________________
પરિશિષ્ટ બીજું
૩૦૫
જઈને પાતે બળવેા કરે છે અથવા ખીજા બળવાખાર સાથે ભળી જાય છે અને રાજ્ય પર ચઢાઈ કરે છે. સ્ત્રીઓ પર બળાત્કાર ન થાય, રાયકર્તાએ તેમને રક્ષણ આપે, તે લેાકેા નિશ્ચિત રીતે પેાતાનાં કામ કરે છે અને પરિણામે રાજ્યની સંપત્તિ વધવા પામે છે. (૬) દેવસ્થાનાની ચેાગ્ય સંભાળ લેવાય તે દેવતાએ રાજ્યનું રક્ષણ કરે છે.
(૭) અર્જુન્તાને કાઇ પણ જાતની તકલીફ નથી થવા દેતા એટલે તેમના રહેવાની જગ્યાની આસપાસ કાઈ એ ઝાડા તેડવાં નહિં, જાળ પાથરીને પશુઓને પકડવાં નહિ, તળાવમાંની માલીએને મારવી નહિ, એની તે બધી સંભાળ રાખે છે.
અદ્નકથામાં વĐએના કાયદાએ ઉપર કંઈક વિસ્તૃત ટીકા છે. ચેરને પકડવામાં આવે તે ક્રમશઃ વિનિશ્ચય મહામાત્ય, વ્યવહારિક અંત:કારિક, અષ્ટકુલિક, સેનાપતિ, ઉપરાા અને રાજા એ સાત પ્રકારના અધિકારીઓ તેની તપાસ કરતા. આમાં અષ્ટકુલિક એટલે આજના જેવી જ્યૂરીના સભ્યા હતા કે કેમ તે કહી શકાતું નથી. બીજા અધિકારીઓની અધિકારમર્યાદા શી હતી તે પણ સમજાતું નથી. રાજા એટલે ગણરાજાઓને અધ્યક્ષ. તે કેટલાં વર્ષ સુધી અધ્યક્ષ રહેતા, એ વિષેની માહિતી કયાંય મળતી નથી. વજ્જમેના કાયદાનું પુસ્તક લખાયું હતું, પણ તે તદ્દન નષ્ટ થઈ ગયું છે એ અત્યંત ખેદની વાત છે. ગ્રીક લેાકાની જેમ આપણા લેાકેાને રાજ્યવ્યવસ્થા વિષે પ્રેમ હૈત, તા ગણુરાજાઓને ઇતિહાસ લુપ્તપ્રાય ન થયેા હાત.
સ્ત્રીઓ પર અત્યાચાર ન થવા દેવા બાબતની વન્જીની સાવધાનતા ઘણી મહત્ત્વની ચીજ છે. ગણરાજાએ જ્યારે અવ્યવસ્થિત રીતે વર્તવા લાગ્યા, ત્યારે ગરીબ લેાકેાની સ્ત્રીએ પર જુલમ થવા લાગ્યા એવું અનુમાન કરી શકાય. તેથી લેાકેાને એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ ગમવા લાગી. મહારાજા બહુ તા પેાતાના શહેરની કેટલીક સ્ત્રીઓને પેાતાના અંત:પુરમાં રાખતા; પણ આ ગણરાજાએ આખા દેશમાં
૨૦
