________________
હતી તેની પુન:સ્થાપના થઈ શકી નહિ. તેઓ થોડા દિવસ બનારસ રહ્યા, પછી મુંબઈ રહ્યા, અને છેવટે ગાંધીજીના સેવાગ્રામ આશ્રમમાં રહેવું તેમણે પસંદ કર્યું. ત્યાં જ તા. ૫મી જૂન ૧૯૪૭ને રોજ એમને દેહ ક્ષીણ થઈને છૂટી ગયે.
એમના મૃત્યુના સમાચાર મળ્યા ત્યારે મહાત્માજીએ દિલ્હીની પિતાની પ્રાર્થનાસભામાં કહ્યું, “આપણે એવા થયા છીએ કે જે માણસ પોતાના કામને ઢંઢેરો પીટત ફરે છે અને રાજકારણમાં ઠેકડા લગાવે છે, તેને જ આપણે આસમાન પર ચઢાવીએ છીએ, પણ મંગું કામ કરવાવાળાને આપણે ભાવ પૂછતા નથી. કસબીજી એવા જ એક મૂક કાર્યકર્તા હતા.”
ગાંધીજીએ ધર્માનન્દજીના સ્મારકમાં એક યોજના તૈયાર કરવાને આદેશ આપ્યો અને બૌદ્ધ ધર્મ અને સાહિત્યને શ્રદ્ધાપૂર્ણ અભ્યાસ કરવા માટે કેટલાક વિદ્યાર્થીઓને લંકા મેક્લી આપવાની વ્યવસ્થા કરી. ધર્માનન્દજીના બધા ગ્રન્થનું પ્રકાશન સુલભ થઈ જાય એવી વ્યવસ્થા પણ તેમણે કરી આપી.
સનાતન ધર્મ હોય, જૈન ધર્મ હોય, કે બૌદ્ધ ધર્મ હોય, કોઈ પણ ધર્મને માટે તેમના મનમાં આગ્રહ ન હતા. મિત્રો એમ કહે છે કે તેઓ જન્મથી બ્રાહ્મણ ધર્મમાં ઊછર્યા હોવાથી એ ધર્મના રીતરિવાજે માટે અને બ્રાહ્મણના સામાજિક દૃષ્ટિકોણ માટે એમના મનમાં કંઈક કટુતા પેદા થઈ હતી. એ સાચું હોય કે ન હોય, પણ પિતાના ગ્રન્થો દ્વારા તેમજ ઉપદેશ દ્વારા અને ખાસ કરીને પિતાના વિશાળ શિષ્યસમૂહ દ્વારા, એમણે ભગવાન બુદ્ધનું જીવન, વ્યક્તિત્વ અને એમને ઉપદેશ—એ બધાંને લગતું સત્ય જ્ઞાન ફેલાવવાને સમર્થ પ્રયત્ન કર્યો. ભગવાન બુદ્ધને ઉપદેશ આજના સમાજમાં કેવી રીતે પ્રત્યક્ષ અમલમાં લાવી શકાય એ પણ તેમણે બતાવ્યું.
મહાત્માજી વિષે અખૂટ આદર અને શ્રદ્ધા હોવા છતાં જ્યાં ગાંધીજીની વાતો એમને ગળે ઊતરી નહિ ત્યાં તેના પર ટીકા
