________________
૧૬૬
ભગવાન બુદ્ધ
ભગવાન બુદ્ધ આવી જાતનો આત્મવાદ શા માટે મૂકી દીધો. તેનો વિચાર કરતાં પહેલાં તેના સમયના શ્રમણબ્રાહ્મણોના આત્મવાદનાં સ્વરૂપ શા હતાં, તે જોઈ લેવું જોઈએ. તે સમયમાં એકંદરે ૬૨ શ્રમણ પંથે હતા, એ ત્રીજા પ્રકરણમાં કહ્યું છે.* આમાંનો એક પણ પંથ આત્મવાદથી મુક્ત નહોતા. પણ તે બધાનું તત્ત્વજ્ઞાન આજે ઉપલબ્ધ નથી. એમાંના જે છ મોટા સંધે હતા તેમના તત્વજ્ઞાનનો ઘણો ભાગ પાલિ સાહિત્યમાં જળવાઈ રહ્યો છે; અને તેને આધારે બીજા શ્રમણબ્રાહ્મણના આમવાદનું અનુમાન થઈ શકે એમ છે, તેથી પહેલાં તેમના તત્વજ્ઞાનનો વિચાર કર ઠીક થશે.
અયવાદ આ છમાંનો પહેલો પૂરણ કરૂપ અક્રિયવાદનો પુરસ્કર્તા હતા. તે કહેતો “કોઈ પણ માણસ કાંઈ પણ કરે કે કરાવે, કાપે કે કપાવે, દુ:ખ આપે કે અપાવે, શોક કરે કે કરાવે, એને પોતાને તકલીફ થાય કે એ બીજાને તકલીફ આપે, એને ડર લાગે કે એ બીજાને ડર બતાવે, એ પ્રાણીઓને મારી નાખે, ચોરી કરે, ઘરમાં ખાતર પાડે, એક જ ઘર પર હુમલે કરે, વાટમાં લૂંટફાટ કરે, પરદા રાગમન કરે અથવા અસત્ય ભાષણ કરે, તો પણ તેને પાપ લાગતું નથી. તીક્ષણ ધારવાળા ચક્ર વડે કોઈ માણસ આ પૃથ્વી પરના પ્રાણીઓના માંસનો ઢગલો કરે તે પણ તેમાં કશું જ પાપ નથી, તેમાં કશો જ દોષ નથી. ગંગા નદીને દક્ષિણ કિનારે જઈને કોઈ માણસ મારામારી કરે, કાપે, કપાવે, તકલીફ આપે અથવા અપાવે, પણ તેમાં જરાય પાપ નથી. ગંગા નદીના ઉત્તર કિનારે જઈને કોઈ માણસ દાન આપે કે અપાવે, યજ્ઞ કરે અથવા કરાવે તે પણ તેનાથી કશું જ પુણ્ય મળતું નથી. દાન, ધર્મ, સંયમ, સત્યભાષણ એ બધાં વડે પુણ્ય પ્રાપ્ત થતું નથી.”
નિયતિવાદ મફખલિ ગોસાલ સંસારશુદ્ધિવાદી અથવા નિયતિવાદી હતા. ૪ પૃષ્ઠ ૫૦-૫૧.
