________________
પરિશિષ્ટ પહેલું
૨૯૯
વજ્જ જેવા સંપન્ન ગણરાજા આટલી સાવધાનતાથી વતા હતા, તેથી તેમનાથી ઘણા ગરીબ એવા શાકથ રાજાએ ભારે મોટા પ્રાસાદમાં મેાજશાખમાં રહેતા હાય એ સંભવતું જ નથી. જો ખુદ શુદ્ધોદનને જ ખેતી કરવી પડતી હતી, તેા પછી પોતાના દીકરાને તે ત્રણ પ્રાસાદ વી રીતે બાંધી આપી શકે? તેથી આ પ્રાસાદેાની કલ્પના બુદ્ધચરિત્રમાં પાછળથી ઘૂસી ગઈ એ વિષે શંકા રહેતી નથી. તે મહાપદાન સુત્ત ઉપરથી લીધી કે ક્રાઈ ભાવિક વ્યક્તિએ સ્વતંત્ર રીતે જ મુરિત્રમાં દાખલ કરી, એ હી શકાય તેમ નથી.
ઉપર આપેલા છઠ્ઠો ખંડ અને નિદાનવર્ગીસંયુત્તમાં નં. ૪થી ૬ સુત્તો બરાબર એકસરખાં છે. તે ઉપરથી એમ દેખાય છે કે, તે સુત્તો મહાપદાનસુત્તપરથી જ લીધા હોવા જોઈએ. ગાતમ યુદ્ધના પહેલાંના છ મુદ્દો વિચાર કરતા હતા ત્યારે તેમને આ પ્રતીયસમુત્પાદની કારણપરંપરા જેવી રીતે સૂઝી, તેવી જ રીતે તે ગાતમને પણ માધિસત્ત્વ અવસ્થામાં હતા ત્યારે જ સૂઝી, એવું નિદાન વસંયુત્તના દસમા સુત્તમાં વર્ણવ્યું છે. પણ મહાવર્ગમાં બુદ્ધ થયા પછી ગેાતમના મનમાં આ કારણપરંપરા પ્રગટ થઈ એવા ઉલ્લેખ શરૂઆતમાં જ આવ્યા છે. આ પ્રતીત્યસમુત્પાદ ગાતમ બુદ્ધના પરિનિર્વાણ પછી એક એ સૈકાઓ બાદ લખાયા હશે અને તેનું મહત્ત્વ વધારવા માટે પહેલાંના યુદ્ધના ચરિત્રમાં તે દાખલ કરાયા હશે. વખત જતાં ખુદ્દ યુદ્ધના ચરિત્રમાં પણ તેને ખાસ મહત્ત્વ પ્રાપ્ત થયું અને એનું પરિણામ એ આવ્યું, કે ચાર આર્ય સત્યાનું સરળ તત્ત્વજ્ઞાન પાછું રહ્યું, અને આ ગહન તત્ત્વજ્ઞાનને અકારણ મહત્ત્વ પ્રાપ્ત થયું.
ઉદ્યાનયાત્રાને પાંચમા ખડ ત્રિપિટક સાહિત્યમાં ગાતમ યુદ્ધના ચરિત્રમાં બિલકુલ મૂકવામાં આવ્યા નથી. તે લલિતવિસ્તર, બુદ્ધચરત્ર, અને જાતકની નિદાનકથામાં થેડીઘણી અતિશયેાક્તિ કરીને ઘુસાડવામાં આવ્યેા છે. આ છેલ્લા પ્રકરણમાં તા ‘તતો ચોધિસત્તો