________________
ભગવાન બુદ્ધ
ઉપર જ આધાર રાખતા થાઓ. આત્માને જદીપ બનાવ.. ધર્મને જ દ્વીપ બનાવો. આત્માને જ શરણ થાઓ. ધર્મને જ શરણ થાઓ.
આવી સ્થિતિ હતી છતાં ભગવાન બેઉવ ગામથી પાછા વૈશાલી આવ્યા. ત્યાં આનંદને મોકલીને તેમણે ભિક્ષુસંઘને મહાવનમાંની કૂટાગાર શાળામાં ભેગે કર્યો અને તેમને સારો એવો ઉપદેશ આપ્યો. ત્યાર પછી ભગવાન ભિક્ષુસંઘની સાથે ભાંડગ્રામ, હસ્તિગ્રામ, આમ્રગ્રામ, જંબુગ્રામ, ભોગનગર ઈત્યાદિ જગ્યાએ પ્રવાસ કરતા કરતા પાવા નામના શહેરમાં આવીને ચુંદ લુહારના આમ્રવનમાં ઊતર્યા. ચુંદને ઘેર ભગવાનને અને ભિક્ષસંઘને આમંત્રણ હતું. ચુંદે જે મિષ્ટાન્નો બનાવ્યાં હતાં, તેમાં સૂકરમદવ' નામનો એક પદાર્થ હતે. તે પદાર્થ ખાતાંવેંત જ ભગવાન અતિસારના વિકારથી માંદા પડ્યા. તેમ છતાં તે વેદનાઓ સહન કરીને ભગવાને કહ્યા અને હિરણ્યવતી એ બે નદીઓ ઓળંગી અને મુસિંનારા સુધી પ્રવાસ કર્યો. ત્યાંના મલ્વેના પાલવનમાં તે રાત્રિના છેલ્લા યામમાં ભગવાન બુદ્ધ પરિનિર્વાણ પામ્યા.
આ રીતે ભગવાનના અત્યંત બોધપ્રદ અને કલ્યાણપ્રદ જીવનને અંત આવ્યો. તથાપિ તેનાં સુપરિણામ ભિન્ન ભિન્ન રીતે આજ સુધી મળતાં આવ્યાં છે, અને ભવિષ્યમાં પણ માનવજાતિના ઈતિહાસમાં મળતાં રહેશે.
* આ પદાર્થ વિષેની ચર્ચા પાછલા પ્રકરણના આરંભમાં કરી છે, તે ત્યાં જેવી.