________________
તપશ્ચર્યાં અને તત્ત્વમેધ
૧૨૫
ચાર આસત્યોનું સ્પષ્ટીકરણ
દુનિયામાં દુ:ખ છે એ વાતના ઇન્કાર કાષ્ઠનાથીયે થઈ શકે નહિ. પણ દરેક જણ પેાતાનું દુ:ખ કેવી રીતે નષ્ટ થાય તેને જ વિચાર કરતા હોય છે. આનું એવું પરિણામ આવે છે કે, ખીજાનું નુક્શાન કરીને પણ દરેક જણ સુખી થવા ઇચ્છે છે. તેમાં જે હિંસક અને બુદ્ધિમાન હોય છે, તેઓ આગેવાન ખતે છે, અને ખીજાઓને તેમની તાખેદારી સ્વીકારવી પડે છે. હિંસક બુદ્ધિને લીધે આ આગેવાનામાં પણ એકતા રહેતી નથી અને તેમને સૌથી વધુ હિંસક અને બુદ્ધિમાન આગેવાનને પેાતાના રાજા કરીને તેની આજ્ઞામાં રહેવું પડે છે. એ રાજાને પેાતાનું રાજ્ય ખીજે રાજા લઇ લેશે એવે! ડર લાગે છે, અને તેની સુરક્ષિતતા માટે તે યજ્ઞયાગ કરીને અનેક પ્રાણીઓનું બલિદાન આપે છે. માસાને અને બીજા પ્રાણીઓને નુકસાનકારક એવી આ જાતની સમાજરચના નષ્ટ કરીને તેની જગ્યાએ ખીજી હિતસુખકારક સંઘટના ઊભી કરવી હોય, તેા દરેકને પેાતાનું અને ખીજાએનું દુ:ખ એક જ છે, એવું ભાન થવું જોઈએ; અને તેથી જ ભગવાન બુદ્ધે પહેલા આ સત્યમાં સર્વસાધારણ દુ:ખનેા સમાવેશ કર્યાં.
જન્મજરામરણાદિક સર્વસાધારણ દુ:ખ શ્રમણાને માન્ય હતું, એટલું જ નહિ પણ તે દુ:ખનેા નાશ કરવા માટે જ તેઓ તપશ્ચર્યાં કરતા. પણ દુ:ખનું કારણુ કર્યુ, એ બાબતમાં તેમના મતભેદ હતા. કાઈ કહેતા, દુ:ખ આત્માએ ઉત્પન્ન કર્યુ (સયંત દુલ) ખીજા કહેતા, દુ:ખ ખીજાએ ઉત્પન્ન કર્યું (પરંત વુલ્લું); ત્રીજા કહેતા, અમુક અંશે આત્માએ અને અમુક અંશે ખીજાએ દુ:ખ ઉત્પન્ન કર્યુ. (સનતં =પરંતું = પુછ્યું) અને ચાચા કહેતા દુ:ખ આત્માએ કે ખીજાએ ઉત્પન્ન કર્યુ નથી, પણ તે આકસ્મિક છે. (असयंकारं अपरंकारं अधिच्च समुपपन्नं दुक्खं)*
આમાં પહેલા પ્રકારના શ્રમણા એટલે નિચ (જૈન) વગેરે * નિદાનવગ્ગસયુત્ત, વ` ૧, સુત્ત ૭ જુઓ.