Book Title: Bhagwan Arishtanemi aur Karmayogi Shreekrushna
Author(s): Devendramuni
Publisher: Tarak Guru Jain Granthalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003179/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura karmayogI zrIkRSNa eka anuzIlana devendramUni zAstrI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta kRti : eka mUlyAMkana bhAratIya saMskRti ke do mahAn jyotirdhara bhagavAna ariSTanemi aura karmayogI zrIkRSNa ke gauravapUrNa jIvana kA yaha sarala, spaSTa evaM tulanAtmaka rekhA~kana bhAratIya sAhitya meM apanI zailI kI eka prathama kRti hai. svataMtra rUpa se bhagavAna ariSTanemi ke sambandha meM bhI bahuta kucha likhA gayA hai aura karmayogI zrIkRSNa ke sambandha meM to sahasrazaH granthoM kI racanA ho cukI hai, kintu sampUrNa bhAratIya saMskRti meM donoM mahApuruSoM ke tulanAtmaka rUpa ko ubhArakara, nikhArakara prAmANika evaM anuzIlanAtmaka taTastha dRSTi se likhane kA yaha zubha prayatna eka aitihAsika upakrama hai. lekhaka kI zailI meM pada-pada para gambhIra adhyayana, tulanAtmaka dRSTi evaM sarva dharma sadbhAva kI bhavya jhalaka dikhAI par3atI hai. vidvAnoM evaM sarva sAmAnya meM bhI ariSTanemi evaM zrIkRSNa ke sambandha meM aneka bhrAMta evaM ajJAna - mUlaka dhAraNAyeM banI huI haiN| eka hI yuga, evaM eka hI mahAn saMskRti ke pratinidhi ina donoM mahApuruSoM ko aba taka ke sAMpradAyika mAnasa ne do bhinna-bhinna pratibimboM meM, dUra-dUra khar3A karane kA prayatna kiyA, kintu vidvAn lekhaka ne apane adhyayana ke bala para una donoM mahAn vyaktitvoM kI kalpita dUrI aura vibhAjaka rekhAoM ko tor3akara eka bhavya, divya sAMskRtika evaM samanvaya pradhAna rUpa ko prastuta kara bhAratIya vAGamaya ko eka sundara upahAra prastuta kiyA hai| - zrIcandra surAnA 'sarasa' saMpAdaka : zrI amara bhAratI mUlya : 1000 ru0, plAsTika kavara sahita 11-00 ru0 www.jainelibrary Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura karmayogI zrIkRSNa eka anuzIlana devendra muni zAstrI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura karmayogI zrIkRSNa - Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gavAna mahAvIra route sauM va nirvANa tithi samAroha ke upalakSya meM bhagavAn ariSTanemi aura karmayogI zrIkRSNa eka anuzIlana lekhaka rAjasthAna kesarI prasiddhavaktA paM0 pravara zraddheya sadguruvarya zrI puSkara munijI ma0 ke suziSya devendra muni zAstrI, sAhityaratna prakAzaka zrI tAraka guru jaina granthAlaya padarAr3A, ( rAjasthAna) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tAraka guru granthamAlA kA 11 vA puSa pustaka : bhagavAn ariSTanemi aura karmayogI zrIkRSNa eka anuzIlana lekhaka : devendra muni zAstrI, sAhityaratna pustaka : pRSTha 452 prathama prakAzana 8, aprela 1671, mahAvIra jayaMtI mUlya : sAdhAraNa saMskaraNa 10, rupae plASTika kavara yukta 11, rupae sarvAdhikAra lekhakAdhIna prakAzaka : zrI tAraka guru jaina granthAlaya padarADA; jilA-udayapura, (rAjasthAna) mudraka : zrI rAmanArAyaNa mer3atavAla zrIviSNu priMTiMga presa rAjA kI maMDI, AgarA-2 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa jinake amara vAtsalya kA sarasa va sumadhura cintana-pAtheya prApta kara, maiM apanI jIvanayAtrA meM sAhitya sAdhanA kara rahA hU~, unhIM, parama zraddhaya pUjya gurudeva rAjasthAna kesarI, prasiddhavaktA, paNDita pravara zrI puSkara muni jI mahArAja ke kara kamaloM meM sabhakti, savinaya / -devendra muni Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya bhagavAn ariSTanemi aura karmayogI zrIkRSNa : eka anuzIlana grantha prakAzita karate hue hameM atyanta prasannatA hai / prastuta grantha kI sAmagrI, viSayavastu tathA pratipAdana zailI sarvathA maulika, anveSaNA pradhAna evaM prabhAvotpAdaka hai / lekhaka ne zatAdhika granthoM ke prakAza meM jo prAmANika sAmagrI prastuta kI hai, vaha prabuddha pAThakoM ke dila ko lubhAne vAlI hai / bhagavAn ariSTanemi aura zrIkRSNa para jaina, bauddha aura vaidika dRSTi se likhI gaI yaha prathama pustaka hai / lekhaka ne grantha ko likhane meM athaka parizrama kiyA hai / lekhaka kI bhASA zailI sarala, sarasa va pravAhapUrNa hai / gaMbhIra se gaMbhIra viSaya ko vaha itane sundara rUpa se lalitabhASA meM prastuta karate haiM ki pAThaka par3hate-par3hate Ananda vibhora ho jAtA hai / grantha kI pratyeka paMkti meM lekhaka kA gaMbhIra adhyayana va virAT cintana spaSTa rUpa se jhalaka rahA hai / lekhaka muni zrI ke grantha aneka saMsthAoM se prakAzita hue haiM / prakRta grantha ko prakAzita karane ke lie aneka saMsthAeM prastuta thIM, hamane zraddhaya gurudeva zrI se vinamra prArthanA kI ki prastuta grantha kA prakAzana hamArI saMsthA se honA cAhie | zraddheya gurudeva zrI ne hamArI prArthanA ko sanmAna dekara grantha hameM prakAzana ke lie pradAna kiyA tadartha hama zraddheya gurudeva zrI ke aura devendra muni jI ke atyanta AbhArI haiM / grantha ke prakAzana meM jina dAnavIroM ne udAratA se Arthika sahayoga pradAna kiyA hai unakA hama hRdaya se AbhAra mAnate haiM, unake artha sahayoga ke kAraNa hI hama grantha ko zIghra hI prakAzita kara sake haiN| sAtha hI mudraNakalA kI dRSTi se pustaka ko camakAne kA kArya hamAre parama snehI zrIcandajI surAnA ne kiyA hai / hama unake sahayoga ko kadApi vismRta nahIM ho sakate / adhyakSa DAlacanda nAthulAla paramAra zrI tAraka guru jaina granthAlaya Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta graMtha prakAzana meM artha sahayogI - seTha lAlacandajI ghenAjI punamiyA dukAna naM0 243, motI dharmakAMTA bilDiMga mamAdevI jauharI bAjAra, bambaI naM0 2 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA yaha loka yA vizva jar3a cetanAtmaka hai| anAdikAla se isa vizva meM cetana aura jar3akA adbhuta khela khelA jA rahA hai / vizva ke ina donoM mUlabhUta tatvoM meM jaina dharma ne ananta zakti mAnI hai| jar3a yA pudgala kI anantazakti to Aja bhautikavijJAna dvArA sarvavidita ho rahI hai / caitanya kI anantazakti kA sAkSAtkAra bhAratIya manISiyo ne bahuta pahale hI kiyA thaa| unhoMne kaThora sAdhanA dvArA siddhi prApta kI thii| samaya-samaya para aise aneka mahApuruSa ho gaye haiM, jinhoMne AtmA ke ananta jJAna-darzana aura Ananda ko prApta kara jagata ke jIvoM ke kalyANa ke lie dharma yA AdhyAtma kA viziSTa sandeza prasArita kiyaa| aise mahApuruSoM meM jaina tIrthakara bhagavAna ariSTanemi aura puruSottama zrIkRSNa bhI ullekhanIya haiM / ye donoM mahApuruSa yadu kula meM utpanna hue the evaM ye donoM samakAlIna hI nahIM, eka kuTumba ke hI the| rAjA samudravijaya ke putra bhagavAn ariSTanemi the aura samudra vijaya ke laghubhrAtA vasudeva ke putra zrIkRSNa the| jaina AgamoM meM ina donoM ke ghaniSTha sambandha ke anekoM ullekha prApta haiM / paravartI granthoM meM to ina donoM ke vistRta jIvana caritra bhI pAye jAte haiM ata: ina donoM ke saMyukta jIvana caritra kA jo yaha viziSTa grantha vidvAn munivarya zrI devendra muni jI ne bar3e parizrama va adhyayana se taiyAra kiyA hai, vaha bahuta hI samucita evaM upayogI kArya hai| vizva meM ananta prANI haiN| una sabameM manuSya sarvazreSTha hai| mahAbhArata meM zrI vyAsajI ne bahuta hI joradAra zabdoM meM yaha ghoSaNA kI hai ki manuSya se bar3hakara zreSTha aura koI bhI (prANI) nahIM hai / jaina Agama uttarAdhyayana sUtra meM bhI cAra durlabha vastuoM meM pahalI durlabhatA manuSyatva kI hI batalAyI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ desa hai / vaise to manuSya asaMkhya hai para unameM manuSyatva ke guNa vAle virale yA bahuta hI kama pAye jAte haiN| sthAnAMgasUtra meM uttama, madhyama aura jaghanya puruSa ke tIna tIna prakAra batalAye haiN| inameM se uttama puruSa ke tIna prakAra haiM-(1) dharma puruSa (2) bhogapuruSa aura (3) karmapuruSa / arhanta-tIrthaMkara Adi dharma puruSa haiM, cakravartI bhoga puruSa haiM aura vAsudeva karma-puruSa hai / isI sthAnAMga sUtra meM RddhizAlI manuSya pAMca prakAra ke batalAye haiM--(1) arahanta (2) cakravartI (3) baladeva (4) vAsudeva aura (5) aNagAra / pAMca prakAra ke utkRSTa manuSya batalAte hue kahA gayA hai ki sarvokRSTa arthAt saba prakAra ke utkarSa ko prApta tIrthaMkara hote haiM / usake bAda hI cakravartI Adi ko sthAna prApta hai / sthAnAMga sUtra meM tIna vaMzoM ke tIna uttama puruSa batalAe gaye haiM(1) arahanta vaMza meM arihanta (2) cakravartIvaMza meM cakravartI (3) dazAravaMza meM baladeva aura vAsudeva / baladeva aura vAsudeva donoM bhAI-bhAI hote haiN| ve eka hI pitA kI santAna hone para bhI mAtA unakI bhinna-bhinna hotI haiM / samavAyAMga meM kahA hai ki bharata aura airavata kSetra meM pratyeka utsarpiNI avasarpiNI kAla meM 54-54 mahApuruSa hote haiM :-24 tIrthaMkara, 12 cakravartI 6 baladeva aura 6 vAsudeva, inameM se prastuta grantha ke caritanAyaka bhagavAna ariSTanemi bAisaveM tIrthaMkara haiM aura zrIkRSNa navameM-aMtima vAsudeva haiM / uparokta 54 mahApuruSoM ke sambandha meM caupannamahApuruSacariyaM Adi grantha race gaye haiM / ina 54 ke sAtha 6 prativAsudevoM ko aura jor3akara 63 zalAkApuruSa mAne gaye haiN| unake caritrAtmakagrantha-triSaSTizalAkApuruSacaritra Adi haiM / jainAgamoM meM ullikhita mahApuruSoM sambandhI itanA vivaraNa dene kA tAtparya yaha hai ki prastuta grantha meM vaNita bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa donoM jaina dharma meM bhI mahApuruSa ke rUpa meM mAnya hai| bhagavAna ariSTanemi to tIrthaMkara the hI, zrIkRSNa bhI AgAmI cauvIzI meM tIrthakara hoMge / nayApekSayA bhUta va vartamAna tIrthaMkaroM kI taraha bhAvI tIrthaMkara bhI mAnya hote haiM / bhArata AdhyAtmapradhAna deza hai| yahAM cakravartI samrAToM aura rAjA mahArAjAoM kA itanA mahatva nahIM, jitanA ki sadAcArI, sAdhaka aura bhakta vyaktiyoM kA rahA hai / bar3e-bar3e samrATa akiMcana, tyAgI, tapasvI, guNIjanoM va mahApuruSoM ke caraNoM meM sadA zraddhAvanata rahe haiM / jAna kI apekSA yahAM cAritra-AcaraNa ko adhika mahatva diyA gayA hai / AcAra ko prathama dharma mAnA gayA hai| bar3e-bar3e vidvAna, AtmAnubhavI anapar3ha yA sAdhAraNa par3he likhe saMta mahAtmAoM ke caraNoM meM natamastaka rahate Aye haiM / dharma nAyaka yA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | gyAraha dharmaprarvataka mahApuruSoM ko yahAM kI janatA, sarvotkRSTa ArAdhya va pUjya mAnatI rahI hai| unakA jahAM bhI janma huA, tapasyA va sAdhanA kI, jahAM-jahAM bhI dharmapracAra kiyA evaM siddhi yA nirvANa prApta kiyA ve sabhI sthAna una mahApuruSoM kI pAvana smRti meM tIrtha' rUpa meM mAnya hae / bhagavAna ariSTanemi kA janmasthAna zaurIpura evaM dIkSA, kevalajJAna evaM nirvANa sthAna giranAra tIrtha rUpa meM mAnya hue, unakI janmatithi, dIkSA, kevalajJAna evaM nirvANa tithi kalyANaka ke rUpa meM mAnya huii| unake mAtA pitA bho, mahApuruSoM ke janmadAtA ke rUpa meM yazobhAgI bane / mahApuruSoM kI vANI kA to atyadhika Adara honA svAbhAvika hI hai| vAstava meM kalyANa patha-pradarzaka usa vANI ne asaMkhya vyaktiyoM kA uddhAra kiyA hai| unake maMgalamaya va preraNAdAyaka pravacanoM meM duSTajanoM ko ziSTa banA diyA, pApI ko dharmI aura patita ko pAvana banA diyaa| ata: mahApuruSoM ke prati Adara aura bhakti-bhAvanA honA bahuta hI Avazyaka evaM upayogI hai| mahApuruSoM ke jIvana prasaMgoM se jo bodha-pATha milatA hai, vaha anya hajAroM granthoM se bhI nahIM mila sakatA / isalie unake pAvana caritra eka nahIM, anekoM likhe gye| unake guNavarNana evaM stRtirUpa meM hajAroM-lAkhoM racanAeM bhArata ke kone-kone meM aura sabhI prakAra kI bhASAoM meM racI jAtI rahI haiN| bhagavAna ariSTanemi kA jIvana caritra bhI bar3A preraNAdAyaka rahA hai / unakA pazuoM kI karuNa pukAra sunakara binA byAhe hI sasurAla se lauTa jAnA aura sarva saMga parityAga karake sAdhakIya-dIkSA grahaNa kara lenA to preraNAdAyaka hai hI, para satI rAjula yA rAjamatI ne bhI jo satItva kA ujjvala Adarza upasthita kiyA vaha saMsArI janoM ko bhI bahuta hI AkarSaka va AdaraNIya hai, phalataH nemi-rAjula ke prasaMga ko lekara saikar3oM bAraha-mAse likhe gye| rAsa, caupAI, luhara, stavana sajjhAya gIta Adi vividha prakAra kI racanAeM hajAroM kI saMkhyA meM prApta haiN| ghara-ghara meM va jana-jana ke kaMTha meM nemi-rAjImatI ke pAvanagIta gAye jAte rahe haiM / aise mahAna tIrthaMkara kA jIvana caritra Adhunika zailI meM likhA jAnA bahuta hI Avazyaka thaa| yaha Avazyaka-zubhakArya zrI devendramunijI dvArA sampAdita huA dekhakara avazya hI prasannatA hotI hai / purAnI zailI ke jIvana caritra to anekoM likhe jA cuke haiN| para Aja ke zikSita vyaktiyoM ke lie paThanIya grantha likhA jAnA bahuta Avazyaka thA jisakI pUrti bar3e sundara rUpa meM prastuta grantha dvArA hI dekhakara bar3A harSa ho rahA hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha | ___ jaina dharma meM sarvocca sthAna tIrthakara mahApuruSoM kA hai / ve janma janmAntaroM kI sAdhanA dvArA siddhi prApta karate haiM aura apane viziSTa jJAna dvArA (jagaha jagaha nirantara vicaraNa kara) janakalyANa kA mArga prakAzita karate haiM / aise nisvArtha-upagArI mahApuruSa mAnya aura pUjya hone hI cAhiye / paramparAgata dIrgha samaya taka unake dharma zAsana se asaMkhya vyakti lAbhAnvita hote rahate haiM / sAdhu sAdhvI, zrAvaka zrAvikA isa caturvidha saMgharUpa tIrtha kI sthApanA karane se hI ve tIrthaMkara kahalAte haiN| pratyeka utsarpiNI aura avasarpiNI kAla meM isa bharata kSetra meM 24-24 tIrthaMkara hote haiM / isa avasarpiNI kAla meM prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva hue, jo AdinAtha AdIzvara ke nAma se bhI prasiddha hai| bhAratIya saMskRti ke ve mahAna puraskartA the| jana jIvana meM anekoM vidyAoM, kalAoM kA pracAra tathA lipi aura aMka vidyA kA prarvatana tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva se hI huaa| ___RSabhadeva ke bAda bAIsaveM tIrthaMkara bhagavAna ariSTanemi, teisaveM bhagavAna pArzvanAtha, caubIsaveM bhagavAna mahAvIra svAmI vizeSa rUpa se prasiddha hue| AcArya bhadrabAhu ke kalpasUtra meM pazcAnupUrvI se bhagavAna mahAvIra, bhagavAna pArzvanAtha, bhagavAna neminAtha aura bhagavAna RSabhadeva kA saMkSepa meM caritra vaNita haiM / isase ina cAra tIrthaMkaroM kI vizeSa prasiddhi kA sahaja hI patA cala jAtA hai / Age calakara solahaveM tIrthaMkara zAMtinAtha jo pahale cakravartI bhI the, unakI bhI prasiddhI bar3hI, phalataH 24 meM se 5 tIrthaMkaroM ko mukhyatA dete hue anekoM kaviyoM ne apanI racanA ke prArambha meM unheM smaraNa kiyA hai, namana kiyA hai aura zrImad devacandrajI, jo mahAnatatvajJa aura AdhyAtmika mahApuruSa aThAravIM zatAbdI meM ho gaye haiM, unake racita bhaktibhAvapUrNa 'snAtra pUjA' meM bhI ina pA~coM tIrthaMkaroM ko viziSTa sthAna prApta huA hai| bhagavAna ariSTanemi sambandhI phuTakara vivaraNa to sthAnAMga aura samavAyAMga sUtra meM prApta hai aura jJAtA, antagaDa, uttarAdhyayana Adi sUtroM meM bhI varNana milatA hai para vyavasthita rUpa se kalpasUtra meM hI sarvaprathama saMkSipta jIvanI milatI hai ! usake bAda to Avazyakaniyukti, cUNi Adi aneka granthoM meM ApakA pAvana caritra prApta hotA hai / Age calakara unhIM ke AdhAra se evaM guru paramparA se prApta tathyoM para se svatantra caritra grantha anekoM likhe gye| prastuta grantha dvArA unameM eka ullekhanIya abhivRddhi huI hai| puruSottama zrIkRSNa jaina AgamAdi nanthoM ke anusAra bahuta hI zaktizAlI aura prabhAvazAlI vyakti the / unakA varcasva bar3A hI jabaradasta thA / ve bahumukhI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | teraha pratibhA ke dhanI aura apane samaya ke bahumAnya mahApuruSa the / jJAtAsUtra ke draupadI sambandhI 'aparakaMkA' nAmaka 16 veM adhyayana meM zrIkRSNa kA jo varNana milatA hai, usase ve kitane tejasvI, vIra, zaktisampanna aura mAnya puruSa the, isakA sahaja hI patA cala jAtA hai / pANDava- patnI draupadI ke svayaMvara meM zrIkRSNa vAsudeva Adi bar3e-bar3e rAjA mahArAjA pahu~cate haiN| vahAM likhA gayA hai ki unake parivAra meM samudravijaya Adi dazadazArha, baladeva Adi pAMca mahAvIra, pradya umna Adi sAr3he tIna karor3a rAjakumAra, zAMba Adi sATha hajAra durdAnta balavAna, ugrasena Adi solaha hajAra rAjA vahAM padhAre the / nArada dvArA draupadI kI prazaMsA sunakara dhAtakI khaMDa dvIpa ke pUrvavartI dakSiNa bharata kI aparakaMkA nagarI kA padmanAbha rAjA, mitradeva dvArA draupadI kA apaharaNa karatA hai / taba zrIkRSNa apanI buA kuntI ke anurodha se aparakaMkA pANDavoM sahita jAte haiM aura yuddha meM vijaya prApta kara draupadI ko vApasa lAte haiM / usa samaya pAMcoM pANDava yuddha meM hAra jAte haiM, jaba zrIkRSNa narasiMha rUpa dhAraNa kara vijaya prApta karate haiM / lavaNasamudra ke adhiSThAtA susthitadeva zrIkRSNa ke mahAna vyaktitva ke kAraNa hI ratha le jAne kA mArga ( lavaNa samudra meM ) kara detA hai / isase manuSya to kyA, deva bhI unakI dhAka mAnate the va prabhAvita the, siddha hotA hai / pAMca pANDava naukA se gaMgA nadI pArakara jAte haiM, para zrIkRSNa ke lie naukA ko vApisa nahIM bhejate haiM, taba zrIkRSNa eka hAtha meM ghor3A, sArathI aura ratha uThA lete haiM aura dUsare hAtha se sAr3he bAsaTha yojana caur3I gaMgA nadI ko pAra kara jAte haiM / aisA mahAna parAkrama anya kisI meM nahIM dikhAI detA / naukA vApisa na bhejane ke kAraNa zrIkRSNa pANDavoM para kupita hokara unake rathoM ko eka lohadaNDa dvArA cUrNa kara dete haiM aura deza nikAlA de dete haiM / taba mAtA kuntI zrIkRSNa ke pAsa dvArakA jAkara nivedana karatI hai| ki tumhArA sAmrAjya to saba dakSiNArdha bharata taka phailA huA hai ataH batAo pANDava jAve kahA~ ? anta meM jahA~ zrIkRSNa ne pANDavoM ke rathoM ko cUrNa kiyA thA / vahA~ pANDu mathurA basAkara rahane lagate haiM / pANDavoM ke samarthaka ( mahAbhArata ke yuddha Adi prasaMga meM ) zrIkRSNa kA anokhA vyaktitva mahAbhArata sambandhI prAkRta saMskRta aura apabhraMza aura hindI rAjasthAnI meM kAphI racanAe~ kI haiM / saMghadAsa gaNi racita pAMcavI zatAbdI ke viziSTa prAkRta grantha-vasudevahiDI meM zrIkRSNa ke pitA vasudeva ke bhramaNa aura aneka 1 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha | kanyAoM se vivAha kA varNana hone ke sAtha-sAtha zrIkRSNa sambandhI bahuta-sI mahatvapUrNa sUcanAeM prApta haiN| prAcIna jainAgamAdi granthoM meM zrIkRSNa sambandhI anekoM mahatvapUrNa vivaraNa + milate haiN| jo mahAbhArata purANAdi jainetara granthoM meM nahIM milate / jaina evaM paurANika granthoM ke tulanAtmaka adhyayana kI bar3I AvazyakatA hai / donoM ke sAhitya ke taTastha adhyayana se aneka navIna tathya prakAza meM A skeNge| zrIkRSNa nIti nipuNa rAjanetA, dharma saMsthApaka, sabake suhRda va sahAyaka aura mahAna zAsaka hone ke sAtha-sAtha dharmajJa bhI the| mahAbhArata aura pUrANoM se unake bahuraMgI vyaktitva kA bar3A sundara paricaya milatA hai| mahAbhArata meM yuddha ke samaya karmayogI kRSNa ne arjuna ko jo (bhagavad gItA ke rUpa meM) upadeza diyA thA vaha vizvasAhitya meM sarvAdhika prasiddha aura bar3A preraNAdAyI va mArgadarzaka hai / gItA meM vaidika hiMsAtmaka yajJa Adi kA niSedha yA virodha kiyA gayA hai aura jaina dharma se bahuta sI milatI julatI bAteM pratipAdita kI gaI haiN| gItA meM samanvaya kI pradhAnatA dikhAI detI hai| jaina dharma meM bhI anekAnta dRSTi kI mukhyatA hai / bhagavadgItA meM anAsakti evaM samanvaya ko mahatva diyA gayA hai| jo jaina dharma kA bhI marma yA prANa hai| zrI saMtabAlajI ne jainadRSTikoNa se gItA para vistRta vivecana likhA hai aura AcArAGga Adi se gItA vAkyoM kI tulanA kI hai| jodhapura ke zrI daulatarAmajI mehatA ne to gItA kI jaina dRSTi se gaharI chAna-bIna kI hai / unakA maMthana kiyA huA grantha prakAzita hone para bahuta se naye tathya prakAza meM aaveNge| mahAbhArata meM bhI aneka sthala jaina mAnyatAoM se milate-julate haiM / mahAbhArata ke viziSTa abhyAsI zrI upendra rAya sAMDesarA kI eka pustaka mahAbhArata ane uttarAdhyayana sUtra prakAzita ho cukI haiN| zrIcanda jI rAmapuriyA ne bhI mahAbhArata kA bar3A acchA adhyayana kiyA hai aura bhI kaI vidvAnoM ke mahAbhArata sambandhI grantha maiMne par3he haiM, usase usa para jaina prabhAva puSTa hotA hai| zrI daulatarAma jI mehatA ne likhA hai ki gItA presa gorakhapura se prakAzita sacitra hindI anuvAda vAle mahAbhArata ke zAntiparva adhyAya 278 ke zloka 2 meM ariSTanemi kA nAma aura zloka 3 meM unako parama brAhmaNa kahA gayA hai| jainAgama mAnya samudravijaya Adi aneka ullekhanIya vyaktiyoM kA vivaraNa mahAbhArata meM jAnabUjhakara chor3a diyA gayA pratIta hotA hai / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | pandraha zrIkRSNa bhAgavata dharma yA vaiSNava sampradAya ke puraskartA haiN| karIba do DhAI hajAra varSoM se bhAgavata dharma aura viSNu pUjA kA pracAra bhArata meM nirantara dikhAI detA hai| zrIkRSNa bhakti ke aneka sampradAya pratita haiN| karor3oM vyakti zrIkRSNa kI pUjA karate haiN| bhAgavatadharma vaiSNavasampradAya ahiMsA pradhAna hai, idhara ahiMsA jaina dharma kA sabase bar3A siddhAnta hai hii| isa taraha bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ke mantavya bahuta kucha milate-julate haiM / yaha donoM mahApuruSoM ke ghaniSTha sambandha kA prabala pramANa hai| zrIkRSNa ko hue pAMca hacAra se kucha varSa adhika hue haiN| ata: jaina mAnyatA ariSTanemi ke samaya sambandhI vicAraNIya bana jAtI hai| kyoMki donoM samakAlIna vyakti the to unakA samaya bhI eka hI honA caahie| karIba 30-35 varSa pUrva, jaina AgamAdi granthoM meM zrIkRSNa kA jo mahatvapUrNa caritra milatA hai usakI ora merA dhyAna gayA aura maiMne eka zodhapUrNa lekha zAntiniketana kI hindI vizvabhAratI patrikA meM 'jaina AgamoM meM / zrIkRSNa' ke nAma se prakAzita karavAyA jisase jainetara vidvAnoM kA bhI zrIkRSNa sambandhI jainagnanthokta sAmagrI kI ora dhyAna AkarSita ho sake / usake kucha varSa bAda mAnanIya vidvAna DA0 vAsudevazaraNa jI agravAla ke anurodha se usa lekha meM kucha aura parivartana aura parivardhana karake zrI kanhaiyAlAla poddAra abhinandana grantha meM maiMne apanA nibandha chapavAyA / tadanantara zrIcandajI rAmapuriyA kI eka svatantra laghu pustikA terApaMthI mahAsabhA kalakattA se prakAzita huii| isa viSaya para sabase mahatvapUrNa kArya zrIdevendra muni jI ne prastuta nantha ke rUpa meM sampanna kiyA hai| unhoMne jaina sAmagrI ke atirikta bauddha aura paurANika sAmagrI kA bhI upayoga karake zrIkRSNa kA paThanIya jIvana caritra isa nantha meM saMkalita kiyA hai / ataH prastuta nantha kA mahatva nirvivAda hai| unhoMne isa nantha ke prakAzana se pUrva isakI pANDulipi mujhe avalokanArtha bhijavAdI thI aura maiMne kucha saMzodhana va sUcanAe~ unheM likha bhejI thiiN| jinakA upayoga unhoMne apanI pANDulipi meM kara liyA hai| phira bhI kucha bAteM saMzodhanoya raha gayI haiM unakI thor3I-sI carcA kara denA yahAM Avazyaka samajhatA huuN| (1) pRSTha 61 meM Rgaveda meM 'ariSTanemi' zabda cAra bAra prayukta huA hai / vaha bhagavAna ariSTanemi ke lie AyA hai, likhA gayA hai| para merI rAya meM vahA~ ke ariSTanemi zabda kA artha anya hI honA caahie| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solaha | (2) pRSTha 62 meM isI taraha ghora aMgirasa bhagavAna neminAtha kA hI nAma hai / yaha dharmAnandakauzAmbI ke matAnusAra likhA gayA hai| mere vicAra meM vaha bhI ThIka nahIM hai / ghora aMgirasa va neminAtha bhinna bhinna vyakti the| (3) pRSTha 72 meM vasudeva ko vRSNikula aura samudravijaya ko andhakakula kA likhA gayA hai / para ve donoM bhAI-bhAI the ataH donoM ke kuloM ke nAma alaga-alaga dene se bhrama hotA hai / vAstava meM ve donoM andhaka vRNikula ke hI the aisA merA mata hai| (4) muni nathamala jI ke dvArA sampAdita uttarAdhyayana ke abhimatAnusAra muni jI ne bhI dvadharAjya kI bAta likhI hai para vaha bhI vicAraNIya hai| uttarAdhyayana sUtra meM samudravijaya aura vasudeva donoM ko sauriyapura kA rAjA likhA hai / isI se yaha dhAraNA banAyI gayI hai| para samudravijaya bar3e the aura vasudeva unake choTe bhAI the ataH donoM ko rAjA likhane se dvaidha rAjya nahIM hotaa| Aja bhI bar3A bhAI mahArAjA kahalAtA hai aura choTe bhAI ko mahArAja kahA jAtA hai / udAharaNArtha-bIkAnera ke mahArAjA rAyasiMha ke suprasiddha choTe bhAI kavivara pRthvIrAja mahArAja ke rUpa meM prasiddha the| (5) pRSTha 182 meM mIrAbAI ke narasI ke mAyare kA ullekha va uddharaNa hai--jo AcArya rAmacandra zukla ke itihAsa ke anusAra diyA gayA hai, vaha mAyarA bhI mIrAbAI ke dvArA racita nahIM haiM / aura bhI kucha bAteM saMzodhanIya haiM aura kahIM-kahIM mudraNa doSa kI bhI azuddhiyAM raha gayI hai jisakA pariSkAra zuddhi patra meM kiyA gayA hai, para isase nantha ke mahatva meM koI kamI nahIM aatii| grantha vAstava meM hI uccakoTi kA evaM maulika hai| vidvAn munivarya devendra muni jI ne idhara kucha varSoM meM kAphI acche-acche mahatvapUrNa aura vividha vidyAoM ke grantha likhakara hindI jaina sAhitya kI ullekhanIya abhivRddhi kI hai / abhI unase aura bahuta sI AzAe hai / jaina samAja unake gnanthoM ke paThana-pAThana meM adhikAdhika ruci dikhAye aura ve jaina sAhitya kA bhaNDAra nirantara bharate raheM yahI zubha kAmanA hai| bIkAnera tA0 20-3-71 - agaracanda nAhaTA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka kI kalama se bhagavAn ariSTanemi aura karmayogI zrIkRSNa ye donoM hI bhAratIya saMskRti ke jAjvalyamAna sitAre haiN| donoM saMskRti ke sajaga praharI hI nahIM, apitu saMskRti aura sabhyatA ke nirmAtA haiM / jainasaMskRti meM jisa prakAra bhagavAn ariSTanemi kI gaurava gAthAe mukta kaMTha se gAI gaI haiM usI prakAra sneha kI syAhI meM Dubokara zrIkRSNa ke analoddhata vyaktitva ko bhI uTTaGkita kiyA gayA hai / maiM sAdhikAra kaha sakatA hU~ ki zrIkRSNa ke jIvana ke ujjvala prasaMga jo jaina sAhitya meM upalabdha haiM ve prasaMga na to vaidika sAhitya meM prApta haiM aura na bauddha sAhitya meM hI / jaina sAhitya meM kRSNa ko bhagavAn nahIM, kintu mahAmAnava mAnA hai, vAsudeva aura zlAghanIya puruSa kahA hai / eka garIba vRddha vyakti ko IMTa uThAte hue dekhakara unakA hRdaya dayA se dravita ho jAtA hai, tIna khaNDa ke adhipati hone para bhI ve svayaM IMTa uThAte haiM yaha prasaMga unakI mAnavatA kI bhAvanA ko ujAgara karatA hai / ve mAtA-pitA va gurujanoM ko bhakti bhAvanA se vibhora hokara namaskAra karate haiM, unakI AjJA kA pAlana karate haiM yaha unakI vinamra bhAvanA kA paricAyaka hai / vAsudeva hone ke kAraNa ve svayaM saMyama sAdhanA ko svIkAra nahIM kara sakate haiM, para apane putra, patnI tathA anya parijanoM ko tyAga vairAgya va saMyama kI preraNA dete haiM, yaha unake vicAroM kI nirmalatA kA dyotaka hai / mRta kutta e ke zarIra meM kIr3e kulabulA rahe haiM, bhayaMkara durgandha se mastiSka phaTane jA rahA hai, usa samaya bhI ve usake camacamAte hue dA~toM ko hI dekhate haiM yaha unake guNAnurAgI svabhAva ko pradarzita karatA hai, isa prakAra aneka prasaMga haiM jo unakI mAnavatA kI mahattA ko pradarzita karate haiM / ve sAre prasaMga itane sundara aura rasaprada haiM, ki unake abhAva meM zrIkRSNa ke tejasvI vyaktitva ko samajhA nahIM jA sakatA / vaidika sAhitya meM zrIkRSNa ke jIvana ko vistAra se likhA gayA hai / prAcIna aura madhyayuga ke sAhitya meM zrIkRSNa kI lIlAoM kA nirupaNa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThAraha | hai unheM rAdhA aura gopI-vallabha ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai para jaina sAhitya meM unake usa rUpa ke darzana nahIM hote haiM / zrIkRSNa ke jIvana kI aneka ghaTanAe~ jo jaina sAhitya meM haiM, vaisI hI ghaTanAeM zabdoM ke hera-phera ke sAtha vaidika sAhitya meM bhI haiM / kisa saMskRti ne kisase kitanA liyA yaha kahanA atyanta kaThina hai / mahApuruSa sUrya, cAMda, havA aura pAnI kI taraha hote haiM ve kisI bhI sampradAya vizeSa kI dharohara nahIM hote / unakA sArvabhaumika vyaktitva pratyeka ke lie anamola nidhi hai / mahApuruSa ko sampradAya vizeSa ke ghere meM Abaddha karanA unake prati anyAya karanA hai / sAmpradAyika glAsa ke cazmeM ko utAra kara hI mahApuruSa ko dekhane se unakA vAstavika rUpa samajha meM A sakatA hai / maiMne prastuta grantha meM kisI sampradAya vizeSa kI AlocanA pratyAlocanA na kara zrIkRSNa ke vAstavika rUpa ko rakhane kA prayAsa kiyA hai, maiM kahA~ taka isa prayAsa meM saphala ho sakA hU~ isakA nirNaya prabuddha pAThakoM para chor3atA hU~ / yaha pUrNa satya hai ki jitanA zrIkRSNa ke sambandha meM vaidika sAhitya meM vistAra se likhA gayA hai utanA bhagavAn zrIariSTanemi ke sambandha meM nahIM / vaidika aura anya sAhitya se jitane bhI pramANa mujhe prApta hue haiM ve bhagavAn ariSTanemi kI aitihAsikatA zIrSaka meM diye haiM / vaidika harivaMzapurANa meM bhI maharSi veda vyAsa ne zrIkRSNa ko ariSTanemi kA cacerA bhAI mAnA hai / unhoMne yaduvaMza kA paricaya dete hue likhA hai ki mahArAjA yadu ke sahasrada, payoda, koSTA, nIla aura aMjika nAma ke devakumAroM ke tulya pAMca putra hue / kroSTA kI mAdrI nAmaka dvitIya rAnI se yudhAjit aura devamIDhuSa nAmaka do putra hue / koSTA ke jyeSTha putra yudhAjit ke vRSNi aura aMdhaka nAma ke do putra hue / vRSNi ke bhI do putra hue, eka kA nAma svaphalka aura dUsare kA nAma citraka thA / svaphalka ke akrUra nAmaka mahAdAnI putra huA / citraka ke pRthu, vipRthu, azvagrIva, azvabAhu, supArzvaka, gaveSaNa, ariSTanemi, azva, sudharmA dharmabhRta, subAhu, bahubAhu nAmaka bAraha putra aura zraviSThA tathA zravaNA nAmaka do putriyA~ huii| yahAM para yaha smaraNa rakhanA cAhie ki zrImadbhAgavata meM vRSNi 1. harivaMza parva 1 adhyAya 33, zloka 1 2. harivaMza 1 / 34 / 1-2 3. vahIM 0 1 / 34 / 3 4. vahIM 0 1 / 34 / 11 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | unnIsa ke do putroM kA nAma svaphalka tathA citraratha (citraka) diyA hai| citraratha (citraka) ke putroM kA nAmollekha karate hue "pRthuvipRthu dhanyAdyAH" likhA hai, Upara pATha meM "pRthurvidUrathAdyAzca" kA ullekha kara kevala tIna aura do putroM ke nAma likhakara Age prabhRti likha diyA hai / harivaMza meM ariSTanemi ke vaMza varNana ke sAtha hI zrIkRSNa kA vaMza varNana bhI diyA hai / yadu ke kroSTA, kroSTA ke dvitIya putra devamIDhuSa ke putra zUra aura unake putra vasudeva prabhRti daza putra tathA pRthkIti Adi pAMca putriyAM huii| vasudeva kI devakI nAmaka rAnI se zrIkRSNa kA janma huaa| sArAMza yaha hai ki vaidika paramparA kI dRSTi se bhI zrIkRSNa aura ariSTanemi ye donoM cacere bhAI siddha hote haiN| donoM ke paradAdA yudhAjit aura devamIDhuSa sahodara the| vaidika aura jaina saMskRti kI paramparA meM yahI antara hai ki jaina sAhitya meM ariSTanemi ke pitA samudra vijaya vasudeva ke bar3e bhrAtA haiM jabaki vaidika harivaMzapurANa ke abhimatAnusAra citraka aura vasudeva cacere bhAI the| citraka kA hI zrImadbhAgavata meM citraratha nAma AyA hai / saMbhava hai citraka yA citraratha kA hI apara nAma samudravijaya rahA ho| donoM paramparA ke nAmoM meM jo antara hai usake mUla kAraNa aneka ho sakate haiN| hamane grantha ke pariziSTa meM vaMza kA tulanAtmaka dRSTi se adhyayana karane hetu cArTa bhI diyA hai / tathA bhaugolika paricaya Adi bhii| bhagavAn zrI ariSTanemi aura zrIkRSNa kI tulanA karane para kucha mahatvapUrNa tathya hamAre sAmane Ate haiM / 5. harivaMza parva 1, a0 14, zloka 14-15 6. devabhAgastato jajJe, tathA devazravA punaH / anAdhRSTi kanavako, vatsavAnatha gRjimaH // 21 zyAmaH zamIko gaNDUSaH paMca cAsya varAMganAH / pRthakIrti pRthA caiva, zrutadevA zrutazravAH // 22 rAjAdhidevI ca tathA, paMcate vIramAtaraH // 23 -harivaMza, 1 // 34 // 7. vasudevAcca devakyAM, jajJe zauri mahAyazAH / -harivaMza purANa parba 1, a0 35, zloka 7 / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsa ] zrIkRSNa gopAla the, unhoMne bAlyakAla meM gaue carAI thIM, jisake kAraNa vaidika paramparA meM gau-pUjA kA mahatva sthApita huaa| gAya ko mAtA aura vRSabha ko pitA mAnA gyaa| gAya se rahita sthAna ko zmazAna mAnA gyaa| Aja bhAratavarSa meM gauvadha kA sabase bar3A pApa mAnA jAtA hai vaha hamArI dRSTi se zrIkRSNa kI dena hai|| bhagavAn ariSTanemi zrIkRSNa se bhI Age bar3he, unhoMne gAya ko hI nahIM, apitu samasta prANI ke vadha ko heya batAyA, unhoMne samasta prANiyoM kI rakSA para bala diyaa| mAMsAhAra kA tIvra virodha kiyA, jisake phalasvarUpa jaina paramparA hI nahIM, apitu vaidika paramparA bhI mAMsAhAra ko burA mAnane lgii| yaha pUrNa satya hai ki zrIkRSNa kI apekSA rAma adhika maryAdA pAlaka the isIlie unheM maryAdApuruSottama kahA jAtA hai| vAlmIkirAmAyaNa aura rAmacaritamAnasa ke abhimatAnusAra zrIrAma zikAra karate the aura mAMsAhAra bhI, kintu vaidika paramparA ke granthoM meM bhI zrIkRSNa ke jIvana kA eka bhI aisA prasaMga nahIM AyA hai jisameM zrIkRSNa ne zikAra khelA ho aura mAMsAhArI kiyA ho, yaha una para bhagavAn ariSTanemi kA hI prabhAva thA, unake prabhAva se hI unake mana meM mAMsAhAra ke prati ghRNA thii| samasta bhAratavarSa meM gau pAlana aura gozAlAoM kA mahatva dikhalAI de rahA hai vaha zrIkRSNa kI dena hai| gujarAta-saurASTra aura rAjasthAna Adi meM gauoM ke sAtha hI anya prANiyoM ko bhI rakhA jAtA hai, unakA bhI pAlanapoSaNa kiyA jAtA hai jise pAMjarApola kahate haiM, yaha bhagavAna ariSTanemi kI dena hai| zrIkRSNa ke jIvana meM pravRtti kI pradhAnatA thI isIlie ve karmayogI ke nAma se vizruta haiM jabaki ariSTanemi ke jIvana meM nivRtti kI pradhAnatA hai / vaidika saMskRti pravRttipradhAna hai aura zramaNa saMskRti nivRtti prdhaan| isa prakAra donoM hI mahApuruSoM meM bhAratIya saMskRti, jo zramaNa aura vaidika saMskRti kA milA-julA rUpa hai vaha dekhA jA sakatA hai| dUsare zabdoM meM kahA jAya to bhagavAn zrI RSabhadeva gRhasthAzrama meM pravRttipradhAna rahe aura 8. (ka) gormemAtA RSabhaH pitA (kha) gAvo vizvasya mAtaraH 6. dhenozca rahitaM sthAnaM zmazAnameba mucyate Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | ikkIsa sAdhu avasthA meM nivRtti pradhAna / unake gRhasthAzrama kA anukaraNa zrIkRSNa ke jIvana meM dekhA jA sakatA hai aura unake santa jIvana kA anusaraNa bhagavAn ariSTanemi ke jIvana meM / rAjImatI kA jIvana mahilA samAja ke mukha ko ujjvala karane vAlA hai / vaha jise upAsya mAna letI hai usase zArIrika sambandha na hone para bhI vaha apane hRdayadhana mahAn nizcaya kA svAgata karatI hai / kevalajJAna prApta hone para jaba ariSTanemi Atma-kalyANa kA mArga upasthita karate haiM taba vaha AmaMtraNa ko svIkAra kara prema kA udAttIkaraNa upasthita karatI hai / rathanemi ko Atma-sAdhanA meM punaH sthira kara rAjImatI ne usa paramparA kI rakSA kI jo brAhmI aura sundarI ne calAI thI / puruSa ko kartavya bodha kA sundara pATha par3hAyA / usane apanI rakSA hI nahIM kI, apitu rathanemi ke patana ko bhI bacA liyA / grantha meM eka prasaMga AyA hai jisakA spaSTIkaraNa karanA maiM Avazyaka samajhatA hU~- prativAsudeva jarAsaMdha ke bhaya se yAdava mathurA ko chor3akara saurASTra meM pahu~cate haiM aura vahAM para ve samudra ke kinAre navya bhavya dvArikA kA nirmANa karate haiM / yAdava zrIkRSNa ko vahAM kA adhipati banAte haiM / varSoM taka zrIkRSNa vahAM para rAjya karate haiM kintu jarAsaMdha ko isakA patA bhI nahIM calatA, anta meM vyApAriyoM ke dvArA sUcanA prApta hone para vaha yuddha ke lie prasthita hotA hai / prastuta ghaTanA ko par3hakara vaijJAnika yuga meM pale-puse mAnavoM ke mAnasa meM yaha sahaja hI zaMkA udbuddha ho sakatI hai ki yaha kisa prakAra saMbhava hai ki varSoM taka patA hI na cale / Aja vaijJAnika sAdhanoM ko pracuratA va sulabhatA se duniyA itanI simaTa kara laghu ho gaI hai ki mAnava ghara ke baMda kamare meM baiThakara bhI reDiyo va TelIvijana ke dvArA vizva ke samAcAra suna sakatA hai, dekha sakatA hai / phona ke dvArA hajAroM mIla kI dUrI para baiThe hue vArtAlApa kara sakatA / eroplena aura rAkeTa ke dvArA kucha hI samaya meM Adhunika vizva kI pradakSiNA kara sakatA hai / para jisa yuga kI yaha ghaTanA hai usa yuga meM isa prakAra ke vaijJAnika sAdhana sulabha nahIM the / yahA~ taka ki Asa-pAsa ke gA~voM taka kA bhI patA nahIM calatA / vyakti se lAotse ne tIna hajAra varSa pahale cIna ke gA~va kI ghaTanA likhI hai-- "hamAre pitA tathA vRddha vyakti kahate haiM ki hamAre gA~va ke pAsa eka nadI bahatI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsa | hai, usa nadI ke dUsare kinAre para eka gA~va hai / sAyaMkAla usa gA~va kA dhuA dikhAI detA hai / rAtri meM usa gA~va ke kutte bhauMkate hue sunAI dete haiM, kintu hamAre gAMva se usa gA~va kA koI sambandha nahIM hai / Aja taka usa gA~va ko dekhane ke lie hamAre gA~va se koI gayA nahIM aura na usa gA~va se hamAre gA~va ko dekhane ke lie hI koI loga aae|" prastuta prasaMga ke prakAza meM jaba hama uparyukta ghaTanA dekhate haiM to usakI satyatA meM hameM saMzaya nahIM ho sktaa| grantha likhate samaya granthAbhAva ke kAraNa mere sAmane aneka samasyAeM upasthita huI / grantha kA 'pUrvabhava-vibhAga' presa meM jA cukA usake pazcAt lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira, ahamadAbAda se prakAzita dvitIya AcArya haribhadra kA racita 'neminAhacariu" kA prathama bhAga prApta huA ataH maiM jAnakara ke bhI usakA upayoga na kara sakA, dvitIya bhAga presa meM hone se vaha mujhe prApta na ho sakA / anya kucha digambara va zvetAmbara grantha bhI mujhe prApta na ho sake / zrIkRSNa ke sambandha meM jaina va ajaina vidvAnoM ne itanA adhika likhA hai ki una sabhI gnanthoM ko prApta kara unakA upayoga karanA atyanta kaThina kArya hai, tathApi prAcIna aura arvAcIna granthoM ke Aloka meM tulanAtmaka dRSTi se jo kucha likha gayA hU~ vaha upayogI siddha hogA-yaha maiM mAnatA huuN| mahAmahima parama zraddheya sadguruvarya zrI puSkara muni jI ma0 kA asIma anugnaha, AzIrvAda tathA patha-pradarzana mere jIvana ko sadA Alokita karatA rahA hai| unakI apAra kRpA dRSTi ke kAraNa hI maiM sAhityika kSetra meM pragati kara rahA hU~, ataH gurudeva ke prati kina zabdoM meM AbhAra pradarzita karU / AbhAra pradarzana ke lie mere zabda koSa meM ucita zabda hI nahIM haiM / merI hArdika icchA yahI hai ki unakA AzIrvAda sadA milatA rahe aura maiM pragati ke patha para Age bar3hatA rhuuN| paramAdaraNIyA satiziromaNi mAtezvarI pratibhAmUrti zrI prabhAvatI jI ma0 tathA priya bahina parama viduSI sAdhvIratna zrI puSpavatI jI sAhityaratna kI prabala-preraNA rahI ki bhagavAn ariSTanemi aura zrIkRSNa para maiM zodhapradhAna grantha likhU, unakI nirantara preraNA ke kAraNa maiM nantha prastuta kara sakA hai| mA~ aura bahina ke prema bhare Agraha ko maiM kaise TAla sakatA thA ? ___ Agama prabhAvaka sneha saujanyamUrti zrI puNyavijaya jI ma0 ko tathA jaina sAhitya vikAsa maNDala ke adhipati sAhityapremI seTha amRtalAla kAlIdAsa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | tesa evaM maNDala ke saMcAlaka paM0 subodhacanda bhAI ko vismRta nahIM ho sakatA jinhoMne mujhe grantha upalabdha kiye tathA lambe samaya taka upayoga karane ke lie udAratA batalAI / grantha kI pANDulipi ko mahAn sAhityakAra paM0 zrI zobhAcandra jI bhArilla ne tathA suprasiddha itihAsakAra va purAtatvavetA zrI agaracanda jI nAhaTA ne Adi se anta taka avalokana kara mujhe apane anamola sujhAva diye tathA pariSkAra kiyA aura sAtha hI mere Agraha ko sanmAna dekara zrIyuta nAhaTA jI ne mananIya bhUmikA likhI tadartha maiM unakA kRtajJa hU~ / yahAM amara bhAratI ke yazasvI sampAdaka snehamUrti zrIcandra jI surAnA 'sarasa' ko bhI bhUla nahIM sakatA jinhoMne grantha ko mudraNa kalA kI dRSTi se hI sundara nahIM banAyA, para prUpha saMzodhana kara mere bhAra ko halakA kiyA hai / anta meM una sabhI lekhakoM kA va granthakAroM kA AbhAra mAnatA hU~ ki jinase mujhe sahayoga va mArgadarzana milA hai / jaina bhavana sAyana, bambaI dinAGka 5 mArca 1971 - devendra muni Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama khaNDa - bhagavAna ariSTanemi 1 tIrthaMkara aura vAsudeva 2 ariSTanemi: pUrvabhava | 3 bhagavAn ariSTanemi kI aitihAsikatA 4 janma evaM vivAha prasaMga 5 sAdhaka jIvana 6 tIrthaMkara jIvana anukramaNikA dvitIya khaNDa - karmayogI zrIkRSNa 17 bhAratIya sAhitya meM karmayogI zrIkRSNa kaMsa : eka paricaya 9 gokula aura mathurA meM zrIkRSNa 10 dvArikA meM zrIkRSNa 11 jarAsaMdha kA yuddha 12 draupadI kA svayaMvara aura apaharaNa 13 mahAbhArata kA yuddha 14 jIvana ke vividha prasaMga 15 jIvana kI sAMdhya - velA 1 upasaMhAra pariziSTa 1 bhaugolika paricaya 2 harivaMza 3 vaMza paricaya 4 pAribhASika zabda - koSa 5 prastuta grantha meM prayukta graMtha sUcI 6 lekhaka kI mahatvapUrNa kRtiyAM 1-158 1 17 57 66 65 101 156-348 156 185 167 221 251 267 287 311 325 344 346-422 346 384 387 365 406 418 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama khaNDa bhagavAna ariSTaneni Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara aura vAsudeva tIrthaGkara * tIrthaGkara avatAra nahIM uttAravAda tIrthaGkara aura anya AtmAoM meM antara jaina dRSTi meM vAsudeva vaidika dRSTi meM vAsudeva Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | tIrthaMkara aura vAsudeva 'tIrthaMkara' zabda jaina sAhitya kA mukhya pAribhASika zabda hai| yaha zabda kaba aura kisa samaya pracalita huA, yaha kahanA atyadhika kaThina hai| vartamAna itihAsa se isakI Adi nahIM dI jA sktii| nissandeha yaha zabda upalabdha itihAsa se bhI bahuta pahale prAga aitihAsika kAla meM bhI pracalita thaa| jaina paramparA meM isa zabda kA prAdhAnya rahane ke kAraNa bauddha sAhitya meM bhI isakA prayoga kiyA gayA hai / bauddha sAhitya meM aneka sthaloM para 'tIrthaMkara' zabda vyavahRta huA hai|' sAmaphala sutta meM chaha tIrthaMkaroM kA ullekha kiyA hai| kintu yaha spaSTa hai ki jaina sAhitya kI taraha mukhya rUpa se yaha zabda vahA~ pracalita nahIM rahA hai| kucha hI sthaloM para isakA ullekha huA hai, kintu jaina sAhitya meM isa zabda kA prayoga atyadhika mAtrA meM huA hai| tIrthaMkara jaina dharma-saMgha kA pitA hai, sarve-sA hai| jaina sAhitya meM khUba hI vistAra se tIrthaMkara kA mahattva uTTaGkita kiyA gayA hai| Agama sAhitya taka meM tIrthaMkara kA mahattva pratipAdita hai| caturviMzatistava aura zakrastava meM tIrthaMkara ke guNoM kA jo utkIrtana kiyA gayA hai use par3hakara sAdhaka kA hRdaya zraddhA se nata ho jAtA hai| 1. dekhie bauddha sAhitya kA laMkAvatAra-sUtra 2. dIghanikAya sAmaJaphalasutta pR0 16-22, hindI anuvAda, Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ____ jo tIrtha kA kartA yA nirmAtA hotA hai vaha tIrthakara kahalAtA hai| jaina paribhASA ke anusAra tIrtha zabda kA artha-dharmazAsana hai / jo saMsAra samudra se pAra karane vAle dharma tIrtha kI saMsthApanA karate haiM, ve tIrthaMkara kahalAte haiN| ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha ye dharma haiM, isa dharma ko dhAraNa karane vAle zramaNa, zramaNI, zrAvaka aura zrAvikA haiN| isa caturvidha saMgha ko bhI tIrtha kahA gayA hai| isa tIrtha kI jo sthApanA karate haiM una viziSTa vyaktiyoM ko tIrthaMkara kahate haiN| saMskRta sAhitya meM tIrtha zabda 'ghATa' ke lie bhI vyavahRta huA hai / jo ghATa ke nirmAtA haiM ve tIrthaMkara kahalAte haiN| saritA ko pAra karane ke lie ghATa kI kitanI upayogitA hai, yaha pratyeka anubhavI vyakti jAnatA hai| saMsAra rUpI eka mahAn nadI hai| usameM kahIM para krodha ke magara maccha muha phAr3e hue haiN| kahIM para mAna kI machaliyA~ uchala rahI haiN| kahIM para mAyA ke jaharIle sAMpa phutkAra mAra rahe haiM to kahIM para lobha ke bhaMvara haiN| ina sabhI ko pAra karanA kaThina hai| sAdhAraNa sAdhaka vikAroM ke bhaMvara meM phaMsa jAte haiN| kaSAya ke magara unheM nigala jAte haiN| ananta dayA ke avatAra tIrthaMkara prabhu ne sAdhakoM kI suvidhA ke lie dharma kA ghATa banAyA, aNuvrata aura mahAvratoM kI nizcita yojanA prastuta kii| jisase pratyeka sAdhaka isa saMsAra rUpI bhayaMkara nadI ko sahaja hI pAra kara sakatA hai| tIrtha kA eka artha-pula bhI hai| cAhe jitanI bar3I se bar3I nadI kyoM na ho, yadi usa para pula hai, to nirbala se nirbala vyakti bhI use sugamatA se pAra kara sakatA hai| tIrthaMkaroM ne saMsAra rUpI nadI ko pAra karane ke lie dharma zAsana athavA sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA rUpI saMgha-pula kA nirmANa kiyaa| Apa apanI zakti va bhakti ke anusAra isa pUla para car3hakara saMsAra ko pAra kara sakate haiN| dhArmika sAdhanA ke dvArA apane jIvana ko pAvana banA sakate haiN| tIrthaMkaroM ke zAsana kAla meM hajAroM lAkhoM vyakti AdhyAtmika sAdhanA kara jIvana ko parama pavitra banAkara mukta hote haiN| prazna ho sakatA hai ki prastuta avasarpiNI kAla meM bhagavAna RSabhadeva ne sarvaprathama tIrtha kI saMsthApanA kI ataH unheM tIrthaMkara Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaGkara aura vAsudeva kahanA cAhie, parantu unake pazcAdvartI anya tevIsa mahApuruSoM ko tIrthakara kyoM kahA jAya ? __ kucha vidvAna yaha bhI kahate haiM ki dharma kI vyavasthA jaisI eka tIrthaMkara karate haiM, vaisI hI vyavasthA dUsare tIrthaMkara bhI karate haiM, ataH eka RSabhadeva ko hI tIrthakara mAnanA cAhie anya ko nhiiN| ullikhita praznoM ke uttara meM nivedana hai ki eka tIrthaMkara ne jaisA nirUpaNa kiyA, sarvathA vaisA hI nirUpaNa dusarA tIrthaMkara nahIM krtaa| yadi vaha pUrI taraha ekasadRza hI kathana karatA hai to tIrthaMkara nahIM hai| jisakA mArga deza kAla pAtra Adi kI bhinnatA ke kAraNa pUrva tIrthaGkara se bhinna hotA hai-sarvathA eka sadRza nahIM hotA vahI tIrthaGkara kahalAtA hai| jaba purAne ghATa Dhaha jAte haiM, ve vikRta athavA anupayukta ho jAte haiM, taba navIna ghATa nirmANa kiye jAte haiN| jaba dhArmika vidhi-vidhAnoM meM vikRti A jAtI hai, taba tIrthaGkara vikRtiyoM ko naSTa kara apanI dRSTi se puna: dhArmika vidhAnoM kA nirmANa karate haiN| tIrthaGkaroM kA zAsana-bheda isa bAta kA jvalaMta pramANa hai| isa sambandha meM jijJAsu pAThakoM ko lekhaka kA 'bhagavAn pAzrvaH eka samIkSAtmaka adhyayana' grantha kA upakrama avazya dekhanA caahie| tIrthaGkara avatAra nahIM : eka bAta smaraNa rakhanI cAhie ki jaina dharma ne tIrthaGkara ko Izvara kA avatAra yA aMza nahIM mAnA hai aura na daivI saSTi kA ajIba prANI hI svIkAra kiyA hai| usakA yaha spaSTa mantavya hai ki tIrthaGkara kA jIva eka dina hamArI taraha hI vAsanA ke dala-dala meM phaMsA huA thaa| pAparUpI paMka se lipta thaa| kaSAya kI kAlimA se kaluSita thA, moha kI madirA se behoza thaa| Adhi, vyAdhi, aura upAdhiyoM se saMtrasta thA / heya, jJaya aura upAdeya kA use tanika bhI jJAna nahIM thaa| vairAgya se vimukha raha kara vaha vikAroM ko apanAtA thA, upAsanA ko chor3akara vAsanA kA dAsa banA huA thA / tyAga ke badale vaha rAga meM phaMsA huA thaa| bhautika va indriyajanya sukhoM ko 3. dekhie pRSTha 3-25 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa saccA sukha samajhakara pAgala kI taraha usake pIche daur3a rahA thA, kintu eka dina mahAn puruSoM ke saMga se usake jJAna netra khula gaye / bheda vijJAna kI upalabdhi hone se, tattva kI abhiruci jAgRta huI / sahI va satya sthiti kA use parijJAna huA / 4 kintu kitanI hI bAra aisA bhI hotA hai ki mithyAtva ke punaH AkramaNa ho jAne se usake jJAna netra dhuMdhale ho jAte haiM aura vaha punaH mArga ko vismRta kara kumArga para ArUDha ho jAtA hai, aura lambe samaya ke pazcAt punaH sat mArga para AtA hai / taba vAsanA se muMha mor3akara sAdhanA ko apanAtA hai, utkRSTa tapa va saMyama kI ArAdhanA karatA huA eka dina bhAvoM kI parama nirmalatA se tIrthaGkara nAmakarma kA baMdhana karatA hai aura phira vaha tRtIya bhava meM tIrthaGkara banatA hai / kintu yaha bhI nahIM bhUlanA cAhie ki jaba taka tIrthaGkara kA jIva saMsAra ke bhoga-vilAsa meM ulajhA huA hai, sone ke siMhAsana para AsIna hai taba taka vaha vastutaH tIrthaMkara nahI hai, tIrthaGkara banane ke lie, usa antima bhava meM bhI rAjya - vaibhava ko chor3anA hotA hai / zramaNa banakara pahale mahAvratoM kA pAlana karanA hotA hai / ekAnta zAnta, nirjana sthAnoM meM rahakara Atma-manana karanA hotA hai, bhayaMkara se bhayaMkara upasargoM ko zAnta bhAva se sahana karanA hotA hai / jaba sAdhanA se jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya karma naSTa hote haiM taba kevala jJAna, kevala darzana kI prApti hotI hai | usa samaya ve sAdhu-sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA rUpa tIrtha ko saMsthApanA karate haiM taba tIrthaGkara kahalAte haiM / uttAravAda : vaidika paramparA kA vizvAsa avatAravAda meM hai / gItA ke abhimatAnusAra Izvara aja, ananta, aura parAtpara hone para bhI apanI anantatA ko, apanI mAyA zakti se saMkucita kara zarIra ko dhAraNa karatA hai / avatAravAda kA sIdhA sA artha hai Izvara kA mAnava ke rUpa meM utaranA - mAnava zarIra meM janma lenA / gItA kI dRSTi se Izvara to mAnava bana sakatA haiM, kintu mAnava kabhI Izvara nahIM bana sktaa| Izvara ke avatAra lene kA eka mAtra uddezya hai sRSTi 4. samavAyAGga sUtra 157 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaGkara aura vAsudeva meM cAroM ora jo adharma kA aMdhakAra chAyA huA hotA hai use naSTa kara dharma kA prakAza kiyA jAya / sAdhuoM kA paritrANa, duSToM kA nAza, aura dharma kI sthApanA kI jAya / jaina dharma kA vizvAsa avatAravAda meM nahIM, uttAravAda meM hai / avatAravAda meM Izvara ko svayaM mAnava banakara puNya aura pApa karane par3ate haiN| bhaktoM kI rakSA ke lie use adharma bhI karanA par3atA hai / svayaM rAga-dva eSa se mukta hone para bhI bhaktoM ke lie use rAga bhI karanA par3atA hai aura dva eSa bhI / vaidika paramparA ke vicArakoM ne isa vikRti ko Izvara kI lIlA kahakara usa para AvaraNa DAlane kA prayAsa kiyA hai / jainadRSTi se mAnava kA uttAra hotA hai / vaha prathama vikRti se saMskRti kI aura bar3hatA hai phira prakRti meM pahu~ca jAtA hai / rAga-dveSa yukta jo mithyAtva kI avasthA hai, vaha vikRti hai / rAga-dva eSa mukta jo vItarAga avasthA hai vaha saMskRti hai / pUrNa rUpa se karmoM se mukta jo zuddha-siddha avasthA hai, vaha prakRti hai / siddha banane kA tAtparya hai ki anantakAla ke lie ananta jJAna ananta darzana, ananta sukha aura ananta zakti meM lIna ho jaanaa| vahAM karma baMdha aura karma baMdha ke kAraNoM kA sarvathA abhAva hone se jIva puna: saMsAra meM nahIM AtA / uttAravAda kA atha hai mAnava kA vikArI jIvana se Upara uThakara bhagavAna ke avikArI jIvana taka pahu~ca jAnA, punaH usameM kadApi lipta na honA / tAtparya yaha hai ki jainadharma kA tIrthaGkara IzvarIya avatAra nahIM hai / jo loga tIrthaGkaroM ko avatAra mAnate haiM, ve bhrama meM haiM / jainadharma kA yaha vajra AghoSa hai ki pratyeka vyakti sAdhanA ke dvArA Antarika zaktiyoM kA vikAsa kara tIrthaGkara bana sakatA hai / tIrthaGkara banane ke lie jIvana meM Antarika zaktiyoM kA vikAsa paramAvazyaka hai / 5. yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata ! abhyutthAnamadharmasya paritrANAya sAdhUnAM dharmasaMsthApanArthAya tadAtmAnaM sRjAmyaham / vinAzAya ca duSkRtAm / saMbhavAmi yuge yuge / 7 - zrImadbhagavad gItA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa tIrthaGkara aura anya mukta AtmAoM meM antara : jaina dharma kA yaha spaSTa mantavya hai ki tIrthaGkara aura anya mukta hone vAlI AtmAoM meM Antarika dRSTi se koI pharka nahIM hai| kevalajJAna aura kevala darzana prabhati AtmikazaktiyA donoM meM samAna hone ke bAvajUda bhI tIrthaGkara meM kucha bAhya vizeSatAeM hotI haiM / una bAhya vizeSatAoM (atizayoM) kA varNana isa prakAra hai1 mastaka ke keza, dADhI, mUcha, roma aura nakhoM kA maryAdA se adhika na bddh'naa| 2 zarIra kA svastha aura nirmala rhnaa| 3 rakta aura mAMsa kA gAya ke dUdha ke samAna zveta rhnaa| 4 padma gaMdha ke samAna zvAsoccha vAsa kA sugandhita honA / 5 AhAra aura zauca kriyA kA pracchanna honaa| 6 tIrthaGkara deva ke Age AkAza meM dharma cakra rhnaa| 7 unake Upara tIna chatra rahanA / 8 donoM ora zreSTha caMvara rhnaa| hai AkAza ke samAna svaccha sphaTika-maNi kA banA pAdapITha vAlA siMhAsana honaa| 10 tIrthaGkara deva ke Age AkAza meM indradhvaja kA clnaa| 11 jahAM-jahAM para tIrthaGkara bhagavAna Thaharate haiM yA baiThate haiM vahA~ para usI kSaNa patra, puSpa, aura pallava se suzobhita chatra, dhvaja, ghaMTa, evaM patAkA sahita azoka vRkSa kA utpanna honaa| 12 kucha pIche mukuTa ke sthAna para tejomaMDala kA honA, tathA andhakAra hone para dasa dizAoM meM prakAza honaa| 13 jahAM-jahAM para tIrthaGkara padhAreM vahA ke bhUbhAga kA samatala honaa| 14 jahAM-jahAM padhAreM vahAM-vahAM kaMTakoM kA adhomukha ho jaanaa| 15 jahA~-jahA~ padhAreM vahA~ RtuoM kA anukUla honaa| 16 jahA~-jahA~ padhAreM vahA~-vahA~ saMvartaka vAya dvArA eka yojana paryanta kSetra kA zuddha honA / 6. samavAyAGga 34, sUtra, 1 pR0 71, muni kamala sampAdita Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaGkara aura vAsudeva 17 megha dvArA raja kA upazAnta honA / 18 jAnupramANa devakRta puSpoM kI vRSTi honA evaM puSpoM ke DaMThaloM kA adhomukha honA / 16 amanojJa zabda, rUpa, rasa, gaMdha, evaM sparza kA na honA / 20 manojJa zabda, rUpa, rasa, gaMdha, evaM sparza kA prakaTa honA / 21 yojana paryanta sunAI dene vAlA hRdayasparzI madhura svara honA / 22 ardhamAgadhI bhASA meM upadeza karanA / 23 usa ardhamAgadhI bhASA kA upasthita Arya-anArya, dvipadacatuSpada, mRga, pazu, pakSI aura sarisRpoM kI bhASA meM pariNata honA tathA unheM hitakArI, sukhakArI evaM kalyANakArI pratIta honA / 24 pUrvabhava ke vairAnubandha se baddhadeva, asura, nAga suparNa yakSa, rAkSasa, kinnara, kiMpuruSa, garur3a, gaMdharva, aura mahoraga kA arihaMta ke samIpa prasannacitta hokara dharma sunanA / 25 anyatIrthikoM kA nata mastaka hokara bandanA karanA / 26 tIrthaGkara ke samIpa Akara anyatIrthikoM kA niruttara ho jAnA / 27 jahA~-jahA~ tIrthaGkara bhagavaMta padhAreM vahAM-vahAM paccIsa yojana paryanta iti - cUhe Adi kA upadrava na honA / 20 plega Adi mahAmArI kA upadrava na honA / 26 svacakra ( sva - senA) kA viplava na karanA / 30 paracakra ( anya rAjya kI senA ) kA upadrava na honA / 31 adhika varSA na honA / 32 varSA kA abhAva na honA / 33 durbhikSa na honA / 34 pUrvotpanna utpAta tathA vyAdhiyoM kA upazAnta honA / isa prakAra aneka lokopakArI siddhiyAM tIrthaGkaroM kI hotI haiM / anya sAdhAraNa mukta hone vAlI AtmAoM meM ina siddhiyoM kA abhAva hotA hai / ve prAyaH tIrthaMkaroM ke samAna dharma pracAraka bhI nahIM hote / ve svayaM apanA vikAsa kara mukta ho jAte haiM kintu jana-jana ke antarmAnasa para cirasthAyI va akSuNNa AdhyAtmika prabhAva tIrthaGkara Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa kI taraha nahIM jamA pAte / tIrthaGkara aura anya mukta AtmAoM meM jo yaha antara hai vaha dehadhArI avasthA meM hI rahatA hai| dehamukta avasthA meM nhiiN| prastuta avasarpiNIkAla meM caubIsa tIrthaGkara hue haiN| pahale tIrthaGkara RSabhadeva the aura caubIsaveM tIrthaGkara zramaNa bhagavAn mahAvIra / caubIsa tIrthaGkaroM ke sambandha meM saba se prAcIna ullekha dRSTivAda ke mUlaprathamAnuyoga meM thA, para Aja vaha anupalabdha hai| Aja sabase prAcIna ullekha samavAyAGga, kalpasUtra' aura Avazyaka niyukti meM milatA hai| usake pazcAt triSaSTizalAkApUruSacaritra, cauppannamahApurisacariyaM, mahApurANa-uttarapurANa Adi granthoM meM vistAra se prakAza DAlA gayA hai| svataMtra rUpa se bho ekaeka tIrthaGkara para AcAryoM ne saMskRta prAkRta, apabhraza aura anya prAntIya bhASAoM meM aneka grantha likhe haiN| agale pRSThoM meM unhIMprAcIna granthoM ke prakAza meM bAvIsaveM tIrthaGkara bhagavAn ariSTanemi ke sambandha meM vistAra se vivecana prastuta kiyA jaaegaa| sAtha hI bhagavAn ariSTanemi ke samaya meM paidA hue vAsudeva zrI kRSNa ke sambandha meM bhI cintana kiyA jaayegaa| yahA~ hameM aba saMkSepa meM yaha dekhanA hai ki bhAratIya saMskRti meM vAsudeva kA kyA sthAna rahA hai| jaina dRSTi meM vAsudeva : jaina sAhitya meM caubIsa tIrthaGkara, bAraha cakravartI, nau vAsUdeva, nau prati vAsudeva aura nau baladeva, ina tiresaTha vyaktiyoM ko zlAghanIya aura uttama puruSa mAnA hai / sthAnAGga, samavAyAGga, Avazyaka niyukti Adi meM una sabhI ke nAma,1deg unake mAtA pitA ke nAma,1 unakI 7. cauvvIsaM devAhidevA, paNNattA taM jahA usabha-ajita-saMbhava-abhiNaMdaNa-sumai-paumappaha- supAsa-caMdappaha-suvidhisIala--sijjaMsa-vAsupujja-vimala--aNaMta--dhamma-saMti-kuthu--ara-mallImuNisuvvaya-nami-nemI-pAsa-vaddhamANA / -~-samavAyAMga-24 8. kalpasUtra 6. Avazyaka niyukti 366 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara aura vAsudeva 11 lambAI, caur3AI aura AyuSya ke sambandha meM prakAza DAlA hai / samavAyAMga meM baladeva- vAsudeva kA paricaya dete hue likhA hai I " baladeva aura vAsudeva dazAravaMza ke maMDana sadRza the / ve uttama the, madhyama the, pradhAna the, aura ve ojasvI, tejasvI, balazAlI aura suzobhita zarIra vAle the / ve kAnta, saumya, subhaga, priyadarzana, surUpa aura sukhazIla the, unake pAsa pratyeka vyakti sukha rUpa se pahu~ca sakatA hai / sabhI loga unake darzana ke pIpAsa haiM / ve mahAbalI haiM / ve apratihata aura aparAjita haiM / zatru ke mardana karane vAloM tathA hajAroM zatruoM kA mAna naSTa kara dene vAle haiM / dayAlu, amatsarI, acapala aura acaNDa haiM / mRdu maMjula, aura muskarAte hue vArtAlApa karane vAle haiN| unakI vANI gaMbhIra, madhura aura satya hotI hai / ve vAtsalya yukta hote haiM, zaraNa yogya haiN| unakA zarIra lakSaNa va cihna yukta tathA sarvAGga sundara hotA hai / ve candra kI taraha zItala haiM, IrSyA rahita haiM / prakANDa daMDanIti vAle haiM / gaMbhIra darzana vAle haiM / baladeva tAladhvaja aura vAsudeva garur3adhvaja haiM / ve mahAn dhanuSya kA TaMkAra karane vAle haiM / ve mahAn bala meM 10. tiviTThe yaduvi ya sayaMbhUpurisuttame purisasIhe ya taha purisapuMDarIe datta nArAyaNa kaNhe / - samavAyAGga 128 (kha) Avazyaka niryuktibhASya gAthA 40 11. (ka) jaMbuddIve NaM dIve bhArahevAse imIse osappiNIe navabaladeva navavAsudeva-piyaro hotyA, taM jahA gAhAopayAvaI ya baMbho, somo ruddo sivo mahAsivo ya / aggasihoya dasaraho navamo bhaNio ya vAsudevo // jaMbuddIve NaM dIve bhArahevAse imIse osappiNIe Nava-vAsudeva-mAyaro hotthA, taM miyAvaI umA ceva puhavI sIyA jahA- gAhA ammayA / cchimaI se samaI ke kaI devaI tahA || -samavAyAMga -158 (kha) sthAnAMga 6 sthAna, sU0 88. (ga) Avazyaka niryukti gA0 411, niyukti kI gAthA meM rudra ke bAda soma kA nAma hai / mAtA ke nAma ke lie Avazyaka niyukti gA0 406 dekho ya Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa samudra kI taraha haiN| raNAMgaNa meM durdhara dhanurdhara haiN| ve dhIra puruSa haiM aura yuddha meM kIrti prApta karane vAle haiN| mahAn kula meM paidA hue haiN| vajra ke bhI Takar3e kara deM aise balavAn haiN| ve ardha bharata ke adhipati hote haiN| ve saumya haiN| rAjavaMza ke tilaka ke samAna haiM, ajita haiM, ajita ratha haiM / baladeva hAtha meM hala rakhate haiN| vAsudeva dhanuSya rakhate haiN| vAsUdeva zaMkha, cakra, gadA, zakti aura nandaka dhAraNa karate haiN| unake mukuTa meM zreSTha ujjvala zukla vimala kaustubhamaNi hotI hai| kAna meM kuDala hote haiM jisase unakA mukha-zobhAyamAna rahatA hai| unakI A~kheM kamala sadRza hotI haiN| unakI chAto para ekAvalI hAra laTakA rahatA hai| unake zrIvatsa kA lAMchana hai| sarva Rtu meM saMbhavita aise paMcaraMgI sugaMdhita sundara puSpoM kI mAlA unake gale meM zobhAyamAna hotI hai, unake aMgopAMga meM 800 prazasta cihna zobhita hote haiN| ve madamatta zreSTha gajendra ke sadRza lalitagati hote haiN| krauMca pakSI ke madhura aura gaMbhIra zArada svara jaisA unakA ninAda hai| baladeva nIle raMga ke aura vAsadeva pIle raMga ke vastra pahanate haiN| ve tejasvI, narasiMha, narapati, narendra haiN| ve naravRSabha haiM aura devarAja indra ke samAna haiN| rAjalakSmI se zobhita ve rAma aura kezava donoM bhAI-bhAI hote haiM / 12 jaina sAhitya meM vasudeva ke putra ko hI vAsudeva nahIM kahA gayA hai| nau vAsudevoM meM kevala eka zrI kRSNa hI vasudeva ke putra haiM, anya nhiiN| vAsudeva yaha eka upAdhi vizeSa hai| jo tIna khaNDa ke adhipati hote haiM, jinakA tIna khaNDa para ekacchatra sAmrAjya hotA hai ve vAsudeva kahalAte haiN| unheM ardhacakrI bhI kahA jAtA hai| yaha pada nidAnakRta hotA hai| vAsudeva ke pUrva prativAsUdeva hote haiM, unakA bhI tIna khaNDa para sAmrAjya hotA hai| jIvana kI sAMdhyavelA meM ve adhikAra ke naze meM bebhAna bana jAte haiM aura anyAya atyAcAra karane lagate haiN| usa atyAcAra ko miTAne ke lie vAsudeva unake sAtha yuddha karate haiN| yuddha meM prativAsudeva vAsudeva se parAjita 13. samavAyAMga 158 12. samavAyAMga 158 (kha Avazyaka niyukti gA0 415 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaGkara aura vAsudeva 13 hote haiM / yuddha ke maidAna meM vAsudeva ke hAtha se prativAsudeva kI mRtyu hotI hai, dUsare zabda meM kahA jAya to svacakra se unakA hanana hotA hai / prati vAsudeva ke tIna khaNDa ke rAjya ko vAsudeva prApta kara lete haiM / vAsudeva mahAn vIra hote haiM, koI bhI yuddha meM unheM parAjita nahIM kara sktaa| kahA jAtA hai ki vAsudeva apane jIvana 14 tIna sau sATha yuddha karate haiM, para kabhI bhI kisI yuddha meM ve parAjita nahIM hote / vAsudeva meM bIsa lAkha aSTApadoM kI zakti hotI hai, kintu ve zakti kA kabhI bhI durupayoga nahIM karate / jaina paramparA meM vAsudeva ko bhI Izvara kA aMza yA avatAra nahIM mAnA hai / vAsudeva zAsaka hai, para upAsya nahIM / tiresaTha zlAghanIya puruSoM meM caubIsa tIrthaGkara hI upAsya mAne gaye haiM / vAsudeva bhI tIrthaGkara kI upAsanA karate haiN| bhautika dRSTi se vAsudeva usa yuga ke sarvazreSTha adhinAyaka hote haiM, para nidAnakRta hone se ve AdhyAtmika dRSTi se caturtha guNasthAna se Age nahIM bar3ha pAte / " vAsudeva svayaM tIrthaGkara va zramaNoM kI upAsanA karate haiM / zrI kRSNa vAsudeva bhagavAn ariSTanemi ke paramabhakta the / jaba ariSTanemi dvArakA padhArate taba zrI kRSNa anya kArya chor3akara unheM vandana ke lie avazya jAte / ariSTanemi se zrI kRSNa vaya kI dRSTi se jyeSTha the tathApi AdhyAtmika dRSTi se ariSTanemi jyeSTha the, ataH ve unakI upAsanA karate the / 16 vaidika dRSTi meM vAsudeva : vaidika paramparA meM vAsudeva ko viSNu kA avatAra mAnA hai 1 1. samavAyAMga 158 (kha) Avazyaka bhASya gA0 43 15. samavAyAMga 158 (kha) Avazyaka niyukti 415 16. antakRddazAMga 17. ( ka ) mahAbhArata, bhISma parva a0 65 (kha) sarveSAmAzrayo viSNuraizvarya - vidhimAsthitaH / sarvabhUtakRtAvAso vAsudeveti cocyate / - mahAbhArata, zAntiparva, a0 347, zlo0 64 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa mahAbhArata meM vAsudeva kA ullekha AyA hai kintu vAsudeva ke svarUpa ke sambandha meM paryApta matabheda hai| vAsudeva vaidika paramparA meM kaba se upAsya rahe haiM isako batAne ke lie bhaNDArakara,8 lokamAnya tilaka DAkTara rAya caudharI2deg Adi vidvAnoM ne pANini vyAkaraNa ke sUtroM kA pramANa prastuta kiyA hai, aura isake AdhAra para unhoMne batAyA hai ki IsA ke sAta zatAbdI pUrva vAsUdeva kI upAsanA pracalita ho gaI thii|22 kintu vAsudeva kI bhakti kA vikasita rUpa hameM mahAbhArata meM milatA hai| paM0 rAmacandra zukla ne bhI 'sUradAsa' meM spaSTa likhA hai ki 'vAsudeva bhakti kA tAtvika nirUpaNa mahAbhArata ke kAla meM hI pracalita huaa|'23 viSNu aura vAsudeva kA aikya bhI mahAbhAratakAra ne svIkAra kiyA hai| ve viSNu ko hI vAsudeva kA rUpa mAnate haiM / 24 / / vadika paramparA meM zrI kRSNa kA apara nAma hI vAsudeva hai| DA0 bhaNDArakara kA anumAna hai ki 'vAsudeva' bhakti sampradAya ke pravartaka kA nAma thA / 5 mahAbhArata ke zAntiparva meM yaha kaha gayA hai ki sAtvata yA bhAgavata dharma kA sabase pahale kRSNa vAsudeva ne arjuna ko upadeza diyA / 26 yahA~ para vAsudeva aura zrI kRSNa do pRthaka vyakti na hokara eka hI haiM, kintu DaoN0 bhaNDArakara ne ina donoM 18. Collected Works of Sir R. G. Bhandarkar Voi. IV, P.415 16. gItA rahasya pR0 546-47, bAlagaMgAdhara tilaka 20. H. Raychaudhary, The Early History of the Vaishanava Seet. P. 24 21. 'vAsudevArjunAbhyAM vun'-pANini aSTAdhyAyI 4 / 3 / 68 sUtra ke vasu devaka zabda se vasudeva kI bhakti karane vAlA siddha hotA hai| 22. dekhie--rAdhAvallabha sampradAya : siddhAnta aura sAhitya pR0 11 23. sUradAsa (bhakti kA vikAsa) pR0 26 24. mahAbhArata, zAntiparva a0 347, zlo0 64 25. H_Raychaudhuri, Early History of the Vaishanava ___Seet, P. 44 26. mahAbhArata, zAntiparva a0 347-48 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaGkara aura vAsudeva ko pRthak-pRthaka svIkAra kiyA hai| unakI yaha dhAraNA hai ki prAraMbha meM ye do pRthaka astitva vAle devatA the jo bAda meM eka ho gye| isa mata ko paravartI vidvAnoM ne svIkAra nahIM kiyA hai| mahAbhArata meM jisa zrI kRSNa kA varNana hai vaha eka hI hai, usake nAma cAhe aneka hoN| gItArahasya meM tilaka ne spaSTa likhA hai-'hamArA mata yaha hai ki kRSNa cAra pA~ca nahIM hae haiM, ve kevala eka hI aitihAsika puruSa the / 27 hemacandra rAyacaudharI ne apane vaiSNavadharma sambandhI grantha meM kRSNa aura vAsadeva kA pArthakya svIkAra nahIM kiyA hai| apane mata kI puSTi meM unhoMne kItha ke lekha kA uddharaNa diyA hai / 28 ___ vAsudeva aura zrI kRSNa kA sAmaMjasya ghaTita karane ke lie yaha bhI kahA jAtA hai ki vAsudeva mukhya nAma thA aura 'kRSNa' gotra-sUcaka nAma ke rUpa meM prayukta hotA thaa| 'ghaTajAtaka' meM vAsudeva ke sAtha 'kRSNa yA kAnha eka vizeSaNa ke rUpa meM prayukta huA hai, kintu usase bhinna vyaktitva sUcita nahIM hotA / dIghanikAya ke anusAra vAsudeva kA hI dUsarA nAma kRSNa thA / 29 mahAbhASyakAra pataMjali ne eka sthAna para likhA hai ki 'kRSNa ne kaMsa ko mArA aura dUsare sthAna para likhA hai ki vAsudeva ne kaMsa ko maaraa|' isa kathana se yaha jJAta hotA hai ki vAsudeva aura zrIkRSNa eka hI haiN| mahAbhASya meM vAsudeva zabda cAra bAra aura kRSNa zabda eka bAra 27. gItArahasya athavA karmayoga, pR0 548 (pAda TippaNI sahita) zrI bAlagaMgAdhara tilaka 75. "But it is impossible to accept the Statement that Krishna whom epic tradition ideutifies with vasudeo was originally an altogether diffesent individual. On the coutrary, all available evidence, Hindu, Buddhist, and Greek, points to the Correctness of the identity, and we agree with keith when he says that "the separation of Vasudeva and krishna as two eutities it is impossible to justify." -H. Ray chaudhuri, early history of the Vaishanav Seet., P. 36 26. dekhie hindI sAhitya meM rAdhAH pR0 31 se udhdhRta Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa AyA hai / pANini, kAtyAyana aura pataJjali jaise vaiyAkaraNoM ke granthoM meM 'vAsudevaka' evaM " jaghAna kaMsa' kila vAsudeva:' Adi zabdoM kA prayoga huA hai / candragupta maurya ke darabAra meM makadUniyA ke rAjadUta maigasthanIja ne sAtvatoM aura vAsudeva kRSNa kA spaSTa ullekha kiyA hai| DA~. rAmakumAra varmA kRSNa ko vAsudeva kA paryAyavAcI mAnate 13deg Ara. jI. bhaNDArakara ne apane vaiSNavijma aura zaivijma grantha meM vAsudeva sambandhI zilAlekho kA varNana kiyA hai / 39 isa prakAra hama dekhate haiM ki vaidika paramparA meM vAsudeva aneka nahIM, apitu eka hI hue haiM / zrI kRSNa ko hI vahA~ vAsudeva kahA gayA hai / kintu jaina paramparA meM vAsudeva nau hue haiN| zrI kRSNa una sabhI meM antima vAsudeva the / zrI kRSNa ko jaina aura vaidika donoM hI paramparAoM ne vAsudeva mAnA hai / hama agale adhyAyoM meM zrI kRSNa ke vyaktitva aura kRtitva para jaina aura vaidika dRSTi se cintana kareMge | * 30. hindI sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa - DA0 rAmakumAra varmA pR0 472 31. vaiSNavijma zavijma - bhaNDArakara pR0 45 32. vRSNInAM vAsudevo'smi pANDavAnAM dhanaJjaya / - gItA 10 / 37 33. navamo vAsudevo'yamiti devA jagustadA --- harivaMzapurANa 55 / 60 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemi: pUrvabhava virAT vizva bhAratIya darzana meM Atmatattva kA vivecana dhanakumAra aura dhanavatI saudharma devaloka meM citragati aura ratnavatI * mAhendrakalpa meM * aparAjita aura prItimatI AraNya zaMkha aparAjita ariSTanemi Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemi virATa vizva : bhArata ke mUrdhanya manISiyoM ne isa virA vizva ke sambandha meM vividha kalpanAeM kI haiN| caitanyAdvaitavAdI vedAnta darzana kA abhimata hai ki yaha vizva caitanyamaya hI hai, kintu jaina darzana isa mAnyatA ko svIkAra nahIM krtaa| usakA spaSTa AghoSa hai ki yadi vizva (prapaMca) kI utpatti ke pUrva kevala eka caitanya brahma hI thA, anya vastu nahIM thI, to yaha prapaMca rUpa vizva kahA~ se utpanna ho gayA ? zuddha brahma meM vikAra kaise A gayA ? 'para' ke saMyoga vinA vikAra A hI nahIM sakatA / yadi mAyA ke kAraNa vikAra AyA hai to mAyA kyA hai ? vaha sat rUpa hai yA asat rUpa ? yadi vaha sat rUpa hai to atavAda kisa prakAra Thahara sakatA hai ? kyA brahma aura mAyA yaha dvaita nahIM hai ? yadi use nAsti rUpa yA asat mAnA jAya to kyA vaha AkAza kusumavat nahIM hai ? vaha zuddha brahma ko kisa prakAra vikRta kara sakatI hai ? jaba vastu kA astitva hI nahIM hai to vaha kisa prakAra kartA bana sakatA hai ? kartA vahI bana sakatA hai jo bhAva-rUpa aura kriyAzIla hogaa| kintu ina praznoM kA sahI samAdhAna vedAnta darzana ke pAsa nahIM haiN| ___cArvAka darzana caitanyAdva tavAdI darzana ke viparIta hai| cArvAka darzana nAstika darzana hai| vaha vizva ko jar3a rUpa hI mAnatA hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa caitanya nAmaka padArtha kI svataMtra sattA ko vaha svIkAra nahIM krtaa| jaina darzana usake sambandha meM bhI kahatA hai ki kevala prakRti hI hai, AtmA nAmaka koI vastu nahIM hai to jar3a prakRti meM yaha sukha aura duHkha kI anubhUti kise hotI hai ? jJAna-darzanamayI cetanA kA udbhava sthAna kyA hai ? yaha viveka aura bodha kyA pRthvI Adi jar3a bhUtoM ke dharma haiM ? AtmA kA niSedha karane vAlA kauna hai ? jar3a prakRti meM yaha dharma saMbhava nahIM haiM / jar3a vastuoM meM, jaise ITa aura DheloM meM, koI anubhUti nahIM hotI, ve eka sadRza hI rahate haiM, unheM kitanA bhI pITA jAya para kIr3oM aura makor3oM kI taraha Atma-rakSA kA prayatna una meM nahIM hotaa| cArvAka darzana ke pAsa ina praznoM kA koI uttara nahIM hai| __ jaina darzana vizva ko catanya aura jar3a rUpa se ubhayAtmaka mAnatA hai| vaha anAdi aura ananta hai, atIta kAla meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM rhegaa| paryAya rUpa se parivartana hone para bhI dravya rUpa se sadA avasthita rahatA hai| bhAratIya darzana meM Atma tattva kA vivecana : AtmA ke astitva ko svIkAra karanevAle darzanoM kA bhI AtmA ke svarUpa ke sambandha meM paraspara eka mata nahIM hai| sabhI kI vicAra-dhArAe pRthak-pRthak dizA meM pravAhita haiN| sAMkhya darzana ke anusAra AtmA kUTastha nitya hai| usakA abhimata hai ki AtmA tInoM kAloM meM kUTastha- eka rUpa rahatA hai, kiJcit mAtra bhI usameM parivartana nahIM hotaa| jo sukha, duHkha Adi pratyakSa rUpa meM anubhUta hote haiM, ve AtmA ke nahIM, prakRtijanya buddhi ke dharma haiM / smaraNa rahe ki sAMkhyadarzana ke anusAra buddhi AtmA kA nahIM, prakRti kA kArya hai|' sAMkhya dRSTi se AtmA akartA hai| kisI bhI prakAra ke karma kA kartA AtmA nahIM, prakRti hai / AtmA to kevala prakRti ke dRzya ko dekhane vAlA draSTA hai, vaha mUr3ha hai, jo apane Apako kartA mAnatA hai|2 1. prakRtermahAn mahato'haMkArastasmAd gaNazca SoDazakaH / -sAMkhyatattvakArikA, 22 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava 21 vedAnta darzana bhI AtmA ko kUTastha nitya mAnatA hai kintu usakI yaha dhAraNA hai ki brahma rUpa AtmA eka hai, sAMkhya ke samAna aneka nahIM / pratyakSa rUpa meM jo nAnA bheda dikhAI de rahe haiM ve bheda mAyA ke kAraNa se haiM, AtmA svataH aneka nahIM hai / para brahma meM jaba mAyA kA sparza huA, taba vaha para brahma eka se aneka ho gayA / vedAnta AtmA ko jahAM eka mAnatA hai, vahAM use sarvavyApI bhI mAnatA hai / sampUrNa vizva meM eka hI AtmA otaprota hai, AtmA ke atirikta aura kucha bhI nahIM hai / usakA yaha siddhAnta-sUtra hai " sarva khalvidaM brahma, neha nAnAsti kiMcana" kucha vaizeSika darzana aneka AtmAe~ svIkAra karatA hai / aura sAtha hI una sabako sarvavyApI bhI mAnatA hai / usakI yaha dhAraNA hai ki AtmA ekAnta nitya hai, usameM parivartana nahIM hotA / jo bhI sukha-du:kha Adi parivartana dikhalAI detA hai vaha AtmA kI avasthAoM meM hai, AtmA meM nahIM / jJAna AtmA kA guNa hai, kintu vaha AtmA ko baMdhana meM DAlane vAlA hai| jaba taka yaha jJAna guNa sampUrNa rUpa se naSTa nahIM hotA taba taka mokSa nahIM ho pAtA / tAtparya yaha hai ki AtmA svarUpataH jar3a hai / AtmA se pRthak padArtha ke rUpa meM mAne jAne vAle jJAna guNa ke sambandha se AtmA cetana hai, svarUpataH nahIM / bauddha darzana AtmA ko ekAnta kSaNika jJAnasantAna ke rUpa meM mAnatA hai| pratyeka jJAna-kSaNa pratipala-pratikSaNa naSTa hotA hai aura nUtana utpanna hotA hai / kintu unakA pravAha anAdi ananta kAla se calA A rahA hai / AdhyAtmika sAdhanA ke dvArA jaba jJAnasantAna athavA cittasantati pUrNa rUpa se naSTa ho jAtI hai, taba navIna citta utpanna nahIM hotA aura vahI mukti kahalAtI hai / isa prakAra jaba cittasantati nahIM rahegI taba sukha-duHkha bhI nahIM rahegA / ina sabhI darzanoM se bhinna jaina darzana AtmA ke sambandha meM apanI maulika dRSTi rakhatA hai / usakA spaSTa mantavya hai ki AtmA kUTastha nitya nahIM, apitu pariNAmI parivartanazIla nitya hai / kyoMki AtmA naraka, tiryaJca, manuSya, aura deva Adi nAnA gatiyoM meM 2. prakRteH kriyamANAni, guNaiH karmANi sarvazaH, ahaMkAra - vimUDhAtmA kartAhamiti manyate ! -gItA 3 / 27 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa paribhramaNa karatA hai / kabhI vaha sukha sAgara para tairatA hai, kabhI dAruNa duHkha bhogatA hai / kUTasthanitya mAnane para yaha parivartana nahIM ho sakatA / yadi sukha-duHkha ko prakRti kA dharma mAnA jAya to bhI yukti yukta nahIM hai, kyoMki mRta zarIra meM sukha-duHkha kA anubhava nahIM hotA / pariNAmI nitya mAnane kA tAtparya yaha hai hai ki AtmA karma ke anusAra nAnA gatiyoM meM paribhramaNa karatA hai, nAnA prakAra ke cole dhAraNa karatA hai, kintu Atmatattva ke rUpa meM sadA sthira rahatA hai| jisa prakAra suvarNa nAnA AbhUSaNoM kA AkAra dhAraNa karatA huA bhI sthAyI rahatA hai / jaina darzana vedAnta darzana kI taraha AtmA ko eka aura sarvavyApI bhI nahIM mAnatA, kyoMki - sarvavyApI mAnane para sabhI ko eka sadRza sukha-duHkha kA anubhava honA cAhie / sarvavyApI mAnane se paraloka bhI ghaTita nahIM ho sakatA aura na baMdhana va mokSa hI ho sakatA hai / vaizeSika darzana ne jJAna ko AtmA kA svAbhAvika guNa nahIM mAnA hai, kintu jaina darzana jJAna ko AtmA kA svAbhAvika guNa mAnatA hai | jJAna se hI jar3a aura caitanya kI bheda rekhA khIMcI jAtI hai / yadi AtmA meM se jJAna guNa nikala jAya to phira AtmA, AtmA nahIM hai / 22 bauddha darzana ne AtmA ko kSaNika mAnA hai, kintu jaina darzana niranvaya kSaNika nahIM mAnatA / niranvaya kSaNika mAnane se karma aura karmaphala kA ekAdhikaraNa rUpa sambandha bhI samyak rUpa se ghaTa nahIM sakatA / eka vyakti durAcAra kA sevana kare aura dUsare ko daNDa mile yaha kahA~ kA nyAya hai ? durAcAra karane vAle kA kRta karma niSphala gayA aura udhara durAcAra na karane vAle dUsare AtmA ko binA kArya kiye hI phala bhoganA par3A, yaha ucita nahIM / cArvAka darzana cetanA ko pA~ca bhUtoM se utpanna huA mAnatA hai, para usakA bhI mantavya tarkasaMgata nahIM hai / bhautika padArthoM se AtmA bhinna hai / pRthvI, pAnI, teja vAyu aura AkAza ina pA~ca jar3a bhUtoM ke saMmizraNa se caitanya AtmA kaise utpanna ho sakatA hai ? jar3a ke saMyoga se jar3a kI hI utpatti hotI hai, caitanya kI nahIM / kAraNa ke anurUpa hI kArya hotA hai / utpanna bhI to vahI vastu hotI hai jo pahale na ho, kintu AtmA to pUrva meM thA vartamAna meM hai aura bhaviSya Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava meM rhegaa| vaha anAdi ananta hai| AtmA arUpI hai| rUpa, rasa, gaMdha Adi pudgala ke dharma haiM, AtmA ke nahIM / dIpaka sva-para-prakAzaka hotA hai, use dekhane ke lie dUsare dIpaka kI AvazyakatA nahIM hotI vaise hI AtmA bhI sva-para-prakAzaka hai / usako nihArane ke lie kisI bhI bhautika padArtha kI AvazyakatA nahIM hai| svAnubhUti hI AtmA kI siddhi kA sabase bar3A pramANa hai| jaina darzana AtmA ko sarvavyApI nahIM, apitu zarIrapramANa mAnatA hai / dIpaka ke prakAza kI bhA~ti usake pradezoM kA bhI saMkoca aura vistAra hotA hai| __ AtmA nizcaya dRSTi se zuddha, nirmala aura vikArarahita hai kintu kaSAya-mUlaka vaibhAvika pariNati ke kAraNa vaha anAdi kAla se karmabaMdhana se Abaddha hai| karma-mala se lipta hone ke kAraNa hI vaha anAdikAla se saMsAra-cakra meM ghUma rahA hai| caurAsI lAkha jIvayoniyoM meM bhramaNa kara rahA hai| jaina darzana kA mantavya hai ki AtmA jo Aja alpajJa hai, vaha sAdhanA ke dvArA sarvajJa bana sakatA hai| samyagdarzana ke prAdurbhAva ke pazcAt yama niyama, tapazcaraNa Adi sadguNoM kA vikAsa kara pUrvabaddha karmoM ko naSTa kara vaha siddha buddha aura mukta ho sakatA hai| jainAcAryoM ne prastuta kathana kA samarthana karane ke lie hI tIrthaMkaroM ke pUrva bhavoM kA nirUpaNa kiyA hai| tIrthakara kA jIva eka dina hamAre samAna hI viSaya vAsanA ke caMgula meM phaMsA huA thA, kintu viSaya-vAsanA se vimukha hokara sAdhanA kara vaha eka dina jana se jina bana jAtA hai / upAsaka se upAsya bana jAtA hai| ___ bhagavAn ariSTanemi prastuta avasarpiNI kAla ke bAvIsaveM tIrthaMkara haiN| triSaSTizalAkApuruSacaritra, bhava-bhAvanA, neminAhacariu, (AcArya haribhadra dvitIya) tathA kalpasUtra kI TIkAoM meM bhagavAn , ariSTanemi ke nau bhavoM kA varNana milatA hai aura harivaMza purANa, uttarapUrANa Adi digambara granthoM meM pA~ca bhavoM kA ullekha hai| bhagavAn ariSTanemi ke jIva ne sarvaprathama dhanakUmAra ke bhava meM samyagdarzana prApta kiyA thaa| rAjImatI ke jIva ke sAtha bhI unakA usI samaya se sneha sambandha calA A rahA thaa| saMkSepa meM unake pUrva bhavoM kA varNana prAcIna granthoM ke prakAza meM isa prakAra hai : Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 (1) dhanakumAra aura dhanavatI : I bhagavAn ariSTanemi ke jIva ne eka bAra jambUdvIpa ke bharatakSetra meM acalapura nagara meM janma liyA / ' usake pitA kA nAma rAjA vikramadhana thA aura mAtA kA nAma dhAriNI thA / eka samaya mahArAnI dhAriNI apane zayana kakSa meM Ananda ke sAtha so rahI thI rAtri kA caturtha prahara thA / usane usa samaya eka bar3A vicitra svapna dekhA -- "eka suhAvanA Ama kA vRkSa hai, baura A rahe haiM, maMjariyA~ phUTa rahI haiN| usakI bhInI-bhInI mahaka cAroM ora phaila rahI hai / bhramara saurabha se AkRSTa hokara usa para maMDarA rahe haiN| koyala kI mIThI svara laharI se sArA vana prAnta mukharita ho rahA hai / aise sundara Ama ke vRkSa ko lekara eka tejasvI puruSa AtA hai aura vaha mahArAnI ko saMketa kara kahatA hai - yaha sundara aura suhAvanA vRkSa Aja tumhAre AMgana meM ropA jA rahA hai / bhaviSya meM yaha phalayukta hokara vibhinna sthAnoM para nau bAra ropA jAyegA / "4 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa 1. jaMbUdvIpe dvIpe'traiva kSetra vAsti bhArate / acalAyAH ziroratnaM nAmnocalapuraM puram // 2. (ka) tatrAbhUdvikramadhanAbhidhAno vasudhAdhavaH / 2. -- triSaSTi0 8 / 113 (kha) dhavalei so nariMdo taM pAlai vikkamadhaNo tti / - bhava-bhAvanA gAthA 7 / pR0 8, maladhArI hemacandra sayala guNadharaNao iva dhAriNi nAmeNa vikkhAyA / --bhava-bhAvanA gA0 11, pR0 8 -- triSaSTi0 8 / 114 (kha) triSaSTi0 1118 4. sAnyadA yAminIzeSe cUtaM mattAlikokilam / utpannamaMjarI puJja phalitaM svapna maikSata // tena pANisthitenoce ko'pyevaM rUpavAn pumAn / tavAMgaNe ropyate'sAvadya cUto'yamuccakaiH // kiyatyapi gate kAle'nyatrAnyatra nidhAsyate / utkRSTotkuSTaphalabhAgnava vArAvadhihya sau 11 - triSaSTi0 8 / 1111-12 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava 25 __ svapna dekhakara rAnI atyanta pramudita huii| usane svapnavizeSajJa ke sAmane svapna kI sampUrNa vArtA kahI / svapna vizeSajJa ne kahA"tumhAre pratibhAvAn putra hogA, nau bAra vRkSa ropane kI bAta kA rahasya merI mati kI gati se pare hai|"5 samaya pUrNa hone para putra kA janma huaa| usakA nAma dhanakumAra rakhA gayA / usa suSamAmaya gulAbI zaizava para jisakI bhI najara TikI, TikI hI raha gaI, jaise jAdU se baMdha gaI ho| usakI sukumAratA usakI saralatA, usakI bholI-bhAlI lubhAvanI sUrata aura mIThI bolI sabhI ko mugdha kara letI thii| eka dina vaha bacapana kI dehalI ko pArakara yauvana ke raMga-maMca para pahu~ca gyaa| usa samaya kusumapura kA adhipati siMha rAjA thaa| usakI rAnI kA nAma vimalA thA, aura putrI kA nAma dhanavatI thaa| dhanavatI bhI rUpa-saundarya meM apsarA se kama nahIM thii| ekadina vaha apanI saheliyoM ke sAtha krIr3A karane ke lie udyAna meM gaI / prAkRtika saundaryasuSamA ke sAmane use kRtrima saundarya phIkA lagane lgaa| udyAna meM paribhramaNa karate hue usane azoka vRkSa ke nIce baiThe hue eka citrakAra ko dekhaa| kamalinI nAmaka dAsI usake pAsa gii| usane usake pAsa dhanakUmAra kA citra dekhA to dAsI ThagI-sI raha gii| kyA vizva meM itanA sundara puruSa ho sakatA hai ?" usane citrakAra se jijJAsA kI ki batAo yaha citra kisakA hai ? taba citrakAra ne vistAra se dhanakumAra kA paricaya diyA, aura kahA-"dhanakumAra kA 5. (ka) hohI pahANaputto tuha eyaM sumiNaeNa bujjhaamo| navavArArovaNavaiaraM tu jaM taM na yANAmo / / -bhava-bhAvanA 18 / pR0 6 (kha) triSaSTi0 8 / 1 / 15 / :. akAri divase puNye dhana ityabhidhApi ca // -triSaSTi0 8 / 1 / 16 (kha) bhava-bhAvanA 7. rUpeNa vismitA tena sA proce citrakannaram / kasyedamadbhutaM rUpaM surAsuranareSvaho / -triSaSTi0 8 / 1 / 31 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa rUpa to itanA adhika sundara hai ki usakA lAkhavAM hissA bhI maiM citrita nahIM kara sakA huuN| rAjakumArI dhanavatI ne bhI citra dekhaa| vaha usa para mugdha ho gii| usane usI samaya yaha dRr3ha saMkalpa kiyA ki "isa jIvana meM maiM dhanakumAra ke atirikta anya kisI bhI vyakti ke sAtha pANigrahaNa nahIM kruugii|" kiso samaya rAjA siMha kA eka dUta kAryavaza rAjA vikrama ke darabAra meM gyaa| usane vahA~ para yuvarAja dhanakumAra ko dekhaa| dhanakumAra kI saundarya-suSamA ko dekhakara vaha prabhAvita huaa| lauTakara usane rAjA siMha se nivedana kiyaa| rAjA siMha ne jaba yaha sunA to use bahuta hI prasannatA huI / usane dUta ko kahA tumhIM jAkara rAjA vikrama se nivedana karake rAjakumArI ke sAtha dhanakumAra kA sambandha nizcita kro| kisI guptacara ne rAjakumArI dhanavato ko sUcanA dI ki dUta tumhArA sambandha nizcita karane ke lie jA rahA hai| dhanavatI ne apanI antaraMga sahelo ke dvArA dUta ko apane pAsa bulAyA aura apane hRdaya ke umar3ate hue bhAvoM ko patra meM likhakara dUta ko diyaa| dUta ne vahAM jAkara prathama rAjA vikrama ko rAjA siMha kA sandeza sunAyA,deg phira ekAnta meM dhanakumAra ko lejAkara rAjakumArI dhanavatI kA prema-patra diyaa| rAjakumArI ke sneha-snigdha patra ko par3hakara dhanakumAra prema se pAgala ho gyaa| usane bhI usI samaya 8. (ka) ayaM khalu mayAlekhi yuvA nirupamAkRtiH / dhano'calapurAdhIzazrIvikramadhanAtmajaH // pratyakSa prekSya yastaM hi prekSate citravartinam / sa kUTalekhaka iti mAM nindati muhurmuhuH // -triSaSTi0 8 / 1135-36, (kha) bhava-bhAvanA pR0 12 6. arpaNIyo dhanasyAyaM mallekha iti bhASiNI / dhanavatyArpayattasya likhitvA patrakaM svayam / / -triSaSTi 0 4 / 1 / 66 10. so'pyUce kuzalaM siMha iha mAM prAhiNotpunaH sutAM dhanavatI dAtu tvatsutAya dhanAya saH // ---- triSaSTi0 8 / 1 / 72 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava 27 rAjakumArI ko patra likhA, aura prema ke pratIka ke rUpa meM eka muktA hAra bhI praSita kiyaa|2 dUta sagAI nizcita kara punaH apane sthAna para lauTa AyA / rAjakumArI bhI patra ke sAtha puraskAra ko prApta kara Ananda se nAcane lgii| yogya samaya para rAja kumAra kA rAjakumArI ke sAtha vivAha sampanna huaa| donoM eka dUsare ko prApta kara atyanta prasanna the| eka samaya rAjakumAra udyAna meM ghUmane ke lie gyaa| vahAM usane dekhA caturjJAnI vasundhara muni pravacana kara rahe haiM / vaha bhI muni ke pravacana ko sunane ke lie baiTha gyaa| usa samaya rAjA vikrama dhana, dhAriNI rAnI aura dhanabatI ye tInoM bhI pravacana sunane ke lie vahAM para upasthita hue| pravacana pUrNa hone para rAjA vikramadhana ne muni se prazna kiyA - bhagavan ! yaha dhanakumAra jaba garbha meM AyA thA taba isakI mAtA ne svapna dekhA thA ki nau bAra Ama kA vRkSa vibhinna sthAnoM para lagAyA gayA, isakA kyA tAtparya hai ?13 11. preSIdaM dhanavatyeti jalpan patrakamArpayat / tanmudrAM dhanakumAraH sphoTayitvA svapANinA / tatpatra vAcayAmAsa madanasyeva zAsanam / / -triSaSTi0 8 / 1176-77 12. vimRzyeti svahastena likhitvA so'pi patrakam / dhanavatyai tasya haste hAreNa samamArpayat ||--trisssstti 08 / 1180 (kha) ia citiUNa teNavi taheva bhujjaM sahattha parilihiyaM taha muttAhalahAro ya pesio tIe tassa kare / -bhava-bhAvanA 160 / pR 20 13. dezanAnte vyajJapayatta vikramadhano nRpaH / dhane garbhasthite mAtA svapne cUtadra maikSAta // tasyotkRSTotkRSTa-phalasyAnyatrAnyatra ropaNam / bhaviSyati navakRta ittyAkhyAttatra ko'pi nA / / navavArAropaNasya kathayArtha prasIda naH / kumArajanmanApyanyajjJAtaM svapnaphalaM mayA // -triSaSTi0 8 / 1 / 101 se 103 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa mani ne apane viziSTa jJAna se batAyA ki-yaha dhanakumAra isa bhava se lekara uttarottara utkRSTa nau bhava karegA aura nauveM bhava meM jambUdvIpa ke bharata kSetra meM bAvIsavAM ariSTanemi nAmaka tIrthaGkara hokara zAzvata siddhi prApta kregaa| 4 muni kI bhaviSyavANI sunakara sabhI ko parama prasannatA hii|" eka samaya dhanakumAra aura dhanavatI krIDA karane ke lie eka ramaNIya sarovara ke kinAre phuNce| krIDA karate hue unakI dRSTi yakAyaka azoka vRkSa ke nIce gaI jahAM para eka muni mUchita avasthA meM par3e hue the| ve donoM usI samaya muni ke pAsa Aye, unake gharoM se rakta baha rahA thaa| oSTha Adi sUkhe hue the| bhakti bhAvanA se vibhora hokara unhoMne muni kA upacAra kiyaa| mUrchA dUra huI, muni svastha bane / rAjakumAra ne vinamravANI meM prazna kiyA-bhagavan ! ApakI yaha avasthA kaise huI ? ApakA nAma kyA hai ? 16 muni ne batAyA-merA nAma municandra hai / * maiM sArtha ke sAtha eka 14. mano'vadhibhyAM sa munitviAkhyante suto dhanaH / bhavenAnaiSa navotkRSTotkRSTAn bhavAn gamI / bhave ca navame'riSTanemirnAmneha bhArate / dvAviMzastIrthakRdbhAvI yaduvaMzasamudbhavaH / / 8 / 1 / 106-107 (kha) bhava bhAvanA 306-306 pR0 27 15. vahIM 8 / 1 / 108 16. tatrAzokatarormUle zAnto rasa ivAMgavAn / dharmazramatRSAkrAntaH zuSkatAlvoSThapallavaH / / sphuTatpAdAbjarudhirasiktorvIko vimucchitaH / dhanavatyA muniH ko'pi patan patyuH pradarzitaH // ___ -- triSaSTi0 8 / 11112-113 17. saMbhramAdabhisRtyobhI muni tamupaceratuH / zizirairupacAraistau cakratuzcAptacetanam // taM ca svasthaM praNamyoce dhano dhanyo'smi srvthaa| kalpadruma ivAvanyAM mayA prApto'si saMprati // -triSaSTi 0 8 / 114 / 115 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava 26 gA~va se dUsare gAMva vihAra kara rahA thaa| eka dina mujhe dizAbhrama ho gayA, jisase sArtha kA sAtha chUTa gyaa| maiM ekAkI raha gyaa| isa bhayaMkara jaMgala meM kabhI idhara aura kabhI udhara bhramaNa karatA rhaa| tIkSNa kAMToM se paira biMdha gaye / kSudhA aura tRSA se AkrAnta hokara behoza ho gyaa| aba tumhAre upacAra se maiM svastha huA huuN| muni ne usa samaya dharmopadeza diyaa| upadeza ko sunakara sarvaprathama dhanakumAra aura dhanavatI ke jIva ko samyak darzana kI upalabdhi haI / unhoMne usa samaya zrAvaka dharma ko svIkAra kiyaa|18 yathA samaya dhanakumAra rAjasiMhAsana para AsIna huaa| eka samaya dhanakumAra rAjA ko udyAnapAla ne sUcanA dI ki varSoM pahale Apake sambandha meM jisa vasundhara muni ne bhaviSyavANI kI thI Aja ve nagara ke bAhara udyAna meM padhAre haiN| dhanakumAra aura dhanavatI donoM munirAja ke pravacana sunane ko gye| muni ke upadeza ko sunakara saMsAra se virakti huii| apane putra jayantakumAra ko rAjya dekara donoM ne saMyama grahaNa kiyaa|9 unake sAtha unake bhrAtA dhanadatta aura dhanadeva ne bhI saMyamamArga svIkAra kiyaa| dhanamuni aura dhanavatI ne ugra tapa aura japa kI sAdhanA kara eka mAsika anazana ke sAtha AyuSya pUrNa kiyaa| 18. to muNivareNa siddhatasiMdhusAreNa vayaNamaggeNa / sammaddasaNamaMtI dhaNassa uvadaMsio tattha / / taddasaNammi hariseNa pulaio so na mAi aMgesu / vinAyatassarUvo muNiUNa kayatthamappANaM / pabhaNei munivaraM sAmi ! tujjha aigurupsaayvrtrunno| bhuvaNattayassa sAraM phalaM mae ajja saMpatta / -bhava-bhAvanA gA0 366-401 pR0 33 (kha) dhanavatyA samaM so'tha municandramuneH puraH / gRhasthadharma samyaktvapradhAnaM pratyapadyata / / -triSaSTi0 8 / 1 / 124 16. vasundharAddhano dIkSAM dhanavatyA sahAdade / dhanabhrAtA dhanadatto dhanadevazca pRSThataH / / -triSaSTi0 81132 20. triSaSTi0 8 / 11 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 (2) saudharma devaloka meM : dhanamuni aura dhanavatI donoM Ayu pUrNakara prathama saudharma kalpa meM zaka ke sAmAnika mahadhika deva hue / 21 dhanamuni ke donoM bhAI bhI mahAn sAdhanA kara saudharma devaloka meM utpanna hue / 22 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa (3) citragati aura ratnavatI : prastuta bharata kSa etra ke vaitAdyagiri kI uttarazreNI meM sUrateja nAmaka nagara thaa| vahAM para sUra nAmaka eka cakravartI rAjA rAjya karatA thA / 23 vidyunmati usa cakravartI kI mahArAnI thI / 24 eka dina dhanakumAra kA jIva saudharma devaloka kA Ayu pUrNa kara vidyanmati kI kukSi meM AyA / zubha dina janma lene para bAlaka kA nAma citragati rakhA gayA / 25 vaitAdayagiri kI dakSiNa zreNI meM zivamandira nAmaka nagara thA / vahAM kA rAjA anaMgasiMha thA / rAnI kA nAma zaziprabhA thA / dhanavatI kA jIva saudharma devaloka kI Ayu pUrNa kara vahAM para utpanna 21. ( ka ) mAsAnte tau vipadyobhau kalpe saudharmanAmani / zakasAmAniko devAvajAyetAM mahaddhikau || (kha) ia dunni vi pavajjaM kAUNaM aNasaNaM ca akalaMkaM / sohamme sAmANiadevA jAyA mahiDDhIA || 22. (ka) triSaSTi0 8 / 136 (kha) bhava-bhAvanA 458 23. ito'tra bharate vaitADhyottarazreNibhUSaNe / sUrateja: pure sUra iti khecaracayaprabhu // -- triSaSTi0 8 / 1 / 135 -bhava-bhAvanA 457, pR0 26 24. vahIM 8 / 1 / 138 25. puNye'hani dadau citragatirityabhidhAM pitA // -- triSaSTi0 8 / 1 / 137 -- triSaSTi0 8|1|141 (kha) cittagaitti paTThiamissa nAmaM vibhUIe / - bhava-bhAvanA 475 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava 31 huA / usakA nAma ratnavatI rakhA gayA / 26 ratnavatI rUpa meM deva kanyA ke samAna thI / eka dina rAjA anaMgasiMha ne kisI nimittajJa se prazna kiyA - ratnavatI kA pati kauna hogA ? nimittajJa ne apanI vidyA ke bala se kahA - " jo tumhAre pAsa se khaDga ratna ko le jAyagA, siddhAyatana meM jisa para devagaNa puSpavRSTi kareMge, jo vyakti mAnava loka meM mukuTa ke samAna ziromaNi hai, vahI puruSa ratnavatI kA pati hogA / 27 yaha bhaviSyavANI sunakara rAjA bahuta hI prasanna huA / usa samaya cakrapura kA adhipati sugrIva nAmaka rAjA thA / usake yazasvatI aura bhadrA nAmaka ye do patniyAM thIM / yazasvatI ke sumitra aura bhadrA ke padma nAmaka putra huA / 2" donoM rAjakumAra samAna vAtAvaraNa meM pale the kintu unake svabhAva meM dina-rAta kA antara thA / eka kI prakRti sarala, sarasa aura vinIta thI, dUsare kI kaThora va mAyAyukta thI / 21 eka dina mahArAnI bhadrA ne vicArA -jaba taka sumitra jIvita rahegA taba taka mere putra ko rAjya nahIM mila sakatA / usane bhojana meM sumitra ko tIvra jahara de diyA / jahara se usake sAre zarIra meM apAra kaSTa hone lagA jaba yaha vRtta rAjA sugrIva 26. itazcAtrava vaitADhye dakSiNazreNivartinI / anaMgasiMho rAjA bhUnnagare zivamandire // patnI zazimukhI tasya nAmato'bhUcchaziprabhA / cyutvA dhanavatIjIvastasyAH kukSAvavAtarat // " tasyA ratnavatItyAkhyAM pitA cakre zubhe'hani // - triSaSTi0 8 / 1 / 143 se 146 27. triSaSTi0 8 / 1 / 148 se 150 (kha) bhava - bhAvanA 463-465, pR0 36 28. triSaSTi 8 / 1 / 152-153 26. sumitrastatra gaMbhIro vinayI nayavatsalaH / kRtajJo'rhacchAsanastha: padmastvaparathAbhavat // -- triSaSTi0 80 8|1|154 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ko jJAta huA taba vaha sIdhA daur3akara vahA~ AyA, aneka upacAra kie, kintu viSa na utraa| bijalI kI laharoM kI taraha sarvatra yaha sUcanA phaila gaI ki bhadrA ne sumitra ko jahara diyA hai| pApa ke prakaTa ho jAne se bhadrA ko vahA~ se bhAganA pdd'aa| rAjA aura prajA sabhI sumitra kI yaha sthiti dekhakara Akula-vyAkula ho gye|31 ___ usa samaya citragati vidyAdhara vidyA ke bala se AkAza meM hokara kahIM jA rahA thaa| usane nagaranivAsiyoM ko bhaya evaM cintA se grasta hokara daur3adhUpa karate dekhA to vaha nIce utarA / jana-jana kI jihvA para sumitra ke sadaguNoM kI carcA aura rAnI ke dRSTakRtya ke prati nindA ko sunakara vaha zIghra hI sumitra ke pAsa phuNcaa| maMtrabala se usane usI samaya sUmitra kA jahara utAra diyaa|32 sumitra ko pUrNa svastha dekhakara rAjA aura prajA ko atyadhika prasannatA huii| jIvanadAna dene ke kAraNa citragati vidyAdhara ke sAtha samitra kA atyadhika prama ho gyaa| citragati jAnA cAhatA thA kintu samitra ne kahA- "mujhe samAcAra mile haiM ki yahA~ para suyaza nAmaka kevalajJAnI zIghra hI padhArane vAle haiN| unake darzana kara phira tuma yahA~ se jAnA / 30. triSaSTi0 8 / 1 / 155 se 158 __ bhava-bhAvanA 506-506 31. triSaSTi0 8 / 1 / 158-156 32. atrAntare citragatiH krIDayA vicaran divi, vimAnenAgatastrApazyacchokAturaM puram // viSavyatikaraM taM ca jJAtvottIrya vimAnataH, so'bhyarSicattaM kumAraM jalavidyAbhimaMtritaiH / / ___ -triSaSTi 0 8 / 1 / 161-162 33. sumitro'pyabravIbhrAta: suyazA nAma kevlii| atrAsannapradezeSu viharannasti saMprati // krameNa tamihAyAtaM vanditvA gantumarhasi / tadAgamanakAlaM tadatra va paripAlaya // -triSaSTi0 8 / 1 / 172-73 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava suyaza kevalI vahAM pdhaare| unake upadeza ko sunakara tyAgavairAgya kI bhAvanA udbuddha huii| usa samaya citragati ne zrAvaka dharma svIkAra kiyaa|34 rAjA sagrIva ne kevalI bhagavAna se prazna kiyA-bhagavan ! sumitra ko viSa dekara isakI apara mAtA bhadrA kahA~ gaI hai ? - kevalajJAnI bhagavAn ne samAdhAna karate hue kahA-rAjan ! mRtyu ke bhaya se rAnI bhadrA rAjamahala se nikalakara jaMgala meM phucii| usake zarIra para bahumUlya AbhUSaNa the| coroM ne usake sAre AbhUSaNa chIna lie, aura bhadrA ko pallIpati ke pAsa le jAkara use samarpita kara diyaa| pallopati ne use eka zreSThI ko beca dii| vahA~ para bhI vaha na raha sakI / vaha punaH jaMgala meM gaI, agni meM jalakara prANa tyAga diye, aura isa samaya vaha prathama naraka meM utpanna huii| vahA~ se Ayu pUrNa kara vaha cAMDAla ke ghara strI bnegii| ekadina donoM meM kalaha hogaa| caNDAla use mAra ddaalegaa| vaha marakara tRtIya naraka meM jAyegI, phira tiryak yoniyoM meM paribhramaNa kregii| kevalI bhagavAna ke mukhAravinda se sugrIva rAjA ne rAnI bhadrA kI sthiti sunI, mana meM vairAgya aayaa| usI samaya putra ko rAjya de vaha pravajita ho gayA / 35 / / citragati apane ghara phuNcaa| eka dina citragati ko kisI ne sUcanA dI ki anaMgasiMha ke putra kamala ne sumitra kI bahina kA apaharaNa kiyA hai / jisase sumitra zokAkula hai / usI samaya citragati sainya lekara vahA~ phuNcaa| kamala kA unmUlana kara diyaa| putra ko parAjita huA jAnakara anaMgasiMha ko krodha AyA, vaha citragati ko parAjita karane ke lie yuddha ke maidAna meM AyA parantu vaha citragati ke samAne Tika na skaa| anta meM usane devanAmI khaDgaratna kA smaraNa kiyaa| smaraNa karate hI camacamAtA huA khaDgaratna usake hAtha meM A gyaa| tabhI usane citragati se kahA-are bAlaka ! aba tU yuddha ke maidAna se bhAga jA, anyathA yaha khaDga terA ziraccheda kara ddaalegaa|36 34. triSaSTi0 8 / 1 / 178 / 176 35. triSaSTi0 8 / 1 / 162 36. anaMgo durjayaM jJAtvA ripu jetumanAzca tam / devatAdattamasmArSIt khaGgaratnaM kramAgatam // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa citragati ne muskarAte hue kahA-kyA tuma isa lohe ke Tukar3e se mujhe bhayabhIta karanA cAhate ho ? dhikkAra hai tumheM !3deg tumhArAmithyA ahaMkAra kSaNabhara meM maiM naSTa kara detA huuN| usane usI samaya vidyA ke bala se cAroM ora bhayaMkara aMdhakAra kara diyaa| usa gahare andhakAra meM koI kisI ko dekha nahIM sakatA thaa| citragati ne anaMgasiMha ke hAtha se khar3agaratna chIna liyA aura sumitra kI bahina ko lekara cala diyA / 38 zanaiH zanaiH aMdhakAra kama haa| rAjA anaMga ne dekhA--usake hAtha se koI khaDgaratna lekara bhAga gayA hai| use nimittajJa kA kathana smaraNa AyA ki jo khaDgaratna le jAyegA vahI ratnavatI kA pati hogaa|39 ____ citragati ne sumitra ko usakI bahina lauTA dI / bahina ke apaharaNa se sumitra ko vairAgya huaa| usane suyaza kevalI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| nau pUrvo kA adhyayana kiyaa| eka dina sumitra muni ekAnta sthAna meM kAyotsarga mudrA meM dhyAnastha khar3e the| usa samaya usakA laghubhrAtA bhadrA kA putra padma vahAM AyA aura usane jvAlAzatadurAlokaM dviSallokAntakopamam / kapANaratnaM tatpANAvApapAta kSaNAdapi / / kapANapANi: sa proce re re'pasara bAlaka ! puratastiSThatazchetsye ziraste bisakAMDavat / / -triSaSTi0 8 / 1 / 204-206 (kha) bhava-bhAvanA 37. Unne citragatizcitramanyAdRgiva vIkSyase / balena lohakhaMDasya dhik tvAM svabalavitam // -triSaSTi0 8 / 1 / 207 38. ityuktvA vidyayA dhvAntaM vicakre tatra sarvataH / puraH sthamapyapazyanto dviSo'stha likhitA iva / / athAcchidaccitragatistaM khaGga tatkarAdrutam / drAk sumitrasya bhaginI jagrAha ca jagAma ca // -triSaSTi0 8 / 1 / 208-6 36. triSaSTi0 8 / 1 / 21, 11 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava krodha se sumitra muni ke kaleje meM tIra mArA, muni samabhAva meM sthira rahe aura Ayu pUrNa kara brahmadevaloka meM indra ke sAmAnika deva bane / 40 padma prasannatA se jhUmatA huA apane mahala kI ora A rahA thA ki mArga meM kRSNa sarpa ne usako DaMsA, aura vaha ArtadhyAna-raudradhyAna meM marakara sAtaveM naraka meM utpanna huaa|41 ___ sumitra muni ke svargastha hone ke samAcAra zravaNa kara citragati usI samaya siddhAyatana phuNcaa| usa samaya rAjA anaMgasiMha bhI apanI putrI ratnavatI ko lekara vahA~ para aayaa| sumitra muni kA jIva, jo deva banA thA, avadhijJAna se apane pUrva snehI citragati ko dekhakara vahA~ AtA hai aura citragati ke zoka ko dUra karane ke lie usa para puSpoM kI vRSTi karatA hai aura phira svayaM prakaTa hokara kahatA hai- mitra ! tumhAre kAraNa se ho usa samaya mujha jIvana dAna milA, jisake phalasvarUpa maiM muni banakara mahadhika deva bnaa| citragati ne kahA-mitra ! tumhAre hI kAraNa mujhe zrAvaka dharma kI upalabdhi huI / 42 citragati ke tejasvI rUpa ko dekhakara pUrvabhavoM ke sneha-sambandha ke kAraNa ratnavatI prama-vihvala ho gii| kintu usa samaya rAjAanaMga ne vivAha ke prasaMga kI carcA karanA anucita samajhA / 43 sabhI vahA~ se visarjita ho gye| __anaMgasiMha ne apane maMtrI ko cakravartI samrAT sUrasiMha ke pAsa bhejA aura citragati ke sAtha ratnavatI ke pANigrahaNa kI prArthanA kii| sarasena ne svIkRti pradAna kii| yogya samaya meM citragati kA vivAha ratnavatI ke sAtha sampanna huaa|44 dhanadeva aura dhanadatta ke 40. triSaSTi0 8 / 1 / 214-222 / 41. praNazva gacchan padmo'pi daSTaH kRSNAhinA nizi / vipadya nArako jajJa saptamyAM narakAvanau / / -triSaSTi0 8 / 11223 42. triSaSTi0 8 / 1 / 224-233 43. triSaSTi0 8 / 1 / 236 44. triSaSTi0 8 / 1 / 241-245 / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa jIva bhI devaloka se Ayu pUrNa kara citragati ke manogati aura capalagati nAmaka do bhAI bane / sabhI AnandapUrvaka rahane lage / 45 eka dina cakravartI ne citragati ko rAjya diyA aura jainendrI dIkSA grahaNa kI / utkRSTa cAritra kI ArAdhanA kara ve karma mukta hue / 46 citragati kA eka sAmanta rAjA thA, jisakA nAma maNicUla thA / usake zazI aura zUra nAmaka do putra the| donoM pitA ke nidhana ke pazcAt rAjya ke lie paraspara lar3ane lage / taba citragati ne rAjya ko do bhAgoM meM bAMTa diyA, kintu una donoM ke mana kA samAdhAna na ho sakA / kucha dinoM ke pazcAt ve punaH rAjya ke lie lar3ane lage aura donoM hI mRtyu ko prApta hue / 47 citragati ko jaba yaha vRtta jJAta huA taba use mAnava kI mUr3hatA kA vicAra aayaa| ratnavatI ke putra purandara ko rAjya dekara ratnavatI aura apane donoM bhrAtAoM ke sAtha usane damadhara AcArya ke nikaTa saMyama svIkAra kiyA / jIvana kI sAMdhyavelA taka utkRSTa tapa kI ArAdhanA karate rahe aura anta meM pAdapopagamana saMthArA kara Ayu pUrNa kiyA / 49 45. dhanadevadhanadattajIvau cyutvA babhUvatuH / manogaticapalagatyAkhyau tasyAnujAvubhau // 46. tamanyadA nyadhAdrAjye sUracakI svayaM punaH / upAdade parivrajyAM prapede ca paraM padam || -- triSaSTi0 8 / 1 / 247 -- triSaSTi0 8 / 1 / 250 47. triSaSTi0 8 / 1 / 253-254 48. zrutvA citragatistacca dadhyAviti mahAmatiH / vinazvaryAH zriyo'rthe'mI dhigjanA mandabuddhayaH / yudhyante'tha vipadyante nipataMti ca durgatau / - triSaSTi0 8 / 1-254, 255 46. vimRzyaivaM bhavodvignaH sutaM ratnavatI bhavam / jyeSThaM puraMdaraM nAma rAjye citragatirnyadhAt // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 ariSTanemiH pUrvabhava (4) mAhendrakalpa meM : __ Ayu pUrNa karake citragati. ratnavatI aura unake donoM bhAI mAhendrakalpa meM deva bane ! cAroM jIva vahAM Ananda ke sAgara para tairane lge| (5) aparAjita aura prItimatI : pUrva videha ke padmanAmaka vijaya meM siMhapura nAmaka eka nagara thaa| vahA~ kA rAjA harinandI thaa| usakI priyadarzanA paTTarAnI thii|" citragati kA jIva mAhendra svarga kI Ayu pUrNa kara rAnI kI kukSi meM utpanna huaa| 2 janma lene para putra kA nAma 'aparAjita' rkhaa|"3 Age calakara vimalabodha nAmaka maMtrI putra ke sAtha usakA hArdika sneha-sambandha ho gyaa| donoM mitra kisI samaya ghoDe para baiThakara jaMgala meM ghUmane ke lie gaye / ulaTI resa (zikSA) ke ghor3e hone se ve unako rokane ke lie jyoM-jyoM lagAma khIMcate tyoM-tyoM ve ghor3e pavanavega kI taraha dra tagati se daur3ate / ve donoM bhayAnaka jaMgala meM pahu~ca gye| unhoMne jyoM ho ratnavatyA kaniSThAbhyAM tAbhyAM ca sa samAdade / vrataM damadharAcAryapAA citragatistataH / ciraM taptvA vidhAyAnte pAdapopagamanaM ca saH / -triSaSTi0 8 / 1 / 257, 256 50. vipadya kalpe mAhendra suro'bhUtparamaddhikaH / ratnavatyapi tatra va kaniSThau tau ca bAndhavau / / ratnavatyapi tatra va kaniSThau tau ca bAndhavau / saMjajJire suravarAH prItibhAjaH parasparam // -triSaSTi0 8 / 1 / 256-260 51. triSaSTi0 8 / 1 / 261-263 52. jIvazcitragateH so'tha cyutvA mAhendrakalpataH / kukSAvavAtarattasyA mahAsvapnopasUcitaH // --triSaSTi0 8 / 1 / 264 53. aparAjita ityAkhyAM tasya cakre mahIpatiH / ---triSaSTi0 8 / 1 / 266 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa lagAma DhIlI kI tyoM hI ghor3e ruka gaye / eka ora kala-kala chala-chala karate hue jharane baha rahe the, hariyAlI lahalahA rahI thI, dUsarI ora hiraNa caukaDiyA~ bhara rahe the| vanyapazu idhara se udhara chalAMga mAra rahe the| prAkRtika saundarya ko nihAra kara ve bahata ho prasanna the| donoM paraspara vArtAlApa kara rahe the ki usI samaya jaMgala meM se kisI mAnava kI AvAja AyI- 'rakSA karo, merI rakSA karo, bacAo !'54 aparAjita ne dekhA-eka vyakti bhaya se kAMpa rahA hai, usako zArIrika bhAva-bhaMgimA se jJAta ho rahA thA ki vaha zaraNa-dAna mAMga rahA hai| aparAjita ko dekhakara aura usake nikaTa Akara vaha caraNoM meM gira par3A aura sUbaka-subaka kara rone lgaa| aparAjita ne use dhairya baMdhAte hue kahA-ghabarA mata, maiM terI rakSA karUgA / 55 vimalabodha ne kahA-mitra ! tumane ye zabda binA vicAre kahe haiN| yadi yaha koI aparAdhI huA to rakSaNa karane meM tumheM jora pdd'egaa| aparAjita--jo zaraNa meM A cukA hai usakI rakSA karanA kSatriyoM kA kartavya hai, zaraNAgata kI jo rakSA nahIM karatA vaha vastutaH kSatriya nahIM hai / 56 usI samaya talavAroM ko camakAtA haA 'mAro, kATo' kA bhISaNa zabda karatA huA zatra sainya vahA~ A phcaa| senAnAyaka ne aparAjita se kahA--kRpayA Apa isa vyakti ko chor3a diijie| isane hamAre nagara ko lUTA hai| yaha hamArA aparAdhI hai| 54. triSaSTi0 8 / 1 / 274 55. pravepamAnasA~gamasthirIbhUtalocanam / mA bhaipIriti taM proce kumAra: zaraNAgatam // -triSaSTi0 8 / 1 / 275 56. Uce'parAjito'pyuccaiH kSatradharmo hyasau sadA / anyAyI yadi vA nyAyI trAtavyaH zaraNAgataH / --triSaSTi0 8 / 1 / 277 57. triSaSTi0 8 / 1278-276 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava 36 ____ aparAjita ApakA kathana satya ho sakatA hai, para yaha merI zaraNa meM A cUkA hai| maiM isakA parityAga nahIM kara sakatA / 58 senAdhyakSa ne aparAjita ko yuddha ke lie AhvAna kiyaa| AhvAna ko svIkAra kara aparAjita jyoM hI yuddha ke maidAna meM AyA aura usane apanI yaddha-kalA kA pradarzana kiyA tyoM hI vaha sampUrNa senA nau do gyAraha ho gii| senAdhyakSa ne apane rAjA kauzalapati ke pAsa jAkara sArA vRtta sunaayaaN| rAjA kauzalapati bhI sasainya vahA~ pahu~cA kintu vaha bhI aparAjita ke sAmane Tika na skaa| aparAjita ke apAra parAkrama ko dekhakara vaha cakita ho gyaa| maMtrI ne rAjA se kahA- 'kyA isa udabhaTa vIra ko Apane nahIM pahacAnA ? yaha to Apake mitra kA pUtra aparAjita hai| rAjA ne yUddha banda kiyA aura prama se use gale lgaayaa| rAjA aparAjita ko lekara rAjaprAsAda meM AyA aura apanI putrI kanakamAlA kA usake sAtha vivAha kara diyA / 58 eka dina ardharAtri meM aparAjita aura vimalabodha ne vicAra kiyA-sAre dina rAjamahala kI cahAradIvArI meM hI banda rahate haiM, to isa samaya kahIM bAhara ghUmane calanA caahie|60 candramA kI nirmala cA~danI chiTaka rahI thii| donoM apane zastra-astra lekara rAjamahala se bAhara nikale, aura jaMgala meM phuNce| jaMgala meM kahIM dUra se kisI nArI kA karuNa-krandana unako sunAI diyaa| ve donoM vicArane lage--isa AdhI rAta meM nArI ke rudana kI dhvani kahAM se ArahI hai ? ve zabdavedhI bANa kI taraha usI dizA meM Age bddh'e|' kucha dUra 58. smitvA smAha kumAro'pi zaraNaM mAmupAgataH / zakreNApi na zakyo'sau hantumanyaistu kA kathA // -triSaSTi0 8 / 1 / 280 56. kanyAM kanakamAlAkhyAM svAM kauzalamahIpatiH / jAtAnando hariNa ndinandanAyAnyadA dadau // -triSaSTi0 8 / 1 / 262 60. triSaSTi0 8 / 1 / 63 61. kApyeSA roditi strIti nizcitya sa kRpAnidhiH / anuzabdaM yayau vIraH zabdApAtIva sAyakaH / / --triSaSTi0 8 / 1 / 265 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa jAne para dekhA-eka kuNDa meM agni dhadhaka rahI hai| eka yavatI usa agnikuNDa ke pAsa baiThI huI hai| usakI A~khoM se A~sUoM kI dhArA baha rahI hai| vaha raha-rahakara pukAra rahI hai-'merI rakSA karo, isa duSTa se mujhe bcaao|' usa yuvatI ke pAsa hI eka vyakti hAtha meM camacamAtI talavAra lekara khar3A hai aura talavAra dikhAkara yuvatI ko kucha saMketa kara rahA hai| aparAjita ne yaha lomaharSaka dRzya dekhA aura yuvaka ko lalakArate hue kahA-'isa abalA nArI para tU apanI zakti AjamA rahA hai ! tujhe zarma nahIM AtI ? terI bhujAoM meM zakti hai to mere sAtha yuddha kara / 62 mere rahate tu isa nArI kA bAla bhI bAMkA nahIM kara sktaa| yaha sunate hI vaha yuvaka jo vidyAdhara thA, aparAjita kI ora lapakA, para aparAjita ko vaha parAsta na kara sakA / anta meM usane aparAjita ko nAgapAza ke dvArA bAMdha diyA, kintu aparAjita ne eka hI jhaTake meM nAgapAza ke Tukar3e-Tukar3e kara diye| vidyAdhara yuvaka ne vidyA ke dvArA nAnA prakAra ke zastra nirmANa kara aparAjita para prahAra kiyA, kintu puNya kI prabalatA ke kAraNa evaM asAdhAraNa zArIrika sAmarthya ke kAraNa koI bhI zastra aparAjita ko parAjita na kara skaa| rAtri pUrNa huii| uSA kI sunaharI kiraNeM muskarAne lgiiN| aparAjita ne jhapaTakara vidyAdhara yuvaka kI talavAra chIna lI, aura usI talavAra se usake zarIra para prahAra kiyaa| ghAva gaharA lagA, mUrchA khAkara yuvaka bhUmi para luDhaka pdd'aa| aparAjita ne upacAra kara usakI mUrchA dUra kI aura punaH udbodhana ke svara meM kahA-- yadi aba bhI sAmarthya ho to Ao, tuma mere sAtha yuddha karo, maiM 62. AcikSepa kumArastamuttiSThasva raNAya re / abalAyAM kimetatte puruSAdhama pauruSam // .-triSaSTi0 8 / 1 / 268 63. pUrvapuNyaprabhAvAcca dehasAmarthyato'pi ca / kumAre prAbhavaMstasya prahArA na manAgapi / / -triSaSTi0 8 / 1 / 304 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava tumhAre sAmane upasthita hUM / 64 vidyAdhara -- tumane mujhe pUrI taraha parAjita kara diyA hai / maiM eka bhayaMkara bhUla karane jA rahA thA, usase tumane mujhe bacA liyA hai| aba tuma mere zatru nahIM, mitra ho / pahale tuma eka kArya karo / mere vastra ke eka chora meM mariNa aura mUlikA baMdhI hai | mariNa ko pAnI meM dhokara usa dhovana se mUlikA ghisakara mere vraNoM para lagAo jisase maiM pUrNa svastha bana sakU N / aparAjita ne vidyAdhara ke kathanAnusAra lepana kiyaa| dekhate hI dekhate jAdU kI taraha vraNa miTa gaye aura vidyAdhara pUrNa rUpa se svastha ho gayA / svastha hone para vidyAdhara ne apanA aura usa yuvatI kA paricaya dete hue kahA - isa yuvatI kA nAma 'ratnamAlA' hai| yaha vidyAdhara kI kanyA hai / isake pitA vidyAdhara amRtasena ne eka bAra kisI viziSTa jJAnI se prazna kiyA thA ki isakA pati kauna hogA ? jJAnI ne batAyA- aparAjita kumAra isakA pati hogA / " yaha usI samaya se aparAjita kumAra ke prati anurakta huI / rAta-dina usI ke dhyAna meM lIna rahane lagI / " maiM isake manohArI rUpa ko dekhakara mugdha ho gayA / maiMne ise apane mana ke anukUla banAne ke lie 64. bhUyaH prApayya caitanyamupacArairnabhazcaram / Uce kumAro yudhyasva saho'si yadi saMprati // 65. mama vastrAMcalagranthau vidyate maNimUlike / maNestasyAMbhasA ghRSTvA mUlikAM dehi mavaNe | 66. rathanUpuranAthasya duhitAmRta se s ratnamAleti 67. varo'syA yuvAparAjito 68. vahIM0 8 / 1 / 313 jJAninAcakhye nAma - triSaSTi0 8 / 1 / 307 41 vidyAdharapateriyam / nAmataH // - triSaSTi0 0 8 / 1 / 306 -- triSaSTi0 8 / 1 / 311 hariNaMdinRpAtmajaH / guNaratnaikasAgaraH / / - triSaSTi0 8 / 1 / 312 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa aneka prayatna kie kintu isane merI eka bhI bAta svIkAra nahIM kii| isakI sadA eka hI raTa lagI rahI ki mujhe agni meM jalanA svIkAra hai kintu maiM tumhAre sAtha vivAha nahIM kruuNgii| maiM dekhanA cAhatA thA ki yaha kaise apanI pratijJA para dRr3ha rahatI hai| maiM ise kaha rahA thAyA to tU mujhe varaNa kara yA agnikuDa meM kUdakara apane zarIra ko bhasma kara DAla, kintu yaha na to Aga meM jalanA cAhatI thI aura na mujhe varaNa karanA cAhatI thii| yahI prasaMga cala rahA thA ki akasmAt tuma aagye| acchA huA ki tumane nArI hatyA ke bhayaMkara pApa se bacA liyaa| mitra ! batAo tumhArA paricaya kyA hai ? maMtrIpUtra vimalabodha ne rAjakUmAra aparAjita kA vistAra se paricaya diyaa| yaha saba vArtAlApa cala hI rahA thA ki itane meM ratnamAlA ke mAtA-pitA bhI usako khoja karate hae vahAM pahaca gye| unhoMne usI samaya ratnamAlA kA pANigrahaNa aparAjitakumAra ke sAtha karA diyaa| sUrakAnta vidyAdhara ko aparAjita ne abhayadAna diyaa| sUrakAnta ne prasanna hokara aparAjita ko vaha mariga, mUlikA aura rUpa-paravirtanI guTikA dii|69 ratnamAlA ko pitA ke ghara para hI chor3akara aparAjita aura vimalabodha deza-videza kI yAtrA karane ke lie prasthita hue| kucha dUra jAne para aparAjita ko pyAsa lgii| vaha eka Ama ke vRkSa ke nIce baiTha gayA aura vimalabodha ko pAnI le Ane ko khaa| vimala bodha pAnI lene ke lie gyaa| jaba pAnI lekara vaha lauTA taba aparAjita kumAra vahA~ para nahIM thaa| vimalabodha pAnI lekara idhara 66. Akhyacca maMtrisUstasmai kumArasya kulAdikam / mumude ratnamAlApi sadyo'bhISTasamAgamAt // pitarau ratnamAlAyAH pRSThatazca pradhAvinI / kItimatyamRtasenau tadAnIM tatra ceyatuH / / tAbhyAM dattAM rtnmaalaamupyeme'pr| jitaH / tayoreva girA datta sUrakAntAya cAmayam / / kumAre niHspRhe sUrakAntaste maNimUlike / ArpayanmaMtriputrasya guTikAzcAnyaveSadAH / / -triSaSTi0 8 / 1:320, 324 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 ariSTanemiH pUrvabhava udhara bhaTakane lagA aura ucca svara se apane mitra ko pukArane lagA kintu vahIM para bhI aparAjita kA patA na lgaa|" itane meM do vidyAdhara vahA~ aaye| unhoMne vimalabodha se kahA'Apa ghabarAie nhiiN| hama Apake mitra aparAjita kA patA batAte haiM- isa jaMgala meM bhuvanabhAnu nAmaka eka mahAn RddhivAlA vidyAdhara rahatA hai| usake kamalinI aura kumudinI nAmaka ye do putriyA~ haiN| eka viziSTa jJAnI ne batAyA ki ina kanyAoM kA pati aparAjita rAjakumAra hogA aura vaha amuka dina isa jaMgala meM aayegaa| yaha bhaviSyavANI sunakara hamAre svAmI ne Apa donoM ko lene ke lie hameM yahA~ bhejA / jaba hama yahA~ Aye taba Apa aparAjita ke lie pAnI lene gaye hue the| hama akele aparAjita ko lekara apane svAmI ke pAsa gaye / hamArA svAmI aparAjita ko dekhakara bahata hI prasanna huaa| usane unake sAmane donoM lar3akiyoM ke vivAha kA prastAva rakhA kintu aparAjita kumAra tumhAre viraha ke kAraNa atyanta duHkhI the ataH unhoMne kucha bhI uttara nahIM diyaa| raha rahakara ve tumhArA hI nAma raTane lage, ataH hamAre svAmI ne zIghra hI hameM tumhAre pAsa bhejA hai| tuma hamAre sAtha clo|" vimalabodha mitra ke samAcAra jAnakara bahuta hI prasanna huaa| vaha unake sAtha cala diyaa|" aparAjita se milakara use bahuta Ananda huaa| donoM kanyAoM ke sAtha aparAjita kA pANigrahaNa atyanta ullAsa ke kSaNoM meM sampanna huaa| kucha dinoM taka donoM vahA~ rahe, phira yAtrA ke lie Age cala diye| ve donoM zrImandirapura nagara meM pahu~ce / kintu vahA~ nagara nivAsiyoM ke cehare para ajIba ghabarAhaTa dekhakara vicArane lagebAta kyA hai ? kisI vyakti ne unheM batAyA ki rAjA kA zatra asAvadhAnI se rAjamahala meM calA gayA aura usane rAjA para zastra se AkramaNa kara diyA jisase rAjA pIr3ita hai| rAjA kI pIr3A se nagaranivAsI duHkhI haiN|72 70. triSaSTi. 8 / 1 / 322-333 71. triSaSTi0 8 / 1 / 334-344 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa vimalabodha ne nagara kI prasiddha gaNikA kAmalatA se kahAtuma jAkara rAjA ko sUcanA karo ki eka mahAn vaidyarAja AyA huA hai / usake pAsa aisI jAdUI davA hai ki kucha hI kSaNoM meM vraNa pUrNa rUpa se ThIka ho jAyegA / gaNikA ne sUcanA kii| rAjA ne aparAjita aura vimalabodha ko bulAyA / aparAjita ne maNi ko dhokara rAjA ko pAnI pilAyA, usake pAnI meM mUlikA ko ghisakara rAjA ke vraNa para lagAyA / rAjA pUrNa svastha ho gyaa| rAjA ne paricaya pUchA to vimalabodha ne vistAra se aparAjita kA paricaya diyaa| rAjA ne use gale lagAte hae kahA-yaha to mere mitra kA putra aparAjita hai| prasanna hokara rAjA ne apanI raMbhA nAmaka kanyA kA vivAha aparAjita ke sAtha kara diyaa| kucha dina vahA~ rahakara aparAjita ne Age prasthAna kiyaa| donoM kuDapura nagara meM pahu~ce / vahA~ para kevalajJAnI bhagavAna virAja rahe the| bhagavAn ko vandana namaskAra kara aparAjita ne prazna kiyA-bhagavan ! maiM bhavya hU~ yA abhavya hU~ ? samAdhAna karate hue bhagavAn ne kahA-tuma donoM bhavya ho / aparAjita to bhaviSya meM jambUdvIpa ke bharatakSetra meM ariSTanemi nAmaka bAvIsavAM tIrthaMkara hogA, aura vimalabodha ariSTanemi kA prathama gaNadhara varadatta hogaa| 72. sa pravizyaikena pusA hatazchurikAcchalAt / rAjJo rAjyadharazcAsyA putrAdirnAsti ko'pi hi // AtmarakSI bhavannadya tenAyamakhile pure / bhrAMmyati vyAkulo lokastasyAyaM tumulo mahAn / / ___-triSaSTi0 8 / 1 / 346-50 73. maNiprakSAlanajalaM sa bhUpatimapAyayat / mUlikAM tajjalaighRSTvA nRpAghAte nyadhatta ca / / -vahIM. 8 / 11357 74. ityuktvA kanyakAM raMbhAM rUpAdrabhAmivAparAm / uparodhya dadau tasmai guNakrIto narezvaraH / / -triSaSTi0 8 / 1 / 361 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava kevalI bhagavAn ke mukhAravinda se yaha bhaviSyavANI sunakara unheM bahuta prasannatA huI / vahA~ se bhI ve donoM Age bddh'e| usa samaya jayAnanda nagara meM jitazatra rAjA rAjya karatA thaa| ratnavatI kA jIva apanI Ayu pUrNa kara jitazatra kI putrI prItimatI ke rUpa meM utpanna haA thaa|6 prItimatI prakRSTa pratibhA kI dhanI thii| rAjA ne prItimatI ke lie svayaMvara maMDapa kI racanA kI / aparAjita ne svayaMvara ke samAcAra sune / svayaMvara meM saikar3oM rAjA mahArAjA AeMge, koI mujhe pahacAna na le etadartha aparAjita guTikA ke dvArA sAdhAraNa vyakti kA rUpa dhAraNa kara svayaMvara meM phcaa| svayaMvara meM anekoM rAjA aura rAjakumAra Aye the| rAjakumArI ko koI bhI pasanda na AyA aura na ve rAjakumArI ke praznoM kA hI samAdhAna kara ske| rAjakumArI prItimatI kI dRSTi jyoMhI aparAjita rAjakumAra para par3I, tyoMhI pUrvabhavoM ke snehasambandha ke kAraNa usake hRdaya meM prIti umar3a pdd'ii| usane rAjakumAra ke sAmane jaTila se jaTila prazna rakhe, aparAjita kumAra ne kSaNa bhara meM sabhI praznoM kA samAdhAna kara diyaa|8 prItimatI ne aparAjita ke gale meM varamAlA DAla dii| aparAjita ke vidra pa rUpa aura malina vastroM ko dekhakara sabhI 75. dezanAnte tu taM natvA papracchetyaparAjitaH / kiM bhavyo'hamutAbhavya Acakhyau ceti kevalI // bhavyo'si bhavitA cAhan dvAviMzaH paMcame bhave / tvanmitraM gaNabhRccAyaM jaMbUdvIpasya bhArate / / trisssstti08||11366 76. triSaSTi0 8 / 1 / 370 77. guTikAyAH prayogeNa prAkRtaM rUpamAdadhe / -tripaSTi0 8 / 11380 78. abhracchannamivAdityaM durveSamapi vIkSya tam / prAgjanyasnehasambandhAt prItiM prItimatI dadhau / / pUrvapakSa prItimatI prAgjagrAha tathaiva hi / tAM drAgniruttarIkRtya parAjigye'parAjitaH / / ----triSaSTi0 8 / 1 / 403-4. 4 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa rAjAoM ne krodhAviSTa hokara use yuddha ke lie lalakArA / aparAjita kumAra ne aisI adbhuta yuddha kalA kA pradarzana kiyA ki sabhI rAjAgaNa cakita ho gaye / aparAjita ke mAmA rAjA somaprabha ne aparAjita ko pahacAna liyaa| aparAjita ne bhI apanA asalIrUpa prakaTa kara diyaa| sabhI rAjA santuSTa he| ullAsa va utsAha ke kSaNoM meM prItimatI kA vivAha aparAjita ke sAtha sampanna huaa| donoM eka dUsare ko pAkara prasanna the|75 / / / kucha dinoM taka aparAjita vahAM rahA phira pitA kA sandeza Ane se apanI sabhI patniyoM ko lekara apane ghara lauTa gayA / 80 pUrvabhava ke aparAjita ke do bhAI manogati aura capalagati, mAhendra devaloka meM deva hae the| ve donoM vahA~ kI Ayu pUrNa kara aparAjita kumAra ke sUra aura soma nAmaka laghu-bhrAtA hue| kisI dina aparAjita ke pitA harinandI ne aparAjita ko rAjya dekara dIkSA grahaNa kI aura mukti prApta kii|1 eka dina aparAjita rAjA bhramaNa karane ke lie udyAna meM gyaa| vahA~ anagadeva nAmaka sArthavAhaputra bhI AyA huA thaa| usakA virAT vaibhava dekhaka ra rAjA bahuta prasanna huaa| usake mana meM vicAra AyA ki mere rAjya meM zreSThI loga bhI kitane samaddha aura sUkhI haiN|2 dUsare dina rAjA ghUmane ke lie bAhara nikalA / rAjA ne dekhArAjapatha para saikar3o vyaktiyoM se ghirI haI eka arthI jA rahI hai| rAjA ne anucaroM se pUchA- yaha kauna hai ? anucara ne nivedana kiyA--rAjan / yaha vahI anaMgadeva hai jo kala udyAna meM krIDA kara rahA thA / akasmAt vyAdhi hone se isakI mRtyu ho gaI hai| 79. tato'parAjitaprItimatyoranyo'nya raktayoH / cakra vivAhaM puNye'hni bhUbhujA jitazatruNA // --triSaSTi0 8 / 6 / 415 80. vahI0 8 / 1 / 416 / 420 81. athAnyadA hariNaMdI rAjyaM nyasyAparAjite / pravavrAja tapastaptvA prapede ca paraM padam // -triSaSTi0 8 / 11434 82. triSaSTi0 8 / 1 / 438, 442 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava saMsAra kI asAratA dekhakara rAjA ke mana meM vairAgya huaa| prItimatI ke putra padma ko rAjya dekara prItimatI, sUra, soma, va vimalabodha ke sAtha aparAjita ne dIkSA grahaNa kii|4 utkRSTa tapa saMyama kI ArAdhanA kara antima samaya meM saMthArA kara Ayu pUrNa kiyaa| digambara granthoM meM : __ digambara AcArya jinasena aura AcArya guNabhadra ne bhagavAn ariSTanemi ke pA~ca pUrva bhava batAye haiN| unake pazcAdvartI jitane bhI digambara paramparA ke lekhaka hue haiM, sabho ne inhIM AcAryoM kA anusaraNa kiyA hai| usameM sarvaprathama aparAjita rAjA kA bhava batAyA hai / vaha isa prakAra hai :___jambUdvIpa ke videha kSetra meM zItodA nadI ke dakSiNI taTa para supadma nAmaka deza thA / usa deza meM sihapura nAmaka nagara thA / vahA~ kA rAjA arhaddAsa thA / 5 jinadattA usakI rAnI thii| eka dina mahArAnI rAjamahala meM soyI huI thii| usa samaya use lakSmI, hAthI, siha, sUrya aura candra ye pAMca zubha svapna dikhalAI diye|6 rAnI atyanta prasanna huii| savA nau mAsa ke pazcAt putra kA janma huA aura usakA nAma aparAjita rakhA gyaa| yuvAvasthA Ane para "prItimatI' prabhati aneka rAjakanyAoM ke sAtha usakA vivAha sampanna huaa| 83. triSaSTi0 8 / 1 / 443, 447 84. triSaSTi0 8 / 11446-450 85. (ka) dvIpe'traiva supadmAyAM, zItodAyAstvapAktaTe / abhUt siMhapure bhUbhRdarhaddAso mahAhitaH / / -harivaMza purANa 34 / 3 / pR0 416 (kha) uttarapurANa 70 / 4 86. (ka) harivaMzapurANa 34 / 4 / pR0 416 (kha) uttarapurANa 70 / 8 / 87. (ka) aparAjita ityAkhyAM sa parairaparAjitaH / pitRbhyAM labhimato dyAvApRthivyoH prathitastataH // -harivaMzapurANa 34 / 5 pR0 416 (kha) uttarapurANa 7060 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa eka dina rAjA arhaddAsa apane parivAra ke sAtha bhagavAn vimalavAhana ko vandana karane hetu manohara nAmaka vana meM phuNcaa|" vimalavAhana ke prabhAvazAlI pravacana ko zravaNa kara anya pA~casau rAjAoM ke sAtha arhaddAsa ne dIkSA grahaNa kii| aparAjita kumAra ko bhI usa samaya samyagdarzana kI upalabdhi huI / 89 eka dina aparAjita rAjA ne sunA ki gaMdhamAdana parvata para jinendra vimalavAhana aura pitA arhaddAsa mukta ho gae haiM / yaha sunakara rAjA ne aSTamabhakta (telA) kI tapazcaryA kii|90 rAjA dharma sAdhanA kara rahA thA ki usa samaya AkAza mArga se do cAraNa-RddhidhArI muni pdhaare|91 rAjA ne muniyoM ko vandana kiyaa| unake camakate hae cehare ko dekhakara rAjA ke mana meM atyadhika anurAga utpanna huaa| use aisA anubhava hone lagA ki maiMne pUrva meM kahIM ina muniyoM ko dekhA hai / rAjA ne munirAja ke sAmane jijJAsA prastuta kii| donoM muniyoM meM jyeSTha muni ne samAdhAna karate hue apane pUrva bhava kA kathana isa prakAra kiyA rAjan ! pazcima puSkarAdha ke videha meM gaNyapura nAmaka nagara thaa| vahA~ kA rAjA sUryAbha thA, usakI rAnI kA nAma dhAriNI thaa| usake cintAgati, manogati aura capalagati nAmaka tIna putra the / 12 88. uttara purANa 34 / 8 / 416 86. (ka) pravavrAja nRpo'syAnte pnycraajshtaanvitH| babhra' parAjito rAjyaM samyaktvaM caiva nirmalam // -harivaMza purANa 3418 (kha) uttarapurANa 70 / 16 60. jinendrapitRnirvANaM gandhamAdanaparvate / zrutvA kRtvA'STamaM bhaktaM kRtanirvANabhaktikaH / -harivaMzapurANa 3460 61. (ka) harivaMzapurANa 34 / 12, pR0 420 / (kha) uttarapurANa 70 / 23 62. putrAstrayastayozcintAmanazcapalapUrvakAH / ___ gatyantA vegavannAste snehavantaH supauruSAH / / ___-harivaMzapurANa 34 / 17 / pR0 420 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava usI samaya dUsare eka nagara ariJjaya pura ke rAjA kA nAma ariJjaya thaa| usake eka putrI thI, jisakA nAma prItimatI thaa| prItimatI kA rUpa hI sundara nahIM thA apitu vaha sabhI vidyAoM meM pAraMgata bhI thii| vaha utkRSTa tapa karanA cAhatI thI ataH usane apane pitA se kahA ki mujhe icchita vara diijie| .. pitA ne kahA-tapa ke atirikta tU jo bhI vastu cAhe, vaha mAMga sakatI hai ?4 usane kahA-to phira jo gatiyuddha meM mujhe parAjita kare usI ko Apa mujhe deM, anya ko nhiiN| pitA ne khaa'tthaastu'| usake vivAha ke lie svayaMvara kI racanA kI gii|16 sahasroM vidyAdhara upasthita hue / cintAgati, manogati, aura capalagati-ye tInoM bhAI bhI vahA~ phuNce| sabhI vidyAdharoM ne vicAra kiyA-prItimatI vidyA meM hamase adhika pravINa hai aura hama use gati yuddha meM bhI jIta nahIM sakate / ataH ve sabhI cUpa baiThe rahe kintu cintAgati, manogati, aura capalagati gatiyuddha ke lie taiyAra hue para ve usase parAjita ho gaye / 8 ___ AcArya guNabhadra ne likhA hai ki cintAgati ne prItimatI ko jIta liyaa| jaba vaha cintAgati ke gale meM varamAlA DAlane lagI taba cintAgati ne usase kahA-yaha varamAlA mere choTe bhAI ke gale meM DAla, kyoMki use prApta karane ke lie tUne prathama usase gati-yuddha 63. harivaMzapurANa 34 / 18-16, pR0 420 64. kanyAkUta vidUce sa vRNISva varamIpsitam / tapaso'nyamitIdaM ca zrutvA'ha prItimatyapi // -harivaMzapurANa 34 / 20 / pR0 420 65. tapo varaprasAdo me pitaryadi na dIyate / gatiyuddha vijetre 'haM deyetyeSa varo'stu me // -harivaMzapurANa 34 / 21, pR0 420 16. harivaMzapurANa 34 / 22 67. harivaMzapurANa 34 / 26, pR0 421 68. harivaMzapurANa 34 / 28-29, pR0 421 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa kiyA thA, ataH tu mere lie tyAjya hai| pratyuttara meM usane kahAmujhe gatiyuddha meM tumane hI jItA hai, maiM dUsare ke gale meM varamAlA kaise DAla sakatI hU~ ?99 yaha kahakara usane dIkSA lI aura usake asAdhAraNa tyAga ko dekhakara tInoM bhAiyoM ko bhI virakti huI / 100 jinasena ke abhimatAnusAra cintAgati, manogati aura capalagati ye tInoM hI bhAI prItimatI se parAjita hone para atyanta duHkhI hue aura unhone damadhara munirAja ke samIpa dIkSA grahaNa kii|' utkRSTa tapa kI ArAdhanA kara anta meM samAdhipUrvaka Ayu pUrNa kiyA aura tInoM bhAI mAhendra svarga ke antima paTala meM sAta sAgara kI Aya vAle deva bane / ve do bhAI vahA~ se cyata hokara pUSkalAvatI meM gaganacandra rAjA ke amitavega aura amitateja putra hue| svayaMprabha jinendra ke pAsa dIkSA grahaNa kI / bhagavAn ke mukhAravinda se pUrvabhava sune / muni ne rAjA ko punaH sambodhita kara kahA-'rAjan ! tuma hamAre pUrvabhava meM jyeSThabhrAtA cintAgati the| mAhendra svarga se Ayu pUrNa kara tuma yahA~ para aparAjita rAjA bane ho| sarvajJa prabhu se yaha bAta jAnakara hama tumase milane ke lie yahA~ Aye haiN|' jinendra bhagavAn ne kahA hai ki tuma pA~caveM bhava meM jambUdvIpa ke bharata kSetra meM ariSTanemi nAmaka bAvIsaveM tIrthaMkara bnoge|" isa samaya 66. zrutatadvacanA sAha nAhaM jitavato'paraiH / mAlAmimAM kSipAmIti sa tAmityabravIt punaH // -uttarapurANa 70 / 33, pR0 341 100. uttarapurANa 70 / 36 1. gatiyuddha jitAste'pi cintAgatyAdayastayA / dIkSAM damavarasyAnte trayo'pi bhrAtaro dadhuH / / -harivaMzapurANa 34 / 32, pR0 421 2. harivaza0 34133, pR0 421 3. harivaMzapurANa 34 / 34-35, pR0 421 4. harivaMzapurANa 34 / 36-37, pR0 422 / 5. ariSTaneminAmAIn bhavitA bhrtaavnau| harivaMzamahAvaMze tvamitaH paJcame bhave / / -harivaMza0 34 / 38, pR0 422 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava ... tumhArI umra kevala eka mAsa zeSa raha gaI hai, etadartha dhArmika sAdhanA ArAdhanA kara jIvana ko sudhaaro|' isa prakAra udbodhana dekara muni vahA~ se prasthita ho gye| rAjA aparAjita ne prItikara nAmaka putra ko rAjya dekara bAvosa dina kA prAyopagamana (pAdopagamana) saMthArA kara Ayu pUrNa kiyaa| (6) AraNya : sabhI vahA~ se Ayu pUrNa kara gyArahaveM AraNa devaloka meM indra ke sAmAnya deva bne| digambara AcArya jinasena va zubhacandra ke anusAra acyuta svarga meM bAvIsasAgara kI sthiti vAle deva bane / (7) zaMkha : vahA~ se aparAjita kA jIva AyupUrNa kara hastinApura meM zrISaNa rAjA kI mahArAnI zrImatI kI kukSi meM utpanna hotA hai| janma lene para usakA nAma zaMkha rakhA gyaa| vimalabodha maMtrI kA jIva bhI AraNa devaloka se cyuta hokara guNanidhi maMtrI kA putra matiprabha huaa| donoM kA paraspara pUrvavat hI prema huaa|1 / 6. AyurmAsAvazeSaM te sAmprataM pathyamAtmanaH / kriyatAmiti tAvuktvA tamApRcchya gatau ytii|| -harivaMzapurANa 34 / 36, pR0 422 7. harivaMzapurANa 34 / 41-42, pR0 422 8. te sarve'pi tapastaptvA mRtvA kalpe'yurAraNe / indrasAmAnikAH prItibhAjo'bhUvana parasparam // -triSaSTi0 8 / 11451 6. (ka) sa dvAviMzatyahorAtro prAyopagamanAJcitau / ArAdhyApAcyutendratvaM dvAviMzatyabdhijIvitaH / / -harivaMza0 34 / 42 (kha) pANDavapurANa parva 25, zloka 152, pR0 510 10. (ka) triSaSTi0 8 / 11452-457 (kha) bhava-bhAvanA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa eka dina sImA-prAnta para rahane vAle vyaktiyoM ne rAjA zrISaNa se prArthanA kI-rAjan ! candra nAmaka parvata kI guphA meM rahane vAlA samaraketu pallIpati hameM trAsa detA hai / hamAre dhana-mAla ko lUTatA hai| hamArI rakSA kro|12.. senA se susajjita hokara rAjA use pakar3ane ke lie jAne lgaa| taba zaMkha kumAra ne kahA-pitA jI ! maiM jAUMgA aura use pakar3akara Apake zrI caraNoM meM laauuNgaa| rAjA ne zaMkha kI bAta svIkAra kii| ___ 'zaMkha kumAra mujhe pakar3ane ke lie A rahA hai', jaba yaha samAcAra pallIpati ne jAnA taba vaha durga se bAhara nikala gyaa| zaMkha ne bhI apanI kacha senA durga meM bheja dI aura svayaM bAhara jhAr3iyoM meM chipa gyaa| pallIpati ne bAhara ke durga ko jyoM hI gherA tyoM hI zaMkha ne jhAr3iyoM meM se nikala kara use pakar3a liyaa| pallIpati ne sArA dhana zaMkha ke caraNoM meM rkhaa| 13 pallIpati ko pakar3akara zaMkha rAjadhAno kI ora prastitha huaa| rAste meM vizrAma ke lie eka sthAna para DerA ddaalaa| ardharAtri kA samaya thaa| zakhakumAra ko nIMda nahIM A rahI thii| vaha idhara-se udhara karavaTa badala rahA thaa| usI samaya jaMgala meM se eka nArI kA karuNa-krandana sunAI diyA / zaMkha jisa dizA se rudana kI AvAja A rahI thI udhara talavAra lekara cala par3A / zaMkha ne dekhA- eka adher3a vaya kI strI kI A~khoM se azra kI dhArA barasa rahI hai, usane use Azvasta kara pUchA-batAo tumhAre rone kA kAraNa kyA hai ?14 11. matiprabho nAma guNanidhiH zrISeNamaMtriNaH / sUto'bhUdvimalabodhajIvaH pracyuta AraNAn / / -triSaSTi0 8 / 1 / 456 12. triSaSTi0 8 / 1 / 462-464 13. triSaSTi0 8 / 11475 14. dadarza cAna rudatIM mahilAmardhavArddhakAm / Uce ca mRdu mA rodI brU hi duHkhasya kAraNam / / -triSaSTi0 8 / 2478, 480 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava - zaMkha kI madhura vANI aura zArIrika divya teja se vaha nArI Azvasta huii| usane apanI kahAnI isa prakAra kahI: aMgadeza kI campAnagarI meM jitAri rAjA hai| usakI rAnI kA nAma kIrtimatI hai / usake aneka putroM ke pazcAt eka putrI huI, jisakA nAma yazomatI rakhA gyaa| yazomatI rUpa aura gUNa se sampanna hai| maiM usakI dhAya mAtA hai| usane jaba se zaMkhakamAra kI vIratA, dhIratA va rUpa saundarya kI prazaMsA sunI hai taba se vaha usameM anurakta hai| usane yaha pratijJA grahaNa kI hai ki zaMkhakUmAra ke atirikta maiM kisI bhI vyakti ke sAtha vivAha na kruugii| 15 usake pitA rAjA jitAri ne bhI zaMkhakUmAra ke lie zrISaNa rAjA ke pAsa sambandha nizcita karane ke lie apane vyakti bheje / udhara vidyAdhara maNizekhara ne jitAri rAjA se yazomatI kI yAcanA kii| rAjA ne maNizekhara ko spaSTa inkAra karate hue kahA-merI putrI zaMkhakumAra ke atirikta kisI ko bhI nahIM cAhatI hai| yaha sunate hI maNizekhara vidyAdhara kupita huaa| usane yazomatI kA apaharaNa kiyaa| maiM yazomatI kI dhAyamAtA haiN| Aja taka maiM usake sAtha rahI haiN| maiM yazomatI se aisI cipaTa gaI ki vaha mujhe bhI yahA~ taka ghasITa kara le aayaa| mujhe yahA~ balAt chor3akara vaha jaMgala meM bhaga gayA hai| aba merI pyArI putrI yazomatI kA kyA hogA, yaha cintA mujhe satA rahI hai, isIlie maiM ro rahI huuN| ___ zaMkhakumAra ne kahA-mAtA, ghabarA mata / maiM usakI khoja meM jAtA hU~ / jahA~ kahIM para bhI vaha hogA, use pakar3akara le AtA huuN| aisA AzvAsana dekara zaMkha Age bddh'aa| sUrya udaya ho cukA thaa| pahAr3a kI eka guphA meM yazomatI ke sAtha kisI yuvaka ko usane dekhA / yuvaka usase prArthanA kara rahA thA kintu vaha spaSTa inkAra kara rahI thii| kaha rahI thI ki maiM zaMkhakumAra ke atirikta kisI kA bhI varaNa nahIM karUgI / 18 isI samaya zaMkhakumAra dikhalAI diyaa| 15. triSaSTi0 8.11484 16. triSaSTi0 8 / 14485 se 488 17. triSaSTi0 8 / 11486 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa - vidyAdhara ne yazomatI se kahA-bahuta acchA huA, dekho yaha zaMkhakumAra bhI yahA~ AgayA hai| aba maiM tumhAre sAmane hI ise mAra kara vivAha karUgA / 19 zaMkhakumAra bhI taiyAra thaa| donoM kA paraspara yuddha huA kintu anta meM zaMkhakumAra ne vidyAdhara ko parAsta kara diyaa| chAtI meM bANa lagane se vidyAdhara bhUmi para mUcchita hokara gira pdd'aa| zaMkhakumAra ne use upacAra kara punaH saceta kiyA aura pUnaH yaddha karane ko AmaMtraNa diyA,20 para vaha bolA-tumane mujhe hI nahIM, mere hRdaya ko bhI jIta liyA hai| zaMkhakumAra, dhAyamAtA yazomatI aura vidyAdhara ko lekara jitAri rAjA ke pAsa gayA / jitAri rAjA ke Agraha se yazomatI va anya aneka vidyAdhara kumAriyoM ke sAtha vivAha kara zaMkha hastinApura AyA aura pitA se milA / 25 .. aparAjitakumAra ke bhava meM sUra aura soma nAma ke unake do bhAI the| ve bhI AraNa svarga kI Ayu pUrNa kara zaMkhakumAra ke yazodhara aura guNabhadra nAmaka laghu bhrAtA bane / zrIdhara rAjA ne bhI zaMkhakumAra ko rAjya dekara dIkSA grahaNa kI / 22 - eka dina hastinApura meM zrISeNa kevalajJAnI bhagavAn pdhaare| zaMkhakumAra ne unase pUchA-yazomatI 'para sahaja rUpa meM merA itanA anurAga kaise hai ?23 18. ekasmin gahvare tasya tAM so'pazyadyazomatIm / vivAhAyArthayantaM ca khecaraM bruvatImiti / zaMkhojjvalaguNaH zaMkho bhartA me nAparaH punaH / aprArthitaprArthaka re! saMkhedayasi kiM mudhA // -triSaSTi0 8 / 1 / 461-462 19. triSaSTi0 8 / 1 / 463-464 20. triSaSTi0 8 / 11466-500 21. triSaSTi0 8 / 11504-518 22. zrISeNa rAjApyanyedya datvA zaMkhAya medinIm / guNadharagaNadharapAdAnte vratamAdade // -triSaSTi0 8 / 11520 23, triSiSTa0 8 / 11522-525 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava 55 kevalI bhagavAn ne kahA -- dhanakumAra ke bhava meM dhanavatI nAmaka yaha tumhArI patnI thI / vahA~ se saudharma devaloka meM tuma donoM mitra ke rUpa meM rahe / vaha citragati ke bhava meM ratnavatI nAmaka tumhArI patnI huI | mAhendra devaloka meM punaH mitra rUpa meM rahe / aparAjita ke bhava meM prItimatI nAmaka patnI huI, aura AraNa devaloka meM punaH mitra bane / sAtaveM bhava meM yaha yazomatI hai / purAnA sambandha hone ke nAte tumhArA isa para atyadhika anurAga hai / yahA~ se Ayu pUrNa kara tuma donoM aparAjita nAmaka anuttara vimAna meM utpanna hooge / vahA~ se jambUdvIpa ke bharata kSetra meM tuma bAvIsaveM tIrthaMkara ariSTanemi banoge aura yazomatI rAnI usa samaya rAjImatI ke rUpa meM janma legI / vivAha na hone para bhI yaha tumhAre prati atyanta anurakta rahegI, anta meM tumhAre pAsa dIkSA grahaNa kara mokSa prApta karegI / tumhAre yazodhara aura guNadhara jo laghubandhu haiM ve tathA matiprabha nAmaka maMtrI bhI tumhAre gaNadhara baneMge aura anta meM siddhivaraNa kareMge | 24 zaMkha rAjA ne apane putra puNDarIka ko rAjya dekara apane donoM choTe bhAiyoM, maMtrI evaM yazomatI patnI ke sAtha pravrajyA grahaNa kI / 25 zaMkhamuni ne Agama sAhitya kA gaMbhIra adhyayana kiyaa| phira utkRSTa tapa kI sAdhanA kI / tIrthaMkaratva kI prApti ke lie jina bIsa nimittoM kI ArAdhanA apekSita hai, ve isa prakAra haiM 1 arihanta kI ArAdhanA / 2 siddha kI ArAdhanA / 3 pravacana kI ArAdhanA / 4 guru kA vinaya / 5 sthavira kA vinaya / 6 bahuzruta kA vinaya / 7 tapasvI kA vinaya / 24. triSaSTi0 8 / 1 / 526-531 25. triSaSTi0 8 / 1 / 532 26. gItArtho'bhUtkramAcchaMkhastapastepe ca dustapam / arhadbhaktyAdibhi: sthAnaistIrtha kRtkarmacArjayat // - triSaSTi0 8 / 11533 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna auraSTanIma aura zrIkRSNa 8 abhIkSNa jnyaanopyog| ha nirmala samyag darzana / 10 vinaya / 11 SaD Avazyaka kA vidhivat samAcaraNa / 12 brahmacarya kA niraticAra pAlana / 13 dhyAna / 14 tapazcaryA / 15 pAtra-dAna / 16 vaiyaavRtti| 17 smaadhi| 18 apUrva jJAnAbhyAsa 16 shrut-bhkti| 20 pravacana-prabhAvanA zaMkhamuni ne inakI ArAdhanA kara tIrthaMkara nAma karma upArjana kiyA / anta meM pAdapopagamana saMthArA kara samAdhipUrvaka Ayu pUrNa kiyA / 28 digambara AcArya jinasena ke anasAra aparAjita kA jIva acyuta svarga se cyavana kara nAgapura meM zrIcanda rAjA aura zrImatI kA putra supratiSThita huaa|29 27. imehi ya NaM vIsAehi ya kAraNehiM AseviyabahulI kaehi titthayaranAmagoyaM kammaM nivvattisu taM jahAarahaMta siddha pavayaNa guru thera bahussue tvssiisu| vacchallayA ya tesiM abhikkhaNANovaoge ya / dasaNa viNaya Avassae ya sIlavvae NiraiyAraM / khaNalava tava cciyAe veyAvacce samAhI ya / / apuTavaNANagahaNe suyabhattI pavayaNe pabhAvaNayA / eehiM kAraNehiM titthayaratta lahai jIo // --jJAtAdharmakathAMga sUtra a0 8 sU0 70 28. triSaSTi 0 8 / 11534 26. cyutvA gajapure jaz2a jinendramatabhAvitaH / zrIcandrazrImatIsUnuH supratiSThaH pratiSThitaH / / -harivaMzapurANa 34 / 43, pR0 422 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariSTanemiH pUrvabhava __ 57 ekadina zrIcandra rAjA ne supratiSThita ko rAjya dekara sumandira muni ke pAsa dIkSA grahaNa kii| eka samaya kArtikapUrNimA kI rAta meM rAjA sUpratiSThita apanI patniyoM ke sAtha rAjamahala kI chata para baiThA haA Ananda krIDA kara rahA thA / AkAza meM umar3a-ghumar3akara ghaTAe chA rahI thIM, bijaliyAM camaka rahI thiiN| isa dRzya ko dekhakara rAjA vicArane lagA-"ki rAjalakSmI bhI bijalI kI taraha hI caMcala haiM, kSaNabhaMgura hai| mana meM virakti huI, cAra sahasra rAjAdi ke sAtha sumandira guru ke pAsa usane pravrajyA grahaNa kii| aMga aura pUrvo kA adhyayana kiyaa| sarvatobhadra se lekara siMhaniSkrIDita Adi utkRSTa tapa ko ArAdhanA kii|71 solaha kAraNa bhAvanAoM se tIrthaMkara nAma karma kA baMdha kiyaa|32 eka mAsa kA anazana kara Ayu pUrNa kiyA / 33 (8) aparAjita : - triSaSTizalAkA puruSacaritra ke anusAra zaMkha rAjA kA jIva aparAjita nAmaka anuttara vimAna meM utpanna huA / 34 yazomatI Adi cAroM jIva bhI vahIM para paidA hue|35 - AcArya jinasena ke anusAra supratiSThita kA jIva jayanta nAmaka anuttara vimAna meM bAvIsa sAgara kI sthiti vAlA ahamindradeva bnaa| 30. catuHsahasrasaMkhyAtAH sahasrakiraNaujasaH / prAtiSThanta tapasyugre supratiSThena pArthivAH / / -harivaMzapurANa 34 / 46 se 48 31. harivaMzapurANa 34146-50 32. harivaMzapurANa 34, zlo0 131 se 146 pR0 445-46 33. harivaMzapurANa 34 / 150, pR0 447 34. triSaSTi0 8 / 11534, pR0 16 35. triSaSTi0 8 / 1 / 535, 36. trailokyAsanakampazaktasubRhatpuNyaprakRtyAtmakA: / pratyAkhyAya sa supratiSThasumunirbhaktaM tato mAsikam / / ArAdhyAtha caturvidhAM budhanutAmArAdhanAM zuddhadhIH / triMzajjaladhisthiti: purusukhaM svarga jayantaM zritaH / / -harivaMzapurANa 34 / 150, pR0 445 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa (E) ariSTanemi : vahAM se Ayu pUrNa hone para zaMkha rAjA kA jIva cyavakara mahArAjA samudravijaya kI patnI zivAdevI kI kukSi meM ariSTanemi ke rUpa meM utpanna huaa| 37 yazomatI kA jIva, rAjA ugrasena kI kanyA rAjImatI huaa|38 - tIrthaMkaratva yaha eka garimAmaya mahatvapUrNa pada hai| vaha sahaja sukRtasaMcaya se prApta hotA hai| kisI bhautika kAmanA vizeSa se tapa karanA jaina dRSTi meM niSiddha mAnA hai| use jaina paribhASA meM nidAna kahA hai, aura vaha virAdhanA kA pratIka hai| jaina dRSTi se vItarAgatA ke lie hI prayatna karanA caahie|40 prasupta amRta tattva ko jAgRta karane ke lie vicAra ko AcAra ke rUpa meM pariNata karanA cAhie / bIjaaMkura meM badalakara hI virAT vRkSa banatA hai, tabhI usameM phala-phUla padA hote haiN| jaba vicAra-AcAra meM pariNata hotA hai tabhI apUrva jyoti prakaTa hotI hai| jaina darzana AtmA kI ananta Atma-zakti ko jAgRta karane kA sandeza detA hai kahA gayA hai-tumhAre andara virAT zaktiyAM chipI haiM, una zaktiyoM ko prakaTa kro| AtmA aura paramAtmA meM koI maulika bheda nahIM hai| jo AtmA hai vahI paramAtmA hai| yadi kucha antara hai to vaha itanA hI ki AtmA karmoM ke baMdhana meM baMdhI hai| mAyA aura avidyA meM baMdhI hai| jaba AtmA karma, mAyA, aura vAsanA ke baMdhanoM ko tor3a detI hai taba paramAtmA bana jAtI hai| bhagavAna ariSTanemi kisa prakAra sAdhanA kara siddha banate haiM, isakA varNana agale adhyAya meM prastuta hai| 37, (ka) triSaSTi 0 8 / 5 (kha) kalpasUtra 162 38. triSaSTi0 86 36. dazAzrutaskaMdha, nidAna prakaraNa 40. dazavaikAlika a0 6, u04 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn ariSTanemi kI aitihAsikatA vaidika sAhitya ke Aloka meM . __ veda upaniSad mahAbhArata purANa itihAsakAroM kI dRSTi meM . DA0 rAdhAkRSNan DA0 rAya caudharI pI0 sI0 dIvAna __ karnala TaoNDa DA0 nagendranAtha vasu Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn ariSTanemi bAIsaveM tIrthaMkara haiM / Adhunika itihAsa - kAroM ne jo ki sAmpradAyika saMkIrNatA se mukta evaM zuddha aitihAsika dRSTi se sampanna haiM, unako aitihAsika puruSoM kI paMkti meM sthAna diyA hai / kintu sAmpradAyika dRSTikoNa se itihAsa ko bhI anyathA rUpa dene vAle loga isa tathya ko svIkAra nahIM karanA caahte| magara jaba ve karmayogI zrIkRSNa ko aitihAsika puruSa mAnate haiM to ariSTanemi bhI usI yuga meM hue haiM aura donoM meM atyanta nikaTa ke pArivArika sambandha the, arthAt zrIkRSNa ke pitA vasudeva aura ariSTanemi ke pitA samudravijaya donoM sahodara bhAI the, ataH unheM aitihAsika puruSa mAnane meM saMkoca nahIM honA cAhie / bhagavAna ariSTanemi kI aitihAsikatA vaidika sAhitya ke Aloka meM : Rgveda meM 'ariSTanemi' zabda cAra bAra prayukta huA hai / ' 'svasti nastArkSyo ariSTanemi:' (Rgveda 1|14|| ) yahA~ para ariSTanemi zabda bhagavAn ariSTanemi ke lie AyA hai / kitane hI vidvAnoM 7 1. ( ka ) Rgveda 1 / 14 / 866. ( ga ) Rgveda 3 | 4|53 / 17 ( kha ) Rgveda 1 / 24 | 180110 (gha) Rgveda 10 / 12 / 178 / 1 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa kI mAnyatA hai ki chAndogyopaniSad meM bhagavAn ariSTanemi kA nAma 'ghora AMgirasa RSi' AyA hai| ghora AMgirasa RSi ne zrI kRSNa ko AtmayajJa kI zikSA pradAna kI thii| unakI dakSiNA tapazcaryA, dAna, RjubhAva, ahiMsA, satyavacana rUpa thii| dharmAnanda kauzAmbI kA mAnanA hai ki AMgirasa bhagavAn neminAtha kA hI nAma thaa| ghora zabda bhI jaina zramaNoM ke AcAra aura tapasyA kI ugratA batAne ke lie Agama sAhitya meM aneka sthaloM para vyavahRta huA hai| - chAndogyopaniSad meM devakIputra zrIkRSNa ko ghora AGgirasa RSi upadeza dete hue kahate haiM-are kRSNa ! jaba mAnava kA anta samaya sannikaTa Aye taba use tIna vAkyoM kA smaraNa karanA cAhie (1) tvaM akSatamasi-tU avinazvara hai| (2) tvaM acyutamasi-tU eka rasa meM rahane vAlA hai| (3) tvaM prANasaMzitamasi-tU prANiyoM kA jIvanadAtA hai|" zrIkRSNa isa upadeza ko zravaNa kara apipAsa ho gaye, unheM aba kisI bhI prakAra kI zikSA kI AvazyakatA nahIM rhii| ve apane Apako dhanya anubhava karane lge| prastuta kathana kI tulanA hama jaina AgamoM meM Aye hae bhagavAna ariSTanemi ke bhaviSya kathana se kara sakate haiN| dvArikA kA vinAza aura zrIkRSNa kI jaratkumAra ke hAtha se mRtyu hogI, yaha sanakara zrIkRSNa cintita hote haiM / taba unheM bhagavAn upadeza sunAte haiM / jise sunakara zrIkRSNa santuSTa evaM khedarahita hote haiM / + 2. ataH yat tapodAnamArjavahiMsAsatyavacanamititA asya dkssinnaa| -chAndogya upaniSad 33174 3. bhAratIya saMskRti aura ahiMsA-pR0 57 4. ghoratave, ghore, ghoraguNe, ghora tavassI, ghorbNbhcervaasii| -bhagavatI 11 5. taddha tad ghoraM AGgirasa; kRSNAya devakIputrAyoktvovAcA'pipAsa eva sa babhUva, so'ntavelAyAmetattrayaM pratipadya tAkSatamasyacyutamasi prANasa zitamasIti / -chAndogyopaniSad pra0 3, khaNDa 18 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi kI aitihAsikatA Rgveda, yajurveda aura sAmaveda meM bhagavAn ariSTanemi ko tArkSya ariSTanemi bhI likhA hai : svasti na indo vRddhazravAH svasti naH pUSA vizvavedAH / svastinastAyo'riSTanemiH svasti no bRhaspatidadhAtu // vijJoM kI dhAraNA hai ki ariSTanemi zabda kA prayoga jo vedoM meM huA hai vaha bhagavAn ariSTanemi ke lie hai|" ___ mahAbhArata meM bhI 'tAya' zabda kA prayoga huA hai / jo bhagavAn ariSTanemi kA hI apara nAma honA caahie| unhoMne rAjA sagara ko jo mokSamArga kA upadeza diyA hai vaha jaina dharma ke mokSamantavyoM se atyadhika milatA-julatA hai| use par3hate samaya sahaja hI jJAta hotA hai ki hama mokSa sambandhI jainAgamika varNana par3ha rahe haiN| unhoMne kahA sagara ! mokSa kA sukha hI vastutaH samIcIna sukha hai / jo aharniza dhana-dhAnya Adi ke upArjana meM vyasta hai, putra aura pazuoM meM hI anurakta hai vaha mUrkha hai, use yathArtha jJAna nahIM hotA / jisakI buddhi viSayoM meM Asakta hai, jisakA mana azAnta hai, aise mAnava kA upacAra kaThina hai, kyoMki jo rAga ke baMdhana meM baMdhA huA hai vaha mUr3ha hai tathA + antakRddazA varga 5, a0 1 6. (ka) tvamU Su vAjinaM devajUtaM sahAvAnaM tarutAraM rathAnAm / ariSTanemi pRtanAjamAzu svastaye tA_mihA huvema / / -Rgveda 10 / 12 / 178 / 1 (kha) Rgveda 1 / 1 / 16 7. yajurveda 25 / 16 8. sAmaveda 36 6. Rgveda 111116 10. uttarAdhyayana : eka samIkSAtmaka adhyayana pR0 7 11. evamuktastadA tAyaH sarvazAstravidAMvaraH / vibudhya saMpadaM cAra yAM sadvAkyamidamabravIt / / -mahAbhArata zAntiparva 288 / 4 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 12 mokSa pAne ke lie ayogya hai / aitihAsika dRSTi se yaha spaSTa hai ki sagara ke samaya meM vaidika loga mokSa meM vizvAsa nahIM karate the ataH yaha upadeza kisI vaidika RSi kA nahIM ho sakatA / usakA sambandha zramaNa saMskRti se hai / yajurveda meM ariSTanemi kA ullekha eka sthAna para isa prakAra AyA hai - adhyAtmayajJa ko pragaTa karane vAle, saMsAra ke bhavya jIvoM ko saba prakAra se yathArtha upadeza dene vAle aura jinake upadeza se jIvoM kI AtmA balavAn hotI hai una sarvajJa neminAtha ke lie Ahuti samarpita karatA hU~ / bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa. DAkTara rAdhAkRSNana ne likhA hai yajurveda meM RSabhadeva ajitanAtha aura ariSTanemi ina tIna tIrthaMkaroM kA ullekha pAyA jAtA hai / 14 skaMdapurANa ke prabhAsa khaNDa meM varNana hai - apane janma ke pichale bhAga meM vAmana ne tapa kiyA / usa tapa ke prabhAva se ziva ne vAmana ko darzana diye / ve ziva zyAmavarNa, acela tathA padmAsana se sthita the / vAmana ne unakA nAma neminAtha rakhA / yaha neminAtha isa ghora kalikAla meM saba pApoM kA nAza karane vAle haiN| unake darzana aura sparza se karor3oM yajJoM kA phala prApta hotA hai / " 12. mahAbhArata, zAntiparva 288 5, 6 13. vAjasya nu prasava AvabhUvemAtra vizvA bhuvanAvi sarvataH / sa nemirAjA pariyAti vidvAn prajA puSTi varddhamAno'smai svAhA || - vAjasaneyi- mAdhyaMdina zuklayajurveda, adhyAya 8 maMtra 25 sAtavalekara saMskaraNa (vikrama 1684 14. Indian philosphy vol. 1. p. 287 The Yajurveda mentions the names of Three Thirthankaras - Rishabha, Ajitnath and Arishtanemi. 15. bhavasya pazcime bhAge vAmanena tapaH tenaivatapasAkRSTaH ziva: padmAsana: samAsInaH neminAthaH zivo'thaivaM nAma kalikAle mahAghore darzanAt sparzanAdeva kRtam / pratyakSatAM gataH // zyAmamUrti digambaraH / cakre'sya vAmana // sarvapApapraNAzakaH / koTiyajJaphalapradaH // - skaMdapurANa, prabhAsa khaNDa Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi kI aitihAsikatA prabhAsapurANa meM bhI ariSTanemi kI stuti kI gaI hai / 16 mahAbhArata ke anuzAsana parva, adhyAya 146 meM viSNusahasra nAma meM do sthAnoM para 'zUraH zaurirjanezvaraH' pada vyavahRta huA hai| jaise azokastAraNastAraH zUraH zaurirjanezvaraH / anukUlaH zatAvartaH padmI padmanibhekSaNaH // 50 // kAlanemi mahAvIraH zauriH zUrajanezvaraH / . trilokAtmA trilokezaH kezavaH kezihAhariH / / 82 / ina zlokoM meM 'zUraH zaurirjanezvaraH' zabdoM ke sthAna meM 'zUraH zaurijinezvaraH pATha mAnakara ariSTanemi artha kiyA gayA hai| smaraNa rakhanA cAhie ki yahA~ para zrIkRSNa ke lie zauri' zabda kA prayoga huA hai| vartamAna meM AgarA jile ke baTezvara ke sannikaTa zauripura nAmaka sthAna hai| vahI prAcInayuga meM yAdavoM kI rAjadhAnI thii| jarAsaMdha ke bhaya se yAdava vahAM se bhAgakara dvArikA meM jA base / zauripura meM hI bhagavAn ariSTanemi kA janma huA thA, etadartha unheM 'zauri' bhI kahA gayA hai| ve jinezvara to the hI ataH yahA~ 'zUraH zaurijinezvaraH' pATha adhika tarkasaMgata lagatA hai / kyoMki vaidika paramparA ke granthoM meM kahIM para bhI zauripura ke sAtha yAdavoM kA sambandha nahIM batAyA, ataH mahAbhArata meM zrI kRSNa ko 'zauri' likhanA vicAraNIya avazya hai| bhagavAn ariSTanemi kA nAma ahiMsA kI akhaNDa jyoti jagAne ke kAraNa itanA atyadhika lokapriya huA ki mahAtmA buddha ke nAmoM kI sUcI meM eka nAma ariSTanemi kA bhI hai| laMkAvatAra ke tRtIya parivartana meM buddha ke aneka nAma diye haiN| vahA~ likhA hai-jisa prakAra eka hI vastu ke aneka nAma prayukta hote haiM usI prakAra buddha 16. kailAze vimale ramye vRSabho'yaM jinezvaraH / cakAra svAvatAraM ca sarvajJaH sarvagaH zivaH / revatAdrau jino nemiyugAdivimalAcale / RSINAM yAzramAdeva muktimArgasya kAraNam // -prabhAsapurANa 46-50 17. mokSamArga prakAza-paM0 ToDaramala Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ke asaMkhya nAma haiN| koI unheM tathAgata kahate haiM to koI unheM svayaMbhU, nAyaka, vinAyaka, pariNAyaka, buddha, RSi, vRSabha, brAhmaNa, viSNu, IzvaraH pradhAna, kapila, bhUtAnta, bhAskara, ariSTanemi, rAma, vyAsa, zuka, indra, bali, varuNa Adi nAmoM se pukArate haiM / 18 itihAsakAroM kI dRSTi meM : __nandI sUtra meM RSi-bhASita (isi bhAsiyaM) kA ullekha hai / 19 usameM paiMtAlIsa pratyeka buddhoM ke dvArA nirUpita paiMtAlisa adhyayana haiN| usa meM bIsa pratyeka buddha bhagavAn ariSTanemi ke samaya hue|2deg unake nAma isa prakAra haiN| 1 naard| 11 maMkhalI putr| 2 vjjiyputr| 12 yAjJavalkya / 3 asita davika / 13 maitraya bhyaalii| 4 bhAradvAja aMgirasa, 14 bAhuka / 5 puSpasAla putra / 15 madhurAyaNa / 6 valkala ciiri| 16 soriyaaynn| 7 kurmA putr| 17 vidu| 8 ketalI putr| 18 varSapakRSNa / 8 mhaakshyp| 16 AriyAyaNa / 10 tetaliputra / 20 ulklvaadii| unake dvArA purUpita adhyayana ariSTanemi ke astitva ke svayaMbhUta pramANa haiN| prasiddha itihAsakAra DAkTara rAya caudharI ne apane vaiSNava dharma ke prAcIna itihAsa meM bhagavAn ariSTanemi (neminAtha) ko zrI kRSNa | kA cacerA bhAI likhA hai / 21 18. bauddhadharma darzana pR0 162 16. nandIsUtra 20. pattaya buddhamisiNo, vIsaM titthe ariTThaNe missa / pAsassa ya paNNarasa, vIrassa vilINamohassa / / -isibhAsiyaM, paDhamA saMgahiNI gA0 1 21. NArada-vajjiya-putte Asite aMgarisi-pupphasAle ya / vakkalakummA kevali kAsava taha tetalisute ya / / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi kI aitihAsikatA 67 pI0 sI0 dIvAna ne likhA hai jaina granthoM ke anusAra neminAtha aura pArzvanAtha ke bIca meM 84000 varSa kA antara hai / hindU purANoM meM isa bAta kA nirdeza nahIM hai ki vasudeva ke samudravijaya bar3e bhAI the aura unake ariSTanemi nAmaka koI putra thA / prathama kAraNa ke sambandha meM dIvAna kA kahanA hai ki hameM yaha svIkAra karanA hogA ki hamAre vartamAna jJAna ke lie yaha saMbhava nahIM hai ki jaina granthakAroM ke dvArA eka tIrthaMkara se dUsare tIrthaMkara ke bIca meM sudIrghakAla kA antarAla kahane meM unakA kyA abhiprAya hai, isakA vizleSaNa kara sakeM; kintu kevala isIkAraNa se jainagranthoM meM varNita ariSTanemi ke jIvanavRttAnta ko, jo atiprAcIna prAkRta granthoM ke AdhAra para likhA gayA hai, dRSTi se ojhala kara denA yuktiyukta nahIM hai / dUsare kAraNa kA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai ki bhAgavata sampradAya ke granthakAroM ne apane paramparAgata jJAna kA utanA hI upayoga kiyA hai jitanA zrI kRSNa ko paramAtmA siddha karane ke lie Avazyaka thA / jainagranthoM meM aise aneka aitihAsika tathya haiM jo bhAgavata sAhitya meM upalabdha nahIM haiM / 22 karnala TaoNDa ne ariSTanemi ke sambandha meM likhA hai 'mujhe aisA pratIta hotA hai ki prAcIna kAla meM cAra buddha yA medhAvI mahApuruSa hue haiM / unameM pahale AdinAtha aura dUsare neminAtha the / neminAtha kenDIviyA nivAsiyoM ke prathama oDina tathA cIniyoM ke prathama 'pho' devatA the | 23 prasiddha koSakAra DAkTara nagendranAtha vasu, purAtattvavettA DAkTara phuharra, prophesara bAraneTa, misTara karavA, DAkTara haridatta, DAkTara maMkhalI jaNNabhayAli bAhuya mahu soriyANa vidurvipU / varisakaNhe Ariya ukkalavAdI ya taruNe ya // -- isi bhAsiyAI paDhamA saMgahaNI gA0 2-3 22. jaina sAhitya kA itihAsa - pUrva pIThikA - le0 paM0 kailAzacandrajI pR0 170-171 23. annalsa Apha dI bhaNDArakara risarca insTITyUTa -patrikA, jilda 23 pR0 122 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa prANanAtha vidyAlaMkAra prabhRti anya aneka vidvAnoM kA spaSTa mantavya hai ki bhagavAn ariSTanemi eka prabhAvazAlI puruSa hue the, unheM aitihAsika puruSa mAnane meM koI bAdhA nahIM hai / sAmpradAyika abhiniveza ke kAraNa vaidika granthoM meM spaSTa nAma kA nirdeza hone para bhI TIkAkAroM ne artha meM parivartana kiyA hai, ataH Aja AvazyakatA hai taTastha dRSTi se usa para cintana karane kii| jaba hama taTastha dRSTi se cintana kareMge to sUrya ke ujAle kI bhA~ti spaSTa jJAta hogA ki bhagavAn ariSTanemi eka aitihAsika puruSa the| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma evaM vivAha prasaMga janmasthalI janma vaMza, gotra, kula nAmakaraNa bAhyAbhyaMtara vyaktitva parAkrama darzana harivaMzapurANa meM * rAjula kI maMganI toraNa se lauTa gaye * digambara granthoM meM * Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma evaM vivAha prasaMga janmasthalI : zvetAmbara, digambara sabhI graMthoM ke anusAra bhagavAna ariSTanemi kA janma soriyapura meM huaa|' soriyapura kuzArvata janapada kI rAjadhAnI thii|2 jainagranthoM ke ullekhAnusAra rAjA zauri ne apane lagha bhrAtA sUvIra ko mathurA kA rAjya dekara kuzAvarta meM jA zauripura nagara basAyA thaa| para yaha smaraNa rakhanA cAhie ki 1. (ka) soriyapuraMmi nayare, AsI rAyA mahiDDhie / samuddavijae nAmaM rAyalakkhaNasaMjue // tassa bhajjA sivA nAma tIse puttI mahAyaso / bhagavaM ariTThanemi tti loganAhe damIsare / / -uttarAdhyayana, 22 // 3-4 (kha) kalpasUtra sUtra 162 (ga) bhava-bhAvanA 2. (ka) bRhatkalpabhASyavRtti 1, 3263 (kha) prajJApanAsUtra 1166 / pR0 173 (ga) pravacana sAroddhAra 3. kalpasUtra TIkA 8, pR0 171 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa prastUta janapada pazcimI taTa ke kuzArta se bhinna hai| yaha nagara yamanA ke taTa para avasthita thA / 4 sorika (soriyapura) nArada kI janma bhUmi thii|" sUtrakRtAGga meM eka lorI' meM aneka nagaroM ke sAtha 'soriyapara' kA bhI ullekha haA hai| vartamAna meM isakI pahacAna AgarA jile meM yamunA nadI ke kinAre baTezvara ke pAsa Aye hae 'saryapara' yA 'sarajapUra' kI jAtI hai| prAcIna tIrthamAlA ke anusAra AgarA jile ke zikurAbAda sTezana se yahA~ pahu~cA jAtA hai| bhagavAn ariSTanemi ne jisa samaya soriyapura meM janma liyA usa samaya vahA~ dvadha rAjya thA / eka ora vaSNikUla ke netA vasudeva rAjya karate the| unakI do rAniyAM thIM-eka kA nAma rohiNI aura dUsarI kA nAma devakI thaa| rohiNI ke putra balarAma the, devakI ke putra 'kezava' the| dUsarI ora andhakakUla ke netA samudravijaya rAjya karate the, unakI paTarAnI kA nAma zivA thaa| unake cAra patra the-ariSTanemi, rathanemi satyane mi, aura dRr3hanemi / ariSTanemi bAIsaveM tIrthakara hue aura rathane mi satyanemi pratyeka buddha hue| 4. vipAkasUtra 8, pR0 45 5. Avazyaka cUNi, uttarabhAga, pR0 164 6. (ka) sUtrakRtAGga vRtti, patra 116 (kha) uttarAdhyayana--eka samIkSAtmaka adhyayana pR0 372 7. kAlaka kathA saMgraha, upodghAta pR0 52 8. (ka) prAcIna tIrthamAlA bhAga 1, bhUmikA pR0 38 (kha) gajeTiyara oNva AgarA pR0 137, 236 A uttarAdhyayana (mUla-artha) terApaMthI mahA sabhA, kalakattA 6. soriyapuraMmi nayare Asi rAyA mahiDDhie / vasudeve ti nAmeNaM raaylkkhnnsNjue| tassa bhajjA duve Aso rohiNI devaI tahA / tAsi doNhaM pi do puttA iTThA rAma kesavA / / -uttarAdhyayana 22, gA0 1-2 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma evaM vivAha prasaga 73 isa prakAra soriyapura meM dvaidha- rAjya praNAlI pracalita thI / jise aMdhaka - vRSNiyoM ke saMgha- rAjya 'viruddha rAjya' bhI kahA jAtA thA / " kA ullekha pANini ne bhI kiyA hai / janma : arhat ariSTanemi kA jIva aparAjita mahAvimAna meM battIsa sAgaropama kA AyuSya bhogakara varSARtu ke caturthamAsa arthAt kArtika mAsa kI kRSNA trayodazI ke dina vyavakara mAtA zivAdevI kI kukSi meM AyA / usa samaya rAtri ke pUrva aura apara bhAga kI sandhi velA thI / citrA nakSatra kA yoga thA / / AcArya jinasena 4 aura guNabhadra 5 kA mantavya hai ki kArtika zuklA SaSThI ke dina bhagavAn svarga se cyuta hokara garbha meM Aye the / 10. soriyapuraMmi nayare, AsI rAyA samuddavijaotti / tassAsi aggamahisI, sivatti devI aNujjaMgI // tesiM puttA cauro ariTThanemi taheva rahane mI / taio a saccanemI, cautthao hoi daDhanemi // jo so arinemI, bAvIsaimo ahesi so arihA / rahanemi saccanemI, ee pattayabuddhA u 11 11. AcArAMga 2|3|1|166; 2 / 11 / 1 / 441 12. aSTAdhyAyI ( pANinI ) 602134 - uttarAdhyayananiyukti gA0 443-445 13. (ka) kalpasUtra, sUtra 162, devendramuni sampAdita pR0 227 (kha) bhava-bhAvanA 14. anantaraM svapna gaNasya kampayan / surAsanAnyA vizadambikAnanam || sitebharupo bhagavAn divazcyutaH / prakAzayan kArtika zukla SaSThikAm // - harivaMzapurANa 37, zloka 22, pR0 473 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa, garbha meM Ate hI garbha ke prabhAva se mAtA zivA devI ne hastI, vRSabha, siMha, lakSmIdevI puSpamAlA, candra, sUrya, dhvajA, kubha, padmasarovara, kSIrasAgara, vimAna, ratnapuJja, aura nidhUma agni, ye caudaha mahAsvapna dekhe / 16 digambara paramparA ke anusAra solaha svapna dekhe the| uparokta caudaha svapnoM ke atirikta matsyayugala aura nAgendra bhavana ye do svapna adhika the / 10 varSARtu ke prathama mAsa zrAvaNa zuklA paJcamI ke dina nau mAha pUrNa hone ke pazcAt citrA nakSatra ke yoga meM bhagavAn ariSTanemi kA janma huaa|18 guNabhadrAcArya ne zrAvaNa zuklA SaSThI likhA hai9 parantu digambara paramparA ke samartha prAcArya jinasena ne harivaMza purANa meM vaizAkha zuklA trayodazI ko bhagavAn ariSTanemi kA janma mAnA hai| hamArI dRSTi se yaha janmatithi mAnanA saMgata nahIM hai, kyoMki kArtika zuklA SaSThI ke dina unake mantavyAnusAra ve garbha meM Aye, aura vaizAkha zuklA trayodazI ko unakA janma huA to unakA garbha kAla chaha mAha aura sAta dina kA hI hotA hai, jabaki 15. mAse kArtika zuklapakSe / SaSThyAmathottarASADhe nizAnte svapnamAlikAm / AlokatAnuvaktrAbjaM praviSThaJca gajAdhipam // ----uttarapurANa 71 / 31-32 pR0 377 16. kalpasUtra, 162 17. (ka) harivaMzapurANa sarga 37, zloka 6-21, pR0 471-473 (kha) uttarapurANa 71, zloka 32 18. arihA ariTTanemI je se vAsANaM paDhame mAse docce pakkhe sAvaNa suddha tassa NaM sAvaNasuddhassa paMcamIpakkheNaM navaNhaM mAsANaM jAva cittAhiM nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM arogA arogaM pyaayaa| -kalpasUtra 163 16 sa punaH zrAvaNe zuklapakSa SaSThIdine jinaH / jJAnatritayabhRttvaSTTayoge tuSTayAmajAyata // -uttarapurANa 71138, pR0 377 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma evaM vivAha prasaMga svayaM jinasena ne prastuta prakaraNa meM hI garbha meM nau mAha rahane kA ullekha kiyA hai / 21 vaMza, gotra, kula : bhagavAn ariSTanemi kA vaMza harivaMza mAnA gayA hai / 22 harivaMza uttama vaMzoM meM parigaNita hai kyoMki aneka tIrthaMkara, cakravartI, vAsudeva aura baladeva Adi harivaMza meM utpanna huA karate haiM / 23 __ ariSTanemi kA gotra gautama 4 aura kula vRSNi thA / 25 aMdhaka aura vRSNi do bhAI the| vRSNi ariSTanemi ke dAdA the| unase vRSNi kula kA pravartana huaa| ariSTanemi vRSNi kula meM pradhAna puruSa the, ataH unheM 'vRSNi puGgava' kahA gayA hai / 26 / 20. tata: kRtasusaGgame nizi nizAkare citrayA / prazastasamavasthite grahagaNe samaste zubhe // asUta tanayaM zivA zivadazuddhavaizAkhajatrayodazatithau jagajjayanakAriNaM hAriNam / / -harivaMzapurANa 386 / pR0 476 bhAratIya jJAnapITha kAzI 21. ""gamayataH sma mAsAnnava / ---vahIM 38 / 8 / pR0 476 22. (ka) tattha ya paMcasu lakkhesu samaikkatesu nnmijinnaao| ari?NemikumAro smuppnnnno| so ya harivaMse / / -cauppannamahApurisacariyaM, pR0 180 (kha) nemIzo harivaMzazailatilako dvAviMzasaMkhyo jinaH / -harivaMzapurANa 341151 23. evaM khalu arahaMtA vA cakkavaTTI vA baladevA vA vAsudevA vA uggakulesu vA, bhogakulesu vA, rAiNNakulesu vA, ikkhAgakulesu vA khattiyakulesu vA, harivaMsakulesu vA annataresu vA tahappagAresu visuddhajAtikulavaMsesu AyAisuvA, AyAiti vA AyAisaMti vA / -kalpasUtra sUtra 17, pR0 56 24. (ka) uttarAdhyayana 2215 (kha) saptatizatasthAna prakaraNa 37-38, dvAra, gA0 105 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa uttarAdhyayana" aura dazavaikAlika meM unakA kula aMdhakavRSNi bhI likhA hai / aMdhaka - vRSNi kula una donoM bhAiyoM ke saMyukta nAma se calatA thA / 76 uttarapurANa meM 'aMdhakavRSTi' zabda prayukta huA hai jo eka hI vyakti kA nAma hai / kuzArthaM ( kuzArta) deza ke sauryapura ke svAmI zUrasena ke zUravIra nAmaka putra huA / usake do putra hue aMdhakavRSTi aura naravRSTi / samudravijaya prabhRti aMdhakavRSTi ke dasa putra the / 29 saMkSepa meM uttarapurANa ke anusAra unakA vaMza isa prakAra hai 130 - ( dekhie sAraNI) 25. ( ka ) niyagAo bhavaNAo nijjAo vahipuMgava / (kha) ahaM ca bhogarAyassa taM ca'si aMdhagavahiNo / -- uttarAdhyayana a0 22, gA0 13 - uttarAdhyayana 22144 26. ' vRSNipu' gava' : yAdavapradhAno bhagavAnariSTanemiritiyAvat / - uttarAdhyayana vRhadvRtti | patra0 460 27. uttarAdhyayana a0 22, gA0 43 28. dazavaikAlika 28 tadvazAmbarabhAsvataH / 26. tadA kuzArthaviSaye, avAryanijazauryeNa, nirjitAzeSavidviSaH // khyAta zauryapurAdhIza sUrasenamahIpateH / sutasya zUravIrasya, dhAriNyAzca tanUdbhavo // vikhyAto'ndhakavRSNizca patirvRSTirnarAdivAk // 30. uttarapurANa 70163-100 - uttarapurANa 70162-64 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 zUrasena zUravIra aMdhakavaSTi naravRSTi (1) (2) samudravijaya stimitasAgara himavAn / vijaya vidvAn - acaladhAraNa pUraNa (10) pUritArthIccha abhinanda vasudeva - janma evaM vivAha prasaMga ugrasena Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa antakRdazAMga kI vRtti ke anusAra samudravijaya Adi dasa bhAiyoM ke nAma isa prakAra hai :-(1) samudravijaya, (2) akSobhya, (3) stimita, (4) sAgara (5) himavAn (6) acala (7) dharaNa, (8) pUraNa, (6) abhicandra, (10) vasudeva / nAmakaraNa : bhagavAn ariSTanemi ke nAmakaraNa ke sambandha meM vidvAnoM meM vibhinna mata haiN| AcArya hemacandra ke abhimatAnusAra jaba bhagavAn garbha meM the taba mAtA zivA ne riSTaratnamayInemi (cakradhArA) svapna meM dekhI thI ataH putra kA nAma ariSTanemi rakhA gayA / 32 __ AcArya jinasena ne uparokta kathana kA ullekha na karake, likhA hai ki jaba indra bhagavAn ko meru parvata para abhiSeka ke lie le gaye, taba abhiSeka ke pazcAt sundara vastrAbhUSaNoM se veSTita kara unakA ariSTanemi nAma rakhA aura unakI saMstavanA kii|3| guNabhadra ne likhA hai ki indra ne bhagavAna kA abhiSeka kara vastrAbhUSaNa pahanAye aura 'ye samIcIna dharmarUpI cakra kI nemi haicakradhArA hai' etadartha unheM nemi nAma se sambodhita kiyaa|34 31. dasaNhaM dasArANaM ti tatraite daza-- samudravijayo'kSobhyaH stimitaH sAgarastathA / himavAnacalazcaiva, dharaNaH pUraNastathA / / abhicandrazca navamo, vasudevazca vIryavAn / vasudevAnuje kanye, kuntI mAdrI ca vizrute // -antakRddazAMga, vRtti 1 / 1, 32. svapne'riSTamayI dRSTA cakradhArAtra grbhge| mAtrA tasyAriSTanemirityAkhyAM tatpitA vyadyAt / / -tripaSTi0 parva 8, sarga 5, zloka 168 33. dukUlamaNibhUSaNasraganulepanodbhAsitaM prayojya / zubhaparvataM vibhumariSTa nemyAkhyayA // surAsuragaNAstataH stutibhirityatthamindrAdayaH / parItya parituSTuvujina minaM sUpRthvI zriyAm / / -harivaMzapurANa 38 / 55, pR0 486 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma evaM vivAha prasaMga 74 maladhArI AcArya hemacandra ne bhagavAn ke nAmakaraNa ke sambandha meM nimna kalpanAe kI haiM svapna meM mAtA ne ratnamayI zreSTha riSTanemi dekhI thI ataH unakA nAma riSTanemi rkhaa| bhagavAn ke janma lene se jo ari the ve sabhI naSTa ho gaye, yA bhagavAn ariyoM (zatra oM) ke lie bhI iSTa haiM, unheM zreSTha phala pradAna karane vAle haiM ataH unakA nAma ariSTanemi rakhA / uttarAdhyayana kI sukhabodhAvRtti meM bhI aisA hI ullekha kiyA hai| bAhyAbhyantara vyaktitva : ___bhagavAn ariSTanemi kA zarIra sugaThita baliSTha evaM kAntimAn thaa| zArIrika varNa zyAma hone para bhI unakI mukhAkRti atyanta manamohaka, cittAkarSaka, va tejapUrNa thii| jo bhI unheM dekhatA, dekhatA hI raha jAtA thaa| ve eka hajAra ATha zubha lakSaNoM ke dhAraka the|38 vajra RSabhanArAca saMhanana, aura samacaturasra saMsthAna ke dhAraka the|39 34. abhiSicya yathAkAmamalaGa kRtya yathocitam / nemi saddharmacakrasya neminAmnA tamabhyadhAt // ---uttarapurANa 71146, pR0 378 35. varariTurayaNamaiaM jaM nemi sumiNae niai jaNaNI / piarAI riTTanemi tti teNa nAma nivesaMti / / ahavA vi ariTThAi naTThAI jaM imeNa jAeNaM / iTTo a arINaM pi hu ariTThaphalasAmalo vA vi // ThAvaMti teNa nAmaM ariTTanemi tti jiNavariMdassa / rUveNa ya cariehiM ANaMdiasayalabhuvaNassa // -bhava-bhAvanA gA0 2343 se 2345 pR0 157 36. diTTho riTTharayaNamato nemI sumiNe gabbhagae imammi / ___ sivAe tti 'ariTThanemi' tti kayaM piuNA nAmaM // -uttarAdhyayana sukhabodha pR0 278 37. (ka) jJAtAdharma kathA a0 5 / 58, pR0 66 (kha) uttarAdhyayana a0 2215 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa matsya ko AkRti kA unakA udara thaa| ve dasa dhanuSya lambe the|41 unakA svara bahuta hI madhura thaa| ___ zArIrika saundarya kI taraha hI unakA Antarika saundarya bhI kama AkarSaka nahIM thaa| unakA hRdaya atyanta udAra thaa| rAjakumAra hone para bhI rAjakIya vaibhava kA tanika mAtra bhI abhimAna unheM sparza na kara sakA thaa| unakI vIratA-dhIratA yogyatA evaM jJAnagarimA ko nihAra kara sabhI loga cakita the| ve apane anupama viveka, vicAra, ziSTatA evaM gAmbhIrya prabhRti hajAroM guNoM ke kAraNa jana-jana ke atyadhika priya ho cuke the| parAkrama darzana : ___ jaba ariSTanemi ATha varSa ke hue taba mathurA meM zrIkRSNa ne kaMsa kA vadha kara DAlA / 42 rAjA jarAsaMdha yAdavoM para kupita ho gaye / marane ke bhaya se sabhI yAdava pazcimI samudra taTa para cale gaye / vahA~ unhoMne navya-bhavya dvArikA nagarA kA nirmANa kiyaa| sabhI yAdava sukhapUrvaka vahAM rahane lge| kucha samaya ke pazcAt balarAma aura zrIkRSNa ne jarAsaMdha ko mAra diyA aura ve tIna khaNDa ke adhipati rAjA bana gaye / 3 / / 38. so'riTThaneminAmo u, lkkhnnssrsNjuo| aTThasahassalakkhaNadharo, goyamo kAlagacchavI // -uttarAdhyayana a0 2215 36. vajjarisahasaMghayaNo, samacauraMso jhasoyaro / ---uttarAdhyayana 226 40. uttarAdhyayana 22 / 6 41. (ka) samavAyAGga sUtra 1014 (kha) jJAtAdharma a0 5 / 58, pR0 66 (ga) nirayAvalikA v05|1 42. jAto aTTavariso, etthaMtare ya hariNA kase vinnivaaie| -uttarAdhyayana sukhabodhA pR0 278 43. (ka) triSiSTazalAkApuruSa caritra, parva 8, sarga 5 se ATha taka (kha) cauppannamahApurisacariyaM (ga) sukhabodhA pu0 278 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma evaM vivAha prasaMga ariSTanemi aba yuvA ho cuke the| ekadina ve apane hamajolI saMgI-sAthiyoM ke sAtha ghUmate-ghAmate zrIkRSNa kI AyudhazAlA meM gye| AyudhazAlA ke rakSakoM ne zastroM kA mahattva batAte hue kahA-inheM zrIkRSNa ke atirikta anya koI kAma meM nahIM le sktaa| kisI kI zakti nahIM hai jo inheM uThA sake / yaha sunate hI ariSTanemi ne sUrya ke samAna camacamAte hue sudarzanacakra ko aMgulI para rakhakara kubhakAra ke cakra ke samAna phirA diyaa| sarparAja kI taraha bhayaMkara zAGga dhanuSya ko kamala nAla kI taraha mor3a diyaa| kaumudIgadA sahaja rUpa se uThAkara skaMdha para rakhalI aura pAJcajanya zaMkha ko isa prakAra phUkA ki sArI dvArikA bhaya se kAMpa utthii| usa pracaMDa dhvani ko sunakara zrIkRSNa socane lage-kauna nayA cakravartI paidA ho gayA hai ?44 zatra ke bhaya se bhayabhIta zrIkRSNa sIdhe AyudhazAlA meM paha ce / ariSTanemi dvArA zaMkha bajAne kI bAta jAnakara ve bahuta hI cakita hue| phira bhI zaktiparokSaraNa ke lie zrIkRSNa ne ariSTanemi se kahA vyAyAmazAlA meM calakara apane bAhubala ko parIkSA kareM, kyoMki pAJcajanya zaMkha ko phUkane kI zakti mere atirikta anya kisI meM nahIM hai / tumane yaha zaMkha phUkA, yaha jAnakara mujhe bahuta ho prasannatA huI hai / mujhe adhika prasanna karane ke lie tuma apanA bhujabala btaao| mere sAtha bAhayuddha kro| ariSTanemi ne zrIkaSNa kI bAta svIkAra kii|45 44. to citai kaNho naNaM koi cakkI iha smuppnno| saMkhAUraNasatto jamimassa'hiA mamAhito / / -bhava-bhAvanA 2688 pR0 167 45. (ka) pAJcajanyaM pUrayitu mahate nAparaH kSamaH / bhavatA pUrite tvasmin bhrAtaH prIto'smi saMprati / / mAM vizeSAt prINayitu svadoH sthAmApi darzaya / yudhyasva bAhuyuddha na mayaiva saha mAnada ! -triSaSTi0 8 / 6 / 16-20 (kha) bhava-bhAvanA (ga) uttarAdhyayana sukhabodhA 278 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa sadaya hRdaya ariSTanemi ne socA-yadi maiM chAtI se, bhujA se, aura pairoM se zrIkRSNa ko dabAUMgA to inakA na jAne kyA hAla hogaa| etadartha aisA karUM ki inako kaSTa bhI na ho aura ye maro bhujA ke bala ko jAna bhI jaae| ariSTanemi ne zrIkRSNa se kahApRthvI para idhara se udhara loTanA yaha to sAdhAraNa mAnavoM kA kArya hai, ataH paraspara bhujA ko jhukAne ke lie hI apanA yuddha honA caahie| 46 zrIkRSNa ko bhI yaha bAta pasanda AyI aura unhoMne apanI bhujA lambI kii| kintu vRkSa kI virATa zAkhA ke samAna bhujA kamalanAla kI taraha sahaja rUpa meM ariSTanemi ne jhukA dii| usake pazcAt neminAtha ne apanI vAma bhujA lambI kii| taba zrIkRSNa jaise vRkSa para baMdara jhUmatA hai, vaise usa bhujA para jhUmane lge| nemikUmAra ke bhujA-staMbha ko, jaise jaMgala kA hAthI bar3e pahAr3a ko nahIM jhukA sakatA, vese hI ve kiJcit mAtra bhI nahIM jhukA ske| taba zrIkRSNa nemikumAra kA AliMgana karate hue bole-priya baMdhu ! jaise balarAma mere bala se saMsAra ko tRNa samAna samajhatA hai, vaise maiM bhI tumhAre bala se vizva ko tRNa samAna samajhatA huuN|47 __ prastuta ghaTanAcitra unake mahAn dhairya, zaurya aura prabala-parAkrama ko ujAgAra kara rahA hai| zrIkRSNa ariSTanemi ke atUla bala ko dekhakara Azcaryacakita hue sAtha hI cintAgrasta bhI ki "kahIM yaha merA rAjya har3apa 46. prakRtyA sadayo nemirdadhyAviti mamorasA / doSNA pAdena vAkrAntaH kathaM kRSNo bhaviSyati // yathAsau yAti nAnathU madbhujasthAma vetti ca / tathA kAryamiti dhyAtvA janArdanamabhASata / prAkRtAmidaM yuddha muhurbhU luThanAkulam / mitho do manenaiva tadbhUyAyu ddhamAvayoH / / -triSaSTi0 8 / 6 / 22 se 24 47. (ka) triSaSTi0 8 / 6, 25 se 26 pR0 130-131 (kha) uttarAdhyayana sukhabodhA 278 (ga) bhava-bhAvanA 3026 (gha) kalpasUtra subodhikA TIkA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma evaM vivAha prasaMga na leN|" usI samaya AkAzavANI huI ki ariSTanemikumAra avasthA meM hI pravrajyA grahaNa kreNge| AkAzavANI ko sunakara zrIkRSNa cintAmukta hue / 48 ve pUrvApekSayA ariSTanemi kA adhika satkAra aura sanmAna karane lage, kyoMki ve samajhate the ki ariSTanemi mujha se adhika zaktisampanna haiN| harivaMzapurANa meM : _AcArya jinasena ne bhagavAna ariSTanemi ke parAkrama kA varNana kucha anya prakAra se kiyA hai| ve likhate haiM eka bAra bhagavAn ariSTanemi zrIkRSNa kI rAjasabhA meM gye| zrIkRSNa ne unakA satkAra kiyA aura ve siMhAsana para AsIna hue|45 / usa samaya sabhA meM vIratA kA prasaMga cala rahA thaa| vIroM kI parigaNanA kI jA rahI thii| kisI sabhAsad ne vIra arjuna kI prazaMsA kI to kisI ne bhIma kI, aura kisI ne yudhiSThira kii| kisI ne Age bar3hakara baladeva ke bala kA bakhAna kiyA to kisI ne zrIkRSNa ke apUrva teja kA ullekha kiyaa| taba baladeva ne kahAprastuta sabhA meM ariSTanemi ke samAna koI bhI balI nahIM hai| zrIkRSNa ne yaha sunakara ariSTanemi kI ora dekhA tathA madhura muskAna bikherate hue kahA-Apake zarIra meM aisA apUrva bala hai to Aja bAhu yuddha kara usakI parIkSA kyoM na kara leM / 50 48. (ka) triSaSTi0 8 / 6 / 34-36 (kha) uttarAdhyayana sukhabodhA 46. atha sa nemikumArayuvAnyadA dhanadasaMbhRtavastravibhUSaNaiH / sraganulepanakairatirAjito nRpasutaiH prathitaiH parivAritaH / / samavizatsamademagatirnu pairabhigata: praNatazcalitAsanaiH / kusumacitrasamAM balakezavaprabhRtiyAdavakoTibhirAcitAm // harikRtAbhigatihariviSTaraM sa tadalaGa kurute hariNA saha / zriyamuvAha parA tadalaM tadA dhRtaharidvayahAri yathAsamam // -harivaMzapurANa, 55 / 1-2-3, pR0 616 50. iti nizamya vaco'tha nizAmya taM smitamukho harirIzamuvAca saH / kimiti yuSmadudAravapurbalaM bhujaraNe bhagavAn na parIkSyate / / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ariSTanemi ne zrIkRSNa se kahA ---mujhe mallayuddha karane kI AvazyakatA nahIM hai, yadi Apako merI bhujA kA bala jAnanA hI hai to isa Asana se mere paira ko vicalita kara diijie| - yaha sunate hI zrIkRSNa apane Asana se utthe| ariSTanemi ko jItane kI icchA mana meM ubuddha hii| zrIkRSNa ne apane zarIra kA sampUrNa sAmarthya lagAyA, para ariSTanemi kA paira to kyA, uMgalI bhI na hilA sake / 52 zrIkRSNa kA zarIra pasIne meM tarabatara ho gyaa| unakA abhimAna barpha ko taraha gala gyaa| unake antanisa meM yaha dRr3ha vizvAsa ho gayA ki ariSTanemi balI hI nahIM, mahAbalI haiN|53 isa ghaTanA ke pazcAt ve unakA sadA satkAra karane lage / 54 uparokta prasaMga uttarapurANa Adi granthoM meM nahIM AyA hai| kintu nimnalikhita prasaMga harivaMzapurANa aura uttarapurANa donoM meM milatA hai ekabAra basanta Rtu ke sunahare avasara para zrIkRSNa apanI patniyoM ke sAtha, ariSTanemi ko lekara krIDA karane hetu giranAra parvata para pahu~ce / 55 zrI kRSNa cAhate the ki ariSTanemi kisI prakAra saMsAra ke Asakta hoN| etadartha unhoMne apanI patniyoM ko Adeza diyA ki ve ariSTanemi ke sAtha svacchanda hokara krIr3A kreN|56 zrI kRSNa ke Adeza se ve vividha hAva-bhAva kaTAkSa karatI 51. saha mamAbhinayordhvamukhojina: kimihamallayudhaiti tamabravIt / bhujabalaM bhavato'grajabudhyate calaya me caraNaM sahasAsanam // 10 // 52. harivaMzapurANa 55 / 11 53. zramajavArilavAJcitavignahaH prabalanizvasitocchvasitAsanaH / balamaho tava deva ! janAtigaM sphuTamiti smayamuktamuvAca saH // 12 // 54. upacarannanuvAsaramAdarAt priyazataijinacandramasaM hariH / praNayadarzanapUrvakamaya'yan svayamanarghaguNaM jinamunnatam // 13 // -harivaMzapurANa 556 se 13 pR0 616-618 55. nijavadhUjanalAlitaneminA hariramA nRppaurpyodhinaa| kusumitopavanaM sa madhau yayau viditaraivatakaM ramaNecchayA // -harivaMzapurANa 55 / 26 / pR0 616 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma evaM vivAha prasaMga huI, Ananda krIDA karane lgii| snAnAdi ke pazcAt gIle vastra ko nicor3ane ke lie zrI kRSNa kI kRpApAtrI jAmbavatI (uttara purANa meM satyabhAmA) kI ora dekhA / 59 jAmbavatI atyanta catura thii| usane kaTAkSa karate hue kahA-ariSTanemi ! tuma jAnate ho, maiM usa zrI kRSNa kI patnI hai, jisakA parAkrama vizva-vizrata hai| unhoMne bhI mujhe aisA Adeza kabhI nahIM diyA jaisA Apa de rahe haiN| kyA Apa meM utanA parAkrama hai ? yaha sunate hI ariSTanemi muskarAne lage aura zrIkRSNa ke parAkrama ko mAno cunautI dene ke lie ve zrIkRSNa kI AyudhazAlA meM gye| unhoMne zAGga dhanuSya ko dUnA kara pratyaMcA se yukta kara diyaa| unake pAJcajanya zaMkha ko jora se phUMka diyA / zaMkha kA vaha bhayaMkara zabda cAroM dizAoM meM vyApta ho gyaa| aisA mAlUma hone lagA ki zaMkha ke zabda se pRthvI phaTane jA rahI hai| hAthI aura ghor3e sabhI apane sthAnoM ko chor3akara bhaya se bhAgane lage / mahaloM ke ucca zikhara aura kinAre danAdana TUTane laga gaye / zrIkRSNa ne jaba yaha zabda sunA to zatra ke bhaya se talavAra khIMcakara khar3e ho gaye / sArI rAjasabhA stabdha raha gaI / 62 ___ jaba zrIkRSNa ko jJAta huA ki yaha zabda to hamAre hI zaMkha kA hai to ve sIdhe AyudhazAlA meM aaye| vahAM ariSTanemi ko dekhaa|63 56. vahIM0 55 / 44 / pR0 621 57. sapadimuktajalAmbarapIlane sphuTakaTAkSaguNena vilAsinA / madhuripusthiragauravabhUmikAmatulajAmbavatIM samanodayat / / -vahIM0 55 / 58 / pR0 623 58. punaH snAnavinodAvasAne tAmevamabravIt / snAnavastraM tvayA grAhya nIlotpalavilocane / --uttarapurANa 71 / 134 / pR0 384 56. (ka) harivaMzapurANa 55 / 56 se 62, pR0 623 (kha) uttarapurANa 71 / 135-136, pR0 384 60. (ka) harivaMzapurANa 55 / 65. pR0 623 (kha) uttarapurANa 71 / 137 se 136 61. harivaMzapurANa 5566 62. harivaMzapurANa 55 / 67-68 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa unake kopa kA kAraNa jAmbavatI ke dvArA kiyA gayA apamAna hI hai, yaha jAnakara zrIkRSNa ko santoSa huA / unhoMne premapUrvaka ariSTanemi kA sammAna kiyA aura vahAM se vidA kiyA / 64 rAjula kI maMganI : ariSTanemi rAjakumAra the / sukha, vaibhava, aura bhoga vilAsa kI sAmagrI unake cAroM ora bikharI par3I thI / eka ora mAtA pitA kA mamatAmaya vAtsalya una para sneha kI sarasa vRSTi kara rahA thA / dUsarI ora tIna khaNDa ke adhipati zrIkRSNa kA apAra pra ema bhI unheM prApta thA / antaHpura Adi kisI bhI sthala meM ve vinA roka-Toka praveza kara sakate the, 65 kintu unakA mana una ramaNIya rAjamahaloM meM nahIM laga rahA thA / unake jIvana kA lakSya anya thA / ve sAMsArika mAyA ke nAga pAzoM ko tor3akara mukta honA cAhate the / mahArAja samudravijaya aura mahArAnI zivA devI apane pyAre putra kI cintanazIla mudrA dekhakara socane lagate ki kahIM yaha anya dizA meM na baha jAya / ve unheM pariNaya baMdhana meM bAMdhanA cAhate the / zrIkRSNa kI bhI yahI antarecchA thI / unhoMne ariSTanemi ko vivAha ke lie premapUrvaka Agraha kiyA, kintu ve sahamata nahIM hue / zrIkRSNa ke mana meM eka vicAra yaha bhI thA ki inakA vivAha hone para inakA jo atula parAkrama hai vaha manda ho jAyegA, phira mujhe inase bhaya va zaMkA nahIM rahegI / isake lie satyabhAmA Adi ko zrIkRSNa ne saMketa kiyA / zrIkRSNa ke saMketAnusAra satyabhAmA Adi rAniyoM ne vasanta Rtu meM revatAcala para vasanta krIr3A karate hue hAva-bhAva - kaTAkSAdi ke dvArA ariSTanemi kumAra ke antarhRdaya meM vAsanA jAgRta karane kA prayAsa kiyA, kintu ve saphala na ho skiiN| ariSTanemi mana hI mana vicAra rahe the ki mohAviSTa prANI Atma upAsanA ko chor3akara vAsanA 63. hariravetya nijAmbujanisvanaM tvaritametya sphuradahIzamahAzayane sthitaM parinirIkSya 64. harivaMzapurANa 55 / 71 65. triSaSTi0 parva 8 sarga 6 zloka 37 kumAramavajJayA // nRpaiH suvisismite / / - harivaMzapurANa 55 61 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma evaM vivAha prasaMga ko hI zreSTha samajhane kI bhayaMkara bhUla karatA hai / usa samaya rukmiNI, satyabhAmA, jAmbavatI, padmAvatI, gAMdhArI, lakSmaNA prabhRti zrIkRSNa kI paTarAniyoM ne strI ke mahattva para prakAza DAlate hue kahA-strI ke vinA mAnava jIvana apUrNa hai, strI amRta hai, nArI hI nArAyaNI hai Adi / apanI bhAbhiyoM ke moha se bhare hue vacanoM ko sunakara ariSTanemi mauna rahe aura unakI ajJatA para mana hI mana muskarAne lge| kumAra ko mauna dekhakara 'aniSiddham anumatam' ke anusAra sabhI rAniyAM Ananda se nAca uThIM aura sarvatra yaha samAcAra prasArita kara diyA ki ariSTanemi vivAha ke lie prastuta haiM / 66 para ariSTanemi apane lakSya para hI sthira rhe| ekabAra zrIkRSNa ne kahA-kumAra ! RSabha Adi aneka tIrthaMkara bhI gahasthAzrama ke bhogoM ko bhoga kara, pariNata vaya meM dIkSita hue the| unhoMne bhI mokSa prApta kara liyaa| yaha paramArtha hai|' ariSTanemi ne niyati kI prabalatA jAnakara zrIkRSNa kI bAta svIkAra kara lii| zrIkRSNa ne samudravijaya ko sArI bAta khii| ve atyanta prasanna hue| zrIkRSNa ne bhojakUla ke rAjanya ugrasena se rAjImatI ko yAcanA kii| rAjImatI sarva lakSaNoM se saMpanna, vidya t aura saudAminI ke samAna dIptimatI rAjakanyA thii|67 rAjImatI ke pitA ugrasena ne zrIkRSNa se kahA-kumAra yahA~ Ae~ to maiM unheM apanI rAjakanyA huuN|"68 zrIkRSNa ne svIkRti pradAna kii| donoM ora vardhApana haa| vivAha ke pUrva ke samasta kArya sampanna hue| vivAha kA dina AyA / bAje bajane lge| maMgaladIpa jalAe gae / khuzI ke gIta gAye jAne lge| rAjImatI alaMkRta huii| ariSTanemi ko sarva auSadhiyoM ke jala se snAna karAyA gayA / kautuka maMgala kiye gaye, divya vastra aura AbhUSaNa pahanAye ge|69 vAsudeva zrIkRSNa ke madonmatta gaMdhahastI para ve ArUr3ha hue| usa samaya ve isa 66. triSaSTi0 parva 8, sarga , 67. aha sA rAyavarakannA susIlA cArupehiNI / savvalakkhaNasaMpunnA, vijjusoyAmaNippabhA / / 7 / / 68. ahAha jaNao tIse vAsudevaM mahiDDhiyaM / ihAgacchaU kumArI jA se kannaM dalAmahaM // 8 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa 70 prakAra suzobhita ho rahe the mAno mastaka para cUr3AmaNi ho / sira para chatra suzobhita ho rahA thaa| donoM ora camara bIMje jA rahe the / dazArha cakra se ve cAroM ora se ghire hue the / " vAdyoM se nabha maMDala gU Mja rahA thA / caturaMginI senA ke sAtha unakI barAta Age bar3hI jA rahI thI / vaha vivAha maNDapa ke pAsa AyI / rAjImatI ne dUra se apane bhAvI pati ko dekhA / vaha atyanta prasanna huI / 2 t toraNa se lauTa gaye : usa yuga meM bhI kSatriyoM meM mAMsAhAra kA pracAra thA / rAjA ugrasena ne barAtiyoM ke bhojana ke lie saikar3oM pazu aura pakSI ekatrita kiye| 3 vara ke rUpa meM jaba ariSTanemi vahA~ pahu~ce to unheM bAr3e meM banda kie hue pazuoM kA karuNa krandana sunAI diyA | unakA hRdaya dayA se dravita ho gayA / 4 bhagavAn ne sArathI se pUchA he mahAbhAga ! ye saba sukhArthI jIva bAr3oM aura piMjaroM meM kyoM DAle gaye haiM ? sArathI ne kahA -- 'ye samasta mUka prANI Apake vivAha kArya meM Aye hue vyaktiyoM ke bhojana ke lie haiN| 66. savvAsahI hi havio, kayako uyamaMgalo | divvajuyalaparihio AbharaNehiM vibhUsio // 6 // 70. matta ca gandhahatthi, vAsudevassa jeTThagaM / ArUDho sohae ahiyaM sire cUDAmaNI jahA / 10 / 71. ( ka ) aha UsieNa chatteNa, cAmarAhi ya sohie / dasAracakkeNa ya so savvao parivArio / 11 / (kha) triSaSTi0 28 / / pR0 166-167 72. triSaSTi0 8 / / pR0 187 73. uttarAdhyayana sukhabodhA TIkA patra 276 74. aha so tattha nijjanto, dissa pANe bhayadue / vADehiM paMjarehiM ca sanniruddhe sudukkhie || 75. kassa aTThA ime pANA ee savve vADehi paMjareha ca sanniruddhA ya -- uttarAdhyayana 22 / - uttarAdhyayana 22 / 14 suhesiNo / acchahi / 16 / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma evaM vivAha prasaga __ karuNAmUrti ariSTanemi ne socA- mere kAraNa se ina bahuta se jIvoM kA mArA jAnA mere lie kalyANaprada nahIM hogaa| yaha vicArakara unhoMne apane kUDala, kaTisUtra, Adi sabhI AbhUSaNa utAra kara sArathI ko de diye, aura hAthI ko mor3ane ke lie kahAsArathI ! vApasa calo ! mujhe isa prakAra kA hiMsAkArI vivAha nahIM karanA hai| zrIkRSNa Adi bahutoM ke samajhAne para bhI ve nahIM mAne aura binA vyAhe hI lauTa cle| rAjImatI ke cehare para jo gulAbI khuziyAM chAyI huI thIM, prabhu ke lauTa jAne para gAyaba ho gii| vaha apane bhAgya ko kosane lgii| use bahuta hI duHkha huA / ariSTanemi usake hRdaya meM base hue the| mAtA, pitA, aura sakhiyoM ne samajhAyA 'ariSTanemi cale gae to kyA huA ! bahuta se acche vara prApta ho jaayeNge| usane dRr3hatA ke sAtha kahA-vivAha kA bAhya rItirasma (varaNa) bhale hI na huA ho, kintu antaraMga hRdaya se maiMne unheM vara liyA hai, aba maiM Ajanma unhIM svAmI kI upAsanA karUgI 80 digambara granthoM meM : uttarapurANa aura harivaMzapurANa meM isase bhinna varNana hai| unake anusAra zrIkRSNa ne ariSTanemi ko virakta karane ke lie bAr3oM meM hiranoM ko ekatrita karavAyA thaa| zrIkRSNa ne socA 76. aha sArahI tao bhaNai ee bhaddA u paanninno| tujhaM vivAhakajjaMmi bhoyAveuM bahu jaNaM / 17 / -uttarAdhyayana 22 / 77. jai majjha kAraNA ee, hammihiMti baha jiyA / na me eyaM tu nissesaM, paraloge bhavissaI / 16 / 78. so kuDalANajuyalaM suttaMga ca mahAyaso / AbharaNANi ya savvANi sArahissa paNAmae // 20 / -uttarAdhyayana 22 76. triSaSTi0 8 80. triSaSTi 0 8 / 6, pR0 160-161 81. uttarapurANa 71 / 152 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa nemikUmAra vairAgya kA kucha kAraNa pAkara bhogoM se virakta ho jaayeNge| aisA socakara ve vairAgya kA kAraNa juTAne kA prayAsa karane lge| unakI samajha meM eka upAya aayaa| unhoMne zikAriyoM dvArA aneka magoM ko pakar3avAyA aura unheM eka sthAna para ikaTThA kara diyaa| cAroM ora vADA banavA diyaa| vahA~ rakSaka niyukta kara diye| una rakSakoM se kaha diyA ki ariSTanemi kumAra dizAoM kA avalokana karane ke lie Ae aura ina bhagoM ke samUha ke sambandha meM pUche to unase spaSTa kaha denA ki Apake vivAha meM mArane ke lie cakrI ne yaha mRgoM kA samUha ekatra kiyA hai / 82 eka dina ariSTanemi citrA nAma kI pAlakI meM beTakara dizAoM kA avalokana karane ke lie nikale / unhoMne ghora karuNa-svara meM Akroza karate aura idhara udhara bhagAte hue, pyAse, dIna dRSTi se yukta, tathA bhaya se vyAkula mRgoM ko dekhaa| dayAvaza vahA~ ke rakSakoM se pUchA-pazuoM kA yaha itanA bar3A samUha eka sthAna para kyoM, kisalie rokA gayA hai ?83 rakSakoM ne uttara meM khaa-dev| Apake vivAhotsava meM jo 82. nirvedakAraNaM kiJcinirIkSyaSa viraMsyati / bhogebhya iti saJcitya tadupAyavidhitsayA // vyAdhAdhipai tAnItaM nAnAmRgakadambakam / vidhAyaikatra saGkIrNA vRti tatparito vyadhAt / / azikSayacca tadrakSAdhyakSAnyadi samIkSitum / dizo nemIzvaro'bhyeti bhavadbhiH so'bhidhIyatAm / tvadvivAhe vyayIka cakriNeSa mRgotkaraH / samAnIta iti vyaktaM mahApApopalepakaH // -uttarapurANa 71 / 154-157, pR0 385 83. (ka) kimarthamidamekatra niruddha tRNabhukkulam / ityanvayuGa kta tadrakSAniyuktAnanukampayA / -uttarapurANa 71 / 160 se 161 (kha) laghu nirudhya rathaM sahi sArathiM nijaninAdajitAmbudanisvanaH / api vidannavadanmRgajAtayaH kimiha rodhamimA: pratilambhitAH / / -harivaMzapurANa 55 / 86, pR0 626 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 janma evaM vivAha prasaMga mAMsabhojI rAjA AeMge, unake lie nAnA prakAra kA mAMsa taiyAra karane ke lie yahA~ para pazuoM kA nirodha kiyA gayA hai / ___isa prakAra sArathI kI bAta ko sunakara jyoM hI bhagavAn ne mRgoM ke samUha ko dekhA, unakA hRdaya prANI dayA se sarAbora ho gyaa| ve avadhijJAnI to the hI, socane lage -- ye pazu jaMgala meM rahate haiM, tRNa khAte haiM aura kabhI kisI kA kucha bhI aparAdha nahIM karate to bhI loga apane bhoga ke lie inheM kyoM pIr3A pahu~cAte haiN| isa prakAra ariSTanemi cintana ke sAgara meM gaharAI se DubakI lagAne lge| usI samaya laukAntika deva Aye, unhoMne bhI udbodhana ke rUpa meM dharmodyota karane kI prArthanA kii| __mRgoM ke hitaiSI bhagavAna zIghra hI mRgoM ko mukta kara dvArikA lauTa aaye|86 prastuta varNana kI apekSA uttarAdhyayana sUtra aura triSaSTizalAkApuruSa caritra, cauppannamahApurisa cariyaM, bhava-bhAvanA Adi graMthoM kA varNana adhika tarkasaMgata va hRdayasparzI hai| hiMsA ko rokane ke lie, jana-jana ke antarmAnasa meM mAMsAhAra ke prati vidroha kI bhAvanA ubuddha karane ke lie ariSTanemi vinA vivAha kiye hI ulaTe pairoM lauTa gaye / jo kArya varSoM taka upadeza dekara ve nahIM kara sakate the vaha kArya kucha hI kSaNoM meM toraNa se 84. (ka) devaitadvAsudevena tvadvivAhamahotsave / ___ vyayIkartu mihAnItamityabhASanta te'pi tam // - uttarapurANa 71 / 163 (kha) akathayat praNataH sa kRtAJjaliH kSitibhujA miha mAMsabhujAM vibho| tava vivAhavidhau mRgarodhanaM vividhamAMsa nimittamanuSThitam / / -harivaMzapurANa 55 / 88, pR0 626 85. vasantyaraNye khAdanti tRNAnyanaparAdhakAH / kilaitAMzca svabhogArtha pIDayanti dhigIdRzAn / -uttarapurANa 71 / 164 86. laghu vimucya mRgAn mRgabAMdhavo nRpasutaiH praviveza puraM prabhuH / sapadi tatra nRpAsanabhUSaNaM nunuvuretya pureva surezvarAH / -harivaMzapurANa 55 / 104 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa lauTakara unhoMne kara dikhaayaa| mAMsAhAra mAnavIya prakRti nahIM, apitu dAnavIya vyavahAra hai| hRdaya kI ka ratA kA pratIka hai| bhayaMkara pApa hai| jaba Apa kisI marate jIva ko jIvana nahIM de sakate to use mArane kA Apako kyA adhikAra hai ? paira meM lagA jarA-sA kAMTA jaba hameM baicena kara detA hai to jinake gale para churiyAM calatI haiM unheM kitanA kaSTa hotA hogA ! etadartha kisI jIva kI hiMsA na karanA hI zreyaskara hai|| ___ vicArazIla vyaktiyoM ko bhUla mahasUsa huI ki vastutaH hama sahI mArga para nahIM hai, hameM apanI svAdalolupatA ke lie dUsare prANiyoM ke sAtha khilavADa nahIM karanI caahie| ___zrIkRSNa Adi ne ariSTanemi ko samajhAne kA bahuta prayAsa kiyA, kintu ve saphala na ho sake / yaduvaMzI aura bhogavaMzI koI bhI unheM apane lakSya se cyuta na kara ske| yahAM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki vivAha se lauTakara ve sIdhe hI zivikA meM baiThakara pravrajyA ke lie prasthita nahIM hote haiM, apita ekavarSa taka gRhavAsa meM rahakara varSIdAna dete haiN| uttarAdhyayana sUtra meM atyanta saMkSiptazailI apanAne ke kAraNa sArathI ko AbhUSaNa dene ke pazcAt turanta hI agalI gAthA meM dIkSA kA varNana kara diyA gayA hai kintu vastutaH bhAvArtha vaisA nahIM hai, kyoMki uttarAdhyayana ko sukhabodhA vRtti meM, triSaSTizalAkApuruSa caritra, aura bhava-bhAvanA Adi granthoM meM spaSTa ullekha hai ki bAda meM unhoMne varSIdAna diyA / dUlhA banane ke pUrva unhoMne varSIdAna nahIM diyA thaa| kintu Azcarya 87. harivaMzapurANa 55 / 107, pR0 226 88. (ka) etyaMtare dasAracakkeNa viraiyakaraMjaliNA bhaNito-nemI kumAra ! tae saMpai ceva paricattassa jAyavavaggassa atthamai vva jiyaloo, tA paDicchAhi tAva kaMci kAlaM / tato uvaroha sIlayAe saMvacchariyamahAdANa nimitta ca paDivannaM saMvaccharamettamavatthANaM / bhayavayA tappabhitiM ca ADhatta kimicchiyaM mahAdANaM |...""pddipunnnne ya saMvacchare Apucchi UNa ammApiyaro......" -uttarAdhyayana sukhabodhA vRtti pR0 280 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma evaM vivAha prasaMga 3 hai ki AcArya zIlAGka ne cauppannamahApurisacariyaM meM toraNa se lauTane ke pUrva hI varSIdAna kA ullekha kiyA hai jo anya AcAryoM ke varNana se mela nahIM khAtA hai / 89 tarka saMgata bhI kama hai| hamArI apanI dRSTi se bhI varSIdAna vivAha se lauTane ke bAda hI diyA hogA / udhara rAjImatI kI sakhiyoM ne rAjImatI ke AMsU poMchate hue kahA-'rAjUla ! vastutaH tuma bahata bholI ho, jo tumheM cAhatA nahIM usake lie ma AMsU bahA rahI ho| jisake pAsa nArI ke komala hRdaya ko parakhane kA dila nahIM, usakI dAruNa vedanA ko samajhane kA hRdaya nahIM, tuma usake lie apanA dila luTA rahI ho / ariSTa nemI kAyara the, ve gRhasthAzrama kI jimmedAriyAM nibhAne se katarAte the, isa kAraNa jIvadayA kA bahAnA banAkara vinA vivAha kiye hI bhAga gye|' - "haTa jA yahA~ se, muha se thUka de / ariSTanemi jaise dayAlu aura vIra puruSa ko tU kAyara kaha rahI hai ! vaha kaise karuNAvatAra the, jinheM mUka pazuoM kI karuNa pukAra sunakara apane jIvana kA samasta sukha nichAvara kara diyA ! unakI mahAn karuNA ko tU bahAnA kaha rahI hai, tujhe lajjA nahIM AtI ?' ariSTanemi kI smRti meM khoI rAjamatI ne sakhI ko DAMTa kara dUra kara diyaa| ___'jisane mUka pazuoM kI pukAra sUnI, kintu eka abalA nArI kI pukAra nahIM sunI, kyA vaha karuNAzIla kahA jA sakatA hai ? usane (kha) dadau ca vArSikaM dAnaM, ninidAnaM jagadguruH / dIkSAbhiSekaM cakruzca zakrAdyA nAkinAyakAH // -triSaSTi0 8 / 6 / 238 (ga) egA hiraNNakoDI aTThava aNUNagA sayasahassA / viyarijjai kaNayaM paidiNaMpi loyANa ya jahicchaM / / tinneva ya koDisayA aTThAsIi ca hoMti koddiio| asiyaM ca sayasahassA evaM saMvacchare dinnaM // tatto dikkhAsamayaM AsaNakaMpeNa sayaladevindA / nAu nemijiNidassa AgayA sayalariddhIe / -bhava-bhAvanA, 3540-41-42, pR0 242 86. cauppannamahApurisacariyaM, pR0 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa nArI ke sAtha nyAya nahIM kiyA / tU usakI cintA chor3a de / hama tere lie usase bhI adhika sundara, sukumAra tejasvI rAjakumAra kI anveSaNA kreN|" sakhI phira kahane lgii| rAjImatI ne phira se DAMTate hue kahA-'cupa bhI raho, muha se aisI bAteM na nikaalo| ariSTanemi mere priyatama haiM, mere jIvanasAthI haiN| maiM hRdaya se unakA varaNa kara cukI haiN|' ___ 'arI rAjula ! isa prakAra bacapana nahIM kiyA krte| tU pagalI hai| jaba ve tere nahIM hue to tU unakI kaisI ho gaI ? parAye ke lie isa prakAra AMsU nahIM bahAyA karate / uTha, hAtha muMha dho, kapar3A badala, mAtA jI tumhArI kaba se rAha dekha rahI haiN|" __'pAgala maiM nahIM, tuma ho / maiM kSatriya bAlA hU~ ! vaha eka hI bAra jIvana sAthI ko cunatI hai| maiMne ariSTanemi ko apanA banA liyA hai, aba unakI jo rAha hai vahI rAha merI bhI hogii|" premamUrti rAjImatI ariSTanemi kI apalaka pratIkSA karatI rhii| socatI rahatI-bhagavAn eka dina merI avazya sudha leNge| parantu usakI bhAvanA pUrNa na ho skii| bAraha mahIne taka usake antarmAnasa meM vividha saMkalpa-vikalpa udbuddha hote rahe, jinheM aneka jaina kaviyoM ne bArahamAsA ke rUpa meM citrita kiyA hai| unameM rAjImatI ke mAdhyama se viyoga zRgAra kA hRdayagrAhI sundara nirUpaNa huA hai / vaha anUThA aura apUrva hai| yaha lokokti prasiddha hai ki "jo na hote nema rAjImatI, to kyA karate jaina ke yati / " vaidika sAhitya meM jaisA sthAna rAdhA aura zrIkRSNa kA hai vaisA hI sthAna jaina sAhitya meM rAjImatI aura ariSTanemi kA hai| hAM, rAjImatI ke samakSa kisI bhI prakAra kI bhautikavAsanA ko sthAna nahIM hai| vaha deha kI nahIM, dehI kI upAsanA karanA cAhatI hai| yahI kAraNa hai ki jaba ariSTanemi sAdhanA ke mArga para bar3hate haiM taba vaha bhI usI mArga ko grahaNa karatI hai aura kaThora sAdhanA kara ariSTanemi se pUrva hI mukta hotI hai| yadi vAsanA yukta prema hotA to vaha sAdhanA ko na apanA sktii| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka jIvana mahAbhiniSkramaNa rathanemi kA AkarSaNa Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka jIvana / sAdhaka jIvana mahAbhiniSkramaNa : ____ Avazyaka niyukti ke anusAra caubIsa tIrthaMkaroM meM se bhagavAn mahAvIra, ariSTanemi, pArzvanAtha, mallI bhagavatI aura vAsupUjya ne prathamavaya meM pravrajyA grahaNa kI tathA zeSa tIrthaMkaroM ne pazcimavaya meM / ina pA~coM tIrthaMkaroM ne rAjya nahIM kiyA thA, zeSa tIrthaMkaroM ne rAjya kiyA thaa| bhagavAn ariSTanemi tIna sau varSa taka gRhasthAzrama meM rahakara zrAvaNa zuklA cha8 ke dina pUrvAla ke samaya uttarAkUru zivikA meM baiThakara dvArikA nagarI ke madhya meM hokara raivata nAmaka udyAna meM 1. vIro arinemI, pAso mallI a vAsupujjo a / paDhamavae pavvaiA, sesA paNa pacchimavayaMmi // 226 / vIraM ariTTanemi pAsaM malli ca vAsupujjaM ca / ee mutta Na jiNe, avasesA Asi rAyANo // 22 // -Avazyaka niyukti 2. (ka) samavAyAGga sU0 157-17 (kha) kalpasUtra 164 pR0 231 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa pahu~cate haiM, azokavRkSa ke nIce apane hAtha se AbhUSaNa Adi utArate haiM aura paMcamUSTi loca karate haiM, nirjala SaSTha bhakta ke sAtha citrA nakSatra ke yoga meM eka devadUSya vastra ko lekara hajAra puruSoM ke sAtha muNDita hote haiM, gRhavAsa ko tyAga kara anagAratva svIkAra karate haiM / jyoMhI ariSTanemi prabhu anagAratva svIkAra karate haiM tyoMhI unheM manaHparyava jJAna utpanna hotA hai / __zrIkRSNa vAsudeva ne lupta-keza aura jitendriya bhagavAn se kahA"damIzvara ! tuma apane icchita-manoratha ko zIghra prApta kro| tuma jJAna, darzana, cAritra, kSAnti aura mukti kI ora bddh'o|" pravrajyA ke pazcAt balarAma zrIkRSNa dazArha tathA anya bahuta se vyakti ariSTanemi ko vandana kara dvArikApurI meM lautte| noTa- yahAM yaha smaraNa rakhanA cAhie dvArikA ariSTanemi kI janmabhUmi nahIM thI, RSabha aura ariSTanemi ke atirikta zeSa bAvIsa tIrthaMkaroM ne apanI janmabhUmi se hI abhiniSkraNa kiyA thA / usabho a viNIAe, bAravaIe arittuvNnemii| avasesA titthayarA, nikkhaMtA jmmbhuumiisu|| -Avazyakaniyukti 226 2. (ka) aha se sugaMdhagaMdhie, turiyaM mauyakucie / sayameva lucaI kese paMcamuTThIhiM samAhio // -- uttarAdhyayana 22 / 24 (kha) kalpasUtra 164, pR0 231 4. (ka) samavAyAGga sUtra 157 / 23 (kha) kalpasUtra sU0 164, pR0 231 (ga) savve'vi egadUseNa niggayA jiNavarA cauvvIsaM / - Avazyaka niyukti 227 5. (ka) sAhassIe privuddo| -uttarAdhyayana 22 / 23 (kha) Avazyaka niyukti gA0 225 6. (ka) harivaMzapurANa 55 // 125, pR0 632 (kha) manaH paryayasaMjJaca jajJa jJAnaM jagadguroH / -triSaSTi0 8 / 6 / 253 7. uttarAdhyayana 21 gA0 25.26-27 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka jIvana bhagavAn vahA~ se dUsare dina 'goSTha' meM padhAre / varadatta brAhmaNa' ne unako bhakti-bhAva se vibhora hokara paramAna kI bhikSA dii| usI se unhoMne pAraNA kiyaa| uttarapurANa meM likhA hai-pAraNA ke dina una sajjanottama bhagavAna ne dvArAvatI nagarI meM praveza kiyaa| vahAM sUvarNa ke samAna kAntivAle tathA zraddhA Adi guNoM se sampanna rAjA varadatsa ne bhakti pUrvaka AhAradAna diyaa|'' AcAryajinasena ke harivaMzapurANa ke anusAra bhagavAn dvArikApuro padhAre aura pravaradatta ne unako khora kA AhAra dAna diyaa|2 ___ Avazyakaniyukti, AvazyakamalayagirivRtti meM bhagavAn ariSTanemi ke pAraNe kA sthAna dvArikA likhA hai| vahA~ se prabhu ne ghanaghAtI karmoM ko naSTa karane ke lie saurASTra ke vividha aMcaloM meM paribhramaNa prAraMbha kiyaa|14 bhagavAn chadamastha avasthA meM kina-kina kSetroM meM padhAre isakA varNana prApta nahIM hai tathApi yaha spaSTa hai ki ve saurASTra meM hI ghUme hoMge kyoMki unakA chadmastha kAla sirpha pacapana dina kA hI hai| maladhArI AcArya hemacandra ne Arya aura anAryadezoM meM paribhramaNa kA ullekha kiyA hai| 8. atha goSThe dvitIye'hni varadattadvijaukasi / -triSaSTi0 8 / 6 / 255 6. samavAyAGga sUtra 156 / 28 10. samavAyAGga 157 / 31 11. uttarapurANa 71 / 175-176, pR0 386 12. harivaMzapurANa 52126 pR0 633 13. (ka) vIrapuraM bAravaI, kovakaDaM kollayaggAmo / -Avazyaka niyukti gA0 325 (kha) arisstthnemerivtii| -Avazyaka malaya0 vRtti pR0 227 14. tatto ya ghAikammaM vaNaM va tavahuyavaheNa dhhmaanno| __ bhayavaM viharai AriyaaNAriesu ca desesu // -bhava-bhAvanA 3585 pR0 234 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa rathanemi kA AkarSaNa : ariSTanemi kA sahodara rathanemi rAjImatI ke pAsa Ane-jAne lgaa| vaha rAjImatI ke rUpa para mugdha thaa| rAjImatI ko apanI ora AkRSTa karane ke lie nitya navIna upahAra bhejtaa| sarala hRdayA rAjImatI usakI vaha kuTila cAla na samajha skii| vaha ariSTanemi kA hI upahAra samajhakara premapUrvaka grahaNa karatI rhii| eka dina ekAnta meM rAjImatI ko dekhakara rathanemi ne apane hRdaya kI icchA abhivyakta kii| rAjImatI ne jaba vaha bAta sunI to sArA rahasya samajha gii| dUsare dina jaba rathanemi AyA taba use samajhAne ke lie usane sugaMdhita paya-pAna kiyaa| aura usake pazcAt vamana kI davA (madanaphala) lii| jaba davA ke prabhAva se vamana huA to use eka svarNa pAtra meM grahaNa kara liyA aura rathanemi se kahA"lIjie, isakA pAna krie|" __rathanemi ne nAka-bhauM sikor3ate hue kahA- "kyA maiM zvAna hU~ ? vamana kA pAna to zvAna karatA hai, insAna nhiiN|" rAjImatI ne kahA-bahuta acchaa| to maiM bhI ariSTanemi ke dvArA vamana kI haI haiM, phira mujha para mugdha hokara merI icchA kyoM kara rahe ho? tumhArA viveka kyoM naSTa ho gayA hai ? kyA yaha bhI vamanapAna nahIM hai ? dhikkAra hai tumheM, jo vamI huI vastu ko pIne kI icchA karate ho, isase to tumhArA maranA zreyaskara hai| rAjImatI kI phaTakAra se rathanemi lajjita hokara nIcA zira kiye apane ghara ko calA gayA / 5 rAjImatI dIkSAbhimukha ho aneka prakAra ke tapa aura upadhAnoM ko karane lgii|16 15. (ka) triSaSTizalAkApuruSacarita parva, 8 sarga, 6 pR0 162-163 (kha) uttarAdhyayana TIkA 16. (ka) uttarAdhyayana TIkA 22 (kha) kalpasUtra TIkA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara jIvana kevalajJAna . tIrtha kI saMsthApanA . jaina paramparA meM gaNadhara . gaNadhara kitane . eka cintanIya prazna . rAjImatI kI dIkSA rathanemi ko pratibodha . devakI kI zaMkA aura bhagavAna kA samAdhAna * gajasukumAra kI dIkSA . Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya dIkSAe. dvArikA kA vinAza kaise . padmAvatI kI dIkSA thAvaccAputra . thAvaccA putra kI dIkSA . varSARtu meM vihAra kyoM nahIM svAminI banogI yA dAsI ketumaMjarI ko pratibodha kRSNa kA vandana . zAmba aura pAlaka . DhaMDharaNa muni niSadhakumAra . baladeva ko pratibodha . digambara granthoM meM - zvetAmbara paramparA meM . digambara paramparA meM . mahAbhArata meM . bhagavAn kA vihAra . parinirvANa * ziSya parivAra . Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna : zvetAmbara Agama va Agametara sAhitya ke anusAra dIkSA lene ke pazcAt bhagavAn ariSTanemi caupana rAtri - divasa taka chadmastha paryAya meM rhe| isa bIca ve nirantara vyutsargakAya, aura tyaktadeha ho dhyAnAvasthita rahe / varSA Rtu kA tRtIya mAsa Azvina kRSNA amAvasyA ke dina Urjamanta ( raivata) nAmaka zaila - zikhara para citrA nakSatra ke yoga meM unheM ananta, anuttara, nirvyAghAta nirAvaraNa pratipUrNa zreSTha kevalajJAna, kevaladarzana prApta huA / kevalajJAna - darzana prApta hone ke pazcAt ariSTanemi arhat jina, kevalI, sarvajJa, sarvadarzI hue aura ve sampUrNa deva- mAnava asura sahita sAre loka kI dravya sahita samasta paryAyoM ko jAnane-dekhane lage / samavAyAGga', Avazyakaniyukti triSaSTizalAkApuruSacarita bhava bhAvanA Adi meM bhagavAn ko kevalajJAna kI prApti kA samaya tIrthaMkara jIvana Asoya mAvasAe nemijiNidassa cittAhi / 2. kalpasUtra 165, pR0 233 - Avazyaka niyukti 273 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa sUryodaya kI velA batalAI gaI hai jaba ki kalpasUtra meM AcArya bhadrabAhu ne amAvasyA ke dina kA pazcima bhAga likhA hai / cauppannamahApurisacariya, uttarAdhyayana sukhabodhA' meM samaya kA nirdeza nahIM hai / 8 ne AcArya jinasena ne harivaMzapurANa meM" aura AcArya guNabhadra uttarapurANa meM bhagavAn ariSTanemi kA chadmastha kAla chappana dina kA mAnA hai aura bhagavAn ko kevalajJAna Azvina zuklA 3. jaMbuddIve NaM dIve bhArahevAse imIse NaM osappiNI tevIsA jiNANaM sUruggamaNa muhutta si kevalavaranANa daMsaNe samutpaNe / - samavAyAMga 23 / 2, pR0 47 kamalamuni 4. tevIsAe nANaM uppannaM jiNavarANapuvvahe / vIrassa pacchimaNhe pamANapattAe caramAe // - Avazyaka niyukti gA0 275, pR0 207 5. AzvinasyAmAvasyAyAM pUrvA tvASTrage vidhau / kevalajJAnamutpede svAmino'riSTaneminaH // - triSaSTi0 8277, pR0 136 6. pattassa ghAikamme sayale khINammi aTTamataveNa / Asoya bahulakkhe amAvasAya pubvahe || 7. pannarasIpakkheNaM divasassa pacchime bhAge / 8. dekhie anuvAda pR0 257 6. uppannaM tattha suhajjhavasANassa kevalanANaM / --bhava-bhAvanA 4623, pR0 237 - kalpasUtra 165, pR0 233 AsoyaamAvasAe aTThamabhataMte - uttarAdhyayana sukhabodhA pR0 280 10. SaTpaJcAzadahorAtrakAlaM sutapasA nayat / / pUrvAzvayujasyAtaH zukla pratipadi prabhuH / zukladhyAnAgninA dagdhvA caturghAtimahAvanam // anantakevalajJAnadarzanAdicatuSTayam trailokyendrAsanAkampi samprApatparadurlabham // 1 - harivaMzapurANa 56, zlo0 111-113 pR0 643-44 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara jIvana 105 pratipadA ko huA aisA likhA hai| hamArI dRSTi se yaha zvetAmbara aura digambara paramparA kI tithi saMbaMdhI mAnyatAoM kA hI bheda hai| __ ariSTanemi bhagavAn ne jisa sthAna para dIkSA grahaNa kI thI usI sthAna para unheM kevalajJAna huA / 12 tIrtha kI saMsthApanA : bhagavAn ariSTanemi ko kevalajJAna kI prApti huI hai, yaha sUcanA sahasrAmravana ke rakSapAla ne vAsudeva zrIkRSNa ko dii| zrIkRSNa ne jaba yaha zubha saMvAda sunA to unheM atyadhika prasannatA huii| unhoMne yaha zubha saMvAda sunAne ke upalakSa meM rakSapAla ko bAraha koTi sonaye dAna meM diye / 13 zrIkRSNa usI samaya bhagavAn ariSTanemi ko vandana karane va unake upadeza ko sunane ke lie apane parijanoM va solaha sahasra anya rAjAoM ke sAtha hastI para ArUr3ha hokara bhagavAn ke samavasaraNa meM pahu~ce / 14 ___ bhagavAn ke tyAga-vairAgya se chalachalAte hue viziSTa pravacana ko sunakara varadatta rAjA ne sarvaprathama dIkSA grahaNa kii| usake pazcAt do hajAra anya kSatriyoM ne bhI saMyama svIkAra kiyA, yakSiNI nAmaka rAjakumArI ne bhI aneka rAjakanyAoM ke sAtha dIkSA grahaNa kii| zramaNI yakSiNI ko pravartanI pada pradAna kiyaa|15 daza dazAha, 11. SaSThopavAsayuktasya, mahAveNoradhaH sthite: / pUrve'hnayazvayuje mAsi zuklapakSAdime dine / -uttarapurANa 71, zloka 179-80 pR0 87 12. usabhassa purimatAle, vIrassujuvAliAI naItIre / __ sesANa kevalAI jesujjANesu pavvaiyA / -Avazyaka niyukti 254 13. rUpyassa dvAdaza koTI: sArdhAstebhyaH pradAya saH / -triSaSTi0 8 / 6 / 284, pR0 136 14. triSaSTi0 8 / 6 / 285, 86, pR0 136 15. (ka) triSaSTi0 8 / 6 / 377, pR0 142 (kha) jAyA pavittiNI vi ya jakkhiNI sayalANa ajjANaM / / -bhava-bhAvanA 3712 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ugrasena, vasudeva, balarAma, aura pradyumna Adi sahasroM vyaktiyoM ne zrAvaka dharma svIkAra kiyaa| zivA, rohiNI, devakI, rukmiNI Adi hajAroM mahilAeM zrAvikA banIM // 16 usa samaya zrIkRSNa ne bhagavAn ariSTanemi se jijJAsA prastuta kI - bhagavan ! rAjImatI kA Apake prati itanA atyadhika sneha kyoM hai ? isa sneha kA kAraNa kyA hai ?17 bhagavAn ne samAdhAna karate hue pUrvabhavoM kA sambandha btaayaa| pUrvabhavoM ke sambandha meM hama pUrva adhyAya meM vistAra se likha cuke haiM / dhanakumAra ke bhava meM dhanadatta aura dhanadeva donoM bhAI the, va aparAjita ke bhava meM vimalabodha nAmaka maMtrI thA - ye tInoM ariSTanemi ke pUrvabhavoM ke sAtha sambandhita the / ve tInoM isa bhava meM rAjA the rAjImatI ke pUrvabhavoM ko sunakara unheM jAtismaraNa jJAna huA, aura una tInoM ne bhI prathama samavasaraNa meM dIkSA grahaNa kI" aura ve gaNadhara hue | 19 1 harivaMzapurANa ke anusAra - usa samaya do hajAra rAjAoM ne, do hajAra rAjakanyAoM ne, evaM do hajAra rAniyoM ne tathA hajAroM anya logoM ne jinendra bhagavAn ke kahe hue pUrNa saMyama ko prApta kiyA / zivA devI, rohiNI, devakI, rukmiNI tathA anya deviyoM ne zrAvaka dharma svIkRta kiyA / yadukula aura bhojakula ke zreSTha rAjA tathA aneka sukumAriyA~ jinamArga kI jJAtA banakara bAraha aNuvratoM kI dhAraka ho gaI / 20 (ga) samavAyAGga sUtra 157-44 16. ( ka ) triSaSTi0 8378, 376 (kha) bhava - bhAvanA, 3727, 3728, pR0 247 17. rAjImatyA vizeSAnurAge kiM nAma kAraNam ? - triSaSTi0 8 365 18. ( ka ) triSaSTi0 8 / 6 / 372-374 (kha) bhava-bhAvanA pR0 247 16. niyacariyaM soUNaM jAIsaraNeNa sayamavi muNe jaM / buddhA niktA tevi hu gaNahAriNo jAyA // - bhava-bhAvanA 3724 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana 107 isa prakAra bhagavAn ariSTanemi ne zramaNa, zramaNI, zrAvaka aura zrAvikA rUpa tIrtha kI saMsthApanA kI aura tIrthaMkara pada prApta kiyaa| jaina paramparA meM gaNadhara : jaina paramparA meM tIrthaMkara zabda jitanA prAcIna va arthapUrNa hai utanA hI prAcIna arthapUrNa gaNadhara zabda bhI hai| tIrthaMkara jahA~ tIrtha ke nirmAtA hote haiM, tathA zruta rUpa jJAna paramparA ke puraskartA hote haiM vahA~ gaNadhara zramaNa, zramaNI rUpa saMgha kI maryAdA, vyavasthA va samAcArI ke niyojaka, vyavasthApaka tathA tIrthaMkaroM ke artha rUpa vANI ko sUtra rUpa meM saMkalana karane vAle hote haiM / 25 malladhArI AcArya hemacandra ne vizeSAvazyakabhASya kI TIkA meM likhA hai-uttama jJAna-darzana Adi guNoM ko dhAraNa karane vAle gaNadhara hote haiM / 22 pratyeka tIrthaMkara ke tIrtha meM gaNadhara eka atyAvazyaka uttaradAyitva pUrNa mahAna prabhAvazAlI vyaktitva hotA hai| gaNadhara kitane : samavAyAGga23 Avazya kaniyukti,24 triSaSTizalAkApuruSacaritra25 uttarapurANa26 Adi zvetAmbara tathA digambara granthoM meM bhagavAn ariSTanemi ke gyAraha gaNa aura gyAraha gaNadhara batAye gaye haiN| gyAraha 20. dve sahasra narendrAste kanyAzca nRpayoSitaH / sahasrANi bahUnyApuH saMyamaM jinadezitam / / zivA ca rohiNI devI devakI rukmiNI tathA / devyo'nyAzca sucAritra gRhiNAM pratipedire // yadubhojakulapraSThA rAjAnaH sukumArikAH / jinamArgavido jAtA dvAdazANubratasthitAH / / -harivaMzapurANa 58 // 308 se 310 pR0 662 bhAratIya jJAnapITha 21. atthaM bhAsaI arahA sutta guphai gaNaharA niunnaa| -Avazyaka niyukti gA0 162 22. anuttarajJAnadarzanAdi guNAnAM gaNaM dhArayantIti gaNadharAH / -vizeSAvazyakabhASya TIkA gA0 1062 23. sama-11 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa gaNadharoM meM varadatta pramukha gaNadhara the, anya gaNadharoM kA paricaya ina granthoM meM nahIM milatA aura na inake nAma hI ina meM haiN| ___ kintu AcArya bhadrabAhu ne kalpasUtra meM ariSTanemi ke aThAraha gaNa aura aThAraha gaNadhara likhe haiM / ve kisa apekSA se likhe gaye haiM, yaha vijJoM ke lie vicAraNIya hai / eka cintanIya prazna : niyukti, vRtti aura AcArya hemacandra ke triSaSTizalAkApuruSa caritra ke anusAra rathanemi cAra sau varSa gRhasthAzrama meM rahe, eka varSa ve chadmastha rahe aura pA~ca sau varSa kevalI paryAya meN| isa prakAra unakA nau sau varSa kA AyuSya huaa|28 isI prakAra kaumArAvasthA, 24. (ka) tittIsa aTThAvIsA, aTThArasa ceva tahaya sattarasa / ekkArasadasanavagaM, gaNANamANaM jiNidANaM // ekkArasa u gaNaharA, vIrajiNidassa sesayANaM tu / jAvaiyA jassa gaNA tAvaiyA gaNadharA tassa // -Avazyakaniyukti gA0 260-261 (kha) ariSTanemerekAdaza-malayagirivRtti0 pR0 210 25. taiH saha varadattAdInekAdazagaNAdhipAn / sthApayAmAsa vidhivanneminAtho jagadguruH / / ___-triSaSTi0 8 / 6 / 375, pR0 142 26. varadattAdayo'bhUvannekAdaza gaNezinaH / -uttarapurANa 71 / 182 / 87 27. arahao NaM ariTThane missa aTThArasa gaNA gaNaharA hotthA / -kalpasUtra 166 pR0 266 28. (ka) niyukti-rahane missa bhagavao, gihatthae caura hu~ti vaassyaa| saMvaccharachaumattho, paMcasae kevalI huMti / / navavAsasae vAsA - hie u savvAugassa nAyavvaM / eso u ceva kAlo, rAva (ya) maIe u nAyavo / / -~abhidhAna rAjendra koSa0 bhAga0 6 pR0 466 (kha) tatra catvAri varSazatAni gRhasthaparyAyaH, varSa chadmastha paryAyaH, varSa zatakapaJcakaM kevaliparyAya iti, militAni nava varSazatAni varSAdhikAni sarvA''yurabhihitam / -abhidhAna0 bhA0 6 pR0 466 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana 106 chadmastha avasthA aura kevalI avasthA kA vibhAga karake rAjImatI ne bhI utanA hI AyuSya bhogA / 29 bhagavAn neminAtha ne tIna sau varSa kumAra avasthA meM aura sAta sau varSa chadmastha va kevalI avasthA meM vyatIta karake eka hajAra varSa kA AyUSya bhogaa| prazna yaha hai ki rathanemi bhagavAn ke laghubhrAtA haiN| bhagavAn tIna sau varSa gRhasthAzrama meM rahe haiM aura rathanemi tathA rAjImatI cAra sau varSa / rAjImatI aura ariSTanemi ke nirvANa meM sirpha copana (54) dina kA antara hai| ___ yadyapi rAjImatI aura ariSTanemi ke nirvANa kAla meM 54 dina kA antara hai, isa sambandha meM koI purAtana sAkSya dRSTigocara nahIM hotaa| niyukti, bhASya, cUNi yA prAcIna caritra granthoM meM aisA ullekha nahIM milatA, tathApi pazcAdvartI kaviyoM kI racanAoM meM aisA ullekha milatA hai / 31 yadi isa ullekha ko prAmANika mAna liyA jAya to isakA niSkarSa yaha nikalatA hai ki rAjImatI zrI ariSTanemi se dau sau varSa pazcAt dIkSita haI thii| magara ariSTanemi ke kaivalya prApta kara lene ke pazcAt bhI rAjImatI kA do sau varSoM taka dIkSita na honA aura gRhasthAzrama meM rahanA eka cintanIya viSaya (ga) caturabdazatIM gehe chadmastho vatsaraM punaH / kevalo paJcAbdazatImityAyUrathaneminaH / / -triSaSTi0 8 / 12 / 112 26. IdRgAyuH sthitI raajiimtypyaasiittpodhnaa| kaumArachadmavAsitva - kevalitvavibhAgataH / / -triSaSTi0 8 / 12 / 113 30. (ka) tinneva ya vAsaptayA kumAravAso ariTTanemissa / ___ satta ya vAsasayAI sAmaNNe hoi priyaao|| -Avazyaka niyukti 320 (kha) kalpasUtra sUtra 168, pR0 238, devendra muni sampAdita (ga) ariSThanemestrINi varSazatAni kumAravAsaH, rAjyAnabhyupagamAn rAjyaparyAyAbhAvaH sapta varSazatAni bhavati zrAmaNya paryAyaH -Avazyaka malayagirivRtti pR0 213 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa hai| isa sambandha meM vidvAnoM ko vizeSa rUpa se vicAra karanA caahie| rAjImatI kI dIkSA : uttarAdhyayana kI sukhabodhA vRtti32 va vAdIvetAla zAntisUri racita bRhadvatti meM ; maladhArI AcArya hemacandra ke bhava bhAvanA grantha33 ke anusAra bhagavAn ariSTanemi ke prathama pravacana ko sunakara hI rAjImatI ne dIkSA lii| aura triSaSTizalAkApuruSacarita ke anusAra gajasukumAla muni ke mokSa jAne ke pazcAt rAjImatI, nanda kI kanyA ekavAzA aura yAdavoM kI aneka mahilAoM ke sAtha dIkSA letI hai|36 rAjImatI ke antarmAnasa meM ye vicAra lahariyAM udabUddha huI ki bhagavAn ariSTanemi ko dhanya hai jinhoMne moha ko jIta liyA hai, nirmohI bana cuke haiN| mujhe dhikkAra hai jo moha ke dala-dala meM 31. (ka) Apa to nema jI pelI padhAracA, mujhe na lidhI lAra / Apa pelI meM jAUM mugata meM, jANajo thAMrI nAra / copanna dinoM re pelI yo satI, pohatI mokSa majhAra / nema rojula yA sarIkhI jor3I, thor3I iNa saMsAra // -nemavANI-pR0 223, saM0 puSkaramunijI ma0 (kha) zrI jaina siddhAnta bola saMgraha, bhAga0 5, pR0 274 32. parituTThamaNA ya rAyamaI vi pattA samosa raNaM / -uttarAdhyayana sukhabodhA pR0 281 itthaM cAsau tAvadavasthitA yAvadanyatra pravihRtya tatraiva bhagavAnAjagAma, tata utpannakevalasya bhagavato nizamya dezanAM vizeSata utpannavairAgyA kiM kRtavaMtItyAha 'ahe' tyAdi -vRhadvRtti patra 463 33. punvabhavabbhAseNaM to paDibaMdho imIi sviseso| iya kahiyammi bhagavayA tuTThA kaNhAiNo savve // rAimaI vi ya ahiyaM parituTThA vddddhmaannsNvegaa| pavvajjaM paDivajjai jiNeNa dinnaM sahattheNa / / -bhava-bhAvanA 3716, 17, pR0 246 34. triSaSTi0 8 / 10 / 148 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 tIrthakara jIvana pha~sI huuN| aba mere lie saMsAra ko tyAga kara dIkSA aMgIkAra kara lenA hI zreyaskara hai|35 __ aisA dRr3ha saMkalpa karake usane kaMghI se saMvAre hue bhramara-sadRza kAle kezoM ko ukhAr3a DAlA / vaha sarva indriyoM ko jItakara dIkSA ke lie taiyAra huii| zrIkRSNa ne rAjImatI ko AzIrvAda diyA-'he kanyA ! isa bhayaMkara saMsAra sAgara se tU zIghra tara / 36' rAjImatI ne bhagavAn ariSTanemi ke pAsa aneka rAjakanyAoM ke sAtha dIkSA grahaNa kii| rathanemi ne bhI usa samaya bhagavAn ke pAsa saMyama saMgrahaNa kiyaa| rathanemi ko pratibodha : eka dina kI ghaTanA hai / bAdaloM kI gar3agar3AhaTa se dizAe kA~pa rahI thIM, bijaliyA~ kauMdha rahI thiiN| raivataka kA vanaprAntara sAMyasAMya kara rahA thaa| mahAsatI rAjImatI anya sAdhviyoM ke sAtha raivataka giri para car3ha rahI thii| sahasA chamAchama varSA hone lgii| sAdhviyoM kA jhuDa Azraya kI khoja meM idhara-udhara bikhara gyaa| dala se bichur3I rAjahaMsI kI taraha rAjImatI ne varSA se bacane ke lie eka aMdherI guphA kA Azraya liyaa| rAjImatI ne ekAnta zAnta 35. rAImaI vicintei dhiratthu mama jIviyaM / jA haM teNa pariccattA, seyaM pavvaiu mama // -uttarAdhyayana 22 / 26 36. aha sA bhamarasannibhe kuccphnngpsaahie| sayameva lucaI kaise dhiimantA vavassiyA // -vahIM0 22 / 30 37. vAsudevo ya NaM bhaNai luttakesaM jiindiyaM / saMsArasAgaraM ghoraM, tara kanne ! lahu lahu / -uttarAdhyayana 22 / 31 38. (ka) rAyamaI vi bahuyAhiM rAyakaNNagAhiM saha nikkhNtaa|| uttarA0 sukhabodhA 261 (kha) uttarAdhyayana 22 // 32 36. rahanemI vi saMviggo pvvito| -vahIM0 281 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa sthAna samajha kara samasta gIle vastra utArakara sUkhane ke lie phailA diye| rAjImatI kI phaTakAra se pratibuddha hokara rathanemi pravajita ho gaye the aura usI guphA meM dhyAna magna the / 41 Aja bijalI kI camaka se rAjImatI ko akelI aura nirvastra dekhakara usakA mana punaH vicalita ho gyaa| itane meM ekAeka rAjImatI kI dRSTi bhI una para pdd'ii| unheM dekhate hI vaha sahama gaI, aura apane aMgoM kA gopana kara jamIna para baiTha gii|42 ____ kAma-vihvala rathanemi ne rAjImatI se kahA-he surUpe ! maiM rathanemi hU~, tU mujhe aMgIkAra kara / prAraMbha se hI maiM tujha meM anurakta huuN| tere binA maiM zarIra dhAraNa nahIM kara sktaa| abhI merI manokAmanA pUrNa kara phira avasthA Ane para hama donoM saMyama mArga svIkAra kara leNge| rAjImatI ne dekhA-rathanemi kA manobala TUTa gayA hai| ve vAsanAvihvala hokara saMyama se bhraSTa ho rahe haiN| usane dhairya ke sAtha kahAbhale hI tuma rUpa meM vaizramaNa sadRza ho, bhoga-lIlA meM nala-kubera yA sAkSAt indra ke samAna ho to bhI maiM tumhArI icchA nahIM karatI / 44 aMgaMdhana kula meM utpanna hue sarpa prajvalita agni meM jalakara maranA pasanda karate haiM kintu vamana kiye hae viSa ko pUnaH pIne kI icchA nahIM karate / he kAmI ! vamana kI huI vastu ko khAkara tU jIvita rahanA cAhatA hai, isase to mRtyu ko varaNa kara lenA zreyaskara hai / 45 40 giri revayayaM jantI vAseNullA u antraa| vAsante aMdhayAraMmi anto layaNassa sA ThiyA // - uttarAdhyayana 22133 41. usa guphA ko Aja bhI rAjImatI guphA kahA jAtA hai / -vividha tIrthakalpa pR0 6 42. uttarAdhyayana 22 / 35 43. vahIM0 22 / 37-38 44. vahIM0 22141 45. vahIM0 22, 42 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana sAdhvI rAjImatI ke subhASita vacana sunakara jaise hastI aMkuza se vaza meM AtA hai vaise hI rathanemi kA mana sthira ho gayA / 46 rathanemi ne bhagavAn ke pAsa jAkara AlocanA kii| ve utkRSTa tapa tapakara mokSa gye| rAjImatI bhI kevalI huI, phira karmoM ko naSTa kara mukta huI / 47 devakI kI zaMkA : bhagavAn kA samAdhAna : . ____ eka bAra bhagavAn ariSTanemi apane ziSya samudAya sahita vihAra karate hue dvArAvatI nagarI ke sahasrAmravana meM pdhaare| usa samaya bhagavAn ke sAtha anIkayazA, anantasena ajitasena, nihatazatru devayazA aura zatra sena ye chaha antevAsI anagAra bhI the| ve sahodara bhAI the / rUpa aura vaya meM ve sabhI samAna pratIta hote the| una sabhI ke zarIra kA raMga nIlotpala evaM alasIpuSpa ke samAna thaa| unake vakSasthala para vatsa kA lakSaNa thaa| unakI saundarya-suSamA nala kubera se bhI bar3hakara thii| jisa dina unhoMne pravrajyA grahaNa kI thI usI dina unhoMne bhagavAna ke sAmane yAvajjIvana SaSTha bhakta tapa karane ko bhISaNa pratijJA grahaNa kI thii| ekabAra unhoMne SaSThabhakta ke pAraNe ke dina bhagavAn zrIariSTanemi kI AjJA grahaNa kara tIna maMghATaka banA bhikSA ke lie dvArikA meM praveza kiyaa| eka saMghATaka bhikSA ke lie paribhramaNa karatA huA vasudeva kI rAnI devakI ke mahala meM AyA / muniyoM ko nihAra kara devako rAnI atyadhika prasanna hii| vaha apane Asana se uThakara sAta-ATha kadama sAmane gaI / muniyoM ko tIna bAra vandananamaskAra kiyA, pazcAt bhojana gRha meM jAkara udAra bhAvanA se muniyoM ko siMha kesariyA modaka baharAye / muni modaka lekara cale gye| kucha samaya ke pazcAt dUsare saMghATaka ne praveza kiyA / devakI ne pUrvavat hI satkAra sanmAna kara AhAradAna diyaa| kucha samaya ke pazcAt tIsare saMghATaka ne bhI usI taraha praveza kiyaa| devakI ne 46. uttarAdhyayana 22146 47. vahIM0 22 / 48 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa pahale kI taraha hI unheM bhI Adara-satkAra ke sAtha modakoM kA dAna diyaa| pratilAbha ke pazcAt devakI ne apane antarmAnasa kI jijJAsA prastuta kI - 'bhagavan ! vAsudeva zrIkRSNa kI nau yojana vistRta, aura bAraha yojana lambI isa dvArikA meM ucca, madhyama aura nimna kuloM meM paribhramaNa karate hue nirgranthoM ko kyA bhakta pAna nahIM milatA hai, jisase unheM eka hI ghara meM AhAra pAnI ke lie punaH punaH anupraviSTa honA par3atA hai ? ____ anagAroM ne samAdhAna karate hue kahA-devAnupriye ! na to aisA hI hai ki dvAravatI nagarI meM bhikSA na milatI ho aura na yahI satya hai ki punaH punaH eka hI gRhastha ke ghara meM anagAra praveza karate hoN| tathApi tumheM jo zaMkA huI hai usakA mUla kAraNa yaha hai ki hama bhadilapura nagara ke nivAsI nAga gAthApati ke putra aura sulasA mAtA ke Atmaja chaha sahodara bhAI haiN| hama rUpa, raMga, Ayu Adi meM samAna haiN| hama chahoM bhAiyoM ne bhagavAn ariSTanemi ke pAsa pravrajyA grahaNa kI hai| jisa dina hamane pravrajyA grahaNa kI usI dina se yaha pratijJA bhI grahaNa kI ki SaSTha-SaSTha tapa kara vicreNge| Aja pAraNA ke dina hama tIna saMghATaka ke rUpa meM bhikSA ke lie nikale haiN| yadi hamase pahale koI Aye hoM ve to muni anya haiM, hama anya haiM / isa prakAra kaha ve jisa dizA se Aye the udhara cale gaye / muniyoM ke cale jAne ke pazcAt devakI ke mana meM vicAra utpanna huaa| atIta kI smati udbuddha huI-mujhe polAsapura nagara meM atimukta nAmaka zramaNa ne kahA thA---'tuma eka sarIkhe aura nalakubera ke samAna ATha putroM ko janma dogI / tumhAre samAna anya koI bhI mAtA vaise putroM ko janma dene vAlI nahIM hogii|' para pratyakSa hai ki dUsarI mAtA ne bhI vaise putroM ko janma diyA hai| muni kI bhaviSyavANI kaise mithyA ho gaI, jarA, jAU~, aura arhat ariSTanemi se puuchuu|" isa prakAra cintana kara devakI dharmayAna meM ArUr3ha ho bhagavAn ke darzana ke lie phuNcii| arhat ariSTanemi ne devakI ke prazna karane se pUrva hI spaSTa kiyA-tumhAre antarmAnasa meM isa prakAra ke vividha bhAva uThe, aura Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana 115 tuma unakA samAdhAna karane ke lie yahAM para zIghra hI AyI ho ! kyA yaha kathana satya hai ? devakI ne nivedana kiyA-prabho ! jo Apa pharamAte haiM vaha satya hai| maiM vahI pUchane AyI hU~ ki kyA atimukta muni kI bhaviSyavANI mithyA ho gaI ? ___ bhagavAn ariSTanemi ne rahasya kholate hue kahA he devAnupriya ! bhahilapura nAmaka meM nAga gAthApati48 nivAsa karatA hai, usake sulasA nAmaka bhAryA hai| jaba vaha bAlyAvasthA meM thI taba kisI nimitta ne kahA-sulasA dArikA matapUtroM ko janma dene vAlI hogii| sulasA bAlyAvasthA se hI hariNagameSI deva kI upAsikA thii| vaha pratidina prAtaHkAla snAna, kautuka, maMgala Adi kara bhIgI sAr3I pahane hI prathama usakI pUjA-arcanA karatI aura phira anya kArya krto| usakI bhakti, bahumAna, aura zuzrUSA se hariNagameSI deva prasanna huaa| hariNagameSI deva sulasA kI anukampA se prerita hokara sulasA gAthA patnI ko aura tumheM eka hI kAla meM RtumatI karane lgaa| tuma donoM eka hI samaya meM garbhavatI hotI, eka hI samaya meM garbhavahana karatI aura eka hI samaya meM pUtra ko bhI janma detiiN| sulasA gAthApatnI ke mRta putra ko apanI hathelI meM uThAkara hariNagameSI deva tumhAre pAsa saMharaNa kara diyA karatA thA aura tuma jisa sukumAra bAlaka kA prasava karatIM use vaha uThA lekara sulasA ke pAsa rakha detA thaa| isa prakAra he devakI ! ye chahoM putra vastutaH tumhAre hI haiM, na ki sulasA gAthApatnI ke|" ___ yaha bAta sunakara devakI atyanta prasanna huI / bhagavAn ariSTanemi ko vandana namaskAra kara, jahAM ve chaha anagAra the vahAM gaI aura unheM vandana namaskAra kiyaa| apane pyAre putroM ko nihAra kara usake stana se dUdha kI dhArA bahane lgii| AnandAzru se usake netra bhIMga gaye, kaMcukI DhIlI ho gaI, valaya TUTa gaye / megha kI jaladhArA se Ahata kadamba ke puSpa kI taraha usake zarIra ke roma-roma pulakita 48. harivaMzapurANa meM unake pitA kA nAma sudRSTi aura mAtA kA nAma alakA diyA hai--dekheM / -hrivNshpuraann-56|115, pR0 704 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ho uThe / devakI una chahoM anagAroM ko TakaTakI lagAkara lambe samaya taka dekhatI rahI / phira unheM vandana namaskAra kara bhagavAn ke pAsa AyIM aura vahAM bhI namaskAra kara apane mahaloM meM loTa AyIM / bhagavAn ariSTanemi bhI kucha dina vahAM virAje phira anyatra vihAra kara gae / 4. gajasukumAra kI dIkSA : mahArAnI devakI bhagavAn ariSTanemi ke darzana kara rAjamahala meM lauTa AyI, para mana meM zAnti nahIM thI / eka tUphAna macala rahA thA ki "maiMne sAta-sAta putroM ko janma diyA para eka kA bho lAlanapAlana karane kA Ananda na prApta kara sakI / unakI bAlakrIr3A na dekha sakI / zrIkRSNa vAsudeva bhI chaha-chaha mAha ke pazcAt mere pAsa AtA hai / vastutaH maiM kitanI abhAginI hU~," usakI AMkhoM se AMsuoM kI dhArA chUTa par3I / usakA mukha mlAna ho gayA / usI samaya zrIkRSNa vAsudeva ne devakI ke mahala meM praveza kiyA / mAtA ko zoka se Atura dekhakara zrIkRSNa ne nivedana kiyA- mAM, kyoM cintA kara rahI ho ? mAM ne mana kI bAta kahI / mAtA kI cintA ko dUra karane ke lie zrIkRSNa ne pauSadhazAlA meM jAkara aSTamabhakta tapa kara hariNagameSI deva ko bulAyA / hariNagameSI deva ne prasanna hokara zrIkRSNa se kahA- devaloka se cyavakara eka jIva tumhArA sahodara bhAI hogA kintu bAlyAvasthA pAra kara yuvAvasthA meM praveza karane ke pUrva hI ariSTanemi ke pAsa pravrajyA grahaNa karegA / samaya pAkara devakI garbhavatI huI / svapna meM usane siMha dekhA, nau mAha pUrNa hone para divAkara ke samAna tejasvI putra ko janma diyA / hAthI kI jIbha kI taraha rakta varNa hone se usakA nAma gajasukumAla rakhA / gajasukumAla kA gulAbI bacapana mahakane lagA / devakI ke mahala meM hI nahIM apitu sarvatra usake rUpa kI, lAvaNya kI carcA calane 46. (ka) antagaDadazA, varga 3, a08 (kha) triSaSTizalAkApuruSacarita, parva, 8, (ga) cauppannamahApurisacariyaM sarga 10, Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara jIvana 117 lgii| usake adbhuta aura anupama saundarya ko dekhakara sabhI loga cakita the / bhagavAn ariSTanemi sahasrAmravana meM padhAre / sarvatra utsAha aura umaMga kI lahara daur3a gaI / devakI aura zrIkRSNa bhagavAn ko vandana karane ke lie taiyAra hue| gajasukumAra bhI sAtha ho liyA / jisa rAjamArga se kRSNa kI savArI jA rahI thI, usake samIpa hI eka sundara sukumAra bAlA apanI saheliyoM ke sAtha geMda khela rahI thI / vaha khela meM itanI tallIna thI ki use kisI ke Ane jAne kA jJAna bhI nahIM thA / kintu zrIkRSNa kI dRSTi somila brAhmaNa kI putrI somA kI suSamA para Tika gii| zrIkRSNa ne gajasukumAla ke sAtha vivAha karane ke lie somila se somA kI mAMga kii| usane zrIkRSNa kA prastAva saharSa svIkAra kara liyA / bhagavAn ke pAvana pravacana ko sunakara gajasukumAra ke antarmAnasa meM vairAgya uchAleM mArane lagA / usane mahala meM pahu~cate hI pravrajyA kA prastAva rakhA, devakI kA vAtsalya, zrIkRSNa kA sneha aura bhAiyoM kA madhura hAsavilAsa usake mArga ko roka na sakA / nivRtti ke prazasta patha para bar3hane ke lie usakA mana macala rahA thA / usane bhagavAn ariSTanemi ke pAsa pravrajyA grahaNa kI aura bhagavAn ariSTanemi kI anumati prApta kara vaha kaThora sAdhanA karane ke lie usI dina mahAkAla nAmaka zmazAna meM gayA / uccAra prazravaNa ke lie bhUmi kI pratilekhanA kara, zarIra ko kucha jhukA, bhujAoM ko pasAra, netroM ko nirnimeSa rakha, donoM paira eka sAtha ikaTThe kara eka rAtri kI mahApratimA nAmaka tapazcaryA grahaNa kara khar3A ho gayA / somila brAhmaNa, samidha, darbha, kuza, patte Adi lekara sandhyA ke samaya vana se nagara kI ora A rahA thA / usane dekhA ki merA jAmAtA hone vAlA gajasukumAra Aja muNDita hokara tapasvI ho gayA hai / merI sukomala beTI ke jIvana ke sAtha isa prakAra kA khilavAr3a ! krodha mAnava ko andhA banA detA hai / somila ke mana meM krodha kI AMdhI uThI, aura usane usake viveka ke dIpaka ko bujhA diyA / usane zrIkRSNa kI rAjasattA aura akhaMDa pralApa ko bhI vismaraNa kara diyA / usane cAroM dizAoM meM dekhA / kisI ko bho na dekhakara 1 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa pAsa kI talaiyA se gIlI miTTI lI, aura dhyAna mudrA meM khar3e gajasukumAra ke sira para pAla baaNdhii| jalatI citA se dhadhakate aMgAra lekara usameM bhara diye, aura usI kSaNa vaha vahA~ se cala diyaa| usa taruNa-tapasvI kA mastaka, camaDI, majjA mAMsa, sabhI jalane lage / mahAbhayaMkara, mahAdAruNa vedanA hone para bhI tapasvI dhyAna mudrA se vicalita nahIM huaa| usake mana meM tanika mAtra bhI virodha yA pratizodha kI bhAvanA jAgrata nahIM huii| vaha deha meM nahIM, AtmabhAva meM ramaNa kara rahA thaa| vaha soca rahA thA- yaha mere kie hue karmoM kA hI phala hai| kabhI maiMne somila se karja liyA hogA, Aja use cukA kara mukta ho rahA huuN| yaha thI roSa para toSa vI zAnadAra vijaya ! aura thA dAnavatA para mAnavatA kA amara jayaghoSa / _dUsare dina ariSTanemi ko vandana karane hetu zrIkRSNa pahu~ce / para gajasUkUmAra muni ko na dekhakara unhoMne bhagavAn se pUchA -~bhagavan ! mere laghubhrAtA gajasukumAra muni kahA~ haiM ? bhagavAn ne gaMbhIra svara meM kahA-kRSNa ! vaha to kRtakRtya ho gyaa| usane apanA prayojana siddha kara liyaa| kRSNa ne kAtara svara meM pratiprazna kiyA-bhagavan ! kyA usa bAla sAdhaka ne eka hI dina meM sAdhanA kA carama lakSya mokSa prApta kara liyA ? __ bhagavAn ne kahA-kRSNa ! AtmA meM ananta bala hai, vaha sabhI kucha karane meM samartha hai| gajasukumAra muni ko eka sahAyaka mila gyaa| usakA nimitta pAkara usane siddhi kA varaNa kiyA hai| kRSNa ne pUnaH nivedana kiyA-prabho ! yaha anArya karma kisane kiyA ? vaha kahA~ rahatA hai ? usakA itanA sAhasa ! maiM dekhU vaha kauna hai ? bhagavAn ne kahA-kRSNa, tuma usa vyakti ke prati dvoSa na kro| usa pUruSa ne nizcaya hI gajasukumAra muni ko sahArA diyA hai| kRSNa ne pUchA-so kaise bhagavan ? bhagavAna--kRSNa ! tuma abho jaba mere darzana ke lie A rahe the, taba rAste meM tumane eka vRddha puruSa ko dekhA, jisakA zarIra jarjarita ho cukA thA / vaha Atura bubhukSita, tRSNA se prapIDita aura zrama se thakA huA thA / vaha IToM ke Dhera meM se eka-eka ITa lekara apane Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana ghara ke andara rakha rahA thaa| usako dekhakara tumhArA dayAlu hRdaya dravita ho gayA / tumane hAthI para baiThe baiThe hI eka ITa lekara usake ghara ke andara rakha dii| tumhArA anukaraNa una sabhI ne kiyA jo tumhAre sAtha yahA~ A rahe the / dekhate hI dekhate vaha IToM kA Dhera usake ghara meM phuNcaayaa| jaise ITa uThAkara tumane usa vRddha kI sahAyatA kI vaise hI usa puruSa ne bhI gajasukumAra ke aneka sahasra bhavoM ke saMcita kie hue karmoM kI udIraNA karake unakA sampUrNa kSaya karane meM sahAyatA kI hai| kRSNa vAsudeva--he bhadanta ! maiM usa puruSa ko kaise jAna sakatA hU~? 'kRSNa ! tuma use nagara meM praveza karate hI dekha sakoge, adhIra mata bano ?' bhagavAn ne khaa| somila ne sunA-zrIkRSNa vAsudeva bhagavAn ariSTanemi ko vandana karane gaye haiM, usake antarmAnasa meM eka mahAbhayAnaka prazna kauMdha utthaa| vahAM mere sabhI gupta pApa prakaTa ho jAyeMge ! aba mujhe zrIkRSNa kisa bemauta se mAreMge, kucha patA nhiiN| somila bhayAkrAnta ho nagara se araNya kI ora bhAgA jA rahA thA / udhara se zrIkRSNa udAsIna va khinna mana se hAthI para baiThakara A rahe the| jyoMhI usane zrIkRSNa ke hAthI ko dekhA, bhayAtura ho, pachAr3a khAkara gira par3A aura mara gyaa| kRSNa ne dekhA- yaha vahI duSTa vyakti hai jisane mere kaniSTa sahodara bhAI ko akAla meM jIvana rahita kara diyaa| usake zava ko cANDAloM ke dvArA nagara ke bAhara phiMkavA diyaa| dvArikA mahAnagarI meM sarvatra gajasukumAra muni kI kSamA kI carcA zraddhA-bhakti ke sAtha kI jAne lagI / 50 anya dIkSAe~: gajasukumAra ke mukti gamana ke samAcAra ko zravaNa kara anya aneka yAdavoM ne evaM samudravijaya, akSobhya, stamita, sAgara, himavAn, acala, dharaNa, pUraNa, abhicandra, ina nau dazArho ne tathA mAtA 50. (ka) aMtagaDadasA varga 3, a0 8 (kha) triSaSTi0 parva 8, sarga 10 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa zivAdevI aura zrIkRSNa ke aneka rAjakumAroM ne bhI dIkSA grahaNa kii|"1 kanakavatI, rohiNI aura devakI ke atirikta vasudeva kI jitanI bhI rAniyA~ thIM unhoMne pravrajyA grahaNa kii|52 mahArAnI kanakavatI gRhasthAzrama meM hI rahI para eka dina saMsAra ke svarUpa kA cintana karate-karate ghanaghAtI karmoM ko naSTa kara usane bhI kevalajJAna prApta kara liyaa|53 jaise AgamasAhitya meM bhagavAn mahAvIra kA punaH punaH rAjagRha nagara meM padhArane kA varNana hai vaise hI bhagavAn ariSTanemi kA dvArikA meM padhArane kA varNana milatA hai| ___ eka bAra bhagavAn dvArikA meM pdhaare| nandanavana meM virAje / usa samaya bhagavAn ke upadeza ko sUnakara aMdhakavRSNi ke pUtra aura dhAriNI rAnI ke Atmaja gautamakumAra ne dIkSA grahaNa kii| saMsArAvasthA meM ye Rddhisampanna the, inakI ATha patniyAM thIM aura eka-eka susarAla se ATha-ATha sUvarNakoTikA daheja milA thaa| zramaNa banane ke pazcAt sthaviroM se sAmAyika se lekara gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA thaa| bhagavAn kI AjJA prApta kara bAraha bhikSa pratimAoM kI ArAdhanA kI thI, aura guNaratna saMvatsara tapa kI bhI sAdhanA kI thii| bAraha varSa taka saMyama pAlana kara anta meM eka mAsa kI saMlekha nA kara siddha buddha aura mukta hue the| gautama kI bhA~ti unake anya samudra, sAgara, gaMbhIra, stimita, acala, kAmpilya 51. tena zokena yadavo bahavo nemisannidhau / pravavrajurdazAhazca vasudevaM vinA nava // zivA ca svAmino mAtA sapta cApi sahodarAH / anye'pi harikumArA: prAvajannantike prabho / / vinA ca kanakavatIM rohiNI devakI tathA / vasudevasya patnyo'pi prAvrajannemisannidhau / / -triSaSTi0 8 / 10 / 146 se 150 52. gRhe'pi kanakavatyAzcintayantA bhavasthitim / utpede kevalajJAnaM sadyastruTitakarmaNaH // -triSaSTi0 8 / 10 / 151 53. antakRtadazA varga 1, a0 1 se 10 taka Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara jIvana 121 akSobha, prasena aura viSNu Adi ne bhI ariSTanemi ke pAsa dIkSA grahaNa kI, aura gautama kI bhA~ti saMyama kA ArAdhana kara mukta hue the| ina sabhI ke pitA aMdhakavRSNi the aura mAtA dhAriNI thii| ekabAra bhagavAn jaba punaH dvArikA padhAre taba vRSNi ke putra aura dhAriNI ke Atmaja akSobha, sAgara, himavanta, acala, dharaNa, pUraNa, aura abhicandra ne dIkSA lii| ina sabhI ne guNaratna saMvatsara nAmaka tapaHkarma kA AcaraNa kiyaa| solaha varSa taka utkRSTa cAritra kA pAlana karane ke pazcAt eka mAsa kI saMlekhanA kara zatra jaya parvata para Ayu pUrNa kara ye siddha buddha aura mukta he| 4 / / phira eka samaya bhagavAna dvAravatI pdhaare| usa samaya vAsudeva ke putra aura mahArAnI dhAraNI ke aMgajAta sAraNakumAra ne pacAsa bhAryAoM ko tyAga kara pravrajyA grahaNa kii| sthaviroM ke pAsa caudaha pUrvo kA abhyAsa kiyA / bIsa varSa taka saMyama dharma kA pAlana kara anta meM eka mAsa kI saMlekhanA kara zatra jaya parvata para mukti prApta kii|55 bhagavAn eka bAra punaH dvAravatI pdhaare| taba baladeva rAjA aura dhAriNI devI ke putra sumakhakumAra ne pacAsa patniyoM ko tyAgakara dIkSA lii| caudaha pUrvo kA abhyAsa kiyaa| bIsa varSa taka saMyama sAdhanA, evaM tapa ArAdhanA kara zatruJjaya parvata para siddhi prApta kii| usI samaya baladeva aura dhAriNI ke putra durmukha aura kUpa ne, tathA vAsudeva dhAriNI ke putra dAruka va anAdRSTi ne dIkSA lI aura utkRSTa sAdhanA kara mukti prApta kii|56 kisI samaya punaH bhagavAn dvArikA padhAre / usa samaya vasadeva aura dhAriNI ke putra jAlikumAra, mayAlikumAra, upajAlikumAra, puruSasena aura vAriSeNa tathA zrIkRSNa aura rukmiNI ke putra pradyumna, kRSNa aura jAmbavatI ke putra sAmbakumAra, pradya mna aura vaidarbhI ke putra aniruddha aura samudravijaya va zivAdevI ke putra satyanemi aura dRr3hanemi ne dIkSA lI thii|57 54. antakRtadazA varga 2, a0 1 se - 55. antakRtadazA varga 3, a0 7 56. antakRtadazA varga 3, a0 6-13 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa dvArikA kA vinAza kaise : eka samaya bhagavAn ariSTanemi dvAravatI nagarI ke bAhara sahasrAmra vana meM virAje / zrIkRSNa apanI dharmapatnI mahArAnI padmAvatI ke sAtha darzana ke lie gaye / usa samaya zrIkRSNa ne bhagavAn ko vandana kara prazna kiyA prabho ! nau yojanapramANa vistRta, devalokasadRza sundara isa dvAravatI nagarI kA vinAza kisa prakAra hogA ?58 bhagavAn ne samAdhAna diyA-kRSNa ! isa vistRta devapurI ke samAna dvAravatI kA vinAza madirA, agni aura dvopAyana-ina tIna kAraNoM se hogaa| 59 / __ bhagavAn kI bhaviSyavANI sunakara zrIkRSNa vAsudeva cintana sAgara meM gaharAI se DubakI lagAne lge| ve vicArane lage-dhanya haiM jAli, mayAli, uvayAlI, puruSasena, vAriSeNa, pradya mna, sAmba, aniruddha, dRr3hanemi, satyanemi prabhRti kumAra zramaNoM ko, jinhoMne bharI javAnI meM saMyamamArga grahaNa kiyaa| rAjya vaibhava ko tyAga kara arhat ariSTanemi ke pAsa pravrajyA svIkAra kii| para maiM adhanya hU~, akatapUNya haM, rAjya vaibhava meM, antaHpura meM, mAnava sambandhI kAmabhogoM meM Asakta banA huA huuN| ina sabhI kA tyAga kara arhat ariSTanemi ke pAsa pravrajyA grahaNa karane meM samartha nahIM hU~ / 60 57. antakRtadazA varga 4, 1-10 58. (ka) bhaMte ! bAravaI NayarIe duvAlasajoyaNaAyAmAe NavajoyaNa vicchiNNAe jAva paccakkhaM devalogabhUyAe kiMmUlae viNAse bhavissai? -antagaDadazA varga, 5, a0 1 (kha) triSaSTi0 8 / 11 56. arahA ariTThaNemI kaNhaM vAsudevaM evaM vayAsI-evaM khalu kaNhA ! imIse bAravaIe NayarIe duvAlasajoyaNaAyAmAe NavajoyaNa vicchiNNAe jAva paccakkhaMdevalogabhUyAe suraggidIvAyaNamUlae viNAse bhvissii|| -antagaDadasA varga 5, a0 1 60. antagaDadasA varga, 5, a0 1, sUtra 3 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara jIvana 123 usa samaya arhat ariSTanemi ne zrIkRSNa ko sambodhita kara kahA-kaSNa ! abhI-abhI tumhAre antarmAnasa meM ye vicAra lahareM uTha rahI thIM ki maiM jaghanya hU~, jo pravrajyA lene meM samartha nahIM huuN| kyA merA yaha kathana satya hai ? hA~, prabho ! ApakA kathana pUrNa satya hai, yathArtha hai-zrIkRSNa ne nivedana kiyaa| bhagavAn ariSTanemi ne kahA-kRSNa ! na kabhI aisA huA hai, na hotA hai, aura na hogA hI ki vAsudeva hiraNya rAjya Adi ko tyAga kara pravrajyA grahaNa kreN| kyoMki jitane bhI vAsUdeva haiM, ve sabhI katanidAna hote haiM, jisase ve pravrajyA grahaNa karane meM samartha nahIM hote|61 zrIkRSNa ne punaH prazna nivedana kiyA-prabho ! maiM isa zarIra kA tyAga kara kahA~ jAUMgA ? kahA~ para utpanna hoUMgA ?62 bhagavAn ne samAdhAna dete hue kahA-kRSNa ! jisa samaya dvAravatI nagaro dvIpayAna ke kopa se bhasma hogI, usa samaya tuma mAtA-pitA aura apane svajanoM se rahita hokara baladeva ke sAtha ekAkI dakSiNa dizA ke kinAre basI huI pANDumathurA jAne ke lie nikloge| tuma pANDu rAjA ke pA~coM pANDava putroM se milanA cAhoge / usa samaya kauzAmbI nagarI ke kAnana meM nyagrodha nAmaka vRkSa ke nIce, pRthvI zilApaTTa para pIta vastra se apane zarIra ko AcchAdita kara tuma zayana karoge / usa samaya jarAkumAra vahA~ aayegaa| maga kI AzaMkA se tIkSNa bANa chor3egA / vaha bANa tumhAre bAMe paira meM lgegaa| usa bANa se viddha hokara kAlakara tuma tRtIya pRthvI meM utpanna hooge / 63 yaha suna kRSNa kucha cintita hue| taba bhagavAn ariSTanemi ne kahA-he kRSNa ! tuma cintA na karo / tRtIya pRthvI se nikalakara 61. antagaDadazA varga, 5, a0 1, sUtra 4 61. bhante ! io kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gamissAmi ! kahiM uvavajjissAmi / -vahIM, varga 5, a0 1, sUtra 5 63. (ka) antakRtadazAGga varga 5, a0 (kha) triSaSTi0 8 / 11 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM AgAmI utsarpiNI kAla meM tuma puNDra janapada meM zatadvAra nAmaka nagara meM bArahavAM 'amama' nAmaka tIrthaMkara banoge / aneka varSoM taka jana-jana kA kalyANa kara anta meM siddha buddha aura mukta hooge / 64 yaha sunakara zrIkRSNa vAsudeva atyanta prasanna hue / unhoMne bAhu kA AsphoTana kiyA, uchAla mArI, pAdanyAsa kiyA aura ucca zabda kiyA / phira ariSTanemi ko vandana kara apane mahala meM lauTa gaye / padmAvatI kI dIkSA : bhagavAn ke upadeza ko sunakara zrIkRSNa kI agramahiSI padmAvatI saMsAra se virakta huI / usane zrIkRSNa se nivedana kiyA - he devAnupriya ! ApakI AjJA pAkara maiM arhat ariSTanemi se dIkSA grahaNa karanA cAhatI hU~ / " zrIkRSNa ne saharSa anumati pradAna kI / abhiniSkramaNa abhiSeka kI virAT taiyArI kI / sarvaprathama padmAvatI devI ko paTTa para AsIna eka sau ATha suvarNa kalazoM se abhiSikta kiyA / usake pazcAt alaMkAroM se alaMkRta kara eka hajAra puruSoM dvArA vahana kI jAne vAlI zivikA meM baiThAkara raivataka parvata para sahasrAmra-vana nAmaka udyAna meM pahu~ce / padmAvatI devI zivikA se nIce utarI aura ariSTanemi ke caraNoM meM pahu~cI / zrIkRSNa ne bhagavAn se nivedana kiyA - he bhadanta ! yaha merI agramahiSI padmAvatI devI mujhe atyanta iSTa, kAnta, priya, manojJa, manAma, evaM abhirAma hai / he devAnupriya ! maiM ise ziSyA kI bhikSA rUpa meM pradAna karatA hU~ / bhagavAn kRpA kara ise svIkAra kareM / -mANaM tuma 64. kaNhAi ! arahA ariTThaNemI kaNhaM vAsudevaM evaM bayAsIdevAppiyA ! ohaya jAva jhiyAhi / evaM khalu tumaM devANuppiyA ! taccAo puDhavIo ujjaliyAo anaMtaraM uvvaTTittA iheva jaMbUddIve dIve bhArahe vAse AgamissAe ussappiNIe puMDesu jaNavaesu sayaduvAre nayare bArasame amame NAmaM arahA bhavissasi / tattha tumaM bahUi vAsAhiM kevala pariyAyaM pAuNittA sijjhihisi / - antagaDadazA varga 5, a0 1 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 tIrthaMkara jIvana bhagavAn ne kahA--jaisA tumheM sukha ho vaisA kro| usake pazcAt padmAvatI devI uttara pUrva dizA kI ora calI gii| usane apane AbhUSaNa aura alaMkAra utAre aura svayaM paJcamuSTi loca kiyA / pazcAt ariSTanemi ke pAsa Akara vidhipUrvaka vandana namaskAra kara bolI- he bhagavan ! yaha saMsAra janma, jarA, maraNa Adi duHkha rUpI agni se prajvalita ho rahA hai / maiM usa duHkha se mukta hone ke lie Apake nikaTa pravajyA grahaNa karanA cAhatI huuN| ___arhat ariSTanemi ne padmAvatI ko svayaM pravrajyA dI aura use yakSiNI AryA ko ziSyA ke rUpa meM pradAna kii| padmAvatI ne yakSiNI AryA ke pAsa gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA / upavAsa se lekara mAsika upavAsa taka utkRSTa tapa kA AcaraNa karatI huI, eka mAsika saMlekhanA kara anta meM siddha buddha aura mukta huii|66 usake pazcAt dvAravatI ke bAhara jaba bhagavAn nandanavana meM samavasata hue taba zrIkRSNa kI anya rAniyAM gaurI,67 gAMdhArI,68 lakSmaNA,69 susImA, jAmbavatI, satyabhAmA.72 aura rukmiNI ne bhI bhagavAn ke upadeza ko suna, zrIkRSNa kI AjJA le saMyama mArga grahaNa kiyA aura mukti prApta kii| ___ usake bAda punaH bhagavAn ariSTanemi kisI samaya dvAravatI padhAre / nandanavana meM virAje / taba sAMbakumAra kI patnI mUlazrI 4 aura mUladattA 5 ne pravrajyA grahaNa kI aura mukta huii| 65. esa NaM bhante ! mama aggamahisI paumAvaI nAmaM devI iTThA kaMtA piyA maNuNNA maNAmA abhirAmA jIviya UsAsA hiyayANaMdajaNiyA uvarapupphaviva dullahA savaNayAe kimaMga puNa pAsaNayAe ? taNNaM ahaM devANuppiyANaM ! sissiNI bhikkhaM dalayAmi / / -~~ antakRtadazA varga 5, a0 1 66. antakRtadazA varga 5, a0 1 67. antakRtadazA varga 5, a0 2 68. vahIM0 a0 3 66. vahIM0 a0 4 70. vahIM0 a0 5 71. vahIM0 a06 72. vahIM0 a0 7 73. vahIM0 a08 74. vahIM0 a06 75. vahIM0 a0 10 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa thAvaccAputra : jJAtAsUtra meM thAvaccAputra kI dIkSA mahotsava kA hI varNana hai kintu muni zrI jIvarAja jI ne thAvaccAputra-rAsa meM usake jIvana ke eka prasaMga kA ullekha kiyA hai jo isa prakAra hai__ thAvaccAputra kA asalI nAma kyA thA yaha itihAsakAroM ko bhI jJAta nahIM hai| usakI mAtA kA nAma thAvaccA thA, isa kAraNa mAtA ke nAma para vaha thAvaccA putra ke nAma se hI vizruta ho gyaa| thAvaccAputra bAlyakAla se hI cintanazIla thA / usakA gulAbI bacapana khela-khilaunoM kI bhUla-bhulaiyA meM bhramita nahIM thA, apitu vilakSaNa thA / vaha jo bhI dekhatA-sUnatA, usake sambandha meM usake antarmAnasa meM anekoM prazna uThate aura vaha vastusthiti ke antastala taka pahu~cane kA prayAsa karatA / jaba taka vaha sahI vastu-sthiti nahIM samajha letA taba taka use caina nahIM pdd'taa| ___eka samaya thAvaccAputra apane bhavya bhavana kI sAtavIM maMjila para khar3A hokara nagara kI zobhA ko nihAra rahA thaa| prAtaHkAla kA sunaharA samaya thaa| sahasrarazmi sUrya kI ujalI dhUpa cAroM ora bikhara rahI thii| idhara-udhara bikhare hue meghakhaNDa apanI anokhI AbhA se darzakoM ke dila ko lubhA rahe the| raMga-biraMge pakSI dAnA-pAnI kI talAza meM ur3e jA rahe the| bar3A hI manamohaka dRzya thaa| thAvaccAputra mastI meM jhUmatA huA sArA dRzya dekha rahA thaa| usI samaya par3ausI ke ghara meM se maMgala-gItoM kI madhuradhvani sUnAI dii| gItoM kI madhuratA aura mohakatA ne thAvaccAputra ko apanI ora AkarSita kiyaa| vaha ekAgratA se gItoM ko sunane lagA, para gIta kyoM gAye jA rahe haiM, ina gItoM kA kyA artha hai, vaha nahIM samajha pA rahA thaa| usake mana meM jijJAsA jAgRta huI / nIce utarakara usane mAtA se pUchA-'mA~, par3osa meM itane sundara aura madhura gIta kisalie gAye jA rahe haiM ?' mAtA ne putra ke sira para hAtha pherate hue kahA- 'beTA ! apanI par3ausina ne Aja cirakAla ke pazcAt putra kA prasava kiyA hai| putra janma kI prasannatA meM ye gIta gAye jA rahe haiN|' _ 'mAtA ! kyA mere janma ke samaya bhI isI prakAra gIta gAye gae the ?' Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara jIvana 127 'putra ! tere janma kI bAta kA pUchanA hI kyA ! usa samaya bahuta gIta gAye gae the, bAje bajAe gaye the / pUre mohalle meM miThAiyA~ bAMTI gaI thIM / mahAn utsava kiyA gayA thA / ' 'mAtA ! merA mana karatA hai ki aise gIta hamezA sunatA rahU~, bar3e acche lagate haiM, tuma bhI calo Upara, aura gIta - sunane kA Ananda lo / ' 'putra ! mujhe bahuta kAma hai, maiM nahIM A sakatIM, tuma jAo aura Ananda se gIta suno|' thAvaccAputra Upara gayA kintu sumadhura svara-lahariyoM ke sthAna para karNakaTu Akrandana sunAI diyA / bhayAvanA - sA kolAhala sunAI diyA / use sunate hI usakA mana ruA~sA hone lagA / vaha vahAM khar3A na raha sakA / usI samaya daur3akara vaha punaH mAtA ke pAsa gayA / bolA- mAtA ! jo gIta pahale suhAvane laga rahe the, jinheM sunane ke lie jI cAhatA thA, aba ve bar3e DarAvane laga rahe haiM / kyA kAraNa hai ?' mAtA ko vastu-sthiti samajhane meM dera na lagI / par3ausI para AyI huI Akasmika vipatti ke kAraNa usakI A~kheM gIlI ho gaIM / mAtA kI A~khoM meM A~sU chalakate dekhakara thAvaccAputra ne kahA - "mA~ kyoM ro rahI ho ? maiMne aisA kyA kahA jisase tuma rone laga gaIM ? maiMne to itanA hI pUchA ki pahale gIta acche laga rahe the, aba kyoM nahIM laga rahe haiM ?" mAtA thAvaccAputra kI saralatA, va abodhatA para gadgad ho uThI / vaha apane pyAre putra ko gale lagAkara bolI -- 'vatsa ! kucha samaya pUrva par3ausI ke ghara meM jisa putra kA janma huA thA, jisakA utsava manAyA jA rahA thA, vaha mara gayA hai / isalie gAyana rudana meM pariNata ho gayA hai / prasannatA ke sthAna para zoka kI kAlI ghaTA chA gayIM haiM / ' 'mA~ ! kyA isI taraha maiM bhI ekadina mara jAUMgA ?" 1 'beTA ! aisI bAta nahIM kahA karate / jA mu~ha se thUka de tU to merA A~khoM kA tArA, nayanoM kA sitArA hai, tU kyoM maregA ?' 'acchA mAtA, maiM kabhI nahIM marUMgA ?' Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa mAtA kucha kSaNoM taka mauna rahI / putra ke mukhar3e ko nihAratI rahI, usakI jijJAsAoM ko samajhane kA prayAsa karane lgii| thAvaccAputra ne punaH kahA-'mAM ! satya batA na ! kyA eka dina maiM bhI marUgA?' ___ mAtA kI A~khoM se azru chalaka par3e / usane kahA-vatsa ! sabhI ko maranA par3atA hai| isa vizva meM aisA koI prANI nahIM jo na mare / jo janmatA hai vaha eka dina avazya hI maratA hai / jo sUrya udita hotA hai, vaha avazya hI asta hotA hai, jo phUla khilatA hai vaha avazya hI murajhAtA hai| janma le kintu mare nahIM, yaha asaMbhava hai|' ____ 'mAtA ! aisA koI upAya hai ki maiM marU aura tumheM duHkha na ho, tumheM AMsU na bahAne par3eM ?' ____mAtA ne jarA DAMTate hue kahA- 'mere salone beTe ! aisI bAteM nahIM kiyA karate ! tumhArI aisI bAtoM ko sunakara mere ko vyathA hotI hai|' __thAvaccAputra mAtA ke manA karane se cupa ho gayA, para usake antarmAnasa meM vaha prazna sadA udbuddha hotA rahA ki mAnava kyoM maratA hai ? aisA kauna-sA upAya hai jisase mAnava amara ho jAe ? amara banane kI lAlasA usa meM uttarottara balavatI banatI gii| thAvaccApatra aba bAlaka se yuvA ho gayA, battIsa rUpavatI ramaNiyoM ke sAtha usakA pANigrahaNa bhI ho gyaa| sabhI prakAra kI sukhasuvidhAe prApta hone para bhI usakA mana kisI ajJAta kI khoja meM rhtaa| eka bAra bhagavAn ariSTanemi ke upadeza ko sunate hI vaha jAgRta ho gayA / 6 thAvaccAputra kI dIkSA : eka bAra ariSTanemi dvAravatI nagarI meM padhAre / zrIkRSNa ne udghoSaNA karavAI / sahasroM vyaktiyoM ke sAtha gaMdhahastI para ArUr3ha ho zrIkRSNa bhagavAn ko vandana karane ke lie gaye / bhagavAna ke upadeza ko zravaNa kara thAvaccApUtra pravrajyA lene ke lie prastuta huaa| thAvaccAputra kI mAtA abhiniSkramaNa 76. thAvaccAputra rAsa-muni jIvarAjajI kRta Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana 126 mahotsava manAne ke lie zrIkRSNa ke pAsa gaI aura zrIkRSNa se chatra, mukuTa, aura caMvara prabhRti vastueM maaNgii| zrIkRSNa ne kahA- devAnupriye ! tU nizcinta raha, maiM svayaM hI usakA abhiniSkramaNa satkAra karUMgA / " zrIkRSNa caturaMgiNI senA sajAkara thAvaccA sArthavAhI ke ghara Aye / thAvaccAputra ke vairAgya kI parIkSA karane ke lie zrIkRSNa ne thAvaccAputra se kahA- devAnupriya ! tU muNDita hokara zramaraNa dharma svIkAra na kara | merI bhujAoM kA Azraya grahaNa kara aura mAnava sambandhI vipula kAmabhogoM kA sevana kara / tere Upara se jo pavana jArahA hai use nivAraNa karane meM to maiM asamartha hU~ kintu isake atirikta anya koI bhI tujhe kiJcit mAtra bhI bAdhA nahIM pahu~cA sakegA / maiM sabhI bAdhAoM kA nivAraNa karUMgA / 77 thAvaccAputra ne atyanta namratA ke sAtha nivedana kiyA- 'devAnupriya ! yadi Apa mere jIvana kA anta karane vAlI mRtyu ko Ane se roka sakate hoM aura mere zArIrika sAmarthya evaM saundarya ko naSTa karane vAlI vRddhAvasthA ko roka sakate hoM to maiM ApakI bhujAoM kI chatrachAyA meM mAnava sambandhI viSayabhogoM kA upabhoga karatA huA rahUM / e 77. mANaM tume devANuppiyA ! muMDe bhavittA pavvayAhi bhujAhi, NaM devApiyA ! viu mANussara kAmabhoe mama bAhucchAyAparigahie, kevalaM devANuppiyassa ahaM No saMcAemi vAukAyaM uvarimeNaM nivArittae / aNNe NaM devANuppiyassa jaM kiMci vi AbAhaM vA vAbAhaM vA uppAei taM savvaM nivAremi / -jJAtAsUtra a0 5 pR0 185 78. kaNhaM vAsudevaM evaM vayAsI -- jai NaM tumaM devANuppiyA ! mama jIvita karaNaM maccu ejjamANaM nivAresi, jaraM vA sarIrarUvaviNAsiNi sarIraM azvaya-mANi nivAresi, tae NaM ahaM tava bAhucchAyAparigahie viule mANussara kAmabhoge bhujamANe viharAmi / --jJAtAsUtra a0 5, pR0 185 E Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa zrIkRSNa ne kahA- mRtyu aura jarA to duratikrama haiM vatsa ! unheM rokane kI zakti deva, dAnava aura mAnava kisI meM bhI nahIM hai / vinA karma kSaya kie unakA nivAraNa saMbhava nahIM hai / thAvaccAputra - devAnupriya ! etadartha hI to maiM dIkSA grahaNa karanA cAhatA hU~ / mithyAtva avirati, pramAda, kaSAya aura yogoM ko naSTa kara janma jarA aura maraNa ke cakra se mukta honA cAhatA 1 zrIkRSNa ne dekhA - thAvaccAputra kA vairAgya pakkA hai| unhoMne usI samaya apane kauTumbikapuruSa ko Adeza diyA ki dvAravatI nagarI meM sarvatra ghoSaNA karo ki saMsAra se udvigna janma jarA aura mRtyu se bhayabhIta thAvaccAputra arhat ariSTanemi ke pAsa muNDita hokara dIkSA grahaNa karanA cAhatA hai / ataH jo bhI vyakti thAvaccAputra ke sAtha pravrajyA lenA cAhe use zrIkRSNa vAsudeva anujJA pradAna karate haiM / unake Azrita svajanoM kA sampUrNa uttaradAyitva zrIkRSNa vAsudeva svayaM vahana kareMge / deg 1 zrIkRSNa kI udghoSaNA se eka hajAra vyakti thAvaccAputra ke sAtha pravrajyA grahaNa karane ke lie prastuta hue / zrIkRSNa ne suvarNa aura cAMdI ke kalazoM se thAvaccAputra kA abhiniSkramaNa abhiSeka kiyA / vastra aura alaMkAroM se susajjita kara eka hajAra puruSoM dvArA vahana kI jAne vAlI zivikA meM use biThAyA aura dvAravatI ke madhya bhAga meM hokara jahAM para arihanta ariSTanemi the vahA~ para pahu~ce / 130 76. vahIM 0 a0 5, 1 80. evaM khalu devANuppiyA ! thAvaccAputta saMsArabhauvvigge, bhIe jammaNamaraNANaM, icchai arahao ariTThanemissa aMtie muDe bhavittA pavvaittae / taM jo khalu devANuppiyA ! rAyA vA, juvarAyA vA, devI vA kumAre vA, Isare vA, talavare vA, koDu biya - mADaMbiya ibha seTThi seNAvai-satthavAhe vA thAvaccAputtaM pavvayaMtamaNupavvayai, tassa NaM kaNhe vAsudeve aNujANAi, pacchAturassa viya se mittanAiniyagasaMbaMdhiparijaNassa jogakhemaM vaTTamANaM paDivas tti kaTTu ghosaNaM ghoseha / ' jAva ghosaMti / jJAtAsUtra 5 / pR0 186 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana 131 thAvaccAputra ko sanmukha kara zrIkRSNa ne bhagavAn se nivedana kiyA-prabho ! yaha thAvaccAputra thAvaccA sArthavAhI kA ekamAtra pUtra hai| yaha apanI mAtA kA iSTa, kAnta, jIvana-rUpa, tathA ucchavAsanizvAsa rUpa hai / yaha usake hRdaya meM Ananda utpanna karane vAlA hai| vaha isake darzana durlabha mAnatI hai| yaha kAmabhogoM se kamalavat nilipta hai| saMsAra se udvigna aura janma jarA maraNa se bhayabhIta hai| yaha Apake pAsa pravrajyA grahaNa karanA cAhatA hai| usakI mAtA Apako yaha ziSyabhikSA pradAna karatI hai| Apa isa bhikSA ko grahaNa kara anugRhIta kreN| tatpazcAt IzAnakoNa meM jAkara thAvaccAputra ne AbharaNa, mAlA, aura alaMkAra utAre / thAvaccA sArthavAhI ne unako grahaNa kiyaa| phira A~khoM se azru girAtI huI bolI-vatsa ! sAdhanA ke mArga meM prayatna karanA, saMyama meM jarA bhI pramAda na krnaa| isa prakAra udbodhana dekara mAtA jisa mArga se AyI udhara calI gii| thAvaccA putra ne hajAra puruSoM ke sAtha paMcamuSTi loca kara pravrajyA grahaNa kii| varSARtu meM vihAra kyoM nahIM : eka bAra bhagavAn ariSTanemi varSAvAsa hetu dvAravatI meM samavasRta hue| zrIkRSNa ne bhagavAn ariSTanemi se pUchA-bhagavan ! santoM ko vihAra pasanda hai / eka gA~va se dUsare gA~va, eka nagara se dUsare nagara jAte rahane se kisI sthAna evaM vyakti ke prati Asakti kA bhAva jAgRta nahIM hotA, unakI AtmA rAga bandhana aura dvaSa bandhana se mukta rahatI hai| sAtha hI janakalyANa bhI adhika hotA hai / tathApi santa varSA Rtu meM vihAra kyoM nahIM karate ? isakA kyA rahasya hai ?81 bhagavAn ariSTanemi ne spaSTIkaraNa karate hue kahA --kRSNa ! varSARtu meM varSA hone ke kAraNa trasa aura sthAvara jIvoM kI adhika utpatti ho jAtI hai / ahiMsA mahAvrata kA upAsaka santa, jIvoM kI virAdhanA na ho, etadarthe ahiMsA-dayA kI nirmala bhAvanA se eka sthAna para avasthita rahakara tapa aura saMyama kI ArAdhanA karatA hai| 81. zuzrUSamANastaM kRSNo babhASe bhagavan katham / viharadhve na varSAsu yUyamanye'pi sAdhavaH // 201 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ___ bhagavAn kI vimala-vANI ko sunakara zrIkRSNa ne kahA taba to maiM bhI varSARtu meM digvijaya yAtrA nahIM karUMgA aura na sabhA kA Ayojana hI kruuNgaa| taba se zrIkRSNa ne varSARtu meM sabhA kA Ayojana aura digvijayayAtrA banda karadI / 83 svAminI banogI yA dAsI : ekadina zrIkRSNa ne ariSTanemi ke sAmane yaha pratijJA grahaNa kI ki bhagavan maiM svayaM to Apake pAsa dokSA nahIM le sakatA, para jo bhI dokSA leMge unakA maiM sadA anumodana karUgA / dIkSA lene vAle ko tyAga-vairAgya kI preraNA dUMgA ! unakA apane putroM kI taraha niSkramaNa mahotsava kruuNgaa|84 zrIkRSNa rAjamahala meM pahu~ce / unakI lar3akiyA~ unheM namaskAra karane aaii| una meM jo vivAha ke yogya ho gaI thIM zrIkRSNa ne unase atyanta sneha ke sAtha pUchA-putriyo ! tuma svAminI banakara jInA pasanda karatI ho yA dAsI banakara jInA cAhatI ho ?85 svabhAvataH sabhI ne eka svara se svAminI banane kI bAta khii| 82. svAmI babhASe varSAsu nAnAjIvAkulA mhii| jIvAbhayapradAstatra saJcaranti na sAdhavaH / / 83. kRSNo'pyuvAca yadya vaM gacchadAgatA mayA / bhUyAjjIvakSayo bhUyaH parivAreNa jAyate // 203 / tadvarSAsu bahirgehAnniHsariSyAmi na hyaham / abhigRhya ti gatvA ca kRSNo veshmaavishnnijm||204| kasyApi prAvRSaM yAvat pravezo mama vezmani / na pradeya iti dvAHsthAnAdideza ca zAGga bhRt // 205 / -triSaSTi0 8 / 10 84. pravrajiSyati yaH kazcidvArayiSyAmyahaM na tam / putrasyeva kariSye ca tasya niSkramaNotsavam // 213 / 85, abhigRhya tyagAdviSNuvivAhyA nantumAgatAH / Uce svakanyAH svAminyo dAsyaH kiM vA bhaviSyathA // 214 / -triSaSTi0 8 / 10 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana 133 zrIkRSNa ne apanI bAta kA spaSTIkaraNa karate hue kahA-dekho, tyAga kA mArga svAmI banane kA mArga hai aura bhoga kA mArga dAsI banane kA / tyAgI ke caraNoM meM samrAT jhukate haiM kyoMki vaha SaTkAya kA svAmI hai, nAtha hai / tumane bahuta sundara vicAra kiyA hai / tumhAre ye vicAra, tumhAre kula ke anukUla haiN| ataH maiM Adeza detA haiM ki svAminI banane ke lie bhagavAn ariSTanemi ke pAsa pravrajyA grahaNa kro|" __ zrIkRSNa ke Adeza ko svIkAra kara sabhI ne tyAga mArga grahaNa kiyA / .. zrIkRSNa ke yahA~ jo bhI vivAha yogya kanyAeM hotIM una sabhI se zrIkRSNa vahI prazna karate / tyAga-mArga kA mahattva batAkara unheM tyAgamArga graharaNa karAte / apane putroM aura putriyoM ko tyAgamArga meM praviSTa dekhakara zrIkRSNa atyanta prasanna hote / ketumaMjarI ko pratibodha : ... eka dina eka mahArAnI ne apanI putrI ko sikhalAyA ki pitA jI jaba tumheM rAnI yA dAsI banane ke lie pUche taba spaSTa zabdoM meM kahanA ki mujhe rAnI nahIM, dAsI bananA hai|" usa putrI kA nAma ketumaMjarI thaa| zrIkRSNa ne eka dina usase pUchA-beTI, tuma kyA bananA cAhatI ho dAsI, yA rAnI ? usane mAtA ke kahe anusAra kaha diyA-pitAjI, mujhe dAsI bananA hai rAnI nhiiN| putrI kI bAta sunakara zrIkRSNa vicArane lage-yaha vicitra lar3akI hai, jo dAsI bananA pasanda karatI hai| yadi maiMne zikSA na dekara isakA pANigrahaNa kisI rAjA Adi ke sAtha karA diyA to anya santAna bhI isI kA anusaraNa kreNgii| bhoga kA mArga DhalAna kA mArga hai| hara kisI kA paira phisala sakatA hai| etadartha aisA upAya karU jisase bhaviSya meM merI koI bhI santAna viSaya-bhoga ke kIcar3a meM na phNse| 6. triSaSTi0 8 / 10 / 215-216 17. pRSTA tAtena vatse tvaM bhASethA avizaMkitam / ahaM dAsIbhaviSyAmi na punaH svAminI prbho|| -triSaSTi0 8 / 10 / 217 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa itane meM zrIkRSNa ko eka vIraka kaulika dikhalAI diyA / zrIkRSNa ne use apane pAsa bulAkara pUchA-batalAo ! tumane apane jIvana meM kabhI kucha vIratA kA kArya kiyA hai ? ___ usane kahA-maiMne apane jIvana meM kabhI koI kArya aisA nahIM kiyA jo Apake sAmane kathanIya ho| zrIkRSNa-vIraka ! jarA soco, kabhI kucha na kucha to kiyA hI hogA / usane apanI bahAdurI ke saMsmaraNa sunAye / zrIkRSNa use lekara rAjasabhA meM Aye / vIraka kI vIratA kA bakhAna karate hue zrIkRSNa ne kahA- vIraka ne apane jIvana meM jo kArya kiye haiM ve isakI jAti ke gaurava se bar3hakara haiN| isane eka bAra bhUmizastra (patthara) se bera ke per3a para rahe hue raktaphana (kAkIDA) vAle nAga ko mAra diyaa| cakra se khodI huI, kaluSita jala ko vahana karane vAlo gaMgA nadI ko apane dAhine paira se roka diyA / aura nagaroM ko gaTaroM para ghoSa karane vAlI virAT senA ko dAhine hAtha se pakar3akara eka ghar3e meM pUra diyA, ataH yaha mahAna vIra hai| apanI putrI ketumaMjarI ise dekara maiM isakI vIratA kA sammAna karatA huuN| zrIkRSNa ne ketumaMjarI kA vIraka ke sAtha pANigrahaNa karA diyA / ketumaMjarI rAjaprAsAdoM ko chor3akara ghAsaphUsa kI nanhI-sI jhoMpar3I meM paha~ca gii| vaha sAre dina palaMga para baiThI-baiThI Adeza detI rahatI ki vaha kArya karo, yaha kArya kro| aura vIraka madArI ke bandara kI taraha usake saMketoM para nAcatA rhtaa| ___eka dina zrIkRSNa ne vIraka se pUchA-kaho vIraka ! ketumaMjarI tumhArI AjJA kA pAlana to karatI hai na ? tumhAre ghara kA sabhI kArya to karatI hai ? tumheM koI kaSTa to nahIM hai ? vIraka ne nivedana kiyA-svAmin ! maiM rAta dina usakI sevA meM khar3A rahatA huuN| vaha jo bhI AjJA karatI hai usakA saharSa pAlana karatA hU~, tanika mAtra bhI use kaSTa nahIM detaa| zrIkRSNa ne kahA-vIraka ! maiMne tumhArA pANigrahaNa isIlie nahIM karavAyA hai ki tuma rAta dina usakI sevA meM lage rho| patnI yadi pati kI sevA nahIM karatI, usakI AjJA kA pAlana nahIM karatI to vaha saccI patnI nahIM hai, meM tumheM Adeza detA hU~ ki Aja se ghara ke sAre kArya usase karAyA kro| yadi tumane usase kArya nahIM Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana 135 karavAyA aura merI AjJA kI avahelanA kI to tumheM kaThora daNDa diyA jaayegaa| __ vIraka zrIkRSNa ke Adeza ko sunakara bhaya se kAMpa utthaa| usane ghara Ate hI ketumaMjarI ko AjJA ke svara meM kArya karane ke lie khaa| ketumaMjarI ne jyoMhI vIraka kA Adeza sunA, use krodha A gyaa| usane kahA--vIraka ! tuma jAnate ho ! maiM vAsudeva zrIkRSNa kI putrI hU~, mujhe kArya ke lie Adeza dene kA artha merA apamAna karanA hai| ___ vIraka ne Ava dekhA na tAva, use pITanA prAraMbha kiyaa| ketumaMjarI bhAga kara apane pitA ke pAsa phuNcii| vIraka kI zikAyata karane lgii| ___ kRSNa ne kahA- maiMne pUrva hI tumheM svAminI banane ke lie kahA thA na ! para tUmane to dAsI bananA hI pasanda kiyA / aba maiM kyA karU ? tumheM apane pati kI AjJA kA pAlana karanA hI caahie| ketumaMjarI kRSNa ke caraNoM meM girakara bolI- pitAjI ! maiMne mAtA jI ke kahane se bhUla kI / aba maiM dAsI na rahakara rAnI bananA cAhatI hUM ? ketumaMjarI ke atyadhika Agraha para vIraka ko samajhAkara use ariSTanemi ke pAsa dIkSA dilvaaii| usake pazcAt kisI ne bhI dAsI banane kI bAta nahIM khii| kRSNa kA vandana : eka samaya zrIkRSNa bhagavAn ariSTanemi kI sevA meM gaye / santa maNDalI ko dekhakara mana meM vicAra AyA--maiM pratidina jaba kabhI darzana ke lie AtA hU~ taba bhagavAn ko aura anya viziSTa santoM ko vandana kara baiTha jAtA haiM, kyoM na Aja sabhI santoM ko vidhiyukta vandana kiyA jAya / bhAvanA kI uccatA bar3hI, ve sabhI santoM ko anukrama se vandana karane lge| unakA mitra vIra kaulika bhI sAtha thaa| zrIkRSNa ko prasanna karane ke lie vaha bhI unake dekhAdekhI vandana karane lagA / vandana pUrNa huaa| zrIkRSNa baitthe| unhoMne bhagavAn se nivedana kiyA bhagavan ! maiMne apane jIvana meM tIna sau sATha saMgrAma kiye haiM, para una saMgrAmoM meM mujhe jitanA zrama nahIM huA utanA zrama Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa Aja vandana karane meM huA hai| kRpayA pharamAiye ki vandana karane kA mujhe kyA phala huA ?8 bhagavAn ne kahA- kRSNa ! tumane bhAva-vandana kiyA hai, usake phalasvarUpa tumheM kSAyika samyakatva kI prApti huI hai sAtha hI tIrthaMkara gotra kI zubha prakRti kA bandhana kiyA hai| itanA hI nahIM, tumane sAtavIM, chaThThI pA~cavIM, aura cauthI naraka kA baMdhana bhI tor3a diyA hai| kintu vIraka ne tumhAre dekhA dekhI hI bhAvazUnya vandana kiyA hai| tumheM prasanna karanA hI isakA uddezya rahA hai, ataH isakA vandana kAyakleza mAtra huA hai / zAmba aura pAlaka : zAmba aura pAlaka zrIkRSNa ke putra the| donoM kI prakRti meM dina rAta kA antara thaa| zAmba jahA~ dayAlu, dharmAtmA, aura udAra prakRti kA dhanI thA vahAM pAlaka, lobhI, durAgrahI, aura abhavya prakRti kA svAmI thA / bhagavAn ariSTanemi dvAravatI nagarI ke bAhara padhAre hue the / prasaMgavaza zrIkRSNa ne kahA-jo kala prAtaHkAla sarvaprathama bhagavAn ariSTanemi ko vandana karegA, vaha jo bhI mAMgegA maiM use 88. anyadA sarvasAdhUnAM dvAdazAvartavandanam / kRSNo dadau nRpAstvanye nirvIryAstvavatAsthire // 240 / sarveSAmapi sAdhUnAM vAsudevAnuvartanAt / tatpRSThato vIrako'dAdvAdazAvartavandanam // 24 // babhASe svAminaM kRNNaH SaSTayagratrizatAhavaiH / na tathA haM parizrAnto vandanenAmunA yathA / / 242 / 86. sarvajJo'pyavadat kRSNa ! bahvadya bhavatAjitam / puNyaM kSAyikasamyaktvaM tIrthakRnnAma karma ca // 243 / uddhRtya saptamAvanyAstRtIyanarakocitam / / 244 / -triSaSTi0 8 / 10 60. (ka) vIrakasya phalaM kRSNenAnuyukto'vadat prabhuH / phalamasya vapuH klezastvacchandAdvandate hyasauH / / -triSaSTi 0 8 / 10 / 247 (kha) Avazyaka cUrNi Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana 137 vahI dUMgA / pAlaka ko rAtabhara nIMda nahIM AyI / vaha yahI socatA rahA ki kahIM zAmba mujhase pUrva vandana ke lie na calA jaae| vaha prAtaHkAla bahuta zIghra uThA, ghor3e para baiThakara bhagavAn jahAM virAje vahAM unakI sevA meM pahu~cA / bhagavAn ko vandana kiyA / vaha bAhara se bhagavAn ko namaskAra kara rahA thA para usake antarmAnasa meM lobha kI Aga jala rahI thI / zAmba kumAra bhI jagA, zayyA se utarakara bhagavAn ko vahIM se usane bhakti bhAva-vibhora hokara namaskAra kiyA / pAlaka zrIkRSNa ke pAsa pahu~cA / usane kahA - pitAjI, Aja sabase prathama ariSTanemi ko vandana karake AyA hU~ ataH mujhe darpaka nAmaka azva milanA cAhie / sUryodaya hone para zrIkRSNa bhagavAn ko vandana karane ke lie gaye / unhoMne bhagavAn se pUchA - bhagavan, Aja sarvaprathama Apako pAlaka ne vandanA kI yA zAmba ne ? bhagavAn ne uttara diyA - dravya se pAlaka ne aura bhAva se zAmba ne / upahAra zAmba ko milA / 11 DhaMDhaNa muni : DhaDhaNakumAra vAsudeva zrIkRSNa kA putra thA / vaha bhagavAn zrI ariSTanemi kI kalyANI vANI zravaNa kara bhoga se vimukha hokara yoga kI ora bar3hA thA / dIkSA grahaNa kI thI / alpa samaya meM hI vaha ugra tapa kI sAdhanA karane lagA / ekasamaya zrIkRSNa ne bhagavAn se pUchA - bhagavan ! Apake aThAraha sahasra zramaNoM meM se sabase adhika ugra tapasvI, sabase kaThora sAdhaka, aura sabase utkRSTa cAritravAn kauna zramaNa haiM ? sarvajJa yathArthavaktA hote haiM / vaha sadA satya aura spaSTa bAta kahate haiM / bhagavAn ne kahA- 'DhaMDharA muni' ! zrIkRSNa ne punaH jijJAsA prastuta kI / bhagavan ! alpasamaya meM hI DhaMDharaNa muni ne aisI kauna-sI kaThora va ugra sAdhanA kI hai ? bhagavAn ne samAdhAna karate hue kahA - kRSNa ! usane alAbha parISaha ko jIta liyA hai / dvAravatI nagarI meM vaha bhikSA ke lie 91. ( ka ) triSaSTi0 parva 8 sarga 10, zloka 287 se 264 kha Avazyaka cUrNi * Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa nikalatA hai to bhikSA upalabdha nahIM hotii| antarAya karma ke prabalatama udaya se use sarvatra alAbha hI alAbha kA sAmanA karanA par3atA hai| kadAcit lAbha hotA bhI hai to isI kAraNa ki yaha rAjakumAra hai| __DhaMDhaNamuni ne yaha una abhigraha gahaNa kara liyA hai ki paranimitta se hone vAle lAbha ko maiM gahaNa nahIM karUgA / DhaMDhaNamuni ke mahAna abhigraha ko jAnakara kRSNa ke mana meM unake darzana karane kI tIvra bhAvanA ubuddha huI / taba unhoMne pUchA-bhagavan ! DhaMDhaNamuni isa samaya kahA~ haiM ? __bhagavAn ne kahA-kRSNa ! yahAM se dvArikA jAte samaya jaba tuma nagarI meM praveza karoge, taba tumheM bhikSA ke lie ghUmate hue DhaMDhaNa muni dikhalAI deNge| __ zrIkRSNa bhagavAna ko vandana kara gajArUr3ha ho baDhe jA rahe the| nagarI meM praveza karate hI sAmane se DhaMDhaNa muni Ate dikhalAI diye| hAthI se utarakara DhaMDhaNa muni ke darzana kiye, sukha-zAnti puuchii| hajAroM zramaNoM meM advitIya ugra tapasvI ke darzana kara vAsudeva sahasA dhanya dhanya kaha utthe| mana meM Ananda kI ye UrmiyAM taraMgita ho gaIyAdava jAti dhanya hai jisameM eka se eka bar3hakara tapodhana, tyAgI, vairAgI, AtmAe sAdhanA ke kSitija para nirmala nakSatra kI taraha camaka rahI haiN| __ bhavya-bhavana ke gavAkSa se zrIkRSNa ko vandana karate hue eka seTha ne dekhaa| mana meM socA-yaha koI viziSTa santa hai jise tIna khaNDa ke adhipati zrIkRSNa bhI rAste meM vandana kara rahe haiN| zrIkRSNa vandana kara Age bddh'e| mUni ne bhikSA ke lie usI zreSThI ke ghara meM praveza kiyaa| seTha ne bhakti ke sAtha muni ko modakoM kA dAna diyaa| bhikSA lekara muni bhagavAn ke caraNoM meM pahu~ce / atyanta namratA ke sAtha bhagavAn se pUchA --- bhagavan ! kyA merA antarAya karma kSINa ho gayA hai ? kyA yaha bhikSA merI apanI labdhi kI hai ? bhagavAn ne kahA-nahIM ! abhI tumhArA antarAya karma naSTa nahIM huA hai / tumhArI yaha bhikSA para-nimitta kI hai, sva-nimitta kI nhiiN| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara jIvana 136 yaha bhikSA zrIkRSNa ke prabhAva se tumheM milI hai / DhaMDhaNa muni ne sunA, kintu unake antarmAnasa meM tanika mAtra bhI glAni nahIM huI / DhaMDhaNa muni vicArane lage - jo bhikSA para ke prabhAva se milI ho kitanI bhI sundara kyoM na ho, mere lie agrAhya hai / vaha DhaNa muni ekAnta sthAna para pahu~ce / viveka se modakoM ko DAlane (paraThane lage | vicAradhArA zuddhatA kI ora bddh'ii| ghanaghAtI karma naSTa hue, kevalajJAna kevaladarzana kI upalabdhi huI / taba ye bhagavAn kI pradakSiNA kara kevalI pariSad meM jA baiThe / nirAzA ke vAtAvaraNa meM bhI jo AzA ke dIpa saMjoye rahatA hai, vahI to mahAn kalAkAra hai / DhaMDharaNa muni vaise hI kalAkAra the / 12 niSadhakumAra : eka samaya bhagavAn ariSTanemi dvArikA nagarI meM padhAre / vAsudeva zrIkRSNa ne yaha zubha saMvAda sunA, unake netroM meM prasannatA camaka uThI / prabhu kA Agamana, nagara kA ahobhAgya, bhagavAn kA darzana ! jIvana kI dhanyatA hai / vAsudeva ke Adeza se dvArikA sajAI gaI / darzana yAtrA kI taiyArI hone lagI / vAsudeva vastrAlaMkAroM se susajjita hokara, rAjakIya vaibhava ke sAtha prabhu darzana ko cala par3e / niSadhakumAra ne sunA, vaha bhI bar3e ThATha ke sAtha bhagavAn ko vandana karane ke lie pahu~cA / bhagavAn kI vANI ko sunakara zrAvaka ke vratoM ko svIkAra kiyA / usa samaya bhagavAn ariSTanemi ke pradhAna ziSya gaNadhara varadatta anagAra ne bhagavAn se prazna kiyA -- bhagavan ! yaha niSadhakumAra iSTa hai, iSTarUpa hai, kAnta hai, kAnta rUpa hai, priya hai, manojJa hai, manorama hai, soma hai, somarUpa hai, priyadarzana hai surUpa hai / he bhadanta ! isa niSadhakumAra ko mAnava sambandhI yaha Rddhi kaise prApta huI ? bhagavAn ariSTanemi ne samAdhAna karate hue kahA - usa kAla usa samaya meM jambUdvIpa ke bharatakSetra meM rohitaka nAmaka nagara thA / 2. (ka) uttarAdhyayana adhyayana, 2, gAthA 0 kI TIkA (kha) triSaSTi0 parva 8, sarga 10 pR0 210-11 (ga) bharatezvara bAhubali vRtti, pUrvabhAga Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa vahA~ kA rAjA mahAbala thA aura rAnI padmAvatI thii| usakA vIraMgata putra thA, jisakA battIsa kanyAoM ke sAtha pANigrahaNa huA thA / eka bAra vahAM AcArya siddhArtha apane ziSya parivAra sahita padhAre / upadeza suna vaha zramaNa banA, gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA, utkRSTa tapaH sAdhanA kI, anta meM samAdhimaraNa prApta kara pAMcaveM brahmadevaloka meM deva huA / vahAM se Ayu pUrNa kara baladeva kI patnI revatI kA putra huA / yaha virAT sampatti aura Rddhi pUrvakRta zubha puNya kA phala hai / varadatta ne pUchA- bhagavan ! kyA yaha niSadhakumAra Apake sannikaTa pravrajita hogA ?" bhagavAn ne kahA- hAM, yaha anagAravRtti svIkAra karegA / eka bAra bhagavAn punaH dvArikA padhAre / bhagavAn kI vANI sunakara niSadhakumAra ne saMyama grahaNa kiyA / tathArUpa sthaviroM ke pAsa sAmAyika se lekara gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA / tathA bahuta se caturtha, SaSTha, aSTama Adi vicitra tapoM se AtmA ko bhAvita karate hue, pUre nau varSoM taka zrAmaNya paryAya kA pAlana kiyA / anta meM bayAlIsa bhaktoM kA anazana se chedana kara, pApa sthAnakoM kI AlocanA aura pratikramaNa kara samAdhipUrvaka kAlagata huA / niSadhakumAra ko kAlagata jAnakara varadatta ne bhagavAn se prazna kiyA - bhagavan ! ApakA ziSya niSadha anagAra jo prakRti se bhadra aura vinayI thA, kAla prApta kara kahA~ gayA hai ? kahAM utpanna huA hai ? bhagavAn ne kahA- vaha sarvArthasiddha vimAna meM devarUpa meM utpanna huA hai | usane tetIsa sAgaropama kI sthiti pAyI hai / 3 baladeva ko pratibodha : baladeva zrIkRSNa ke jyeSTha bhrAtA the / unakA zrIkRSNa para atyadhika anurAga thA / moha ke prAbalya ke kAraNa ve eka dUsare ke vinA raha nahIM sakate the / zrIkRSNa ko pyAsa lagI / baladeva pAnI lekara lauTate haiM / zrIkRSNa ko ciranidrA adhIna dekhakara mUcchita ho jamIna para gira par3ate haiM / hoza Ane para bAlaka kI taraha karuraNa 63. niriyAvaliA - varga 5-1 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana / 141 krandana karane lagate haiM / AMkhoM se AMsuoM kI dhArA pravAhita ho rahI hai ! bhAI ke zarIra ko jhakajhorate hue kahate haiM--bhAI uTho ! pAnI pIlo ! mujhe pAnI lAne meM vilamba ho gayA--aura tuma rUTha gaye ! rUTho nahIM, bhAI para kyA kabhI itane nArAja hote haiN| jarA AMkha kholo| maskarAo !" baladeva ne aneka prayAsa kiye, para saphalatA kaise milatI ? baladeva ne zrIkRSNa ke mRta kalevara ko utthaayaa| use kaMdhe para lekara ve eka jaMgala se dUsare jaMgala meM ghUmane lage / svayaM bhI khAnApInA bhUla gaye / chahamAha kA samaya pUrNa ho gyaa| baladeva ke eka sArathI kA nAma siddhArtha thA, jo saMyama-pAlana kara devaparyAya meM utpanna huA thaa| usane avadhijJAna se baladeva kI yaha avasthA dekhii| pratibodha dene ke lie vaha vahAM aayaa| usane deva-zakti se patthara ke eka ratha kA nirmANa kiyA / pahAr3a kI coTI se vaha nIce utara rahA thA, dhar3Ama se viSama sthAna meM girA aura TUTa kara cakanAcUra ho gayA / sArathI punaH use Thoka karane kA prayAsa karane lgaa| ___ udhara se baladeva aaye| unhoMne dekhA, sArathI mUkhatA kara rahA hai / ve bole-are mUrkha ! yaha patthara kA ratha Tukar3A-Tukar3A ho cukA hai, kyA punaH yaha sa~dha (jur3a) sakegA ? pratyuttara meM deva ne kahA-hajAroM vyaktiyoM ko jisane yuddha meM mAra diyA, para svayaM na marA, kintu vinA yuddha kiye hI jo mara gayA hai vaha yadi punaH jIvita ho sakatA ho to phira merA ratha kyoM nahIM taiyAra ho sakatA ? baladeva deva kI bAta anasunI kara Age bar3ha gaye / deva ne eka kisAna kA rUpa dhAraNa kiyA / patthara kI caTTAna para kamala paidA karane kA vaha upakrama kara rahA thaa| baladeva ne kahA-are mUrkha ! kyA kabhI patthara kI caTTAna para kamala paidA hote haiM ? .. deva-yadi tumhArA mRta bhAI jIvita ho sakatA hai to patthara para kamala kyoM nahIM paidA ho sakate ? muha macakAkara baladeva Age cale / deva bhI Age bddh'aa| vaha eka jale hue ThUTha ko pAnI pilAne lgaa| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa baladeva ne kahA-are mUrkha, kyA pAnI pilAne se jalA huA ThUTha harA-bharA hogA? deva-yadi tumhAre kaMdhe para rakhA huA yaha murdA jIvita ho sakatA hai to phira isa ThaTha meM phala kaise nahIM lageMge ? ___ baladeva ne binA sune hI kadama Age bar3hA diye / deva ne aba gvAle kA rUpa banAyA aura eka marI huI gAya ke muha meM vaha ghAsa dene lagA? ____ baladeva ne kahA-are mUrkha ! kyA marI huI gAya bhI ghAsa khAtI hai ? deva - yadi tumhArA marA huA bhAI jIvita ho sakatA hai to phira mRta gAya ghAsa kyoM nahIM khAyegI ? baladeva ne pratyeka ke muha se apanI bhAI ke marane kI bAta sunii| ve gaharAI se socane lage- kyA vastutaH merA bhAI mara gayA hai ? kyA ye sabhI loga satya kahate haiM ? ___ deva ne dekhA-baladeva cintana ke sAgara meM gaharAI se gote lagA rahe haiN| usI samaya usane siddhArtha sArathI kA rUpa banAyA aura baladeva se kahA-baladeva ! maiM tumhArA sArathI siddhArtha huuN| maiMne bhagavAn ariSTanemi ke pAsa pravrajyA grahaNa kI thI, aura deva huA huuN| Apane eka bAra mujhase kahA thA ki tu yadi deva bane to vipatti meM merI sahAyatA karanA / ataH maiM Apake pAsa AyA huuN| bhagavAn ariSTanemi ne jo bhaviSya kathana kiyA thA vaise hI jaradkumAra ke hAtha se vAsudeva zrIkRSNa kI mRtyu huI hai / zrIkRSNa ne apanA kaustubha ratna dekara tumhAre Ane ke pUrva hI pANDavoM ke pAsa bhejA / bhAI ke moha se tuma inheM uThAkara chahamAha se ghUma rahe ho ! dekho na, aba inake zarIra ke varNa, gaMdha, rasa, aura sparza sabhI badala gaye haiN| baladeva ko vilupta saMjJA jAgRta huI / unhoMne usI samaya zrIkRSNa kA dAhasaMskAra kiyA / sarvajJa sarvadarzI bhagavAn ariSTanemi ne apane eka vidyAdhara muni ko vahAM bhejaa| muni ne baladeva ko upadeza diyaa| baladeva ne muni ke pAsa pravrajyA grahaNa kI / baladeva muni aba utkRSTa tapa kI ArAdhanA karane lge| .. mAsakhamaNa kA pAraNA thA ! baladeva mani pAraNA ke lie, nagara meM praveza kara rahe the| unake divya aura bhavya rUpa ko nihAra kara eka Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ r tIrthaMkara jIvana mahilA bhAna bhUla gaI / baladeva muni ne dekhA - kue para khar3I mahilA unakI ora TakaTakI lagAkara dekha rahI hai, ghar3e ke gale meM DAlane kI rassI bAlaka ke gale meM DAla rahI hai / anartha ! mahAn anartha ! muni ne mahilA ko sAvadhAna kiyaa| bAlaka kI rakSA kara muni ulaTe pairoM jaMgala meM lauTa gaye / unhoMne socA - aise rUpa ko dhikkAra hai / Aja se maiM kisI nagara yA gAMva meM praveza nahIM karUMgA / jaMgala meM jo vyakti kASTha Adi lene AveMge, unase jo bhI nirdoSa bhikSA mila jAyegI vahI grahaNa karUMgA / bhayAnaka nirjana jaMgala meM aise divya bhavya tejasvI tapasvI santa ko dekhakara sabhI Agantuka cakita the ! yaha kauna hai ? yahAM kyoM tapa kara rahA hai ? kyA kisI maMtra-taMtra kI sAdhanA kara rahA hai ? logoM ne rAjA ko sUcanA dii| rAjA sasainya vahAM pahu~cA, tapasvI ko mArane ke lie / siddhArtha deva ne gaMbhIra garjanA karate hue siMha kA rUpa banAyA; rAjA bhAga gayA / pAsa AtA, unako Apako bhikSA dene "ahiMsA pratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH " kI ukti ke anusAra jaMgala ke prANI nirbhaya hokara baladeva muni ke Asa-pAsa ghUmane lage / eka mRga to jAtismaraNa jJAna se apane pUrva bhavoM ko smaraNa kara unakA parama bhakta bana gayA / vaha jaMgala meM idhara-udhara ghUmatA aura dekhatA ki kauna kASTha lene ke lie jaMgala meM AyA hai / unheM dekhakara vaha punaH baladeva muni ke namaskAra kara apane hRdaya ke bhAva batAtA ki vAlA idhara hai / eka dina mRga ke saMketa se muni bhikSA ke lie pahu~ce / mAsakhamaNa kA pAraNA thA / muni ko dekhakara rathavAlA atyanta prasanna huaa| vaha muni ke caraNoM meM gira pdd'aa| udAra bhAvanA se usane muni ko AhAra dAna diyA / muni bhikSA grahaNa kara rahe haiM / mRga soca rahA hai - yaha sArathI kitanA bhAgyazAlI hai jo muni ko dAna de rahA hai / usI samaya tUphAna AyA aura vaha vRkSa gira par3A / baladeva muni, sArathI tathA mRga tInoM ne zubha dhyAna meM Ayu pUrNa kiyA / brahmadeva loka ke padmottara nAmaka vimAna meM ve tInoM utpanna hue / 4 1 64. (ka) triSaSTizalAkApuruSacarita parva 8, sarga 12 (kha) pANDavacaritra sarga 18, 565-570, malladhArI devaprabha Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa digambara granthoM meM : AcArya jinasena ke anusAra jaratkumAra ke dvArA zrIkRSNa ke nidhana ke samAcAra jaba pANDavoM ko prApta hote haiM taba pANDava mAtA kuntI aura draupadI ke sAtha jaratkumAra ko lekara jahA~ balabhadra the vahAM aaye| donoM kA madhura-milana haA / 95 pANDavoM ne zrIkRSNa ke dAha saMskAra hetu balabhadra se nivedana kiyA kintu jaise bAlaka viSaphala ko na dekara ulaTA kupita hotA hai vaise hI balabhadra kupita hue| anta meM balabhadra kI icchAnusAra pANDava calane lage / varSAvAsa kA samaya vyatIta kiyaa| pahale zrIkRSNa ke zarIra meM saptaparNa ke samAna sugaMdha AtI thI aba durgandha Ane lgii| taba siddhArtha deva Akara pUrvakathAnusAra pratibodha detA hai / 19 ____ zubhacandrAcArya racita pANDava purANa ke anusAra pahale siddhArtha deva Akara pratibodha detA hai para ve pratibuddha nahIM hue| aMta meM pANDava Ate haiM, dhIre-dhIre prema se samajhAte haiM taba balabhadra kA moha kama hotA hai aura zrIkRSNa kA agni saMskAra hotA hai|00 zeSa kathAnaka sabhI zvetAmbara aura digambara granthoM meM eka samAna hai| pANDavoM kI dIkSA aura mukti : bhagavAn ariSTanemi ne pA~ca pANDavoM aura satI draupadI ko pratibodha dene hetu apane ziSya dharmaghoSa nAmaka sthavira ko pA~ca sau (ga) kathAkozaprakaraNa 17 jinezvarasUri 65. te kiyadbhirapi vAsarai taM draupadIprabhRtibhAminIjanaiH / mAtRputrasahitAH sasAdhanAH prApya taM dadRzurAhatA vane / / vyathikAH zavazarIragocarodvartanasnapanamaNDanakriyAH / vartayantamupagRhya taM ciraM bAMdhavA ruruduruccakaiH svanAH / / / 63154-55 66. vahIM0 63156, pR0 776 67 ninyuritthamanuvRttitastu te tatra meghasamayaM balAnugAH / mohameghapaTalaM balasya vA bhetta mAvirabhavattadAzarat / / -vahIM0 63 / 56, pR0 776 68. vahIM0 63 / 60, pR0 776 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara jIvana 145 ziSyoM ke sAtha, va AryA suvratA ko aneka zramaNiyoM ke sAtha pANDu mathurA preSita kiyA | 101 dharmaghoSa sthavira cAra jJAna ke dhAraka evaM prabala pratibhA ke dhanI the / dharmaghoSa ke upadeza ko sunakara, jJAtAsUtra ke anusAra, apane putra paNDusena ko rAjya dekara 103 aura triSaSTizalAkApuruSa caritra ke anusAra jarAkumAra ko rAjya dekara 103 pANDavoM ne dharmaghoSa anagAra ke pAsa aura draupadI ne AryA suvratA ke pAsa pravrajyA grahaNa kI / 104 pANDavoM ne bAraha aMgoM kA va draupadI ne gyAraha aMgoM kA gaMbhIra adhyayana kiyA, aura utkRSTa tapajapa kI sAdhanA karane lage / 105 usa samaya bhagavAn ariSTanemi saurASTra janapada meM vicaraNa kara rahe the / 106 yudhiSThira Adi pAMcoM pANDava muniyoM ke mana meM bhagavAn ke darzana karane kI tIvra bhAvanA utpanna huii| unhoMne dharmaghoSa sthavira kI AjJA lekara saurASTra jana pada kI ora vihAra kiyA / 107 66. vahIM 0 63 / 61-68, pR0 776-777 100. pANDavapurANa, parva 22, zloka 87 -66, pR0 468-466 101. jJAtAsUtra meM bhagavAna ke dvArA preSita karane kA ullekha nahIM hai, para triSaSTi0 Adi meM hai tAn pravivajiSUJjJAtvA zrInemiH prAhiNonmunim / dharmaghoSaM munipaJcazatIyutam // caturjJAnaM - triSaSTi0 8 / 12/2 102. tae NaM te paMca paMDavA paMDuseNassa abhiseo jAva rAyA jAe, jAva rajjaM pAsAhemANe viharai / 103. jAreyaM nyasya te rAjye draupadyAdisamanvitA / 107. vahIM0 1 / 16 / 135 10 104. jJAtA sUtra 1 / 16, sUtra 133 - 134, suttAgame 105. vahIM0 1 / 16 / 133-134 106. arahA ariTThanemI suraTThAjaNavae jAva viharai " -- jJAtAsUtra 1 / 1 - triSaSTi0 parva 8, sarga 12, zloka 63 -- jJAtAsUtra 1 / 16 / 135 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa yudhiSThira Adi pA~coM bhanagAra nirantara mAsa-mAsa kA tapaHkarma karate hue, eka grAma se dUsare grAma hote hue, hastikalpa nagara ke sahasrAmra udyAna meM pdhaare| yathApratirUpa abhigraha grahaNa kara saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue vahAM Thahare / 100 mana meM ye vicAra cala rahe the ki aba bhagavAn sirpha bAraha yojana dUra hai, ataH zIghra jAkara bhagavAn ke darzana kreNge| mana meM apAra prasannatA thii|10 prathama prahara meM svAdhyAya tathA dUsare prahara meM dhyAna kara, tIsare prahara meM yudhiSThira muni kI AjJA lekara bhIma, arjuna, nakula aura sahadeva muni mAsakhamaNa ke pAraNA ke lie nagara meM padhAre / bhikSA ke lie paribhramaNa karate hue unhoMne aneka vyaktiyoM ke muha se sunA ki arhat ariSTanemi ne ujjayanta zaila-zikhara para jalarahita eka mAsa ke anazana se pAMca sau chattIsa zramaNoM ke sAtha kAla dharma ko prApta kiyA hai, yAvat ve sabhI duHkhoM se mukta hue haiM / 110 ___ yaha vRtta sunakara cAroM anagAra sahasrAmra udyAna meM padhAre / bhAta pAnI kA pratyUpekSaNa kiyA / gamanAgamana kA pratikramaNa kara eSaNA anaiSaNA kI AlocanA kI / lAye hue bhojana ko yudhiSThira anagAra ko dikhAte hue bole-devAnupriya ! nizcaya hI arhat ariSTanemi ujjayanta zaila-zikhara para pA~ca sau anagAroM ke sAtha jala rahita anazana kara mukta hue hai / ataH devAnupriya ! hamAre lie yahI zreyaskara hai ki isa grahIta bhakta pAna kA pariSThApana kara zatra jaya parvata para zanaiH-zanaiH car3hakara, saMlekhanA se AtmA ko kaza kara mRtyu kI vinA icchA kiye vicaraNa kreN|111 isa prakAra vicAra kara ve zatra jaya 108. tae NaM te juhiTThilapAmokkhA paMca aNagArA therehi abbhuNunnAyA samANA there bhagavaMte vadaMti namasaMti vaM0 2 tA therANaM aMtiyAo paDi-nikkhamaMti mAsaMmAseNaM aNi kkhittaNaM tavokammeNaM gAmANugAma dUijjamANA jeNeva hatthakappe teNeva uvAgacchaMti, hatthakappassa bahiyA sahasaMbavaNe ujjANe jAva viharaMti / ---jJAtAsUtra 1 / 16 106. triSaSTi0 8 / 12 110. (ka) jJAtAsUtra 1116 (kha) triSaSTi0 8 / 12 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara jIvana 147 parvata para gaye, do mahIne kI saMleSaraNA se AtmA ko kRza kara, zreSTha kevalajJAna kevaladarzana ko prApta kara siddha, buddha aura mukta hue / 112 zvetAmbara paramparA meM : zvetAmbara paramparA ke AcArya malladhArI devaprabhasUri ne pANDavacaritra meM 113, va AcArya hemacandra kRta- triSaSTizalAkApuruSa caritra114 meM, jJAtAsUtra ke kathAnaka se eka bAta adhika hai / vaha yaha ki pAMcoM pANDava muni jaba hastIkalpa nagara meM pahu~cate haiM taba ve paraspara vicAra karate haiM ki yahAM se raivatagiri kevala bAraha yojana dUra haiM jahAM bhagavAn ariSTanemi virAja rahe haiM / mAsakhamaNa kA pAraNA Aja na kara bhagavAn ariSTanemi ke darzana karane ke pazcAt hI pAraNA kareMge / kintu bhagavAn kA darzana kiye vinA pAraNA nahIM kareMge / isa prakAra pratijJA grahaNa kI hI thI ki logoM ke muMha se sunA ki raivatagiri para bhagavAn mokSa padhAra gaye haiM / pANDavacaritra anusAra to eka cAraNalabdhi dhArI munirAja vahAM para padhArate haiM aura bhagavAn ke mokSagamana ke samAcAra sunAte haiM | samAcAra sunakara pA~coM muniyoM ko atyadhika duHkha hotA hai ki hama bhagavAn ke darzana nahIM kara sake / ve siddhAcala parvata (pAMDava caritra meM vimalagiri) para gaye, anazana kara kevalajJAna kevaladarzana prApta kara mukta hue / ke satI draupadI bhI anta samaya meM AyupUrNa kara pA~caveM brahmadeva loka meM utpanna huI / 115 111. jJAtAsUtra 1 / 16 112. jJAtAsUtra 1 / 16 / 135 113 pANDavacaritra, sarga 18, pR0 550 -581, gujarAtI anuvAda bhImasiMha mANeka, mumbaI, san 1878 114. triSaSTi0 parva 8 sarga 12 115. ( ka ) tae NaM sA dovaI ajjA suvvayANaM ajjiyANaM aMtie sAmAiyamAiyAi ekkArasa aMgAI ahijjai 2 tA bahUNi vAsANi mAsiyAe saMlehaNAe AloiyapaDikkatA kAlamA se kAlaM kiccA baMbhaloe uvavannA / -jJAtAsUtra 1 / 16, 136 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 digambara paramparA meM : digambara paramparA ke granthoM meM pANDavoM ke sambandha meM pRthak rUpa se ullekha milatA hai : jaratkumAra ke dvArA dvArikAdahana, kRSNamaraNa, balabhadra muni kA dIkSAgrahaNa prabhRti samAcAra sunakara mathurA se pANDava bhagavAn ariSTanemi ke pAsa Ate haiM / 116 usa samaya bhagavAn pallava deza meM vihAra kara rahe the / 117 pANDavoM ke mana meM kRSNamaraNa aura dvArikA nagarI ke vinAza se vairAgya bhAvanA utpanna ho gaI thI / unheM saMsAra ke nazvara svarUpa kA jJAna ho gayA thA / unhoMne bhagavAn ko vandana kara pUrva bhava pUche / 118 bhagavAn ne vistAra ke sAtha unake pUrvabhavoM kA nirupaNa kiyA / pUrvabhavoM ko sunakara vairAgya meM aura adhika abhivRddhi huI / bhagavAn ke pAsa unhoMne dIkSA grahaNa kI / 111 kuntI, draupadI, tathA subhadrA ne bhI rAjamatI AryA se pAsa saMyama liyA / 120 samyagdarzana, samyagjJAna va samyak cAritra va tapa kA AcaraNa karane (kha) triSaSTi0 8 / 12 (ga) pANDavacaritra sarga 18, pR0 581 116. yatsarvaM pANDavAH zrutvA tadAyanmadhurAdhipAH / svAmibandhuviyogena nirvidya tyaktarAjyakAH // mahAprasthAna karmANaH prApya nemijinezvaram / tatkAlocita satkarma sarvaM nirmApya bhAktikAH / / 117. atha bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa - uttarapurANa 72 / 224-235 pANDavAzcaNDasaMsArabhayabhIravaH / prApya pallavadezeSu viharantaM jinezvaram // (kha) pANDavapurANa 23 / 33 pR0 473 118. ( ka ) harivaMzapurANa 64 | 3 11. harivaMzapurANa 64 / 143 (kha) uttarapurANa 72 / 226 (ga) pANDavapurANa, parva 23, zloka 73 75, pR0 477 - zubhacandrAcArya viracita, jIvarAja gautamacanda dozI, solApura dvArA prakAzita, san 1954 - harivaMzapurANa : 4|1 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana 146 lge| una sabhI pANDavoM meM bhImasena muni ne ghora abhigraha grahaNa kiyA ki bhAle ke agrabhAga para diye gaye AhAra ko hI grahaNa karUgA / kSudhA se unakA zarIra atyanta kRza ho gyaa| chaha mAha ke pazcAt unakA pAraNA huA / yudhiSThira Adi bele-tele kI tapasyA karate hue bhUmaNDala para vicaraNa karate rahe / 121 / bhagavAn ariSTanemi uttarApatha se vihAra kara saurASTra kI ora padhAre / 22 antima samaya sannikaTa jAnakara giranAra parvata para padhAre / 123 aghAtiyA karmoM ko naSTa kara aneka sau muniyoM ke sAtha nirvANaprApta hue / 24 samudra vijaya Adi nau bhAI, devakI ke yugaliyA chaha putra, zaMba aura pradya mnakumAra Adi bhI giranAra parvata para mokSa ko prApta hue / 125 - dhIra vIra pA~coM pANDava muni, bhagavAna ko mukta huA jAnakara zatra jaya parvata para pratimAyoga se virAjamAna hue|126 usa samaya duryodhana ke vaMza kA kSayavarodhana nAmaka koI puruSa rahatA thaa| jyoM hI usane pANDavoM kA Agamana sunA tyoMhI vaha vahAM para AyA aura usane vairavaza ghora upasarga karanA prAraMbha kiyaa| usane tapAye hue lohe ke mukuTa, kar3e, tathA kaTisUtra Adi banAye aura unheM agni 120. kuntI ca draupadI devI subhadrAdyAzca yoSitaH / rAjImatyAH samIpe tAH samastAstapasi sthitAH / / -harivaMzapurANa 64 121. kuntAgreNa vitorNabhakSyaniyamaH kSutkSAmagAtraH kSamaH / SaNmAsai ratha bhImasenamunipo niSThApya svAntaklamam // SaSThAghairupavAsabhedavidhibhiniSThAbhimukhyaiH sthitai- / jyeSThAdya vijahAra yogibhirilAM jainAgamAmbhodhibhiH / / -harivaMzapurANa 641146, pR0 767 122. atha sarvAmarAkIrNastIrthakRtkRtadezanaH / uttarApathato dezaM surASTramamito yayau // -harivaMzapurANa 65 // 1 123. harivaMzapurANa 6504 124. vahIM0 65 / 10 125. vahIM0 65 / 16 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa meM atyanta prajvalita kara unake mastaka Adi sthAnoM meM pahanAye / para pANDava muniyoM ne karmoM ko kSaya karane kI bhAvanA se usa dAha ke bhayaMkara upasarga ko hima ke samAna zItala smjhaa| bhIma, arjuna, aura yudhiSThira ye tIna munirAja to zukla dhyAna se yukta ho AThoM karmoM ko kSaya kara mokSa gye| parantu nakula aura sahadeva apane jyeSTha bhrAtAoM ko jalate hue dekha kara kucha Akulacitta hae, etadartha sarvArtha siddha meM utpanna hae / 125 mahAbhArata meM : mahAbhArata meM pANDavoM ke antima jIvana kA prasaMga anya rUpa se citrita kiyA gayA hai| vaha isa prakAra hai___ yAdavoM ke sarvanAza aura zrIkRSNa ke nirvANa ke zokajanaka samAcAra jaba hastinApura pahuMce to pANDavoM ke mana meM virAga chA gayA, unameM jIvita rahane kI icchA nahIM rhii| abhimanyU ke pUtra parIkSita ko rAjagaddI para biThAkara pA~coM pANDava draupadI ko lekara tIrthayAtrA ke lie nikle| ve anta meM himAlaya kI talahaTI meM pahu~ce / unake sAtha eka kuttA bhI thaa| sabhI ne pahAr3a para car3hanA zurU kiyA, car3hate-car3hate mArga meM draupadI, bhIma, arjuna, nakula aura sahadeva ne kramazaH zarIra tyAga diyA kintu satya-brahma kA jJAna rakhane 126. jJAtvA bhagavataH siddhi paJca pANDavasAdhavaH / zatruJjayagirau dhIrAH pratimAyoginaH sthitAH / / duryodhanAnvayastatra sthito kSuyavarodhanaH / zrutvAgatyAkarodvairAdupasarga sudussaham / / taptAyomayamUrtIni mukuTAni jvalantyalam / kaTakaiH kaTisUtrAdi tanmUrdhAdiSvayojayat / / raudra dAhopasarga te menire himazotalam / -harivaMzapurANa 65 / 18-21 127. zukladhyAnasamAviSTA bhImArjunayuSdhiTharAH / kRtvASTavidhakarmAntaM mokSaM jagmustrayo'kSayam // nakulaH sahadevazca jyeSThadAhaM nirIkSya tau| anAkulitacetaskau jAtau sarvArthasiddhijau // -haribaMzapurANa 65 / 22-23 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara jIvana 151 vAle yudhiSTira kiJcit mAtra bhI vicalita nahIM hue| ve Upara car3hate hI gaye / unake pIche-pIche vaha kuttA bhI calatA rahA / bahuta dUra jAne para devarAja indra divya ratha lekara yudhiSThira ke sAmane prakaTa hue aura bole- yudhiSThira ! draupadI aura tumhAre bhAI svarga pahu~ca cuke haiM / akele tumhIM raha gaye ho| tuma apane zarIra ke sAtha hI isa ratha para savAra hokara svarga calo, tumheM le jAne ke lie maiM AyA hU~ / yudhiSThira ratha para ArUr3ha hone lage taba vaha kuttA bhI unake sAtha ratha para car3hane lagA / indra ne use rokA aura kahA - kutte ke lie svarga meM sthAna nahIM hai / yudhiSThira ne kahA - yadi kutte ko svarga meM rahane kA sthAna nahIM hai to mujhe bhI vahA~ jAne kI icchA nahIM hai / indra ke bahuta samajhAne para bhI yudhiSThira kutte ko chor3akara akele svarga jAne ko taiyAra na hue / dharmadeva ne apane putra kI parIkSA lene ke lie hI kutte kA rUpa banAyA thA / yudhiSThira kI dRr3hatA dekhakara ve prasanna hue aura AzIrvAda dekara antardhAna ho gaye / yudhiSThira svarga pahuMce, svarga meM bhI unakI parIkSA lI gaI / parIkSA meM uttIrNa hone para unhoMne mAnavIya zarIra tyAga kiyA aura apane svajanoM ke sAtha vahAM AnandapUrvaka rahane lage / 128 jaina aura vaidika donoM hI paramparA meM pANDavoM ke prasaMga pRthak rUpa se Aye haiM / jijJAsuoM ke antarmAnasa meM yaha prazna ubuddha ho sakatA hai ki pANDava jaina the, yA vaidika paramparA ke anuyAyI the ? yahI prazna eka bAra mahArAjA kumArapAla kI rAjasabhA meM upasthita huA thA / taba AcArya hemacandra ne eka AkAzavANI kA pramANa dete hue kahA - saikar3oM bhISma ho cuke haiM, tIna sau pANDava hue haiM, hajAroM droNAcArya ho cuke haiM aura karNa nAma vAloM kI to saMkhyA hI nahIM hai | AcArya hemacandra ne kumArapAla se kahA - inameM se koI jaina pANDava zatra uJjaya parvata para Aye hoMge aura koI vaidika paramparA ke mAnane vAle pANDava himAlaya para gaye hoMge ! 129 128. mahAbhArata kathA - cakravartI rAjagopAlAcArI pR0 474-75 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa hama yahA~ isa carcA meM jAnA nahIM cAhate kintu itanA spaSTa hai ki mahAbhArata kI kathA kI apekSA jaina kathA adhika vAstavikatA lie hue pratIta hotI hai| bhagavAn kA vihAra : bhagavAn ariSTanemi ke vihAra kA varNana AgamasAhitya meM vistAra se nahIM milatA hai / antakRddazAMga meM unakA mukhya rUpa se dvArikA meM padhArane kA ullekha hai| ve aneka bAra dvArikA padhAre haiM / 13deg eka bAra ve bhaddilapura bhI padhAre the, aisA spaSTa varNana aneka sthaloM para AyA hai / 131 bhaddilapura malaya janapada kI rAjadhAnI thI jisakI pahacAna hajArIbAga jile ke bhadiyA nAmaka gAMva se kI jAtI hai / 132 ____ Avazyakaniyukti ke anusAra bhagavAn ariSTanemi ne anArya dezoM meM bhI vihAra kiyA thaa|133 jisa samaya dvArikA kA dahana huA usa samaya bhagavAn palhava nAmaka anAyeM deza meM vicaraNa kara rahe the / 134 yaha anveSaNIya hai ki yaha palhava bhArata kI sImA meM thA yA bhArata kI sImA se bAhara thA ? prAcIna pArthIyA (vartamAna IrAna) ke eka bhAga ko palhava yA paNhava mAnA jAtA hai| pahale ullekha kiyA jA cukA hai ki zrIkRSNa kI jijJAsA para bhagavAn ariSTanemi ne dvAravatI ke dahana kI bAta khii| usa samaya bhagavAn dvAravatI meM 126. (ka) prabhAvaka caritra (kha) bhagavAna mahAvIra nI dharmakathAbho pR0 245 130. antakRtadazA 131. (ka) antakRtadazA varga 3, a08 (kha) triSaSTi zalAkApuruSacaritra 132. jainaAgama sAhitya meM bhAratIya samAja pR0 477 133. (ka) magahArAyagihAisu muNao khettAriesu vihariMsu / usabhonemi pAso, vIro ya aNAriesupi / / -Avazyakaniyukti gA0 256 (kha) vizeSAvazyakabhASya gA0 1666 134. uttarAdhyayana sukhabodhA vRtti patra 36 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana the| usake pazcAt unhoMne anya janapadoM meM vihAra kiyaa| dvAravatI dahana se pUrva ve pUnaH raivataparvata para Aye the| 135 jaba dvAravatI kA dahana huA usa samaya ve palhava deza meM the| isa madhyAvadhi meM bAraha varSa kA kAla bItA hai / 136 saMbhava hai isa bIca ve IrAna bhI gaye hoM kyoMki dvAravatI ke dahana ke pazcAt zrIkRSNa aura balabhadra pANDava mathurA (vartamAna madurA) meM jA rahe the| ve dvAravatI se pUrva dizA meM cale, saurASTra ko pArakara hastikalpapura phuce| vahAM se dakSiNa kI ora prasthAna kiyA aura kausUmbAraNya meM gaye / 137 isa yAtrA meM ve bhagavAn ariSTanemi ke pAsa gaye hoM aisA ullekha prApta nahIM hotA hai| yaha Azcarya kI bAta hai ki dvAravatI dahana ke bAda ve bhagavAna ke pAsa nahIM gye| isalie yaha sahaja hI kalpanA hotI hai ki bhagavAn usa samaya saurASTra meM nahIM hoNge| yaha bhI ho sakatA hai ki ve unake jAne ke mArga se kahIM dUra hoM, jaba taka isa sambandha meM vizvasta pramANa upalabdha na ho taba taka antima nirNaya nahIM liyA jA sakatA / 138 AcArya hemacandra ke anusAra unakA vihArakSetra saMkSepa meM isa prakAra rahA hai.-bhagavAn ariSTanemi madhyadeza Adi meM vihAra kara uttara dizA meM rAjapura Adi nagaroM meM pdhaare| vahAM se 'hrImAna' giri para pdhaare| vahAM se aneka mleccha dezoM meM padhAre, vahAM ke aneka rAjAoM ko aura maMtriyoM ko pratibodha diyaa| vahA~ se punaH hrImAna giri para aaye| vahA~ se ve kirAta deza meM gaye / vahA~ se hrImAna parvata se utarakara dakSiNApatha deza meM aaye| vahA~ se nirvANa samaya sannikaTa jAnakara raivatagiri para padhAre / 139 135. etthaMtare ya bhagavaM pUNaravi ariTTanemi sAmI viharato Agao, revayammi smosddho| 136. (ka) cauppannamahApurisa cariyaM (kha) bhava-bhAvanA 137. patthiyA te pAehiM ceva puvadisimaMgIkAUNa......"suraTThAdesaM ca samuttariUNa....... patto hatthikappapura-varassabAhi....."dakkhiNAbhimuhaM gaMtu payattA / kosubAraNa nAma vaNaM / --uttarAdhyayana sukhabodhA vRtti patra 40 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ___malladhArI AcArya hemacandra ne bhI bhava-bhAvanA meM vihAra kA varNana nimna prakAra kiyA hai / ' 40 ___ AcArya jinasena ne likhA hai ki bhagavAn ariSTanemi ne bhavya jIvoM ko sambodhana dene hetu jagat ke vaibhava ke lie pRthvI para vihAra kiyaa| bhagavAn ne surASTra, matsya, lATa, vizAla, zUrasena, paTaccara, kurujAMgala, pAJcAla, kuzAgra, magadha, aJjana, aGga, baMga, tathA kaliMga Adi nAnA dezoM meM vihAra karate hue kSatriya Adi vargoM ko jaina dharma meM dIkSita kiyA / 141 138. atIta kA anAvaraNa pR0 146 136. itazca madhyadezAdau vihRtya paramezvaraH / udIcyAM rAjapurAdipureSu vyaharat prabhuH / / zaile hrImati gatvA ca mlecchadezeSvanekazaH / viharan pArthivAmAtya prabhRtIna pratyabodhayat / / AryAnAryeSu vihRtya bhUyo hrImatyagAdvibhuH / tataH kirAtadezeSu vyAhArSIdvizvamohahRt / / uttIrya hrImata: zailAdvijahna dakSiNApathe / bhavyAravindakhaMDAni bodhayannaMzumAniva // Arabhya kevalAdevaM bhartu viharato'bhavan / nirvANasamayaM jJAtvA yayau raivatake prabhaH / / ___ --triSaSTi0 parva 8, sarga 12, zloka 66 se 105 140. bhayavaM pi majjha dese nANAvihajaNavaesa gaMtUNa / viharai uttaradese rAyapurAI naya resu / / hirimaMtanagaM gaMtu viharai bahuesa mecchadesesu / naranAhaamaccAi ThAvaMto dhammamaggammi / / AriyamaNAriesu iya vihareuNa bahuyadesesu / hirimaMtamuvei puNo rAMgAjalakhAliyasilohaM / / viharai kirAyadese hirimaMtanagAu to smuttriu| viharai dAhiNadese boheMto bhavvakamalAI / / -bhava-bhAvanA, gA0 4010 se 4013 pR0 264-6 / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana 155 bhadrilapura nAmaka nagara malaya meM sthita thA, jahA~ ke chaha bhrAtAoM ne dIkSA lI thii|142 parinirvANa : __ bhagavAn ariSTanemi tIna sau varSa paryanta kumAra avasthA meM rahe / caupana rAtri-divasa chamastha paryAya meM rhe| sAta sau varSoM meM caupana dina kama kevalI avasthA meM rhe| sAta sau varSoM taka zramaNa jIvana meM rahe / 143 grISma Rtu ke caturthamAsa, ASAr3ha mAsa kI zuklA aSTamI ke dina, raivataka zaila-zikhara para anya pAMca sau chattIsa anagAroM ke sAtha, jala rahita mAsika tapa kara citrA nakSatra ke yoga meM, madhyarAtri meM, niSadyA meM avasthita hokara Aya karma, vedanIya karma, nAma karma aura gotra karma-ina cAroM karmoM ko naSTakara ve kAlagata hue, sarvaduHkhoM se mukta hue|144 141. vibhUtyoddhatayA bhUtyai jagatAM-jagatAM vibhUH / vijahAra bhuvaM bhavyAn bodhayan bodhadaH kramAt / / surASTramatsyalATorusUrasenapaTaccarAn .. kurujAGgalapAJcAlakuzAgnamagadhAJjarAn // aMgavaGgakaliGgAdInnAnAjanapadAn jinaH / viharan jinadharmasthAMzcakre kSatriyapUrvakAm // -harivaMzapurANa 56 / 106-111 142. tato malayanAmAnaM dezamAgatya sa kramAt / sahasrAmravane tasyau pure bhadrilapUrvake / -harivaMzapurANa 56 / 112 143. kaumAre trivarSazatI chadmakevalayoH punaH / saptavarSazatItyabdasahasrAyuH zivAsutaH // -triSaSTi 0 8 / 12 / 115, pR0 163 144. (ka) kalpasUtra sUtra 168 (kha) tataH prapede'nazanaM pAdapopagamaM prabhuH / mAsikaM saha sAdhUnAM SaTtriMzaH paMcabhiH zataiH / / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ziSya parivAra : kalpasUtra145 ke anusAra bhagavAn ariSTanemi kA saMgha samudAya isa prakAra thA : arhat ariSTanemi ke aThAraha gaNa aura aThAraha gaNadhara the / 146 unake gaNa samudAya meM varadatta Adi 18000 zramaNoM kI utkRSTa zramaNa .mpadA thii| AryAyakSiNI Adi 40000 zramaNiyoM kI utkRSTa zramaNI sampadA thii| unake nanda Adi 100066 zramaNopAsaka aura mahAsuvratA Adi 300036 zramaNopAsikAe thiiN| ____ arhat ariSTanemi ke samudAya meM jina nahIM, para jina samAna tathA sarva akSaroM ke saMyogoM ko acchI taraha jAnane vAle yAvat 414 pUrvadhAriyoM kI sampadA thii| isI prakAra 1500 avadhijJAnI 1500 kevalI, 1500 vaikriya labdhidhArI, 1000 vipulamatI manaH paryavajJAnI 800 vAdI, aura 1600 anuttaraupapAtikoM kI sampadA thii| unake zramaNa samudAya se 1500 zramaNa siddha hue aura 3000 zramaNiyAM siddha huii| harivaMzapurANa Adi digambara granthoM meM unake saMgha samudAya kA varNana isa prakAra hai bhagavAn ariSTanemi va samavasaraNa meM zra tajJAnarUpo samudra ke bhItarI bhAga ko dekhane vAle varadatta Adi gyAraha gaNadhara suzobhita the / 14deg bhagavAn ke samavasaraNa meM sajjanoM ke mAnanIya cAra sau tvASTra zucisitASTamyAM zailezIdhyAnamAsthitaH / sAyaM tairmunibhiH sArdha neminirvANamAsadat / / ___ --triSaSTi0 8 / 12 / 108-106 145. kalpasUtra sUtra 136, pR0 236-237 - devendramuni sampAdita 146. maladhArI AcArya devaprabhasUri racita pANDava caritra sarga, 6 pR0 535 meM gyAraha gaNadhara kA ullekha hai| vizeSa spaSTIkaraNa gaNadhara kitane isa prakaraNa meM kiyA gayA hai / 147. ekAdaza gaNAdhIzA varadattAdayastadA / zrutajJAnasamudrAntardazino'tra virejire // -harivaMzapurANa 56 / 1271705 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana 157 pUrvadhArI, gyAraha hajAra ATha sau zikSaka (upAdhyAya) pandraha sau avadhijJAnI, pandraha sau kevalajJAnI, nau sau vipulamati manaH paryavajJAnI, ATha sau vAdI, aura gyAraha sau vaikriya Rddhi ke dhAraka munirAja the / 148 rAjImatI ko sAtha lekara cAlIsa hajAra AryikAe eka lAkha unahattara hajAra zrAvaka, tathA samyagdarzana se zuddha zrAvaka ke vrata dhAraNa karane vAlI tIna lAkha chattIsa hajAra zrAvikAe vahA~ vidyamAna thii|146 148. catuHzatAni tatrAnye mAnyAH pUrvadharAH satAm / ekAdazasahasrASTazatasaMkhyAstu zikSakAH // zatAnyavadhinetrAstu kevalajJAnino'pi ca / te paMcadazasaMkhyAnAH pratyekamupavaNitAH // matyA vipulayA yuktA zatAni nava saMkhyayA / vAdino'STau zatAni syurekAdaza tu vaikriyA / / -vahIM0 56 / 128-30 pR0 7 / 5 16. catvAriMzatsahasrANi, rAjImatyA sahAyikA / lakSaikaikonasaptatyA sahasraH zrAvakA smRtAH / patriMzacca sahasrANi lakSANAM tritayaM tathA / samyagdarzanasaMzuddhAH zrAvikAH zrAvakavratAH / / -harivaMzapurANa 56 / 131-132, pR0 705 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arhat ariSTanemi ke ziSya parivAra kI tAlikA kalpasUtra (bhadrabAhu) harivaMzapurANa (jinasena) gaNa 18000 gaNadhara zramaNa zramaNI zramaNopAsaka zramaNopAsikA 40000 40000 100066 300036 1500 kevalI 100066 300036 1500 1000 414 1500 0 400 1500 manaH paryavajJAnI pUrvadhara avadhijJAnI vaikriyalabdhi vAdI anuttaraupapAtika siddha zramaNa ,, zramaNI upAdhyAya 800 800 1600 1500 3000 11800 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya khaNDa (4) yagigohvgi gasgisgisgiya sgisgiya & DJ (MM - 000000000000000000 g0000000 wiu:w00000 * * * Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya meM karmayogI zrIkRSNa jaina kRSNa sAhitya saMskRta jaina kRSNa sAhitya bauddha sAhitya meM zrIkRSNa * vaidika sAhitya meM zrIkRSNa * yUnAnI lekhakoM ke ullekha upasaMhAra Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya meM zrIkRSNa jaina kRSNa sAhitya jaina sAhitya meM zrIkRSNa ke sambandha meM vistAra se prakAza DAlA gayA hai / dvAdazAGgI ke antima aMga kA nAma dRSTivAda hai / usakA eka vibhAga anuyoga hai / anuyoga ke do bheda haiM- mUla prathamAnuyoga aura gaMDikAnuyoga | gaMDikAnuyoga meM aneka gaMDikAeM thIM, usameM eka gaMDikA kA nAma vAsudeva gaMDikA hai / " usa gaMDikA meM isa avasarpiNI kAla ke nau vAsudevoM kA vistAra se varNana thA / antima vAsudeva zrIkRSNa haiM ataH unakA bhI usameM savistRta varNana honA cAhie | para kheda hai ki Aja vaha gaMDikA anupalabdha hai / yadi vaha gaMDikA upalabdha hotI to saMbhavataH zrIkRSNa ke sambandha meM anya aneka ajJAta bAteM bhI prakAza meM A sakatI thIM / upalabdha jaina Agama sAhitya meM zrIkRSNa ke sambandha meM bikharI huI sAmagrI hai | AgamoM meM yadyapi paravartI sAhitya kI taraha vyava - sthita jIvanacaritra kahIM para bhI nahIM hai tathApi jo sAmagrI hai vaha use 1. ( ka ) samavAyAGga sUtra 147 ( kha ) nandI sUtra sUtra 56, pR0 151-152 pUjya hastImalajI ma0 / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa vyavasthita rUpa se eka sthAna para ekatrita karane se kRSNa kA tejasvI rUpa hamAre sAmane AtA hai / antakRtdazAGga', samavAyAGga gAyAdhammakahAo sthAnAGga niriyAvalikA praznavyAkaraNa uttarAdhyayana', Adi meM unake mahAn vyaktitva ke darzana hote haiM / ve aneka guNa sampanna aura sadAcAra niSTha the, atyanta ojasvI, tejasvI, varcasvI, aura yazasvI mahApuruSa the / unheM oghabalI, atibalI, mahAbalI apratihata aura aparAjita kahA gayA hai | unake zarIra meM apAra bala thA / ve mahAratna vajra ko bhI cuTakI se pIsa DAlate the / manovijJAna kA niyama hai ki bAhya vyaktitva hI antaraMga vyaktitva kA prathama paricAyaka hotA hai| jisake cehare para oja ho, prabhAva camaka rahA ho, AkRti meM saundarya chalaka rahA ho, AMkhoM meM mandasmita, zArIrika gaThana kI subhavyatA va sundaratA ho, usakA prathama darzana hI vyakti ko prabhAvita kara detA hai / aura jahAM bAhyasaundarya ke sAtha Antarika saundarya bhI ho, to vahAM to sone meM sugandha kI ukti caritArtha ho jAtI hai / yahI kAraNa hai ki jitane bhI viziSTa puruSa hue haiM unakA bAhya vyaktitva atyanta AkarSaka aura 2. varga 1, adhyayana 1 meM dvArikA ke vaibhava va kRSNa vAsudeva kA varNana, varga 3, a0 8 veM meM kRSNa ke laghubhrAtA gajasukumAra kA varNana, varga 5 meM dvArikA kA vinAza aura kRSNa ke deha tyAga kA ullekha hai / 3. zlAghanIya puruSoM kI paMkti meM zrIkRSNa kA ullekha tathA unake pratidvandI jarAsaMdha ke vadha kA varNana hai / 4. prathama zrutaskaMdha ke adhyayana 5 veM meM thAvaccA putra kI dIkSA aura zrIkRSNa kA dala-bala sahita raivataka parvata para ariSTanemi ke darzanArtha jAnA / a0 16 veM meM amarakaMkA jAne kA varNana / 5. a08 veM kRSNa kI ATha agramahiSiyoM kA varNana, unake nAma | 6. prathama adhyayana meM dvArikA nagarI ke rAjA kRSNa vAsudeva kA raivataka parvata para arhat ariSTanemi ke sabhA meM jAne kA varNana / 7. caturtha Azrava dvAra meM zrI kRSNa dvArA do agramahiSiyoM rukmaNI aura padmAvatI ke lie kiye gae yuddhoM kA varNana | 8. adhyayana 22 meM / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya meM zrIkRSNa 163 prabhAvazAlI rahA hai / jaina dRSTi se jo tiresaTha zlAghanIya puruSa hue haiM, una sabhI kA zArIrika saMsthAna atyuttama thaa| unake zarIra kI prabhA nirmala svarNa rekhA ke samAna hotI hai| zrIkRSNa kA zarIra mAna, unmAna, aura pramANa meM pUrA, sujAta aura sarvAGga sundara thaa| ve lakSaNoM, vyaMjanoM aura guNoM se yukta the| unakA zarIra dasa dhanuSa lambA thaa| dekhane meM bar3e hI kAnta, saumya subhaga-svarUpa aura atyanta priyadarzI the| ve pragalbha, dhIra aura vinayI the| sukhazIla hone para bhI unake pAsa Alasya phaTakatA nahIM thaa| unakI vANI gaMbhIra, madhura aura pratipUrNa thii| unakA ninAda krauMca pakSI ke ghoSa, zarad Rtu kI megha-dhvani aura dubhi kI taraha madhura va gaMbhIra thaa| ve satyavAdI the| unakI cAla madamatta zreSTha gajendra kI taraha lalita thii| ve pIle raMga ke kauzeya-vastra pahanA karate the| unake mukuTa meM uttama dhavala, zukla, nirmala kaustubha maNi lagA rahatA thaa| unake kAna meM kuDala, vakSasthala para ekAvalI hAra laTakatA rahatA thaa| unake zrIvatsa kA lAMchana thaa| ve sugandhita pUSpoM kI mAlA dhAraNa kiyA karate the| ve apane hAtha meM dhanuSa rakhA karate the, ve durdhara dhanurdhara the| unake dhanUSa kI TaMkAra bar3I hI udghoSakara hotI thii| ve zaMkha, cakra, gadA, zakti aura nandaka dhAraNa krte| U~cI garur3a dhvajA ke dhAraka the| ve zatra oM ke mada ko mardana karane vAle, yuddha meM kIti prApta karane vAle, ajita aura ajitaratha the| etadartha ve mahArathI bhI kahalAte the|11 zrI kRSNa sabhI prakAra se guNa sampanna aura zreSTha caritravAna the| unake jIvana ke vividha prasaMgoM se, jo agale adhyAyoM meM diye gaye haiM, sahaja hI jJAta hotA hai ki ve prakRti se dayAlu, zaraNAgata-vatsala, 6. prajJApanA sUtra 23 10. hAribhadrIyAvazyaka, prathama bhAga gA0 362-63 / 11. praznavyAkaraNa, a0 4 pR0 1217, suttAgame bhAga 1 / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa pragalbha, dhIra, vinayI, mAtR-bhakta, mahAn vIra, dharmAtmA, kartavya parAyaNa, buddhimAn, nItimAn tathA tejasvI the| Agametara sAhitya meM bhI zrIkRSNa kA vahI vyaktitva akSuNNa rahA hai| niyukti, cUriMga, bhASya aura TIkA granthoM meM bhI zrIkRSNa ke jIvana se sambandhita aneka prasaMga Aye haiM, jinakA hamane agale adhyAyoM meM yathAsthAna ullekha kiyA hai| Agametara sAhitya meM sabase prAcIna grantha saMghadAsagaNI viracita vasUdeva hiNDI hai| 12 vasudeva zrI kRSNa ke pitA the| unhIM kA bhramaNavattAnta prastuta grantha meM hai| devakI lambaka meM zrIkRSNa ke janma, Adi kA varNana hai| pIThikA meM pradya mna, zAmbakUmAra kI kathA, balarAma aura zrI kRSNa kI agramahiSiyoM kA varNana hai| isa grantha kI zailI kA AdhAra guNADhya kata bahatkathA ko batalAyA gayA hai| isa grantha meM kaurava-pANDavoM kA varNana bhI haA hai para vizeSa nahIM isakI bhASA prAcIna mahArASTrI prAkRta hai|4|| cauppannamahApuriSacariyaM15-yaha AcArya zIlAGka kI eka mahatvapUrNa kRti hai / isa meM nau prativAsudevoM ko chor3akara zeSa cauppanna mahApuruSoM kA jIvana uTTaGkita kiyA hai| 46, 50, 51 veM adhyAya meM ariSTanemi, kRSNa vAsudeva aura baladeva kA caritra citrita kiyA gayA hai, bhASA sAhityika prAkRta hai| 12. muni puNya vijaya jI dvArA sampAdita, AtmAnanda jaina grantha mAlA bhAvanagara kI ora se san 1930-31 meM prakAzita / isakA gujarAtI bhASAntara prophesara sAMDesarA ne kiyA hai jo ukta grantha mAlA kI ora se hI vi0 saM0 2003 meM prakAzita huA hai| 13. kathAsaritsasAgara ko bhUmikA, pR0 13 DA. vAsudevazaraNa agrvaal| 14. prAkRtasAhitya kA itihAsa, -DA. jagadIzacanda jaina pR0 382 15. paM0 amRtalAla mohanalAla bhojaka dvArA sampAdita, prAkRta grantha pariSad vArANasI dvArA sana 1961 meM prakAzita / gujarAtI anuvAda AcArya hemasAgara sUri dvArA zeTha devacanda lAlabhAI dvArA 1966 meM prakAzita huA hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya meM zrIkRSNa 165 neminAhacariu-yaha dvitIya AcArya haribhadra sUri kI mahatva pUrNa racanA hai| jisakA prathama bhAga lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira ahamadAbAda se prakAzita huA hai, jisameM bhagavAn ariSTanemi ke pUrva bhava haiN| bhava-bhAvanA- isake racayitA malladhArI AcArya hemacandra sUri haiN| unhoMne vi, saM0 1223 (san 1970) meM prastuta grantha kI racanA kI hai| isameM bhagavAn neminAtha kA caritra, kaMsa kA vRttAnta, vasUdeva devakI kA vivAha, kRSNa-janma, kaMsa-vadha, Adi vividha prasaMga haiN| ____neminAha cariu-yaha AcArya haribhadra sUri kI vi0 saM0 1216 kI racanA hai| upadezamAlAprakaraNa'- yaha bhI malladhArI hemacandra kI hI kRti hai| isameM dAna, zIla, tapa aura bhAvanA ina cAra tatvoM kA mukhya rUpa se pratipAdana kiyA gayA hai| usameM tapa dvAra meM vasudeva kA carita vaNita huA hai| ___kumArapAla paDiboha-(kumArapAla pratibodha) isake racayitA somaprabhasUri haiN| prastuta grantha meM madyapAna ke durguNa batAte hue dvArikA dahana kI kathA dI gaI hai| tapa ke sambandha meM rukmiNI kI kathA AyI hai| kaNha carita- (kaSNa caritra) isa graMtha ke racayitA tapAgacchIya devendrasUri haiN| prastuta carita meM vasudeva ke pUrvabhava, kaMsa kA janma, vasUdeva kA bhramaNa, aneka kanyAoM se pANigrahaNa, kaSNa kA janma, 16. RSabhadevajI kezarImalajI jaina zvetAmbara saMsthA, ratalAma dvArA vi0 saM0 1992 meM do bhAgoM meM prakAzita / 17. RSabhadeva jI kezarImala saMsthA dvArA san 1936 meM indaura se prakAzita / 18. yaha grantha gAyakavADa oriyaMTala sIrIja, bar3audA se muni jina vijaya jI dvArA san 1920 meM sampAdita hokara prakAzita huA hai, isakA gujarAtI anuvAda jaina AtmAnanda sabhA kI ora se prakAzita huaa| 16. kezarImala jI saMsthA, ratalAma dvArA san 1930 meM prakAzita / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa kaMsa kA vadha dvArikA nagarI kA nirmANa, kRSNa kI agramahiSiyA~, pradyumna kA janma, jarAsaMdha ke sAtha yuddha, neminAtha aura rAjImatI ke sAtha vivAha kI carcA Adi sabhI viSaya Ae haiN| inake atirikta bhI aneka racanAeM haiN| saMskRta jaina kRSNa sAhitya : ___ jaina lekhakoM ne prAkRta aura apabhraMza bhASA meM hI nahIM saMskRta bhASA meM bhI vipUla kaSNa sAhitya likhA hai| saMskata sAhitya ke lekhaka zvetAmbara aura digambara donoM paramparA ke vidvAna rahe haiN| harivaMza purANa20- isake racayitA digambara AcArya jinasena haiN| isa meM 66 sarga haiM aura 12 hajAra zloka haiM / 32 veM sarga meM kRSNa ke bar3e bhAI baladeva kA varNana hai| paiMtIsaveM sarga meM kRSNa janma se lekara antima sarga taka zrI kRSNa ke jIvana ke vividha prasaMga vistAra ke sAtha likhe gaye haiM jaise-kAliyAmardana, kaMsavadha, ugrasena kI mukti, satyabhAmA se vivAha, jarAsaMdha ke putra kA vadha, jarAsaMdha ke bhaya se mathurA se prasthAna, dvArakAnirmANa, rukmiNI kA vivAha, zizupAlavadha, pradyumna kA janma, jAmbavatI kA vivAha, jarAsaMdha vadha, kRSNa kI dakSiNa bhArata vijaya, kRSNa kI rAniyoM ke pUrva bhava, dvIpAyana kA krodha dvArikA vinAza, baladeva zrIkRSNa kA dakSiNa gamana, kRSNAmaraNa, baladeva vilApa, baladeva kI jina dIkSA / / uttarapurANa21-isake lekhaka guNabhadra haiN| unhoMne 71, 72, 73veM parva meM kRSNa kathA kA ullekha kiyA hai| harivaMzapurANa kI apekSA isa meM kathA bahuta hI saMkSipta hai| / harivaMzapurANa aura uttarapurANa ko AdhAra banAkara anya digambara vidvAnoM ne zrIkRSNa para likhA hai| dvisaMdhAna yA rAghavapANDavIya mahAkAvya-isake racayitA dhanaMjaya haiN| isameM 18 sarga haiN| isake pratyeka padya se do artha prakaTa hote haiM 20. zrI paM0 pannAlAla jaina sAhityAcArya dvArA sampAdita aura bhAratIya jJAnapITha kAzI dvArA san 1962 meM prakAzita / 21. paM0 pannAlAla jaina, sAhityAcArya dvArA sampAdita, bhAratIya jJAna pITha kAzI dvArA prakAzita / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya meM zrIkRSNa 167 jinase eka artha meM rAmAyaNa aura dUsare artha meM mahAbhArata kI kathA kuzalatA se likhI gaI hai / dUsare zabdoM meM kahA jAya to eka artha meM rAma tathA dvitIya artha meM kRSNa kathA kA sRjana hotA hai / dhvanyAloka ke racayitA Anandavardhana ne nimna zabdoM meM usakI prazaMsA likhI hai dvisaMdhAne nipuNatAM satAM cakra e dhanaMjayaH, yathA jAtaM phalaM tasya, satAM cakra e dhanaMjayaH / pradya umna carita 22 - isake racayitA mahAsenAcArya haiM / sva0 nAthUrAma premI ke abhimatAnusAra isakA racanAkAla saM0 10311066 hai / isa meM zrIkRSNa ke putra pradyumna ke parAkrama kA varNana hai / pradya umna carita nAma se anya lekhakoM ke bhI aneka grantha haiM / bhaTTAraka sakalakIrti ne bhI jinasena aura guNabhadra ke mahApurANa Adi ke anusAra hI harivaMzapurANa aura pradyumna caritra likhA hai / jayapura ke vibhinna grantha bhaNDAroM meM ina granthoM kI kaI hastalikhita pratiyAM upalabdha haiM23 / pANDava purANa 4. isake lekhaka bhaNDAraka zubhacandra haiM / pANDavapurANa kI kathA harivaMzapurANa meM varita pANDavoM kI kathA para AdhArita hai / bhaTTAraka zrI bhUSaNa kA pANDavapurANa bhI sundara racanA hai / inhIM kA likhA huA eka harivaMzapurANa bhI milatA hai, jisakA racanA kAla saM0 1675 hai / 25 mahAkavi vAgbhaTTa kA neminirvANa kAvya, brahmacArI nemidatta kA neminAtha purANa (saM0 1575 ke 22. paM0 nAthUrAma premI dvArA sampAdita aura hindI grantha kAryAlaya bambaI dvArA prakAzita / 23. jinavANI - julAI 1666, pR0 26 / 24. pro0 e0 en0 upAdhye dvArA sampAdita hokara san 1954 meM jaina saMskRti saMrakSaka saMgha solApura se prakAzita huA hai / 25. ( ka ) jaina sAhitya aura itihAsa - nAthUrAma premI pR0 383-84 (kha) saMskRta sAhitya kA itihAsa - vAcaspati gairolA - pR0 361-62 / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa lagabhaga) bhaTTAraka dharmakIrti kA harivaMzapurANa (saM0 1671) bhI sundara kRtiyAM haiN| zvetAmbara paramparA meM triSaSTizalAkA puruSa caritra eka mahatvapUrNa racanA hai / yaha virATkAvya grantha hai / isake racayitA AcArya hemacandra haiM jo kalikAlasarvajJa ke nAma se vizruta haiM / DAkTara vhIlara ke abhimatAnusAra vikrama saM0 1216 se 1226 ke madhya meM isa grantha kI racanA huI / isake AThaveM parva meM bhagavAn neminAtha kRSNa, balabhadra aura jarAsaMdha kA vistRta varNana hai / zrI kalyANavijaya jI ke ziSya ne 50 padyoM meM triSaSTi zalAkA paMcAzikA kI racanA kI hai aura kisI anya ajJAta lekhaka ne tetosa gAthAo meM triSaSTi zalAkA puruSa vicAra likhA hai / bhagavAn ariSTanemi aura zrI kRSNa kA jIvana milA-julA jIvana hai | ataH bhagavAn neminAtha ke graMtha likhe gaye haiM unameM zrI kRSNa kA jIvana A hI jAtA hai / neminAtha caritra - yaha dvisadhAna kAvya rUpa caritra droNAcArya ke ziSya sUrAcArya ne saM0 1060 meM racA hai / neminirvAraNa kAvya - yaha vAgbhaTTAlaMkAra ke kartA vAgbhaTTa kI racanA hai jo 'kAvyamAlA' meM I0 saM0 1866 meM prakAzita huI hai / ariSTanemi caritra -- isake racayitA ratnaprabhasUri haiM / 1223 meM isakI racanA huI / neminAthacaritra - vijayasenasUri ke ziSya udayaprabha sUri kA hai / vi0 saM0 1285 meM prastuta grantha kI racanA kI gaI hai / neminAtha caritra - ( mahAkAvya ) isake lekhaka kIrtirAja haiM / racanA saMvat 1465 hai / 26 ariSTanemi caritra - vijayagaNI ne vi0 saM0 1668 meM isakI racanA kI hai / neminAtha caritra - yaha gadyamaya hai, isake racayitA guNavijaya gaNI hai / 27 neminAtha caritra - vaha vajrasena ke ziSya hari kI racanA hai / 26. yazovijaya granthamAlA dvArA vIra saM0 2440 meM prakAzita huA / eka dUsare se sambandha meM jo Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya meM zrIkRSNa 166 neminAtha caritra- isake racayitA tilakAcArya haiN| aura dUsare eka neminAtha caritra ke racayitA bhojarAja haiN| zatra jaya mAhAtmya-isake sarga 10-12 meM kRSNa caritra kA Alekhana huA hai / 28 inake atirikta bhI prastuta viSaya ke aneka graMtha haiN| hindI, gujarAtI, rAjasthAnI, kannaDa Adi prAntIya bhASAoM meM jaina lekhakoM ke dvArA zrIkRSNa ke jIvana prasaMgoM para vipala sAhitya likhA gayA hai| jyoM-jyoM prAcIna hasta likhita bhaNDAroM kI anveSaNA kI jArahI hai tyoM-tyoM nitya navIna sAmagrI prakAza meM A rahI hai| sthAnAbhAva aura sAdhanAbhAva ke kAraNa una sabhI kA paricaya denA saMbhava nahIM hai / tathApi saMkSepa meM kucha paricaya diyA jArahA hai / ____ amama svAmI caritra-isake lekhaka muniratnasUri haiN| unhoMne 1252 meM prastuta graMtha kI racanA kI hai / isameM zrI kRSNa amama svAmI nAma se bhAvI tIrthakara hone vAle haiM unakA paricaya diyA gayA haiM, zrIkRSNa kA jIvana vistAra se AyA hai, sAtha hI unake pUrva bhava kA bhI ullekha hai| zrIkaSNa ke pUrvabhavoM kA vistAra se ullekha isI grantha meM huA hai| neminAtha rAsa-isake racayitA sumatigaNI haiN| unhoMne saM0 1270 meM prastuta rAsa kI racanA kI hai| isa rAsa kI hastalikhita prati jesalameradurga meM avasthita bhaNDAra meM hai / 25 gayasUkUmAla rAsa-isake racayitA zrI delhaNa haiN| inakA racanAkAla saM0 1315-25 ke bIca anumAna kiyA jAtA hai| isa rAsa kI saM0 1400 kI eka prati jesalamera ke bhaNDAra meM upalabdha hai aura abhayajaina granthAlaya bIkAnera meM bhI hai| 27. zrI mAna canda velacanda sUrata se I0 san 1920 meM prakAzita huA / 28. ina sabhI ke paricaya ke lie dekheM jaina saMskRta sAhitya no itihAsa .: pro0 hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA bhAga-2 / 26. jinavANI-sitambara 1666 meM prakAzita / jaina kRSNa sAhitya-mahAvIra koTiyA kA lekha / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa paMcapAMDava caritra rAsa- yaha kavi zAli bhadrasUri kI racanA hai| isakA racanA samaya saMvat 1410 hai|30 pradya mna carita-isake racayitA sadhAru haiN| isakA racanA saM0 1411 mAnA jAtA hai|31 balabhadra rAsa- isake racayitA kavi yazodhara haiM vi0 saMvat 1585 meM isakI racanA kI gaI hai| nemijinezvara rAso evaM pradyumna rAso-isake nirmAtA kavi rAyamalla haiN| nemIzvara candrAyaNa-yaha kavi narendra kIti kI racanA hai| harivaMzapurANa-isake racayitA zAlivAhana haiM / yaha ra vanA jinasena ke harivaMza purANa para AdhRta hai| nemIzvara rAsa-isake lekhaka nemicandra haiM, jinakA samaya 1866 hai| yaha prati AmerazAstra bhaNDAra meM hai| pradya mna-prabandha-isake racayitA devendrakIrti haiN| inakA racanA kAla saM0 1722 haiN| pANDava purANa-yaha bulAkIdAsa kI racanA hai| jinhoMne vi0 saM0 1754 meM banAyA hai| neminAtha caritra-isake racayitA ajayarAja pATanI haiM / isakA racanA kAla saM0 1763 hai| nemicandrikA-isake racayitA manaraMga lAla haiN| sthAnakavAsI jaina paramparA ke aneka munivaroM ne bhI bhagavAn ariSTanemi aura zrIkRSNa para likhA hai-sAhitya isa prakAra hai : bhagavAn neminAtha, mahArAnI devakI zrI kRSNa kI Rddhi, Adi ke racayitA AcArya zrI jayamala jI ma0 haiN|32 30. hindI ke ajJAta rAsa kAvya-maMgala prakAzana jayapura se prakAzita, __tathA gurjararAsAvalI meM prakAzita / / 31. paM0 cainasukhadAsa, DA0 kastUracanda kAsalIvAla ke sampAdakatva meM zrI mahAvIra kSetra prabandha kAriNI kameTI jayapura dvArA prakAzita / 6. zrI madhukara muni ke dvArA sampAdita, 'jayavANI' sanmatijJAna pITha AgarA se vi0 saM02016 meM prakAzita / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya meM zrIkRSNa 171 rAjImatI neminAtha kA coDhAlyA-saM0 1834, rAjamatI rathanemi kI sajjhAya saM0 1841, kRSNa-bhairI saMvAda saM0.1843, devakI rANo kI DhAla Adi ke racayitA kavi rAyacandrajI ma0 haiN|33 bhArata dvizata pannatti ke racayitA AcArya rAmacandrajI ma. jo AcArya jayamala jI ma0 kI sampradAya ke the| marudharIya kavivarya cauthamalajI ma0 ne bhI zrIkRSNa lIlA kA nirmANa kiyA hai / neminAtha aura rAjula ke raciyatA nemicanda jI ma0 haiM / AcArya khUbacandajI ma0 ne pradya mna aura zAmbakumAra kI DhAla bnaayii| jaina divAkara cauthamalajI ma. ne bhagavAna neminAtha aura puruSottama zrIkRSNa tathA marudhara kezarI mizrImalajI ma0 kA mahAbhArata, va pravartaka zuklacaMdajI ma. va pravartaka sUryamunijI ma0 kA mahAbhArata bhI sundara racanAe haiN| paM0 kAzInAtha jaina kA neminAtha caritra bhI sundara kati hai| terApaMthI muniyoM kI bhI aneka racanAeM haiN| isa prakAra zrIkRSNa ke sambandha meM sahasrAdhika racanAeM upalabdha haiM / jodhapura, jayapura, khAMDapa, pIpADa, Adi ke sthAnakavAsI bhaNDAroM ko dekhane kA avasara ina paktiyoM ke lekhaka ko milA hai jahAM anekoM lekhakoM kI racanAe haiN| ___ zodhapradhAna yuga meM zrIkRSNa para paM0 sukhalAlajI ne 'cAratIrthaMkara' meM, paM kailAzacandrajI ne jaina sAhitya ke itihAsa (pUrva pIThikA) meM, zrI agaracandajI nAhaTA ne 'prAcIna jaina granthoM meM zrIkRSNa' lekha meM, zrIcandajI rAmapuriyA ne arhatariSTanemi aura vAsudeva zrIkRSNa' mahAvIra koTiyA ne jinavANI patrikA va muni hajArImala smRti grantha meM 'jaina kRSNa sAhitya meM zrIkRSNa' lekha likhakara prakAza DAlA hai| tathA prophesara hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA ne 'vAsUdeva zrIkRSNa ane jaina sAhitya' meM acchA saMkalana kiyA hai| 63. marudhara kesarI abhinandana grantha-(lekha santa kavirAyacanda jI aura unakI rcnaaeN)| 34. lekhaka dvArA sampAdita nemavANI grantha / 5. divAkara divya jyoti kAryAlaya, vyAvara se prakAzita / 36. pANDava yazorasAyana-raghunAtha jJAna bhaNDAra sojata se prakAzita / 37. ambAlA, paMjAba se prakAzita / 38. munidhanarAjajI kA jaina mahAbhArata Adi / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa bauddha sAhitya meM zrIkRSNa : ___ bauddha dharma ke granthoM meM jAtaka kathAoM kA viziSTa sthAna hai / inameM tathAgata buddha ke pUrva janmoM kI kathAe likhI gaI haiN| inakI parigaNanA 'khuddaka-nikAya' ke antargata hotI hai aura usakA racanA kAla katipaya vidvAn vikrama pUrva kI dvitIya zatAbdI mAnate haiM / 39 jAtakoM meM buddhakAlIna bhAratIya saMskRti se sambandhita vipula sAmagrI hai| jAtakakathAoM meM 'ghaTa jAtaka' kA sambandha kRSNacarita se hai| vaidikagranthoM meM varNita kRSNa carita se yaha sarvathA bhinna hai, tathApi bauddha sAhitya meM kRSNa carita ke kyA sUtra milate haiM aura bauddhoM kA zrIkRSNa ke prati kyA dRSTikoNa rahA hai, ise jAnane ke lie 'ghaTa jAtaka' kI saMkSipta kathA yahAM dI jA rahI hai / 40 prAcIna yuga meM uttarApatha ke kaMsabhoga rAjyAntargata asitaMjana nagara meM makAkasa nAmaka eka rAjA rAjya karatA thaa| usake kaMsa aura upakaMsa nAmaka do patra the, aura devagambhA nAmaka patrI thii| putrI ke janma ke samaya jyotiSiyoM ne bhaviSyavANI kI thI ki isake patra se kaMsa ke vaMza kA vinAza hogaa| rAjA makAkasa snehAdhikya ke kAraNa putrI ko maravA nahIM sakA. para yaha bhaviSyavANI sabhI jAnate the| makAkaMsa ke marane para usakA patra kaMsa rAjA haA aura upakaMsa uparAjA / unhoMne vicAra kiyA-yadi hama bahina ko mAreMge to nindA hogI, ataH ise avivAhita rakheM jisase isake santAna hI nahIM hogii| unhoMne apanI bahina ke nivAsa ke lie eka pRthak makAna banA diyA aura usakI paharedArI para nandagopA aura usakA pati aMdhakaveNu niyukta kara diye| usa samaya uttara mathurA meM mahAsAgara nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| usake sAgara aura upasAgara nAma ke do putra the| pitA mRtyu ke pazcAt sAgara rAjA huA aura upasAgara uparAjA huaa| upasAgara aura upakaMsa donoM mitra the| unakI par3hAI eka hI AcArya kula meM sAtha-sAtha huI thii| upasAgara ne apane bhAI ke antaHpura meM koI duSTatA kI ataH vaha bhAI ke bhaya se mathurA se bhAgakara asitaMjana 36. hindu milana maMdira sUrata, varSa 6, aMka 1-11 / 40. pAli sAhitya kA itihAsa pR0 280 / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya meM zrIkRSNa 173 nagara meM apane mitra upakaMsa ke pAsa calA gyaa| kaMsa-upakaMsa ne use Adara ke sAtha apane yahA~ rkhaa| upasAgara ne kisI dina devagaMbhA ko dekha liyA, aura donoM meM prema ho gyaa| naMdagopA kI sahAyatA se ve donoM ekAnta meM milane lage / devagambhA garbhavatI ho gaI / rahasyodghATana ho jAne para kaMsa upakaMsa ne apanI bahina upasAgara ko isa zarta para vivAha dI ki yadi usase koI lar3akA hogA to ve use mAra deMge / devagambhA ne lar3akI ko janma diyaa| usakA nAma aMjana devI rakhA gayA / kaMsa ne govaDDhamAna nAmaka grAma upasAgara ko de diyA / vaha apanI patnI aura sevikA nandagopA tathA sevaka aMdhakaveNa sahita vahA~ rahane lgaa| ___saMyogavazAt devagambhA aura nandagopA donoM sAtha-sAtha garbhavatI huI / devagambhA ke putra huA nandagopA ke putrii| bhAiyoM dvArA putra ko mAra dene ke bhaya se devagambhA ne use nandagopA ko de diyaa| aura usakI putrI svayaM le lii| isaprakAra devagambhA ke kramazaH dasa putra hae aura nandagopA ke dasa putriyA~ / devagambhA ke sabhI putra nandagopA ke putra prasiddha hue aura ve 'aMdhakaveNu dAsa-putra' ke nAma se pahacAne gae / unake nAma isa prakAra haiM-1 vAsudeva 2 baladeva, 3 candra deva, 4 sUryadeva, 5 agnideva 6 varuNadeva, 7 arjuna, 8 pradyumna 6 ghaTapaMDita aura 10 aNkur| ve dasoM putra bar3e hone para lUTa-mAra karane lge| logoM ne rAjA kaMsa se nivedana kiyA ki 'andhaka veNu dAsa-putra' bar3A upadrava kara rahe haiM / rAjA ne aMdhakaveNu ko bulavAyA, to usane bhaya ke kAraNa saba bheda khola diyaa| kahA-ve mere putra nahIM hai, devagambhA-upasAgara ke patra haiN| kaMsa bhayabhIta haA usane amAtyoM se vicAra vimarza kiyA / unhoMne kahA-ve dasoM bhAI bar3e pahalavAna haiN| unheM mallazAlA meM balavAkara rAjakIya malloM dvArA maravA diijie| rAjA kaMsa ne una dasoM bhAiyoM ko bulavAyA aura unase apane malla cANUra aura muSTika se mallayuddha karane ko khaa| una dasoM bhAiyoM ne nagara meM Akara dhobI, gandhI aura mAlI kI dukAneM lUTa lI, usa sAmagrI se apane apane zarIra ko sajAyA, phira Ananda se jhUmate hue mallazAlA meM jA pahu~ce / baladeva ne bAta hI bAta meM cANUra aura muSTika ko Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa mAra DAlA / usake pazcAt kaMsa svayaM mArane ko uThA, kintu vAsudeva ne cakra se kaMsa aura upakaMsa donoM bhAiyoM ko mAra diyA / unhoMne asitaMjana nagara aura kaMsabhoga rAjya para adhikAra kara liyA aura apane mAtA-pitA upasAgara aura devagambhA ko bhI govaDDhamAna se bulA liyA / phira sampUrNa jambUdvIpa kA rAjya prApta karane ko vahA~ se cala diye / prathama unhoMne ayodhyA ke rAjA kAlasena ko parAjita kara usakA rAjya hastagata kiyaa| usake pazcAt ve dvAravatI phuNce| jahAM eka ora samudra aura dUsarI ora parvata thA / vahAM ke rAjA ko mArakara unhoMne dvAravatI para bhI apanA adhikAra kara liyA / isaprakAra unhoMne jambUdvIpa ke tra esaTha hajAra nagaroM ke samasta rAjAoM ko cakra se mArakara unake rAjyoM ko apane adhikAra meM le liyA thA / usake bAda dvAravatI meM rahate hue unhoMne apane rAjya ko dasa bhAgoM meM bAMTa liyaa| naubhAga, nau bhAiyoM ko mile / unake eka bhAI aMkura ne rAjya na lekara vyApAra karanA cAhA / usakA bhAga unakI bahina aMjana devI ko diyA gayA / rohiNoyya unakA amAtya thA / anta meM vAsudeva mahArAja kA priya putra mRtyu ko prApta huA, isase unheM atyadhika saMtApa huaa| usa samaya unake bhAI ghaTa paMDita ne bar3e kauzala se unakA putra zoka dUra kiyA / usa samaya jo gAthAe~ kahI gaIM, unameM vAsudeva ke kaNha (kRSNa) aura kesava (kezava) ye nAma bhI milate haiM / vAsudevAdi dasa bhAiyoM kI saMtAna ne kRSNa dvIpAyana kA apamAna karane ke lie eka taruNa rAjakumAra ko garbhavatI nArI batAkara usakI santAna ke viSaya meM unase pUchA / kRSNa dvIpAyana ne unakA vinAza kAla nikaTa jAnakara kahA ki isase eka lakar3I kA Tukar3A utpanna hogA aura usase vAsudeva ke kula kA sarvanAza ho jAyegA / tuma lakar3I ko jalA denA aura usakI rAkha nadI meM pheMka denA / anta meM usI rAkha se utpanna araMDa ke pattoM dvArA paraspara lar3akara saba loga mara gaye / muSTika ne marakara yakSa ke rUpa meM janma grahaNa kiyA / vaha baladeva ko khA gayA / vAsudeva apanI bahina aura purohita ko lekara vahAM se calA gayA / mArga meM jarA nAmaka zikArI ne ke bhrama sUara se vAsudeva para zakti pheMkakara use ghAyala kara diyA isase usakI bhI matyu ho gaI / isa gAthA ko kaha kara gautama buddha ne upAsaka Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya meM zrIkRSNa 175 samudAya se kahA thA-'pUrva janma meM sAriputra vAsudeva thA, Ananda, amAtya rohiNoyya thA aura svayaM maiM ghaTa paNDita thaa|" antara : ghaTa jAtaka kI isa kathA se jaina aura vaidika kathA meM paryApta antara hai / isa kathA ke anusAra kaMsa ke pitA kA nAma ugrasena na hokara makAkaMsa thaa| usakI bahina kA nAma devakI na hokara devagambhA (devagarbhA) thA, jo usakI bahina thii| kaMsa kI rAjadhAnI mathurA na hokara asitaMjana nAmaka nagarI thI aura usake rAjya kA nAma kaMsabhoga thaa| kaMsa ke anuja kA nAma upakaMsa thaa| isameM devakI kA nAma nahIM hai / kaMsa aura upakaMsa atyAcArI tathA prajApIr3aka nahIM the| ve apanI bahina ke prati bhI adhika nirdaya nahIM the, ve yaha jAnate the ki usake putra se hI unakA vinAza hogaa| mathurA kA rAjA sAgara aura usakA laghu bhAI upasAgara thaa| upasAgara hI purANoM kA vasudeva hai / jo mathurA se bhAgakara asitaMjana meM kaMsa-upakaMsa kI zaraNa meM gayA aura vahAM AnandapUrvaka rahane lgaa| usane chipakara devagambhA se prema kiyA to bhI kaMsa upakaMsa ne kucha nahIM kahA, kintu usake sAtha apanI bahina kA vivAha kara govaDaDhamAna (govardhana) grAma bhI de diyaa| tAki ve donoM vahAM Ananda se raha skeN| unhoMne itanI sAvadhAnI rakhI thI ki devagambhA ke koI putra na ho| yazodA kA nAma nandagopA batAyA gayA hai| usake pati kA nAma nanda na hokara aMdhakavaNa hai| nandagopA ke dasa putriyA~ huI aura devagambhA ke dasa putra, ve paraspara badala lete haiM kintu ve sabhI jIvita rahate haiM, kaMsa kisI kI bhI hatyA nahIM krtaa| devagambhA ke dasa putroM meM vAsudeva sabase bar3A thA aura baladeva usase choTA / pradya mna, arjuna, aMkura (akrU ra) Adi ko bhI vAsudeva kA bhAI batAyA gayA hai / vAsudeva sahita dasoM bhAiyoM ko luTerA, nirdayI aura sarvajanasaMhAraka likhA hai / unhoMne apane mAmAoM ko mArakara, jambUdvIpa ke hajAroM rAjAoM ko cakra se kATakara unakA rAjya chIna liyA thaa| isa prakAra ghaTanAoM aura nAmoM meM antara hone para bhI kathA ke hArda meM jo sAdRzya hai vaha bhI pAThakoM kI dRSTi meM Ae vinA nahIM rhegaa| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa vaidika sAhitya meM kRSNa : vaidika vAGamaya meM zrIkRSNa ke asAdhAraNa, adbhuta evaM alaukika vyaktitva aura kRtitva para vistAra se prakAza DAlA gayA hai| kintu yaha samajhanA samIcIna na hogA ki kRSNa nAmaka eka hI viziSTa vyakti hue haiN| vizAla adhyayana se spaSTa ho jAtA hai ki devakItanaya kRSNa se bhinna anya kRSNa bhI hue haiN| jinakA apanI-apanI vizeSatAoM ke kAraNa sAhitya meM ullekha huA hai / RgvedasaMhitA meM aneka bAra kRSNa kA nAma AyA hai| kRSNa sUtroM ke racayitA bhI mAne gaye haiN| sUtroM ke racayitA kRSNa AMgarisa gotra ke the / Rgveda aSTama maMDala 74 ve maMtra ke sraSTA RSi kRSNa batalAye gaye haiM / 42 aSTama maMDala ke 85, 86, 87 tathA dazama maMDala ke 42, 43, 44 veM sUtroM ke RSi kA nAma bhI kRSNa hI hai| kintu vidvAnoM kA abhimata hai ki ye kRSNa RSi devakI putra kRSNa se bhinna hai|43 kRSNa RSi ke nAma para kArNAyana gotra pracalita huaa| vijJoM kA anumAna hai ki isa gotra pravartaka ke nAma para hI vasudeva ke putra kA nAma kRSNa rakhA gayA hai|44 Rgveda kI anya do RcAoM meM apatya-bAlaka ke rUpa meM kaSNiya zabda AyA hai|45 AMgarisa RSi ke ziSya kaSNa kA nAma kauSItaki brAhmaNa meM milatA hai / 46 aitareya AraNyaka meM kRSNa harita nAma AyA hai|47 kRSNa nAmaka eka asurarAja apane dasa sahasra sainikoM ke sAtha aMzumatI (yamunA) ke taTavartI pradeza meM rahatA thaa| 41. vizeSa varNana jAnane hetu bhadanta Ananda kausalyAyana anuvAdita jAtaka kathAoM ke caturtha khaMDa meM saM0 454 kI 'ghaTa jAtaka' kathA pddh'ie| 42. braja kA sAMskRtika itihAsa, le0 prabhudayAla mittala pR0 15-16 / 43. vaiSNa vijma zaivijma-bhaNDArakara pR0 15 44. hindI sAhitya meM rAdhA-dvArakAprasAda mittala pR0 28 / 45. vahIM pR0 28 / 46. Rgveda 1-116-23, 17-7 / 47. kRSNo hatAGgiraso brAhmaNAm chaMsIya tRtIyaM savanaM dadarza / -sAMkhyAyana brAhmaNa a0 30 AnandAzrama pUnA / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya meM zrIkRSNa 177 vRhaspati kI sahAyatA lekara indra ne use parAjita kiyA / Rgveda meM indra ko kRSNAsura kI garbhavatI striyoM kA vadha karane vAlA kahA hai|49 __chAndogya upaniSad meM kRSNa devakI putra kahe gaye haiN| ve ghora aGgirasa RSi ke nikaTa adhyayana karate haiN| devakInandana zrIkaSNa ke lie vAsUdeva, viSNu, nArAyaNa, govinda, Adi aneka nAma pracalita rahe haiN| kRSNa vadesUva ke putra the ataH vAsudeva kahalAte the| aneka sthaloM para vAsudeva kA ullekha AyA hai| aitareya brAhmaNa meM viSNu ko sarvopari deva mAnA hai|52 Rgveda meM viSNu zabda kA prayoga anekArthaka aura vipula hai, kintu usakI eka vizeSatA yaha hai ki vaha sarvatra eka divya mahAna aura vyApaka zaktikA pratIka rahA hai / 53 viSNa ke vividha rUpoM kA varNana je0 goMDA nAmaka vidvAna ne apane zodha grantha espaiTaksa oNva arlI viSNaijma meM vistArapUrvaka kiyA hai| viSNu kI zakti kA uttarottara vikAsa brAhmaNa granthoM meM milatA hai| viSNa ke vaiziSThya kI kathAe zatapatha brAhmaNa"4 aura taittirI yAraNyaka meM milatI haiM aura usakI mahattA maitraya upaniSad aura kaThopaniSad55 meM batAI gaI hai| kRSNa ko zAntiparva meM viSNu kA rUpa batAyA hai / 56 gItA meM kRSNa viSNu ke pUrNa avatAra hai| mahAbhArata meM kRSNa ke lie govinda nAma bhI AyA hai / vAsudeva zrIkRSNa ne zAnti parva meM apanA nAma govinda batAyA hai / 48. aitareya AraNyaka 3 / 2 / 6 46. Rgveda 1 / 10 / 11 50. chAndogyopaniSad, tRtIya adhyAya, saptadaza khaNDa zloka 6, gItApresa gorkhpur| 51. dekhie-tIrthaMkara aura vAsudeva / 52. aitareyabrAhmaNa-1-1 / 53. J. Gonda. Aspects of Early Vishnuism, P. 3. 54. zatapatha 1 / 2 / 5 / 14-1-1 55. kaThopaniSad 36 56. mahAmArata zAnti parva a048 / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ___ kRSNa nara rUpa meM avatarita hokara bhI nArAyaNa rUpa kI sabhI viziSTatAoM se yukta haiN| "nArAyaNaM namaskRtya naraM caiva narottamam" kaha kara mahAbhAratakAra ne unakA abhinandana kiyA hai| unake divya bhavya mAnavIya svarUpa ke darzana hameM mahAbhArata meM hote haiN| mahAbhArata ke kRSNa kA vyaktitva AkarSaka hai| indranIla maNi ke samAna unakA zyAmavarNa zobhAyukta thaa| kamala sadRza unake netra the, sUDaula, mana mohaka unakI bAhya chavi thii| apane apratima rUpa ke sAtha hI ve atula balasampanna bhI the| unakA uttama caritra sabhI prakAra ke zreSTha gUNoM aura AdarzoM kI khAna hai| ve mahAn vIra, mitrajanoM ke prazaMsaka, jAti aura bandhu bAMdhavoM ke premI, kSamAzIla, ahaMkAra rahita, brAhmaNa bhakta, bhayAturoM kA bhaya dUra karane vAle, mitroM kA Ananda bar3hAne vAle, samasta prANiyoM ko zaraNa dene vAle, dIna-duHkhiyoM ko pAlane meM tatpara. zAstrajJAnasampanna, dhanavAna, sarvabhUtavandita, zaraNAgata ko vara dene vAle, zatra ko abhaya dene vAle, dharmajJa, nItijJa, vedoM ke vaktA, tathA jitendriya kahe gaye haiN| ve dhairyazAlI, parAkramI, buddhimAna aura tejasvI haiM / 58 isa prakAra kakRSNa loka ke rakSaka, dharma va nIti ke saMsthApaka aura Adarza puruSottama haiN| zatapatha brAhmaNa meM nArAyaNa kA ullekha hai / Rgveda meM pAMJcarAtra-satra kA prayojaka puruSa tathA puruSa-sUkta kA kartA bhI nArAyaNa 57. vIro mitrajana zlAghI, jJAti-bandhujanapriyaH / kSamAvAMzcAnavAdI, brahmajJo brahmanAyakaH / / bhayahartA bhayArtAnAM, mitrANAM nandivardhanaH zaraNyaM sarvabhUtAnAM dInAnAM pAlane rataH zrutavAnarthasampannaH sarvabhUta namaskRtaH / samAzritAnAM varadaH zatrUNAmapi dharmavit nItijJo nItisampanno, brahmavAdI jitendriyaH / - mahAbhArata anuzAsana parva 147 / 16-20 58. tasmin dhRtizca, vIryaM ca prajJA caujazca mAdhave / --udyoga parva 656 56. zatapatha brAhmaNa 13-3-4 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya meM zrIkRSNa 176 ko batAyA hai" / taittirIyAraNyaka meM nArAyaNa ko savaguNa sampanna kahA hai" / mahAbhArata ke nArAyaNIya upAkhyAna meM nArAyaNa ko sarvezvara kA rUpa diyA gayA hai / mahAbhArata ke anusAra mArkaNDeya ne yudhiSThira ko batAyA ki janArdana hI svayaM nArAyaNa haiM / vAsudeva aura arjuna kA mahAbhArata meM kaI sthAnoM para nara aura nArAyaNa ke rUpa meM nirdeza hai 2 / kRSNacaritra kA varNana kucha purANoM meM vistAra se aura kucha purANoM meM saMkSepa se AyA hai / nimnalikhita purANoM meM kRSNacaritra kA varNana vistAra se AyA hai- padmapurANa, vAyupurANa, vAmanapurANa, kUrmapurANa, brahmavaivartapurANa, harivaMzapurANa aura zrImadbhAgavata / brahmapurANa meM kRSNa kI kathA vistAra se dI gaI hai / padmapurANa ke pAtAlakhaNDa meM kRSNacarita kA varNana AyA hai / zrIkRSNa ke mAhAtmya kA prarUpaNa 66 veM adhyAya se 72 veM adhyAya taka hai aura 73 se 83 adhyAya taka vRndAvana Adi kA mAhAtmya aura kRSNalIlA kA varNana hai / viSNupurANa ke cothe aMza ke 15 veM adhyAya meM zrIkRSNa ke janma kA varNana hai aura pAMcaveM aMza meM kRSNa kA caritra vizeSa rUpa se diyA hai aura unakI lIlAoM ke sAtha rAsa kA bhI varNana diyA hai / zrImadbhAgavata meM kRSNa ko parama brahma batAyA gayA hai / sattarahaveM aura unnIsaveM adhyAya meM gopoM aura gAyoM ko dAvAnala se bacAne kA ullekha hai / ikkIsaveM adhyAya meM veNugIta hai| bAvIsaveM adhyAya meM cIra-haraNalIlA kA varNana hai / gItA aura bhAgavata donoM ne zrIkRSNa ko jJAna, zAMti, bala, aizvarya, vIrya aura teja - ina chaha guNoM se viziSTa mAnA hai / zrImadbhAgavata meM kRSNa ke rUpoM kA citraNa isa prakAra huA hai -- 1 adbhutakarmA asura saMhAraka kRSNa, 2 bAla -- 60. Rgveda 12 / 6 / 1, 12 / 10 60 / 61. taittirIyAraNyaka 10 / 11 / 62. mahAbhArata vanaparva 16-47 tathA udyogaparva 46 - 1 / 63. zrI madbhAgavata dazamaskandha 8-45, 3-13, 24-25 / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa kRSNa, 3 gopIvihArI kRSNa, 4 rAjanIti vettA, kUTanIti-vizArada zrIkRSNa, 5 yogezvara zrIkRSNa, 6 parabrahmasvarUpa zrIkRSNa / bhAgavata ke dvitIya skaMdha ke saptama adhyAya meM kRSNa aura balarAma ke avatAroM kI ora saMketa kiyA gayA hai| tRtIya adhyAya meM anya lIlAoM kA varNana hai| dazamaskaMdha ke pUrvArddha meM zrIkRSNa kA bAlacaritra tathA gopI-vihAra hai| dazama skaMdha meM lIlAoM kA vizada citraNa hai| eka zabda meM kahA jAya to zrImadbhAgavata meM mahAbhArata, gItA Adi kA samanvaya huA hai| usameM eka ora mahAbhArata meM kurukSetra ke yuddha meM pANDavoM ke sakhA vIra kRSNa kA rUpa tathA dUsarI ora gItA ke sAdhuoM ke paritrAtA tatha pApiyoM ke vinAzaka evaM dharma kI sthApanA kara niSkAma karmayoga kA upadeza dene vAle zrIkRSNa kA rUpa nihArane ko milatA hai| vAyapurANa ke dvitIya khaNDa ke cautIsaveM adhyAya meM syamaMtaka maNi kI kathA ke varNana meM kRSNa kA vivaraNa AyA hai| vAyapurANa ke dvitIya khaNDa ke bayAlIsaveM adhyAya meM zrIkRSNa ko akSara brahma se pare aura rAdhA ke sAtha goloka-lIlA vilAsI batAyA hai|4 / yahI upaniSadoM kA arUpa, anirdezya aura anirvAcya brahma hai| yahI kisI nAma dvArA abhihita na kiyA jAne vAlA parama tattva hai jise sAtvata vaiSNava zrIkRSNa kahate haiN| agnipurANa ke bArahaveM adhyAya meM kRSNAvatAra kI kathA hai| brahmavaivartapurANa meM zrIkRSNa ke carita kA pUrNa vivecana hai| usake terahaveM adhyAya meM 'kRSNa' zabda kI aneka dRSTiyoM se vyAkhyA kI hai| kRSNa zabda kA 'ka' akSara brahmavAcaka, 'R' anantavAcaka 'Sa' zivavAcaka, na dharma vAcaka, a viSNu vAcaka, aura visarga naranArAyaNa artha kA vAcaka hai|65 sarvAdhAra, sarvabIja, aura sarvamUrti svarUpa hone ke kAraNa ve kRSNa kahalAte haiN| ___mArkaNDeya purANa kI jo viSayasUcI nAradIya purANa meM dI gaI hai usake anusAra mArkaNDeya purANa meM yaduvaMza, zrIkRSNa kI lIlAe, 64. vAyupurANa dvitIya khaNDa a0 42 zlo0 42 se 57 / 65. brahmavaivartapurANa 13 / 55-68 / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya meM zrIkRSNa 181 dvArikA varNana Adi honA cAhie, kintu vartamAna meM upalabdha pustakoM meM vaha nahIM hai| vAmanapurANa meM kezI, sura tathA kAla nemi ke vadha kI kathA hai / kUrmapurANa ke pUrvArdha meM yaduvaMza kA varNana hai / paccIsaveM adhyAya meM kRSNa putra-prApti ke lie mahAdava Adi kI ArAdhanA karate haiM / sattAIsaveM adhyAya meM sAmba Adi kumAroM kA varNana hai| ___ garuDapurANa ke AcAra kANDa meM kRSNalIlAoM kA varNana hai|66 isa meM pUtanAvadha, yamalArjuna uddhAra kAliyadamana, govarddhana dhAraNa, kesI-cANUra vadha, saMdIpani guru se zikSA lAbha Adi sabhI kathAeM saMkSepa meM dI gaI haiN| gopiyoM kA tathA kRSNa kI rukmiNI, satyabhAmA Adi aSTa patniyoM kA ullekha hai, kintu rAdhA kA nAma nahIM AyA hai| 23 veM adhyAya meM gItA kA sAra bhI prastuta kiyA hai| 27veM adhyAya meM jAmbavatI ke sAtha kRSNa pANigrahaNa kA varNana bhI hai| brahmANDa purANa ke bIsaveM adhyAya meM kRSNa ke janma lene Adi kI ghaTanAe haiN| daivI bhAgavata ke caturthaskandha meM bhI zrIkRSNa kI kathA variNata hai| harivaMzapurANa meM gopAlakRSNa sambandhI sabase adhika kathAe haiN| yaha purANa gAthAtmaka hai aura laukikazailI meM nirmita hai| pAzcAtya vidvAnoM ne isako IsA kI pahalI zatAbdI kI kRti mAnA hai|67 isameM pUtanAvadha, zakaTabhaMga, yamalArjuna patana, mAkhanacorI kAliya damana, dhenukavadha, govarddhana dhAraNa Adi lIlAoM kA vistAra se varNana hai / viSNu parva meM kRSNajIvana kI sampUrNa kathA hai / 68 kRSNa ke saundarya kA nirUpaNa hai / yamalArjuna bhaMga meM kRSNa va balarAma ke aMgoM kA varNana hai| harivaMza ke kRSNa AbAla vRddha sabhI ko priya 66. garuDapurANa, AcAra kAMDa a0 144, zlo0 111 / 67. hindI sAhitya meM rAdhA, pR0 41 dekheN| 68. viSNu parva a0 128 / 66. harivaMzapurANa a0 20 zlo016-20-21 / 70. adhyAya 7, zlo0 7 / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa haiM / jaba kabhI gokula meM upadrava hotA taba gopikAe zrIkRSNa ko surakSita dekhane ke lie Akula-vyAkula ho jAtI thiiN| usameM rAsalIlA kA bhI varNana hai| zrIkRSNa ko viSNu ke avatAra ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki bhASA aura viSayavaividhya kI dRSTi se purANa eka kAla meM nirmita nahIM hue haiM, apitu inakI vibhinna kAloM meM racanA haI hai| sAmpradAyika AcArya apanI-apanI paramparA anukUla ina purANoM meM zrIkRSNa ke caritra kA nirUpaNa karate rahe haiN| inhIM purANoM meM citrita zrIkRSNa caritra ko mukhya AdhAra banAkara saMskRta, apabhraMza, hindI tathA anyAnya prAntIya bhASAoM meM vipula mAtrA meM kRSNa para sAhitya likhA gyaa| ___ jayadeva ne kRSNa ke premI rUpa ko grahaNa kiyA, vidyApati ne usa meM apanA sura milaayaa| kRSNa bhakti zAkhA kA prAdurbhAva huaa| kRSNa bhakti zAkhA meM kRSNa nirguNa nahIM, saguNa haiM, ve parabrahma aura puruSottama haiN| puruSottama kI sabhI krIr3Ae aura lIlAe nitya haiN| vallabhAcArya ne premalakSaNa bhakti ko svIkAra kara puSTimArga kA pravartana kiyaa| unhoMne tathA unakI paramparA ke bhaktakaviyoM ne bhAgavata meM varNita kRSNa ke madhura rUpa ko grahaNa kiyA va prematatva kI baDe vistAra se abhivyaMjanA kii| ina bhaktakaviyoM ke kRSNa, maryAdApAlaka, lokarakSaka kRSNa nahIM, premonmatta gopikAoM se ghire hue gokula ke gopIvallabha kRSNa haiM / sUradAsa, kubhanadAsa, paramAnanda dAsa, kRSNadAsa, chItasvAmI, govindasvAmI, caturbhajadAsa aura nandadAsa ye AThoM aSTachApa ke kaviyoM ke nAma se prasiddha haiN| sabhI ne kRSNa ko iSTadeva mAnakara unakI bAlalIlA, aura yauvanalIlA kA vistAra se vizleSaNa kiyA hai| isameM koI sandeha nahIM ki ina kaviyoM ne zRGgAra aura vAtsalya rasoM ko parAkASTha para pahacAyA hai / mukhya rUpa se inhoMne muktakoM kI racanA kI hai, prabandha ke rUpa meM nhiiN| sUra-sAgara, bhramara-gIta Adi racanAeM kAvya kI dRSTi se mahattvapUrNa haiN| mIrAbAI bhI kRSNa bhakti meM lIna rahA karatI thii| usane zrIkRSNa ko priyatama mAnakara upAsanA kii| narasIjI kA mAyarA, Adi unakI prasiddha racanAe haiN| dekhie - Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya meM zrIkRSNa 183 baso mere nainana meM nandalAla, mohanI mUrati sA~vari sUrati nainA bane rsaal| mora mukuTa makarAkRti kuNDala aruna tilaka die bhAla / mIrA prabhu saMtana sukhadAyI, bhaktavacchala gopAla / / gadAdhara bhaTTa, svAmI haridAsa, zrI bhaTTa, vyAsajI, dhra vadAsa, nAgarIdAsa, alabelI alijI, cAcA hitavRdAvanadAsa jI, bhagavata rasika Adi bhaktikAla ke kaviyoM ne, va rItikAla tathA Adhunika kAla ke kaviyoM ne bho kRSNa para bahuta kucha likhA hai|71 baMkimacandra caTarjI kA kRSNacaritra, hariaudhajI kA priyapravAsa, kanhaiyAlAla mANikalAla muzI kA kRSNAvatAra Adi Adhunika yuga kI sudara kRtiyAM haiN| yUnAnI lekhakoM kA ullekha : candragupta maurya ke darabAra meM niyukta yUnAnI rAjadUta maigasthanIja ne apane jo saMsmaraNa likhe the, ve mUlarUpa meM isa samaya upalabdha nahIM haiM, kintu usake kucha avataraNa eriyana nAmaka eka dUsare yUnAnI lekhaka kI racanA meM milate haiN| usameM maigasthanIja kA kRSNa-sambandhI avataraNa isa prakAra hai___ 'vaha bhAratIya haraklIz2a (harikRSNa) apanI zArIrika aura Atmika zakti meM samasta janasamudAya meM bar3ha hue the| unhoMne bhUmaNDala ko pApa se mukta kara diyA thA aura aneka nagaroM kI sthApanA kI thii| unake dehAvasAna ke pazcAt unake prati devatAoM ke samAna zraddhA vyakta kI gaI thii| una harakloja (harikRSNa) ke prati zaurasenAi (zUrasena janapada ke nivAsI) logoM kI vizeSa rUpa se pUjya dRSTi hai| zaurasenAi logoM ke pradeza meM do bar3e nagara haiM, jinake nAma mathurA tathA klIsovorA (kRSNa puraa| haiM aura jinake nikaTa jobaresa (yamunA) nadI bahatI hai jisameM nAveM calatI haiM.2 / ' 71. dekhie -hindI sAhitya kA itihAsa--rAmacandra zukla / 72. zrI I0 je0 cainoka kRta 'iNDikA' se anuvAdita grantha se / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa upasaMhAra: __isa prakAra hama dekhate haiM ki bhAratIya saMskRti kI jaina, bauddha aura vaidika ina tInoM dhArAoM ne karmayogI zrIkRSNa ke jIvana ko vistAra aura saMkSepa meM yugAnukUla bhASA meM citrita kiyA hai| jahA~ vaidika paramparA ne viSNu kA pUrNa avatAra mAnakara zraddhA aura bhakti se kRSNa kI stavanA kI hai vahA~ jaina paramparA ne bhAvI tIrthaMkara aura zlAghanIyapuruSa mAnakara unakA guNAnuvAda kiyA hai ; tathA bauddha paramparA ne bhI buddha kA avatAra mAnakara unakI upAsanA kI hai| yaha satya hai ki upAsakoM ne apanI-apanI paramparA ke anusAra mahApuruSoM ko citrita kiyA hai| yahI kAraNa hai ki kathAoM ke vividha prasaMga lekhaka kI dRSTi se badalate rahe haiN| vaidika paramparA meM jo rUpa haiM vaha jaina paramparA se kucha pRthaka hai, yahA~ takaki zvetAmbara digambara jaina lekhakoM meM bhI matabheda hai| bauddha paramparA kI kathA to kAphI svataMtra rUpa lie hue hai| hama agale adhyAyoM meM samanvaya kI dRSTi se hI zrIkRSNa ke virATa vyaktitva aura kRtitva kA vizleSaNa kreNge| kisI bhI paramparA kA khaNDana karanA hamArA lakSya nahIM hai / hamArA lakSya kevala vividha dRSTikoNoM kA nidarzana evaM satya tathya kA vizleSaNa karanA hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMsa : eka paricaya kaMsa kA jIvayazA ke sAtha pANigrahaNa * vasudeva kA devakI ke sAtha vivAha * atimukta muni kI bhaviSyavANI vaidika paramparA ke saMdarbha meM . jaina paramparA ke saMdarbha meM . Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMsa : eka paricaya vasudeva hiNDI, triSaSTizalAkApuruSacaritra, Adi granthoM ke anusAra bhojavRSNi mathurA meM rAjya karate the / unake ugraparAkramavAlA ugrasena nAmaka putra huA / yuvAvasthA Ane para dhAriNI ke sAtha usakA pANigrahaNa huA / bhojavRSNi ke pazcAt ugrasena mathurA ke rAjA hue| ekadina mahArAnI dhAriNI garbhavatI huI / garbha ke prabhAva se rAnI ke antaramAnasa meM mahArAjA ugrasena ke zarIra kA mAMsa khAne kI bhAvanA ubuddha huI, para usane apanI yaha kutsita manokAmanA kisI ke sAmane prakaTa nahIM kI / cintA se vaha pratidina kRza hone lagI / ' rAjA ne rAnI ke kRza hone kA kAraNa jAnanA cAhA, taba kisI prakAra lajjA ke sAtha rAnI ne apane hRdaya kI bAta kahI, rAjA ne maMtriyoM se parAmarza kiyaa| taba rAnI ne dohada ko pUrNa karane ke lie maMtrIgaNa rAjA ko eka aMdhere kamare meM le gaye / usI ke sannikaTavartI kamare meM rAnI ko baiThAyA gayA, jahAM se vaha rAjA ke zabdoM ko bhalI-bhAMti suna sake / rAjA ke udara para eka zazaka kA tAjA mAMsa rakhA gayA / zazaka ke mAMsa ko jaba kATane kA pradarzana kiyA gayA taba rAjA itanA jora se cillAyA jaise vastutaH 1. triSaSTizalAkA0 826 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa usI kA mAMsa kATA jA rahA ho / rAjA ke karuNa krandana ko sunakara rAnI atyanta prasanna huI / vaha mAMsa khAkara phUlI na samAI / taba vaha dohadapUtti ho jAne para santuSTa huI tatpazcAt use ghora pazcAttApa huA ki yaha maiMne kyA kiyA? jo putra garbha meM bhI pitA ke prati itanI durbhAvanA rakhatA ho, vaha bAda meM kisa prakAra kI bhAvanA rakhegA, isakI kalpanA kara rAnI dhAriNI bhAvI amaMgala kI kalpanA se sihara uThI / samaya vyatIta huaa| janma lene para bAlaka ko kAMsya kI peTI meM rakhakara, sAtha hI janmapatrikA aura mAtA-pitA ke nAma kI do mudrikAe rakha kara yamunA nadI meM bahA diyA / socA - na rahegA bAMsa na bajegI baaNsuurii| jaba yahAM para bAlaka hI na rahegA taba pitA ko kisI prakAra kA khatarA bhI na hogaa| vaha peTI yamunA nadI meM bahatI huI calI jA rahI thii| subhadra nAmaka zreSThI ne vaha peTI nikAlI / peTI meM tejasvI bAlaka ko dekhakara vaha bahuta prasanna huaa| usane vaha bAlaka pAlana-poSaNa ke lie apanI patnI ko diyaa| bAlaka kA nAma kAMsya kI peTI meM se nikalane ke kAraNa 'kaMsa' rkhaa| bar3A hone para kaMsa vasudeva ke vahAM anucAra rahA, vasudeva se kaMsa ne yuddha Adi kI samasta kalAe siikhiiN|" kaMsa kA jIvayazA ke sAtha pANigrahaNa : usa samaya rAjagRha kA adhipati jarAsaMdha nAmaka prativAsudeva thaa| prAyaH sabhI rAjA usake adhIna the| eka dina prativAsudeva ne 2. so'thograsenabhAyA dhAriNyA udare'bhavat / tasyAzca dohado jajJa patyu: palalabhakSaNe // ___-triSaSTi 0 8 / 2 / 62 3. triSaSTi0 8 / 2 / 69-70 4. kaMsa ityabhidhAM tasya cakratustau tu dNptii| vardhayAmAsatustaM sa madhukSIraghRtAdibhiH / / -triSaSTi0 8 / 2 / 72 5. tatastAbhyAM dazavarSaH sevakatvena so'pitaH / vasudevakumArasya so'bhUttasyApyatipriyaH // -triSaSTi0 8 / 2 / 75 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMsa : eka paricaya 186 soriyapura ke rAjA samudravijaya ko Adeza diyA ki vaha siMha rAjA ko pakaDakara laave| jo siMha rAjA ko pakar3akara lAyegA usake sAtha maiM apanI putrI jIvayazA kA vivAha karUgA / aura rAjya bhI duuNgaa| samudravijaya yuddha ke lie jAne lage, para vasudeva ne kahAmaiM jAUMgA, vasUdeva gaye aura siMha rAjA ko parAsta kara vijayapatAkA phaharAkara ghara para Aye / vasUdeva ko ekAnta meM le jAkara samudravijaya ne kahA -- mujhe eka viziSTa nimittajJa koSTakaM ne batAyA hai ki jarAsaMdha kI putrI jIvayazA kaniSTha lakSaNoM vAlI hai| vaha pati aura pitA ke donoM hI kuloM ko kalaMkita va kSaya karegI, ataH tuma usakA pANigraharaNa mata karanA / jIvayazA kA pANigrahaNa tumhAre anucAra kaMsa ke sAtha karA diyA jAya / samudravijaya jI ne kaMsa ke vaMza kA patA lgaayaa| subhadra zreSThI se mudrikA aura janmapatrI sAtha lekara jarAsaMdha ke darabAra meM gaye / jarAsaMdha ne pUchA-siMha rAjA ko kisane pakar3A ? samudravijaya ne kaMsa kA nAma liyA aura kaMsa ke sAtha jIvayazA kA pANigrahaNa ho gyaa| kaMsa samudravijaya aura vasudeva para bahuta hI prasanna huA aura apane pitA ugrasena para atyanta Rddha / jarAsaMdha kI senA lekara kaMsa mathurA AyA, rAjA ugrasena ko jo usake pitA the, bandI banAkara svayaM mathurA kA rAjA bana gyaa| ugrasena ke atimukta Adi anya putra bhI the / atimuktaka ko pitA kI durdazA dekha, vairAgya utpanna huA aura dIkSA grahaNa kii| 6. triSaSTi0 8 / 2 / 12 / 84 7. vahIM0 8 / 2 / 85-65 8. vasudevaM rahasyUce samudravijayo nRpaH / yajjJAnI kroSTukinAmAcakhyau mama hitaM hyadaH / / jarAsaMdhasya kanyeyaM nAmnA jIvayazA itiH / alakSaNA patipitRkulakSayakarI khalu / -triSaSTi0 8 / 2 / 65-66 6. jarAsaMdhApitabalo mathurAyAmupetya ca / kaMso nRzaMsaH pitaraM baddhavA cikSepa paMjare / -triSaSTi0 8 / 2 / 106 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 vasudeva kA devakI ke sAtha vivAha : jarAsaMdha ne samudravijaya jI Adi kA satkAra kiyA / ve punaH vahAM se sauryapura Aye / vasudeva kA rUpa atyanta sundara thA, unake divya, bhavya evaM cittAkarSaka rUpa ko nihAra kara anekoM mahilAe una para mugdha ho jAtI thIM, kisI ne samudravijayajI se kahA ki vasudeva jidhara se bhI nikalate haiM mahilAeM una para nyauchAvara ho jAtI haiM ! 11 samudravijaya jI ne vasudeva ko rAjamahaloM meM aura bagIcoM meM hI ghUmane kA prema se Adeza diyA / 12 eka dina kubjA dAsI ne yaha bAta vasudeva ko batA dI, vasudeva vahAM se videza yAtrA ke lie nikala par3ate haiM / 23 vasudeva nidAnakRta hone se strI - vallabha the / zatAdhika striyoM ke sAtha unakA pANigrahaNa hotA hai / una sabhI striyoM meM do mukhya striyAM thIM - rohiNI aura devakI / rohiNI se balabhadra putra hue unakA apara nAma rAma bhI thA / 14 devakI kA varNana isa prakAra hai / 1 1 eka samaya kaMsa ne bar3e hI sneha se vasudeva ko mathurA bulAyA / samudravijayajI kI AjJA lekara vasudeva mathurA gaye / 15 jIvayazA ke sAtha baiThe hue kaMsa ne vasudeva se nivedana kiyA ki mRttikAvatI meM mere cAcA devaka rAjA kI putrI devakI hai usake sAtha Apako vivAha karanA par3egA / " 16 10. ugrasenasya cAbhUvannati muktAdayaH sutAH / atimuktaH pitRduHkhAt pravrajyAmAdade tadA // 11. triSaSTi0 8 / 2 / 115-117 12. trisssstti08|2|121-122 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa 15. triSaSTi0 85543 16. vahIM0 8 / 5 / 44-46 13. trisstti08|2|123-126 14. rAma ityabhirAmaM ca tasya nAmAkarot pitA / kramAcca vavRdhe rAmaH sarveSAM ramayan manaH // -- triSaSTi0 85,25-26 -- triSaSTi0 8 / 2 / 108 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMsa : eka paricaya 161 kaMsa ke prastAva ko vasudeva ne svIkAra kiyA aura ve kaMsa ke sAtha vahAM jAne ko taiyAra hue| mArga meM hI nArada RSi mila gaye / unhoMne unakA hArdika satkAra kiyaa| nArada RSi kaMsa aura vasudeva para bahuta prasanna hue / nArada RSi vasudeva aura kaMsa ke jAne ke pUrva hI devakI ke pAsa pahu~ce aura dila kholakara vasudeva ke rUpa saundarya va svabhAva kI prazaMsA kI / devakI nArada ke kahane se vasudeva para mugdha ho gaI / 17 kaMsa aura vasudeva vahAM pahu~ce / devaka rAjA ke sAmane kaMsa ne vivAha kA prastAva rkhaa| pahale devaka rAjA AnAkAnI karatA rahA para anta meM devakI kI tIvra icchA hone se devakI kA vasudeva ke sAtha vivAha kara diyA / " rAjA devaka ne pANigrahaNa ke samaya virAT sampatti ke sAtha dasa gokula ke adhipati nanda ko bhI gAyoM ke sAtha arpita kiyA / 19 vivAha kara kaMsa ke sAtha vasudeva mathurA Aye, vivAha kI prasannatA meM eka mahAn mahotsava kA Ayojana kiyA / 20 atimukta muni kI bhaviSyavANI : mahotsava kI taiyAriyA~ cala rahI thIM / usa samaya kaMsa ke laghubhrAtA atimukta muni, jinakA zarIra ugra tapa kI sAdhanA karane se atyanta kRza ho cukA thA, jinheM aneka labdhiyA~ prApta ho cukI thIM, bhikSA ke lie kaMsa ke vahAM Aye / usa samaya kaMsa kI patnI jIvayazA abhimAna kI madirA se bebhAna banI huI thI / vaha atimukta muni se amaryAdita vANI meM isa prakAra bolI- "are devara ! tuma ThIka samaya 17. triSaSTi0 8 / 5 / 54 se 56 18. jajJa e vivAhaH puNye'hni devakI-vasudevayoH / tAratAraM gIyamAnairnavairdhavala maMgalaiH 11 - triSaSTi0 8|5|65-68 16. devako vasudevAya dadau svarNAdi bhUrizaH / dazagokulanAthaM naMda gokoTisaMyutam // ca 20. triSaSTi0 8570 -- triSaSTi0 8 / 5 / 66 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa para yahA~ para Aye ho / acchA ho tuma mere sAtha nRtya karo, gAyana karo !' vaha muni se ucchala majAka karane lagI / 21 muni bahata samaya taka usakA abhadra vyavahAra dekhate rahe, caMdana zItala hotA hai para candana ko yoM hI ghisA jAya to usameM se bhI Aga paidA ho jAtI hai / muni svabhAvataH zAnta hote haiM, para adhika kaSTa dene para unheM bhI kabhI-kabhI krodha A jAtA hai| jJAnI atimukta muni ne roSa meM kaha diyA-are jIvayazA ! jisake nimitta yaha utsava manAyA jA rahA hai, usakA sAtavAM garbha tere pitA aura pati ko mArane vAlA hogA / 22 muni kI gaMbhIra ghoSaNA sunate hI jIvayazA kA mada utara gyaa| usane muni ko chor3a diyA23 mani cale gaye / jIvayazA ne zIghra ho kaMsa ke pAsa pahuMca kara AMkhoM se AMsU ko barasAkara muni kI bhaviSyavANI sunaaii| mani kI bhaviSyavANI ko sunakara kaMsa bhI eka bAra kAMpa utthaa| kyoMki muni kI vANI kabhI bhI mithyA nahIM hotI24, dUsare hI kSaNa usane socA-- jaba taka yaha bAta prakaTa nahIM ho jAtI taba taka mujhe pUrA prabandha kara lenA caahie| vasudeva se devakI ke sAtoM garbha mujhe mAMga lene caahie| kaMsa sIdhA vasUdeva ke pAsa gayA aura usane atyanta namratA ke sAtha vasudeva se kahAApa to mere mahAn upakArI haiM / Apane hI zastra vidyA Adi mujhe sikhAI hai| Apane hI merA jIvayazA ke sAtha vivAha kraayaa| aba merI eka icchA kI pUrti karane kI kRpA kreN| vaha yaha ki devakI ke 21. (ka) sAdhUtsava dine'muSmin devarAsi samAgataH / nRtya gAya mayA sArdhamityAdi bahudhA tayA / / -triSaSTi0 8 / 5 / 71 ' (kha) vasudeva hiNDI 22. so'pi jJAnI zazaMsaivaM yannimitto'yamutsavaH / tadgarbhaH saptamo haMtA patipitrostvadIyayoH / / -triSaSTi0 8 / 5 / 74 23. tAM vAcauM sphurjathunibhAM zrutvA jIvayazA drutam / bhayAd gatamadAvasthA taM mumoca mahAmunim // -triSaSTi0 8.175 24. triSaSTi0 8 / 176 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMsa : eka paricaya 163 sAta garbha janmate hI Apa mujhe de deN|25 saralahRdaya vasudeva kaMsa ke kapaTa ko nahIM samajha ske| unhoMne socA-kaMsa ke kAraNa ho merA devakI ke sAtha pANigrahaNa huA hai, ataH yaha jaba mAMgatA hai to mujhe de denA caahie| unhoMne kaMsa ke kahe anusAra abhivacana de diyA ki sAtoM putra janmate hI tumhAre adhIna hoMge / 26 kaMsa vasudeva se vacana lekara bahuta prasanna huaa| muni kI bhaviSyavANI nahIM jAnane vAlI devakI ne bhI kahA-bhAI ! tumhArI icchA ke anusAra hI hogA / vasudeva aura tumhAre putra meM koI antara nahIM hai, hamArA donoM kA sambandha bhI tumhAre kAraNa hI to huA hai| vasudeva kaMsa ko vacana dekara jaba ghara para pahu~ce taba unheM atimukta muni kI bhaviSyavANI kA patA claa| unheM vicAra AyAmadhura zabda bolakara kaMsa ne mujhe Thaga liyA hai, para aba kyA ho sakatA thA !27 vaidika paramparA ke saMdarbha meM : vaidika paramparA ke graMthoM ke anusAra se ekabAra mathurA nagarI meM vasudevajI devakI ke sAtha vivAha kara apane ghara jAne ke lie prasthita hue| usa samaya rAjA ugrasena kA pUtra kaMsa ne unheM svarNamaNDita ratha meM baiThAkara bahina devakI kI prasannatA ke lie ghor3oM kI rAsa pakar3a lii| ___mahArAjA devaka ne kanyA ko vidA karate samaya svarNamAlA se vibhUSita cAra sau hAthI, pandraha hajAra ghor3e, aThAraha sau ratha tathA vicitra vastrAbhUSaNoM se vibhUSita do sau sukumAra dAsiyAM daheja meM diiN|28 mArga meM jisa samaya kaMsa devakI kA ratha calA rahA thA usa 25. sapteto devakI garbhAJjAmAnAnmamArpayeH / vasudevo'pyUjumanAstAthA pratyapadyata // -triSaSTi0 8 / 5 / 77 se 83 26. triSaSTi0 8 / 5 / 84-86 27. ugrasenasutaH kaMsaH svasuH priyacikIrSayA / razmInhayAnAM jagrAha rokmai rathazatairvRtaH / / -zrImadbhAgavata 10 / 1 / 30, pR0 216 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa samaya use yaha AkAzavANI sunAI dI---are mUrkha ! jisako tU ratha meM baiThAkara le jA rahA hai usI devakI kA AThavAM bAlaka tujhe maaregaa|29 AkAzavANI sunate hI kaMsa devakI ko mArane ke lie udyata ho gyaa| usane usI samaya devakI ke keza pakar3a lie|3deg usa samaya kaMsa ko mahAkrU ra karma karate hue dekhakara vasudeva ne kaMsa ko samajhAte hue kahA- isa samaya ise mAranA ucita nahIM hai / he saumya ! isa devakI se to Apako kucha bhI bhaya nahIM hai, ataH jina putroM se Apako bhaya hai, ve sabhI putra maiM Apako sauMpa detA huuN|32 isa prakAra vasudeva ne usa samaya dakSatA se kArya kiyaa| eka mahAn anartha hone jA rahA thA use bacA liyaa| kaMsa ne apanI bahina ko mArane kA saMkalpa chor3a diyaa|33 28. catuH zataM pAribarha gajAnAM hemamAlinAm / azvAnAmayutaM sAdhU rathAnAM ca triSaT zatam // dAsInAM sukumArINAM dve zate samalaMkRte / duhitre devakaH prAdAdyAne duhitavatsalaH / / --- zrImadbhAgavata 10 / 1 / 31-32, pR0 216 26. pathi pragrahiNaM kaMsamAbhASyAhAzarIravAk / asyAstvAmaSTamo garbho hantA yAM vahase'budha / -zrImadbhAgavata 10 / 1134 30. ityuktaH sa khalaH pApo bhojAnAM kulapAMsavaH / bhaginIM hantumArabdhaH khaGgapANiH kace'grahIt / / 35 / 31. taM jugupsitakarmANaM nRzaMsaM nirapatrapam / / vasudevo mahAbhAga uvAca parisAntvayan / / 36 / 32. nAsyAste bhayaM saumya ! yadvai sAhAzarIravAk / putrAnsamarpayiSye'syA yataste bhayamutthitam / / 54 / 33. svasurvadhAnnivavRte kasastadvAkyasAra vit / vasudevo'pi taM prIta: prazasya prAvizadgRham / / 55 / -sabhI uddharaNa zrImadbhAgavata 1011 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMsa : eka paricaya jaina paramparA ke saMdarbha ke : usa samaya bhaddilapura nagara meM nAga seTha kI sulasA nAmaka strI thI, 34 vaha mRta baccoM ko janma diyA karatI thI, ataH usane hariNaigaSI deva kI upAsanA kI / usa para deva prasanna huA / deva devakI ke baccoM ko sulasA ke vahA~ para rakha detA thA aura sulasA ke mRta baccoM ko devakI ke vahA~ para rakha detA thA / devakI ke chahoM putra sulasA ke vahAM para abhivRddhi ko prApta hue unake nAma 1 anIkayaza, 2 anantasena, 3 ajitasena, 4 nihatArI, 5 devayaza aura 6 zatru sena hue / 35 jisakA vizeSa paricaya ariSTanemi ke prakaraNa meM diyA gayA hai / devakI ke mRta chahoM putroM ke sAtha kaMsa ne nRzaMsatApUrvaka bartAva kiyA / kaMsa atyanta pramudita thA ki merA prayAsa pUrNa saphala rahA / 34. itazca bhaddilapure zreSThIbhyo nAga ityabhUt / zreSThinI sulamA nAma paramazrAvakau ca tau // 35. triSaSTi0 8 / 5 / 60-67 165 - triSaSTi0 8581 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gokula aura mathurA meM zrIkRSNa zrIkRSNa kA janma . zakunI aura pUtanA . yamalArjanoddhAra . balarAma ko gokula meM bhejanA . nimittajJa kA kathana . kRSNa kA dhanuSya car3hAnA . kAliyA nAga damana padmottara aura campaka vadha . kaMsa vadha . satyabhAmA ke sAtha pANigrahaNa . somaka kA Agamana . Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gokula aura mathurA meM zrIkRSNa zrIkRSNa kA janma : zrIkRSNa bhAratIya saMskRti ke jAjvalyamAna nakSatra rahe haiM / jaina aura vaidika donoM hI paramparAoM meM mukta kaMTha se unake yazogAna gAye gaye haiM / donoM hI paramparAoM meM ve eka mahAn vyakti ke rUpa uta kiye gae haiM / vaidika paramparA meM ve viSNu ke avatAra mAne gae haiM to jaina paramparA meM ve zlAghanIyapuruSa evaM bhAvI tIrthaMkara svIkAra kiye gae haiM / jaina dRSTi se jaba zrIkRSNa devakI ke garbha meM Ate haiM taba mAtA devakI svapna meM siMha, agnigaja, dhvajA, vimAna, aura padma sarovara dekhatI hai / " zrIkRSNa kA janma bhAdrapada aSTamI kI ardharAtri ko hotA hai / usa samaya sarvatra duHkha aura aMdhakAra phailA huA thA / mausama bhI 1. ( ka ) triSaSTi0 858 (kha) vasudeva hiNDI anu0 pR0 482 2. putra nabhaH sitASTamyAM nizIthe'sUta devakI / kRSNaM sadevasAnnidhyaM zatruhapAtaghAtinam // - triSaSTi0 851100 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa bhayAvanA thA / AkAza meM kAlI ghaTAeM chAyI huI thIM, bijaliyAM kar3aka rahI thIM / pracaNDa varSA ho rahI thI / sAmAjika aura rASTrIya jIvana meM bhI bhayAnaka tUphAna A rahA thA / kaMsa ke krUra zAsana kI kAlI ghaTAeM chAyI huI thIM / jarAsaMdha ke atyAcAra kI bijaliyA~ kar3aka rahI thIM / duryodhana aura zizupAla jaisI madAndha zaktiyA~ bhAratIya kSitija para maMDarA rahI thIM / 'jisake pAsa zakti hai vahI isa dharatI kA adhipati hai / ' zaktihIna ko jIvita rahane kA adhikAra nahIM / ' isa mAnyatA kI bhayAnakatA se sabhI kA mAnasa vyathita thA / tAtparya yaha hai ki prakRti meM hI nahIM, samAja meM bhI tUphAna macalarahA thA / isa antarbahira tUphAna ke bIca zrIkRSNa kA janma hotA hai | zrIkRSNa ke puNya ke prabhAva se kArAgRha ke bAhara jo paharedAra kaMsa kI AjJA se paharA de rahe the unheM gaharI nIMda AjAtI hai / 3 200 1 mahArAnI devakI ne vasudeva se kahA- patirAja ! kaMsa ne chala karake hamAre garbha ke bacce mAMga liye the / isake pUrva ke mere chaha bAlakoM ko usane mAra DAlA hai / isa bacce kI kisI prakAra rakSA kareM / Apa isa bAlaka ko gokula meM le jAyeM aura nanda ke ghara rakha deM / yaha vahIM para bar3A hogA / 5 vasudeva ne devakI kI bAta sunakara apanI sahamati prakaTa kI / ve usI samaya bAlaka ko lekara cala diye / dvAra Adi svataH khulate 3. vasudeva hiNDI meM 4. (ka) vasudeva hiNDI pR0 368-6 meM mArane kA spaSTa ullekha hai / (kha) triSaSTizalAkApuruSacaritra, parva : sarga 8, 5, zloka 60-67 taka, cauppanna mahApurisacariyaM - zloka 46-47 pR0 183 aura harivaMzapurANa sarga 35, zloka 1-15 ke anusAra devakI ke chaha sajIva bAlakoM ko hariNaigamesI parivartana karatA hai aura sulasA ke mRta bAlakoM ko devakI ke pAsa rakhatA hai aura kaMsa unheM pachAr3atA hai / (ga) hateSu SaTsu bAleSu devakyA augraseninA / -- bhAgavataskaMdha, 10, a0 2, zloka 4 ke anusAra devakI ke janme hue balabhadra ke pahale ke chaH sajIva bAlakoM ko kaMsa paTaka kara mAra detA hai / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gokula aura mathurA meM zrIkRSNa 201 ge| sabhI loga nidrAdhIna the kintu daravAje para piMjare meM baddha ugrasena usa samaya bhI jaga rahe the| unhoMne sAzcarya pUchA-kauna hai ? vasUdeva ne dhIre se kahA-kaMsa kA zatra hai| yaha tumheM kArAgRha se mukta kregaa| zatru kA nigraha karegA, kintu yaha bAta atyanta gopanIya hai, kisI se Apa kaheM nhiiN| vasudeva bAlaka ko lekara nanda ke ghara pahu~ce / usa samaya nanda kI dharmapatnI yazodA ne eka putrI ko janma diyA, ataH vasudeva ne use apanA putra diyA aura usake badale meM usakI putrI ko lekara ve punaH devakI ke pAsa Aye aura devakI ko yazodA kI putrI de dii| vasudeva jyoMhI devakI ke kamare se bAhara Aye tyoMhI dvArapAloM kI nidrA khula gii| 'kauna janmA hai', kahate hue kanyA ko dekhaa| ve usI samaya bAlikA lekara kaMsa ke pAsa gaye, bAlikA ko dekhakara kaMsa ne apanI mUchoM para hAtha pherate hue kahA-atimukta muni ne bhaviSyavANI kI thI ki devakI kA sAtavAM garbha tujhe mAregA kintu vaha to lar3akI ke rUpa meM paidA haA hai, mani kI bhaviSyavANI mithyA ho gii| yaha bAlikA merA kyA bigAr3a sakatI hai ? bAlikA meM zakti kahA~ hai ? 5. naMdasya gokule nItvA mucemaM mama bAlakam / gRhe mAtAmahasyeva tatra vadhiSyate hyasau // -triSaSTi0 8 / 5 / 102-104 6. (ka) vasudevahiNDI (kha) triSaSTi0 8 / 5 / / 105-110 (ga) bhava-bhAvanAM gA0 2163 se 2165 pR0 146 7. (ka) sutaM datvA yazodAyai zaurirAdAya tatsutAm / AnIya devakIpAve sutasthAne'mucat kSaNAt // 112 / (kha) bhava-bhAvanA gA0 2166-2167 8. zaurizca niryayau te ca prabuddhA: kaMsapUruSA / kiM jAtamiti jalpaMto dadRzustatra tAM sutAm // 113 / 6. tAM kaMsasyArpayaMste'tha dadhyau kaMso'pi yo mama / mRtyave saptamo garbhaH sa strImAtramabhUdasau // 114 / -sabhI sthala triSaSTi0815 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa saMghadAsa gaNI aura AcArya hemacandra11 ke anusAra kaMsa ke Adeza se bAlikA kI nAka kATa dI gaI, aura vaha punaH devakI ko de dI gii| ___ AcArya jinasena ke anusAra usakI nAka capaTI kI gii|12 zrImadbhAgavata ke anusAra viSNu kI yogamAyA yazodA ke udara se putrI rUpa meM janma lekara vasudeva ke hAtha devakI ke pAsa pahu~catI hai| aura devakI ke garbha se janme hue zrIkRSNa vasudeva ke hAtha yazodA ke vahA~ para paha~cate haiN| usa pUtrI ko mArane ke lie kaMsa pachAr3atA hai, paTakatA hai, para vaha yoga mAyA hokara chiTaka jAtI hai| vaha jAtI huI yaha udghoSaNA bhI karatI hai ki tumhArA zatra, to utpanna ho cukA hai| kaMsa ko kahIM patA na laga jAya ki sAtaveM garbha kA bAlaka jIvita hai, ataH eka mahIne ke pazcAt devakI gaupUjana ke bahAne gaukUla meM jAtI hai| vahA~ apane pyAre putra zrIkRSNa ko dekhakara vaha atyanta prasanna hotI hai| usake pazcAt samaya-samaya para devakI gau 10. (ka) vasudeva hiNDI (kha) bhava-bhAvanA, 2166 11. chinnanAsApuTAM kRtvA devakyAstAM samarpayat / -triSaSTi0 8 / 5 / 115 12. vicintya zaMkAkulitastadeti nirastakopo'pi sa dIrghadarzI / svayaM samAdAya kareNa tasyAH praNadya nAsAM cipiTIcakAra / / -harivaMzapurANa 35 // 32, pR0 452 A zrImadbhAgavata -10 // 3 // 52 13. tAM gRhItvA caraNayorjAtamAtrAM svasuH sutAm / apothayacchilApRSThe svArthonmUlitasauhRdaH / / sA taddhastAtsamutpatya hadyo devyambaraM gtaa| adRzyatAnujA viSNoH sAyudhASTamahAbhujA / / upAhRtorubalibhiH stUyamAnedamabravIt // kiM mayA hatayA manda-jAtaH khalu tavAntakRt / yatra kva vA pUrvazatrurmA hiMsIH kRpaNAnvRthA // -zrImadbhAgavata 10 / 4 / 8 se 12 pR0 233-34 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 gokula aura mathurA meM zrIkRSNa pUjA kA bahAnA lekara gokula meM jAtI rahatI hai / 14 putra ke divya teja ko dekhakara usakI prasannatA dina-pratidina bar3hane lagatI hai| kRSNa ke kAntimaya zyAma rUpa ko dekha kara bAlaka kA nAma zrIkRSNa rakhA jAtA hai / 15 ___ jaina aura vaidika donoM hI paramparA ke granthoM meM zrIkRSNa ke alaukika vyaktitva aura kRtitva ko batAne vAlI bAlyakAla kI aneka cAmatkArika ghaTanAe likhI gaI haiN| ve sArI ghaTanAe aitihAsika hI haiM, aisA nizcita rUpa se nahIM kahA jA sktaa| hama yahA~ itanA hI batAnA cAhate haiM ki ve ghaTanAe jaina aura vaidika granthoM meM kisa-kisa rUpa meM AyI haiMzakunI aura pUtanA : triSaSTizalAkApuruSa caritra va bhava-bhAvanA ke anusAra sUrpaka vidyAdhara kI putrI zakunI aura pUtanA ye donoM vasudeva kI virodhinI thiiN| unheM kisI taraha jJAta ho gayA thA ki kRSNa vasudeva kA putra hai ataH zrIkRSNa ko mArane ke lie ve gokula meM AyIM / zakunI ne zrIkRSNa ko jora se dabAyA, bhaya utpanna karane ke lie jora se karNakaTa kilakAriyAM kI, kintu kRSNa Dare nahIM apitu unhoMne zakunI ko 14. (ka) vasudeva hiNDI devakI lambhaka anuvAda pR0 483 (kha) tato'nvitA bahustrIbhiH sarvatogopathena gAH / __ arcantI gokUlaM gacchevakya pi tathAkarot // zrI vatsalAMchitoraskaM nIlotpaladaladyu tim / utphullapuDarIkAkSa cakrAdyakakarakramam // nIlaratnamivonmRSTaM yazodotsaMgavartinam / dadarza hRdayAnaMda naMdanaM tatra devakI / / -triSaSTi0 8 / 5 / 116-121 (ga) bhava-bhAvanA gA0 2201-2204 15. triSaSTi0 8 / 5 / 116 16. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 123-126 (kha) bhava-bhAvanA gA0 2206 se 2210 pR0 147 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa hI samApta kara diyaa| pUtanA ne viSa-lipta stana zrIkRSNa ke muha meM diye, para kRSNa kA bAla bAMkA na huA, vaha svayaM hI mara gii| ____ AcArya jinasena ke harivaMzapurANAnusAra eka dina kaMsa ke hitaiSI varuNa nAmaka nimittajJa ne usase kahA-rAjan ! yahAM kahIM nagara athavA vana meM tumhArA zatra bar3ha rahA hai, usakI khoja karanI caahie| usake pazcAt zatra ke nAza kI bhAvanA se kaMsa ne tIna dina kA upavAsa kiyA, deviyAM AyIM aura kaMsa se kahane lagI ki hama saba Apake pUrvabhava ke tapa se siddha huI deviyAM haiN| ApakA jo kArya ho vaha kahie / kaMsa ne kahA-hamArA koI vairI kahIM gupta rUpa se bar3ha rahA hai| tuma dayA se nirapekSa ho zIghra hI usakA patA lagA. kara use mRtyu ke muha meM pahu~cAo-use mAra ddaalo| kaMsa ke kathana ko svIkRta kara deviyAM calI giiN| unameM se eka devI zIghra hI bhayaMkara pakSI kA rUpa banAkara aayii| coMca dvArA prahAra kara bAlaka kRSNa ko mArane kA prayatna karane lagI, parantu kRSNa ne usakI coMca pakar3akara itane jora se dabAI ki vaha bhayabhIta ho pracaNDa zabda karatI huI bhAga gaI / dUsarI devI prapUtana bhUta kA rUpa dhAraNa kupUtanA bana gaI aura apane viSa sahita stana unheM pilAne lgii| parantu devatAoM se adhiSThita hone ke kAraNa zrIkRSNa kA mukha atyanta kaThora ho gayA thA, isalie unhoMne stana kA agrabhAga itane jora se cUsA ki vaha becArI cillAne lgii| zrI madbhAgavata ke anusAra kaMsa kRSNa ke nAza ke lie pUtanA rAkSasI ko braja meM bhejatA hai vaha bAlakRSNa ko viSamaya stana pAna karAtI hai| yaha rahasya zrIkRSNa jAna jAte haiM ataH ve stanapAna itanI ugratA se karate haiM ki pUtanA pIDita hokara vahIM mara jAtI hai / 18 yamalArjunoddhAra : zrIkRSNa bar3I hI caMcala prakRti ke the| eka sthAna para Tikakara nahIM rahA karate the| ataH parezAna hokara yazodA unake udara meM eka rassI bAMdha diyA karatI thii| eka dina yazodA rassI bAMdhakara kisI 17. harivaMzapurANa 35 // 37 se 42 pR0 452 se 453 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gokula aura mathurA meM zrIkRSNa 205 Avazyaka kArya hetu par3ausI ke ghara gaI / usa samaya sUrpaka vidyAdhara kA putra apane pitA ke vaira ko smaraNa kara yaha vasudeva kA putra hai' aisA socakara jahAM zrIkRSNa khela rahe the vahAM para AyA aura vidyA ke bala se usane do arjuna jAti ke vRkSoM kA rUpa banAyA / zrIkRSNa usa vakSa ke bIca meM se gaye aura unhoMne usa vRkSa ke Takar3e-Tukar3e kara diye / zrIkRSNa ke apUrva bala se vaha usI kSaNa mara gyaa| zrIkRSNa ke peTa meM DorI bAMdhI jAtI thI, ataH ve dAmodara ke nAma se bhI vizruta hue|19 AcArya jinasena ne jamala aura arjuna ko deviyAM mAnI haiM / 20 zrImadbhAgavata meM bhI yamalArjunoddhAra kI kathA vistAra ke sAtha dI gaI hai|21 18. sA khecaryekadopetya pUtanA nandagokulam / yoSitvA mAyayAtmAnaM prAvizatkAmacAriNI // 4 // vAlagrahastatra vicinvatI zizUn / yadRcchayA nandagRhe'sadantakam / / bAlaM prticchnnnijorutejsN| dadarza talpe'gnimivAhitaM bhasi / / 7 // tasminstanaM durjaravIryamulvaNaM / ghorAGkamAdAya zizordadAvatha / / gADhaM karAbhyAM bhagavAnprapIDaya ta tprANaH samaM roSasamanvito'pibat // 10 / nizAcarItthaM vyathitastanA vyasu AdAya kezAMzcaraNau bhujAvapi // prasArya goSThe nijarUpamAsthitA / vajrAhato vRtra ivApatannRpa / / 13 / -zrImadbhAgavata 10 / 6 / 4 se 13 16. (ka) tau dhUlidhUsaraM kRSNaM mohAnmUni cucuMbatuH / dAmodaretyUcire ca taM gopA dAmabaMdhanAt // -triSaSTi0 8 / 5 / 141 (kha) bhava-bhAvanA gA0 2211-2215 20. yazodayA dAmaguNena jAtu yadRcchayodUkhalabaddhapAdaH / nipIDayantau ripudevatAgau nyapAtayantau jamalArjunau saH // - harivaMzapurANa 35445, pR0 453 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa balarAma ko gokula bhejanA : vasudeva ne jaba ye sabhI ghaTanAeM sunI to unheM bhaya lagA ki kaMsa kRSNa ke parAkrama ko jAnakara aura use pahacAna kara kahIM usakA aniSTa na kara DAle / etadartha unhoMne zauryapUra se apane bar3e lar3ake balarAma ko kRSNa kI sahAyatA ke lie bulAyA aura use sArA rahasya samajhAkara nanda aura yazodA ko putra rUpa meM arpita kiyaa| balarAma se zrIkRSNa ne dhanurvidyA va anya yuddha kalAe~ Adi sIkhIM / 22 zrIkRSNa ke rUpa, zaurya aura guNoM para gokulavAsI atyanta mugdha ho gye| isa prakAra zrIkRSNa ne gokula meM AnandapUrvaka rahate hue gyAraha varSa pUrNa kiye / 23 nimittajJa kA kathana : eka dina kaMsa ghUmatA-ghAmatA devakI ke bhavana meM jA pahu caa| usa samaya chedI huI nAsikA vAlI lar3akI ko dekhakara apane laghubhrAtA atimukta muni kI bhaviSyavANI use smaraNa ho aayii| usane usI samaya sabhA meM jAkara kisI viziSTa nimittajJa ko bulAyA aura prazna kiyA-batAo, muni kI yaha bhaviSyavANI ki 'devakI kA sAtavAM garbha mujhe mAregA, kyA satya hai yA mithyA hai ?24 21. zrIgadbhAgavata 10 / 10 / 1 se 43, pR0 256-263 22. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 146 se 153 (kha) harivaMzapurANa 35 // 64, pR0 456 (ga) bhava-bhAvanA 2217-2216 23. evaM ca krIDatAstatra gopayo rAmakRSNayoH / ekAdaza samA jagmuH suSamAkAlavat sukham // -triSaSTi0 8 / 5 / 166 24. (ka) vasudevagRhe'nyeA rdevakI draSTumAgataH / tAM chinnaikaghrANapuTAM kaMsaH kanyAmudaikSata / / bhIto'tha kaMso vezmaityApRcchannaimittikottamam / saptamAddevakIgarbhAnmuninoktaM vRthAtha na / -triSaSTi0 8.5200 / 201 (kha) bhava-bhAvanA 2347 se 2350 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gokula aura mathurA meM zrIkRSNa 207 __ nimittajJa ne dRr3hatA ke sAtha kahA-rAjan ! muni kA kathana kabhI bhI mithyA nahIM hotaa| vaha pUrNa satya hai / tumhArA anta karane vAlA, devakI kA sAtavAM garbha utpanna ho gayA hai aura vaha kisI sthAnavizeSa para abhivRddhi ko prApta ho rahA hai| yadi tuma usakI parIkSA lenA cAho to jo ariSTanAmaka tumhArA zakti sampanna vRSabha hai, kezI nAmaka jo mahAn azva hai, durdAnta khara aura meSa haiM, unheM vRndAvana meM khule chor3a do| jo ina cAroM ko krIr3A-karate-karate mAra DAle use hI tuma devakI kA sAtavAM garbha ramajhanA / 25 nimittajJa ne kucha dera rukakara punaH kahA-jJAniyoM ne batAyA hai ki bhujA ke bala meM vAsudeva sAmAnya vyaktiyoM se adhika samartha hote haiM / ApakA zatra, vAsudeva hai, vaha mahAka ra kAliyanAga kA damana karegA aura tumhAre padmottara va campaka nAma ke baliSTha hAthiyoM ko bhI mAregA / vahI vyakti eka dina tumhAre prANoM kA anta karegA / 26 ___isa prakAra nimittavettA ke kathana ko zravaNa karate hI kaMsa ke roMgaTe khar3e ho gaye / sAkSAt mRtyu usakI AMkhoM ke sAmane nAcane 25. (ka) naimittiko'pyabhASiSTa na mRSA RSibhASitam / saptamo devakI garbhaH kvacidasti tavAMtakRt / / ariSTo yastavokSAsti kezI nAma mahAhayaH / kha rameSau ca durdAntau muca vRndAvane'tha tAn / girisArAnapyamUn yastatra krIDan yadRcchayA / haniSyati sa haMtA te devakyAH saptamaH sutaH // -triSaSTi0 8 / 1202-204 (kha) bhava-bhAvanA 2352 se 2356 26. (ka) anyacca yatkramAyAtaM zAGga dhanvatvadokasi / pUjyamAnaM tvajjananyA sa evAropayiSyati / AkhyAtaM jJAninA yattadbhaviSyati bhaviSyataH / doSmato vAsudevasya duHsparzamitarairjanaiH / / kAliyAheH sa damakazcANarasya ca ghAtakaH / padmottaraM caMpakaM ca haniSyati tava dvipau / / -triSaSTi0 8 / 5 / 205-207 (kha) bhava-bhAvanA gA0 2357-2356 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 bhagavAna araSTanemi aura zrI kRSNa lgii| vaha burI taraha ghabarA gyaa| usane usI kSaNa zatra kA patA lagAne ke lie ariSTa Adi cAroM balavAn pazuoM ko vRndAvana meM chor3a diyaa| cANUra aura muSTika nAmaka pahalavAnoM ko bulAkara Adeza diyA ki pratidina vyAyAma Adi kara apane zarIra ko atyanta puSTa banAveM / 27 ariSTanAmaka baila jyoMhI vRndAvana meM pahu~cA tyoMhI grAmavAsiyoM ko parezAna karane lgaa| vaha kabhI gAyoM ko trasta karatA kabhI strI-puruSoM ko| kabhI kisI ke ghara meM ghusakara vastuoM ko hAni pahu~cAtA, kabhI dahI dUdha, aura ghI ke bartanoM ko hI phor3a detA ! sabhI loga usake upadrava se trasta ho gye| sabhI logoM ne zrIkRSNa aura balarAma se phariyAda kii| zrIkRSNa use pakar3ane ke lie jyoMhI sAmane gaye tyoMhI vaha krodha se nathune phUlAtA huA kRSNa ko hI mArane daur3A ! zrIkRSNa ne usI kSaNa donoM sIMga pakar3akara galA maror3A aura usake jIvana kA anta kara ddaalaa| sAre gokulavAsI prasannatA se jhUma uThe / 28 27. (ka) svAri jJAtumatho kaMso'riSTAdInamucaDhane / cANUramuSTiko mallAvAdideza zramAya ca / / ___ --triSaSTi 0 8 / 5 / 208 (kha) bhava-bhAvanA 2360-2362 28. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 206-216 (kha) kaNho'vi rAmasahio kIlato bhamai tammi gommi / aha annayA ya sarao samAgao paramaramaNijjo // 'aha so ariDhuvasaho ariTThaphalasannibhokasiNadeho / kAlovva paribhamaMto samAgao tammi goTTammi / mayamatto so balavaM DhikkiyasadeNa sayalagovaggaM / vittAsai goviyaNaM mArai gehAI bhaMjei / ia asamaMjasakArI diTTho kaNheNa so mahAvasaho / to tayabhimuho dhAvai vArijjaMto'vi govIMhiM / / jo koDisilaM ukkhivai tassa kiM gaNNamekkagomette / to lIlAe saha teNa jujjhae vivihabhaMgehiM / ' Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gokula aura mathurA meM zrIkRSNa 206 kRSNa kA dhanuSya car3hAnA : eka dina zrIkRSNa vRndAvana meM krIDA kara rahe the| usa samaya kaMsa kA kezI nAmaka azva yamarAja kI taraha hinahinAtA huA vahAM para aayaa| logoM ko vaha mArane lgaa| bhiNI gAyoM ko naSTa karane lgaa| kRSNa ne dekhA vRndAvanavAsI usake upadravoM se ghabarA rahe haiN| zrIkRSNa ne use usI kSaNa mAra diyaa|29 isI taraha khara aura meMDhA ko bhI unhoMne samApta kara diyaa| ina pazuoM ko samApta kyA kiyA, mAno kaMsa ko hI samApta kara diyA ho, isa prakAra kaMsa ko bhaya lagane lagA / tathApi apane zatra kI acchI taraha se parIkSA lene ke lie usane zAGga dhanuSya kI pUjA kA Ayojana kiyaa| zAGga dhanuSya ke pAsa apanI bahina satyabhAmA ko biThalAyA, sAtha hI kaMsa ne yaha udghoSaNA kI ki jo isa zAGga dhanuSya ko car3hAegA, usI ke sAtha satyabhAmA kA pANigrahaNa kiyA jaayegaa| zAGga dhanuSya ke mahotsava meM aneka rAjA gaNa upasthita hue| vasudeva kI eka patnI madanavegA kA putra anAdhRSTi bhI usa utsava meM sammilita hone ke lie zauryapura se mathurA ke lie prasthita pucche dhariUNa ciraM bhAmai koUhaleNa aha pcchaa| kucchIe hao muTThIe taha ibho jaha gao nihaNaM / / pINapaoharavacchatthalAhiM harisAgayAhiM govIhiM / AliMgijjai kaNho puNo-puNo payaDarAgAhiM / / -bhava-bhAvanA 2368-2375 26. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 217-220 (kha) bhava-bhAvanA 2376-2377 30. (ka) kaMsasya kharameSau tu tatrATatI kharojasau / anyedya rlIlayA kRSNo nijaghAna mahAbhujaH // -triSaSTi0 8 / 4 / 221 (kha) bhava-bhAvanA 2381 31. triSaSTi0 8 / 5 / 223-224 14 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa huaa| vaha sIdhA hI gokula meM aayaa| vahAM balarAma aura zrIkRSNa ko dekhakara eka rAtri vizrAnti ke lie rukaa| prAtaH mathurA kA mArga dikhAne ke lie zrIkRSNa ko sAtha lekara ratha para ArUr3ha ho claa| mArga vRkSoM se AkrAnta thaa| usa saMkare rAste para ratha bar3I kaThinatA se bar3ha rahA thaa| eka bar3e vRkSa se ratha TakarA gayA, aura vahIM phaMsa gyaa| anAdhRSTi ne pUrA jora lagAyA para nikala na skaa| usake nirAza ho jAne para zrIkRSNa ne vRkSa ko sahaja hI ukhAr3akara eka tarapha pheMka diyA aura ratha kA mArga sugama banA diyaa| anAdhaSTi zrIkRSNa ke parAkrama ko dekhakara bahuta prasanna huaa| ratha se nIce utarakara vaha zrIkRSNa se premapUrvaka milaa| kRSNa ko sAtha lekara yamunA nadI meM se hokara sIdhe mathurA meM, jahAM sabhAmaNDapa thA, phcaa| dhanuSya ke pAsa atizaya rUpavatI satyabhAmA baiThI thii| anAdhaSTi ne dhanuSya car3hAne ke lie bahuta zrama kiyA, para vaha dhanuSya ko car3hA na sakA / usI samaya zrIkRSNa uThe aura unhoMne lIlAmAtra se hI zAGga dhanuSya car3hA diyaa| vasudeva ke saMketa se anAdhaSTi aura zrIkRSNa zIghra hI vahAM se ravAnA ho gye| sarvatra yaha vArtA prasArita ho gaI ki nanda ke putra ne zAGga dhanuSya ko car3hA diyA / kaMsa ne jaba yaha sunA to use apAra duHkha huA / 32 prastuta prasaMga jinasena ke harivaMzapUrANa meM anya rUpa se citrita kiyA gayA hai| kaMsa gokula meM gayA, para vahAM use kRSNa nahIM mile taba vaha mathurA lauTa aayaa| usI samaya yahAM siMhavAhinI nAgazayyA, ajitaMjaya nAmaka dhanuSa aura pAJcajanya nAmaka zaMkha ye tIna adbhuta padArtha prakaTa hue| kaMsa ke jyotiSI ne batAyA ki 'jo koI nAgazayyA para car3hakara dhanuSa para DorI car3hA de aura pAMcajanya zaMkha ko phUka de vahI tumhArA zatra hai|' jyotiSI ke kahe anusAra kArya karane vAle kaMsa ne apane zatra kI talAza karane ke lie AtmIyajanoM ke dvArA nagara meM yaha ghoSaNA karA dI ki jo koI yahAM Akara siMhavAhinI nAgazayyA para car3hegA, ajitaMjaya dhanuSa para DorI 32. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 223-242 (kha) bhava-bhAvanA gA0 2385-2397 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gokula aura mathurA meM zrIkRSNa 211 car3hAegA aura pAJcajanya zaMkha ko mukha se pUrNa karegA-phUkegA vaha puruSoM meM uttama tathA sabake parAkrama ko parAjita karane vAlA samajhA jaayegaa| puruSoM ke antara ko jAnane vAlA kaMsa usa para bahuta prasanna hogA, apane Apako usakA mitra samajhegA tathA usake lie alabhya iSTa vastu degaa| ____ kaMsa kI yaha ghoSaNA sunakara aneka rAjA mathurA Aye, nAgazayyA para car3hane kA prayatna kiyA parantu bhayabhIta ho, lajjita ho cale gye| eka dina kaMsa kI strI jIvayazA kA bhAI bhAnu kisI kArya vaza gokula gyaa| vahAM kRSNa kA adbhuta parAkrama dekhakara vaha bahuta prasanna huA aura unheM apane sAtha mathurA le gayA / yahAM, jisake samIpa kA pradeza atyanta susajjita thA, jisakA pRSTha bhAga candramA ke samAna ujjvala thA, evaM jisake Upara bhayaMkara soM ke phaNa lahalahA rahe the, aisI mahAnAgazayyA para kRSNa sAdhAraNa zayyA kI taraha zIghra car3ha ge| tadanantara unhoMne sAMpoM ke dvArA ugale hue dhUma ko bikherane vAle dhanuSya ko pratyaJcA se yukta kiyA aura apanI ghora TaMkAra se samasta dizAoM ko vyApta kara dene vAle zaMkha ko anAyAsa hI pUrNa kara diyA / kRSNa kA apAra parAkrama dekha balarAma ko zaMkA huI aura unhoMne usI samaya apane vizvasta vyaktiyoM ke sAtha zrIkRSNa ko vraja bheja diyaa| 33 ___ kaMsa ne zAGga dhanuSa ke mahotsava ke bahAne pahalavAnoM ke bAhu-yuddha kA Ayojana kiyaa| vasudeva ne kaMsa kI durbhAvanA samajha lii| unhoMne usI samaya apane jyeSTha bandhuoM ko tathA akra ra Adi sabhI pUtroM ko vahAM para bulAyA / sabhI kA yathocita satkAra kara unheM yogya Asana para biThAyA / 4 ____ mallayuddha kI vArtA ko sunakara zrIkRSNa ne balarAma se kahA--- bhaiyA ! hama bhI mathurA caleM aura malla yuddha dekheN| balarAma ne yazodA ko snAna ke lie pAnI taiyAra karane ko kahA / para yazodA ne pAnI taiyAra nahIM kiyA / vaha zAnta baiThI rhii| taba balarAma ne 33. harivaMzapurANa 3571-76, pR0 457-458 34. triSaSTi0 8 / 5 / 244-246 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa krodha se kahA-yazodA ! kyA tU pUrva ke dAsIbhAva ko bhUla gaI hai jisase hamArI AjJA kA pAlana karane meM vilamba kara rahI hai ?'35 balabhadra kI bAta ko sunakara kRSNa murajhA gye| mana-hI-mana socane lage ki bhAI balabhadra ne aisI bAta kaise kahI ? isI bIca balabhadra ne kahA-acchA kRSNa, calo, hama yamunA meM snAna karane ke lie cleN| donoM yamunA nadI para pahu~ce, kintu kRSNa kA murajhAyA huA ceharA dekhakara balabhadra ne pUchA- kyA bAta hai, itane udAsa kyoM ho gaye ho ?' kRSNa-bhAI balabhadra ! tumane merI mAM ko dAsI kaise kahA ?36 balabhadra ne Adi se anta taka sArI rAmakahAnI sunAdI ki tuma kinake putra ho, aura yahAM para kisa kAraNa se gupta rUpa se rahanA par3a rahA hai / taba zrIkRSNa ne kaMsa ko mArane kI pratijJA grahaNa kii| kAliyA nAga damana : zrIkRSNa ne jyoMhI snAna karane ke lie yamunA nadI meM praveza kiyA, kAliyA nAga zrIkRSNa kI ora daudd'aa| usakI mariNa ke prakhara prakAza se sArA pAnI prakAzita ho gyaa| zrIkRSNa ne use kamala nAga kI taraha pakar3a liyA, aura usakI nAsikA nAtha kara 35. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 248-251 (kha) bhava-bhAvanA 2403-2405 36. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 252-254 (kha) bhava-bhAvanA 2406 37. (ka) rAmAbhirAmaM rAmo'pi nijagAda janArdanam / na te yazodA jananI naMdazca janako na ca / kintu te devakI mAtA sA devakanRpAtmajA / vizvakavIrasubhago vasudevazca te pitA // tacchu tvA kupitaH kRSNaH kRSNavarmeva dAruNaH / pratyajJAsIt kaMsavadhaM nadhAM snAtu viveza ca // -triSaSTi0 8 / 5 / 255-261 (kha) bhava-bhAvanA 2418 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gokula aura mathurA meM zrIkRSNa 213 usake sAtha krIDA karate rahe / kAliyA nAga ke upadrava ko unhoMne zAnta kiyA aura snAna karake mathurA kI ora cale / harivaMzapurANa ke anusAra kRSNa kA anta karane kI bhAvanA se kaMsa ne kamala lAne ke lie samasta gopoM ke samUha ko yamunA ke usa hrada ke sanmukha bhejA jo prANiyoM ke lie atyanta durgama thA, aura jahAM viSama sA~pa lahalahAte rahate the / apanI bhujAoM ke bala se suzobhita kRSNa anAyAsa hI usa hrada meM ghusa gaye aura kAliya nAmaka nAga kA, jo kupita hokara sAmane AyA thA, mahAbhayaMkara, pharaNapara sthita maNiyoM kI kiraNoM ke samUha agni ke sphuliMgoM kI zobhA ko prakaTa rahA thA, tathA atyanta kAlA thA, unhoMne zIghra hI mardana kara DAlA / 3 nadI ke kinAre para gopa bAla jaya jaya kAra karane lage / zrIkRSNa kamala ko tor3akara vAyu ke samAna zIghra hI taTa para Agae aura ve kamala kaMsa ke sAmane upasthita kie gae / unheM dekhakara kaMsa ghabarA gayA / usane AjJA dI ki nanda gopa ke putra sahita samasta gopa avilamba mallayuddha ke lie taiyAra ho jAveM / 4deg vasudeva ne kaMsa kI duSTa bhAvanA samajha lI thI / unhoMne apane bar3e bhAiyoM ko zIghra hI mathurA bulAne kA sandeza bheja diyA, aura ve sabhI vahAM Agae / 41 kaMsastadAnIM / 1 38. triSaSTi0 8 / 5 / 262-265 36. viditaharisamIhazcApi punarapi tadapAyopAyadhIpavargam // kamalaharaNahetodu gaMmabhyaGgabhAjAM hRdamapi viSamAhi prAhiNo dyAmunaM saH // nijabhujabalazAlI helayaivAvagAhya | hRdamapi kupitotthaM kAliyAhiM mahogram // phaNamaNikiraNadyogdIrNavahnisphuliGga - / vyatikaramatikRSNaM maMkSu kRSNo mamarda || -- harivaMzapurANa 36 / 6-7, pR0 45-60 40. harivaMzapurANa 36 / 8-10, pR0 460 41. vahIM 0 36 / 11-15, pR0 461 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa balabhadra ne gaukula jAkara zrIkRSNa ke sAmane hI yazodA se kahAjaldI snAna kara ! kyoM itanA vilamba kara rahI hai| tU apane zarIra ko hI saMbhAlane meM bhUlI huI hai / aneka bAra kahane para bhI apano Adata nahIM chor3atI ! ___cirakAla taka sAtha-sAtha rahane para bhI balabhadra ne yazodA se aise kaTavacana kabhI nahIM kahe the| isa kAraNa yaha vacana sunakara vaha bahuta hI cakita aura bhayabhIta huI / usane balabhadra se kucha bhI nahIM kahA kintu usake netroM se AMsU nikala Aye / vaha cupacApa zIghra snAna kara bhojana banAne lgii| idhara balabhadra aura zrIkRSNa donoM snAna ke lie nadI para cale gaye / 42 vahAM zrIkRSNa ke mlAna mukha ko dekhakara balabhadra kAraNa pUchate haiM / taba kRSNa kahate haiM- merI mAtA yazodA ko tumane aise kaThora zabda kyoM kahe ? pratyuttara meM balabhadra kRSNa ko mAtA pitA Adi kA sampUrNa paricaya dete haiN| snAna kara punaH ghara Ate haiM aura bhojana kara vastrAdi pahana mathurA jAte haiN|44 ___ isa prakAra hama dekhate haiM ki triSaSTizalAkApuruSa caritra ke anusAra kAliya nAga kI ghaTanA jisa dina ghaTita hotI hai usI dina zrIkRSNa mathurA jAte haiN| harivaMzapurANa ke anusAra vaha ghaTanA pahale hotI hai / kaMsa kI preraNA se kamala ke lie kRSNa ke jAne kI ghaTanA bhI triSaSTizalAkApuruSa meM nahIM hai| padmottara aura caMpaka vadha : zrIkRSNa aura balabhadra donoM hI bhAI gopa bAlakoM se ghire hue mathurA nagarI ke mukhya dvAra para pahu~ce / usa samaya dvAra para hI kaMsa ne padmottara aura camparka nAmaka hAthI taiyAra karavA rakhe the| mahAvatoM ko AjJA de rakhI thI ki nanda ke putra kRSNa aura balabhadra jyoM hI praveza kareM tyoM hI unheM hAthI se kucalavA kara mAra DAlanA / mahAvata kI praraNA se padmottara nAmaka hAthI zrIkRSNa kI ora lpkaa| 42. harivaMzapurANa 36-16 se 18, pR0 461 43. harivaMzapurANa 36 / 16 se 25, pR0 462 44. vahIM0 36 / 26 se 30, pR0 462 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gokula aura mathurA meM zrIkRSNa 215 zrIkRSNa ne uchalakara usake dAMta pakar3e, aura dAMtoM ko khIMcakara muSTi ke prahAra se use vahIM samApta kara diyaa| campaka balabhadra kI ora bar3hA to balabhadra ne bhI usI prakAra use mAra ddaalaa| donoM ke atula bala ko dekhakara nagaravAsI Azcarya cakita raha gye|45 nagaravAsI eka dUsare ko batAne lage ki ariSTa Adi vRSabha ko mArane vAle aura padmottara va campaka hAthI ko mArane vAle ye nanda ke putra kRSNa aura balabhadra haiM / donoM bhAI jahAM malloM kA akhAr3A thA vahAM pahu~ce aura khAlI Asana para jAkara baiTha gaye / 46 balabhadra ne saMketa mAtra se kRSNa ko sabhI kA paricaya de diyA / 47 kaMsa vadha: kaMsa kI AjJA se prathama aneka malla paraspara yuddha karane lge| eka dUsare ko parAjita karane ke lie aneka dAvapeca dikhalAte hue jana-samUha kA manoraMjana karane lage / anta meM cANUra malla khar3A huA / usane sabhI rAjAoM ko yuddha ke lie lalakArA kintu koI bhI rAjA usase yuddha karane ko prastuta nahIM huaa| cANUra ne dubArA kahA-kyA koI bhI mere sAtha malla yuddha karane ko taiyAra nahIM hai ? yaha lalakAra sunate hI zrIkRSNa akhAr3e meM utara pdd'e| logoM ne AvAja lagAI-kahAM cANUra aura kahAM dUdhamuhA baccA ? loga isa viSama yuddha kA virodha karane lge| kintu usI samaya kaMsa garajAinheM yahAM kisane bulAyA thaa| ye yahAM Ae hI kyoM ? aba to yaha kuztI hogI hii| kRSNa ne logoM se kahA--Apa ghabarAiye nahIM / dekhie, abhI 45. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 266-266 (kha) bhava-bhAvanA 2425 se 2426, pR0 162 (ga) harivaMzapurANa 36 / 32-35, pR0 464 46. bhava-bhAvanA gA0 2431-2432 47. (ka) harivaMzapurANa 36 / 36. pR0 464 (kha) triSaSTi0 8 / 5 / 272 48. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 274-283 (kha) bhava-bhAvanA 2435-2442, pR0 163 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa isakI bhujAoM kA mada utAratA huuN| itane meM dUsarA malla muSTika bhI akhAr3e meM kUda par3A / taba usase lar3ane ke lie balarAma akhADe meM utare / donoM meM bhayaMkara mallayuddha huaa| kRSNa aura balarAma ne kramazaH cANUra aura muSTika ko tRNa ke Dhera kI taraha uchAlakara eka tarapha pheMka diyaa| cANara uThA / usane zrIkRSNa ke urusthala para jora se maSTi kA prahAra kiyaa| maSTi ke prahAra se zrIkRSNa behoza ho gaye / 49 kRSNa ko behoza dekhakara kaMsa prasanna huaa| usane AMkha se cANara ko saMketa kiyA ki ise mAra ddaalo| vaha zrIkaSNa ko mArane ke lie udyata huA tyoM hI baladeva ne usa para aisA jora kA prahAra kiyA ki cANUra dUra jAkara gira pdd'aa| kucha hI kSaNoM meM zrIkRSNa pUnaH taiyAra ho gye| unhoMne cANUra ko phira se llkaaraa| donoM bhujAoM ke bIca meM DAlakara use aisA dabAyA ki cANara ko rakta kA vamana hone lgaa| AMkheM phira gaI aura kucha hI kSaNoM meM vaha nijIva ho gyaa| cANara ko marA huA dekhakara kaMsa cillA uThA-ina adhama gopa bAlakoM ko mAra do| inakA poSaNa karane vAle nanda ko bhI samApta kara do / usakA sarvasva lUTakara yahAM le Ao aura jo nanda kA pakSa leM unheM bhI mAra DAlo / / 1 / / kaMsa kI yaha bAta sunate hI zrIkRSNa ke netra krodha se lAla surkha ho gye| unake roma-roma meM se Aga barasane lgii| ve bole-- are narAdhama ! cANara mara gayA tathApi tU apane Apako marA huA nahIM samajhatA hai ? mujhe mArane se pahale tU apane prANoM kI rakSA kara / itanA kahakara aura siMha kI taraha uchalakara zrIkRSNa maMca para car3ha 46. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 284-265 (kha) bhava-bhAvanA 2443-2456 (ga) harivaMzapurANa meM kRSNa ke behoza hone kA varNana nahIM hai| 50. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 266-300 (kha) bhava-bhAvanA 2457-2461 51. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 301-302 (kha) bhava-bhAvanA 2462-2464 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gokula aura mathurA meM zrIkRSNa 217 gaye / kezoM ko pakar3akara use jamIna para paTaka diyaa| usakA mukuTa bhUmi para gira par3A ! kRSNa bole-are dRSTa ! tUne apanI rakSA ke lie vyartha hI garbha-hatyAe kI, para yAda rakha aba tU bhI bacane vAlA nahIM hai| udhara balarAma ne muSTika ko bhI mAra DAlA thaa| kaMsa hatAza thaa| kaMsa kI rakSA ke lie usake sainika hAthoM meM zastrAstra lekara kRSNa ko mArane ke lie taiyAra hue ki balarAma ne maMca ke eka khaMbhe ko lekara una sabhI ko bhagA diyaa| udhara zrIkRSNa ne kaMsa ke mastiSka para paira rakhA aura use mAra diyaa| jaise dUdha meM se makkhI bAhara nikAla kara pheMka dI jAtI hai vaise hI use maNDapa meM se bAhara pheMka diyA / 52 harivaMzapurANa ke anusAra kaMsa svayaM talavAra lekara kRSNa ko mArane AtA hai taba kRSNa ne usakI talavAra chIna lI, aura bAla pakar3akara pRthvI para pachAr3akara mAra diyA / 53 ___ kaMsa ne pahale se hI jarAsaMdha ke sainikoM ko apanI rakSA ke lie bulA rakkhA thaa| jaba unheM jJAta huA ki kaMsa kI yaha sthiti ho gii| taba ve kRSNa aura balarAma ko mArane ke lie Aye / usI samaya samudravijaya Adi dazAha yuddha karane ke lie kRSNa kI ora se maidAna meM kUda par3e / samudravijaya Adi ko dekhakara jarAsaMdha ke sainika bhAga gye|54 samudravijayajI kI AjJA se anAdhRSTi balarAma aura zrIkRSNa ko ratha meM baiThAkara vasudeva ke ghara para lekara aaye| vasudeva ne Adhe 52. (ka) kRSNo'pi pAdaM zirasi nyasya kaMsaM vyapAdayat / kezaiH kRSTvAkSipadragAdvahistaM dAvivArNavaH / / -triSaSTi0 8 / 5 / 3130 (kha) bhava-bhAvanA, 2465-2477 53. abhipatadarihastAtkhaGgamAkSipya keze dhvatidRDhamatigRhyAhatya bhUmau saroSam / / vihitaparuSapAdAkarSaNastaM zilAyAM / taducitamiti matvA sphAlya hatvA jahAsa / / -harivaMzapurANa 36 / 45, pR0 465 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa Asana para balarAma ko aura goda meM zrIkRSNa ko biThAyA / pyAre putra ke milana se vasudeva ke roma-roma meM prasannatA chalaka rahI thii| vasUdeva ke anya jyeSTha bhrAtAoM ne pUchA--bhAI, ye donoM bAlaka kauna haiM ? vasudeva ne atimuktakumAra kI bhaviSyavANI Adi samagra pUrvakathA sunAdI / 55 ____ yAdavoM ne kahA-are vasudeva ! Apa svayaM mahAn zaktisampanna haiM, phira Apake hI sAmane Apake janamate hue baccoM ko kaMsa ne mAra diyA ! yaha saba Apane kaise sahana kiyaa| __vasudeva-- maiM janma se hI satyavrata kA pAlaka rahA hUM, usa vrata kI surakSA ke lie mujhe yaha sArA atyAcAra sahana karanA pdd'aa| devakI ke atyAgraha se maiM nanda kI lar3akI yahAM lAyA, aura kRSNa ko nanda ke ghara chor3a AyA / 56 / sabhI yAdavoM kI sammati se ugrasena ko kArAgRha se mukta kara diyA gayA tathA kaMsa kA agnisaMskAra kiyA gayA / 57 __kaMsa kI patnI jIvayazA ne jaba sunA ki usake pati ko kRSNa ne mAra DAlA hai to vaha Ape se bAhara ho gii| krodha se dAMta pIsane lagI aura muha se bar3abar3Ane lagI- "maiM yAdava kula kA nAza kara duuNgii| mere pati kI hatyA kI gaI hai|" vaha vahAM se bhAgakara apane pitA prativAsudeva jarAsaMdha ke pAsa phuNcii| rote aura bilakhate hue usane 54. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 314-316 (kha) harivaMzapurANa 36 / 46-47, pR0 466 (ga) bhava-bhAvanA 2478-2476 55. (ka) triSaSTi 0 8 / 5 / 318-320 (kha) bhava-bhAvanA 2480-2486 56. vasudevo'pyuvAcaivamAjanma paripAlitam / satyavrataM trAtumahaM duHkarmedaM visoDhavAn / devakyAzcAgraheNAyaM kRSNaH prakSipya gokule / yamArakSi naMdasutAM saMcAryemAM varAkikAm // -triSaSTi0 8 / 5 / 323-306 57. triSaSTi 0 8 / 5 / 328-326 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gokula aura mathurA meM zrIkRSNa 219 apane pitA ko sArI karuNa-kahAnI sunaaii| jarAsaMdha ne kahA-are jIvayazA ! kaMsa ne pahale hI galatI kii| jaba atimukta muni se use bhaviSya mAlUma ho gayA thA taba devakI ko hI samApta kara denA thA / 'na bAMsa rahatA aura na bAMsurI bjtii|' aba bhI tU cintA na kara / maiM tere zatra kA vinAza kara dUgA / 58 satyabhAmA ke sAtha pANigrahaNa : zrIkRSNa aura baladeva ke kahane se samudravijaya jI ne ugrasena ko mathurA kA rAjA bnaayaa| ugrasena ne apanI putrI satyabhAmA kA pANigrahaNa zrIkRSNa ke sAtha kara diyA / 59 harivaMzapurANa ke anusAra vidyAdharoM ke rAjA suketu ne apanI putro satyabhAmA ke sAtha kRSNa kA vivAha kiyaa|60 somaka kA Agamana : jIvayazA kI preraNA se jarAsaMdha ne somaka nAmaka rAjA ko bulaayaa| use sArI sthiti samajhAte hue kahA ki tuma samudra vijaya jI ke pAsa jAkara kaho ki kaMsa ke zatra balarAma aura zrIkRSNa ko hameM sauMpa do / nahIM sauMpoge to tumheM jarAsaMdha kA kopabhAjana bananA pdd'egaa| somaka ne jAkara samudravijaya jI ko jarAsaMdha kA sandeza sunAyA / 61 uttara meM samudravijaya jI ne kahA-kaMsa ne balarAma aura kRSNa ke niraparAdha bhAiyoM kI hatyA kI thI ataH bhAiyoM ke vadha ke aparAdhI kesa ko yadi inhoMne mArA to isameM kRSNa aura balarAma kA kyA aparAdha hai ? ye donoM nirdoSa haiM / 62 58. (ka) triSaSTi0 85 / 335-338 (kha) harivaMzapurANa 36 / 65-66 56. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 333-34 (kha) bhava-bhAvanA 60. harivaMzapurANa 36 / 53-61, pR0 467-68 61. (ka) triSaSTi 0 8 / 5 / 340-343 (kha) bhava-bhAvanA 2500-2502 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa somaka- svAmI kI AjJA kA pAlana karanA ApakA katrtavya hai| zrIkRSNa ne bIca meM hI garaja kara kahA-jarAsaMdha hamArA svAmI nahIM hai| Aja taka hama usakI AjJA sneha se mAnate rahe, para aba hama usakI AjJA ko nahIM mAneMge / vaha bhI eka prakAra se kasa kA hI sAthI hai / somaka- samudravijaya ! tumhArA yaha lar3akA to kulAMgAra hai ? anAdhRSTi ne bIca meM hI usakI bAta ko kATate hue kahAare somaka ! hama tere amaryAdita vacanoM ko kadApi sahana nahIM kara sakate / tU ahaMkAra se phUla rahA hai| para hama terA mithyA ahaMkAra eka kSaNa meM naSTa kara deNge| tiraskRta kiyA huA somaka vahAM se ulaTe pairoM lauTa gayA / 64 62. triSaSTi0 8 / 5 / 344-347 63. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 351-52 (kha) bhava-bhAvanA 2511 64. triSaSTi0 8 / 5 / 357 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArikA meM zrIkRSNa - mathurA se prasthAna . kAlakumAra kI mRtyU . dvArikA kA nirmANa . kubera dvArA kRSNa ko upahAra bheMTa . rukmiNI agnamahiSiyAM . satyabhAmA . padmAvatI . gaurI . gAMdhArI . lakSmaNA . susImA . jAmbavatI . rukmiNI . rAdhA . pradya mna . pradya mna kA vaidarbhI se vivAha * Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArikA meM zrIkRSNa mathurA se prasthAna : ___zvetAmbara jaina granthoM ke anusAra dUsare dina samudravijayajI ne apane sabhI bhAiyoM ko bulAyA aura paraspara maMtraNA kI ki hameM aba kyA karanA cAhie ? jarAsaMdha se hamane vigraha kiyA hai, usakA pariNAma zIghra Ane vAlA hai| parama hitaiSI kroSTakI nimittajJa ko bulAkara unhoMne apane bhaviSya ke sambandha meM pUchA ki jarAsaMdha ke sAtha jo vigraha prAraMbha huA hai usakA pariNAma kyA AyegA ?' ___kroSTrakI ne kahA- kucha samaya ke pazcAt ye mahAn parAkramo balarAma aura zrIkRSNa jarAsaMdha ko mArakara tIna khaNDa ke adhipati hoMge, para yahA~ rahanA Apa sabhI ke lie hitAvaha nahIM hai| isa samaya Apa pazcima dizA ke samudra kI ora jaao| vahAM jAte hI Apake zatra oM kA nAza hogA, mArga meM jAte-jAte jahAM satyabhAmA do putroM ko eka sAtha janma de, vahIM nagarI basAkara rhnaa| vahAM para ApakA koI bAla bhI bAMkA nahIM kara skegaa|2 / 15 / 358-356 2. (ka) triSaSTi0 8 / 5 // 360-62 (kha) bhava-bhAvanA 2520-2524 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa kroSTukI ke kahane se samudravijaya ne ugrasena sahita mathurA aura sauryapura chor3akara vindhyAcala kI ora prasthAna kiyaa| ___ idhara soma rAjA ne jarAsaMdha ko sArA vRttAnta sunaayaa| kahAyAdava kisI bhI prakAra kRSNa aura balarAma ko deMge nahIM / ve Apako cunautI dete haiM, kahate haiM-Apa hamArA kyA bigAr3a sakate haiM ? kaMsa kI taraha hama jarAsaMdha ko bhI yamadhAma pahu~cA deMge / kAlakumAra ko mRtyu : jarAsaMdha yAdavoM kI uddhatatA ko dekhakara krodha se tilamilA utthaa| usane megha-gaMbhIra garjanA karate hue kahA-yAdava mere sAmane kisa bAga kI mUlI haiM / maiM unheM samApta kara duuNgaa| usane usI samaya apane putra kAlakumAra ko virAT senA ke sAtha ravAnA kiyaa| kAlakumAra ne pratijJA grahaNa kI ki cAhe yAdava agni meM praveza kara gaye hoM, yA kisI parvata kI guphA meM chipa gaye hoM, kahIM para bhI kyoM na hoM, maiM unheM pakar3akara mAra duuNgaa|' kAlakumAra yAdavoM kA pIchA karatA huA vindhyAcala kI aTavI meM pahu~ca gayA, jahAM se yAdava jA rahe the / kAlakUmAra ko sannikaTa AyA huA jAnakara zrIkRSNa ke rakSaka devoM ne eka dvAra vAle vizAla durga kA nirmANa kiyA, aura TippaNI-harivaMzapurANa ke anusAra jIvayazA ke dvArA sUcanA milate hI jarAsaMdha ne yAdavoM ko mArane ke lie apane kAla-yavana nAmaka putra ko bhejA, usake sAtha yAdavoM ne sattaraha bAra yuddha kiyaa| anta meM atula mAlAvata parvata para vaha mara gayA, usake bAda jarAsaMdha ne apane bhAI aparAjita ko bhejA, usane yAdavoM ke sAtha tIna sau chayAlIsa bAra yuddha kiyA / anta meM vaha bhI kRSNa ke bANoM se mArA gyaa| kRSNa aura balabhadra AnandapUrvaka mathurA meM vAsa karate rhe| aparAjita ke nidhana ke samAcAra sunakara jarAsaMdha yuddha ke lie prasthAna karatA hai taba pANDava mathurA chor3akara dvArikA kI ora jAte haiM / dekho-harivaMzapurANa sarga 36 / 65-75 aura sarga 4011-23 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 dvArikA meM zrIkRSNa usa meM sthAna-sthAna para citAeM jalatI huI dikhAI giiN| eka vRddhA rotI huI vahAM para khar3I thii| kAlakumAra ne pUchA-yaha kyA hai ? vRddhA ne AMsU bahAte hue kahA-kAlakumAra ke bhaya se balarAma, zrIkRSNa aura dazAha sabhI isameM jalakara mara gye| maiM bhI aba isa citA meM jalakara mara jaauuNgii| usa bur3hiyA se kAlakumAra ne kahA-maiMne pitAjI va bahina jIvayazA ke sAmane pratijJA grahaNa kI hai ki yadi ve agni meM jala gaye hoMge to bhI maiM usameM se nikAla dUMgA, unheM naSTa kruuNgaa| maiM satyapratijJa hUM, ataH yAdavoM ko mArane ke lie agni meM praveza karatA huuN| yaha kahakara vaha jalatI huI citA meM kUda pdd'aa| senApati ke abhAva meM senA asahAya ho gii| vaha ulaTe pairoM lauTakara punaH jarAsaMdha ke pAsa aayii| jarAsaMdha putra ke nidhana ke samAcAra ko sunakara cintAtura ho gyaa| sainikoM ne jarAsaMdha ko yaha bhI batAyA ki hamAre dekhate hI dekhate vaha durga evaM citAe sabhI vilIna ho gii|" yAdava dala ne Age bar3hate hue jaba kAlakumAra kI bAta sunI to ve bahuta hI prasanna hue / yAdavoM ne eka sthAna para DerA DAlA / usa samaya vahAM para atimukta nAmaka cAraNa muni Aye / samudravijaya jI ne bhaktibhAva se muni ko namana kiyA aura vinamratApUrvaka pUchAbhagavan ! isa vipatti meM hamArA kyA hogA ? 3. (ka) triSaSTi0 8 / 5 // 367-376 (kha) bhava-bhAvanA 2526-2535 4. triSaSTi 0 8 / 5 / 378-380 noTa-harivaMzapurANa ke anusAra svayaM jarAsaMdha hI yuddha ke lie AtA hai para isa prakAra dRzya dekhakara zatru ke naSTa hone se usake mana meM santoSa hotA hai aura vaha punaH rAjagRha lauTa jAtA hai / dekhie -harivaMzapurANa 40 / 28-43, pR0 466-67 5. (ka) triSaSTi0 8 / 5 / 382-384 (kha) bhava-bhAvanA 2536 6. triSaSTi0 8 / 5 / 386-387 15 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa muni ne kahA-rAjan ! tumheM kiJcit mAtra bhI bhayabhIta hone kI AvazyakatA nahIM hai / tumhAre putra ariSTanemi bAvIsaveM tIrthaMkara haiM jo mahAna parAkramI va bhAgyazAlI haiN| balarAma aura zrIkRSNa kramazaH baladeva aura vAsudeva hai| ve dvArikA nagarI basAeMge, aura jarAsaMdha kA vadha kara tIna khaNDa ke adhipati hoMge / yaha sunakara sabhI yAdava prasanna hue / muni vahAM se anyatra cale gye| dvArikA kA nirmANa : vahAM se samudravijaya saurASTra meM Aye / raivataka giri kI vAyavya dizA meM yAdavoM ne apanI chAvanI ddaalii| vahAM para satyabhAmA ke bhAnu aura bhAmara do putra utpanna hue, jo teja se sampanna the| phira koSTukI ke kahane se zubha divasa meM aSTama bhakta tapa kiyA / tapa ke prabhAva se susthita deva aayaa| usane zrIkRSNa ko pAJcajanya zaMkha, aura balarAma ko sughoSa nAmaka zaMkha diyA aura anya divya ratna, mAlAe va vastrAdi arpita kiye', phira pUchA-Apane mujhe kyoM smaraNa kiyA hai ? zrIkRSNa-deva ! sunA hai pahale vAsudeva kI yahAM para dvArikA nagarI thI, jise tumane samudra meM DubA dI hai| ataH mere lie vaisI hI dvArikA nagarI bsaao| deva ne kahA-bahuta acchaa| deva ne indra se nivedana kiyA, indra ne kubera ko Adeza diyA, aura vahAM para dvArikA nagarI kA nirmANa kiyA gayA / dvArikA kI avasthiti ke sambandha meM hamane pariziSTa meM vistAra se carcA kI hai| 7. (ka) RSirbabhASe mA bhaiSIviMzo hyeSa tIrthakRt / kumAro'riSTanemiste trailokyAdvai tapauruSaH / / rAmakRSNau balaviSNU dvArakAsthAvimau punaH / jarAsaMdhavadhAdardhabharatezau bhaviSyataH // -triSaSTi0 8 / 5 / 388-386 (kha) bhava-bhAvanA 2558 8. (ka) triSaSTi 0 8 / 5 / 361-65 (kha) bhava-bhAvanA 2565 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArikA meM zrIkRSNa 227 kubera dvArA kRSNa ko upahAra bheMTa : kubera ne do pItAmbara vastra, nakSatramAlA, hAra, mukuTa, kaustubha maNi, zAGga dhanuSa, akSaya bANa vAle tarakasa, nandaka nAmaka khaDga, kaumudI gadA, aura garuDadhvaja ratha Adi zrIkRSNa ko samarpita kiye| balarAma ko vanamAlA, musala, do, nIle vastra, tAladhvaja ratha, akSaya tarakasa, dhanuSa aura hala pradAna kiye| zrIkRSNa ke pUjanIya hone se dazAoM ko bhI bahumUlya ratnapradAna kiye| phira ve sabhI ratha meM baiThakara dvArikA meM praviSTa hue|10 rukmiNI : dvArikA meM zrIkRSNa Ananda se rahane lge| zrIkRSNa ke rAjya meM prajA bahata prasanna thii| eka dina nArada RSi dvArikA meM Aye / unakI icchA huI ki maiM zrIkRSNa kA antaHpura dekhU / kRSNa kI taraha kRSNa kI rAniyAM bhI vinaya va viveka se sampanna haiM yA nahIM ? nArada antaHpura meM gaye, usa samaya satyabhAmA zRGgAraprasAdhana meM lIna thI, darpaNa meM apanA pratibimba dekha rahI thii| use nArada RSi ke Ane taka kA patA na calA / kRSNa kI anya rAniyoM ne nArada kA satkArasanmAna kiyA para satyabhAmA nArada kA satkAra na kara skii| nArada ne mana meM socA- rUpa ke garva se unmatta banI huI satyabhAmA socatI hai ki maiM kRSNa kI paTTarAnI hU~ ! isakA garva naSTa hogA tabhI 6. (ka) uvAca kRSNastaM devaM yA pUrva pUrvazAGgiNAm / pUryatra dvAraketyAsIt pihitA sA tvayAMbhasA // mamApi hi nivAsAya tasyAH sthAnaM prakAzaya / tathA kRtvA so'pi devo gatvendrAya vyajijJapat / / zakrAjJayA vaizravaNazcakre ratnamayIM purIm / dvAdazayojanAyAmAM navayojanavistRtAm // -triSaSTi0 8 / 5 (kha) bhava-bhAvanA 2571-2568 (ga) harivaMzapurANa 41 / 15 se 32 10. (ka) triSaSTi0 8.5 // 416-24 (kha) harivaMzapurANa 41 / 32-37, pR0 501 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa yaha samajhegI ki nArada RSi kI upekSA karane kA kyA phala hotA hai| aisA vicAra kara nArada RSi antaHpUra se lauTa gye|11 nArada RSi anya grAma-nagaroM meM phirate-phirate kuNDinapura phuNce| vahAM bhISmaka rAjA kI putrI rukmiNI ko dekhA jo rUpa meM apsarA kI taraha thii| rukmiNI ne nArada RSi ko namaskAra kiyaa| nArada ne AzIrvAda dete hue kahA-ardha bharata kSetra ke adhipati zrIkRSNa tumhAre pati hoMge ?12 rukmiNI ne pUchA-RSivara ! zrIkRSNa kauna haiM ? nArada ne vistAra ke sAtha zrIkRSNa ke rUpa, aizvarya aura zaurya kA varNana karate hue kahA-ve eka mahAn zaktisampanna puruSa haiM, unake jaisA vIra evaM balavAn anya koI vyakti nahIM hai| zrIkRSNa kI prazaMsA sunakara rukmiNI mana hI mana kRSNa ke prati anurakta huI aura usane pratijJA kI ki isa bhava meM maiM kRSNa ko hI apanA pati bnaauuNgii| nArada RSi vahAM se apane sthAna para Aye aura unhoMne rukmiNI kA eka sundaratama rUpa citrita kiyaa| phira vaha citrapaTa lekara nArada dvArikA gaye / adbhuta citrapaTa ko dekhakara kRSNa citralikhita se raha gaye / zrIkRSNa ne citra meM citrita sundarI kA paricaya pUchA / nArada ne rukmiNI kA vistAra se paricaya diyaa| zrIkRSNa ne patra dekara eka dUta bhejaa| patra par3hakara rukmiNI ke bhAI rukmi ne spaSTa inkAra karate hue kahA- maiM apanI bahina gvAle ko na dekara damaghoSa ke putra zizupAla ko duugaa| 11. (ka) triSaSTi0 8 / 67-6 (kha) bhava-bhAvanA 2638-36 (ga) harivaMzapurANa 42 / 24-26 12. (ka) triSaSTi0 8 / 6 / 10-13 (kha) bhava-bhAvanA 2640-42 (ga) harivaMzapurANa 42 / 30-42, pR0 507 13. (ka) triSaSTi0 8 / 6 / 14-21 (kha) bhava-bhAvanA 2643-44 (ga) harivaMzapurANa 42143-48 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArikA meM zrIkRSNa 226 rukmiNI kI dhAtrI ne bhI eka dina prasaMgavaza rukmiNI se kahAjaba tU bahuta hI choTI thI usa samaya atimukta muni, jo labdhidhArI the, yahAM Aye the| hamAre pUchane para unhoMne kahA thA ki yaha zrIkRSNa kI paTTarAnI hogI / para Aja tumhAre bhAI ne kRSNa ke dUta kA apamAna kiyA hai aura dUta ko lauTA diyA hai ? rukmiNI ne pUchA---kyA kabhI muni kI bhaviSyavANo mithyA huI hai ? dhAtrI ne kahA - "nahIM !" rukmiNI kI abhilASA jAnakara usakI dhAtrI (phUibA) ne eka gupta dUta zrIkRSNa ke pAsa bhijvaayaa| patra meM zrIkRSNa ko likhA 'mAgha mAsa kI zukla aSTamI ko nAga pUjA ke bahAne maiM rukmiNI ko lekara nagara ke bAhara udyAna meM jaauuNgii| he kRSNa ! tumheM rukmiNI kA prayojana ho to usa samaya tuma vahAM para A jAnA, anyathA vaha to zizupAla ke phaMde meM phaMsa jaaegii|15 dUta ne vaha saMdeza zrIkRSNa ko diyaa| idhara rukmiNI ke bhAI ne rukmiNI se vivAha karane ke lie zizupAla ko AmaMtrita kiyaa| zizupAla senA sahita vahAM A phuNcaa| zrIkRSNa aura balabhadra bhI apane-apane ratha meM baiThakara pUrva nizcita sthAna para aaye| dhAtrI sakhiyoM ke sAtha rukmiNI ko lekara nAga pUjA ke bahAne udyAna meM AyI / zrIkRSNa ne sarvaprathama dhAtrI kA abhivAdana kiyaa| phira zrIkRSNa ne rukmiNI se apane ratha meM baiThane ko kahA / dhAtrI ke Adeza se vaha zrIkRSNa ke ratha meM baiTha gii| jaba zrIkRSNa kucha dUra nikala gaye taba dhAtrI va dAsiyA~ jora se cillAI ki rukmiNI ko harakara zrIkRSNa le gaye haiN| pakar3o; rukmiNI ko bcaao|16 14. (ka) triSaSTi0 8 / 6 / 24 (kha) harivaMzapurANa 42 / 46-56 15. (ka) triSaSTi 0 8 / 6 / 28-30 (kha) harivaMzapurANa 42 / 57-64 (ga) pradyumnacaritra-mahAkAvyam sarga 2, zloka 73 16. (ka) triSaSTi0 8 / 6 / 31-36 (kha) harivaMzapurANa 42 / 65-77 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa zrIkRSNa ne bhI kucha dUra jAkara pAMcajanya zaMkha ko aura balarAma ne sughoSA zaMkha ko phuuNkaa| usake gaMbhIra rava ko sunakara sabhI loga cakita ho gaye / rukmi aura zizupAla virAT senA lekara zrIkRSNa ke pIche daur3e / apane pIche senA AtI dekhakara rukmiNI ghabarAI | vaha bolImerA bhAI aura zizupAla gajaba ke bahAdura haiM aura anya bahuta se vIra bhI unake sAtha A rahe haiM / aba kyA hogA ? 230 rukmiNI ko AzvAsana dene ke lie zrIkRSNa ne eka hI bANa se kamala patroM kI taraha tADa vRkSoM kI paMkti kA chedana kara diyA aura apanI mudrikA meM rahe hue hIre ko masUra kI dAla kI taraha cUra diyA | zrIkRSNa kI adbhuta vIratA dekhakara vaha bahuta hI santuSTa huii| zrIkRSNa ne balarAma se kahA - isa vadhU ko Apa Age le jAveM aura maiM pIche Ane vAle rukmi Adi ko saMbhAla letA hU~ / " balarAma ne kahA kRSNa ! tuma jaao| maiM akelA hI rukmi Adi ko yamaloka pahu~cA dUMgA / - yaha sunakara rukmiNI ke hRdaya ko gaharA AghAta lagA / usane prArthanA kI ki mere bhAI kA vadha na kareM / zrIkRSNa rukmiNI ko lekara Age cala diye / " 1 8 5 pIche rahe balarAma ne zatru ke sainya para musala uThAkara maMthanakara diyA aura hala se sabhI zatruoM ko bhagA diyA / yuddha bhUmi meM kevala rukmi rahA / balarAma ne bANoM kI aisI varSA kI ki usakA ratha (ga) vasudeva hiNDI (gha) pradya umna caritra sarga 3-4 17. ( ka ) trisssstti08|6|40-48 (kha) harivaMzapurANa 4278-86, pR0 510 18. noTa - harivaMza purANa meM balarAma ko chor3akara kRSNa jAte nahIM hai kintu vahIM para rahakara yuddha karate haiM-- dekho -- harivaMza 0 42 / 60-65, sAtha hI zizupAla ke vadha kA varNana kiyA hai, para vaha triSaSTizalAkApuruSacaritra meM nahIM hai / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArikA meM zrIkRSNa 231 tor3a diyA, kavaca ko cheda diyA, ghor3oM ko samApta kara diyaa| anta meM usakI dAr3hI mUchoM ko nauMcakara kahA-tU mere laghubhrAtA kI patnI kA bhAI hai ataH maiM tujhe nahIM maartaa| aisA kahakara use chor3a diyaa| 19 rukmi lajjA ke kAraNa kuDilapura nahIM lauTA, usane vahIM bhojakaTa nagara basAyA aura usameM rahane lagA / 20 zrIkRSNa dvArikA lautte| rukmiNI ke sAtha vidhivat vivAha kiyA21 aura satyabhAmA ke sannikaTa kA AvAsa-use rahane ke lie diyaa| rukmiNI dvArikA ke vaibhava ko dekhakara mugdha ho gii| use kRSNa ne paTTarAnI kA gaurava pradAna kiyaa| ___ isa prakAra satyabhAmA, rukmiNI, jAmbavatI, lakSmaNA, susImA, gaurI, padmAvatI, gAMdhArI, ye AThoM kRSNa kI paTTarAniyA~ huI / 22 agramahiSiyA~ : __ jaina dRSTi se kRSNa kI AThoM agrama hiSiyoM kA saMkSipta meM paricaya isa prakAra hai :(1) satyabhAmA : yaha mahArAjA ugrasena kI putrI thii| jisa prakAra zacI indra ko priya hai vaise hI vaha kRSNa ko priya thI / 23 16. triSaSTi0 8 / 3 / 50-57 20. evamuktazca muktazca hriyA neyAya kuDinam / rukmyasthAt kiM tu tatraiva nyasya bhojakaTaM puram / / -triSaSTi0 8 / 6 / 58 21. gAMdharveNa vivAhena pariNIyAtha rukmiNIm / svacchaMdaM ramayAmAsa rajanIM tAM janArdanaH / / -triSaSTi 0 8 / 6 / 64 22. (ka) triSaNTi0 8 / 6 / 5-106 (kha) kaNhassa NaM vAsudevassa aTTha aggama hisIo arahao NaM ariTTanemissa aMtie muDA bhavettA AgArAo aNagAriyaM pavvaiyA siddhAo jAva svvdukkhpphiinnaao| taM jahA - paumAvaI, ya gorI gaMdhArI lakkhaNA susImA ya jaMbavaI saccabhAmA ruppiNI kaNhaaggama hisIo / --sthAnAGga 8 / 763, pR. 260 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa (2) padmAvatI : yaha riSTapura nagara ke rudhira sajA kI devI zrI kI putro thii|24 isakA rUpa bhI atyanta sundara thaa| pitA ne usake lie svayaMvara kI yojanA kii| vaha sajadhaja kara svayaM meM jA rahI thii| usa yuga meM apaharaNa kara usake sAtha vivAha karanA vIratA mAnI jAtI thii| zrIkRSNa kI dRSTi padmAvatI para girI, aura padmAvatI kI zrIkRSNa para, donoM eka dUsare para mugdha ho ge| ataH zrIkRSNa ne usakI icchA se apaharaNa kiyA, aura pAMcajanya zaMkha phUkakara sabhI ko yaha sUcanA dI / svayaM padmAvatI ke sAtha dvArikA aaye| usake bAda rAjA rudhira ne bhI dhana aura dAsiyAM bhejii|25 (3) gaurI : ___yaha siMdha ke vItabhaya nagara ke rAjA meru kI patnI candrAvatI kI putrI thI,26 rAjA meru ne dazA) ko kahalAyA ki vaha apanI putrI zrIkRSNa ko arpita karanA cAhatA hai, dazA) ne abhicandra ko bhejA, usane unake sAtha apAra dhana evaM gaurI ko bhejI, gaurI kA zrIkRSNa ke sAtha pANigrahaNa huaa|27 (4) gAMdhArI : yaha gAMdhAra janapada ke pUSkalAvato nagara ke rAjA nagnajita ko putrI thii| usakI mAtA kA nAma marumatI thaa| usake bhAI kA nAma vizvasena thaa| yaha rUpa meM hI nahIM, saMgIta aura citrakalA meM bhI pUrNa nipuNa thii| usake sAtha zrIkRSNa kA pANigrahaNa huaa|21 23. kaNhassa ugmaseNassa duhiyA saccabhAmA NAma sacI viva sakkassa bhumyaa| -vasudevahiNDI pR0 78, bhA0 1 24. riTThapure ya ruhirassa raNNo devI sirI, tIse duhiyA paumAvatI / -~-vasudevahiNDI pR0 78 25. vahIM0 pR0 78 26. siMdhuvisae vIibhayaM nagaraM / tattha ya meru rAyA, caMdamatI devI, tIse duhiyA gorii| -vasudevahiNDo 78 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArikA meM zrIkRSNa 233 (5) lakSmaNA: ___ yaha siMhaladvIpa ke rAjA hiraNyaloma kI putrI thii| usakI mAtA kA nAma sUkUmArA thA aura bhAI kA nAma dra masena thA / 30 zrIkRSNa ne rUpa kI prazaMsA sunakara apanA dUta siMhaladvIpa bhejaa| dUta ne jAkara sandeza diyA ki lakSmaNA atyanta rUpavatI hai| vaha dakSiNa samudra ke kinAre snAnAdi ke lie apane bhAI ke sAtha eka mahIne taka rukegii| zrIkRSNa aura balarAma donoM bhAI vahAM para gye| dra masena ne pratirodha kiyA, to kRSNa use mArakara lakSmaNA ko lekara dvArikA aaye| hiraNyaloma rAjA ko jJAta hone para usane kahalAyA ki merA pUrva cintita-manoratha pUrNa huA hai, maiM prasanna hU~ ataH virATa sampatti praSita kara rahA hU~, va ApakA anuyAyI huuN|32 (6) susImA : __yaha arAkSarI nagarI ke rASTravardhana rAjA kI patnI vinayavatI kI pUtrI thii| usakA bhAI namucI yuvarAja thaa| eka samaya vaha saurASTra ke prabhAsa sthala para apane bhAI ke sAtha snAna karane ke lie 27. vahIM0 pR0 78 28. gaMdhArajaNavae pokkhalAvaInagarIe naggaI nAma rAyA, devI ya marumatI, tIse vIsaseNo putto juvarAyA, tassa bhagiNI gaMdhArI rUvavatI rUvagae gaMdhavve ya prinnittriyaa| __-vasudevahiNDI pR0 78 26. vasudeva hiNDI pR0 76 30. siMhaladIve rAyA hiraNNalomo, tassa devI sukumAlA nAma, tesiM duhiyA lakkhaNalayA lakkhaNA NAma, putto ya tasma raNNo juvarAyA dumaseNo / -vasudevahiNDI pR0 76 31. dUo ya pesio kaNheNa siMhaladIvaM, so Agato kahei-deva ! hiraNNalomassa raNNo duhiyA devayA viva rUvassiNI, sA tumha joggaa| -vasudevahiNDI pR0 76 32 vahIM0 pR0 76 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa meM AyI / zrIkRSNa ko ye samAcAra mile, usake bhAI namucI ko yuddha mAra kara use dvAravatI lekara Aye | 33 (7) jAmbavatI : gagananandana meM jAmbavAna nAmaka vidyAdhara rAjA thA / usakI patnI zrImatI thI / usakI putrI jAmbavatI thii| usakA bhAI duSpra saha thA / 34 jAmbavatI bhI rUpa meM apsarA ke samAna thI / eka samaya kisI cAraNa muni ne kahA yaha kanyA ardhabharatezvara kI patnI hogI / jAmbavAn usake pati kI anveSaNA karane ke lie gaMgA ke kinAre paDAva DAlakara rahA / jAmbavatI bhI gaMgA meM snAna karane ke lie vahAM para punaH punaH AyA karatI thI / 35 zrIkRSNa ko yaha sUcanA milI | zrIkRSNa apane bhAI anAvRSTi ke sAtha vahAM gaye, aura kanyA kA apaharaNa kiyA, yaha sUcanA jAmbavAna ko milate hI vahAM para AyA aura anAvRSTi ke sAtha yuddha karane lagA / anAdhRSTi ne kahAtumheM svayaM ko cAhie thA ki vAsudeva zrIkRSNa ko kanyA dete, kintu aparahaNa karane para tuma lar3anA cAhate ho yaha tumhAre lie ucita nahIM hai / 6 jAmbavAna ne jaba yaha sunA taba vaha zAnta ho gayA / usane kahAcAraNa zramaNa ke kathana ko pramANabhUta mAnatA huA maiM bhI yahI icchA karatA thA / merI bhAvanA pUrNa ho gaI hai, ataH aba maiM tapovana meM jAkara tapa kI ArAdhanA karUMgA / Apa isake bhAI duSprasaha kI 33. vasudeva hiNDI pR0 76 pra0 bhAga 34. gagaNanaMdaNe nayare jaMbavaMto rAyA vijjAharo tassa ya bhajjA sirimaI, putta juvarAyA dupparuho nAmA, dhUyA ya se jaMbavatI / - vasudeva hiNDI pR0 76 bhavissai tti AdiTThA / 35. sA cAraNasamaNeNa addhabharahA hivabhajjA tato so jaMbavaMtavijjAhararAyA 'taM gavasissAmi' tti gaMgAtIre sannivese sanniviTTo | sA ya kumArI abhikkha gaMgAnadi majjiu ei saparivArA / - vasudevahiNDI pR0 76 36. vahIM0 pR0 76 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArikA meM zrIkRSNa 235 rakSA kreN| ajJAna ke kAraNa mere dvArA kiye gaye aparAdha ko kSamA kreN| usake pazcAt dhRti nAmaka devakanyA ke samAna jAmbavato ko lekara zrIkRSNa dvArikA aaye| jAmbavatI kA bhAI duSprasahakUmAra bhI virAT sampatti ke sAtha jAmbavatI kI dAsiyoM ko lekara dvArikA aayaa| zrIkRSNa ne prama se usakA svAgata kiyaa| jAmbavatI ko pRthaka-mahala pradAna kiyaa| (8) rukmiNI : vidarbha janapada ke kuNDinapura nagara kA bheSaka rAjA thaa| rukmiNI usakI lar3akI thii| nArada ne zrIkRSNa ko rukmiNI ke anupama rUpa ke sambandha meM batAyA / 8 zrIkRSNa vahAM jAte haiM aura unake sAtha vivAha karate haiN| pUrva isa sambandha meM vistAra se paricaya diyA gayA hai| Agama sAhitya meM yoM zrIkRSNa ke solaha hajAra rAniyoM kA bhI ullekha milatA hai| para unameM ATha pramukha thiiN| zeSa rAniyoM ke nAma aura paricaya prApta nahIM haiM / __vaidika paramparA ke granthoM meM bhI zrIkRSNa ke solaha hajAra eka sau eka striyAM hone kA varNana hai|40 kintu unameM viSNupurANa ke anusAra rukmiNI ke atirikta-1 kAlindI, 2 mitravindA, 3 nagna jit kI putrI satyA, 4 jAmbUvatI 5 rohiNI 6 madrarAja kI 37. vasudevahiNDI pR080 38. viyabbhAjaNavae kuDiNipuraM nAma nayaraM / tattha bhesago rAyA, vijju matI devI, tesi putto rUppI kumAro, ruppiNI ya duhiyA / sA ya vAsudevassa nAraeNa niveditA / -vasudevahiNDI pR0 80 pra0 bhAga 36. (ka) antagaDadazAo varga 1, a0 1 (kha) praznavyAkaraNa adharmadvAra 40. bhagavato'pyatra martyaloke'vatIrNasya SoDazasahasrANyekottarazatAni strINAmabhavat / -viSNupurANa Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa putrI suzIlA 7 satrAjita kI kanyA satyabhAmA 8 lakSmaNA ye pramukha thiiN|41 mahAbhArata ke anusAra-rukmiNI, satyabhAmA, gAMdhArI, zaibyA, haimavatI, jAmbavatI ye zrIkRSNa kI mukhya patniyAM thiiN| 42 / / harivaMzapurANa ke anusAra lakSmaNA hI jAlahAsinI hai| isa dRSTi se 1 kAlindI, 2 mitravRndA 3 satyA, 4 jAmbavAna kI kanyA 5 rohiNI 6 bhAdrI suzIlA, 7 satrAjit kI kanyA satyabhAmA 8 jAlahAsinI lakSmaNA : zaivyA / 43 zrIkRSNa kI bahupatniyoM ke sambandha meM kRSNa caritra meM baMkimacandra caTTopAdhyAya ne 4 tathA kRSNAvatAra meM kanhaiyAlAla mANekalAla 41. (ka) kAlindI mitravindA ca satyA nAgajitI tathA / devI jAmbavatI cApi rohiNI kAmarUpiNI / / madrarAjasutA cAnyA suzIlA zItamaNDanA / sAtrAjitI satyabhAmA lakSmaNA cAruhAsinI / / -viSNupurANa 5 / 28 (kha) tAsAJca rukmiNI satyabhAmA jAmbavatI / jAlahAsinI-pramukhA aSTau palnya: pradhAnAH // -vhiiN0.4|15 42. rukmiNI tvatha gAMdhArI zaibyA hemavatItyapi / devI jAmbavatI caiva vivizurjAtavedasam // -mausalaparva 3, a0 43. mahiSI: sapta kalyANIstato'nyA madhusUdanaH / upayeme mahAbAhurguNopetAH kulodgatAH / kAliMdI mitravidA ca satyAM nAgrajitIM tathA / sutAM jAmbavatazcApi rohiNI kAmarUpiNIm // madrarAjasutAM cApi suzIlAM bhadralocanAm / / sAtrAjitI satyabhAmAM lakSmaNAM jAlahAsinIm / zaibyasya ca sutAM tanvIM rUpeNApsa rasAM samA / -harivaMza purANa 15 a0 67 zloka 44. (ka) kRSNacaritra hindI pR0 230 se 245 (kha) kRSNa caritra gujarAtI anuvAda pR0 176-188 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArikA meM zrIkRSNa 237 mazI ne "rukmiNI Ane zaivyA vize noMdha"45 meM kucha carcAeM kI haiN| jijJAsu pAThakoM ko vahAM dekhanA caahie| jaina, bauddha aura vaidika sAhitya kA paryavekSaNa karane se aisA spaSTa jJAta hotA hai ki prAcIna yuga meM bahuvivAha kI prathAe thIM ataH zrIkRSNa ke ATha se bhI adhika patniyAM hoM usameM bAdhA jaisI bAta nahIM hai / hamArI dRSTi se bhI yahI bAta ucita lagatI hai| rAdhA : Agama va Agametara jaina sAhitya meM rAdhA kA kahIM bhI ullekha nahIM hai| rAdhA kauna thI aura usakA zrIkRSNa ke sAtha kyA sambandha thA, Adi praznoM ke sambandha meM kiJcit mAtra bhI carcA nahIM hai| vaidika vidvAnoM ne rAdhA ke sambandha meM gaMbhIra anveSaNA kI hai| rAdhA bhakta vidvAnoM kI mAnyatA hai ki rAdhA kA nAma bahuta purAnA hai| vedoM se lekara arvAcIna sAhitya taka meM rAdhA kA ullekha hai| unakI zodha kA saMkSipta sArAMza isa prakAra hai Rgveda meM rAdhA kA nAma milatA hai|46 sAmaveda aura atharvaveda48 meM bhI rAdhA zabda AyA hai / vRhadbrahma saMhitA meM rAdhA aura kRSNa meM koI antara nahIM mAnA gayA hai| jo kRSNa hai soI rAdhA hai jo rAdhA hai soI kRSNa hai / sanatkumAra saMhitA meM bhI kRSNa aura rAdhA meM abhinnatA sthApita kI gaI hai / 50 kRSNopaniSad51 va kaThavallI52 upaniSadkAra ne rAdhA ke saundarya kA varNana kiyA hai| 45. kRSNAvatAra bhAga--2, pariziSTa pR0 561-564 46. (ka) Rgveda 1 / 3015 (kha) Rgveda 3151 / 10 47. sAmaveda 165, 737 48. atharvaveda 201452 46. yaH kRSNaH sApi rAdhA yA rAdhA kRSNa eva saH / 50. rAdhAkRSNeti saMjJADhyaM rAdhikArUpa maMgalam / 51. vAmAGgasahitA devI rAdhA vRndAvanezvarI / sundarI nAgarI gaurI, kRSNahRdbhuGgamaMjarI // 52. "yadApazyaH pazyanti rukmavarNa kartAramIzaM puruSaM brahmayonim" / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa rAdhikopaniSada 3 meM rAdhikA kI mahimA pratipAdita kI gaI hai / padmapurANa [54 meM rAdhA kA ullekha hai aura usakA mahattva batAyA gayA hai / zivapurANakAra55 ne brahmA jI ke dvArA yaha udghoSaNA karAI hai ki rAdhA sAkSAt goloka meM nivAsa karane vAlI gupta sneha meM nibaddha huI kRSNa kI patnI hogI / nAradapurANa' meM nArada ne rAdhikAnAtha kahakara kRSNa kI stuti kI hai / brahmavaivartapurANa" meM rAdhA-kRSNa kI lIlA kA mukhya rUpa se varNana kiyA gayA hai / matsya - purANa evaM brahmANDapurANa meM bhI rAdhA kA ullekha huA hai / 6 9 238 53. rAdhikopaniSad, 54. devI kRSNamayI proktA, rAdhikA paramadevatA / sarvalakSmI svarUpA sA kRSNAhlAdasvarUpiNI / / 53 / bahUnA kiM munizreSTha vinA tAbhyAM na kiMcana / cidacillakSaNaM sarvaM rAdhAkRSNamayaM jagat // 57 // - padmapurANa pAtAlakhaNDa 50 / 53-57 55. kalAvatI sutA rAdhA sAkSAt golokavAsinI / guptasnehanibaddhA sA kRSNapatnI bhaviSyati // 40 // - zivapurANa, rudra saMhitA 2, pArvatI khaNDa 3 a0 2 56. tavAsmi rAdhikAnAtha ! karmaNA manasA girA / kRSNa kAnteti caivAsti yuvAmeva gatirmama // 57. AvirbabhUva kanyaikA - nAradapurANa, pUrvArdha a0 82 zloka 26 kRSNAsya vAmapArzvataH / dhAvitvA puSpamAnIya dadAvardhya prabhoH pade ||25| rAse saMbhUya moloke sA dadhAva hareH puraH / tena rAdhA samAkhyAtA purAvidbhirdvijottama // 26 // - brahmavaivartapurANa, brahmakhaNDa a0 5 58. rukmiNI dvAravatyAM tu rAdhA vRndAvane vane / - AnandAzrama saM0 13-38 56. (ka) rAdhA kRSNAtmikA nityaM kRSNo rAdhAtmako dhruvam / (kha) jihvA rAdhA sruto rAdhA netre rAdhA hRdisthitA / sarvAGgavyApinI rAdhaivArAdhyate mayA || rAdhA -brahmANDapurANa Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArikA meM zrIkRSNa 236 devI bhAgavata meM rAdhikA ko zrIkRSNa ke vAmAGga se utpanna huI batAyA hai| bhaviSyapurANa 61 aura AdipurANavara meM bhI rAdhA ke sambandha meM varNana hai| inake atirikta bhI rAdhA kA varNana aneka sthaloM para huA hai / rAdhA ke binA kRSNa kA nAma hI AdhA hai| zrI madbhAgavata mahApurANa meM spaSTa rUpa se rAdhA kA ullekha kahIM nahIM milatA hai| zrIkRSNa kA vizada citraNa zrImadbhAgavata meM haA hai| usameM rAdhA kA varNana na hone se rAdhA kI prAcInatA ke sambandha meM vidvAnoM ko sandeha utpanna hotA hai / yahI kAraNa hai ki pAzcAtya vidvAn rAdhA ko IzvI zatAbdI ke bAda kI kalpanA mAnate haiN| DAkTara haravaMzalAla kA abhimata hai ki yadyapi paurANika paNDita rAdhA kA sambandha vedoM se lagAte haiM parantu aitihAsika pramANoM ke abhAva meM kRSNa kI premikA rAdhA ko vedoM taka ghasITanA asaMgata hI pratIta hotA hai / gopAlakRSNa kI kathAoM se paripUrNa bhAgavata, harivaMza aura viSNapurANa Adi prAcIna granthoM meM rAdhA kA abhAva aneka prakAra ke sandehoM ko janma detA hai| paM0 baladeva upAdhyAya likhate haiM 'merI dRSTi meM 'rAdhaH' tathA 'rAdhA' donoM kI utpatti "rAdha vaddhau' dhAtu se hai, jisameM 'A' upasarga jor3ane para ArAdhyati dhAtupada banatA hai / phalataH ina donoM zabdoM kA samAna artha hai-ArAdhanA, arcanA, arcA / 'rAdhA' isa 60. ka) gaNezajananI durgA rAdhA lakSmIH sarasvatI / sAvitrI ca sRSTi vidhau prakRtiH paMcadhAsmRtA / / -navamaskaMdha a0 1 zloka 1 (kha) deviibhaagvt-6|1144-se 50 (ga) devI bhAgavata 6 / 50 / 10-11 61. tadavyayAtsamudbhUtorAdhAkRSNaH sanAtanaH / ekIbhUtaM dvayoraMga rAdhAkRSNo budhe smRtaH // -bhaviSyapurANa 156 62. athAparA rAdhikAyAH sakhyaH zazvanmanoramAH / vimalA rAdhikA bhRGgI nibhRtA'bhimatA praa|| --AdipurANa 41 (vaidika) 63. sUra aura unakA sAhitya-DA0 haravaMzalAla zarmA pR0 265 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 bhagavAn ariSTanemi aura zrIkRSNa prakAra vaidika rAdhaH yA rAdhA kA vyaktikaraNa hai / rAdhA pavitra tathA pUrNatama ArAdhanA kA pratIka hai| 'ArAdhanA kI udAttatA usake prema pUrNa hone meM hai| jisa ArAdhanA yA arcanA meM vizuddha prema nahIM jhalakatA, jo udAtta prama ke sAtha nahIM sampanna kI jAtI, kyA vaha kabhI saccI ArAdhanA kahalAne kI adhikAriNI hotI hai ? kabhI nhiiN| isa prakAra rAdhA zabda ke sAtha prema ke prAcurya kA, bhakti kI vipulatA kA, bhAva kI mahanIyatA kA sambandha kAlAntara meM jur3atA gayA aura dhIre-dhIre rAdhA vizAla prama kI pratimA ke rUpa meM sAhitya aura dharma meM pratiSThita ho gii|64 jaina aura vaidika granthoM meM zrIkRSNa kI mukhya ATha patniyoM ke nAma Aye haiN| unameM kahIM bhI rAdhA kA nAma nahIM hai| yadi rAdhA ke sAtha kRSNa kA gaharA sambandha hotA to patnI ke rUpa meM avazya hI usakA ullekha milatA / hamArI apanI dRSTi se bhI rAdhA kI kalpanA bAda ke kaviyoM ne kI hai| pradyumna : ___ eka samaya atimukta muni rukmiNI ke mahala meM padhAre / usI samaya satyabhAmA bhI vahIM pahu~ca gayI / rukmiNI ne munirAja se pUchA-kyA kabhI mAtRtva kA gaurava mujhe bhI prApta hogA? ___ muni viziSTa jJAnI the| unhoMne kahA-hA~, tumhAre zrIkRSNa jaisA putra hogaa|65 itanA kahakara muni vahAM se cala diye / satyabhAmA bolI-muni ne mujhe lakSya karake bhaviSyavANI kI hai / rukmiNI ne usakA prativAda kiyA aura kahA ki mujhe kahA hai| donoM nirNaya karane ke lie zrIkRSNa ke pAsa aayiiN| usa samaya vahAM duryodhana bhI AyA huA thA / kRSNa usase vArtAlApa kara rahe the / satyabhAmA ne 64. bhAratIya vAGamaya meM zrI rAdhA-paM0 baladeva upAdhyAya pR0 31 65. rukmiNyAzca gRhe'nyeA ratimuktarSirAgataH / taM dRSTvA satyabhAmApi tatra vAzu samAyayau // rukmiNyApracchi sa muniH kiM me syAttanayo na vA / bhAvI kRSNasamaH putrastavetyuktvA yayau ca saH / -triSaSTi0 8 / 6 / 110-11 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArikA meM zrIkRSNa 241 kahA-yadi mere putra hogA to he duryodhana, vaha tumhArA jAmAtA hogaa| rukmiNI ne kahA- merA putra tumhArA jAmAtA hogaa| duryodhana ne kahA -acchA ! tuma donoM meM se jisake putra hogA use maiM apanI putrI duuNgaa| satyabhAmA ne kahA-acchA to yaha zarta rahI ki jisakA putra prathama vivAha kare, usake vivAha meM dUsare ko apane zira ke keza dene hoNge| rukmiNI ne yaha zarta svIkAra karalI--balarAma, kRSNa aura duryodhana isake sAkSI niyukta kiye gaye / 66 ___ vasudeva hiNDo ke anusAra rukmiNI siMha kA svapna dekhatI hai / / aura triSaSTizalAkApuruSacaritra ke anusAra eka dina rukmiNI ne svapna dekhA ki vaha eka zveta vRSabha ke Upara rahe hue vimAna para baiThI hai|' yaha dekhakara vaha zIghra hI jAgRta ho gii| usa samaya eka mahaddhika deva mahAzukra devaloka se cyavakara usake udara meM AyA / prAtaHkAla zrIkRSNa ko svapna kI bAta khii|67 satyabhAmA ko jaba yaha jJAta huA to usane bho eka kalpita svapna kI bAta khii| donoM garbhavatI huI / rukmiNI ke garbha meM puNyavAn jIva Ane se vaha gUDha garbhA thI, para satyabhAmA ke udara meM 66. (ka) bhAmovAca suto yasyAH prathamaM pariNeSyati / tadvivAhe'nyayA kezA deyAstasyAH svakAH khalu / sAkSiNaH pratibhuvazca rAmapAdA janArdanaH / duryodhanazcetyuditvA svauko dve api jagmatuH / / -triSaSTi0 8 / 6 / 112-117 (kha) kucha parivartana ke sAtha-harivaMza meM bhI yahI varNana hai dekho hrivNsh--43|16-28 / A ruppiNI kayAiM ca sIhaM muhe aigacchamANaM simiNe pAsittA kaheI, -vasudevahiNDI pR0 82 pra0 bhA0 67. (ka) triSaSTi0 8 / 6 / 118 (kha) bhava-bhAvanA (ga) harivaMza purANa 42 / 26-30 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa sAdhAraNa jIva ke Ane se usakA udara abhivRddhi ko prApta hone lgaa| eka hI dina donoM ke putra hue| rukmiNI ke putra kA nAma pradya mna rakhA gayA aura satyabhAmA ke putra kA nAma bhAnuka / 60 ___zrIkRSNa pradya mna kumAra ko khilA rahe the| usa samaya rukmiNI ke pUrva bhava kA vairI deva dhUmaketu vahAM para AyA, aura rukmiNI kA rUpa banAkara kRSNa ke hAtha meM se pradya mna kumAra ko lekara cala diyaa| vaha deva use vaitAdayagiri para lAyA, aura eka zilA para use rakhakara calA gyaa| usa samaya kAlasaMvara nAmaka eka vidyAdhara agnijvAla nagara se apane nagara jA rahA thaa| usane usa tejasvI bAlaka ko dekhA / socA--are, yahAM para kisane chor3A hai ise / vaha use lekara sIdhA apane ghara AyA, aura apanI patnI kanakamAlA ko putra rUpa meM arpita kiyaa| nagara meM yaha carcA phailAdI gaI ki merI rAnI gUDha garbhA thI, usane putra kA prasava kiyA hai / putrotsava utsAha ke sAtha manAyA gyaa| __ kucha samaya ke pazcAt rukmiNI ne Akara kRSNa se putra kI yAcanA kii| kRSNa ne kahA-abhI to tuma le gaI thiiN|| rukmiNI- nahIM patideva ! maiM to nahIM le gaI, taba kRSNa ne usakI sarvatra talAza kI, para pradyumna kahIM para nahIM milA / kRSNa aura rukmiNI atyanta cintAtura ho gye|69 kucha dinoM ke pazcAt nArada RSi vahAM para aaye| nArada se zrIkRSNa ne pUchA-batalAiye mahArAja, hamArA putra pradya mna kahAM gayA ? kauna use haraNa karake le gayA ? 68. (ka) triSaSTi0 8 / 6 / 127-126 (kha) bhava-bhAvanA 2646 66. vasudeva hiNDI ke anusAra rukmiNI ke vahAM kRSNa dekhane jAte haiM tabhI koI deva use haraNa kara jAtA hai - ruppiNI ya puNNe pasavaNasamae pasUyA putta / kayajAyakammassa ya se baddhA muddA vAsudevanAmaMkiyA, niveditaM ca paricAriyAhiM kumArajammaM kaNhassa / so rayaNadIvikAdesiyamaggo aigato ruppiNibhavaNaM / cakkhuvisayapaDio ya se kumAro deveNe akkhitto|| ----vasudevahiNDI pR0 83 peDhiyA Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArikA meM zrIkRSNa ... 243 nArada ne kahA - mahAjJAnI atimuktakumAra mukta ho gaye haiN| Apa cintA na kareM, maiM Apake prazna kA uttara mahAvideha kSetra meM virAjita sImaMdhara svAmI se pUchakara khNgaa| ___ nArada RSi sIdhe sImaMdhara svAmI ke pAsa gye| unhoMne prazna kiyaa| uttara meM sImaMdhara svAmI ne pharamAyA-vaha kAlasaMvara nAmaka vidyAdhara ke ghara meghakUTa nagara meM hai aura vahAM para vaha solaha varSa taka rhegaa| pUrvabaddha karma ke kAraNa solaha varSa kA viraha rhegaa| bhagavAn kI vANI ko zravaNa kara nArada bahuta prasanna hue, aura jahAM pradyumna kumAra thA vahAM phuNce| rukmiNI kI taraha hI pradya mnakumAra kA rUpa nihArakara nArada RSi mana hI mana prasanna hue| vahAM se ve zIghra dvArikA Aye aura kRSNa va rukmiNI ko sArI bAta btaaii| ___ kAlasaMvara vidyAdhara ke vahAM pradyumnakumAra bar3e hone lge| vidyAdhara se sabhI vidyAoM meM usane nipuNatA prApta kI / pradya mna ke atizaya sundara rUpa ko nihAra kara kAla saMvara vidyAdhara kI patnI kanakamAlA usa para mugdha ho gaI / eka dina ekAnta meM kuvaMra ko lejAkara kanakamAlA ne kahA-are pradya mna ! aba tumhArI yuvAvasthA A rahI hai, maiM tumhAre rUpa para mugdha haiM, maiM tumhArI janmadAtrI mAtA nahIM huuN| maiMne to kevala pAlana-poSaNa kiyA hai ataH mere sAtha svecchA se AnandakrIDA kro| pradya mna--ApakI bAta to ThIka hai, para kAlasaMvara vidyAdhara aura unake putra mere sAtha yuddha kareMge to maiM unase kisa prakAra jIta sarkegA? ___ kanakamAlA--pradya mna ! tuma isa bAta se kyoM Darate ho ? mere pAsa gaurI aura prajJapti nAmaka do mahAn vidyAe haiN| jinase tuma sampUrNa vizva para vijaya prApta kara sakate ho| maiM tumhAre rUpa para mugdha hU~, isalie ye vidyAe tumheM detI huuN| __ pradya mna ne ve donoM vidyAe grahaNa kI aura kucha hI samaya meM una donoM vidyAoM ko siddha kara liyaa| usane dekhA, madhura bolane se mujhe donoM mahAn vidyAe mila gii| rAnI kanakamAlA ne kucha dinoM ke pazcAt punaH svecchA pUrvaka krIDA karane kI abhyarthanA kii| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa prArthanA ke uttara meM pradyumna ne spaSTa kahA - mAtA ! tumhAre muMha se isa prakAra ke zabda zobhA nahIM dete / prathama to tuma merA lAlanapAlana karane ke kAraNa merI mAtA ho, phira vidyAdAna dekara bhI mAtA huii| do dRSTiyoM se tuma merI mAtA ho, phira aisI anucita bAta kyoM kahatI ho ? 244 vanamAlA ne pratyeka dRSTi se prArthanA kI para kuMvara ne usakI sabhI prArthanAeM ThukarA dIM aura vaha vahAM se cala diyA / kuvara ke jAne ke pazcAt kanakamAlA ne triyAcaritra kara apane putra aura pati ko batAyA ki pradyumna ne mere zIlavrata ko khaNDita kara diyA hai / rAnI kI yaha bAta sunate hI kAlasaMvara atyanta kruddha huA / usane usI samaya apane putroM ko sAtha lekara pradya mana para hamalA kiyA / para pradyumna ko koI bhI jIta na sakA, sabhI usase parAjita ho gaye / rAjA ne rAnI se vidyA mAMgI, para vaha de na sakI kyoMki vaha to pradyumna ko de cukI thI / rAjA rAnI ke durAcAra ko samajha gayA / usake bAda vaha kuMvara se milA, use bahuta hI pazcAttApa huA / itane meM nArada RSi vahAM para pahu~ca gaye / prajJapti vidyA se usane nArada RSi ko pahacAna liyA, ataH kAlasaMvara vidyAdhara se AjJA lekara vaha sIdhA nArada RSi ke sAtha dvArikA jAne ke lie prasthita huA 1 70 nArada RSi ke sAtha pradyumnakumAra dvArikA pahu~cA / mArga meM usane nArada RSi se sArI bAteM jAna lI ki jaba tuma garbha meM the taba hI satyabhAmA aura tumhArI mAtA rukmiNI ke bIca zarta huI thI / pradya umna ne dekhA - dvArikA meM Anandotsava manAyA jA rahA hai / samasta dvArikAvAsI prasannatA se phUle nahIM samA rahe haiM kyoMki zrIkRSNa ke putra aura satyabhAmA ke aMgajAta bhAmaha kA vivAha prasaMga hai / para rukmiNI kI AMkhoM se AMsuoM kI dhArA chUTa rahI hai / vaha apane 70. ( ka ) triSaSTi0 8 / 6 / 130 se 404 (kha) pradya umnacaritra - le0 mahAsenAcArya (ga) pradyumnacaritra mahAkAvya sarga - 5 8 taka pR0 104 0 ratnacandragaNI (gha) pradyumnacaritra - anuvAda - cAritra vijaya pR0 145 taka Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArikA meM zrIkRSNa 245 putra pradya mna kumAra kI apalaka pratIkSA kara rahI hai| vaha aba taka kyoM nahIM AyA ! yadi satyabhAmA ke putra kA vivAha prathama ho jAyegA to zarta ke anusAra mujhe apane sira ke keza kaTavAne par3eMge / maiM putra va pati ke hote hue bhI kurUpa bana jaauugii| vaha cintAtura baiThI hI thI ki usI samaya vidyA ke bala se pradya mna kumAra ne eka laghu muni kA rUpa banAyA aura rukmiNI ke mahala meM praveza kiyaa| kahA-- arI zrAvikA ! kyoM itanI cintAmagna hai ? maiM solaha varSa kA dIrgha tapasvI hU~, mujhe AhAradAna de / rukmiNI ne muni kA abhivAdana karate hue kahA munivara ! maiMne eka varSa kA tapa sunA hai, para Apa solaha varSa ke tapasvI haiM, yaha jAnakara Azcarya hotA hai| astu, jo bhI ho, parantu mahArAja ! isa samaya siMha kesariyA modaka ke atirikta kucha bhI khAdya vastu taiyAra nahIM hai, aura ye modaka zrIkRSNa ke atirikta anya ko hajama nahIM hote haiM / __ muni ne kahA- tuma cintA na karo, tapa ke divya prabhAva se ve sabhI hajama ho jaayeNge| rukmiNI ne munirAja ko laDDU diye / muni ne vahIM baiThakara sAre laDDU khA liye| usI samaya satyabhAmA kI dAsiyAM rukmiNI ke kezoM ko kATane ke lie vahAM para AgaI aura bolIM-mahArAnI, hameM satyabhAmA ne bhejA hai| pradyumna ne jo vidyA ke bala se muni banA huA thA, vidyA ke prabhAva se satyabhAmA aura usakI dAsiyoM ke hI keza kATa diye| 71. vasudevahiNDI meM muni khIra kA bhojana mAMgate haiM usameM modaka baharAne kA prasaMga nahIM hai--so vAsudevasIhAsaNe uvaviTTho / bhaNio ya ruppiNIe- khuDDaga ! eyamAsaNaM devayApariggahiyaM, mA te ko vi uvaghAto bhavissati aNNammi AsaNe NisIyaM tti / so bhaNaiamhaM tavassINaM Na pabhavati devatA / ANattA ya ceDIo devIesigdhaM pAyasaM sAhei, mA kilammau tavassI / pajjuNNaNa ya aggI thaMbhio na tappatI khiirN| -vasudevahiNDI pR. 65 pra0 bhAga Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ve sabhI zrIkRSNa ke pAsa pahuMcI, aura kahA ki usa dina kI zarta ke anusAra rukmiNI ke bAla dilaao| zrIkRSNa ne majAka karate hue kahA-tuma use muNDita banAnA cAhatI thI para svayaM hI muNDita kyoM ho gaI ? satyabhAmA ke atyAgraha para balarAma ko satyabhAmA ke sAtha rukmiNI ke bAla lene ke lie zrIkRSNa ne bhejA, para Age dekhA to rukmiNI ke sAtha zrIkRSNa svayaM baiThe hue haiN| ve lajjA se punaH lauTa gaye / pIche lauTakara Ane para unheM zrIkRSNa se jJAta huA ki vaha koI mAyAvI thaa| nArada ne rukmiNI ko batAyA ki yaha muni nahIM, terA hI putra pradya mna hai / rukmiNI putra ko pAkara bahuta hI prasanna huI / nArada ne kahA-isane bhAnukuvaMra kA vivAha jisa kanyA ke sAtha hone vAlA hai usakA apaharaNa kara liyA hai| isI ne anya aneka camatkAra satyabhAmA Adi ko dikhAye haiN| pradyumna ne mAtA se kahA- jaba taka maiM apane pitA zrIkRSNa ko camatkAra na dikhAU taba taka mujhe prakaTa nahIM honA hai| pradya mna ne zIghra hI apanI mAtA rukmiNI ko ratha meM biThAkara bahuta hI tIvrasvara meM zrIkRSNa ko cunautI dI- maiM rukmiNI ko haraNa kara le jArahA hU~, yadi tuma meM zakti ho to lene ke lie aao| zrIkRSNa ne jaba yaha sunA to ve pIche daudd'e| yuddha huaa| pradya mna ne zrIkRSNa ko zastrarahita kara diyA / zrIkRSNa kI senA bhI pradya mna ke sAmane Tika na skii| usI samaya zrIkRSNa kA dAkSiNAtya netrasphurita huA aura nArada ne Akara kahA -- kRSNa ! jisake sAtha tuma yUddha kara rahe ho vaha deva yA vidyAdhara nahIM, apitu tumhArA hI pUtra pradya mna hai| isane tumheM batA diyA ki pitA se putra savAyA hai| pitA-putra kA vaha apUrva prema-milana sabhI ke lie AhlAdakara thaa| duryodhana ne rAjasabhA meM Akara zrIkRSNa se nivedana kiyAhe svAmI ! merI aura tumhArI donoM kI lAja jAtI hai| lagna ke 72. triSaSTi0 8 / 6 / 486-472 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArikA meM zrIkRSNa 247 avasara para hI merI putrI aura tumhArI putravadhU ko koI apaharaNa kara le gayA hai ? kRSNa ne kahA-maiM kyA karUM-pradya mna kA bhI solaha varSa taka viraha sahana kiyA hai ? maiM koI sarvajJa thor3e hI huuN| pradya mna ne kahA-Apa Adeza, deM to maiM prajJapti vidyA se usa kanyA ko zIghra hI yahAM le AU / aisA kahakara usane usI samaya kanyA upasthita kI aura bhAnu ke sAtha usakA pANigrahaNa karavA diyA / 7 pradya mna ko kRSNa ne aneka rAjakanyAeM prnnaaii|74 pradya mna kA vaidarbhI se vivAha : ___ zrIkRSNa kI dUsarI patnI jAmbavatI ke zAMba nAmaka mahAparAkramI patra huaa| vaha pradya mna ke samAna vIra thaa| satyabhAmA ke dUsarA putra bhAnukakumAra huA, para svabhAva se vaha kAyara thaa| eka dina rukmiNI ke antarmAnasa meM vicAra AyA ki mere bhAI rukmi kI patrI vaidarbhI rUpa meM atyanta sundara hai| yadi usake sAtha mere putra pradyumna kA pANigrahaNa ho to kitanA sundara rahe / usa yuga meM mAmA kI putrI ke sAtha vivAha karane kI paramparA thI, aura usa vivAha ko ucita mAnA jAtA thaa| usane eka dUta ko apane bhAI ve. pAsa bhejaa| rukmi ne spaSTa inkAra karate hue kahA-'maiM apanI putrI vaidarbhI ko cANDAla ko denA pasanda karatA hU~ para kRSNa vAsudeva ke kula meM denA yogya nahIM smjhtaa|' ____ jaba yaha samAcAra dUta ne rukmiNI ko kahA to use bahuta hI pazcAttApa huA ki maiMne sandeza bhejakara ucita nahI kiyaa| bhAI ke apamAna se rukmiNI kA mukha mlAna ho gyaa| pradya mnakumAra ne 73. triSaSTi0 871-5 71. (ka) triSaSTi0 8716-7 (kha) kaNheNa vi aNicchaMto vi paraM pIimuvvahaMteNa vijjAhara dharaNigoyarapatthivakaNNANaM sarisajovvaNaguNANaM pANiM gAhio pAsAyagato dogudugadevo iva bhoe bhujamANo niruvviggo vihri| -vasudevahiNDI pR0 95 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa mAtA se pUchA- mAM tuma kyoM murajhA gaI ho mujhe kAraNa batAo, maiM tumhArI bhAvanA pUrNa karUMgA / mAtA rukmiNI ne use sArI bAta sunAdI / pradya umna ne kahA- mAtA, Apa cintA na kreN| maiM ApakI icchA ko pUrNa karUMgA / pradyumna zabakumAra ko sAtha lekara bhojakaTa nagara gayA / eka ne kinnara kA aura dUsare ne cANDAla kA rUpa dhAraNa kiyA / saMgIta kalA ke dvArA nagara nivAsiyoM ke mana ko unhoMne mugdha kara diyA / rukmi rAjA ne jaba unake madhura gAyana kI prazaMsA sunI taba unheM apane pAsa bulaayaa| saMgIta kI sumadhura svaralaharI para vaha bhI jhUma utthaa| usa samaya usakI lar3akI vaidarbhI bhI vahAM AgaI aura pitA kI goda meM baiTha gaI / usane bhI unakA gAyana sunA / gAyana pUrNa hone para rAjA rukmi ne unheM virAT sampatti dI aura pUchA Apa kahAM se A rahe haiM ? unhoMne batAyA ki hama svarga se dvArikA Aye, jahAM vAsudeva zrIkRSNa rAjya kara rahe haiM / usI samaya vaidarbhI ne pUchA - kRSNa kI patnI rukmiNI kA pradya umna nAmaka putra hai, kyA tuma unako jAnate ho ? zAMba ne kahA- jo rUpa meM kAmadeva ke sadRza hai, jo pRthvI kA zRMgAra hai aise mahAparAkramI pradyumna ko kauna nahIM jAnatA ? 1 yaha suna vaidarbhI ke mAnasa meM pradya umna ke prati prema paidA huA usI samaya rAjA kA hAthI unmatta hokara apane sthAna ko chor3akara bhAga gyaa| vaha nagara meM upadrava karane lagA / koI bhI mahAvata use vaza meM na kara sakA / usane upadrava se taMga Akara nagara meM yaha udghoSaNA karavAI ki jo koI bhI hAthI ko vaza meM kara legA use rAjA manovAMcchita vastueM pradAna kregaa| kisI ne bhI usa udghoSaNA ko svIkAra nahIM kiyA, anta meM pradyumna aura zAMba ne udghoSaNA svIkAra kI / unhoMne usI samaya saMgIta kI sumadhura laharI se hAthI ko vaza meM kara liyA aura usI hAthI para ArUr3ha hokara mastI meM jhUmate hue hastizAlA meM Aye / hAthI vahAM bAMdha diyA / rAjA ne prasannatA se donoM ko bulAyA aura kahA- tumheM jo cAhie so mAMgalo | unhoMne kahA- rAjan ! hamAre yahA~ bhojana banAne vAlA koI nahIM hai, ataH Apa apanI putrI vaidarbhI ko hameM de deM / vaidarbhI kA nAma Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArikA meM zrIkRSNa 246 sunate hI rAjA ekadama kruddha huA / usane usI samaya unheM bAhara nikAla diyA / donoM nagara ke bAhara pahu~ce / zAMba ne kahA- bhAI ! mAtA rukmiNI duHkhI hotI hogI ataH vivAha kA kArya zIghra saMpanna kara hameM dvArikA jAnA cAhie / pradyumna ardharAtri meM vaidarbhI ke zayanagRha meM vidyAbala se pahu~cA / vaidarbhI ko jagAkara usake hAtha meM mAtA rukmiNI kA patra diyA aura kahA- maiM rukmiNI kA putra pradyumna hU~ / tumhArI icchA ho to maiM tumhArA pANigrahaNa karanA cAhatA hU~ / vaidarbhI kI icchA se pradyumna ne usI samaya gAMdharva vivAha kara liyaa| rAtri bhara vahAM raha kara prAtaHkAla zIghra hI vaha vahAM se cala diyA / calate samaya usane kahA- koI tumase merA nAma pUche to batalAnA mata / maiMne maMtra zakti se tumhAre zarIra ko maMtrita kara diyA hai / koI tumheM kaSTa nahIM de sakatA / rAtri bhara jAgaraNa ke kAraNa prAtaHkAla vaidarbhI ko gaharI nidrA AgayI / prAtaHkAla dhAyamAtA AyI aura usane vaidarbhI ke hAthoM meM kaMkaraNa Adi vivAha cihna dekhe to cakita raha gaI / vaidarbhI ko jagAkara pUchane para bhI usane kucha bhI uttara nahIM diyA / dhAya mAtA ne jAkara rukmi rAjA ko sArI bAta kaha dI / rukmi rAjA na bhI pUchA, para uttara na milane se use krodha aayaa| anucara ko bhejakara pradya umna aura zAMba ko jo caNDAla ke veza meM the, bulAyA aura vaidarbhI ko dete hue kahA - isa kanyA ko grahaNa karo, aura aise sthAna para cale jAo jahAM maiM tumheM bAraha varSa taka bho na dekha sakUM / pradyumna ne kahA- rAjaputrI ! kyA tuma hamAre sAtha calanA pasanda karatI ho ? rAjaputrI vaidarbhI ne svIkRti dI aura ve vaidarbhI ko lekara cala diye / rAjA rukmi rAjasabhA meM aayaa| use bahuta hI pazcAttApa huA ki maiM joza meM hoza ko bhUla gayA aura vaidarbhI ko caNDAla ko sauMpa dI / rAjA udAsa mana se rAjasabhA meM baiThA / use raha raha kara apane duSTakRtya para vicAra Ane lagA / usI samaya usake kAnoM meM vAdyoM Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa kI madhura dhvani aayii| usane sabhAsadoM se pUchA-yaha dhvani kahAM se A rahI hai| magara kisI ko usakA patA nahIM thaa| anucaroM ko bhejakara talAza kI gaI, unhoMne Akara nivedana kiyA-nagara ke bAhara eka bhavya-bhavana meM kRSNa ke putra pradya mna aura zAMba Thahare hue haiM / unake sAtha vaidarbhI bhI hai| rAjA ko samajhane meM dera na lagI ki yaha sArI karAmAta pradya mna kI hai| rAjA ne apane bhAgineya aura jAmAtA pradya mna ko bulAyA, aura utsavapUrvaka vaidarbhI kA pradya mna ke sAtha pANigrahaNa saMskAra sampanna kiyaa| phira vaidarbhI ko lekara pradya mna dvArikA AyA, mAtA rukmiNI atyadhika prasanna 75. (ka) triSaSTi0 817138-86 (kha) pradyumnacaritam-mahAsenAcArya, sarga 8, 6 pR0 86-174 (ga) pradyumna caritra .. ratnacandra gaNI (gha) vasudevahiNDI-pR0 68-100, meM prastuta kathA anya rUpa se AyI hai| vistAra bhaya se use na likhakara mUla grantha avalokana kI sUcanA karatA huuN| -lekhaka Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarAsaMdha kA yuddha jarAsaMdha kA yuddha ke lie prasthAna * ariSTanemi kI svIkRti . zrIkRSNa kA dvArikA se yuddha ke lie prasthAna * jarAsaMdha ke sAtha yuddha * jarAsaMdha kI mRtyu . vAsudeva zrIkRSNa . mahAbhArata meM jarAsaMdha-yuddha kA varNana . samIkSA . Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarAsaMdha kA yuddha jarAsaMdha kA yuddha ke lie prasthAna : 1 1 AcArya hemacandra racita triSaSTizalAkApuruSa caritra, ' evaM AcArya malladhArI hemacandra racita bhava-bhAvanA va yati ratnasundara racita amama svAmI caritra ke anusAra kitane hI vyApArI vyApArArtha yavana dvIpa se samudra ke rAste dvArikA nagarI meM Aye / dvArikA ke vaibhava ko dekhakara ve cakita ho gaye / ratnakambala ke atirikta ve jitanI bhI vastueM lAye the, sabhI unhoMne dvArikA meM beca dI / ratna - kambaloM ko lekara ve rAjagRha nagara pahu~ce / ve ratnakambala unhoMne jIvayazA ko batAI / jIvayazA ko kambala pasanda Ae aura usane unheM AdhI kImata meM lenA cAhA / vyApAriyoM ne mu~ha macakAte hue kahA -- yadi hameM itane kama mUlya meM dene hote to dvArikA meM hI kyoM na beca dete, jahA~ para isase dugunI kImata A rahI thI / jIvayazA ne jijJAsA prastuta kI ki dvArikA nagarI kahA~ hai ? usake rAjA kauna haiM ? 1. triSaSTi 8 / 7 / 134-148 / 2. bhava-bhAvanA gA. 2656 - 2665, pR0 176-177 / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa vyApArI - dvArikA samudra ke kinAre hai aura vahA~ para vasudeva ke putra zrI kRSNa rAjya kara rahe haiN| unake bhAI balarAma hai| nagarI kyA hai, svarga kI alakApurI hai / 254 yaha sunate hI jIvayazA cauMkI / usake Azcarya kA pAra na rahA / kyA mere pati kaMsa ko mAranevAlA zrIkRSNa abhItaka jIvita hai ? vaha marA nahIM hai ? vaha rone lagI to jarAsaMdha ne kahA- putrI ro mata! maiM abhI jAtA hU~ aura yAdava kula kA samUla nAza kara detA hU~ / yaha AzvAsana dekara aura virAT senA lekara jarAsaMdha yuddha ke lie prasthita huA / apazakuna hone para bhI vaha Age se Age bar3hatA rahA / 3. vibhinna granthoM meM prastuta varNana prakArAntara se AyA hai, jo saMkSa epa meM isa prakAra hai uttarapurANa ke anusAra yaha kathA isa prakAra hai kucha vyApArI jalamArga se vyApAra karate hue bhUla se dvAravatI nagarI pahu~ce, vahAM kI vibhUti ko nihAra kara ve Azcaryacakita hue, unhoMne dvAravatI nagarI se bahuta se zreSTha ratna kharIde / aura unhoMne ve ratna rAjagRha nagarI meM jarAsaMdha ko arpita kiye, bahumUlya ratnoM ko dekhakara jarAsaMdha ne cakita hokara pUchA- kahAM se lAye ? unhoMne dvAravatI kA vistAra se varNana kiyA ? ---uttrpuraann--71|52 - 64 pR0 378-6 / harivaMzapurANa ke anusAra jarAsaMdha rAjA ke pAsa amUlya maNirAziyoM ke vikrayArtha eka vaNika pahu~cA / --50, 1-4 / zubhacandrAcArya praNIta pANDava-purANa meM eka samaya kisI vidvAn puruSa ne rAjagRha nagara pahu~ca kara jarAsaMdha rAjA ko uttama ratna arpita i kiye| rAjA ke pUchane para usane batAyA ki maiM dvArikApurI se AyA hU~ | vahAM bhagavAn neminAtha ke sAtha kRSNa rAjya karate hai / isa prakAra usake kathana se dvArikA meM yAdavoM ke sthita hone ke samAcAra ko jAnakarake jarAsaMdha ko una para bahuta hI krodha huA / vaha unake Upara AkramaNa karane kI taiyArI karane lagA / - pANDavapurANam 16811, pR0 360 / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarAsaMdha kA yuddha 255 ariSTanemi kI svIkRti : __ zubhacandrAcArya ne pANDava-purANa meM likhA hai-jarAsaMdha virATa senA lekara yuddha ke lie A rahA hai, nArada se yaha samAcAra jAnakara zrIkRSNa ne nemikumAra se apanI vijaya ke sambandha meM pUchA / nemIzvara ne mandahAsyapUrvaka 'oma' kahakara isa yuddha meM prApta hone vAlI vijaya kI sUcanA dii| zrI kRSNa yuddha ke lie samudyata ho gaye / kintu prastuta varNana, triSaSTizalAkApuruSa caritra, bhavabhAvanA, harivaMza purANa, uttara purANa Adi anya granthoM meM nahIM hai / zvetAmbara granthoM ke anusAra to neminAtha usa samaya gRhasthAzrama meM the, ve usa yuddha meM sAtha rahe haiM, ataH unake dvArA svIkRti denA saMbhava ho sakatA hai, kyoMki ve gRhasthAzrama meM tIna jJAna ke dhAraka the| ve yaha bhI jAnate the ki prativAsudeva ke sAtha vAsudeva kA yuddha anivArya rUpa se hotA hI hai / prativAsudeva parAjita hote haiM aura vAsudeva kI vijaya hotI hai| zrI kRSNa kA dvArikA se yuddha ke lie prasthAna : zrIkRSNa bhI balarAma, ariSTanemi, va apane anya parijanoM ke sAtha dvArikA se yuddha ke lie prasthita hue|" unhoMne dvArikA se paiMtAlIsa yojana dUra senapallI meM par3Ava ddaalaa| usasamaya vidyAdhara Adi Aye aura unhoMne samudra vijaya adi se prArthanA kI ki hama Apake sAtha 4. nirhetusamaraprIto mAdhavaM nArado'bravIt / jarAsaMdhamahAkSobhaM vairividhvaMsakArakam // murArirapi nemIzamabhyetya purataH sthitaH / aprAkSItkSipramAtmIyaM jayaM zatru kSayodbhavam / / neminamrAmarAdhIzo viSNumomityabhASata / smitAdya : svajayaM jJAtvA yoddha, viSNuH smudyyau| -pANDava purANam 16 / 12-14, pR0 360-361 5. triSaSTi0 8 / 7 / 157-195 6. paMcacatvAriMzataM tu yojanAni nijAt purAt / gatvA tasthau senapalyAM grAme saMgrAmakovidaH / / / -triSaSTi0 8 / 7 / 166 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa milanA cAhate haiM, bhaviSya meM hama Apake netRtva meM rheNge| yadyapi Apake kUla meM zrI kRSNa jaise baliSTa mahApuruSa haiM jo akele hI jarAsaMdha ko jItane meM samartha haiM aura bhagavAn ariSTanemi bhI Apake kula meM haiM / yadyapi Apako kisI anya kI sahAyatA kI AvazyakatA nahIM hai, kintu jarAsaMdha kI sahAyatA meM kucha balavAn khecara-vidyAdhara Ane vAle haiM ataH unheM rokane ke lie vasudeva ke netRtva meM pradyumna va zAmbakUmAra Adi ko hamAre sAtha bhejie, jisase unameM se eka bhI yahA~ taka na aaske| yaha sunakara samudravijaya ne vaisA hI kiyaa| ariSTanemi ne usa samaya apanI bhujA para janmasnAtra ke samaya devatAoM ne jo astravAriNI auSadhi bA~dhI thI vaha vasudeva ko do / ' jarAsaMdha ke sAtha yuddha : usa samaya magadhapati jarAsaMdha ko usake maMtrI haMsaka ne nivedana kiyA-he rAjana ! pUrva meM kaMsa ne binA vicAre kArya kiyA jisakA kaTa pariNAma hama logoM ko bhoganA par3A hai| zrIkRSNa kI senA meM svayaM kRSNa ke atirikta neminAtha, balarAma, dazAha, va pANDava Adi mahAn yoddhA haiM, para hamArI senA meM Apake atirikta kauna vIra hai jo una vIroM se jajha sake ? ataH hama mantriyoM kI namra prArthanA hai ki kRSNa ke sAtha yuddha na kiyA jAya / jarAsaMdha ne usakA tiraskAra karate hue kahA-jJAta hotA hai ki kRSNa ne tujhe rizvata dI hai| isI kAraNa tU aisA bola rahA hai| haMsaka va anya mantriyoM ke samajhAne para bhI jarAsaMdha na samajha skaa| usane apane sainya ko cakra-vyUha racane kA Adeza diyaa|" ___ zrIkRSNa ne garur3avyUha kI racanA kI / 2 bhrAtRsneha se utprerita hokara ariSTanemi yuddha sthala para sAtha meM Aye haiM, yaha jAnakara 7. triSaSTi0 8 / 7 / 167-205 8. triSaSTi0 8 / 7 / 206 6. triSaSTi0 8 / 7 / 207-225 10. triSaSTi0 8 / 7 / 226 11. triSaSTi 0 8 / 7 / 227-232-241 12. triSaSTi0 8 / 7 242-260 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarAsaMdha kA yuddha 257 zakendra ne mAtalI nAmaka sArathI ke sAtha apanA ratha unake lie bhejaa| donoM ora se bhayaMkara yuddha prArambha huaa| donoM ora ke sainika apanI vIratA dikhalAne lge| bANoM kI varSA hone lgii| jarAsaMdha ke parAkramI yoddhAoM ne jaba vIratA dikhalAyI to yAdava bhI pIche na rhe| unhoMne bhI jarAsaMdha kI senA ko titara-bitara kara diyaa| jaba jarAsaMdha kI senA bhAgane lagI taba svayaM jarAsaMdha yuddha ke maidAna meM AyA, aura usane samUdravijaya jI ke kaI pUtroM ko mAra diyaa| usa samaya usakA rUpa sAkSAt kAla ke samAna thaa| yAdava senA idhara udhara bhAgane lgii| taba balarAma ne jarAsaMdha ke aTThAisa pUtroM ko mAra diyaa| yaha dekha jarAsaMdha ne balarAma para gadA kA prahAra kiyaa| jisase rakta kA vamana karate hue balarAma bhUmi para gira pdd'e| usa samaya yAdava senA meM hAhAkAra maca gyaa| punaH jarAsaMdha balarAma para prahAra karane ko A rahA thA ki vIra arjuna ne jarAsaMdha ko bIca meM hI roka liyaa| isa bIca zrI kRSNa ne jarAsaMdha ke anya unahattara (66) putroM ko bhI mAra ddaalaa| apane putroM ko danAdana mArate hue dekhakara jarAsaMdha kRSNa para lpkaa| usa samaya cAroM ora yaha AvAja phaila gaI ki 'kRSNa mara gaye haiN| yaha sunate hI mAtalI sArathI ne ariSTanemi se namra nivedana kiyA-prabhU ! Apake sAmane jarAsaMdha kI kyA himmata hai, svAmI ! yadi Apane isa samaya jarA bhI upekSA kI to yaha yAdava kula naSTa ho jAegA / yadyapi Apa sAvadha karma se vimukha haiM, tathApi lIlA batAye binA isa samaya gati nahIM hai| yaha sunate hI ariSTanemi ne kopa kiye binA hI pauraMdara nAmaka zaMkha bjaayaa| zaMkhanAda ko sunate hI yAdava senA sthira ho gaI14 aura zatra senA kSobha ko prApta huii| phira ariSTanemi ke saMketa se mAtalI sArathI ne usa ratha ko yuddha ke maidAna meM ghumaayaa| ariSTanemi ne 13. bhrAtRsnehAdya yutsu ca zakro vijJAya neminam / preSIdrathaM mAtalinA jaitrazastrAMcitaM nijam / / -triSaSTi 8 / 7 260-61 14. triSaSTi 8 / 7 420-426 17 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa hajAroM bANoM kI vRSTi kii| una bANoM kI vRSTi ne kisI ke ratha, kisI ke mukuTa, kisI kI dhvajA cheda dI, kintu kisI bhI zatra kI zakti ariSTanemi ke sAmane yuddha karane ko nahIM huii| prativAsudeva ko vAsUdeva hI naSTa karatA hai, yaha eka maryAdA thii| ataH ariSTanemi ne jarAsaMdha ko mArA nhiiN|15 apitU jarAsaMdha ke sainika dala ko kucha samaya taka roka diyaa| taba taka baladeva aura zrIkRSNa svastha hogaye / yAdava senA bhI punaH lar3ane ko taiyAra hogii| jarAsaMdha ne pUnaH yuddha ke maidAna meM Ate hI kRSNa se kahA-are kRSNa ! tU kapaTa mUrti hai / Aja dina taka tU kapaTa se jIvita rahA hai, para Aja maiM tujhe chor3anevAlA nahI huuN| tune kapaTa se hI kaMsa ko mArA hai, kapaTa se hI kAlakumAra ko mArA hai| tUne astra-vidyA kA to kabhI abhyAsa hI nahIM kiyA hai| para Aja terI mAyA kA anta lAU~gA aura merI putrI jIvayazA kI pratijJA pUrNa kruuNgaa|16 kRSNa ne muskarAte hue kahA-- are jarAsaMdha ! tU isa prakAra vRthA ahaMkAra ke vacana kisalie bolatA hai ? vAkcAturya na dikhAkara zakti dikhaa| maiM zastravidyA bhale nahIM sIkhA tathApi tumhArI patrI jIvayazA kI agni praveza kI pratijJA ko maiM avazya pUrNa kruuNgaa|" jarAsaMdha kI mRtyu : phira donoM yuddha ke maidAna meM aise kUde ki dekhane vAle avAk raha gaye / unakI A~kheM ThagI sI raha gaI / dhanuSa kI TaMkAra se AkAza gUjane lgaa| parvata bhI mAnoM kAMpane lage / jarAsaMdha bANoM kI varSA karane lagA para zrIkRSNa una sabhI bAraNoM kA bhedana chedana karane 15. prativiSNuviSNunaiva vadhya ityanupAlayan / svAmI trailokyanAtho'pi jarAsaMdhaM jaghAna na / -triSaSTi 8 / 7 / 432 16. tava prANaiH sahaivAdya mAyA paryaMtayAmyare ! eSo'dya jIvayazasaH pratijJAM pUrayAmi ca // -triSaSTi 8 / 7 / 436-430 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarAsaMdha kA yuddha 256 lage / jaba jarAsaMdha ke pAsa sabhI anyAnya zastra aura astra samApta ho gaye taba usane antima zastra ke rUpa meM cakra zastra ko hAtha lgaayaa| use AkAza meM ghumAkara jyoM hI zrIkRSNa para cakra kA prahAra kiyA ki eka kSaNa ke lie darzaka stambhita ho gaye ! kintu cakra zrIkRSNa kI pradakSiNA dekara unheM binA kaSTa diye unake pAsa avasthita ho gyaa| zrIkRSNa ne use apane hAtha meM le liyaa| usI samaya 'nauvAM vAsudeva utpanna ho gayA hai' aisI udghoSaNA huI / 17 zrI kRSNa ne dayA lAkara jarAsaMdha se kahA-are mUrkha ! kyA yaha bhI merI mAyA hai| abhI bhI tU jIvita ghara calA jA, merI AjJA kA pAlana kara aura vyartha ke zrama ko chor3akara apanI sampatti bhoga / vRddha avasthA Ane para bhI jIvita raha / __ jarAsaMdha ne kahA--kRSNa ! yaha cakra mere sAmane kucha bhI nahIM hai| maiMne isake sAtha aneka bAra krIr3A kI hai, yaha to laghU paudhe kI taraha ukhAr3a kara pheMkA jA sakatA hai| tU cAhe to cakra ko pheMka sakatA hai| phira zrI kRSNa ne vaha cakra chodd'aa| puNya kI prabalatA se dUsaroM ke zastra bhI svayaM ke bana jAte haiM / cakra ne jAkara jarAsaMdha kA mastiSka chedana kara diyaa| jarAsaMdha marakara caturtha naraka meM gayA / zrI kRSNa kA sarvatra jaya jayakAra hone lgaa|58 vAsudeva zrIkRSNa : jarAsaMdha kI mRtyU hogaI, yaha jAnakara zrIkRSNa ke jo zatra rAjA the, jinakA nirodha ariSTanemi ne kara rakhA thA, unako ariSTanemi 17. (ka) jAte sarvAstravaiphalye vailakSyAmarSapUritaH / cakra sasmAra durvAramanyAstra mgdheshvrH|| ."navamo vAsudevo'yamutpanna iti ghoSiNaH / gaMdhAMbukusumavRSTi kRSNe vyomno'mucatsurAH / / -triSaSTi 8 / 7 / 446-457 (kha) harivaMza purANa 52 / 67 / 601 / 18. (ka) triSaSTi 8 / 7 / 453-457 (kha) harivaMza purANa 52 / 83-84, pR0 602 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ne mukta kara diyaa| ve sabhI rAjA ariSTanemi ke caraNAravindoM meM Akara prArthanA karane lage-bhagavan ! Apane hameM usI samaya jIta liyaa| akele vAsUdeva hI prativAsudeva ko hanana karane meM samartha haiM phira unakI sahAyatA ke lie Apa jaise lokottara puruSa hoM to kahanA hI kyA hai ? bhavitavyatA se jo kucha bhI huA hai usake lie hama hRdaya se kSamAprArthI haiM, hama ApakI zaraNa meM Aye haiM / 19 sabhI rAjAoM ko sAtha lekara ariSTanemi zrIkRSNa ke pAsa Aye / zrIkRSNa ne ariSTanemi kA hRdaya se svAgata kiyA, aura donoM paraspara premapUrvaka mile / ariSTanemi ke kahane se tathA samudravijayajI kI AjJA se zrIkRSNa ne una rAjAoM kA tathA jarAsaMdha ke bace hae putroM kA satkAra kiyA / 20 jarAsaMdha ke putra sahadeva ko magadha deza ke caturtha bhAga kA rAjA banAyA / 21 samudravijayajI ke putra mahAnemi ko zauryapUra kA rAjya diyaa| hiraNyanAbha ke putra rukmanAbha ko kauzala deza kA rAjya diyA / 22 ugrasena ke 'dhara' nAmaka putra ko mathurA kA rAjya diyA / 23 ariSTanemi kI AjJA se mAtalI nAmaka sArathI bhI ratha ko lekara zakrandra ke pAsa calA gayA / anya rAjAgaNa bhI apanI chAvanI meM cale gaye / 24 dUsare dina samudravijaya aura kRSNa vAsudeva, pradyumna, zAmbakumAra sahita vasudeva kI pratIkSA kara rahe the / ve vidyAdharoM para 16. triSaSTi 8 / 8 / 1-4 20. triSaSTi 8 / 8 / 5-7 21. (ka) triSaSTi 8 / 8 / 8 (kha) harivaMza purANa-53 / 44 / 607 22. triSaSTi 8 / 8 / 6 23. triSaSTi 8 / 8 / 10 24. (ka) triSaSTi 8 / 8 / 11 (kha) gato mAtalirApRcchya seveyaM svAmino'ntikam / yAdavAH zivirasthAnaM nijaM jagmuH sapArthivAH / / -harivaMzapurANa 52 / 11 / 603 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarAsaMdha kA yuddha 261 vijaya patAkA phaharA kara vahAM aaye| jarAsaMdha ke pUtra sahadeva ne jarAsaMdha kA agnisaMskAra kiyaa| jIvayazA ne apane pitA kI mRtyu jAnakara agni meM praveza kara apane jIvana ko samApta kiyA / 25 yAdavoM ne usakA utsava mnaayaa| usa sthAna kA nAma sinapallI ke sthAna para Anandapura rakhA / 26 zrIkRSNa ne kucha samaya meM tIna khaNDa kI sAdhanA kI aura sarvatra vijaya vaijayantI laharA kara dvArikA aaye| vahAM para AnandapUrvaka rahakara tIna khaNDa kA rAjya karane lage / 27 mahAbhArata meM jarAsaMdha yuddha varNana : jaina sAhitya meM jaisA jarAsaMdha yuddha kA varNana milatA hai, vaisA mahAbhArata meM nahIM hai| vaha bilkula hI pRthak DhaMga kA hai / vaha varNana isa prakAra hai mahAbhArata ke anusAra bhI jarAsaMdha eka mahAna parAkramI samrATa thaa| usakA ekacchatra sAmrAjya thaa| jaba kRSNa ne kaMsa ko mAra DAlA aura jarAsaMdha kI kanyA vidhavA ho gaI taba zrIkRSNa ke sAtha jarAsaMdha kI zatra tA ho gii| jarAsaMdha ne vaira kA badalA lene ke lie apanI rAjadhAnI se hI eka bar3I bhArI gadA ninyAnave bAra ghumAkara jora se pheNkii| vaha gadA ninyAnave yojana dUra mathurA ke pAsa girii| 25. patyuH pituzca saMhAraM sakulasyApi vIkSya saa| svajIvitaM jIvayazA jahau jvalanasAdhanAt / / 26 / / 26. (ka) cuskundire yathAnandaM yadavastajjanArdanaH / tatrAnandapuraM cakre sinapallIpade puram // 27 // -triSaSTi 8 / 8 / (kha) AnandaM nanRturyatra yAdavA mAgadhe hate / / AnandapuramityAsIttatra jainAlayAkulam / / -harivaMzapurANa 53 / 30 / 606 27. (ka) triSaSTi 8 / 8 / 28 (kha) harivaMzapurANa 53 / 41-42 / pR0 606 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa usa samaya zrI kRSNa mathurA meM hI the, para vaha gadA unakI kucha bhI hAni na kara sakI / 28 jarAsaMdha ke haMsa aura Dimbhaka nAmaka senApati bar3e bahAdura the, ataH yAdavoM ne unake sAtha yuddha karanA acchA nahIM samajhA | 21 jaba ve yamunA meM DUbakara mara gaye taba zrIkRSNa ne vicArA ki jarAsaMdha ko yuddha meM mAranA kaThina hI nahIM, kaThinatara hai ataH use dvandva yuddha meM hI harAyA va mArA jAya / isalie zrIkRSNa bhImasena va arjuna ke sAtha brAhmaNoM ke veza meM magadha kI ora cala diye / ve jarAsaMdha ke vahA~ para pahu~ce / unheM dekhate hI jarAsaMdha Asana se uThakara khar3A huA / unakA Adara satkAra kara kuzala prazna pUche / bhImasena aura arjuna mauna rahe / buddhimAn zrIkRSNa ne kahA- rAjan ! ye isa samaya maunI haiM isIlie nahIM boleMge / AdhI rAtri ke pazcAt ye Apase bAtacIta kareMge / 31 1 tInoM vIroM ko yajJazAlA meM ThaharAkara jarAsaMdha apane ranavAsa meM calA gayA / ardharAtri ke vyatIta ho jAne para vaha phira unake pAsa AyA / unake apUrva veza ko dekhakara jarAsaMdha ko Azcarya huA / brahmacAriyoM kI vezabhUSA se viruddha tInoM kI vezabhUSA ko dekhakara jarAsaMdha ne kahA- he snAtaka brAhmaNoM ! maiM acchI taraha jAnatA hU~ ki snAtaka vratadhArI brAhmaNa gRhasthAzrama meM jAne se pahale na to kabhI mAlA pahanate haiM aura na candana Adi lagAte haiM / tuma apane ko brAhmaNa batA cuke ho, para mujhe tuma meM kSatriyoM ke bhAva dIkha par3ate haiM / tumhAre cehare para kSatriyoM kA teja sApha jhalaka rahA hai / satya kaho tuma kauna ho ? 32 zrIkRSNa ne apanA paricaya diyA aura sAtha hI bhIma va arjuna kA bhI / apane Ane kA prayojana batalAte hue unhoMne kahA - tumane / 28. mahAbhArata, sabhAparva, a0 16, zloka 16-25 26. mahAbhArata, sabhAparva, a0 16 zloka 27-28 30. vahIM, sabhAparva, a0 20 zloka 1-2 31. vahIM, sabhAparva, a0 21 zloka 30-34 32. mahAbhArata, sabhAparva, a0 21, zloka 35-48 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarAsaMdha kA yuddha 263 balapUrvaka bahuta se rAjAoM ko harAkara, balidAna kI icchA, se apane yahA~ kaida kara rakhA hai| aisA ati kuTila doSa karake bhI tuma apane ko nirdoSa samajha rahe ho ! kauna puruSa, vinA kisI aparAdha ke apane sajAtIya bhAiyoM kI hatyA karanA cAhegA? phira tuma to nRpati ho ! kyA samajha kara una rAjAoM ko pakar3akara mahAdeva ke Age unakA balidAna karanA cAhate ho? hama loga dharma kA AcaraNa karane vAle aura dharma kI rakSA karane meM samartha haiN| isa kAraNa yadi hama tumhAre isa kra ra kArya meM hastakSepa na kareM to hameM bhI tumhAre kie pApa kA bhAgI bananA pdd'egaa| hamane kabhI aura kahIM manuSya bali hote nahIM dekhI hai, na sunI hI hai| phira tuma manuSyoM ke balidAna se kyoM devatA ko santuSTa karanA cAhate ho ? he jarAsaMdha ! tuma kSatriya hokara pazuoM kI jagaha kSatriyoM kI bali denA cAhate ho ! tumhAre sivAya kauna mUDha aisA karane kA vicAra karegA ? tumheM una karmoM kA phala avazya bhoganA pdd'egaa| tuma apanI jAti kA vinAza karate ho aura hama loga pIr3itoM kI sahAyatA karate haiM / 33. tvayA copahRtA rAjan ! kSatriyA lokavAsinaH tadAgaH krUramutpAdya manyase kimanAgasam / rAjA rAjJaH kathaM sAdhUnhisyAnnRpatisattama ! tadrAjJaH saMnigRhya tvaM rudrAyopahijIrSasi / / asmAMstadenopagacchetkRtaM bAhadratha ! tvayA / vayaM hi zaktA dharmasya rakSaNe dharmacAriNaH // manuSyANAM samAlambho na ca dRSTaH kadAcana / sa kathaM mAnuSerdevaM yaSTumicchasi zaMkaram // savarNo hi savarNAnAM pazusaMjJA kariSyasi / ko'nya evaM yathA hi tvaM jarAsaMdha ! vRthAmatiH // yasyAM yasyAmavasthAyAM yadyatkarma karoti yaH / tasyAM tasyAmavasthAyAM tatphalaM samavApnuyAt / / te tvAM jJAtikSayakaraM vayamArtAnusAriNaH / jJAtivRddhinimittArthaM vinihantumihA''gatAH / / _-- mahAbhArata, sabhAparva, a0 22, zlo0 8 se 14 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa he magadharAja ! yA to tuma una rAjAoM ko chor3a do, yA phira hamAre sAtha yuddha karo / 34 jarAsaMdha ne kRSNa se kahA - jina rAjAoM ko maiM apane bAhubala seharA cukA hUM unhIM ko maiMne yahA~ balidAna ke lie kaida kara rakhA hai / hAre hue rAjAoM ke atirikta yahAM koI kaida nahIM hai / isa pRthvI para aisA kauna vIra hai, jo mere sAtha yuddha kara sake / maiMne jina rAjAoM ko kaida kara rakhA hai unheM tumase Darakara kaise chor3a sakatA hU~ ? maiM tumhAre sAtha yuddha karane ko taiyAra hU~ / 35 kRSNa ne jarAsaMdha se pUchA - hama tIna meM se kisake sAtha yuddha karanA cAhate ho ? 36 jarAsaMdha ne bhImasena ko pasaMda kiyA / 3 donoM kA paraspara yuddha calane lagA / ve bAhupAza, urohasta, pUrNakumbha, atikrAnta maryAdA, pRSTabhaMga, sampUrNa mUrcchA, tRNapIDa, pUrNayoga, muSTika Adi vicitra yuddha karake apanA bala aura kauzala dikhalAne lage / donoM hI vIra yuddha - kalA meM suzikSita aura bala meM bhI barAbara the / u una donoM kA yuddha kArtikakRSNA pratipadA se prArambha hokara caturdazI kI rAtri taka calatA rahA / jarAsaMdha thaka gayA thA, vaha yuddha kucha samaya ke lie baMda karanA cAhatA thA / 3 taba zrIkRSNa ne bhIma se kahA - he kuntInandana ! thakA huA zatru pIr3A nahIM de sakatA aura bar3I sugamatA se mArA jA sakatA hai / isalie isa samaya tuma isase barAbara yuddha kro| zrIkRSNa ke isa prakAra kahane se bhIma adhika uttejita hue unhoMne jhapaTakara bar3e vega se usa para hamalA kiyA 10 phira vaha use Upara uThA kara vega se ghumAne lagA / sau bAra Upara 34. mahAbhArata vahIM zlo0 26 35. mahAbhArata, sabhAparva, a0 22, zlo0 27-30 36. vahIM, a0 23, zlo0 2 37. vahIM, a0 23, zlo0 4 38. vahIM, a0 23 zlo0 5-20 36. vahIM, a0 23 zlo0 25-30 40. mahAbhArata, sabhAparva, a0 23, zlo0 31-35 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarAsaMdha kA yuddha 265 uThAkara bhImasena ne jarAsaMdha ko pRthvI para paTakA aura ghuTanA mArakara usakI pITha kI haDDI tor3a ddaalii| phira garajate hue bhImasena ne use pRthvI para khUba ragar3a cukane ke pazcAt bIca se usakI TA~geM cIra ddaaliiN| 1 tatpazcAt tInoM vIra jarAsaMdha ke patAkA yUkta ratha meM baiThakara vahA~ pahu~ce jahA~ jarAsaMdha ne rAjAoM ko kaida kara rakhA thaa| unako bandhana se mukta kara zrIkRSNa, bhImasena aura arjuna una rAjAoM ke sAtha girivraja se bAhara nikale / 42 zrI kRSNa ne jarAsaMdha ke lar3ake sahadeva ko magadha deza kI rAjagaddI dekara rAjyAbhiSeka kara diyA / 43 zrIkRSNa vahA~ se lauTakara indraprastha cale aaye| samIkSA ____ mahAbhArata ke anusAra jarAsaMdha vadha kauravoM aura pANDavoM ke yuddha se pahale huaa| kaurava-pANDava yuddha ke samaya jarAsaMdha vidyamAna nahIM thaa|44 ___ mahAbhArata ke prastuta prasaMga meM zrIkRSNa, bhImasena aura arjuna brAhmaNa snAtaka kA veza dhAraNa karake jarAsaMdha ke pAsa jAte haiM, para yaha samajha meM nahIM AtA ki unake gupta veza dhAraNa karane kA kyA prayojana thA ? dUsarI bAta, jarAsaMdha kI rAjasabhA meM bhImasena aura arjuna mauna ho jAte haiN| taba zrIkRSNa kahate haiM ki ina logoM ne maunavrata grahaNa kara rakhA hai, etadartha ye abhI Apase vArtAlApa nahI kreNge| AdhI rAta ke pazcAt ye boleMge / phira AdhI rAta meM jarAsaMdha unake pAsa AtA hai| isa kathana meM bhI eka prakAra kA kalA-kauzala dikhalAyA gayA hai, para yaha spaSTa hai ki yaha kalA-kauzala mahApuruSa ke yogya nahIM 41. vahIM, sabhAparva 24, zlo0 5-6 42. vahIM, sabhAparva 24, zlo0 10-13 43. vahIM, zlo0 40-43 44. mahAbhArata dekhie Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa thA / mahAbhArata kA paryavekSaNa karane para spaSTa jJAta hotA hai ki kRSNa kA udda ezya jarAsaMdha para AdhI rAta meM hamalA kara usakA vadha kara dene kA nahIM thA / unhoMne aisA kiyA bhI nahIM / yuddha usa rAtri meM nahIM, kintu dUsare dina cAlU hotA hai / bAbU baMkimacandra ne apane kRSNa caritra meM isa sambandha meM kAphI UhApoha kiyA aura ve anta meM isI niSkarSa para pahu~ce ki prastuta prasaMga mahAbhArata meM bAda meM prakSipta kiyA gayA hai yA lekhaka kI asAvadhAnI se yaha bhUla ho gaI hai / 45 45. zrIkRSNacaritra - bAbU baMkimacandra, pR0 227 226 gujarAtI anuvAda | Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ draupadI kA svayaMvara aura apaharaNa draupadI ke svayaMvara meM zrIkRSNa draupadI kA apaharaNa . draupadI kA uddhAra . zaMkha-zabda kA milApa . pANDavoM kA nirvAsana . pANDu mathurA kI sthApanA . Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ draupadI kA svayaMvara aura apaharaNa draupadI ke svayaMvara meM zrIkRSNa : satIziromaNi draupadI pAJcAla janapada ke adhipati drapada rAjA kI putrI thI / usakI mAtA kA nAma culanI thA / ' usakA rUpa sundara hI nahIM, sundaratama thA / jyoM-jyoM yuvAvasthA AtI gaI tyoMtyoM rUpa bhI nikharatA gayA / eka dina snAna Adi se nivRtta hokara, vastrAbhUSaNoM se susajjita hokara vaha apane pitA drapada rAjA ko namaskAra karane gaI / pitA ne bar3e pyAra se use apanI goda meM biThAyA / usa dina draupadI ke rUpa, yauvana aura lAvaNya ko nihAra kara rAjA Azcarya cakita raha gayA / usane use sneha - snigdha zabdoM meM sambodhita karate hue kahA - putrI ! yadi maiM kisI rAjA yA yuvarAja ko tujhe bhAryA ke rUpa meM arpita karU to saMbhava hai tU santuSTa ho yA na bhI ho| isase mere antarmAnasa meM jIvana paryanta santApa banA raha sakatA hai ataH zreyaskara yahI hai ki maiM svayaMvara kI racanA karUM aura 1. ( ka ) paMcAlesu jaNavaesu kaMpillapure nAmaM nagare hotthA tatthaNaM duvae nAma rAyA ''tassa NaM cullaNI devI | - jJAtAsUtra0 a0 16 (kha) triSaSTi0 8|10 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa tu svecchA se jisa rAjA yA yuvarAja kA varaNa kare vahI terA pati ho| isake pazcAt rAjA dra pada ne apane nagara kaMpilapura meM svayaMvara ke lie bhinna-bhinna dezoM ke rAjAoM ko AmaMtrita kiyaa| unhoMne sarvaprathama nimaMtraNa kRSNa vAsudeva aura unake dazAha Adi rAjaparivAra ko diyaa| - dUta dvArA svayaMvara meM upasthita hone ke nimaMtraNa ko jAnakara kRSNa ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura Adeza diyA ki sudharmA sabhA meM jAkara sAmudAyika bherI bjaao| dUta ne mahodghoSa se bherI bajAyI / bhegI kI dhvani ko zravaNa karate hI samudravijaya pramukha daza dazAha yAvat mahAsena pramukha chappana hajAra balavarga snAnakara vibhUSita ho, vaibhava, Rddhi va satkAra ke sAtha koI ghor3e para baiThakara, koI paidala, zrIkRSNa vAsUdeva ke pAsa aaye| kRSNa ne kauTumbika puruSoM ko AbhiSekya hastiratna taiyAra karane kA Adeza diyA / svayaM snAnAdi se nivRtta ho, vastrAlaMkAra se vibhUSita ho, samasta parivAra ke sAtha pAJcAla janapada ke kApilyanagara kI sImA para pahuce / sthAna-sthAna para anekAneka sahasra napa upasthita hue| rAjA drupada ne kRSNa vAsudeva Adi sabhI rAjAoM kA kaMpilapura se bAhara jA arghya aura pAdya se satkAra sanmAna kiyaa| sabhI apane apane lie niyata AvAsa meM utare / dra pada ke kauTumbika puruSoM ne azanAdi se unakI abhyarthanA kii| kAmpilya nagara ke bAhara gaMgA mahAnadI ke sannikaTa eka vizAla svayaMvara-maNDapa banAyA gayA, svayaMvara meM rakhe hue AsanoM para rAjAoM 2. (ka) jJAtAsUtra a0 16 (kha) pANDavacaritra-devaprabhasUri sarga 4 3. tae NaM duvae rAyA vAsudevapAmukkhANaM bahUNaM rAyasahassANaM AgamaM jANettA patta yaM patta yaM hatthikhaMdha jAva parivuDe agdhaM ca pajjaM ca gahAya saviDDhIe kaMpillapurAo niggacchai... jeNeva te vAsudeva pAmokkhA bahave rAyasahassA teNeva uvAgacchaisakkArei, sammANei... --jJAtAsUtra 16 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ draupadI kA svayaMvara aura apaharaNa 271 ke nAma aMkita kara diye gaye / svayaMvara ke dina kRSNa Adi sabhI rAjA apane-apane AsanoM para AsIna hue / rAjA drupada ne punaH sabhI atithiyoM kA svAgata kiyA aura zrIkRSNa vAsudeva ke pAsa khar3e hokara zveta caMvara Dhorane lage / draupadI pUrvabhava meM nidAnakRta thI ataH usane pA~ca pANDavoM ke gale meM mAlA DAlI aura bolI- maiMne pA~ca pANDavoM kA varaNa kiyA hai / kRSNa vAsudeva pramukha sabhI rAjAoM ne mahAn zabda se udghoSa kiyA - nRpavara ! kanyA draupadI ne pANDavoM kA varaNa kiyA, so acchA kiyaa| isake pazcAt rAjA drupada ne pA~coM pANDavoM ke sAtha draupadI kA pANigrahaNa kara diyA / rAjA pANDu ke AmaMtraNa para kRSNa vAsudeva pramukha rAjAgaNa hastinApura pahu~ce / sabhI pANDava tathA draupadI devI ke kalyANa mahotsava meM sammilita hue / prastuta prasaMga meM zrIkRSNa vAsudeva ko sabhI rAjAoM kA pramukha batAyA gayA hai| prathama dUta rAjA drupada ne unhIM ke pAsa bhejA thA / rAjA drupada zrIkRSNa vAsudeva ke Upara caMvara Dhorane lagA, Adi bAteM siddha karatI haiM ki zrIkRSNa kA vyaktitva mahAn thA / ve apane samaya ke eka viziSTa rAjA the / vaidika paramparA ke granthoM ke anusAra svayaMvara meM rAdhAvedha" kI kasauTI rakhI gaI thI / vIra arjuna ne vaha rAdhAvedha kiyA jisase draupadI ne arjuna ke gale meM varamAlA DAlI / mAtA gAMdhArI ko yaha 4. " puvvakayaniyANeNaM coijjamANI coijjamANI jeNeva paMcapaMDavA teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA te paMca paMDave teNaM dasaddhavaNNeNaM kusumadAmeNaM AveDhiyapariveDhiyaM karei, karitA evaM vayAsI - ee gaM mae paMca paMDavA variyA / " -- jJAtA dharmakathA, a0 16, pR0 487 5. pANDavacaritra meM devaprabhasUri ne bhI rAdhAvedha kA ullekha kiyA hai, arjuna ne rAdhAvedha kiyA, draupadI ke mana meM pA~coM pAMDavoM ke prati rAga jAgRta huA, usane arjuna ke gale meM mAlA DAlI, para mAlA pA~coM ke gale meM dIkhane lagI / sabhI vicAra meM par3a ge| usI samaya cAraNazramaNa Aye aura unhoMne pUrvabhava kA kathana kiyA aura draupadI ne pAMcoM kA varaNa kiyA - sarga0 4, pR0 105-122 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 bhaMgavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa bAta jJAta nahIM thii| arjuna ne mAtA gAMdhArI se kahA-mAtA ! maiM eka vastu lekara AyA hU~ / mAtA gAMdhArI ne sahaja rUpa se kaha diyA acchA, tuma pA~coM bhAI bA~Ta kara lelo / mAtA kI AjJA kA pAlana karane ke lie pA~coM bhAiyoM ke sAtha draupadI kA pANigrahaNa huaa| draupadI kA apaharaNa : eka dina pANDurAja pA~ca pANDavoM, kuntI devI, draupadI devI aura antaHpura ke anya parijanoM se saMvRta siMhAsanAsIna the| usa samaya kacchulla nArada jo bAhara se bhadra va vinIta prakRti ke lagate the, para antaraMga se kaluSitahRdaya vAle the, ghUmate-ghAmate hastinApura nagara meM Aye aura zIghra gati se pANDurAja ke bhavana meM praviSTa hue| nArada RSi ko Ate dekha kara pANDu rAjA ne pA~ca pANDavoM va kuntI devI sahita Asana se uThakara, sAta-ATha kadama sanmukha jAkara tIna bAra AdakSiNA-pradakSiNA kara vandana va namaskAra kiyA, aura yogya Asana para baiThane ke lie AmaMtrita kiyaa| nAradaRSi ne Asana bhUmi para pAnI ke chIMTe diye, darbha bichAyA, usa para Asana DAlA tathA zAnti se baitthe| unhoMne pANDarAja se rAjya ke sambandha meM tathA anya aneka samAcAra puuche| pANDurAja, kuntI devI, aura pA~ca pANDavoM ne nArada RSi kA satkAra-sanmAna kiyA para draupadI ne nArada ko asaMyata, avirata, apratihata pratyAkhyAta-pApako jAnakara unakA Adara-satkAra nahIM kiyA, aura na unakI payapAsanA hI kii| nArada mana hI mana socane lage-draupadI apane rUpa-lAvaNya ke kAraNa aura pA~coM pANDavoM ko patirUpa meM pAkara garviSThA ho gaI hai, 6. imaM ca NaM kacchullaNArae dasaNeNaM iabhaddae viNIe aMto aMto ya klushie| jJAtAdharma a0 16, pR0 461 7. (ka) tae NaM sA dovaI devI kacchullanArayaM asaMjayaM avirayaM appaDihayapaccakkhAyapAvakammaM ti kaTu no ADhAi no pariyANAi, no abbhuTTha i, no pajjuvAsai / -jJAtAdharma a0 16, pR0 464 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ draupadI kA svayavara aura apaharaNa 273 isI kAraNa yaha merA Adara nahIM kara rahI hai| isakA apriya karanA hI mere lie zreyaskara hai| isa prakAra vicAra kara ve vahA~ se cala diye / AkAza mArga se ur3ate hue dhAtakIkhaNDa dvIpa ke bharatakSetra kI amarakaMkA nagarI meM pahu~ce / vahA~ kA rAjA padmanAbha thA, jo usa samaya apanI sAtasau rAniyoM ke sAtha antaHpura meM baiThA thaa| nArada sIdhe usake pAsa pahu~ce / rAjA padmanAbha ne unakA Adara-satkAra kiyaa| nArada ne bhI unake kuzala samAcAra pUche / / rAjA padmanAbha apanI rAniyoM ko asAdhAraNa evaM anupama saundaryazAlinI mAnatA thaa| usane nArada se pUchA-he devAnupriya ! Apa aneka grAmoM nagaroM yAvat gharoM meM praveza karate haiM / merI rAniyoM kA jaisA parivAra hai, kyA Apane aisA parivAra anyatra kahIM dekhA hai ? ___ nArada, padmanAbha kI bAta sunakara khila-khilAkara ha~sa pdd'e| bole----padmanAbha ! tU kUpamaNDUka sadRza hai / he devAnupriya ! jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM hastinApura nagara hai| vahA~ dra padarAjA kI putrI cUlanI devI kI AtmajA, pANDurAjA kI putravadhU, aura pA~ca pANDavoM kI patnI draupadI devI hai| vaha rUpa lAvaNya meM utkRSTa hai| terA yaha (kha) triSaSTi0 8 / 10 / 2 (ga) harivaMza purANa ke anusAra draupadI AbhUSaNa dhAraNa karane meM vyasta thI ataH usane nArada kI ora dekhA nhiiN| -dekhie 54 / 5, pR0 606 8. (ka) jJAtAdharma kathA a0 16 (kha) bhAvinI duHkhabhAgeSA kathaM nviti vicintayan / niryayau tadgRhAt kruddho viruddho nArado muniH // -triSaSTi0 8 / 10 / 3 (ga) harivaMzapurANa 54 / 6-7 6. (ka) triSaSTi0 8 / 10 / 5-6 (kha) harivaMzapurANa 5418-6 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa rAnIsamUha usake chede hue aMgUThe ke sauveM hisse kI barAbarI karane ke yogya bhI nahIM hai| ___ nArada RSi rAjA padmanAbha kI anumati lekara vahA~ se cala diye| nArada ke muha se draupadI kI prazaMsA sunakara padmanAbha draupadI ke prati Asakta ho gyaa| usane apane iSTadeva kA smaraNa kiyA / deva ke upasthita hone para rAjA ne draupadI ko le Ane kA anurodha kiyaa| deva, soI huI daupadI devI ko uThAkara rAjA padmanAbha kI azoka vATikA meM le aayaa| nidrAbhaMga hone para navIna vAtAvaraNa aura sthAna dekhakara draupadI vimUr3ha-sI ho gii| usI samaya padmanAbha ne Akara kahA-he devAnupriye ! tuma mana meM saMkalpa-vikalpa na kro| kisI bhI prakAra kI cintA na karo aura mere sAtha AnandapUrvaka vipula kAma bhogoM ko bhogatI huI rho|' draupadI Aye hue saMkaTa kI gaMbhIratA ko samajha gii| usane kauzala se kAma lene kA nizcaya karake kahA-devAnupriya ! jambUdvIpa ke bhAratavarSa kI dvAravatI nagarI meM mere pati ke bhAI kRSNa vAsudeva rahate haiN| yadi ve chahamAsa ke andara mere uddhAra ke lie nahIM AyeMge to maiM Apa devAnupriya jaisA kaheMge vaisA hI kruuNgii| ApakI AjJA, upAya, vacana tathA nirdezana ke anusAra cluugii|" rAjA padmanAbha ne draupado kI bAta mAna lI aura use kanyAoM ke antaHpura meM rakhA / draupadI nirantara SaSTha-SaSTha AyaMbila tapaH karma se apanI AtmA ko bhAvita karatI huI rahane lgii| 10. (ka) tae NaM sA dovaI devI paumaNAbhaM evaM vayAsI- evaM khalu devANuppiyA ! jaMbuddIvedovebhArahevAse vAravaie nayarIe kaNhe NAmaM vAsudeve mamappiyabhAue parivasai, taM jai NaM se chaNhaM mAsANaM mamaM kUvaM no hvvmaagcchii| --jJAtAsUtra 16 (kha) triSaSTizalAkApuruSacaritra (8 / 10 / 20) aura harivaMza meM 1 ___ mAha kA ullekha hai- na bhokSye mAsaparyante'pyahaM pati vinA kRtA / (ga) mAsasyAbhyantare bhUpa yadIha svajanA mama / nAgacchanti tadA tvaM me kuruSva yadabhIpsitam / / -harivaMzapurANa 54136 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ draupadI kA svayaMvara aura apaharaNa 275 pANDurAja jaba kisI bhI prakAra draupadI kA patA na lagA sake, taba unhoMne kuntI devI ko bulAyA aura kahA-he devAnupriye ! tuma zIghra hI dvAravatI nagarI jAo, aura kRSNa vAsudeva se svayaM draupadI kI gaveSaNA karane ke lie abhyarthanA kro|" kuntI devI zreSTha hastI para ArUDha hokara jahA~ saurASTra janapada thA, jahA~ dvAravatI nagarI thI, jahA~ zreSTha udyAna thA, vahA~ pahu~cI / vahA~ hAthI se nIce utara kara kauTAmbika pUruSoM ko bulAkara bolIdevAnupriyo ! tuma dvAravatI nagarI meM praveza karo aura zrIkRSNa vAsudeva se hAtha jor3akara kaho-svAmI ! Apake pitA kI bahanabuA kuntI devI hastinApura se zIghra hI yahA~ AyI hai aura ApakA darzana karanA cAhatI hai|11| kauTumbika puruSoM se kuntI devI ke Agamana kI bAta sunakara vAsudeva zrIkRSNa zreSTha hastI para ArUr3ha hue, aura senA lekara dvAravatI ke madhya meM hokara jahA~ para kuntIdevI thIM vahA~ para Aye / unhoMne hAthI se utarakara kuntI ke caraNa grahaNa kiye, phira kuntIdevI ke sAtha hAthI para ArUr3ha ho apane rAjabhavana Aye / ___bhojana ke pazcAt kuntI devI se zrIkRSNa ne unake Ane kA kAraNa pUchA / kuntI bolI-'putra yudhiSThira draupadIdevI ke sAtha sukhapUrvaka so rahA thaa| jAgane para dropadI dikhalAI nahIM dii| na mAlUma kisa deva, dAnava, kipuruSa, kinnara yA gandharva ne usakA apaharaNa kiyA hai| putra ! merI yahI antarecchA hai ki tuma svayaM draupadI devI kI mArgaNAgaveSaNA kro| anyathA usakA patA laganA asambhava hai|" yaha suna kRSNa bole-Apa cintA na kreN| maiM draupadIdevI kA patA lgaauuNgaa| usakI zruti, kSuti, pravRtti kA patA lagate hI pAtAla se, bhavana se, addha bhArata ke kisI bhI sthala se use svayaM apane hAthoM se le AU~gA / isa prakAra kRSNa vAsudeva ne kuntI devI ko AzvAsana diyA, unakA satkAra-sanmAna kiyA aura yathAsamaya unheM vidA kiyaa| usake pazcAt kRSNa ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura Adeza dete hue kahA-devAnupriyo ! tuma zIghra hI dvAravatI nagarI ke choTe 11. jJAtAsUtra 16 ke AdhAra se Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa bar3e sabhI mArgoM meM ucca svara se yaha udghoSaNA karo-yudhiSThira hastinApura ke rAjabhavana meM AkAzatala para sukhapUrvaka so rahe the| unake pAsa se kisI ne soI haI dropadI kA apaharaNa kiyA hai / jo dropadI kA patA lagA degA use zrIkRSNa vAsudeva vipula arthadAna deNge| kauTumbika puruSoM ne vaisA hI kiyA para draupadI kA kahIM para bhI patA na lgaa| draupadI kA uddhAra : ___ eka dina zrIkRSNa vAsudeva apanI rAniyoM ke sAtha baiThe hue the| itane meM kacchula nArada vahA~ para Aye / zrIkRSNa ne unase prazna kiyA --RSivara ! Apa aneka grAmoM, nagaroM yAvat gharoM meM jAte haiM, kyA Apane kahIM draupadI kI bhI bAta sunI hai ? ___ nArada ne uttara dete hue kahA- maiM eka bAra dhAtakIkhaNDa kI pUrva dizA meM dakSiNAddhaM bharata kSetra meM amarakaMkA rAjadhAnI gayA thaa| vahA~ para rAjA padmanAbha ke rAjabhavana meM draupadI jaisI eka nArI dekhI hai| kRSNa ne majAka karate hue kahA- "lagatA hai yaha Apa devAnupriya kI hI karatUta hai ?" nArada sunI-anasunI kara cala diye| __kRSNa ne dUta ko bulAkara kahA-tuma hastinApura jAkara pANDurAjA se yaha prArthanA karo ki draupadI kA patA laga gayA hai| pA~coM pANDava caturaMgiNI senA se saMparivRta ho pUrva dizA ke vaitAlika samudra ke kinAre merI pratIkSA karate hae upasthita rheN| tatpazcAt zrI kRSNa ne sannAhikA bherI bjvaayii| usakA zabda zravaNa karate hI samudravijaya Adi daza dazAha, yAvat chappana hajAra balavAna yoddhAgaNa taiyAra hue| ve apane-apane AyudhoM ko lekara koI hAthI para, koI ghor3e para, savAra ho subhaToM ke sAtha zrI kRSNa kI sudharmA sabhA meM kRSNa vAsudeva ke nikaTa Aye / jaya-vijaya ke zabdoM se unakI stuti kii| __ zrIkRSNa vAsudeva zreSTha hAthI para ArUr3ha hue| koraMTa phUloM kI mAlA vAlA chatra dhAraNa kiyA / una para zveta ca~vara DulAyA jAne lgaa| isa prakAra ghor3e, hAthiyoM, bhaToM, subhaToM ke parivAra se suparivRta ho zrIkRSNa dvAravatI nagarI ke madhya meM hokara jahA~ pUrva dizA kA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ draupadI kA svayaMvara aura apaharaNa 277 vaitAlika samudra thA vahA~ pahu~ce aura pANDavoM se mile / vahIM chAvanI ddaalii| __ zrIkRSNa ne caturaMgiNI senA ko visajita kiyA / aSTama tapa kara susthita deva ko bulAyA aura use amarakaMkA rAjadhAnI jAkara draupadI devI kI anveSaNA kA prayojana btaayaa| ___susthita deva ne kahA-devAnupriya ! jisa prakAra rAjA padmanAbha ne pUrva sAMgatika deva dvArA usakA apaharaNa kiyA, usI prakAra cAho to maiM bhI draupadI devI ko dhAtakIkhaNDa dvIpa kI amarakaMkA rAjadhAnI se uThAkara hastinApura meM rakha duuN| athavA cAho to usa padmanAbha ko usake pura, bala, vAhana sahita lavaraNa samudra meM DubA huuN| kRSNa-tuma saMharaNa na karo, hama chahoM ke rathoM ko lavaNasamudra meM jAne kA mArga do| susthita deva ne kahA-aisA hI ho| isa prakAra kaha susthita deva ne samudra ke bIca jAne ke lie rAstA diyaa| kRSNa pA~ca pANDavoM ke sAtha chaha rathoM meM baiThakara lavaNasamudra ke madhya meM hote hae Age bar3he aura jahA~ amarakaMkA nagarI kA udyAna thA vahA~ para jAkara rathoM ko tthhraayaa| phira zrIkRSNa ne dArUka sArathI ko kahA--jAo amarakaMkA nagarI meM praveza kro| rAjA padmanAbha ke pAsa jAkara dAyeM paira se usake pAdapITha ko ThukarAnA aura bhAle ke agrabhAga se use yaha lekha denA / netroM ko lAla kara, ruSTa, kruddha kupita aura pracaNDa hokara isa prakAra kahanA 'he padmanAbha ! aprArthita (mauta) kI prArthanA karane vAle ! duranta aura prAnta lakSaNa vAle ! hInapuNya caturdazI ko janme ! zrI, hrI aura buddhi se rahita ! Aja tU jIvita nahIM raha sktaa| kyA tujhe yaha jJAta nahIM ki tUne kRSNa vAsudeva kI bahana draupadI kA apaharaNa kiyA hai ? tathApi yadi tU jIvita rahanA cAhatA hai to draupadI devI ko kRSNa vAsudeva ke hAtha sauMpa deN| anyathA yuddha ke lie taiyAra hokara bAhara nikala / svayaM kRSNa vAsudeva aura pA~coM pANDava draupadI ke trANa ke lie Aye hue haiM / 12 12. evaM vadaha-haM bho paumANAhA ! apatthiyapatthiyA ! duraMtapaMtalakkhaNA! hINapuNNa cAudasA ! sirihiridhIparivajjiyA ! ajja Na bhavasi, kiM NaM tuma Na yANAsi kaNhassa vAsudevassa bhagiNi dovai devi ihaM havvaM ANamANe ? taM eyamavi gae paccappiNAhi NaM tumaM dovaI Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa kRSNa kI AjJA se dAruka sArathI rAjA padmanAbha ke pAsa pahacA aura hAtha jor3akara use jaya vijaya ke zabdoM se mAMgalika detA haA bolA- svAmI yaha merI nijI vinaya pratipatti hai| anya aba mere svAmI ke muha se nikalI huI AjJapti hai / isa prakAra kahakara dAruka ne kRSNa kI AjJA ke anusAra unakA sandeza rAjA padmanAbha ko sunaayaa| padmanAbha sunate hI krodha se rakta netra vAlA ho gayA aura bhRkuTi car3hAkara dAruka se bolA--maiM kRSNa vAsUdeva ko draupadI nahIM dgaa| jAkara kaha do ki maiM svayaM yuddha ke lie sajjita hokara A rahA huuN| usake bAda usane dAruka kA binA satkAra kiye use apadvAra (pichale dvAra) se bAhara nikAla diyA / dAruka ne ghaTita ghaTanAeM zrIkRSNa se nivedana kii| __rAjA padmanAbha zastroM se susajjita ho, caturaMgiNI senA ke sAtha kRSNa vAsudeva kI ora ravAnA huaa| padmanAbha ko nihAra kara zrIkRSNa ne pANDavoM se kahA-tuma yuddha karoge yA maiM svayaM karU ? pANDavoM ne nivedana kiyA-svAmI ! hama yuddha kareMge, Apa dUra rahakara hamAre yuddha ko dekheN| tadanantara pA~coM pANDava kavaca pahanakara zastroM se susajjita hokara, ratha para ArUr3ha hue aura jahAM para rAjA padmanAbha thA vahA~ para aaye| Akara--'Aja hama haiM yA padmanAbha rAjA haiM 13 aisA kahakara pANDava padmanAbha ke sAtha yuddha karane lge| devi kaNhassa vAsudevassa, ahavA NaM juddhasajje NiggacchAhi, esa NaM kaNhe vAsudeve paMcahi paMDavehi appacha8 dovaI devIe kUvaM havvamAgae / -jJAtAdharma kathA 16 13. tae NaM paMca paMDave sannaddhajAva paharaNA rahe durUhati durUhittA jeNeva paumanAbhe rAyA teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA evaM vayAsI 'amhe paumaNAbhe vA rAyA' tti kaTTa paumanAbheNaM saddhi saMpalaggA yAvi hotthA / -jJAtAdharma kathA a0 16, pR0 511 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ draupadI kA svayaMvara aura apaharaNa 279 rAjA padmanAbha ne pA~coM pANDavoM para zastroM kA prahAra kiyaa| unake ahaMkAra ko naSTa kara diyaa| dhvajAdi cihnoM ko nIce girA diyaa| aura idhara-udhara bhagA diyaa| pA~coM pANDava zatra kI sainya-zakti ko sahana karane meM asamartha ho gye| ve sabhI bhAgakara kRSNa vAsudeva ke pAsa phuNce| ____ kRSNa vAsudeva ne pUchA-pANDavo ! tumane padmanAbha ko kyA kahakara yuddha prAraMbha kiyA thA? pANDavoM ne kahA- svAmI ! hamane kahA- yA to hama hI raheMge yA rAjA padmanAbha ?' ___ kRSNa-devAnupriyo ! tuma yaha kahakara yuddha prAraMbha karate ki-'hama rAjA haiM, padmanAbha nahIM to tumhArI aisI gati nahIM hotii| acchA lo, 'maiM rAjA hU~, padmanAbha nahIM' aisI pratijJA kara maiM yuddha karatA huuN| merI vijaya nizcita hai / tuma loga dUra rahakara dekho / 14 usake bAda kRSNa vAsUdeva ratha para ArUr3ha hokara rAjA padmanAbha ke sAmane gaye / svayaM ke sainya ko Anandita karane vAle aura zatra kI senA ko kSabdha karane vAle pA~cajanya zaMkha ko grahaNa kara use mukhavAyu se pUrita kiyA / zaMkha ke zabda se rAjA padmanAbha ke sainya kA tRtIya bhAga hata ho gyaa| usake pazcAt zrIkRSNa ne sAraMga nAmaka dhanuSa ko hAtha meM liyA, usa para pratyaMcA car3hA bhayaMkara TaMkAra kiyaa| dhanuSa ke zabda se zatra - sainya kA dUsarA eka tihAI bhAga hata, mathita ho bhAga niklaa| senA kA mAtra eka tihAI bhAga zeSa raha jAne se rAjA padmanAbha sAmarthya, bala, vIrya, parAkrama, puruSArtha se rahita ho gayA / apane ko asamartha jAnakara vaha atyanta zIghratA se amarakaMkA rAjadhAnI kI aura bddh'aa| nagara meM praveza kara usane daravAje baMda karavA diye| kRSNa vAsudeva pIchA karate hue amarakaMkA Aye / ratha ko khar3A kiyaa| ratha se nIce utarakara vaikriyalabdhi se eka vizAla narasiMha ke rUpa ko vikurvita kiyA aura ve mahAzabda ke sAtha pRthvIpara pada 14. rAjAhameva no padma ityuditvA janArdanaH / yudhi cacAla dadhmau ca pAMcajanyaM mahAsvanam // -triSaSTi0 8 / 10 / 51 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa prahAra karane lage / amarakaMkA nagarI ke prAkAra, gopura, aTTAlikAe~ cariyA, toraNa, Adi sabhI bhUmisAt hone lge| usake zreSTha mahala aura zrIgRha cAroM ora se dhvasta ho dharAzAyI ho gye|15|| rAjA padmanAbha kA kalejA kAMpane lgaa| vaha bhayabhIta banA huA, draupadI ke pAsa gayA aura usake caraNoM meM gira pdd'aa| . draupadI ne kahA-kyA tuma yaha jAna gaye ki kRSNa vAsudeva jaise uttama puruSa kA apriya karake mujhe yahA~ lAne kA kyA pariNAma hai ? astu, aba bhI zIghra jAo, snAnakara, gIle vastra pahana, vastra kA eka pallA khulA chor3a, antaHpura kI rAniyoM ke sAtha zreSTha ratnoM kI bheMTa le aura mujhe Age rakhakara kRSNa vAsudeva ko hAtha jor3a unake caraNoM meM jhukakara unakI zaraNa grahaNa kro| padmanAbha draupadI ke kathanAnusAra kRSNa vAsudeva kA zaraNAgata haa| donoM hAtha jor3akara pairoM para gira par3A aura nivedana karane lagA-'he devAnupriya ! maiM Apake apAra parAkrama ko dekha cukA / maiM Apase kSamA yAcanA karatA huuN| mujhe kSamA kareM, maiM pUnaH aisA kArya kabhI nahIM kruugaa|' aisA kaha usane draupadI devI ko kRSNa vAsudeva ko sauMpa diyaa| ___ kRSNa bole-he aprAthita kI prArthanA karane vAle padmanAbha ! tU merI bahina draupadI ko yahA~ lAyA hai tathApi aba tujhe mujhase bhayabhIta hone kI AvazyakatA nahIM hai| kRSNa draupadI ko sAtha le, ratha para AsIna ho, jahAM para pA~coM pANDava the vahA~ gaye aura apane hAthoM se pANDavoM ko draupadI sauNpii|16 15. samudghAtena jajJe ca narasiMhavapurhariH / kru ddho'ntaka iva vyAttAnanadaMSTrAbhayaMkaraH / / nardannatyUjitaM so'tha vidadhe pAdadardaram / cakaMpe vasudhA tena hRdayena saha dviSAm // prAkArAgrANi babhraMsuH peturdevakulAnyApi / kRTTimAni vyazIryanta zAGgiNaH pAdadardaraiH / / -triSaSTi 0 8 / 10 / 56-58 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ draupadI kA svayaMvara aura apaharaNa 281 zaMkha-zabda kA milApa: rAjA padmanAbha se yuddha prAraMbha karate samaya zrIkRSNa ne pAJcajanya zaMkha pUrita kiyA thaa| usakI dhvani dhAtakIkhaNDa dvIpa ke campAnagarI ke pUrNa bhadra udyAna meM, arhat munisuvrata ke pAvana-pravacana ko zravaNa karate hue kapila nAmaka vAsudeva ne sunI / zaMkha-zabda ko zravaNa karate hI kapila vAsudeva ke mana meM vicAra huA "kyA yaha mAnalU ki dhAtakIkhaNDadvIpa ke bharatakSetra meM dUsarA vAsUdeva utpanna huA hai, jisake zaMkha kA yaha zabda mere hI mukha se pUrita zaMkha ke zabda kI bhA~ti vilAsa pA rahA hai ? kyA yaha kisI anya vAsudeva kA zaMkhanAda nahIM hai ?"17 __arhat munisuvrata ne kapila ke mana kA samAdhAna karate hue kahA--kapila vAsudeva ! tumhAre antarmAnasa meM isa prakAra vicAra ubuddha hue haiM / 'kyA maiM yaha mAnU ki bharatakSetra meM dUsarA vAsudeva utpanna huA hai, jisakA yaha zaMkha zabda sunAI de rahA hai, kyA yaha satya hai ? kapila vAsudeva-hA~ bhagavan ! Apane jo kahA vaha ThIka hai| arhatmani suvrata ne spaSTIkaraNa karate hue kahA-nizcayataH na kabhI bhUtakAla meM aisA huA hai na vartamAna meM ho rahA hai aura na bhaviSya meM hogA hI ki eka hI yuga meM, eka hI samaya meM, do arihaMta, do cakravartI, do baladeva, do vAsudeva hue hoM, hote hoM, yA hoNge|" yaha 16. (ka) jJAtAdharma kathA a0 16 (kha) kSamyatAM devi rakSAsmAdantakAdiva zAGgiNaH / iti jalpana yayau padmaH zaraNaM drapadAtmajAm / / sApyUce mAM puraskRtya strovezaM viracayya ca / prayAhi zaraNaM kRSNaM tathA jIvasi nAnyathA / / -triSaSTi0 8 / 1060-63 (ga) pANDavacaritra sarga 17, pR0 537-546 (gha) harivaMzapurANa 54 / 42-51, pR0 612 17. (ka) jJAtAdharma kathA a0 16 (kha) triSaSTi0 8 / 10 / 65-66 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa batAkara unhoMne draupadI ke apaharaNa va uddhAra kI kahAnI sunAte hue kahA-'kRSNa vAsudeva ne rAjA padmanAbha ke sAtha yuddha karate samaya jo zaMkha phUkA usI kA zabda tU ne sunA hai| vaha tumhAre mukha se pUrita zaMkha-zabda ke samAna iSTa aura kAnta thA, tathA usI taraha vilAsa pA rahA thaa|" yaha sunate hI kapila vAsudeva uThe aura bhagavAn ko vandananamaskAra kara bole-bhagavan maiM jAtA hU~ usa uttama puruSa kaSNa vAsudeva ko dekhgaa| arhat munisuvrata ne pharamAyA-devAnupriya ! yaha na kabhI huA hai, na hotA hai aura na hogA hI ki eka arhat dUsare arhat ko dekheM, eka cakravartI dUsare cakravartI ko dekheM, eka baladeva dUsare baladeva ko dekheM, yA eka vAsudeva dUsare vAsudeva ko dekheM / tathApi tuma lavaNasamudra ke bIcobIca jAte hue kRSNa vAsudeva kI zvetapIta dhvajA kA agra bhAga dekha skoge|" kapila vAsudeva ne munisuvrata ko punaH vandana namaskAra kiyA aura hastI para ArUr3ha ho, zIghrAtizIghra velAkUla pahuce / unhoMne bhagavAn ke kahe anusAra kRSNa vAsudeva kI zvetapIta dhvajA ke agrabhAga ko dekhA aura bole-" yaha mere samAna uttama puruSa kRSNa vAsUdeva haiM jo lavaNasamudra ke bIcoMbIca meM hokara jA rahe haiN| aisA kahakara unhoMne usI samaya pAJcajanya zaMkha ko hAtha meM le mukha ko vAyu se pUrita kiyaa| kRSNa vAsudeva ne kapila vAsudeva ke zaMkha zabda ko sunA / unhoMne bhI apane pAMcajanya zaMkha ko muha kI havA se prarita kara bjaayaa| isa prakAra donoM vAsudevoM ke zaMkha zabda kA milApa haa|18 jo jaina paramparA meM eka Azcarya janaka ghaTanA mAnI gayI hai| usake pazcAt kapila vAsudeva amarakaMkA nagarI pahu~ce / unhoMne padmanAbha ko bhartsanA kii| use nirvAsita kara usake sthAna para usake putra ko rAjya diyaa|19 / 18. triSaSTi0 8 / 10 / 68-73 16. (ka) triSaSTi0 8 / 10 / 74-75 kha) pANDavacaritra-devaprabhasUri sarga 17 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ draupadI kA svayaMvara aura apaharaNa pANDavoM kA nirvAsana : draupadI ke uddhAra ke pazcAt zrIkRSNa aura pA~coM pANDava rathoM para ArUr3ha ho lavaNa samudra ke madhya meM hote hue jambUdvIpa ke bharata kSetra kI ora Age bddh'e| jaba gaMgAmahAnadI ke samIpa pahuMce taba zrIkRSNa ne pANDavoM se kahA- tuma loga gaMgAnadI ko pAra karo, maiM isa bIca lavaraNa samudra ke adhipati susthita deva se milakara AtA hU~ / pA~coM pANDavoM ne eka laghu naukA kI anveSaNA kI aura usameM baiTha mahAnadI gaMgA ko pAra kiyaa| gaMgA se utarane ke bAda unhoMne Apasa meM vArtAlApa kiyA ki kRSNa vAsudeva bhujA se gaMgA mahAnadI ko pAra karane meM samartha haiM yA nahIM, yaha dekhanA caahie| aisA socakara unhoMne naukA ko chipA diyA aura zrIkRSNa vAsudeva kI rAha dekhane lage / 20 kRSNa susthita deva se milakara gaMgA mahAnadI ke taTa para pahu~ce / vahA~ unhoMne naukA talAza kI, para naukA dikhalAI nahIM dI / zrIkRSNa ne apane eka hAtha meM ghor3e aura sArathI sahita ratha ko grahaNa kiyA aura dUsare hAtha se gaMgA mahAnadI ko pAra karane lage / jaba ve gaMgA mahAnadI ke madhyabhAga meM pahu~ce to thaka gaye / unheM thakA huA dekhakara gaMgA devI ne jala kA sthala (stAdya) banA diyA | zrIkRSNa ne vahA~ eka muhUrta vizrAma kiyA, phira gaMgA mahAnadI ko bhujA se pArakara jahAM pANDava the vahA~ pahu~ce / zrIkRSNa ne kahA- devAnupriyo ! tuma bar3e balavAn ho, kyoMki tumane gaMgA mahAnadI ko bhujAoM se pAra kiyA / jAna par3atA hai ki tumane jAnabUjha kara hI rAjA padmanAbha ko parAjita nahIM kiyA thA / 21 20. ( ka ) drakSyAmo'dya balaM viSNonauratra va vidhAryatAm / vinA nAvaM kathaM gaMgAzroto'sAvuttariSyati / / evaM te kRtasaMketA nilIyAsthurnadItaTe / itazca kRtakRtyaH san kRSNo'pyAgAtsa riddharAm // (kha) jJAtAsUtra a0 16 21. (ka) triSaSTi0 81081-84 (kha) pANDava caritra sarga 97 283 - triSaSTi0 8 / 10 / 77-80 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ___ sahI bAta batalAte hue pANDavoM ne kahA -- 'hamane gaMgA mahAnadI ko eka choTI naukA ke sahAre pAra kiyA hai / Apake sAmarthya ko dekhane ke lie hI usa naukA ko chipA diyA aura ApakI rAha dekhate rahe / 22 yaha sunate hI kRSNa ne lAla netra karate hue kahA - jaba maiMne do lAkha yojana vistRta lavaNa samudra ko pArakara, padmanAbha ko mathita kiyA, usakI senA ko bhagA diyaa| amarakaMkA ko dhvastakara draupadI ko apane hAthoM se prApta kiyA, taba tuma logoM ne mere parAkrama ke mAhAtmya ko nahIM dekhA ? aba merA mAhAtmya dekhoge ? aisA kahakara lohadaNDa se pANDavoM ke rathoM ko unhoMne cUra-cUra kara diyA aura usI samaya pANDavoM ko nirvAsana kI AjJA de dii| vahA~ para ratha-mardana nAmaka koTa basa gayA / 23 tatpazcAt zrIkRSNa apane skaMdhAvAra meM pahu~ce, aura apanI senA se milakara AnandapUrvaka dvArikA lauTe / 24 pANDu mathurA kI sthApanA : nirvAsana kI AjJA ke pazcAt pANDava hastinApura pahu~ce, para unake cehare para prasannatA kA abhAva thaa| sabhI ke cehare murajhAe hue the| vahA~ pahu~cane para unhoMne sArI bAteM pANDurAjA se nivedana kii| pANDurAjA ne kahA-putroM! 'tumane zrIkRSNa vAsudeva kA apriya kara bahuta burA kiyA hai|' usake bAda pANDurAjA ne kuntI devI ko bulAkara kahA-tuma dvAravatI nagarI jAo aura zrIkRSNa vAsudeva se prArthanA karo ki 22. (ka) triSaSTi 0 8 / 10 / 85 (kha) jJAtAsUtra a0 16 23. kRSNo'pyuvAca kupito madojo jnyaasythaadhunaa| na jJAtamabdhitaraNe'marakaMkAjaye'pi ca / / ityuktvA lohadaMDena rathAMsteSAM mamarda saH / abhUcca pattanaM tatra nAmato rathamardanam / / __ --triSaSTi0 8 / 10 / 86-87 24. triSaSTi0 8 / 108 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ draupadI kA svayaMvara aura apaharaNaM 285 'devAnupriya ! tumane pA~coM pANDavoM ko nirvAsana kI AjJA dI hai| tuma dakSiNArddha bharata ke svAmI ho / ataH tumhI AjJA do ki pANDava kisa dizA-vidizA meM jAyeM ?'25 ___ kuntI devI usI samaya hAthI para ArUr3ha ho dvAravatI nagarI phuNcii| zrIkRSNa ne pahale kI taraha hI unakA svAgata kiyA aura Ane kA kAraNa pUchA / kuntI ne pANDurAjA kA sandeza khaa| ___ kRSNa bole vAsudeva, baladeva, cakravartI prabhRti uttama puruSa amogha vacana hote haiM, ata: pA~coM pANDava dakSiNa dizA ke belAtaTa para jAe aura vahA~ pANDamathurA nAmakI nagarI basA kara mere adRSTa sevaka ke rUpa meM rheN|" aisA kahakara unhoMne kuntI ko Adara ke sAtha vidA kiyaa| kuntI ne hastinApura Akara zrIkRSNa kA Adeza pANDurAjA ko khaa| pANDurAjA ne pA~coM pANDavoM ko bulAyA aura pANDu mathurA nagarI basA, vahIM para rahane kI AjJA dii| pA~coM pANDava bala, vAhana, hAthI ghor3oM sahita hastinApura se prasthita hae aura dakSiNa dizA ke velAtaTa para pahaca kara pANDu mathurA nagarI basAkara sukhapUrvaka rahane lage / 26. 25. (ka) jJAtAdharmakathA a0 16, 132, pR0 48-46 (kha) pAMDavAH svapuraM gatvA tat kuntyA AcacakSire / kuntyapi dvArakAM gatvA vAsudevamabhASata / tvayA nirvAsitA kutra tiSThantu mama sUnavaH / asmin bharatavarSAddha na sA bhUrbhavato na yA / / -triSaSTi0 8 / 10 / 86.62 26. pAMDava caritra sarga 17 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhArata kA yuddha pANDavoM kI cUta meM parAjaya * kRSNa kA dUta bhejanA saMjaya kA Agamana . kRSNa kA zAntidUta banakara jAnA * kRSNa kA puNya-prakopa . sArathI banUMgA . mahAbhArata meM * kRSNa yuddha ke preraka nahIM . karNa ko samajhAnA . duryodhana kI durbuddhi dUSita anna nahIM khAU~gA dhRtarASTra ko samajhAnA kyA mahAbhArata kA yuddha hI jarAsaMdha kA yuddha hai ? mahAbhArata kA yuddha aura usakA duSpariNAma * Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhArata kA yuddha pANDavoM ko chU ta meM parAjaya : devaprabhasUri ke pANDavacaritra ke anusAra yudhiSThira, bhIma, arjuna, nakula aura sahadeva ye pA~coM paNDu rAjA ke putra hone se pANDava ke nAma se prasiddha the| pANDavoM kI mAtA kuntI thI, jo vAsudeva zrIkRSNa ke pitA vasudeva kI sahodarA bahina thii| pANDavoM ke sAtha zrIkRSNa kA pArivArika sambandha hone se sahaja anurAga thA / pANDava hastinApura ke adhipati the| __paNDurAjA ke laghubhrAtA dhRtarASTra the| unake duryodhana, duHzAsana Adi sau putra hue| ve 'kaurava' nAma se vizruta the / duryodhana indraprastha kA adhinAyaka thaa| yudhiSThira aura duryodhana ke svabhAva meM dina rAta kA antara thA / yudhiSThira namna, sarala, aura madhura prakRti ke dhanI the to duryodhana mAyAvI, IrSyAlu aura krodhI thaa| pANDavoM ke virATa vaibhava ko dekhakara duryodhana IrSyA se jalatA rahatA thaa| usane unake vaibhava ko hastagata karane kI icchA se yudhiSThira ko indraprastha bulAyA, aura unake sAtha chala se ta khela unheM parAjita karake unakA vaibhava chIna liyA / yahA~ taka ki duryodhana kI AjJA se duHzAsana pANDavoM kI 1. pANDavacaritra-devaprabhasUri / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa patnI draupadI ko pakar3akara bharI sabhA meM laayaa| draupadI ko duryodhana ne apanI jaMghA para baiThane ke lie kahA aura duHzAsana usake dukUla ko khIMcakara use nagna karane kA prayAsa karane lgaa| jitane bhI rAjAgaNa sabhA meM baiThe the ve mauna rahakara yaha atyAcAra dekhate rhe| usa samaya bhIma ne yaha pratijJA grahaNa kI, ki maiM duryodhana kI jaMghA ko cIrU~gA aura duHzAsana kI bAhu kA bhedana kruuNgaa| yudhiSThira satyapratijJa the ataH ve dharmarAja ke nAma se bhI vizruta the / dyU ta meM parAjita hone se bAraha varSa kA vanavAsa aura eka varSa kA ajJAtavAsa pANDavoM ne svIkAra kiyaa| duryodhana isa avadhi meM bhI pANDavoM ko mArane ke aneka upAya karatA rhaa| pANDavoM ne vanavAsa aura ajJAtavAsa meM aneka kaSTa sahana kiye| caudahaveM varSa meM ve virATa nagara meM prakaTa hue| zrIkRSNa ko jJAta hone para ve pANDavoM ko dvArikA lAne ke lie virATa nagara jAte haiN| zrIkRSNa ke prema bhare Agraha ko sanmAna dekara pANDava dvArikA Ate haiN| dvArikA nivAsI mAtA kuntI ke sAtha pANDavoM kA va draupadI kA bhavya svAgata karate haiN| zrIkRSNa ke pUchane para pANDavoM ne batAyA ki duryodhana ne hamAre sAtha kitane amAnuSika vyavahAra kiye haiN| hamArA vadha karane ke lie kitane-kitane upakrama kiye haiN| duryodhana ke bhayaMkara atyAcAra ko sunakara zrIkRSNa kA khUna khaula utthaa| unhoMne usI samaya catura, buddhimAna evaM bhASaNakalA meM dakSa dra pada rAjA ke purohita ko sandeza dekara duryodhana ke pAsa hastinApura bhejaa| kRSNa kA dUta bhejanA : dUta hastinApura phuNcaa| usa samaya duryodhana rAjasabhA meM droNAcArya, azvatthAmA, bhISmapitAmaha, zalya, jayadratha, kRpAcArya, kRtavarmA, bhagadatta, karNa, vikarNa, suzarmA, zakuni, bhUrizravA, cedirAja, 2. mahAbhArata ke anusAra AraNyavAsa meM kuntI sAtha nahIM gaI, para jaina-granthoM ke anusAra gaI thii| 3. mahAbhArata ke anusAra kRSNa ke saMketa se rAjA drupada apanA dUta kauravoM kI sabhA meM bhejatA hai-dekho mahAbhArata-udyogaparva a0 20 vAM, sacitra mahAbhArata pR0 3265 / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 mahAbhArata kA yuddha duHzAsana Adi vIroM ke sAtha baiThA huA thA / dUta ne namaskAra kara kahA - zrIkRSNa ne atyanta sneha se nimna samAcAra Apako kahane ke lie mujhe yahAM para bhejA hai - " Apa logoM ke samakSa yudhiSThira ne bAraha varSa kA vanavAsa aura terahaveM kA ajJAtavAsa svIkAra kiyA thA / avadhipUrNa hone para aba ve prakaTa hue haiM / virAT rAjA ne apanI lar3akI uttarA kA pANigrahaNa arjuna ke putra abhimanyu ke sAtha kiyA / usa avasara para maiM vahAM para gayA / maiMne anubhava kiyA ki pANDavoM kA tumhAre prati gaharA anurAga hai / ve tumhAre viraha se vyathita haiM kintu tuma logoM ko kisI bhI prakAra kA kaSTa anubhava na ho, etadarthaM ve sIdhe hastinApura nahIM aaye| aba dharmarAja kI satyapratijJA pUrNa ho cukI hai / ve mere sAtha dvArikA Aye haiM, ataH duryodhana ! merA namra anurodha hai ki tuma apane bhAiyoM ko sneha se hastinApura bulAlo / maiM nahIM cAhatA ki bhAiyoM meM binA kAraNa virodha rahe / sampatti aura adhikAra ke kAraNa bhAiyoM meM vaimanasya honA ucita nahIM hai / yadi tuma na bhI bulAoge to bhI dharmarAja ke laghubhrAtA unako hastinApura lAeMge aura apanI bhujA ke sAmarthya se tumhAre bhAga kI bhI bhUmi ko prApta kareMge / saMbhava hai, yuddha ke maidAna meM tumhArI bhI mRtyu ho jAya, yA tumheM bhI pANDavoM kI taraha eka jaMgala se dUsare jaMgala meM bhaTakanA par3e / ataH aisI sthiti Ane se pUrva hI viveka se kArya kiyA jAya jisase pazcAttApa na karanA par3e / yadi tuma yaha samajhate ho ki pANDava asahAya haiM to yaha bhrama hai| jahAM dharma hai vahAM vijaya nizcita hai, ataH merI bAta para gaharAI se cintana karanA / " dUta ke sandeza ko sunakara duryodhana apane Ape se bAhara hogayA / usane kahA - "dUta ! tumhArI vANI to baira ke samAna hai - prArambha meM madhura, anta meM kaThora / maiM nahIM samajhatA ki mere prabala parAkrama ke sAmane kRSNa kA kyA sAmarthya hai ? aura pANDava kisa bAga kI mUlI haiM ? sUrya ke camacamAte prakAza ke sAmane cA~da aura anya graha niHsatva haiM, vaise hI mere sAmane kRSNa aura pANDava haiN| loga kahate haiM ki yuddha bhUmi meM zrIkRSNa siMha kI taraha jUjhate haiM para mere tIkSNa bANoM se vidhakara ve zRgAlavat ho jaayeNge| mere bANoM se ve isa prakAra Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ghAyala ho jAyeMge ki pakSigaNa aura kutte unako noMca-noMcakara khA jaaeNge|" dUta ne duryodhana kI bAta ko bIca meM hI kATate hue kahA"duryodhana ! tU nirarthaka mithyA ahaMkAra kara rahA hai / tU kRSNa rUpI sUrya ke sAmane jugana kI taraha hai| kyA tujhe zrIkRSNa ke sAmarthya kA patA nahIM hai, jisane ariSTAsUra, kezI, cANara aura kaMsa Adi aneka mahAn yoddhAoM ko samApta kiyA hai ? kRSNa kI to bAta hI jAne do, kyA pANDava bhI vIratA meM kama haiM ? are ! dharmarAja to dharma ke sAkSAt avatAra haiN| bhIma kA mahAn bala kisase ajJAta hai jisane apane bAhubala se heDaMba kirmIra, baka, aura kIcakAdi anekoM kA hanana kiyA hai ? vIra ajuna kA to kahanA hI kyA hai, jisane terI patnI bhAnumatI ko rotI-cillAtI dekhakara yudhiSThira kI AjJA se tujhe citrAMgada vidyAdhara ke zikaMje se mukta kiyA thaa| jisa samaya tU virATa rAjA kI gAyoM ko curA rahA thA usa samaya usane tere vastra, aura astra chIna liye the| usa samaya batA terA atula bala kahAM gayA thA ? smaraNa rakhanA, nakula aura sahadeva bhI kama balavAn nahIM haiN|" duryodhana kA dhairya dhvasta hogyaa| vaha cillA uThA-"are dUta ! avadhya hone se maiM tujhe chor3a detA huuN| nahIM to yaha talavAra tere Tukar3e-Tukar3e kara detii| maiM cunautI detA hai ki pANDavoM meM aura zrIkRSNa meM yadi zakti hai to ve apanI zakti kurukSetra ke maidAna meM batAe / maiM unake sAtha yuddha karane ko prastuta haiN|" dUta ne lauTakara zrIkRSNa se nivedana kiyA--"bhagavan ! jaMgala meM bhayaMkara Aga lagI ho, sArA vana prAnta usa Aga se dhU-dhUkara sulaga rahA ho to kyA eka ghar3A pAnI usa virAT Aga ko bujhA sakatA hai ? nahIM ! vaise hI duryodhana ko ApakA madhura upadeza nirarthaka lagA, kyoMki sabhI rAjA aura abhibhAvakoM ne usakI AjJA zirodhArya kara rakhI hai| usane unako apane vaza meM kara rakhA hai| isa kAraNa vaha Apako tathA pANDavoM ko tRNa-tulya mAnatA hai| ve rAjA bhI AMkha mUdakara usake lie prANa dene ko taiyAra haiN| mujhe Azcarya to isa bAta kA hai ki bhISmapitAmaha jaise mahAn vyakti bhI yaha na kaha sake ki pANDavoM ko unake adhikAra kI bhUmi denI caahie| yadyapi Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhArata kA yuddha 263 bhISma pitAmaha kA pANDavoM para sneha hai para isa samaya ve duryodhana ke aise vazavartI ho cuke haiM ki usakA hI jaya-jayakAra cAhate haiM / duryodhana pANDavoM ko bhUmi denA nahIM cAhatA / vaha yuddha karane ko udyata hai| usane yuddha ke lie senA taiyAra kara rakhI hai aura yuddha ke lie Apako cunautI dI hai| yadi Apa yuddha bhUmi meM jItakara bhUmi lenA cAheM to mila sakatI hai anyathA saMbhava nahIM hai / " kRSNa ne dUta se kahA - " dvijazreSTha ! maiM to pahale hI jAnatA thA ki yaha kArya binA daNDa ke saMbhava nahIM hai, tathApi lokApavAda ke bhaya se maiMne Apako usake pAsa preSita kiyA thA / " saMjaya kA Agamana : dUsare hI dina dhRtarASTra kI ora se sArathI saMjaya dUta banakara zrIkRSNa kI rAjasabhA meM aayaa| usane dhRtarASTra kA sandeza dharmarAja ko sunAte hue kahA - dharmarAja ! vastutaH tuma dharma ke sAkSAt avatAra hI ho| maiMne vividha prakAra se duryodhana ko samajhAyA para vaha samajhatA nahIM hai / tuma jAnate ho ki duSTa aura ziSTa meM yahI antara hai ki duSTa dharma ko chor3akara lobha ko apanAtA hai aura ziSTa dharma ke lie lobha chor3a detA hai / vaha apane bhAiyoM kI ghAta karane kI apekSA bhayaMkara jaMgaloM meM bhaTakate rahanA, bhIkha mAMgakara khA lenA aura bhUkhe par3e rahanA acchA samajhatA hai / vaha pahale apane bhAiyoM ko mahattva detA hai / yaha nahIM kahA jA sakatA ki yuddha meM kauna vijaya ko varaNa karegA ? kabhI-kabhI durbala vyakti bhI yuddha meM jIta jAtA hai aura balavAn bhI hAra jAtA hai / sampatti nAzavAn hai, vaha Aja hai kala nahIM, ataH dharmarAja, tumheM gaharAI se vicAra karanA hai| ki kauna-sA kArya ucita hai ? aura kauna-sA nahIM ? dharmarAja ne muskarAte hue kahA - pitA kyA hai, nyAya kyA hai, ziSTa ke kyA kartavya haiM, 4. mahAbhArata ke anusAra saMjaya dUta banakara pANDavoM ke pAsa jAtA hai| usameM dhRtarASTra saMjaya ko jo sandeza dete haiM usameM dhRtarASTra kA Antarika prema pANDavoM ke prati jhalaka rahA hai-- dekho mahAbhArata - - udyogaparva a0 22 vAM / dhRtarASTra ne dharma Adi bAteM gaMbhIra Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ciMtana-manana ke pazcAt kahI haiM / para ve bhUla gaye haiM / unhoMne yaha nahIM batAyA ki anyAya kA pratIkAra kaise karanA cAhie ? eka ora se zAMti dhAraNa kI jAya aura dUsarI ora se anyAya-atyAcAra kA krama cAlU hI rahe, yaha kahAM kA nyAya hai ?" 264 kRSNa kA zAnti dUta banakara jAnA : I dUta calA gayA | zrIkRSNa ke antarmAnasa meM zAnti nahIM thI / unakA vicAra-maMthana cala rahA thA / ve cAhate the ki kisI prakAra kaurava aura pANDavoM meM yuddha na ho / ve Apasa meM hI samajha jAyeM, ataeva unhoMne anta meM yahI nizcaya kiyA ki mujhe svayaM jAkara ekabAra duryodhana ko samajhAnA cAhie ! apane kucha aMga rakSakoM ko lekara zrIkRSNa dvArikA se sIdhe hastinApura Aye / duryodhana ne zrIkRSNa kA svAgata kiyaa| unheM rAjamahala meM le gayA / ratnasiMhAsana para baitthaayaa| unake AsapAsa dhRtarASTra, duryodhana, karNa, duHzAsana, Adi baiTha gaye / dhRtarASTra ke pUchane para zrIkRSNa ne kahAApakI ora se saMjaya dUta banakara dvArikA AyA thaa| merA aisA anumAna hai ki vaha dharmarAja ke sAmane saMdhi kA prastAva rakhanA cAhatA thA, para vaha rakha na sakA / yadi vaha rakhatA bhI to pAMDava use svIkAra nahIM karate / vaha yaddha ke prastAva ko lekara hastinApura lauTa AyA / usake pazcAt dharmarAja ne mujhe sArI bAta batAI / mujhe lagA ki yuddha hone para tumhAre kula kA pralaya ho jAyegA, etadartha maiM pANDavoM se pUche binA hI svecchA se dUta- kArya karane ke lie yahAM AyA hU~ / yadi tumheM mere prati vizvAsa ho, tuma mujhe apanA parama hitaiSI samajhate ho to merI bAta ko dhyAna se suno| duryodhana ! yadi tuma pANDavoM ko rAjya kA thor3A-sA bhI bhAga nahIM doge to pANDava tumhAre prANoM kA apaharaNa karake bhI sampUrNa rAjya le leMge / kadAcit tuma pANDavoM ko parAjita kara sampUrNa pRthvI kA bhI rAjya prAptakara 5. mahAbhArata meM bhI saMjaya ko yudhiSThira spaSTa sunAte haiM, saMjaya ke dvArA sandhi ke prastAva para ve spaSTa kahate haiM ki maiM saMdhi karane ko taiyAra hU~ yadi duryodhana merA indraprastha kA rAjya de de to dekho udyoga parva, a0 26, zlo0 1 - 26 taka Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 mahAbhArata kA yuddha loge to bhI isameM kucha kalyANa nahIM hai, kyoMki binA svajanoM ke sampatti kisa kAma kI ? yaha nizcita hai ki yuddha meM pANDava parAjita hone vAle nahIM haiM tathApi tumhAre dvArA kiyA gayA kulasaMhAra vIratA kA pratIka nahIM hogA / pANDava eka-eka se bar3hakara vIra haiM / zatruoM ke samudAya ko naSTa karane meM sAkSAt yama ke samAna haiM / ataH tumhAre lie yahI zreyaskara hai ki tuma pANDavoM se sandhi karalo / duryodhana ! tumheM pANDavoM ke samAna vIra bhAI kahAM milane vAle haiM ? mithyA ahaMkAra ko chor3o aura yuddha ke aniSTa bhISaraNa phala kA vicAra karo / pA~ca pAMDavoM ke lie pA~ca gA~va de doge to bhI maiM unheM santuSTa karane kA prayatna karUMgA - bhIma ke lie kuzasthala, arjuna ke lie vRSasthala, nakula ke lie mAMkadI, sahadeva ke lie vAruNAvatAra aura dharmarAja ke lie inake atirikta unake yogya koI bhI gA~va dedo / itanA alpa dene para bhI pANDava mere kahane se sandhi kara leMge / sAdhu prakRti ke vyakti kula kSaya ko dekhakara alpa vastu meM bhI santoSa karate haiM / yadi itanA bhI tuma svIkAra na karoge to pANDava tumhAre kula ko naSTa kara deMge / -- itanA vaktavya dene ke pazcAt zrIkRSNa zAnta hue / taba karNa kI ora dekhakara duryodhana ne kahA- 'pANDavoM ko kucha bhI nahIM denA hai / ' phira duryodhana zrIkRSNa kI ora mur3A aura bolA - aya kRSNa ! tuma jitanA bala pANDavoM meM mAnate ho utanA bala unameM nahIM hai maiMne Aja taka unako jIvana-dAna diyA hai, kintu ve apanI zakti ke abhimAna meM Akara eka bhI gA~va ko lene kI bAta kareMge to gA~va kI bAta to dUra rahI para unake prAraNa bhI nahIM baca pAyeMge / pANDava apanA bAhubala hI dekhanA cAhate haiM to tumhAre sAtha ve jaldI se jaldI kurukSetra ke maidAna meM aayeN| vahA~ unheM yuddha kA camatkAra dikhalAyA : jAyagA / itanA kahakara duryodhana karNa ke sAtha sabhA ke bAhara gayA / karaNa se kahA - zrIkRSNa ko isI samaya baMdhana-baddha kara liyA jAya jisase zatru 3 oM kA bala kama ho jAyegA | zrIkRSNa ko baMdhana meM 6. pANDava caritra - devaprabhasUri anuvAda pR0 346 / 7. pANDavacaritra - devaprabhasUri Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa bAMdhane kA vicAra kara vaha punaH sabhA bhavana meM Akara baiThA / satyakI ke dvArA saMketa pAkara zrIkRSNa ko sArA rahasya jJAta ho gayA / unhoMne apane netra lAla karate hue kahA- 'kyA kabhI zRgAloM ne siMha ko bAMdhA hai ? tuma mujhe baMdhana meM bAMdhanA cAhate ho, tuma loga vastutaH durAtmA ho / upakAra karane vAle kA bhI apakAra karanA cAhate ho !' itanA kahakara ve uTha khar3e hue| " kRSNa kA puNya prakopa : I zrIkRSNa ke puNya - prakopa ko dekhakara bhISmapitAmaha Adi bhI ghabarA gaye / duryodhana kI mUrkhatA kA ve mana hI mana vicAra karane lage / zrIkRSNa ko zAnta karane ke lie ve bhI unake pIche-pIche cale / bhISma pitAmaha ne vANI meM mizrI gholate hue kahA - kRSNa ! vidya tse tapA huA megha jaise zItala pAnI kI hI vRSTi karatA hai vaise hI duSToM ke dvArA santApa dene para bhI mahAna puruSa krodha nahIM karate / jaise zRgAla ke zabda aura nRtya ko dekhakara siMha kabhI kheda ko prApta nahIM hotA, vaise hI duSTa vyaktiyoM ke bhASaNa se mahAn AtmAeM khinna nahIM hotIM / etadarthaM duryodhana ke durvyavahAra para tuma krodha na karanA / kisI bhI samaya cA~da Aga nahIM ugalatA, vaise hI tuma bhI Aga na ugalanA / maiM samajhatA hUM tuma akele hI yuddha-kSa etra meM kaurava dala kA saMhAra karane meM samartha ho / kitanA bhI madonmatta hAthI kyoM na ho, vaha siMha ke sAmane Tika nahIM sakatA, vaise hI tumhAre sAmane kaurava Tika nahIM sakate / para yaha jo yuddha hone jA rahA hai vaha kauravoM aura pANDavoM ke bIca meM hai / yaha bhAiyoM kA yuddha hai / ataH maiM cAhatA hU~ ki kRSNa ! tuma isa yuddha meM bhAga na lo / pANDava svayaM hI yuddha karane meM samartha haiN| mujhe vizvAsa hai ki tuma merI bAta mAnoge | sArathI banUMgA : bhISma pitAmaha kI bAta sunakara zrIkRSNa eka kSaNa vicAra kara bole - pitAmaha ! ApakI bAta mujhe mAnanI hI cAhie kintu nivedana hai ki isa samaya pANDava mere Azrita haiM, aura ve mere 8. pANDava caritra - devaprabha pU0 347-48 | Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhArata kA yuddha 267 netRtva meM rahakara hI yuddha karanA cAhate haiM, ataH mujhe unako sahayoga denA hogaa| maiM unako vacana bhI de cukA huuN| tathApi ApakA bahumAna rakhane ke lie maiM Apako AzvAsana detA hU~ ki yuddha ke kSetra meM, maiM svayaM dhanuSa-bANa nahIM uThAUMgA, parantu arjuna kA sArathI bn*gaa| aisA kahakara zrIkRSNa ne bhISma pitAmaha ko namaskAra kiyaa| va karNa ke sAtha Age cale gaye / mahAbhArata meM : prastuta prasaMga mahAbhArata meM anya rUpa se AyA hai| vaha isa prakAra hai : yuddha meM zrIkRSNa kI sahAyatA lene ke lie duryodhana aura arjuna donoM unake mahala meM phuNce| usa samaya kRSNa soye hue the| duryodhana unake sirahAne eka mUlyavAn Asana para jA baiThe aura arjuna kRSNa ke pAMvoM kI ora baitthe| ____ jAgate hI zrIkRSNa ne pahale apane sAmane baiThe hue arjuna ko dekhA, usake bAda duryodhana ko|deg kRSNa ne donoM kA svAgata kiyA aura Ane kA kAraNa puuchaa| duryodhana ne kahA-yuddha meM Apa hameM sahAyatA dIjie / hama donoM Apake samAna sambandhI haiM tathApi maiM Apake pAsa pahale AyA huuN| sajjanoM kA niyama hai ki jo pahale AtA hai usakA pakSa liyA jAtA hai| ___ kRSNa ne kahA- yaha satya hai ki Apa pahale Aye haiM kintu maiMne pahale arjuna ko dekhA hai isalie maiM usakI bhI sahAyatA kruugaa| maiM apanI ora se do prakAra kI sahAyatA kA prastAva karatA hU~-eka ora merI nArAyaNI senA hai jo yaddha karegI, dUsarI ora yuddha na karane kA praNa karake nihatthA maiM rhuuNgaa|11 ajuna choTA hai ataH jo cAhe, pahale vaha pasaMda kara le / 6. pANDava caritra pu0 348 / 10. pratibuddhaH savASrNeyo dadarzA'ne kirITinam / ma tayo svAgataM kRtvA, yathAvatprati pUjya tau / / --mahAbhArata udyoga parva, a0 7, zloka 10 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa nihatthe aura yuddha se vimukha rahane kI bAta sunakara bhI arjuna ne unhIM ko mAMga liyA | 12 268 duryodhana ne prasanna hokara nArAyaNI senA mAMga lI / kRSNa kI virAT senA ko pAkara aura kRSNa ko yuddha se vimukha jAnakara duryodhana ko bahuta santoSa huA / 3 zrIkRSNa ne eka bAra arjuna se pUchA- tumane mujhe yuddha se vimukha jAnakara bhI kyA samajhakara apane pakSa meM liyA ? 14 uttara meM arjuna ne kahA- maiM akelA hI yuddha meM yazasvI bananA cAhatA hU~, ataH Apa 11. tava pUrvAbhigamanAtpUrvaM cApyasya darzanAt / sAhAyyamubhayoreva kariSyAmi suyodhana ! || pravAraNaM tu bAlAnAM pUrvaM kAryamiti zrutiH / tasmAtpravAraNaM pUrvamarhaH pArtho dhanaMjayaH // matsaMhanana tulyAnAM gopAnAma mahat / nArAyaNA iti khyAtAH sarve saMgrAmayodhinaH // te vA yudhi durAdharSA bhavatvekasya sainikAH / ayudhyamAnaH saMgrAme nyastazastro'hamekataH // AbhyAmanyataraM pArtha ! yatta hRdyataraM matam / tad vRNItAM bhavAnagre pravAryastvaM hi dharmataH / / - mahAbhArata, udyoga parva, a0 7, zloka 19-20 12. evamuktastu kRSNena kuMtIputro dhanaMjayaH / ayudhyamAnaM saMgrAme varayAmAsa kezavam // 13 duryodhanastu tatsainyaM sarvamAvarayattadA / sahasrANAM sahasraM tu yodhAnAM prApya bhArata // kRSNaM cApahRtaM jJAtvA saMprApa paramAM mudam / duryodhanastu tatsainyaM sarvamAdAya pArthivaH // 14. mahAbhArata, udyoga parva a0 7, zloka 34-35 - mahAbhArata, udyoga parva a0 7, zlo0 23-24 prakAzaka - mahAvIra priMTiMga presa lAhaura - vahIM zloka 21 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhArata kA yuddha 266 mere sArathI baneM15, zrIkRSNa ne kahA-maiM isa yuddha meM sArathI banakara tumhArI icchA pUrNa karUgA / kRSNa yuddha ke preraka nahIM : ___ udyoga parva ke isa prakaraNa se spaSTa hai ki zrIkRSNa kI duryodhana aura arjana ke prati samAna dRSTi thii| na unakA pANDavoM ke prati gaharA rAga thA aura na kauravoM ke prati gaharA dvaSa hii| unhoMne jo virodha kiyA thA vaha rAga aura dvaSa ke kAraNa nahIM, apitu nyAya aura anyAya ke kAraNa thA / ve yoM pakSapAta se mukta the| dUsarI bAta, zrIkRSNa eka advitIya yoddhA the| unake zarIra meM apAra bala thA kintu yuddha meM logoM ko apAra hAni hotI hai, niraparAdha prANiyoM kI bhI hiMsA hotI hai, etadartha hI unheM yuddha pasanda nahIM thaa| mahAbhArata kA yuddha na ho, isake lie unhoMne kAphI zrama bhI kiyA thA para jaba unheM saphalatA nahIM milI to socA ki aba mujhe eka pakSa kI sahAyatA karanI pdd'egii| taba unhoMne svayaM hathiyAra grahaNa na karane kI pratijJA lii| zrIkRSNa ke atirikta anya kisI bhI vIra ne yaha Adarza upasthita nahIM kiyaa| bhISma pitAmaha jaisI mahAna vibhUti bhI aisA na kara skii| tathApi Azcarya isa bAta kA hai ki loga unheM mahAbhArata yuddha kA preraka mAnate haiN| ve yuddha ke karAne vAle nahIM, rokane vAle the| .. niHzastra zrIkRSNa ko lekara unase kyA lAbha uThAnA / yaha prazna vIra arjana ke sAmane upasthita haa| arjana ne apanA ratha calAne kA kArya zrIkRSNa ko sauNpaa| ratha calAne kA kArya kSatriyoM kI dRSTi se nimnakoTi kA kArya thaa| kSatriya loga yaha kArya karanA anucita mAnate the| jaba karNa ne madrarAja ko apanA sArathI banane ke lie kahA taba usane apanA bahuta bar3A apamAna samajhA thA kintu zrIkRSNa ne socA-yaha kArya karanA zreyaskara hai, para yuddha karanA anucita hai| 15. mahAbhArata, udyogaparva zloka 36-37 16. vahIM, zloka 38 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 karNa ko samajhAnA : 17 zrI kRSNa ne karNa se kahA " - karNa ! tuma guNoM ke Akara ho / isa pRthvI para eka se eka bar3hakara vIra haiM para tumhAre sadRza vIra koI nahIM hai / parvata to aneka haiM, para sumeru to eka hI hai / jaise bahumUlya hIrA sone kI aMgUThI meM hI zobhA detA hai pItala kI aMgUThI meM nahIM, vaise hI karNa, tuma pANDavoM ke sAtha zobhA dete ho, kauravoM ke sAtha nahIM / duryodhana kA sAtha dene se tuma kulakSaya ke kAraNa banoge ! merI samajha se aise duSTa vyakti ke sAtha tumheM mitratA nahIM karanI cAhie thI / tumane yaha bhUla kI hai / koI vyakti sarpa kA cAhe kitanA bhI poSaNa kare para sarpa poSaNa karane vAle ko hI kATatA hai / vaise durAcArI mitra bhI upakAra karane vAle mitra ko hI kaSTa detA hai / yadi pitA durAtmA hai, to putra kA kartavya hai ki aise pitA ko chor3a de, jaise rAhu se grasita hone para kiraNeM sUrya kA tyAga kara detI haiM / bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa jaba nadI amaryAdita hokara bahatI hai taba vaha apane kinAre para zobhA bar3hAne vAle vRkSoM ko hI naSTa kara detI hai / vaise hI durAcArI bhI apane rakSakoM ko naSTa kara dete haiM / durjana kI saMgati kRSNa pakSa ke cA~da kI taraha hai / kRSNa pakSa kI saMgati karane se candra kiraNeM ghaTane lagatI haiM, usakA prakAza manda hone lagatA hai / yahA~ taka ki eka dina usakA prakAza pUrNa rUpa se lupta ho jAtA hai, kintu sajjana kI saMgati zukla pakSa ke candramA kI taraha hai, jo pratidina usake prakAza kI abhivRddhi karatA hai aura eka dina use pUrNa prakAzita kara detA hai / 17. zrI pANDava caritra - devaprabhasUri sarga - 11 mahAbhArata meM bhI prastuta kathAnaka kucha zabdoM ke heraphera ke sAtha citrita kiyA hai, para bhAva yahI hai / so'si karNa tathAjAtaH pANDoH putro'si dharmataH / nigrahAddharmazAstrANamehi rAjA bhaviSyasi / pitRpakSe ca te pArthA mAtRpakSe ca vRSNayaH / dvau pakSAvabhijAnIhi tvametau puruSarSabha || mahAbhArata - udyoga0 a0 140, zloka 6-10 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhArata kA yuddha sUrya ke prakAza meM kAMca bhI hIre kI taraha camaka uThatA hai vaise hI sajjana ke sahavAsa se jIvana camaka uThatA hai / pUrva dizA ke pavana ke sAtha mitratA karane para bAdala abhivRddhi ko prApta hote haiM aura dakSiNa dizA ke pavana ke sAtha mitratA karane para naSTa ho jAte haiN| vaise hI sajjana aura durjana kI saMgati hai| yadhiSThira ke sAtha mitratA karane para tere yaza kI abhivRddhi hogI, para duryodhana kA sAtha karane para terA gaurava miTTI meM mila jaayegaa| kRSNa ne karNa ko jarA apane nikaTa khIMcate hue kahA-karNa ! maiM tumheM eka atyanta gopanIya bAta batAtA hUM, jo mujhe svayaM kuntI ne kahI hai / vAstava meM tU rAdhA kA putra nahIM, kintu kuntI kA putra hai| pANDavoM kA sahodara hai / terA lAlana-pAlana rAdhA ne kiyA etadarthe tU rAdheya kahalAtA hai, para vastutaH terI mAtA kuntI hai| pAMDavoM ke sAtha yadi tU maitrI karatA hai to jo bhI rAjya pANDavoM ko prApta hogA usameM terA adhikAra mukhya rahegA kyoMki tU pANDavoM meM sabase bar3A hai / maiM tujhe pAMDavoM meM mukhya adhikArI bnaauuNgaa| ___ karNa ne kahA-kRSNa ! ApakA kathana satya hai| maiMne duryodhana ke sAtha mitratA kI, vaha ucita nahIM ! kintu jaba sUtaputra samajhakara loga merI avajJA karate the usa samaya usa avajJA ko miTAne ke lie duryodhana ne mujhe rAjya diyaa| usa samaya maiMne duryodhana se kahA thA"duryodhana ! maiM tumhArA janmabhara mitra rhuuNgaa| Aja se ye mere prANa tuma apane hI smjhnaa| maiM tumhArI pratyeka AjJA ko saharSa svIkAra kruuNgaa| ataH kRSNa ! aba maiM duryodhana ko chor3akara dharmarAja se maitrI karake vizvAsaghAtI nahIM bana sktaa| mujhe apane vacana kA pAlana karanA hogaa| Apa merI mAtA kuntI se yaha namra nivedana kareM ki mai Apake cAra pUtroM kA prANa haraNa nahIM karUgA / merA mana bAlyaavasthA se hI arjuna ko jItanA cAhatA hai aura yuddha meM bhI use hI mAranA cAhatA hai| yuddha ke maidAna meM yadi maiM mara gayA to arjana jIvita rahegA aura arjuna mara gayA to maiM jIvita rhuuNgaa| isa prakAra mAtA kuntI ke pA~coM putra jIvita rheNge|8 18. mahAbhArata ke anusAra mAtA kuntI svayaM karNa ko yaha samajhAne jAtI hai ki tU merA hI putra hai, ataH pANDavoM ke sAtha mila jA, kintu Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa satyapratijJa karNa kI bAta sunakara zrIkRSNa bahuta prasanna hue| usake pazcAt ve pANDurAjA se mile aura sIdhe dvArikA cale aaye| hastinApura meM duryodhana Adi se jo bAteM huI thIM, vaha vistAra se pANDavoM ko khiiN| pANDava bahuta hI prasanna hue aura yuddha kI taiyArI karane lge| duryodhana kI durbuddhi : mahAbhArata ke anusAra zrIkRSNa sandhi ke lie hastinApura jAne se pUrva pANDavoM se vicAra vimarza karate haiM / 19 draupadI bhI kRSNa ko karNa kahatA hai ki isa samaya maiM nahIM mila sakatA / ApakA mere pAsa AnA, aura anurodha karanA vRthA na hogA / maiM saMgnAma meM eka arjuna ko chor3akara Apake anya cAra putroM-yudhiSThira, bhIma, nakula aura sahadeva kA vadha nahIM karUMgA / maiM pratijJA grahaNa karatA hU~ ki saMgrAma meM yudhiSThira, bhIma, nakula aura sahadeva ko mArane kA avasara pAkara bhI unheM chor3a dUMgA / maiM yudhiSThira kI senA meM eka arjuna se hI marane-mArane vAlA saMgrAma kruuNgaa| arjuna ko mAra lene meM hI maiM apane ko kRtArtha samajhUgA / athavA arjuna yadi mujhe mAra sake to mujhe apAra yaza aura svarga prApta hogaa| he yazasvinI ! Apake pAMca putra kabhI naSTa na hoNge| maiMne arjuna ko mArA to bhI aura arjuna ne mujhe mArA to bhI pAMca pANDava raheMge hii| dekhie vyAsa ke zabdoM meMna ca te'yaM samArambho mayi mogho bhaviSyati / vadhyAnviSahyAnsaMgrAme na haniSyAmi te sutAt // yudhiSThiraM na bhImaM ca yamau caivA'rjunAdRte / arjunena samaM yuddhamapi yaudhiSThire bale // arjunaM hi nihatyA''jau samprAptaM syAtphalaM myaa| yazasA cApi yujyeyaM nihataH savyasAcinA // na te jAtu na ziSyanti putrAH paJca yshsvini| nirarjunAH sakarNA vA sArjunA vA hate mayi // mahAbhArata-udyoga0 a0 146 - zloka 20 se 23 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 mahAbhArata kA yuddha apanI karuNa-kahAnI sunAtI hai / apane bikhare hue kezoM ko hAtha meM lekara A~khoM se azru bahAtI huI kahatI hai--he kRSNa ! zatra jaba sandhi kI icchA prakaTa kare taba tuma kartavya nizcita karate samaya duHzAsana ke hAthoM se khIMce gaye mere ina bAloM kA smaraNa rakhanA / 20 sabhI ko sAntvanA dekara zrIkRSNa hastinApura ke lie prasthita hue| dhRtarASTra Adi ne kRSNa ke Agamana kA saMvAda sunA to unake mana meM vicAra huA ki kRSNa kA bhavya svAgata kiyA jaay| para duryodhana ke mana meM aura hI vicAra cakkara lagA rahe the| usane kahA-maiMne isa samaya bahuta bar3A kAma vicArA hai| pANDavoM ke sabase bar3e sahAyaka zrI kRSNa haiN| ve jaba yahAM Ae ge taba unheM pakar3akara kaida kara luuNgaa| phira pANDava yAdava aura sampUrNa pRthvI maNDala ke rAjA sahaja hI mere adhIna ho jaayeNge|21 - zrI kRSNa ko kaida karane kI bAta sunakara duryodhana kI durbuddhi para bhISmapitAmaha ko bahuta hI krodha AyA aura ve vahAM se uThakara cala diye / 22 dUSita anna nahIM khAUMgA : zrIkaSNa hastinApUra phNce| kauravoM ne unakA svAgata kiyA para usa svAgata meM antara kA prema nahIM thA, yaha bAta zrI kRSNa se 16. dekhie mahAbhArata-udyogaparva 72 se 12 tk| kintu jaina pANDavacaritra devaprabhasUri meM aisA varNana nahIM hai / 20. padmAkSI puDharIkAkSamupetya gajagAminI / azrupUrNekSaNA kRSNA kRSNaM vacanamabravIt / / ayaM te puMDarIkAkSa duHzAsanakaroddhRtaH / smartavyaH sarvakAryeSu pareSAM saMdhimicchatA / / -mahAbhArata udyogaparva a0 82, zloka 35-36 21. idaM tu sumahatkAryaM zRNu me yatsamarthitam / parAyaNa pANDavAnAM niyacchAmi janArdanam / / tasminbaddha bhaviSyanti vRSNaya:pRthivI tathA / pANDavAzca vidheyA me sa ca prAtarihaiSyati // -mahAbhArata, udyogaparva, a0 88, zloka 13-14 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 bhagavAna araSTanemi aura zrIkRSNa chipI na raha sakI / jaba duryodhana ne unako bhojana ke lie nimantraNa diyA taba zrIkRSNa ne muskarAte hue duryodhana kI ora dekhakara kahA"he kaurava ! meM kAma, krodha, dveSa, svArtha, kapaTa yA lobha vaza hokara dharma ko nahIM tyAga sakatA / loga yoM to prIti se aura vipattigrasta hokara dUsare kA anna khAte haiN| para tumane prIti se mujhe bhojana kA nimantraNa nahIM diyA hai aura na mujha para koI Apatti AI hai| phira maiM tumhAre yahA~ kyoM bhojana karU ?23 mujhe pUrNa vizvAsa hai ki tuma kisI duSTa vicAra se bhojana ke lie anurodha kara rahe ho isalie maiM tumhAre dUSita anna ko na khaauuNgaa| maiM kevala vidura jI kA anna grahaNa karanA hI ucita aura zreyaskara samajhatA hU~ / 24 dhRtarASTra ko samajhAnA : dUsare dina zrIkRSNa kauravoM kI sabhA meM gaye / dhRtarASTra kI ora dekhakara unhoMne kahA-he bharatakula dIpaka ! maiM isa uddezya se Apake pAsa AyA hai ki pANDavoM aura kauravoM meM paraspara sandhi ho jAya aura vIra puruSoM kA vinAza na ho / 25 Apako aura koI hitopadeza dene kI mujhe icchA nahIM hai, kyoMki jAnane yogya sabhI bAteM Apa 22. mahAbhArata udyoga parva, a0 88 zloka 16 se 23, pR0 3608 3606, sacitra mahAbhArata / 23. nA'haM kAmAnna saMrambhAnna dveSAnnA'rthakAraNAt / na hetuvAdAllobhAdvA dharmaM jahyAM kathaJcana / samprItibhojyAnyannAni Apabhojyani vA punH| na ca samprIyase rAjanna caivA''padgatA vayam / / vahIM-udyogaparva, a0 26 zloka 24-25 24. sarvametanna bhoktavyamannaM duSTAbhisaMhitam / kSattu rekasya bhoktavyamiti me dhIyate matiH / / - vahIM, udyogaparva a0 26 zloka 32 25. kurUNAM pANDavAnAM ca zamaH syAditi bhArata / apraNAzena vIrANAmetadyAcitumAgataH // -vahIM0 udyogaparva a0 65, zloka 3 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhArata kA yuddha 305 jAnate haiM / 26 Apa kurukula ke pradhAna netA aura zAsaka haiM / Apake rahate Apase chipAkara aura Apako jatAkara bhI kaurava loga asatya aura kapaTa kA vyavahAra kara rahe haiN| Apake putra duryodhana Adi atyanta aziSTa haiN| ve rAjya-lobha ke vaza hokara prAcIna maryAdA ko tor3ate haiM-dharma aura artha para dRSTi na rakhakara pANDavoM ke sAtha krUratA aura beImAnI kA vartAva kara rahe haiN| isI kAraNa isa samaya kurukula ke Upara vipatti ke bAdala maMDarA rahe haiN| yadi Apa isa paristhita ko na saMbhAleMge to nizcaya hI yuddha kI agni meM pRthvI ke asaMkhya manuSyoM kA sarvanAza ho jAyegA / he rAjendra ! Apa cAheM to sahaja hI yaha Apatti Tala sakatI hai / 27 he rAjendra ! ApakI AjJA mAnanA Apake putroM kA kartavya hai / ApakI AjJA meM calane se unakA parama kalyANa hogA / 28 he nararAja ! vizeSa udyoga va yatna karake bhI Apa pANDavoM ko harA nahIM sakate, kintu pANDava yadi Apake rakSaka ho jAyeMge to devagaNa sahita bhI ApakA sAmanA na kara skeNge| rAjAoM kI to bAta hI nahIM / 29 he rAjendra ! saMgrAma kA phala kevala mahAkSaya hai| dekhie, kauravoM aura pANDavoM meM se yadi koI pakSa naSTa huA to ApakI hI hAni hogii| Apako zoka bhI hogA / 30 samara meM pANDavoM aura kauravoM kA vinAza hone se kyA ApakI prazaMsA hogI ? pANDava mareM yA kaurava mareM to kyA Apako sukha milegA ?31 pA~coM pANDava zUra yuddhanipuNa aura Apake AtmIya haiM / isalie Apa isa hone vAle anartha se donoM pakSoM kI rakSA kIjie / aisA upAya kIjie jisase zUra aura rathI pANDava aura kaurava eka dUsare ke hAtha se marate hue na dIkha pdd'eN|32 aura pANDavoM ke prati ApakA jaisA sadbhAva pahale thA vaisA hI phira 26. vahIM0 zloka 4 28. vahIM0 zloka 14 30. vahIM0 zloka 28 32. vahIM0 zloka 31 27. vahIM0 zloka 8-12 26. vahIM0 zloka 18 31. vahIM0 zloka 26 33. vahIM0 zloka 37 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ho jAye / pANDavoM ke pitA bAlyAvasthA meM hI mara gaye the4 tabhI se ve putra kI taraha Apake yahA~ pale haiN| isalie Apa unheM aura apane putroM ko ekasA samajhakara donoM kI rakSA kiijie| pANDava sandhi aura yuddha donoM ke lie taiyAra haiN| aba Apa logoM ko jo acchA lage vaha kIjie / 36 ___ kucha dera rukakara phira kRSNa ne duryodhana se kahA-duryodhana ! sandhi ho jAne para pANDavazreSTha yudhiSThira tumhIM ko yuvarAja banAyeMge aura dhRtarASTra mahArAjA bane rheNge| isa kAraNa gale lagane A rahI rAjalakSmI ko vimukha mata kro| pANDavoM ko AdhA rAjya dekara Apa bhI vizAla aizvarya prApta kro| merA antima kathana yahI hai ki hitaiSiyoM kI bAta mAnakara pANDavoM se sandhi kara lene meM hI tumhAre AtmIya prasanna hoNge| duryodhana ko bhISmapitAmaha aura droNAcArya ne bhI samajhAyA para vaha na samajhA / usane kahA-mere jIte jI pANDava rAjya prApta nahIM kara sakate / yahAM taka ki suI kI noMka bhara bhI pRthvI, maiM yuddha ke binA pANDavoM ko nahIM de sktaa|38 durmati duryodhana duHzAsana, zakuni aura karNa ne Apasa meM sammati karake yaha nizcaya kiyA ki rAjA dhRtarASTra aura bhISma pitAmaha se milakara catura kRSNa hameM pakar3ane kI icchA kara rahe haiN| isalie 34. jaina granthoM ke anusAra pANDurAjA kA dehAnta nahIM huA, ve mahA bhArata ke yuddha ke samaya upasthita the| dekho-zrI devaprabhasUri racita pANDava caritra sarga- 11 vAM / 35. bAlA vihInAH pitrA te tvayaiva parivadhitAH / tAnpAlaya yathAnyAyaM putrAMzca bharatarSabha // -mahAbhArata, vahIM0 38 36. mahAbhArata udyoga parva, a0 65, zloka 62 37. mahAbhArata udyoga parva, a0 124 zloka .0 se 62 38. yAvaddhi tIkSNayA sUcyA viddha yedagraNa kezava! / tAvadapyaparityAjyaM bhUmenaH pANDavAnprati / / --mahAbhArata udyoga parva, a0 127, zloka 25 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhArata kA yuddha 307 hama pahale hI, indra ne jaise bali rAjA ko pakar3a liyA thA, vaise bala pUrvaka purusiMha kRSNa ko kaida karaleM / kRSNa ke pakar3e jAne para pANDava loga, jisake dAMta tor3a diye gaye hoM usa sarpa kI taraha, bilkula utsAha-hIna aura kiMkartavyavimUDha ho jAyeMge / 39 ___ mahAbuddhimAn aura izAroM ke jAnane meM pravINa sAtyaki ne una logoM kA yaha duSTa vicAra jAna liyaa| unhoMne pahale puruSottama zrIkRSNa se phira rAjA dhRtarASTra aura vidura se duryodhana ke isa duSTa vicAra kA hAla kahA / 41 sabhI ne duryodhana ke mUrkhatApUrNa kRtya kI bhartsanA kii|42 kRSNa ne usa samaya apanA camatkAra batalAkara sabhI ko camatkRta kiyA / 43 phira ve vahAM se ravAnA ho gye| mahAbhArata meM anta meM Adhe rAjya ke sthAna para pA~ca gAMva pAMDavoM ko dene kA bhI ullekha AyA hai / 44 kyA mahAbhArata kA yuddha hI jarAsaMdha kA yuddha hai ? : mahAbhArata kA yuddha kauravoM aura pANDavoM kA yuddha thA / usa yuddha meM zrIkRSNa ne arjuna ke sArathI kA kArya kiyA kintu svayaM ne yuddha nahIM kiyA / 45 ___ AcArya zIlAGka ne mahAbhArata kA ullekha nahIM kiyA, 'cauppanna mahApurisa cariyaM'46 meM, kalikAlasarvajJa AcArya hemacandra ne triSaSTizalAkApuruSacaritra meM, AcArya malladhArI hemacandra ne bhava-bhAvanA 36. mahAbhArata udyoga parva, a0 130 zloka 3 se 6 40. vahIM0 zloka 41. vahIM0 zloka 12-13 42. vahIM0 zloka 14 se 53 / / 3. vahIM0 a0 131, zloka 4-22 44. sarvaM bhavatu te rAjyaM paJcagnAmAnvisarjaya / avazyaM bharaNIyA hi pituste rAjasattama ! / -mahAbhArata udyoga0 a0 150, zloka 17 45. pANDava caritra, devaprabhasUrI, anuvAda sarga 12, pR0 380 46. a0 46-50-51, pR0 187-160 47. parva 8 48. bhava-bhAvanA Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa meM tathA anya kitane hI jaina granthoM meM bhI mahAbhArata ke yuddha kA varNana nahIM hai| kitane hI lekhakoM ne jarAsaMdha ke sAtha hue yuddha evaM mahAbhArata yuddha ko eka mAnakara hI varNana kara diyA hai| devaprabhasUri ke pANDava caritra ke anusAra kauravoM aura pANDavoM kA yuddha jarAsaMdha ke yuddha se pUrva huA thaa| kaurava-pANDava-yuddha meM jarAsaMdha duryodhana ke pakSa meM AyA thA, kintu usane lar3AI meM bhAga nahIM liyA thaa| kaurava-pANDavoM kA yuddha kurukSetra ke maidAna meM huA thA,49 aura jarAsaMdha ke sAtha kRSNa kA yuddha dvArikA se paiMtAlIsa yojana dUra senapallI meM huA thA / 5deg ve donoM yuddha pRthak-pRthak the / digambara AcArya jinasena ne harivaMzapUrANa meM51 tathA digambara AcArya zubhacandra ne pANDavapurANa meM52 jarAsaMdha ke yaddha ko aura kaurava-pANDavoM ke yuddha ko eka mAnA hai| jarAsaMdha kA vaha yuddha kurukSetra ke maidAna meM huA batAyA gayA hai / 53 usI yuddha meM zrIkRSNa jarAsaMdha ko mArate haiN| 54 46. pANDava caritra sarga 13, pR0 361 50. (ka) paMcacatvAriMzataM tu yojanAni nijAt purAt / gatvA tasthau senapalyA grAme saMgrAmakovidaH: / / -triSaSTi0 8 / 7 / 166 (kha) kaivayapayANaehiM ca patto sarassatIe tIrAe siNavalliyA hihANaM gAbhaMti / tattha ya samathalasamarajoggabhUmibhAgammi AvAsio samuddavijao tti / -cauppannamahApurisacariyaM pR0 186 51. harivaMzapurANa sarga 50, pR0 587 51. dekhie parva 16-20, pR0 360-445 53. jarAsandho'tra saMprAptaH sainyasogararuddhadik / kurukSetraM mahAkSatrapradhAnapradhanocitam // pUrvamabhyetya tatraiva kezavo'parasAgaraH / tasthAvApUryamANaH sat vAhinInivarhanijaiH / / -harivaMzapurANa 50 / 65-66, pR0 587 54. harivaMzapurANa 52 / 83-84, pR0 602 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhArata kA yuddha 306 mahAbhArata ke anusAra jarAsaMdha kA yuddha kaurava-pANDavoM ke yuddha se pahale huA thA / 55 hamArI apanI dRSTi se bhI mahAbhArata aura jarAsaMdha kA yuddha pRthak pRthak hai| mahAbhArata yuddha aura usakA duSpariNAma : pANDavoM ko apane svatva kI rakSA aura nyAyocita adhikAra kI prApti ke lie yuddha ke atirikta koI cArA nahIM rhaa| yuddha kI ghoSaNA huii| eka pArivArika rAjavaMza kA jhagar3A, vyApaka bana gayA ki usane dezavyApI mahAyuddha kA rUpa dhAraNa kara liyaa| mahAbhArata kA yaha bhayaMkara saMgrAma vaidika paramparA kI dRSTi se 18 dinoM taka calA, kintu usa yuga kI samunnata yuddha kalA aura atyanta pariSkRta astra-zastroM ke kAraNa usa alpakAla meM hI itanA bhISaNa saMhAra huA ki usakI tulanA karanA kaThina hai| donoM pakSoM ke bahusaMkhyaka rAjA gaNa apanI-apanI virAT senA ke sAtha usa mahA vinAza kI bali vedI para jajha mare the| zrIkRSNa ke apUrva buddhi bala aura adbhuta raNa-kauzala se zaktizAlI kaurava parAjita hae aura pANDavoM kI vijaya huii| para yaha vijaya bahuta maMhagI rhii| usa yuddha kA bhayAnaka pariNAma samasta bhAratavarSa ko bhoganA pdd'aa| usa kAla taka deza ne jJAna-vijJAna kI jo unnati kI thI aura jo abhUtapUrva bhautika samRddhi prApta kI thI vaha saba usa mahAyuddha kI bhISaNa jvAlA meM jalakara bhasma ho gii| usa samaya deza avanati ke aise gahare garta meM gira gayA ki jisakA cirakAla taka uddhAra nahIM ho sakA / 16 gItA kA upadeza : usa yuddha kA vistRta varNana mahAbhArata, pANDavacaritra, Adi granthoM meM kiyA gayA hai / usa yuddha meM zrIkRSNa arjuna ke sArathI bne| mahAn yoddhA aura vIra bhISmapitAmaha, droNAcArya, karNa, abhimanyu, 55. dekhie-mahAbhArata sabhAparva ke antargata jarAsaMdha parva 56. dekhie braja kA sAMskRtika itihAsa Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa duryodhana, aura duHzAsana Adi aneka vIroM kA usa yuddha meM saMhAra huaa| vaidika mAnyatA ke anusAra usa yuddha meM zrIkRSNa ne arjuna ko gItA kA upadeza diyaa| gItA vaidika paramparA kA eka adbhuta grantha hai| santa jJAnezvara ne kahA hai- gItA viveka rUpI vRkSoM kA apUrva bagIcA hai| vaha navarasa rUpI amRta se bharA samudra hai| lokamAnya tilaka ne likhA-gItA hamAre dharmagranthoM meM eka atyanta tejasvI aura nirmala hIrA hai / maharSi dvijendranAtha ThAkura kA abhimata hai kigItA vaha tailajanya dIpaka hai jo anantakAla taka hamAre jJAnamandira ko prakAzita karatA rhegaa| baMkimacandra kA mAnanA hai ki---gItA ko dharma kA sarvottama grantha mAnane kA yahI kAraNa hai ki usameM jJAna, karma, aura bhakti-tInoM yogoM kI nyAyayukta vyAkhyA hai| mahA . gAMdhI gItA ko mAtA va sadguru rUpa meM mAnate the| jaina graMthoM meM kurukSetra meM gItopadeza kI koI carcA nahIM milatI : kucha samIkSakoM kA mata hai ki gItA kA upadeza vAstava meM kurukSetra meM yaddha ke samaya kA upadeza nahIM hai, kintu yuddha kA rUpaka banAkara vaha bhAratIya jIvana dRSTi kA eka mahatvapUrNa vizleSaNa kiyA gayA hai ! kucha bhI ho, gItA bhAratIya ciMtana evaM jIvana darzana kI eka amUlya maNi hai, isa meM koI do mata nahIM ho sakate / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ke vividha prasaMga camatkArI bherI . Atma-prazaMsA . vazIkaraNa maMtra . draupadI-parIkSA . AtmA kI zuddhi zrIkRSNa aura pizAca . zizupAla kA vadha . Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ke vividha prasaMga 1 | camatkArI bherI : eka samaya indra ne zrIkRSNa kI prazaMsA karate hue kahA - zrIkRSNa kabhI kisI ke durguNa nahIM dekhte| aura na kisI vyakti ke sAtha nIca yuddha karate haiM / 1 eka deva ko indra ke isa kathana para vizvAsa nahIM huaa| vaha sIdhA dvArikA meM AyA / usa samaya zrIkRSNa ratha meM baiThakara vanavihAra ko jA rahe the / rAste meM deva ne eka mRta kutiyA kA rUpa bnaayaa| usake zarIra meM kIr3e kulabulA rahe the / durgandha se sira phaTa rahA thA / loga use dUra se hI dekhakara nAka-bhauM sikor3a kara Age bar3ha rahe the / zrIkRSNa ne use dekhA / sArathI se bole - dekho na, isa kutiyA ke dAMta motI kI taraha camaka rahe haiM / isake dAMta kitane sundara dikhalAI de rahe haiM / kRSNa Age bar3ha gaye / deva ne dekhA vastutaH zrIkRSNa guNAnurAgI hai / I / tatpazcAt deva ne eka taskara kA rUpa banAyA ke azva ratna ko lekara bhAgA / use chInane ke kiyA, para cora ne senA ko bole- are cora, mere ghor3e ko kI rakSA cAhatA hai to ghor3e ko chor3a de / aura vaha zrIkRSNa lie senA ne pIchA bhagA diyaa| taba zrIkRSNa pahu~ce / lekara kahAM jA rahA hai ? yadi prANa Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa cora ne kahA- mujhe yuddha meM jotakara tuma apanA ghor3A le sakate ho| kRSNa--maiM ratha meM baiThA hU~, tU bho ratha meM baiThakara yuddha kr| cora-mujhe ratha kI AvazyakatA nahIM, maiM to tumhAre sAtha pUtiyuddha karanA cAhatA huuN| kRSNa-maiM nIca yuddha nahIM karatA, tU merA ghor3A le jA sakatA hai| jyoMhI zrIkRSNa kI yaha bAta sunI, deva prasanna ho utthaa| usane apanA rUpa prakaTa kara kahA-kRSNa ! vastutaH tuma parIkSA meM uttIrNa hue ho| maiM tuma para prasanna hU~ / devadarzana vyartha na ho, isalie bolo kyA cAhate ho? kRSNa ne kahA-deva ! mujhe anya kisI bhI vastu kI AvazyakatA nahIM hai, para ina dinoM meM dvArikAvAsI roga se saMtrasta haiM ataH aisA koI upAya batAo, jisase roga kA upazamana ho jaae| deva ne eka divya bherI dete hue kahA- isa bherI ko chaha-chaha mAsa se bajAiyegA, jisase pUrva roga naSTa ho jAyegA aura bhaviSya meM chaha mAha taka koI roga na hogA / deva apane sthAna calA gyaa| __zrIkRSNa ne jyoMhI bherI ko bajAyA, tyoM hI usake zabda ke prabhAva se dvArikAvAsI rogamukta ho gye| ___ eka zreSThI ne bherI kI mahimA sunii| vaha dAha-jvara se saMtrasta thaa| vaha dvArikA aayaa| para pahale ho bherI baja cukI thii| logoM ne kahA-chaha mAha taka aba usakI pratIkSA karanI hogii| seTha sIdhA hI bherI-rakSaka ke pAsa phNcaa| eka lAkha dInAra usake hAtha meM thamAte hue kahA, jarA bherI kA Tukar3A hI de do| pahale to bherI rakSaka inkAra hotA rahA, para paise ke lobha se vaha pighala gyaa| usane jarA sA Tukar3A kATakara use de diyaa| jyoMhI dhanika ne use ghoTa kara piyA tyoMhI vaha rogamukta ho gyaa| bherI rakSaka ne usakI jagaha candana kI lakar3I lagA dii| isa prakAra dhana ke lobha se vaha bherI ko kATa-kATa kara dene lgaa| eka dina sampUrNa bherI hI candana kI ho gii| chaha mAha ke pazcAt zrIkRSNa ne use bajAne kA Adeza diyA aura vaha bajAI gaI to usakA zabda hI nahIM huaa| kRSNa ne use Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ke vividha prasaMga 315 dekhA, sArA rahasya unheM jJAta ho gyaa| rizvatakhora bherI rakSaka ko zrIkRSNa ne prANa daNDa diyA, aura aSTama tapa kara punaH deva se vaha camatkArI bherI prApta kI / ' 2 | AtmaprazaMsA : mahAbhArata kA yuddha cala rahA thA / vIra arjuna ke dhanuSa kI TaMkAra cAroM ora gUMja rahI thI / apane pauruSa ke abhimAna meM vIra arjuna ne yaha pratijJA kI ki jo mere gANDIva dhanuSa kA apamAna karegA, use maiM jIvita na choDUMgA / 1 udhara yudhiSThira aura karNa meM bhayaMkara yuddha cala rahA thA / yudhiSThira cAroM ora se zatruoM se ghira gaye / karNa unako eka hI bANa meM paraloka pahu~cA sakatA thA, para usane apanI udAratA batalAte hue kahA - yudhiSThira ! maiM Aja tumheM paraloka pahu~cA detA, kintu maiMne yaha pratijJA kI hai ki kuntI ke putroM meM se arjuna ke atirikta kisI ko bhI nahIM mAruMgA / vaha pratijJA hI Aja mujhe tumheM mArane se roka rahI hai / jAo maiM tumheM prANa dAna detA hU~ / yudhiSThira lajjA se pIche lauTe / arjuna kaurava senA meM pralaya kA dRzya upasthita kara atyadhika prasanna ho rahA thA / yudhiSThira ne jaba arjuna ko dekhA taba apane hRdaya kI apAra vedanA ko vyakta karate hue kahA - arjuna ! dhikkAra hai tumhAre isa gANDIva ko, jisake hote hue bhI karNa ne merA ghora apamAna kiyA hai / gANDIva ko dhikkAra kI bAta sunate hI arjuna kA khUna khaulane lagA / vaha krodha se lAla ho gayA / use bhAna hI na rahA ki maiM apane pitRtulya bar3e bhAI ke sAmane hU~ / usake dila aura dimAga meM eka hI bAta ghUma rahI thI-- mere gANDIva kA apamAna ! koI bhI kyoM na 1. ( ka ) triSiSTizalAkApuruSacaritra parva 8, (kha) Avazyaka cUrNi (ga) nandI sUtra vRtti malayagiri sarga 10 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ho, usake apamAna kA badalA liye binA nahIM raha sakatA / maiM apanI pratijJA pUrNa karUMgA ! bar3e bhAI ke apamAna karane vAle kA badalA bAda meM lUgA, pahale to gANDIva kA apamAna karane vAle ko samajhatA huuN| vaha gANDIva kI pratyaMcA para bAraNa car3hAkara yudhiSThira ke sAmane khar3A ho gyaa| vAtAvaraNa atyanta viSama ho gyaa| ajana kA bhayaMkara krodha mahAn anartha kara degaa| tabhI zrIkRSNa ne arjuna ko sambodhita karate hue kahA-arjuna, dhanyavAda ! tuma mahAn kSatriya ho, yudhiSThira kA vadha kara tumheM apanI pratijJA pUrNa karanI caahie| para kheda hai, ki tumheM mAlUma nahIM ki bar3oM kA vadha kaise kiyA jAtA hai| ___arjuna ke hAtha ruka gye| vaha kucha socane lagA ki tabhI kRSNa ne kahA-apane se bar3oM kA vadha zastra se nahIM, apamAna se kiyA jAtA hai| tuma yudhiSThira ko apamAna janaka zabda kahakara unakA vadha kara sakate ho| ___ krodha ke Avega meM arjuna ne yudhiSThira ko gAliyA~ denI prAraMbha kI / vaha muha se anargala bAteM sunAtA rahA kintu kucha samaya meM jaba usake ahaM kA nazA utarA to mana glAni se bhara gayA, aura arjuna ke mana meM itanI glAni huI ki vaha AtmadAha karane ko prastuta ho gyaa| usane kahA-dharmazAstroM kA vidhAna hai ki apane gurujanoM kI hatyA karane vAlA vyakti apane ko jIvita hI agni meM homa de| tabhI vaha pApa se mukta ho sakatA hai / etadartha bar3e bhAI kA apamAna karane ke kAraNa maiM aba agnisnAna karUgA / yaha kaha vaha agnisnAna ke lie calane lgaa| punaH sthiti vikaTa ho gaI / zrIkRSNa ne TUTate hue sUtra ko phira se saMbhAlA- 'arjuna ! tumane apane bar3e bhAI kA apamAna kara mahAn pApa kiyA hai| isakA prAyazcitta tumheM Atma-hatyA karake karanA hogA, para AtmahatyA kise kahate haiM yaha tuma jAnate ho ? ____ arjuna, kRSNa kI ora TakaTakI lagAtA huA dekhatA rahA / zrIkRSNa ne spaSTIkaraNa karate hue kahA-zastra se zarIra ke Tukar3e-Tukar3e kara denA, pAnI meM DUbakara mara jAnA, agni meM jalakara apane zarIra ko Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ke vividha prasaMga 317 naSTa kara denA, ye sAre Atma hatyA ke tarIke nahIM hai / Atma hatyA kA sabase utkRSTa tarIkA hai, apane hI muha se apanI prazaMsA karanA / arjuna ! tuma apane muha se apanI prazaMsA karo, basa, tumhArI AtmahatyA ho gii| ___ zrIkRSNa ke muha se gurujanoM ke vadha aura Atma hatyA kA artha aura vizleSaNa sunakara sabhI vismita ho ge| 3 | vazIkaraNa maMtra : eka samaya zrIkRSNa pANDavoM ke sAtha dvArikA jA rahe the| ratha dra tagati se Age bar3ha rahe the| zrIkRSNa kI agramahiSI satyabhAmA aura pANDavoM kI patnI draupadI donoM eka ratha meM baiThI thiiN| satyabhAmA ne draupadI se kahA-bahina ! mujhe Azcarya hai ki tU apane pA~coM patiyoM ko itanA adhika prasanna kaise rakhatI hai ? tere pAsa kaunasA vazIkaraNa maMtra hai ki sabhI tujha para mugdha rahate haiM ! mere to eka hI pati haiM aura unheM bhI maiM prasanna nahIM rakha paatiiN| draupadI ne kahA-bahina satyabhAmA ! vastutaH tuma bahuta bholI ho| maiM tumheM vazIkaraNa maMtra batAtI hU~ / vaha yaha hai--priyatama ke caraNoM meM mana, vacana aura karma se arpita ho jAnA / jo unheM pasanda ho vahI kArya karanA, unake bhojana karane ke pazcAt bhojana karanA, unake sone ke pazcAt sonA, ve jo bhI bAta kaheM Adara se use sunanA, aura bheda bhAva na rakhanA, pratyeka bAta kA uttara madhura vANI se denA! isase bar3hakara dUsarA vazIkaraNa maMtra nahIM hai| 2. (ka) pANDavacaritra-devaprabhasUri (kha) mahAbhArata Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa 4 | draupadI kI parIkSA : ___ kahA jAtA hai eka samaya draupadI kahIM jA rahI thiiN| rAste meM eka nadI aayii| rAjA karNa sUrya kI upAsanA meM tallIna the| unake tejasvI cehare ko dekhakara draupadI ke mana meM vicAra AyA-yaha bhI pANDavoM ke bhAI haiM, yadi sAtha hI rahate to jaise pA~ca pati haiM vaise chaThe pati inako bhI banA letii| draupadI ke mana meM vicAra AyA aura calA gayA / draupadI apane mahaloM meM lauTa aayii| kisI bhI prakAra draupadI ke mana kA yaha vicAra zrIkRSNa ko jJAta ho gyaa| unhoMne socA draupadI ne bhUla kI hai aura usa bhUla kA prAyazcitta karanA cAhie, nahIM to yaha choTI bhUla virATa rUpa le sakatI hai| __ yaha socakara zrIkRSNa draupadI aura pA~coM pANDavoM ko lekara jaMgala meM pahu~ce, vahAM para eka sundara bagIcA AyA / bagIce meM praveza karane ke pUrva zrIkRSNa ne sabase kaha diyA ki koI bhI isameM se eka bhI phala aura phUla na tor3e / sabhI ne kRSNa kI AjJA svIkAra kara upavana meM praveza kiyaa| __ upavana kA saundarya avalokana karate hue sabhI Age bar3ha rahe the / bhIma sabhI se pIche the| unakI dRSTi Ama ke vRkSa para gaI / ati sundara sarasa AmoM ko dekhakara unase rahA nahIM gayA aura unhoMne eka Ama tor3a liyaa| use khAne kI jyoMhI taiyArI karane lage tyoM hI kRSNa ne kahA- bhIma yaha kyA kara rahe ho ! tumane mere Adeza kI avahelanA kI hai| . bhIma to kRSNa ko sAmane dekhakara ghabarA gyaa| usane namratA se kahA-mujhase bhUla ho gaI hai| ____ kRSNa-bhIma ! bhUla kahane se kArya nahIM calegA, jarA apane muha se bolo-isa corI ke atirikta maiMne kabhI bhI apane jIvana meM corI na kI ho to he phala ! vRkSa se cipaka jaa|| __ kRSNa ke kahane se jyoMhI bhIma ne phala ko kahA-phala Upara uThA, vakSa ke lagane lagA, tyoMhI kRSNa ne use bIca meM hI pakar3a liyaa| nakUla, sahadeva, arjuna aura dharmarAja kI bhI isI prakAra parIkSA Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ke vividha prasaMga 316 lI gaI / pANDava parIkSA meM uttIrNa ho ge| aba nambara draupadI kA thaa| zrIkRSNa ne kahA-draupadI ! tuma to satI ho, jarA muha se bolo pA~ca pANDavoM ke atirikta kisI bhI parapuruSa kI icchA mana meM na kI ho to, aya Amraphala ! punaH vRkSa para laga jaao| draupadI ne kahA- para Ama kA phala vRkSa para lagane ke bajAya, pRthvI para gira pdd'aa| sabhI Azcarya cakita ho ge| draupadI ke A~khoM se A~sU bahane lge| kRSNa ne kahA- draupadI ! ghabarAoM mata ! smaraNa karo usa dina nadI ke prasaMga ko| karNa ko dekhakara tumhAre mana meM kyA vicAra hue the| tumhAre mana meM malinatA AyI thI na ? draupadI ne usa kSaNika vicAra ke lie pazcAttApa kiyaa| isake atirikta yadi mere mana meM kabhI bhI malina vicAra na Aye hoM to phala vRkSa ke laga jaa| phala yaha kahate hI vRkSa ke laga gyaa| kRSNa ne AlocanA karavA kara draupadI ke jIvana ko zuddha kara diyaa| 5 | AtmA kI zuddhi : vaidika granthoM meM eka prasaMga hai ki eka bAra yudhiSThira apane cAroM bhAiyoM sahita zrIkRSNa ke pAsa Aye / zrIkRSNa ne unake Ane kA kAraNa puuchaa| ___yudhiSThira bar3e vyathita the, unhoMne kahA-naTavara ! yuddha meM lAkhoM vyaktiyoM kA saMhAra huA hai, etadartha merA mana bar3A duHkhI hai, hama cAhate haiM ki kucha dina tIrtha sthAnoM meM jAe aura apane jIvana ko pApa se mukta kreN| zrIkRSNa socane lage ki yudhiSThira jaise dharmAtmA vyakti bhI zAnti prApta karane ke lie bAhara bhaTakanA cAhate haiM / usa samaya unhoMne 3. javAhara kiraNAvalI udAharaNa mAlA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa unake nirNaya ko upadeza se badalanA ucita nahIM samajhA unhe zikSA dene ke lie unhoMne eka upAya khoja nikAlA / zrIkRSNa mahala meM jAkara eka tUmbI lekara Ae aura use yudhiSThira ko dete hue kahA - dharmarAja ! tumhArI icchA pUrNa ho / maiM bhI tumhAre sAtha calatA kintu itanA vyasta hU~ ki samaya nahIM hai / Apa merI ora se yaha tumbI le jAe aura tIrthoM ke pavitra pAnI meM apane sAtha isako bhI snAna karA deM yudhiSThira ne saharSa svIkRti dI aura tumbI lekara ve vahAM se ravAnA ho gae / tIrthayAtrA kara ve lauTe, tathA tUmbI lAkara unhoMne zrIkRSNa ke hAtha meM thamA dii| aura kahA - pratyeka tIrtha meM ise snAna karAyA hai / hamane eka bAra snAna kiyA to tUmbI ko aneka bAra snAna karAyA / zrIkRSNa ne yudhiSThira ko dhanyavAda diyA, aura usI samaya tumbI ko pisavA kara usakA cUrNa banavAyA aura usa cUrNa ko apane hAthoM se sabhI sabhAsadoM ko aura pANDavoM ko diyA aura kahA - yaha tumbI samasta tIrthoM meM snAnakara AyI hai ataH yaha parama pavitra hogaI hai / sabhI vyaktiyoM ne tumbI kA cUrNa sira para lagAkara muMha meM DAla liyA, para cUrNa itanA kaTu thA ki sabhI thU-thU karane lage / kRSNa ne banAvaTI Azcarya dikhAte hue kahA- kyA itane tIrthoM meM snAna karake bhI yaha tumbI mIThI nahIM huI ? phira AtmA para lage hue pApa tIrtha yAtrA karane se kisa prakAra dhula sake hoMge ? unhoMne muskarAte hue yudhiSThira ko kahA - pANDuputra ! apanI jisa AtmA rUpI nadI meM saMyama rUpa jala, satya rUpa pravAha, dayArUpa taraMge, aura zIla rUpI kagAra hai usI meM avagAhana kro| bAhya nadiyoM ke jala se kabhI bhI antarAtmA zuddha aura pavitra nahIM ho sakatA / yudhiSThira Adi ko apanI bhUla jJAta ho gaI, unheM dravya tIrtha yAtrA kI nirarthakatA bhI mAlUma ho gaI / 4. AtmAnadI satyAvahA tatrAbhiSekaM saMyamatoyapUrNA 1 zIlataTAdayomiH / kuru pANDuputra ! na vAriNA zudhyati cAntarAtmA // Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ke vividha prasaMga 321 6 / zrIkRSNa aura pizAca : eka samaya zrIkRSNa, baladeva, satyaki aura dAruka, ye cAroM milakara vana-vihAra ko gaye / bhayaMkara araNya meM hI sUrya asta ho jAne se cAroM eka vaTa vRkSa ke nIce Thahara ge| cAroM ne vicAra kiyA-yaha vikaTa vana hai| hama sabhI thake hue haiM ataH nIMda sabhI ko gaharI aayegii| para kisI prakAra kA upadrava na ho, etadartha eka-eka prahara taka pratyeka vyakti jAgatA rhe| sabhI ne prastAva kA samarthana kiyaa| dAruka ne nivedana kiyA-prathama prahara merA hai| Apa sabhI Ananda se so jAie, maiM paharA dUMgA / dAruka pahare para khar3A ho gyaa| kRSNa Adi so ge| itane meM eka pizAca aayaa| usane kahA-dAruka ! maiM bhUkhA hU~, bahuta dinoM se bhojana nahIM milA hai / tumhAre sAthI jo soye hue haiM maiM inheM khAnA cAhatA huuN| ____ dAruka ne garjate hue kahA-are pizAca ! mere rahate mere sAthiyoM ko khAnA kathamapi saMbhava nahIM hai / tujha meM zakti hai to yuddha ke lie taiyAra ho jaa| usane dAruka ke celeMja ko svIkAra kiyaa| donoM meM yuddha hone lgaa| dAruka kA jyoM-jyoM krodha bar3hatA gayA tyoM-tyoM pizAca kA bala bhI bar3hatA gyaa| dAruka thaka gayA para pizAca ko jIta na skaa| dvitIya prahara meM satyaki utthaa| vaha bhI dAruka kI taraha usase lar3atA rahA / apane sAthiyoM kI prANa-rakSA ke lie jI-jAna se prayatna karatA rahA / para pizAca ko parAsta na kara skaa| tRtIya prahara meM baladeva kI bhI yahI sthiti rhii| caturtha prahara huA / kRSNa uThe / pahare para eka vIra sainika kI taraha khar3e ho gaye / itane meM sAmane pizAca dikhalAI diyaa| kRSNa ne pUchA-tuma kauna ho aura yahAM kyoM Aye ho? pizAca ne kahA-maiM tumhAre sAthiyoM ko khAne ke lie AyA hU~, kaI dinoM se bhUkhA hU~, Aja bhAgya se bahuta bar3hiyA bhojana mila gayA hai| zrIkRSNa ne use lalakArate hue kahA-mere jIte-jI tumhArI icchA pUrNa na hogii| zrIkRSNa bar3e dakSa the / ve mAnava aura pizAca 21 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa ke bala ko acchI taraha jAnate the / pizAca yuddha karane ke lie Age bar3hA | zrIkRSNa zAnta bhAva se khar3e rahe / unhoMne kahA - tU pahalavAna hai, bahAdura hai, gajaba kA yoddhA hai / isa prakAra kahakara zrIkRSNa muskarAte rahe / unakI madhura muskAna se pizAca kI zakti kSIraNa hI thI / vaha dekhate hI dekhate bhUmi para luDhaka par3A / usane kahA-kRSNa, maiM tumhArA dAsa hU~ / uSA kI sunaharI kiraNeM muskarAI / dAruka satyaka, aura baladeva tInoM uThe, para tInoM kA zarIra lahUluhAna thA / sabake saba ghAyala se the / zrIkRSNa ne pUchA - sAthiyo, kyA bAta hai ? yaha avasthA kaise ? tInoM ne eka svara se kahA-- bAta kyA hai ? rAtri meM pizAca se DaTakara yuddha kiyA / yadi yuddha na karate to baca nahIM sakate the / zrIkRSNa ne haMsate hue kahA- sAthiyoM ! yuddha to maiMne bhI kiyA thA, para maiM ghAyala nahIM huA, pizAca ghAyala ho gayA / dekho na, vaha bhUmi para reMga rahA hai| tumane pizAca se yuddha kiyA, para tumheM yuddha kI kalA kA jJAna nahIM thA / vaha uchala-kUda macAtA rahA, aura maiM zAnta bhAva se khar3A rahA, usakI prazaMsA karatA rahA / kSamA eka aisA acUka zastra hai jisase zatru kI zakti naSTa ho jAtI hai / maiMne isI amogha zastra kA prayoga kiyA / " 7 | zizupAla vadha guNabhadrAcArya ke uttarapurANa meM zizupAla vadha kI kathA isa prakAra hai kauzala ke rAjA bheSaja the| unakI patnI kA nAma madrI thA / unake tIna netra vAlA zizupAla putra huA / tIna netroM ko nihAra kara unhoMne kisI nimittajJAnI se pUchA / nimittavettA ne kahA jise dekhane se isakA tIsarA netra naSTa ho jAyegA, yaha usI ke dvArA 5. uttarAdhyayana adhyayana 2, gA0 31 kI TIkA 6. rugmiNyatha puraH kausalAkhyayA bhUpateH sutaH / bheSajasyAbhavanmadrayAM zizupAlastrilocanaH // -- uttarapurANa 71 / 242, pR0 368 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ke vividha prasaMga 323 mArA jAyagA / " kisI dina rAjA bheSaja, rAnI madrI zizupAla aura anya loga zrI kRSNa ke darzana ke lie dvArAvatI nagarI gaye / vahAM para zrIkRSNa ko dekhate hI zizupAla kA tIsarA netra adRzya ho gayA / yaha dekha madrI ko nimittajJAnI kA kathana smaraNa aayaa| usane zrIkRSNa se yAcanA kI -- pUjya ! mujhe putra bhikSA diijie|" zrIkRSNa ne uttara diyA- he amba! jaba taka yaha sau aparAdha nahIM karegA taba taka maiM ise nahIM maaruuNgaa|' isa prakAra kRSNa se varadAna prApta kara madrI apane nagara ko calI gaI / " zizupAla kA teja dhIredhIre sUrya kI taraha bar3hane lagA / vaha apane Apako sarvazreSTha samajhane lgaa| siMha ke samAna zrIkRSNa ke Upara bhI AkramaNa kara unheM apanI icchAnusAra calAne kI icchA karane lagA / " isa prakAra ahaMkArI, samasta saMsAra meM phailane vAle yaza se upalakSita aura apano Ayu ko samarpaNa karane vAle usa zizupAla ne zrIkRSNa ke sau aparAdha kara DAle / `` vaha apane Apako sabase zreSTha samajhatA thA / zrIkRSNa ko bhI lalakAra kara unakI lakSmI chonane ko udyama karatA thA / isI bIca rukmiNI kA pitA rukmiNI ko zizupAla ko dene taiyAra huA / yuddha kI cAha karane vAle nArada ne jaba yaha bAta sunI to usane zrIkRSNa ko yaha samAcAra sunAyA / zrIkRSNa ne chaha prakAra kI senA ke sAtha jAkara usa balavAn zizupAla ko mArA aura rukmiNI devI ke sAtha vivAha kiyA / 12 7. uttarapurANa 71 / 343-344, 6. zatAparAdhaparyantamantareNAmba nAsyAstIti harerlavdhavarAsau svAM purImagAt // 10. vahIM0 71 / 346-351, pR0 368 11. darpaNA yazasA vizvasarpiNA zataM tenAparAdhAnAM vyadhAyi 12. vahIM 0 71 / 353 - 358 taka dekheM / 8. vahIM 071 / 347 madbhayam 1 - uttarapurANa 71 / 148 svAyurapiNA / madhuvidviSaH // --vahIM0 71 / 352 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa 3 triSaSTizalAkApuruSacaritra Adi ke anusAra jarAsaMdha ke yuddha ke samaya zizupAla kA vadha huA hai, rukmiNI ke vivAha ke samaya nahIM / mahAbhArata ke anusAra rAjasUya yajJa karane vAle pANDavoM ne prathama zrIkRSNa kI arcanA kI / zrIkRSNa kI arcanA ko dekhakara zizupAla atyanta ruSTa huA, anargala pralApa karane lagA, zizupAla kI uddaNDatA ko dekhakara bhIma ko bahuta hI krodha aayaa| usake netra lAla ho gaye / vaha zizupAla ko mArane daur3A, kintu bhISmapitAmaha ne use roka diyA / zizupAla kahane lagA ki Apa ise chor3a deM, maiM ise abhI samApta kara dUMgA / taba bhISmapitAmaha ne zizupAla kI janma kahAnI sunAte hue kahA- jaba yaha janmA thA, taba gadhe kI taraha cillAne lagA | mAtA - pitA Dara gaye / usI samaya AkAzavANI huI ki yaha tumhArA kucha bhI nukasAna nahIM karegA, isakI mRtyu usase hogI jisakI goda meM jAne se isa bAlaka ke do hAtha aura eka AMkha gAyaba ho jAyegI / yaha sUcanA sarvatra prasArita ho gaI / eka dina zrIkRSNa apanI phUphI se, jo zizupAla kI mAtA hai, milane gaye / zizupAla ko jyoMhI zrIkRSNa kI goda meM biThAyA tyoMhI isake do hAtha aura eka AMkha gAyaba ho gii| mAtA ne zrIkRSNa se prArthanA kI / kRSNa ne kahA- tumhArA putra mAra DAlane yogya aparAdha karegA to bhI maiM sau aparAdhoM taka kSamA karUMgA / 14 isIlie yaha tumheM yuddha ke lie lalakAra rahA hai / phira zizupAla ne kRSNa ko llkaaraa| jaba usake sau aparAdha pUre ho gaye taba zrIkRSNa ne krodhakara cakra ko chor3A, jisase zizupAla kA sira kaTa kara pRthvI para gira pdd'aa| isa prakAra zrIkRSNa ne zizupAla kA vadha kiyA / 15 13. triSaSTi0 8|7|400-404 14. aparAdhazataM kSAmyaM mayA hyasya pitRSvasaH / putrasya te vadhArhasya mA tva zoke manaH kRthAH // - mahAbhArata, sabhAparva, a0 43 zloka 24 15. mahAbhArata, sabhAparva, a0 45 zloka 24-26 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kI sAMdhya-velA jarAkumAra kA jaMgala meM gamana * dvaipAyana RSi ko mAranA * kRSNa kI udaghoSaNA . bhagavAn kI bhaviSyavANI . dvArikA-dahana . zrIkRSNa kA dvArikA se prasthAna * hastikalpa meM acchaMdaka ke sAtha yuddha kauzAmbI ke vana meM . jarAkumAra kA bANa laganA . zrIkRSNa ke jIvana ke kucha tithi-saMvat . kRSNa kA antima kAla aura yAdavoM ko durdazA vaidika dRSTi se dvArikA kA anta . Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kI sAMdhya-velA jarAkumAra kA jaMgala meM gamana : hama pahale likha cuke haiM ki eka samaya zrIkRSNa ne bhagavAn ariSTanemi se prazna kiyA-bhagavan ! isa dvArikA nagarI kA, yAdavoM kA aura merA kisa rUpa se vinAza hogA, kyA svataH hI naSTa hoMge, yA kisI anya kAraNa se ?' ___ bhagavAn ne samAdhAna karate hue kahA-dvArikA nagarI ke bAhara brahmacarya ko pAlane vAlA, indriya vijetA, dvaipAyana nAmaka RSi rahatA hai| usakA yAdavoM para gaharA sneha hai| usa RSi ko kisI samaya zAmba Adi yAdavakUmAra madirA se pAgala hokara mAreMge jisase Rddha hokara dva pAyana yAdavoM ke sAtha dvArikA ko jalAkara naSTa kara degA aura jarAkumAra ke hAtha se tumhArA nidhana hogaa| 1. (ka) triSaSTi0 8 / 11 / 1-2, (kha) bhava-bhAvanA, gA0 3781-85, (ga) harivaMzapurANa 61117-21 2. (ka) triSaSTi0 8 / 11 / 3 se 6 (kha) bhava-bhAvanA, 3786-3762 (ga) harivaMzapurANa0 61123-24 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa bhagavAn kI yaha bhaviSyavANI sunakara yAdavagaNa vicArane lage ki jarAkumAra vastutaH kulAGgAra hai / yAdavoM ko apanI ora dekhane para jarAkUmAra socane lagA-maiM vasudeva kA putra haiM, kyA maiM apane bhAI kI hatyA karUgA ? nahIM, bhagavAn kI bhaviSyavANI ko mithyA karane ke lie usI samaya vaha bhagavAn ko namaskAra kara dhanuSa bANa lekara cala diyA aura jaMgala meM jAkara rahane lgaa| dva pAyana RSi ko mAranA : dvaipAyana RSi ne bhI janazruti se bhagavAn kI bhaviSyavANI sanI / yAdavoM kI aura dvArikA kI rakSA ke lie vaha bhI ekAnta jaMgala meM calA gyaa| zrIkRSNa yAdavoM sahita dvArikA meM aaye| madirA ke kAraNa bhayaMkara anartha hogA, yaha socakara unhoMne madirApAna kA pUrNa niSedha kara diyaa| zrIkRSNa ke Adeza se pUrva taiyAra kI huI madirA kadambavana ke madhya meM kAdambarI nAmaka guphA ke pAsa aneka zilAkuNDoM meM DAla dI gii| jina zilA kuNDoM meM madirA DAlI gaI thI, vahAM para nAnA prakAra ke vRkSa the, unake sugandhita puSpoM ke kAraNa vaha madirA pahale se bhI adhika svAdiSTa ho gii| eka samaya vaizAkha mahIne meM zAmba kumAra kA eka anucara ghUmatA huA vahAM pahuMca gyaa| use tIvra pyAsa lagI huI thii| usane eka kuNDa meM se madirA pI, vaha use bahuta hI svAdiSTa lgii| vaha eka vartana meM usa madirA kA lekara zAmbakumAra ke pAsa gyaa| zAmbakumAra usa madirA ko pIkara atyanta prasanna huA, usane dhIre se anucara se pUchA-yaha sarvottama madirA tumheM kahAM para prApta huI ?6 3. (ka) triSaSTi0 8 / 1117 se 1. (kha) harivaMzapurANa 61130 se 32 4. dvaipAyano'pi tacchu tvA lokazrutyA prabhorvacaH / ___ dvArakAyA yadUnAM ca rakSArthaM vanavAsyabhUt // 5. triSaSTi0 8 / 11 / 12-13 6. (ka) triSaSTi0 8 / 11 / 16-22 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kI sAMdhya-velA 326 ____ anucara ne vaha sthAna btaayaa| dUsare dina zAmbakumAra yAdava kumAroM ke sAtha kAdambarI guphA ke pAsa aayaa| sabhI ne prasannatA se khUba madirA kA pAna kiyaa| idhara udhara ghUmate hue unhoMne usI parvata para dhyAna-mudrA meM avasthita dvaupAyana RSi ko dekhA / RSi ko dekhate hI vaha kahane lage--yahI vaha RSi hai jo dvArikA kA vinAza karegA / yadi ise hI mAra diyA jAya to dvArikA kA nAza nahIM hogaa| aisA socakara sabhI yAdavakumAra usa para TUTa par3e, Dhele patthara va lakar3iyoM se tathA muSThiyoM se usa para prahAra karane lge| dvaipAyana RSi bhUmi para gira pdd'aa| yAdavakumAra marA huA jAnakara dvArikA lauTa aaye| kRSNa kI udghoSaNA : zrIkRSNa ko jaba yaha bAta jJAta haI to unheM atyadhika pazcAttApa huA / kahA- ina kumAroM ne to kula saMhAra kA kArya kara diyA ! balarAma ko sAtha lekara zrIkRSNa dvaipAyana RSi ke pAsa gye| atyanta anunaya vinaya ke sAtha nivedana kiyA-RSivara ! ajJAnI bAlakoM ne madirA ke naze meM bebhAna hokara ApakA ghora aparAdha kiyA hai, use kSamA kro| Apake jaise viziSTa jJAnI aura tapasviyoM ko krodha karanA ucita nahIM hai| dvaipAyana ne kahA-kRSNa ! jaba tumhAre putroM ne mujhe mArA usI samaya maiMne yaha nidAna kiyA ki 'sampUrNa dvArikA ko jalAUMgA' para tumhArI namra prArthanA para prasanna hokara tumheM chor3a dUgA / zrIkRSNa sazoka dvArikA Aye / jana-jana kI jihvA para dvapAyana ke nidAna kI vArtA phaila gii| 7. (ka) triSaSTi0 8 / 11 / 23-30 (kha) harivaMza purANa ke anusAra dvaipAyana bhrAntivaza bArahaveM varSa meM hI vahAM A gayA thA, aura unako yAdava kumAroM ne mArA, aura marane ke pazcAt deva banakara usane upadrava kiyaa| triSaSTizalAkA puruSacaritra ke anusAra dvaipAyana ko mArA, phira vaha marakara deva banA kintu bAraha varSa taka tapa kI sAdhanA calane se vaha kucha bhI upadrava nahIM kara skaa| 8, triSaSTi0 8 / 11 / 30 se 35 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa dUsare dina zrIkRSNa ne dvArikA meM ghoSaNA karavAyI ki dvArikA kA vinAza hone vAlA hai, ataH dvArikA nivAsI adhika se adhika dhArmika kArya meM rata raheM / 10 bhagavAn kI bhaviSyavANI : kucha dinoM ke pazcAt bhagavAn ariSTanemi dvArikA ke raivatAcala para samavasata hue| zrIkRSNa bhagavAna ko vandana ke lie ge| bhagavAn kA upadeza sunakara anekoM vyaktiyoM ne dIkSA grahaNa kii| zrIkRSNa ne prabhu se pUchA-bhagavan ! dvArikA kA vinAza kaba hogA? prabhu ne pharamAyA-dvaipAyana RSi Aja se bArahaveM varSa dvArikA kA dahana kregaa|11 dvaipAyana mRtyu prApta kara agnikumAra deva huA / pUrva vaira ko smaraNa kara vaha zIghra hI dvArikA meM AyA, kintu dvArikA nivAsI AyaMbila, upavAsa, bele, tele Adi tapa kI ArAdhanA karate the / tapa va dhArmika kriyA ke prabhAva se vaha deva kucha bhI vighna upasthita nahIM kara skaa| jaba bArahavAM varSa AyA taba bhAvI kI prabalatA se dvArikAvAsiyoM ne socA apanI tapa-japa kI sAdhanA se dva pAyana bhraSTa hokara calA gayA hai| hama sabhI sakuzala jIvita raha gaye haiM ataH aba hameM svecchA se AnandapUrvaka krIDA karanI cAhie, aisA vicAra kara ve madyapAna tathA mAMsAhAra Adi karane lage / 12 6. triSaSTi0 8 11136 se 41 10. aghoSayadvitIye'hni nagaryAmiti zAGga bhRt / vizeSAddharmaniratAstiSThatAta: paraM janAH // -triSaSTi0 8 / 1 / 42 11. Acakhyau kRSNapRSTa zca sarvajJo bhagavAnidam / dvaipAyano dvAdaze'bde dhakSyati dvArikAmimAm // -triSaSTi0 8 / 11147 12. (ka) rantu pravRttAste svairaM madhapA mAMsakhAdinaH / lebhe'vakAza chidrajJastadA dvaipAyano'pi hi / / -triSaSTi0 8 / 11 / 61 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kI sAMdhya-velA 331 dvArikA dahana : dvaipAyana isI pratIkSA meM thaa| vaha usI samaya yamarAja kI taraha vividha utpAta karane lgaa| usane aMgAroM kI vRSTi kii| zrIkRSNa ke sabhI astra-zastra jalakara naSTa hoge| dvaipAyana deva vidra pa rUpa banAkara dvArikA meM ghUmane lagA / usane saMvarta vAyu kA prayoga kiyA, jisase cAroM ora ke jaMgaloM meM se kASTha aura ghAsa Akara dvArikA meM ekatrita hogyaa| pralayakArI agni prajvalita huii| jo loga dvArikA ko chor3akara bhAgane lage, una sabhI ko dvaipAyana pakar3a-pakar3a kara lAtA aura usa agni meM homa detaa| bAlaka se lekara vRddha taka koI eka kadama bhI idhara-udhara nahIM jA sakatA thA / 13 usa samaya zrIkRSNa aura baladeva ne jalatI huI dvArikA se bAhara nikAlane ke lie vasudeva, devakI aura rohiNI ko ratha meM biThAyA kintu jisa prakAra koI maMtravAdI sarpa ko stambhita kara detA hai vaise hI dvaipAyana deva ne azvoM ko stambhita kara diyaa| ve eka kadama bhI Age na bar3ha ske| zrIkRSNa ne ghor3oM ko vahIM para chor3A aura svayaM ratha ko khIMcane lge| ratha TUTa gyaa|14 'he rAma ! he kRSNa !' hameM bacAo isa prakAra mAtA-pitA kI karuNa pukAra sunakara zrIkRSNa aura balarAma ratha ko kisI prakAra dvArikA ke daravAje taka le aaye| usI samaya nagara ke dvAra banda ho gye| balabhadra ne lAta mAra kara nagara ke daravAje ko tor3a diyaa| ratha (kha) bhava-bhAvanA, pR0 252, 253 13. (ka) triSaSTi0 8 / 11 / 62-72 (kha) harivaMza purANa 61 / 74-78 14. (ka) triSaSTi0 8 / 11 / 74-76 noTa-harivaMzapurANa ke anusAra zrIkRSNa dvArikA kA koTa tor3a kara samudra ke pravAha se usa agni ko bujhAne lage, baladeva samudra ke jala ko hala se khIMcane lage to bhI agni zAnta nahIM huii| dekho-harivaMzapurANa 61 / 80-81, pR0 760 ... (kha) harivaMzapurANa 61 / 82-84 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa jamIna meM ghusa gayA / balarAma aura kRSNa ne bahuta prayatna kiyA para vaha bAhara nahIM nikala sakA / usI samaya dvaipAyana deva AyA aura bolA- are, tuma donoM kyoM nirarthaka zrama kara rahe ho ? maiMne pUrva hI kahA thA ki tuma 'donoM ko chor3akara koI bhI tIsarA vyakti bAhara nahIM nikala sakegA / tumheM jJAta honA cAhie maiMne isa kArya ke lie apanA mahAn tapa becA hai / " yaha sunakara vasudeva, devakI aura rohiNI ne kahA - 'putroM ! aba tuma cale jAo, tuma do jIvita ho to sabhI yAdava jIvita haiM / tumane hameM bacAne ke lie bahuta zrama kiyA kintu hama bar3e abhAge haiM aba hameM apane karma kA phala bhoganA par3egA / ' aisA kahane para bhI balarAma aura zrIkRSNa ne apanA prayatna chor3A nahIM / vasudeva, devakI aura rohiraNI ne bhagavAn ariSTanemi kI zaraNa ko grahaNa kara cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga kara saMthArA kiyA, namaskAra mahAmaMtra kA jApa karane lage / usI samaya dvaipAyana deva ne agni kI varSA kI aura tInoM Ayu pUrNa kara svarga meM gae / " 16 zrIkRSNa kA dvArikA se prasthAna : nirAza aura vivaza balarAma tathA zrIkRSNa dvArikA se bAhara nikala kara jIrNodyAna meM khar3e raha kara dvArikA ko jalatI huI dekhane lage / " unheM atyanta duHkha huA / anta meM zrIkRSNa ne kahA- bhAI ! aba maiM yaha dRzya nahIM dekha sakatA / hameM anyatra calanA cAhie / para prazna yaha hai ki bahuta se rAjA hamAre virodhI ho gae haiM / aisI sthiti meM hameM kahAM calanA cAhie ?" 15. (ka) aho purApi yuvayorAkhyAtaM yadya vAM vinA / na mokSaH kasyacidiha vikrItaM hi tapo mayA // (kha) harivaMzapurANa 61 / 86 16. triSaSTi0 8 / 11181-88 17. rAmakRSNau bahiH puryA jIrNodyAne'tha jagmatuH / dahyamAnAM purIM tatra sthitau dvAvapyapazyatAm // - triSaSTi0 8 / 11 / 80 - triSaSTi0 81186 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kI sAMdhya-velA balarAma ne sujhAva diyA-pANDava hamAre hAdika snehI haiM / hamane samaya samaya para unake upakAra bhI kiye haiM, ataH vahIM para calanA ucita hogaa| kRSNa-bhAI ! tumhArA kahanA satya hai para pahale maiMne unako niSkAsita kiyA thA, aba vahAM kaise calA jAya ? balabhadra-kRSNa ! tuma kisI bhI prakAra kA vicAra na karo, ve hamArA hArdika svAgata kreNge| balabhadra kI bAta svIkAra kara zrIkRSNa balarAma ke sAtha dvArikA se pANDa mathurA jAne ke lie naiRtya dizA kI ora cala diye / 9 / / jisa samaya dvArikA nagarI jala rahI thI, usa samaya balarAma kA putra kubjavAraka, jo carama zarIrI thA, mahala kI chata para khar3A hokara kahane lagA-'isa samaya maiM bhagavAn ariSTanemi kA vratadhArI ziSya huuN| mujhe prabhu ne carama zarIrI aura mokSagAmI kahA hai / yadi bhagavAn ke vacana satya haiM to maiM isa agni meM kisa prakAra jala sakatA hU~ ? usI samaya jUbhaka deva use uThAkara bhagavAn ariSTanemi ke samakSa zaraNa meM le gaye / vahA~ para usane dIkSA lii|20 chaha mahIne taka dvArikA jalatI rhii| kahA-jAtA hai ki usameM sATha kula koTi, aura bahattara kula koTi yAdava jalakara bhasma hoge| usake bAda samudra meM tUphAna AyA aura dvArikA usameM Daba gii|21 18. yathA nAlaM purI trAtu tathA na drssttumutshe| Arya bra hi kva gacchAvo viruddha sarvamAvayoH / / -triSaSTi0 8 / 11 / 65 16. anekadhA satkRtAste kRtajJAH pANDusUnavaH / pUjAmeva kariSyanti bhrAtavimRzamAnyathA / ityuktaH sIriNA zAI prAcalatpUrvadakSiNAm / uddizya pAMDavapurI tAM pANDumathurAbhidhAm // -triSaSTi0 8 / 11 / 16-100 20. triSaSTi0 8 / 11 / 101-104 21. SaSTi saptatizcApi nirdagdhAH kulakoTayaH / SaNmAsyevaM purI dagdhA plAvitA cAbdhinA tataH // -triSaSTi0 8 / 11 / 106 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 bhagavAn ariSTanemi aura zrIkRSNa hastikalpa meM acchaMdaka ke sAtha yuddha : . zrIkRSNa dvArikA se calakara hastikalpa nagara ke pAsa Aye / usa samaya hastikalpa nagara meM dhRtarASTra kA putra acchadaMka rAjya karatA thaa| mahAbhArata ke yuddha meM kaurava dala kA saMhAra huA taba zrIkRSNa pANDava ke pakSa meM the ataH vaha zrIkRSNa kA virodhI thA / zrIkRSNa ko usa samaya kSudhA satAne lgii| unhoMne balabhadra ko kahA -Apa nagara meM jAkara bhojana laaie| nagara meM jAne para kisI prakAra kA koI bhI upadrava ho jAya to Apa siMhanAda karanA, maiM zIghra hI calA aauuNgaa|22 balabhadra bhojana lene ke lie hastikalpa nagara meM gae / balabhadra ke apUrva saundarya ko dekhakara loga socane lage-yaha kauna mahApuruSa hai ? tabhI unheM khyAla AyA ki dvArikA jala gaI hai, saMbhavataH yaha balabhadra hoM / balabhadra ne apanI nAmAGkita mudrikA dekara halavAI ke vahA~ se bhojana liyA, ve bhojana lekara nagara se nikalane lge| tabhI rAjA nagara ke daravAje banda karavA kara senA ke sAtha balabhadra ko mArane ke lie aayaa| baladeva zatra sainya se ghira gye| unhoMne usI samaya bhojana ko eka tarapha rakha kara siMhanAda kiyaa| siMhanAda ko sunate hI zrIkRSNa daur3ate hue Aye nagara kA daravAjA banda thA / zrIkRSNa ne paira se usa para prahAra kiyA, daravAjA nIce gira pdd'aa| nagara meM Akara ve zatra dala para TUTa par3e / zatra senA parAjita ho gii| acchadaMka zrIkRSNa ke caraNoM meM giraa| zrIkRSNa ne use phaTakArate hue kahA-are mUrkha ! hamArI bhujA kA bala kahIM calA nahIM gayA hai| yaha jAnakara bhI tUne yaha mUrkhatA kyoM kI ! jA, aba bhI tU apane rAjya meM sukha pUrvaka raha / hama tere aparAdha ko kSamA karate haiN| kauzAmbI ke vana meM : ve nagara se bAhara nikala aaye| udyAna meM jAkara unhoMne bhojana kiyaa| aura vahAM se dakSiNa dizA kI ora cala diye / calate-calate kauzAmbI nagarI ke vana meM Aye / 23 22. triSaSTi0 8 / 11 / 107-106, 23. triSaSTi0 8 / 11 / 116-122 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kI sAMdhya-velA jarAkumAra kA bANa laganA : usa samaya zrIkRSNa ko pyAsa lgii| balarAma ne khaa-bhaaii| vRkSa ke nIce Ananda se baittho| maiM abhI pAnI lekara AtA hai| balabhadra pAnI ke lie ge| zrIkRSNa eka paira dUsare paira para rakhakara leTa ge| unheM thakAvaTa ke kAraNa nIMda A gaI / usa samaya vyAghra carma ko dhAraNa kiyA huA, jarAkumAra hAtha maiM dhanuSa lekara vahAM aayaa| kRSNa ko soyA dekhakara mRga ke bhrama se usane-zrIkRSNa ke caraNa meM tIkSNa bANa mArA / bANa lagate hI zrIkRSNa uTha baiThe / unhoMne usI samaya AvAja dI-kisane mujhe bANa mArA hai ? Aja dina taka binA nAma gotra batAe kisI ne prahAra nahIM kiyA, batalAo tuma kauna ho / 24 isa prakAra lalakAra sunate hI jarAkumAra vRkSa kI oTa meM khar3A raha kara bolA-harivaMza rUpI sAgara meM candra ke samAna dasaveM dazAha vasudeva mere pitA haiM, jarAdevo merI mAtA hai| balarAma aura zrIkRSNa mere bhAI haiN| bhagavAn ariSTanemi kI bhaviSyavANI ko sunakara zrIkRSNa kI rakSA karane hetu maiM isa jaMgala meM AyA hU~ / isa jaMgala meM rahate mujhe bAraha varSa ho gae haiN| Aja taka maiMne isa vana meM kisI mAnava ko nahIM dekhA / batAo tuma kauna ho ?25 zrIkRSNa-bandhuvara ! yahAM Ao, maiM tumhArA bhAI zrIkRSNa huuN| tumhArA bAraha varSa kA pravAsa nirarthaka gyaa|' yaha sunate hI jarAkumAra mUchita hokara gira pdd'aa| sudha Ane para vaha pazcAttApa karane lagA ! kyA bhagavAn ariSTanemi kI vANI satya ho gaI ! kyA dvArikA kA dahana ho gayA ! mujhe dhikkAra ki maiMne bhAI ko bANa mArA / 26 24. triSaSTi0 8 / 11 123-132 25. jarAkumAro nAmnAhamanujo rAmakRSNayoH / kRSNarakSArthamatrAgAM zrutvA zrInemino vacaH / / abdAni dvAdazA bhUvannadyaha vasato mama / mAnuSaM ceha nAdrAkSaM kastvamevaM bravISi bhoH / / -triSaSTi0 8 / 11 / 134-35 26. triSaSTi0 8 / 11 / 136-147 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa zrIkRSNa ne kahA-bhAI ! zoka na kro| jo hogayA hai use koI TAla nahIM sktaa| yAdavoM meM eka tumhI avazeSa ho ataH cirakAla taka jiio| jaba taka balarAma nahIM Ate haiM taba taka tuma yahA~ se cale jAo / balarAma tumheM dekheMge to jIvita nahIM chodd'ege| tuma yahA~ se zIghra hI pANDavoM ke pAsa jaanaa| unheM merA yaha kaustubha ratna denA aura dvArikA kI tathA merI sthiti khnaa| maiMne unheM pUrva deza se niSkAsita kiyA thA, ataH unheM kahanA ki mujhe kSamA pradAna kreN| kRSNa ke Adeza se jarAkUmAra zrIkRSNa ke paira meM se bANa nikAlakara tathA kaustubha ratna lekara cala diyaa|27 jarAkumAra ke jAne ke pazcAt zrIkRSNa ke paira meM apAra vedanA huii| unhoMne pUrvAbhimukha hokara aMjali jor3akara kahA--"maiM paMcaparameSThI ko namaskAra karatA hU~, bhagavAn ariSTanemi ko namaskAra karatA hU~ / pradya mna AdikumAra aura rukmiNI Adi dhanya haiM jinhoMne saMyama mArga svIkAra kiyA hai|' isa prakAra zrIkRSNa kucha samaya taka vicAra karate rahe phira unake mana meM joza AyA aura unhoMne eka hajAra varSa kA AyuSya pUrNa kiyA / 28 __zrIkRSNa vAsudeva solaha varSa taka kumAra avasthA meM rahe / chappana varSa mANDalika avasthA meM rahe aura nau sau aTThAIsa varSa ardhacakrI avasthA meM rahe, isa prakAra unakA kula AyuSya eka hajAra varSa kA huaa|29 27. padAnusArI rAmastvAM yathA prApnoti na drutam / madvAcA kSamayeH sarvAt pAMDavAnaparAnapi / / mayaizvaryajuSA pUrva klezitAn preSaNAdibhiH / evaM punaH punaH kRSNenoktaH so'pi tathaiva hi / kRSNa pAdAccharaM kRSTvA jagAmopAttakaustubhaH / / -triSaSTi0 8 / 11 / 151-153 28. triSaSTi0 8 / 11 / 154-164 26. kaumArAntaH SoDazAbdAni viSNoH SaTpaJcAzanmaMDalitve jaye tu / varSANyaSTAtho navAguH zatAni vizAnyuccairardhacakritvakAle / -triSaSTi0 8 / 11-165 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kI sAMdhya-velA 337 AcArya jinasena ke anusAra kRSNa nArAyaNa kI kula avasthA eka hajAra varSa kI thii| usa meM solaha varSa kumAra avasthA meM, chappana varSa mANDalika avasthA meM, ATha varSa digvijaya meM, aura nau sau bIsa varSa rAja-avasthA meM vyatIta he|30 zrIkRSNa ke jIvana ke kucha tithi-saMvat : vaidika grantha mahAbhArata aura purANoM meM kucha isa prakAra ke ullekha prApta hote haiM jinase zrIkRSNa ke jIvana-sambandhI kitane hI tithi-saMvat nizcita kiye jA sakate haiN| zrI cintAmaNi vinAyaka vaidya ne mahAbhArata kA anusaMdhAna kara jina tithiyoM kA nizcaya kiyA hai, unakA ullekha unakI marAThI pustaka 'zrIkRSNa caritra' meM kiyA gayA hai| use AdhAra mAnakara mahAbhArata aura purANoM meM vaNita zrIkRSNa ke jIvana kI katipaya ghaTanAoM ke tithi-saMvat yahA~ para diye jA rahe haiM :(1) mathurA meM janma aura gokula ko prasthAna-saMvat 3128 vikrama pUrva kI bhAdrapada kRSNASTamI vRSabhalagna, rohiNI nakSatra, harSaNa yoga, ardharAtri 1 (2) gokula se vRndAvana ko prasthAna-Ayu 4 varSa saM0 3124, vikrama pUrva (3) kAliya nAga kA damana -Ayu 8 varSa saM0 3120 vi0 pUrva (4) govardhana-dhAraNa -Ayu 10 ,, , 3118 , , (5) rAsa-lIlA kA Ayojana -Ayu 11 ,, ,, 3117 ,, ,, 30. kumArakAla: kRSNasya SoDazAbdAni SaTyutA / paJcAzanmaNDalezatvaM vijayo'STAbdakaM sphuTam / / zatAni nava viMzatyA kRSNa rAjasya sammitiH / -harivaMzapurANa0 60 / 532-533, pR0 756 31. (ka) bhAdra budhe kRSNa pakSe dhAva: harSaNe vRSe / karNe'STamyAmardharAtra nakSatra zamahodaye / / aMdhakArAvRte kAle devakyAM zaurimandire / AvirAsIddhariH sAkSAdaraNyAmadhve'gnivat / / 22 . -gargasaMhitA--1, 11-23-24 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa (6) vRndAvana se mathurA ko prasthAna aura kaMsa kA vadha-Ayu 12 varSa saM0 3116 vi0 pUrva phAlguna zukla 14 (7) mathurA meM yajJopavIta aura sAMdIpani ke gurukula ko prasthAna -Ayu 12 // // 3116 // // jarAsaMdha kA mathurA para AkramaNa __ -Ayu 13 // // 3115 , , (kha) sUradAsa ne inhIM tithi-vAra Adi kA ullekha karate hue gnahoM kA phalAdeza isa prakAra likhA hai(nanda jU) Adi jotiSI tumhare ghara kau, putra-janma suni aayo| lagana sodhi saba jotiSa gani kai, cAhata tumahiM sunAyau / saMvata sarasa vibhAvana, bhAdauM, ATha tithi budhavAra / kRSna paccha, rohinI, ardha nisi, harSana joga udAra / / vRSa hai lagna ucca ke nisipati, tanahiM bahuta sukha paihaiM ! cauthe siMha rAsi ke dinakara, jIti sakala mahi laihaiM / / paMcaai budha kanyA ko jau hai putrani bahuta bar3he haiN| Thachaai sukra tulA ke sani juta, satru rahana nahiM paihaiM / U~ca nIca juvatI bahu kari haiM sataai rAhu pare haiN| -sUrasAgara (nA0 pra0 sabhA0) pada saM0 704 (ga) kalyANa ke kRSNAMka pR0 478 para zrI lajjArAma mehatA ke lekha meM sUradAsa ke eka anya pada ke AdhAra para janmakuMDalI bhI hai| (gha) zrIkRSNa kI janmakuMDalI padmAkarakavi ke pautra datiyA nivAsI zrI gadAdhara bhaTTakRta hai, jo 'dezabaMdhu' varSa 2, aMka 1-2 pR0 64 meM prakAzita huI hai| tIsarI janmakuNDalI karNATaka nivAsI zrI bI0 eca0 baDera kRta hai, jo kalyANa ke kRSNAGka meM prakAzita hai| (Ga) vikToriyA kAleja, gvAliyara ke pro0 ApTe ne ketakI mata se gaNanA kara ukta tithi bAra Adi kI bhI puSTi kI hai / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kI sAMdhya-belA (9) mathurA kA rAjakIya jIvana aura jarAsaMdha se 17 bAra yuddha -Ayu 13 se 30 saM0 3015-3098 vi0 pUrva (10) dvArikA ko prasthAna aura rukmiNI se vivAha -Ayu 31 varSa saM0 3067 vi0 pUrva (11) draupadIsvayaMvara aura pAMDavoM se milana --Ayu 43 ,, 7, 3085 (12) arjuna-subhadrA vivAha -Ayu 65 ,, ,, 3063 ,, ,, (13) abhimanyu-janma -Ayu 67 ,, ,, 3061 , " (14) yudhiSThira kA rAjasUya yajJa-Ayu 68 ,, ,, 3060 ,, , (15) mahAbhArata kA yuddha -Ayu 83 ,, , 3045 ,,, kI mArgazIrSa zukla 14 (16) kaliyuga kA Arambha aura parIkSita kA janma -Ayu 84 varSa saM0 3044 vi0 pUrva kI caitra zuklA 1 (17) zrIkRSNa kA tirodhAna aura dvArikA kA anta-Ayu 120 varSa' saM0 3008 vi0 pUrva (18) parIkSita kA rAja-tilaka aura pANDavoM kA himAlaya prasthAna -saM0 3007 vi0 pUrva kRSNa kA antima kAla aura yAdavoM kI durdazA : vaidika paramparA kI dRSTi se mahAbhArata ke anantara yudhiSThira ko rAjyAsIna kara kRSNa dvArikA cale gye| usa mahAyuddha kA kUphala dvArikA ko bhI bhoganA par3A thaa| vahA~ ke aneka vIra, aura guNI puruSoM kI usa yuddha meM mRtyu ho cukI thii| jo yAdava dvArikA meM rahe the unameM se adhikAMza durvyasanI aura anAcArI the| kRSNa 1 vaidika dRSTi se zrIkRSNa 120 varSa kI avasthA meM paramadhAma ko gaye / mahAbhArata ke anusAra usa samaya unake pitA vasudeva jIvita the| zrIkRSNa vasudeva ke 8 veM putra the / yadi kRSNa janma ke samaya vasudeva kI Ayu 40 mAnI jAya, to zrI kRSNa ke tirodhAna ke samaya vasudeva kI Ayu 160 varSa hotI hai| ---- vraja kA sAMskRtika itihAsa, dvi-khaNDa pR0 31, prabhudayAla mItala Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 bhagavAna ariSTane mi aura zrIkRSNa aura balarAma bhI vRddha ho cuke the| dvArikA ke madAndha yAdavoM para unakA prabhAva bhI kama ho gayA thA vahAM ke samudra aura revata parvata ke madhya meM avasthita prabhAsa kSetra meM piMDAraka nAmaka sthAna thA, jahAM para snAna aura Amoda-pramoda ke lie yAdavagaNa prAyaH jAyA karate the| eka bAra vahAM vizAla utsava kA Ayojana thA, jisameM samasta dvArikAvAsI sAmUhika rUpa se upasthita hue the| vahA~ para sabane snAna-krIr3A Amoda-pramoda aura nRtya gAna kiyaa| phira madirA pAna karane ke kAraNa sabhI loga paraspara vAda-vivAda, lar3AI-jhagar3A karane lage / 32 durdaiva se ve usa samaya aise madAndha ho gae ki Apasa meM hI lar3akara mara gye| isa prakAra kaurava-pANDavoM ke gRha-yuddha meM se jo yAdava baca rahe the, ve prabhAsa kSetra ke usa gRha-kalaha meM samApta ho ge|33 vahAM se bacakara Ane vAloM meM kRSNa, balarAma, dAruka sArathI Adi the tathA dvArikA meM ugrasena, vasudeva, kucha striyA~ aura bAla-bacce the| prabhAsa kSetra kI usa vinAza-lIlA ke uparAMta ve bahata duHkhI hae aura unhoMne zarIra chor3a diyaa| aise bhI ullekha prApta hote haiM ki ve kSa bdha hokara samudra yAtrA ko cale gae the, jahAM se ve pUnaH lauTakara nahIM Aye34 aura na unakA samAcAra hI milaa| kRSNa dAruka ke sAtha dvArikA aaye| vahAM pahuMcane para dAruka ko ratha lekara hastinApura jAne kA Adeza diyA aura samAcAra kahe ki dvArikA kI yaha sthiti huI hai, ataH arjuna tatkAla yahAM Ave, aura yaduvaMziyoM meM bace hue vRddhajanoM evaM strI-baccoM ko apane sAtha le jAya / 35 zrImadbhAgavata ke anusAra balarAmajI kI parama pada prApti ko dekhakara zrIkRSNa eka pIpala kI chAyA meM pRthvI para zAnta bhAva se mauna hokara baiTha ge| usa samaya unakA ceharA camaka rahA thaa| 32. zrImadbhAgavata, 11 skandha, a0 30, zloka 10-14 / 33. vahIM0 zloka 15-se 25 34. rAmaH samudravelAyAM yogamAsthAya pauruSam / tatyAja lokaM mAnuSyaM saMyojyAtyAnamAtmani / / -vahIM0 zloka 26 35. dekho vraja kA sAMskRtika itihAsa-- Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kI sAMdhya-velA 341 usa samaya ve apanA aruNa kamala sadRza vAma caraNa dAhinI jaMghA para rakhakara virAjamAna the| usa samaya jarA nAmaka vyAdha ne jisane (machalI ke peTa se prApta hae) mUsala ke bane hue Takar3e se apane bANa kI gAMsI banAI thii| maga ke mukha ke sadRza AkAra vAle zrIkRSNa ke caraNa ko dUra se hI maga samajhakara usI bANa se vedha diyaa|37 ___pAsa Ane para zrIkRSNa ko dekhakara unake caraNoM meM gira par3A,8 "he madhusUdana ! mujha pApI se anajAna meM aparAdha ho gayA hai| he uttama zloka ! he anadya ! maiM ApakA aparAdhI hU~, kRpA karake kSamA kreN|" kRSNa ne kahA-are jarA ! tU Dara mata, khar3A ho, aba tU merI AjJA se pUNyavAnoM ko prApta svarga ko jaa|39 zrIkRSNa kA Adeza pAkara vaha vyAdha svarga calA gyaa| usake pazcAt zrIkRSNa ke caraNacinhoM ko khojatA huA sArathi dAruka vahA~ AyA, sArathi ke dekhate hI dekhate garur3acinha vAlA vaha ratha ghor3oM sahita AkAza meM ur3a gayA aura usake pIche divya Ayudha bhI cale gye| yaha dekha sArathi vismita huA / 42 zrIkRSNa ne kahA-he sUta ! aba tuma dvArikApurI ko jAo aura hamAre bandhu-bAndhavoM ko, yAdavoM ke pAra. 36. rAmaniryANamAlokya, bhagavAn devakIsutaH / niSasAda dharopasthe tUSNI mAsAdya pippalam / / vibhraccaturbhujaM rUpaM bhrAjiSNu prabhayA svayA / dizo vitimirAH kurvanvidhUma iva pAvakaH / / -zrImadbhAgavata 11 / 30 / 27-28 37. musalAvazeSAyaH khaNDakRteSulubdhako jraa| mRgAsyAkAraM taccaraNaM vivyAdha mRgazaMkayA / / -zrImadbhAgavata 11 / 30 / 33 38. zrImadbhAgavata 11 / 30 / 34 36. zrImadbhAgavata 11 / 30 / 36 40. , , 13 / 30 / 40 41. // 11 // 30 // 41 se 43 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa sparika vidhvaMsa, balarAma jI kI paramagati aura merI dazA kA vRttAMta sunAo / aba tuma logoM ko apane bandhu-bAMdhavoM sahita dvArikA meM nahIM rahanA cAhie kyoMki merI tyAgI huI usa yadupurI ko samudra Dubo degA | sabhI loga apane apane dhana kuTumba ko lekara arjuna ke sAtha indraprastha cale jAyeM | 43 phira zrIkRSNa kA dehotsarga ho gayA / / vaidika dRSTi se dvArikA kA anta : vaidika paramparA kI dRSTi se jaba arjuna ne dvArikA kA duHkhadAyI samAcAra sunA to vaha atyanta marmAhata huA. aura du:khI mana se tatkAla dvArikA kI ora cala diyA / vahA~ jAne para usane dvArikA ke strI baccoM ko aura vRddha janoM ko karuNa - krandana karate dekhA / usa samaya ugrasena aura vasudeva bhI apane zarIra ko chor3akara paraloka prasthAna kara cuke the aura unakI vRddha rAniyAM bhI unake sAtha agni meM jala gaI thiiN| kRSNa aura balarAma pahale hI tirodhAna ho cuke the / prabhAsa kSetra meM mRtyu prApta yAdavoM kI patniyAM bhI kAphI saMkhyA satI ho cukI thIM / usa mahAvinAza ke pazcAt dvArikA meM jo yaduvaMzI zeSa the unameM bho vRddha, bAlaka aura striyAM hI mukhya thiiN| unameM kRSNa ke divaMgata pautra aniruddha kA bAlaka putra vajra bhI thA / una sabhI ke saMrakSaNa kA bhAra arjuna para A par3A / ataH ve sabhI ko lekara hastinApura kI ora cala diye / dvArikA nirjana aura sUnI ho gaI / vahAM eka bhayaMkara tUphAna AyA, jisane usa sundara mahAnagarI ko samudra ke garbha meM vilIna kara diyA / 44 isa prakAra yAdavoM kI prabala zakti ke sAtha dvArikA kA bhI anta ho gayA / 42. iti bruvati sUte vai ratho garuDalAJchanaH / khamutpapAta rAjendra sAzvadhvaja udIkSataH // tamanvagacchandivyAni viSNupraharaNAni ca / tenAtivismitAtmAnaM sUtamAha janArdanaH || 43. zrImadbhAgavata 11 / 30 / 46-48 44. zrImadbhAgavata 11 / 31 / 23 - zrI madbhAgavata 11 / 30 / 44-45 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kI sAMdhya-velA 343 jaba arjuna yaduvaMziyoM ke strI baccoM ko lekara hastinApura kI ora jA rahA thA, taba mArga meM paMcanada pradeza ke AbhIroM ne una para akasmAt AkramaNa kiyaa| usa samaya arjana itanA zoka-saMtapta aura hatasaMjJaka thA ki gAMDIva ke rahate hue bho vaha una jaMgalI luTeroM kA saphalatA pUrvaka sAmanA nahIM kara sakA / phalataH ve yAdavoM kI saMpatti aura striyoM ko lUTakara le ge| zeSa ko arjuna ne dakSiNa paMjAba aura indraprastha meM basA diyaa|41 45. vraja kA sAMskRtika itihAsa -- Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra pichale pRSThoM meM yaduvaMza kaustubha bhagavAn ariSTanemi aura yadunAtha zrIkRSNa ke jIvana se saMbaMdha rakhane vAlI, vividha dharma paramparAoM ke sAhitya meM upalabdha sAmagrI kA saMkalana kiyA gayA hai aura sAtha hI AvazyakatAnusAra usa para UhApoha bhI kiyA gayA hai| ye donoM mahApuruSa bhAratIya janatA meM atyadhika priya rahe haiM aura unake saMbaMdha itanA adhika sAhitya likhA gayA hai ki usa sabakA dohana kara sakanA kisI bhI lekhaka ke lie kaThina hai, tathApi prastuta graMtha meM jo kucha likhA gayA hai, maiM samajhatA hU~ ki usase ukta donoM mahApuruSoM ke vyaktitva ko bhalI bhAMti samajhA jA sakatA hai / tIrthaMkara ariSTanemi aura vAsudeva zrIkRSNa donoM samakAlika hI nahIM, eka vaMzodbhava aura bhAI-bhAI haiM / donoM apane samaya ke mahAn vyakti haiM, magara donoM ke jIvana kI dizAe~ bhinna-bhinna haiM / eka dharmavIra haiM to dUsare karmavIra / eka nivRttiparAyaNa haiM, dUsare pravRttiparAyaNa haiM / yadyapi yaha satya hai ki jIvana, cAhe vyakti kA ho, samAja kA ho athavA rASTra kA, pravRtti - nivRttimaya hI hotA hai / ekAnta pravRtti athavA ekAnta nivRtti ke lie kahIM bhI avakAza nahIM hai aura vaha saMbhava bhI nahIM hai / tathApi hama dekhate haiM ki kisI ke jIvana meM pravRtti kI mukhyatA hotI hai aura vaha pravRtti ke dvArA laukika pragati ke patha para agrasara hotA hai, jabaki anya mahApuruSa nivRtti ko pradhAna banAkara AdhyAtmika vikAsa ke sopAnoM para ArUr3ha hotA hai / aisA hone para bhI donoM ke jIvana meM donoM tatva nihita rahate haiM / isa prakAra bhagavAn ariSTanemi nivRtti pradhAna lokottara mahApuruSa the / unake jIvana ke prabhAta kAla ko dekhane se hI yaha spaSTa ho jAtA hai ki unakI antarAtmA jAgatika AkarSaNoM se Upara, Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 345 bahuta Upara, uThI huI thii| saMsAra ke bhoga-vilAsa, jo mAnava-mana ko anAyAsa hI apanI ora AkarSita kara lete haiM aura jinase chUTakArA pAne ke lie kaThora AtmasaMyama aura Atmadamana kA Azraya lenA par3atA hai, phira bhI pUrI taraha jIte nahIM jAte, ve bhagavAn ariSTanemi kI AtmA ko AkRSTa nahIM kara sake the| indriya viSayoM kA sevana aura usI meM jIvana ko samApta kara denA unheM nirI mUr3hatA pratIta hotI thii| nArI-zakti se ve kabhI- parAjita nahIM hue| lalanAoM kA lAsya, unake hAva-bhAva aura vilAsa unake viraktimaya antastala ko sparza taka nahIM kara ske| zrIkRSNa kI rAniyAM apane devara neminAtha ke citta meM nArI ke prati AkarSaNa kA bhAva utpanna karane ke lie aneka prakAra kI zRgAramaya ceSTAe~ karatI haiN| unheM dekhakara aura saMsArI jIvoM kI mohadazA kA vicAra karake neminAtha ke mukha para halkA-sA smita utpanna hotA hai| rAniyAM use dekhakara apane prayAsa kI saphalatA kA anumAna karatI haiM ! neminAtha kA hRdaya aNumAtra bhI vicalita nahIM hotaa| bhagavAn ariSTanemi ke yuga kA gambhIratApUrvaka paryAlocana karane para chipA nahIM rahatA ki usa samaya se kSatriyoM meM mAMsabhakSaNa aura madirApAna kI pravRtti paryApta mAtrA meM bar3ha gaI thii| unake vivAha ke avasara para pazuoM kA ekatra kiyA jAnA aura madironmatta yadukumAroM kI karatUta ke phalasvarUpa dvArikA kA dahana honA isa tathya ko ujAgara karate haiM / hiMsA kI isa paizAcika pravRtti kI ora janasAmAnya kA dhyAna AkarSita karane ke lie aura kSatriyoM ko mAMsabhakSaNa se virata karane ke lie zrI ariSTanemi ne jo paddhati apanAI, vaha adbhuta aura asAdhAraNa thii| vivAha kiye binA lauTa jAnA mAno samagra kSatriya jAti ke pApoM kA prAyazcitta thaa| usakA bijalI kA sA prabhAva dUra-dUra taka aura bahuta gaharA huA ! eka supratiSThita mahAn rAjakumAra kA dUlhA bana kara jAnA aura aina mauke para vivAha kie binA lauTa jAnA, kyA sAdhAraNa ghaTanA thI ? bhagavAn ariSTanemi kA vaha bar3e se bar3A tyAga thA aura usa tyAga ne eka bAra sAre samAja ko pUrI taraha jhakajhora diyaa| samAja ke hita ke lie AtmabalidAna kA aisA dUsarA koI udAharaNa milanA Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa kaThina hai / isa Atmotsarga ne abhakSya bhakSaNa karane vAle aura apane kSaNika sukha ke lie dUsaroM ke jIvana ke sAtha khilavAr3a karane vAle kSatriyoM kI AMkheM khola dIM, unheM AtmAlocana ke lie vivaza kara diyA aura unheM apane karttavya evaM dAyitva kA smaraNa karA diyA / isa prakAra paramparAgata ahiMsA ke zithila evaM vismRta bane saMskAroM ko punaH puSTa, jAgRta aura sajIva kara diyA aura ahiMsA kI saMkIrNa banI paridhi ko vizAlatA pradAna kI- pazuoM aura pakSiyoM ko bhI ahiMsA kI paridhi meM samAhita kara diyA / jagat ke lie bhagavAn kA yaha udbodhana eka apUrva varadAna thA aura vaha Aja taka bhI bhulAyA nahIM jA sakA hai| sarvasAdhAraNa meM phailI huI kisI burAI ko apanA pApa mAnakara, usake pratIkAra ke lie kaThora se kaThora prAyazcitta karanA aura aisA karake sarvasAdhAraNa ke hRdaya meM parivartana lAnA eka aisI amogha vidhi hai jo ariSTanemi ke jamAne meM saphala huI aura rASTrapitA gAMdhI ke samaya meM bhI kAragara siddha huI / isa dRSTi se bhI bhagavAn ariSTanemi jagat ke lie sadaiva smaraNIya haiM, Adarza haiM aura unake jIvana se yuga-yuga ke agraNI jana preraNA lete raheMge / dIkSita hone ke pazcAt to ve pUrNa ahiMsA ke hI pratIka bana jAte haiM aura apanI utkRSTa sAdhanA dvArA kaivalya prApta karake, saMsAra ko zreyomArga pradarzita karake zAzvata siddhi prApta karate haiM / vAsudeva zrIkRSNa kA kAryakSetra bhinna haiM / ariSTanemi AdhyAtmika jagat ke sUrya haiM to zrIkRSNa ko rAjanIti kSetra kA sUrya kahA jA sakatA | tAtkAlika paristhitiyoM kA Akalana karane se vidita hotA hai ki zrIkRSNa ke samaya meM rAjakIya sthiti bar3I beDhaMgI thI / kSatriya nRpatigaNa prajArakSaNa ke apane sAmAjika dAyitva ko vismRta kara adhikAra-mada se matavAle bana gae the / eka ora kaMsa ke atyAcAra bar3hate jA rahe the / dUsarI ora jarAsandha apane bala parAkrama ke abhimAna ke vazIbhUta hokara nIti- anIti ke vicAra ko tilAMjali de baiThA thaa| tIsarI ora zizupAla apanI prabhutA se madAndha ho rahA thA to cauthI ora duryodhana apane sAmane saba ko tRNavat samajhakara nyAya kA ullaMghana kara rahA thA / isa prakAra bhAratavarSa meM sarvatra anIti kA sAmrAjya phailA huA thA / aisI viSama paristhitiyoM meM Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 347 ripumadamardana zrIkRSNa kAryakSetra meM kUdate haiM, apane anupama sAhasa, asAdhAraNa vikrama, vilakSaNa buddhi kauzala evaM atula rAjanItipaTatA ke bala kara AsurI zaktiyoM kA damana karate haiN| unake prayAsoM se svataH siddha ho jAtA hai ki anyAya sadaiva nyAya para vijayI nahIM raha sktaa| anta meM to nyAya kI hI vijaya hotI hai aura nyAya-nIti kI pratiSThA meM hI vizvazAnti kA mUla nihita hai| zrIkRSNa loka-dharma ke saMsthApaka haiN| isI dharma kI nIMva para adhyAtmadharma kA mahala nirmita hotA hai| isa dRSTi se zrIkRSNa kA sthAna bhAratIya saMskRti ke itihAsa meM advitIya kahA jA sakatA hai| pratyeka kSetra meM unakA camakatA huA viziSTa vyaktitva agara Aja bhI zraddhAspada banA haA hai to yaha svAbhAvika hai| unake vyaktitva meM ekAMgitA nahIM, sarvAMgINatA hai| isI vyaktitva ke kAraNa vaidika paramparA ke anusAra ve Izvara ke pUrNAvatAra khlaae| jaina-sAhitya meM bhI unakI mahimA kA vistAra se varNana huA aura unheM bhAvI tIrthaMkara kA sarvocca pada pradAna kiyA gyaa| ___ zrIkRSNa apane yuga meM bhI asAdhAraNa puruSa mAne jAte the / tAtkAlika rAjAoM meM tathA janasAdhAraNa meM unakA bahuta mAna thaa| unheM jo mahattA aura garimA apane jIvana meM prApta huI usase sahaja hI unake caritra kI ujjvalatA kA anumAna kiyA jA sakatA hai / bhAratavarSa meM sadaiva sadAcAra ko mahattva diyA gayA hai| sattA aura vidvattA kI bhI pratiSThA hai para sadAcAra kI pratiSThA sarvopari hai| sadAcAra vihIna manuSya kitanA hI vidvAn athavA sattAsaMpanna kyoM na ho, hamAre deza meM ziSTasamudAya dvArA mAnya nahIM hotaa| hameM kheda ke sAtha yaha ullekha karanA par3atA hai ki brahmavaivarttapurANa evaM skaMdapurANa Adi meM zrIkRSNa kI gopikAoM ke sAtha kathita lIlAoM-krIr3AoM kA jo varNana kiyA gayA hai usakA zrIkRSNa ke ujjvala jIvana ke sAtha koI sAmaMjasya nahIM hai / kisa gUr3ha uddezya se vaha varNana kiyA gayA hai, samajha meM nahIM aataa| hamArA nizcita mata hai ki aise saba varNana pIche ke haiM aura zrIkRSNa jaise mahAn puruSa ke jIvana-caritra kI oTa meM apane svairAcAra kA poSaNa karane ke lie ve purANoM meM sammilita kara die gae haiN| pazcAdvartI aneka Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa kaviyoM ne unakA andhAnukaraNa kiyA hai / viSayalolupatA ke kAraNa manuSya kitanA nIce gira jAtA hai aura kisa prakAra apane ArAdhya devoM ke bhI pAvana carita ko nimna stara para lA sakatA hai, yaha una varNanoM se spaSTa ho jAtA hai| apanI isI dhAraNA ke kAraNa hamane prastuta grantha meM kRSNacarita kA nidarzana karAte hue ukta purANoM ke asat aMzoM ko sthAna nahIM diyA hai| unase kRSNa ke udAtta jIvana kI mahimA bar3hatI nahIM, kama hotI hai| isa sambandha meM jina prabuddha pAThakoM ko vizeSa jijJAsA ho, ve brahmavaivartapurANa (kRSNa janma, khaMDa 4 adhyAya 28), skaMdapurANa (skaMda 10, a0 26-26), viSNu purANa (aMza 5) Adi svayaM dekha sakate haiN| jaina-sAhitya meM kRSNa ko lAMchita karane vAle aise ullekha nahIM pAe jaate| ve apane yUga ke eka viziSTa vyakti the| unakA vyaktitva aura kRtitva bar3A vilakSaNa vaividhyapUrNa tathA alaukika thaa| unakI vIratA, nItijJatA evaM buddhimattA se sabhI prabhAvita the| ve prabhAvazAlI jananetA, apUrva dhArmika vidvAn aura mahAna dArzanika tattvavettA the| unhoMne bhAratIya jIvana ke pratyeka kSetra meM krAnti kara apane kuzala netRtva kA paricaya diyA aura eka atyanta samRddhizAlI sabhyatA tathA samunnata saMskRti kA prAdurbhAva kiyaa| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa bhaugolika paricaya . harivaMza . vaMza-paricaya pAribhASika zabda-koSa . pustaka meM prayukta grantha sUcI . lekhaka kI kRtiyAM . Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jambUdvIpa * bharatakSa tra saurASTra raivataka dvArikA aGga baMga lATa magadha * kaliMga * kurujAMgala * zUrasena hastinApura * cedi * pallava bhaddilapura * pAMcAla matsya * kAMpilya hatthakappa mathurA yamunAnadI braja bhaugolika paricaya Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 prastuta grantha meM aneka dezoM, nagaroM parvatoM va nadiyoM kA ullekha huA hai / bhagavAn ariSTanemi aura zrIkRSNa ke yuga meM jina dezoM va nagaroM ke nAma the Aja unake nAmoM meM atyadhika parivartana ho cukA hai / usa samaya ve samRddha the to Aja ve khaNDahara mAtra raha gaye haiM, aura kitane hI pUrNa rUpa se naSTa bhI ho cuke haiM / kitane hI nagara Adi purAne hI nAmoM se Aja bhI vikhyAta haiM / kitane hI nagaroM ke sambandha meM purAtattvavettAoM ne kAphI khoja kI hai / hama yahAM para pramukha - pramukha sthaloM kA saMkSa epa meM varNana kara rahe haiM / bhaugolika paricaya jambUdvIpa : jainAgamoM kI dRSTi se isa vizAla bhUmaNDala ke madhya meM jambUdvIpa hai / isakA vistAra eka lakSa yojana hai aura yaha sabase laghu hai / isake cAroM ora lavaNa samudra hai / lavaNasamudra ke cAroM ora dhAtakI khaNDadvIpa hai / isI prakAra Age bhI eka dvIpa aura eka samudra hai aura una saba dvIpoM aura samudroM kI saMkhyA asaMkhyAta hai / antima samudra kA nAma svayaMbhUramaNa samudra hai / jambUdvIpa se dUnA vistAra vAlA 2 . vahIM 0 zloka 18 1. lokaprakAza sarga 15 zloka 6 3. vahIM 0 zloka 26 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa lavaNasamudra hai aura lavaNasamudra se dugunA vistRta dhAtakIkhaNDa hai / isa prakAra dvIpa aura samudra eka dUsare se dUne hote cale gaye haiM / 4 isameM zAzvata jambUvRkSa hone ke kAraNa isa dvIpa kA nAma jambUdvIpa par3A / jambUdvIpa ke madhya meM sumeru nAmaka parvata hai jo eka lAkha yojana UMcA hai / " 352 jambUdvIpa kA vyAsa eka lAkha yojana hai / " isakI paridhi 3,16,227 yojana, 3 kosa 128 dhanuSa, 133 aMgula, 5 yava aura 1 yUkA hai / isakA kSa etraphala 7, 60, 56, 64, 150 yojana, 1 / / kosa, 15 dhanuSa aura 2 / / hAtha hai / 20 zrImadbhAgavata meM sAta dvIpoM kA varNana hai / usameM jambUdvIpa prathama hai| bauddha dRSTi se cAra mahAdvIpa haiM, una cAroM ke kendra meM sumeru hai / sumeru ke pUrva meM pu0va videha 12 pazcima meM aparagoyAna, athavA apara godAna 13 uttara meM uttara kuru 14 aura dakSiNa meM jambUdvIpa hai / 15 93 4. vahIM 0 28 5. vahIM 0 15 / 31-32 6. jambUdvIpa prajJapti saTIka vakSaskAra 4 sU0 103, patra 35-360 7 vahIM 0 4 / 113, patra 356 / 2 8. ( ka ) samavAyAGga sUtra 124, patra 2072, pra0 jaina dharma pracAraka sabhA bhAvanagara (kha) jambUdvIpa prajJapti saTIka vakSaskAra 1 / 10 / 67 (ga) harivaMzapurANa 5 / 4-5 6. ( ka ) loka prakAza 15 / 34-35 ( kha ) harivaMzapurANa 5 / 4-5 10. ( ka ) loka prakAza 15336-37 (kha) harivaMzapurANa 5 / 6-7 11. zrImadbhAgavata pra0 khaNDa, skaMgha 5, a0 1, pR0 546 12. DiksanerI oNva pAlI prAmara nemsa, khaNDa 2, pR0 236 13. vahIM 0 khaNDa 1, pR0 117 14. vahIM0 khaNDa 1, pR0 355 15. vahIM0 khaNDa 1, pR0 641 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 353 bauddha paramparA ke anusAra yaha jambUdvIpa dasa hajAra yojana bar3A hai|16 isameM cAra hajAra yojana jala se bharA hone ke kAraNa samudra kahA jAtA hai aura tIna hajAra yojana meM mAnava rahate haiN| zeSa tIna hajAra yojana meM caurAsI hajAra kUToM (coTiyoM) se suzobhita, cAroM ora bahatI 500 nadiyoM se vicitra, 500 yojana UMcA himavAna parvata hai| ullikhita varNana se spaSTa hai ki jise hama bhArata ke nAma se jAnate haiM vahI bauddhoM meM jambUdvIpa ke nAma se vikhyAta hai| 18 bharatakSetra : jambUdvIpa kA dakSiNI chora kA bhUkhaNDa bharatakSetra ke nAma se vizruta hai| yaha ardhacandrAkAra hai| jambUdvIpa prajJapti ke anusAra isake pUrva, pazcima tathA dakSiNa dizA meM lavaNa samudra hai| 19 uttara dizA meM cUlahimavaMta parvata hai|20 uttara se dakSiNa taka bharatakSatra kI lambAI 526 yojana 6 kalA hai aura pUrva se pazcima kI lambAI 14471 yojana aura kucha kama 6 kalA hai| isakA kSetraphala 53,80,681 yojana, 17 kalA aura 17 vikalA hai / 22 16. vahIM0 khaNDa 1, pR0 641 17 vahIM0 khaNDa 2, pR0 1325-1326 18. (ka) iNDiyA aija DeskrAibDa ina arlI TeksaTsa Ava buddhijma eMDa jainijma pR0 1, vimalacaraNa laoN likhita, (kha) jAtaka prathama khaNDa, 10 282, IzAnacandra ghoSa (ga) bhAratIya itihAsa kI rUparekhA bhA0 1, pR0 4, lekhaka-jayacandra vidyAlaMkAra (gha) pAlI igliza DikzanarI pR0 112, TI0 DablyU rIsa Devisa tathA viliyama sTeDa (Ga) suttanipAta kI bhUmikA-dharmarakSita pR0 1 (ca) jAtaka-mAnacitra * bhadanta Ananda kauzalyAyana 16. jambUdvIpa prajJapti, saTIka, vakSaskAra 1, sUtra 10, pR0 65 / 2 20. vahIM0 1 / 10 / 65-2 23 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa bharatakSetra kI sImA meM uttara meM cUlahimavaMta nAmaka parvata se pUrva meM gaMgA aura pazcima meM sindhu nAmaka nadiyAM bahatI haiN| bharatakSetra ke madhya bhAga meM 50 yojana vistAravAlA vaitADhya parvata hai / 23 jisake pUrva aura pazcima meM lavaNasamudra hai| isa vaitADhya se bharata kSetra do bhAgoM meM vibhakta ho gayA hai24 jinheM uttara bharata aura dakSiNa bharata kahate haiN| jo gaMgA aura sindhu nadiyAM cUlahimavaMtaparvata se nikalatI haiM ve vaitADhya parvata meM se hokara lavaNasamudra meM giratI haiN| isa prakAra ina nadiyoM ke kAraNa, uttara bharata khaNDa tIna bhAgoM meM aura dakSiNa bharata khaNDa bhI tIna bhAgoM meM vibhakta hotA hai / 25 ina chaha khaNDoM meM uttarArddha ke tIna khaNDa anArya kahe jAte haiN| dakSiNa ke agala-bagala ke khaNDoM meM bhI anArya rahate haiN| jo madhyakhaNDa haiM usameM 25 / / deza Arya mAne gaye haiN|26 uttarArddha bharata uttara se dakSiNa taka 238 yojana 3 kalA hai aura dakSiNArddha bharata bhI 238 yojana 3 kalA hai / jinasena ke anusAra bharata kSetra meM sukozala, avantI, puNDra, azmaka, kuru, kAzI, kaliMga, aGga, baGga, suhma, samudraka, kAzmIra, uzInara, Anarta, vatsa, paMcAla, mAlava dazArNa, kaccha, magadha, vidarbha, kurujAMgala karahATa, mahArASTra, surASTra, AbhIra, koMkaNa, vanavAsa, Andhra, karNATaka, kozala, cola, kerala, dAsa, abhisAra, sauvIra, zUrasena, aparAntaka, videha sindhu, gAndhAra, yavana, codi, pallava, kAmboja AraTTa, vAlhIka, turuSka, zaka, aura kekaya Adi dezoM kI racanA mAnI gaI hai| bauddha sAhitya meM aMga, magadha, kAzI, kauzala, vajja, malla, ceti, 21. lokaprakAza sarga 16 zloka 30-31 22. lokaprakAza sarga 16, zloka 33-34 23. vahIM0 16 / 48 24. vahIM0 16635 25. vahIM0 16 / 36 26. (ka) vahIM0 16, zloka 44 (kha) vRhatkalpabhASya 1, 3263 vRtti, tathA 1, 3275-3286 27. AdipurANa 163152-156 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 355 vatsa, kuru, paMcAla matsya, zUrasena, azmaka, avantI, gaMdhAra, aura kamboja ina solaha janapadoM ke nAma milate haiM / 28 saurASTra : jaina sAhitya meM sAr3he paccIsa Arya dezoM kA varNana hai| unameM saurASTra kA bhI nAma hai / 29 / / saurASTra ke nAmakaraNa ke sambandha meM vidvAnoM meM vibhinna mata bheda haiN| kisI ne sUryarASTra, kisI ne surASTra, kisI ne saurASTra aura kisI ne surarASTra kahA hai / eka mAnyatA ke anusAra surA nAmaka jAti ke nivAsa ke kAraNa yaha pradeza: surArASTra-saurASTra kahalAtA hai| para prAcIna granthoM meM usakA zuddha va spaSTa nAma saurASTra hai / rAmAyaNa, mahAbhArata aura jainagranthoM meM saurASTra kA ullekha hai / 33 IsvI pUrva chaTThI zatAbdI meM hue AcArya pANinIya ne34 va sUtrakAra bauddhAyana ne,35 cauthI sadI meM hue kauTilya ne36 28. aMguttaranikAya, pAliTaiksTa sosAyaTI saMskaraNa : jilda 1, pR0 213, jilda 4, pR0 252 26. (ka) bRhatkalpabhASya vRtti 113263 (kha) prajJApanA 1166, pR0 173 (ga) pravacana sAroddhAra pR0 446 30. (ka) darabAra anakacandra bhAyAvAlAno lekha (kha saurASTra no itihAsa, le0 zaMbhuprasAda haraprasAda desAI, pR0 1 35. "saurASTransaha bAlahIkAn bhadrAbhIhAMstathaiva ca" ...--rAmAyaNa kiSkidhA kANDa 42 / 6 32. mahAbhArata 33. vRhatkalpa, bhAga 3, pR0 612-614 34. saurASTrI kA nArI, 'kunti surASTrA', cintisurASTrA / -kArtakojanapadAdayazca-kA gaNapATha 6 / 3 / 37 35. bauddhAyana sUtra 1-1-26 Rgveda meM (10 / 618) dakSiNApatha kA ullekha hai / usa samaya Arya dakSiNa taka pahuMce the, etadartha saurASTra ko dakSiNa meM ginA hai| 36. koTilya arthazAstra Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa saurASTra kA ullekha kiyA hai / tathA devalasmRti meM tathA jAtakakathA meM bhI saurASTra kA varNana hai|38 mahAkSatrapa rudradAmA ke 130 I0 san aura 150 ke bIca utkIrNa jUnAgar3ha ke parvatIya lekha meM saurASTra kA ullekha hai|31 I0 san 150 evaM I0 san 161 ke madhya meM TolemI nAmaka paradezI pravAsI ne likhA hai rudradAmana ke mahArAjya meM saurASTra kA adhikArI pahallava suvikhyAta thaa|40 arIyana nAmaka videzI lekhaka I0 san pUrva tRtIya sadI meM likhatA hai ki saurASTra meM janataMtra thaa| I0 sana pUrva 148 meM mInANDara ne bhArata meM jo rAjya jIta liye unameM sArAosTosa-vA saurASTra bhI thA / 41 saurASTra kI gaNanA mahArASTra AMdhra, kUr3akka ke sAtha kI gaI hai| jahA~ samprati ne apane anucaroM ko bhejakara jaina dharma kA pracAra kiyA thaa| kAlakAcArya pArasakUla (IrAna) se 66 zAhoM ko lekara Aye the, isalie isa deza ko 66 maMDaloM meM vibhakta kara diyA gayA hai|44 surASTra vyApAra kA bar3A kendra thA, vyApArI dUra-dUra se yahAM para AyA karate the / 45 raivataka : pAjiTara raivataka kI pahacAna kAThiyAvADa ke pazcima bhAga meM varadA kI pahAr3I se karate haiM / 46 jJAtAsUtra ke anusAra dvArikA ke 37. sindhu sauvIra saurASTra 38. bAberu jAtaka meM saurASTra ke jalayAtrI bebIlona gaye the, vahAM unase pUchA-kahAM se A rahe ho ? unhoMne uttara meM kahA- 'jahAM se sUrya udaya hotA hai usa saurASTra se A rahe haiN|' 36. saurASTra no itihAsa-le0 zaMbhuprasAda haraprasAda desAI pR0 2, pra0 soraTha zikSaNa ane saMskRti saMgha, jUnAgaDha 40. TolemI-anzyanTa iNDiyA aja DIskrAIbDa bAI TolemI mekekrinDala 41. arIyana-cinoka AvRtti 42. darabAra zrI anakacandra bhAyAvAlAno lekha 43. vRhatkalpa bhASya 113289 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 357 uttara-pUrva meM raivataka nAmaka parvata thA / 4" antakRtdazA meM bhI yahI varNana hai / 48 triSaSTizalA kApuruSacaritra ke anusAra dvArikA ke samIpa pUrva meM raivataka giri, dakSiNa meM mAlyavAna zaila, pazcima meM saumanasa parvata aura uttara meM gaMdhamAdana giri haiM / 49 mahAbhArata kI dRSTi se raivataka kuzasthalI ke sannikaTa thA / 50 vaidika harivaMzapurANa ke anusAra yAdava mathurA chor3akara sindhu meM gaye aura samudra kinAre raivataka parvata se na atidUra aura na adhika nikaTa dvArakA basAI | 22 Agama sAhitya meM raivataka parvata kA sarvathA svAbhAvika varNana milatA hai / 52 bhagavAn ariSTanemi abhiniSkramaNa ke lie nikale, ve deva aura manuSyoM se parivRta zivikA - ratna meM ArUr3ha hue aura raivataka parvata para avasthita hue / 53 rAjImatI bhI saMyama lekara dvArikA se raivataka parvata para jA rahI thI / bIca meM vaha varSA se bhIga gaI aura kapar3e sukhAne ke lie vahIM eka guphA meM ThaharI, 54 jisakI pahacAna Aja bhI 44. vahIM0 1 / 943 45. dazavaikAlika cUrNi pR0 40 46. hisTrI oNva dharmazAstra jilda 4, pR0 764-65 47. jJAtAdharma kathA 15, sU0 58 48. antakRtadazAMga 46. tasyAH puro raivatako'pAcyAmAsItta, mAlyavAn / saumanaso'driH pratIcyA mudIcyAM gaMdhamAdanaH // - triSaSTi0 parva 8, sarga 5 zloka 41 - 50. kuzasthalIM purIM ramyAM revatenopazobhitAm / - mahAbhArata sabhAparva, a0 14, zloka 50 51. harivaMzapurANa 2 / 55 52. jJAtAdharma kathA 15, sUtra 58 53. deva- maNussa - parivuDo, sIyArayaNaM tao samArUDho / nikkhamiya bAragAo, revayammi TThio bhagavaM // - uttarAdhyayana 22 / 22 54. giri revayayaM jantI, vAseNullA u antarA / vAsante andhayAraMmi anto layaNassa sAThiyA || Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa rAjImatI guphA se kI jAtI hai|55 raivataka parvata saurASTra meM Aja bhI vidyamAna hai| saMbhava hai prAcIna dvArikA isI kI talahaTI meM basI ho| __ raivataka parvata kA nAma Urjayanta bhI hai / 56 rudradAma aura skaMdhagupta ke giranAra-zilA lekhoM meM isakA ullekha hai| yahAM para eka nandana vana thA, jisameM surapriya yakSa kA yakSAyatana thaa| yaha parvata aneka pakSiyoM evaM latAoM se suzobhita thaa| yahAM para pAnI ke jharane bhI bahA karate the aura prativarSa hajAroM loga saMkhaDi (bhoja, jImanavAra) karane ke lie ekatrita hote the| yahAM bhagavAn ariSTanemi ne nirvANa prApta kiyA thaa|58 digambara paramparA ke anusAra raivataka parvata kI candraguphA meM AcArya dharasena ne tapa kiyA thA, aura yahIM para bhUtabali aura puSpadanta AcAryoM ne avaziSTa zrutajJAna ko lipibaddha karane kA Adeza diyA thaa|59 mahAbhArata meM pANDavoM aura yAdavoM kA raivataka para yuddha hone kA varNana AyA hai|60 jaina granthoM meM raivataka, ujjayaMta, ujjvala, giriNAla, aura giranAra Adi nAma isa parvata ke Aye haiN| mahAbhArata meM bhI isa parvata kA dUsarA nAma ujjayaMta AyA hai / 61 55. vividha tIrthakalpa 3 / 16 56. jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja pR0 472 57. vRhatkalpabhASyavRtti 1 / 2622 58. (ka) Avazyakaniyukti 307 (kha) kalpasUtra 6 / 174, pR0 182 (ga) jJAtRdharma kathA 5, pR0 68 (gha) antakRtadazA 5, pR0 28 (Ga) uttarAdhyayana TIkA 22, pR0 280 56. jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja pR0 473 60. AdipurANa meM bhArata pR0 106 61. bha0 mahAvIra nI dharmakathAo pR0 216, paM0 becaradAsajI Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 356 dvArakA (dvAravatI): bhArata kI prAcIna prasiddha nagariyoM meM dvArakA kA apanA viziSTa sthAna rahA hai| zramaNa aura vaidika donoM hI saMskRtiyoM ke vAGamaya meM dvArikA kI vistAra se carcA hai| dvArikA kI avasthiti ke sambandha meM vijJoM kI vividha mAnyatAeM haiN| .. (1) rAyasa DeviDsa ne kamboja ko dvArakA kI rAjadhAnI likhA hai|62 (2) petavatthu meM dvArakA ko kamboja kA eka nagara mAnA hai|33 DAkTara malazekhara ne prastuta kathana kA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai saMbhava hai yaha kamboja hI 'kaMsabhoja' ho, jo ki aMdhakavRSNi ke dasa putroM kA deza thaa|64 (3) DA0 motIcandra kamboja ko pAmIra pradeza mAnate haiM aura dvArakA ko badaravaMzA se uttara meM avasthita 'daravAja' nAmaka nagara kahate haiM / 65 (4) ghaTa jAtaka kA abhimata hai ki dvArakA ke eka ora virATa samudra aThakheliyAM kara rahA thA to dUsarI ora gaganacumbI parvata thaa|66 DA0 malazekhara kA bhI yahI abhimata rahA hai| (5) upAdhyAya bharatasiMha ke mantavyAnusAra dvArakA saurASTra kA eka nagara thaa| samprati dvArakA kasbe se Age bIsa mIla kI dUrI para 62. Buddhist India P. 28 Kamboja was the adjoining Country in the extreme North-west, with Dvaraka as its Capital. 63. petavatthu bhAga 2, pR06 64. di DikzanarI oNpha pAlI praoNmara nemsa, bhAga 1, pR0 1126 65. jyogrAphikala eNDa ikonaoNmika sTaDIja ina dI mahAbhArata, pRSTha 32-40 66. jAtaka (caturtha khaNDa) pR0 284 67. di DikzanarI oNpha pAlI praoNmara nemsa bhAga 1, pR0 1125 62, bauddhakAlIna bhAratIya bhUgola pR0 487 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa kaccha kI khAr3I meM eka choTA-sA TApU hai| vahAM eka dUsarI dvArakA hai jo 'beTa dvArakA' kahI jAtI hai| mAnA jAtA hai ki yahAM para zrIkRSNa paribhramaNArtha Ate the| dvArakA aura beTa dvArakA donoM hI sthaloM meM rAdhA, rukmiNI, satyabhAmA Adi ke mandira haiM / 68 (6) baoNmbe gejeTIara meM kitane hI vidvAnoM ne dvArakA kI avasthiti paMjAba meM mAnane kI saMbhAvanA kI hai|69 (7) DaoN0 anantasadAziva altekara ne likhA hai-prAcIna dvArakA samudra meM DUba gaI, ataH dvArakA kI avasthiti kA nirNaya karanA saMzayAspada hai|" (8) purANoM ke adhyayana se yaha bhI jJAta hotA hai ki mahArAjA raivata ne samudra ke madhya kuzasthalI nagarI basAI thii| vaha Anarta janapada meM thii| vahI kUzasthalI zrIkRSNa ke samaya dvArakA yA 'dvAravatI' ke nAma se pahacAnI jAne lgii| () jJAtAdharmakathA va antagaDadasAo ke anusAra dvArakA saurASTra meM thI / 2 vaha pUrva-pazcima meM bAraha yojana lambI, aura uttaradakSiNa meM nava yojana vistIrNa thii| vaha svayaM kubera dvArA nirmita, sone ke prAkAra vAlI thI, jisa para pAMca vargoM ke nAnA maNiyoM se susajjita kapizIrSaka-- kaMgUre the| vaha bar3I suramya, alakApUrI -tulya aura pratyakSa devaloka- sadRza thii| vaha prAsAdika, darzanIya abhirUpa tathA pratirUpa thii| usake uttara pUrva meM raivataka nAmaka parvata thaa| usake pAsa samasta RtuoM meM phala-phUloM se ladA rahane vAlA nandanavana nAmaka suramya udyAna thaa| usa udyAna meM surapriya yakSAyatana thaa| usa dvArakA meM zrIkRSNa vAsudeva apane sampUrNa rAjaparivAra ke sAtha rahate the| 3 66. baoNmbe gejeTIara bhAga 1 pArTa 1, pR0 11 kA TippaNa 1 70. iNDiyana enTikverI, san 1625, saplimeNTa pR0 25 71. vAyupurANa 6 / 27 72. (ka) jJAtAdharma kathA 1 / 16, sUtra 123 (kha) antagaDadazAo 53. jJAtAdharma kathA 115, sUtra 58 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 vRhatkalpa ke anusAra dvArakA ke cAroM ora patthara kA prAkAra thA / 4 vaNhidasAo meM bhI yahI dvArakA kA varNana milatA hai / 75 AcArya hemacandra ne dvArakA kA varNana karate hue likhA hai-vaha bAraha yojana AyAma vAlI aura nava yojana vistRta thii| vaha ratnamayI thii| usake AsapAsa 18 hAtha UcA, ha hAtha bhUmigata aura 12 hAtha caur3A saba ora se khAI se ghirA haA kilA thaa| cAroM dizAoM meM aneka prAsAda aura kile the| rAma-kRSNa ke prAsAda ke pAsa prabhAsA nAmaka sabhA thii| usake samIpa pUrva meM raivataka giri, dakSiNa meM mAlyavAna zaMla, pazcima meM saumanasa parvata aura uttara meM gaMdhamAdana giri the| __ AcArya hemacandra, AcArya zIlAGka,8 devaprabhasUri, AcArya jinasena,0 AcArya guNabhadra Adi zvetAmbara va digambara grantha 74. vRhatkalpa bhAga 2, pR0 251 75. vaNhidazAo 76. zakrAjJayA vaizravaNazcakre ratnamayIM purIm / dvAdazayojanAyAmaM navayojanavistRtAm // 366 / tugamaSTAdazahastAnnavahastAMzca bhUgatam / vistIrNa dvAdazahastAMzcakre va sukhAtikam // 400 / -triSaSTi0 parva 8, sarga 5, pR0 62 77. triSaSTi0 parva 8, sarga 5, pR0 62 78. cauppannamahApurisa cariyaM pR0 76. pANDava caritra 80. sadyo dvAravatI cakre kuberaH paramAM purIm / nagarI dvAdazAyAmA, navayojanavistRtiH / vajraprAkAra-valayA, samudra-parikhAvRtA // -harivaMzapurANa 41 / 18-16 81. azvAkRtidharaM devaM samAruhya payonidheH / gacchataste'bhavenmadhye, puraM dvAdazayojanam // 20 / ityukto naigamAkhyena svareNa madhusUdanaH / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa kAroM ne tathA vaidika harivaMzapurANa,2 viSNupurANa aura zrImadbhAgavata Adi meM dvArakA ko samudra ke kinAre mAnA hai aura kitane hI granthakAroM ne samudra se bAraha yojana dharatI lekara dvArakA kA nirmANa kiyA batAyA hai| susthita deva ko zrIkRSNa ne kahA-"he deva ! pUrva ke vAsudeva kI dvArakA nAmaka jo nagarI yahAM thI vaha tuma ne jala meM DubA dI hai, etadartha mere nivAsa ke lie usI nagarI kA sthAna mUjhe btaao| isase spaSTa hai ki dvArakA ke pAsa samudra thaa| kRSNa ke pUrva jo dvArakA thI vaha samudra meM DUbI huI thI usI sthAna para zrIkRSNa ke lie dvArakA kA nirmANa kiyA gayA thaa| saMbhava hai dvArakA ke eka ora samudra ho aura dUsarI ora raivataka Adi parvata hoN| ___ mahAbhArata meM zrIkRSNa ne dvArakAgamana ke bAre meM yudhiSThira se kahA-mathurA ko chor3akara hama kuzasthalI nAmaka nagarI meM Aye jo raivataka parvata se upazobhita thii| vahAM durgama durga kA nirmANa kiyA, adhika dvAroM vAlI hone ke kAraNa dvAravatI athavA dvArakA khlaaii|85 cakra tathaiva nizcitya sati puNye na kaH sakhA // 1 / dvadhA bhedamayAd vAdhi bhayAdiva hare rayAt / / -uttarapurANa 71 / 20-23, pR0 376 82. harivaMzapurANa 2 / 54 83. viSNupurANa 5 / 23 / 13 84. iti saMmantrya bhagavAn durga dvaadsh-yojnm| antaH mamudra nagaraM kRtsnAdbhutamacIkarat / / - zrImadbhAgavata 10, a0 5050 A. tA jaha puvvi dinnaM ThANaM nayarIe AimacauNhaM / tumae tiviThThapamuhANaM vAsudevANaM siMdhutaDe / / -bhava-bhAvanA 257 85. kuzasthalI purI ramyAM raivatenopazobhitAm / tato nivezaM tasyAM ca kRtavanto vayaM nRpa ! // 50 / tathaiva durga-saMskAraM devairapi durAsadam / striyo'pi yasyAM yudhyeyuH kimu vRSNi mahArathAH // 51 / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 363 mahAbhArata jana parva kI TIkA meM nIlakaMTha ne kuzAvarta kA artha dvArakA kiyA hai / 6 S braja kA sAMskRtika itihAsa meM prabhudayAla mittala ne likhA hai - zUrasena janapada se yAdavoM ke A jAne ke kAraNa dvArakA ke usa choTe se rAjya kI bar3I unnati huI thI / vahAM para durbhedya durga aura vizAla nagara kA nirmANa karAyA gayA aura use aMdhaka - vRSNi saMgha ke eka zaktizAlI yAdava rAjya ke rUpa meM saMgaThita kiyA gyaa| bhArata ke samudrI taTa kA vaha sudRr3ha rAjya videzI anAryoM ke AkramaNa ke lie deza kA eka sajaga praharI bhI bana gayA thA / gujarAtI bhASA meM 'dvAra' kA artha baMdaragAha hai / isa prakAra dvArakA yA dvAravatI kA artha huA 'baMdaragAhoM kI nagarI / ' una baMdaragAhoM se yAdavoM ne sudUra - samudra kI yAtrA kara vipula sampatti arjita kI thii|'''' harivaMza 2-58-67) meM likhA hai - dvArikA meM nirdhana, bhAgyahIna, nirbala tana aura malina mana kA koI bhI vyakti nahIM thA / " zvetAmbara terApaMthI jaina samAja ke vidvAn muni rUpacandrajI ne 'jaina sAhitya meM dvArakA" zIrSaka nAmaka lekha meM likhA hai - ' ghaTa jAtaka ke ullekha ko chor3akara Agama sAhitya tathA mahAbhArata meM dvArakA kA raivataka parvata ke sannikaTa hone kA avazya ullekha hai, kintu samudra kA bilkula nhiiN| yadi vaha samudra ke kinAre hotI to usake ullekha na hone kA hama koI bhI kAraNa nahIM mAna sakate / ghaTa jAtaka ke aparyApta ullekha ko hama ina mahatvapUrNa aura spaSTa pramANoM ke sAmane adhika mahatva nahIM de sakate / dUsare meM dvArakA ke ......mathurAM saMparityajya gatA dvAravatI purIm // / 67 / - mahAbhArata sabhAparva, a0 14 86. (ka) mahAbhArata jana parva a0 160 zloka 50 (kha) atIta kA anAvaraNa, pR0 163 87. dvitIya khaNDa braja kA itihAsa pR0 47 88. harivaMzapurANa 2 / 58 / 65 86. jaina darzana aura saMskRti pariSad zodhapatra, dvitIya adhivezana san 1666, pR0 214 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa pAsa samudra na hone kA hameM eka ora Agamika pramANa milatA hai| jaba zrIkRSNa ko yaha patA calatA hai ki lavaNa samudra ke pAra dhAtakI khaNDa meM amarakaMkA ke nareza padmanAbha dvArA draupado kA apaharaNa kara liyA gayA hai taba vaha pAMcoM pANDavoM se kahate haiM ki tuma loga apanI senA sahita pUrva-vetAlI para merI pratIkSA karo, maiM apanI senA sahita tumase vahAM milUgA / pUrva nizcayAnusAra zrIkRSNa pANDavoM se vahIM para pUrva vetAlI meM milate haiM aura vahAM se lavaNasamudra pAra kara amarakaMkA pahu~cate haiM / yadi dvArakA samudra kinAre hI hotI, to unheM dvArakA chor3a pUrva-vetAlI se samudra pAra karane kI koI jarUrata nahIM hotii|" jaina, bauddha aura vaidika sAhitya meM aneka sthaloM para dvArakA ke sannikaTa samudra kA ullekha huA hai jisakA varNana hama pUrva kara cuke haiM aisI sthiti meM munizrI kA prastuta kathana yukti-yukta pratIta nahIM hotA, rahA prazna amarakaMkA gamana kA, saMbhava hai isake pIche kucha anya kAraNa rahA huA ho / isa kAraNa se hI dvArakA ko samudra ke kinAre nahIM mAnanA tarka saMgata nahIM hai / aGga: ___ aMga eka prAcIna janapada thA / bhAgalapura se mugera taka phaile hue bhUbhAga kA nAma aMga deza hai| prastuta deza kI rAjadhAnI campApurI thI jo bhAgalapura se pazcima meM do mIla para avasthita thI / kaniMghama ne bhAgalapura se 24 mIla dUra para pattharaghATA pahAr3I ke sannikaTa campAnagara yA campApurI kI avasthiti mAnI hai| yaha gaMgAtaTa para sthita hai| prAcIna yuga meM campA atyadhika sundara aura samRddha nagara thA / vaha vyApAra kA kendra thA aura dUra-dUra se vyApArI vyApArArtha vahAM para AyA karate the| jAtakoM se jJAta hotA hai ki buddha ke pUrva rAjya sattA ke lie magadha aura aMga meM saMgharSa hotA thA / 12 buddha ke 60. (ka) enziyanTa jyographI oNva iNDiyA pR0 546 (kha) nandalAla de-jyographIkala DikzanarI oNva enziyanTa eNDa meDIvala iNDiyA pR0 7 (ga) smitha-arlI hisTrI oNva iNDiyA, caturtha saMskaraNa pR0 3' Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 365 samaya aMga magadha kA hI eka hissA thA / rAjA zreNika aMga aura magadha donoM kA hI svAmI thA / tripiTaka sAhitya meM aMga aura magadha ko sAtha rakhakara 'aMga magadhA' dvandva samAsa ke rUpa meM prayukta huA hai / campeya jAtaka ke abhimatAnusAra campAnadI aMga aura magadha donoM kA vibhAjana karatI thI, jisake pUrva aura pazcima meM donoM janapada base hue the / aMga janapada kI pUrvI sImA rAjaprAsAdoM kI pahAr3iyAM, uttarI sImA kausI nadI aura dakSiNa meM usakA samudra taka vistAra thA / pArjiTara ne pUrNiyA jile ke pazcimI bhAga ko bhI aMga janapada ke antargata mAnA hai / 14 1 'sumaMgala vilAsinI' meM batAyA hai ki aMga janapada meM aMga (aMgA ) nAmaka loga rahA karate the, ataH unake nAma para prastuta janapada kA nAma aMga huA / aMga logoM ne apane zArIrika saundarya ke kAraNa yaha nAma pAyA thA / phira yaha nAma pradeza vizeSa ke lie rUr3ha ho gayA / " mahAbhArata ke anusAra aMga nAmaka rAjA ke nAma para janapada kA nAma aMga par3A / 6 rAmAyaNa ke mantavyAnusAra mahAdeva ke krodha se bhayabhIta hokara madana vahAM para bhAgakara AyA aura vaha apane aMga ko chor3akara vahAM anaMga huA thA / madana ke aMga kA tyAga hone se yaha pradeza aMga kahalAyA / 7 1. ( ka ) aupapAtika sUtra 1 (kha) jJAtRdharma kathA 8, pR0 (ga) uttarAdhyayana sUtra 21, 2 62. jAtaka, pAliTaiksa - sosAyaTI, jilda 4, pR0 454, jilda 5 vIM pR0 316, jilda chuTTI pR0 271 63. ( ka ) dIghanikAya 315, (kha) majjhimanikAya 2 / 3 / 7 ( ga ) therIgAthA - bambaI vizvavidyAlaya saMskaraNa gA0 110 4. jarnala oNva eziyATika sosAyaTI oNva baMgAla, san 1867, pR0 65 65. sumaMgalavilAsinI, prathama jilda pR0 726 66. mahAbhArata - gItApresa saMskaraNa 1 / 104 / 53-54 67. rAmAyaNa - - gItApresa saMskaraNa 1 / 23 / 14 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa jaina sAhitya meM aMgaloka kA ullekha siMhala (zrI laMkA), babbara, kirAta, yavanadvIpa Arabaka, romaka, alasanda (elekjeNDiyA) aura kaccha ke sAtha AtA hai|58 jaina granthoM meM aMga deza aura campA ke sAtha aneka kathAoM kA sambandha AtA hai| bhagavAn ariSTanemi ne aMga deza meM vicaraNa kiyA thaa| bhagavAn mahAvIra kA to vaha mukhya vihAra sthala thA hii| baMga : baMga kI gaNanA prAcIna janapadoM meM kI gaI hai / vaha vyApAra kA mukhya kendra thaa| jala aura sthala donoM hI mArgoM se vahAM mAla AtAjAtA thaa| yaha janapada-aMga ke pUrva aura suhma ke uttara-pUrva meM sthita thaa| bauddha grantha mahAvaMza meM baMga janapada ke adhipati siMhabAha rAjA kA varNana hai, jisake putra vijaya ne laMkA meM jAkara prathama rAjya sthApita kiyA thaa|19 milindapaNho' meM baga kA ullekha hai| vahAM nAvikoM kA nAveM lekara vyApArArtha jAnA dikhAyA gayA hai| 100 'dIpavaMsa'101 aura 'mahAvaMsa' 102 meM vardhamAnanagara kA varNana hai| DA0 nemicandra zAstrI kA mantavya hai ki vaha Adhunika baMgAla ke varddhamAna nagara se milAyA jA sakatA hai|103 baMga ko pUrvI baMgAla mAnA jA sakatA hai| Adi purANa ke anusAra bharata cakravartI ne baMga janapada ko apane adhIna kiyA thA / 104 vizeSa paricaya ke lie lekhaka kA bhagavAn pAzrva : eka samIkSAtmaka adhyayana' grantha kA pariziSTa dekhie|105 68. (ka) jambUdvIpa prajJapti 52, pR0 216 (kha.) Avazyaka cUNi pR0 161 66. mahAvaMsa-- hindI anuvAda) 6 / 1, 16, 20, 31 100. milindapaJho (bambaI vi0 vi0 saMskaraNa) ji0 1, pR0 154 101. dIpavaMsa pR0 82 102. mahAvaMsa (hindI anuvAda) 15262 103. AdipurANa meM pratipAdita bhArata-pR0 65 104. AdipurANa 26147, 163152 105. pR0 200 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 367 lATa: lATa deza kI avasthiti avantI ke pazcima tathA vidarbha ke uttara meM batAI gaI hai| vijJoM kA abhimata hai ki isa janapada meM gujarAta aura khAnadeza sammilita the| mAhI aura mahobA ke nicale bhAga lATa deza meM sammilita the / vartamAna bhaDauMca, bar3audA, ahamadAbAda evaM kher3A ke jile lATa deza ke antargata the / 106 bhagukaccha (bhaDoMca) lATa deza kI zobhA mAnA gayA hai| vyApAra kA yaha mukhya kendra thaa| AcArya vajrabhUti kA bhI yahAM vihAra huA thA / 10 yahAM para mAmA kI lar3akI se vivAha ko anucita nahIM mAnA jAtA thA kintu mausI kI lar3akI se vivAha karanA ThIka nahIM samajhate the / 10 varSARtu meM giriyajJa10 nAmaka mahotsava va zrAvaNa zuklA pUrNimA ke dina indramaha mahotsava110 manAyA jAtA thaa| bhRgukaccha aura ujjayinI ke bIca paccIsa yojana kA antara thA / 11 isa prakAra lATa deza kA ullekha jaina granthoM me huA hai kintu usakI pRthak rUpa se gaNanA Arya dezoM meM nahIM kI gaI hai| magadha : jaina vAGamaya meM magadha kA varNana aneka sthaloM para huA hai| prastuta janapada kI sImA uttara meM gaMgA, dakSiNa meM zoNa nadI, pUrva meM aMga aura uttara meM gahana jaMgaloM taka phailI huI thii| isa prakAra dakSiNa bihAra magadha janapada ke nAma se vizruta thaa| isakI rAjadhAnI girivraja yA rAjagaha thii| mahAbhArata meM isakA nAma kITaka bhI AyA hai| vAyapurANa ke anusAra rAjagRha kITaka thaa| zaktisaMgama taMtra meM kAlezvara-kAlabhairava-vArANasI se taptakUDa-sItAkuNDa, mugera taka magadha deza mAnA hai / 112 isa taMtra ke abhimatAnusAra magadha kA dakSiNI 106. Adi purANa meM bhArata pR0 65 1.7. vyavahArabhASya 3158. 108. nizItha cUNi pIThikA 126 106. vRhatkalpabhASya 112855 110. nizIthacUrNI 166065, pR0 226 111. AvazyakacUrNI 2, pR0 160 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa bhAga kIkaTa 113 aura uttarIya bhAga magadha hai| prAcIna magadha kA vistAra pazcima meM karmanAzA nadI aura dakSiNa meM damUda nadI ke mUla srota taka hai / huyAntsaMga ke anusAra magadha janapada kI paridhi maNDalAkAra rUpa meM 833 mIla thii| isake uttara meM gaMgA, pazcima meM vArANasI, pUrva meM hiraNyaparvata aura dakSiNa meM siMhabhUmi thii| AcArya buddhaghoSa ne magadha janapada kA nAmakaraNa batalAte hue likhA hai--'bahadhA papaMcAnI'-aneka prakAra kI kiMvadantiyAM pracalita haiN| eka kiMvadantI meM batAyA gayA hai ki jaba rAjA cetiya asatya bhASaNa ke kAraNa pRthvI meM praviSTa hone lagA, taba usake sannikaTa jo vyakti khar3e the unhoMne kahA-'mA gadhaM pavisa' pathvI meM praveza na kro| dUsarI kiMvadantI ke anusAra rAjA cetiya dharatI meM praveza kara gayA to jo loga pRthvI khoda rahe the, unhoMne dekhA / taba vaha bolA-'mA gadhaM karotha' / ina anuzrutiyoM kA tathya yahI hai ki magadhA nAmaka kSatriyoM kI yaha nivAsa bhUmi thI, ataH yaha magadha ke nAma se vizruta thI / 14 ___ mahAkavi arhaddAsa ne magadha kA sajIva citra upasthita kiyA hai| usane magadha ko jambUdvIpa kA bhUSaNa mAnA hai| yahAM ke parvata vRkSAvaliyoM se suzobhita the / kala-kala chala-chala nadiyoM kI madhura jhaMkAra sunAI detI thii| saghana vRkSAvalI hone se dhUpa satAtI nahIM thii| sadA dhAnya kI khetI hotI thii| ikSu, tila, tIsI guDa, kodoM mUga, gehU~ evaM ur3ada Adi aneka prakAra ke anna utpanna hote the| magadha dhArmika, Arthika aura rAjanaitika Adi sabhI dRSTiyoM se sampanna thaa| vahAM ke nivAsI tattva carcA, svAdhyAya Adi meM tallIna rahate the / 115 112. kAlezvaraM samArabhya taptakuNDAntakaM zive / magadhAkhyo mahAdezo yAtrAyAM na hi duSyati / / -~-zaktitaMtra 37 / 10 113. dakSiNottarakrameNaiva kramAtkIkaTamAgadhau / ---vahIM0 3 / 7 / 11 114. buddhakAlIna bhAratIya bhUgola, sAhitya sammelana prayAga saMskaraNa pR0 361 115. muni suvrata kAvya, arhaddAsa racita, 1 / 22, 23 va 33 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 magadha IsA ke pUrva chaThI zatAbdI meM jaina aura bauddha zramaNoM ko pravRttiyoM kA mukhya kendra thaa| IsvI pUrva caturtha zatAbdI se pAMcavIM zatAbdI taka yaha kalA-kauzala Adi kI dRSTi se atyadhika samaddha thaa| nItinipuNa cANakya ne arthazAstra kI racanA va vAtsyAyana ne kAmasUtra kA nirmANa bhI magadha meM hI kiyA thaa| vahAM ke kuzalazAsakoM ne sthAna-sthAna para mArga nirmANa karAyA thA aura jAvA, bAli prabhati dvIpoM meM jahAjoM ke ber3e bhejakara ina dvIpoM ko basAyA thaa|116 jaina aura bauddha granthoM meM magadha kI parigaNanA solaha janapadoM meM kI gaI hai / 117 magadha, prabhAsa aura varadAma ye bhArata ke pramukha sthala the jo pUrva, pazcima aura dakSiNa meM avasthita the| bharata cakravartI kA rAjyAbhiSeka vahA~ ke jala se kiyA gayA thA / 118 anya dezavAsiyoM kI apekSA magadhavAsiyoM ko adhika buddhimAna mAnA gayA hai / ve saMketa mAtra se samajha lete the, jabaki kauzalavAsI use dekhakara, pA~cAlavAsI use AdhA sUnakara aura dakSiNa dezavAsI pUrA sUnakara hI use samajha pAte the|55 ___sAmpradAyika vidveSa se prerita hokara brAhmaNoM ne magadha ko 'pApa bhUmi' kahA hai, vahAM jAne kA bhI unhoMne niSedha kiyA hai| prAcIna tIrthamAlA meM aThArahavIM sadI ke kisI jaina yAtrI ne prastuta mAnyatA 116. dekhie jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja pR0 460 117. aMga, baMga, malaya, mAlavaya, accha, vaccha, koccha, pADha, lADha, vajji, moli (malla) kAsI, kosala, avAha, saMbhuttara / -vyAkhyAprajJapti 15 tulanA kIjie-aMga, magadha, kAsI, kosala, vajji, malla, ceti, vaMza, kuru, paMcAla, maccha, sUrasena, assaka, avaMti, gaMdhAra aura kaMboja / -aMguttaranikAya 113, pR0 197 118. (ka) sthAnAGga 3 / 142 (kha) Avazyaka cUrNI pR0 186 (ga) Avazyakaniyukti bhASya dIpikA 110 pR0 63 a0 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa para vyaMga karate hue likhA - atyanta Azcarya hai ki kAzI meM kauA bhI mara jAye to vaha sIdhA mokSa jAtA hai kintu yadi koI mAnava magadha meM mRtyu ko prApta ho to use gadhe kI yoni meM janma lenA par3egA / 120 magadhadeza kA pramukha nagara hone se rAjagRha ko magadhapura bhI kahA jAtA thA / 121 bhagavAn munisuvrata kA janma bhI magadha meM hI huA thA / 122 mahAbhArata ke yuga meM magadha ke samrAT prativAsudeva jarAsaMdha the / buddhisTa iNDiyA ke anusAra - magadha janapada vartamAna gayA aura paTanA jile ke antargata phailA huA thA / usake uttara meM gaMgA nadI, pazcima meM sona nadI, dakSiNa meM vindhyAcala parvata kA bhAga aura pUrva meM campAnado thI / 123 isakA vistAra tIna sau yojana ( 2300 mIla) thA aura isameM assI hajAra gAMva the / 124 vasudeva hiNDI ke anusAra magadhanareza aura kaliMga nareza ke bIca manamuTAva calatA rahatA thA / 125 116. vyavahArabhASya 10 / 162 tulanA karo buddhirvasati pUrveNa dAkSiNyaM dakSiNApathe / paizunyaM pazcime deze, pauruSyaM cottarApathe // - gilagita mainuskripTa oNva da vinayapiTaka iNDiyana hisTorikala kvArTarlI, 1938 pR0 416 120. kAsI vAsI kAga muui mugati lahai / magadha muo nara khara huI hai || - prAcIna tIrthamAlA, saMgraha bhAga 1 pR0 4 121. jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja pR0 461 122. muni suvrata kAvya - arhaddAsa racita, zrI jaina siddhAntabhavana ArA san 1936 I0 1 / 22, 23, va 33 123. buddhisTa iNDiyA pR0 24 124. vahIM 0 pR0 24 125. vasudeva hiNDI pR0 61-64 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 371 kaliMga: kaliMga janapada uttara meM ur3IsA se lekara dakSiNa meM Andhra yA godAvarI ke muhAne taka vistRta thaa| kAvyamImAMsA meM rAjazekhara ne dakSiNa aura pUrva ke sammilita bhapradeza ko kaliMga kahA hai| 126 aSTAdhyAyI meM pANini ne bhI kaliMga janapada kA ullekha kiyA hai| 127 bauddha sAhitya meM kaliMga kI rAjadhAnI dantapura batAI hai| dantapurI ko jagannAtha purI ke sAtha milAyA jA sakatA hai| kumbhakArajAtaka meM kaliMga deza ke rAjA kA nAma karaNDa AyA hai aura use videharAja nimi kA samakAlika kahA hai| kaliMgabodhi jAtaka ke anusAra kaliMga deza ke rAjakumAra ne madra deza ke rAjA kI lar3akI se vivAha kiyA thA / kaliMga aura baMga deza ke rAjAoM ke sAtha vaivAhika sambandha hote the / 28 kaliMga kI rAjadhAnI kaMcanapUra (bhuvanezvara) thii|129 oghaniyukti ke anusAra yaha janapada eka vyApArika kendra thA, aura yahAM ke vyApArI vyApArArtha laMkA Adi taka jAyA karate the / 130 khAravela ke samaya kaliMga janapada atyanta samRddha thaa| khAravela ne eka bahat jaina sammelana bhI bulAyA thA jisameM bhAratavarSa meM vicaraNa karate hue jaina yati, tapasvI, RSi aura vidvAna ekatrita hae the / 131 nauvIM, dazamI zatAbdI meM kaliMga meM bauddha aura vaidika prabhAva vyApta ho gayA thaa| vizeSa paricaya ke lie bhagavAna pArzva dekheM / 132 126. kAvya mImAMsA, adhyAya 17, dezavibhAga pR0 226 tathA pariziSTa 2, pR0 282 127. aSTAdhyAyI 4 / 1 / 170 128. buddhakAlIna bhAratIya bhUgola pR0 464-465 126. vasudevahiNDI, pR0 111 130. oghaniyukti TIkA 116 131. (su) kati samaNAsuvihitAnaM (nu 1) ca satadisAnaM (nu) jAtinaM tapasi isinaM saMdhiyanaM (nu 1) arahatanisIdiyA samIpe pabhAre varAkara samuthapitAhi aneka yojanAhi tAhi pa0 si0 o......" silAhi siMha patharAnisi..."phuDAya nisayAni / -kharavAla zilAlekha paM0 15 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa kurujAMgala : __thAnezvara, hisAra athavA sarasvatI-yamunA-gaMgA ke madhya kA pradeza kurujAMgala kahalAtA thaa| gaMgA-yamunA ke bIca meraTha kamiznarI kA bhUbhAga kuru janapada thA / isakI rAjadhAnI hastinApura thii| vastutaH kuru janapada aura kurujAMgala eka dUsare se mile hue the / 133 zUrasena : __ zUrasena janapada kI avasthiti mathurA ke AsapAsa thii| mathurA, gokula, vRndAvana, AgarA Adi isa janapada meM sammilita the| mahAbhArata ke anusAra dakSiNa digvijaya ke samaya sahadeva ne indraprastha se calakara sabase pahale zUrasenavAsiyoM para AkramaNa kiyA aura vijaya prApta kI thI / 134 ve yudhiSThira ke rAjasUya yajJa meM sammilita hue the / 135 jainadRSTi se zUrasenadeza kI prasiddha nagarI mathurA thii|16 grIka itihAsakAroM ne bhI zUrasena deza aura usakI mathurA nagarI kA varNana kiyA hai / 17deg zaktisaMgamatantra meM zUrasena kA vistAra uttara pUrva meM magadha aura pazcima meM vindhya taka batAyA hai| hastinApura : hastinApura kurujAMgala janapada kI rAjadhAnI thaa| bhagavAn RSabhadeva ko hastinApura ke adhipati zreyAMsa ne hI sarvaprathama AhAra dAna diyA thA / 139 mahAbhArata ke anusAra mahotra ke putra rAjA hastI ne isa nagara ko basAyA thA, ataH isakA nAma hastinApura par3A / 139 mahAbhAratakAla meM kauravoM kI rAjadhAnI bhI hastinApura meM hI 132. bhagavAna pAzva : eka samIkSAtmaka adhyayana 133. AdipurANa meM bhArata pR0 54 134. mahAbhArata, sabhAparva 31 / 1-2 135. mahAbhArata, sabhAparva 53 / 13 136. AdipurANa meM bhArata pR0 66 137. ethanika seTilamenTa in enziyanTa iNDiyA pR0 23 138. RSabhadeva : eka parizIlana pR0 101-105 136. mahAbhArata, Adiparva 6534 / 243 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 373 thii|4 abhimanyu ke putra parIkSita ko yahAM kA rAjA banAyA gayA thaa|141 vividhatIrthakalpa ke anusAra bhagavAn RSabhadeva ke putra kuru the, aura unake putra hastI the, unhoMne hastinApura basAyA thA / 142 isa nagara meM viSNukumAra muni ne bali dvArA havana kie jAne vAle sAta sau maniyoM kI rakSA kI thii| sanatkumAra, mahApadma, subhauma, aura parazurAma kA janma isI nagara meM huA thaa| isI nagara ke kArtika seTha ne munisuvrata svAmI ke pAsa saMyama liyA thA aura saudharmendra pada prApta kiyA thaa| 143 zAntinAtha, kuMthunAtha aura aranAtha ina tInoM tIrthaMkaroM aura cakravartiyoM kI janmabhUmi hone kA gaurava bhI hastinApura ko hI hai| paurANika dRSTi se isa nagara kA atyadhika mahattva rahA hai| vasudevahiNDI meM ise brahmasthala kahA gayA hai / 144 hastinApura kA dUsarA nAma gajapura aura nAgapura bhI thA / vartamAna meM hastinApura gaMgA ke dakSiNa taTa para, meraTha se bAvIsa mIla dUra para uttara pazcima koNa meM tathA dillI se 56 mIla dakSiNa-pUrva khaNDaharoM ke rUpa meM vartamAna hai| pAlI-sAhitya meM isakA nAma 'hasthipura' yA hatthinIpura AtA hai| kintu usake samIpa gaMgA hone kA koI ullekha nahIM miltaa| rAmAyaNa, mahAbhArata Adi purANoM meM isakI avasthiti gaMgA ke pAsa batAI gaI hai / 45 cedi : cedi janapada vatsa janapada ke dakSiNa meM, yamunA nadI ke sannikaTa avasthita thaa| isake pUrva meM kAzI, dakSiNa meM vindhyaparvata, pazcima 140. vahIM0 Adiparva 100 / 12 / 244 141. vahIM0 mahabhArata pra0 108 / 245 142. kurunariMdassa putto hatthI nAma rAyA hutthA / teNa hathiNAuraM nivesi| -vividha tIrthakalpa, siMghI jaina granthamAlA pra0 saM0 hastinApura kalpa pRSTha 27 143. jayavANI pR0 387-366 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa meM avantI aura uttara-pazcima meM matsya va sUrasena janapada the / madhyapradeza kA kucha bhAga aura bundelakhaNDa kA kucha hissA isa janapada ke antargata AtA hai / vibhinna kAloM meM isakI sImA parivartita hotI rahI hai | cetIyajAtaka ke anusAra isa janapada kI rAjadhAnI sotthivatI nagarI thI / nandalAla dene kA kathana hai ki sotthivatI nagarI hI mahAbhArata kI zuktimatI nagarI thI / 146 pAjiTara isa janapada ko bAMdA ke samIpa batalAte haiM / 147 DA0 rAyacaudharI kA bhI yahI mata hai / 148 bauddha sAhitya meM cedi rASTra kA vistAra se nirupaNa hai aura isake prasiddha nagaroM kA bhI kathana hai / cedi janapada se kAzI janapada jAne kA eka mArga thA, vaha bhayaMkara araNya meM se hokara jAtA thA aura mArga meM taskaroM kA bhI bhaya rahatA thA / zizupAla 'cedi' janapada kA samrAT thA / 150 AcArya jinasena ne cedi rAjya kI samRddhi kA varNana kiyA hai / 151 caMderI nagarI kA samIpastha pradeza 'cedi' janapada kahalAtA thA / 'zuktimatIyA' jaina zramaNoM kI eka zAkhA bhI rahI hai / 152 49 pallava : dakSiNa bhArata ke kucha bhAga para pallava vaMza kA zAsana pAMcavIM zatAbdI se nauvIM zatAbdI taka rahA hai / kAMcI pallava vaMza kI 144. vasudeva hiNDI pR0 165 145. bha0 pArzva : eka samIkSAtmaka adhyayana pR0 163 146. jyographIkala DikzanarI oNva enziyanTa eNDa meDivala iNDiyA pRSTha 166 147. (ka) poliTikala hisTro oNva enziyanTa iNDiyA pR0 126 (kha) sTaDIja ina iNDiyana eNTikvirIja pR0 114 148. poliTikala hisTrI oNva enziyanTa iNDiyA pR0 126 146. ( ka ) buddhakAlIna bhAratIya bhUgola pR0 427 (kha) aMguttaranikAya 3 jilda pR0 355 150. zizupAla vadha mahAkAvya, sarga 2 / 15-16-17 151. AdipurANa 29 / 55 152. kalpasUtra sUtra 2060 262, devendramuni sampAdita Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 375 rAjadhAnI thI / kAMcI ke cAroM ora kA pradeza pallava janapada kahA jAtA thaa| AcArya jinasena ne pallava ko svataMtra janapada mAnA hai / 153 rAjazekhara kI kAvyamImAMsA se bhI pallava svataMtra janapada thA, aisA siddha hotA hai / 154 kAMcI ke samIpavartI pradeza ko DA0 nemicandra zAstrI bhI svataMtra janapada mAnate haiM / 155 bhaddilapura : bhaddilapura malayadeza kI rAjadhAnI thA / isakI parigaNanA atizaya kSetroM meM kI gaI hai| muni kalyANavijaya jI ke abhimatAnusAra paTanA se dakSiNa meM lagabhaga eka sau mIla aura gayA se naiRtyadakSiNa meM aTThAIsa mIla kI dUrI para gayA jile meM avasthita haTavariyA aura dantArA gAMvoM ke pAsa prAcIna bhadilanagarI thI, jo pichale samaya meM bhAhalapUra nAma se jainoM kA eka pavitra tIrtha rahA hai|156 Avazyaka sUtra ke nirdezAnusAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ne eka cAturmAsa bhadilapura meM kiyA thaa| ____ DA0 jagadIzacandra jaina kA mantavya hai ki hajArIbAga jile meM bhadiyA nAmaka jo gAMva hai, vahI bhaddilapura thaa| yaha sthAna haMTaragaMja se chaha mIla ke phAsale para kuluhA pahAr3I ke pAsa hai / 157 pAMcAla : (paMcAla) pAMcAla prAcIna kAla meM eka samRddhizAlI janapada thaa| yaha indraprastha se tIsa yojana dUra kurukSetra ke pazcima aura uttara meM avasthita thaa| paMcAla janapada do bhAgoM meM vibhakta thA, 1 uttara paMcAla aura dakSiNa paMcAla / pANini ke anusAra-pAMcAla janapada tIna vibhAgoM meM vibhakta thA-(1) pUrvapAMcAla, (2) apara pAMcAla 153. AdipurANa 16 / 155 154. kAvya mImAMsA 17, adhyAya, deza vibhAga, tathA pariziSTa 2, pR0 26 155. AdipurANa meM bhArata pR0 60 156. zramaNa bhagavAna mahAvIra pR0 380 157. jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja pR0 471 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa aura (3) dakSiNa pAMcAla | 158 mahAbhArata ke anusAra gaMgAnadI pAMcAla ko dakSiNa aura uttara meM vibhakta karatI thI / eTA aura pharrukhAbAda ke jile dakSiNa pAMcAla ke antargata Ate the / yaha bhI jJAta hotA hai ki uttara pAMcAla ke bhI pUrva aura apara ye do vibhAga the / donoM ko rAmagaMgA vibhakta karatI thI / ahicchatrA uttarI pAMcAla tathA kAmpilya dakSiNI pAMcAla kI rAjadhAnI thI / 159 1 kAMpilyapura gaMgA ke kinAre para avasthita thA / 16deg yahIM para draupadI kA svayaMvara racA gayA thA / indra mahotsava bhI yahAM ullAsa ke sAtha manAyA jAtA thA / mAkaMdI dakSiNa pAMcAla kI dUsarI rAjadhAnI thii| yaha vyApAra kA mukhya kendra thA / samarAiccakahA meM haribhadrasUri ne isa nagarI kA varNana kiyA hai / 161 T kAnyakubja (kannauja) dakSiNa pAMcAla meM pUrva kI ora avasthita thA / ise indrapura, gAdhipura, mahodaya aura kuzasthala 162 Adi nAmoM se bhI pahacAnA jAtA thaa| sAtavIM zatAbdI se lekara dasavIM zatAbdI taka kAnyakubja uttara bhArata ke sAmrAjya kA kendra thaa| cInI yAtrI huenasAMga ke samaya samrAT harSavardhana vahAM ke rAjA the / usa samaya vaha nagara zUrasena ke antargata thA / dvimukha, jo pratyeka buddha thA, pAJcAla kA prabhAvazAlI rAjA thA / 163 prabhAvakacaritra ke anusAra pAJcAla aura lATadeza kabhI eka zAsana ke adhIna bhI rahe haiM / 164 bauddha sAhitya meM pAJcAla kA ullekha solaha mahAjanapadoM meM 158. pANinI vyAkaraNa 7 / 3 / 13 156. sTaDIja ina di jyographi oNva enziyanTa eNDa meDivala iNDiyA pRSTha 62 160. aupapAtika sUtra 36 161. samarAiccakahA - adhyAya 6 152. abhidhAnacintAmaNi 4136-40 163. uttarAdhyayana- - sukhabodhA patra 135-13 164. prabhAvaka carita pR0 24 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 377 kiyA gayA hai / 165 kintu jaina sAhitya meM varNita solaha janapadoM meM pAJcAla kA ullekha nahIM hai| kaniMghama ke abhimatAnusAra Adhunika eTA, mainapurI, pharrukhAbAda aura Asa-pAsa ke jile pAJcAla rAjya kI sImA ke antargata Ate haiN|166 matsya : matsya (alavara ke sannikaTa kA pradeza) janapada kA ullekha jaina granthoM ke atirikta mahAbhArata meM bhI AtA hai| vairATa yA virATanagara (vairATa, jayapura ke pAsa) matsya kI rAjadhAnI thaa| matsya ke rAjA virAT kI rAjadhAnI hone se yaha virATa yA vairATa kahA jAtA thaa| pAMDavoM ne eka varSa taka yahAM guptavAsa kiyA thaa| yahAM ke loga vIratA kI dRSTi se vizruta the / bauddha maThoM ke dhvaMsAvazeSa bhI yahAM upalabdha hue haiN| vairATa jayapura se bayAlIsa mIla para hai| kAMpilya : __ kAMpilya ko kaMpilA bhI kahate haiN| yahAM para terahaveM tIrthaMkara vimalanAtha kA janma, rAjyAbhiSeka aura dIkSA Adi prasaMga hue haiN| jinaprabhasUri ne kapilapura kalpa meM likhA hai-jambUdvIpa meM, dakSiNa bharata khaNDa meM, pUrva dizA meM, pAMcAla nAmaka deza meM kaMpila nAmaka nagara gaMgA ke kinAre avasthita hai| aThAravIM zatAbdI ke jaina yAtriyoM ne kaMpilA kI yAtrA karate hue likhA hai jI ho, ayodhyA thI pazcima dize, jI ho kaMpilapUra ke dAya / jI ho, vimalajanmabhUmi jANa jo, jI ho piTiyArI vahi jAya // isameM kaMpilapura nagarI ayodhyA se pazcima dizA meM hone kA cana kiyA hai| paM0 becaradAsajI kA abhimata hai-'pharrukhAbAda 165. aMguttaranikAya bhAga 1, pR0 213 166. dI enziyanTa jyogrAphI oNpha iNDiyA pR0 412, 705 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa jile meM Aye hue kAyamagaMja se uttara pazcima meM chaha mIla ke Upara kaMpilA ho, aisA lagatA hai / 16deg uparokta padya meM paTiyArI kA ullekha huA hai / kaMpilA se uttara pazcima meM 16 mAila para paTiyAlI gAMva hai| mahAbhArata meM gaMgA ke kinAre avasthita mAMkadI ke pAsa drapada kA nagara batAyA gayA hai| haththakappa : yaha grAma zatru jaya ke sannikaTa honA cAhie, kyoMki pANDavoM ne haththakappa meM sunA ki bhagavAn ariSTanemi ujjayaMta parvata para nirvANa prApta hue haiN| yaha suna pANDava haththakappa se nikala zatra jaya kI tarapha gaye / isa samaya saurASTra meM talAjA ke pAsa meM hAthapa nAma kA gAMva hai, jo zatra jaya se vizeSa dUra nahIM hai / yaha hAthapa hI haththakappa honA caahie| bhASA va nAma kI dRSTi se bhI adhika sAmya hai| guptavaMzIya prathama dharasena ke valabhI ke dAnapatra meM (I0 sa0 588) hastavatra ilAke kA ullekha huA hai| isa zilAlekha ke anuvAda meM hasta vapra ko vartamAna kA hAthapa mAnA gayA hai| 168 haththakappa aura hastavapra ina donoM zabdoM kA aprabhraMza rUpa hAthapa ho sakatA hai| devavijaya jI ne pAMDava caritra meM hatthikappa ke sthAna para hastikalpa diyA hai aura use raivataka se bAraha yojana dUra batAyA hai| mathurA: jinasenAcAryakRta mahApurANa meM likhA hai ki bhagavAn RSabhadeva ke Adeza se indra ne isa bhUtala para jina 52 dezoM kA nirmANa kiyA thA, unameM eka zUrasena deza bhI thA, jisakI rAjadhAnI mathurA thii| 169 ___sAtaveM tIrthakara supArzvanAtha aura teIsaveM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha kA vihAra bhI mathurA meM huA thA / 17 tIrthaMkara mahAvIra bhI mathurA padhAre the / antima kevalI jambUsvAmI ke tapa aura nirvANa kI 167. bhagavAn mahAvIra nI dharmakathAo-TippaNa pR0 236 168. iNDiyana ainTIkaverI vo0 6, pA0 6 166. mahApurANa parva 16, zloka 155 170. vividha tIrthakalpa meM mathurApurI kalpa--jinaprabhasUri Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 376 bhUmi hone se bhI mathurA kA mahattva rahA hai| mathurA kaI tIrthaMkaroM kI vihAra bhUmi, vividha muniyoM kI tapobhUmi, evaM aneka mahApuruSoM kI nirvANa bhUmi hai| _ jainAgamoM kI prasiddha tIna vAcanAoM meM se eka vAcanA mathurA meM hI sampanna huI thI jo mAthurIvAcanA kahalAtI hai| mathurA ke kaMkAlI TIlA kI khudAI meM jainaparamparA se saMbaMdha rakhane vAlI aneka prakAra kI mahattvapUrNa aitihAsika sAmagrI upalabdha huI hai, jisase siddha hotA hai ki mathurA ke sAtha jaina-itihAsa kA gaharA saMbaMdha rahA hai| __ bauddhadharma ke sarvAstivAdI sampradAya kI mAnyatA hai ki isa bhUtala ke mAnavasamAja ne sarvasammati se apanA jo rAjA nirvAcita kiyA thA, vaha 'mahAsammata' kahalAtA thaa| usane mathurA ke nikaTavartI bhUbhAga meM apanA prathama rAjya sthApita kiyA thA, isIlie 'vinaya piTaka' meM mathurA ko isa bhU-tala kA AdirAjya kahA gayA hai / 105 _ 'aMguttaranikAya' meM 16 mahAjanapadoM kA nAmollekha hai| unameM pahalA nAma zUrasena janapada kA hai| huenasAMga ne tatkAlIna mathurA rAjya kA kSetraphala 5000 lI (833 mIla ke lagabhaga) batAyA hai| usakI sImAoM ke sambandha meM zrI kaniMghama kA anumAna hai ki vaha pazcima meM bharatapura aura dhaulapura taka, pUrva meM jijhautI (prAcIna bundelakhaNDa rAjya) taka tathA dakSiNa meM gvAliyara taka hogii| isa prakAra usa samaya bhI mathurA eka bar3A rAjya rahA hogA / 172 vaidika paramparA meM sAMskRtika aura AdhyAtmika gaurava kI AdhAra-zilAe sAta mahApuriyAM mAnI gaI haiM 1 ayodhyA, 2 mathurA, 3 mAyA, 4 kAzI 5 kAMcI 6 avaMtikA aura 7 dvArikA / 173 padma 171. uttara pradeza meM bauddha dharma kA vikAsa pR0 30 172. aiMTa zyeMTa jyogaraphI Apha iNDiyA pR0 427-428 173. ayodhyA mathurA mAyA kAzI kAJcI avaMtikA / purI dvAravatI caiva saptaitA mokSadAyikA / / ---garuDapurANa Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa purANa meM matharA kA mahattva sarvopari mAnate hue kahA gayA hai ki yadyapi kAzI Adi sabhI puriyAM mokSadAyinI haiM, tathApi mathurApurI dhanya hai| yaha pUrI devatAoM ke lie bhI durlabha hai| 174 isI kA samarthana garga saMhitA' meM karate hue batAyA hai ki puriyoM kI rAnI kRSNapUrI matharA brajezvarI hai, tIrthezvarI hai, yajJa taponidhiyoM kI IzvarI hai, yaha mokSapradAyinI dharmapurI mathurA namaskAra yogya hai / 175 yamunA nadI : bhAratavarSa kI prAcIna pavitra nadiyoM meM yamunA kI gaNanA gaMgA ke sAtha kI gaI hai| padmapurANa meM yamunA ke AdhyAtmika svarUpa kA spaSTIkaraNa karate hue kahA hai jo sRSTi kA AdhAra hai aura jise lakSaNoM se saccidAnanda svarUpa kahA jAtA hai, upaniSadoM ne jisakA brahmarUpa se gAyana kiyA hai, vahI paramatattva sAkSAt yamunA hai / 176 mathurA mAhAtmya meM yamunA ko sAkSAt cidAnandamayI likhA hai / 14 yamunA kA udgama himAlaya ke himAcchAdita zRga baMdarapuccha (U~cAI 20, 731 phITa) se 8 mIla uttara-pazcima meM sthita kaliMda parvata hai / isI ke nAma para ise kaliMdajA athavA kAliMdI kahA jAtA hai| apane udgama se kaI mIla taka vizAla himAgAroM aura himamaMDita kaMdarAoM meM aprakaTa rUpa se bahatI huI tathA pahAr3I DhalAnoM para se bar3I tIvratApUrvaka utaratI huI isakI dhArA yamunottarI parvata (U~cAI 10, 846 phITa) se prakaTa hotI hai / 178 174. kAzyAtyo yadyapi santi puryastAsAMhu madhye mathuraiva dhnyaa| tAM purI prApya mathurAM madIyA sura durlabhAm / / __--padmapurANa 73 / 44-45 175. kAzyAdi sargAyadisaMti loke tA sA tu madhye mathuraiva dhanyA / pUrIzvarI kRSNapurI brajezvarI tIrthezvarI yajJataponidhIzvarIm / mokSapradIdharmadhuraMdharAM parAM madhorvane zrI mathurAM namAmyaham / / -garga saMhitA 33-34 176. padmapurANa, pAtAlakhaNDa, marIci sarga Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 381 yamunA kA pravAha samaya-samaya para badalatA rahA hai / prAgaitihAsika kAla meM yamunA madhuvana ke nikaTa bahatI thii| jahAM usake taTa para zatra ghna ne mathurA nagarI kI sthApanA kI thii|179 kRSNa-kAla meM yamunA kA pravAha kaTarA kezavadeva ke nikaTa thaa| 17vIM zatAbdI meM bhArata Ane vAle yUropIya vidvAna Tevaniyara ne kaTarA ke samIpa kI bhUmi ko dekhakara yaha anumAna kiyA thA ki vahAM kisI samaya yamanA kI dhArA thii| isa para zrI grAusa kA mata hai, aitihAsika kAla meM kaTarA ke samIpa yamunA ke pravAhita hone kI saMbhAvanA kama hai, kintu atyanta prAcIna kAla meM vahAM yamunA avazya thii|180 isase bhI yaha siddha hotA hai ki kRSNa-kAla meM yamunA kA pravAha kaTarA ke samIpa hI thaa| ___ zrI kaniMghama kA anumAna hai, yUnAnI lekhakoM ke samaya meM yamunA kI pradhAna dhArA yA usakI eka bar3I dhArA kaTarA kezavadeva kI pUrvI dIvAla ke nIce bahatI hogii|185 / purANoM se jJAta hotA hai prAcIna vandAvana meM yamanA govardhana ke nikaTa pravAhita hotI thI,182 jabaki isa samaya vaha govardhana se prAyaH 14 mIla dUra ho gaI hai / 183 braja : braja athavA vraja zabda saMskRta dhAtU 'vraja' se banA hai, jisakA artha 'gatizIlatA' hai / vrajanti gAvo yasminniti vrajaH-jahA~ gAyeM nitya 177. cidAnaMdamayI sAkSAt yamunA yama bhItinata / -mathurA mAhAtmya 178. braja kA sAMskRtika itihAsa pR0 31 176. (ka) vAlmIki rAmAyaNa, (uttara kANDa 7 / 8) (kha) viSNupurANa 6 / 12 / 4 180. mathurA-e-DisTrakTa memoara (tR0 sa0) pR0 126-130 181. videzI lekhakoM kA mathurA varNana (pauddAra abhinandana grantha) pR0 828 182. bhAgavata dazama skaMdha tathA skaMdhapurANa 183. braja kA sAMskRtika itihAsa pR0 32 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa calatA athavA caratI haiM, vaha sthAna bhI 'braja' kahA gayA hai| kozakAroM ne braja ke tIna artha batalAye haiM-goSTha (gAyoM kA khiraka) mArga aura vRnda (mudd)|184 inase bhI gAyoM se saMbaMdhita sthAna kA hI bodha hotA hai| vaidika saMhitAoM tathA rAmAyaNa, mahAbhArata prabhRti granthoM meM 'vraja' zabda gozAlA, go-sthAna, gocara-bhUmi ke arthoM meM prayukta huA hai / Rgveda meM yaha zabda gozAlA athavA gAyoM ke khiraka (vADA) ke artha meM AyA hai / 85 yajurveda meM gAyoM ke carane ke sthAna ko 'vraja' aura go-zAlA ko 'goSTha' kahA gayA hai / 186 zuklayajarveda meM sundara sIMgoM vAlI gAyoM ke vicaraNa-sthAna se vraja kA saMketa milatA hai|87 atharvaveda meM gozAlAoM se sambandhita pUrA sUkta hI hai|" harivaMza tathA bhAgavatAdi purANoM meM yaha zabda gopa-vastI ke artha meM prayukta huA hai / 89 skaMdha purANa meM maharSi zAMDilya ne vraja zabda kA artha 'vyApti' batalAte hue ise vyApaka brahma kA rUpa kahA hai / 190 sUradAsa Adi vraja bhASA ke bhakta-kaviyoM aura vArtAkAroM ne bhAgavatAdi purANoM ke anukaraNa para mathurA ke nikaTavartI vanya pradeza kI gopa-bastI ko vraja kahA hai / 191 aura use sarvatra mathurA, madhupurI 184. goSThAghnanivahA vrajaH -amara koza, 3 / 3 / 30 185. (ka) gavAmaya vrajaM vRdhi kRNuSva rAdho adrivaH / ---Rgveda 11107 (kha) yaM tvAM janAso abhisaMcaranti gAva uSNamiva vraja yaviSTha / -Rgveda 10 / 4 / 2 186. vrajaM gaccha goSThAna -yajurveda 1125 187. yAte dhAmAnyuzmasi gamadhye, yatra gAvo bhUri zRGgA ayAsaH / -zukla yajurveda 6 / 3 188. atharvaveda 2 / 26 / 1 186. (ka) tad vrajasthAnamadhikam zuzubhe kAnanAvRtam / -harivaMza, viSNu parva 6 / 30 (kha) vraje vasan kimakaron madhupuryAM ca kezavaH / -bhAgavata 10 / 1 / 10 160. vaiSNava khaNDa, bhAgavata mAhAtmya 1116-20 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaugolika paricaya : pariziSTa 1 383 192 yA madhuvana se pRthak batAyA hai / Ajakala mathurA nagara sahita vaha bhU-bhAga, jo kRSNa ke janma aura unakI vividha lIlAoM se sambandhita hai, vraja kahalAtA hai | bhAgavata meM 'braja' zabda kSetravAcI artha meM hI prayukta huA hai / 193 vahAM ise eka choTe grAma kI sajJA dI gaI hai / usameM pura se choTA grAma aura usase bhI choTI bastI ko vraja kahA gayA hai| 194 16vIM zatAbdI meM 'braja' pradezavAcI hokara 'vrajamaNDala' ho gayA hai aura taba isakA AkAra 84 kosa kA mAnA jAne lagA thA / 15 usa samaya mathurA nagara braja meM sammilita nahIM mAnA jAtA thA / sUradAsa Adi kaviyoM ne braja aura mathurA kA pRthak rUpa meM hI kathana kiyA hai| vartamAna meM mathurA nagara sahita mathurA jile kA adhikAMza bhAga tathA rAjasthAna ke DIga aura kAmabana ( kAmA) kA kucha bhAga, jahAM hokara braja yAtrA jAtI hai, 'vraja' kahA jAtA hai / isa samasta bhU-bhAga ke prAcIna nAma madhuvana, zUrasena, madhurA, madhupurI, mathurA aura mathurAmaMDala the tathA Adhunika nAma braja yA braja maNDala hai / yadyapi inake arthabodha evaM AkAra prakAra meM samayasamaya para antara hotA rahA hai / 11. ( ka ) vakA vidAri cale 'braja' ko hari - sUrasAgara pada saM0 1047 (kha) braja meM bAjati Aja badhAI / -- paramAnanda sAgara pada saM0 17 (ga) caurAsI vaiSNava kI vArtA, pR0 6 (gha) so alIkhAna 'braja' dekhikai bahota prasanna bhae / do sau bAvana vaiSNava kI vArtA, pra0 khaNDa pR0 266 12. Atura ratha hAMkyo madhuvana ko, 'braja' jana bhaye anAtha | - sUrasAgara pada 3611 13. zrImadbhAgavata, 101118-6 194. zithuzcakAra nighnantI puragrAmabrajAdiSu 165. Ai jure saba braja ke vAsI / DerA pare kosa caurAsI || - bhAgavata 10 / 6 / 2 -- sUrasAgara 1523, ( nA0 pra0 sabhA) Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harivaMza pariziSTa 2 jaina granthoM ke anusAra harivaMza kI utpatti isa prakAra hai : dasaveM tIrthaMkara bhagavAn zItalanAtha ke nirvANa ke pazcAt aura gyArahaveM tIrthaMkara zreyAMsanAtha ke pUrva harivaMza kI sthApanA huI / usa samaya vatsa deza meM kauzAmbI nAmaka nagarI thii| vahAM kA rAjA sumukha thA / usane eka dina vIraka nAmaka eka vyakti kI patnI vanamAlA dekhii| vanamAlA kA rUpa atyanta sUndara thaa| vaha usa para mugdha ho gyaa| usane vanamAlA ko rAjamahaloM meM bulA liyaa| patnI ke viraha meM vIraka arddha vikSipta ho gayA / vanamAlA rAjamahaloM meM Ananda krIr3A karane lgii| eka dina rAjA sumukha apanI priyA vanamAlA ke sAtha vana vihAra ko gyaa| vahAM para vIraka kI dayanIya avasthA dekhakara apane kukRtya ke lie pazcAttApa karane lagA-maiMne kitanA bhayaMkara duSkRtya kiyA hai, mere hI kAraNa vIraka kI yaha avasthA huI hai / vanamAlA ko bhI apane kRtya para pazcAtApa huaa| unhoMne usa samaya sarala aura bhadrapariNAmoM ke kAraNa mAnava ke Ayu kA baMdhana kiyaa| sahasA AkAza se vidya ta girane se donoM kA prANAnta ho gayA, aura ve harivAsa nAmaka bhogabhUmi meM yugala rUpa meM utpanna hue| 1. cauppanna mahApurisa cariyaM pR0 180 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harivaMza : pariziSTa 2 385 kucha samaya ke pazcAt vIraka bhI marakara bAla tapa ke kAraNa saudharmakalpa meM kilviSI deva bnaa| vibhaMgajJAna se dekhA ki merA zatra 'hari' apanI priyA 'hariNI ke sAtha anapavayaM Ayu se utpanna hokara Ananda krIr3A kara rahA hai| vaha Rddha hokara vicArane lagA-kyA ina duSToM ko niSThuratApUrvaka kucala kara cUrNa kara dU? merA apakAra karake bhI ye bhogabhUmi meM utpanna hue haiN| maiM isa prakAra inheM mAra nahIM sktaa| yaugalika nizcita rUpa se mara kara deva hI banate haiM, bhaviSya meM ye yahAM se marakara deva na baneM aura ye apAra duHkha bhoge aisA mujhe prayatna karanA caahie| usane apane viziSTa jJAna se dekhA--bharatakSetra meM campAnagarI kA nareza abhI-abhI kAladharma ko prApta huA hai ataH inheM vahAM pahu~cA dU kyoMki ekadina bhI AsaktipUrvaka kiyA gayA rAjya durgati kA kAraNa hai phira lambe samaya kI to bAta hI kyA hai ? deva ne apanI devazakti se hari-yUgala kI karor3a pUrva kI AyU kA eka lAkha varSa meM apavartana kiyA aura avagAhanA (zarIra kI U~cAI) ko bhI ghaTAkara 100 dhanuSa kI kara dii| deva unako uThAkara vahAM le gayA, aura nAgarikoM ko sambodhita kara kahA-Apa rAjA ke lie cintita kyoM haiM, maiM tumhAre para karuNA kara rAjA lAyA huuN| nAgarikoM ne 'hari' kA rAjyAbhiSeka kiyaa| sapta vyasana ke sevana karane ke kAraNa ve naraka gati meM utpanna he| yaugalika naraka gati meM nahIM jAte, para ve gae, isalie yaha ghaTanA jaina sAhitya meM Azcarya ke rUpa meM uTTaGkita kI gaI hai| rAjA hari kI jo santAna huI vaha harivaMza ke nAma se vizru ta huii| 2. puvvakoDIsesAuesu tesi veraM yumariUNa vAsasayasahassaM vidhAreUNa campAe rAyahANIe ikkhAgammi candakittipatthive aputta vocchiNNe nAgarayANaM rAyakaMkhiyANaM harivasisAo taM mihaNaM sAharai....... kuNati ya se divvappabhAveNa dhaNusayaM uccatta / -vasudevahiNDI khaM0 1 bhAga 2, pR0 357 25 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa hari ke chaha putra the :1 pRthvIpati, 2 mahAgiri, 3 himagiri, 4 vasugiri, 5 naragiri, 6* indrgiri| aneka rAjAoM ke pazcAt bIsaveM tIrthakara munisuvrata bhI isI vaMza meM hue| harivaMzapurANa ke anusAra yaduvaMza kA udbhava harivaMza se huA hai| bhagavAn ariSTanemi aura zrIkRSNa harivaMza meM hI utpanna hue the| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMza paricaya pariziSTa 3 bhagavAn ariSTanemi aura zrI kRSNa ke jaina va vaidika paramparA ke anusAra vaMza paricaya isa prakAra hai : cArTa 1-zvetAmbara jaina paramparA' aMdhaka vRSNi bhoga vRSNi |--samudravijaya -ariSTanemi, rathanemi, satyanemi, dRr3hanemi -akSobha -stimita -sAgara -himavAn -acala -dharaNa -pUraNa -abhicandra -zrIkRSNa -vasudeva -balarAma HG - Kawam 6 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 cArTa - 2 digambara uttarapurANa ke anusAra zUrasena zUravIra aMdhakavRSTi ( vRSNi ) 1 - samudravijaya 2 -akSobha - stimita 3 4 5 6 7 tr 8 m bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa sAgara - himavAda -acala - dhAraNa - abhinandana naravRSTi ( vRSNi) ugrasena - vasudeva - kuntI do putriyAM - mAdrI 1. jainadharma kA maulika itihAsa pR0 245 2. uttarapurANa 70 / 93 100 devasena mahAsena Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMza paricaya : pariziSTa 3 386 cArTa---3, digambara harivaMza ke anusAra yAdavavaMza paricaya narapati zUra (zauryapura) aMdhakavRSNi (aMdhakavRSNi kA parivAra) putra bhojaka vRSNi zAMtanu (inakA parivAra agale peja para dekheM) pautra 1 samudravijaya -mahAnemi, satyanemi, dRr3hanemi, bha0 ariSTanemi, sunemi, jayasena, mahIjaya, suphalgu, tejasena, maya, megha, zivacanda, gautama Adi 2 akSobhya -udbhava, ambhodhi, jaladhi, vAmadeva, dRDhavrata 3 stimita - UmimAna vasumAna, vIra, pAtAla, sthira 4 himavAn --vidyutprabha mAlyavAna, gaMdhamAdana 5 vijaya -niSkampa, akampa, bali, yuganta, kezarina, alambudha acala |-mahendra malaya, sahya, giri, zaila, naga, acala 7 dhAraNa -vAsuki, dhanaJjaya, karkoTaka, zatamukha, vizvarUpa 8 pUraNa -duSpUra, durmukha, durdaza, durdhara 6 abhicandra -candra, zazAMka, candrAbha, zazit, soma, amRtaprabha 10 vasudeva inakI santAna agale cArTa, 4 meM dekheM 1 kutI - ina donoM kA pANigrahaNa pANDurAjA se huaa| 2 mAdrI 3. harivaMzapurANa- jinasena---a0 18 jainendrasiddhAntakoza, bhAga 1 se sAbhAra uddhRta Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa cArTa naM0 4 bhojaka vRSNi kA parivAra : -kaMsa, devakI, dhara, guNadhara, yuktika, dardhara, sAgara, candra 1 ugrasena 2 mahAsena 3 devasena zAMtanu kA parivAra : -suSeNa -satyaka, vajradharmA, asaMga 1 mahAsena 2 zivi 3 svastha 4 viSada 5 anantamitra 6 viSamitra - hadika kRtidharmA / dRDhadharmA cArTa 5, harivaMzapurANa meM vasudeva kI 23 rAniyAM va unakI saMtAna rAniyAM saMtAna 1 vijayasenA |-akrUra, krUra 2 zyAmA --jvalana, agnivega 3 gaMdharvasenA -vAyuvega, amitagati, mahendragira 4 prabhAvatI -dAru, vRddhArtha, dAruka 5 nIlayazA -siMha, mataMgaja 6 somazrI -nArada, marudeva 7 mitrazrI -sumitra 8 kapilA |-kapila 6 padmAvatI -padma, padmaka 10 azvasenA -azvasena Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMza paricaya : pariziSTa 3 11 pauNDrA -pauNDra 12 ratnavatI -ratnagarbha, sugarbha 13 somadattapatrI -candrakAMta, zaziprabha 54 vegavatI -vegavAna, vAyuvega 15 madanavegA |-dRDhamuSTi, anAvRSTi, himamuSTi 16 baMdhumati -baMdhusene, siMhasena 17 priyaMgusudarI -zilAyudha 18 prabhAvatI -gAMdhAra, piMgala 16 jarA -jaratkumAra, vAhlika 20 avaMtI -samukha, durmukha, mahAratha 21 rohiNI - baladeva, sAraNa, viduratha 22 bAlacandrA -vajradaMSTra, amitaprabha 23 devakI -nRpadatta, devapAla, anIkadatta, anIkapAla zatrughna, | jitazatra, zrIkRSNa vasudeva ke putra ___ putroM kI saMtAna jaratkumAra | vasudhvaja, suvasu, bhImavarmA, kApiSTha, ajAtazatru __ zatra sena, jitAri, jitazatra Adi baladeva -unmuNDa, niSadha, prakRtiA ti, cArudatta, dhruva, pITha, zakundamana, zrIdhvaja, nandana, dhImAna, dazaratha, devananda, vidru ma, zAntanu, pRthu, zatadhanu, naradeva, mahAdhanu, romazailya zrIkRSNa -bhAnu, subhAnu, bhIma, mahAbhAnu, subhAnuka, vRhadratha, agnizikha, viSNusaMjaya, akampana, mahAsena, dhIra, gaMbhIra, udadhi, gautama, vasudharmI, prasenajita, sUrya, candravarmA, cArukRSNa, sucAru, devadatta, bharata, zaGkha, pradyumna, zamba, ityAdi 4. jainendra siddhAntakoza bhA0 1, pR0 358 se uddhRta Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa cArTa naM0-6 vaidika paramparA viSNupurANa ke anusAra" ugrasena kA vaMza ugrasena / / / / / / / / / kaMsa, nyagrodha, sunAma, AnakAhva, zaMku, sabhUmi, rASTrapAla, yuddhatuSTi, satuSTimAna cAra putriyAM-kaMsA, kaMsavatI, sutanu, aura rASTrapAlikA sutanu kA hI dUsarA nAma rAjImatI hai / cArTa naM0-7 yadu kroSTu yudhAjit devamIDhuSa devamIDhuSa aMdhaka vasudeva (10 bhAI) svaphalka citraka zrIkRSNa (8 bhAI) akrUra ariSTanemi vaidika harivaMza ke anusAra yAdava vaMza paricaya 6 raivata 2 mAdhava 7 vizvagarbha 3 satvata 8 vasu 4 bhIma 6 vasudeva 5 andhaka 10 zrIkRSNa 5. viSNupurANa 4 / 14 / 20-21 6. harivaMza parva 2, adhyAya 37, zloka 12, aura 44 tathA harivaMza, parva 2, adhyAya 38, zloka 1 se 52 taka Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaza paricaya : pariziSTa 3 mahAbhArata ke anusAra yAdava vaMza paricaya 1 yadu 5 citraratha 2 kroSTA 3 vRjinivAn 6 zUra (laghu prabha) 7 vasudeva 4 uSaMgu 8 zrIkRSNa (vAsudeva) mahAbhArata droNaparva' ke anusAra yAdava vaMza kI paramparA 1 yadu 2 .... do yA usase adhika rAjAoM kA nAmollekha nahIM huA hai / 3 devamIDha 4 zUra 6 zrIkRSNa 5 vasudeva vaidika paramparA ke purANoM meM inakI vaMzAvalI bhinna-bhinna prakAra se dI gaI hai / pUre vistAra ke lie avalokana kareM pArajITara: enzieNTa iNDiyana hisTorikala TreDIzana pR0 104 107 jarAsaMdha ke putra kAlayavana' 2 sahadeva" 3 dramasena 4 druma 5 jala 6 citraketu 7 dhanurdhara 8 mahIjaya bhAnu 10 kAJcanaratha 11 durdhara 22 gaMdhamAdana 13 siMhAMka 14 citramAlI 15 mahIpAla 16 vRhaddhvaja 17 suvIra 18 AdityanAga 16 satyasatva 20 sudarzana 7. mahAbhArata anuzAsana parva a0 147, zloka 27-32 8. mahAbhArata droNaparva a0 144 zloka 6-7 6. triSaSTi ke anusAra jo agni meM jalakara marA / 10. jise ne magadha kA caturtha hissA rAjya diyA thA / kRSNa 363. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 21 dhanapAla 22 zatAnIka 23 mahAzukra 24 mahAvasu 25 vIrAkhya 26 gaGgadatta 27 pravara 28 pArthiva 26 citrAGgada 30 vasugiri 31 zrImAn 32 siMhakaTi 33 sphuTa 34 meghanAda 35 mahAnAda 36 siMhanAda 37 vasudhvaja 38 vajranAbha 36 mahAbAhu 40 jitazatru 41 purandara 42 ajita 43 ajitazatru 44 devAnanda 45 zatadruta 46 mandara 47 himavAn 48 vidyatketu 46 mAlI 50 karkoTaka 51 hRSIkeza 52 devadatta 53 dhanaMjaya 54 sagara bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa 55 svarNabAhu 56 madyavAn 57 acyuta 58 durjaya 56 durmukha 60 vAsuki 61 kambala 62 triziras 63 dhAraNa 64 mAlyavAn 65 saMbhava 66 mahApadma 67 mahAnAga 68 mahAsena 66 mahAjaya 70 vAsava 71 varuNa 72 zatAnIka 73 bhAskara 74 garutmAn 75 veNudA 76 vAsuvega 77 zaziprabha 78 varuNa 76 AdityadharmA viSNusvAsa 81 sahasradik 80 82 ketumAlI 83 mahAmAlI 84 candradeva 85 vRhadbali 86 sahasrarazmi 87 arciSmAn ( jaina granthoM ke anusAra ) Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koza pariziSTa 4 aMga-tIrthaMkara dvArA upadiSTa aura gaNadhara dvArA grathita zruta / akalpanIya-sadoSa, agrAhya akevalI-chadmastha, kevalajJAna ke pUrva kI avasthA / aghAtI karma-AtmA ke jJAna Adi svAbhAvika guNoM kA ghAta na karane vAle karma / ve cAra haiM--vedanIya, AyuSya nAma aura gotra / acitta-nirjIva padArtha acelaka-alpavastra yA vastrarahita aNuvrata-hiMsA, asatya, steya, abrahmacarya aura parigraha kA ekadezIya tyAga / aTThama tapa-tIna dina kA upavAsa / aticAra-vrata bhaMga ke lie sAmagrI ekatrita karanA yA eka deza se vrata kA khaNDana krnaa| atizaya-asAdhAraNa vizeSatAoM se bhI atyadhika vishisstttaa| anagAra--- (apavAda rahita grahaNa kI huI vrataryA) / gRharahita sAdhu adhyvsaay-vicaar| anazana-yAvajjIvana yA parimita kAla ke lie tIna yA cAra prakAra ke AhAra kA tyAga karanA / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa antarAya karma- jo karma udaya meM Ane para prApta hone vAle lAbha Adi meM bAdhA upasthita karate haiM apavartana - karmoM kI sthiti evaM anubhAga - phalanimittaka zakti meM hAni / abhigama - zramaNa ke sthAna meM praviSTa hote hI zrAvaka dvArA AcaraNa karane yogya pAMca viSaya haiM - ( 1 ) sacitta dravyoM kA tyAga ( 2 ) acitta dravyoM kI maryAdA karanA, (3) uttarAsaMga karanA, (4) sAdhu dRSTigocara hote hI karabaddha honA / (5) mana ko ekAgra karanA / abhigraha - pratijJA vizeSa arihanta - rAga-dveSa rUpa zatruoM ko parAjita karane vAle sazarIra 366 paramAtmA / avadhijJAna - indriya aura mana kI sahAyatA ke binA kevala AtmA ke dvArA rUpI dravyoM ko jAnanA / avasarpiNI kAla - kAlacakra kA vaha vibhAga jisameM prANiyoM ke saMhanana aura saMsthAna kramazaH hIna hote jAte haiN| Ayu aura avagAhanA kama hotI jAtI hai / utthAna, karma, bala, vIrya, puruSAkAra tathA parAkrama kA hrAsa hotA hai / isa samaya meM pudgaloM ke varNa, gaMdha, rasa aura sparza bhI hIna hote jAte haiM / zubha bhAva ghaTate haiM aura azubha bhAva bar3hate haiM / isake cha: vibhAga haiM - 1 suSamasuSama, 2 suSama, 3 suSama-duSama, 4 duHSama- suSama, 5 duHSama, aura 6 duHSamaduHSama / asaMkhya pradezI - vastu ke avibhAjya aMza ko pradeza kahate haiM / jisameM aise pradezoM kI saMkhyA asaMkhya ho, vaha asaMkhyapradezI kahalAtA hai / pratyeka jIva asaMkhya pradezI hotA hai / AgAra dharma - gRhasthadharma (apavAda sahita svIkRta vrata caryA) AtApanA - grISmaM zIta Adi se zarIra ko tApita karanA / ArA- kAla vibhAga ArtadhyAna -- priya ke viyoga aura apriya ke saMyoga meM ciMtita rahanA / AzAtanA -- gurujanoM para mithyA AkSepa karanA, unakI avajJA karanA / Azrava - karma ko AkarSita karane vAle Atma-pariNAma / karmoM ke Agamana kA dvAra utsarpiNI - kAlacakra kA vaha vibhAga, jisameM prANiyoM ke saMhanana aura saMsthAna kramazaH adhikAdhika zubha hote jAte haiM, Ayu aura avagAhanA bar3hatI jAtI hai tathA utthAna, karma, bala, vIrya, puruSAkAra aura parAkrama kI vRddhi Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASi zabda-koza : pariziSTa 4 hotI jAtI hai / isa samaya meM prANiyoM kI taraha pudgaloM ke varNa, gandha, rasa aura sparza bhI kramaza: zubha hote jAte haiN| udIraNA-niyata samaya ke pahale hI karmoM kA prayatnapUrvaka udaya meM laanaa| upayoga-cetanA kA vyApAra vizeSa-jJAna aura darzana / upAMga-aMgoM ke viSaya ko spaSTa karane vAle zrutakevalI yA pUrvadhara AcAryoM dvArA race gaye Agama / eka ahorAtra pratimA-- sAdhu dvArA cauvihAra SaSTophvAsa meM grAma ke bAhara pralambabhuja hokara kAyotsarga karanA / eka rAtri pratimA- sAdhu dvArA eka cauvihAra aSTama bhakta meM jinamudrA (donoM pairoM ke bIca cAra aMgula kA antara rakhate hue sama avasthA meM khar3e rahanA) pralamba bAhu, animiSa nayana, eka pudgala-niruddha dRSTi aura kucha jhuke hue vadana se eka rAta taka grAmAdi ke bAhara kAyotsarga karanA / viziSTa saMhanana, dhRti, mahAsatva se yukta bhAvitAtmA guru dvArA anujJAta hokara hI prastuta pratimA ko svIkAra kara sakatA hai| ekAvalI tapa-vizeSa anukrama se kiyA jAne vAlA eka prakAra kA tapa / isa tapa kA krama yaMtra ke anusAra calatA hai| eka paripATI meM eka varSa, do mahIne aura do dina kA samaya lagatA hai| isameM cAra paripATI hotI haiM / kula samaya cAra varSa, ATha mahIne aura do dina lagatA hai| prathama paripATI meM vikRti kA varjana Avazyaka nahIM hotA / dUsarI meM vikRti varjana, tIsarI meM lepa tyAga aura cauthI meM AyaMbila Avazyaka hotA hai| eka hajAra ATha lakSaNoM ke dhAraka-tIrthaMkara ke zarIra meM arthAt hAtha, paira, vakSasthala tathA deha ke anya avayavoM meM sUrya, candra, zrIvatsa svastika, zaMkha, cakra, gadA, dhvajA Adi zubha cihna hote haiN| ina vividha cihnoM kI saMkhyA 1008 kahI gaI hai| auddezika - paribrAjaka, zramaNa ninantha Adi ko dene ke uddezya se banAyA gayA bhojana, vastra athavA makAna Adi / autpattikI buddhi-adRSTa, azruta va anAlocita padArthoM ko sahasA grahaNa kara lene vAlI buddhi / karma-AtmA kI sat evaM asat pravRttiyoM ke dvArA AkRSTa evaM karma rUpa meM pariNata hone vAle pudgala vizeSa / kalpa-vidhi, maryAdA, AcAra / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa kutrikApaNa -- tInoM lokoM ke sabhI prakAra ke padArtha jahAM para prApta hote hoM use kutrikApaNa kahate haiM / isa dukAna kI vizeSatA yaha hai ki jisa vastu kA mUlya sAdhAraNa vyakti se pAMca rupayA liyA jAtA hai, ibbha- zreSThI Adi se usI kA mUlya eka hajAra rupayA aura cakravartI Adi se eka lAkha rupayA liyA jAtA hai| dukAnadAra kisI vyaMtara vizeSa ko apane adhIna kara letA hai / vahI unakI vyavasthA karatA hai| kitanoM kA yaha bhI abhimata hai ki ye dukAneM vaNika rahita hotI haiM / vyantara hI ina dukAnoM ko calAte haiM / 368 karma nirjarA - karmoM ko naSTa karane kA prakAra / karbaTa -- choTI dIvAra se pariveSTita zahara / karma udIraNA- jo karma sAmAnyataH bhaviSya meM phala dene vAle haiM unheM tapAdi dvArA usI samaya udaya meM phalonmukha kara jhAr3a denA / kalA - jaina zAstroM meM puruSoM ke lie bahattara aura striyoM ke lie 64 batAI gaI haiM / dekhie, RSabhadeva eka parizIlana kA pariziSTa - 1-2 kaSAya - krodha, mAna, mAyA, aura lobha / kumAravAsa - kuMvara rUpa meM rahanA / kevalajJAna - kevaladarzana - jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya ina cAra ghanaghAtI karmoM kA kSaya hone para samasta padArthoM ke bhUta, bhaviSyat evaM vartamAnakAla ke paryAyoM ko hastAmalakavat jAnanA, kevalajJAna hai / isI taraha ukta paryAyoM ko ukta rUpa se dekhane kI zakti kA prakaTa honA 'kevala darzana' hai / kevala kA artha advitIya hai / jo advitIya kevalajJAna aura kevaladarzana ke dhAraka hote haiM, ve kevalI, jina, arhat arihaMta, sarvajJa sarvajJadarzI Adi kahalAte haiM / kautuka - maMgala-rAtri meM Aye hue duHsvapnoM ke phala ke nivAraNa hetu tathA zubha zakuna ke lie candana Adi sugandhita dravyoM kA tilaka Adi karanA kautuka hai / sarasoM dahI Adi mAMgalika vastuoM kA prayoga maMgala hai | kSIrasamudra - jambUdvIpa ko AveSTita karane vAlA pA~cavAM samudra, jisameM dIkSA grahaNa ke samaya tIrthaMkaroM ke lucita - keza indra dvArA visarjita kiye jAte haiM / khAdima --- mevA Adi khAdya padArtha kheDa -- jisa gA~va ke cAroM ora dhUlI kA prAkAra ho / athavA nadI aura parvatoM se veSTita nagara | Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koza : pariziSTa 4 366 gaccha-zramaNoM kA samudAya, athavA eka AcArya kA parivAra gati-eka yoni ko chor3akara dUsarI yoni meM jAnA / gaNa--samAna AcAra vyavahAra vAle sAdhuoM kA samUha gaNadhara-lokottara jJAna-darzana Adi guNoM ke gaNa ko dhAraNa karane vAle, tIrthaMkaroM ke pradhAna ziSya, jo unakI vANI sUtra rUpa meM saMkalita karate haiN| gAthApati- gRhapati-vizAla Rddhisampanna parivAra kA svaamii| vaha vyakti jisake yahAM para kRSi aura vyavasAya ye donoM kArya hote haiN| guNaratna saMvatsara tapa-jisa tapa se vizeSa nirjarA hotI hai / yA jisa tapa meM nirjarA rUpa vizeSa ratnoM se vArSika samaya bItatA hai / isa krama meM tapodina eka varSa se kucha adhika hote haiM, ataH vaha saMvatsara kahalAtA hai / isake krama meM prathama mAsa meM ekAntara upavAsa, dvitIya mAsa meM belA, isa prakAra kramazaH bar3hate hue solaha mAsa meM solaha-solaha kA tapa kiyA jAtA hai / tapaH kAla meM dina meM utkuTakAsana se sUryAbhimukha hokara AtApanA lI jAtI hai, aura rAtri meM vIrAsana se vastra rahita rahA jAtA hai / tapa meM 23 mAsa 7 dina lagate haiM aura isa avadhi meM 73 dina pAraNe ke hote haiN| gyAraha aMga-aMga sUtra gyAraha haiM jinake nAma isa prakAra haiM (1) AcArAMga, (2) sUtrakRtAGga (3) sthAnAGga (4) samavAyAGga, (5) bhagavatI, (6) jJAtAdharma kathA (7) upAsaka dazAMga, (8) antakRtdazAMga, (8) anuttaropapAtika, (10) praznavyAkaraNa, (11) vipAka / gocarI-jaina zramaNoM kA aneka gharoM se vidhivat AhAra gaveSaNa bhikSATana, maadhukrii| gotrakarma-jisa karma ke udaya se jIva uccanIca zabdoM se abhihita kiyA jAya / jAti, kula, bala, rUpa, tapasyA, zruta, lAbha, aizvarya prabhRti kA ahaMkAra na karanA, ucca gotra karma ke baMdha kA nimitta banatA hai aura inakA ahaMkAra karane se nIca gotra karma baMdha hotA hai| ghAtIkarma-jaina dRSTi se saMsAra paribhramaNa kA hetu karma hai / mithyAtva, avrata, pramAda, kaSAya, aura yoga ke nimitta se jaba Atma-pradezoM meM kampana hotA hai taba jisa kSetra meM Atma-pradeza hote haiM, usI pradeza meM rahe hue anantAnanta karmayogya (kArmaNa jAti ke) pudgala Atma-pradezoM ke sAtha dUdhapAnIvat sambandhita ho jAte haiM / una pudgaloM ko karma kahA jAtA hai / karma ke ghAtI aura aghAtI ye do bheda haiN| AtmA ke jJAna Adi svAbhAvika guNoM Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..// bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa kA ghAta karane vAle karma ghAtI kahalAte haiM / ve jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya, cAra haiM / caturgati - naraka, tiryaMca, manuSya aura devagati / caturdazapUrva -- utpAda, agrAyaNIya, vIryapravAda asti nAstipravAda, jJAnapravAda, satyapravAda, Atma-pravAda, karmapravAda, pratyAkhyAna pravAda, vidyA pravAda, avadhyapUrva, prANAyupravAda, kriyA vizAla, lokabindusAra ye caudaha pUrva dRSTivAda nAmaka bArahaveM aMga ke antargata haiM / caturaMginI senA -- hAthI, ghor3e, ratha aura paidaloM kI senA / caturtha bhakta - - upavAsa, cAra prakAra ke AhAra kA tyAga / catuSka- catvara - jahAM para cAra mArga milate hoM / cAraNa Rddhidhara - jaMghAcAraNa va vidyAcAraNa munirAja / jaMghAcAraNa labdhi - yaha labdhi aSTama tapa karane vAle muni ko prApta hotI hai / jaMghA se sambandhita kisI eka vyApAra se tiryak dizA kI eka hI uDAna meM vaha terahaveM rucakavara dvIpa taka pahu~ca sakatA hai / puna: lauTatA huA vaha eka kadama AThaveM nandIzvara dvIpa para rakhakara dUsare kadama meM jambUdvIpa ke usI sthAna para pahu~ca sakatA hai jahA~ se vaha calA thA / yadi vaha uDAna Urdhva dizA kI ora ho to eka hI chalAMga meM vaha meru parvata ke pANDuka udyAna taka pahu~ca sakatA hai / aura puna: lauTate samaya eka kadama nandanavana meM rakhakara dUsare kadama meM jahAM se calA thA vahAM pahu~ca sakatA hai / vidyAcAraNa labdhi - yaha divya zakti SaSThabhakta (belA) tapa karane vAle bhikSu ko prApta ho sakatI hai| zruta vihita ISat upaSTambha se do ur3Ana meM AThaveM nandIzvara dvIpa taka pahu~cA jA sakatA hai / prathama ur3Ana meM mAnuSottara parvata taka jAyA jA sakatA hai / punaH lauTate samaya eka hI uDAna meM mUla sthAna para AyA jA sakatA hai / isI prakAra Urdhva dizA meM do ur3Ana meM meru taka aura punaH lauTate samaya eka hI ur3Ana meM prasthAna-sthAna taka pahu~cA jA sakatA hai / cAritra - Atma-vizuddhi ke lie kiyA jAne vAlA samyak AcaraNa cyavana-maraNa, devagati kA AyuSya pUrNa kara anya gati meM jAnA / cyavakara - cyuta hokara, devaloka se nikalakara / jaina sAhitya meM yaha zabda una AtmAoM ke lie prayukta hotA hai jo deva AyuSya pUrNa kara mAnavAdi anya yoni meM janma dhAraNa karatI haiM / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koza : pariziSTa 4 401 caubIsI-avasarpiNI aura utsarpiNI kAla meM hone vAle caubIsa tIrthaMkara / cha?-(SaSTa) do dina kA upavAsa; belaa| chadmastha-ghAtIkarma ke udaya ko chadma kahate haiM / isa avasthA meM sthita AtmA chadmastha kahalAtI hai / jahAM taka kevalajJAna kI upalabdhi nahIM hotI hai vahAM taka vaha chadmastha kahalAtI hai / jAtismaraNa jJAna-pUrvajanma kI smati karAne vAlA jJAna / isa jJAna ke bala se vyakti eka se lekara nau pUrva-janmoM ko jAna sakatA hai| eka mAnyatA ke anusAra nau sau bhava bhI jAna sakatA hai| jina-rAga-dveSa rUpa zatruoM ko jItane vAlI AtmA / (arhat tIrthaMkara Adi isake aneka paryAya haiM / ) ___ jinakalpika gaccha se pRthak hokara utkRSTa cAritra-sAdhanA ke lie prayatnazIla sAdhaka / usakA AcAra jina-tIrthaMkaroM ke AcAra ke samAna kaThora hotA hai, ataH ise jinakalpa kahA jAtA hai| isameM sAdhaka jaMgala Adi ekAnta zAnta sthAna meM akelA rahatA hai / roga Adi hone para usake upazamana ke lie prayatna nahIM karatA / zIta, grISma Adi prAkRtika kaSToM se vicalita nahIM hotA / deva, mAnava aura tiryaMca Adi ke upasargoM se bhayabhIta hokara apanA mArga nahIM badalatA / abhigrahapUrvaka bhikSA letA hai aura aharniza dhyAna tathA kAyotsarga meM lIna rahatA hai / yaha sAdhanA vizeSa saMhananayukta sAdhaka ke dvArA viziSTa jJAnasampanna hone ke anantara hI kI jA sakatI hai| jinamArga-vItarAga dvArA prarupita dharma jJAna-jAnanA sAmAnya-vizeSAtmaka padArtha ke sAmAnya dharmoM ko gauNa kara kevala vizeSa dharmoM ko grahaNa krnaa| jJAnAvaraNIya-AtmA ke jJAna guNa ko AcchAdita karane vAlA karma / tattva-hArda, padArtha / tIrthakara-tIrtha kA pravartana karane vAle Apta puruSa / tIrthakara nAmakarma-jisa nAma karma ke udaya se jIva tIrthakara rUpa meM utpanna hotA hai| tIrtha-jisase saMsAra samudratirA jA sake / tIrthaMkaroM kA upadeza, unako dhAraNa karane vAle gaNadhara va jJAna, darzana, cAritra ko dhAraNa karane vAle sAdhu, sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha saMgha ko bhI tIrtha kahA jAtA hai / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa darzana--sAmAnya vizeSAtmaka padArtha ke vizeSa dharmoM ko gauNakara kevala sAmAnya dharmo ko grahaNa karanA / darzana kA dUsarA artha philosaphI hai / dazAha-samudravijaya, Adi dasa yAdavoM ko dazAha kahA jAtA hai| unake samUha ko dazArha cakra bhI kahA jAtA hai / dikkumAriyAM-tIrthaMkaroM kA prasUti karma karane vAlI deviyAM / inakI saMkhyA 56 hai / inake AvAsa vibhinna hote haiM / ATha adholoka meM, ATha Urdhvaloka meM-meru parvata para, ATha pUrva rucakAdri para, ATha dakSiNa rucakA dri para, ATha pazcima rucakAdri para ATha uttara rucakAdri para, cAra vidizA ke rucaka parvata para, aura cAra rucaka dvIpa para rahatI haiM / devAnupriya-Adara va snehapUrNa sambodhana / devadUSyavastra-deva dvArA pradatta vastra / dvAdazAMgI-tIrthaMkaroM kI vANI kA gaNadharoM dvArA grantha rUpa meM hone vAlA saMkalana aMga kahalAtA hai / ve saMkhyA meM bAraha hote haiM, ataH vaha sampUrNa saMkalana dvAdazAGgI kahalAtA hai / puruSa ke zarIra meM jaise do paira, do jaMghAe~, do Uru, do gAtrArddha (pArzva) do bAhu evaM gardana aura eka mastaka hotA hai usI prakAra zruta puruSa ke bhI bAraha aMga haiM / unake nAma isa prakAra haiM ---1 AcArAMga, 2 sUtrakRtAGga 3 sthAnAGga 4 samavAyAGga, 5 vivAha prajJapti, 6 jJAtA dharma kathAMga 7 upAsaka dazAMga, 8 antakRtadazA 6 anuttaropapAtika, 10 praznavyAkaraNa 11 vipAka, 12 dRSTivAda / dharmayAna-dhArmika kAryoM ke lie prayukta kiyA jAne vAlA vAhana / naraka-adholoka ke ve sthAna jahAM ghora-pApAcaraNa karane vAle jIva apane pApoM kA phala bhogane ke lie utpanna hote haiM / naraka sAta haiM (1) ratnaprabhA-ratnoM kI sI AbhA se yukta / (2) zarkarAprabhA- bhAle barachI Adi se bhI adhika tIkSNa kaMkaroM se paripUrNa / (3) vAlukAprabhA-bhaDabhUje kI bhAr3a kI uSNa bAlU se bhI adhika uSNa bAlU / (4) paMkaprabhA-rakta mAMsa aura mavAda jaise kIcar3a se vyApta / (5) dhUmaprabhA----rAI, mirca ke dhue se bhI adhika khAre dhue se paripUrNa / (6) tamaHprabhA-ghora aMdhakAra se paripUrNa (7) mahAtamaHprabhA-ghorAtighora aMdhakAra se paripUrNa Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa : pariziSTa 4 403 nikAcita-gADha, jina karmoM kA phala baMdha ke anusAra nizcita hI bhogA jAtA hai| nidAna-phalaprApti kI AkAMkSA-yaha eka prakAra kA zalya hai| rAjA devatA, Adi kI Rddhi ko dekhakara yA sunakara mana meM yaha adhyavasAya karanA ki mere dvArA AcIrNa brahmacarya, tapa Adi anuSThAnoM ke phalasvarUpa mujhe bhI ye RddhiyAM prApta hoN| nirjarA--karma-mala kA eka deza se kSaya honaa| nau yojana-3 . kosa / cAra kosa kA eka yojana hotA hai| paMca muSTika lucana---mastaka ko pA~ca bhAgoM meM vibhakta kara hAthoM se bAloM ko ukhaadd'naa| pA~ca divya-tIrthaMkara yA viziSTa mahApuruSoM ke dvArA AhAra grahaNa karane ke samaya prakaTa hone vAlI pA~ca vibhUtiyA~ / 1 vividha ratna, 2 vastra, 3 evaM phUloM kI varSA, 4 gaMndhodaka varSA, 5 devatAoM ke dvArA divya ghoSa / parISaha - sAdhu jIvana meM hone vAle vividha prakAra ke zArIrika kaSTa paryAya-padArthoM kA badalatA huA rUpa / palyopama-eka dina se sAta dina kI Ayu vAle uttara kuru meM utpanna hue yaugalikoM ke kezoM ke asaMkhya khaNDa kara eka yojana pramANa gaharA, lambA va caur3A kuA ThasAThasa bharA jAya / vaha itanA dabAdabAkara bharA jAe ki jisase use agni jalA na sake / pAnI andara praveza na kara sake aura cakravartI kI sampUrNa senA bhI usa para se gujara jAya to bhI jo aMza mAtra bhI lacaka na jAya / sau-sau varSa ke pazcAt usa kue meM se eka-eka keza-khaNDa nikAlA jAya / jitane samaya meM vaha kuA khAlI hotA hai, utane samaya ko palyopama kahate haiN| pAdopagamana-anazana kA vaha prakAra, jisameM zramaNoM dvArA dUsaroM kI sevA kA aura svayaM kI ceSTAoM kA tyAga kara pAdapa-vRkSa kI kaTI huI DAlI kI taraha nizceSTa hokara rhnaa| jisameM cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga hotA hai / yaha nirhArima aura anierima rUpa se do prakAra kA hai| (1) nirhArima-jo sAdhu upAzraya meM pAdopagamana anazana karate haiM, mRtyUparAnta unake zava ko agni saMskAra ke lie upAzraya se bAhara lAyA jAtA hai ataH vaha deha tyAga nirhArima kahalAtA hai / nirhAra kA artha haibAhara nikaalnaa| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa (2) anirhArima-jo sAdhu araNya meM ho pAdapopagamapUrvaka dehatyAga karate haiM, unakA zava saMskAra ke lie kahIM para bhI bAhara nahIM le jAyA jAtA, ataH vaha deha-tyAga anirhArima kahalAtA hai| pApa-azubha kRtya / upacAra se pApa ke kAraNa bhI pApa kahalAte haiN| pauSadha-eka ahorAtra ke lie cAroM prakAra ke AhAra aura pApa pUrNa, pravRttiyoM kA tyAga krnaa| pratyAkhyAna--tyAga krnaa| prAyazcitta-sAdhanA meM lage hue dUSaNa kI vizuddhi ke lie hRdaya se pazcAttApa karanA / usake dasa prakAra haiM : (1) AlocanA- lage hue doSa guru yA ratnAdhika ke samakSa yathAvat nivedana krnaa| (2) pratikramaNa--azubha yoga se zubha yoga meM AnA; lage hue doSoM ke lie sAdhaka dvArA pazcAttApa karate hue kahanA, merA pApa mithyA ho / (3) tadubhaya- AlocanA aura pratikramaNa donoM / (4) viveka-anajAna meM AdhAkarma Adi doSa se yukta AhAra A jAya to jJAta hote hI use upabhoga meM na lekara tyAga denA / (5) kAyotsarga--ekAgra hokara zarIra kI mamatA kA tyAga krnaa| (6) tapa-anazana Adi bAraha prakAra kI tapazcaryA / (7) cheda dIkSA paryAya ko kama karanA / isa prAyazcitta ke anusAra jitanA samaya kama kiyA jAtA hai usa avadhi meM dIkSita choTe sAdhu dIkSA paryAya meM usa doSI sAdhu se bar3e evaM vandanIya ho jAte haiN| (8) mUla-mUlavrata bhaMga hone para punardIkSA (8) anavasthApya tapa vizeSa ke pazcAt punardIkSA / (10) pAraJcitaka-saMgha-bahiSkRta sAdhu dvArA eka avadhi vizeSa taka sAdhu-veza parivartita kara jana-jana ke bIca apanI AtmanindA krnaa| prItidAna-zubha saMvAda lAne vAle karmakara ko diyA jAne vAlA dAna / pratilAbha-lAbhAnvita karanA, baharAnA pauSadhazAlA-dharma-dhyAna evaM poSadha karane kA sthAna vizeSa / baMdha-AtmA ke sAtha karma pudgaloM kA ghaniSTa sambandha / baladeva-vAsudeva ke jyeSTha vimAtR bandhu / haraeka utsarpiNo avasarpiNI kAla meM nau-nau hote haiM / kRSNa ke bhrAtA baladeva nauveM baladeva the, inakA nAma balarAma thA / baladeva kI mAtA cAra svapna dekhatI hai vAsudeva kI mRtyu ke Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koza : pariziSTa 4 405 pazcAt dIkSA lekara ghora tapasyA karake Atma-sAdhanA karate haiN| kucha baladeva mokSagAmI hote haiM, para ye kRSNa ke bhrAtA baladeva svarga meM gaye / belA-do dina kA upavAsa, SaSThabhakta / brahmaloka-pA~cavAM svarga bhakta pratyAkhyAna-jIvana paryanta tIna va cAra prakAra ke AhAra kA tyAga krnaa| bhavya-mokSa prApti kI yogyatA vAlA jIva / / matijJAna-indriya aura mana kI sahAyatA se utpanna hone vAlA jJAna / manaH paryava-manovargaNA ke anusAra mAnasika avasthAoM kA jJAna / mahApratimA-sAdhu ke abhigraha vizeSa ko mahApratimA kahate haiN| pratimA 12 prakAra kI haiN| bArahavIM pratimA eka rAtri kI hotI hai| jisameM zamazAna Adi meM jAkara ekAgrabhAva se Atmacintana karanA hotA hai / mAsakhamaNa-eka mahIne kA upavAsa / mANDalika rAjA-eka maNDala kA adhipati rAjA / mAnasika bhAva-manogata vicAra mukta-sampUrNa karma kSaya kara janmamaraNa se rahita honA / meruparvata kI calikA-jambUdvIpa ke madhya bhAga meM eka lAkha yojana samunnata va svarNa kAntimaya yaha parvata hai| isI parvata para cAlIsa yojana kI coTI hai / isI parvata para bhadrazAla, nandana, saumanasa, aura pANDuka nAmaka cAra vana haiM / bhadrazAla vana dharatI kI barAbarI para parvata ko ghere hue hai / pA~ca sau yojana Upara nandanavana hai, jahAM krIDA karane ke lie devatA bhI AyA karate haiM / bAsaTha hajAra pA~ca sau yojana Upara saumanasa vana hai / cUlikA ke cAroM ora phailA huA pANDuka vana hai / usI vana meM svarNamaya cAra zilAe~ haiM jina para tIrthaMkaroM ke janma mahotsava hote haiM / mokSa-sarvathA karma-kSaya ke anantara AtmA kA apane svarUpa meM adhiSThAna / yoga-mana, vacana aura kAyA kI pravRtti / yojana- cAra koza / rajoharaNa-jaina zramaNoM kA upakaraNa vizeSa jo bhUmi Adi pramArjana ke kAma meM AtA hai| labdhi-tapazcaryA Adi se prApta hone vAlI viziSTa zakti / labdhidhara-viziSTa zaktisampanna Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa lezyA-yoga vargaNA ke antargata pudgaloM kI sahAyatA se hone vAlA Atma-pariNAma / loka-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kAla, pudgala aura jIva kI avasthiti jahAM ho vaha AkAzakhaNDa / lokAntika-pA~caveM brahmadevaloka meM chaha pratara haiM / makAnoM meM jaise maMjila hotI hai vaise hI svargoM meM pratara hote haiM / tIsare ariSTa pratara ke pAsa dakSiNa dizA meM trasanADI ke bhItara cAra dizAoM meM aura cAra vidizAoM meM ATha kRSNa rAjiyAM haiM / laukAntika devoM ke vahAM nau vimAna haiN| ATha vimAna ATha kRSNa rAjiyoM meM haiM / aura eka madhyabhAga meM hai / unake nAma isa prakAra haiM :- (1) arcI, (2) acimAla, (3) vairAcana, (4) prabhaMkara (5) candrAbha, (6) sUryAbha, (7) zukrAbha, (8) supratiSTha (8) riSTAbha (mdhyvrtii)| ekabhavAvatArI hone ke kAraNa ye lokAntika kahalAte haiM / viSaya-vAsanA se ye prAyaH mukta rahate haiM / ataH inheM devarSi bhI kahate haiN| prAcIna paramparA ke anusAra tIrthaMkaroM ke dIkSA ke samaya ye udbodhana dene hetu Ate haiN| varSIdAna-tIrthaMkaroM dvArA eka varSa taka pratidina diyA jAne vAlA dAna / vAsudeva---pUrvabhava meM kiye gaye nidAna ke anusAra naraka yA svarga se Akara vAsudeva ke rUpa meM avatarita hote haiN| pratyeka avasarpiNI-utsarpiNI kAla meM ye nau-nau hote haiM / unake garbha meM Ane para mAtA sAta svapna dekhatI hai / zarIra kA varNa kRSNa hotA hai / bharatakSetra ke tIna khaNDoM ke adhipati hote haiM / prativAsudeva ko mArakara hI trikhaNDAdhipati hote haiN| inake sAta ratna hote haiM- (1) sudarzana cakra, (2) amogha khaDga, (3) kaumodakI gadA (4) dhanuSya amoghabANa, (5) garuDadhvajaratha, (6) puSpamAlA, (7) kaustubhamaNi / vibhaMga jJAna-indriya aura mana kI sahAyatA ke vinA kevala AtmA ke dvArA rUpIdravyoM ko jAnanA avadhijJAna hai| mithyAtvI kA yahI jJAna vibhaMga kahalAtA hai| virAdhaka-grahaNa kiye hue vratoM kI ArAdhanA nahIM karane vAlA, yA viparIta AcaraNa karane vAlA athavA apane duSkRtyoM kA prAyazcitta karane ke pUrva hI mRtyu ko prApta ho jAne vaalaa| vaimAnika-devoM kA eka prakAra vaiyAvRtti-AcArya, upAdhyAya, zaikSa, glAna, tapasvI, sthavira sAmika, kula, gaNa, aura saMgha kI AhAra Adi se sevA karanA / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koza : pariziSTa 4 407 vaizravaNa-kubera zayyAtara-sAdhu jisake makAna meM rahate haiM, vaha zayyAtara kahalAtA hai / zalya-jisase pIr3A ho / vaha tIna prakAra kA hai| (1) mAyA zalya-kapaTa bhAva rkhnaa| (2) nidAnazalya-rAjA yA devatA Adi kI Rddhi ko nihAra kara mana meM isa prakAra dRr3ha nizcaya karanA ki mujhe bhI mere tapa japa kA phala ho to isa prakAra kI RddhiyAM prApta hoN| (3) mithyA darzana zalya -- viparIta zraddhA kA honaa| zikSAvrata - punaH puna: sevana karane yogya abhyAsa pradhAna vrata, ve cAra haiM(1) sAmAyika vrata, (2) dezAvakAzika vrata, (3) pauSadhopavAsavrata, (4) atithi saMvibhAga vrata / zukladhyAna-nirmala praNidhAna utkRSTa samAdhi avasthA / isake cAra prakAra hai---(1) pRthaktva vitarka savicAra, (2) ekatva vitarka avicAra (3) sUkSma kriyA pratipati (4) samucchinnakriyAnivRtti / zeSakAla-varSA-cAturmAsa ke atirikta kA samaya / zailezI avasthA-caudahaveM guNasthAna meM jaba mana, vacana, aura kAya yoga kA nirodha ho jAtA hai taba use zailezI avasthA kahate haiM / isameM dhyAna kI parAkASThA ke kAraNa meru sadRza niSprakampatA va nizcalatA AtI hai| zrutajJAna- zabda saMketa ke AdhAra para hone vAlA jJAna / zrutabhakti-zrutajJAna kA anavadyapracAra prasAra tathA usake prati hone vAlI jana-aruci ko dUra karanA / saMgha---gaNa ke samudAya ko saMgha kahate haiN| saMthArA-antima samaya meM AhAra Adi kA parityAga krnaa| saMlekhanA-zArIrika tathA mAnasika ekAgratA se kaSAya Adi kA zamana karate hue tapasyA krnaa| saMvara-karma bandha karane vAle Atma pariNAmoM kA nirodha ! saMsthAna-zarIra kA AkAza / samacaturasra--puruSa jaba sukhAsana (pAlathIM lagAkara) se baiThatA hai to usake donoM ghuTanoM kA aura donoM bAhumUla-skaMdhoM kA antara (dAyAM ghuTanA bAyAM skaMdha, bAyAM ghuTanA dAyAM skaMdha) ina cAroM kA barAbara antara rahe vaha samucaturasra saMsthAna kahalAtA hai / bhagavatI sUtra kI TIkA meM abhayadeva ne likhA hai---jo AkAra sAmudrika Adi lakSaNa zAstroM ke anusAra sarvathA Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa yogya ho vaha samacaturasra kahalAtA hai / tIrthaka ra cakravartI vAsudeva aura baladeva kA yahI saMsthAna hotA hai| saMhanana- zarIra kI asthiyoM kA baMdhana / samaya-kAla kA sUkSmatama avibhAjya aMza / samavasaraNa- tIrthaMkara pariSad athavA vaha sthAna jahAM para tIrthaMkara kA upadeza hotA hai| samAcArI-sAdhuoM ko avazya karaNIya kriyAeM va vyavahAra / samAdhimaraNa-zruta aura cAritra meM sthita rahate hue nirmoha bhAva se mRtyu / arthAt rAga dvaSa se rahita hokara samabhAva pUrvaka paNDita maraNa / samiti-saMyama ke anukUla pravRtti ko samiti kahate haiM / ve pA~ca haiM (1) IryA-ahiMsA ke pAlana ke nimitta yuga parimANa bhUmi ko dekhate hue tathA svAdhyAya va indriyoM ke viSayoM kA varjana karate hue clnaa| (2) bhASA-bhASA-doSoM kA parihAra karate hue pApa rahita evaM satya, hita, mita aura asaMdigdha vacana bolnaa| (3) eSaNA-gaveSaNA, grahaNa aura gnAsa sambandhI eSaNA ke doSoM kA parihAra karate hue AhAra pAnI Adi audhika upadhi aura zayyA, pATa aupagrahika upadhi kA anveSaNa krnaa| (4) AdAna nikSepa-vastra, pAtra, prabhRti upakaraNoM ko sAvadhAnIpUrvaka lenA va rkhnaa| (5) utsaga-mala-mUtra, khela, thUka, kapha, Adi kA vidhi pUrvaka pUrvadRSTa evaM pramAjita nirjIva bhUmi para visarjana krnaa| samyaktva--yathArtha tattva zraddhA samyaktvI-yathArtha tattva zraddhA se sampanna sAgaropama-palyopama kI dasa koTAkoTI se eka sAgaropama hotA hai / palyopama dekheN| upamAkAla vizeSa / sAvadya-pApasahita siddha-karmoM kA nirmUla nAza kara janma-maraNa se mukta huI aatmaa| siddhi-sarva karmoM ke kSaya se prApta hone vAlI avasthA, carama lakSya kI prApti / sthavira - vRddha sthavira tIna prakAra ke hote haiM-1 pravrajyAsthavira-jinheM pravrajita hue bIsa varSa ho gaye hoM, 2 vayasthavira-jinakA vaya sATha varSa kA ho gayA ho (3) zruta sthavira-jinhoMne sthAnAGga samavAyAMga Adi kA vidhivat jJAna prApta kiyA ho| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta grantha meM prayukta grantha sUcI pariziSTa 5 antakRddazAMga -AcArya zrI hastImala jI ma0 antagar3a dazA -jaina saMskRti rakSaka saMgha, sailAnA aSTAdhyAyI ___-pANinI, atIta kA anAvaraNa -muni zrI nathamala jI ariSTanemi carita ~ zrI ratnaprabha sUri ariSTanemi carita -zrI vijaya gaNI arhat ariSTanemi aura vAsudeva kRSNa -zrI canda rAmapurIyA, atharvaveda amayasvAmI caritra -muni ratnasUri racita anu0 bhAnucandravijaya amara koSa --nirNaya sAgara presa, bambaI abhidhAna rAjendra koSa, bhAga 7, -rAjendra sUri, ratalAma abhidhAna cintAmaNi (koSa) -hemacandrAcArya racita aMguttara nikAya -saM0 bhikSu jagadIza kAzyapa, nAlandA annalsa Apha dI bhaNDArakara ricarsa insTITyUTa patrikA -jilda 23 ariSTanemi -dhIrajalAla TokarazI zAha Avazyaka niyukti -AcArya bhadrabAhu Avazyaka niyukti-mala yagirivRtti sahita -Agamodaya 0 bambaI Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa uttarAdhyayana Avazyaka cUNi jinadAsa gaNI -RSabhadeva kesarImala saMsthA, ratalAma AcArAMga --prasiddhavaktA saubhAgyamala jI ma0 Adi purANa -AcArya jinasena, bhAratIya jJAnapITha kAzI Adi purANa meM pratipAdita bhArata -nemicandra jaina, varNI granthamAlA vArANasI Avazyaka niyukti dIpikA -mANikyazekhara, sUrata isibhAsiyaM -zrI sudharmA jJAna mandira, kAndAvADI bambaI iNDiyana hisTorikala kvArTI iNDiyana enTokverI, san 1925, saplimeNTa iNDiyA ajaDiskrAibDa ina arlI TekTsa oNpha buddhijma eNDa jainijma uttarapurANa -AcArya guNabhadra, bhAratIya jJAnapITha kAzI -zve0 terApaMthI mahAsabhA, kalakattA 1 uttarAdhyayana : eka samIkSAtmaka adhyayana - muni nathamala jI uttarAdhyayana vRhadvatti -vetAlavAdI zAnti sUri uttarAdhyayana sukhabodhA vRtti uttarapradeza meM bauddha dharma kA vikAsa -pro0 kRSNadatta vAjapeyI upadezamAlAprakaraNa (puSpamAlA)- maladhArI hemacandra prakAzaka-RSabhadevajI ___ kezarImala, saMsthA indaura RSabhadeva : eka parizIlana -devendra muni, sanmati jJAnapITha AgarA Rgveda aitareya brAhmaNa aitareya AraNyaka arIyana -cinoka AvRtti ethanika seTilamenTa in enziyanTa iNDiyA aiMTarayeMTa jyAgaraphI Apha iNDiyA aupapAtika sUtra oghaniyukti, zrImatI vRtti sahita, dvi0 bhadrabAhu pra0 Agamodaya samiti kalpasUtra -AgamaprabhAkara muni puNya vijayajI sampAdita kalpasUtra -devendra muni sampAdita, zrI amara jaina Agama zodha saMsthAna, gar3ha sivAnA kalpasUtra kalpa subodhikA TIkA --upAdhyAya vinaya vijaya jI Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta grantha meM prayukta gnantha sUcI : pariziSTa 5 411 kalpasUtra-kalpalatA TIkA -samaya sundarajI kalpasUtra-kalpasUtrArtha prabodhinI -rAjendra sUri kAlaka kathA saMgraha kathAkoSa prakaraNa -jinezvara sUri kathA saritsAgara : bhUmikA --DA0 vAsudeva zaraNa agravAla kaThopaniSad kaNha carita -devendrasUri kumArapAla paDiboha -somaprabha sUri kRSNAvatAra (bhAga 4), -kanhaiyAlAla mANikalAla muzI kRSNa carita -cintAmaNi vinAyaka veda kalyANa kA kRSNAGka -gItApresa gorakhapura kauTilya arthazAstra kAvyamImAMsA khAravela zilAlekha khUba kavitAvalI -pUjya khUbacandajI ma0, sanmati jJAnapITha AgarA garur3a purANa gargasaMhitA gajeTiyara oNpha AgarA gayasukumAla rAsa gItA rahasya -bAlagaMgAdhara tilaka gilagita mainuskripTa oNva da vinayapiTaka gItA -gItA presa gorakhapura cauppanna mahApurisa cariyaM -AcArya zIlAGga coppanna mahApuruSonAM carito anuvAda -A0 hemasAgara cAra tIrthaMkara -paM0 sukhalAla jI saMghavI caurAsI vaiSNava vArtA chAndogyopaniSad jAtaka kathA -bhadanta Ananda kausalyAyana jaina sAhitya kA itihAsa pUrva : pIThikA -50 kailAzacandra jI jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja -DA. jagadIzacandra jaina jaina sAhitya aura itihAsa -nAthUrAma premI, hindIgrantha ratnAkara, bambaI jambUdvIpa prajJapti (saTIka) Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 ..... bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa jAtaka (prathama khaNDa) -IzAnacandra ghoSa jAtaka mAnacitra -bhadanta Ananda kauzalyAyana jyogrAphikala eNDa ikonaoNmika sTaDIja ina dI mahAbhArata janarala A~pha rAyala eziyATika sosAiTI bhAga 1 jyAgaraiphikala DikzanarI Ava aiMzeMTa aiMDa miDivala iNDiyA -nandalAla de racita (lyujAka aiDa kampanI, landana) jAtaka pAli (tripiTaka) ___-bhikSu jagadIza kAzyapa, jayavANI -AcArya jayamala jI ma0, sanmati jJAnapITha AgarA jaina darzana aura saMskRti pariSada zodhapatra -jaina zve0 terApaMthI ___mahAsabhA-kalakattA jinavANI (patrikA) -samyag jJAna pracAraka maNDala, jayapura javAhara kiraNAvalI - AcArya zrI javAharalAla jI ma0 DikzanarI Ava pAlI prApara nemsa, 2 bhAga, -jI0 pI0 malAlazekhara sampAdita (landana) taittirIyAraNyaka thAvaccAputra rAsa ----muni jIvarAja jI theragAthA --(hindI anuvAda) a0 bhikSa dharmaratna ema0 e ___ mahAbodhisabhA sAranAtha, banArasa therIgAthA -(hindI anuvAda) a0 bharatasiMha upAdhyAya sastAsAhitya maMDala, dillI therIgAthA -bambaI vizva vidyAlaya saskaraNa dazAzrutaskaMdha -AtmArAma jI mahArAja, dIghanikAya ~nAlandA mahAvihAra se dau sau bAvana vaiSNava kI vArtA dvisaMdhAna yA rAghavapANDavIya mahAkAvya -dhanaJjaya devI bhAgavata darabAra -~-anakacandra bhAyAlAla no lekha dI enziyanTa jyogrAphI oNpha INDiyA dazavaikAlika nandIsUtra -zrI puNyavijaya jI ma. sampAdita nandIsUtra -zrI hastImala jI ma0 nandIsUtra -malayagirivRtti, Agamodaya samiti Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta grantha meM prayukta grantha sUcI : pariziSTa 5 nemavANI -(nemicandra jI ma0) paM0 pravara puSkara muni jI ma0 sampAdita neminAtha caritra -vijayasena sUri neminAtha ane rAjula -vaidyakavi durlabhazyAmadhruva, (gujarAtI) neminAtha caritra -saMkalita-upAdhyAya kItirAja, muniharSavijaya viracita neminAtha caritra -harisena neminAtha caritra -tilakAcArya neminirvANa kAvya -vAgbhaTTa neminAtha rAsa -sumati gaNI neminAha cariu -dvi0 haribhadra sUri; lAlabhAI dalapatabhAI ___ bhAratIya saMskRti vidyAmandira ahamadAbAda-6 neminAtha carita -paM0 kAzInAtha jaina nema-rAjula (gujarAto) -jayA bahana ThAkora nArada purANa nizItha cUNi -upA0 amara muni saM0, sanmati jJAnapITha AgarA nemiraMgaratnAkara chaMda -kavi lAvaNyasamaya racita, DA0 zivalAla asalapurA, lA0 da0 bhA0 vi0 ahamadAbAda-6 nemicarita -vikrama kavi racita, jaina grantha ratmAkara kAryAlaya bambaI niriyAvalikA pAlI-iMgliza-DikzanarI -rIsa DeviDsa tathA vilIyama sTeDa sampAdita (pAlI Teksa sosAiTI, laMdana) pANDava purANa --zubhacandrAcArya, solApura se prabhAsa purANa prajJApanA -puNya vijaya jI dvArA sampAdita pravacana sAroddhAra -nemicandasUri, pra0 devacanda lAlabhAI phaMDa prAcIna tIrthamAlA saMgraha -AcArya vijayadharmasUri sampAdita pANDava caritra (mahAkAvyam) - maladhArI devaprabhasUri viracita -~mesarsa e0 ema0 eNDa kampanI pAlItANA (saurASTra) pANDava caritra -anuvAdaka bhImasiMha mANeka, san 1978 pradyumna caritam -mahAsenAcArya viracitam, mANikacanda digambara jaina granthamAlA samiti bambaI pradyumna caritra -upAdhyAya ratnacandragaNI, bhASAMtara Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa cAritra-vijaya, jaina patra Aphisa bambaI pradyumna caritra mahAkAvyam -zAnticandra upAdhyAya, antevAsI ratnacandra gaNI bi0 bi0 mahAzamAnAM maNDalI pANDava caritra mahAkAvyam -zubhavardhanagaNI viracita bAlAbhAI mUlacanda ahamadAbAda prabhAvaka caritra -prabhAcandra prazna vyAkaraNa prAkRta sAhitya kA itihAsa -DA0 jagadIza canda jaina, caukhambA vidyAbhavana vArANasI 1 pANDava purANa -bhaTTAraka zrI bhUSaNa pAlI sAhitya kA itihAsa -bharatasiMha upAdhyAya poddAra abhinandana grantha paramAnanda sAgara premAvatAra -jayabhikkhu, gurjara grantha ratna kAryAlaya ahamadAbAda pANDava yazorasAyana -marudhara kesarI mizrImalajI ma0 AcArya raghunAtha jJAna bhaNDAra, sojata siTI poliTikala hisTrI oNva enziyaMTa iNDiyA bauddha dharma darzana -AcArya narendra deva buddhakAlIna bhAratIya bhUgola buddhiSTa iNDiyA vRhatkalpa bhASya vRtti -AtmAnanda jaina sabhA bhAvanagara brahmavaivarta purANa brahmANDa purANa bauddhAyana sUtra bhagavAn pArzvaH eka samIkSAtmaka adhyayana -devendra muni zAstrI bhagavAn zrI neminAtha -le0 rAjahaMsa bhava-bhAvanA -maladhArI hemacandrasUri pra0 RSabhadeva kezaromala jI jainazvetAmbara saMsthA ratalAma bhagavatI sUtra -paM0 vIraputra sampAdita saMskRti rakSaka saMgha, sailAnA bhagavatI sUtra -paM0 becaradAsa dozI sampAdita bhAratIya saMskRti aura ahiMsA -dharmAnanda kosAmbI bharatezvara bAhubalI vRtti -devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAraka phaMDa Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta grantha meM prayukta grantha sUcI : pariziSTa 5 bhagavAn mahAvIra nI dharma kathAoM bhaviSyapurANa bhAratIya itihAsa kI rUparekhA bhagavAna neminAtha aura puruSottama zrIkRSNa di0 bhAratIya vAG maya meM rAdha bhAgavata mAhAtmya mahAbhArata mahAbhArata kathA mahAbhArata majjhimanikAya mahAvaMza milinda paNho munisuvrata kAvya muni hajArImala smRti grantha rAdhAvallabha sampradAya rAdhikopaniSada muni marudhara kesarI abhinandana grantha mathurA mAhAtmya mokSamArga prakAza mathurA mahAbhArata yajurveda vaiSNavijma- zaivijma rAmAyaNa loka prakAza laMkAvatAra sUtra laghu triSaSTizalA kApuruSacaritra 415 - paM0 becaradAsa dozI gujarAta vidyApITha ahamadAbAda - (sacitra) mahAvIra priMTiMga presa, lAhaura - cakravartI rAjagopAlAcArya, sastA sAhitya maNDala dillI - paM0 jayacandra vidyAlaMkAra - divAkara cauthAlajI ma0, divya jyoti kAryAlaya vyAvara - paM0 baladeva upAdhyAya - (hindI anuvAda) bhadanta Ananda kauzalyAyana - bambaI vizvavidyAlaya saMskaraNa - gItApresa gorakhapura - pAlI prakAzana maNDala nAlandA vihAra --arhaddAsa - mu0 ha0 smRti prakAzana vyAvara ( rAjasthAna ) -vyAvara, rAjasthAna paM0 ToDaramalajI - e DisTrakTa memoara - zrI zuklacanda jI ma0 - siddhAnta aura sAhitya - Agamodaya samiti -- meghavijaya, pra0 paM0 maphatalAla javeracanda khetarapAlanI pola ahamadAvAda DA0 bhaNDArakara Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi aura zrIkRSNa vizeSAvazyaka bhASya -- yazovijaya granthamAlA vividha tIrthakalpa -AcArya jinaprabha sUri saM0 jinavijaya gaNI vasudeva hiNDI (1-2) -saMghadAsagaNI, puNyavijaya jI dvArA sampAdita __ AtmAnanda sabhA bhAvanagara vasudeva hiNDI anu0 DA0 bhogIlAla sANDesarA vAyu purANa vyavahAra sUtra sabhASya --saM0 muni mANeka, vakIla trikamadAsa agaracanda vAsudeva zrIkRSNa ane jaina sAhitya -pro0 hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA vraja kA sAMskRtika itihAsa -prabhudayAla mittala vipAka sUtra -pUjya ghAsIlAla jI ma0 vRhatkalpa bhASya vRtti -muni puNyavijaya jI sampAdita vAlmikI rAmAyaNa samavAyAGga -muni kanhaiyAlAla 'kamala' sampAdita sUradAsa -AcArya rAmacandra zukla sAMkhya kArikA -Izvaracandra caukhambA vidyAbhavana kAzI sAmaveda skandha purANa sUtrakRtAGga vRtti -AcArya zIlAGka saMskRta jaina sAhitya no itihAsa --bhAga-1-2, pro0 hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA sUra sAgara -nAgarI pracAriNI sabhA sUra aura unakA sAhitya -DA0 haravaMzalAla zarmA saurASTra nuitihAsa -zambhuprasAda haraprasAda desAI suttanipAta kI bhUmikA -dharma rakSita samavAyAGga -jainadharma pracAraka sabhA bhAvanagara suttAgame -dharmopadeSTA phUlacanda jI ma0 smitha arlo hisTI oNva iNDiyA sTaDIja ina iNDiyana eNTikvirIja saMskRta sAhitya kA itihAsa -vAcaspati gairolA sTaDIja ina dI jyographI oNva enziyanTa eNDa meDivala iNDiyA sumaMgalavilAsinI Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta grantha meM prayukta grantha sUcI : pariziSTa 5 samarAicca kahA zivapurANa zizupAlavadha mahAkAvyam -~-~-mahAkavi mAgha, caukhambA vidyAbhavana vArANasI zatapathabrAhmaNa zakti taMtra zatrujaya mahAtmya zukla yajurveda hindI sAhitya meM rAdhA --dvArakAprasAda hindI sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa -DA0 rAmakumAra varmA harivaMzapurANa bhAga-1-2 -jinasenAcArya mANikacanda digambara jaina granthamAlA bambaI harivaMzapurANa -bhAratIya jJAnapITha kAzI harivaMzapurANa (vaidika) hindu milana mandira (patrikA) -sUrata harivaMzapurANa --bhaTTAraka sakalakIrti hisTrI oNva dharmazAstra triSaSTizalAkApuruSacaritra (mUla) -AcArya hemacandra triSaSTizalAkApuruSacaritra -(gujarAtI anu0) jaina dharma pracAraka sabhA bhAvanagara jJAtA sUtra zramaNa bhagavAna mahAvIra -paM0 kalyANa vijayagaNI zrImadbhagavad gItA 27 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka kI mahattvapUrNa kRtiyAM pariziSTa 6 | 1 RSabhadevaH eka parizIlana (zodha prabandha) mUlya 3)00 ru0 2 dharma aura darzana (nibandha) mUlya 4)00 ru0 donoM ke prakAzaka-sanmati jJAnapITha, lohAmaMDI AgarA-2 3 bhagavAn pArzvaH eka samIkSAtmaka adhyayana __(zodha prabandha) mUlya 5)00 ru0 prakAzaka-paM0 muni zrImala prakAzana ___jaina sAdhanA sadanaH 256 nAnApeTha pUnA-2 4 sAhitya aura saMskRti nibandha) mUlya 10)00 ru0 prakAzaka-bhAratIya vidyA prakAzana ____o0 boksa 108-kacaur3I galI, vArANasI-1 5 cintana kI cA~danI (udbodhaka cintanasUtra) mUlya 3)00 ru0 6 anubhUti ke Aloka meM (maulika cintana sUtra) mUlya 4)00 ru. donoM ke prakAzaka- zrI tAraka guru jaina granthAlaya, padarADA (rAja.) 7 saMskRti ke aMcala meM (nibandha) mUlya 1)50 ru0 prakAzaka-samyak jJAna pracAraka maMDala; jodhapura 8 kalpa sUtra mUlya : rAjasaMskaraNa 20, ru0 sAdhAraNa0 16) prakAzaka- zrI amara jaina Agama zodha saMsthAna gar3ha sivAnA, jilA bAr3amera (rAjasthAna) Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka kI mahattvapUrNa kRtiyA~ : pariziSTa 6 416 6 anubhava ratna kaNikA (gujarAtI; cintana sUtra) mUlya 2) ru0 sanmati sAhitya prakAzana va sthAnakavAsI jaina saMgha upAzrayalena ghATakopara bambaI-84 10 cintana kI cAMdanI (gujarAtI bhASA meM) prakAzaka-lakSmI pustaka bhaMDAra, gAMdhI mArga (ahamadAbAda) 11 phUla aura parAga (kahAniyA~) mUlya 1)50 ru0 12 khilatI kaliyA~: muskarAte phUla (laghu rupaka) mUlya 3)50 ru0 13 bhagavAn ariSTanemi aura karmayogI zrIkRSNaH eka anuzIlana mUlya 10) ru. 14 bolate citra (zikSAprada aitihAsika kahAniyAM) mUlya 1)50 ru0 15 buddhi ke camatkAra mUlya 1)50 ru. 16 pratidhvani . (vicArottejaka rUpaka) 3)50 ru0 sabhI pustakoM ke prakAzaka zrI tAraka guru jaina granthAlaya, padarAr3A (udayapura, rAja0) sampAdita 17 jindagI kI muskAna (pravacana saMgraha) mUlya 1)40 ru0 18 jindagI kI lahareM , , mUlya 2)50 ru0 16 sAdhanA kA rAjamArga , mUlya 2)50 ru0 20 rAmarAja (rAjasthAnI pravacana) mUlya 1)00 ru. 21 minakha paNA rau mola (rAja pravacana) mUlya 1)00 ru0 sabhI pustakoM ke prakAzaka- samyak jJAna pracAraka maMDala, jodhapura 22 oMkAra : eka anucintana mUlya 1)00 ru0 23 nemavANI (kavivara paM0 nemicanda jI ma0 kI ___kavitAoM kA saMkalana) mUlya 2)50 ru0 prakAzaka-zrI tAraka guru jaina granthAlaya, padarAr3A udayapura, rAja0 24 jindagI no Ananda (gujarAtI pravacana) mUlya0 3)25 ru0 25 jIvana no jhaMkAra // mUlya 4)75 ru0 26 saphala jIvana mUlya 3)75 ru0 27 svAdhyAya ___ mUlya 0)50 ru0 28 dharma ane saMskRti (gujarAtI nibandha mUlya 4)00 ru0 prakAzaka-lakSmI pustaka bhaNDAra gAMdhI mArga, ahamadAbAda ---1 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIghra prakAzita hone vAle grantha 26 kalpasUtra (gujarAtI saMskaraNa) 30 vicAra razmiyA~ 31 cintana ke kSaNa 32 mahAvIra jIvana darzana 33 mahAvIra sAdhanA darzana 34 mahAvIra tattva darzana 35 sAMskRtika saundarya 36 Agama maMthana 37 antagaDadazA sUtra 38 anekAntavAda : eka mImAMsA 36 saMskRti rA sura 40 avidhyA motI 41 jaina loka kathAe~ (nau bhAga) 42 jaina dharma : eka paricaya 43 jJAtA sUtra : eka paricaya 44 mahAsatI sohanakuvara jI : vyaktitva aura kRtitva muni zrI ke sabhI prakAzana isa pate para prApta ho skeNge| zrIlakSmI pustaka bhaNDAra gAMdhI mArga, ahamadAbAda-1 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi patra azuddha zuddha catanya zatra zatru vadika vaidika 20 12 caitanya 43 25 46 16 anagadeva anaMgadeva 52 14 prastitha prasthita 156 6 mpadA sampadA 156 7 100066 zramaNopAsaka 166000 zramaNopAsaka 156 8 300036 zramaNopAsikAeM 336000 zramaNopAsikAeM 158 7 kalpasUtra 100066 zramaNopAsaka 166000 zramaNopAsaka 158 8 kalpasUtra 300036 zramaNopAsikAe 336000 zramaNopAsikA 165 10 meM dubArA neminAha cariu kA ullekha ho gayA hai / 177 8 vAdesuva vAsudeva 181 13 kRSNa pANigrahaNa kRSNa ke pANigrahaNa 262 14 gajA 264 18 yaddha 266 26 zreyaskara inake atirikta bhI kucha fphsa tathA TAipa Adi kaTiMga hone se azuddhiyAM raha gaI haiM unheM vijJa sudhAra leM / hemacandra ke nAma ke pUrva malladhArI chapA hai vahAM maladhAro pddh'eN| 181 rAjA zrayaskara Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka pari ca yaH janma : vikrama saMvat 1989 kArtika kRSNA trayodazI ko rAjasthAna kI vIrabhUmi evaM prakRti kI suramya sthalI udayapura meN| dIkSA : paramaviduSI mahAsatI svargIya zrI sohana kuMvara jI mahArAja ke sadupadeza se pUrva saMskAroM kA jAgaraNa tathA madhura pravaktA rAjasthAna kesarI zrI puSkaramunijI mahArAja ke zrI caraNoM meM bhAgavaMto dIkSA vi0 saM0 1967 phAlguna zuklA tRtIyA ko| zikSA : gurucaraNoM meM rahakara vinayapUrvaka zra tA rAdhana ! prAkRta, saMskRta, hindI, gujarAtI kAvya, nyAya, dazana. vyAkaraNa Adi kA adhyayana ! Agamo kA gambhIra anuzIlana / ruci : lekhana : itihAsa evaM saMskRti se sambandhita granthoM kA tulanAtmaka dRSTi se anuzIlana / zodha lekha, nibandha, gadya, rUpaka, kahAnI evaM cintana sUtra Adi kA lekhn| sasandabha anu zIlanAtmaka caritra granthoM kA aalekhn| viziSTa kRtiyA~ : RSabhadeva : eka parizIlana, dharma aura darzana, kalpasUtra (vivecana) bhagavAna pArzva, bhagavAna ariSTanemi aura karmayogI zrIkRSNa : anbhUti ke Aloka meM, citana ko cA~danI saMskRti aura sAhitya Adi lagabhaga 30 pustakoM kA prnnyn| antaraMga : madhura milana sAra! sadA prasanna mukha ! sarala va prazAMta mAnasa evaM guru-bhakti pravINa vinamra svabhAva ! ekaniSTha bhAva se zrutasevA meM sNlgn| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka kI mahatvapUrNa kRtiyA~ bhagavAna pArzva eka samIkSAtmaka adhyayana bhagavAna ariSTanemi aura karmayogI zrIkRSNa khilatI kaliyA~ muskarAte phUla RSabhadeva : eka parizIlana oMkAra : eka anucintana anubhUti ke Aloka meM sAhitya aura saMskRti anubhavaratna kaNikA sAdhanA kA rAjamArga minakha paNAro mola jindagI kI muskAna buddhi ke camatkAra saMskRti ke aMcala meM cintana kI cA~danI jindagI kI lahareM phala aura parAga bolate citra dharma aura darzana nema vANI pratidhvani rAma rAja kalpasUtra GOVER