________________
જાતિભેદ
કર્મથી જ બ્રાહ્મણ થાય છે અને કર્મથી જ અબ્રાહ્મણ થાય છે. ખેડૂત કર્મથી થાય છે, કારીગર કર્મથી થાય છે, ચાર કર્મથી થાય છે, સિપાહી કર્મથી થાય છે, યાજક કર્મથી થાય છે અને રાજા પણ કર્મથી જ થાય છે. કર્મથી જ આ આખું જગત ચાલે છે. રથ જેમ ધરી પર અવલંબીને ચાલે છે, તેવી જ રીતે બધાં પ્રાણીઓ પિતાનાં કર્મ પર અવલંબીને રહે છે. ”
આ બુદ્ધનો ઉપદેશ સાંભળીને વાસિક અને ભારદ્વાજ તેના ઉપાસક થયા.
બ્રાહ્મણ અને અબ્રાહ્મણ સરખા જ! ઉપર આપેલી પુરુષસૂક્તની ઋચાને આધારે બ્રાહ્મણ એવું કહેતા કે પિતે બ્રહ્મદેવના મુખમાંથી ઉત્પન્ન થયા હોવાથી ચારે વર્ણોમાં પોતે શ્રેષ્ઠ છે. મઝિમનિકાયના અશ્વલાયનસુત્તમાં આ વિષે ભગવાન બુદ્ધને સંવાદ ઘણે બોધપ્રદ છે તે સુરને સારાંશ આ પ્રમાણેઃ
એક વખત ભગવાન બુદ્ધ શ્રાવસ્તી આગળ અનાથપિડિકના આરામમાં રહેતા હતા. તે વખતે જુદા જુદા દેશોમાંથી પાંચસો બ્રાહ્મણે કેટલાંક કારણોસર શ્રાવસ્તી આવ્યા હતા. તે બ્રાહ્મણોમાં એક એવો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયે કે શ્રમણ ગતિમ ચારે વર્ણોને મોક્ષ મળે છે એવું પ્રતિપાદન કરે છે. તેની સાથે વાદવિવાદ કરીને તેના મતનું ખંડન કોણ કરશે? અત્તે આ કામને માટે આશ્વલાયન નામના બ્રાહ્મણકુમારની યોજના કરવાનું ઠરાવવામાં આવ્યું.
આશ્વલાયન કુમારનું અધ્યયન તાજેતરમાં જ પૂરું થયું હતું. નિઘંટુ, છંદશાસ્ત્ર ઇત્યાદિ વેદાંગ સાથે તેને ચારે વેદ મોઢે હતાં. તથાપિ ભગવાન બુદ્ધની સાથે વાદવિવાદ કરવો સહેલું નથી એ તે જાણતો હતો. બુદ્ધની સાથે વાદ કરવા માટે જ્યારે એની પસંદગી થઈ ત્યારે તેણે બ્રાહ્મણોને કહ્યું, “ભો, શ્રમણ ગતિમ ધર્મવાદી છે. ધર્મવાદી લેકે સાથે વાદ કરવો સહેલું નથી. હું વેદમાં ભલે પારંગત હોઉં,
