________________
૨૨૬
ભગવાન બુદ્ધ
હતું, હાથ રાજન્ય હતા; તેના સાથળમાંથી વૈશ્ય થયા અને તેના પગમાંથી શુક ઉત્પન્ન થયા.” આર્યોના આગમનથી ક્ષત્રિનું મહત્ત્વ વધ્યું, અને બ્રાહ્મણોનું પ્રભુત્વ નષ્ટ થયું, તોપણ પુરોહિતનું કામ તેમની પાસે રહ્યું. આ સ્થિતિ બુદ્ધકાળ સુધી ચાલુ રહી. પાલિ સાહિત્યમાં બધી જગ્યાએ ક્ષત્રિયોને મુખ્ય સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે અને ઉપનિષદોમાં પણ તેને જ પ્રતિધ્વનિ દેખાય છે. દા. ત., નીચેનું લખાણ જુઓ–
ब्रह्म वा इदमग्र आसीदेकमेव । तदेकं सन्न व्यभवत्तच्छ्रेयोरूपमत्यसृजत क्षत्रं यान्येतानि देवत्रा क्षत्राणीन्द्रो वरुणः सोमो रुद्रः पर्जन्यो यमो मृत्युरीशान इति तस्मात् क्षत्रात्परं नास्ति। तस्माद्ब्राह्मणः क्षत्रियमधस्तादुपास्ते ॥
(બહદારણ્યક ૧/૪/૧૧) પહેલાં બ્રહ્મ એકલું હતું, પણ તે એક હેવાથી તેને વિકાસ થયો નહિ. તેથી તેણે ઉત્કૃષ્ટરૂપ ક્ષત્રિય જાતિ પેદા કરી. તે ક્ષત્રિયો એટલે દેવલોકમાં ઈન્દ્ર, વરુણ, સેમ, રુદ્ર, પર્જન્ય, યમ, મૃત્યુ અને ઈશાન. તેથી ક્ષત્રિય જાતિથી શ્રેષ્ઠ બીજી જાતિ નથી. અને તેથી જ બ્રાહ્મણ પોતે નીચે રહીને ક્ષત્રિયની ઉપાસના કરે છે.'
જાતિભેદને નિષેધ આ રીતે ક્ષત્રિય જાતિને મહત્ત્વ પ્રાપ્ત થયું હતું, તેમ છતાં ક્ષત્રિયોનું મુખ્ય કર્તવ્ય યુદ્ધ હતું, જે બુદ્ધને બિલકુલ પસંદ નહેતું. તેથી સમગ્ર જાતિભેદ જ તેને નિરુપયોગી લાગે અને તેનો તેમણે પૂરેપૂરે નિષેધ કર્યો. બીજા શ્રમણોના આગેવાનોએ બુદ્ધની જેમ જાતિને નિષેધ કર્યાને દાખલ મળતો નથી. તેમના સંઘમાં જાતિભેદને સ્થાન નહોતું જ પણ તેમના ઉપાસકવર્ગમાં રૂઢ થયેલા જાતિભેદનો તેમણે વિરોધ કર્યો નહિ. તે કાર્ય બુદ્ધ કર્યું. તે કેવી રીતે કર્યું તે આપણે જોઈએ.
જાતિભેદની સામે બુદ્ધ ઉપદેશનું સૌથી પ્રાચીન એવું વાસેત્ત
