Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મેાતીચંદ કાપડિયા ગ્રંથમાળા ગ્રંથાંક-૫
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી
[ પાઠાંતર, શબ્દાર્થ, અર્થ, શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિષ્કૃત ટખાના આધુનિક ભાષામાં અવતરણ તથા વિવેચન સહિત ]
લેખક
સ્વ. માતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડિયા બી. એ., એલએલ. બી., સોલિસિટર અને નોટરી પબ્લિક
સંપાદક
રતિલાલ દીપચંદ્ર દેસાઈ
સગીર તેન વિધાલા
not
પ્રકાશક
શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય
ઑગસ્ટ ક્રાંતિ માગ મુંબઈ-૪૦૦૦૩૬
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી માતીચ≠ કાપડિયા ગ્રંથમાળા ગ્રંથાંક-પ
શ્રી આનંદઘન ચોવીશી
[ પાઠાંતર, શબ્દાર્થ, અર્થ, શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિષ્કૃત માના આધુનિક ભાષામાં અવતરણ તથા વિવેચન સહિત ]
લેખક
સ્વ. મોતીચ`દ ગિરધરલાલ કાપડિયા ખી. એ., એલએલ. બી., સોલિસિટર અને નોટરી પબ્લિક
સંપાદક રતિલાલ દીપચંદ્ન દેસાઈ
મહાવીર જૈન વિધાલય,
પ્રકાશક
શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય
ઑગસ્ટ ક્રાંતિ માગ મુંબઈ-૪૦૦૦૩૬
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક: જયંતીલાલ રતનચંદ શાહ જગજીવન પોપટલાલ શાહ ડે. રમણલાલ ચીમનલાલ શાહ
મંત્રીઓ . શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય ઑગસ્ટ ક્રાંતિ માર્ગ મુંબઈ-૪૦૦૦૩૬
પહેલી આવૃત્તિ --- વિ. સં. ૨૦૨૬; શ્રાવણ વીરનિર્વાણ સંવત ૨૪૯૬ ઈ. સ. ૧૯૭૦ : ઑગસ્ટ દ્વિતીય આવૃત્તિ વિ. સં. ૨૦૪૧ ચૈત્ર વીર નિર્માણ સંવત ૨૫૧૬ ઈ. સ. ૧૯૮૫ : માર્ચ
કિંમત વીસ રૂપિયા નલ : ૨૦૦૦
મુદ્રક : કાકેરલાલ ગોવિંદલાલ શાહ શારદા મુદ્રણાલય જુમ્મા મસ્જિદ સામે, પાનકોર નાક, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય નિવેદન
(બીજી આવૃત્તિ પ્રસંગે) જેઓનું નામ અને કામ શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય સાથે સતત જોડાયેલ છે તે સ્વ. શ્રી મોતીચંદભાઈ કાપડિયાને રોજ સામાયિક કરીને લખવાનો નિયમ હતા. એમણે ઊંડા શાસ્ત્રાભ્યાસને કારણે યોગીરાજ આનંદધનજીના તાત્વિક સ્તવનોનું ગહન ચિંતન-મનન કર્યું હતું. આ રીતે “શ્રી આનંદધનજી વીશી'ની કૃતિનું સર્જન થયું છે. પરિણામે શ્રી આનંદધનજીની રચેલ સવે કૃતિઓ સરળ અને લોકપ્રિય શબ્દાર્થ અને ભાવાર્થ વાચકને કંઠસ્થ કરવાનું સરળ થઈ રહ્યું છે.
શ્રી આનંદધન ચોવીસીનું સંપાદન વિદ્વાન વિચારક, ચિંતક અને લેખક શ્રી રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈએ કરતાં આ ગ્રંથની સામગ્રીની વિશેષતા અને ચાહના વધી છે. આ ગ્રંથ ઉપરનું સંપાદકીય વિવેચન બહુ સરળ અને સાદી ભાષામાં આલેખાયેલ હોઈ સામાન્ય વ્યક્તિ પણ તુરત ગ્રહણ કરી શકે છે, અને સંશોધક કેડી પ્રાપ્ત થાય છે. પરિણામે શ્રી આનંદધનજીની કૃતિઓની વિશેષતા નો વિચારપ્રવાહ પૂરું પાડે છે.
- આ ગ્રંથની સતત માગણી રહેતાં, તેનું પુનર્મુદ્રણ થયું છે. જિજ્ઞાસુ અને વાંચકોને આ પ્રકાશન જરૂર ઉગી થશે અને લાંબા સમયની વાંચકોની જરૂરિયાત આ રીતે સંસ્થા દ્વારા સંતોષાય છે એનો અમને આનંદ છે. - આ ગ્રંથનું સ્વચ્છ અને સુઘડ મુદ્રણ અમદાવાદના શારદા મુદ્રણાલયે કરી આપ્યું, તેના પ્રફ રીડિંગનું કામે શ્રી રોહિતભાઈ શાહે સંભાળી લીધું અને બાઈડિંગ ભગવતી બાઈડિંગ વર્કસવાળા શ્રી નાનાલાલ વ્યાસે કરી આપ્યું છે, તેઓ સ” પ્રત્યે અમે કૃતજ્ઞતાની લાગણીઓ દર્શાવીએ છીએ.. ઑગસ્ટ ક્રાંતિ માર્ગ
જયંતિલાલ રનનચંદ શાહ મુંબઈ-૪૦૦૦૩૬
જગજીવન પોપટલાલ શાહ ચૈત્ર સુદિ ૧૩, બુધવાર
ડૉ. રમણલાલ ચીમનલાલ શાહ - તા. ૩-૪-૧૯૮૫
મંત્રીઓ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકનું નિવેદન
શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયના નામ અને કામને વિચાર કરીએ અને સ્વર્ગસ્થ સ્વનામધન્ય શ્રી મોતીચંદભાઈ ગિરધરલાલ કાપડિયાનું પુણ્યસ્મરણ ન થઈ આવે એવું બને જ નહીં : એવા ગાઢ આત્મીય ભાવે.
ય સાથે સંકળાયેલા હતા. વિદ્યાલયની સ્થાપનામાં, એના કારોબારને સુવ્યવસ્થિત બનાવવામાં, એને આર્થિક દૃષ્ટિએ પગભર કરવામાં, ઝંઝાવાત જેવી મુસીબત વખતે એના અસ્તિત્વને ટકાવી રાખવામાં અને સંસ્થાના વિદ્યાથીઓના સંસ્કાર-ઘડતરમાં તેઓએ જે લાગણી અને નિષ્ઠાભરી કામગીરી બજાવી હતી તે બેનમૂન અને અન્ય સંચાલકને માટે ઉત્તમ આદર્શની કે પ્રકાશની ગરજ સારે એવી હતી, સાચે જ, તેઓ સંસ્થાના પ્રાણ હતા, અને એમના રોમરોમમાં સંસ્થાના હિત અને વિકાસની તમન્ના ધબકતી હતી.
શ્રી મોતીચંદભાઈના જીવનમાં જેમ સમાજ કલ્યાણની ભાવના ઓતપ્રેત બનેલી હતી, તેમ ધર્માનુરાગ અને વિદ્યાનુરાગ પણ એમના જીવનમાં તાણાવાણાની જેમ વણાઈ ગયા હતા. એમની ધર્મભક્તિ બાહ્યાડંબરી કે ઉપરછલી રહેવાને બદલે જીવનસ્પશી બની હતી; અને તેથી એ એમને ધર્મશાસ્ત્રોના અવલેન-અધ્યયન _ચિંતન તરક દેરી ગઈ હતી : શાસ્ત્રીય વિષયોનું અધ્યયન અને આલેખન એ એમનો નિત્યનો ક્રમ બની ગયું હત. સંખ્યાબંધ પ્રવૃત્તિઓ વચ્ચે પણ તેઓ સ્વસ્થ ચિરો સમાયિક કરવાનું ન ચૂકતા, અને એમાં શાસ્ત્રીય વાચન-મનન અને લેખનનું કાય અવિરતપણે કરતા. ઉપમિતિભવપ્રપંચાકથા, અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમ કે શ્રી આનંદધનજીનાં પદ જેવા પ્રાચીન, દુર્ગમ ગ્રંથનું સરળ-સુગમ-રોચક ભાષાંતર કે વિવેચન, એ એમના સામાયિકનું જ કળ લેખી શકાય. પ્રાચીન ધર્મગ્રંથોનાં ભાષાંતર-વિવેચન ઉપરાંત તેઓએ કેટલીક સ્વતંત્ર કૃતિઓ પણ રચી છે. આ ઉપરથી એમ કહી શકાય કે ધર્માત્મા પૂણિયા શ્રાવકનું સામાયિક એક રીતે અમર બની ગયું, તે
શ્રી મોતીચંદભાઈ સામાયિક સાહિત્ય જનરૂપે, બીજી રીતે, યાદગાર બની ગયું ! “શ્રી આનંદધનપદ્યરત્નાવલી” (બીજી આવૃત્તિ “શ્રી આનંદધનજીનાં પદ” ભાગ પહેલે)ની પ્રસ્તાવનામાં તેઓએ પોતે જ કહ્યું છે કે-“દરરોજ સવારના સામાયિક કરવાના નિયમનું આ પરિણામ છે.” - આજે “શ્રી આનંદધન-વીશી”ને આ દળદાર ગ્રંથ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે તે પણ શ્રી મોતીચંદ ભાઈને સામાયિક અને શાસ્ત્રાભ્યાસનું જ સુપરિણામ છે. પોતાના અવસાનના સાત મહિના પહેલાં સને ૧૯૫૦ ના ઑગસ્ટ માસમાં–જ શ્રી મોતીચંદભાઈએ આ ગ્રંથ પૂરો કર્યો હતો અને પ્રકાશન માટે વિદ્યાલયને સોંપ્યો હતો. આજે વીસ વર્ષ એ ગ્રંથ પહેલી જ વાર સંસ્થા તરફથી પ્રગટ થાય છે, અને વિધાને અને જિજ્ઞાસુઓ સમક્ષ આ કૃતિ રજૂ કરવાને સુઅવસર અમને સાંપડે છે, એને એમને ખૂબ સંતોષ અને હર્ષ છે. આવા પ્રસંગે શ્રી મતીચંદભાઈની વિશિષ્ટ શક્તિઓ અને અનેકવિધ સેવાઓનાં કૃતજ્ઞતાપૂર્વક સ્મરણ થઈ આવે એ સ્વાભાવિક છે. અમે તેઓના પવિત્ર આત્માને અમારી ભાવભરી અંજલિ અર્પણ કરીએ છીએ.
આ ગ્રંથમાં, શ્રી મોતીચંદભાઈએ યોગીરાજ શ્રી આનંદધનજીએ રચેલ તાત્ત્વિક અને આધ્યાત્મિક સ્તવનના પાઠાંતરે, અર્થ, શબ્દાર્થ તથા શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિકૃત ટબાને સાર આપવા સાથે, બધાંય સ્તવનોની એકએક કડીનું સવિસ્તર વિવેચન કર્યું છે. અને તેથી આ ગ્રંથ પણ, એમના બીજા કેટલાક ગ્રંથની જેમ,
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઠીક ઠીક મોટે બન્યો છે. શ્રી મોતીચંદભાઈને “શ્રી આનંદધનજીનાં પદ ” ભાગ બીજે નામે વિવેચનગ્રંથની જેમ, આ ગ્રંથનું સંપાદન પણ ભાઈ રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈને સોંપવામાં આવ્યું હતું. એ કામ તેઓએ પૂરું કરી આપ્યું, તેને અમને આનંદ છે, અને તે માટે એમને ધન્યવાદ ઘટે છે. શ્રી આનંદધનજીનાં સ્તવને તેમ જ શ્રી મોતીચંદભાઈને વિવેચન વગેરે અંગે કે સમગ્ર રીતે આ ગ્રંથ અંગે જે કંઈ કહેવા જેવું છે તે વિશે તેઓએ એમના સંપાદકીય નિવેદનમાં લખ્યું છે, એટલે એ બાબતમાં અમારે કંઈ કહેવાનું રહેતું નથી.
આ ગ્રંથનું સ્વચ્છ-સુઘડ મુદ્રણ અમદાવાદના સુપ્રસિદ્ધ મધુરમ ટાઈપ સેટિંગ્સ કરી આપ્યું છે. અને એનું બાઇડિંગ સાંભારે એન્ડ બ્રધર્સે કરી આપ્યું છે. એ બન્નેને અમે આભાર માનીએ છીએ.
શ્રી આનંદધનજીની ખૂબ જાણીતી છતાં અત્યાર લગી અલ્પવિચિત આ કાવ્યકૃતિઓ જેટલી દુર્ગમ અને અર્થગંભીર છે, એટલી જ, એને અર્થ સ્કુટ થતાં, નિજાનંદ ઉપજાવે એવી હૃદયસ્પર્શી* છે. શ્રી મોતીચંદ ભાઈની સામે પાસનાની પ્રસાદીરૂપ આ વિવેચનથી આ કૃતિઓ સુગમ અને વિશેષ આસ્વાદ્ય બનશે, એવી અમને ઉમેદ છે. ઑગસ્ટ ક્રાંતિ માગ
ચંદુલાલ વર્ધમાન શાહ મુંબઈ-૨૬
જયંતીલાલ રતનચંદ શાહ વિ. સં. ૨૦૨૬, જેઠ વદિ ૯
બાલચંદ જી. દોશી - તા. ૨૭-૬-૧૯૭૦
માનદ મંત્રીઓ શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપાદકીય
સ્વર્ગસ્થ શ્રીયુત મેતીચંદભાઈ ગિરધરલાલ કાપડિયાની ધર્મરુચિ અને વિદ્યાપ્રીતિ જાણીતી હતી. એમના જીવનમાં સધાયેલ ધર્મ અને વિદ્યાના સુમેળને લીધે તેઓ ધર્મશાસ્ત્રોના અભ્યાસ તરફ સારી રીતે આકર્ષાયા હતા, એટલું જ નહીં, ધર્મગ્રંથનું સતત અધ્યયન અને ચિંતન તેમ જ ધમંતોના પરિચાયક અને ધમ. સંસ્કારના પિષક સાહિત્યનું સર્જન, એ એમના જીવનનો નિત્યક્રમ બની ગયો હતે. સાહિત્યના અવલોકન અને આલેખનની આવી ઉત્કટ રચિને લીધે તેઓ સોલિસિટર જેવા ગંભીર વ્યવસાય વચ્ચે તેમ જ રાષ્ટ્રીય, સામાજિક અને શિક્ષણને લગતી જવાબદારીભરી સંખ્યાબંધ પ્રવૃત્તિઓની વચ્ચે પણ ચિત્તની સ્થિરતા, બુદ્ધિની નિર્મળતા અને આત્માની સ્વસ્થતારૂપે નિજાનંદનો અનુભવ કરી શક્તા હતા, અને પિતાના સમગ્ર જીવનને ધાર્મિકતા અને સંસ્કારિતાથી સુરભિત બનાવી શક્યા હતા. વિદ્યાપરાયણતા, ધાર્મિકતા અને સંસ્કારપરાયણતારૂપ ત્રિવેણીસંગમ સાધીને તેઓએ પિતાના જીવનને કૃતાર્થ બનાવ્યું હતું. તેઓની ધાર્મિકતા કદાચહી સાંપ્રદાયિકતા, અંધશ્રદ્ધાભરી સંકુચિતતા અને માર્ગ ભુલાવનાર અહંકારથી મુક્ત, વ્યાપક તેમજ ગુણની ચાહક હતી તેથી જ તેઓ જૈન : ધર્મશાસ્ત્રોની જેમ અન્ય ધર્મોના સાહિત્યનું પણ આદરપૂર્વક વાચન-મનન કરી શક્યા હતા. આ
આમ તે શ્રી મોતીચંદભાઈએ અનેક વિષયના ધર્મગ્રંથનું અધ્યયન કર્યું હતું અને એમાંના કેટલાક ગ્રંથનું ભાષાંતર કે વિવેચન પણ કર્યું હતું. પણ, એમ લાગે છે કે, યોગીરાજ શ્રી આનંદધનજીએ એમના ચિત્ત ઉપર જાણે એક જાતનું કામણ કર્યું હતું; અને એને લીધે તેઓ, પદે અને સ્તવનોરૂપે વ્યક્ત થયેલી, એમની તાત્વિક અને મસ્તીભરી બધીય કાવ્યકતિઓનો મર્મસ્પર્શી અને સર્વગ્રાહી અભ્યાસ કરવા પ્રેરાયા હતા. મમી આનંદઘનજીની ચિંતનપૂણ કાવ્યકતિના સમને પામવામાં દિવસો અને મહિનાઓ સુધી સહદયતા અને નિષ્ઠાભર્યો પ્રયત્ન કરવામાં તેઓએ ક્યારેય સમયને લેભ કર્યો નથી; ઊલટું, એ રીતે સમયનો ઉપયોગ કર. વામાં તેઓએ એક પ્રકારના આંતરિક સંતોષ અને અલાદને જ અનુભવ કર્યો હતો. પુરુષ આનંદધનજી સાથે શ્રી મોતીચંદભાઈના સવ યોગો જાણે એકરૂપ બની ગયા હતા. તેથી જ વિ. સં. ૧૯૬૭થી શરૂ થયેલ તેઓનો આનંદધન-સ્વાધ્યાય છેક વિ. સં. ૨૦૦૬ સુધી, લગભગ ચાર દાયકા સુધી, છૂટક છૂટક ચાલતે રહ્યો હતો! અને એના પરિપાકરૂપે તેઓ શ્રી આનંદઘનજીની સમગ્ર કાવ્યકૃતિઓનું (૧૦૮ પદો અને ૨૨૫૬ ક્ષેપક મળીને કુલ ૨૮ સ્તવનું) સવિસ્તર વિવેચન લખી શક્યા હતા.
આ પદના અભ્યાસની શરૂઆત કેવી રીતે થઈ, તે અંગે શ્રી મોતીચંદભાઈએ પોતે જ “શ્રી આનંદ ધનજીનાં પદ ” ભાગ પહેલો કે જેની પહેલી આવૃતિ “શ્રી આનંદધન પદ્યરત્નાવલી” નામે પ્રગટ થઈ હતી, તેની પ્રસ્તાવનામાં લખ્યું છે કે
“આ પદ જિનમંદિરમાં, અન્ય ધાર્મિક પ્રસંગે ગવાતાં સાંભળ્યાં હતાં, પરંતુ એક પ્રસંગે તે વાંચવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થતાં જણાયું કે તે પદ સામાન્ય રીતે સમજી શકાય તેમ નથી. તે સમજવા માટે શાસ્ત્રશૈલીનું ઘણું સ્પષ્ટ જ્ઞાન હોય અને શ્રી આનંદઘનજીની ભાષા સમજતા હોય તેવા અભ્યાસી વિધાનની મદદની ખાસ આવશ્યક્તા છે એમ લાગ્યું. અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમનું મૂળ સંસ્કૃતમાં છે, તેને લાભ લેનારા કરતાં પણ આવાં પદોને શ્રવણ-મનન દ્વારા લાભ લેનાર વિશેષ મળવા સંભવિત ધારી તેની અથગણા કરવા માંડી. દરમિયાન સંવત ૧૯૬૭ ના ચેત્ર-વૈશાખની ઉનાળાની રજાના વખતમાં શ્રી ભાવનગર જવાનું થતાં ત્યાં શાંતમૂતિ શ્રીમદ્ વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજના શિષ્ય પંન્યાસજી શ્રી ગંભીરવિજયજી ગણિ, જેઓને આગમનું જ્ઞાન અનભવસિદ્ધ અનેક પ્રસંગે થયું હતું, તેઓને આ પદના અર્થો સંભળાવવા વિજ્ઞપ્તિ કરી
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેઓએ જરા ઇચ્છા બતાવી તેથી બીજે દિવસે છાપેલ પુસ્તક્ની બે કોપી લઈ તેઓ પાસે ગયે. તેઓએ પ્રથમ ત્રણ પદ સમજાવ્યાં, તેમાં બહુ જ આનંદ થશે.”
આ રીતે વિ. સં. ૧૯૬૭ માં શ્રી મોતીચંદભાઈએ શ્રી આનંદધનજી મહારાજની રચનાઓને અભ્યાસ શરૂ કર્યો. આ જ હકીકત શ્રી મોતીચંદભાઈએ “શ્રી આનંદઘનજીનાં પદો” ભાગ બીજાની વિ. સં. ૨૦૦૧ના માહ શુદિ પાંચમના રોજ લખેલી પ્રસ્તાવનામાં પણ આપી છે. આ અભ્યાસના પહેલા ફળરૂપે “શ્રી આનંદઘનપદારનાવલી” નામે ગ્રંથ કે જેમાં શ્રી મોતીભાઈ એ શ્રી આનંદધનજીનાં ૫૦ પદેનું વિવેચન કર્યું હતું, તેની પહેલી આવૃત્તિ વિ. સં. ૧૯૭૧ માં, ભાવનગરની શ્રી જૈમધમ પ્રસારક સભા તરફથી પ્રગટ થઈ હતી. આને અર્થ એ થયો કે શ્રી મોતીચંદભાઈએ આ પદોને અભ્યાસ કરવાની શરૂઆત કરી તે પછી ચાર જ વર્ષમાં ૫૦ પદેના સવિસ્તર વિવેચન અને ૧૦૨ પાનાં જેટલા વિસ્તૃત, માહિતીસભર, અભ્યાસપૂર્ણ ઉપધાત સાથે આ દળકાર ગ્રંથ પ્રગટ થયા હતા. ઉપર જે ફકર આવે છે, તે આ આવૃત્તિની પ્રસ્તાવનામાંથી લેવામાં આવ્યો છે. આ પુસ્તક અલભ્ય બનતાં એની બીજી આવૃત્તિ, “શ્રી આનંદધનજીનાં પદો' એ નામથી, શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય તરફથી, શ્રી મોતીચંદ કાપડિયા ગ્રંથમાળાના ત્રીજા ગ્રંથાંક, વિ. સં. ૨૦૧૨ માં, પ્રગટ કરવામાં આવી હતી.
શ્રી મોતીચંદભાઈએ “શ્રી આનંદધનજીનાં પદો” ભાગ બીજાની પ્રસ્તાવનામાં જણાવ્યા મુજબ, તેઓએ શ્રી આનંદધનજીનાં ૫૦ પછીનાં પદોનું વિવેચન લખવાને નિશ્ચય વિ. સં. ૧૯૯૦ માં કર્યો હતો. આ પછી ' આ કાર્ય તેઓએ તરત જ શરૂ કર્યું હતું એમ ૫૧ મા પદનું વિવેચન ભાવનગરની શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભા તરફથી પ્રગટ થતા “શ્રી જૈનધર્મ પ્રશ” માસિકના વિ. સં. ૧૯૯૦ ના વેશાખ માસના અંકમાં છપાયું હતું. તે ઉપરથી જાણી શકાય છે. પ૧ મા પદ ઉપરાંત પર થી ૬૨ સુધીનાં અને ૧૦૦ મા એમ કુલ ૧૩ પદનું વિવેચન “શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ” માસિકના વિ. સં. ૧૯૯૦ થી તે વિ. સં. ૧૯૯૯ સુધીના અંકોમાં છૂટક છૂટક છપાયું હતું. આ ૧૩ પદોનું વિવેચન ક્યારે લખાયું હતું, તેની માહિતી મળી નથી, પણ તે સિવાયનાં ૬૩ થી ૧૦૮ સુધીનાં પદોનું વિવેચન સને ૧૯૪૨ની શરૂઆતથી તે સને ૧૯૪ના અંત સુધીમાં લખાયું હતું. ૫૧ થી ૧૦૮ સુધીનાં પદોનું વિવેચન “શ્રી આનંદધનજીનાં પદો” ભાગ બીજો એ નામથી, શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય તરફથી, શ્રી મોતીચંદ કાપડિયા ગ્રંથમાળાના ચેથા ગ્રંથાંકરૂપે, વિ. સં. ૨૦૨૦માં પ્રગટ થયું હતું. શ્રી આનંદધનજીનાં સ્તવનેનું વિવેચન સને ૧૯૪૭ના ઑગસ્ટથી તે સને ૧૯૫૦ના ઑગસ્ટ સુધીમાં ૩ વર્ષ દરમ્યાન શ્રી મોતીચંદભાઈ એ લખ્યું હતું, જે અત્યારે આ પુસ્તકરૂપે પ્રગટ થાય છે. આ વિગતે ઉપરથી જોઈ શકાશે કે મોતીચંદભાઈએ શ્રી આનંદધનજીની બધી કૃતિઓનું છૂટક છૂટક પરિશીલન કરવામાં અને એ ઉપર વિવેચન લખવામાં લગભગ ૪૦ વર્ષ જેટલો સમય લીધો હતો–અલબત્ત, આ સમય દરમ્યાન તેઓએ અધ્યયન અને લેખનની બીજી પણ પ્રવૃત્તિ કરી હતી, એમ તેઓના સાહિત્યસર્જનની વિગતે ઉપરથી જાણી શકાય છે.
શ્રી આનંદઘનજીની કૃતિઓ અત્યારની પ્રચલિત પરિભાષામાં વિચારીએ તે “આનંદધન’ એ નામ નહીં પણ તખલ્લુસ છે; એમનું પિતાનું નામ તે લાભાનંદ હતું. અને તે એ તખલ્લુસના ધારક સંતના ચિત્તનું નિજાનંદગામી એટલે કે આત્મિક આનંદના અનુભવના આશક વલણનું સૂચક છે. આવી આત્મિક કે આધ્યાત્મિક મસ્તી તરફની આંતરિક ચાહનાથી પ્રેરાઈને જ શ્રી લાભાનંદજીએ બાહ્ય ક્રિયાકાંડે અને ગચ્છ અને પંથની માન્યતાઓના અતિઆગ્રહોને શબ્દ અને લાંબો માંગ મૂકીને આત્મતત્વના સાક્ષાત્કારમાં સીધેસીધો ઉપયોગી થઈ શકે એવો યોગસાધનાને માગ પસંદ કર્યો હતે; અને સર્વ આશાઓ, આકાંક્ષાઓ અને લેકેષણાઓથી પર બનીને અથવા તો પર
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
બનવા માટે શાંત, એકાંત, એકલવાયું, સમતાસભર અને મસ્તીભર્યું જીવન જીવવાને રાહ અપનાવ્યો હતે. પિતાના આત્મદેવને પ્રસન્ન કરવા માટે તેઓએ આદરેલી આંતરિક સાધના દરમ્યાન એમના હૃદયમહેરામણમાં પ્રાર્થના, પસ્તાવા, મતી કે તત્વદશનરૂપે કેટકેટલી લાગણીઓના કેવા તર ગે ઊડ્યા હશે, એ તે કોઈક ગીપુરુષ જ જાણી શકે. એમાંની જે લાગણીઓ પ્રબળ અને અદમ્ય બનીને ભાષારૂપે વહી નીકળી તે તેઓની હૃદયસ્પર્શી કાવ્યકૃત્તિઓ બની ગઈ.
શ્રી આનંદધનજીની બધી કાવ્યકૃતિઓને બે ભાગમાં વહેંચવામાં આવી છે. પદો અને સ્તવને. એમનાં પદોના સંગ્રહ માટે “આનંદધન બહાંતેરી' એવું નામ પ્રચલિત છે. અને એમના સ્તવનોના સંગ્રહ માટે . આનંદધન-ચોવીશી' એવું નામ પ્રસિદ્ધ છે. આ નામોનો અર્થ એવો થાય કે શ્રી આનંદધનજીએ રચેલાં પદોની સંખ્યા બહોતેર અને સ્તવનની સંખ્યા એવી છે. પણ વસ્તુસ્થિતિ આથી જુદી છે. નામ પ્રમાણે એમનાં પદો બહોંતેર હોવાં જોઈએ, છતાં જે પદને અંતે એમનું નામ મળે છે એવાં પદોની સંખ્યા એથી બરાબર દેઢી એટલે કે ૧૦૮ જેટલી છે. સ્વર્ગસ્થ ગાભ્યાસી આચાર્ય શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિજીએ એમના “આનંદધન પદ સંગ્રહ-ભાવાર્થ” નામે ગ્રંથમાં તેમ જ શ્રી મોતીચંદભાઈએ એમના “શ્રી આનંદધનજીનાં પંદ” નામે બે ભાગમાં પ્રકાશિત થયેલ ગ્રંથમાં ૧૦૮ પદ ઉપર વિવેચન કર્યું છે. આનાથી ઊલટું, સ્તવને માટે ચોવીશી” શબ્દનો પ્રયોગ થયેલ હોવા છતાં, તેમ જ જેમાં ર્તા તરીકે “આનંદધન” નામને સ્પષ્ટ નિર્દેશ મળે છે એવાં સ્તવનની સંખ્યા ૨૪ કરતાં પણ વધારે મળી આવતી હોવા છતાં, કેટલાક પ્રમાણભૂત પુરાવા એવા મળે છે કે જેને આધારે નિશ્ચિતપણે માનવું પડે કે તેઓએ બાવીશ જ સ્તવનો રચ્યાં હતાં. આ પુરાવાઓ આ છે : (૧) આ મૂળ સ્તવનેની પ્રાચીન પ્રતમાં બાવીશ જ સ્તવને મળે છે. (૨) શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરજીએ બાવીશ સ્તવનો ઉપર જ દબો રચ્યો છે. (૩) શ્રી જ્ઞાનસારજીએ પણ બાવીશ સ્તવનોનો જ અર્થ લખ્યો છે— જોકે તેઓએ પાછળથી મળેલાં અને અંતમાં આનંદઘન’ શબ્દને ઉલ્લેખ ધરાવતાં બે સ્તવનો પણ શ્રી આનંદધનછનાં હોવાનું સૂચવ્યું છે ખરું. (૪) શ્રી મોતીચંદભાઈએ પોતે પણ આ ગ્રંથમાં આપેલ ભગવાન મહાવીરસ્વામીનું ત્રીજુ સ્તવન કે જે, એ સ્તવનને અંતે આવતા સ્પષ્ટ નામનિર્દેશને કારણે, શ્રી જ્ઞાનવિમલ. સરિઝની જ કૃતિ છે, એના વિવેચનના ઉપસંહારમાં (પૃ. ૪૯૮) નિશ્ચિતરૂપે લખ્યું છે કે “મારા પિતાના મત પ્રમાણે તે પ્રથમ બાવીશ સ્તવન આનંદધન (લાભાનંદ)નાં પિતાનાં બનાવેલાં છે અને બાકીનાં ક્ષેપક છે.”
આનો સામાન્ય અર્થ એ થયો કે, નરસિંહ મહેતા, મીરાંબાઈ કે બીરજી જેવા સંતની કાવ્યકૃતિઓની જેમ, શ્રી અનંદઘનજીની કૃતિઓ પણ જનસમૂહમાં અને ખાસ કરીને ત્યાગ દ્વારા આત્મસાધના માટે પ્રયત્નશીલ હેનાર સાધકોના વર્તુળમાં એવી લોકપ્રિય અને માર્ગદર્શક બની ગઈ હશે કે, આવી સાધના કરતાં કરતાં, કેટલાક આત્માઓએ પોતાના અંતરમાં પ્રગટેલ કાવ્યકતિઓને, નિમમભાવે, શ્રી આનંદધનજીના નામે અર્પણ કરી દેવામાં ધન્યતા અનુભવી હશે. બીજાઓએ આનંદઘનજીના નામે ચડાવી દીધેલી કૃતિઓમાં આનંદધનજીની પિતાની કૃતિઓ જેટલી ગુણવત્તા ન હોય એ બનવા જોગ છે; પણ આ રીતે શ્રી આનંદઘનજીને નામે પિતાની કતિઓ ચડાવી દેનાર સાધકને આશય ખોટો હતે એવું દષારોપણ તે એમના ઉપર ન જ કરી શકાય. એટલે આપણે તે એવા અજ્ઞાત સાધકોની નિલે પવૃત્તિ અને સમર્પણભાવનાની કદર જ કરવી ઘટે.
પ્રસ્તુત ગ્રંથ અને તેનું સંપાદન આ ગ્રંથમાં શ્રી મોતીચંદભાઈએ કુલ અઠ્ઠાવીસ સ્તવને, દરેકના પાઠાંતરે,' શબ્દાર્થ, અર્થ, શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિત ટબના અત્યારની ગુજરાતી ભાષામાં અવતરણ અને સવિસ્તર વિવેચન સાથે, આપ્યાં છે, તેની વિગત આ પ્રમાણે છે: શ્રી આનંદઘનજીએ પિતે રચેલાં બાવીસમા તીર્થંકર શ્રી નેમિનાથ ભગવાન સુધીના
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ તીર્થકરોનાં ૨૨ સ્તવને; શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનાં ૩ સ્તવને, જેમાં બેના ર્તા તરીકે સ્તવનની છેલ્લી કડીમાં “આનંદધન' નામ આવે છે, અને ત્રીજુ સ્તવન શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિજીની કૃતિ છે; એ જ રીતે શ્રી મહાવીરસ્વામીનાં પણ ૩ સ્તવને આપ્યાં છે, જેમાં બેના કર્તા તરીકે સ્તવનની છેલ્લી કડીમાં “આનંદધન' નામ આપેલ છે, અને ત્રીજું સ્તવન શ્રી જ્ઞાનવિમળસૂરિજીની રચના છે. વિવેચન લખતી વખતે શ્રી
૧. ૨૩ (૨); ૨૩ (૩), ૨૪ (૨), (૨૪) (૩) એ અંકોનાં શ્રી પાર્શ્વનાથ તથા શ્રી મહાવીર સ્વામીનાં સ્તવમાં પાઠાંતર આપેલ નથી.
૨. ૨૩ (૧), ૨૩ (૨), ૨૪ (૧), ૨૪ (૨) અંકોનાં ૪ સ્તવને શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિજીની સામે ન હોવાથી એના ઉપર ટઓ ન હોય એ સ્વાભાવિક છે. ૨૩ (૩) અંકનું શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું સ્તવન શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિજીનું પિતાનું છે, અને એ ઉપર એમણે દબો રચ્યો હતે. પણ, શ્રી મોતીચંદભાઈએ પિતે જ (પૃ. ૪૬૨, ફૂટનેટ) સૂચવ્યા મુજબ, એનું આધુનિક ગુજરાતીમાં અવતરણ આ ગ્રંથમાં આપ્યું -
૩. અહીં એ જાણવું ઉપયોગી થઈ પડશે કે મુંબઈના જૈન સાહિત્ય વિકાસ મંડળનું સંચાલન સંભાળતા, વિદ્યાવ્યાસંગી ભાઈ શ્રી સુબોધચંદ્ર નાનાલાલ જૈનને, જૂની હસ્તપ્રતોના સંશોધન દરમ્યાન આશરે બસો વર્ષ જના એક ગુટકામાંથી શ્રી વીર જિનેશ્વરનું એક અપ્રગટ સ્તવન મળી આવ્યું હતું, જેને અંતે ર્તા તરીકે આનંદધન’નું નાથ આપવામાં આવ્યું છે. આ સ્તવન તેઓએ સૌરાષ્ટ્રમાં લાખાબાવળથી પ્રસિદ્ધ થતા “શ્રી મહાવીર શાસન” માસિકના વર્ષ ૧૪, અંક ૯, વિ. સં. ૨૦૨૨ ના ભાદ્રપદ માસના અંકમાં પ્રસિદ્ધ કર્યું હતું. મારી વિનતિથી એમાં કેટલીક અશુદ્ધિઓ હતી તે તેઓએ સુધારી આપી હતી. એ સુધારેલું સ્તવન અહીં સાભાર રજૂ કરવામાં આવે છે:
આનંદઘનજીવિરચિત શ્રી વીરજિનસ્તવન વીર જિસેસર પરમેસર જ, જગજીવન જિનભૂપ; અનુભવ મિતે રે ચિતે હિત કરી, દાખ્યું તાસ સરૂપ. વીર જિસર૦ ૧ જેહ અગાચર માનસ વચનને, જે અતીન્દ્રિય રૂ૫; અનુભવ મિતે રે વ્યક્ત શક્તિસ્યું, ભાખ્યું તાસ સરૂ૫. વીર જિણેસર૦ ૨ નય નિક્ષેપે રે જેહ ન જાણી, નવિ જિહાં પ્રસરે પ્રમાણ; શબ્દ સરૂપે રે તે સદ્ય દાખવે, કેવલ અનુભવ ભાણ. વીર જિણેસર૦ ૩ અલખ અગોચર અનુપમ અરથને, કુણ કહિ, જાણે રે ભેદ, સહજ વિશુદ્ધાં રે અનુભવ વિણ જે, શાસ્ત્ર તે સઘલો રે ખેદ. વીર જિણેસર૦ ૪ દિસી દેખાડી શાસ્ત્ર સવિ રહે, ન લહે અગોચર વાત; કારજ સાધક બાધક રહિત એ, અનુભવ મિત્ર વિખ્યાત. વીર જિણેસર ૫ અહો ચતુરાઈ ? અનુભવમિત્તની, અહો તસ પ્રીત અપ્રીત; અંતરજામી સ્વામી સમીપ તે, રાખી મિત્રશું પ્રીત. વીર જિણેસર ૬ અનુભવ સંગે રે રંગે પ્રભુ મિલ્યા, સફલ ફેલ્યાં સલિ કાજ;
નિજ પદ સંપદ સહજે અનુભ, “આનંદઘન મહારાજ, વીર જિણેસર ૭ મોતીચંદભાઈએ આ અંકનાં ૧૧ સ્તવનેના વિષયોનાં નામ આપ્યાં છે : ૧, ૨, ૩, ૪, ૬, ૭, ૮, ૧૭, .૧૮, ૧૯, ૨૦; આ અંકે સિવાયનાં બાકીનાં સ્તવનના વિષયને નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો નથી.
વિ. સં. ૨૦૨૦ ની સાલમાં “શ્રી આનંદધનજીનાં પદો ” ભાગ બીજાનું પ્રકાશન શ્રી મહાવીર જૈન
-
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
વિદ્યાલય તરફથી થયું, તે પછી આ ગ્રંથનું પ્રકાશન હાથ ધરવાનું વિદ્યાલયે નક્કી કર્યું અને એનું સંપાદન પણ વિદ્યાલયના સંચાલકોએ મને સોંપ્યું. શ્રી આનંદધનજી જેવા મમીં અને નિજાનંદી સંત-યોગીપુરુષના અક્ષર દેહના અમૃતનું યત્કિંચિત પાન કરવાને આ બીજો અવસર વિદ્યાલયે મને આપે, તે માટે હું વિદ્યાલયના ભાવનાશીલ સંચાલકને અંતઃકરણથી આભાર માનું છું.
આ રીતે આ ગ્રંથના સંપાદનનું કામ તે મને પાંચેક વર્ષ પહેલાં સોપવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ વિદ્યાલયના સુવર્ણ મહોત્સવની અને સુવર્ણ મહોત્સવ ગ્રંથની પૂર્વતૈયારીનાં તેમ જ મહત્સવની ઉજવણીનાં તથા સુવર્ણ મહોત્સવ ગ્રંથને પ્રકાશનનાં તાલ્પલિક કામોને લીધે ત્રણેક વર્ષ સુધી એ કામ હાથ ધરવાનું ન બન્યું, એટલે હું આશરે બે વર્ષ પહેલાં જ આ ગ્રંથનું સંપાદન શરૂ કરી શક્યો. આજે આ ગ્રંથ પ્રગટ થાય છે, તેથી સ્વાભાવિક રીતે જ ચિત્ત આહલાદ અનુભવે છે.
શ્રી આનંદઘનજીનાં સ્તવનેનું વિવેચન પણ શ્રી મોતીચંદભાઈએ, શ્રી આનંદઘનજીનાં પદોના વિવેચનની ર વિસ્તારથી અને પોતાની સમજણને સ્પષ્ટ કરવાની દષ્ટિથી તેમ જ મુખ્યત્વે પિતાના સંતેષ ખાતર કર્યું છે. એટલે એમાં અવારનવાર વિષયનિરૂપણની કે દાખલા-દલીલોની પુનરુક્તિ જોવામાં આવતી હતી. ' તેથી એવી પુનઃક્તિઓને તેમ જ વિષય નિરૂપણના વિસ્તારને યથાશક કમી કરીને વિવેચનને બની શકે તેટલું ટૂંકાવવું જરૂરી લાગતું હતું. આમ કરવાથી ગ્રંથની મહત્તા કે ઉપયોગિતામાં કોઈ પણ પ્રકારની ખામી આવવાનો સંભવ ન હતા, એટલું જ નહીં, ઊલટું ગ્રંથ વધારે વાચનક્ષમ અને રોચક બનવાની મને ખાતરી હતી. એટલે મેં, “શ્રી આનંદઘનજીનાં પદે” ભાગ બીજાના લખાણની જેમ, આ લખાણને પણ સંક્ષેપ કરવાની અનુમતિ વિદ્યાલયના સંચાલક પાસેથી મેળવીને સ્તવનના વિવેચનને ટૂંકાવ્યું છે. મૂળ લખાણને આ રીતે ટૂંક કરવાને લીધે ગ્રંથના કદમાં આશરે છાપેલાં પિોણાબસેથી બસે પાનાં જેટલે ઘટાડે થઈ શક્યો છે. '
આ ગ્રંથમાં સંપાદન-પદ્ધતિ તથા એની પાછળની મારી દષ્ટિ “શ્રી આનંદધનજીનાં પદે” ભાગે બીજા જેવી જ છે; એટલે એને ખ્યાલ આપવા માટે, કંઈ નવું નિરૂપણું લખવાને બદલે, “શ્રી આનંદધનજીનાં પ’ ભાગ બીજાના મારા સંપાદકીય નિવેદનમાંને આ બાબતને લગત ઉલ્લેખ જ અહીં રજૂ કરવો ઉચિત છે. મારા એ નિવેદનમાં મેં કહ્યું હતું કે
“અહીં હું નમ્રતાપૂર્વક એટલું જણાવવાની રજા લઉં છું કે આ ગ્રંથનું સંપાદન કરતાં એક ધર્મગ્રંથનું સંપાદન કરવાની જવાબદારી માથે લીધી હોય એવી ચિંતાની લાગણી મેં સતત અનુભવી છે; એટલે વિવેચનમાંથી પુનરુક્તિ વગેરે દૂર કરીને એનો સંક્ષેપ કરવામાં મેં એ બાબતની પૂરેપૂરી ચીવટ રાખી છે કે જેથી અર્થસંગતિમાં જરા પણ ખામી ન આવવા પામે, વિવેચનમાં જરાય અધૂરાપણું ન રહે કે કોઈ પણ મુદ્દો અસ્પષ્ટ ન રહી જાય. મતલબ કે વિવેચનકારના મૂળ હેતુને કે થનની મૂળ વસ્તુને જરા પણ હાનિ ન પહોંચે એ રીતે જ આ સંક્ષેપ કરવામાં આવ્યો છે. આમ છતાં આવી કેઈ ક્ષતિ આમાં આવી જવા પામી હોય તે તે તરફ ધ્યાન દેરી વિદ્વાને મને આભારી કરે એટલું માગી લઉં છું.
આ સંક્ષેપ એવી રીતે કર્યો છે જેથી વચમાંનું અમુક લખાણું કમી કરવા છતાં આગળપાછળને સંબંધ બરાબર મળી રહે અને અર્થસંગતિ, વાક્યસંગતિ કે વિષયસંગતિમાં કોઈ પણ જાતને વિસંવાદ રહેવા ન પામે. આ રીતે લખાણની સુસંગતતા જાળવવામાં મારા તરફથી મેં એક પણ અક્ષર ઉમેર્યો નથી: જે કંઈ છે તે શ્રી મોતીચંદભાઈનું જ છે. મોતીચંદભાઈની મૂળ હસ્તપ્રતમાંથી (પ્રેસ-કેપીમાંથી) જે લખાણ મેં કમી કર્યું છે તે લાલ પેન્સિલથી કમી કર્યું છે, અને એ અનોખી હસ્તપ્રત સાચવી રાખી છે, એટલે જરૂર લાગે ત્યારે એને ઉપયોગ થઈ શકશે.”
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
પદના વિવેચનગ્રંથની જેમ આ ગ્રંથમાં પણ દરેક સ્તવનના વિવેચનની શરૂઆતમાં ભૂમિકા કે ઉસ્થાનિકા રૂપે “સંબંધ” નામે લખાણ મૂક્યું છે. પછી સ્તવનની એક એક કડી મૂકીને એની નીચે પાદનોંધરૂપે તે તે કડીના પાઠાંતરે અને શબ્દાર્થ મૂક્યા છે, અને કડીની સાથે જ્ઞાનવિમલસૂરિજીના ટબાનું વર્તમાન ગુજરાતીમાં અવતરણ અને છેવટે વિવેચન મૂક્યું છે. અને આખા સ્તવનના વિવેચનને અંતે “ઉપસંહારનું લખાણ મૂકયું છે. આ રીતે પ્રત્યેક સ્તવનનું વિવેચન સંબંધથી શરૂ થાય છે, અને “ઉપસંહારથી પૂરું થાય છે. બધાં સ્તવનોનું વિવેચન પૂરું થયા પછી, પદના વિવેચનગ્રંથમાં સ્વીકારેલ પદ્ધતિ પ્રમાણે, બધાં મૂળ સ્તવન એક્સાથે આપી દીધાં છે.
આ ગ્રંથનું લખાણ શ્રી મતીચંદભાઈની હયાતીમાં પ્રગટ થયેલ એમનું છેલ્લું પુસ્તક હતું “વ્યાપારકૌશલ્ય. એ પુસ્તક સને ૧૯૫૦ (વિ. સં. ૨૦૦૬)માં પ્રગટ થયું હતું. એનું પ્રારંભિક નિવેદન તેઓએ તા. ૨૩-૬-૧૯૫૦ ના રોજ લખ્યું હતું, જ્યારે “શ્રી આનંદધન-વીશી”ના છેલ્લા સ્તવનનું વિવેચન તેઓએ સને ૧૯૫૦ ના ઓગસ્ટ માસમાં (વિ.સં. ૨૦૦૬ માં) પૂરું કર્યું હતું. આ વીશીના પહેલા સ્તવનનું વિવેચન તેઓએ સને ૧૯૪૭ ના ઓગસ્ટમાં, બીજા સ્તવનનું વિવેચન સને ૧૯૪૭ના ઑકટોબરમાં અને ત્રીજા સ્તવનનું વિવેચન સને ૧૯૪૮ ની એપ્રિલમાં લખ્યું હતું, સને ૧૯૪૮ ના ઓગસ્ટમાં તેઓ ગભીર માંદગીમાં સપડાયા. તેથી ચોથાથી લઈને તે બાકીનાં બધાં સ્તવનનું વિવેચન તેઓએ ૧૯૪૯ ના મે માસથી તે સને ૧૫૦ ના ઑગસ્ટ માસ સુધીમાં પૂરું કર્યું હતું. અને છેલ્લા સ્તવનના વિવેચન પછી સાત મહિને, તા. ૨૭-૩-૧૯૫૧ ના રોજ, તેઓને સ્વર્ગવાસ થયો! આનો અર્થ એ થયો કે તેઓએ આ ગ્રંથને મોટો ભાગ તેઓની માંદગી દરમ્યાન જ લખ્યું હતું. એટલે આ ગ્રંથને તેમ જ શ્રી ઉમાસ્વાતિવાચકવિરચિત “પ્રશમરતિ'ના વિવેચનને એમની અંતિમ સાહિત્ય-પ્રસાદી લેખી શકાય. - આ વિવેચન શ્રી મોતીચંદભાઈએ માંદગી દરમ્યાન છેલ્લી અવસ્થામાં લખ્યું; તે પછી, એમની ટેવ મુજબ, એમને પિતાને એ ઝીણવટપૂર્વક ફરી તપાસી જવાને કે, “શ્રી આનંદધનજીનાં પદો” ભાગ બીજાની જેમ, શ્રી ફતેહચંદ ઝવેરભાઈ શાહ કે એમના જેવા અધિકારી વિધાન મિત્ર પાસે વંચાવી-તપાસરાવી લેવાને અવકાશ મળ્યો નહીં. જો એમ થઈ શક્યું હોત તો વિવેચનના લખાણમાં તેઓએ જાતે જ કેટલાક સુધારાવધારા કરીને એને વધારે સ્પષ્ટ અને સચોટ બનાવ્યું હત આમ છતાં તેઓએ જે કંઈ લખ્યું છે, તે પૂરેપૂરું
ઉપયોગી અને ઉપકારક છે, એમાં તે જરાય શંકા નથી. અને આ માટે આપણે તેઓના ચિરકાળ - પર્યત ઋણી રહીશું.
- આ ગ્રંથમાં શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિજીના ટબાનું શ્રી મોતીચંદભાઈ એ ચાલુ ગુજરાતી ભાષામાં અવતરણ આપ્યું છે. પણ આ અવતરણ સ્તવનોને ભાવ સમજવામાં શ્રી મોતીચંદભાઈએ પોતે કરેલા અર્થ અને વિવેચન હતાં. ભાગ્યે જ વિશેષ ઉપયોગી થતું હોય એમ લાગે છે. એટલે મારે નમ્ર મત એ છે કે, જ્યારે પણ આ ગ્રંથની બીજી આવૃત્તિ આપવામાં આવે ત્યારે યા તે ટબાનું આ અવતરણ કમી કરવામાં આવે. અથવા તે મળ ટબાનું અધિકારી વિદ્વાન પાસે સંશોધન-સંપાદન કરાવીને ટબાના અવતરણના સ્થાને એ ટબ જ ગ્રંથમાં આપી દેવામાં આવે. જેઓને શ્રી મોતીચંદભાઈએ ટબાનું ચાલુ ભાષામાં કરેલ અવતરણ જોવું હશે તે આ પહેલી આવૃત્તિ ઉપરથી એ જોઈ શકશે. એ જ રીતે પાઠશદ્ધિ અને અર્થસંગતિની દષ્ટિએ આ મંથમાં આપવામાં આવેલા પાઠાંતરોમાં પણ, બીજી પ્રતાના આધારે, કેટલાક ફેરફાર કરવાની જરૂર દેખાય છે.
શ્રી મોતીચંદભાઈની ભાવના આ ગ્રંથનું શ્રી મોતીચંદભાઈનું લખાણ જોતાં તેઓની ભાવના આ ગ્રંથને સમજવામાં ઉપયોગી થાય
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવું કેટલુંક લખાણ તૈયાર કરવાની હતી, એમ જાણી શકાય છે. તેની વિગતે તેઓની નીચે મુજબની ને ઉપરથી મળી શકે છે?
(૧) ત્રીજા સ્તવનના વિવેચનની શરૂઆતમાં તેઓએ નોંધ્યું છે કે “કારણ-કાય પર નોટ લખવી.”
(૨) ચોથા સ્તવનના પહેલે પાને તેઓએ નોંધ કરી છે કે “આ સ્તવન છપાવતાં વિસ્તારથી ઇંડેકસ કરવી અને શબ્દોની પણ કરવી; ભેદ-પેટભેદના પારિભાષિક શબ્દોની કરવી; વિયેની કરવી.”
(૩) પૃ. ૬૧માં તેઓ લખે છે કે “આને મળતી હકીકત હજુ બે-ત્રણ સ્થાન પર આગળ જતાં આપવાની છે. ત્યાં અને ઉપોદ્દઘાતમાં એની સ્પષ્ટતા થશે.”
(૪) પૃ. ૯૬ માં તેઓ લખે છે કે “એ મૂળ ગાથા મેળવવા પ્રયાસ ચાલુ છે. તેનો ઉલ્લેખ જરૂર થશે.”
(૫) પૃ. ૧૩૧ માં તેઓ નોંધે છે કે “તે (નયવાદના) વિષય પર સ્વતંત્ર પુસ્તિકારૂપે ઉલ્લેખ કરવાની ભાવના છે.”
(૬) પૃ. ૧૪૭ માં તેઓ લખે છે કે “તેને માટે (દર્શનને માટે), બનશે તે સ્વતંત્ર ઉલ્લેખ કરવાને વિચાર રાખે છે.”
(૭) પૃ. ૨૦૭માં લખ્યું છે કે “તેની વિગત તદ્યોગ્ય ઉપદુઘાતમાં તમને પ્રાપ્ત થશે. ” (૮) પૃ. ૨૨૯માં તેઓએ લખ્યું છે કે “તે માટે જુઓ ઉપદઘાતમાં આનંદઘનચરિત્ર.”
(૯) પૃ. ૨૮૪માં નિર્દેશ છે કે “આ નયવાદ માટે ઘણું કહેવાનું છે અને આયુષ્ય હશે તે તે પર એક લેખ લખવાને મારો વિચારે છે.”
(૧૦) પૃ. ૩૧૬માં લખ્યું છે કે “જૈન દૃષ્ટિએ યોગ’ના બીજા વિભાગમાં હું એ વિષય ઉપર ગબત્રીશી” વગેરેના અભ્યાસને સાર આપવા ઈચ્છું છું.”
(૧૧) પૃ. ૩૩પમાં ઉલ્લેખ છે કે “આનંદધનની ભાષા પરત્વે ઉપદ્યાત ઉપર ધ્યાન ખેંચવામાં આવશે.”
(૧૨) પૃ. ૪૩૫માં તેઓ લખે છે કે “તે સંબધી (નવ રસ સંબંધી), અલંકારશાસ્ત્રના અભ્યાસ અનુસાર, એક લેખ લખવાની ભાવના છે.”
આ ગ્રંથમાંને ઉપરના ઉલ્લેખ જોતાં શ્રી મોતીચંદભાઈ આ ગ્રંથને સવિસ્તર ઉઘાત લખવા ઇરછતા હતા, તે જ બીજી કેટલીક બાબતેનું સ્પષ્ટીકરણ-વિવેચન લખવાની એમની ભાવના હતી, એ સ્પષ્ટપણે જાણી શકાય છે. આયુષ્ય પૂરું થવાને કારણે તેઓ આ કાર્યો ન કરી શક્યા એમાં ખરી ખોટ એમને નહીં પણ તત્વજિજ્ઞાસુઓને ગઈ. તેઓ તે જિદગીની છેલ્લી ક્ષણ સુધી ધમ અને ધર્મશાસ્ત્રોનું જ ચિંતન-મનન
હી પોતાના જીવનને કતાથ અને ઊર્ધ્વગામી બનાવીને “માવના મવનાશિની” એ મમવાણીને ચરિતાર્થ કરતા ગયા !
સ્તવનના સર્જક અને વિવેચક ગીશ્વર આનંદઘનજીનું સ્મરણ થાય છે અને આત્માની ખાજ માટે અંતરની ઊંડી, અગોચર અને કષ્ટસાધ્ય કેડીઓનું પૂર્ણ હર્ષોલ્લાસથી ખેડાણ કરનાર કોઈ મસ્ત આત્મવીરનાં દર્શન થાય છે. શરીરની, સુખસગવડની, નામને -કીતિની કશી જ ખેવના નહીં; ઝંખના એકમાત્ર આત્મતત્ત્વનાં સાંગોપાંગ દર્શન પામીને સમગ્ર વિશ્વ સાથે તાદામ્ય સાધવાની-મિતી મે એશ્વમૂાસુ ને વિશ્વમંત્ર જીવનના અણુઅણુમાં ધ્વનિત કરવાની ! એમ લાગે છે કે શ્રી આનંદધનજીએ પિતાની શાંત, એકાંત, ઉત્કટ આત્મસાધનાને બળે પિતાના જીવનમાં
ભક્ત અને ભગવાનની એકરૂપતા પ્રાપ્ત કરી લીધી હતી. આવા એક પ્રશાંત પુરુષાથી સંતના જીવન અને એમની સાધનાની ઝીણી-મેટી વિગતો જાણવાની કેટલી તીવ્ર જિજ્ઞાસા અંતરમાં જાગે છે ! પણ જાણે
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
એમનું જીવન “પિતાની જાતનું સંપૂર્ણ વિલીનીકરણ કરે અને પરમાત્માના સ્વરૂપને પિતાની જાતમાં પ્રગટાવો”
એ સત્યનું પ્રત્યક્ષ ઉબોધન કરતું હોય એમ આવી બધી જિજ્ઞાસાઓ અણપૂરાયેલી જ રહે છે. એટલે આ મહાત્મા પુરષ અંગે “ શ્રી આનંદઘનજીનાં પદો ” ભાગ બીજામાં અંજલિરૂપે જે કંઈ લખ્યું છે, તેથી વિશેષ અહીં લખી શકાય એમ ન હોવાથી ત્યાં જે કંઈ રજૂઆત થઈ છે તેટલાથી જ સંતોષ માનવાને રહે છે.
જે વાત શ્રી આનંદધનજી સંબંધી વિશેષ માહિતી ન મળવા અંગે ઉપર કહી, એ જ વાત સ્તવન વિવેચક શ્રી મોતીચંદભાઈ અંગે અહીં કહેવી પડે એવી સ્થિતિ છે. “શ્રી આનંદઘનજીનાં પદો” ભાગ બીજામાં શ્રી મોતીચંદભાઈના જીવન, કાર્યો અને સાહિત્યસજન સંબંધી જે સવિસ્તર માહિતી મેં મારી અંજલિમાં રજ કરી હતી, તેથી વિશેષ નવી માહિતી આ ગ્રંથમાં આપવાની મારી હોંશ હતી. પણ, એ માટે પ્રયત્ન કરવા છતાં, આવી કશી સામગ્રી હું મેળવી શક્યો નહીં હોવાથી મારી એ ઇચ્છા પૂરી થઈ શકી નથી. શ્રી મોતીચંદભાઈ અંગે એટલું જરૂર કહેવું જોઈએ કે, જેમ શ્રી આનંદધનજીના જીવનમાં ભક્ત અને ભગવાન એકરૂપ બની ગયા હતા, તેમ શ્રી મોતીચંદભાઈને જીવનમાં ભક્તિ અને વિદ્વત્તા એકરૂપ બની ગઈ હતી; અને આ એકરૂપતા એમને જીવનની ધન્યતા તરફ દોરી ગઈ હતી.
સંશોધનની જરૂર શ્રી આનંદધનજીની પદો કે સ્તવનરૂપ કૃતિઓનું અત્યાર સુધીમાં જે કંઈ અલ્પ-સ્વલ્પ વાચન-ચિંતન થઈ શક્યું તે ઉપરથી સ્પષ્ટ લાગે છે કે આ બધી જ કૃતિઓનું ધરમૂળથી અધ્યયન અને સંશોધન થવાની
ખાસ જરૂર છે. ઉપલબ્ધ પદે અને સ્તવમાંથી સાચેસાચ એમની કૃતિ કઈ હોઈ શકે એ નક્કી કરવાની - સાથે સાથે એક એક પદ કે સ્તવનની પ્રત્યેક કડીનું, અર્થસંગતિની દષ્ટિએ, શુદ્ધિકરણ થવાની ખાસ જરૂર
છે. આ માટે મૂળ પદે કે સ્તવનની તેમ જ એના ઉપરના ટબા કે બાલાવબોધરૂપ વિવેચનની સંખ્યાબંધ હસ્તપ્રત જ્ઞાનભંડારોમાંથી મળી શકે એમ છે. એ બધી સામગ્રી તેમ જ બીજી પણ ઉપયોગી સામગ્રી એકત્ર કરીને યોગપ્રક્રિયાના તથા આત્મતત્ત્વના અનુભવી જાણકારો, જિજ્ઞાસુઓ અને વિદ્વાનોનું—ખાસ કરીને આવા મુનિવરનું—એક જૂથ અમુક વખત સુધી એકાગ્રતાપૂર્વક આ કામ કરે તે જરૂર એ કામ સાંગોપાંગ પૂરું થઈ શકે. શ્રી આનંદધનજીનાં આ અપૂર્વ વારસાને સુરક્ષિત કરવાની દૃષ્ટિએ આ કાર્ય કરવું એ આપણી ફરજ છે.
ઉપસંહાર શ્રી મોતીચંદભાઈના હસ્તાક્ષરની છબી “શ્રી આનંદઘનજીનાં પદ ” ભાગ બીજામાં આપેલ છે, તેથી આ ગ્રંથમાં નવી છબી આપી નથી. - પ્રફે તપાસવામાં પંડિત શ્રી હરિશંકરભાઈ અંબારામ પંડ્યાએ સહાય કરી છે; શુદ્ધિપત્રક પણ તેઓએ જ તૈયાર કરી આપ્યું છે. જરૂર પડતાં ટબાને અર્થ સમજવામાં તેમ જ પ્રાચીન પાઠોને શુદ્ધ કરવામાં પંડિત શ્રી અમૃતલાલ મોહનલાલે જરૂરી મદદ કરી છે. આ બન્ને સાથીઓને હુ આભાર માનું છું. શ્રી મહાવીર
યના આગમ પ્રકાશનના કાર્ય નિમિત્તે એક્સાથે કામ કરવા . બે જણે પ્રફ તપસ્યાં હોવા છતાં પુસ્તકમાં સંખ્યાબંધ અશુદ્ધિઓ રહી જવા પામી છે, તે શરમ ઉપજાવે એવી બિના છે, એ માટે તેમ જ મૂળ વસ્તુના નિરૂપણમાં, સરતચૂકથી કે સાચી સમજણના અભાવને કારણે, પુસ્તકમાં જે કંઈ ભૂલ રહી ગઈ હોય તે માટે હું માફી ચાહું છું. લુણાવાડા, મોટી પિળ સામે જૈન ઉપાશ્રય, !
અમદાવદ-૧, , વિ. સં. ૨૨૬, શ્રાવણ સુદિ એકમ;
રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈ તા. ૩-૮-૧૯૭૦, સેમવાર.
"
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
:
:
ww
:
:
પ્રકાશકીય નિવેદન (બીજી આવૃત્તિ પ્રસંગે) પ્રકાશકનું નિવેદન (પહેલી આવૃત્તિ પ્રસંગે ) સંપાદકીય અનુક્રમણિકા શ્રી કષભદેવ સ્તવન (ઓગસ્ટ : ૧૯૪૭)
૩-૨૯ [ખ પ્રભુપ્રેમનું સ્વરૂપ, અલખની લીલા-વીતરાગતા; પિત્તપ્રસન્નતા
આનંદમયતા ] અનુદાનના ચાર પ્રકાર : પ્રીતિ, ભક્તિ, વચન અને અસંગ; “પ્રીતિ-અનુષ્ઠાન', “ભક્તિ -અનુષ્ઠાન,’ “વચન-અનુષ્ઠાન, “અસંગ-અનુષ્ઠાન, (પાંચ પ્રકારની ક્રિયાઓ-) ૧. વિષે, ૨. ગરલ, ૩, અનુષ્ઠાન, ૪. તહેતુ, ૫. અમૃત–૨૪; વિષક્રિયા, ગરલક્રિયા, અનુષ્ઠાનક્રિયા
–૨૫; તહેવુકિયા, અમૃતક્રિયા-૨૬. ૨. શ્રી અજિતનાથ સ્તવને
( કટોબર : ૧૯૪૭)
૩૦-દર [માર્ગદર્શનના ચાર ઉપાયે વર્તમાને ચારે ઉપાયની વિરલતા ભવિષ્યમાં
પ્રદર્શનની આશા ] - ચેતનના મુખમાં શા માટે ? માર્ગ પ્રાપ્તિની વિષમતા-૩૧. ૩. શ્રી સંભવનાથ સ્તવન
(એપ્રિલ : ૧૯૪૮) [સેવન-કારણ: ભગવાનની સેવા અગમ અને અનુપ છે; ભૂમિકામાં નિર્ભયતા, શ્રેષરહિતતા, અથાકતા છે સાચી સેવા પ્રાપ્ત કરવી એ જીવનને લહાવે છે.] અભય–૧. “ઈહલેકય', ૨. “પરલેકલ્ય', ૩. “આદાનભય', ૪. અકસ્માતભય', ૫. “આજીવિકા', . “મૃત્યુભય', ૭. “અપયશભય” –૭૨; “અષ” –૭૩; “અખેદ'૭૪; “અધ’–૭૬; “પુગળપરાવત’–છ૭; યરમકરણ-૭૯; (૧) યથાપ્રવૃત્તિ કરણ'-૮૦; (૨) અપૂર્વકરણ–ચંથિભેદ, (૩) અનિવૃત્તિકરણ-થરમકરણ–અંતરકરણ -૮૧; (૪) સાધુપરિચય અથવા સત્સંગ, (૩) માનસિક અકુશળતાને ત્યાગ-૮૮; (T) અધ્યાત્મગ્રંથનું પરિશીલન-વાચના', “પૃચ્છના ', “ પરાવર્તન’–૯૦; “અનુપ્રેક્ષા', “ધમ કથા',
અધ્યાત્મ-૮૧; “ન હેત’ –૯૨; કાર્યકારણસંબંધ-૯૩. ૪. શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન
(મે : ૧૯૪૯)
૧૦૩-૧૫૦ દિનપ્રાપ્તિની તલાસના દશનપ્રાપ્તિની દુલભતા; પ્રભુકૃપાથી એની
સુલભતા]. તવાથશ્રદ્ધા, મિથ્યાત્વ-૧૦૬; સમ્યકત્વ, દશન, સમ્યકત્વ ક્યારે–૧૦૭; દર્શનને મહિમા, સહણ, તત્ત્વરચિ-૧૦૮; (મિથ્યાત્વના પ્રકાર-) () અભિગ્રહિક, (૪) અનભિગ્રહિક, (7) આભિનિવેશિક, (ઘ) સરાણિ, () અનાભોગિક; રુચિના દશ પ્રકાર : (૧) નિશ્ચલચિ અથવા નિસગરુચિ-૧૦૯; (૨) ઉપદેશરુચિ, (૩) આજ્ઞારુચિ, (૪) સૂત્રરુચિ, (૫) બીજ.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫.
૫
6
રુચિ, (૬) અભિગમરુચિ, (૭) વિસ્તારરુચિ, (૮) ક્રિયારુચિ, (૯) સ ંક્ષેપરુચિ, (૧૦) ધમ'રુચિ –૧૧૦; સમ્યકત્વનાં પાંચ લક્ષણા : સમ, સ ંવેગ, નિવેČ, અનુક ંપા, આસ્તિથ -૧૧૧; ' તરસીએ ', ' મત મતભેદે પૂછીએ ’-૧૧૫; ‘સહુ થાપે અહમેવ', અહમેવ ’–૧૧૬; સાંખ્યદર્શીન અને વેદાંતન, વૈશેષિક અને નૈયાયિકો, બૌદ્ધ–૧૧૭; આત્મદર્શન-૧૧૮; (૬) તત્ત્વજ્ઞાન પરિચય, (F) તત્ત્વજ્ઞાનીની સેવા, (7) વ્યાપન્નનીવજન −૧૨૦; (૫) કલિગીસંગવજન –૧૨૧; દોહિલું (૧) શુક્ષા, (૨) સેવા, (૩) વૈયાવચ્ચ −૧૨૨; ‘ નિય ’ ‘ સફ્ળ વિશેષ ’–૧૨૩; · મદમે ધાર્યા', ‘ વિલેખ ', અંધા ', (૧) શંક-૧૨૪: (૨) ‘ આકાંક્ષા', (૩) વિતિગિચ્છા, (૪) પ્રશંસા (૫) ‘ સંસ્તવ ’–૧૨૫; નયવાદ–૧૨૮; આઠ પ્રકારના પ્રભાવક ઃ (૧) પ્રાવચની ', (૨) ધર્માંથી ', (૩) વાદી ', (૪) ‘ નિમિત્તી ’, (૫) તપસ્વી ', (૬) વિદ્યાસિદ્ધ ', (૭) · સિદ્ધિસ’પન્ન ' –૧૩૦; (૮) ‘ વિ’, આગમવાદ -૧૩૧; ગુરુગમ ', · વિષવાદ ’–૧૩૨; ધાતીડુંગર ' –૧૩૫; ‘ સેંગૂ ’-૧૩૬; તેર કાડિયા–૧૩૭; ‘તરસ ’-૧૪૧; પાંચ ભૂષણ ઃ (૧) ‘ થૈય' ', (૨) પ્રભાવના ', (૩) ‘ ભક્તિ ', (૪) ‘ કુશળતા ', (૫) ‘ તીથ*સેવા ' –૧૪૨; દશ વિનય, · દરિસન દુલ*ભ ', સુલભ ’, ‘ કૃપાથકી ’ –૧૪૩; સઢસઠ ખેલ—ત્રણ શુદ્ધિ, ત્રણ લિંગ, પાંચ લક્ષણ, પાંચ દૂષણ, પાંચ ભૂષણું, આઠે પ્રભાવક, છ આગાર -૧૪૬; ચાર સહેણા, છ જયણા, છ ભાવના, છ સ્થાન, સ નિયમ -૧૪૭.
'
:
?
ચંદ્ર
.
શ્રી સુમતિનાથ જિન સ્તવન
'
આત્મા છે' –૧૫૧; આત્માપણુ-૧૧૩;
(નવેમ્બર : ૧૯૪૯ ) પ્રકાર-બહિરાભા,
પરમાત્મા-૧૫૪.
૬. શ્રી પદ્મપ્રભુ જિન સ્તવન
[ શાંતરે-ઈંડાપણુ* ]
૧. પ્રકૃતિ –૧૭૦; ૨. સ્થિતિ, ૩. રસ, ૪. પ્રદેશ −૧૭૧.
અપયશભય, ૭, મરણભય ૧૮૬.
૮. શ્રી ચંદ્રપ્રભુ જિન સ્તવન [પ્રભુનાં દર્શન ]
આત્માના
૧૦. શ્રી શીતળનાથ જિન સ્તવન ૧૧. શ્રી શ્રેયાંસનાથ જિન સ્તવન
( ડિસેમ્બર ૧૯૪૯ )
( ડિસેમ્બર ૧૯૪૯ )
૭. શ્રી સુપાર્શ્વ જિન સ્તવન
[અનેક—નામેા ]
૧. ઇલોક્ભય, ૨. પરલોકભય, ૩. આદાનભય, ૪. અસ્માતભય, ૫. આજીવિકાભય, ૬.
૧૫૧-૧૬૬
અંતરાત્મા.
( ફેબ્રુઆરી : ૧૯૫૦ ) (ફેબ્રુઆરી : ૧૯૫૦ )
૧૬૭-૧૮૧
(જાન્યુઆરી : ૧૯૫૦ )
૯. શ્રી સુવિધિનાથ જિન સ્તવન
(જાન્યુઆરી : ૧૯૫૦ )
(૧) નિસીહીત્રિક, (ર) પ્રદક્ષિણાત્રિક, (૩) પ્રણામત્રિક, (૪) પૂજાત્રિક-૨૧૨; (૫) અવસ્થાત્રિક, (૬) ત્રિદિશનિવૃત્તદષ્ટિત્રિક, (૭) ભૂમિપ્રમાજ નત્રિક, (૮) આલંબનત્રિક, (૯) મુદ્રાત્રિષ્ટ, (૧૦) પ્રણિધાનત્રિક –૨૧૩.
૧૮૨–૧૯૫
૧૯૬-૨૦૭
૨૦૮-૨૨૫
૨૨૬-૨૩૭
२३८- २४७
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮-૨૫૮ ૨૫૯-so ૨૭૧–૨૮૪ ૨૮૫-૨૯૯, ૩૦૦-૩રપ ૩ર૬-૩૪o
૩૪૧-૩પ૭
૩૫૮–૩૭૬
૩૭૭-૩૦૩
૧૨. શ્રી વાસુપૂજ્ય જિન સ્તવન
(ફેબ્રુઆરી : ૧૯૫૦) ૧૩. શ્રી વિમળ જિન સ્તવન
(ફેબ્રુઆરી : ૧૯૧૦) ૧૪. શ્રી અનંતનાથ જિન સ્તવન (ફેબ્રુઆરી : ૧૯૫૦) ૧૫. શ્રી ધર્મનાથ જિન સ્તવન
(ફેબ્રુઆરી : ૧૯૫૦) ૧૬. શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવન
(માર્ચ : ૧૯૫૦) ૧૭, શ્રી કુંથુનાથ જિન સ્તવન (ફેબ્રુઆરી-માર્ચ : ૧૯૫૦)
[મન]. ૧૮ શ્રી અરનાથ જિન સ્તવન
(માર્ચ : ૧૯૫૦) [[ધમ]. ૧૯, શ્રી મલ્લિનાથ જિન સ્તવન
(માર્ચ : ૧૫૦) [અઢાર દૂષણે] ૨૦. શ્રી મુનિસુવ્રત જિન સ્તવન (એપ્રિલ-મે : ૧૯૫૦)
[આત્મત] ૨૧. શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન
(મે : ૧૯૫૦) ચૂરણિ, ભાષ્ય, સૂત્ર, નિયુક્તિ, વૃત્તિ, પરંપર, અનુભવ--૪૦૭; અક્ષર, ન્યાસ-૪૦૯. રર, શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન
(મે ઃ ૧૯૫૦)
પુરવણી ર૩ (૧) શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન (મે-જૂનઃ ૧૯૫૦) ૨૩ (૨).
જૂન : ૧૯૫૦) ૨૩ (૩)..
(જુલાઈ : ૧૯૫૦) : ર૪ (૧). શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન - (મે : ૧૯૫૦), ૨૪ (૨) ;)
(જુલાઈ : ૧૯૫૦) ૨૪ (૩).
(ઑગસ્ટ : ૧૫૦) મૂળ સ્તવને
૩૯૪૪૧૪
૪૧૫-૪૩૮
૪૪–૪૫૧ ૪૫-૪૬o ૪૬૧-૪૬૮ ૪૬-૪૭૭ ૪૭૮-૪૮૬ ૪૮૭-૪૯ ૫૦૦-૫૧૯
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૉલીચંદડાઘાતાલ કાપડીઆ (6૪ન્મ: લા ૭-૧ણ-૧૮૭૯, માઘલડાઈ•અવસાન તા. -૩-૧૯૫૧ મુંબઈ)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ષભદેવ સ્તવન [ખરા પ્રભુપ્રેમનું સ્વરૂપ અલખની લીલા-વીતરાગતા; ચિત્તપ્રસન્નતા-આનંદમયતા ]
સંબંધ-શ્રી આનંદઘનજીની ચાવીશી ઉપર જ્ઞાનસાર અને જ્ઞાનવિમળસૂરિના બાળવબોધ અને ટબ ઉપલબ્ધ છે. શ્રી જ્ઞાનસારને બાલાવબોધ શ્રી ભીમશી માણેકે છપાવેલ છે. જ્ઞાનવિમળસૂરિને ટબ સંક્ષિપ્ત અને સુંદર છે. તેની ભાષાને જરૂરી વર્તમાન રૂપક આપી અર્થ પછી મૂકેલ છે. એને આશય લઈને શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભાએ વિ. સં. ૧૯૮૨માં અર્થ-ભાવાર્થ પ્રકટ કર્યા છે. એ સાધનેને મેં ઉપયોગ કર્યો છે. બે-ત્રણ પ્રતે મૂળના પાઠાંતરે જાણવા એકઠી કરી છે. તે પ્રતે મને શ્રી મુંબઈ ગેડીજી મહારાજના ભંડારમાંથી મળી છે.
એક એક સ્તવન પર લગભગ એક એક માસ સુધી મેં વિચાર કર્યો છે. દેરાસરમાં તે ગાયેલ છે, તેના પર યથાવકાશ પરિશીલન કર્યું છે અને તેને અંગે જે વિચાર થયે તે અત્ર મારા પિતાના વિચારની સ્પષ્ટતા માટે બેંધી લીધું છે. મને ઘણાં વર્ષોથી એમ લાગ્યું છે કે જ્ઞાનસારની ભાષામાં કહીએ તે “આશય આનંદઘન તણો, અતિ ગંભીર ઉદાર” હોઈ, તેના પર જેમ જેમ વિચારણા કરવામાં આવે તેમ તેમ નવીન નવીન સત્ય સાંપડે તેમ છે. લેખક પિતે જાતે અનુભવી હતા, મહાન યોગી હતા અને સ્પષ્ટ વક્તા હતા. એમના મનમાં જૈન ધર્મને રંગ બરાબર લાગી ગયેલું હતું. અને એમને દુનિયાની દરકાર નહોતી, એટલે એમના વચનમાંથી સારતત્વ ખૂબ સાંપડે તેવું છે અને એમની જીવનદોરી આત્મલક્ષ્મી અને આંતરલક્ષ્મી હોઈ અંદરથી જાગ્રત કરે તેવી તેમની માર્મિક શબ્દરચના છે. પિતે કવિ હોવાને દાવ ન કરનાર હેઈ, મનમાં સૂઝયું તે ગાઈ બતાવનાર છે, અને લેકપ્રશંસા કે જનતતિથી પર હોઈ માત્ર ચેતન-પ્રગતિ સાધક છે, એટલે એમના હૃદયગાનમાંથી ઘણાં જીવવા-જાણવા જેવાં તત્ત્વ સાંપડે તેમ છે. આ દષ્ટિથી માત્ર સ્વલાભની નજરે જે સૂઝયું તે અહીં બેંધી લીધું છે. એમાં અન્ય કેઈ અપેક્ષા નથી, પ્રશંસાને મેહ નથી, સાક્ષરતા બતાવવાને આશય નથી. આ દૃષ્ટિ સતત ધ્યાનમાં રહી છે. હું આ પ્રત્યેક સ્તવન ગાઉં છું, ત્યારે મને ઊંડી અનુભવવેદના થાય છે, અને તેને કઈ કઈ ભાગ લેખરૂપે કાયમ થાય તે સર્વ રીતે સ્વને લાભકારક છે એટલી દષ્ટિએ આ નેંધ કરી છે.
જનપ્રવાહમાં એવી દંતકથા ચાલે છે કે, એક વખત આનંદઘન મહારાજ (લાભાનંદજી) ચાલ્યા જતા હતા, ત્યાં કઈ સ્ત્રી પોતાના પતિ પાછળ સતી થવાને શ્મશાનયાત્રામાં જતી હતી. લેકો સતીને જય જય પિકારતા હતા અને સતીને મુખમાંથી કંકુ નીકળતું હતું. આજુબાજુ બનતા બનાવ તરફ સાધારણ રીતે દુર્લક્ષ કરનાર યોગીરાજને કેઈએ કહ્યું કે આ બાઈ પિતાના પ્રીતમ-ધણી પાછળ સતી થવા જાય છે. પિતાના ખેળામાં પતિનું માથું રાખી પિતે પતિની
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪]
શ્રી આનંદઘન વીશી. ચિતામાં સાથે બળશે અને લોકો વાજા વગાડશે. આનંદઘનજીને આ અજ્ઞાન-મરણ પર વિચાર આવ્ય, સંસારના મેહની વિષમતા પર વિચાર આવ્ય, કર્મના સ્વરૂપ અને સંસારની વિષમ પર્યટના પર ખ્યાલ આવ્યું અને અજ્ઞાન-કષ્ટ પર વિચાર કરતાં ખરી પ્રીત કેવી હોય, ક્યારે થાય અને કેવી રીતે થાય, તેની ભવ્ય કલ્પના તેમને નૈસર્ગિક રીતે બેસી ગઈ. એટલે એમણે પ્રીતિ–પ્રેમનું આખું સ્વરૂપ આ સ્તવનમાં વણ દીધું. ચોવીશીનું આ પ્રથમ સ્તવત ગાનરૂપે આનંદઘનજીના મુખમાંથી નીકળી પડવાને આ પ્રસંગ હતું, એવી એક લેકવાયકા છે. '
અન્ય કહે છે કે તેમને કઈ જિજ્ઞાસુએ સવાલ કર્યો કે પ્રભુ-પ્રેમ કેવો હોય અને સાચું પૂજન કેમ થાય અને પરમાત્માની સાચી રિઝામણું ક્યારે થાય? તેના જવાબમાં પિતાને થયેલા અનુભવની નેંધણીરૂપે આ સ્તવનની રચના થઈ. એ ગમે તેમ હોય, આ સ્તવનમાં પ્રેમપ્રીતિનું તત્ત્વજ્ઞાન અને સાચી પ્રભુપૂજાની વિચારણું ખૂબ સરસ શબ્દોમાં વગર પ્રયાસે આંતરધ્વનિ તરીકે નીકળી છે. આપણે તે નજરે પ્રેમનું તત્વજ્ઞાન વિચારીએ.
સ્તવન (“કમ પરીક્ષા કરણ કુમર ચલ્યો ”—એ રાગ; રાગ-મારુ ) ઋષભ જિનેસર પ્રીતમ માહરો રે, ઓર ન ચાહું રે કંતઃ રીઝ સાહિબ સંગ ન પરિહરે રે, ભાંગે સાદિ અનંત.
ઋષભ જિનેસર પ્રીતમ માહરો રે. ૧. અર્થ મારે ખરો પતિ-દેવ તે મારો ઝષભદેવ ભગવાન છે અને બીજા કોઈને હું મારા પતિ તરીકે ચાહતી પણ નથી, કારણ કે મારે પતિ ને એક વાર બરાબર રીઝી જાય, તે સાદિઅનંતમે ભાંગે એ મારી સેબત ના છેડે, એ મારે સથવારે ભાંગી ન પડે. (૧)
–ાર્તા શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરી) પ્રથમ સ્તવનને દબો લખતાં શ્રી જ્ઞાનવિમળસૂરિ કહે છે – श्रीआनदघनअर्हतः स्तवचतुर्विशते : स्फुटं भावार्थो लिव्यते श्रीमत्ज्ञानविमलसूरिभिः । ।
ચિદાનંદમય જિનવરૂ, સદા મુદા ધરી પ્રેમ; પ્રણમી પરમ પ્રમોદશું, જયનાયક જગએમ. ૧ જિનગુણથુતિ કરતાં થકાં, પૂજક જિન હુઈ જાય;
તે ભણી જિનગુણકીર્તન કરતાં પાપ પુલાય. ૨ પાઠાંતર–જિનેસર – જિનેશ્વર, રે– બે પ્રતમાં રે નથી. પ્રીતમ – પ્રિતમ. (સંસ્કૃત નિયમ પ્રમાણે દીધ ઈ છે. તદ્ગમ શબ્દમાં રચના ફેરવાય નહિ.) પરિહરે રે– પરિહરઈ, (રે મૂકી દે છે.) ભાંગે- ભાંગિ. (૧)
શબ્દાર્થ-શ્વભજિનેશ્વર = આદિનાથ, પ્રથમ તીથ કર. પ્રીતમ = વલ્લભ, વહાલે ધણી. માહર = મારો. કાર = બીજે. ચાહું= ઈછું. કંત = પતિ, ધણી. રીઝયો = રાજી થયેલે, સંતોષ પામેલે. સાહેબ = ઈશ્વર. મોટે માણસ. સંગ = સબત, સમાગમ. પરીહરે = છોડે, તજી દે. ભાંગે = પ્રકારે, વિભાગે (જૈન પારિભાષિક શબ્દ છે. વિવેચન જુઓ). સાદિ = જેની આદિ એટલે શરૂઆત છે તે. અનંત =જેને અંત–છેકે નથી તે. (૧)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું : શ્રી ઋષભદેવ સ્તવનં
[પ
ૐ નમઃ શ્રી આનંદઘનની ચાવીશી અર્થે કરી લખીએ છીએ. શુદ્ધ ચેતના અને આત્માને શિક્ષારૂપ વિન'તી દ્વારે શ્રી વીતરાગ–સ્તુતિ-સ્તોત્ર કરી લખીએ છીએ તે અધ્યાત્મરૂપ છે. શ્રી ઋષભજિનેશ્વર તે મુજને અત્ય'ત વલ્લભ છે. શુદ્ધ ચેતના કહે છે તે ‘વૃષ' કહેતાં આત્મસ્વભાવરૂપ ધર્મ, તેણે કરી ‘ભ' કહેતાં શૈાભે એવા જિનેશ્વર રાગદ્વેષના જિપક, તેહી જ મારે પ્રીતમ-વાલહેા છે. અવર અશુદ્ધ રાગાદિ મિલન આત્મા તથા દેવ, તેહુને કત પરે ચાહું નહિ, ઇચ્છું નહિ. તે સાહેબ રીઝયો હાય તા કહીં–એક વાર પણુ–સંગ ન મૂકે, અભેદ રૂપે મળ્યો ભિન્ન ન થાય, તે સાદિ અને અનંત ભાંગે સંગ ન મૂકે. ‘ ભંગી ’એટલે અનંત શુદ્ધ સ્વભાવ પ્રગટયો તે સાદિ અનંત સ્વભાવ તે ત્રિકાલે અક્ષય, તે માટે તથા વીતરાગપણે પ્રતીત કર્યો તે સાદિ, તત્સ્વરૂપભાવી તન્મયીભાવ આચરણ હેતુએ કરી થયા તે અનંત.
વિવેચન—ખરા પ્રેમનું લક્ષણ એ છે કે જેની સાથે પ્રીતિ બાંધી તેની સાથે હુંમેશને માટે પ્રીતિ ચાલુ રહેવી જોઇએ. આજે એક સ્ત્રીને ‘ વહાલી–વહાલી ' કરી બોલાવવી, બે-પાંચ માસ કે વર્ષી ગયા પછી બીજી સ્ત્રીના વિયેાગે ઝૂરવું અને વળી ત્રીજી સ્ત્રી સાથે પ્રેમમાં મસ્ત થવું, એનું નામ ખરો પ્રેમ કહેવાય નહિ · કાળીભાઈને કૂખો અને એક મૂએને બીજો ઊભા' એ સાચી પ્રીતિનું લક્ષણ નહિ.
આપણે પૂર્વ કાળનાં ચિરત્રો વાંચીએ છીએ, તે ત્યાં આજીવન એકપત્નીવ્રત અને એકપતિવ્રતના મર્હિમા ગવાયા છે. શ્રી રામના અનેક ગુણામાં એકપત્નીવ્રતને બહુ આગળ પડતું સ્થાન રામાયણમાં મળે છે, અને અનેક સતી સ્ત્રીઓ પોતાના પતિ પાછળ ઝૂરી ઝૂરીને મરતી અથવા સતી થતી આપણે જાણીએ છીએ. એટલે સાચી પ્રીતમાં આંતા ન હોય, ત્રુટિ ન હોય; એ તા જેને હૃદય એક વાર સોંપ્યું તે સોંપ્યું, તેમાં પછી મીનમેષ થાય નહિ. પછી ગમે તેટલી યાતના સહન કરવી પડે, પણ જેને હૃદય એક વાર અપ્યુ તે આમરણાંત પતિ : આય. સસ્કારનો પતિપ્રેમ આવા પ્રકારના હોય છે. પતિ એને મારે-કૂટ, પણ એ પતિપ્રાણા, પતિવત્સલા જ રહે. એના સકલ્પમાં પણ અન્ય તરફ પ્રેમ ન થાય. આનંદઘનજી કહે છે કે આવે! આ સંસ્કૃતિને આજીવન પ્રેમ છે, તેના કરતાં પણ આત્મપ્રેમ-પ્રભુપ્રેમ વધારે સ્થાયી, વધારે ચાક્કસ અને તેટલા કારણે વધારે અનુકરણીય છે. ‘ આત્માની શુદ્ધ દશામાં વર્ષોંના 'ને શુદ્ધ ચેતના કહેવામાં આવે છે. શુદ્ધ ચેતના એટલે આત્માની વિશુદ્ધ દશા. એને રૂપક આપી તેની પાસે આ સ્તવન ગવરાવ્યું છે. એ શુદ્ધ ચેતના ખૂબ ઉલ્લાસમાં આવી ગાન કરે છે. એના ઊર્મિઉદ્ગાર આપણે સાંભળીએ, ધ્યાઇએ.
એ કહે છે કે મારો પ્રીતમ તા શ્રી ઋષભદેવ ભગવાન છે. એને ચરણે મારું મસ્તક છે, એની બાજુએ રહેવાના મારા કોડ છે, એની સાથેની મારી પ્રીતિ ભારે મૂલ્યવતી, પરિણામવતી, સસત્ત્વા ( Prcgnant ) છે. એ મારા પતિદેવને જ હું ચાહું છું, એના પર વારી જોઉં છું, એની સોબતમાં મારા અસ્તિત્વની સફળતા માનું છું. એનું એક મુખ્ય કારણ એ છે કે એ મારા પતિદેવને રીઝવ્યો હાય તો પછી અનંતકાળ સુધી એ મારો સંગ છેડે તેવા નથી. દુનિયા
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી, દારીને પતિ તે વધારે દેખાવડી પત્ની મળે કે અન્ય કેઈ બહારનું પ્રેમપાત્ર મળી જાય, તે પિતાનો પ્રેમ ફેરવી નાખે. સ્ત્રી ઘરડી થાય કે માંદી પડે કે ધીમે ધીમે પ્રેમમાં ઢીલાશ થતી જાય, પણ આ મારે પતિ તે એક વાર મારી ઉપર રિઝાયો એટલે પછી અનંતકાળ સુધી મારી સેબત મૂકે નહિ. જે પ્રીતિમાં આંતરે પડે, જે પ્રીતિ સદાકાળ ચાલે નહિ, જે પ્રીતિમાં સ્વાર્થ, આકાંક્ષા કે આશય હોય તે પ્રીતિ ખરી જામે નહિ, જામે તે ટકે નહિ અને ટકે તે હંમેશને માટે સ્થાયી થાય નહિ. એને ખરી પ્રીતિ કેમ કહેવાય? કારણ કે એવી પ્રીતિ, બહુ બહુ તે, આ જીવન પર્યંત ચાલે, પછી અંતે એને છેડે આવ્યા વગર ન રહે. વિયોગનાં અનેક કારણો બને, અને સદંતર વિયોગ પણ થઈ જાય; પણ ભગવાન સાથે મેળાપ તે સાદિ અનંતમે ભાગે હાઈએ સ્થાયી જ રહે અને એને જ ખરો પ્રેમ કહેવાય. - આ સાદિ-અનંત ભાગે આ રીતે થાય; પ્રેમ અને પ્રેમના છેડાને અંગે ચાર વિકલ્પ શક્ય છે : (૧) જેની શરૂઆત હોય અને છેડે પણ હોય તે સાદિ-સાંત. દુનિયાદારીને પ્રેમ ઘણેખરે આ કટિમાં આવે. (૨) પ્રેમની જેમાં શરૂઆત જ ન હોય, પણ અંત હોય એ અનાદિ-સાંત વિક૯૫ અશક્ય છે, જેની આદિ ન હોય તેમાં અંતની શક્યતા જ ન હોય. (૩) અનાદિ અને અનંત વિકલ્પ એક વ્યક્તિને અંગે હેઈ શકે નહિ; વૈયક્તિક પ્રેમને શરૂઆત હોવી જ જોઈએ. અને (૪) ચોથે વિકલ્પ સાદિ-અનંત છે. એમાં પ્રેમની શરૂઆત હોય, પણ શરૂઆત થયા પછી એને અનંતકાળે પણ અંત ન જ આવે. આ ચોથે વિકલ્પ અહીં પ્રસ્તુત છે.
ત્યારે શુદ્ધ ચેતનાના પતિદેવ ખરેખરા રીઝે અને પ્રેમ બાંધે, તે પછી એ તે જીવન સટોસટની વાત થાય; એમાં પ્રેમને છેડે કે અંત ન જ હોય. એ તે એક વાર પ્રેમ બાંધે તે બાંધ્ય. શુદ્ધ ચેતના કહે છે કે મારા બાષભદેવ પતિ એ જ મારા પ્રીતમ છે. એને જ હું ચાહું છું અને બીજાને હું ચાહતી નથી, કારણ કે મારા નાથને મેં એક વાર રીઝવ્યું હોય તે પછી એ સાદિ-અનંતમે ભાંગે (વિકલ્પ) મારો સંગ છોડે નહિ, મારે પછી અનંત કાળ સુધી કઈને રીઝવવાનું રહે નહિ અને મારી ભવની ભાવઠ ભાંગી જાય. * | ઋષભ શબ્દમાં ઘણો ચમત્કાર છે. દુનિયામાં સારામાં સારી ચીજ હોય તેને અષભ અથવા વૃષભ કહેવામાં આવે છે. દા. ત. નરવૃષભ એટલે માણસમાં શ્રેષ્ઠ. અથવા નવું એટલે આગળ વધવું. પ્રગતિસૂચક એ ધાતુમાં “ભ” વધવાથી એની શોભા વધે છે. આવા ત્રાષભદેવ એ મારા હદયના નાથ છે. એમનામાં મારું જીવન સર્વસ્વ અર્પણ કરી દઉં છું, અને એમના સિવાય અન્ય કેઈને હું મારા પતિ તરીકે ચાહતી નથી. (૧)
પ્રીતમ-સગાઈ રે જગમાં સહુ કરે રે, પ્રીત સગાઈ ન કેય;
પ્રીત-સગાઈ રે નિરુપાધિક કહી રે, સપાધક ધન ખોય. ઋષભ૦ ૨ પાઠાંતર–ર– બે પ્રત છોડી દે છે. પહેલા અને ત્રીજા બને પદમાં પ્રીત – પ્રિત (સાચું રૂપ પ્રી માં દીર્ઘ ઈ છે. (૨)
શબ્દાર્થ–પ્રીત = પ્રેમ, હેત. સગાઈ = સંબંધ, વિવાહ સંબંધ. જગમાં = દુનિયામાં, લેકમાં. સહુ =
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭
૧: શ્રી ઋષભદેવ સ્તવન
અર્થ–પ્રેમસંબંધ તે જગતમાં સર્વે કરે છે, પણ એ પ્રેમસંબંધ કાંઈ નથી, એમાં દમ નથી. પ્રેમસગપણ સંબંધ તે ચિંતા-જંજાળ વગરને હોય તે જ સાચો સંબંધ કહેવાય. કારણ કે ઉપાધિવાળ સંબંધ તે (આત્મ)ધનને પણ નાશ કરે. (એટલે એ સાચે સંબંધ કહેવાય નહિ.) (૨) - ટબો-જગમાં સહુ કોઈ પ્રીતિની સગાઈ તથા પ્રીત બાંધીને સગાઈ-સંબંધ કરે છે, પણ પ્રીતની સગાઈ–સંબંધ કોઈ નથી તે જાણવું. જે માટે પ્રીતિ–પ્રીતસગાઈ તે નિરપાધિક કહી છે. જ્યાં પરભાવ મેળવી પ્રીત બાંધવી, તે પાધિક કહી છે અને પાધિક પ્રીતિ-સગાઈ તે ધન વો–આત્મગુણનો નાશ કર–એટલે અશેભ છે. (અશોભનીક શબ્દ હોય એમ લાગે છે. ન શેભે તે.) અષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ માહરે છે. (૨)
વિવેચન–પ્રીતિ કે સગપણ સંબંધ તે દુનિયામાં સહુ કોઈ કરે છે. જનાવરે પણ પરસ્પર આકર્ષણ કરે છે, અને સ્ત્રી-પુરુષે પણ એકબીજા તરફ ખેંચાય છે, પણ એ દુન્યવી પ્રેમમાં ખરી પ્રીતિ નથી, એમાં દેહસંબંધ થાય છે. એમાં મેહને આવિર્ભાવ હોય છે, એમાં બાહ્ય આકર્ષણનું વધતું ઓછું તત્વ હોય છે, એમાં ખબર ન પડે તેવી રીતનું પૌગલિક આકર્ષણ વચ્ચે હોય છે, એમાં ચેતન-ચેતનને સીધે મેળાપ થતું નથી, એમાં આત્મા - આત્માને સંબંધ થત
નથી, પણ એમાં રાગ-કેસરી મહારાજના ઇદ્રિયવિષયે કામ કરે છે. એમાં આકાંક્ષા, વિયેગ, રુદન - આદિ અનેક પ્રકારની બાહા ઉપાધિઓની દરમિયાનગીરી હોય છે. એમાં આકાંક્ષા, આકર્ષણ
અને ધબકારા હોય છે. આ સર્વ પૌગલિક ઉપાધિઓ છે. આ સર્વ ક્ષણિક રંગરાગ છે. એક વાત સમજી લેવા જેવી છે. જ્યાં જ્યાં બાહ્ય ઉપચાર, દેખાવ કે દખલગીરી આવી, ત્યાં ઉપલયિાપણું અને અલ્પસ્થાયીપણું આવે છે. એવા પ્રકારની પ્રીતિ ચાલી ચાલીને કેટલી ચાલે? પિદુગલિક બાહ્ય પ્રેમ તે, પ્રેમનું કારણ ઢીલું થતાં, ખલાસ થઈ જાય, એટલે આવી બાહ્ય ઉપાધિવાળીને પ્રીતિનું નામ આપવું તે પણ ચેતન જેવા મહારાજને અઘટિત છે. ચેતનરાજની 'પ્રીતિ તે ઉપાધિ વગરની હેય, અપેક્ષા–આશા વગરની હોય, અંત વગરની હોય.
- પ્રેમમાં ઉપાધિ આવી એટલે પ્રેમ પ્રેમના નામને અગ્ય બની જાય છે. અને અહીં તે કહેવાતો પ્રેમ અનેક મને વિકારને વશ હેઈ, ગમે ત્યારે ખલાસ થઈ જવાનો સંભવ છે. અને કદાચ બહુ ચાલે તે દેહ છૂટતાં તે તેને છેડો જરૂર આવે છે. આખું મહારાજાનું કાર્યશીલન વિચારીએ તે એવા રાગને પરિણામે થતા પ્રેમમાં સ્થાયીપણું દેખાતું નથી. ઘડપણ, ઈર્ષા, હરીફાઈ વગેરે અનેક કારણે એ પ્રેમને બંધ ત્રુટી જાય છે અને હોય ત્યારે પણ આત્મધનને ઓછું કરે છે. આવા સંબંધને પ્રીતસગાઈ કહેવી તે બેટી વાત છે. એમાં તે અંદરનું જે સાચું આત્મધન છે તે ઊલટું ખોઈ બેસાય છે. સવ, બધાં. ન કોઈ = નકો (મરાઠી) કોઈ નથી, જેવી ચીજ જ નથી. પ્રીતસગાઈ = પ્રીતિને સંબંધ.
હસંબંધ, નિરપાધિક = ઉપાધિ વગરની. ( ઉપાધિ = જંજાળ, પીડા, આપદા. ) કહી = બતાવી, પ્રતિપાદન કરી, તે પાધિક = ઉપાધિવાળી. ધન = આત્મધન. ખાય = નાશ કરે. (૨).
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
આવી સોપાધિક પ્રીતિને, ખરી રીતે, પ્રીતિ કે સગપણ કહેવાય જ નહિ. એમાં તે ચેતન નરમ પડે, નીચે ઊતરે, વમળમાં અટવાઈ જાય અને ભારે થતો જાય. નિરુપાધિક પ્રીતિ હોય તે સાચી પ્રીતિ; જ્યાં પૌદ્ગલિક ભાવ કે રાગદ્વેષ આવ્યા ત્યાં રખડપાટા અને દુનિયાદારી આવી જાય. એમાં પછી આત્મભાવ ઘટતા જાય છે, એમાં આત્મા અટવાઈ જાય છે, એમાં ચેતનને શોધવા પણ મુશ્કેલ પડે છે. એવી પ્રીતિને પ્રીતિ કહેવાય નRsિ. જગતમાં થતા દુન્યવી પ્રેમ કે સંબધા આત્મિક નજરે અર્થાંશૂન્ય અને આડે રસ્તે દોરનાર હોઇ તે ખરી પ્રીત કે સગાઈના નામને પણ ચેગ્ય નથી.
સોપાધિક સંબંધ અને નિરુપાધિક સંબધ ખૂબ સમજી લેવા જેવા છે. સ્ત્રી-પુરુષના સંબધમાં કામદેવ ખૂબ કામ કરે છે, એ તે આપણે જાણીએ છીએ; પણ બહેન ભાઈના સંબંધમાં પણ માહુરાજા અંદરથી ઘણું કામ કરે છે. એમાં માહુ જુદા પ્રકારના આકાર ધારણ કરે છે. પુત્ર-પિતાના પ્રેમમાં એનું ત્રીજું સ્વરૂપ હોય છે. અને વ્યવહારથી નિર્દોષ દેખાતા મિત્ર મિત્રના સ્નેહમાં અલગ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. જ્ઞાતિજન પ્રત્યેના પ્રેમ, દેશને પ્રેમ એ સર્વાંની પાછળ અમુક આકાંક્ષા, અમુક અપેક્ષા, અમુક હેતુ હાય છે. સામાન્ય જનતાની કક્ષાએ એ પ્રેમની માત્રા ઊંચી હાય, તેપણ એમાં મેહરાજાના મહિમા પૃથક્કરણમાં તરી આવે છે, એમાં મારાપણાનો ભાવ આવે છે અને માહુરાજાના મંત્ર જ ૢ અને મ છે. મારું અને તારું થયું, ત્યાં દુનિયાદારી છે, વ્યવહાર છે, અંતરના ભામા છે અને પારિણામિક રખડપાટ છે. આવી કોઈ પણ પ્રકારની બાહ્ય ઉપાધિ હોય, ત્યાં અંતરને પ્રેમ થતા નથી, અનતકાળ ચાલે તેવા પ્રેમ થતા નથી અને સાચા પ્રેમના નામને છાજે તેવી ચિરસ્થાયી પ્રીતિની જમાવટ થતી નથી. સાચી પ્રીતિમાં ઉપાધિનું નામ ન હાય, બાહ્ય ઉપચાર ન હેાય, ગણતરી, ગાંઠ કે એકપક્ષીયતા ન હોય. ભવભૂતિ કહે છે કે—
व्यतिषजति पदार्थानान्तर : कोऽपि हेतुः न खलु बहिरुपाधीन् प्रीतयः संश्रयन्ते ।
એના ભાવ એવા છે કે પદાર્થાને કોઈ અંદરના હેતુ જોડે છે, એમાં બહારની ઉપાધિને સ્થાન નથી; આટલી વાત કરીને પછી એ કમળ ને સૂર્યના ઉદયના સંબંધ અંતરના હેતુ તરીકે જણાવે છે. ચંદ્ર ઊગે અને કુમુદ ખીલે : આ તે મનની કલ્પના છે, પણ એમાં ઊ'ડા ભાવ ઉપાધિના છે. ખરા પ્રેમમાં બાહ્ય ઉપાધિ ન હેાય એ સાચી વાત છે. અને આપણે આસપાસ જે પ્રીતિ જોઇએ છીએ, તેમાં તે બાહ્ય ઉપાધિ જ દેખાય છે. ચાલુ નજરે, ઉપરચોટિયા ભાવે જોતાં એ ન દેખાય તો તેમાં જોનારની શક્તિનું માપ છે; પણ ઉપાધિ જરૂર છે અને એ પ્રીતિના અત ચાક્કસ છે.
આનંદઘન અનુભવને અતે કહે છે કે, એવી પ્રીતિ તે આત્મિક ધન હોય તેને ખાઈ બેસે છે; જરા જરા આત્મદ્રવ્યના સચય કરેલા હાય, તેને પણ એ ખાવરાવી નાંખે છે અને એટલા માટે એ પ્રીતિના નામને યગ્ય નથી. (૨)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૯
૧: શ્રી ઋષભદેવ સ્તવન
કોઈ કંત કારણ કાષ્ઠ-ભક્ષણ કરે રે, મિલખ્યું કંતને ઘાય;
એ મેલો નવિ કહિ સંભવે રે, મેલો ઠામ ન ઠાય. ઋષભ૦ ૩ અર્થ–કઈ કઈ તે પતિને મળવાની ખાતર લાકડભેગાં થાય છે (સાથે બળી મરે છે). (એને હેતુ એ હોય છે કે, એમ કરી પતિને જલદી મળી જવાશે. પણ એવા પ્રકારને મેળાપ કોઈ પણ સ્થળે થે સંભવ નથી, કારણ કે મેળાપનું એમાં ઠેકાણું નથી, ઠેકાણું એક સ્થાનકે ચોક્કસ રહેવાનું નથી. (૩)
ટબો—કેટલાએક કંતને પામવાને કષ્ઠભક્ષણાદિ કષ્ટ કરે છે એટલે અજ્ઞાન-કષ્ટાદિ તથા કાઠે (લાકડાની ચિતા પર) ચઢવાદિક સાધે છે, એમ કરતાં કંતને જઈને મિલશું એવું ઘણા ચિત્તમાં ધરે છે, પણ એ મેળે કહીએ સંભવે નહિ, મિથ્યા અજ્ઞાન-કષ્ટ કીધે પરમાત્મા ન પામીએ. એ મેળામાં પરમાતમ પ્રીત શું? ? ઠામઠેકાણું નથી જાણત, તે પતિને કિહાથકી પામીએ? અષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ માહરે છે. (૩)
વિવેચનદુનિયાદારીના પ્રેમ-પ્રીતિના ઊંચા પ્રકારના દાખલા જોઈએ. મિલા–મિલીનાં ચેનચાળા, રાતના નિસાસા, વિયેગનાં રુદન વગેરેમાં તે મહારાજાનું સામ્રાજ્ય ઉઘાડું છે, પણ સાધારણ રીતે ઊંચી કક્ષાઓના દાખલાઓમાં પણ પ્રીતિની વિડંબના જ છે, મેળાપનાં ભામાં છે, વિવેકદ્રષ્ટિને અભાવ છે. આ વાત વિચારણાથી આપણને જણાશે.
પૂર્વકાળમાં પતિને મળવા માટે સ્ત્રીઓ સતી થતી હતી. એ પતિ પરભવમાં મળે એટલા સારુ એના માથાને ખોળામાં મૂકી ચિતામાં પતિની સાથે સૂતી હતી. આ દેહાપણ અર્થ વગરનું હતું. એ બળી મળનાર સ્ત્રી એમ માનતી હતી કે પતિ પાછળ બળી મરવાથી આવતા ભવમાં એ જ પતિ મળશે. આ આખી માન્યતા ભ્રામક હતી, વ્યવહારમૂલક પણ પાયા વગરની હતી, આત્મઘાતી હતી. એનું આખું તત્ત્વજ્ઞાન વિચારી જોતાં એમાં આત્મદષ્ટિની અલ્પતા, વિશ્વવ્યવસ્થાનું અજ્ઞાન, ગતિ આગતિનાં કારણોનું અ૫ ભાન અને નામ રાખવા અભિમાનના અંશને પરિણામે કરેલ આપઘાતને સ્થાન મળેલું દેખાય છે. એમાં સ્થાયી પ્રેમ કે અનંત પ્રીતિને અવકાશ જ નથી. એમાં પ્રીતિને ખરા અર્થમાં સ્થાન પણ નથી. આ હકીક્ત આપણું પૂર્વગ્રહને આઘાત કરાવે તેવી છે, પણ પૃથકકરણ કરીને ગ્રાહ્યમાં લેવા જેવી છે. આપણે તે
પાઠાંતર–કરે રે - કરે, કઈ મિલમ્યું – મળશું. કંતને ધાથ - કેતનઈ ધાય. કહિ – કઈએ, કહીઈ. સંભવે રે – સંભવઈ મેલે – મેળો. (૩)
શબ્દાથ કઈ = કઈ કઈ દુનિયાદારી છે. કંત = પતિ, નાથ, કારણ = માટે. કાષ્ઠભક્ષણ = લાકડે ચઢવું, ચિતાએ સૂવું, સાથે બળવું ( સતી થવું તે). મિલમ્યું = મળશું, પાછા એકઠા થશે. ધાય = દેડીને. જલદી, સત્વર. મેળે = મેળાપ, સંગ નવિ = નહિ, ના. કહિયે = કહીં પણ, કોઈ પણ સ્થળે. સંભ = શક્ય ઠામ = પત્તો, ઠેકાણું. ન ઠાય = સ્થિર નથી, ચોક્કસ નથી. (૩)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦)
શ્રી આનંદઘન-વીશી જરા વિચારી જઈએ. કેઈ ધનવાન પતિની સ્ત્રી પતિ મરે એટલે સગાંવહાલાથી વીંટળાઈ જાય, બધાં કકળાટ કરવા લાગે, મેં વાળે, છાજિયાં લે અને અત્યારે ચૂડીકર્મ કરતાં જેણે અવકન કર્યું હોય તેવી સ્થિતિ નીપજાવે. સ્ત્રી પરાધીન બને, એને આભ ફાટયું હોય તેમ લાગે, એને જીવન અકારું અને પરાધીન દેખાય, અને પછી એ સહસા નિર્ણય કરે કે પતિ સાથે બળી મરવું એ જ એને માટે સારું છે. આમાં નર્યું અજ્ઞાન, વિવેક વગરને મેહ અને દુઃખમાંથી છૂટી જવાનાં અર્થ વગરનાં ફાંફાં છે. જે સતી થનાર બાઈ આવતા ભવમાં એ જ પતિ મળશે, એ અપેક્ષાએ સતી થવા જતી હોય તે એ મેળાપ સંભવતે પણ નથી. પતિ કઈ ગતિએ જશે અને પોતે ક્યાં જશે તેનું પણ ઠેકાણું નથી. ત્યાં પિતે સ્ત્રી થશે કે પુરુષ તેનો પણ નિર્ણય નથી. એને બાળક પતિ એને જ વરશે એને પત્તો નથી અને ભવચકની સ્થિતિ વિચારતાં અને ગતિઓની વિવિધતા જતાં એ મેળે કદાચ થાય તે પણ કેટલે ટકે? અને એવા મેળાનું ઠેકાણું શું? આખા સંસારચક્રને વિચાર કરીએ તે આ પ્રકારને . આપઘાત તદ્દન અજ્ઞાનમૂલક છે, કર્મના અચળ સિદ્ધાંતનું અજ્ઞાન છે વ્યવહારની સામાન્ય બુદ્ધિનું દેવાળું છે. એમાં માત્ર કુળવાનપણાના અભિમાનનું પિષણ છે અને દુનિયામાં નામના કાઢવાની તમન્નાનું દિગ્દર્શન છે. સવાલ સ્વાભાવિક છે કે માણસ નામના ખાતર ધન ખરચે, કષ્ટ-અગવડ વેકે, ભૂખ્યા રહે, પણ પ્રાણ આપે ખરા ? જવાબ સીધે છે : કેસરીઆ કરનાર રજપૂતના દાખલા જાણીતા છે, ફાંસીએ જનાર બારવટીઆઓના દાખલા પ્રસિદ્ધ છે અને રાજદ્વારી ક્ષેત્રમાં તે અમુક વાદને ખાતર પ્રાણ આપનારના દાખલા નંધાયેલા છે.
- આવા પ્રકારની પ્રીતિને ખરી પ્રીતિ ન કહેવાય. જે પ્રીતિ સ્થાયી નથી, જેમાં સ્વાર્થ અને અધતા છે, જે પ્રીતિ ઘડપણ આવતાં ટકતી નથી, તેવી પ્રીતિ ખાતર મનખાદેહુ એળે ગુમાવવો અને ચિતા ઉપર ચઢવું એમાં પ્રીતિને આખા શાસ્ત્રનું અજ્ઞાન છે. “કાષ્ઠભક્ષણમાં પંચાગ્નિ તપને પણ સમાવેશ થાય. ચારે બાજુ સળગતે અગ્નિ રાખો અને માથે સૂર્યને સખ્ત તાપ, એ પંચાગ્નિ તપ કહેવાય છે. એની ભાવના, એવા અજ્ઞાન-તપને પરિણામે, અંતે પરબ્રહ્મને મેળવવાની હોય છે. પંચાગ્નિ તપથી તે માનસિક અવ્યવસ્થા જ થાય, ગરમીથી શાંતિને લોપ થાય. અને અજ્ઞાન-કષ્ટથી કદાચ ખરાબ કર્મ બંધાતાં ઓછાં થાય, તે પણ એમાં પરબ્રહ્મ ન મળે; એવા મેળાપને સંભવ જ ન ગણાય. આવા અજ્ઞાન-મરણ કે કષ્ટ-સહુનને બાળમરણ કહેવામાં આવે છે. એનાથી કદાચ સ્વર્ગ મળે, પણ પરબ્રહ્મ–ચેતનરાજને મેળાપ ન થાય. એમાં મેળાનું ઠામઠેકાણું પણ નથી, એટલે એ અજ્ઞાન–કણ પણ પ્રીતિની નજરે અર્થ વગરનું છે, માત્ર અહિક દેહદમન જ છે.
અહીં સામાન્ય રીતે દેહદમનના બીજા અનેક પ્રસંગે કલ્પી–ચચી શકાય. કેઈ ભરવજપને આશ્રય લઈ પ્રભુ–મેળાપ માટે ઊંચેથી પડતું મૂકે, કઈ હિમાચલમાં જઈ બરફમાં સમાઈ જાય (હિમાળે ગળી જાય), કઈ કાશીએ જઈ કરવત મુકાવે, કોઈ ઘેડી સામે રાખી લાંઘણ કરે, કઈ જમીનમાં-માટીમાં અરધા દટાઈ જાય, કોઈ આસન કરે, કઈ ઊંધે માથે લટકી
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧: શ્રી ઋષભદેવ સ્તવન
řî
રહે વગેરે અનેક કષ્ટો ખમે, પશુ એ જો પ્રીતિ શી ચીજ છે, કોની સાથે કરવાની છે, શા માટે કરવાની છે, એનાં પરિણામ છે—એ વિચાર્યા વગર કરે તે એના પ્રયાસ નકામા થાય, અને એની ધારણા ભ્રષ્ટ થાય. સમજ્યા વગર થતી ક્રિયામાં આ જ માટી અગવડ છે. પ્રાણી લાંબા થઈ જાય છતાં એને પ્રયાસપૂરતા ઇષ્ટલાભ ન મળે. એવી પ્રીતિને પ્રીતિનાં વલખાંને બરાબર ઓળખવાં જોઈએ, પ્રીતિના આખા વિષયને વિચારવા જોઇએ અને અજ્ઞાનકષ્ટ કે બાળઆચારથી ચેતવું જોઇએ. બાહ્ય પ્રીતિ શરીર પૂરતી છે, શરીરનો નાશ થતાં એના છેડો આવે છે અને એવી પ્રીતિ તે સ'સારવિડ બનાને વધારે છે, રખડપાટાને ટેકો આપે છે અને મનને દુર્ધ્યાન કરાવે છે. ખાદ્ય પ્રીતિનું આ સ્વરૂપ છે, સમજ્યા વગરના કષ્ટસહુનનાં આ પિરણામ છે અને વસ્તુ-અજ્ઞાન અને આત્મસ્વરૂપના અણુજાણપણામાં આ રીતે પ્રાણી સ'સારને વધારી મૂકે છે. આ બાહ્ય મોહને—અજ્ઞાન-કષ્ટ, સમજણુ વગરના પ્રેમને—હજુ વધારે આરીકાઇથી વિચારીએ. (૩)
કોઈ પતિ રજણ અતિ ઘણા તપ કરે રે, પતિ રંજણ તનુ તાપ; એ પતિ રજણ મેં નવિ ચિત્ત ધર્યા રે, રજણ ધાતુ-મિલાપ. ઋષભ૦ ૪
અથ—કેટલાંક માણસો પતિ ( પરમાત્માનાથ )ને રીઝવવાને અંગે ઘણાં આકરાં તપ કરે છે અને એવા પ્રકારના રંજન સારું (આતાપના, સ્નાન વગેરે) શરીરનાં કષ્ટો પણ ખમે છે. ( આનંદધન કહે છે કે) આવા પ્રકારનાં રંજનને પણ મેં મનમાં સ્થાન આપ્યું નથી. હું ધાતુના મેળાપ જેવું એકરૂપ થનાર રજન હેાય તેને જ રંજન કર્યું. (૪)
ટા—વળી, કેટલાંએક પ્રાણી પતિને રજવા–રાજી કરવાને ઘણાં તપ કરે છે—દ્રવ્ય સંવરાક્રિક. એમ કરી પતિ–કતને રાગી કરવા. તે તનું-શરીરને તાપ હેાય. એવા પતિર’જન તે મે ચિત્તમાં નથી ધર્યાં, પણ મે' શુદ્ધ ચેતના રૂપ પરમાત્મા, તે મેં ધર્યો છે. કાણુ આત્મા પતિરજન, તે કહું છું. જે ધાતુએ ધાતુ મળે, વીતરાગને વીતરાગપણે મળે તે ધાતુમિલાપ. બીજો તેા તનુ તાપ જાણવા. ઋષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ માહરા. (૪)
પાઠાંતર—રજણ – રંજન. ધણા – ધણું. તનું – તન. કરે રે – કરઈ. મેં – મઈ. ધર્યાં – ધ.... મિલાપ – મેળાપ. રે – બન્ને પ્રતમાં બન્ને સ્થાને નથી. (૪)
શબ્દા—કાઈ = કેટલાંક ( પ્રાણી ). પતિર ંજણ = નાથને રીઝવવા માટે. અતિ ધણા = બહેાત, ખૂબ, સારી પેઠે. તપ = તપસ્યા, ઇંદ્રિયદમન, લાંધણ, ઊપવાસ, એકાસણાં, પતિરંજણ = પરમાત્માને રાજી કરવા સારુ તનું તાપ = કાયાને કષ્ટ આપવુ' તે. એ = એવા પ્રકારનું. પત્તિર’જણ = નાથને રાજી કરવાનું. મેં = મ્હેં, લેખકે, આન ને. નવિ = નહિ. ચિત્ત ધર્યું` = મનથી સ્વીકાયુ, કબૂલ કર્યું... રંજણ = ખરું રિઝામણ. ધાતુમિલાપ = સાત ધાતુના મેળાપ જેવું એકરૂપ હાય તે. ધાતુ સાત છે : રસ, રક્ત, માંસ, મેદ, અસ્થિ, મજ્જા અને શુક્ર; અથવા સોનું, રૂપું, ત્રાંબુ, કથીર, જસત, સીસુ' અને લાટુ. એ ધાતુઓના ભેડાણ જેવુ'. (૪)
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી વિવેચન–આત્માની શુદ્ધ દશા, જેને “આપણે શુદ્ધ ચેતનાના નામનું રૂપક આપ્યું છે, તે કહે છે કે વીતરાગદશાનો સાક્ષાત્કાર કરનાર, વ્યવહારદશામાંથી ઊંચે ચાલી જનાર અને નિરંજન નિરાકાર ભાવને સાક્ષાત્કાર કરનાર ઋષભ જિનેશ્વર જ મારે પતિ છે. મારે એની સાથે એકતાન જમાવવું છે. મારે મેહ-માયામાં મરત થનાર, છેડા વખતના નેહમાં પણ અનેક પલટા મારનાર દુન્યવી પતિને પ્રેમ ન ખપે, સર્વ કાળ અને સહકાર આપે, અનંત કાળ સુધી મને પિતામય બનાવી દે, અને કદી પણ મને વિયેગનું દુઃખ ન આપે એ જ મારો હૃદયેશ્વર છે.
શુદ્ધ ચેતના વ્યવહારુ દાખલા આપી પિતાને નિર્ણય મક્કમપણે જણાવે છે. એ કહે છે કે વ્યવહારમાં કે વનવાસમાં તમે પતિરંજનના અનેક દાખલાઓ છે. કેટલીક સ્ત્રીઓ પતિને પ્રસન્ન કરવા નાનાં-મોટાં બાળ–અજ્ઞાન તપ કરે છે, સૌભાગ્ય માટે સધવા સ્ત્રીઓને ચાંદલા કરે છે, રાત્રિ જાગરણ કરે છે—એ દેહદમનને તપ થાય. અને કેટલાંક પ્રાણીઓ પરબ્રહ્મને પામવા કાયાકષ્ટ કરે છે, ભૂખ્યાં રહે છે, મહિના મહિનાના ઉપવાસ કરે છે અને વનવાસ વેઠે છે, વનમાં મળતાં ફળ-કંદ પર ઉદરનિર્વાહ કરે છે અને એવી રીતે અનેક પ્રકારનો શરીરને તાપ ખમે છે. આવા પ્રકારનું સ્ત્રીઓનું અજ્ઞાન-તપ કે આત્માની બરાબર ઓળખાણ કર્યા વગરને તનતાપ મેં મારા મનમાં મોટો માન્ય નથી. મારી નજરમાં તે ધાતુએ ધાતુને મેળાપ થાય તેવા પ્રકારનું પતિરંજન હેય, તેને હું સાચો મેળાપ કહું છું. ધાતુએ ધાતુને મેળાપ થાય ત્યારે ત્યાં એકરસ જામી જાય છે, એકતા થઈ જાય છે. તેવા મેળાપ તે સાચે મેળાપ કહેવાય. સેના અને રૂપાને કે સેને સેનાને કે લેહ સાથે કાંસાને મેળાપ થાય ત્યારે એકજીવ થઈ જાય છે, એમાં સોનું જુદું તરી આવે અને કથીર જુદું રહી જાય, એવો ઉપર ઉપરને મેળ હેતું નથી. ચેતના કહે છે કે હું તે ખરે મેળાપ એને જ કહું કે જેમાં તદ્રુપતા થઈ જાય, એકવાક્યતા થઈ જાય, પ્રેમ કરનાર અને પ્રેમપાત્રમાં અભેદ થઈ જાય.
અંબડ તાપસે એટલી મોટી તપસ્યા કરી હતી કે એનું વર્ણન વાંચતાં રોમાંચ થઈ આવે, પણ એને સમ્યજ્ઞાન થતાં એ સાચું પતિરંજન શીખે અને જ્યારે ભગવાન શ્રી મહાવીરે એની મારફત સુલતાને ધર્મલાભ કહેવરાવ્યા ત્યારે એને વિચાર થયે કે ભગવાન નાગસારથિ (ગાડી હાંકનાર)ની પત્નીને ધર્મલાભ કહેવરાવે, તેને બોલાવે એમ કહે, એ તે ભારે નવાઈની વાત કહેવાય! આ સુલસાના આખા ઇતિહાસની પાછળ સાચા પતિરંજનનું આબેહૂબ ચિત્ર છે. એના દેવદત્ત બત્રીસ છોકરાઓ એકસાથે નાશ પામી ગયા, ચિલણને મેળવવામાં શ્રેણિકે બત્રીશને ભેગ આપે, ત્યારે પણ એ પતિરંજન કરનાર માતાનું હૃદય ધડકયું નહિ, તેનું કારણ એનામાં વાત્સલ્યને અલ્પ ભાવ કે અભાવ નહતું, પણ એ ખરું પતિરંજન સમજતી હતી. અબડ પરિવ્રાજકે એની પરીક્ષા કરી ત્યારે તપથી થતા દેહદમન અને સાચા પતિરંજન વચ્ચે તફાવત તેના સમજવામાં આવ્યો. સાચા પતિરંજનમાં આનંદના તાંતણ ચાલે છે, અંતરને વિકાસ થાય છે અને નિરંતરની પ્રીતિ જામે છે. તુલસાને લલચાવવા અંબડ મહાવીરનું રૂપ ધારણ કરે છે
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું: શ્રી ઋષભદેવ સ્તવન
[૧૩
સમવસરણની રચના કરે, પણ જ્યાં સુધી અંતરના તાંતણા હાલે નહિ, ત્યાં સુધી સુલસા તેને નમવા જાય નહિ. આવા પ્રકારનું નિર્મળ પતિજન એ રજનના સાચા નામને યેગ્ય ગણાય, બાકી બધી વાત ઠીક જ છે. માગે` ચઢાવનાર કોઈ કોઈ હકીકત બને, પણ શુદ્ધ ચેતના જેવી નિમ ળ ગૃહિણીના મનમાં એવા વેવલાપણાના પતિરજનને સ્થાન ન હોય. એની નજરે તે સા ટચનું સાનું જ જોઇએ. એમાં ૯૯.૯૯ ટચ પણ ચાલે નહિ.
આ ગાથામાં પતિરંજનની ઉત્કૃષ્ટ દશાની ભાવના છે, શુદ્ધ સ્વરૂપે ચેતન કેવા હોય, તેની પરિણતિ કેવી હાય અને તેના આખા એક કેવા હોય તેની રજૂઆત છે. એટલે સુવિહિત સાધનધર્માંના ત્યાગ સમજવા નહિ, પણ સાધનને સાધ્ય માની લેવાની ભૂલ ન કરવી. સાધનનું મૂલ્ય સાધન જેટલું જરૂર ગણવું, પણ મૂળ પ્રાપ્ય વસ્તુ તરફ ધ્યાન ખરાબર રાખવું. હું તે ઘણીવાર સાધનમાં ને સાધનમાં જ જીવતર પૂરું થઈ જાય છે અને એમાં ઇતિકવ્યતા માનનાર ભુલાવામાં રહી જાય છે. ઉચ્ચ વિશિષ્ટ દૃષ્ટિએ બાહ્ય ભાવ, ઉપર ઉપરના તપ કે દ્રવ્ય પૂજનને અહીં શું સ્થાન છે તે વ્યવહાર નજરે સમજવું, નિશ્ચયને લક્ષ્યમાં રાખવા અને સાચું પતિરંજન સાધવાની વિચારસ્પષ્ટતા અને આદશ રાખવા, એ મા શેાધનમાં વ્યવહાર અને નિશ્ચયના સમન્વય છે અને એની આવડત એ જૈન તત્ત્વજ્ઞાનની મહાન તેડુ છે.
અહીં એક વાત જરા સ્પષ્ટ કરવી જરૂરી લાગે છે. જે આદીશ્વર ભગવાનનું આ સ્તવન છે, તેમણે એક વર્ષ સુધી ઉપવાસ કર્યા એ દેહદમનની કક્ષામાં આવે કે નહિ, કે શ્રી મહાવીર પરમાત્માએ સાડા બાર વર્ષ સુધી ઉગ્ર ઉપસû સહન કર્યો એમાં પતિરજન થાય કે નહિ, તે સવાલ વિચારણા માગે છે. અહીં શુદ્ધ ચેતનાની દૃષ્ટિ છે. એ કહે કે તમારે પતિર’જન કરવું હોય તો ધાતુમેળાપ થાય તેવું કરો. ધાતુના મેળાપ કરવા માટે તમારે તેને ગરમ કરવી પડે કે તેને ૫૦૦ ડિગ્રીના તાપ આપવા પડે, તેની સાથે મારે લેવાદેવા નથી. તમારે જોઇએ તે રીતે કામ લે, પણ ર ંજન એવું કરી કે એકમયતા થઈ જાય. આદિનાથ ભગવાનનું રજન કે શ્રી મહાવીરનું ઉપદ્રવસહન યાગ્ય માગે` હતું. પણ મારે તેની સાથે લેવાદેવા નથી. મારી તે એક જ વાત છે, તમને ગમે તે મા લેા, તમારે ફાવે તેવાં સાધનોના ઉપયેગ કરો, મારે સાધનની વિચારણાની જરૂર નથી, મારે તો એક જ વાત છે : ધાતુમેળાપ થાય, એવો પતિમેળાપ કરો. શુદ્ધ ચેતના અહી. દેહદમનના નિષેધ નથી કરતી, પણ એ વાતને પોતે મેટી માનતી નથી. આ વાત સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર એટલા માટે લાગી છે કે વ્યવહાર નિશ્ચયના સમન્વય ન કરનાર કોઈ વખત આ પદના એકાંત અર્થ કરવા જતાં આડે માગે ચઢી જાય. અહી' તપના નિષેધ નથી, પણ પતિરંજન વિશિષ્ટ નજરે કેવું હાવું જોઇએ, તેનું પ્રતિપાદન છે. મુદ્દો સમજ્યા વગર, પ્રતિષ્ઠા મેળવવા ખાતર કે ચેતનને ખરાખર ઓળખ્યા વગર ગમે તેટલાં દૈહિક કષ્ટ સહન કરવામાં આવે કે ભૂખ્યા રહેવામાં આવે, તે શુદ્ધ આત્મદશાને ખ્યાલમાં રાખતાં નિરક છે. આ તફાવત ખરાબર લક્ષ્યમાં રાખવા યોગ્ય છે. અને વ્યવહાર-નિશ્ચયને સમન્વય કરવાની આવડત અને તેટલી ખીલવવા યેાગ્ય છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪]
શ્રી આનંદઘન-વીશી ધાતુને અર્થ મેદ, માંસ, અસ્થિ (હાડકાં), રસ, રુધિર, મજા અને વીર્યને પણ શક્ય છે, પણ તેને મેળાપ પતિરંજન સાથે ઘટી શકતા નથી. અને કવચિત્ “ધાતુ” શબ્દમાં પૃથવી, અપ, તેજ, વાયુ અને આકાશને સમાવેશ કરવામાં આવે છે, અને કોઈ વાત, પિત્ત, કફને ધાતુ ગણે છે. આમાં કોઈ ભાવ સ્થાયી પતિરંજન સાથે મેળ ખાય તેમ ગોઠવ. મને તે ધાતુને અર્થ સોના, રૂપાદિ મૂળ ધાતુ સાથે બંધબેસતે બરાબર લાગે છે. આ આખી હકીક્ત શુદ્ધ ચેતનાના મુખમાં મૂકી છે અને એ વિશિષ્ટ પતિરંજન બતાવે છે, તે વાત અર્થવિચારણા કરતાં લક્ષ્યમાં રાખવી. (૪)
કોઈ કહે લીલા રે લલક અલખ તણી રે, લખ પૂરે મન આસ; દેષ રહિતને લીલા નવિ ઘટે રે, લીલા દેષ-વિલાસ. ઋષભ૦ ૫
અર્થ આ તે અલખના લક્ષ્ય રૂપની લીલા-કડા છે એમ કેટલાક કહે છે અને લક્ષ્યસ્વરૂપ મનની જે કાંઈ આશા હોય તે સર્વે સંતોષે છે, પૂરી કરે છે. પણ (આનંદઘન કહે છે કે, જે સર્વ પાપ-દોષથી રહિત હોય તેને લીલા–કીડા જ ઘટે નહિ, શોભે નહીં, સંભવે નહિ; કારણ કે લીલા તે દેશની જન્મભૂમિ છે, રંગભૂમિ છે. (૫)
ટ –અલખ લખી ન જાય, કળી ન જાય; જેવી ભક્તની ઈચ્છા તેની તેમ પૂરે. તેને કીસી (શેની) પાટ છે? ઈલાવે (અલા–મેળવી આપે) તેના મનની આશા પૂરવે છે. એ પણ બાધક વચન છે. જે માટે દોષ રહિત પરમેસરને લીલા, જે સાંસારિક અવસ્થા કલા, તે પરમેસરને ઘટતાં નથી, નિશ્ચયે. સંસારી લીલા તે દેષના વિલાસ, તેની લહરી છે. જે રાગે દેસ હોય તે સંસારની લીલા વાંછે.આપે. ઉત્પત્તિ, સૃષ્ટિ, પાળવું ઈત્યાદિક તેના વિલાસ છે. ત્રાષભ૦ (૫)
વિવેચન-હવે આ પ્રેમના વિષયને બીજી ભૂમિકા પર લઈ જાય છે. દુનિયાદારીના પ્રેમની નિરર્થક્તા વિચાર્યા પછી કેટલાંક પ્રાણીઓ પ્રેમ કરવા કે પ્રેમ મેળવવા બિલકુલ પ્રયાસ કરવા ઈચ્છતા નથી, તે આખી માન્યના સમજણ વગરની છે, એ વાત બતાવવા દ્વારા પ્રચલિત નિરપક્ષતા પણ નિરર્થક છે એ બતાવે છે.
એની વિચારણામાં અલખ અને લખનું સ્વરૂપ જાણી લેવું પડે. અલખ એટલે અલક્ષ્યIncomprehensible, જે સમજી ન શકાય, જેની તુલના કે ગણતરી ને થઈ શકે તે અલખ.
પાઠાંતર–કહે – કહઈ લલક અલખ – અલખ અલખ, લલકઅલષ, લલકઅલક. લખ - લષ પૂરે – પૂરઈ મન-મન. આસ – આશ. રહિતને – રહિતને રે. ઘરે – ઘટઈ. (૫) | શબ્દાથ કેઈ= કેટલાક કહે = જણાવે છે કે, લીલા = કીડા. લલક = લક્ષ્યમાં આવે તેવી. અલખતણી = અલ-ન જાણી શકાય તેવાની. લખ = લલ, જાણી શકાય છે. પૂરે = સંતે, ધરવી દે. મન આશ = મનડાની આશા ઓ. ઇચ્છાઓ. દોષ રહિતને = પાપ વગરનાને. લીલા = કી. નવિ = નવું ઘટે = શે. સંભવે. દેશવિલાસ = ઉપાધિ પાપનું રમણ–રટણ છે, સ્થાન છે. (૫)
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧: શ્રી ઋષભદેવ સ્તવન
| [૧૫ પરબ્રહ્મ એટલા ભવ્ય છે, એવા વિશાળ છે કે એને ખ્યાલ કરે એ પણ માણસની બુદ્ધિથી પર છે. આ અલખને અનેક ગી-બાવાઓ જગાવે છે, અહલેક કરે ત્યારે આ અલક્ષ્ય સ્વરૂપને ધ્વનિનું રૂપ આપે છે; આ અલક્ષ્ય રવરૂપ પ્રમાણે માણસની મર્યાદિત બુદ્ધિમાં પરબ્રહ્મનું સ્વરૂપ અવતરવાની અશક્યતા માનવામાં આવે છે; પણ એ અલખનું લક્ષ્ય સ્વરૂપ પણ હોય છે. એટલે એ અલખમાંથી લક્ષ્ય સ્વરૂપ જ છે, જે મર્યાદિત બુદ્ધિશક્તિવાળા માણસનાં મગજમાં પણ ઊતરી શકે. દાખલા તરીકે ગૂઢ અલખના કૃષ્ણ વગેરે રૂપ કપાય કે હોય, તે તેનું લક્ષ્ય સ્વરૂપ છે. અલખનું લખ બ્રહ્મરૂપ સૃષ્ટિનું ઉત્પાદન કરે, અલખનું લખ વિષ્ણુરૂપ સૃષ્ટિનું સંરક્ષણ કરે, અલખનું લખ શિવ-રૌદ્ર રૂપ સુષ્ટિને સંહાર કરે. આ લક્ષ્ય સ્વરૂપ જેમ ઇરછે તેમ સૃષ્ટિને ઉદ્દગમ, રક્ષણ અને નાશ થાય છે અને એ અલખના લખ સ્વરૂપની જ્યારે ઈરછા થશે ત્યારે લખ સાથે આપણી સાચી પ્રીતિ થશે, અને ટકશે. એટલા માટે ભગવાનની ઈચ્છા બળવાન છે, ભગવાનનું લખ રૂ૫ આપણી આશાઓ પૂરશે, આપણામાં સાચી પ્રીતિ જન્માવશે અને એમ થશે ત્યારે આપણે દહાડે વળશે. માટે પ્રભુની પ્રીતિ મેળવવા માટે કે પર બ્રહ્મની પ્રાપ્તિ માટે તપ કરવા કે કાષ્ઠમાં બળી મરવું એ કાંઈ જરૂરતું નથી, ઈશ્વરછા બલીયસી–પ્રભુની ઈચ્છા બળવાન છે. એ જયારે થશે ત્યારે સર્વ સારાં વાનાં થઈ આવશે. ભક્તની જે કાંઈ ઇચ્છા હશે તે લખે (લક્ષ્ય) પૂરશે, કારણ કે આ સર્વ ભગવાનની લીલા છે, અલખના લખ સ્વરૂપની લીલા છે, માટે કાંઈ કરવાની જરૂર નથી જ્યારે લખ તુટમાન થશે, ત્યારે પ્રભુની પ્રીતિ મળશે અને તેમ થશે ત્યારે મનની સર્વ આશા ફળશે. આ લક્ષ્યાલક્ષ્ય સ્વરૂપ, લીલાની પરમ કારણભૂત માયા અને અલખલખ વચ્ચે સંબંધ ખાસ સમજવા યોગ્ય છે. છતાં એને એવી પરિભાષામાં ગૂંચવી નાખે છે કે એ જાણે વચનાતીત હોય, માણસની શક્તિની બહારને વિષય હોય અને ઊંડી અકઃ ગૂઢતાથી આચ્છાદિત હોય, તેવી તેને ફરતી માયા રચાઈ * ગઈ છે. માયાને સમજવાની વાત પણ માયામાં ગૂંચવાઈ ગઈ છે, અલખના લખ સ્વરૂપને સમજવાની કે વિચારવાની વાત પણ ગોટે ચઢી ગઈ છે; ભગવાનની લીલા જાણે બુદ્ધિને લીલામમાં મૂકી દેતી હોય એવી પરિસ્થિતિ થઈ છે. પ્રશ્ન એ થાય છે કે અલખનિરંજન તિમય પરબ્રહ્મ તે રાગદ્વેષથી પર છે. એને પુદ્ગલ સાથે સંબંધ નથી. એની વિચારણામાં પુગલને સ્નાન નથી. એવા અલખ ભગવાન, સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપને લીલા હોય? લીલા તે લહેર છે, મેજ છે, આનંદ છે. તે આવા અલખ પરબ્રહા લીલા કરે ? શા માટે કરે ? એવી લીલાની પ્રેરણા કોણ કરે? આવી લીલા કરવાને હેતુ શ? અને લીલા કરે તે આવી સૃષ્ટિ બનાવે? બનવાની વિચારણા કરે તે આવી સૃષ્ટિ કરે? લીલા કરે એમાં સમજણ-અક્કલ તે હોય ને? આ દુનિયામાં જે જાતની વક્રતા છે, જે વિયેગ-શોક-કંટાળ-દુઃખ-દારિદ્ર છે, આંટાફેરા-નિરાશા-નિસાસા અને મને વિકાર છે, જેમાં ભય, દુછા, માયા, કપટ, અભિમાન, નિંદા વગેરે અનેક ગોટાળા અને પશ્ચાત્તાપ છે, તેવી સૃષ્ટિની રચના કરવાની વિચારણા કે વ્યવસ્થા કેઈ કરે ? અને એવી રચના કરે તેને અલખની લીલા કહેવાય? લીલા કોઈ વિષયી રાજા કરે, કેઈ અક્કલ વગરને શેઠિયા કરે,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ ]
શ્રી આનંદવન-ચાવીશી કોઈ નાટક જેવાને શોખીન માણસ કરે કરાવે; પણ રાગદ્રવથી પર, દુનિયાના વૈભવને પૌગલિક ગણનાર, માયાથી અતીત, સ્વગુણમાં મસ્ત સમજુ માણસ લીલા કરે ખરો ? લીલા તે દોષની રંગભૂમિ છે, રખડપટ્ટીની પશ્ચાદ્દભૂમિ છે અને અહલેક જગાડનારને શરમાવે તેવી મેહમાયા અને ઐહિક અધમ દશા છે. કયાં અલખની વિશિષ્ટ ઉચ્ચ ભૂમિકા અને ક્યાં લખની આ કલ્પિત લીલા ! એને મેળ જ બેસે તેમ નથી. દોષ રહિત નિરક્ષર પરબ્રહ્મ કે એના લક્ષ્ય સ્વરૂપમાં લીલા સંભવે નહિ, લીલાને આભાસ પણ ઘટી શકે નહિ. રાગદ્વેષ વગર આવી લીલા સંભવે નહિ. અને લક્ષ્યસ્વરૂપ કરી કરીને આવી લીલા કરે એ વાત અકલમાં ઊતરે તેમ પણ નથી. આવી લીલા તે દેશનો વિલાસ છે.
કોઈ એવે ભરોસે બેસી રહે કે આ તે લખની લીલા છે, અને પ્રભુની ઈચ્છા થશે ત્યારે તે સાહેબ રીઝશે, બાકી, ત્યાં સુધી ચાલે તેમ ચાલવા દેવું અને વહેવારમાં નાચ્યા કરવું, લખની પ્રીતિ થવાની હશે ત્યારે થશે, અને તેમ ન થાય ત્યાં સુધી નિષ્ક્રિય રહેવું અને પાછળથી ધક્કો આવે કે પવન આવે તે પ્રમાણે ચાલ્યા કરવું, તે તે વાતમાં પણ માલ નથી. લીલાની પાછળ રાગદ્વેષ છે; અલખમાં તે રાગદ્વેષની કલ્પના પણ ન ઘટે, પણ લક્ષ્ય સ્વરૂપમાં પણ રાગદ્વેષ ન હોય. અને રાગદ્વેષ વગર આવી સંસારની લીલા કોઈ વાં છે નહિ, છે નહિ અને એવી લીલાની પ્રેરણું કરનાર રાગદ્વેષ વગરના હોઈ શકે નહિ. અને આવી લીલાની કલ્પના કરી, પછી ભગવાનને ઈચ્છા થશે ત્યારે આપણને બોલાવી લેશે એની પ્રીતિ થશે ત્યારે આપણી લીલા સંકેલાઈ જશે, આ આખી વિચારણા પાછળ દેખીતે વિરોધ છે. ભગવાનની અનંત દયા અને લીલાને દેષવિલાસ જોતાં આખી કલ્પના પાછળ વિચારણાને અભાવ છે. આવી રીતે પ્રભુની પ્રીત થશે એવી કલ્પના પાછળ બેસી રહેવા જેવું નથી; એમ કરવા જતાં તે આખે પુરુષાર્થ : વાદ માર્યો જાય તેમ છે.
અહીં સુષ્ટિકતૃત્વને આ સવાલ પ્રસ્તુત થાય. એ સવાલ અહી ચચી શકાય તેટલું રથાન નથી. વાત અનાદિવની છે. પ્રીતિ એ સાંસારિક અર્થમાં પૌગલિક છે, આત્મિક જગતમાં ઉચ્ચ કેટિની છે, તેને કઈ બનાવે, પ્રેરે કે પૂરે એ ન બની શકે તેવી વાત છે. એટલે આવી અલૌકિક પ્રીતિ ઈશ્વરાધીન છે. એમ કહી એ વાતને અળગી કરવી એ તદ્દન અજુગતી વાત છે. અલખ ગમે તેટલા અનિર્વચનીય હોય, પણ એક સાદી વાત તે આપણી મર્યાદિત બુદ્ધિમાં પણ ઊતરે તેવી છે અને તે એ છે કે એમાં મારા-તારાપણું, રાગ-દ્વેષ કે માયામમતા તે ન જ હોવાં જોઈએ. અને કહેવાતી લીલા રાગદ્વેષ વગર અશક્ય છે. અને આવી લીલા કરવા પાછળ ઉદ્દેશ શો? શું અલખસ્વરૂપી કે અલખના લખસ્વરૂપી બેઠા બેઠા નાટક જુએ છે? આપણે જાણે રંગભૂમિ પર નાટક કરતા હોઈએ અને દેખનાર વ્યક્તિ આપણા પ્રત્યેક વિકારને જોઈ નેંધ કરી રાખતા હોય ! આ આખે વિચાર મગજમાં બેસે તેવો નથી, અને અલખ પરબ્રહ્મની વીતરાગદશાને બાધક થાય તે છે. માટે પ્રીતિ કરવાને અંગે બાહ્ય તપ કે કાષ્ઠનું શરણ લેવું જેટલું બિનજરૂરી છે તેટલું જ બિનજરૂરી લીલાના સ્વરૂપની માન્યતા રાખી
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧: શ્રી ઋષભદેવ સ્તવન
[૧૭ ઈશ્વરની ઈચ્છા થશે ત્યારે પ્રીતિ મળશે, એવી આશાએ બેસી રહેવાનું છે. માટે મારા પ્રીતમ તે ઋષભદેવ જ સાચા છે, અને બીજા પતિને હું ચાહતી નથી. કોઈ લખ સ્વરૂપ મારી આશા પૂરશે અને મને પતિ સ્વરૂપે પ્રાપ્ત થશે એ વાત બને તેવી નથી, અને તેને આધારે રહી નિષ્ક્રિય થવા જેવું નથી. મારે તે નિશ્ચિક, અનંત કાળ ચાલે તેવો અને પારકી આશા પર નહિ પણ પિતાના પુરુષાર્થને પરિણામે જન્મેલે અનંત પ્રેમ જોઈએ. (૫) ચિત્ત પ્રસન્ન રે પૂજન ફલ કહ્યો રે, પૂજા અખંડિત હ; કપટ રહિત થઈ આતમ આપણો રે, ‘આનંદઘન” પદ રહ. ઋષભ૦ ૬
અર્થ_ચિત્ત અંદરથી રાજી રાજી થઈ જાય ત્યારે પૂજનનું ખરું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે, એમ કહેવામાં આવ્યું છે. અને સળંગ અખંડ પૂજા તે એ જ ગણાય. એમાં કોઈ પ્રકારની માયા કે દંભ-કપટ વગર આપણે આત્મા આનંદઘનની રેખા રૂપ થઈ જાય છે. (“અરપણા” અગત્યનો પાઠાંતર છે. તે તેને અર્થ આ પ્રમાણે કરેઃ કપટ રહિત થઈને આત્માર્પણ કરવું તે આનંદઘન પદની રેખા છે.) આ અખંડ પૂજા છે. એના પાત્ર ત્રષભદેવ મારા પ્રીતમ છે. (૬)
ટ–ચિત્તપ્રસન્નતા-નિવિકાર નિર્વિકલ્પ ચિત્તે વર્તવું—એને જ પૂજનફળ કહેલ છે એમ : જાણવું. અખંડ પૂજા અવિચ્છેદપણે પૂજે તેને જ કહીએ, જે ચિત્ત માંહેથી વિકલ્પ ટાળી શુભ
કરે તે કલ્પવાસી મન. એટલા માટે આપણુ આત્માને કપટ રહિત થઈને આપણું જે આનંદ - છે ઘનનિવિડપણે જ્યાં, એ પદ લે શિવપદ, તેની રેખા-મર્યાદા તે ભજે-પામે. કેણુ? આનંદ- ઘન સેવક. શું કહ્યું? નિરુપાધિક ધર્મમય શ્રી ઋષભદેવ તેહી જ કત, તેવી જ વલ્લભ. એવાને
જે શુદ્ધ ચેતના કહે છે, જે નિરુપાધિક સ્વભાવે નિકપટપણે કરી ભજીએ. (૬) - વિવેચન–પ્રીતિનું અનેક દષ્ટિબિન્દુઓથી દર્શન કર્યું, તેના પર વિચાર કર્યા. જગતની વ્યાવહારિક પ્રીતિ એ ખરી પ્રીતિ નથી, કારણ કે એને છેડે આવ્યા વગર રહેતું નથી, તેમ જ પતિ પાછળ ચિતામાં પિઢવું, ત્યાં તે મેળાપ થવાનો સંભવ પણ નથી. અને પતિને મેળવવા તપ કરવાં, કરવત મુકાવવું કે શરીરકષ્ટ ખમવાં એવું રંજન પણ ધ્યાનમાં ન આવ્યું, કારણ કે એવા મેળાપમાં પણ એકરૂપતા થતી નથી અને અહલેક જગાવી લખ આશા પૂરશે એવી આશાએ - પાઠાંતર–પ્રસન્ન રે – પ્રસન્નઈ રે. હ્યો. – , ક્યો પૂજા – પૂજ. આપણે રે–અરપણા રે (પ્રતિમાં અરપણા કેઈ સ્થાને જોવામાં આવતું નથી.). પ્રતમાં પહેલા અને ત્રીજા પાદમાં “રે' છોડી દીધેલ છે; અસલ રાગની લે’ માં કદાચ તેની જરૂર નહિ જ હોય એમ લાગે છે.(૬)
શબ્દાર્થ –ચિત મન. પ્રસન્ન = રાજી થયે, રિઝાઈ ગયું. પૂજન = પૂજાનું. ફળ = પરિણામ. કહ્યું = બતાવ્યું. પૂજા = અર્ચા, અખંડિત = અત્રુટિત, ભાંગફોડ વગરની, આખી. એહ = એ. કપટ = માયા, દંભ, દે રહિત = વગર. આતમ = આત્મા, ચેતન. આપણો = પિતાને. રેહ = (દાંતે જડાવેલી નાની નાની) ટપકી, નાની ખીલી, ઉખર ભૂમિની ખારી માટી, ઉત્તર-દક્ષિણ રેખા, લંકાથી મેની લાઈન. (૬)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮]
શ્રી આન દઘન-વશી બેસી રહેવું એ તે લીલા-લહેરના પ્રદેશમાં જાય છે અને અલખના આખા સ્વરૂપને અપમાને છે. ત્યારે ખરી પ્રીતિ કેમ થાય? ક્યારે થાય? કોની સાથે થાય?—એ સવાલને મુદ્દામ રીતે, વિચારણાના સારરૂપે અને શાસ્ત્રના દેહનરૂપે નિર્ણય આવે છે તે ખાસ અવધારવા યોગ્ય છે.
પૂજન બે પ્રકારનું છે. દ્રવ્ય અને ભાવ. દ્રવ્ય-પૂજનમાં તે સ્થૂળ દ્રવ્યોથી ઔપચારિક પૂજન થાય. એ તે બાહ્ય જીવનની વાત થાય. ભાવ-પૂજનમાં પૂજક, પૂજ્ય અને પૂજાની એક્તા થાય, પૂજા કરનાર ધ્યાતા, ધ્યેય અને ધ્યાનની એકતા સાધે, અનંત પરમાત્મા સાથે તન્મય થતું જાય. અને તે વખતે એના દિલમાં પ્રસન્નતા થઈ જાય, એમાં મન દ્વારા શરીરમાં રોમાંચ થઈ આવે, એને આત્મસંતોષના ઓડકાર આવે, એને ચારે તરફ નીરવ શાંતિ, સંતોષ અને સુવ્યવસ્થા લાગે એ સાચી પૂજા છે. એમાં પૂજાનું ખરું ફળ બતાવ્યું છે, એમાં સારું પતિસેવન છે અને એવા પતિસેવનમાં જીવનની સફળતા છે. આવા પ્રકારનું પતિસેવન કરવું એ અખંડ પૂજા છે, એમાં વીતરાગ ભગવાન સાથે મેળાપ થાય તે અખંડ રહે છે, અને એવા પ્રકારને પતિમેળાપ એ સાચે નિરંતરને આદર્શ મેળાપ છે. એટલે પતિદેવ સાથે સારો અને સ્થાયી મેળ બેસાડવો હોય તે ચિત્તની પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરવી જોઈએ.
એવા પ્રકારની પૂજાને અખંડ પૂજા કહેવાય, એમાં સાચા પૂજનની ચાલુ ધારા સતત વહ્યા કરે, એમાં આપણો આત્મા કપટ રહિત થઈ કઈ જાતના દેખાવ, ધમાલ કે તમાશાને ખ્યાલ છોડી દઈ આનંદઘનપદની રેખાએ પહોંચી જાય, એની મર્યાદા આનંદસ્વરૂપ સુધી પહોંચી જાય.
ઘણી વખત પૂજનમાં બાહ્ય ભાવ થઈ જવાને સંભવ રહે છે. લેકે પિતાને ધમી કે આસ્તિક કહે તેટલા માટે પ્રાણ પૈસા ખરચે છે, મેટા મેળાવડા કરે છે અને લોકોની પ્રશંસા સાંભળી રાજી થાય છે. એમાં દુન્યવી આબરૂ મળે ખરી, પણ આપણે આત્મા આનંદઘનની રેખાને ન ભજે. એ રેખા તે આખી જુદી વસ્તુ છે. એમાં અંદરના કલેલ થાય છે, એમાં અનિર્વચનીય આંતર સુખ અનુભવાય છે. આવું સુખ તે આનંદઘનપદની રેખા છે, એ પ્રભુ પ્રત્યેની સાચી પ્રીતિ છે, એ નિરતિશય આનંદ છે, એ ભવ્ય ભાવ ભાવિત આત્મિક દશા છે. આવા પ્રકારની પ્રીતિ કરવી એ ખરા પ્રેમના નામને યોગ્ય છે.
કપટ રહિત” શબ્દ મૂકવામાં ભારે વિચારણે દાખવી છે. એ શબ્દના ઉપયોગથી આખી માનસિક કલ્પના અને ચાલું વ્યવહારનું સ્વરૂપ એક સપાટે બાદ કરી નાખ્યું છે અને એમાં વ્યવહારને જરા પણ લેપ કે વિરોધ કર્યા વગર આંતર વિશિષ્ટ દશાને પ્રાધાન્ય આપ્યું છે.
અને “આનંદઘન પદની વાત કેવી છે? એની રેખા-જડ ક્યાં આવે ? કેમ આવે? કયારે આવે?—તેની આખી ચાવી આ સ્તવનમાં બતાવી છે. આનંદ એટલે અંતરને આનંદ, વિકલ્પ વગરને આનંદ, વિકાર વગરને આનંદ. એમાં પૌગલિક ભાવને સંબંધ નહિ, માન-આબરૂને સંબંધ નહિ. એ આત્મિક દશા બતાવનાર ગરૂઢ શબ્દ પર અનેક સ્થાને વિવેચન કર્યું છે. આનંદઘનનાં ઘણાં પદોને છેડે એ શબ્દ પર વિવરણ થઈ ગયું છે. એમાં કોઈ વ્યક્તિનું નામ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧: શ્રી ભદેવ સ્તવન
[૧૯ નથી, કેઈ ગ૭, ગણ કે ઉપાસકનું નામ નથી, એમાં કઈ મત, ફિરકા કે દર્શનનું નામ નથી. આનંદ એટલે આત્માની નિર્વિકારી દશા અને તેની વિપુલતા; તેની નક્કરતા તે આનંદઘન લંબાઈ, પહેળાઈ અને ઊંચાઈ, એ ત્રણેના સમૂડને ઘન (Cubic) કહેવામાં આવે છે. અથવા છ સરખી બાજુની આકૃતિને ઘન કહેવામાં આવે છે. એટલે આનંદના ઘનને અહીં નજર સન્મુખ રાખ્યા છે, એમાં યોગ ભાષામાં સમજાવેલ આનંદને નિવિકારી મૂળભાવ ઠાંસી ઠાંસીને ભરેલ હોય છે. આનંદઘન એ આત્મદશા છે, ચૈતન્યભાવ છે, વચનાતીત વિશિષ્ટ ગદશા છે. એ આનંદઘનપદ પ્રાપ્ત કરવા આપણા સર્વના કોડ છે. કષભદેવની-વીતરાગદશાની પ્રીતિને અને વ્યવહારુ સાંસારિક સ્નેહને કેવો સંબંધ છે તે બતાવી છેવટે એ પ્રીતિને જમાવવાની ભલામણ કરતાં ગિરાજ કહે છે કે મન જેમાં અંદરથી પ્રસન્ન થાય, અને નિષ્કપટ ભાવમાં આપણે આત્મા વ ત્યારે આનંદઘનપદની રેખા એ અનુભવે છે, અથવા એવા પ્રકારની પૂજામાં આનંદઘનપદની જડ છે.
“રેડ” શબ્દ ખાસ વિચારવા જેવો લાગે છે. સામાન્ય ભાવ ઉપર રજૂ કર્યો છે, પણ એ શબ્દમાં ઘણું રહસ્ય હોય એમ ભાસે છે. “રેડને અર્થ હિંદી કેષ પ્રમાણે “ઊખર (ખારાપાટવાળી જમીન, જેમાં કાંઈ પાકે નહિ તેવી) જમીન, મેદાનમાં ખાર મળેલી માટી” એ થાય છે. એ પ્રમાણે આત્મા કપટ રહિત અખંડ પૂજા કરે ત્યારે તેની સાથેની ભૂમિકા ઊખર જમીન થઈ જાય છે, એમાં પછી કર્મને પાક જ આખો અટકી જાય છે અને મેદાન સફાચટ થઈ જાય છે.
રહ’ શબ્દનો અર્થ ઘણાખરા અર્થકારોએ “રેખા' કર્યો છે. એ રેખા શબ્દ પણ ભારે ચમત્કારી છે. લંકાથી મે સુધી, દક્ષિણથી ઉત્તર સુધી જે સીધી લીટી દોરવામાં આવે, જેમાં બરાબર સમાશે ઉજજયિની નગરી વચ્ચે આવે છે. તેને (longitude ની પંક્તિને) રેખાંશ કહેવામાં આવે છે. આ પવિત્ર રેખાંશમાં સર્વદા પવિત્રતા, પ્રકાશ અને વિશુદ્ધ નિર્મળતા રહે છે. ભયંકર અંધકારમાં પણ તે રૂપેરી દોરારૂપે સર્વદા પ્રકાશંત અને માર્ગદર્શક રહે છે. ચેતનના આઠ ફુચકપ્રદેશનું એ રૂપક છે અને ગીરાજ કહે છે કે અખંડ પૂજામાં ચિત્તની પ્રસન્નતા થાય અને એ વખતે કપટ રહિત દશામાં આપણે આત્મા તે તે જ આનંદઘનપદની રેખા છે. એ અનંત કલેશમય સંસારમાં રૂપેરી દેરી છે અને એને ઓળખવાથી સંસારની આધિ વ્યાધિ-ઉપાધિ દૂર થાય છે. ' અને રેખા અર્થ કરી જ્ઞાનવિમળસૂરિ એની અર્થમર્યાદા કરે છે, અને પછી “ભજે—પામે એ શબ્દ અધ્યાહાર ગણું રેખાને મર્યાદાના અર્થમાં મૂકે છે તે વિચારણીય છે. જ્ઞાનસાર રેખાને અર્થ મેળાપ કરે છે, તે વાત બેસતી નથી. એકંદરે આ પ્રથમ સ્તવન ઘણું રહસ્યમય છે અને છેલી ગાથા ગપ્રવેશમાં ખૂબ ઉપયોગી છે અને દીર્ઘ વિચારણા માગે છે એમ મને વારંવાર લાગ્યું છે.
આ છેલી ગાથામાં આધુનિક પ્રતમાં “કપટ રહિત થઈ રે આતમ અરપણું રે? એવો પાઠ લેવામાં આવે છે અને ખાસ કરીને છાપેલ સ્તવને માં અને જ્ઞાનસાર દ્વારા તે પાઠ સ્વીકારાયેલે છે. એ પાઠને સ્વીકારવામાં આવે તે તેને અર્થ નીચે પ્રમાણે બેસે છેઃ
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦].
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી આવા પ્રકારની અખંડ આસેવનામાં મનનાં મનમાણ કરવામાં નહિ કે મુત્સદ્દીપણાની ચાલ ચલાવવાની નહિ. એ પ્રેમની પાછળ તે ગાંડા થઈ જવું ઘટે એની ખાતર ખુવાર થઈ જવામાં પણ સંકેચ આણવો ન ઘટે. નિષ્કપટ ભાવે, શાંત નજરે પિતાની જાતનું સર્વસ્વ પ્રભુચરણે રજૂ થઈ જાય અને પ્રભુમય જીવન બની જાય, એ ખરી પૂજા, એ સાચે પ્રેમ, એ અખંડ પ્રીતિ. આ આત્માપણને આ સિદ્ધાંત ખાસ લક્ષ્યમાં લેવા ગ્ય છે. એમાં અને વૈષ્ણવીય સમર્પણના સિદ્ધાંતમાં ખૂબ ફેરફાર છે. આમાં તે આદર્શ ખાતર પોતાની જાતને વિસરી જવાની વાત છે. આમા તદ્રુપતા કેળવવાને આદર્શ છે અને આમાં પર ભાવને છોડી આત્મભાવ સાથે એક્તા સાધવાની હકીકત છે. આ આત્માર્પણના વિષય પર પાંચમા સુમતિનાથના સ્તવનમાં ખૂબ વિસ્તાર કરવાનું હોઈ અત્ર તે સમર્પણની હકીકતને માત્ર સ્પર્શ કરવામાં આવ્યા છે. " હકીક્ત એમ છે કે આત્માની ત્રણ પ્રકારની દશા વતે છે : બહિરાત્મભાવ, અંતરાત્મદશા અને પરમાત્મદશા. ઘરબાર, ધનદેલત, સ્ત્રીપુત્રાદિને પિતાનાં માનવી અને તેને માટે તનતેડ મહેનત કરવી, તે બહિરાત્મદશા, મનોવિકારે પર વિજય મેળવી આત્મદશાની વિચારણામાં ઊંડા ઊતરવું અને વ્યવહારનાં કાર્યોમાં અથવા શરીરના સંબંધમાં માત્ર સાક્ષીભાવ રાખવો તે અંતરાત્મદશા, અને બાહ્ય ઉપાધિને ત્યાગ કરી જ્ઞાનાનંદમાં મસ્ત રહેવું અને વિષય-કષાયની ઉપર થઈ જવું તે પરમાત્મદશા, કોઈ પણ પ્રકારના કપટભાવને છેડી દઈ આત્માનું સમર્પણ કરી દેવું, બહિરાત્મદશાને ત્યાગ કરી અંતરાત્મદશામાં વિહરવું એનું નામ આત્માપણ કહેવાય છે. આવા પ્રકારનું શુદ્ધ આત્માર્પણ થાય, બાહ્યાત્મદશાને ત્યાગ થાય અને ખોટો દેખાવ કે ટૅગ કરવાની વૃત્તિ પણ ન રહે, એવા પ્રકારની આત્મદશા થાય તે આનંદઘનપદની રેખા છે, જડ છે. એ સાચી પ્રીતિ છે, એ અનંત પ્રેમ છે.
આતમ અરપણમાં આત્માના બાહ્ય ભાવનું વિસર્જન, બુદ્ધિના વિલાસ પર અંકુશ, પર ભાવને ત્યાગ અને શુદ્ધ ચેતનાના પતિ વિશુદ્ધ આત્માની સાથે એકલયતા એવી થઈ જાય કે એમાં ધ્યાતા, ધ્યેય અને ધ્યાન એક થઈ જાયઃ આવું આત્માર્પણ થાય તે ખરી પ્રીતિ છે, અને યેગીનું લક્ષ્ય હમેશ એ પ્રીતિને સાક્ષાત્કાર કરવામાં હોય છે.
આવા પ્રકારને ભાવ પાઠાંતરમાં આવતા “સમર્પણ”ને અંગે કહી શકાય. જ્ઞાનસારે એ પાઠ સ્વીકાર્યો છે અને ત્યાર પછી જે પુસ્તકમાં આ સ્તવન છપાયું, તેમાં એ પાઠ સ્વીકારાયે છે. છેવટે એટલું જણાવવાનું કે “કપટ રહિત થઈ આતમ આપણે રે” પાઠ વધારે સુયોગ્ય, રૂચિકર સને ચાલતા વિષયને વધારે બંધબેસતે મને લાગતું હોઈ મેં મૂળમાં એ પાઠને સ્વીકાર્યો છે. (૬)
ઉપસંહાર -પ્રભુપ્રીતિ–આ પ્રથમ સ્તવનને મુખ્ય ઝેક પ્રીતિનું સ્વરૂપ બતાવવાનું અને દુનિયાદારીની પ્રીતિમાં અને આત્મિક પ્રીતિમાં તફાવત કયાં, કે અને શા માટે છે તે વાત ધ્વનિરૂપે રજૂ કરવાને
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧: શ્રી ઋષભદેવ સ્તવન
[ો . જણાય છે. શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજે પણ વીશીની શરૂઆત પ્રીતિના સ્વરૂપદર્શનથી કરી છે. એમણે પ્રીતિ શા માટે કરવી તેને ચતુર માણસને સવાલ પૂછડ્યો છે. અને પછી પ્રીતિનું શાસ્ત્ર ચર્ચે છે. એમણે તે ઉઘાડી રીતે જણાવ્યું છે કે દુનિયાદારીની પ્રીતિ તે ઝેરથી ભરેલી છે, નાશવંત છે એને રોગ રહિત ભગવંતમાં એવી પ્રીતિ સંભવે નહિ. અને છેવટે પર’ સાથેની ચાલુ પ્રીતિ તેડે તે પ્રભુ સાથેની પ્રીતે જોડે એ વાત કરી છે અને એવા પ્રકારની પ્રીતિને એકતા જ કહી છે. આ પ્રીતિને આ વિષય તેમણે પ્રથમ સ્તવનમાં ચચીને પ્રીતિના વિષયને લગભગ આનંદઘનજીની રીતે જ ચર્યો છે, પણ આનંદઘનજીએ યોગીની દષ્ટિએ ચર્ચા છે, જ્યારે દેવચંદ્રજીએ બુદ્ધિની નજરે ચર્યો છે. પ્રભુપ્રેમ કેવો કરે, એને અંગે દેવચંદ્રજીનું એ પ્રથમ સ્તવન (2ષભજિકુંદણું પ્રીતડી) વાંચવા વિચારવા યોગ્ય છે, ત્યારે તત્વશિરોમણિ ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજીએ પ્રભુપ્રીતિના વિષયને તદ્દન જુદી રીતે હાથ ધર્યો છે. એ બીજા શ્રી અજિતનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં પ્રભુપ્રીતિની આદેયતા સ્વીકારીને જ ચાલે છે, અને પછી એવી પ્રીતિમાં જે રસ લેનાર હોય, તે બીજી દુન્યવી પ્રીતિની લપછપમાં પડે જ નહિ, એ રણે ચાલ્યા છે. એમણે “રાગના વિષયને ચર્ચતાં, રાગની દશમી સક્ઝાયમાં કહ્યું છે કે રાગ ન કરશે કોઈ જન કેઈશું રે, નહિ રહેવાય તે કરજો મુનિશું રે.” એને આશય એમણે તદ્દન જુદી રીતે લીધો છે. એ તે કહે છે કે રાગ કરે જ નહિ અને કરે તે મુનિ સાથે કરે, દેવ સાથે કરે, કારણ કે રાગ વ્યાધિ છે, અને ભગવાન સાથે સ્નેહ કરવાથી રાગમાં રહેલું ઝેરનું તત્ત્વ નાશ પામી જાય છે. આવી રીતે એમણે રાગના પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત એવા બે પ્રકાર પાડ્યા છે અને પછી પ્રશસ્ત રાગ તરફ ભળી જવા સૂચન કર્યું છે.
અને પછી, એક વાર પ્રભુ પ્રત્યે રાગ થયે એટલે, મનનું આખું વલણ જ એવું થઈ જશે કે સ્થળ પૌગલિક રાગ ગમશે જ નહિ; રાગ તરફ કાં તે વિરાગ થાય અથવા રાગના પ્રવાહને સારે માગે ઉતારી દેવાય. આવી રીતે પ્રભુપ્રેમ જેવા સાદા વિષયને યેગને વિષય બનાવી શકાય છે. આપણે ચાલું વ્યવહારુ કવિઓને જોઈશું તે તેઓ ભક્તિમાર્ગને એવી રીતે સૂચવશે કે પ્રભુપ્રેમમાં લયલીનતા બતાવી આપશે, પછી પ્રભુને અનેક રૂપકો આપશે, એની સાથે વાત કરાવશે, એને માશૂકનું રૂપક આપશે એની સાથે ઇશ્ક સધાવશે વગેરે. વ્યવહારુ-દુન્યવી પ્રેમને ચાલુ કક્ષામાંથી ઊંચે લઈ જવાને આ એક પ્રકાર છે, કારણ કે પ્રાણી હજુ બાહ્ય દશામાં હોય ત્યાં એની પાસે ઉચ્ચ ભૂમિકાની વાત કરવાથી એ પિતાની ભૂમિકાને ગોટાળે ચઢાવી દે અને એકદમ ઉચ્ચ ભૂમિકાએ ચઢી ન શકે. એટલા માટે શરૂઆતમાં બાહ્ય આકષર્ણને પણ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે અને પ્રેમની ભૂમિકામાં આગળ ધપવાના પાઠો આપવામાં આવ્યા છે. ગમે તે રીતે પ્રભુપ્રેમ કરીને અંતે તેને આત્મિક દશામાં લઈ જવો અને ગરમાગે પ્રગતિ કરી ચેતનને વિકાસ સાધવ એ આ પ્રેમમાર્ગદર્શનને આશય હોય છે. અને છતાં એમાં સ્વાર્થધતા નથી, એમાં પરમાર્થ દષ્ટિ છે અને એમાં આત્માની મૂળ સ્થિતિ પ્રકટ કરવાના કોડ છે. બાકી તે, પરમાર્થને એક નજરે ઉત્કૃષ્ટ સ્વાર્થ પણ કહી શકાય, પણ એ સ્વાર્થ પણ આદેયની કક્ષામાં આવી જાય છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨]
શ્રી આન‘ઘન-ચાવીશી
લગભગ જૈન કવિએ પ્રભુપ્રેમને પ્રાથમિક દશામાં કતવ્યરૂપે વવેલ છે. લટકાળા મેહુનવિજયે ‘ પ્રીતલડી બંધાણી રે અજીત જિષ્ણુ દશું' એવું કવન કરી પ્રેમનું ગાંડપણ પણ કવ્યરૂપે ગાયું છે અને પ્રેમ દ્વારા ભવભયભાવડ ભાંગવાની કક્ષા સુધી પ્રેમને લઈ ગયા છે. અનેક કવિઓએ આ પ્રભુપ્રેમના વિષયને ઘણી ઘણી રીતે બહુલાવ્યા છે, અને સ`ના આશય વિશુદ્ધ હાર્ટ, મ વિચારણા માગે તેવી રીતે તે વિષયને ઝળકાવ્યા છે. અને યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયે તે એ પ્રેમને અનેક દિશાએ દાખવ્યો છે. ચદ્રપ્રભુના સ્તવનમાં એને ચાતક અને વરસાદની રાહુ સાથે સરખાવી એક લહેરમાં દુઃખ હરવાની કોટિ સુધી ખેંચી આણ્યા છે. અને પડિત વીરવિજયજીએ પ્રેમને વ્યવહારુ રૂપમાં અનેક પૂજાએ અને સ્તવનામાં મૂકયો છે. એટલા માટે પ્રેમનું સ્વરૂપ બરાબર સમજવાની જરૂર છે. પોતાની ભૂમિકા વિચારી પ્રથમ બાહ્ય રૂપે, આગળ વધતાં આંતર રૂપે, પછી ત્યાગ રૂપે અને છેવટે આત્મપ્રેમની સાથે એકતા સાધવાની, અને યાગમાં પ્રગતિ કરી પ્રભુના આત્માની પોતાના આત્મા સાથે શુદૃષ્ટિએ એકતા વિચારી પ્રભુમય-વીતરાગમય અને છેવટે નિરજન-નિરાકાર દશાએ ક્રમસર વધવાની આવશ્યકતા સ્વય' દેખાઈ આવે છે. અને એમાં પ્રગતિ કરતાં આત્મદશન થવાની શકયતા હોવાથી ‘પ્રેમ' ને માગે પ્રભુપ્રેમ જમાવવાની અને તેમાં આગળ વધારો કરવાની વાત અત્ર કરી છે.
એમ કરવા જતાં ઘણી વખત સ્થૂળ પ્રેમના આભાસમાં ઘસડાઈ જવાય છે, ઘણી વાર પોતાના સુખચેન માટે પ્રેમના દેખાવા કરવાનું મન થઇ જાય છે અને કોઇ વાર પ્રારં’ભિક દશાને અંતિમ સાધ્ય દશા માની લેવાની ભૂલ થઇ જાય છે. એટલા માટે અગ્નિમાં બળી મરવાની અને ખાળતપની વાતા કરી ચેતવણી આપવામાં આવી છે અને આત્મિક પ્રેમ પર આધાર રાખવાની અને તેમાં પ્રગતિ કરવાની ભલામણ કરવામાં આવી છે. પ્રેમ કરવા દ્વારા રાગ પર વિજય મેળવવાની, અને જે સાહેબ અનંત કાળ સુધી સંગતિ ન છેડે તેને આશ્રય કરવાની વાત સ્વીકારવા જેવી છે. પ્રભુપ્રેમની મુદ્દામ વાત આ સ્તવનમાં કરી છે. એમાં વીરા સાળવીની કૃષ્ણ તરફની દુન્યવી ભક્તિ ન ચાલે, એમાં લક્ષ્મણા સાધ્વીની ઉપરઉપરની અધૂરી ભક્તિ ન ચાલે, એમાં મેઘકુમાર જેવા પરીષહસહન તરફ અભાવ ન ચાલે; એમાં તે ગૌતમસ્વામી જેવા વીર ભગવાન તરફના પ્રેમ જોઇએ, એમાં મૃગ, બળદેવ અને થકારક જેવા પ્રેમ જોઇએ, એમાં મુનિ તરફ નયસાર જેવે! સાચા પ્રેમ જોઇએ. એમાં ગૌતમસ્વામી જેવી પ્રશસ્ત રાગતા હોય તે અંતે રસ્તો જડી આવે; પણ બાહુબળ જેવું કષાયનું સામ્રાજ્ય હોય તેા વાત વટકી પણ જાય. મમ્મણુશેઠે મુનિરાજને મેદક આપી પછી પોતાની જાતની નિંદા કરી તેવી અથવા અત્યારે કાળા ભરી ઘેર આવે ત્યારે પશ્ચાત્તાપ કરવાની વાતને સ્થાન ન હેાય. આવી પ્રભુપ્રીતિને સમજવી, કાયમ કરવી અને છેવટે ધ્યાનધારાએ ચઢી સાધક અને સાધ્યની એકતા વિચારી પાતાની જાતને પરમાત્મભાવમાં એકરસ કરી નાખવી—આ માગ પ્રભુપ્રેમના છે. એટલા માટે શ્રી યાવિજય ઉપાધ્યાયે શ્રી ધર્માંનાથના સ્તવનમાં નીરાગીની સેવાના પ્રશ્ન પણ હાથ ધર્યો છે. અને કોઈને સવાલ થાય કે વીતરાગ જેવા નીરાગી આપણને શું આપી દેવાના હતા ? અને જવાબ આપતાં પ્રભુભક્તિ શું
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ( ર૩
૧: શ્રી ઋષભદેવ સ્તવન કરે તેને વિરતાર કરતાં પ્રભુપ્રેમની મહત્તા તેમણે દાખવી છે અને ચિંતામણિને દાખલે આપી નીરોગી તરફને પ્રેમ સ્વીકાર્ય બતાવ્યું છે. એ જ મહાન દ્રષ્ટાએ અનંતનાથના સ્તવનમાં પ્રભુપ્રેમને ચેળ મજીઠને રંગ જમાવવા ખૂબ પ્રેરણા કરી છે. જગગુરુ તરફને સારો પ્રેમ પ્રાણીને અંતે અક્ષય અને અભંગ બનાવે છે, એ વાત એમણે મુક્તકંઠે સ્વીકારી છે. એમને અભિપ્રાય એ છે કે ચંદનને સ્વભાવ શીતળતા નીપજાવવાને છે, અગ્નિને સ્વભાવ ગરમી આપવાનું છે, તેમ જ પ્રભુગુણપ્રેમને સ્વભાવ સેવકનાં દુઃખ દૂર કરવાને અને ભવ ભટકવાની વિડંબના દૂર કરવાને છે.
આવી રીતે પ્રીતિને વ્યવહારુ અને આત્મિક એવા બે ભાગમાં વહેંચી, મેહથી ભરેલી, કષાયમાંથી ઉદ્દભવેલી અને પુગળભાવથી પિલાયલી પ્રીતિને અનાદેય ગણાવી છે. અને સાધનધર્મ તરીકે પ્રભુપ્રીતિને સ્વીકાર્ય ગણાવી છે. આનંદઘનજીએ તે એને શરૂઆતથી જ બહુ ઊંચી કક્ષામાં મૂકી છે અને પ્રેમનું આખું શાસ્ત્ર ગ્રાહ્ય વિભાગમાં લાવવા સાથે એની અતિ વિશિષ્ટ ઉચ ભાવના જાળવી રાખીને એને યોગની ભૂમિકા પર મૂકી દીધી છે. અને અલખની લીલા અને લખની આશા પૂરવાની ભૂમિકાને સ્પર્શ કરીને એમણે આદર્શ પ્રભુનું દર્શન કરાવ્યું છે. એમની
ગદષ્ટિમાં લક્ષ્યાલક્ષ્ય સ્વરૂપ બરાબર સમજાયુ છે અને પિતાના અનુભવને અંતે એમણે સ્થાપના કરી છે કે કહેવાતી લીલા દોષ રહિત પ્રભુમાં ન ઘટે. પ્રથમ સ્તવનને અગત્યને ઝેક પ્રેમનું સ્વરૂપ બતાવવાના પ્રસંગને અંગે આખું “લીલા'નું સ્વરૂપ વિશિષ્ટ પ્રેમની કેરિટમાં ન આવે તે બતાવવાનું છે. એમ કરતાં એમણે આડકતરી રીતે જગતનું અનાદિત્વ, બહારની કઈ શક્તિ આપણને મોક્ષ અપાવી દે (મન આસ પૂરે એ વાતની અનાદેયતા અને અનંત શક્તિના ધણી ચેતનરાજાની પિતાના બળની વિશિષ્ટતા બતાવી આપી છે. પ્રથમ સ્તવનમાં આ બીજે મહત્ત્વને વિષય છે. અને ગી લક્ષ્યાલક્ષ્ય સ્વરૂપ તરફ કઈ નજરે જુએ, અથવા તેમણે તે તરફ કયા દષ્ટિબિંદુથી જવું જોઈએ, તેનું નિદર્શન કરાવ્યું છે. અને ખરી કમાલ તે પૂજનને અંગે ચિત્તપ્રસન્નતાના ભાવને આગળ કરવામાં કરી છે. પ્રેમ-પ્રીતિમાં બાહ્ય વિનેદ કે દેખાવ કરવાના ન હોય, ત્યાં તે મન પ્રસન્ન થાય, અંતરાત્મા પોતાની દિશામાં મસ્ત રહે અને પરભાવને બદલે આત્મભાવ અંદરનું સ્થાન લે, ત્યારે આનંદઘનની રેખા અનુભવાય છે, ત્યારે અખંડ પૂજા થાય છે અને વિશુદ્ધ પરિણતિએ ચઢેલ ચેતનરાજ ખરા પ્રેમના પાત્ર થાય છે. વ્યવહારુ પ્રેમ શબ્દને અડી આત્મિક ભૂમિકા પર લઈ જવામાં આવ્યું છે, અને સ્વને સ્વીકાર અને પરને ત્યાગ અહીં આદર્શ પ્રીતિમાં સ્થાન પામેલ છે. પૂજનને ભાવપૂજનની કક્ષામાં કઈ રીતે લઈ જવાય, પૂજનને સાચે લાભ કેમ લઈ શકાય, એની ચાવી બતાવી દીધી છે. પ્રેમને અને પ્રેમીના ચિત્તને અભેદ છે એમ બતાવતાં બાહ્ય ભાવને ઠોકર મારી ફેકી ન દેતાં ચિત્તપ્રસન્નતાના અંતર ભાવને ખૂબ મડુત્તા આપી છે. - આ પ્રાણી વિભાવમાં એટલે ઓતપ્રોત થઈ ગયું છે કે એને આત્મભાવનાં દર્શન થવા દુર્લભ થઈ પડ્યાં છે. ગીરાજ કહે છે કે તમે પૂજન કરી ખરે લાભ લેવા ઈચ્છતા હો તે - ચિત્તની પ્રસન્નતા મેળ, ચેતનના મૂળગુણને જમા અને બાહ્ય ભાવને વિસારી મૂકે. આ રીતે
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી પૂજાનું ખરું ફળ બેસશે. બાકી, તમે બાહ્ય-દ્રવ્ય પૂજન કરશે તે તેમાં વાંધો નથી, પણ આનંદઘનપદની રેખા જેવી હોય તે ચિત્તપ્રસન્નતાને માર્ગે લાગી જાઓ. વિચારસ્પષ્ટતાને અંગે, તેટલા માટે, અનુષ્ઠાનના પ્રકારની વિચારણા કરવી પ્રસ્તુત છે. ધર્મની ક્રિયાને હાર્દમાં ઊતરતાં તેમાં કેટલે ફેર હોય છે તે જાણવામાં આવતાં “ચિત્ત પ્રસન્ન રે પૂજનફળ કહ્યું રે” એને અંતર આશય સ્પષ્ટ થશે. આ ક્રિયા-અનુષ્ઠાનને આખો વિષય ખુબ વિચારવા ગ્ય છે, અને તે બરાબર ખ્યાલમાં આવશે ત્યારે આપણે વિકાસમાર્ગમાં કઈ ભૂમિકા પર છીએ તેને ખ્યાલ આવશે.
અનુષ્ઠાનના ચાર પ્રકાર બતાવવામાં આવ્યા છે. પ્રીતિ, ભકિત, વચન અને અસંગ.
“પ્રીતિ અનુષ્ઠાન માં અનુષ્ઠાન કરતી વખતે મનમાં તે તરફ રાગ થાય. દાખલા તરીકે છ આવશ્યક પૈકી પ્રતિક્રમણ (શ્રાવક માટે વંદિતાસૂત્ર, સાધુ માટે યતિપગામસઝાય), કાઉસગ અને પચ્ચખાણ અનુષ્ઠાનેમાં પ્રીતિ-અનુષ્ઠાનને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય છે.
“ભક્તિ-અનુષ્ઠાન માં પ્રથમનાં ત્રણ આવશ્યકમાં ભક્તિને પ્રાગભાર જાગ્રત થાય છે. સામાયકરૂપ ચારિત્ર, વીશ તીર્થકરના નામરૂપ લેગસ્સ અને વાંદણામાં નમસ્કાર એટલે સામાયકમાં ચારિત્ર, લેગમાં દેવવંદન અને વાંદણામાં ગુરુવંદન–આ ત્રણેમાં ભક્તિપૂર્ણ ક્રિયા છે.
પૂર્ણ પુરુષોનાં વચન અનુસાર અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે તે વચન-અનુષ્ઠાન અને પોતાની ટેવ પડી જતાં કેઈન આધાર વગર સ્વયં અનુષ્ઠાન થાય તે “ અસંગ-અનુષ્ઠાન.”
આ ચાર પ્રકારનાં અનુષ્ઠાનમાં પ્રીતિ અને ભક્તિ-અનુષ્ઠાનમાં આ લેકને આશય અને પરલેકમાં સુખપ્રાપ્તિની કલ્પના હોવાને સંભવ રહે. વચન-અનુષ્ઠાન કરતાં કરતાં આગળ ઉપર અસંગ-અનુષ્ઠાન કરવાના પ્રસંગે પ્રાણુ સહેજે પ્રાપ્ત કરી શકે. અસંગ-અનુષ્ઠાન ઉત્તમત્તમની કેટિમાં આવે. પ્રીતિ-અનુષ્ઠાન કે ભક્તિ-અનુષ્ઠાન કાઢી નાખવા જેવાં નથી. પ્રાથમિક દશામાં એ બન્ને પ્રકારનાં અનુષ્ઠાને પણ ઉપગ છે અને તેની ઉપયોગિતા એ દષ્ટિએ સ્વીકારવામાં આવી છે. - અનુષ્ઠાનના આ ચાર પ્રકાર જાણ્યા પછી તેને અંગે થતી ક્રિયાના પાંચ પ્રકાર બતાવવામાં આવ્યા છે, તે પણ જાણી લેવા યોગ્ય છે. એક રીતે એ અનુષ્ઠાનના જ પ્રકારે છે, કારણ કે અનુષ્ઠાન અને ક્રિયા પર્યાયવાચી શબ્દો છે. પાંચ પ્રકારની ક્રિયાનાં નામે અનુક્રમે આ પ્રમાણે છે :
૧, વિષ, ર, ગરલ, ૩. અનુષ્ઠાન, ૪. તકેતુ, ૫. અમૃત. - આ પાંચ પ્રકારની ક્રિયાને સમજતાં વિચારસ્પષ્ટતા જરૂર થઈ જશે. એમાં ત્રીજી અનુષ્ઠાનકિયા આવે છે, તે કિયાના એક પ્રકારનું પારિભાષિક નામ છે, જે એની વ્યાખ્યા કરતાં વિચારપથમાં આવી જશે.
ક્રિયાઓ પૈકી પ્રથમની ત્રણ કિયા ધર્મક્રિયા હોવાને કારણે ઠીક છે, પણ એ ચારિત્રવતનું ચારિત્ર દગ્ધ કરનાર હોવાથી, સંસાર-પરિભ્રમણ વધારનાર હોવાથી અને પરિણામે દુઃખ આપનાર
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ : શ્રી ઋષભદેવ સ્તવન
[પ
હાવાથી આદરવા લાયક નથી. પાછળના બે પ્રકારોવાળી ક્રિયા પરિણામે સંસાર-બંધન મુકાવનાર હાવાને કારણે આદરવા યેાગ્ય છે. આ પાંચે પ્રકારની ક્રિયાઓને સ્પષ્ટ સમજવા પ્રયત્ન કરીએ.
વિષક્રિયા—— ધર્મની ક્રિયા કરું તો લેાકમાં મારું માન વધે, મને વ્યાખ્યાન-પૌષધમાં આગળ પડતું સ્થાન મળે, હું દીક્ષા લઉં તેા મોટા રાજા-મહારાજા મને પગે લાગે—આવી કોઈ પણ પ્રકારની આ ભવની ઇચ્છાથી ક્રિયા કરે તે વિષક્રિયા કહેવાય. આ સવ કપટક્રિયા છે. એનાથી નજીવા લાભ થાય, પણ એક ંદરે નુકસાન ઘણું થાય અને જન્મજન્માંતરની સખ્યામાં વધારે થઇ જાય. વિષ–ઝેર લેવાથી પ્રાણીનું તુરત મરણ થાય છે, તેમ આવા કોઈ પણ આશયથી કરેલ ક્રિયાને પરિણામે દુર્ગાંતિ તુરત થાય છે; અને ધર્માંદૃષ્ટિએ એ તાત્કાલિક મરણુ જ ગણાય. માનપત્ર કે હારતારા ખાતર થતી ક્રિયાએ આ કક્ષામાં આવે. સેવાના બઢલામાં સત્કાર થાય, સ્વય' આદર થાય તે જુદી વાત છે અને તે મેળવવા ખાતર ક્રિયા થાય એ અલગ બાબત છે. તે પ્રકારની ધ ક્રિયાઓને વર્જ્ય ગણવામાં આવી છે.
ગરલક્રિયા—ક્રિયાના બીજો પ્રકાર · ગરલ'ના નામથી ઓળખાય છે. ગરલ નામનું ધીમું ઝેર આવે છે; તાલપુર વિષ લેતાંની સાથે મારે છે, ત્યારે ગરલ નામનું ઝેર ધીમે ધીમે વરસેછ મહિને મરણ નિપજાવે છે. જ્યારે પરભવમાં રાજ્યઋદ્ધિ કે દેવદેવેન્દ્ર-વિદ્યાધર-ચક્રવર્તીની પદવી મેળવવાની ઇચ્છાથી ધર્મીક્રિયા કરવામાં આવે ત્યારે તે ક્રિયાઓને ગરલક્રિયાનું નામ આપવામાં આવે છે. આવાં પ્રાણી ક્રિયા બરાબર કરે, પણ અંદરનેા આશય ક્રિયારુચિપૂર્વકના અને ક્રિયા ખાતર ક્રિયા કરવાના ન હોઇ અને પરભવમાં કે લાંબે ગાળે ભવિષ્યમાં પૌદ્ગલિક લાભ લેવાના આશય હેાઇ, એવા પ્રકારની ક્રિયાએને પણ વર્જ્ય ગણવામાં આવે છે. આ ક્રિયા કરનારને ઘણીવાર ઇષ્ટ વસ્તુ મળે પણ ખરી, પણ સ ́સારવૃદ્ધિ થવાને કારણે એ ક્રિયાને ત્યાજ્ય -અનાદરણીયના વિભાગમાં મૂકવામાં આવી છે.
3.
અનુક્ખાનક્રિયા—ક્રિયાનો ત્રીજો પ્રકાર · અનુષ્ઠાન ’ના નામથી જાણીતો છે. કવચિત્ એને અનનુષ્ઠાન ” પણ કહેવામાં આવે છે. ગતાનુગતિક રીતે ક્રિયા કરવી, વિધિ કે આશયને વિવેક ન રાખવે, આગળ બેસનાર કરે તેમ કર્યા કરવું, એ આ અનુષ્ઠાન-વિભાગમાં આવે છે. આવા નકલી ક્રિયા કરનાર ગતાનુગતિ પડિલેહણ, પ્રતિક્રમણુ, આવશ્યકાદિ કરે એ માત્ર યત્રવત્ હોય છે. એવા ક્રિયા કરનારમાં વિવેક, વિચારણા કે આશય-રહસ્યના અભ્યાસ કે એને માટેની જિજ્ઞાસા રુચિ હ।તાં નથી; એનામાં દેખાદેખી જ માત્ર હોય છે. આવી ગતાનુગતિક ક્રિયાઓ પણ નિષ્ફળ નીવડે છે, અને ચેતનના વિકાસમાં પેાતાના મુદ્દામ ફાળે આપતી નથી. વિષ અને ગરલક્રિયાની માફક આ અનુષ્ઠાનક્રિયા પણ ઉપયેગી ક્રિયાની કેટમાં નથી આવતી. એને માટે ૮ અન્યાનુષ્ઠાન ’શબ્દ પણ વપરાય છે અને તે શબ્દપ્રયોગ આ પ્રકારની ક્રિયા માટે વધારે સમીચીન લાગે છે. આ પ્રથમની ત્રણે ક્રિયાઓ થાડો-ઘણા લાભ તો જરૂર કરાવે છે, પણ ઉચ્ચ આશયને અગે એ બિનકારગત નીવડે છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬]
શ્રી આનંદઘન-વીશી તમિા –ક્રિયાના હેતુ અને આશય સમજી સંચારથી ઉદ્વિગ્ન થઈ તેને ત્યાગ કરે, ક્રિયાના રહસ્યને અભ્યાસ કરે અને સમજવા પ્રયત્ન કરે, તેને પરિણામે થતી ક્રિયાને તહેતક્રિયા કહેવામાં આવે છે. આ પ્રકારની ક્રિયા કરનારાઓમાં એને આશય અને રુચિ, એની કિયા તરફની પક્ષપાતતા, એને સ્નીકાર્ય ભાવ અને પ્રશ્નો પૂછવાની કે આશય જાણું લેવાની વૃત્તિ ઉત્કટ હોય છે. આવા પ્રકારની ક્રિયામાં વિધિની ચેખવટ કે સેવન ઓછાં હોય તે પણ આશયની વિશુદ્ધિ અને જિજ્ઞાસાવૃત્તિને કારણે આ પ્રકારના કિયાકલાપને આદરણીય વિભાગમાં મૂકવામાં આવ્યું છે. હેતુ–રહસ્યના જ્ઞાનપૂર્વક, પૃથક્કરણના પ્રયત્નપૂર્વક અને તત્ત્વજિજ્ઞાસાના પ્રયત્નને અંગે થતી ક્રિયામાં કદાચ વિધિદોષ થોડે થઈ જાય તે તે ક્ષેતવ્ય ગણાય છે, કારણ કે ક્રિયાની ફલાવાપ્તિમાં ક્રિયા કરનારને આશય વધારે મહત્વને ભાગ ભજવે છે.
અમૃતકિયા–અને છેલ્લી “અમૃત” ક્રિયામાં ઉત્કૃષ્ટ ક્રિયાયોગની સાધના થાય છે. ક્રિયાને આશય સમજી, વિગતતાર વિધિની ઘટનાઓમાં ઊતરી, માત્ર ચેતનની પ્રગતિ સાધવા જિના થાય, જેમાં આ ભવને કે પરભવને કઈ પ્રકારને આશય ન હોય, જેમાં પરિણામની ધારા નિર્મળ હોય, તે પ્રકારની ક્રિયાને અમૃતક્રિયા કહેવામાં આવે છે. અમૃત જેમ દેવેને સંજીવનકાર્ય કરે છે, અમૃત જેમ તાત્કાલિક અને પરિણામિક લાભ કરે છે, તેમ આ અમૃત-વિભાગમાં આવતી ક્રિયાઓ, કોઈ જાતના હેતુ કે આશયથી થયેલ ન હોવાને કારણે અને રહસ્ય અને વિધિના જ્ઞાન પૂર્વક થઈ હોવાને કારણે, ખાસ સુગ્રાહ્ય છે અને ચિતામણિરત્ન સમાન હોઈ રક્ષણ, પિષણ અને વિકાસને ગ્ય છે. ક્રિયા કરવામાં કિયા ખાતર ક્રિયા કરવાની ન હોય, ક્રિયાને આશય આત્મવિકાસ હોય, ક્રિયા કરવાને પરિણામે કોઈ સાંસારિક અપેક્ષા ન હોય, અને તેના રહસ્ય, હેતુ અને આત્મવિકાસ સાથે સંબંધ સમજાવેલ હોય, એ ક્યારે કરવી, કેમ કરવી, શા માટે કરવી એ બરાબર સમજી ક્રિયા થાય એ આ અમૃતકિયાની કક્ષામાં આવે છે.
વિશિષ્ટ વિચારકોએ શુદ્ધ ક્રિયાનાં નીચે પ્રમાણેનાં લક્ષણે બતાવ્યાં છે. એ સર્વ લક્ષણોની પ્રાપ્તિ અમૃતક્રિયામાં થાય છે. એ લક્ષણે આ પ્રમાણે છે—
(૧) ધર્મક્રિયા કરવામાં ખૂબ પ્રીતિ રાખવી (પ્રીતિ-લિંગ).. (૨) ધર્મક્રિયા તરફ અંતરને આદર હોય, એમાં દેખાડા કે ગોટાળાને સ્થાન ન હોય
(આદર-લિગ)..
(૩) ક્રિયાના રહસ્યને અને એના પ્રયત્નને જાણવાની અંદરથી જિજ્ઞાસા રહે. રહસ્ય-જિજ્ઞાસા ખૂબ તીવ્ર હોય (જિજ્ઞાસા લિંગ).. - (૪) એ સેબત ક્રિયારૂચિ જીવની જ કરે, એને વિકથા કરનાર, ગપ્પાં મારનારની સંગતિ ન ગમે, એને હરવા-ફરવા-બેસવા-ઊઠવાનું સ્થાન ક્રિયાચિવંત જ હોય (સંગ લિંગ).
(૫) મૂળ ગ્રંથોમાં કે આકર ગ્રંથમાં વિશુદ્ધ ક્રિયાગ બતાવ્યું હોય તે જાણે, તેને સહે, તેને સ્વીકારે (શુભાગમ-લિંગ)
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧: શ્રી ઋષભદેવ સ્તવન
(૨) નિવિનતા એ શુદ્ધ ક્રિયાનું છેલ્લું લિંગ છે. બીજા વ્યાવહારિક ગમે તેટલાં વિને આવે તેની તે દરકાર ન કરે. આજે લેકિને જવું છે અને કાલે નાતના મેળાવડામાં જવું છે, બપોરે જમણમાં જવું છે અને રાત્રે ઊંઘ આવે છે–આવાં બહાનાં કે પ્રસંગે એ એઠાં તરીકે સેવે નહિ (નિવિદ્ધતા લિંગ). એને મન ક્રિયા એ સર્વસ્વ હોય, એ ક્રિયા કરે ત્યારે જ એના મનમાં મજા આવે અને એ ક્રિયાના પ્રસંગો અને એની તકે શેતે ફરે. એને ગોટા વાળવાનું હોય નહિ, એને બહાનાં શોધવાનું ગમે નહિ અને એ તે ક્રિયા કરે ત્યારે જાણે પિતાને ઘેબર-ઘારીનું કે દૂધપાક-પૂરીનું ભેજન મળે છે એવી એને તૃપ્તિ થાય.
અમૃતક્રિયાનું લક્ષણ ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે શ્રીપાળના રાસમાં (ખંડ ચોથે, કાળ પહેલી) બહુ સ્પષ્ટ રીતે આપ્યું છે. તેઓ સાતમી ગાથામાં કહે છે :
તર્ગત ચિત્ત સમય વિધાન, ભાવની વૃદ્ધિ ભવય અતિઘણે છે;
વિસ્મય પુલ પ્રમોદ પ્રધાન, લક્ષણ એ છે અમૃતક્રિયા તણે છે. જે ક્રિયા કરતા હોય તે જ ક્રિયાને તેને ઉપગ થતો હોય (૧); સમયવિધાન એટલે પૂર્વ-પુરુષોએ જે સમયે જે ક્રિયા કરવાની કહી હોય તે સમય સાધ(૨);
સમયેચિત ક્રિયા કરતું હોય તેમાં અંદર ચિત્તને ઉલ્લાસ હેય અને ક્રિયા કરનારની પરિણામધારી વૃદ્ધિ પામતી ચાલે (૩); - ક્રિયા કરતી વખતે એને સંસારને સાચો ભય લાગે, એને જન્મ-જરા સરણના ફેરા આકરા લાગે, એને ખાડામાં પડવા-આખડવાને કંટાળે આવે (૪); ( ક્રિયાથી પિતાને ખૂબ લાભ થનાર છે, ક્રિયામાં પુછતર સાધ્યને કારણતા છે, એ વિચારથી એના મનમાં અસાધારણ ચમત્કાર લાગે, એને વિશિષ્ટ આશ્ચર્ય લાગે (૫);
એને ક્રિયા કરતી વખતે રોગમ થાય, આખા શરીરની રેમરાજ હર્ષથી પુલક્તિ થાય; જણે કાંઈ નૂતન વસ્તુ મેળવું છું એ વિચારે એ ખુશખુશ થઈ જાય (૬);
અને એને અંદરથી ખૂબ હરખ થઈ જાય, મિરાજી ઊભી થવા ઉપરાંત એને આત્મિક સુખાનુભવ થાય (૭).
* આંધળાને એચડતી આંખ મળી જાય કે લડાઈમાં મોટી જીત થાય, તે વખતે જે આનંદકલેલ અંદર જામે છે, તેને હરખ-હર્ષ કહેવામાં આવે છે. આવું અમૃત-ક્રિયાનું વર્ણન શ્રી મયણાસુંદરી પિતાની સાસુ કમળપ્રભા પાસે કરી રહી હતી. એ કહેતી હતી કે આજે સાયં પૂજામાં મને એટલે આનંદ થયે, મને ભય કે હર્ષનું કેઈ બીજું કારણ ન હોવા છતાં મારા આખા શરીરમાં એને રે ગમ થયે અને હજુ પણ મારા દિલમાં એ હર્ષ ઊભરાઈ રહ્યો છે કે હજુ પણ મારા મનમાં આનંદ સમાતું નથી.
આવા પ્રકારની અંદરથી જાગતી અને જામતી પુલકેગમની રેખાને અમૃતક્રિયા કહેવામાં આવે છે. એવા પ્રકારની પૂજા જીવનમાં એકાદ વખત થઈ જાય તે પણ પૂજા કરવાના અનેક
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૮]
- શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી વખત કરેલા પ્રયાસને માથે ફળ બેસે છે. એને માટે આનંદઘનજી કહે છે કે ચિત્તની પ્રસન્નતા થાય ત્યારે પૂજનનું ફળ બેસે છે. મયણાને સાંસારિક ફળ લેવું નહોતું, પણ એવા પ્રકારના પૂજનનું વર્ણન કરી એ પિતાની સાસુ કમળપ્રભાને કહે છે કે અમૃતક્રિયા હમેશાં તાત્કાલિક ફળ આપે છે, એટલે નિમિત્તશાસ્ત્ર પ્રમાણે તમારા પુત્રની સાથે આજે મેળાપ થ જ જોઈએ.
ધ્યાનમાં રહે કે મયણા સુંદરી અમૃતક્રિયાનું ફળ માગતી નથી, ઈચ્છતી નથી, પણ એ જ્ઞાનવાન છે, લક્ષણવંતી છે, અને પુત્રપ્રેમી વાત્સલ્યભરપૂર માતાની શાંતિ માટે કહે છે કે, માજી! આજે તમારા પુત્ર અને મારા વાલમને મેળાપ જરૂર થવો જોઈએ.”
આમાં ધ્યાન, તગત ચિત્તવિધાન, ધર્મ રુચિ, બનાવ ઉપરથી બનવાના બનાવની આગાહી કરવાની આવડત અને અમૃતકિયાને પારખવાની શક્તિ, એ સર્વ ધ્યાન ખેંચે તેવી બાબત છે. અમૃતક્રિયા તે મોક્ષ આપનાર છે, પણ આડકતરી રીતે એ વ્યાવહારિક લાભ પણ જરૂર આપે છે અને તત્કાળ આપે છે એ વાત પણ ખૂબ આકર્ષક બને છે. અને તે જ વખતે પિતાની પ્રિયાનું વચન સાચું કરવા “માજી ! બારણાં ઉઘાડો” એમ શ્રીપાળ કહે છે ત્યારે શ્રોતાને રેગમ થાય છે. આનું નામ અમૃતકિયા આનું નામ ચિત્તપ્રસન્નતા ! આનું નામ પૂજન ! આનું નામ અસંગ-અનુષ્ઠાન ! ઘરનાં બારણું ખૂલે છે, શ્રીપાળ મહારાજ ઘરમાં પેસે છે, તે માતાજીને પગે લાગે છે, મયણું શ્રીપાળને પગે લાગે છે, ન ધારેલું બને છે! આખા નગરની ચારે બાજુ લશ્કર છે, નગરને સર્વ દરવાજા બંધ છે, આખું નગર પરચકના ભયથી સમસમી રહ્યું છે, ત્યારે શ્રીપાળના ઘરમાં ભવ્ય નાટક જામી ગયું છે, ન કલ્પી શકાય તે અણધાર્યો મેળાપ થયે છે અને અમૃત્તકિયાની તાત્કાલિક ફલવત્તાનાં પરિણામોને અનુભવ થાય છે. પછી માતાને ખભા ઉપર, મયણાને જમણા હાથ પર બેસાડી શ્રીપાળ નગરની બહાર નાખેલી પિતાની લશ્કરી છાવણીમાં જાય છે. ત્યાં ભદ્રાસને બેસાડેલાં માતાજીને આઠ સ્ત્રીઓ એક પછી એક નમે છે, અને મોટી બહેન મયણાસુંદરીને પણ નમે છે. આ સર્વ વિશિષ્ટ પૂજનનો પ્રતાપ છે. અમૃતકિયા કરનાર કદાપિ સાંસારિક ફળ માગે નહિ, પણ એને લાભ જરૂર થઈ આવે અને આવું અસંગ અનુષ્ઠાન ચિત્તના આલાદ સાથે જિંદગીમાં કઈ કઈ વખત થઈ જાય તે પણ સર્વ તકલીફ અને તૈયારી પર વિશિષ્ટ ફળ બેસે છે.
આવી પૂજા તે અખંડિત પૂજા કહેવાય. આવી પૂજા કરે ત્યારે આપણો આત્મા આનંદઘનની રેખાને અનુભવે છે, અને સંસારમાં રહ્યા રહ્યા પણ મુક્તિના સુખની વાનગી ચાખે છે. સામાન્ય ચાલુ પૂજાને જરા પણ હા પાડ્યા વગર આ વિશિષ્ટ પ્રકારની પૂજાની મહત્તા આનંદઘને ગાઈ છે,
- આ અમૃતકિયા કરતાં ચેતનને અંદરથી પ્રીતિ જામે, એને પાછી એવી ક્રિયા કરવાની તાલાવેલી લાગે, પાછો બીજે દિવસે એવે વખત ક્યારે આવે કે જયારે પિતે ક્રિયા કરે—એવી એને અંતરની ઊર્મિ જામે. ક્રિયા કર્યા પછી ચાલે, હવે છૂટ્યા ! નિરાંત થઈ” એવી વૃત્તિ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧: શ્રી ઋષભદેવ સ્તવને
[ ૧૯ એને કદી ન થાય. એને તે મનમાં થયા જ કરે, ક્યારે બીજી સવાર પડે અને પોતે કિયા ફરી વાર આદરી બેસે. આ વૃત્તિ અમૃતક્રિયા કરનારની, અસંગ અનુષ્ઠાન કરનારની હોય, અને એના ચિત્તની પ્રસન્નતા એટલી પુષ્ટ હોય કે એને, મહાન કાદ્ધિ પ્રાપ્ત થતાં જે આનંદ સંસાર રસીઆને થાય છે તે, બલકે તેથી પણ વધારે નિજાનંદ, કોઈ પણ પ્રકારના ઢગ કે આડંબર વગર થયા કરે.
પ્રીતિના આખા તત્વજ્ઞાનનું રહસ્ય, ટૂંકામાં કહીએ તે, એ જ છે કે વ્યાવહારિક-સાંસારિક સ્થૂળ પ્રીતિ એ છેડા વખત માટેની છે, અને સપાધિક છે. ખરી પ્રીતિ કરવી હોય તે પહેલાં પ્રીતિને ઓળખવી, પ્રીતિના પ્રકાર જાણી લેવા, એમાં જે સ્થાયી પ્રીતિ હોય તે સ્વીકારવી અને એવી પ્રીતિમાં આનંદઘનપદની રેખા છે એમ સમજી એને સ્વીકાર કરે. આ પ્રમાણે પ્રીતિનું આખું રહસ્ય સમજ સાચી, સ્થાયી, અખંડ પ્રીતિ કરવાની વાત બહુ સ્પષ્ટ રીતે કરી છે. તેની ચોખવટમાં આખા ક્રિયાયોગનું રહસ્ય લાવી શકાય તેમ છે. તેમાંની થોડી વાત અત્ર રજૂ કરી.
છેવટે “આનંદઘન ” શબ્દ ખૂબ વિચારણા માગે છે. તે પર પ્રાસંગિક જરૂરી વિચાર કરી લઈએ. સાંપ્રદાયિક હકીક્ત એમ સંભળાય છે કે આ સ્તવન કરનારનું સાધુ તરીકેનું નામ લાભાનંદ હતું, પણ પોતે જે કૃતિઓ કરી છે તેમાં આનંદઘન શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો છે. આ વાત બરાબર છે એમ રવીકારી આ “આનંદઘન શબ્દમાં શે ચમત્કાર છે, એની પાછળ છે. ઇતિહાસ છે, એ પર વિચારણ અને સંશોધન કરી આનંદ શબ્દના રહસ્યને પકડવા પ્રયત્ન કરીએ. (૧) ઓગસ્ટ, ૧૯૪૭
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અજિતનાથ સ્તવન [માર્ગદર્શનના ચાર ઉપાયે વર્તમાને ચારે ઉપાયોની વિરલતા; ભવિષ્યમાં પથદર્શનની આશા]
સંબંધ–પ્રથમ સ્તવનમાં શુદ્ધ ચેતનાએ પિતાના આદર્શ પતિ તરીકે ત્રષભદેવને સ્વીકાર કર્યો. એણે જોયું કે આ દુનિયામાં જે સંબંધ પ્રીતિરૂપે થાય છે, તે ઉપાધિ સહિત હવાને કારણે અંતે ઘટી જાય છે, તૂટી જાય છે, વીસરાળ થઈ જાય છે, અને પિતાને તે અનંત કાળ સુધી ચાલે તેવી પ્રીતિ કરવી છે, એટલે એણે એવી પ્રીતિના પાત્ર શ્રી વીતરાગદેવને આનંદ સ્વરૂપે સ્વીકાર્યા. આ રીતે પ્રેમપાત્રને આદર્શ નક્કી કર્યો. અને છેવટે નિર્ણય કરી લીધું કે કપટ રહિત વિશુદ્ધ ભાવે આપણે આત્મા–પોતે જાતે પ્રસન્ન થાય, સર્વ પ્રકારના દંભને છોડી વીતરાગભાવ સાથે એક્તા સાધે ત્યારે તે આનંદસ્વરૂપ બને. સદરહુ નિર્ણયને અંગે એણે સાંસારિક પ્રીતિની અવાસ્તવિક્તા વિચારી લીધી અને જે પ્રીતિને વહેલું કે મોડે અંત આવે, તેને ખરી પ્રીતિનું નામ આપવું એ પણ એગ્ય નથી એમ મનમાં નક્કી કરી નાખ્યું. એણે સતીનું કાષ્ઠભક્ષણ કે ભગવાનની લીલા જેવી ઉચ્ચ પ્રકારની ત્યાગવૃત્તિની પણ ગૌણતા બતાવી દીધી અને ગીની. નજરે ચિત્તપ્રસન્નતાને ઉચ્ચ સ્થાને મૂકી.
પૃથક્કરણ–શુદ્ધ ચેતનાએ આંતર વૃત્તિને આટલું આગળ પડતું સ્થાન આપ્યું, ત્યારે વ્યવહારમાં રાચી રહેલે છતાં આંતર વૃત્તિથી વિકાસ કરવાની ઈચ્છાવાળે ચેતનરાજ આ આખી વિચારણામાં ભાગ લઈ રહ્યો હતે. એને આ આખી વિચારણા અતિ ઉન્નત સ્થાનીય પણ અભિનવ લાગી. એને ઝષભદેવમાં રસ પડ્યો, વીતરાગભાવમાં આનંદ દેખાય, ચેતનાની વિચારણામાં સુગ્રાહ્ય ભાવ લાગે. એટલે એને વર્તમાન પરિસ્થિતિમાં વીતરાગભાવને આ માર્ગ કેવી રીતે ચાલે છે અને પિતાનું સ્થાન એમાં ક્યાં છે એ શોધવાનું મન થયું. એટલે એણે અવલોકન કરવા માંડયું. આ પંથના અવેલેકનમાં અને તેને અંગે પિતાના સ્થાનની શોધમાં અને તેના નિર્ણયમાં આ બીજું સ્તવન રચવામાં આવ્યું જણાય છે. એ વ્યવહારમાં વર્તતા આત્મલક્ષી ચેતનરાજના મુખમાં મૂકયું છે. આખા સ્તવનનું નીચે પ્રમાણે પૃથક્કરણ થઈ શકે ?
4. આત્મવિકાસમાં ચેતનનું વર્તમાન સ્થાન. g, માર્ગદર્શનના ચાર પ્રકારના ઉપાયે અને વર્તતે કાળે એ ચારે ઉપાયની વિરલતા. T. અને મેગ્ય કાળે પથદર્શનની આશા.
આ ત્રણે વિભાગો પરસ્પર સાલંબન છે અને છતાં ચેતનને ખૂબ લાભકારી છે મહાન સત્યને સ્પષ્ટ કરે છે અને વાસ્તવિકને છોડી દીધા વગર અને જાતે નિરાશ થયા વગર એને સુયોગ્ય માગે રાખે છે તે આપણે જોઈશું. પ્રથમ સ્તવન શુદ્ધ ચેતનાના મુખમાં મૂકયું છે. આ બીજું સ્તવન વિકાસમાગે ચઢવાની તીવ્ર ઈચ્છાવાળા, વીતરાગભાવને સ્વીકારવાને રસ્તે ચઢેલ વહેવાર અંતરાત્માના મુખમાં મૂક્યું છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨: શ્રી અજિતનાથ સ્તવન
ચેતનના મુખમાં શા માટે?—કઈ વિવેચનકારે આ સ્તવન શુદ્ધ ચેતનાના મુખમાં મૂકયું છે, પણ આ રતવનની પ્રથમ ગાથામાં “પુરુષ” શબ્દ અને છેલ્લી ગાથામાં “જન” શબ્દ એમ કરવામાં આડા આવે છે, એટલે આ આખા સ્તવનને, પ્રથમ સ્તવનને અંતે કરેલા નિર્ણયને પરિણામે, ચેતનરાજના મુખમાં મૂકવું એ મને વધારે વાસ્તવિક લાગે છે. ચેતનાના મુખમાં એને મૂકીએ તે કાવ્યનું ગેયતત્ત્વ કવિનાં ઉડ્ડયન અને કલ્પનાને ભવ્યતર બતાવે છે. માર્ગ પ્રતીક્ષા પ્રેમી સ્ત્રી કરે, વિરહી સ્ત્રી પતિના માર્ગની અવેલેકના કરે, એ વાત સમુચિત લાગે છે, પણ એમ કરવા જતાં પ્રથમ ગાથાનું આખું વાક્ય અને વિચારધારા અપ્રસ્તુત થઈ જાય છે, એટલે ચાલુ પરિસ્થિતિમાં વર્તતા પણ વિકાસ સાધવાને ઉઘુક્ત થયેલા ચેતનરાજના મુખમાં મૂકવું એ વધારે વાસ્તવિક લાગ્યું છે. અને આખા સ્તવનમાં વિરહી સ્ત્રીની માર્ગ પ્રતીક્ષાને બદલે મુમુક્ષુની માનસિક તાલાવેલી વધારે કામ કરતી જણાય છે અને છેલ્લી ગાથામાં “જન' શબ્દને ઉપયોગ એ વાતને વધારે સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવે છે. એટલે હું આ સ્તવનને ચેતનરાજના મુખમાં મૂકવાની હકીકતને વધારે સાર્થક અને સંબંધને અનુરૂપ માનું છું.
આ ચેતન હજુ સંસારી છે. સંસારમાં હરફરત છે, મને વિકાર પર સામ્રાજ્ય મેળવવાની ઈચ્છાવાળે છે, પણ શુદ્ધ ચેતનાના સ્વામીત્વ ભાવને સંપૂર્ણ ભાવે વરેલ નથી, પણ એ લાયકાતવાળો થતે જાય અથવા તે માગે છે, એટલી વાત ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય છે. ચેતનનું અત્યારે શું સ્થાન છે એ પ્રથમ ગાથામાં પિતાના શબ્દોમાં જ બતાવનાર છે, ત્યાં એને પરિચય થઈ જશે. એ દષ્ટિએ વર્તમાન જિજ્ઞાસુ અને મુમુક્ષુ સ્થિતિમાં મધ્યમ કક્ષાના મારા-તમારા જેવા વહેવારુ મુખમાં મૂકયું છે.
માર્ગ પ્રાપ્તિની વિષમતા–વીતરાગભાવને પ્રાપ્ત કરવાની અને તેને સાચે માર્ગે ચઢવાની વિષમતા કેટલી છે, તેને પૂરો ખ્યાલ ઊંડી વિચારણા વગર આવે તેમ નથી. વિચાર કરતાં જણાશે કે પ્રાણી અનેક વાર પિતાની જાતને છેતરે છે, વધારે પડતું ડહાપણ કરવા જતાં આડે માગે ઊતરી જાય છે અને માત્ર બુદ્ધિ પર આધાર રાખવા જતાં કથેરે ચઢી જાય છે કે ઠોકર ખાઈ બેસે છે. તેથી વિશુદ્ધ પતિદેવના માર્ગની ગવેષણ કરવાના અદ્દભુત આંતર નિષ્ઠાવાળા આ સ્તવનને ઊંડે ભેદ સમજવા પ્રયત્ન કરવા યોગ્ય છે. એમાં વ્યવહારને ભેગે નિશ્ચયની પોષણા નથી, પણ વાસ્તવિક પરિસ્થિતિનું સ્પષ્ટ લાક્ષણિક ચિત્ર રજૂ કરવામાં આવ્યું છે. એને સમજવાના પ્રયત્નમાં પણ એક પ્રકારને આનંદ થાય તેમ છે અને ચેતન પોતે ઊભો છે તેને ખ્યાલ આવે તેમ છે. એક વાત પર ધ્યાન ખેંચવાની જરૂર ગણાય છે. માત્ર બુદ્ધિના માર્ગો અને પ્રગત ગીની આત્મિક વિચારણાના ઝોકમાં તફાવત તે રહે જ, પણ એને સમન્વય કરવાની કળા પ્રાપ્ત થઈ જાય તે પછી જે વાસ્તવિકતાનું સહજ ભાન થાય છે, તેની મેજ ઔર પ્રકારની છે. એ આંતર દૃષ્ટિએ પ્રેરક બને છે અને સહજભાવે ચેતનને વિકાસને પંથે આગળ ધપાવે છે. માર્ગ પ્રાપ્તિની વિષમતા જોઈ જાણી ચેતનરાજ ગભરાઈ જાય તેવા તે કાચાપોચા નથી, પણ એની બુદ્ધિજન્ય જિજ્ઞાસાવૃત્તિ એને વાસ્તવિક વિચારણાને પંથે લઈ જઈ એને કેવા સુંદર નિર્ણય પર લઈ આવે છે તે ખાસ વિચારવા જેવું છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨ ]
શ્રી આન ઘન-ચાવીશી
C
ગેયતા—સ્તવન પરનું સીધું વિવેચન શરૂ કરવા પહેલાં તેને અંગેના જરૂરી ખુલાસા કરવા પ્રાસ્તાવિક છે. આનંદઘનમાં સવ સ્તવનાની ગેયતા અદ્દભુત હેાય છે, પણ તેમાં પણુ આ સ્તવનની ગેયતા તે કાંઇ અનેરી છે. દરેક ગાથાને છેડે પંથડો નિહાળું રે બીજા જિન તા ૨'એ ખેલતાં મનમાં ભારે લહેર આવે છે. જાણે વાયુવાન (એરપ્લેન)માં બેઠા બેઠા રેલમાર્ગ, નદીમાં, સમુદ્રમાર્ગ, ગાડાના ચીલા અને ખેતરની કેડીએ નિડ્ડાળતા હોઇએ એવા ભાવ આવે છે; પણ જ્યારે બીજી વાર · વાટડી વિલેાકુ રે બીજા જિનની રે' તેની પછી તુરત ગાવામાં આવે છે, ત્યારે તે અંતરની મેજ પરાકાષ્ઠાએ પહેાંચી જાય છે. જો આ સ્તવન પદ્ધતિસર ગાવામાં આવે તે અંદરથી ભારે હલક લાગે તેવું છે, એને હૃદયમાં ઉલ્લાસ જાગે તેવી એની પદ્ધતિસર આગળ ધપતી રચના છે, અને છતાં એમાં કવિની રચના કરતાં યેાગીના હૃદયના આલાપાનું એકત્રીકરણ હૃદયંગમ થયા વગર રહે તેમ નથી. આ · વાટડી વિલેાકવા ’ની ટેક ( આંકણી )-પ્રતામાં જ છે, પણ ભારે અસરકારક છે અને પ્રભુમંદિરમાં કે એકાંત સ્થાનમાં શાંતિ વચ્ચે ખેલવામાં આવે ત્યારે ભારે સુંદર વાતાવરણ જમાવે છે.
'
હું રે’કારને અંગે પાઠાંતરોમાં ઘણા ભેદ્ર છે. કોઈ કોઈ પ્રતમાં તે સ્થાને નથી. રે’કાર ગાવાની પદ્ધતિ પર આધાર રાખે છે અને એને કરવામાં આવે તે તેથી પાઠની અશુદ્ધિ થતી નથી. એનું કારણ. એ છે કે આ કાવ્ય કાંઈ માત્રામેળના છં નથી. અતે દેશીના રાગામાં ‘રે’ કે ‘લાલ ’ વધારી-ઘટાડી શકાય છે. આ સ્તવન ખૂબ અનુભવને અંતે લખાયેલું જણાય છે અને એમાં ઊડી વિચારશુા અને લાંબી દૃષ્ટિની નજર તારવી શકાય તેમ છે. આ સ્તવન ખૂબ વિચારણા માગે છે અને પૃથક્કરણ કરી સમજવા યાગ્ય છે.
રે 'કાર કોઈ પણ વધારો કે ઘટાડો
એક વધારે ખુલાસો પણ પ્રસ્તુત છે. આ સ્તવનોમાં તી કરદેવનું નામ આવે ત્યારે તેને અર્થ અંતરાત્માને ગમતી પરમાત્મદશા અથવા વીતરાગભાવનું રૂપક સમજવું. એ દૃષ્ટિએ સર્વાં જિનેશ્વરે એકસરખા છે, સČમાં અનંત ગુણ ભરેલા છે, સ વીતરાગ, વીતદ્વેષ છે, અઢાર દૂષણાથી રહિત છે અને વિષય-કષાય પર વિજય મેળવી અRsિરાત્મભાવ છોડી, અંતરાત્મદશા પ્રાપ્ત કરી છેવટે પરમાત્મદશાએ પહોંચેલ હાય છે. આ દૃષ્ટિએ સ` વીતરાગેામાં સમાનતા છે; એ આદશ ગુણાને અતિદેવને નામે એળખીએ કે શાંતિનાથને નામે વર્ણવીએ, તેમાં જરા પણ ફેર પડતો નથી. એટલે આદિનાથની મૂર્તિ કે ચિત્તમૂર્તિ સામે આપણે અજિતનાથનું સ્તવન ખેલીએ તે તેમાં જરા પણ વાંધા નથી; કારણ કે વીતરાગદેવ કાંઇ લેતા નથી, દેતા નથી; એ તે પોતે જન્મ-જરા-મરણથી મુક્ત થયેલા, રાગદ્વેષ વગરના, કોઈ પર ઉપકાર-અપકાર ન કરનાર, માત્ર આદર્શ છે અને પરમાત્મભાવની સમજણુ દ્વારા અંતરાત્મદશા તરફ પ્રેરક છે, એટલે જયાં જયાં અમુક એક તીર્થંકરનું નામ આવે ત્યાં આદર્શ પરમાત્મા વીતરાગ છે એમ સમજવું. એટલે આ ખીજું સ્તવન અજિતનાથ ભગવાનને ઉદ્દેશીને લખાયેલું છે, છતાં એ વીતરાગભાવને પામેલ મહાઉપકારી ભાવત્યાગી કોઇ પણ વીતરાગને લાગુ પડી શકે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૩
૨: શ્રી અજિતનાથ સ્તવન
આ વીતરાગદશા આંતરસ્પર્શી છે, અંદરના હદયતંતુઓને હલાવનાર છે અને તેને જાગૃત કરી ચાલુ કરવી એ આ સ્તવને ઉદ્દેશ હોય છે. ભક્તિ દ્વારા, જ્ઞાન દ્વારા, વિચારણું દ્વારા, ધ્યાન દ્વારા, એકાગ્રતા દ્વારા કે સમાધિ દ્વારા આ અંતરના તારને હલાવવાના પ્રયત્ન વખતે નામથી ગોથવાઈ જવા જેવું નથી; નામ એક હોય અને સામે મૂર્તિ અનેરાની હોય એમાં કઈ પ્રકારને વિરોધ થઈ જાય છે એમ ધારવા જેવું નથી. આ આદર્શોને વેગીઓએ કે કવિઓએ ચિત્ર તરીકે રજૂ કર્યા છે અને તેના નામ સાથે કશે ખાસ સંબંધ નથી એ ધ્યાનમાં રાખવું. આટલી ચિખવટની ખાસ જરૂર છે. સર્વ સ્તવનેને આંતર ધ્વનિ શું છે એ પર લક્ષ્ય રાખવા જેવું છે. બાકી, ચાર, નિક્ષેપમાં નામનિક્ષેપ સમજી જવાય તે નામનું નિક્ષેપણ ગમે તેના પર ગમે તેમ થઈ શકે તેમ છે. મતલબ, જ્યાં અમુક તીર્થકરની મૂર્તિ મનમાં કે સ્થૂળ રૂપે સામે હોય તેની પાસે અનેરા તીર્થકરના નામનું સ્તવન બોલવામાં જરા પણ વધે નથી. એટલે જ્યાં જ્યાં તીર્થકરનું નામ આવે ત્યાં સ્તવનમાં પરમાત્મસ્વરૂપને સમજવું, નામ ઉપચાર માત્ર છે એમ ધારવું અને અંતરંગ શત્રુ પર વિજયના આદર્શને લક્ષ્યમાં રાખી એ રચાયેલું છે એ વાત પર ધ્યાન આપવું. આ પ્રકારને આત્મનિર્ણય થતાં ગમે તે વખતે ગમે તે મંદિરમાં કઈ પણ સ્તવન બેલવામાં, ગૂંચવણ નહિ થાય. આ બાબત આનંદઘનજીનાં ગસ્તવનેને તે ખાસ લાગુ પડે તેવી છે. નામનિક્ષેપો સમજનારને આ વાત દીવા જેવી લાગે તેમ છે. આટલા જરૂરી ખુલાસા પ્રસ્તાવનારૂપે વિચારી આપણે હવે સ્તવન પર વિચારણા કરીએ.
સ્તવન (વેલીની દેશી; મનડું મોહ્યો રે શ્રી સિદ્ધાચલે રે-એ દેશી ) પંથડો નિહાલું રે બીજા જિનતણો રે, અજિત અજિત ગુણધામ; જે તે જીત્યા રે તિણે હું જીતીયે રે, પુરુષ કિસ્યું મુજ નામ.
પંથડે નિહાલું રે બીજા જિનતણો રે. વાટડી વિલોકું રે બીજા જિનતણી રે. ૧
પાઠાંતર–નિહાલું રે– નિહાલું રે. તણે રે(કેલી પ્રતમાં “રે’ નથી.) તે – સ્થાને તઈ. તેણે – તિગઈ. મુજ - માહ. વિલકુ = જોઉં. વાટડી વિલેક રે બીજા જિનતણી રે – એ આખું ટેટનું પદ એક પ્રતમાં કે છાપેલ પુસ્તકમાં નથી. રે – ત્રીજા ચરણ તથા ટેકને અંતે નથી. (૧)
શબ્દાર્થ–પંથડો = રસ્તો, માગ, વાટ, નિહાલું = જોઉં, અવલેકું. બીજા = પહેલા પછીના, રિતીય. જિન = તીથ' કર. તો = નો. અજિત = બીજા તીર્થંકર મહારાજનું નામ. અજિત = (સામાન્ય રીતે ) નહિ જિતાયલા એવા. ગુણ = સારાં લક્ષણ, સગુણ. તેના ધામ = ધર, ઠેકાણું, થાન. જે = જે રાગદ્વેષ, કષાય
* કોઈ પ્રતમાં રાગનું નામ “ આસાઉરી’ જણાવે છે. છાપેલ પુસ્તકમાં મારું મન મોહ્યું રે શ્રી વિમલાચલે રે'-એ દેશી બતાવી છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪]
શ્રી આનંદઘન-વીશી અય_શ્રી અજિતનાથ ભગવાન–બીજા જિનેશ્વરદેવ–ને માર્ગ–આવવાને રસ્તે, તેમને પહચવાને રસ્તે હું બારીકીથી તપાસું છું. એમણે જે માગે કામ સાધ્યું તે બારીકાઈથી અવલેકું છું. એ અજિતનાથ ભગવાન કેવા છે? મારા જેવાએ નહિ જીતેલા સદ્ગુણેના ધામ છે. તેમને માર્ગ નિહાળતાં તેમને હું નીચે પ્રમાણે કહું છું. મારા દેવ! જેને તે જીત્યા છે, તેણે મને જ છે અથવા તેનાથી હું જિવાઈ ગયું છું. આવા બીજાથી જિતાઈ ગયેલા એવા મુજનું –મારું પુરુષ નામ કેમ કહેવાય? મારી પુરુષ તરીકેની–નર તરીકેની-ગણન કેમ થાય? હાલ તે હું તમે જે માગે ગયા તે આખી વાટ જેવાને, તેને અવલેકવાને પ્રયત્ન કરું છું. (૧)
ટબો–(અજિતનાથ ભગવાનના–બીજા સ્તવનને જ્ઞાનવિમળસૂરિને દબો.) પ્રથમ સ્તવનમાં કહ્યો છે એવો સ્વામી કેમ પામીએ તેને પંથ જેવાને કહે છે બીજું સ્તવન, પંથડે એટલે વાટનિહાળું એટલે જોઉ'. બીજા જિન એટલે અજિત નાથને. મનમાં કુણુ વાટે આવશે તે જોવું પંથ. તે પંથ બે પ્રકારે છે, એક શુદ્ધ, બીજે અશુદ્ધ. તેમાં શુદ્ધ પંથે આવશે. તે એજિતનાથ કેવા છે? અજિત જે ગુણ, તેના ધામ એટલે ઘર છે શ્રી જિન. જે કર્માદિ શત્રુ રાગદ્વેષને તમે જીત્યા તેણે રાગાદિકે હું જ , તેને વશ થયે છું. તેવારે (ત્યારે) મારું પુરુષ નામ તે શું? પુરુષકારપણું શું કામે આવ્યું, જેવારે (જ્યારે) મોહાદિક જીતી ન શકીએ. એવા બીજા અજિતનાથની વાટ જોઉં છું. (૧)
વિવેચન–સ્તવનના વિવેચનની શરૂઆતમાં એક બાબત ખૂબ વિચારવા જેવી લાગી છે. આ સ્તવનમાં માર્ગ “નિહાળવાની હકીકત કહી છે, એમાં ઊંડો ભાવ જણાય છે. નિહાળવામાં અને જોવામાં, નજર નાખવામાં અને પ્રતીક્ષા કરવામાં, દેખવામાં અને અવેલેકન કરવામાં બહુ ફેર છે. અમુક રકતા પર નજર નાખી જવી અને રસ્તાને નિહાળવે, એમાં જમીન-આસમાન જેટલે ફેર છે. “નિહાળવું” એટલે ધારીને જેવું, ઉદ્દેશ પૂર્વક જેવું. પ્રેમીને પંથે જોઈને તેની પ્રતીક્ષા કરવી અને વીતરાગના માર્ગને નિહાળવે, એ બન્ને વચ્ચે ઘણો તફાવત છે. એમાં માત્ર નજર નાખી ઉપર ટપકેથી આંખને પસાર કરી જવાની વાત નથી. નિહાળવામાં ધારી ધારીને જોવાની, જેને અંતરમાં ઉતારવાની અને ઉતારીને તદનુસાર વિકાસમાર્ગ ગોઠવવાની વાત સાથે જ છે. વંધ્ય અવેલેકનને આત્મવિકાસકક્ષામાં સ્થાન નથી, માત્ર જ્ઞાનને, જૈન યેગીઓ મહત્ત્વ આપતા નથી, ત્યાં જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ બતાવ્યું છે અને ફળ વગરના જ્ઞાનમાં અને અજ્ઞાનમાં તફાવત નથી એમ પણ બતાવ્યું છે. અને કઈ કઈ વાર તે શુક જ્ઞાનને નિયંસપણું કરનાર હોઈ નુકસાન કરનાર તરીકે પણ બતાવ્યું છે. એ સર્વ બાબતને આશય વિચારતાં નિહાળવાની બાબત ખૂબ વિચારણું માંગે છે. આ ધારી ધારીને જોવાની પદ્ધતિનાં સારાં ફળ આ સ્તવનમાં આગળ જતાં સ્પષ્ટ થઈ જશે. વગેરેને બીજી વિભક્તિ છે. છત્યા = જેના પર તે વિજય મેળવ્યો, જેને તે જીત્યા. તિણે = તેણે, તે શત્રુઓએ હું = મને, તે શત્રુઓએ મને છત્યે અથવા તેના વડે હું જિતાય. પુરુષ = ભાયડ, માણસ, નર. શૂરવીર, કિસ્યું = શા માટે, કેમ. મુજ =મારું. નામ = સંજ્ઞા, કીર્તિ. વાટડી = પંથડને પર્યાય શબ્દ, વિલેણું = જોઉં (૨)
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨: શ્રી અજિતનાથ સ્તવન
[૩પ રતવનના ત્રણ વિભાગ ઉપર પાડ્યા તેને પ્રથમ વિભાગ આ પહેલી ગાથામાં આવે છે. આત્મવિકાસમાં પિતાનું શું સ્થાન છે, તેની પ્રસ્તાવના કરી પછી ચેતનરાજ માર્ગ અવલેકના કરવા અને તેને નિહાળવા પ્રયત્ન કરશે.
પ્રથમ એ વીતરાગભાવને અજિતનાથ ભગવાનના નામાભિધાન સાથે ઉદ્દેશ છે. મારા જેવા સંસારમાં રખડતા પ્રાણીથી નહિ જિતાયેલા ગુણેના ધામરૂપ છે અજિતનાથ ! હે વીતરાગદેવ ! મારી વાત સાંભળે ! આપ તે અનંત ગુણના તીર્થસ્થાન બનીને ખરેખર અજિત બની ગયા છે. આજે ગુણસૃષ્ટિ પર વિજય મેળવ્યું છે. આપના અનંત ગુણનું ગાન કરવા તે આપ પિતે કે કોઈ પણ વ્યક્તિ શક્તિમાન નથી. અનંત ગુણે તે શબ્દને વિષય પણ થયા નથી. આવા અનંત ગુણોની શી વાત કરું? પણ આપ અઢાર દૂષણથી રહિત હોઈ જે ગુણે નીપજાવ્યા છે, તેની નામંનિદર્શના તે જરૂર કરું. આપ અઢાર દુષણ રહિત હોઈ આપનામાં અનંત ગુણે પ્રકટ થયા છે. એ અઢાર દુષણો નીચે પ્રમાણે છે : ૧. દાનાંતરાય.
૨. લાભાંતરાય. ૩, ભેગાંતરાય. ૪. ઉપભેગાંતરાય. પ. વીર્યાતરાય. ૬. હાસ્ય. ૭. રતિ. ૮. અરતિ.
૯. શેક. ૧૦. ભય. ૧૧. દુગંછા.
૧૨. કામ. ૧૩. અજ્ઞાન. ૧૪. મિથ્યાત્વ. ૧૫. નિદ્રા. ૧૬. અત્રત. ૧૭. રાગ.
૧૮ શ્રેષ. આ અઢાર મહાદૂષણો છે. એ અઢાર દૂષણ પર ખૂબ વિસ્તારથી વિચારણું ઓગણીશમાં શ્રીમતિલનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં કરવાની છે. અત્રે વક્તવ્ય એક જ છે કે પ્રત્યેક દૂષણની ઉપર વિજય મેળવવાને પરિણામે શ્રી વીતરાગદેવે અનેકાનેક ગુણ મેળવ્યા છે, એ ગુણોના એ
ધામ’ બની ગયા છે. આપણે બનારસ કે શત્રુંજય જઈએ ત્યારે તેને “ધામ” કહીએ છીએ. તીર્થસ્થાનને પવિત્ર ભૂમિ તરીકે “ધામ” કહેવામાં આવે છે. સ્થાનમાં અને ધામમાં ઘણો મોટો તફાવત છે. ધામ એ તે પિતે જ પવિત્ર છે, એના ક્ષેત્રને મહિમા મોટો છે અને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળભાવમાં એ ક્ષેત્રને અંગે ભવ્ય કક્ષા ભેગવે છે. * એક એક દૂષણ ઉપરના વિજ્યથી અનેક ગુણ આવે છે. દાનાંતરાયના વિજયથી, દાખલા તરીકે, અભયદાન, સુપાત્રદાન, અનુકંપાદાન, કીર્તિદાન, ઉચિતદાનના ગુણો આવે છે, વિવેકબુદ્ધિ આવે છે, અંતરથી સહાનુભૂતિ ખીલે છે, અને ત્યાગધર્મની શરૂઆત દાનાંતરાય પર વિજય મેળવવાથી થાય છે. આ સિવાય સ્વપરની વિવેચના અને આત્મસ્વરૂપ તરફ લક્ષ્ય આ દાનગુણથી આવે છે અથવા દાનાંતરાયના દૂષણ પર વિજય મેળવવાથી પ્રાપ્ત થાય છે. તે જ પ્રમાણે રાગ કે ષ પર વિજય મેળવવાથી આખા સંસાર પર કાબૂ આવી જાય છે, વસ્તુને વસ્તુ સ્વરૂપે
૧. અઢાર દૂષણના વર્ણન માટે તે સ્તવન અને તે પરનું વિવેચને જુઓ.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી જેવાની આવડત આવી જાય છે, અને આડાઅવળા રખડવાના ચેનચાળાને છેડે આવી જાય છે. રાગ અને દ્વેષ એટલે સંસાર, મારું-તારું, મેહ-મમત્વ અને અર્થ વગરની અવ્યવસ્થિત દોડાદોડ. આખા સંસાર પર કાબૂ અપાવનાર આ રાગદ્વેષ પરને વિજય એક જ અનંત ગુણેને આણું આપે છે. એનાથી કષા પર વિજય આવી જાય છે, મન પર અંકુશ આવી જાય છે અને આવતા સંભવનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં આવનાર મહાવિશાળ અભય, અદ્વેષ અને અખેદ વિશેષણોની પ્રાપ્તિ થાય છે.
આગમગ્રંથોમાં અને પ્રકરણગ્રંથમાં સ્તુતિરૂપે આપના ગુણેને અંગે અનેક વિશેષણ વપરાયાં છે. એ વિશેષણને સંગ્રહ કરું તે પણ પાર આવે તેમ નથી. નામ-સ્તવમાં આપના ગુણોને અંગે કહે છે કે વંદેનિમરચા, મારૂ, બ િવાસરા 1 સાવરનમી (ચંદ્રથી પણ વધારે નિર્મળ, સૂર્યથી પણ વધારે પ્રકાશ કરનારા, મોટા સમુદ્રથી પણ વધારે ગંભીર)–આ ત્રણ વિશેષણ પર વિચાર કરતાં આપની ગુણસમૃદ્ધિને મહિમા મન પર આવે છે. આવાં તે અનેક વિશેષણે આપને સમુચિત રીતે લાગુ પડે છે. આપ તે ગુણના ધામ રહ્યા અને મારે તે હજુ એને ઓળખવાના છે. આપના પંથને બારીક અભ્યાસ કરવા પ્રયત્ન કરી રહ્યો છું.
આપને રાગદ્વેષ પર, હાસ્ય-રતિ-અરતિ પર, ક્રોધ-માન-માયા-લેભ પરને વિજય કે આપને કામદેવ પર વિજય જ્યારે હું વિચારું છું ત્યારે પ્રથમ નજરે જ મને દેખાઈ આવે છે કે આપે જેને જીત્યા છે, તેનાથી જ હું તે જિતાઈ ગયે છું. આપ ખરેખર વિજયી મહાપુરુષ છે. આપે તે એવા એવા આંતર શત્રુઓ પર વિજય મેળવ્યું છે કે આપની હું કેટલી પ્રશંસા કરું ? જ્યારે આપને પંથ હું નિહાળું છું, ત્યારે મને થાય છે, પુરુષના નામને પણ કેમ યંગ્ય ગણાઉં?
મારા અજિતનાથ દેવ! આપ આપની માતાના ગર્ભમાં આવ્યા ત્યારથી વિજયા રાણી માતા (અજિતનાથ ભગવાનની માતા) આપના પિતા જિતશત્રુ સાથે ચોપાટ કે શતરંજ ખેલવામાં કદી હાર્યા નહિ, એટલે આપનું એમણે “અજિત' નામ આપ્યું. એ તે વહેવારું વાત થઈ, પણ આપે જીવન જીવી ગુણપ્રાપ્તિ એવી કરી કે જે ગુણેને હું જીતી શક્યો નથી તેના આય તે ધામ બની ગયા. જ્યારે જ્યારે આપને વિચાર કરું છું, ત્યારે મને આપને માર્ગ ધારી ધારીને જોવાની તીવ્ર ઈચ્છા થઈ આવે છે, આપના ગુણોને બહલાવવાની વૃત્તિ થઈ આવે છે અને તેની સાથે મારી જાત પર નજર કરું છું, ત્યારે મને શંકા પડી જાય છે કે મારું પુરુષ નામ મને છાજે છે?
આપના પંથદર્શનની જિજ્ઞાસાવાળા મારા આતમરામને થાય છે કે આ તે પુરુષ નામને ન છાજે તેવી તેની પિતાની (મારી) દશા બની રહી છે, તે માર્ગદર્શન તે કરીએ. રસ્તે ને હશે તે એ રસ્તે જવાનું કોઈ વખત બનશે. એટલે આપના પંથનું અવલોકન કરવા હું નિર્ણય કરી રહ્યો છું. આ પ્રાથમિક અવેલેકનામાં મને શું દેખાયું છે તે આપની પાસે નમ્ર ભાવે રજૂ કરું.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ શ્રી અજિતનાથ સ્તવન
[૩૭ પાંચ સમવાયી કારણમાં પુરુષાર્થ” પાંચમા ભવ્ય સ્થાને આવે છે. કાળ, સ્વભાવ, નિયતિ (ભવિતવ્યતા), કર્મ અને પુરુષાર્થ એ પાંચે કારણે સમુદાય એકઠો થાય ત્યારે કોઈ પણ કાર્ય બને છે. જૈન તત્વમાં આ પાંચ કારણમાં પુરુષાર્થને પ્રધાન સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. જે પુરુષાર્થ અથવા ઉદ્યમને સ્થાન ન હોય તે કર્મો તે જોર પકડી પ્રાણીને સંસારમાં રખડાવ્યા જ કરે. અને, ખરી રીતે જોઈએ તે, સારા કે ખરાબ કર્મને બાંધનાર પણ પુરુષાર્થ (ઉદ્યમ) જ છે. વળી, આત્મા જ્યારે ઉદ્યમ કરે ત્યારે એ કમની ઉપર વિજય મેળવી લે છે અને પિતા માટે અજર-અમર-નિરંજન-નિરાકાર સ્થાન પ્રાપ્ત કરી શકે છે. એટલે પુરુષાર્થને વિકાસમાર્ગમાં અતિમહત્ત્વનું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. એ પુરુષાર્થને જે અમલ કરે તે પુરુષ” કહેવાય. વીતરાગ ભગવાનને ચેતનરાજ કહે છે કે આપે તે પુરુષાર્થ કરી કર્મી પર વિજય મેળવ્યું એટલે આપ તે સામ્રાજ્યશાળી નરપુંગવ થયા, પણ મને એમ થાય છે કે મારું “પુરુષ’ નામ કેમ ઘટે? કોઈ મને ચેતનરામ કહે, કેઈ મને આત્મારામ કહે, કોઈ મને આનંદઘન કહે કે કોઈ મને લડવે વીર કહે, પણ હું એ (ઉપર જણાવેલા-પુરુષ) નામને યોગ્ય કેમ કહેવાઉં? એટલા માટે મેં વિતરાગ દેવને આદર્શ સ્વીકાર્યો. આપને પ્રીતમ-પ્રિયતમ તરીકે સ્વીકાર્યા, તે આપને માર્ગ નિહાળી, આપને માગે આવી જવાની હવે મારી ફરજ બને છે. - ચેતનરાજને અહીં શંકા પડી કે જેને ભગવાનને જીત્યા તેનાથી જ પોતે જિતાઈ ગયે છે ભગવાનને જે પગ તળે છે, તે પિતાને માથે સરદારી કરી રહ્યા છે તે ભગવાનના જેવા થવાને રસ્તો ખરેખર તે એ જ છે કે વીતરાગ જે માર્ગે ચાલ્યા તે પંથને નિહાળવે અને વીતરાગના પંથને અનુસરવું એ રસ્તે પિતાને નિસ્તાર થશે અને એમ બનશે ત્યારે પિતાનું “પુરુષ” નામ સાર્થક થશે એ વિચારે ચેતનજીએ અજિતનાથ ભગવાન–વીતરાગદેવના માર્ગનું વિલેકન કરવા નિર્ણય કર્યો. વિલેકન માત્ર જિજ્ઞાસા તૃપ્તિ માટે નથી, પણ એમાં પિતાના પુરુષાર્થને અવકાશ આપવાની તીવ્ર ઈચ્છા પણ જણાઈ આવે છે. ચેતન વીતરાગના આદર્શ માર્ગને નિડાળવાના કામમાં પડે છે, ત્યાં એને કેવો અનુભવ થાય છે અને છેવટે એ આશાવાદી ચેતનરાજ કેવા નિર્ણય પર આવે છે તે હવે વિચારીએ. (૧)
ચરમ નયણ કરી મારગ જેવો રે, ભૂલો સહેલ સંસાર;
જણ નયણે કરી મારગ જોઈએ રે, નયણ તે દિવ્ય વિચાર. પંથ૦ ૨ પાઠાંતર–ચરણ–ચમ (છાપેલ પુસ્તકમાં જ). નયણ – નયણે. જોવતો – જોવતાં. ભૂલે – ભૂલે (છાપેલમાં જ). એક પ્રતમાં ટેનું પદ “વાડી વિલે રે” દરેક ગાથાને છેડે મૂકે છે. (૨)
શબ્દાર્થ—ચરમ = અંતિમ; ચમ, ચામડાની, રશૂળ. નયન કરી = નયણ વડે નયને, આંખ વડે (તૃતીયા). જવતાં = જોતાં, દેખતાં. ભૂલે = આડે રસ્તે ચઢી ગયેલ, ખોટે મારગે ઊતરી ગયેલે, (વિશેષણ). ભૂ = ગલતી ખાઈ ગયો ( ક્રિયાપદ). યેલ = આખે. સંસાર = જનતાને સમૂહ, લેકનું સમુચ્ચય નામ. કણ = જે જોઈએ = જેવો જોઈએ. નયણ = આંખ. દિવ્ય = અભુત, અલૌકિક, વિશિષ્ટ. દિવ્ય નયન = જ્ઞાનદષ્ટિ (જુઓ ગાથા પાંચમી) વિચાર – જાણ, ધાર, સમજ (અનિયમિત વર્તમાન બીજા પુરૂનું એક વચન). (૨)
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી અથ મારી સ્થૂળ (ચામડાની–ચાલુ) નજરે તમારે માર્ગ જોતાં આ સંસાર ભૂલે પડી ગયેલ હોય એમ લાગે છે, અથવા આ સંસાર ભૂલ ખાઈ ગયું હોય એમ દેખાય છે. જે નજરે કરીને તમારે માર્ગ જે જોઈએ, તે તે દિવ્ય નયન જોઈએ, એન તું ધાર. (ચાલુ નજરથી જોતાં સંસાર આડે ઊતરી ગયે એમ જણાય છે, પણ વધારે ઉચ્ચ નજરે જોઈ એ સંબંધી વિચાર કરવાની જરૂર જણાય છે.) (૨)
ટ –ચરમ ચક્ષુએ કરી વીતરાગભાવ માર્ગ જોઈએ છીએ, સકલ સંસારી ભૂલે ભ્રમ રૂ૫ ઈ સંસારમાગે છે, વીતરાગભાવપણું ન પામે, અને જેણે કરી વીતરાગમાગ જોઈએ, તે તે નયન દિવ્ય એટલે જ્ઞાનદષ્ટિ કરીએ, જ્ઞાનનેગે જતાં વીતરાગમાર્ગ પામીએ, જાણીએ. (૨)
વિવેચન–પ્રભુના પંથને નિહાળવાના ચાર જુદા જુદા માર્ગો છે, ચાર પ્રકારના ઉપાય છે –
(૧) ચર્મ નયણથી-ધૂળ નજરથી પથદર્શન કરવું. (૨) પુરુષપરંપરાની નજરે પથદર્શન કરવું. (૩) આગમ-મૂળ સૂત્રો વાંચી-સાંભળી-સમજી પંથનિર્ણય કરવો. (૪) તર્ક-ન્યાયની ચર્ચા કરી પથ–માર્ગ પર નિર્ણય પર આવવું.
આ ચારે પ્રકારના પંથ-દર્શનના માર્ગોમાં મને શું સૂઝયું છે તે આપને હું કહી બતાવું. અને પછી મારું સ્થાન ક્યાં આવશે અને આ આશાવાદી ચેતન છેવટે ક્યાં જશે, તેની વાત પણ મારી નજરે મને બેઠી છે તે, આપની પાસે કહી બતાવું છું. આપ તે સાંભળી લેશે. (ચેતનરાજ પિતે ભગવાનને આ સર્વ હકીક્ત કહે છે તે આપણે ઉપર જોઈ ગયા છીએ.)
આપણું સ્થળ આંખે સંસારને જોતાં જાણે આ સંસાર ભૂલે પડી ગયું હોય એમ લાગે છે. યૂથભ્રષ્ટ થયેલ હરિણી કે રસ્તો ભૂલેલ માણસ જે ફાંફા મારે છે, તે તે આપણે જોયેલાં છે, એ જ પ્રકારે સંસારી જીવ કઈ જાતના ઉદ્દેશ વગર પુદ્ગલમાં રાચે છે, નાટક કરે છે અને અહીંથી ત્યાં અને ત્યાંથી પણે–એમ અફળાયા કરે છે. એ બાળક હોય ત્યારે પરાધીન હોય છે, જુવાન થાય ત્યારે કામદેવ કે ધનદેવને આધીન હોય છે અને ઘરડો થાય ત્યારે તદ્દન પરાધીન થઈ જાય છે. એના હાલવા-ચાલવામાં, બોલવા-બેસવામાં ધન એકઠું કરવામાં કે ભીખ માગવામાં કોઈ વ્યવસ્થા લાગશે નહિ. ધન કમાવા ખાતર એ કંઈક કાળાંઘળાં કરે અને આખરે દેરાને ધાગે પણ અહીં મૂકી જાય છે. એ જ પ્રમાણે એ આળસમાં પડ્યો રહે, તે તેમાં પણ કામધંધા વગરને, અને જાણે જીવનમાં કાંઈ સત્વ જ ન હોય તેમ ભૂલે પડી બેસી ગયેલે દેખાય છે. એ એક ગતિમાંથી બીજી ગતિમાં જાય, એ એક ખાડામાંથી બીજામાં પડે, એ ચારે તરફ અથડાય-કુટાય, છતાં એ સંસારને ચાટયે જાતે જાય. એને સ્ત્રી લાત મારે અને એ સ્ત્રીને પગે પડતે જાય; એને શેઠ પાઈને કરી નાખે. તે પણ એ શેઠનાં વખાણ કર્યા કરે અને એ કૂથલી કરવા બેસે તે જાણે આખી દુનિયાનું
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨: શ્રી અજિતનાથ સ્તવન
[ ૩૯ ડહાપણ એનામાં આવી ગયું છે એવો એને દમામ દેખાય. એને મને વિકાર, એની સ્વાર્થધતા, એની મુત્સદ્દીગીરી, એના કાવાદાવા અને ભાવા-અભાવ જોયાં હોય તે તુરત જણાઈ આવે છે કે એની શેઠાઈમાં સાર નથી, નમ્રતામાં કસ નથી, આદરમાં અંતરંગ નથી; અને માત્ર એક જ ચીજ દેખાય છે કે એ હેતુ વગર, લાંબી વિચારણા વગર, પાછળથી ધકકો આવે તેમ, તેની ગાડી ચલાવે રાખે છે, અને ગાડી અટકે એટલે એ અહીંથી ચાલતી પકડી બીજે ઘેર જાય છે. પાંચ-પચીસ કે સો વર્ષ માટે આટઆટલી જમાવટ કરવી અને હાશ કરી ઠરી ઠામ થવાયન થવાય ત્યાં તે ચાલતી પકડવી અને છતાં એવા ટૂંક વખતના રહેઠાણ પર મેહ કરે, અને એવી નેકરી પર વારી જવું, એ તે ભૂલા પડેલા માણસનાં ફાંફાં જ છે. અને આવાં ફાંફાં મારતે સંસાર આ હેતુ વગર કુટયે જ જાય છે. અને આપને વીતરાગમાગ ઉપલકિયા નજરે જોઈએ તે ત્યાં પણ જગત જાણે ભૂલું પડી ગયું હોય તેમ જ દેખાય છે. બાહ્ય નજરે આપના પંથમાં પણ શું દેખવામાં આવે ? એ તે જોનારની જેવી દૃષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ. ચર્મચક્ષુએ જોતાં આપ કેમ સ્નાન કરતા હતા, કેવી ગાડીમાં બેસતા હતા, પરણ્યા ત્યારે આપે કેવાં વસ્ત્ર પહેર્યા હતાં, આવી આવી વાત જ નજરે પડે. દીક્ષા કે કેવળજ્ઞાન થયા પછી આપ આહાર લેતા હતા કે નહિ, વસ્ત્ર રાખતા કે નગ્ન રહેતા–આવું આવું ચર્મચક્ષુથી દેખાય અને એ વિચારણા કે દર્શનમાં તે સંસાર ભૂલે પડી જાય. વસ્તુનું હાર્દ સમજવામાં ન આવે, એમાં ઊંડા ઊતરવાની આવડત ન હોય, તે ઉપલકિયા દર્શનમાં કંઈ વળે નહિ, અને આપ અજિતગુણના ધામ કેમ બન્યા તેને ખુલાસે બેસે નહિ.
એટલે, મને એમ લાગે છે કે, આપના પંથનું અવલેકન તે દિવ્ય નજરે જ કરવું ઘટે. આપને પંથ જાણવા માટે લાંબી નજરવાળી, રહસ્ય સમજનારી ચક્ષુઓ જોઈએ. નહિ તે બાહ્ય પ્રવર્તન પરથી કેટલીયે વાત ન સમજાય તેવી લાગે તેમ છે. આ સાધુધર્મ સમજવા માટે દેહ-આત્માને સંબંધ, પર ભાવ, કમને સંબંધ વગેરે અનેક વાત જાણવી જોઈએ. સ્યાદ્વાદની રચનામાં રહેલ ભેદ પામવો જોઈએ અને આખા ચક્રપરિભ્રમણની ગોઠવણ સમજવી જોઈએ; બાહ્યાત્મભાવ, અંતરાત્મસ્વરૂપ અને તમે પોતે પરમાત્મા થયા તેને આખો માર્ગ સમજવો જોઈએ અને તેને માટે આત્માના ભવાંતરેના ભેદો પકડવા જોઈએ. એને માટે મારાં સ્થૂળ ચક્ષુ પૂરતાં ન ગણાય; એને માટે અલૌકિક નજર અને ઊંડો અભ્યાસ જરૂરી થઈ પડે. આ સર્વ ભૂલા પડેલા સંસારી જીવના આંટાફેરા પાછળ કોઈ ધારણ છે કે અકસ્માત માત્ર જ છે, આવી અનેક હકીકત તે અલૌકિક નજરે સમજી શકાય; એમ કરવામાં આવે તે ચેતનને આખે વિકાસમાગ જોઈ શકાય.
બાકી, ચર્મચક્ષુથી જોતાં તે, અત્યારના અનેક પશે અને દર્શને જાણે ગોથાં ખાઈ રહ્યાં હોય એમ લાગે છે. આપને માર્ગ સમજવા માટે અને બીજાઓ કેવી રીતે માર્ગ ભૂલ્યા છે, એને સાચો નિર્ણય કરવા માટે માત્ર ચર્મચક્ષુ પૂરાં કારગત નીવડે એમ મને લાગતું નથી. તેટલા માટે ચેતન કહે છે કે, જે નજરે માર્ગ જેવો જોઈએ તે દિવ્ય નયન છે, એમ તું વિચાર.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦]
શ્રી આનંદઘન-વશી માત્ર સ્થળ ચક્ષુથી જોતાં તે જોઈ જોઈને કેટલું જોવાને હતે? તારી લાંબામાં લાંબી સ્થળ નજર કેટલા માઈલ પહોંચે? તું શૂળ નજરે આગળપાછળને હિસાબ, કે નયભંગ, અંશસત્ય, પ્રમાણુ સત્ય અને કુદરતના નિયમ કેમ જાણ? એટલે આપના પંથને નિહાળવા માટે ચર્મચક્ષુ માત્ર પુરતાં હોય એમ મને લાગતું નથી.
“ભૂલે – ભૂ ” – આ શબ્દ અટપકે છેએ વિશેષણ હોય તે તેને અર્થ ઉપર કર્યો છે તે થાય એટલે કે આડે રસ્તે ચઢી ગયો હોય એમ લાગે છે. ક્રિયાપદ તરીકે તેને ગણવામાં આવે તે તેને અર્થ ભૂલમાં પડી ગયે, એમ થાય; “લેભાઈ ગ” અને “બેઈ બેઠે” એવો ભાવ પણ નીકળે છે. મતલબ, સંસાર ખેટે રવાડે ચઢી હોય, અને હેતુ કે અર્થ વગરની પ્રવૃત્તિને ભેગા થઈ પડ્યો હોય, એ ભાવ એમાંથી તારવી શકાય. સમજુ માણસ વગર પરિણામનું કે શૂન્ય પરિણામનું કામ ન કરે, એને બદલે સંસાર આખો જાણે આડમાગે ચઢી ગયે હોય, એમ લાગે છે. માર્ગ ભૂલેલા સંસારને સમજવા માટે તે કઈ દિવ્ય ચક્ષુની જરૂર પડે. આ વાત પાંચમી ગાથામાં વધારે સ્પષ્ટ થશે.
પિતાની જાતને ભાન ભૂલેલી કહેવી એ આકરી વાત છે, પણ સંસારને માર્ગ અને પ્રભુને આ પંથ જતાં સમજુ ચેતનને એમ જરૂર થાય તેમ છે કે આ બધી દોડાદોડ શેની? વધારે બારીકીથી નિહાળતાં એને એમ લાગે છે કે સંસારને બરાબર સમજવા માટે ચર્મચક્ષુ પૂરતાં નથી; એને માટે આંતર ચક્ષુ જોઈએ. અને તેને અત્ર “દિવ્ય ચક્ષુ કહેવામાં આવ્યાં છે. ' દિવ્ય ચક્ષુ એટલે આંતર ભાન, અંદરનું ઊંડું જ્ઞાન.
પુરુષપરંપરા અનુભવ જેવતાં રે, અંધે અંધ પીલાય; વરતું વિચારે રે જે આગામે કરી, ચરણ ધરણ નહીં ઠાય. પંથડો૦ ૩ પાઠાંતર–જાવતાં રે– જોયતા રે. પીલાય – પલાય, પુલાય, પિલાય. ચરણ – તે ચરણ (૩)
શબ્દાર્થ–પુરષપરંપર = સંપ્રદાયથી ચાલ્યું આવતું, ઊતરી આવતું', વગર લખાયેલું', કર્ણાકણ ચાલ્યું આવતું જ્ઞાન. અનુભવ = માર્ગદર્શન, શૈલી, પદ્ધતિ. જોવાતાં = જોતાં, દેખતાં. અંધ અંધ પીલાય = અંધની પાળ અંધની જેમ કટાઈ પડેઃ “પીલવું નું પ્રેરક અને કમણિરૂપ પીલાય થાય છે. પીલવાને અર્થે હેરાન કરવું, કનડવું થાય છે. હિંદીમાં તેનો અર્થ ઝુકવું, ઢળી પડવું અથવા પ્રવૃત્ત થવું એમ થાય છે. વસ્તુ = દ્રવ્ય, કોઈ પણ ચીજ કે પ્રવૃત્તિનું મૂળ. વિચારે = (પ્રાણી) નિગાહમાં લે, એના મૂળ પર લક્ષ્ય આપે. આગ કરી = આગમ દષ્ટિએ, સિદ્ધાન્તને મુદ્દે ચરણ = પગ, ચર્યા. ધરણ = મૂકવાનું, ધારણ કરવાનું. ડાય = હામ, પત્તો, ઠેકાણું. (૩)
૧. “ચમ' ને બદલે “ચરમ' પાઠ ઘણી પ્રતિમાં છે. “ચરમને અર્થ “છેલું ', “અંતિમ” એવો થાય. ચરમ યણ એટલે છેવટની ન્યણ, આખરી આંખ, એવો અર્થ કરીએ તે વિશિષ્ટ – સંપૂણ – જ્ઞાનીની આંખ, એ ભાવ નીકળે, એટલે આવી ચરમ નજરે જોતાં સંસાર ભૂલે સંસાર પડી ગયેલું લાગે, એ અર્થ બરાબર છે પણ એ અર્થ કરવા જતાં ચરમ અને દિવ્ય નયણ લગભગ એક જ હોઈ આ જ ગાથાના છેલ્લા પાદ સાથે એને મેળ બેસે તેમ નથી, તેથી “ચરમ પાઠને મેં ચાલુ ભાષાને “ચમ'ને અપભ્રંશ આકાર જ સ્વીકાર્યો છે. આ બાબત મને જે સૂચિત અર્થ લાગે તે અત્ર ને છે; પણ એ સૂચિત અર્થ આખા સ્તવનના સ્થૂળ રૂપને વિચારતાં બંધબેસતે લાગતું નથી.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨: શ્રી અજિતનાથ સ્તવન
અર્થ–સંપ્રદાયથી ચાલ્યું આવતું અનુભવજ્ઞાન અથવા પરંપરાની નજરે દેખતાં તે આંધળાની હારની હાર એકની પાછળ એક ચાલી જતી હોય એમ લાગે છે. અને મૂળ સિદ્ધાનાની નજરે વસ્તુતત્વને વિચાર કરવામાં આવે છે, ત્યાં તે જાણે પગ મૂકવાનું ઠામ-ઠેકાણું ન હોય એમ લાગે છે. (૩) આ ટો–એવા બીજા પુરુષપરંપરાએ જે અનુભવ જોઈએ તે ગાડરિયે પ્રવાહ થાય તે વારે તે “અંધ અંધ પીલાય” એ ન્યાય થાય છે, તે મારે તે પ્રમાણે થાય. અને જે વસ્તુગત વિચાર જતાં આગમસિદ્ધાંત કરી ચારિત્રમર્યાદા દુર્લભ લાગે, તે ચરણના ધરણહાર ચારિત્રમર્યાદાએ ધરતી પર પ્રગટતા નથી અથવા ચરણસ્થાનક તે સંયમસ્થાનક આગમે કરી દુર્લભતા લાગે છે. બીજા અજિતજિન. (૩)
વિવેચન—આપને નિહાળવાને, આપને પંથ બરાબર જેવાને માટે સ્થૂળ ચક્ષુ પૂરતાં નથી, એમ જણાતાં માર્ગદર્શનના બીજા ઉપાય તરફ નજર કરવી રહી. એટલે તેને માટે ચાલી આવતી પરંપરા તરફ જોવાની સહજ વૃત્તિ થાય. જ્યાં આપણી નજર ન પહોંચે, ત્યાં બીજા અનુભવીએ તેને અંગે શું કહે છે, તે જેવા–તપાસવાનું કે પૂછવાનું જરૂર મન થાય. માર્ગદર્શન માટે તેટલા સારુ પુરુષપરંપરાને અનુભવ જોઈ તપાસી જવાની ઇચ્છા થાય તે માર્ગ પ્રાપ્તિ અંગે રવાભાવિક વલણ રહે છે. શાસ્ત્ર સંપ્રદાયમાં કેટલીયે વાત લખાયેલી હતી નથી, તે પરંપરાથી ચાલી આવતી હોય છે. અનેક વાતે ગુરુ પિતાની જિજ્ઞાસુ શિષ્યને ભણાવતી વખતે કહી આપે અને શિષ્ય પોતાના શિષ્યને સમજાવી દે. આવું સંપ્રદાય-જ્ઞાન ઘણું મત્વનું ગણાય છે, કારણ કે જ્યાં શાસ્ત્રમાં વાત સીધી લખેલી ન હોય, ત્યાં સાંપ્રદાયિક જ્ઞાન ઉપર જ આધાર રાખવાને રહે છે અને ઘણી પ્રેરક અને ખુલાસો આપનારી બાબતે ત્યાંથી મળતી રહે છે.
એક-બે દાખલા આપવાથી આ વાત વધારે સ્પષ્ટ થશે. દા. ત. પ્રતિક્રમણ કરવા બેસતી વખતે નવકાર-પંચિંદિયસંવરણોથી સ્થાપના કરવી તેમાં જમણા હાથને લાંબો કરી સ્થાપના સન્મુખ અવળે રાખવો અને પારતી વખતે સવળે રાખવો. આટલે વિધિ બતાવવામાં આવ્યો હોય. પણ અવળા-સવળાનું કારણ શાસ્ત્રમાં ન જણાવ્યું હોય, પણ ગુરુપરંપરાએ તે ઊતરી આવેલ હોય. ગર સમજાવે, શિષ્ય ધારી લે, એવી જ રીતે અનેક પ્રકારની મુદ્રાઓ, અનેક આસનેનાં કારણો તે સંપ્રદાયાંતર્ગત પરંપરા દ્વારા જ જણાય. વિધિવાદને અંગે અનેક બાબતે પરંપરાથી જણાય. આવા પરંપરા–જ્ઞાનને અંગે અનુભવને માર્ગ નિહાળતાં એમાં મતાગ્રડ અને અંધપરંપરા ખૂબ ચાલી દેખાય છે. આપણે આજ સુધીને જૈન ઇતિહાસ તપાસીએ છીએ ત્યારે એમાં ગચ્છના ભેદે અને પેટભેદો અને એને અંગેના હઠાગ્રહો અને પક્ષના ભેદો અને કઈ કઈ સગોમાં અંદરઅંદરનાં વૈમનસ્ય જોતાં એ રસ્તે પરિપૂર્ણ માર્ગદર્શન થાય કે કેમ તેને આ જિજ્ઞાસુને પ્રશ્ન થાય છે.
સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ એથે કરવું કે પાંચમે કરવું, પ્રતિક્રમણ કે દેવવંદનમાં ત્રણ સ્તુતિ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨]
શ્રી આનંદઘન વીશી (થય) બલવી કે ચાર બલવી, સામાયક કરતી વખતે કરેમિ ભંતેને પાઠ એક વાર બોલવો કે ત્રણ વાર બેલ, મૂર્તિપૂજા કરવી જોઈએ કે નહીં–આવા નાના મોટા મતભેદો પાર વગરના થયા છે. એમાંના બહુ જાણીતા ઝઘડા કે મતભેદોને ઉપરછલ્લે ઉલ્લેખ “નવયુગને જૈન” નામના મારા પુસ્તકમાં થયે છે. એ ઝઘડાનાં મૂળને આખો ઈતિહાસ જોતાં શ્રી સુયગડાંગ સૂત્રના પ્રથમ શ્રત કંધના પ્રથમ અધ્યયનના બીજા ઉદ્દેશકની ૧લ્મી ગાથા યાદ કરવાનું મન થઈ જાય છે. ત્યાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે
अंधो अंधं पहुं नितो दूरमद्धाण गच्छति ।
आवज्जे उप्पहं जंतू अदुवा पंथाणुगामिए । અંધ માણસ આંધળાને દોરીને લઈ જાય તે વિવક્ષિત માર્ગથી જુદા જ માર્ગે લઈ જાય છે અર્થાત્ અંધ જન્તુ ઉત્પથમાં જઈ પડે છે. અથવા તે અન્ય માર્ગને અનુસરે છે. | દોરવણી આપનાર અને દેરવણી લેનાર બને અધ હોય ત્યાં ધારેલ સ્થાનકે પહોંચવાને સવાલ જ રહેતું નથી. એમાં તે આખું લશ્કર કૂવામાં પડી જવાને પણ ભય રહે. આવી બાબત અનેક પ્રસંગે બની છે. સ્યાદ્વાદના પ્રરૂપક, ભાષાસમિતિને ખૂબ મહત્ત્વ આપનાર જ્યારે સંપ્રદાય કે ગચ્છના ઝઘડામાં પડી જાય છે, ત્યારે વિવેક, સભ્યતા કે અનેકાંતવાદિતા સર્વ ભૂલી જાય છે. એને પિતાના અભિપ્રાયને એવો આગ્રહ થઈ જાય છે કે એને પિતાની માન્યતાવાળી વાત જ સાચી લાગે છે અને તે સિવાય અન્ય કે અન્યત્ર સત્ય હોઈ શકે, એવો ખ્યાલ પણ બેસી શકતું નથી. ધર્મની બાબત આવે ત્યાં અપેક્ષાવાદને સમજનાર પણ અપેક્ષાદષ્ટિ ગુમાવી બેસે છે, ત્યાં મતાગ્રહ એ ચીકટ જામી જાય છે કે એ એકાંતવાદી બની જાય છે. પુરાણ કાળના મતભેદે જુઓ કે વર્તમાન કાળના ઝઘડાઓ તપાસે, એમાં અંધપરંપરા અને એકાંત ઉપદેશ જ દેખાશે. આવા નાના-મોટા મતભેદમાં એના આગેવાને પરંપરાને જ આગળ કરે છે. એમાં વિવેક કે વિચારણા કરતાં પિતાની વાત ખરી કરવાની વૃત્તિ જ વધારે આગળ પડતે ભાગ લે છે.
ગચ્છના અને પરંપરાના મતભેદોને અંગે આપણે ઇતિહાસ અત્યંત દુઃખ ઉપજાવે તે છે. અને એનું પૃથક્કરણ કરતાં ત્યાંથી નિભેળ સત્ય કે સ્યાદ્વાદ-સત્ય મળે તેને માટે ઘણી ચિંતા થાય તેવું છે. આવી પરિસ્થિતિમાં અંધપરંપરા ચાલે છે અને પરસ્પર કુટાઈને અથડાયા કરે છે. એટલે પંથ નિહાળવાને અંગે પરંપરા-સંપ્રદાયના આશ્રયમાં શી પરિસ્થિતિ છે તેને ખ્યાલ આવશે. એટલે જેમ સ્થળ નજરથી પ્રભુપંથને નિહાળવાને ઉપાય કારગત લાગે નહિ, તેમ પરંપરાગત સંપ્રદાયમાં પણ અંધની હાર ચાલી જતી હોય તેમ જોવામાં આવે છે. આ રીતે પંથડો નિહાળવામાં આ પરંપરાગત સંપ્રદાયને આશ્રય પણ ખેંચતાણ અને એકાંતપ્રિયતાનું પિષણ કરનાર હોઈ પૂરતું કામ આપે તે જિજ્ઞાસુની દષ્ટિએ લાગતું નથી, એમ કહેવાને આશય જણાય છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૩
૨: શ્રી અજિતનાથ સ્તવને
છે. અહીં જણાવવાની જરૂર છે કે ખૂદ આનંદઘન મહારાજને પરંપરા અનુભવને માટે ખૂબ માન છે. એ સમયપુરુષનાં છ અંગ બરાબર સ્વીકારે છે. એકવીશમા (નમિનાથના) સ્તવનની આઠમી ગાથામાં એ સમયપુરુષનાં અંગ બતાવતાં નીચેની છયે બાબતોને પૂરતું સ્થાન આપે છે : મૂળસૂત્રના અર્થ કરવામાં-(૧) ચૂણિ એટલે તદ્વિદકૃત છૂટક પદની વ્યાખ્યા, (૨) ભાગ્ય એટલે સૂત્રમાં કહેલે અર્થ, (૩) સૂત્ર એટલે ગણધરરચિત મૂળસૂત્ર, (૪) નિર્યુક્તિ એટલે નિષ્ણાત કરેલ પ્રાકૃત ટીકા અને (૫) વૃત્તિ એટલે પૂર્વાચાર્ય કૃત સંસ્કૃત ટીકા. સમયપુરુષનાં આ પાંચ અંગે ઉપરાંત એની સાથે જ છઠ્ઠા અંગ તરીકે પરંપરા-અનુભવને એટલું જ મહત્ત્વનું સ્થાન તેઓશ્રી આપે છે. એટલે એ પરંપરાગત સંપ્રદાયજ્ઞાનને ફેકી દેતા નથી, એટલું જ નહિ, પણ એવા અંગને જે છેદે–કાપી નાખે તેને દુર્ભવી કહે છે, સંસારમાં ખૂબ રખડનાર ગણે છે અને ચૌદમાં (અનંતનાથના) સ્તવનમાં નિરપેક્ષ અને સાપેક્ષ વચનને અગત્ય કેટલી આપવી તેની તુલના કરે છે (જુઓ સદર સ્તવનની ગાથા ૪ થી). છતાં ભગવાનને પંથડો નિહાળવાની બાબત આવે છે ત્યારે આ અંધપરંપરાને શું સ્થાન આપવા યોગ્ય તેમને લાગ્યું છે, તે ખાસ વિચારવા
યોગ્ય છે.
અને “અધો અંધ પિલાય” એને સ્પષ્ટ અર્થ સમજવા માટે આંધળાની હાર ચાલી જતી કલ્પવી. તેઓને અંદરઅંદર આલાપ સાંભળ. તેઓ પોતાના વગર દીઠેલ હકીક્તના નિર્ણયને વળગી રહેવાની બાબતમાં કેવા ચીકણું હોય છે તે જોવું, એટલે “અંધે અંધ પીલાય” એ વાતની કલ્પના બરાબર બેસી જશે. એટલે પંથે નિહાળવાની જિજ્ઞાસાવૃત્તિ થાય ત્યારે શાંત ચિતવન, નિર્ભેળ સત્ય શોધવાની વૃત્તિ, અમુક ક્રિયાને અંગે દેશ-કાળ ભાવને મળેલું સ્થાન વગેરે મહત્ત્વની બાબતે વિચારવાને બદલે પરંપરાને વળગી રહેવાની જ બાબતને આગળ કરવામાં આવે તે અંધપરંપરાની સ્થિતિ નીપજે છે એ વાત અત્ર બતાવી. - ' કઈ સ્થાને પલાય” એવો પાઠ જોવામાં આવે છે, તેને અર્થ “દોડયો જાય” એવો થાય છે. એટલે અંધની પાછળ અંધ દોડે એ ભાવ પ્રાપ્ત થાય છે. તે પાઠને અને “પીલાય” પાઠને કાંઈ વાંધો આવતો નથી. | જિજ્ઞાસુ જ્યારે વીતરાગમાર્ગને નિહાળે છે, ત્યારે એને માત્ર પરંપરાને અનુસરવામાં રહેલા જોખમને ખ્યાલ નજર સન્મુખ થાય છે. એ પરંપરાના અનુભવને માનની અને સ્વીકારની નજરે જુએ છે, છતાં પંથડાની અવલેહનામાં વર્તમાન અને ભૂતકાળના સમાજની કેવી સ્થિતિ થઈ ગઈ છે, માત્ર પરંપરાને આધાર રાખી પંથને નિહાળવામાં કઈ જગ્યાએ ભયસ્થાન છે, તેની તાત્વિક નજરે મીમાંસા કરે છે અને સમયપુરુષના અંગ તરીકે પરંપરાના અને સંપ્રદાયના જ્ઞાનની અગત્ય સ્વીકારવા છતાં માર્ગદર્શનના ઉપાય તરીકે તેનું કારગતપણું કઈ કક્ષામાં આવે છે તેને અત્ર નિર્દેશ કર્યો છે.
એક વાત ખ્યાલમાં રાખવા જેવી છેઃ આનંદઘનજી પરંપરાને બરાબર સ્વીકાર કરે છે,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આનંદઘન ચોવીશી પણ તેના ઉપર જ મક્કમપણે આધાર રાખનારા અને એમાં કારણ, ઉપયુક્તતા અને અસરકારક્તાને અંગે દેશ-કાળનાં સૂને વિસારી મૂકનાએ કેવી અંધપરંપરા ચલાવી છે તે તરફ ધ્યાન ખેંચ્યું છે. આ સંબંધી ખૂબ વિચારણા કરવાની અને તુલનાત્મક દષ્ટિ વિકસાવવાની જરૂર છે. આ દષ્ટિ સમજાય નહિ તે આનંદઘનજીને નિશ્ચયવાદી સમજવાની ભૂલ અનેકે કરી છે તે ખલનામાં તુરત પડી જવાય તેમ છે. એ વાત તથ્ય નથી. નિશ્ચય-વ્યવહારને સમન્વય કરવાની સ્યાદ્વાદમાર્ગમાં ખાસ આવશ્યકતા છે અને તે ચાવી મેગી આનંદઘનને બરાબર પ્રાપ્ત થઈ હતી તે વાત અત્ર વિચારકને જરૂર પ્રાપ્ત થાય છે અને તે સમજવા જેવી છે. જેને એમ કરતાં આવડવું નથી, તેમણે આનંદઘનજીને ઘણીવાર સમજ્યા વગર અન્યાય કર્યો છે તે વાત પર યથાસ્થાને વિચારણા થશે. અહીં તે પથદર્શનને અંગે માર્ગઅવેલેકનામાં પુરુષ-પરંપરાનું શું સ્થાન છે તેને નિર્દેશ કર્યો છે.
આવી રીતે, માત્ર સ્થળ નજરે જોતાં, આ સંસાર ભૂલે પડી ગયેલે જણા અને માત્ર પરંપરાને નિહાળવામાં અંધપરંપરા ચાલતી દેખાણું એટલે જિજ્ઞાસુ ચેતનરાજે મૂળ આગમગ્રંથે દ્વારા માર્ગ નિહાળવાને માર્ગ શોધ્યું. શ્રી વીર પરમાત્માને સંપૂર્ણ જ્ઞાન (કૈવલ્ય) પ્રાપ્ત થયા પછી તેઓ ગણધરની સ્થાપના કરે છે. ગણધરે તેમના મુખ્ય શિષ્ય થાય છે અને ભગવાન તેમને ત્રિપદ્ધ આપે છે તેના પર વિચાર કરીને તેઓ જે દ્વાદશાંગીની રચના કરે તેને
આગમ” થે કહેવામાં આવે છે. આ આગમગ્રંથે મૂળ સૂત્રે છે, અને તે જૈન ધર્મનાં “બાઈબલ છે. એમાં ચાર પ્રકારના અનુગે ભરેલા હોય છે અને એમાં મૂળમાર્ગને વિસ્તારથી પણ મુદ્દામ આદર્શ રજૂ થયેલ હોય છે. ભગવાનને મૂળ માર્ગ શો છે તેના સંબંધમાં વિચારણા ચાલે ત્યારે આગમગ્રંથને આધાર છેવટને ગણાય છે. એ જૈન સિદ્ધાંત(આગમ)ના ગ્રંથમાં તત્વજ્ઞાન, ચારિત્રક્રિયા, ગણિત, વર્તનવિકાસના પ્રકાર, સમ્યક્ત્વનું સ્વરૂપ, ગુણસ્થાનક્રમારેહ, ત્રણ કરણ, ભેદભેદ, જીવન પ્રકાર, સપ્તમંગી, સાત નય, નિગોદ, નવ તત્વ વગેરે અનેકાનેક વાતે, સવાલ-જવાબ, કથાઓ અને વિધિએ બતાવેલ હોય છે. જૈન ધર્મના મૂળ સિદ્ધાંત, સાધનધર્મોની વિગતે અને વર્તનના નિયમેના આકર જેવા આ આગમ આપણો આધાર છે અને માર્ગ નિહાળવા માટે એની ઉપર નજર જાય તે તદ્દન સ્વાભાવિક છે.
આગમમાં તત્વજ્ઞાન અને ચણકરાણુની વિગતે ભેળસેળ કરી આપવામાં આવેલ હોય છે એટલે એમાં સંયમ, ત્યાગ અને અહિંસાની બાબતને વ! નાખવામાં આવેલી હોય છે. ચેતનને ઓળખવા માટે ચેતનને વિકાસ કઈ રીતે થાય છે, એને વિકાસ કરવામાં કેવી કેવી મુશ્કેલીઓ નડે છે, એને આગળ વધતાં કેવી કેવી લાલ આવે છે અને એ સંસારમાં કયાં અને કેવી રીતે અટવાઈ જાય છે, એની વિગતે પણ આગમાં બતાવવામાં આવેલ હોય છે. એની સાથે આગમમાં ત્યાગમાર્ગને બહુ વિસ્તારથી બતાવવામાં આવેલ હોય છે. એના સાધુધર્મની વિગતેમાં ઊતરતાં કે એના પિંડના ૪૨ દેશે વિચારતાં, એના અહિંસાના સ્વરૂપને
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨:મી આંજતનાથ સ્તવન
ક્ષ
ખ્યાલ કરતાં કે એના પરિષહેા અને ઉપસગેર્ડને બરાબર લક્ષ્યમાં લેતાં, એનાં તપ, ત્યાગ અને મહાવ્રતની ભાવનાએ વિચારતાં એના ત્યાગ વખતે થતી વિચારણાને લક્ષ્યમાં લેતાં એ માત્ર ઘણા આકર લાગે છે.
જે માગે પ્રભુ ગયા, જે મહાન ત્યાગ પ્રભુએ કર્યાં, જે ભાગે વીતરાગ દેવે આપ્યા, જે સ્વપરનું વિવેચન જિનદેવે કર્યું, જે સ`સારને ભગવાને તિલાંજલિ આપી, જે ખાવાપીવાની કે ભોગવવાની વસ્તુ પર કાબૂ મેળવ્યો, ત્યાં તે આપણને પગ મૂકવાનું પણ સ્થાન રહેતું નથી, ત્યાં નિહાળવાની વાત તે બાજુ પર રહી, પણ અંદર પગ ટકાવવાનું કે મૂકવાનું ઠેકાણું પણુ મળતું નથી.
‘ચરણધરણ ’ના બે અર્થ સૂઝે છે : ચરણુ એટલે પગ અથવા ચરણ એટલે ચારિત્રમાં ચ. માત્ર આગમર્દષ્ટિએ વસ્તુના વિચાર કરવામાં આવે તે ચરણસિત્તરી-કરણસિત્તરી ધારણ કરવાનું મહાઆકરું લાગે છે, એને માટે ઠામ મળતું નથી અથવા આગમષ્ટિએ વસ્તુ-વિચારણા કરવામાં આવે તો પગ મૂકવાનું ઠામ પણ મળતું નથી. વીતરાગદેવે વસ્તુના વસ્તુગત ભાવે બતાવ્યા છે, એમાં ઇન્દ્રિય પર અને કષાવ-વિકારો પર સયમ રાખવાની જે વિગતો બતાવી છે, એમણે જે પરિષદ્ધ–ઉપસગેર્યાં સહન કર્યા છે, એમણે જે ૪ર દોષ રહિત આહાર લેવાના પિંડવ્યવહાર બતાવ્યા છે અને એમણે જે શરીર પર માહમમતાના ત્યાગ બતાવી મન પર સંયમ રાખવાની અનેક ખાખતા ભારે ઝીણવટથી પણ ચોખવટ પૂર્ણાંક બતાવી છે, ત્યાં તે માર્ગ નિહાળવાનુ એટલે એને સમજીને અનુસરવા કે તેમણે બતાવેલ માગે વવાની વાત તે શી કરવી, પણ ત્યાં તે પગ મૂકવાની વાતનાં પણ ઠેકાણાં પડે તેવું નથી.
અહી' માગ નિહાળવામાં અને વલેાકન કરવાની બાબતના તફાવત બરાબર ધ્યાન પર આવે છે. માનુ અવલોકન કરી જવું હેાય તે તે આગમના ગ્રંથેની અવલોકના થાય એટલે વાત પતી જાય, એના અભ્યાસથી માત્ર કેવા છે તે સમજાય અને વસ્તુવિચારણા થઇ જાય; પણ એ વધ્ય અવલેાકનાને ‘ પથડાના નિદ્ગાળવામાં ’ સ્થાન નથી. ફળ વગરની અવાકના નિરથ ક છે, ત્યાગભાવ વગરનું જ્ઞાન નિષ્ફળ છે, લીવ્યા વગરની કથાવાર્તા કે ચર્ચા નકામી છે. ‘ પથડાને નિહાળવા’ એટલે માને જોઈ જાણી-વિચારી તેને અનુસરવા. અને એ રીતે જોતાં પ્રભુ વીતરાગદેવે જેને જીત્યા તેનાથી પાતે જિતાઈ ગયા એ વાતની એને પ્રતીતિ થાય છે. એટલા માટે જ્ઞાનવિમળસૂરિ ચરણના અં ચર્ચા બતાવી ચારિત્રની દુર્લભતા લાગે એટલે ચરણના ધરણહાર ધરતી પર પ્રગટતા નથી અથવા ચરણસ્થાનક એટલે સંયમસ્થાનકની આગમષ્ટિએ દુર્લોભતા લાગે છે એવા અથ સૂચવે છે, પણ ખાસ વિચારવા યાગ્ય છે. ત્યાં ‘ ધરણુ ’ એટલે ધરણી-પૃથ્વી એવે અ કર્યાં છે એટલે ચરણ-ચારિત્ર-સંયમને ધરણી પર ઠામ નથી એવા ભાત્ર બતાવ્યા છે તે વીતરાગમાગ ની દુલભતા સૂચવે છે. આ સૂચિત અં વિચારતાં ચારિત્રની મુશ્કેલી સૂચવાય છે, પશુ અશકયતા બતાવાતી નથી, એ ધ્યાન પર રાખવા યોગ્ય છે. બાકી માગ નિહાળવાની બાયત,
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૬
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી એ બચ્ચાના ખેલ નથી એ વાત પર ધ્યાન ખેંચવા સાથે એની અશક્યતા ખૂચે તે બારીક અવકન થાય, એ વાત પણ ધ્યાનમાં રાખવા લાયક છે.
આ રીતે આ ત્રીજી ગાથામાં માર્ગદર્શનના બે અગત્યના ઉપાયે–પુરુષપરંપરાના અનુભવનું દર્શન અને આગમશાસ્ત્રોમાં બતાવેલ વસ્તુ વિચારણ—એની મુશ્કેલી કે વિરલતા બતાવી અને એ રીતે વીતરાગદેવના પંથને ઊંડા ઊતરી વ્યવહારુ આકારે નિહાળવામાં કેવી કેવી અડચણે નડે છે તેને બહાર આવ્યું. પણ હજુ પણ આ પ્રાણ અવેલેકનાને છોડી દેતું નથી. એને ચીવટ ઘણી છે, એને અંદરથી તમન્ના લાગી ગઈ છે અને એ અવલોકન દ્વારા નિહાળવાની વાતની પાછળ પડ્યો છે. હજુ પણ તે નિહાળવાના યામમાં આગળ વધે છે.
આમાં અમુક રીતે કિયા થાય તે જ ભગવાનને પથ સાંપડે, એથી ઊલટી રીતે કે ફેરફાર કરનાર ધર્મવિધી કહેવાય અને કિયામાર્ગમાં એકાંત આગ્રહને ધર્મ વિકાસમાં કર્યું સ્થાન આપે તે સ્વતઃ વિચારી લેવું. કિયાની સમાનતા ઉપયોગી છે, પણ અપેક્ષાદષ્ટિએ સમજણપૂર્વક ફેરફાર કરવામાં આવે તે, ધર્મબુદ્ધિ નાશ ન થતી હોવાને કારણે, આરાધક ભાવ રહે છે એ વાત સમજી જવાય તે ગચ્છ કે મતના જે ઝઘડા ઠામઠામ દેખાય છે, તે અર્થ વગરના થઈ જાય છે અથવા એની અંદરનું અણુઈચ્છવા યંગ્ય ઝેરી તત્વ ખલાસ થઈ જાય, એ વાત ખૂબ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે. ચરણસ્થાનકને જરા પણ ઢીલું પાડ્યા વગર ગચ્છના ભેદની અપેક્ષા સમજવામાં આવે તે ઇરિહાવહિયા બે વાર બેલનાર અને એક વાર બેલનાર અપેક્ષાએ આરાધક હોઈ શકે, પાંચમ કે ચેથને દિવસે સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કરનાર અતિહાસિક દષ્ટિએ સાચા હોઈ શકે. આવી અપેક્ષા સમજવામાં આવે તે વસ્તુવિચારણાને અંગે અને સાપેક્ષ નજરે બને સાચા હોઈ શકે અને છતાં જૈન સંયમસ્થાન કે ચારિત્રવહનને વાંધો ન આવે, એટલું સમજાય તે પિતપતાની સમજણ પ્રમાણે કિયા કરવા છતાં ધર્માનુસારીપણું ચાલુ રહી શકે છે, એ વાત ગળે ઊતરી જાય. આ દૃષ્ટિએ આખી વીતરાગમાર્ગની વાટડીને અવલોકવાની ખાસ જરૂર છે. એ માર્ગને નિહાળવાના બીજા એક વધારે ઉપાયની વિચારણા કરીએ. (૩)
તર્કવિચારે રે વાદ પરંપરા રે, પાર ન પહુચે કોય;
અભિમત વસ્તુ રે વસ્તુગતે કહે છે, તે વિરલા જગ જેય. પંથડેટ
અર્થ–તકની રીત-ન્યાયની ઝડીમાં ઊતરીએ છીએ તે તેમાં તે વાદવિવાદની ચર્ચામાં તણાઈ જવાય છે અને તે રીતે તે કઈ છેડે-કાંઠે મેળવી શકતું નથી. અને આપણને લાભ
પાઠાંતર–પહુંચે ––પહોંચે, પોહચે. અભિમત - અભિમતે. વસ્તુગતે – વસ્તુગતિ. જગ – જગિ (૪)
શબ્દાર્થ–તક વિચારે = ન્યાયમાગે, વાદવિવાદ–ચર્ચાની નજરે, અથવા તક એટલે કપના, મનઘડંત વિચારણ વાદ = ભાંજગડ, શાસ્ત્રાર્થ, થીયરી Theory. પરંપરા = શ્રેણી હાર. પાર = છેડે, કાંઠો. ન પાંચ = ન જઈ શકે. કેય = કઈ પણ. અભિમત = છિન, ઈષ્ટ, મેળવવા યોગ્ય, પરિણામે લાભકારક, વસ્તુ = ચીજ, સાર, તત્ત્વ. વસ્તુગતે = જેવી હોય તેવી, બરાબર યુક્ત, કહે = જણાવે, બતાવે, સમજાવે. વિરલા = ભાગ્યે જ મળી આવતા, ડો. જગ = જગતમાં, દુનિયામાં. જેય = જોવામાં આવે છે, જોઈએ છીએ.(૪)
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું : શ્રી અજિતનાથ સ્તવન
[ ૪૭
કરનાર ઇચ્છિત વસ્તુને, એના લાભકારક અને પરિપૂર્ણ અંશે ખરાખર કહે તેવા માણસો તે આ દુનિયામાં ભાગ્યે જ સાંપડે છે, કવિચિત જ મળી આવે છે.
ટમે—અને તક વિચાર કરતા વાદપર'પરાવચન વિતંડા થાય છે, કુયુક્તિના પાર કોઈ પામતા નથી. અભિમત જે આગમષ્ટિ વસ્તુગત મધ્યસ્થભાવે હઠ વિના જે કહે તેવા પુરુષ સ’સારમાં ઘેાડા દીસે છે. બીજા શ્રી અજિતનાથ. (૪)
"
વિવેચન—ત-ન્યાયને માગે પથ નિહાળવાના ઉપાય વિચારતાં આખું જૈન તત્ત્વજ્ઞાન તને અનુકુળ, એને આખા નયવિભાગ, સપ્તભંગી, મોક્ષમાર્ગનું વાહીપણું વગેરે અનેક બાબતો તર્કની સાથે, તની કસેાટીમાં ખરાખર મેળ ખાય તેવી છે. અને ‘સ્યાદ્વાદરત્નાકર અનેકાંત જયપતાકા ' અને ૮ સન્મતિતક ' આદિ ગ્રંથ અને તત્ત્વા પરની મહાન ટીકાએ તથા ‘ ખ’ડનખાદ્ય ' જેવા તર્કના આકર ગ્રંથાના વિચાર કરતાં અથવા · સ્યાદ્વાદમ’જરી ’ આદિ અનેક ગ્રંથવૈભવના ખ્યાલ કરતાં ન્યાય કે તર્કના એ જમરજસ્ત કિલ્લા હક કરી નાખે તેવા છે. પણ ન્યાય અને તર્કના પતિ ચેત્...( એમ ધારતા હો તો.......નહિ.) એ રીતે શ’કા–જિજ્ઞાસા અને ચર્ચાને એમાં એટલું બધું સ્થાન છે કે એને પાર જ આવે નહિ. એક આત્માની સિદ્ધિમ આયુષ્ય પૂરું થઇ જાય એટલા ગ્રંથા હાય કે એક પરભવ હાય કે નહિ એની વિચારણા અને ચર્ચામાં અરધા ભવ પૂરા થઈ જાય તેટલી રાત-દિવસ ચર્ચા ચાલે ત્યાં પાર કયાં પમાય ? અને ચર્ચા કે પ્રશ્નપરપરા, શકાસમાધાન કે વાદવિવાદનુંતા એવું છે કે એની ઝપટમાં પ્રાણી આવે તે પછી એક વાતમાંથી ખીજી અને બીજીમાંથી ત્રીજી–એમ ચાલ્યા જ કરે છે. ઘણીવાર તક પર પરાની રમઝટમાં કાંથી વાત શરૂ કરી હતી અને કઈ વસ્તુથી સિદ્ધિ માટે દલીલબાજી આદરી હતી, તેનું પણ ધ્યાન રહેતું નથી અને વાદવિવાદનું રૂપ લઇ અનેકવાર અંગત આકાર પકડી લે છે. અને કેટલીક વાર ચર્ચા શરૂ કર્યા પછી કઈ બાબતની ચર્ચા ચાલી હતી તે વીસરાઈ જતા આડે રસ્તે ઊતરી જવાય છે. અને કેટલીક વખત કયા ગ્રંથેને કે કયાં વચનાને આધારભૂત-પ્રમાણભૂત ગણવાં તેની આડચર્ચામાં મૂળ વાત વીસરાઈ જાય છે. તની વાત જેટલી તત્ત્વને લાગે છે, તેટલી જ ક્રિયામાગને પણ લાગુ પડે છે. આત્મા છે કે નહિ વગેરે તત્ત્વની બાબતમા તમેટાં રણાંગણા રચે છે તેટલી જ ગંભીરતાથી ક્રિયામાગના ઝઘડામાં તર્કના ભારે દુરુપયોગ થાય છે અને સામસામા આક્ષેપના મારચા મ`ડાય છે. અને કેટલીક વાર તા છાવણીએ બધાઇ જાય છે. તેા ઉપાધ્યાય શ્રી યશેોવિજયજી કહે છે તેમ
वादांश्च प्रतिवादांश्च वदन्तो निश्चतान् तथा ।
तत्त्वान्त नैव गच्छन्ति तीवपीलकवद् गतौ ||
(વાદવિવાદ અને પ્રતિવાદ કરતાં ઘાંચીની ઘાણીની ગતિ થાય છે, તેમાં તત્ત્વના પાર પમાતા નથી.) અને ઘાણીની માફક ગોળ ગતિ (arguments in a circle ) બહુ ભયંકર ચીજ છે; પણ વાવિવાદ કરનારને ખૂબ સુલભ છે. તેએની પાંતાની વાત સાચી કરવાની પદ્ધતિ જરા ધ્યાનપૂ`ક નિરીક્ષણ કરી હોય તે એમાં તાકી છેડો આવે કે કોઈ ચર્ચા
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આનંદઘન-વીશી કરનાર પિતાને પક્ષ છેડે એમ થતું દેખાતું નથી. એવી ચર્ચા-વાર્તામાં પણ જ્યાં હેત્વાભાસેની ઝડી ચાલતી હોય, જ્યાં પ્રમાણગ્રંથની એક્તા ન હય, જ્યાં એક પક્ષકાર આસ્તિક હોય અને સામે બિનજવાબદાર તકરારી હોય, ત્યાં તે ન્યાયની પદ્ધતિસરની ચર્ચાને સ્થાને આખો ઉઠાવ અંગત બની જાય છે અને પછી તે સત્યશોધને બદલે વિદ્વત્તાનું પ્રદર્શન બની જાય છે. એટલે તક કે ન્યાયની ચર્ચા દ્વારા પથ નિહાળવાની આશા રાખવાને બદલે ગૂંચવણમાં વધારે અને નિર્ણયમાં ગોટાળો થવાનો સંભવ વધારે રહે તેમ છે. અહીં તર્કશાસ્ત્રો પર આક્ષેપ નથી, પણ તેને ઉપયોગ કરવામાં વિદ્વાન ગણાતા માણસે જે પદ્ધતિ સ્વીકારે છે, તે માર્ગે વસ્તુગત તત્ત્વને નિહાળવાનું બની શકે કે નહિ તે પર ગતિષ્ણાત સ્તવનકારને અભિપ્રાય છે, અને તેને અનુભવ કર હોય તે બે-ચાર નૈયાયિકને નિત્યત્વ કે અનિત્યત્વ કે એવા કોઈ વિષય પર ચર્ચા કરતા સાંભળવા અથવા ન્યાય કે તર્કને કઈ પણ ગ્રંથનું અવગાહન કરી જવું.
એટલે જૈન તત્વજ્ઞાનની તર્કશીલતા છે એમ આપણે શરૂઆતમાં સ્વીકાર્યું, છતાં એ તર્કશાસ્ત્રને જે રીતે ઉપયોગ થતે જોવામાં આવે છે, તે રીતે પાર પાર પામવાની વાત તદ્દન જુદો જ આકાર ધારણ કરે છે. એટલે વાડાભેદ, ખેંચતાણ, દુરાગ્રડ અને સત્યધનવૃત્તિને સ્થાને પિતાના અભિપ્રાયને સાચે કરવાની મનુષ્યયુલભ અવૃત્તિની પિષણને પરિણામે સત્યશોધન કે માગનું નિડાલન તર્ક દ્વારા થાય તે પણ વર્તમાન પરિસ્થિતિ જોતાં ઉપાય તરીકે કારગત થાય તેમ લાગતું નથી.
આ વાત સત્તરમી સદીમાં હતી તે જ પ્રમાણે વશમી સદીમાં પણ ઉપાય તરીકે નિરર્થક માલૂમ પડે તેમ જણાય છે. અત્યારે વસ્તુને સમજવાની શક્તિ વધારે વિસ્તૃત પ્રમાણમાં પ્રાપ્ય છે, સાધનોની સુલભ્યતા છે, ચર્ચાનાં શાસ્ત્રોને વિસ્તાર વધ્યું છે, પણ વસ્તુગત સત્યના શોધનની વૃત્તિને સ્થાને મતાગ્રડ ઘણો વળે છે. એમાં વળી બેવડી અગવડ પણ ઊભી થઈ છે. અત્યારે લકોને પંથ નિડાળવાની કે અંતિમ સત્ય શોધવાની પડી પણ નથી, આત્મા, પરભવ, પુણ્ય પાપ કર્મ વગેરે ચર્ચા નવરા માણસનું કામ છે અથવા કાર્ય વહેંચણીને અને ત્યાગી વર્ગની જવાબદારી છે, એવી ધારણાને પરિણામે વસ્તુધર્મવિચારણા તરફ કાં તે બેદરકારી વધતી જાય છે, અથવા એની ઉપેક્ષા રહે છે. અતિવ્યવસાયમાં પડેલ પ્રાણીઓના વ્યવસાયે પાછળ કયાં જીવનતત્વે કામ કરી રહ્યાં છે અને જીવનવિકાસમાં આંતર વિકારેને કયું સ્થાન છે, અને આકાંક્ષા, મેડ, રતિ, અરતિ, કષાયનું અંતિમ પૃથક્કરણ કરતાં શું હાથમાં આવે છે, તે વિચારવાનું પણ બંધ થઈ જાય છે એટલે વધેલ તર્કશક્તિને ઉપગ કાં તે ઉપેક્ષા તરફ ઘસડી જાય છે અથવા ઘણું ઉપટિયા ચર્ચા સત્યશોધનની આખી વાતને જ મારી નાખે છે. આ રીતે વીતરાગને માર્ગ નિહાળવાના ચારે ઉપાયને વિચાર કર્યો. સ્થૂળ આંખથી સંસારને નિહાળતાં આ સંસાર ભૂલે પડી ગયું હોય અને આડે રવાડે ચઢી ગયો હોય એમ લાગે છે પુરુષપરંપરામાં અંધની પાછળ અંધની હાર આંખો બંધ રાખીને ચાલતી જણાય છે. માત્ર આગમદષ્ટિએ વસ્તુવિચારણા કરવામાં આવે તે પગ મૂકવાનું ઠેકાણું કે ચારિત્ર ધારણ કરવાનું
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ : શ્રી અજિતનાથ સ્તવન
[૪૯ કામ મળતું નથી અને તર્ક વિચારણમાં તે છેડે દેખાતું નથી, નિશ્ચય થઈ શકે તેવું અવલોકન પ્રાપ્ત થતું નથી.
એટલે આપણે જે વસ્તુ પામવા માટે પ્રયત્ન આદર્યો છે, તેવી વસ્તુને વસ્તુગત ધર્મના અસલ સ્વરૂપે કહે એવાં પ્રાણી તે દુનિયામાં વિરલ જ દેખાય છે. પંથને નિહાળવા માટે પ્રયત્ન કરતાં શુદ્ધ વસ્તુને વસ્તુધર્મને પૂરતો ખ્યાલ કરી આપણે સમજી શકીએ તેવી શુદ્ધ સ્પષ્ટ સરલ ભાષામાં કહેનાર કે સમજાવનારની ભારે અલ્પતા છે અને ઉપર જે ચારે ઉપાયે પંથ સમજવા માટે વિગતથી વિચાર્યા તે દૃષ્ટિએ જોઈએ તે તે એવા પુરુષને મેળાપ અશકય ન હોય તે વિરલ તે જરૂર છે. વસ્તુને વસ્તુગતે કહેવી, પિતાના રાગદ્વેષથી મુક્ત રહીને કહેવી, અંગત તત્વને તેમાં પ્રવેશ સર પણ થવા દે નહિ, એ બહુ મુશ્કેલ બાબત છે, જ્યાં નજર કરવામાં આવશે ત્યાં વ્યક્તિગત અહંભાવ, સત્ય પોતાને જ પ્રાપ્ત થયું છે એ દાવો, બીજી આંખ ઉઘાડવાની વાતને પણ ઈનકાર અને સત્યદર્શનને બદલે અખંડ મચા અને ગૂંચવણમાં વધારા જ પ્રાપ્ત થાય તેવી પરિસ્થિતિ છે, અને બરાબર અવકન કરવામાં આવે તે એ એક અથવા બીજા આકારમાં પ્રવર્તમાન પંચમ કાળમાં, પૂર્વ કાળમાં અને વર્તમાન કાળ ચાલુ જ છે.
વસ્તુગત વસ્તુનું દર્શન એટલે વસ્તુના અસલ ધર્મ હોય તે સ્વરૂપે તેનું રજૂ કરવું. તેમાં રાગદ્વેષ વગર કે પિતાના અંગત અભિપ્રાય કે પૂર્વગ્રાહને અવકાશ આપ્યા વગર જેવું બતાવવામાં આવ્યું છે તેવા સ્વરૂપમાં રજૂ કરવું એ હકીક્ત હઠભાવ વગર મધ્યસ્થભાવે અભિમત વસ્તુના કહેનાર ઘણા વિરલ છે, છતાં જ્યારે પણ એવા અધિકારી પાસે પંથે નિહાળવા માટે જવાનું થાય, ત્યારે તેમને દાવે તે આગમદષ્ટિને રહેવાને, એટલે એમને કદી હઠ કે આગ્રહમાં પિતે પણ પડી ગયા છે એ વાત તે બેસવાની જ નહિ.
શ્રીમદ્ યશોવિજયજી મહારાજે સત્તરમાં પાપસ્થાનકની સજઝાયમાં શુદ્ધ ભાષકની બલિહારી બતાવી છે અને અધ્યાત્મસાર ” ગ્રંથમાં દંભ પર આખું પ્રકરણ લખ્યું છે, તેને આશય વિચારતાં શુદ્ધ ભાષકની વિરલતા બરાબર સમજાઈ જાય છે; એવા અધિકારપદે બેઠેલાને તે આ વાત રુચે નહિ તેવી છે, પણ ઉપાધ્યાય મહારાજ જેવાની સાક્ષી ન હોય તે ગીરાજ જેવાને તે એઓ નિશ્ચયમાગી કહેવા લલચાઈ જાય. સવાલ-જવાબ વખતે, કાં વ્યાખ્યાન પ્રસંગે પિતાના મતાગ્રહને કેવી રીતે ખેંચવામાં આવે છે, તેનું બરાબર અવેલેકન કરવામાં આવે, તે શુદ્ધ ભાષકની વિરલતા સાલે તેમ છે અને એ હકીક્તને આનંદઘન મહારાજે બહાર પાડવામાં ધર્મની અને આત્મસાક્ષાત્કારની સેવા જ કરી છે.
વસ્તુગત ધર્મોને ધ્યાનમાં રાખી વસ્તુના ભાવે કહેવા, તેની વિરલતા કિયામાગને અંગે દેખાય છે, તે તે સમજી શકાય તેવી વાત છે. ત્યાં સત્યશોધનવૃત્તિને બદલે સ્વીકારેલ વાત સાચી છે અને પછી સાચી હોવી જ જોઈએ, એ ધોરણે જ વસ્તુગત પદાર્થોનું દર્શન કરાવાય છે. એમાં ત્રણ સ્તુતિ માનનાર એને ફાવે તેવાં સૂત્રને આગળ કરે ચાર સ્તુતિવાળે એનાં
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦]
શ્રી આનંદઘન-વીશી સૂત્રને આગળ કરે, બન્ને આંખ મીંચીને આંધળુકિયા કરે, સામા પક્ષની દલીલમાં કાંઈક તે વિચારવા જેવું હશે, એટલું માન પણ સામાની દલીલશક્તિને ન આપે અને કાળે અકાળે આક્ષેપ કરવા મંડી જાય. પણ ખરી મજાની વાત તે શાસ્ત્રનાં દાખલા કે દષ્ટાંતેને લાગુ પાડવામાં એ કેવી આત્મવંચના કરે છે તે વખતે બને છે. જ્યાં દાખલા પિતાને અનુકૂળ ન હોય ત્યાં એ ચેથા આરાના દાખલા કહી એને ઉવેખી મૂકશે, જ્યાં પિતાને ઘાટ ન બેસે તે દાખલે આવે ત્યાં એને અપવાદની કોટિમાં મૂકશે અને એવી રીતે આખી વિચારદર્શન કે ચર્ચાની બાબતના પાયામાં સુરંગ ભરશે. ક્રિયામાર્ગની ચર્ચામાં તે આવું ખૂબ થયું છે, પણ તત્વચર્ચામાં પણ પિતાને એકાંત પક્ષ સ્થાપવાની, સાબિત કરવાની અને તેને ચીવટથી વળગી રહેવાની વાતને મોટા તૈયાયિકે છોડી શક્તા નથી. આ રીતે તત્વચર્ચા કે વિજ્ઞાનનિદર્શનમાં, ચારિત્રગુણના પ્રકાશનમાં કે ક્રિયામાર્ગની સ્પષ્ટતામાં અભિમત વસ્તુને વસ્તુસ્વરૂપે કહેનાર વિરલ છે એ વાતને અત્ર ખેદ બતાવ્યું.
વસ્તુગત એટલે વસ્તુ જેવી હોય તેવી બરાબર કહેવી છે. એમાં જરા પણ અતિશયોક્તિ ન કરવી, ખેંચતાણ ન કરવી, જેવી જાણી હોય તેવી તેને બરાબર સ્વરૂપે કહેવી, તે વસ્તુને વસ્તુગતે કહેવી એમ ભાવ બેસે છે. આગ્રહ, ખેંચતાણ વગર કિયા કે તત્ત્વજ્ઞાનની હકીક્તને કહેનારાની વિરલતા કેટલી છે એને અભ્યાસ કરવો હોય તે ગચ્છના ભેદ અથવા નિયાયિકેતાર્કિકેની દલીલબાજી જેવી. એમાં પિતાના મતનું ઝનૂન અને વાતાવરણમાં જે ગરમી દેખાય છે, તે જોતાં ત્યાંથી વસ્તુગત વસ્તુવિચારની પ્રાપ્તિ વિરલ છે એ વાતની પ્રતીતિ થાય તેમ છે. (૪)
વસ્તુવિચારે રે દિવ્ય નયનતણો રે, વિરહ પડયો નિરધાર; તરતમ ગે રે તરતમ વાસના રે, વાસિત બંધ આધાર. પંથડો૦ ૫.
અર્થ–વસ્તુતત્વની વિચારણાને અંગે દિવ્યનયન-પ્રત્યક્ષજ્ઞાનને વિરહ ચોક્કસ પડ્યો છે. એટલે ઓછાં-વત્તાં સાધનને કારણે અત્યારે બંધ થાય છે તે પણ ઓછા-વધતા સંસ્કારની ગંધવાળે થાય છે અને હાલ તે) તે જ આધાર છે, તેને ટેકે છે. (૫)
ટો–આગમની દષ્ટિ જેઉં તે વસ્તુ વિચાર; તે દિવ્ય નયને કરી વસ્તુને વિચાર કરે તે દિવ્ય નયન. તેવાને તે વિરહ પડયો, અતિશય જ્ઞાનીને વિરહ નિરધાર. તે વાટે શું માર્ગ નહિ છે એમ પણ નહિ. તરતમયેગે યથાગે તરતમવાસનાઓ જેવા આપણુ ક્ષયે પશમ એ ગુરુપારખંઢે, એ શાસ્ત્ર વાસિત બોધ, તેને આધાર, વચનને આધાર છે. જ્ઞાન શબ્દ જ્ઞાન-તવાતત્વની પ્રાપ્તિ. બેધ તે જ્ઞાન, જાણવા સ્વરૂપ વચનાત્ . બીજા શ્રી અજિત.
પાઠાંતર–દિવ્ય-દૈવ. જેગે-ગે. આધાર-આચાર.
શબ્દાર્થ –વસ્તુ =સાર, તત્ત્વ. વિચારે = વિચારણાને અંગે. દિવ્ય = જ્ઞાન, ધૂળથી પર, વિશિષ્ટ, દિવ્ય નયન = જ્ઞાનનેત્ર, પ્રત્યક્ષજ્ઞાન. વિરહ = અંતર, વિયોગ, જુદા પડવું તે. પડયો = થઈ ગયો. નિરધાર = ચોક્કસ, તરતમ = ઓછુંવતું. ગે = પ્રાપ્તિએ. તરતમ = વધારે ઓછી, મળી આવતી. વાસના = સંસ્કાર, જ્ઞાનહેતુ, અભિલાષા. શ્રદ્ધા. વાસિત = ગંધિત, એની ગંધવાળો. બોધ = સમજણ, જ્ઞાન. આધાર = ટેકે, આલંબન.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨: શ્રી અજિતનાથ સ્તવને
। ૫૧
વિવેચન—આવી રીતે અજિતનાથ ભગવાનના પથનું અવલેાકન કરતાં તે ખરેખર એમ લાગી જાય છે કે આ કાળમાં દિવ્ય ચક્ષુની ખરેખર ખામી પડી ગઇ છે. આ દિવ્ય નયણની ગેરહાજરી સાલે તેવી છે, કારણ કે વસ્તુવિચારણામાં જ્યાં મતભેદ પડે ત્યાં સાચી વિચારણા કઇ હશે તેના પાકો અને ચેસ નિય કરવા માટે જે વિશિષ્ટ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન જોઇએ અથવા તેને બતાવનારને શેાધીએ તેા આ કાળમાં તે પ્રાપ્ત થઈ શકતા નથી.
જ્ઞાન એ પ્રકારનું છે : પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ. આત્માને સીધેસીધું જ્ઞાન થાય તેને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. એમાં આંખ, કાન કે બીજી કોઈ પણ ઇન્દ્રિયની દરમિયાનગીરી હાતી નથી. આત્મા પોતે જ જે વાત દેખે તેને જૈન પરિભાષામાં પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. અળો : વ્રતિ પ્રત્યક્ષમ્ । અહીં · અક્ષન'ને અર્થ આત્મા થાય છે. આપણે વ્યવહારમાં જેને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન કહીએ છીએ, તેને જૈન પિરભાષામાં ‘ પરોક્ષ ' જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે, જે કોઈ જ્ઞાન થવામાં વચ્ચે ઇંદ્રિય આવે, ઇન્દ્રિય ન હોય તેા જ્ઞાન ન થાય, તે પરોક્ષ જ્ઞાન સમજવું. આંખ જાય કે બધ કરવામાં આવે તેા તે વગર જ્ઞાન ન થાય. તે પ્રમાણે બાકીની ચાર ઇંદ્રિયા—સ્પ રસ, ઘ્રાણુ કે શ્રોત્ર-માટે સમજવું.
પરોક્ષ જ્ઞાન અને ઉપર ‘ચરમ નયણ ' (ગાથા બીજી)ની હકીકત આવી તે એક જ વાત છે. ત્યાં ચરમ નયણથી જોતાં સસાર કેવા લાગે છે તે બતાવ્યું હતું. દિવ્ય નયન પ્રાપ્ત થાય, આત્મપ્રત્યક્ષ જ્ઞાન થાય, ત્યારે વસ્તુગતે વસ્તુનું રહસ્ય સમજાય, એટલે અત્યારે દિવ્ય નયન આપણને પેાતાને નથી અથવા દિવ્ય નયણવાળા અન્યની પ્રાપ્તિ આ કાળમાં આ ક્ષેત્રમાં અશકય છે, એટલે એના વિરહુ વસ્તુવિચારણામાં જરૂર લાગી આવે તેમ છે.
બાકી, જ્યાં શકા પડે કે મતભેદ પડે ત્યાં જો દિવ્ય જ્ઞાન હોય અથવા દિવ્ય જ્ઞાનવાળા નજીકમાં હાય, તે તેની પાસેથી વસ્તુગત પટ્ટાની ચાખવટ કરી શકાય. આત્મપ્રત્યક્ષ જ્ઞાનમાં અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાનને સમાવેશ થાય છે, જ્યારે અત્યારે આપણને થતાં પરોક્ષ જ્ઞાનમાં મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનનો સમાવેશ થાય છે. આ જ્ઞાનના વિષય ઘણા વિસ્તૃત છે. પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ જ્ઞાનને સમજવાની અને તેનો તફાવત સમજવાની જરૂર છે. (જુઓ, · જૈન ષ્ટિએ કમ’ નામના મા ઉલ્લેખ) અહીં કહેવાની વાત એ છે કે વસ્તુગતે વસ્તુની વિચારણા કરવામાં આવે છે, ત્યારે દિવ્ય નયણને-પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનના-વિરહ પડેલે છે. અત્યારે તેની આપણને પ્રાપ્તિ નથી એ વાત બરાબર યાદ આવે છે. એટલે હવે આ કાળમાં કેવા પ્રકારના જ્ઞાનનો આધાર લેવા એ જ વિચારવાનું રહ્યું. દિવ્ય નયનના વિરહ છે; એટલે પથ નિહાળવાની વાત જ મૂકી દેવી કે જેવા પ્રકારના નિહાળવાના માર્ગ સાંપડે તેથી ચલાવી લેવું, એની વચ્ચેની પસદગીને પ્રશ્ન પ્રાપ્ત થાય છે.
ધ પ્રાપ્તિને માટે યાગ થવા એ પણ મડ઼ાવિકાસના હેતુ છે. યેગાવ ચકપણું પણ મહાલાભનું નિમિત્ત છે. પ્રાણીની સ્થિતિ પાકવા આવી હોય ત્યારે યાગાવચકપણું પ્રાપ્ત થાય
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી છે. યાગ એટલે જોગ-મેળાપ. એ શબ્દ મેળાપ અથવા સહચારના ખાસ અથ માં વપરાય છે. મિત્રના યોગ–ોગ થાય, ધનના જોગ થાય, એ યેાગના એક અથ છે. એ રીતે જ્ઞાન, જ્ઞાનને બતાવનાર, જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટે પુસ્તક આદિ સાધન, જ્ઞાન ગ્રહુણુ કરવાની શક્તિ, સંગ્રાહક-પૃથરણુ–સમીકરણ શક્તિ—એ સર્વાંના યાગ થાય તેને યાગાવચકપણું કહેવામાં આવે છે. પ્રાણી સંસાર તરફ, પરભાવ તરફ એટલે આસક્ત હોય છે કે એને યાગાવ'ચકપણું પ્રાપ્ત થવું જ દુ`ભ છે. એ ધન, માલ, સ્ત્રી, પુત્ર કે સ્થાનના માહમાં ધમ તરફ કે આત્મા તરફ નજર પણ કરતા નથી. છતાં કોઈ વખત એને ની ગાળ પાષાણુ ' ન્યાયે યાગ થઈ જાય છે.
આ યાગ થાય, ધર્માંપ્રાપ્તિના કે વિશિષ્ટ જ્ઞાનના પ્રસગે આવે, ત્યારે તેના લાભ લે તે પ્રમાણે એનું અજ્ઞાન ઓછું થાય છે, અને વસ્તુસ્વરૂપના પ્રકાશ તેના પર પડે છે. એ જ્ઞાન પ્રમાણે એની વાસના જાગે છે. ધજિજ્ઞાસા, ધરુચિ અને ધમ ભાવના યોગાવ’ચકપણાને પરિણામે એને થતી જાય છે.
આ વાસના એટલે અભિલાષા અથવા શ્રદ્ધાને સસ્કાર સાથે ખાસ સબધ છે. યોગ થાય તા સંસ્કાર જાગે, જાગ્યા પછી જામે અને જામ્યા પછી સ્થિર થાય.. આવા પ્રકારના વાસિત આધ હોય તેના જ આ કાળમાં આધાર છે. પ્રાણીને જેવા યાગ થાય તેવી–તેના પ્રમાણમાં વાસના થાય અને એવી વાસનાથી સુગંધિત થયેલા બધ થાય. હવે યાગાવચકપણામાં તે વધઘટ ઘણી હોય છે, કોઈ પ્રાણીને વધારે સારા યોગા મળી જાય, એના ગુરુ ખૂબ પ્રૌઢ અને અનુભવી હાય, એને સ્થાન-સયાગ-સહચાર-સામત ધને અનુકૂળ હાય, બીજાને ગુરુ સારા હાય પણ પેાતાની ગ્રહણશક્તિ-યાદશક્તિ કમ હાય, એટલે આ યેગાવ ચકપણામાં તરતમતા ઘણી રહે છે. આ રીતે યાગની વધઘટને પરિણામે વાસનાની તરતમતા જરૂર થાય.
આપણે ચારે તરફ નજર કરીએ તેા જણાય છે કે પ્રાણીના બેોધમાં વધઘટ ઘણી હોય છે. કોઇને ક્ષયાપશમ એવા જબરો હોય છે કે એની પાસે ગમે તેવી નવી વાત મૂકવામાં આવે તે એના જામી ગયેલા આધ અને વિશાળ વાચન અને અનુભવને પરિણામે એ ખરાબર પાકા નિષ્ણુ ય પર નવા સ’યેાગેામાં પણ આવી શકે છે. આપણે હીરપ્રશ્ન, સેનપ્રશ્ન વગેરે ગ્રંથે જોઈએ છીએ ત્યારે એમ જણાય છે કે તેઓ તદ્ન નવીન સયેાગેાળા પ્રશ્નના જવા ખૂબ બુદ્ધિપૂર્ણાંક આપે છે. એધની તરતમતાના આ ઉત્કૃષ્ટ દાખલા છે. અને જૈન શાસ્ત્રકાર તા અનેક સ્થાનકે કહે છે કે શ્રુતજ્ઞાની જ્યારે બરાબર ઉપયેગ મૂકે અને તેને બેધ બરાબર જામેલ અને પૂરત વિશાળ હાય, તે તે ગમે તેવા સૂક્ષ્મ ભાવાને કેવળી ભગવાનની સમાન કહી શકે. પ્રાણીને તરતમ યાગ થાય તે પ્રમાણે એને સંસ્કાર થાય છે અને એવા સ`સ્કારીને જે બેધ થાય તે આ કાળમાં તે આધાર ભૂત છે. એટલે અત્યારે તે એવા સમય વર્તે છે કે જેમાં દિવ્ય જ્ઞાનના વિરહ પડેલા છે, જેમાં માદનના ચારે પ્રકારે પૂરતા કારગત નીવડવાની મુશ્કેલી દેખાય છે. આવા વખતમાં તરતમ યાગથી વાસિત થયેલ બાધનો આધાર લેવા જ રહ્યો. દિવ્ય નયણ નથી તેથી ખાધ ન જ થાય એમ ધારવાનું નથી. પણ ગૂ'ચવણુ આવી પડે ત્યારે, દિવ્ય નયણની
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ : શ્રી અજિતનાથ સ્તવન
[ ૫૩
ગેરહાજરીમાં, ઉત્કૃષ્ટ ખાધથી વાસિત થયેલા વિશિષ્ટ જ્ઞાની પાસેથી બેધ લેવા, એમાં જરા પણ વાંધાન થી.
જો એમ કરવામાં ન આવે અને માત્ર દિવ્ય જ્ઞાની મળશે તે જ ખેાધના સ્વીકાર કરવામાં આવશે એવે। આગ્રહ રાખવામાં આવે તે ભારે અગવડ થાય; થોડી વધારે પ્રગતિ પણ અટકી જાય અને આત્મા ભારે થઈ સ'સારચક્રમાં રખડી પડે અને અટવાઇ જાય. માટે મળી શકતાં સાધનના લાભ લેવા અને જે પ્રાપ્ય એધ છે તેનું અવલ`બન કરી તેનાથી બનતી પ્રગતિ સાધવી; માત્ર તેની મર્યાદા કયાં છે અને શા માટે છે, તેના ખ્યાલ કરી રાખવેા. આ ખ્યાલને પરિણામે એધને તજી દેવાથી દુ॰દ્ધિ ન થાય, પણ પ્રાપ્ય સાધનાના બનતો આધાર લેવાય અને તેની સાથે સાધનાની મર્યાદા ધ્યાનમાં રહે, એ વાત સમજણુમાં રાખવા યેાગ્ય છે. (૫)
કાળલળધિ લહી પંથ નિહાળશું રે, એ આશા અવલબ;
એ જન જીવે રેજિનજી ! જાણીયા રે, “આનંદધન’” મત અબ. પથડા॰ ૬ અથ—સારો વખત આવશે ત્યારે આપને મા આગળ ઉપર જોશું, પ્રાપ્ત કરશું, એવી આશાને ટેકે હે ભગવાન ! આ પ્રાણી (હું) અત્યારે તે આનંદઘનના શુદ્ધ આત્મદશારૂપ આંબાના ફળની આશાએ જીવે છે, ટકી રહે છે, કાળ નિ^મન કરે છે. અથવા હે આનંદસ્વરૂપ આંબા ! આ પ્રાણી એના ફળની પ્રાપ્તિ ભવિષ્યમાં થઇ જશે, એ આશાએ હાલ તા ટકી રહેલ છે. (૬)
ઢો—કાળલબ્ધિ પામી જે શુદ્ધ પથ-માગ નિહાળશે, જોશે એ જ આશાના અવલ’બન છે. તેટલા માટે હું જિનજી ! એમ કરી જાણજો કે એ જન-પ્રાણી મારી સરખે એમ જ કરી જીવે છે. તે આનદધન મત, જે સ્યાદ્વાદ મત, એ જ આંબા ફળે છે અથવા અંખર-આકાશ અનંત છે. બીજા એટલે બીજા તીથંકર શ્રી અજિતનાથની વિનતી એ કહી. (૬)
વિવેચન—પણ આ પ્રાણી (નિહાળનાર ચેતનરાજ ) તે વિકાસગામી છે. પ્રગતિસાધક માગે ગમન કરનાર (Optimist) છે અને માČદનના ઉપાયની પૂરી કારગતતાને અભાવે એ વાતને છોડી દે તેવા નથી. એટલે એને આશાવાદ આખરે ઝળકી ઊઠે છે. એને પથ જરૂર નિહાળવા છે, એટલે એને વીતરાગમાગનું અવલેાકન કરી એનું અનુસરણ જરૂર કરવું છે. એને મનોવિકારાએ એટલે રાગદ્વેષ આદિ અનેક શત્રુઓએ જીતી લીધે છે, એના માર્ગ નિહાલનના ઉપાયો પૂરતા નથી એ વાત એના ધ્યાનમાં છે, તરતમ યોગના આધારે થયેલ ખાધના
પાઠાંતર—નિહાળશું રે – નિહાલસઈ રે, નિહાળશે રે, નિહાળીએ રે. અવલંબ – અવિલંબ જાણીયા રે – જાણજો રે, નહિ. જાણીએ રે. ત્રીજી ચરણ – એ જન જીવે રે જિન નહિ જાણિયા રે (૬)
શબ્દા—કાળ = સમય, તક લબ્ધિ = પ્રાપ્તિ, લાભ લઈ = મેળવી. પંથ = માગ". નિહાળશું = જોશું, દેખશુ, મેળવશું. આશા = આસ્થા, આકીન, વિશ્વાસ. અવલંબ = ટેકા, આધાર. એ જન = હું પોતે. જીવે = ચલાવ્યા કરે છે, સમ પસાર કરે છે. જિન = પ્રભુજી, નાથજી. આન ંદધન = આત્માનંદ. મત = દર્શીન, અભિપ્રાય. અબ = આંખે, આમ્ર વૃક્ષ, સદા ફળતું ઝાડ, અવલંબન. (૬)
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આનંદઘન-વશી આધારે એણે માર્ગદર્શન કરવાનું હાથ ધર્યું છે, પણ એને પૂરેપૂરી આશા છે કે વખત જતાં,
ગ્ય અવસર આવશે ત્યારે, વીતરાગમાર્ગને બરાબર નિહાળશું. અહીં, આગળ જણાવ્યું છે તેમ, નિહાળવાને અર્થ અવેલેકવાને કે ઉપરઉપરથી જેઈ જવાને નથી, પણ સ્પષ્ટતાથી તેને અનુસરવાને છે. તરતમ બેધને પરિણામે આ વીતરાગમાર્ગ અનુસરવા યોગ્ય છે એમ તે એને બરાબર જણાયું છે, પણ શારીરિક-માનસિક નિર્બળતાને કારણે અને તઘોગ્ય નિર્ણયશક્તિને અભાવે એ પંથને નિહાળવાનું કામ હાલમાં પૂરેપૂરું કરી શકે તેમ નથી. પણ એથી એ નાસીપાસ થતું નથી. એને મનમાં પૂરેપૂરી આશા છે કે વખત થશે, સ્થિતિ પાકશે, ત્યારે એનું માર્ગ નિહાલનનું કામ બરાબર થઈ જશે.
કાળલબ્ધિને બરાબર ઓળખવાનો પ્રયત્ન કરીએ. પાંચ સમવાયી કારણમાં કાળ, સ્વભાવ, ભવિતવ્યતા, કર્મ અને ઉદ્યોગ–એમ પાંચને જૈન વિકાસમાર્ગમાં ઉપયુક્ત સ્થાને છે. પાંચે કારણને વેગ મળે ત્યારે એક કાર્ય થાય છે. કઈ પણ વસ્તુ થવામાં એ થવાને સમય પાકો જોઈએ. અને અમુક સમયે જ પાકે, ગર્ભ નવ માસે જ પાકે, ઉનાળામાં ગરમી પડે, શિયાળામાં ઠંડી પડે, દૂધનું દહીં ત્રણ પહોર પછી જ થાય વગેરેમાં કાળને સમવાયી કારણમાં સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. એટલે જ્યારે કાળને લાભ (લબ્ધિ) પાકશે ત્યારે પંથનું નિહાલન મારાથી બની આવશે એ આશાના ટેકાએ હાલ તે હું જીવું છું. આ આશા કાંઈ જેવી તેવી ચીજ નથી અને એ નિરાશાવાદીનું વચન નથી. તરતમ બેધથી એ સમજી ગયો છે કે માર્ગદર્શનની મુશ્કેલી છે, છતાં જ્યારે એને સ્થિતિકાળ પાકશે ત્યારે એનું પંથ નિડાલનનું કામ જરૂર પૂરું થશેઆખરે આનંદઘનના મત રૂપ આંબે જરૂર ફળવંતે થશે, અને ગ્ય સમયે આપે જે ગુણે પર વિજય મેળવી આપ તેના ધામ બન્યા છો, અને જેનાથી હું જિતાઈ ગયો , તેના ઉપર વિજય મેળવીને હું પણ માર્ગે ચઢી જઈશ.
પ્રથમ “કાળલબ્ધિ” શબ્દને સમજીએ. પાઈયસમ્રહણ)માં લબ્ધિ (લદ્ધિ) શબ્દના અનેક અર્થ આપ્યા છે. કાળલબ્ધિ એટલે સમયને પરિપાક. તોગ્ય કાળનો વિપાક. આ કાળલબ્ધિ” શબ્દ પર ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજીએ શ્રીસંભવનાથન સ્તવનમાં ભારે મજા કરી છે. તેઓ કહે છે :
કાળલબ્ધિ નહિ મતિર ગણે, ભાવલબ્ધિ તુમ હાથે રે;
લથડતું પણ ગજ બચું, ગાજે ગજવર સાથે રે. સંભવ જિનવર વિનતિ પ્રભુને કહે છે કે, અત્યારે કાળલબ્ધિ નથી એમ આપ ન ગણી લે; એ ગણતરી કરે તે મારે રખડવું પડે. એટલે અત્યારે મક્ષ જવા યોગ્ય કાળ નથી એમ આપ ન ગણો; આપ એમ ગણે તે માટે આપને જણાવવું પડશે કે આપની પાસે ભાવલબ્ધિ છે, મોક્ષગમન યોગ્ય ( ૧. લબ્ધિને અર્થ ક્ષયો પક્ષમ, સામર્થવિશેષ, અહિંસા, પ્રાપ્તિ, લાભ, યોગ્યતા–આટલા અથ પ્રાકત શબ્દકેશમાં આપ્યા છે.
૨. “મતિ” એટલે મત નહિ ( dont); મતિનો અર્થ અહીં બુદ્ધિ નથી.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨: શ્રી અજિતનાથ સ્તવન
[૫૫ આત્મશક્તિ આપનામાં વ્યક્ત થયેલી છે. તેમાંથી જરૂર જેટલી શક્તિ મને આપે. એકલી ભાવલબ્ધિથી મારું કામ થઈ જશે. એકાદ દાખલે આપું હાથીના બચ્ચામાં ચાલવા જેટલી શક્તિ હોતી નથી, એનું શરીર ડગમગતું હોય છે, એના પગ જમીન પર ટક્તા નથી; આવું બચ્ચું પણ જ્યારે ગજવરની પાસે હોય ત્યારે એના અંગમાં જેર આવી જાય છે અને એ ગાજવા મંડી જોય છે. તેમ આપ મારામાં શક્તિ પ્રેરે, તે મારું કામ થઈ જાય. મારે તે આપના (ગજવરના) ટેકાની જરૂર છે; માટે કાળલબ્ધિની વાત જવા દે અને આપની પાસે ભાવલબ્ધિ છે તેમાંથી જરા મને આપો.
આ ટાંચણમાં “કાળલબ્ધિ” શબ્દ સમયની ગ્યતાના અર્થમાં વપરાય છે. તે અર્થમાં ચાલુ છઠ્ઠી ગાથામાં આનંદઘનજીએ એ શબ્દ વાપર્યો હોય, એમ છે. આ ચેતનરાજને ખાતરી છે કે પાંચ સમવાયી કારણો પૈકી કાળ–સમયની ગ્યતા પ્રાપ્ત થશે, તદ્યોગ્ય સમય આવશે, ત્યારે 'પથને નિહાળવાનું કામ બરાબર થઈ આવશે. ત્યાં સુધી તે તરતમ યેગે ઓછીવત્તી વાસના થાય તેની છાંટવાળે બંધ જ આધારભૂત છે.
“આશા ના સંબંધમાં આનંદઘનજી પોતે અઠ્ઠાવીશમા પદમાં ગાઈ ગયા છે કે “આશા ઓરનકી કયા કીજે?” અને છતાં અહીં આશા ઉપર મોટો ટેકે ગણ્યા છે. બન્ને વાતમાં જરા પણ વિરોધ નથી. ત્યાં પારકી આશા એટલે તેમાં સ્થૂળ અથવા પૌગલિક વસ્તુની પ્રાપ્તિને અગેની હકીક્ત છે અને એવી આશા કરનારને પૂંછડી હલાવનાર કૂતરાની સાથે સરખાવેલ છે પણ કાળલબ્ધિ મળે ત્યારે પંથે નિહાળવાના પરિણામની આશા રાખી તેનું અવલંબન કરવું તેને વાંધો નથી, કારણ કે કાળલબ્ધિ પ્રાપ્તિ થયે જે અનુભવ થવાને છે, તેમાં તે આશા દાસી પર વિજય મેળવવાને છે. એટલે એવી આશા રાખીને બેસી રહેવું અથવા તઘોગ્ય પ્રયાસ કરે, એમાં જરા પણ વિરોધ નથી. આ ચેતનરાજ (પ્રાણી)–પિતે આવા પ્રકારની આશાના અવલંબને જ ટકી રહ્યો છે.
આનંદઘનમત'–શુદ્ધ આત્મદશાને મત. આનંદઘન મડારાજનું આખું જીવન આત્મશુધન, આત્મચિંતવન અને આત્મમાર્ગના વિલેકનમાં ગયું છે. એને એક રીતે આનંદઘન મત કહી શકાય. બાકી ગ૭ના અને વાડાના ભેદો તરફ અણગમે તેમણે દાખવ્યું છે, તે જોતાં આનંદઘન પિતાને કોઈ જાતને મત ચલાવવા ઇચ્છતા હોય કે તે કઈ મત તે કાળે ચાલતું હોય, તે વાત તે વ્યવહારથી, ઇતિહાસથી કે ધાર્મિક દષ્ટિથી અકય છે. “આનંદઘનમત ને બીજો અર્થ
સ્યાદ્વાદમત” એમ પણ થઈ શકે. આનંદઘન મહારાજને કોઈ પણ અલગ મત, સંપ્રદાય કે ગ૭ નહોતે, તે તે તે કાળને ઇતિહાસ સાક્ષી પૂરે છે. શ્રીમાન યશોવિજયજી ઉપાધ્યાય મહારાજ જેવા એમને અષ્ટપદી લખીને મોટું માન આપે એ વાત મતના ઉપરના અર્થની સાથે મેળ ખવરાવે તેવી પણ નથી.
એ જિનજી કેવા છે? એ આનંદઘનના મત એટલે અભિપ્રાયના આંબા જેવા છે. આંબા દર વર્ષે ફળે છે, એની મીઠાશ સદૈવ વધતી છે અને એમાં કડવાશ, તુરાશ કે ખારાશને સ્થાન
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૬]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી નથી. આવા આનંદઘનના અભિપ્રાયના આંબા તુલ્ય હે જિનરાજ દેવ! આ પ્રાણ આપને આનંદઘન-અભિપ્રાયના આંબા તુલ્ય ગણે છે અને આપને પંથ કેઈ કાળે બરાબર નિહાળવાનું એને બની આવશે એ આશા પર જીવે છે. સંસારી જીવને ધન, સંતતિ, સુખચેન પ્રાપ્ત કરવાની આશા હોય છે, અને એવી આશાના તાંતણ પર એ ટકી રહે છે તેવી રીતે આ ચેતન કાળની યોગ્યતા પ્રાપ્ત કરી વખત આવ્યે પંથડને જરૂર નિહાળશે, એ આશાએ એ ટકી રહેલ છે એના આત્મિક જીવનનું જીવન પણું, એનું ધ્યેયલક્ષ્મીપણું અને એની સમુચિતતા એ આશાના અવલંબન પર છે એમ, મારા દેવ! આપ બરાબર જાણશેઃ આ પ્રમાણે અર્થ કરવામાં આનંદઘનમતઅંબ” ને એક સમાસ ગણ એક શબ્દ તરીકે એને સંબોધનમાં મૂક્યા છે, અને એનું વ્યાકરણ “જિનજી !” શબ્દની સાથે સમાનાધિકરણ-સમાન વિભક્તિમાં ગણ્યું છે. આ અર્થ પ્રથમ દષ્ટિએ બંધબેસતે લાગે છે. આનંદઘન અભિપ્રાયના આંબા-કેરી તુલ્ય હે જિનદેવ! આપ બરાબર સ્વીકારજો કે આગળ ઉપર કાળલબ્ધિ પ્રાપ્ત થતાં આપના પંથને નિહાળવાની મને પૂરેપૂરી આશા છે અને એ આશાના ટેકા પર જ આ પ્રાણુ અત્યારે તે ટકી રહેલ છે. ઉન્નત ભાવનાશાળી, પ્રગતિગામી, આત્મલક્ષ્મી જીવને પિતાના જીવનની વાસ્તવિકતા કાં તે પ્રાપ્તિમાં લાગે, કાં તે પ્રાપ્તિના પ્રયત્નમાં લાગે અથવા છેવટે પિતે પ્રાપ્તિની આશાને માગે છે તે પર લાગે. આ રીતે પિતાના જીવનની વાસ્તવતા બતાવવા સાથે પંથ નિહાળી શક્યો નથી એ વાતને સ્વીકાર પણ કરી દે છે.
આનંદઘનમતને “ બ” શા માટે કહ્યો, એ વાત તે ઉઘાડી છે. એ જુદે મત નથી, એ સંપ્રદાય નથી, એ તે આત્મદર્શનને માર્ગ છે, અનેકાંતમતનું જીવન છે, આત્માને સક્ષાત્કાર કરવાને રસ્તે છે. એટલે આંબે જેમ ગરમીથી ત્રાસ પામેલાને આશ્રય આપે અને ફળરૂપે મધુર કેરીઓ આપે, તેમ સંસારના પારાવાર તાપથી ગરમ બની ગયેલ પ્રાણીઓને આ આનંદ. ઘનમત શાંતિ અને આશ્રય આપે અને યોગ્ય કાળે મધુર ફળ આપે. આવા આનંદઘનમતના આંબા તુલ્ય તે જિનવદેવ છે અને તેના સંબોધનમાં આ “આનંદઘનમત અંબ” શબ્દ વપરાય છે, એ ભાવ મુખ્યત્વે આ ગાથામાંથી ફલિત થાય છે. આનંદઘનમતને આ કારણે આંબાનું રૂપ યોગ્ય રીતે અપાયું હોય એમ લાગે છે.
સંસારી જીવની અપેક્ષાએ જોઈએ તે, પ્રાણી અમુક શેઠ કે અધિકારી, રાજા મહારાજા કે દીવાન કોઈ દિવસ ફળશે એવી આશામાં વર્ષો ગાળે છે, તેમ આ સાધ્યસન્મુખ થયેલે ચેતન ભગવાનને કહે છે કે કાળલબ્ધિ લેશું ત્યારે પંથને જરૂર નિહાળશું? આવી આશાના અવલંબને આ પ્રાણી પિતાનું આત્મિક જીવન ટકાવી રહેલ છે. એટલે પ્રથમ સ્તવનમાં પ્રભુને પ્રીતમભાવ સ્વીકાર્યો અને બીજા સ્તવનમાં એને પ્રભુને માર્ગ નિહાળવાની સાચી આશા બંધાણી એટલે સુધી વાત આવી. ધ્યાનમાં રહે કે હજુ સુધી એના વિશિષ્ટ અર્થમાં પ્રાણીને માર્ગ પ્રાપ્તિ થઈ નથી, માર્ગ દર્શન થયું નથી, યોગાવંચકપણું પ્રાપ્ત થયું નથી, પણ સાચી દિશા સાંપડી છે અને એ માગે અંતે પિતાને ઉદ્ધાર થશે એવી ખાતરી થતાં એ માર્ગે આગળ વધવા એ આશાના
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨: શ્રી અજિતનાથ સ્તવન
[૫૭ અવલંબને ખેંચાયે છે. વિકાસમાગમાં એનું હજુ કયું સ્થાન છે એ લક્ષ્યમાં રાખવું.
સૂચિત અર્થ_“આનંદઘન મત અંબ” આ પદને મને એક નવીન અર્થ સૂચિત થાય છે. હે આનંદઘન! તું ખાટો થઈ જા મા, તું નારાજ ન થા. “અંબ” શબ્દને અર્થ પ્રાકૃત કેશ પ્રમાણે ખાટો, અમ્લ થાય છે. અંબ શબ્દ નામ હોય ત્યારે તેને અર્થ એ થાય છે, “છાશ, મદ્દો, નિષ્ફર વચન” વગેરે અર્થો પણ થાય છે. અને એ શબ્દ વિશેષણ હોય ત્યારે એને અર્થ તામ્ર કે લાલવર્ણવાળ” થાય છે. એ ક્રિયાપદ હેય તે “અંબ” ધાતુને અર્થ “જવું” થાય છે. હકીકત એમ છે કે પ્રભુની સ્તુતિ કરતાં અને પંથનું અવેલેકન કરતાં આ પ્રાણ જરા મૂંઝવણમાં પડી ગયે, એને અવકન કરતાં જણાયું કે રાગ-દ્વેષાદિ મહામલેને ભગવાને જીત્યા છે, તેનાથી તે પિતે જિતાઈ ગયો છે. એને શંકા પડી કે પિતે એવા સંગમાં પુરૂષનું–નરનું -બહાદુરનું નામ ધારણ કરી શકે ખરે? અને પછી એણે માર્ગ નિહાળવાના એકથી વધારે . ઉપાયે વિચાર્યા, એમાં પણ એને બરાબર ઘાટ ન બેઠો, એને માર્ગદર્શનના ચારે માર્ગોમાં વિરલતા લાગી. અંતે એને દિવ્ય નયન (વિશિષ્ટ જ્ઞાન)ને વિરહ સાલ્ય અને છેવટે વત્તા-ઓછા
ગને અનુસાર વત્તા-ઓછો બોધ માત્ર આધાર છે એમ લાગ્યું. પણ એને ખાતરી થઈ ગઈ કે કાળલબ્ધિની નજરે ગ્ય કાળે આવશે ત્યારે પિતે માર્ગને બરાબર નિહાળશે. આ આશાના ટેકાએ આ પ્રાણી જીવે છે, એમ હે પ્રભુ! તમે જાણજે. અહીં ચેતનની સ્તવના કે ચિંતવના પૂરી થાય છે. - પછી એ પિતાની જાતને કહે છે કે હે આનંદઘન! હે ચેતન! તું ખાટો થઈ જઈશ મા, નિરાશા ધારણ કરીશ નહિ. તને એમ લાગ્યું કે તારું નામ પુરુષ કેમ હોઈ શકે?_એવી ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. કાળલબ્ધિને લઈને તારાથી પણ પંથને નિહાળવાનું કામ બની શકશે અને એ સફળ આશાના ટેકા ઉપર જ જીવવાનું બને છે, એમ એ પિતે ભગવાનને ચેખ્ખા શબ્દમાં કહી દે છે અને છેવટે પિતાની જાતને કહે છે કે હે આનંદમય ચેતન! તું અંબ (ખાટો) મત (ભા નહિ) થઈ જા! તારે માટે સારું ભવિષ્ય છે, સ્થિતિ પરિપકવ થવાની તારે આશા છે અને એ આશા એ મોટો ટેકે છે.
આ પ્રમાણે સૂચિત અર્થ કરતાં ચેતનરાજે પંથડે નિહાળવાનું જે કામ સ્તવનની શરૂઆતમાં આદર્યું અને માર્ગદર્શનમાં જે મુશ્કેલીઓ જણાય તેને અંગે ભવિષ્યમાં સર્વ ઠીક થઈ જશે એ આશા પર વાત મૂકી, ત્યાં એનું કથન પૂરું થાય છે અને પછી તે પિતાની જાતને
૧. આ પ્રમાણે સૂચિત અર્થ કરવામાં “અંબ' શબ્દને આજ્ઞાથે બીજા પુરુષનું એક વચન ગમ્યું અને મત ને અર્થ “મા” “નહિ” એમ ગણ્યા. આ સૂચિત અર્થે વિચારવા જેગ છે. સંસ્કૃત કેશ પ્રમાણે અ” ધાતુ આત્માને પદ, પ્રથમ ગણને છે, તેનો અર્થ ‘જવું' એવો થાય છે. અશ્વતે. આ ભાવ લેવામાં આવે તે હે આનંદધન, તું જા મા–નિરાશ ન થઈ જા, તારે માટે હજુ ભવિષ્ય છે–આ પ્રમાણે ભાવાર્થ
થાય છે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
કહે છે કે તેટલા માટે તારે ખાટા-પીળા થઈ જવાની જરૂર નથી. તું પુરુષ નામને યાગ્ય નથી એમ ધારીને માથે હાથ દઇ બેસી જવા જેવું નથી. તારે માટે આધાર છે, ભવિષ્ય છે, આશા છે, અવલ'ખન છે, ટકે છે, માટે આગળ ધપાવ. આ સૂચિત અર્થ વિચારવા યગ્ય છે. એમાં પ્રથમ ગાથામાં જે નિરાશાવાદ આવ્યા છે, તેમાંથી જરા માર્ગ મળે છે, ભવિષ્યના રસ્તે આશાસ્પદ લાગે છે અને પેાતાની આશાના અવલંબનને ઇષ્ટ માર્ગ મળે છે, અને આનંદઘનના અમુક મત, સંપ્રદાય કે ગચ્છ હતા એવા અર્થ કરવાની જરૂર રહેતી નથી. જે મહાન યાગીએ ગચ્છના ભેદ પર ટીકા કરી હાય, ગરૢનાયક તત્ત્વની વાત કરતાં લાજતા નથી, એવું આકરું વચન વાપર્યું... હાય અને જે પોતાના આત્મા સાથે વાત કરી · નમે મુજ, નમા મુજ રે’એવી વાત કરી શકતા હાય, તે પેાતાને મત ચલાવે કે મત જેવા શબ્દ પેાતાના સંબંધમાં વાપરે, એ વાત જરા અધબેસતી પણ લાગતી નથી; એટલા માટે આ છેલ્લા ચરણના અર્થ બીજી રીતે ઘટાવવા પ્રયત્ન કર્યાં છે—એ યાગમાના ખપી જીવેાની વિચારણા માટે છે.
ગમે તે અથ કરવામાં આવે, પણ મુદ્દાની વાત એ છે કે આ પ્રાણીને પોતાના ભવિષ્યની ચિંતા થઈ છે, આશા બંધાણી છે અને એ આશાના અવલબને જ પોતે ટકી રહેલ છે. અને કાળલબ્ધિના પ્રસાદના સ્વીકારમાં જ એની ભાવી ભવ્યતા રહેલ છે. હજુ સુધી માદČન થયું નથી, પણ ભાવના જાગી છે, રસ્તા દેખાય છે, પ્રભાત થયું છે અને કામ પાર પડવાની આશા પૂરેપૂરી બંધાણી છે : આટલે સુધી આ ખીજા સ્તવનની આખરે આવ્યા. (૬)
ઉપસ‘હાર
અજિતનાથ ભગવાનનું આ સ્તવન બહુ ઊંડા ભાવા થી ભરપૂર છે. એના મુખ્ય આશય પથને અવલેાકી બેસી રહેવાને નથી, પણ એને અનુસરવાના છે અને ત્યાં રહેલ સાધ્ય પ્રાપ્ત કરવાના છે. એ આશય પાર પાડવામાં એમણે માદનના ચારે ઉપાયે પર ચર્ચા કરી તે ખૂબ વિચારણા માગે છે. દનપ્રાપ્તિ ઘણી સહેલી ચીજ છે એમ ધારવા જેવું નથી; તેની સાથે તે ભારે મુશ્કેલ ચીજ છે એમ પણ ધારવા જેવું નથી. એમણે ચારે ઉપાયાની વિચારણા કરી; તેની આખી ધાટી જ બળવત્તર છે. અને તે ચારે ઉપાયાની અપૂર્ણતા એમને ખરાખર દેખાણી છે. એ વ્યક્ત કરવાની તેમની આખી રીત અનેાખી છે, અને એમનું વિચારણાનું ધારણ બહુ ઉચ્ચ છે. સાધારણ રીતે પ્રાણી પોતાની પાસે પ્રાપ્ત થયેલાં સાધનાથી અવલેાકન કરે, બહુ બહુ તેા વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિનાં નવીન સાધના વધારે ઊંડા ઊતરવા સારુ વાપરે, પશુ આ યેગીને સ્થૂળ માર્ગ જોવા નથી, એને તે આત્મિક મા જોવે છે, એટલે વમાન સાધના એની તરે તદ્ન નબળાં કે નકામાં દેખાય, એમાં નવાઈ નથી. એટલે એને સ્થૂળ દૃષ્ટિની અવલેાકનાને પરિણામે જણાયું કે માત્ર સ્થૂળ નજરે માદન અધૂ રુ જ રહેવાનું છે.
સ્થૂળ દૃષ્ટિની વ્યવહારુ અવલાકનાની અપૂર્ણતા એમના લક્ષ્યમાં આવવા પછી એમની નજર પરપરાથી ચાલ્યા આવતા માર્ગ પર ગઈ. ત્યાં એમણે નિરર્થંક ખાખતા પરનાં મમત્વા,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨: શ્રી અજિતનાથ સ્તવન
[૫૯ પિતાને મત સ્થાપવાની આતુરતા, અને અનુભવ કરતાં ગાદીને બચાવ કરવાની વૃત્તિ દેખી, એટલે એમને એમ લાગ્યું કે અહીં પણ સારો માર્ગ સાંપડે તેવા પ્રસંગે ઓછા છે. ત્યાર પછી એમની નજર આગમ-મૂળ સૂત્રે–ઉપર જાય છે. માર્ગ નિહાલનના આ ત્રીજા ઉપાયમાં પણ તેમને વહેવારુ મુશ્કેલી જણાય છે. માત્ર આગમની દષ્ટિએ વિચારણા કરવામાં આવે તે તે પગ મૂકવાનું કે બોલવા-બેસવાનું કામ રહે તેમ નથી. કારણ કે ત્યાં તે જે પ્રકારનાં જીવસ્થાને, જીવભેદે અને ક્રિયાના દોષ બતાવ્યાં છે, તે રીતે તે હાલીચાલી કે બોલી શકાય તેમ નથી. માર્ગ પ્રર્વતન માટે આગમનું સંપૂર્ણ ઉચ્ચ ધારણ ઈચ્છવા ગ્ય હોય, છતાં વ્યવહારુ ન જ નીવડે. એમાં વહેવારને સ્થાન આપવું જ પડે. નહિ તે વાઉકાયની રક્ષા, સર્વ જીવની રક્ષા બને નહિ અને કાંઈ નહિ તે ઈર્યા પથિકી કિયા તે લાગે જ લાગે. એટલે માત્ર આગમને ધોરણે માર્ગનું નિહાલન કરવું એ પણ પૂરું કારગત નીવડે તેવું તેમને લાગ્યું નહિ. ત્યારે તેમણે માર્ગદર્શન માટે તર્ક-વિચારણા પર નજર માંડી. ત્યાં “નનું ન ર’ અને ‘રૂતિ વેરા ની હારની હાર જઈ, નિત્યાનિત્યની બાબત પર કે આત્માના અમરત્વની બાબતમાં કે પરભવ કે મુક્તિની બાબતમાં પાર વગરના ઝઘડા જોયા; એમાં પક્ષકારોના મરચા અને સામસામી દલીલબાજીમાં થતી માનસિક કસરત જોઈ એમને લાગ્યું કે આ રીતે તે જીવનભર તકરારે અને દલીલે ચાલે તે પણ એમાંથી સાર્વત્રિક નિર્ભેળ સત્ય લાધવું ભારે મુશ્કેલ જણાય છે. આ રીતે પંથ નિડાળવાના ચારે મુખ્ય માર્ગો એમને કપરા માલૂમ પડ્યા છે એમ તેમનું વક્તવ્ય છે. એમાંના કઈ માર્ગ બેટા છે કે એગ્ય છે એમ એમનું કહેવું નથી, પણ જે ઉદ્દેશથી માર્ગ નિહાળવામાં આવે છે, તે ઉદ્દેશ વર્તમાન સમયમાં પૂરેપૂરો બર આવે એવું એમને લાગતું નથી.
એટલે એમની ઈચ્છા માર્ગ નિહાળી તેને અનુસરવાની હતી તેમાં તેમની નજરે દિવ્ય જ્ઞાનની ગેરહાજરી સાલતી હોય એમ લાગે છે. તેઓ જાણે છે કે આપણી નજર અત્યારે મર્યા. દિત છે, આ કાળમાં કોઈ વિશિષ્ટ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન થાય તેવું નથી, એટલે માર્ગ નિહાળવાની બાબતમાં પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનને અભાવે અમુક પ્રકારની ગૂંચવણ તેમને લાગે છે. એમની બારીક નજરે દેખાયું છે કે આવા દિવ્ય જ્ઞાનની ગેરહાજરીવાળા વખતમાં વસ્તુને વસ્તુસ્વરૂપે કહે તેવા તે વિરલા પ્રાણીઓ છે. બાકી તે, “સબ અપની અપની ગાવે ”—એવી વાત બને છે અને એમાંથી નિભેળ સત્ય પામવાની મુશ્કેલીઓ દેખાય છે. ત્યારે આ કાળમાં તે ઓછા-વત્તા સાગ અનુસાર જે બેધ પ્રાપ્ય થાય તેને જ આધાર રહે છે. આ ગાવંચકપણે પ્રાપ્ત થતે વત્તા-ઓછો છે, એ ઘણી મહત્ત્વની બાબત છે. એ કોણ છે? કે હોય? અને એની મહત્તા શી છે? તેને બરાબર
ખ્યાલ કરે હોય તે સિદ્ધિષિ મહારાજની “ઉપમિતિભવપ્રપંચાકથા'માં જીવંત કરેલ ‘સદાગમ'નું પાત્ર વિચારવું. એ પાત્રને બરાબર બારીકીથી અભ્યાસ કરવામાં આવે તે આ
બોધ” શી વસ્તુ છે, એને ઉપયોગ કે અને કેટલે છે, તેને ખ્યાલ આવે. બીજા પ્રસ્તાવમાં તે પાત્રને પરિચય કરાવતાં પ્રજ્ઞાવિશાળા તેનું જે વર્ણન કરે છે, તે વાંચતાં આ અતિગંભીર
૧. જુઓ ઉપમિતિ, ભાષાંતર, પ્રસ્તાવ ૨, પ્રકરણ ૫, પૃષ્ઠ ૨૮૦
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦]
શ્રી આનંદઘન–વીશી મહાપુરુષને બરાબર પિછાની શકાય છે. એ જ મહાપુરુષ સ્પર્શનની સાથે ભવજંતુને સંબંધ મુકાવે છે તે વખતે જે ભારે કુનેહથી કામ લે છે, તે સદાગમ અને તે ખરેખર બેધ” છે; બાકી ચારિત્રરાજના પરિવારમાં સબંધ મંત્રીના પાંચ મિત્રો પૈકી આ બીજા મિત્ર સદા ગમનું જે વર્ણન રજૂ કરવામાં આવ્યું છે, તે પરથી જણાય છે કે ચારિત્રરાજના આખા પરિવારમાં એનું અતિભવ્ય સ્થાન છે. સધ મંત્રીને આ સદાગમ મિત્ર બલકે છે; બાકીના ચારે મિત્રો (આભિનિબંધ, અવધિ, મન:પર્યાય અને કેવળ) તે મૂંગા છે. આવી રીતે પરિચિત થયેલે બંધ આ કાળમાં તે ખાસ મહત્ત્વનું સ્થાન લેંગવે છે. અને એ સદાગમને બરાબર ઓળખવા માટે શ્રી સિદ્ધર્ષિ મહારાજના સદર પુસ્તકને આઠમ પ્રસ્તાવ વાંચે જરૂરી છે. કહેવાની વાત એ છે કે આ કાળમાં તે વત્તા-ઓછા વેગને આધારે જે સુવાસના થાય તેની ફેરમથી થતે બેધ જ આધારભૂત છે અને એ માર્ગે ચઢેલ પ્રાણીના સંબધમાં ભવિષ્યમાં પંથને જરૂર નિહાળવાને સંભવ ગણાય, એ આશા પર મુમુક્ષુનું જીવન છે. આ પ્રમાણે આ બીજા સ્તવનમાં સંક્ષેપમાં તાત્પર્યાથે જણાવે છે.
પ્રથમ સ્તવનમાં સાધ્યને અંગે કેને અનુસરવું એની જિજ્ઞાસા થતાં વીતરાગદેવને સાધ્ય તરીકે સ્વીકારવા નિર્ણય કર્યો અને એની સાથે પ્રીતિ કરવી તે કેવી કરવી, એના નિર્ણય સાથે એ આરાધ્ય માર્ગે આગળ ધપવાને પરિણામે ચેતનરાજ આનંદમય થઈ જાય એમ જણાવ્યું. આ બીજા સ્તવનમાં એ ઈષ્ટ-વલ્લભ શ્રી વીતરાગદેવના માર્ગને નિહાળવામાં ભાસતી અડચણ અને ભવિષ્ય સાથે રહેતી આશાઓનું અવલંબન સ્વીકારવાનું લક્ષ્ય-ધ્યેય સ્વીકાર્યું. આ રીતે ચેતનરાજની પ્રગતિ થતી જાય છે. હજુ એના પ્રગતિપંથમાં અનેક પ્રકારની વિચારણાઓ અને ગૂંચવણે છે, તેને કેવી રીતે વટાવવી તે આગળ ઉપર વિચારાશે. ભગવદર્શન થતાં પહેલાં કેવી ભૂમિકા તૈયાર કરવી જોઈએ, તે પર પણ વિચાર થશે. સમર્પણ અને આત્માપણને સિદ્ધાંત પણ વિચારવામાં આવશે. આ સર્વ વિચારણાની ભૂમિકા હજુ તે તૈયાર થાય છે.
આ પ્રાણી પંથ નિહાળવાને વિચાર કરે છે. અહીં નિહાળવું એટલે ઉપર જણાવ્યું તેમ, માત્ર જોઈ જવું એ અર્થ નથી,પણ આ નિહાળવાનું કાર્ય એટલે એને જોઈ-જાણી-વિચારી-સમજી એના મય થઈ જવાનું કાર્ય સમજવું. એને અંગે આ પ્રાણીને જે જે અડચણો નજરમાં આવી તે તે એણે પ્રભુ પાસે ગાઈ બતાવી છે. તેને આશય એ અગવડને આગળ કરી તેમાંથી નીકળી જવાને માર્ગ શોધવાની વાત નથી; હદયથી ગગન કરનારને એવો આશય હોય પણ નહીં. પણ એ હકીકતને આકાર આપી તેમાંથી માર્ગ શોધવાની એની તમન્ના છે. આ આશય જે બરાબર ધ્યાનમાં ન આવે તે વસ્તુ વિચારણાને આ પ્રસંગ માર્યો જાય તેમ છે. કારણ કે વ્યવહાર અને નિશ્ચયને સમન્વય સાધવાની ભારે વિશિષ્ટ આવડત શ્રી આનંદઘનજીના સંબંધમાં દેખી-દેખાડી શકાય છે. અને કઈ તેમને નિશ્ચયવાદી કહેવા લલચાઈ જાય છે, તે તેમને પૂરા ન સમજવાનું જ પરિણામ છે.
૧. જુઓ સદર, પ્રસ્તાવ ૩, પ્રકરણ ૩, પૃષ્ઠ ૩૭૬ થી આગળ (ભાષાંતર) ૨. જુઓ સદર ભાષાંતર, પ્રસ્તાવ ૪, પ્રકરણ ૩૬, પૃષ્ઠ ૧૦૯૧-૨. :
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ : શ્રી અજિતનાથ સ્તવને જૈન મત એટલે જ વ્યવહુાર અને નિશ્ચયને સમન્વય, જેને એ સમન્વય કરતાં ન આવડે, તે જૈન ધર્મ કે જૈન તત્વને અધૂરો અભ્યાસી છે એમ જાણવું. અને આનંદઘન જેવા મહાન યોગીએ આ સમન્વયની ચાવીઓ પ્રાપ્ત કરી છે એવું એમના ઊંડા અભ્યાસને પરિણામે લાગ્યા વગર રહે તેમ નથી.
આટલી ચોખવટ ખાસ કરીને પુરુષ-પરંપરાને અંગે “અંધ અંધ પીલાય’ના સંબંધમાં કરી નાખવાની જરૂર છે; માત્ર ક્રિયામાં રાચનારની નજરમાં આ શબ્દ આકરા લાગે તેવા છે. એને ક્રિયામાં જરા ફેરફાર થાય, ત્યાં આખું શાસન જોખમાઈ જતું લાગે છે, અને એવા ફેરફારને અંગે મોટા મરચા બાંધવાના આવેશમાં એ ખૂબ જહેમત ઉઠાવીને પિતાના અભિપ્રાયને અંગે જંગ જમાવી બેસે છે. મહાન ત્યાગી, આત્માર્થી ચેતનને આ બાબતમાં ભારે આઘાત થાય તે હકીક્ત સમજાય તેવી છે અને તેથી તે “અંધ પરંપરા” શબ્દ વાપરે છે તેમાં જરા પણ વાંધા જેવું નથી. આને મળતી હકીક્ત હજુ બે-ત્રણ સ્થાન પર આગળ જતાં આવવાની છે ત્યાં અને ઉદ્દઘાતમાં એની સ્પષ્ટતા થશે. એમાં કઈ પર આક્ષેપ નથી, એમાં મરચા સામે મોરચા બંધવાની વાત નથી, પણ એમાં સાપેક્ષવૃત્તિ તરફ લક્ષ્ય ખેંચી ભાવનાશીલ થવાની અને ખેંચતાણ છેડી દઈ આત્મવિકાસ પર એકલક્ષી થઈ જવાની સૂચના છે. આ હકીકત પર પ્રસંગે ઘણું કહેવાયેગ્ય પ્રાપ્ત થયું છે અને થશે. વાત કહેવાની એ છે કે આત્માથી યોગી ભાવનાશીલ અને આંતર વિકાસના ઈચ્છક હોઈ, એને આવા પ્રકારની ચર્ચામાં કે સંપ્રદાયવાદમાં ખેંચતાણ અને શક્તિને દુર્વ્યય જ લાગે. આ પ્રસંગ આત્મદષ્ટિએ અવધારી રાખવા જેવો છે અને ગ૭ મતવાદમાં ન પડેલા મેગીને માટે સુલભ છે, જ્યારે ચાલુ પ્રવાહમાં રાચનારને માટે દુર્ઘટ છે.
આ બીજા સ્તવનને સર્વથી રોચક અને મેહક ભાવ આશાના અવલંબનને છે. પંથને નિહાળવાનું અત્યારે સંપૂર્ણ અંશે બને તેમાં અનેક મુશ્કેલી દેખાણી છે, પણ તેથી ચેતનરાજ હિંમત હારી જતે નથી; એ પ્રયત્ન છોડી દેતા નથી. એનું મેગજીવન કે ધર્મજીવન સાધ્યપ્રાપ્તિ તરફ જ દોરાયેલું છે. એને પિતાના પ્રીતમને પ્રાપ્ત કરવાની તાલાવેલી લાગી છે અને એને અંદર ઊતરી આનંદઘનપદ પ્રાપ્ત કરવું છે. તે માટે એ પંથનું અવલોકન કરે છે, ત્યારે તેને એમાં વિશિષ્ટ જ્ઞાનને અભાવે અડચણો દેખાય છે, પણ ભવિષ્યમાં એ ગૂંચ પણ નીકળી જશે અને પિતે પંથનું નિડાલન બરાબર કરશે, એવી આશા એ સેવી રહ્યો છે. આ આશા અને આશા એરનકી ક્યા કીજે ?” એ અઠ્ઠાવીશમા પદમાં બતાવેલી આશામાં ઘણે ફેર છે. સ્થળ, પૌગલિક, સાંસારિક આશાને એમણે ઘર ઘર ભટકનાર કૂતરાની સાથે સરખાવી છે, ત્યારે તે જ પદમાં અનુભવની લાલી ક્યારે અને કેમ જાગે એ બતાવી આપ્યું છે. એવા અગમ “પિયાલાને પી” એ તે જીવનને લહાવો છે, પ્રગતિને પંથ છે. અને એમાં ચેતનના ખેલ છે. એ ખેલ ચેતન ખેલે છે, જ્યારે દુનિયા તમાસે જોયા કરે છે. આવા પ્રકારના જીવનને જીવવું એ આનંદઘનને વિલાસ છે અને એની આશા પર જીવવું એ આખા સ્તવનને સાર છે. એ આશા અને
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨]
શ્રી આનંદઘન-વીશી અઠ્ઠાવીશમા પદમાં બતાવેલી આશાને બરાબર સમજી અહીં બતાવેલી આશા અને ત્યાં બતાવેલી આશા વચ્ચે ફરક ધ્યાનમાં રાખવા જેવે છે.
બાકી, અહીં પંથડને નિહાળવાની આશા બંધાણું એ પણ વિશાળ આત્મભાવના છે. એમાં મતવાદ નથી, સંકુચિત મનોદશા નથી. આનંદઘન મતવાદ કે ભેદવાદથી વિરુદ્ધ છે, એ તે એમણે અનેક સ્થાને બતાવ્યું છે. એ સત્તાવીશમા પદમાં મતવાળાને મતમાં રાતા કહી એને મઠધારીની સાથે જ મૂકે છે અને અનેક સ્થાને એમણે મતાગ્રહ કે પથસંકુચિતતા સામે પ્રહારો કર્યા છે. અહીં “પંથનિહાલન” એ ભેગને શબ્દ છે. “નિહાલન” એટલે “અનુસરણ છે અને આત્મદષ્ટિવાળા આત્મપ્રગતિવાણુની હૃદયભાવના છે. આ છેલી વાત બરાબર લક્ષ્ય પર લેવા માટે આનંદઘનની ભાવના અને ઉદ્દેશ સાફ રીતે સમજવાં, અને ચેતનરાજના વિકાસ માટે વીતરાગદેવના પંથનું નિડાલન કરવું અથવા આ કાળમાં તે માટેની આશા સેવવી.
આશાના અવલંબનને વળગી રહેલે ચેતન હવે પોતાની ભૂમિકાશુદ્ધિના રસ્તા કેવી રીતે શધે છે તે આગળ શું. અહીં સુધી પ્રીતિના પાત્રની પિછાણ અને તેના પંથના નિહાલનની આશા ઉત્પન્ન થઈ. આ સર્વ વિચારની ભૂમિકા છે, નિર્ણય થયા પહેલાંની પ્રાથમિક દશા છે, એ ધ્યાનમાં રાખવું. હજુ એને માર્ગ સાંપડયો નથી, આત્મદર્શન થયું નથી; કાર્ય કરવા પહેલાંની વિચારદશામાં વર્તતા જીવને આશા બંધાણ છે, પિતાને પંથ નિહાળીને તેને અનુસરવામાં પિતાને કર્તવ્યની પરિસીમા છે એમ તેને જણાયું છે, અને દરમ્યાન પિતાને ઉદ્ધાર (આધાર) બેધ–સદાગમ-પ્રાપ્તિ પર અવલંબે છે અને તેની પ્રગતિ થતાં યોગ્ય કાળે પંથ નિહાળવાનું બનશે એવી વિચારણા સુધી તે આવ્યું છે. (૨) ઑકટોબર : ૧૯૪૭]
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
શ્રી સંભવનાથ સ્તવન
સેવન-કારણ : ભગવાનની સેવા અગમ અને અનુપ છે; ભૂમિકામાં નિ યતા, દ્વેષરહિતતા, અથાકતા છે; સાચી સેવા પ્રાપ્ત કરવી એ જીવનને લહાવો છે.]
સંબંધ—પ્રથમ આદિનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં પેાતાના આદશ મુકરર કર્યાં, વીતરાગના પ્રીતમ તરીકે સ્વીકાર કર્યો અને એની ભાવનાએ પહેાંચી એના જેવા થવા માટે એને પરમ પ્રેમી-ઇષ્ટ - વલ્લભ-તરીકે ભજવા, એવે। નિણ્ય કર્યા. બીજા અજિતનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં જે વીતરાગના આદર્શ તરીકે સ્વીકાર (પ્રથમ સ્તવનમાં) નિણ ય કર્યાં, તેને મા નિહાળવા માંડવો. નિહાળવામાં માત્ર અવલાકન કરી જવાની વાત નથી, પણ અનુસરણની વાત સામેલ છે, એટલું લક્ષ્યમાં રાખી નિહુાલનના ચારે ઉપાયેાની વિષમતા વિચારી લીધી; અને કાળલબ્ધિએ પથનું બરાબર નિહુાલનકાય થશે એ આશા પર વાતને છેડી. પણ માત્ર આશા પર વાત છેાડી દેવી અને હાય-પગ હલાવવા નહિ, એ તે પ્રગતિને પથે પડેલા પ્રાણીને પાલવે નહિ. એણે વીતરાગદેવનું સાધ્ય સ્વીકાર્યું, એણે આદશના નિર્ણય કર્યો અને આદશ ને સાધવા ધારણા કરી. એટલે હવે આદશ સિદ્ધિને માટે આગળ ધપવાનું રહ્યું. આ આગળ ધપવાના કાને ચાગ ' પ્રવૃત્તિ કહેવામાં આવે છે. જૈન આમ્નાય પ્રમાણે ‘ મેાક્ષ સાધક શુભ વ્યાપાર’ને યાગ કહેવામાં આવે છે. યુગ ધાતુના અથ · જોડવું ’ થાય છે. એ ધાતુમાંથી નીકળેલ ‘યેાગ’ શબ્દ મેક્ષ સાથે આત્માને જોડે તે અર્થમાં વપરાય છે. એટલે મોક્ષસાધક ધમ વ્યાપારને અથવા મોક્ષપ્રાપક શુભ વ્યવહારને ચેાગ કહેવામાં આવે છે.
સંસાર અભિમુખ વૃત્તિને રોકવી અને મેાક્ષને અનુકૂળ વ્યાપાર કરવા એને યાગ કહેવાને પરિણામે હરિભદ્રસૂરિની ‘ યાગ ’ શબ્દની આ વ્યાખ્યા એટલી વિશાળ બની છે કે એમાં સર્વાં શુભ વ્યાપારને સમાવેશ થઈ જાય યાગની વિચારણામાં આ વ્યાખ્યા ખૂબ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે. એ વ્યાખ્યા પ્રમાણે નાની પ્રશસ્ત શુભ ક્રિયાથી માંડીને સ'પ્રજ્ઞાત યાગ સુધીની અથવા જૈન પરિભાષા પ્રમાણે શૈલેશીકરણ સુધીની સ` ક્રિયાઓ અને ચિત્તવૃત્તિના નિધ—એ સના યાગમાં સમાવેશ થાય છે. આ રીતે યાગનું ક્ષેત્ર ઘણું વિશાળ છે. એમાં માર્ગાનુસારીના વ્યવહારથી માંડીને યાગિનરોધ સુધીની સર્વ અવસ્થાના સમાવેશ થાય છે.
આનંદઘનજીએ યોગની આ જુદી જુદી અવસ્થાને ખ્યાલ બહુ સારી રીતે આપ્યા છે. એમણે પ્રાથમિક યાગથી માંડીને ઉત્કૃષ્ટ યાગ સુધીની દશાને અનુભવ બહુ અસરકારક રીતે કરાવ્યા છે. સ્તવન અને પદોનાં વિવેચનમાં આપણે તેને ખ્યાલ કરવા પ્રયત્ન કરીએ છીએ. આ સ્તવનમાં યાગપ્રાપ્તિ માટે પૂર્વસેવાને અંગે ભૂમિકાની શુદ્ધિ બતાવી છે; તે પર વિચાર કરવાને અંગે યોગપ્રાપ્તિ માટે · પૂ°સેવા 'ની વિગત શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ ‘યાગબિન્દુ ગ્રંથમાં બતાવી છે, તેની સક્ષેપથી વિગત રજૂ કરીએ
"
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આનંદઘન વીશી શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ ગબિન્દુ' ગ્રંથમાં “પૂર્વસેવા” ના વિષય પર લેક ૧૦૯ થી ૧૫૧ લોક સુધીમાં વિવેચન કર્યું છે, તેને સાર “જૈન દષ્ટિએ ગ” (પૃ. ૯૬-૧૦૦)માં મેં આપે છે. તેમાં મુદ્દો એ છે કે મુક્તિપ્રાપ્તિને અંગે વિશિષ્ટ યોગમાં પ્રવેશ કરવા પહેલાં પ્રાણી તેના ઉપાયોની સેવા કરે છે. વ્યાધિ મટાડવા માટે જેમ ઔષધની સેવા કરવી પડે છે, તેમ સંસારવ્યાધિ મટાડવા માટે પૂર્વસેવા કરી ધર્મશરીર-સ્વાથ્ય સુધારવા માટે પ્રયત્ન કરવા પડે છે, શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે એ પૂર્વસેવાના ચાર પ્રકાર બતાવ્યા છે :
૧. દેવગુરુપૂજન, ૨. સદાચાર (દાન વગેરે), ૩. તપ વગેરે, ૪. મેક્ષ-અદ્વેષ.
પૂર્વસેવામાં આ ચાર પ્રકારની બહુ વિગતે આપી છે. પ્રાણીને આ ઝેક સંસાર તરફ હોય છે, એને સંસારના રગડાઝઘડા, મને વિકાર અને પરભાવ રમણમાં મોજ પડે છે. એને વિષયસેવનમાં મજા આવે છે. એમાંથી ઓસરવા પૂરતું જ્યારે એનો ઝોક ફેરવાય છે, ત્યારે એને પ્રથમ આ ઉપરની ચાર બાબતમાં મજા આવવા માંડે છે. એને પિતાના ઈષ્ટ દેવ કે વડીલ વર્ગ તરફ પ્રેમ અને ભક્તિ થાય છે, પરિગ્રહવૃત્તિમાં પ્રવૃત્તિને સ્થાને ત્યાગમાં મજા આવે છે, અને આ સંસારમાં રસ પડ ચાલુ રહે તે પણ મોક્ષ તરફ અદ્વેષ થાય છે, એટલે એની સંસારપરિણતિમાં મોટો ફેર પડવા માંડે છે.
આ પૂર્વસેવાના ચારે પ્રકારમાં ઘણી વિશાળતા બતાવવામાં આવી છે. એમાં “દેવ” શબ્દમાં સર્વ દેવેને સમાવેશ કરવામાં આવ્યા છે અને “ચારિસંજીવનીચાર” ન્યાયે એ એમાંથી સાર તત્વ પ્રાપ્ત કરી લે છે, અને છેવટે જિતેદ્રિય, જિતકોઇ વિશેષણોને આશ્રય કરીને ભયંકર અભેદ્ય લાગતા કિલ્લાઓને પણ તરી જવાની શક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે એમ બતાવ્યું છે. ગુરુ શબ્દમાં માતા-પિતા, વડીલ ભાઈબહેન, જ્ઞાનવૃદ્ધ કે વયેવૃદ્ધને તેમ જ સગાંસંબંધીને સમાવેશ કરે છે. આવી વિશાળતાને પરિણામે પ્રાણી યેગમાર્ગમાં પ્રવેશ કરી પછી તેમાં પ્રગતિ કરે છે. અને સદાચારને પૂર્વસેવામાં અગ્ર સ્થાન આપવાનું કારણ તે વર્તન પર અંકુશ આવવાનું સમજાય તેવું છે. એમાં કાપવાદભીરુપણું, દીન-અનાથને ઉદ્ધાર, કરેલ ગુણને બદલે વાળવાની વૃત્તિ અને સુજનપણું તથા પરેનિંદાને ત્યાગ, સાધુપુરુષના ગુણોનું સંકીર્તન, આપત્તિમાં અદીનતા, સંપત્તિમાં નમ્રતા જેવા સાદા પણ વિશિષ્ટ આચારને સમાવેશ થઈ જાય છે. એમાં નીતિનાં સારાં નિયમો અને ધોરણોને પણ સમાવેશ થાય છે. આ પૂર્વસેવામાં ત્રીજું સ્થાન “તપને આપવામાં આવ્યું છે. એમાં બાહ્ય તપના અનેક પ્રકાર બતાવવામાં આવ્યા છે. મુદ્દો સંયમમાર્ગ પર જવાનું છે અને બાહ્ય ત્યાગથી થતી શરૂઆત અંતે સર્વત્યાગના માગે ગમન કરાવી શકે એવી એમાં શક્યતા છે. અને પૂર્વસેવાને અંગે જે પ્રકાર મુક્તિ અષ” બતાવ્યો છે. મોક્ષ તરફ ઠેષ ન હો એ અતિ ઉપયોગી અધ્યવસાય છે એ નકારાત્મક હોવા છતાં બહુ ઉપયોગી અને ખાસ જરૂરી પૂર્વસેવા છે. એને અંગે આ સ્તવનના વિવેચનમાં વિસ્તાર કરવાનું હોવાથી અને તે તેના નામને નિર્દેશ માત્ર કરવામાં આવ્યા છે,
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: શ્રી સંભવનાથ સ્તવન
પૂર્વસેવાના આવા પ્રકારથી પ્રાણી ગપ્રાપ્તિને લાયક બને છે. જ્યાં સુધી ભૂમિકાની શુદ્ધિ ન થાય, ત્યાં સુધી તેના પર ચિતરામણ થતું નથી. તે જ પ્રમાણે આ પૂર્વસેવાના પ્રકારે કરવા માટે પણ આત્મિક ભૂમિકાની શુદ્ધિ કરવાના અનેક માર્ગો બતાવવામાં આવ્યા છે. આ ભૂમિકાશુદ્ધિને માટે એક દૃષ્ટાંત રજૂ કરવા ગ્ય જાણવામાં આવેલ છે. એક રાજાને ત્યાં બે સુપ્રસિદ્ધ ચિતાર આવ્યા અને પિતાના કામની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. બન્ને દૂર દેશના અને એકબીજાથી તદ્દન સ્વતંત્ર હેઈ રાજા પાસે કામ અને ઈનામ ચાહતા હતા. રાજાએ બન્નેના કામને જોઈ ઇનામ આપવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી. બન્ને ચિત્રકારેએ પિતાની આવડતને પરિચય કરાવવા કબૂલાત આપી. રાજાએ તેમને એક વિશાળ મંદિરના મોટા હોલની બે સામસામી ભીંતે પર પિતાની કારીગીરી બતાવવા હુકમ કર્યો, અને એકબીજાના કાર્યની છેવટ સુધી ગુપ્તતા જળવાય તેટલા માટે વચ્ચે પડદો કરાવી દીધું. બન્ને ચિત્રકારોએ પિતાપિતાની ભીતે પર કામ રજીસું એક ચિત્રકારે સુષ્ટિસૌદર્યનાં અનેક ક્ષે પિતાને સોંપેલ ભીંત પર ચીતર્યા. એ તે દરરોજ અવનવા રંગે મંગાવે અને તેના મિશ્રણો અજમાવે અને કામ ધપાવે. બીજા ચિત્રકારે તે રંગ જ ન મંગાવ્યા. તેણે ભીંતને સાફ કરી ઘસવા માંડી, ઘસતાં ઘસતાં એને બિલેરી કાચ જેવી શુદ્ધ બનાવી. રાજાને બરાબર ખાનગી સમાચાર મળ્યા કરતા હતા : એક ચિત્રકાર નવા નવા રંગે દરરોજ મંગાવે છે, અને બીજે ચિત્રકાર તે જાતે અને માણસને રાખીને ભીંતને ઘસ ઘસ કર્યા કરે છે, કાંઈ રંગ કે પછી મંગાવત નથી. એ વાત સાંભળી રાજાને ઘણી નવાઈ લાગી. બને કારીગરોને છ માસને સમય આપવામાં આવ્યું હતું. રાજાજી જાતે નિહાળવા અગાઉથી મુકરર કરેલ દિવસે હાજર થયા. પ્રથમ ખૂબ રંગ-રોગાન વાપરનારનું ચિત્રકામ જોયું. રાજાને ચિત્રકારની દૈવી કળા માટે ખૂબ માન થયું. પછી રાજા બીજા ચિતારા પાસે આવ્યા. તેણે ભીતને ઘસી ઘસીને બિલોરી કાચ જેવી બનાવી દીધી હતી, પણ તેના પર રંગનું છાંટણું પણ કર્યું ન હતું. રાજાને થયું કે એ ચિત્રકાર કાં તે ગાંડે અથવા તેરી હશે. એણે ચિત્રકારને પૂછ્યું કે આમાં ચિત્રકામ કક્યાં? ચિતારાએ કહ્યું : “વચ્ચે પડદો દૂર કરો.” પડદો દૂર થતાં સામા ચિત્રકારની ભીંતનાં ચિત્રોની છાયા આ ભીંત પર પડી. અદ્ભુત દયે નજરે પડ્યાં. સામેના ચિત્રકારનું કામ છાયાચિત્રમાં હજારગણું સુંદર રજૂ થયું. રાજાને આશ્ચર્ય લાગ્યું. ચિત્રકારે ખુલાસો કર્યો કે ચિતરામણ રજૂ કરવા માટે ભીંતની ભૂમિકાની શુદ્ધિ કરવી ઘટે અને ભીત શુદ્ધ થાય તે તેમાં જે છાયા પડે તે અલૌકિક સ્વરૂપ ધારણ કરે. રાખને ખાતરી થઈ કે ચિતરામણ બરાબર કરવું હોય તે ભૂમિકાની શુદ્ધિ એ અગત્યની વસ્તુ છે. રાજાએ પ્રથમના ચિત્રકારને ઈનામ આપ્યું, પણ બીજા ભીંત ઘસનાર ચિતારને ભારે સન્માનપૂર્વક મોટું ઈનામ આપ્યું. એટલા માટે ગપ્રગતિ કરવાની ઈચ્છાવાળા મુમુક્ષુને તદ્યોગ્ય ભૂમિકા તૈયાર કરવાની ખૂબ જરૂર છે. આ ભૂમિકશુદ્ધિ માટે ઉપર જણાવેલા ચારે પ્રકાર (દેવગુરુપૂજન, સદાચાર, તપ અને મોક્ષ અષ) એના વિશાળ અર્થમાં બહુ ઉપયેગી ભાગ ભજવે છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આનંદઘન-વીશી
આની સાથે એક બીજી અગત્યની વાત એ ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય છે કે અનંત કાળચક્રમાં ફરતાં–રખડતાં પ્રાણી જ્યારે છેવટના ભ્રમણ-પરાવર્તામાં આવે છે, ત્યારે સ્વભાવકારણ નિમિત્તે એનામાં મહાન ફેરફાર થાય છે. અને તે માટે પાંચે સમવાયી કારણોને એને આશ્રય કરે પડે છે. એની આત્મપરિણતિમાં પ્રગતિની સ્વાભાવિક્તા હોવી જોઈએ, એ માટે સમય પાકેલ હોવો જોઈએ; તદ્યોગ્ય ભવિતવ્યતા હેવી જોઈએ; કર્મ પર સામ્રાજ્ય મેળવવાની યોગ્યતા આવવી જોઈએ અને તે પુરુષાર્થ હવે જોઈએ. આ પાંચે સમવાયી કારણેને સહગ કેટલે જરૂરી અને ઉપયોગી છે, તે ઝીણવટથી સમજી લેવાની જરૂર છે. જ્યાં સુધી સંસારને સદ્ભાવ લાંબા હોય, મલિનતાની અતિશયતા હોય, અને અતત્વને અભિનિવેશ હોય, ત્યાં સુધી યુગપ્રગતિ થતી નથી. એટલા માટે આ કાર્યકારણભાવ સૂમ બુદ્ધિથી સમજી લેવાની જરૂર છે. આ સમવાયી કારણેને સામાન્ય ધ “કર્મના પરિચયમાં આવે છે, તેને માટે વિનયવિજય ઉપાધ્યાયનું પંચ કારણનું સ્તવન વાંચવા ગ્ય છે; અને વિસ્તારથી સમજવા માટે
ગબિન્દુ અને શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય (હરિભદ્ર) જેવા ગ્ય છે. અત્રે પ્રસ્તુત વાત પ્રસ્તાવના રૂપે એટલી કરવાની છે કે ભૂમિકાશુદ્ધિ જેટલી જ અગત્યની વાત પાંચ કારણોની અનુકૂળતા થઈ જવાની છે. કારણ-કાર્યસંબંધ સમજી પંચ કારણને સહયોગ મેળવવાની અને તેને માટે યોગ્યતા પ્રાપ્ત કરવાની તાલાવેલી ઉત્પન્ન કરવાની કેટલી જરૂર છે, તે આ સ્તવનના વિવેચનમાં વિચારવાનું પ્રાપ્ત થશે.
અને સેવાનું કામ ઉપરચોટિયું યા ઔપચારિક હોય, તે વાત જલદી જામે તેવી સહેલી નથી. દેખાવ કે આડંબરને અવકાશ નથી. આ આખી સેવનની ભૂમિકા તૈયાર કરવાને, તેયાર કરવા માટે તેને સમજવાનો અને સમજીને તેને વ્યવહારમાં મૂકવાને આ સ્તવનને આશય છે. એ ગપ્રગતિની ભૂમિકા માટેની ભૂમિકા તૈયાર કર્યા પછી આપણે હવે એ સ્તવનના હાર્દમાં પ્રવેશ કરવા પ્રયત્ન કરીએ.
અહીં એક હકીકત, પુનરાવર્તનને ભેગે પણ, સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર છે જ્યાં જ્યાં અમુક તીર્થકરનું નામ આવે ત્યાં ત્યાં આદર્શ મહાન યેગી, સ્વપરઉપકારી, ભવ્ય આદર્શ સમજી લે. એમાં અમુક વ્યક્તિ સાથે સંબંધ નથી, અમુક નામ સાથે સંબંધ નથી કે અમુક ઇતિહાસ (વૈયક્તિક) સાથે સંબંધ નથી. એટલે તીર્થકરનાં નામ ઔપચારિક હોવા છતાં આદર્શ રજૂ કરે છે, એ હકીક્ત સર્વદા મન પર રાખવી.
ઉપરના મુદ્દાને ધ્યાનમાં રાખીને અત્ર વક્તવ્ય એટલું છે કે સંભવનાથ ચાલતી વીશીમાં ત્રીજા તીર્થકર થયા. પિતા જિતારિ, માતા સેના રાણી અને જન્મસ્થાન શ્રાવસ્તી નગરી, એને સાવથીનું નામ પણ અપાય છે, કુણાલ દેશની એ રાજધાની હતી. ગેડા જિલ્લામાં અકૌનાથી પાંચ માઈલ દૂર અને બલરામપુરથી પશ્ચિમે બાર માઈલ દૂર રાપતી નદીના પશ્ચિમ તટ પર આ શહેર હતું અત્યારે સહેઠમહેઠના નામથી એ ગામ પ્રસિદ્ધ છે અને એ શ્રાવસ્તીનું અવશેષ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: શ્રી સ’ભવનાથ સ્તવન
[ s
છે, એમ શેાધક વિદ્વાનો કહે છે. * પિતાને ઘેર એમના અવતરણું પછી વરસાદ વરસ્યા, દુકાળ દૂર થયા અને ધન-ધાન્ય પાકવાની સંભાવના થઈ તેની યાદગીરીમાં માત-પિતાએ તેમનું ‘સંભવ’ નામ રાખ્યું. એમના સુવણુ દેડુ અને અધચિહ્ન છે. આ પ્રાસંગિક નોંધ જાણવા માટે જ કરી છે, બાકી સ્તવનના મજકુર કે ભાવા સાથે અમુક તીથ કરને કા સંબધ નથી, એ વાત લક્ષ્યમાં રાખવી.
સ્તવન
( રાગ–રાગિરિ; રાતથી રમીને કિહાથી આવીઆ રે-એ દેશી ) સંભવદેવ તે ધ્રુર સેવા સવે રે, લહી પ્રભુ-સેવન ભેદ; સેવન-કારણ પહિલી ભૂમિકા રે, અભય અદ્વેષ અખેદ.
સંભવદેવ તે ધૂર સેવા સર્વે રે. ૧.
અથ પ્રભુ——વીતરાગદેવની સેવાનું ઊંડું રહસ્ય સમજી-જાણી સર્વે સૌથી અગાડી વીતરાગ આદશ શ્રી સભવનાથ ભગવાનની સેવા કરે અથવા સભવનાથના દેવત્વને સેવે. સેવા કરવાના કારણરૂપ સૌથી અગત્યની વાત ભૂમિકાનું સમાન છે, એટલે ભૂમિકાની શુદ્ધિ કરવાની છે. એ ભૂમિકાનાં ત્રણ વિશેષણા સમજી લે, એ અભય ( ભયરહિતપણું ), અદ્વેષ(દ્વેષરહિતપણું અને અખેદ યાકરહિતપણું) છે. ( આ ત્રણ ભૂમિકાશેધનના વિશેષણ પર નીચેની બીજી ગાથામાં યોગી કવિ પોતે જ થાડી વિગતો આપે છે. )
ટબે—( જ્ઞાનવિમળસૂરિના ટો) એ જિનને જે વારે તેડ્યા તે વારે તેમની સેવા કેમ કરીએ તે કહે છે. સુખ ઉપજે તેનાથી એવા સભવનાથ કડ઼ીએ, ત્રીજા તીથ કર. તે પ્રત્યેદૈવત કહેતાં સાચ કરી સકલ પ્રાણી જન સેવા; અથવા દૈવત કહેતાં ધૈય તથા ભાવ ધરી પ્રથમ
પાઠાંતર—દેવ તે – દેવત. ધૂર સેવા સવે રે – ચિત ધરી સેવીએ. લહી – લહે. પ્રભુ – જી, રે – પ્રથમ અને ત્રીજા પદમાં એક પ્રતમાં મૂકી દીધેલ છે (૧)
શબ્દા—સ ંભવદેવ = આ વમાન ચાવીશીના ત્રીજા તીર્થંકર; વીતરાગ આના એક પ્રતીક, દેવત = (પાઠાંતર) સત્ત્વ, સાર, હોય ( જ્ઞા. ). પૂર = પ્રથમ, સવથી પહેલાં. સેવે = પૂજો, ની સેવા કરા. સવે = સવે”, બધાં. લહી = મેળવી, પ્રાપ્ત કરી, જાણી. સેવનભેદ = સેવાના પ્રકાર, સેવાનું અંદરનું રહસ્ય, તફાવત. સેવન–કારણ = સેવા કરવાનો પ્રસ ંગ, સેવાનો હેતુ. પહેલી = મૂળે, શરૂઆતમાં. ભૂમિકા = ચિત્તની અવસ્થા (દા. ત. યેાગમાં પાંચ બતાવેલી છે : ક્ષિપ્ત, ગૂઢ, વિક્ષિપ્ત, એકાગ્ર અને નિરુદ્ધ. આનંદધન મતે નીચે બતાવેલી મનની ત્રણ અવસ્થા અભય = ( ચિત્તની અવસ્થાની પ્રથમ ભ્રામકા) ભયરહિતપણું; વિશેષ માટે ખીજી ગાથા. અદ્વેષ = ( ચિત્તની અવસ્થાની બીજી ભૂમિકા) દ્વેષરહિતપણું; વિશેષ માટે ખીજી ગાથા. અખેદ = ( ચિત્તની અવસ્થાની ત્રીજી ભૂમિકા ) થાકરહિતપણું; વિશેષ માટે બીજી ગાથા. ( ૧ )
C
* પં. શ્રી કલ્યાણવિજયજીકૃત શ્રમથ ભગવાન મહાવીર ', પૃ. ૩૯૧
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી આપીને સેવા. પ્રભુસેવાના અનેક પ્રકાર છે તે લહેા-જાણેા. સેવના કારણ પ્રત્યે–સેવના અર્થે પહેલી ભૂમિકા સમારવી. ત્યાં ત્રણ દોષ ટાળવા, ભય ૧, દ્વેષ ૨, ખેદ ૩, એ ત્રણે દોષ ટાળવા. તે ટાળવાથી ત્રણ ગુણ ઉપજે, તે કયા : અભય ૧, અદ્વેષ ૨, અખેદ ૩. સ‘ભવદેવ પ્રત્યે ચિત્ત ધરી સેવીએ. (૧)
વિવેચન—સ'ભવનાથ આદશ તી પતિ થયા, તેને દેવ' શબ્દના ઉપનામથી બેલાવીને તેની સેવા કરવાની પ્રેરણા કરતાં તે સેવાને લાયક થવાની ભૂમિકા ઉત્પન્ન કરવાની હકીકતથી શરૂઆત કરે છે. ‘દેવ’ એટલે ધૈય, ગાંભી, પરોપકાર, અનંત જ્ઞાનાદિ ગુણાથી અનુભવિત રોય સૈન્ય વ્યક્તિ. સામાન્ય કે વધારેથાડા ગુણા હાવાથી દેવત્વ પ્રાપ્ત થતું નથી; પણુ પરિપૂર્ણતાના શિખરે પહોંચનાર દેવ તરીકે ઓળખાય છે, એ અભિધાનથી ઉદ્દેશાવાને યાગ્ય હાય છે અને એ આદશનું સ્થાન બને છે. ‘ દેવ' શબ્દ સાથે કવચિત્ જનતા કે પ્રાણીઓના વ્યવહારના નિયંતૃભાવ અથવા સારાં-ખરામ કાના ફળને આપવાની શક્તિમત્તાને સમાવેશ થઈ જાય છે, તેવે। અત્રે કોઈ આશય નથી. અહીં તે। દેવ એટલે પેાતાના પુરૂષાર્થના ઉપયોગથી મહાન ગુણાને પ્રાપ્ત થયેલ વ્યક્તિ અને આદર્શ પૂરા પાડનાર મહાયાગી. આ આદશ ભાવનામૂર્તિ ને ગુણાનુરાગથી ‘ દેવ' કહેવામાં આવે છે. એનામાં મહાન દૈવત હાય છે, એનામાં અનંત ગુણાના એના ઉત્કૃષ્ટ આકારમાં આવિર્ભાવ થયેલા હોય છે અને એવા ‘ દેવ ’ નમન-સેવન-પૂજન કરવાને યાગ્ય હાય છે. પણ અહી' તે એ દેવ સેવન કરવા યાગ્ય છે કે નહિ એ સવાલ નથી. એટલે એની વિચારણા કે ચર્ચા કરવાના પ્રસંગ પણ રહેતા નથી; નહિ તે મતાવી શકાય તેમ છે કે ન્યાય કે તવિચારણામાં આ દુનિયાના પ્રપ`ચ-વ્યવહારનો કોઈ નિયંતા હેાઈ શકે નહિ અને એનો કોઈ બનાવનાર કે રચનાર હોય તે તે આવી કચવાટ-કકળાટ ભરેલી દુનિયા બનાવે નહિ. અહી આદર્શો નક્કી કરવા માટે મહાન ઉપકારી દેવને સેવ્ય સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે અને તેને સેવન કરવા માટે પેાતાની લાયકાત મેળવવાની ભૂમિકા તૈયાર કરવાની સૂચનાથી શરૂઆત કરવામાં આવી છે. કોઈ પણ કાર્ય કરવું હાય તેા તે માટેની ભૂમિકા તૈયાર કરવી પડે છે; ભૂમિકા વગર કોઈ કાય થઈ શકતું નથી.
ખીજા સ્તવનની આખરે પથ નિહાળવાના કોડ કર્યા અને તેને પરિણામે વિચારણા કરતાં જણાયું કે યોગ્ય સમય આવી પહોંચશે ત્યારે પંથના નિહાલનનું કાર્ય ખની આવશે. આવી આશા પર જીવતા ચેતનરાજ હવે પોતાની જાતને અને અન્ય મુમુક્ષુઓને કહે છે કે તમે ખીજા સર્વ કામ છેડી દઈને એ મહાત્યાગી, તપસ્વી, વૈરાગી, ઉપકારી શ્રી જિનદેવને ભજો. જો તમને આ ચક્રભ્રમણનો કટાળા આવ્યા હોય, જો તમારી પથને નિહાળવાની આશા પાકા પાયા પર રચાઈ હોય, જો તમારે સ સ`ગત્યાગી થવું હાય, તો તમે સેવાનું રહસ્ય જાણી આદશ દેવની સેવા કરો. જો સેવન કરવાની ઇચ્છા ખરાખર થઈ હાય તેા સેવનના ભેદ બરાબર જાણી લે. આ સેવનના ભેદમાં તેના અનેક પ્રકારો અને તેની અંદરના રહસ્યને જાણી લેવાની વાત છે. કોઇ પણ વસ્તુની કે વ્યક્તિની રક્ષા કરવી હાય તો તેનું રહસ્ય મેળવવાની ખાસ જરૂર છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: સ’ભવનાથ સ્તવન
[ ૬૯
એટલે આદશ દેવને સેવન કરવા માટે એના સેવનના પ્રકારો અને તેનું રહસ્ય અને તેના અંગેના તફાવત પ્રથમ જાણી લે. જો આ ભેદ લહ્યા વગર સેવન કરવામાં આવે તો ભૂલા પડી જવાય છે. પણ આ રહસ્યજ્ઞાનની પણ પહેલાં તમારે તઘોગ્ય ભૂમિકા તૈયાર કરવાની જરૂર છે. તમારે સારી છબી ચીતરવી હાય તો કેન્વાસ સારુ સાફ અને ડાઘડ઼ેઘ વગરનું જોશે. તે પ્રમાણે સ`ભવદેવથી કે કોઇ પણ આદશની સેવા કરવી હશે તે તે માટેની ભૂમિકા તૈયાર કરવી પડશે.
ઃ
‘ કારણ ’ ત્રણ પ્રકારનાં હોય છે : સમવાયી, અસમવાયી અને નિમિત્ત. સમવાયી કારણ નિત્ય કારણ છે, જુદું ન પડે તેવું કારણ છે; અસમવાયી તે સમવાયી કારણની તદ્ન નજીકનું કારણ હાય છે; જ્યારે નિમિત્તકારણ પ્રસંગ ઊભા કરે છે. અહીં સેવન-કારણની હકીકત કહી છે તે નિમિત્તકારણને અંગે છે. તમે જો આદશ દેવની સેવા કરવા તત્પર થયા હ। તે। તઘોગ્ય ભૂમિકાની તૈયારી કરવાની ખાસ જરૂર છે એ વાતને બરાબર જાણી લેા. સેવનનું નિમિત્ત ભૂમિકા છે, એ વાત તમારા ધ્યાનમાં લઇ લે. ભૂમિકાને સેવન યાગ્ય કર્યાં વગર તમે સેવાના કાર્યોંમાં પ્રવેશ કરશેા તા તમે જોઇએ તેવું પરિણામ લાવી શકશે। નહિ. માટે સેવનના ભેદ સમજી સેવન યાગ્ય ભૂમિકા તૈયાર કરો. ભૂમિકા બરાબર તૈયાર થઈ હશે તે તેના ઉપર સેવનનું ચિતરામણ થઈ શકશે. ધ્યાનમાં રાખવું કે સેવનનું નિમિત્તકારણ મળવાથી સેવન થઇ જશે એમ સમજવાનું નથી. પણ સેવન થયાનું નિમિત્ત પ્રાપ્ત થશે, સેવન થવાના પ્રસંગ સાંપડશે અને આદર્શોને નિહાળવાના પથે પ્રગતિ થશે.
જ
આ રીતે સેવનનું નિમિત્ત-ભૂમિકા મેળવવાની જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન કરી યાગીમહારાજ પોતે યોગભૂમિકાનું વર્ણન કરે છે અને તેને માટે ત્રણ વિશેષણા વાપરે છે: અભય, અદ્વેષ, અખેનૢ. એટલે તમારે જો યાગ-પ્રગતિ કરી પથડો નિહાળવા હોય અને દેવદર્શન કરી તેના જેવું થયું હોય તો પ્રથમ આ ત્રણ વિશેષણથી વિશિષ્ટ ભૂમિકા તૈયાર કરો. આ ત્રણ વિશેષણાની સમજણુ જરૂરી વિસ્તારથી સ્તવનકાર પોતે જ આગળ આપનાર છે. એ વિશેષણોમાં ભારે ખૂબી છે, એમાં યાગનું રહસ્ય છે; એમાં ચેતનના ઉત્થાનનાં ઊંડાં તત્ત્વ છે, એમાં પ્રગતિનાં સુનિશ્ચિત સ્થાના છે અને એમાં ચેતન સન્મુખ દશા છે.
જે ભૂમિકા સેવનનું નિમિત્ત થવાની શકયતા ધરાવે છે તે ઉપર જણાવેલાં ત્રણ વિશેષણાથી વિશિષ્ટ હોવી ઘટે. એ ત્રણેના વિસ્તાર આવતી બીજી ગાથામાં આ જ સ્તવનમાં યાગીકવિ કરવાના છે. એ ભૂમિકા ન હોય તો પ્રગતિ મુશ્કેલ છે, એ વાત કરવા સાથે બીજી પણ એક વાત સ્પષ્ટ કરી દેવાની જરૂર છે કે, આ ત્રણ વિશેષણાથી વિશિષ્ટ ભૂમિકા તૈયાર કરવા ઉપરાંત યોગપ્રગતિને અંગે બીજી પણ અનેક પ્રાસ ંગિક ભૂમિકા તૈયાર કરવાની હકીકત આગળ આવશે; જેમ કે, પ્રગતિ યાગ્ય કાળ પરિપકવ થવા જોઇએ; યાગાષ્ટિમાંથી પ્રથમની ચાર દૃષ્ટિ લાધવી જોઇએ; પ્રાણીમાં કાંઇ નહિ તે માર્ગાનુસારીના ગુણ્ણા હોવા જોઇએ અને મેાક્ષસન્મુખ દશા હોવી જોઇએ. એટલે એ ત્રણ વિશેષણેા ભૂમિકા તૈયાર કરવા માટે દાખલારૂપે અથવા અંતગણનારૂપે હોય તેમ જણાય છે, પણ તે પરિપૂર્ણ નથી; છતાં તે એટલાં મહત્ત્વનાં છે કે એ ત્રણ વિશેષણા હાય તા ભૂમિકા લગભગ તૈયાર થઈ જાય તેવું છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦].
શ્રી આનંદઘન-ચવીશી આ ગાથામાં “દેવત’ પાઠાંતર છે તેને અર્થ જ્ઞાનવિમળસૂરિએ “બૈર્ય” કર્યો છે, તે જરા તાણી ખેંચીને કર્યો હોય તેમ જણાય છે અને “દેવ તે” પાઠ બરાબર બેસતે આવે છે; અને, ઘણીખરી પ્રતમાં એ જ પાઠ છે, એટલે “દેવત” પાઠને વિચારવાની બહુ જરૂર રહેતી નથી.
“હુર” શબ્દ બહુ સૂચક છે. એને અર્થ “સર્વથી પહેલાં” એમ થાય છે, એટલે તમારે ગપ્રગતિ કરવી હોય તે સર્વથી પહેલાં તે તમારે આદર્શ દેવની સેવા કરવી, આ પ્રમાણે આદેશ આપીને પછી સેવન એગ્ય ભૂમિકા તૈયાર કરવાની વાત કરે છે, ત્યાં પણ પહિલી” શબ્દ વાપરીને આ ભૂમિકા તૈયાર કરવાના ભાવને ખૂબ ભાર આપે છે.
મુદ્દાની વાત એ છે કે વેગવંચકપણું પ્રાપ્ત કરવા પહેલાં ભૂમિકા તૈયાર થવાની જરૂર છે. અ યેગાવંચકક્ષાની હકીક્ત આગળ આઠમા સ્તવનમાં કહેવાની છે. તે પહેલાં તેની પ્રાથમિક તૈયારી કરવા માટે અને આદર્શ દેવનાં દર્શન કરવા માટે આ સ્તવનમાં મુદ્દામ છ બાબતે પૂર્વ પીઠ તરીકે બતાવી છે, તેને અનુક્રમે આપણે વિચારીશું. મારા આ સ્તવનના વાચન અને વિચારણાને અંગે નીચે પ્રમાણે પીઠિકા મને લાધી છે –
૧. ભૂમિકા–સંમાર્જન : અભય, અષ, અખેદ. ૨. પરિણતિને પરિપાક (કાળકારણની પ્રાપ્તિ). ૩. પ્રવચનની પ્રાપ્તિ. યેગાવંચતા. ૪. સંત-સાધુપુરુષોને પરિચય. ૫. અકુશળ ચિત્ત પર વિજ્ય. ૬. અધ્યાત્મગ્રંથનું પરિશીલન.
પથક્કરણ કરતાં આ પીઠિકારૂપે છ બાબતે આ સ્તવનમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. બાકી તે, પાસે સમવાયી કારણોને પણ તેમાંથી તારવી શકાય તેમ છે. આ રીતે પીઠરચના થઈ જાય, પછી પ્રદર્શનની તીવ્ર લાલસા જાગે, પછી તેવા થવાથી તમન્ના થાય અને એ રીતે કિયાવંચકપણું અને છેવટે ફળાવંચકપણું પ્રાપ્ત થતાં આત્મદર્શન થતું જાય અને અંતે પરમાત્મભાવ પ્રાપ્ત થાય. આ આખો કમ પદ્ધતિસર આ સ્તવમાં યોગીરાજે બતાવ્યા છે, તે આપણે વિવેચનમાં જોતા જઈશું.
રખડત–રઝળતે આત્મા પિતે અંતરાત્મભાવમાં વિલીન થઈ પરમાત્મા થઈ શકે છે અને આપણે સર્વ પ્રયાસ પરભાવરમણતા છેડી ચેતનને સ્વભાવ પ્રાપ્ત કરવાને છે : આટલી વાત સમજાય તે આખું યેગનું રહસ્ય પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. તે શોધીને સમજવાને માર્ગ અત્ર બતાવ્યું છે. ઉત્કૃષ્ટ પરમાત્મદશામાં પણ તેનું વ્યક્તિત્વ રહે છે તે ભાવ સમજવા માટે ખૂબ વિચારણા થશે પ્રયાસનું પરિણામ અનુકૂળતાના ઉપયોગને લઈને એ ભાવ પ્રાપ્ત કરવામાં આવશે. એ વિચારણાથી પરિણામધારા મજબૂત થશે. આપણે તેટલા માટે આદેશસેવનની ભૂમિકાને વિચારીએ. એ સેવાનું રહસ્ય જાણવા અને સ્વીકારવાની જરૂર આત્મપ્રગતિને અગે પ્રથમ સ્થાન ધરાવે છે. (૧)
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: શ્રી સ'ભવનાથ સ્તવન
ભય ચંચળતા હો જે પરિણામની રે, દ્વેષ અરોચક ભાવ; ખેદ પ્રવૃત્તિ હા કરતાં થાકીએ રે, દોષ અધ્યેાધ લિખાવ. સંભવ૦ ૨
[ ૭૧
અથ— પેાતાના વિચારોનું અસ્થિરપણું તે ભય; હકીકત પર અરુચિ કે ઘણા થાય તે દ્વેષ; અને સેવા કરવાના વ્યવસાય કરતાં થાક લાગે તે ભેદ—આ ત્રણે ( ભય, દ્વેષ અને ખેદ ) અજ્ઞાનનું પિરણામ છે એમ સમજવું (અથવા તું એમ જાણુ). અભેધનું પિરણામ જાહેર કરે છે. (૨)
ટોા—તેના અથ કહે છે જે પરિણામની ચપળતા–ત્રિયેગે મનયાગની અથિરતા— તે ભય કહીએ−૧. ધર્માંકરણી વિષેની બાબતમાં રુચિભાવ નßિ તે દ્વેષ-ર. જે ધર્મકરણી કરતાં શ્રમ પામીએ–થાકીએ–રાજવેઠની પરે (જેવું) થાય તે ખેદ કહીએ-૩. એ દોષને શું જાણે ? અબાધ–અજ્ઞાનપણું જણાવે. સંભવદેવ પ્રત્યે ચિત્ત ધરી સેવીએ. (૨).
વિવેચન—ભૂમિકા સંમાનમાં ત્રણ મામતે કહી છે : અભય, અદ્વેષ અને અખેદ. . જો આપણે આત્મદર્શન કરવું હોય, જો આપણે પરમાત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવું હોય, જો આ સ’સારના દ્વન્દ્વના છેડો લાવવા હોય, જો પૌદ્ગલિક ભાવના સ'ખ'ધ સાથે આપણને ખરે કટાળા આવ્યા હોય, તો સ્વભાવપ્રાપ્તિને માર્ગ પ્રગતિ કરવા માટે પ્રથમ તઘોગ્ય ભૂમિકા તૈયાર કરવી ઘટે. એ ભૂમિકા તૈયાર કરવા માટે અત્ર ત્રણ વિશેષણા વાપર્યા છે; એટલે તેવી ભૂમિકા બનાવવી જોઇએ.
ઉપર જણાવ્યું તેમ, પૂર્વાંસેવનના અનેક માર્ગો બતાવ્યા છે. શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ ભૂમિકા તૈયાર કરવાને અંગે દેવગુરુપૂજન, સદાચાર, તપ અને મેાક્ષ–મદ્વેષનું આસેવન શ્રી યાગબિંદુ ગ્રંથમાં બતાવ્યું છે. શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્ય' તેને માર્ગાનુસારીના ૩૨ ચુણા પ્રાપ્ત કરવાના માર્ગ બતાવ્યા છે અને યોગીરાજ આનંદઘને ત્રણ વિશેષણાથી વિશિષ્ટ ભૂમિકા બનાવવાની હકીક્ત કહી છે. આપણે આ ત્રણ વિશેષણેાના ભાવ સમજવા પ્રયત્ન કરીએ.
પૂર્વભૂમિકા સેવનકારરૂપે હોવાથી તેના અનેક રસ્તા બતાવવામાં આવે તે, જુદા જુદા દૃષ્ટિબિન્દુને લઈને હાય છે; અને શાસ્ત્રકાર મહારાજા કહે છે કે યાગ તા અસખ્ય છે; જે યાગ દ્વારા પોતાના આત્માનેા નિસ્તાર થાય તે યાગ તેને માટે ઉપયોગી ગણાય.
પાઠાંતર—રે—પ્રથમ અને ત્રીજા પદમાં મૂકી દીધા છે. આ દરેક ગાથાને લાગુ પડે છે. પ્રવૃત્તિ=પ્રવતે લિખાવ=લખાવ, લખાવિ. (ર)
શબ્દા—ભયીક, હર. ચંચળતા=અધીરાપણું ક્ષણિકપણુ ડગમગાટ, અસ્થિરપણું, પરિણામની=મનની (જૈન), વિચારની. દ્વેષ=ઈર્ષા, વૈર, તિરસ્કાર. (સામાન્ય અર્થ'); અહીં અથ`યોગીએ સાથે જ આપ્યા છે તે અરાંચક ભાવવસ્તુ ન ગમવી તે, વસ્તુ તરફ ઘૃણા થાય તે (એ જીવ-જીવને લાગે). ખેદ=શાક, સંતાપ, દિલગીરી; અહીં આગળ અથ આવ્યા છે તે થાકસહિતપણું. પ્રવ્રુત્તિવ્યવસાય, ઉદ્યોગ, હિલચાલ, મચ્યા રહેવું તે. થાકીએ=વિસામેા લઈએ, કામ કર્યાને લઈ ને શિથિલ થઈએ. દોષ=ખાડ ખાંપણ, ખામી. અમેાધ=અજ્ઞાન, સમજણની ગેરહાજરી. લિખાવ=સમતય, જણાવે, (નામ હોય તે હિંદીમાં તેના અ લક્ષણ, ચિહ્ન અથવા પિાણ થાય છે. (૨)
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨]
શ્રી આનંદઘન-વીશી તેથી, સાપેક્ષ દષ્ટિએ, સર્વ ગનું ઉપગીપણું સ્વીકારાયેલું છે. સાધ્યનું સ્પષ્ટપણે નિણત હોય તે તદ્યોગ્ય વાતાવરણ કે ભૂમિકા જમાવવાને અંગે યુગની ઉપયોગિતા છે; એમાં વિરોધ કે વિસંગતપણું હોઈ શકે નહિ. એ ચાવી જે સમજી જાય તે ક્રિયામાર્ગના મતભેદથી ગભરાઈ જાય નહિ કે મતભેદને કારણે વિતંડામાં પડી જાય નહિ. આપણે ભૂમિકાશુદ્ધિનાં યોગીરાજે બતાવેલાં સેવન કારણરૂપે ખાસ આવશ્યક ગણાતાં ત્રણે વિશેષણે વિચારીએ .
અભય : સાત પ્રકારના ભય બતાવવામાં આવ્યા છે. પ્રથમ તેમને પરિચય કરીએ, પછી તે શું છે તે સમજવા પ્રયત્ન કરીએ –
૧. “ઈહલોકભય : દુષ્ટ મનુષ્યના તરફથી અથવા બળવાન મનુષ્ય તરફથી અડચણ, ત્રાસ થશે એવી કલ્પના કે વિચારણા. અથવા અગાઉથી થતી ચિંતાની આગાહી કે ધુજારે.
૨. “પરલોકભય : મરણ પછી ક્યાં જવાનું થશે, કઈ ગતિમાં આંટા મારવા પડશે, ત્યાં પરમાધામીના કેવા ત્રાસો થશે, અથવા ઢોર, કીડા, વનસ્પતિ કે પાણીમાં કેવા હાલ થશે તેને ડર.
૩. “આદાનભય ? ઘર-દુકાનમાં ચોરી થઈ જવાની બીક, એક ગામથી બીજે ગામ જતાં લૂંટારાની બીક. પિતાનાં નાણાં કયાં હોય તેના ભાવ બેસી જવાની આગાહીથી થતી થરથરાટી.
૪. “અકસ્માતભય” : કોઈના તરફથી ન થાય તે એકાએક તે ભય. વીજળી પડવાથી કે મોટરથી, એરોપ્લેનથી કે રેલવેને ડબ આડે પડવાથી પીડા થવાને ભય લાગ્યા કરે છે.
પ. “ આજીવિકાભય’: ભાવ વધતા જાય છે, જીવનકલહ આકરે થતું જાય છે, નેકરી ચાલી જશે, વેપારધંધા તૂટી પડશે, બૈરી છોકરાં ટળવળશે, આવી ચિંતા ચાલુ રહ્યા કરે તે.
૬“મૃત્યુભય : ક્યારે મૃત્યુ થશે તેની ચિંતા, મરણ પછી ઘરબાર, બાળક-પત્નીનું શું થશે, આ વસાવેલી રિયાસત મૂકી ચાલ્યા જવું પડશે, એવી ચિંતા. મંદવાડમાં થતાં આ ધ્યાન, પલેકભય અને મૃત્યુભય તદ્દન જુદા છે. અને માનસ દષ્ટિએ બરાબર અલગ રાખવા યોગ્ય અને રાખી શકાય તેવા છે.
૭. “અપયશભય ? : આ કામ કરવાથી કે અમુક લાઈન લેવાથી દુનિયામાં કલંક લાગશે, સગાંસ્નેહીમાં માનહાનિ થશે, નાતજાતમાં પિતે હલકે પડશે અથવા રાજદરબારમાં પિતાનું સ્થાન જશે આવી ચિંતા થયા કરે તે.
આવા પ્રકારના ભયથી મુક્ત થઈ જવું, ભય લાગે નહિ તેવું માનસ કેળવવું અને પિતાના અંતરાત્માને મેગ્ય લાગે તે કાર્ય આત્મદષ્ટિએ કરવાની વૃત્તિ કેળવવી, એ “અભય ભૂમિકા” કહેવાય છે. ભય રાખવાથી પ્રાણ પૂરા જોસથી કામ કરી શકતું નથી અને શંકાશીલ આત્મા વિનાશ પામે છે. પણ જ્યારે પ્રાણી અભયતા કેળવે છે ત્યારે એનામાં એક પ્રકારનું આંતરિક બળ આવે છે અને નીડરપણે કાર્યસાધના કરે છે,
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: શ્રી સંભવનાથ સ્તવન
[૭૩ ભય કે બીક એ માનસિક વ્યાધિ છે. કારણ વગર સામાની શેહમાં દબાઈ મરવું, સામે શું કરશે કે પિતાનું કે પિતાનાંનું શું થશે, એવી ચિંતા કર્યા કરવી એ સર્વને સમાવેશ “ભયમાં થાય છે. અને ભય એક પ્રકારની મેહની છે, મેહજાળ છે, અને એ વિચાર વાતાવરણને ડળી નાખનાર હોઈ ભારે નુકસાન કરનાર નીવડે છે.
પરિણામને અર્થ સાધારણ રીતે નતીજે કે અંત થાય છે, પણ જૈન પરિભાષામાં તેને અર્થ “વિચારધારા થાય છે. મનમાં જે વિચારો આવે તેને પરિણતિ કહેવામાં આવે છે અને પરિણતિના કાર્યને પરિણામ કહેવામાં આવે છે. પરિણામ એટલે વિચારધારા અધ્યવસાય, મનોભાવ (પાઈયસદ્દમડુણ. પૃ. ૬૮૪). એ પરિણામમાં ચંચળતા હોય ત્યારે કાર્યનું જેશ તૂટી જાય છે. આવા પ્રકારની વિચારધારાની અસ્થિરતા, માનસિક અધીરાપણું અથવા વિચારની ક્ષણિકતાને ચંચળતા કહેવામાં આવે છે. પરિણતિની અસ્થિરતા પર કાબૂ આવે ત્યારે “અભયભાવ ખીલે છે. અને સેવનકાર્ય નીપજાવવા માટે અભયપણાની ભૂમિકા ખાસ જરૂરિયાતની હોય તે વાત સમજણ અને નિર્ણય માગે છે. અને ભયમાંના ઘણાખરા તે કલ્પિત અને મગજના તરંગનાં આંદોલને જ હોય છે. ચિત્તવિકાર (emotions)માં સર્વથી ભારે હાનિકારક ભાવ તે “ભય” છે. ભયવાળે કે ભયને આધીન થનાર માણસ માનસિક દષ્ટિએ બાપડે કે બિચારો થઈ જાય છે. પરિણામની ચંચળતાને ભય કહેવામાં આવે છે. ભયવાન પ્રાણી કોઈ કાર્ય છાતી ઠોકીને કરી શકતું નથી અને જ્યાં સુધી ઉદ્દેશની ચોખવટ ન હોય અને તેને પહોંચવાનો પાકે નિર્ણય ન હોય, ત્યાં સુધી ત્યાં ગબડી જતાં વાર લાગતી નથી. માટે સેવન-કારણ-ભૂમિકામાં અભય”ને અગ્રસ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. ભયની અંદર જે ચંચળ ભાવ રહેલા છે, તે ગની એકત્વતાને મોટો વિરોધ કરનાર માનસિક દશા છે, એટલે યુગમાં પ્રવેશ કરનાર, સેવન કારણભૂમિકા તૈયાર કરવા સારુ નિર્ભયપણું કેળવવું જ રહ્યું.
અદ્વેષ? : સેવન-કારણભૂમિકા તૈયાર કરવામાં બીજું સ્થાન આવે છે અષનું. અદ્વેષને ઓળખવા માટે દ્વેષને ઓળખવો પડે. અહીં જે અદ્વેષ નિરૂપવામાં આવેલ છે તેને શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે વેગપૂર્વસેવામાં મેક્ષ અદ્વેષ' કહે છે તે સમજે. એનું સ્વરૂપ બતાવતાં
ગબિન્દુ ગ્રંથમાં તે મહાન યેગી કહે છે તેની મતલબ એ છે કે સર્વ કર્મના ક્ષય થવાવાળી મતિ ઇંદ્રિયના ભેગ સંબંધથી રહિત હોઈ ભવાભિનંદી પ્રાણીઓને એના પર દ્વેષ થાય છે. એને વિચાર થાય છે કે મોક્ષમાં તે ખાવાપીવાનું નહિ, નાચગાન નહિ, એમાં મજા શું આવે? ખુદ શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ ગાલવ નામના તત્કાલીન પંથ પ્રવર્તકને દાખલે ગબિન્દુ (લોક ૧૩૮)માં આવે છે. એ ગાલવ પિતાના શિષ્યને ઉપદેશ કરે છે કે વૃન્દાવનમાં શિયાળપણું મળે તે સારું, પણ તદ્દન અવિષય મેક્ષમાં તે શી મજા આવે ? આવા આવાં શ્રવણને પણ અયોગ્ય આલાપ મોક્ષની વિરુદ્ધના સંભળાય છે, એનું કારણ એમ સમજાય છે કે પ્રાણીને સંસાર તરફ એટલી આસક્તિ લાગેલી હોય છે કે, મોક્ષની સામે ગમે તે બકવાદ કરનારા ૧૦
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આનંદઘન ચોવીશી
પણ નીકળી આવે છે. ભવબીજને ત્યાગ કરનાર કલ્યાણભાગી પ્રાણીઓમાં મેક્ષ તરફ આવા પ્રકારને દ્વેષ ન હોય. એ કદાચ સંસારને ત્યાગ ન કરી શકે કે આસક્તિ-મુક્ત ન થઈ શકે, તે પણ એને મોક્ષ તરફ છેષ તે ન જ હવે જોઈએ છેવટે કાંઈ નહિ તે એને મેક્ષ તરફ અદ્વેષ તે હે જ જોઈએ, દ્વેષ ન હોવ અને અદ્વેષ હે એ અલગ અલગ ભાવે છે. અષ એટલે મધ્યસ્થ ભાવ.
આનંદઘન મહારાજ દ્વેષને અરેચક ભાવની કક્ષામાં મૂકે છે. કેઈ પણ પ્રકારના રેચક ભાવની ગેરહાજરી તે અચકભાવ. શુભ પ્રવૃત્તિમાં આગળ વધવા તરફ અરુચિ, એને અરેચકભાવ કહેવાય, એટલે ગપ્રવૃત્તિ તરફ સુરુચિને અભાવ તે ષ. ભૂમિકા શુદ્ધિ કરવા માટે ભૂમિને “અદ્વેષ’ બનાવવી ઘટે. એમાં સુરુચિને ભંગ થ ન ઘટે અને અરુચિને સ્થાન ન હોવું જોઈએ. પ્રગતિ થાય કે નહિ, પ્રવૃત્તિ બને કે નહિ, તે સવાલ અત્ર નથી, પણ પ્રગતિ કે પ્રવૃત્તિ તરફ રુચિને અભાવ તે ન જ હવે જોઈએ અને તેટલા જ માટે શ્રીમદ્દ યશવિજય ઉપાધ્યાય અગિયારમા પાપસ્થાનક છેષની સક્ઝાયમાં સ્પષ્ટ રીતે કહે છે કે–
“ોગનું અંગ અદ્વેષ છે પહેલું, સાધન સવિ લહે તેહથી વહેલું લાલન, તેહથી વહેલું.” એટલે ગના અંગની શોધ કરવી હોય તે તેની ચાવી બતાવતાં તેઓ કહે છે કે અષ્ટાંગ યોગનું સાધન કરવા ઈચ્છનારને પ્રથમથી જ અદ્વેષી થવું ઘટે છે. આ પ્રમાણે અદ્વેષમય ભૂમિકા તૈયાર કરવાની ખાસ જરૂરિયાત પર સર્વ યેગીઓએ ભાર મૂક્યો છે. શ્રેષને સાધારણ અર્થ ઠેષ, ઘેર, ઈર્ષ્યા વગેરે થાય છે. અહીં ગની ભૂમિકા તરીકે અદ્વેષ એટલે અરુચિપણને અભાવ એવો અર્થ છે, એમ યોગીરાજ પોતે જ જણાવી દે છે. આવી રીતે ગપ્રવેશ કરતી વખતે યોગના સેવન માટે ભૂમિકા તૈયાર કરવાની—એને અભય અને અદ્વેષ બનાવવાની–જરૂરિયાત બતાવી.
બાકી, ઉપમિતિભાવપ્રપંચ કથામાં અવિક્તિાના પતિ અને મહારાજા મેહરાયના ફટાયા તરીકે જે દ્વેષગજેન્દ્રને બતાવવામાં આવ્યો છે, તે શ્રેષ સર્વથા ન હોવાની દશા તે વીતરાગભાવ મળે ત્યારે પ્રાપ્ત થાય છે. વીતરાગભાવ આવે ત્યારે સાથે વીતષ થવાય છે. એ ભાવ અત્ર નથી. ધર્મ તરફ અરુચિપણને અભાવ, મોક્ષ તરફ તિરસ્કારનો અભાવ, સચ્ચારિત્ર તરફ અરુચિનો અભાવ, એને અદ્દેષ કહેવામાં આવેલ છે અને સેવાકાર્ય માટે એવી ભૂમિકા તૈયાર કરવાની જરૂરિયાત પર અત્ર ધ્યાન ખેંચવામાં આવ્યું છે. એ જ હકીકતને હકારાત્મક આકારમાં મૂકીએ તે એમાં ધર્મ કે મોક્ષ તરફ અંતરની રુચિ રહ્યા કરે, ચિત્ત એવા પ્રકારના પ્રસંગે આવી પડે ત્યારે હોંસથી એને ગ્રહણ કરે એવી ભૂમિકા થવી જોઈએ. આ રીતે મોક્ષ તરફ રુચિ અને ધર્મ, કિયા, ધ્યાન–એકાગ્રતા તરફ આકર્ષણ થાય તેને “અષ” ભૂમિકા કહેવામાં આવે છે. આ અષની ભૂમિકાને સ્વીકાર સર્વ યેગીઓએ એકમતે કર્યો છે.
અખેદ' સેવન-કારણ-ભૂમિકા તૈયાર થઈ હોય કે થતી હોય તેનું ત્રીજું વિશેષણ અખેદ છે. આ ભૂમિકામાં શુભ ક્રિયાને અંગે થાક ન લાગ જોઈએ, એને કંટાળે ન થવું જોઈએ,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: સંભવનાથ સ્તવન
૭પ એના તરફ શ્રમની લાગણી પણ ન થવી જોઈએ. દરરોજ સવારે ઊઠીને પડિકમણું કરવું કે દરરોજ બે વાર દેરાસરે જવું કે વળી સાંજના પ્રતિક્રમણ કરવું અથવા ડુંગર ચઢી યાત્રા કરવી, એમાં ખેદ ન લાગ જોઈએ; ઊલટું એમાં મજા આવવી જોઈએ. અથવા મોટી પ્રતિષ્ઠાવિધિ કે પર્યુષણના આઠ દિવસ આલેચનક્રિયા-ખમતખામણું કર્યા પછી નવમે દિવસે “હાશ ! છૂટ્યા એવો ભાવ ન થવો જોઈએ; પણ મનમાં વિચારણા થવી જોઈએ કે મારે એવો દિવસ વળી ફરી વાર ક્યારે સાંપડશે? સામાયક બે ઘડીનું લેવામાં આવે છે ત્યાર બાદ સામાયક પૂરું થાય તે વખતે ગુરુશિષ્ય વચ્ચે રજા માંગવાને અંગે સવાલજવાબ જ્યા છે તે આ “અખેદ” ભૂમિકાને અંગે વિચારવા યોગ્ય છે.
શિષ્ય પૂછે–સામાયક પારું ?
ગુરુ જવાબ આપે–પુનો વિ જાયો-એટલે સમાયક ફરી વાર કર્તવ્ય છે, એની ગુરુએ જવાબમાં સૂચના કરી.
શિષ્ય તે જવાબ સાંળળી કહે – વારા–શક્તિ પ્રમાણે કર્તવ્ય બજાવીશ. પછી શિષ્ય પિતાને નિર્ણય બતાવે. તે કહે-સામાયક પાયું.'
આના જવાબમાં ગુરુ કહે-ગાયો ને મુત્તો. આ સામાયક તરફને આદર છોડી દેવા ગ્ય નથી. એને આણ્ય એ છે કે અત્યારે તને સમય ન હોય તે પણ મારી તને ભલામણ છે કે એ સામાયક તરફને આદર ન મૂકો, એટલે જ્યારે જ્યારે તને વખત મળે ત્યારે ત્યારે સામાયક કરવાની વૃત્તિ રાખજે..
એના જવાબમાં મુમુક્ષુ તત્તિ-ગુરુદેવનું વચન બરાબર છે, એ જવાબ આપે.
આવા પ્રકારને આદરભાવ એ અખેદ ભૂમિકા છે. એક-બે દાખલા વિચારીએ એટલે આ ભૂમિકાની વધારે સ્પષ્ટતા થશે. એક વ્યક્તિએ ઉપધાન કર્યા. ૪૫ દિવસ સુધી ઉપવાસ-નીવિ કર્યા, વિધિવિધાન કર્યા. પારણાને દિવસે એ એમ વિચારે કે ચાલે, હવે આ પંચાતમાંથી છૂટયા !—તે એની અખેદ-ભૂમિકા થઈ નથી એમ સમજવું. એના મનમાં તે દિવસે ભાવના થાય કે ધન્ય અવતાર થયે! વળી બીજી અનુકૂળતા થશે તે પાંત્રીશું (બીજાં ઉપધાન) કરીશ. આમ થાય તેને અખેદની ભૂમિકા મળી છે એમ માનસ પૃથક્કરણ નજરે સમજાય છે. નાનભાઈ વિદ્વાન, કડે શિષ્યને પાઠ આપે. મોટો ભાઈ ભલે ભેળ, એગ્ય ચારિત્ર પાળે. નાનાભાઈને એક રાત્રે ઊંઘ આવતી હતી, શિષ્ય રાત્રે પાઠ લેવા આવ્યો. કંટાળીને એ બોલી ગયે કે આ ભણતર અને ફફડાટને બદલે મોટો ભાઈ સુખી છે (પાંચમી કથા-વરદત્ત ચરિત્ર). આવી વૃત્તિ થાય અને અભ્યાસ તરફ ખેદ થાય ત્યારે સમજવું કે હજુ એ વ્યક્તિને “અખેદ” ભૂમિકા પ્રાપ્ત થઈ નથી. વાત એ છે કે પ્રાણીને વિભાવદશામાં પૌગલિક બાબતોમાં જેવી મજા આવે તેવી જ મજા યોગ પ્રવૃત્તિમાં અને પ્રગતિમાં આવવી ઘટે. એ આવે ત્યારે એને અખેદ-ભૂમિકા પ્રાપ્ત થઈ છે એમ સમજવું.
આ રીતે થતા ત્રણે દે–ભય, દ્વેષ અને ખેદ–એ અજ્ઞાનને પરિણામે થાય છે. આ - અબોધ-અજ્ઞાનને બરાબર સમજવા યોગ્ય છે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી અબોધ' ? અને, અલ્પ પરિચય. અબોધને પરિણામે સંસાર તરફ રુચિ રહે છે, આત્માનું ભાન નહિવત્ બની જાય છે, પાપમાં આસક્તિ જામતી જાય છે અને ભવાભિનંદીપણને મોકળાશ મળે છે. એને પરિણામે પ્રાણ દિન, મત્સરી, બીકણ, માયાવી મૂર્ખ અને સંસારમાં આસક્ત રહે છે. અને પરિણામે અનેક ખેટાં કામ કરી પિતાના આત્મિક પ્રગતિના માર્ગને ડોળી-
ડળી નાખે છે. અજ્ઞાન અને અબોધ લગભગ એક જ છે. અનાદિ સંસારનું એ મૂળ કારણ છે. સાંખ્ય એને “દિક્ષાકહે છે, શો એને “ભવબીજ' કહે છે, વેદાનિક એને ભ્રાંતિરૂપ “અવિદ્યા' કહે છેબૌદ્ધો એને અનાદિક્લેશરૂપ “વાસના” કહે છે અને જેને એને “મિથ્યાત્વ, “અજ્ઞાન” અથવા “અબેધ” કહે છે.૧ ઉપર જણાવેલા ત્રણે દે –ભય, દ્વેષ, અને ખેદ–અબોધને લઈને થાય છે એમ સમજ. લિખાવમાં “લિખા” એ સંજ્ઞા છે. એમ સમજ, એ એને ભાવ છે. અજ્ઞાનને પરિણામે પ્રાણી પિતાને પણ બરાબર પિછાન નથી, અને પવન આવે તેમ વિકારવશ થઈ આંટા મારે છે, માટે જેણે સેવન એગ્ય ભૂમિકા તૈયાર કરવી હોય, તેણે ભય, દ્વેષ અને ખેદ નામના દે પર વિજય મેળવવા અને તેમ કરવા માટે તે દેને બરાબર ઓળખવા અને પછી અભય, અદ્વેષ અને અખેદની ભૂમિકાને તૈયાર કરવી.
જ્યાં પરિણામની ચંચળતા બતાવનાર ભય હોય, જ્યાં અરેચક ભાવથી વ્યક્ત થતે હેષ હોય અને જ્યાં શુભ પ્રવૃત્તિ કરતાં થાક લાગતું હોય ત્યાં બેદ નામને દોષ છે અને તે અબેધનું પરિણામ છે અને ભવાભિનંદીપણાની પિછાણ છે. આ છેલ્લે ભાવ વધારે સુસ્પષ્ટ જણાય છે. આ પ્રમાણે અર્થ ઘટાવતાં આખી ગાથાને ભાવ પરસ્પર મેળ ખાઈ જાય છે. આ રીતે ભૂમિકાશુદ્ધિ થાય ત્યારે પ્રાણી યેગમાર્ગે પ્રગતિ કરે છે. હવે આપણે તદ્યોગ્ય સમય અને વાતાવરણ ક્યારે તૈયાર થાય તે ગદષ્ટિએ વિચાર કરીએ. (૨)
ચરમાવરત ચરમકરણ તથા રે, ભવપરિણતિ પરિપાક; દેષ ટળે વળી દષ્ટિ ખૂલે ભલી રે; પ્રાપતિ પ્રવચન વાક. સંભવ. ૩ પાઠાંતર–ચરમાવરત – ચરમાવતન. પ્રાપતિ – પ્રાપ્તિ. (૩)
શબ્દાર્થચરમાવરત = ચરમ એટલે છેલું; આવર્ત = આંટ, ચકરાવો; ચરમાવત એટલે પુગળપરાવતને છેલ્લે કાળચક્રને કાળ ( વિવેચન જુઓ). ચરમકરણ = યથાપ્રકૃત્તિકરણ, અપૂર્વકરણ, અનિવૃત્તિકરણ માંનું છેલ્લું કરણ (જુઓ વિવેચન ). ભવ = સંસાર, ગત્યાગતિમાં જવું–આવવું તે. પરિણતિ = સ્વભાવ, તે તરીકે થવું તે, ટેવ, પરિપાક = છેડો આવે તે, અંત આવે છે. દેવ = (ઉપર જણાવેલી) ખામીઓ.
= દૂર થાય, ખસી જાય. વળી = અને, એ ઉપરાંત. દષ્ટિ = નજર (outlook). ભલી = સરસ, મજાની. પ્રાપતિ = પ્રાપ્તિ, લાભ. પ્રવચન = સિદ્ધાંતવાક્ય, ભલે પ્રકારે શ્રોતાને સમજાવીને કહેવું છે. વાક = વાણી, વાક્ય, વચન. (૩).
- ૧. ગબિન્દુ, શ્લેક ૧૬૯. ૨. “ લિખાવને અંથ હિંદમાં “ચિહ્ન ” અથવા “લક્ષણ” થાય છે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: શ્રી સંભવનાથ સ્તવને
[ ૭૭ ' અર્થ—અને જણાવે છે કે, જ્યારે છેલ્લું પુગળપરાવર્ત આવી પહોંચે અને ત્રણ કરણમાંનું ત્રીજું કારણ થાય અને સંસારમાં રખડવાની ટેવને છેડે આવી પહોંચે, ત્યારે ઉપર જણાવેલા દેશે (ભય, દ્વેષ અને ખેદ) ખસી જાય, સારી મજાની દૃષ્ટિ ઊઘડી જાય અને પ્રવચનસિદ્ધાંતના વચનને લાભ થાય. (૨)
ટ-છેલ્લું પુદ્ગળપરાવર્તન તથા ચરમ યથાપ્રવૃત્તિકરણ એટલે શું કહ્યું? અનંત પુગળપરાવર્ત થયા, યથાપ્રવૃત્તિકરણ પણ અકામનિર્જરા હેતુ થયા, પણ ચરમપુગળપરાવત તથા યથાપ્રવૃત્તિકરણ મિથ્યાત, અવિરતિ, કષાય, મદ ટળે, પરિણામે તે યથાપ્રવતિ કહીએ; ભવ; ઉપમા જેહને નહિ. અને વળી માર્ગાનુસારી ગુણની દષ્ટિ વચનની પ્રાપ્તિ ખૂલે, ઉઘડે તે વારે પ્રવચનના વચનની પ્રાપ્તિ થાય. રાગદ્વેષરહિતનું વચન તે પ્રવચન એટલી વાસના નિસર્ગ પણે થાય. (૩) - વિવેચનગપ્રાપ્તિના સદુપાયે કરવા જોઈએ તેને અંગે મહાન યોગીઓએ અધ્યાત્મપ્રાપ્તિને માર્ગ બતાવતાં સ્પષ્ટ રીતે કહ્યું છે કે “અધ્યાત્મ” એ એક જ યોગ પ્રગતિનો સાચો ઉપાય છે, વાદ-વિવાદમાં કદી તવપ્રાપ્તિ થતી નથી અને તત્ત્વપરિણતિ થયા વગર યમાં જ્ઞાનની પ્રવૃત્તિ થતી નથી. એટલે અધ્યાત્મ ઉપર લક્ષ્ય ખેંચતાં યેગમાર્ગના જ્ઞાતા નિષ્પાપ મહાગીઓએ ભાવી ભેગીના હિતને માટે અધ્યાત્મ પર ખૂબ ભાર મૂક્યો છે અને એને જ
ગપ્રાપ્તિને પરમ ઉપાય બતાવ્યો છે (ગબિન્દુ કલેક ૬૮.) આવા અધ્યાત્મ સદુપાય ક્યારે મળે તેને અંગે હવે વાત કરે છે..
ઉપર જણાવ્યું તેમ, પાંચ સમવાયી કારણ (કાળ, સ્વભાવ, ભવિતવ્યતા, કર્મ અને પુરુષાર્થ)ને સહગ થાય ત્યારે એક કાર્ય બને છે. ગપ્રગતિને અંગે કાળ અને તદ્યોગ્ય વાતાવરણ ક્યારે થાય તેની સ્પષ્ટતા કરે છે. યેબિન્દુના કરમા લેકમાં શ્રીમાન્ હરિભદ્રસૂરિ કહે છે કે જીવ શુકલપાક્ષિક હોય તે જ્યારે છેલા પુગળપરાવર્તામાં આવે અને ગ્રંથિને ભેદ કરે, જાતે દેશથી કે સર્વથી ચારિત્રી ( સાવદ્ય આસારથી નિવૃત્ત) થાય, તેને અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિ થાય. તે આ ચરમ (છેલ્લું) પુદ્ગળપરાવર્ત શું અને ગ્રંથિભેદ એટલે શું અને તે કેવી રીતે ક્યારે થાય, તે પ્રથમ સમજવા પ્રયત્ન કરીએ.
પુદગળપરાવત’એ જૈન પારિભાષિક શબ્દ છે. દ્રવ્યથી સામાન્ય પ્રકારે સર્વ પદુગળનું ગ્રહણ અને ત્યાગ (ઉંઝન) થાય તેનું નામ પુદ્ગળપરાવર્ત કહેવાય છે. દારિક, શૈક્રિય, તેજસ, કાર્મણ, ભાષા, ધાસેશ્વાસ અને મવર્ગણપણે ચૌદ રાજલકમાં સર્વ
૧. આ પુડ્ઝળપરાવતી અને ત્રણ કરણને વિષય પારિભાષિક છે; તેને સરળ કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે. એમાં ગરગમ હોય તે તેને સમજવામાં સરળતા થાય તેમ છે.
૨. જુઓ ગબિન્દુ લેક ૭૨ સ્વપજ્ઞ ટીકા : રમે તત્વનિ પુસ્ત્રાવત દ્રયંત સામાન સર્વपुदगलग्रहणोज्झरूपे प्रवृते सति ।
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ |
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી પુદ્ગળ ભરેલાં છે, તેને પરિણુમાવે એટલે પ્રત્યેક વર્ગણારૂપે દરેક પુગળ-પરમાણુ પરિણુમાવે ત્યારે દ્રવ્યથી બાદર પુદગળ પરાવર્ત થાય છે. એ જ પુગળ-પરમાણુને પ્રથમ દારિક વર્ગણારૂપે ભગવે, ત્યાર પછી અનુક્રમે વૈકિય વર્ગણારૂપે ભગવે, યાવત્ મને વર્ગણા રૂપે ભગવે, તેમાં એક પરમાણુને ઔદારિક તરીકે ભગવ્યા પછી વચ્ચે ક્રિયાદિરૂપે ગમેતેટલી વાર ભેગવે તે ન ગણાય. એવી રીતે અનુક્રમે સાત વર્ગણારૂપે સર્વ પુગળે ભેગવાય ત્યારે દ્રવ્યથી સૂર્મ પુદગળપરાવર્ત થાય. કાકાશના અસંખ્ય પ્રદેશ છે. પ્રત્યેક પ્રદેશને મરણથી સ્પર્શવામાં આવે ત્યારે ક્ષેત્રથી બાદર પુદગળપરાવત થાય અને કાકાશના પ્રત્યેક પ્રદેશને અનુક્રમે એક પછી એકને મરણથી સ્પશે ત્યારે ક્ષેત્રથી સૂર્મ પુદગળપરાવર્ત થાય આ ક્ષેત્રથી સૂફમ પુદ્ગળપરાવર્તામાં કોઈ પણ એક પ્રદેશે મરણ થયા પછી તેના અનંતર પ્રદેશે મરણ થાય તે જ પ્રદેશ ગણવે; બાકી અન્ય પ્રદેશોએ વચ્ચે વખતમાં ગમે તેટલાં મરણ થાય તે ગણવામાં નહિ. ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીના સર્વે સમયે આડાઅવળા મરણથી સ્પશે ત્યારે કાળથી બાદર પુગળપરાવતી થાય, અને ઉપર બતાવેલી રીત પ્રમાણે કાળચકના સમયને મરણ વડે અનુક્રમે સ્પર્શે ત્યારે કાળથી સૂક્ષ્મ પુદગીપરાવર્ત થાય. આ પછવાડેની ગણતરીમાં ઉત્સપિણીમાં પ્રથમ સમયે કાળ કર્યા પછી તેની પછીના બીજા સમયે બીજી કઈ પણ ઉત્સપિણીમાં કાળ કરે તે જ ગણતરીમાં આવે, બાકીના વચ્ચેના મરણ સમયે ગણતા નથી. કષાયથી અધ્યવસાય થાય અને તેને લઈને કર્મબંધ થાય. કષાય મંદ, મંદતર, તીવ્ર, તીવ્રતર હોય તે પ્રમાણે કર્મબંધ બહુ તરતમતા થાય છે. કષાયની મંદતા-તીવ્રતાનાં અસંખ્ય સ્થાને હોય છે, એટલે અનુબંધસ્થાન અસંખ્ય છે. વાસના વિવિધ પ્રકારની છે અને તેટલાં અનુબંધસ્થાન થાય છે, એટલે અનુબંધસ્થાન અસંખ્ય છે. એ સર્વ અનુબંધસ્થાનક આગળ-પાછળ મરણ વડે ફરસીને પૂરાં કરે ત્યારે ભાવથી બાદર પુદ્ગલપરાવત થાય. અને પ્રથમ અપ કષાદયના અધ્યવસાયે મરણ પામે, ત્યાર પછીના અનંતર રહેલા અધ્યવસાયસ્થાનને મરણ પ્રાપ્ત કરે તેને જ ગણવાને, બાકીનાં બીજા અધ્યવસાયસ્થાને ગણવાં નહિ. એ રીતે અનુક્રમે સર્વ અધ્યવસાયસ્થાનેને મરણથી સ્પશે ત્યારે ભાવથી સૂક્ષ્મ પુદગળ પરાવર્તન થાય.
આવાં અંનત પુદુગળપરાવર્તે પ્રાણીએ કર્યા છે. સંસારમાં એણે એટલાં પુદુગળપરાવર્તો કર્યા છે કે એને ગણતરીએ તે પાર આવે તેમ નથી. આવી રીતે અથડાતાં-કુટાતાં પ્રાણી સંસારમાં રખડતે આવ્યા છે. એણે પાર વગરનાં અનંત પુદ્ગળપરાવર્તે અત્યાર સુધીમાં કરી નાખ્યાં છે. શાસ્ત્રકાર તે ત્યાં સુધી કહી છે કે ઉપર દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને અંગે બાદર પરાવર્તો બતાવ્યાં છે, તે તે માત્ર સમજવા ખાતર જણાવ્યાં છે, બાકી પ્રાણીઓ જે અનંત પુદગળપરાવર્તો કર્યા એમ જણાવ્યું તે તે સૂક્ષ્મ સમજવાં.
હવે જરા વિચાર કરીએ. દશ કડાકોડી સાગરોપમને કાળ જાય ત્યારે એક ઉત્સર્પિણી થાય. તેના એક પ્રથમ સમયે મરણ થાય ત્યાર પછી બીજી ઉત્સર્પિણીમાં બીજે જ સમયે
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: શ્રી સંભવનાથ સ્તવન
[s૯ મરણ થાય તે ગણાય અને વચ્ચેના સમયમાં અનેક મરણ થયાં તે ફેક. અને બીજી ઉત્સર્પિણી પણ અનંતર બીજે સમયે મરણ થાય તે જ ગણવાનું અને આંખ મીંચીને ઉઘાડીએ તેમાં તે અસંખ્ય સમય થાય. અને સાગરોપમનાં તે અસંખ્ય વર્ષો થાય. એવા દશ કરેડને કરડે ગુણીએ એવડો મોટો ઉત્સપિણી કાળ થાય. કલ્પના કરતાં અધધધ થઈ જાય તેવી આ ગણતરી છે અને તેવા તે અનંત પુગળપરાવર્તે થઈ ગયા અને તે પણ ભાદર નહિ પણ સૂક્ષ્મ ગણતરીએ ! આવી રીતે સંસારમાં રખડતાં જ્યારે પ્રાણીનું છેલ્લું પુદ્ગળપરાવર્ત આવે, ત્યારે તેની ઓઘદૃષ્ટિ મટીને ગદષ્ટિ થવા માંડે છે. એ કયારે થાય અને થાય ત્યારે શું થાય, તે હવે પછી જોઈશું. પ્રાણી જ્યારે ફરતે ફરતે છેલ્લા પુદ્ગળ પરાવર્તામાં આવે ત્યારે આ યૌગિક ફેરફાર થાય છે. એટલી વાત સુધી આપણે આવ્યા.
ચરમકરણ: આ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતાં, ઉપર પુગળપરાવર્તના વિવેચનમાં જણાવ્યું તેમ, પ્રાણી અબોધ-અજ્ઞાનદશામાં અનંત કાળથી સબડ્યા કરે છે, એ રાગદ્વેષમાં આસક્ત, સંસારમાં રસિક થઈ અનેક પ્રકારની સ્થળ અને સૂક્ષમ યાતનાઓ સહન કરે છે, એક ખાડામાંથી બીજામાં પડે છે; કેઈ વાર દેવગતિમાં જઈ સ્થૂળ સુખ અનુભવે છે તે વળી અનેક વાર નરકગતિમાં જઈ મહાકદર્થના પામે છે અને કઈ વાર એક આંખ મીંચીને ઉઘાડીએ તેટલા કાળમાં ળ વર મરે છે એને સત્તર વાર જમે છે. જ્યાં સુધી એને સાચા દેવ ગુરુ ધર્મની પિછાણ નથી થતી, જ્યાં સુધી એને પૌગલિક ભામાં મજા આવે છે, ત્યાં સુધી સંસારની રખડપાટી, પરભાવરમણતા, એ એને સ્વભાવ બની જાય છે. અને ધમાધમ એ એની રંગભૂમિ બની જાય છે. આ ધમપછાડામાં કઈ વાર એને પૌગલિક સુખ પણ મળે છે, પણ તે ક્ષણજીવી અને નાશ પામનારું હોઈ અંતે સાચા સુખની વ્યાખ્યામાં આવતું નથી. જ્યારે એને સાચા માર્ગ પર આવવાને રાડ થવા માંડે ત્યારે, ઉપર જણાવ્યું તેમ, ચરમ પુગળપરાવર્તામાં આવી પહોંચેલ હોય છે. અહીં ઓઘદૃષ્ટિ મૂકી એ યોગદષ્ટિમાં પ્રવેશ કરે છે. એ ઓઘદષ્ટિ અને
ગદષ્ટિનું વરૂપ ખૂબ સમજવા યોગ્ય છે. તેને માટે યોગદષ્ટિસમુચ્ચયમાં શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિએ ખૂબ સુંદર ખ્યાલ આવે છે. જૈનને આખો વિકાસમાગ સમજવા માટે આ એ દષ્ટિ, ગદષ્ટિ અને ત્રણ કરણની વાત ખાસ સમજમાં લેવાની જરૂર છે. ચાલુ વ્યવહારની દૃષ્ટિ છોડી દઈ, જ્યારે એ યોગદષ્ટિમાં પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે તે ધીમે ધીમે તેમાં આગળ વધતું જાય છે. આત્મવિચારણ, યેગ્યનિયંત્રણ અને યોગ્ય માર્ગે વર્તન કરીને અને સુનીતિને પથે અનુસરીને એ ગુણપ્રાપ્તિમાં ધીમે ધીમે આગળ વધતો જાય છે અને વ્યવહારકુશળ તથા આત્માથી બને છે. - અહી સમક્તિ પ્રાપ્તિ થયા પહેલાં પ્રાણી ત્રણ કરણ કરે છે, તે અત્રે પ્રસ્તુત વિષય છે. તેને સમજતાં ચરમકરણ સમજાઈ જશે. ત્રણ કારણોમાં ચરમ (છેલ્લું) કરણ અત્રે ખાસ પ્રસ્તુત છે.
૧. તેમાં જરૂરી અવતરણ માટે જુઓ શ્રી યશોવિજળ ઉપાધ્યાયકૃત આઠ દૃષ્ટિની સજઝાય અને મારો * જિન દષ્ટિએ યોગ' પૃ. ૧૬ થી આગળ,
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦]
શ્રી આનંદઘન ચોવીશી (૧) યથા પ્રવૃત્તિકરણ ત્રણે કરણે સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્તિનાં કારણે છે. સમ્યક્ત્વ એટલે શુદ્ધ દેવ, શુદ્ધ ગુરુ અને શુદ્ધ ધર્મની પિછાણ અને સ્વીકાર. પ્રથમ યથાપ્રવૃત્તિકરણ એટલે પ્રાણીની પૂર્વકાળમાં ચાલુ પ્રવૃત્તિ હતી, તેમાં ફેરફાર ન થાય, એ પ્રવૃત્તિ હતી તેવી ચાલુ રહે, પરંતુ એની પ્રગતિ થવા માંડેલી હોવાથી અને સાતે કર્મોની સ્થિતિ ઘટેલી હોવાથી મિથ્યાત્વનું જોર અહી મંદ થતું જાય છે. પ્રાણી સકામ અને અકામ નિજર દ્વારા કર્મ પર કાંઈક કાંઈક કાબૂ મેળવતે જાય છે. નિર્જરા એટલે કર્મને ક્ષય અથવા પચાવ. ઈચ્છાપૂર્વક આત્મસંયમ વડે થાય તેને “સકામ નિજ રા' કહેવામાં આવે છે. તપસ્યા, વાચન, ધ્યાન અને ત્યાગ દ્વારા નિજ રા થાય તે સકામ નિર્જરા કહેવાય છે, એનાથી કર્મને ત્યાગ સમજણપૂર્વક થાય છે. ઈરાદા વગર પણ વેદનથી નિર્જરા થાય તે “અકામ નિર્જરા”. બે, ત્રણ, ઈદ્રિયવાળા જીવો મન વગર દુખે ખપે છે. એવાં પ્રાણીઓ સમજ્યા વગર, ઈરાદા વગર કે ઈચ્છા વગર પડે-આખડે તે વખતે જે કર્મ ખપે તેને અકામ નિર્જરા કહેવાય. પશુઓ, મનુષ્ય પરાધીનપણે સહન કરે, કે પ્રાણીનાં છેદન-ભેદન વખતે સહન કરવાની બાબતે બની આવે, તેને અકામ નિજરમાં સમાવેશ કરવામાં આવે છે. આવી રીતે સમજીને અથવા પરિસ્થિતિને તાબે થઈને કર્મનિર્જરા થાય, થઈ જાય; તેમ કરતાં કરતાં કોઈ વખત આયુષ્યકમની સ્થિતિ એક કોડાકડિ સાગરોપમની થઈ જાય છે. એની હકીક્ત આ પ્રમાણે બને છે.
જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનારવણીય, વેદનીય અને અંતરાય, એ ચારે કર્મોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વિશ કડાકડિ સાગરોપમની હોય છે. એકડા ઉપર ચૌદ મીડાં ચઢે ત્યારે કેડાર્કડિ થાય, એવા સાગરોપમ ૩૦ વખત થાય ત્યારે એટલે કાળ જાય તેટલી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એ ચાર કર્મોની હોય છે. એટલે એક વખત બાંધેલા જ્ઞાનાવરણીય કર્મને વધારેમાં વધારે ઉદયકાળ તેટલા વખત સુધી ચાલે છે, એટલે કર્મફળ વધારેમાં વધારે એટલાં વર્ષો સુધી ચાલે છે. આ તે એક વખત બાંધેલાં જ્ઞાનવરણીય કર્મની હકીકત થઈ. એના ઉદયકાળમાં કે દરમ્યાનમાં તે બીજા જ્ઞાનવરણય કર્મ બાંધેલાં હોય છે. અને તે પ્રકારે દર્શનાવરણીય, વેદનીય અને અંતરાય કર્મ માટે સમજવું. એ પ્રમાણે નામકર્મ અને ગોત્રકર્મની ઉત્કૃષ્ટ ઉદયકાળ સ્થિતિ વિશ કડાકડિ સાગરોપમની હોઈ શકે છે અને મેહનીય કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સિત્તેર કોડાકડિ સાગરોપમની હોય છે. આવી કર્મોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે, તેમાંથી સહજ ઓછી એક કોડાકડિ સાગરોપમની સ્થિતિ પ્રાણ રહેવા દે ત્યારે પ્રાણીએ “યથાપ્રવૃત્તિકરણ” કયું કહેવાય છે. આમાં આઠમા આયુષ્ય કર્મની વાત ન કરી, તેનું કારણ એ છે કે એ કમ ભવઆશ્રયી હોઈ એને યથાપ્રવૃત્તિકરણ સાથે સંબંધ રહી શકતું નથી. સાત કર્મની સ્થિતિ, એ રીતે, એક કડાકડિ સાગરોપમથી કાંઈક ન્યૂન પ્રાણી પિતે પુરુષાર્થથી કરે અથવા અકામ નિજારાને પરિણામે થઈ જાય, તેને યથાપ્રવૃત્તિકરણ કહેવામાં આવે છે.
અહીં કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિના પ્રમાણમાં સાતે કર્મોની સ્થિતિ ઘણી ઓછી બની જાય છે. આવું કરણ તે સંસાર પરિસ્થિતિમાં ચેતને અનેક વાર કરેલ હોય છે એવી પરિસ્થિતિ આત્મવીર્યથી અને
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: સંભવનાથ સ્તવન
[૮૧ કઈ વાર સંગ બળે બની આવે છે. આ યથાપ્રવૃત્તિકરણની બાબત તે સંસારના રખડપાટમાં અનેક વાર બની આવતી કે બની જતી હોઈ તેની ઉપયોગિતા ખાસ નથી, પણ એવી સ્થિતિ થયા પછી કોઈ વાર પ્રાણી બીજું કરણ કરે છે અને એ ગ્રંથિભેદ કરે છે તેને મડુત્વનું ગણવામાં આવે છે. આ ગ્રંથિભેદ અને બીજા કરણને આપણે ઓળખવા પ્રયત્ન કરીએ. જે ગ્રંથિભેદ કર્યા વગર પ્રાણી પાછો ચાલ્યો જાય, તે યથાપ્રવૃત્તિકરણને ઉપગ રહેતું નથી. અને આવા પ્રકારનાં યથાપ્રવૃત્તિકરણ તે પ્રત્યેક પ્રાણીના સંબંધમાં અનેક વાર બની ગયેલાં હોય છે. આવેલી તક નજીક હોય, છતાં ગુમાવી બેસવાની હકીકતે અનેક વાર બને છે તેને આ દાખલે છે. ભવચકના પરિભ્રમણમાં પ્રાણીએ આવાં યથાપ્રવૃત્તિકરણ તે અનંત વાર કરી નાખેલ હોય છે.
(૨) અપૂર્વકરણુ-ગ્રંથિભેદ : બીજું કારણ તે અપૂર્વકરણ કહેવાય છે. યથાપ્રવૃત્તિ કરણ કરેલ પ્રાણી રાગદ્વેષની નિબિડ ગાંઠને કાપી નાખે તેને ગ્રંથિભેદ કહેવામાં આવે છે. કરણ આત્માના અધ્યવસાયરૂપ છે અને કરણમાં આગળ વધતા જવાય છે તેમ પરિણતિની નિર્મળતા વધારે વધારે થતી જાય છે. રાગદ્વેષની આકરી ગાંઠને કાપી નાખવાની સક્રિયાને ગ્રંથિભેદ કહેવામાં આવે છે. પ્રાણીએ પોતાની સંસારચર્યામાં આ ગ્રંથિભેદ કેઈ વાર કરેલ ન હોવાને કારણે અને એ રાગદ્વેષની પાકી ગાંઠને તેડી નાખવાને આ પહેલે જ પ્રસંગ હોવાને કારણે આ અભૂતપૂર્વ આત્મશક્તિના ઉજજવલ કાને “અપૂર્વકરણ કહેવામાં આવે છે. એની ગ્રંથિ તૂટવાથી ચેતન રાગદ્વેષ ઉપર કુઠારાઘાત કરે છે, પિતાની પ્રગતિ માટે આ ન ગમાર્ગ ઉઘાડો કરી દે છે અને અપૂર્વ આત્મશક્તિને ચમત્કાર આગળ ધપાવવાની શરૂઆત કરે છે. આ ગ્રંથિભેદના કાર્યને અપૂર્વકરણ કહેવામાં આવે છે. યથાપ્રવૃત્તિકરણ કરેલ પ્રાણી જ આ બીજું અપૂર્વકરણ કરી શકે છે, એટલે આ બીજા અપૂર્વકરણના પૂર્વકરણ તરીકે પ્રથમ જણાવેલા યથાપ્રવૃત્તિકરણની ઉપયુક્તતા ખૂબ મોટી છે. યથાપ્રવૃત્તિકરણ કરનાર અપૂર્વકરણ જરૂર કરે એવું નથી, પણ અપૂર્વકરણ કરનારે યથાપ્રવૃત્તિકરણ કરેલું હોવું જ જોઈએ.
અપૂર્વકરણને અંગે કીડીને દાખલે આપવામાં આવે છે. ચાલતી ચાલતી કીડી ખીલા કે ભીંત નજીક આવે, એટલે કેઈ કોઈ પાછી ચાલી જાય છે અને કેઈ ભીંત પર કે ખીલી પર ચડી બેસે છે અને કેઈ આગળ વધે છે. આમાં જે ભીંત કે ખીલાને જોતાં પાછી ચાલી જાય તેને કાંઈ લાભ ન થાય; ખીલા પર ચઢી બેસે તે અપૂર્વકરણ કરે અને આગળ વધે તે અનિવૃત્તિકરણ નામનું ત્રીજું કારણ કરે. સંસારમાં રહેવાને કાળ અર્ધ પુગળપરાવત બાકી રહે ત્યારે આ અપૂર્વકરણ થાય છે. અહીં ગ્રંથિ તૂટવાથી રાગદ્વેષને નાશ થતું નથી, પણ એની ગાંઠ પડેલી હોય છે તે છૂટી જાય છે અને એને સર્વથા નાશ કરવાનો માર્ગ ખુલ્લે થાય છે.
(૩) અનિવૃત્તિકરણ-ચરમકરણ-અંતરકરણઃ અપૂર્વ વિકલ્લાસને પરિણામે ગ્રંથિભેદ કર્યા પછી પ્રાણુ અંતમુહૂર્ત કાળમાં અનિવૃત્તિકરણે જાય. અહીં અપૂર્વકરણ કરતી વખતે પ્રાણીની નિર્મળતા થઈ હતી તે કરતાં પણ વધારે નિર્મળતા થાય છે. મિથ્યાત્વ–અજ્ઞાનના
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨]
શ્રી આનંદઘન-વીશી એકઠાં કરેલાં દળિયાંના એ અહીં બે ભાગ પાડી દે છે. એક વિભાગમાં એ અંતર્મુહૂર્ત કાળ ભેગવાય તેટલે તેને પુંજ કરે છે અને બીજા વિભાગમાં સહુજ ઊણાં એક કડાકડિ સાગરેપમ કાળમાં વેદ્ય મેહનીય દળિયાં રહ્યાં હતાં તેમાંથી અંતર્મુહર્તાનાં ઓછાં કરે છે. આવી રીતે કરેલા બે પુંજમાંથી અંતમુહૂર્ત કાળનાં દળિયાંવાળો નાને પુંજ હતું તેને એ ક્ષય કરે છે અને બાકીના પુજને ઉપશમાવી દે છે. અંતમુહૂર્ત કાળ એટલે ૪૮ મિનિટથી સહેજ એ છે કાળ. ઉપશમાવવું એટલે અંદર પડી રહે તેમ દાબી દેવું. જેને તાત્કાલિક ઉદય ન થાય, તેમ જ સર્વથા નાશ ન થાય, તેને ઉપશમ કહેવાય છે. આ રીતે અનિવૃત્તિકરણે પ્રાણી બે કાર્ય કરે : મિથ્યાત્વ સ્થિતિના બે ભાગ કરી અંતકરણ કરે, નાના પુંજને ક્ષય કરી નાખે અને તે જ ક્ષણે એને ઉપશમ નામનું સમ્યકત્વ ઉત્પન્ન થાય. આનું નામ “અંતરકરણ”. અંતરકરણને પ્રથમ સમયે સમક્તિની પ્રાપ્તિ થાય અને એ રીતે થતું આ અનિવૃત્તિકરણ નામનું ત્રીજું કરણ તે ચરમકરણ સમજવું. આવશ્યકમાં કહ્યું છે કે અનાદિ કાળચકમાં ભમતાં પ્રાણી કર્મોને ખપાવીને “નદીગળપાષાણ” ન્યાયે યથાપ્રવૃત્તિકરણ કરે, એટલે નદીની અંદર પથ્થર અથડાતે-કુટાતે ગોળ થઈ જાય એ રીતે આગળ વધતાં એણે કદી ભેદી નથી એવી રાગદ્વેષની ગાંઠને એ ભેદે અને એ માટે એ અપૂર્વકરણની આકરી વધારાને ઉપયોગ કરે અને પછી બહુ કર્મોને ખપાવે તે વખતે મિથ્યાત્વનાં દળિયાં ઉદય આવે તેને ક્ષય કરે અને ઉદયાભિમુખ ન થયાં હોય તેને ઉપશમાવે, એટલે ઉદીરણાદિક કરણના જેરથી પણ જે દળ વિપાકેદય કે પ્રદેશદયમાં જઈ ન શકે તેને દાબી દે.
મિથ્યાત્વનાં દળિયાંમાં આવી રીતે અંતર પાડવામાં આવે તે વખતે પ્રાણીને જે આનંદ થાય તેની સરખામણ આકરા રણમાં ઉનાળાના કાળમાં બપોરના બાર વાગે લૂ અને તાપથી પ્રાણી વિહવળ થયેલ હોય તે વખતે કોઈ એના પર બાવનાચંદનનાં છાંટણ કરે અથવા એને oasis (રણમાં લીલે પ્રદેશ) મળી જાય તે વખતે જેવો આનંદ થાય અને એ શાતા પામે તેવી તેની અદ્દભુત આનંદમય પરિસ્થિતિ થઈ જાય છે. આ આનંદ અનિવૃત્તિકરણને અંતે અને અંતર કરણને પ્રથમ સમયે પ્રાણને થાય છે. એ વખતે એના ગાઢ તિમિર અજ્ઞાન મિથ્યાત્વમાં તીવ્રતા ઓછી થઈ જાય, એના આકરા (અનંતાનુબંધી) કષાયે ખસી જાય અને મિથ્યાત્વે તેને નિપજાવેલે ચાલ આકરે પરિતાપ મટી જાય. જે મિથ્યાત્વના જેરે પ્રાણી સંસારમાં રખડતે હતું અને અનાદિકાળથી જેની જાળમાં એ ફસાયેલું હતું તેને અંત આવતે જોઈ એને ખૂબ આનંદ થાય છે અને પછી એને સમક્તિની પ્રાપ્તિ થાય એટલે એની પ્રગતિ થતી જાય છે. એ સમક્તિ કેવું હોય, એના પ્રકાર કેટલા હોય અને એક વાર સમક્તિ પામેલા પ્રાણીને વિકાસ કઈ ધારાએ વધે તે ચેથા અભિનંદન સ્વામીના સ્તવનમાં આવશે. અહીં તે ચરમપુગળપરાવર્તમાં ત્રીજા અનિવૃત્તિકરણ સુધી પ્રાણું આવ્યું.
ભવપરિણતિ પરિપાક’ એટલે સંસારમાં પરિણમન પામી જવાની ચાલું ટેવને છેડે આવે ત્યારે. ભવ એટલે સંસાર. આ ચેતનને મૂળ અસલ સ્વભાવ તે અનંત જ્ઞાન, અનંત
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૩
: શ્રી સંભવનાથ સ્તવન | દર્શન, અનંત ચારિત્ર આદિ અનંત ગુણમય છે, પણ રાગદ્વેષની પરિણતિને લઈને એને મૂળ સ્વભાવ દબાઈ ગયું છે અને એની અનંત ગુણદશા દબાઈ ગયેલી હોઈ ભવપરિણતિ એ એને સ્વભાવ થઈ પડ્યો છે. એટલે અનંત ગુણવાળે એ ચેતનરાજ જાણે કે સંસારસ્વભાવવાળ થઈ ગયા છે, જાણે કે સંસારમાં મરવું જન્મવું, આંટા મારવા, પિગલિક બાબતે કે ચીજોને પિતાની માનવી, એમાં માણવું–રાચવું, એ એને સ્વભાવ થઈ પડ્યો છે. પરભાવ રમણતા કે પરંપરિકૃતિમાં રસોત્પાદન એ સંસારની રખડપાટનું દિગ્દર્શન છે. આવા પ્રકારની પર પરિણ તિને છેડે આવે ત્યારે રસ્તે સાંપડે છે, સેવન કરવાની બુદ્ધિ થાય છે અને તે વખતે ભૂમિકાશુદ્ધિ કરવાની સૂઝ પડે છે. અનંત સંસારમાં હોય ત્યાં સુધી તે એને સંસારના સર્વ સંબંધમાં રસ પડે છે; સંસારની વસ્તુને એ પિતાની માની બેસે છે; પરભાવ એને સ્વભાવ બની ગયેલ હોય છે અને પારદ્વેષ એના ઘરના અને વિકાર હોય એમ લાગે છે. આનું નામ “ભવપરિણતિ.” આવા પ્રકારની ભવપરિણતિને કાંઠો દેખાવા માંડ્યો હોય ત્યારે, એટલે હજુ સંસારને છેડે નથી આવ્યું, પણ સંસાર તરફની પરિણતિને અંત આવ્યો હોય છે, ત્યારે.
એટલે ચરમપુગળપરાવર્તામાં આવ્યા પછી, પ્રાણી ત્રીજું અનિવૃત્તિકરણ કરે, તે વખતે એની સંસારપરિણતિને છેડે આવે, એનું અનાદિ અજ્ઞાન દૂર થઈ જાય, ત્યારે શું શું થાય તે હવે બતાવે છે. અહીં ચરમ આવર્ત એટલે છેલ્લું પુગળપરાવર્તકાળ (નામનું કારણ બતાવે છે, ત્રીજુ અનિવૃત્તિકરણ એ પુરુષાર્થ (નામનું કારણ) બતાવે છે ભવપરિણતિને પરિપાક તે સ્વભાવ (નામનું કારણ), ભવિતવ્યતા ( નામનું કારણ) અને કર્મ (નામનું કારણ) બતાવે છે. એટલે પાંચે સમવાયી કારણો એકઠાં થાય ત્યારે આ પાંચ કારણ પર આ જ સ્તવનની પાંચમી ગાથામાં વધારે પ્રસંગો આવશે ત્યારે વિસ્તાર થશે. આમાં ગ્રંથિભેદ વખતે કાળ, ભવિતવ્યતા, પુરુષાર્થ, કર્મ અને સ્વભાવને સહકારી કારણ તરીકે કેવો નિગ થાય છે અને એ પાંચેની સામગ્રી કાર્ય હેતુ તરીકે કેવી રીતે કામ કરે છે, તેને ખૂબ વિસ્તાર શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચયમાં શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે કર્યો છે અને તેને ઉલલેખ ગબિન્દુમાં પણ પિતે કર્યો છે.૨ ત્યાં આ હકીકતને વિસ્તાર કરતાં શ્રીમાન કહે છે કે ચરમપુગળપરાવર્ત વગરના તે પહેલાના કાળમાં પ્રાણું ભવાભિનંદી હોય છે અને કદાચ કોઈ વાર સહજ ધર્મ કરે તે તે લકસંજ્ઞાએ કરનારા હોઈ એમાં એને દહાડે વળે નહિ. આ લેકશક્તિથી પ્રાણુ કેટલીક વાર દાન આપે, સંભાષણ કરે, સન્માન આપે; પણ તે લૌકિક ભાવે હોય છે, એને લેકપક્તિ કહેવામાં આવે છેએ ગાભાસ છે, એનાથી કદાચ સંસાર લાભ થાય, પણ આત્મપ્રગતિ થતી નથી.
પણ જ્યારે પ્રાણી ચરમપુગળપરાવર્તામાં આવે, એ ત્રીજુ કરણ કરે અને એને ભવસ્થિતિ પરિપાકદશાને પામી હોય ત્યારે શું થાય તે હવે કહે છે : " ૧. સમવાયી કારણો પાંચ છે : કાળ, સ્વભાવ, ભવિતવ્યતા, કર્મ અને ઉદ્યોગ. આ ગાથાના પ્રથમ બે ચરણમાં
એ પાંચે કારણેનો ઉલ્લેખ છે એમ અત્ર બતાવ્યું છે. ૨. જુઓ. યોગબિન્દુ, શ્લેક ૮૩.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી દોષ ટળે' : ઉપર પ્રમાણે કારણોની પ્રાપ્તિ થાય ત્યારે સંસારસન્મુખપણાના અનેક દેશે ટળી જાય. એટલે કે ભય, દ્વેષ અને ખેદ રૂપ જે ત્રણ દોષે ઉપર બતાવ્યા તે દૂર થઈ જાય; અથવા ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ, જેને અનંતાનુબંધીની સંજ્ઞા આપવાવામાં આવી છે, તેવા પ્રકારના ચીકણ આકરા હોય તે દોષે ટળી જાય. અહીં ધ્યાન માં રાખવાનું છે કે દોને સર્વથા નાશ થતું નથી, પણ એ દૂર ખસી જાય છે.
અને ચરમપુગળપરાવર્ત માં આવી, પ્રાણી, ત્રીજું અનિવૃત્તિકરણ કરે અને એની ભવસ્થિતિને પરિપાક થયે હોય, ત્યારે બીજું વધારે શું થાય તે કહે છે:
ભવ દષ્ટિ ખૂલે” : આ “દષ્ટિ” શબ્દ વેગને છે એના પર શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ યોગદષ્ટિસમુચ્ચય નામને ગ્રંથ લખે છે. એના પર સંક્ષિપ્ત વિવેચન અને ટૂંક સાર મેં મારા
જૈન દષ્ટિએ ગ’માં કરેલ છે (પૃ. ૧૬ થી પ૫). “દષ્ટિ” એટલે “સાચી શ્રદ્ધા સાથેને બોધ” સમજ્યા વગરની શ્રદ્ધા રાખવી તે બિનઉપયેગી બાબત છે અને બોધ વગરની શ્રદ્ધા ટકી શક્તી નથી. દૃષ્ટિમાં શ્રદ્ધા અને બોધ બન્નેને સહકાર અને સહચાર છે. એટલે વિચારપૂર્વક શ્રદ્ધા રાખી નિર્ણય કરે અને સાચા સ્વરૂપનું જ્ઞાન કરવું એનું નામ “દૃષ્ટિ' કહેવામાં આવે છે. શરૂઆતમાં ઓઘદષ્ટિ હોય છે. ચાલુ સંસારી જી ગતાનુગતિક રીતે ચાલ્યાં આવતાં કામે કર્યા કરે, વ્યવહારને પિષે, જનસંમત કામ કર્યા કરે, પિતાની અક્કલ-આવડતને ઉપયોગ પ્રગતિ માટે ન કરે, એનું નામ ઓઘદૃષ્ટિ. આમાં એકાંત દષ્ટિબિન્દુ હોય છે, પરભાવમાં રમણતા હોય છે અને ચાલુ વ્યવહારમાં આંટાફેરા ખાવાને અને લેકસંજ્ઞા જાળવવાને મુદ્દો હોય છે. વિવેક દષ્ટિ ખીલતી જાય, સ્વપરનું વિવેચન થાય, તપ-ત્યાગના મુદ્દા પર પ્રાણ આવતે જાય, તેમ તેમ તેની દૃષ્ટિ આત્મસન્મુખ થતી જાય છે. એવી ખૂલતી દષ્ટિના આઠ વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે. તેનાં નામે અનુક્રમે મિત્રા, તારા, બલા, દીકા, સ્થિર, કાંતા, પ્રભા, પરા છે. આ પ્રત્યેક દષ્ટિમાં ચેતન આગળ વધતું જાય છે, તેમ તેમ તેના આત્મગુણે વધારે વધારે વિકાસ પામતા જાય છે, એનું દૃષ્ટિબિન્દુ સંસાર સન્મુખ હતું તેની દિશા બદલાતી જાય છે, એ ચેતનની પ્રગતિ કરવાના આત્મિક માર્ગે આવતે થાય છે, મોક્ષ સન્મુખ થતું જાય છે અને એને વિકાસ સાચે માગે થતું જાય છે. આ દષ્ટિને વિષય ખાસ સમજવા ગ્ય છે અને સમજીને પિતાનું સ્થાન શું છે અને ક્યાં છે એની શોધ-ભાળ કરવા ગ્ય છે. મુમુક્ષુએ ઉપર લખેલ ગ્રંથને અભ્યાસ કરવાથી એ કાર્યમાં ઘણી મદદ મળશે.
એમાં ઓઘદષ્ટિ પછી ઉન્નતિક્રમમાં જે યંગદષ્ટિએ બતાવવામાં આવી છે, તે દષ્ટિ ખૂલવા લાગે છે એટલે પ્રાગતિક પથે પડેલ ચેતનની દષ્ટિ ઊઘડતી જાય છે. ધીમે ધીમે પ્રાણું મનેવિકારો પર વિજય મેળવતે જાય છે, એની અનેકાંત દષ્ટિ ખીલતી જાય છે, એના અત્યાર સુધીના અભિનિવેશે દૂર થતા જાય છે, એને સંસાર પરને રાગ ઓછો થતું જાય છે, એનામાં સ્થિરતા, શાંતિ અને નમ્રતા આવતી જાય છે, એને કદાગ્રહ દૂર થતું જાય છે, એ પિતાનું શું છે અને પારકું શું છે, પિતાને લાભકારક શું છે અને સંસારમાં રખડાવતાર કોણ છે
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: શ્રી સંભવનાથ સ્તવન
[૮૫ આવી બાબતને એને વિચાર આવતે જાય છે અને એ ધીમે ધીમે આગળ ધપતે જાય છે. આ પરિસ્થિતિમાં ઓઘદષ્ટિને મૂકી એ ગદષ્ટિમાં આવે અને મોક્ષમાર્ગ તરફ નજર કરે, એનું નામ “દષ્ટિ ખૂલે” એ ભાવ અત્રે જાય છે.
શ્રી જ્ઞાનવિમળસૂરિ “એને માર્ગાનુસારીની દષ્ટિ ખૂલે ” એવો અર્થ કરે છે. એ વાત પણ સમુચિત છે. પ્રથમની ચાર દષ્ટિમાં ગુણની પ્રાપ્તિ થાય છે તે સર્વે માર્ગાનુસારીપણાના ગુણેને વિસ્તાર છે, એટલે કે પ્રાણીને હજુ સમક્તિની પ્રાપ્તિ થઈ નથી, હજુ તેણે શુદ્ધ દેવ, શુદ્ધ ગુરુ, શુદ્ધ ધર્મને જાણી-સમજીને તેને સ્વીકાર કર્યો નથી, પણ તે રસ્તે ચઢી ગયેલ છે. સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્તિના માર્ગનું અનુસરણ તે “માર્ગાનુસારીપણું” છે. એનું વર્ણન કરતાં શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્ય પોતાના યોગશાસ્ત્રમાં તેના પાંત્રીશ ગુણોને વર્ણવે છે. આ ગુણો જેનામાં હોય અથવા જેને જીવનપ્રવાહ એ પાંત્રીશ વિશેષણને અનુરૂપ થાય, તે રસ્તે ચઢયો છે એમ સમજવું.
શ્રી યોગશાસ્ત્રના પ્રથમ પ્રસ્તાવ ગાથા ૪૭–૧૬ દશ ગાથામાં એને (માર્ગાનુસારીને) વર્ણવી એને ગૃહસ્થ ધર્મને માર્ગે ચઢેલ કહે છે. આ હકીકત વેગસેવાને માર્ગે આગળ વધવાની ઈચ્છાવાળા મુમુક્ષુને અતિ ઉપયોગી હોઈ અત્ર તેને ઉલેખ કર્યો છે, જિજ્ઞાસુએ યોગશાસ્ત્ર (શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય કૃત)માંથી એને વિસ્તાર જોઈ લે. અહીં ધ્યાનમાં લેવાની વાત એ છે કે માર્ગાનુસારીના પાંત્રીસ ગુણોવાળે પ્રાણી હજુ રસ્તે ચઢયો છે, એટલે કે અત્યાર સુધી ભવાટવીમાં ભટકતાં એ માર્ગ ભૂલ્યું હતું, આડાઅવળે રખડતા-રઝળતું હતું, તેને બદલે એને હવે સડક હાથ લાગી છે, એની આડીઅવળી રખડપાટી પૂરી થઈ છે; પણ છતાં હજુ એને સમક્તિ પ્રાપ્ત થયું નથી, હજુ એને સંસારને છેડે ચોક્કસ થવાનું છે એમ એના સંબંધમાં ધારવાનું નથી. માનુસારીપણાના ગુણોને વિચાર કરતાં એ પ્રતિના ઘણા પ્રાણીઓ યથાપ્રવૃત્તિકરણની કક્ષા સુધી પહોંચેલ છે એમ કહી શકાય. એણે મોક્ષમાર્ગનું અનુસરણ કરવું શરૂ કર્યું છે એમ કહી શકાય, પણ હજ એની રાગદ્વેષની ગાંઠને ભેદ થયે નથી; હજુ એને સંસાર મર્યાદિત થયે છે એમ કહી શકાય નહિ, હજુ એણે વેદ્યસંવેદ્ય પદ પ્રાપ્ત કર્યું છે એમ કહેવાય નહિ. પ્રથમની ચારે દષ્ટિમાં આ માર્ગાનુસારીપણાના ગુણ આવે અને એ ગુણની પ્રાપ્તિ એટલે દષ્ટિ ખૂલવાનું ચેતનને બને એવા અર્થની જે સૂચના જ્ઞાનવિમળસૂરિએ કરી છે તેને આ આશય જણાય છે. સ્થળસંકેચને કારણે માર્ગાનુસારીના ગુણો તથા પ્રથમની ચાર દષ્ટિનું વર્ણન અત્ર પ્રસ્તુત છે, તેને યોગ્ય સ્થાનેથી જોઈ લેવા સૂચન કર્યું છે. આ સ્તવમાં બીજી ઘણી બાબતે જણાવવા ગ્ય લાગવાથી અત્ર સદર બાબતે પર સીધો ઉલ્લેખ કરવાનું છોડી દીધું છે.
એટલે ચરમપુગળપરાવર્તમાં પ્રાણી આવે, ત્રીજું અનિવૃત્તિકરણ કરે અને સંસારની પરિણતિને પરિપાક થાય, ત્યારે એના દે દૂર થતા જાય છે અને એની દૃષ્ટિ ખૂલતી જાય છે. એની ચાર દષ્ટિ ખૂલી જાય છે ત્યારે એને વેદ્યસંવેદ્ય પદની પ્રાપ્તિ થાય છે અને પછી એની દષ્ટિ આગળ આગળ ખૂલતી જાય છે અને એને વિકાસ આગળ વધતું જાય છે.
આ પ્રસંગે એક વધારે હકીકત પણ તેના સંબંધમાં બને છે તે હવે કહે છે:
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી “પ્રાપતિ પ્રવચન વાક” એટલે ચેતનને પ્રવચનની વાણીની પ્રાપ્તિ થાય; “પ્રવચન' એટલે સિદ્ધાંતવાક્ય. વક્તાના સુચ્ચ ગુણપૂર્વક શ્રોતાને મહામૂલ્યવાન સિદ્ધાંતનાં મહાન સત્ય સમજાવવાનું કાર્ય તે પ્રવચન કહેવાય. સિદ્ધાંતના યથાસ્થિત વાક્યને પણ પ્રવચન કહેવામાં આવે છે. આવા પ્રકારના પરમપકારી સિદ્ધાંતનાં મહાન સૂત્રોની પ્રાપ્તિ થાય છે. દુનિયાદારીનાં સૂત્રોમાં સંસારરસિકતા, પૌગલિક પ્રેમ અને આકર્ષણે એવાં જોડાઈ જાય છે કે ઘણીવાર સંભાળ રાખવા છતાં પણ પ્રાણી સંસારનું પિષણ કરી બેસે છે, પણ જ્યારે એની પાસે પ્રવચનનાં નિર્દોષ પ્રેરક વચને આવી પહોંચે, જ્યારે એને પ્રવચનની વાણી પર શ્રદ્ધા બેસે, ત્યારે એને સેવન-કારણ-ભૂમિકાની પ્રાપ્તિ થાય છે.
જૈન શાસ્ત્રકાર જેમ શ્રદ્ધાની અગત્ય વારંવાર સમજાવે છે અને દેવ-ગુરુ-ધર્મ પરની શ્રદ્ધાને સમ્યકૃત્વ કહે છે, તેમ જ શ્રદ્ધાની સ્થિરતા માટે બોધની જરૂર સ્વીકારે છે. બધા માટે શુદ્ધ પ્રવચનને મહિમા તેમાં વારંવાર ભાર મૂકીને બતાવ્યું છે. આ પ્રવચન-અંજનને મહિમા પંદરમાં ધર્મનાથના સ્તવનમાં આગળ ખૂબ વિસ્તારથી આપવાનું છે, ત્યાં તે પ્રસંગે જરૂરી વિવેચન થશે. અહીં કહેવાની બાબત એ છે કે ભવપરિણતિને પરિપાક થાય તે વખતે દે ટળી જાય છે. દષ્ટિ ખૂલતી જાય છે અને શુદ્ધ પ્રવચનની વાણીના શ્રવણને લાભ પ્રાપ્ત થાય છે.
પ્રવચનને અર્થ જિનદેવપ્રણીત સિદ્ધાંત થાય છે. ભગવતીસૂત્ર અને વિશેષાવશ્યકના મતે એ શબ્દ પારિભાષિક છે અને આગમજ્ઞાનના અર્થમાં વપરાય છે. પ્રવચન માટે માગધી શબ્દ “પણ” છે અને તેને અર્થ “જૈન સંઘ” પણ થાય છે. અત્રે પ્રવચનની વાણીની પ્રાપ્તિની હકીક્ત સૂચવી છે, તે સુવિહિત જિનાગમની વાણી સમજવી. એ પ્રવચનથી સંસારનું સ્વરૂપ ઓળખાય છે, સ્વપરનું વિવેચન થાય છે અને મોક્ષમાર્ગના પ્રમાણને વધારે પાકું અને ચોક્કસ સ્થિર બનાવાય છે. આવા પ્રવચનના વચનથી પ્રતીતિ બરાબર થાય છે અને જામેલ શ્રદ્ધા કે કરેલ પ્રગતિ પાકી બનતી જાય છે.
શ્રી ઉપમિતિભવપ્રપંચ કથામાં પ્રથમ પ્રસ્તાવમાં જે સ્થાન ધર્મબંધકર’ રસવતીપતિને આપવામાં આવ્યું છે, બીજા પ્રસ્તાવમાં સદાગમને જે સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે, તેવા સદ્દગુરુને
ગ એ પ્રવચનપ્રાપ્તિ છે. એવા પ્રવચનની પ્રાપ્તિ કરાવનાર શાંત, ધીર, નિષ્પક્ષ અને સમતાવાન હોય; એનામાં સહિષ્ણુતા, આવડત અને સમજાવટ કરવાની કુનેહ હોય; એની ઉપકારબુદ્ધિ અતુલ્ય અને અજોડ હોય; એનામાં આક્ષેપદષ્ટિ કે તેડી પાડવાની પદ્ધતિ ન હોય—એવા વિશિષ્ટ ઉપદેશક પાસેથી પ્રવચનવાણીની પ્રાપ્તિ થાય, ત્યારે માર્ગપલટો થાય છે. પ્રવચનવાણની પ્રાપ્તિનું મહત્ત્વ આગળ જતાં તેરમા સ્તવન (ગાથા ૪)માં આવવાનું છે. સદગુરુકૃત પ્રવચન અંજનને મહિમા પંદરમા સ્તવનમાં (ગાથા ૩)માં આવવાનું છે અને વિશિષ્ટ વાણીનાં પરિણામે કેટલાં સુંદર નવડે છે, તે પર વિચારણા અનેક દષ્ટિબિન્દુથી કરવાના પ્રસંગ આગળ આવે છે. અહીં વાત એટલી થઈ કે પ્રાણી છેલ્લા પુદ્ગળપરાવર્તામાં આવે અને ત્રીજું કરણ કરે અને જ્યારે એની સંસાર પરિણતિને પરિપાક થાય ત્યારે
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: શ્રી સંભવનાથ સ્તવન
[૮૭ (1) એના દેવ ટળતા જાય છે, (૨) એની દૃષ્ટિ ખૂલતી જાય છે અને એને (૩) શુદ્ધ પ્રવચનની વાણીના શ્રવણને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય છે. એ ઉપરાંત એને શું શું થાય તે હજુ આગળ વિસ્તા
પરિચય પાતિક ઘાતક સાધુશું રે, અકુશલ અપચય ચેત; ગ્રંથ અધ્યાતમ શ્રવણ મનન કરી રે, પરિશીલન નય હેત. સંભવે. ૪
અર્થ—(એમ થાય ત્યારે) પાપ નાશ કરનાર સાધુ સાથે પશ્ચિય વધતો ચાલે અને મન સંબંધી અકલ્યાણકારિતાને ઘટાડે થતું જાય અને આત્મિક વિચારણા કરનાર (અધ્યાત્મના) થેનું સાંભળવાનું અને વિચારવાનું, આત્મિક સેવન માટે અને દૃષ્ટિબિન્દુ ધારવા માટે
બની આવે. (૪)
- ટબે–તે વારે (ત્યારે) પાતિકના ઘાતક એટલે અશુભ કર્મને હણે એવા સાધુને પરિચય કરે તે વારે અકુશળ-માટે સંકલ્પ ન જડે તે અકુશળ કહીએ; એને અપચય એટલે નાશ કરે એવું ચિત્ત થાય તે વારે (ત્યારે) અધ્યાતમ ગ્રંથ-જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રાદિકની જ્યાં સુગમતા એવા જે ગ્રંથ–આપ્તપ્રણીત, તેને અધ્યાત્મ ગ્રંથ કહીએ. તેનું શ્રવણ-સાંભળવું, મનન એટલે વિચાર, તેણે કરી સકળ નય-નંગમાદિક હેતુ ઉપાદાન અસાધારણ, કારણદિક, તેની પરિશીલના સ્યાદ્વાદમુદ્રાએ અભિગ્રહાદિ હઠરહિતપણે સેવે. (૪) - વિવેચન-તઘોગ્ય ભૂમિકાની તૈયારી થાય ત્યારે બીજી કઈ કઈ બાબતે બને તે બતાવે છે. ધ્યાનમાં રહે છે, અંતિમ પુગળપરાવર્તામાં ત્રીજું કારણ થયા પછી આ હકીકત બને છે. કઈ પ્રાણી સન્મુખ થયેલ છે કે નહિ તેને નિર્ણય કરવા માટે પણ આ બાબતે ઉપયોગી છે, એ પ્રગતિનું નિદર્શન કરાવનાર છે અને પ્રગતિપષક છે. આ ગાળામાં પ્રગતિપષક અને નિદર્શન ત્રણ બાબતે તરફ ધ્યાન ખેંચ્યું છે તે આ પ્રમાણે છે :
. સત્સંગતિ-સાધુપરિચય જ. માનસિક અકુશળતાને નાશ. . અધ્યાત્મગ્રંથનું પરિશીલન. આ ત્રણે બાબતે ખૂબ મહત્ત્વની છે અને તેટલા માટે ખૂબ વિચારણા માગે છે. આપણે એ પ્રત્યેકને વિચારીએ –
- પાઠાંતર–પાતિક – પાતક. ઘાતક – ઘાતિક. સાધુરું – સાધશું. મનન – મનને. પરિશીલન – પરિમલનયનય હેત. (૪) આ શબ્દાર્થ–પરિચય = સહવાસ, ઓળખાણ. પાતિક = પાપો. ઘાતક = નાશ કરનાર, દૂર કરનાર સાધુણું = સાધુ-ત્યાગી સાથે અકુશળ = પરિણામે નહિ સારું, અકલ્યાણકારી. અપચય = ય હાનિ, ઘટાડે. ચેત = ( વિશેપણ) ચિત્ત સંબંધીની, મન સંબંધી; (નામ) ચિત્તવૃત્તિ. ગ્રંથ = પુસ્તક, શાસ્ત્ર. અધ્યાતમ = અધ્યાત્મ, આત્મા સંબંધી. શ્રવણ = સાંભળવું તે. મનને = ચિંતવને, વિચારણા કરી = કરવામાં આવે પરિશીલન = દીધ" સેવન, કોઈ પણ વિષયને સારી રીતે સેચી – વિચારીને ધ્યાન પર લે, ભેટવું તે. નન્ય = દષ્ટિબિન્દુ, કારણ-વિચારણ, હેત = હેતુઓ, માટે. (૪).
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮]
શ્રી આનંદઘન-વીશી () સાધુપરિચય અથવા સત્સંગ–પ્રાણીના અનંત સંસારને છેડે આવે અને એ માર્ગને અનુસરત થઈ મોક્ષ સન્મુખ થાય, ત્યારે એને સજન પુરુષની સબત થાય, અને એને સંત પુરુષના સમાગમમાં જ આનંદ આવે. માણસ કેવો છે તેની પિછાન કરવી હોય તે તેના સેબતીઓ કેવા છે તેની તપાસ કરવી, કારણ કે એકસરખી ટેવ હોય અને એકસરખું ચારિત્ર હોય તેને જ મેળ ખાય છે. સમાનસ્ટકસને, સાહસ-એ જાણીતી વાત છે. મતલબ, સારા માણસને સારા સાથે સબત થાય છે, અને એવા પ્રકારની સંગતિ જામે છે. મૈત્રી કે પરિચયની વાત અલગ છે અને અકસ્માત મેળાપની વાત અલગ છે. દીર્ઘ પરિચય, લાંબી મૈત્રી કે સ્થાયી સેબત તે સરખી કક્ષાના માણસો વરચે જ થાય છે, અને પરિચયની બાબત લાંબા વખતને સહવાસ અને વારંવાર મળવાનું માગે છે. હાલતાં ચાલતાં કે મુસાફરીમાં ઉપરછલી ઓળખાણ થઈ જાય તેને પરિચય કહેવાય નહિ. પ્રાણની પ્રગતિ થાય અથવા એ પ્રગતિને પથે ચઢે, ત્યારે તેને સાધુપુરુષ સાથે પરિચય થાય છે. સાધુપુરુષની સંગતિ કે પરિચય મહાન પુણ્ય હોય ત્યારે જ થાય છે એવી લેકેન્દ્રિમાં ભારે રહસ્ય છે. સાધુપુરુષે પોતાનું આત્મિક તેજ પિતાના પરિચિત જનમાં જરૂર આપે છે. એક જાણીતા સુભાષિતમાં કહ્યું છે કે “સત્સંગ બુદ્ધિની જડતાને નાશ કરે છે, વાણીમાં સત્યનું સિંચન કરે છે, માન અપાવે છે, ઉન્નતિને રસ્તે બતાવે છે, પાપને ધોઈ નાખે છે, ચિત્તની પ્રસન્નતા કરાવે છે, ચારે દિશામાં કીર્તિને ફેલાવે છે—સત્સંગતિ પ્રાણીના સંબંધમાં શું શું નથી કરતી તે કહે. આવો સત્સંગને મહિમા અનુભવીઓએ ગાયે છે અને અનેક આકારમાં સંગ્રહી રાખે છે. સાધુપુરુષની સલાહમાં હમેશા સીધા, સરળ અને પ્રગત માર્ગો જ હોય અને એની વાણી, વિચાર કે વર્તનમાં પાપની વાત ન હોય; એનું માર્ગદર્શન પાપને નાશ કરનારું હોય, ત્યારે, પ્રગતિને પંથ ખૂબ કપાઈ જાય છે અને પાછા પડવાની બાબત પર એક પ્રકારની બ્રેક (અટકાયત) આવી જાય છે. ભૂમિકા શુદ્ધિ થાય ત્યારે પાતિકને નાશ કરનાર સાધુપુરુષને પરિચય થાય છે. સાધુપુરુષ એટલે અમુક પ્રકારને વેશ ધારણ કરેલી વ્યક્તિએ, એમ ધારવાનું નથી. જે ખરા સજજન હોય, જેના વર્તન, વાણી અને વિચારમાં એક્તા હોય, જેના જીવનવ્યવહારમાં આત્મવિચારણાને અગ્ર સ્થાન હોય, જેને સંસારની રખડપાટીને ત્રાસ લાગ્યો હોય અને જેને વ્યવસાય આત્મપ્રગતિ તરફ હોય, આવા પ્રાણીને પરિચય થાય તે પાતિકનો ઘાત કરાવનાર નીવડે છે. અને એવા સાચા સત્પરુષને પરિચય એ સેવન-કારણ નીવડતી ભૂમિકાની પ્રાપ્તિને અંગે અથવા તેના સંબંધના અનુસંધાનમાં પ્રાપ્ત થાય છે.
() માનસિક અકુશળતાનો ત્યાગ–સેવન-કારણ-ભૂમિકા તૈયાર કરવામાં અકુશળ ચેતને અપચય થાય છે એટલે અકલ્યાણકારી મન સંબંધી પરિસ્થિતિને ક્ષય અથવા ઘટાડે થાય છે. “અપચય ” શબ્દમાં જ ધાતુને પ ઉપસર્ગ લાગે છે તેને અર્થ વ્યય, હાનિ કે અપહરણ १. जाडय धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्य, मानोन्नति दिशति पापमपाकरोति ।
चेतः प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्ति, सत्संगतिः कथय कि न करोति पुंसाम् ॥
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ : શ્રી સ’ભવનાથ સ્તવન
[૮૯
થાય છે. અને ચૈત 'ના અર્થ કોશકાર ચિત્તની વૃત્તિ કે ચેતના કરે છે. એ નામ પણ છે અને વિશેષણ તરીકે પણ વપરાય છે. તથા અકુશળ એટલે અકલ્યાણકારી. મતલબ કે અકલ્યાણકારી ચિત્તવૃત્તિના તે વખતે નાશ થાય છે: આવેા ભાવ થાય છે. આ અકુશળ ચેત-ચિત્તવૃત્તિ કેવા પ્રકારની હોય છે, તે જાણી લેવા જેવું છે. એના સ્વરૂપ સંબંધમાં શ્રી ઉપમિતિભવપ્રપ’ચા કથામાં શ્રી સિદ્ધર્ષિં મહારાજે ત્રીજા પ્રસ્તાવમાં વિસ્તૃત ઉલ્લેખ કર્યો છે. ત્યાં પ્રસંગ સ્પર્શન-ઇંદ્રિયને પ્રભાવ બતાવવાના છે. એને અંગે માળ, મધ્યબુદ્ધિ અને મનીષીના સંબંધમાં સ્પર્શીન કેવી રીતે કામ લે છે તે બતાવતાં બાળની માતાને અકુશળમાળાનું સુયેાગ્ય નામધેય આપવામાં આવ્યું છે. એ અકુશળમાળાની સલાહથી ખાળ કેવી ભૂલા કરે છે અને ઇંદ્રિયાના વિકારને અંગે સ્પર્શન-ઇંદ્રિયના ભાગેા ભાગવવા જતાં કેવા હેરાન થાય છે અને કર્મી વિલાસ મહારાજાના આ અકુશળમાળા સાથે કેવા સબધ હોય છે, તે વિચારતાં અકુશળ માનસનાં ભયંકર પરિણામે ખ્યાલમાં આવે છે. મતલબ એ છે કે જ્યાં સુધી ચિત્તમાં સ્થિરતા ન આવે, જ્યાં સુધી એને પૌદ્ગલિક ખાખતા, ભાગવિલાસ કે ઉપભાગમાં આનંદ આવે. અને જ્યાં સુધી એના પર રાગકેસરીનો દોર ચાલ્યા કરે, ત્યાં સુધી એનું ચેતસ્ અકુશળ છે. એને વસ્તુસ્વરૂપની ઓળખાણુ થઈ નથી, એની સંસારની વાસના ઓછી થઈનથી અને એણે વસ્તુનાં મૂલ્યાંકના બરાબર કર્યા નથી એમ સમજવું. યાગમાગે ચઢવા પહેલાં યાગના રસ્તા સાંપડવા જોઇએ અને એના રસ્તો મેળવવા માટે મનમાં એને વસ્તુની કિંમત થવી જોઇએ. જ્યાં સુધી એ મનમાં સાચાં મૂલ્યા ન સમજે ત્યાં સુધી એને સાચા રાહુ પર આવવાની તક પણ મળતી નથી. અને અકુશળમાનસવાળે ભવાભિનંદી પ્રાણી તે વસ્તુઓને, વસ્તુ અને ચેતનના અને બન્નેના પરસ્પર સંબંધ કેવે, કેટલેા અને કેટલા વખત સુધીના છે, એ જાણતો ન હેાવાથી એના ઉપરચોટિયા ખ્યાલમાં તન્મય થઈ જાય છે અને સ'સારને ચાહવા જતાં તેમાં ડૂબી જાય છે. આવા પ્રકારનું અકુશળ માનસ હાય ત્યાં સુધી પ્રાણીના નિસ્તાર થતા નથી. એનું અજ્ઞાન અને એના અત્રેય એને સંસારસન્મુખ રાખે છે. એને વ્યવહારમાં રાચવામાં મજા આવે છે. એને ઇંદ્રિયના ભાગોમાં જીવનનું સા`કય લાગે છે અને એ પાતાના પારિણામિક લાભ કયાં છે તે સમજી શકતા નથી, અને ઉપર ઉપરના ખ્યાલમાં લેવાઈ જાય છે. અકુશળપણું હોય ત્યાં સુધી પ્રાણી ક્રોધ-માન-માયા-લેાભ જેવા માનસિક વિકારોને એળખી શકે નહિ, એ રાગ-દ્વેષને યથાસ્વરૂપે જાણી શકે નહુિ અને પછી તેા ભય, શાક, રતિ, અતિ કે કામક્રીડામાં લેવાઈ જાય, મેાહના ચકરાવામાં પડી જાય અને અતત્ત્વાભિનિવેશના ભોગ બની અનાદિ સ'સારમાં ગમે ત્યાં તણાઈ જાય છે અને પરિણામે જરા ઊંચા આવ્યા હોય, જરા રસ્તાસર સ્થિતિમાં આવતે થયા હોય તે પણ ગુમાવી બેસે છે અને સ`સારના રાગ-દ્વેષની તાણાતાણુમાં ભયંકર વાયરે ચઢી જાય છે. આવા પ્રકારના માનસને અકુશળ માનસ કહેવામાં આવે છે. એમાં પરિણામદર્શિતા ન હોય. એમાં સદસદ્વિવેક ન હાય, એમાં સ્વપરના ભેદ ન હોય, એમાં લાંબા ગાળાની ી નજર ન હેાય અને એમાં વસ્તુ
૧૨
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦]
શ્રી આનંદઘન-વીશી અને ચેતનના સંબંધની કે વસ્તુની મૂલ્યવત્તા ન હોય.
અકુશળમાળાના સંબંધને કારણે અને તેની સલાહને અનુસરવાને પરિણામે બાળકના કેવા હાલહવાલ થાય છે તે (ઉ. ભ. પ્રપંચા કથાના) ત્રીજા પ્રસ્તાવમાંથી વાંચી વિચારવા ગ્ય છે. અને એ હાલહવાલ તે એક ઇંદ્રિય( સ્પર્શન)ની પરાધીનતાનાં પરિણામ છે, પણ પ્રાણીની સર્વ ઇંદ્રિયે મેકળી હોય, એની એને સાચી પિછાન પણ ન થઈ હોય કે એને ઓળખાવનાર પ્રબોધકાચાર્ય જેવા સાથે એને પરિચય પણ ન હોય, તે પછી એણે સેવન-કારણ ભૂમિકા પ્રાપ્ત કરવાની પણ આશા શા માટે રાખવી? ચાલું વ્યવહારમાં ઘસડાવાને ટેવાયેલા પ્રાણીને આ ટાયલાં લાગે તેવી વાત છે, પણ સંસારને છેડે લાવવા સારુ વેગ માગે ચઢવાની પાકી ઈચ્છા હોય તે આ હકીકતને પચાવે જ છૂટકે છે. એમાં તે પ્રબંધનરતિ જેવા આચાર્યને પરિચય જોઈએ અને અકુશળમાનસને ત્યાગ જોઈએ. હજુ એક વધારે ચીજની પણ આ પ્રાથમિક પૂર્વસેવાને અંગે જરૂર છે તે પણ બતાવવામાં આવેલ છે.
(7) અધ્યાત્મગ્રંથનું પરિશીલન–પ્રગતિશક અને પ્રગતિનિદર્શન મહત્ત્વની બાબત અધ્યાત્મગ્રંથનું પરિશીલન છે. કર્મનિજરને અંગે છ પ્રકારનાં અભ્યતર તપ બતાવવામાં આવ્યાં છે. પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને કાર્યોત્સર્ગ, તે પૈકી જે પ્રકાર, સ્વાધ્યાયને છે. ચારિત્રધર્મરાજનાં દાનમુખ, શીલમુખ, તપમુખ અને ભાવમુખ વર્ણવી એ વિશિષ્ટ મહારાજાને ચતુર્મુખ બતાવ્યાં છે, ત્યાં તપનું સ્થાન ત્રીજું આવે છે. લાગેલાં કર્મોને દૂર કરવાનું કારણ તપ બને છે તેમાં પણ સ્વાધ્યાયને ઘણું અગત્યનું સ્થાન છે. શ્રદ્ધાને સ્થિર કરનાર, લેગમાર્ગમાં પાકી પ્રગતિ કરાવનાર સ્વાધ્યાય” મનુષ્યગતિને લહાવે છે, અને સાધુજીવનની પરાકાષ્ઠા છે. આત્માને ઓળખાવનાર, સ્વપરનું પૃથકકરણ કરી આપનાર અને પુદગળને યથાસ્વરૂપની કક્ષામાં ગોઠવી આપનાર સ્વાધ્યાયની તે ખરેખર બલિહારી છે. “સ્વાધ્યાય’–સક્ઝાયધ્યાન એ અત્યંતર તપને વિભાગ છે. અભ્યાસને અંગે એના પાંચ ભેદ પાડવામાં આવ્યા છે, તેને પ્રથમ ખ્યાલ કરી લઈએ. તેનાં નામો અનુક્રમે વાચના, પૃચ્છનો, પરાવર્તન અનપેક્ષા અને ધર્મકથા છે.
વાચના –એટલે વાચન, વાંચવું તે; લખેલું મનમાં કે મોટેથી ઉકેલવું તે; પિતે ભણવું, શિષ્યને ભણવવું અથવા જાહેરમાં કે એકાંતમાં લખેલું ઉકેલી જવું તે.
પૃચ્છના –ગુરુ કે જ્ઞાનીને શંકા પૂછવી, અંદર અંદર ચર્ચા કરવી, શંકાનું નિવારણ સવાલ-જવાબ દ્વારા કરવું તે.
પરાવતના–પૂર્વે અભ્યાસ કરેલ બાબતેને યાદ કરી જવી, કરેલ પાઠને ફરી ફરી સંભાર. આમાં revision અને review પુનરીક્ષણ અને પુનર્દશન તથા પરીક્ષણને સમાવેશ ( ૧. ઉપમિતિભવપ્રપંચ કથા, અવતરણ, પ્રસ્તાવ ૩, સ્પશન-કથના પૃ. ૩૭૪ થી શરૂ થાય છે. ચૌદમા પ્રકરણ સુધી એ કથા ચાલે છે, ૨. સદર, પ્રસ્તાવ ૪, પ્રકરણ ૩૪.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: શ્રી સંભવનાથ સ્તવન
થાય છે. સંશાધનકાય'ના સમાવેશ પણ આ પરાવતન–વિભાગના સ્વાધ્યાયમાં આવે.
‘અનુપ્રેક્ષા’—અગાઉ જે અથ ધારેલા હોય તેનું ચિંતવન કરવું તે અનુપ્રેક્ષા. પરાવત નામાં ગ્રહણશક્તિ અને યાદશક્તિ સાથે સબંધ રહે છે, જ્યારે અનુપ્રેક્ષામાં વિચારશક્તિ અને પૃથ રણશક્તિ સાથે સબંધ રહે છે.
ધ કથા’—ધકથા કહેવી, ધના ઉપદેશ કરવા, અને ધમમય વાતાવરણ જમાવવા માટે વિવિધ પ્રકારના જાહેર પ્રયત્ન કરવા.
હા
આ પાંચ પ્રકારના તપને સ્વાધ્યાય નામના અભ્ય’તર તપ કહેવામાં આવે છે અને સ અલ્પતર તપોની પેઠે ક`નિરા માટે એ બહું મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. ધર્માંમાં સ્થિર કરવા માટે તત્ત્વનું જ્ઞાન ભારે મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. અહીં ભૂમિકા તૈયાર કરવામાં યાગપ્રવેશને અંગે અધ્યાત્મગ્રંથનું શ્રવણ, મનન અને રિશીલન કરવાની હકીકત કહી છે. એટલે પ્રથમ અધ્યાત્મગ્રંથા કોને કહેવા તે માટે અધ્યાત્મને એળખવા પ્રયત્ન કરીએ.
‘અધ્યાત્મ’—આત્માને લગતી બાબત તે અધ્યાત્મ કહેવાય છે. બાનિ ધ્યામમ્. જે ગ્રંથેામાં આત્માને લગતી વાત આવે તે અધ્યાત્મગ્રંથ કહેવાય. આત્મા છે કે નહિં, એના અનાદિક સાથે સંબંધ કેવા છે, તે સબધ કેમ દૂર થાય, એ આવતાં કર્મોને કેમ રોકાય, એ લાગેલાં કમેના ભાગવટા કેમ થાય, નવીનકર્મી અને જૂનાં કર્મના સંબંધ કેમ થાય, ક બંધન અને કષાયના સબધ કેટલેા છે, મનાવિકારને એમાં શું સ્થાન છે, અનાભેગ અને કાઁસબંધ, કમ` પર સામ્રાજ્ય મેળવવામાં ભાવનાને સ્થાન, આત્માનું અમરત્વ, એની છુપાયલી શક્તિ, એ શક્તિને વ્યક્ત કરવાનાં સાધના, યાગના પ્રકારો, ત્રિકરણશુદ્ધિ, રાગ.દ્વેષના આત્મા સાથે સબંધ, કમ' ફળ આપે ત્યારે ચેતનમાં થતા પારિણામિક ભાવે, આત્મા અને પરભાવના સબ’ધ, આત્માને મોક્ષ થવાનાં સાધનો વગેરે અનેક બાબતો ‘અધ્યાત્મ'ની કહેવાય અને જે પુસ્તકોમાં આ ખાખતા પૈકી કોઇ કોઇની વિચારણા ખતાવી હાય તેને આધ્યાત્મગ્રંથ કહેવાય. શાસ્ત્રના ઘણા ગ્રંથામાં આત્મા સંબધી વાતા હોય છે. પણ કટલાંક પુસ્તકો તા આત્માની જ વાત કરે છે તે ખાસ અધ્યાત્મગ્રંથા કહેવાય. દાખલા તરીકે, હરિભદ્રસૂરિ મહારાજના યાગબિન્દુ, યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય, શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય કે શ્રીમદ્ યશેાવિજય ઉપાધ્યાયની ખત્રીશ બત્રીશી કે અધ્યાત્મસાર અથવા શ્રી મુનિસુ’દરસૂરિ મહારાજને અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમ કે શ્રી વિનયવિજય મડારાજના શાંતસુધારસ કે શ્રી હેમચંદ્રાચાય નું યોગશાસ્ત્ર—એ અને એવા આત્મા સબ'ધી વિચાર આપનારા ગ્રંથા અધ્યાત્મગ્રંથા કહેવાય. ભૂમિકા તૈયાર કરવામાં અધ્યાત્મગ્રંથ બહુ મહત્ત્વના ભાગ ભજવે છે. સાધુપુરુષોનો પરિચય, અકુશળ ચિત્ત પર અંકુશ અને અધ્યાત્મગ્રંથાનું વારંવાર મનન કરવાથી યાગકારણની ભૂમિકા તૈયાર થાય છે અને તૈયાર થયેલી ભૂમિકા પર સમુચિત ચિતરામણ થાય છે, જે પ્રગતિને ખૂબ મદદ આપે છે. અડ્ડી' યાદ રાખવાનું કે શાસ્ત્રમાં જેને ‘અધ્યાત્મયોગ' કહેવામાં આવે છે અને જેના પર શ્રી યાગબિન્દુ ગ્રંથમાં પુષ્કળ વિવેચન કરવામાં
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર]
શ્રી આનંદઘન વીશી આવ્યું છે અને જેના પર શ્રીમદ્દ યશોવિજય ઉપાધ્યાયે કાત્રિશદ્વાત્રિ શિકાની અઢારમી બત્રીશીમાં વિસ્તાર કર્યો છે, તેવા પ્રકારને અધ્યાત્મયોગ હજુ પ્રાપ્ત થયું નથી કે તેમાં પ્રવેશ થયે નથી, પણ એને પ્રાપ્ત કરવાની ભૂમિકા મેળવવા માટે અધ્યાત્મગ્રંથનું શ્રવણ, મનન, પરિશીલન બહુ જરૂરી છે.
“યહેત’–નય એટલે દષ્ટિબિન્દુ, તેને સમજવા માટે અને તેને વિવેક કરવા માટે અધ્યાત્મને અભ્યાસ ખાસ ઉપયોગી છે. નયવાદ એ જૈન તત્વજ્ઞાનને અપૂર્વ વિષય છે. જુદાં જુદાં દષ્ટિબિન્દુઓને લક્ષ્યમાં રાખવાથી અંશ સત્ય મળે છે અને એવાં અનેક દૃષ્ટિ બિન્દુઓ નજરમાં રહે ત્યારે પ્રમાણ સત્ય પ્રાપ્ત થાય છે. અપેક્ષાવાદમાં આ સર્વ હકીકત બતાવવામાં આવી છે. આ અંશ-સત્ય અને પ્રમાણ-સત્ય, જેને નયવાદ અથવા અપેક્ષાવાદ કહેવામાં આવે છે અને જે તત્ત્વજ્ઞાનની ખાસ વિશેષતા છે, તેના પર જૈનને અનેકાંતવાદ રચાયેલ છે અને એ જૈન તત્ત્વજ્ઞાનની ખાસ વિશેષતા ગણાય છે. અધ્યાત્મગ્રંથનું શ્રવણ કરવું, એમાં બતાવેલ આદર્શોનું મનન કરવું અને એનું દીર્ઘ સેવન કરવું, તેમાં મુદ્દો દષ્ટિબિન્દુઓ (નય) સમજવાનું છે. દષ્ટિબિંદુ સમજવામાં આવે તે પછી આ સંસારમાં વર્તતા આસક્તિભાવો, એનાં કારણે અને પરિણામેના મુદ્દા પર લક્ષ્ય જાય અને અધ્યાત્મગ્રંથની પ્રસાદીના ઉપયોગને લઈને છેવટે આ સંસારચકની રખડપાટીનાં કારણે સમજાય અને તેમાંથી બહાર નીકળી. જવાના મુદ્દા પર લક્ષ્ય જાય. આ નયવાદને સમજ એ જૈનધર્મની ચાવી છે. એના બે કે એ તરફ લક્ષ્ય જતાં સેવનકારણની ભૂમિકા તૈયાર થઈ જાય છે. એટલે મુદ્દાઓ અને વિગતે સમજવા માટે, આખા સંસારનાં કારણે અને એના સ્વરૂપને ખ્યાલ કરવા માટે નય-દષ્ટિબિન્દુઓ જાણવાની જરૂર છે અને તેની પરસ્પરની કિંમત સમજવા માટે અધ્યાત્મગ્રંથનું શ્રવણ, મનન કે પરિશીલન ખાસ ઉપયોગી નીવડે છે. અથવા “નયહેત” એટલે “નય માટે એ પણ અર્થ થાય. નયવાદ એ જૈન તત્વજ્ઞાનને પામે છે, દરેક અંશ-સત્યને સમજવાને રાજમાર્ગ છે અને અનેકાંતવાદને આધાર છે. એટલે અધ્યાત્મગ્રંથેથી આત્માને ઓળખી ધર્મ–તત્ત્વજ્ઞાનને બરાબર સમજવા કે ઓળખવાની ભૂમિકા આ નયજ્ઞાન પૂરી પાડે છે અને સેવન દ્વારા આત્મપ્રગતિ સાધવાનું એ અગત્યનું દ્વાર છે.
નયવાદની વ્યાખ્યા કરતાં કહેવામાં આવ્યું છે કે વિરોધી દેખાતા વિચારના વાસ્તવિક અવિધિનું મૂળ તપાસનાર અને તેમ કરી તેવા વિચારોને સમન્વય કરનાર શાસ્ત્રી તે નયવાદ. નયવાદમાં પરસ્પર વિરેધી દેખાતા અને છતાં વાસ્તવિક રીતે જોતાં અવિરોધી એવા વિચારોના અવિધીપણાનાં કારણોનું ગષણ મુખ્યપણે હોય છે. આ ગષણના કાર્યને પરિણામે ચેતન આત્માને (પિતાને) ઓળખે છે, અંશ-સત્યેની મર્યાદા સમજી પ્રમાણ સત્ય શોધે છે અને એ રીતે એની ભૂમિકા વિશિષ્ટ થતી હેવાને પરિણામે એ સેવનકાર્યમાં આગળ ધપે છે.
૧. અધ્યાત્મયોગના સંક્ષિપ્ત વર્ણન માટે જુઓ મારો “જૈન દષ્ટિએ એગ' પૃ. ૬૧ – ૬૫ (પ્રથમવૃત્તિ.) ૨. તત્ત્વાર્થ, અધ્યાય ૧, સૂત્ર ૩૪, (પં. સુખલાલજીત વિવેચન ) પૃ. ૬૯, *
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: શ્રી સંભવનાથ સ્તવન
[૯૩ આ રીતે ચેતન જ્યારે ચરમ પુગળપરાવર્તામાં આવે, ત્રીજું અનિવૃત્તિકરણ કરે અને એની ભવપરિસ્થિતિ પરિપાક થઈ હોય, ત્યારે એ ભૂમિકાને અભય, અદ્વેષ અને અખેદ બનાવે અને એની વિશુદ્ધિ માટે એ સાચા સપુરુષને પરિચય કરે, મનની અકુશળતાને ઘટાડે કરે અને અધ્યાત્મના ગ્રંથનું શ્રવણ, મનન, ચિંતવન કરે.' (૪)
કારણ જેગે છે કારજ નીપજે રે, એહમાં કેઈ ન વાદ;
પણ કારણ વિણ કારજ સાધીએ રે, એ નિજ મત ઉનમાદ. સંભવ -૫ * અર્થ–(સહકારી કે સમવાયી) કારણોની પ્રાપ્તિ થયે કાર્ય નીપજાવી શકાય, એ બાબતમાં કઈ પ્રકારની ભાંજગડ કે મતભેદને અવકાશ નથી; કારણની પ્રાપ્તિ વગર અને કાર્ય નિપજાવી શકીશું એવી સ્થાપના કે વિચારણા, એ તે નર્યો પિતાના અંગત અભિપ્રાયને તેર છે, એ એક પ્રકારની ઘેલછાં છે. (૫)
ટબો–જે માટે કારણને યેગે જ કાર્ય નીપજે એ ન્યાય છે. જેવું કારણ તેવું કાર્ય. સ્યાદ્વાદ હેતુએ સ્યાદ્વાદ પ્રાપ્તિ ફળ કાર્ય થાય. હઠના હેતુએ હઠપ્રાપ્તિ ફળ નીપજે–એમાં કોઈ વાદ નથી, સર્વ સંમત છે. પણ વળી કારણ મેળવ્યા વિના જે કાર્ય સાધવા જાય, તે તે આપ મતને ઉન્માદ જાણો. કારણ કે વચન માત્ર વીર્ય ફેરવતા હતા, પણ કરણીના નહિ અને ફળ સાધવા હીંડે; થયા વાડમાત્ર સારા–પરમાર્થશૂન્યા એ ન્યાય થાય. એક પ્રતમાં ઉમેરે છે એ રીતના પરિપાકે કરી અનાદિના આઠ દેષ-ક્ષુદ્રાદિક ટળે, ૧, લેભ ૨, રત ૩, ભયવાન ૪, મચ્છરી ૫, શઠ ૬, અજ્ઞ ૭, ભવાભિનંદી ૮. (૫).
વિવેચન—ઉપર પ્રમાણે ભૂમિકા તૈયાર કરવાની વાત કરી, તેમાં કાર્યકારણભાવસંબંધ કેવો હોય છે તે બતાવી દેગી મહારાજ ન્યાયના એક મોટા જાણીતા સૂત્રની વાત રજૂ કરી તેને પિતાના સેવાભાવની પ્રેરણાની ભૂમિકા સાથે વણી દે છે; એને માટે પ્રથમ આપણે કાર્ય કારણસંબંધ શું છે તે જાણી લઈએ.
કારણકાર્ય સંબંધ–જેના વગર પરિણામ ન નીપજે તે કારણ કહેવાય. કારણ ગતિમાન થાય, એટલે જ્યારે એને વ્યાપાર ચાલુ થાય, ત્યારે તેમાંથી કાર્ય થાય. જે કાર્યની સાથે સમવાય
પાઠાંતર–જોગે-ગઈ.નીપજે-નિપજઈ. એહમાં-એમાં. વિણ-વિષ્ણુ. સાધીએ-સાધીઈ. ઉનમાદ-ઉન્માદ.(૫)
શબ્દાર્થ-કારણ-કાર્યની ઉત્પત્તિનું મૂળ, હેતુ, સબબ જોગે યોગે, પ્રાપ્તિએ. કારજ=કાર્ય, પરિણામ નીપજે ઉત્પન્ન થાય, પેદા થાય, લાભ થાય. વાદઃભાંજગડ, તકરાર. કારણ વિણ=પ્રયોજન વગર, પ્રાથમિક પ્રસંગ વગર. કારજ=ધારેલ મુદ્દો, સાધ્ય. સાધીએ=નીપજાવીએ. નિજ=પતાના. મ=મતિ, બુદ્ધિ, અભિપ્રાય. પંથ, ધર્મ, સંપ્રદાય. ઉનમાદ–ગાંડાપણું, કેફીપણું, ઘેલછા, તેર, તેફાન. (૫)
૧. આ ચોથી ગાથામાં ‘સાધુશે'ને બદલે કોઈ પ્રતમાં ‘સાધશું' એવો પાઠાંતર છે એ અર્થ વગરનો છે. અવને બોલતાં બોલતાં સાધશે એટલે વશ કરશું એવો ભાવ જમાવી દીધો છે, પણ એને પરિચય પાતિક અત્રે ઘાતક સાથે કાંઈ મેળ ખાય તેમ નથી. એટલે એ પાઠને સ્વીકાર થઈ શકે તેમ નથી. બાકીનાં પાઠાંતરો સમજાઈ જાય તેવાં છે.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૯૪
શ્રી આનંદઘન–વીશી સબંધે વર્તે, એટલે જેને સંબંધ ખૂબ ગાઢ હોય તે સમવાયી કારણ” કહેવાય. સમવાયી કારણમાં એક જ પરિણામ લાવવા માટે સમવેત રહી કાર્ય લાવવામાં કાર્ય તરીકે કે કારણ તરીકે જોડાઈ બાજુમાં સાથે રહે તે “અસમવાયી કારણ” અને માત્ર નિમિત્ત પૂરું પાડે તે
નિમિત્તકારણ.” સૂતરમાંથી કાપડ બને એટલે સૂતર અને કાપડને સંબંધ સમવાયસંબંધ કહેવાય. પટ બનાવવાના કાર્યની સાથે તંતુમાં રહે તે તંતુસંગ પટનું અસમવાયી કારણ કહેવાય. બાકી શાળ વગેરે નિમિત્તકારણે છે. તે જ પ્રમાણે ઘટ બનાવવામાં માટી સમવાયી કારણ છે, માટીને રંગ અસમવાયી કારણ છે અને કુંભારને દંડ, ચાકડે, દેરી વગેરે નિમિત્તકારણ છે. કોઈ પણ કાર્ય નિપજાવવા માટે કારણેની હાજરી જરૂર જઈએ. કારણની હાજરી વગર કાર્ય થઈ શકે નહિ, નીપજી શકે નહિ. ઉપાદાન કારણ તે સમવાયી કારણ છે, તે બહુ જ જરૂરી ગણાય છેનિમિત્તકારણ તે પ્રસંગ પૂરો પાડે છે. આવી રીતે કારણકાર્ય સંબંધ વિચારી કારને સંગ્રહવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
એટલે અહીં જણાવે છે કે કારણને ગ હોય તે કાર્ય થાય, એ વાતમાં કોઈ જાતને વાદવિવાદ કે મતભેદ નથી. જો તમારે પ્રગતિ કરવી હોય, જે તમારે ચેતનને કર્મ સાથે સંબંધ સદાને માટે દૂર કરે હોય, તે તમારે સેવન યોગ્ય ભૂમિકા તૈયાર કરવી જ રહી. જે ઘડો તૈયાર કરવું હોય તે દંડ, ચક્ર, ચીવર, દેરી મેળવી તદ્યોગ્ય પરિસ્થિતિ જમાવવી જ પડે. તે વગર તમે ઘડો તૈયાર કરવાની આશા રાખે એ વહેવારુ વાત નથી. તમારે બહારગામ જવું હોય તે તદ્યોગ્ય તૈયારી કરી તેનાં સાધને એકઠાં કરવાં જ પડે. અહીં તમારે સ્વરૂપાનુંસંધાન કરવું છે, ચેતનને કર્મમળ દૂર કરે છે, તે તેને માટે ભૂમિકા તૈયાર કરવી જ પડે. આ બાબતમાં મતભેદ કે મતફેરને અવકાશ જ ન હોઈ શકે. આખા જીવનમાં અવકન કરી કારણકાર્ય સંબંધ વિચારી જોશો તે જણાશે કે કારણે મેળવ્યા વગર અને કારણ કેગ્ય ભૂમિકા તૈયાર કર્યા વગર દુનિયામાં કોઈ કાર્ય થતું નથી. તમારે મંદિર બાંધવું હોય તે તે પહેલાં તદ્યોગ્ય ભૂમિ તૈયાર કરવી જ પડે. આવી રીતે કારણો સાંપડે તે કાર્ય જરૂર થાય, એ વાતમાં ભાંજગડ જેવું કાંઈ નથી; એ તે સ્વયંસિદ્ધ નિયમ છે, છતાં કોઈ પૂછતાથી એમ માનતે હોય કે અમે તે વગર કારણે કાર્યને ઉત્પન્ન કરશું, અમે વગર ત્યાગ કર્યો ચેતનને કર્મજાળમાંથી છોડાવી દેશું, અમે ભૂમિકાની તૈયારી કર્યા વગર સેવનકાર્ય નિપજાવી શકીશું, તે તે પિતાના અભિપ્રાયનું ગાંડપણ છે. તમારે ત્યાગ કરવો નથી, મજમજા માણવી છે, અને છતાં આનંદઘનપદ મેળવી નિત્ય શાંતિ માણવી છે. આ વાતમાં કાંઈ માલ નથી. આ વાત વિચાર વગરની, પરિણામશૂન્ય અને વગરવિચારનાં ભામાં છે.
જૈન તત્ત્વજ્ઞાનીઓ કહે છે કે કઈ પણ હકીક્ત બનવાને અંગે કાળ, સ્વભાવ, નિયતિ, કર્મ અને ઉદ્યોગ એ પાંચ કારણોની હાજરી જોઈએ. વસ્તુ બનવાનો સમય પાક જોઈએ; તે પ્રમાણે થવાને વસ્તુને સ્વભાવ હવે જોઈએ તે પ્રમાણે વસ્તુ બનવાની હેવી જોઈએ, તવોગ્ય કર્મ હોવું જોઈએ અને તે પ્રમાણે કરવાનો પ્રયત્ન હોવો જોઈએ. આ પાંચે કારણેને સમુદાય
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: શ્રી સ‘ભવનાથ સ્તવન
[ ૯૫
એકડો ન થાય તો કામ ન બને. આ કારણેા પૈકી કોઇ કોઇ પ્રસંગે પાંચમાંના એકને અગ્રસ્થાન આપવાનો આગ્રહ કરવામાં આવે છે, પણ એ ‘ નિજ મતના ઉન્માદ ’ છે, હાથથી પાંચ આંગળીને મેળ મેળવવા જેવી એ હકીકત છે. લડાઇમાં ઘણીવાર સેનાપતિને જીત મેળવવાનું માન મળે છે, પણ સુભટના કાર્યનું એ પિરણામ હોય છે; તેમ કારણેા પૈકી એક કારણને કોઈ વાર આગળ પડવાનું દેખાઇ આવે છે, પણ પાંચે કારણેા એકઠાં મળે ત્યારે જ કાર્ય થાય છે, એ વાત ધ્યાનમાં રાખવી. સ્વભાવ, કાળ, ભવિતવ્યતા, ઉદ્યમ અને કર્મ—એ પાંચે સહકારી કારણેા એકઠાં થાય ત્યારે તાંતણાઓમાંથી પટ બને છે. એ પ્રમાણે નિયતિને વશ પડી હળુકી થઈ પ્રાણી નિગોદમાંથી નીકળે છે; તઘોગ્ય સમય થાય ત્યારે અવ્યવહાર-રાશિમાંથી નીકળી વ્યવહાર-રાશિમાં આવે છે. એવી રીતે નીકળી આગળ વધવાના અને અંતે નિઃકર્મા થઇ મોક્ષ જવાના એના સ્વભાવ હોવા જોઇએ. પુણ્યથી એને મનુષ્યગતિ, સદ્ગુરુયાગ વગેરે સાધનસામગ્રી મળે છે અને પુરુષા કરી એ પાતાના નિજગુણા પ્રકટ કરે છે. આ સહકારી કારણેા હોય તે ભવસ્થિતિપરિપાક થાય ત્યારે તેનામાં પડિતવીયની સ્ફુરણા થાય છે અને એ શિવગતિ પ્રાપ્ત કરે છે. વસ્તુસ્થિતિ આ પ્રમાણે હોવાથી કારણરોગ મેળવ્યા વગર કાર્ય સાધી લેવાની ધૃષ્ટતા બતાવવી એ ખરેખર એક જાતના ઉન્માદ છે. તમારે જો સભવદેવની સાચી સેવના કરવી હેાય, તમારે આકરા સંસારસમુદ્રને તરી જવા હાય, તે। ભૂમિકાને અભય-અદ્વેષ-અખેદ મનાવેા, સાચા સાધુપુરુષોના પરિચય કરે, અકુશળ ચિત્ત ઉપર અંકુશ લાવેા, આધ્યાત્મગ્રંથોનું પરિશીલન કરો; ખાકી સ્વને સ્વીકાર અને પરનો ત્યાગ કરવા નથી અને છતાં આનંદઘન પદ મેળવવું છે તે તમને સીધા જવાબ એ છે કે એ તેા દુરાગ્રહનું પ્રદર્શન છે.
ܕ
· મત ’ના અં બે પ્રકારના છે : એક પોતાના અભિપ્રાય અથવા મતિ. કેટલાક ધૃષ્ટ પ્રાણીઆના અંગત મત એવા હાઇ શકે છે કે કારણ-બારણુ તા મહાનાં છે, કામ કરવા મડો અને કામ થાય જ. આવા મતવાળાએ એક જાતનાં ગાંડાં કાઢે છે, કોઈ બાબતમાં ફાવી ગયા હોય એટલે ગમે કેમ હાંકે રાખે છે. ‘મત”ના ખીજો અથ સપ્રદાય કે પથ છે. કેટલાક મતવાળા એમ માને છે કે કારણના ચકરાવામાં પડવાની જરૂર નથી, એ તે આગળ વધે અને સ` આવી મળશે. કે આવા સાંપ્રદાયિક અભિપ્રાયથી ખાટે રસ્તે દોરવાઈ જવા જેવું નથી. કારણ વગર કાર્ય ન જ થઇ જાય એ ચાક્કસ છે. માટે સાચ્ચે પહોંચવું હેાય તે તે માટે સમવાયી કારણેા, નિમિત્તકારણા અને સાધનો મેળવા, તઘોગ્ય ભૂમિકા તૈયાર કરો, તેના પ્રસંગો જમાવા અને તેમાં આગળ વધતા જાઓ.
બાકી, જ્ઞાનવિમળસૂરિ કહે છે તેમ, વચનના ફડાકા માર્યા કરે, વાણીનો વિલાસ કર્યો કરે તેને તેઓ (જ્ઞાનવિમળસૂરિ) વાણીમાત્રસારા પણ પરમાર્થાંશૂન્ય કહે છે. આવા પ્રકારની સ્થિતિ ન થવા દેવી હોય તો સેવન યાગ્ય ભૂમિકા તૈયાર કરવાની ખાસ જરૂર છે, એને પ્રથમ અભય-અદ્વેષ-અખેદ બનાવી આગળ વધવા જેવું છે અને એ કરવામાં નિમિત્તો ઊભાં કરવાં
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી અને એનું વારંવાર પુનરાવર્તન કરવું, એ જ માર્ગ સાધારણ શક્તિવાળા વ્યવહારુ જી માટે સ્વીકાર્ય છે. ઘણું ઉન્માદી પ્રાણીઓ બહિરાત્મભાવમાં રાચી જઈ, પિતાની મામૂલી શક્તિને ભાવ ઘણો મોટો માની લે છે અને શૈલીશીકરણની કે એકાગ્રતાના ધ્યાનની વાત કરે છે, આ અસાધ્ય કેટિની ઘેલછા છે, કુમતિને ચિત્તવિભ્રમ છે.
વાતને સાર એ છે કે સેવન કારણો મેળવે તે સિદ્ધિરૂપ કાર્ય પ્રાપ્ત કરી શકે છે અને આ વાતમાં બે મત નથી. આવી ભૂમિકાશુદ્ધિ કર્યા વગર મુક્તિ મેળવવાની ધારણા કરવી એ અઘટિત વાત છે. અહીં કાર્ય મુક્તિ અને આત્મસિદ્ધિ છે; કારણ તે તદ્યોગ્ય સાધનસામગ્રી અને પરિસ્થિતિ છે. આવી રીતે કાર્યકારણસંબંધ ઓળખી કાર્ય યોગ્ય કારણે એકઠાં કરે તે પ્રાણી મુક્તિમંદિરનાં પગથિયાં ચઢે છે. આ કાર્યકારણભાવમાં કર્મ અને પુરુષાર્થને સમાવેશ થાય છે. એટલે પુરુષાર્થને કેટલે અવકાશ છે, કર્મની કેટલે અંશે પરાધીનતા છે. આત્મવીર્ય ફરે ત્યારે કમ પર કેવું સામ્રાજ્ય આણી શકાય છે અને પરાધીનતામાંથી સ્વાધીનતા કેવી રીતે સુપ્રાપ્ય છે, એની ચાવીઓ ગગ્રંથમાં મેગીઓએ બતાવી છે એને સમજવી, પણ સમજ્યા વગર ઉન્માદમાં ન પડી જવાય તેનું ધ્યાન રાખવું.
જ્ઞાનવિમળસૂરિએ, એક પ્રત પ્રમાણે, જે વધારે આ ગાથાના અર્થમાં કર્યો છે, તે પ્રમાણે માત્ર વચન બેલી જનારા પરમાર્થ શૂન્ય પ્રાણીઓના ઉન્માદને બતાવતાં તેમણે અનાદિના લાગેલ આઠ દેને આગળ કર્યા છે. એ મૂળ ગાથા મેળવવાનો પ્રયાસ ચાલુ છે. તેને ઉલેખ જરૂર થશે, પણ તેને ભાવે તે જરૂર સકુરે છે. તેઓ કહે છે કે માત્ર વાત કરનારાં, પણ અભિગ્રહ કે નિયમનું કષ્ટ નહિ કરનાર પ્રાણુ અનાદિના આઠ દોષને સેવનારાં હોય છે અને એ દોષને સેવનારમાં એક પ્રકારને ઉન્માદ જ હોય છે અને તે અનાદિ કાળથી લાગેલે હાઈ ચાલુ રહે છે. પાઠમાં અશુદ્ધિ દાખલ થઈ ગઈ છે, પણ ભાવાર્થ સમજાય તેવું અને સુગમ્ય છે. તેમના મતે કારણ મેળવ્યા વગર કાર્ય સાધવાને દાવો કરનારા અનાદિ કાળના આઠ દેશમાં હજુ રચેલપચેલ છે એમ જાણવું. કારણ મેળવ્યા વગર, ભૂમિકાની શુદ્ધિ કર્યા વગર, કાર્ય થાય તેમ નથી, એ વાત બરાબર લક્ષ્યમાં લેવા યોગ્ય અને ધારી રાખવા યોગ્ય છે. (૫)
મગધ સુગમ કરી સેવન આદરે રે, સેવને અગમ અનૂપ; દેજે કદાચિત સેવક યાચના ૨, “આનંદધન રસ રૂપ. સંભવત્ર ૬ પાઠાંતર–મુગધ - મુગ્ધ, મુગતિ, મુગધિ. દેજે – દે. (૬)
શબ્દાર્થ–મુગધ = મુગ્ધ, અણસમજુ, ભેળ, અણધડ, ભકિક લેક. સુગમ = સહેલું, સહજ, આસાન, સરળ. કરી = ધારી, માની લઈ. સેવન = સેવાકાર્ય, આદરે = શરૂ કરે, આરજે. આગમ = અગમ્ય કઠણ, અથાક,
ત્યાં કઈ જઈ ન શકે. અનૂપ = અનુપ, ઉપમારહિત, અજોડ, ઉત્તમ, શ્રેષ્ઠ. દેજે = આપજે, કદાચિત = ક્યારેક કઈ વખતે. કદી. સેવક = ઉપાસક, ભક્ત(ને). યાચના = વિનંતી, પ્રાર્થના, માગણી. આનંદધનરૂ૫ = આનંદમયતાના તાદાભ્યસ્વરૂપ (સંબોધન) અથવા વિશેષણ-વિશેષ; સેવા અધ્યાહાર. (૬)
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: શ્રી સંભવનાથ સ્તવન
અર્થ_ભેળાભલા માણસે સેવનકાર્ય સહેલું માની લઈને શરૂ કરી દે છે, પણ તેમણે જાણવું જોઈએ કે સેવાનું કાર્ય જેના તેનાથી જાણ્યું ન જા જાય તેવું અને કોઈની સાથે સરખાવી ન શકાય તેવું છે. એ કઠણ અને અજોડ છે. તે આનંદઘનના રસમય પ્રભુ ! આ સેવકની માંગણીને કઈ વખત સફળ કરે અથવા આનંદસમુણ્યના રસરૂપ સેવાની માગણીને કોઈ વખતે સફળ કરજે. (૬)
ટબો-મુગતિને પામવું સેવનાએ સુગમ જાણીને સેવા આદરે, પણ તે સેવાનું સ્વરૂપ તે અગમ-કેઈથી જાણ્યું ન જાય અને એ અનૂપ એટલે ઉપમા જેની નહિ. એટલા માટે સેવકની યાચના પ્રાર્થના એવી છે કે કદાચિત-કેઈ સમયે–આનંદઘનરસ રૂપ એટલે પરમ સહજાનંદરસ
સ્વરૂપ જે સેવાથી નીપજે એવી સેવા આપજે. એટલે શુદ્ધાત્મા ભગવંતની સેવાને ભૂમિકાશુદ્ધ દેખાડી. ત્રીજા સ્તવનમાં ભૂમિકાશુદ્ધપણે દર્શન દેખવું તથા દર્શન સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્યતા કહી છે. (૬) - વિવેચનસેવનકારણ ભૂમિકા તૈયાર કરવાની જરૂર બતાવી, સેવન મામૂલી કે નકામી ચીજ નથી, પણ બહુ ભારે અને ખૂબ સમજવા યોગ્ય અને સમજીને આદરવા ગ્ય ચીજ છે, એ વાત હવે છેવટે જણાવે છે, ઘણ ભલા કે ભેળા માણસો સેવનકાર્યને સહેલું, સીધું અને વગર મહેનતનું ગણી એને આરંભ કરી દે છે. એ બિનઅનુભવી અણઘડાયેલા પ્રાણીઓ સેવનકાર્યને બચાના ખેલ જેવી વાત ગણી તેની શરૂઆત કરી દે છે અથવા આદરી દેવાનો વિચાર કરે છે. એને એમ થાય કે થોડું પાણી રેડી દેશું, કે ટલાટપકાં કરશું અને અન્યચિત્ત નિરાદરપણે માળાના મણકા ટપટપાવી દેશું એટલે બેડો પાર થઈ જશે. આ વાત બરાબર નથી. સેવન તે અગમ્ય છે, અને પમ છે, મહામૂલ્યવાન છે, પ્રયનથી પ્રાપ્ય છે. આ વસ્તુસ્થિતિ સ્પષ્ટ કરતાં શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ ગબિન્દુની શરૂઆતમાં (લેક ૭૧) સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહે છે કે, “સાચે અને અસરકારક ઉપાય અધ્યાત્મ સિવાય બીજી કોઈ રીતે મળ મુશ્કેલ છે અને અધ્યાત્મગને લાભ ન થાય તે તત્વપ્રતીતિ તે પછી ક્યાંથી જ થાય ?” આ અધ્યાત્મયોગની પ્રાપ્તિ ચરમપુગળપરાવર્ત માં થાય છે અને સંસાર સમુદ્રમાં તેની પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે. આ સેવનકાર્ય, એની સાધન-સામગ્રી મળવી ભારે મુશ્કેલ છે. એટલે એ વાત વહેવારુ માણસ ધારે તેટલી સહેલી નથી. આ હકીકત ખૂબ ન્યાયસંગત છે, એના ઉપર શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય વગેરે ગ્રંથમાં ખૂબ વિસ્તારથી ચર્ચા કરવામાં આવી છે. તેમાં બતાવવામાં આવ્યું છે કે સહકારી કારણો પણ કાર્ય હેતુ હોવાને કારણે ખૂબ મહત્વનાં છે.
આ આખી વિચારણું એક વાત બરાબર સૂચવે છે કે સામગ્રીને લાભ લેવા માટે કાળ. સ્વભાવ, ભવિતવ્યતા, કર્મ અને ઉદ્યોગ એ પાંચે કારણેને યોગ મેળવવો જોઈએ, અને એને માટે પૂર્વસેવા કરવી જોઈએ, ગુણપ્રાપ્તિ માટે યોગ્ય ક્રિયા કરવી જોઈએ, સદાચાર રાખવો જોઈએ અને મુક્તિ તરફ અદ્વેષ થે જોઈએ. દરેક કાર્ય કર્તાના ભેદે જુદા જુદા આકાર ધારણ કરે છે. એટલે આ સેવનકાર્ય કેટલાંક પ્રાણીઓ સાધારણ સમજી સુગમ છે એમ ધારી લે છે એ વાત બરાબર નથી. સંસારચકમાં ફરતાં ફરતાં જ્યારે સકિયા થાય, ગુણપ્રાપ્તિ તરફ સ્વા
૧૩
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી ભાવિક રુચિ થાય અને સાંસારિક અપેક્ષા વગર ઉચિત કિયા અને વર્તન થાય ત્યારે સેવનોગ્ય ભૂમિકા તૈયાર થાય છે. આવી પરિસ્થિતિ અનુપમેય છે, સંસારસ્પરિભ્રમણમાં અનંત કાળે પ્રાપ્ત થાય તેવી છે, પણ થાય ત્યારે કામ થઈ જાય તેવી ભારે વાત છે.
અનુષ્ઠાનના પાંચ પ્રકાર અન્યત્ર બતાવ્યા છે : વિષ, ગરલ, અનનુષ્ઠાન, તહેતુ અને અમૃત. બાહ્ય દૃષ્ટિએ સમાન ક્રિયા કરનારનાં અનુષ્ઠાનેમાં ફળની અપેક્ષાએ કે પરિણામની નજરે કેટલે ફરક પડે છે તે ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા જેવું છે. વાત એ છે કે સેવન કારણભૂમિકા તૈયાર કરવામાં જે અનુષ્ઠાન કરવાનાં હોય, જે પૂર્વતૈયારી કરવાની જરૂરિયાત બતાવાઈ છે, તેની પ્રાપ્તિ તદ્દન સહેલી કે સુપ્રાપ્ય છે, એમ ધારી લેવા જેવું નથી. એ સેવનગ્ય ભૂમિકા સાંપડી જાય તે પછી સેવનકાર્ય આગળ ધપે, ગુણપ્રાપ્તિ થતી જાય અને સંસાર અટવીના ચકરાવા દૂર થવા યોગ્ય માર્ગ સાંપડે.
અગમ'–અગમ્ય શબ્દમાંથી એ નીકળેલ છે. એને અર્થ “કઠણ” અથવા “આકર” વધારે બંધ બેસતે છે. અગમ્ય એટલે જ્યાં કેઈ ન પહોંચી શકે તેવું એવો અર્થ પણ થાય છે. અહીં કઠણ અર્થ જ બંધ બેસે છે. અગમ્યને અર્થ ઇન્દ્રિયાતીત પણ થાય છે, પણ તેટલી આકરી ઊંચી હદને આ શબ્દપ્રયોગ અહીં નથી થયે એમ સંબંધ પરથી જણાય છે.
અનુપ-અનૂપ—આ સમુચિત વિશેષણને ઉપગ બહુ સુસંગત હોઈ માનસિક વાતાવરણમાં અને હદય પર સીધી અસર કરે તે છે, સેવાકાર્ય ખરેખર અનુપમેય છે, અજોડ છે, ઉત્તમ છે, ભવચક્રના અત્યાર સુધીના રખડપાટામાં અનનુભૂત છે. સંસારના આટાને છેડે લાવવા માટે એ અગમ્ય એટલે કઠણ હોવા છતાં અજોડ સાધન છે અને એટલા માટે સેવનકારણભૂમિકા તૈયાર કરવામાં અને ભારે ઉપગ છે. એટલે સેવનનું રહસ્યભેદ) લઈ (સમજી) સેવન કરવાની શરૂઆતમાં પ્રેરણા કરી તે સેવાકાર્ય મામૂલી કે નજીવું છે, એમ ન ધારતાં એની મુશ્કેલી સમજી એની સાથે જ એની અજોડતા વિચારવા સ્વરૂપદર્શન કરાવ્યું છે.
મુગ્ધ-ભેળા લેકે કોઈક વાર સેવાનું કાર્ય સહેલું કે સરળ છે એમ ધારીને પછી એની શરૂઆત કરે છે, પણ તે ધારવામાં આવે છે તેવું સહેલું નથી; એમાં તે બાહ્ય ભાવ છોડી અંદર જવું પડે છે, એમાં ભૂમિકા તૈયાર કરવામાં અભય, અદ્વેષ, અખેદનાં વિશેષણો ઓળખવા પડે છે અને એની અદેયતા જાણવા સાથે એની અગમ્યતાને ખ્યાલ જરૂર રાખવો પડે છે. ભૂમિકા મળવી સહેલી નથી, એમ જાણવા સાથે મનમાં એ પણ સમજી લેવા જેવું છે કે એ ભૂમિકાની પ્રાપ્તિ અશક્ય નથી; એની અગમ્યતા વિચારી ભડકીને બેસી જવા જેવું નથી. ત્યારે એને ઉપાય શું? એ કેમ મળે ? એ અગમ છે એમ જાણ્યા પછી એની “ગમ્યતા” કેમ કરી શકાય? ઉપર એનાં નિમિત્તકરણ બતાવ્યાં છે તેને પ્રયોગ કરે અને જેમણે એ ભૂમિકા મેળવી હોય તેને વિચાર કરતાં તેના જેવા થઈ જવાની ભાવના કરવી એ જ એને માર્ગ છે.
૧. આ વિષ, ગરલાદિ પાંચ અનુષ્ઠાન માટે જુઓ “જૈન દષ્ટિએ યોગ” . ૧૦૦:
૨
9 :
!
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૯
૩: શ્રી સંભવનાથ સ્તવને સાધુપુરુષે પરિચય કરવાથી, ચિત્તની અકુશળતામાં ઘટાડો કરવાથી અને અધ્યાત્મગ્રંથોનાં શ્રવણ, મનન અને પરિશીલનથી ભૂમિકા પ્રાપ્ત થવાને ઘણે સંભવ ગણાય.
આવા પ્રકારની આનંદઘન રસરૂપ માગણી છે એટલે આનંદમયતાને રસ જેમાં છબછબે છે, તેવા પ્રકારની મારી માગણી કોઈ વખતે મને આપી દેજે, કોઈ વખતે મારી માગણીને સ્વીકાર કરી દેજે, એટલે મારા સંસારના ફેરા અટકી જાય, મારી રખડપટ્ટી દૂર થાય અને હવે શાંતિથી નિર્ભય થઈ એક ઠામે ઠરીને બેસું, એવી મારી આનંદસ્વરૂપ માગણી છે. જ્યારે કઈ વાતની તીવ્ર ઈચ્છા થાય છે ત્યારે તે મેળવવા માટે માગણી થાય છે, જેની તેની પાસેથી તે એ મળે તેમ નથી અને જાણવામાં છે, એટલે જે પરમાત્માએ એ મેળવી છે તેને કહે છે કે મારી આ માગણી આનંદમયતાના તાદાભ્ય સ્વરૂપ હોઈ આપ મને આપજે, મને આપના જેવો બનાવજે. પ્રાણીને જે આદર્શ હોય તેને સામે રાખી તેના જેવા થવાની વિચારણું તેની પાસે મૂકવી એ આદર્શ સિદ્ધિને રસ્તે ચઢવાને સુંદર માર્ગ છે. બાકી એમાં કાર્ય તે પિતાને પુરુષાર્થ જ નીપજાવી શકે છે. વીતરાગ ભગવાન કાંઈ આપી દેતા નથી, ઈચ્છા પૂરી શકતા નથી, પણ સેવક - જ્યારે સેવ્ય સન્મુખ હાજર થઈ તેના જેવા થવા પ્રાથે ત્યારે અંદરથી જે પાકે નિર્ણય થાય છે, તે પ્રાણીને રસ્તા પર લાવી મૂકે છે. સંસારમાં રખડતે આ ચેતન કહે છે કે હે દેવ ! સેવા અગમ અને અનુપ છે, છતાં મારી વિજ્ઞપ્તિ સાંભળો અને સેવનભૂમિકા મને અપાવજે.
આનંદઘનરસ રૂપ”—આ શબ્દપ્રયેગના ઘણા ભાવો નીકળે છે? (1) “આનંદઘનરસ રૂપ” સંબંધન હોઈ શકે. આનંદસમૂહને રસ, તપ હે ભગવાન! મારી આ યાચના કેઈ વખત મને આપજે, મારી માગણી પૂરી પાડજો, મારી ભાવના સફળ કરશે. આય તે જાતે આનંદના રસ રૂપ છે! આપ જાતે આનંદમય છે અને આપની સેવા અગમ અને અનુપ છે, પણ મારે આપની સેવા કરી આપના જેવા થવું છે. તે તદ્યોગ્ય ભૂમિકા કરી આપશે એટલી મારી વિજ્ઞપ્તિ છે.
() મારા સેવનની ભૂમિકા આનંદરસ રૂ૫ છે, સેવનકાર્યનું પરિણામ આનંદરસને જ મળનાર છે અને જે જેને સરજનાર હોય તે તેના રૂપ હોઈ તન્મય ગણાય છે. તે આનંદઘનરસ રૂપ સેવન છે તે મને કઈ વખત આપશે, મને આનંદઘનરસ રૂપ સેવન સાંપડી જાય એ મારી સ્થિતિમાં પલટો લાવી દેશે.
(T) અથવા મારી યાચના આનંદઘનરસ રૂપ છે, એ માગણી જ એવી છે, એ આનંદ સ્વરૂપ છે, આનંદમય છે, આનંદજનક છે; એ માગણી મને આપી દેજે, એ આનંદ-મંગળમય મારી ભાવના પૂરી પાડજો અને મારા અંતરાત્માને કોઈ વખતે આનંદમય બનાવી દેજે.
પહેલા અર્થમાં આનંદઘનરસ રૂપને પ્રયોગ નામ તરીકે ગણું સંબોધન વિભક્તિમાં ગાયે છે. બીજા બે અર્થમાં તેને સમાસ વિશેષણ ગણી એક વાર તેના વિશેષ્ય તરીકે આગલા પદને સેવક શબ્દ સ્વીકાર્યો છે અને ત્રીજા અર્થમાં તેના વિશેષ્ય તરીકે “યાચના”ને ગણેલ છે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦].
શ્રી આનંદઘન ચોવીશી વાત તે એક જ છે કે આંતર આત્મપ્રદેશમાં પ્રગતિ કરવી હોય તો શરૂઆતમાં તોગ્ય ભૂમિકા તૈયાર કરવી જોઈએ, તેની અંદરના કષાય-વિકાર દૂર કરવા જોઈએ અને એના ઉપર બરાબર ચિતરામણ કરવા માટે એને અભય, અદ્વેષ અને અખેદ બનાવવી જોઈએ. આ રીતે તૈયાર થયેલી ભૂમિકા ઉપર ચિતરામણ બને તેમ હોવાથી એ ભૂમિકા પ્રાપ્ત કરવાની અત્ર આકાંક્ષા બતાવી.
એક બીજી પણ વાત છે. આત્મપ્રગતિ કરવાની ઈચ્છા થઈ હોય તે જે માગે અનુકરણીય પુરુષેએ પ્રયાસ કે ગમન કરેલ હોય તેની દોરવણ કે શિક્ષા-સૂચન અનુસાર કામ લેવામાં આવે તે કામ સરળ બને છે અને કાર્યસિદ્ધિ હસ્તગત થાય છે. એમ થાય તે ગપ્રગતિ જેવા ગહન વિષયમાં આત્મપ્રતારણ કે ખલિત પ્રગને ઘણે ઓછો સંભવ રહે છે, એટલે આવા પ્રગતિ પુરુષને વિનય કરી, તેમની પાસે માગણી મૂકી, પ્રવાસ શરૂ કરે અથવા શરૂ કરવાની જોગવાઈ કરી આપવા વિજ્ઞપ્તિ કરવી એ ઘણો સલામત રહે છે. કેટલાંક નિશ્રા વગરનાં પ્રાણીઓ ભેગને નામે હઠગ, કદર્શન અને આત્મવંચનામાં પડી ગયા છે. અને અણસમજથી આડે રસ્તે ચઢી ગયા હોય તેને ઠેકાણે લઈ આવવા માટે બેવડી માર્ગવિચારણા કરવી પડે છે. ઊંધે રસ્તે જઈ ચઢાય તે ખોટો રસ્તે પાછ કરવામાં અને નવીન મેળવવામાં બેવડા પ્રયત્ન અને શક્તિને વધારે પડતે વ્યય કરવો પડે છે, એટલે આ યાચના કરવાની પાછળ ઘણી ભવ્ય વિચારણા હોય એમ પણ જણાય છે.
અને આનંદઘનસ માટે તે અનેક સ્થળે ઘણી વિચારણા કરી છે. એ શબ્દમાં જ ચમત્કાર છે. એના ચિંતવનમાં લહેર છે, એના ઉચ્ચારણમાં લહાવો છે. અને એના વાતાવરણમાં શાંતિ અને ઉચગ્રાહિતા છે. એના પર અનેક દષ્ટિબિન્દુથી વિચાર કરવા જે છે. ભૂમિકા તૈયાર થયા પછી પણ આનંદમય થવાનું છે, ભૂમિકા તૈયાર કરવા માટે પણ આનંદને ઓળખ પડે તેમ છે અને આ ભૂમિકાની પ્રાપ્તિ થયા પછીય આનંદમાં પ્રગતિ કરી કેવા આંતર સામ્રાજ્યનાં સેલાં સેવવાના છે તેની કલ્પના પણ બનતી ચેખવટથી અત્યારે જ કરી નાખવા જેવી છે. જેવી ભાવના હોય તેવી સિદ્ધિ થાય છે, તેથી ધૃષ્ટતા કર્યા વગર તદ્યોગ્ય વાતાવરણ જમાવવા અથવા તૈયાર કરવાને નિર્ણય કરી નાખવા જેવું છે અને તેને યોગ્ય સામગ્રી તે જરૂર જમાવવા યોગ્ય છે.
આ છેલ્લી ગાથામાં “મુગ્ધ” શબ્દને સ્થાને કઈ પ્રતિમાં “મુગતિ” શબ્દ આપે છે અને જ્ઞાનવિમળસૂરીએ એ પાઠને સ્વીકારી તે પર પણ ખાસ અર્થવિવેચના કરી છે. મુગતિ એટલે મોક્ષ. મેક્ષ મેળવવું સહેલું છે એ ધારી કેટલાક પ્રાણીઓ સેવાને માર્ગ સ્વીકારી લે છે. તેમને મન એવું હોય છે કે થોડી માળાએ ગણશું કે થોડે વખત ચેતનરામની વાત ગંભીર મુદ્રાએ કરશું એટલે બેડે પાર પડી જશે, અને મુક્તિ મળી જશે. આવી પ્રકૃતિના માણસેએ જાણવું જોઈએ કે સેવન અગમ્ય છે, અનુપમેય છે, અદ્ભુત છે, ચમત્કારી છે. આ પાઠ પણ સારે ભાવ આપે છે. જ્ઞાનવિમળસૂરિએ “આનંદઘન રસરૂપ” ને “દેજે 'નું કર્મ બનાવ્યું છે તે પણ બહુ સારે ભાવ આપે છે, અને વિચારણીય છે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉ: શ્રી સંભવનાથ સ્તવન
આવી રીતે ભૂમિકાની શુદ્ધિના દર્શનની આતુરતા-જિજ્ઞાસા જાગૃત કરનાર, સેવનના પ્રસંગે ઊભા કરી આપનાર વિચારણે આ સ્તવનમાં શરૂ કરી, અને એનાં કારણોની મહત્તા બતાવવા સાથે એ ભૂમિકા મળે ત્યારે શું શું થાય તેને આછો ચિતાર આપ્યો અને એની પ્રાપ્તિ થાય તેવી પ્રાર્થના કરી. (૬)
ઉપસ હાર, સંભવનાથ તીર્થંકરના નામ સાથે જોડાયેલા આ સ્તવનમાં ભારે મહત્ત્વની વાત કરી છે. એને આખે છેક સેવનનું મહત્ત્વ બતાવવાને અને ચેતનને વિકાસ કરવાની ભૂમિકા તૈયાર કરવાની આકાંક્ષા ઉત્પન્ન કરવાનું છે. અને છ ગાથામાં ગપ્રવાહની ગંભીરતા, વિશેષતા અને ભયસ્થાનવાહિતા તરફ ધ્યાન ખેંચી ભારે વિચારણાઓ જાગતી કરી છે.
શરૂઆતમાં ભૂમિકાની શુદ્ધિની મહત્તા તરફ ધ્યાન ખેંચવામાં આવ્યું તે વાતમાં કેટલું મહત્ત્વ છે તે આખા સ્તવનને ઝેક જાણ્યા પછી બરાબર સમજાઈ જાય તેમ છે. અને ભૂમિકામાં અભય, અદ્વેષ અને અપેદનાં વિશેષણમાં કેવી અર્થ વાહિતા છે તે પર ખાસ ધ્યાન આપવા યોગ્ય છે. માનસશાસ્ત્રની નજરે જોઈએ ત્યારે અસ્થિર માનસ અને ચંચળ પરિણામે આખા જીવન પર કેટલી અવ્યવસ્થા કરે છે, એને ખ્યાલ આવે છે. અને યોગમાર્ગને વિચાર કરતાં જણાય છે કે એમાં ચિત્તવૃત્તિ પર કાબૂ મેળવ, એ વાતને જ પ્રાધાન્ય અપાયું છે અને પરિણામની ચંચળતા જ્યાં હોય ત્યાં વૃત્તિ પર કાબૂને સવાલ જ રહેતું નથી. અને યુગમાં જેટલી અગત્ય મન પર કાબૂ મેળવવાની બાબતને આપવામાં આવે છે, તેટલું જ મહત્ત્વ મનને રાગદ્વેષ વગરનું બનાવવાની બાબતને અપાય છે. ભગવાનમાં રાગ ન હોય ત્યારે વીતરાગતા પ્રાપ્ત થાય છે, તેની સાથે જ વતદ્વેષતા સમજવાની છે. શ્રેષની અધમતા ઉઘાડી છે, એટલે વીતરાગ શબ્દમાં વીતદ્વેષની હકીક્ત કરતાં વીતરાગતાને ગૌરવભર્યું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે, પણ એમાં વીતષિતાને તે પાકું અગત્યનું સ્થાન છે જ. અને અહીં તે શ્રેષના સર્વથા ત્યાગની ભૂમિકાએ પહોંચવાની વાત નથી, પણ ભૂમિકાની શુદ્ધિ માટે અરોચકભાવને ત્યાગ કરવાની હદ સુધી જ જવાનું છે. માત્ર કોઈ વસ્તુ કે પ્રાણ તરફ ધૃણુ ન હોવી જોઈએ, તુચ્છકાર ન થે જોઈએઃ આ અદ્વેષની પ્રાથમિક ભૂમિકા બહુ મહત્ત્વનું માનસિક કામ બજાવે છે અને વિકાસ માર્ગ પર ચઢવા માટે બહુ જરૂરી છે. જૈનના આચાર-ઉપદેખાઓએ રાગ અને દ્વેષ પર આ સંસાર રચાય છે તે વાતને બતાવી તેનું સ્વરૂપ ખૂબ વિસ્તારથી બતાવ્યું છે. છેષ તે દેખાય છે, પણ રાગ મીઠે છે, અંદરથી અજાણપણામાં ઘૂસી જાય તેવે છે અને તેથી વીતરાગ દશામાં રાગને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવ્યું છે, પણ દ્વેષની અધમતા કે સંસારવાહિતા તેથી જરા પણ ઓછી થતી નથી. મેહ રાજાના એ બન્ને દીકરાઓ એટલે સંસારવિસ્તાર છે.
અને અભેદની ભૂમિકા તે ખાસ ચીવટથી વિચારવા યોગ્ય છે. કેટલીક વાર શુભ કાર્યો કે વિચારણા કરતાં પ્રાણ થાકી જાય છે. સારી સમાજસેવાનાં કામે કરે, થડા આંટાફેરા ખાય, કે
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦૨
શ્રી આનંદઘન–ચાવીશી ધનધાન્ય વસ્તુ આપે અને પછી વિચાર કરે કે હાશ છૂટા! આ ભાવ ખેદ સૂચક છે. જેને વસ્તુને, ક્રિયાને કે એના ત્યાગને લય લાગ્યું હોય એ તે એ વસ્તુના છેડા પર આવે ત્યારે એને એમ થાય કે ધન્યભાગ્ય કે આવો અવસર આવ્યું ! આવી તક વારંવાર મળે તે માટે તેની ઝંખના હોય. એ ઉપવાસ કરે કે ઉત્સવ કરે, એ પૌષધ કરે છે ત્યાગ કે સેવાકાર્ય કરે ત્યારે તેને તેમાં આનંદ જ હોય, અને થાક ન હોય.
આવી રીતે ભૂમિકાની તૈયારી થવાની જરૂરિયાત બતાવી, સંસાર-પરિભ્રમણમાં તેને પ્રાપ્તિકાળ બતાવ્યું. આ હકીકત બહુ લાંબી નજરે જોતાં શીખવે છે. પુદ્દગળપરાવર્તની કલ્પના થથરાવી નાખે તેવી છે, પણ એ તે ભૂતકાળને વિજ્ય થઈ ગયે. એ વાતને આપણે તે એટલે લાભ લેવાનો છે કે આવા અનંત પુદ્ગળ પરાવર્તે થઈ ગયા, પણ હજુ કાંઈ સંસારને વિસ્તાર થયું નથી અને જે આ વખતે મળેલી તક ગુમાવવામાં આવશે તે પાછા સંસારના પરિક્રમણમાં ક્યાંના ક્યાં ઘસડાઈ જવાશે.
અને ભૂમિકાની પ્રાપ્તિ થઈ છે કે નહિ તેના નિદર્શનમાં સત્સંગ, ચિત્તની અકુશળતા પર અંકુશ અને આત્મા સંબંધી ગ્રંથના શ્રવણ, મનન, ચિંતવન અને પરિશીલનની વાત પણ ખૂબ વિચારવા યોગ્ય છે. પ્રાણીમાં સેવન એગ્ય ભૂમિકા જામી છે કે નહિ તેના નિદર્શક તરીકે એ ત્રણે બાબતે ખૂબ મહત્ત્વની દેખાય છે. જ્યારે ભવપરિણતિને પરિપાક થાય, જ્યારે દેષ ટળી જાય અને ગદષ્ટિ ખૂલતી જાય, ત્યારે સત્સંગ, મનમાલિન્ક પર અંકુશ અને અધ્યાત્મગ્રંથનું મનન-ચિંતવન-શ્રવણ થાય છે અને એ રીતે સેવન યેગ્ય ભૂમિકા જામતી જાય છે. માટે સેવન યેગ્ય કારણો જમાવવાં, એને અભ્યાસ કરે, એને માટે ચીવટ રાખવી અને એમાં પ્રગતિ કરવાનું પિતાનું કર્તવ્ય ખ્યાલમાં રાખવું. કેટલાંક પ્રાણી આ સેવાકાર્ય મામૂલી ગણી એને પૂરતી મહત્તા આપતા નથી, તેમને ખાસ ચેતવણી આપતાં યેગી ગુરુદેવ કહે છે કે ભાઈઓ સેવન તે ભારે મહત્ત્વની વાત છે, અજોડ હકીકત છે. આ વાત સેવનકાર્યમાં જોડાતાં અટકાવવા માટે નથી કહી, પણ સેવનકાર્યની મહત્તા સમજી એને સ્વીકાર કરવા માટે અને એને ચીવટથી વળગી રહેવા માટે પ્રાર્થના કરવામાં આવી છે.
આ સ્તવનમાં કારણકાર્યભાવ પર અને સંસારના પરિવર્તન માટે ભારે સરસ વાત કરી છે. “આનંદ” શબ્દ પર લેખન મર્યાદાને અંગે વધારે વિવેચન કર્યું નથી અને સેવનભૂમિકા પ્રાપ્ત કરવા ભારે પ્રેરણા કરી છે, અને છતાં એ વાત નજીવી, સારી કે સહેલી ને સમજાઈ જાય તે માટે તેનું અનુપમ સ્થાન દર્શાવ્યું છે. યોગીની આ પ્રેરણું ખૂબ વિચારવા યોગ્ય છે, વિચારીને પચાવવા ગ્ય છે, પચાવીને જીવવા યંગ્ય છે. (૩) એપ્રિલ : ૧૯૪૮ ]
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન [દર્શનપ્રાપ્તિની તલસના; દર્શનપ્રાપ્તિની દુર્લભતા; પ્રભુકૃપાથી એની સુલભતા ]
સંબંધ–આદિનાથના પ્રથમ સ્તવનમાં પિતાના આદર્શ પતિ તરીકે જિનદેવને મુકરર કરી ચિત્તની પ્રસન્નતાએ પૂજનફળ પ્રાપ્ત કરવા નિર્ણય કર્યો. બીજા સ્તવનમાં એ પતિના પંથનું અવકન કર્યું. ત્રીજા સ્તવનમાં સેવનની ભૂમિકાની શુદ્ધિ કરવાને અંગે એને અભય, અદ્વેષ અને અખેદ થવાને આદર્શ રજૂ કર્યો. હવે અહીં આગળ વધતાં એ આદર્શ પતિના દર્શનની શુદ્ધિ કરવાને નિર્ણય કરવાની ઈચ્છાથી એની આકાંક્ષા રજૂ કરે છે. ત્યાં પ્રથમ દર્શન શું, એમાં કયા ભાવ રહ્યા છે અને એ શબ્દ અહીં ક્યા અર્થમાં વપરાયે છે, એની ચોખવટ કરી લેવાની જરૂર પ્રાપ્ત થાય છે.
દર્શન’ શબ્દનો અર્થ કોષ પ્રમાણે વિવિધ છેઃ દર્શન શબ્દ નીચેના અર્થમાં વપરાય છે –
જેવું, નજર, દષ્ટિ, અરીસે, દેખાડવું, ડળ, ઘાટ, ઉપદેશ, સ્વપ્ન, ધર્મ સંબંધી જ્ઞાન, બુદ્ધિ, અકકલ, સાંખ્ય, પાતંજલ, ન્યાય, વૈશેષિક, મીમાંસા અને વેદાંત એવા ષડ્રદર્શન પૈકી એક; હેમ, યજ્ઞ, દૃષ્ટિમાં પડવું, વારંવાર જેવું, મન, વગેરે (શબ્દચિંતામણિ).
અથવા શ્રી હરિભદ્રસૂરિના “ષદનસમુચ્ચય'ના અભિપ્રાય પ્રમાણે બૌદ્ધ, નૈયાયિક સાંખ્ય, જૈન, વૈશેષિક અને મીમાંસા (વેદાન્ત) પૈકી એક તત્ત્વજ્ઞાન કે મત-અભિપ્રાય. | દર્શનને અર્થ જૈન પરિભાષામાં “તત્ત્વરુચિ' અથવા સમ્યત્વ થાય છે. શુદ્ધ દેવ, શુદ્ધ ગુરુ, શુદ્ધ ધર્મની ઓળખાણ, તેને તે તરીકે સ્વીકાર અને અશુદ્ધ દેવ, ગુરુ અને ધર્મને પરિહાર તેને જૈન પરિભાષામાં દર્શન તરીકે બતાવવામાં આવેલ છે. પ્રભુને અથવા પ્રભુને યાદ કરાવનાર આદર્શને દેખવું તેને પણ જૈન પરિભાષામાં દર્શન શબ્દથી ઓળખવામાં આવેલ છે.
અથવા વસ્તુના સામાન્ય બોધને દર્શન અને વિશેષ વિગતવાર બોધને “જ્ઞાન” કહેવામાં આવે છે. દા. ત. સામેથી ચાલી આવનાર દૂરથી દેખાય ત્યારે તે માણસ છે એટલે બોધ થાય તેને “દર્શન” કહેવામાં આવે છે, અને તે હિંદી છે, કપડાં પહેરેલ છે, વાણીઓ છે વગેરે ઓળખાણ, તેનું નામ-ગામ જણાય તે “જ્ઞાન” કહેવાય છે. જાતિને બંધ Knowledge of genus તે દર્શન અને વિશેષ વિગતને બોધ Knowledge of species તે જ્ઞાન. એ રીતે પણ જ્ઞાન અને દર્શન વચ્ચે તફાવત બતાવી શકાય.
શ્રી દેવચંદ્રજીએ છઠ્ઠા પદ્મપ્રભુના સ્તવનમાં તુંજ દરિસણ મુજ વાલહેરે લાલ–એ ટેક સાથે દર્શન’ શબ્દ પર વિસ્તારથી તત્ત્વજ્ઞાન સંકલિત કરી આપ્યું છે, તેમાં પ્રભુના દર્શનને અનેક પ્રકારે જુદાં જુદાં દષ્ટિબિન્દુથી ખર્ચ એની મહત્તા બતાવી છે. ત્યાં એમણે “દર્શન’ શબ્દને
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪]
શ્રી આનંદઘન–ચવીશી ઉપગ તત્પરુચિ અથવા સમ્યકત્વના અર્થમાં લીધો છે. તેઓશ્રી એ દર્શનને જ કારણરૂપ ગણી શુદ્ધ અને પવિત્ર બતાવે છે અને નયદ્રષ્ટિથી દર્શનની મહત્તા બહુ સારી રીતે વર્ણવે છે.
આ નયવાદની હકીકત સ્તવનની ત્રીજી ગાથામાં આવવાની છે ત્યાં તેના પર ગુરૂગમની દષ્ટિએ વિસ્તાર થશે, અત્રે નયની નજરે “દર્શનને દેવચંદ્રજી મહારાજના નિરૂપણ પ્રમાણે જોઈ લઈએ. સત્તાની નજરે જોઈએ તે જીવ સિદ્ધ સમાન છે, કારણ કે એનામાં સર્વ કર્મમલ દૂર કરી મૂળગુણેમાં સ્થિરતા લાવવાની શક્તિ છે અને તે એનું પરિણામિક ભાવે સાચું અંતિમ સ્વરૂપ છે. એટલે જુદાજુદા નયે દર્શનને વિચારીએ તે નીચે પ્રમાણે પરિણામ આવે છે – તે વસ્તુની સત્તા (potentility)ને પકડે તે સંગ્રહ નય. પ્રાણીમાં મેક્ષ જવાની સત્તા છે, માટે તે સંગ્રહાયની નજરે સિદ્ધ કહેવાય. તે વસ્તુના નામમાત્રને પકડે તે શબ્દ નય.
પણ એ સર્વ કર્મ ક્ષય કરી મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે ત્યારે એવંભૂત નયની અપેક્ષાએ એ સિદ્ધ થયે કહેવાય.
સંગ્રહ નય ભવિષ્યની તાકાતને પણ હુણ કરે છે, જ્યારે એવંભૂત નય તે વર્તમાન રેકડી પરખને જ સ્વીકારે છે.
માત્ર આંખેથી પ્રભુનું દર્શન કરવું તે સ્થળ બાબત નૈગમ નય સ્વીકારે છે. પ્રભુદર્શનને એ દર્શન ગણે, પ્રભુમુદ્રાને જુએ તે પ્રભુદર્યન થયાં છે એમ એ માને આ વિચારણા નગમ નયને આશ્રયીને થઈ.
પ્રભુને કે પ્રભુની સ્થાપનાને વંદન-નમન કરે, તેની આશાતના વજી પ્રભુ શરીરનાં દર્શન કરે તે વ્યવડારનવે પ્રભુદર્શન.
પ્રભુના ગુણને ગ તથા વિકલ્પરૂપ ઉપગ ગમે તે ઈદ્રિયે કરે, એના ગુણગ્રામ કહે અને પ્રશસ્ત રાગે પ્રભુ તરફ આકર્ષાય તે જુસૂત્રનયે પ્રભુદર્શન
અને અંતરંગ પરિણામથી પ્રભુ સાથે વળગણ થાય, તેમની યોગમુદ્રાનું અવલંબન વીતરાગભાવે થાય અને અંતરંગ આત્મસત્તા પ્રગટ કરવા રૂપ સાધ્યરુચિ સાથે તેમનું દેખવું થાય ત્યારે શબ્દ નયે પ્રભુદર્શન થયું કહેવાય.
આવી રીતે જુદા જુદા નયની દૃષ્ટિએ “દર્શન”ને આકાર અથવા સ્વરૂપ ફરતા જાય છે તે “દર્શન’ શબ્દને અનેક મુદ્દાથી જેવાની, એને અભ્યાસ કરવાની અને એનું રહસ્ય સમજવાની જરૂરી બાબત પર આ સ્તવનની વિચારણામાં ધ્યાન ખેંચવાનું છે.
“દર્શન’ શબ્દને જુદા જુદા નયેની અપેક્ષાઓ ઉપર પ્રમાણે ભાવ બતાવી દેવચંદ્રજી મહારાજ સદર સ્તવનમાં કહે છે કે જેમ બીજમાં અનંત વૃક્ષ ઉપજાવવાની સત્તા રહેલી છે, પણ તેને સારી જમીન, સુયોગ્ય ખાતર, પાણી વગેરેને વેગ થાય તે એ વૃક્ષ મૂળ ઘાલે, ઊગે, લેફળે, એ પ્રમાણે ચેતનમાં અનંત શક્તિ છે, પણ તેને શુદ્ધસ્વરૂપી વીતરાગનો વેગ મળે
*
*
*
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
8: શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન
[૧૦૫ તે તેની અનંત આત્મસંપદા પ્રકટ થાય. એ આત્મસંપત્તિને પ્રકટ કરવાનું નિમિત્તકારણ જિનવરદેવનું ધ્યાન છે અને એ ધ્યાનનું નિમિત્ત જિનવર દર્શન છે, માટે એમણે દર્શનને આત્મગુણ પ્રકટ કરવામાં નિમિત્તકારણ તરીકે ખૂબ મહત્વ આપ્યું છે. અહીં એમણે દર્શન શબ્દને તત્પરુચિ અને સામાન્ય દેખવું એ બન્ને અર્થમાં વાપર્યો છે અને આત્મપ્રગતિ માટે બને અર્થમાં વપરાતે દર્શન શબ્દ બહુ ઉપયોગી છે એમ બતાવી દર્શનની બાબતમાં ખૂબ ચિક્કસ થવા પ્રેરણા કરી છે. એ રીતે “દર્શન” શબ્દના તત્ત્વરુચિ, શ્રદ્ધાન અથવા શાસનસેવાને એક અર્થ અને બીજે સામાન્ય દેખવું તે; બીજો અર્થ ખૂબ વિચારવા લાગ્યા છે.
દર્શનાવરણ કર્મમાં “દર્શન’ શબ્દને તદ્દન જુદી રીતે ઉપયોગ થયે જણાય છે. દર્શન એટલે સામાન્ય બોધ, અને જ્ઞાન એટલે વિશેષ બેધ. ઉપર જણાવ્યું તેમ દૂરથી આવનાર માણસ છે એટલે બંધ થાય તેને દર્શન કહીએ તે, તે પુરુષ છે, અમુક નામને છે, અમુક જાતને છે તેની વિગતે સાથે બંધ થાય તે જ્ઞાન કહેવાય છે. તકમાં સામાન્ય અને વિશેષને પદાર્થનું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. એમાં સામાન્ય પદાર્થ અને દર્શનબોધને સરખાવવા યોગ્ય છે અને વિશેષ પદાર્થને જ્ઞાનબધ સાથે સરખાવવા યેય છે.
બધાં કારણોનું છેવટનું કારણ આત્મા છે અને તેટલા માટે તેને ઉપાદાનકારણ કહેવામાં આવે છે. પણ ઉપાદાનને એનું મૂળ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવા માટે નિમિત્તો મેળવવાં પડે છે. નિમિત્ત ન મળે તે એનામાં ગમે તેટલી શક્તિ કે સત્તા હોય, પણ એ સર્વ અંદર દબાયેલી પડી રહે છે અને ચેતનરાજ પિતે સંસારમાં અહીં તહીં અફળાયા-કુટાયા કરે છે. આપણામાં વેપાર કરી ધન પ્રાપ્તિ કરવાની કે પગ ચલાવી બે માઈલ પગપાળા મુસાફરી કરી ધારેલ સ્થાનકે પહોંચવાની શક્તિ હોય, પણ વેપાર (પ્રવૃત્તિ) કરવા ગ્ય સાધને મેળવીએ અથવા પગ ચલાવી મુસાફરી કરીએ તે સાધ્ય ફળે છે, તેમ આત્મામાં ગમે તેટલી શક્તિ હોય, પણ તદ્યોગ્ય નિમિત્તે એને મળે, મેળવી અપાય, તે એની અનંત શક્તિ બહાર તરી આવે છે. અને એને માટે દરિસણદર્શન બહુ ઉપયોગી ભાગ ભજવે છે. માટે “દર્શન ”ને એના જુદા જુદા આકારમાં અને અર્થમાં સમજવાની જરૂર છે. સમજીને ઓળખાણ થાય તે પછી તેને વહેવારુ ઉપયોગ કરાય અથવા ઉપયોગને પરિણામે એ સાધ્યને નજીક લઈ આવે અને છેવટે પ્રાપ્ત કરી આપે. આ દષ્ટિએ નિમિત્તકરણની ઉપયોગિતા ઘણી મોટી છે. એમાં પણ “દર્શનને ઘણું આગળ પડતું સ્થાન છે, કારણ કે એ સાધ્ય મેળવવાની બાબત પર સીધી આંતરિક અસર ઉત્પન્ન કરે છે. - આત્માને મૂળ ગુણ ચેતના છે, એના પર્યાયને ઉપયોગ કહેવામાં આવે છે. આ ઉપગના બે ભેદ છેઃ જ્ઞાન અને દર્શન. જ્ઞાનને સાકાર ઉપગ કહેવામાં આવે છે; દર્શનને નિરાકાર ઉપગ કહેવામાં આવે છે. જે ઉપગ પદાર્થના વિશેષ ધર્મોના ગ્રાહક હોય એટલે જેમાં જાતિ, ગુણ, ક્રિયા વગેરેનું ગ્રહણ થતું હોય, તેને જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે જે ઉપગ પદાર્થના સામાન્ય ધર્મને ગ્રાહક હોય એટલે કે જે માત્ર સત્તને જ ગ્રહુણ કરે તેને દર્શન-ઉપગ કહેવામાં આવે
૧૪
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬]
શ્રી આનંદઘન-વીશી છે. અહીં દર્શન-ઉપગમાં દર્શન શબ્દ વપરાય છે. અને જેને દર્શનાવરણીય કર્મ સાથે સંબંધ છે તે દર્શન શબ્દને એક પ્રકારને અર્થ બતાવે છે. આ અર્થ પણ દર્શન શબ્દને છે, પણ આ સ્તવનમાં દર્શન શબ્દ બીજા અર્થમાં વપરાય છે તે પર હવે લક્ષ્ય આપીએ. | દર્શન શબ્દને બીજો અર્થ જે વસ્તુ જેવી હોય તેવી તેને સમજવી તે છે. તરવાWશ્રદ્ધાને દર્શન કહેવામાં આવે છે. એ આત્માને ગુણ છે અને એને ઘાત કરનાર કર્મનું નામ દર્શનમેહનીય છે. આ દર્શનમેહનીય કર્મ ચેતનની એવી દશા કરી મૂકે છે કે તેને પરિણામે એને વસ્તુને સાચે બેધ થતું નથી. એ લાંબી નજરે પિતાને ખરે લાભ ક્યાં થાય છે કે થવાને છે તે સમજી શકતું નથી અને પૌગલિક પરભાવમાં રાચી એ સંસારમાં રખડ્યા કરે છે. એ દર્શનની પ્રાપ્તિ માટે દર્શન મેહનીય કર્મ પર વિજય મેળવવા પડે છે. એવી રીતે દર્શનમેહનીય કમને દૂર કરી જે બેધ થાય તેને સમ્યકત્વ અથવા તત્વશ્રદ્ધા કે ધર્મ રુચિ કહેવામાં આવે છે અને એનું નામ દશન છે.
દર્શનને બરાબર સમજવા માટે મિથ્યાત્વને ઓળખી લેવું જોઈએ. નીચેના મિથ્યાત્વના દશ પ્રકાર સમજવાથી તેને ખ્યાલ આવશે –
૧. જેને સંસારનાં આકર્ષણે ભાવી ન શકે, જેને કંચન-કામિની પિતા તરફ ખેંચે નહિ, જેને સાંસારિક લેકની પ્રશંસા લેભાવી શકે નહિ, એવા સાધુપુરુષને સાધુ ન માનવા. .
૨. અને જે સંસારમાં લુબ્ધ હોય, જે પરભાવમાં રાચતા હોય, જે સ્ત્રી-પરિચયમાં રસ લેતા હોય, જે સ્ત્રીકથા કે સ્ત્રીસંગમાં મોજ માણતા હોય, સાંસારિક વૈભવ, ભેગ કે પ્રશંસામાં રાચતા હોય તેવા સાધુવેશધારીઓને સાધુ માનવા. ' '
૩. ક્ષમા, માવ, આર્જવ, શૌચ, સત્ય, સંયમ, તપ, ત્યાગ, અકિંચનતા અને બહ્મચર્ય એ દશ પ્રકારના ધર્મને અધર્મ માન.
૪. હિસા કરવી, દારૂ પીવે, જુગાર રમ, બીજાનું ખરાબ ઈચ્છવું વગેરે પ્રક્રિયાને અથવા એવી પ્રક્રિયા પ્રરૂપનારને ધર્મ કે ધમ માનવા
૫. શરીર, ઈન્દ્રિય અને મન જડ છે એને આત્મા સમજ, અથવા, ટૂંકામાં કહીએ તે, અજીવને જીવ માન.
૬. અને જીવને અજીવ માને; જેમ કે ગાય, બકરી, બેલ, મરધી આદિ પ્રાણીઓમાં આત્મા નથી અને તેટલા માટે તેને ખાવામાં કાંઈ પાપ નથી આવી માન્યતા કરવી.
૭. બેટી કુરીતિ હોય તેને ચલાવી લેવી. પુરાણી કે નવી રીતિ બેટી હોય તેને સાચી તરીકે સ્વીકારવી. ઉન્માર્ગને સુમાગ માન. ૧. નીચેના દશમાં કમ ફેરવ્યો છે, મૂળ પાઠ નીચે પ્રમાણે છે –
जीवे अजीवसन्ना, अजीवे जीवसन्ना, मग्गे उमग्गसन्ना, उमग्गे मग्गसन्ना, सुदेवे अदेवसन्ना, अदेवे सुदेवसान्न, सुसाहुसु असाहुसन्ना, असाहुसु साहुसन्ना, धम्मे अधम्मसन्ना, अधम्मे धम्मसन्ना।
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન
[૧૦૭ ૮. અને સુમાર્ગને ઉન્માર્ગ માન. ધર્મને પુરાણો કે નેવે સારે હિતાવહ માર્ગ હોય તેને બેટા માર્ગ તરીકે ગણવે. ધમની જેનાથી વૃદ્ધિ થાય તે સુમાગ; એને ખોટી માન.
૯. કર્મ રહિતને કર્મસહિત માનવા. પ્રભુ રાગદ્વેષ વગરના હોવા છતાં પોતાના ભક્તને નવાજી નાખશે એમ માનવું અથવા ભગવાન દૈત્યને-દાનવને નાશ કરશે એવી માન્યતા સ્વીકારી નિઃકર્માને સકર્મા ગણવા.
૧૦. કર્મસહિતને કર્મરહિત માનવા. શત્રુને નાશ કે ભક્તની રક્ષા રાગદ્વેષ વગર બની શકે નહિ. અને રાગદ્વેષ કમસંબંધ વગર બને નહિ. આવા પ્રકારનાં રાગદ્વેષનાં કાર્ય કરનારને કમરહિત માનવા; અને એવી અનેક બાબતે કરે છે છતાં તેવા ભગવાન અલિપ્ત છે એવી માન્યતા રાખવી.
આ દશ પ્રકારની માન્યતા હોય તેને મિથ્યાત્વ કહેવામાં આવે છે. આ દશ પ્રકારમાંથી કોઈપણ પ્રકાર ચાલુ હોય ત્યાં મિથ્યાત્વ હોય, ત્યાં દર્શન ન હોય, ત્યાં સાચું વસ્તુસ્થિતિનું જ્ઞાન ન હોય, ત્યાં સાચું તત્ત્વશ્રદ્ધાન ન હોય, ત્યાં પૃથક્કરણપૂર્વકની સાચી ગવેષણા ન હોય. આ દર્શનમેહનીય-મિથ્યાત્વદશા સાચા દર્શનને અટકાવે છે. એ દર્શનને પ્રાપ્ત કરવાની વાત આ સ્તવનમાં મુખ્યત્વે કરીને આગળ કરવામાં આવી છે. મતલબ કહેવાની એ છે કે “દર્શન” શબ્દના અનેક અર્થ છે. તેમાં સાચી સડણ અને વિવેકપૂર્વકની શ્રદ્ધાના અર્થમાં અત્ર દર્શન શબ્દ વાપરવામાં આવે છે. છતાં દર્શન શબ્દમાં કઈ પણ તત્ત્વજ્ઞાન આવે; તેમાં બૌદ્ધ, સાંખ્ય, વૈશેષિક, નૈયાયિક દર્શને આવે તેટલા માટે જિનદર્શનને સમકિતદર્શન કહેવામાં આવે છે. એમાં શુદ્ધ દેવ, શુદ્ધ ગુરુ, શુદ્ધ ધર્મની પિછાણ અને સ્વીકાર અને અશુદ્ધ દેવ-ગુરુ-ધર્મને ઓળખી એને અસ્વીકાર કરે એનું નામ સમકિત અથવા સમ્યકત્વ કહેવામાં આવે છે. સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ દર્શનમેહનીય કર્મ પરનો કાબૂ ઉપર આધાર રાખે છે. - આ સમ્યગ્દર્શનના પ્રકાર ઘણું છે અને તેના પર તસ્થાને વિવેચન થશે. અહીં પ્રસ્તુત વાત એટલી છે કે આ ચોથા સ્તવનમાં આનંદઘન મહારાજે દશન શબ્દને વારંવાર ઉપયોગ કર્યો છે, તે સામાન્ય ઉપયોગને દાખવતા અને જ્ઞાન ( વિશેષ ઉપગ) પહેલાં થતા ઉપગના અર્થમાં સમજવાને નથી, પણ દર્શન મેહનીય કર્મના ક્ષય કે ક્ષપશમથી થતી તત્ત્વચિ અને સહણુના અર્થમાં વપરાયેલ છે, એ વાતનું પ્રસ્તાવનારૂપે ધ્યાન ખેંચવામાં આવ્યું છે. અને સમ્યગ્દર્શન એક વાર બરાબર થઈ જાય, ને સાચે બોધ અંદર એક વાર પણ થઈ જાય અને તત્ત્વરુચિ થઈ જાય તે બેડો પાર થઈ જાય તેમ છે અને વહેલે મડે પણ આ જન્મ-મરણના ચકરાવાને અંત આવી જાય તેમ છે. તેથી આ દશનને એના વિશાળ અર્થમાં ખૂબ વિસ્તારથી–વિગતથી સમજી લેવાની જરૂર છે.
સમ્યકત્વ ક્યારે–સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ પહેલાં આ ભયંકર અટવી જેવા અનાદિ અનંત સંસારમાં પ્રાણ ભટક્યા કરતા હોય છે, એને બધા પ્રસંગે જ એવા મળે કે એ પરભાવને સ્વભાવ માન્યા કરે, એ રાગ-દ્વેષમય થઈ જાય, એ કષાને તાબે થઈ જાય અને પરાધીન થઈ
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮]
શ્રી આનંદધન–વીશી અજ્ઞાનમાં સબડયા કરે. એને સાચી વસ્તુ સાંપડે નહિ, સાચી વસ્તુ બતાવનારને પરિચય થાય નહિ, અને એને સાચે માગ મળે નહિ અને કઈ વાર દેવગતિમાં લહેર કરે, તે કઈ વાર પરાધીન તિર્યંચ થાય, તે વળી કોઈ વાર મનુષ્ય પણ થઈ જાય. આમ કુટાત-પિટાતે એ રખડ્યા કરે, પણ એની રખડપટ્ટી પૂરી ન થાય. આમ રખડતાં-કુટાતાં જ્યારે, અગાઉ ત્રીજા સ્તવનમાં કહ્યું તેવું, શરમાવ અને ચરમકરણ એને પ્રાપ્ત થાય ત્યારે એને સભ્યત્વ-દર્શન થાય છે. આ સમ્યગદર્શન. એ દશનનો મહિમા શાસ્ત્રકારે ખૂબ ખૂબ બતાવ્યો છે. વીતરાગ દેવનું વિશિષ્ટપણું, નિલેષપણું, અભિમાનરહિતપણું અને કીર્તિ યશ કે નામનાની આસક્તિનું અભાવ પણું જાણી લઈ, તેમને સત્યપ્રદર્શન કરવામાં કાંઈ સ્વાર્થ કે સ્વમત સ્થાપનની ઈચ્છા ન હતી એની ખાતરી કરી લીધા પછી, તેમના વચન પર શ્રદ્ધા અને રુચિ રાખવી તેને દર્શન કહે છે, તેને સમ્યકત્વ કહે છે, તેને સહણ કહે છે. એ તત્પરુચિ અને એમાં પરમાર્થ બુદ્ધિ કેટલાંક પ્રાણીઓને પિતામાંથી સ્વયં ( નિસર્ગોણ) જાગ્રત થાય છે અને કેટલાકને ગુરુઉપદેશથી થાય છે. આ તરુચિ બહુ ઉપયોગી વસ્તુ છે અને જૈન દર્શનને સમજવાની ચાવી છે; અથવા, એક રીતે જોઈએ તે, એને બોધ એ આખા જીવનને ઉત્કૃષ્ટતમ લાભ છે, કારણ કે એનાથી ભવાટવીમાં ભ્રમણને મોટો અસરકારક આઘાત પડી જાય છે અને સાચા માર્ગની પ્રાપ્તિને પરિણામે ચેતનના માર્ગને આ ઝેક બદલાઈ જાય છે એટલે ચેતનની સાથે માર્ગે પ્રગતિનું બીજ આ દર્શનને બંધ થવામાં, તેમાં રુચિ થવામાં અને તેની સદ્દડણ સ્વીકારમાં રહેલ છે. આ કારણે દશનને બરાબર સમજવાની અને સમજીને તેને સ્વીકાર કરવાની બાબત ઘણી મહત્ત્વની બાબત છે. આ આખા સ્તવનમાં આ દષ્ટિએ “
દન' શબ્દ પર, તેના આશય પર અને તેના ભાવ પર વિચારણા થશે, તેટલી પ્રાસ્તાવિક વાત રજૂ કરી, દર્શનને લગતી ખાસ અગત્યની વાત જણાવી સ્તવનના હાર્દમાં પ્રવેશ કરવા પ્રયત્ન કરીએ. | સર્વથી મુદ્દાની વાત એ છે કે દનરુચિને અતિ મહત્વનું સ્થાન છે તે ધ્યાનમાં રાખવું. ત્યાં સુધી કહેવામાં આવ્યું છે કે “બનવા જોગ છે અને સાચી વાત છે કે ચારિત્ર વગરને માણસ કદાચ પણ સિદ્ધ થઈ જાય, પણ દર્શન વગરને પ્રાણ તે સિદ્ધ ન જ થાય. જે શાસ્ત્ર ચારિત્ર ઉપર ખૂબ ખૂબ ભાર મૂકે છે, જેને આખે ઝેક વિષય-કષાયની મંદતા પર જ છે, જે અહિંસા, સંયમ અને તપને ધર્મસર્વસ્વ કહે છે, જેના માર્ગાનુસારીપણાની શરૂઆત પ્રામાણિકપણાના સ્વીકાર અને અમલથી થાય છે, તે જ, શાસ્ત્રકાર કહે છે કે, ચારિત્ર વગર મુક્તિની કલ્પના કરી શકાય તેમ છે, પણ દર્શન વગર તે તે અશક્ય જ છે. એટલે ચારિત્રના કરતાં પણ સમ્યકત્વને આત્મવિકાસને અંગે ઘણું વધારે અગત્યનું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે એ બાબત ખૂબ ધ્યાનમાં રાખવા લાયક છે. એટલા માટે એના વિરોધી મિથ્યાત્વને સારી રીતે સમજી લેવાની જરૂર છે. એક સ્થાનકે એના પાંચ પ્રકાર બતાવવામાં આવ્યા છે, તે આપણે સમજી લઈએ – १. सणभट्ठो भट्ठो दसणभहस्स नत्थि निव्वाणं ।
सिज्झति चरणरहिया, दसणरहिया न सिज्झति ॥
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩: શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન
[ ૧૦૯
(F) અભિગ્રહિ—પેાતે ગ્રહણ કરેલ ધમ સાચા છે એમ માને, એની પરીક્ષા કરે નહિ, પ્રવાહધને માને, બાપદાદાની માન્યતાને સમજ્યા-વિચાર્યા વગર પકડી રાખે, પેાતાના મતના હુઠ રાખે, સાર’ભી, પરિગ્રહી, કુશીલવાનને ધમ બુદ્ધિએ પકડવા તેને આદશ માને, પેાતાના ધમ જ સાચા છે એવા આગ્રહ રાખે—આ અભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ કહેવાય. આમાં આગ્રહને પ્રાધાન્ય હાય છે.
(F) અનભિગ્રહિક—બધાં દન સારાં છે, દરેક ધર્મ ઉત્તમ છે એવી વાત કરે, કાચને અને મણને સમાન કક્ષાએ મૂકે, આંખ ઉઘાડી જુએ નહિ, પરીક્ષા કરી તુલના ન કરે, બધાને એક લાકડીએ હાંકે એ અનભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ. એમાં બુદ્ધિની મંદતા અને જડતાને પ્રાધાન્ય હાય છે.
(1) આભિનિવેશિક—પેાતાના આગ્રહને પરિણામે જાણીને જૂઠું બેલે, ઊલટું ખેાલે, સાચી વાત જાણ્યા છતાં ખાટાને વળગી રહે, જોરશેારથી વિપરીત પ્રરૂપણા કરે, નવા મત કાઢવામાં આગેવાની લે અને પોતાના નવા મતને નિશ્ચય ખાજુ કે એક બાજુ ઢાળી દેવામાં અને તેને પકડી રાખવામાં ગૌરવ માને—આ અભિનિવેશિક મિથ્યાત્વ કહેવાય. જમાલિ જેવા નિહ્નવ એકદેશીય નયવાદને મુખ્યતા કરનાર-નવા ચાતરા ઊભા કરનાર-આ વર્ગમાં આવે છે.
(૬) સાંયિક—ધર્મના સત્યને સમજે નહિ, તેને અંગે મનમાં શકા, આશકા કે કુશકા રાખે, આ સાચું હશે કે તે, તેની ઘડ ન બેસાડે અને આશકાના ભાગ બની શ્રદ્ધામાં ડગી જાય, એને સાંશયિક મિથ્યાત્વ કહેવામાં આવે છે. અભ્યાસ, ચર્ચા, વાદ, શકા-સમાધાનને અગે તંદુરસ્ત ચર્ચા માટે વાંધો નથી, પણ અંદરથી શંકા-કુશંકા રાખવી એ મિથ્યા છે.
ન
(૪) અનાભાગિક—પોતાની ઇરછા વગર અનાદિકાળથી એકેદ્રિય વગેરે જીવને લાગેલ ચાલ્યું આવતું મિથ્યાત્વ. સમજણુ પૂર્ણાંકનું નહિ, પણ સમજણુના વિકાસ ન થયેલ હાવાને કારણે આ અનાèાગિક મિથ્યાત્વ અનાદિકાળથી ચાલ્યું આવતું હોય છે, અને વિકાસ ન પામેલા એકેદ્રિયથી માંડી ઘણા જીવાને હાય છે.
ન
આવા પ્રકારના મિથ્યાત્વના ત્યાગ થાય, પાંચમાંથી કોઈ પણ પ્રકારના મિથ્યાત્વના અંશ ત્યારે રુચિ થાય છે, એ રુચિના દશ પ્રકાર બતાવવામાં આવ્યા છે. તે પણ ખાસ વિચારણા માગે છે —
(૧) પોતાના બુદ્ધિવિજ્ઞાનથી કે જે ભાવા મહાપુરુષોએ બતાવેલા છે તે ભાવને પોતાના નિસગ બળથી સ્વીકારી તે સાચા છે, તે પ્રમાણે જ ખરાખર છે અને તે અનુકરણ યાગ્ય છે એવા પ્રકારની રુચિને નિશ્ચલરુચિ અથવા નિસગરુચિ કહેવામાં આવે છે.
૧. નિતમ્બુવર્ણીરૂ, બાળરફ સુત્તરીયમેવ । अभिगमवित्थाररुइ, किरियासंखेविधम्मरुइ || રુચિ એટલે Test, સ્પૃહા, ઈચ્છા, આસક્તિ.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
î૧૦]
શ્રી આન ઘન-ચાવીશી
(૨) પારકાની પાસેથી જીવાજીવાદિ ભાવ જાણે, તે સાંભળી તેવા ઉપદેશ વારંવાર સાંભળવાની લાલસા થયા કરે, ઉપદેશશ્રવણમાં આહ્લાદ આવે, એમાં એકતા જામે, એની હાંશ થયા કરે તે ઉપદેશરુચિ.
(૩) પ્રાણી રાગ, દ્વેષ કે અજ્ઞાનથી અસત્ય એલે છે, એ ત્રણે દોષો જેના નાશ પામી ગયા હાય તે ખાટી વાત ન કરે, એ ભળતી વાત ન કરે : આવી વીતરાગની વીતરાગતા તપાસી તેની આજ્ઞા તરફ અંતરને આદર દાખવે, એવા પ્રાણી અજાણે પણ જૂઠું ન લે એવી ભાવના એ આજ્ઞારચ (૪) સૂત્રસિદ્ધાંતને ભણવાની–સાંભળવાની અંતરથી ઇચ્છા રહે, એને માટે ચાહના થયા કરે, એમાં પરમ હિતકારી સત્ય રહ્યું છે અને ત્યાંથી સાચું માદન થાય છે એવી અંતરની વલણ તે સૂત્રરુચિ.
(૫) મુદ્દાની વાત પકડી લે, વસ્તુની જડ પકડે, મુદ્દાની ચાવી હાથ કરી લે .અથવા કરવાની ઊંડી ભાવના રાખે, ઘેાડું જાણતાં અંદરની બુદ્ધિપ્રભાથી વિસ્તાર કરી લે, ન કહેલી વાત ઉઠાવથી સમજી જાય, પાણીમાં પડેલા તેલના ટીપાની માફક બુદ્ધિવિસ્તારથી ફેલાવે તે બીજચિ.
(૬) મૂળ અંગ, ઉપાંગ અને પ્રકીણુ ગ્રંથા ઉત્તરાધ્યયનના મૂળ તથા અના જાણુપણાને માટે અંદરથી રુચિ જાગે, એના અર્થ જાણવા-વિસ્તારવા માટે તમન્ના લાગે તે અભિગમરુચિ.
(૭) ધર્માસ્તિકાય વગેરે છ દ્રવ્ય, તેના ભાવા, દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાય, ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રૌવ્યને પ્રત્યક્ષપરોક્ષ પ્રમાણુથી સ્યાદ્વાદશૈલીથી જાણે, સ્યાદ્વાદનું સ્વરૂપ જાણવાની ઉત્કંઠા રાખે તે વિસ્તારરુચિ. (દ્ગ) જ્ઞાન, દર્શીન, ચારિત્રને અંગે ક્રિયા કરવામાં આનંદ આવે, બાહ્ય-અભ્યંતર તપ, વિનય, સમિતિ, ગુપ્તિની ક્રિયા કરવામાં મેજ આવે, કરનારને સહાય કરવામાં રસ પડે તે ક્રિયાશિ.
(૯) ઘેાડું કહેવામાં ઘણું સમજી જાય, બુદ્ધિના ઉપયેગ સારગ્રાહીપણામાં કરે, ચિલાતિપુત્ર ત્રણ શબ્દમાં ધર્મ પામી ગયા તેમ મુદ્દાના પણ ટૂંકા ભાગ પકડી લે, સરળતાથી અને નિપુણુતાથી થાડું કહ્યું ઘણું સમજી જવામાં લાભ માને તે સંક્ષેપચિ.
(૧૦) અસ્તિકાયનું સ્વરૂપ જાણવા, હેય ઉપાદેયને ઓળખવા, સ્વભાવ અને પરભાવને ભેદ પારખવા અને પોતાનું ખરું હિત કયાં અને શેમાં છે તે શોધવાની અંતર’ગથી લાગણી હોય તે ધમ રુચિ,
આવા પ્રકારની રુચિવાળા જીવા મિથ્યાત્વના ત્યાગ કરી દન પામે છે. એ દનને બરાબર સમજવું એટલે જૈન દનને સમજવા જેવું છે, કારણ કે આખા તત્ત્વજ્ઞાન અને ક્રિયાવિજ્ઞાનના પાયે દશ નશુદ્ધિ, દશનવિજ્ઞાન અને દશનની ચેાખવટમાં છે. દન સમ્યક્ત્વ કે પર સાચી સહ્રા અને અંતરગની શ્રદ્ધા પર ખૂબ વિસ્તાર કરવા યોગ્ય છે. સમકિતનાં ૬૭ સ્થાન સમજવા યાગ્ય છે અને સમજીને અનુકરણ યાગ્ય છે. આ ચેાથા સ્તવનના વિવેચનમાં આ દર્શીનની અનેક લક્ષણા પર વિસ્તાર થશે. અહીં એ સમ્યકત્વનાં પાંચ લક્ષણા વિચારી
૧. લક્ષણ = સ્વરૂપપ્રતિપાદક ધર્માં; Characteristic attributes,
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ : અભિનંદન સ્તવન
[૧૧૧ જઈએ. તે પાંચ આ પ્રણણે છે ઃ સમ, સંવેગ, નિર્વેદ, આસ્તિક્ય અને અનુકંપા. બહુ સંક્ષેપથી આ લક્ષણોને અત્ર વિચારી જઈએ:
સમરાગ-દ્વેષની મંદતાના પ્રમાણમાં સમની વૃદ્ધિ થાય છે. સુખ-દુઃખના પ્રસંગે હર્ષ-વિષાદ ન થાય તે સમ. એ જાણે અને માને કે પાપને ઉદય થાય ત્યારે દુઃખ થાય, પુણ્યનાં ફળ મળે ત્યારે સગવડ કે લહેરના પ્રસંગો થાય અને ત્યારે સુખ દેખાય. એ બન્નેમાં રાએ નહિ, લેવાઈ જાય નહિ, ઊંડાણમાં ઊતરી જાય નહિ, ગભરાઈ જાય નહિ, તે “સમગુણ.” એના મનની સ્થિરતા એકસરખી સર્વ સંગોમાં હોય, એને રાગદ્વેષની મંદતા થતી જાય અને એ સુખ-દુઃખ પ્રસંગે હર્ષ-વિષાદ ધરે નહિ.
સંગ-સમ્યક્ત્વનું બીજું લક્ષણ સંવેગ છે. સંવેગ એટલે મેક્ષને અભિલાષ. એને હંમેશાં એમ રહે કે આ સંસારની આળપંપાળમાંથી ક્યારે છૂટું અને આ રગડા અને ચાલુ ઉપાધિથી રહિત થઈ ક્યારે મારા રખડપાટાને અંત આવે. આવી અંતરની ભાવનાને પરિણામે એ મોક્ષનાં જે જે નિમિત્તો મળે તેમાં ખૂબ રસ લે, મેક્ષ યોગ્ય ક્રિયા કરવાની તક આવે ત્યારે તેમાં તે એકરસ થઈ જાય અને સ્વભાવમાં રમણતા કરે ત્યારે જાણે તે પિતાના ઘરમાં હોય તેવી તેને મેજ આવે. પરભાવમાં રમણ કરે ત્યારે તે આંગળીથી નખ વેગળા હોય તેવી બુદ્ધિએ વતે અને નિજાનંદના પ્રસંગે એના રસની જમાવટ થાય. આ “સંગ” નામનું સમ્યકત્વનું બીજું લક્ષણ
નિવેદ–સંસાર ઉપર ઉદાસીનતા. અહી એને ગમે તેટલી સગવડ મળી હોય, છતાં એને આ સંસાર કેદખાના જેવો લાગે, એને પૌગલિક વિલાસમાં કૃત્રિમતા, અધમતા અને હેયતા લાગે અને એ બંધનમાંથી છૂટવાની તીવ્ર ઈચ્છા રહ્યા કરે. સંવેગમાં મોક્ષની અભિલાષા સામી નજર હોય, ત્યારે નિર્વેદમાં આંતર નજર હોય. સંવેગ objective છે, નિર્વેદ subjective છે. હકારાત્મક અને નકારાત્મક દષ્ટિએ બને લક્ષણ ખૂબ વિચારણા માગે છે. ત્રીજા લક્ષણ નિવેદમાં પૌગલિક સર્વ ભાવોને પરભાવ ગણી તેનાથી નાસી છૂટવાની તીવ્ર ઇચ્છાને મુખ્યતા છે.
અનુકંપા–સમકિતનું ચોથું લક્ષણ અનુકંપા છે. એમાં મૈત્રીભાવને પ્રાધાન્ય છે. સંસારી જીવનાં દ્રવ્ય દુઃખ જોઈ એનું હદય કમકમી ઊઠે, એ જનતાની કે સમાજની સેવાને પિતાનું કર્તવ્ય સમજે એ પપકાર કરવામાં આનંદ લે; કેઈ જીવ પાપ ન કરે, કઈ જીવ દુઃખી ન થાય, સર્વ જે દ્રવ્ય-ભાવથી દુઃખમુક્ત થાય–આવી વાસના તે અનુકંપા લક્ષણ. એના મનમાં એમ થાય કે મારું ચાલે તે આ સર્વ જીવોને ચાલુ બળતી ભઠ્ઠીમાંથી ઉગારી લઈ એવા સ્થાનકે લઈ જઉં કે જ્યાં જન્મ-જરા-મરણના રગડા ન હોય, જ્યાં ધનના ઝઘડા ન હોય, જ્યાં સંગ્રહની પંચાત ન હોય અને જ્યાં અખંડ આનંદ, આંતરિક લહેર અને અનંત સુખ હોય. આ લક્ષણને ચોથું અનુકંપા લક્ષણ કહેવામાં આવે છે.
આસ્તિક્ય–પાંચમું લક્ષણ આસ્તિકપણાનું છે. એ ધર્મની પરીક્ષા કરે, એની આપતા જાણી લે, એનું આત્મા તરફનું ધ્યેય સમજી લે અને પછી એના વચનમાં પ્રતીતિ માને. એ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ ]
શ્રી આન’ઘન-ચાવીશી ચર્ચા કરે, દલીલ કરે, પ્રશ્નોત્તર કરે, પણ એના દિલમાં શંકા-કુશ ́કા ન થાય. એને ધર્મ પર આસ્થા હાય, એ ધર્માંરંગથી વાસિત હોય. સંમતિના આ પાંચમા લક્ષણનું નામ ‘આસ્તિકય ’ કહેવાય છે.
આવી રીતનાં દર્શનનાં લક્ષણા જાણવાં. એ અતિ ઉપયોગી આત્મિક ગુણને ખરાખર આળખવા માટે સમકિતનાં ૬૭ અધિષ્ઠાન ખાસ બરાબર સમજવા યાગ્ય છે. આ સ્તવનના વિવેચનમાં એ ૬૭ પ્રકારની સમ્યક્ત્વની ખામત જુદા જુદા આકારમાં આવશે. જૈનધર્મનું સ્વરૂપ જાણવા માટે, અને ભવસ્થિતિના મૂળથી અભ્યાસ કરવા માટે આ ‘દર્શીન’ શબ્દના ખૂબ અભ્યાસ કરવાની જરૂર છે, માટે આ દશનને ખરાખર એળખી, પ્રભુકૃપાથી એને સુલભ્ય કરવાની વિચારણા દ્વારા એને ઓળખવા પ્રયત્ન કરીએ.
સ્તવન
[ રાગ–ધન્યાસિરિ; સિંધુ; આજ નિહેજો ૐ દીસે નાઈલો રે—એ દેશી] અભિનંદન જિન! દુદરસણ તરસીએ, દરસણુ દુરલભ દેવ; મત મત ભેદે રે જો જઈ પૂછીએ, સહુ થાપે અહમેવ.
અભિનંદુ જિન ! દરસણ તરસીએ. ૧.
અચાથા ભગવાન શ્રી અભિનદન દેવના દર્શીનની અ'ખના કરીએ, અને સમજીએ કે 'દેવનુ દન મુશ્કેલ છે; કારણ કે મત-મતાંતરાના ભેદ (કરનારાઓ)ને જઇને જો સવાલ કરીએ ના દરેકેદરેક પોતપાતાની સ્થાપના કરે છે; પેાતાના માગ એ જ ભગવાનના માર્ગ છે, એવું પ્રતિપાદન કરે છે. (૧)
ટમે—શ્રી જ્ઞાનવિમળસૂરિ આ સ્તવન સબધે લખે છે: શુદ્ધપણે દર્શન દેખવું તથા સમ્યક્ દનની પ્રાપ્યતા કહે છે. શ્રી અભિનંદન ચેાથા તીર્થંકર. સમસ્ત જગમાં વ્યાપક આનંદ છે જેને એવે શુદ્ધાત્મા, તેનું દર્શનસ્વરૂપ જોવું. શ્રી અભિનંદન જિનનું દેખવું અથવા દરસન–સમકિત તેને તરસીએ; પણ તે દન દુરલભ–દુઃખે પામવા યાગ્ય-દુઃપ્રાપ્ય છે. હે
પાઠાંતર—દરસણ = દરસણું. દરસણ = દરસણ. જો જઈ = જો તે. (૧)
શબ્દા—અભિનંદન = સામાન્ય નામ, ચોથા તીથંકરનું નામ. જિન =રાગ વગેરે શત્રુ પર જય મેળવનાર. દરસણુ = દ"ન, શાસ્ત્ર, સમ્યક્ત્વ, શ્રદ્ધા. (તેને). તરસીએ = આતુરતા પૂર્ણાંક પચ્છીએ, ચીવટથી સ્વાધીન કરવા ઇચ્છીએ. દુરલભ = દુલ`ભ. દુઃખે મળે તેવું, મળવું મુશ્કેલ. દેવ = પ્રભુ, આપ; ( છઠ્ઠી વિભક્તિ) આપનુ. મત મતભેદે = જુદા જુદા મતાને, અભિપ્રાયોને, દનકારાને, તરફ. જો = શરત બતાવે છે; જો’ સાથે તેા' હોય જ; સંબધી અવ્યય છે. જઈ = ખીજા ક્રિયાપદ સાથે આવતાં તે ક્રિયા બરાબર યા ચોક્કસ થવાના કે ચાલુ રહેવાના ભાવ બતાવે છે. પૂછીએ = તપાસ કરીએ, સવાલ-જવાબથી હકીકત મેળવીએ (તે) સહુ = સવ, પ્રત્યેક. થાપે= ભાર પૂર્ણાંક પ્રતિપાદન કરે, સ્થાપન કરે. અહમેવ = હું જ, હું કહું છું તે જ બરાબર છે, સાચો મા` છે. (૧)
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧૩
૪: શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન દેવ પ્રભુ! તમારું દર્શન દુર્લભ તેને પામવા માટે અનેક મતના ભેદ છે તેને જોતાં થકાં પૂછીએ તે વારે સહુએ મત આપ આપણા અહમેવ અહંકાર ધરી દર્શનની પ્રાપ્તિ થાય. (૧)
વિવેચન—ચેથા અભિનંદન ભગવાન ગર્ભમાં આવ્યા, અધ્યા નગરીમાં સંવર રાજા પિતા અને સિદ્ધાર્થ રાણીની કુખે તેમણે અવતાર લીધે, ત્યારથી દેવેંદ્ર તેમને અભિનંદન કરી જતા, એટલે માત-પિતાએ એમનું ગુણનિષ્પન્ન “અભિનંદન” નામ આપ્યું. અભિનંદન નામ ધરનાર એ ચોથા પ્રભુના નામ સાથે “દર્શન ”ને આખો મહત્વને વિષય શ્રી આનંદઘન મહારાજે વણી દીધો છે. બાકી, અમુક તીર્થકરની સ્તવના એ તે નિમિત્ત માત્ર છે. સ્તવનમાં થતી આત્મવિચારણા કે પ્રભુસ્તુતિ સર્વસામાન્ય છે. પ્રભુસ્તવનું નિમિત્ત મેળવી આત્મદર્શન કરવાને પ્રસંગ હાથ ધરવામાં આવે છે અથવા ભક્તિ કે ગુણગાનની તક લઈ પ્રભુના ગુણની મહત્તા વિચારતાં અને એની સ્તવના કરતાં એ રીતે આત્મગુણની પ્રશંસા થાય છે અને તે પણ આત્મવિકાસનું મજબૂત સાધન છે. મતલબ, પ્રભુના નામનું નિમિત્ત હાથ ધરી આત્મગુણની પિછાણ થાય છે. એટલા પૂરતું જ નામનિર્દેશને મહિમા છે. બાકી, પ્રત્યેક સ્તવન દરેક તીર્થકરને લાગુ પડે છે, દરેક આત્મવિકાસ ઈચ્છકના પિતાના આત્મિક ગુણને લાગુ પડે છે અને ભક્તિવેગ અથવા આત્મવિચારણાનું પિષક બને છે.
આ સ્તવનમાં દર્શનને વિચાર હોઈ અને ધર્મ અને આત્મવિકાસને અનેક દષ્ટિએથી વિચારી શકાય તેવી તેમાં અર્થગંભીરતા હોઈ આ રતવન ચેતનપ્રગતિની વિચારણામાં ખાસ ઉપયોગી સ્થાન ધરાવે છે.
આ સ્તવનના પ્રાથન–પ્રસ્તાવનામાં જણાવ્યું તેમ, આ સ્તવનમાં દર્શન શબ્દ “સહયુંના અથવા “શુદ્ધ શ્રદ્ધા'ના અર્થમાં વપરાય છે. દર્શન એટલે તત્ત્વજ્ઞાનને અર્થ પણ થાય. તત્ત્વદર્શન બતાવનાર દરેક દર્શનકારે સાધ્યપ્રાપ્તિ માટેના માર્ગોનું દર્શન પણ બતાવ્યું હોય છે. આત્મા કે છે, કે થઈ ગયું છે, અસલ સ્વરૂપે કેવો હતે, એની એ અસલ સ્થિતિ કેમ લાવી શકાય અને એના સાધનધર્મોમાં વિવિધતાની પસંદગી માટે કેટલે અવકાશ છે, એની વિચારણુ જેમ દર્શનકારે કરી છે તેમ જ આત્મા છે કે નહિ, છે તે કે છે, બીજે વિકૃત સ્વરૂપે શા માટે દેખાય છે અને એનું સ્વરૂપ કેવું હતું અને કેવી રીતે પ્રકટ કરી શકાય, એ હકીકત પણ બતાવી છે. મતલબ, દર્શનકારે ચેતનને એના મૂળ સ્વરૂપથી માંડીને અનેક રીતે ચર્યો છે, એટલે દર્શનને અભ્યાસ કે તેની વિચારણા કરવી એ પિતાની (આત્માની) વિચારણા કરવા જેવી હકીક્ત છે અને એનું સાચું દર્શન પ્રાપ્ત કરવું એ મુશ્કેલ હોવા છતાં ખાસ કરવા યોગ્ય બાબત છે, એની ભૂમિકા અત્ર બતાવવામાં આવી છે.
જે સાચા દર્શનની ઉપર વાત કરી તે દર્શનની પ્રાપ્તિ ઘણી મુશ્કેલ છે. અનંતકાળથી સંસારમાં રખડપાટ ચાલુ હોવા છતાં સાચા દર્શનની પ્રાપ્તિ, તે તરફ સહણ કે તેની પિછાન ન થવાને કારણે પ્રાણી સંસારમાં રખડ્યા કરે છે. જે એકાદ વાર પણ પ્રભુનું સાચું
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧૪
શ્રી આનંદઘન-વીશી દર્શન થઈ ગયું હોત તે તેની સંસારવાસના ચાલુ રહી જ ન હોત. તેને હજુ રાગદ્વેષ, કષાય, મહ હેરાન કર્યા કરે છે અને તે સંસારમાં રાચ્યા કરે છે, કારણ કે તેને સંસારપરિભ્રમણમાં સાચું દર્શન કદી મળ્યું નથી. શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ પાર્શ્વનાથ ભગવાનની સ્તુતિ કરતાં કબૂલ
મારા દેવ! મેહના અંધકારથી મારી ચક્ષુએ અવરાઈ ગયેલી છે. એવા પ્રકારના મેં અત્યાર સુધીમાં અગાઉ કઈ પણ વખતે આપનું દર્શન કરેલું જ નથી, કારણ કે અત્યારે મર્મ સ્થાનને ભેદનારાં જે અનેક કષ્ટો મને ચાલુ થયા કરે છે અને જેને આગળ પડતે ઝોક હજ આકરે આકાર ધારણ કરી રહ્યો છે તે, જે આપનું દર્શન થયું હોત તે, મને પીડા કેમ જ આપ્યા કરે ?'
એને હેતુ એમ બતાવવામાં આવ્યું છે કે સાચા દર્શનની એક વાર પણ પાકી સહણ, અંદરની રૂચિ સાથે, થઈ જાય તે પછી સંસાર તરફની અનેક અનર્થ પરંપરાને એને સ્પર્શ ન જ હોવો ઘટે. એક વાર પણ સાચું દર્શન એને થઈ જાય તે એની ભવની ભાવઠ ભાંગી જાય અને એની રખડપાટી અટકી જાય. એટલા ઉપરથી જણાય છે કે દેવનાં દર્શન દુર્લભ છે, આ મનખાદેહ મળવો ભારે મુશ્કેલ છે, અનંતકાળ પરિભ્રમણ કરતાં કઈ વાર એ દેહ મળી જાય અને મળે અને તેને સાચે ઉપયોગ કરવામાં આવે તે કામ થઈ જાય તેમ છે, એ સ્પષ્ટ બતાવવા દશ દાખલાઓ આપવામાં આવ્યા છે. દશ દૃષ્ટાન્ત દેહિલે એ મનુષ્યભવ મળ જેમ મુશ્કેલ છે, તેમ તેથી પણ વધારે દુર્લભ છે પ્રભુદર્શન થવું. આપણે નાનપણમાં સાંભળ્યું છે અને ગાયું છે કે –
પ્રભુદરશન સુખસંપદા, પ્રભુદરશન નવનિધ;
પ્રભુદરશનથી પામીએ, સકળ પદારથ સિધ નાનપણથી બોલતા અને સાંભળતા આવેલા આ દુહાને પરમાર્થ વિચારીએ છીએ ત્યારે જણાય છે કે ભગવાન દર્શનમાં સુખ છે, સંપત્તિ છે, નવનિધાન છે અને એથી સર્વ પદાર્થોની સિદ્ધિ થાય છે. આ સર્વ સિદ્ધિકર અને મહાસંપન્કર પ્રભુદર્શન જેમ બાહ્ય દષ્ટિએ સામે ઊભા રહી દેખવા-જેવાનું કે મેળાપનું કાર્ય સૂચવે છે, તેમ વિશિષ્ટ દૃષ્ટિએ એ ભગવાનના મતની સહણ, સ્વીકાર અને શ્રદ્ધા બતાવે છે. એટલા માટે એ દર્શનને મહિમા અનેક સ્થાને શાસ્ત્રકારે ગાયે છે. આ દર્શનની પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે અને અત્યાર સુધી સંસારમાં રખડપાટી ચાલુ રહી છે તેનું મુખ્ય કારણ દર્શનની પ્રાપ્તિની ગેરહાજરી છે. માટે એવા દુર્લભ સમ્યગ્દર્શનને મેળવવા માટે અંતરથી એની ઝંખના કરીએ. એને માટે શરૂઆતમાં જ ત્રણ પ્રકારની શુદ્ધિ
१. नूनं न मोहतिमिरावृतलोचनेन, पूर्व विभो ! सकृदपि प्रविलोकितोऽसि । मर्माविधो विधुरयन्ति हि मामनर्थाः, प्रोद्यत्प्रबंधगतयः कथमन्यथैते ।।
કલ્યાણમંદિરસ્તોત્ર, ગાથા ૩૭ મી.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન
[૧૧૫ કરવાની વાત બતાવવામાં આવી છે. સાચું દર્શન કરવા માટે મેનશુદ્ધિ, વચનશુદ્ધિ, અને કાયશુદ્ધિની ખાસ ઉપગિતા છે. મનવચન-કાયાની શુદ્ધિ પર અત્ર વિસ્તાર નહિ કરીએ, કારણ કે એ તે સ્વતંત્ર વિષય છે. સામાન્ય રીતે એટલું કહેવા જેવું છે કે મનશુદ્ધિ, વચનશુદ્ધિ, અને કાયશુદ્ધિ પર ગપ્રગતિને આધાર છે અને એની ઉપેક્ષા કરવાથી ગમાર્ગમાં પ્રગતિ થતી નથી કે પ્રવેશ પણ થતું નથી, અને દર્શનપ્રાપ્તિની જે દુર્લભતા અત્ર વિચારી રહ્યા છીએ તે એ ઉપેક્ષાને પરિણામે કાયમ રહે છે. મનમાં શુદ્ધ વિચાર કરવા, મને વિકાર પર કાબૂ રાખે, એ “મનશુદ્ધિ” બતાવે છે ત્યારે સત્ય-પ્રિય-હિત-મિત અને તથ્ય વચન બોલવું તે વચનશુદ્ધિ” બતાવે છે. શરીર પર અંકુશ રાખવો, તેની પાસેથી કામ લેવું અને તેને ભાડું આપવું, એ “કાયશુદ્ધિ ” છે. આ મન-વચન-કાયાની ત્રણ પ્રકારની શુદ્ધિ એ દર્શનપ્રાપ્તિની પ્રથમ ભૂમિકા છે. એ ત્રણ પ્રકારની શુદ્ધિ વગર પ્રાણીને રસ્તે સીધે થાય નહિ, એ માર્ગ પર આવે નહિ અને એને ઘાટ બેસે નહિ. અને, અગાઉ જણાવ્યું તેમ, દર્શન રહિત પ્રાણીની સિદ્ધિ થાય નહિ, તેના સંસારને છેડે આવે નહિ અને એને કર્મથી મુક્તિ મળે નહિ. માટે આવા દુર્લભ દર્શનની ઝંખના કરીએ. અને એને માટે વિવિધ ઉપાયોની શોધ કરીએ.
તરસીએ” –એટલે પ્રભુનું દર્શન મેળવવા માટે અંતરથી તલસના કરીએ, એ. મેળવવા ખૂબ ખૂબ મને રથ કરીએ અને એ મળે ત્યારે જ અંદરથી આરામ થાય તેવી વૃત્તિને કેળવીએ.
સાચા “દર્શન” નામને લાયક તે કહેવાય, જેમાં ઉપર ઉપરની વાતે ન હોય, અને જેમાં અરસપરસને કે આગળપાછળને વિરોધ ન હોય. સાપેક્ષ દૃષ્ટિ વગર દર્શનમાં વિરોધ આવ્યા વગર ન રહે અને એકાંત દષ્ટિ થઈ ગઈ કે પ્રાણું મત-આગ્રહમાં પડી ગયા વગર ન જ રહે. આ સર્વ મહત્ત્વની હકીક્ત આ સ્તવનના વિવેચનમાં આગળ આવવાની છે. અહીં મુદ્દો એક જ છે કે દષ્ટિબિન્દુને લક્ષ્યમાં રાખનાર, એકાંત વાત કદી પણ ન કરનાર અને સ્યાદ્વાદની મુદ્દામ વાતને આગળ કરનાર અને અપેક્ષાવાદ પર રચાયેલ અભિનંદન જિનનું દર્શન કે મળવું દુર્લભ છે, પણ તલસના કરવાથી અને એની પાછળ ચીવટ રાખવાથી પ્રભુકૃપાએ એ સુલભ થઈ શકે તેવું છે. આ દર્શનમાં તે આત્મદર્શન અને પરમાત્મભાવપ્રકાશનનાં બીજ હોવાને કારણે ખાસ મેળવવા યોગ્ય છે. તેથી આ અનેકાંતવાદવિશુદ્ધ દર્શન, જેને બીજી રીતે અભિનંદન જિનદેવનું દર્શન અથવા સાધારણ રીતે “જૈન દર્શન” કહેવામાં આવે છે, તેને પ્રાપ્ત કરવાની તાલાવેલી લગાવીએ; કારણ કે વિશુદ્ધ દર્શન તરીકે રજૂ થવાની તેમાં પૂરેપૂરી ગુણવત્તા છે. એમાં એકાંત આગ્રહ નથી. એમાં આંખ મીંચીને સ્વીકાર કરવાની સૂચના નથી. એમાં પરીક્ષા કરવાની પરવાનગીનો અભાવ નથી. અને એમાં બતાવેલ આત્મદર્શન વિશુદ્ધ અને દોરવણી આપનાર હવા સાથે હૃદયંગમ છે, વિશિષ્ટ છે અને અકલમાં ઊતરે તેવું છે.
મત મત ભેદે પૂછીએ”—તમે કઈ પણ મત, સંપ્રદાય કે પંથમાં જઈ પૃછા કરશો તે તે તમને એક જ વાત કરશે : અમે કહીએ છીએ તે જ સાચું છે, તે સિવાય કોઈને સત્ય
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી સમજાયું નથી, કોઈને સત્ય પ્રાપ્ત થયું નથી અને કોઈએ સત્ય જાહેર કર્યું નથી. તમે ગમે તે ધર્મ કે દર્શનકાર પાસે જશે તે તે સત્યને ઈજારદાર છે એ ભાવે જ તમારી સાથે વાત કરશે અને તમને દાવા સાથે કહેશે કે ભગવાને પોતે એને સત્યની સાચી ચાવીઓ આપી દીધી છે અને તે બેલે કે સમજાવે છે તે જ સાચી વાત છે અને સાચી વાત તેનામાં જ છે અને અન્યત્ર નથી.
આનંદઘનજી મહારાજે આ વિચારને પિતાના અડતાળીશમા પદમાં ખૂબ સુંદર રીતે મૂક્યો છે. એમાં વિશુદ્ધ દષ્ટિને કોઈએ નિષ્પક્ષ મૂકી નથી અને સર્વેએ પિતાપિતાનું ખેંચીને આ શુદ્ધ દષ્ટિને પીંખી નાખી છે, અને જેને જેમ ફાવ્યું તેમ તેને થાપી છે, ઉત્થાપી છે, અને એ રીતે એને અગ્ય ઉપયોગ કર્યો છે. અને એને અંગે પિતાની વાત સ્થાપવા જતાં એ વાત જ સાચી છે અને બીજે સાચી વાત છે જ નહિ અને હોઈ પણ શકે નહિ, આ રીતે પિતાનાં ડંફાણ ચલાવ્યાં છે.
સહુ થાપે અહમેવ –પરિણામે આપણે કઈ પણ મત, સંપ્રદાય, મઝહબ કે ધર્મને જઈને પૂછીએ તે દરેક “અપની અપની ગાવે”—પિતાની જ વાતને આગળ કરે, અને તમે જરા વિચાર કે શંકા કરશે તે અધમી થઈ જશે અને સત્ય અમને જ સાંપડયું છે એ વાતની જ સ્થાપના કરશે. એ દલીલ કરવા દેશે નહિ, એ સાચી સ્થિતિ સમજવાની તમારી તાકાત છે એને સ્વીકાર પણ કરશે નહિ. એકાંતને પક્ષ કરનાર, એકાંત સત્યમાં ગૂંચવાઈ જનાર નાના-મોટા મતે આ રીતે પિતાપિતાના તાનમાં મસ્ત થઈ ગયા છે.
“અહમેવ”—ઇવ-હું જ. હું કહું તે બરાબર છે. હવ-અવ્યય છે, એને અર્થ “જ” -નિશ્ચયાત્મક છે. હું જ અને બીજો કોઈ નહિ. જ્યાં એકાંતવાદ હોય, જ્યાં બીજી આંખ ઉઘાડવાની બંધી હોય, જ્યાં સત્યશોધનની દશા જ ન હોય, ત્યાં આવી હંકારાત્મક દશા હોય અને એ સમ્યગ્દર્શન સિવાય સર્વવ્યાપી છે, સર્વસાધારણ છે અને સત્યપ્રાપ્તિની આડે આવનાર હોય છે. મત, સંપ્રદાય કે દર્શન તથા મઝહબની આ દશા એના ફિરકાઓમાં, એના પેટા વિભાગમાં, એના ગચ્છમાં અને એના સંઘાડામાં પણ એ જ આકારે ચાલુ જણાશે. દરેક ગ૭વાળે પોતે જ સાચું સમજેલ છે એવા દાવાનાં ઘારણે જ ચાલે છે. અનેકાંતવાદને ઉપાસક પણ જ્યારે પિતાના સંપ્રદાય કે ગચ્છની ગૂંચવણમાં પડી જાય છે ત્યારે એ પિતાને કક્કો ખરે કરવાના આગ્રહમાં પડી જાય છે. આ હકીક્ત પર ચૌદમા શ્રી અનંતનાથના સ્તવનમાં વિવેચન થવાનું છે, એ બાબત ત્યાં માટે મુલતવી રાખી અત્રે એક વાતને જાણું લઈએ કે ગમે તે મત, સંપ્રદાય કે દર્શનકારની પાસે જઈને પૂછપરછ કરીએ તે તે પિતાની વાત સાચી છે, અને પિતે જે વાત કહે છે તે ભગવાને પોતે કહી બતાવેલ છે, એવી સ્થાપના વગર સંકોચે કરશે. સત્ય તરફ આંખ બંધ રાખવાની આવી વૃત્તિને પરિણામે દુનિયા કેવા ખોટા રસ્તે ઊતરી ગઈ છે, એકાંતવાદની પોષણામાં સત્યને કેટલું ખોરભે નાખી દેવાયું છે, અને પ્રેમ કે એકદિલીને રથાને કેટલા છેષ અને મરચાઓ ઊભા થઈ ગયા છે, તેને આખો ઇતિહાસ વિચારવા યોગ્ય છે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન
| [૧૭ આ આખી એકાંતદષ્ટિ જનતાને પીડતી રહી છે, પક્ષના મંડાણને નભાવતી રહી છે અને પિતાપણાના અભિમાનને પોષતી રહી છે, અને તેને લઈને સાચા દર્શનની દુર્લભતા પર જે વાત ઉપર જણાવી તે વાતની અગત્ય આપણું લક્ષ્ય પર થતી જાય છે.
સાંખ્ય દર્શન અને વેદાંત દર્શન આત્માને ફૂટસ્થ નિત્ય માનતા હોઈ એમાં કોઈ જાતને પરિણામ માનતા નથી. હડાના ગમે તેટલા ઘા પડે છતાં જેમ એરણ સ્થિર રહે છે, તેમ દેશકાળ વગેરેના વિવિધ ફેરફાર થવા છતાં વસ્તુ જરાય ફેરફાર નથી પામતી એવી માન્યતા તે કૂટસ્થનિત્યતા. આવી માન્યતાને પરિણામે જ્ઞાન, સુખદુઃખ વગેરે પરિણામેને તેઓ પ્રકૃતિના જ માને છે. એ દર્શનકાર પાસે જવાનું થાય તે તે પિતાની વાતને જ સ્થાપશે, એમાં જરા પણ ફેરફાર કરશે નહિ અને પિતાની આંખ ઉઘાડી સત્યની બીજી બાજુ તપાસવાને પ્રયાસ પણ કરશે નહિ..
વૈશેષિક અને નિયાયિક જ્ઞાન, સુખ-દુખને આત્માને ગુણ માને છે ખરા, પણ આત્માને એકાંત નિત્ય માનતા હોઈ એને અપરિણામ માને છે.
બૌદ્ધ દર્શનકારો આત્મા નિરન્વય પરિણામોને પ્રવાહ માત્ર છે એમ માને છે. એટલે એમના દર્શન પ્રમાણે ભિન્ન ભિન્ન ક્ષણોમાં સુખ-દુઃખ આદિનું ભાન થાય છે તેને પરિણામ માત્ર માનવામાં આવે છે, પણ એ જુદા જુદા ક્ષણના અનુભવને જોડનાર વચ્ચે સૂત્રરૂપ અખંડ ચાલુ તત્વની ગેરહાજરી માનતા હોઈ એને નિરન્વય પરિણામને પ્રવાહ કહેવામાં આવે છે.
આવી રીતે જે જે દર્શનકાર પાસે જવામાં આવે તે તે સર્વ પિતાપિતાના અભિપ્રાયની સ્થાપના કરે છે અને પોતે જ માત્ર સત્ય સમજ્યા છે એવો દાવો કરે છે અને પિતા સિવાય અન્યને સત્યની જરા ઝાંખી માત્ર પણ થઈ છે એટલે સ્વીકાર પણ કરતા નથી.
એ જ પ્રમાણે આત્માના અને પુગળના, ચેતનના અને વસ્તુના સંબંધને અંગે, વસ્તુ અને આત્માને સંબંધ છૂટ્યા પછી આત્માની થતી સ્થિતિને અંગે દરેક દર્શનકાર જુદા જુદા મત ધરાવે છે, પણ દરેક પોતાની વાતને જ આગ્રહપૂર્વક પકડી રાખે છે અને પરિણામે સત્યધનની ઉન્નત ભાવનાને બદલે પિતાની વાત સાચી છે એવી મક્કમ સ્થાપના કરે છે.
આત્મિક અને પૌગલિક બાબતે ઉપરાંત નાની મોટી અનેક બાબતમાં ઘણાખરા દર્શનકાર પિતાના મતની વાતને આગ્રહપૂર્વક પકડી રાખવામાં ગૌરવ માને છે. એ વાતને પરિણામે પ્રાણીમાં એકાંતવાદને આગ્રહ થાય છે. તે કેટલું હોય છે અને તેની ગાઢતા કેટલી ચિકાશ ભરેલી હોય છે તે આ સ્તવનના વિવેચનમાં વિસ્તરાયલી માલૂમ પડશે.
માત્ર અભિનંદન સ્વામીનું દર્શન–જૈન દર્શન-જ એવું દર્શન છે કે જેણે નયવાદ અને પ્રમાણુવાદ દ્વારા અનેક દષ્ટિબિન્દુઓ ઉઘાડાં રાખ્યાં છે અને અનેકાંતવાદના ધોરણને સ્વીકાર કરીને એક પક્ષમાં કે એક વાદમાં ઢળી જવાની વાત છેડી દીધી છે અને તે હકીક્તને એટલે વ્યવહારુ આકાર આપવામાં આવ્યું છે કે એ કેઈ અન્ય દર્શનને તિરસ્કારશે નહિ, અન્ય દર્શનને
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮]
શ્રી આનંદઘન ચોવીશી અસત્ય કહેશે કહિ. એના અનેકાંતદર્શનમાં એ સર્વ દર્શનકારેને અંશસત્યગ્રાહી કહેશે, એ કહેશે કે તમને જે સ્વરૂપ સમજાયું છે તે તેટલા પૂરતું સાચું છે, પણ તમારા સ્વરૂપજ્ઞાનને બીજી બાજુ પણ હોઈ શકે છે, અને અંશસત્યને સર્વ સત્ય માનવાની ગફલતી કરવા જેવું પણ નથી. મતલબ, જૈનદર્શનકાર ઢાલની બન્ને બાજુએ જેવાને અને અંશસત્યને પૂર્ણ સત્ય માનવાની ભૂલથી બચવાને આગ્રહ રાખે છે.
અને દષ્ટિબિન્દુ (નય) ના વિવેકી સિદ્ધાન્તને અપનાવી જૈન દશને તે કમાલ કરી છે. એણે કઈને કડવું કહ્યું નથી; એને કોઈને આકારા શબ્દોમાં ઉદ્દેશવાની જરૂર પડી નથી અને એના સપ્તભંગી અને સ્યાદ્વાદના સિદ્ધાન્ત એને તર્કનુસારી, ન્યાયબદ્ધ અને પદ્ધતિસરની પરિસ્થિતિમાં રાખી એને સ્વીકાર કરવા ગ્ય કક્ષામાં રાખે છે. આ હકીકત ખૂબ વિચારણા માગે છે અને દર્શનની સમજણની ચાવીરૂપ છે.
વાત એ છે કે દર્શનકારેને અંગે જ્યાં જ્યાં વિચારણા કરીએ કે એની પાસે સત્ય સમજવા પૃછા કરીએ, ત્યાં ત્યાં તેઓ તે પિતતાની જ વાત કરશે, અને પિતા સિવાય અન્ય સર્વ દર્શનકારેએ ગોથાં ખાધાં છે એવી હકીકત જણાવશે. અંશસત્ય અને પ્રમાણસત્યના ખુલાસા દ્વારા જૈન દર્શન તે આથી તદ્દન જુદી જ વાત કરે છે. એ કોઈ દર્શનકારને જડ્રો નહિ કહે, એ કઈ દર્શનકારની નિંદા નહિ કરે, એ પિતાના અભિપ્રાયને સ્વીકાર કરાવવાનો આગ્રહ નહિ રાખે તે માત્ર આંખ ઉઘાડી રાખવાની ભલામણ કરશે અને દર્શનકારોને અંશસત્યની પ્રાપ્તિ થઈ છે એટલું જ જણાવશે. એના નયજ્ઞાનના દષ્ટિબિન્દુમાં એને સત્યને અંશ જણાશે. પણ એની નજરમાં તે જ વખતે પ્રમાણસત્યને ખ્યાલ રહેશે અને એ કદી એકાંત સ્થાપના કરશે નહિ. એટલા માટે અભિનંદન જિનદેવના દર્શનને તલસાટ કરીએ, એ દર્શન પ્રાપ્ત થાય તેવી ઊંડી ચાડના રાખીએ અને મતમતના ભેદને અંગે દર્શનકારેએ એકાંતનું પિષણ કર્યું છે તેને સમજવા દ્વારા સહિષ્ણુતા રાખીએ. - સાધારણ રીતે શાંત પ્રાણી હોય તે પણ જ્યારે દર્શનની વાતચીત કે ચર્ચામાં ઊતરે છે ત્યારે ઘણી વાર વિવેક ભૂલી જાય છે અને પછી તે દર્શનના કે મતાગ્રહના મોરચા જમાવવા મંડી જાય છે. તેવા પ્રાણીઓને નિર્ભેળ સત્ય સાંપડવું અશક્ય છે. જ્યાં આગ્રહ બંધાઈ ગયે ત્યાં જ્ઞાનચક્ષુ આડું આવરણ આવી જાય છે અને પછી સત્યશોધન બુદ્ધિને સ્થાને પિતાની પકડેલી કે કેઈએ પકડાવેલી હકીકતને ભૂલી-પાતળી, અસ્પષ્ટ દલીલથી કે દલીલાભાસથી બચાવવાની વૃત્તિ થઈ જાય છે, અનેકાંતદષ્ટિબિન્દુ સમજનાર, અંશસત્ય અને પરિપૂર્ણ સત્યને તફાવત જાણનાર અભિનંદન સ્વામીનું દર્શન આ પ્રકારની સ્કૂલનાથી મુક્ત છે, એટલે એને માટે વાંછના કે ઝંખના કરવા યોગ્ય છે.
અથવા અભિનંદનજિનદર્શન એટલે આત્મદર્શન ચેતનને એના મૂળ સ્વરૂપે જે એ કામ દઈટ તે છે જ; પણ આ જીવનવ્યવસાયનો એ ખરે લડાવે છે. દરેક વ્યક્રિયાને
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન
[૧૧૯ ઉદ્દેશ આત્મદર્શન કરવાનો હેઈ અને દરેક નાનું-મોટું સાચું આત્મદર્શન દુર્લભ હેઇ ખૂબ વિચારણા માગે છે. અંશસત્યને સ્વીકાર કરવા જતાં એકાંતપક્ષ-મતાગ્રહ-બંધાઈ ન જાય તેની સાવધાની રાખવાની જરૂર છે. કોઈ પણ દશનકારે પિતાના દર્શનથી આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થતી નથી, એમ કહ્યું નથી; સર્વને દાવો શુદ્ધતા, સ્પષ્ટતા અને ગ્યતાનો છે. તેમાંથી સત્યની શોધ કરવી એમાં વિવેક છે, આવડતને ઉપગ છે. અને જીવનનું મહાન કર્તવ્ય છે.
સહિષ્ણુતાને ઉચ્ચ આકારમાં રજૂ કરતું, નય દષ્ટિબિન્દુના જ્ઞાનના રહસ્યમાં અંશસત્યને ઢાલની એક બાજુ તરીકે બતાવતું અને છતાં વેરવિધ ન દાખવતું એ અભિનંદનજિનનું દર્શનદુર્લભ હોવા છતાં પ્રભુકૃપાથી સુલભ છે એ વાતને સ્પષ્ટ રીતે સમજાવી સાબિત કરતાં પહેલાં દર્શનને અંગે ચાલુ જનતાનો અથવા પ્રવાહમાં પડેલાનો રસ્તે કે હોય છે, તે બતાવી છેવટે દર્શનની સુલભ્યતાના રસ્તા બતાવશે.
આ સ્તવનથી જે છોક આનંદઘન મહારાજે લીધો છે તે તેમની વિશાળતા, સર્વ દર્શન તરફની સહિષ્ણુતા અને માર્ગદર્શન કરાવવાની પિતાની કર્તવ્યપરાયણતા બતાવે છે. દર્શનની દુલભતા બતાવી દર્શનપ્રાપ્તિ સુલભ કેમ થાય તેને માગે ગિરાજ અજબ રીતે લઈ જાય છે, તે આપણે જોઈએ. દર્શનપ્રાપ્તિની ચાવી હાંસલ કર્યા પછી દર્શનને અંગે આંતર ક્રિયા, દ્રવ્યકિયા, ફિરકાભેદ, ગચ્છની તકરાર વગેરે બાબતે પર આગળ ઉપર અન્યત્ર ધ્યાન ખેંચવામાં આવશે. અહીં તે અનેકાંતદષ્ટિને બહુલાવનાર એ દર્શનને પ્રાપ્ત કરવાની અંદરથી પાકી ઈચ્છા જાગ્રત કરાવવા માટે દર્શન યાને મતમતમાં રહેલા આગ્રહને નરમ પાડી દેવાની હકીકતને મુખ્ય કરવામાં આવશે અને પંથડે નિહાળવાને પરિણામે ભૂમિકા શુદ્ધ કરવાના કાર્યનો લાભ ઉઠાવવાની સાચી રીતને દર્શાવી તે દ્વારા આત્મદર્શન કરવાની પ્રેરણા રજૂ થાય છે, તે વાત ખાસ હિતની હોઈ અવધારણ યોગ્ય છે. (૧)
સામાન્ય કરી દરિસણ દેહિલું, નિરણય સકલ વિશેષ; મદમેં ઘા રે અંધ કિમ કરે, રવિ-શશિ-રૂપ વિલેખ. અભિનંદન. ૨
અર્થ–સાધારણ રીતે જોઈએ તે (પ્રભુનું) દર્શન પ્રાપ્ત થવું મુશ્કેલ છે અને તે સંબંધી પાકો નિર્ણય થ એ તે વળી એથી પણ વધારે મુશ્કેલ છે, કારણ કે નશાથી ચકચૂર બનેલ અંધ પ્રાણી સૂર્ય કે ચંદ્રના સ્વરૂપનો ચિતાર કેમ લઈ-જાણી-સમજી શકે ? (૨)
પાઠાંતર–સામાન્ય – સામાન્ય ઈ. ઘાર્યા – ઘેર્યા. યિ - કેમ (૨).
શબ્દાર્થ–સામાન્ય = સાધારણ. કરી = ને લીધે, કારણે. સામાન્ય કરી = સાધારણ રીતે. દરિસણ = દેખવું, માર્ગ પામવું. દેહિલું = દોહ્યલું, અધરું, મુશ્કેલ. નિરણય = નિર્ણય, ફેસલો. સકળ = સંપૂણ, તમામ. વિશેષ = વિશેષતઃ અથવા ખાસ કરીને, મદમેં = નશામાં, દારૂની અસરમાં. ઘાર્યો = ઘેરાઈ ગયેલે, ચારે તરફથી વીંટળાઈ ગયેલું, તેમાં ડૂબેલે. અંધ = આંધળા માણસ. કિમ = કેમ, કેવી રીતે. રવિ = સૂર્ય(નું), શશી = ચંદ્રનું રૂપ = સૌદર્ય, આકાર, દેખાવ. વિલેખ = વિશેષે જાણવું તે, સમજવું તે. (૨)
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી ટબો-દર્શન શબ્દ સામાન્ય ગ્રહ (ગ્રાહક), તે પણ દોહિલું, તે સકળ વિશેષ નિર્ણય તે દુર્લભ હોય, એટલે વસ્તુના ધર્મ બે છે. સામાન્ય અને વિશેષ. તે વસ્તુને વિષે અભ્રાંતિ રૂપપણે તેને પણ દુર્લભ. કેણ દષ્ટાંતે? જેમ અંધ પુરુષ મદમાં ઘાર્યો-છંદમાં પડ્યો-હોય (અથવા વનમાં પડ્યો હોય) ત્યારે રવિ સૂર્ય અથવા ચંદ્રમાનું રૂપ સામાન્ય-વિશેષે લીખીજાણી ન શકે, તેમ અહંકારને ઘાર્યો મિથ્યાત્વે અંધ આવરણ છંદમાં પડેલે પ્રાણ સમ્યપણે સ્વરૂપદર્શન ન જાણે. (૨)
વિવેચન–મતમતાંતરેને અંગે જ્યાં જ્યાં જઈને તપાસ કરવામાં આવે ત્યાં સર્વ અભિમાનપૂર્વક પિતાની વાત સાચી છે એવી સ્થાપના કરે છે. તેનું પરિણામ શું થાય તે પર હવે વિચાર કરે છે, અને એ પરિસ્થિતિમાં દર્શન પ્રાપ્ત કરવાની મુશ્કેલી વધી જાય છે. તે વાત બતાવવા દ્વારા વસ્તુતત્ત્વના નિર્ણયની મુશ્કેલી પર ધ્યાન ખેંચે છે.
આપણે ઉપર જોઈ ગયા કે દર્શનનો અર્થ આ સ્તવનમાં વસ્તુતત્ત્વનો બેધ અને તેની સાચી સમજણપૂર્વકની શ્રદ્ધા એમ કરવાનો છે. આ દર્શનની મુશ્કેલી બતાવતાં સહણાનું સ્વરૂપ ધ્યાનમાં લેવા ગ્ય છે. સમ્યકત્વની સ્વરૂપવિચારણને અંગે ૬૭ મુદ્દાઓ અધિષ્ઠાનો ઉપર જૈનદર્શનકાએ ભાર મૂક્યો છે તેમાં સહણાને અંગે ચાર બાબતેને ખાસ અગત્ય આપી છે. સદ્દહણના ચાર પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છેઃ
() તત્ત્વજ્ઞાનપરિચય–તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થયા વગર શાસ્ત્રનું રહસ્ય સમજાય નહિ, અંદરના ભેદની ચાવી સાંપડે નહિ અને નિરર્થક શક્તિનો વ્યય થતો અટકે નહિ. તેટલા માટે તત્ત્વજ્ઞાનનો પરિચય એ સદ્દડાને અંગે બહુ અગત્યની વાત છે. શ્રદ્ધાને સ્થિર રાખનાર, મગજને અવ્યવસ્થિત થતું અટકાવનાર અને ગૂંચવણવાળી દલીલ કે હેવાભાસના જાળામાં અટવાઈ પડતાં અટકાવનાર તત્ત્વજ્ઞાનનો પાક પરિચય અનિવાર્ય છે, અતિઆવશ્યક છે, અને ચાલુ પ્રગતિને પિષક હોઈ કષ્ટ કે ઉદ્યમને સફળ બનાવનાર થાય છે. .
(a) તત્ત્વજ્ઞાનીની સેવા-તત્વજ્ઞાનની સેવા જેટલી અગત્યની છે તેટલું જ મહત્ત્વ તત્વજ્ઞાનીની સેવાને આપવામાં આવ્યું છે. લખી લખીને કેટલી વાત લખાય? અનેક ભાવે તે ગુરુ શિષ્યને પિતાની સામે બેસાડી સમજાવે, કેટલીક વાતે બતાવે અને કેટલીક ક્રિયા કરી બતાવે. પડિલેહણ, પચ્ચખાણવિધિ વગેરે અનેક બાબતે, ક્રિયા કરવાની વસ્તુના આકાર અને બનાવટો અને તત્વજ્ઞાનના રહસ્યની ચાવીઓ અને ગમુદ્રાઓ જ્ઞાનીની સેવા કરે ત્યારે જ સાંપડે. વિલાયતમાં રહી પુસ્તક વાંચનારા વિદ્વાનને ઘેરજેહરણ એટલે ઝાડુ જ લાગે, પણ એને આકાર અને ઉપગ નજરે જુએ, કે જ્ઞાનીના પરિચયથી જાણે, ત્યારે તેને અવનવી અને અદ્દભુત હકીક્ત પ્રાપ્ત થાય છે. સણાને અંગે જ્ઞાનીને પરિચય ઘણી અગત્યની બાબત છે.
(T) વ્યાપન્નદશનીવર્જન-વ્યાપન્ન” એટલે ઈજા પામેલ, મરેલ. દર્શનભ્રષ્ટ મનુષ્યની સબત ન કરવી. જેને ધશ્રદ્ધા ન હોય, જેણે શ્રદ્ધા ગુમાવી નાખી હય, જેણે એક
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન
[૧૨૧ વખત દર્શનના સ્વીકાર પછી સ્વાર્થને અંગે કે બેદરકારીને અંગે દર્શનને તજી દીધું હોય તેવા પ્રાણની સબત કરવાથી પિતે પણ શ્રદ્ધાભ્રષ્ટ થઈ જવાય. એવા ભ્રષ્ટ થયેલાનો પરિચય કરતાં પિતાની મૂળ પૂંજી પણ ગુમાવી બેસાય. એટલા માટે સહણા રાખવાની ઈચ્છાવાળાએ જે પ્રાણીમાંથી દર્શન ગયું છે-વ્યાપન્ન થયું છે–તેની સંગતિ ન કરવી. આ સડણાનો ત્રીજો પ્રકાર છે.
(૫) કુલિંગીસંગવજન–ઉઘાડી રીતે જે પરલિંગ ધારણ કરતા હોય તેની સોબત ન કરવી. એની સેબતમાં લાભ ન થાય અને સૂકા સાથે લીલાને બળવાનું થઈ જાય. કુલિંગસંગવજનમાં અને વ્યાપનદર્શનીસંગવજનમાં ઘણો ફેર છે. કુલિંગી ઉઘાડી રીતે ધર્મ વિરુદ્ધ હોય છે અથવા ઉપેક્ષાવાળો હોય છે, ત્યારે વ્યાપન્નદશનીએ તે એક વાર શુદ્ધ દર્શનનો સ્વીકાર કર્યા પછી તેનો ત્યાગ કરેલ હોય છે. ધર્મશ્રદ્ધા કાયમ રાખવા માટે ધર્મના વિરોધી અને પરધર્મનો સ્વીકાર કરનાર બન્નેની સબત છોડવાની અથવા ન જ કરવાની બાબત ખૂબ સમજવા ગ્ય છે. એમાં પરલિંગ તરફ તિરસ્કાર નથી, પણ મનુષ્યના સ્વભાવના અભ્યાસની તારવણ છે. સબત અને પરિચયની અસર કેટલી છે તે તે દરરેજના અનુભવને વિષય છે. અને જેને દર્શન પર સાચો પ્રેમ જાગે હોય અથવા જગવવા યોગ્ય છે એ નિર્ણય થયું હોય, તે પ્રાણી વ્યાપનદર્શનીની કે કુલિંગીની સબત ન કરે એ સ્વતઃ સમજાઈ જાય તેવી વાત છે.
આવા પ્રકારની સહણને ઝીલતું દર્શન પ્રાપ્ત થવું એ સાધારણ રીતે મુશ્કેલ છે. એ દર્શનપ્રાપ્તિને અંગે છે સ્થાન બતાવવામાં આવ્યાં છે તે નીચે પ્રમાણે છે :
(૧) જીવ છે એમ ચોક્કસ માનવું. (૨) જીવ શાશ્વત છે, એને કદી નાશ થવાને નથી એમ માનવું. (૩) પુણ્ય-પાપને સ્તં જીવે છે એવી સ્પષ્ટ માન્યતા રાખવી. (૪) અને કરેલ કર્મને જોતા તે જ જીવ છે એવી ચોખ્ખી માન્યતા કરવી. (૫) રીતે પુરુષાર્થ કરતાં એ જીવની મુક્તિ છે એવી નિર્ભેળ માન્યતા. (૬) અને એની મુક્તિ માટેના ઉપાય છે એવી માન્યતા રાખવી.
આ છ સ્થાનકોને વિચાર કરતાં અને સ્વીકાર કરતાં દર્શનપ્રાપ્તિની અગત્ય સમજાશે. હ સ્થાની ચેખવટ અને સ્વીકાર ન થાય તે પ્રાણુ આ દુનિયામાં રખડ્યા કરે છે. શા માટે પિતે અફળાય-કુટાય છે તે તે પોતે જાણી પણ શકતું નથી અને આંટા માર્યા કરે છે. એને છ સ્થાનની ખાતરી થાય ત્યારે એની સાચી ઓળખાણ થાય છે અને પછી પિતે આ સંસારમાં શા સારુ “અરહો પરહો” અથડાય છે, એ તેના ધ્યાનમાં આવે છે. - “સામાન્ય કરી–જેમાં ચાર પ્રકારની સડયું અને ઉપર પ્રમાણે બતાવેલાં છ સ્થાને હોય તેવા દર્શનની પ્રાપ્તિ સામાન્ય રીતે કઠણ છે, સંસારના રસમાં લદબદ થઈ ગયેલા આ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી પ્રાણને સંસારદશામાં મજા આવે છે, એને આંતરમાં ઊતરવું ફાવતું નથી, એમાં એની સર્વ પ્રકારની તકલીફનો છેડે છે એ વાત એને બેસતી નથી અને ઘણાખરા તે એવી વાતની વિચારણાની નજીક પણ આવી શકતા નથી. એને આત્માને અને પુદ્ગળને તફાવત જણાતે નથી, એને પુદ્ગળભાવની રમણતા એ વિભાવરમણતા છે એ વાત બેસતી નથી અને એને પ્રભુના દર્શનની પ્રાપ્તિ જ થતી નથી. દીર્ઘ કાળના અભ્યાસથી એ દુનિયામાં રાચે છે, અને વિષયકષાયના કીચડમાં સબડે છે.
‘હિલું—ઘણુંખરાં પ્રાણીઓ તે આત્મદર્શનને વિચાર પણ કરતાં નથી અને સંસારના વ્યવહાર વેપાર-ધંધામાં કે આળસમાં એટલે આનંદ આવે છે કે એને દર્શન સંબંધી વિચાર કરવાની કે એ પ્રાપ્તવ્ય છે એવો ખ્યાલ કરવાની તક પણ મળતી નથી. બીજો એક વર્ગ એ છે કે એ મત-મતાંતરના ઝઘડામાં પડી મિથ્યા જ્ઞાનના ચક્કરમાં એવા ચઢી જાય કે એ પિતાની માન્યતાથી છૂટી શકો નથી અને પકડેલ પુચ્છને પાટુ વાગે તે પણ મજબૂતપણે ઝાલી રાખે છે. આવા દુરાગ્રહીને અને આંખ ન ઉઘાડનારને દર્શન પ્રાપ્તિ સામાન્ય રીતે જ કઠણ છે. જેને ચાર પ્રકારની સહણ થઈ નથી અથવા જેને ઉપર જણાવેલાં છ સ્થાને પ્રાપ્ત થયાં નથી તેને દર્શનપ્રાપ્તિ સામાન્ય રીતે દુર્લભ છે. દર્શનપ્રાપ્તિ માટે ત્રણ લિંગ (ચિહ્ન) બતાવવામાં આવ્યાં છે, તે નીચે પ્રમાણે છે:
(૧) શુશ્રષા–એને દર્શન સંબંધી હકીકત સાંભળવાની ખૂબ તમન્ના રહ્યા કરે. જ્યાં દર્શન પર વિવેચન થતું હોય, ત્યાં એ પિતાનાં બીજા કામે છેડી દડી જાય, એને તરવવિચારણું, ચર્ચા, શ્રવણુ કે વ્યાખ્યાનમાં સ્વાભાવિક રીતે ખૂબ રસ પડે અને એ પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય કે તરત જ એ તક એ આતુરતાથી ઝડપી લે.
(૨) સેવા–એને ધર્મકરણીમાં ખૂબ મજા પડે. પિતાને જેટલો સમય ધર્મકરણીમાં જાય તેટલે જ સાચે સફળ સમય ગયે છે એમ તે અંતઃકરણથી માને અને કોઈવાર બીજા કામમાં પડી જાય ત્યારે પણ ક્યારે પિતાને તક મળે અને ધર્મકરણીમાં પિતે જોડાઈ જાય એવી એને ઈચ્છા રહ્યા કરે.
(૩) વૈયાવચ્ચ–આ પારિભાષિક શબ્દ છે. એનો અર્થ દેવ અથવા ગુરુની સેવા-ચાકરી એ થાય છે. ઉપકાર કરનાર ગુરુને જરૂરિયાતની ચીજો લાવી આપવી, રેગીની સેવા કરવી, વૃદ્ધને સહાય કરવી, તપસ્વીને સગવડ કરી આપવી–આનું નામ વૈયાવચ્ચ કહેવાય છે. નવયુગ આ વૈયાવચ્ચગુણ (લિંગ) તુરત સમજી શકશે. માંદાની માવજત, સેવા કરનારની સગવડ, સેવા કરવા જનારના કુટુંબીઓની કદર વગેરે વૈયાવચ્ચના અનેક પ્રકાર છે.
આ ત્રણ ચિહ્નો (લિંગે) જ્યાં હોય ત્યાં દર્શનપ્રાપ્તિની શક્યતા છે. આ ત્રણ ચિહ્નોને બરાબર ઓળખવા જેવી છે. આના સંબંધમાં શ્રીમદ્દ યશોવિજય ઉપાધ્યાય બહુ સુંદર ઉપમાન પિતાની સડસઠું બોલની સઝાયમાં રજૂ કરે છે એ ધ્યાન ખેંચવા લાયક છે. એ શ8ષા
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧ર૩
૪: શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન લિગને અને કહે છે કે માણસ પિતે જુવાન હોય, એની સ્ત્રી લાવણ્યશાલી, સમજુ અને ઘરરખુ હોય અને એની પાસે કોઈ સંગીત સંભળાવવા આવે અથવા કિન્નરે ગાન કરે ત્યારે તેને સંગીતશ્રવણમાં જેવી મજા આવે તેવી ધર્મશ્રવણમાં આવે એ પહેલું લિંગ શઋષા નામનું છે. બીજા ધમરાગ નામના લિંગને વર્ણવતાં શ્રી ઉપાધ્યાયજી કહે છે કે કોઈ માણસ મટી અટવી વટાવીને થાકીને લેથ થઈ ગયે હેય, એને સખત ભૂખ લાગી હોય, તે વખતે એ મનમાં ઈચ્છા કરે કે અત્યારે ખીર-ખાંડ-ઘેબરનાં ભેજન મળે તે ભારે કામ થઈ જાય! એ વખતે ઘેબરના ભજન તરફ એનું આકર્ષણ થાય તેવી જ ઈચ્છા ધર્મપ્રાપ્તિ માટે થાય એ રાગ નામનું બીજું લિંગ બતાવ્યું છે. અને વૈયાવચ્ચ નામના ત્રીજા લિંગને અંગે એમણે વિદ્યાસાધકને દાખલે આપે છે. જેમાં વિદ્યા સાધવા તત્પર થયેલ આકાંક્ષી વિદ્યાપ્રાપ્તિની પાછળ પિતાની સર્વ શક્તિ વાપરે, અને તેને અંગે લગારેક પણ આળસ કરે નહિ એમ વૈયાવચ્ચ કરનાર પ્રાણ પિતાના કર્તવ્યમાં વગર સંકોચે વળગી રહે.
આવા ત્રણ લિંગવાળું દર્શન પ્રાપ્ત થવું સાધારણ રીતે દોહ્યલું છે, કારણ કે એને અંગે જે માનસિક વિચારધારા, શિસ્ત અને અંકુશે જોઈએ તે આવેલાં હોતાં નથી અને એને સદહણ પ્રાપ્ત કરવાને અંતરથી, ઉપર જણાવ્યું તે, રાગ પણ થયેલ હેત નથી. એની દાનતા એવી હોય છે કે જરા પણ ઘસારે ખાધા વગર કે તપ-ત્યાગ-સંયમ કર્યા વગર દર્શનપ્રાપ્તિ થઈ જતી હોય તે તેને વાંધો નથી. પણ ઘસારે ખાધા વગર અને અંતરના ઉમળકા વગર દર્શનપ્રાપ્તિ સામાન્ય રીતે મુશ્કેલ છે. મતમતાંતરના ભેદો, ઝઘડાઓ અને પક્ષબુદ્ધિ એટલી આકરી હોય છે અને દર્શનની બાબત આવે ત્યારે પ્રાણીની રાગદશા એટલી તીવ્ર બની જાય છે કે એમાં સાચ ક્યાં છે અને સાચું કોણ છે એને નિર્ણય કરે છે તે એથી પણ વધારે આકરી વાત બની જાય છે.
. “નિર્ણચ–એક તે દરેક દર્શન પિતાની જ વાત કર્યા કરે, બીજે સત્ય હોય તેને શોધવાની દરકાર પણ ન કરે અને પોતાના વિવેકચક્ષુને વાપરવાની તક્લીફ પણ ન લે, ત્યાં દર્શનની પ્રાપ્તિ પણ મુશ્કેલ છે. અને કદાચ પ્રાપ્તિ થઈ જાય તે અરસપરસના વિરોધશોધક અને દર્શક વાતાવરણમાં સર્વથા નિર્ણય કરે એ પણ એટલું જ મુશ્કેલ છે. કારણ કે ગમે તે મતમાં જાઓ, તેની વાત સાંભળો કે જાણવાનો પ્રયત્ન કરે તે સર્વ પિતાપિતાની વાત જ કરશે, પિતે જ સત્યને ઈજા રે મેળવે છે એવો દાવો કરશે અને બીજી આંખ ઉઘાડવાની પણ સાફ ના સુણાવી દેશે, એટલે પિતા સિવાયના સર્વ જૂઠા છે, એવા અભિનિવેશથી જ વાત કરશે અને ભળતી દલીલને સાચે-બેટો ટેકે મેળવી પિતાને કક્કો ખરે કરવાની જ પિરવી કરશે.
સકળવિશેષ–પિતે કહે છે તે સિવાય અન્યને સત્ય સાંપડ્યું હોય, સત્યના અંશે અન્યત્ર પણ હોઈ શકે છે, જુદાં જુદાં દષ્ટિબિંદુથી વાતને ઘટાવવાની શક્યતા છે એ વાત જ એને બેસે નહિ, એટલે નિર્ણય કરે, નિર્ણય મેળવ કે નિર્ણય નિરધારવો એ દશનની પ્રાપ્તિ કરતાં પણ વધારે મુશ્કેલ છે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪]
શ્રી આનંદઘન-વીશી મદમે ઘા રે, અંધ કિમ કરે, રવિ-શશિરૂપ-વિલેખ...એ નિર્ણયની મુશ્કેલી બાબત પર એક બરાબર ઘટતે આવે એવો દાખલે આપે છે. મદમાં ચકચૂર થયેલે માણસ હોય અને જાતે આંધળો હોય તે સૂર્ય-ચંદ્રના રૂપને કેવી રીતે દેખી શકે? એક તે જન્મથી અંધ હોય અને વળી દારૂ પી, ન કરી એ ઘેનમાં ડૂબી ગયેલ હોય, તેવો માણસ સૂર્યને પ્રકાશ કે ચંદ્રની ચાંદની કેમ જાણી શકે ? એ પ્રમાણે અજ્ઞાનથી કે મિથ્યા જ્ઞાનથી અંધ બનેલે માણસ હોય તેને દીવા જેવી સાચી વાત પણ કેમ સૂઝે? સર્વાગાસત્યદર્શનની ઝાંખી થવી દેાલી છે. અને મિથ્યા જ્ઞાનમાં તણાઈ ગયેલે પ્રાણ પણ દર્શનને પામી શકતે નથી. એ પિતાના અભિનિવેશમાં કે આગ્રહમાં એટલે ચકચૂર બની જાય છે કે એની સ્થિતિ અજ્ઞાનીના કરતાં પણ બદતર થાય છે અને પિતાના પેટા કે આડે માગે ઉતારી દેનારા દલીલપ્રવાહમાં એ તણાઈ જઈ સાચા દર્શનની ઝાંખી કદી કરતું નથી.
મદમેં ઘાર્યો– ઘારવું એટલે ઘેરાઈ જવું. જે પ્રાણી મદ-અભિમાનમાં દટાઈ ગયે હોય, તેને સ્વરૂપજ્ઞાન કયાંથી આવે? એને પિતાની જાતનું ભાન ન હોય, એને પિતાના કુળની કે આબરૂની ખેવના ન હોય; એ સારા ખેટાની પરીક્ષા કરી શુદ્ધ નિર્ણય કેમ કરી શકે? - વિલેખ – લેખ એટલે લખવું, જાણવું, જેવું. “વિલેખ એટલે વિશેષ કરીને અથવા વિગતવાર વધારે જાણવું. જાણવું એટલે વિવેકપૂર્વક સાચા-ખેટાનો ખ્યાલ કરે, છાશમાંથી માખણ તાવી લેવું.
“અધો?–અંધને તે જોવાનું જ બનતું નથી અને સાથે એ પીધેલ હોય પછી તેને ગાંડપણ લાગી જાય છે. પછી એનામાં સામાન્ય દર્શનને સંભવ રહેતું નથી. તે પ્રમાણે અજ્ઞાન કે મિથ્યાજ્ઞાનમાં ફસડાઈ ગયેલે પ્રાણી સાચા દર્શનને કે સાચા નિર્ણયને કેમ કરી શકે ? અને સાચા દર્શન વગર માર્ગની પિછાન નથી, માર્ગની પિછાન વગર માર્ગને સ્વીકાર નથી અને માર્ગના સ્વીકાર વગર માગે ગમન નથી. પરિણામે દર્શનપ્રાપ્તિની દુર્લભતા, ઉપર જણાવી છે તે, કાયમ રહે છે અને પ્રાણીને સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવાનું ચાલુ રહે છે. : સમતિનાં પાંચ દૂષણ બતાવ્યાં છે. એ પાંચ દૂષણને ખ્યાલ કરતાં દુરાગ્રહને મદ પ્રાણીને કેવા કેવા આકારમાં ચઢે છે તેને ખ્યાલ આવશે અને તેનાથી ચેતતા થવાય તે દર્શનની પ્રાપ્તિની સલભતા સાંપડે એ છેવટે જણાશે. આપણે સમકિતનાં એ પાંચ દૂષણો સંક્ષેપમાં સમજી લઈએ :
(૧) “શકા —આ પ્રથમ દૂષણ છે. જીવ છે કે નહિ, ધર્મ છે કે નહિ, કર્મ છે કે નહિ – આવી મૂળ બાબતની શંકા થયા કરે, તે દૂષણ છે, સમજવા માટે ચર્ચા કરવી, સ્પષ્ટતા કરવા માટે વાદવિવાદ કરવા એ એક વાત છે, અને મનમાં તેને માટે સંદેહ રાખવો એ અલગ વાત છે. વાદ, ચર્ચા, સવાલજવાબ, શોધખોળ એ કર્તવ્ય છે, પણ અંદરખાનેથી એ હશે કે નહિ એવી તક વિચારણા સમાધાન માટે નહિ, પણ સંદેહ તરીકે કરવી એ દૂષણ છે. આવી શંકા સર્વવિષયી હોય અથવા દેશવિષયી હોય. ધર્મની શંકા, એની શક્યતા આ કાળમાં હવા સંબંધી અંદરથી
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવને
[૧૫ વિચારણા એ સર્વ શંકા કહેવાય. નિગદ વગેરેને મેળ ન બેસે, સેયના અગ્ર ભાગ પર અનંતા જીવન કેમ રહે એવા પ્રત્યેક મુદ્દા પરની શંકા તે દેશશંકા. આ શંકા નામનું પ્રથમ દૂષણ થયું.
(૨) “આકાંક્ષા–પિતાની સંસારથી મુક્તિ અહીંથી થશે કે ત્યાંથી થશે એવી ભ્રમણામાં વિચારણ વગર, જ્યાં ત્યાં માથું નમાવ્યા કરે, કઈ જગ્યાએ અપસ્વલ્પ ગુણ જુએ ત્યાં તારણહારની કલ્પના કરી, ત્યાં અભિલાષાપૂર્વક દોડ્યો જાય એ આકાંક્ષાદૂષણ છે. પરધર્મમાં રહેલ સત્ય સમજી તેટલા પૂરતી તેની મહત્તા માનવી એ એક વાત છે, પણ એક ગુણમાં સર્વસ્વને આરોપ કરી ત્યાં વિશ્વાસ ધારણ કરે અને ઘરમાં અવિશ્વાસ રાખવો એ આકાંક્ષા
ફૂષણ છે.
(૩) વિનિગિરછા–અમુક ક્રિયા કરવાથી લાભ થશે કે નહિ અથવા એનું પાકું ફળ બેસશે કે નહિ, આવા પ્રકારની શંકા તે વિતિબિછા. ક્રિયા કેઈવાર સફળ થાય, કેઈવાર નિષ્ફળ થાય, આવા પ્રકારની મનની ડામાડોળ સ્થિતિ દૂષણરૂપ છે. શંકા નામનું પ્રથમ દૂષણ ઉપર જણાવ્યું તે દ્રવ્ય વિષયે હોય છે, અવાજીવાદિ પદાર્થ પર થાય છે, જ્યારે ક્રિયા પરત્વે કે ક્રિયાના ફળ પર શંકા-કુશંકા થાય તેને વિતિગિચ્છા કહેવામાં આવે છે અથવા સાધુ-સાધ્વીનાં મલમલિન ગાત્ર જોઈ એના તરફ ઘણા થાય તેને પણ વિતગિચ્છા કહેવામાં આવે છે.
(૪) પ્રશંસા-સાધારણ ત્યાગી કે ચમત્કારી, ઉપટિયા ધર્મકિયા કરનાર અન્ય ધર્મનાં ખૂબ જ વધારે પડતાં વખાણ કરવા જતાં અન્યને એ વર્તન કે સ્વીકારનું કારણ બને. ગુણપ્રશંસાને વધે નથી, પણ અલ્પગુણીને આસમાને ચઢાવવા જતાં અન્યને અધર્મનું કારણ બને એટલે પ્રશંસાને પરિણામે હાનિ થાય. અનધિકારીની જાહેર પ્રશંસા પિતાના ગુણને મલીન કરે અને અન્યને અધઃપતનનું કારણ બને માટે અગ્યની જાહેર પ્રશંસા ત્યાજ્ય હોઈ દૂષણમાં પરિણમે છે.
(૫) “સંસ્તવ’–સહણ વગરના પ્રાણી સાથે વધારે પડતે પરિચય. કાળાની સાથે ધૂળને બાંધવામાં આવે તે વાન ન આવે તે સાન તે જરૂર આવે. એટલે કાચા ધર્મજિજ્ઞાસને બહારના થરની વ્યક્તિની પ્રશંસા પણ ન ઘટે અને તેનું સંસ્તવન પણ ન ઘટે. પરિચય અને પ્રશંસા બને નુકસાનકારક છે, આપેલ ગુણદશા ઉપર વજાઘાત કરનાર થઈ પડે છે અને નવાસવા જિજ્ઞાસુને ઊંધે રસ્તે ચઢાવી દે છે કે ઊધે પાડી નાખે છે.
આવા આવા દુષણોવાળે પ્રાણ પ્રાપ્ત કરેલ ગુણને મલિન કરે છે, તે જ પ્રમાણે ગુણપ્રાપ્તિ પહેલાં પણ શંકા, કુશંક, વિતિગિચ્છા, પ્રશંસા કે સંસ્તવને કારણે ગુણપ્રાપ્તિ જ અટકી જાય છે. જેમ મદમાં ઘેરાઈ ગયેલે પ્રાણી સૂર્ય-ચંદ્રનું દર્શન કરી શક્તા નથી, તેમ આ પાંચ દુષશોમાંથી કઈ પણ દૂષણવાળા પ્રાણી દર્શનને દોહ્યલું બનાવે છે, એ કોઈ પણ જાતને સ્પષ્ટ નિર્ણય લઈ શકાતું નથી અને તદ્દન અચોક્કસ દિશામાં મસ્ત બની રહી દોહ્યલા દર્શનને વધારે મકેલ બનાવે છે. આ રીતે એથે-સામાન્ય રીતે-દર્શનપ્રાપ્તિ દોહ્યલી છે, મતમતાંતરની ગુંચવણને કારણે વધારે દેહ્યલી છે અને, હવે પછી જોવામાં આવશે તેમ, એને પાકા નિર્ણયને પરિણામે તે સ્વીકાર વધારે મુશ્કેલ છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી અહીં અન્ય મતવાદીઓની સાથે કેવી રીતે કામ લેવું ઘટે તેની વિચારણા પ્રાપ્ત થાય છે. સાધારણ રીતે આ દર્શનને વિષય અટપટો છે, એટલે બહારની વ્યક્તિના બેટા પરિચય કે વધારે પડતી પ્રશંસાને કારણે દશનપ્રાપ્તિ જ દુર્લભ બની જાય છે. આ વાત કરવામાં અન્ય ધર્મની અસહિષ્ણુતાની વાત નથી, પણ રસ્તે ચઢેલ પ્રાણ શરૂઆતમાં તે તુરત આડેઅવળ ગબડી જાય કે ઘર ચૂકી પરઘરમાં ચાલ્યા જાય, તેટલા માટે, અન્યલિંગ, પરમત કે બહારના દર્શન તરફ જરા પણ ધિક્કાર કે તિરસ્કાર બતાવ્યા સિવાય એટલું કહી શકાય તેમ છે કે સાચા દર્શનની પ્રાપ્તિ મુશ્કેલ છે, અને તેમાં પણ છેવટને પાક નિર્ણય લે તે તે તેથી પણ વધારે પડતી બાબત છે. આમાં બંધની કક્ષામાં મતધારી આવે અને દારૂડિયાની કક્ષામાં શિથિલાચારી અથવા આગ્રહી ગચ્છાધારી આવે. આવા પ્રસંગે કે સબતને પરિણામે દર્શનપ્રાપ્તિ દેહાલી છે એમ બતાવ્યું.
અથવા “સામાન્ય” એટલે સાધારણ રીતે, બહુ પારિભાષિક ન થતાં સાધારણ બુદ્ધિએ, દર્શનપ્રાપ્તિ મુશ્કેલ છે. અહીં સામાન્યની સરખામણી હવે પછી આવનાર તર્કવાદ, નયવાદ સાથે સમજવી. એટલે કોઈ પણ પ્રકારના પારિભાષિક ન થતાં માત્ર સામાન્ય બુદ્ધિએ જોઈએ તે પણ દર્શનપ્રાપ્તિની દુર્લભતા દેખાય છે, પારિભાષિક દષ્ટિએ નિર્ણયની મુશ્કેલી એટલી જ મોટી છે, તે હવે પછીની આગલી (ત્રીજી) ગાથામાં જોઈશું.
અહીં ગચ્છની દષ્ટિને મદિરા સાથે સરખાવી છે તે વાત આગળ ઉપર ચૌદમાં સ્તવનમાં ખૂબ વિસ્તારવાની છે. ગીની દશા કેવી વિશિષ્ટ રહે છે, વસ્તુ અને ભાવ તરફ એનું કેવું વલણ રહે છે, તે બરાબર વિચારવા ગ્ય છે અને પાંચ દૂષણને પણ વિચાર કરી પરતે ન્યાય આપવા યોગ્ય છે. એ દૂષણ તરફ ઉપેક્ષા કરવાથી આખે વિષવાદ કેમ થઈ જાય છે તે હવે પછીની ત્રીજી ગાથામાં આ સ્તવનમાં જ શું.
આખી ગાથાને સાર એ છે કે જે પ્રાણી મિથ્યાદર્શનથી અંધ થયેલે છે અથવા સ્વઅભિપ્રાયના દુરાગ્રહરૂપ દારૂની અસર નીચે આવી ગયેલ છે, તે સૂર્ય ચંદ્રના દર્શન જેવા વિશિષ્ટ દર્શનને કેમ કરીને જાણે? એની પ્રાપ્તિ એને કેમ થાય? (૨)
હેત-વિવાદે હો ચિત્ત ધરી જોઈએ, અતિ દુરગમ નયવાદ; આગમવાદે હે ગુરુગમ કે નહીં, એ સબળ વિષવાદ. અભિનંદન. ૩ પાઠાંતર-સબલે – શબલે (૩)
શબ્દાર્થ—હેતુ = કારણ, સબબ, તર્ક અનુમિતિસાધન વ્યાખ. વિવાદ = ચર્ચા, પૂર્વપક્ષ-ઉત્તરપક્ષના મોરચા (તેના વડે). ચિત્ત = મનમાં, ધરી = ધારી વિચારીને. જોઈએ = સમજીએ. અતિ = ઘણો. ગમ, મુશ્કેલીથી સમજી શકાય તેવો કઠણ, ગમ ન પડે તે. નયવાદ = નય (દષ્ટિબિન્દુ)નું પ્રતિપાદન. વાદર તત્વ જાણવાની ઈચ્છી વડે કરેલું કે થયેલું કથન આગમ = મૂળ સૂત્રો, સિદ્ધાંત, ધર્મશાસ્ત્ર. વાદ =
નવિચાર, exposition, ગુરુગમ = જાણકાર શિક્ષકની દોરવણી, સંપ્રદાયથી ચાલ્યું આવતું જ્ઞાન બતાવનાર અધ્યાપકે આપેલ જ્ઞાન. કે = કેણ, કઈ સબળે = આકરો, ભારે. વિષવાદ = વિખવાદ, ઝેર પેદા થાય તેવી બેલચાલ, કજિયો, તકરાર. (૩)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન
[૧૨૭ અર્થ–તકના પૂર્વ પક્ષ-ઉત્તરપક્ષના ઝઘડાઓ દ્વારા મનમાં ધારણ કરીને જોઈએ તે દષ્ટિબિન્દુને આખો સવાલ ઘણે આકર, કઠણ અને ગમ ન પડે તે મુશ્કેલ દેખાય છે. અને આગમના કથનને અંગે જે ગુરુગમ ન હોય તે એ તે ભારે આકર-વિખવાદ ઝગડે થઈ જાય છે. (અથવા અત્યારે એ ગુરુગમ આપે તે કઈ નથી એટલે એ રીતે પણ ભારે આકરું ભયથાન દેખાઈ આવે છે.) (૩)
ટબો–હેતુ કારણદિકના વિવાદ ચિત્તમાં ધરીને જોઈએ, વિચારીએ તે નયવાદ અત્યંત ગુહીર (ગુહ્ય–ગૂઢ) છે અને આગમવાદે જોઈએ તે ગુરુગમ-ગુરુપરંપરાને માર્ગ ન પામીએ એ જ મેટો વિષવાદ મનમાં ઉપજે છે. (૩)
વિવેચન–ત્યારે આપણને માલૂમ પડે છે કે સામાન્ય રીતે દર્શનપ્રાપ્તિ દેહ્યલી છે અને સર્વથા નિર્ણય થ એ એથી પણ વધારે મુશ્કેલ છે. એમાં આવી પડતા દો અને અજ્ઞાનની અંધતા અથવા દુરાગ્રહને કેફ સાચા દર્શનની પ્રાપ્તિ આડે આવે છે. ત્યારે હવે શું કરવું? દર્શનપ્રાપ્તિ વગર મુક્તિ નથી અને મુક્તિ ન થાય ત્યાં સુધી આરે નથી, તે પછી દર્શનની પિછાણ કયે રસ્તે કરવી? ત્યારે મોટા વિદ્વાનેને ચર્ચા કરતા સાંભળીને મનમાં એમ આવે કે દર્શનપ્રાપ્તિને માટે તક કે ન્યાયને આશ્રય લીધે હોય તે પંથડો નિહાળવાને ઉપાય કદાચ હસ્તગત થાય, ત્યાં તે હમણું જ વિચારી ગયેલ આનંદઘન મહારાજનું સૂત્ર સમરણમાં આવે છે કે :
તર્કવિચારે રે વાદપરંપરા રે, પાર ન પહોંચે રે કોય.” (સ્તવન ૨, કડી ૪) ત્યાં આ મુદ્દા પર વિચાર કર્યો હતો. ત્યાં જણાવ્યું હતું કે તર્કની વિચારણામાં અથવા તર્ક દ્વારા પંથના દર્શનમાં તે વાદવિવાદ જ ચાલે છે અને સાચું રહસ્ય વાદવિવાદની ઝડીમાં સપડાઈ જઈ પ્રાણીને ગોળ ચક્કરમાં નાખી દે છે. અહીં તર્ક કે ન્યાયશાસ્ત્રને નિરર્થક બતાવવાને આશય નથી, હેઈ શકે પણ નહિ; પણ કાચી બુદ્ધિના સંસારરસિયા પ્રાણી જ્યારે પિતાનું બુદ્ધિબળ બતાવવા મંડી જાય છે ત્યારે સત્યશોધનની નિષ્ઠાને બદલે પિતાનું હોય તે ખરું કરવાની લાલચમાં પડી જાય છે અને પછી તે ભ્રામક દલીલે, મરડી-મચડીને કરાતા અર્થો અને હેતુને બદલે હેત્વાભાસને રાફડે ફાટી નીકળે છે અને સત્યશોધન કે માર્ગદષ્ટિને બદલે પિતાના અભિપ્રાયને સાચા કરવાને માટે છળના અનેક પ્રકારને આશ્રય લેવામાં આવે છે અને
અતિ ઉપયોગી ન્યાય કે તર્કશાસ્ત્રની દલીલબાજી ઊલટી દર્શનપ્રાપ્તિને કેઈ કોઈ વાર વધારે દોહ્યલી બનાવે છે.
હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ કહે છે તેમ વાદ અને પ્રતિવાદ સામસામી કરતાં તને પાર પોતે નથી અને તેમાં તે તલ પીલનાર બળદની ગતિને અનુસાર જરા પણ આગળ વધી શકાતું નથી. १. वादांश्च प्रतिवादांश्च वदन्तो निश्चितांस्तथा।
તારૂં નૈવ મંઝિતિ તીસ્ત્રીસ્ટ તી | ગબિન્દુ, બ્લેક ૬૭.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮]
શ્રી આનંદઘન-વીશી અહીં તર્કના વિષયને નરમ પાડી દેવાને ઈરાદે નથી, તર્કગ્રંથ કે ન્યાયગ્રંથે ન મા છે એમ કહેવાને આશય નથી, સત્યશોધનને અંગે ન્યાય કે તર્ક નિરર્થક છે એમ જણાવવાને હેતુ નથી, પણ પ્રાથમિક દશામાં પંથડો નિહાળવાની કામના હોય અને દર્શનપ્રાપ્તિને માટે વલખાં મારવામાં આવતાં હોય, ત્યાં હેતુ અને વાદવિવાદની ચર્ચામાં પડી જવામાં આવે તે ઘણીવાર સત્યદર્શનનની સહુણા પાકી થવાને બદલે “દુર્લભ'ની કટિમાં જ રહે છે એમ ગીરાજનું કહેવું છે
આ હેતુ વિવાદને વિચાર કરતાં દર્શનપ્રાપ્તિની દુર્લભતા સમજાય તેમ છે. એમાં સમાનાધિકરણ, પૃથકત્વ, સમત્વ અને દાખલા દલીલની ઝડી ચાલે ત્યાં મહાન ચર્ચા કરનારાં મગજે પણ થાપ ખાઈ જાય તેવી વાત છે. સામાન્ય વ્યક્તિને આ ન્યાયની ચર્ચા દ્વારા અથવા હેતુ વિવાદની ઝડીઓ દ્વારા સમ્યગદર્શનની સહણા થાય એ ભારે દુર્લભ વાત છે. (અતિ વિદ્વાને માટે એ અશક્ય નથી, માટે જ એને દુર્લભ કહેવામાં આવેલ છે, એ વાત પર અત્ર ખાસ લક્ષ્ય દરવું પ્રાસંગિક ગણ્યું છે.)
તર્ક-ન્યાયના અભ્યાસ દ્વારા દર્શનપ્રાપ્તિની મુશ્કેલી અત્ર રજૂ કરી, તેથી પણ વધારે મુશ્કેલી નયજ્ઞાન દ્વારા દર્શનપ્રાપ્તિની છે, એ વાત જણાવતાં પહેલાં નય શું છે તેને પરિચય કરવો જરૂરી છે. | નયવાદ–વસ્તુના અનંત ધર્મો છે. નયજ્ઞાન એટલે અપેક્ષાજ્ઞાન. એક જ વસ્તુ જુદી જુદી અપેક્ષાએ જુદી જુદી લાગે, એ જુદી જુદી દષ્ટિનું જ્ઞાન તે નયવાદ, અનંત ધર્મોમાંથી અમુક ધર્મને મુખ્ય કરીને બોલાય તે દૃષ્ટિબિંદુ એટલે નય. વસ્તુનું પરિપૂર્ણ જ્ઞાન તે બધા નયને-દષ્ટિબિન્દુએને–એકત્ર કરવામાં આવે ત્યારે થાય. અને એ અનેક દષ્ટિબિન્દુઓને એકીવખતે જાણે–સમજે તે સર્વજ્ઞ' કહેવાય. દરમ્યાન જગતની સર્વ પ્રવૃત્તિઓ–પછી તે વ્યવહારિક હોય કે સામાજિક હોય, ધાર્મિક હોય આધ્યાત્મિક હોય, સમૂહગત હોય કે વૈયક્તિક હોય–જે એ અમુક અપેક્ષાને લક્ષ્યમાં રાખીને થયેલ હોય તે તે અપેક્ષામાગને અવલંબનાર માર્ગ છે. સર્વજ્ઞ સર્વે મુદ્દા લક્ષ્યમાં રાખે તે વિશેષજ્ઞ ઘણું મુદ્દા લક્ષ્યમાં રાખે. આ આખે અપેક્ષાવાદ ખૂબ સમજવા જેવો છે. હાથી અને અંધ પુરુષને દાખલ નયવાદને સમજવા માટે પ્રસ્તુત છે. એક ગામમાં હાથી આવ્યું, તેને જેવા સાત જણ ગયા. એમાં છ અંધ હતા અને એક દેખતે હતે. એમણે હાથીને જોવાનું શરૂ કર્યું. એક અંધના હાથમાં હાથીને કાન આવ્ય; તેણે હાથીને સૂપડા જેવો કહ્યો. બીજા અંધના હાથમાં હાથીની સૂંઢ આવી; તેણે હાથીને સાંબેલા જેવો કહ્યો. ત્રીજા અંધના હાથમાં હાથીને દાંત આં; તેને હાથીને ભેગળા જે ધારી લીધે. ચેથાના હાથમાં હાથીને પગ આબેતેણે હાથીને થાંભલાના આકારવાળે જણાવ્યું. પાંચમાના હાથમાં હાથીનું પિટ આવ્યું; તેણે પાણીની પખાલ જે વર્ણવ્યા. છાના હાથમાં હાથીની પૂછડી આવી, તેની નજરમાં હાથી સેટી અથવા વાંસડા જે જણ. આ ના હાથમાં હાથીને એક એક
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: શ્રી અભિન’દ્રુન જિન સ્તવન
[ ૧૨૯
અશ આવ્યા હતા. જે અંશ જેના હાથમાં આવ્યા તે અંશમાં એને પરિપૂર્ણ જ્ઞાન લાગ્યું. આ દરેક ધ પોતાના મુદ્દામાં અશભાવે સત્યનો સ્વીકાર કરનાર છે, પણ મર્યાદિત દૃષ્ટિવાળા છે. સાતમા જોનાર દેખતા હતે. એ છયે અંધની મર્યાદા સમજતા હતા, છતાં છયે અધા પોતપેાતાના દૃષ્ટિબિન્દુથી અંશસત્ય સ્વીકારનારા હતા તે પણ એ જોઈ શકતા હતા. આવી રીતે શસત્ય અને મર્યાદાસત્ય કે અપેક્ષાસત્યને સમજવું.
અપેક્ષાવાદ એટલે દૃષ્ટિબિન્દુના જ્ઞાનના અભ્યાસ. જે પ્રાણી પેાતાની વાત જ સાચી માને, અને પોતાને જ સત્ય જ્ઞાન સાંપડયું છે એમ માની લે તે નયાભાસી છે, કદાગ્રહી છે, એકાંતિક છે.
વસ્તુની વિચારણા કરવામાં અપેક્ષાઓના બે વિભાગ પડી શકે છે : દ્રવ્ય (substance ) અને પર્યાય (changes or modifications )–પદા અને પદામાં ફેરફારો. દાખલા તરીકે આત્મા કે જીવ એ પેાતે દ્રવ્ય છે; પછી તે કોઈવાર દેવતા થાય, કોઈવાર માણસ થાય અને કોઇવાર પશુપ ́ખી થાય એ એના પર્યાય છે. પદાર્થ સંબધી વિચારણા ઉત્પન્ન કરે તે દ્રવ્યાથિંક નય ? કહેવાય અને પદાર્થમાં થતાં ફેરફારો સંબંધી વિચારણા ઉત્પન્ન કરે તે પર્યાયાર્થિક નય' કહેવાય. દ્રવ્યની અપેક્ષાએ થતી વસ્તુ વિચારણાના ચાર વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે, અને ફેરફારો (પર્યાય)ની અપેક્ષાએ થતી વસ્તુ-વિચારણાના ત્રણ વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે. આ સાત વિચારણાના પ્રકારોને સાત નય કહેવામાં આવે છે. એમાં વસ્તુને અંગે ઉત્તરોત્તર વધારે વધારે સૂક્ષ્મ વિચારણા થતી જાય છે અને અપેક્ષાને લક્ષ્યમાં રાખી વસ્તુ-વિચારણા કરવામાં આવે કે તેના અંશને વિચારી, તે જ વખત બીજા અંશેાની હયાતી હોય છે તે વાત સમજી અપેક્ષા પર વિચારણા કરવામાં આવે તે નયજ્ઞાન થાય છે. એ અશસત્ય હોવા છતાં ઉપયેગી જ્ઞાન છે. એને જો પરિપૂર્ણ જ્ઞાન માની તેને આગ્રહુ ધરવામાં આવે તે તે નયાભાસ કહેવાય છે.
નયંવાદ પર પુસ્તક મેજૂદ છે, દ્વાદશારનયચક્ર છપાય છે.૧ હરિભદ્રસૂરિ વગેરેએ એના પર પુષ્કળ લખાણા કર્યા છે. અને આ નવા યુગમાં નયવાદ સમજાવનાર જ જનતા પાસે આ દર્શીનનો સ્વીકાર કરાવી શકશે. હાલ તેના પ્રયત્નો થઇ રહ્યા છે. આ વિવેચન લખનારે પણ અન્યત્ર નયવાદ પર ઉલ્લેખ કર્યાં છે. અહી તે એ વિષયનો મહિમા બતાવી વક્તવ્ય એ પ્રામ થયું છે કે સાત વિભાગમાં વહેંચાયેલા નયવાદ એ જૈન દર્શનની ચાવી છે. અતિ મહુત્ત્વને ઉપયોગી વિષય હોવા છતાં આકરો વિષય છે. એકત્રીશમા નમિનાથના સ્તવનમાં આ નયવાદને લક્ષ્યમાં રાખી યે દશનોને જૈન દનનાં અંગે બતાવવામાં આવ્યાં છે અને લેાકાયતિકને પણ એમાં જે સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે તે જ્યારે વિચારવામાં આવશે ત્યારે નયવાદને આખા
૧. પૂજ્ય વિદ્રય* મુનિરાજ શ્રી જમૂવિજ્યજી દ્વારા સપાદિત થઈને આ ગ્રંથ હવે છપાઈ ગયા છે; અને એનું પ્રકાશન ભાવનગરની શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા તરફથી થયું છે. —સ‘પાદક
१७
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦]
શ્રી આનંદઘન–વીશી તત્વજ્ઞાનમાં કેવું ભવ્ય સ્થાન છે અને અપેક્ષાવાદની સિદ્ધિના અંતરમાં પરમતસહિષ્ણુતાને કેટલા ઉચ્ચ સ્થાન સુધી લઈ જઈ શકાય છે તે જાણવામાં આવશે. આ નયવાદની ઉપર ત્યાં પ્રાસંગિક વિવેચન કરવાનું રાખી અત્ર તે દર્શનપ્રાપ્તિને અંગે નયજ્ઞાનની જરૂરિયાત અને સાથે સાથે તેની દુરાપતા વિચારવી એટલી હકીક્ત પ્રસ્તુત ગણીએ.
નયવાદને સમજનારને પ્રભાવકમાં સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે, એટલે એ દુર્ગમ વાદ ઝીલનાર, પચાવનાર અને પ્રસિદ્ધ કરનારને દર્શનને અંગે અગત્યનું સ્થાન છે. જૈન શાસ્ત્રકારે આઠ પ્રકારના પ્રભાવક બતાવ્યા છે, તે શાસન અને સમાજની તરક્કી કરે, પ્રચાર કરે અને દુનિયા પાસે એની ભવ્ય રજુઆત કરી ધર્મના ડંકા વગડાવે. એ આઠ પ્રકારના પ્રભાવક આ પ્રમાણે છે –
(૧) “પ્રવચની શ્રુતજ્ઞાનને પારગામી, શ્રતને અર્થ કરનાર-સમજનાર, સમજાવનાર અને તેમાં ઊંડો પ્રવેશ કરનાર,
(૨) ધર્મથી—વ્યાખ્યાન કરવામાં નિપુણ, હજારોની સભાને રંજન કરે, નદિષણની જેમ અનેકને બેધ પમાડે, લેકના દિલમાં સંદેહ થાય તેને ભાગે.
(૩) “વાદી—તર્કવાદ–નયવાદમાં નિપુણ. અનેક રીતે અભિપ્રાયની સ્થાપના-ઉત્થાપના કરે, પણ કઈ જગાએ સ્કૂલના ન પામે, મુદ્દો ન ચૂકે પ્રતિજ્ઞા, હેતુ, દષ્ટાંત યુક્તિ-યુક્તિમાં નિપુણ અને તીણ બુદ્ધિથી ચર્ચા કરનાર, સ્યાદ્વાદમાં નિપુણ અને વાદના નિયમને જાણકાર.
(૪) “નિમિત્તી –કુદરતના નિયમો, અવેલેનશક્તિને પરિણામે કે ગણતરી દ્વારા, જાણે અને તેને આધારે ભવિષ્યકથન કરે. અત્યારે વાયુશાસ્ત્રી હવામાન કહે છે તે પદ્ધતિએ કામ કરનાર અને કામ લેનાર. સંભાવનાને પણ વિશિષ્ટ આગાહી દ્વારા સુસિદ્ધ બતાવે. ખાસ લાભનું કારણ હોય ત્યારે જ આ શક્તિને ઉપયોગ શાસનસેવાને અંગે કરે.
(૫) “તપસ્વી—ધર્મ હિત માટે ભારે તપ કરનાર, આમરણાંત ઉપવાસ કરનાર, તપના પ્રભાવથી વધેલી આંતર શક્તિને ધર્મ માટે ઉપયોગ કરનાર અને દેખાડા માટે નહિ પણ સામાન્ય હિતની વૃદ્ધિ માટે આકરી તપસ્યા કરનાર ધર્મની પ્રભાવના કરે છે.
() “વિઘાસિદ્ધિ–પિતાની પાસે વૈદકીય કે વૈજ્ઞાનિક વિદ્યા હોય, ખાસ અભ્યાસ કે પ્રયોગ દ્વારા વિશિષ્ટતા મેળવેલ હોય, તેને લાભ જનતાને આપે, સુખસગવડ વધે તેવી મોટી શોધખોળ કરે. આ પ્રભાવકને સંબંધ સાયન્સ સાથે કરે. એમાં હિંસક સાધનને પોષણ ન આપે.
(૭) સિદ્ધિસંપન્ન...કોઈ બાબતનું ખાસ જ્ઞાન હોય, કોઈ રાસાયણિક શોધખોળ કરેલ હોય કે વૈજ્ઞાનિક વિશિષ્ટતા પ્રાપ્ત કરી હોય તેને ઉપયોગ જનતાના હિતની વૃદ્ધિમાં અથવા આધિવ્યાધિ-ઉપાધિ ઘટાડવા માટે કરે. વિદ્યાસિદ્ધ શોધખોળ કરનારને અંગે લાભકારક થાય છે, ત્યારે આ સંપન્નપ્રભાવક પ્રાયોગિક નજરે લાભ કરે છે,
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવને
[૧૩૧ (૮) “કવિ –સાહિત્યસેવી. ચમત્કારી શબ્દપ્રયોગ કરનાર, ભાષાને દીપાવે તેવું સાહિત્ય બનાવનાર અને ધર્મ ઉન્નતિ માટે તેને ઉપગ કરનાર. સાહિત્યકાર પણ રચના દ્વારા પ્રભાવક થઈ શકે એ નેંધવા જેવી બાબત છે.
આવા પ્રકારના શાસનપ્રભાવકની ગણનામાં વાદીને પણ મૂકેલ છે તે બતાવે છે કે જેને વિકાસમાર્ગમાં તક કે ન્યાયના અભ્યાસને, નયવાદના જ્ઞાનને અને અંશસત્ય, પ્રમાણસત્યના વિજ્ઞાનને અગત્યનું સ્થાન છે. અને છતાં યેગીની નજરે “તર્ક વિચારે રે વાદપરંપરા રે, પાર ન પહોંચે રે કય” એ વાત તે રહે જ છે. એટલે અભિનંદન સ્વામીના દર્શનની પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે અને એ દર્શનમાં બતાવેલ નયવાદ તે માથાં તેડી નાખે તેવો આકારે વાદ છે, એટલું અત્રે જણાવે છે. તે વિષય પર સ્વતંત્ર પુસ્તિકારૂપે ઉલ્લેખ કરવાની ભાવના છે. અત્ર તે એ વિષયની પ્રાપ્તિ કે અભ્યાસની મુશ્કેલી પર ધ્યાન ખેંચી આગળ વધીએ.
આગમવાદ–આ રીતે દર્શનપ્રાપ્તિને અંગે તર્કશાસ્ત્ર અને નયવાદની દુરાપતા વિચારી. હવે એ દર્શનપ્રાપ્તિનું ત્રીજું સાધન આગમવાદ ગણાય તે પર વિચાર કરે છે. “આગ” એટલે જૈન દર્શનના મૂળ સૂત્રો, જેમાં જૈન દર્શનના ચારે અનુગની બાબત ઠાંસી ઠાંસીને ભરવામાં આવેલ હોય છે. આ આગમના જ્ઞાનને ઉપમિતિભવપ્રપંચકથાકારે “સદાગમ” નામના પાત્રમાં મૂર્તિમાન કરેલ છે. સદગમની દોરવણ, એનું સૌમ્ય, એની દીર્ઘદશિતા અને સર્વ સંગમાં એને આત્મસંયમ અને આજ્ઞાઆરાધક્ષણ માટેની ચીવટ અને ઉપદેશ ખાસ નોંધવા લાયક છે. આગમ અથવા સૂત્ર-સિદ્ધાંત એટલે ભગવાનના સમયમાં તેમના ગણધરે ત્રિપદી પ્રાપ્તિને અંગે રચેલ તથા પૂર્વના સમયમાં રચાયેલ મૂળ ગ્રંથે. એમાં દ્રવ્યાનુયેગ, ચરણકરણાનુગ, કથાનુગ અને ગણિતાનુગ એમ સર્વ અનુયેગને સમાવેશ થાય છે. આ સૂત્રનાં પાંચ અંગે બતાવવામાં આવ્યાં છે અને તેના જેટલું મહત્ત્વ પરંપરાના અનુભવને અથવા ગુરુસંપ્રદાયથી ઊતરી આવતા જ્ઞાનને આપવામાં આવે છે. એ પાંચ અંગ અને છઠ્ઠો પરંપરાવાદ એ છયેને સમયપુરુષનાં અંગ કહ્યાં છે. એના પર વિસ્તારથી વિવેચન શ્રી નમિનાથ ભગવાનના એકવીશમા સ્તવનની આઠમી ગાથાના વિવરણ પ્રસંગે થશે. અત્રે તે તેને નામનિર્દેશ કરવામાં આવ્યું છે. એમાં પરંપરાજ્ઞાનને અથવા સંપ્રદાયશિક્ષણને જે મહત્ત્વ અને સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે તે ખૂબ વિચારહણીય હોઈ આ સ્તવનની વિચારણામાં ખાસ પ્રસ્તુત છે. - આ આગમાં તે ચાલું ધોરણની હકીકત પણ હોય આપવાદિક (exceptional) સંગમાં પ્રાપ્ત થતી છૂટછાટોની વાત હોય; એના દાખલાઓ અમુક સગોને આધીન હોય અને એમાં દ્રવ્ય ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ જોવાની, સગો અને જરૂરિયાત પ્રમાણે ફેરફાર કરવાની ચાવીઓ હોય એમાં દ્રવ્યાનુયેગની સાથે ચારિત્રવ્યવડારની સંકલન કરેલ હોય; ધર્મકથાના એકદેશીય, અનેકટેશીય, સર્વદેશીય દાખલાઓ હોય; એમાં વિધિસૂત્રો, વનસૂત્રો ભયસૂત્રો, હોય; એટલે આવાં પરસ્પર સંબંધિક તુલનાત્મક સૂત્રોને અમલ કરવામાં, ઉપદેશ કરવામાં, માર્ગદર્શન
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨ 1
શ્રી આન’ઘન-ચાવીશી કરવા-કરાવવામાં, વિશાળ વાચન, પરંપરાનું જ્ઞાન, મનુષ્યસ્વભાવનું અવલેાકન અને દરેક બાબતને આપવા યોગ્ય ઓછી-વધતી અગત્યની તુલનાશક્તિ જોઇએ. આ તુલનાશક્તિ ઘણા વિશાળ વાચન પછી, ખૂખ અભ્યાસ પછી અને ગુરુકુળવાસ સેવ્યા પછી જ આવે. એમાં એકલુ વાચન કામ ન આવે. એટલે આગમવાદને અંગે સ્થિર પ્રકૃતિના વિશાળ વાચન અને બહેાળા અનુભવવાળા ગુરુગમની બહુ જરૂર રહે છે.
ગુરુગમ’--એટલે જાણકાર ગુરુ-ઉપદેશકની દોરવણી. આનુ` મહત્ત્વ બહુ મોટું છે. સંપ્રદાયજ્ઞાન વગર કેવી સ્થિતિ થાય તેના દાખલેો મે' એક વાર અનુભવ્યા હતા. અમેરિકાથી તાજા અહી' આવેલ એક જૈનધર્માં ના અભ્યાસી ( સ્કોલર) સાથે ચર્ચા દરમ્યાન જ્યારે ‘રજોહરણ ’ સંબધી વાત ચાલતી હતી ત્યારે મેં એને ચરવળે બતાવ્યા, એટલે એ તે ખરેખર હર્ષોંના આવેશમાં કૂદી પડચો. એણે આધા, ચરવળા કે પૂજણી નજરે જોયેલ નહિ. એના અર્થ કરતાં એણે ‘ઝાડુ' શબ્દ વાંચેલા, એટલે એના ખ્યાલમાં broom એટલે લાંબા હાથાવાળું ઝાડુ કે સાવરણી કે સાવરણા જ કલ્પેલ હતાં. પશુ રજોહરણને નજરે જોતાં એને સપ્રદાયજ્ઞાન, સવિલગ્ન વ્યવહાર અને ગુરુગમના જ્ઞાનની આવશ્યકતા ખ્યાલમાં આવી અને તે એણે સરળ ભાવે સ્વીકારી. મતભેદો, ગચ્છભેદો, સંપ્રદાયભેદો ક્રિયાભેદો થાય છે તે પણ આ સ'પ્રદાજ્ઞાન અને વિશાળ સૃષ્ટિના અલ્પભાવ કે અભાવને લઈને જ થાય છે. અનેકાંતવાદની પ્રરૂપણા કરનાર જ્યારે પાતાને તે વાદ લગાડવાની કક્ષામાં આવી જાય છે ત્યારે એ પાકા ઐકાંતિક બની જાય છે, એને બન્ને સ્થાને સત્ય હાઇ શકે એમ બેસતું જ નથી. ચેાથને દહાડે સંવત્સરી કરનારા પાંચમમાં માનનારા અસત્ય ખેલનાર, મા` લેાપનાર મિથ્યાત્વી માને. અને આ રીતે, સામાનું દૃષ્ટિબિન્દુ નહી” સમજવાને કારણે, વૈરિવરોધ વધતાં જાય, પછી મારચા મ`ડાય અને એ તેાફાનમાં સત્ય મા` જાય ! સાચી દોરવણી મળે, સપ્રદાયજ્ઞાન થાય, સત્યના ઇજારા એક સ્થાને હાઇ શકતા નથી એટલું જણાય, તેા એકાંત સત્યપ્રાપ્તિની ચાવી અમુકને જ મળી ગઇ છે એવેા દાવા ન કરે; આ ગુરુગમની મહત્તા છે.
વિષવાદ’કેટલાક સૂક્ષ્મ ભાવા, પદાનાં સ્વરૂપો ગુરુગમ વગર પ્રાપ્ત થાય જ નહિ. મુહુપત્તિ શું, એના હેતુ શા, એ સર્યાં ગુરુમડારાજ શિષ્યને સામે બેસાડી શીખવાડે; એમ ન થાય તા આગમવાદ આખા વિષવાદ થઈ પડે. વિષવાદ એટલે ઝેર થાય, તકરાર થાય તેવી એલચાલ, ગચ્છના ભેદના ભવાડા—આ વિષવાદના નમૂના છે. એમાં સત્યશે ધનની વૃત્તિ પર હડતાલ પડેલી હોય છે, એમાં અંગત અભિમાનની તમન્ના જ મુખ્ય ભાગે હોય છે. એ મતભેદ, ગચ્છભેદ, સંપ્રદાયભેદને સમજવા માટે ગુરુગમની જરૂર છે, તે જ પ્રમાણે વસ્તુના સૂક્ષ્મ ભાવે સમજવા માટે ગુરુગમની જરૂર છે. ઘણું જ્ઞાન લખાયેલ નથી, ગુરુએ શિષ્યને સામે બેસાડીને સમજાવેલ હોય છે અને તે પર પરાથી ચાલ્યું આવતું હોય છે. એના દાખલામાં છ આગાર વિચારવા યાગ્ય છે. એમાં બહુ મડ઼ત્ત્વના અપવાદના માર્ગો હોય છે, તે ગુરુગમ વગર સમજાય જ નહિ, તેના છ પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે : ૧. રાયાભિયોગેશુ ૨. ગાભિયોગેશુ..૩. ખલાભિ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: શ્રી અભિન’દન જિન સ્તવન
( ૧૩૩
યોગેણુ. ૪. દેવાભિયોગેણુ. ૫. ગુરુનિગ્રહ. ૬. વૃત્તિકાંતાર. સમક્તિનાં ૬૭ અધિષ્ઠાનમાં આ છ પ્રકાર છે. સ્વીકારેલ નિયમમાં આ છ પ્રસ`ગેાએ અપવાદ કરવાથી અભિગ્રહના ભંગ થતા નથી.
(૧) એમાં રાજા અથવા રાજ્યને હુકમ પ્રથમ સ્થાન લે છે. રાજાના હુકમથી ન જવું હોય ત્યાં જવું પડે, ન ખાવું હોય તે વખતે ખાવું પડે, રાજ્યના હુકમ નીચે ચાક્કસ સંયોગેામાં આ અપવાદ-સેવનની પરવાનગી લઈ શકાય તેની વ્યવસ્થા ગુરુગમથી અનુભવે સાંપડે. (ર) નાતજાત-સંઘ-દેશના હુિત ખાતર અપવાદ સેવવા પડે તે ગણાભિયોગેણ કહેવાય છે. (૩) ત્રીજો મલાભિયોગેણના પ્રકાર સામે બળવાન માણુસ જોર કરીને મારીને મુસલમાન બનાવે, અભક્ષ્ય વસ્તુ માંમાં નાખી દે એવા પ્રસંગે નિયમભંગ ન થાય એવા પ્રકારની અપવાદને તેાળવાની શક્તિ પ્રાપ્ત થાય તેને · અલાભિયોગ ' નામના આગાર કહેવામાં આવે છે. (૪) · દેવાભિયોગ ’માં દેવતા ચલાયમાન કરે, દિવ્ય શક્તિથી માનવી શક્તિને વિકળ કરે, મરણાંત કષ્ટ કરે, તેવે પ્રસંગે અપવાદ સેવવા પડે તેથી નિયમના ભંગ થતા નથી (૫) · ગુરુનિગ્રહ 'માં માતાપિતા, શેઠ, વિદ્યાદાતા વગેરે વડીલ વર્ગોના સમાવેશ થાય છે. ગુરુ કે માબાપ કાંઈ કહે તે અનિચ્છાએ કરવું પડે, એવા પ્રસંગાને ઓળખવા અને ઓળખીને તે વખતને યોગ્ય અપવાદ સેવવાના જ્ઞાનને અંગે ગુરુગમ અને પર'પરાજ્ઞાનની જરૂરિયાત રહે છે. (૬) અને છઠ્ઠો આગાર વૃત્તિકાંતાર ’ના બતાવ્યા છે. એમાં ભારે સમજણુ અને દી`ષ્ટિ છે. વૃત્તિ એટલે આજીવિકા, એ જ કાંતાર એટલે વન. અને ત્યાં સુધી ખેંચે, પણ ખેંચવાની શક્તિ પણ ન રહે તે પ્રસંગે અપવાદ સેવવા પડે, તે ડ્રો વૃત્તિકાંતાર આગાર.
6
6
આ યે આગારનું સ્વરૂપ ગુરુગમથી જણાય. આવા પ્રસ`ગેા સમજવામાં અને તેવે પ્રસંગે વન કરવામાં પણ ગુરુગમની જરૂર રહે છે. એટલે જ્યાં આગમની નિશ્રાએ જાણવું-સમજવું કે વ`વું હાય ત્યાં ગુરુગમ ન હોય તે સ` ઝેર બની જાય છે, માટે આગમવાદને જો ઝેર જેવા બનવા ન દેવા હોય તેા ગુરુગમની જરૂરિયાત ઘણી છે.
અને દરેક ગુરુ થવાની યાગ્યતાવાળા હાતા નથી. માત્ર વાંચન ઘણું હોય તેથી ગુરુ થઈ જવાતું નથી. દીર્ઘ અભ્યાસ, શાંત આસેવન, શ્રદ્ધાપૂર્ણાંક ધર્મ નું પંચાવન થયેલ હાય, તે ગુરુ થઈ શકે, તે માદન કરાવી શકે અને તેની આસેવના દ્વારા દર્શનપ્રાપ્તિ થાય ત્યારે માત્ર મળે,
અહી' સાચા માનાં દર્શીન કરવાને અંગે આ ગાથામાં ત્રણ પ્રકારની મુશ્કેલી બતાવી : ૧. તર્ક અને ન્યાય અથવા હેતુ અને વાદવિવાદ અટપટા છે. ૨. નયવાદની સમજણુ મેળવવી મુશ્કેલ છે. અને ૩. પર’પરાના જ્ઞાન વગર અથવા સંપ્રદાયના સાધક ગુરુ વગર આખા વિષવાદ થઇ જાય છે, અને જિનદેવના દર્શીનની તરસના અનુસંતેષાયેલી રહે છે. આવી રીતે દર્શીનપ્રાપ્તિની દુરાપતા વધારે સાલે છે. ત્યારે હવે શું કરવું ? એટલે પાછી વિચારપર પરા આગળ ચાલે છે, અને દર્શીનપ્રાપ્તિ કઇ રીતે થાય તેના માČશેાધનનું કાર્ય વધારે તીવ્ર બને છે.
સબળા ’—એટલે આકરશે. આ કાળમાં નિષ્પક્ષ, નિરભિમાની, સ્વયંપ્રેરિત અને પૂ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪]
શ્રી આનંદઘન–વીશી દીર્ધદષ્ટિવાળા, નવયુગ અને પ્રાચીન યુગને સમજનાર અને ધર્મનાં પરસ્પરાવલંબી સૂત્ર અને વિધિઓને યથેચિત મૂલ્ય આપી અપનાવનાર ગુરુને ગ થવાની મુસીબત ભારે છે, એ વાત ખૂબ સમજી લેવા જોગ છે. (૩) - ઘાતી હંગર આડા અતિઘણા, તુજ દરિસણ જગનાથ;
ધીઠાઈ કરી મારગ સંચરું, સેંગૂ કેઈ ન સાથ. અભિનંદન. ૪
અર્થ–હે જગતના નાથ! મારા દેવ! તારા સાચા દર્શનની આડે આવનાર અનેક ઘાતી ડુંગર–પહાડો વચ્ચે પડેલા છે અને પકાઈ કરી કદાચ રસ્તે પડી જઉં, ચાલવા માંડું, તે માર્ગ દેખાડે તે કઈ સથવારો પણ નથી. ()
–ઘાતી કર્મરૂપી ઘણા ડુંગરા વચમાં પડ્યા છે, તમારું દર્શન પામવાને હે જગનાથ! પિતાની ધીઠાઈને અવલંબીને હઠાનુજોગે કરી તે માર્ગે સંચરુ તે કોઈ સાથે સાથીઓ -માર્ગ દેખાડનાર જ્ઞાતા પુરુષ–સાથે નથી. (૪)
વિવેચન–અને મારા નાથ ! તમારું દર્શન પ્રાપ્ત કરવાની આડે અનેક ડુંગરે પડેલા છે. દર્શનની આડે તે નાની સરખી ભીંત હોય તે પણ દર્શન અટકી જાય, તે તમારા સાચા દર્શનની આડે તે મેટા મોટા ડુંગરે દેખાયા કરે છે. અત્યાર અગાઉ ઉપર રજૂ કરેલ ડુંગરેને સંગ્રહ આ પ્રમાણે થાય?
૧. મતવાળાને પોતાના મત સ્થાપવાનો આગ્રહ ૨. સામાન્ય રીતે દર્શનપ્રાપ્તિની દુર્લભતા. ૩. નિર્ણય પર આવવાની તેથી પણ વધારે મુશ્કેલી. ૪. મદના નશા તળે અને અંધકારની અસર તળે સ્વરૂપદર્શનની અશક્યતા. ૫. ન્યાય–તકની દલીલબાજીની જટિલતા. ૬. નયવાદની દુર્ગમતા. ૭. ગુરુગમની મુસીબત. ૮. સાચા માર્ગદર્શકની ગેરહાજરીને પરિણામે આગમવાદમાં જામી પડેલે વિષવાદ.
આટલા ઘાતી ડુંગરની વાત કરી. તે ઉપરાંત દર્શનની આડે આવનારા અનેક ઘાતી ડુંગરો માર્ગમાં પડેલા છે. જ્ઞાનાવરણીય કર્મો, દર્શનાવરણીય કર્મો, દર્શન મેહનીયની વિપુલતા અને અંતરાયકર્મો–એ પ્રત્યેક અને એ પ્રત્યેકના પેટાવિભાગો મેટા ડુંગર જેવા છે.
પાઠાંતર–ધાતી – ઘાતિયાં. ડંગર - ડુંગર હે. દરિસણ – દરસણ. મારગ – મારગિ. સાંચરું – સાંચરું. (૪)
શબ્દાર્થ—ઘાતી = અડચણ કરનારા, વિન કરનાર; કમનું વિશેષણ, જૈન પારિભાષિક શબ્દ છે (વિવેચન જુઓ). ડુંગર = પર્વત, આડે આવતી ચીજ, આડા = વચમાં, અતિઘણા = ઘણા વધારે, ખૂબ સંખ્યામાં. તુજ = તારા, તમારા. દરિસણ = દર્શન, સ્વીકાર, ભાવશ્રદ્ધા, ભેટ, અવલોકન, જગનાથ = દુનિયાના પ્રભુ, ભગવાન. ધીઠાઈ = ધૃષ્ટતા, બેશરમીપણું, ખંઘાઈ, બેદરકારી. કરી = સ્વીકારી, અમલમાં મૂકી. મારગ = રસ્તે. સંચરું = ચાલી નીકળું, કૂચ કરે, સેંગુ = માર્ગ બતાવનાર, રસ્તો દેખાડનાર, ભૂમિ, સાથી. (આ શબ્દ ગુજરાતી, હિંદી કે સંસ્કત કેષમાં નથી; પ્રચલિત લાગે છે.) કેઈ = ગમે તે એક. સાથ = સબત, સથવારામાં. (૪).
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: અભિનંદન જિન સ્તવન
[૧૩૫ ઘાતી ડુંગર ”—ઘાતી” એટલે વિન કરનાર અને ડુંગર” એટલે પહાડ. એટલે એના જેવાં મોટાં, આકરાં આવરણે એ અર્થ સમજાય છે. અનેક આવરણે માર્ગમાં આડાં પડ્યાં છે, ત્યાં મારી દર્શન કરવાની કે આપને સાચે સ્વરૂપે ઓળખવાની તૃષા કેમ તૃપ્ત થાય? જ્ઞાનાવરણ કર્મના ડુંગરા આપને સાચે સ્વરૂપે સમજવા ન દે, કાંઈક ઝાંખી થવાની તક મળે ત્યાં વાદવિવાદ કે હેત્વાભાસની ઝપટમાં નાંખી દે, પૂરતી સમજણને અભાવે શંકા-કખામાં કે એકાંત ગ્રાહમાં સપડાવી દે. આવા ઘાતી ડુંગરેના થડા દાખલાઓ ભેગીરાજે પિતે આપ્યા છે તે પૂરતા છે. અને તે ઉપરાંત ઘાતી ડુંગરની સંખ્યા ઘણી મોટી છે. રાગદ્વેષનાં કંઠે, મતના આગ્રહો, બુદ્ધિના દુરુપયોગ અને સર્વથી વધારે સાંસારિક દશા તરફનું આકર્ષણ દર્શનની આડે આવે છે અને સાચા દર્શનનું ભાન થવા દેતાં નથી. '
જૈનને કર્મને સિદ્ધાંત આ “ઘાતી” શબ્દને પારિભાષિક બનાવે છે. કર્મના બે વિભાગ પાડવામાં આવે છે: ઘાતી અને અઘાતી. ચેતનના મૂળ ગુણ જ્ઞાન દર્શનચારિત્રવીર્ય.ઉપગ વગેરેને પરિપૂર્ણ કે ઓછો-વધતે ઘાત કરે તે ઘાતી કર્મો કહેવાય છે. તેના ચાર પ્રકાર બતાવ્યા છે: જ્ઞાન-જાણપણાને વધતેઓછે કે સંપૂર્ણ ઘાત કરે તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ. સામાન્ય બધા
અટકાવે તે દર્શાવરણીય કર્મ. બુદ્ધિને ચક્કરમાં નાખી રાગદ્વેષને આશ્રય કરાવી મનેવિકાર દ્વારા, કષાય દ્વારા, વેદોદય દ્વારા વર્તન (ચારિત્ર) પર અસર કરે તે ચારિત્રમેહનીય અને ખૂદ દર્શનની આડે આવે તે દર્શનમેહનીય એ ત્રીજુ અતિ આકરું મેહનીય કર્મ. અને ચેતનની શક્તિને ખીલવા ન દે તે અંતરાય ક. આ ચારે ઘાતી કર્મો દર્શનની આડે મોટા ડુંગરાની જેમ પડેલાં છે. બાકીનાં અઘાતી કર્મો વેદનીય, આયુષ્ય, નામ અને ગોત્ર એ સંસારમાં રખડાવનાર તે જરૂર છે, પણ એ ચેતનના મૂળ સ્વભાવને ઘાત કરનારાં નથી. આ કર્મગ્રંથના સ્વતંત્ર વિષય પર જ ઉલલેખ કર્યો છે. અહીં કહેવાની બાબત એ છે કે એ ઘાતી કર્મો દર્શન પ્રાપ્ત થવા દેતાં નથી. અને તેવા ઘાતી ડુંગરે બે-ચાર-પાંચ નથી, પણ અતિ ઘણા છે. પણ મારે તે એ રસ્તે જવું જ છે. મેં અજિતનાથ મહારાજને પંથડે નિહાળવાનો સંકલ્પ કર્યો છે અને સંભવનાથ ભગવાનની સેવના કરવા માટે ભૂમિકાશુદ્ધિ કરવાના પ્રસંગો જાણી લીધા છે. એટલે હવે મને દર્શનને માર્ગે ચઢવા આકાંક્ષા થઈ છે, મને એ દર્શનની અનેકાંત, પદ્ધતિ અને ચેતનની મૂળ દશાએ એ તરફ આકર્ષ્યા છે, ત્યારે હવે આ ઘાતી ડુંગરે આડા આવે છે, અને મને દર્શન થવા દેતા નથી. ત્યારે માર્ગદર્શનને અંગે હવે તે એક માર્ગ રહે છે અને તે એ કે થવાનું હોય તે થાય, હું તે ગમે તેમ કરીને રસ્તે મેળવી લઉં. જ્યારે પ્રાણીને ચારે તરફ મુસીબતે લાગે છે, ત્યારે પછી એ ગમે તેમ કરીને કાર્ય સાધવાની લતમાં પડી જાય છે અને ત્રાગું કરવાની લાઈન ઉપર ઊતરી જાય છે. મુમુક્ષુ કહે છે કે આવી કોઈ જબરદસ્તી કરી આ રસ્તે સંચાર કરું તે તેમાં પણ અગવડ છે; તે હવે બતાવે છે,
૧. જુઓ મારો “જૈન દૃષ્ટિએ કમ ' નામક લેખ.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી સંગૂ?–અસલ એક ગામથી બીજે ગામ જવું હોય તે રસ્તે ન ભુલાય તેટલા માટે મિયાને સાથે લેવા પડતા હતા. આવા ભેમિયા અથવા રખેવાળને સેંગૂ અથવા સેગૂ કહેવામાં આવતા હતા. એ મારવાડી ભાષાને શબ્દ છે. હિંદી કે ગુજરાતી કઈ પણ કેષમાં એ શબ્દ મળતું નથી, પણ ચાલુ ઉપગમાં વપરાતે શબ્દ જણાય છે. ભગવાનને આ મુમુક્ષુ કહે છે કે કદાચ ધીઠાઈ કરી-ધષ્ટતા કરી-રતે સંચાર કરું તે માર્ગદર્શક-સથવારે મળતું નથી. એટલે મારે તે બાર ગાઉની અટવીમાં ચક્કરે ચઢી જવાનો ઘણે સંભવ રહે છે. અહીં સેવક ભગવાનને જણાવે છે કે તમારા દર્શનને પ્રાપ્ત કરવાને રસ્તે ચઢે તે મને માર્ગ બતાવનાર સાથે મળતું નથી. એટલે રસ્તામાં આવતાં ડુંગરા, નદીનાળાં અને ઝાંખરામાં હું તે કયાંનો કયાં ચાલ્યા જાઉં, અને અટવીમાં ભૂલે પડી જાઉં. “સેંગૂ ” તરીકે કામ કરનારા કાં તે મળતા જ નથી અથવા કઈ ઢોંગ કે ધષ્ટતા કરી ભેમિયા હોવાનો દાવો કરનારા હોય છે, તે પિતે પણ રસ્તે જાણનારા હોતા નથી, એટલે એવા ભેમિયા મળ્યા તે ન મળ્યા બરાબર જ ગણાય. શાસ્ત્રકાર આવા બેટા માર્ગદર્શકની સામે ચેતવણી આપતાં છ પ્રકારની જયણ રાખવાનું બતાવે છે. તે જણાવે છે કે:
૧) અધકચરા, વિમાર્ગગામી, કૃતીથ કે સંસારરસિયા માર્ગદર્શકને “વંદન” ન કરવું. (૨) બીજું, એવા અધૂરા અપાત્રને “નમન” ન કરવું, એટલે પદ્ધતિસર-વિધિપૂર્વક એને નમવું નહિ. વંદન બાહ્ય વંદન હોઈ વધતે ઓછે અંશે ઔપચારિક હોય છે, ત્યારે વિધિપૂર્વક થાય તેને નમન કહેવામાં આવે છે. હાથ જોડવા તે વંદન, માથું નમાવવું તે નમન. (૩) એવા સંસારપષકેને “દાન” ન આપવું. એવાને દાન આપવાથી અયોગ્યનું પોષણ થાય અને સાચા ધર્મને બદલે અનેક માણસને આડે રસ્તે ચઢવાનું નિમિત્ત પાકું થાય. (૪) અને વારંવાર આપવાના પ્રસંગો ઊભા કરવા તેને “પ્રદાન” કહેવામાં આવે છે. એથી પોતાની જાતને અને અન્યને માટે નુકસાન થવાના પ્રસંગે ઊભા થાય છે. (પ-૬) એવા સંસારપોષક કહેવાતા ઉપદેશકે કે પ્રચારકો સાથે “આલાપ” અને સંલાપ” ન કરે. એક વખત બોલવું તે આલાપ કહેવાય, અથવા વગર બેલાબે સામાની સાથે વાતચીત ઉપાડવી તેને આલાપ કહેવાય અને વારંવાર વાતચીત-ચર્ચા કરવી તે સંલાપ કહેવાય. આવી રીતે અન્ય તીથીની સાથે છ પ્રકારને વહીવટ કરતાં ખૂબ સંભાળ રાખવી તે છ પ્રકારની યતના કહેવાય.
કઈ કઈ આ જયણના છ પ્રકારને અર્થ એવો કરે છે કે તમે અન્યધમીની સાથે વાતચીત, પરિચય કે સેબત કરે, તેને કાંઈ આપ-લે અથવા તેની સાથે વ્યવડાર કરો. તે તમારુ સમક્તિ ચાલ્યું જાય. આ અર્થ બરાબર નથી. વાત એ છે કે જ્યાં સુધી તમે પાકા માગદશની ન થઈ ગયા હો ત્યાં સુધી આ નિમિત્તવાસી આત્માને બેટી સેબતે પણ ચઢાવવા જેવો નથી. એટલે અન્ય મત તરફ જરા પણ ધૃણ બતાવ્યા સિવાય અને પરમસહિષ્ણુતાના આદરણીય ગુણ તરફ જરા પણ અવફાદારી બતાવ્યા સિવાય માર્ગદર્શનના અભિલાષીને ચેતવણી આપી શકાય કે ભાઈ! તમે જેની તેની સાથે પરિચય કરતાં, વાતચીત કરતાં સાવધાન રહેશે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન
[૩૦ માર્ગદર્શનની સામે તેર કાઠિયા બતાવવામાં આવ્યા છે. તે પણ દર્શનની આડા આવી રસ્તે સાંપડવા દે નહિ, અને માર્ગે ચઢવા દે નહિ. આ ઘાતી ડુંગર જેવું કાર્ય કરનારા તેર કાઠિયાનું સામાન્ય સ્વરૂપ જોઈ લઈએ?
(૧) આળસ કાઠિયે ધર્મ કરતાં આળસ થાય, પછી વાત એમ થાય. (૨) મેહ કાઠિયે : સ્ત્રી, પુત્ર, છોકરાં હૈયાંમાં લપટાઈ જવું તે. (૩) અવર્ણવાદ કાઠિયે ધર્મની નિંદા કરે, વાંકુ બોલે તે. (૪) દંભ કાઠિયે ધમ હવાનો દેખાવ કરે, મુખમેં રામ બગલમેં છૂરી. (૫) કોધ કાઠિયે ધર્મની વાત કરે ત્યાં પિતે ધમધમી ઊઠે, રિસાઈ જાય. (૬) પ્રમાદ કાઠિયે : વ્યસનમાં પડી જાય, ચકચૂર બની જાય. (૭) કૃપણ કાઠિયે ફંડફાળા ભરવા પડશે એવી ચિંતાનું ઘર બને. (૮) ભય કાઠિયે : નરકાદિકની વાત સાંભળવી પડશે, એ ચિંતાથી સાંભળવું જ બંધ કરે. (૯) શેક કાઠિયે : સગાના ઘરના કે કેઈન મરણનો પ્રસંગ થાય એટલે ખરખરાનું કારણ. (૧૦) અજ્ઞાન કાઠિઃ ધર્મઅધર્મને મર્મ ન જાણે, અજાણપણે રખડે. (૧૧) વિકથા કાઠિયે લેકકથા, રાજકથા, ગામગપાટા આડે ફુરસદ ન મળે. (૧૨) કુતૂહળ કાઠિયે : નાટક, સિનેમા, સરકસ જોવામાં રસ લે. (૧૩) વિષય કાઠિઃ ઇંદ્રિયના ભેગ, ખાવા-પીવામાં, સ્ત્રીસેવનમાં પડી જાય:
આ તેર કાઠિયાનું સ્વરૂપ વિચારતાં એ પૌગલિક આનંદ અને પરભાવમાં રમણતા બતાવે છે. એ પ્રત્યેક કાઠિયા એવા છે કે એ ધર્મને નજીક આવવા ન દે. આવા કાઠિયા પણ ઘાતી ડુંગરનું કામ કરે છે અને વિશુદ્ધ દર્શનની ઝાંખી થવાના માર્ગની આડે આવે છે.
અહીં સેંગૂની વાત બરાબર લક્ષ્યમાં લેવા યોગ્ય છે. ઘણુંખરું તે પ્રાણીને સાચા દર્શનની ખેવના જ હોતી નથી, કારણ કે એ દર્શનની આડા ઘાતી ડુંગરે ઘણું પડયા છે. અને બહારનાં અને અંદરનાં આવરણની દરકાર કર્યા વગર ધૃષ્ટતા કરીને રસ્તે ચઢવા પ્રયત્ન કરું છું તે કોઈ રસ્તો દેખાડનાર મળતું નથી. (૪)
દરિસણ દરિસણ રટતો જે ફિરું, તો રોઝ સમાન;
જેહને પિપાસા હો અમૃતપાનની, કિમ ભાંજે વિષમાન. અભિનંદન. ૫ પાઠાંતર—દરિસણ – દરસણ, દરશણ, ફિરું – ફરું. તે – તે. રણરોઝ – રાત્રિ રોજ, ભાંજે- ભાજે. વિષપાન – વિસપાન. (૫)
- શબ્દાર્થ-–દરિસણ = દર્શન, આત્મદર્શન, શુદ્ધ માગ. રટત : આરહેતો, (ગળામાંથી ખેંચીને અવાજ કાઢવો તે, વારંવાર બોલ બોલ કરવું તે). ફિરું = ફરું, આમતેમ ચાલું, ગતિ કરું. રણ = જંગલ, જંગલી. રેઝ = જંગલમાં રહેનાર ઘોડાના આકારનું પ્રાણી, અક્કલ વગરનું, ઉપયોગ વગરનું રખડું જનાવર, સમાન = જે, જેની સાથે સરખાવી શકાય તે (હુ). જેહને = જેને. પિપાસા = તરસ, પાણી પીવાની તીર અમૃતપાનની = ઠંડા સુંદર પીણાની. કિમ = કેમ, કઈ રીતે ભાંજે = ભાંગે, છીપે, તૃપ્ત થાય. વિષપાન = કહવાટનું પીણું, ઝેરનું પીણું. (૫) ૧૮
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮]
શ્રી આનંદઘન–વીશી અર્થ—અને દર્શન’ ‘દર્શન' એવા શબ્દો આરડતે આરડતે જંગલી રોઝડાની માફક જ્યાં ત્યાં ફર્યા કરું તે મારી અમૃતનું પાન કરવાની તરસ, મારી ઉચ્ચ પીણું પીવાની તમન્ના, તે ઝેર જેવી કડવાટ પીવાથી કેમ છીએ? કેમ તૃપ્ત થાય?
ટબ-દર્શન દર્શન કરી, સ્વમતનું પિષણ હઠે પ્રાપ્ત કરીને, જે ફરતે રહું છું તે જેમ રણમાં રઝ પશુ ફર્યા કરે છે તેમ તે પ્રાપ્તિ વેગળી થાય છે. જેમ ઉપદેશરત્નાકરમાં ષટુ પુરુષે સાધ્યા તેમ જેને અમૃતપાનની ઇચ્છા હોય-પિપાસા હોય, તે કાંઈ વિષ પીધે ન ભાંજે; અથવા અમૃતપાનની-દૂધપાનની ઇચ્છા તે વિષ કહેતાં પાણીએ તે ન ભાંજે. પીઉં પીવઉં સર્વ કહે તેમ દરશણ દરશણ સર્વ કહે, પણ મિથ્યાદર્શન સમ્યગ્દરશનને ન ઓળખે. (૫)
વિવેચન-દર્શનની દુર્લભતાને વિચાર કરતાં તે ગૂંચવણ વધતી દેખાય છે. નથી. તર્કવાદમાં એની શાંતિ મળતી કે નથી આગમવાદમાં, અને જ્યાં જઈએ ત્યાં અનેક પ્રકારનાં આવરણો, ખાડા-ટેકરાઓ રસ્તામાં જણાય છે. અને એવા માગે સંચાર કરવા ધૃષ્ટતા કરું તે પેલા ઘાતી ડુંગરમાંથી રસ્તે બતાવે એ સાચે ભેમિ મળતું નથી. ત્યારે હવે કરવું શું? આ તે મારા મનમાં દર્શનની તાલાવેલી થઈ છે એટલે “દર્શન” “દર્શન'ની બૂમ માર્યા કરું છું અને અહીંથી દર્શન પ્રાપ્ત કરું કે ત્યાંથી સાચું દર્શન મેળવું એવી ઘેષણા કરી દ્વારે દ્વારે રખડું છું, પણ એમાં વળે શું? જંગલમાં એક રોઝ નામનું વનચર પશુ થાય છે. એને આકાર ઘડા જેવું હોય છે. એને કેઈ નીલગાય પણ કહે છે. એને ઉનાળામાં પાણીની તરસ લાગે ત્યારે એ “પાણી પાણી’ એવા પિકાર કરે અને એને મીઠાં ઠંડાં વહેતાં નિર્મળ જળની તરસ હોય એ કાંઈ ખારા કડવાઝેર જેવા પાણીથી તૃપ્ત થાય? એમાં “પાણી” “પાણી ના પિકાર કરવાથી કાંઈ વળતું નથી અને એની તરસ છીપતી નથી. ત્યારે મારી તે અત્યારે વગડાઉ રેઝ જેવી દશા થઈ છે. હું “દર્શન” “દર્શન’ બોલ્યા કરું અથવા ગમે ત્યાં જેવું મળે તેવું અંશસત્ય હોય તેને સર્વ સત્ય માની મેં સુંદર જળપાન કર્યું છે એમ માની લઉં; એમાં મારા દહાડા શા વળે? પંથડે નિહાળતાં માર્ગદર્શનની ભૂખ લાગી કે તરસ જાગી, પણ તેટલા માટે કાંઈ દર્શન શબ્દના નામની બૂમ પાડું તેમાં મારું વળે નહિ. અને “દર્શન’ ‘દર્શન” બેલવાથી ભૂખ ભાંગતી નથી, તે જ પ્રમાણે ગમે તેવું દર્શન સ્વીકારવાથી તૃપ્તિ થતી નથી. ખાવાની ઈચ્છા હોય દૂધપાક કે ઘેબરની, અને એને કુશકા કે કળથી મળે એમાં કાંઈ ભૂખ ભાંગે નહિ. એટલે દર્શન” “દર્શન’ના પિકાર કરવાથી તે જંગલના રેઝ જેવી મારી દશા થાય. " રેઝના દાખલામાં બે પ્રકારની હકીક્ત જણાય છે. એક વાત “દર્શન’ શબ્દની રચનાને અંગે જણાય છે. એટલે ખાલી ‘દર્શન' દર્શન’ શબ્દના શિકાર કરવા એમાં કદી દર્શનની પ્રાપ્તિ ન થાય. અહીં દર્શન મેળ ન થાય તે એક વાતનું દષ્ટાંત થાય. અને દર્શન મળે છતાં તે કુદર્શન હોય, દર્શનને નામે ચાલતું ઢંગધડા વગરનું એકાંત દર્શન હોય, તે તેથી દર્શનની તરસ કેમ ભાંજે? આ બન્ને ભાવ સમીચીન છે, વિચારવા યોગ્ય છે, સંબંધને બંધબેસતા છે,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ : શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન
[ ૧૩૯
સુયેાગ્ય છે. મતલબ કહેવાની એ આવે છે કે માત્ર ‘દર્શન'ની બૂમ માર્રવાથી દહાડો વળતા નથી. અમૃત પીવાની પાકી ઇચ્છા જાગી હાય અને પછી કડવું ઝેર જેવું પાણી મળે તે તેમાં કાંઇ તરશ છીપે નહિં અને ઠંડા પીણાના ઓડકાર આવે નહિ.
જ્યાં ત્યાં અવ્યવસ્થિતપણે આંટા મારવાથી દનની પ્રાપ્તિ ન થાય. એને માટે ખરુ સ્વરૂપ સમજવું હાય તા સમ્યક્ત્વની છ ભાવના વિચારી તષ અનુકૂળ દર્શનની શોધ કરવી ઘટે. સમ્યકત્વની છ ભાવના, આ પ્રકારો ખૂબ વિચારવા જેવા છે. એ ભાવના સમજવાથી દનની તલસના કેવા પ્રકારની હાવી જોઇએ તેના સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવી જશે :—
(૧) ધર્માં ‘ સલ ' સમ્યકત્વ છે. સાચી સદ્ગુણા છે, એવેા વિચાર કરવા એ પ્રથમ ભાવના છે. સાચા સમ્યક્ત્વ વગર માત્ર બાહ્ય વૃત્તિએ કે ગવÖના પાષણ ખાતર ક્રિયા કરે તે નકામી છે, અને અંતિમ ઉત્કૃષ્ટ લાભ કરનાર નથી એવી ભાવના કરી.
(૨) શુદ્ધ સમ્યકત્વ એ ધનગરનું દ્વાર છે. ધમ અને સમ્યક્ત્વના પરસ્પરના સંબંધને પ્રવેશદ્વાર સાથે સરખાવી, એ ભાવના પર આખા સમ્યકત્વની આલેાચના કરી એ રીતે સમ્યકત્વનું ચિંતવન કરવું એ ખીજી ભાવના છે.
(૩) અથવા ધર્મપ્રસાદનો પાયા સમિતિ છે, એ રીતે ચિંતવી ધમ-મહેલના ચણતરમાં સાચી સહણા વિવેકપૂર્વકની જોઇએ, તે સમ્યક્ત્વ-વિચારણાનો ત્રીજો પ્રકાર છે. કોઈ મંગલા પાયા વગર ઊભા ન રહે, તેમ ધમ પ્રાસાદનો પાયા સમ્યક્ત્વ છે, એ દૃષ્ટિબિન્દુથી સમતિની
ભાવના કરવી એ ત્રીજો પ્રકાર છે.
(૪) અથવા સમકિત તે ‘નિધાન’ છે, અખૂટ ખજાના છે અને એકસાથે એકઠા થયેલ ગુણગણની ખાણ છે, એ રીતે સમિકતની ભાવના કરવી એ ચાથેા પ્રકાર છે.
(૫) સમ્યકત્વના ‘આધાર’ શમ-ક્રમ-સ`વેગ છે, આ પ્રકારની વાસનાને આગળ કરી જેમ પૃથ્વી સ વસ્તુને આધાર આપે છે તેમ સમ્યકત્વની વાસના ઉપર સ` ધના આધાર છે, એ રીતે સમ્યક્ત્વ સંબંધી ટેકારૂપે વિચારણા કરવી એ પાંચમા ભાવનાના પ્રકાર છે.
(૬) અને સમ્યક્ત્વ અનેક ગુણાને ઝીલવાનું ભાજન છે, એમાં અનેક ચીજો-ગુણા સમાઈ જાય છે, એવી ભાવના એ સમ્યકત્વની વિચારણાના છઠ્ઠો પ્રકાર છે.
આ પ્રકારની ભાવના વિચારતાં દર્શનની ભાવના કેવા પ્રકારની હાવી જોઈએ તેના વિચાર બંધાશે. આવ. દનની ભાવના થઈ હાય, આવી વિશિષ્ટ કોટિની પ્રાપ્તિ માટે તીવ્ર ઇચ્છા અને તરસના થઈ હોય, તેને કુસકા કે ફોતરાં મળે એમાં એ કેમ રાજી થાય ? અને એમાં એને દહાડો શું વળે?
આ પાંચમી ગાથામાં દર્શનની તૃષ્ણાને ખૂબ બહુલાવી છે. એમાં અમૃતપાન અને વિષપાનને પણ સમજવા જેવાં છે. કોઈ કોઈ વાર પ્રાણી ફાંફાં મારીને પછી જે મળે તે લઈ લે
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪૦
શ્રી આનંદઘન-વશી છે અને પિતાની મુરાદ પાર પડી એમ માની મનને મનાવી લે છે. એમાં એની તરશ છીપતી નથી; તારશે તે અમૃતપાન થાય ત્યારે જ છિપાય. બાકી વ્યવહારદર્શન કરી એ દર્શન પ્રાપ્ત થયું છે, એમ માને તે એની અથડાઅથડી મટતી નથી, અંદરની આત્મિક ભૂખ ભાંગતી નથી. અમૃતપાન
ક્યા અને કેવા દર્શનની પ્રાપ્તિથી થાય તે જીવનધન કરવા યોગ્ય છે. અને માલતી ફૂલે મેહવાની ભાવના રાખનારે બાવળથી રાચવું નહિ. અને ગંગાજળમાં રમવાની ઇચ્છા હોય એણે ખાડાના છિલ્લર જળમાં રાચી જવું નહિ. અમૃતપાન ક્યારે થાય તે શોધવા જેવું છે. અંશસત્ય તે ઘણી વાર વિષપાન જેવું નીવડે છે અને એને સર્વસત્ય માનવા જતાં પ્રાણીની ફસામણ થાય છે તે વાત આગળ જતાં સમજાશે.
- અનેકાંતવાદની ભૂમિકાની પ્રાપ્તિ માટે આગલા સ્તવનમાં “અભય, અદ્વેષ અને અપેદનાં વિશેષણે આપને જે ભવ્ય દશા જગવવા જિજ્ઞાસા જાગ્રત કરી હતી, તેને અત્ર અનેકાંત
સ્વરૂપદર્શનપ્રાપ્તિની તૃષાના આકારમાં આગળ કરવામાં આવી છે અને એ તૃષા આત્માને સંસારમાં રખડાવનાર ભૌતિક દર્શનની પ્રાપ્તિથી તૃપ્ત ન થાય એ અંદરને ગર્ભિત આશય છે, તે ખાસ સમજી રાખવા જેવો છે. એ દશા પરત્વે હજુ આગળ ઘણું વિચારણા થવાની છે. અમૃતપાન કેને કહેવું તે વાતનું અત્રે તે સ્પર્શજ્ઞાન છે. જિજ્ઞાસારૂપ અત્ર તેને બીજક્ષેપ થયેલ છે, વિશેષ વાત આગળ વિકાસના વધારામાં આવશે. અત્ર ધારણ માત્ર કરવામાં આવી છે. વિકાસની પ્રાથમિક દશાની અત્ર હજી શરૂઆત છે તે ધ્યાનમાં રહે. (૫) તરસ ન આવે હો મરણુજીવન તણો, સીજે જે દરિસણુકાજ; દરિસણ દુરલભ સુલભ કૃપા થકી, “આનંદઘનજી મહારાજ.- અભિનંદન. ૬.
અર્થ– આપના દર્શનની પ્રાપ્તિનું મારું કામ થઈ જાય, જામી જાય, તે મરણ જીવનના રખડપાટાને મને જે ત્રાસ થઈ રહ્યો છે તે ન રહે. (દૂર થઈ જાય). સાધારણ રીતે દશનપ્રાપ્તિ દુર્લભ છે, પણ આપશ્રી–આનંદઘન મહારાજ-ની કૃપાથી એ સુલભ છે. એટલા માટે (અભિનંદન) પ્રભુના-જૈનના સાચા દર્શનની અમે ઝંખના કરીએ છીએ.
- બે–તૃષાને તરસ મરણુજીવન જન્મમરણને પાર ન આવે, પાર ન પામીએ. જે દશનપ્રાપ્તિને કાજે સીજે તે એહવું દરસણ દુરલભ છે તે માટે તુજ કૃપા થકી સુલભ. આનંદઘન
પાઠાંતર–તરસપર. સીજે-સીઝે. કાજ-કાજિ. સુલભ-તું જ. દુરલભ-દુર્લભ. (૬)
શબ્દાર્થ–તરસ = ત્રાસ, હેરાનગતિ, પીડા, દુ:ખ, તૃષા અર્થ પણ થઈ શકે; તરસ એટલે કૃપા, દયા, રહેમ અર્થ પણ થાય. ન આવે = ન થાય. તરસન = કાપી નાંખવું તે, છેડો. મરણજીવન તણો = મરવાને અને જીવવાને, રખડપાટીને, આંટા મારવાને. સીજે = સીઝે, પાર પડે, સિદ્ધ થાય. દરિસણકાજ = દર્શન પ્રાપ્ત કરવાનો મુદ્દો, દર્શન મેળવવાને ઉદ્દેશ. દુરલભ = મુશ્કેલીથી મળે તેવું, દુર્લભ. સુલભ = સુલભ્ય, સહેલાઈથી મળે તેવું. કૃપા=મહેરબાની, દયા, રહેમનજર. આનંદઘન = આનંદના સમૂહ. મહારાજ = ભગવાન (ની); છઠ્ઠી વિભક્તિ. (૬)
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: શ્રી અભિનદન જિન સ્તવન
( ૧૪i
મહારાજ શુદ્ધ સ્વરૂપ આત્માનું દર્શન પામે. (એવું દર્શન તે કયા આત્માને સુગમ થાયે તે વાસ્તે પાંચમું તવન કહે છે.)
વિવેચન—આવી રીતે અમૃતપાન જેવા દર્શનની પ્રાપ્તિ માટે અંતરની જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન કરી, અને જાણે દનપ્રાપ્તિ એ જીવનનું કાજ ’–કામ હોય તેમ જણાવ્યું અને એની પ્રાપ્તિ આડે કેટલી અડચણા છે તે વાતની રજૂઆત કરી અને એ પ્રાપ્તિને અંગે સ્થૂળ વ્યાવહારિક, માનસિક અને આધ્યાત્મિક સગવડો થાય તે કામ થવાની શરૂઆત થાય એમ મનમાં ધારણા કરી, એ પરમપ્રભુ પરમાત્મા પાસે મનછૂટી વાત અને છેવટની પ્રાર્થના એની પ્રાપ્તિ માટે કરે છે: મારા પ્રભુ ! અત્યારે તે હું ચક્કરે ચઢી ગયા છું. અહીં જરા ઠરીઠામ થાઉં, ત્યાં જમદેવ મને ખીજે ધકેલી દે છે, ચારે ગતિમાં રખડાવે છે અને મને જન્મ-મરણના ત્રાસ થયા કરે છે. એમ રખડપાટીમાં હુ' તે હેરાન હેરાન થઇ ગયા છું. જો આપના દનની પ્રાપ્તિનું મારું કામ થાય તે અત્યારે મને થતેા જન્મ-મરણના ત્રાસ ન આવે—ન થાય. આ તેા દનની પ્રાપ્તિના અભાવે મારે કૂટો થઈ રહ્યો છે અને હું જાણે કોઇ વેચવા-લેવાની વસ્તુ હાઉ તેમ મારી ફેકાફે'ક થઇ રહી છે.
4 તરસ *અહીં તરસના અથ ત્રાસ કર્યાં. જન્મ-મરણના ત્રાસ તે આપણા દરરોજના વિષય થઇ ગયા છે. સંસારમાં આવવું અને પાછો પડદો પડે એટલે ખીજે ચાલ્યા જવું, ત્યાં ગયા એટલે અહીં કરેલી સ` જમાવટ ખેદાનમેદાન થઈ જાય અને ત્યાં નવે નામે બીજી સૃષ્ટિ માંડવી અને એ રીતે ઠામ ઠામ કુટાવું, એના ત્રાસને કાંઈ પાર નથી. પ્રભુને કહે છે કે આપના દનની પ્રાપ્તિ થાય તે આ જન્મ-મરણના ત્રાસ થતા અટકી જાય અને મને ઠરીઠામ બેસવાના દહાડા મળે. તરસના ખીજો અથ, કાશ પ્રમાણે, કૃપા, દયા, રહુમ થાય છે. આ ભાવ અત્ર લાગતો નથી. એક ‘તરસના ’ શબ્દ હિંદી શમાં છે, તેના અથ - કોઈ વસ્તુ મેળવવા માટે વ્યાકુળ અથવા ઉત્કંઠિત હાવું' એમ કર્યો છે. મને આ ઃ તરસના શબ્દ અહીં તરસ ન 'ને અંગે વિચારવા યાગ્ય લાગે છે. જો આપના દનની પ્રાપ્તિનું કામ સિદ્ધ થઈ જાય તે મરણુ જીવનની તીવ્ર ઉત્ક’ઠા આવે, તે પર વિચારણા થાય અને આ બધી શી બાજી મડાઈ રડી છે તેને ખ્યાલ આવે, તેની ક્ષણિકતા અને ક્ષુલ્લકતા વ્યક્ત થાય. કોઈ પણ રીતે ‘તરસ ’શબ્દને ‘ તરસીએ' શબ્દની સાથે લાવવે! જોઈએ; તે જ ખો અથ જામે, એમ મને એસે છે. ઉપર પ્રથમ અથ કરી તેના અથ ત્રાસ કર્યો છે; તેમ કરવામાં તરસવાની અંદર રહેલી તૃષાના આખા ભાવ માર્યો જાય છે આ રીતે અથ બેસાડવાના અને તરસના સમાનાધિકરણમાં આ ‘તરસ ન’ના લાવવાના પ્રયાસ કરવા જેવે છે. આપનું દર્શન પ્રાપ્ત થાય તે જીવવામરવાના ત્રાસ ન આવે, એ અને હાલ તે કાયમ રાખ્યું છે, પણ વાંચનારે ‘તરસન’ને એક શબ્દ ગણી અર્થ કરવા યેાગ્ય છે, એટલા સૂચવત સાથે એ વાત અનિર્ણીત પરિસ્થિતિમાં છેડી દેવામાં આવે છે. સૂચવન ખાસ વિચારણીય છે, કારણ કે તૃષા અને ત્રાસના મેળ ખરાબર જામત નથી અને તરસનમાં તૃષાના ભાવ લાવી શકાય તેવી શકયતા છે. અથ કરવામાં પ્રક્રમભ’ગ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
ન થવા જોઇએ એ સ થા યાદ રાખવા જેવું છે અત્રે ત્રાસ' એવેા અર્થ કરવામાં તૃષા–તરસની ઉપમા આખી મારી જાય છે, એટલે આ સ્પષ્ટતા સાહિત્ય દૃષ્ટિએ કરવાનું અત્ર પ્રાસ`ગિક ગણ્યું છે.
,
6
હિંદી શબ્દકોષમાં ‘તરસ ' શબ્દના અર્થ આપતાં—કાટના, તરાસના આ પ્રમાણે અ આપી તેના દાખલામાં · પટત તૂન ઊંદર જ્યો. તરસે’–એ પ્રમાણે દાખલા મૂકયો છે. એ અથ બરાબર બેસે છે. આપના દર્શનની પ્રાપ્તિનું કામ જો થઈ જાય તો મારાં જનમ-મરણુ કપાઈ જાય, આ અ બરાબર બેસતા આવે છે અને હિંદી શબ્દ મારવાડી ભાષામાં વપરાય ત્યારે તે તે નરજાતિમાં વપરાય છે. આ રીતે અર્થ કરવામાં તરસન' શબ્દને એક આખા શબ્દ તરીકે ગણવાના છે અને એ નરાતિના શબ્દ કાપવા-ખલાસ કરવા–ના અથ માં નામ તરીકે વપરાયે છે. ઉપર પ્રમાણે છેલ્લા સૂચિત અ મને વધારે બંધબેસત અને સમીચીન જણાય છે.
જન્મમરણને ત્રાસ એટલો માટે છે અને રખડપાટાને થાક એવા આકરી છે કે દર્શનપ્રાપ્તિની આવી તલસના સવથા યેાગ્ય છે, કારણ કે દર્શીનપ્રાપ્તિ ખરાબર થાય ત્યારે તેને અંગે બીજી ગાથાના વિવેચનમાં પાંચ દૂષણો બતાવ્યાં તે જાય છે; તે ઉપરાંત પાંચ ભૂષણની પ્રાપ્તિ થાય છે તે વિચારવા લાયક છે. પાંચ ભૂષણ નીચે પ્રમાણે બતાવ્યાં છે; શરીર જેમ અલંકાર ઘરેણાંથી શાલે છે તેમ ધર્માંદેહ આ ભૂષણોથી શાલે છે ઃ—
•
(૧) + સ્થય ’—ચિત્તની ચપળતા દૂર થાય, ધર્માંમાં નિર્ણીત વિચાર ચાલુ રહે, અંતરની ગડમથલ અટકી જાય અને કોઇનો ચળાવ્યા પ્રાણી ચલિત ન થાય : આ પાકો નિષ્ણુય જીવને
ભારે લાભદાયક નીવડે છે.
(૨) ‘ પ્રભાવના ’—એ ધ`જીવનના મહિમા વધારે, એ આત્મધની પ્રસિદ્ધિ અને પ્રચાર કરે અને એની ઉપયેાગિતા જનતામાં પ્રસારી એ દનનું મૂલ્ય વધારે, જનતાના હાથમાં જાય તેવા તેના અનેક પ્રકારે વિસ્તાર કરે. આમાં ધમ દીપી નીકળે છે.
(3) ♦ ભક્તિ ?—જે વસ્તુ કે વિચારની પ્રાપ્તિથી પોતે માગ પર આવી ગયા તે તરફ બહુમાન થાય, તેના તરફ ખૂ" પ્રેમ થાય અને વ્યક્ત કરવા તેના દક દેવ કે તેના જીવતા પ્રતીક ગુરુ વગેરે તરફ રાગ થાય તેની સેવા થાય, તેનું બહુમાન થાય. આથી સદ્ગુણા વધારે દીપી નીકળે છે.
*
(૪) ‘ કુશળતા ’—ધ’વિચારણામાં કુશળતા; પરિકર્મિત બુદ્ધિબળથી માર્ગોને દીપાવવાની અને અન્યને માગે લઇ આવવાની કુશળતા.
(૫) • તીથ સેવા ’—તી એટલે તરવાની જગ્યા. દ્રવ્યથીતી ક્ષેત્ર અને ભાવથી સજ્ઞાન એ બાહ્ય અને આંતરક્ષેત્રની હૃદયપૂર્વક સેવા કરવી એ પાંચમું ભૂષણ છે.
આ પાંચે ભૂષણો આત્મશરીરને-દશનપ્રાપ્તિને–વધારે વધારે શેાભાવે છે, એને હૃદય સાથે જોડે છે અને બાહ્ય પ્રચાર કે આંતર સ્થિરતા દ્વારા એ સાને વધારે દીપાવે છે,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન
[ ૧૪૩
દનપ્રાપ્તિને પરિણામે પ્રાણીમાં દશ પ્રકારના વિનયગુણા આવી જાય છે. એ દશ વિનય સદ્ગુણાની નિર્મળતાને અંગે પ્રાપ્ત કરવા યેાગ્ય ગણાય છે. અત્રે દસ પ્રકારના વિનયને નામનિર્દેશ કરી જઈએ. નીચે જણાવેલ દશામાંથી બને તેટલાને તેમના સ્થાનને યાગ્ય માન આપવાથી અને તેમને અનુકૂળ થવાથી પોતાના ગુણુની નિર્મળતા થાય છે. એ દશનાં નામેા આ પ્રમાણે છે :—
6
(૧) આકરાં કર્યાં પર વિજય મેળવી દુનિયાને ઉપદેશ આપનાર ‘અરિહંત '; (૨) સવ કર્માના ક્ષય કરી મૂળ-અસલ આત્મદશા પ્રાપ્ત કરનાર · સિદ્ધ '; (૩) પ્રભુની ગેરહાજરીમાં તેમના પ્રતીક માટેનું સ્થાન તે · ચૈત્ય '; (૪) વિશુદ્ધ જ્ઞાન દ્વારા આત્મસ્વરૂપ અને ક્રિયામા બતાવનાર ‘ શ્રુત ’; (૫) નય, નિક્ષેપ, સપ્તભંગી, આત્મદશા, વીતરાગભાવ બનાવનાર ધર્મ '; (૬) મોક્ષમાર્ગીના સાધક, બાહ્ય ઉપાધિના ત્યાગી, આદશ આરાધક : સાધુ ’; (૭) સાધુ-સમુદાયને આચાર શીખવે, પોતે પાળે, વંની નિયામણા કરે તે · આચાય' '; (૮) ધર્માંનાં અંગા વગેરેના અભ્યાસ કરનાર-કરાવનાર, અપઢાવનાર ઉપાધ્યાય '; (૯) ધર્મના દ્રવ્યાનુયાગચરણયાગના ઉપદેશ આપનાર વક્તા તે ‘ પ્રવચની ’; (૧૦) જેની પ્રાપ્તિના આપણે આ સ્તવનમાં વિચાર કરી રહ્યા છીએ તે ‘ દર્શન.’
6
આ દશે પ્રકારના વિનયના વિચાર કરતાં જેમાં ‘ દર્શીન ' કેન્દ્ર સ્થાને છે, તેમાં આંતર શક્તિ કેટલી વૃદ્ધિ પામતી જાય છે, તે ગ્રાહ્યમાં લેતાં એનું મહત્ત્વ સમજાય છે અને એના વિચાર કરતાં દૃર્શીનની તલસના, જે આ સ્તવનની શરૂઆતથી જાગતી જતી બતાવી છે; તે ખૂબ વધી જાય છે અને તે મેળવવા વધારે વધારે જિજ્ઞાસા જામતી જાય છે.
ભગવાનને કહે છે કે આપના દનને પ્રાપ્ત કરવાની મારી તલસનારૂપ કામ હું હાથમાં લઈને બેઠો છું, તે જો પાકી જાય, જો તે કામ થઈ જાય, તો મારા જન્મ-મરણનો ત્રાસ આળસી જાય અથવા એનું તરસણુ થઇ જાય, એની કાપણી થઈ જાય.
• દરસન દુર્લભ ’—દનપ્રાપ્તિની દુર્લભતા આ આખા સ્તવનમાં ગાઇ છે. જો આપના દનની પ્રાપ્તિનું કામ થઇ જાય તો જનમ-મરણના ત્રાસ મટી જાય. વસ્તુની મહત્તા લાગી અને સાથે એની દુર્લભતા લાગી, એટલે આ તે વામનજીને ઝાડ પર લકટતુ અમૃત જેવું આમ્રફળ મેળવવાની સ્થિતિ થઇ. એ ફળને મૂકયુ' જાય નહિ અને સહજભાવે એ પ્રાપ્ત થઈ શકે તેમાં શ્રેણી વિષમતા દેખાણી.
સુલભ કૃપા થકી ’—પણ એ દર્શીન મારા આનંદઘન દેવ ! આપની કૃપાથી સુલભ થાય તેમ છે. આ કૃપાની હકીકત ખૂબ વિચારણા માગે છે જ્યાં સૃષ્ટિકર્તા ઇશ્વર માનવામાં આવે ત્યાં તે ઈશ્વર-અનુગ્રહ કે ભગવાનની કૃપાથી કોઇ પણ વસ્તુની પ્રાપ્તિ થઈ શકે એ વાત સમજાય તેવી છે, પણ અનાદિ સૃષ્ટિ માનનાર જૈન તત્ત્વજ્ઞાનમાં ભગવાનની કૃપાને શું સ્થાન હોઈ શકે, તે ખાસ વિચારણીય પ્રશ્ન છે. આ આખા પ્રશ્નની વિચારણા, પ્રસ`ગ ઉપસ્થિત
6
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪ ]
શ્રી આન’ઘન-ચાવીશી
કરીને, શ્રી સિદ્ધષિ ગણિએ ઉપમિતિભવપ્રપ ચાકથાના પીઠબંધમાં બહુ સારી રીતે રજૂ કરી છે. નિપુણ્યક નામના દરિદ્રી ભિખારી રોગથી સડેલા અને ત્રાસથી હેરાન થયેલે જ્યારે રાજમંદિરમાં દાખલ થાય છે ત્યારે ધબાધક મ`ત્રી જણાવે છે કે સાતમા માળ ઉપર સ્થિત થયેલા સુસ્થિત મહારાજની કૃપાદૃષ્ટિ' તેના ઉપર પડી. આ ‘કૃપાદૃષ્ટિ'ના વિસ્તારથી ઉપનય સમજાવતાં શ્રી સિદ્ધષિ ગણી કહે છે :
“ એવા મહાત્મા સ`જ્ઞ મહારાજે અનેક રાગેાથી પીડાતા અને ખીભત્સ દશનવાળા પેલા નિપુણ્યક દરિદ્રીને કરુણાપૂર્વક જોયા, તેવી રીતે આ પ્રાણી પણ પેાતાની તથાભવ્યતા પાકી જવાથી આગળ પ્રગતિ કરે છે અને ઉન્નતિના માર્ગ પર આગળ પ્રયાણ કરતા જાય છે, ત્યારે તેના ઉપર પણ ભગવાનની કૃપા થાય છે, કારણ કે ભગવાનની કૃપા વગર માર્ગાનુસારીપણું પશુ પ્રાપ્ત થતું નથી. આ મહાત્માની કૃપા હોય તે જ ભાવપૂર્ણાંક ભગવાનમાં બહુમાન થાય છે, તે વગર થતું નથી. કારણ કે આ ખાખત કર્મના ક્ષય અથવા ઉપશમ અથવા તે તેવા ખીજા હેતુ મુખ્ય ભાગ ભજવી શકતા નથી. પ્રગતિ કરવા માટે કર્માંના ક્ષય અથવા ઉપશમની જરૂર છે, પણ તેથી થયેલ વિકાસ ટકી શકતા નથી, એટલે વાસ્તવિક રીતે તેવી ઉપર ઉપરની પ્રગતિ કામની નથી, જ્યારે ભગવાનની કૃપા થાય ત્યારે જ ખરો વિકાસ થાય છે. આ હકીકત લક્ષ્યમાં રાખીને આ પ્રાણી ઉપર ભગવાને વિશેષે કરીને નજર નાખી-ષ્ટિ કરી, એ પ્રમાણે હકીકત ઉપરની કથામાં કહી છે. એ પરમાત્મા–પરમેશ્વરમાં અચિંત્ય શક્તિ હોવાને લીધે અને અન્ય ઉપર ઉપકાર કરવાનું તેને તાન લાગેલું હાવાથી આ પ્રાણીની મોક્ષસન્મુખ અથવા માક્ષ પ્રાપ્ત કરવાની પ્રવૃત્તિનું પરમ કારણ તેએ જ છે એમ લક્ષ્યમાં રાખવું. આ પરમાત્માનું નિરાકાર સ્વરૂપ પણ આખા જગતના સર્વ જીવેાનું કલ્યાણ કરી શકે એટલી શક્તિવાળું છે, એટલે તે રૂપ રહિત છે છતાં તેના આલંબનથી સ પ્રાણી ભાવપૂર્વક માક્ષે જઈ શકે એ ખરાખર હકીકત છે, તેપણુ તે, પ્રાણીનું ભવ્યત્વ, ક, કાળ, સ્વભાવ અને નિયતિ વગેરે કારણેાની અપેક્ષાપૂર્વક નિરાકાર રૂપ જગત ઉપર ઉપકાર કરવામાં પ્રવૃત્ત થાય છે; તેથી એકસાથે સર્વાં પ્રાણીઓ માન્ને જઇ શકતા નથી. જે પ્રાણીનાં કાળ, સ્વભાવ વગેરે કારણો પરિપાકદશાને પામે તે જ પ્રાણી આગળ વધે છે અને તેના ઉપર ભગવાનની દૃષ્ટિ પડે છે. જે જીવનું કલ્યાણ થવાનું હાય છે અને જે ભદ્રક પરિણામી હાય છે તેના ઉપર જ, તેટલા માટે, ભગવાનની દૃષ્ટિ-નજર પડે છે એમ હકીકત કહી છે તે હકીકત આગમાનુસાર જાણવી.”
ત્યાર પછી ધમ બોધકર મત્રી એ કારણોને લઈને અમુક પ્રાણી પર સુસ્થિત મહારાજાની કૃપા-નજર પડેલી હોવાના નિણ ય કરે છે : એક સ્વકમવિવરદ્વારપાળે એને મદિરમાં કરાવેલે પ્રવેશ; અને ખીજું, એ મદિર તરફ સદર પ્રાણીને થયેલા પક્ષપાત.
૧. ઉપમિતિભવપ્રપ ચાક્થા ભાષાંતર, ભાગ પ્રથમ ( બીજી આવૃત્તિ ), પૃ. ૧૧૧-૧૧૨:
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવન
[૧૪૫ પાંચ સમવાયી કારણોની જે હકીકત ઉપર કહી અને સર્વ પ્રાણી એકસાથે મોક્ષે જતા નથી અને પ્રભુની કૃપા કેવી રીતે થાય છે તે પર ત્યાં નીચે પ્રમાણેની અતિ આવશ્યક નેટ મૂકવામાં આવી છે :
પાંચ સમવાયી કારણ કહેવાય છે કાળ (સમય-વખત), સ્વભાવ, નિયતિ (ભવિતવ્યતા), કર્મ અને ઉદ્યોગ (પુરુષાર્થ). આ પાંચે કારણે એકઠાં થાય ત્યારે જ કોઈ પણ કાર્ય બને છે. સર્વ પ્રાણીઓને એકસાથે મેક્ષ થઈ શકતું નથી તેનું કારણ અત્ર બતાવ્યું. પ્રભુની કૃપા તે સર્વને મોક્ષ લઈ જાય તેવી છે, પણ બીજા સમવાયી કારણોની મિક્ષ જવામાં અપેક્ષા રહે છે એ ધ્યાનમાં રાખવું. સિદ્ધોને અને ગુણોનો શાશ્વતભાવ આવશ્યકનિયુક્તિમાં બતાવ્યું છે તે અહીં સ્પષ્ટ કર્યો છે. આનંદઘન મહારાજ પણ સિદ્ધને વર્ણવતાં છેવટે કહે છે કે –“શાશ્વતભાવ વિચારકે, પ્રાણી ખેલે અનાદિ અનંત, વિચારી કહા વિચારે રે” (પદ ૨૨ મું). સિદ્ધનું ઉપકારીપણું શાશ્વતભાવને લઈને છે.”
પ્રભુકૃપાને આવી રીતે તત્વદૃષ્ટિએ આગમમાં બહુ મહત્ત્વનું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. કહેવાની વાત એ છે કે દશનપ્રાપ્તિ તે પાંચ સમવાયી કારણોના મેળાપને અંગે અને આ આખા સ્તવનમાં રજૂ કરેલાં કારણેને અંગે ભારે મુશ્કેલ છે, પણ પ્રભુની કૃપા થઈ જાય તે મારો જન્મમરણને ત્રાસ દૂર થાય અને મને અભિનંદનજિનના દરશનની તરસ થઈ છે તે છીપી જાય.
આનંદઘન મહારાજ?—આનંદસ્વરૂપ પરમાત્મા! આપની કૃપા થાય અને મારે સંસારવાસ દૂર થાય, મારું આપના દર્શનનું કામ સિદ્ધ થઈ જાય અને મારે જન્મમરણને ત્રાસ દૂર થઈ જાય. “આનંદઘન’ શબ્દ પર આગળપાછળ ચિંતવન થયા કરે છે. એ
આનંદ” શબ્દમાં એટલે ચમત્કાર છે કે એનું નામ લેતાં, એને બોલતાં, એના સંબંધમાં વિચારણા કરતાં, એક અનોખી શાંતિ અંદરથી થઈ આવે છે અને એવા અનંત આનંદના આશ્રયરૂપ ભગવાનની જ્યારે કૃપા થાય, મીઠી નજર આ પ્રાણી ઉપર પડે, એટલે ભવની ભાવઠ ભાંગી જાય, ધારેલ કામ સિદ્ધ થઈ જાય અને અમૃતપાનની પિપાસા છીપી જાય. (૬)
ઉપસંહાર આ સ્તવનમાં દર્શનની મહત્તા બતાવી, એને માટે તૃષા ઉત્પન્ન કરી, એને મળવામાં કેટલી મુશ્કેલીઓ છે તેનું વર્ણન કર્યું, એને મેળવવાની આડા ઘાતી ડુંગરે ઘણું પડ્યા છે તેનું નિદર્શન કર્યું, ઠંડાં જળ પીવાની તરસ વિષપાનથી છીપતી નથી એ બતાવ્યું અને પ્રભુદર્શનનું કામ થાય તે જન્મમરણના ત્રાસ મટી જાય, એની પ્રાપ્તિ માટે પ્રભુના અનુગ્રહની, સુલભતા થઈ જાય, એટલી વાત કરી.
આ સમ્યકત્વને વિષય ખૂબ મહત્ત્વને છે, સાચે જૈનધર્મ છે, ધર્મનું રહસ્ય છે અને શરૂઆતમાં જણાવ્યું તેમ, એક રીતે એ ધર્મસર્વસ્વ છે. દ્રવ્યાનુગ અને ચરણકરણનગના
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬]
શ્રી આનંદઘન-વીશી અનેક ગ્રંથોમાં એ સમ્યકત્વનો ગુણ ખૂબ ગમે છે અને એની મહત્તા બતાવતાં ત્યાં સુધી કહ્યું છે કે દર્શનથી ભ્રષ્ટ રહેલે પ્રાણ ભ્રષ્ટ છે, કારણ કે ચારિત્ર રહિત પ્રાણીનો મોક્ષ કદાચ થાય, પણ દર્શન રહિત પ્રાણીને તે મોક્ષ કદાપિ પણ ન જ થાય. એટલા માટે રસ્તે ચઢવા ઈચ્છનાર પ્રાણીના અંતરમાં તત્ત્વરુચિ, સહણ અને દર્શનપ્રાપ્તિ માટે તીવ્ર ઈચ્છા ઊભી કરવી એ અતિમહત્વની બાબત છે અને ભૂમિકાશુદ્ધિ કરી આગળ વધવા ને રસ્તે ચઢવાની ઈચ્છા રાખનારને માટે ખાસ વિચારણીય બાબત છે. સમક્તિ અથવા સમ્યકત્વને ઓળખવા માટે એના ૬૭ બેલ બહુ વિચારવા યોગ્ય છે. એનો બરાબર ખ્યાલ કરવાથી સમ્યક્ત્વને ખ્યાલ આવે તેમ છે અને તેથી શાસ્ત્રગ્રંથમાંથી તારવી એને આ સ્તવનના વિવેચનમાં વણી દીધા છે.
સડસઠ બોલ–બોલ” એટલે મુદ્દા, લક્ષ્ય આપવા ગ્ય સ્થાને, તારવી સંક્ષિપ્તમાં એકઠાં કરેલાં સારમય રહસ્ય. આ “બેલ” શબ્દ જૈનને પારિભાષિક છે; એ ખૂબ પ્રચલિત છે. અનેક ભેદ, વિભેદ, પેટભેદ યાદ રાખવા માટે આવા “બેલેના થેકડાઓ તૈયાર કરેલા છે અને તેને મુખપાઠ કરવાનો પહેલાં રિવાજ પણ હતા. એવા ગતિ-આગતિ, દેવવંદન, ગુરુવંદન વગેરેના બેલે પ્રચલિત છે અને અન્યત્ર મુદ્રિત થયેલા છે. સમકિતને લગતા સડસઠ બેલે સુપ્રસિદ્ધ છે. એના પર શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે એક પુસ્તક રચેલ છે. અને એ સમક્તિના સડસઠ બેલ પર શ્રી યશોવિજય ઉપાધ્યાયે ગુજરાતી ભાષામાં સક્ઝાયર લખેલી છે. એ સ્વાધ્યાય ખૂબ સરસ રાગો અને ભાવાર્થથી ભરપૂર છે અને વારંવાર પઠન પાઠન કરવા યોગ્ય છે. સમકિતના એ સડસઠ બેલેને આ વિવેચનમાં આડાઅવળા વણ દીધા છે. એની તારવણી, નામનિર્દેશ અને સ્થાનનિદર્શન સાથે, અત્રે સમુચ્ચયીકરણરૂપે જણાવી દેવી જરૂરી છે. એ આખા ઉલ્લેખને કેન્દ્રસ્થાને હોઈ, પુનરાવર્તનને ભેગે પણ, સ્પષ્ટ દર્શન માગે છે –
ત્રણ શુદ્ધિ : મન, વચન, કાયા. (વિવેચન : પ્રથમ ગાથા) ત્રણ લિંગ : શુશ્રષા, રાગ, વૈયાવચ્ચ. (વિવેચન : દ્વિતીય ગાથા). પાંચ લક્ષણઃ શમ, સંવેગ, નિર્વેદ, આસ્તિક્ય, અનુકંપા. (.પરિચય : આરંભે)
પાંચ દૂષણઃ શંકા, આકાંક્ષા, વિતિગિચ્છા, પ્રશંસા, સંસ્તવ. ( વિવેચન : દ્વિતીય ગાથા)
પાંચ ભૂષણઃ ધૈર્ય, પ્રભાવના, ભક્તિ, કુશળતા, તીર્થસેવા. (વિવેચનઃ છઠ્ઠી ગાથા)
આઠ પ્રભાવક પ્રવચન, ધર્મકથી, વાદી નિમિત્તભાષી, તપસ્વી, વિદ્યાસંપન્ન, સિદ્ધ, કવિ. (વિવેચન : ત્રીજી ગાથા)
છે આગારઃ રાજ્યાભિયોગેણં, ગણાભિયોગેણં, બલાભિયોગેણં, દેવાભિયોગેણં, ગુરનિગ્રહ, વૃત્તિકાંતાર (વિવેચન : ત્રીજી ગાથા)
૧, જુઓ સમ્યત્વસપ્તતિા. ૨. જુઓ સજઝાયમાળા; સમકિતના સડસઠ બેલની સજઝાય.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૪: શ્રી અભિનંદન જિન સ્તવને
[૧૪૭ ચાર સહણું : તત્વજ્ઞાનને પરિચય, તત્વજ્ઞાનીની સેવા, વ્યાપનદર્શનીવર્જન, કુલિંગીસંગવર્જન. (વિવેચનઃ ગાથા બીજી)
છે જયણે કુદેવ કે કુચૈત્ય સાથે છ પ્રકારને વ્યવહાર ન કરે? વંદન, નમન, દાન, પ્રદાન, આલાપ, સંલાપ. (વિવેચનઃ એથી ગાથા)
છ ભાવના આલંકારિક-સરખામણીના શબ્દો, મૂળ, દ્વાર, પાયે, નિધાન, આધાર, ભાજન. (પાંચમી ગાથા)
છ સ્થાન અસ્તિ, નિત્ય, કર્તા, ભક્તા, મુક્તિ, ઉપાય. (બીજી ગાથા)
દસ વિનય નિર્મળતા માટે નીચેના દશને વિનય કરઃ અરિહંત, સિદ્ધ, ચૈત્ય, કૃત, ધર્મ, સાધુ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, પ્રવચની, દશન. (વિવેચન : છઠ્ઠી ગાથા)
આ રીતે સમ્યકત્વનાં ૬૭ અધિષ્ઠાન છે. એને ઓળખતાં અને એને અમલ કરતાં સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે, હોય તે તેની નિર્મળતા થાય છે અને એ વિશિષ્ટ ગુણો અંતે પ્રાણીને સર્વ જન્મ-જરા-મરણનાં દુઃખથી મુક્ત કરી એને સંસાર પૂરે કરી મૂકે છે, એને સંસારને પેલે છેડે લઈ જાય છે અને એને નિરવધિ સુરસમય કરી સત્ ચિત અને આનંદ સ્વરૂપ બનાવી દે છે. અનંત સુખનો પાયે આ સમ્યકત્વ છે. એનાં અધિષ્ઠાન ઉપર જણાવ્યા તે ૬૭ છે અને એને અમલ કરે તે જીવનને લહાવે છે. એટલા માટે દર્શનની દુર્લભતા વિચારવા સાથે એ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે તેનું સ્વરૂપ કેવું હોય અને તેની પિછાણ કેમ થાય તેને અભ્યાસ કરી લે લે છે અને તેટલા માટે આ ૬૭ અધિષ્ઠાનેને આ સ્તવનના વિવેચનમાં યથાપ્રસંગ વણી લેવામાં આવ્યાં છે.
કેઈ સ્થાને આ ૬૭ (સડસઠ) બાબતેને સમકિતના સડસઠ ભેદ તરીકે વર્ણવેલ છે. મને સમક્તિનાં ૬૭ અધિષ્ઠાન શબ્દ વધારે વાસ્તવિક લાગે છે. સમકિતના પ્રકાર ન હોઈ શકે પણ એમાં વિકાસને અંગે તરતમતા અને આવિષ્કારમાં અંશભેદ, અવસ્થાભેદ, દશાભેદ હોઈ શકે. એ સડસઠ અધિષ્ઠાની બરાબર અભ્યાસ કરીએ છીએ ત્યારે એમાં બહુ તારતમ્ય, અનેક આવિષ્કાર-પ્રકાર અને વત્તા-ઓછાપણું જણાય છે. સહણાને અંગે એ દર્શન જ છે એટલી વાત ધ્યાનમાં રાખવામાં આવે તે એને ભેદ તરીકે ન ઓળખી શકાય, પણ સ્થાન તરીકે જ ઓળખી શકાય. એટલે એને માટે અધિષ્ઠાન શબ્દ વધારે ઉચિત છે અને દર્શનના આવિર્ભાવની તરતતાને બરાબર બતાવી એના કેન્દ્રસ્થ ભાવને આગળ લાવે છે.
દર્શનને માટે ઘણું જાણવા જેવું છે. એના પ્રકાર, એનાં ગુણસ્થાન, એને પુષ્ટિ કરનાર આઠ ગુણે, એને અંગે મિથ્યાત્વની ઓળખાણ, એની આત્મીય ગુણતા વગેરે અનેક બાબતે વિચારવા યોગ્ય છે. તેને માટે, બનશે તે, સ્વતંત્ર ઉલ્લેખ કરવાનો વિચાર રાખે છે. અહીં એના પર બહુ સામાન્ય અને ખાસ જરૂરી મુદ્દામ ઉલેખ જ કરવામાં આવ્યું છે.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮]
શ્રી આનંદઘન–ચાવીશી એક વાત સ્પષ્ટ કરવી અહીં પ્રાસંગિક છે. શ્રદ્ધા કે સહણમાં જ્ઞાનને વિરોધ નથી. કેટલાક શ્રદ્ધા અને અંધશ્રદ્ધામાં ગૂંચવાઈ જાય છે. “અંધ' શબ્દ એમને ભડકાવી મારે છે. એમાં જરા વધારે પૃથક્કરણની જરૂર છે. જે શ્રદ્ધા સમજણ, વિચારણા અને અભ્યાસ પર રચાયેલી હોય છે તે જ કાયમ ટકે છે, તેના પર જ ખરે આધાર રાખવા યોગ્ય છે. અને દર્શન શબ્દમાં અંદરખાનેથી જ્ઞાનને મહિમા સાથે જ ગણાય છે. બાકી, અલૌકિક ભાવો અને બાહ્ય દષ્ટિથી ન પહોંચી શકાય તેવા પદાર્થોને અંગે સહણામાં વિશ્વાસને સ્થાન તે જરૂર રહે. એ વિશ્વાસને અંગે એના પ્રણેતાની નિરભિમાન વૃત્તિ અને રાગદ્વેષ પર મેળવેલા વિજયને અંગે એની પ્રામાણિકતા પર નજર રખાય અને એવી સુજ્ઞતાદર્શક પરીક્ષાને પરિણામે અતિસૂક્ષમ ભાવોની વિચારણુમાં શ્રદ્ધાનું તત્વ આવે તે ખરું, પણ એની સાથે “અંધ” શબ્દ વાપરવાથી મૂળ વાત સાવ મારી જાય છે. એ શ્રદ્ધા જ્ઞાન પર રચાયેલી કે બંધાયેલી હોય તે એની સાથે “અંધ’ શબ્દ વાપરી એ દર્શનની અતિ મહત્વની બાબતને વીંખી–પીંખી નાખવી ન ઘટે. બાકી શ્રદ્ધામાં સ્વીકારનો અંશ તે જરૂર આવે આપણી પાસે પ્રગનાં સાધનો ન હોય, અતિ સૂક્ષમ ભાવ ગ્રહણ કરી પચાવી શકે એટલે બુદ્ધિને વિકાસ ન હોય, તે પરીક્ષાપૂર્વક પસંદ કરેલા પુરુષની વાણી પર વિશ્વાસ રાખવો ઘટે. એને અંધતા કહેવી એ અંધતાના સ્વરૂપની વિકૃત સમજણ બતાવે છે.
આ સ્તવનમાં અમૃતપાનની તરસ વિષપાનથી ન ભાગે એમ વિચારદર્શન કરાવ્યું છે, તે ઊંડા રહસ્યથી ભરપૂર છે : અમૃતપાનની ઈચ્છા થાય તે અમૃત મેળવવું, તેને માટે પ્રયાસ કરવા અને અમૃત મેળવ્યું જ રહેવું. એમાં વિષપાનથી તરશ છીપે નહીં. ઘણા પ્રાણીઓ દર્શન દર્શનની વાત કરે છે, ઝંખના કરે છે, પણ એને અમૃતપાનની ઈચ્છા હોય છતાં એ વિષપાનના મથાળા નીચે મૂકેલા કેઈ એક પ્રકારના જળનું પાન કરી લે છે, પણ એમ કરવામાં એની તરસ છીપતી નથી અને એનું કામ થતું નથી. એકાંતવાદ હાય, સંસારવૃત્તિ હોય, પિતાને મત કે પંથ ચલાવવાની આકાંક્ષા હોય, દુનિયામાં નામના કે માન મેળવવાની ઈચ્છા હોય, ત્યાં ચલાવેલ મત કે પ્રસારેલ સંપ્રદાય વિષપાનનું સ્થાન લે છે. એમાં કદાચ તાત્કાલિક દેખાવ પર રાચવાનું મન થઈ આવે, તે પણ એમાં અમૃતપાન થતું નથી, એમાં તરસ છીપતી નથી અને આત્મિક વિકાસ થતું નથી.
અને તેટલી જ અગત્યની વાત “ઘાતી ડુંગરની છે. દરશનપ્રાપ્તિની આડે બહુવિધ લાલો, તેફાને અને ડુંગરાઓ છે. કષાયના અનેક આવિર્ભાવ આ ઘાતી ડુંગરમાં આવે છે. પિતાની વાતને સાચી કરવા અને એકાંતવાદને પિષવા પ્રાણીઓ કેવાં કેવાં ઇંગલે ચલાવે છે અને દર્શનને નામે કેવા ઢંગધતૂરા ચલાવી રહ્યા છે તે જોઈએ છીએ ત્યારે ઘાતી ડુંગરોની વિવિધતા અને નામ રાખવાની તુચ્છ અધમતાને ખ્યાલ આવે છે.
અને માર્ગદર્શક સેમિયાને ગૂને સથવારે મેળવવો એ ભારે મહત્ત્વની બાબત છે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: શ્રી અભિનંદન જન સ્તવન
[૧૪૯ ઘણાખરા તે સાચે સાથ આપતા નથી. કેટલાયે અધે રસ્તે સાથ મૂકી દે છે અને ઘણાખરાને સાથ આપવાની શક્તિ કે સવડ જ હોતી નથી. અગાઉ સાથ આપનાર પિતાની સાથે ચાકીપહેરાને બંદોબસ્ત રાખતા, સાથે આવનારને રસ્તા બતાવતા, એને કોઈ વખત ભાતું કે પાણી ખૂટે તે મદદ કરતા અને આખે રસ્તે તેને ભાવ પૂછતા અને તેની ચિંતા રાખતા. આવા સેંગૂ ” મળી જાય તે તે ઠીક વાત છે, પણ પિતે માર્ગના જ્ઞાતા અને બીજાને અટવી ઓળંગાવવાની ચિંતા સેવનારા તે ભાગ્યેગે જ સાંપડે છે. એટલે પછી કઠણ થઈ, ધૃષ્ટ બની રસ્તે પડવામાં આવે તે પણ ભેમિયાને અભાવે અટવીને ચકકરમાં ફસાઈ જવાય છે અને વાટ ભૂલેલાની જે દશા થાય તેવી દશા થાય છે.
સર્વથી મહત્વની વાત મુદ્દો સમજી ધ્યાનમાં લઈ લેવાની છે અને તે એ છે કે દર્શનસમ્યકત્વ એ એકડે છે. એના પર જ્ઞાન, ચારિત્ર, વીર્ય, ઉપગ આદિ અનેક ગુણોના આંકે ચઢાવવામાં આવે તેમ આત્મિક મૂલ્ય વધતું જાય છે. પણ એ એકડો ન હોય તે તેના વગર ગમે તેટલાં મીંડાં ચઢાવવામાં આવે તેમાં આત્મવિકાસની દૃષ્ટિએ કાંઈ દહાડે વળતો નથી. તેથી ભૂમિકાશુદ્ધિ કરી ત્યાં સાફ જમીન પર દર્શનને આલેખ કરે. દર્શન શબ્દને મહિમા મેટો છે. દર્શન આત્માને મૂળ ગુણ હેવાથી ખૂબ આસેવન અને ચીવટ માગે છે. દર્શનને સમજવું એટલે વિગતવાર સમરત જૈન દર્શનની સમજણ હાથ ધરવા જેટલું ઊંડાણ લાગશે, પણ એના સાદા ખ્યાલમાં તે સાચી સમ્હણ, ઊંડે પ્રેમ અને સાચા માર્ગ તરફ જવા અંદરને ઉત્સાહ એટલી જ બાબત છે. એટલે દર્શનના ૬૭ અધિષ્ઠાને જોઈને કે એના પ્રભાવકો કે ભાવનાઓનાં વર્ણન વાંચીને ચિંતામાં પડી જવા જેવું નથી. સડસઠ અધિષ્ઠાનમાં એકની પ્રાપ્તિની અંદર દર્શન-પ્રાપ્તિ થઈ જાય તેમ છે. ગુણપ્રાપ્તિ કાયમ કરવી હોય તે આગળ પ્રગતિ કર્યા કરે તે જ સાંપડેલ ગુણ કાયમ રહે એ નિયમ હોઈ દરેક અધિષ્ઠાને પહોંચવા પ્રયત્ન કરવા યોગ્ય છે. પણ એનાં મેટાં નામે કે ભવ્ય કલ્પનાથી એ દુષ્માપ્ય છે, અતિ આકરાં છે, એમ માની લેવા જેવું નથી. એને માટે ચીવટ રાખી પ્રયત્ન કરવામાં આવે તે જનતાના મોટા ભાગને તે એ સુગ્રાહ્ય છે, ચીવટપૂર્વકના અલ્પ પ્રયાસે પણ આરાધ્ય છે અને વિશેષ ચીવટે પ્રગતિ કરાવી આગળ વધવામાં પરસ્પર અસરકારક મદદ કરે તેવા છે. દર્શનની બાબતમાં ઘણું લખી શકાય તેમ છે, એને લગતું સાહિત્ય ઉપલબ્ધ છે અને પૃથક્કરણ કરી સારતત્ત્વરૂપે ખૂબ સ્વીકારવાસમજવા-મનન કરવા યોગ્ય છે અને જાણીને જીવવા યોગ્ય છે.
કેવા પ્રકારના આત્માને આ દર્શનપ્રાપ્તિ થાય એને વિચાર હવે કરવાનો છે. એ થતાં આત્માનો અને દર્શનનો અનિવાર્ય સંબંધ, આત્માની અને દર્શનની એકતા અને દર્શન એ જ આત્મા છે એનો સ્પષ્ટ ખ્યાલ થઈ જશે અને ત્યારે દર્શનની અત્ર બતાવેલી મહત્તા કેવી રીતે કારગત થઈ પડશે, કેવી રીતે કાર્યકર નીવડી શકે છે અને એની ભૂમિકાશુદ્ધિ સાથે વાતાવરણ શદ્ધિ કેવા પ્રકારની લાભકારક થાય છે તે જાણ્યા પછી દર્શનની મત્તા વધારે સ્પષ્ટ થશે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી આપણે હવે સમર્પણને સિદ્ધાંત અને આત્મવિકાસને રસ્તે પડતા ચેતનના ત્રણ ભેદ વગેરે અગત્યની બાબત વિચારવા પાંચમા સ્તવન તરફ પ્રયાણ કરીએ. એ વિચારણા પણ દર્શનની તરશને વધારે ઉઘાડશે; એ દર્શનની તૃષાને વધારી મૂકશે અને એની ખાતર આખા આત્માનું સમર્પણ થઈ જશે એવી ભવ્ય ભાવનાની પોષણના આશાવચન સાથે આ આનંદઘનના અદ્ભુત કવન પરના વિવેચનને અત્ર અત્યંત પ્રેરણા, આંતરિક આનંદ અને પ્રભુકૃપાની અપેક્ષાની સૂચનાના ઉત્સાહ સાથે વિરમાવીએ. (૪) મે : ૧૯૪૯]
૧. શ્રી મોતીચંદભાઈ એ આ ચોથા સ્તવનના વિવેચનને અંતે ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજીકૃત સમકિતના સડસઠ બાલની આખી સજઝાય પરિશિષ્ટરૂપે આપી છે. પણ આ સજઝાય અનેક પુસ્તકોમાં છપાઈ ગયેલી હોવાથી આ ગ્રંથમાં એ ફરી નથી છાપી. જિજ્ઞાસુઓએ એ પુસ્તકમાંથી જોઈ લેવી.
–સંપાદક
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સુમતિનાથ જિન સ્તવન સંબંધ–અભિનંદસ્વામીના દર્શનને નિમિત્તે આપણે આત્માને ચારે તરફ ફેરવી આવ્યા અને તેની આડા ઘાતી ડુંગરે હતા તેને પણ સમજી આવ્યા. આ બહારની બાબતે જતી કરી આત્માને પોતાને જ બરાબર ઓળખવો જોઈએ, એટલે એના ત્રણ અવસ્થા પ્રકારો છે તે જ બતાવી આપી તેના વિવેચનમાં આ આખું સ્તવન આનંદઘન (લાભાનંદ) લખે છે. અત્યંત દિલગીરીની વાત છે કે જે આત્માને ઉત્કર્ષ કરે છે, તે આત્માને જ આપણે ઓળખતા નથી. તેથી બીજી દર્શન અને ઘાતી ડુંગરેની વાત હાલ તુરતને માટે રહેવા દે છે. આપણે આપણુ આત્માને બરાબર જાણી-સમજી લઈએ. આત્માને ન જાણે હોય તે તે બીજી સર્વ વાત જાણેલી નકામી છે. કારણ કે આત્માને જાણ અને એના સર્વ પ્રકારેને બરાબર પિછાનવા એ તે કેન્દ્રસ્થાને હોવું જોઈએ. બીજી વાત જાણીએ પણ ખુદ આત્માને ન ઓળખીએ તે સર્વ જાણું નકામું થઈ પડે. શાસ્ત્રકાર કહે છે કે “જે એક આત્માને જાણે તે સર્વને જાણે છે, અને જે સર્વને જાણે છે તે એકને જાણે છે. એટલે આ બધી ધમાલ આત્માને ઓળખવા માટેની હેઈ એને અનેક દષ્ટિબિંદુથી જાણ એ આપણી પવિત્ર ફરજ છે.
આત્મા છેએમ તે આપણને જરૂર લાગે છે, કારણ, મૃતક શરીરને જોઈએ તે શરીર તે તેનું તે રહે છે, પાંચે ઈન્દ્રિ-જ્ઞાનેન્દ્રિય અને કર્મેન્દ્રિ-સર્વ તેનું તે તેમાં રહે છે, છતાં તે હાલતું ચાલતું નથી, જવાબ આપતું નથી, વિચાર કરી શકતું નથી, તે બતાવે છે કે તેને ચેતના આપનાર કઈ વસ્તુ તેનામાંથી નીકળી ગઈ છે. આ મૃતક શરીરને હલાવનાર, ગતિમાં મૂકનાર આત્મા છે. એક બીજી વાત જોઈએ. સમાન સંગોમાં જન્મનાર એક મોટો ધનવાન થાય છે અને બીજે તદ્દન ગરીબ. આવી જ રીતે શરીરનાં બંધારણમાં ફેરફાર; શાલવાની રીતભાતમાં ફેરફાર બતાવે છે કે એ કમાણ પૂર્વભવની છે. આ પૂર્વભવને સિદ્ધ કરનાર સર્વ દલીલે પણ આત્માની હયાતી સૂચવે છે. આત્મા ન હોય તે એ કમાણી કેની સાથે આવે ? આપણે જોઈએ છીએ, ઘર, પૈસા કે કોઈ પણ ચીજ મરનાર સાથે જતી નથી, પણ તેણે કરેલ સારાં કે ખરાબ કામ તેની સાથે જતાં હોવા જોઈએ, નહિ તે મોટો અન્યાય થઈ જાય અને સારા કે ખરાબ કામનો બદલે ન મળે. આ પરભવને સાબિત કરતી બાબત પણ આત્મા જેવી ચીજની હયાતી બતાવે છે અને તેની સાથે તે કૃત્યેનાં ફળ જરૂર જાય છે. આ આત્મા છે એમ સ્વીકારવું અને તેની જુદી જુદી અવસ્થા સમજવી એ આ સ્તવનનો મુખ્ય વિષય છે. આત્મા જેવી કઈ પ્રેરક અને સંગ્રાહક ચીજને માન્યા વગર ચાલે તેમ જ નથી. નહિ તે કરેલ કાર્યને નાશ થઈ જાય, તે નકામું-નહિવત્ બને; અને ન કરેલ કામ અથવા તેનાં પરિણામ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
શ્રી આનંદઘન-વીશી આવી પડે. તેટલા માટે આ આત્માને હયાતીને અંગે સ્વીકારીને જ ચાલીએ અને તેની જુદી જુદી અવસ્થાએ કેવી થાય છે તે ગીશ્વરની નજરે સમજવા પ્રયત્ન કરીએ. આટલી પ્રસ્તાવના સાથે આપણે આ પાંચમા પ્રભુ શ્રી સુમતિનાથના સ્તવનમાં પ્રવેશ કરીએ.
સ્તવન (રાગ-વસંત તથા કેદારે ભવિ લોકો તુજ દરશન હોઈ એ-દેશી) સુમતિ-ચરણ-કજ આતમ અરપણ, દરપણુ જિમ અવિકાર, સુગ્યાની; મતિ તરપણ બહુસખ્ખત જાણીએ, પરિસરપણ સુવિચાર સુગ્યાની.
સુમતિ-ચરણ-કજ આતમ અરપણું. ૧ અથ–પાંચમાં શ્રી સુમતિનાથના ચરણ એટલે પગને માટે તેને આત્મસમર્પણ કરવું; જેમ કાચમાં કઈ જાતનો વિકાર થતું નથી, જેવી હોય તેવી બરાબર છાપ પડે છે. બુદ્ધિની તૃપ્તિ થાય છે. એ વાત ઘણું માણસોએ માન્ય રાખેલી છે એમ જાણવું. એથી સારા માણસે પાછા હઠે છે એ સારો વિચાર છે. (૧)
- ટબો-જ્ઞાનવિમલસૂરિ પિતાનો આ સ્તવનનો ટબ લખી ગયા છે તે જણાવે છે કે – (સુધારીને) (૧) હે ચિદાનંદ આતમ! શ્રી સુમતિનાથના ચરણકજ ચરણકમળની રેપણા આપણા આત્મામાં કરે. દર્પણ-અરીસાની પેરે અવિકાર-વિકાર રહિત-નિર્મળ છે, પાપપ કે મલિન નથી. મતિનું જે તર્પણ થાપવું તે તે બહસંમત જાણીએ છીએ. અનેકભેદે મતિના વૈભવ છે તે ભલે વિચારે કરી પરિસંપૂર્ણ કરીએ, અવતારીએ, તે વારે પામીએ (૧)
વિવેચન-સુમતિનાથ નામના પાંચમા તીર્થંકરના ચરણકમળમાં આત્માર્પણ કરવું તે યેગની પ્રાથમિક ભૂમિકા છે. આત્માર્પણ કરે પ્રાણ પિતાનાં અને પોતાના શરીરનાં સર્વ કાર્યો પ્રભુને અર્પણ કરે છે. પહેલાં તે આત્માર્પણ એ વસ્તુ સમજી લઈએ. તેનું ગુણ મળે એટલે તારાં સર્વ કાર્યો મને અર્પણ કર, એ જાણીને વૈષ્ણવીય સિદ્ધાંત છે. એમાં ખાવું કે પહેરવું, તેનાથી માંડીને જે જે કામ કરવાં તે સર્વમાં મમત્વબુદ્ધિ, પિોતે કે પિતા માટે કર્યા છે એમ ન માનતાં તે પ્રભુને માટે કર્યો છે અથવા પ્રભુએ પોતે આ વ્યક્તિ મારફત
પાઠાંતર–આતમ અરપણાને સ્થાને પ્રતમાં આતમ રૂપણ' પાઠ છે. પ્રતમાં પ્રથમનું સુચ્ચાની નથી. સમ્મત” સ્થાને પ્રતમાં “સુમતિ” એવો પાઠ છે. (૧)
| શબ્દાથ–સુમતિ = સારી બુદ્ધિવાળા, પાંચમા તીર્થંકર. ચરણ-કજ = ચરણકમળ. અરપણું = અર્પણ કરવું તે. દર પણ = દર્પણ, અરીસ, કાચ. જિમ = જેમ, જેવા. અવિકાર = વિકાર રહિત, ફેરફાર વગર. મતિ = બુદ્ધિ. તરપણ = તર્પણ, તૃપ્તિ, ભરાઈ જવું તે. બહુસંમત = બહુ જનોને પસંદ, ઘણા માણસોને સ્વીકૃત. પરિસર પણ = પાછા હઠવું તે, આગળ વધી જવું તે, ફેલાવો થવા દેવો તે. સુવિચાર = એ સારો વિચાર છે. સાચે નિર્ણય છે. (૨)
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫: શ્રી સુમતિનાથ જિન સ્તવન
[ ૧૫૩
કર્યાં છે એમ માનવું તે આત્માપણુ કહેવાય છે. આત્માપણુ કરનારો વેપાર કરે કે લડાઈ કરે, શેોધખોળ કરે કે રસોઈ બનાવે, ટૂંકમાં, એ જે કાંઈ પ્રવૃત્તિ કરે તે પ્રભુના નામે કરે, પ્રભુ પ્રેરણાથી અને કોઈ જાતની બદલાની અપેક્ષા ન રાખતાં પ્રભુપ્રીત્યર્થ કરે, એ આત્માપણુ કહેવાય છે. આવી જાતનું ફળની અપેક્ષા રહિતપણું રાખવું એ યેગની શરૂઆતમાં ઘણું ઉપયાગી છે. એથી પ્રભુમાં એવી એકલીનતા થઈ જાય છે કે તે પ્રાણી જ પ્રભુમય થઈ ગયે એમ લાગે છે. એને લઈને પ્રાણી એક પ્રકારની નિઃસ્પૃહવૃત્તિ કેળવી પોતાની જાતને ભૂલી જાય છે.
આ સમપ ણુને સિદ્ધાંત બુદ્ધિને સત્તાષ આપે છે, કારણ કે ભગવાન પોતે પણ કાચ જેવા અવિકારી છે. કાચને અવિકારી કહેવાનું કારણ એ છે કે એ જેવા હાય તેવા આદશ બતાવે છે, એ કોઈની શરમ રાખતા નથી. આવી રીતે ભગવાન પોતે પણ અવિકારી છે. તેના હૃદયમાં પણ સાચા ખ્યાલ અવિકારીપણે આવી જાય છે. કોઈ કામ પોતાને હિસાબે કે જોખમે ન રાખતાં ભગવાનને અપગુ થાય તા એમાં બુદ્ધિ સતાષાય છે અને પોતે જાણે એનો દ્રષ્ટા જ માત્ર રહે છે. લેાકેાની નજરે આ આત્મપણુમાં સ`મતિ હોય છે, કારણ કે આ આત્માણનો સિદ્ધાંત ઘણાખરા ધર્માને, માન્ય હેાય છે અને પેાતાની યાગપ્રવૃત્તિ જનસમત છે એમ જાણી એ પ્રાણીને પણ એક જાતનો સંતાષ થાય છે. આ વ્યવહારનજરે સારી વાત થઈ. પણ એ આત્માપણુની બુદ્ધિથી પાછા હઠવું તે સાચા વિચાર છે. લાકોની સંમતિ ઉપર ન રાચતાં સમર્પણુથી આગળ વધવું અને સમર્પણથી પાછા હઠવું અથવા સમ`ણુ તે સર્વસ્વ છે અને હવે સાક્ષીભાવ સિવાય કાંઈ કરવાનું રહેતું નથી એવી જે એકાંત યુદ્ધિ થાય તે બુદ્ધિથી પાછા હઠવું તે સારો વિચાર છે, તે કર્તવ્ય છે, તે અનુકરણીય છે. અહીં લેાકસંમતિ અને આત્મપ્રગતિ વચ્ચે ઘણા વિરોધ આવે છે. ઘણા માણસા પસંદ કરે એટલે પોતાનું કર્તવ્ય થઈ ગયું અને પોતામાં પરિપૂર્ણ તા આવી ગઇ...એમ ન સમજતાં આગળ વધવું. પૂર્વના સમર્પણુના વિચારમાં સર્વસ્વ માનવું એ તે પેાતાની બુદ્ધિની કિ'મત કરાવે છે. જે પ્રગતિશીલ આત્મા હોય તે આગળ વધે છે; અને સમર્પણુમાં સર્વ આવી ગયું એમ માનતા હતા તેથી પાછા હુઠે છે.
6
પરિસણુ ’ના કોશના અર્થ · ચારે તરફ જવું' એમ થાય છે; એ રીતે વિચાર કરતાં સની જેમ આગળ જ વધવું, એકલા આત્મસમર્પણથી અટકવું નહિ, પણ સ` જેમ અવાજ કર્યાં વગર આગળ વધે છે તેમ યાગમાગ માં આગળ પ્રગતિ કરવી. યાગમાગમાં પ્રગતિ કેમ થાય તે આપણે આગળ જોશું. એ માગ માં આગળ જવું અને પ્રગતિ કરવી આવા અર્થ પણ નીકળે છે. સમપ ણુના સિદ્ધાંત ઠીક છે, પણ તેથી અને તેના પૂરતું અટકવાનું નથી, પણ યાગમાગે અતાવેલ રસ્તે આગળ પ્રગતિ કરવી એ પણ સારા વિચર છે. આ અર્થ કરતાં પાછા હઠવાની કે અણુ કરતાં અટકવાની વાત આવતી નથી, પણ બુદ્ધિને સ'પૂર્ણતા ન માનવી અને સમર્પણ કરતાં પણ આગળ વધવું
સંતેષ આપે તેવા સમર્પણમાં એવે ભાવ નીકળે છે. અને મને
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪]
શ્રી આનંદઘન વીશી તેમ અર્થ કર વધારે ઉચિત લાગે છે, તે આપણે આગળ ઉપર જેશું. અને પરિસર્ષણને અર્થ ફેલાવો થાય છે તે તે અર્થને પુષ્ટ કરે છે. આ રીતે અર્થ કરીને આપણે પ્રથમ તે આત્માના પ્રકાર વિચારીએ. આત્માને ઓળખવાથી સર્વ વસ્તુ ઓળખાઈ જાય છે, તેથી યેગમાર્ગ જાણવા પહેલાં આત્માને ઓળખી લેવાને આપણે પ્રયત્ન કરીએ. (૧) ત્રિવિધ સકલ તનુઘરગત આતમા, બહિરાતમ ધુરિ ભેદ, સુગ્યાની; બીજો અંતર આતમા તીસર, પરમાતમ અવિચ્છેદ, સુગ્યાની. સુમતિવર -
અર્થ–સર્વ શરીરધારી (માણસ) ના આત્મા ત્રણ જાતના હોય છે. તેને પહેલે પ્રકાર બહિરાત્મા નામને છે, બીજો પ્રકાર અંતરાત્મા નામને છે અને ત્રીજો પ્રકાર પરમાત્મા નામને છે, જે ત્રીજો પ્રકાર કઈ પ્રકારના વિભાગ વગરને છે. (૨)
- ટો-ત્રણ પ્રકારના આત્મા સકલ સંસારી જીવને શરીરધારીને વ્યાપ્ત છે. આતમા તે માંહે પ્રથમ ભેદ બહિરાત્મા, બીજે ભેદ અંતરાત્મા, તીસરે પરમાત્મા તે અપેદ, અભેદ, અક્ષય છે. (૨)
વિવેચન-શરીરધારીના શરીરને ગતિમાં મૂકનાર આત્મા ત્રણ પ્રકારનું છે. એટલે, એની દશાની અપેક્ષા ધ્યાનમાં લેતાં, દરેક આત્મા આ ત્રણ પ્રકારમાંથી એક પ્રકારમાં આવે. પિતાનો આત્મા આમાંથી કયા પ્રકારમાં આવે છે તે તેનાં લક્ષણ, જે હવે પછી કહેવામાં આવશે, તેનાથી જાણી લઈ નક્કી કરવું. એ પ્રકાર નકકી કરવાનું કારણ પણ જણાવવામાં આવશે. પણ આત્માના આ ત્રણ પ્રકારે ઘણું અગત્યની બાબત છે એ પ્રથમ સમજવા. તે હવે પછીની ગાથામાં ગ્રંથકાર પોતે જ કહેશે અને વિવેચનમાં આપણે બીજા ગ્રંથેનો આધાર પણ લેશું. આ ગાથામાં તે તે ત્રણ પ્રકારને નામમાત્ર જણાવવામાં આવ્યા છે –
પ્રથમ પ્રકાર બહિરાત્માને છે. આત્માના ત્રણ પ્રકારમાંથી આ પ્રથમને ભેદ છે. બહિરાત્મા કોને કહેવો તે આપણે ગ્રંથકારના પિતાના શબ્દોમાં આગળ ત્રીજી ગામામાં જાણવા પ્રયત્ન કરશે. અહીં તેની સંજ્ઞા જ માત્ર આપવામાં આવે છે.
બીજે આત્માનો પ્રકાર છે તે અંતરાત્માના નામથી ઓળખવાને છે. એનું વિસ્તારથી વણને આપણે આ ગ્રંથકાર અને બીજાઓની સમજણને અંગે ત્રીજી ગાથાના વિવેચનમાં કરશું.
અને આત્માનો ત્રીજો પ્રકાર તે પરમાત્મા નામથી ઓળખાય છે. એને વિસ્તાર આપણે ચોથી ગાથાના વિવેચન ઉપર રાખશું. આ પરમાત્મા નામનો આત્માનો પ્રકાર છે તે અવિનાશી છે, એક સ્વરૂપે સર્વથા રહેનાર છે અને પછી એના જન્મવા, મરણ પામવાનો અને સંસારમાં
પાઠાંતર–સક્લ’ સ્થાને “સલ'. ધરિ ભેદ સ્થાને “અધરૂપ સુગ્યાની” આ પાઠ પ્રતમાં છે. આતમાં સ્થાને આતમ. “પરિમાતમ ’એ પાઠ પણ છેલ્લે છે.
શબ્દાર્થ ત્રિવિધ = ત્રણ પ્રકારનો. સકળ = સર્વ, અપવાદ વગર કુલ. તનુધર = શરીરધારી, દેહધારી. ગત તેમાં રહેલે. બહિરાસતમ = બાહ્ય આત્મા. એ એની પ્રથમ દશા થઈ. ધરિ = પહેલે. ભેદ = અવસ્થા, પ્રકાર. તીસર = ત્રીજે, અવિચ્છેદ = શુદ્ધ, એકસરખે. (૨)
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ : શ્રી સુમતિનાથ જિન સ્તવન
[ ૧૫૫
ભાગ લેવાનો છેડો આવવાથી એ સદા માટે પોતાના સ્વરૂપમાં સ્થિત રહે છે. એ આત્માનો નિવિભાજય વિભાગ છે અને સ`થી વધારે સારા પ્રકાર છે, જે આપણે તેના ચેાથી ગાથાના વિવેચનમાં વિસ્તારશું.
આ આત્માના ત્રણ પ્રકાર કેવી રીતે પાડવામાં આવ્યા છે તે આપણે વિસ્તારથી સમજવા યત્ન કરીએ. ગ્રંથકારે પોતે જ તેનો ત્રીજી અને ચેાથી ગાથામાં વિસ્તાર કર્યો છે. આ બીજી ગાથામાં તા તેના નામમાત્ર પ્રકાર બતાવવામાં આવ્યા છે. મેક્ષમાં ગયા પછી તે સ` આત્મા એકસરખા હાવાથી તેના ભેદ પડતા નથી, પણ આ ત્રણ પ્રકાર શરીરધારી આત્માના પડે છે તેમ સમજી આપણે હવે આગળ વધીએ. (૨)
આતમબુદ્ધે કાયાદિક ગ્રંહ્યો, બહિરાતમ અધરૂપ સુગ્યાની; કાયાદિકના સાખીધર રહ્યો, અતર આતમરૂપ સુગ્યાની સુમતિ-૩
અથ—શરીર, વસ્તુ વગેરેને આત્માની બુદ્ધિએ ગ્રહણ કરે તે પાપરૂપ પ્રથમ અહિરાત્માનો પ્રકાર સમજવા. અને શરીર વગેરેનો પતે સાક્ષી થઈ રહે અને દરેક ચીજનો પણ સાક્ષી થઈને રહે, તે ખીજો અતરાત્માના પ્રકાર જાણવા. (૩)
ટમે— તેહુનાં લક્ષણ કહે છે. કાયાદિક પુદ્ગળ પિંડને આત્મારૂપે કરી સંગ્રહ્યો, વિષયકષાયાદિકને આપણા કરી જાણે તે અહિરાત્મા અધિક પાપરૂપ તે જાણવા. અને કાયાદિકને સાક્ષી માત્ર જાણે, પણ સ્વરૂપમાં ભિન્ન જાણે તે અંતરાત્મા, તે સાધકરૂપ થાય. (૩)
વિવેચન-આત્મા ત્રણ પ્રકારના હેાય છે તેમાંથી અહિરાત્મા નામના પ્રથમ પ્રકારનો આ ગાથામાં વિસ્તાર કરે છે. જે શરીરને આત્મા માને તે પાપરૂપ પ્રથમ બહિરાત્માનો પ્રકાર છે; એ ઘણી જાડી બુદ્ધિથી શરીરને જ આત્મા સમજે છે. તે જ પ્રમાણે ઘર-સામગ્રી કે ફરનીચરને આત્મા માનનારી અથવા તે–મય થઇ ગયેલા અને પૈસાને આત્મા માનનાર પણ અનેક પડચા છે. તે સ` આ હિરાત્માના પ્રકારમાં આવે છે. પેાતાના ઘરને સળગતુ' જોઈ પોતે મળી –જળી જાય તે પણ ઘરને આત્મા જેવું માનનાર અહિરાત્મારૂપ જ છે અને તે આત્માના પ્રથમ પ્રકારમાં આવે છે. બાહ્ય કોઈ પણ વસ્તુમાં તે એવા તન્મય થઈ જાય કે તેની અને પર વસ્તુ વચ્ચે તફાવત ન રહે, તે અહિરાત્મા નામના પ્રથમ પ્રકારમાં આવે છે. આ સંબધમાં શાસ્ત્રકાર શુ' કહે છે તે આપણે આગળ ઉપર જોશું. એવા અહિરાત્મા પાપરૂપ છે, પાપી છે, જાતે દોષિત છે અને તેના સબધમાં આવનારને પણ તે મિથ્યા વાસ્તેથી સંગદોષથી દોષિત
પાઠાંતર—- કાયાદિકનો ' પછી ‘ હા ' વધારે છે, તે પાદ પૂરણાથે' છે. (૩)
શબ્દા—આતમમુદ્દે =એ આત્મા છે એવી બુદ્ધિએ, શરીર અને આત્મા એક જ છે એવી બુદ્ધિએ. બુદ્ધે = સમજણે. કાયાદિક = શરીર વગેરે વડે લેવાયા. અધરૂપ = પાપરૂપ. કાયાદિકના = શરીર વગેરે, સાખીધર = દ્રષ્ટા, જોનારા. (૩)
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬]
શ્રી આનદઘન-ચાવીશી બનાવે છે. મહિરાત્માની વ્યાખ્યા કરતાં શુભચદ્ર મુનિ પેાતાના જ્ઞાનાણુ વ ' નામના ગ્રંથમાં કહે છે કે
7
સમજુ અને મેાક્ષની વાંછા કરતા હોય તેણે પરપર્યાય રહિત થઈને આત્મા સંબંધમાં સમ્યગ્ રીતે નિશ્ચય કરવા, એ બહુ જરૂરી છે. દેહધારી સ` પ્રાણીઓના આત્મા ત્રણ પ્રકારના ડાય છે એવી વિશ્વવ્યવસ્થા છે: અહિરાત્મા, અંતરાત્મા અને પરમાત્મા, આ ત્રણેનું સ્વરૂપ હવે કહેવામાં આવે છે. આત્મવિભ્રમને પરિણામે જે શરીર વગેરેમાં આત્મબુદ્ધિ રાખે છે, એની ચેતના માહથી ઊ'ધી ગયેલી અને અસ્ત પામેલી હોય છે અને તે પહેલા પ્રકારના બહિરાત્મા છે એમ જાણવું. બાહ્ય ભાવને તજી દઈને સ્માત્મામાં જ આત્મનિશ્ચય કરે છે તેવા પ્રકારના આત્માને જ્ઞાની પુરુષોએ અંતરાત્મા કહેલ છે. જે આત્મા કોઈ જાતનો લેપાતા નથી એટલે જે નિલે પ રહે છે, જેને શરીર સાથે કશે। સબધ નથી એટલે જે નિષ્કલ છે અને પોતે તદ્દન શુદ્ધ છે એટલે જેને રાગ-દ્વેષની જરા પણ અસર થતી નથી, રહી નથી અને તદ્ન નિવૃત્ત છે અને જેનામાં કોઈ જાતનો વિકલ્પ થતા નથી તેને પરમાત્મા કહેવામાં આવે છે. આ આત્માને નિર્વિ કલ્પ કેવી રીતે ઓળખવે તે માટે પ્રશ્ન છે. એને શરીર વગેરે પદાર્થોથી અલગ ગણવા જોઇએ. એ અતીન્દ્રિય છે એ રીતે એને પરમાત્મા તરીકે શેાધી યાગીએ તેને જુદો ગણવા જોઇએ. તેટલા માટે યાગી અહિરાત્માને છોડી દઈને, પોતે જાતે કલ્પના વગરના થઈ આત્માને ખરાખર આળખે અને તેમાં સુસ્થિર થઈને તેનું ધ્યાન કરે તે ખરેખરા યાગીનું લક્ષણ છે. જેઆની બુદ્ધિ બહેર મારી ગઇ છે, તેએ આત્માને શરીર સાથે જોડે છે. શરીરથી શરીરધારીને જ્ઞાની માણસ જુદો ધારે છે. શરીરમાં આત્મબુદ્ધિની કલ્પના કેટલાક પ્રાણીઓને થાય છે અમે એવા અહિરાત્માએ આ જગતને પણ પોતાની સંપત્તિ માની ઠગાય છે અને કાંઈ આત્મહિત કરી શકતા નથી. શરીરમાં આત્મા છે અને તે પાતે છે, શરીર જ આત્મા છે. આ સ`સારખીજ છે. માટે એ બાહ્ય ભાવનો ત્યાગ કરવા અને અંતરગમાં પ્રવેશ કરવે.”
66
આ પ્રમાણે ઘેાડી હકીકત જણાવી. જ્ઞાના વની અસલ હકીકતે ધર્મધ્યાનની છે. તેમાં આત્માને કેવી રીતે ઓળખવા અને ચિતવવા એ સવીય ધ્યાનની રચનામાં આ હકીકત આપી છે તેને પ્રસ્તુત ધારીને અત્ર આપવામાં આવી છે. આ રીતે બહિરાત્માનો પ્રકાર સમજવા આપણે કાંઇક પ્રયાસ કર્યો. અને ઉપર નામ આપ્યાં તે પદાર્થો અને શરીરનો જે સાક્ષીભાવ રાખે છે, તેને માત્ર સાધનરૂપ ગણે છે, તે આત્માના ખીજો પ્રકાર છે, તેને અંતરાત્મા કહેવામાં આવે છે. આ ત્રણે પ્રકારના આત્માને ઓળખવા માટે શ્રી જ્ઞાનવમાં શુભચદ્ર મુનિએ ઘણું કહ્યું છે તે અત્ર પ્રસ્તુત હોવાથી અવતરણ યાગ્ય છે. તેઓ જણાવે છે કે —
“ જ્ઞાની વિચાર કરે છે કે ઇન્દ્રિયા દ્વારા આત્મસ્વરૂપથી છૂટા થઈને પોતે વિષયામાં મગ્ન થઈ જઈને મે ખરેખર આત્માને અહુ ભાવથી ખરાખર જાણ્યા નથી. બાહ્ય શરીરાદિકમાં આત્મબુદ્ધિને છેડી દઇને જે અંતરાત્મારૂપ થઇ જાય છે અને જે વિષયાદિકમાં પણ આત્મબુદ્ધિ કરત
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ: શ્રી સુમતિનાથ જિન સ્તવન
[૧૫૭ નથી તે યેગી પરમેષ્ઠીના સ્વરૂપને પ્રકાશ કરે છે. જે જે દેખવા યોગ્ય રૂપ છે એ તે પારકું છે, પર છે, અને પિતાનું જે જ્ઞાનમય રૂપ છે તે તદ્દન જુદા પ્રકારનું છે. મારું અસલ રૂપ છે તે જ્ઞાનવાન રૂપ છે તે તદ્દન અન્ય પ્રકારનું છે. એ ઈન્દ્રિયજ્ઞાનથી અજ્ઞાત છે. ત્યારે મારે બલવું પણ કેની સાથે લેકે પિતાની સાથે બેલે અને પિતે લોકેની સાથે બેલે, એ બને પણ વિશ્વનું સ્થાન છે. કારણ કે પોતે (આત્મા) તે પાપરહિત છે, આ વિચાર કરીને એ કોની સાથે વાતચીત કરે અને કેને ઉદ્દેશીને વાત કરે ? જે આત્મા પિતાને જ ગ્રડુણ કરે છે અને જે પિતાથી પરને ઓળખે છે, પણ તેને ગ્રહણ કરતો નથી, તે સમજુ માણસ વિકલ્પ રહિત થઈને ભાવના કરે છે કે હું મારી જાતને જ જાણવા યોગ્ય છું. આવી રીતે વિચાર કરીને અરસપરસ લેવાદેવાનો વ્યવહાર છોડી દે છે. જેની સાંકળમાં સર્ષની બુદ્ધિ છે એવા માણસને કિયાનો ભ્રમ થાય છે. એ રીતે શરીર વગેરેમાં આત્મબુદ્ધિના ભ્રમથી ભેદજ્ઞાન હોવા પહેલાં ભ્રમરૂપ એણે અનેક ક્રિયા કરી છે. જ્યારે સાંકળમાં સપનું જ્ઞાન નાશ પામે તેમ શરીર વગેરે પરથી આત્મત્વનો ભ્રમ દૂર થાય, પિતે ભ્રમથી રહિત થઈ જાય છે. આવી રીતે શરીર વગેરેને પર-દ્રવ્ય માનીને તેને લગતે સર્વ મમત્વ એ છોડી દે, અને આ નપુંસક છે, આ સ્ત્રી છે, આ પુરુષ છે, કે આ એક છે, બે છે, બહુ છે એવી લિંગ અને સંખ્યાની એને માટે પરવા દેતી નથીકારણ કે એ પિતાને પિતાની અંદર બરાબર જાણે છે. આ રીતે એ લિંગ અને સંખ્યાનો વિકલપ પણ છોડી દે. જે જ્ઞાન નહિ હોવાથી હું અત્યાર સુધી ઊંઘતું હતું અને જેનું જ્ઞાન થવાથી હું ઊઠયો છું એ સ્વરૂપ મારે બરાબર પ્રત્યક્ષ જાણવું જોઈએ : આવા આવા એ પ્રાણી વિચાર કરે. એ આત્માને તિર્મય જ્ઞાનપ્રકાશરૂપ દેખે. એના રાગદ્વેષ ક્ષય પામી જાય, એટલે એને કેઈ શત્રુ કે કઈ મિત્ર ન હોય. આવું પિતાનું સ્વરૂપ, જે લોકોએ દેખ્યું ન હય, જાણ્યું ન હોય, તે પિતાનો મિત્ર કે શત્રુ નથી અને જેણે આવું પિતાનું સ્વરૂપ જાણ્યું હોય તે પણ તેનો મિત્ર તેમ જ શત્રુ નથી આવા પ્રકારનો એ વિચાર કરે. એવી નજરે જોનારને તે વખત સુધી જાણ્યા પહેલાંની, સર્વ પ્રકારની ચેષ્ટા એને સ્વપ્ન જેવી અથવા ઇંદ્રજાળ જેવી લાગે. એ પિતાના આત્માને પરમ પ્રકાશમય અને અખંડ જ્યોતિમય માને, પોતાના આત્માને પરમાત્માસ્વરૂપ જાણે અને દેખે. ત્યાર પછી આ અંતરાત્મપ્રકારનો પ્રાણી બાહ્ય આત્માને છેડી દઈને પ્રસન્નરૂપ અંતરાત્મા દ્વારા પિતાની સર્વ કલ્પનાજાળને મટાડી દે, અને પરમાત્માને અભ્યાસોચર કરે. બંધ અને મેક્ષ ભ્રમમય અને નિર્જમમય જાણે. આમાં પરસંબંધથી બન્ધ થાય છે અને પર-દ્રવ્યના ભેદથી મોક્ષ થાય છે એવું એ ચિંતવન કરે. અને પછી એ જ્ઞાની પુરુષના આચરણને સમજી લે. એ વિચારે કે જે આચરણથી અજ્ઞાની કર્મબંધ કરે છે તે આચરણમાં જ જ્ઞાની કર્મથી છૂટી જાય છે એ વાતનું એને આશ્ચર્ય લાગે છે. એ અંતરાત્મા ત્યાર પછી વધારે વિચાર કરે છે કે આ સંસારમાં અત્યાર સુધી પોતે ખેદ પામી કંટાળી ગયે તે આત્મા અને અનાત્માનો તફાવત ન જાણુવાને પરિણામે થયેલ છે અને પોતાને તે અત્યંત દુઃખનું ખરું કારણ લાગે છે. બીજા લેક આ સંસારમાં કેમ ડૂબે છે, કેમ રખડે છે અને આત્માને કેમ દેખતા નથી ?–આવી રીતની તે ચિતવના કરે છે. આત્મા આત્મામાં
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી જ આત્મા દ્વારા સ્વયં એવ અનુભવન કરે, એનાથી બીજુ બીજે ઠેકાણેથી જાણવાનો પ્રયાસ કરે તે નકામું છે, ફળ વગરનું—આ પ્રમાણે તે જાણે. “એ હું છું, એ હું છું” એમ નિરંતર અભ્યાસ કરતો પુરુષ આ વાસનાને દઢ કરે છે અને આત્મામાં અવસ્થિત થાય છે. અજ્ઞાની પુરુષને જે જે વિષયે પ્રીતિને માટે હોય છે તે જ્ઞાનને આપત્તિનું સ્થાન થાય છે અને અજ્ઞાની જે તપસ્યાદિકમાં ભય કરે છે તેમાં જ જ્ઞાની આનંદ લે છે. આ રીતે ઇન્દ્રિયના સમૂહ જેને પ્રસન્ન હોય છે તે અંતરાત્મા પરમેષ્ઠીરૂપ છે. જે સિદ્ધનું આત્મસ્વરૂપ છે તે જ મારે આત્મા છે, હું અન્ય કોઈની પૂજા કરવા યોગ્ય નથી અને મને બીજે જાણીને અન્ય કોઈ પિતાની ઉપાસના કરે તેને પિતે યોગ્ય નથી આવી રીતની એ ભાવના કરે. પિતાના આત્માને ઈન્દ્રિયરૂપ વાઘના મુખમાંથી ખેંચી લઈને આત્માની મારફત જ પિતે ચિદાનંદમય છે અને પિતે પોતાના આત્મામાં જ સ્થિર થઈ જાય છે. આ રીતે એ ચૈતન્ય અને આનંદરૂપમાં લીન થઈ જાય. વિશ્વમ રહિત જે મુનિ આત્માને દેહથી રહિત જાણે તે તીવ્ર તપ કરે તે પણ કર્મબંધનથી છૂટે નહિ. ભેદને જાણનાર મુનિ આમા પારકાના અંતરનો ભેદ કરી આનંદરૂપ થઈ જાય છે. એ તપ કરે તે પણ તેના શરીરથી ખિન્ન ન થાય. જે મુનિનું મન રાગાદિક મળથી ભિન્ન થઈ જાય અને તદ્દન નિર્મળ થઈ જાય તે મુનિ આત્માને ભલે પ્રકારે જાણે અને બીજા કોઈ પણ હેતુથી આત્માને ન જાણે. વિકલ્પ વગરનું મન તત્વ સ્વરૂપ છે. જે મન વિકલ્પોથી પીડિત છે તે તત્વસ્વરૂપ નથી હોતું. એ કારણે તત્વની સિદ્ધિને માટે મનને વિકલ્પ રહિત કરવું. જે મન અજ્ઞાનથી બગડેલું હોય તે નિજસ્વરૂપથી છૂટી જાય છે અને જે સમ્યગજ્ઞાનથી વાસિત થયેલું હોય તે પિતાના અંતઃકરણમાં પરમાત્માને દેખે છે. મુનિનું મન મેહના ઉદયથી રાગાદિથી પીડિત હોય તે મનને આત્મસ્વરૂપમાં લગાડીને એ પિતાના રાગાદિકને ક્ષણમાત્રમાં ક્ષેપણ કરે છે એટલે તેને તેને દૂર કરે છે. અજ્ઞાની આત્મા કાયામાં સ્ત થઈ જાય છે, એ જ મનને સમજી ચિદાનંદમાં લગાડીને પછી કાયા ઉપરને પ્રેમ છેડી દે છે. આપણા વિશ્વમથી ઉત્પન્ન થયેલું દુઃખ આપણું જ્ઞાનથી દૂર થઈ જાય છે. આત્માના વિજ્ઞાનથી રહિત પુરુષ તપથી પોતાને થતું દુઃખ મટાડી શકતું નથી. બહિરાત્મા જે પ્રાણી હોય તે પોતાને માટે સુંદર રૂપ, આયુ, બળ ઈત્યાદિક ચાહે છે અને જે ખરો વિજ્ઞાની પુરુષ છે તે પોતામાં જે સ્વરૂપ કે એવું કોઈ પણ હોય તેનાથી છૂટવા ચાહે છે. બહિરાત્મા આત્મસ્વભાવથી યુત થઈ અન્ય પદાર્થોમાં અહં. બુદ્ધિ કરે છે અને તેથી બંધાય છે, ત્યારે જ્ઞાની માણસ આત્મામાં જ આત્મબુદ્ધિ કરીને પર પદાર્થોથી છૂટી જાય છે. આ રૂપ અચેતન છે અને ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય છે, પણ એ ચેતનદશ્ય નથી, એથી ૨પાદિક પર પદાર્થો ઉપર જે મારે રાગાદિક છે તે સર્વે નિષ્ફળ છે. હું મારા પિતાના સ્વરૂપનો આશ્રય કરું છું–આ પ્રમાણે એ વિચાર કરે. અજ્ઞાની પ્રાણીઓ બાહ્ય ત્યાગ કરે છે, પણ ખરા તત્ત્વજ્ઞાનીઓ અંતરંગ ત્યાગને ગ્રહણ કરે છે અને જે શુદ્ધાત્મા હોય તે બાહ્ય અને અંતરંગ બન્ને પ્રકારનો ત્યાગ કરે, અને કોઈ પ્રકારને ઝડણ ન જ કરે. મુનિ આત્માને વચન અને કાયાથી ભિન્ન કરીને મનથી તેનો અભ્યાસ કરે અને બીજાં કાર્યો વચન અને કાયાથી કરે, પણ ચિત્તથી ન કરે, ચિત્તથી
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫: શ્રી સુમતિનાથ જિન સ્તવન
[ ૧૫૦ તે આત્માનો જ અભ્યાસ કરે. અજ્ઞાન ચિત્તવાળાને આ દુનિયા વિશ્વાસ ને આનંદનું સ્થાન થઈ પડે છે, પણ આત્માનંદ જાણનારને એમાં જરા પણ આનંદ પડતું નથી. પોતે જ પોતાને આનંદરૂ૫ બનાવે, માને. આત્મજ્ઞાની મુનિ જ્ઞાન સિવાય કોઈ પણ કાર્યમાં મનને એક ક્ષણમાત્ર પણ ધારણ કરે નહિ. કદાચ કોઈ કામ કઈ કારણવશ થઈને કરે તે વચન અને કાયાથી એ આદર વગર તે કામ કરે, પણ જ્ઞાનની વાસના તે તેના મનમાં જરૂર નિરંતર રહે. આત્મજ્ઞાન મુનિ વિચારે કે ઇન્દ્રિય વિષયરૂપ મૂર્તિ છે એ તે પોતાના આત્મસ્વરૂપથી વિલક્ષણ છે અને પોતાનું રૂપ તે અંતરંગ જ્યોતિર્મય છે, અને આનંદથી ભરેલ અને અંતરંગ જ્યોતિર્મય છે. ગાભ્યાસી સાધક મુનિઓના અંતરંગમાં દુઃખ હોય અને બાહ્યમાં સુખ હોય, અને સુપ્રતિષ્ઠિત યેગીઓને તેથી ઊલટું હોય, એટલે પ્રતિષ્ઠિત યોગીને અંતરંગમાં સુખ હોય છે અને બાહ્યમાં દુઃખ હેય છે. આ સાધક-અવસ્થાની વાત થઈ. મુનિ સર્વ પ્રકારની બ્રાંતિને છોડીને આત્માની સ્થિતિ આત્મામાં જ છે અને એ વિષય જાણવો જોઈએ અને એ વિષય પર પોતે બેલવું, સાંભળવું અને વિચાર કરે જોઈએ—આવી મુનિની સ્થિતિ હોય છે. ઇંદ્રિયના વિષયમાં એવું કાંઈ પણ નથી કે જેને હિતકારી હોય, પરંતુ અજ્ઞાની મૂખ પ્રાણીને એ વિષમાં જ પ્રીતિ થાય છે. આ અજ્ઞાનની ચેષ્ટા છે. મૂર્ખ માણસને કેઈ કાંઈ કહે તે પણ તે આત્માને પ્રાપ્ત કરી શકો નથી અને તેને કહેવાનો પ્રયત્ન કરે તે પણ નકામે છે (નિષ્ફળ છે). જે પોતે પારકાને જણાવવા ચાહે છે તે આત્મિક વસ્તુ નથી અને હું પોતે આત્મા છું, તે પરને ગ્રહણ કરવા
ગ્ય નથી. આથી બીજાને સંબોધન કરવાનો માટે પ્રયતન કે ઉદ્યમ નકામે છે, કારણ કે આત્મા તે પોતાનાથી જ જણાય છે, પારકાનું કહેવું કે તેને સાંભળવું તે તે નિમિત્ત માત્ર છે. આ માટે આ સંબંધમાં આગ્રહ રાખે વૃથા છે. અજ્ઞાની પ્રાણી પિતાથી ભિન્ન વસ્તુ ઉપર સંતુષ્ટ થઈ જાય છે, કારણ કે એની અંતર્યોતિ યુદ્ધ થઈ ગઈ હોય છે. જ્ઞાની પુરુષ આત્મામાં જ સંતે પામે છે, કારણ કે એનો બાહ્ય વિભ્રમ નાશ પામી ગયેલ હોય છે. આ પ્રાણી જ્યાં સુધી મન-વચન-કાયાના સમૂહને આત્માની ઈચ્છાથી ગ્રહણ કરે છે ત્યાં સુધી એને સંસાર છે, જ્યારે એને ભેદજ્ઞાન થાય ત્યારે એને સંસારનો અભાવ થઈ જાય છે. જેમ વસ્ત્ર જીણ થઈ જાય, લાલ થઈ જાય, દઢ થઈ જાય અથવા નાશ પામી જાય છે તેથી જેમ આત્મા કે શરીર જીણું અથવા લાલ થતું નથી, એ પ્રમાણે શરીર જીણું થઈ જાય કે નાશ પામી જાય તે પણ આત્મા જીણું થતું નથી કે નાશ પામતે નથી, આ દષ્ટાંતને બરાબર ઘટાવવું. જે મુનિની આત્મા અચળ-અવસ્થિતિ થાય અથવા હોય તેનો મોક્ષ થાય, પણ જે મુનિની આત્માને વિષે અવસ્થિતિ થાય તેને મોક્ષ થતું નથી. સાંખ્ય, નૈયાયિકાદિ કેટલાક એકલા મોત્ર જ્ઞાનથી મુક્તિ માને એ વાત બરાબર નથી, પણ સમ્યગ્ર જ્ઞાનપૂર્વક દર્શન અને ચારિત્ર એ જ આત્માની અવસ્થિતિ કહેવાય. અવસ્થિતિ એટલે રહેઠાણ, રહેવું તે. શરીર સહિત પોતે દઢ છે, સ્કૂલ (મોટો) છે, સ્થિર છે, લાંબે છે, જીણું છે, અતિ પાતળો છે, હલકે છે, અથવા ભારે છે આ શરીર સહિત સંબંધ ન કરે તે પુરુષ જ આત્માનું જ્ઞાનસ્વરૂપ જાણે છે, અને તેનો
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦].
શ્રી આનંદઘન ચોવીશી અનુભવ કરે છે. જે આત્માને જાણ નથી તે પર્વત, ગામ આદિકમાં પોતાને રહેવાનું સ્થાન જાણે છે, પણ જે જ્ઞાની છે તે સર્વ અવસ્થામાં પોતાના આત્મામાં જ પોતાનું નિવાસસ્થાન સમજે છે. શરીરમાં આત્મા છે તે, શરીરને જ આત્મા માને એ પ્રકારના માણસને આગામી પરિપાટીનું કારણ બને છે. અને પોતાનો આત્મા જ આત્મા છે એવું જ્ઞાન આ શરીરથી બીજા શરીર હોવાનો અભાવ થવાનું કારણ છે. આ આત્મા પોતે જ પોતાને સંસાર રચે છે અને પોતાની મારફત જ પોતે જ પોતાને માટે મોક્ષ નીપજાવે છે, આ કારણને લઈને આપ પોતે જ પોતાને શત્રુ છે અને પોતે જ પોતાને ગુરુ છે, આમ સ્પષ્ટ સમજો. બાકી બીજા પર માણસે કે વસ્તુઓ તે નિમિત્ત માત્ર છે. આત્માને જાણવાવાળે શરીરને આત્માથી જુદું જાણે છે અને શરીરને આત્માથી ભિન્ન જાણે છે, વગર શંકાએ એ શરીરનો ત્યાગ કરી દે છે; જેમ સામાન્ય માણસ મેલાં કપડાને જોઈ નારાજ થાય છે અને તેનો વગર શંકાએ ત્યાગ કરે છે, તેમ જ આ શરીર પણ ગ્લાનિનું સ્થાન છે, એ કારણે એને ત્યાગ કરવો પડે કે થાય ત્યારે જરા પણ શંકા આણે નહિ. જ્ઞાની માણસ આત્માના સ્વરૂપને અંતરંગમાં દેખીને અને શરીરને બાહ્યમાં દેખીને બનને વચ્ચેના તફાવતથી નિષ્ણાત જ્ઞાતા થઈને આત્માના નિશ્ચયમાં ડગલે નથી અને એવી રીતે એ નિશ્ચળ અંતરાત્મા થઈને રહે છે. જેને આત્માનો નિશ્ચય થઈ ગયું છે એવા, જ્ઞાનીની નજરે આ જગતને ગાંડા (ઉન્મત્ત) જેવું વિચારે છે, ત્યાર પછી આત્માનો દઢ અભ્યાસ કરીને એ આખા જગતને પથ્થર જેવું જુએ છે. જે પુરુષ આત્મા અને શરીરને જુદા જુદા સાંભળીને તે પ્રમાણે કહેતે હોય પણ ભેદાભ્યાસથી તેવી નિષ્ઠાવાળો ન થાય ત્યાં સુધી એ શરીરથી છૂટો થતું નથી, કારણ, નિરંતર ભેદજ્ઞાનના અભ્યાસથી જ એનો મમત્વ છૂટે છે. આત્માને આત્માની જ મારફત આત્મામાં જ વિચાર કરો કે આત્મા શરીરથી ભિન્ન છે.
જ્યાં સુધી આવા ભેદાભ્યાસથી એ નિષ્ઠિત (નિષ્ઠાવાળે) ન થાય, ત્યાં સુધી એ છૂટતે નથી, કારણ, નિરંતર ભેદજ્ઞાનથી અને તેના અભ્યાસથી જ તેનો મમત્વ છૂટે છે. આત્માને આત્મા દ્વારા આત્મામાં એ શરીરથી જુદો (ભિન્ન) છે એ વિચાર કરવો, વિચારણા કરવી, એનાથી આ આત્મા સ્વપ્નમાં પણ શરીરની સોબતને પ્રાપ્ત ન થાય, એટલે પિતે શરીરમાં છે એવી બુદ્ધિ સ્વપ્નમાં પણ ન થાય એવો નિશ્ચય કર જોઈએ. તે નિશ્ચય થતાં વ્રત અને અગ્રત શુભ અથવા અશુભ બંધનું કારણ થાય છે અને શુભ અથવા અશુભ કર્મના અભાવથી મોક્ષપ્રાપ્તિ થાય છે, એટલાં કારણથી મોક્ષની ઈચ્છા કરનાર મુનિ વ્રત અથવા અવ્રત બન્નેનો ત્યાગ કરે છે અને તે પિતે કર્યું છે અથવા પોતે નથી કર્યું તેનું અભિમાન કરતું નથી. વ્રત અને અવ્રતને ત્યાગવાનું કહ્યું છે એ ત્યાગની પહેલાં પ્રથમ એ અસંયમને છોડીને સંયમમાં રક્ત થઈ જાય છે. પછી સમ્યગ પ્રકારે આત્મામાં અવસ્થિતિને પ્રાપ્ત કરીને એ સંયમથી પણ વિરક્ત થઈ જાય, અસંયમ છોડી દઈ, ત્યાર પછી આત્મામાં અવસ્થિતિ પ્રાપ્ત કરીને એ સંયમથી પણ વિરક્ત થઈ જાય. આ રીતે એ સંયમના અભિમાનને પણ ન રાખે અને જાતિ અને લિંગ બને દેહને આશ્રિત છે, અને આ દેહ સ્વરૂપ સંસાર છે; મુનિ એટલા માટે લિંગ અને જાતિને
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫: શ્રી સુમતિનાથ જિન સ્તવન
[૧૬૧ ત્યાગ કરે, એટલે એ બન્ને સંબંધમાં પણ કઈ પ્રકારનું અભિમાન ધારણ ન કરે. જેમ આંધળા મનુષ્યની કાંધ પર પાંગળે માણસ ચઢીને ચાલે છે, પણ એને ભેદ ન જાણનાર માણસ એ પાંગળાની આંખેને આંધળા મનુષ્યની એ પાંગળાને આખો ગણે છે એ પ્રમાણે આત્મા અને શરીરને સંબંધ છે. પણ જે એને ભેદ નહિ જાણવાવાળો અજ્ઞાની આત્મા જે દેખાય છે તેને અંગનું દૃશ્ય જાણે છે. પણ આંધળા અને પાંગળાને ભેદ જાણનાર પુરુષ પાંગળાની આંખેને આંધળાની આંખ છે તેમ નથી જાણતું, એ રીતે આત્મા અને શરીરને ભેદ જાણનાર પુરૂષ આત્માને દશ્ય હોય તેને દેહના દશ્ય તરીકે જાણે નહિ, કારણ કે આત્મા ચૈતન્ય જ્ઞાનવાન છે, પણ દેહ વગર ચાલી શક્યું નથી, તેથી તે પાંગળાની માફક એ ભેદને એ જાણતે નથી. દેહ અચેતન (જડ) છે એટલે આ આત્મા અંધ સમાન છે. આ ભેદને જે જાણે તે દેહમાં કાંઈ નથી એમ જાણીને આત્મામાં જ આત્મા છે એમ જાણે છે. અજ્ઞાની કેઈને ગાંડે (ઉન્મત્ત) થયેલે જાણે છે અને તે આત્મા છે એવા વિભ્રમમાં પડી જાય છે એટલે અજ્ઞાની પિતાના આત્માને ભૂલી જાય છે, અને એ ચૈતન્યવંત થાય ત્યારે પિતાની જાતને ઓળખે છે, પણ જે તત્વદશી હોય છે તે સર્વ અવસ્થામાં વિશ્વમમાં ન જ પડી જાય અને સર્વ અવસ્થામાં આત્માને ઓળખું અને કદી ભૂલે નહિ. જે પ્રાણીની શરીર પરત્વે આત્મબુદ્ધિ હોય છે એ મિથ્યાદષ્ટિ કદાચ જાગતું હોય કે ભણતે હોય તે પણ તે કર્મથી છૂટતે નથી, પણ જેને આત્મા આત્મા સંબંધી નિશ્ચિત થઈ ગયેલ હોય છે તે સૂઈ જાય કે ઉન્મત્ત બની જાય તે પણ કર્મબંધથી છૂટી જાય છે. જેવી રીતે બની દવાને પ્રાપ્ત કરીને દીવો પિતે જ થઈ જાય છે તે પ્રકારે આ આત્મા સિદ્ધવરૂપ અનુભવ કરીને સિદ્ધપણું પ્રાપ્ત કરી લે છે, આત્મા આત્માને આરાધીને પરમાત્માપણાને પામે છે. જેમ ઝાડ પિતાને પિતાથી જ ઘસીને અગ્નિમય થઈ જાય છે તે રીતે તે પરમાત્મા થઈ જાય છે. આ આત્મા ઉપર જણાવેલ પ્રકારના વચનને અગોચર પરમેષિપદને ધ્યાવીને એ પદને પ્રાપ્ત કરે છે અને પછી કદી પાછા આવતા નથી. જે આત્માનું વિજ્ઞાન માત્ર સમ્યગ્ન પ્રકારે ચાહે છે તેણે જાણવું જોઈએ કે જ્ઞાનીને પરમ પદ (મોક્ષ) વિના પ્રયત્ન જ થઈ ગયું છે. જેમ સ્વમમાં પોતાની જાત ખલાસ થઈ ગઈ, નાશ પામી ગઈ એવું દેખાવા માત્રથી આત્મા નષ્ટ થતું નથી, એમ જ જાગતાં હદયને પણ વિનાશ નથી. પણ બને જગાએ જગતના વિનાશને ભ્રમ વિશેષતા વગરને થાય છે. તે આત્માને આત્મામાં પિતાથી જ જાણ કે પિતે અતિન્દ્રિય છે અને પોતે ઇન્દ્રિયને ગોચર નથી. શરીરમાં આ શરીર જ આત્મા છે એ પ્રકારને અભ્યાસ કરનાર અથવા જાણનાર તેણે શાસ્ત્રને અભ્યાસ કર્યો હોય તે પણું એ કર્મથી છૂટ નથી, શાસ્ત્રશૂન્ય છે. અને જે આત્મામાં આત્માને જાણે અને માને છે તે કર્મથી છૂટી મુક્ત થઈ જાય છે. જે જ્ઞાનને સુખે સુખે અભ્યાસ કર્યો હોય છે તેવું જ્ઞાન દુઃખ આવે ત્યારે સર્વ મૂકે છે, તેથી યેગી દુખને અંગીકાર કરે છે અને તત્વને અનુભવ કરે છે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧ર
શ્રી આનંદઘન-વીશી આટલું લંબાણ ટાંચણ કરવાનું કારણ બહિરાત્મા અને અંતરાત્માને ઓળખાણ આપે તેવું વિવેચન અન્યત્ર (વિવેચકને અપ્રાપ્ત હોવાથી મેં કર્યું છે. ત્યાં પ્રસંગ તે અન્ય છે પણ આપણે આ આત્મસ્વરૂપ સમજવા માટે બહુ કામને છે એમ ધારી આ ટાંચણ ગ્ય આત્માના ઉપયોગ અને સમજણું સારું કર્યું છે તે યોગ્ય લાગે તેણે સમજવા પ્રયત્ન કરે. જે દેહ, ઈન્દ્રિય, ધન, સંપત્તિ વગેરેને બાહ્ય વસ્તુમાં આત્મબુદ્ધિ કરે તે બહિરાત્મા હોય છે. જે અંતરંગ વિશુદ્ધ દર્શન કરે અને જ્ઞાનમયી ચેતનામાં આત્મબુદ્ધિ કરે અને ચેતનામાં વિકાર થાય છે તે કર્મજનિત છે તે અંતરાત્મા છે. આ જીવનમાં જે સર્વ કર્મોને ક્ષય કરી કૈવલ્ય પ્રાપ્ત કરે છે તે પરમાત્મા છે. તે પરમાત્માને આપણે આવતી ગાથામાં ઓળખવા પ્રયત્ન કરશું. મોક્ષમાં ગયેલા આત્મા માટે આ વાત નથી, પણ દેહધારી મનુષ્યના આત્માના આ રીતે ત્રણ પ્રકાર પડે છે.
આ ગાથામાં આપણે બહિરાત્મા અને અંતરાત્માના સંબંધમાં વિચાર કર્યો અને પ્રસંગે પરમાત્માને પણ વિચાર્યા. આ આત્માના ત્રણ પ્રકારે તનધારી (શરીર)ને લાગે છે, તે યાદ રાખવું. હવે આપણે પરમાત્માની પિછાન કરીએ. (૩) જ્ઞાનાનંદે પુરણ પાવને, વરજિત સકલ ઉપાધિ, સુગ્યાની; અતીન્દ્રિય ગુણગણમણિઆગ, ઈમ પરમાતમાં સાધ, સુગ્યાની. સુમતિ- ૪
અર્થ-જ્ઞાનના આનંદમાં, તેનાથી પરિપૂર્ણતાને પામેલ અને જાતે પવિત્ર હોય અને સર્વ પ્રકારની ઉપાધિ (દુઃખ) વગરને હોય તે પ્રાણી ઈન્દ્રિયથી ન માલૂમ પડે તેવો છે અને અનેક ગુણના સમુદાયરૂપ રત્નની ખાણરૂપ થઈ જાય છે–આ રીતે પરમાત્માના ત્રીજા પ્રકારને તું સમજ. (૪)
ટ –જ્ઞાનઆનંદ પૂર્ણ પવિત્ર પરમ આનંદમય સકળ કર્મ ઉપાધિ વતિ અતી પ્રિય સુખ-મોક્ષસુખનો સાધક છે તે પરમાત્મા. ભાવપ્રતિજ્ઞા દર્શનાદિ અતીન્દ્રિય ગુણ, તેના ગણ– સમુદાયરૂપ મણિરત્નને આગર છે એ પરમાત્મા–સિદ્ધ રૂપ તે સાધીએ. એવા ત્રણ આતમાં જાણીને શું કરવું ? (૪)
વિવેચન-જ્ઞાનાનંદથી સંપૂર્ણ, પવિત્ર અને સાંસારિક કઈ પ્રકારની ઉપાધિ રહિત તેમ જ અતીન્દ્રિય ગુણની ખાણ એ આત્માને ત્રીજો પ્રકાર છે. આવી રીતે પરમાત્માની સાધના કરવી. આ પરમાત્માને કઈ પણ પ્રકારની સાંસરિક ઉપાધિ હોતી નથી. એને કર્મની પણ
પાઠાંતર–પ્રતમાં “પાવને” ને બદલે “પાવત’ એણુ પાઠ છે. અતીદિય સ્થાને આલિંકિય શબ્દ છે, તેમાં હ્રસ્વઈ દીર્વાઈન ફેર છે. પુરણને બદલે પૂરણ શબ્દ છે તે માત્ર હસ્વઉ કે દીધfઊન ફેર છે. પણ તે સંસ્કૃતના નિયમને અનુસરત ફેરફાર છે. “સાધ' સ્થાને પ્રતમાં “સાધઈ” પાઠ છે. (૪)
શબ્દાર્થ–જ્ઞાનાનંદે= જ્ઞાનના આનંદથી. પુરણ = સંપૂણ. તદ્દન. પાવને = પવિત્ર-purifiedલે. વરજિત = જે સર્વ ઉપાધિ તજી દીધેલ છે તે. ઉપાધિ = માનસિક દુઃખ. (૪)
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫: શ્રી સુમતિનાથ જિન સ્તવન
[ ૧૬૩
ઉપાધિ નવી થતી નથી અને એ ક`બ ધનથી તદ્ન મુકાયેલા રહે છે. આ શરીરધારી આત્મામાં ઇંદ્રિયાતીત ગુણના ભંડાર હોય છે અને એ સર્વ ઉપાધિથી રહિત હોય છે. એ અતી'દ્રિય સ ગુણાની ખાણુ હાય છે, અને અનેક ન કલ્પી શકાય તેવા તેનામાં ગુણુ હોય છે. બીજાને ઉપદેશ આપવા અને બની શકે તેટલી દુનિયાની પ્રગતિ કરાવી, એવી આ ત્રીજા પ્રકારના આત્મામાં સ્વાભાવિક ટેવ પડી જાય છે. આવા પ્રકારના પરમાત્મભાવની સિદ્ધિને તું પ્રાપ્ત કર. આ જીવનના એ ઉદ્દેશ છે અને પરમાત્મભાવ પ્રકટ કરી કૈવલ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું એ ખરી આત્મસિદ્ધિ છે. એ પરમાત્મા પણ આ જ આત્માના ત્રીજો પ્રકાર છે, કારણ કે એક જ આત્મા શરીરધારીના હોય તે આ ત્રણે અહિરાત્મભાવ, અંતરાત્મભાવ અને પરમાત્મભાવને પામે છે. પરમાત્મભાવ કેવળીને હાય છે. તેમને ચાર ઘાતી કર્મોનો તા ક્ષય થયેલા હાય છે, એટલે સાંસારિક ઉપાધિઆથી તેઓ રહિત થયેલા હાય છે અને આપણ જે ઇંદ્રિયાતીત ગુણા કલ્પી શકીએ તે તે તેમનામાં ઠાંસી ઠાંસીને ભરેલા હાય છે અને એવા પરમાત્મભાવ પ્રગટ કરવા એ આ યૌગિક જીવનનો ઉદ્દેશ છે; એ ભાવ પ્રકટ કરવા છેવટે પ્રેરણા કરી છે અને તે ભાવ મેળવવાને પાતાનો ઉદ્દેશ છે
સાંસારિક સ` આનંદો અલ્પકાલીન હોય છે, પણ આ પરમાત્મભાવ પ્રકટ થતાં જે આનંદ થાય છે તે નિરવધિ છે, મહાકલ્યાણકર છે અને માત્ર અનુભવગમ્ય જ છે. એ પરમાત્મભાવ પ્રયત્નસિદ્ધ છે અને ખરેખરો આનંદ આપનાર છે. તેથી શરીરધારીએ તે પરમાત્મભાવને જરૂર વિચાર કરી મેળવવા ઘટે. (૪).
બહિરાતમ તજ અંતર આતમા-રૂપ થઈ સ્થિર ભાવ સુગ્યાની;
પરમાતમનું હ। આતમ ભાવવું, આતમ અરપણ દાવ સુગ્યાની. સુમતિ॰ ૫
અથ...(આ આત્માના ત્રણે પ્રકાર પૈકી) બહિરાત્મભાવને ડી દઈને અંતરાત્મભાવના ખીજા પ્રકારમાં સ્થિર થઈ જવાથી પરમાત્મભાવ, જે આત્માના ત્રીજો પ્રકાર છે, તે આત્મસાધનના ખરેખરા ઉપાય છે. (૫)
ટામહિરાત્મા જે પ્રથમ આત્મા કહ્યો છે, તેને તજીને અંતરઆત્મા બીજો તે રૂપ થઈ સ્થિરભાવપણે સાથે તેા ક`ઉપાધિને નિરાકરે, તે વારે પોતાના આત્મા તે પરમાત્માનુરૂપ થાય; એવા જે આતમા તેને અપણુ થાપનાના દાવ કહેતાં યાગ્યતા પામીએ. (૫)
વિવેચન--આ ત્રણ પ્રકાર જે આત્માના આપણે જાણ્યા તે પૈકી બહિરાત્માને તજીને અંતરાત્મરૂપ થઈ જવું એટલે શરીર કે સંપત્તિથી આત્માને અલગ જાણી પાતાના મેાક્ષ સાધી
પાઠાંતર—આતમાને સ્થાને આતમ છે, માત્ર શબ્દફેર છે, અથ ફરતા નથી થિર સ્થાને થીર અક્ષરા છે તે માત્ર હ્રસ્વઇ દીધૂંધ ના ફેર છે, જે ભાષામાં સામાન્ય છે. (૫)
શબ્દા—તજ = છેોડી દઈ તે, તજીને. થિર ભાવ = સ્થિર ભાવ. ભાવવું = વિચારવું દાવ = પ્રસંગ. (૫)
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪]
શ્રી આનંદઘન-વશી ઘાતી કર્મોને ક્ષય કરી સ્થિર ભાવે પરમાત્મા બનવું. આપણો પિતાને જ આત્મા અંતરાત્મભાવમાં આવતાં એ ધીમે ધીમે પ્રગતિ કરી પરમાત્મા થાય છે, આવી રીતે વિચારણા કરવી તે સાચું “આત્માર્પણ” છે અને આત્માર્પણ કરવાને સારો ઉપાય પણ તે જ છે એમ જાણવું. આ સ્તવનની શરૂઆતમાં આત્માપણ કેવું હોવું જોઈએ એ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત કરવામાં આવ્યો હતે, તેનો અત્ર ખુલાસે થઈ જાય છે. અંતરાત્મામાં પિતાની જાતને અર્પવી અને તેમાં તન્મય થઈ જવું એ ખરું આત્મા પણ છે. અને આત્માર્પણ બુદ્ધિને તૃપ્ત કરે છે, પણ તે અને ખરું આત્માર્પણ તદ્દન જુદાં જ છે. એટલે બહુજનસંમત જે આત્માપણ છે, તેનાથી ઓસરી જઈ આ અંતરાત્મમય થઈ જવું એ ખરું આત્માર્પણ છે. અને બુદ્ધિ, જે પૌગલિક છે, તેને સંતેષવાની ઈચ્છા ન રાખવી, પણ અંતરાત્મામાં પિતાની જાતને લય કરવી, અને એ આત્મસમર્પણ મેટો ઉપાય છે અને ખરો ઉપાય છે એમ સમજવું.
તમે ભાઈ ભાઈના રગડાએ જુઓ કે વ્યાપારી વ્યાપારી વચ્ચેની લેવડદેવડના ઝઘડાઓ વિચારો તે તુરત તે સર્વમા તમને બહિરાત્મભાવ દેખાશે. પણ આત્માને ખરેખર ઓળખ અને આ વસ્તુઓ તથા શરીરથી તેને પર જાણે તેમાં પિતાનું સર્વ ધ્યાન પરોવવું તે ખરેખરૂં આત્મસમર્પણ છે. તે સાચે આત્મસમર્પણને સિદ્ધાંત તમે સમજો અને તન્મય થાઓ એટલે પ્રગતિ કરતાં આ શરીરે તમે પરમાત્મભાવ પામશે. બાકી, યાદ રાખજો કે, આ જીવનમાં જેને તમે તમારા માને છે તે કઈ સાથે આવનાર નથી અને મરણ વખતે તે તમને ટેકે આપનાર પણ નથી. આ જીવ એકલે આવ્યા છે અને એક જ જવાનું છે. આ અંતરાત્મામાં તન્મય થવાની સ્થિતિ એ જ ખરું સમર્પણ છે એમ તમે જાણે અને તમે અંતરાત્મમય થઈ જાઓ, જેથી આખરે તમે પરમાત્મભાવ પામે એ સ્તવનક્તની ભાવના છે. (૫) આતમ-અરપણ વસ્તુ વિચારતાં, ભરમ ટળે મનિષ સુગ્યાની; પરમ પદારથ સંપતિ સંપજે, “આનંદઘને રસપષ સુગ્યાની. સુમતિ- ૬
અર્થ–આત્માપણુરૂપ ખરેખરી વસ્તુને વિચાર કરતાં આપણાં મનમાં જે કાંઈ શંકાઆશંકા હોય તે દૂર થઈ જાય છે અને બુદ્ધિના સર્વ દે નાશ પામે છે અને અખંડ શાંતિનું અજરામર સ્થાન, તે રૂ૫ દેલત આપણને પ્રાપ્ત થાય છે અને અનંત આનંદના સમુદાયરસને પુષ્ટિ મળે છે. (૬)
પાઠાંતર–આતમ અરપણ એ એક સ્થાને જુદા પાડ્યા છે. આતમ પછી જગા રાખીને અર પણ લખેલ છે તે માત્ર મતભેદ છે, અર્થભેદ એમાં થતો નથી. સંપતિ સ્થાને સંપત્તિ શબ્દ છે, પણ મૂળનો સંપત્તિ શબ્દ સંસ્કૃત વ્યવહારને વધારે અનુકૂળ છે. સંસ્કૃતમાં તેને પેલીંગ સંપત્તિ થાય છે તે કેશ જેવાથી જણાશે. પ્રતમાં સ્તવન પૂરું કરતાં લખે છે ‘ઇતિ શ્રી સુમતી જિનસ્તવન સંપૂર્ણ સુમતીમાંની દીર્ઘઈ તેમાં લખે છે. (ઈ | શબ્દાર્થ –વસ્તુ = ચીજ; આત્માપણની ચીજ વિચારતાં ભરમ = ભ્રમ, ગોટાળે, હદેહદ, મતિદોષ - અરિના દેશો, પરમ પદારથ = પરમ પદાર્થ, મોક્ષ. સંપતિ = મિલક્ત. સંપજે = મળે, સાંપડે. પિષ = પલાઈ જાય, સાંપડે. (૬)
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫: શ્રી સુમત્તિનાથ જિન સ્તવન
[૧૫
ટમે—એવું આત્માનું જે અણુ થાપવું, વસ્તુ વિચારતાં નીપજે વસ્તુ તેને વસ્તુપણે વિચારવું તેને જ પરમાત્માનું અર્પણું કહીએ. તે વખતે શું થાય ? ભ્રમ, વિપર્યાસાદિક મતિના દોષ છે તે ટળે, તે વારે પરમ ઉત્કૃષ્ટ પદાર્થ સંપ નીપજે, અને આનંદઘન અતિશય અનિર્વાચ્ય રસના પાષ–પુષ્ટિપણું થાય. એવા શ્રી પરમાત્મા શ્રી સુમતિનાથ આપણે અહિરાત્મપણું ટાળી અંતરાતમામાં વસીએ તે વારે પરમાત્મા થઇએ. (૬)
વિવેચન—આત્માપણુ’—વસ્તુને તત્ત્વરૂપે વિચારતાં આ રીતે આત્માના વિચાર કરવે તે ખરું આત્માપણુ છે એમ જણાય છે. એટલે આત્માપણુ કરતાં આત્મવિચારણા કરવી એ જ ખરેખરું આત્મસમર્પણુ છે એમ જણાય છે. અને તેથી આ સ્તવનની શરૂઆતમાં જે વિભ્રમ થયા હતા તે ટળી જાય છે. આત્માપણુ એ જરૂર વિચારવા લાયક છે : આત્માને ખરાબર ઓળખી આ રીતે તેનું પૃથક્કરણ કરવું અને અહિરાત્મભાવ તજી અંતરાત્મભાવમાં લીન થઇ પરમાત્મપદ આ શરીરે પ્રાપ્ત કરવું અને પછી અનંત કાળ સુધી જન્મ-જરા–મરણની પીડા દૂર કરવી. આ જાતની વિચારણાથી આપણે ખરો આનંદ શા છે તે સમજીએ અને પેોષીએ તે તેનાથી જીવનની ખરી સફળતા થાય છે. વાસ્તવિક રીતે અહિરાત્મમાં જરા પણ આનંદ આવે તેવું નથી. તમે પાંચે ઇંદ્રિયમાં સુખ માનીને ભેગવા, તેમાં સ્થાયી આનંદ નથી એને પરમાત્મભાવપ્રાપ્તિ પછી તમે જે આન'દ પ્રાપ્ત કરી શકશે તે તો અનંત છે. નિરવવિધ કાળને માટેના આનંદ શબ્દમાં જે ચમત્કાર છે તેને રસ તો આ આનદ સાથે સરખાવવા જેવા છે અને ખરેખરા આનંદનામને તે જ યોગ્ય છે. એવા પ્રકારના સ્થાયી આનંદ પ્રાપ્ત કરી આ જીવનને સફળ કરવું અને એ આનંદ પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરવે એ આ જીવનનું કવ્યું છે. અને આ બહિરાત્મભાવનું પાષણ કરવું એ તે આત્મશક્તિને વ્યય કરવા જેવું છે. એટલે આ અનંતકાળ સુધી ચાલે તેવા પરમાત્મભાવ વિચારો અને તે પ્રાપ્ત કરવા અંતરાત્મભાવમાં સ્થિર થા, એ આ સ્તવનના મુખ્ય લય છે. આ ગાથામાં આનંદઘનજીએ પોતાનું નામ કર્તા તરીકે જણાવી દીધું છે તે પણ આડકતરી રીતે છે એમ સમજવું.
ઉપસ‘હાર
આવી રીતે આ પાંચમા પ્રભુના સ્તવનના અર્થ આપણે વિચાર્યા અને તે વિચારણા કરતાં જ્ઞાનાવ ગ્રંથમાંથી આપણે બહિરાત્મભાવ, અંતરાત્મભાવ અને પરમાત્મભાવ કેવા હોય તે શરીરધારી આત્માના પ્રકારો જાણ્યા, અને આત્મસમર્પણ કરવાના કર્તાના વિચાર જાણ્યા. આ સંસારરસિક પ્રાણી સંસારમાં રહ્યો રહ્યો બહિરાત્મભાવને ખૂબ પ્રેરણા અને પોષણ આપે છે. જરા સંપત્તિ મળે અથવા જાય ત્યારે એને પેાતાની સંપત્તિ આવી અથવા ગઇ એમ માને છે : એ સ` હિરાત્મભાવ છે એમ સમજવું એ આ પાંચમા સ્તવનનો મુખ્ય ઉદ્દેશ છે. એ ગમે તેવા ઇન્દ્રિયના ભાગે ભોગવે, ગમે તેની ખુશામત કરે, ગમે તેને રાજી કરવા પ્રયત્ન કરે એ સ` પણ હિરાત્મભાવ છે. એ અહિરાત્મભાવના ત્યાગ કરી અંતરાત્મભાવના વિકાસ કરતાં
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આનંદઘનચોવીશી એ છેવટે પરમાત્મપદમાં આ જીવનમાં જ ખરેખર પ્રવેશ કરે છે અને ત્યાર પછી એને મોક્ષ થાય ત્યારે તે ચિરકાળને માટે સાચા સુખને અનુભવે છે. એ સુખને સાચું સુખ કહેવાનું કારણ એ છે કે એ સુખ હંમેશને માટે ટકી રહે તેવું છે, તેનો છેડે જ આવતું નથી અને આ પ્રકારે એ નિરવધિ આનંદ પ્રાપ્ત કરી વિલાસમાં જ કરે છે અને એની જન્મ-મરણની સ્થિતિ અટકી જાય છે. એ જ ખરેખરી જ છે, કારણ કે પછી આ એક ખાડામાંથી નીકળી બીજા ખાડામાં પડવાનું તેને રહેતું નથી. એ આનંદ પ્રાપ્ત કરવાના માર્ગો પણ આ સ્તવનમાં બતાવેલ છે. આવી રીતે બહિરાત્મભાવ છેડી દઈ, અંતરાત્મભાવમાં પ્રવેશ કરે અને પરમાત્મપદની ભાવના કરવી એ આપણું જીવનકર્તવ્ય છે, એ રીતે આ સમર્પણને સિદ્ધાંત બરાબર સમજી આપણા જીવનને સફળ કરીએ અને તે દ્વારા સ્તવનકર્તાની ભાવનાને પોંખીએ એ જરૂરી છે. (૫) નવેમ્બર : ૧૯૪૯ ]
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પદ્મપ્રભુ જિન સ્તવન
આંતર–છટાપણું સંબંધ-આ છઠ્ઠા સ્તવનમાં પ્રભુ અને મારી વચ્ચે પડેલા આંતરાની વાત કરી છે તે કલ્પિત નથી, વાસ્તવિક હકીકત છે. એ આંતરે દૂર કરવાને અહીં ઉપાય વિચારાય છે, અને ચેતનને ખાતરી છે કે વહેલે મેડે તે આંતરે ભાંગશે. એ ઉપાયે કયા છે અને તેને કારગત કરવા તે આ સ્તવનમાં વિચારવામાં આવ્યું છે. આપણે તેને સ્તવનíના શબ્દોમાં જ વિચારીએ. સ્તવન સ્વયં પરિપૂર્ણ છે અને ખૂબ વિચારવા લાયક છે.
સ્તવન (રાગ-મારુ તથા સિંધુઓ; ચાંદલીઆ, સંદેશે કહેજે મારા કંતને—એ દેશી) પદ્મપ્રભ જિન ! તુજ મુજ આંતરું રે, કિમ ભાંજે ભગવંત? કરમ વિપાકે કારણ જોઈને રે, કેઈ કહે મતિમંત. પદ્મપ્રભ૦ ૧.
અર્થ– પદ્મપ્રભુ! હે જિનદેવ ! મારું અને તમારું જે છેટું પડી ગયેલું છે તે છે ભગવંત! કેવી રીતે દૂર થાય? એ આંતરે કેમ ટળે ? કમની પરિપકવતા જોઈને કોઈ પણ ડાહ્યા માણસે એવું–કર્મ વિપાકનું કારણ જાણું એને જવાબ આપે (કમ પાકે ત્યારે તે તેનાં ફળ આપે, આ કર્મના વિપાકમાં તેનું કારણ છે, એમ કોઈ સમજુ બુદ્ધિમાને કહ્યું. એટલે એમાં કમને વિપાક જ છે અને કર્મવિપાકે એ આંતરે ભાંગે એમ તેણે જણાવ્યું) (૧) ' બો–આ સ્તવનને અર્થ કરતાં જ્ઞાનવિમળસૂરિ કહે છે (અર્વાચીન ગુજરાતીમાં) – એવા શ્રી પરમાત્મા શ્રી સુમતિનાથ આપણે બહિરાત્મપણું ટાળી અંતરાત્મા આત્મામાં વસે તે વારે પરમાત્મા થઈએ. શ્રી વીતરાગ પરમાત્મા અને સંસારી બહિરાત્મા તેની વચ્ચે અંતર છે તે કહે છે. છઠ્ઠા હે શ્રી પદ્મપ્રભુ જિન! એવું જે આંતરું તારી અને મારી વચ્ચે છે, તમે
' પાઠાંતર– પદ્મ'ને સ્થાને એક પ્રતમાં ‘પદમ” શબ્દ છે. “ ભગવંત’ને સ્થાને એક પ્રતમાં “અરિહંત ” શબ્દ છે. * જોઈને રે’ સ્થાને જોઈને રે’ એવો પાઠ એક પ્રતમાં છે. “મતિમંત” ને સ્થાને એક પ્રતમાં
મતિવંત પાઠ છે. (૧) ન શબ્દાર્થ–પદ્મપ્રભ = છઠ્ઠા તીર્થકર, છઠ્ઠા ભગવાન; તુજમુજ = તારું-મારું, તમારું અને મારું. આંતરંગ
અંતર, છેટાપણું, ફેર. કિમ = કેમ, કઈ રીતે ? ભાંજે = ભાંગે, મટે, એનો છેડે આવે. ભગવંત = ભગવાન, નસીબદાર, સવને નમન યોગ્ય, કર્મવિપાકે = કમને પરિપાક, કર્મનું પાકવું તે, કર્મનું ફળ. જોઈને = જાણીને, જ્ઞાન વડે સમજીને. મતિમંત = બુદ્ધિમાન, હશિયાર, જેણે કર્મનાં ફળ જાય છે તે. (૧)
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮].
શ્રી આનંદઘન–વીશી ગુણસિદ્ધ છે, હું ગુણસિદ્ધિ–વિકળ છું, તે સમાન કેમ થાય? હે શ્રી પદ્મપ્રભજિન ! તમારી અને મારી વચ્ચે અંતર ઘણો, તે આંતરું કેમ ભાંગે? હે શ્રી ભગવંત! કેઈ એ ડાહ્યોમતિમત, કઈ કર્મવિપાકે કારણ જઈને કહે. બીજાય પ્રાણી સંસારમાં કર્મ વિપાક ગ્રંથ જેવરાવી પિતાના કૃતકમને દોષ કાઢે છે તે માટે મને પણ આ હેતુ–દેષ ટાળે હે પ્રભુ! તે વારે કર્મવિપાક ગ્રંથ જોઈને અંતરનું કારણ કહે છે. (૧)
વિવેચન–ભગવાન અને મારી વચ્ચે છેટું ઘણું પડી ગયું. એ તે સાત રાજ પછી આવેલા મોક્ષમાં ચાલ્યા ગયા અને હું તે અહીં ભગવાનથી સાત રાજ દૂર રહી ગયા. આ છેટું એટલું બધું છે કે પ્રભુ અને મારી વચ્ચે જે આંતરે પડી ગયું છે તેનું હું તે હજુ કારણ શોધું છું અને આંતરે તે કાંઈ ઘટતું નથી. એ છેટાપણું શાથી દૂર થાય અને છેટું પડવાનું કારણ શું તે હું જાણવા માટે વિદ્વાન માણસને પૂછું છું. મુસાફરી કરવા ગયા હોઈએ ત્યારે આપણું સાથી મુસાફરે અને આપણું વચ્ચે છેટું કેમ પડી ગયું અને એ બન્ને વચ્ચેનો તફાવત કેમ ભાંગે અને આપણે આપણું સાથીદારની સાથે કેમ થઈ જઈએ એ સ્વાભાવિક સવાલ રહે છે. ભગવાન મારી સાથે રમતા હતા, તેને બદલે આજે મારી અને એમની વચ્ચે ભારે આંતરું પડી ગયું, તેનાં કારણો શોધતાં કેઈ બુદ્ધિશાળી માણસ કર્મ વિપાકનું કારણ મને બતાવે છે. કર્મના વિચારે પ્રાણ પૈસાદાર, ગરીબ, રૂપાળે, કદરૂપે, ભૂલે, લંગડો થાય અને એ કર્મના વિપાકને લઈને ભગવાનને અને મારે આટલું છેટું પડી ગયું છે. ભગવાનને તે કોઈ પ્રકારનાં કર્મ . અત્યારે લાગતાં નથી અને આપણે તે અત્યારે જ્યાં ત્યાં ટળવળીએ છીએ. મારી અને ભગવાનની વચ્ચે તે આંતર પડવાનું કારણ આ કર્મના વિપાકમાં છે, અને એ છે ભાંગવાને ઉપાય પણ કર્મના વિપાકમાં જ મારે શોધવાનું છે. કર્મને વિપાક કેમ થાય છે અને સર્વ કર્મથી રહિત થતાં આંતરે કેમ ભાગી જાય છે, એ મારે સમજી લેવું અને કર્મને વિપાક મને ન લાગે તે પ્રકારેને માટે પ્રયાસ કરે, તે આંતરું તૂટી જશે અને હું પણ ભગવાન જે થઈ નિરંતર આનંદમાં રહીશ. આટલા ઉપરથી હું કર્મ વિપાક શું છે અને કેવો થાય છે તે સમજવા પ્રયત્ન કરું છું, અને કર્મનું આખું તત્વજ્ઞાન જાણવા ઈચ્છું છું. કર્મ સંબંધી કમ્મપયડી, કર્મગ્રંથ જેવા ગ્રંથને અભ્યાસ કરે અને કર્મના વિપાકને સમજી નિકર્મા કેમ થવાય અને ભગવાન જે જગોએ ગયા છે ત્યાં કેમ જવાય એ જાણી એને આંતરો ભાંગી નાખવાના કામમાં તમે પણ લાગી જાઓ. પ્રયત્ન કરવાથી સર્વ કાર્ય થાય છે. ભગવાન ભાગ્યશાળી થયા, તેવા થઈ જવાની જેની ઈચ્છા હોય તેણે આ સ્તવનમાં બતાવેલ માર્ગ લે. કર્મ વિપાક નામને પ્રથમ કર્મગ્રંથ છે. અને કર્મવિપાક અને દેવી કાળપરિણતિનું ચિત્ર સિદ્ધર્ષિગણિએ સુંદર રીતે તેમના ગ્રંથમાં આપ્યું છે. તે સર્વ વિચારતાં કર્મના વિપાકરૂપે જ મારી અને ભગવાનની વચ્ચે આ છેટું પડી ગયું છે એમ સમજુ માણસે વાજબી રીતે ધારે છે. અને આંતરાનું તે જ કારણ છે એમ મને જણાય છે. તમે આ કર્મને વિષય અહીં સામાન્ય રીતે બતાવ્યું છે તે સમજે, બીજા પુસ્તકોથી સારી રીતે જાણે અને તમને પણ આ
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬: શ્રી પદ્મપ્રભુ જિન સ્તવન
[૧૬૯ છેટું ભાંગી નાખવાની મરજી થતી હોય તે તમે પણ આ કારણની શોધમાં મારી સાથે સામેલ થાઓ. મારે કમલ વિષયને ઉલેખ પણ આ સંબંધમાં કેટલુંક અજવાળું પાડે તેમ છે. આપણે અહીં પ્રભુ અને આપણી વચ્ચે પડેલ અંતર દૂર કરવા ઈચ્છીએ છીએ. આત્મા અને કર્મને સંબંધ કેમ બંધાણે? એ કર્મોનું પરિણામ શું છે? એ આંતરે કેમ છૂટે ?–એ સર્વ બાબતની આપણે શોધ કરવા ઉક્ત થયા છીએ અને પ્રભુ અને આપણી વચ્ચેનું છેટું કાપી નાંખવાની આપણને ઈચ્છા થઈ છે. કર્મના વિપાકમાં આ કારણ આપણે શોધી રહ્યા છીએ. હવે આપણે આગળ વધીએ. (૧)
પયઈ ઠિઈ અણુભાગ પ્રદેશથી રે, મૂળ-ઉત્તર બહુ ભેદ, ઘાતી-અઘાતી હો બંધદય-ઉદીરણ રે, સત્તા કર્મ-વિછેદ. પદ્મપ્રભ૦ ૨
અર્થ–પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિબંધ, અનુભાગબંધ અને પ્રદેશબંધ, એ ચારને સમજતાં તથા કર્મના મૂળ ભેદ અને ઉત્તર ભેદને સમજતાં તથા કેટલાંક કર્મો ઘાતી કર્મ હોય છે અને બાકીનાં અઘાતી કર્મો હોય છે તે અંતર પડવાનું કારણ છે. તથા બંધ, ઉદય, ઉદીરણ તથા સત્તા અને તેને વિનાશ થાય એ અંતર પડવાનું કારણ સમજવા જેવું છે. (૨)
પાઠાંતર– વય' સ્થાને એક પ્રતમાં “પૈકી ' શબ્દ મૂક્યો છે; અર્થમાં ફેર પડતો નથી. “બંધ ઉદય’ને સ્થાને એક પ્રતમાં “બંધોદય’ પાઠ છે; અર્થ એ જ રહે છે. “સત્તાને’ સ્થાને “સંત” શબ્દ છે; એને અર્થ તે જ છે. “બહુ'ને સ્થાને એક પ્રતમાં “બીડુ” પાઠ છે; અર્થ તે જ રહે છે. “હ” સ્થાને એકપ્રિતમાં “હે બે” પાઠ છે; અર્થ તે જ રહે છે. (૨) * શબ્દાથ-પયઈ = પ્રકૃતિ, કર્મના બંધ પૈકી પ્રથમ પ્રકૃતિબંધ; એ કેમ શું ફળ આપનાર છે તેને નિણય. ડિઈ = સ્થિતિ. કર્મ ઉદયમાં આવે તે કેટલે વખત રહે અને ક્યારે એને ઉદયકાળ થાય તે બીજે સ્થિતિબંધ; ઉદયકાળ. આગૃભાગ = કમનું જોર અથવા કમની શક્તિ Intensity; એનું કાર્ય શું છે તેનો નિશ્ચય. પ્રદેશ = કર્મ કેટલા પરમાણુ, પ્રદેશ કે કર્મવગણાનું બનેલ છે તે ચેથી બાબત. ૧. પ્રકૃતિબંધ. ૨. સ્થિતિબંધ, ૩. અનુભાગબંધ અને ૪. પ્રદેશબંધ. આમાંને ચોથો પ્રકાર. મૂળ = કમને મૂળભેદ, કમના આઠ પ્રકાર છે તે. નામો માટે જુઓ વિવેચન. મૂળ ભેદ = એટલે કર્મના મુખ્ય આઠ પ્રકાર, ઉત્તર = પેટા ભેદો, આઠ કર્મની ૧૫૮ પ્રકૃતિ. (કમને મારો લેખ જુઓ). બહુ = ધણું. ઉપરની વિગતે માટે જુઓ વિવેચન, ભેદ = એના મૂળ ભેદ એટલે પ્રકારો આઠ છે અને ઉત્તર ભેદ ૧૫૮ છે. (જુઓ મારો કમને ઉલ્લેખ.) ઘાતી = મૂળ ગુણને ઘાત કરનાર ચાર કર્મ અને તેના ઉત્તર ભેદે; જુઓ વિવેચન. અધાતી = ચાર ધાતી મને બાદ કરતાં રહેલાં બાકીનાં ચાર કમ; જુઓ વિવેચન બંધદય =બંધ અને ઉદય, કમને બંધ અને કમને ઉદય. ઉદીરણા = કર્મનાં ફળને આપવાની-કર્મફળ મળવાનું હોય તે પહેલાં ફળ આપવાની-પ્રેરણા. સત્તા = કર્મના ઉદય પહેલાં આત્મા સાથે વળગેલ કર્મો જોડાઈને નિષ્ક્રિય રીતે ફળાવાપ્તિ પહેલાં પડી રહ્યાં હોય તે. સત્તા એટલે Potentiality. વિચ્છેદ = નાશ, મોક્ષ, કમર ઉદયથી વિચ્છેદ થાય. ભોગવવાથી ખપી જાય અને નિજકરાથી ઉદયમાંથી નાશ પામી જાય અને તેને સર્વથા વિચ્છેદ તે તેનો મેક્ષ થયે થાય. (૨)
૧. હવે પછી પ્રગટ થવાને સ ભવ છે.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦].
શ્રી આનંદઘન-વીશી ટબો–પ્રકૃતિબંધ તે કમને સ્વભાવ, જેમ જ્ઞાનાવરણ પદ સમાન જ્ઞાનાદિ આવરણ સ્વભાવ (૧) સ્થિતિબંધ તે કર્મના બંધને સ્થિતિકાળ (૨) અનુભાગબંધ તે કર્મના રસ શુભાશુભ રૂપ (૩) પ્રદેશબંધ તે કર્મવર્ગણાનાં દળિયાં (૪) એ ચારે ભેદે બંધ હોય. કેને? કર્મ પ્રકૃતિને. તે પણ બહુ ભેદે મૂળ પ્રકૃતિ ૮, અને ઉત્તર પ્રકૃતિ ૧૫૮ ઈત્યાદિક. તે આઠ કર્મમાં પણ ચાર ઘાતી, જ્ઞાન, દર્શન, મેહનીય, અંતરાય એ આત્માના ગુણને હણે તે માટે ઘાતી, અને વેદની, નામ, ગોત્ર અને આયુ એ આવનારા જ્ઞાન દર્શન સમ્યક ગુણને ઘાત કરે. પ્રકૃતિ રૂપે ધ્રુવ બંધી ૪૭, અધ્રુવ બધી ૭૩, ધ્રુદયા ૨૭, અધ્રુદયા ૫, ધ્રુવ સત્તા ૧૩૦, અધુવ સત્તા ૧૨૮, ભવવિપાકી ૧૪, ક્ષેત્રવિપાકી ૪, જીવવિપાકી ૭૮, પદુગળવિપાકી ૩૬, સર્વઘાતીય ર૦, અઘાતી ૭૫, દેશઘાતી ૨પ, પુણ્યપ્રકૃતિ ૪૨, પાપપ્રકૃતિ ૮૨–એની વિગત કર્મગ્રંથથી જાણવી. ઈત્યાદિ.
વડ–પરિસિ-મન-હૃ-ચિત્ત-સ્ટીમંડળો जह एएसिं भावा कम्माण वि जाण तह भावा ॥
નવતત્ત્વ પ્રકરણ, ગાથા ૩૬ તેણે કરી મળવું થાય તે પ્રકૃતિબંધ. વળી પ્રકૃતિબંધ ૧૨૦, ઉદયે ૧૨૨, સત્તાએ ૧૫૮, એ સર્વ સમજવું. (૨)
વિવેચન આપણે પ્રથમ તે કર્મ લાગવાનાં કારણે વિચારીએ. કર્મ લાગવાનાં કારણોમાં મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને યોગ છે. તેને સત્તાવન બંધહેતુ કહેવામાં આવે છે. આત્માની સાથે કર્મનું જોડાણ આ સત્તાવન બંધહેતુ પૈકીના એક અથવા વધારે હતુઓની હાજરીથી થાય છે. આપણે એ સત્તાવન બંધહેતુઓ પર અગાઉ ઉપર વિચાર કરી ગયા છીએ. એ બંધહતના ઉપર આપણે વિજય મેળવીએ પછી કર્મબંધનું અને કર્મને મેળવવાનું કારણ ટળી જાય. એ એક વાત થઈ. કર્મબંધન થાય છે ત્યારે તેની ૧. પ્રકૃતિ, ૨. સ્થિતિ, ૩. રસ, અને ૪. પ્રદેશ એમ ચાર બાબત બંધન વખતે મુકરર થાય છે. તે શાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ મોદકના દષ્ટાંતથી આપણે સમજીએ અને તે સમજી તે કર્મને વિચ્છેદ કરીએ. તે ચાર બાબત પર પણ વિવરણ ઉપર થઈ ગયું છે, પણ મૂળગ્રંથકારે એને અગત્ય આપી છે તે જોતાં તેને સંક્ષેપથી અહીં વિચારી જઈએ.
૧. પ્રકૃતિઃ મોદક કઈ વાયુને હરનાર હેય, કોઈ પિત્તને હરનાર, કોઈ કફને હરનાર હોય, તેમ કર્મ કઈ જ્ઞાનનું આવરણ કરનાર હોય, કેઈ દર્શનનું આવરણ કરનાર હેય, કોઈ સુખ આપે અને કોઈ પીડા નિપજાવનાર હેય, કેઈ મમતા-માયામાં પાડી દે તેવું હોય, કોઈ તે જન્મમાં કેટલાં વર્ષ રહેવાનું થશે તે દર્શાવનાર હેય, કોઈ શરીરના આકાર બાંધનાર હોય, કઈ જાતિમાં હલકાભારેપણું કરનાર હોય, અને કઈ લાભ કે શક્તિને રોકનાર હોય. એવી દરેક કર્મની પ્રકૃતિ મુકરર કરનાર જે વિભાગ તે પ્રકૃતિ. કમને સ્વભાવ મુકરર કરે તે સ્વભાવને દર્શાવનાર પ્રકૃતિબંધ.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬: શ્રી પદ્મપ્રભુ જિન સ્તવન
[૧૭૧ - ૨. સ્થિતિઃ અમુક કર્મ ક્યારે ફળ આપશે અને આપવા માંડ્યા પછી કેટલા વખત સુધી તે કર્મ ફળ આપશે તે બન્ને બાબતે આ સ્થિતિબંધમાં મુકરર થાય છે. કેટલા વખત સુધી તે કોઈ પણ પ્રકારનું ફળ આપ્યા વગર આત્મા સાથે જોડાયેલું જ રહે છે, તે પણ આ સ્થિતિબંધ કરતી વખત મુકરર થાય છે. લાડ કેટલા દિવસ સારે રહેશે, કયારે બગડી જશે, તેના વખતને નિર્ણય સ્થિતિબંધમાં થાય છે. માદકને સારા રહેવાને સમય, બગડવા માંડવાને સમય અને બગડી જવાને સમય આ સ્થિતિબંધમાં મુકરર થાય છે.
૩. રસ : અમુક કર્મની ઘટ્ટતા કેટલી છે, તેનું જેર કેટલું છે, તે રસબંધમાં મુકરર થાય છે. જેમ આપણે દવા લઈએ છીએ તે ગાઢી, પિચી, નરમ, ગરમ હોય છે, મેદક કઈ એક ગુણ ગળપણવાળે હેય, કેઈ દ્વિગુણુ અને કઈ પાંચ ગુણવાળે ગળે હેય, તેમ કર્મની તરતમતા, ગાઢતા વગેરે રસબંધમાં મુકરર થાય છે.
૪. પ્રદેશઃ તે કર્મ કેટલી કર્મવર્ગણાનું બનેલ છે તે એક-બે-હજાર-લાખ વગેરે કર્મની સંખ્યા contents આ પ્રદેશ વિભાગમાં મુકરર થાય છે. કેઈ એક વર્ગણામય હોય, કઈ હજારે વગણમય હોય. એવી રીતે કર્મની વર્ગની સંખ્યા આ પ્રદેશબંધમાં મુકરર થાય છે. જેમ કેઈ લાડવે પાશેર, કેઈ દેઢ પાશેર અને કઈ તેથી પણ નાને-મેટે થાય તે તેના વિસ્તાર પર આધાર રાખે છે, તેમ કર્મના પ્રદેશની સંખ્યા આ પ્રદેશબંધ મુકરર કરે છે.
આવી રીતે કર્મ જ્યારે ઉપરોક્ત કારણે લાગે, આત્મા સાથે જોડાઈ જાય, તે વખતે તેની પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશ એ ચારે બાબત નિશ્ચિત થાય છે–એ પ્રથમ સમજવું. આ ચારે પ્રકારો માટે કર્મગ્રંથની શરૂઆતની બીજી તથા ત્રીજી ગાથામાં ઘણો વિસ્તાર છે, તે જાણી લે, સમજવા પ્રયત્ન કરે. એ રીતે આ બીજી ગાથામાં પ્રથમ ચરણ થયું. આ વસ્તુ બરાબર યાદ રહે તે સારુ શાસ્ત્રસુપ્રસિદ્ધ એક ગાથા આ પ્રમાણે છે:
प्रकृतिः समुदायः स्यात, स्थितिः कालावधारणम् ।
अनुभागो रसो ज्ञेयः, प्रदेशो दलसञ्चयः ॥ આ ગાથામાં ઉપરની જ વાત કહી છે, પણ તે યાદ રહે તેવી ભાષામાં એ વાત કહી છે. પ્રકૃતિઃ સમુદાય છે સ્થિતિ એટલે કાળનું અવધારણ કરવું તે અનુભાગ (intensity) એ રસ સમજો અને વર્ગના દળને સંગ્રડ તે પ્રદેશ.” આ રીતે પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશની વાત યાદ રહે તે ભાષામાં શાસકારે બતાવી છે. હવે આપણે આ ગાથાનાં બીજા ચરણે સંબંધી વિવેચન કરીએ.
કમની મૂળ પ્રકૃતિ આઠ પ્રકારની છે. આગળ જણાવ્યું તેમ જ્ઞાનનું આવરણ કરે તે પ્રથમ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ. જ્ઞાન એ તે આત્માને મૂળ ગુણ છે. આ ગુણને આવતે અટકાવે, તેની આ આવરણ ધરી રાખે તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ. તેવી જ રીતે કર્મો આત્માના દેખવાના-દર્શન ગુણની આડું આચ્છાદન ધરી રાખે તે બીજું દર્શનાવરણીય કર્મ. પ્રાણીની માન્યતામાં સુખદુઃખ આવે તે
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨].
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી ત્રીજુ વેદનીય કર્મ. પ્રાણુને સંસારે તરફ સન્મુખ રાખે તે એવું મહનીય કર્મ. પ્રાણને સંસાર ચીતરે, એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય, તે ઇન્દ્રિય, ચૌરેન્દ્રિય, પરચેન્દ્રિય બનાવે, ત્યાં શરીર આપે, તેનાં અંગોપાંગે ગોઠવે તે પાંચમું નામકર્મ. આયુષ્યકાળ નિર્માણ કરે, પ્રત્યેક ભવમાં કેટલો કાળ રહેવાનું છે તે નકકી કરી આપે તે છડું આયુષ્યકર્મ. તે પ્રત્યેક ગતિમાં ઊંચ-નીચે થાય તે ગેત્રકમ. અને છેલ્લું આઠમું એની શક્તિનું રોકાણ કરે, લાભ ન થવા દે તે અંતરાયકર્મ. આ રીતે જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, મેહનીય, નામ, આયુષ્ય, ગોત્ર અને અંતરાય એ કર્મના આઠ મૂળ ભેદ છે. આ આઠ કર્મના મૂળભેદ જાણે એ કમને સર્વથા ત્યાગ કરે એ સર્વ પ્રાણીને આશય છે. સારા અને ખરાબ કર્મોને સર્વથા ત્યાગ કરવો તેનું નામ મોક્ષ. ભગવાનનાં સર્વ કર્મો ગયાં છે, આપણે તે ક્ષય કરવાં છે, તે સમજવાથી પ્રભુ અને આપણું વચ્ચેના અંતરને નાશ થઈ શકે છે તે અહીં પ્રસ્તુત છે. આ કર્મના મૂળ આઠ ભેદ સમજી લેવા, જાણવા એ એને સર્વથા ક્ષય કરવાને માર્ગ છે.
અને એ આઠ કર્મની એક અઠ્ઠાવન ઉત્તર પ્રકૃતિ છે, એની વિગત મારા કર્મના વિષયમાં મેં આપેલ છે, તેથી અત્ર તેને વિસ્તાર કરતું નથીત્યાંથી જોઈ લેવું. જ્ઞાનાવરણીય કર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિ પાંચ છે, દર્શનાવરણીય કર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિ નવ છે, વેદનીયની બે, મેહનીયની ૨૮ ઉત્તર પ્રકૃતિ છે, નામકર્મની એકસો ને ત્રણ પ્રકૃતિ છે, આયુષ્યકર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિ ચાર છે, ગત્રકર્મની બે અને અંતરાયકર્મની પાંચ ઉત્તર પ્રકૃતિ છે–એમ આઠે મૂળ કર્મની એકને અઠ્ઠાવન ઉત્તર પ્રકૃતિ છે. એની વિગત પ્રથમ કર્મગ્રંથમાં આપવામાં આવેલ છે તે જેવી, તેને અભ્યાસ કરે અને તે સર્વ પ્રકૃતિ પર વિજય મેળવી મેલ જવાને આપણો ઉદેશ છે તે વારંવાર યાદ રાખવું.
આ આઠ કર્મો અને તેની ઉત્તર પ્રકૃતિએ પૈકી ચાર ઘાતી કર્મ છે, ચાર અઘાતી કર્મ છે અને ઘાતીની ઉત્તર પ્રકૃતિએ ઘાતી છે અને અઘાતી કર્મોની ઉત્તર પ્રકૃતિ અઘાતી છે. જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મેહનીય અને અંતરાય એ ચાર કર્મો ઘાતી કર્મ કહેવાય છે, કારણ કે તે આત્મના મૂળ ગુણને ઘાત કરે છે. તે સિવાયનાં ચાર કર્મોઃ વેદનીય, નામ, આયુ અને ગોત્ર એ અઘાતી કર્મો કહેવાય છે. તે સંસારમાં રઝળાવે છે, પણ તે આત્મિક ગુણને અસર કરતાં નથી, તેથી તેનું અઘાતી કર્મો તરીકે ઉપનામ આપવામાં આવ્યું છે. કર્મોને ઘાતી તથા અઘાતી વિભાગ વિચારી તે પર સામ્રાજ્ય મેળવવું એ આપણું કર્તવ્ય છે.
હવે આપણે કર્મોને બીજી રીતે વિચાર કરી તેને બરાબર ઓળખી લઈએ.
બીજા કર્મગ્રંથમાં કમને અંગે બંધ, ઉદય, ઉદીરણા અને સત્તા વિચાર્યા છે, એ ખાસ વિચારવા ગ્ય છે. કર્મના બંધનને અંગે આપણે પ્રકૃતિ, રિથતિ, રસ અને પ્રદેશ વિચારી ગયા.
એ દરેક ગુણઠાણે કેટલી કર્મપ્રકૃતિને બંધ થાય તે પ્રથમ વિચાર્યું છે. એ કર્મને બંધ એટલે કર્મોનું આત્મપ્રદેશ સાથે જોડાવું; તે પ્રત્યેક ગુણસ્થાનકે કેટલાં કર્મોનું થાય તે પ્રથમ કર્મને
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ : શ્રી પદ્મપ્રભુ જિન સ્તવન
[ ૧૭૩ અંગે બંધને વિચાર છે તે પણ સમજીને લક્ષ્યમાં લઈ આખરે તે બંધને પણ ત્યાગ કરવો જોઈએ.
આ કર્મો આત્મા સાથે લાગેલાં છે. તેને કાળ પરિપકવ ક્યારે થાય અને કયે ગુણસ્થાનકે કેટલાં કર્મો ઉદયમાં આવે, એટલે કેવા કેવા કર્મો ભોગવવા પડે, તે સંબંધી વિચારણા પણ બીજા કર્મગ્રંથમાં કરવામાં આવી છે. એ કર્મના ઉદયની વિચારણા કરવી તે કમને લગતે ઉદયને બીજો વિષય છે. જ્યારે ગ્ય કાળે કર્મો ફળ આપે ત્યારે તેને ઉદય થયું છે તે સંબંધી વિચારણા તે ઉદય-વિચારણા. એ પણ સદર બીજા કર્મગ્રંથમાં વિગતવાર કરવામાં આવી છે. - જ્યારે કર્મને ઉદયકાળ ન પહોંચી ચૂક્યો હોય તે વખતે તેનું ખેંચવું, તેને કાળ થયા પહેલાં તેને ખેંચી–તાણીને ભેગવવાં, જે શાંત યુદ્ધ કરનાર વીર માણસ યુદ્ધ કરવા માટે બીજાથી પ્રેરાય, તેને છેડીને લડાઈ કરવા તેને પ્રવૃત્ત કરવામાં આવે, તેનું નામ કર્મની ઉદીરણા. આવી ઉદીરણા કર્મને છોડવાને અંગે કોઈ વાર થઈ આવે છે. કયે ગુણસ્થાનકે કેટલાં કર્મોની ઉદીરણો થાય તે વિચારવું તે કર્મોની ઉદીરણા સમજવી. એ પણ બીજા કર્મગ્રંથમાં વિસ્તારથી આપવામાં આવેલ છે ત્યાંથી વિગત જોઈ જવી. - ઉદયકાળ પહેલાં કર્મો આત્માને લાગેલા રહે, ભગવાય નહિ પણ અંદર પડી રહે તે કર્મને અંગે સત્તા-વિચારણ સમજવી. સત્તા એટલે potentiality. કર્મો અંદર પડ્યાં હોય પણ હજુ ફળ આપવાને અંગે તેમને સમય થયે નથી તે. સદર બીજા ગ્રંથમાં પ્રત્યેક ગુણસ્થાનકે કેટલાં કર્મો સત્તામાં પડ્યાં રહે તેની વિચારણા વિસ્તારથી કરવામાં આવી છે.
અને આ કર્મોને અને આત્માને સંબંધ સર્વથા દૂર કરી કમને વિચ્છેદ કેમ કરે, શું કરવાથી તે આવતાં અટકે અને શું કરવાથી તે નવાં ન બંધાય અને હોય તેને ક્ષય થઈ જાય તે સર્વ આ વિચારણને સાર છેકારણ કે પ્રાણીને મોક્ષ મેળવે છે અને કર્મ સાથે કઈ પણ પ્રકારનું જોડાણ ન કરવું એ માટે એને આ સર્વ અભ્યાસ અને પ્રયત્ન છે. એ ખરેખર વિચારવાની અતિ મહત્ત્વની બાબત છે અને તે જેમ થઈ શકે તેમ બરાબર રીતે અને યોગ્ય આકારમાં યોગ્ય અંકુશ નીચે કેમ થાય તેની વિચારણા કરવી જોઈએ. કર્મને સર્વથા વિચ્છેદ થાય તે આપણા સર્વ પ્રયત્ન સફળ છે અને જીવન સફળ બને છે.
આ કર્મનાં બંધ, ઉદય, ઉદીરણા અને સત્તા ક્યારે થાય છે, કેમ થાય છે, તે ખાસ સમજવા જે વિષય છે, કારણ કે તેને કર્મની સાથે ઘનિષ્ઠ સંબંધ છે. અને તે સમજાય ત્યાર પછી કર્મને સર્વથા છેદ કેમ થાય તે પ્રાણ સમજે છે અને તેને છેદ કેમ થાય તે તેના અંતરમાં પડી જાગી ઊઠે છે. તેથી તેની અગત્ય સમજી તેને કર્મગ્રંથ વગેરે ગ્રંથ દ્વારા અભ્યાસ કરે. (૨)
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪ ]
શ્રી આનંદઘન-વીશી કનકપલવત પડિ પુરુષતણી રે, જેડી અનાદિ સ્વભાવ અન્ય સંજોગી જિહાં લગે આતમા રે, સંસારી કહેવાય. પદ્મપ્રભ૦ ૩
અથ—અનાદિ કાળથી અને પિતાના સ્વભાવથી જેમ સોનું અને માટી મળી રહે છે, તેમ સોના જે આત્મા અન્ય (કર્મ) સાથે જ્યાં સુધી જોડાઈ ગયેલ હોય ત્યાં સુધી એને સંસારી નામ અપાય છે. (૩)
ટબ-હવે તે પ્રકૃતિને વેગ કનક-પાષાણુની પરે અનાદિ આત્મા એટલે પુરુષને લાગે છે એવો જે સ્વભાવ અનાદિ છે, જ્યાં લગે આત્મા અન્ય કર્માદિ મુદ્દગળસંગી છે ત્યાં લગે તે સંસારી કહેવાય છે ચઉતિભ્રમણ સંસારે કરે છે. (૩)
વિવેચન–આત્માની પ્રકૃતિ સેના જેવી છે. તેનું જેમ માટી સાથે મળેલ હોય ત્યારે પણ તે તે ત્રણ કાળે સુવર્ણ જ છે. આત્મા સુવર્ણ છે અને અનાદિ કાળથી તેને માટીની પેઠે કર્મ સાથે સંગ થઈ ગયેલ છે. તેને અગ્નિમાં તપાવી આત્માનું સુવર્ણત્વ સાબિત કરવાને આપણે પ્રયત્ન છે. આ પ્રયત્નમાં જે માનતા હોય તેણે ધ્યાનઅગ્નિથી આત્માનું સુવર્ણત્વ સિદ્ધ કરવાનું છે અને આપણું સર્વ પ્રયત્ને આત્માનું સુવર્ણત્વ પ્રગટ કરવા માટે જ થાય છે. આપણા જીવનને ઉદ્દેશ, અનેક ઉપદેશને હેતુ પણ આ સુવર્ણત્વ સિદ્ધ કરવાનું હોય છે. તેથી સુવર્ણત્વ સ્પષ્ટ કરવા માટે ધ્યાન અને ગાગ્નિને જરૂર પ્રયોગ કરો અને તેમ કરી જીવન સફળ કરવું. આત્મા સાથે કર્મો અનાદિ કાળથી લાગેલાં છે. અને એ એક પણ વખત અનાદિ કાળથી આવ્યા નથી, જ્યારે આત્મા કર્મ રહિત થયે હોય. કર્મ રહિત થવું તે પુરુષાતન માગે છે. તે ધ્યાનાગ્નિનું જળાવવું માગે છે. તે ઉત્તમ જીવનચર્યા માગે છે. તે સદ્ગુણસંપન્નતા માગે છે. અને તે પ્રાપ્ત કરવાને આપણે આદશ છે.
જીવના બે ભેદ છે: સિદ્ધ અને સંસારી. જ્યાં સુધી પ્રાણી સંસારી હોય છે ત્યાં સુધી તે એક ગતિમાંથી બીજી ગતિમાં, એક જાતિમાંથી બીજી જાતિમાં ભમ્યા કરે છે અને એ કર્મના ઉદય ઉપર આધાર રાખે છે. જ્યાં સુધી એને આત્મા એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં
પાઠાંતર_વત’માં “ત” ખેડે એક પ્રતમાં નથી. અન્ય સંયોગી પછી “હે ” એક પ્રતમાં વધારે છે હશે સ્થાને , લ” પાઠ એક પ્રતમાં છે. ત્રીજી પંક્તિમાં “રે’ પ્રતમાં વધારેલ છે. કહેવાય’ સ્થાને “કહાય” પાઠ એક પ્રતમાં છે. (૩) | શબ્દાર્થ-કનક = સોનું. ઉપલ = પથ્થર. વત = જેમ, પેઠે. પડિ = પ્રકૃતિ. જોડી = મળેલી છે, જોડાઈ થયેલ છે. અનાદિ = જેને કઈ પણ શરૂઆત નથી, અનાદિ સમયથી. સ્વભાવ = સ્વભાવે મળેલી, એને સ્વભાવ જ એવો છે કે સંગ સ્વાભાવિક થઈ જાય. અન્ય = આમાં સિવાયનું બીજુ, પુગળ, સંયોગી = સંગવાળો.
અધવાને આત્મા જયાં સુધી પુગળસંયોગી હોય ત્યાં સુધી. જિહાં = જ્યાં. લગે = સુધી; આત્મા જ્યાં સુધી પુદગળને સંબંધ કરે. અથવા એ પુગળ સાથે મળી જાય. સંસારી = જીવના બે ભેદ : સિદ્ધ અને સંસારી, તેમાંથી બીજા પ્રકારને, સંસારમાં રહેનાર, રખડનાર. કહેવાય = ઉદ્દેશાય, જણાય, ઓળખાય. (૩).
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬: શ્રી પદ્મપ્રભુ જિન સ્તવન
[ ૧૭૫ ગમન-આગમન કરે છે ત્યાં સુધી તે સંસારી કહેવાય છે. જ્યાં સુધી કર્મપુગળ સાથે એ જોડાયેલે–જકડાયેલું રહે છે ત્યાં સુધી એ સંસારી કહેવાય છે; અથવા કર્મનાં વિવિધ પ્રકારનાં ફળ એ જ સંસાર છે અને એ સંસારને છેડે લાવવો એ આપણે ઉદ્દેશ છે, શાસ્ત્રને ઉપદેશ છે અને આપણી સર્વ ક્રિયાનું કેન્દ્ર ત્યાં છે. અહીં સવાલ પ્રભુ સાથે આંતરે પડી ગયું છે તે કેમ મટે એ છે. એથી કર્મ કેવાં છે, અને પ્રાણીને તે સંસારમાં કેવા રખડતા કરે છે તે બરાબર સમજી તે દૂર કરવાના ઉપાયે સેવવાને આપણે ઉઘુક્ત થવાનું છે. એમાં જરા પણ પ્રમાદ ન કરતાં એ કામમાં લાગી જવાની અત્ર સૂચના છે અને એ સૂચનાના અમલીકરણમાં આપણું જીવનનું સાર્થક્ય છે.
સોનાને અને માટીને સંબંધ ક્યારે થયે એ જેમ કહી શકાય તેવું નથી, તેમ જ જીવ અને કર્મને અનાદિ કાળથી સંબંધ થયેલ છે. જેમ સોનાને માટી સાથે થયેલે સંબંધ દૂર કરી શકાય છે, અગ્નિ વગેરેના પ્રયોગથી તેનું સુવર્ણત્વ પ્રકટે છે, તેમ આત્માને સંબંધ કર્મ સાથે અનાદિ કાળથી થયેલ હોય તે પણ દૂર થઈ શકે છે, માટે આ આત્માનો ગમે તેટલા કાળથી કર્મ સાથે સંગ થયું હોય તે દૂર કરી શકાય છે અને તે દૂર કરવો તે આપણું કર્તવ્ય છે. જ્યાં સુધી આત્મા અને કર્મ પુદ્ગળને સંબંધ રહે ત્યાં સુધી તે સંસારી કહેવાય છે. એનું નામ સંસારી છે તે કાઢી નાખી તેને મુક્ત કરવો હોય તે આ પુદ્ગળ સાથે સંબંધ દૂર કરે જ રહ્યો. ત્યારે તેનું નામ સંસારી મટી તે મુક્ત કહેવાશે અને પછી તેની , જન્મમરણની અત્યારની રીતિ પણ મટી જશે. (૩)
કારણ ગે હો બાંધે બંને રે, કારણુ મુગતિ મુકાય; આશ્રવ-સંવર નામ અનુક્રમે રે, હેય-ઉપાદેય સુણાય. પદ્મપ્રભ૦ ૪
પાઠાંતર–પ્રથમ પંક્તિમાં “જેગે ને સ્થાને એક પ્રતમાં ‘યોગે ” પાઠ મૂક્યો છે; અર્થમાં ફેર નથી, અને તે સ્થાને બંધમે ” એવો પાઠ એક પ્રતમાં છે. ‘હા’ નામને અક્ષર પ્રથમ પંક્તિમાં છે તે પ્રતમાં આખી દીધો છે. “હેય” સ્થાને ચોથી પંક્તિમાં “હે’ પાઠ છે; અર્થ એક જ લાગે છે. * સુણાય” સ્થાને એક પ્રતમાં સુયાણહ” પાઠ છે; અર્થમાં ફેર નથી. “હેય ઉપાદેય’ને સ્થાને એક પ્રતમાં “હેઉપાદેય” લખે છે તે અશુદ્ધ જણાય છે. (૪)
શબ્દાર્થ –કારણ = વસ્તુ ઉત્પન્ન થવાનું, મેળવવાનું કારણ જેગે = તે મળી જાય, મળ, મેળવે ત્યારે, સંયોગે બાંધે = બંધ કરે, બંધાય. બંધન = કમના બંધનને બાંધે. કારણ = તેને મળતાં કારણો મળે, મેળવે ત્યારે. મગતિ = મોક્ષ, કમનું દૂર થવું. મુકાય = મૂકે, કર્મોને દૂર કરે. આશ્રવ = કમની આવક, તળાવનું ગરનાળે,
મની આવક સામે બારણાં બંધ કરવાં. નામ = નામે, અભિધાન. અનુક્રમે = એક પછી એક; કર્મની આવક તે આશ્રવ, કમ સામે બારણાં બંધ કરવાં તે સંવર. હેય = છોડી દેવા લાયક, ત્યાગ કરવા યોગ્ય. ઉપાદેય = લેવા, સંધરવા લાયક. આશ્રવ હેય છે, સંવર ઉપાદેય, સુણાય = સાંભળીએ છીએ, સાંભળવામાં આવે છે. (૪)
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬]
શ્રી આનંદઘન–વીશી અર્થ–જ્યારે કર્મબંધનું કારણ થાય છે ત્યારે આત્મા કર્મને બંધ કરે છે, અને જ્યારે કારણ મળે ત્યારે કર્મથી મુક્તિ મેળવે છે. જ્યારે આત્મા કર્મબંધન કરે ત્યારે તે કર્મની આવકનું નામ આશ્રવ કહેવાય છે અને કમને આવતાં રેકે ત્યારે તેને સંવર કર્યો એમ અનુક્રમે કહેવાય છે. એટલે કર્મની આવકને આશ્રવ અને નવાં કર્મોની આવકના રોકાણને સંવર કહે છે. આશ્રવ તજવા ગ્ય છે, સંવર આદરવા યોગ્ય છે, એમ સાંભળવામાં આવે છે. (૪)
ટબો–મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, પ્રમાદ, અપ્રશસ્તાદિ ગ–એ સર્વ કારણને બંધ કરે અથવા એ કારણે બંધને બંધ કહેવાય, એ કારણથી મૂકાશે તે વારે જીવને મુક્ત કહીએ. કારણને અનુક્રમે બંધાય તે આશ્રવ કહેવાય, એહવે કારણે સંવરને રોકવે કરી સંવર થાય. તે આશ્રવ તે હેય – છાંડવા ગ્ય. ઉપાદેય-આદરવા યંગ્ય તે સંવર. એ રીતે ઘણું આગમમાં સૂણાય વાર્તા. (૪)
વિવેચન–આવા પ્રકારને આત્મા સંસારી કહેવાય છે, તેને હવે મુક્ત થયાના અને સંસારને વિચ્છેદ કરવાના કેડ થયા છે, કારણ કે તેને આ જન્મમરણના અને ભવના ફેરા ટાળવાની ઈચ્છા થઈ છે. કારણને જે સંયોગ થાય તે તે કર્મના બંધને કરીને બંધાઈ જાય છે. આ જીવ નિમિત્તવાસી છે. જે તેને સારાં સાધને મળી આવે છે તે બંધનથી મુક્ત થઈ જાય અને સંસારને વધારનાર કારણે મળી આવે તે તે સંસારી રહી સંસારમાં રખડ્યા કરે. એને આ પદ્મપ્રભુ સંબંધી વિચાર આવતાની સાથે જ એ પ્રભુ, જે સંસારમાં હતા અને લગભગ પિતાની જેવા જ હતા, તેમની અને પિતાની વચ્ચે આટલે બધે આંતર કેમ પડી ગયા અને એ છેટું કઈ રીતે ભાંગી નાખવું તેને વિચાર થવાની સાથે તેને માલુમ પડયું કે જે પિતે સારાં કારણો મેળવે તે પિતે પ્રયત્ન કરી ભગવાન સાથે પડેલે આંતર કાપી નાખે. આ કારણના વિષય ઉપર ખૂબ વિચાર કરવા યોગ્ય છે. જે વસ્તુ જેનાથી ઊપજે તે તેનું કારણ તેને હવે સમજાયું કે કારણે સુધારી દેવામાં આવે તે આ સર્વ ભવની ભાવઠ ભાંગી જાય અને પ્રભુ સાથે પડેલ છેટું છૂટી જાય, અને પિતાને પણ આ સંસારમાં જે એક ખાડામાંથી બીજા ખાડામાં પડવાના પ્રસંગે બને છે તે અટકી જાય. તેનું સર્વ કામ કરણાધીન ચાલે છે. જે તેના કારણે સુધરે તે પ્રભુ સાથે પડેલું આંતરું એક સપાટે તૂટી જાય અને પોતે પ્રભુ જેવો થઈ જાય. સારી સેબત કરવી, પિતાની યોગ્યતા પ્રમાણે તપ-ત્યાગ કરે અને મેગ્ય કારણ મેળવવાં એ એના મનમાં નિશ્ચય થઈ ગયે છે. અત્યારે એ શુભ અધ્યવસાયમાં આવી ગયેલ છે. ભવાટવીમાં રખડપાટો કરતાં મનુષ્ય અવતાર, દેવગુરુની જોગવાઈ, ધર્મ સમાજની તેની ઈચ્છા સુંદર અવસર કોઈ કોઈ વાર જ આવે છે અને તેને લાભ તેણે જરૂર લેવો જ જોઈએ.
કર્મબંધનના માર્ગને આસવ નામ આપવામાં આવે છે. જેનાથી આ પ્રાણી બંધાઈ જાય, બંધન કરે તેનું નામ આસવ. આ આસવ અને સંવર તેનું નામ છે, તે કેવા હોય, તેની વિગત ઉમાસ્વાતિના પ્રથમરતિ ગ્રંથમાં છઠ્ઠા ભાવના અધિકારો આપવામાં આવી છે. ત્યાંની સમજણ પ્રમાણે આસવના બેંતાલીશ અને સંવરના સત્તાવન પ્રકાર છે.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭૭
૬ : શ્રી પદ્મપ્રભુ જિન સ્તવન
આ આસ્રવ અને સંવર આત્માની દૃષ્ટિએ અનુક્રમે હેય અને ઉપાદેય છે. જેનાથી આત્મા બંધાય અને સંસારમાં ભટકે તે આવે છે, તે હેય છે, એટલે તજવા યોગ્ય છે. અને જેનાથી આત્મા બંધનથી મુકાઈ જાય તે સંવરે છે તે ઉપાદેય છે, એટલે આદરને મેગ્ય છે. આ ત્યાગવા યોગ્ય આર્તવને ત્યાગ કરી અને સંગ્રહ કરવા ગ્ય સંવરને સ્વીકાર કરી જ્યારે તે પરમાત્મસ્વરૂપ થઈ જાય ત્યારે તેને અને ભગવાનને આંતરે તૂટે. આ પણ કમને જ વિષય છે. જ્યારે સોના જેવા આત્મા સાથે લાગેલાં કર્મો આત્મામાં મળતાં બંધ થઈ જાય ત્યારે પ્રભુ સાથે પડેલે આંતર ઘટે, અને પિતે પ્રભુમય થઈ જાય.
જે તારે પ્રભુમય થવું હોય તે આ સર્વ કારણે સમજી તેને સુધારી દે અને સંવરના માર્ગો સ્વીકારી તેને સ્વીકાર કરી દે, જેથી તારે મનુષ્યદેહ સફળ થાય અને તારી મનઃકામના સિદ્ધ થાય. નહિ તે આ સંસારમાં ભમવાનું જ છે. તમે તેને સાચો ત્રાસ થયે હોય તે સંસારી મટી જા અને તારાં કારણે સંવરને અનુકૂળ કરી દે. એ મુક્તિ પામવાને સાચે ઉપાય છે, સિદ્ધ માર્ગ છે અને તારે તે આદરવા ગ્ય છે. કારણો સુધારવાં તે તારા હાથની બાજી છે અને આ મનખાદેહ સફળ કરવાને એ એક જ માર્ગ છે. આ ભવની યાત્રા સફળ કરવા માટે તું આસ્રવ માર્ગોને છોડી દે અને સંવર માર્ગોને સ્વીકાર કરી તેને અનુસર. (૪)
યુજનકરણે હો અંતર તુજ પડ્યો રે, ગુણકરણે કરી ભંગ; ગ્રંથ ઊક્ત પંડિત જન કહ્યો રે, અંતરભંગ સુસંગ. પદ્મપ્રભ૦ ૫
અર્થ કર્મને જોડાવાથી મારે અને તમારે આંતરે પડી શકે છે. પણ ગુણ કરવાથી એ આવકને અટકાવે થઈ શકે તેમ છે. આપ તે ભંગને કહી શકે તેમ છે. આ પ્રમાણે વાત પંડિત લેકેએ મને જણાવી છે. આંતરે દૂર કરવાને એ સારામાં સારો ઈલાજ છે. (૫)
' ટબતે માટે યુજનકરણે તમારે અને મારે અંતર પડ્યો છે. કરણ ત્રણ એક જ્ઞાનકરણ તે ચેતનારૂપ તેણે કરી જુંજન જોડ્યા. આપણું સ્વરૂપે જાણવું તે જુંજનકરણ. તેણે જ અંતર પડયો અને તસ્વરૂપી જાણીને ગુણપણે આચરણ, તેનું નામ ગુણકરણ કહેવાય.
પાઠાંતર–પ્રથમ પંક્તિમાં “રે' શબ્દને એક પ્રતે મૂકી દીધો છે. “ ઉકત ને સ્થાને ત્રીજી પંક્તિમાં ઉકતિ ” પાઠ છે; એ તે ભાષાફેરને લીધે છે. (૫) - શબ્દાર્થ-યુજનકરણ = કર્મોનું જોડાવું તે, કર્મ અને આત્માને યોગ. અંતર = આંતરે, છેટાપણું. તુજ = તમારો, તમારી સાથે. ગુણકરણ = ગુણોનું કરવું તે કરી = નીપજાવીને. ભંગ = ભાગી નાખવું, તેડી નાંખવું. ગ્રંથ = આધારભૂત પુસ્તકે, શાસ્ત્રની રચના. ઉકતે = કહેલું છે, બતાવ્યું છે. કરી = સાતમી વિભક્તિને પ્રત્યય. પંડિત જન = વિદ્વાનોએ, સમજુ ભણેલાઓએ. કહ્યો રે = કહ્યું છે, જણાવ્યું છે. અંતર = અંતરે, છેટાપણું; તેને, ભંગ = ભાગી નાંખ, તેને છેડે લાવો. સુઅંગ = સુંદર અંગમાં એ ઈલાજ બતાવ્યો છે. (૫).
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
તેના ભાગ. એવા જે આંતરે તેના ભંગ થાય તેને જ ભલે અંગ કહીએ; અથવા એ જ શ્રુતઆગમનું અંગ. એ રીતિ પતિ જને એ કરણના જનવિધિ કહ્યો. અનુક્રમ તેના અંધ વિના ઉદય યાગ્ય તેની જ ઉદીરણા અને અનાદિ બધ અપેક્ષાએ તે સત્તા ઇત્યાદિકે અને ત્રીજો સંસારીકરણ હેતુરૂપ તે પરકરણ જીંજન તે અંતર ભાંજે. (૫)
વિવેચન—કમ સાથેનો સબંધ તે જીંજનકરણ જ્ઞાનવિમળસૂરિના કહેવા પ્રમાણે, કરણ ત્રણ છે. જ્ઞાનકરણ, જનકરણ અને ગુણુકરણ. આત્માનું કમ સાથે જોડાવું તે જનકરણ. અહીં સ્તવનની શરૂઆતમાં પ્રભુ સાથે આટલા બધા આંતર કેમ પડી ગયા તેને જવાબ આપે છે. મેં હવે જાણ્યું છે, કે આ કર્મીનું આત્મા સાથે જોડાવું થયું તે કારણે મારે પ્રભુ સાથે આંતરે પડી ગયા છે. આ છેટું, ગુણુકરણે કરીને તેને ભંગ થઈ શકે તેમ છે. આત્મા તેના અસલ ગુણેાની અંદર વર્તે તે ગુણકરણ કહેવાય. આંતરો પડે છે તે આ ગુણુકરણ દ્વારા તૂટી જાય. ત્રીજું જ્ઞાનકરણ, જે જાણવાની વાત છે. વસ્તુને વસ્તુ તરીકે આળખાય તે જ્ઞાનકરણ કહેવાય. આ ગુણુકરણે કરી જ્યારે આત્મા પોતાના મૂળગુણુમાં રમણ કરે ત્યારે નવીન કમ બંધાતાં નથી. તેથી પ્રભુ સાથે પડેલ આંતરું પણ ભાંગવાના ઉપાય એ છે કે જીંજનકરણ થવા ન દેવું. આવી રીતે જ્યારે કર્મો અટકી જશે અને જુંજનકરણ થશે નહિ ત્યારે ભગવાન સાથેનું પડેલું છેટાપણું દૂર થશે. અને એ આંતરું ભાંગવાના આ જ અમેાઘ ઉપાય છે.
જ્યારે નવીન કર્મોના બંધ ન થાય અને આ રીતે આત્મા ભારે થતા અટકે, તે આંતરુ ભાંગવાનો રામબાણ ઉપાય. તેમાં પણ જ્યારે આત્મા સવરમાં વતા હાય, એટલે એ અષ્ટપ્રવચનમાતાને પાળતો હાય, બાર ભાવના પૈકી પેાતાને અનુકૂળ ભાવના ભાવતા હોય, દશ યતિધર્મીમાં ઉઘુક્ત હોય, ત્યારે જરૂર એ નવાં કમ" ખાંધતા નથી. તે આસ્રવ રહિત થાય છે અને સંવરમાં પ્રવતી ગુણકરણ કરે છે. અટલે નવીન ધ થતા અટકાવવા એ આંતરી ભાંગવાનો રામબાણ ઉપાય છે એમ મને વિચાર કરતાં માલૂમ પડે છે. આ જનકરણ અટકાવવું એ આંત ભાંગવાનો સરસ ઉપાય છે એમ મને જણાય છે. પતિ માણસોએ એ રામબાણ ઉપાયને અનેક સ્થળે બતાવ્યા છે. આપણે ચેગબત્રીશી', ધેાગબિન્દુ' કે ‘યોગશાસ્ત્ર' વગેરેમાંના કોઈ પણ ગ્રંથ વાંચીએ તે તે પણ આ જનકરણને અટકાવી શુકરણ કરવાનું કહે છે.
આ જીવનમાં જો સફળ પ્રયાગ થાય તે સ`સારયાત્રા સફળ નીવડે છે અને ભવને ફેશ સફળ થાય છે, નહિ તો પછી જેમ અનાદિકાળથી આ જીવ એક ખાડામાંથી ખીજા ખાડામાં પડતા આવ્યો છે, તેનું પુનરાવર્તન જ થાય છે. એ ખાડા અટકાવવા એ આપણા મૂળ ઉદ્દેશ છે અને તેના વ્યવહુારપણામાં આ ભવની સફળતા છે. આ સ્તવનની શરૂઆત કરતાં એ આંતરો કેમ પડચો એ સવાલ થયા અને એ આંતરી કેમ ભાંગે તેનો ઉપાય આખરે આપણને પ્રાપ્ત થાય છે અને તે ઉપાય અજમાવવાની આપણી ફરજ છે. (૫)
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬: શ્રી પદ્મપ્રભુ જિન સ્તવન
[૧૭૮ તુજ મુજ અંતર અંતર ભાજસે રે, વાજસે મંગળ તૂર; જીવ-સરોવર અતિશય વાધશે રે, આનંદઘન’ રસપૂર. પદ્મપ્રભ૦ ૬
અર્થ–મારું અને તમારું આંતરું અંતે ભાંગી જશે, મારું અંતર તે આંતરાને કાપી નાખશે, મંગળ વાજાં વાગશે અને તે વખતે આત્મારૂપ સરવર ખૂબ પ્રસન થશે. તે વખતે આનંદને સમૂહ અને તે રૂપ રસ, તેનું પૂર આવશે, પાણી વધશે, ભરતી થશે અને તે રસમાં હું રસાળ થઈશ. (૬)
ટબો–એ રીતે જે વારે, જે સમયે તમારે મારે અંતર ભાજશે, ધ્યાતા–ધ્યાન-ધ્યેય એકભાવ થશે તે વારે નિવિન મંગલિકનાં વાજાં વાગશે, તે વારે અવસરેવર–આત્મામાનસરોવર-ને અતિશય ગુણ વધશે, પરમ આનંદરૂપ ઘન મેઘ તેના રસરૂપ પ્રગટશે એટલે છઠ્ઠા પ્રભુનું સ્તવન થયું. ( વિવેચન–પ્રભુ! હું હસ રાખું છું અને આશા ધરું છું કે મારી અને તમારી વચ્ચે જે આંતરે પડ્યો છે તેનું કારણ વિચારતાં એ છેટાપણું દૂર થશે એટલે કર્મવિપાકનું જે કારણ છે તે આસ્ત્ર અને સંવરે મારે આધીન હોઈ અંતે તે કારણ હું દૂર કરી શકીશ અને હું આશા રાખું છું કે તમારી અને મારી વચ્ચે જે આંતરે પડી ગયું છે તે અંતે દૂર થઈ જશે. આ આંતરે ભાંગવા હું પ્રયત્નશીલ થયા છે, તે કઈક દિવસ એ આંતર જરૂર ભાગશે. જ્યારે ધ્યાન કરનાર ધ્યાતા, એનું ધ્યેય આપશ્રી પ્રભુ પિતે અને એનું ધ્યાન–તે ત્રણેની એક્તા થશે એટલે ધ્યાન કરનાર પ્રભુમય થશે અને તેની અને ધ્યાન કરનાર મારી વચ્ચે જ્યારે એકતા થશે ત્યારે મારી અને તમારી વચ્ચે પડેલ આંતરે દૂર થઈ જશે, અને હું તમારામય થઈ જઈશ.
" જૈનધર્મની વિશેષ ખૂબી એ છે કે એને તત્વજ્ઞાન પ્રમાણે ગ્ય પ્રયત્ન કરવાથી બહિરંગ આત્મા પરમાત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, અને તેને જન્મ-મરણના ફેરા ટળી જાય છે. તે પરમાત્મરૂપ થઈ જાય એવી એનામાં શક્તિ છે અને મારે તે શક્તિ અજમાવવી છે. આ આત્મિક ગુણ છે અને તે ગુણકરણ કરીને પ્રાણને પ્રાપ્ત થાય છે તેથી તેનું અનાદિ સંસારીપણું - પાઠાંતર–“ભાજસે” ને સ્થાને એક પ્રતમાં “ભાંજસ્ય’ પાઠ છે. “વાજસે ને સ્થાને એક પ્રતમાં “વાજચૈ ” એવો પાઠ ભાષાફેરને લીધે છે. વધસે ” ને સ્થાને એક પ્રતમાં “વાધચૈ” પાઠ છે. “પૂર' ને સ્થાને પ્રતમાં “ પુર’ શબ્દ લખ્યો છે. (૬) | શબ્દાર્થ—તુજ મુજ = તમારી અને મારી વચ્ચેને, તમારે અને મારે. અંતર = અંતરે, છેટાપણું, દર રહેવાપણું, ભાજસે = ભાંગી જશે, મટી જશે, દૂર થશે. વાજસે = વાગશે, વાગી ઊઠશે. મંગળ = પવિત્ર, માંગળિક, તર = વાજાં, વાજિંત્રો. જીવ = ચેતન, આત્મારૂપ ચેતનસરોવર. સરોવર = પાણી રહે તેવું સાધન, તળાવ, અતિશય = ખૂબ, વધારે. વાધર્સ = રાજી થશે, વધશે, વધશે. આનંદઘન = આનંદને સમૂહ, આનંદની જાડાઈ તેને. રસ = પ્રવાહી. પૂર = ખૂબ વધી જશે. (૬)
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦]
શ્રી આનંદઘન-વીશી નાશ પામે છે અને સિદ્ધના જીવમાં તીર્થકર કે સામાન્ય કેવળીનો જરા પણ તફાવત રહેતા નથી. પછી તે પ્રભુ અને આ જીવ એકસ્વરૂપે થઈ જાય છે અને આવા પ્રભુમય થવાને માટે
ગ્ય પ્રયત્ન કરવાની આ જીવને તમન્ના થયેલી છે. આ ને દૂર કરવાથી અને સંવરને સ્વીકાર કરવાથી અંતે આ પડેલે આંતરે દૂર કરે એ પ્રાણીના પિતાના પ્રયત્નની જ વાત છે અને તેથી એને આશા બંધાણી છે કે એ આંતર ભાંગી જશે, અને એક દિવસ પિતે પ્રભુ જેવો જ થઈ પ્રભુ પાસે પહોંચી જશે. માણસને જ્યારે ઈચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિ થાય છે ત્યારે તે વાજા વગડાવે એ દુનિયાદારીનો નિયમ છે. આ નિયમને અનુસરી એ કહે છે કે જ્યારે પિતાને અને ભગવાનને આંતર ભાંગી જશે ત્યારે આનંદનાં વાજાં વાગશે.
અને તે પ્રસંગ આવશે ત્યારે આ ચેતન આનંદ સરોવરમાં ખૂબ મહાલશે, એ સરોવર રૂપ જીવ પણ તેને રસાસ્વાદ કરશે અને રસમાં પિતે લહેર માણશે, તે રસથી પિતે ભરાઈ જશે. આ સુદિન જલદી આવે તે સારું, એમ પ્રાણની ઈચ્છા છે અને તે વાત પિતાના હાથમાં છે એમ જાણતાં આ પ્રાણી તે જલદી મેળવવા અને પ્રભુ સાથે પડેલ આંતરે ભાંગી નાખવા તત્પર થઈ ગયું છે. (૬)
* ઉપસંહાર આ રતવનની શરૂઆતમાં તેના કર્તાએ એક ઘણે અગત્યને પ્રશ્ન ઊઠાવ્ય : પ્રભુ! મારી અને તમારી વચ્ચે આટલું છેટું કેમ પડયું ? હવે એ આંતરે કેમ ભાગે?—આવી રીતે ઊઠેલ સવાલનું નિરાકરણ આ આત્માએ શેાધતાં એને માલુમ પડ્યું કે પિતાને જે પરની સાથે સંબંધ થયે છે તે જે કાઢી નાખવામાં આવે તે પડેલ આંતર તૂટી જાય અને પ્રભુ જે સ્થાનકે ગયા છે તે સ્થાનકે પહોંચી આંતરે દૂર કરી શકાય. ઘણી તપાસને પરિણામે આ પર સાથે સંબંધ એ આંતરે પડી જવાનું કારણ છે એમ આ પ્રાણીને શોધતાં શોધતાં લાગી ગયું. એટલે આંતરે દૂર કેમ થાય તેના માર્ગો તેણે શોધવા માંડ્યા. આ કારણે કર્મની સાથે લાગે વળગે છે એમ આ પ્રાણીને કર્મના વિપાકથી જણાયું. એ કારણ દૂર થાય તે સંસાર મટી જાય અને પોતે પણ મક્ષ પહોંચી જાય અને પ્રભુ સાથે જે છેટું પડયું છે તે દૂર થઈ જાય. ઊઠેલા પ્રશ્નને આ નિકાલ છે એમ આ પ્રાણીને કમને વિપાક વિચારતાં માલુમ પડ્યું અને તે બાબતમાં બીજા પુસ્તકકાની શહાદત પણ મળી. એને શરૂઆતમાં જે પ્રશ્ન ઊઠયો હતે તેને નિકાલ આવી રીતે થતાં પિતે એક્ષસ્થાનકે જરૂર એક વખત પ્રબળ પ્રયને પહોંચી જશે અને આવડે માટે આંતરે ભાંગી નાખશે અને એક વાર વિજયડંકા વાગશે અને આનંદરસનાં પૂર પિતે વહાવશે એવી ખાતરી થતાં એ રીતે જ કામ લેવાને આ રસિક જીવન-સંસારમાં રચેલાલ પ્રાણી-પ્રબળ નિશ્ચય થાય છે અને પિતાને વિજયનાદ કયારે સંભળાય અને પિતે આનંદના રસમાં ક્યારે ડૂબી જાય એ વિચારમાં તે પડયો છે. આપણે પણ એ વિચારણા સાથે ભળી જઈએ અને વિજયડંકા વગડાવવાની આશા સેવીએ.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮૧
૬: શ્રી પદ્મપ્રભુ જિન સ્તવન
જ્યારે ધ્યાતા, ધ્યાન અને ધ્યેયની એકતા થાય ત્યારે પિતે આ આંતરે ભાંગી શકે તેમ છે, તેથી કર્મની વિપાકદશા, સત્તામાં પડી રહેવાની શક્તિ અને સર્વ વિચારણા અનેક ગ્રંથમાંથી કરી, એ નિશ્ચય પર આવી જાય છે કે પદ્મપ્રભુની સાથે પડેલે આંતરે ભાંગી નાખો અને પિતે આનંદરસના પૂરમાં નાહવું. આ તેને કરેલે નિશ્ચય આ આખા સ્તવનનું ફળ છે. એટલા માટે કર્મો કેવા પ્રકારનાં છે, આત્મા સાથે કેમ બંધાય છે, ક્યારે ઉદયમાં આવે છે, કેવી રીતે તેને ખેંચતાણીને ઉદીરણામાં ફેરવાય છે એ સર્વ વાત કર્મગ્રંથાદિક કર્મના વિષયને ચર્ચતા ગ્રંથમાંથી જાણી એના આવો અને સંવરના માર્ગો જાણે એ સંવરને રસ્તે કર્મ રહિત થવાનું જાણું એ રસ્તે આદરવા આ પ્રાણી પ્રેરાય છે. આ પ્રાણીને તે ખાતરી થઈ ગઈ છે કે આ આંતરો પાડવાનું કારણ જે જાય તે કર્મથી મુક્તિ થઈ જાય અને પોતે અનંત સુખ પ્રાપ્ત કરી આ જન્મમરણના ફેરાથી દૂર થાય અને પછી નિરંતરના આદરમાં પોતે લહેર કરે. ' આને માટે કર્મને મારો લેખ તેમ જ કમ્મપયડ, કર્મગ્રંથાદિ પુસ્તકો જોવા અને તે જેમ કહે છે તેમ આસવના માર્ગે તજી સંવરમાર્ગે નવાં કર્મોને રોકવા અને હોય તેને નિર્જરા દ્વારા દૂર કરવા અને એ રીતે પ્રભુ જેવા થઈને પ્રભુ સાથે પડેલ આંતરે દૂર કરે, ભાંગી નાખે,
એ આ સ્તવનને મુખ્ય આશય અને ઉદ્દેશ છે. : આ આંતર ભાંગી જશે એવી ખાતરી જેને હોય તે તે તેને માટે સુયોગ્ય છે. પણ આપણે તે જવું છે મદ્રાસ અને માર્ગ લીધે છે કાશ્મીરને, એમાં આપણે પત્તો ન ખાય. પત્તો ખાય તેવા માગે કામ લેવું અને ખબર ન પડે ત્યાં સુજ્ઞ ધર્મિષ્ઠ જનને કે આચાર્ય સદ્ગુરુને પૂછવું. માર્ગ મળ્યા પછી રસ્તે સીધેસ્ટ છે અને આંતરે ભાંગવાના નિશ્ચયમાં જ મોક્ષ છે એ યાદ રાખવું. બાકી તે આગળ મેક્ષ અને સંસાર સમ ગણવાની વાત આવવાની છે, પણ વ્યવહારથી આ આંતરે ભાંગવાની વાત ઠીક છે તેમ વિચારવું (૬) ડિસેમ્બર : ૧૯૪૯]
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સુપાર્શ્વ જિન સ્તવન
અનેક નામો સંબંધ—આપણે ઘાતી ડુંગરે જોયા, તે હટાવી શકાય તેવું છે તે જોયું અને ચિત્તની. પ્રસન્નતામાં પૂજનફળ થાય છે તે અનુભવ્યું. આદર્શ નિર્ણય થયા પછી પ્રભુ અને આપણી વચ્ચે પડી ગયેલે માટે આંતરે ભાંગવા આપણે નિર્ણય કર્યો. તે હવે આપણે જેને ભજવા જઈએ છીએ અને જેની સાથે મોટો આંતરે પડી ગયું છે તેને ઓળખવા જોઈએ.'
નિયામાં પ્રભુ અનેક નામે પ્રસિદ્ધ છે અને તેથી આપણે પ્રભુનાં અનેક નામે જાણી, તેમની સાથેની ઓળખાણ કરવી જોઈએ, કારણ, ઓળખાણનું પ્રથમ પ્રગલું એ છે. તેમની સાથે આપણી, નામનિશાન અને પત્તા સાથે, ઓળખાણ કરાવનાર આનંદઘનજી જેવા સુજ્ઞ વિચારક મળ્યા છે અને તેઓ ઓળખાણ કરાવનાર હોઈ આપણે ભેખડે ભરાઈ પડીએ એવે તે જરા પણ સંભવ નથી. પરિચય કરાવનાર જ્યારે આ જીવની જન્મ-જરા-મરણથી મુક્તિ કેમ થાય એ એમને શુભ હેત હોય અને એ પરિચય કરાવવામાં તેમને કોઈ પ્રકારને અંગત સ્વાર્થ ન હોય ત્યારે આપણે એમના પ્રયત્નને બરાબર ઓળખવો જોઈએ અને તેને બની શકતે લાભ લેવો જોઈએ. આવા સુંદર સંગમાં થયેલા પરિચયને આપણે જરૂર અપનાવીએ અને એવા પરિચય સ્નેહમાં ફેરવી નાખીએ.
કુશળ માણસનું કર્તવ્ય એ છે કે ઓળખાણ અને સ્નેહ એવી વ્યક્તિ સાથે કરવો કે જેને આપણી આવકની રાતી પાઈની પણ અપેક્ષા ન હોય અને જેઓ માન-પ્રતિષ્ઠાના ભૂખ્યા ન હોય. આ નિઃ૨વાર્થ પરિચય લાંબે કાળ ટકે છે અને તે મિત્રત્વમાં અથવા સ્નેહમાં ફેરવાઈ જાય છે, અને એ પરિચય માટે આપણને જરા પણ ગ્લાનિ થઈ આવતી નથી.
તમને એમ લાગશે કે પ્રભુ તે એક ધર્મના છે, તે તમને અહીં જણાવવું પ્રાસંગિક થઈ પડશે કે જે આદરે તે સર્વના તેઓ પ્રભુ છે, એમને જૈને તરફ ખાસ પક્ષપાત કે પ્રેમભાવ નથી. તેઓ મેક્ષ ગયા છે અને પિતાની સાથે મોક્ષમાં અનેક આવે એવું ઈછનારા છે. તેઓ માટે કોમીભાવ કલ્પ એ તે જળમાં અગ્નિની કલ્પના તુલ્ય છે. આપણે તેઓની સાથે તે મોક્ષ ન જઈ શક્યા, પણ તેઓના વેગમાર્ગે ચાલી તેઓ જેવા થવાને અને તેમની સાથે પડેલે આંતરે ભગવાને આપણે કાયમ હકક છે. એ રીતે પ્રભુ આ દુનિયામાં અનેક નામે ઓળખાયેલા છે તે સમજી, આપણે તેઓ જેવા થઈને તેમની સાથે પડેલ આંતર ભાંગી નાખીએ, અને એ રીતે આપણી પ્રગતિના આપણે પોતે જ કારણ થઈએ. આ ભવને ફેર સફળ થાય અને આપણી જીવનયાત્રા ફળપ્રદ નીવડે, તેટલા કારણે સ્તવન બહુ ઉપયોગી પ્રભુ પરિચય પૂરે પાડે છે.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ : શ્રી સુપાર્થ જિન સ્તવન
[૧૮૩
સ્તવન
(રાગ સારંગ, મલ્હાર, લલનાની દેશી) શ્રી સુપાસ જિન વંદીએ, સુખ–સંપત્તિનો હેતુ લલના; શાંત સુધારસ જલનિધિ, ભવસાગરમાં સેતુ લલના.
શ્રી સુપાસ જિન વંદીએ. (ટેક) ૧ અર્થ–શ્રી સુપાર્શ્વ નામના સાતમા તીર્થકર દેવને નમીએ, વંદીએ, પૂજીએ, કારણ કે તેઓ સર્વ પ્રકારના સુખ અને વ્યાવહારિક તથા પારમાર્થિક ત્રાદ્ધિના હેતુ એટલે કારણ છે તે માટે. ભગવાન પોતે તે શાંત નામના નવમા રસના સમુદ્ર છે અને સંસારરૂપ સમુદ્રના પુલ જેવા છે. એ બને કારણે એમને વંદીએ. (૧)
બે-જ્ઞાનવિમળસૂરિન ટબ ભાષાફેર સાથે નીચે પ્રમાણે છેઃ છ એટલે છઠ્ઠા પદ્મપ્રભુનું સ્તવન થયું. એવા પ્રભુને સ્તવવાને એકતાન હોઈએ, અનેક નામે સ્તુતિ કહીએ છીએ. શ્રીયુક્ત જ્ઞાનાદિ લમીએ સહિત; ભલું પાસું સમીપ છે જેનું અને સુપાર્શ્વ નામના સાતમા જિન, તેને વંદીએ, ત્રિકરણશુદ્ધ, કારણ માટે સુખ અનંત વિવેદ્યરૂપ સંપદા સ્વભાવ પ્રતિ. તે કેવા છે? સમતા રસ નવમે અનુભવ શાંત રસને નિધિ–સમુદ્ર છે. એવા ભગવંત છે. ભવ-સંસારરૂપ સાગરને તરવા માટે સેતુ કહેતાં પાળીભૂત છે, અથવા સંસારસમુદ્ર તરવાને મહામિટી સેતુ-પાજ છે, પરંપાર પામવાને. (૧)
વિવેચન–શ્રી સુપાર્શ્વ ભગવાનને વંદીએ, નમીએ, પૂજીએ. સુપાર્શ્વ એટલે સારાં પડખાં છે જેમનાં એવા, શ્રી એટલે લક્ષ્મીએ કરીને યુક્ત. આવા સારાં પડખાંવાળા અને લક્ષમીએ કરીને સહિત જેઓ છે તેવા પ્રભુને આપણે જરૂર નમીએ, તેમની સેવા કરીએ. આવા પ્રભુને નમવામાં આપણને કારણ પણ રહેલું છે. તેઓ જેવા પ્રભુ થયા છે તેવા આપણે તેનું ધ્યાન કરવાથી થઈએ તે આપણા નમનને હેતુ છે. અને નમનનાં બીજાં પણ કારણે છે. આ પ્રાણી સુખને વાંછે છે; સાચું સુખ કોને મળે અને કયારે મળે તે આપણે જોતા આવ્યા છીએ. જે
પાઠાંતર–વંદીએ ' સ્થાને પ્રતમાં “વંદઈ ' એવો પાઠ છે; અર્થમાં ફેર નથી. “નિધિ ને સ્થાને પ્રતમાં “ નિધી' એ પાઠ છે. “સુખ ને સ્થાને “સુષ’ શબ્દ પ્રતમાં છે, અર્થ તે જ રહે છે. “શાંત’ સ્થાને શાંતિ પાઠ છે; અર્થ એક જ લાગે છે. “ભવસાગરમાં’ સ્થાને “ભવસાગરમાંહે ” પાઠ પ્રતમાં છે. એક પ્રતમાં | 'માં' સ્થાને “માંહે” પાઠ છે; અર્થ ફરતે નથી. (૧)
શબ્દાર્થ–શ્રી = લક્ષ્મી, જ્ઞાનાદિ લક્ષ્મીવાન. સુપાસ = પડખું છે જેનું સરસ એવા. વંદીએ = નમન કરીએ. સુખ = નવમાં રસ શાંત, સમાધિ, શાંત રસના સુખને તે આપનાર છે તે માટે. સંપત્તિ = આત્મિક ઋદ્ધિ, તેને તે (પ્રભુ) આપનાર છે તે માટે. હેતુ = તે માટે; સુખ અને ઋદ્ધિની પ્રાપ્તિ માટે. ભગવાન કેવ છે? શાંતસુધારસ = શાંતિરૂપી અમૃતને રસ; તેના, જલનિધિ = દરિયો, સમુદ્ર. ભવ = સંસાર, સાગર = દરિ, સમુદ્ર. સેતુ = પાજ, પાળ, પુલ. (૧)
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪]
શ્રી આનંદઘન-ચેવશી સુખ સ્થાયી ન હોય, જે સુખની પાછળ અસુખ અથવા દુઃખ ઊભું હોય તેને ખરેખરી રીતે સુખ ન જ કહી શકાય. શાશ્વત સુખ, જે એક વખત થયા પછી તેની પાછળ દુઃખ થતું નથી, એવાં પરમ શાશ્વત સુખ, આ પ્રભુ મારફત આપણને મળે છે, તે માટે આપણે તેમને નમીએ. મન જ્યારે પ્રભુમાં એકાગ્ર થાય, જ્યારે આપણે એકચિત્તે પ્રભુસેવા-ભક્તિ કરીએ, ત્યારે ધ્યાતા અને ધ્યેયની એકતા થતાં, આપણે પ્રભુ જેવા થઈ જઈએ અને અનંતકાળ માટે મેક્ષનું સુખ પામીએ. અનંત કાળનાં સુખ માટે પ્રયાસ કરે તે આપણે ઉદ્દેશ છે. અને તે માર્ગે જવામાં જ આપણું સાચું હિત છે. તે માર્ગ બતાવનાર પ્રભુને આપણે નમીએ.
આમાં કદાચ સ્વાર્થ જેવું લાગશે, પણ ઊંચામાં ઊંચે સ્વાર્થ તે પરમાર્થ છે, અને તે મેળવા માટે ઉચિત રસ્તે લેવામાં જે પરમાર્થ રહેલે છે તેને આપણે સ્વાર્થ ગણવામાં આવે તે પછી પરમાર્થને પણ સ્વાર્થ ગણવો જોઈએ. જ્યાં પરમાર્થ સાધી શકાય ત્યાં સ્વાર્થ નથી. પ્રભુમય થતાં અનંત સુખ મળે એટલે આપણે તે માર્ગે આગળ ધપવું જ યંગ્ય છે. સ્વર્ગદિકનાં કે મનુષ્યપણામાં પૌગલિક સુખ મળે તે છેડા વખત માટેનાં જ સુખ છે, અને જે સુખની પછવાડે અસુખ થવાનું હોય તેને વાસ્તવિક સુખનું નામ જ ન આપી શકાય. આવું અવ્યાબાધ શાશ્વત સુખ મેળવા માટે આપણે પ્રભુને નમીએ, અને નિરવધિ સુખ પ્રાપ્ત કરવાના કામમાં લાગી જઈએ.
પ્રભુને વંદન કરવાને એક બીજે પણ હેતુ છે તે આપણે જે ખરેખરી આત્મઋદ્ધિ છે, તેને મેળવી આપનાર છે. આ દુનિયા પૈસા ખાતર અનેક વલખાં મારે છે અને અનેક ખુશામત કરે છે. તે આખર વખતે જાણે છે કે એ ત્રાદ્ધિ કેઈની સાથે ગઈ નથી અને જવાની પણ નથી, છતાં તેની પાછળ આ જીવ પડે છે તે પછી જે આત્મઋદ્ધિ મેળવી આપે અને આપણે અનંત કાળ સુધી સુખ ભોગવીએ તેવી આપણુ આત્માની મિલકત મેળવવામાં જે કારણ થાય, તેને આપણે જરૂર વાંદવા-નવા-પૂજવા જોઈએ. આપણને સ્થાયી સુખનાં કારણ હોવાથી અને આપણને આત્મદ્ધિ મેળવી આપનાર હોવાથી, આ બન્ને કારણે, આપણે તેમને વંદવા જોઈએ. અને તેમ કરવામાં આપણે પિતાની ફરજ જ બજાવીએ છીએ. અહીં આપણા મનમાં સવાલ થશે કે આ પ્રભુ કેવા છે? તેથી આ પ્રભુને બરાબર ઓળખવા જોઈએ. ચાલે, આપણે આનંદઘન સાથે તેમને ઓળખવા પ્રયત્ન કરીએ.
શાંત નામને નવમે રસ છે. આ રસને રસ તરીકે સ્વીકારવો કે નહિ તેને માટે સંસારરસિક કવિઓમાં ચર્ચા ચાલે છે. તે ગમે તેમ હો, પણ આ શાંત રસ રસ છે તે માટે આ પુસ્તકમાં પૃથક્ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું છે, તે શાંત રસના મોટા દરિયા પ્રભુ પિતે છે. શાંત રસને નમૂને જે હોય તે પ્રભુને એક વાર જોઈ લે. એ તે શાંતરસમય છે. આવા શાંત રસના સમુદ્રને આપણે નમીએ. આ શાંત રસથી તેઓ ભરપૂર હોવાથી તેઓ એ રસનું બીજાને દાન દેનાર છે એટલે આપણને જે શાંત રસ ગમતું હોય તે આપણે સાતમા જિનને નમીએ, અને તેમની સેવા કરી તેમની પાસેથી શાંત રસ મેળવવા ભાગ્યશાળી થઈએ.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭: શ્રી સુપાર્શ્વ જિન સ્તવન
[૧૮૫ અને વળી ભગવાન કેવા છે? તે તમારે જાણવું, આ સંસાર સમુદ્રની પાજ જેવા છે. જેમ ગંગા, યમુના, સિંધુ વગેરે સમુદ્ર જેવી મોટી નદીઓ ઉપર મેટા પુલ બાંધવામાં આવે છે અને તે પુલ દ્વારા સામે પાર જવાય છે તેમ આ સંસારરૂપ સમુદ્રને તરી પેલે કાંઠે જવાને માટે પ્રભુ પુલની ગરજ પૂરી પાડે છે સેતુ એટલે પાજ, પુલ, અંગ્રેજીમાં જેને bridge કહે છે તે કાર્ય કરનાર અને સામે કાંઠે જવાની આપણી ઈચ્છા પૂરનાર પ્રભુ છે. પ્રભુ આવા હોવાથી આપણું અંતિમ હેતુ માટે આપણે તેમને નમીએ, અને તેમની અને આપણી વચ્ચે પડેલું છેટાપણું ભાંગી નાખીએ. (૧)
સાત મહાભય ટાળતે, સપ્તમ જિનવર દેવ, લલના; સાવધાન મનસા કરી, ધારો જિનપદ સેવ, લલના. શ્રી સુપાસવ ૨
અર્થ—આ સાતમા તીર્થકર સાત મોટા ભયને દૂર કરનારા છે, તેટલા માટે સાવધાન થઈ એ જિનેશ્વર દેવના પગની સેવા કરે. (૨)
ટોસાત મહાભયને ટાળતા છેઃ ૧. ઇડલેકભય. ૨. પરલેકભય. ૩. આદાનભય. ૪. અકસ્માતભય. ૫. આજીવિકાભય. ૬. અપયશભય. ૭. મરણય. ઈત્યાદિક દ્રવ્યભય; અને ભાવભય તે કામ, ક્રોધ, મદ, હર્ષ, રાગ, દ્વેષ, મિથ્યાત્વને ટાળક એ સાતમો જિન છે. તે તરણતારણ સમર્થ છે. તે માટે સાવસાન, એકાગ્રતા મન કરી ચિતમાં (તેને) અવધારે, ધ્યાન કરે. એહી જ જિનચરણરેણુની કમળની પેઠે સેવા કરે. (૨)
વિવેચન–આવા શાંત સુધારસના સમુદ્ર અને આ સંસારમાં પુલ સમાન સાતમા શ્રી સુપાર્શ્વનાથ જિનેશ્વરદેવ સાત મહાભયને ટાળનાર છે, એને દૂર રાખનાર છે. ભયમાં પણ સાત મહાભય છે તેનાં નામે આપણે પ્રથમ જાણી લઈએ.
૧. ઈહલોકભય : આ લેકમાં મને કેણ ખાવાનું આપશે? અથવા મારું શું થશે ? તેની ચિંતા, ફિકર ૨. પલેકભય : પરકમાં આવતા જન્મ હું કાગડે, નોળિ થઈશ કે નારકીમાં પડી આકરાં દુઃખ સહન કરી તેની બીક લાગે છે. આદાનભય હું ભિક્ષા લેવા કે કાંઈ માગણી કરવા જઉં છું તે શેઠ આપશે કે કાંઈ બહાનું કાઢી ગોટા વાળશે એવી પ્રથમથી જ ચિંતા કરવી અને પિતાની માગણી મુજબ મળશે કે નહિ તેની અગાઉથી જ બીક
પાઠાંતર-સાત ને સ્થાને એક પ્રતમાં “શ્રીસાત” છે; અર્થમાં ફેર નથી, “જિનવર' સ્થાને “છનવર” પાઠ પ્રતમાં છે; અર્થ એક જ છે. “સાવધાન’ સ્થાને એક પ્રતમાં “સાવ સાધાન’ પાઠ છે; અર્થમાં ફેર નથી, * જિનપદ' સ્થાને એક પ્રતમાં “જિનવર ” પાઠ છે, તે વિચારવા ચોગ્ય છે. ‘પદ સેવ” સ્થાને એક પ્રતમાં
પ્રદેવ” પાઠ છે તેનો અર્થ ફેર થતો નથી (૨) | શબ્દાર્થ–સાત મહાસ્ય = સાત પ્રકારના મેટા ભયો ( વિગત માટે જુઓ વિવેચન). ટાળો = દૂર રાખતો. ન થવા દેતો. સપ્તમ = સાતમાં. જિનવર દેવ = જિનેશ્વર પ્રભુ. સાવધાન = એકાગ્ર. મનસા = મન વડે કરી = કરીને અમલમાં મૂકીને. ધાર = કરી, અમલમાં મૂકી. જિનપદ = પ્રભુના પગે, પ્રભુના પદે, પ્રભ સેવ = સેવા, અનુસરે, એની પાછળ ચાલે. (૨)
૨૪
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬].
શ્રી આનંદઘન ચોવીશી રાખવી. ૪. અકસ્માતભય : એટલે હું રસ્તે ચાલીશ ત્યાં મેટર કે ઘોડાગાડીની ભીંસમાં આવી જઈશ કે નહિ તે જાતની અકસ્માત થયા પહેલાં બીક રાખવી તે; પિતાને કઈ અકસ્માત થશે એવો ભય. ૫. આજીવિકાભય : મારું ભરણપોષણ થશે કે નહિ, મને આજે ખાવાનું મળશે કે મારે આજે નકોરડા થશે તેવી બીક રાખવી તે. ૬. અપયશભય : લેકેમાં મારે માટે કેવું બોલાશે તેની ચિંતા અથવા આ કામથી જરૂર ખરાબ બોલાશે અને પિતાનું નામ બગડશે, એવો ભય રાખ તે. ૭. મરણુભય: પોતે મરી જશે ત્યારે આ નાનાં બચ્ચાંઓનું શું થશે, તેમનું કેણ પૂરું કરશે તે જાતની બીક અથવા મરવાની જ બીક. મરવું જરૂર છે, પણ આ જીવને જવું ગમતું નથી અને અમુક કૃત્યથી પિતાનું મરણ થશે એવી આગાહી કરવી અને તે વાતની બીક મનમાં ધારણ કરવી તે ભય.
આવા સાત પ્રકારના ભયેને ટાળનાર પ્રભુ છે એટલે પ્રભુનું જે ધ્યાન કરે તેને આ સાત પ્રકારમાંથી કઈ ભય ન થાય અથવા, એક વિદ્વાનના કહેવા પ્રમાણે, કામ ક્રોધ, મદ, હર્ષ, રાગ, દ્વેષ અને મિથ્યાત્વ કૃતિ ભને ટાળનાર પ્રભુ છે. એ બીજી રીતે ભય ગણવા તે પણ ઉચિતાર્થ છે. પ્રભુ એવા કોઈ પણ પ્રકારના ભયને દૂર કરનાર છે.
આ સાતમા પ્રભુ એ ભયેને અટકાવનાર અને કદાચ કોઈ કારણે ભય થઈ જાય તે તેને દૂર કરનાર છે. માટે આવા મેટા ભલેને અટકાવનાર કે દૂર કરનાર હોય તેની સેવના સાવધાન મનથી કરવાની આપણી ફરજ છે. દુનિયાદારીને નિયમ છે કે જે રાજા આપણે બચાવ કરે તેની સેવા-ચાકરી ઊઠાવવી, તેને યોગ્ય સન્માન આપવું, તે આ પ્રભુ તે સાત પ્રકારના મોટા ભલેને ટાળનાર હોવાથી તે આપણી સેવાને પાત્ર છે. આવા શાંત સુધારસના દરિયાને અને ભવસાગરના પુલને આરાધ્ય ગણ તેનું ધ્યાન કરવું અને તેમનામાં એકાગ્રતા રાખવી એ આપણું કર્તવ્ય છે. (૨)
શિવ શંકર જગદીશ્વરૂ, ચિદાનંદ ભગવાન, લલના; જિન અરિહા તિર્થંકર, જ્યોતિ સ્વરૂપ અસમાન, લલના. શ્રી સુપાસ૩
પાઠાંતર–શંકર' સ્થાને એક પ્રતમાં “સંકર” પાઠ છે, અથ એને એ જ રહે છે. “જગદીશ્વર” સ્થાને એક પ્રતમાં “જગદીસરૂ” પાઠ છે; અર્થમાં ફેર નથી. “અરિહા’ સ્થાને “અરિહંત' શબ્દ એક પ્રતમાં મળ્યો છે. અથ ફરતે નથી “અસમાન ” સ્થાને “સમાન” પાઠ એક હસ્તલિખિત પ્રતમાં છે. બીજી પ્રતમાં પણ “સમાન’ પાઠ છે. એક પ્રતમાં ત્રીજા પાદની શરૂઆતમાં શ્રી શબ્દ છે. (૩) | શબ્દાર્થ –શિવ = ત્રિમૂર્તિમાંના એક, પીડા નિવારક. શંકર = સુખકારી; “શું” એટલે સુખતેને કરનાર, જગદીશ્વર = જગતના ઈશ્વર, સ્વામી, જગત ઉપર સત્તા ચલાવનાર; પોપકારી, પારકા ઉપર ઉપકાર કરનાર ચિદાનંદ= જ્ઞાનાનંદરૂપ, જ્ઞાનમાહા, યશવીય વૈરાગ્યવંત. ભગવાન = ઐશ્વર્યવાન, સત્તાવાળા. જિન = રાગ. દ્વેષ, મોહાદિ શત્રુને જીતનાર અરિહા = અરિહંત, કમરૂપ શત્રુને હણનારા છે. માટે. તિર્થંકરું = તીર્થના પતોંતતારા. તીર્થ કર. ભગવાન પતે તીર્થ સ્થાપે છે, ચાર પ્રકારને સંધ સ્થાપનાર. જાતિસ્વરૂપ શુભ ચૈતન્ય૧૫: તેજસ્વરૂપી. અસમાન = જેમની સરખામણી કઈ સાથે ન થઈ શકે તેવા; તેમના સરખી કઈ દુન્યવી વસ્તુ ન હોવાથી અસમાન; તેમના જેવા કેઈ નથી. (૩)
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭: શ્રી સુપાર્થ જિન સ્તવન
[૧૮૭ અર્થ—આ ભગવાનમાં શિવપણું છે, કારણ કે તે કર્મના ઉપદ્રવને નિવારનાર છે, તે શંકર છે, કારણ કે મહાકલ્યાણના કરનાર છે. તેમનામાં જ્ઞાનનો આનંદ લેઈ જાતે ચિદાનંદસ્વરૂપ છે. અને ઐશ્વર્યવાળા હેવાથી જાતે ભગવાન છે. વળી, તેઓ શત્રુને જીતનાર હોવાથી જાતે જિન છે, અને કર્મરૂપ શત્રુને જીતનાર હોવાથી પિતે અરિહંત છે. અને તીર્થના ચલાવનાર હોવાથી તીર્થકર છે. વળી, તેઓ જાતે જ જોતિ સ્વરૂપ છે, તેજવંત છે અને તેમની સાથે સરખાવી શકાય તેવું અન્ય કોઈ ન હોવાથી અસમાન છે. (૩)
ટબો–શિવ નિરુપદ્રવ છે, શંકર કહેતાં સુખકારી છે. ત્રણ જગતના ઈશ્વર-સ્વામી છે, પપકારી છે. ચિદાનંદ એટલે જ્ઞાનરૂપી છે. ભગવંત જ્ઞાનમાહાભ્યરૂપ યશ વીર્યવંત છે, ઘણા શ્રેષ્ઠ છે, રાગાદિક જીતનારા છે તેટલા માટે જિન કહેવાય. સકળ જગતના દ્રવ્ય-ભાવપૂજાને યોગ્ય માટે અરિહંત છે. તીર્થકર કહેતાં ચાતુર્વણ્ય, દ્વાદશાંગી, પ્રથમ ગણધર કરવા માટે તીર્થકર તિસ્વરૂપ છે. કેઈની તિના ઉપમાનનું ઠામ નથી. (૩).
વિવેચન–હવે આ પ્રભુ અનેક નામને યોગ્ય છે, તેમાંથી થોડાં નામે બતાવી તે કેવી રીતે તેઓ એ નામને યોગ્ય છે તે આપણે વિચારીએ. એ વિચારણાથી પ્રભુ તરફનો તમારો સેવાભાવ વધારે જાગ્રત થશે અને તમે તમારી ફરજ બજાવતા થશે. આ પ્રભુ કર્મના ઉપદ્રવને અટકાવનાર હોવાથી તેઓ શિવ નામને યોગ્ય છે. શિવ એટલે કર્મની પીડાના નિવારક. શિવ એટલે ઉપદ્રવ નિવારક, આ ભગવાન પિતે શિવ છે, કારણ કે તેઓ કર્મની પીડાનું નિવારણ કરનાર છે. આ દુનિયા જેને શિવ કહે છે તે તે સંહાર કરનાર છે, પણ ભગવાન પોતે કર્મના ઉપદ્રવન અટકાવ કરનાર હોવાથી તેઓ શિવના નામને યેગ્ય છે. તેથી આપણે ભગવાનને ભજતાં સારા શિવને ભજીએ છીએ. શંકર પણ ભગવાન પોતે જ છે. જેઓ “શ” એટલે સુખ, તેને કરનાર હોય તે શંકર, ભગવાન નિત્યકાળનું સુખ કરનાર હોવાથી શંકરના નામને કે વિશેષણને બધી રીતે યોગ્ય છે, એ ભગવાન “જગદીશ્વરના નામને લાયક છે, કારણ કે તેઓ ખરેખરા જગતના ઈશ્વર છે. ઈશ્વર એટલે રાજ્ય કરનાર. તેઓ સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાળ એમ ત્રણે જગતના ઉપરી હેવાથી, તેઓ જગદીશ્વર કહેવાય છે, અને તેઓને જગદીશ્વર તરીકે ભજવા-માનવા-પૂજવા તે સર્વ રીતે યોગ્ય છે. તેઓનું ઐશ્વર્ય પણ ઈશ્વરના જેવું હોવાથી તેઓ ખરા જગદીશ્વર છે. વળી તેઓ જ્ઞાનાનંદમય હોવાથી ચિદાનંદના નામને છે. સાતમા સુપાર્શ્વનાથ ભગવાન પિતે ભગવાન છે. ભગ શબ્દના ચૌદ અર્થો આપવામાં આવ્યા છે (આ માટે જુઓ બારસાની ટીકા-વિનયવિજયરચિત), તેમાંથી સૂર્ય અને યોનિ એ બે અર્થ છોડી દઈને બાકીના બાર અર્થ તેઓને લાગુ પડે છે. સુપાશ્વનાથને “જિન” એટલે વિજય કરનારનું જે બિરુદ છે તે તદ્દન એગ્ય છે. તેઓએ પિતાની જાત પર, કામ-ક્રોધાદિક પર, રાગદ્વેષ અને મહ પર એવી જીત મેળવી છે કે તેઓ જિન : તરીકે આ દુનિયામાં ખ્યાતિ પામ્યા છે. શ્રી સુપાસનાથ ભગવાન શત્રુને હરાવનાર હોવાથી અરિહંત છે. તેઓએ કર્મશત્રુઓ પર વિજય મેળવેલ હોવાથી તે સાચી રીતે અરિહંત છે. અરિ એટલે શત્રુ, તેને હણનાર અરિહંત કહેવાય છે. શ્રી સુપાર્શ્વનાથે પિતાનું તીર્થ પ્રવર્તાવેલું
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮].
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી હોવાથી તેઓ તીર્થ કરના નામને તદ્દન એગ્ય છે. ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરવી એ ધર્મ પ્રવૃત્તિનું પ્રથમ પગલું છે અને ત્રિપદી લઈ ગણધર સૂત્ર રચે તે બીજું પગલું છે. આવું તીર્થ શ્રી સુપાર્શ્વનાથે સ્થાપેલું હેઈ, તેઓ તીર્થંકર નામને સાર્થક કરે છે. શ્રી સુપાર્શ્વનાથ ભગવાન શુદ્ધ ચૈતન્યવાન હોવાથી તેઓ તિસ્વરૂપી છે. અને શ્રી સુપાર્શ્વનાથ ભગવાન “અસમાન” છે. આ દુનિયામાં એવી કોઈ ચીજ નથી, એવું કોઈ પ્રાણી નથી, જેની સરખામણી તેમની સાથે થઈ શકે. તેઓ કોના જેવા છે એવું કહી શકાય તેમ નથી. તેઓની ઉપમાને ગ્ય કેઈ વસ્તુ કે પદાર્થ કે પ્રાણ નથી. તેથી આ અસમાનને વાંદો, પૂજો, નમે. (૩)
અલખ નિરંજન વચ્છલ, સકળ જંતુ વિસરામ, લલના અભયદાન-દાતા સદા, પૂરણ આતમરામ, લલના. શ્રી સુપાસ૪
અથ—અને સમજી શકાય તેવા, જાણ્યા જાય તેવા ન હોવાથી અલક્ષ્ય છે, અને લેપ વગરના હોવાથી જાતે નિરંજન છે. તેઓ સર્વ પ્રાણીનું હિત કરનાર હોવાથી વત્સલ છે અને સર્વ પ્રાણીઓને આરામથાન હોવાથી તેઓ સર્વના વિશ્રામ છે, અને તેઓ હમેશાં અભય- . દાનને દેવાવાળા હેવાથી અભયદાની કહેવાય છે. અને તેઓ આત્મામાં આરામ પામતા હોવાથી સંપૂર્ણ આત્મારામ છે. (૪)
ટ –અલક્ષ્ય એટલે કોઈ સંસારીએ ક ન જાય તેવા છે. નિરંજન કર્મરૂપ અંજન -લેપન નથી, એટલે સર્વ પ્રાણીને વાત્સલ્ય-હિતકારક, સર્વત્ર સ્થાવર જંતુ કહેતાં જીવના આધારવિશ્રામભૂત છે. સદેવ-નિરંતર અભયદાનના દાતા છે, દાયક છે. આત્માના ગુણ તેણે કરી પૂર્ણ -ભર્યો આત્મારામ છે. (૪).
વિવેચન–અને બીજું પણ પ્રભુનાં અભિધાનો અનેક છે. તેઓ મગજમાં સમજી શકાતા નથી, અક્ષરથી લખી શકાતા નથી અને ઉપમાને ગ્ય નથી તેથી અલક્ષ્ય નામે ઓળખાય છે. દુનિયાનો કઈ પ્રાણુ તેમને જાણી, સમજી, લખી શક્યો નથી તેથી તેમનું અલક્ષ્ય નામ અપાય છે તે સાર્થક છે. તેઓનું એક વધારે નામ “નિરંજન” છે. કર્મનો કઈ પણ પ્રકારનો લેપ નથી. કર્મનું તેમના સંબંધમાં એક પણ પડ આવેલું નથી, તેથી તેઓ નિરંજન નામને યોગ્ય છે. અથવા અંજન એટલે આંજણ. તેઓમાં કઈ પણ પ્રકારની કર્મની મશ-મશી ન - પાઠાંતર–વચ્છલું સ્થાને એક પ્રતમાં “વછલુ” પાઠ છે. અર્થ તે જ છે. “આતમરામ’ સ્થાને એક પ્રતમાં આતમ શબ્દ છે. (૪) | શબ્દાર્થ—અલખ = સંસારી જીવથી જેની કલ્પના ન થઈ શકે તેવા. નિરંજન = જેમને કમને અંજન એટલે લેપ નથી તેવા. વચ્છલું = અનેક પ્રાણીઓનું હિત કરનાર. સકળ જતુ વિસરામ = સવ ? આશરા, સર્વ પ્રાણીઓને ઊંચામાં ઊંચી સત્તા પામવાના સ્થાનક અને તેમના વિશ્રામસ્થાન. અભયદાનદાતા = બીકથી બચાવનાર, આશ્રિતને અભયદાન આપનારા. સદા = હમેશાં. પૂરણ = સંપૂર્ણપણું પામેલા. આતમરામ - આત્મામાં રહેલા. (૪)
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭: શ્રી સુપાશ્વ જિન સ્તવન
(૧૮૯ હોવાથી તેઓ “ નિરંજન” નામે જગતમાં પ્રસિદ્ધ થયા છે. અંજનને અર્થ અજ્ઞાન પણ થઈ શકે છે. ભગવાન શ્રી સુપાર્શ્વનાથ વત્સલ છે. એટલે સર્વ પ્રાણીને હિતકારી. ભગવાન આ જીવના હિત કરનારા છે, એને મોક્ષ, દેવલોક કે મનુષ્યલેક અપાવવામાં મદદ કરનાર છે, અને માતાપિતા જેમ પુત્રનું વાત્સલ્ય કરે તેમ વાત્સલ્ય કરનાર છે. આથી તેઓને વત્સલ-ભલું કરનાર તરીકેનું ઉપનામ મળે તે તદ્દન યોગ્ય છે. વળી, તેઓ સર્વ પ્રાણીને આરામ અપાવનાર હોવાથી તેઓનું નામ સકળજંતુવિશ્રામ થઈ શકે છે. આ પ્રાણી તે સંસારમાં અનેક ગતિમાં જઈ થાકી ગયે છે, હજુ ઠરીઠામ ન થાય ત્યાં બીજે જાય છે. આ પ્રભુ પાસે એવો ચમત્કારે છે કે એ જન્મમરણના ફેરા અળસાવી દઈ પ્રાણીને હમેશને માટે આરામ અપાવનાર છે. તમે ડુંગર ચડો ત્યારે એવા વિસામાનું મૂલ્ય જાણે. પ્રભુ થાક્યા પાક્યાને આશરે છે, સર્વ પ્રાણીના આશરા છે. પ્રભુ પોતે જીવને સર્વ પ્રકારનું અભયદાન આપનારા છે, કોઈ પણ જીવને તેમની નજીકમાં કઈ પ્રકારને ભય નથી. તેની આજુબાજુમાં પણ કોઈ જાતને ભય નથી-તાત્તિઝાયાં તાન્નિધૌ વૈદ્યાન અને તેથી સર્વદા તેઓ અભયદાનના દાતા એ નામને સાચું કરે છે. વળી, પ્રભુ જાતે પૂર્ણ હોવાથી તેઓ પૂર્ણના નામને યેગ્ય છે. પૂર્ણમાંથી પૂર્ણ લેતાં પણ પૂર્ણ જ બાકી રહે છે, આવા અદ્ભુત સ્વભાવવાળા પ્રભુ પૂર્ણ નામને બરાબર લાયક છે. અને પ્રભુ પિતે આત્મારામ છે, આત્મામાં જ રહેલા છે અને આરામ પણ ત્યાં પામનારા છે. એવા આત્મારામ પ્રભુને સેવે, વાંદો, પૂજો અને તેમને તેમના સ્થાનને યોગ્ય આતમરામ” તરીકે માન આપે. (૪)
વીતરાગ મદ કલ્પના, રતિ અતિ ભય સેગ, લલના; નિદ્રા તંદ્રા દુરંદશા, રહિત અબાધિત યોગ લલના. શ્રી સુપાસ ૫
- પાઠાંતર–એક પ્રકાર પ્રથમ પાકમાં “શ્રી” શબ્દ ઉમેરે છે. “મદ’ સ્થાને એક પ્રતને લેખક “મત” કરે છે. તેનો અર્થ ફાવે તેમ નથી. “યેાગ’ સ્થાને એક પ્રતમાં ‘જગ’ પાડે છે, એ પ્રાકૃતાને કારણે જણાય છે. નિદ્રા” સ્થાને એક છાપેલ પુસ્તકમાં નિંદ્રા પાઠ છે, તે અશુદ્ધ જણાય છે. “ અબાધિત ને સ્થાને એક પ્રતમાં “ અબાહિત’ પાઠ છે; અર્થમાં ફેર પડતો નથી. (૫)
શબ્દાર્થ–વીતરાગ = જેમના રાગ-ઇષ્ટ પદાર્થોને પ્રેમ-નાશ પામી ગયા છે જેઓ વહાલી ચીજ તરફ પણ પ્રેમ નથી કરતા. મદ = અભિમાન, મહત્તા બતાવવી તે. કલ્પના = મનમાં આહટદેહટ વિચારવા, પિતાની સજક શક્તિ છોડી મૂકવી તે, મનનાં સંકલ્પવિકલ્પ કરવા. રતિ = રાજી થવું, પ્રેમ કરે છે. વસ્તુપ્રાપ્તિને અને તેમાં રાચી જવું તે. અરતિ = વસ્તુ ન ગમે તેવી હોય તેના તરફ અરાજી થવું, અપ્રીતિ, દ્વેષ, સ્ય = બીક. ઉપર જે ભય (સાત) કહેલા છે તે પૈકી એક અથવા વધારે. સેગ = શોક. પ્રિય વસ્તુની અપ્રાપ્તિ અથવા અપ્રિય વરની પ્રાપ્તિ વખતે થતી દિલગીરી. નિદ્રા = પાંચ પ્રકારની ઊંધ : ૧. નિદ્રા. ૨. નિદ્રાનિદ્રા. ૩. પ્રચલા, ૪. પ્રચલા પ્રચલા અને પ. રયાનધેિ. તંદ્રા = આળસ, ઊંઘ આવી જવા જેવી સ્થિતિ. દુર્દશા = ખરાબ સ્થિતિ, દર્દશા. રહિત = એ મદ, કપના, રતિ, અરતિ, ભય, શોક, નિદ્રા તંદ્રા અને દુરદશાને લાગે છે. તે વિનાના અબાધિત = પીડા વગરના; વેગ સાથે જેમના મન, વચન અને કાયાના ગે = ઉપગ કેઈને પીડા કરતા નથી. (૫)
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી અથ–તેઓના રાગદ્વેષ ગયેલા હોવાથી તેઓ વીતરાગ છે. અને સર્વ પ્રકારના ગર્વ, કલ્પના, આનંદ (રતિ), પીડા (અરતિ), બીક (ભય), શેક, ઊંઘ, આળસ, ખરાબ સ્થિતિથી રહિત હોવાથી તેઓ મન-વચન-કાયાના યુગોથી પીડા વગરના છે. (૫) આ ટ –વિત કહેતાં ગયે છે, રાગ કહેતાં ઈષ્ટપ્રાપ્તિને હર્ષ. મદ તે પ્રાપ્ત વસ્તુને ઉત્કર્ષ, કલ્પના તે સંકલ્પજાલ, ઈષ્ટની બહુમાનતા તે રતિ, તદ્વિપરીત તે દીનતા તે અરતિ, ભય તે પૂર્વોક્ત, શોક તે ગત વસ્તુ સંબંધી ખેદ-આકંદન આદિ, નિદ્રા તે ઊંઘ, તંદ્રા તે આળસ, દુરંદેશા તે અશુભાધ્યવસાય. ઇત્યાદિક અશુભ દશાથી રહિત, એટલા જ માટે અબાધિતગ, સાધ્યા સકલ જેગ. (૫)
- વિવેચન–હવે આપણે પ્રભુનાં બીજાં ડાંક નામે પણ લઈએ. પ્રભુ વીતરાગ છે, તેઓ રાગદ્વેષ વગરના છે તે બેમાં પણ રાગ મીઠો દુર્ગુણ હોવાથી ખાસ તે વગરના છે એમ કહી તેઓ દ્વેષ વગરના છે એમ સમજાવી દીધું, કારણ કે દ્વેષ તે જાણી જવાય તે દુર્ગુણ છે. પ્રભુ મદ-અભિમાન વગરના છે, વીતમદ છે. એ પ્રભુમાં જે અનેક ગુણે છે તેનું તેમને અભિમાન નથી. પ્રભુ કલ્પના રહિત છે. પિતાનું શું થશે કે એવી કોઈ જાતની કલ્પનાજાળથી તેઓ રહિત છે. કલ્પના સંકલ્પ-વિકલ્પ કરાવે છે, અનેક જાતના આહટ્ટદેહદૃ કરાવે છે. આવી કલ્પનાના જાળે પ્રભુમાં નથી તેથી તેઓ વીતકલ્પના છે. અને કઈ પણ બાબતમાં પ્રભુ આરામ કરતા નથી. તેઓને તેમાં મજા આવતી નથી. આ વિતરતિને તમે વાંદે, પૂજે. રતિ એટલે પ્રીતિ. પણ જેને કોઈ મારે તારું નથી, સર્વ પિતાનાં છે એવા પ્રભુમાં રાગ કે દ્વેષ જ ન હોય ત્યાં પ્રીતિની વાત જ કેમ હોય? પ્રભુમાં અરતિ બિલકુલ નથી, તેથી તેઓ વીતઅરતિ છે. અરતિ એટલે આરામ કે પ્રેમથી ઊલટી દશા, જેમાં મનમાં ઉશ્કેરણી થાય અને પિતે શું નું શું કરી નાખે એવી ઉશ્કેરાણી થાય, તેથી પ્રભુ દૂર જ છે. તેમાં અરતિ ન હોવાથી તેઓ અરતિઅબાધિત નામને
ગ્ય છે. તે ઉપરાંત પ્રભુને કેઈની બીક લાગતી નથી. આવા ભીતિ વગરના પ્રભુ ખરેખર વીતભય છે. આવું નિર્ભયપણું તેઓએ પોતાની જાતમાં કેળવેલ હોવાથી તેઓ એગ્ય રીતે વીતભય નામને યેગ્ય છે. પ્રભુ શેક વગરના છે, વહાલી વસ્તુના વિરહથી અથવા ન ગમે તેવી વસ્તુની સાથે તેમને સંગ સંબંધ થવાથી તેમને કઈ પણ પ્રકારને ખેદ થતું નથી. આવા શોકથી અબાધિત પ્રભુ જ રહી શકે. દુનિયામાં તે વહાલાના વિશે અનેક પ્રકારના શોકે થાય છે, અને ધનને નાશ તે કેટલીક વાર શરીરને ખરાબ કરીને જીવિતવ્યને પણ નાશ કરાવે છે. પ્રભુ તે શોકથી અબાધિત હોવાથી આનંદમાં રહે છે. વળી પ્રભુ વિનિદ્ર છે, એટલે નિદ્રા વગરના છે. ઉજાગર દશાને પ્રાપ્ત થયેલા હોવાથી તેઓને ઊંઘ આવતી નથી અને પ્રભુ તંદ્રા વગરના છે. તેઓમાં કઈ જાતનું આળસ નથી, તેઓ તે પિતાની આત્મિક દશામાં જાગૃત છે, મન-વચન-કાયાના પેગ વગરના છે, અને જરા પણ તંદ્રામાં પડતા નથી તંદ્રા એ ઊંઘ પહેલાંની સ્થિતિ છે. પ્રભુ તે નિરંતર જાગૃત રહેવા છતાં જરા પણ તંદ્રામાં પડતા નથી, આવા વિતંત્ર પ્રભુને નમે, પૂજે, સે. તે ઉપરાંત પ્રભુ દુર્દશાથી તદ્દન રહિત છે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ : શ્રી સુપાર્શ્વ જિન સ્તવન
[ ૧૯૧
પ્રભુને કોઈ પણ ચેગા બાધા-પીડા કરતા નથી. તેને શરીર તે છે પણ શરીરના યેગા જે હેરાનગતિ કરે છે તે પ્રભુને થઈ શકતી નથી. તેથી આવા અબાધિત યાગીને નમે, વંદા. આ ગાથામાં જે વિકારો બતાવ્યા તેમાં રાગ, મદ, કલ્પના રતિ, અતિ, ભય, શાક અને દુશા એ સ` માનસિક યેાગે છે અને નિદ્રા અને તદ્ના એ શારીરિક યાગા છે. આ સ ચેાગે પ્રભુમાં ન હોવાથી તેઓ એક એક નામને ધારણ કરનારા થાય છે. એ અબાધિત યાગી છે અને એ નામને સાર્થક કરે છે. (૫)
પરમ પુરુષ પરમાતમા, પરમમેશ્વર પરધાન, લલના;
પરમ પદારથ પરમેષ્ઠી, પરમ દેવ પરમાન, લલના. શ્રી સુપાસ૦ ૬
અથ—તે જાતે પુરુષામાં ઉત્કૃષ્ટ છે (Superman) છે, અને ઊંચા પ્રકારના આત્મા હાઈ પરમાત્મા છે; અને તેઓ જાતે ઈશ્વર છે, આપણા પર રાજ્ય કરનાર છે અને તેએ ઊંચામાં ઊંચા છે. વસ્તુએમાં તેઓ ઉચ્ચ છે અને સર્વોત્કૃષ્ટ છે. અને સર્વ દેવામાં મેાટા દેવ છે અને જાતે પ્રમાણુરૂપ છે. (૬)
ટો—પરમ ઉત્કૃષ્ટ પુરુષ પરાક્રમી, પરમાત્મા, નિરજન આત્મા, પરમેશ્વર જગતનાયક પ્રધાન સ`માંહી છે. પરમ કહેતાં મેક્ષ તેહી જ અથ જેને પરમ જ્ઞાન તેહી જ ઈષ્ટ છે તે પરમઠ્ઠી કહીએ. ઉત્કૃષ્ટ લેાકેાત્તર ગુણૅ કરી દેવ છે તે ઉત્કૃષ્ટ નામ છે. એવાને પ્રણામ થાઓ અરહુ તને (૬)
વિવેચન—આગલી ગાથામાં પ્રભુનાં કેટલાંક નામેા ગણાવ્યાં, આ ગાથામાં વધારે નામા આપવામાં આવેલ છે, આપણે તેના ભાવ સમજવા પ્રયત્ન કરીએ. પ્રભુ પરમપુરુષ છે, તે બધી રીતે Superman છે, તે ઉત્કૃષ્ટ પુરુષ છે. તેએ મહાપરાક્રમી હાવાથી અને બીજા સાધારણ માણસો હોય તેનાથી પારગત હોવાથી તે પરમ પુરુષના અભિધાનને ખરાખર યોગ્ય છે. પ્રભુ પરમાત્મા છે. તેમના આત્મા પરમ છે, ઉત્કૃષ્ટ છે અને તેથી આપણે જે ચેથા સ્તવનમાં પરમાત્મસ્વરૂપને સમજી ગયા, તેવા પરમાત્મા હોવાથી તે
બહિરાત્મા અને
પાઠાંતર. પરમેશ્વર' સ્થાને એ પ્રતમાં ‘ પરમેસર' પાડે છે, તે ભાષાફેરને લીધે છે; અથમાં ફેર નથી. પરમેષ્ઠી ’ સ્થાને એ પ્રતમાં ‘ પરમીડ્ડી ' એવા પાઠ છે, તે પ્રાકૃતને લીધે છે; અથ' તે જ છે. (૬)
શબ્દા—પરમપુરુષ = Superman, મોટામાં મોટા માણસ, પુરુષામાં પ્રધાન, પરાક્રમી, પરમાતમા = આપણે છઠ્ઠા સ્તવનમાં જોયા તેવા બહિરંગ અને અભ્યંતર આત્માથી પણ વધે તેવા પરમાત્મા, સૌથી સુંદર આત્માવાળા પરમેશ્વર = જગતના નાયક, જગત પર શાસન ચલાવનાર. પરધાન = પ્રધાન; સ`થી શ્રેષ્ઠ, ઉત્તમ, પરમપદારથ = મોક્ષરૂપ પોતે જ છે. એ પરમાત્મા પોતે પદાર્થાંમાં ઉત્કૃષ્ટ છે. પરમેષ્ઠી = ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાન જેને ષ્ટ છે તેવા, પરમ જ્ઞાન જેને ઋષ્ટ છે તેવા. પરમદેવ = ઉત્કૃષ્ટ દેવ, સૌથી મોટા દેવ. પરમાન = પોતે જાતે જ સિદ્ધ થયેલા પ્રમાણરૂપ. (૬)
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ર ].
શ્રી આનંદઘન-વીશી અંતરાત્માથી આગળ વધી પરમાત્માના અભિધાનને બધી રીતે યોગ્ય છે. પ્રભુ વળી પરમેશ્વર છે, ઊંચામાં ઊંચા ઐશ્વર્યવાળા છે અને જ્યારે આ દુનિયામાં હતા ત્યારે સર્વની ઉપર શાસન ચલાવનારા-પરમેશ્વર હતા. તે ઉપરાંત પ્રભુ પ્રધાન એટલે મુખ્ય છે. આ નામને મોટો મહિમા છે અને સમજી હદયમાં ધારણ કરવા યોગ્ય છે. એ પ્રધાન તરીકે સર્વમાં છે અને સર્વની ફરિયાદ સાંભળનાર છે. ભગવાન ઊંચામાં ઊંચી મોક્ષ પદવી રૂપ પરમ પદાર્થ છે માટે તેમને નમો, વંદો, પૂજે.
તેમ જ ભગવાન પરમેષ્ટી છે, બધાને ગમે તેવા ઈષ્ટ પદાર્થને પામેલા છે, તથા તેઓ પરમેષ્ઠી નામને તદ્દન સાર્થક કરે છે. આવા મહાપુરુષ ઉત્કૃષ્ટ ઇષ્ટ જ્ઞાનને પામેલા છે તેથી તેઓ ખરેખર પરમેષ્ઠી છે. ભગવાનનું એક વધારે નામ પરમદેવ છે. તેઓ ઉત્કૃષ્ટ દેવ છે, તેમની સાથે સરખાવી શકાય તેવા કોઈ દેવ નથી. તેઓ જાતે પ્રમાણભૂત છે. આ પ્રમાણભૂત પ્રભુને પ્રમાણુના નામને સાર્થક કરનારા હોઈને તેમને નમે, તેમની સેવા કરે. એમાં તમારા આત્માનું હિત છે, એટલું બરાબર યાદ રાખે. આ ગાથામાં પ્રભુનાં અનેક અભિધાને જણાવ્યાં. પ્રત્યેક અભિધાન તેમને બરાબર લાગુ પડતું હોઈ, આપણી પાસે નમન માગી લે છે. (૬)
વિધિ વિરંચિ વિધ્વંભરુ, ઋષીકેશ જગનાથ, લલના; અઘહર અઘચન ધણી, મુક્તિ પરમપદ સાથ, લલના. શ્રી સુપાસ. ૭
અર્થ—તેઓ નસીબના અધિષ્ઠાતા છે અને બ્રહ્મા હોઈ જાતે વિરંચિ છે. તથા સર્વ પ્રાણીઓનું પિષણ કરનાર હોઈ તેઓ જાતે જ વિશ્વભર છે. તેમની પોતાની ઇન્દ્રિયેના નાથ હેવાથી તેઓ હષીકેશ છે અને ત્રણે સચરાચર જગતના નાથ હોવાથી જગન્નાથ છે. તેઓ પાપને દૂર કરનાર છે અને પાપથી મુકાવનાર છે. તેઓ સ્વામી છે, શેઠ છે અને મોક્ષ નામનું જે ઉત્તમ સ્થાન છે ત્યાં પહોંચવાના સાથ છે. (૭)
ટબો–દેશક, વિરંચી અનાસા વેગ એ ગના સાધક, વિશ્વભર યોગક્ષેમના કારક, વિધિ બ્રહ્મા-વિષ્ણુ-મહેશ્વરરૂપ છે. ઋષીકેશ કહેતાં હૃષીક, ઈન્દ્રિય તેના ઇક એટલે ઈચ્છા, તેના નાશક હોય. ઈચ્છાના સ્પર્ધક છે, જય નાયક. અઘહર=પરના પાપને હરે સ્વયં પોતે. અમોચન એટલે પાપહર્તા છે, ધણી સવામી છે, કર્મથી મુક્ત રહિત છે, આલંબનભૂત છે. (૭)
પાઠાંતર - વિશ્વભરુ સ્થાને બે પ્રતમાં વિશ્વભર’ પાઠ છે; અર્થ એક જ છે. “મુક્તિ” સ્થાને મુક્ત પાઠ છે, અર્થ ફરે છે, તે માટે વિવેચન જુઓ. (૭) | શબ્દાર્થ-વિધિ = સર્વાનું વિધાન કરનારા, નસીબદેવી, જીવનનિર્માણ કરનાર નસીબ. વિરંચિ = યેગક્ષેમના કરનારા, બ્રહ્મા-વિષ્ણુ-મહેશ્વરરૂપ. વિશ્વભરુ દુનિયાનું પિષણ કરનારા. ઋષીકેશ =ઋષીક એટલે ઇણ્યિ, તેના માલેક, કારણ કે પ્રભુએ સર્વ ઈન્દ્રિયોને વશ કરેલી છે એટલે તેના નાથ છે. જગનાથ = જગતના નાથ, જગતના ધણી, અપહર = અધ એટલે પાપને હરણ કરનારા. અધમોચન = પાપથી મુકાવનારા, પતે પાપથી દર છે અને દુનિયામાં પાપને દૂર કરનાર છે. ધણી = પતિ, તેના ઉપર રાજ્ય કરનારા, સ્વામી. પરમપદ સાથ = પરમપદ એટલે મોક્ષ, ત્યાં લઈ જવામાં સાથે એટલે સથવારો આપનારા, આલંબનભૂત થઈ રહેનારા. (૭) ,
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ : શ્રી સુપાર્થ જિન સ્તવન
[૧૯૩ વિવેચન-આ સાતમી ગાથામાં ભગવાનનાં વધારે નામ આપવામાં આવે છે તે દીર્ધ દૃષ્ટિથી વિચારમાં લેજે અને તે અર્થમાં પ્રભુને સમજવા યત્ન કરશે. ભગવાન પિતે વિધિ-વિધાતા છે. આપણે કેવા થાશું તે નિર્માણ કરનાર ભગવાન પિતે છે અને તેથી આ વિધિના નામને યોગ્ય છે. અથવા નસીબદેવી એટલે વિધિને પણ ઉપદેશ આપનાર પ્રભુ છે. ભગવાન પિતે વિરંચિ એટલે બ્રહ્યા છે. આ સૃષ્ટિને ઉત્પન્ન બ્રહ્મા કરે છે. પ્રભુ બધાનું સારું કરે છે જે પ્રભુને ભજે છે તેનું સારું થાય છે. આવી જાતને શુભ કર્મને બંધ થવાનું કારણ પ્રભુ બને છે તેથી તેઓને વિરચિનું ઉપનામ આપવામાં આવ્યું છે તે તદ્દન સાચું છે. આમાં સૃષ્ટિક્ત ઈશ્વર છે તે લેકમાન્યતા ચાલુ રાખી છે, બાકી કર્તા કે પ્રભુ તેને સ્વીકાર કરતા નથી. ભગવાન પિતે આખા જગતનું જતન કરનાર છે તેથી તેઓ વિશ્વભર નામને પાત્ર થાય છે. આખી દુનિયાનું જે પિોષણ કરે, તે વિશ્વભર નામને પાત્ર થાય. વળી, પ્રભુ ઇન્દ્રિયના ઈશ એટલે નાથ –ધણું હોવાથી હષીકેશ કહેવાય છે. ભગવાનને કઈ પ્રકારની ઈચ્છા નથી, તેઓ પિતાની સર્વ ઈચ્છાઓના પ્રભુ છે, નાયક છે, તેવા હષકેશ પ્રભુને તમે સે. ભગવાન જગતના નાથ છે, તેથી તેઓ જગન્નાથ કહેવાય છે. આ સિવાય પ્રભુ અઘડર છે, અઘ એટલે પાપ, તેને હરનારા એટલે દૂર કરનારા છે. આપણે પ્રભુને નમીએ તેથી પાપ હરાઈ જાય તેવા પ્રભુ છે. પ્રભુ પાપને હરનારા છે, એટલું જ નહિ પણ તેઓ અઘમેચન છે એટલે પાપથી છોડાવનાર–મુકાવનાર છે. તેમનું નામસ્મરણ અને એકાગ્રતા પાપ છોડાવે છે તેથી તે અઘમેચન નામને સાર્થક કરે છે. આ પ્રભુ ધણી એટલે સ્વામી છે, એ આપણા માલિક છે. “મુક્તિ પરમપદ સાથ” એવું પ્રભુનું છેલ્લું ઉપનામ છે. આ સંસારના સર્વ તાપને શમાવનાર મોક્ષ છે, ત્યાં અત્યંત એકાંત સુખ છે, ત્યાં જન્મ-જરા-મરણ નથી, ત્યાં આધિવ્યાધિ-ઉપાધિ નથી, ત્યાં પરમસુખ છે એવા પ્રકારના મોક્ષમા–પરમપદમાં સથવારે દેનાર પ્રભુ છે.
આવી રીતે ભગવાનનાં ૪૫ ના થયાં : ૧. શિવ, ૨. શંકર, ૩. જગદીશ્વર, ૪, ચિદાનંદ, પ. ભગવાન, ૬. જિન, ૭. અરિહંત, ૮. તીર્થકર, ૯. જ્યોતિ સ્વરૂપ, ૧૦. અસમાન, ૧૧. અલક્ષ્ય, ૧૨. નિરંજન, ૧૩. વત્સલ, ૧૪. સકળ જતુના વિશ્રામ, ૧૫. અભયદાનદાતા, ૧૬. પૂર્ણાત્મારામ, ૧૮. વીતરાગ, ૧૯. તમદ, ૨૦. કલ્પના રહિત ૨૧. વીતરતિ, ૨૨. વીતઅરતિ, ૨૩. વીતભય, ૨૪. વીતશેક, રપ. વિનિદ્ર, ૨૬. વિતંદ્ર, ર૭. વીગતદુર્દશા, ૨૮. અબધિત યેગી, ૨૯ પરમપુરુષ, ૩૦. પરમાત્મા, ૩૧. પરમેશ્વર, ૩૨. પ્રધાન, ૩૩. પરમપદાર્થ, ૩૪. પરમેષ્ઠી, ૩૫. પરમદેવ, ૩૬. પ્રમાણ, ૩૭. વિધિ, ૩૮. વિરચિ, ૩૯. વિશ્વભર, ૪૦. હૃષીકેશ, ૪૧. જગનાથ, ૪ર. અઘર, ૪૩. અઘમોચન, ૪૪. ધણી, ૪૫. મુક્તિ પરમપદ સાર્થવાહ, આ આપણે ત્રીજીથી સાતમી ગાથામાં વિચારી ગયા. આવાં નામધારણ કરનારા જશનામી પ્રભુને તમે વંદો, પૂજે, નમે, સેવો.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪]
શ્રી આન’ઘન-ચાવીશી
એમ અનેક અબિધા ધરે, અનુભવગમ્ય વિચાર, લલના; જે જાણે તેહને કરે, ‘આનંદધન’ અવતાર, લલના. શ્રી સુપાસ૦ ૮ અથ—આવી રીતે સુપાર્શ્વનાથ તીર્થંકર ઘણાં ઘણાં નામેાને ધારણ કરે છે. એ નામે અનુભવથી સમજી શકાય તેવાં વિચારણીય છે. આ હકીકત જે જાણે તેને આનંદના સમૂહને ઉતારનાર કરી આપે, તેવા પ્રભુને આપણે નમીએ, વંદીએ, પૂજીએ. (૮)
ટો—એમ અનેક પ્રકારે ગુણનિષ્પન્ન નામ છે, તે નામના વિચાર અનુભવગમ્ય છે, એકનાં અનેક રૂપ–નામ છે, એવા જે તમારા નામના અર્થ જાણી ધ્યાન–સ્મરણ કરશે તે પ્રાણી આનંદધન જ્ઞાનમય અવતાર કરે, અક્ષય ભાવે જ્ઞાન-દન-ચારિત્રમયપણું પામે. (૮)
વિવેચન—આવાં આવાં અનેક નામાનેઉપનામાને પ્રભુ ધારણ કરે છે. અહીં તે। દાખલા તરીકે પિસ્તાલીશ નામેા બતાવીને પોતાની અલ્પતા ખતાવી છે, પણ પ્રભુમાં તે તેવાં અને તેને મળતાં સે'કડા નામેા છે. જેમ રાનાનો તે સૌલ્યમ્ ના એક વિદ્વાને અનેક અર્થ કર્યાં છે, આઠ લાખ અથ કર્યો છે, તેમ એક બીજા વિદ્વાને પ્રભુનાં અનેક નામેા દાખવ્યાં છે, તે સ જાણીને પ્રભુને સેવા, પૂજો. આ પ્રભુને પણ પાતાના લાભ માટે જ નમવાના છે. તેએની સેવા કરવી એ આત્મસેવા છે. આ નામના વિચારો અનુભવગમ્ય છે, જાતે અનુભવ કરવાથી પ્રાપ્ય થઈ શકે છે. જેમ જેમ પ્રાણીને અનુભવ થાય, સ્વયં સવેદન થાય, તેમ તેને આ નામમાં રહેલે વિચારચમત્કાર જણાય છે. નામેા વાંચી જવાં કે પટપટ એલી જવાં, એ એક વાત છે અને જાતે અનુભવ કરી તેને અવધારવાં, તે તે ઘણી ઊંચી વાત છે. અનુભવની વાત જ જુદી છે અને તેને મહિમા કેટલેા ભવ્ય છે તે તે આપણે અનુભવનાં પદોમાં જોઈ ગયા છીએ. એક વસ્તુનાં અનેક નામ હાવાં, તે સ્વાભાવિક છે, પણ તેને જાતે અનુભવ કરવા, પેાતાને તે લાગુ પાડવાં અથવા તે લાગુ પડી શકે છે એમ અવધારવું, તે તે બહુ જ સરસ વાત છે. એક પ્રભુનાં આ રીતે પિસ્તાલીશ કે તેથી વધતાં નામેા જાણીને તમને કોઈ વાર આશ્ચય થશે, તમને તેમાં અતિશયક્તિ લાગશે, પણ જ્યારે તમે જાતે તેનું સ ંવેદન કરશે, ત્યારે તે સવ' નામના ચમત્કાર તમને જાતે અનુભવાશે અને ત્યારે તમને માલૂમ પડશે કે આ અનુભવની શાળા કાંઇ ઔર છે.
જે એ નામેા અનુભવથી-સ્વસવેદનથી જાણે છે, તેના અવતાર આનંદના સમૂહ જેવા પ્રભુ કરે છે અને તેને પેાતાના જેવા જ બનાવી દે છે. માટે પ્રભુને ભજવાનાં નિ`ય કરો,
પાઠાંતર— એમ ' સ્થાને એક પ્રતમાં ‘અર્ધ' પાઠ છે, એના અ` ‘ એમ ’ થાય છે. ‘જે’ને સ્થાને એક પ્રતમાં જેહ ' પાઠ છે; અથમાં ફેરફાર નથી. (૮)
શબ્દા—એમ = ઉપરોક્ત, ઉપર ગણાવ્યાં તે અને તેવાં. અનેક = એકથી વધારે, ધણાં. અભિધા = નામેા, ચાંદે, વિશેષણા, પદકા અનુભવગમ્ય = જાતઅનુભવ, તેનાથી સમજાય-જાણી શકાય તેવા. વિચાર = આ બધા અનુભવથી જાણી શકાય, સ્વસ ંવેદનથી સમજી શકાય તેવા વિચારો છે, જે જાણે = આ વિચારને જે જ્ઞાનમાગે ઓળખે. તેહને = તેને કરે = કરે છે. આનંદધન = આનંદના સમૂહ. અવતાર = જન્મ આનંદમય બનાવે પોતામય-આન સમૂહમય કરી દે. (૮)
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૭: શ્રી સુપાર્શ્વ જિન સ્તવન
[૧૯૫ જેથી તમે અનંત આનંદમય થઈ જાઓ, તમારા રોગ, શોક સઘળા ટળી જાય. પ્રભુમય થયા વગર, પ્રભુનાં અનેક નામે તમે જાણી શકશે નહિ. જાણ્યા પછી પણ તેને પિતાના આત્મામાં સંવેદવા ગ્ય છે અને સંવેદીને છેવટે પ્રભુમય થઈ જવાય છે, એ પ્રભુનાં અનેક નામે જાણવાને ચમત્કાર છે. પ્રભુ પિતે કેવા છે તે આવતા આઠમા સ્તવનમાં જાણશે, ત્યારે તમને આ તેમનાં અનેક નામો જાણવાની મહત્તા વધારે સમજાશે. અત્યારની તમારી ઘનઆવૃત દશામાં આ પિસ્તાલીશ કે તેથી વધારે અનેક નામે પ્રભુનાં હશે, એ વાતમાં અતિશક્તિ લાગશે, પણ એવું કાંઈ નથી. એમાં તે પ્રભુના મહિમાને એક અંશ જ બતાવ્યો છે, તેને ખરેખર અભ્યાસ તે તમે સ્વસંવેદનથી કરી શકશે. (૮)
- ઉપસંહાર આ રીતે આ સાતમું સ્તવન વિચાર્યું. આખા સ્તવનમાં પ્રભુનાં અનેક નામ જણાવવામાં આવ્યાં છે. એ જણાવવાને હેતુ એ છે કે આપણે જેવા થવું છે તેની સાથે આપણે બરાબર ઓળખાણ કરવી જોઈએ. જે તે માણસને પકડી આપણે તેને અનુસરીએ અને તેમાં રાચામાચી જઈએ એ આપણા જેવાને ઘટતું નથી. જેને પિતાનું સર્વસ્વ અપી, તેના જેવું થયું છે, તેને પ્રથમ તે એક દિશાએથી ઓળખવા જોઈએ તેનામાં શી શી શક્તિઓ છે તેની તુલના આપણે કરવી જોઈએ. જેઓ પિતાના આરાધ્ય દેવની આ રીતે પરીક્ષા કરતા નથી અને આંખો મીંચીને ચલાવ્યે રાખે છે તેઓ આખરે પસ્તાય છે અને તે પસ્તા એવા સમયે થાય છે, કે જ્યારે ઘણું મોડું થઈ ગયેલું હોય. આવા પ્રકારના પશ્ચાત્તાપને પણ કાંઈ અર્થ નથી. એટલે આપણી જે આદર્શ મૂતિ (ideal) હોય, તેને અનેક દિશાએથી ઓળખવી જોઈએ. એ પછી એમના ચરણે શિર ઝુકાવવામાં અને જાતને તેમને સેંપવામાં દીર્ધદષ્ટિ છે, સાચી સમજણ છે, વ્યવહારદક્ષતા છે.
આ સ્તવનમાં પ્રભુનાં જે અનેક નામ આપવામાં આવ્યાં છે તેને પ્રભુ દરેક રીતે યોગ્ય છે, એ તમે જાતે. અનુભવી શકશે. અને અંતે એમ વારંવાર ધ્યાવતાં ધ્યાવતાં તમે આનંદના ઘનમાં એકરસ થઈ પ્રભુમય થઈ જશે અને આ તમારા જન્મ-મરણના ફેરા ટળી જશે. આ તે સીધી સડક છે. તમારું નિરતિશય સુખ આ પ્રભુના અનેક નામસ્મરણમાં જ છે. એટલા માટે પ્રભુને શાંતસુધારસના સમુદ્ર અને ભવસાગરના સેતુ કહેવામાં આવ્યા છે. અને, યાદ રાખજો કે, આ યેગની વાતમાં ગોટા વાળવા નહિ પાલવે. એમાં મન-વચન-કાયાના વેગોને સારી રીતે સ્થાપવા જરૂરી છે, તેથી આ પ્રભુને બરાબર ઓળખીને, તેમની સેવા એવી કરે કે તેમાં મન, વચન અને કાયાના વેગો એકબીજાના વગર વિધેિ એકત્વભાવે રહે અને તમારે મુદ્દો, જે પરમપદને પ્રાપ્ત કરવાને છે, તે પ્રાપ્ત થાય. તે માટે મનમાં કંઈક, વચન જુદી જાતનું અને શરીરપ્રવૃત્તિ જુદી જાતની એમ ત્રિધા યેગ નહિ પાલવે. એમાં તે ત્રણે ગેને એકત્ર કરી–એકત્વ સાધી -તે સર્વને શુભ ભાવે પ્રવર્તાવવાને તમારે મુદ્દો જોઈએ, અને ગમે તેવે ભેગે પણ તે જળવા જોઈએ. જે આ ભયસ્થાનકને તમે ધ્યાનમાં રાખશે તે તમારી સેવના સાચી થશે અને તમે પરમપદને પ્રાપ્ત કરશે. એ હેતુ ધ્યાનમાં રાખી પ્રભુને તમે અનેક રીતે, અનેક દષ્ટિબિંદુથી ઓળખે તે માટે આ સ્તવનની રચના કરવામાં આવી છે. (૭) ડિસેંબર : ૧૯૪૯ ].
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ચંદ્રપ્રભુ જિન સ્તવન
પ્રભુનાં દર્શન સબંધપ્રભુનું દર્શન થાય, તે પ્રભુ જેવા થવાની ભાવના થાય, અને, કદાચ તીર્થકર ન થવાય તે, સામાન્ય કેવળી થઈ સિદ્ધસ્થાનકે પહોંચી જવાય અને આ જન્મ-મરણના ફેરા હમેશને માટે દૂર થાય. માટે પ્રભુનું દર્શન ભાવ અને વિધિપૂર્વક થવું ઘણું જરૂરી છે. આ અનંત સંસારમાં પ્રાણી ફરી આવ્યું, અનેક ગતિમાં જઈ આવ્યું, પણ તે પ્રત્યેક ગતિમાં હજ પ્રભુનું દર્શન થયું નથી, કારણ કે દર્શન બરાબર થયું હોય, તે તેને નસીબે લાગેલી આ રખડપટ્ટી હોય નહિ. એ રખડપટ્ટી જ બતાવી આપે છે કે એણે પ્રભુનું દર્શન અગાઉ કઈ વાર કેઈ ગતિમાં કર્યું નથી. કલ્યાણુમંદિર નામના સ્ત્રોત્રમાં તેના કર્તા કહે છે કે સર કવિવિરત્તિ. મને અનેક અનર્થો થયા છે, થાય છે અને હું સંસારમાં રખડું છું અને મને મર્મ વીધી નાખે તેવી પીડાઓ અને અનર્થો હજુ સુધી ચાલુ હેરાનગતિ કર્યા કરે છે, તે સર્વ બતાવે છે કે ભગવાનનું એક પણ વખત દર્શન થયું નથી. એક વાત સમજી લેવાની છે કે હું અસંજ્ઞી મનુષ્ય સુધીની અનેક ગતિમાં આંટા મારી આવ્યું, પણ મારે મન ન હોવાથી મેં પ્રભુને પ્રભુ તરીકે ઓળખ્યા નથી અને તેમનું દર્શન મને થયું નથી.
કેટલાક પ્રાણીઓને સંસારમાં ફરવું ગમે છે. તેને મનમાં ઊંડું ઊંડુ એમ થાય છે કે મોક્ષમાં તે ખાવાનું ન મળે, ફરવાનું ન મળે અને આ વખત બેસી રહેવું પડે, તેના કરતાં આ સંસારમાં રહી સભાઓમાં ભાષણ કરવાની અને સગાંસંબંધીઓના વેધવચકા જાળવવાની સ્થિતિ સારી. એવાને માટે આ સ્તવન નથી, પણ જેને સંસાર ઉપર કંટાળે ઊપજે હોય અને જે તેનાથી થાકી ગયા હોય તેણે આ સ્તવનને ભાવ ખૂબ મનન કરવા યોગ્ય છે. અંતે અહીંના પરિચ તે છોડવા જ પડશે અને સર્વ સંબંધને મૂકી જવું જ પડશે, એને કોઈ બીજે માર્ગ નથી –એમ જેને લાગતું હોય તેણે વિધિપૂર્વક પ્રભુનું દર્શન કરવા જેવું છે. પછી ધીમે ધીમે પરિચય થશે અને પછી પ્રભુ જેવા થવાના કેડ જાગશે. એ જાગૃતિ લાવવા માટે આ
સ્તવનને બહુ મેટો ઉપયોગ છે. એમાં પ્રભુનું દર્શન કદી પણ થયું નથી, વિધિ પણ જળવાઈ નથી, એવો ભાવ રજૂ કર્યો છે. એ ભાવ સમજી પ્રભુદર્શનની મહત્તા સમજી આગમાનુસાર પ્રભનું દર્શન કરવું અને પ્રભુ જેવા થવાના કેડ ઉત્પન્ન કરવા એ આ સ્તવનને મુખ્ય આશય છે. એટલી પ્રસ્તાવના કરી આપણે આ સ્તવનનો ભાવ વિચારીએ. એ ઘણું વિચારવા લાયક સ્તવન છે એટલું તે સર્વ પ્રાણીઓ માટે કહી શકાય.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે: શ્રી ચંદ્રપ્રભુ જિન સ્તવન
[૧૯૭
સ્તવન ( રાગ કેદારો તથા ગાડી; કુમારી વે, આજંદ કરે, મુને કોઈ મુકાવે-એ દેશી) દેખણ દે રે, સખી ! મુને દેખણ દે, ચંદ્રપ્રભુ મુખચંદ; સખી . ઉપશમરસને કંદ, સખીગત કલિ-મલ-દુ:ખદંદ. સખી. ૧
અર્થ–હે સખી ! હે બહેન! મને ચંદ્રપ્રભુ ભગવાનના મુખચંદ્રને જેવા દે, જોઈ લેવા દે, કારણ કે, તે શાંત રસનો કાંદો છે, એ ઉપશમ રસનું મૂળ છે અને એનાં કરે અને દુઃખનાં બંદ્ધ નાશ પામી ગયેલાં છે. (૧)
–(એહવા પ્રભુનું દર્શન, કુણ ગતિ તેહની દુર્લભતા, કુણ ગતિ સુલભતા તે કહવાને શ્રી ચંદ્રપ્રભ સ્વામીને સ્તવે છે; હવે શુદ્ધ ચેતનાતે અશુદ્ધ ચેતના કહે હૈં) અરે સખી, અનાદિ અશુદ્ધ ચેતના આત્માઈ ઉપાધિભાવે આદર્યા માર્ગે શ્રી ચંદ્રપ્રભ સ્વામીન મુખરૂપ ચંદ્ર પ્રતે જેવાને દિઈ મુઝને. એ પ્રભુ ઉપશમરસને સમતારસને કંદક-કાંદો છે. અનેક સુર અને નર તેહનાઈ પ્રતે સેવે છે જેહનઈ. વલી જેહથી કલિ-કિલેસ મલદુખના દંદસમુદાય સર્વ ગયા છે જેથી એહવાને જેવા દઈ. (૧)
વિવેચન–અહીં તે પ્રભુના મુખચંદ્રને દેખવાની વાત છે. એ મુખરૂપ ચંદ્રમા એવો સુંદર છે કે પિતાની સખીને હૃદયની વાત કરે છે, કે હે પ્રિય સખી! મને એ મુખરૂપ ચાંદાનાં દર્શન જરૂર કરી લેવા દે; મારા જીવને તેથી નિરાંત થશે અને મને આનંદ આવશે. આ સ્તવનમાં તે હજું પ્રભુની પ્રથમ ઓળખાણ થાય છે, માટે માત્ર દર્શન કરવાની જ વાત તે
પાઠાંતર–એક પ્રતમાં “ચંદ્રપ્રભુ મુખચંદ, સખિ નૈ દેખણ દે” એમ આ સ્તવનની શરૂઆત કરી છે. બીજી પ્રતમાં “ચંદ્રપ્રભુ મુખચંદ સખી મે દેખણ દે” એ પ્રમાણે શરૂઆત કરી છે. “કલિ” સ્થાને એક પ્રતમાં “ કલી' શબ્દ વપરાય છે. “ઉપશમરસને કંદ’ એ પાઠ બરાબર છે, પણ એની પાછળ “સેવે સુરનરઅંદ” એવો પાઠ મૂકે છે, અને તે રીતે ગાથા પૂરી કરે છે. (૧)
શબ્દાર્થ–દેખણ ૮ = જેવા દે, અવલેક્વા દે. બીજી વાર તે શબ્દને એ જ અર્થ છે. મુને = મને, મુખચંદ = મુખરૂપ ચંદ્રમા, મુખચંદ્ર. ચંદ્રપ્રભુ = આઠમા તીર્થંકર શ્રી ચંદ્રપ્રભુ. ઉપશમરસ = શાંત રસનો. શાંતિનો. ચિર ઠંડાપણાનો. કંદ = એ કાંદો છે, એ એનું મૂળ છે. શાંત રસને એ કાંદો છે. ગત = ગયું છે એવું જેનું, ગયેલ છે એટલે નાશ પામેલ છે. કલિ = કાદવ, ગાડાના પૈડામાં થતા મેલ. દુઃખ = પીડા, ઉપાધિ દઈ = એટલે બેનું જોડલું, જેમને મેલ તથા દુઃખ બંને નાશ પામી ગયાં છે એવા. (૧).
૧. આ સ્તવનના ટબમાં વિવેચનકર્તાની સરતચૂકથી કેટલેક ભાગ નવમાં શ્રી સુવિધિનાથ ભગવાનના સ્તવનના ટબાને નોંધાયો હતો, અને બાકીનો ભાગ પણ અધૂરો હતા તેથી આ આખા સ્તવનનો બો અમદાવાદના લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરની નં. ૩૭૪૧ ની પ્રતને આધારે ઉતારીને અહી આપ્યો. શ્રી મોતીચંદભાઈ એ બાને ભાવ મોટે ભાગે અત્યારની ભાષામાં ઉતાર્યો છે, પણ અહીં એમ ન કરતાં ટએ જેમને તેમ જ આપે છે. –સંપાદક
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
પેાતાની વડાલી બહેનપણી પાસે મૂકે છે. ચંદ્રપ્રભુના મુખરૂપ ચાંદો એવા સુંદર છે કે એને ધરાઇ ધરાઇને જોવાના આ સ્ત્રી ( અશુદ્ધ ચેતના)ને કોડ થયા છે. આ પટ્ટમાં ‘દેખણુ દે' શબ્દ એ વાર આવે છે, તેમાં પુનરુક્તિ દોષ નથી, પણ તે દેખનારની અગાઉ ન જોયેલ ચીજને દેખવાની તીવ્ર ઇચ્છા ખતાવે છે. એ મુખચંદ્ર કેવું છે તેનું હુવે તે સખી પાસે વણુન કરે છે અને પોતાની તેને દેખવાની ઇચ્છા શા માટે થઇ તેનું કારણ ગર્ભિતપણે તે વનમાં સમાવી દે છે.
એ પ્રભુનુ. મુખચ`દ્ર ઉપશમરસના કાંદા સમાન છે. જેમ કાંદામાંથી અનેક અકુરો જન્મે છે તેમ પ્રભુના મુખચ'દ્રમાંથી આખા ઉપશમરસ જન્મે છે. અને વળી, એ મુખચંદ્રમાંથી કાદવ-કીચડ ગયા છે અને દુઃખનાં દ્વન્દ્વો નાશ પામી ગયેલાં છે. દુ:ખનાં દ્દો એટલે સુખ અને દુઃખ; તેવી જ રીતે અનેક દ્રો બને છે; જેમ કે સંસાર અને મેક્ષ અથવા ઉપશમ અને અનુપશમ. આવાં તેમ જ પુણ્યપાપ એ દ્વંદ્ર છે. તે સ` દ્વાજેનાં નાશ પામી ગયાં છે, તે ચંદ્રપ્રભુના મુખચંદ્રનાં મને દશન કરી લેવા દે. પ્રભુ તે મેક્ષમાં બિરાજમાન થઈ ગયા છે, એને કોઈ જાતના સુખ-દુઃખનાં કે બીજા કલ્પી શકાય તેવાં કોઇ દ્વં રહ્યાં નથી. એવા પ્રભુના મુખચ`દ્રને મને જોઈ લેવા દે, એનાં મને દન કરી લેવા દે. હું પછી ધીમે ધીમે તેમની સાથે પરિચય કરીશ. આ સ્તવનમાં દનના મહિમા બતાવ્યા છે. પ્રભુ કેવા છે તેના પરિચય પછીનાં સ્તવનામાં થશે, હાલ તે તેમના મુખચંદ્રને જોઇ લેવાની જ વાત છે. તેમાં એ વાત જણાવી કે એ મુખચંદ્ર ઉપશમરસના કંદ છે અને એમાં કાદવ-કીચડ કોઈ પણ જાતના નથી અને એને કોઈ પણ પ્રકારનાં દ્વંદ્વોના સંબધ અગાઉ હશે તે પણ હાલ તા ગયા છે. તેથી મને એમના મુખચ`દ્રનાં દશ્તન કરી લેવા દે. આ પ્રકારે અશુદ્ધ ચેતના શુદ્ધ ચેતના નામની પેાતાની બહેનપણીને વડાલથી ઉદ્દેશી કહે છે. તે જોઈ લઈ તેનાં દન કરવાના કોડ એને કેમ થયા છે તે હુવે જણાવે છે. (૧)
:
સુહમ નિગેાદે ન દેખી, સખી॰ બાદર પુઢવી આઉ ન લેખિયા, સખી॰ તેઉ-વાઉ પાઠાંતર—પહેલી ગાથા પ્રતમાં બીજી ગાથાને છેડે પૂરી કરી તેને ૧ એક નિર્દે`શ કર્યાં છે. ‘સુહમ સ્થાને ‘સુહુમ ’શબ્દ બે પ્રતમાં છે. ‘ વિસેસ ’ સ્થાને છાપેલ એક પુસ્તક્માં ‘ વિશેસ ' શબ્દ મૂકયો છે. ‘અતિહિ ’ સ્થાને એક પ્રતમાં ‘ અતિહી ’ પાઠ છે. ‘ લેખી’ સ્થાને એ પ્રતમાં · લેષીએ ' પાઠ આપ્યા છે. ‘ ન લેસ ’તે ખલે ‘ ન દેશ ’ પાઠ એક પ્રતમાં છે. ત્રીજા પાદમાં · આઉ ન ’ને સ્થાને ‘ આન ન ' એવા પાઠ આપ્યા છે. (૨) શબ્દા—સુહમ = સૂક્ષ્મ, જે નરી આંખે દેખી ન શકાય તેવી, અત્યંત નાની. નિગેાદે = ચૌદ રાજલામાં ઠાંસી ઠાંસીને ભરેલ અવ્યવહારરાશિના એકે દ્રિય જીવો. ન દેખીએ = ન દેખ્યો, એ મુખરૂપ ચંદ્રમા ન દેખ્યો, ન જોયા, ન પરખ્યા. બાદર = આંખે દેખી શકાય તેવી, બાદરનિાદમાં; નિાદમાં શબ્દ અધ્યાહાર છે. અતિહિ = ધણી, ખૂબ, વધારે. વિસેસ = વધારે, એટલે બાદરનિગેદમાં પણ જે મુખચંદ્રને ખાસ વધારે રીતે ન જોયું, ન દેખ્યું, ન જાણ્યું. પુઢવી = પૃથ્વીકાય, એકેંદ્રિય પૃથ્વીના જીવા. આઉ = પાણી, જળ,
અતિહિ વિસેસ; સખીન લેસ. સખી- ૨
ܕ
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮: શ્રી ચંદ્રપ્રભુ જિન સ્તવન
[૧૯૯ અર્થ_એ પ્રભુના મુખચંદ્રને સૂમ નિગોદમાં મેં જોયું નથી અને ખાસ કરીને બાદર નિગોદમાં પણ મેં એને જોયેલ નથી તેમ જ પૃથ્વીકાય અને અપ્લાયમાં એકેદ્રિયમાં મેં તેને જાણ્યું નથી અને તેજસ્કાયમાં અને વાયુકાયમાં એને જરામાત્ર પણ જોયેલ નથી. (૨)
ટબ–(અનાદિ સંસારિ એટલી જાય ગાઈ તે પ્રભુને ન દેખે તે વિનતિ રૂપે કહે છે.) સુહમનિગદે અવ્યવહાર નિગોદે અત્યંત અબેધ તીવ્ર મેહે કરી પ્રભુને દીઠો નહીં. તથા બાદર નિગદમાંહિં પણ ન દેખે. અહીં તે સહિયાણી, પૃથ્વી પાણીમાંહિ પણિ ન દેખે, મિથ્યાત્વના ઘરમાંહિ હે સખિ, વલી તેઉકાય વાઉકાયમાંહિ પણિ લેસ માત્ર દીઠો નહીં, એ સર્વ સૂક્ષમ અને બાદર બેઉ લેવા. એગેદિ નિયમ અનાણી ઇતિ આગમ–“સમપિ = તેવીમૂચા રૂતિ વવનારા (૨)
વિવેચન--આ અશુદ્ધ ચેતના પિતાની બહેનપણીને કહે છે કે સૂક્ષમ નિગેદ, જે આ દુનિયામાં ઠાંસી ઠાંસીને ભરવામાં આવી છે અને જેના જીવને માત્ર એક સ્પર્શેન્દ્રિય જ હોય છે, તે ગતિમાં એકેન્દ્રિય તરીકે આ જીવે અવ્યવહાર અને વ્યવહારરાશિમાં અનંત કાળ પસાર કર્યો છે. ત્યાં તે જીવવાને સમય ઘણે ટૂંકે અને એક શ્વાસોશ્વાસ લેવાય તેટલા સમયમાં સાડાસત્તર ભવ નિગદ કરે એટલે સત્તર વાર જન્મ અને મરણ પામે, અને અઢારમી વખત જન્મ, ત્યાં પ્રભુનાં દર્શન કરવાને માટે જે મન હોવું જોઈએ, તે હેતું નથી; એવા નિગોદ તરીકે મેં અનંત કાળ પસાર કર્યો, ત્યાં અનંત કાળમાં મેં ભગવાનનું દર્શન કર્યું નથી. મને ભગવાનને જોવાની ત્યાં ઈચ્છા થાય તે પણ તે બની શકે તેમ નહોતું, કારણ કે ભગવાનને ઓળખવા માટે જે મન જોઈએ તે મન જ મારી પાસે નહોતું. અવ્યવહારરાશિમાંથી નીકળી પ્રાણી વ્યવહારરાશિમાં ઘર્ષણથૂર્ણન ન્યાયે આવે છે. જેમ નદીમાં પથરો ઘડાઈને પિતાની મેળે ગોળ મજાને પાંચીક થઈ જાય છે, તેમ હું વ્યવહારરાશિમાં આવ્યું. પણ ત્યાં પણ એક જ ઇક્રિય હોય છે અને મન હોતું નથી. મેં એ અનંત કાળમાં એક વાર પણ પ્રભુને દેખ્યા નહિ. અને સૂક્ષમ નિગોદ મટીને બાદર નિગોદમાં આવ્યું ત્યાં પણ મને પ્રભુને દેખવાને વિશેષ કરીને મોકે ન જ મળે; કારણ, બાદર નિગોદમાં આ જીવ વ્યવહારીઓ થાય છે, પણ તેને ઈંદ્રિય એક જ હોય છે અને તેને મન હેતું નથી. અને ત્યાર પછી હું પૃથવીકાયમાં આવ્યું, ત્યાં પણ મારા એકેદ્રિયપણાને લીધે મેં પ્રભુનું દર્શન ન કર્યું, તેનું મુખચંદ્ર જોયું નહિ અને તેમને ઓળખ્યા નહિ. તેથી પૃથ્વીકાય પણ વિચારપથમાં લેવા લાયક નથી. ત્યાર પછી, ઘર્ષણધૂર્ણન ન્યાયે, હું અપ્લાયમાં ગયે. ત્યાં પાણી-જળ થયે, પણ મેં તે ગતિમાં પણ પ્રભુને દેખ્યા નહિ. અષ્કાયને પણ એકલી સ્પર્શેન્દ્રિય જ હોય છે, તેઓને દેખવાને સવાલ જેમાં અકાય એકે પ્રિય છવો છે તે ગતિમાં હું ગયો, ત્યાં પ્રભુમુખચંદ્રને મેં ન જોયું, ન ઓળખ્યું. તેઉ = તેજસ્કાય, અગ્નિના એકેંદ્રિય છે, ત્યાં ગયો એટલે તેજસ્કાય એકેન્દ્રિયપણે ઊપજ્યો ત્યારે પણ મેં પ્રભમુખચંદ્રને ન જોયું. વાઉ = વાયુકાય, પવન, હવાના એકૅ ક્રિય જીવોની ગતિમાં ગમે ત્યાં પણ પ્રભમખચંદ્ર ન જોયું. એકે યિને મન હોતું નથી, તેથી તે જીવો પ્રભુને જુએ તે તેને પરખી-ઓળખી શકે નહિ. ન લેશ = જરા પણ નહિ. એકે કિયગતિમાં પ્રમુમુખચંદ્રને જરા પણ જોયું કે ઓળખ્યું નહિ. (૨)
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી જ રહેતું નથી. ત્યાર પછી આગળ વધતાં હું અગ્નિકાયમાં આવ્યું. ત્યાં મેં અનેક ભવ તેજસ્કાય-અગ્નિકાય તરીકે પસાર કર્યા. તેમને એક જ સ્પર્શેન્દ્રિય હોવાથી ત્યાં પ્રભુને દેખવાને સવાલ જ નહોતે. જ્યાં આંખ નથી, મન નથી, ત્યાં પ્રભુના દર્શનને સવાલ જ ક્યાં રહે? ત્યાર પછી નદીગળપાષાણ ન્યાય અને અકામ નિજારાના બળે હું વાયુકામાં આવ્યું. વાયુકાયના જીવોને પણ માત્ર સ્પર્શેન્દ્રિય હોવાથી અને મન ન હોવાથી ત્યાં પ્રભુમુખચંદ્ર જેવી અસાધારણ ચીજ જોઈ જ શકાય તેમ નહોતું, તેથી મેં એ ગતિમાં પણ પ્રભુને જોયા જ નથી. આ રીતે મારી અનેક રખડપાટો છતાં મને હજુ સુધી પ્રભુના મુખચંદ્રનાં દર્શન એક વાર પણ થયાં નથી. - સૂક્ષમ નિગદને અવ્યવહારરાશિ કહે છે. ત્યાર પછી તે બાદર એટલે દેખી શકાય તેવી નિગોદમાં આવે, ત્યારે તેને વ્યવહારરાશિયે જીવ કહે છે. ત્યાર પછી એ અનેક વાર સૂક્ષ્મ નિગદમાં જાય, તે પણ તે વ્યવહારરાશિ કહેવાય છે. આ અનંત સૂક્ષ્મ નિગોદમાં અને ત્યાર પછી એકે દ્રિય પૃથ્વીકાય, અષ્કાય, તેઉકાય અને વાયુકામાં પ્રાણી અથડાઈ–પછડાઈને આવે છે. જેમ નદીમાં સુંદર પાષાણુ હોય તેને કોઈ ઘડવા જતું નથી, પિતાની મેળે અથડાઈને ઘડાય છે, તેમ મારા હાલ થયા અને અકામ નિર્જરા કરતે કરતે હું આગળ વધતે ગમે; પણ આંખ ન હોવાથી પ્રભુને દેખી શક્યો નહિ. આ પ્રમાણે આનંદઘન અથવા અશુદ્ધ ચેતના શુદ્ધ ચેતનાને પિતાની થયેલી સ્થિતિ અને મુખચંદ્ર આટલા લાંબા અનંત કાળમાં જેવાની પિતાને તક મળી નથી તે બતાવે છે. (૨) વનસ્પતિ અતિ ઘણુ દિહા, સખીદીઠે નહીં ય દીદાર; સખી બિ-તિ-ચઉરિંદી જલ લીહા, સખી. ગતસન્નિ પણ ધાર. સખી. ૩ - પાઠાંતર–પ્રતમાં “વનસ્પતિને તી દીર્ધ કર્યો છે એક છાપેલ પુસ્તકમાં વનસપતિ’ એવો પાઠ છે. ઘણ’ સ્થાને પ્રતમાં “ ઘણી” પાઠ છે. “દિહા’ શબ્દને સ્થાને “દીહા’ શબ્દ એક પ્રતમાં છે. “ચઉરિદી’ સ્થાને પ્રતમાં ચાઉદી” પાઠ છે અને જલ” શબ્દ વધારે છે. “પણ” સ્થાને એક પ્રતમાં પીણ ” પાઠ આપ્યો છે.(૨) | શબ્દાથવનસ્પતિ = ઝાડ કે છોડની વનસ્પતિકાયમાં ધણું દિવસ ગયા, ત્યાં પણ મેં પ્રભુને દીઠા નહિ, દીઠા હોય તે એળખ્યા નહિ, જાણ્યા નહિ. અતિ=અત્યંત. ધણ=ધણ, બહુ, એકથી વધારે દિહા= દિવસો. અનેક દિવસો સુધી હું વનસ્પતિકાય એકેન્દ્રિયમાં ઉત્પન્ન થયા, પણ ત્યાં મન ન હોવાને કારણે પ્રભુને જોયા નહિ, જેઈને ઓળખ્યા પણ નહિ. દીઠો=ો, જાણે, ઓળખ્યો. નહીં=નહિ, નહિ જ. ત્યાં પ્રભુને પિછાન્યા નહિ. દીદાર ચહેરે, મુખ, મુખડું. વનસ્પતિકાય એકેન્દ્રિયમાં પણ પ્રભુને દેખ્યા નહિ, જોયા હોય તો ઓળખ્યા નહિ. બિગબેઈન્દ્રિય છે. હું જળે, પરે વગેરે થે, પણ ત્યાં મનને અભાવે પ્રભુને ઓળખ્યા નહિ. તિ ઇન્દ્રિય થયો, માં, જૂ વગેરે થયે, તેઈન્દ્રિયના અનેક ભવ કર્યા, પણ ત્યાં ભગવાનને ઓળખ્યા નહિ. બે-ત્રણ-ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જીવને મન હોતું નથી. ચઉરિંદી વીંછી થયો, ભમરી છે અને ચૌરજિયના અનેક ભવ કર્યા, પણ ત્યાં પ્રભુને ઓળખ્યા નહિ. જળલીહા–પાણીમાં દોરેલ લીંટી; પાણીમાં દોરેલ લીટી તે જોતજોતામાં નકામી થઈ જાય છે, નાશ પામે છે, વધારે વખત ટક્તી નથી, એમ માર ત્યાં જવું પણ નકામું થયું. એટલે આટલે સુધી આવ્યો, પણ ત્યાં પ્રભુને જોયા નહિ ગતિનિ=જેની સંજ્ઞા
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ : શ્રી ચંદ્રપ્રભુ જિન સ્તવન
[ ૨૦૧
અથ...એકેન્દ્રિયમાં અતિ ઘણા દિવસ હું રહ્યો, પણ ત્યાં તે મુખચંદ્રને જોઇ શક્યો નથી. એ ચહેરા મારે તેા તદ્ન જોયા વગર રહ્યો છે, અને એઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય અને ચઉરિન્દ્રિયમાં હું રહ્યો, ત્યારે જાણે પાણીમાં લીટી કાઢતા હાઉ”, તેમ તેમનાં હ્દન વગર હું રહ્યો અને સંજ્ઞા રહિત પંચેન્દ્રિયમાં પણ તેમને જોયા વગરના છું. (૩)
ટમે—વનસ્પતિપણિ અનત કાલ, માટિ ઘણુ દીહા કહઈ. ીષ્ઠિર્ફે વળમTM ત્તિ આગમ, પાઠે. તિહા પણ દીદાર-દર્શીન ન પામ્યા. દ્રવ્ય થકી પિણુ દેખવું નથી તિહુાં. બેદી, તે'દી, ચઉરે'દી એને પિણ જડની રેખા વિકલેન્દ્રિય માટે અપર્યાપ્તા પર્યામા સવે જાણવા. ગતિ સન્નિયા પાંચ ઢાંમ છે. તિહાં પણ ન દીઠો. (૩)
વિવેચન—એમ કરતાં ઘણુભ્રૂણુÖન ન્યાયે, નદીગાળપથ્થરની પેઠે, ફરતે-રખડતા હુ ઘણા કાળ સુધી વનસ્પતિકાયમાં રહ્યો. વનસ્પતિ અનેક પ્રકારની છે. કોઈ વખત હુ" ઝાડના છોડવા થઇ આવ્યા અને કંદમૂળાદિમાં હું ઘણી વાર ગયા. ત્યાં એક શરીર અને અનંત જીવે હોય; તે સ` એક જ શરીરને ભોગવ્યા કરે. આવી વનસ્પતિમાં હું ઘણા દિવસ રહ્યો. એ રીતે વનસ્પતિકાયમાં હું ઉત્પન્ન થયા, પણ ત્યાં મને માત્ર એક સ્પર્શેન્દ્રિય મળી હતી તે ચાલુ રહી, તેમાં કાંઇ વધારો થયા નહિ. ત્યાંથી આગળ જતાં, ઘણા દિવસ પસાર કર્યાં પછી, હું બેઇંદ્રિય થયા. ત્યાં મને સ્પર્શેન્દ્રિય સાથે રસેન્દ્રિય મળી. હવે હું સ્વાદ લેવા લાગ્યા, પણ આંખને અભાવે મે પ્રભુને દેખ્યા નહિ. બેઈન્દ્રિય ગતિમાં ઘણા સમય કાઢયા પછી હુ તેઈદ્રિય થયા. મને સ્પન અને રસના સાથે નાસિકાની ઇંદ્રિય મળી અને હું જગતમાં તેઇંદ્રિય તરીકે ઓળખાયે, પણ આંખ ન હોવાથી અને મન ન હાથી, મેં પ્રભુનાં દર્શન જ કર્યા* નહિ. મારી જન્મ એ રીતે વૃથા ગયા. ત્યાર પછી આગળ વધતાં હુ ચઉરિન્દ્રિય થયા. આંખ મળી, પણ મન ન મળ્યું. પ્રભુને મે' આંખા વડે દેખ્યા હોય તોપણ મન ન હેાવાથી પ્રભુ તરીકે જાણ્યા નહિ. મારી દશા તે પાણીમાં કાઢેલ લીટી જેવી થઈ. પાણીમાં લીટી કાઢે તે જોતજોતામાં ખલાસ થઇ જાય છે, પાણીના વિભાગ પડતા નથી અને લાઇન દોરવાની મહેનત માથે પડે છે, તેના જેવી મારી દશા થઈ. આ રીતે ચઉરિન્દ્રિય ગતિમાં પણ મેં પ્રભુનાં દર્દેન કર્યા નથી. અને ત્યાર પછી હું અસંજ્ઞી પચેન્દ્રિય થયા. પુરુષનાં નવ દ્વારે અને સ્ત્રીઓનાં બાર દ્વારે હું ઉત્પન્ન થયા, મને વધારામાં પાંચમી શ્રોત્રેન્દ્રિય મળી. હું હવે સ્પર્શીન, રસના, ગંધ, ચક્ષુ અને શ્રોત્રયુક્ત થયા, પણ મને મન ન હોવાથી પ્રભુને પ્રભુ તરીકે મેં જાણ્યા નહિ, અને મારી રખડપટ્ટી ચાલુ રહી.
ગયેલી છે એવા પંચેન્દ્રિયપણે મે' પ્રભુને એળખ્યા નહિ પણ = પંચેન્દ્રિયપણામાં, પાંચ ઇન્દ્રિય મળી, પણ મને અસ’શીપણામાં મન ન મળ્યું એટલે પંચેન્દ્રિયપણું પણ મારું નકામું ગયું. ધાર = સમજ, વિચાર, જાણ; એમાં પણ એવી જ સ્થિતિ થઈ એમ તું જાણુ. તિય ચા પાંચેન્દ્રિયપણામાં જળચર, થળચર (ભૂચર), અને ખેચર થાય છે, અને કોઇ ઉપરિસ` અને ભુજપરિસષ' થાય છે, ત્યાં પણ મન ન હાવાથી પ્રભુને દેખ્યાજાણ્યા–પિછાન્યા નહિ. (૩)
૨૬
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨]
શ્રી આનંદઘન-ચવીશી ઉપર ચઢ્યા પછી પાછો જીવ પડી પણ જાય છે, એ રીતે આગળ વધતાં અનેક વખત હું પાછો પણ ગયે, પણ પ્રભુનું અત્યાર સુધીમાં ક્યારેય દર્શન થયું નથી. થીયરી ઓફ ઇવેલ્યુશન (Theory of Evolution)–ઉત્ક્રાંતિવાદમાં અને જૈનધર્મની સિદ્ધ વ્યવસ્થામાં ફેરફાર એ છે કે ઈલ્યુશનવાળા જીવની આગળ પ્રગતિ માને છે, પણ એમાં જીવ પાછો પડતું નથી, પણ જૈન સિદ્ધાંત પ્રમાણે જીવ પડી પણ જાય છે, એ આગળ જ વધ્યા કરે એમ સમજવાનું નથી. એ, વિષય-કષાયમાં લુબ્ધ થયે હોય તે, પાછો નિગોદમાં પણ જાય. આ રીતે પડતાં-આખડતાં અને આગળ વધતાં એ અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય સુધી પહોંચે છે, પણ અત્યાર સુધી એને પ્રભુનાં દર્શન થયાં નથી; મન ન હોવાથી એણે પ્રભુને કદી પણ પ્રભુ તરીકે પિછાન્યા નથી અને હજુ સુધી તેને તેવી તક પણ મળી નથી. એને રખડપાટો તે ચાલુ જ રહ્યો છે અને તે મોટાં નાનાં આયુષ્ય ભગવે, છતાં તેણે હજુ સુધી પ્રભુને ભગવાન તરીકે જાણ્યા-દેખ્યા નથી. શુદ્ધ ચેતનાને અશુદ્ધ ચેતના કહે છે કે તું હવે મને પ્રભુને દેખવા દે. (૩)
સુર તિરી નિરય નિવાસમાં, સખી, મનુજ અનારજ સાથ; સખી અપજત્તા પ્રતિભાસમાં, સખી ચતુર ન ચઢીઓ હાથ. સખી. ૪.
અર્થ—એ ઉપરાંત, દે, તિર્યંચ અને નારકનાં ઉત્પત્તિસ્થાનમાં પણ એના દર્શનથી વંચિત રહ્યો છું. અને અનાર્ય માણસના સંગાથમાં પણ હું તેના દર્શનથી વંચિત રહ્યો છું. વળી, આગળ ચાલતાં, અપર્યાપ્તાના પ્રતિભાસને વખતે પણ એ ચતુર ભગવાન મારે હાથ ચડ્યા નથી, હું એમનું મુખકમળ જોયા વગર રહી ગયું છું. (૪)
ટબો–સુર-દેવતા, તિર્યંચ, નારકી રૂ તેહના નિવાસમાં મનુષ્ય ૪ તેલંમાહિ, વલી અનાર્ય ઇત્યાદિક સમુદાયમાં સક્રિયા મળે પણ યદ્યપિ સન્નિયા પર્યાપ્ત છે તે પણ અપર્યાપ્તાભાસ ધર્મસંજ્ઞા વિના ત્યાં પણ ચતુર સર્વ કળાકલનકુશળ, દીનાનાથ, હાથ ન આવ્યા, માટે તું મને જેવા દે એમ તુજને કહું છું. (૪)
વિવેચન-ત્યાર પછી હું દેવગતિમાં પંચેન્દ્રિય તરીકે ગયે, પણ ત્યાં મેં પ્રભુને પ્રભુ તરીકે જાણ્યા નહિ. દેવગતિમાં દેવતાઓ આનંદ-મેજ-મજામાં અને વિષય-કષાયમાં એવા પડી જાય છે
પાઠાંતર–એક પ્રતમાં “ નિવાસ સ્થાને ‘નવાસ’ શબ્દ મૂકવામાં આવ્યો છે. બે પ્રતમાં “અનાજ' સ્થાને * અનારિજ' પાઠ મૂકયો છે. “અપજત્તા” બદલે એક પ્રતમાં “ અપજતા” પાઠ છે. “ ચતુર ન’ સ્થાને એક પ્રતમાં “ચતુર નર” પાઠ છે. “હાથ’ સ્થાને એક પ્રતમાં “હાથી’ પાઠ છે. (૪)
શબ્દાથ–સર = દેવતા, દે અને અસુર, ભુવનપતિ, વ્યંતર, નિષ્ક અને વૈમાનિક તિરી = તિયચ, જળચર અને સ્થળચર અને ખેચર. નિરય = સાત નારકી, નારકની ગતિ. નિવાસમાં = તેમને રહે વાનાં સ્થાનમાં, ઠેકાણામાં. મનુજ = મનુષ્ય, પણ તે કેવા ?-અનારજ = અનાય, આય નહિ તેવા, હિંસક અને પાપી લેકે, સાથ = અનાય મનુષ્ય સાથે, સેબતમાં. અપજત્તા = અપર્યાપ્તા. એટલે જેણે પોતાને થોચ પર્યાપ્તિઓ પૂરી કરી ન હોય તેવા. પ્રતિભાસ = દેખાવમાં, દેખીતા. એવા સર્વ પંચેન્દ્રિોમાં, ચતુર = ડાહ્યો માણસ, શુદ્ધ ચેતન, પ્રભુ, ભગવાન. ન ચઢીઓ = ન ચઢયો. હાથ = મારા હાથમાં ન આવ્યો. (૪)
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
t૨૦૩
૮: શ્રી ચંદ્રપ્રભુ જિન સ્તવન કે તેમને મન હોવા છતાં પ્રભુને પ્રભુ તરીકે બરાબર ઓળખી શકતા નથી. તે હે શુદ્ધ ચેતના ! અત્યારે મને પ્રભુને બરાબર જોઈ લેવા દે. હું કૈક વાર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચગતિમાં ગયે. ત્યાં હું જળચર થયે અને મને મગરમચ્છ વગેરે જળચરનું રૂપ મળ્યું; ત્યાર પછી ગાય, ભેંસ, બકરે, બકરી વગેરે સ્થળચર થયે. અને પછી અનેક પ્રકારને હું ખેચર પક્ષી થે. પછી ઉરપરિસર્પ અને ભુજપરિસર્પ થયે, પણ મને મન હોવા છતાં મેં ત્યાં પણ એ ગતિમાં પ્રભુને પ્રભુ તરીકે જાણ્યા નહિ. વળી, હું અનેક વાર નારક થઈ આવ્યું, ત્યાં મેં અનેક પ્રકારની પીડા ખમી, ત્યાં ક્ષેત્રદેવના, અન્ય કૃત વેદના અને પરમાધામીકૃત વેદના મેં સહન કરી અને મને મન હતું પણ મેં પ્રભુને પ્રભુ તરીકે દેખ્યા નહિ, જાણ્યા નહિ. અને પરિણામ એ થયું કે એ શુદ્ધ ચેતનાવાળા પ્રભુ મારે હાથ ન ચઢયા અને મેં એમનાં દર્શન ન જ કર્યા. હું તે આ રીતે બધી ગતિમાં રખડ્યો, પણ પ્રભુનું દર્શન પ્રભુ તરીકે કદી કર્યું જ નથી. હે શુદ્ધ ચેતન ! મારી સ્થિતિ આવી થઈ અને હવે તેમાં ફેરફાર કરે છે. પ્રભુને એકાદ વખત ભાળું, તે તેમના જેવા થવાનું મન પણ થાય, તેથી આ વખતે તે હે બહેન! તેમનાં દર્શન ધરાઈ ધરાઈને મને કરી લેવા દે અને મારી અભિલાષા પૂર્ણ થવા દે. (૪)
ઇમ અનેક થળ જાણીએ, સખી, દરિસણ વિગુ જિનદેવ; સખી આગમથી મત આણીએ, સખી, કીજે નિરમળ સેવ. સખી. ૫
અર્થ...આવી રીતે જિનેશ્વરદેવનાં દર્શન કર્યા વગર હું અનેક સ્થળે રખડવો , હવે તે જૈન શાસ્ત્રોથી બુદ્ધિને ભાવિત કરીને એમની સેવા કરીએ એવી મારી ઇચ્છા છે. (૫) - ટબો–એમ અનેક સ્થાનક રાશી લક્ષ છવાયેનિમાં, હે દેવ! તુમ્હારા દર્શન વિના સર્વ સ્થાનકો મેં ફરસ્યાં. સંજ્ઞીપણામાં પણ દેખ્યા તેમ કહ્યું. સદાગમથી નિર્મળ મતિ કરી શઠ-હઠાદિક દોષશુદ્ધિવાળી બુદ્ધિ કરી જયો નિર્મળ નિભથી સેવા કરવી. (૫)
વિવેચન–આવી રીતે એકે દ્રિયથી માંડીને પંચેન્દ્રિય સુધીનાં અનેક સ્થાનમાં મેં જિનેશ્વરદેવનાં દર્શન કર્યા નથી અને હું તે અત્યાર સુધી પ્રભુને જોઈ–ઓળખી શક્યો નથી. કોઈ પણ જાતિ નથી, કોઈ પણ ગતિ નથી, કઈ પણ યુનિ નથી, જ્યાં આ જીવ અનેક વાર ન ગયો
પાઠાંતર-જાણીએ સ્થાને પ્રતમાં ‘જાણીઈ” પાઠ છે, તે અસલ ગુજરાતી સૂચવે છે. “વિણ’ સ્થાને એક પ્રતમાં વિશ” પાઠ છે. “મત ” સ્થાને “મતિ” પાઠ એક પ્રતમાં છે. “કીજે ને સ્થાને એક પ્રતમાં
છે.' પાઠ છે, તે જની ગુજરાતીને લઈને છે. એક પ્રતમાં “ મત ' ને સ્થાને ‘મન’ પાઠ છે. “આણીએ” સ્થાને એક પ્રતમાં “યાણીએ” પાઠ છે. (૫) | શબ્દાર્થ—ઈમ = એમ આગળ જણાવ્યા છે. અનેક = એક નહિ તે, બહુ, ઘણાં. થળ=સ્થળ, સ્થાન, ઠેકાણાં. જાણીએ = પ્રત્યક્ષ જોઈએ. દરિસણ = દર્શન, જેવું તે, જાણવા તે. વિષ્ણુ = વિનાના છે, એ સ્થાને ભગવદ્દશન થતાં નથી. ભગવાન ત્યાં જણાતા નથી. જિનદેવ = જિનેશ્વર ભગવાન, એએ સ્થાને એ ભગવાનનાં દર્શન થતાં નથી, આગમથી = શાસ્ત્રથી, સમયથી, આગમથી. મત = મતિ, અભિપ્રાય, આણીએ = કરીએ, કીજે = કરીએ, સેવીએ. ભાઇએ. વિચારીએ. નિરમળ = નિમળ, મેલ વગરની, ચોખી, શુદ્ધ, સેવ = સેવા. માટે અત્યારે સેવા કરવી, (૫)
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪]
શ્રી આનંદઘન-વીશી હોય; એ સર્વ યોનિમાં ગયે, પણ મેં પ્રભુને ભાળ્યા નથી અને કદાચ જેવાને બનાવ બની ગયે હોય તે મેં તેમને પ્રભુ તરીકે ઓળખ્યા નથી; જૈન શાસથી આ પ્રમાણે વાત સમજીએ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે–
ર સા જ્ઞાન ના કોળી, ન તૂ દાન
न जाया न मुआ जन्थ, सव्वे जीवा अण'तसो ॥ આવી રીતે આગમમાં કહ્યું છે તે ઉત્તરાધ્યયનની સાક્ષીએ તને જણાવું છું કે હું બધી ગતિઓમાં સર્વ સ્થાનકે જઈ આવ્યો છું અને મને એ અનેક ગતિઓમાં પ્રભુના દર્શન થયાં નથી. આ વાત તને જૈન આગમમાંથી જાણીને કહું છું. અને તેને બીજી વાત કહું છું કે આવા મારા રખડપટ્ટીના હાલ પથી પણ હું તને કહી શકું છું કે જે મેં કઈ પણ વખત, અનેક ગતિમાં જવા છતાં, પ્રભુનાં દર્શન કર્યા નથી. શાસ્ત્રગ્રંથમાં કહ્યું છે કે જે પ્રભુની નિર્મળ ભક્તિ કરે તે પ્રભુ થાય અથવા પ્રભુ જે થાય. મને એ વચન પર શ્રદ્ધા છે, તેથી આ આગમગ્રંથેથી તને જણાવું છું : આ રીતે આ વખતે ભગવાનને પહેલી વખત જોઈને તેમની અનન્ય સેવા કરવી અને તેમની અને મારી વચ્ચે પડેલે આંતરે તેડી નાખો. તે પ્રભુની સાચી ભક્તિ કેમ થાય તે પણ હવે બતાવે છે, જે પ્રમાણે પ્રભુની નિર્મળ ભક્તિ તમે કરે. એમ કરવાથી તમે પ્રભુ થઈ શકશે, અથવા પ્રભુ જેવા તે જરૂર થશે અને અત્યારે પહેલા તમારા પ્રયત્ન ઠેકાણે આવશે. તમને આવો અવસર વારંવાર મળતું નથી, તે આ અવસરને લાભ લે અને અનન્ય ચિત્ત પ્રભુની ભક્તિમાં તરબોળ થઈ જાઓ. આ સર્વ મૂળ આગમના હક છે અને તેને અનુસરવાને મેં નિશ્ચય કર્યો છે. આ મારા નિશ્ચયને હે શુદ્ધ ચેતના ! તું વધાવી લેજે અને હવે પછી કહેવામાં આવશે તેવી રીતે ભક્તિ કરવાની મારી ભાવનાને ટેકો આપજે. (૫)
નિરમળ સાધુ ભગતિ લહી, સખીયોગ–અવંચક હોય, સખી ક્રિયા-અવંચક તિમ સહી, સખીફળ–અવંચક જોય. સખી. ૬
અર્થમેલ વગરની સંત-સાધુ પુરુષની ભક્તિને પ્રાપ્ત કરીને પ્રાણી ગાવંચક પ્રથમ થાય છે, પછી કિયાવંચક થાય છે અને છેવટે તેને ફળાવંચક તરીકે આપણે જોઈએ છીએ. (૬)
પાઠાંતર—તિમ’ સ્થાને એક પ્રતમાં તેમ પાઠ છે. “જેય ' સ્થાને એક પ્રતમાં હોય” પાઠ છે. નિરમળ' સ્થાને એક પ્રતમાં ‘નિમળ’ પાટ છે. “ક્રિયા” સ્થાને એક પ્રતમાં “દિરિય” પાઠ છે. | શબ્દા–નિરમળ = નિર્મળ, મેલ વગરની. સારી, સાચી. સાધુ = સારા માણસની, સંત પુરુષની. ભગત = ભક્તિ, ઉપાસના. લહી = લઈને, મેળવીને, પામીને. યોગ-અવંચક = ગાવંચક પ્રાણી થાય, એટલે
તુ ન મળવાનું નથી તેવો અવંચક થાય, વસ્તુને યાગ થવે તે ગાવંચકતા છે. ક્રિયા-અવંચક = ક્રિયા બરાબર કરવી તે ક્રિયાવંચકતા. ફળ-અવંચક = ફળાવંચકપણું, આ ચાગાવંચક ક્રિયાવંચક અને ફળાવંચક માટે વિવેચન જુએ. જેય = જેવું, સમજવું. (૬).
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮: શ્રી ચંદ્રપ્રભુ જિન સ્તવન
[૨૦૫ –નિર્મળ નિરાશ સાધુભક્તિ પામીને વળી યોગ જે અવંચક હોય તે યુગ, જ્ઞાન, દર્શન ચારિત્રનું અવંચકપણું; કિયા અવંચકપણે આશંસાદિ દશે ક્રિયાનું અવંચકપણું ન થાય એટલે સફળ થાય, ફળઅવંચક તે ચારિત્રફળ, નિર્વાણ ઈણે જેને એકીવારે નીપજે. (૬)
વિવેચન–આગલી ગાથામાં દેવની નિર્મળ ભક્તિ કરવાનું કહ્યું. એ તે જિનદેવના દર્શનની વાત થઇ. હવે અહીં સાધુમહારાજની ભક્તિ બરાબર કરવાનું જણાવે છે. આ છઠ્ઠી ગાથામાં ગાવંચાણાની, ક્રિયાવંચકપણાની અને ફળાવંચકાણની યોગની વાત કરે છે. સાધુમહારાજની નિર્મળ ભક્તિ પ્રાપ્ત કરીને પ્રાણી પ્રથમ તે ગાવચક થાય. યોગ એટલે જોગ. આત્માના ગુણને ઠગનારી નહિ એવી જોગવાઈ થાય, પ્રથમ થવી જોઈએ. એને ગની પરિભાષામાં યોગાવંચકપણું કહે છે. કેગને અવંચકભાવ, ન ઠગનાર ભાવ, તે ગાવંચકપણું. એવી ભક્તિ પ્રાપ્ત થવી અને તેમાં રસ લે તે ગાવંચકપણું છે, એટલે એને જેગ થવો એ ઘણું મુશ્કેલ છે. પહેલાં પિતે સંસારમાં ઘણું રખડ્યો છે, પણ એને સાધુમહારાજની ભક્તિનો યોગ થયો નથી. અત્યારે તેને તે કરવાને વેગવંચક ભાવ પ્રાપ્ત થયા છે તેથી તે પ્રાણી ગાવંચકભાવને પામે એમ કહેવાય છે. ગાવંચકત્વની પછી તેને કિયાવંચકત્વ મળે છે, એટલે જે કાળે જે ક્રિયા કરવાની હોય તે કાળે તે તે ક્રિયા કરવાની તેને વૃત્તિ થાય. પ્રભુનાં દર્શન કરે તે પણ શાસ્ત્ર કહેલી રીત પ્રમાણે. બધી વિધિ જળવાઈને કિયા થાય તેને કિયાઅવંચકત્વ પ્રાપ્ત થયું છે એમ કહેવાય. એ કિયાઅવંચકત્વ કેમ પ્રાપ્ત થાય અને ક્રિયા કેમ કરવી જોઈએ તે માટે દેવવંદનભાગમાં વિધિ છે. ત્યાં દશ ત્રિક તથા અધિગમ જાળવવાના છે, તેને વિસ્તાર કરવામાં આવ્યું છે. આવું ક્રિયાવંચકત્વ એટલે બેટી રીતે કિયા કરવાનું પ્રાપ્ત થાય તેનાથી ઊલટું, તેનું અવંચકત્વ મળે, ત્યાર પછી ત્રીજુ ફળવંચકત્વ યુગ
માર્ગમાં સપડે છે. જે જે ક્રિયા કરવામાં આવે, તે જે બરાબર કરવામાં આવે તે આખર . ‘જતાં તેનાં ફળ જરૂર મળે છે. કારણ કે વા વા ક્રિયા, સા સા વતી એટલે બધી રીતે વિધિપૂર્વક અને કહી છે તે સર્વ રીતિને જાળવીને ક્રિયા કરવામાં આવે, તે જરૂર ફળાવંચકત્વ પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે ફળની બાબતમાં પ્રાણી ઠગાતે નથી.
આવી રીતે ગાવંચકત્વ, ક્રિયાવંચકત્વ અને ફળાવંચકત્વ પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ એ ભાવ અહીં આપણને પ્રાપ્ત થાય છે. દર્શન કરવું અને તે બધી રીતે યોગ્ય થાય તે તે ફળ આપ્યા વગર રહેતું નથી, એ આ ગાથામાં છુપાયેલે ભાવ છે. તેને માટે દર્શનના પ્રાથમિક પગથિયાની જરૂર છે. ભગવાન મને તે જરૂર આપે એવી મારે માટે આપને વિજ્ઞપ્તિ કરવાની છે, તે હે શુદ્ધ ચેતના! મને પ્રાપ્ત કરાવ. આ ગાવંચકત્વ અને ફળાવંચકત્વ એ ખાસ યોગના વિષયો છે અને પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી સમજવા યોગ્ય છે; એને જે સમજે તે ખરું દર્શન પ્રાપ્ત કરે અને એનું નામ સફળ દર્શન કહેવાય.
જય” એટલે જોઈ લેવું. જે શુદ્ધ દર્શન કરે, જે ફળવતી ક્રિયા કહેલ વિધિ અનુસાર - આદરે, તે સાચી કિયા કરી, આખરે ફળાવંચકત્વ, આવતી ગાથામાં કહેશે તેમ, મેળવે. (૯)
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી પ્રેરક અવસર જિનવર, સખી. મોહનીય ક્ષય જાય; સખી કામિતપૂરણ સુરતરૂ, સખી. “આનંદઘન પ્રભુ પાય. સખી. ૭
અર્થ-જ્યારે વખત આવી લાગશે, ત્યારે જિનેશ્વરદેવ પ્રેરણા કરશે અને તે વખતે મેહનીય નામના ચેથા કર્મની સર્વ પ્રકૃતિને ક્ષય થઈ જશે; એ પ્રભુ ઈચ્છાના પૂરનારા છે અને જાતે કલ્પવૃક્ષ સમાન છે, તેમ જ પ્રભુના પાકમળ આનંદની છોળો ઉડાડનાર છે. એવા પ્રભુનું હવે મને દર્શન કરી લેવા દે. (૭).
- ટબે–પ્રેરક કવિવરે ઉદ્યમાદિ પંડિત વિર્યાદિ, તે સમયે જિનવરદર્શન નિમિત્તે મેહનીય કર્મ ક્ષય જાતે હતે, કામિત ઈષ્ટફલ તે મોક્ષપ્રાપ્તિ લક્ષણ, તે વિષે સુતરુ કલ્પવૃક્ષ સમાન આનંદઘન પ્રભુ-પરમાત્મા ભગવંતના પદ, તે સે, એવે દુર્લભપણે સેવા પામીએ. (૭)
વિવેચન–જ્યારે ખરે વખત આવી પહોંચશે ત્યારે ભગવાન પ્રેરણા કરનાર છે. સર્વ બાબતમાં એ અંતે ભગવાનની સામે જુએ છે, ભગવાનની પ્રેરણા થશે તે સર્વ સારાં વાનાં થશે એમ તે માને છે. અને ભગવાન પ્રેરણા કરે ત્યારે ક્રિયા સફળ થાય અને એ રીતે ત્રણે અવંચકત્વ પ્રાપ્ત થાય. આ ભગવાનની સાથે આત્મા તદાકાર પ્રમાણે વતે છે, કારણ કે સત્તાગને ભગવાનને આત્મા જેવો છે તે જ સર્વ કેઈને આત્મા છે. અવસરે ભગવાન પ્રેરણા કરે, તે તેથી મેહનીય કર્મને ક્ષય થઈ જાય, બધાં કર્મોમાં મેહનીય કર્મ આકરું છે, તે સર્વ કર્મમાં રાજા છે અને તે ક્ષાયિકભાવે પતી જાય તે મારું કામ થઈ જાય, તેથી ભગવાનની પ્રેરણાની રાહ જોઈને બેઠે છું. મેહનીય કર્મને ક્ષય આ પ્રાણી માટે જરૂરી છે. જ્યારે મેહનીય કર્મને સંપૂર્ણ ક્ષય થઈ જાય, ત્યારે મારી સર્વ આશા પૂરી થાય અને મારા સર્વ પ્રયત્ન સફળ થાય. એ પ્રભુચરણ અને જિનેશ્વરદેવની પ્રેરણા કેવી છે તે હવે છેલ્લે છેલ્લે બતાવે છે. પ્રાણીની જે જે ઈચ્છા હોય તે સર્વને એ પ્રભુપ્રેરણા પૂરી કરનાર છે, એ કલ્પવૃક્ષ જેવી જ છે. જેમાં પ્રાણી કલ્પવૃક્ષ પાસે જઈ જે માગે તે મળે છે, તેમ આનંદના ઘટ્ટ સમૂહ પ્રભુના પાદે તે કલ્પવૃક્ષ જેવા જ છે. એટલે એની પાસે જઈ જે માગીએ તે સર્વ તે આપનાર છે. અને તેની સાથે સ્તવનને છેડે કર્તાએ પિતાનું “આનંદઘન” નામ પણ આડક્તરી રીતે જણાવી દીધું.
પાઠાંતર– જિનવરૂ સ્થાને એક પ્રતમાં ‘છનવરું પાઠ છે. (૭)
શબ્દાર્થ–પ્રેરક = પ્રેરણા કરનાર, ફરમાવનાર, દોરનાર. અવસર = વખતે, જ્યારે તેને વખત આવશે ત્યારે, તેને લાયક વખતે. જિનવરૂ = જિનેશ્વર મહારાજ, ભગવાન, પ્રભુ. મેહનીય = ચેાથું મેહનીય કર્મ; એ સવથી વધારે નુકસાન કરનાર કમ છે. ક્ષય = નાશ, કપાઈ જાય. જાય =થાય, ખલાસ થાય. કામિત = ઇછિત,
છેલ વસ્તુને. પૂરણ = પૂરું કરવાને, પૂરવાને. સુરતરુ = કલ્પવૃક્ષ, એ ઝાડ નીચે ઊભા રહીને જે માગીએ તે આપે, આનંદઘન = આનંદના ભરેલા, એ આનંદથી જાડા થયેલા, એ આનંદથી ભરેલ. પ્રભુ = ભગવાન, તીર્થકર (તેના). પાય = પદો છે. આનંદથી ભરેલા પ્રભુના પગે છે. (૭)
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ : શ્રી ચંદ્રપ્રભુ જિન સ્તવન
[ ૨૦૭
આવી રીતે અનેક ગતિમાં હું જઈ આવ્યો છું, પણ કોઈ પણ સ્થાનકે મેં અત્યાર સુધી પ્રભુનાં દČન કર્યાં નથી. એ પ્રભુનાં દર્શન હું પામ્યા છું અને હવે તે તે કલ્પવૃક્ષ જેવા હોવાથી તેની પાસે જે માગીશ તે મળશે અને મારી સ` ઇચ્છાઓ તે પૂરી કરશે; એથી મે એ પ્રભુનાં સાચાં દર્શીન કરવા અને તેમને ખરાખર એળખવા નિશ્ચય કર્યાં છે. જેમ યુગલિક નરો કલ્પવૃક્ષ પાસે જઈ પેાતાનાં સર્વ વાંછિત પૂરાં કરતા હતા, તેમ પ્રભુના સંબંધમાં હું કરીશ. તે પ્રભુ કેવા સ્વરૂપના છે તે ખરાખર જાણા, કારણ કે તમારે પ્રભુ જેવા પરમાત્મા થવું છે, તે માટે તમારે તેમને ખરાખર એ ળખવા જોઇએ અને એમને સાચા કલ્પવૃક્ષ સમજવા જોઈએ. એ તે તમારી સ` ઇચ્છાના પૂરનાર પરમાત્મા છે. (૭)
ઉપસ‘હાર
એ પ્રભુનાં દર્શન કરીને અટકતા નહિ; એમની તા, હવે પછી જણાવવામાં આવે છે તેમ, પૂજા કરો, અને, માત્ર દર્શન કરીને સતેષ ન પામતા, તેઓ કાણુ છે, કેવા છે, તે ખરાખર અભ્યાસ કરજો. તમે જાણતા નહિ કે પ્રભુદન એ તમારુ સČસ્વ છે. પ્રભુદર્શનથી તેા માત્ર તમે પ્રભુને જોશેા, પણ એથી તમારું બધું કામ નહિ થાય, તમારે તે દર્શીન કર્યાં પછી પ્રભુની પૂજા, પ્રભુની સેવા કરવાની છે. એ સેવા કેમ થાય તે હવે પછીના નવમા સ્તવનમાં ખતાવી તમને જણાવવામાં આવશે કે તમે પ્રભુને સેવા, પ્રભુના પદ્મકમળની પૂજા કરો અને પ્રભુને વાંદો. આ રીતે દરેક સ્તવનના સબંધ છે અને તેની વિગત તદ્યોગ્ય ઉપેદ્ઘાતમાં તમને પ્રાપ્ત થશે. અહીં તા એક જ વાત કરી છે : પ્રભુને દેખ્યા, એ પણ મારા પુણ્યના ઉદય છે અને પ્રભુનાં દર્શીનથી હું અત્યારે કલ્પવૃક્ષને પામ્યા છું. પ્રભુનાં દર્શીન થાય તે મનવાંછિત ફળે. આપણા વ્યવહારનાં બે સૂત્રો છે તે યાદ કરવા જેવાં છે :
:
પ્રભુદર્શન સુખ સ ંપદા, પ્રભુદર્શીન નવનિધ; પ્રભુદશ નથી પામીએ, સળ પદારથ સિદ્ધિ અને
ટન ફેવરેવલ્ય, દર્શન પાપનાશનમ્ । ફૅશન સોપાનં, વન' મોક્ષસાધનમ્ ।।
આ બન્ને સૂત્રોના ભાવ ખરાબર સમજી પ્રભુનાં દર્શન થાય તોપણ ઘણું લાભકારક છે. એ શ્લાકોના ભાવ સમજવા. એમાં જરા પણ અતિશયક્તિ નથી, એ સમજી વિચારી સફળ દર્શોન કરો, અને ત્યાંથી આગળ વધે. (૮) જાન્યુઆરી : ૧૯૫૦ ]
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સુવિધિનાથ જિન સ્તવન સંબંધ–ઘણું મુશ્કેલ છતાં, અનંત ભવે આ સંસારચક્રમાં ફરતાં ફરતાં, પ્રભુનું દર્શન તે, આગલા સ્તવનમાં બતાવ્યા પ્રમાણે થઈ ગયું. પંચેન્દ્રિયપણું મળ્યું, મનુષ્ય જન્મ મળે, દેવગુરુની જોગવાઈ થઈ, સારો ધર્મ મળે, સારું ક્ષેત્ર મળ્યું અને ધર્મશ્રદ્ધા પણ સારી રીતે થઈ. આ બધી ચીજો મળવી મુશ્કેલ છે તે તે નદીગોળપાષાણ ન્યાયે મળી ગઈ અને વળી, નીરોગતા મળી, પ્રભુની ઓળખાણ પણ મુશ્કેલ છે, તે થઈ એમ પ્રત્યેક મુશ્કેલી મારી દૂર થઈ. હવે પ્રભુની પૂજા કરવાની છે તે કેવી રીતે અને કેવે પ્રકારે કરવી જોઈએ, તેને ભાવ આ નવમા સ્તવનમાં આવે છે. આ મુશ્કેલીઓ માટે શાસ્ત્રકાર દશ દષ્ટાંત આપે છે. એ દશ દાખલાએ આ મનુષ્યભવાદિ સામગ્રી મળવી અત્યંત મુશ્કેલ છે. આપણે એ દશ દષ્ટાંતની બાબતને ઉલેખ આગલા સ્તવનમાં કરી ગયા. એ દશ દષ્ટાંત “સિંદૂરપ્રકર' ગ્રંથની શરૂઆતમાં “પ્રકરણરત્નાકર ભાગ પહેલામાં આપવામાં આવ્યાં છે. આવી રીતે આપણને મુશ્કેલીઓ મળતી ચીજો મળી ગઈ તે જેમ તેમ વેડફી નાખવા જેવી ચીજો નથી, પણ જે આ ભવને સફળ કરવો હોય તે અતિ મુશ્કેલીમાં મળેલ અત્યારની સગવડને ખરેખર ઉપયોગ કરી લેવું જોઈએ.
એ ઉપગની બાબતમાં બહુ સંભાળ રાખી પ્રભુની પૂજા કરવી અને તે પૂજા કરતાં પ્રભુને આદર્શ સ્થાને રાખવા. આદર્શ એટલે ભાવનામય મૂર્તિ. આપણે જેવા થવું હોય તેને આદર્શ રખાય; તેના જેવા થવાના નિર્ણયને વળગી રહેવાય. અત્યારે જે પૌલિક વાતાવરણના આનંદમાં આપણે મચા રહીએ છીએ તેને બદલે આ જન્મમરણના ફેરા મટી જાય અને નિરંતરના અવ્યાબાધ સુખમાં આપણે મગ્ન થઈ રહીએ, એવી સ્થિતિ આપણે પિતે જ નીપજાવી શકીએ; કારણ કે આ સંસારના સર્વ સંબંધે તે સ્વાર્થ ઉપર રચાયેલા છે અને છેડે વખત ટકનાર છે. તેને બદલે પ્રભુ-ભગવાનની પેઠે સ્થાયી સુખ મેળવવું હોય તે ભગવાનને જ આદર્શ સ્થાને રાખી તેમના જેવા થઈ જવાને આદર્શ રાખે અને તે દિશાએ બને તેટલા પ્રયત્ન કરી નિરંતરનું સુખ પ્રાપ્ત કરવું.
પૂજાના અનેક પ્રકાર છે. પ્રથમ બે પ્રકાર ખાસ વિચારવા યોગ્ય છે. તે આ રહ્યા : દ્રવ્યપૂજા અને ભાવપૂજા. દ્રવ્યપૂજામાં અનેક સારી સારી ઊંચી વસ્તુઓ વડે પ્રભુની પ્રથમ પૂજા કરવી, તેના અનેક પ્રકાર આ સ્તવનમાં કહેવામાં આવશે તે વિચારવા અને સાથે હમેશા ધ્યાનમાં રાખવું કે દ્રવ્ય તે ભાવનું નિમિત્ત છે. ભાવપૂજા ઉત્તમ પ્રકારે થાય તે આશયને બરાબર લક્ષ્યમાં રાખ અને એકલી દ્રવ્યપૂજા કરતાં તેને ઇતિકર્તવ્યતા ન માનવી; પણ ભાવપૂજા બહુ જ જરૂરી છે, ઉપયોગી છે અને આદર્શને પહોંચી વળે તેવી છે, તે ધ્યાનમાં રાખીને ભાવપૂજા વધારે સારી રીતે
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦૦
૯: શ્રી સુવિધિનાથ જિન સ્તવન કરવી. આ ભવપૂજા કરવાથી આદર્શને પહોંચી જવાય છે અથવા તે માગે ઘણી પ્રગતિ થાય છે, એ હમેશાં યાદ રાખવું. અને દ્રવ્યપૂજાનું મહત્વ પણ ભાવપૂજાના અધિકારી થવા માટે છે. તેથી દ્રવ્યપૂજા સાથે ભાવપૂજા કરવી અને તે બનતી સારી રીતે કરવી તે આદર્શ છે. એકલી દ્રવ્યપૂજા અધૂરી છે, અને માત્ર સારી ગતિ અપાવનાર થાય છે. એટલા માટે આ કાળમાં ભાવપૂજા ઉપર બને તેટલે ભાર મૂકવામાં આવ્યું છે. આદશને પહોંચવાને આ માર્ગ છે અને તે સાચો શુદ્ધ માગે છે એમ વિચારવું. આ કાળમાં તે દેરાસરે જવાની વાત પણ ઘણા ભાઈઓને જરૂરી લાગતી નથી. દર્શન કરવાની જે મુશ્કેલી આગળના સ્તવનની અંદર બતાવવામાં આવી તે ઊભી જ રહે છે. નવયુગના મણુએ જાણવું જોઈએ કે મહામુશ્કેલીએ મળે એવી આ સગવડ અત્યારે મળી છે, માટે તેને લાભ ઊઠાવો જોઈએ. અને યાદ રાખવું કે અત્યારને સંબંધ તે ટૂંકા વખતને છે અને અકકસ છે. આવા જીવનમાં અનેક ખટપટ, રાજદ્વારી રમત રમવી, તે કર્તવ્ય નથી, પણ પિતાની જાતનું બને તેટલું સુધારી લેવું, અક્ષય સુખ પ્રાપ્ત કરવા બનતે પ્રયાસ કરે અને આ જીવન વગેરે મળેલી સામગ્રીઓને પૂરતો લાભ લેવો એ જ જરૂરી છે. માટે દ્રવ્ય-ભાવપૂજા કરવી અને પ્રતિપત્તિપૂજા કરવાની ભાવના રાખવી એ જ કર્તવ્ય છે, એમ સમજી દેરાસરે તે જરૂર જવું અને દ્રવ્યપૂજાને તથા ભાવપૂજાને એકસરખો લાભ લેવો. આટલી પ્રસ્તાવના સાથે આપણે હવે આ સ્તવનને સમજવાને પ્રયત્ન કરીએ અને પ્રભુદર્શનને સાચે લાભ ઉઠાવી, આગળ વધી નિરંતરનું સુખ પ્રાપ્ત કરવા ઉદ્યમવંત થઈએ.
- સ્તવન
(રાગ-કેદારે; એમ ધો ધણીને પરચાવે-એ દેશી). સુવિધિ જિનેસર પાય નમીને, શુભ કરણી એમ કીજે રે,
અતિ ઘણો ઊલટ અંગ ધરીને, પ્રહ ઊઠી પૂછજે રે. સુવિધિ. ૧ પાઠાંતરે જિસેસર સ્થાને પ્રતમાં “જિનેસર’ શબ્દ છે; અર્થ ફરતો નથી. “પાય' સ્થાને પ્રતમાં “પાદ' છે; અર્થ એક જ રહે છે. “એમ” ને સ્થાને પ્રતમાં ‘ઇમ’ છે; અર્થ ફરતે નથી, “ ઊલટ” સ્થાને પ્રતમાં “ઉલટ' પાઠ છે “અતિઘણો” સ્થાને પ્રતમાં “અતિગુણ” પાઠ છે છે; ઘણાગણે એવો એનો અર્થ થાય છે. “પૂછજે રે” સ્થાને “પૂછજે રે' એ પાઠ પ્રતમાં છે; એ જૂની ગુજરાતી છે. “શુભ' સ્થાને “સુભ” પાઠ એક પ્રતમાં છે; અર્થ એ જ છે. “પૂછજે રે’ સ્થાને એક પ્રતમાં “પૂજા રચીજે રે’ એ પાઠ છે; અર્થમાં ફેર નથી. (૧)
શબ્દાર્થ–-સુવિધિ = સુવિધિ નામના નવમા તીર્થંકર. જિણેસર = ભગવાનને પાય = પગને. નમીને = વાંધીને, પૂછને, શુભ કરણી = સારી ક્રિયા, જે ક્રિયા કરવાથી સારો બંધ અને સારી ગતિ થાય છે. એમ = આ પ્રકારે, હવે પછી કહેવાય છે તે રીતે. કીજે = કરવી અતિ = ખૂબ ધ = પુષ્કળ. ઉલટ = હોંસ. અંગ ધરીને = મનમાં લાવીને, શરીરે પુલક્તિ થઈને. પ્રહ = સવારના પહોરમાં. પૂછજે = પૂજવા, સેવા કરવી, આરાધના કરવી. (૧)
२७
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૦]
શ્રી આનંદઘન-વશી અથ–નવમા તીર્થંકર શ્રી સુવિધિનાથના પગને નમીને સારાં કર્મ બંધાય, એવી કારવણી કરીએ, એ સંબંધી વિગતવાર કહેવાશે તેમ અને મનમાં ખૂબ હોંસ આણીને, તે પ્રભુની સવારમાં ઊઠીને સેવા કરીએ. (૧)
બો–આ સ્તવનને જ્ઞાનવિમલસૂરિને ટબ નીચે પ્રમાણે વર્તમાન ગુજરાતી ભાષામાં સુધારીને મૂક્યો છે એવા પ્રભુનું દર્શન દુર્લભ કહ્યું, તે તેથી તેનું દર્શન પામી કેમ સેવા કરવી તે વિધિ કહેવાને સુવિધિનાથને સ્તવીએ છીએ. આ સુવિધિનાથ જિનેશ્વરના પગ નમી કરીને, કેમ કરીએ તે કહું છું શુભ કરણીય યતના અને ભક્તિએ કરણી તે શુભ કરણી. ૨. આ વિધિઓ કરવી. ઘણે ઊલટ-હર્ષ અંગમાં આનંદ આણી–ધરીને પ્રભાતે ઊઠી-જાગી-સાવધાન થઈ, પૂજા કરીએ. (૧)
વિવેચન—શ્રી સુવિધિનાથ ભગવાન નવમા તીર્થકર, તેમનાં દર્શન તે આઠમા સ્તવનમાં કર્યા, હવે તેમની પૂજા કરવી છે. આપણે આદર્શ સ્પષ્ટ હોય તે તે આદર્શ પહોંચવાને અને તેમના જેવા થવાને નિશ્ચય થઈ શકે. એ આદશે પોંચવું એ આપણી ભાવના છે. ઘણા માણસ આદર્શને રાખી મુદ્દામ વખતે વીસરી જાય છે અને આદર્શને સ્થાને ગમે તેની સ્થાપના કરીને આખે વ્યવહાર બગાડી નાખે છે. એમ ન થવું જોઈએ. આદર્શ જે ભાવનામાં હોય તેને ખરે વખતે બરાબર યાદ રાખવા જોઈએ. તેને યાદ રાખવા માટે આ સ્તવન દ્વારા પૂજાના અનેક પ્રકારે બતાવવામાં આવ્યા છે. એ આદર્શની પૂજા કરવાનું ફળ અંતે જરૂર મળે છે, માટે તેની ભક્તિ-સેવા-ઉપાસના કરવી અને તે રીતે આદર્શને આદર્શ સ્થાને રાખી તેનું બહુમાન કરવું. તે કાંઈ આપણી પૂજા માગતા નથી, પણ જે પ્રભુ જેવા થવું જ હોય તે આપણે પિતાની ખાતર જ તેની પૂજા કરાય. એ પૂજાને પરિણામે એ આદર્શ જેવા કાળક થઈ જવાય. આદર્શપૂજાનું આ અનિવાર્ય પરિણામ છે. આદશને નિરંતર પૂજ્ય સ્થાને રાખવા અને તેમણે આ ગેમાં કેમ કામ કર્યું હશે તે બરાબર સમજી લઈ, તેને અનુસરે પિતાનું જીવન ઘડવું એ આદર્શને મહિમા છે.
સુવિધિ જિનેશ્વરના અથવા આપણે જે કઈ આદર્શ હોય તેમના પગને નમન કરીને આપણે આગળ વધીએ, અને આપણે ઉદ્દેશ શું છે તે ધ્યાનમાં લઈએ. આપણે નિરંતરના સુખસ્થાને પહોંચવું છે અને ભગવાન આપણે આદર્શ સ્થાને છે. જે ક્રિયા કરવાથી સાર સંબંધ થાય અને આપણી ગતિ સુધરે, તેવી સારી ક્રિયા આપણે કરવી છે. આ ક્રિયામાં પૂજાને મુખ્ય સ્થાન મળે છે એટલે સુવિધિનાથને પગે લાગીને સારી ક્રિયા કરવી : આ જાતને સ્તવન સાથે ઉપદેશ આપ્યો. જે કામ કરવું તે ખૂબ હસપૂર્વક કરવું. ઘણું માણસ મન વગર કામ કરે છે. એ કામમાં કોઈ જાતને દમ હેતે નથી. પણ જે કામ કરવું તે મનના ઉત્સાહથી કરવું. અહીં જે પૂજાને પ્રકાર બતાવવામાં આવે છે તે પણ સવારના પહોરમાં અત્યંત હસપૂર્વક કરવું અને તે રીતે પૂજા કરવી. વહેલાં ઊઠવાના લાભ તે પારાવાર છે :
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ શ્રી સુવિધિનાથ જિન સ્તવન
ર૧૧ રાતે વહેલાં જે સૂઈ વહેલા ઊઠે વીર;
બળ, બુદ્ધિ, બહુ ધન વધે, સુખમાં રહે શરીર. એટલે વહેલાં ઊઠી, સૂર્યોદય પહેલાં જાગીને હોંસપૂર્વક પ્રભુને નમીને આ કામ કરવું. એમાં બળ, બુદ્ધિ અને ઘણું ધન વધે છે અને શરીરની પણ સુખાકારી થાય છે. બળ વધવાનું કારણ શરીરની સુખાકારી છે, તે પરસ્પર કાર્યકારણભાવરૂપે કામ કરે છે. અને મગજ સારું હોય તે ધન કમાય છે, તે પણ એક એનું સુંદર પરિણામ છે. એટલા માટે વહેલાં ઊઠી, જે વખતે મન કઈ જાતના વિકારને આધીન ન થયું હોય ત્યારે, સુવિધિનાથને અથવા આપણા આદર્શના સ્થાને જે હોય તેને હોંસપૂર્વક પગે લાગીને આ પૂજન કાર્ય કરવું, એ પ્રથમની ગાથાને આશય જણાય છે. (૧)
દ્રવ્ય ભાવ શુચિ ભાવ ધરીને, હરખે દેરે જઈએ રે; - દહ તિગ પણ અહિંગમ સાચવતાં, એકમના ધુરિ થઈએ રે; સુવિધિ. ૨
અર્થ—દ્રવ્યથી એટલે બહારથી અને ભાવથી પવિત્ર ભાવને ધારણ કરીને આનંદપૂર્વક દેરાસરે જવું અને ત્યાં દશ ત્રિક અને પાંચ અભિગમ સાચવતી વખતે પ્રથમ તે એકસરખા મનવાળા થઈએ. (૨)
–શુચિ–પવિત્ર, આશંસાદિ આશયે કલુષિત-મલિન નહિ એ જે ભાવ-પરિણામ તેણે દ્રવ્ય ૧, ભાવ ૨, બન્ને પૂજા કરીએ. હરખી-ચિત્તસમાધિ કરી-દેરે જઈએ. ત્યાં પ્રથમ દશ ત્રિક સાચવીએ તે કેમ? ત્રણ નિસીહી ૧. ત્રણ પ્રદક્ષિણ ૨. ત્રણ પરિણામ ૩. ત્રિવિધા પૂજા ૪. અવસ્થા ત્રણ ભાવવી પ. ત્રણ દિશાએ ન જેવું ૬. ત્રણ વાર ભૂમિપદ પૂજવા ૭. ત્રણ અવલંબન ૮. મુદ્રા ત્રણ ૯. ત્રણ પ્રણિધાન ૧૦. એ પ્રકારના ૩૦ (ત્રીસ) બોલ સાચવવા: પાંચ અભિગમ-વંદનચિહ્ન સાચવવાં. સચિત્ત દ્રવ્યત્યાગ ૧. અચિત્ત દ્રવ્ય અનુજ્ઞા ૨. મનની એકા
પાઠાંતર—ધરીને સ્થાને પ્રતમાં “ધરીનૈ રે' એવો પાઠ છે, એ જૂની ગુજરાતી છે. “શુચિ' સ્થાને પ્રતોમાં “સૂચિ” પાઠ છે; અર્થમાં ફેર પડતો નથી. “હરખે ” સ્થાને એક પ્રતમાં “હરણી ” પાઠ છે, તે જૂની ગુજરાતી છે. (૨) | શબ્દાર્થ-દ્રવ્ય = સારાં કપડાં પહેરવાં, શરીરે મર્દન કરવું વગેરે દ્રવ્યો, પૌદ્ગલિક પદાર્થો. ભાવ = ભાવપૂર્વક મનને શુદ્ધ કરવું તે. શુચિ ભાવ = શૌચ; આની બે પ્રકારની વિગતો માટે જુઓ પ્રશમરતિ, પ્લેક-૧૭૧; બાઘથી અને અંતરંગથી પવિત્ર થઈને. ધરીને = લઈને, ધારણ કરીને. હરખે = આનંદ સહિત, આનંદમાં આવી જઈને, ઉલ્લાસ પામીને. દેરે = મંદિર, જ્યાં પ્રભુને સ્થાપેલ હોય તે જગ્યાએ જઈએ રે – પિતે ચાલી–ચલાવીને જઈએ, જવું તે. દહ તિગ = દશ ત્રિક (આની વિગત માટે જુઓ વિવેચન), દેરાસ દશ ત્રિક જાળવવાનાં હોય છે. પણ = પાંચ. અહિંગમ = અધિગમ. ( વિગત માટે જુએ દેરાસરમાં પાંચ અધિગમ જાળવવાના છે, તે જાળવવા. સાચવતાં = જાળવી રાખતાં, કરતાં. એમના = Concentrated, એકાગ્રમનવાળા, સ્થિરચિત્ત, લબ્ધલક્ષ્ય. ધરિ = પ્રથમ તે, શરૂઆતમાં. થઈએ = થઈ જઈએ. (૨)
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૨]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી ગ્રતા ૩. એક સાટિકા-ઉત્તરાસણ ૪. જિન દીઠે અંજલિ પ્રણામ ૫. અથવા વળી રાજા ખડગ 1. છત્ર ૨. ઉપનિહ (જેડા) ૩. મુગટ ૪. ચામર પ-એ રાજ્યચિહ્ન મૂકે ઇત્યાદિક વિચાર દેવ વાંદવાના ૨૦૭૪ બોલ થાય, તે સર્વ ભાવ્યપ્રમુખ આવશ્યકનિર્યુક્તિ તથા પ્રવચનસારદ્વારથી જાણવા, ભક્તિ ઉલ્લાસ કરીને. (૨)
વિવેચન—દ્રવ્યથી પવિત્ર થઈને એટલે નાન કરી, તદ્દન ખાં વસ્ત્રો પહેરીને અને ભાવથી એટલે હસથી-મનની ઈચ્છાપૂર્વક, હર્ષપૂર્વક–દેરાસરે જઈએ. દેરાસરે જવામાં અને પૂજા કરવામાં દ્રવ્ય તથા ભાવની પવિત્રતા રાખવી અને આનંદપૂર્વક દેરાસરે જવું. વ્યવહારથી નાહીધોઈ સારાં વસ્ત્રો પહેરવાં અને ભાવથી–ઉલ્લાસપૂર્વક દેરાસરે જવું અને મનમાં આનંદ રાખ, એટલે શેક કે દુર્ગછા કે કોઈ જાતની અરતિ દેરાસરમાં જતાં કે પૂજા કરતાં ન જોઈએ. આવા દ્રવ્ય અને ભાવથી પવિત્ર થનારને ખરેખરું ફળ મળે છે. પ્રવચનસારોદ્વારાદિક ગ્રંથમાં કહ્યું છે . તે પ્રમાણે દશ ત્રિક અને પાંચ અધિગમ જાળવવાં. આ સર્વ વિધિ બહુ સમજવા ગ્ય છે. ચૈત્યવંદનભાગ્યમાં દશ ત્રિક અને પાંચ અધિગમ જાળવવાનાં કહ્યાં છે. ત્રિક એટલે ત્રણ-ત્રણ બાબતેને સમૂહ, તેને જાળવવાં, તે નીચે પ્રમાણે
(૧) નિસીહત્રિક–પ્રથમ નિસીહી દેરાસરમાં દાખલ થતી વખતે ઘર સંબંધી કે વ્યાપાર સંબંધી સર્વ વિચાર કે વ્યાપાર કરે નહિ કે સંભારે નહિ, તે આ પ્રથમ નિસહી નૈધિકી)નું લક્ષણ છે. પછી દેરાસરમાં ત્રણ પ્રદક્ષિણા દેવી અને ભવનો ફેરે મટાડ, પછી દેરાસરના મધ્યદ્વારમાં પિસતાં બીજી નિસહી કહેવી. ત્યાર બાદ દેરાસર સંબંધી કોઈ વાતની ખટપટ તજવી; માત્ર પૂજાભક્તિ ઉપર જ ધ્યાન આપવું. પ્રભુની પૂજા કર્યા પછી છેવટે ચૈત્યવંદન કરવામાં આવે તેની શરૂઆતમાં ત્રીજી નિસહી કરવી. ત્યાર પછી પૂજા સંબંધી પણ કોઈ દ્રવ્યને વિચાર ન કરે. આ પ્રમાણે દેરાસરમાં પેસતી વખતે પ્રથમ, દેરાસરના અગ્રદ્વારે બીજી અને ચૈત્યવંદન કરતી વખતે ત્રીજી નિસીહી બોલવી. આ રીતે પ્રથમ નિસીહત્રિક થયું.
(૧) પ્રદક્ષિણાત્રિક—આપણુ પૂજ્યને જમણી બાજુએ રાખી તેની ફરતા ત્રણ ફેરા મારવા. આમાં પૂજ્ય પુરુષનું બહુમાન જળવાઈ રહે તે માટે તેમને જમણી બાજુએ રાખવા. આ ત્રણ પ્રદક્ષિણા પ્રથમ નિસીહી પછી કરવાની છે.
(૩) પ્રણામત્રિક-ત્રણ પ્રકારનું નમન તે પ્રણામત્રિક કહેવાય છે. અંજલિબદ્ધ પ્રણામ એટલે માત્ર બે હાથ જોડી પગે લાગવું તે. અર્ધવિનત પ્રણામ એટલે જે પ્રણામ કરતી વખતે અર્થે નમાય તે. અને ત્રીજા પંચાંગ પ્રણામમાં બે હાથ, બે ઢીંચણ અને મસ્તક નમે છે. આ રીતે અલિબદ્ધ પ્રણામ, અર્ધવિનત પ્રણામ અને પંચાંગ પ્રણામ એમ ત્રણ પ્રકારના પ્રણામનું પ્રણામત્રિક થાય છે.
(૪) પૂજાત્રિક–અંગપૂજા, અપૂજા અને ભાવપૂજા, જળ, ચંદન અને પુષ્પ (ફૂલ) અંગપૂજા કહેવામાં આવે છે. ધૂપ, દીપક, અક્ષત, ફળ, નૈવેદ્યથી પૂજા કરવામાં આવે તેને અગ્રપૂજા
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ : શ્રી સુવિધિનાથ જિન સ્તવન
[૧૩ કહેવામાં આવે છે. ભાવપૂજામાં ગીત, સંગીત અને એકાગ્ર કરીને પરમાત્મપદનું ધ્યાન થાય છે. આમાં સ્તવનાદિનો સમાવેશ થાય છે. આ રીતે અંગપૂજા, અગ્રપૂજા અને ભાવપૂજા તે પૂજાવિક કહેવામાં આવે છે. અથવા પ્રકારતરે વિનઉપશામિની, અભ્યદયસાધિની અને નિવૃત્તિદાયિની એમ પણ પૂજા ત્રિક ગણાય છે.
- (૫) અવસ્થાત્રિક–પિંડસ્થ, પદસ્થ અને રૂપાતીત. તીર્થકર કેવળજ્ઞાન પામે, તે અગાઉની તેમની છદ્મસ્થ અવસ્થાને પિંડસ્થ અવસ્થા કહેવામાં આવે છે. પદસ્થ અવસ્થા તે ભગવાન સર્વજ્ઞ, સર્વદશી થાય તે પછીની અવસ્થા. આ પદસ્થદશામાં સમવસરણમાં ઉપદેશ દેવાના સર્વ કામને પણ સમાવેશ થાય છે. અને રૂપાતીત અવસ્થા તે સર્વ કર્મથી મુક્ત થઈ ભગવાન સિદ્ધ થાય તે દશા. હવણ અને અર્ચન કરતી વખતે પ્રભુની છઘર્થી અવસ્થા ભાવવી. અશોક વૃક્ષ, સુરપુષ્પવૃષ્ટિ તથા છત્ર ચામરાદિ અષ્ટ પ્રાતિહાર્યાં પ્રભુને કેવળજ્ઞાન થયા પછીની પદસ્થ અવસ્થા અને સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત થયા તે ભગવાનની રૂપાતીત અવસ્થા. આ રીતે પિંડસ્થ, પદસ્થ અને રૂપાતીત એ ત્રણ અવસ્થાનું અવસ્થાત્રિક થાય.
(૬) ત્રિદિશનિવૃત્તદષ્ટિબ્રિક–પ્રભુ સામે જ દષ્ટિ સ્થાપિત કરી ઊર્ધ્વ (ઊંચે), અધે અને તીર છું એ ત્રણ દિશા અથવા પિતાની પુંઠ પછાડીની દિશા તેમ જ જમણી અને ડાબી દિશા એ ત્રણ દિશા તરફ દષ્ટિ દેવી નહિ એ ત્રિદિશનિવૃત્તદષ્ટિ એ છઠું ત્રિક થયું.
(ભૂમિપ્રમાનશ્ચિક–પ્રભુને પંચાંગ પ્રણામ કરતી વખતે કે ચૈત્યવંદન કરતી વખતે ત્રણ વખત ભૂમિશુદ્ધિ કરવી તે. સાધુ રજોહરણ વડે અને ગૃહસ્થ ઉત્તરાસંગ વડે ત્રણ વખત ભૂમિમાર્જન કરે એ સાતમું પ્રમાર્જનત્રિક.
(૮) આલંબનવિક–પ્રભુ પાસે ચૈત્યવંદન કરતાં જે સૂત્રાદિક બેલવામાં આવે તેના "અક્ષરે જે હસ્વ કે દીર્ઘ હોય તે તેવી રીતે ચૂનાધિકરહિતપણે તેનાં પદ, સંપદા પ્રમુખનું લક્ષ્ય રાખીને બેલવા તે વર્ણાલંબન. તે વર્ષો બોલતાં તેના અર્થનું હૃદયમાં ચિંતવન કરવું તે અર્થાલંબન. અને તે સાથે પ્રભુની પ્રતિમાનું ઉત્તમ આલંબન લેવું તે પ્રતિમાલંબન. આ રીતે વર્ણાલંબન, અર્થાલંબન અને પ્રતિમાલંબન નામનું આલંબનત્રિક થાય છે.
) મહાત્રિક--હાથની દશે આંગળીઓને માંહોમાંહે આંતરી કમળના છેડા પેઠે બન્ને હાથ રાખી બંને હાથની કેણીએ પેટ ઉપર સ્થાપવાથી જેગમુદ્રા થાય છે. પગના બે આગળના ભાગમાં ચાર આંગળનું અંતર રાખવું અને તેથી કાંઈક ન્યૂન અંતર પાછળના ભાગમાં રાખી ઊભા રહેવું તે બીજી જિનમુદ્રા. હાથની આંગળીઓને આંતર્યા વગર બને હાથ પહોળા રાખીને લલાટ સ્થળે થાપવા તેને ત્રીજી મુક્તાશુક્તિમુદ્રા કહેવાય છે. આ રીતે જોગમુદ્રા, જિનમુદ્રા અને મુક્તાશુક્તિમુદ્રા એમ નવમું મુદ્રાવિક થાય છે.
(૧૦) પ્રણિધાન ત્રિક–જાવંત ચેઈઆઈ, જાવંતી કેવિ સાહૂ અને વિયાય (આભવમખેડા પર્યત) એ ત્રણે પ્રણિધાન ત્રિકના નામથી ઓળખાય છે. અથવા મન-વચન-કાયાના
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪
શ્રી આનંદઘન-વશી યેગને એકાગ્ર કરવા, તે રૂપ પણ પ્રણિધાનત્રિક કહેવાય છે.
દેવગુરુ પાસે જતાં, ખાસ સાચવવા ગ્ય મર્યાદા જાળવવી જોઈએ તે સાચવવાની પાંચ મર્યાદાઓને પાંચ અધિગમ કહેવામાં આવે છે. એ પાંચે અધિગમ સહુ કોઈને સામાન્ય (એકસરખા) સાચવવાનું ફરમાન છે. (ચૈત્યવંદનભાષ્ય અનુસારે) તે પાંચે અધિગમ નીચે પ્રમાણે છે:
(૧) આપણા નિમિત્તે રાખેલાં ખાનપાન, આપણા ભેગમાં લેવા ધારેલી સચિત્ત વસ્તુઓ વગેરે સાથે લઈ અંદર પેસવું નહિ, એટલે દેવગુરુ પાસે જતાં સર્વ સચેત વરતુઓ અંદર ન લઈ જવી.
(૨) વસ્ત્ર, અલંકાર પ્રમુખ અચિત્ત વસ્તુઓ ખુશીથી સાથે રાખવી. એ બીજો અધિગમ છે.
(૩) મનમાં કશો વિક્ષેપ સંકલ્પવિકલ્પ ન રાખતાં જે કાંઈ મનમાં સંકલ્પવિકલ્પ થતા . . હોય તેને શમાવી દઈ એકાગ્ર ચિત્તે દેવગુરુ પાસે અંદર પ્રવેશ કરે.
(૪) એક અખંડ વસ્ત્રનું ઉત્તરાસંગ કરવું, જેને જોઈની પેઠે રાખી, વંદન કરતી વખતે તેના છેડા વડે ત્રણ વાર ભૂમિનું પ્રમાર્જન કરવું, તેમ જ તે ઉત્તરાસંગને પૂજા કે સ્તુતિ કરતી વખતે મુખ આગળ ધરી રાખવું.
(૫) ગમે તેટલે દૂરથી પ્રભુ દષ્ટિએ પડે કે તરત જ બે હાથ જોડી, મસ્તક નમાવવારૂપ અંજલિબદ્ધ નમસ્કાર કરે. - આ પાંચ પ્રકારના અધિગમ (rules of decent approach ) સર્વને સામાન્ય પ્રકારે દેવગર પાસે જતાં જાળવવા યોગ્ય મર્યાદા છે. એ પાંચે અધિગમ અગ્રદ્વારમાં પેસતી વખત સાચવવાં એવી શાસ્ત્રકારની મર્યાદા છે.
પ્રથમ દેરાસરમાં જતાં પહેલાં અથવા ગુરુ સન્મુખ જતાં પહેલાં એકાગ્ર ચિત્તવાળા થવું એટલે મનને કોઈ પણ જાતના વિચારમાં ન જવા દેતાં પૂજા કરવાના એક નિશ્ચયથી દેવ-ગુરુ પાસે એકાગ્ર ચિત્તે જવું ? આ પૂજા કરવાની પ્રથમ શરત છે એ ધ્યાનમાં રાખવું. આ પ્રમાણે દ્રવ્યથી અને ભાવથી પવિત્ર થઈને દેરાસરે જવું. શ્રી સુવિધિ અથવા કોઈ પણ ભગવાન, જે મેક્ષે ગયેલા છે, તેની આવી રીતે પવિત્ર થઈ નિર્મળ થઈ પૂજા કરવી. હવે તે પૂજાના પ્રકારે આગલી ગાથામાં બતાવશે. (૨)
કુસુમ અક્ષત વર વાસ સુગંધી, ધૂપ દીપ મન સાખી રે અંગપૂજા પણ ભેદ સુણી ઈમ, ગુરુમુખ આગમ ભાખી રે. સુવિધિ. ૩
પાઠાતર–એક પ્રતમાં કુસુમ આગળ ૧, અક્ષત આગળ ૨, અને વર સુગંધી આગળ ૩, એવા અક્ષરો મૂકેલા છે. બીજી પ્રતમાં એવા અક્ષર નથી “અક્ષત’ સ્થાને એક પ્રતમાં “અશ્વત’ શબ્દ છે; બીજી પ્રતમાં
અક્ષર ” પાઠ છે, “ધૂપ” પછી એક પ્રતમાં ૪. અક્ષર મૂકે છે. “દીપ’ પછી એક પ્રતમાં ૫ અક્ષર મૂક્યો છે. સાખી ને બદલે બને પ્રતમાં “ સાથી” શબ્દ છે; એક પ્રતમાં “સાષિ” એવો પાઠ છે. અંગ પૂજાને આ પાઠ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ : શ્રી સુવિધિનાથ જિન સ્તવન
[ ૨૧૫
અથ—કુસુમ (૧), અક્ષત (ર), સુંદર વાસક્ષેપ (૩), ધૂપ (૪), દીપક–ઢીવા (૫) મનમાં રાખીએ. આવી રીતે પાંચ પ્રકારની પૂજા છે. તેમાં કેટલીક અંગપૂજા છે. આ સર્વ વાત અમે ગુરુમહારાજને મુખેથી જાણી છે અને આગમગ્રંથમાં કહેવામાં આવી છે. (૩)
ટમે—વિવિધવણી ગ્રંથિમ ૧, પેમિ ૨, પૂરન ૩, સંઘાતન ૪-એ ચારે ભેદ્દે કુસુમની પૂજા ૧. અક્ષત -ફલ-નાણાદિક ૨. પ્રધાન ગંધ એવેા વાસસૂણુ` ૩. ધૂપ કૃષ્ણાગર પ્રમુખ ૪. દીપજ્ગ્યાતિ પ્રકટ પ. એમ પૂજા મન સાથે કરો. એ પાંચ પ્રકારની પૂજા તે અંગપૂજા અગ્રપૂજાર્દિકે હોય. ગુરુમુખથી વાત સાંભળી આગમ-સિદ્ધાંત ભાષિત. (૩)
વિવેચન—૧. કુસુમ, ૨. અક્ષત, ૩. સુગધી વાસક્ષેપ, ૪. દશાંગ ધૂપ અને ૫. દીવેા. એમાં ન્હવણુ, કેસર અને પુષ્પની એમ ત્રણ અંગપૂજા કહેવાય છે આ ગાથમાં તે પૈકી પુષ્પપૂજા જ આપવામાં આવી છે. વાસક્ષેપપૂજા પણ અંગપૂજામાં આવે છે. આ પાંચે પૂજાને કદાચ અત્રપૂજા કહેવામાં આવતી હશે એમ જણાય છે, તેનું રહસ્ય સમજાયું નથી, પણ અત્યારે ઉપલબ્ધ થતાં શાસ્ત્રોમાં તે કુસુમ અને વાસક્ષેપ પૂજાને અંગપૂજા બતાવવામાં આવેલ છે અને અક્ષત-ચોખા, ધૂપ અને દીપક–દીવાની પૂજાને અગ્રપૂજા ગણવામાં આવેલ છે. એ ગુરુમુખથી ચાલી આવતી સાંપ્રદાયિક વાતા વચ્ચેના અંધકારના વખતમાં વીસરાઈ ગયેલ છે, તે તત્ત્વજ્ઞાની જાણે. અને આ પાંચ પ્રકારની પૂજા તે અમે અમારા ઘરની નથી કહેતા, પણ જેવી અમે ગુરુમુખે સાંભળી છે તેવી, અને શાસ્ત્રમાં વર્ણવી છે તેવી બતાવી છે.
આ પાંચે પૂજાને અંગપૂજાના નીચે કેમ ગણી તે એક કોયડો છે; પણુ, ઉપર જણાવ્યું તેમ, સ'પ્રદાયજ્ઞાનનો નાશ થવાને કારણે તે સમજમાં ઊતરતી નથી. તેથી તે વાતને આપણે બહુશ્રુતત્વજ્ઞાની ઉપર છોડીએ છીએ. તે જ પ્રમાણે સમાયક કે પ્રતિક્રમણ કરતી વખતે હાથને અમુક રીતે શા માટે રાખવા, ઊઠતી વખતે અમુક રીતે શા માટે રખાય છે, એવી એવી વાતે ગુરુ શિષ્યને સમજાવે છે, તે સંપ્રદાયજ્ઞાન નાશ પામવાને કારણે આજે આપણે જાણી-સમજી શકતા નથી. આ પ્રમાણે અંગપૂજાના પાંચ પ્રકાર છે તે કરવા.
પૂજા કરવાનુ ફળ શુ થાય તે હવે પછીની ગાથામાં મૂળ સ્તવનમાં બતાવે છે. (૩) એક પ્રતમાં નથી. ‘ સુગંધી ' સ્થાને ભીમશી માણેકની આવૃત્તિમાં ‘સુધા' પાડે છાપે છે. ‘ક્રમ ' સ્થાને ભીમશી માણેકે છાપેલ પુસ્તકમાં ‘ એમ ’ એવા પાઠ છે. (૩)
શબ્દા—કુમુમ = ફૂલ, સુંદર પુષ્પો (૧). અક્ષત = ચોખા, તાંદુલ (૨). વર્ = સારો, સરસ. વાસ = વાસક્ષેપ, વાસખેપ (૩). સુગંધી = ખુશખાદાર, સારી ગંધ–સુવાસ આપનાર. ધૂપ = પ્રભુ પાસે બાળવાના પદાર્થો, જેમાંથી સુગ’ધી ધૂમાડા ઊડે છે તે (૪). દીપ= દીવા, દેરાસરમાં જાગતા દીવા રાખે છે તે (૫). મનસાખી = મનની સાક્ષીએ, સાચેસાચ, એમાં ગોટાળા ન કરવો. અગપૂજા = પ્રભુને શરીરે લાગે તેવી પૂજા; અંગપૂજા અને અત્રપૂજા પૈકી પણ = પાંચ. ભેદ = પ્રકારે. સુણી = સમજી, સાંભળી. ઈમ = એ પ્રકારે. ગુરુમુખ = ગુરુમહારાજની પાસે, ગુરુમહારાજને માંએ. આગમભાખી = શ્રી સિદ્ધાંતમાં બતાવેલી છે, શ્રી આગમશાસ્ત્રમાં વ`વી છે તે. (૩)
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૬]
શ્રી આનંદઘન-વીશી એહનું ફળ દેય ભેદ સુણીજે, અનંતર ને પરંપર રે; આણાપલણ ચિત્તપ્રસન્ની, મુગતિ સુગતિ સુરમંદિર રે. સુવિધિ. ૪
અર્થ_એ દ્રવ્ય-ભાવપૂજાનું ફળ બે પ્રકારનું છે તે તમે સાંભળે ઃ એક સુરતનું ફળ (અનંતર ફળ, જેમાં આંતરે નહિ તેવું), અને બીજુ પરંપરાએ–આખરે-છેવટે થતું ફળ. આજ્ઞાનું પાલન કરવાથી ચિત્તની પ્રસન્નતા રૂપે ફળ થાય છે. અને મુક્તિ-ક્ષરૂપ સારી ગતિ થાય છે અથવા મિક્ષ થાય છે અથવા મનુષ્યાદિ સારી ગતિ થાય છે અને રૈવેયકાદિ સુંદર દેવગતિ થાય છે. (૪).
ટબો–એ બન્ને પૂજાનાં ફળ બન્ને પ્રકારે બને ભેદે-એમ સાંભળીને અનંતર-આંતરા રહિત સાક્ષાત્ ફલ નિર્વાણ સાધે અને પરંપરાએ મોક્ષ સાધે, તે પરંપર ફલ કહાય. આજ્ઞાનું
જ્યાં સંપૂર્ણ ચારિત્ર એક ફલ તે અનંતર અને ચિત્ત પ્રસને વિશિષ્ટ દ્રવ્યાદિકનું જોડવું તે પરંપરા ફલ કહીએ. એટલે ઉત્કૃષ્ટ પૂજા મુગતિ, સ્વર્ગ ફળ અને ઉત્કૃષ્ટ યતનારૂપ ભાવાજ્ઞાપાલન જે મુક્તિમંદિર. ()
વિવેચન-પૂજાનાં બે પ્રકારનાં ફળ થાય છે. એક અનંતર ફળ અને બીજું પરંપરા ફળ. એટલે એક ફળ તાત્કાલિક થાય છે અને બીજું ફળ ધીમે ધીમે થાય છે. આ બે પ્રકારનાં ફળ બતાવવાનો આશય એ છે કે એમ વિગતવાર ફળ બતાવવાથી તેની પૂજા તરફ ભાવના થાય. તેટલા માટે બન્ને પ્રકારનાં ફળ એ બતાવે છે. અનંતર ફળમાં આજ્ઞાનું પાલન અને પરંપરા ફળમાં મુક્તિ (મેક્ષ), સારી ગતિ અથવા દેવગતિ. આ બન્ને પ્રકારનાં ફળ ખૂબ લક્ષ્યમાં લેવા ગ્ય છે. આપણે કોઈની આજ્ઞાનું પાલન કરીએ ત્યારે તે માણસ આજ્ઞા કરવાની સ્થિતિમાં હોવા જોઈએ. રાજા કે ઉપદેશક આજ્ઞા કરે તે આપણે જાણે તેણે આપણું ઉપર મહેરબાની કરી હોય એમ ગણીએ છીએ. પ્રભુની આજ્ઞાનું પાલન કરવું તે અનંતર–તાત્કાલિક ફળ છે. એમણે જે વાતને પિતાના જ્ઞાનથી હિતદષ્ટિએ જોઈ હોય તે, કઈ પ્રકારના બદલાની
પાઠાંતર–એનું ફળ’ સ્થાને એક પ્રતમાં “ઍહવો ફળ’ એવો પાઠ છે. “દય” સ્થાને એક પ્રતમાં ” પાઠ છે. “ભેદ' સ્થાને એ પ્રતમાં “ભાવ” પાઠ છે “સુણીને ' એ સ્થાને “સુણિને” એવો પાઠ એક , પ્રતમાં છે. એક પ્રતમાં “સુણીની’ પાઠ છે. “પરંપર ” સ્થાને એક પ્રતમાં પર પરે રે’ એવો પાઠ છે.
પાલણ” સ્થાને એક પ્રતમાં “પાલગ” એવો પાઠ છે. “સુગતિ સુરમંદિર” સ્થાને એક પ્રતમાં “સુરમુગતિ” પાઠ છે. (૪) | શબ્દાર્થ_એહનું = ઉપર જણાવેલ પૂજાનું, એનું. ફળ = લાભની, જમે બાજુની. દોય = બે (હવે પછી કહે છે તે બે) ભેદ = રીતે પ્રકારે. સુણી = સાંભળીએ, જાણીએ. અનંતર = આંતરારહિત, દરમ્યાનગિરિ વગરનું, તાત્કાલિક, સુરત. પરં પર = પરંપરાએ, છેવટે. આણાપાલણ = હુકમનું માનવું તે, ફરમાનનો અમલ. ચિત્તપ્રસન્ની = મનમાં પ્રસન્નતા થાય તેને પરિણામે તે હક ( પ્રથમ સ્તવન જુઓ, ગાથા છઠ્ઠી ). મુગતિ = મુક્તિ, મોક્ષ, નિરંતરને માટે જન્મમરણનો નાશ. સુગતિ = સારી ગતિ, મનુષ્ય દેવગતિ. સરમંદિર = દેવતાની ગતિ. (૪).
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯: શ્રી સુવિધિનાથ જિન સ્તવન
[૨૧૭ આશા વગર, એકાંત આપણા હિત ખાતર કહી. અને તેને તેમના ગણધર-શિવેએ આગમમાં ગૂંથી લીધી છે, એ આજ્ઞાનું પાલન કરવું, એ આપણી ફરજ છે. આ રીતે અનંતર ફળમાં પિતાના ચિત્તની પ્રસન્નતા થાય છે. આ પણ અનંતર-તાત્કાલિક ફળ છે. ચિત્તપ્રસન્નતા કેવી રીતે થાય છે તે આપણે પ્રથમ સ્તવનમાં જોઈ ગયા છીએ.
તાત્કાલિક લાભ આત્મિક જ હૈ જોઈએ. આ આત્મિક લાભ તે આજ્ઞાપાલન અને ચિત્તની પ્રસન્નતા એ બે જ છે. અને પરંપરાએ ફળ તે મોક્ષપ્રાપ્તિ છે. આપણે અનંત સુખ મેળવવું હોય તે તે મેક્ષમાં જ મળે તેમ છે. તે સુખ અનંત કાળ માટેનું છે અને તે કદી નાશ પામવાનું નથી. જે સુખની પાછળ દુઃખ થાય તેને ખરેખરું સુખ કહી શકાય નહિ. આ મોક્ષસુખ માટે આપણે સર્વ પ્રયાસ છે. પણ આપણે કદાચ આયુષ્ય બાંધી દીધું હોય, તે પરંપરાએ પ્રાપ્ત થવાના ફળમાં આપણી સારી ગતિ થાય, આવતે ભવે મનુષ્યગતિ કે દેવગતિ મળશે, એટલે નરકાદિક ગતિનું એ નિવારણ થશે. આ કાળમાં મોક્ષ મળતું નથી, તે સધિયારાની વાત છે કે આપણને દેવગતિ મળશે.
આ ગાથામાં આપણે બન્ને પ્રકારનાં ફળ જાણ્યાં. પણ ફળની અપેક્ષાએ પૂજા ન કરવી. જે પ્રાણ એવી રીતે તથા હવે પછી કહેવાનારી રીતે પૂજા કરશે તેણે ખાતરીથી સમજવું કે પૂજાનાં અનંતર અને પરંપર ફળ સારો છે માટે અનંત ભવ પછી આ મનુષ્યને દેહ અને નીગિતા, ધર્મ અને ધર્મને બતાવનારા, પિતાની શ્રદ્ધા અને સમજણશક્તિ મળ્યાં છે, તેને પૂરેપૂરો લાભ લઈ આ મળેલ અનુકૂળ સાધનેને પૂરો લાભ લેવો. આ ગાળામાં બતાવેલી પૂજાઓ તે પિતાનું કર્તવ્ય કરવાનું પ્રથમ પગથિયું છે, પછી શું કરવું તે આગળ ઉપર જણાશે. હવે આપણે બીજા પ્રકારની પૂજાએ વિચારીએ. (૪)
ફૂલ અક્ષત વર ધૂપ પઈવ, ગંધ નેવેદ્ય ફલ જળ ભરી રે; અંગ-અગ્રપૂજા મળી અડવિધા, ભાવે ભવિક શુભ ગતિ વરી રે. સવિધિ પ
પાઠાંતર–કલ” પછી એક પ્રતમાં ૧-એકડે મૂકે છે. “ અક્ષત’ પછી એ જ પ્રત લખનાર ૨-બગડે મકે છે. “ધ” પછી એ પ્રત લખનાર ૩-તગડો મૂકે છે. “પઈ વો’ પછી એક પ્રત લખનાર ૪-ચગડો મૂકે છે. બીજી પ્રતમાં એ ચારે અક્ષરે છે. “ગંધ’ પછી એ પ્રત લખનાર પ–પાંચડે લખે છે અને પ્રતમાં એમ જ છે. નૈવેદ્ય” પછી ૬-છગડે મૂકે છે; બીજી પ્રતમાં ‘નિવેદ્ય’ પાઠ છે. ફળ પછી એક પ્રતમાં છ-સાતડો 'લખે છે. જલ ભરી રે’ પછી બીજી પ્રતમાં ૮-આઇડે મૂકે છે, અને “ફલ પૂજલ ભરે રે’ એવો પાઠ આપે - છે. “મળીને’ સ્થાને “મિલિનૈ' એવો પાઠ એક પ્રતમાં છે. “અડવિધ’ સ્થાને “ અદવિધિ’ એવો પાઠ છે. (૫) | શબ્દાર્થ –કૂલ = પુષ્પ, ફૂલ. અક્ષત = ચોખા, તંદુલ. વર = સરસ, સુંદર, સારા, ઊંચી જાતના. ૫ = દેવતા ઉપર ધુમાડો થાય તેવો સુંગધવાળા પદાર્થ, પઈવ = દીવ, લાઈટ, પ્રકાશ. ગંધ = કેસર, સુખડ વગેરે સુગંધવાળા પદાર્થો. નૈવેદ્ય = રાંધેલી કે તૈયાર કરાવેલી સુંદર રસોઈ, પકવાન કે મીઠાઈ ફળ = ઝાડનાં ફળ, તરબૂજ, જમરૂખ વગેરે, ટેટી અને રાયણાદિ. જળ = પાણી. ભારી રે = પાણી ભરેલા કળશે. અંગ = પ્રભુને
૨૮
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮]
શ્રી આનંદઘન વીશી અથ–ફૂલ, અક્ષત, સુંદર ધૂપ, દી, કેસર, નૈવેદ, ફળ, જળ (કળસ ભરીને)–એ આઠ પ્રકારની અંગ અને અગ્રપૂજાઓ છે. અને એને આચરવાથી ભવ્ય પ્રાણીઓ સારી ગતિને પામે છે. (૫)
ટબો–કુસુમ-કૂલ ૧, અક્ષત-ધાન્ય તંદુલાદિ ૨, પ્રધાન ધૂપ ૩, પઈ–દી ૪, ગંધવાસાદિ ૫, નૈવેદ્ય-આહારાદિ ૬, ફલ-બીજપૂરાદિ, જલ ૮–એમ અંગપૂજા અગ્રપૂજા મળી આઠ ભેદ થાય. આદિ શબ્દ ઘણા પ્રકાર હોય. જે ભવિક શુભ ગતિના પામણહાર, તે ભાવે પૂજા કરે, તે શુભ ગતિ વરે.
વિવેચન-પૂજા આઠ પ્રકારી છે. એ આઠ પ્રકાર આ રહ્યાઃ ૧. ફૂલ, ૨. અક્ષત (ચોખા). ૩. વર એટલે સુંદર ધૂપ, ૪. ગંધ, કેશર સુખડાદિ સારી સુવાસવાળા પદાર્થો, કસ્તુરી વગેરે, પ. દીપક-દી, ૬. નૈવેદ્ય-મીઠાઈ, પકવાન, ૭. ફળ-જમરૂખાદિ, ૮. જળ-પાણી—એમ અષ્ટપ્રકારી પૂજા થાય છે. આ પૂજાના પ્રકાર કરતાં હાલમાં જુદી રીતે પૂજા થાય છે. તેમાં પણ આઠ પ્રકારે જ, પણ તેને ક્રમ ફરી જાય છે. તેમાં જળને અભિષેક પ્રથમ આવે છે. બીજી કેશરપૂજા, તેમાં કસ્તૂરી, સુખડ વગેરે સુંદર સુગંધી પદાર્થો મળે છે. ત્રીજી પૂજા ત્યાર પછી અત્યારે પુષ્પ-ફૂલની થાય છે. જેથી દશાંગધૂપની; પાંચમી દીવાની–દીપકની પૂજા, છઠ્ઠી ચેખાતાંદુલની, સાતમી જમરૂખ, બદામ આદિ ફળની, અને આઠમી નૈવેદ્ય-પકવાનની પૂજા થાય છે. એ અષ્ટપ્રકારી પૂજામાં પ્રથમ ત્રણ (જળ, કેશર અને પુષ્પની પૂજા) તે અંગપૂજા કહેવાય છે અને બાકીની પાંચ અગ્રપૂજા છે. અંગપૂજામાં પ્રભુના શરીરને અડીને પૂજા કરવાની હોય છે અને અગ્રપૂજામાં પ્રભુને અડવાનું નહિ પણ પ્રભુ સન્મુખ ઊભા રહી કરવાની હોય છે.
એ અષ્ટપ્રકારી પૂજાને કરવાથી ભવ્ય પ્રાણીઓ સારી ગતિને પામે. આ સ્તવનનું આ રહસ્ય છે. પૂજા કરવાને આ કાળમાં લાભ તે સારી ગતિ મેળવવાને છે. દેવની કે મનુષ્યની ગતિ સુગતિમાં ગણાય છે. જે પ્રાણી રખડપાટાથી કંટાળી ગયું હોય એણે પૂજા કરી આવતા ભવે સારી ગતિ મેળવવી એ પૂજા કર્યાને પરંપરાએ થતા લાભ છે. અને તે લાભ આ અનંત સંસારમાં કોઈ વાર જ મળે છે, માટે પૂજા કરી લાભ ઊઠાવ એ આપણી ફરજ છે. આ કાળમાં આ ક્ષેત્રે મેક્ષ થવાનું નથી, તેથી સુગતિથી પણ સંતોષ માનવો અને આગળ જતાં પરંપરાએ મેક્ષ મળશે એમ જાણવું. હજુ પૂજાના વધારે પ્રકાર છે તે તરફ આવતી ગાથામાં ધ્યાન ખેંચશે. (૫)
શરીરે અડીને થાય તે પૂજાને અંગપૂજા નામ અપાય છે. અગ્રપૂજા = પ્રભુ સન્મુખ પૂજા કરવામાં આવે તેનું નામ અગ્રપૂજા છે. બહુવિધ = ધણે પ્રકારે. અડ = આઠ; અને અર્ધમાગધી રૂ૫. ભાવે = હૃદયના ઉલ્લાસપૂર્વક, ભવિક= ભવ્ય પ્રાણીઓ, મોક્ષમાં જવાની યોગ્યતાવાળા છો. શુભ ગતિ = સારી ગતિ; દેવતા, મનુષ્યના ભવ તે સારી ગતિ ગણાય છે. વરી = પામી, મેળવી, (૫)
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯: શ્રી સુવિધિનાથ જિન સ્તવન
[રાહ સત્તર ભેદ એકવીસ પ્રકારે, અઠોત્તર સત ભેદે રે ભાવપૂજા બહુવિધ નિરધારી, દેહગ દુરગતિ છેદે રે સુવિધિ. ૬
અર્થ-વળી પૂજા સત્તર પ્રકારે થાય છે, એકવીસ પ્રકારે પણ થાય છે અને એકસો ને આઠ પ્રકારે પણ થાય છે. ભાવપૂજા તે બહુ પ્રકારે થાય છે અને તે દુર્ભાગ્ય અને ખરાબ ગતિને છેદી નાખે છે, દૂર કરે છે. (૬) - ટો-સત્તર ભેદવાળી પૂજાના પ્રકાર : હુવણ ૧, વિલેપન ૨, અંગમાં ચક્ષુ જુઅલ અને વાસપૂજા ઇત્યાદિ. તથા વળી એકવીશ પ્રકારે યથા-સ્નાન , વિલેપન ૨, વિભૂષણ ૩, પુષ્પરાસ ક, ધૂપ ૫, પ્રદીપ ૬, ફળ ૭, તંદુલ ૮, પત્ર ૯, પૂગ (સોપારી) ૧૦, નૈવેદ્ય ૧૧, વારિ (પાણી) ૧૨, વસન (કપડાં) ૧૩, ચામર ૧૪, આતપત્ર ૧૫, વાજિંત્ર ૧૬, ગીત ૧૭, નટ ૧૮, સ્તુતિ ૧૯, કેશ ૨૦, વૃદ્ધિ ૨૧-એ પ્રમાણે એકવીશ વિધા જિનરાજપૂજા માટે વ્યાખ્યાન કરવામાં આવ્યું છે– '
इत्येकविंशतिविधा जिनराजपूजा ख्याता सुरासुरगणेन कृता सदैव ।
खण्डीकृता कुमतिभिःकलिकालयोगात् यद्यत्प्रिय तदिह भाववशेन योज्यम्॥ તથા વળી અઠેતર સે (૧૦૮) ભેદે પણ પૂજા. એવું દ્રવ્યપૂજા અનેક પ્રકારે કહી. ભાવપૂજા શુદ્ધાજ્ઞા પાળવારૂપ, ઉગ્ર વિહાર સ્વરૂપે. તે પણ બહુ પ્રકારે નિરધાર-નિર્ણય કરીને. દેહગ -મિથ્યાત્વાદિ, દુઃખ જન્મ-જરા મરણાદિ, ઈત્યાદિકની ગતિ પરંપરાને ઉછેદક થાય. (૬)
વિવેચન—દ્રવ્યપૂજા સત્તર પ્રકારે છે. સકળચંદજી ઉપાધ્યાયની તથા આત્મારામ (આનંદવિજય)ની સત્તરભેદી પૂજા પ્રસિદ્ધ છે. એમાં શ્રી સકળચંદજીએ સત્તર પ્રકાર નીચે પ્રમાણે પાડ્યા છેઃ ૧. હવણ પૂજા, (પાણીનું સ્નાન, અભિષેક), ૨. ચંદન (તેનું શરીર વિલેપન કરવું), ૩. વસ્ત્રયુગલ, ૪. વાસપૂજા (વાસક્ષેપ), પ. પુષ્પપૂજા (છૂટાં ફૂલ), ૬. ફૂલની - પાઠાંતર– પ્રકારે” સ્થાને એક પ્રતમાં “પ્રકાશે’ એવો પાઠ છે. “સત” સ્થાને “સો’ એવો પાઠ બને પ્રતમાં છે. પૂજા સ્થાને ‘પૂજન’ પાઠ એક પ્રતમાં છે. “દુરગતિ’ સ્થાને અક પ્રતમાં “ભાવિ ભાવિક શભ ગતિ વરી રે’ પાઠ છે; એક પ્રત ‘દુખગતિ” એવો પાઠ પણ આપે છે. છેદે રે’ સ્થાને એક પ્રતમાં
છેદે રે’ એ પાઠ છે, (૬) | શબ્દાર્થ–સત્તર ભેદ = સત્તરભેદી પૂજા. એના વિસ્તાર માટે વિવેચન જુઓ). એકવીશ પ્રકારે = એકવીશ પ્રકારની પૂજા (વિસ્તાર માટે જુઓ વિવેચન); પ્રકાર = જાતની. અઠોત્તર સત = એકસો ને આઠ ૧૦) તે વિસ્તાર માટે જુઓ વિવેચન) સે ઉપર આઠ, શત એટલે સે, અઠોત્તર = એટલે જેમાં આઠ વધારવાના છે તે. એટલે ૧૦૮ પ્રકારી પૂજા. આ સર્વ દ્રવ્યપૂજા થઈ. ભાવપૂજા = ત્યાર પછી ચૈત્યવંદન, સ્તવન, સ્તુતિ થાય તે ભાવપૂજ, હૃદયના ઉલ્લાસથી થતી પૂજા. એ દ્રપૂજા અને ભાવપૂજા એમ પૂજાના બે પ્રકાર છે. બહવિધ = અનેક રીતે, ઘણા પ્રકારે. ભાવપૂજાના અનેક ભેદે, પ્રકાર છે. નિરધારી = બતાવી છે. આગમ અને ત્યાર પછીના અનેક ગ્રંથોમાં તેને વિધિ કહ્યો છે, દોહાગ = ખરાબ નસીબ, દુર્ભાગ્ય, કમનસીબ. દરગતિ ખરાબ ગતિ, નારકી, તિર્યંચાદિ ખરાબ ગતિ, નીચ ગતિ. છેદે = દૂર કરે, મટાડે. (૬)
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી માળા (ફૂલને પવવાં-માળામાં), ૭. ફૂલની આંગી રચવી, ૮. ચૂર્ણ પૂજા (બરાસ ચૂર્ણ), ૯. ધ્વજ પૂજા (ધજા), ૧૦. આભૂષણપૂજા, ૧૧. કુસુમપૂજા, (ફૂલનું ઘર), ૧૨. કુસુમમેઘ (ફૂલ વરસાવવાં), ૧૩. અષ્ટ માંગલિક (હાથમાં કેબીમાં અષ્ટમાંગલિકને ધરીને ઊભા રહેવું), ૧૪. ધૂપ-દીપકપૂજા, ૧૫. ગીતપૂજા (તાલ સહિત પ્રભુગુણગાન કરવું), ૧૬. નૃત્યપૂજા (પ્રભુ આગળ નાચ કરવો), ૧૭. વર્ષ વાદ્યપૂજા, જે કાળે જે વાજિંત્રો મળતાં હોય તે સર્વ વગાડવાં.
- આત્મારામજીએ સત્તર પ્રકાર નીચે પ્રમાણે પાડ્યા છે : 1. હવણ, ૨. વિલેપન, ૩. ચક્ષુયુગલ (અહીં અને સકળચંદની સત્તરભેદીમાં ફેર છે), ૪. ગંધપૂજા (એમાં અને સંકળચંદની વાસપૂજામાં ફેર નથી.), પ. પુષ્પપૂજા, ૬. ફૂલની માળા, ૭. આંગી રચવી તે, ૮. ચૂર્ણ પૂજા, ૯. વ્રજપૂજા, ૧૦. આભરણુપૂજા, ૧૧. પુષ્પગ્રહપૂજા, ૧૨. પુષ્પવર્ષણપૂજા (એ સકળચંદજીની પૂજામાંથી ૧રમી કુસુમમેઘપૂજા જ છે.), ૧૩. અષ્ટમંગલપૂજા, ૧૪. ધૂપપૂજા, ૧૫. ગીત પૂજા, ૧૬. નાટક (એ સકળચંદજી નૃત્યપૂજા પ્રમાણે જ છે.), ૧૭. વાજિંત્રપૂજા (એ સકળચંદજીની સર્વ વાદ્યપૂજા પ્રમાણે જ છે, એટલે એમાં ચક્ષુયુગલ રથાને વસ્ત્રયુગલને ફરક આવે છે.
' મતલબ કહેવાની એ છે કે સારાં સુગંધીવાળાં દ્રવ્ય લઈ તેનાથી પ્રભુની સત્તરભેદી પૂજા કરવી. આ સર્વ પ્રથમ ભેદે દ્રવ્યપૂજા છે. ઉચ્ચ દ્રવ્યની અહીં મેળવણી છે. એમાં સેંધવા જેવી વાત ગીત અને નૃત્ય-નાની છે. સંગીતથી એકાગ્રતા થાય છે, તે ખાસ સમજવા જેવી વાત છે.
એ જ સકળચંદજી ઉપાધ્યાયે એકવીસ પ્રકારની પૂજા બતાવી છે. તેમણે એકવીસ પ્રકારો આ પ્રમાણે આપ્યા છેઃ ૧. જલપૂજા, ૨. વસ્ત્રપૂજા ૩. ચંદનપૂજા, ૪. પુષ્પપૂજ, ૫. વાસપૂજા, ૬. ચૂઆચૂર્ણ પૂજા (બરાસના ચૂર્ણમાં ચંદન નાંખવું.), ૭. પુષ્પમાળા, ૮. અષ્ટમાંગલિક પૂજા (ધરવા), ૯. દીપક પૂજા, ૧૦. ધૂપપૂજા, ૧૧. અક્ષતપૂજા, (ચોખા), ૧૨. ધ્વજપૂજા, ૧૩. ચામર પૂજા, ૧૪, છત્રપૂજા, ૧૫. મુકુટપૂજા, ૧૬.દર્પણ પૂજા (અરીસે-કાચ), ૧૭. નૈવેદ્યપૂજા, ૧૮. ફલપૂજા. ૧૯, ગીતપૂજા, ૨૦. નાટકપૂજા (પ્રભુ સન્મુખ નાટક કરવું.), ૨૧. વાજિંત્રપૂજા. આમાં સુંદર દ્રવ્ય વધારે આવે છે. મતલબ, આ એકવીસ પ્રકારી પૂજા દ્રવ્યપૂજાને જ વિભાગ છે એમ સમજવું, તે પ્રભુ આગળ સુંદર ફળ-નૈવેદ્ય ધરી એકસો આઠ પ્રકારની પૂજા કરવી. એ હાલમાં અષ્ટોત્તરી નાત્ર તરીકે ઓળખાય છે. તેમાં ઉપર જણાવેલ અષ્ટપ્રકારી પૂજા અનેક સ્નાત્રીઆ વહેંચી લે છે અને તે વખતે ગીત-વાજિંત્ર વાગે છે. એ અષ્ટોત્તરી પૂજાને ખાસ વિધિ છે તે શાસ્ત્રોથી જાણી લે. આ અષ્ટોત્તરી પૂજા એ પણ દ્રવ્યપૂજા જ છે અને તે ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારની દ્રવ્યપૂજા છે. આ ઉપરાંત ચેસઠબકારી, નવાણુપ્રકારી વગેરે પૂજાઓ છે. કહેવાની મતલબ એ છે કે ઉત્તમ દ્રવ્ય મેળવીને તે વડે પ્રભુની દ્રવ્યપૂજા કરવી; જે મળે તે દ્રવ્યને ઉપગ કરે અને પ્રભુનું અનેક રીતે બહુમાન કરવું..
અને ભાવપૂજા તે અનેક પ્રકારે કરવાની છે. પછી તેમાં જગજીવન જગ વાલો’ જેવું ભાવવાહી સામાન્ય સ્તવન બોલે કે આનંદઘનની ચાવીશીમાંથી કોઈ સુંદર સ્તવન કહીને ભાવ
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯: શ્રી સુવિધિનાથ જિન સ્તવન
" [૨૨૧ પૂજા કરે. દ્રવ્યપૂજાના અંગપૂજા અને અગ્રપૂજા એમ બે પ્રકારે પડી જાય છે. દ્રવ્યપૂજા તે ભાવપૂજાનું નિમિત્ત છે એટલે એ દષ્ટિએ એ કરવા યોગ્ય છે. ભાવપૂજા તે મનની એકાગ્રતા થાય, પ્રભુ ઉપર બરાબર ચિત્ત લાગે એ એને ઉદ્દેશ છે. દ્રવ્યપૂજા ભાવપૂજાનું નિમિત્ત બને તેટલા પૂરતે જ તેને ઉપગ છે. એટલા માટે સાધુઓ દ્રવ્યપૂજા નથી કરતા, પણ માત્ર ભાવપૂજા જ કરે છે. એ હેતુ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા જેવું છે. આ ભાવપૂજા દુર્ભાગ્ય અને દુર્ગતિને નાશ કરનારી છે. દુર્ભાગ્ય એટલે ill luck-ખરાબ નસીબ. ભાવપૂજા આ બેટા નસીબને પણ સારા નસીબમાં ફેરવી શકે છે અને ખરાબ વખતને પણ સુધારી શકે છે. એટલા માટે ભાવપૂજા ખાસ કરવા ગ્ય છે અને તેને માટે જ આ સર્વ ઉપદેશ છે, એટલું જ નહિ પણ નારકાદિ ખરાબ ગતિને પણ કાપી નાખે છે, દૂર કરે છે. નરક ગતિમાં તે આખે વખત ક્ષેત્રવેદના, અ ન્યકૃત વેદના અને પરમાધાર્મિકકૃત વેદના-એમ ત્રણ પ્રકારની વેદનાથી પ્રાણ રહેંસાઈ જાય છે, એટલે એને દગતિ. માં ગણેલ છે. એ દુર્ગતિને ભવિષ્ય માટે છેદનાર પણ આ ભાવપૂજા છે, તેટલા માટે પૂજાના ત્રણ પ્રકારે અત્રે બતાવ્યા. અંગપૂજા, અગ્રપૂજા એ બે પ્રકાર દ્રવ્યપૂજાના થયા અને ત્રીજો પ્રકાર ભાવપૂજાને છે તે ખૂબ આદરવા યોગ્ય છે અને તે દુર્ભાગ્ય અને દુર્ગતિને છેદનાર હોવાથી ખાસ આદરણીય છે, એમ શાસ્ત્રાધારે આ ગાળામાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે. હવે પૂજાના બીજા પ્રકારો આપણે જોઈએ. અહીં સુધી પૂજાના ત્રણ પ્રકાર થયા અંગપૂજા, અગ્રપૂજા અને ભાવપૂજા. (૬)
તુરિય ભેદ પડિવત્તીપૂજા, ઉપશમ ખીણ સગી રે; ચઉહા પૂજા ઇમ ઉત્તરાયણે, ભાખી કેવળગી રે. સુવિધિ. ૭
અથ_ચે પ્રકાર તે પ્રતિપત્તિપૂજાને છે. તે પૂજા અગિયારમા ઉપશમ ગુણઠાણે, બારમા ક્ષીણમેહ સ્થાનકે અને તેરમા સાગકેવળી ગુણસ્થાનકે થાય છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં એમ ચાર પ્રકારની પૂજા કેવળીએ-ભગવાને કહેલી છે. (૭)
- ટો–એટલે અંગ, અગ્ર અને ભાવપૂજા દેખાડી ચે ભેદ પ્રતિપત્તિપૂજા. તે પ્રતિપત્તિ શબ્દ ચરણ, સમાચરણ, સમાપત્તિ લક્ષણ જાણ. ઉપશમ ક્ષીણમેહ સગી ઇત્યાદિક કુલ
પાઠાંતર– ખીણ” સ્થાને–પીણુ પાઠ પ્રતમાં છે. “સંગી’ સ્થાને એક પ્રતમાં “સહયોગી ” પાક છે. બીજી પ્રતમાં સહભેગી” પાઠ છે; એક પ્રતમાં “સંયોગી’ પાડે છે. “ભાખી’ સ્થાને ‘ભાષી” પાઠ પ્રતમાં છે. 6)
શબ્દાથ–તુરિય = ચેાથે Fourth, ચતુર્થ, તુરીય. ભેદ = પ્રકાર, જતિને વ્યક્તભાવ. પડિવી = પ્રતિપત્તિ. પિતાનું અસલ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રાદિ, સ્વરૂપનું ભાન થાય તે ચોથા પ્રકારની પૂજાને ભેદ. પૂજા = પા. સેવાનો એ પ્રકાર. ઉપશમ = ઉપશાંતમૂહ નામના અગિયારમે ગુણસ્થાનકે (જુઓ કમગ્રંથ), ખીણ = લીણમોહ નામના બારમે ગુણસ્થાનકે (જુઓ કર્મગ્રંથ) યોગી = કેવળીને મળે તે સગીકેવળી નામનું તેરમે ગુણસ્થાનક. ચઉહા = ચાર પ્રકારની. પુજા = પૂજાના ચાર પ્રકારઉત્તરઝયણે = ઉત્તરાધ્યયન નામના સૂત્રમાં (મળ સત્ર ). ભાખી = કહી બતાવી. કેવળ - કેવળજ્ઞાનીએ, જ્ઞાની મહારાજે ભોગી = કેવળી, કેવળજ્ઞાનના ભોગ કરતાં, અનુભવ કરતાં (૭).
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
રરર]
શ્રી આનંદઘન-વીશી પ્રાણિરૂપ તે પ્રતિપત્તિપૂજા ચેથી જાણવી. એમ ચાર પ્રકારની પૂજા ઉત્તરાધ્યયનમાં ભાખી– કહી, કેવળજ્ઞાનીએ. અથવા પ્રતિપત્તિ તે અનાશાતના-વિનયરૂપ. તત્ર સ્રોપવાનો યથા
आभुठ्ठाणं अंजलि आसणदाणं च अतिहिपूया य। .
लोगोवयार विणओ देवयपूया य विहवेणं ॥ . ઇતિ ઉત્તરાધ્યયન વૃત્તિમાં. તથા
अहओ वयारिओ पुण दुविहो विणओ समासओ होइ । पडिरूवजोगजुंजण तह य अणासायणाविणओ ॥१॥ पडिरूवो खलु विणओ, काइयजोगो य वाइमाणसिओ।
अट्ठचउठिवतदुविहो परुवणा तस्सि इमा होइ ॥२॥ ર વF ઈતિ અધ્યાહાર છે. અથવા પ્રતિપત્તિ તે અનાશાતના કહી છે તે પણ અર્થ જાણો, સહ. ઈતિ (૭)
વિવેચન–અને ભાવપૂજાને પ્રકાર એક પ્રતિપત્તિ પૂજા છે. એ દ્રવ્યપૂજાના બે ભેદ અંગપૂજા અને અગ્રપૂજા અને ચાલુ સ્તવનાદિકવાળી ભાવપૂજા એમ ત્રણ ભેદ ઉપરાંત આ થે ભાવપૂજાને ભેદ છે. એ રીતે સામાન્ય ભાવપૂજા અને આ પ્રતિપત્તિપૂજા એમ ભાવપૂજાના બે ભેદ થાય છે. પિતાના મૂળ સ્વભાવમાં આવવું અને વિભાવદશામાંથી પડી જવું એ પ્રતિપત્તિ પૂજાને ભાવ છે. તે ઉપશાંત મેહ, ક્ષીણમેહ અને સગી કેવળી નામના ૧૧ માં, ૧૨ મા અને ૧૩ મા ગુણસ્થાનકે ઉત્પન્ન થાય છે. એ ભાવપૂજામાં પ્રાણ પિતાની મૂળ દશામાં આવી જાય છે અને વિભાવદશામાંથી એને પાત થાય છે. આ ૧૧ મા, ૧૨ મા, ૧૩ મા ગુણસ્થાનકે થતી પ્રતિપત્તિપૂજા ચોથા પ્રકારની ભાવપૂજા છે; તેથી પૂજાના ચાર પ્રકાર થયા ઃ (૧) દ્રવ્યપૂજા–અંગપૂજા, (૨) દ્રવ્યપૂજાને અંગે અગ્રપૂજા, (૩) ત્રીજી સામાન્ય ભાવપૂજા અને (૪) પ્રતિપત્તિ ભાવપૂજા. એટલે કુલ ચાર પ્રકારની પૂજાઓ કેવળજ્ઞાનીએ “ઉત્તરાધ્યયન' નામના સૂત્રમાં બતાવેલી છે. કેવળજ્ઞાનને ઉપભગ બતાવતી વખતે આ ચાર પ્રકારની પૂજા શ્રી ઉત્તરાધ્યયન નામના મૂળ સૂત્રમાં કેવળજ્ઞાનીએ બતાવી છે. આ પ્રતિપત્તિપૂજામાં ચેતન પરભાવ-વિભાવદશા છોડીને એના જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રમાં રમણુતારૂપ મૂળ ધર્મમાં-અસલ રૂપમાં આવે છે. એમાં સર્વ પર વસ્તુને પર તરીકે પ્રાણી જાણે છે અને સર્વ પ્રકારના મમત્વને ત્યાગ કરે છે. ત્યાં એને પ્રથમની બન્ને દ્રવ્યપૂજા કરવાનું રહેતું નથી, કારણ કે તે આત્માના મૂળ ગુણ જ્ઞાન-દર્શનચારિત્ર આદરી આત્મસ્વરૂપમાં એકાગ્ર થઈ જાય છે અને એને દ્રવ્યપૂજા કરવાને કોઈ પણ હેતુ હોતું જ નથી. આ પ્રતિપત્તિપૂજા એ આદર્શ પૂજા છેતે અંતે અગિયારમે, બારમે અને તેરમે ગુણસ્થાનકે ઉદયમાં આવે છે. આ પ્રકારે ઉત્તરાધ્યયન નામના સૂત્રમાં કેવળજ્ઞાનીએ બતાવેલ ચારે પ્રકારની પૂજા આ ગાથામાં બતાવી. મનુષ્યજન્મ, આર્ય ક્ષેત્ર, કર્મભૂમિ, શરીરે નીરોગતા, ધર્મશ્રવણની અનુકૂળતા, દેવગુરુની જોગવાઈ, ધર્મશ્રદ્ધા વગેરે અનકળતા પામીને તેને જેટલું બને તેટલે લાભ લે. આ જીવ અસંતી વાર તે દર્શન કે પૂજાને લાભ મેળવી શક્યો નથી, પણ અત્યારે તેને લાભ મળે છે. તે સર્વ જોગવાઈને જેટલેં બની શકે
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯: શ્રી સુવિધિનાથ જિન સ્તવન
[ રર૩ તેટલે લાભ લેવા. આ અવસરે પાછો ફરી ફરીને મળ અતિ મુશ્કેલ છે, તેથી નકામાં કામ મૂકી દઈ, આ આત્મિક કામ કરવાં. જે આવી રીતે પૂજાને લાભ લેશે તે પિતાની જિંદગી સફળ કરશે અને એની ઉત્તરોત્તર મંગળિકમાળા વિસ્તરશે. ચિદાનંદજી કહે છે કે “વાર અનંતી ચૂકીઆ ચેતન, ઈણ અવસર મત ચૂકે.” એવી વાત ન થાય તે ધ્યાનમાં રાખવું અને ભાવપૂજા કરવી અને દ્રવ્યપૂજા તે ભાવ નિમિત્ત છે એમ સમજી પિતાની ભવિષ્યન્ ગતિને સુધારી લેવી. (૭)
ઇમ પૂજા બહુ ભેદ સુણીને, સુખદાયક શુભ કરણી રે;
ભવિક જીવ કરશે તે લેશે, “આનંદઘન પદ ધરણી રે. સુવિધિ. ૮
અર્થ—આ પ્રકારે પૂજાના ભેદ જાણીને સુખને આપનાર સુંદર ક્રિયાઓ જે ભવ્ય જી કરશે, અમલમાં મૂકશે તે આનંદના સમૂહની ભૂમિકાએ જશે. (૮)
ટબો–એ પ્રકારે પૂજાના ઘણા ભેદ સાંભળીને એહી જ નિર્ધાર જે વિધિસ્ય જિનપૂજા તે સુખદાયક અને શુભ કરણી કહેતાં અનુબંધે નિરવઘ કરણી એવા જે ભવિ પ્રાણી કરશે તે જ પ્રાણી પામશે એ નિઃસંદેહ જાણવું, પરમાનંદની ઘન ચિત્ત ધરણી ભૂમિકા. તે જ વીતરાગની ભક્તિ છે. એ સુવિધિનાથને વિધિથી પૂજીએ, શા માટે? શીતળતા પામીએ તે માટે. એવી ભક્તિ કરતાં આત્મા પણ રાગદ્વેષરૂપ મલંથી શીતળ થાય. તે ભણી શ્રી શીતળનાથ સ્વામીનું સ્તવન કહીએ છીએ. (૮) - વિવેચન–છેવટે કહે છે કે આ પ્રકારે પૂજાના બહુ ભેદો જાણીને અને એ સુખ આપનાર સારી ક્રિયા છે અને આત્માની પ્રગતિ વધારનાર છે, માટે તેને સાંભળીને-જાણીને, જે પ્રાણીઓ એને આદરશે તે આનંદઘન ધરણી એટલે પરમાનંદ સ્થાન મેક્ષ, તેને પામશે અને ત્યાં અનંત કાળ લહેર કરશે. પૂજાની બાબતમાં ઘણી ગેરસમજૂતી ચાલે છે તે આ સ્તવનથી દૂર કરી દેવા જેવી છે અને પૂજાના અનેક ભેદ જાણીને આ મેક્ષ મેળવવાને માર્ગ આદરવા ગ્ય છે. આ પ્રાણીઓ અનેક વખત મળેલી તક ગુમાવી છે. આ અવસરે વિભાવદશામાં ન પડતાં આ ભાવપૂજાના કામમાં પડી જઈ પિતાના ભવિષ્યન્ ભવેને સુધારી લેવા જેવું છે. નહિ તે અને તે કાળ જેમ ગમે તેમ આ અવસર પણ ચા જશે અને જીવનને અંતે કાંઈ લાભ નહિ મળે અને ખાલી હાથે જેવા આવ્યા તેવા ચાલ્યા ગયા જેવું થશે. મોડો મોડો પસ્તાવો થાય,
પાઠાંતર–“સુણીને સ્થાને “સુણીને' એ પાઠ છે. “લેશે” સ્થાને એક પ્રતમાં “લહસ્ય' પાઠ છે. બીજી પ્રતમાં “લહā” પાઠ છે. ભીમસી માણેકની આવૃત્તિ “લેસે' છાપે છે. પદો ગેટાળે ચઢયાં છે (એક - પ્રતમાં). “ભવિક’ સ્થાને “ભાવિક' ભીમસી માણેક છાપે છે. (૮)
આ શબ્દાર્થ-ઇમ = એ પ્રકારે, એ રીતે, સદરહુ જણાવ્યા પ્રમાણે. પૂજા = સેવાના, પૂજનના બહુ = ધણ પ્રકાર છે. અનેક રીતે ભેદે પૂજા થાય છે. ભેદ = પ્રકાર. સુણીને = સાંભળીને. સુખદાયક = સુખ આપનાર, પરિણામે લાભ કરી આપનાર, શુભ = મજાની, સુંદર, કરણી = ક્રિયા. ભવિક = ભવ્ય, મેહમાં જવાની લાયકાતવાળા, જીવ = પ્રાણી, સંસારી કરશે = એને અમલમાં, ગતિમાં, ક્રિયામાં મૂકશે. લેશે = મેળવશે. પહોંચશે આનંદધન = આનંદને સમૂહ, આનંદના થર ધરણી = વાળી પૃથ્વી, જગા. (૮).
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી શરીર શિથિલ થઈ ગયા પછી સમજણ આવે તે કાંઈ બહુ કામની નથી. જે આ ક્રિયાઓને શુભ તરીકે મનાય અને કેવળજ્ઞાનીએ એને અનંત સુખ અપાવનાર છે એમ કહ્યું છે તે વાતની ખાતરી હોય, તે તેને કરવા ગ્ય જાણ કરવી અને આચરીને પરમાનંદ ભાવમાં વિલાસ કરે; અને નહિ તે જન્મમરણના ચાલુ રગડામાં પડયા રહેવું અને જેવા આવ્યા છીએ તેમ ચાલ્યા જવું. આવી તક ફરી ફરીને નહિ મળે, એમ સમજવું અને સમજીને મળેલ તકને સદુપયેગ કરે. બાકી તે આ જીવનની ખટપટો એટલી છે કે એને પાર જ ન પમાય. માટે એ સર્વ પર વિજય મેળવે હોય તે પૂજા કરવી અને ભાવપૂજાને બરાબર કરવી. એમ કરતાં જ્યારે પ્રતિપત્તિ ભાવપૂજા કરવાને વખત આવશે ત્યારે બધું સમજાઈ જશે. તે વખતે કાંઈ અભ્યાસ કરવા જવું નહિ પડે. આ જીવન ફંગળી દેવા યોગ્ય નથી અને જીવન તે એવું છે કે, પાંચ પ્રકારની ઉપાધિને નિકાલ આવે, ત્યાં બીજી પંદર પ્રકારની ઉપાધિઓ ઊભી થાય. માટે શું જોઈને આમ રફથી ચાલવું અને પિતાને આત્મવિશ્વાસ ન રાખવો? આ સગાંસંબંધીઓ અંતે થોડા વખત માટેનાં છે. તેથી પિતાને વિકાસ કરવાની આ મળેલી તક ગુમાવવી નહિ અને અને આનંદની ભૂમિકા પ્રાપ્ત કરવાનો વિચાર કાયમ રાખવો. તે કાંઈ આમ ગોટા વાળે ન મળી શકે. મન-વચન-કાયાની એકતા થાય ત્યારે જ એ આનંદઘનની ભૂમિકા મળે અને તે મેળવવા માટે ચાલુ પ્રયત્ન કરે પડે. આ વાત જે મન પર રહેશે, તે રસ્તે ખુલે છે અને કઈ તેમાં અડચણ કરે તેમ નથી. માટે આ મળેલ તક ન ગુમાવવા નિશ્ચય કર્યો અને આનંદની ભૂમિકાએ પહોંચવું અથવા તે માટે જાગતા રહેવું: આ આ ગાથાને ભાવ છે. (૮):
ઉપસંહાર આ રીતે પૂજાના અનેક ભેદો સમજાવનાર આ સ્તવન પૂર્ણ થયું. અનિંદઘનજીએ એમાં કમાલ કરી છે અને તદ્દન રસ વગરના વિષયને રસવાળો બનાવ્યું છે. પ્રથમ તે આપણે દ્રવ્યપૂજાનું હિત માત્ર નિમિત્ત જ છે તે ધ્યાનમાં લઈએ. દ્રવ્ય તે ભાવ નિમિત્ત આ સદૈવ જાગતે સિદ્ધાંત છે અને તેથી દ્રવ્યપૂજામાં આપણે કદી ઇતિક્તવ્યતા ન સમજીએ. એનાથી પુણ્યબંધ જરૂર થાય, પણ પુણ્યને પણ સોનાની બેડી કહી છે, એટલે એમાં સેના ઉપર ભાર નથી, પણ બેડી ઉપર ભાર છે, એ સદેવ લક્ષ્યમાં રાખવું. અને ગમે તે અષ્ટપ્રકારી કે અષ્ટોત્તરશતપ્રકારી કે બીજી ગમે તેટલા પ્રકારવાળી પૂજા કરીએ, તે સર્વ ભાવપૂજાનું નિમિત્ત છે, એમ ન સમજીએ તે પુણ્યબંધ તે થાય, પણ એ સેનાની બેડી આપણને સંસારમાં રાખે અને આપણી જે આકાંક્ષા મોક્ષપ્રાપ્તિ માટેની છે, તે તે મનની મનમાં જ રહી જાય. પૂજાને અસલ આ ઉદ્દેશ નથી. અલબત્ત, ચા ચા વિથા સા સા વતી એટલે ફળ તે જરૂર મળે, કઈ કિયા નકામી જતી નથી, પણ તે સંસાર વધારનાર ફળ છે : આ વાત નિરંતર ધ્યાનમાં રાખવી. ભાવપૂજાના બે પ્રકાર બતાવ્યા : એક સામાન્ય પૂજા અને બીજી પ્રતિપત્તિ પૂજા. એમાં પ્રતિપત્તિ પૂજા તે અગિયારમે, બારમે અને તેરમે ગુણસ્થાનકે થાય છે, તેની વાત તે આ કાળમાં કાંઈ થવાની નથી પણ ભાવપૂજા ઘણી મહત્ત્વની છે અને દ્રવ્યપૂજા એ માટે કરવાની હોવાથી તેની
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ : શ્રી સુવિધિનાથ જિન સ્તવન
[ ૨૨૫ પણ મહત્તા છે. માટે ભાવપૂજા તે સારી રીતે કરવી અને તેમાં મન-વચન-કાયાની એકતા લાવવી. પૂજા કરતી વખતે મને ગમે ત્યાં દોડે, તે પાલવે નહિ. પણ આ સંબંધમાં આગળ ઉપર વિચાર કરવાનો છે તે વાત તે વખત માટે મુલતવી રાખી, હાલ તે એટલું જ જણાવવાનું કે મન વચન-કાયાની એકતા કરવી અને એકાગ્ર ધ્યાને પ્રભુની સેવા કરવી ભાવપૂજાની બલિ હારી છે અને તે જેને મન-વચન-કાયાની એકત્વતાએ મળે તેનાં અહોભાગ્ય છે. આવાં અહેભાગ્ય પ્રાપ્ત કરવાને આપણે પ્રયાસ છે અને તેમાં સફળતા મેળવવી એ આપણું કર્તવ્ય છે.
બાકી, ખાલી દ્રવ્યપૂજા કરવી અને ભાવપૂજા ઉપરોક્ત પ્રકારે કાંઈ ન કરવી તેમાં તે દ્રવ્યપૂજાને ઉદ્દેશ આખો માર્યો જાય છે. તમે અષ્ટોત્તરી સ્નાત્ર જેવી ઉત્તમ વ્યક્રિયા કર્યા પછી, ભાવપૂજા ન કરો તે તમને ખરેખર લાભ ન થાય-એવું વિચારી દ્રવ્યપૂજાને હેતુ બરાબર સમજી ભાવપૂજા અંતઃકરણથી કરવી. તે કરતી વખતે તમને જે આનંદ થશે તે પારાવાર છે, અકથ્ય છે અને સર્વને અંત્યત લાભકારી છે. એમાં પૂજા કરનારની વર્તમાન સ્થિતિ ન જેવી, પણ એ ભવિષ્ય માટે કે સારે સંચય કરે છે તે પર લક્ષ્ય રાખવું અને આ રીતે મંગલિકમાળા વિસ્તારી, આ જીવન મળ્યાને પૂરત લાભ ઊઠાવવો. આવો અવસર ફરી ફરીને મળ નથી. આનંદ એ બજારુ ચીજ નથી, એથી અંદરથી પ્રેમ જાગે અને આનંદનું આખું વાતાવરણ ઊભું થાય, તેમ કામ લેવું જોઈએ. એ પ્રમાણે જે કરશે તે આ મનખાદેહને સફળ કરી આત્મિક શ્રેયને માર્ગે ચઢશે.
એ પૂજા પુણ્ય કરાવનારી છે, એ ખ્યાલથી કરવાની નથી, પણ તે કર્મની નિર્જર કરનાર છે, એ દુઃખ અને દુર્ભાગ્યને ઓછો કરનારી છે એમ સમજીને કરવાની છે. પુણ્ય તે, અગાઉ જણાવ્યું તેમ, સેનાની બેડી છે; અને ભલે તે સેનાની બેડી હોય પણ અંતે તે બેડી છે, એ નજરે પૂજા કરવી અને દ્રવ્યપૂજા કરતાં ભાવપૂજા ઉપર વધારે ધ્યાન આપવું. * હવે પ્રભુ સંબંધી વધારે વિચાર કરતાં તે કેવા છે, કોણ છે, તે સમજવાનું છે. આપણું આદર્શને આપણે સારી રીતે જાણતા હોઈએ તે તે પછી તેને આદર્શ તરીકે સ્વીકારવાનું મન થાય છે. એટલા માટે પ્રભુમાં રહેલી ત્રિભંગીઓ સ્તવનમાં વર્ણવે છે. (૯) જાન્યુઆરી : ૧૫૦ ]
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી શીતળનાથ જિન સ્તવન સંબંધ–આપણે શ્રી જિનેશ્વરદેવને આદર્શ તરીકે રાખવા અને આપણે સર્વ વ્યવહાર એ આદર્શ પ્રમાણે રાખવે. એ વાત તે ઠીક છે, પણ કોઈ પણ વ્યક્તિને આદર્શ તરીકે રાખવા સાથે તે કેવા છે તેની બરાબર ઓળખાણ કરવી જોઈએ, કારણ કે આદર્શને બરાબર ઓળખ્યા વગર તેની પૂજા કરવા મંડી જઈએ તે, બરાબર અણને વખતે એ આદર્શને છોડી દઈ, બીજી ભળતી વ્યક્તિ જ આદર્શ તરીકે લેવાને પ્રસંગ આવી પડે. એટલે આદર્શ વ્યક્તિને આદર્શ તરીકે સ્વીકારવા માટે એ જિનેશ્વરદેવ કેવા છે તે બરાબર ધ્યાનમાં લેવું જોઈએ. એટલે પછી એક વાતને સ્વીકાર કર્યા પછી તેને મૂકી દેવાને પ્રસંગ ન આવે. એવી કડી સ્થિતિ માંથી બચી જવા માટે આદર્શની પિછાણ આ સ્તવનમાં આપવામાં આવી છે તે વાત બહુ. યોગ્ય છે. તેથી તીર્થંકરદેવ અનેક રીતે આ આદર્શ તરીકે સ્વીકાર્ય છે, એ બતાવવા તેઓએ અનેક રીતે આશ્ચર્યકારી કામ કર્યા છે તે સાવવા અનેક ત્રિભંગી તેને અનુસર્યા છે તે આ સ્તવનામાં બતાવે છે. એ સર્વ વિસ્તાર સ્તવનમાં કરવામાં આવ્યું છે તે સમજી પછી તે ભગવાનને આપણું આદર્શ તરીકે સ્વીકારવા અને આદર્શને પછી નિમકહલાલ ( faithful) રહેવું અને તેમ કરીને આપણી જીવનયાત્રા સફળ કરવી.
ઘણા માણસો કાં તે આદર્શ સ્વીકારતા નથી અથવા પ્રસંગ આવી પડે ત્યારે આદર્શને મૂકી દે છે. આ બન્ને વાત અગ્ય છે. સારો માણસ તે આદર્શને સમજીને સ્વીકાર્યા પછી, ગમે તેવા સંગમાં, આદર્શને છોડતું જ નથી અને તે ચીવટને તેને અંતે બદલે મળે છે. આ આદર્શ ન છોડવાની ચીવટને પૂરેપૂરે ન્યાય મળે તે સારુ અત્ર આદર્શનું ઓળખાણ કરવામાં આવેલ છે. આ સ્તવનમાં પ્રથમ દૃષ્ટિએ વિચિત્ર લાગતી અનેક ત્રિભંગીઓ બતાવવામાં આવી છે તે પ્રભુને લાગુ પડતી છે, તે આપણે તેમના જીવનથી જાણીએ છીએ; એટલે આદર્શ નક્કી કરવા પહેલાં અને પૂજા કરવા પહેલાં આ આદર્શ સ્થાને રાખવા યોગ્ય છે કે નહિ તેને નિર્ણય કરવામાં આ અતિ ઉપયોગી સ્તવનના એકેએક અક્ષરે પર આપણે વિચાર કરીએ, અને પછી, આપણને બેસે તે, આદર્શ મુકરર કરવાનું કામ આપણે હાથ ધરીએ.
સ્તવન (રાગ ધન્યાશ્રી ગેડી; ગુણહ વિશાલા મંગલિકમાલા –એ દેશી.) શીતળ જિનપતિ લલિત ત્રિભંગી, વિવિધ ભંગી મન મેહે રે કરુણ કમળતા તીક્ષણતા, ઉદાસીનતા સહે રે. શીતળ૦ ૧
પાકાતર–એક પ્રતમાં કોમલતા પછી ૧ અને તીક્ષણતા પછી ૨ છે. એક પ્રતમાં “ વિવિધ સંગી મનહી ?' એવો પાઠ છે. ‘ત્રિભંગી' સ્થાને એક પ્રતમાં “ત્રીભંગી ' પાઠ છે. “તીક્ષણતા' સ્થાને એક પ્રતમાં
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦: શ્રી શીતળનાથ જિન સ્તવને
(૨૨૭ અર્થશીતળનાથ નામના તીર્થકરની સરસ ત્રિભંગીઓ તેમ જ અનેક ભંગીઓ મનને આકર્ષણ કરે છે. કરુણા, કમળતા અને સાથે તીકણુતા સાથે ઉદાસીનતાએ ત્રિભંગી શેભે છે. (૧)
ટબો-જ્ઞાનવિમળસૂરિને ટબ નીચે પ્રમાણે છે (ફેરફાર સાથે) -: હે શ્રી શીતળ જિન! સામાન્ય કેવળીના રવામી ! તમારી ત્રિભંગી-ત્રિપદી તે લલિત છે. સુખાધે પામીએ. વિવિધ -અનેક પ્રકારે ભંગી-રચનાએ કરી ભલી પ્રાણીનાં મન મોહે છે, મન હરે છે. કરુણા તે કમળતા-અહિંસકભાવ, ૧. તીક્ષણતા તે ક્રૂરતા ૨. ઉદાસીનતા તે બન્ને સર્વ અને ધર્મ શેભીએ. (૧)
- વિવેચન–હવે આપણે આપણું આદશને બરાબર ઓળખવા પ્રયત્ન કરીએ. એમાં ભારે નવાઈની વાત એ છે કે તેઓમાં ઉઘાડી રીતે વિચિત્ર દેખાય, પણ વિચાર કરતાં ઘડ બેસી જાય એવી અનેક ત્રિભંગીઓ દેખાઈ આવે છે. ઉઘાડી રીતે આ વિધ દેખાય તેવી વાત છે, પણ તે અભાસ માત્ર જ છે અને વધુ વિચાર કરતાં તે સમજાઈ જશે. આ ત્રિભંગી એક સ્થાને એકીવખતે શ્રી તીર્થંકરમાં-જિનેશ્વરમાં રહેલ છે, તે ભારે નવાઈની વાત છે, પણ તે એકીસાથે લભ્ય થઈ શકે છે, તે હકીકત છે. આપણે પ્રથમ તે એક એવી સુંદર ત્રિભંગીને વિચાર કરીએ અને એવી એકબીજાની વિરુદ્ધ જાય તેવી દેખાતી હોય તે ખરેખર ભગવાનમાં લભ્ય છે એમ જાણી એ પ્રભુને આપણે પિતાના આદર્શ સ્થાને સ્થાપીએ. એ ત્રિભંગીઓ બહુ સુંદર છે, આકર્ષક છે અને મનને પ્રભુ તરફ આકર્ષણ કરે તેવી છે. પ્રથમ ત્રિભંગી તે ૧. કરુણા, ૨. તીક્ષ્ણતા અને ૩. ઉદાસીનતા છે. આનું સ્વરૂપ તમે જાણશો ત્યારે ઉઘાડી રીતે તમને આશ્ચર્ય લાગશે કે એકબીજાની વિરુદ્ધ જાય તેવી આવી ત્રણ વાત એક સ્થાને કેવી રીતે હોઈ શકે? અહીં ગુરુગમને અને ભગવાનના ચરિત્રને વિગતવાર જાણવાની જરૂર છે. તમે જરા ધીરજ રાખી સમજવા પ્રયત્ન કરે. આ પ્રથમ ત્રિભંગી તમને વિચિત્ર લાગશે, પણ સ્તવનકર્તા શ્રીમદ્ આનંદઘનજીએ જ તેને ખુલાસો કર્યો છે તેથી તમારા જાણવામાં આવશે કે, એ ત્રિભંગી પ્રભુમાં એકીસાથે હેવી શક્ય છે. કરુણા સાથે તીણતા હોવી અને સાથે ઉદાસીનતા હોવી, તે તમને પ્રથમ નજરે વિચિત્ર અને અણઘટતી વાત લાગશે, પણ એ તુરત “તીક્ષા' એવો પાઠ છે “સેહે રે’ સ્થાને “સેહિ રે' એ પાઠ છે; અર્થ ફરતે નથી, પ્રતમાં ૧ અને ૨ ઉપર પ્રમાણે લખેલ છે. એક પ્રતમાં ઉદાસીનતા આગળ ૩-તગડે છે. વિવિધ ” સ્થાને એક પ્રતમાં “વીવીધ’ પાઠ છે. (૧) | શબ્દાર્થ–શીતલ = દશમાં તીર્થપતિ શ્રી શીતળનાથ મહારાજની. લલિત = સુંદર, મજાની, સરસ. ત્રિભંગી = જેના ત્રણ ભંગ-ભાંગા થાય છે તે. વિવિધ = પૃથક પૃથફ. ભંગી = ભાંગાગે, વિભાગે, મન = ચિત્તને, મનને. મોહે રે = આકર્ષણ કરે છે, પ્રેમમાં નાખે છે. કરણી = દયા, સહાનુભૂતિ. કમળતા = તે જ કરૂણા, તે જ કમળતા = અહિંસારૂપ કોમળતાં. તીક્ષણતા = ખડબચડાપણું, આકરાશ. ઉદાસીનતા = નિલેપભાવ, અંદર જઈને ઈરાદાપૂર્વક લેપાઈ જવું તે. સેહે રે – સારી લાગે છે. (૧)
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
શ્રી આનંદઘન-ચવીશી વિચારમાં ઊતરી જાય તેવી સહેલી, આકર્ષક અને સાચી વાત છે તે તમે આવતી ગાથામાં સ્તવનકર્તાને શબ્દોમાં જ જશે. વિરુદ્ધ દેખાતી વાત પણ વિચાર કરતાં અકલમાં ઊતરે છે. એટલા માટે તમે અમારી સાથે સહાનુભૂતિથી શેડો વિચાર કરે એટલે તમારી નજરમાં એ દેખીતા વિરોધવાળી વાત પણ બેસી જશે અને તમે પ્રભુને આદર્શ સ્થાને સ્થાપવાના તમારા વિચારમાં મકકમ થશે. પરમાત્માની અપરંપાર દયા આગળ આ ત્રિભંગી એકી સાથે પ્રભુમાં ઘટે તેવી છે. તમે કોઈ પણ પ્રભુનું ચરિત્ર જુઓ, તે તેમાં તમને દેખાઈ આવે તેવી છે. અને પ્રભુ પ્રત્યે તમને તેથી જરૂર આકર્ષણ થાય તેવી તે ચીજ છે. હવે તમે ધીરજ ધરીને આ ત્રણે વિરુદ્ધ લાગતી બાબતે પ્રભુમાં કેવી રીતે એકી સાથે છે તે સમજે. અને પછી તમને આ વાત દીવા જેવી લાગશે. (૧)
સર્વ જતુ હિતકરણી કરુણ, કર્મવિદારણ તીક્ષણ રે; હાનાદાનરહિત પરિણામી, ઉદાસીનતા વક્ષણ રે. શીતળ૦ ૨
અર્થ–સર્વ પ્રાણીઓના હિતની કરનારી કરુણા, અને કર્મોને કાપી નાખવાને સમર્થ તીણતા અને ત્યાગ અને ગ્રહણ કરવાથી રહિતપણું તથા તેમાં તન્મય થવાપણું એ ત્રિભંગીને જેવી, સમજવી. (૨)
ટ -એ ત્રિભંગી સલક્ષણ વિવિધ રીતે કહે છે. સફળ જંતુ-ત્રસ્થાવર જીવ–ને હિતચિંતનરૂપ તે કરુણા. અને સ્વકમ વિદારવા વિષે તીફણુતા સમૂલકાષ કર્મવેરીઓ છેદવારૂપ પ્રકૃતિ ૨. અને હાનિ કહેતાં છાંડવું, આ દાન કહેતાં લેવું; ઈષ્ટ અનિષ્ટ વસ્તુમાં સમપરિણામે વર્તવું તે ઉદાસીનતા. વીક્ષણ કહેતાં દેખીએ છીએ. (૨)
વિવેચન-હવે એ ત્રિભંગી પ્રભુમાં એક સ્થાને કેમ છાજે ? કેમ રહી શકે?—તે સ્પષ્ટ કરતાં સવાલ ઉપજાવે છે. પ્રથમ આ ત્રિભંગીને આપણે બરાબર સમજી લઈએ, કારણ કે સ્વરૂપ સમજવા પહેલાં જે નિર્ણય કરી બેસીએ તે આપણે પણ મૂખ–અણસમજુમાં ગણાઈએ. આપણે “અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમની શરૂઆતના પહેલા પ્રસ્તાવમાં જોયું છે કે “પરદુઃખ છેદન ઇચ્છા
પાઠાંતર—“કરુણા’ સ્થાને એક લખનાર પ્રતમાં ‘કરતા” પાઠ મૂકે છે. અને ‘કરણી’ સ્થાને એ જ પ્રતમાં “ કરણિ' એવો પાઠ છે. “હાનાદાન’ સ્થાને એક પ્રતમાં ‘દાનીદાન’ એવો પાઠ છે “પરિગામી ? સ્થાને એક પ્રતમાં “પરિણામૈ” એવો પાઠ છે. “વીક્ષણ રે’ સ્થાને એક પ્રતમાં “ વિષણા રે ” એવો પાઠ આપે છે. કરુણ અને તીક્ષણ પાસે એક પ્રત લખનાર ૧ અને ર મૂકે છે (૨)
શબ્દાથ–સર્વ =સમસ્ત, કુલ. જંતુ = જીવ, પ્રાણી. હિત = લાભ, નફાકારક, કરણી = કરનારી કરવું છે. કરણી = દયા, સહાનુભૂતિ. કમ = બંધાય તે કર્મો (પારિભાષિક), વિદારણ = કાપી નાખવા માટે. દર કરવા માટે. તીણ = અણીદાર, પાણીદાર, તીક્યતા. હાનાદાન = તજવું અને લેવું, ત્યાગ અને લેવું તે. રહિત = વગરની. પરિણામી = તન્મય થઈ જવું તે, તેમ થઈ જનાર. ઉદાસીનઝા = બેદરકારી, તે તરફ નિર્ભયપણું. વીક્ષણ = જેવું, દેખવું, સમજવું. (૨)
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ : શ્રી શીતળનાથ જિન સ્તવન
[રર૯ કરુણા” એણે મૈત્રી, પ્રમોદ, કારુણ્ય અને માધ્યષ્ય ભાવના પૈકી પારકાનાં દુ:ખને છેદ કરે એ કરુણાભાવના છે, પારકાને દુખી થતાં જોઈને એની પર દયા રાખવી તે કરુણભાવના અને શરૂઆતના પંદરમાં કલેકમાં કહે છેઃ જે તદ્દન ગરીબ બિચારા હોય, વ્યાધિ કે બીજાથી પીડાતા હોય, જે ભયગ્રસ્ત હોય, તેનાં દુઃખ દૂર કરવાની બુદ્ધિ રાખવી તે કરુણાભાવના છે; હવે આપણે કઈ પણ તીર્થકરનું ચરિત્ર જોઈએ, તેમાં દુનિયાદારીના સંસારી પ્રાણીઓને પેટ માટે પ્રયાસ કરતાં અને સાચું-જૂઠું બોલતા તથા પારકાની નિંદામાં પડેલા જોઈએ. અને તેના તરફ એ દુઃખમાંથી એમને બચાવી લેવાની બુદ્ધિ પ્રભુમાં ઝળહળતી જોવામાં આવે છે. તેઓ તે બની શકે તેટલા માણસોને બચાવી લેવાની ભાવનાથી રંગાયેલા હોય છે. ‘સવી જીવ કરૂં શાસન રસી એસી ભાવદયા મન ઉલસી” એવી રીતે સર્વ જીવોને શાસનના રસિયા કરવાની અને આ દુનિયાની અનેક આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિમાંથી બચાવી લેવાની તેમની ભાવના જણાઈ આવશે. આવી અનેક જીવને દુઃખ-દર્દમાંથી બચાવી લેવાની ભાવના-ઇચ્છા તે કરુણા છે. અને તે પ્રભુમાં ભરપૂર હોય છે અથવા પ્રભુ આ ભાવનાને પરિણામે જ પ્રભુ થાય છે તેથી આ ત્રિભંગી પૈકી પ્રથમ કરુણા પ્રભુમાં સંભવે છે. આ ભાવના એટલી બધી જાણીતી છે કે તે પર વધારે વિવેચન કરવાની જરૂર ન જ પડે.
હવે એ ત્રિભંગી પૈકી બીજા “તીક્ષણતા ભાંગાને જોઈએ. જ્યારે ભગવાન કમને ક્ષય કરવા માંડે છે ત્યારે તે ઘણું ક્રૂર અને એટલા બધા અણીદાર હોય છે કે અનેક રીતે તેઓ કર્મના ચૂરેચૂરા વગર દયા કરી નાખે છે. એમને કર્મો ઉપર દયા નથી આવતી કે એ બિચારાં
ક્યાં જશે કે એનું શું થશે ? જે વખતે આ કરુણાભાવ હોય તે જ વખતે કર્મના સમૂહને કાપી નાખવાની તેઓની અણીદારપણાની સ્થિતિ જોવામાં આવે છે. આ રીતે પ્રભુમાં કરણા અને તીક્ષ્ણતા એકીવખતે જોઈ આપણને નવાઈ લાગે છે. એમાં દેખીતે વિરોધ વિચાર કરવાથી ટળે છે, કારણ કે કરુણા કરવા ગ્ય પ્રાણી અને કર્મ તદ્દન જુદાં છે, તે રીતે વિરોધ દૂર થાય છે. એ ત્રિભંગીમાં ત્રીજી ઉદાસીનતા આવે છે. એટલે અમુક વસ્તુનું હાન કરવું એટલે તજી દેવી અને અમુક વસ્તુનું આદાન કરવું એટલે અમુકને પકડી લેવી, એવી ઇચ્છાને પ્રભુને ત્યાગ હોય છે. આ વસ્તુ વહાલી છે અને પેલી વસ્તુ રાખવા ગ્ય છે એવી વૃત્તિ પ્રભુને હોતી નથી, એને તે સર્વ વસ્તુ સરખી છે, કારણ કે તેઓ આત્મજ્ઞાનને પામ્યા છે. એ હાનાદાન રહિત પરિણામ જેના થયા છે એનું નામ ઉદાસીનતા છે. પિતાને ઈષ્ટ વસ્તુ લેવી અને અનિષ્ટ વસ્તુને ત્યાગ કરે–એવી મારાતારાપણાની બુદ્ધિ ભગવાનને હોતી નથી. એને તે સર્વ વસ્તુ સરખી છે. એમને તજવાનું અને લેવાનું હોતું નથી, એનું નામ ઉદાસીનતા-બેદરકારી છે. તે કરણ અને તીક્ષણતા સાથે એકીવખતે કેમ સંભવે ?–એવી ઉપલક દૃષ્ટિએ આશંકા થાય છે. શિષ્યને પ્રશ્ન થયે અને સ્તવનૌં તેને જવાબ પિતે જ આપે તે રીતે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની છે. અત્રે ઊઠાવેલ સવાલ જવાબ રતવનકર્તા પિતે જ આવતી બે ગાથામાં આપશે. આ દેખીતે વિરોધ મનમાંથી દૂર કરી પ્રભુમાં એ ત્રણે વસ્તુઓ--કરુણા, તીક્ષણતા અને ઉદ્દાસીનતા
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૦].
શ્રી આનંદઘન-વશી –એકીસાથે રહી શકે છે એ સંભવિતતાને બરાબર ખ્યાલ કરી પ્રભુને આદર્શ સ્થાને આપણે મુકરર કરીએ, એ સવાલનો જવાબ આપવામાં હેતુ છે.
ઉદાસીનતા વિક્ષણ રે' એટલે ઉદાસીનતાને જોવી. ત્રણે ચીજે એક સ્થાને હોઈ શકે તેમ જવું કે સમજવું. એ કેમ હોઈ શકે તે આપણે સમજવા પ્રયત્ન કરીએ. (૨)
પરદુ:ખ છેદન ઈચ્છા કરુણા, તીક્ષણ પરદુ:ખ રીઝે રે, ઉદાસીનતા ઉભય વિલક્ષણ, એક ઠામે કેમ સીઝે રે. શીતળ૦ ૩
અથ–પારકાનાં દુઃખને દૂર કરવાની જે મરજી, હસ, ઈચ્છા તે; એમાં કરુણું છે. અને બીજે પ્રકાર જે તીણતા નામને છે તે બીજાને દુઃખમાં દાખલ થતાં જોઈને રાજી થાય છે. એ કરુણ અને તીણતા બનેથી તદ્દન ઔર જ પ્રકારની ઉદાસીનતા. એ ત્રણે એક સ્થાને કેવી રીતે રહી શકે ? એક જ માણસમાં એ એકીસાથે કેમ સંભવે ? (૩)
ટબે–વળી ભંયંતરે ત્રિભંગી દેખાડે છે. પરનાં દુઃખ છેદવાની ઈચ્છા તેને કરુણા કહીએ. તીષણ તે પરદુઃખ દેખીને રીઝવું. ઉદાસીનતા તે બેહથી વિલક્ષણ ભાવે, જે માટે કરુણા છે, પણ ઈચ્છા નથી, તે ક્ષણે કર્મવિપાક દેખવું છે પણ રીઝ નથી, તે એક ઠામે ભેળી કેમ રહે? તે માટે બન્નેને વિલક્ષણ ધર્મ અને એને એકઠી એમ કરતાં વિરોધ થાય. હવે એક ઠામે તમારે વિષે બન્નેને દેખીએ છીએ. (૩)
વિવેચન-આપણે ઉપર જોઈ ગયા કે પરને દુઃખી થતાં જોઈ તેઓનાં દુઃખે કેમ દૂર થાય એવી ઇરછા રાખવી તે કર્યું છે. આ કરુણા ભાવના આપણે “અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમ” ગ્રંથમાં જોઈ ગયા છીએ કે પારકાનાં દુઃખને જોઈને તેને દૂર કરવાની અને અન્યને કોઈ પણ પ્રકારનાં દર ન હોય તેમ જોવાની ઈચ્છા થાય છે. એ તે પારકાને દુઃખી થતાં દેખીને એ દુઃખમાંથી એને હમેશને માટે કેમ છોડાવવાં તેની ઇચ્છા જ રાખ્યા કરે. આવી પારકાને-કઈ પણ પ્રાણીનેદુઃખમાંથી છોડાવવાની ઈચ્છા તે ખરેખરી કરુણા છે. કરુણાનું લક્ષણ જ એ છે અને તે ભગ વાનમાં હોય છે. હવે આવી કરુણ સાથે ભગવંતમાં પારકું દુઃખ જોઈને રીઝવું, આનંદ પામ, રાજી થવાપણું હોય છે. પુદ્ગલેને દુઃખ પામતાં જોઈ ભગવાન રાજી થાય છે. પુગળના સંયોગથી પુગળને દુઃખ થતું જોઈ અથવા પુળ ભગવાનને છોડી જાય ત્યારે તેને
- પાઠાંતર–“દુ:ખ’ સ્થાને એક પ્રતમાં દુખ” પાઠ લખ્યા છે. ‘એક ઠામે સ્થાને એક પ્રતમાં એક ઠામિ' પાઠ છે. “કેમ” સ્થાને એક પ્રતમાં “કીમ” પાઠ આપે છે. (૩) | શબ્દાર્થ–પર = પારકાનાં, બીજાં, અનેરાં. દુઃખ = પીડા, ઉપાધિ, હેરાનગતિ. (તેને) છેદન = ઓછાં કરવાં, કાપી નાખવાં, દૂર કરવાં. ઈચ્છા = મરજી, હોંસ, મનથી કરવાની વાત-(તે જ) કરુણા = દયા. તીણ = તીતા, અણીદારેપણું. પરદુ:ખ = અન્ય પ્રાણીની પીડા, અન્યની ઉપાધિથી. રીઝે રે = રાજી થાય, મજામાં આવી
જાય, ઉદાસીનતા = બેદરકારી. ઉભય = બનેથી, ઉપર કહેલા બનેથી. વિલક્ષણ = પૃથફ પ્રકારની, જુદી જાતની, કરે એક સ્થાનકે, એક જગાએ. કેમ = hી રીતે, શી રીતે. સીઝે = હોઈ શકે, સંભવી શકે, રહી શકે. (૩)
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ : શ્રી શીતળનાથ જિન સ્તવન
[૨૩૧ થતાં દુઃખને જોઈને રાજી થવું એ કરણ સાથે પ્રભુમાં એ જ વખતે હોય છે. જડ પુગળના દુખે એ રાજી થાય. પ્રભુને પુગળને દુઃખ આપવામાં મજા આવે છે અને તે તેમાં રાજી થાય છે. તેઓ ઇદ્રિયના દમનમાં અને પુગળને દમવામાં રસ લે છે અને ખુશી થઈ તે વખતે અણીવાળા શસ્ત્રની પેઠે તેને વધારે વધારે દબાવે છે. આ રીતે ભગવાનમાં જીવ ઉપર કરણ અને પુદ્ગળો તરફ પાણીદાર તીક્ષણ હથિયારપણું એકસાથે જ લભ્ય થઈ શકે છે. આ કરૂણા અને તીણતાથી તદ્દન જુદી જ જાતની ઉદાસીનતા પ્રભુમાં હોય છે. ઉદાસીનતા એટલે બેદરકારી. આ રીતે જીવ તરફ કરુણા, પુગળ તરફ તીણુતા અને એ બન્નેથી તદ્દન મધ્યસ્થતા એ જ વખતે હોય છે. અનેક પ્રાણીઓ કર્મ કરે છે, કેઈ સાચું બોલે, કઈ જુઠું બેલે, પશુન્યવૃત્તિ રાખે, કેઈ કોધી, અભિમાની કે માયાવી થાય, તે સર્વના તરફ પ્રભુ ઉદાસીન રહે છે.
એ જાણે અને એનાં કર્મ જાણે'—એ કરુણાથી તદ્દન જુદી જાતની વૃત્તિ રાખવી તે ઉદાસીનતા છે. આ ત્રણે ચીજે એક સાથે એકીવખતે કેમ હોય? એ અતિ આશ્ચર્યની વાત છે. આ ત્રિભંગી પ્રભુમાં છે. પ્રભુ કરુણવંત છે, પણ પુગળો તરફ તીક્ષ્ણ છે અને અનેક પાપ કરનારા જીવને જોઈ તેના તરફ ઉદાસીન રહે છે. આવી પરસ્પરવિરુદ્ધ વાતે પ્રભુમાં આવે છે. એટલે તેઓ આદર્શ સ્થાનને યોગ્ય છે, એમ જણાવી નવાઈ બતાવી. આવી વિરોધાભાસ યુક્ત ત્રિભંગી ભગવાનમાં એકીસાથે છે, એ બતાવી હવે આવતી ગાથામાં એને વિરોધ શમાવશે. (૩)
અભયદાન તિમ લક્ષણ કરુણા, તીક્ષણુતા ગુણ ભાવે રે; પ્રેરણ વિણ કૃતિ ઉદાસીનતા, ઈમ વિરોધ મતિ નાવે રે. શીતળ ૦ ૪
અર્થ–પ્રાણીને જીવિતવ્યનું દાન આપવું તે કરુણાનું લક્ષણ છે. અને તીક્ષ્ણતા ગુણ અને ભાવમાં વતે છે. પ્રેરણા વગર માત્ર સંકલ્પથી રહેતી કૃતિ-ક્રિયા તેથી તેમાં ઉદાસીનતા છે. આ રીતે વિરોધબુદ્ધિ કે અભિપ્રાય ન થાય. (૪)
. ટબો–સકળ જીવને અભયદાને કરી કમ મળને ક્ષય, અહિંસક પરિણામે સકળ હિંસક ભાવ નાશ તે કરુણા જાણવી અને તીક્ષણતા-અકરાપણું તે ગુણ પ્રગટ થવાપણામાં અક્ષય ભાવે જ સર્વ ગુણાધારપણું અને પ્રેરણા વિના કરવાપણું એક ઉદાસીનતા.
रागादिषु नृशंसेन सर्वात्मसु कृपालुना। भीमकान्तगुणेनोच्चैः साम्राज्यं साधितं त्वया ॥ इति वचनात् ।
–શ્રી વીતરાગ સ્તોત્ર પાઠાંતર–“લક્ષણ કરુણા” સ્થાને એક પ્રતમાં “મલવિક્ષય કરુણા” એ પાઠ છે. “ વિણ કતિ સ્થાને એક પ્રતમાં વિનુ કૃત” પાઠ છે. ‘નાવે રે સ્થાને એક પ્રતમાં “ના રે પાઠ છે. (૪) | શબ્દાર્થ – અભયદાન = જીવિતવ્યનું આપવું તે. તિમ = તેમ, એ રીતે, ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે, સદરહુ | રીતે, લક્ષણ = ચિહ્ન ( ડેફીનીશન) કરણ = દયા, અહિંસા, અસ્પદાન એ કરુણાલક્ષણ છે. તીક્ષણતા = તીર્ણતા,
અણીદાર હોવાપણું. ગુણ ભાવે રે = ગુણ અને ભાવમાં છે. પ્રેરણ = પ્રેરણા, પછવાડેથી ધક્કો મારવો તે. વિણ = વિના, વગરની, ઉદાસીનતા = બેદરકારી. ઈમ = એમ, એ રીતે, એ પ્રકારે વિરોધ = પરસ્પરવિદ્ધ જાય તેવી મતિ = બુદ્ધિ, નિર્ણય. નાવે = ન આવે, ન થાય, સેવે ગોઠવાઈ જાય (૪)
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩ર]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી –એમ એક ઠામે ત્રિભંગી કરતાં વિરોધ ન આવે. (૪)
વિવેચન-એ રીતે પ્રાણને અભયદાન આપવું એટલે જીવિતવ્યનું દાન આપવું તે ભગવાનમાં રહેલી કરુણ છે. કરુણનું લક્ષણ જ અભયદાન છે, અને તે પ્રભુમાં હોય છે. કેઈ પણ પ્રાણી પ્રભુ પાસે આવે ત્યારે તેને લાગે કે હું હવે અભય થયે છું. અથવા નિર્ભયતાપ્રાણી કેઈની બીક વિનાને થાય છે—એ ભગવાનમાં રહેલ કરણા છે. પ્રાણીને જીવિતનો ભય સર્વથી વધારે હોય છે, પણ પ્રભુ તે સર્વ પ્રાણાતિપાતથી વિમેલ હોવાથી તેઓ ખરેખરા કરુણાના ભંડાર છે અને તેથી તેઓ પૂજાને સ્થાનકે આવેલા છે અને તેથી તેઓમાં કરુણા સદૈવ જાગતી છે. આ રીતે તેઓ કરુણાસમુદ્ર છે. અને તે તેઓનું લાક્ષણિક ઉપનામ સર્વ પ્રકારે ગ્ય છે. અને ભગવાનમાં તીણતા ગુણમાં અને ભાવમાં છે. પિતાના સ્વરૂપને બોધ થતાં તેઓ પુદુગળ તરફ અરાગી થાય છે. પુગળના સંબંધથી ક્યારે છૂટું એ વિચાર તેમનામાં અણીદારતીણ હોય છે. પુગળને સંગ દૂર કરવા માટે તેઓ તેના દુશ્મન તરીકે કામ કરે છે. તેઓને વિચારમાં પણ એ જ આવે છે કે આ બધી પીડા પગલિક જ છે અને એ પુદુગળને મેટું સ્થાન આપવાથી જ થયેલી છે. હવે પુગળને સંબંધ કેમ એ છે કરે તેને જ તેઓ રાતદિવસ વિચાર કરે છે. એટલે ખરી રીતે તેઓ પુગળના દુશ્મન જ છે. આ પુગળના ભાવની વિચારણે જ તેઓને પુગળના પાકટ શત્રુ બનાવે છે. પ્રભુ વારંવાર આ પગલિક ભાવને અને તે તજવા ગ્ય છે એ વિચાર કર્યા જ કરે છે. એને લઈને એનામાં તીક્ષ્ણતા જામી ગયેલી હોય છે. આવી રીતે એક (જીવ)ના તરફ કરુણા અને બીજા (પુગળ) તરફ તીણતા પ્રભુમાં એક જ વખતે રહેલી હોય છે. બન્નેનાં પાત્રો જુદાં હોવાથી એ જુદા જ છે, પણ વિરોધને આભાસ કરાવે છે. આ રીતે પ્રભુમાંપુગળ તરફની દુશમનાઈ ભાવમાં છે. અને કોઈ પ્રકારની પ્રેરણાને અભાવે પ્રભુમાં એક પ્રકારની ઉદાસીનતા હોય છે. પ્રાણી કમને વશ છે, ખાટકી હોય ને એને મારે તે તેને ભારે પડશે, સ્ત્રીઓ કે પુરુષે નિંદા કરે, તેના ભારે કમપણાથી પ્રભુ ઉદાસીન થઈ જાય, તેના તરફ બેદરકાર થઈ જાય, એ ઉદાસીનતા છે. ઉદાસીનતા કુદરતી છે અને પ્રેરણા વિના થાય છે. આપણને અમુક વેપાર કે નોકરી કરાવે તે સર્વ આ પ્રેરણા ઉપર આધાર રાખે છે અને દુનિયાના ઘણાખરા ભાવેને પ્રેરણા ઉપર આધાર છે. પ્રભુ તે આ દુનિયાનું સર્વ સ્વરૂપ જાણે છે એટલે એમનામાં પ્રેરક તત્વ જ હોતું નથી. અને આ પદાર્થ પિતાને ગમે છે, પેલે પદાર્થ ગમતું નથી એવા પ્રકારની પ્રેરણું પ્રભુમાં હોતી નથી. પ્રેરણા એ ક્રિયાનું આગામી સ્વરૂપ છે. તેથી પ્રભુમાં કરુણા અને તીણતા સાથે જ બેદરકારીરૂપ ઉદાસીનતા હોય છે. આ ત્રણે એક સ્થાને એકીવખતે પ્રભુમાં જ મળી આવે છે.
આ પ્રમાણે એ ત્રણે વસ્તુ એક ઠામે એકીવખતે હોય તેમાં જે આશ્ચર્ય થયું હતું તે વિરોધ માત્ર દેખાવમાં જ હતે. આવી રીતે દેખીતે વિરોધ શમી જાય છે, નહિવત થઈ જાય છે અને બધી વાત સ્પષ્ટ થઈ જાય છે, પ્રેરણા કરીને જ્યારે કામ થાય ત્યારે એક જાતની
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦: શ્રી શીતળનાથ જિન સ્તવન
[૨૩૩ કામ પ્રત્યે ઉદાસીનતા આવે છે. એ કામ જાણે પિતે કર્યું છે એવું લાગતું નથી. ઉઘોગી હોવું કે નામ કાઢવું કે આળસ કરવું કે પ્રખ્યાતિ મેળવવી એ સર્વ કામ કરવાની પ્રેરણું હોય છે. માણસ એને લઈને કામ કરે છે, પણ થયું તે પણ ભલે અને ન થયું તે પણ ભલેં, એવી વૃત્તિ કેળવવાથી આવે. પ્રેરણા કોઈ પ્રકારની ન હોય, હેતુ કે આશય ન હોય, છતાં કામ તે થયા જ કરે, તે પ્રેરણા વગર થયેલ કૃતિ કહેવાય છે. તીર્થકર મહારાજને આબરૂ મેળવવી નથી, નામના કાઢવી નથી, એ વગેરે કામ કરવાની પ્રેરણાઓ હોય છે, તે પ્રભુમાં નથી, એ પ્રેરણા વગરની કૃતિ એટલે ઉદાસીનતા કામ તરફ આવે છે અને પ્રભુનું જીવન જોતાં એમની કૃતિને અંગે કોઈ પ્રકારની પ્રેરણા હોય એમ લાગતું નથી. એટલે કામ તરફ તેમની ઉદાસીનતા હોય છે. તેઓ વ્યાખ્યાન કરી ઉપદેશ આપે છે, સમવસરણમાં બેસે છે, પણ સમવસરણ હોય તેયે ભલે, ન હોય તે પણ ભલે, ઉપદેશ વખતે પર્ષદા ભરાણ હોય પણ ભલે, અને ન એકઠી થાય તે પણ ભલે, આ પ્રકારની વૃત્તિ થવી એ જ ઉદાસીનતા છે, એ તીર્થકરમાં હોય છે. આ રીતે કમળતા (કરુણા), તીણતા અને ઉદાસીનતા એ ત્રણે એક સ્થાનકે એકીવખતે રહે છે. હવે આપણે બીજી ત્રિભંગીએ વિચારીએ. (૪)
શક્તિ વ્યક્તિ ત્રિભુવન પ્રભુતા, નિર્ગથતા સંગે રે, યોગી ભેગી વક્તા મૌની, અનુપયોગી ઉપયોગે રે. શીતળા પ
અર્થ_શક્તિ એટલે પિતાનું સામર્થ્ય, વ્યક્તિ તે તે બતાવવાપણું અને તેની સાથે ત્રિભુવનની–સ્વર્ગ મૃત્યુ અને પાતાળની-શેઠાઈ–ઉપરીપણું તે; નિર્ગથતા, કોઈ ગ્રંથિ-ગાંઠ ન હેવા સંબંધે એક સ્થાને કેમ સંભવે ? અને મન-વચન-કાયા યોગને સાધનાર ભોગી કેવી રીતે હોય? યેગીને વળી ભેગ શા ? બોલનાર તથા મનમાં રહેનાર એકસાથે કેમ હોય અને ઉપગ વગર ઉપગમાં કેમ સંભવે ? (૫)
બેશક્તિ ગુણે કરુણા, વ્યક્તિ તીક્ષ્ણતા અને ત્રિભુવન પ્રભુતાઈ એ ઉદાસીનતા અથવા શક્તિ ૧, વ્યક્તિ ૨, ત્રિભુવનપ્રભુતા ૩-એ ત્રિભંગી. અથવા નિર્ચથતા ને સંયોગે એ ત્રિભંગી. અથવા એ ત્રણ ગે નિર્ગથતા છે. યોગી ૧, ભેગી ૨, વક્તા અથવા મૌની ૧, અનુપયેગી ૨, ઉપગી ૩-એ પણ કરુણાદિકે અથવા જ્ઞાન, દર્શન અને મૌની સર્વ સવંરે
પાઠાંતર-વ્યકિત' સ્થાને એક પ્રતમાં “ વ્યકર્તા” પાઠ છે. “મની' સ્થાને એક પ્રતમાં મૌન' પાઠ છે; અર્થ એ જ રહે છે. “ઉગે રે’ સ્થાને “ઉપયોગી” પાઠ બે પ્રતમાં છે. (૫)
શબ્દાર્થ—શક્તિ = સામર્થાઈ બળ. વ્યક્તિ = દેખાડો. અને તેની સાથે ત્રિભુવન પ્રભુતા = સ્વર્ગ મૃત્યલક-મસ્યલેક અને પાતાળની શેઠાઈ એ નિગ્રંથતા = કાંઈ ન રાખવાપણા સાથે છે. સંગે = સંબંધે છે. યોગી = મન-વચન-કાયાના યોગને સાધનાર. ભોગી = તે જ વખતે ભાગને ભોગવનાર. વક્તા = બોલનાર. મૌની = ચૂપ રહેનાર, અનુપયોગી = ઉપગ વગરના. ઉપગે રે = ઉપયોગમાં હોય ત્યારે સત ઉોગી છે. (૫)
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪]
શ્રી આનંદઘન-વીશી અનુપયેગી ગનિરુદ્ધાવસ્થા એ સ્વરૂપ સિદ્ધપણે સકલ કર્મમલ નાશે, કેવલે પગી તે ભણી ઉપયેગી. ૩ (૫) | ‘વિવેચન–હવે આ ગાથામાં બીજી પાંચ ત્રિભંગીઓ બતાવે છે. પ્રથમ દષ્ટિએ એ પણ મુશ્કેલ બાબત છે, અને છતાં એને વિરોધાભાસ સમજીએ ત્યારે પ્રભુમાં તે એક સાથે એકીવખતે હેવાનું આપણે એમના ચરિત્ર ઉપરથી જોઈ શકીએ છીએ. પ્રભુના પ્રમાણમાં આનંદઘન તે સામાન્ય છદ્મસ્થ હતા, તેઓ પણ મંત્રાક્ષરમાં વદે કે “તેરે પતિ વશ હવે ઉસમેં આનંદઘનકું
ક્યા? ઔર તેરે પતિ વશ ન હોવે ઉસમેં આનંદઘન કથા?'–આવી વૃત્તિ કેળવી શકે તે પ્રભુ ઉદાસીનતાની વૃત્તિ અભ્યાસથી જરૂર કેળવી શકે છે.
આપણે એક બીજી ત્રિભંગી જોઈએ. ભગવાનમાં શક્તિ છે અનંત વીર્યના ધણી પ્રભુ પિતાનું અનંત વીર્ય બતાવી શકે છે. તેઓને મેરુ ઉપાડવો હોય તે તેને પણ ઉપાડી શકે અને સમુદ્રને પણ તરી શકે. પિતાના સ્વગુણુ-પર્યાયને ગ્રહણ કરવાનું સામર્થ્ય તે પ્રભુની અજબ શક્તિ છે, એ પ્રભુને આત્મિક ગુણ છે. આવા અનંત શક્તિવાળા પ્રભુમાં શક્તિ છે, એ તે એમના ચરિત્ર ઉપરથી જણાઈ આવે છે. એક પગ ચાંપવાથી આખો મેરુ પર્વત જે અચળ કહેવાય છે, કંપી ઊઠડ્યો અને મોટો ઘડઘડાટ અને હાહાકાર સમસ્ત પૃથ્વી ઉપર થઈ ગયે, જાણે મેટો ધરતીકંપ થઈ ગયે, એવી અજબ શક્તિ ભગવાનમાં છે. અને આવી અજબ શક્તિવાળા પ્રભુમાં વૈયક્તિક ભાવ હોય છે પિતાની જાતને વ્યક્ત કરવી, પિતાપણું બતાવવું, તે વૈયક્તિત્વ છે. પ્રભુ જ્યાં હોય ત્યાં તેઓ છાના રહેતા નથી. તેમને યોગ્ય સમવસરણ દે ઠામ ઠામ રચે છે. આ રીતે એમનું વ્યક્તિત્વ પ્રસિદ્ધ થાય, વ્યક્ત થાય છે. આની સાથે જ ન વ્યક્તિ ન શક્તિ. એટલે આત્મામાં જે ગુણે હતા તે જ પ્રગટયા અને વ્યક્તિત્વ જેવું હતું તેવું જ પડ્યું, બીજું ન પડવું, એ ત્રીજી ત્રિભંગી ન શક્તિ ન વ્યક્તિ. પ્રભુએ કાંઈ શક્તિત્વ કે વ્યક્તિત્વ ઈરાદાપૂર્વક બતાવવા પ્રયત્ન કર્યો નથી. આવી રીતે શક્તિ, વ્યક્તિત્વ અને ન શક્તિ અને ન વ્યક્તિત્વ એ ત્રણ ગુણે-ત્રિભંગીઓ એકીસાથે પ્રભુમાં રહેલી છે અને તેથી તેઓ આદર્શ સ્થાનને ગ્યા છે, એમ આપણને સહજ જણાય છે. આ રીતે બીજી અજાયબીથી ભરપૂર પણ જુદા જુદા પ્રસંગે દેખાતી આ લલિત ત્રિભંગી પ્રભુને આદર્શરૂપે ગ્રહણ કરવા આપણને પ્રેરણા કરે છે.
આવી જ રીતે એક વધારે આશ્ચર્યકારક ઘટના આપણે બીજી ત્રિભંગીમાં વિચારીએ. પ્રભ ત્રિભવનના પ્રભુ છે. તેઓના ત્રીશ અતિશયે કે આઠ મહાપ્રાતિહાર્યોને વિચાર કરતાં ત્રણે ભવનની ઠકુરાઈ જાણે તેમનામાં ઓતપ્રેત થઈ ગઈ હોય અને તેવી મેટાઈને તેઓ યોગ્ય હોય, એમ આપણને લાગે છે. તેઓ ખરેખર ત્રણ ભુવનને પૂજ્ય છે અને તેઓ મહાકલ્યાણના કરનારા છે. આ ત્રિભુવનની પ્રભુતાને એક ગુણ થયે. અને આ ત્રિભુવનપ્રભુતાને ગુણ હોવા સાથે જ પિતે નિગ્રંથ છે એટલે પ્રભુમાં નિર્ચથતા છે, બાહ્ય અને આત્યંતર ગાંઠને જે છેદી નાખે, જેને દુનિયા સાથે કોઈ પ્રકારની લેવા દેવા નથી, જેમને કઈ વસ્તુ. ઈષ્ટ નથી કે
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ : શ્રી શીતળનાથ જિન સ્તવન
[ ર૩૫ અનિષ્ટ નથી, તે નિર્ચથતા છે. આવા નિગ્રંથ પ્રભુ છે એટલે ત્રણ ભુવનની શેઠાઈ સાથે તેઓ જાતે તે નિગ્રંથ છે. પરિગ્રહ રહિત હોય તે સર્વ નિગ્રંથ કહેવાય. એટલે ઇંદ્ર અને ચક્રવર્તીથી પૂજનિક માણસમાં ત્રિભુવનપ્રભુતા, પણ તે જ વખતે જાતે નિગ્રંથ ગુણથી ભરેલા હોઈ તેઓમાં નિર્ચ થતા ગુણ છે આ રીતે પરસ્પરવિરોધી લાગતા ત્રિભુવનપ્રભુતા અને નિગ્રથતા નામના બે ગુણો ભગવાનમાં છે. આ રીતે ત્રિભુવનપ્રભુતા હોવા છતાં, પિતે જાતે નિગ્રંથ છે અને તેમ છતાં, તેઓમાં ત્રિભુવનપ્રભુતાને ગુણ છે, સાથે તેઓ જાતે નિગ્રંથ છે અને તેમાં ન ત્રિભુવનપ્રભુતા છે અને ન નિગ્રંથતા છે. તેઓ જાતે આવી રીતે અજાયબીથી ભરેલા છે, અને એકબીજાની સામે જતા ત્રણે ગુણો એકીવખતે ધરાવે છે. આ રીતે બીજી ત્રિભંગી પ્રભુમાં જણાવી.
હવે આપણે એક બીજી ત્રિભંગી વિચારીએ એ વિરુદ્ધ લાગતી–દેખાતી ત્રણ વાત પ્રભુમાં એકીવખતે રહેલી છે. પ્રભુ જાતે યોગી છે. તેઓ મન-વચન-કાયાને પિતાને વશ રાખનાર છે. ગીના સર્વ ગુણો તેમનામાં છે એટલે તેઓને ભેગી કહી શકાય. અને તે જ વખતે ભગવાન સ્વગુણને, આત્મિક ગુણને અનુભવે છે એ દષ્ટિએ વિચારતાં પ્રભુ ભેગી છે. ભેગી હમેશાં ભોગ ભોગવનાર હોય છે. એટલે ભગવાન ગી અને સાથે ભેગી છે એમ કહી શકાય. સર્વ કને ક્ષય થાય ત્યારે અયોગી ગુણસ્થાનકે અને મોક્ષ ગયા પછીની અવસ્થામાં તેઓ ન ભેગી કે ન ગી છે. તેઓના સર્વ કેગ દૂર થઈ જાય છે. અને અગી ગુણસ્થાનકને પંચ હવાક્ષર બોલતાં એટલે સમય લાગે, તે વખતે અને સિદ્ધ અવસ્થામાં તેઓ અગી અને અભેગી છે. એટલે તેઓ ન તે ગી છે કે ન તે ભેગી છે. આવી રીતે એક વધારે ત્રિભંગી થઈ. આવી રીતે આપણે આ ગાળામાં ત્રણ ત્રિભંગીઓ સંબંધી વિચાર કર્યો.
હવે આપણે એક ચેથી ત્રિભંગી જોઈએ. ભગવાન પોતે દ્વાદશાંગીના બેલનારા તેથી વક્તા છે. અને તેઓ દ્વાદશાંગીના બોલનાર તથા અનેક જીવને ઉપદેશ આપનાર હોવા છતાં, તે સાથે જ આસ્રવ સંબંધી બેલનાર કે ઉપદેશ આપનાર ન હોવાથી, તેઓ મૌની છે, એટલે વક્તા હોવા છતાં આસ્રવને અંગે તેઓ મૌની છે. અને એ વક્તા અને મૌની હોવા છતાં તે જ વખતે તેઓ દ્વાદશાંગી સિવાય કાંઈ વચન બોલતા ન હોવાથી તેઓ એ જ વખતે ન વક્તા ન મૌની છે. આવી રીતે ચોથી ત્રિભંગી પ્રભુમાં અજબ રીતે મળી આવે છે.
- હવે એક પાંચમી ત્રિભંગી વિચારીએ. સામાન્ય છદ્મસ્થ જ્ઞાનવાળાને કોઈ વાત કહેવી કે જાણવી હોય તે તેને ઉપગ મૂક પડે છે. પણ ભગવાન તે કેવળજ્ઞાનના ધણી હોવાથી, વગર ઉપયોગે તે વાતને જાણી શકે છે, તેથી તેઓ અનુપયેગી છે એટલે તેઓને સામાન્ય વાત જાણવા-સમજાવવા માટે ઉપયોગ મૂકવાની જરૂર પડતી નથી. વળી, કેવળજ્ઞાન સાથે કેવળદનને ઉપગ તો પ્રભુ મૂકે છે, એટલે તેઓ ઉપયોગવાન છે. જ્ઞાન અને દર્શન ભિન્ન છે. અને તેઓ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનને ઉપયોગ કરે છે. એટલે ભગવાન કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનને અંગે ઉપયોગી–ઉપગવાળા થયા. અને ગર્ધન થયા પછી, તેમને જ્ઞાનને
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૪]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી અનુપયેગી ગનિરુદ્ધાવસ્થા એ સ્વરૂપ સિદ્ધપણે સકલ કર્મમલ નાશે, કેવલેપગી તે ભણી ઉપયેગી. (૫)
"વિવેચન–હવે આ ગાથામાં બીજી પાંચ ત્રિભંગીઓ બતાવે છે. પ્રથમ દષ્ટિએ એ પણ મુશ્કેલ બાબત છે, અને છતાં એનો વિરોધાભાસ સમજીએ ત્યારે પ્રભુમાં તે એકસાથે એકીવખતે હેવાનું આપણે એમના ચરિત્ર ઉપરથી જોઈ શકીએ છીએ. પ્રભુના પ્રમાણમાં આનંદઘન તે સામાન્ય છદ્મસ્થ હતા, તેઓ પણ મંત્રાલરમાં વદે કે “તેરે પતિ વશ હવે ઉસમેં આનંદઘનકું
ક્યા? ઔર તેરે પતિ વશ ન હવે ઉસમેં આનંદઘનકું ક્યા ?”– આવી વૃત્તિ કેળવી શકે તે પ્રભુ ઉદાસીનતાની વૃત્તિ અભ્યાસથી જરૂર કેળવી શકે છે.
આપણે એક બીજી ત્રિભંગી જોઈએ. ભગવાનમાં શક્તિ છે; અનંત વીર્યના ધણી પ્રભુ પિતાનું અનંત વીર્ય બતાવી શકે છે. તેઓને મેરુ ઉપાડ હોય તે તેને પણ ઉપાડી શકે અને સમુદ્રને પણ કરી શકે. પિતાના સ્વગુણ-પર્યાયને ગ્રહણ કરવાનું સામર્થ્ય તે પ્રભુની અજબ શક્તિ છે; એ પ્રભુને આત્મિક ગુણ છે. આવા અનંત શક્તિવાળા પ્રભુમાં શક્તિ છે, એ તે એમના ચરિત્ર ઉપરથી જણાઈ આવે છે. એક પગ ચાંપવાથી આખો મેરુ પર્વત જે અચળ કહેવાય છે, કંપી ઊડ્યો અને માટે ઘડઘડાટ અને હાહાકાર સમસ્ત પૃથ્વી ઉપર થઈ ગયે, જાણે મોટો ધરતીકંપ થઈ ગયે, એવી અજબ શક્તિ ભગવાનમાં છે. અને આવી અજબ શક્તિવાળા પ્રભુમાં વૈયક્તિક ભાવ હોય છેપિતાની જાતને વ્યક્ત કરવી, પિતાપણું બતાવવું, તે વૈયક્તિત્વ છે. પ્રભુ જ્યાં હોય ત્યાં તેઓ છાના રહેતા નથી. તેમને એગ્ય સમવસરણ દે ઠામ ઠામ રચે છે. આ રીતે એમનું વ્યક્તિત્વ પ્રસિદ્ધ થાય, વ્યક્ત થાય છે. આની સાથે જ ન વ્યક્તિ ન શક્તિ. એટલે આત્મામાં જે ગુણે હતા તે જ પ્રગટ્યા અને વ્યક્તિત્વ જેવું હતું તેવું જ પડયું, બીજું ન પડવું, એ ત્રીજી ત્રિભંગી ન શક્તિ ન વ્યક્તિ. પ્રભુએ કાંઈ શક્તિત્વ કે વ્યક્તિત્વ ઈરાદાપૂર્વક બતાવવા પ્રયત્ન કર્યો નથી. આવી રીતે શક્તિ, વ્યક્તિત્વ અને ન શક્તિ અને ન વ્યક્તિત્વ એ ત્રણ ગુણે-ત્રિભંગીઓ એકીસાથે પ્રભુમાં રહેલી છે અને તેથી તેઓ આદર્શ સ્થાનને ગ્ય છે, એમ આપણને સહજ જણાય છે. આ રીતે બીજી અજાયબીથી ભરપૂર પણ જુદા જુદા પ્રસંગે દેખાતી આ લલિત ત્રિભંગી પ્રભુને આદર્શરૂપે ગ્રહણ કરવા આપણને પ્રેરણું કરે છે.
આવી જ રીતે એક વધારે આશ્ચર્યકારક ઘટના આપણે બીજી ત્રિભંગીમાં વિચારીએ. પ્રભુ ત્રિભુવનના પ્રભુ છે. તેઓના ત્રીશ અતિશયે કે આઠ મહાપ્રાતિહાર્યોને વિચાર કરતાં ત્રણે ભુવનની ઠકુરાઈ જાણે તેમનામાં ઓતપ્રેત થઈ ગઈ હોય અને તેવી મેટાઈને તેઓ ગ્ય હોય. એમ આપણને લાગે છે. તેઓ ખરેખર ત્રણ ભુવનને પૂજ્ય છે અને તેઓ મહાકલ્યાણના કરનાર છે. આ ત્રિભુવનની પ્રભુતાને એક ગુણ થયે. અને આ ત્રિભુવનપ્રભુતાને ગુણ હોવા સાથે જ પિતે નિગ્રંથ છે; એટલે પ્રભુમાં નિર્ચથતા છે, બાહ્ય અને આત્યંતર ગાંઠને જે છેદી નાખે, જેને દુનિયા સાથે કઈ પ્રકારની લેવા દેવા નથી, જેમને કોઈ વસ્તુ ઈષ્ટ નથી કે
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ : શ્રી શીતળનાથ જિન સ્તવન
t ર૩૫ અનિષ્ટ નથી, તે નિર્ચથતા છે. આવા નિગ્રંથ પ્રભુ છે એટલે ત્રણ ભુવનની શેઠાઈ સાથે તેઓ જાતે તે નિગ્રંથ છે. પરિગ્રહ રહિત હોય તે સર્વ નિગ્રંથ કહેવાય. એટલે ઇંદ્ર અને ચકવર્તીથી પૂજનિક માણસમાં ત્રિભુવનપ્રભુતા, પણ તે જ વખતે જાતે નિગ્રંથ ગુણથી ભરેલા હોઈ તેઓમાં નિJથતા ગુણ છે આ રીતે પરસ્પરવિરોધી લાગતા ત્રિભુવનપ્રભુતા અને નિગ્રંથતા નામના બે ગુણ ભગવાનમાં છે. આ રીતે ત્રિભુવનપ્રભુતા હોવા છતાં, પિતે જાતે નિગ્રંથ છે અને તેમ છતાં, તેઓમાં ત્રિભુવનપ્રભુતાને ગુણ છે, સાથે તેઓ જાતે નિગ્રંથ છે અને તેમાં ન ત્રિભુવનપ્રભુતા છે અને ન નિગ્રંથતા છે. તેઓ જાતે આવી રીતે અજાયબીથી ભરેલા છે, અને એકબીજાની સામે જતા ત્રણે ગુણે એકીવખતે ધરાવે છે, આ રીતે બીજી ત્રિભંગી પ્રભુમાં જણાવી. ,
હવે આપણે એક બીજી ત્રિભંગી વિચારીએ એ વિરુદ્ધ લાગતી-દેખાતી ત્રણ વાત પ્રભુમાં એકીવખતે રહેલી છે. પ્રભુ જાતે મેગી છે, તેઓ મન-વચન-કાયાને પિતાને વશ રાખનાર છે. ગીના સર્વ ગુણ તેમનામાં છે એટલે તેઓને વેગી કહી શકાય. અને તે જ વખતે ભગવાન સ્વગુણને, આત્મિક ગુણને અનુભવે છે એ દષ્ટિએ વિચારતાં પ્રભુ ભેગી છે. ભેગી હમેશાં ભેગ ભેગવનાર હોય છે. એટલે ભગવાન ભેગી અને સાથે ભેગી છે એમ કહી શકાય. સર્વ કને ક્ષય થાય ત્યારે અગી ગુણસ્થાનકે અને મોક્ષ ગયા પછીની અવસ્થામાં તેઓ ન ભેગી કે ન ગી છે. તેઓના સર્વ ગો દૂર થઈ જાય છે. અને અગી ગુણસ્થાનકને પંચ હરવાક્ષર બોલતાં એટલે સમય લાગે, તે વખતે અને સિદ્ધ અવસ્થામાં તેઓ અયોગી અને અભોગી છે. એટલે તેઓ ન તે યોગી છે કે ન તે ભોગી છે. આવી રીતે એક વધારે ત્રિભંગી થઈ. આવી રીતે આપણે આ ગાથામાં ત્રણ ત્રિભંગીઓ સંબંધી વિચાર કર્યો.
હવે આપણે એક થી ત્રિભંગી જોઈએ. ભગવાન પિતે દ્વાદશાંગીના બોલનારા તેથી વક્તા છે. અને તેઓ દ્વાદશાંગીના બેલનાર તથા અનેક જીવને ઉપદેશ આપનાર હોવા છતાં, તે સાથે જ આસ્રવ સંબંધી બોલનાર કે ઉપદેશ આપનાર ન હોવાથી, તેઓ મૌની છે, એટલે વક્તા હોવા છતાં આમ્રવને અંગે તેઓ મૌની છે. અને એ વક્તા અને મૌની હોવા છતાં તે જ વખતે તેઓ દ્વાદશાંગી સિવાય કાંઈ વચન બોલતા ન હોવાથી તેઓ એ જ વખતે ન વક્તા ન મૌની છે. આવી રીતે ચોથી ત્રિભંગી પ્રભુમાં અજબ રીતે મળી આવે છે.
હવે એક પાંચમી ત્રિભંગી વિચારીએ. સામાન્ય છમસ્થ જ્ઞાનવાળાને કોઈ વાત કહેવી કે જાણવી હોય તે તેને ઉપગ મૂક પડે છે. પણ ભગવાન તે કેવળજ્ઞાનના ધણી હોવાથી. વગર ઉપગે તે વાતને જાણી શકે છે, તેથી તેઓ અનુપયોગી છે એટલે તેઓને સામાન્ય વાત જાણવા–સમજાવવા માટે ઉપગ મૂકવાની જરૂર પડતી નથી. વળી, કેવળજ્ઞાન સાથે કેવળદનને ઉપયોગ તો પ્રભુ મૂકે છે, એટલે તેઓ ઉપગવાન છે. જ્ઞાન અને દર્શન ભિન્ન છે. અને તેઓ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનને ઉપયોગ કરે છે. એટલે ભગવાન કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનને અંગે ઉપયોગી–ઉપગવાળા થયા. અને ગર્ધન થયા પછી, તેમને જ્ઞાનને
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬]
શ્રી આનંદઘન-વીશી ઉપગ કે દર્શનને ઉપગ મૂકવાનું પ્રયોજન રહેતું નથી, તે વખતે તેઓ ન ઉપયોગી છે ન અનુપયોગી છે. આ ત્રણે ભાંગાઓ પ્રભુને એકી વખતે લાગે છે, પણ તેને કાળ જુદે છે, તેથી ઉપગી, અનુપયોગી અને ન ઉપયોગી ન અનુપયોગી એ ત્રિભંગીને લઈને આપણને અચંબો ઉત્પન્ન કરનાર થયા તેથી તેઓ આપણુ આદર્શ સ્થાનને ગ્ય છે. (૫).
ઇત્યાદિક બહુ ભંગ ત્રિભંગી, ચમત્કાર ચિત્ત દેતી રે, અચરિભકારી ચિત્ર-વિચિત્રા, “આનંદઘનપદ લેતી રે. શીતળ૦ ૬
અર્થ–ઉપર જણાવેલ વગેરે સર્વ બહુ પ્રકારના ભાગાઓ અને ત્રિભંગીઓ ચિત્તને આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરી દેનારી છે. આ વિચિત્ર પ્રકારની નવાઈઓ આનંદઘનના પદને પ્રાપ્ત કરે છે. (૬)
ટબો–એ રીતે એક ત્રિભંગી સર્વમાં અથવા ઉત્પાદ-વ્યય, ધૃવાત્મક તથા દ્રવ્ય-ગુણપર્યાયરૂપે તથા સત્-૧, અસત્-૨, સદસ-૩, ઈત્યાદિ ઘણી ત્રિભંગી પંડિતજનનાં ચિત્તમાં ચમત્કાર ઉપજાવતી; એ ત્રિભંગી વિચારીને તમારી ત્રિભંગી વિચિત્ર–નાના પ્રકારની આશ્ચર્યકારી ચરિત્ર છે. એ ત્રિભંગી વિચારીએ તે આનંદઘન-પરમાનંદપદને લેતા પામતા છે. એ ત્રિભંગીના અર્થ ગુરુપરંપરાથી જાણવા. એટલે શ્રી શીતલનાથનું સ્તવન સંપૂર્ણ થયું. એવા ત્રિભંગીને ગણે કરી શીતલતા પામ્યા, તે જિન. એવા જિન તેહી જ પરમાત્મા, શ્રી શ્રેયાંસ શ્રેયકારી તે માટે શ્રી શ્રેયાંસ જિનને સ્તવે છે, પ્રમેહ હણ (૬)
વિવેચન – આ સર્વ ત્રિભંગીઓ આપણને નવાઈ પમાડે છે. પ્રભુમાં કરૂણ અને તીણતા અને ઉદાસીનતા છે એ એક વાત થઈ. પછી શક્તિ, વ્યક્તિ, ન શક્તિ અને વ્યક્તિ એ બીજી વાત થઈ. ત્રિભુવનપ્રભુતા સાથે નિર્ચ થતા અને વળી ન ત્રિભુવનપ્રભુતા કે ન નિ થતા એ ત્રીજી વાત થઈ. અને તેઓશ્રી યેગી છે, ભેગી છે અને ન ગી કે ન ભોગી છે, એ ચોથી વાત થઈ. વક્તા છે, અને મૌની છે અને સાથે અવક્તા–અમૌની છે એ પાંચમી વાત થઈ. અને તેઓ ઉપગી છે, અનુપયેગી છે અને વળી ન ઉપયેગી ન અનુપગી છે એ છઠ્ઠી વાત થઈ. એ સર્વ ત્રિભંગીઓ અને અનેક ભાંગાએ, જે સર્વ ઉપર કહેવાઈ ગયા છે તે પ્રથમ નજરે આશ્ચર્ય ઉપજાવનાર છે એ વિચારીને, સાંભળીને, ઘણી નવાઈ લાગે છે મનમાં ચમત્કાર આવે છે કે આવી ત્રિભંગીઓ પ્રભુમાં કેમ સંભવતી હશે ? એને ખુલાસો જ્યારે ચર્ચાએ છીએ અને સમજણવાળા પાસેથી જાણીએ છીએ ત્યારે આપણા મનમાં એ વાતને ખુલાસે સાંભળી આનંદ આવે છે. - પાઠાંતર– ઇત્યાદિક બહુ સંગી” એમ લખાયેલ છે. “બહુ’ સ્થાને “બહૂ' પાઠ છે. તે પછી “બહ કઇ ' શબ્દ મૂક્યો છે. ‘ચિત્ર’ સ્થાને “ચરિત” પાઠ બે પ્રતમાં છે. (૬) ન શબ્દાર્થ –ઇત્યાદિ = એ વગેરે, એ અને એ ઉપરાંતની, અનેક. બહુ = અનેક, ઘણ. ભંગ = ભાંગા
ની. પ્રકારવાળી. ત્રિભંગી = ત્રણ ભાંગાવાળી, ચમત્કાર = આશ્ચર્ય, નવાઈ, ખૂબી. ચિત્ત = મનમાં, ચિત્તમાં. દેતી = આપે છે, દે છે. અચરિજકારી = આશ્ચર્યકારક, નવાઈ ભરેલી. આનંદઘન = આનંદના સમૂહને. પદ = સ્થાન, મેક્ષપદ લેતી = લાવનાર છે. (૬)
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦: શ્રી શીતળનાથ જિને સ્તવન
આવી વિચિત્ર ત્રિભંગીઓ ગુરુ પાસે સમજવી, તેમાં કોઈ જાતનું પાતંત્ર્ય નથી. ગુરૂમાં એટલે અનુભવ હોય છે, કે તેઓ આ વિચિત્ર લાગતી વાતને પણ ઘટાવી દે છે અને ગુરુના જ્ઞાન પાસે કેઈનું તેમના જ્ઞાન સાથે સરખાવી શકાય તેટલું જ્ઞાન હોતું નથી. આ ત્રિભંગીઓ આપણુ જન્મ-મરણના ફેરાને અટકાવનારી છે અને આનંદના ઘન--સમૂહમાં મોક્ષમાં લઈ જનારી છે, માટે આ પ્રભુદર્શને સ્થાને રાખવા યોગ્ય છે. આ ત્રિભંગી કઈ ન સમજાય તે ગુરુને પૂછવી. ગુરુને પૂછવાથી જ્ઞાન થાય છે, કારણ કે સર્વ વાતે પુસ્તકમાં લખેલી હોતી નથી. આ સર્વ સંપ્રદાયજ્ઞાન છે તેને મહિમા આગળ વર્ણવવામાં આવશે. આ રીતે આ સ્તવન ભાવ વિચારીને પ્રભુને આદર્શ સ્થાને સ્વીકારવા અને સ્વીકારી હજુ આગળ વધવું. આવતા સ્તવનમાં પણ પ્રભુને એને યથાયોગ્ય સ્થાને રાખવા એને મહિમા વર્ણવશે. અને તેમ કરી એ પ્રભુ આદર્શ સ્થાને રાખવા યોગ્ય છે તે વાતને વધારે પુષ્ટિ આપશે. (૬)
ઉપસંહાર આ રીતે આ સ્તવન પૂર્ણ થયું. પ્રભુમાં અનેક પ્રકારની ત્રિભંગીઓ લભ્ય છે એ એને પ્રધાન સૂર છે, અને એ ત્રિભંગીઓ કેમ ઘટમાન થઈ શકે તે આપણે વિવેચનમાં જઈ ગયા છીએ. વાત એ છે કે એ રીતે અનેક દષ્ટિબિન્દુથી પ્રભુને ઓળખી એને યોગ્ય આપણું વર્તન. રાખવું અને પ્રભુને આદર્શ કદી મૂકી દે નહિ. આદર્શને મહિમા જ ત્યાં છે. આદર્શ બરાબર સમજી વિચારી મુકરર થાય તે પછી કઈ રીતે પસ્તાવાનું કારણ રહે નહિ; કારણ કે આદર્શને આદર્શ સ્થાને રાખવાનું કારણ એ છે કે પછી કઈ વખતે આદર્શને વીસરી શકાય નહિ અને આપણને કામ કરતી વખતે કઈ પ્રકારની ગૂંચવણ પડે નહિ. બાકી જેઓ કઈ જાતને આદેશ રાખતા નથી અને જેવા તેવા કામમાં પડી જાય છે, તેની સ્થિતિ તે હડકાયા કૂતરા જેવી થઈ જાય છે. પછી તે નથી રહેતે ઘરને કે નથી રહેતે ઘાટ. આવી કફોડી સ્થિતિ ન થાય તે માટે અહીં દીવાદાંડી ધરવામાં આવી છે. જે તમારે આદર્શ મુકરર કરેલ હશે તે અંતે પરમાનંદ સ્થાનની પ્રાપ્તિ થશે અને તમારા જીવનને હેતુ સફળ થશે. આ દૃષ્ટિએ આ સ્તવનમાં ઘણી ઘણી ત્રિભંગીઓ આપવામાં આવી છે. તે જ વાત આવતા સ્તવનમાં બીજા દૃષ્ટિબિંદુઓથી મુકરર કરી, તમને આદેશ તરીકે ભગવાનને ઓળખવા અને સ્વીકારવા આગ્રહ કરશે. આ સ્તવન ઉપલક દૃષ્ટિએ વાંચવા જેવું નથી. એ બરાબર વિચારીને આચરણાને પાત્ર છે. જેઓ એ આચરણને અમલ કરશે તે આનંદઘન(મોક્ષ)ને જરૂર પામશે અને અનેક પ્રકારને લાભ પ્રાપ્ત કરશે. (૧૦) ફેબ્રુઆરી ૧૯૫૦.].
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી શ્રેયાંસનાથ જિન સ્તવન
સંબંધ– આ સ્તવનમાં સાચા અધ્યાત્મી કેણ, અને ખોટા કેણ, તેને સૂફમ વિચાર કરી પ્રભુને સાચા અધ્યાત્મી બતાવ્યા છે અને તે સ્વરૂપે તેઓ આદર્શ સ્થાનને યોગ્ય છે, એ બતાવ્યું છે. બાકી, સામાન્ય ઉક્તિ છે કે શ્રાધ્યામિકનો માન્તિ અને વા યથા. – આ કળિકાળમાં અધ્યાત્મી હોવાને દાવો કરનારા ફાગણ મહિનાના બાળક જેવા લાગે છે. ફાગણ માસમાં હોળી પાસે આવતી હોય તેવે વખતે સારું બાળક હોય, તે પણ અપશબ્દ બેલવામાં મજા લે છે, તેમ અધ્યાત્મીઓ પિતામાં અધ્યાત્મ છે એમ દવે કરી, ફાગણ . મહિનામાં બાળક જેવા દેખાય છે, તેવા દેખાય છે, એટલે તેઓના મુખમાં અધ્યાત્મ શેભતું નથી એમ બતાવે છે. આ વાત સર્વથા સ્વીકારી શકાય તેમ નથી, કારણ કે ઉમાસ્વાતિ મહારાજ, ઉપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી વગેરેએ અધ્યાત્મની ઘણું મજાની વાત કરી છે અને તે પણ આજ કળિકાળમાં થયેલા છે. તેથી આપણે “અધ્યાત્મ શબ્દને એના જુદા જુદા આકારમાં બરા બર સમજવા અને સમજીને અધ્યાત્મ આચરવા પ્રયાસ કરીએ. કારણ કે સમજ્યા વગર કિયા કરવામાં તે ઓડને બદલે ચેડ વેરાઈ જાય અને આપણને પસ્તાવાનું કારણ રહી જાય.
એક વાત સમજી લઈએ કે, સર્વ પ્રકારનાં અધ્યાત્મ આદરવા યોગ્ય નથી, એમ તે અધ્યાત્મ કલ્પદ્રુમના લેખક મુનિ સુંદરસૂરિ મહારાજ પણ જણાવે છે, એટલે એમાં એક પ્રકારનું અધ્યાત્મ એવું આવશે કે જે ગ્રહણને ગ્ય હોય. આવા પ્રકારના અધ્યાત્મને તમે આદર અને તેના પર તમારું ધ્યાન લગાવજે, પણ પસંદગી કરવા પહેલાં અધ્યાત્મના જુદા જુદા પ્રકારે કેટલા છે તે સૂમ બુદ્ધિથી સમજવા પ્રયત્ન કરશે. પણ એમાં એક એવો સારે પ્રકાર છે કે જેને * લઈને તમારા આ સંસારના ફેરા તદ્દન આળસી જશે. તમે માત્ર અધ્યાત્મ શબ્દથી જ લલચાઈ ન જશો. પણ આ સ્તવનમાં કહેલી સર્વ બાબતે જે પૂરી પાડે તેવું તે અધ્યાત્મ હોય, તે તેને જ સ્વીકાર કરશે, એટલે આ ભવાટવીના તમારા ફેરાઓ મટી જશે. આ વાતની પુષ્ટિમાં અધ્યાત્મના જુદા જુદા અર્થોને વિચાર કરવામાં આવ્યું છે, તે હવે આપણે જોઈએ. એમાં એક પ્રકાર એવો આવશે કે જે તમારી સર્વ ગૂંચવણો કાઢી નાખશે. એટલે તમારી સર્વ ક્રિયાઓ ફળવતી થશે અને તમારો પ્રયાસ નકામે નહિ જાય. આપણા લાભ માટે ગ્રંથíએ પિતાના સ્તવનમાં અધ્યાત્મ અને અધ્યાત્મીઓની જ ચર્ચા કરી છે તે આપણે વિચારીએ.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ :શ્રી શ્રેયાંસનાથ જિન સ્તવન
[ ૨૩૯
૧૧
સ્તવન
(રાગ ગાડી; અહા મતવાલે સાજના—એ દેશી)
શ્રી શ્રેયાંસ જિન અંતરજામી, આતમરામી નામી રે; અધ્યાતમપદ પૂરણ પામી, સહજ મુગતિ ગતિ ગામી રે. શ્રી શ્રેયાંસ૦ ૧ અ—શ્રી શ્રેયાંસ નામના અગિયારમા તીર્થંકર પ્રભુ તે આપણા મનના ભાવને જાણુનારા છે, તે આત્મસ્વરૂપમાં રમણ કરનાર છે અને પોતાનું નામ કાઢનાર અર્થાત્ ક રૂપ શત્રુને નમાવનાર અધ્યાત્મજ્ઞાનના પૂરેપૂરા અભ્યાસ અને અનુસરણ પ્રાપ્ત કરીને વગર મહેનતે તેઓ મેક્ષમાં ગયેલા છે. (૧)
ઢબા—જ્ઞાનવિમળસૂરિ આ સ્તવનના ટો નીચે પ્રમાણે પૂરે છે : એવા શ્રી શ્રેયાંસ જિન, જે અંતર્યામી છે, ચિત્તમાં વસ્યા છે, ઘણા જ વહાલા છે. તે શ્રી શ્રેયાંસ જન આત્મામાં રમતા સહજ ગુણભાગી છે, કર્મીને નમાવનાર માટે નામી છે, શબ્દાર્થ છે. અધ્યાતમ આત્મસ્વરૂપ પૂણું પામીને સહજ મુગતિ નિરુપાધિક સ્વભાવ ગતિને પામતા છે, પામ્યા છે. (૧) વિવેચન-શ્રી શ્રેયાંસ નામના અગિયારમા તીથંકર-જિનવર આપણા હૃદયમાં—અંતઃકરણમાં થતા સવ ભાવને જાણનારા છે, ઊંડા અંતરની પણ કોઇ વાત એમનાથી ખાનગી રહેતી નથી; એવા એ સર્વ વ્યાપક અને સ વસ્તુના જાણકાર છે. તેઓ પેાતાના આત્મિક ગુણામાં—જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, અને વીયમાં—રમનારા છતાં નામાંકિત છે, એ ભારે નવાઈની વાત છે. આ ઉપરાંત તેઓ અધ્યાત્મમત, જે પર આપણે તરતમાં વિવેચન કરવાના છીએ, તેને સંપૂર્ણ આકારમાં પામેલા છે અને જે અધ્યાત્મ આપણે વખાણ્યું, તેને તેઓ પામેલા છે એ એક વાત થઇ. અને બીજી વાત એ છે કે તે વિના કષ્ટે મુક્તિગતિને વરેલા છે. માક્ષ મેળવવાની ઇચ્છા તેને હાતી નથી. તેઓ તે, આગળ સેાળમા શાંતિનાથના સ્તવનમાં કહેવામાં આવશે તેમ, મેાક્ષ અને સંસારને સરખા ગણનારા છે, પણ તેઓનું વતન એવા પ્રકારનું છે કે જરાયે મહેનત કર્યાં સિવાય તેઓ મેક્ષગતિને પામી ગયા છે. સંસારમાં ચાર ગતિ છે :
પાઠાંતર—દેશીમાં એક પ્રતમાં ‘સાંજનાં' શબ્દ મૂકે છે, તે ‘સાજના ' તે ખલે છે. · અંતરજામી ’ સ્થાને એક પ્રતમાં · અંતરયામી' પાઠ છે; અથ તે જ રહે છે. ‘ પદ ` સ્થાને એક છાપેલ પુસ્તક્માં ‘ મત ’ શબ્દ છે. ‘ગાની ’ સ્થાને એક પ્રતમાં ‘ ગીમી’ પાર્ટ છે અને બીજી પ્રત ‘ગાંમી’ પાઠ આપે છે. (૧)
શબ્દા—શ્રી શ્રેયાંસ = અગિયારમા તીર્થંકર, ભગવાન, પ્રભુ. જિન = તીથ કરદેવ, ભગવાન, જિતેશ્વરદેવ, અંતર્યામી = મનના ભાવને જાણનાર, ઊંડા ભેદને જાણનાર, સ`ન. આતમરામી = સ્વસ્વભાવમાં–આત્મસ્વરૂપમાં રમણ કરનાર, આત્મારામી. નામી = પોતાનુ નામ કાઢનાર, પ્રખ્યાત, જાણીતા, પ્રસિદ્ધ, દુશ્મનોને-ક્રમ* દુશ્મનોને વંદાવનાર, નમાવનાર (શત્રુઓને). અધ્યાતમ = આત્માને ઉદ્દેશીને જણાવાયેલું, લખેલુ, શાસ્ત્રપ્રસિદ્ધ આત્મા સબંધી વાતો. મત = અભિપ્રાય, વિશેષ નિશ્ચય હાય તે તે. પૂરણ = સંપૂ` રીતે. વિશેષ, સારી રીતે. પામી = પ્રા'ત કરી, મેળવીને. સહજ = સ્વાભાવિક રીતે, મહેનત વગર. મુગતિ = મોક્ષ, સર્વ કર્મોથી મુકાવું, સ`કમથી રહિત એવી. ગતિ = પાંચમી ગતિ. ગામી = ગયેલા છે તે, જનારા છે તે. (૧)
=
=
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪૦].
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી દેવગતિ, મનુષ્યગતિ, તિર્યંચગતિ અને નારકગતિ. એ ચારે ગતિને છોડી દઈ, તેઓ પાંચમી ગતિ, જે મોક્ષગતિના નામથી ઓળખાય છે, તેને પામ્યા છે. જ્યારે પ્રાણી નિકર્મા થાય છે,
જ્યારે એને સર્વ કર્મભાર મુકાઈ જાય છે, ત્યારે લાકડું જેમ પાણીમાં તરી ઉપર આવે તેમ સહજ ભાવે તેઓ પાંચમી ગતિ, જે મોક્ષ છે, તેને પામે છે. તે રીતે તેઓ સહજ સ્વભાવે મેક્ષને પામેલા છે. આવા અંતરની વાત જાણનારા પૂર્ણ જ્ઞાની, નામના કાઢનાર, અધ્યાત્મનિશ્ચયમાં સાચે રસ્તે લેનાર અને વગર પ્રયાસે મેશ મેળવનારને આપણે આદર્શ સ્થાને રાખીએ અને તેમના ગુણ બરાબર સમજવા માટે અધ્યાત્મના બધા પ્રકારે જેઈ જઈએ, અને પ્રભુએ તેમાંથી કયે પ્રકાર પકડી લીધે તે સમજવા યત્ન કરીએ, કારણ કે આપણી પસંદગી ઉપર આપણું ભવિષ્યને આધાર રહે છે. આદર્શની પસંદગી કરવી ત્યારે સારામાં સારી કરવી, નહિ તે આપણે ડામાડોળ સ્થિતિમાં આવી જઈએ. પસંદગી સર્વોત્કૃષ્ટ હોય તે પછી આપણને આને આદર્શ બનાવ્યા હતા તે ઠીક થાત', એ વિચાર પણ ન આવે. આ આપણા નિર્ણય માટે અધ્યાત્મને વિવિધ દૃષ્ટિબિન્દુથી પ્રથમ વિચારીએઃ (૧)
સયલ સંસારી ઇન્દ્રિયરામી, મુનિ ગુણ આતમરામી રે; મુખ્યપણે જે આતમરામી, તે કેવળ નિકામી રે. શ્રી શ્રેયાંસવ ૨
અર્થ–સંસારમાં રહેલા અને સંસારને પિતાને માનનારા ઇન્દ્રિમાં રમનારા છે. પણ સાધુચતિએ તે આત્મિક ગુણોમાં જ રમણ કરનારા છે. મુખ્યત્વે કરીને જે આત્મારામમાં રમણ કરનારા છે, તે તદ્દન નિઃસ્પૃહી-ઈચ્છા વગરના હોય છે. (૨)
પાઠાંતર–“મુખ્યપણે સ્થાને બન્ને પ્રતમાં “મુખ્યપણે' એવો પાઠ છે. (૨) ,
શબ્દાર્થ–સયલ = બધા, સવે. સંસારી = સંસારમાં અટવાઈ ગયેલા પ્રાણી, જીવના બે ભેદ પૈકી સંસારમાં ભટકનારા છો, ઈદ્રિયોને વશ પડેલા, પંચેટિયને વશ પડેલા, તેમાં રમનારા. મુનિ = સાધુમહારાજે, યતિઓ. ગુણ = પિતાના આત્મિક ગુણમાં. આતમરામી = આત્મસ્વરૂપમાં રમણ કરનારા છે. મુખ્યપણે = મુખ્યત્વે કરીને. જે = જે સંસારી છે. આતમરામી = સ્વરૂપમાં જે રાચનારા અને રમનારા હોય છે. તે = તે સર્વ. કેવળ = માત્ર, તદ્દન નિકામી કામના વગરના હોય છે), કોઈ પ્રકારની સ્પૃહા વગરના હોય છે.) (૨)
૧. આ સ્તવનોના વિવેચક શ્રી મતીચંદભાઈએ “મુનિ ગુણ આતમરામી રે’ એવો પાઠ સ્વીકારીને એ પ્રમાણે જ એને અર્થ કર્યો છે, એનું વિવેચન પણ એ રીતે જ કર્યું છે. પણ પંડિત શ્રી પ્રભુદાસ બેચરદાસ પારેખે સંપાદિત કરેલ “શ્રી–આનંદ-ઘન–ચોવીશીમાં “મુનિગણ આતમરામી રે' એવો પાઠ છે. અમદાવાદના લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરની મૂળ સ્તવનેવાળી નં. ૨૦૧૩ તથા ૩૦૮૫ ની પ્રતોમાં પણ “મુનિગણ આતમરામી રે’ એવો પાઠ મળે છે. આ પાઠમાં અર્થસંગતિ સહજપણે બેસી જાય છે. આ રીતે આ ગાથાના પૂર્વાર્ધને અર્થ એવો થાય છે કે–બધા સંસારી જીવો ઇકિયસુખમાં રાચે છે.
પ્રતિવરનો સમહ-આત્માના ગુણોમાં રમણ કરે છે. પણ “મુનિ ગુણ આતમરામી’ એવે પાઠ રાખવાથી અર્થસંગતિ કંઈક ખેંચીને બેસારવી પડે છે. આ સ્તવને ઉપરના શ્રી જ્ઞાનવિમળસરિત આવાળી પ્રતે શ્રી મોતીચંદભાઈએ સ્વીકારેલે મુનિ ગુણ આતમરામી રે’ એ પાઠ આપે છે.
-સંપાદક
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૪૧
૧૧ : શ્રી શ્રેયાંસનાથ જિન સ્તવન
બો–સકળ સંસારી જીવ તે ઇન્દ્રિયના સંપાધિક સુખના આરામી છે. તે શ્રી શ્રેયાંસ નાથ જિન કેવા છે? મુનિ ગુણ જે જ્ઞાનદર્શન, તન્મયી છે. આત્મા, તેને વિષે રમતા છે, મુખ્યપણે નિશ્ચયથી જે આત્મારામી છે, તેહી જ કેવલ શુદ્ધપણે નિકામી છે અને વ્યવહારકિયાએ જે આત્મા તે કેવળ નિકામી-અસદારંભનિવર્તન માટે પર સહજ મુગતિગામી નહિ એવું પણ જણાવ્યું છે તે આગળ કહે છે. (૨)
વિવેચન–જેના સંસારી અને સિદ્ધ એવા બે ભેદ છે. તેમાં જેઓ સંસારી છે, અને સંસારમાં મસ્ત રહે છે, તેઓ એક અથવા વધારે ઇંદ્રિયમાં આનંદ માનનારા હોય છે. એ તે ઇન્દ્રિયના ભેગોને ભગવે અને એને પરિણામે સંસારમાં રખડ્યા કરે અને એ વાતને આરે જ આવે નહિ. ઇંદ્રિયામી એટલે ઇંદ્રિયમાં રમણ કરનાર. આ પ્રકારના છ દેવ, મનુષ્ય, નારકી અને તિર્યંચ ગતિમાં ભટક્યા કરે છે, એક ગતિમાંથી બીજીમાં જાય અને એવી રીતે સંસારમાં આંટા માર્યા કરે છે, પણ તેઓને નિતાર થતું નથી. પણ જે ખરા યતિ અથવા મુનિ છે તે તે પિતાના ગુણમાં રમણ કરે છે, તેઓ દશે યતિધર્મમાં મહાલે છે અને સાધુગુમાં રંજી તેને જ અનુરૂપ સર્વને ઉપદેશ આપે છે. દશ યતિધર્મો માટે જુઓ “પ્રશમરતિ', પ્રકરણ સાતમું. એ એક સ્થાને લખેલા હોવાથી અત્ર તેનું પુનરાવર્તન કરતું નથી. મુનિ કે અત્યા. તે સંસારી જ છે, પણ યતિધર્મમાં રમણ કરે છે, અને તેને માટે પિતાનું સર્વ ધ્યાન વાપરે છે; અથવા મુનિયતિ જ્ઞાનાદિક આમિક ગુણમાં રમે છે. આ આત્મિક ગુણ તે જ્ઞાન, દર્શન, ચરિત્ર અને વીર્ય તેઓ સંસારમાં રહેવા છતાં આત્મિક ગુણમાં રમણ કરે છે. તેઓની અને સામાન્ય સંસારી વચ્ચે આ ફેર હોય છે.
હવે આ સંસારી છે અને યતિધર્મો પૈકી, જેઓ આત્મિક ગુણમાં રમણ કરનારા હોય છે, તેઓ તદ્દન નિષ્કામ અને નિસ્પૃહ હોય છે. સંસારી છે જ્યારે લાડીવાડી.ગાડીમાં આનંદ માને છે ત્યારે મુનિઓ નિજ ગુણમાં રમતા હોય છે અને તેને કેઈની કઈ પ્રકારની પૃહા હોતી નથી. તેઓ પુગળના તે સંગમાં પણ આવતા નથી. તેઓ યતિધર્મો અને સમાચારીએ કહેલા આચરણમાં એટલા મશગૂલ હોય છે કે તેમને પુગળ રંગમાં રંગાવાનું હોતું જ નથી. આ વાત સાચા અર્થમાં જે યતિ હોય, દુનિયાદારીથી દૂર રહી શકતા હોય, તેને જ લાગુ પડે છે. માત્ર વેશ પહેરવાથી મુનિ કે યતિ, સાધુ કે ત્યાગી થવાતું નથી, પણ આચરણમાં દશે યતિધર્મોને મૂકવા જોઈએ. મુનિએ ખરેખરી રીતે કોઈની આશા રાખતા નથી અને આત્મિક ધર્મમાં રોકાયેલા રહી માત્ર આત્મતત્વનું ચિંતવન કરે છે. સાધુધર્મ બરાબર પાળવામાં આવે તે તે એ છે કે મુનિને આખા વખત આત્મિક ચિંતવન જ થઈ શકે, પણ તે યતિ શબ્દના મૂળ અર્થ પ્રમાણે વર્તનાર અને અમલ કરનાર હોવો જોઈએ. હવે અધ્યાત્મ ખરેખરા અર્થમાં શું છે, તે સમજી પ્રભુને તે કેટલે અંશે લાગે છે, તેને નિર્ણય કરીએ અને પ્રભુને આદર્શ સ્થાને રાખવામાં કોઈ પ્રકારને વધે આવે છે કે કેમ તે વિચારીએ. (૨)
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪ર
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી નિજસ્વરૂપ જે કિરિયા સાધે, તેહ અધ્યાતમ લહિયે રે;
જે કિરિયા કરી ચઉગતિ સાધે, તે ન અધ્યાતમ કહિયે રે. શ્રી શ્રેયાંસ) ૩
અથ—જે પ્રાણી પિતાની આત્મિક ક્રિયા કરે તે ક્રિયાને અધ્યાત્મની ક્રિયા સમજવી, પણ જે ક્રિયા કરવાથી ચાર ગતિમાંથી કોઈ પણ એક ગતિ મળે, તેને અધ્યાત્મ નામે ન ઓળખી શકાય. (૩)
ટ –જે ક્રિયા-સંયમાનુષ્ઠાન ચરણાદિ નિજ સ્વરૂપ સાથે તેને જ અધ્યાતમ લહીએજાણીએ. જ્ઞાને કરી જે ક્રિયા કાયિકી આદિ, ધનરૂપ કરીને, ચાર ગતિને સાથે તે ક્રિયા અધ્યાત્મ ક્રિયા ન કહીએ, એટલે ભવાટવીબંધન ગુણસ્થાન પ્રાપ્તિ થકી સકામ કિયા ત્યાંથી માંડી યાવનિજસ્વરૂપ પ્રકટન લગે, તે ક્રિયા અધ્યાતમ. (૩)
વિવેચન–ખરેખરા અર્થમાં નિજ સ્વરૂપની જે ક્રિયાઓ હોય તેને સાધનાર તે જ સાચા અધ્યાત્મી કહીએ. અધ્યાત્મી હંમેશાં નિજ સ્વરૂપમાં રમણ કરે છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર કે વીર્ય એ સર્વ આત્મિક ધર્મો કે દશ યતિધર્મો એ સર્વ સૂઝે અને એમાં રમણ કરે તેને ખરે. ખરા અધ્યાત્મ જાણીએ. અધ્યાત્મીઓને આ અને આનંદ છે. નિજ સ્વરૂપની ક્રિયા સાધવી એ એનું કર્તવ્ય હોય છે અને તે તેમાં જ રસ લે છે, અને પિતાનું અધ્યાત્મ સાચેસાચું ઝળકાવે છે. તેઓની સર્વ કિયામાં આત્મસ્વરૂપ ઓતપ્રેત થઈ જતું દેખાય છે. આવા આત્મસ્વરૂપને ખરેખરું ધ્યાવનાર જ ખરા અર્થમાં મુનિ છે, સાચા યતિ છે અને તેમાં જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રાદિ ગુણો ઝળકતા હોય છે. આવા મુનિ જ ખરેખરું અધ્યાત્મ સમજ્યા છે અને સમજીને તેને અમલમાં મૂકી રહ્યા છે એમ સમજવું. આવા આત્માથી ખરા મુનિ છે, અધ્યાત્મ છે. પણ જે ક્રિયા કરીને મનુષ્યાદિ ચાર ગતિ પૈકી કોઈ પણ ગતિ સાધે તે અધ્યાત્મી કહી શકાય નહિ. તેઓ ક્રિયા કરીને પરિણામે દેવગતિ મેળવે તે પણ અંતે તે નકામી છે; તેઓ અધ્યાત્મી નામને યોગ્ય નથી. દુનિયાદારીના લોકોને દેવગતિ સુંદર લાગે, પણ અંતે એ સેનાની બેડી છે, અને સંસારમાં પરિભ્રમણ કરાવનાર છે. અને તિર્યંચગતિ કે નારકગતિમાં તે લેશમાત્ર પણ સુખ નથી. એટલે ટૂંકામાં દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ, નારકી ગતિમાંથી કોઈ પણ એક ગતિ એના પરિણામે પ્રાપ્ત કરે
પાઠાંતર–સાધે' સ્થાને પ્રતમાં “સાધઈ' પાઠ છે, તે ફેર જૂની અને નવી ગુજરાતીને છે. કહિએ : સ્થાને પ્રતમાં “કહિઈ” પાઠ છે, તે જૂની-નવી ગુજરાતીને ફેર છે. “સાધે’ સ્થાને પ્રતમાં “સાર્ધ' પાઠ છે. ફેરફાર ઉપરને કારણે છે. (૩) | શબ્દાર્થ–નિજ સ્વરૂપ = સ્વસ્વરૂપ, પિતાનું સ્વરૂપ, તેની. જે = જે કાંઈ કિરિયા = ક્રિયા એટલે જે પોતાની સ્વરૂપસિદ્ધિ માટે તપ-જપ-સંયમાદિ ક્રિયા. સાધ = કરે. તેહ = તે (સંબંધ) અધ્યાતમ = તે ક્રિયાનું તા. અધ્યાત્મ કિયા, આત્મસંબંધી ક્રિયા એટલે આમિક ક્રિયા; એટલે આત્મિક ક્રિયા તે અધ્યાત્મ ક્રિયા િર લઈ લઈએ, સમજીએ. જે કિરિયા = જે ક્રિયા કરી ચઉગતિ સાધે = પામે મેળવે. કરી = કરવાને પરિ. ગામે. ચઉગતિ = ચારમાંથી કોઈ એક ગતિ, દેવતા, મનુષ્ય, તિયચ, નારકી એ ચાર ગતિ પૈકી, સાધે =
ળ પ્રાપ્ત કરે. તે ન = તેવી ક્રિયાને નહિ, ને અધ્યાતમ = અધ્યાત્મ. લહિયે રે = લઈએ, ગણીએ નહિ. ધારીએ નહિ. (૩)
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ : શ્રી શ્રેયાંસનાથ જિન સ્તવને
૨૪૩ તેને અધ્યાત્મ ન કહેવાય. એટલે અધ્યાત્મ ખરેખરું પ્રાપ્ત થયું હોય તે આત્મિક ગુણોમાં રમતા જોઈએ. અને ચારમાંથી કોઈ પણ એક ગતિમાં જવાપણું જ્યારે ન રહે ત્યારે જ સાચા અધ્યાત્મ સાથે સંબંધ થાય. અધ્યાત્મની અ વ્યાખ્યા બહુ સમજવા લાયક છે, એમાં જરાયે વાંધો નથી. આત્મિક ગુણમાં રમણતા તે અધ્યાત્મ, અને ચાર પૈકી કઈ પણ ગતિ સાધે તેને અધ્યાત્મ ન કહેવામાં જ અધ્યાત્મની ખરી સિદ્ધિ છે, એમ જાણે જે યતિઓ આત્મિક ગુણમાં રમણ કનારા હોય તેને જ ખરો આશ્રય લેવાય તે તમારા હિતની નજરે ઈચ્છવા યોગ્ય છે. જ્યાં પોતાના સ્વરૂપને સાધવાની ક્રિયાઓ ચાલતી હોય ત્યાં ખરા અધ્યાત્મને વાસે છે અને ચાર ગતિને સાધનારી જેની ક્રિયા હોય ત્યાં અધ્યાત્મની ગંધ પણ સમજવી નહિ. એવા માણસો ગમે તેટલે મોટો દાવો કરે, પણ તેઓ જરા પણ અધ્યાત્મ નથી, એમ સમજવું. અહીં જે નિજવરૂપસાધનાને માર્ગ બતાવ્યું છે તે માર્ગના જે અથીઓ છે, તેઓ સાચા અધ્યાત્મી છે. અને આદર્શ સ્થાનને યોગ્ય છે. પ્રભુને એ માગે સંચાર છે એ આપણે તેઓના ચરિત્ર પસ્થી જાણીએ છીએ. અને એટલા માટે તેઓ આપણા આદર્શને ગ્ય છે એમ સમજવું. આમાં બાહ્યઉપલક ક્રિયા કરનાર સાધુવતિનું શું સ્થાન છે તે સમજી લેવું અને આત્મિક ક્રિયાને આદર કરે એવો ઉપદેશ છે તે બહુ સૂમ દષ્ટિએ વિચાર કરવા યોગ્ય છે. આ વાતની વધારે ચોખવટ કરવા માટે હજુ અધ્યાત્મના નામાદિ ચતુષ્ટયને વિચારી તેના વિભાગ પાડવામાં આવશે તે સૂક્ષ્મ દષ્ટિથી વિચારવા યોગ્ય છે. (૩)
નામ અધ્યાતમ ઠવણ અધ્યાતમ, દ્રવ્ય અધ્યાતમ છેડે રે, ભાવ અધ્યાતમ નિજ ગુણ સાધે, તો તેહશું રઢ મંડો રે. શ્રી શ્રેયાંસ૪
અર્થ—અધ્યાત્મ પૈકી જે માત્ર અધ્યાત્મ શબ્દોચ્ચાર છે તેનું નામ નામ અધ્યાત્મ. અધ્યાત્મની સ્થાપના કરવી તે સ્થાપના અધ્યાત્મ. બાહ્ય દેખાવ માત્ર તે દ્રવ્ય અધ્યાત્મ. આ ત્રણે અધ્યાત્મ ત્યાગ કરવા ગ્ય છે. ચોથું ભાવ અધ્યાત્મ છે, તે પિતાના ગુણને પ્રાપ્ત કરે છે, તે તેની સાથે રટના માંડે, તેને લાગી જાઓ અને તેના મય થઈ જાઓ. (૪)
પાઠાંતરનામ અધ્યાતમ’ સ્થાને પ્રતમાં “અરથ અધ્યાતમ” પાઠ છે; અર્થ તે જ રહે છે. તો તેહશે? સ્થાને તે તેહશું' એવો પાઠ એક પ્રતમાં છે. “રઢ’ સ્થાને એક પ્રતમાં ‘રઢિ” એવો પાઠ આપે છે. (૪)
' શબ્દાથ—નામ = માત્ર નામનું જ, કહેવામાત્ર અધ્યાતમ = અધ્યાત્મ, આમાં સંબંધી, અધ્યાત્મ એવું નામ તે ઠવણ = સ્થાપના, થાપેલ, સ્થાપેલ, આરોપણ કરેલ. અધ્યાતમ = સ્થાપના કરેલ અધ્યાત્મ, એટલે સ્થાપેલ અધ્યાત્મ. દ્રવ્ય = દેખાવમાત્ર, ખરેખરું નહિ તેવા પ્રકારનું અધ્યાત્મ, એમાં આત્માં ખોવાઈ જાય. ગોત્યો હે નહિ. અધ્યાતમ = આત્મા નામને જ માત્ર, દેખાવમાં ઈડ = મૂકી દે, છોડી દે. ભાવ અધ્યાતમને ખરેખર, ભાવથી, હૃદયપૂર્વકનું અધ્યાત્મ, નિજ ગુણ = પિતાના ગુણ, આમિક ગુણ સાધે = મેળવે. પ્રાપ્ત કરે, તે = તે ખાતર, તેટલા માટે. તેહશું = ભાવ અધ્યાત્મમાં, રઢ = પ્રેમ, સ્નેહ, વારંવાર કહેવું છે. મંડે = માંડે, શરૂ કરો. (૪)
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪૪]
શ્રી આનંદઘન-વીશી - ટબો–વળી ચાર નિક્ષેપે અધ્યાતમ નામ અધ્યાતમ ૧. થાપના અધ્યાતમ ૨. દ્રવ્ય અધ્યાતમ ૩. એ ત્રણને રેયપણે કરી હેયપણે કરવા. ભાવ અધ્યાતમ નિરુપાધિક નિરાશંસપણે જે ક્રિયા સાધક એ જે પરિણામ, તે ભાવ અધ્યાતમ પિતાના ગુણને સાધે-નિપજાવે–નિરાવરણ કરે, તે માટે એ અધ્યાતમમાં દેવાનુપ્રિયે ! લેકરતિ-રુચિરાગ માંડે (૪) -
વિવેચન–અધ્યાત્મને ચાર નિક્ષેપથી અત્રે જણાવવામાં આવે છેપ્રથમ તે નામમાત્ર અધ્યાત્મ, અધ્યાત્મને શબ્દમાત્ર જાણે, પણ તે શું છે, તેને ઊંડે આશય શું છે, તે વિચારે નહિ, માત્ર નામથી અમે અધ્યાત્મી છીએ એવું જાણે, પણ તેને આશય જાણે નહિ. એ નામ અધ્યાત્મ કહેવાય. અધ્યાત્મ શબ્દને સ્થાપવા, તેને મોટી માનવ, પિતામાં તેના કોઈ ગુણ ન હોવાપણું તે બીજે સ્થાપના અધ્યાત્મ નામને પ્રકાર જાણવો. ઉપર ઉપર યુગને ડોળ કરી કે રોચક, કુંભક, પૂરક નાડી દ્વારા બાહ્ય અધ્યાત્મને ડોળ રાખે કે પ્રાણાયામાદિ કરવા તે દ્રવ્ય અધ્યાત્મ કહેવાય. આ પ્રકારમાં દેખાવ સિવાય અંતરવૃત્તિ જરા પણ સુધરી ન હોય. અધ્યાત્મના આ ત્રણે પ્રકારે-નામ અધ્યાત્મ, સ્થાપના અધ્યાત્મ અને દ્રવ્ય અધ્યાત્મ–એ માત્ર જાણવા યોગ્ય છે, તે સમજી રાખવા ગ્ય છે, પણ છોડવા યોગ્ય છે, તજવા યોગ્ય છે. તે સાચા અધ્યાત્મને સમજવા માત્ર રેય વિભાગમાં આવે છે. ય વિભાગની કઈ પણ ચીજ જાણવા યોગ્ય છે, એટલે એના એટલા વિભાગ થઈ શકે છે, તે સમજવા ગ્ય છે, પણ એ નિક્ષેપ સંઘરવા ગ્ય નથી. - હવે અધ્યાત્મને ચોથે નિક્ષેપ ભાવ અધ્યાત્મને છે, તે આદરવા યોગ્ય છે. તે શું છે તે આપણે વિચારીએ. વસ્તુના ત્રણ પ્રકાર પડે છેઃ હેય, રેય અને ઉપાદેય. હેય એટલે તજવા યોગ્ય, ય એટલે જાણવા ગ્ય અને ઉપાદેય એટલે ગ્રહણ કરવા યોગ્ય. એમાં અહીં ઉપર જે અધ્યાત્મના ત્રણ પ્રકાર બતાવ્યા તે ય વિભાગના છે, પણ જાણીને તજવા ગ્ય છે. એમાં કાંઈ લાભ થાય નહિ અને તેમાં આપણને સંસારને છોડી દઈ, નિરંજન નિરાકાર સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવાનું થઈ શકે નહિ અને આપણે આશય મોક્ષ જવાને છે, તે કાંઈ અમલમાં મુકાય નહિ, અને આપણું જન્મમરણના ફેરા તે ચાલુ જ રહે. આ ચે ભાવ અધ્યાત્મનો વિભાગ તે બહારની અને અંદરની સ્થિતિને એકસરખી રાખી અને પિતાના આત્મિક ગુણમાં પ્રવૃત્તિ કરાવી પિતાના આત્મિક ગુણને પ્રકટ કરે છે, અને તેમાં જ રમણ કરાવે છે તે ઉપાદેય નિક્ષેપ છે. માટે નામ અધ્યાત્મ, સ્થાપના અધ્યાત્મ તથા દ્રવ્ય અધ્યાત્મને છોડી દઈ આ ભાવ અધ્યાત્મ ખાતર રઢ લગાવો. એમાં આત્માનું આ ભવસાફલ્ય છે અને એથી જીવનને ઉદ્દેશ પાર પડે છે, માટે એને ઉપાદેય ગણીને સ્વીકારે. સંસારના ફેરામાંથી બચવાને આ એક જ ઉપાય છે અને તે અમલમાં મૂકવા ગ્ય છે. (૫)
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ઃ શ્રી શ્રેયાંસનાથ જિન સ્તવન
[૨૪૫ શબ્દ અધ્યાતમ અર્થ સુણીને, નિર્વિકલ્પ આદરજે રે શબ્દ અધ્યાતમ ભજના જાણી, હાન ગ્રહણ મતિ ધરજો રે. શ્રી શ્રેયાંસ. ૫
અર્થ-અધ્યાત્મ એ શબ્દમાત્ર જાણીને તેને અર્થ સાંભળજો અને પછી વિકલ્પ સર્વ મૂકી દઈને તેને ભાવાર્થ સ્વીકારો. શબ્દમાત્ર અધ્યાત્મમાં સાચાપણું હોય કે ન પણ હોય, તે સમજીને ત્યાગ અથવા ગ્રહણને નિશ્ચય કરજે. (૫)
ટબોએ અધ્યાત્મ શબ્દનો અર્થ પરમાર્થથી સાંભળીને નિવિકલ્પપણે સત્યપ્રીતિ તે કલ્પનાજાળ રહિત, તે જ ભાલ અધ્યાતમ આદર. શબ્દથી જે અધ્યાત્મ બેલીએ તેમાં ભાવ અધ્યાત્મની ભજના જાણવી. જેમ દાન ગ્રહણદિ શબ્દ. જેમ શબ્દ અધ્યાતમ શબ્દ અધ્યાતમ મતિ ધરીએ તેમ શબ્દ અધ્યાત્મની ભજના ધરવી. (૫)
વિવેચન-તમે અધ્યાત્મ' શબ્દ સાંભળીને બેલાશકપણે તેને સ્વીકાર કરશે. જ્યારે તમે અધ્યાત્મ જાણો અને તેને આદરે ત્યારે તમને એવી મજા આવશે કે એની સાથે સરખાવી શકાય એવી આ દુનિયામાં કઈ પણ વસ્તુ નથી, એ તે અણમૂલી વસ્તુ છે, એવા પ્રકારનું અધ્યાત્મનું મૂલ્ય છે. પણ એના મેહમાં ન પડતા; અને મેહ તે જગતમાં ફસાવનાર છે. તેથી અધ્યાત્મ શબ્દથી લેવાઈ ન જશો, પણ એને ખરા અર્થમાં સમજીને સ્વીકારે. નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય અધ્યાત્મ તજવા ગ્ય છે અને માત્ર ભાવ અધ્યાત્મ આદરવા ગ્ય છે. પણ તેને બરાબર અર્થ શું છે તે વિચાર અને સાચા અર્થમાં જ અધ્યાત્મને આદરેજે. બાકી માત્ર શબ્દ અધ્યાત્મ હોય ત્યાં ગુણ હોય કે ન પણ હોય; ગુણ ન હોય તે તેને છોડી દેવાની અને ગુણ હોય તે તેને પકડી લેવાની બુદ્ધિ રાખજે. એકલા અધ્યાત્મ શબ્દમાં જ રાચી ન જતા. એવા તે અનેક અધ્યાત્મીઓ હોય છે કે જેઓ પોતાની જાતને અધ્યાત્મી હોવાને દાવો કરે છે, પણ જો તેઓ માત્ર શબ્દ અધ્યાત્મી હોય, તેનાથી ફસાઈ ન જતા, અને તેઓ સંસારની નાવમાં અટવાઈ પડે છે. ભાવ અધ્યાત્મ ખરા અર્થમાં અધ્યાત્મ છે. બાકીના ત્રણ અધ્યાત્મમાં સંસારમાંથી તરવાની તેની મરજી છે કે નહિ, તે તે વિકલ્પ છે-ભજના છે અને ગુરુ પિતે ન તરે, તે બીજાને પણ તારવાના નથી જ, એટલે ગુરુને ગુરુપદે સ્થાપવા પહેલાં તે સાચા અર્થમાં અધ્યાત્મ સમજ્યા છે કે નહિ અને સમજીને તેને આચરનાર છે કે નહિ તે વાતની ખાતરી કરી તેને અસ્વીકાર કે સ્વીકાર કરે. અધ્યાત્મને અંગે આ ચેતવણી બહુ સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી સમજવા જેવી છે. (૫)
પાઠાંતર–“આદર રે' સ્થાને “આદર રે’ પાઠ છે, તે જૂની ગુજરાતી છે. “જાણી’ સ્થાને પ્રતમાં જાણી’ પાઠ છે, તે જની ગુજરાતી છે “હાન’ સ્થાને પ્રતમાં “દાન’ પાડે છે, અહીં અથ કરી જાય છે: દેવું લેવાના અર્થમાં આ શબ્દ છે. “ધર” સ્થાને પ્રત લખનાર “ધ” પાઠ આપે છે; જયનો જૂની ગુજરાતીમાં અભેદ છે. (૧) | શબ્દાથ–શબ્દ = અધ્યાત્મ શબ્દ જ, એનું નામમાત્ર. અધ્યાત્મ = શબ્દમાત્ર અધ્યાત્મ, અધ્યાત્મ શબ્દ જ તેના. અર્થ = ભાવાર્થ, કહેવાને હેતુ. સૂણીને = સમજીને, સાંભળીને. નિર્વિકલ્પ = વિચાર કર્યા સિવાય.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪૬]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી અધ્યાતમ જે વસ્તુ વિચારી, બીજા જાણ લબાસી રે; વસ્તુગતે જે વસ્તુ પ્રકાશ, “આનંદઘન” મત વાસી રે. શ્રી શ્રેયાંસ ૬
અથ—અધ્યાત્મમાં તે વસ્તુને વિચાર જ હોય, બાકીના સર્વ માણસે બેટા છે, ગોટાળિયા છે. વસ્તુ જેવી હોય, તેવી જે પ્રકટ કરે અને તેના પર અજવાળું છું કે તે આનંદના સમૂહ(મેક્ષ)માં વાસ કરે, ત્યાં રહેનારે થાય. (૬)
–વસ્તુગતે જે વિચારીને કહે તે અધ્યાત્મ કહીએ, બીજા જે વચનવિચાર તે લવાસી -વચનમાત્ર અને વરતુગતે જે પરમાર્થ જાણી વસ્તુ પ્રકાશે–કહે, આનંદઘનમત–સ્યાદ્વાદમત તેના વાસી જાણવા, એટલે અગીઆરમાં શ્રી શ્રેયાંસ જિનનું સ્તવન પૂરું થયું. (૬)
વિવેચન–વિચારવાનું પ્રાણી તેટલા માટે અધ્યાત્મને એને ખરા અર્થમાં સમજે. જેઓ ઓળઘાલુ હોય છે, તેનાથી ચેતે, જેમાં વિષય-કષાયની મંદતા થયેલી ન હોય, તેને છોડી દે અને જ્યાં પૂરા અર્થમાં અધ્યાત્મ દેખાય ત્યાં તેને સ્વીકાર કરે અને ત્યાં આત્મસમર્પણ કરે. આ રીતને વિચાર કરી સાચો અર્થ સમજનારને આપણે આધ્યાત્મી તરીકે બીજે બધે વિચાર કરીને, સ્વીકારે. અને જે ખરા અર્થમાં ભાવ આત્મીય ન હોય તેને લબાડી કે હૈંગી જાણવા. એવા લબાડ-લુચ્ચા માણસને વગર શંકાએ ત્યાગ કરવો. જે સંસારમાં રાચતા હોય, જે ઇન્દ્રિયને વશ પડેલા હય, જેને વિષય-કષાય ઉપર કાબૂ ન આવ્યું હોય, તેવા માણસે પિતે તરે નહિ અને પિતાના આશ્રિતને તારે નહિ, માટે જે ભવિષ્યમાં પિતાનું શ્રેય ઈચ્છતા હોય, તેમણે આવા ગુરુને વગર શંકાએ ત્યાગ કરે. જે પુરુષ વસ્તુગતે વસ્તુઓને જણાવે તે અંતે આનંદના સમૂહને પ્રાપ્ત થનાર છે, આનંદના ઘનમાં વસનાર છે અને અંતે આ સંસારને નિરતાર પામી ઊર્વગમન કરનાર છે. તેમને સમજી, ઓળખી, આદરવા અને તેમને સ્વસમર્પણ કરવું. અને તેમની નિશ્રાએ ચાલી પિતાનું ભવિષ્ય પણ સુધારવું. (૬) સંકલ્પ-વિકલ્પ વગર, વગર શંકાએ. આદર = સ્વીકારજે, તેને અમલ કરજે. શબ્દ અધ્યાત્મ = માત્ર અધ્યાતમે શબ્દ જ. ભજના =હોય કે ન પણ હોય, વિકલ્પ હોવાપણું. જાણી = સમજી. હાન = ત્યાગ, ત્યજી દેવું તે.. ગ્રહણ = સ્વીકારવું, આદરવું. મતિ = બુદ્ધિ, નિર્ણાય. (૫)
પાઠાંતર_વસ્તુ સ્થાને પ્રતમાં “વસુ” પાઠ છે; પણ જ્ઞાનવિમળસૂરિ વસ્તુ અથ કરે છે. “જાણ’ સ્થાને પ્રતમાં જાણિ” પાઠ છે, અર્થ ફરતે નથી. જૂની ગુજરાતી છે. “ગ” સ્થાને પ્રતવાળો “ગતૈ” પાઠ આપે છે. તે જની ગુજરાતી છે. “પ્રકાશે સ્થાને ‘પ્રકાશૈ” પાઠ છે, તે જૂની ગુજરાતી લઈને છે. “મત” સ્થાને મતિ’ પાઠ છે. આનંદધનમત એટલે સ્યાદ્વાદમતે એવો તેનો અર્થ છે. આનંદઘનો અર્થ બીજે છે તે માટે જુઓ વિવેચન (૬)
શબ્દાર્થ—અધ્યાત્મ = અધ્યાત્મી પુરુષ, જે ખરેખરા અધ્યાત્મરંગથી રંગાયેલા હોય છે. જે = જેઓ વસ્તુવિચારી = વસ્તુને વિચાર કરનાર હોય તે, સાચા આધ્યાત્મી. બીજા = અન્ય કોઈ પણ એ સિવાયનાજાણ = સમજ, લે, લબાસી = બોટા, જૂઠા. વસ્તુગતે = વસ્તુ જેવી હોય તેવી, વાત જેવી હોય તેવી, જે = જેઓ. વસ્તુ = વાતને, પ્રકાશે = જાહેર કરે, સમજાવે આનંદધન = આનંદના સમૂહને વરનોર. મત = માગ. રસ્તો. તેમાં. વાસી રે = વસનાર છે. (૬),
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧: શ્રી શ્રેયાંસનાથ જિન સ્તવન
[૨૪૭ ઉપસંહાર આવી રીતે અધ્યાત્મને આપણે જુદા જુદા અર્થમાં અહીં સમજ્યા. એ અર્થ આપણા જીવન સાથે એટલે બધે અલગ (છેક નજીકનો સંબંધ ધરાવે છે કે એના પર જેટલું વિવેચન કરવામાં આવે, તે અલ્પ ગણાય; પણ એની વિચારણામો એથી વિશેષ મહત્ત્વની વાત ચાર નિક્ષેપે અધ્યાત્મને ઓળખવાની બાબત છે. એક નામ માત્ર અધ્યાત્મ હોય, પણ આત્માને એક અક્ષર જાણે કે સહે નહિ, તે માત્ર નામ અધ્યાત્મી કહેવાય. પછી અધ્યાત્મની સ્થાપના કરે તે સ્થાપના અધ્યાત્મ કહેવાય. દ્રવ્ય અધ્યાત્મીઓ પ્રાણાયામાદિક કરે છે, સાધુને સર્વ આચાર પાળે છે, પણ આ ત્રણે નિક્ષેપ તજવા યોગ્ય છે. આદર તે ભાવ અધ્યાત્મને જ કરવા યોગ્ય છે. જેનામાં વિષય-કષાયની મંદતા હોય, જે ખરા સાધુ-યતિ નામને દીપાવનાર હોય, તેને આદર કરે અને બીજાબાકીના ઉપર કહ્યા તે સર્વ નિક્ષેપાને લેભાગુ વર્ગમાં મૂકવા અને તેમને આશ્રય ન કરે, એ આખા સ્તવનનું રહસ્ય છે. જે ગુરુસ્થાને જેવા તેવાને રખાઈ જાય તે આપણે અવતાર એળે જાય છે, તેથી ભાવ અધ્યાત્મીને જ આદરવા અને તેમને જીવન અર્પણ કરવું.
ગુરુ કે દોરવણી આપનારની જેવી તેવી કસોટી ન કરવી. તે આપણી સર્વ કસોટીઓમાંથી પસાર થાય તે જ તેને ચરણે શિર ઝુકાવવું. આ બાબતને ઘણું મહત્ત્વ એટલા માટે આપવામાં આવ્યું છે કે આપણું ભવિષ્યને આધાર ગુરુની પસંદગી ઉપર રહે છે. સાચા ભાવ અધ્યાત્મી ગુરુ મળે તે સંસારને પાર પમાય છે. અને આપણે પિતે કયે પગથિયે ઊભા છીએ એ પણ આ ચાર પ્રકારના નિક્ષેપના જ્ઞાનથી સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. ઘણીવાર પ્રાણી દેખાવમાત્રમાં દોરવાઈ જઈ, પિતામાં જે ગુણો ન હોય તે છે, અથવા હશે એમ માનીને ચાલે છે. તેની ધારણુ કેટલી બેટી છે તે આ સ્તવનને પોતાને લાગુ પાડવાથી બરાબર સમજોઈ જશે. વાત એ છે કે ચેતન પિતાને પણ કોઈ કોઈ વાર છેતરે છે અને પિતામાં ન હોય તેવા ગુણે પિતામામાં હશે, એમ ધારી લે છે. એવી કફોડી હાલતમાંથી બચવા માટે આ દીવાદાંડી છે અત્યારે જે જે અનુકૂળતાઓ મળી છે તેને જે ખરેખર લાભ લઈ લે હોય તે સદ્દગુરુને ચરણે આત્મસમર્પણ કરવું. આવો અવસર ફરી ફરીને નહિ મળે, તે માટે આદર્શ તે તીર્થકરને જ રાખે, એ આદર્શની પસંદગીમાં મદદ કરે તે સ્તવનની કૃતિ ઉપયોગી થઈ ગણુય; એ દષ્ટિથી આ સ્તવન સમજવા યોગ્ય છે અને તેને પ્રત્યેક ભાગ વિચારણીય છે. એ દષ્ટિએ બારમા ભગવાનનું સ્તવન પણ વિચારવા યોગ્ય છે. આપણે તે જોઈએ. ફેબ્રુઆરી : ૧૯૫૦ ].
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
શ્રી વાસુપૂજય
જિન સ્તવન
સબધ—હવે આપણે ખારમા ભગવાન શ્રી વાસુપૂજ્યના સ્તન પર વિચાર કરીએ છીએ. એ સ્તવનમાં આત્મવિચારણા કરેલ હાવાથી બધાં સ્તવનામાં જુદા જ પ્રકારની ભાત પાડે તેવું એ સ્તવન છે. આત્મવિચારણાને અંગે વિચારવાનું કે આત્મા કોણ છે, હું કોણ છું, એવે વિચાર તે દરેકને આવે જ, પણ એના નિશ્ચયમાં એ એવા પા પડી જાય કે એ પાતાની જાતને જ ઓળખતા નથી, એમ કહી શકાય. તમારું જે નામ હોય એ પણ તમે નથી. ત્યારે તમે કોણ ? તમે શું આ પંચ ભૂતનાં પૂતળાં ? એ સર્વ કાંઈ નથી; એ સવ તે તમે જા ત્યારે અહીં પડી રહેનાર છે. એવી પરિસ્થિતિ હાવાથી તમારામાં એક સ્થાયી તત્ત્વ છે, જે તમારાં સ કૃત્યોનાં સારા-નરસાં ફળ આપે છે અને અંતે તે એક જ તમારી સાથે રહે છે. જેને તમે તમારાં પોતાનાં માના છે, તે પણ વધારેમાં વધારે તે મરણ સુધી જ સાથે રહેનાર છે. તમારા ઇષ્ટ મિત્ર પણુ અહીં જ રહી જનાર છે. આ સ` વિચારણા કરી પોતાની સાથે કાણુ આવનાર છે તેને પાકો વિચાર કરવા તે આત્મવિચારણા છે. આત્મા એક જ તમારી સાથે આવનાર છે. કર્મના કરનાર આત્મા, તેને ભાગવનાર પણ આત્મા અને એ આત્મા, તે જ તમે પેાતે છે. તમને ગતિમાં મૂકનાર, તમને સ્થિતિમાં રાખનાર આત્મા છે. તેટલા માટે આપણી જાતને (પ્રથમ પુરુષ એકવચનને) અનેક દૃષ્ટિબિંદુથી ઓળખવાની જરૂર છે. ઘણી નવાઇની વાત છે, કે તમે પાતે કોણ છે, તે જાણતા જ નથી, અથવા તમારા ખ્યાલ ઉપરચોટિયા છે. તમારી જાતને આળખા અને અત્યારે જે વિસ'વાદમાં તમે પડી ગયા છે, તેમાંથી ઊગરી જાએ. આખા સ્તવનમાં તમારી જાતને ઘણી ઘણી રીતે એળખાવી છે, એ સમજી આવા વિચાર જે કરી ગયા છે તેને પગલે ચાલા, એટલા માટે આ બારમું વાસુપૂજ્ય સ્વામીનું સ્તવન છે. આ સ્તવનની વિચારણા તમને ઘણી મદદગાર થઈ પડશે.
સ્તવન
(રાગ : ગાડી તથા પરજી; તુંગી ગિરિશિખર સાહે—એ દેશી.) વાસુપૂજ્ય જિન ત્રિભુવનસ્વામી ધનનામી પરનામી રે; નિરાકાર સાકાર સચેતન, કર્મ કરમ ફળ કામી રે. વાસુપૂજ્ય ૧
પાઠાંતર... પરનામી ' એ સ્થાને ‘ પરિણમી ’ પાઠ પ્રતમાં છે, પણ એ આગળ જોતાં પુનરાવત" થાય છે, તેથી પરનામી પાઠ પસંદ કર્યાં છે. ‘ સચેતન' સ્થાને પ્રતમાં · ચેતના' પાડે છે; અથ' ક્રૂરતા નથી, પણ વિચારણીય છે. નિરાકાર ' સ્થાને પ્રતમાં ‘ નીર’કાર ' પાઠ છે, પણ અસલ પાઠે સારા અથ આપે છે. કર્મ કરમ ' સ્થાને એક પ્રકાર ‘કરમ કરે' પાડે આપે છે; અથ ફરતા નથી; જુએ વિવેચન (૧)
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ : શ્રી વાસુપૂજ્ય જિન સ્તવન
[૨૪૯ અર્થ–વાસુપૂજ્ય નામના બારમા તીર્થંકર સુરાસુરથી પૂજિત, ત્રણ ભુવન એટલે સ્વર્ગ, મનુષ્યલક અને પાતાળના સ્વામી અને અનેક નામવાળા-નામધારી અને પરિણામ પામવાવાળા છે. એ પ્રભુ નિરાકાર છે, અને આકાર સહિત પણ છે. તેમ જ ચેતના બે પ્રકારની)વંત છે. તેઓ આત્માના મૂળ ગુણ યુક્ત છે, કરમ કરનારા છે, અને એ સારાં-ખરાબ કર્મો થાય, તેના ફળના વાંછક છે. (૧)
ટબો–આ સ્તવન ઉપર જ્ઞાનવિમળસૂરિને બે વર્તમાન ગુજરાતી ભાષા પ્રમાણે નીચે મુજબ છે : હવે બારમા તીર્થંકર શ્રી વાસુપૂજ્ય-સકળ દેવાધિદેવનું સ્તવન કહેશું. આ વાસુપૂજ્ય પ્રભુ ત્રણ ભુવનના સ્વામીનાથ છે, ઘન બહુ નામ છે, અરિહંત ભગવંતાદિક તે પરિણામી છે-તે સ્વભાવે છે. નિરાકાર સાકાર ચેતના તે સામાન્ય-વિશેષ ઉપગવંત છે, કર્મ અને કર્મફલના કામી એટલે ધર્મ ધર્મી ઉભયના પ્રાપક (મેળવી લેનાર) છે. (૩)
વિવેચન–વાસુપૂજ્ય નામના બારમા ભગવાન, જે સ્વર્ગ, મત્સ્ય અને પાતાળ એમ ત્રણે લેકના સ્વામી છે, જે દેવેન્દ્રથી પૂજ્ય છે, જે ચક્રવર્તીથી પૂજ્ય છે અને જે અસુરેન્દ્રથી પૂજ્ય છે અને નારકીના જીવના પણ સ્વામી છે, જેમાં અનેક નામે જાણીતા છે – ઘન એટલે સમૂહું એમાંથી જ “ઘણા શબ્દ નીકળે-આપણે એ પ્રભુનાં અનેક નામે સાતમા સ્તવનમાં વિચારી ગયા, જેઓ પોતે સારામાં સારા નામધારી છે, અતિ વિખ્યાત છે અને જે પરિણામ પામેલા છે, તીર્થંકર પદને વરેલા છે અથવા જેઓ દુશ્મને-રાગદ્વેષાદિક કષાય-ને નમાવનાર છે. આને સંબંધક તે હવે આવશે. એ આત્માને સમજાવનાર હોવાથી આખું સ્તવન ખૂબ સમજીને પચાવવા યોગ્ય છે, કારણ કે આખા સ્તવનમાં આત્મવિચારણા જુદાં જુદાં અનેક દષ્ટિબિંદુઓથી કરેલી છે. આ બધા ભાવને જાણી-સમજી-વિચારી પ્રભુ આત્માના મૂળ ગુણમાં રમી રહેલ છે તેથી ગ્ય રીતે તેઓ આપણા આદર્શ સ્થાનને યોગ્ય છે. આ આત્મા મૂળ ગુણે નિરાકાર છે, એને કઈ આકાર નથી, અને વ્યવહારથી પુગળ સંગે તેનામાં અમુક આકાર હોય છે. એ રીતે આત્મા બે પ્રકારને ગણાય: મૂળ ગુણે-નિશ્ચયન-એ નિરાકાર છે, અને સંસારમાં હોય ત્યાં સુધી, વ્યવહારનયે, એ આકાર-આકૃતિને ધારણ કરનાર-શરીરવ્યાપી–હોય છે. પ્રભુ જ્યારે દેશના આપે ત્યારે તે સાકાર છે અને જ્યારે મેક્ષમાં જાય ત્યારે નિરાકાર છે. આ દષ્ટિબિંદુએ આત્માના બે પ્રકાર થયા; તે બન્ને પ્રભુમાં સાબિત થયા. પ્રત્યેક આત્માને એ બે પ્રકારે ' શબ્દાર્થ-વાસુપૂજ્ય = વાસુપૂજ્ય નામના બારમા તીર્થ કર, જિનપતિ. જિન = કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત તીર્થકર ભગવાન, ત્રિભુવન = સ્વેગ, મત્ય અને પાતાળ–ત્રણ લેક, સ્વામી = શેઠ, માલેક, ધનનામી = અનેક નામવાળા, અનેક નામ ધારણ કરનાર, એમાં ધન એટલે સમૂહ. પનામી = બહુ ઊંચા પ્રકારનું જેનું નામ છે તે, પરને નમાવનાર. નિરાકાર = જેને દુખી શકાય એવી આકૃતિ વગરના, સિદ્ધદશામાં વર્તતા. સાકાર = દુનિયામાં હતા તે વખતે આકતિયુક્ત, સાકારી, આકારવાળા. સચેતન = ચેતનામય. ચેતના (તેમની ) બે પ્રકારની હતી. કરમ = કમ, કામ, ક્રિયા. કરમફળ = કમફળ, કમનું પરિણામ. (૧)
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦]
શ્રી આનંદઘનચવીશી સમજવાને છે. આત્માને જુદી જુદી અવસ્થાને અંગે નિરાકાર અને સાકાર એમ કહે એમાં જરા પણ વિરોધ નથી, કારણ કે એ અવસ્થાભેદે છે, એમ ધ્યાનમાં રાખવું. આત્મા વ્યવહારને કર્મને ર્તા છે અને કર્મફળને ઈચ્છનાર છે. જ્યાં સુધી આ સંસારમાં હોય ત્યાં સુધી તે કર્મ કરે છે, અને સારા કર્મો કરે તે સારાં ફળ મળે અને ખરાબ કર્મો કરે તે ખરાબ ફળ મળે. પછી નિકર્મા થઈ તે સિદ્ધ થાય, ત્યારે તેને કઈ કર્મ કરવાનું નથી અને ફળ ભેગવવાનાં નથી. આ આત્મા છે, આ ચેતન છે.
કર્મ તે પિતાનાં સારા-માઠાં ફળ આપે જ છે. તે ટાળી શકાય તેમ નથી; તેમ ઈચ્છવું તે કર્મફળકામીનું સમજવા જેવું સ્વરૂપ છે. ઓછું બેલનાર અથવા આંખે કાણે થાય, લૂલે થાય, તે સર્વ કર્મનાં ફળ છે, અનિવાર્ય ફળ છે, અને મોક્ષમાં ગયા પછી તે કર્મ કરવાનાં રહેતાં નથી, પ્રાણ તદ્દન નિ કમી થઈ જાય છે, નિજ ગુણેમાં પ્રવૃત્ત થાય છે તેથી તે જ્ઞાનદર્શનચારિત્ર ગુણમાં રહે છે, તેથી તેને કર્મ કરવાપણું રહેતું નથી. આવી રીતે આત્માની સ્થિતિ સમજીને નિકમી થવાને આદર્શ કાયમ કરે અને તે માટે વિષયકષાયની મંદતા કરવી અને પરિણતિની નિર્મળતા કરવી; કારણ કે કાંઈ કર્યા વગર બેઠા બેઠા મેક્ષ જેવી ચીજ મળે તેમ નથી. એ સહેલી વાત નથી, પણ એ મેળવ્યા વગર બીજે માર્ગ નથી અને વગર કામ કર્યું તે સ્થિતિ મળવાની નથી, માટે એ વાતને અનુકૂળ કામ કરવું અને એ સ્થિતિ મેળવવાની ભાવના રાખવી. અતિ ઉપયેગી બેધ આપનારા આ સ્તવનને આપણે વધારે સમજવા યત્ન કરીએ. (૧)
નિરાકાર અભેદ સંગ્રાહક, ભેદગ્રાહક સાકાર રે, દર્શન જ્ઞાન દુભેદ ચેતના, વસ્તુ ગ્રહણ વ્યાપારો રે. વાસુપૂજ્ય ૨
અર્થ–આત્માના નિરાકારપણાના તેઓ ગ્રાહક છે અને ભેદ ગ્રાહક હોવાથી તેમનામાં સાકારપણું રહેલ જ છે. દર્શન અને જ્ઞાન તેઓમાં અભેદભાવે વતે છે તેથી તેઓની ચેતના કહેવાય છે, અને તે ચેતના વસ્તુને જાણવાને ધંધ-વ્યાપાર કરે છે. (૨)
ટ -નિકારાર ને અભેદગ્રાહક સામાન્ય ઉપગ રૂપ, સાકાર તે ભેદગ્રાહક વિશેષ
પાઠાંતર–અભેદ” સ્થાને એક પ્રતમાં “દુભેદ' પાઠ છે; અર્થ ફરતો નથી. વ્યાપાર સ્થાને વિચારો પાક એક પ્રતમાં છે. “નિરાકાર” સ્થાને એક પ્રતમાં ‘નિરંકાર” પાઠ છે, એ અશદ્ધ લાગે છે.
છાત ' સ્થાને “દશનિ” એવો પાઠ એક પ્રતમાં છે; એને અર્થ સમજાતું નથી. * દુભેદ’ સ્થાને એક છાપેલ પુસ્તકમાં “અભેદ” પાઠ છે, તે ઠીક નથી લાગતો. “ચેતના” માથે–એક પ્રત “ચેતના” લખીને 2 મૂકે છે. ગ્રહણ” સ્થાને એક પ્રતમાં “ધ્રહણ” પાઠ છે. જે અશુદ્ધ જણાય છે. (૨)
શબ્દાથ– નિરાકાર = એમની ચેતના, જે આકાર વગરની છે તે. અભેદ = વિભાગ-ભેદને અભાવ, સંગ્રાહક = સંગ્રહન, સંગ્રહનયના દષ્ટિબિંદુએ. ભેદ = વિભાગ, ગ્રાહક = ગ્રહણ કરનાર, આકારો રે = આકતિ છે પણ હોય તે સાકાર કહેવાય. દર્શન = દેખવું તે. જ્ઞાન = જાણવું તે, સમજવું તે. દુભેદ = બે ભેદે બે પ્રકારે, ચેતના એ ભેદે છે. વસ્તુગ્રહણ = વસ્તુને–ચીજને લેવાની બે રીત છે. વ્યાપાર = વેપાર, તેને હસ્તગત કરવાની રીત. (૨)
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ : શ્રી વાસુપૂજ્ય જિન સ્તવને
[૫૧ જ્ઞાને પગ. કેવળજ્ઞાન કેવળદર્શન. એ બે ભેદે ચેતના, તેણે કરી સકળ પદાર્થના ગ્રહણ વ્યાપારવંત છે. (૨)
વિવેચન–અત્યારે સુખ અથવા દુઃખને અનુભવ થાય છે. કોઈ વખત ઘર કે પરિવાર અનુકૂળ હોય છે, પિતાને શરીરે સારું હોય છે, તે સુખને સારો અનુભવ સમજ. અને કોઈ વખત કેઈ સગાં નેહીઓ હોય તે શત્રુની ગરજ સારે છે, ઘરમાં પાંચ દિવસ ચાલે તેટલું અનાજ પણ હોતું નથી અને શરીર અસ્વસ્થ રહે છે. આ દુઃખને કડવો અનુભવ સમજવો. આ બન્ને જણાવેલાં સુખ અને દુઃખે તે કર્મનું ફળ. આપણે આગલા ભવમાં જેવાં કર્મો કરીને આવ્યા હોઈએ અથવા આ ભવમાં કરીએ તેને પરિપાક તે કાળે થાય છે અને તેનાં ફળ આપણે ભેગવવાં પડે છે, તેથી સુખ કે દુઃખને અનુભવ થાય તે કર્મનાં ફળ છે એમ સમજવું. વ્યવહારમાં તેને કર્મનાં ફળે સમજવાં. બાકી નિશ્ચયનયને મતે તે આત્મા એક આનંદમય છે. તે કર્મને કર્તા નથી, અને તેને ભેગવવાનું પણ કાંઈ નથી. આત્મા પિતાના અનંત આત્મિક ગુણમાં આનંદ કરે તે નિશ્ચય દષ્ટિબિન્દુ છે.
ભગવાન જિનચંદ્રદેવ કહી ગયા છે કે ચેતનપણું પરિણામ કદી ન ભૂલે, એ તે આંખે મીંચીને પિતાનું ફળ જરૂર આપે છે. પછી કઈ રાજા થાય, કે રખડુ થાય કે પાંચમાં પુછાય તે થાય, પણ તે સર્વ ચેતનતા છે, તન્મય-પરિણામના ભાવ છે. એ અનિવાર્ય પરિણામી ભાવ પ્રાણુને તન્મય બનાવે છે અને જાણે તે તદ્રુપ હેય, તેવી રીતે તે વતે છે. તેથી આપણે કેઈને સુખી કે દુઃખી જોઈએ, કેઈને પૈસાદાર, કોઈને ગરીબ, કોઈને ધનધાન્યથી સમૃદ્ધ જોઈએ, તે સર્વ વ્યવહારથી કર્મનાં ફળે છે, એમ ખુદ તીર્થંકર મહારાજ કહે છે અને તેને આપણે વ્યવહારથી અનુસરવાનું છે. બાકી, નિશ્ચયનયે તે આત્મા અનંત જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રમાં રમણ કરનારે હોઈ આનંદ સ્વરૂપ છે, આનંદમય છે, પણ વ્યવહારથી કર્મના ફળની અપેક્ષા રાખનારે છે અને તેને ઈચ્છક છે. આ વ્યવહાર અને નિશ્ચય બને પરસ્પર સામે જતાં તત્ત્વમાં જરા પણ વિરોધ નથી, એમ તીર્થંકરદેવ કહી ગયા છે અને તેને તે આકારે સમજવામાં આપણી ધન્યતા છે. આ વ્યવહાર-નિશ્ચયને સમન્વય સાધવો એમાં પ્રાણીની વિશિષ્ટતા છે. ઉપર જે જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રની વાત કરી તેમાં દર્શન એ સામાન્ય ઉપયોગ જાણો. સામાન્ય એટલે અમુક જાતિ, દાખલા તરીકે માણસ, જનાવર વગેરે. એમાં અમુક ચોક્કસ માણસ એવો બંધ થાય તે જ્ઞાન પગ સમજો. પ્રથમ જાતિને બોધ થાય તે દર્શન, પછી વિશેષ બેધ થાય તે જ્ઞાન. આ બે તફાવત બરાબર ધ્યાનમાં રાખવા. નિરાકારમાં તે તદ્દન અભેદ હોય છે, ત્યારે સાકાર બે ભેદને ગ્રહણ કરે છે. આવી રીતે ચેતનાના બે ભેદ છે : સામાન્ય બોધ તે દર્શન અને વિશેષ બોધ તે જ્ઞાન. વસ્તુગ્રહણ કરતી વખતે આ બંને પ્રકારના બોધ થાય છે. વસ્તુ વ્યાપારમાં પ્રથમ સમયે સામાન્યને બંધ થાય છે અને પછી વિશેષ બોધ એટલે બીજે સમયે જ્ઞાન થાય છે. આ તફાવત ખાસ લક્ષ્યમાં રાખવે. વસ્તુગ્રણવ્યાપાર આ રીતનો થાય છે, અને તે લક્ષ્યમાં રાખવા યોગ્ય છે. (૨)
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
રપર3
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી કર્તા પરિણામી પરિણામો, કર્મ જે જીવે કરિયે રે;
એક અનેક રૂપ નયવાદે, નિયતે નર અનુસરીએ રે. વાસુપૂજ્ય ૩ -
અર્થ—તેઓ કર્તા છે અને પરિણામ ભાવને પામીને પરિણમે પણ છે. આ પૈકી જે જ કરે તેને કર્મ કહેવાય. એ રીતે આત્મા (તેમને) એક રીતે એક છે, અને બીજી
અનેક છે. આ સર્વ જુદા જુદા નયનાં દૃષ્ટિબિંદુઓ છેઆ જુદા જુદા નયેએ તેમને અનુસરવું જોઈએ. (૩)
ટબેન્કર્તા છે. શુદ્ધ નિજ સ્વભાવના, અશુદ્ધનયે કર્માદિક, પણ તે માટે પરિણામી. જે પરિણામે જીવે કરીએ તે કર્મ, એટલે પરિણામને પરિણામી, તે માટે શુદ્ધ નિશ્ચયનયે એક નયવાદી અનેક રૂપ છે. નિયતિ-નિશ્ચય થકી તેને જ અનુસરીએ, અવલંબીએ (૩)
વિવેચન–આ આત્મા કર્તા પણ છે. વ્યવહારથી એને કર્મને કર્તા કહેવામાં જરા પણ વાંધો નથી. એ વ્યવહારથી કર્તા છે તેનું કારણ એ છે કે એને સ્વભાવ પરિણમનશીલ છે. અને એ પરિણામને લાવનાર છે. આવી રીતે વ્યવહારથી એ કર્તા હોવાને કારણે અને તન્મય થઈ જતું હોવાથી તે પરિણમનશીલ છે અને પરિણામ બતાવે છે. એટલી જ પ્રથમ પાદમાં વાત કરી. અને જીવ જે કર્મ કરે તેને કર્મ કહેવાય. આપણે અગાઉ ભગવાનને ભેગકર્મના કામી કહ્યા, તે કર્મ એ જીવ વડે કરાય છે. રૂિ નીપજી દેઢુિં સત્તાવન બંધહેતએ જીવ વડે જે કરાય તેને કર્મ કહેવાય છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને વેગના સત્તાવન પ્રકાર થાય છે. તેની વિગત મારે કમ સંબંધી લેખમાં આપી છે. તે પ્રાણી વડે આ બંધહેતને લઈને જે કરવામાં આવે તે કર્મ કહેવાય છે. આ કર્મને ગે પરિકર્મના શુભ-અશુભ ગ વડે પ્રાણુ સારા-નરસા પરિણમનભાવને પામે છે અને તપ થઈ જાય છે. પ્રાણી સંસારમાં મોટા હવાન કે ભીખારીરૂપ થઈ જાય છે અને તે વખતે તે તન્મય થઈ જાય છે તે એને પરિણમનરવભાવ છે. આ ચેતન જુદા જુદા નયના દષ્ટિબિન્દુએ જોતાં એક પણ લાગે છે અને અનેક પણ
પાઠાંતર–“” સ્થાને પ્રતમાં “” પાઠ છે, તે જૂની ગુજરાતીને લઈને લાગે છે. બીજા પાદમાં કર્મ જે છે કરિયા” એ પાઇ છે. “કરિયે રે’ સ્થાને એક પ્રતમાં “ કરીઈ' એ પાઠ છે. તે જની ગુજરાતી છે. “નયતિ તે અનુસરીઈ રે’ એ પ્રમાણે ચોથું પાદ એક પ્રતમાં છે, જૂની ગુજરાતી છે.
અતસરીએ.' સ્થાને છાપેલ પુસ્તકમાં “અનુસરિયે’ પાઠ છે, તે અત્યારના ગુજરાતીના નિયમે પણ અશુદ્ધ છે: પુસ્તકમાં આપેલ પાઠ જ શુદ્ધ લાગે છે. “અનુસરીએ” સ્થાને પ્રતમાં “અનુસરઈ' પાઠ છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. (૩)
શબ્દાર્થ –કર્તા = કરનાર. પરિણામી = પરિણમન થાય તેવું, પરિણામી ભાવ પામે તેવી વસ્તુ, પરિણામો = પરિણમન, તન્મય થઈ જવું. કમ = ક્રિયા, અગાઉ કરેલ કમ. જે = તે, જેને કરવામાં આવે તે. કરીએ = કરવામાં આવે છે, જે ક્રિયા જીવ કરે તે. એક = માત્ર, એક, એકલે. અનેક = એકથી વધારે, ઘણા. રૂપ = અનેકરૂપી. નયવાદે = દષ્ટિબિંદુએ. નિયતે = નકકીપણે, નિશ્ચયનયે. નર = આત્માને અનુસરીએ = સમજીએ. જાણીએ, અનુસરીએ. (૩)
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨: શ્રી વાસુપૂજ્ય જિન સ્તવન
[૨૫૩ લાગે છે. જો કે આત્મા તે એક જ છે, પણ જે ગતિમાં જાય તે રૂપ તે ધારણ કરે છે. તેથી આત્મા અનેક હોય તેમ લાગે છે. એ જરા વખત પછી હાથી-ઘેડે થાય, ત્યારે તે જનાવર લાગે છે અને વળી પાછો વીંછી કે મંકોડે થાય, ત્યારે ચઉરિંદ્રિય કે તેઈદ્રિય લાગે છે. આવી રીતે આત્માના પરિણમનભાવને લઈને અનેક રૂપ થાય છે. પણ નિશ્ચય મતે આત્મા છે, એક જ છે, અંતે એ સ્વરૂપે રહેનાર છે, તેનું જે અસલ સ્વરૂપ જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રમય તેને જ અનુસરીએ, તેને જ સ્વીકારીએ. આવી રીતે વ્યવહાર અને નિશ્ચયનાં આત્માને અંગે થતાં અનેક રૂપિ સંબંધી ખુલાસો કરી નિશ્ચય મને તેના એક રૂપને અનુસરવાની સલાહ તે આ કર્તાએ આપીનિયતે એટલે નિશ્ચયપૂર્વક, ચકકસ રીતે. આત્માની સાચી ઓળખાણ તે આ નિશ્ચય નયની ઓળખાણ છે અને તે અનુસરવા ગ્ય છે અને આપણે ગમે તે પ્રયાસ કરી આ નિશ્ચય મતવાળા આત્માને એના અસલ સ્વરૂપે પ્રાપ્ત કરવાનું છે એ જે આદર્શ રાખવામાં આવે તે આપણે સંસારના સર્વ ફેરા મટી જાય છે. બાકી પ્રાણી અનેક રૂપે પરિણમે, તપ થઈ જાય, તે સર્વ વ્યવહાર છે, કર્મનું ફળ છે, પરિણમનભાવ આત્માની શુદ્ધ દશા નથી. (૩)
દુ:ખ-સુખરૂપ કરમ ફળ જાણો, નિશ્ચય એક આનંદો રે;
ચેતનતા પરિણામ ન ચૂકે ચેતન કહે જિનચંદો રે. વાસુપૂજ્ય. ૪ ' અર્થ—આ પ્રાણીને દુઃખ થાય, તે પણ તેના કર્મનું જ ફળ છે, અને સુખ થાય છે તે પણ તેના કર્મનું ફળ છે, એ સર્વ વ્યવહાર-દષ્ટિબિંદુ છે. બાકી, નિશ્ચયન તે તે એક આનંદમય છે. ચૈતન્ય પિતાના સ્વભાવમાં જરા પિતાના પરિણામને ચૂક્ત નથી; તેને જિનચંદ્ર શ્રી તીર્થકરદેવ ચેતન-વિશુદ્ધ આત્મા કહે છે. (૪)
ટબો–દુઃખ રૂપ તે સર્વકર્મફળ હેતુ રૂપે જાણીએ, વ્યવહારથી કોણે, નિશ્ચયથી એક આનંદ સ્વભાવે છીએ. એવી ચેતનાને પરિણામ ન ચૂકે સમય સમય પ્રતે. એ ચેતન તે જિનચંદ કહીએ અથવા ભગવંત તે જિનચંદ એ કહેવાય. (૪)
વિવેચન આ પ્રાણીને જે દુઃખનો અનુભવ થાય છે, તે તેનાં કર્મનું ફળ છે એ ગરીબ
પાઠાંતર– દુઃખ સ્થાને પ્રતમાં “દુખ’ પાઠ છે, તે પ્રચલિત ગુજરાતીને અનુરૂપ છે; સંસ્કૃત કોશકરો “દ:” શબ્દ ગણે છે. “ જાણે” સ્થાને એક પ્રતમાં “જાં' પાઠ છે. તે અશુદ્ધિ લાગે છે. “ચેતના” સ્થાને “ચેતના” પાઠ છે; અથ ફરતો નથી. “ચૂકે સ્થાને પ્રતવાળા “ચૂકે ” પાઠ આપે છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. (૪)
શબ્દાર્થ—દુઃખ = જેનાથી આત્મા પીડા ભોગવે, હેરાન થાય તે (વ્યવહારિક નજરે). સુખ = જેનાથી આત્મા સુખને અનુભવ કરે છે. રૂપ = તન્મય, તે પ્રકારનું. કરમ = ક્રિયા, કાર્ય. ફલ = તેને નતીજે, ફળ. જાણો - જાણવા, સહવા. નિશ્ચય = નિશ્ચયનયને વિચારે. એક = માત્ર. આનંદે રે = આત્માનંદ, નિજગુરમણ. ચેતનતા = ચેતન રહેવાપણું. ચૈતન્યપણું, પરિણામ = તન્મયતા. ન ચૂકે = ન ભૂલે, ન વિસરે. ચેતન = ચેતન, માત્ર આત્મા. કહે = કહે છે, જણાવે છે. જિનચંદ = જિનચંદ્ર, ભગવાન, તીર્થપતિ. (૪)
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૫૪]
શ્રી આનંદઘન-વીશી
થાય, વ્યાધિગ્રત થાય, અને રાજા-મહારાજા થાય, ભૂખ લાગે તે પહેલાં રસોઈ તૈયાર થઈ જાય, અને તેને પડ્યો બેલ ઉપાડી લે તેટલા નેકરે હાજર જ હોય, અને ખમાખમાં થાય, તે સર્વ સુખ છે. આ દુઃખ અને સુખ થવાં તે કર્મનાં ફળ ઉપર આધાર રાખે છેઃ સારાં કર્મ હોય તે શુભ ફળ મળે છે અને ખરાબ કર્મ હોય તે અશુભ ફળ મળે છે. આવી રીતે દુઃખ અથવા સુખને કર્મનું ફળ જાણવું, કારણ કે નિશ્ચયનયે તે આત્મા કર્તા નથી, અને સુખદુઃખ થતાં આપણે જોઈએ છીએ. પણ એ સુખદુઃખ તે કર્મનું ફળ છે, એની સાથે આત્માને નિશ્ચયનયના દષ્ટિબિંદુથી જોતાં કાંઈ લાગતુંવળગતું નથી; એ તે માત્ર કર્મનું જ ફળ છે અને એ કર્મ એણે આ ભવમાં કે પૂર્વના કેઈ પણ ભવમાં કરેલાં હોય, તેનું એ પરિણામ છે. એને કરનાર વ્યવહારથી આત્મા છે. પણ નિશ્ચયનયે તે એને કર્મ સાથે સંબંધ નથી; ઊલટો. નિશ્ચયનયના દષ્ટિબિંદુથી એ જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રમય છે, અનંત આનંદમય છે અને એ આનંદમાં તે લહેર કરનાર છે. ચેતનની આ નિશ્ચયનયની અનંત આનંદમય દશા બરાબર ધ્યાનમાં રાખવી. પણ વ્યવહારદષ્ટિબિન્દુથી, એની સાથે, લક્ષ્યમાં રાખવું કે ચેતનતા છે તે પરિણામને કદી ચૂકતી નથી. એ તે જેવાં કર્મ બાંધ્યાં હોય તદ્રુપ થઈ જાય છે, અને તેમાં જરા પણ ગફલતી થતી નથી. આ વિચિત્ર પરિણમનદશા વખતે પણ ચેતન તે ચેતન જ રહે છે, એ ફરતે નથી.
રતવન કર્તા કહે છે કે આ હકીક્ત હું મારી પિતાની કહેતું નથી, પણ ભગવાન તીર્થ કર શ્રી જિનેશ્વર દેવ કહી ગયા છે અને તેઓએ પોતાના અનંત જ્ઞાનમાં એ જોયેલી છે, તે અનુસાર હું કહું છું, ચેતન તે નિશ્ચયનયે ત્રણે કાળમાં ચેતન જ રહે છે અને આ સુખદુઃખ તેને થાય છે તે માત્ર કર્મનાં પરિણમે છે. આત્માને આઠ રુચકપ્રદેશ તે સર્વ કાળે નિર્મળ જ રહે છે, તેને કર્મોની અસર જરા પણ થતી નથી. તે નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ આત્મા કર્મને કર્તા નથી, પણ તેને જે દુઃખ અથવા સુખ અનુભવવાં પડે છે, કર્મનું ફળ છે. આ વાત ભગવાન જણાવે છે અને તેને તે આકારમાં સમજવાની આપણી ફરજ છે, છતાં તેનું શું થાય છે તે હવે પછીની પાંચમી ગાથામાં કહેવામાં આવશે. તમે આ નિશ્ચય અને વ્યવહારનાં દષ્ટિબિન્દુએથી જરા પણ મૂંઝવણમાં ન પડતા; એને બરાબર સમન્વય કરે તેમાં જ જૈન ધર્મની મહત્તા છે. (૪)
પરિણામી ચેતન પરિણામો, જ્ઞાય કરમફળ ભાવી રે;
જ્ઞાન કરમફળ ચેતન કહીએ, લેજો તેહ મનાવી રે. વાસુપૂજ્ય પ પાઠાંતર–પરિણામી’ સ્થાને એક પ્રતમાં પરિણામો’ કર્યું છે, પરિણામી’ પણ વાંચી શકાય. પ્રથમ પાદમાં ‘પરિણામે ચેતન પરિણામ” પાઠ છે એક પ્રતમાં, પણ તે પાઠ અવ્યવસ્થિત લાગે છે, અને તે આ ગાથાને થી ગાથા કહે છે. આ પ્રતમાં ચોથા પાદમાં “લેયો’ પાઠ છે. “કહીએ” સ્થાને કહીઈ પાઠ છે. તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. “લેજે” સ્થાને ચોથા પ્રતમાં “લે', એક પાદમાં પાઠ છે, તે જૂની ગુજરાતીને આભારી છે. બીજી પ્રતમાં પણ લેયા પાઠ છે; જૂની ગુજરાતીમાં “જ’ અને ‘ય’ને અભેદ છે. (૫)
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ : શ્રી વાસુપૂજ્ય જિન સ્તવન
[૨૫૫
અફેરફાર થતા પરિણામવાળા ચેતન છે, તેથી આત્મા પરિણામી છે, અને ક્રિયાનાં ફળ એને અવશ્ય થનાર છે. તેટલી સમજણ અને કરમનું ફળ એને જ ચેતન કહી શકાય. એ અભિપ્રાય તમે માન્ય કરજો અને ખીજાને મનાવો અને ખુદ તમારા આત્માને પણ તે રીતે સ્પષ્ટ કરજો. (૫)
ટા—પરિણામી ચેતના પિરણામના જ્ઞાનક તે ભાવી ફૂલ કહીએ, અને જ્ઞાનકમ ફળ તે ચેતન કહીએ. પ્રારભ અને પ્રાપ્તિફળના અભેદ ભાવી રહ્યો તે ચેતન કહીએ, તે જ મનાવીને લેવા પ્રાપ્તિ રૂપે. (૫)
થાય,
વિવેચન—પરિણામને પામી તન્મય થઇ જાય એવા ચેતનના–આત્માના પિરણામેા છે, એ જેવુ' કામ કરે તે વખતે તે તે તદ્રુપ થઈ જાય; ચેતનને આવે। પિરણામીભાવ છે, એ આપણે જોઈ પણ ગયા. ચેતન જ્યારે કર્માંમાં પ્રવતે ત્યારે વ્યવહારથી એ તેના જેવા જ થઈ જાય છે, કારણ કે એ પરિણામી સ્વભાવાળા છે. એ તે સ`સારમાં વતે` ત્યારે તન્મય થઈ જાય પણ તે વ્યવહારથી છે. નિશ્ચયનયને મતે તે તે આનંદસ્વભાવ છે અને તેમાં જ આખા વખત મસ્ત રહે છે. અને કર્માંનાં ફળ એને ચાક્કસ મળનાર છે એનું એને જાણપણું થાય છે. તે જાણે છે કે કરેલાં કર્મોનાં ફળ અવશ્ય મળનાર છે. એ કુષ્ટી થાય, રૂપાળા થાય, શરીરે ખેડખાંપણવાળા તે તેનાં કર્માંનાં ફળ છે. અને તે જાણે છે કે કર્માંનાં ફળ અવશ્ય ભોગવવાનાં છે; એ ગમે તેટલા ઊંચાનીચા થાય, પણ એને કરેલાં કર્માંનાં ફળ તો જરૂર ભોગવવાં પડશે : એ એનું જ્ઞાન એ ચૈતન્યલક્ષણ છે. એને સમજાવી લે, કે ન સમજાવા, પણ એ અવશ્ય તેને થવાનું છે. અને કર્મીની વાત તે એવી છે કે એમાં કાંઇ ગેટાળેા ચાલે તેમ નથી; એનું જાણપણું એ ચેતનભાવ છે, એ અવશ્ય ચેતન-આત્માનું લક્ષણ છે; અને તે એને પુગળ કે બીજા પદાર્થોથી જુદા પાડે છે. આ ચેતન અને અચેતન વચ્ચેના તફાવત છે અને તે તફાવતને હુ'મેશા ધ્યાનમાં રાખવા જોઇએ. જ્યારે કાંઈ બનાવ ચેતનને અંગે બને તે પૂર્વકાળમાં કરેલ કોઈ કનુ' તે ફળ છે એમ તેને લાગવું જોઇએ. દરેક ક્રિયા ફળ જરૂર આપે છે. પુદ્ગળને કે ખીજા કાઈ પણ પદાર્થાંને આ વિજ્ઞાન મળતું જ નથી, તેથી તે અચેતન કહેવાય છે. પણ કર્માંનાં ફળ જરૂર મળે છે એમ જાણે તે ચેતન છે. આ તફાવત ખરાબર ધ્યાનમાં રાખવા અને ચેતનને અચેતનથી જુદો સમજવા. (૫)
શબ્દા—પરિણામી = તન્મયભાવ, તરૂપભાવ. ચેતન = આત્મા. પરિણામેા = જ્ઞાન-દર્શોનરૂપ પરિણમન, તન્મયતા. જ્ઞાન = જાણવું તે. કરમ = ક્રિયા, કમ, કરવું તે ફળ = ક'નું ફળ, પરિણામ. ભાવી – હાવાનુ છે, થવાનુ` છે. જ્ઞાન = જાણવું તે, ઉપર કહેલ અ`. કરમ = કમ", ક્રિયા. ફલ = ફળ, પરિણામ. ચેતન = આત્મા, હીએ = સમજીએ, સમજવું. લેજો = તમે અવધારશે. તે = તેને ( આત્માને ). મનાવી = જાણી, સમજી (૫)
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૫૬]
શ્રી આનંદઘન–વીશી આતમજ્ઞાની શ્રમણ કહાવે, બીજા તો દ્રવ્યલિંગી રે; વસ્તુગતે જે વસ્તુ પ્રકાશે, “આનંદઘનમત સંગી રે. વાસુપૂજ્ય ૬
અથ–આત્માનું જે જ્ઞાન ધારણ કરે તે સાચા સાધુ સમજવા, અને બીજા સર્વ વેશ પહેરનારા તે માત્ર દ્રવ્યલિંગી છે. જે વસ્તુ જેવી હોય તેવી જાહેર કરે, જણાવે, સમજાવે, તેઓ જ સર્વ કાળના આનંદની સોબત કરે છે અને તેઓ આનંદના સમૂહના સ્થાન સાથે સંગ કરે છે એમ જાણવું. (૬)
ટબે–તે માટે આત્મજ્ઞાની તે શ્રમણ કહીએ. નાળા ચ મુળી ટોફુ, સમચાર મળો દોર સમતાએ આત્મજ્ઞાની તે શ્રમણ બીજા તે સર્વ દ્રવ્યલિંગી કહીએ. વસ્તુગતે જે વસ્તુધર્મને પ્રકાશે, તેહી જ આનંદઘનમતસંગી–પરમાત્મ સ્વરૂપ પ્રસંગી તેને જ જાણ. એટલે બારમા તીર્થંકર શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીનું એ સ્તવન થયું. (૬)
વિવેચન–આ પ્રમાણે આત્માના સ્વરૂપને જાણનાર તે શ્રમણ-ખરા સાધુ મુનિ, યતિજાણવા. આત્મા પિતે આનંદમય છે, તેનામાં નિશ્ચયથી અનંત જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર છે, વ્યવહારથી એ કર્મ કર્તા અને ભોક્તા છે : આવું જે સાચેસાચું જાણે તે ખરે સાધુ બાકી બીજા સર્વ તે વેશધારી છે, દ્રવ્યલિંગી છે, બાહ્ય દેખાવમાં જ સાધુ છે. વેશને અને સાધુતાને (ખરેખરા અર્થમાં) તે બન્નેને સંબંધ નથી. દેખાવમાં સાધુ હોય, રાત્રે ફેટો બાંધી ફરવા નીકળી પડતું હોય, તેનામાં વિષય-કષાયની મંદતા ન હોય, તે નામમાત્ર સાધુ છે. જ્યાં સુધી તેણે આત્માને પૂરેપૂરે જાણ્યું નથી અને આત્મા તથા અનાત્મા સંબંધી તફાવત જાણ્યો નથી, ત્યાં સુધી તે માથું મુંડાવે કે તપ-જપ કરવાનો દેખાવ કરે, જંગલમાં રહે છે અનેક જાતના હઠગ કરે તે માત્ર બાહ્ય દેખાવ છે અને તેથી તે બાહ્ય લિંગે સાધુ કહેવાય, પણ ખરેખર સાધુ નથી. આત્મજ્ઞાનમાં મસ્ત હોય અને જડ-ચેતનને ભેદ જાણતા હોય તે જ ખરેખરા સાધુ છે. એની નજરે રાજા અને રંકમાં ભેદ ન હોય; એ ગરીબ-તવંગરમાં તફાવત ન પાડે, એ સર્વ જીવોને સરખું સન્માન આપે ત્યારે એ સમજે કે એને આત્મા અનંત ગુણથી ભરેલું છે
પાઠાંતર–“જ્ઞાની ’ને બદલે એક પ્રતમાં “જ્ઞાનિ' પાઠ છે, તે સમજણફેરનું પરિણામ જણાય છે; બીજી પ્રતમાં “ ગ્યાનિ' પાઠ છે, તે જૂની ગુજરાતી છે. ‘હા’ સ્થાને “કહાવૈ ' પાઠ એક પ્રતમાં છે, તે જની ગુજરાતી છે. “પ્રકાશે ને બદલે એક પ્રતમાં “પ્રકાશે” એ પાઠ છે; બીજી પ્રતમાં “પ્રકાશૈ” પાઠ છે, તે જૂની ગુજરાતી છે. “મત’ સ્થાને એક પ્રતમાં “મતિ' એ પાઠ છે. (૬) | શબ્દાર્થ–આતમજ્ઞાની = આત્માને જાણનાર, સમજનાર; જેને એને બંધ થયો છે તે. શ્રમણ સાધુ, ત્યાગી, યતિ. હા = વદી શકાય, કહી શકાય. બીજા = અન્ય, બાકીના સવે. દ્રવ્યલિંગી = માત્ર સાધન પરિધાન ધારણ કરનાર, ડ્રેસ પહેરનાર. વસ્તુગતે = જે વસ્તુને જેવી હોય તેવી કહે. જે = જે કોઈ પણ. વસ્તુ = ચીજ, પ્રકાશે = બેલે, કહે, જણાવે. આનંદધન = મોક્ષ. મત = અભિપ્રાય, બોધ, સંગી = સાથ આપનાર, સેબતી, સાથે જનાર. (૬) :
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨: શ્રી વાસુપૂજ્ય જિન સ્તવન
[૨૫૭ જે વસ્તુને યથાસ્વરૂપે કહી બતાવે, સમજાવે તે જ આનંદઘનના મતમાં જોડાયેલા છે, અંતે મેક્ષમાં જઈ અનંત આનંદમાં લહેર કરનાર છે, અને તે આનંદ જેને થાય તે સાધુ નામને બરાબર યોગ્ય છે. જેમાં એ ન હોય તે તે વેશધારી છે, નાટકિયા છે, રમત કરનારા છે. માત્ર સાધુને વેશ લેવાથી ખરેખર સાધુ થવાતું નથી. જેમ નાટકિયે રાજસિંડને પાઠ ભજવે તે કાંઈ ખરેખર રાજસિંહ થતું નથી, તેમ આત્માને ન ઓળખનાર શ્રમણ નામને મેગ્ય નથી. વસ્તુગતે જે વસ્તુને કહે, વસ્તુ જેવી હોય તેવી તેને જણાવે, બીજા પાસે પ્રકટ કરે, તે આનંદઘનના મતના પ્રેમધારી છે, તેના મનમાં રહેનાર છે, તેના હિમાયતી છે. મેક્ષવાચી શબ્દના અર્થમાં, અગાઉ પેઠે, આનંદઘને પિતાનું આ સ્તવનના કર્તા તરીકે નામ પણ જણાવી દીધું. આનંદઘન મત એટલે જેમાં આત્મા આનંદઘનના સમૂહ સાથે જોડાઈ જાય તે અભિપ્રાય. બાકી “આનંદઘનને મત’ એવો કોઈ સંપ્રદાય થયે નથી અને જ્યાં આત્માને ઓળખવાની વાત હોય ત્યાં જુદે સંપ્રદાય ચલાવવાની વાત હોય જ નહિ. આ સ્તવન ઉપરથી આત્માનું ખરું ભાન થાય છે અને તે અતિ મહત્ત્વના પ્રશ્નને આ સ્તવનમાં ચર્ચવામાં આવેલ છે, તેને બરાબર સમજી તે પ્રમાણે જીવનક્રમ ગોઠવે એ સ્તવન સમજવાને હેતુ છે. નાળા ચ મુળી હોરું એવું શાસ્ત્રવચન છે. જ્ઞાન વડે મુનિ થવાય. એમાં જ્ઞાન જે કહ્યું છે, તે આત્મજ્ઞાન સમજવાનું છે. જે વસ્તુ જેવી હોય તેવી જણાવે, કૂતરાને જે કૂતરો જ કહે, તેમાં શરમ ન રાખે, તે સાચા સાધુ છે એમ જાણવું. બાકીના તે નાટક કરનારા છે એમ સમજવું. મોક્ષમાં જનાર અને ખર આત્માનંદ માણનાર તે જુદા જ છે અને તે સાચા શ્રમણના નામને રેગ્ય છે એમ જાણવું. (૬)
ઉપસંહાર આ રીતે આ અગત્યનું સ્તવન પૂર્ણ થયું. તેને પ્રધાન સૂર એ છે કે ચેતનને ચેતન તરીકે જાણો અને પછી તેમાં જ મસ્ત બનીને રહો. કર્મ પિનાનું ફળ આપે જ છે, એ જરૂરી હકીક્ત છે. પ્રાણ રાજા, રંક કે ભિખારી થાય તે તેનાં કર્મનું ફળ છે. પણ કર્મો અંતે પગલિક છે અને આત્માને આત્મા તરીકે સમજે એ જ્ઞાન જરૂરી છે. જ્યાં સુધી આત્માની આત્મા તરીકે જાણ ન થાય અને પુદુગળને પુદ્ગળ તરીકે ન ઓળખાય, ત્યાં સુધી બધાં ફાંફાં છે, અને એમાં આત્માને ઉદ્ધાર થતું નથી. આત્માના ઉદ્ધાર માટે આત્માને બરાબર ઓળખે જોઈએ. અને તે પુદ્ગળથી ન્યારે છે, એમ સ્પષ્ટ જ્ઞાન થવું બહુ જરૂરી છે. એવા ચેતન અને અચેતનના બરાબર ખ્યાલ વગર પ્રાણું ઘણું રખડ્યો છે. અત્યારે એ જાણવા-સમજવાની એને બરાબર તક મળી છે. તે આત્માને આત્મા તરીકે ઓળખી, પુગળને પુદ્ગળ તરીકે ઓળખવાની અને તેનું સાર-રહસ્ય જાણવાની આ તકને લાભ લેવાની ખાસ આવશ્યકતા છે. મળેલી તકને લાભ લેવો એ આ સ્તવનનો પ્રથમ સૂર છે. અત્યારે તે આ પ્રાણીને પૌગલિક પ્રેમ જો હોય તો ભારે નવાઈ લાગે. એ શરીરને પિતાનું માને, ઘરને ઘરનું ઘર માને અને સગાને પિતાનાં સગાં
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮ ]
શ્રી આનંદઘન-વીશી માને, પણ જ્યારે શરીર જવા બેસે છે, ત્યારે કોઈ વસ્તુ કે કેઈ સગાંસંબંધી સાથ આપતાં નથી. અને આ જીવ એકલે આવ્યું છે અને એકલે જવાને છે એને પૂર્ણ વિચાર કરી આત્માને બરાબર ઓળખ અને અત્યારના પેટા વિચારને ત્યાગ કરે. પ્રાણી જો એક વખત આત્માને ઓળખે અને તે મુદ્દગળથી અલગ છે એમ જાણે, ચેતનને જીવ જાણે, અને પુદૂગળને અજીવ જાણે, તે એનું કામ થાય તેમ છે અને તેની સર્વ ઉપાધિ મટી જાય તેમ છે. અત્યારે તે અમુકને પિતાનાં ગણે છે, અને બીજાને પારકાં ગણે છે, તે સર્વ પૌગલિક ભાવ છે. તેને જેમ જલદી મુકાય તેમ આત્માનું શ્રેય છે. પછી અત્યારનું જે હરીફાઈનું વાતાવરણ છે, જે પરનિંદા કરવાની ટેવ છે, જે ચાડી ખાવાની ટેવ છે, વાતવાતમાં ક્રોધ, માન, માયા થઈ જાય છે, વિષય તરફ પ્રેમ થાય છે, રાગદ્વેષ કરાય છે, કોઈ સાથે કજિયા થાય છે, એ સર્વ પૌલિક ભાવ છે, તેને છેડેથે જ છૂટકે છે. અને તે ભાવ છોડીને અંતે ખરા આત્મિક ભાવને ઓળખી લેવાની અત્યારે તક છે. અને અત્યારે એ કરવા જેવું કામ છે. આ અવસર વારંવાર મળતે નથી, તેથી અત્યારની તકને પૂરતે લાભ લે એ આપણું કર્તવ્ય છે. સમજુનું કર્તવ્ય છે કે આત્માને બરાબર ઓળખી, આ પુદુગળને સંબંધ અસ્થાયી છે, ટૂંક વખત માટેને છે, તે છેડી દઈ અનંત જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રમાં નિરંતરને માટે આનંદ માને. તેના રસ્તા હવે બતાવે છે અને તે સ્વીકારવા આગ્રહ કરે છે. એને માટે આગળ તેરમું સ્તવન જુઓ અને એમાં બતાવેલા આદશે પહોંચવા પ્રયત્ન કરે. (૧૨) જાન્યુઆરી : ૧૫૦ ]
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
શ્રી વિમળ જિન સ્તવન
સબધ-અહીથી સ્તવનાના ઝોક ફરી જાય છે. અત્યાર સુધી જે અધ્યાત્મ સાથે એકતાની વાત હતી, તેને બદલે આન ંદઘનજી શુદ્ધ ભક્તિમાં ઊતરે છે. શુદ્ધ ભક્તિ એકતા આણે છે અને આપણને તન્મય કરી દે છે. એના ઝોક તે આદર્શીસ્થાને પ્રભુને રાખવાના જ છે, અને અડી. તેનાં કારણેા બતાવી એક નવા પ્રકારનું જેમ આપણામાં ઉત્પન્ન કરે છે. ભક્તિચાગની મહત્તા એ જ છે કે ભક્તને એ પોતામય બનાવી મૂકે છે. અને તન્મય થયેલા ભક્ત આખરે તેની ભક્તિ વડે તરૃપ થઈ જાય છે. આ તદાકાર કરવાની જે શક્તિ ભક્તિમાં છે તે અન્યત્ર પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી; અને આદ્યસ્થાને ભગવાનને રાખવાની આપણી માગણીને વધારે મજબૂત બનાવે છે, તેથી આપણે આ ભક્તિનો આદશ સ્વીકારી તન્મય થવા પ્રયત્ન કરીએ. એક સામાન્ય કીડો હોય તે ભમરાને વિચારતાં વિચારતાં છેવટે તે જ ભ્રમરરૂપ થઈ જાય છે, તેમ ભક્તિના બળે પ્રભુને ધ્યાવતાં આખરે આ પ્રાણી તદ્રુપ થઇ જાય છે, પોતે જ ભગવાન અની જાય છે. અને તેમ થાય ત્યારે એની સ`સારની રખડપાટી દૂર થાય છે અને ભવના ફેરા મટે છે. આ કાંઈ જેવી તેવી વાત નથી. અન ંત કાળથી આ પ્રાણી ભટકયા જ કરે છે અને એક ખાડામાંથી બીજામાં પડે છે અને એમ ઉત્તરાત્તર ચાલ્યા જ કરે છે. એના છેડે આવતા જ નથી. આ ભવના આંટાનો કોઇ પણ રીતે અત લાવવા જ જોઇએ. આ પ્રાણી અક્ષય સ્થિતિએ ટકી તે જ એના ભવના ફેરા અટકે અને તેને અનંત આનદ થાય છે. આ સ્થિતિ સેવાભક્તિ આણે છે. માટે આ સ્તવનમાં ભક્તિ-ભાવને મહાન સ્થાન મળે છે અને એ આદ્યસ્થાન અપાવનાર હાવાથી આપણી બધી ઇચ્છાઓનું અંતિમ ધ્યેય છે. જોકે આગળ જતાં તે એવી સ્થિતિ ઇચ્છવાની પણ ના કહેશે, પણ આ તે વ્યવહુારની વાત છે અને પ્રાથમિક નજરે રસ્તે ચઢાવનાર છે તેથી આદરણીય અને ઇચ્છવા જોગ છે.
જાય,
સેવા-ભક્તિમાં જે તન્મયતા આવે છે, તે અસાધારણ છે. માણસ જ્યારે સેવા-ભક્તિમાં લીન થયેલ હાય, ત્યારે તે દુનિયાની સર્વ આળપ ́પાળ ભૂલી જાય છે અને પ્રભુ સાથે એકતા વે છે અને અંતે તે પ્રભુમય થઈ જાય છે. આવે સેવાભાવનાના સુદર મહિમાં છે અને તે અનંત આનંદ આપનાર સ્થિતિ હોવાથી સર્વ પ્રકારે આદરણીય છે.
ભક્ત જ્યારે ભક્તિરસમાં પડેલા હાય ત્યારે તે પોતાના કામને પણ વિસારી મૂકે છે, અને સ॰માં પ્રભુને જ જુએ છે. આવી અદ્ભુત શક્તિ સેવા-ભક્તિમાં છે. રાવણુ અષ્ટાપદ પવ ત ઉપર ચઢવો, ત્યાં સેવામાં પ્રભુ સાથે તન્મય થતાં જે ભાગ ભજવે છે તેને માટે લેખકને કહેવું પડયુ કે અનંત ગીતવાળે-ગીતવાજિંત્રથી અનંતગણું ફળ થાય છે એ તન્મયતા
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬૦]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી બતાવે છે અને તન્મય થયેલ આખરે તપ થઈ જાય છે. અને ભક્તિમાં લીન થયેલા પ્રાણીને બીજું કશું સૂઝતું નથી. એ પિતાના ઈષ્ટ આદર્શને જ સર્વત્ર દેખે છે, એમાં જ એને તેષ થાય છે અને એને સર્વ આનંદ એનામાં જ આવી જાય છે, સમાઈ જાય છે. આવી તન્મયતા પ્રાપ્ત કરવાની ખરી જરૂર છે અને તે માટે કરેલા પ્રયાસથી તે સિદ્ધ થઈ શકે તેમ છે, માટે બીજ કામ મૂકી દઈ આ પ્રભુસેવા–ભક્તિને આદર્શ સ્વીકારે અને તે માટે બનતું કરવું, કારણ કે આ સંસારના ફેરા મટાડવાને એ સીધો અને ઇષ્ટ માર્ગ છે.
સ્તવન
(રાગ મલ્હાર, ઇડર આંબા આંબલી રે ઈડર દાડિમ દ્રાક્ષ-એ દેશી; તથા અરિ બાઈ ભલો ભરતાર–એ દેશી.)
દુઃખ-દહગ દૂરે ટળ્યાં રે, સુખ-સંપદશું ભેટ; ધીંગ ઘણી માથે કિયે રે, કુણ ગંજે નરખેટ. વિમળ જિન દીઠાં લોયણ આજ, મારાં સીધાં વંછિત કાજ. વિમળ જિન. ૧
અર્થ_વિમળનાથ નામના તેરમા પ્રભુને આજે નજરે જોયા તેથી મારાં ભૂતકાળનાં સર્વ ખે અને વર્તમાને તેને અનુભવ તથા ભવિષ્યકાળની આપત્તિનું ખરાબ નસીબ—તે સર્વ છેટાં ગયાં અને સુખની સંપત્તિ સાથે મેળાપ થયે. મેં મારે માથે મજબૂત ધણીને-શેઠને ધારણ કર્યો છે, તે કયે તેફાની શિકારી લુચ્ચે માણસ હઠાવી કે હરાવી શકે? (૧)
પાઠાંતર—પ્રથમ પંક્તિમાં આંકણીરૂપે એક પ્રત લખનાર “વિમળ જિનેસર દીઠા લેણે રે' એ પાઠ લખે છે. “દુ:ખ’ સ્થાને ‘દુષ’ એમ એક પ્રતમાં પાઠ છે; અર્થ ફરતો નથી, “દૂર ગયાં રે' ને સ્થાને • હિ રહ્યા છે” એ પાઠ એક પ્રતમાં છે. “સંપદ’ સ્થાને એક પ્રતમાં “સંપદિ” પાઠ છે. “ભેટ” સ્થાને તે જ પ્રતમાં ભેટિ” પાઠ છે. “ધીંગ’ સ્થાને “ધિંગ’ એ પાઠ એ જ પ્રતમાં છે. જિયો ? ” સ્થાને તે પ્રતકાર ધર્યો રે” એવો પાઠ લખે છે. ‘ગંજે’ સ્થાને તે જ પ્રતમાં “ગંજે” એવો પાઠ છે. એક પ્રત
ખને બદલે લખે છે. “સુખ સંપત્તિ સ્થં ભેટ’ એ પ્રમાણે પાઠ એક પ્રત લખનાર આપે છે. “ધણી'ને સ્થાને એક પ્રતમાં ‘ધણિ’ પાઠ છે. “ગંજે’ને સ્થાને “ઘજે’ એ પાઠ એક મતમાં છે. ચોથા પદમાં દીઠા લેણે એવો પાઠ એક પ્રતમાં છે. (૧)
શબ્દા -દ:ખ = પીડા, અસુખ, દેહગ = દુર્ભાગ્ય, નસીબના ખરાબ લેખ. દૂર = છે.. કન્યાં = ગયાં Aી સારા થઈ ગઈ), તે અળગાં થઈ ગયાં. સુખ = માનસિક આનંદ, મનને આનંદ, સંપદર્શ = સંપત્તિ, બિયત સાથે. ભેટ = મળવું તે, આવવું તે. ધીંગ = બહાદુર, મેટા, શક્તિશાળી, ધણી = શેઠ, ઉપરી, હુકમ કરનાર. માથે = નિજ ઉપર, મહેએ. કિયો રે = કર્યો, કબૂલ રાખ્યો. કુણ = કેણ, શો, કોઈ પણ. ગજ = હડાવી શકે, ગાંજી શકે, હરાવે. નર = માણસ, મનુષ્ય. ખેટ = હલકી જાતિને માણસ, મનુષ્યરાક્ષસ. નીચ
રાગ વિમળ = તેરમાં ભગવાન. જિન = તીર્થકર, દીઠાં = જોયાં, ભાળ્યાં લેયણ = મારી અંતરની આંખ વ લોચને, નજરે. આજ = આજે, અધુના, હમણાં. મારાં = પિતાનાં, મારા પિતાનાં, સીધાં = સિધ્યાં, સફળ યાં. ત્યાં. વંછિત = ઇચ્છિત, ઈઝેલાં, વહાલાં ગણેલાં. કાજ = કામ, કાય. (૧) .
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ : શ્રી વિમળ જિન સ્તવન
[ ૨૬૧
ઢબે
આ સ્તવનને જ્ઞાનવિમળસૂરિના અનનીચે મુજબ છે (ફેરફાર સાથે) : હવે તેરમા તીર્થંકર વિગતમલ તે ગયા છે કના મેલ જેતુથી તે શ્રી વિમલનાથનું સ્તવન કરે છે. ઘણા હુષે કરી વિમલ કહેતાં ક`મલરહિત શ્રી વિમળ જિનેશ્વર જે વારે નયણાંએ દીઠા તે વારે દુઃખ, ચતુતિભવદાહગ-મિથ્યાત્વ અજ્ઞાન જનિત, તે વેગળાં ગયાં; સુખસ પદ આત્મજનિત, તેને ભેટીને પ્રસન્ન થયા. સમરથ ધી'ગ ધણી માથે કીધા, તે વારે બેટજન મેહાર્દિક કુગ્રહુ અથવા ખલજન તેણે ગજી જીતી ન શકે. (૧)
વિવેચન—આ તેરમા વમળનાથ કે બીજા કેઇ પણ તીથ કરને દેખવાથી ચાર ગતિનાં સર્વ દુઃખા દૂર ગયાં, અને દુર્ભાગ્ય પશુ ગયું. ચારે ગતિમાં દુઃખ ને દુઃખ જ છેઃ દેવગતિમાં બીજા દેવાના ઉત્કષ જોઇ તેમની પ્રત્યે અસૂયા થાય છે અને મરણ નજીક આવે ત્યારે જ્યાં ત્યાં જન્મપીડા થવાની છે, એ વિચારથી દુઃખ જ છે. અને મનુષ્યગતિમાં વૈર વિરોધ, નિંદા, ભયે, અપવાદ, અવર્ણવાદ અને ખારથી દુઃખ ને દુઃખ જ છે. તિયચ ગતિમાં તે સમજે પણ એલી શકે નિહુ. અને નાકરમાં તે પરસ્પર જીવેા જ દુઃખ આપે છે, ક્ષેત્રની વેદના પણ સખત ઠં'ડી અને અસહ્ય ગરમીનું દુઃખ. એમ ચારે ગતિમાં દુઃખ દુઃખ અને દુઃખ જ છે. પણ પ્રભુના દ નથી, ભક્તિયોગને કારણે, એ સર્વ દુઃખ દૂર થઈ જાય છે, એ ભક્તને એક મેટા લાભ થયા. અને બીજો મોટો લાભ દુર્ભાગ્યના નાશના છે. ભવિષ્યમાં સપીડા દુર્ભાગ્યથી થાય છે. દુર્ભાગ્ય એટલે ખરાબ નસીબ, કમનસીબી. પણ પ્રભુપૂજાથી ખરાબ નસીબ હોય તે પણુ, સંક્રમણુ, પરાવન અને અપવનને યાગે, ફરી જાય છે. આ રીતે પ્રભુભક્તિ કે પ્રભુદનથી દુઃખ અને દુર્ભાગ્ય દૂર થઇ જાય છે. પ્રભુના ખરા ભક્તને દુઃખ સહન કરવાનું હોય જ નહિ; ભૂતકાળનું દુ:ખ અને ભવિષ્યમાં થનારી પીડારૂપ દુર્ભાગ્ય દૂર ખસી જાય છે, તેથી રીઝને સેવક માલે છે કે વિમળનાથ પ્રભુનાં દર્શીન થવાથી પેાતાનાં દુઃખ અને દુર્ભાગ્ય દૂર થઇ ગયાં. પ્રભુદર્શનના લાભ લેવાઇ ગયા છે તેનું આ અનાયાસે થતુ ફળ સમજવું, કારણ કે ખરા ભક્ત તો પૂજાનું ફળ ઇચ્છે જ નહિ, પણુ આ ફળ તો થાય જ છે, કારણ કે તે અનિવાર્ય ફળ છે. આવું સુંદર ફળ આપનારની ભક્તિ કરવાનું મન જરૂર થાય એમાં જરા પણ નવાઇ નથી.
અને આ તા દુઃખ ને દુર્ભાગ્ય ન થવાથી નકારાત્મક વાત થઈ, પણ હવે એ હકારાત્મક વાત કરે છે : સીધી રીતે સુખ અને સપત્તિ સાથે મેળાપ થાય છે એ પ્રભુદનનું હકારાત્મક કુળ છે. સુખ એટલે ઇષ્ટપ્રાપ્તિથી થતા આનંદ. એમાં વ્યાવહારિક ઋદ્ધિ મળે, અનુકૂળ સંતતિ થાય, સારી રીતે ખાવાનું અને સારા સોબતીએ; ટૂંકામાં સર્વ અનુકૂળ જોગ આવી મળે અને નિશ્ચયદૃષ્ટિ કે સુંદર જ્ઞાન થાય, સાચા-ખોટાને ખરાબર એળખાય અને સુદેવ, સુગુરુ અને સુધની પ્રાપ્તિ થાય. આવી રીતે પ્રભુદર્શનને પરિણામે સુખ અને સ'પત્તિ આવી મળે. આ સવ કળા વગર ઇચ્છાએ મળે છે. જે માગે તેને એ ફળે મળે, પણ તે તરફ દરકાર ન હોય તેને પણ એવાં ફળની ભેટ થાય છે, એટલે એને બધી વાતે સુખ સુખ અને સુખ જ મળી આવે છે. એને બધી રીતે આનંદ વતે છે અને તે પણ વગર માગ્યે મળે છે.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
રદર]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી આવી રીતે પ્રભુદર્શનથી દુઃખ અને દુર્ભાગ્ય દૂર હઠે છે, અને સુખ સંપત્તિ આવી મળે છે, એ પ્રભુદર્શન કરનાર ગણાવી આવે છે અને પછી ઉદ્ગારરૂપે બોલે છે કે મારે માથે તે મોટો બહાદુર મજબૂત ધણી શેઠ છે, તેથી જેને માથે આવ મજબૂત ધણી બેઠો હોય, તે માણસ કેનાથી હારે ? કેનાથી ગાળે જાય? મારે હવે કેનાથી બચવાનું રહ્યું? ગમે તેવા “ખેટ” એટલે તેફાની શિકારી માણસથી હઠવાનું પણ પ્રયજન શું? જીવનમાં આ આધાર અને આધેય તત્ત્વની બહુ મહત્તા છે. આધાર આપનાર શેઠ આધેયને ટકાવી રાખે છે અને મને આવા પ્રભુ મળ્યા છે, મને એનાં દર્શન થયાં છે, તે પછી મારે કોઈનાથી બીવાનું કે ગભરાવાનું કારણ રહ્યું નથી. આ આધારિતત્ત્વ દુનિયામાં ઘણું કામ કરે છે સ્ત્રીને એના પતિને આધાર હોય, કે બાળકને એના બાપને કે વડીલને આધાર હોય, કે સારા મિત્રથી પિતાને બચાવ થવાની ખાતરી હોય તે માણસ પિતાના બચાવ માટે તેના ઉપર આધાર રાખે છે. આધેયને કાંઈ આધારને ટેકે વારંવાર લેવો પડતો નથી, પણ એને મનમાં શ્રદ્ધા હોય છે કે એવો વખત આવી પડશે, તે પિતાને દિલે કરાર છે મારે માથે તે ભગવાન જેવા ધણી હેવાથી મને આફત વખતે તેને ઘણે મોટો આધાર છે, હવે મને જ્ઞાન દર્શનચારિત્રરૂપ સંપદા મળી ગયેલી હોવાથી અને મારા દુઃખ અને દુર્ભાગ્ય દૂર ગયેલાં હોવાથી, અને માથે આવ શક્તિશાળી શેઠ હોવાથી સર્વ ફિકર નાશ પામી ગયેલી છે. તે વિમળનાથ પ્રભુ! આપ મારા ખરા સમર્થ શેઠ છો અને આપને દેખવાથી મારાં સર્વ કામ સિદ્ધ થયાં છે. હવે એ ભગવાન કેવા છે તે વર્ણવે છે. (૧)
ચરણકમળ કમળા વસે રે, નિર્મળ થિર પદ દેખ: સમળ અથિર પદ પરિહરે રે, પંકજ પામર પેખ. વિમળ જિન ૨
અર્થ—આપ (વિમળનાથ)ના પદકમળમાં-પગમાં લક્ષ્મીને નિવાસ છે, કારણ કે આપનું મેલ વગરનું સ્થિર-સ્થાયી રથાન દેખીને એ ત્યાં આવી રહેલ છે, અને એણે મેલવા, કાલુંઘેલું, અસ્થાયી પદ છોડી દીધેલ છે—જેમ કાદવમાં ઉત્પન્ન થયેલ કમળ પંકને કાદવને સાધારણ જાણીને છોડી દે છે તેની પેઠે. (૨)
પાઠાંતર–વસે' સ્થાને એક પ્રતમાં ‘વ’ પાઠ છે; એક પ્રતમાં “વશે' એવો પાઠ છે. “નિર્મળ સ્થાને નિરમલ” પાઠ બને પ્રતમાં છે; ભીમશી માણેક પણ એ જ પાઠ છાપે છે. “સમળ.” સ્થાને એક પ્રતમાં “સંમલ” પાઠ છે; બીજી પ્રતમાં “સમલ’ પાઠ છે. “પરિહરે રે’ સ્થાને એક પ્રતમાં “પરિહરો રે' એવો પાઠ છે. પેખ” સ્થાને “પણ” પાઠ બને પ્રતમાં છે, તે જૂની ગુજરાતી છે. “પરિહર ” સ્થાને ભીમશી માણેક “પરહરિ’ એવો પાઠ છાપે છે. “પેખ’ સ્થાને એક પ્રત લખનાર વેષે’ એવો પાઠ મૂકે છે. (૨).
શબ્દાર્થ –ચરણ = પગ, ચર્ણ, આપના પગે. કમળા = લક્ષ્મી, દલત. વસે રે = રહે છે, વાસ કરે છે. નિરમળ = મેલ વગરનું, ચેમ્બુ. થિર = સ્થિર, નિશ્ચળ, ન હાલચાલે તેવું. પદ = આપનું પદ, આપને રહેવાનું ઠેકાણું. દેખ = જઈને, જાણીને. સમળ = કાદવ સહિત, મેલ સહિત. અથિર = અસ્થિર, હાલચાલે તેવું. પદ =
સ્થાન, છાણું. પરિહરે = ત્યજી દે, છોડી દે, મૂકી દે. પંકજ = કમળ, કચરામાંથી થયેલ. પામર = નકામ, હળવું, હલકું. પેખ = પ્રેક્ષીને, સમજીને. (૨)
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ : શ્રી વિમળ જિન સ્તવન
[ ૨૬૩
ટમે—જે ભગવંતના ચરણકમળ વિષે કમળા-લક્ષ્મી, તે સદા વસે છે, તે ચરણકમળ નિર્મળ થિર નિશ્ચળ દેખીને લક્ષ્મી અને લક્ષ્મીને વસવાનું કમળ અથિર સમલ–સપક દેખીને પેાતાનું હતું તેપણ છાંડીને પંકજથી ઉત્પન્ન થયું પામર–નીચ દેખીને. (૨)
વિવેચન—આપ (પ્રભુ) વિમળનાથ ભગવાનનું મેલ-પ ́ક વગરનું સ્થાન જોઈને કમળા– લક્ષ્મી આપના પકમળમાં વાસ કરે છે. આપ સદા લક્ષ્મીવ'ત છે, અને આપના પદકમળમાં આકણુ હાવાથી લક્ષ્મી પણ ત્યાં વાસ કરે છે. આપનું પદ્મકમળ તદ્ન નિમ ળ છે, તેમાં કોઈ જાતના મેલ નથી અને આપના પટ્ટકમળમાં તે લક્ષ્મીના વાસ નિમ ળતાને કારણે હાવાથી આપ જનતાને આકષી રહ્યા છે. જ્યાં લક્ષ્મી વાસેા કરે ત્યાં સ` ઋદ્ધિ-સિદ્ધિ આવી મળે છે અને આખા વખત આનંદ પસરે છે. ભગવાન તે જ્ઞાન-દન-ચારિત્રની સ'પાદામાં એવા રાચેલા છે કે ખુદ લક્ષ્મી પણ તેમના પદકમળમાં નિવાસ કરે છે, અને ત્યાં જ પેાતાનું સ્થાન જમાવે છે. લક્ષ્મી જેવા તેવાને ત્યાં જતી નથી, પણ પ્રભુ તે સ'પત્તિથી ભરેલા છે, તેમના ચરણકમળમાં વાસેા કરે છે. કેટલાક સપત્તિવાળાને પગે પદ્મ હેાય છે. તેઓને પેાતાને તે લીલાલહેર ડાય છે, એટલું જ નહિ, પણ એ એવા સારા સુકનવંતા હાય છે કે એ જ્યાં જાય ત્યાં પણ ધનદોલત અને વસ્તુની વિપુલતા હોય છે. આ દુનિયામાં પણ આવા પગે પદ્મવાળા માણસોનું બહુ સારુ ખેલાય છે અને તે સારા પગવાળા ગણાય છે. પ્રભુના નિ`ળ અને સ્થિર પગા દેખીને પગે ચાલીને પ્રભુના પગમાં લક્ષ્મીએ રહેવાનું સ્થાનક જમાવ્યું છે. એટલે પ્રભુ એવા સારા શુકનવંત છે કે પોતે જ્યાં વસે ત્યાં બધી રીતે આનંદ આનંદ થાય.
લક્ષ્મી પોતાના લ`છન કમળને તદ્ન સામાન્ય ગણે છે, કારણ કે કમળનું ઉત્પત્તિસ્થાન કાદવ છે. આવા કાદવમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી લક્ષ્મી પ્રભુના નિ`ળ પગ પાસે આવીને વાસ કરે છે; એ જાણે છે કે એ પગેા તદ્ન મેલ વગરના અને સ્થિર છે. મતલબ, પ્રભુ લક્ષ્મીવંત છે અને સારા શુકનિયાળ છે. આ સર્વ પ્રભુ તરફના ભક્તિભાવને અંગે ભક્ત ખેલી બતાવે છે અને તે સાચી વાસ્તવિક હકીકત છે. કહેવાના ભાવ એ છે કે લક્ષ્મી પેાતાનું અસ્થિર સ્થાન છેડી દઇને પ્રભુ પાસે આવીને રહેલી છે : એવા પ્રભુ સુંદર છે. જેનાં પદકમળ-પગમાં લક્ષ્મી વાસો કરે, તે ઉત્તમ માણસ હાય છે. અને તેએ જ્યાં જાય ત્યાં પણ સુંદર કામ થાય છે એવા મારા પ્રભુ છે, આવા ધીગા ધણીને મેળવીને હું રાજી થયા છું. (૨)
મુજ મન તુજ પદ પંકજે રે, લીના ગુણમકરંદ;
રક ગણે મદર-ધરા રે, ઇંદ્ર ચંદ્ર નાગેદ્ર, વિમળ જિન॰ ૩
'
પાઠાંતર— મુજ મન ' સ્થાને ‘મન મધુકર પાઠ એક પ્રતમાં છે; પછીના પાઠ તે પ્રતમાં આપે છે તે ‘ તુજ પદ પંકજે રે' એવા પાઠ લખે છે. ‘લીના ’ સ્થાને ‘લીપ્યા ’ પાઠ એક પ્રતમાં છે. ‘ ગણે’ સ્થાને એક પ્રતમાં ‘ ગણું ' પાઠ છે. ‘ચ’દ્ર' સ્થાને પ્રતકાર ‘ચંદ’પાઠ લખે છે. ‘નાગેદ્ર’ સ્થાને ‘ નાગૅદ’ પાડે આપે છે, બીજી પ્રતમાં ‘નાગિંદ’ પાડે છે. (૩)
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આન ઘન-ચાવીશી
અ—-મારું મન તમારા પદ્મકમળમાં લાગી ગયું છે, વિલીન થઇ ગયું છે, તમારામાં તન્મય થઈ ગયું છે. જેમ ફૂલની રજ ઉપર ભમરો લીન થઈ જાય તેમ તમારા ગુણુરૂપ રજમાં મારું ચિત્ત ચાંટી ગયું છે; તે મેરુ પર્યંતની ભૂમિને ગરીબ-રાંક જેવી ઓછી કિંમતની ગણે છે તે દેવના પતિ ઇંદ્રના લેકને, ચંદ્રલેાકને અને પાતાળવાસી નાગે'દ્રની ભૂમિને પણ ગરીબનકામી ગણે છે; તેની પેઠે આપના પટ્ટકમળને જ એ ચાહી રહેલ છે. (૩)
ટબા—મારે જે મનરૂપ મધુકર તમારા પદ્મકમલને વિષે ગુણુરૂપ જે મકરધ્રુ–પરાગમાં લીન પામ્યા છે, એવેા લીન છે, જે મ ંદ-મેરુ, ધરા-પૃથ્વી, જે મકરંદ મેરુ ધરા, પૃથ્વી, ઇંદ્ર, ચ'દ્ર અને નાગે'દ્ર ઇત્યાદિક સને રકમાત્ર ગણે છે. અથવા રક જે મલ્લ તે એ પદાર્થપ્રાપ્તિએ જેમ વૃિત થાય તેથી અધિક લીનપણું છે. (૩)
વિવેચન—ભમરો ફૂલના પરાગ ઉપર જાય છે એ એને બહુ આકર્ષીક દેખાય છે, એવી રીતે મારું મન આપના ગુણુરૂપ પુષ્પપરાગ તરફ લીન થઈ જાય છે. ભમરા જોશે તે તે ફૂલના પરાગ ઉપર વારી જઇ ફૂલ ફરતે ફેરફૂદડી ખાધા જ કરે છે, એમ હું આપના અનંત ગુણા તરફ આકર્ષાય છું. પ'કજ-કમળ કાદવમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે, પણ તે અલગ થઈ જઈ ભ્રમરને ખૂબ આકર્ષણ કરે છે, તેમ આપણા ગુણરૂપ મકરંદ તરફ હું ખેચાઉ છું. સ્વાભાવિક રીતે જ પ્રાણી પ્રભુના ગુણ તરફ લીન થઈ જાય છે. આપનામાં અનંત ગુણા છે તે મને ખેંચે છે અને હું આપના ભક્ત, આપને આધીન થવું છું, આપના ગુણુનું બહુમાન કરું છું. એવા ગુણુના આકષણને પરિણામે મારું મન મેરુ પર્વતની ધરાને તદ્ન નકામી ગણે છે. મેરુ પર્યંત તે સોનાના છે, પણ પ્રભુના ગુણેા પાસે તે કાંઈ હિસાબમાં નથી. એક બાજુ આપના ગુણ જોઉં હું અને બીજી બાજુ મદરાચળ પર્વતની સેાનાની ભૂમિ જોઉં છું તે આપના ગુણુ આગળ એ ભૂમિ તદ્ન રાંકડી લાગે છે. ઇંદ્રલેાકની સૌધર્મેન્દ્રની ભૂમિ મને નાની, સાંકડી કે રાંકડી લાગે છે. એ ભૂમિ ગમે તેવી હાય, પણ આપના ગુણુ પાસે એ નિર્માલ્ય લાગે છે. કાં આપના ગુણા અને કયાં ઇન્દ્રલેાકની જમીન ! મને એ તુચ્છ લાગે છે. એ જ પ્રમાણે ચદ્રલેાકની જમીન આપના ગુણુ આગળ તદ્ન ગરીબ લાગે છે. આપના ગુણે પાસે નાગલેાકની પાતાળભૂમિ પણ રાંકડી લાગે છે. ભક્તજન પ્રભૃગુણ સ્તરે, ત્યારે તેના મનની આવી દશા વતે છે. ગુણુ માનસિક છે અને ભૂમિ સ્થૂળ છે. એ પૌદ્ગલિક ભૂમિ ભક્તના હૃદયમાં જરા પણ સ્થાન લેતી નથી; એની નજરમાં તંદ્ન નિર્માલ્ય લાગે છે. આ સાચા ભક્તની રીત છે અને તે અનુકરણ યોગ્ય છે. અહીં મનને ભ્રમર સાથે સરખાવ્યું છે. પ્રભુજી તા સમજી શકાય તેવી ચીજ છે. તેમાં આપણું મન લીન થવું જરૂરી છે તે સાચા ભક્તની પાકી નિશાની છે. (૩)
૨૬૪]
શબ્દા—મુજ = મારું મન = માનસ . તુજ = તમારા, આપના. પદ = પગરૂપ, પાદરૂપ. પંકજે રે = કમળ પર. લીને = લાગી ગયું છે, વશ થઈ ગયું છે, ચાંટી ગયું છે. ગુણુ = આપના ગુણેામાં. મકરંદ = ફૂલની રજ, ધૂળ. ર ક = રાંક, નકામા, તુચ્છ. ગણે = સમજે, જાણે. મંદર = મેરુ પર્યંત. ધરા = પૃથ્વીને. ઇંદ્ર = ઇંદ્રની જગ્યા. દેવલાકની જગ્યા. ચંદ્ર = ચંદ્રલોકનુ સ્થાન, અંતરીક્ષ. નાગેદ્ર = પાતાળની જગા = નીચેની જગ્યા. (૩)
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ : શ્રી વિમળ જિન સ્તવન
સાહેબ! સમરથ તું ધણી રે, પામ્યો પરમ ઉદાર; મન વસરામી વાલહે! રે, આતમર્ચા આધાર. વિમલ જિન૦ ૪
અર્થા—હે સાહેબ, તુ શક્તિશાળી શેઠ છે અને તે ખૂબ છું. તારામાં મારું મન નિરાંત પામે છે. તેને આધારે તે ટકે છે, ખરા ટકા છે. (૪)
[ ૨૬૫
ઉદારને હું મેળવી શકયો અને તું મારા આત્માને
ટમે—સાહિબ સમરથ તું સ્વામી પરમ ઉત્કૃષ્ટ ઉદાર પરમેષ્કૃષ્ટ વસ્તુદાતાર. વળી સ સુખ પરમ દાતાર છે, મનના વાલા મનને વિશ્રામભૂત વિસામા ઠામ, આત્મગુણના આધાર અવલ બન. (૪)
વિવેચન—હે` સાહેબ ! વિમળનાથ પ્રભુ ! હું ઉદાર અને સમથ પ્રભુને પામ્યા છું. આપ એવા ઉદાર છે કે તેની ગણતરી થઈ શકે નહિ. આપે વરસીદાન આપી જગતનાં દુ:ખ હર્યા છે અને કીર્તિપડતુ વગડાવ્યા છે. આપ પૂરા સમ છે. આપના અનંત ખળ પાસે કોઈ ટકી શકે તેમ નથી. આવા અગણિત શક્તિશાળી પુરુષને મેં ભક્તે પ્રાપ્ત કર્યા છે, એ મારે અણુદય છે. પ્રગતિને પંથે ચઢનારને આવા સામવાળા ઉદાર પુરુષની પ્રાપ્તિ થાય તેમાં નવાઈ નથી. મારું ભક્ત હૃદય જણાવે છે કે, આવા ઉદાર અને શક્તિશાળી પુરુષને મેળવવા હું ભાગ્યશાળી થયેલ છું. અને વળી મારું મન ટેકે પામી શકે એવા આપ છે. આપને જોઇ આપ મારા અશ્રયદાતા હૈ। એમ મારું મન કહે છે. આપના મને આધાર છે. અને આપ વિમળનાથ ! મારા વહાલા છે, આપના ઉપર મને ખૂબ વહાલ આવે છે અને છેવટે આપ મારા આત્માના આધાર છે. આપ વગર તે હું કચાંય રખડતા હોત, પણ આપ મારા ટકા છે એટલે હું વહેલામોડો આપ જેવા થઇ શકવાની આશા સેવતા હાલ તો અહી ટકી રહ્યો છું. ભક્તહૃદય પ્રભુના ગુણ ગાવા માંડે છે, ત્યારે બધા જીણુ વર્ણવી બતાવે છે. તેમાં જ ભક્તની ભક્તિ અને મહત્તા છે અને તે ઉપર જ ભક્ત પેાતાની સવ આશા બાંધે છે. આપનાં દર્શન કેવાં પવિત્ર છે, કેટલાં છે તે આપને તરતમાં જ જણાવું છું. આપ અવધારશે અને મને આપનાં દન આપશે। અને અંતે મને તમે જે સ્થાનકે છે ત્યાં લઈ જશે. (૪)
પાઠાંતર-- સાહેબ ’ સ્થાને પ્રતવાળા ‘સાહિબ' પા લખે છે.
શબ્દા—સાહેબ – માનને યાગ્ય, માટા, ઉપરી. સમરથ = સમ, શક્તિશાળી, બહાદુર. તું = આપ. ધણી = તેને માલિક તરીકે મેળવીને. પામ્યો = મેળવ્યો, પ્રાપ્ત ક્યોં. પરમ = ખૂબ, ધણે. ઉદાર = પૈસા આપનાર, ખ`નાર, વિશાળતાવાળા. મન = મારું મન, જીવન. વિસરામી = વિશ્રામી, જ્યાં આરામ પામે તેવુ. ૫ = ગમી જાય તેવા, પ્રેમાળ, વહાલા. આમચા = આત્માને, મારા આત્મા, મારો.
વાલહા ૩૪
આધાર = ટેકો. (૪)
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનંદઘન-વીશી દરિસણ દીઠે જિનતાણું રે, સંશય ન રહે વેધ; દિનકર કરભર પરંતા રે, અંધકાર પ્રતિષેધ. વિમલ જિન પ
અર્થ– શ્રી તીર્થકર દેવનાં દર્શન પામીને, તેને જોઈને, કઈ પણ પ્રકારના વિરોધનું સ્વપ્ન પણ આવે નહિ; જેમ સંસારમાં સૂર્ય એક હાથ જેટલે પસાર પામે, ત્યાં અંધારાની અટકાયત થાય છે તેની પેઠે, અથવા સૂર્ય મેં કિરણને સમૂહ છે, તે પસાર થતાં અંધારાને નાશ થાય છે તેની પેઠે. (૫)
ટો–દર્શન દેખીને શ્રી વીતરાગને સંશય-મનભ્રાંતિને વેધ ન રહે, જેમ દિનકરસૂર્યનાં કિરણ પ્રસરતે હવે અંધકારને પ્રતિષેધ થાય, તેમ જિન દર્શને મારું મિથ્યાત્વ નિષેધ થાય. (૫)
વિવેચન-આપનું દર્શન કેવું સરસ છે, તે હું ગણું બતાવું છું. જિનેશ્વરનાં દર્શન કરવાથી મનમાં વેધ એટલે સામા પડવાપણને સંશય રહેતો નથી. વ્યવહારમાં કહેવાય છે કે સંચામાં વિનરૂતિ એટલે જેને મનમાં સંશય પડે, તે મય જે થાય, તે વિનાશ પામે છે. પણ આપનું દર્શન તે એવું સરસ છે કે મનમાં જે સંશય હેય, શંકા હોય, તે ભાંગીને સ્વયમેવ ભુક્કો થઈ જાય છે. ગુરુ મહારાજ મૌન રહે તેનાથી શિષ્ય જેમ શંકા વગરના થઈ જાય છે, તેમ આપને દૂરથી દેખવાથી બધા સંશ-શંકાઓ નાશ પામી જાય છે. અને વિરોધ બધે નાશ પામે છે. જેમ દિનકર એક હાથ જેટલે પસાર પામે, ત્યાં અંધારાને નાશ થઈ જાય છે, તેમ આપનાં દર્શનથી વિરોધ સર્વ નાશ પામે છે. સૂર્ય તે એક હાથ લા દેખાય છે, પણ તે જ્યારે દેખાય ત્યારે સર્વ અંધકારને અટકાવ થઈ જાય છે. સૂર્યથી જેમ અંધારું અટકે છે, તેમ આપનાં દર્શનથી સર્વ વિધ અટકી જાય છે અને ચારે તરફ અજવાળું–જ્ઞાનને ઉધોત–થઈ જાય છે. આપ આવા પ્રકાશમય હોવાથી આપનું દર્શન મને ખૂબ વહાલું લાગે છે અને મારું મન એમાં રાખે છે અને આપને આદર્શ પણ મને કમનીય લાગે છે. આવા આપના દર્શનથી મારાં સર્વ કામ ફળે, સફળ થાય એ બાબતની મારા મનમાં જરાય શંકા નથી. અને આપને મારા આદર્શ તરીકે હું સ્વીકારી લઉં છું. (૫)
પાઠાંતર–“દરિસણ દીઠે જિન તણે રે' પાઠ પ્રથમ પંક્તિમાં મૂકે છે. “સંશય ન રહે ભેદ' એવો પાઠ બીજા પાદમાં મૂકે છે અથવા આ પંક્તિ મૂકી દે છે. “દીઠે' સ્થાને પ્રતમાં “દીઠે' ' પાઠ છે. તે જની. કાજરાતી છે. * તણું રે’ સ્થાને એક પ્રકાર ‘તણી’ પાઠ લખે છે, તે લિંગવ્યત્યય છે. “સંશય’ સ્થાને એક પ્રતમાં “સ ” પાઠ છે. “ રહે’ સ્થાને પ્રતિકાર “રહૈ” પાઠ આપે છે, તે જૂની ગુજરાતીને લઈને છે. પસરતા રે' સ્થાને એક પ્રકાર “વરસતાં રે’ એ પાઠ આપે છે. (૫) | શબ્દાર્થ-દરિસણ = દર્શન, દેખવું તે. દીઠે = જોયે, મળે, પ્રાપ્ત થશે. જિનતણું = તીર્થકર મહારાજન. સંશય = શંકા, સંદેહ. ન રહે = થાય નહિ, નીપજે નહિ, વેધ = વાંધા, વચકો. દિનકર = સૂય. કરભર = હાથ જેટલે, જેનું માપ હાથ થાય છે તે. પરંતા = પસાર પામતાં, પ્રસરતાં. અંધકાર = અંધારું, તિમિર. પ્રતિવેધ = ને નાશ, અટકાયત. (૫)
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩: શ્રી વિમળ જિન સ્તવન
[ રહે અભિય ભરી મૂરતિ રચી રે, ઉપમા ને ઘટે કોય; - દષ્ટિ સુધારસ ઝીલતી રે, નિરખત તૃપતિ ન હોય. વિમલ જિન ૬
અર્થ—આપની મૂર્તિ પ્રતિમા) અમૃત ભરેલી બનાવેલી છે અને તે એવી સરસ બનેલી છે કે તેને કેઈ સાથે સરખામણીમાં મૂકી શકાય તેમ નથી, અને તેવી વસ્તુ ન હોવાથી તે
ગ્ય પણ થઈ શકે તેમ નથી. એ પ્રતિમાની દષ્ટિ અમૃત રસને ઝીલનારી છે, અને એને જોતાં જતાં ધરવ પણ થતું નથી, સંતોષ પણ થતું નથી. (૬)
બો–અમૃતથી શીતળ તારી મૂર્તિ તે પ્રતિમા–પ્રતિબિંબ તેનું ઉપમાન કોઈ ન ઘટે. જે વીતરાગની દૃષ્ટિ અમૃત સુધારસે નાહતી અધોલતી છે, તે દેખતાં દેખતાં વૃદ્ધિ પામતી નથી. (૬) - વિવેચન—આપની મૂર્તિ અમૃતથી ભરપૂર બનાવવામાં આવી છે. જેના હાથમાં હથિયાર નહિ અને રૌદ્ર રૂપ નહિ, એવી દેખતાં પણ શાંતિ થઈ જાય એવી આપની મૂર્તિ બનાવવામાં આવી છે. તમે દુનિયાના કેઈ પણ દેવની મૂર્તિ લેશે, તે તમને જણાશે કે, કાં તે તેના હાથમાં ભયંકર હથિયાર હશે, અથવા ભયંકર રૂપ હશે, ઉઘાડી આંખો અને ભયંકર રૂપ જોતાં જ માણસ ગભરાઈ જાય, પણ આપની મૂર્તિ તે પર્યકાસને અને પડખે કામદેવની મૂર્તિ સમાન શ્રી નહિ, આવી શાંત રસમાં નિમગ્ન થયેલી રચવામાં આવી છે. એક વાર ધનપાળ પંડિતને ભેજરાજાએ હુકમ કર્યો કે, તેણે દેવપૂજન કરી આવવું, દેવનું નામ ન આપ્યું. ધનપાળે પણ હાથમાં કેશર, ફૂલ વગેરે લીધાં, કાળીની મૂર્તિ જોઈ, પાછો ફર્યો, પછી કૃષ્ણની મૂર્તિ સાથે રાધાને જોઈ, પડદો કરી ચાલ્યા ગયે, અંતે દેવાધિદેવ તીર્થકરની મૂર્તિ જોતાં તે બેઃ . प्रशमरसनिमग्न दृष्टियुग्म प्रसन्न, वदनकमलमङ्क : कामिनीसङ्गशून्यः ।
करयुगमपि यत्ते शस्त्रसम्बन्धवन्व्य, तदसि जगति देवो वीतरागस्त्वमेव ।। –પ્રશમ રસમાં ઓતપ્રોત થઈ ગયેલી જેની બન્ને આંખો છે, વદનકમલ પ્રસન્ન છે. સ્ત્રીસંગ રહિત છે, હાથમાં શસ્ત્રને સંબંધ નથી. હે ભગવાન! તું જ ખરે વીતરાગ છે, તું જ મારી પૂજાને ગ્ય છે.
આવી રીતે અમૃત ભરેલી, શાંતિનું સામ્રાજ્ય બતાવતી શ્રી તીર્થંકરદેવની મૂર્તિ ખરેખર આદશ દેવના પ્રતીક સમાન છે. એ ખરેખરી દેવની મૂર્તિ છે, માટે પૂજ્ય છે અને ખરો
પાઠાંતર–“ઉપમા સ્થાને એક પ્રતમાં “ઉપમ” પાઠ છે. “ઘટે” સ્થાને એક પ્રતમાં “ગટે પાઠ છે. દષ્ટિ સુધારસ ” સ્થાને છાપેલ બુકમાં “શાંત સુધારસ ” પાઠ છે. “નિરખત 'ને સ્થાને “નિરષિત' પાઠ ભીમશી માણેક છાપે છે. એક પ્રતનાં નિરખી પાઠ છે. (૬)
શબ્દાર્થ અભિય = અમૃત, દેવોને પીવાનું પેય ભરી = ભરેલી, પૂણ. મૂરતિ = પ્રતિમા, મૂતિ. રચી = બનાવી, ઘડી. ઉપમા = તેની સરખામણી ન ધટે = ન લાયક થાય. દષ્ટિ = નજર. સુધારસ = અમૃતરસ. જીવતી રે= લે છે, પકડતી. નિરખત = દેખતાં, તેને જોતાં. તૃપ્તિ = સંતેષ, હાશ શબ્દોચ્ચાર, ન હોય = થતી નથી. (૬)
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી આનંદ આપનાર છે. એ સાચા દેવ છે અને આદર્શ સ્થાને પૂજ્ય છે. અને તે કોઈ ઉપમાને
ગ્ય નથી. આપની તુલ્ય ઉપમા આપી શકાય, તેવી કોઈ પણ વસ્તુ નથી જે કઈ વસ્તુના ગુણ વિચારું છું, તે આપની સાથે સરખાવી શકાય એવી આ દુનિયામાં કોઈ પણ વસ્તુ જ નથી. આપ તે ખરેખર અનુપમેય છે. અને આપની દૃષ્ટિ અમૃતરસને-શાંતરસને પકડનારી છે. શતરસ કેવો હોય તે આપણે શાંતસુધારસ ગ્રંથમાં જઈ આવ્યા છીએ. આવી શાંતરસને ઝીલનારી મૂર્તિને જોતાં આંખને ધરવ ન હોય; એમાં એને એમ થયા કરે છે, આને જોયા છે કરું, એવી સુંદર શાંત આપની પ્રતિકૃતિ છે. મારી આંખે એને જોતાં ધરાતી જ નથી અને ફરી ફરીને એને વારંવાર જોયા કરે છે, (૬)
એક અરજ સેવકતણી રે, અવધારો જિનદેવ; કૃપા કરી મુજ દીજિયે રે, “આનંદઘન પદ સેવ. વિમળ જિન. ૭
અથ–આ સેવકની એક અરજી આપ સ્વીકારે, ધ્યાનમાં લે, પસાર કરે, આપ તે જાતે તીર્થકર દેવ છે એટલે મારી અરજી ઉપર ‘હા’ને શેરે જ કરશે. મહેરબાની કરી મને આનંદના સમૂહની–તેને કરનારની–સેવાભક્તિ મળ્યા કરે, એવું મને આપજે. એટલે આપની સેવાભક્તિ નિરંતર મળે એવું આપજે ! (૭)
–એક અરજ-વિનતિ પિતાના સેવકની હે જિનેશ્વર દેવ ! તે ચિત્તમાં-મનમાં અવધારીને મુજ સેવક ઉપર કૃપા કરીને દીજિએ-આપીએ, આનંદઘને તે પરમાત્માના ચરણકમળની સેવા આપે મુજને. એટલે તેરમા શ્રી વિમળજિનનું સ્તવન સંપૂર્ણ. (૭)
વિવેચન –હે તીર્થકર દેવ ! વિમળનાથ પ્રભુ ! આ સેવકની એક અરજ સાંભળો, આપ તેના પર લક્ષ્ય આપો અને મારી વિજ્ઞપ્તિને સ્વીકારે. આપ તે મોટા છે અને હું સેવક એકલે છું, આપને મારા જેવા અનેક અરજદારે હશે, પણ છતાં આપને હું જણાવું છું કે મારી અરજ ધ્યાનમાં લે. તે અરજ સાવ સાદી છે, એટલે એ અરજી સ્વીકારાઈ જશે, એમ સેવકની– ભક્તની ખાતરી છે. તે અરજ શું છે તે આપણે જોઈએ. આ રહી તે અરજી
મને કૃપા કરીને–મહેરબાની કરીને-આનંદના સમુદાય આપ પોતે જ છે, તેની સેવા આપે અને મને આપના જે બનાવે. મારે કાંઈ ઘરબાર કે પૈસા માંગવા નથી, આ ભવમાં - પાઠાંતર–તણી રે' સ્થાને “તણિ રે' પાડ એક પ્રતમાં છે. “ જિનદેવ' સ્થાને એક પ્રતમાં જનદેવ” પાઠ છે. “દીજિયે સ્થાને એક પ્રતમાં “દિઈ” પાઠ છે, તે જૂની ગુજરાતી છે; એક બીજી પ્રતમાં “દીજિયે” સ્થાને “દીજીઈ' એવો પાઠ છે. (૭)
કાશ_ એક = માત્ર એક જ એકથી વધારે નહિ. સેવકતણી = આપના નેકરની. અવધારો = ધારણ ર. સ્વીકારો. જિનદેવ = તીર્થકર મહારાજ ! કપા = દયા, મહેરબાની કરી = લાવીને, ધારણ કરીને. મૂજ = મને, પ્રાર્થના કરનારને. દીજીએ = આપીએ, દઈએ. આનંદઘન = આનંદના સમૂહ, આપ પોતે. પદસેવ = પગની નોકરી, ચાકરી, સેવા. (૭)
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩: શ્રી વિમળ જિન સ્તવન
[[ર૬૯ અને પરભવમાં આપના પદની સેવા મને મળ્યા કરે, એટલી જ મારી અરજી; મારે કાંઈ આપની પાસે જમીન કે દોલત માગવી નથી, પણ મમ દુર સેવા મે મળે તુ વાળ આપની ચરણસેવા મને ભવભવ મળ્યા કરે એવી મારી આપને વિજ્ઞપ્તિ છે. તમે ચાહ્ય શાશ્વ ! મૂયા- આપની સેવા, આપનું શરણ ભવભવમાં મને મળ્યા કરે, એટલી જ મારી માગણી છે. આપ તે માગણી સ્વીકારે, ધ્યાનમાં લે અને મને સેવા આપ્યા કરે.
આ માગણીમાં ભારે રહસ્ય છે. “જય વીયરાય’માં કહે છે કે “આપના શાસનમાં નિયાણાનું બાંધવું અટકાવ્યું છે, છતાં હું તે એક નિયાણું કરું છું કે-આપના પદની સેવા મને ભવભવ મળજે. આવી સાદી માગણી છે તે પૂરી કરવાની ભગવાનને વિનંતિ છે. આ પદની સાથે લાભાનંદજી જેઓ આનંદઘનના નામથી પદે અને સ્તવને લખતા હતા, તેઓએ પિતાનું નામ પણ આડકતરી રીતે જણાવી દીધું છે. એમણે કઈ સ્થાને ‘લાભાનંદજી” એવું નામ આપ્યું નથી, પણ તેઓની સર્વ કૃતિને છેડે “આનંદઘન” નામ આપ્યું છે. આ સંબંધમાં ખૂબ વિચાર કરવા
ગ્ય છે, તે માટે જુઓ ઉદ્દઘાતમાં આનંદઘનચરિત્ર. આ રીતે મારે આદર્શ ગ્ય છે અને હું તે પ્રભુને જ મારા આદર્શ સ્થાને રાખવા ઈચ્છું છું. એ મારા પ્રભુ કેવા છે અને એ કેવાં વચને બોલે છે તે આગળ ઉપર આવતા સ્તવનમાં પણ જોશું. આ તે શાસ્ત્રનું નવનીત–માખણ છે, જેઈ–વિચારીને કાઢેલ છે અને સંઘરી સમજવા ગ્ય છે. (૭)
ઉપસંહાર આ રીતે તદ્દન જુદી રીતે લખાયેલું વિમળનાથ ભગવાનનું સ્તવન પૂર્ણ થયું. તે તદ્દન જુદી જ કૃતિ છે, અનેખી કૃતિ છે. પદની અને આ સ્તવનની ભાષામાં ઘણો ફેર છે. પદની ભાષા હિંદીને લગતી છે. આ સ્તવનની ભાષા ગુજરાતીને લગતી છે. આટલે ભાષાને અંગે ફેર કેમ થયે હશે તે વિચારતાં એમ લાગે છે કે આ સ્તવને બનાવતી વખતે તેઓશ્રીને-લાભનંદજીન વિહાર ગુજરાતમાં થયેલ હોવો જોઈએ, છતાં તેમાં હિંદી ભાષાની અસર તે છે જ, તેથી તે સ્તવનને ભાષા દષ્ટિએ ગુજરાતી તે ન કહી શકાય. આપણે પ્રથમ ગાથામાં જોયું કે ધીગ” શબ્દ આવે છે, “ખેટ” શબ્દ આવે છે, તે ગુજરાતીને તે સમયને શુદ્ધ લેખક હોય તે લખે નહિ, એટલે આ ભાષાનું લઢણ ગમે તેવું ગુજરાતી હોય, તે પણ તેમાં બુંદેલખંડના સંસ્કારના પાસા તે છે જ.
આખું સ્તવન પ્રભુના અનેક રીતે ગુણને બતાવનારું છે તે નજરે વિચારતાં પ્રભુને આદર્શ સ્થાન રાખવાને લેખકને આગ્રહ ઉઘાડો જણાઈ આવે છે. પછી તે આત્મિક ગુણની વિચારણા અને તેની પૌગલિક ગુણ સાથે સરખામણીમાં પ્રભુની સાથે ઉપમા આપી શકાય તેવી કોઈ વસ્તુ કે વ્યક્તિ નથી, એમ બતાવી પ્રભુ તરફને પિતાને પ્રેમ બતાવતાં તેને કેઈ ઉપમા ન ઘટે, ત્યાં સુધી કહી નાખીને, પ્રભુને અનુપમેય સત્ય રીતે બતાવ્યા છે, એમાં જરા પણ અતિશએક્તિ નથી. તમે દુનિયાને કોઈ પણ મોટામાં મોટો પદાર્થ જુઓ કે કોઈ મોટા માણસને
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨eo]
શ્રી આનંદઘન-વશી ધી કાઢે, પણ પ્રભુની સરખામણીમાં તે કાંઈ નથી અને પ્રભુ સાથે તેને સરખાવવા પ્રયત્ન કરે એ નકામું છે. એવી કોઈ ચીજ નથી, કે એવી કોઈ વ્યક્તિ નથી, જેને પ્રભુ સાથે સરખાવી શકાય.
ભલા–ભેળા ભકતે માગણી તે તદ્દન સાદી કરી છે. એ તે માત્ર પ્રભુની સેવા જ માગે છે, પણ એનું અંતર રહસ્ય વિચારતાં એ ભારે માગણે છે. અને પ્રભુમય થવાની તીવ્ર ઈચ્છા એ માગણીમાં વ્યક્ત થાય છે. માગીને આવી માગણી કેમ કરી, તે માગનારની બુદ્ધિમત્તા અને દીર્ઘ નજર સૂચવે છે. ઐહિક નશ્વર ચીજ ન માગતાં એ તે પ્રભુની સેવા ભવભવ માગે છે અને તે દ્વારા પિતાનું કામ કાઢી લે છે. આવી વૃત્તિ સદાકાળ રહે તે પ્રાણને મોક્ષ નજીકમાં જ છે એમ સમજવું. સ્તવનમાં એક સરસ વાત કરી છે. એ ભ્રમર પ્રભુગુણ મકરંદમાં લીન થઈ ગયું છે. ગુણ મકરંદમાં લીન થઈ જવું, તન્મય થઈ જવું, તેના ઉપર એકાગ્રતા લગાડવી એ કાંઈ જેવી તેવી વાત નથી. એ તે યુગની મહાસિદ્ધિ અને કર્તવ્ય છે, જેને પરિણામે આખરે પ્રભુમય થઈ જવાય છે. આ સર્વ સાધ્યના માર્ગો છે. અને ખરે સેવક આ દીર્ઘનજરની જ માગણી કરે, કારણ કે નશ્વર ચીજે તે અંતે અહીં રહી જનાર છે અને અસ્થાયી છે. એ આપણી નથી અને આપણી કદી થઈ નથી અને થવાની નથી. બાકી પ્રભુગુણમાં લીન થઈ જવું એ તે માટે રાજયગ છે અને જરૂર કર્તવ્ય છે. આવી રીતે સદ્વિચારણા કરી અને પિતાની મુક્તિ સાધી. જે પ્રાણ એ પ્રમાણે ભવ્ય વિચારણું કરશે તે અંતે મંગલિકમાળાને વરશે એ નિશ્ચિત હકીક્ત છે.
આ બતાવે છે કે પ્રભુ-તીર્થંકરદેવને આદર્શ સ્થાને રાખવાની પણ પૂર્વ વિચારણા વધારે મજબૂત થાય છે. વિમળનાથ ગભેર આવ્યા પછી એમની માતા ખૂબ નિર્મળ થાય છે અને તે ચેખે ન્યાય કરવાની સદ્દબુદ્ધિ દાખવે છે. તેઓ કપિલપુરના કૃતવર્મ રાજાના પુત્ર થાય, તેમની માતાનું નામ શ્યામા, સુવરનું લંછન અને સાઠ ધનુષ્ય કાયા–એવા મહાપુરુષ
શ્રી વિમળનાથ આપણું આદર્શ સ્થાને હા! (૧૩) . ફેબ્રુઆરી : ૧૯૫૦ ]
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અનંતનાથ જિન સ્તવન સંબંધ–આવા પ્રભુની સેવા કરવાનું-ભક્તિ કરવાનું–આપણે આગલા સ્તવનને છેડે નક્કી કર્યું. એ સેવા કરવાનું કામ કેટલું મુશ્કેલ છે અને પ્રભુના ઉપદેશ પ્રમાણે ચાલનાર કેટલા છેડા છે, તે આપણે જુદા જુદા મુદ્દાઓથી તપાસીએ. સેવા કરવા યોગ્ય છે અને તે સારી છે એમ તે કેટલાયે કહે, પણ સેવા બરાબર સમજવા જેવી ચીજ છે અને તે કરવી, તેમાં એકાગ્રતા કરવી, એ ઘણું મુશ્કેલી ભરેલું કામ છે, તે થડાના જ સમજવામાં આવે છે. તેઓ તે ધારે કે એકદમ સેવા થઈ જશે, પણ સેવાધર્મ સર્વથી મુશ્કેલ છે એમ કવિઓ પણ કહે છે. શ્રી ભર્તુહરી પણ કહે છે કે સેવાધર્મ: ઘરમાનો યોનિનામથાજ્યઃ એને અર્થ એમ છે કે સેવાધર્મ અત્યંત મુશ્કેલ છે અને તે ગિઓને પણ ગૂંચવણમાં પાડી દે તેવે છે. આ રીતે કોઈની સેવા ઊઠાવવી એ અનેક મુશ્કેલીઓથી ભરપૂર માર્ગ છે. સામાન્ય રીતે એમ ધારવામાં આવે, કે સેવા કે ભક્તિ, એમાં શું છે ? એ તે ગમે તે, ગમે ત્યારે કરી શકે. પણ આ સ્તવનકારના કહેવા પ્રમાણે તે, તે અત્યંત મુસીબતથી ભરપૂર માગે છે. તેથી આપણે એ વાત પ્રથમ ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ. સાધારણ ઔપચારિક સેવા તે આપણે વારંવાર કરીએ, પણ જે ભક્તિ કહેવાય તે તે લાકડાના લાડુ છે, અને યથાતથ્ય તેને અમલ કરે એ તે બહુ આકરી વાત છે. તેથી તેમાં એકાગ્રતા કરી એકધ્યાનથી તેનું અનુકરણ કરવું અને જે પરમપદને આપણે મેળવવાની આશા રાખીએ છીએ, તેને અપાવનારની ભક્તિ કરવી. ભક્ત જ્યારે એકાગ્ર થાય છે અને સેવાકાર્યમાં પ્રવર્તે છે ત્યારે તેને બીજું કાંઈ પણ સૂઝતું નથી. એને મન પ્રભુ એ જ સર્વસ્વ હોય છે. તેની સાંનિધ્યમાં ગમે તેમ કરી રહેવું અને તેના સંબંધના દરરોજ વિચાર કરવા એ સિવાય કોઈ કામમાં એને મજા આવતી નથી આ સેવાભાવને અને ભક્તિપૂજાને મહિમા છે. તે ઉપરાંત એક ઘણે અગત્યને પ્રશ્ન આ સ્તવનમાં ચર્ચવામાં આવ્યા છે. તે સમજ્યા વગર ગતાનુગતિક ક્રિયા કરવાને સવાલ છે. કેટલાક ક્રિયાવાદીઓ ક્રિયામાં જ સર્વસ્વ માને છે. તેમને અમુક પડિલેહણ કે પ્રતિક્રમણમાં એટલે રસ આવે છે કે તેના હેતુ, રહસ્ય કે અર્થને જરા પણ ન સમજતા હોય, પણ યંત્રવત્ કિયા કયે જ જાય છે. તેઓને જે ક્રિયા કરવાનો શોખ થાય છે તે યંત્રની માફક ક્રિયા કરે છે, તેનું ફળ સંસાર વધવામાં જ આવે છે. ફળ તે થાય, પણ તેથી સંસાર વધે છે અને મોક્ષ દૂર થાય છે. આ માત્ર સમજણ વગરની ક્રિયા સંચા માફક કયે જવાનું ફળ છે. એવી તે અનેક ક્રિયા આ જ કરી, પણ એમાં એને ખરે ઉદય ન થયું. ખરે ઉદય તે ત્યારે જ થાય કે જ્યારે આ જીવ પ્રભુ સરખે થાય અને એનાં આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ હમેશને માટે દૂર થઈ જાય. સમજ્યા વગરની
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨ ]
શ્રી આનંદગન–ચાવીશી
ક્રિયા આવા નિરવધિ આનંદનું કારણ નથી, પણ સમજણુપૂર્ણાંકની ક્રિયા છે. સમજ્યા વગર તે પ્રાણીએ અનેક ક્રિયા કરી, તેથી સારુ કુળ, દેવયેાનિ, વગેરે મળે, પણ એ સવ` સ'સારવૃદ્ધિનાં કારણ છે, અને સંસાર વધારનાર હોઈ અનિષ્ટ છે. એમ કહેવાય છે કે આ જીવે મેરુ પર્યંત જેવડો માટે ઢગલા થાય તેટલાં એઘા-મહુપત્તિ કર્યાં, પણ આત્મિક દૃષ્ટિએ હેતુ-રહસ્ય વગર કર્યાં, એમાં એની ઉપાધિના અંત આવ્યા નથી. જ્યાં સુધી કોઇ પણ ક્રિયા સમજીને ન થાય, ત્યાં સુધી સ` કામ યંત્રવત્ થાય છે; તેનું ફળ સ ́સાર છે, તે આપણે તદ્યોગ્ય સ્થાનકે વિચારશું, આવા અનેક પ્રશ્નો આ સ્તવનમાં વિચારવામાં આવ્યા છે.
સ્તવન
(રાગ રાગિરિ; કડખાની દેશી; વિમલ કુલકમલના હંસ તું જીવડા–એ દેશી,) ધાર તસ્વારની સાંહલી દોહલી, ચઉદમા જિનતણી ચરણસેવા; ધાર પર નાચતા દેખ બાજીગરા, સેવના-ધાર પર રહે ન દેવા. ધાર૦૧ અંતરવારની ધાર સહેલી છે, પણ ચૌદમા તીર્થંકરના ચરણકમળની સેવા એ તેથી વધારે મુશ્કેલ છે. તરવારની અણી પર રમત કરનારાઓને જોઈને મજા આવે છે, પણ એ ભગવાનની સેવાની અણી ઉપર દેવતા પણ રહી શકતા નથી, સેવા કરી–આચરી–આદરી શકતા નથી. (૧)
ટા—જ્ઞાનવિમળસૂરિ આ સ્તવનના અમાં જણાવે છે કે...એ આગલા તેરમા સ્તવનમાં પ્રભુ પાસે સેવના માગી, તે હવે ચઉદમા શ્રી અનંતનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં તે સેવા, તેનું દુષ્કરપણું દેખાડી કહે છે, તે પૂજા કેવી છે? તરવારની ધાર સહવી તે સાહીલી-સુગમ, પણ તેથી દાહિલી–દુČમ ચૌદમા જિનવરની સેવના. તરવારની ધાર પર નાચતા-ખેલતા અનેક બાજીગર–ભવાયાક્રિક દેખે છે. પશુ સેવનાની ધાર ઉપર રહેવું–તે આજ્ઞાએ ચાલવું, તે ધાર ઉપર રહેવું, તે દુર્ગાંમ છે. (૧)
"
પાઠાંતર—‘સાલી ’ સ્થાને ભીમશી માણેક ‘સાહેલી' પાડે છાપે છે. ‘દોહલી ' સ્થાને ભીમશી માણેક · દોહેલી' પાડે છાપે છે. ‘ સાહલી ’ સ્થાને પ્રતમાં ‘ સાહિલી ' પાડે લખે છે. ‘ દાલી ’ સ્થાને પ્રથમ પાદમાં · દોહિલી ’ પાડે છે. ‘ નાચતા ' સ્થાને પ્રતવાળા ‘નાચતી ' પાઠ લખે છે; અથ ફરતો નથી. દેખ ' સ્થાને બન્ને પ્રતમાં ‘ દૃષિ’ એવા પાઠ લખે છે. ‘રહે’ ને બદલે પ્રતવાળા ‘ રહે ’ પાઠ લખે છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. ‘ દેવા ' તે બલે એક પ્રતમાં · હેવા ' પાડે છે; તેના અર્થે ચાલવું ' આપે છે. ‘ ધાર ' સ્થાને એક પ્રતમાં ‘ધારિ ' પાઠ છે; અથ ફરતા નથી. (૧)
શબ્દા—ધાર = અણી, છેવટના ભાગ. તરવારની = મારી નાખવાનું લાઢાનુ` શસ્ત્ર. સાહલી = સહેલી, સુલભ, સારી. દેહલી = મુશ્કેલ, દુલ॰ભ. ચૌદમા = ૧૪મા. જિનતણી = તીથંકર દેવની. ચરણસેવા = પગની સેવા, ચાકરી. ધાર પર = તરવારની અણી પર. નાચતા = રમતા, ગમત કરતા, ખેલતા. દેખ = દેખા, જુએ. સેવના = સેવારૂપ. ધાર પર = અણી પર. રહે ન= ટકે નહિ. દેવા = દેવતાએ પણ. (૧)
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે અતિ :
૧૪: શ્રી અનંતનાથ જિન સ્તવન
[ ૨૭૩ વિવેચન–તરવારની અણી ઉપર નાચવું ઘણું મુશ્કેલ છે. એમાં જરા ભૂલ થાય તે જીવને સોદો જ થઈ જાય. એને કદાચ પ્રયાસથી અને પ્રયોગથી બરાબર કરી શકાય તેવી એને સહેલી ચીજ ગણવામાં આવે, તે એ સામાન્ય થઈ જાય. તમે કોઈ બાજીગરેને જેશે તે ચારે તરફ તે તરવાને ગોઠવી તરવારની વચ્ચેથી એવા આબાદ નીકળી જાય છે કે તમને તે હર્ષનાં આંસુ આવે. અત્ર કહેવામાં આવે છે કે તરવારની ધાર પર નાચવું તે સહેલું છે, પણ ચૌદમાં જિનેશ્વરદેવની સેવા કરવી એ ખાંડાની ધાર ઉપર ચાલવાથી પણ વધારે મુશ્કેલ છે. એ સવાલ અહીં રજૂ કરવાનું કારણ એ છે કે આગલા સ્તવનમાં છેવટે સેવાને મહિમા કહ્યો, હવે અહીં કહે છે કે સેવા એ રમતની વાત નથી. તરવારની ધાર ઉપર રમત કરવી કે નાચવું એ તે પ્રમાણમાં સહેલી વાત છે, પણ ચૌદમા તીર્થપતિની સેવા ઉઠાવવી તે તરવારની ધાર ઉપર નાચવાથી પણ વધારે મુશ્કેલ બાબત છે, જે દેવતા જેવા અનુકૂળતાવાળા પણ કરી શકતા નથી. દેવતાઓ તે અવતી હોય છે તેઓને વ્રત નિયમ ઉદયમાં આવતાં જ નથી. તેઓને કહેવામાં આવે કે નિયમ કરે તે એક નવકારશી જે નિયમ પણ કરી શકતા નથી. તેઓ સેવાની આવી આકરી અણી પર કેમ રહી શકે ? સેવા એ તે સમજીને ઈરાદાપૂર્વક કરેલ ભક્તિ છે.
ચમન કરતા દેવતાઓને અશક્ય લાગે, તે સમજી શકાય તેવી હકીકત છે અને મુખે બોલી ન શકે તેવાં અવાચક તિર્થને સેવા બનવી લગભગ અશક્ય છે. અને નારકે તે સદા અનેક પ્રકારનાં દુઃખમાં નિમગ્ન છે. તેઓને સેવાની ધાર પર નાચવું મુશ્કેલ છે. એટલે સેવાની શક્યતા માત્ર મનુષ્યગતિમાં જ છે. આવી દેવતાને પણ મળવી દુર્લભ સેવા મનુષ્યને મળે, એ જે તે લાભ નથી. (૧)
એક કહે સેવિયે વિવિધ કિયિા કરી, ફલ અનેકાંત લોચન ન દેખે;
ફળ અનેકાંત કિરિયા કરી બાપડા, રડવડે ચાર ગતિમાહ લેખે. ધાર૦ ૨ - પાઠાંતર કહે ” સ્થાને એક પ્રતમાં “કહે ” પાઠ છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી પાઠ છે. વિવિધ સ્થાને એક પ્રતમાં ‘વિવંધ” પાઠ છે તે અશુદ્ધ જણાય છે. “કિરિયા’ સ્થાને પ્રતમાં “કીરીઆ’ પાઠ છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. “ ન દેખે માં એક પ્રતમાં “ન” છોડી દીધું છે. “કિરિયા ' ત્રીજા પાદમાં “ કરીયા’ શબ્દ લખે છે તે અશુદ્ધ જણાય છે. “રડવડે’ સ્થાને એક પ્રતમાં રડવર્ડ” પાઠ છે, એ જૂની ગુજરાતી છે. “ચાર” સ્થાને અને પ્રતમાં “ચાર ” પાઠ છે, તે જૂની ગુજરાતી છે. * ગતિમાંહે ' સ્થાને પ્રતમાં “ગતમાહે” એ પાઠ છે તે શુદ્ધ લાગતું નથી, એક પ્રકાર “ગતિમાહી' પાઠ આપે છે તે અશુદ્ધ જણાય છે. “લેખે' સ્થાને એક પ્રતમાં લે” પાઠ છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. (૨)
શબ્દાર્થ_એક = કેઈક, some, કહે = જણાવે છે, બોલે છે. સેવિયે = અમે પૂજીએ છીએ, ભજીએ છીએ. વિવિધ = જુદી જુદી જાતની. કિરિયા = ક્રિયા (માત્ર) કરી = કરીને, અમલમાં મૂકીને. ફળ = પરિણામ. અનેકાંત = ફળ થાય તે ચોક્કસ નહિ, તે પ્રમાણે લાભ થાય કે ન પણ થાય. લેચન = નયન, આંખ, ન દેખે. = જેનાર નથી. ફળ = પરિણામ. અનેકાંત = જેનું ફળ થાય અને ન પણ થાય. કિરિયા = કિયા. કરી = બનાવી, અમલમાં મૂકી. બાપડા = મૂર્ખ માણસે, અણસમજુ લોકે. રવડે = રખડે, આથડે. ચાર ગતિ = દેવતા, મનુષ્ય, તિય ચ અને નારકી, માહિ = માં, તેમાં લખે = ચાર ગતિમાં રખડે, હિસાબે. (૨)
૩૫
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૪].
શ્રી આનંદઘન-વીશી અર્થ –કઈ કઈ લેકે કહે છે કે જુદા જુદા પ્રકારની સેવા-ભક્તિ, અથવા ક્રિયા કરી ભગવાનની સેવા કરીએ છીએ, પણ તેઓની નજરે ક્રિયાનું ફળ જણાતું નથી, દેખાતું નથી. તેઓ બિચારા એકસરખા ફળને ન આપનારી ક્રિયા કરી ચારે ગતિમાં (દેવતા, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નરક ગતિમાં) રખડે છે, આંટા માર્યા કરે છે. અને તેઓ તે ચાર ગતિમાં આખડે છે, તેઓને વિસ્તાર થતું નથી, (૨)
ટબે-હમણાં કેટલાએક એમ કહે છે જે વિવિધ બહુ પ્રકારની ક્રિયા કરીને સેવીએ, એકાંત ક્રિયાવાદી તે બોલ્યા, પણ તે અનેકાંતદષ્ટિ–સ્યાદ્વાદદષ્ટિનું ફલ દેખતા નથી, કેટલાએક અનેકાંત ક્રિયા કરીને સ્યાદ્વાદફળ નથી દેખતા, જિનમત નથી જાણતા, તે બાપડા પ્રાણી જાણતાં ચાર ગતિમાં રંજે-ફરે ભમે. એકાંત જ્ઞાનને, એકાંત ક્રિયાને અનેકાંત દષ્ટિ ન કહીએ, જ્ઞાનક્રિયાએ મેક્ષ જાણીએ. તે અનેકાંત મત. (૨)
વિવેચન- વા વા ક્રિયા સા સા રુંવતી એ સૂત્રને માન આપનાર કેટલાક કિયાવાદીઓ કહે છે કે, અમે ક્રિયા કરીને ભગવાનને મેળવશું, પણ ક્રિયાનું ફળ તે એકાંત નથી. કેટલીક વખત ક્રિયાનું ફળ મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિમાં થાય અને કેટલીક વખત સંસાર વધારનાર થાય. જેમ સંગમના જીવને દાન દેવાથી શાલિભદ્રને અવતાર મળે, પણ આખરે તે તેમને સંસાર વધી જ ગયે. તેઓ અનેક ત્રાદ્ધિ પામ્યા, પણ તે તે થોડા વખત માટેની હતી. સંસાર વધી જ એ, વિશાળ નજરે જોતાં, કોઈ પ્રકારને લાભ નથી, એ તે “ખાધું એટલે ખાયું” જેવી વાત છે. પછી તમે દૂધપાક ખાધું હોય કે પેંસ ખાધી હોય, તે જોવાનું નથી. પેટમાં ગયા પછી સર્વ સરખું બની જાય છે. ક્રિયાનું ફળ તાત્કાલિક લાભમાં તે આવે, પણ. એથી અનંતકાળને લાભ મળતું નથી, અને સુખ તે જોગવ્યું એટલે ખલાસ થઈ જાય છે. ક્રિયાને લાભ તે મળે, પણ તે પગલિક પ્રાપ્તિમાં હોય તે એને કાંઈ અર્થ નથી. એ તે અસ્થાયી વસ્તુ છે અને જતી વખતે કચવાટ મૂકી જનાર છે. સર્વ કિયાને સાચેસાચ લાભ જ મળે એમ ન સમજવું. કાંઈક લાભ મળે, તે અનંતકાળને હિસાબે કાંઈ ગણતરીમાં નથી, અને આવા અનેકાંત લાભ પર આધાર બાંધી શકાય નહિ. કિયાવાદી માત્ર કિયામાં જ માને છે, એ સમજ્યા વગર આખો વખત યંત્રની જેમ કિયા જ કર્યા કરે, પણ હેતુ સમજ્યા વગરની સંચા માફક કરેલ કિયા તે સ્થાયી લાભ આપનાર નીવડતી નથી. એમાં દુનિયાદારી અને સુખસગવડ મળે, પણ મોક્ષ જેવા અનંત સુખ પાસે એ કાંઈ ગણતરીમાં નથી. જે ફળ હંમેશ ટકે નહિ, તે અંતે અર્થ વગરનું છે અને પરિણામે સંસાર તરફ ગમન કરાવનાર છે. આવું ફળ કદાચ થાય તે, તેઓ હિસાબ આપવા ચારે ગતિમાં જાય–આવે છે. કેઈ વાર ગાય-ભેંસ થાય. કોઈ વાર નારક થાય, કઈ વાર દેવ થાય અને કઈ વાર મનુષ્ય થાય, પણ એને છેડે આવે નહિ. અને જે સુખની પછી તેને અભાવ આવવાનું હોય, તેને સુખ જ કહી શકાય નહિ. “ચાર દિવસનું ચાંદરડું અને ઘેર અંધારી રાત જેવી એમાં વાત થાય છે. કિયા અનેકાંત ફળને આપે પણ ખરી, પણ એને આપણે ખરા અર્થમાં ફળ કહેતા જ નથી. આપણે તે સ્થાયી સુખ આપનારને જ ફળનું નામ
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ : શ્રી અનંતનાથ જિન સ્તવન
[ ર૭૫ આપીએ, બાકી એક ગતિમાંથી બીજીમાં, અને બીજી ગતિમાંથી ત્રીજી ગતિમાં ભમાવે, અને જરા સુખ આપે તેને સુખ કહેવું તે સુખની બેટી વ્યાખ્યા છે. ઘણી વખત તે એવું પૌગલિક સુખ પણ કિયાના ફળ તરીકે મળતું નથી, કારણ કે ફળ તે અનેકાંત છે; એ મળી જાય પણ ખરું અને ન પણ મળે. આવા અનેકાંત ફળને ફળ કહેવું કે સુખ કહેવું, તે અજ્ઞાન છે અને તે ખાતર માત્ર સમજ્યા વગર કિયા કરવી. એને ખરેખરું ફળ કહેવાય જ નહિ. આ તે ચાર ગતિમાં જવાને એક રહે છે, તે સુજ્ઞને નકામે છે અને સંસાર વધારનાર હોઈ અગ્રાહ્ય છે. આવી રીતે કેટલાક કિયાવાદીઓ, જેઓ માત્ર સમજ્યા વગર કિયા કરે છે, તેઓ સેવાને એક પ્રકારની કિયા સમજી તેને અર્થ સમજવાને પ્રયત્ન કર્યા વગર, પિતાને લાભ થશે એમ માને છે, તેઓ ખરેખર સંસારને વધારે છે અને એક ગતિમાંથી બીજી ગતિમાં જઈ એક ખાડામાંથી બીજા ખાડામાં પડે છે. અને પ્રથમ કહેલ (થા થા ક્રિયા સા સા ઢગતી) ને ખુલાસે થાય છે. ફળ મળે પણ સંસાર વધારનાર ફળ મળે છે તે કાંઈ તાત્વિક દષ્ટિએ ફળ નથી. થોડું સુખ મળે, કે ન મળે, પણ એમાં આપણું સાધ્ય જરા પણ જળવાતું નથી અને પ્રાપ્તવ્ય જરાય મળતું નથી, માટે કિયાવાદીની સૂચના આપણને અગ્રાહ્ય છે એમ જાણવું જોઈએ. આ સંસાર વધારનારને ફળ કહેવું, કે તે ખાતર ક્રિયા કરવી, અથવા તેવી ગણતરીએ ક્રિયા કરવી તે પરિણામે લાભ કરનાર નથી અને તે ખાતર આપણે પ્રયાસ પણ નથી. એ તે રખડપાટો જ છે. સંસાર વધે તેવા ફળને તાત્વિક દષ્ટિએ ફળ જ કહી શકાય નહિ. (૨)
ગચ્છના ભેદ બહુ નયણ નિહાલતાં, તત્ત્વની વાત કરતાં ન લાજે; ઉદરભરણાદિ નિજ કાજ કરતાં થકાં મેહ નડિયા કલિકાલ રાજે. ધાર૦ ૩
અર્થ—ગચ્છના પ્રકાર, સંપ્રદાયભેદો અનેક પ્રકારના હોય છે, તે નજરે જોતાં તેઓ મુખેથી તત્ત્વની વાત કરે છે, તેમાં તેઓને શરમ આવતી નથી, તેઓ લાજતા નથી, પણ
પાઠાંતર– નયણ” સ્થાને એક પ્રતમાં “નયણિ” પાઠ છે, તે જૂની ગુજરાતી જણાય છે. “થક” સ્થાને ત્રીજા પાદમાં ‘થિકા” પાઠે છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. “રાજે' સ્થાને એક પ્રતમાં “રાજૈ” પાઠ છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. કરતાં થકાં ' સ્થાને એક પ્રતમાં “ કાંરતાથી” એવો પાઠ છે તે અશુદ્ધ જણાય છે. “કલિ’ સ્થાને ચોથા પાદમાં એક પ્રતમાં “કલુ” પાઠ છે, તે અશુદ્ધ લાગે છે. “કલિકાળ’ સ્થાને પ્રતમાં “કલિકાલ’ પાઠ છે, છાપનારે છાપ્યો છે. પણ તે જ પાઠ. “નિહાલના સ્થાને ભીમશી માણેક ‘નિહાલતાં છાપે છે. “કરતાં થક સ્થાને ભીમશી માણેકને છાપેલ પાઠ કરતા થકા” છે. (૩)
શબ્દાથ–ગ૭ના = વિભાગના, પટાભેદના. ભેદ = પ્રકાર, ભેદ, પિટાભેદો. બહુ = ઘણાં, એકથી વધારે. નયણ = આંખે નિહાલતાં = જોતાં, દેખતાં. તત્ત્વની = નવતત્ત્વ સંબંધી, આત્મિક, વાત = વાર્તા, સંબંધી વાતે કરવી તે કરતાં = કહેતાં, વદતાં. ન લાજે = શરમાય નહિ, ભાંડા પડતા નથી. ઉદરભરણ = પિતાના પેટને ભરવું તે, પેટે હાથ પંપાળ. આદિ = વગેરે. નિજ = સ્વીય, પિતાનું. કાજ = કાય, કામો. કરતાં = અમલમાં મૂકતાં. થક = કરતાં છતાં. મોહ = મેહ રાજા, મૂંઝવનાર રાજા. બળવાન કમ. નડિયા = હેવાન કરાયેલા. કલિકાલ = કળિનો સમય. રાજે = રાજ્યમાં, અત્યારે વર્તતા કળિકાળના વખતમાં. (૩)
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી એ વાત તેમના મુખમાં શેભતી નથી. તેઓ તે પિતાના પેટને ભરે છે, એ પિટભરાનું કામ વગેરે કરતાં તેઓને જોઈને મહરાજ તેઓને આ કળિયુગરાજમાં હેરાન કરી રહ્યો હોય એમ જરૂર જણાય છે. (૩)
ટો-નજરે જોતાં ગચ્છના ભેદ બહુ દેખાય. મમત્વે કરી, અને તત્ત્વની વાત કરતાં લાજે પણ નહિ. વચનશૂરાપણું કરે અથવા ગાદિકના મમત્વકાર રાખે અને તત્ત્વની વાત કરે, તે શું જાણીએ છીએ. લાજતા નથી તે માટે કહ્યું છે. યત્ર મમવારો, ને તત્ર શ્રેયણાં વર્તમ ત્તિ વવનાના વાહૂમાત્ર પરમાર્થસૂના રૂારિા એવા ઉદર ભરવાદિકનું પિતાનું કાર્ય કરતા હંતા મહરાજાને પરાભાવ્યા કળિયુગ તે પંચમ કાળના રાજ્યમાં એ બહુ દેખાય વદુ મુદા अप्प समणा इतिवचनात् ज्ञेयम् । (3)
વિવેચન–અને આ સેવાની વાત ઉપરથી ગચ્છના ભેદો ઉપર સ્વાભાવિક રીતે કર્તાશ્રી જાય છે. એને મુદ્દો પણ ભક્તિ-સેવાને જ છે. ગચ્છના ભેદ જતાં હું તપગચ્છીય છું, તમે પાયચંદગ૭વાળા છે, એવા એવા મમત્વ કરે કે પિતાને ગ૭ જ સાચે છે. તેઓ ભગવાનની આજ્ઞા પ્રમાણે સર્વ કરનારા છે, પણ પિતે જ સાચા છે એમ માને છે અને પિતાને ગ૭ એ જ પ્રભુને ગચ્છ છે એમ માની બીજા સવની નિંદા-કૂથલી કરે છે. અને પિતાના ગરછની મહત્તા સ્થાપવા માટે કઈક તોફાન મચાવે છે એવા માણસો તત્ત્વની વાત કરતાં પણ શરમાતા નથી. મમત્વ હોય ત્યાં તત્વ નહિ અને તત્વ હોય ત્યાં મમત્વ નહિ, પણ આ તે જાણે ઝઘડાના કેન્દ્ર હોય તેવા થઈ તત્ત્વની મોટી મોટી વાત કરે, પણ તેવા લાજ વગરના માણસોએ શરમાવું જોઈએ અને ગ૭ના પક્ષકારોએ જાણવું જોઈએ કે એવા ગચ્છવાદીઓના મુખમાં તત્ત્વ શેભત નથી. તેઓ ગચ્છના પક્ષકાર થયા એટલે તત્ત્વ તે તેમનાથી સો માઈલ દૂર નાસે છે. આવા ગચ્છના આગ્રહી માણસે પોતાનું પેટભરાપણું વગેરે કરવાને કારણે, આ કળિકાળમાં મેહરા તેઓને પડે છે એમ સમજવું. તેઓ ગચ્છની ભાંજગડમાં એટલા બધા પડી જાય છે કે બીજી વાતે તેમની નજરે ગૌણ બની જાય છે. પછી બૂમબરાડા પાડીને ક્રોધ કરે કે અભિમાન કરે કે માયા–કપટ કરે, પણ તેઓ સંસારમાં ભટકનાર છે અને જે સેવા-ભક્તિ માટે અગાઉ અનેક વાત કરી તેને માટે તેઓ તદ્દન અયોગ્ય છે.
આનંદઘનજી ગમે તે સંપ્રદાયના હોય, પણ તેમણે આ વાત ઘણી મકકમપણે કરી છે. ગચ્છાચારી અને કચ્છમાં પૂર્ણતા માનનારા વાસ્તવિક રીતે કેવા હોય છે તે આ ગાથાથી સમ- , જવા જેવું છે. ગચ્છના મોરચા ન માંડવા અને ગચ્છની મેટી મોટી વાત ન કરવાને અંગે આ વાત કરી છે. અને જે સેવા-ભક્તિ માટે આગ્રહ કરવામાં આવ્યું છે, તેને માટે આ ગરછના મહમાં પડેલા લાયક રહેતા નથી, એ વાત બરાબર લક્ષ્યમાં લેવા જેવી છે. આ ગ૭મેહ તજવાને ગ્ય ઉપદેશ છે અને આ કળિકાળમાં તે અત્યંત આવશ્યક છે. (૩)
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪: શ્રી અનંતનાથ જિન સ્તવન
[ રહ૭ વચનનિરપેક્ષ વ્યવહાર જૂઠે કહ્યો, વચનસાપેક્ષ વ્યવહાર સાચો વચનનિરપેક્ષ વ્યવહાર સંસારફળ, સાંભળી આદરી કાંઈ રા. ધાર. ૪
અર્થ—કારણ કે અપેક્ષા-દષ્ટિબિંદુ વગરને સર્વ વ્યવહાર, આચરણ તે સર્વ બેટ વ્યવહાર છે એમ કહેલું છે, પણ અપેક્ષા સહિતનું વચન–બોલવું અને તેને વ્યવહાર કરવો તે સાપેક્ષ હોઈ બરાબર જાણ, તે અનુકરણીય સમજે. હવે એ પૈકી જે દષ્ટિબિંદુ-અપેક્ષા–ની બહારનું ભાષણ છે તે તે સંસારને વધારનાર છે, તેના ફળમાં સંસાર જ વધે છે. એવાં વચનને સાંભળીને અથવા તેના પ્રત્યે પ્રેમ બતાવી, તેને સ્વીકારીને શા અર્થે ખુશી થઈ જાઓ છો? (૪)
ટો-જ્યાં વચન અપેક્ષાએ નહિ, એટલે આગમાનુસારી નહિ, એવો જે વ્યવહાર તે જૂઠો જાણુ. અને જે વ્યવહાર વચનને અપેક્ષે-વાં છે એટલે આગમાનુસારી વ્યવહાર તે સાચે, ખરે સહ-ધારવો તે માટે વચનનિરપેક્ષ ભવ્ય એટલે આગમ સાખીને ચાલે એવો એ અર્થની સૂઝ મહાનિશીથ, વ્યવહાર, અંગચૂલીયા શ્રત હીલનાધ્યયન પ્રમુખ બહુ ગ્રંથે છે. તે શુદ્ધ વ્યવહાર સાંભળીને તથા આદરીને કિશ્ય મનમાં રાચવું, માચવું તે અશુદ્ધ વ્યવહારને અજ્ઞાન ફળ-સંસાર જાણી, શું હર્ષવું જે અમે વ્યવહારી છીએ. (૪)
- વિવેચન—આ ગચ્છના મમત્વને અંગે યાદ રાખવું કે અપેક્ષા વગરનું કોઈ પણ વચન કહેવામાં કે ઉચ્ચારવામાં આવે, તે તે તદ્દન ખોટું છે. જૈનધર્મ આખે નયવાદ પર રચાયેલે છે. એક વાત એક દષ્ટિબિંદુથી સાચી હોય તે બીજા દષ્ટિબિંદુથી તદ્દન ઊલટી જ લાગે. આ અપેક્ષાવાદ બરાબર સમજીને જે બોલે, તે બરાબર, પણ જેણે અપેક્ષા અથવા દષ્ટિબિંદુ બરાબર ન પકડી લીધું હોય, તે તેની સર્વ વાત ખોટી સમજવી, કારણ કે કયે વખતે તે પડી જશે. તે કાંઈ કહી શકાય નહિ. અપેક્ષા ધ્યાનમાં લીધા સિવાયનું વચન ગમે તેવું હોય, તે પણ તે ખોટું છે એમ સમજવું. આ દષ્ટિએ ગ૭ના શોખીને અપેક્ષા સમજ્યા વગર વાત કરે તે તેમનું વચન જૂઠ છે એમ ધારી લેવું. આ રીતે જ તમને સત્ય જ્ઞાન મળશે અને સાપેક્ષવચન હોય તે વ્યવહાર સાચો થાય છે. તમે અમુક માણસને મુદ્દો સમજો અને તેનું દષ્ટિબિંદુ
પાઠાંતર–“ફળ” સ્થાને પ્રતમાં “ફલ” પાઠ છે. “સાંભળી ” સ્થાને પ્રતમાં “સાંભલી” છે. “જો ' પાઠને બદલે ‘જુઠો ' પાઠ એક પ્રતમાં છે. (૪) આ શબ્દાર્થ-વચન = બેલિવું તે. નિરપેક્ષ = મુદ્દા-અપેક્ષા વગરનું. વ્યવહાર = અમલ, બાહ્ય આચરણ. જૂઠો = ખાટ, ન પસંદ કરવા યોગ્ય. કહ્યો = જણાવ્યું છે. વચન = બલવું તે. સાપેક્ષ = અપેક્ષા સહિત. મુદ્દામ. વ્યવહાર = વર્તવું તે, અમલ. સાચે = બરાબર. વચન = બોલવું તે, વદવું તે, નિરપેક્ષ = અપેક્ષા વગરનું, દૃષ્ટિબિંદુ વિનાનું, વ્યવહાર = વર્તન, વર્તવું તે. સંસારફળ = જેનું ફળ સંસાર વધે તેવું થાય તે. સંસાર વધારનારું, સાંભળી = જાણી, સમજી. આદરી = સ્વીકારીને, ગ્રહણ કરીને. કાંઈ = શા માટે. રાચો = તેમાં શું મજામાં આવી પડે છે ? (૪)
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૮
શ્રી આનંદઘન–વીશી ધ્યાનમાં લે તે તમારે વ્યવહાર પણ સારો થાય અને તમે મેક્ષને માર્ગે ચઢી જાઓ. અપેક્ષા વગરના અને અપેક્ષાવાળા જ્ઞાનમાં આટલે તફાવત છે, માટે બેલવા પહેલાં સામાનું દૃષ્ટિબિંદુ શું છે તે ધ્યાનમાં રાખીને જ તમે બોલે તે તમારું વચન અને વ્યવહાર બરાબર છે, એમ તમારે ધ્યાનમાં રાખવું. આ રીતે સેવાને તમે વિચારજે. અને તમારે યાદ રાખવું કે અપેક્ષા વગરનું વચન તે માત્ર સંસારવૃદ્ધિમાં પરિણમે છે, એમાં તમારા સંસારને અંત આવતું નથી. સંસારફળ તમને મળે, એ આપણે ઉદ્દેશ નથી. સંસાર વધે કે તમે ખાડામાં પડે એ માટે આ વાત થતી નથી; તમારે સંસાર ન વધે અને તમે હંમેશને માટે સુખી થાઓ, એ નજરે નિરપેક્ષ વચનનું મૂલ્ય કેડીનું છે. છતાં તમે એવાં નિરપેક્ષ વચન સાંભળી, તેને સ્વીકાર કરી, તેમાં કેમ રાચે છે? તમે એવી વાતને કેમ ગ્રહણ કરે છે? તમે એને તમારી વાત કેમ બનાવે છે? તમને એમાં મજા કેમ આવે છે? હવે તમે એ નજરે સેવાને વિચાર કરે. નિરપેક્ષ વચનનો કદી સ્વીકાર કરી લેશે નહિ. એમાં તમારે જયારે નહિ થાય. તમે સમજુ હો તે સાપેક્ષ વચન બેલ અને આદરેજે. એમાં સરવાળે તમને ઘણું પ્રકારના લાભ થશે. અને તમારે તે ઘણું શ્રદ્ધાપૂર્વક જ બધી વસ્તુ તપાસવી જોઈએ. એ શ્રદ્ધા–પ્રતીતિને મહિમા હવે આવતી ગાથામાં કહેશે. (૪)
દેવ-ગુરુ-ધર્મની શુદ્ધિ કહે કેમ રહે, કેમ રહે શુદ્ધ શ્રદ્ધાન આણે; શુદ્ધ શ્રદ્ધાન વિણ સર્વ કિરિયા કરે, છાર પર લીંપણું તે જાણો. ધાર૦ ૫
અર્થ_એવાં અપેક્ષા વગરનાં વચન બેલનારથી દેવ, ગુરુ અને ધર્મની પવિત્રતા કેમ જળવાઈ રહે અથવા આપ જણાવો કે દેવ, ગુરુ અને ધર્મની શુદ્ધિ કેમ રહે? અને શુદ્ધ શ્રદ્ધા કેમ રહી શકે?–તેની ધારણું કરે, કારણ કે શુદ્ધ પ્રતીતિ વગર, જે કાંઈ ક્રિયા કરવામાં આવે તે અપવિત્ર–મેલીઘેલી, મેં ઉપર કરેલ લીપણ જેવી છે, એમ તમારે ધ્યાનમાં રાખવું. (૫)
ટબે–તે અશુદ્ધ વ્યવહાર પ્રવર્તાવકથી શુદ્ધ દેવ, શુદ્ધ ગુરુ, શુદ્ધ ધર્મની શુદ્ધિ કર્યું પ્રકારે રહે, અને કેમ કરી શુદ્ધ શ્રદ્ધાન-પ્રતીત આણીએ. “પુરુષ પ્રમાણે વચન પ્રમાણ” એ ન્યાય - પાકતર કેમ” સ્થાને પ્રતમાં “કિમ” પાઠ છે, જૂની ગુજરાતી છે (બંને સ્થાન), “રહે’ સ્થાને પ્રતમાં “રહે.” પાઠ છે. “શ્રદ્ધાન’ સ્થાને સરધાન” પાઠ છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. “લીંપણું તે સ્થાને લિંપણ સરિસ” પાઠ છે. “કિરિયા’ સ્થાને “ક્રિયા’ પાઠ એક મતમાં છે. (૫) | શબ્દાર્થ–દેવ = ઇષ્ટદેવ, પરમાત્મા, મોક્ષમાં ગયેલા જિનેશ્વર દેવ. ગુરુ = ધમને ઉપદેશ કરનાર, કુળનો ધમ સમજાવનાર અને વિદ્યા શીખવે તે વિદ્યાગુરુ, ધર્મ = ખરાબ ગતિમાં પડતાં જીવને રોકે, બચાવે તે ધર્મ, શહિદ = પવિત્રતા. કેમ = કઈ રીતે, કેવી રીતે રહે = જળવાય, મળે. શ્રદ્ધાન = ખાતરી. ચોક્સાઈ આણો = ધારણ કરે. શુદ્ધ = પવિત્ર, શંકા વગરની. શ્રદ્ધાન = ખાતરી. વિણ = વગર, વિના. સર્વ = કોઈ પણ સવે. બધી કિરિયા = યિા, વર્તાના કરે = અમલમાં મૂકે, ગોઠવે તે. છાર = કરે, મેલ, ગંદુ. પર = ઉપર, માં. લીંપણું = લીંપણ, ગાર કરવી છે. જાણે = સમજે. (૫)
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪: શ્રી અનંતનાથ જિન સ્તવન
[ ૨૭૭ છે અને શુદ્ધ શ્રદ્ધાન વિના જેટલી ક્રિયા-અનુષ્ઠાન કરીએ તે સર્વ છાર ઉપર જેમ લીપણું તે સરખી જાણવી, જેથી મેક્ષ પામીએ તેવી નિર્જરા ન થાય, ભવ હેતુ થાય. (૫)
વિવેચન-સમ્યકાવ વગર સર્વ નકામું છે, એકડા વગર સર્વ મીંડાં નકામાં છે, માટે પ્રથમ સમ્યકત્વ શું છે તે આપણે જાણી લઈએ. આપણે આગલા સ્તવનમાં સમકિતના સડસઠ બેલ જોઈ ગયા. અહીં સંક્ષેપમાં જણાવવામાં આવે છે કે તમારે દેવ, ગુરુ અને ધર્મની શોધખોળ શી રીતે રહી શકે તેની નિરંતર ચિંતા રાખવી ઘટે. એનેક ગુણોથી યુક્ત દેવ, જે અઢાર દોષ રહિત હોય, તેને દેવ સમજી, તેની સેવા-ભક્તિ કરવી. ગુરુના ગુણને યોગ્ય હોય તેની પાસેથી ધર્મને બોધ લે અને નરકમાં પડતા ધારી રાખે તેવા સાચા ધર્મનાં ફરમાનેને અમલમાં મૂકવા અને કુદેવ, કુગુરુની અને કુધર્મની સેવા ત્યાગવી. એમ બધી રીતે હકારાત્મક રીતે અને નકારાત્મક રીતે વિવેક અને શ્રદ્ધાથી તે ત્રણને સ્વીકાર કરે એ ખરું નિર્મીત ચિંતવન છે. તે દેવ, ગુરુ અને ધર્મ વિશુદ્ધ કેમ મળે એની સેવા કેમ થાય તેને પ્રાણી વિચાર કરે અને તે માટે સતત ચિંતવન કર્યા કરે અને નિરંતર તે માટે જાગ્રત રહે, અને તેમાં પણ વિશુદ્ધ શ્રદ્ધા કેમ રહે તે હંમેશની ચિંતાને વિષય હે જોઈએ. સંસાર વધારનાર સેવા-ભક્તિ હોય; તે તેને કેઈ અર્થ નથી; જરા સુખ આપે, પણ અંતે તે થોડા વખતની જ રમત છે. પ્રાણીઓ જે પિતાને નિસ્તાર કરે છે તે શ્રદ્ધાપૂર્વક દેવ, ગુરુ અને ધર્મની પ્રતીતિ કરવી જોઈએ અને તેને આનંદપૂર્વક વળગી રહેવું જોઈએ. આ શ્રદ્ધા અને દેવ-ગુરુ-ધર્મની શોધ ઉપર જીવનની ફત્તેહને આધાર છે. આ જીવનમાં જેટલું એ કામ થાય, તે આપણું પિતાનું છે, કારણ કે સર્વ ચીને, ઘરબાર અને સગા સંબંધી તે બધાં અહીં રહી જવાનાં છે, એટલે તેઓ સાથે જે સુખદુઃખ ભેગવ્યાં હોય, તે પિતાની સાથે આવનાર નથી, પણ આ દેવ-ગુરુ-ધર્મની શુદ્ધિ સ્થાયી ચીજ છે, પરભવમાં પણ સાથે આવનાર છે, તેથી વિચારણા પૂર્વક તેની શોધ કરવી, અને એ રીતે સંસાર ઘટાડીને જીવનકાર્ય કરવું. આ પિતા પ્રત્યેની ફરજ છે અને એને કરવામાં દીર્ઘ કાળને કે સર્વ કાળનો સાચો આનંદ છે. કારણ કે ચેખી શ્રદ્ધા વગર ગમે તેટલાં કામ કરવામાં આવે, તે સર્વ મેલીઘેલી જમીન ઉપર લીપણ બરાબર છે. જેમ મેલી, બગડેલી, વાસીદુ વાળીને સાફ કર્યા વગરની ભૂમિ ઉપર ગાર કરવામાં આવે, તે તે નકામું થઈ પડે છે, તેમ શ્રદ્ધાથી સાફ કરેલ ભૂમિ એટલે મન પર દેવ-ગુરુ-ધર્મની ચીવટ પૂર્વક કરેલી શોધ હોય, તે જ તે ફળ આપે છે, ભૂમિકા આકર્ષક બને છે અને તે પર કરેલ લીંપણની સાફસૂફી કારગત નીવડે છે, તેમ શુદ્ધ આત્મભૂમિકા ઉપર કરેલ કિયા ફળે છે અને કારગત થાય છે. ભૂમિ ઉપર લીંપણ કે ચિતરામણ કરવા પહેલાં તેને વાળીઝૂડીને સાફ કરવી ઘટે, પછી તેના પર લીપણ થાય કે ચિત્ર કાઢવામાં આવે તે બરાબર ઝળકી જાય છે, તેમ તમારે સેવા-ભક્તિ કરવી હોય તે શ્રદ્ધાપૂર્વક સુદેવ, સુગુરુ અને સુધર્મની પ્રતીતિ કરે, તેને ઓળખીને આદર એટલે તમારી ઈચ્છા મોક્ષ મેળવવાની છે તે પાર પડશે અને તમારું ખરું અંતિમ ધ્યેય પ્રાપ્ત થશે. આ સેવાને સાચે અને એક જ માર્ગ છે તે સમજીને સ્વીકાર,
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦]
શ્રી આન’ઘન-ચાવીશી
આ ગાથામાં શ્રદ્ધાનો મહિમા ગાયા અને તેની સાથે શ્રદ્ધાપૂર્ણાંક દેવ-ગુરુ-ધર્મની પ્રતીતિ કરવી તે ખાસ સેવા કરવાને અંગે જરૂરી છે અને તે પ્રમાણે ભૂમિકાશુદ્ધિ વગરની કરેલી સર્વ સેવા-ભક્તિ છાર ઉપર લી'પણુ સમાન છે એમ જાણવું. આ ઘણી રહસ્યની વાત છે અને સમજવા યાગ્ય છે. (૫)
પાપ નહીં કોઈ ઉત્સૂત્ર ભાષણ જિમ્યા, ધર્મ નહીં કાઈ જગસૂત્ર સરખા; સૂત્ર અનુસાર જે ભવિક કિરિયા કરે, તેહનું શુદ્ધ ચારિત્ર પરિખા. ધાર૦ ૬
અથ—તમે સમજો કે સૂત્રમાં જે જણાવ્યું તેનાથી ઊલટું ખેલવું તેના જેવું કાઈ પાપ નથી અને મૂળ સૂત્રમાં કહેલી વાતને અનુસરવું તેના જેવા કોઈ ધર્મ નથી. સૂત્રમાં જે રીતે કહેલ છે તેને અનુસારે ભવ્ય પ્રાણી જે ક્રિયા કરે તેનું ચારિત્ર શુદ્ધ છે, એમ તમારે જાણવું જોઈએ. (૬)
ટા—તે માટે ઉત્સૂત્ર-સૂત્રથી વિપરીત ભાષણ સરખો ખીજે કોઈ અશુભ-પાપ નથી અને સુત્ર અનુસારે પ્રવીએ—તે જ ચારિત્રીએ. (૬)
વિવેચન—અને સેવા-ભક્તિને અંગે બીજી અગત્યની વાત કરી દે છે, તે પણ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય છે; એ રીતે કરેલી સેવા ખરુ ફળ આપે છે અને અંતે આપણી સ ધારણા પાર પડે છે. મુદ્દો એ છે કે સૂત્રસિદ્ધાંતમાં કહેલી વાતથી વિરુદ્ધ વાત કરવી કે ખેલવું, તેના જેવું કોઈ પાપ નથી અને અંતે આ જીવને તે પાપ-પુણ્ય સાથે જ સંબંધ છે. તે ઘરબાર, વસ્તુ કે સગાંસંબધી તે અહીં જ રહી જવાનાં છે; પણ પાપ અને પુણ્ય એ તે એની સાથે જવાનાં છે. તેમાં મુદ્દો એ છે કે સૂત્રસિદ્ધાંતમાં જે વાત જે પ્રકારે કરવાની કહી હાય તેનાથી ઊલટું ખેલવું તેના જેટલી કોઈ પાપની હદ નથી, માટે સૂત્રમાં કહેલી વાત પ્રમાણે જ ખાલવું-ચાલવું. જે સાધુ અથવા શ્રાવક સૂત્રથી વિરુદ્ધ ખેલે, તેમાં જેમ કહ્યું છે
*
*
'
પાઠાંતર— નહી` ' સ્થાને એક પ્રતવાળા ‘નહી ' લખે છે, તે જૂની ગુજરાતી છે. ‘ જિસ્યા ' સ્થાને ‘ જિસ્સૌ ’પાઠ એક પ્રતમાં છે; એક છાપેલ પુસ્તકમાં ‘ જિસાં' પાડે છે. ‘ જગ’ સ્થાને ‘જગિ' પાડે એક પ્રતમાં છે. ‘ સરિખા ’ સ્થાને એક પ્રતમાં ‘સરિષા ’ પાડે છે.. · અનુસાર ' સ્થાને એક પ્રતમાં ‘ અનુસરિ ’ પાઠ છે. ‘ તેહનું ’ સ્થાને એક પ્રતમાં ‘ તેહને ’ પાઠ છે; ભીમશી માણેક પણ તે જ પાઠ આપે છે. ‘ પરિા ’ સ્થાને એક પ્રતમાં · પરિષા ' પાઠ છે, ખ અને ૫ ના અભેદ હતા. (૬)
શબ્દા—પાપ = અશુભ ક`બંધ, પાપ (પ્રસિદ્ધ છે.) નહિ = ના. ઉસૂત્ર = સૂત્ર સિદ્ધાંતથી ઊલટું, સૂત્ર વિરુદ્ધ. ભાષણ = વઘુ તે. જસ્સા = જેવા, સરીખડો. ધમ` = પુણ્ય, શુભ ક્રમ`બંધ. નહિ = ના, નગ્નાત્મક. કોઈ = કોઈ પણ, એક પણ. જગ = દુનિયામાં, વ્યવહારમાં નહિ = ન હોઈ શકે, ન થઈ શકે, નગ્નાત્મક. કોઈ = એકે. સૂત્ર = મૂળ સૂત્ર, આગમ. અનુસાર = તે પ્રમાણે, તે રીતે, ભવિક = ભવ્ય પુરુષ, મેાક્ષમાં જવાને યોગ્ય સંપત્તિ મળે તો જનાર. જે = કોઈ પણ. કિરિયા = ક્રિયા, ગતિ, હિલચાલ. કરે = અમલમાં મૂકે, આચર. તેહનુ = તેનુ, તે વ્યક્તિનું. શુદ્ધ = પવિત્ર, અનુકરણીય. ચારિત્ર = વર્તન, વવું તે. પરિખા =જાણા, પરખા, સમજો, પરીક્ષા. (૬)
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ : શ્રી અનંતનાથ જિન સ્તવન
[ ૨૮૧ તેમ ન બોલે, તેવા ભાષણ જેવું આ દુનિયામાં કોઈ મોટું પાપ નથી. સૂત્રથી વિરુદ્ધ બેલાય તે મહાપાપ લાગે છે અને તેનાં પરિણામ ભોગવવાં જ પડે છે. તેથી સૂત્રની આજ્ઞા વિરુદ્ધ કાંઈ પણ બોલાય નહિ તેની ખાસ ચીવટ રાખવી. અને સૂત્રમાં કહેલ વાત પ્રમાણે ચાલવું, તેના જેવો આ દુનિયામાં બીજો કોઈ ધર્મ નથી. સૂત્રમાં કહ્યું છે, તે પ્રમાણે વર્તવું, એ આ દુનિયામાં ઘણી અગત્યની અને મોટા પુણ્યની વાત છે. આ બે નિયમો સેવન કરનારે બહુ ધ્યાનમાં રાખવા. સૂત્ર વિરુદ્ધ ન બોલવું અને સૂત્રમાં કહેલ કરવું, તે ખરેખ ધર્મ છે.
શું કરવું અને શું ન કરવું તે સૂત્રમાં પ્રભુએ બતાવેલ છે, તેને અનુસાર સર્વ ક્રિયા કરવામાં આવે તે શુદ્ધ ચારિત્ર છે, એમ તમે સમજે. એટલે સૂત્રમાં કહેલ હોય તેની વિરુદ્ધ કાંઈ ન કરવું અને તેમાં કહેલ છે તે પ્રમાણે કરવું તે વિશુદ્ધ ચારિત્રની નિશાની છે. શુદ્ધ ચારિત્રવાન માણસ સૂત્રમાં કહેલ સર્વ કરે અને તેની વિરુદ્ધ કાંઈ ન કરે. આ શુદ્ધ ચારિત્રવાળા સૂત્ર અનુસારે ક્રિયા કરે તે શુદ્ધ ચારિત્રશાળી છે, એમ સમજવું અને એ રીતે કરેલી સેવા ફળવાન થાય પછી તે ફળને ઈચછવાની કોઈ જરૂર રહેતી નથી, પણ તે સ્વતઃ ફળ આપે જ છે અને સારું ફળ આપે છે. આ અગત્યને નિયમ શુદ્ધ સેવા કરનારે લક્ષ્યમાં રાખે એ સેવાને અંગે ઘણું જ જરૂરની વાત છે. આ સૂત્ર-સિદ્ધાંતની વાતને ટૂંક સાર એ છે કે પરિણતિની નિર્મળતા કરવી અને વિષય-કષાયની મંદતા કરવી બાકી તે સૂત્રમાં ઘણી ઘણી વાતે કરેલ છે. આપણને એ સર્વ સમજવાની શક્તિ કે કુરસદ ન હોય તે ઉપર જણાવેલ ટૂંક સાર સમજમાં રાખો અને તેને અનુસરીને કામ લેવું, અને ચારિત્રીઓમાં પેટભરા કેણું છે અને શુદ્ધ ચારિત્રવાન કોણ છે તે આ ધરણે સમજી લેવું. અને કઈ વાતને મમત્વ ન કરતાં સદા આનંદમાં રહેવું અને પરિણતિની નિર્મળતા રાખવી. જે કરેડ ગ્રંથમાં કહ્યું તે ટૂંકામાં આ સ્તવનતં પણ જણાવશે, અને તમારે તેને અનુસરવું. આ નિયમ સર્વ ધ્યાનમાં રાખી તમારે સેવા-ભક્તિ કરવાની છે, એને નિરંતર ખ્યાલ રાખવો એ તમને પિતાને જ અંતે લાભ કરનાર છે. (૬) એહ ઉપદેશનો સાર સંક્ષેપથી, જે નરા ચિત્તમાં નિત્ય ધ્યાવે; તે નરા દિવ્ય બહુ કાળ સુખ અનુભવી, નિયત “આનંદઘન” રાજ પાવે. ધાર ૭
પાઠાંતર–ઉપદેશન” સ્થાને ભીમશી માણેક “ઉપદેશનું ' પાઠ છાપે છે, તે કરછી ભાલા ફેર છે; એક પ્રતમાં એ પાઠ છે. ચિત્તમાં સ્થાને ભીમશી માણેક “ચિત્તમે' પાઠ આપે છે. “તે નરા’ સ્થાને પ્રતમાં “તેહ નરા” પાડે છે. “ધ્યા’ સ્થાને “યાવૈ ” પાઠ એક પ્રતમાં છે, એ પ્રાચીન ગુજરાતી શૈલી છે. “પા” સ્થાને પ્રતમાં “પા” પાઠ છે. (૭) | શબ્દાર્થ_એહ = એ, દિશાસૂચક, તે. ઉપદેશને = શિખામણને. સાર = રહસ્ય, પરમાર્થ. સંક્ષેપથી = ટૂંકામાં, ડાં વચનમાં. જે નરા = જે માણસે. ચિત્તમાં = મનમાં, માનસમાં. નિત્ય = અહોનિશ, દરરોજ. યા = ધ્યાનમાં લે, સદહે, વિચારે. તે = તેઓ. નરા = માણસે, મનુષ્ય. દિવ્ય = દેવતાઓનું, દેવ સંબંધી. બહુ = ધણ, અનેક. કાળ = વખત સુધી, લાંબા સમય સુધી, સુખ = પુણ્યનું ફળ, આનંદ અનુભવી = જાતે ભોગવી. નિયત = જરૂર, ચક્કસ, આનંદધન = આનંદને જ્યાં સમુદાય છે તેવું, આત્મિક સુખ, પાવે = પામે. ભોગવે, પ્રાપ્ત કરે. (૭)
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮૨
શ્રી આનંદઘન-વીશી અર્થ_એ શિખામણરૂપ ઉપદેશનું રહસ્ય જે ટૂંકમાં જાણે છે અને તેની મનમાં વિચારણા કરે છે તે વ્યક્તિ બહુ કાળ સુધી દેવતાઓનું સુખ જોગવીને અંતે જરૂર આનંદના સમૂહનું રાજ્ય પ્રાપ્ત કરે એટલે એ જરૂર મોક્ષે જાય છે. (૭)
ટબો—ઉપદેશ–શિખામણને સાર તે જ સંક્ષેપથી જાણ, જે પ્રાણ ચિત્તમાં-મનમાં નિત્ય–સદા ધ્યાઈધારે–પાળે તે પ્રાણી દેવકના ચિરકાળ લગે સુખ અનુભવીને નિયત-નિશ્ચયે આનંદઘન રાજ્ય–પરમાનંદ સુખ પામે; પ્રાણી. એટલે ચૌદમા શ્રી અનંતનાથનું સ્તવન પૂરું થયું. (૭)
વિવેચન—આપણે આ સર્વ પ્રયત્ન મોક્ષ જવાનું છે, આ સેવા પણ મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે છે, તેથી જે લોકો ઉપર જણાવેલ ઉપદેશનો સાર સંક્ષેપમાં સમજી જાય, પોતે તે રહસ્યને વિચારી અનુસરે, તે બહુ કાળ સુધી દેવગતિનાં સુખ અનુભવી, છેવટે જરૂર આનંદઘનનું રાજ્ય પામે એટલે મોક્ષ જાય. આ સ્તવનમાં કહેલ ઉપદેશ નિરપેક્ષ વચન ન બેલવાને અને ઉસૂત્ર ન બલવાને તથા ગચ્છવાદી બની ન જવાને છે. આ સર્વ વાત પર વિચાર કરવાને છે અને એનું રહસ્ય. જે આ સ્વવનમાં ટૂંકાણથી કહેવામાં આવેલ છે, તેને પકડી લઈ તેને અનુસરવાનો છે. જે પ્રાણી એમ કરે તે ઘણુ વખત સુધી દેવગતિનાં અનેક સુખ ભોગવીને જરૂર અંતે આનંદઘનનું રાજ્ય પામે, આનંદસમૂડમાં લયલીન થઈ જાય. અને એવું થાય ત્યારે ઉપદેશ જાણ્યાનું ફળ પ્રાણીને પ્રાપ્ત થાય. તેથી આ સ્તવનમાં કહેલ ઉપદેશને વિચારી લેવાની પ્રાણીની ફરજ છે.
દેવતા સંબંધી સુખને દિવ્ય સુખ કહેવામાં આવે છે. ત્યાં ખૂબ આનંદ કરવાને અને ફરવાનું છે અને એ સુખ અનુભવી અંતે મોક્ષ જવાનું છે. એ આપણું સાધ્ય છે માટે મોક્ષ અપાવે એવા આ સ્તવનના વિસ્તારમાં ટૂંકા ઉપદેશને બરાબર અનુસરવે અને એમ કરવામાં આપણે કઈ ભેગ આપવાને નથી. સાપેક્ષ વચન બોલવું, નિરપેક્ષ વચન ન બેલવું, ગચ્છની
ટી મારામારીમાં કે ચડસાચડસીમાં ભાગ ન લેવો અને સૂત્ર વિરુદ્ધ ન બોલવું એ કાંઈ પ્રયત્ન કે ભેગ માગે એવી વસ્તુ નથી. એટલે આ ઉપદેશને બરાબર સમજો અને સમજીને તેને અમલ કરે. માત્ર એકલું સમજવાથી પણ લાભ નથી, અને સમજીને તેને અમલ ન કરવામાં તે ઉઘાડું નિદ્ધધસપણું છે. તેથી આખા સ્તવનમાં કહેલ ભાવને બરાબર સમજ અને સમજીને તે પ્રમાણે વર્તન રાખવું. આ મોક્ષપ્રાપ્તિને ઉપાય છે અને તુરત વગર અપવાદે અમલમાં મૂકવા યોગ્ય છે.
એ બધાને ઝેક તે અંતે સેવા-ભક્તિમાં જ આવે છે. સેવા તે જરૂર કરવી, પણ સેવા કરતી વખતે આ આખું સ્તવન યાદ કરવું અને તે અનુસાર જીવન વહન કરવું. આ તે માણસ પારકી વાત કરે ત્યારે ડાહ્યો થઈ જાય, પણ એના વર્તનનું ઠેકાણું નહિ. પિતાની વાત, કરે, તે જાણે પિતાની અક્કલ દુનિયાના માણસમાં હોય છે, તેથી વધારે ચાલે છે, એમ વાત કરે અને ચાલે ત્યારે છાતી કાઢીને ચાલે, પણ તે વખતે તેણે યાદ રાખવું જોઈએ કે ઘડપણમાં બધું શરીર નિર્બળ થશે અને પિતે જર્જરિત દેહવાળો નબળે થઈ જશે, અને અંતે એ સર્વ
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ : શ્રી અનંતનાથ જિન સ્તવન
[ ૨૮૩
થોડા વખત માટેના જ મામલે છે આ ઉપદેશ ધ્યાનમાં રાખી સેવા કરશે તે ઉત્તરોત્તર માંગલિકથમાળા પામશે અને અંતે થાડા વખતમાં ધારેલ સ્થળે પહોંચશે. આ સર્વ વાત વિચારણા માગે છે. ખુદ વન પણ વિચારણા માગે છે અને એ સ માટે આન ંદઘન જેવા સાચાં વચનેા કહેનારની જરૂર છે. આ સાચાં વચનને જે અનુસરવા નિર્ણય કરશે અને તદનુસાર જે જીવન ગેાઠવશે તે અંતે મોક્ષપદ પ્રાપ્ત કરશે. આ સ્તવનની આખરે આનંદઘન એના કર્તા છે એમ સમજાવ્યું. લાભાનંદજીએ આનદઘનના નામે જ અત્યારે ઉપલબ્ધ થતી કૃતિએ લખી છે એ ધ્યાનમાં રહે. (૭)
ઉપસહાર
સેવાને માટે તૈયારી કરવાના માર્ગોને બતાવનારું આ અતિ મહત્ત્વનું સ્તવન પૂર્ણ થયું. તેમાં અનેક પ્રકારનો આધ આપવામાં આવ્યા છે. તે પ્રભુસેવા માટે બહુ વિચારવા જંગ છે. ગચ્છના ભેદની વાત આનદઘનજી જેવા નિઃસ્પૃહી માણસ જ ચેખ્ખા અક્ષરમાં કડી શકે. આનંદઘનજીને એ પ્રશ્ન પર પ્રકાશ પાડવાની જરૂર લાગી હતી એમ લાગે છે. એક તો જૈનાની સંખ્યા જ ઘણી નાની છે, તેમાં પણુ શ્વેતાંબર, સ્થાનકવાસી અને દિગંબર; અને તેમાં પણ ગચ્છના ઝઘડાએ—એમ ભેદના પણ પેટાભેદ થઈ જાય છે. મૂળમાં તે ગચ્છના ભેદ વહીવટ કે વ્યવસ્થા માટે થયા હશે, પણ વખત જતાં પેાતાની સમાચારી ખરી અને સામાની ખોટી એવા હઠાગ્રહ થઇ જાય છે અને હુંઠ પછી આગ્રહનું રૂપ લે છે અને પોતાના કક્કો ખરો કરવા ગમે તેવી દલીલ ચલાવે છે. પછી તો શાસ્ત્રના દાખલા અપાય છે અને લડાઇએ ચાલે છે અને યુદ્ધક્ષેત્ર જામી જાય છે. આને માટે આનંદઘનજી તે કહી દે છે કે આવા ગચ્છાચારીએ તત્ત્વની વાત કરે ત્યારે લજવાતા પણ નથી. તેના સુખમાં એ વાત થાભતી નથી. એક બાજુએ ગચ્છની સમાચારી માટે તકરાર કરવી અને બીજી બાજુએ તત્ત્વની વાત કરવી તે બે વાતને અને તેવું નથી. તેને તેા આનંદઘને પેટભરા તરીકે વર્ણવ્યા છે. આવી ભાષા તો આનંદઘનજી જ વાપરી શકે. એ તેમનું નિખાલસ યાગી દિલ બતાવી આપે છે.
અને બીજા હિતાપદેશ તે કેવી રીતે આપે છે તે ખાસ વિચારણીય છે. તેઓ કહે છે કે નિરપેક્ષ વચન બેલવું, તે ખરા જૈનને પાલવે નહુિ. તેને આખા પ્રદેશ સાપેક્ષ વચન ખેલવામાં આવી જાય છે. આખા નયાદ પર જૈનધર્મના આધાર છે અને નયને ધ્યાનમાં રાખવા એ બહુ જરૂરી છે. સ્યાદ્વાદને અર્થ અવ્યવસ્થા નથી, પણ જુદાં જુદાં દૃષ્ટિબિંદુએ ઉપર લક્ષ્ય રાખવાની વાત છે. એક ને એક માણુસ અમુક અપેક્ષાએ પિતા હોય તે બીજી અપેક્ષાએ પુત્ર પણ હોય છે. આ બન્ને વચનમાં અપેક્ષાભેદ છે. એ અપેક્ષા ધ્યાનમાં રાખી જે વચનવ્યવહાર કરે તે સાચા છે અને તે મુદ્દો ભાષાના ઉપયેગ કરતી વખતે ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય છે. જુદા જુદા દૃષ્ટિબિંદુથી એકખીાથી જુદી પડતી કે વિરુદ્ધ પડતી વાત પણ
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૮૪]
શ્રી આનંદઘનવીશી સાચી હોઈ શકે છે એની શક્યતા જે ધ્યાનમાં લે, તે સાચે વહેવારુ જૈન કહેવાય. આ નયવાદ માટે ઘણું કહેવાનું છે અને આયુષ્ય હશે તે તે પર એક લેખ લખવાને મારો વિચાર છે. જૈનશાસનમાં આ નયવાદ અને સ્યાદ્વાદ બહુ અગત્યના સિદ્ધાંત છે અને તે સમજીને પચાવવા યોગ્ય છે, એટલું તે અહીં ખાસ કહેવું જોઈએ.
અને જે બેલવું તે સૂત્ર-મૂળસૂત્ર-ને અનુસરીને બોલવું અને સૂત્ર-સિદ્ધાંતને વિરોધ કરે તેવી વાત કદાપિ પણ બોલવી નહિ અને તેને આશય કે ઉદ્દેશ સમજવા પૂરતે પ્રયત્ન કરે. કોઈ કોઈ વાત ન સમજાય, ત્યારે પૂર્વકાળના લેખકોએ જાહેર રીતે લખ્યું કે–આ મત સિદ્ધાંતકારને છે અને આ મત કર્મગ્રંથકારને છે, તત્ત્વ કેવળી જાણે. એટલે એમણે બેમતે હોય ત્યાં તત્વ શું છે, ખરી વાત કઈ છે, તે જણાવવાને સ્થાને “તત્વ કેવળી જાણે” એટલું જ કહ્યું છે. આવા ઘણા મતફેરેને પુરસ્કાર શ્રીમદ્ યશોવિજયજીએ કર્યો છે. અહીં કહેવાની વાત એ છે કે સુત્ર-સિદ્ધાંતના મતે વિરુદ્ધ વાત બેસતી હોય ત્યાં પણ સરળતા રાખવી અને પિતાને મત આપતી વખતે યાદ રાખવું, કે આ કાળમાં, આ ક્ષેત્રમાં તે બુદ્ધિની મર્યાદા છે. આવી સરળતાપૂર્વક બેલવાની ના નથી, પણ આખરે આપણું બુદ્ધિને પણ મર્યાદા છે. અને તેની હદમાં રહી શોભે તેવું બોલવું અને સૂત્ર સિદ્ધાંત વિરુદ્ધ તે ન જ બલવું. આ હિતોપદેશ છે. તે હિતેપદેશ ધ્યાનમાં રાખી શુદ્ધ-ગુરુ-ધર્મને ઓળખી જે કિયા કરશે તે પરમપદને પામશે અને આ ભવજળને અંત લાવી મુક્તિ સુંદરીને સહેજે વરશે. આ વાત પર ધ્યાન રહે. (૧૪) ફેબ્રુઆરી : ૧૯૫૦]
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ધર્મનાથ જિન સ્તવન સંબંધ – આપણે અગાઉનાં સ્તવને માં પ્રભુપૂજા–સેવા-ભક્તિનો મહિમા વર્ણવ્યા. એ સેવામાં કેવી રીતે લીન થઈ જવું જોઈએ તે બતાવવાના અનેક દિશાએથી પ્રયત્ન કરવાના છે, કારણ કે આપણે સેવા-ભક્તિ કરી પ્રભુનું સામ્ય પ્રાપ્ત કરવું છે. આ મજબૂત મુદ્દો હાથમાં આવી ગયું છે તેને બહુલાવવા અને તેને પ્રધાન સ્થાન પર લાવવાને આ પ્રયત્ન છે, અને તેથી પ્રભુસેવા–ભક્તિને આપણે જે એક મુદ્દો નક્કી કર્યો છે, એ જ મુદ્દા ઉપર આપણે કેટલાંક સ્તવને તપાસ્યાં. એમાં લેખકને એક જ આશય છેઃ સેવા-ભક્તિને જુદા જુદા દૃષ્ટિકોણથી તમે બરાબર સમજી જાઓ અને તે દ્વારા તમારી પ્રગતિ વધારે. એ પ્રમાણે કરવું તમારે જરૂરી છે. બાકી, આ દુનિયાનાં કાર્યોમાં ફસાઈ જશે, તેમાં જ તમારી ઈતિકર્તવ્યતા માનશે, તે તમારે આરે નહિ આવે. તમે સંસાર સમુદ્રમાં ગોથાં ખાધા જ કરશે અને એને પાર કદી પણ નહિ પામે. તમે જરા સંસારનાં વેધ-વચકા, નિંદા, ફૂડ-કપટ અને રાજ્યદ્વારી રમતે જુઓ અને તેમનું પૃથક્કકરણ કરતાં જણાઈ આવશે કે તે પણ એક જાતને સંસાર જ છે અને તમને દુન્યવી બનાવવાને જ પ્રયાસ છે અને રાગદ્વેષના પૂતળાને ચાવી દઈ જેમ નચાવશે તેમ નાચે, તેવા તે સર્વ પ્રયત્ન છે. આ પ્રયત્નમાંથી માખણ તારવવું અને તે પ્રયત્નો લાભ લે તે તમારી અનિવાર્ય ફરજ છે. અને પ્રાણી એક વાર આત્મસન્મુખ થાય ત્યાર પછી તેને સૂઝી રહે તે તે માગે છે. આત્મસન્મુખતાની વાત પર છીએ, ત્યારે કહી નાખીએ કે એ અત્યંત મુશ્કેલ માર્ગ છે, પણ જરૂર આદરવા ગ્ય છે, માટે તમારી જાતે વિચાર કરે અને વસ્તુ તેમ જ આજુબાજુના સંગેનું મૂલ્યાંકન કરે. અને તમે જેમ જેમ | વિચાર કરશે તેમ તેમ તમને ખરી વસ્તુસ્થિતિ જણાશે અને દુન્યવી વાતાવરણ કરતાં વધારે બીજા સ્વચ્છ વાતાવરણમાં તમે આવી પડશે. આ રીતે તમે પ્રભુભક્તિમાં લીન થઈ જાઓ અને તેને જ તમારું કર્તવ્ય માને એ દૃષ્ટિએ તમારા મન પર ઠસામણ કરવા માટે આ સ્તવન લખાયેલું છે. તમારે બહુ ચેતવાનું છે, ઘણું સમજવાનું છે. આ દષ્ટિ ધ્યાનમાં રાખી આપણે સેવના કેળવવા માટે આ સ્તવનને વિચાર કરીએ.
સ્તવન , (રાગ ગાડી, સારીગ; દેશી રસીઆની કોઈ સ્થાને સારંગ રસીઓની દેશી એમ લખેલ છે.) ધર્મ જિનેશ્વર ગાઉ રંગશું, ભંગ મ પડશો હો પ્રીત, જિનેશ્વર; બીજે મનમંદિર આણું નહિ, એ અમ કુલવટ રીત, જિનેશ્વર. ધર્મ૧
પાઠાતર—“જિનેશ્વર” સ્થાને પ્રતમાં “જિનેસર ” પાઠ છે. “ગાઉ' સ્થાને “ગાવું” પાઠ છે, તે જની રાજરાતી છે. “રંગથે સ્થાને રંગમ્યું ” પાઠ છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. “પડશે” “પડીયો' સ્થાને પાઠ બે
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી અર્થ—ધર્મનાથ નામના પંદરમા તીર્થંકરને હું આનંદપૂર્વક ગાઉં છું, તેમનાં ગુણગાન કરું છું. આ પ્રેમને વિષયમાં જરા પણ આંતરે ન પડશે, એ તે હમેશાં ચાલુ રહેજો. મારા ચિત્તરૂપ મંદિરમાં સ્થાનમાં આપ સિવાય બીજા કોઈને લાવું નહિ, એમ કરવું એ અમારા સારા કુલનપણાની રીતિ છે, સારા કુટુંબમાં હવાની એ અમારી ટેક છે. (૧)
ટબો–આ સ્તવનને દબો જ્ઞાનવિમળસૂરિ નીચે પ્રમાણે વર્તમાન ગુજરાતીમાં જણાવે છે. એ ચૌદમા સ્તવનમાં સેવાનું દુષ્કરપણું કહ્યું. સેવામાં સ્તુતિસેવા વળી વિશેષે છે, એટલા માટે ધર્મનાથના સ્તવનમાં પ્રભુના ગુણ ગાવા કહે છે. શ્રી ધર્મનાથ જિનેશ્વરની રંગકારી–પ્રેમધરી હું ગુણવર્ણના કરું, એ શ્રી વીતરાગ સાથે પ્રીતિપ્રેમને ભંગ મ પડયે. હે જિનેશ્વર! તમારા વિના બીજે અવર દેવ મનમાં ધ્યાવવા રૂપે ન આણું તે સેવનાની વાત એ તમારા કુલવાની-સમ્યગ્દષ્ટિના કુલની એ જ રીત છે, વીતરાગ વિના બીજે દેવબુદ્ધિએ ચિત્તમાં ન વંછું, ન વાસ કરવું. (૧)
વિવેચન-પૂજા–સેવા-ભક્તિ ભગવંતની કરવી તેને ગહિમા જુદાં જુદાં દષ્ટિબિંદુઓથી બતાવ્યું અને આ પ્રાણીઓએ જે પ્રભુની પેઠે મોક્ષ મેળવવું હોય અને સંસારમાં એક ખાડામાંથી બીજા ખાડામાં થોડા વખત માટે પડવાની રીતને છેડે લાવવો હોય, તે તેને એક રસ્તે સાચા દિલની સેવાને અને તે પણ ભગવંતની સેવાને છે એમ જાણ્યા પછી હવે તેની સેવા કેમ થાય તેને તે વિચાર કરે છે, તે આપણે જોઈએ –
ધર્મનાથ નામના પંદરમા તીર્થંકરના ગુણોને હું ગાઉં છું, હું તેના ગુણ વર્ણવી બતાવું છું, તે તમે સાંભળે અને તે પણ રંગરાગપૂર્વક હસથી હું કહી બતાવું છું. મને કઈ તે ગુણ ગાવાની ફરજ પાડતું ન હતું, પણ મારા હૃદયના ઉમળકાથી રંગરાગપૂર્વક સ્વતઃ હોંસથી એ ગુણ ગાઉં છું. મારે પ્રભુની પેઠે મોક્ષ મેળવવું છે, તેથી સર્વ કર્મ પર વિજય મેળવી મેક્ષમાં ગયેલા પ્રભુનાં ગાન કરું તે આખરે હું પણ પ્રભુના જેવો થઈ જઉં. તે ગાવાને પ્રયત્ન હું કેવી રીતે કરું છું કે હું તમને કહી બતાવું છું. (આ આપણને આનંદઘન કહે છે.) તેમાં પહેલી શરત એ છે કે પ્રભુ સાથે મને જે પ્રેમ થયો છે તેમાં જરા પણ વાંધો ન આવે એવું આપ કરશે, એટલે હું નિરંતર પ્રભુનાં ગુણગાન કર્યા કરું. મારા મનરૂપ મંદિરમાં બીજા કઈ દેવને હું લાવું નહિ, પણ પ્રભુ તરફના પ્રેમને લીધે હું નિરંતર પ્રભુના ગુણનાં ગાને પ્રતમાં છે, તે વિચારણીય છે. “રીત” સ્થાને એક પ્રતમાં “રીતિ પાઠ છે; બીજી પ્રતમાં “રિત્તિ' શબ્દ છે. ધ” સ્થાને પ્રથમ પંક્તિમાં “ધમ્મ” પાઠ છે. “જિનેશ્વર” સ્થાને અને પ્રતમાં “જિનેસર” પાઠ છે, અર્થ ફરતા નથી, (૧) | શબ્દાર્થ—ધર્મ = ધર્મનાથ નામના પંદરમા તીર્થંકર. જિનેશ્વર = દેવ, જિન ભગવાન, તીર્થંકરદેવ. ગાઉ = ગાન કર્યું, વર્ણવું. રંગશું = હોંશપૂર્વક, સ્નેહથી. ભંગ = અટકાયત, આંતરો. મ પડશે = ન થજે. ન હજો. પ્રીત = પ્રીતિ, પ્રેમ, આકર્ષણ. જિનેશ્વર = જિનેશ્વર, પ્રભુ, દેવ. બીજો = અન્ય કઈ કઈ પણ. મનમંદિર = મનરૂપ મંદિરમાં, મનરૂપ સ્થાનમાં. આણું નહિ = લાવું નહિ, લઉં નહિ. એ = ઉપર પ્રમાણે વાત કરવી. કુલવટ= અમારા ઘરની, કુળની, કુટુંબની ટેક. રીત = હદ, પરંપરા. (૧).
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ : શ્રી ધર્મનાથ જિન સ્તવન
[ ૨૮૭ કર્યા કરું એ બીજી વાત થઈ. અમારા કુળની એવી રીત છે કે અમારા મનમાં કે સંકલ્પમાં બીજે કઈ કદી આવે નહિ અને અમે જે કુળમાં જન્મ્યા છીએ તેની રીતિ અને વટ એવાં છે કે, એમાં બીજી ભળતી વાત હૃદયમાં આવે જ નહિ. જેમ સતી સ્ત્રીઓને એ કુળવટધર્મ હોય છે કે તેના મનમાં અન્ય કોઈ પુરુષ પ્રવેશે જ નહિ; એ તે પતિને જ ઇરછે અને બીજાને સંકલ્પ કદી કરે નહિ, તેમ મારા કુળવટની રીત છે કે હું એક માત્ર પ્રભુને જ મારા હૃદયમાં ધારી રાખ્યું અને બીજે મારા હૃદયમાં કદાપિ પણ દાખલ થાય જ નહિ.
અહીં બીજા સર્વ દેવેને હૃદયમંદિરમાં સ્થાન ન આપવાને અને માત્ર એક જ ધર્મનાથ સ્વામીની આરાધના કરવા અને તેને વળગી રહેવાને નિર્ણય પ્રાણી કરે છે અને તેને વળગી રહેવાને જાહેર એકરાર–કબૂલાત કરે છે, એમાં પ્રભુ તરફને એને પ્રેમ દેખાઈ આવે છે. એને બીજા દેવો દેરફ ઠેષ નથી, પણ પ્રભુ તરફ પ્રેમ છે, પ્રીતિ છે, એનું એ પ્રદર્શન કરે છે. ઘણી અગત્યની વાત સેવા-ભક્તિમાં એકાગ્રતાને અંગે કરવાની છે તે આપણે હવે એક પછી એક જોશું. પણ કુળવટ આ રીતે સેંધવા લાયક છે અને અનુકરણ યોગ્ય છે. અને પ્રભુ પણ જેવા તેવા મળ્યા નથી. એ નિરંજન નિરાકાર છે, એમનામાં અરાગ, અષ, વિકથાને ત્યાગ વગેરે અસાધારણ ગુણે છે. અને તેને વશ પડેલે આ જીવ પ્રભુમાં એકાગ્ર થઈ, તેમના ગુણનું ગાન કરવાને અંગે તેને થયેલ નવીન અનુભવે વર્ણવે છે. (૧)
ધરમ ધરમ કરતે જગ સહુ ફીરે, ધરમ ન જાણે હો મર્મ, જિનેશ્વર: ધરમ જિનેશ્વર ચરણ ગ્રહ્યા પછી, કેઈ ન બાંધે હો કમ, જિનેશ્વર. ધર્મ- ૨
અર્થ-દુનિયા આખીના લોકો મુખેથી ધરમ ધરમ કરતા ફરે છે, પણ તેઓ ધર્મનું રહસ્ય કે ધર્મને સાર જાણતા નથી, સમજતા નથી. ધર્મનાથ તીર્થંકરના પદકમળને પકડ્યા પછી કોઈ પ્રાણી કર્મથી લેપાય નહિ, ખરડાય નહિ. (૨)
ટબ-ધર્મ, ધર્મ' નામ કહેતા સૌ ફરે. “ધર્મ” શબ્દ કુલ દેશ પાવંડાદિ ઘણાએ નામ છે, પણ “ધર્મ' શબ્દને મર્મ નથી લેતે; દુર્ગતિમાં પડતાં ધરઈ તે ધર્મ અથવા આત્મ " પાઠાંતર - જગ સહુ ફરે’ સ્થાને “કાં સી ફીરે” એવો પાઠ પ્રતમાં છે, ભીમશી માણેક ‘ફિરે છાપે છે; એક પ્રતમાં “કાં સુ ફિર” એમ પાઠ છે. જાણે સ્થાને પ્રત લખનાર “જાણે” પાઠ લખે છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી
નેશ્વર' સ્થાને એક પ્રતમાં “જિનેસર’ પાઠ છે બંને સ્થાને. “પછી’ સ્થાને ભીમશી માણેક “પ”િ છાપે છે. (૨) | શબ્દાર્થ_ધરમ = ધમ, ફરજ બજાવવી તે. ધરમ = ધમ ધમ ર્યા કરે છે, મુખેથી બોલ્યા કરે છે. જગ = દુનિયા, માણસે. કર = બોલત, ધમી થાઓ એમ કહેત. ફ = ફરે છે, બેલ જાય છે. પણ ધરમ = ધમ, એ ધર્મ શબ્દ શું છે. ન જાણે = સમજે નહિ, આદરે નહિ. મમ = રહસ્ય, તત્વ, સાર. ધરમ = ધર્મ, પંદરમાં પ્રભુ. જિનેશ્વર = તીર્થંકર દેવ, પ્રભુ. ચરણ = પગે, તે ગ્રહ્યા = પડ્યા પછી. કેઈ = ગમે તે કોઈ પણ ન બાંધે = ન સ્વીકારે, ન આદરે. કમ = કેઈ નતનું કમ, સંસારી પ્રાણીને બંધાતાં કર્મો. (૨)
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી સ્વભાવ તે ધર્મ, ટુરિઝવતન્નાનિધાાઢ રચા સંચમાવિઘઃ સર્વજ્ઞોત્તરો વિગુત્તો તે માટે ધર્મ જિનેશ્વરના ચરણ રહ્યા–ધ્યાયા. એ પ્રમાણે કઈ ધ્યાયતે કઈ કર્મ ન બાંધે, જે શબ્દને ભાવે આદરતે જાય, તેમ તેમ કર્મના બંધ ન થાય. (૨)
વિવેચન–હવે ભક્તિ કરવા પહેલાં પ્રાણીને તૈયાર કરવાની શરતે વધારે કહે છે. આ દુનિયા “ધર્મ, ધર્મ ” એમ પકાર કરતી ચાલે છે, પણ ધર્મને ખરે સાર (રહસ્ય) જાણતી નથી. એ તે ધર્મની વાત કરવામાં જ અને ધર્મ દેખાવામાં જ આનંદ લે છે, પણ ધર્મ શું અને ખરે તે કેવો હોય તે જાણતા નથી. ધર્મમાં આત્માને બરાબર ઓળખે, આત્મિક ધર્મ શું છે તે સમજવું, તે ખરે ધર્મ છે એમ સમજવું અને આત્મા પુગળથી ન્યારે છે એમ સમજવું એ બહુ અગત્યની વાત છે. ધર્મ હોવાને દેખાવ કરવાથી સાચે ધર્મ મળતું નથી. અને જ્યાં સુધી આત્મા પુદુગળથી જુદે છે એમ સમજાય નહિ ત્યાં સુધી સાચે ધર્મ સમજાતું નથી. અને એવું જ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી ધમી હોવાને દેખાવ કરવાથી કાંઈ વળતું નથી, સાચો લાભ ઉઠાવી શકાતે નથી અને આપણું સાધ્ય પ્રાપ્ત થતું નથી. ખરી રીતે આત્માને ઓળખો અને તેને પુગળથી જુદો જાણવો એ ધર્મના જ્ઞાનની પ્રાણને બહુ જ જરૂર છે. જ્યાં સુધી આત્મા બરાબર ઓળખાય નહિ અને તેની અને પુગળ, જે અજીવ છે, તે વચ્ચે તફાવત જણાય નહિ ત્યાં સુધી પિતાને ધમી માનો કે ધમ હવાને દાવો કરે એ બેહુદી વાત છે. માટે આ આત્મિક ધર્મનું રહસ્ય પ્રાણીએ જાણ્યું નથી અને પછી તે ધમી હેવાને દાન કરે તે વાત બરાબર નથી. ધમ ખરે કેણ હેય તે હવે સાથે જણાવી દેશે. | પહેલી વાત તે એ છે કે ધર્મનાથ નામના પંદરમા તીર્થ પતિ કે બીજા કોઈના ચરણકમળ ઝાલ્યા પછી પ્રાણી કઈ પણ કર્મને બાંધતે નથી; કર્મ બાંધતે નથી એટલે નિકાચિત કર્મ બાંધો નથી એમ સમજવું. બાકી નિકાચિત ન હોય તેવાં સામાન્ય પ્રદેશદયથી ઉદયમાં આવનાર કર્મ તે પ્રાણી છેલ્લી ઘડી સુધી બાંધે છે. વાત એ છે કે સંસારમાં રખડાવનાર નિકાચિત કર્મોને પ્રાણી બાંધતા નથી, એ સાચા ધર્મી હોવાની નિશાની છે. અને એ દષ્ટિએ એને ધમ હોવાને કે ધમ દેખાવાને દાવો ટકી શકતું નથી. હું શિવધર્મી છું કે બૌધ છું એવો દા કરીને લેકે પિતાની જાતને કે જગતને છેતરવા પ્રયત્ન કરે છે, પણ જ્યાં સુધી એ આત્માને બરાબર ઓળખે નહિ અને પુગળથી અલગ છે એમ જાણે નહિ, ત્યાં સુધી ધમ દેખાવાના તેને ડોળને જરાયે વજૂદ આપવું નહિ. ખર ધમ માણસ તે તે કહેવાય કે જે નવાં નિકાચિત કર્મ ન બાંધે અને સંસારનું પર્યટન પૂરું કરે. આવી સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે તેને ધમ હોવાને દાવો ટકે છે, સાચે થાય છે. સાચા ધર્મને તે આત્માના પૃથક્કરણપૂર્વકના જ્ઞાનની જરૂર છે અને તે સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખનાર સમકિતી પ્રાણીને જ પ્રાપ્ત થવા સંભવ છે. માટે ધમ હોવા કે દેખાવાને ખોટો દાવો કરે નહિ અને નવાં નિકાચિત કર્મ બાંધવાં નહિ, એ ખાસ આવશ્યક શરત છે. આ તફાવત જે જાણે તે પ્રાણી જ ખર ધમ હોઈ શકે અને તે સિવાયના પ્રાણી સંસારમાં રખડનાર છે એમ સમજવું (૨)
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫: શ્રી ધર્મનાથ જિન સ્તવન
[૨૮૯ પ્રવચન અંજન જે સદૂગુરુ કરે, દેખે પરમ નિધાન, જિનેશ્વર; હૃદય-નયન નિહાળે જગધણી, મહિમા મેરુ સમાન, જિનેશ્વર. ધર્મ ૦ ૩
અર્થ–સાચા ગુરુ જે આગમરૂપ આંજણ કેઈની આંખમાં આંજે તે તેના પ્રતાપે મહામૂલ્યવાન દાટેલ ભંડારને જુએ, હૃદયરૂ૫ આંખ જગતને શેઠને-ઉપરીને જોઈ શકે અને એને મહિમા તે ખૂબ મોટો છે, મેરુ પર્વત જેટલે તે ઊંચો છે, મોટો છે તેમ જુએ. (૩)
ટબે–તે ધર્મ તે પ્રવચનરૂપ અંજન જે સદ્ગુરુ કરે તે પરમનિધાન ધર્મરૂપ તે દેખીએ, હૃદય-ચિત્ત-નયનને વિષે જે નિડાળે-ચિંતવે, તે ત્રિભુવન ધણી, તેને મહિમા–પ્રભાવ મેરુથી પણ અધિક હોય. (૩) - વિવેચન–આવી રીતે ધમ ધર્મ કરતે હું તે ભારે ગોટાળે ચઢી ગયે, પણ એમાં મારું કાંઈ વળ્યું નહિ, મારા અનંત ફેરા નકામા ગયા અને નફામાં હું અહીંતહીં રખડતે ફર્યા જ કર્યો અને મારા હાલ બેહાલ થઈ રહ્યા છે. હવે તે સાચા ગુરુ મહારાજ મને પ્રવચનરૂપ આંજણ આજે તે જમીનમાં દાટેલ મહામૂલ્યવાન ખજાને દેખાઈ આવે. અસલ મેલી વિદ્યાને પરિણામે જમીનમાં દાટેલ ખજાને પણ ઘટતા આંજણને પ્રાગે મનુષ્ય જોઈ શકતા હતા, પિતે અદશ્ય થાય. અને હાલ જેમ કેટલાક જમીનમાં રહેલ પાણીની હાજરી ભાખી શકે છે (diviner કહે વાય છે), તેમ પ્રવચનરૂપ આંજણ જે સશુરુ આંજે, તે મહામૂલ્યવાન ખજાને મારી નજરે પડે. આ પરમ ખજાને તે આત્મિક જ્ઞાન છે. એક વાર જીવ અને પુગળ જુદાં છે એમ જણાઈ જાય અને તેને ઉપદેશ અને ગુરુ મહારાજ કરે, તે જમીનની અંદર દાટેલ ખજાનાનાં દર્શન થાય. આ વાતમાં સેના-રૂપાની કે બીજી કઈ મૂલ્યવાન દાટેલ વસ્તુની વાત નથી, પણ સાચે ભંડાર તે આત્માને ઓળખવો તે જ છે. એ રૂપ દાટેલ ધન દેખાઈ આવે, પ્રગટ થાય એવા સુગરની મારે અત્યારે જરૂર છે. એવા ગુરુથી જ્યારે સુંદર વક્તવ્ય થાય, તે મને સાચી સ્થાયી વસ્તુનું ભાન કરાવે, ત્યારે મારે આ ફેરે સફળ થાય અને મારું ચેકકસ કામ થઈ જાય. ત્યારે મારી
પાઠાંતર—“ કરે’ સ્થાને પ્રતમાં “ કરૈ’ એ પાઠ છે, તે જૂની ગુજરાતી છે. પ્રથમ પાદમાં “ કરે” સ્થાને બીજી પ્રત લખનાર “કેરે’ પાઠ લખે છે. “દેખે સ્થાને બંને પ્રત લખનાર “દે ' પાઠ લખે છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. “નયન’ પછી એક પ્રતિકાર ” “ન’ શબ્દ ઉમેરે છે. “નિહાળે ' સ્થાને ભીમશી માણેક નિહાલે’ છાપે છે; પ્રતમાં પણ તે જ પાઠ છે. (૩)
શબ્દાથ–પ્રવચન = શાસ્ત્ર, આગમ. અંજન = આંજણ, મસ. જે = સંબંધક; જો, તે. સદુગર = સારા ગર. શિખવનાર મહાપુરુષો કરે = આજે, ભરે, ભરી આપે, આંખમાં આંજણ આંજે. દેખે = જએ. ઓળખી શકે. પરમ = મૂલ્યવાન, કીમતી, નિધાન = જમીનમાં દાટેલ નિધિ. હૃદય = અંદરથી, આત્મિક, યેન = આંખ, ચ, નીહાળે = નિરખે, જુએ, જાણે, જગધણી = જગતના શેઠને, દુનિયાનાં શિરતાજને. મહિમા = વડપણ, ગુરતા. મેરુ = મેરુ પર્વત ઊંચાઇમાં લાખ ગાઉ છે, ખૂબ ઊંચી જગા, સમાન = બરાબર. (૩)
૩૭
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦]
શ્રી આનંદઘન-વીશી હૃદયરૂપ આખા જગતના ધણને બરાબર દેખે, નજરોનજર જુએ, ત્યારે એને માલૂમ પડે કે એ તીર્થપતિને મહિમા–મેટાઈ તે મેરુ પર્વત જેટલી મહાન છે. એક લાખ જેજનને સોનાને મેરુ આ જ બુદ્વીપની વચ્ચે આવેલ છે. એ જેટલે ઊગે છે તેટલે જ મારા તીર્થપતિ શ્રી જિનેશ્વર દેવને મહિમા મોટો છે. આવી રીતે પ્રભુને ઓળખવાનું પરિણામ તેની એક વૃત્તિઓ સેવા કરવામાં અને તેમાં તમન્ના લગાવવામાં આવે છે.
ગુરુ મહારાજ-સદ્દગુરુને કે પ્રભાવ છે અને તેને માટે કેટલું માન હોવું જોઈએ, એ આ પધથી સ્પષ્ટ થાય છે. તીર્થપતિને મહિમા કેટલે મોટો છે, તે પણ આ ગાથાથી સ્પષ્ટ થાય છે. એ મહિમાં મેરુ જે છે એમ એને ખાતરી થતાં અને પિતાના ગુરુ પાસે એનું પ્રવચન સાંભળતાં એ રાજી થઈ જાય છે અને પિતાના કાર્યમાં લાગી જાય છે. તે આ દુનિ યાના ફાંદાઓ જુએ છે અને સર્વ પદ્ગલિક છે એમ તેને ખાતરીપૂર્વક જણાય છે અને પિતાની સેવાભાવનાના વિચારમાં એ દઢ થાય છે. ખરી પિછાન પિતાની જાતને ઓળખવામાં છે. એક જાણે તે સર્વને જાણે, એક આત્માને બરાબર પરિચય થતાં તે અનેક આત્માને પણ જાણે. એને પરિણામે એ સાચા દેવની સેવામાં ચાલુ રહ્યા કરે અને જે સેવાભાવની મુશ્કેલી અગાઉ જણાવી છે
તે હળવી થઈ જાય અને આ પ્રાણીનું કામ થઈ જાય. આત્માને બરાબર ઓળખવાની અત્ર : પ્રેરણા છે. ઘણા જૂના કાળથી છુપાયેલું આત્મ દ્રવ્ય પિતાની પાસે જ છે, અને પિતામાં જ
ભરેલું છે એ જાણવાની અને એને ઓળખવાની બહુ જ જરૂર છે. એ જાણે એટલે સર્વ જાણ્યું અને એને જાણ્યા વગરના સર્વ પ્રયાસો નિરર્થક છે, એવું બરાબર સમજવું. માટે હદયચક્ષને ખુલ્લાં કરે અને આવડો મોટો મેરુ પર્વત, તેના સરખા પ્રભુના મહિમાને બરાબર જાણે અને પ્રભુસેવા માટે તૈયાર થઈ જાઓ. (૩)
દોડતા દોડતા દોડતા દેડિયે, જેની મનની રે દોડ, જિનેશ્વર; પ્રેમ પ્રતીત વિચારો ટુંકડી, ગુરુગમ લેજો રે જેડ, જિનેશ્વર. ધર્મ ૦ ૪
અર્થ—આ પ્રાણી તે દોડતાં–નાસતાં-ભાગતાં દોડ્યો જ ગયે, એના મનની જેટલી દેટ હતી તેટલે તે ભાગી ગયે-દોડ્યો, પણ પિતાની નજીકમાં જ જે સૌહાર્દની ખાતરી છે તે તે વિચારો અને તે વિચાર કરી ગુરુ મહારાજ પાસેથી મળતું જ્ઞાન જેડી લેજે, જમાવજો. (૪)
પાઠાંતર–દેડિયો' સ્થાને પ્રતિકાર “દોડીઓ' લખે છે; અર્થ ફરતો નથી. “દોડ” સ્થાને બીજા પાદમાં પ્રતિકાર “ડી' શબ્દ લખે છે. “પ્રતીત’ સ્થાને “પ્રતીતિ’ શબ્દ પ્રતમાં મૂકેલ છે. ટુંકડી' સ્થાને પ્રવાળા “ટુકડી' શબ્દ લખે છે, બીજી પ્રતમાં ટૂંકડી' પાઠ છે; ભીમશી માણેક એ પાઠ છાપે છે. લેજે.' સ્થાને પ્રતવાળા “લે ’ શબ્દ લખે છે.
શબ્દાર્થ–ડત = દેડતાં, ચાલતાં, વર્તતાં. દેડિ = દોડવો, આગળ વધ્યો. જેતી = જેટલી, જેવી. મનની = અંદરની. દોડ = નાસવું છે. પ્રેમ = આકર્ષણ, ખેંચાણ. પ્રતીત = પ્રતીતિ, ખાતરી, ચોખવટ. વિચારો = જાણો, ઓળખો. ટુંકડી =નજીની, પાસેની. ગુરુગમ = ગુરુ પાસે સમજણ લેવી તે. લેજો = સમજજે, જાણજે. જેડ = જોડી લેજે, એને સાથે રાખો . (૪)
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૯૧
૧૫ : શ્રી ધનાથ જિન સ્તવનં
તમા—દોઢિ–આત્માની સકલ્પાદિકે કરી અનેક પ્રકારે દોડે, જેટલી એક મન કલ્પના તેટલા લગે દોડે, પણ પ્રેમ પ્રતીતિ વિચારી જોતાં, તે ધની –દેોડિ (?) ફ્રેંકડી છે. જે ગુરુગમ-ગુરુપારત'ત્ર્યની જોડે લઇએ એટલે ગુરુપરાધીને પ્રવચનથી પામીએ. (૪)
વિવેચન—અને મારા પ્રભુ ! મારી કેટલી કથની કહું ? મેં ધમ ધમ એમ કહ્યા કર્યું, ધર્મી હાવાના દાવા કર્યાં, દેખાવ કર્યાં, અને હું દોડતાં દોડતાં એટલુ દોડથો કે મારું મન જ્યાં સકલ્પ-વિકલ્પ કરે ત્યાં પહેાંચી ગયા. મન તે આપણે અહીં હોઇએ ત્યાં અમેરિકા અને ઓસ્ટ્રેલિયા જઇ આવે. મન એવી રીતે આખો વખત અનેક સંકલ્પ-વિકલ્પ કરે છે. અને ઘણા સકલ્પ-વિકલ્પને પરિણામે એ ગમે ત્યાં જઇ આવે છે. આવી રીતે ઘણીવાર મારા મનથી તે અનેક જગ્યાએ જઇ આવ્યા અને હું જાતે તે અહીં જ રહ્યો. ઘણીવાર આ તીર્થાંમાં પ્રભુ હશે એમ ધારી ત્યાં આંટા મારી આવ્યો અને ધર્મોને પણ નિષ્ફળ રીતે અનેક જગાએ શેાધ્યા, છતાં મારો કાંઇ દિવસ ઊગ્યા નહિ. મારે જે કરવાનું હતું તે ન કરતાં આમ વલખાં માર્યા જ કર્યા. પણ પ્રેમની–સ્નેહની ખાતરી તે તમારી નજીકમાં જ છે. ખરેખરુ' તે મારે આત્માની ઓળખાણ કરવાનું છે અને તે માટે ગમે ત્યાં જવાનું નથી, એ તે તમારી પાસે જ છે. તેને આ પ્રાણી ઓળખતા ન નથી, અને તેને માટે જ્યાં ત્યાં દોડાદોડ કરી, તેને શેાધવ! આકાશ-પાતાળ એક કરે છે.
આ પ્રાણી પાસે રહેલ વિભૂતિને ઓળખી લેજો, અને તેને પિછાનવા માટે સ્તવનકર્તા ભલામણ કરે છે કે તમારી નજીકની વસ્તુને પ્રેમ કરવા સારુ તમે ગુરુ તરફની દોરવણી ઉપર ધ્યાન આપજો. એમાં ગુરુની તરફ એક પ્રકારનું પરતંત્ર્ય થાય છે એમ ન ધારતા. આવી પ્રભુની સેવા માટે ગુરુ તમને કેટલીક દોરવણી આપશે, કેટલીક ચાવીઓ અને ટૂંકા માર્ગો બતાવશે. આ આત્મા, જે તમારી સાથે જ છે, તમારી પાસે જ છે, તમે જ છે, તે તમારી જાતને તમે બરાબર ઓળખી લેજો અને તેમાં આનંદ માનજો અને પછી પ્રભુની સેવા કરવાને નિર્ણય કરો. આ રીતે આત્માની એળખાણ કર્યા પછી તમે સેવા કરશે તે તદ્દન જુદી જ જાતની અને સાચી સેવા થશે માટે ખાટી દેાડાદોડ છોડી દો અને તમારી નજીકની જે ચીજ છે, તમારા પોતાના મનમાં જે છે, તેને સારી રીતે ઓળખી લે અને તેને નખશિખ જાણી લો. અને ગુરુ મહારાજ જે કહે તે સમજજો. તેઓ આત્માને એળખવાની અનેક ચાવીએ બતાવશે, તે તે તમારા ધ્યાનમાં રાખજો અને તેમાં કાંઈ પણ સ`કોચ ન રાખતા. ગુરુગમ લેવામાં તમે પરાધીન થાઓ છે એમ તમે ગણશે નહિ. તમારું કામ સરળ અને સીધુ' થશે અને તમને ફાયદો જ થશે. તમે જરા પણ પારતંત્ર્યને અનુભવ નહિ કરો; આ ખાલી દોડાદોડ મૂકી દો અને તમારા આત્માને જરૂર આળખે. એટલે પરિણામે તમને ખૂબ મજા આવશે અને આત્માને એળખ્યા પછી સેવા કરવામાં મજા આવશે, સાચી સેવા થશે. (૪)
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૯૨]
શ્રી આનંદઘન-વીશી એક પખી કિમ પ્રીતિ પરવડે, ઉભયે મળ્યા હોય સંધિ, જિનેટવર; હું રાગી હું મોહે કુંદીઓ, તું નીરાગી નિરબંધ, જિનેવર. ધર્મ ૦ ૫
અથ_એક બાજની પ્રીતિ-સ્નેહ કેમ પાલવે ? બને જે ભેગા થાય તે સાંધણ થાય, એક પેગ થાય. આ તે હું તે સંસારના ઉપર ઉપરના રાગમાં તણાઈ-જકડાઈ-રહેલે હું અને તું તે તદ્દન સ્નેહ-પ્રેમ વગરને અને બંધન–આકર્ષણ વગરને છે. ત્યારે આપણે પ્રેમ કેમ જામે? કેમ થઈ શકે? (૫)
ટબે–એક પખી કાંઈ પ્રીતિ વરે ન પડે, કામ ન આવે, ફેકટ થાય. ઉભય પક્ષ મળે જ સંધિ થાય. જ્ઞાનક્રિયા તથા નિશ્ચય-વ્યવહાર તથા વચન પ્રવચનાનુસાર ગુર્વાજ્ઞા ઈત્યાદિ ઉભય ભાવે જ મોક્ષ પામે. તથા સેવક રાગી, મહી, ફુદીઓ-માયાવી એ, હું તમે નીરોગી, નિબંધન, નિર્માથી. તે માટે સમાન ધર્મે જ સંધિ-પ્રીતિ હોય, વિષમ ધમેં ન હોય. (૫)
વિવેચન–આમાં પ્રભુની પ્રીતિ પણ નજીક જ છે એ વાતને પણ સમાવેશ થઈ જાય છે. એ પ્રમાણે ધમ ધમની બૂમ માર્યા કરી અને પ્રભુને શોધવા માટે જ્યાં ત્યાં ગયે, રખડ્યા કર્યું, પાગ આટલા અનંત ભ થઈ ગયા, પણ મારું કાંઈ વળ્યું નહિ અને હું તે જે હતું તેવો ને તેવો જ રહી રખડ્યા કર્યો. મને તે સંબંધમાં શું લાગે છે તે પણ કહીં બતાવું. એક પક્ષને જે પ્રેમ-સ્નેહ હોય તે કેમ નભાવી શકાય ? તેને કેમ ચલાવી શકાય? એ વાત કરી જામે જ નહિ. એક પક્ષને પ્રેમ હોય, અને બીજાને તે તે સંબંધમાં બેદરકારી જ લાગે, એને એ વાતમાં કાંઈ લાગે જ નહિ, એ પ્રેમ-સ્નેહસંબંધ કેટલે ટકે? અને એ જામે કેમ? હું તે રહ્યો રાગી, મોહ-માયા-મમતામાં રાચી રહેલે અને જેની તેની સાથે પ્રીતિ–પ્રેમ-સ્નેહ કરવા જાઉં. અને ભગવાન! તું તે તદ્દન રાગ વગરને અને નિકાચિત કર્મ પણ નહિ બાંધનારે. એવા તારી સાથે એક પક્ષને નેહ કેમ જામે? તમે તે તદ્દન રાગરહિત અને મારા પક્ષે હું રાગ સહિતઆવી એક બાજુની પ્રીતિ કેમ ટકે ? શી રીતે નભે? વપડે એ પાઠ છે. વરવું ને અર્થ કેશમાં “પસંદ કરવું” એમ થાય છે, એટલે એવા પ્રકારની મારા
પાઠાંતર–પરવડે’ સ્થાને ભીમશી માણેક વરે પડે” પાઠ છાપે છે. “મન્યા” સ્થાને “મિલ્યા” એમ ભીમશી માણેક છાપે છે. એક પંખી’ સ્થાને બન્ને પ્રતમાં “એક પછી’, પાઠ છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. સંધિ’ સ્થાને પ્રતવાળો ‘સિદ્ધિ” પાઠ લખે છે. “તું” સ્થાને પ્રતમાં “તૂ' પાઠ છે. (૫)
શબ્દાર્થ–એકપખી = એક બાજુની, એક તરફની, એક્લાની. કિમ = કેમ, શી રીતે ? પ્રીતિ = પ્રેમ, આકર્ષણ, પરવડે = નભાવી લેવાય, ચાલે. ઉભય = બને, બેય. મળ્યા = બે હાથે તાળી પડે, એક થઈ જાય છે. સંધિ = એક યોગ, મેળ થાય, મળવાનું બને. હું રાગી = હું તો રાગી છું, પ્રેમી છું. હું = પહેલો પુરુષ એકવચન. મોહે = મેહ વડે. ફુદીઓ = લપટાયેલે, દાયલે, તેમાં રસ લઈ રહેલો. અને તું = તું પોતે તે. નીરાગી = વીતરાગ, રાગવગરને. નિરબંધ = બંધન વગરને, કઈ જગાએ બંધાઈ ગયેલે કે જવાને નહિ. (૫)
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ : શ્રી ધર્મનાથ જિન સ્તવને
[ ર૮૩ તરફની એકપક્ષીય પ્રીતિ કેમ પસંદ કરાય? એ કેમ જામે? તું તે તદ્દન નીરાગી રહ્યો, વીતરાગ રહ્યો અને હું તને વળગતે ચાલું એમાં પસંદગી શી કરાય? દુનિયામાં પણ એવું જેવાય છે કે એક માણસ બીજા ઉપર પડતે જાય, તેને સ્નેહસંબંધ જાળવી રાખવા અને તે કરે, અને સામાને મનમાં તે સ્નેહઊર્મિ હોય જ નહિ–એવી એક પક્ષની પ્રીતિ તે કેમ કરીને જામે? તે પ્રમાણે હું પ્રીતિ કરવા ઈચ્છું છું અને તમારા મનમાં તે એ કાંઈ આવતું નથી, તે આપણે મેળ જ કેમ જામે? આપણી વચ્ચે પ્રીતિ જામતી નથી તેનું કારણ એ છે કે હું પ્રેમ કરવા પ્રયત્ન કરું છું, પણ સામેથી તમારા પક્ષે કાંઈ જવાબ મળતું નથી, તમે વીતરાગ હોવાથી કઈ પ્રકારને જવાબ આપતા નથી, સ્નેહ દાખવતા નથી, એટલે મારે એક પક્ષને સ્નેહ માર્યો જાય છે. આ કારણે મને આપની ઉપર સ્નેહ થતું નથી. પણ મારા સ્નેહને કાંઈ જવાબ આપો અને મને આપનો પિતાને સેવક ગણે તે તે બધી વાત બની આવે. અત્યારે તે હું આપની સેવામાં પડયો પાથર્યો રહું છું અને આપમય થવા યત્ન કરું છું, પણ આપ તે નીરોગી રહ્યા; તેથી જવાબ આપતા નથી. હું અને તમે બને મળીએ, તે તે કાંઈ મેળાપ થાય પણ ખરે, પણ આપ રહ્યા વીતરાગ અને હું તે સંસારમાં સરાગી. આ કારણે આપણા બે બચ્ચે-પ્રીતિ થતી નથી અને થાય તે નભતી નથી, આવી વિચિત્ર પરિસ્થિતિ છે તે છતાં એક વાત છે, તે ખૂબ વિચારવા યોગ્ય છે. (૫) પરમ નિધાન પ્રગટ મુખ આગળ, જગત ઉલ્લંધી હો જાય જિનેશ્વર; જ્યોતિ વિના જુઓ જગદીશની, અંધ અંધ પુલાય, જિનેશ્વર ધર્મ ૦ ૬
અર્થ—ઊંચામાં ઊંચે ખજાને તે મુખ આગળ જ પડે છે, અને આ પ્રાણી તે આખી દુનિયાને ટપી જાય છે, જ્યાં ત્યાં ફર્યા કરે છે અને રખડડ્યા કરે છે. પ્રભુ તરફના તેજ વગર જુઓ તે ખરા, એ તે આંધળાની પાછળ આંધળાની હાર લાગે, તેની જેમ વર્તે છે, ચાલે છે. (૬) : " - પાઠાંતર–પરમ નિધાન’ સ્થાને પ્રતમાં ‘પર નિદાન” પાઠ છે. “નિધાન' સ્થાને પ્રતમાં “ નિધી.” પાઠ છે. “પ્રગટ' સ્થાને પરગટ' પાઠ પ્રતમાં છે, અર્થ ફરતે નથી, ‘મુખ” સ્થાને પ્રતમાં “મુષ' પાઠ છે.
પ્રાચીન ગુજરાતી છે. “ આગળ’ સ્થાને પ્રત લખનાર “ આગ ' પાઠ લખે છે તે જૂની ગુજરાતી છે. ઉલંઘી’ સ્થાને “ઉલંગી” પાઠ છે (બને પ્રતમાં); અને ભીમશી માણેક “ઉલંઘી’ છાપે છે. “જ ” અને પ્રતમાં જોઉં . પાઠ છે. “જગદીશ’ સ્થાને પ્રતમાં “જગદીસ” પાઠ લખે છે. “પુલાય” સ્થાને બને પ્રતમાં “પિલાય” પાઠ છે. (૬) આ શબ્દાર્થ–પરમ = સરસમાં સરસ, મહામૂલ્યવાન. નિધાન = ભંડાર, જમીનમાં દાટેલ. પ્રગટ = સ્પષ્ટ, ઉઘાડે. મુખ = મેટું, મ. આગળ = આગળ, સામે. જગત = સવ લેકે, ઘણા ખરા. ઉલ્લંઘી = તેની આડા થઈ ટપી જાય. હું જાય = તેને ઓળંગી જાય, ટપી જાય. જયોતિ = પ્રકાશ, તેજ. વિના = વગર, સિવાય.
ગદીશની = ઈશ્વરની, નાથની. અ = આંધળા પાછળ, પછવાડે. અંધ = આંધળો, આંધળા પછવાડે આંધળો. આંધળાની હાર લાગે, પુલાય = ચાલે છે, અનુસરે છે. (૬).
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
ટમે—પરમ ઉત્કૃષ્ટ નિધાન પ્રકટ મુખ આગળે દેખીને, જેમ દર્શીન, તે રૂપ મહાનિધાન દેખીએ; જગત્—આજ્ઞાની લેાક-તે ઉલ`ધી જાય, દેખે નહિ. નિધાન જગદીશની જ્યેાતિ વિના તે દેખે નહિ, અધેઅધા જેમ પીલાય તેમ અજ્ઞાની અજ્ઞાને કરી પીલાય છે. (૬)
વિવેચન—તે વાત એ છે કે ભારે મૂલ્યવાન સુંદર ખજાનો તો આ પ્રાણીના માં આગળ પડેલે છે અને તેને શેાધવા એ આખા જગતને શોધવા ફર્યા કરે છે પણ તે જાણતા નથી કે એ ખજાને તે પોતાનામાં અંદર ભરેલા પડેલા છે, પાતામય છે, પોતે જ છે. અને તે જાણતા નથી કે એ ભડાર શેાધવા માટે દૂર જવાની કે પરદેશ જવાની કે રખડપાટે કરવાની જરૂર જ નથી. આત્મિક જ્ઞાન મેળવવા માટે દૂર દેશ જવું પડે તેમ નથી. તે ખજાના ત પોતે જ છે, એનું ખરાખર જાણકારપણું થાય અને પોતે પોતાને બરાબર એળખે, એટલું જ ખસ છે. એ જો આત્માને—પોતાના મહામૂલ્યવાન ખજાનાને જાણે, ઓળખે તે પછી આ જ્યાં ત્યાં રખડવાની તેને જરૂર પડતી નથી. ખજાના શેાધવા માટે દીવાના તેજની જરૂર પડે છે; કારણ કે કોઇ પણ વસ્તુની શોધખોળ કરવા માટે પ્રકાશની જરૂર પડે જ છે; પ્રકાશ વગર કોઈ પણ ખજાના હાથ લાગતા નથી અને હાથ લાગે તેા ખજાનાને જાણી શકાતા નથી. અંધારામાં કોઇ વસ્તુ જડે નહિ અને અંધારામાં વસ્તુ શોધવા પ્રયાસ કરવા તે તદ્દન નકામુ છે. અંધારામાં વસ્તુ હોય તેપણુ તેના પત્તો લાગે જ નહિ. અહીં વીતરાગ ભગવાન જો સ્વય' પ્રકાશ ન આપે તે આંધળાની પાછળ આંધળે ચાલે અને તેની હાર લાગે તેવી સ્થિતિ થાય છે. તેટલા માટે આંધળાની પાછળ આંધળા ચાલે તેવી આપણી સ્થિતિ થઈ છે. આંધળા વસ્તુને દેખે જ નહિ તેવી મારી સ્થિતિ થઇ છે હું વીતરાગ ભગવાન, જે મારા સાચા પરમેશ્વર છે, તેની દોરવણી વગર જ્યાં ત્યાં આંધળાનું અનુકરણ કરી રહ્યો છું, પણ એ આંધળાની હારની હાર ચાલે તેમાં મારો શુ શુક્રવાર વળે ? અત્યારે તે હું આંધળાનું અનુસરણ કરી રહ્યો છું. જો પાતે સ્વયંજ્ઞાની ન હોય તે મને શું દોરવણી આપે ? પ્રભુની જ્યેાતિ વગર મારી સ` શોધખોળ નકામી છે, હવે તે કોઈ પણ રીતે મને પ્રભુ તરફના પ્રકાશ મળી જાય અને હું મારામાં રહેલ અચિંત્ય મૂલ્યવાન ખજાનાને જાણી જોઈ, પિછાની લઉં એવી મારી ભાવના, સાચી સેવના કોની કરવી તેની શેાધને અંગેની છે.
આત્મિક જ્ઞાન એટલે પોતાના આત્માની પિછાણુ. તે થઈ જાય તેા કામ સરેડે ચઢી જાય તેમ છે. તે એક વસ્તુને ખરાખર એળખવા માટે પ્રયાસ કરવે। તે મારું અત્યારનું કત્ય છે. અને તે માટે મારા આંટાફેરા નકામા છે. મારે તે હવે શાંત બેસી રહી મારા આત્માને આળખવે અને તે માટે પ્રયાસ કરવા એ એક જ મારુ' કામ છે. અંધારામાં કોઈ વસ્તુ શોધાય નહિ અને શોધાય તે તેના ઉપર પગ પડે છતાં બીજે યાં ત્યાં શેાધવાનું ચાલ્યા જ કરે. આત્મિક અને પ્રભુના પ્રકાશ વચ્ચે અભેદ છે, એક હાય ત્યાં બીજાની હાજરી જરૂર હાય. તે પ્રમાણે પ્રભુની જ્યેાતિના પ્રકાશમાં જો પરમ નિધાનને શેાધીને મેળવવા હોય તો તે કામ કરવા જેવું છે અને તેને માટે અજવાળું જોશે જ, માટે એ મેળવવા પ્રયાસ કરો. એમ કરવામાં
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૯૫
૧૫: શ્રી ધર્મનાથ જિન સ્તવન નહિ આવે તે આંધળાઓની હારનું અનુકરણ જ થશે. આંધળે પિતે દેખે નહિ અને બીજાને શું દોરવણી આપી શકે? તમારે પ્રભુની સેવા કરવી છે તે તેને બરાબર ઓળખો. તેને કેમ ઓળખાય તેને માર્ગ આવતી ગાથામાં બતાવશે. (૬) નિરમળ ગુણમણિ રહણ ભૂધરા, મુનિજન માનસ હંસ, જિનેવર; ધન્ય તે નગરી ધન્ય વેળા ઘડી, માત-પિતા કુળ વંશ, જિનેવર. ધર્મ ૦ ૭
અર્થ—તદ્દન ચેખા, મેલ વગરના ગુણરૂપ રતનની ઉત્પત્તિભૂમિ રેહણાચળ પર્વત છે અને મુનિ મહારાજના મનરૂપ માનસરોવરને કાંઠે હંસ બેઠેલ છે. તે નગરી નસીબદાર છે, તે વખત અને તે સમયે ભાગ્યવાન છે, અને તે માબાપ, જેમને ત્યાં એમને જન્મ થયે છે, તે તથા તેમનું કુળ અને વંશ નસીબદાર છે, જ્યાં તેમને જન્મ થયેલ છે. (૭)
ટબો– નિર્મળ ગુણરત્નના રહિણાચળ-રત્નત્પત્તિસ્થાનક! મુનિજનના માનસરોવરને વિષે હંસ સમાન ! ધન્ય-પ્રધાન તે નગરી, તે વેળા–અવસર, ઘડી તે ધન્ય, જ્યાં તમે જગતુ ઉપકારી ઉપન્યા, માતા-પિતા કુળ વંશ ગોત્ર-તે પણ ધન્ય. (૭)
વિવેચન—એક રેહણાચળ નામને સિલેનમાં પર્વત છે. એ પર્વતમાં અનેક રત્ન થાય છે અથવા એ પર્વત રત્નમ્ય જ છે, પ્રભુ તે અનેક ગુણનું સ્થાન છે. જેમ રેહુણાચળમાં અનેક રત્ન થાય છે, તેમ પ્રભુ પોતે અનેક ગુણરૂપ રત્નના રેહણાચળ પર્વત જેવા છે. પ્રભુમાં એ ગુણો ભરેલા જ છે. એમના અનેક ગુણોની ગણતરી કરવી એ બહુ મુશ્કેલ બાબત છે, પણ તમે દુનિયાના અનેક સગુણોની ગણતરી કરે એના સર્વ ગુણ પ્રભુરૂપ રેહણાચળમાં સમાઈ જાય છે. તેથી પરમાત્મા આપણી સેવા-પૂજા-ભક્તિને પાત્ર છે એ નિઃસંદેહ વાત છે. આવા અનેક ગુણના ઉદ્દભવસ્થાન પ્રભુરૂપ રેહણાચળને હું નમું છું, સેવું છું અને મુનિઓના મનરૂપ માનસ હંસે તે પર્વત પર કર્લોલ કરે છે. મુનિઓનાં મન તદ્દન પવિત્ર છે, જેવા માનસરોવરના હંસે હોય તેવા માનસરોવરને કાંઠે કીડા કરે છે અને ખૂબ આનંદમાં મસ્ત બને છે. આવા નિર્મળ ગુણોના રેહણાચળ અને મુનિઓના મનરૂપ હશે જેમાં કલેલ કરી રહ્યા છે એટલે અનેકગુણ અને પવિત્રતાના ધામ રૂપ બની ગયેલા આપ પ્રભુ મારે તે આધારભૂત છે, મારે મન સર્વસ્વ છો, મારી ઈચ્છાના આદર્શ છે. આવા પ્રભુની
પાઠાંતર–નિરમળ’ પ્રથમ પાદમાં “નિરબંધ મલ ગુણ મણિ” પાઠ પ્રતમાં છે. (૭)
શબ્દાર્થ—નિરમળ = નિમળ, મેલ વગરની પવિત્ર. ગુણ = સદ્ગુણ, ઉચ્ચ ચારિત્ર. મણિ = રત્ન. રોહણ = રેહણાચળ પર્વત, જ્યાં મણિ થાય છે તે રેહણાચળ પર્વત. ભૂધરા = પર્વત, ડુંગર. મુનિ = સાધુ, યોગી પુરુષ. મન = તેમનું ચિત્ત. માનસ = માનસરોવરમાં, જ્યાં એકલા હંસે જ વસે છે તે સરોવર. હંસ = હંસ પક્ષી, જે એકલે મોતીને ચારો કરે છે તે પક્ષી. ધન્ય = નસીબદાર, ફાવેલી, ભાગ્યવાન, નગરી = શહેર. ધન્ય = નસીબદાર, સરસ, સુંદર, વેળા = વખત, ટાઈમ. ઘડી = ૨૪ મિનિટ, તે સમયે. માતપિતા = માબાપ. કુળ = કુટુંબ, જે કુળમાં તેને જન્મ થયો તે. વંશ = વિસ્તાર, પરિકમ્મા. (૭)
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૯૬]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી સેવા કરવી, તેમની ભક્તિ કરવી, એ મારા જીવનને હેતુ છે અને તે ગુણની પ્રશંસા હું પરે પૂરા શબ્દોમાં તે કરી શકતું નથી. આપ પ્રભુની દાનશક્તિ તે સ્થૂળરૂપે પણ પારાવાર છે અને આપે જે ત્રિપદીદાન આપ્યું તેને જે આ દુનિયામાં મળ મુશ્કેલ છે. આપની નિખાલસતા અને નિભતા, નિર્લોભતા અને નીરાગતા વગેરે આપના અનેક ગુણોમાંથી હું કેટલા ગુણે ગણાવું ? હું તે વિચારમાં આજે જ બની જાઉં છું અને આપના અનેક ગુણે મને સેવા કરવાની પ્રેરણા કરે છે. મને આપ પ્રત્યે ભક્તિપરાયણ બનાવે છે. આપના આદર્શ પ્રમાણે પ્રાણ અંતે તન્મય થઈ જાય છે. મારે આપના જેવા થવું છે, માટે હું આપના અનેક ગુણ જાણી આશ્ચર્ય પામું છું.
માનસરોવરને કાંઠે જેમ હંસ મોતીને ચારે ચરે તેવા મૌન ધારણ કરનાર મુનિ નિર્મળ વિચાર કરે છે અને તેને અમલમાં મૂકે છે. મારાથી પણ આપ ગુણના રેહણાચળને દેખતાં અને મુનિ જેવા આપના મનને અવકતા ઉદ્દગારરૂપે બેલાઈ જવાય છે કે જ્યારે પ્રભુ જમ્યા તે વખતને, તે નગરીને ધન્ય છે, એમનાં માબાપને અને જે કુળ વંશને એમણે અલંકૃત કર્યા તેમને પણ ધન્ય છે, તે ખરાં નસીબદાર હતાં. જરા વિચારીએ, પ્રભુ જ્યાં જાય ત્યાં ઈતિ, ઉપદ્રવ, દુકાળ ન થાય, તેઓ બોલે, ત્યારે બધાં પ્રાણીઓ અને તિર્યંચે પણ પોતપોતાની ભાષામાં સમજે. જે નગરીમાં પ્રભુ હરેફરે ત્યાં મજા હોય; તે નગર પણ નસીબદાર ગણાય અને જે કુળમાં તેઓને જન્મ થાય તે પણ ભાગ્યશાળી ગણાય. આવા ઉદ્દગારે સાહજિક છે, મારા મનમાં એમ આવે છે કે જે વખતે પ્રભુ આ ભારતભૂમિને અલંકૃત કરતા હતા અને તે વખતે જે સમય વર્તાતો હતું તે પણ નસીબદાર છે. જેમ આપણે ગૌરવ લઈએ છીએ કે મહાત્મા ગાંધીના સમયમાં જ આપણે જીવ્યા, તેથી આપણે ખરા નસીબદાર છીએ, આપણે દુનિયાની બંને લડાઈ પણ જોઈ અને મહાત્મા જેવા શાંતિના સંદેશકને પણ જોયા ઃ આવા આપણે ભાગ્યશાળી છીએ. પણ પ્રભુ જે સમયમાં પૃથ્વીને પાવન કરતા તે સમય તો ભારે નસીબદાર અને યાદગાર હતો. ધર્મનાથ પ્રભુ ગર્ભમાં આવ્યાથી પ્રભુનાં માતપિતા રૂડી રીતે દાનાદિ ધર્મપરાયણ થયાં એ ગર્ભને મહિમા જાણીને તેમણે પ્રભુનું અનુભવસિદ્ધ ધર્મના નામ પાડયું. એમનું રત્નપુર નગર, ભાનુ રાજા પિતા, સુવ્રતા રાણી માતા. એ માતપિતાને ખરેખર ધન્ય માનું છું. જેમને આવો સુંદર જગવિખ્યાત પુત્ર થયે. આવા ધર્મતીર્થના પ્રવર્તાવનાર પુત્રના પિતા કે માતા થવું તે પણ મોટી વાત છે. (૭) - મન મધુકર વર કર જોડી કહે, પદકજ નિકટ નિવાસ, જિનેવર; ઘનનામી આનંદઘન સાંભળો, એ સેવક અરદાસ, જિનેશ્વર. ધર્મ ૦ ૮
પાઠાંતર–કહે ” સ્થાને પ્રતમાં “ કહે ” પાઠ છે, તે જૂની ગુજરાતી છે. “નિટ' સ્થાને એક પ્રકાર નીકટ” શબ્દ લખે છે, તે અશુદ્ધ જણાય છે. “નામી' સ્થાને પ્રતકાર “નામિ” લખે છે. “સાંભળે' સ્થાને પ્રત લખનાર “સાંભલે ” લખે છે, તે બાલાવબોધ લિપિફેર છે. (૮).
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ : શ્રી ધર્મનાથ જિન સ્તવન
[ ૨૯૭ અ –નરૂપ બ્રસર સુંદર હથે જોડ—ગે લાગ–કહે છે કે આપના ચરણકમળની નજીકમાં મારે વાસ હ. અનેક નામવાળા હે આનંદના સમૂહ! આપ શ્રવણ કરે, આ સેવકની એ જ અરજી છે, એટલી જ વિનતિ છે. (૮)
ટો–પ્રધાન મનરૂપ મધુકર-ભ્રમર બે કર જોડી-હાથ જોડીને કહું છું. તમારા પદકજચરણકમળને નિકટ–સમીપે વાસ–વસવું તે આપ એ માગું છું. ઘન આનંદ નામી બહુ નામ બિરુદ એવા જે આનંદઘન પ્રભુ વીતરાગ! તે સાંભળે. એ જ સેવકની અરદાસ-વિનતિ છે. એટલે શ્રી પંદરમ ધર્મનાથ જિનેશ્વરનું સ્તવન, તેને અર્થ પૂર્ણ રહ્યો. (૮) - વિવેચન–મારા મનરૂપ ભ્રમર હાથ જોડીને વિજ્ઞપ્તિ કરે છે કે આપના ચરણકમળની પાસે મારે નિરંતર વસવાટ-રહેવાનું બનજે, એટલે આપને હું હમેશાં યાદ કરું અને આપની સેવા કર્યા કરું. ચરણની પાસે વાસ કરવાની ઈચ્છા તે સેવા કરવાની તમન્ના સમજવી. જ્યારે આ પ્રાણી પિતાના ગત અનુભવ પર વિચાર કરે છે ત્યારે તેના મનમાં નિશ્ચય થાય છે કે પ્રભુની પાસે પોતાના નિવાસ થાય ત્યારે જ પ્રભુની સેવા બને તેવી છે, તેથી આ સેવા હમેશ માટે બન્યા કરે તે માટે આ સેવાભાવી વ્યક્તિએ પ્રભુ પાસે વાસ માગે. આપણે કલ્યાણ મંદિરમાં માગણી કરીએ છીએ કે—
यद्यस्ति नाथ ! भवदनिसरोरुहाणां, भक्तेः फलं किमपि संततिसंचितायाः।
तन्मे त्वदेकशरणस्य शरण्य ! भूयाः, स्वाभी त्वमेव भुबनेऽत्र भवान्तरेऽपि । જે આપની પદસેવાનું કાંઈ પણ ફળ હોય તો આપનું શરણ મને હમેશાં હેજે. એવી જ રીતે જયવીયરાયમાં ત િમમ દુઝ સેવા મ મ તુટ્ટ વ –આપના પદની સેવા મને ભવે ભવે મળજે–આવી માગણી આપણે વારંવાર કરીએ છીએ, અથવા મુમુક્ષુ પ્રાણી કરે છે. તે સર્વને એક જ હેતુ છે કે પ્રભુસેવાની આ જીવને હવે તમન્ના બરાબર લાગી છે અને તેને માટે તે અનેક જાતના પ્રયત્ન કરે છે. પ્રભુની પાસે રથાન મેળવવું અને ત્યાં પોતાને નિવાસ કરે એટલે એ સ્થાને રહેવું તે પ્રભુસેવા માટે એક જાતને પ્રયત્ન છે. અને આ પ્રાણીની એવી ઈચ્છા છે કે જો આવું સ્થાન મળી જાય તો ત્યાં પિતાને મુકામ જમાવી દે અને પ્રભુ પાસે નિવાસ કરે, તો પ્રભુની સેવા-ભક્તિમાં પોતાની જાતને જોડી દે. દુનિયાનો આપણને અનુભવ છે કે આપણી પાસે જે હોય તેની આપણે વિચારણા કરીએ અને તે યોગ્ય હેય તે સેવા કરીએ. તે નિયમે પ્રભુની પાસે આ જીવે વાસ માગે. | શબ્દાર્થ–મન = ચિત્તરૂપ, ચિત્ત. મધુકર = ભરે. વર = સુંદર, સરસ. જેડી = પગે લાગી. કહે = બોલે, ભાષ, વદે, પદકજ = આપના પગરૂપ કમળ. નિકટ = નજદીક, નજીક. નિવાસ = સ્થાન, ઠેકાણું, રહેવાની જગા, ઘનનામી = અનેક નામવાળાં બહુ-ઘણાં નામધારી. આનંદધન = આનંદના સમૂહ.
પ્રભ પોતે), સાંભળો = સુણોએ = તે, ઉપર જણાવેલ. સેવક = તાબેદાર, નોકર, અરદાસ = વિજ્ઞપ્તિ, વિનતિ. (૮) - ૩૮
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮]
શ્રી આનંદઘન-વીશી આ પ્રાણીએ ધન, મિલક્ત, ઘરબાર કે છોકરા-છોકરી ન માગતાં માત્ર વિજ્ઞપ્તિમાં પ્રભુની નજીકમાં પિતાને વસવાટ માગે, એમાં બહુ ડહાપણ છે. ધનસંપત્તિ તો પૌગલિક છે, થોડા વખતની છે, પણ પિતાની સાથે કાંઈ આવવાનું હોય તો તે સત્પરુષની કરેલી સેવા છે. આવી સેવાના કારણભૂત નિવાસસ્થાન માગવામાં આ છે દીર્ઘ દૃષ્ટિ વાપરી છે અને સેવા–ભક્તિની ખરી જડ શોધી કાઢી છે. અને પરિણામે એ સારી રીતે સેવા–ભક્તિ મેળવશે અને એની મુરાદ પાર પડશે. એને ખાતરી થઈ ગઈ છે કે, પ્રભુની સેવા-ભક્તિ વગર બીજાં સર્વ કાર્ય નકામાં છે. તેથી એણે પ્રભુને વિનંતિ કરીને તેમની પાસે હમેશ રહેવાનું માગી લીધું અને તે દ્વારા પિતાની સેવા કરવાની તમન્ના બતાવી આપી. એક આંધળા ઉપર ભગવાન પ્રસન્ન થયા, ત્યારે તેણે એક વાક્યમાં માગણી કરી કે મારા દીકરાના દીકરાની વહુને સાતમા માળની હવેલીએથી સોનાની ઘડીમાં છાશ લેવતી જોઉં. આમાં એણે સાત માળની હવેલી માગી, દીકરાના દીકરા માગ્યા, તે થાય ત્યાં સુધી પિતે જીવે એમ માગ્યું અને સોનાના ઠામ માગવાને અંગે પિતાને એવી ઋદ્ધિ-સિદ્ધિ થાય એમ માગ્યું. આ પ્રાણીએ તો એવી ધૂળ ચીજ માગી જ નહિ; એણે તો માગણી એક જ કરી, પ્રભુની પાસે હમેશને માટે એને નિવાસ થાય. પોતે તેને પરિણામે પ્રભુને ઓળખે અને સેવે એટલું જ માગ્યું. તેમાં તેની દીર્ઘ નજર અને સેવા કરવાની તમન્ના છે. (૮)
તે ઉપસંહાર આ પ્રમાણે આ પંદરમાં પ્રભુનું સ્તવન પૂર્ણ થયું. પ્રભુમાં કેટલી ભક્તિભાવના ઉત્પન્ન થઈ છે, તે આ સ્તવન બતાવે છે. બાકી, આ પ્રાણીનાં પાપ એટલાં બધાં હોય છે કે તેને તે વિચાર જ કરતો નથી. તે તો આખે વખત કૂથલી કરે, બીજાના અપવાદ–અવર્ણવાદ બોલે. પિતે ક્રોધ, માન, માયાથી મસ્ત રહે અને હાસ્ય કે શેકમાં દિવસો પસાર કરે અને એ રડે; મનમાં કાંઈ ન હોય, તોપણ મટી પિક મૂકે અને બીજાને રડાવે અને પ્રેરણા કરીને બીજાને કુટવે; અને પોતે રાગદ્વેષનું પૂતળું હોય તે થઈ જાય, આમાંથી એ ઊંચે આવે તો જ પ્રભુને યાદ કરે. પોતે ધમી હોવાને દેખાવ તો એવો કરે કે ન પૂછવી વાત ! આ સર્વ ધાંધલ છે, અને એમ કદી પ્રભુ નજરે દેખાય નહિ અને સેવા થઈ શકે નહિ. માટે પાપનાં દ્વારે ઓછા કરી નાખે, બને તો બંધ કરી દો અને દાન, શિયાળ, તપ, ભાવનામાં પ્રવૃત્ત થાઓ. અને ધ્યાનમાં રાખે કે અત્યારનો પરિવાર તો અસ્થાયી છે. એ કાંઈ હમેશને માટે ચાલવાનું નથી અને તેને માટે સાચા-ખોટાં કરવાં કે તર્કટ કરવું અને સાથે ધમી હોવાનો દાવ કરવો એ કઈ પણ રીતે બંધ બેસતી વાત નથી. તમે વિચાર કરશો તે કાળા બજાર કરનાર કે સરકારી નોકરને લાંચ આપનાર કોણ છે? કંટ્રોલને લાભ લે છે અને કાળા બજાર કરવાં છે, છતાં પ્રભુની સેવા ઉઠાવવી છે, એ બે વાત કેમ બની શકે? એ તે ઉઘાડે વિરોધાભાસ છે અને એ માગે તમને પ્રભુનું દર્શન પણ થવાનું નથી. અને સેવાની વાત તે દુર રહી ! માટે પ્રભુને મેળવવા હોય તો પ્રથમ પાપને ત્યાગ કરી સાચે રસ્તે આવી જાઓ અને તમારી અત્યારની દોડાદોડી મૂકી દે. તમને જ્યાં ત્યાં પ્રભુ મળી જશે એમ બેટી ભ્રમણામાં ન રહો.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ : શ્રી ધર્મનાથ જિન સ્તવન
[ રહે પ્રભુને મેળવવા માટે તમારી જાતને બરાબર ઓળખે અને પ્રભુને સેવવાની યોગ્યતા સંપાદન કરે.
પ્રભુસેવા કઈ બજારુ બાબત નથી અને ગમે તેને તે મળતી નથી, તે માટે પણ યોગ્યતા મેળવવી પડે છે. આવી યોગ્યતા કેમ પ્રાપ્ત થાય તે આ સ્તવનમાં સમજાવ્યું છે. બાકી, ચાલુ પાપ કર્યા કરવાં અને અનેક તીર્થોમાં દડાદોડ કરવી એ રસ્તે પ્રભુ મળતા નથી અને પ્રભુની સેવા થતી નથી. માટે આ તો મેળે છે એમ માની લઈ તું યોગ્ય વર્તન ચલાવે અને પ્રભુસેવાને સ્વીકાર અને તેને યોગ્ય થવા પ્રયાસ કર. પ્રભુસેવાને ગ્ય કેમ થવાય તે આવતા સ્તવનમાં પણ કહેશે. તેને યોગ્ય તું થા અને પછી જોઈ લેજે કે તને આ ધાંધલ, દોડાદોડી અને દેખાવ સર્વ નકામાં જ લાગશે. પોતાની પાસે જ મેટો ભંડાર પડેલે હોય, છતાં એને શોધવા દૂર જવું એ બિનજરૂરી છે. માટે આ પ્રભુને શોધવા માટે તારા અંતરમાં જ રહેલ તારી જાતને ઓળખ અને પછી પ્રયાસ કરવા નહિ જ પડે; પ્રભુ તને મળી આવશે. તારી પાસે રહેલ આત્મા મોટો ખજાને છે અને તેને ઓળખવા પ્રયાસ કરે એ પ્રભુની શોધની બરાબર છે. પણ તું તો દોડાદોડ કરી જ્યાં ત્યાં શોધ કર્યા કરે છે, પણ તારી પાસે રહેલા ઉત્તમ મહા મૂલ્યવાન ખજાનાને જ બરાબર ઓળખી લે અને જ્યાં ત્યાં દોડ્યા જવાની તારી ટેવ છે તે છોડી દે. જેઓ ખજાને શોધવા ઠેકાણે ઠેકાણે જાય છે, તે ભ્રમમાં છે, તેઓએ તે પિતામાં રહેલ ખજાનાને બરાબર ઓળખવો જોઈએ. એને જ્યારે તે બરાબર ઓળખશે ત્યારે તેની સેવા-ભક્તિની સર્વ કામના પૂરી થશે અને પછી તે અનંત સુખ પામશે.
પ્રભુને સેવવા માટે તેમના સમયની, તેમનાં માતા-પિતાની, તેમના કુળ-વંશની પ્રશંસા કરવી, એમાં કઈ જાતની ખુશામત નથી. એ પ્રશંસાને લઈને પ્રાણીને પ્રભુ પર રાગ થાય છે અને પિતાની સેવાની ઈચ્છા તમન્નામાં ફેરવાઈ જાય છે. આથી પ્રભુની સાચી સેવા કરવા માટે પ્રભુની સર્વ બાબતેને પોતે વખાણનાર છે એમ કરવું. મનને ભ્રમર એટલા માટે કહેલ છે કે ભમરે જેમ એક ઝાડેથી ઊડી બીજા પર બેસે છે, તેમ ભમરા જેવું મન જ્યાં ત્યાં ગયા જ કરે છે. એને પ્રભુ પાસે રહી ત્યાં સ્થિરવાસ કરવાને ઉપદેશ છે. (૧૫) ફેબ્રુઆરી : ૧૯૫૦ ]
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવન સંબંધ-આ રોળમાં સ્તવનમાં શાંતિનું સ્વરૂપ વર્ણવ્યું છે, તે ઘણી અગત્યની બાબત છે. આ જીવે સેવાભાવના નક્કી કરી, ભગવાનને આદર્શ ચેકકસ કર્યો, પણ કામ ઉપર શાંતિ ન આવે તો વિનયવિજય ઉપાધ્યાયે કહ્યું છે તે પ્રમાણે –
સમતા વિણ જે અનુસરે, પ્રાણી પુન્યનાં કામ;
આ છાર ઉપર તે લીંપણું, ઝાંખર ચિત્રામ. જેવું બને છે. પ્રાણી શાંતિ રાખ્યા વગર જે સારાં કામ કરે, સુખને અનુભવ થાય તેવું પુણ્યનું કામ કરે, પણ તેની દોડાદોડી ઊભી હોય, તેને મનમાં સ્થિરતા જામી ન હોય, તે તે ગંદી ભૂમિ ઉપર ગાર કરવા જેવું કે ઝાંખરા ઝંટીઆની ભૂમિ ઉપર ચિત્ર દોરવા જેવું કામ થાય છે, તે નકામું છે, તેનું કાંઈ મૂલ્ય નથી. વાસ્તે સમતા-શાંતિ ઘણું અગત્યની વાત છે, અને તે ઉપર આ ઘણું લંબાણ સ્તવન વિવેચન કરે છે, તે ઘણું મહત્ત્વનું હોવાથી તે પર ખાસ ધ્યાન આપવા યોગ્ય છે.
બાકી, આ પ્રાણીની વાત જોઈ હોય તો નવાઈ લાગે તેવું છે. તે તો ટૂક વખતના કુટુંબના વેધ-વચકા કરવામાં, પારકી નિંદા કરવામાં, પિતાનાં પારકાં કરવામાં, રાગદ્વેષ કરવામાં તથા પેશન્યમાં અને ખાટાંસાચાં કરવામાં એટલે બધો મશગૂલ રહે છે કે એનું કદાચ મોટામાં મેટું આયુષ્ય હોય તે પણ તે નિષ્ફળ જાય છે અને આ ભવ તેને માટે માત્ર એક ફેરા સમાન જ થઈ પડે છે. તમે એને નકામી વાત કરતાં કે ગપ્પાં મારતાં જશો તે જાણે અહીંથી એને કહીં જવાનું જ નથી, એ તે પાકો ગરાસ લખાવી લાવ્યો હોય, તેટલે બધા તેને આગ્રહ, મમત્વ અને તંત હોય છે એમ તમે જોઈ શકશે. અને પ્રાણી ચાલે છે પણ કેવો ? એની અભિમાની અને ધમાલીઆ વૃત્તિ, એની દાંભિક વૃત્તિ અને એને ક્રોધી સ્વભાવ એની ચાલમાં જ જણાઈ આવે છે. અને એ વાતો કરવા બેસે, ત્યારે એ કોઈ દિવસ મરવાને જ નથી એવું બતાવી આપે છે, એનામાં સ્થિરતા કે શાંતિ શી ચીજ છે એ દેખાશે નહિ. અને એને વેપાર કે નેકરી જોયાં હોય તો તો તેની કોઈ વાત કરવી નહિ. તેમાં એ અનેક કૌભાડે, સાચજૂઠાં કરશે. એ વેપાર કે નેકરી કરતી વખતે એ કદી મરવાને છે એ એના ધ્યાનમાં પણ નહિ રહે. આવા પ્રકારની સ્થિતિમાં શાંતિ કેવી ? અને તેની વાત કેવી ? પણ પ્રાણી વાત કરે ત્યારે આવતી કાલને પણ ભરોસો નથી એવી ચગાવીને વાત કરે; અને વર્તન કરે ત્યારે તેનું કાંઈ ઠેકાણું જ નહિ. આ વાતને અને વર્તનને મેળ મળતું નથી અને શાંતિ વગરનું એ જીવન અને પિતાને આકરું પડી જાય છે અને અનંતા ભવ કર્યા તેમાં માત્ર એકને
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬: શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવને
- [૩૦૧ વધારે થાય છે. પણ એ નિષ્ફળ જીવનને કરો ઉપયોગ નથી અને તેને ફળ બેસતું નથી. તે તે આવ્યા હોય તે ને તે જ ચાલ્યા જાય છે અને પછી તે તેનું ઘણે વર્ષે નામ પણ ભુલાઈ જાય છે એ નિશાન પણ નાશ પામે છે. આવા જીવતરનું કાંઈ મલ્ય નથી.
જે જીવનને મૂલ્યવાન કરવું હોય તે સ્તવનમાં બતાવવામાં આવી છે તેવી શાંતિ પ્રાપ્ત કરે અને મનમાં આવે તે સર્વ કરે, પણ જે કરે તેમાં મનમાં શાંતિ રાખો. ઉકળાટવાળો માણસ ગમે તે કામ કરે તે સર્વ નિષ્ફળ થાય છે, અને, ઉપર જણાવ્યું તેમ, ઝાંખરા ઉપર ચિત્રકામ જેવું થાય છે, માટે જે તમારું જીવન સફળ કરવું હોય તે આ સ્તવનમાં રજૂ કરેલ શાંતિને રાખવાની ટેવ પાડો અને તેની ટેવ પડતાં ધીમે ધીમે તમે તેમય થઈ જશે અને જીવનને ફળવાન કરશે. આ વાતની મહત્તા ખાસ સમજવા જેવી છે અને અનુસરવા યોગ્ય છે. બાકી અનભવ કર્યા, તેમાં એકને વધારે કરે છે, તે તે કાંઈ કહેવાની કે વિચારવાની જરૂર નથી; ચાલે છે તેમ ચાલવા દો!
આ પ્રકારની ગેરસમજૂતી અને મારામારી ઊભી કેવી રીતે થાય છે તે વિચારતાં એમ લાગે છે કે પ્રાણી પોતાની જાતને વિચાર કરતા નથી અને અમરપટો લખાવીને અહીં આવ્યો હોય, તેમ વર્તે છે. અંતે તે એ ખાટલામાં પડ્યો પડ્યો પિતાની ભૂલ જુએ છે, પણ પછી ઘણું મોડું થઈ જાય છે. અને શરીર ચાલે નહિ, તે વખતને પશ્ચાત્તાપ નિરર્થક છે. પાણી ચાલ્યા ગયા પછી પાળ બાંધવા જેવો તે મૂર્ખાઈને નમૂને છે અને પોતાની અકલમંદીનું પ્રદર્શન છે. એ સ્થિતિ ન થવા દેવી હોય તે આ નીચેના સ્તવનમાં બતાવેલા વિચારે ધ્યાન પર લે અને તે પ્રમાણે વર્તો.
સ્તવન
(રાગ મલ્હાર; ચતુર ચોમાસું પડિકમી-એ દેશી.) શાંતિ જિન એક મુજ વિનતિ, સુણો ત્રિભુવનરાય રે શાંતિસ્વરૂપ કેમ જાણીએ, કહો મન કિમ પરખાય રે? શાંતિ. ૧
પાઠાંતર--વિનતિ ” સ્થાને એક પ્રતમાં “વીનતિ’ પાઠ છે. “ જાણીએ” સ્થાને “જાણીઈ” પાઠ પ્રતમાં છે. મન કિમ’ સ્થાને જિન મતિ” પાઠ છે. “શાંતિ’ સ્થાને એક પ્રતમાં “શાતી” શબ્દ છે, મન મિ પરખાય રે” સ્થાને એક પ્રતમાં “ કહે મન પરસ થાય રે’ એ પાઠ છે. (૧)
શબ્દાર્થ –શાંતિ જિન = શાંતિનાથ નામના સોળમા તીર્થપતિ, સળમાં જિનદેવ. એક = માત્ર એક નાનીશી, નવી, મુજ = મારી. વિનતિ = વિજ્ઞપ્તિ, માગણી. સુણો = સાંભળો. ત્રિભુવનરાય = સ્વેગ, મૃત્ય અને પાતાળના રાજા, ઉપરી, પતિ. શાંતિસ્વરૂપ = શાંતિનું સ્વરૂપ, મનમાં ઉકળાટની ગેરહાજરી. કેમ = કેવી રીતે, મે માગે. જાણીએ =સમજીએ, પામીએ. કહે = કહી બતાવે, જણાવો. પરખાય = જણાવ, સ્પષ્ટ કરે. નિવેદન કરે. મન = ચિત્ત, આંતર વૃત્તિ. પરખાય = જાણી શકાય, પરખી શકાય. (૧)
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨]
- શ્રી આનંદઘનવીશી અર્થ–હે શ્રી શાંતિ પ્રભુ! મારી એક વિનતિ તે, હે સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાળના રાજા ! આપ સાંભળો, નિસ્ણ, અને શાંતિસ્વરૂપ કેમ પામીએ અને પિતાના દિલમાં એ કેવી રીતે સમજાય તે આપ સમજાવો. (૧)
–આ સ્તવનને અર્થ કરતાં જ્ઞાનવિમળસૂરિ નીચે પ્રમાણે જણાવે છે તે વર્તમાન ગુજરાતી માં મેં મૂકેલ છે. પંદરમા સ્તવનમાં પ્રભુચરણકમલે નિકટ વાસ માગે તે આત્મા શાંતિ ગુણવાળો કરો. હવે સોળમાં શાંતિનાથના સ્તવનમાં આત્માને શાંતિસ્વરૂપ કેમ જાણીએ, ત્યારે કહે છે હે શાંતિનાથ ! એક અદ્વિતીય મારી વિનતિ, હે ત્રિભુવનનાથ ! રાજા! સુણોસાંભળો. તમે કેવા છે? સ્વર્ગ મૃત્યુ પાતાળના સ્વામી છે. આત્માને શાંતસ્વરૂપ કેમ જાણીએ ? પ્રભે! મનમાં પરખીને તેવું લખીએ સાહેબજી. (૧)
વિવેચન–હે શાંતિનાથ ભગવાન ! સોળમા તીર્થપતિ! એક મારી વિનતિ સાંભળો. આપ તે સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાળ એ ત્રણના રાજા છે! મારે એક સવાલ છે. આપ, જ્યારે ગભે આવ્યા ત્યારે આપનાં માતુશ્રીએ પાણીનાં છાંટણ છાંટી મરકીને ઉપદ્રવ મટાડ્યો હતે; અને તેથી, આપના પ્રતાપે, મરકી શાંત થઈ હતી, તેથી ગુણનિષ્પન્ન આપનું શાંતિનાથ નામ આપવામાં આવ્યું. આપનું ગજપુર નગર, આપના પિતા વસેન અને અચિરા રાણી આપની માતા. આવા, જન્મ પહેલાં શાંતિના કરનારા આપનું નામ પણ શાંતિ છે અને આપ પોતે શાંતિમય છે. આવા આપને હું એક સવાલ પૂછું છું. પ્રશ્ન પૂછીને જ્ઞાન મેળવવાની એક રીતિ છે. ભગવતી સૂત્રમાં શ્રી મહાવીરસ્વામીને હજારે સવાલ પૂછવામાં આવ્યા છે અને શ્રી મહાવીરસ્વામીએ એના જવાબ આપેલા છે. એ પદ્ધતિ આ સ્તવનમાં સ્વીકારી આપણા ઉપર શ્રી આનંદઘનજીએ પરમ ઉપકાર કર્યો છે અને વસ્તુની ચેખવટ કરેલ છે, જે પર વાચકનું ખાસ ધ્યાન ખેંચવામાં આવે છે.
શાંતિનાથ ભગવાનને નામે શાંતિનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવે, તે તેમાં બાકી શું રહે? અત્યાર સુધીની સ્તવનની મર્યાદા મૂકીને સ્તવનકારે આ સ્તવન મોટું બનાવી પંદર ગાથાનું કર્યું છે છતાં પોતે જ કહે છે કે આ શાંતિનું સ્વરૂપ ટૂંકામાં જણાવ્યું છે. ટૂંકામાં ઘણી મુદ્દામ વાત કરી નાખી છે અને તે લક્ષ્યપૂર્વક સમજવા અને અનુસરવા ગ્ય છે. અત્યાર સુધી પ્રભુસેવાને મહિમા જણાવ્યું. તેને માટે પ્રાણીને તૈયાર કર્યો, તેની પાસે પ્રભુને આદર્શ સ્વીકારાવ્યો. અને આ સ્તવનમાં પ્રભુની શાંતિને જોઈને એ શાંતિનું સ્વરૂપ અનુયાયીએ (શિષ્ય) પ્રભુને સીધા સવાલના આકારમાં પૂછયું. પ્રભુ તેને જવાબ આપે છે. આ પદ્ધતિએ શાંતિ કેમ થઈ શકે? તેને મુદ્દામ રીતે ટૂંકામાં ખ્યાલ આપે છે અને તેવા થવા તેને અનુકરણ કરવા પ્રભુએ પોતે ભલામણ કરી છે.
અહી પ્રભુને ત્રણ ભુવનના રાજા કહેવાનું કારણ એ છે કે પ્રભુને આખી દુનિયાને અનુભવ છે અને તેથી તે શાંતિમય અને શાંતિ નામના હોવાથી આ વિષયમાં પૂરતા પ્રકાશ પાડવાને
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ : શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવન
[ ૩૦૩ યોગ્ય છે. તેઓ જે પ્રકાશ પાડે અથવા તેના નામે જે પ્રકાશ પડે, તે ઉચિત બાબત હોવાથી ખાસ ધ્યાન આપવા ગ્ય છે, અને આ જીવને ઉપકારક હોવાથી તેણે તેનું અનુકરણ કરવું તે તેના હિતનું જ કાર્ય છે.
આ પ્રાણી હવે ભગવાનને સવાલ કરે છે, તે આ પ્રમાણે છેઃ આ જે શાંતિ છે તેનું ખરેખરું સ્વરૂપ શું છે? તે કેમ પામીએ? અને પામીએ ત્યારે તે આપણામાં છે એમ કેમ જાણી શકાય? તેને ઓળખવાને રસ્તે શું? ટૂંકામાં, આપ શાંતિની વિગતે મને સમજાવો અને બધી શાંતિની વાતે મને કહો અને તેવી શાંતિ મારામાં છે, તેની ખબર મને કેમ પડે?-તે જણાવે, આવો સવાલ જિજ્ઞાસુએ પ્રભુને કર્યો અને પોતે ખરી શાંતિની ઓળખાણ સમજવા ઈચ્છે છે એમ જણાવ્યું. તેનાં બાહ્ય ચિહ્નને જાણવાની ઈચ્છા જણાવી. ભગવાન અને પ્રશ્ન સાંભળી, તેને જે જવાબ આપશે તે હવે પછી આ સ્તવનમાં કહેવામાં આવશે. (૧)
ધન્ય તું આતમ જેહને; એહવે પ્રશ્ન અવકાશ રે ધીરજ મન ઘરી સાંભળે, કહું શાંતિ પ્રતિભાસ રે. શાંતિ. ૨
અર્થ—તારે આત્મા, જેને આ સવાલ ઊભું થયું છે અને જેને આ સવાલ કરવાનું મન થયું છે, તે ખરેખર ભાગ્યશાળી-નસીબદાર છે. તે એ શાંતિનું પ્રતિબિંબ કેમ પડે, તે મનમાં હૈયે રાખીને બરાબર સાંભળે. (૨)
ટબે—ધન્ય-કૃતપુણ્ય તું, અરે આત્મા! જેને એ પ્રશ્ન પૂછવાને અવકાશ થયે. પૈયું મન કરીને એ પ્રશ્નને અવકાશ સાંભળઃ શાંતિજિનને પ્રતિભાસ કહું છું યથાર્થ. (૨)
વિવેચન-હવે પ્રભુ એ સવાલનો જવાબ શું આપે છે તે આપણે જોઈએ. પ્રથમ તે સવાલનો જવાબ આપવા પહેલાં તે સવાલ પૂછનારને ધન્યવાદ આપે છે. તારા મનમાં આવો સવાલ થયે તેથી તું ધન્ય છે, નસીબદાર છે, ભાગ્યશાળી છો, તારા અત્યંત ગંભીર સવાલને જવાબ આપું છું; તે તારા સવાલના જવાબને તારા મનમાં ધૌર્ય ધારણ કરીને તું સંભાળ. તારા સવાલના જવાબમાં હું હવે શાંતિનું બરાબર પ્રતિબિંબ તારી પાસે કહી સંભળાવું છે. તારે સવાલ ભારે અગત્ય ધરાવે છે અને તેને જવાબ ઘણું મહત્તાથી ભરપૂર છે. તેની મહત્તાને
પાઠાંતર–આતમ’ શબ્દ એક પ્રત મૂકી દે છે; બીજી પ્રતમાં “આતમાં’ પાઠ છે. “તું” સ્થાને પ્રતવાળે “તૂ' લખે છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. જેને ' સ્થાને પ્રતકાર “જેહનૈ' ' લખે છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. “એહવો” સ્થાને પ્રતમાં “એહવો હો’ શબ્દો લખે છે. પ્રશ્ન અવકાશ' સ્થાને પ્રતમાં * પ્રશ્નવકાશ” પાઠ છે. “પ્રતિભાસ’ સ્થાને બન્ને પ્રતવાળાઓ “પ્રભાસ” લખે છે. (૨)
શબ્દાર્થ ધન્ય = નસીબદાર, ભાગ્યશાળી, તું = તારા. આતમ = આતમાં. જેહને = જેને. એહો = એવો, એવા પ્રકારનો. પ્રશ્ન = સવાલ, તપાસ અવકાશ = ઈચ્છા, વિચાર, હાંસ, ધીરજ = ધેય, શાણપણ, મન - ચિત્ત, અંદરના ભાગમાં. ધરી = ધારણ કરી. સાંભળો = નિર્ણે, સમજે. કહે = સમજાવું, જણાવું, શાંતિ = એકતા, ગડબડ રહિત સ્થિતિ. પ્રતિભાસ = પ્રતિબિંબ, આકાર. (૨)
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી અનુરૂપ ધીરજ ધારણ કરીને તું મારો જવાબ વિચારજે. ધીરજ રાખ્યા વગર તું એ જવાબને સંક્ષેપમાં સમજી શકીશ નહિ.
હવે હું શાંતિના પ્રતિબિંબને રજૂ કરીશ. આપણું પ્રતિબિંબમાં અને આપણી આકૃતિમાં જરા પણ ફેરફાર હોતું નથી, તેથી પ્રતિબિંબ સમજાતાં અસલ શાંતિને તને ખ્યાલ આવી જશે. આ રીતે શાંતિની મૂતિને પ્રસ્તુત કરી હવે શાંતિ કેવી હોય તે પ્રતિબિંબ સ્વરૂપે સમજાવે છે. શાંતિ કેવી હોય તે તેના પ્રતિબિંબ પરથી સમજાવવાને આ અભિનવ પ્રયાસ છે.
શાંતિનું પ્રતિબિંબ શા માટે કહેવામાં આવ્યું તે મને બરાબર સમજાયું નથી. શાંતિની વાત શાંતિના પ્રતિબિંબથી શા માટે કહેવી પડે? શાંતિનું સ્વરૂપ જ સવાલ કરનારે પૂછ્યું છે અને તેના જવાબમાં શાંતિની વાત જ કરવી જોઈએ. મને તેના બે ખુલાસા સૂઝે છેઃ એક તે, શાંતિને અર્થ “મૂતિ' (Image) કરે એ વધારે બંધબેસતું છે. અને બીજુ, આનંદઘને આ શબ્દ “અવકાશને અનુપ્રાસ મેળવવા વાપર્યો હોય. અનુપ્રાસ મેળવવા ગમે તે શબ્દ વાપરે એ આનંદઘનની પદ્ધતિ નથી. તેમણે પદમાં તથા સ્તવનમાં એક પણ નકામે શબ્દ વાપર્યો નથી. એ જોતાં આ બીજો ખુલાસે બબર લાગતું નથી. એ વાત ગમે તે હોય, આપણે હવે શાંતિને બરાબર સમજવા અને તેને પારખવા યત્ન કરી, આ વાતને અહીં છેડી આગળ વધીએ. આખા સ્તવનને ખાસ મહત્વને ભાગ હવે શરૂ થાય છે. અને આ સરસ સવાલ કરનાર અથવા ઉઠાવનારને ધન્યવાદ આપી હવે આ કેન્દ્રસ્થ પ્રશ્નને ન્યાય આપવા સ્તવનકાર આગળ વધે છે. (૨)
ભાવ અવિશુદ્ધ સુવિશુદ્ધ જે, કહ્યા જિનવરદેવ રે. તે તેમ અવિતત્વ સહે, પ્રથમ એ શાંતિપદ સેવ રે. શાંતિ. ૩
અર્થ તીર્થપતિએ જે જે ભાવો જે જે પ્રકારે બતાવ્યા છે, પ્રરૂપ્યા છે, તે અશુદ્ધ અને વિશુદ્ધ ભાવો ઉપર તે તે પ્રમાણે બરાબર યથાર્થ પણે શ્રદ્ધા રાખે, તેને અનુસરે, એ શાંતિપદની સેવા કરવાની પહેલવહેલી વાત છે. (૩)
પાઠાંતર– અવિશુદ્ધ’ સ્થાને “અશુદ્ધ છે ” એવો પાઠ એક પ્રતમાં છે. “સુવિશુદ્ધ જે ' રથાને પ્રતમાં શબ્દ ' પાઠ છે. “હ્યા” સ્થાને મનમાં “જે કહ્યા” પાઠ છે. “તેમ’ સ્થાને પ્રતમાં “તિમ’ પાઠ છે, તે જૂની ગુજરાતી છે. “અવિથ ' સ્થાને ભીમશી માણેક “અધ્ય’ છાપે છે. સહે' સ્થાને પ્રતને લહિ સદ્ધહૈ' પાઠ લખે છે. (૩)
શબ્દાર્થ–ભાવ = વસ્તુની જુદા જુદા પ્રકારની સ્થિતિ. અવિશુદ્ધિ = શુદ્ધ નહિ એવા, ખરાબ, તુચ્છ. સવિશદ્ધ = સરસ, સારા, સુંદર, કહ્યા = બતાવ્યા. સમજાવ્યા. જિનવર = પ્રભુ, તીથ કરદેવે, તે = તે ભાવને. તેમ = ભગવાને કહ્યા છે તે જ આકારે. અવિતથ = તે જ પ્રકારે, વગર વાંધે, વગર તકરારે. સહે = અનુસરે, જાણે, માને, શ્રદ્ધ. પ્રથમ = સર્વથી પહેલી શરત. એ = તે (દર્શક સર્વનામ) શાંતિપદ = ધીરજપદ, મનના આહકદાહટ્ટની ગેરહાજરી, કુદરતી રીતે. સેવ = સેવનાની પ્રથમ શરત. (૩)
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬: શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવન
[૩૦૫ - ટબો–સંસારમાંહે શુદ્ધ અને અશુદ્ધ ભાવ૫દાર્થ, એ બે ભાવ શ્રી જિનવરદેવે કહ્યા છે, તે તેમ જ અવિતત્થ સાચા સહે. અતિ ૧, નાસ્તિ ૨, અસ્તિ-નાસ્તિ ૩. પણ પ્રથમ સહણ શુદ્ધિ-શાંતિપદપણે એમ સેવવી. (૩)
વિવેચન–શાંતિના સ્વરૂપ સમજેલની પ્રથમ શરત એ છે કે તીર્થપતિએ જે સારા અને ખરાબ ભાવો વર્ણવ્યા છે, તે તે પ્રકારના છે એમ સમજે, એના ઉપર શ્રદ્ધા રાખે અને તેમ જ છે એમ જાણે એ શાંતિને બરાબર સમજે છે એમ જાણવું. આપણામાં અનેક ભાવ હોય છે. ભાવ એટલે પ્રકૃતિ અથવા સ્વભાવ, અથવા અભિપ્રાય. તીર્થકરદેવે જે પ્રકારે મૂળ સૂત્રમાં બતાવ્યા છે, જીવ સંબંધી વિચારે, નવ ત અને બીજા અનેક ભાવે પ્રભુએ જે પ્રકારે જણાવ્યા છે, તે પ્રકારે જ બરાબર છે, એવી શ્રદ્ધા રાખે એ શાંતિને સાચા સ્વરૂપે સમજવાની પ્રથમ શરત છે. પ્રભુએ ખરાબ ભાવ પણ બતાવ્યા છે. અનેક હલકા જો કર્મનાં કેવાં પરિણામ ભોગવે છે તેનાં ચરિત્રો પણ વર્ણવ્યાં છે અને કર્મનાં માઠાં ફળે જણાવ્યાં છે, તથા સૃષ્ટિકતૃત્વ સવાલ ચચી લઈ તેને ખુલાસે મૂળ સૂત્રમાં આપે છે. એ સર્વ ભાવને ભગવાને કહ્યા છે તે જ આકારમાં સાચા છે એમ જે સ.કેચ વગર માને અને સ્વીકારે, તેમાં જરા પણ શંકા ન કરે અને તેને તે પ્રકારે અનુસરવાને સંકેત કરે, એના મનમાં જરા પણ
અરુચિ હોય નહિ, એ તીર્થકરના આધારભૂતપણાની ખાતરી કરી લે; પણ પછી તો પુરથાણે વચનવિશ્વાસ: એટલે કહેનાર પુરુષ ઉપર વિશ્વાસ પડે એટલે એનાં કહેલાં વચને ઉપર પણ વિશ્વાસ બેસે. એટલે દેવ સંબંધી એના મનમાં જરા પણ શંકા રહે નહિ. મારા દેવે કહેલ છે, સારા ને ખરાબ ભાવો બતાવ્યા છે, તે તે જ પ્રકારે સાચા છે એવા નિર્ણયથી જ એ ચાલે, એ શાંતિવરૂપની પ્રાથમિક શરત છે. અને આવી શ્રદ્ધા રાખનાર પ્રાણી જ ખરા ધર્મને અને શાંતિને પામી શકે છે, એ વાતની મનમાં પ્રતીત લાવવી એ બહુ જરૂરી બાબત છે. કેટલાક ભાવો તો દેખી શકાય છે, પણ દૂરના ભાવો દેખાતા નથી, કાલકની વાત આંખે જોઈ શકાતી નથી, દેવલોક અને નારકી દૂર છે એ સર્વ તે જ પ્રકારે છે, ભગવાને જણાવ્યા તે જ રીતે છે, એમ વગર શંકાએ જે કબૂલ રાખે તે શાંતિની પ્રથમ શરત છે. આ સમ્યકત્વનું લક્ષણ છે. દેવને દેવ તરીકે જાણે અને દેવે કહેલ વાતને, તે ગમે તેવી હોય તેને, તે પ્રમાણે જાણે, સમજે, સ્વીકારે અને એમાં કોઈ જાતની શંકા-કુશંકા ન કરે તે શાંતિને બરાબર સમજવાની પ્રથમ શરત છે. આ શાંતિને સેવવાથી શાંતિનાથની સેવા થાય છે, કારણ કે શાંતિ અને શાંતિનાથ સ્વરૂપે એક જ છે.
આ ગાથામાં શાંતિને બરાબર સમજવાનું લક્ષણ કહેવામાં આવ્યું. આ સમ્યકત્વ પ્રાણીનું લક્ષણ છે અને શાંતિનું સ્વરૂપ પ્રથમ ભૂમિકામાં છે. દેવ સંબંધી એના મનમાં જરા પણ ગોટાળે ન હોય, એને પ્રભુ પર પરમ વિશ્વાસ હોય અને તેમનાં કહેલાં વચને પર પૂરેપૂરી શ્રદ્ધા હોય. પ્રભુએ ભાખેલ છ દ્રવ્યને વિચાર અને પ્રાણીઓના આંતરભા-સારા અને
૩૯
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬ ]
શ્રી આન’ઘન-ચાવીશી
ખરાબ–એ જ પ્રકારે છે એમ શ્રદ્ધાપૂર્વક માને, તેમ જ નવ તત્ત્વા અને અઢાર પાપસ્થાનકને તે જ પ્રકારે જાણે, માને અને મનાવે એ શાંતિનું પ્રાથમિક સ્વરૂપ છે એમ ભગવાન જણાવે છે. હવે આ શાંતિના સ્વરૂપની બીજી શરત આપણે જોઈએ. (૩)
આગમધર ગુરુ સમકિતી, કિરિયા સવર સાર રે; સંપ્રદાયી અવંચક સદા, સુચી અનુભવાધાર રે. શાંતિ
41 +4
અથ—ખીજી શરત : તેના શિક્ષક મૂળ સૂત્રોને ધારણ કરનાર, શુદ્ધ દેવ-ગુરુને એળખનાર અને ઓળખાવનાર અને ક્રિયા કરવામાં એટલા તત્ત્પર હોય કે નવીન ક*બંધનની સામે બારણું બંધ કરનાર એટલે નવાં ક`બ ધન ન કરનાર હોવા જોઇએ, તેમ જ વડીલના અભિપ્રાય અનુસાર વર્તનાર અને મેઈને છેતરનાર નહિ, તેમ જ જાતે પવિત્ર અને અનુભવરૂપ સમુદ્રને ધરનારા હોવા જોઇએ. (૪)
ટા—આગમ–પ્રવચનના ધારણહાર એવા સમિતી ગુરુ અને સંવરની ક્રિયાએ કરી સાર–પ્રધાન, એટલે જેણે એ કરી આશ્રવાનુખ'ધ ન થાય તે ક્રિયા, તે સવરક્રિયા. સ`પ્રદાયી -પર’પરાગત આમ્નાયલ’ત. વળી, નિરંતર વિયાયોને řજનાત્ અવ’ચક-પવિત્ર અનુભવના આધાર એટલે ગુરુપરતંત્રી. (૪)
વિવેચન—અત્યાર સુધી શાંતિધારક સમકિતી કેવા હોય તેનું એક જાતનું વણ ન કર્યું હવે એના ગુરુતત્ત્વને `વે છે. સમકિતવત પ્રાણી જેમ દેવ સંબંધી નિણી ત હોય છે, તેમ ગુરુ સબધમાં પણ નિણી ત હાય છે. તે કેવા પ્રકારના નિર્ણયવાળા હોય તે હવે ગુરુપરત્વે મતાવે છે. શાંતિની આ ખ્રીજી શસ્ત છે. એ શાંતિવાંછુના ગુરુ આગમના ધારણ કરનારા હાય, એવાને જ એ ગુરુ માને આગમ એટલે જૈનના સૂત્રગ્રંથે. ભગવાને કહેલ બાબતોને ધારણ કરી શ્રી સુધર્મારવામીએ પુસ્તકના આકારમાં આગમરૂપે ગોઠવી; તેના અભ્યાસી. આવા પતિ મુનિ આ શાંતિવાંચ્છુના ગુરુ હાય. એવા આગમના અભ્યાસી ગુરુને અનુસરવામાં એ સાચે શાંતિવાંછક છે, કારણ કે મૂળ આગમામાં બહુ અસરકારક રીતે ઉપદેશક વાતા કહેલી છે.
પાઠાંતર— સમકિતી ' સ્થાને એક પ્રતમાં સમિતિ પાડે છે; ભીમશી માણેક ‘સમોતી' છાપે છે. · કિરિયા ' સ્થાને પ્રતાર · ક્રિયા 'લખે છે, અથ` એક જ છે. ‘ સંપ્રદાયી ' સ્થાને બન્ને પ્રતામાં ‘સંપ્રદાઈ ’ પાઠ છે, અથ ફરતા નથી. ‘ અ’ચક’ સ્થાને ‘ અવચક ’ પાઠ છે. ‘ સુચી ’ સ્થાને બન્ને પ્રતમાં ‘ સુચિ પાઠ છે (૪) શબ્દા—આગમધર = મૂળ સૂત્રના ધારણ કરનારા, સિદ્ધાંતને સમજાવનારા. ગુરુ = શિક્ષક, શિક્ષણ આપનાર. સમષ્ટિતી = દેવ-ગુરુ-ધમ ઉપર શુદ્ધ શ્રદ્દા રાખનાર. કિરિયા = ક્રિયા કરનાર, પ્રવૃત્તિ કરનાર. સવર =ર્માનું રોકાણ, `ના આવતા પ્રવાહનું બારણું ઢાંકનાર. સાર = રહસ્ય, સુંદર, તેના કરનાર. સંપ્રદાયી = સપ્રદાયથી, ઉપરથી ઊતરી આવેલી, બૃદ્ધ સંપ્રદાયને અનુસરનાર અવંચક = નિર્દભ ભાવે રહેલ, બાળા, ઉધાડા. સદા = હંમેશાં, ક્રિયા કરવામાં દરરાજ તૈયાર, સુચી = વિશાળ મનવાળા, પવિત્ર. અનુભવાધાર = અનુભવના માટા દરિયા, સમુદ્રરૂપ, (૪)
=
ܕ
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ : શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવન
૩૦૭ તે ઉપરાંત એના ગુરૂ એકલા અભ્યાસી જ ન હોય, પણ તેઓ શુદ્ધ દેવ, ગુરુ અને ધર્મ ઉપર સાચી શ્રદ્ધા રાખનાર અને ધર્મ સંબંધી પડ્યો બોલ ઉપાડી લેનાર, તત્ત્વજ્ઞાનના અભ્યાસી અને સાચી દોરવણી આપનાર હેય. આવા ચારિત્રધારી લાયકને ગુરુ ધારે; એ શાંતિવાંછુના ગુરુતત્વની પસંદગી કરવામાં આ સમકિતની બાબત બરાબર ધ્યાનમાં રાખે : આ બીજી શરત છે. ગુરુની પસંદગીમાં બહુ સંભાળ રાખવાની જરૂર છે. ચૌદમાં સ્તવનમાં કહેલા ઉદરંભરી કે સાધુનો વેશ લઈ નીકળી પડેલા કે આ વખત વેશ કાઢનારા અને ચારિત્રનાં ઠેકાણાં વગરનાને શાંતિવાંછુ ગુરુ કરે નહિ. એ તે સાધુના સત્તાવીસ ગુણો કે આચાર્યને છત્રીશ ગુણ ચકાસી ગુરુરથાને શુદ્ધ ચારિત્રના ખપી જીવને સ્થાપન કરે. તેઓ સંવરભાવે ક્રિયા કરનાર હોવા જોઈએ. ગતાનુગતિક ક્રિયા કરનાર કે દેખાવ માત્ર કિયા કરનાર ગુરુસ્થાન માટે લાયક નથી. આવા ધાંધલિયાને, શાંતિવાંછુ હોય તે, સ્થાન જ ન આપે. સંવર એટલે આવતા કર્મના દ્વારને રોકે, બારણાં બંધ રાખે તે માર્ગ. સંવરના સત્તાવન પ્રકાર અગાઉ જણાવી ગયા છીએ. તે ભાવે કર્મ કે તેવી સંવરક્રિયા કરનારને એ ગુરુસ્થાને સ્થાપે; અને ચારિત્રમાં ઢંગધડા વગરનાને એ ગુરુથાને રાખે જ નહિ. પૌગલિક સુખમાં આસક્ત આવા ગુરુઓ પિતાનું કે પારકાનું કાંઈ પણ સુધારી શકે નહિ. આવા કુગુરુને ગુરુસ્થાન આપે નહિ.
હજી પણ કેવા માણસને ગુરુસ્થાને રાખે તે વધારે જણાવે છે. સાચા ગુરુ સંપ્રદાયમાં માનનાર હોય છે. ગુરુ શિષ્યને સામે બેસાડી ક્રિયાના હેતુ-રહસ્ય સમજાવી જે જ્ઞાન આપે તેને મહિમા ઔર છે. સંપ્રદાયમાં ખાસ માનનાર હોય તે ગુરુપદને દીપાવે છે. આવા સંપ્રદાયમાં માનનાર ગુરૂને ગુરુ કહે; બીજા વાડીઆ કુથલી કરનારા કે જેવા તેવાને ગુરુસ્થાને ન મૂકે. સાચા ગુરુને ઓળખવાની આ બધી ચાવીઓ છે. સંપ્રદાયને મહિમા જખરે છે. બધું જ્ઞાન પુસ્તકમાં લખી શકાયું નથી, પણ પિતાના સંપ્રદાયમાં માનનારને સાચા ગુરૂ માનવા, એ વૃદ્ધા પાસેથી કુળક્રમાગત વાત જાણતા હોય છે અને તે શિષ્યને સમજાવે છે. આ ત્રીજી ચાવી વિચારી.
વળી, ગુરુ નિષ્કપટ ભાવે–ભેળે ભાવે, દંભ-દેખાડો કર્યા વગર, ક્રિયા કરનારા કે વર્તન કરનારા હોવા જોઈએ. આવા ગુરુને શાંતિવછક ગુરુ માને. તે ઉપરાંત તેઓ પવિત્ર, નિર્મળ હવા ઘટે. જે પિતે તરે અને પિતાના આશ્રિતને તારે એને સાચા ગુરુ માનવા. ચાલચલગતના ઠેકાણુ વગરના માણસથી એવું જરા પણ થઈ શકે નહિ. પથરાઓ કદી તર્યા નથી અને તેથી ગુરુની પસંદગી બરાબર નિયમે કરવી. અને બહુ ટૂંકાણમાં છેવટે કહે છે એ ગુરુ અનુભવના સમુદ્ર હોય. તેઓ અનેક આત્માની-સુલતાની જેઈ, ઘડાઈને સીધા થઈ ગયેલ હોય છે. એવા અનુભવના દરિયાને પિતાના ગુરૂને સ્થાને સ્થાપવાની તેની ઈચ્છા હોય છે.
આવી રીતે જેવા તેવાને ગુરુ ન કરે, પણ શાંતિના ઈરછક પ્રાણી હોય તે ૧. આગમધારી, ૨. સમકિતી અને સંવરની ક્રિયા કરનાર, તેમ જ ૩. સંપ્રદાયમાં માનનાર ૪. અને નિભ ૫. અને પવિત્ર ૬. અનુભવના દરિયે હોય તેને પોતાના ગુરુ બનાવે. આ શાંતિવાછક દેવને
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮]
શ્રી આનંદઘન-વીશી ઓળખ્યા પછી, આવા સુગુરુ કરે એ બીજી શરત કહી. એમાં સંપ્રદાય અને અનુભવના સમુદ્રની વાત ખૂબ મનન કરી અનુસરવા યોગ્ય છે. પાંદડું પતે તે તરે છે, પણ બીજાને તારી શકતું નથી. તેવા પાંદડા જેવાને ગુરુ કરવા નહિ. એ તે આગમ ધરનાર અને સંપ્રદાયમાં માનનાર હોવા જોઈએ. આવા ગુરુ વહાણની પેઠે ભરદરિયામાં પણ પિતે તરે છે અને આશ્રિતને પણ તારે છે. આવા ગુરુને પિતાનું સર્વસ્વ સેવામાં વધે નથી, એમ શાંતિને ઈચ્છનારે જાણે, (૪). "
શુદ્ધ આલંબન આદરે, તજ અવર જંજાળ રે; તામસી વૃત્તિ સવી પરિહરે, ભજે સાત્વિક સાલ રે. શાંતિ. ૫
અર્થ—અને શાંતિચાહક સાચાં શાસ્ત્રમાં કહેલાં--અવલંબને(આધાર)નો સ્વીકાર કરે અને તેને કરતી વખત કોઈ પણ પ્રકારની ખટપટ મૂકી દે, તેમ જ ઉશ્કેરણી કરે તેવી તામસે બુદ્ધિને છોડી દઈ, સાત્વિક શાળ (વણકરની) પિતે ગ્રહણ કરે. (૫)
ટ -વળી કેવા શુદ્ધ આલંબન આગમાનુયાયી આદરે, અપર અશુદ્ધ જ જાળને મૂકતાં તામસી વૃત્તિ કષાયજનિત જે ક્રિયા તે સર્વને છડે, સાત્વિક આત્મગુણથી ઉપની જે વૃત્તિ તે ભજે સેવે--આદરે. (૫)
વિવેચન-હવે ત્રીજી બાબત ધર્મ માટે કહે છે. એ (શાંતિવાળુ) શેમાં ધર્મ માને? તે અહીં જણાવી શાંતિનું સ્વરૂપ કહે છે. તે ધર્મ કે માને?—તે અહીં જોઈએ. એ ટેકો જેવા તેવાને ન લે; પણ પુષ્ટ અવલંબનને જ કરે, એટલે એની મૂર્તિપૂજા અટકે નહિ એ જેવાં તેવાં પુસ્તક વાંચે નહિ અને જ્યાં ત્યાં અટકયા કરે નહિ. એ સારા ટેકાના આશયમાં સ્થિર રહે અને સ્થિરતાને પૂર લાભ લે. અને એવા વિશુદ્ધ ધર્મને અવલંબને ચાલે, ત્યારે તે બધી જંજાળને છોડી દે છે. આખી દુનિયા ગમે તે કરે તે કાંઈ તેને લાગતું નથી, પણ એનું વિશુદ્ધ ધર્મનું અવલંબન એટલું મજાનું હોય છે કે એ વિશુદ્ધ ધર્મને ખેલે છે. અને એ પ્રાણી સર્વ પ્રકારની તામસી બુદ્ધિને છેડી દઈને આગળ વધે છે, તામસી વૃત્તિ એટલે અંધકારને વધારનાર ક્રોધી પ્રવૃત્તિ. તામસી સામે રાજસી અને સાત્વિક વૃત્તિ ધરવા યોગ્ય છે. રાગદ્વેષજન્ય ક્રોધી પ્રવૃત્તિ એ અશુદ્ધ ધર્મમાં હોય છે, તેને ત્યાગ કરે છે. આ રીતે શુદ્ધ દેવ, શુદ્ધ ગુરુ અને શુદ્ધ ધર્મને તે આદરે અને કુદેવ, કુગુરુ અને કુધર્મનો ત્યાગ કરી તે શું કરે તે હવે કહે છે. એ સાત્વિક વૃત્તિને ધરે. સાલ એટલે શાલિ-ચેખા અને શાલ એટલે શાલા, કોઈ 1 પાઠાંતર– છ અવર” સ્થાને પ્રતમાં મૂકતો” પાઠ છે; બીજી પ્રતમાં “જિ” પાઠ છે, “ભ' સ્થાને પ્રત લખનાર “ભ' પાઠ લખે છે. “સાત્ત્વિક” સ્થાને પ્રતવાળો સાત્વિકી' લખે છે. (૫) | શબ્દાર્થ–શુદ્ધ = પવિત્ર, શાસ્ત્રસંમત. આલંબન = ટેકો, સાધ્ય. આદરે = સ્વીકારે, પિતાનું કરે. તજી = છોડી દઈ મકીને. અવર = દૂસરી, બીજી. જંજાળ = માથાઝીટ. તામસી = ક્રોધી, ઉશ્કેરણી કરે તેવી. વૃત્તિ = વર્તાવ, બુદ્ધિ, સવી =સવ, એકેએક પ્રકારની, સંપૂણ, પરિહરે = છોડી દે, મૂકી દે સાત્ત્વિક સાત્વિક, ભજે = પિ, આદર, સ્વીકારે. સાલ = વણવાનું યંત્ર. (૫)
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬: શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવને
[૩૮ એને શાલદશાલે પણ કહે છે. એ તામસી વૃત્તિ છેડી દે, અને સાત્વિક વૃત્તિને ધારણ કરે અને એ કેવા ધર્મને આદરે તે આવતી ગાથામાં જણાવે છે. આવા સુધર્મને તે આદરે. (૫)
ફળ વિસંવાદ જેહમાં નહીં, શબ્દ તે અર્થ સંબંધી રે; સફળ નયવાદ વ્યાપી રહ્યો, તે શિવસાધન સંધિ રે. શાંતિ૬
અર્થ–જેમાં આવું ફળ થશે કે બીજા પ્રકારનું થશે આવી અસંગતિ જ નથી, પ્રભુએ બોલેલ શબ્દ અને તેના અર્થના સંબંધમાં વિરોધ નથી; પણ સર્વત્ર ફલિતાર્થવાળ દષ્ટિબિંદુને નયવાદ ફેલાઈ રહ્યો છે અને એ પ્રકારને અવિરોધ અને અપેક્ષાવાદ મોક્ષ મેળવવાના સાધનનું મમ રથાન છે અને છેવટે તે અપાવે જ રહે છે. (૬)
ટ –ફળ-મક્ષ. તેને વિસંવાદ-બ્રાંતિ જેમાં ન હોય, તેવા શબ્દ અને અર્થ, તેને સંબંધ સે યેગી, સકળ નયવાદ જેમાં વ્યાપી રહ્યો, એ જે સ્યાદ્વાદ, તે જ મોક્ષસાધનને સંધિ પ્રતિજ્ઞા છે, જેને. (૬)
વિવેચન–હવે એવા શાંતિને ઈરછનાર શાંતિવાંછાની સામાન્ય ચાલચલગત કેવી હોય, તેનું સામાન્ય ચારિત્ર કેવા પ્રકારનું હોય, તેનું વર્ણન અગિયારમી ગાથા સુધી કરે છે. આવી રીતે ત્રીજીથી અગિયારમી કુલ નવ ગાથાએ શાંતિવાંછક કેવો હોય, તે સ્પષ્ટ કર્યું છે, અને છતાં તે બહુ ટૂંકામાં વર્ણવ્યું છે અને વિસ્તારથી જાણવા ઈચ્છનારને આગમ ગ્રંથને હવાલે આવે છે. આવી રીતે ઉપર જણાવેલ નવ ગાથામાં બહુ ટૂંકી રીતે શાંતિનું સ્વરૂપ બહુ મુદ્દામ રીતે વર્ણવેલ છે તે, જીવનમાં બહુ અગત્યનું હોવાથી, ધ્યાનપૂર્વક સમજી લેવાનું છે.
શાંતિ ઈચ્છકને વર્ણવતાં જણાવે છે કે એના મનમાં ફળની અસંગતિ ન હોય. આ કામ કરું છું તેનું ફળ મળશે કે નહિ, ક્યારે મળશે કે કેમ મળશે–એવી જેના મનમાં શંકા કે કુશંકા પણ ન હોય, તે શાંતિના ફળની બાબતમાં જરા પણ શંકા કરતું જ નથી. જે કરે છે તેનું ફળ બરાબર મળવાનું છે અને સારું જ ફળ મળવાનું છે, એમ જાણે છે. ફળ સંબંધી હા નાની બેવડી ગૂંચવણે તેના મનમાં થતી નથી. તે જાણે છે કે ચા ચા નિયા સા કરતી. અને એને પ્રયાસ કે એની ક્રિયા કદાચિત્ પણ એવી ન હોય કે તેને ફળ સંબંધી મનમાં સંકલ્પ-વિકલ્પ કે દ્વિર્ભાવ થાય. જ્ઞાનવિમલસૂરિ મોક્ષ ફળ અર્થ કરે છે તે વિચારણીય છે. પણ સર્વ ક્રિયાનું તે જ ફળ છે એમ હોતું નથી, છતાં તે અર્થ વિચારો.
પાઠાંતરસંબંધી રે' સ્થાને “સંબંધ રે' એવો પાઠ પ્રતમાં છે. “સંધિ રે' સ્થાને સિદ્ધ રે ? પાઠ પ્રતમાં છે. પ્રતવાળા “તે’ શબ્દ મૂકી દે છે, “નયવાદ’ સ્થાને “નય’ પાઠ છે. “સકલ’ સ્થાને ભીમશી માણેક “ શકલ” પાઠ છાપે છે. એક પ્રતમાં છેલ્લા પાદમાં “તે’ મૂકી દે છે. (૬)
શબ્દાથે–ફળ = પરિણામ, અમુક કાર્યનું ફળ, વિસંવાદ = અસંગતિ, ગોટાળો. જેમાં = જેમાં, તેમાં, શબ્દ = પ્રભુએ કહેલ, ભાલ. અર્થ = તેને માયને, ભાવ. સંબંધી = લગત. સફળ = કુલસહિત, સિદ્ધ સાર્થક. ન્યવાદ = દષ્ટિબિંદુએ જેવા મુદ્દો, ભાંજગડ. વ્યાપી રહ્યો = ચારે તરફ ફેલાય. શિવસાધન = મોક્ષ પામવાનું સાધન, યંત્ર. સંધિ = વચલા ભાગનું માર્મિક સ્થળ, અપાવનાર. (૬)
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ro]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી અને ભગવાને કહેલા શબ્દો કે તેના ભાવાર્થ સંબંધમાં પણ તેને શંકા પડતી નથી. એ પ્રભુના શબ્દોને બરાબર સમજે છે અને તેને અર્થ પણ બરાબર જાણે છે. એને મનમાં આવે અર્થ હશે કે બીજો અર્થ હશે એવી શંકા થતી નથી. એના જે શબ્દો હોય છે અને તેને જે અર્થ હોય છે તે વગર વિધે કે વગર વાંધાએ એ સમજે છે અને કબૂલ રાખે છે. અને તેના સંબંધમાં તેને જરા પણ ગોટાળે થતું નથી અને આગળ પાછળ અર્થમાં કે ખૂદ શબ્દોમાં જરા પણ વધે ન આવે અને પરસ્પર વિરોધ ન આવે ત્યાં એ સડસડાટ વગર શંકાએ સમાધાન આપે છે અને એ અવિરોધપણું જાણતે હેવાથી એના નિર્મળ માનસમાં શાંકા કે કુશંકાને સ્થાન જ હોતું નથી. શાંતિને ઈચ્છક આવે નિર્મળ માનસવાળ હોય છે.
તેથી વધારે તે જાણે છે કે, એ વચને અને તેમના રહસ્ય-અર્થમાં ચોતરફ નયવાદ–અપેક્ષાવાદ જામી રહેલો છે. અમુક વસ્તુનું તે તરીકે અસ્તિત્વ પણ જાણે અને બીજી અપેક્ષાએ નાસ્તિત્વ પણ જાણે. એ આખા શબ્દશાસ્ત્રમાં અપેક્ષાવાદ છે તે સમજાવે અને બહલાવે. એના મનમાં મિથ્યા ભ્રાંતિ થતી નથી અને એ અપેક્ષાવાદને વીસરત નથી. એના મનમાં સર્વ ચોખવટ હોય છે. તે જાણતા હોય છે કે અમુક અપેક્ષાએ ચીજ રહેલી હોવાથી તેમાં અપેક્ષા પ્રમાણે અસ્તિત્વ નાસ્તિવ વગેરે ભાવ ભરેલા હોય છે. આ અપેક્ષાવાદને સમજવો-સમજાવે તે મોક્ષપ્રાપ્તિને અંગે મર્મસ્થાન છે. એનાથી જરૂર તેને મોક્ષ થાય છે અને મર્મસ્થાને હોવાથી તેના મોક્ષપ્રાપ્તિના સહાયકે તેને મદદ કરે છે. તે અપેક્ષાવાદના જાણકાર અને બહલાવનાર હોય છે, અને દરેક ગૂંચવણ આ અપેક્ષાવાદની મદદથી એ દૂર કરે છે. અને એને અપેક્ષાવાદ એટલે સરસ હોય છે કે તે તેનાથી જરા પણ રસ નથી. આ જુદાં જુદાં દષ્ટિબિંદુઓ સમજનાર અને સમજાવનાર શાંતિસાધક છે અને શાંતિને ઈચ્છનારો છે એમ સમજણ થાય છે. (૬)
વિધિ-પ્રતિષેધ કરી આતમા, પદારથ અવિરોધ રે; ગ્રહણવિધિ મહાજને પરિગ્રહ્યો, ઈ આગમે બેધ રે શાંતિ- ૭
અથ–આત્માએ આ કાર્ય આમ કરવું જોઈએ, અને અમુક કાર્ય ન જ કરવું જોઈએ એમ જણાવી પદાર્થને અવિરોધપણે જણાવે છે અને તેમાં વસ્તુને કેમ લેવી તેને વિધિ બતાવે
પાઠાંતર–વિધિ’ સ્થાને પ્રતવાળો “વિધી ' લખે છે. પ્રતિષેધ” સ્થાને પ્રતમાં “પ્રતિષદ' પાઠ છે. આતમા ” સ્થાને એક પ્રતમાં યાતમા’ પાડે છે. “મહાજને’ સ્થાને પ્રતમાં “મહાજન' પાઠ છે. “આગમે” સ્થાને અને પ્રતમાં આગમ” પાઠ છે. “બોધ રે’ સ્થાને પ્રતવાળા “બુધ રે” પાઠ લખે છે. (૭)
શબ્દાર્થ—વિધિ = આ કાય” આમ કરવું તેની સ્થાપના. પ્રતિષેધ = અમુક કાર્ય ન કરવું તે હુમ. હી-એ બેથી, એને લઈને, આતમાં = આત્મા. પદારથ = પદાર્થ, વસ્તુ. અવિધ રે = તેની સામે ન થાય તેવું. ગ્રહણ = લેવું તે, સ્વીકારવું તે. વિધિ = કરવું તે, તેની રીતિ. મહાજને = મેટા માણસેએ. પરિઘો = લીધે, સ્વીકાર્યો. ઇસ્ય = એ પ્રકારને. આગમે = મૂળ સૂત્રમાં. બાધ = જાણવું તે, સમજાવટ. (૭)
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ : શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવન
[૩૧૧ છે. અને એને મોટા માણસોએ સ્વીકારેલ છે. આવા પ્રકારને મૂળ સૂત્રોમાં ખુલાસે આપવામાં આવ્યા છે. (૭) .
ટબો–વિધિ અને નિષેધ, તેણે કરી આત્મપદાર્થ તે અવિરેધી છે એટલે વિધિકરણને વિધિ આચાર વિધિ; અનાચાર પ્રતિષેધ, એક જીવ પદાર્થને બેઉ ધર્મ રહ્યા છે અ ને રહ્યા છે. અને મહારાજ તે સજજન લેકે પરિગ્રહ્યો-આદર્યો જે ગ્રહણ વિધિ છે, એવો જે આગમને બોધ એટલે યપણે સર્વ આશ્રવ સંવર, હેયપણે વિધિ-પ્રતિષેધના પરસ્પરે, ઉપાદેયપણે વિધિ-ગ્રહણ એહવે જે બેધ જાણુણા, ભાષણશુદ્ધિ-શાંતિ પદ. (૭)
વિવેચન–અને શાંતિવાંછક પ્રાણી કે હોય તેનું વર્ણન કરતાં આગળ વધારે જણાવે છે કે અમુક કાર્ય આમ જ કરવું જોઈએ તેને “વિધિ” કહેવામાં આવે છે, અને અમુક કાર્ય ન જ કરવું જોઈએ એને પ્રતિષેધ” કહેવામાં આવે છે. આવા વિધિ અને નિષેધમાં એ અપેક્ષાવાદને કારણે જરા પણ વિરોધ દેખાતું નથી. એની શાણ નજર વિધિને સ્વીકારે છે અને પ્રતિષેધ અથવા નિષેધને ત્યાગી દે છે. એને વિધિ-પ્રતિષધમાં દષ્ટિબિંદુના જ્ઞાનથી જરા પણ ગૂંચવણ થતી નથી, શાસ્ત્રમાં ગરમ પાણી (જળ) પીવાનું કહ્યું હોય, એ વિધિ છે, અને રાત્રે કોઈ પણ પદાર્થ ન લેવાનું કહ્યું હોય, એ પ્રતિષેધ છે. એ બને વાદ એના શાંતિવાછકના અપેક્ષાવાદને કારણે તેને બરાબર બંધબેસતા લાગે છે. એક વાતમાં આમ કરવું જોઈએ અને બીજી વાતમાં આમ ન કરવું જોઈએ એને ગોટાળે એને થતું નથી. શાંતિના ઈચ્છકની આવી સ્થિતિ હોય છે. શાંતિને ઈચ્છક કેવો હોય તે ઉપરથી શાંતિનું સ્વરૂપ જાણવું. અત્ર તે શાંતિઇચછકના વર્ણનથી શાંતિનું સ્વરૂપ સમજાયું છે તે મનમાં શાંતિ ઈચ્છનારે ધરવાનું છે.
એને લેવાને વિધિ મોટા માણસે અગાઉથી સ્વીકારતા આવ્યા છે અને આગમ ગ્રંથોમાં મૂળ સૂત્રોમાં ઉપદેશ છે. એ ઉપદેશ પ્રમાણે ચાલનાર આ શાંતિવાછક જન હોય છે. '' આગમ ગ્રંથોમાં–સિદ્ધાંતમાં અમુક બાબત ગ્રહણ કરવા ગ્ય એમ કહ્યું હોય, તે શાંતિઈચ્છક સ્વીકારે અને તે પ્રમાણે પિતાના જીવનને ગોઠવી દે. એ બાબતમાં તેને ફેરફાર કરવાને નથી તે વાત તે જાણે છે. અને જે વાત કરવાની ના કહી હોય તે કરે નહિ. આવા પ્રકારના ઉપદેશને તે બરાબર શબ્દશઃ અને અર્થતઃ અનુસરે છે અને તેમાં જરા પણ ફેરફાર હોય એવું તેના મનમાં પણ આવતું નથી.
આપણામાં એક જાણીતે નિયમ છે કે માનનો ચેન રતઃ સ થા (મોટા માણસે જે રસ્તે જાય તે માર્ગ). મોટા માણસોએ સ્વીકારેલે અને આદરેલ તે રસ્તે છે, એટલે આપણે પણ તે માર્ગે વળીએ અને દરેક વિચાર, વચન કે કિયાને, દષ્ટિબિંદુ ધ્યાનમાં રાખી, ગ્રડણ કરીએ. આ શાંતિવાછકને માર્ગ છે અને મહાજને-મોટા માણસોએ તેને પોતાને કરી લીધો છે. તેથી શાંતિવાછક હમેશાં દષ્ટિબિંદુને સમજવા પ્રયત્ન કરે. અને વસ્તુતઃ તે કઈ પણ વાત સ્વતઃ સારી કે ખરાબ નથી—વાતને સારી કે ખરાબ દષ્ટિબિંદુ–અપેક્ષા બનાવે છે. આ અપેક્ષા સમજાય તે ઘણા ઝઘડાને અંત આવી જાય. આ શાંતિને સમજવાનો માર્ગ છે. (૭)
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૨ ]
શ્રી આનંદઘન ચાવીશી
દુષ્ટ જન સંગતિ પિરહરી, ભજે સુગુરુ સંતાન રે; બેગસામર્થ્ય ચિત્તભાવ જે, ધરે મુગતિ નિદાન રે. શાંતિ॰ ૮ અથ—આવા શાંતિવાંછુ પ્રાણી ખરાબ માણસની સોબત છેડી દઇ, સારા ગુરુએના ચેલાઓને સેવે, ભરે. તેના મનમાં યાગની સમર્થાઈ તે ઘણી જ હેાય. આવા માણસ ચાક્કસ અંતે ને આખરે તેને મેળવે જ, પામી જાય. (૮)
ટા—વળી શું કહે છે ? દુષ્ટ જન-અસાહીની સંગતિ પરહરે, સુપર'પરાને ભજે–સેવે. મન, વચન, કાય યાગ સામર્થ્ય ભાવે તથા ઇચ્છા ૧, શાસ્ત્ર ૨, સામર્થ્ય ૩—યાગ અથવા જ્ઞાન, દન, ચારિત્ર અને મુગતિનિદાનકરણ તે જ યાગને સેવે, એવું શાંતિપદ ભાવે. (૮)
વિવેચન—જે હલકા સ્વભાવના લાકે હાય, જાતે દયાહીન હાય, નીચ હેાય તેવા માણસા સાથે એ સ્નેહ સંબધ ન કરે, જે શાંતિવાંછક હાય તે ક્રૂર, હલકા માસ સાથે ભળે નહિ અને તેના અને હુલકા માણસને મેળ ખાય નહિ. માણસ જેવી સેાબત રાખે છે તેવા તે હાય છે. શાંત માણસનું મન સ્વાભાવિક રીતે જ નીચ માણસ સાથે મળતુ' નથી. સોબત એકસરખા મતવાળા માણસની જામે છે. મિત્ર પાસે–સાબતી પાસે–તે માણસ પોતાની ગુપ્ત વાતા કરે છે, સેામતીની સલાહ લે છે અને સરખેસરખાની પ્રીતિ જ જામે છે. જ્યાં નજર જ જુદી હોય ત્યાં મેળ બેસતા નથી. શાંતિ વાંછુ માણસ એવા હલકા સ્વભાવના માણસને પરિચય કરે નહિ અને કરે તે લાંબે વખત નભે નહિ.
અને એ શાંતિવાંછુ માણુસ સારા કુટુંબના માણસોને સેવે છે. એને સારા કુળના માણસો માટે પક્ષપાત હોય છે. તે તેની સેવા-ભક્તિ કરવામાં પણ માજ માણે છે અને પડી-આખડીને તેની નોકરી સ્વીકારે છે. એનું મન તુચ્છ ન હેાવાથી એને સારા કુટુંબના માણસો તરફ પ્રેમ અને પક્ષપાત હોય છે. એ સારા માણસ પર વારી જાય છે અને તેની ભક્તિ કરવામાં રાજી રાજી થઇ જાય છે. બાકી, પેાતાને ચાટા માનનારા હલકા માણસાની સેખત એ કદી કરતા નથી, અને એના તરફ નૈસર્ગિક રીતે જ તેને અભાવ હોય છે.
અને મન-વચન-કાયાના યેગાને કબજે કરવા, અને યાગસામર્થ્ય ખતાવવું, તેના તરફ તેનું વલણ જ હોય છે. તે યાગસામર્થ્યની વાત આવે ત્યારે તેને પકડી પાડે છે અને તેના પાઠાંતર પરિહરી ' સ્થાને પ્રતમાં પરિહરૈ ' પાડે છે. પ્રતમાં છે. (૮)
ધરે ' સ્થાને ‘ ધરા' પાડે એક
શબ્દા—દુષ્ટ = ખરાબ, હલો, નીચ. જન = માણસ, મનુષ્ય. સ ંગતિ = સોબત, સંગ, મળવું તે. પરિહરી = તજી દઈ, મૂકી દઈ, મૂકી. ભજે = તાબે રહે, સેવે. સુગુરુ = ઉત્તમ ગુરુને. સંતાન = શિષ્ય, ચેલા. જોગ = યાગ, મેાક્ષની સાથે આત્માને જોડે તે. સામર્થ્ય = શક્તિ (ટેકનીકલ), યોગશક્તિ. ચિત્ત = મન, અંદરનું. ભાવ = અંદરની ઇચ્છા. ધરે = ધારણ કરી દે, પામે, મેળવે. મુગતિ = મુક્તિ, માક્ષ નિદાન = જરૂર, છેવટે. (૮)
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬: શ્રી અંતિનાથ જિન સ્તવન
[૩૧૩ ઉપર સ્વાભાવિક રીતે પ્રેમ દાખવે છે અને પિતાના સંયોગો પ્રમાણે ગસામર્થ્યને અંગે જે બની શકે તેટલું કરે છે અને તેને વેગની વાતમાં ખૂબ મજા આવે છે. એ નકામી કૂથલી કરવામાં પિતાને સમય પસાર કરતા નથી, પણ સામર્થ્યની વાતમાં ખૂબ રસ લે છે. જેને “ગદષ્ટિસમુચ્ચય'માં હરિભદ્રસૂરિ સામર્થ્યયોગ કહે છે તેમાં તે રસ લે છે અને પારકી નિંદા કે પારકાના અવર્ણવાદ બોલવાને તેને સમય પણ મળતું નથી. એ તે કર્મના વિનાશ માટે મન વચન-કાયા કેમ કાબૂમાં આવે તેને જ અહર્નિશ વિચાર કરે છે અને તેમાંથી બને તેટલું કરે છે.
આ રીતે શાંતિવાંછુ માણસ અંતે જરૂર મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે. જ્યાં સુધી મેક્ષ ન મળે ત્યાં સુધી એ કર્મને ક્ષય કર્યા કરે છે અને એ કામમાં જ એને મજા આવે છે. એ પ્રયત્નમાં એટલે મંડ્યો રહે છે કે એને બીજા કામની સૂઝ પડતી નથી. એ તે જ્યારે કુરસદ મળે ત્યારે કમને ક્ષય કરી અંતે મુક્તિને મેળવે છે. પછી એના જન્મમરણના ફેરા મટી જાય છે અને હમેશને માટે આપત્તિને દૂર કરનાર મુક્તિને એ જરૂર મેળવીને જ રહે છે, પછી એને દુનિયાને દૂર દૂર થાય છે અને તે ધમધમાટ કરતે, છાતી કાઢીને ચાલતે અને ક્રોધ-માન-માયાનું પૂતળું - હેય તે તે તરીકે અટકી જાય છે અને અનંત સુખમાં રહી નિરંતરને માટે મોજ માણે છે. એને મોક્ષની એટલી તાલાવેલી લાગેલ હોય છે કે એ મન-વચન-કાયાને વેગોને પિતાના સામર્થ્યથી પિતાના કબજામાં રાખે છે અને એ કાબૂને અંતે એ મેક્ષને જરૂર પ્રાપ્ત કરે છે અને હમેશને માટે આનંદને અનુભવ કરે છે. શાંતિપ્રિય પ્રાણી આવે છે, તેનું ભગવાન પિતે વર્ણન કરે છે અને જે જીવને એ હોય તેને શાંતિ છે એમ પ્રભુ કરેલા સવાલના જવાબમાં જણાવે છે. વળી, આ શાંતિને સમજનારે માણસ કેવો હોય તેનું વર્ણન કરે છે તે આપણે આવતી ગાથામાં જોઈએ. પેગસામર્થ્ય પર ઘણું કહેવાનું છે તે સંક્ષેપમાં મારા “જૈન દૃષ્ટિએ ગ” માં, પૃ. ૮૮–૧માં લખાઈ ગયું છે. અત્રે તેને પુનઃ પ્રવેશ કરતાં નથી. એમાં ધર્મસંન્યાસ અને ગસંન્યાસને અંગે વાત કરી “યોગદષ્ટિસમુચ્ચય” (હરિભદ્રસૂરિ મહારાજકૃત)ને હવાલે આપવામાં આવ્યું છે. “જૈન દૃષ્ટિએ કેગના બીજા વિભાગમાં હું એ વિષય ઉપર ગબત્રીશી' વગેરેના અભ્યાસને સાર આપવા ઈચ્છું છું. હાલ સદર ઉલ્લેખ વાંચી જવો અને શાંતિ ઈચ્છક જનતાએ એ વિષય “યોગદષ્ટિસમુચ્ચયે માંથી જોઈ છે. આ અતિ ગડન ગને વિષય સમજવા જેવો છે. (૮)
માન-અપમાન ચિત્ત સમ ગણે, સમ ગણે કનક-પાષાણ રે; વંદક-નિંદક સમ ગણે, દો હોયે તું જાણું રે. શાંતિ. ૯ પાઠાંતર–ગણે સ્થાને એક પ્રતમાં “ગિણે પાઠ છે; એક પ્રતમાં ગર્ણ પાઠ છે. “ હોયે તું જાણ રે', પ્રતિકાર આ પાદને દ્વિતીય પાદ તરીકે મૂકે છે. “નિંદક’ સ્થાને “નંદક પાઠ પ્રતમાં છે. “ગણે” સ્થાને “ગિણે પાઠ તૃતીય પાદમાં છે; એક પ્રમાં “ગર્ણ પાઠ છે. “તું” સ્થાને એક પ્રકાર. ‘તુ” પાઠ લખે છે. (૯)
૪૦
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
અથ—શાંતિવાંછક પ્રાણીનું કોઈ આદર-સન્માન કરે અને કોઈ તિરસ્કાર કરે તે અને તેને મન એકસરખુ જણાય અને શાન્તિઇચ્છક પ્રાણી સેનાને અને પથ્થરને સરખાં જ ગણે, તેમજ તેમને પૂજનાર અને તેમની ટીકા કરનાર બંનેને એકસરખા ગણે—આવા પ્રકારના પ્રાણી તને ઓળખનાર હોય છે, ખરો શાંતિવાંછુ છે, એમ જાણવું. (૯)
ગણે, તે-રોષ ન આણે, દાનાંતરાયને વળી વક-નિદક સરખાં ગણે; ઉપઅરે આત્મન્ ! એવા તું જાણુ થા. (૯)
ટા—વળી માન અને અપમાન બંનેને સમાન ઉદય ઉપશમ વિચારે, વળી કનક-પાષાણ સરખાં ગણે, ભાગાંતરાયના ઉદય–ઉપશમ સમાન ગણે;
વિવેચન—આગળ પણ યાગને અંગે શાંતિવાંછકને વણુવે છે તે આ ગાથામાં આપણે જોઇએ. તેને કોઈ માન આપે અને કોઇ અપમાન કરે તે સરખું ગણે. આવી શાંતિ ગણી મુશ્કેલીએ રહી શકે છે. અપમાન કરનાર અને માન આપનારને સરખા ગણવા એ કહેવું જેટલું સહેલું છે તેટલું જીવવું સહેલ નથી. પ્રાણી ઘણેભાગે માનના અભિલાષી હાય છે, પાંચ-પંદર માણસે તેનાં વખાણ કરે તે તેને ગમે છે. અને ભાઇ! અમે તે કાંઈ નથી! એમ કહેવાના દેખાવ તે બધા શાણા માણસા કરે છે, પણ તે માત્ર દેખાવ જ છે. માન આપીને કોઈ પોતાની ખુશામત કરે છે ત્યારે તેને અંદરખાનેથી તે ગમે છે. અને પાંસ માણસો તેને ન ગમે તેવી વાત કરે તે જાણીને કે સાંભળીને તેને દુઃખ થાય છે. ભગવાન પાર્શ્વનાથ ઉપર કમઠ મોટા વરસાદ વરસાવે અને ધરણેન્દ્ર તેમની સેવના કરી છત્ર ધરી ઊભા રહે, તે બ ંનેને સરખા ગણવાની વૃત્તિ કેળવવી એ ભારે મુશ્કેલીની ખાખત છે, પણ કરવા ચૈાગ્ય છે, વિકાસ કરીને કેળવવા યાગ્ય છે. અને એવી સમાન વૃત્તિ થાય ત્યારે જ સાચી શાંતિને આપણે જાણી છે, એમ સમજવું. આવી વૃત્તિ કેળવવી એ બહુ મુશ્કેલ ખાબત છે, પણ એવા થવું એ જરૂરનું છે; એવા પ્રાણી જ મેાક્ષને માટે લાયક થાય, અને જરૂર મેક્ષ મેળવે. હવે આપણે શાંતિની આગળ વ્યાખ્યા જોઈએ.
ખરે શાંતિવાંછક સાનાને અને પથ્થરને એકસરખાં ધારે. એની એક ખાજૂ સાનાના ઢગલે હાય અને બીજી બાજૂ પથ્થરના ઢગલા પડ્યો હાય, તે ખંને ઢગલાને તે એકસરખા જુએ. એને સેના ઉપર પ્રેમ અને પથ્થર તરફ ઘણા ન થાય. આ વૃત્તિ કેળવાવી વધારે મુશ્કેલ છે. અને તે ખૂબ વિકાસ માગે છે. આટલે સુધી જેની વૃત્તિ કેળવાય તે બહુ મેટી વાત છે. બાકી, આ પ્રાણી એવા છે કે એને લાલચ મળે તેને એ લાત મારે અને સીધે રસ્તે ચાલ્યા
શબ્દા—માન = સન્માન, ઊંચે ચઢાવવું તે, અપમાન = અવહેલના. ચિત્ત = પોતાને મને. સમ = સરખા. ગણે = સમજે, લેખવે. સમ = ઉપર પ્રમાણે, ગણે = ધારે, જુએ. કનક = સુવર્ણ પાષાણ = પથ્થર, પથરાને. વ ક = તેને વાંદનારને, પૂજનારને સમ = એક્સરખા, એક જ ધેારણસર. ગણે = માને, લેખવા નિંદક = અવણુ વાદ એાલનાર. સમ = એક જ ધેારણે, સરખા. ગણે= લેખવે ટેવે, જાણે. સ્યા = એવા. હાય । = થાય. જાણ = જાણકાર, સમજનાર (૯)
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬: શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવન
[૩૬૫ જાય, ત્યારે એ ખરેખર દિવ્યમાંથી પસાર થઈ જાય છે અને એની નજરમાં જ ફેર પડી જાય છે. તેની નજરે તેનું અને માટી કે પથ્થર સરખાં જ દેખાય છે. આ શાંતિનું વર્ણન છે. એમાંથી શાંતિની વિચારણ સમજી લેવી.
અને શાંતિવાંછકની નજરમાં એની સેવા-પૂજા કે નિંદા કરનારા બંને સરખા જ લાગે. એ જાણે છે કે પૂજક મને કાંઈ આપી જવાને નથી અને નિંદક મારું કાંઈ લઈ જવાનું નથી. એની નજરે સંગમ દેવ કે ઇદ્ર બંને એકસરખા જ લાગે. એને એકની તરફ રુચિ નથી, બીજાની તરફ અભાવ નથી. આ સેવક કે નિંદકને સરખા ગણવા તે સિદ્ધાંતમાં વાત સરસ લાગે છે, પણ ચાલુ વ્યવહારમાં અશક્ય જેવી વાત છે, કારણ કે માણસ સામાન્ય કક્ષા પર પિતાની પ્રશંસા કરનાર તરફ પક્ષપાતને ટેવાયેલ હોય છે. પ્રભુને સાચેસાચ જાણનાર આ હોય, ખરે શાંતિને વાંછક આવો હોય. તે જે હોય તે શાંતિને જાણે છે, એનું સાચેસાચું સેવન કરે છે. હે પ્રાણી! તું આ જાણકાર થા. વિકાસ થતાં અંતે શાંતિની આ મુશ્કેલ શરતે જરૂર આવે છે. એ ટેવથી આવે છે, અને શાંતિ ચાહનારે તે એવા જ થવું જોઈએ, હજી પણ શાંતિના વાંછકનું વધારે સ્વરૂપ કહે છે તે વિચારવું. (૯)
સર્વ જગજંતુને સમ ગણે, ગણે તૃણમણિ ભાવ રે; મુક્તિ-સંસાર બેહુ સમ ગણે, મણે ભવજલનિધિ નાવ રે. શાંતિ. ૧૦
અર્થ–બધા જગતના પ્રાણીઓને એકસરખા ગણે, નાના મોટા ન ગણે. અને એક નકામા તરણાને–તરખલાને અને રતનને એક ભાવે સહે, તેમ જ સર્વ કર્મથી મુક્તિ અને સંસારમાં સરકવાને જે પૌગલિક ભાવ, તે બન્નેને એકસરખા ગણે અને આ સંસારસમુદ્રને તરવાની શાંતિ નાવડી છે, બલાડી છે, એમ જાણે, સમજે, સ્વીકારે. (૧૦)
ટબો–સકળ પ્રાણીને મૈત્રીમાં સરખા ગણે, તૃણુ અને મણિમાં સમાન ભાવ રાખે, મુક્તિ અને સંસાર અને પ્રતિબુદ્ધભાવે–પંડિતભાવે સરખા ગણે. સંકલેશ પરિણામ તે સંસાર-સંકલેશ, તેમાં સંસાર સમુદ્રને એવો સ્વભાવ છે- એવું શાંતિપદ છે. (૧૦)
વિવેચન–શાંતિને ઈચ્છનારે માણસ જગતના સર્વ પ્રાણીને સરખા ગણે. એને રાય અને - પાતર-ગણે” સ્થાને “ગણે ” પાઠ પ્રતમાં છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે; “ગણે' સ્થાને બીજી પિંક્તિમાં “ગણે’ પાઠ પ્રામાં છે. તે પણ સદર કારણે જ છે. “ભાવ રે’ સ્થાને પ્રતમાં “એ ભાવ રે' એવો પાડે છે. બીજી પંક્તિમાં “ચ્ચે હોય તું જાણું રે' એ પાઠ એક પ્રતવાળો લખે છે, “સંસાર'ને બદલે “સંસાર સમ' એવો પાઠ એક પ્રતમાં છે. “મણે સ્થાને એક પ્રતમાં “ગણે પાઠ છે. (૧૦)
શબ્દાર્થ–સવ = સકળ, કુલ. જગજંતુને = જગતના પ્રાણીઓને. સમ = એકસરખા. ગણે = માને, સમજે, તે તૃણ = તરખલું, નકામી ચીજ. મણિ = રત્ન, મહામૂલ્યવાન ચીજ. ભાવ = વસ્તુ, ચીજ; બનેને સરખા ગણે, મુક્તિ = મોક્ષ, સર્વ કર્મોથી મુકાવું તે. સંસાર = પૌદ્ગલિક ભાવ, સંસારમાં સંચરવું તે. બેહ = બસ, બેયને. સમ = સરખા, એકસરખા. ગણે = લેખ, ટે. મૂળે = જાણે, લેખ. ભવ = સંસારને તરવા માટે. જલનિધિ = દરિ, સમુદ્ર, નાવ = હેડી, બલામડી. (૧૦)
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬ ]
શ્રી આન ઘન-ચાવીશી
૨'કના ભેદ ન હોય; એને શેઠ અને મજૂરમાં તફાવત ન લાગે; એ ઝાડુ કાઢનાર અને ખુરશી પર એસનારને સરખા ગણે; એની નજરમાં રાણી અને દાસીના તફાવત ન હેાય. એને મન તિય ચા અને માણસમાં તફાવત ન લાગે; એ જનાવર અને માણસ સના આત્માને સરખા ગણે. એને એક ઇંદ્રિયવાળા જીવે અને પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા જીવા સરખા જણાય. એ આત્મદૃષ્ટિએ વિચારે કે સર્વ જીવેાને આત્મા તે। સરખા જ છે, અને પર્યાયભેદ એ શાંતિપ્રિયની નજરમાં કાંઈ તફાવત પાડતા નથી. સર્વ જીવેાની આત્મિક દૃષ્ટિએ સમાવસ્થા જુએ છે, અનુભવે છે અને તે દૃષ્ટિએ એ પ્રત્યેક પ્રાણીને એકસરખા જુએ છે, માને છે, સમજે છે.
શાંતિના વાંછક તરખલાને અને મણિરત્નને સરખાં જ જુએ, તેની નજરમાં તરખલું હલકું લાગતું નથી અને રતન મૂલ્યવાન લાગતું નથી. વસ્તુઓના વસ્તુગત ધર્મને સમજનાર તે બન્નેમાં સરખાઈ જ ગણે છે. એને એક હલકા, ફેકી દેવા જેવા લાગતા નથી અને બીજો જાળવીને ોિરીમાં મૂકવા લાયક લાગતા નથી. અત્યારે લાકોએ જે નફા કર્યો છે તે નજરે આ પણ મુશ્કેલ વૃત્તિ છે, પણ તેવી વૃત્તિ વગર અંતે મેક્ષ નથી અને તે કેળવવાની જરૂર છે. અંતે એ વૃત્તિ જ મુક્તિને આણી દે છે અને જેને મુક્તિમાગ મેળવવાના પ્રયાસ છે તેને તે આ વૃત્તિ વિકસાવે જ છૂટકો છે.
વળી, વધારે જણાવે છે કે ખરો શાંતિને ઇચ્છક મેાક્ષ અને સ'સારને એકસરખા ગણે. એની મેાક્ષ મેળવવાની ઇચ્છા પણ સાતમે ગુણુસ્થાનકે નાશ પામે છે. એને ત્યાં (મેાક્ષ) જવાની હાંસ પણ મરી જાય છે. એના મનમાં મેક્ષ અને સસાર એ બન્ને એકસરખા હોય છે. આવી સ્થિતિ પ્રાપ્તિ કરવી એ ઘણી મુશ્કેલ છે, પણ એવી સ્થિતિ જરૂરી છે. શાંતિની સ્થિતિ આવી હાય છે તેનું વર્ણન ચાલે છે તે ધ્યાનમાં રાખવું. આવી વૃત્તિના વિકાસ કરવે તે બહુ આકરી ખાખત છે, પણ તે શાંતિવ્રુત્તિના એક આવિર્ભાવ છે તે હકીકતરૂપે અત્ર જણાવ્યું છે. એ સ્થિતિને સમજવી અને સમજીને તેને સ્વીકારવી એ આપણું કર્તવ્ય છે.
આવે શાંતિઇચ્છક માણસ તેને સ'સારસમુદ્ર તરવાનું નાવ માને. એ સમતાને જ વડ્ડાણ ગણે અને સમતા જ તેને તરતા માટે જરૂરી છે એમ સમજે. એને શાંતિની એટલી રટના લાગેલી હાય કે તે સમતાને એટલે શાંતિને સ’સારસમુદ્ર તરવાને પ્રવતુણુ સમાન માને. સ’સાર-ભવ એ મેટારિયા છે. દરિયા પાતાથી તરી શકાય નહિં, તેને તરી પાર ઊતરવા માટે વહાણુ જોઇએ. શાંતિ એવા પ્રકારનું વહાણ છે અને તરવાને અગે એ અતિ જરૂરી છે એમ તે માને. (૧૦)
આપણા આતમભાવ જે, એક ચેતના ધાર રે;
અવર સવી સાથે સયાગથી, એહ નિજ પરિકર સાર રે. શાંતિ- ૧૧
પાઠાંતર—— આતમભાવ જે ' સ્થાને ‘ આતમા ભાવ જે' પાડે એક પ્રતમાં છે. ‘ સાથ ' સ્થાને બન્ને પ્રતવાળા ‘સવિ' પાડે લખે છે. ‘ નિજ ' સ્થાને ‘જન' પાઠ એક પ્રત લખનાર આપે છે; નિજ સ્થાને બીજી પ્રતિમાં ‘ નિન્જ ' પાડે છે. (૧૧)
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬: શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવન
[૩૧૭ અર્થ—આપણે પિતાને આત્મસ્વભાવ છે તે તે માત્ર એક ચેતનાશક્તિને અવલંબે છે એમ તું સમજ, જાણ; અને એ સિવાયના બીજા સર્વની સેબત તે માત્ર સંગ સંબંધ થઈ આવેલ છે. ખરો પિતાને પરિવાર-સથવારો તે પિતાના આત્મસંબંધનો છે. અને તેને જ તું તારા પિતાના પરિવાર તરીકે માન; એ તારી સાથે આવનાર છે એમ તું સમજ, (૧૧)
ટબો–પિતાને આત્મા ચિદાનંદમયી એક શુદ્ધ ચેતનાને આધાર અનંત વિજ્ઞાન વિદુર એ ભાવ જે અપર પુદ્ગલાદિક સર્વ સંગ જનિત છે, એ તારું નથી, પિતાને પરિકર જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર પ્રમુખ તે જ સાર-પ્રધાન છે એ એ ધણી પદ શાંતિને પામે. (૧)
વિવેચન–શાંતિના સ્વરૂપ માટે નિવેદન કરવાની આ છેલ્લી ગાથા છે. આપણે શાંતિનું સ્વરૂપ ત્રીજી ગાથાથી વાંચીએ છીએ. એ માત્ર વાંચવા માટે અત્રે રજૂ કરવામાં આવ્યું નથી, પણ જીવવા માટે આદરવા માટે એ બહુ જરૂરી ભાગ ભજવે છે. એ દષ્ટિએ આ છેલ્લી ગાથા વિચારે.
આપણે સ્વભાવ છે, આપણે પિતાને ભાવ છે તેને વિચારે, તે સંબંધી સાચાં મંતવ્ય ઉપર જણાવ્યાં છે અને એ ચેતનભાવ એકલે જ આત્મભાવને આધારભૂત છે, બાકી આપણી આજુબાજુ જે સંબંધ થયેલ છે તે તે તદ્દન આકસ્મિક છે. આપણે જેને આપણા મિત્ર કે સગાંસંબંધી માનતા હોઈએ તે આકસ્મિક જ છે, અને સંગથી મળી ગયા છે, અને આ ભવ પૂરતા જ તેઓ સથવારે મળ્યા છે અને આ ભવ પૂરો થશે ત્યારે, સવાર પડતાં જેમ પંખીઓ ઊડી જાય છે તેમ, ચાલ્યા જશે. અથવા એક તીર્થમાં મેળે મળે ત્યારે કોઈ માલ વેચવા આવે, કોઈ તડાકા મારવા આવે અને કઈ પિતાના બીજા કામે આવે, પણ મળે પૂર્ણ થતાં સૌ પોતપોતાના સ્થાનકે ચાલ્યા છે તેમ અત્યારને મેળે સમજ. આપણી દલિત કે ઘરબાર હોય તે સર્વ મૂકીને અંતે ચાલ્યા જવાનું છે અને કઈ વસ્તુ કે સંબંધી કે માલમિલક્ત સાથે આવવાનાં નથી. આપણે તે એકલા આવ્યા છીએ અને એકલા જ જવાનું છે, નફામાં આ ભવમાં કરેલાં સારા-ખરાબ કામ આપણે ભેગવવાનાં છે. આવી રીતે પરિવાર કે ધનદોલત પણ સંગ સંબંધે અને આકસ્મિક રીતે થયેલ સમજી લેવી અને એ આકસ્મિકપણને જેમ તુરત સમજાય તેમ સારું છે. આપણે ચૈતન્ય ભાવ એ જ આપણી સાથે આવનાર છે.
એક ભેળો માણસ પિતાના પરિવારને બહુ માન હતું. તે માંદો પડ્યો. ઉસ્તાદ વૈદ્ય તેને સર્વ વ્યાધિ એક ઘૂંટડે પી જવાય તેવા પાણીમાં ઉતારી દીધે, પણ તે વ્યાધિવાળું પાણી - શબ્દાર્થ—આપણો = પોતાન, પ્રાણીને, જીવને. ચેતનભાવ = ચૈતન્ય, ચેતના, હાલવારૂપ, અજીવથી જરે પડનાર પિતાને સ્વભાવ. એક = માત્ર ચેતના = જીવનરૂપ, આત્માની અચિંત્ય શક્તિ, ધોર. = વિચાર. સમજ, અવર = બાકીનું, બીજું, તે સિવાયનું સવ. સાથ = સથવાર, આવી પડેલે, સોબત સંવેગથી = સંગને લઈને; સંગી, આવી ચઢેલ. એહ = એ જ. નિજ = પિતાને, પણ. પરિકર = પરિવાર, સાથે આવનાર. સાર = ખરો. (૧૧).
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮]
શ્રી આનંદઘન-વીશી કેઈએ મઢે પણ અડાડયું નહિ. તેની પિતાની પત્નીને થયું કે હું તે જીવની જઈશ અને એ રહેશે તે બીજીને પરણશે. તેમ ભાઈ, બહેન, મા, બાપ, કાકા, વગેરે કોઈ એ વ્યાધિનું પાણી પીવા ન આવ્યાં. આ તે એ મેળે મળે છેસૌ પોતપોતાના સ્વાર્થનાં સગાં છે અને જેની ખાતર તું આ બધું કરી રહ્યો છે તેને મન તે કઈ ચીજ નથી. સ્વાર્થ પૂરે થયે કઈ તારું સગું નથી અને કોઈ ઊભું રહેવાનું નથી. પણ તારી આત્મિક શક્તિ છે તે તારી પિતાની છે અને તારી સાથે આવનારી છે. આ રીતે બરાબર આત્માને અને આકસ્મિક સંયોગને ઓળખી લે અને તારા પિતાને માટે તને યેગ્ય લાગે તે કર. આ ચૈતન્યશક્તિને બરાબર ઓળખી લેવી એ શાંતિવાંછકનું લક્ષણ છે. અને ઓળખ્યા પછી તદનુસાર પિતાનું જીવન બહલાવવું એ આ આત્માનું કર્તવ્ય છે. આ ચૈતન્યસ્વરૂપ સમજીને તું ખરી શાંતિને ધારક થા અને નકામે આખો દિવસ વગર આરામ ફર્યા કરે છે એ સર્વ નકામું છે એમ તું સમજી લે. તારા પરિવાર તરીકે તારા પિતાના આત્માને જ તું જાણું, કારણ કે એ પર્વ મિત્ર તને કઈ કઈ કાળે જ મળે છે, પણ તે તારે ખરે મિત્ર છે અને તે નિત્ય તારી સાથે રહેનાર છે : આવી ચિખવટપૂર્વક જે આત્માને ઓળખે તે ખરે શાંતિવાંછુ છે અને તે તું થા એમ શાંતિનાથ ભગવાન ઇચ્છે છે. (૧૧)
પ્રભુમુખથી એમ સાંભળી, કહે આતમરામ રે; તાહરે દરિસર્ણ નિરસ્તર્યો, મુજ સિધાં સવિ કામ રે. શાંતિ. ૧૨
અથ–ભગનાનના પિતાના મુખે એ સર્વ વાત સૂણીને મારે ચેતન કહે છે કે આપના (તારા) દેખાવ થકી હું તે તરી ગયે, પાર પામી ગયો અને મારાં બધાં કામે ફળવાળાં થયાં, સફળ થયાં. (૧૨)
ટબો–એવા શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુના મુખથી એમ ભાવ ષ પદાર્થ સાંભળીને હર્ષ પામ્યા આત્મા એમ કહે છે : પ્રભુ ! હું તારે દર્શન-સમકિત તથા શાંતિમુદ્રા દેખતે કરી સંસાર પાર પામે–નિસ્તર્યો, મારાં સર્વ કામ-કાર્ય સિદ્ધ થયાં. (૧૨) "
વિવેચન–ઉપર પ્રમાણે ત્રીજી ગાથાથી માંડીને અગિયારમી એમ કુલ નવ ગાથાથી
પાઠાંતર–સાંભળી’ સ્થાને એક પ્રતમાં “સંભળી' પાઠ છે. “સવિ' સ્થાને “સેવે ' પાઠ પ્રતમાં છે. “એમ” સ્થાને “ઈમ’ પાઠ છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. “કહે’ સ્થાને એક પ્રતમાં “ કહે ' પાઠ છે. “ તાહરે’ સ્થાને એક પ્રતમાં “તાહરૈ ' પાઠ છે, એ જૂની ગુજરાતી છે. “દરિસર્ણ’ સ્થાને પ્રતમાં “દરિસર્ણ ' પાઠ છે. તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. “નિસ્ત ” સ્થાને નિસતર્યો ” પાઠ છે, અર્થ ફરતે નથી. (૧૨)
શબ્દાર્થ–-પ્રભુ = તીર્થપતિના, તીર્થ કરના, શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનના. મુખથી = મોંએથી, એમ = એ પ્રમાણે, ઉપર પ્રમાણે, સાંભળી = સૂણી, નિસૂણી, સમજીને કહે વદે, બેલે. આતમરામ = આત્મા. ચેતન, તાહરે = તારા, આપના. દરિસર્ણ = દશને, જોઈને, દેખીને. નિસ્ત = પાર પામે, ઓળંગી ગયો. મુજ = મારાં. સિદ્ધાં = સિધ્યાં, ફળીભૂત થયાં, સફળ થયાં. સવિ = સર્વ, બધાં. કાજ = કાય, કામ, હાંસ. (૧૨
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ : શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવન
[ ૩૧૯
શાંતિનું સ્વરૂપ પ્રભુના પોતાના મુખેથી સાંભળીને અથવા તેમણે જે આગમમાં બનાવ્યું તે તેમના કહેવા પ્રમાણે જાણીને પ્રાણી શું કહે છે, રસિક શ્રોતા શું વદે છે અથવા કેવા ઉદ્ગારો ઉચ્ચરે છે તે આપણે હવે પછી આ જ ગાથામાં જોઈશું. આ શાંતિનું સ્વરૂપ નવ જ ગાથામાં ઘણા ટૂંકાણમાં લેખકે વધુ વ્યું છે. રોકાયૅન પ્રવામિ યનુ પ્રથોમિ:-જે કરોડો ગ્રંથામાં કહ્યું છે તેના સાર અર્ધા શ્લોકમાં હું તમને કહીશ. આગમામાં તે શાંતિનું સવિસ્તર સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું છે. તે આન ંદને બહુ ટૂંકામાં માત્ર ઉપરની નવ (૩–૧૧) ગાથામાં જણાવ્યું. પણ આ જણાવવામાં શ્રી આન`ઘને અદ્ભુત સારરહસ્ય આપણા માટે હિતદષ્ટિએ કર્યુ છે. અગાઉ સૂત્રની પણ આવી જ પદ્ધતિ હતી. એના ઉપર ભાષ્ય કે ટીકા ગમે તેટલી કરી શકાય, પણ ઘણાં સૂત્રોમાં તે તે વાત ટૂંકમાં પતાવવામાં આવે છે. ઘણી વાતનો ટૂંક સાર આ રીતિથી પ્રાણી ગ્રહણ કરી શકે છે. વાતના મુદ્દો આ રીતે પ્રાપ્ત થાય છે અને તે ગ્રડુણ કરનારના લાભ માટે જ છે. એ રીતે પ્રાપ્ત થયેલ સારને પછી શ્રોતા વધારી શકે છે. જેમ ત્રીજીથી અગિયારમી ગાથાને આપણે વિસ્તાર કેટલાંક પાનાંમાં કર્યા એ રીતે ટૂંક સાર હાય તા તેને વધારી શકાય છે.
તીર્થંકર દેવે જે ભાવ કહ્યા તે ગણધરોએ સૂત્ર-આગમરૂપે ગૂછ્યા તેથી આ સંક્ષેપમાં ભગવાનનાં પેાતાનાં વચન છે એમ સમજવું. ભગવાનનાં વચનનો ટૂંકસાર અત્ર આપવામાં આવ્યા છે. પણ એમ ટૂંકામાં મુદ્દામ વાત કરી છે અને તે આ જીવના એકાંત હિતની વાત જ છે. તે સમજવા ઉપરાંત તેને જીવી જાણવી અને આદરપૂર્વક તેના સંવ્યવહાર કરવા. જ્યારે શાંતિના સ્વરૂપને પોતાના જીવન સાથે વણી દેવામાં આવશે ત્યારે તે ખરેખર ભવ્ય સ્વરૂપ ધારણ કરશે. ગ્રંથકર્તા—સ્તવનકર્તાએ એ આ નવ ગાથામાં જે વાત સંક્ષેપમાં કરી છે તે અતિ આકર્ષીક છે અને એ પ્રમાણે વી શકાય તે પરિણામ બહુ સરસ આવે તેમ છે. આટલે ઉપદેશ પ્રભુએ કરેલા અથવા તેમના નામથી રચાયેલાં શાસ્ત્રોમાં બતાવેલા તેના સ ંક્ષેપસાર સાંભળીને આ આત્મારામ એટલા બધા લાગણીવશ થઇ ગયા છે કે તે આભારની લાગણીના શબ્દો બેલી નાખે છે. તેના એ શબ્દો આ પ્રમાણે છે :
હે પ્રભુ ! આપના દર્શનથી હું તે ખરેખર તરી ગયા છું અને મારાં તે સર્વ કામ સિદ્ધ થઇ ગયાં છે, પાકી ગયાં છે.’ દશનથી એટલે આપને જોવાથી, આપની વાણી સાંભળવાથી અથવા આપે જે દર્શન બતાવ્યું તે દર્શનને જાણવાથી હું ખરેખર સંસારસમુદ્રને પાર પામી ગયા છું. દર્શનના અહીં એ અ સમજવા યોગ્ય છે: દર્શન એટલે દેખવું, અને દર્શન એટલે ભગવાને પ્રરૂપેલા દર્શનની પ્રાપ્તિ. આ બન્ને અ બેસતા આવે છે અને પ્રાણી પોતાના નિસ્તાર થયેલા માને છે. આવા હુષાર પ્રાણી જયારે ખૂબ આનંદમાં આવે છે ત્યારે કાઢે છે અને ઘણી મહત્ત્વની વાત સંક્ષેપમાં જાણવાનું પેાતાને સદ્ભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું તેથી તેનાથી સહજ ઉદ્દગાર નીકળી જાય છે.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦]
શ્રી આનંદઘન ચોવીશી આટલું શાંતિસ્વરૂપ સાંભળીને પ્રાણીને થયું : પિતે જ્યારે તે શાંતિ અનુભવે, અમલમાં મૂકે, ત્યારે તે કેવો આનંદ થાય ! આને ઉગારરૂપે જ હર્ષોલ્ગાર છે, પણ જ્યારે તે પ્રકારે પિતાને જાતઅનુભવ થશે ત્યારે તે ખરેખર આનંદ થશે. અને પછી એની (શાંતિની) ખરી મજા એ અનુભવશે. હવે આપણે શાંતિનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ માનનાર ચેતનના ખરા આંતરિક ઉડ્યા જોઈએ. (૧૨)
અહો અહે હું મુજને કહું, નમો મુજ નમો મુજ રે, અમિત ફલ દાન દાતારની, જેહની ભેટ થઈ તુજ રે. શાંતિ. ૧૩
અર્થ—હું મારી જાતને કહું છું કે, “અરે! અરે !–મને નમે મને નમ!' કારણ કે જેનું માપ થઈ ન શકે તેવા દાન આપનારને તને મેળાપ થયે છે તે કાંઈ જેવી તેવી વાત બની નથી. (૧૩)
ટબ અહો શબ્દ અતિશયે, તારે દર્શન, તેણે કરી ધન્ય થયે, તુજને ધન્ય છે, એવા આત્માને મારે નમસ્કાર હુએ, જે મારાને અમિત ફલદાન દાતારની–પ્રભુની ભેટના મુજને થઈ, તે માટે હું ધન્ય. (૩)
વિવેચન–અહો ઇતિ આશ્ચયે. જ્યારે નવાઈ ભરેલી ઘટના બને ત્યારે અંતરાત્મા ઉદ્ગારરૂપે અહો બોલે છે! અહ અહો ! મને ન ! મને નમ! મારે કોઈને નમવાની જરૂર રહી નથી. મારી સર્વ ઇચ્છાઓ પૂરી થઈ ગઈ છે. મને નમ! મને નમ! હે અંતરાત્મન ! પિતાને નમી જા. તેમ કરવાનું કારણ શું છે તે આગળ ઉપર કહેશે, પણ પિતાની જે અત્યાર સુધીની બીજાને નમવાની અને તે માટે જ્યાં ત્યાં દોડી જવાની ટેવ હતી તે નકામી હતી એમ તેને જણાય છે. જે અંતરાત્મભાવ પાપે તેને અંતરાત્મા જ નમવા ગ્ય છે. એ કહે છે કે મને નમો ! મને ન ! હું મારા અંતરાત્માને નમસ્કાર કરું છું. કારણ કે હું કેવો છું –મેં પ્રભુ પાસેથી શાંતિનું સ્વરૂપ જાણ્યું છે અને પ્રભુ સાથે મને મળવું થઈ ગયું છે. આ નસીબદાર
પાઠાંતર–અહો અહો –બીજા “અહો ' સ્થાને પ્રતમાં “હું હું” પાઠ છે. “મુજને ' સ્થાને એક પ્રતમાં મુજને ' પાડે છે. “ કહે' સ્થાને પ્રતમાં “કદ્દ ” પાઠ છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. ‘મુજ’ સ્થાને બીજા પાદમાં બને સ્થાને અને પ્રતવાળા “મુઝ” પાઠ આપે છે; એક પ્રતમાં “મુજઝ' પાઠ છે. “દાન’ સ્થાને પ્રતમાં “ દાન' શબ્દ છે. “ દાતારની’ સ્થાને પ્રતમાં “દાતારને ' પાઠ છે; એક પ્રતવાળો “દાતાર હે ” પાઠ આપે છે. “જેહની” સ્થાને પ્રતમાં “જેહનૈ” પાઠ છે. “ભેટ” સ્થાને “ભેટિ રે’ શબ્દ સર્વથી છેડે મૂકે છે. હું” સ્થાને એક પ્રતમાં “દુ' પાઠ છે. “તુજ' સ્થાને ‘તું જ' પાઠ એક પ્રતમાં છે. (૧૩) | શબ્દાર્થ—અ = અહો ઇતિ આશ્રયે, ધન્ય, ઊર્મિવાચક શબ્દ, અહો = અરે, અરે હં હં પોતે આત્મા. મને = મને, જાતને, મારી પોતાની જાતને. નમે = વંદે, પૂજે, ધ્યા. મુજ = મને પિતાને. આત્માને. નમો = સેવ, વિચારો, મુજ = મને, આત્માને. ચેતનને. અમિત = જેનું માપ ન થઈ શકે તેવું, Immeasurable ). ફળ = પરિણામ, બદલે, દાન = આપવું તે. દાતાર = આપનાર (ની ) જેની = જેની. ભેટ = મળવું તે, મેળાપ, તુજ = તને. આત્માને. (૧૩)
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ : શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવન
[ ૩૨૧ માણસ નમવા યોગ્ય છે અને એને જેને તેને અથવા ઉચ્ચને નમવાની જરૂર રહેતી નથી. એક સાર્વજનિક સત્ય જાણવામાં આવે ત્યારે પ્રાણી કેવા હર્ષમાં આવી જાય છે અને કેવું કેવું બોલી નાખે છે તેને આ નમૂને છે. આટલા જ્ઞાનથી થયેલે પિતાને આનંદ તે છુપાવી શકતે નથી અને હવે પિતે નમવા યોગ્ય થયે છે એમ બતાવે છે. પ્રભુના દર્શન અને મેળાપને આ મેટો મહિમા છે. એને જ્ઞાન થયું અને પચ્ચે તેને આ હર્ષેગાર છે. આવા અપરંપાર ફળ આપનાર પ્રભુનાં જાતે દર્શન થયાં એ કાંઈ જેવી તેવી ભાગ્યની નિશાની નથી. પ્રાણીને પિતાની જાતને ભૂલી જઈ ઉગાર કાઢવાની દશા–સ્થિતિમાં તે મૂકી દે છે. જ્ઞાનને મહિમા આવો છે. જ્યારે અસાધારણ વાત જાણવા કે સાંભળવામાં આવે ત્યારે પ્રાણ નાચી ઊઠે છે અને તેની સર્વ ગરીબાઈ નાશ પામે છે, અને તે પગે લાગવાની સ્થિતિમાં આવે છે. મનુષ્યસ્વભાવ જોતાં આમ થવું વાસ્તવિક અને કુદરતી છે, તે નિર્ભેળ સત્ય પણ આપણને સમજાય છે.
પ્રભુ અપરંપાર દાન આપનાર છે તે તે કઈ પણ તીર્થકરના ચરિત્ર પરથી જણાય છે–તેમણે વાર્ષિક દાન આપ્યું તે છદ્મસ્થભાવ વિચારતાં અથવા કેવળજ્ઞાન થયા પછી જ્ઞાનદાન અને ઉપદેશ આપે તે વિચારતાં અને સંક્ષેપમાં શાંતિનું આવું સ્વરૂપ કહી બતાવ્યું તે સાંભળવા જે ભાગ્યશાળી થયેલ હોય તેના ઉગારે અને હકની સ્થિતિ સારી રીતે સમજવા યોગ્ય છે, અને સમાજને વિચારવા અને વિચારીને આદરવા અને આચરવા યોગ્ય છે. (૧૩)
શાંતિસરૂપ સંક્ષેપથી, કહ્યો નિજ-પર-રૂપ રે;
ઓગમમાંહે વિસ્તર ઘણે, કહ્યો શાંતિ જિન ભૂપ રે. શાંતિ. ૧૪
અર્થ–શાંતિનું સ્વરૂપ ઘણું ટૂંકામાં ઉપર બતાવ્યું તે પિતારૂપ અને પરરૂપ છે, બાકી એના સંબંધી આંગમ-મૂળ ગ્રંથમાં ઘણે વિસ્તાર છે અને તેને શાંતિનાથ ભગવાને કહ્યો છે (પતે). (૧૪)
ટો–એને વિસ્તાર બહુ છે પણ સંક્ષેપથી શાંતિપદનું સ્વરૂપ કહ્યું, પિતાનું તે પરરૂપે પ્રભુ નાના રૂપે, આગમમાં ઘણે વિસ્તાર કહ્યો છે. શ્રી શાંતિજિનરૂપે. (૧૪)
વિવેચન–આવી રીતે શાંતિનું વર્ણન ટૂંકમાં કરવામાં આવ્યું. એ વિષયમાં જે પૂરેપૂરું અવગાહન કરવું હોય તે મૂળ આગમ ગ્રંથ વાંચવા. એમાં ખૂબ વિસ્તારથી એ - પાઠાંતર--“કહ્યો” સ્થાને કહ્યું પાઠ પ્રતમાં છે, તે એક જ અર્થમાં છે. “પરરૂપ” સ્થાને એક પ્રતવાળા “પ્રરૂપ' લખે છે. “માંહે” સ્થાને “માહિ” પાઠ બને પ્રતમાં છે, અર્થ એમ જ રહે છે, “વિસ્તર” સ્થાને પ્રતમાં ‘વિસ્તારપાઠ છે. “ભૂપ’ સ્થાને ‘રૂપ” પાઠ પ્રતમાં છે. (૧૪)
શબ્દાર્થ–શાંતિ = ધીરજ, ચૈય. સંક્ષેપથી = ટૂંકામાં. કહ્યો = જણાવ્યો. આગમમાંહી = મૂળસૂત્રોમાં. વિસ્તર = લંબાણ. ઘણો = ખૂબ. કહ્યો = મૂળ અસલ જણાવવું. શાંતિ જિન ભૂપ = સોળમા તીર્થકર. (૧૪)
૪૧
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩રર]
શ્રી આનંદઘન-ચવીશી હકીક્ત આપવામાં આવી છે. અહીં તે માત્ર અગિયાર ગાથામાં ટૂંકાણમાં શાંતિવાંછક માણસ કે હોય તેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. જેને વિસ્તારની ઈચ્છા હોય તેમણે મૂળ આગમ ગ્રંથ જેવા અને ત્યાંથી શાંતિને અહેવાલ મેળવી તેને સમજે અને સમજીને તે પ્રમાણે વર્તન કરવું. માત્ર વાંચવાથી ખાસ લાભ નહિ થાય પણ તેને અનુસારે પિતે જીવવાથી સાચે સ્થાયી લાભ થશે. ઉપરચેટિયા જ્ઞાનમાં અને ચારિત્રમાં મૂકવામાં ઘણું મોટો તફાવત છે. અને જેઓ તેને અમલમાં મૂકે છે અને પિતાની શક્તિ પ્રમાણે તેને અમલ કરે છે તેને જુદી જ લિજજત આવે છે. તેથી આ ભવને સફળ કરવાના પ્રયત્ન માટે જે પ્રાણી ઉત્સુક હોય તેમણે ઉપર જણાવેલ સંક્ષિપ્ત વર્ણન આગમના બેધથી વધારવું.
અહીં ટૂંકાણમાં તે બતાવવાને હેતુ એ છે કે ટૂંકા જ્ઞાનથી માણસને એને રસ પડે તે એ જરૂર વિસ્તાર વાંચવા અને તેને પચાવી તેને અનુસરવાને. એટલા માટે ટૂંકાણની પણ જરૂરીઆત છે. એ જે તમને રસાળ લાગે તે પછી તમારું જ્ઞાન વધારે અને આવી રીતે વધારેલ જ્ઞાનનું ક્ષેત્ર તમને પૂરને બદલે આપી રહેશે, અને શ્રી આનંદઘનજી કહે છે કે અહીં ત્રીજીથી અગિયારમી ગાથામાં કહેલ શાંતિનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ શ્રી શાંતિનાથ ભગવાને પિતે કહેલું છે. એ ભગવાન તે એ જ ભવમાં ચક્રવર્તી હતા. તેવા પુરુષે કહેલું શાંતિનું વર્ણન બહુ જ ટૂંકાણમાં મેં (આનંદઘનજીએ) તમારા લાભ માટે તમારી સમક્ષ કહી બતાવ્યું છે. તે તમને સમજવા જેવું લાગે તે વિસ્તારપૂર્વક એ આગમ ગ્રંથમાંથી તમને પ્રાપ્ત થશે. આ હકીક્ત પણ વાચકના લાભ માટે બતાવી છે. (૧૪)
શાંતિરૂપ એમ ભાવશે, ધરી શુદ્ધ પ્રણિધાન રે ?
આનંદઘન ’પદ પામશે, તે લહેશે બહુ માન રે. શાંતિ. ૧૫
અર્થ_એ પ્રમાણે જે શાંતિના સ્વરૂપને ખ્યાલ કરશે અને તે વખતે પવિત્ર મનઃશુદ્ધિ કરશે, એકચિત્ત કરશે, તે આનંદના ભરને-સમૂહને પામશે અને પ્રાણી મોટા સન્માનને મેળવશે. (૧૫)
–એ રીતે જે શાંતિપદનું સ્વરૂપ ચિત્તમાં ભાવશે, શુદ્ધ વિષયકષાયરહિત પ્રણિધાન મનની અલતાઈ ધરે, તે પ્રાણ આનંદઘન પામશે, પરમાનંદ પદ તરફ તે જશે, ઘણુ યશમાનપશે. એટલે સેળમાં શ્રી શાંતિનાથ જિનનું સ્તવન થયું. એવું શાંતિપદ ભાવવું તે મનથીરતા કરવાને, જેમાં છે અને તે વિષમ છે, એક મન છે તે તેણે સર્વ જીત્યા ચત –
પાઠાંતર–ભાવશે’ સ્થાને એક પ્રતમાં “ભાવ” પાઠ છે, “પામશે’ સ્થાને પ્રતમાં “પામસે ” પાઠ છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે “ લહેશે’ સ્થાને “લહસ્ય' પાઠ છે, તે જૂની ગુજરાતી છે. (૧૫) | શબ્દાર્થ-શાંતિ = ધીરજ. સ્વરૂપ = હકીક્ત, રચના. એમ = ઉપર કહ્યું તેમ. ભાવશે = વિચારશે. ધરી = ધારણ કરી. શુદ્ધ = પવિત્ર. પ્રણિધાન = એકાગ્રતા આનંદધન = આનંદને સમૂહ. પદ = સ્થાન એટલે મોક્ષ. લેશે = મેળવશે. બહુમાન રે = મોટું સન્માન, ખૂબ આબરૂ. (૧૫)
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ : શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવન
मणमरणेदिय मरणं, इदियमरणे मरति कम्माई । कम्ममरणेण मोक्खो, तम्हा य मणं वसीकरणं ॥
એ ન્યાય છે તે ઉપર મન જીતવાને શ્રી કુંથુનાથની સ્તુતિ કરે છે.
[ ૩૨૩
વિવેચન—આ પ્રમાણે આ સ્તવનમાં કહેલ શાંતિનું સ્વરૂપ એ આખા સ્તવનનું હા છે. એને પ્રણિધાનપૂર્વક વિચારપથમાં લેવું જોઇએ. જે એને એક નવલકથા કે એવા આકારમાં વાંચી જાય તેને બહુ લાભ નહિ થાય, પણ જે સમજી-વિચારીને એને ભાવશે તે પ્રાણીને શું શું લાભ થશે તે સ્તવનરચયિતા પોતે જ કહે છે. આમાં ‘ભાવશે' શબ્દ પર ભાર છે. ભાવશે એટલે સમજીને તેના અમલ કરશે, અથવા જીવી જાણશે. આ કાંઇ મુખમાં મૂકીને ચાવીને ક્’ગાળી નાખવા જેવી વાત નથી, પણ પચાવવા જેવી હકીકત છે. જો તમારામાં રસ હું (આનંદઘન) કાંઇ પણ કરી શકયો હોઉં, તમને શાંતિના સ્વરૂપને પ્રાસન્ય ગણનામાં રાખવા સમજાવી શકયો હોઉં, તો તમે એનો આગમગ્રંથેથી અભ્યાસ કરશે અને શાંતિને અરાબર સમજશે! અને તેને ભાવીને એકાગ્રતાપૂર્વક એની સદ્ગુણા કરો અને તેને જીવી જજો. એ તમને ખૂબ લાભ કરાવનાર વસ્તુ છે.
પ્રાણી નકામી વાર્તામાં વખત કાઢે તેમાં કાંઇ માલ નથી અને દુનિયાદારીનાં અનેક પાપસ્થાનક આચરે તે અંતે સંસાર વધારનાર છે, પણ આ શાંતિનું સ્વરૂપ એ અનેાખી જ વસ્તુ છે. તેનાથી તમને શે લાભ થશે તે સ્તવનકર્તા પાતે જ કહે છે : જે પ્રાણી એ રીતે શાંતિસ્વરૂપ જાણી તેને એકાગ્રતાપૂર્વક વિચારશે તે આનંદના સમૂહનું પદ પામશે. નિર'તરના આનંદ તે મેાક્ષમાં જ લભ્ય છે. પછી ત્યાંથી એક ગાઁમાં આવી ખીજામાં જવાનું નથી અને જન્મમરણના આંટામાં અટવાઇ જવાતું નથી. આવી મુક્તિ પામવી તે તમારો વ્યવસાય છે અને આન ંદઘનના પ્રયત્ન છે. અહી સ્તવનકર્તાએ આડકતરી રીતે પોતાનું નામ પણ જણાવી દીધું. આ સ'પ્રદાય સારો છે, અનુકરણ યોગ્ય છે. આ! તો અહીથી ગયા પછીની વાત થઇ. અહી તેને શું થશે તે કહે છે. તે આવતા ભવમાં તે મેક્ષ પામશે, પણ આ ભવમાં પણ ઘણું માનસન્માન પ્રાપ્ત કરશે. તેને અનેક પ્રકારે ધન્યવાદ મળશે. જોકે તે માન લેવા શાંતિ કરતા નથી, પણ દુનિયા જેમ પોતાના કામમાં લાગી જાય છે તેમ સારા માણસોને માન આપવું તે પણ મહત્ત્વની વાત છે, તે તે ખજાવે છે. અને આપણા વર્તુળનું સન્માન કોને નથી ગમતું ? લોકો તો આરીસા છે. તે જેવું દેખે તેવું બેલે.
શાંતિવાંચ્છુને પરભવમાં મેક્ષ અપાવનાર અને આ ભવમાં અનેક માનને અપાવનાર આ શાંતિને સમજવા યગ્ય અને આદરવા યોગ્ય છે. શાંતિનું ફળ સરસ હાવાથી તેને વરવાની તમન્ના તમારામાં ઉત્પન્ન કરી એ તેને અનુસરવા ઉદ્યમ કરવા. (૧૫)
આ ભવ અને પરભવમાં બહુ
આ સ્તવનકર્તાના ઉદ્દેશ સમજી
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૪]
શ્રી આનંદઘન-ચવીશી
ઉપસંહાર આ પ્રમાણે આ શાંતિના સ્વરૂપને દર્શાવનારા સ્તવનનું અત્ર વિવેચન પૂર્ણ થાય છે અને શાંતિના સ્વરૂપનું સાધન વિચારતાં અહીં એમ લાગે છે કે શાંતિ ઘણી દુર્ગમ વસ્તુ છે. માણસ
થે તીર્થે દોડાદોડી કરી મૂકે છે અને અહીંથી શાંતિ લઉં કે પિલી જગાએથી લઉં એવી ભ્રાંતિમાં શાંતિને બદલે અશાંતિ વહોરે છે. માટે શાંતિ ક્યાં મળે અને કેમ મળે, તે ખાસ વિચારવા ગ્ય છે. એ દોડાદોડીમાં મળતી નથી, અને રખડવાથી મળતી નથી. પણ પિતે જ શાંતિમય છે તેમાંથી શોધી કાઢવાની છેઃ આખા સ્તવનને આ પ્રધાન સૂર છે અને તે ખાસ સમજવા ગ્ય છે.
બાકી, પ્રાણીના આખા વર્તનને વિચારતાં એને આપણે કષાયથી પ્રેરિત જોઈએ છીએ. એને ખોટું સાચું બોલવું, નિંદા-કૂથલી કરવી અને પાપસ્થાનકમાં મચ્યા રહેવું એ એને વિષય થઈ ગયું હોય છે. પરિણામે એ એક ખાડામાંથી બીજા ખાડામાં પડે છે અને એને છેડે આવતું જ નથી. સવારથી સાંજ કેમ પડે છે. અને દિવસે કેમ પસાર થાય છે તેને એ કદી વિચાર જ કરતા નથી. એ તે “મા જાણે દીકરો ભેટો થયે, પણ આઉખામાંથી ઓછો થયે,” આવી આવી વાત તે કરે છે, પણ એ એનું રહસ્ય જાણતો નથી. દરેક દિવસ જાય છે તે અને હાથમાંથી સરી જાય છે અને ગયેલે વખત પાછો આવતો નથી તે એ જાણે છે, છતાં કેટલે કાળ કેવી રીતે ગયે તેનું તેને ભાન જ રહેતું નથી. એ તે દિવસ ઉપર દિવસ પસાર જ કરસ્તો જાય છે. બીજાને મરતાં જોઈ એને ત્રાસ પણ થતું નથી અને પિતાને તે અમરપટ્ટો હોય તેમ વર્તે છે. અને એક વખત આવે છે ત્યારે તે ચાલ્યા જાય છે અને ભવમાં ભટકે છે. આ એની રખડપાટને અંત જ આવતું નથી. અને તેનું કારણ એ છે કે એ ખરી શાંતિ કેમ મળે? ક્યારે મળે ? કેને મળે?–તે વિષે વિચાર જ કરતું નથી. શાંતિ એ રમતમાં મળી જાય એવી ચીજ નથી, પણ એ અશક્ય હોય તેવી પણ ચીજ નથી. એને મેળવવા એ પ્રામાણિક યત્ન કરે તે તેને તે પ્રાપ્ત થઈ શકે એવી વસ્તુ છે. એની ગુપ્ત ચાવીઓ પણ આ સ્તવનમાં હસ્તગત થઈ શકે તેવું છે. તેથી પ્રાણીએ નકામા આંટા મારવાને બદલે અને પારકાને માટે મહેનત કરવાને બદલે આ શાંતિ મેળવવા માટે પ્રયત્ન કરવાને છે.
બાકી શાંતિ મેળવવાની ઈચ્છામાં એ અશાંતિ વહેરે છે એમાં જરા પણ શંકા નથી એને આ કારભાર જોઈએ, એની પ્રવૃત્તિ વિચારીએ, તે અર્થશૂન્ય પ્રવૃત્તિ અને વિચારશન્ય કે પરિણામશૂન્ય વાતાવરણમાં એ રહેંસાઈ જતે જોવામાં આવે છે. કોઈ છોકરાએ બાપને આભાર મા નથી, છતાં તે ખાતર તે અનેક કાળાંધળાં કામ કરવા દોરવાઈ જાય છે અને પાછા ખાડામાં અટવાઈ પડે છે. તે ખરી શાંતિને સમજવા કોઈ કોઈ વાર યત્ન તો કરે છે, પણ અનેક વખત શાંતિને નામે અશાંતિ લઈ આવે છે અને હેરાન થાય છે. આનું કારણ એની વિચારણાને અલ્પભાવ કે અભાવ છે. આ બધું કોને માટે અને શા માટે?
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૨૫
૧૬ શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવન
તું વિચાર કર કે આ તારા પ્રયત્નોની સાથે તારે તે બે કે ચાર જેટલી જ જોઈએ અને તેને બદલે તે ધનના ઢગલા કરે છે, ને આખરે તે તારાં કર્મોનું ફળ તારે જ ભેગવવું પડશે, અને તે વખતે જેને તું તારા માની રહેલ છે તે કઈ જરાય મદદ કરવા ઊભા રહેનાર નથી, માટે તારે પિતાને વિચાર કર અને ખરી શાંતિ કેને અને ક્યારે મળે છે તેને પાકે અભ્યાસ કરે. આવા આનંદઘન (લાભાનંદ) જેવા કહે છે તે વિચારી જે અને ન્યાયથી તને તે વાત બેસતી હોય તો તારા પિતાના હિતને માર્ગ પકડી લે અને અત્યારની વાતને વીસરી જા, અને સાચી વાતને સમજ. આ તે ત્રીજથી અગિયારમી ગાથામાં બહુ ટૂંકાણમાં મુદ્દામ વાત કરી છે, તેની પાછળ તારું હિત જ માત્ર હેતુભૂત છે, તેને તું વીસરીશ તે આ ભવ માત્ર એક ફેરા સમાન થઈ જશે.
અને ઘણાખરા આપણે આંખે બંધ રાખીને જ ચાલીએ છીએ, નહિ તે આપણા હિતની આવી ઉઘાડી વાતમાં વિચાર કરવાનું હોય જ નહિ. પણ કમનસીબે પ્રાણી વિચાર જ કરતે નથી અને છતાં “ફુરસદ મળતી નથી” એવી ફરિયાદ કરે છે, અને આ સર્વ કુરસદ મળતી નથી એટલાં કામ એ કોને માટે અને કોના લાભની ખાતર કરે છે તે જ્યારે તે વિચારે ત્યારે તક ગુમાવવા માટે એને પશ્ચાત્તાપ થાય છે, પણ આ પશ્ચાત્તાપ નકામો છે. એ તે જ્યારે આ પરિસ્થિતિને અંત લાવશે અને પિતાને માટે નિરંતરનું હિત શોધી તે માટે પ્રયત્ન કરશે ત્યારે એની આખી દશા જ ફરી જશે. અને ખરી રીતે તે દશા ફેરવવાની જ આ વાત છે. એક વાર સ્વહિત દેખાય તે પછી સાચા રસ્તે સમજવામાં આવી જાય છે અને પરિણામે જીવને ઉદ્ધાર થાય છે. માટે આ સ્તવનનું વારંવાર મનન કરવું અને તે પિતાને માટે ઉપકારી પર લખ્યું છે એમ સમજી તેને યથાર્થ વરૂપે ભજવું.
એને રસ્તે જ અત્યારે જુદો છે. પણ સાચે રસ્તે જડે તો તેને શોધવે જોઈએ અને - પિતાનું એકાંત હિત શેમાં છે, તે નજરે વાત કરવી જોઈએ, બાકી બધાં ફાંફ છે. ઊઠ, વિચાર કર અને જાગૃત થા! તને કેટલીક અગત્યની વાતે આ સ્તવનની વિચારણામાંથી જરૂર મળશે. (૧૬) માર્ચ : ૧૫૦ ]
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ શ્રી કુંથુનાથ જિન સ્તવન
મન સંબંધ–આવા નિરંજન નિરાકાર પ્રભુની સેવા કરી તેના જેવા થવાને પ્રાણીઓ નિર્ણય કર્યો. તેને એમ થયું કે ગુણપ્રાપ્તિને માગ સેવાને આશ્રયીને રહે છે. ત્યાં એના મનમાં એક સવાલ ઊભો થાય છે. તે જાણે છે, અને તેને વહેવારુ અનુભવ છે કે –મન gવ મનુષ્યનાં વાળ વધમોક્ષયોઃ એટલે મનુષ્યને કર્મબંધનનું અને કર્મથી તદ્દન છૂટી જવાનું કારણ માત્ર મન જ છે. તે મનને જેમ વારે અને એક જગાએ બાંધી રાખવા પ્રયત્ન કરે તેમ તે તો છેટું અને છે ભાગતું જાય છે. સામાયિક કે પૂજનને ખાસ અભ્યાસ કરું છું ત્યારે મને માલુમ. પડે છે કે મનની સ્થિરતા કે એકાગ્રતા મેળવવી અને એને એક સ્થાન પર બાંધી રાખવું ઘણું મકેલ કામ છે. તેટલા માટે તે પ્રભુ પાસે જણાવે છે કે મનને વશ રાખવું તે ભારે દુર્ઘટ ઘટના છે. એ પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિનું દષ્ટાંત જાણે છે. એ એક રાજા હતા. શત્રુ રાજાએ એને હરાવી દીધા પછી એણે મહાવીરસ્વામી પાસે દીક્ષા લીધી હતી. એ સમવસરણની નજીકમાં જ તપ તપી રહ્યા હતા. તેઓને તપને દેખાવ તે ભારે સરસ હતું, પણ શ્રેણિક રાજાના બે સેવકે વાત કરતા હતા. તેમાંથી એકે રાજર્ષિ શ્રી પ્રસન્નચંદ્રનાં વખાણ કર્યા; અને બીજે કહેઃ “છોકરાને રખડાવી આવી રીતે ભટકવું તે તું સારું ધારે છે? છોકરે તો રાજાને પુત્ર હોવા છતાં ભીખ માગે છે! આવી દીક્ષાથી તે સયું!” પછી રાજા શ્રેણિકની સવારી આવી. રાજા રાજર્ષિને ન, અને ત્યાર પછી ભગવાનના સમવસરણમાં પહોંચી ગયે. આજે ઉપદેશ પણ મન સંબંધી ચાલે. એટલે શ્રેણિકે ભગવંતને સવાલ કર્યો કે “ભગવન! રાજર્ષિ પ્રસન્નચંદ્રને મેં વાંધા તે વખતે તે કાળ કરત તો તેમની શી ગતિ થાત ?” ભગવાન કહે કે તે વખતે કાળ કરત તો તેઓ જરૂર નરકમાં જાત.” ત્યાં તો દેવદુંદુભિ વાગ્યા. ભગવાને જણાવ્યું કે “પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિને કેવળજ્ઞાન થયું, તેને આ મહિમા દેવતાઓ કરી રહ્યા છે.” નરકે જવા યોગ્ય કાર્ય કરનારને આટલા થડા વખતમાં કેવળજ્ઞાન કેમ થાય ?-એ સ્વભાવિક પ્રશ્ન ભગવંતને રાજાએ પૂછળ્યો. ભગવંત કહેઃ “જ્યારે તારા સેવકોને મુખે પુત્રની કરુણાજનક સ્થિતિની ચર્ચા પ્રસન્નચ, સાંભળી તે વખતે તેના મનમાં યુદ્ધ થવા માંડ્યું. શત્રુ રાજાને લડતાં લડતાં જાણે પિતે બધાં શસ્ત્ર બેઈ બેઠે અને છેવટે માથા ઉપરનું બખ્તર તેને મારવા માટે માથા પર હાથ ફેરવવા લાગે ત્યારે તેને ભાન થયું કે સાધુએ જીવહિંસા તો સર્વથા ત્યાગવી જોઈએ. કેના છોકરા અને કેણુ બાપ? મારે અને પુત્રને હવે સંબંધ છે? ત્યાર પછી ધ્યાનધારાએ ચઢતાં અને મન પર કાબૂ આવતાં શુકલ ધ્યાને ચઢી ગયા અને કર્મોને ખપાવી એમણે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું !” નરકગામી જીવ બહુ જ થોડા વખતમાં મક્ષ જવાને છે એટલું મનનું સામ્રાજ્ય
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ : શ્રી કુંથુનાથ જિન સ્તવન
[૩ર૭ જાણી શ્રેણિક રાજા આશ્ચર્ય પામી પ્રભુભક્તિમાં વધારે સાવધાન થયો. આવું મનનું પરિબળ છે: એક ઘડીમાં કર્મબંધન કરાવે અને બીજી ઘડીએ પ્રાણીને કેવળ કરાવે. આ મનના વિષયને વધારે ગૂંચવણવાળે જાણે એના પર આ આખું સ્તવન રચવામાં આવ્યું છે. એમાં મનની જ ચર્ચા છે અને તે બહુ અગત્યની હોવાથી આ સ્તવનમાં તેને જ ચર્ચેલ છે. આ વિષય અગત્યને હાઈ આપણે માનસિક બંધારણું બરાબર સમજવા પ્રયત્ન કરીએ. મનના આખા બંધારણ અને એને વશ કરવાની રીતિ ઉપર ખાસ ધ્યાન આપવાની વિજ્ઞપ્તિ કરી આ મહત્ત્વના વિષયને વિચારીએ.
સ્તવન ( રાગ ગુજરી તથા રામક્લી, અંબર દેહુ મુરારિ હમારે-એ દેશી.) કુંથુજિન! મનડું કિમહી ન બાઝે, હો કુંયુજિન! મનડું, જિમ જિમ જતન કરીને રાખું, તિમ તિમ અલગું ભાજે છે. કુંથુર ૧
અર્થ—અહો કુંથુનાથ ભગવાન! મારું મન કઈ રીતે પણ એકાગ્ર થઈને અમુક એક વિષયમાં લાગતું નથી. જેમ જેમ એને માટે પ્રયાસ કરી હું ઉદ્યમ કરું છું, તેમ તેમ એ દૂર ખસી જાય છે, વધારે આવું થાય છે. (૧) - ટો–આ સ્તવનને અર્થ કરતાં જ્ઞાનવિમળસૂરી લખે છે કે, એવું શાંતિપદ ભાવવું–તે મનઃસ્થિરતા કરવાને માટે. મન વિષમ છે, એક મન જિત્યે સર્વ જિતાય, ચરઃ
___ मणमरणे दियमरण, इदियमरणे मरति कम्माई।
कम्ममरणेण मोक्खो, तम्हा य मण बसीकरण ॥ એ ન્યાય છે, તે ઉપર મન જિતવાને શ્રી કુંથુનાથની સ્તુતિ કહે છે. હે કુંથુનાથ! મનડું– ચિત્ત તે કેમ (ગમે તેટલું) કર્યા છતાં કેઈ ઉપર ન બાઝે જેમ જેમ ઉદ્યમ કરીને રાખવા જાઉં છું, તેમ તેમ અવળું અવળું વિપરીત મુક્તિનામ ગ્રંથિ ભાજે છે. (૧)
વિવેચન–હે કુંથુનાથ ભગવાન ! મારું મન એક જગ્યાએ બાઝતું જ નથી, એકાગ્ર
પાઠાંતર– કિમહી ' ને સ્થાને બન્ને પ્રતમાં “કિણહી ' પાઠ છે, તેનો અર્થ છે કોઈમાં થાય છે “ બાઝે' સ્થાને “બાઝ” પાઠ પ્રતમાં છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે; ભીમશી માણેક “બાજે' છાપે છે, “રાષ્ટ્ર સ્થાને અને પ્રત લખતાર “રાખું' લખે છે; “ખ” લખવાની એ પ્રાચીન રીત છે. “ભારે' સ્થાને પ્રતવાળા ભારે' લખે છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. “કુંથુ સ્થાને એક પ્રતમાં “કુલ્થ' શબ્દ છે તે અશુદ્ધ જણાય છે. (૧)
શબ્દાર્થ – જિન = કુંથુનાથ નામના સત્તરમાં તીર્થકર, મનડું = મને, મનનું નાનું રૂપક. જેની દરકાર ન કરવી ઘટે તેવું નાનું મન. કિમહી = ગમે તે કોઈ પણ રીતે, ગમે તેમ કરીને. બાએ = લાગતું, એકાગ્ર થતું નથી. જિમ જિમ = જે પ્રકારે મહેનત કરીને, ગમે તેટલા પ્રયોગ કરીને. જનત = પ્રયત્ન, મહેનત કરીને
લઈને. રાખું = જાળવું, વશ રાખવા પ્રયત્ન કરું. તિમ તિમ = તેમ તેમ, ઊલટાનું, સામું. અળગું = દૂર, છે.. ભાજે = નાસી જાય. દૂર થાય છે. (૧)
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૮]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી થતું નથી. હું ગમે તેટલા પ્રયત્ન કરું છું, પણ તે એક ઠેકાણે કે એક ચીજમાં એકાગ્ર થતું જ નથી; એ એવું રખડું થઈ ગયું છે કે એ એક પ્રાણુ કે વસ્તુ ઉપર ચુંટતું જ નથી. મનને બરાબર ઓળખ્યું હોય તેની રખડુ પદ્ધતિ આપણને જણાઈ આવે. એ તે ઘડીકમાં અહીં જાય, ઘડીકમાં પણે જાય અને ઘડીકમાં ત્રીજે ઠેકાણે જાય, પણ ઠરીઠામ થઈને એક સ્થાને એકાગ્ર કદી થાય જ નહિ. પ્રાણી કદાચ આરામ લે, જરા નિરાંત કરે, પણ મન તો ચકળવકળ થયા જ કરે છે. એ તે એક જગાએ લાંબો વખત સ્થિર થઈને બેસતું નથી. મનને અભ્યાસ કરતાં જણાય છે કે એ તો તોફાની ચપળ છોકરા જેવું છે. જેમ ચપળ છોકરે એક બાબતમાં મન પવી ન શકે, એ તો દોડાદોડ અને ધમાધમ કર્યા જ કરે છે, અને પિતાનું ચપળપણું પ્રગટ કરે છે. આવું ધમાલીઆ બાળક જેવું મન આપ પરમાત્મામાં કદી એકાગ્ર થતું જ નથી. એને એક સ્થાને, એક વસ્તુ કે પ્રાણમાં સ્થિર કરવું તે અશક્ય છે. એ તો બીજે-ત્રીજે સ્થાનકે રખડ્યા જ કરે છે, પણ એ કદી સ્થિર થતું નથી.
મને ખબર છે કે આપ મારા પરમાત્મા છે અને આપમાં મનને એકાગ્ર કરવું જોઈએ અને આપનું ધ્યાન કરવું જોઈએ અને તેમાં એકાગ્ર-સ્થિર થવું જોઈએ. આપની સેવા-ભક્તિ કરવા મને ઘણી હોંસ છે, પણ મન આપમાં કે બીજે કઈ સ્થાનકે એકાગ્ર થતું જ નથી. અને જેમ જેમ એને એક ઠેકાણે બાંધી રાખવાને પ્રયાસ કરું છું, તેમ તેમ તો ઊલટું તે દૂર જ જતું જાય છે. મારાં અનેક ફાંફાં છતાં એ તો મારું થતું જ નથી, મનને એકાગ્ર કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવે ત્યારે તે સામું બંડ ઊઠાવીને વધારે છેટું થઈ જાય છે અને મારા બધા પ્રયાસને નિષ્ફળ બનાવે છે. આપ મારા તારણહાર છે એ જાણું છું, તેથી આપનામાં એકાગ્ર થઈ આપને જ ધ્યાવવા મેં નક્કી કર્યું છે, પણ મારું મન એવી વિચિત્ર રીતે કામ કરે છે કે તે આપનામાં બાઝતું જ નથી, આપનામાં લાગતું જ નથી હે પ્રભુ! મારું મન આવું છે. હું મારા મનની કેટલી વાતે કરું? મારા સર્વ પ્રયત્નને નકામા બનાવનાર એ મન કેવું છે તેની થોડીક વાતો આપને કરું, તે આપ ધ્યાન રાખી સાંભળશે. હવે એ મનની જ વાતે ભગવાન પાસે કરે છે તે આપણે વિચારીએ. (૧)
રજની વાસર વસતી ઉજડ, ગયણ પાયાલે જાય;
સાપ ખાય ને મુખડું થોથું,” એહ ઉખાણ ન્યાય હો. કુંથુ. ૨ પાઠાંતર–“રજની ' સ્થાને એક પ્રતમાં “રજનિ” પાઠ લખે છે. “પાયાલે’ સ્થાને પ્રતમાં “પયાલે’ પાક છે. અથ કરતું નથી. “ ખાય” સ્થાને અને પ્રતમાં વાય’ પાઠ છે, તે , ખના અભેદને લઈને છે: ભીમશી માણેકનો પાઠ ખાઓ” છે. “મુખડું ” સ્થાને “મનડું' પાઠ એક પ્રતમાં છે. “એહ” સ્થાને પ્રતમાં “એ” પાઠ લખે છે; બીજીમાં કઈ શબ્દ નથી, “ઉખાણ’ સ્થાને “ ઉષાણું” પાઠ પ્રતમાં છે. ભીમશી માણેક “ ઓખાણો પાઠ આપે છે “ન્યાય” સ્થાને પ્રતમાં “નાય” પાઠ છે, તેનો અર્થ એ જ છે. “ગયણ’ સ્થાને ગણિ ” પાઠ એક પ્રતમાં છે, “ જાય” સ્થાને જાઉં ' પાડે છે. પ્રતમાં. (૨)
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ : શ્રી કુંથુનાથ જિન સ્તવન
[ ૩૨૯ અર્થ_એ તે રાતને વખત હોય કે દિવસને વખત હોય, લેકે વસતી-સમુદાયમાં હોય કે એકાંત વાસમાં હોય એ તે આકાશમાં અને પાતાળ–અલેકમાં જાય. સર્પ ખાય અને તેનું મેં ખાલી ને ખાલી રહે, કદી એનું પેટ ન ભરાય નહિ, એ વાળી એ વાત છે. એ કહેવત સાચી ઠરે છે.
ટબો–રાત દિવસે વસ્તીમાં તથા ઉજડમાં–રાનમાં ગગન-આકાશે, પાતાળે-અધોલેકે જ્યાં જાઉં ત્યાં કેમે ન બાઝે, કોણ છતે, જેમ સર્પ ભશે, પણ -કયે સ્વાદ ન પામે ચાવ્યા ચગળ્યાને દાઢ-દાંત વિના, તેમ સેવે કરે, પણ મન પાખે થયું, એ ઉખાણો. અથવા વળી એ ઉખાણાના અર્થને દેશની ભાષાવાળાને પૂછવો. (૨)
વિવેચન અને હે ભગવન્! આપ ધારતા હશે કે “ફરે તે ચરે તેવી રીતે મારું મન તે રાત અને દિવસને વિચાર કર્યા વિના ફર્યા કરે છે. એને તો અંધારી રાત અને ધોળે દિવસ એકસરખાં છે. કેટલાક માણસ રાત્રે ઠંડા પડે, પણ મનડું તે રાત કે દિવસને વિચાર કર્યા વગર ફર્યા જ કરે છે. એ રાત્રે પણ એકાગ્ર થતું નથી અને દિવસે પણ ફર્યા કરે છે અને કઈ પણ વખતે ઠરીઠામ બેસતું જ નથી. એ તો મને અહીં રહેવા દઈને વસતી કે તદ્દન રણ જેવા ઊજડ પ્રદેશમાં પણ ફરી આવે છે. એ તો ઘડીકમાં અમેરિકા જાય અને ઘડીકમાં સહરાના રણમાં જાય છે, અને આખો વખત ફર્યા જ કરે છે. આવું ચપળ મારું મન છે. અને એ ઘડીકમાં આકાશમાં જાય અને બીજી પળે અધેલકમાં ચાલ્યું જાય, હું તે એની ભાળ લઉં તે પહેલાં તો આકાશમાં ઊડે છે અને બીજી પળે અધેલકમાં જાય છે. એ તો ભટક્યા જ કરે છે અને ધ્યાનમાં આવે ત્યાં જઈ આવે છે અને એ એક મિનિટ પણ ઠેકાણે બેસતું જ નથી. આવું મારું મનડું ચપળ છે અને તે પોતાની ચપળતા દાખવે છે.
ટૂંકમાં કહું તે એક માણસને કે પશુને સાપે ખાધે; અને તેના મુખમાં તે કાંઈ જ ન આવ્યું; એ વાળી વાત સાચી બનાવે છે. લેકમાં કહેવાય છે કે ફલાણાને સાપે ખાધે, પણ સાપનું મુખ તે તદ્દન હતું તેવું ને તેવું જ અતૃપ્ત રહે છે એ વાળી વાત થાય છે. મન ગમે ત્યાં જ આવ કરે છે, ગમે ત્યાં રખડે, રાતદિવસ જોયા વગર આકાશ-પાતાળ એક કરે અને વસતી કે વેરાનમાં જાય; એમાં એનું કાંઈ સર્ષની જેમ વળતું નથી. એ કઈ ચીજમાં એકાગ્ર થઈ શકતું નથી. આવું મારું ચપળ મને ગમે ત્યાં જાય છે, આવે છે, હરેફરે છે, પણ એને કોઈ વાતની તૃપ્તિ થતી નથી. (૨) " શબ્દાર્થ-રજની = રાત્રિ, રાત હોય છે. વાસર = દિવસ હોય. વસતી = મનુષ્યની વચ્ચે, મનુષ્યો રહેતા હોય તેવી જગા. ઉજડ = મનુષ્ય ન રહેતા હોય તેવી રણની માણસ વગરની જગ્યાએ. ગયણ = ગગન, આકાશ, ખાલી જગાએ. પાયાલે = પાતાળે, જમીનની નીચે, અલકમાં. ઇનય = ત્યાં એ આવજા કરે છે, ફરે છે, આંટા મારે છે. સાપ = એરું, સપ. ખાય = ગ્રાસ કરે, કરડે, ભરડે. મુખડું = મે. થયું = કોઈ જાતની તૃપ્તિ વગરનું, ભૂખ્યું. એહ = તે, એ. ઉખાણ = કહેવત, સામાન્ય રૂપક, ન્યાય = એ ન્યાયે, એના જેવા બનાવે. (૧)
४२
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦]
શ્રી આનંદઘન–વીશી મુગતિ તણા અભિલાષી તપિયા, જ્ઞાન ને ધ્યાન અભ્યાસે; વયરીડું કાંઈ એહવું ચિંતે, નાખે અવળે પાસે છે. કુંથુ. ૩.
અર્થ–મેક્ષને ઈચ્છવાવાળા પિતે નવું જાણે અને એકાગ્રતામાં લયલીન થાય અને તેને અભ્યાસ કરે. પણ એ મારું વહાલું નાનકડું દુશ્મન એ વિચાર કરે કે તેમને પણ ઊંધા નાખીને ગડદાપેચ કરી દે. (૩)
ટબો–મુક્તિની વાંછાએ તપિયા તપ કરે, જ્ઞાની જાણુણહાર જ્ઞાનને અભ્યાસે, ધ્યાની પણ સાધનાદિ ધ્યાન અભ્યાસે, પણ કોઈ મન ઘેરિડ એ છે જે ચિંતવે કાંઈ અને અવળે પાસે નાખે, વાંકું કરે. (૩)
- વિવેચન–હે ભગવન્! મનની તે આપની પાસે શી શી અને કેટકેટલી વાત કરું ? મોક્ષમાર્ગના ઈચ્છક માણસે જ્ઞાનમાં મશગૂલ રહે અને ધ્યાન કરવા માંડે અને તેને માટે અભ્યાસ કરે. તેઓ સમજે કે જ્ઞાન-ધ્યાનમાં સમય જાય તે સારું, તેથી જ્ઞાની તરીકે વખત કાઢવા માંડે અને ધ્યાનમાં મસ્ત થઈ પડયા કરે અને આ વખત ઈશ્વરપ્રણિધાનમાં વખત કાઢવાને અભ્યાસ કરે. આવા જ્ઞાની અને ધ્યાની જ્ઞાન અને ધ્યાનને અભ્યાસ કરે ત્યારે એનું મનડું તે ક્યાં
ક્યાં ફરતું હોય છે. આવા ધ્યાનના અને જ્ઞાનના અભ્યાસ કરનારના એ કેવા હાલ કરે છે તે સાંભળો. મનરૂપી દુશ્મન એવો વિચાર કરે છે કે એવા મોટા જ્ઞાની અને ધ્યાનીને પણ ઉધા પાડી ગડદાપેચ કરી દે છે. જ્ઞાની જ્ઞાનમાં મસ્ત હોય કે ધ્યાની ધ્યાનમાં પડે તે રી મન તે ગમે ત્યાં ચાલ્યું જાય છે અને જ્ઞાનીના અને ધ્યાનીના હાલહવાલ કરી નાખે છે. આવા એક્ષમાર્ગના અભ્યાસીને પણ મનરૂપ ઘેરી બચાવતું નથી પણ એને ચત્તોપાટ કરી મૂકે છે, અને રખડ્યા જ કરે છે. આવું મન છે. હજુયે મન કેવાં કેવાં કામ કરે છે તે ભગવન! આપ જાણો અને આવા મનને માટે મારે શું કરવું તે કહો. તેને આપનામાં એકાગ્ર કેમ કરવું તે જ હું વિચારી રહ્યો છું. એ મનની કથા હું આપને હજુ વધારે વર્ણવી બતાવું. (૩) - પાઠાંતર–તપિયા ' સ્થાને એક પ્રતમાં “તપીયા” પાઠ લખેલ છે. “જ્ઞાનને ' સ્થાને “જ્ઞાનને ' પાઠ છે. તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. “જ્ઞાન” સ્થાને પ્રતમાં “ગાન? પાઠ છે. ને’ બીજા પાદમાં પ્રતમાં મૂકી દીધો છે. અભ્યાસે' સ્થાને પ્રતકાર “અભ્યાસૈ ' લખે છે. “વયરીડું' સ્થાને પ્રતવાળો “વયરીડો' લખે છે: એક પ્રતમાં વૈરડે' પાડે છે. “નાખે’ સ્થાને પ્રતમાં ‘ના’ પાઠ છે. “ અવળે' સ્થાને ભીમશી માણેક “ અલ’ પાકે છાપે છે. * પાસે’ સ્થાને પ્રતવાળો “ પાસે ' લખે છે; ભીમશી માણેક પણ એ જ પાઠ છાંપે છે. * ચિંતે” સ્થાને “ ચિંતઈ' પાઠ કતમાં છે, તે જૂની ગુજરાતી છે. (૩) | શબ્દાર્થ-મગતિ = મુક્તિ, મોક્ષ, સર્વ કર્મથી રહિતપણું. તેણ = ‘ના’, છઠ્ઠી વિભક્તિને પ્રત્યય, અભિલાષી = વાંછું, હાંસવાળા, ઈચ્છોવાળા. તપિયા = તપનારા, તપ કરનારા. જ્ઞાન = અભ્યાસ, જ્ઞાન ભણવું તે. ધ્યાન = એકાગ્રતા, ધ્યાન કરવું, એને વિચાર કરવો. અભ્યાસે = કરે, એને અમલ કરે. વૈરીડું = હલકો દમન, વેરી. સામું કામ કરનાર. કાંઈ = હરોઈ, કેઈ પણ એવું = એવું, એવા પ્રકારનું ચિંતે = વિચારે, યોજે. ઘટના કરે. નાખે = ઝાપટે, પાડે. અવળે = ઊલટે, સામી. પાસે = બાજુએ. (૩) .
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ : શ્રી કુંથુનાથ જિન સ્તવન
[૩૩૧ આગમ આગમધરને હાથે, નાવે કિણુ વિધ આંકું; કિહાં કણે જે હઠ કરી હટકું, તો વ્યાલ તણી પરે વાંકું હે. કુંથુ. ૪
અર્થ–પૂર્વધારીઓ મોટા આગમસૂત્રગ્રંથ વાંચીને મોટા આગામધર થાય. પણ તેમના જેવાને હાથે પણ એ અંકુશમાં આવતું નથી, અને હું કઈ જગાએ આગ્રેડ ધરીને એને બળાત્કારે ધકેલી દઉં તે એરુંની પેઠે એ તે વક્ર થઈ જાય, પણ એ ઠેકાણે તે ન જ આવે, એવું મારું મન છે. (૪)
ટબો–આગમધરને હાથે યદ્યપિ આગમપ્રવચન છે, પણ કેઈ વિધિ પ્રકારે આંકડે મનને ન પામીએ. કઈ વેળાએ જે હઠ કરી-કદાગ્રહ હઠગે તાણી રાખું તે વ્યાલ-સર્ષની પેઠે વાંકું થાય, વિપરીત ફળ આપે, કુરંડ બરડાદિકની પરે. (૪)
વિવેચન-ખુદ આગમના અભ્યાસીઓ દશ પૂર્વ સુધી ભણી જાય તે પણ મન તે જરા પણ અંકુશમાં આવતું નથી. આગમધારીએ આગમમાં મનને અધિકાર વાંચતા હોય ત્યારે પણ તેમનું પિતાનું મન અંકુશમાં આવતું નથી. અને એવા આગમધારી પુરુષે મારી નજીકમાં હોય ત્યારે પણ મારું, મન અંકુશમાં રહેતું નથી. હું કહી કહીને થાક્યો કે આવા પૂજ્ય વિદ્વાનોની હાજરીમાં તે હે મન ! તું જરા કાબૂમાં આવે, પણ તે તે મારું કહેવું માનતું નથી અને ભટક્યા જ કરે છે.
અને કઈ જગ્યાએ હું એને કદાગ્રહ કરીને રોકે ત્યારે તે એ ઊલટું સર્ષની જેમ વાંકુ થઈ બેસે છે. જેમ જેમ એ મનને રોકું તેમ તેમ એ વધારે આડું થઈ વધારે જોરથી ફર્યા કરે છે. સામાયિક કરતા સસરાને માટે વહુએ જવાબ આપે કે “સસરા તે ઢઢવાડે ગયા છે!' સસરાએ સામાયિક પૂરી થયા પછી આવો જવાબ આપવા માટે વહુને ખુલાસો પૂછળ્યો તે વહુએ જવાબ આપે કે તેઓ (સસરા) તે મનમાં સામાયિક જલદી પૂરું કરી દેવાડે ઉઘરાણું કરવા જવાને વિચાર કરતા હતા ! સસરાને માટે આવું બેલાવનાર મનને હુ આગ્રહ કરીને - પાઠાંતર-આગમધરને’ બદલે પ્રતમાં “આગમધરીને ' પાઠ છે, બીજી પ્રતમાં “ આગમધરનેં ” પાઠ છે “ હાથે'ને સ્થાને પ્રતમાં “હાથે ' પાઠ છે; બીજી પ્રતમાં “હાર્થે' પાઠ છે; “નાવે 'ને સ્થાને એક પ્રતમ “ના” પાડે છે. “ણિ’ને બદલે “કિણે’ પાઠ પ્રતમાં છે. “કિહાંકણે’ સ્થાને પ્રત લખનાર “કેહિ જો” પાઠ લખે છે; બીજી પ્રતમાં “જિંહારે કિણિ” પાઠ છે. “હઠ' સ્થાને પ્રતમાં “હટ' પાડે છે. “કરી' સ્થાને પ્રતમાં “ કરિ' પાઠ છે. “હટકું ' સ્થાને પ્રતમાં “હડકુ' પાઠ છે. “તણી’ સ્થાને પ્રત લખનાર “તણિ” પાઠ લખે છે. પરે' સ્થાને “પ” પાઠ પ્રતમાં છે. “વાંકુ' સ્થાને “વાકુ’ પાઠ પ્રતમાં છે. (૪) | શબ્દાર્થ-આગમ = સૂત્ર, સિદ્ધાંત. આગમધર = આગમના મુખે જાણનાર, મૂળ સૂત્રના જાણકાર, આગમધારી. હાથે = પાસે, સામે, પડોશમાં. નાવે = ન આવે, થઈ શકે નહિ. કિણ = કોઈ એક પણ વિધિ = વિધ, રસ્તે. મું = અંકુશમાં, તાબામાં, કબજામાં. કિંઠા = કઈ કણે = કને, સ્થાને. હઠ કરી = આગ્રહ
પી. જબરાઈ કરી. હટકું = લગાડું, વળગાડું. તે = તે બાબતમાં. વ્યાલ = વાંકે પ્રાણી, વાધ, સ, વાંક = ઉદ્ધત, તોફાની, આવું. (૪)
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૨]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
કાંઇ કામમાં રોકી રાખું તે એ સપની પેઠે વાંકુ થઈ જાય છે અને વાંકાઇમાં ને વાંકાઇમાં વધારે રખડે છે અને મને હેરાન પરેશાન કરી મૂકે છે. મનને અહીં સર્પ સાથે સરખાવ્યું છે, તે તેનું આબેહૂબ વન છે. સ` મૂળ તેા વાંકે જ છે. એને ઉશ્કેરે તે એ પાતાની વાંકાઈ વધારે બતાવે છે. મારું મન સ`ની જેમ જાતે વાંકુ' અને હું અને ઉશ્કેરુ અને એને કાનૂમાં રાખવા પ્રયત્ન કરું તે તે વધારે વાંકુ થાય છે. કૂતરાની પૂંછડી વાંકી તે વાંકી, તેમ મનનું પણ એવું જ સમજવું. એને જેમ જેમ હું. ઠરીઠામ બેસવા કહુ છું તેમ તેમ તે વધારે વાંકાર્ય કરે છે અને જરા પણ મારા અંકુશમાં આવતુ નથી. એ તેા નવા નવા મુદ્દા ઉડાડી વધારે આડાઈ કરે છે અને જ્યાં ત્યાં કર્યા જ કરે છે. ભગવાન્ ! મને મારા આવા હાલ કર્યાં છે. હજુ પણ આપ મારા મનની કથની સાંભળેા. (૪)
નાંહિ;
જે ઠગ કહુ તા ઠગતા ન દેખું, શાહુકાર પણ સ માંહે ને સહુથી અળગુ', એ અચરજ મનમાંહિ હા. કુંથુ॰ ૫ અથ—જો એને લુચ્ચું કહું તે એને કોઈને છેતરતાં પણ હુ જોતા નથી. અને મને ખાતરી છે કે એ સાહુકાર ( સાવકાર )–પેાતાને વટ રાખનાર પણ નથી જ. એ તે બધામાં છે અને બધાથી જુદું –દૂર રહેનાર છે. આવી આશ્ચર્યકારક ઘટના એને અંગે થયેલી છે. (૫)
ઢબા—જો મનને ઠંગ કહુ તા દ્રવ્યથી ઠગાઈ કરતાં દેખતે નથી, પોતે છદ્મસ્થ છે માટે. અને સાહુકાર–ભલુયે નથી જ, પુદ્ગળધર્મી માટે. એ મન સ॰માં-પ્રશસ્ત અપ્રશસ્ત સ સંકલ્પમાં છે અને આત્માના સ પ્રદેશથી અળગું, એ મનમાં મોટું અરિજ-વિસ્મયપણું છે. (૫) વિવેચન—એ મનને ઠગારું કહુ તો કોઈને છેતરતાં એને દેખતે નથી; એટલે એને લુચ્ચું કે ઠગારું પણ કહી શકાય તેમ નથી, કારણ કે યગ્ય માણસે નજરે જોયા વગર કોઈના ઉપર તે ઠગાર-છેતરનાર છે એવું તહેામત ન મૂકવું જોઇએ. અને એને હું ઠગનાર તરીકે જોતા નથી; ઉબ્રાડી રીતે તે ઇંદ્રિયા જ કામ કરે છે. અને જ્યાં સુધી મનને હું છેતરપીડી કરતું ન જોઉં ત્યાં સુધી એક ભલા માણસ તરીકે મારાથી એના ઉપર તહેામત ન જ મુકાય. એ એવી સિક્તાથી કામ કરે છે કે એને ઠગારું પણ ન કહેવાય. આવી રીતે એ ઠગારાના ઇલકાબને ચેગ્ય નથી.
1 -
પાઠાંતર્— કહું ' સ્થાને એક પ્રતમાં ‘ક' લખે છે. ‘ દેખુ ’ સ્થાને બન્ને પ્રત લખનાર ‘ દેછ્યું ' એમ લખે છે, કારણ વ્યક્ત છે. ‘ પણ 'ને સ્થાને પ્રતનો પાઠ ‘ પણિ ' છે. ‘ નાંહી ' સ્થાને પ્રતનો પાઠ નાહી ' છે, ‘સવ` ' સ્થાને પ્રતના પાઠ ‘સવિ` ' છે; ખીજી પ્રતમાં ‘સહુ' પાર્ક છે. ‘ ને ' સ્થાને પ્રતવાળો ‘ ને ’ લખે છે. ‘ માંહી' સ્થાને પ્રત લખનાર ‘માંહિ ' લખે છે (છેલ્લા પાદમાં). (૫)
શબ્દા—જો = કદાપિ, કોઈ બાબતમાં, કોઈવાર. ઠગ = લુચ્ચા, ધમાલી. કહું = વ ́વું, બતાવું, દર્શાવું'. ગત = લુચ્ચાઈ કરતો. ન દેખું = દેખાતા નથી. હું જોઈ શકું નહિ. સાહુકાર = સાવકાર, ભલે માણસ, સારા માણસ. નાંહી = નથી, નહિ. સ`માંહે = બધામાં, સ'માં. સહુથી = સ^થી. અળગું = દૂર, જુદું. અચરજ = અચરીજ, આશ્રય', નવાઈ. મનમાંહી = મનમાં, દિલમાં. (૫)
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ : શ્રી કુંથુનાથ જિન સ્તવન
[ ૩૩૩
અને એ શાહુકાર પણ નથી. પ્રમાણિક શરાફના વટ તે એવા જાણીતા હાય છે કે એ રાતના બાર વાગે પણ પોતાના વટ રાખી પૈસા દેવાના હોય તે ભરી આપે. મારું મન એવું જબરું છે કે એને શાહુકાર પણ કહી શકાય નહિ. જેમ એને ઠગબાજી કરતાં મેં નજરે જોયું નથી તેમ એના અંદરખાને રહીને કામ કરવાને અંગે એને શાહુકાર પણુ કહેવાય તેમ નથી. આવી રીતે તેને કેમ વવવું અને તેને માટે કયું વિશેષણ વાપરવું તે મને માલૂમ પડતું નથી.
એ મન તે બધામાં છે અને બધાથી દૂર રહે છે, એવું વિચિત્ર છે. એ ઈંદ્રિય દ્વારા કામ કરે છે, સČમાં છે અને ઇમાં નથી એમ છેટુ' ને છેટુ' રહે છે. ઘણા માણસે પણ એવા હોય છે. એને પૂછ્યા વગર કે . એના હુકમ વગર તરખણુ` પણ ચાલે નહિ, છતાં એ, પોતાના આડતીયા મારફત ત્રીજા પક્ષકાર પાસે, એવી સિફતથી કામ લે કે એણે અમુક કામ કર્યું છે તેમ જણાય જ નહિ; તેમ મારું મન પણ એવું યુક્તિબાજ કે ઈંદ્રિય દ્વારા કામ લે છે. અમુક વસ્તુ મીઠી છે કે નહિ, અમુક જોવા લાયક છે કે નહિં કે અમુક શ્રુતિપ્રિય કે સુગંધી છે કે નહિ તેના નિણુ ંય એ કરે, પણ કામ ઇંદ્રિયા-કમે દ્રિયા મારફત લે. એટલે એ સર્વાંમાં છે અને કોઇમાં જાણે નથી એમ લાગ્યા કરે છે. આવી રીતે મન કોઈ પણ કામ કરે છે એમ કહેવું તે પણ યા નથી. અને આવી રીતે બધામાં હોવા છતાં કોર્ટમાં નથી એમ કહેવું અને એ સર્વાંથી દૂર હાય તેમ રહેવું એ વાતની મારા મનમાં નવાઇ લાગે છે. મને થાય કે દરેક ખાખતમાં ભાગ લેતું હાવા છતાં તે દૂર ને દૂર કેમ રહી શકતુ હશે? આવી મનની કાર્યપદ્ધતિ જાણી મને નવાઇ લાગે છે અને એના સબધમાં કયુ વિશેષણ વાપરવું તેની મને ખબર પડતી નથી. હજુ હું એ મન કેવું છે તે આપની પાસે જણાવું છું. તે આપ જાણા અને મને રસ્તા બતાવે. (૫)
જે જે કહુ તે કાન ન ધારે, આપ મતે સુર-નર-પડિતજન સમજાવે, સમજે ન મારો
રહે કાલા;
સાલા હા. કુંથુ૦ ૬
અથ—હું જે કાંઇ પણ એને કહું છું તે એ સાંભળતું નથી, કાને ધરતું પણ નથી અને પોતાની બુદ્ધિએ મેલું જ રહે છે. એને દેવે કે માણસો કે ભણેલગણેલ માણસ સમજાવે પણ મારું સાળું એ તે કાંઇ સમજતું નથી અને એને અંગેના મારા પ્રયત્ન નકામા થઇ પડે છે. (૬)
પાઠાંતર— કાન' સ્થાને પ્રત લખનાર ‘ કાને ’ પાર્ડ લખે છે; બીજી પ્રતમાં ‘કાનિ’ પાડે છે. ‘ સુર સ્થાને પ્રતમાં ‘સૂર ’પાડે છે. ‘ આપ મતે ’ સ્થાને પ્રતમાં આપ મતિ ' પાડે છે. રહે' સ્થાને પ્રનમાં ‘રહે’ પાડે છે. ‘સમજાવે ’ સ્થાને પ્રતમાં ‘સમન્નવે’ લખેલ છે, ‘મારા ’ સ્થાને પ્રતમાં ‘માહરા' પાડે છે. (૬) શબ્દા—જે જે = જે કાંઈ, કાંઈ પણ. કહુ' = જણાવુ', મેલી બતાવું. કાન ન ધારે = સાંભળે નહિ. આપ મતે = પોતાની બુદ્ધિએ, પોતાની સમજણ પ્રમાણે રહે = થાય, ચાલુ રહે. કાલા = મેલવાળુ, કાળો. સુર = દેવતાઓ, મોટા દેવા. નર = માણસા, જને. પંડિતજન = સમજુ માણસો, ભણેલા માણસો સમજાવે = ઠેકાણે લાવવા પ્રયત્ન કરે. સમજે ન = ગળે ઉતારે મારા = આપણે, પોતાના. સાલા = પત્નીને ભાઈ, વહુના ભાઈ. (૬)
નહિ.
ܕ
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી જે જે કહીએ તે કાનમાં ધરે જ નહિ, એટલે તેમાં પરિણમે નહિ, જેમ કાલે ને ઘેલ આપ મતે ચાલે, કોઈને કહ્યું પ્રવતે નહિ, દેવ વા મનુષ્ય પંડિતજન સર્વ મળી એ મનને સમજાવે, પ્રાર્થે, પણ મારે સાળે સમજે નહિ. અથવા મારે સાળે તે ઘણી રીસઈષ્યવંત તે સમજે નહિ. અથવા સાળે તે દેશ વિશેષ ધણિયાણીના ભાઈને કહે છે ત્યાં અશુદ્ધ ચેતના ધણિયાણીને ભાઈ, અશુદ્ધ સંકલ્પી મન કહો એ છે તથા કઈ દેશ વિશેષમાં ભાંડભવાયાને સાળે કહે છે(૬)
વિવેચન–હું જે કાંઈ કહું છું અને તે કાને જ ધારતું નથી, એક કાને કહું તે બીજે કાને ફેકી દે છે અને મારી સર્વ શિખામણ બહેરા આગળ કહેવા જેવું થાય છે. બધિર માણસ પાસે વાત કરવી એ જેમ નકામું છે, તેમ હું કહું તે મન તે કાને જ ધરતું નથી અને મારે ગળાને શેષ તદ્દન નકામે થાય છે, તેની પાસે હજારે વાત કરું તે પણ તે તે પોતાના મતમાં કાલે એટલે મલિન થઈને રહે છે. અથવા કાલે એટલે બાળકના જેવી ભાંગીતૂટી કે તેતડી ભાષા બોલનાર. એને અર્થ મસ્ત પણ થાય. તે તે પિતાના અભિપ્રાય પ્રમાણે ચાલનાર અને તેમાં મસ્ત રહ્યા કરે છે. એ તે પિતાનું ધાર્યું જ કરે છે, એને (મનને) મારા અભિપ્રાયની જરાય દરકાર નથી. એને સમજાવવું એ તે કાંઈ બચ્ચાના ખેલ નથી. એ તે પિતાને મતે ચાલે છે અને પિતાને ફાવે ત્યાં જાય આવે છે.
અને એને મેટા મેટા દેવતાઓ સમજાવે, કે માણસ સમજાવે, એને અનેક ડાહ્યા વિદ્વાન મોટા માણસ સમજાવે, એને ઠેકાણે લઈ આવવા પ્રયાસ કરે, પણ એ તે કોઈનું કહેવું સાંભળતું જ નથી. એ તે મારું સાજું સમજતું જ નથી. અહીં મનને સાળું કહેવામાં આવ્યું છે. વાક્યમાં વપરાતાં સચોટતા ને મમતામાં એ શબ્દ વપરાય છે—એમ ગુજરાતી શબ્દકોષ કહે છે. જોકે “મને સાળાને આ શું સૂઝયું. અમ પણ બેલે છે. એટલે સાળાને અર્થ પિતાની વહુને ભાઈ એમ જ કરે એવી ચક્કસ વાત નથી. નહિ તે લેકે પિતાને સાળા કેમ કહે? ઉપરના વાક્યથી તે પ્રવેગ થઈ શકે છે એમ જણાય છે. સાળાને અર્થ વહન ભાઈ તેમ કરવો હોય તે અત્ર અશુદ્ધ ચેતનાને ભાઇ થાય છે. મારા સમજવા પ્રમાણે એ શબ્દ વહાલ અથવા તિરસ્કાર સૂચક છે અને સાથે શબ્દ વાપરી હિંદી ભાષામાં નપુંસકલિંગમાં કોઈ શબ્દ આવતું નથી તે બતાવ્યું છે. જોકે આવતી ગાથામાં એને સ્તવનના લેખક નપુંસકલિંગે કહે છે છતાં તેને માટે અહીં “સાલે' શબ્દ વાપરવાથી તે નરજાતિ થાય છે. સ્તવનકર્તાની દેશભાષા ઉપર આ પ્રકાશ પાડે છે. હિંદીમાં નપુંસકલિંગ-નાન્યતરજાતિ નથી તેથી તેને અહીં નરજાતિમાં વાપરેલ છે. એ તિરસકારને જ શબ્દ છે એમ મને સંબંધ ઉપરથી સમજાય છે. મોટા મોટા પંડિત કે દેવ આવીને સમજાવે, પણ એ મારું સાદું તે સમજતું જ નથી ! એની પાસે પંડિત માણસે અનેક સમજાવટ કરે છે, પણ મારું એ મન તે કઈને ગણતું નથી, નાના મોટાને તફાવત રાખતું નથી અને બધી સમજાવટ ઉપર પાણી ફેરવે છે!
કવિ (આનંદઘન)ને ખબર છે કે એ અસલ નાન્યતરજાતિને શબ્દ છે, છતાં તે એને અહીં
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭: શ્રી કુંથુનાથ જિન સ્તવન
[૩૩પ નરજાતિમાં વાપરે છે તે દેશભાષાના ધરણની વાત જણાય છે. અને આ વિષયમાં આનંદઘનની ભાષા પરત્વે ઉપઘાત ઉપર ધ્યાન ખેંચવામાં આવે છે. મનને સમજુ, ભણેલા અને મોટા મેટા પંડિતે ગમે તેટલું સમજાવે, પણ એ તે સમજતું જ નથી અને પિતાની ધારણા પ્રમાણે જ કયે જાય છે. ભગવદ્ ! મારું મન આવું છે અને હાલ તો તે જ આધિપત્ય ભેગવે છે. (૬)
મેં જાણ્યું એ લિંગ નપુંસક, સકળ મરદને ઠેલે; બીજી વાત સમરથ છે નર, એહને કઈ ન જેલે હો. કુંથુર ૭
અથ–મને ખબર પડી ગઈ છે કે એ નાન્યતરજાતિનું નાનકડું મન બધા માણસને ધકે ચઢાવે છે. મેં તો એની ત્રીજી જાતિ હોવાથી એ દમ વગરનું હશે એમ ધાર્યું હતું, પણ માણસ બીજી બધી વાતે શક્તિમાન છે, પણ એને પકડીને ઝીલી શકે એ કોઈ પણ માણસ નથી. (૭)
ટબો–વળી કહે છે, મન શબ્દ તે નપુંસક લિગે છે, એ શું કરશે એમ જાણતા, પણ તે તો ન બન્યું. સમસ્ત મ–પુરુષ કામ, ક્રોધી સર્વને એ મન તે ઠેલે-હીણુ કરે. બીજા સંસારમાં સર્વ વાતે સાધવાને સમરથ છે પુરુષ, પણ એને-મનને કેઈ રૂધે તે વિરલા (9)
- વિવેચન-સંસ્કૃતમાં તથા ગુજરાતીમાં ત્રણ જાતિનાં નામો હોય છે : નરજાતિ નારીજાતિ અને નપુંસક અથવા નાન્યતરજાતિ. મને એમ ખબર હતી કે એ સંસ્કૃતમાં નપુંસક લિંગનો શબ્દ છે; હિંદીમાં એ નાન્યતરજાતિ ન હોવાથી નરજાતિમાં વપરાય છે. “સાલે એવો મન માટે પ્રયાગ આગલી છઠ્ઠી ગાથામાં કરવામાં આવ્યું તે સ્તવનíની દેશભાષાને લઈને છે. સંસ્કૃતના ધોરણે એને “સાળું” પ્રયાગ જોઈએ. એ નપુંસકલિંગે હોવા છતાં તે કોઈને છોડતું નથી અને મોટા મેટા મજબૂત માણસને પણ એ હઠાવે છે. એ નપુંસક જાતિ શબ્દ હોવા છતાં નરજાતિના મઈ માણસને પણ હરાવે છે, કે ચઢાવે છે અને લડાઈમાં હરાવી દે છે. એ જરાય કાચુ પિચું નથી. એ તો ગમે તેવા બહાદુર હિંમતવાન માણસને પણ પહોંચી
પાઠાંતર–પ્રથમ પાદમાં “જાયું’ સ્થાને એક પ્રતમાં “જાણું” પાઠ છે. “નપુસંક' સ્થાને પ્રતવાળો પ્રથમ પાદમાં “નપુસગ” લખે છે. “મરદને’ સ્થાને પ્રતવાળો “મરદને' લખે છે. “કેલે’ સ્થાને પ્રતવાળો
કો' પાઠ લખે છે. બીજી” બદલે પ્રતમાં “બિજિ” પાઠ છે. “વાતે સ્થાને પ્રતમાં “વાતે ” પાઠ છે. સમરથ” સ્થાને પ્રતમાં સમર” પાઠ છે. “છે' ત્રીજા પાદમાં છે ' લખે છે, તે પ્રતિકાર લહીન જન ગુજરાતી છે. “જેલે’ સ્થાને પ્રતવાળો “ઝલે' લખે છે; બીજી પ્રતમાં “જાલે” પાઠ છે. (૭)
શબ્દાર્થ–મેં જાણ્યું = હું એમ ધારતો હતો, હું એમ સમજ્ય હતો. એ = (મન) મનડું લિંગ = તે. નપુંસક = નાન્યતર, ત્રીજી જાતિ હોવાથી એનાથી ડરવાની જરૂર નથી. પણ એ = મન તે. સકળ = સવ બધા, મદ = નરજાતિના માણસોને. ઠેલે = ધમધમાવે, ચલાવે. બીજી = અનેક બાબતે. સમરથ = સમર્થ. શક્તિમાન, સશક્ત. નર = માણસ, મનુષ્ય. એને = એને, મનને, કેઈ = એક પણ મનુષ્ય. ન = નહીં. જેલે = પકડી શકે, ઝડપી શકે, ઝીલી લે. (૭)
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૬]
શ્રી આનંદઘન–વીશી શકે છે અને હરાવી દે છે. મનને નપુંસક જાણીને હું નિર્માલ્ય ધારતો હતો, પણ મારું જાણપણું બરાબર નહતું. કારણ કે માણસ બીજી ઘણી બાબતમાં હિંમતવાળે છે, તે અનેકને જીતી જાય છે અને બહાદુરી બતાવે છે, પણ કેઈ એ માણસ (નીચેના અપવાદ સિવાય) મારા જેવા કે જાણવામાં આવ્યો નથી કે જે એ મનને પકડી લે. મન એવું જબરું છે કે મેટા મોટા માણસના હાથમાં આવતું નથી અને એવું છટકી જનારું છે કે આવેલ પકડને પણ એ નકામી કરી આગળ વધી જાય છે. ક્રિકેટની રમતમાં અનેક રમનારના હાથમાંથી આવેલ દડો પણ છટકી જાય છે તેવી જ રીતે એ હાથમાં આવેલ હોય તે પણ ચાલ્યું જાય અને એને પકડીને કબજામાં રાખી શકે એ કોઈ માણસ હું તો જતો નથી. આવું ચપળ મારું મન છે અને તેને હું મારે વશ રાખી શક્તો નથી. આવી મારા મનની સ્થિતિ છે, તેને હે. ભગવદ્ ! આપ જાણે છે. (૭)
મન સાધ્યું તેણે સઘળું સાધ્યું, એહ વાત નહીં બેટી; એમ કહે સાધ્યું તે નવિ માનું, એ કહી વાત તે મોટી હો. કુંથુ ૮
અથ–જેણે મનને કાબૂમાં આપ્યું હોય તેણે બધાને કાબૂમાં લીધા છે એ હકીક્ત અસત્ય નથી, એ સાચી જ વાત છે; છતાં કોઈ એવો દાવો કરે કે પિતે પિતાના મનને કાબૂમાં લીધું છે તો તેની વાત કબૂલ કરવાને હું તૈયાર નથી, કારણ કે એ વાત તો ઘણું મુશ્કેલ છે અને એ વાત તો ખરેખર અગમ્ય છે. (૮)
કે ટબો–મન સાધ્યું તેણે સર્વ સાધ્યું એ વાત ખોટી નથી. મનને વશ કરતાં સર્વ રાગાદિ વશ કીધા. પણ કોઈ એમ કહે કે મેં મનને સાધ્યું, વશ કીધું, પણ એ વાત મેટી દુર્ગમ છે, ખોટી છે. અતિશયવંત કે શ્રુતજ્ઞાનીને તે પ્રમાણે હોય, પણ પિતાના માટે કરે તે બેટું (૮)
વિવેચન–માટે જેણે પિતાના મનને કાબૂમાં આપ્યું, એકાગ્ર કર્યું, તેણે સર્વ વાતને સિદ્ધ કરી, સાધી લીધી છે, એમ હું સ્વીકારું છું. માણસ ગમે તેટલી કિયા કરે, ઉનાળે
પાઠાંતર-બતેણે” સ્થાને એક પ્રતમાં “તિણે” પાઠ છે. “એ વાત ને સ્થાને પ્રતમાં એ કહેવત” પાઠ છે. “ નહિ ખોટી’ સ્થાને એક પ્રતવાળો “નહિ ષોટી ” લખે છે. “એમ કહે ” સ્થાને પ્રતવાળો અમૂકે” લખે છે. “માનું' સ્થાને “માન્યું' પ્રતમાં છે. “કહી વાત ” સ્થાને પ્રતમાં “કહેવત” લખે છે. (૮)
શબ્દાર્થ–મન = દિલ, ચિત્ત. સાધ્યું = કબજે આપ્યું, પિતાનું કહ્યું. તેણે = તે માણસે, તે મનુષ્ય. સઘળું = સર્વ, બધાને. સાધ્યું = મેળવ્યું, જે કર્યું. એહ = એ, તે, પેલી વાત = વાર્તા, સામાન્ય ઉક્તિ, ખોટી = અસત્ય ન માનવા લાયક, ન બનવા જોગ. એમ = એ પ્રમાણે, એમ કઈ પણ દાવો કરે. કહે = સ્થાપન કરે, દાવો કરે. સાધ્યું = કબજે કર્યું, વશ કર્યું, હુકમ-તાબામાં આપ્યું. તે = એ દાવે, એવું કથન. નવિ = નહીં, માનું = સ્વીકારી ન લઉં, કબૂલ ન કરું. એ = તે. કહી = કીધેલ, દા કરેલ. વાત = વાર્તા, કથન, દાવો. મેટી = મુશ્કેલ, દુઃખે કબૂલ કરાય તેવી. (૮)
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ : શ્રી કુંથુનાથ જિન સ્તવન
[ ૧૩૭ સેવે કે કાયલેશ સહન કરે અથવા તપસ્યા કે જાપ કરે, પણ જે મનને કાબૂમાં લે તો સર્વ સાધના એની સફળ થાય છે. એલા કાયાના કલેશની કોઈ કિંમત નથી; એમ તે દ્રવ્યક્રિયા કરવામાં ઢગલા થાય તેટલાં ઘા-મુહુપત્તિ કર્યા પણ મન સાધ્યા વગર, મનને વશ કર્યા વગર તે કણક્રિયા તદ્દન નકામી ગઈ અને કાંઈ ફળ મળ્યું નહિ. આ વાત ખોટી નથી; એ સાચેસાચી વાત છે અને તેથી મનને વશ કરવાની વાત વધારે ચોક્કસ થાય છે. જે પ્રાણીએ મનને કાબૂમાં લઈ વશ કર્યું તેની સર્વ ક્રિયા સફળ થાય છે, એ વાતમાં સત્ય છે, પણ મનને વશ રાખવું અને એના ઉપર કાબૂ ચલાવે તે ઘણી મુશ્કેલ વાત છે. પણ મનને કાબૂ વગરનું રાખવું અને કાયકિયાના ફળની અપેક્ષા રાખવી એ બે વાત બને તેમ નથી, કારણ કે તે પરસ્પર વિરોધવાળી વાત છે. હું કબૂલ કરું છું કે જેનું મન કબજે થયું તેણે સર્વ વાતને સિદ્ધ કરી લીધી. પણ કોઈ માણસ કહે કે પોતે પિતાના મનને કાબૂમાં આપ્યું તો તે વાત હું સ્વીકારતો નથી. મને એમ લાગે છે કે એવો દાવો ન ચાલે છે અને બેટો છે. એનું કારણ એ છે કે મનને સાધવું એ કાંઈક મોટી વાત છે અને મોટી વાતને જેને તેને દ સ્વીકારવા હું તૈયાર નથી. મેટી વાત તે મોટા માણસને જ શે; નાના મેઢાને ન શેભે. આવી રીતે અનેક દાવાઓને પતાવી દઈ હવે એ પિતાને અંગે પ્રભુને વિનતિ કરે છે, તે ખાસ વિચારવા લાયક છે. (૮)
મનડું દુરારાધ્ય તે વશ આપ્યું, આગમથી મતિ આણું; આનંદઘન પ્રભુ ! મારું આણો, તે સાચું કરી જાણું છે. કુંથ૦ ૯
અર્થ–આવા પ્રકારે દુખે કરીને કાબૂમાં લાવી શકાય એવા મનને તમે વશ કર્યું છે એ મૂળ સૂત્રથી હું સ્વીકારું છું, પણ હે આનંદના સમૂહ ! જો મારું મન કાબૂમાં લાવે તે જ હું એ વાતને સત્ય તરીકે સ્વીકારું. (૯)
ટબો–મન તે દુરારાધ્ય–દુઃસાધ્ય છે-વશ આણવાને તે પણ અગમથી મતિ આણું.
પાઠાંતર—દુરારાધ્ય” સ્થાને પ્રતમાં “દુરાસદ” પાઠ છે. “તેં ” સ્થાને “તે ' પાઠ પ્રતમાં છે. “વશ” સ્થાને પ્રથમ પાદમાં “વસિ ' પાઠ છે, “આપ્યું ' સ્થાને પ્રતમાં પ્રથમ પાદમાં “આણું” પાઠ છે. “માહ' સ્થાને પ્રતવાળો “માહર” લખે છે; બીજી પ્રતમાં પણ એ જ પાઠ છે. “તે સ્થાને છેલ્લા પાદમાં “તે” પાઠ છે. “સાચું ' સ્થાને પ્રતમાં “સાચી' લખે છે. “કરી ” સ્થાને પ્રતમાં “કરિ’ પાઠ છે. “જાણું ' સ્થાને પ્રતમાં “જાણું” પાઠ લખે છે. (૯)
શબ્દાર્થ–મનડું = ચિત્ત, દિલ. દુરારાધ્ય = પ્રયને જીતી શકાય તેવું. તે = આપે, આપશ્રીએ, તમે. વશ = કાબૂમાં લીધેલ છે, તાબે કરેલ. આણ્ય = કર્યું, તાબે કર્યું. આગમથી = ધમસિદ્ધાંતથી, તમે બતાવેલ શાસ્ત્રગ્રંથથી. મતિ = બુદ્ધિ, નિણય, કલપના. આણું = લાવું, સ્વીકારું. આનંદધન = આનંદના સમૂહ, પ્રભુ. મારું = મારું, મમ (મન). આણ = લાવો, કરો. તે = તે વિષયમાં, તે બાબતમાં, સાચું = ખરું, બરાબર, કરી = બનાવી, સમજી. જાણું = માનું, સ્વીકારું, (૯) ૪૩
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી
અરે આનંદઘન પ્રભુ ! હે પરમાત્મન ! હે વીતરાગ ! જે મારું મન વશ આણે તો તે સાચું કરી માનું. તું જ શરણ છે. એટલે સત્તરમાં કુંથુ જિનનું સ્તવન થયું. (૯)
વિવેચન–હે પ્રભુ! તે મહામુશ્કેલીએ મનને વશ કર્યું છે-આવી વિચારણા હું આગમને અનુસાર માનું છું. મન દુખે વશ થઈ શકે તેવું છે તે આપણે ઉપર જોઈ ગયા. આવા મહામુસીબતે વશ થાય તેવા મનને પણ તે (પ્રભુએ) પિતાના કાબૂમાં લીધું હતું એ આગમ વાંચીને કે સાંભળીને મારી બુદ્ધિને વિષય બનાવું છું. મન કેટલું મુશ્કેલીઓ આરાધ્ય છે તે ઉપર જણાવાઈ ગયું છે. આગમની વાત ઉપર શ્રદ્ધા રાખવી જોઈએ, તે બીજી વાત કરવામાં આવી. મૂળ સિદ્ધાંતમાં કહેલી વાતને સ્વીકારે તે સમકિતી હોવો જોઈએ. બધી મૂળ વાતને સ્વીકારી ચાલવાનું આપણું વલણ હોવું જોઈએ શુદ્ધ શ્રદ્ધાવાનનું એ લક્ષણ છે. આગામે વાંચવા-સાંભળવા ઉપરથી હું એટલું માનવાસ્વીકારવા તૈયાર છું કે તે તો તારા મનને બરાબર કાબૂમાં આપ્યું, મારે આ નિર્ણય મારા આગમ તરફના માનને અંગે છે. મારા દિલમાં હે પ્રભુ! આપનું ચરિત્ર સાંભળતાં લાગે છે કે આપે આવા આકરા મનને પણ કાબૂમાં લીધેલ જ એ વાત ખરી છે, હું તે સાચી માનું છું પણ મનને કાબૂમાં લેવાની જરૂર છે અને આપે મનને કબજામાં લીધેલ હતું તે વાતને હે આનંદના સમૂહ ! હે પ્રભુ ! જે આપ મારું મન કાબૂમાં આણી દે અને મારે વશ બનાવી દે, તે હું સાચું માનું. આપ તો એવી અચિંત્ય શક્તિના ધારનારા છે કે આપ જે ધારશે તે કરી શકશે. તો પછી આપ મારા મનને કાબુમાં લાવી દો એટલે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી હું સાચું માની લઉં, કે પ્રભુનું મન પણ વશ થયું હતું.
- આ એક માગણી કરવાની રીત છે. જે પોતાનું મન વશ થાય તો પ્રભુએ તેમનું પોતાન' મન વશ કર્યું હતું, એ વાતને આ પ્રાણી સાચી માને ! મતલબ, મારું પોતાનું મન કાબમાં લઈ આવે એ મારી આપને વિજ્ઞપ્તિ છે. આપની વાત પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી હું પછી જરૂર માની લઈશ અને આપ તો આનંદન ઘન છે, આનંદમય છે, તો આટલું મારું કામ જરૂર કરી આપશો એટલી આપ પ્રત્યે મારી વિનતિ છે. અનુમાન કે શબ્દપ્રમાણને બદલે આ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણની વાત વધારે યોગ્ય થશે અને મારું કામ થશે. આવી રીતે બેવડે લાભ થશે અને મને ખાતરી થઈ જશે કે પ્રભુ પણ એ જ કટિમાં છે. માટે હે પ્રભુ! મારું મન વશ આણો. એ કાબુમાં રહે તેમ કરે અને મને ખાતરી આપો કે આપે પણ દુરારાધ્ય મનને વશ આપ્યું હતું. (૯)
ઉપસંહાર આવી રીતે મનને વશ કરવા સંબંધી આ ઘણું મહત્ત્વનું સ્તવન પૂર્ણ થયું. તેમાં આનંદઘનજી ઘણું અગત્યની વાત કરે છે. તે મનનું વર્ણન કરતાં એને ગમે ત્યાં રખડતું અને આકાશ-પાતાળ એક કરતું બતાવે છે. ઘડીકમાં અહીં જાય અને પાછું સુરતમાં ત્યાં જાય,
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ : શ્રી કુ ંથુનાથ જિન સ્તર્વન
[ ૩૩૯
આવા વિચિત્ર મનને પોતાના કાબૂમાં રાખવું અને પ્રભુ-ભગવાનમાં એને લગાડી એકાગ્ર કરવું, તેવી સ્થિતિ કરી દેવા પ્રભુને વિજ્ઞપ્તિ કરવી એ આ સ્તવનના ભાવ છે. અને જ્યારે આપણે મનને બરાબર અભ્યાસીએ છીએ ત્યારે જણાય છે કે એને કાબૂમાં રાખવું એ ઘણી મુશ્કેલ વાત છે. મનનાં કામે ખરખર વિચારીએ છીએ ત્યારે જણાય છે કે એ તો જરા જરામાં પણ આકાશ ને પાતાળ એક કરી નાખે. અને નવરા પડીએ કે જરા એકાંત સાધીએ ત્યારે તે એ વધારે જોર કરી જ્યાં ત્યાં રખડવા ચાલ્યું જાય છે અને આપણા સરસ વખત બગાડી નાખે છે. સામાયિક-પૂજામાં પણ એની ચપળતા એટલી બધી છે કે એ સમતાભાવે આરામ લેતું નથી, પણ અતિ ચપળ થઈને દૂર દેશમાં જાય-આવે છે અને તેટલા માટે ‘સસરા ઢેઢવાડે ગયા એમ વહુ પાસે સામાયિક કરતા શ્વશુર માટે ખેલાવે છે. મનની એક બીજી ખાસિયત છે કે અમુક વિચાર મનમાં ન કરવા એવા આપણે નિશ્ચય કરીએ ત્યારે તો તે વિચાર એવડા જોરથી આવે છે. દાખલા તરીકે આપણે કૂતરા સંબધી આજે કાંઇ વિચાર કરવા નથી કે અમુક માણસને યાદ જ કરવા નથી, એમ નિશ્ચય કરીએ ત્યારે તે કૂતરા અને અમુક માણસ તો બરાબર સાંભરે જ. અમુક કામ ન કરવા વિચાર કરીએ તે કામ ખૂબ વખત યાદ આવી આપણા નિશ્ચયને છિન્નભિન્ન કરી નાખે છે. આવું મન હેાવાથી એને એક ઠેકાણે પ્રભુમાં એકાગ્ર કરવું એ ભારે મુશ્કેલ કામ છે. એ હુજારા જાતનાં છટકાંએ શેાધશે અને ન યાદ રાખવા જેવી વાતને ફરી ફરીને આપણી યાદદાસ્ત પર લાવશે. આવા મનને વશ કરવા, એકાગ્ર કરવા કરવું તે સમજાતું નથી. અને મનને જેમ જેમ સમાવવામાં આવે છે તેમ તેમ તે વધારે ચપળ બનતું જાય છે. એટલા માટે મનને એકાગ્ર કરવાને વાસ્તે અ ંતે પ્રભુને વિનંતિ કરવામાં આવે છે.
જ્યારે પોતાનું કઇ ન ચાલે ત્યારે અંતે પ્રભુનો આશ્રય લેવા પડે છે. પ્રાણી જાણે છે કે પ્રભુ તા શુભ નિમિત્ત છે. કાંઇ કરવાના નથી અને એનાથી કાંઇ થઇ શકતું નથી, પણ ભગવાન કઈ કરશે એવી આશામાં પ્રભુને તે વીનવે છે. વસ્તુસ્થિતિ એ છે કે પ્રભુ તા જાતે નિરંજન નિરાકાર છે એ કદી અવતાર લેતા નથી અને આપણી પાસે આવતા નથી. માટે સવ વિજ્ઞપ્તિ એક રીતે નિષ્ફળ છે. પણ પાતે જ જો સર્વ પૌદ્ગલિક સંગના ત્યાગ કરી પોતાનું આત્મતત્ત્વ વિચારે તો આ અનતશક્તિવાળા આત્મા પોતાની ધારણામાં સફળ થાય છે અને તે સ્થિતિ પોતે જ લાવી શકે છે. માત્ર પેાતાના આત્માને તે વસ્તુને ક્ષમ કરવા જોઇએ અને ધ્યાનધારાએ વધવું જોઇએ. આવેા ઉપાય પાતાની પાસે હોવા છતાં એ પાતાનુ મન વશ કરવા પ્રભુને વિનંતિ કરે છે એ ભક્તિની દૃષ્ટિએ ઠીક છે, પણ વસ્તુતઃ તો પોતે જ જાતે ક્રમસર આગળ વધવું જોઇએ. મન આવું છે એ સમજી તેને વશ કરવા પ્રયત્ન કરવે અને મનને બરાબર આળખવું, એ આખા સ્તવનના ભાવાથ છે. એને સમજી જે એને એકાગ્ર કરવા પ્રયત્ન કરશે તે આ ભવ પરભવમાં સુખી થશે અને અંતે અજરામર સ્થાનકે પહોંચશે. માટે મનને કાષ્ટ્રમાં લેવાના પ્રયત્ન કરવા અને બહુારના કોઇ કરી આપશે એ આશામાં પડી રહેવું નહિ.
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૦]
શ્રી આનંદઘન–ચાવીશી આ કુંથુનાથ ભગવાન, જેમને અત્ર વિનતિ કરવામાં આવી છે, તેનું નામ કુંથુનાથ પાડવાનું કારણું એમ બન્યું કે ભગવાન જમ્યા પછી કંથુઆ વગેરે જેની જયણ દેશમાં પ્રવર્તી : એ ભગવાનને પ્રભાવ હતે. અથવા બીજું કારણ એમ કહેવાય છે કે “કુ' એટલે પૃથ્વી, તેમાં સ્થિત એટલે ભગવાન ગર્ભમાં આવ્યા પછી તેમની માતાએ રત્નમય રાશિ પૃથ્વીમાં જે. આ કુંથુનાથ ભગવાન એ જ ભવમાં ચક્રવત થયા હતા. આવા મેટા આખા ભારતદેશના મહાન સમ્રાટ અંતે દીક્ષિત થયા અને આખું રાજપાટ સેંપી દીધું. તેમનું નગર હસ્તિનાપુર, તેમના પિતાનું નામ શૂર રાજા, માતાનું નામ શ્રીમતી રાણી અને તેમની શરીરયષ્ટિ પાંત્રીશ ધનુષ્યની હતી. આવા પ્રભુ તમારી સર્વ વાંછના પૂર્ણ કરે અને મનને એકાગ્ર કરવાના કાર્યમાં સફળતા પ્રાપ્ત કરાવો. (૧૭) ફેબ્રુઆરી : ૧૫૦]
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
શ્રી અરનાથ જિન સ્તવન
ધર્મ સંબંધ-મન જ્યાં ત્યાં રખડ્યાં જ કરે છે. તેને ઠેકાણે લઈ આવી એક ઠેકાણે એકાગ્ર કરવાની જરૂર છે. હવે આ જીવને વિચાર થાય છે કે દુનિયા ધર્મ ધમ કરે છે અને દેડાદોડ કરે છે. એક મંદિરેથી બીજે મંદિરે દોડતું જાય છે, તીર્થમાં જાય છે, “જય જય” કર્યા કરે છે, અને જ્યાં ત્યાં ધર્મને શોધે છે. તો દુર્ગતિમાં પડતાં ધારી રાખે–પકડી રાખે–તે ખરે ધર્મ ક, એમ પ્રભુ અરનાથને સવાલ કરે છે. ધર્મની બાબતમાં એટલી બધી અક્કસ સ્થિતિ છે કે એમાં ધર્મ કેને કહે અને કેને ન કહે તે સમજ પડતી નથી. આવા સવાલનો જવાબ આપી પ્રભુ ધર્મને સમજાવે છે. આ સંબંધી ઘણા મહત્ત્વના વિચારે પ્રભુએ બતાવ્યા છે. વાત એ છે કે ઉપમિતિભવપ્રપંચ કથાના આઠમા ભાગને અંતે સાચા વૈદ્યની વાર્તા કહી છે એ સાચા ઘેઘના કહેવા પ્રમાણે જેમણે વર્તન કર્યું, તેના સર્વ વ્યાધિઓ ગયા તેમ એક દેવ અને એક મોક્ષમાં માની કેટલાય માણસોએ પિતાનું કામ સાધ્યું છે અને નિરંતરને માટે વ્યાધિઓથી મુકાયા છે. આ આખી કથા અને તેને ઉપનય સમજવા ગ્ય છે. તે ઉપમિતિભવપ્રપંચ કથા ભાગ ત્રીજાના પ્રસ્તાવ આઠમાં, પૃ. ૨૦૪૩ થી પૃ. ૨૦૨૩ સુધીમાં, છપાઈ ગયેલ છે. આ દર્શનની કેટલી વ્યાપકતા છે તે એ વિભાગ વાંચવાથી સમજાશે. અત્ર સ્થળ સંકોચથી દેવકથા અને તેને ઉપનય રજૂ કર્યો નથી, પણ તે જૈનની વિશાળતા બતાવે છે અને એક નવીન પદ્ધતિએ-આ જમાનાના પુરુષોને બહુ મહત્ત્વની લાગે તેવી રીતે-લખાયેલી હકીકત છે, અને તે સારી રીતે સમજણુ-વિચારણા માગે છે. કોઈ પણ શાસ્ત્રકારે અને ખાસ કરીને પુરાણ કાળમાં આવી વિશાળતાપૂર્વક સમજણ કરી હોય તેવું જોવામાં આવતું નથી, તેથી આ વાત સમજવા યોગ્ય છે. આવા વિશાળ દર્શનને આ સ્તવનમાં સ્પષ્ટ કર્યું છે. . કેઈની સાથે વિરોધ નથી એમ બતાવી પરમસહિષ્ણુતાના પાઠ શીખવવામાં આવ્યા છે અને અહિંસા અને સત્યને આગળ કરી શાસ્ત્રનું રહસ્ય કહેવામાં આવ્યું છે. એમાં સંહિતાની વાત કરેલ છે, તે સંહિતા એટલે સમુચ્ચય કે સંગ સમજ. પદ કે લખાણના સંગ્રહને સંહિતા કહેવામાં આવે છે. તેમાં જ્યાં જ્યાં જૈન મતને અનુકૂળ વાત હોય તે જૈન મતનાં શદ્ધ બિંદુઓ છે અને તેટલે અંશે તે અનુસરણીય છે. આવી પરમસહિષ્ણુતા તમે અન્યત્ર કવચિત્ જ જશે. અને પિતાને ધર્મ–મત ટૂંકામાં સમજાવ અને તેને ગેડી ગાથામાં લઈ મૂકો અને લેકે સમજે તેવી ભાષામાં તેની હકીકત રજૂ કરવી એ અત્યંત મુકેલ કામ
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આનંદઘન ચોવીશી છે. નકામી વાત કરનારા અને ટાયલાં કરનારા તે અનેક માણસ હોય છે, પણ મુદ્દામ ઘેડી ગાથામાં આવી અગત્યની વાત સમજાવનારા બહુ થડા હોય છે તે આપણે સ્તવનની આખરે જોઈશું. રહસ્યને આટલા ટૂંકા સ્તવનમાં સમજાવવું તે અત્યંત મુશ્કેલ કામ છે, તે આનંદઘનજીએ સફળતાથી કરી આપણું ઉપર મોટો ઉપકાર કર્યો છે તે આપણે નીચે જોઈશું. આખું સ્તવન રહસ્યમય છે અને ખૂબ લક્ષ્યપૂર્વક સમજવા ગ્ય છે. તમે તેને ખૂબ લક્ષ્ય પૂર્વક સમજવા યત્ન કરે એવી ભલામણ કરવામાં આવે છે. આ સ્તવન ખાસ રહસ્યભૂત હેવાથી ખાસ વિચારણા માગે છે અને ઘણી ઘેળીને પચાવવા યોગ્ય છે.
સ્તવન (રાગ પરજીઓ મારું': ઋષભવંશ રાયણાય-એ દેશી.),
(એક પ્રતમાં ઝાભનો વંશ ચણાયરો-એ દેશી એમ લખેલ છે.) ધરમ પરમ અરનાથને, કિમ જાણુ ભગવંત રે;
સ્વપર સમય સમજાવીએ, મહિમાવંત મહંત રે. ઘરમ૦ ૧
અથ–ભગવાન પ્રભુ શ્રી અરનાથને ધર્મ ઉત્કૃષ્ટો છે, બહુ જ સરસ છે, તેને હે ભગવાન! હું કયા પ્રકારે, કઈ રીતે જાણું? તે માટે આપ પિતાને ધર્મ અને પારકે ધર્મ અથવા બીજે ધર્મ મને ખુલાસાપૂર્વક જણાવે. આપ તે અણિમા-મહિમા વગેરે ગસિદ્ધિવાળા છો અને આપ પિતે માટે ત્યાગી છે ! આપને ઉદ્દેશીને હે સાધુપુરુષ ! આપ મારા પર કૃપા કરી એ બને વાત સમજાવો. (૧)
બો–આ સ્તવન પર જ્ઞાનવિમળસૂરિને બે ભાષાને વર્તમાન બનાવી નીચે પ્રમાણે આપ્યો છે. એ શ્રી કુંથુ જિનના સ્તવનને વિષે મન વશ કરવું તે દુર્ગમ કહ્યું તે મન વશ કરવાને ધર્મ એક હેતુ છે, તે ધર્મ સ્વરૂપે પ્રભુને-શ્રી અરનાથ જિનને–સ્તવે છે-કહે છે : ભવજલને આરે પરતીરે પહોંચાવે તે શ્રી અરનાથ સ્વામીને પરમ ઉત્કૃષ્ટ ધર્મ, તેને હે ભગવન! કેમ કરી જાણું છું ? સ્વસમય–સ્યાદ્વાદ, પરસમય અપર કુદર્શન ગ્રહે કેમ સમજાવીએ તે પરમ ધર્મને, મોટા મહિમાવંત હે પ્રભુ ! અથવા સ્વસમય ! (૧)
પાઠાંતર–“સમય” સ્થાને એક પ્રતમાં “સમયે ” પાઠ છે. “સમજાવીએ' સ્થાને પ્રતવાળો “સમજાવઈ' પાઠ લખે છે. (૧).
શબ્દાર્થ-ધરમ = ધમ, પ્રાણીને દુગતિએ પડતાં જે ધરી રાખે તે ધર્મ. પરમ = સુંદર, સારે, સવથી સરસ અરનાથનો = અરનાથ નામના અઢારમાં પ્રભુ. કિમ = કેમ, કઈ રીતે, કયા પ્રકારે. શું પ્રકારે. જાણું = રામજી કા, ગ ઉતાર. માદ્યમાં લઉં, ભગવંત = નાથ, પ્રભુ, પરમાત્મા. સ્વસમય = આપને સ્યાદ્વાદ સમય. આપે ધીરે ધમ. પરસમય = અને સ્વીકારેલે ધમ, અન્ય-પર લેકેને-પારકાને ધમ. સમજાવીએ = ખુલાસા. પવક વણવીએ, સંક્ષેપમાં કહીએ. મહિમાવંત = હે પ્રતાપવાન, યશવાન ! મહિમાં સિદ્ધિવાળા ! એટ સ્વરૂપ યોગની સિદ્ધિવાળા, મહંત = મોટા સાધુ, મઠાધિકારી, માણસ ! ( સંબોધન ) (૧)
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ : શ્રી અરનાથ જિન સ્તવન
[૩૪૩ વિવેચન–અરનાથ ભગવાનને ઉત્કૃષ્ટ ધર્મ શું છે તે હે મોટા ભગવાન ! આપ મને સમજાવે. આપને પિતાને ધર્મ શું છે અને પારકાને ધર્મ શો છે, તે મને આપ કૃપા કરીને કહો. આ સવાલના જવાબમાં ઘણું સંક્ષેપથી પિતાના અને પારકાના ધર્મને સાર શું છે તે કહે છે. અહીં પ્રાણી પિતાની અજાણુ દશા બતાવે છે. તે કહે છે કે હું તે સંસારમાં ફસાઈ ગયેલ છું અને ધર્મનું રહસ્ય શું હશે તે હું કાંઈ જાણું શકતું નથી, તો આપ મને સમજાવો કે આપને પિતાનો ધર્મ છે અને પરધર્મ છે? જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાને અંગે સવાલ પૂછીને તેના જવાબ મેળવવાની રીતિ બહુ પ્રચલિત છે. ભગવતીસૂત્રમાં જાણે ભગવાનને ગૌતમસ્વામીએ સવાલો પૂછળ્યા હોય અને ભગવાને તેના જવાબો આપ્યા હોય તે રીતે લગભગ છત્રીસ હજાર સવાલજવાબ આપ્યા છે. જૈનની આ જ્ઞાન મેળવવાની રીતિ સુપ્રસિદ્ધ છે. આનંદઘને પણ એ પદ્ધતિ સ્વીકારી છે. .
આપ પિતે માહિમાવાળા મોટા માણસ છે તેથી કૃપા કરીને આપ સ્વ અને પરસમયને મુદ્દામ રીતે બતાવશે અને આ સેવકનું આટલું કામ જરૂર કરી આપશે. આપના પ્રતાપની તો હે મહંત પુરુષ! વાત શી કરવી ? જે દેવાધિદેવ ઇંદ્રને કે ચક્રવર્તીને પૂજિત છે તે બધી રીતે મેટા છે એ વાત હું જાણું છું. મનને વશ કરવાની વાત પછી સ્વસમય અને પરસમયને સવાલ ઊઠે તે તદ્દન સ્વાભાવિક છે. ભગવાન આ અગત્યના સવાલને શું જવાબ આપશે. તે આગમી ગાથામાં આવશે. (૨)
શુદ્ધાતમ અનુભવ સદા, સ્વસમય એહ વિલાસ રે; પરબડી છાંહડી જે પડે, તે પર સમય નિવાસ રે. ધરમ૦ ૨
અર્થ–તેના જવાબમાં ભગવાન ઉત્તર આપે છે-જ્યાં પવિત્ર આત્માને અનુભવ થાય ત્યાં હમેશાં સ્વસમય-મારે ધર્મ છે અને તે ત્યાં જ કરે છે, એમ (તારે) સમજવું. અને જ્યાં વાર તહેવારે કઈ કોઈ વાર મેડી મેડી છાયા પડે, એને આત્માનુભવ કઈક જ વાર - પાઠાંતર-- શુદ્ધાતમ” સ્થાને પ્રતમાં “સુધાતમ’ પાઠ છે. “પરબડી' સ્થાને પ્રતવાળો “પરવડે” પાડ વખે છે. જે સ્થાને પ્રતમાં “જિહાં ” લખે છે; એક પ્રતમાં “જિહે' પાઠ છે. “પડે ” સ્થાને પ્રતવાળા પડે' લખે છે. (૨)
શબ્દાર્થ–શુદ્ધ = પરમ પવિત્ર, એકલે, જેમાં માત્ર આત્માનુભવ થાય છે. આતમ અનુભવ = આત્માને અનભવ, જેમાં એલી આત્માના અનુભવની વાત કહેલી હોય તે. સદા = સર્વદા, એલી, માત્ર, સ્વસય = પોતાનો સમય-ધમ; સ્વસમય-મારા ધમનું એ લક્ષણ છે, એહ = તે જ, તે એલી. વિલાસ = મે.જ. કીડા, આનંદ, પરબડી = ડુંગરની, કેઈક વારે આવે તેવી, મેડી મેડી કઈ વાર થાય તેવી. છાંડી = કામા છો. કોઈ વાર અને મેડી મોડી આવે છે. જે = જે કઈ કઈ કઈ વાર આવી ચઢે. પડે = ઓચિંતી આવી પડે, કઈ કઈ વારે થાય, મેડી મેડી થાય. તે = ત્યાં, તેવી જગાએ. પરસમય = પારકાના ધમને પિતા સિવાયના ધમને. નિવાસ = સ્થાન છે, ત્યાં પરધમ રહે છે એમ જાણવું. (૨).
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૪]
શ્રી આનંદઘન-વીશી થાય તે પરસમય-મારા સિવાયનો ધર્મ છે. (એમ તારે સમજવું), ત્યાં પરસમય (તારે જાણવું). (૨)
ટબો–શુદ્ધ નિરુપાધિક જે આત્માને સ્વભાવ, સદા–નિરંતર એહી જ સમય-જૈન આગમ તે જ; વિલાસ-લીલા છે. ૫ર કહેતાં પુગળની લડાઈની છડી-છાયા તથા પરબડિ કહેતાં સ્વ ઈચ્છા જ્યાં પડે તે જ પરસમયને વિલાસ, એટલે જે ઈચ્છાચારી અશુદ્ધ અનુભવ તે જ પરસમય. (૨)
વિવેચન અહીં ભગવાન પિતે જવાબ આપે છે. આ જવાબ ઘણે જ ટૂંકે છે. આખા શાસ્ત્રનું એ રહસ્ય બતાવે છે : આ એ મહત્ત્વને જવાબ છે. વિશુદ્ધ આત્માને-કમ મેલથી રહિત આત્માને-જ્યાં અનુભવ થતું હોય, જેમાં આત્માનુભવની વાત કરેલ હોય, ત્યાં સ્વસમય છે, એમ તારે સમજવું, આત્મિક દશા મોક્ષમાં કેવી હોય એટલે આત્મા મોક્ષમાં એની અસલ સ્થિતિએ કેવો વતે છે, એને અનુભવ કરવાની જે વાતે હોય તે સર્વ સ્વસમયની વાત છે. એટલે આત્માને સ્વભાવ ઊર્ધ્વગામી હોવાથી એના અનુભવની વાત હોય. આત્માની જુદી જુદી દશાઓ કેવી વર્તાતી હોય છે અને મૂળ સ્વભાવે એ કે વર્તતે હોય છે એ ઉન્નતગામી ઊર્ધ્વ વાતે સર્વ સ્વસમયની છે. આત્માનુભવ એની મૂળ વિશુદ્ધ અવસ્થામાં કે થાય, તેનું
જ્યાં જ્યાં વર્ણન કરવામાં આવેલ હોય ત્યાં પિતાના સમયની વાત છે એમ જાણવું. શુદ્ધ નિર્મળ આત્માના સંબંધી સર્વ વાતે સ્વસમયમાં આવે છે. આત્મા એની કર્મમલરહિત દશામાં કે નિર્મળ હોય, એ કેમ વતે, એ સંબંધી થયેલ અનુભવની વાત જ્યાં હોય ત્યાં સ્વસમય –જૈનધર્મ છે એમ તારે જાણવું.
આત્માને સ્વભાવ ઊર્ધ્વગામી છે અને પુદુગળને સ્વભાવ અધોગામી છે. જ્યાં આત્માના મૂળ ગુણને અનુભવ થતો હોય, તેવી વાત જૈનધર્મમાં છે. આ જૈનધર્મના તત્વજ્ઞાનની ચાવી સમાન વાત છે અને બરાબર સમજવા ગ્ય છે. તમે જસવિલાસ, જ્ઞાનવિલાસ કે વિનયવિલાસ જોશે તો તેમાં આત્માના નિર્મળ ગુણની વાત કરેલ છે. આત્મા નિર્મળ હોય ત્યારે કેવો હોય અને શું કરે તેની વાત એ સ્વસમયની વાત છે. આ “વિલાસ' શબ્દ બહુ સમજવા યોગ્ય છે. “ખેલ” અથવા “કીડા” એને પર્યાય છે. માણસ આનંદ કરે ત્યાં પણ આવા પ્રકારને આત્માનુભવ કરે અને એમાં મોજ માણે. આ વિલાસ વિનયવિલાસ, જસવિલાસ કે જ્ઞાન વિલાસમાં તમે જોશે. આનંદઘનજીનાં પદમાં અને અનેક સ્તવન-સજ્જા (સ્વાધ્યાય)માં એ જ વાત છે.
અને પરબના દિવસે, વાર-તહેવારે, કોઈ કોઈ વાર છાંયડીની જેમ જે આવી ચઢે તે પારકાના શાસ્ત્રનું નિવાસસ્થાન–રહેવાની જગ્યા છે એમ તમારે જાણવું. એટલે, કઈ કઈ વાર એવી છાયા આવે, ઘણી વાત તે બીજી-ત્રીજી હેય, પણ જયારે આત્માનુભવની કથા કઈ વાર જ આવતી હોય તે તે પરસમયસ્થાન છે એમ વિચારણામાં લેવું. પરસમય કે પારકાના
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮: શ્રી અરનાથ જિન સ્તવન
[૩૪૫ ધર્મમાં આત્માનુભવની વાતે કઈ કઈ વાર જ હોય છે, એમાં પૌગલિક ભાવની વાતે વધારે હોય છે. આવું જે શાસ્ત્રલક્ષણ હોય તે પરસમય છે એમ તમારે સમજવું. સ્વસમયમાં આત્માનુભવની વાત હોય છે અને પરસમયમાં પૌગલિક વાત હોય છે. સમયને ઓળખવાની ચાવી આવી રીતે સંક્ષેપમાં બતાવી. “પરબડી' એ “વારપરબ' પરથી આવેલ શબ્દ છે. એને અર્થ કોઈ “વાર તહેવાર એમ થાય છે. એટલે કેઈ કોઈ વાર છાયા માત્ર આત્માનુભવની વાત આવે તે પરસમયની વાત છે એમ સમજવું. અન્ય સર્વ શાસ્ત્રોમાં આત્માનુભવ, વૈદ્યકથાનકની પેઠે કોઈ કોઈ વાર જ જોવામાં આવે છે. બૃહસ્પતિ જેવા પરલેકને માને નહિ, તેનામાં આત્માનુભવની વાત ન હોય તે પણ પરસમય છે, અને કોઈ કોઈ વાર જરા આત્માનુભવ થાય તે પણ પરસમય છે, એમ તારે સમજવું.
જ્ઞાનવિમળસૂરિ તે પર' એટલે “પુદ્ગળ” અને “બડી” એટલે “કથન' એવો અર્થ કરી જ્યાં પૌગલિક વિષેની ચર્ચા હોય એટલે જેનામાં પૌગલિક વાતે જ હોય તેને પરસમય કહે છે. તે અર્થ પણ વિચારવા જેવો છે. પર એટલે બીજાની-પુદ્ગળની વાતે : આ પ્રમાણે અર્થ પણ શક્ય છે; પણ મૂળમાં જે અર્થ આપે છે તે ઉપર જણાવ્યું છે, તે પ્રમાણે અર્થ કરે મને વધારે ઠીક લાગે છે. અમુક વાતને નિષેધ નહિ, પણ, વૈદ્યકથાનકની પેઠે, કઈ કઈ વાર છૂટીછવાઈ છાયા આવી જાય તે પરસમયને ઓળખવાની રીત છે, એ વાત અહીં બતાવી. અમુક તત્ત્વજ્ઞાન સ્વસમય કે અપર છે તે જાણવાની આ વાત કહી તે નયના જ્ઞાનની ખૂબ વિચારણા માગે છે, અને સારી રીતે સમજવા ગ્ય ચાવી પૂરી પાડે છે. એ જ વાતને વિસ્તારથી આગળ કહેવામાં આવશે. (૨)
તારા નક્ષત્ર ગ્રહ ચંદની, તિ દિનેશ મોજાર રે; દર્શન જ્ઞાન ચરણ થકી, શક્તિ નિજાતમ ધાર રે. ધરમ૦ ૩
પાઠાંતર-નક્ષત્ર' સ્થાને અને પ્રતમાં “નખ્યત્ર’ લખ્યું છે. “દિનેશ 'ને બદલે એક પ્રતવાળે “ દિનાસ” વખે છે. મજાર ' સ્થાને પ્રતવાળા “મઝારિ' લખે છે; એક પ્રતમાં “મોઝારિ’ છે. “ ચરણ થકી’ સ્થાને
ચરણ તણી' લખ્યું છે. “શકિત” સ્થાને પ્રતવાળે “શક્તિ” લખે છે, “નિજાતમ’ સ્થાને બને પ્રતમાં * ન નતિમ” પાઠ છે, “ધાર રે’ સ્થાને “મઝારિ” પાઠ છે; તેને અર્થ ‘તેમાં’ એમ થાય છે. બીજી પ્રતમાં સારીસે' લખ્યું છે. | શબ્દાર્થતારા = આકાશમાં અનેક તારાઓ છે, આપણે રાત્રે તેને દેખીએ છીએ, તેઓ ઝળઝળાટ પ્રકાશ કરે છે. નક્ષત્ર = કૃત્તિકા, રોહિણી વગેરે અનેક નક્ષત્રે રાતે ઝળકે છે. ગ્રહ = બુધ, ગુરુ, શુક્ર વગેરે ગ્રહો આકાશમાં રાતે ઝળકે છે. ચંદ = ચાંદે આકાશમાં શુદ પક્ષમાં પ્રકાશે છે. જ્યોતિ = તેજ, પ્રકાશ, કળકળાટ. દિનેશ = સૂય; એ સવની જાત સૂયમાં છે, સૂર્ય પાસે તે ઝાંખ ઝબ લાગે છે તેમ, દરસન = શન, સામાન્ય જ્ઞાન, વિશેષ વિગતો વગરનું જાણવાપણું. જ્ઞાન = વિશેષ જાણવાપણું, વિગતવાર સમજણ. ચરણ = ચારિત્ર, ચર્યા. થકી = થી, લીધે, તેનાથી થયેલી. શક્તિ = બળ. નિજાતમ = નિજ આત્માની, પિતાના આત્માની. ધાર = સમજ, ગણી લે. (૩) ૪૬
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬ ]
શ્રી આન ઘન-ચાવીશી
અ—આકાશમાં (અનેક) તારાઓ છે તથા (કૃત્તિકા, રોહિણી આદિ) નક્ષત્ર છે તેમ, જ ગુરુ, શુક્ર વગેરે ગ્રહો છે તથા ચાંદો છે. તે સની યાતિ–સના પ્રકાશ-સૂર્ય ના પ્રકાશ પાસે કાંઈ નથી; એમાં સર્વાં ઝળકાટનો સમાવેશ થઈ જાય છે. તેમ જ વિશેષતા વગરનું જાણુપણું, વિશેષતાવાળી સમજણુ અને ચર્ચાની શક્તિ-ખળ પેાતાના આત્મામાં છે એમ તું જાણીસમજી-વિચારી લે. (૩)
ઢોા—તારા, નક્ષત્ર, ગ્રહ, ચદ્રમાની જ્યેાતિ દિનેશ—સૂમાં સમાણી, પણ સૂર્ય તેજ નિજ જાતિ વિના ન રહે, તેમ દર્શીન, જ્ઞાન, ચારિત્રની શક્તિ શુદ્ધાતમ અનુભવ સ્વસમયમાં, પશુ અપર જ્યાતિ પરસમય, તેમાં ન માવે. (૩)
વિવેચન—તારાઓ, નક્ષત્ર, ગ્રહેા અને ચંદ્ર—એ સર્વાંનું તેજ સૂર્ય આગળ ઝાંખુ થઈ જાય છે. એક સૂર્યના પ્રકાશમાં તે સર્વાંના પ્રકાશ સમાઇ જાય છે. ગ્રહે અને ચંદ્રના પ્રકાશ સ્વત ́ત્રનથી, પણ તે સૂર્યના પ્રકાશને જોરે પ્રકાશે છે એમ આધુનિક વિજ્ઞાન કહે છે. પણ સ્તવનકર્તાને આશય એ છે કે એ તારા વગેરે સર્વના પ્રકાશ સૂર્યંના પ્રકાશમાં સમાઈ જાય છે, સૂર્ય ઊગે ત્યારે તેના પ્રકાશ દેખાતા નથી. આ અ` ખરાખર છે. જ્ઞાનવિમળસૂરિ કહે છે કે તારા વગેરેના પ્રકાશ સૂર્યના પ્રકાશમાં સમાઈ જાય છે તે અ મને વધારે બધબેસતા લાગે છે. બાકી તા એને માટે જે શેાધખેાળ થવી જોઈએ તે હજુ થઇ નથી. એટલે એની વાત તે. જ્ઞાનીગમ્ય જ રહેશે. કહેવાની વાત, દાખલા તરીકે, મને એમ લાગે છે કે સૂર્ય ઊગે ત્યારે તેના પ્રકાશ પાસે તારા, ચંદ્ર, ગ્રહેા અને નક્ષત્રા એટલા બધા આછા ઝળકે છે કે તેના પ્રકાશ સૂર્યંના પ્રકાશ વખતે નકામા થઇ જાય છે; સૂર્યના પ્રકાશમાં સર્વ પ્રકાશના સમાવેશ થઈ જાય છે. એ વાતને હવે આત્માનુભવ સાથે સરખાવે છે. તે દાખલાને કેવી રીતે લાગુ કરવા તે હવે આપણે જોઈએ. જ્ઞાન, દર્શીન, ચારિત્ર વગેરેના અનેક પર્યાયેા થાય છે. દશનથી નિરાકાર સામાન્ય જ્ઞાન થાય છે. માણસ છે કે ઢાર છે વગેરે વિગતા જ્ઞાનથી જાણે. ચારિત્રના સામાયિક ચારિત્રથી માંડી યથાખ્યાત ચારિત્ર સુધી અનેક પર્યાંય જાણે. આ જ્ઞાન-દનના અને ચારિત્રના અનેક પર્યા જાણે; પણ તે સવ` એક આત્મિક દ્રવ્યને બતાવે છે, તેને ઉદ્દેશીને થાય છે. જેમ પર્યાયે અનેક છે, પણ આત્મિક દ્રવ્ય એક જ છે, તેમ અનેક તારા, નક્ષત્ર, ચંદ્રનું તેજ હોય, પણ સૂર્યંના તેજ પાસે તે ઝાંખુ' થઇ જાય છે. આત્મા તે એક જ દ્રવ્ય છે, તેના જ્ઞાન, દન, ચારિત્ર અનેક પર્યાય થાય, પણ તે આત્માને ઉદ્દેશીને થાય અને તે અંતે એ આત્મામાં સમજાઇ જાય છે. આ સર્વ આત્માના ગુણા છે એમ હું પ્રાણી ! તું ધાર-સમજ. આ સ` એક આત્મિક દ્રવ્યનાં પરિણામેા છે તેમ તું જાણુ. આત્મા ન હોય તે તેના પર્યાયે પણ ન હોય એમ સમજી એક આત્મિક દ્રવ્યની મહુત્તા તું સમજ. એટલે આ સ` પર્યાયે આત્માના છે. એટલે સ પ્રકારનાં તેજો—પછી તે તારાનાં હેાય કે ચંદ્રનાં હાય, તે સ`—સૂના તેજમાં સમાઈ જાય છે; તેમ જ્ઞાન, દર્શીન અને ચારિત્રના અનેક જુદા જુદા પર્યાય થાય, પણ તેના સર્વાંના સમાવેશ એક આત્માનુભવમાં થાય છે. પર્યાયેા ગમે તેટલા થયા કરે, પણ તે મૂળ દ્રવ્ય એક આત્માને
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ : શ્રી અરનાથ જિન સ્તવન
[૩૪૭ અંગે જ છે એમ તારે સમજવું. આત્મા દ્રવ્ય એક છે, પણ એના પર્યાયે અનંત છે. આ આત્માના અનંત પર્યાયે હોવા છતાં આત્માને એક જ દ્રવ્ય સમજે એ ચાવી છે. આત્માને બરાબર ઓળખાય તે સર્વ વસ્તુ સહેલાઈથી સમજાઈ જાય છે. મતલબ, એ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર પણ આત્માના જ આવિર્ભાવે છે અને આત્મા એક જીવવાળું માત્ર દ્રવ્ય છે એમ સમજ. આ મુષ્ટિજ્ઞાન બહુ મુદ્દામ છે. આ વાતને આવતી ગાથામાં પણ દાખલ આપી વધારે મક્કમ રીતે સમજાવશે. (૩)
ભારી પીળો ચીકણ, કનક અનેક તરંગ રે; પર્યાયદષ્ટિ ન દિજીએ, એક જ કનક અભંગ રે. ધરમ જ
અર્થ_તેલમાં ભારે, રંગે (વણે પીળા હળદર જેવા અને ગુણે ચાટી જાય તેવા સોનાને એકથી વધારે જાતને દેખાવ થાય છે, પણ એ પર્યાય (રૂપ-આવિર્ભાવ)ની નજરે ન જોઈએ તે સેનું એકલું અખંડ દેખાય છે. (૪)
ટબો– ભારી–ગુર, પીલે તે પીતવર્ણ, ચીકણે–સ્નિગ્ધ—એ સર્વ અનેક તરંગ-વિલાસ કનકને વિષે એ સર્વ પર્યાયદષ્ટિ; અને તેણે ન જોઈએ તે વારે કનક તે અભંગ દ્રવ્યર્થ છે તેમ ઉપને કરે છે. (૪)
વિવેચન-એક સોનાનો દાખલે આપણે લઈએ. એના વિશેષ આકારમાં એ તેલમાં ભારે ધાતુ છે. કલઈ કે મારા જેવી ધાતુના કરતાં તે તેલમાં ભારે છે. એની specific gravity એટલે સ્પષ્ટ કુરતા સર્વ જાણતી સાત ધાતુઓથી વધારે છે. આવી તેલમાં ભારે ધાતને આપણે સોના તરીકે જાણીએ છીએ. એ એને વિશેષ આકાર છે અને બધી જાણીતી ધાતુથી એને જ પાડે છે. અને એને રંગ પીળું દેખાય છે. ચાંદી સફેદ કે લેતું કાળું પણ સેનું રંગમાં પી હોય છે. આ સેનાની પીળાશ એ એને બીજી ધાતુઓથી જુદું પાડે છે. અને એ ગુણે કરીને ચીકાશદાર-સ્નિગ્ધ હોય છે. એના પરમાણુ એકબીજાને વધારે જોરથી લાગેલા હોય છે. સેનાને તમે જ તરડે ચઢાવે તે તેના પરમાણુઓ એકબીજાને જોરથી વળગી રહેશે, તે તૂટી નહિ જાય, લાંબું લાંબું થયા જ કરશે. આ જાતને ગુણ સેના ધાતુમાં સવિશેષ હોય છે અને સ્નિગ્ધતા-ચીકાશી ગુણ એને એ બધી ધાતુમાંથી જુદું પાડે છે. આવી રીતે સેનાની હીરાકંઠી, મોહનમાળા, કંદરે : એવા એવા સેનાના અનેક પ્રકારે થાય છે, એ એનાં વિશેષણ છે. " પાઠાંતર–પીળા” સ્થાને પ્રત પાલલખે છે. “ દિજીએ સ્થાને પ્રતવાળે “ દિજિયે ' લખે છેઃ બીજી પ્રતવાળા “દીજી લખે છે. “પર્યાયદષ્ટિ’ સ્થાને પ્રતમાં “પર્યયદષ્ટિ' છે, અર્થ એક જ છે. (૪) | શબ્દાર્થ –ભારી = તોલમાં ભારે, સર્વ ધાતુમાં સુવર્ણ ભારે હોય છે. પીળા = વણે પીળો, રગે હળદર જે. ચીકણ = ગુણે ચોંટી રહે તેવું. કનક = સુવર્ણ, સોનું. અનેક = બહુ, એકથી વધારે. તરંગ = જાતિનું, જુદા જુદા પ્રકારનું. ર્કાયદષ્ટિ = જુદા જુદા રૂપની અપેક્ષા. ને દિજિયે = ન આપીએ, ન કરીએ તો. એક જ = એકલું. કનક = સુવર્ણ, સોનું, અભંગ = અખંડ, માત્ર, એકલું, (૪)
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮ ]
શ્રી આન ઘન-ચાવીશી
એ એને માટેની પર્યાયષ્ટિ છે. પર્યાયષ્ટિએ સાનું ખીજી ધાતુથી આવી રીતે જુદું પડે છે. અને સેાના ધાતુ તરીકે પર્યાયષ્ટિએ જાણીએ છીએ, બીજી ધાતુથી જુદું પાડીએ છીએ. પણ એ પર્યાયષ્ટિ મૂકી જોઇએ તે એક અને અભંગ સેાનું જ છે, એના કાંઇ ભેદ પડી શકતા નથી. સોનું ત્રણ કાળમાં સોનું જ રહે છે, તેથી સેનામાં ભારેપણાની પીળાપણાની કે સ્નિગ્ધતા કે જુદાં જુદાં ઘરેણાંની કલ્પના કરવી તે પર્યાયષ્ટિ છે. આટલા ઉપરથી શું સમજવું. તે આવતી ગાથામાં કહેશે. આ દ્રવ્યષ્ટિ અને પર્યાયષ્ટિ ખરાબર સમજવાની વ્યાખ્યા છે અને તે માટે ઉપાધ્યાય શ્રીમદ્ યશેાવિજયજીએ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયનો રાસ બનાવી આપણા ઉપર મોટો ઉપકાર કર્યાં છે. એ જોવાથી દ્રવ્ય, ગુણુ અને પર્યાય સ્પષ્ટ રીતે ધ્યાનમાં આવે છે. આ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયાને સ્પષ્ટ જુદા જુદા સમજવા તે જૈન તત્ત્વજ્ઞાન સમજવાની ચાવી છે; અને બહુ વિચારણાપૂર્ણાંક ગોઠવાયલા એ જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના અગત્યના વિષય છે. આ દાખલાની સમજણુ આવતી ગાથામાં કરવામાં આવશે. (૪)
દર્શીન જ્ઞાન ચરણ થકી, અલખ સ્વરૂપ અનેક રે; નિરવિકલ્પ રસ પીજિયે, શુદ્ધ નિર ંજન એક રે. ધરમ॰ પ
અં—તે પ્રમાણે સામાન્ય ઉપયેગે, વિશેષ ઉપયેગે. અને ચારિત્ર દૃષ્ટિએ અલક્ષ્ય આત્માના અનેક આવિર્ભાવ નજરમાં આવે, છે, પણ ભેદ વગરનું તેનું ધ્યાન કરવામાં તે તે જાતે પવિત્ર છે, દોષ વગરના છે અને એક જ માત્ર છે, તે આત્મા તે વખતે અભેદપણે દેખાય છે. (૫) ઢબે તેમ આત્મા દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રપર્યાયે અલખ સ્વરૂપ : લખ્યું-કલ્પ્ય ન જાય એવા છે, અનેકભેદી છે. પર્યાય દ્રવ્યે જયાં રહે નિર્વિકલ્પ નિરુપાધિક રસે પીજીએ. અત્યંત સાદરે, પણ આત્મસ્વરૂપ ગવેષીએ તે વારે શુદ્ધ નિરંજન દ્રવ્યાથે એક છે. (૫)
વિવેચન—તે જ દાખલા પ્રમાણે–જેમ સેનાના અનેક તર'ગ થાય છે તેમ-દર્શોનથી, જ્ઞાનથી અને ચારિત્રથી આત્માના–અલક્ષ્યના અનેક તર ંગા-પર્યાયેા થાય છે. સામાન્ય ઉપયાગે તે જાતિઓને જુએ છે, તેનામાં તે તન્મય થઇ જાય છે, અને તે તેનું દર્શીન બને છે. તેમાં તે માણસાને, જનાવર કે પક્ષીને, સુખદુઃખને સામાન્ય પ્રકારે જુએ છે. પછી જરા જ્ઞાન-ઉપયાગ થાય ત્યારે તે વધારે વિગતવાર હકીકતે જુએ છે. માણસનાં નામ, તેનેા રંગ, તેની જાતિ અને અનેક વધારે વિગતે તેના જાણવામાં આવે છે. આ સર્વ જ્ઞાનનું પરિણામ છે. તેવી જ
પાષાંતર— પીજિયે ’ સ્થાને પ્રતવાળે ‘ પીછઇ’ લખે છે, અર્થાં ફરતો નથી. (૫)
શબ્દા—જ્ઞાન = વિશેષ વિગતવાર જાણવું તે. દરશન = સામાન્ય જાતિનું ભાન. ચરણ = ચર્ચા, ક્રિયા –ચારિત્રની નજરે. થકી = થી. અલખ = અલક્ષ્ય, ન સમજી શકાય તેવા, આત્મા. સરૂપ = સ્વરૂપ, આવિર્ભાવ. અનેક = ધણા, એકથી વધારે. નિવિકલ્પ = ભેદ વગરનું. રસ = ધ્યાન. પીજિયે = પીએ, લઈ એ. શુદ્ધ = દોષ –મેલ રહિત. નિર્જન = લેપ-દોષ વગરનો. એક = માત્ર એક જ છે. (૫)
ܕ
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮: શ્રી અરનાથ જિન સ્તવન
[૩૪૮ રીતે ચારિત્ર ઉપગ મૂકે તે અનેક ચર્યા કરતે દેખાય છે. તે સામાયિકમાં સ્થિત હોય તે તેમાં તથા યથાખ્યાતાદિ ચારિત્રમાં રમણ કરતે દેખાય છે. આવી રીતે દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રની વિવિધતાથી તે જે ઉપગ મૂકે તે તેને પર્યાય દેખાય છે. છતાં તે જ વખતે, એ અલક્ષ્ય -આત્માના આ રીતે અનેક પર્યાયે થાય છે, તે ઉપરાંત એના કર્મના સંયોગે પણ અનેક પર્યા થાય છે તેને એકેદ્રિયથી માંડીને પચંદ્રિયપણું મળે, તેમ જ દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ, નારકી આદિ ગતિ મળે વગેરે તેના અનેક પર્યાયે થાય છે. એ જ અલખ આત્માને નિર્વિકલ્પભાવે જોઈએ. શાંતભાવે નીરખીએ તે સોના તરીકે તે એકલે જ જણાય. આત્માના જ્ઞાનાદિ ભાવે કે કર્મસંગે અનેક પર્યાયે થઈ શકે છે, પણ સર્વ સંકલ્પ-વિકલ્પ તજી દઈએ અને શાંત ભાવે એકલા આત્માને જોઈએ તે આવરણ વગરને તે એકલે જ લાગે.
જેમ સોનાનાં અનેક ઘરેણાં થાય છે, પણ અંતે તે એકલું તેનું જ રહે છે, તેમ ' અલક્ષ્યના અનેક પર્યાયે થાય પણ તે આત્મા સર્વ વિકલ્પ છોડે તે આવરણ વગરને એક
આત્મા જ દેખાય. કારણ કે એની અંતિમ દશામાં તે શુભ કર્મો પણ એને છોડી જ દે છે, કારણ કે તે પણ સેનાની બેડી છે. અને, સેનાની હોય કે ગમે તેની, બેડી તે અંતે બેડી જ છે. આત્માના સંકલ્પ જાય ત્યારે તે આવરણ વગરને એક આત્મા જ દેખાય છે અને તેના સર્વ પર્યાયે તરફ નજર પણ નથી પડતી. ' આ ઉપરથી નિર્વિકલ્પ દશા પ્રાપ્ત કરી આત્માનું આત્મત્વ જ ધ્યાવવા અને પ્રાપ્ત કરવા
ગ્ય છે એ વાત પણ કરી નાખી. આ અનેક પર્યાયે અત્યારે આત્માના થઈ રહ્યા છે તે દર કરી એની અસલ સ્વાભાવિક રિથતિએ એ નિરાવરણ એક જ છે, એ સ્થિતિ સોનાના દષ્ટાંત વિચારવી અને તે પ્રાપ્ત કરવા પ્રયાસ કરે, એ જૈનધર્મનું તત્ત્વજ્ઞાન સમજવાની એક અતિ અગત્યની ચાવી છે. આ ગાથાથી આત્માનુભવ અને પરબડી છાંયડી દાખલાપૂર્વક સમજવામાં આવ્યાં હશે. (૫)
પરમારથ પંથ જે કહે, તે રંજે એક તંત રે;
વ્યવહારે લખ જે રહે, તેહના ભેદ અનંત રે. ધરમ૦ ૬ પાંતર પંથસ્થાને એક પ્રત લખનાર “પંચ” લખે છે. “કહે ” સ્થાને પ્રત લખનાર “ કહે ” વખે છે. જે સ્થાને પ્રત લખનાર “જૈ ' લખે છે: “વ્યવહાર’ સ્થાને પ્રતમાં “ વ્યવહારી' શબ્દ લખેલ છે. “રહે” સ્થાને પ્રતમાં “રહૈ' લખે છે. (૬) | શબ્દાર્થ–પરમારથ = પરમાર્થ, નિશ્ચયનયની નજરે જોતાં, પંથ = માગ, રસ્તે. જે= જે મનુષ્યો. કહે = સમાવે, બોલે. તે = તે માણસો. જે = રીઝે, રાજી થાય, આનંદ પામે. એક = માત્ર એક, વધારે નહિ. વ્યવહારે = વ્યવહારનયે, ચાલુ પરિસ્થિતિમાં, લખ = સાધ્ય, લક્ષ્ય, દેખાય તેવા રૂપને. જે = જે માણસ. રહે = જોઈ રહે, સમજે, ટેક, જાણે. તેહના = તેના. ભેદ = પર્યાય, જુદાપણું. અનંત = અંત વગરના, છેડા વગરના. (૬)
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૦ ]
શ્રી આન ઘન-ચાવીશી
અથ—નિશ્ચયમાગે જે ચાલે છે તે એક તતંત્રમાં રાજી થઈ જાય છે, બાકી વ્યવહારનયની દૃષ્ટિએ જે લક્ષ્યને ધ્યાન પર લે છે તેના તા અનતા પ્રકારો છે. (૬)
ટ—જે પરમારથ પથ-મેક્ષપથ, તે કરે તે એક આત્મદ્રવ્ય, શુદ્ધ નિશ્ચય એકના નિષ્ણુ'ય કહે. અને જે વ્યવહારે લખે તેના તે અનંત ભેદ છે, આજ્ઞા આચરણા ભવ્યાદિ ઉપાદાનકારણતા અનેક ભેદે ભાવે-શુદ્ધ વ્યવહા૨ે ગવેષે (૬)
વિવેચન—પોતાના ઉત્કૃષ્ટ પરમાના માર્ગ કહે તે એક તંત્રમાં-આત્માના એકત્વમાં–રીઝે છે, રાજી થાય છે, આનંદ પામે છે. આ પરમાના માર્ગ એટલે નિશ્ચયના મા. એમાં સાત નયા પૈકી પ્રથમના ત્રણ અથવા ચાર નયે। વ્યવહારનયના નામથી ઓળખાય છે અને છેલ્લા ત્રણ નયા તે પર્યાયાર્થિક હાવાથી નિશ્ચય જ છે. આત્માને ઉદ્દેશીને વાત કરાય ત્યારે શુદ્ધ રીતે તે નિશ્ચયથી વાત કરે છે. એના સબંધમાં દાખલાએ અનેક આપે છે. આપણે આ વાતની ચાખવટ કરવા એક સુપ્રસિદ્ધ દૃષ્ટાંત જોઇએ. છ આંધળાઓએ હાથીને જોયા. નયાભાસનું કેવું વિચિત્ર પરિણામ આવે છે તે આપણે જોઇએ. અમુક સત્યને અશ તે દરેક અંધને પણ હોય છે, તેને પોતાના અભિપ્રાય માટે આગ્રહ હાય છે અને આગ્રહ હોય ત્યાં શુદ્ધ જ્ઞાન હેાતું નથી. એક અધના હાથમાં હાથીના કાન આવ્યો; તેણે કહ્યું કે હાથી સુપડા જેવા હાય છે. ખીજા આંધળાએ હાથીની સૂંઢ પકડી હતી; તે કહેવા લાગ્યા કે હાથી સાંબેલા જેવા હાય છે. ત્રીજા આંધળાએ હાથીના દ તૂશળ પકડચા હતા; તેને આગ્રહ હતા કે હાથી ભૂંગળા જેવા હાય; અને તે પોતાના મતમાં મક્કમ હતા. ચેથા આંધળાએ, જેણે હાથીના પગ પકડ્યા હતા, તે જણાવતા હતા કે હાથી થાંભલા જેવા છે. પાંચમા અધે હાથીનું પેટ પકડયું હતું; તે કહે કે હાથી પખાલ જેવા હોય છે. છઠ્ઠા આંધળાએ હાથીનું પૂછડું પકડ્યું હતુ; તે કહે હાથી સોટી જેવા હોય છે. આ છયે નયાભાસવાળાએ પોતાના મતમાં ખૂબ આગ્રહ રાખતા હતા. સાતમા દેખતે તેમની સાથે હતા. તે તે હાથીનું આખું સ્વરૂપ જાણત હતા અને છયેના આગ્રહ સાંભળીને હસતે હતા. નયાભાસીએ પોતાના મતના આગ્રહ રાખે અને ખીજાના મતને સમજવાની પણ જરાય તકલીફ્ ન ઉઠાવે.
હવે આપણે નયનું ઉદાહરણ વિચારીએ. છ દેખતા સરલ પુરુષો અને એક વિચક્ષણ પુરુષનું પણ તે માટે જાણીતું ઉદાહરણ છે. એક ગામમાં હાથી નહેાતે આવ્યો અને આવી પહોંચ્યા. તેને પેલા સાતે પુરુષોએ જોયા. હાથીને જોઈને તેઓમાંના પ્રથમ પુરુષે કહ્યું કે હાથી ‘દ્વિપ’ છે, કારણ કે તે એ મેઢેથી (સૂંઢથી તેમ જ મુખથી) પાણી પીતેા હતા. બીજાએ કહ્યું કે તે ‘ઇ'તી' છે, કારણ કે તેના દાંત બહાર દેખાતા હતા. ત્રીજાએ કહ્યું કે હાથી ‘હસ્તી' છે, કારણ, એના હાથ, જે સૂંઢ, તે વડે એ સવં કામ કરે છે. ચેાથાએ મદ ઝરતા જોઈ કહ્યું કે તે ‘ગજ' છે. પાંચમાએ બે દાંત પર લક્ષ્ય આપ્યું હતું, તે કહે કે આપણે એને ‘દ્વિરદ' કહેવા જાઈએ. છઠ્ઠાએ એની હડપચી જોઇ તેથી એને ‘કુંજર' કહ્યો. આવી રીતે એક એકનાં ષ્ટિબિંદુએ હાય તે નયજ્ઞાન છે. એ સ` એક પર્યાયના જ્ઞાનથી થયેલ છે.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮: શ્રી અરનાથ જિન સ્તવન
[૩૫૧ હવે વ્યવહારનયને આશ્રય લઈ જે બોલે તેના તે અનંતા ભેદ થાય છે. આપણે એક સુવર્ણના દાખલાથી ઉપર જઈ ગયા કે તેની અનેક વસ્તુઓ થાય છે, તેમ વ્યવહારનયે આપણે દરેક વસ્તુના અનેક પ્રકાર જાણીએ, પણ આત્મા તે એક જ છે અને આ સર્વ તેનાં જુદાં જુદાં સ્વરૂપ છે.
આવી રીતે માણસ કઈ અપેક્ષાથી બેલે છે અને એના ધ્યાનમાં શો મુદ્દો છે તે ધ્યાનમાં રાખી, તે વ્યવહારને આશ્રય લઈને બોલે છે કે નિશ્ચયનયે તે બેલે છે, તે સમજી તેને નિર્ણય કરે તેમાં નયના જ્ઞાનની અને અપેક્ષાના જ્ઞાનની બહુ જરૂર છે. આવી રીતે એક જ આત્માના અનેક પર્યાયે થાય તે વિચારવા માટે નયના જ્ઞાનની ચાવી પ્રાપ્ત કરવી જોઈએ. આ ચાવીઓ બરાબર હાથ આવી ગઈ છે તેથી તેને બરાબર ઝળકાવી તે જ વાતનું સ્પષ્ટીકરણ કરે છે. (૬)
વ્યવહારે લખ દેહિલો, કેઈ ન આવે હાથ રે; શુદ્ધ નય થાપના સેવતાં, નવી રહે દુવિધા સાથ રે. ધરમ૦ ૭
અર્થ–વ્યવહારનયે તે લક્ષ્ય સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરવું એ ઘણું મુશ્કેલ કામ છે એમાં કાંઈ પણ હાથમાં આવતું નથી; બાકી જે નિશ્ચયનયાને સ્થાપન કરવામાં આવે તે દ્વિધાભાવ આખો ખલાસ થઈ જાય છે. (૭)
બો–ટબાકાર જ્ઞાનવિમળસૂરી સાતમી ગાથા મૂકી દે છે.).
વિવેચન~વ્યવહારનયે લક્ષ્ય મળ દુર્લભ છે. વ્યવહારથી ગમે તેટલી ક્રિયા કરવામાં આવે કે ગમે તેવો વેશ પહેરવામાં આવે, તેમાં કાંઈ વળતું નથી. વ્યવહારનયને આશ્રય લેનાર અંતે પિતાને માત્ર કાયકષ્ટ જ આપે છે. એમ તે પ્રાણીઓ મેરુ પર્વત જેટલે ઢગલે થાય તેટલાં ઘા-મુહપત્તિ કર્યા, પણ એ ગતાનુગતિક રીતે સર્વ વાતે થઈ. એમાં તે સંસારભ્રમણ જ થયું. એમાં અનેક સુખસગવડો મળી, પણ આ જન્મ-મરણના ફેરા ટળ્યા નહિ એક ખાડામાંથી બીજામાં પડવાની વાત ગઈ નહિ. વ્યવહારથી ગતાનુગતિક ગમે તેટલી ક્રિયા કરે પણ તેનું તેમાં કાંઈ વળતું નથી, તેના આ જન્મના ફેરા ટળતા નથી. અલબત્ત, તેને
' ખાતર એક લખનારે પ્રતમાં આ આખી ગાથા મૂકી દીધી છે. બીજી પ્રતમાં “વ્યવહાર” સ્થાને * વ્યવહારી' મૂકયું છે. “લખ” સ્થાને એક પ્રતમાં “લષ’ આપેલ છે. “હાથ' સ્થાને એક પ્રતમાં “હાત” લખે છે. “થાપના સ્થાને એક પ્રતમાં “થાપિ' પાઠ છે. “દુવિધા ને બદલે “દુવીધાઈ' એક પ્રતમાં છે. સાથ’ સ્થાને પ્રતમાં “સાધ્ય’ પાઠ છે. (૭)
શબ્દાર્થ-વ્યવહારે = વ્યવહારનયે, ચાલુ રીતે. લખ = લક્ષ્મ, દેખાય તેવું સ્વરૂપ. દોહિલે = દુર્લભ્ય, એ રીતે મેળવી શકે. કાંઈ = કઈ ચીજ, કઈ વસ્તુ ન આવ=મળે, લાભ થતો નથી, હાથ રે= હાથયાં. અમાં. શબ્દ = નિશ્ચયન, નય = દષ્ટિબિંદુ. થાપના = સ્થાપના, પાકે વિચાર. સેવતાં = પાકે રાખતાં. નવી = ના, ન રહે. રહે = થાય, હાય. દુવિધા = ગોટાળો, બેપણું, બે વિચાર. સાથ = સથવારે (૭)
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫ર ]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી લાભ તે થાય છે, સારી ગતિ અને ત્યાં સગવડ મળે છે, પણ તેને જે ખરેખર લાભ થવો જોઈએ તેના પ્રમાણમાં તે લાભ દમ વગરને છે. અને એવા લાભ ખાતર દીર્ઘદ્રષ્ટા માણસ કોઈ કામ કરે નહિ. સમજુ માણસ તે સ્થાયી લાભ માટે જ પ્રયાસ કરે. કાફર્ડ મારકેટથી એક બે ઉપાડી ગ્રાંટ રોડ જાય અને મજૂરીને માત્ર એક પૈસો મળે તેના જેવી એ વાત છે. અલબત્ત, કાંઈ ન મળે તેના પ્રમાણમાં તે એ કાંઈ મળ્યું ગણાય, પણ જે મેળવવાનું છે તેને પ્રમાણમાં તદ્દન ઓછું અથવા નહિવત્ ગણાય. આખો દિવસ સમજણ વગર ક્રિયા કરવી તે આવી છે અને એ રીતે ભવના ભવ નીકળી જાય તેમાં કોઈ મુદ્દામ વળતું નથી. વ્યવહારે લખ એટલે લક્ષ્ય-દેખાતું સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થવું અત્યંત મુશ્કેલ છે. એમાં કાંઈ મુદ્દાસરની વાત આપણને મળે નહિ.
અને શુદ્ધનય, જે નિશ્ચયનય છે, તેની સ્થાપનાને સ્વીકારતાં કઈ જાતનું બેપણું રહેતું નથી. પછી તે પૌગલિક ભાવ અને આત્મિકમાંથી કોને સ્વીકાર કરે તેને સવાલ જ રહે નથી. શુદ્ધ નિશ્ચયનયે તે આત્માને અંતે મિક્ષ કેમ થાય તેમ જ વર્તન ચલાવવાનું રહે છે. અને જાણીતું સૂત્ર છે કે એકલી ક્રિયા એ તે માત્ર વ્યવહાર છે, પણ વાત એમ છે કે જ્ઞાનક્રિયાખ્યાં મોક્ષ એટલે સમજણપૂર્વકની ક્રિયાથી મોક્ષ થાય છે, નહિ તે માત્ર વ્યવહાર પિષણ થાય છે, પણ એ તે એકંદરે નકામી છે. જે ક્રિયા કરવાથી આ આંટાફેરા અને દોડાદોડી ન મટે તેવી ક્રિયા સરવાળે નકામી નીવડે છે અને જ્ઞાનપૂર્વકની કિયા તે અંતે મોક્ષને અપાવી અત્યારની માથાકૂટને હમેશને માટે અંત લાવે છે.
આ ઉપરથી જણાય છે કે વ્યવહાર જળવાય તેટલા પૂરતી ગમે તેટલી ક્રિયા કરવામાં આવે તેથી કાંઈ ખરેખરો અર્થ સધાતું નથી અને એમાં અત્મિક દૃષ્ટિએ ખરે લાભ સ્થાયીપણ થતું નથી. પણ જે જ્ઞાનપૂર્વકની ક્રિયા થાય તે સ્થાયી લાભ મળે છે. અને તે રીતે સર્વ કામ કરવા જોગ છે. શુદ્ધ નિશ્ચયન એ ક્રિયા સમજણપૂર્વક કરવા જેવી છે. અને શુદ્ધ નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનયને સમન્વય કરવા જોગ છે. આ રીતે ચેતનને પ્રાપ્ત કરો અને તેને બરાબર સમજી ગોઠવે એ જ અંતે કર્તવ્ય તરીકે પ્રાપ્ત થાય છે. અને આ પૌલિક ભાવ અને આત્મિક ભાવ વચ્ચે તફાવત બરાબર ધ્યાનમાં રાખીને માત્ર નિશ્ચયનયે આત્મિક ભાવ આદરવા યોગ્ય છે, કારણ કે એમાં પછી કોઈ જાતને દુવિધાભાવ એટલે બેપણું કે ગોટાળે રહેતું નથી અને અંતે એનાથી જ પિતાનું કામ સરે છે. આના ઉપરથી છેવટે પ્રભુને વિનંતી કરે છે. તે કેવા પ્રકારે કરે છે તે હવે આપણે જોઈએ. (૭)
એકપખી લખ પ્રીતની, તુમ સાથે જગનાથ રે; કૃપા કરીને રાખજો, ચરણ તમે ઝહી હાથ રે. ધરમ૦ ૮
પાઠાંતર–પખી' સ્થાને પ્રત લખનાર “પંખી' લખે છે. “લખ' સ્થાને ભીમશી માણેક “લખિ” છાપે છે. એક પ્રતમાં “ લષ” પાઠ છે. “પ્રીતની' સ્થાને બને પ્રત લખનાર “પ્રીતડી ' લખે છે. “સાથે ” સ્થાને એ “ સાથે ' છાપે છે; એક પ્રતમાં પણ તે પાઠ છે. “તમે ' સ્થાને ભીમશી માણેક “તલે ' છાપે છે. “નાથ” સ્થાને એક પ્રતમાં “ નાથા” પાઠ છે, “ કરીને ' ને બદલે “ કરીને ' લખેલ છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ : શ્રી અરનાથ જિન સ્તવન
[૩૫૩ અથ–મારી પ્રીતિ તે એકતરફી પ્રેમ છે અને તે હે જગતના નાથ ! આપની સાથે છે; આપની તરફ છે તે મારા ઉપર મહેરબાની કરીને આપના પદકમળની નીચે આપ મારે હાથ પકડી રાખજો. (૮)
ટબો—હે જગનાથ! તારી સાથે એકપખી પ્રીતિ લાખોગમે નરની છે તથા સરાગીને લાખગમે શુદ્ધ વ્યવહાર તારી સાથે મિલવાને પ્રીતિ બાંધનાર છે, તે માટે કૃપા કરીને તમારા ચરણતળે હાથે રહીને રાખજે, જેમ પરમ ચરણધર્મ, તે ધર્મ તમારે જાણીને આદરીએ. (૮)
વિવેચન—આપની સાથે મારે પ્રેમ તે એકપખે છે, હું રાગી અને તમે નીરાગી, હું શ્રેષલે અને તમે દ્વેષ વગરના, હું હાસ્ય-રતિમાં ફસાયેલે અને તમે તેનાથી રહિત, હું વેદી અને તમે નિર્વેદી; આવી અરસપરસ વિરુદ્ધ મારી એકતરફી પ્રીતિ આપના તરફ છે. હું ગમે તેટલે આપના તરફ પ્રેમ કરું તે એક પક્ષને જ પ્રેમ છે, કારણ કે આપ તે કોઈના તરફ પ્રેમ કરતા નથી, આપ વીતરાગ અને વીતષ છો, મારી આપ તરફની પ્રીતિ એકપક્ષીય છે, પણ આપ ગમે તેવા મોટા જગતના નાથ છે પણ નિશ્ચયનયે તે આપના જેવો જ હું શુદ્ધ છું, તો આપ મારી એક વિજ્ઞપ્તિ સ્વીકારજે.
મેટાની સાથે પ્રેમ કરવા પહેલાં વિચાર કરે જોઈએ. કહેવત છે કે સરખા માણસની પ્રીતિ શેભે, અને તે પ્રીતિ ટકે પણ ખરી. આપના જેવો જ હું શુદ્ધ આત્મા છું. તેથી હું આપની પાસે વિજ્ઞાપન કરીને જણાવું છે કે તમે મારો હાથ પકડીને આપ મારી સેવા સ્વીકારજો અને આપ મને આપશ્રીના પગ નીચે રાખજે.
આને મળતી સ્તુતિ એ “જય વીયરાય અને કલ્યાણ મંદિરમાં પણ કરે છે અને અનેક સ્તવનમાં સીધે કે આડકતરે એ જ ઘેષ હોય છે. મને તુજ સેવા મવે લુહ્મ ચર્ચામાં -તમારા પદોની સેવા મને ભભવ મળજે. આટલી જ મારી આપ પ્રત્યેની વિજ્ઞપ્તિ છે. જોકે એ આપને એકપક્ષીય દેખાય તેવી પ્રીતિ છે, પણ મને ખાતરી છે કે આપને આદર્શ, જે હું સેવી રહ્યો છું, તે વારંવાર મને મળ્યા કરે તેમ આપ કરજો. હું આ વિનંતિ મારા હિત ખાતર કરું છું કે આપ મારે હાથ પકડી રાખીને મને આપના ચરણકમળની સેવા જરૂર આપજે. મેં આપને આદર્શ સ્વીકાર્યો છે અને નિશ્ચય કર્યો છે કે એ આદર્શને અનુરૂપ થવું તે છે. રાખજેને બદલે બને પ્રત લખનાર “રાષ” લખે છે. ગ્રહી’ સ્થાને પ્રતવાળા “પ્રહા” લખે છે. “હાથ ” સ્થાને એક પ્રતમાં “હાચ્ય’ પાઠ છે. (૮)
શબ્દાર્થ_એકપખી = એકતરફી. લખ = લક્ષ્ય, પ્રેમ. પ્રીતની = પ્રેમની. તુમ = તમારી. આપની, તારી સાથે = જોડે, સંબંધ. જગનાથ = જગન્નાથ, જગતના નાથ, સર્વ પ્રાણીના ઉપરી. કૃપા = મહેરબાની, દયા, સૌહાર્દ, કરીને = ભજવીને, અમલમાં મૂકીને. ચરણ = પગ, પાદ, તમે = આપ પિતે. ગ્રહી = પકડી, ઉપાડી. હાથ = હસ્ત. (૮) ૪૫
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫]
શ્રી આનંદઘન-વીશી
આપને વિનંતિ કે મારે હાથ આપ જેવા સમર્થ પુરુષ પકડે અને મને હમેશા આપના ચરણ કમળની સેવા મળ્યા કરે, તે અંતે જે અત્યારે મારી એકપક્ષીય સેવા છે તેને પણ મને જરૂર લાભ મળે અને મારાં સર્વ કાર્ય સિદ્ધ થઈ જાય.
એકપક્ષીય પ્રેમ હોવા છતાં તે નિશ્ચયનયની નજરે શુદ્ધાત્માને શુદ્ધ આત્મા સાથે પ્રેમ છે અને તે એગ્ય હોઈ અંતે તે મારું કામ સિદ્ધ કરી આપે તેમ છે. આપ કેવા છે તે હું જાણું છું અને તે આપને આવતી ગાથામાં કહી બતાવું છું. આપ મારી ઉપર કૃપા કરજો અને કૃપા કરી મારી આટલી વિનતિ ધ્યાનમાં લેશે. (૮)
ચકી ધરમતીરથતણો, તીરથફળ તતસાર રે; તીરથ સેવે તે લહે, “આનંદઘન નિરધાર રે. ધરમ. ૯
અથ_આપ તે ધર્મતીર્થના મોટા ચક્રવર્તી છે અને તીર્થનું પરિણામ તે તત્વની પ્રાપ્તિ છે. આવા સાચા તીર્થની જે ભક્તિભાવે સેવન કરે તે આનંદના સમૂહને જરૂર પ્રાપ્ત કરે. (૯)
ટબતમે ચક્રી છે, ધર્મતીર્થનાથ છે, તે સર્વ જિન છે. વળી તમે સાતમા ચકી પણ છે, અનાથનાથ છે, તીરથ-પ્રવચનફલ એ તત્ત્વસાર–પ્રધાન છે. તે જે તમારું તીર્થ સેવે તે નિશ્ચયે આનંદઘન આત્મા પરમાત્મા સ્વરૂપ પામે. એવા ધર્મચકી મેહમિલ્લને જિતે. એટલે શ્રી અરનાથ અઢારમા તીર્થંકરનું સ્તવન થયું સંપૂર્ણ. (૯) , '
વિવેચન–શ્રી અરનાથ ભગવાન એ જ ભવમાં ચક્રવતી હતા. શાંતિ થાન, કુંથુનાથે તથા અરનાથ એ અનુક્રમે બાર પૈકી ત્રણ ચક્રવતી હતા. અને એ ચક્રવતી હતા એ ઉપરાંત ધર્મ ચકના પ્રવર્તાવનાર હતા. “અર’ એટલે આરો, કઠો. પૈડાને છેડો-આરે હોય છે. સંસાર સમુદ્રને પાર પામવાને લઈને તેમનું “અર નામ પડ્યું છે. “અરને અર્થ “પહેલું એમ પણ થાય છે. અથવા “અરે એટલે “વૃદ્ધિ.” પ્રભુ ગર્ભમાં આવ્યા પછી માતાએ રત્નમય આરો તથા શુભ
પાંતર–ચકી ” સ્થાને ભીમશી માણેક “ચક” છાપે છે; પ્રતમાં “ચકી ” પાઠ છે.” “તત’ સ્થાને અને પ્રતમાં “તન” લખેલ છે. “તીરથ ’ને બદલે પ્રતમાં બન્ને સ્થાને “તીરધ્ધ પાઠ છે તેને બદલે સેવે પ્રતમાં લખેલ છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. “લખે’ લખવાની રીત પ્રત લખનારની “લહૈ' છે. ( આઠ ગાથાએ સ્તવન એક પ્રતવાળો પૂરું કરે છે, બીજી પ્રતમાં નવ ગાથા છે. (૯)
શાથ...ચકી = ઉપરી, મોટા ચક્રવતી, પણ શેના ? ધરમ-તીરથ = ધમતીથ, પ્રવર્તાવેલ ધમરૂપ તીથલના અધિપતિ. તેણે = ને (છઠ્ઠી વિભક્તિને પ્રત્યય). તીરથ = તીર્થનું (છઠ્ઠી વિભક્તિ અધ્યાહાર ). ફળ = લાભ, પરિણામ. તતસાર = તત્ત્વસાર, તતબ માલ મળે તે, સારા તત્ત્વની પ્રાપ્તિ. તીરથ = તીર્થ, જેનાથી તરીએ તે તીથ, સેવે = પૂજા કરે, અનુસરે. તે = તે મનુષ્ય પ્રાણી. લ = લે, મેળવે પ્રાપ્ત કરે આનંદધન = આનંદના સમૂહને, આનંદની ધટનાને. નિરધાર = નક્કી, ચક્કસ. (૯)
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮: શ્રી અરનાથ જિન સ્તવન
[૩૫૫ દીઠાં, માટે જન્મ થયા પછી તેમનું “અર’ નામ આપ્યું. તેમનું ગજપુર નગર, સુદર્શન રાજા પિતા, દેવી રાણા માતા, ચોરાશી હજાર વર્ષનું આયુષ્ય. સુવર્ણ જેવો તેમને દેહઃ આવા અરનાથ પ્રભુ ધર્મચક્રના પ્રવર્તાવનાર હતા. તેઓએ જે ધર્મ પ્રવર્તાવ્યું છે ત્યાર પછી ઘણાં વર્ષ ચાલે. તેમની આગળ ધર્મચક ચાલતું. ચક્ર એ ગળ વસ્તુ હોય છે અને સૂર્યથી દશગણી તેની ભવ્યતા હોય છે. આવા ધર્મચકના પ્રવર્તાવનાર હોવાથી મારા આદર્શમય છે. અને તેઓ મુક્તિ ગયેલા હોવાથી બધી રીતે આદર્શ સ્થાને સ્થાપન કરવા ગ્ય છે. તેઓ દુનિયામાં ચકવર્તી થયા તે માટે નહિ, પણ દુનિયામાં પડતા આ જીવને ધારી રાખે અને તેને ઊંચે રાખે તે ધર્મચકી લેવાથી મારે ખરેખરા આદર્શ સ્થાને છે, પૂજ્ય છે અને સંસારને આરે પામેલ હોવાથી અરનાથના નામને યોગ્ય છે.
તીર્થ એટલે જે તારે તે તીર્થ. સામે કાંઠે જવાને રસ્તો બતાવે, પૂરો પાડે તે તીર્થ. આપણે ગંગા, નર્મદા કે તાપી નદીમાં જે આરા હોય છે, સામા કાંઠા પર જવાના માર્ગો હોય છે, તે આરા અથવા તીર્થ કહેવાય છે. ભગવાન જે તીર્થની સ્થાપના કરે તેનું ફળ તત્વબુદ્ધિ છે. સાત અથવા નવ તત્વે, જેનું સુંદર સંક્ષિપ્ત વર્ણન પ્રશમરતિ ગ્રંથમાં કર્યું છે, એ તત્વજ્ઞાન એ તીર્થનું ફળ છે. સાત કે નવ તત્તે જાણવાં, સડવાં, એ તીર્થ પામ્યાનું ફળ છે. આવું તીર્થ ભગવાન અરનાથે સ્થાપન કર્યું. એ સમજવું, નવ તત્ત્વ કે સાત તને સમજીને સ્વીકારવાં, એ તીર્થ પામ્યાનું ફળ છે. દરેક ભગવાન ‘નમો તિથ' કહી સમવસરવણમાં બેસે છે. એ સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકારૂપ ચતુર્વિધ સંઘ, તેને આપ જેવા મેટા માણસો નમસ્કાર કરે છે તેને હું નમું છું. આખા તીર્થને સાર તત્વજ્ઞાનમાં સહણરૂપ છે. એવા તીર્થને હું પામે છું અને સંસારને આરે બેઠો છું. એ સાત અથવા નવ તત્ત્વને જાણું એ આપના પ્રરૂપેલા તીર્થને સાર છે, આવું જે પ્રાણી જાણે તેને આનંદને સમૂડ એના પુષ્ટ આકારમાં પ્રાપ્ત થાય છે અને એની જિંદગી સફળ થાય છે. આવા તીર્થને પ્રાપ્ત કરીને મારા આદર્શ તરીકે આપશ્રી નાથને હું સ્વીકાર કરું છું અને તેને અનુસરું છું. આપના તત્વ આનંદસમૂહને હું પ્રાપ્ત કરું તેવી મારી જિજ્ઞાસા છે અને તેથી મને જરૂર આનંદને ઘન મળશે એવી મારી ખાતરી છે. - અહીં આ સ્તવનના કર્તા “આનંદઘન” નામથી લખનાર એક મહાપુરુષ છે એ વાતને પણ અર્થથી જણાવી. જૈન સંપ્રદાય પ્રમાણે લેખકનું નામ ગ્રંથને છેડે આવવું જોઈએ, તે સંપ્રદાય લાભાનંદજીએ અનંદઘન શબ્દ દ્વિ–અર્થમાં મૂકી જણાવી દીધું છે, તે આ ગાથાપરથી માલૂમ પડે છે. તીર્થની સેવા કરે તે આનંદના ઘન(સમૂહ)ને જરૂર પામે એ એને બીજો અર્થ છે. આ સ્તવનમાં ઘણું અગત્યની વાત કરીને લેખકશ્રીએ મેટો ઉપકાર કર્યો છે. ૯)
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
કપ૬]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી
ઉપસંહાર આવી રીતે આ અગત્યનું સ્તવન પૂર્ણ થયું. એમાં નયવાદની અગત્યની વાત કરી છે. આત્માનુભવ એ એક વસ્તુ છે, એ જ આત્માના અનંત પર્યાય છે, પણ અંતે આત્મા તે એક જ છે. જે સહભાવી સાથે રહેનાર) ધર્મો હોય તેને ગુણ કહેવામાં આવે છે અને જે કમભાવી ધર્મો હોય, જે એક પછી એક થયા કરે, તે પર્યાય કહેવાય છે. પર્યાય એટલે રૂપ અથવા આવિર્ભાવો, દાખલા તરીકે પ્રાણી તિર્યંચ, નારક, દેવ કે મનુષ્ય થાય તે તેના પર્યાય કહેવાય છે, તેમાં પણ ભૂલે, લંગડ, એકેદ્રિય વગેરે સર્વ પર્યાય કહેવાય છે. પર્યાય તો ફરતા જ જાય છે. તે સર્વ કમભાવી ધર્મો છે અને એક પછી એક થયા કરે છે. એ અનેક પર્યાને મટાડવા આદર્શ સ્થાને રાખેલ છે.
કેવું કેવું રૂપ લે છે તે ખાસ લક્ષ્યમાં રાખવા જેવી હકીકત છે. આગળ જણાવ્યું તેમ. તે પ્રાણીને ચારે ગતિમાં રખડાવી દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નારક બનાવે. તેમાં તિર્યચેની અંદર એકેદ્રિય, દ્વિદ્રિય, તેઈદ્રિય, ચઉરિદ્રિય અને પંચંદ્રિયને સમાવેશ ગણવામાં આવ્યું છે. પંચંદ્રિયમાં એ જળચર, ભૂચર, ખેચર, ઉરપરિ સર્પ અને ભુજપરિસર્ષ ગમે તે થાય. તેમાં પાછું સારું સુંદર શરીર, મળવું, શરીરે સ્વાથ્ય રહેવું, સર્વ અંગોપાંગ બરાબર તેને સ્થાને થવા અને કદરૂપાપણું, વાંકાચૂંકા ચાલવું તેમ પણ થાય છે. તેમાં સારા-ખરાબ કુળમાં જન્મ થાય છે. સ્વર ગંભીર અને કપ્રિય થવો તે વધારાની વાત છે, જેમાં પ્રિયતા મેળવવી કે યશકીતિ થવી એ અથવા ન થવાં એવાં અનેક રૂપ થાય છે. ચાલે ત્યારે પૃથ્વી ધણધણે, અને કઈ વાર તે માંદે અને મરવાને વાંકે જીવતે જણાય. શરીર રોગરહિત પ્રાપ્ત કરવું કે રોગિષ્ઠ શરીર થવું તે બીજા પર્યાય છે, ટૂંકા આયુષ્યમાં આ દુનિયા છોડવી પડે અથવા શરીર ન ચાલતું હોય અને વખત પસાર થતું ન હોય તેમ ઘસડીને જીવન પૂર્ણ કરવું એવાં પણ રૂપિ આ પ્રાણીનાં થાય છે. ધર્મને અભ્યાસ કરે અને કાંઈ યાદ ન રહે અથવા એક્સો આઠ વસ્તુ પર એકીવખતે ધ્યાન આપી શકે, એવો થાય, અને દુનિયાને ચકિત કરે તેવા પ્રયોગો કરે. આવા અનેક પર્યાયે પ્રાણએ કર્યા છે અને કરતો જાય છે. આ જુદાં જુદાં રૂપ ધારણ કરવાં તે પર્યાયદષ્ટિ છે. તે નજરે જોતાં અનેક રૂપો થાય છે, પણ આત્મા એક છે, એક જ્ઞાન-દર્શન -ચારિત્રનું સ્વરૂપ છે, અનંત ગુણથી ભરેલ, અક્ષય, અજર, અમર છે અને તે નિત્ય છે, એમ વિચારવું તે આત્માનુભવ છે.
આવી રીતે પર્યાયદષ્ટિએ અનેક રૂપ ધારણ કરવા છતાં આત્મા તે એક જ છે અને નિત્ય છે એ રીતે વિચાર કરવા અને નિજ સ્વરૂપ સાબિત કરવાને આ સર્વ પ્રયાસ છે. આ આત્માને દ્રવ્યની દૃષ્ટિએ એક અને નિત્ય તરીકે ઓળખવાને આ સર્વ પ્રયત્ન છે. તેને બરાબર ઓળખો અને એની પર્યાયદષ્ટિ મૂકી દેવી એ આપણને કર્તવ્યરૂપે પ્રાપ્ત થાય છે. જ્યાં સુધી
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮: શ્રી અરનાથ જિન સ્તવન
[૩પ૭ આ પર્યાયદષ્ટિ ન છૂટે ત્યાં સુધી એક ખાડામાંથી બીજામાં પડવાનું અને સંસારના પરિભ્રમણમાં ભમવાનું જ છે, અને સારા કે ખરાબ જે પ્રકારને આકાર મળે તેને ભોગવવાનું જ છે. એ ભગવટો થડા કે વધારે સમય માટે થાય તે પર્યાયષ્ટિ, અને તેને ત્યાગ કરી આત્માને અનંત નિત્ય અવ્યાબાધ રૂપે ઓળખવો તે આત્મિક દષ્ટિ. આ બીજા પ્રકારની દૃષ્ટિને જમાવવાને અને તેને બરાબર ઓળખી કાઢવો તે માટે આ સર્વ પ્રયાસ છે. તમે નિરંતરના સુખમાં રહે એવી ભાવના આનંદઘન કરાવે છે. આત્માને બરાબર ઓળખવો તે, આ કારણે, આપણી ફરજ થઈ પડે છે. આપને સર્વને એ સાચું આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાઓ એવું ઈચ્છી અત્ર વિરમીએ છીએ. આ આત્માનુભવ અને પર્યાયપલટનને પ્રધાન સુર નિત્ય સ્મરણમાં રાખવા યોગ્ય છે. (૧૮) માર્ચ : ૧૯૫૦ ] .
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મલિનાથ જિન સ્તવન
અઢાર દૂષણ સંબંધ–આ ઓગણીશમા સ્તવનમાં અઢાર દે-દૂષણને બતાવીને એ અઢાર દેને પ્રભુ નિવારનાર હતા, તે દ્વારા પ્રભુ આપણું આદર્શ છે અને આદર્શ હોઈ પૂજનિક છે, એ પ્રધાન સુર, જે કેટલાંક રતવનેથી ચાલ્યો આવે છે, તેને મુકરર કર્યો છે. પ્રાણી જ્યારે આદર્શ મુકરર કરે ત્યારે તે આદર્શને પહોંચવા પિતાના બની શકતા સર્વ પ્રયત્ન શરૂ કરી દે છે, કારણ કે અંતે પિતાના આદર્શને પહોંચવું અને આદર્શમય થઈ જવા પિતે પ્રયાસ કરવો એ તેની ઈચ્છા હોય છે. તેટલા માટે એ પ્રભુ કેવા હતા તે પ્રથમ નક્કી કરી નાખવું જોઈએ. અને તે ચોક્કસ થયા પછી પિતે તે આદર્શમય થવા પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. એટલા માટે પ્રભુના ગણો વિચારવા અને ખાસ કરીને તેમાં એક પણ દોષ નહેતે એમ ધારી રાખવું જોઈએ. આ અઢાર દે પર ભરૂચ નગરનિવાસી વિદ્વદ્વર્ય શ્રાવકરત્ન શેઠ અનેપચંદભાઈએ એક પુસ્તક છપાવ્યું છે એમ મને, તે પુસ્તક વાંચેલ હોઈ, યાદ છે. મારા પુસ્તકાલયમાંથી તે પુસ્તક મળી શકયું નથી, પણ તે વાંચી લેવા યોગ્ય છે એટલું જણાવવું અત્ર પ્રાસંગિક છે.
પ્રભુ સંબંધી વિચાર કરતાં પ્રભુને આ જગતના કર્તા માનવાની ભૂલ ન કરવી; તર્ક અને ન્યાયની દલીલે તેને સૃષ્ટિકર્તા તરીકે સિદ્ધ કરી શકે તેમ નથી. અને કઈ સૃષ્ટિ બનાવે તે આવી આપત્તિ અને આફતથી ભરપૂર સૃષ્ટિ બનાવે તે મગજમાં પણ ઊતરવું મુશ્કેલ છે. બનાવે, અને આવી અનેક આશાભંગ અને આઘાતથી ભરેલી સુષ્ટિ કેમ બનાવે ? તેની પાસે નંદનવનને આદર્શ તે હાજર હિતે; છતાં આવી રેગ-શોક-દારિઘમય પૃથ્વી તેણે બનાવી? તે કાંઈ સમજાતું નથી. અને શેમાંથી બનાવે ? આ છેલ્લે સવાલ ખાસ વિચારવા ગ્ય છે. સુષ્ટિ શેમાંથી બનાવે ? જે પ્રથમથી કયણુક વગેરે પુગલેને સ્કંધ હતે તેના વ્યણુક થયા અને આખરે તેને કપાટ થશે એમ માનીએ તો એ પુદ્ગલને બનાવનાર કોણ?—એમ અનવસ્થા દોષ લાગી જાય છે. એટલે પ્રભુને આદર્શ સ્થાને રાખવા છતાં પ્રભુ સૃષ્ટિ બનાવનાર હોય એમ માની શકાય તેવું નથી. પિતાના વિદ માટે સુષ્ટિ બનાવી એમ પણ માની શકાતું નથી. એક તો આદર્શ પ્રભુમાં વિનોદ જ ન હોવા જોઈએ, કારણ આપણું આદર્શમાં એ વિનેદને ભાવ પણ હેતે જ નથી.
આ સંબંધમાં પ્રભુની લીલાને અંગે ચેડા વિચારે પ્રથમ સ્તવનમાં આદશને અગે. બતાવ્યા છે, ત્યાંથી યાદ કરી જવા. આ સર્વ વિચાર કરતાં સૃષ્ટિ અનાદિ જ માનવી પડશે અને આપણે પ્રભુ જેવા થવું છે, તે માટે પ્રભુને આદર્શ સ્થાને-ભાવનામય સ્થાને જ રાખવા પડશે. પ્રભુમાં અઢારે પ્રકારના દોષ નહોતા તે આપણે જોઈ જઈએ. એ અઢાર દોષ દશમી ગાથામાં ગણવશે.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ : શ્રી મલ્લિનાથ જિન સ્તવન
[ ૩૫૯
સ્તવન
(રાગ કાફી, સેવક કિમ અવગુણીએ—એ દેશી )
સેવક કિમ અવગણીએ, હા મલ્લિજિના એહ અબ શોભા સારી; અવર જેહને આદર અતિ દીએ, તેહને મૂલ નિવારી. હા મલ્લિ૦ ૧ અથ—હૈ મલ્લિનાથ ! આપ આ સેવકને કેમ અવગણા છે ? એમ કરવામાં આપની આબરૂ શું વધશે ? આપની પ્રતિષ્ઠા અત્યારે ઘણી જામી ગયેલી છે. આપ તો એવું કરી છે કે બીજા લોકો જેને આદરસત્કાર કરે, માને તેને તદ્ન વિસારી મૂકે છે! એ તે કાંઇ સારી વાત કહેવાય? આપે એમ ન કરવું ઘટે. અથવા જે આશાતૃષ્ણાને ખીજા લેાક સન્માને છે, તેને તો આપે મૂળથી અટકાવી દીધી છે. આપે આશા પર વિજય મેળવ્યા છે. (૧)
ટમે—જ્ઞાનવિમળસૂરિ આ સ્તવનના અર્થ નીચે પ્રમાણે કરે છે. (ભાષાને વમાન શૈલીમાં મૂકવા પ્રયત્ન મે' કર્યો છે.) એવા ધર્માં મહામેાહુ મલ્લને જીત્યા તે માટે મલ્લિનાથ જિન ભગવાનની સ્તુતિ કહીએ છીએ. હે શ્રી મલ્લિજિન ! એ તમારી હમણાં અજખ–ભલી શોભા દીસે છે. સદા સંસારી અવર-સહુને અત્યંત આદર દીજીએ બહુજનને, તે તો તમે મૂળથી નિવારી, તે કેણુ તે કહે છે. (૧)
વિવેચન—હે મલ્ટિપ્રભુ જિન ! આપ આ સેવકની કેમ અવગણના કરો છે? આપ એને કશા લેખામાં પણ કેમ લેતા નથી ? આપ જાણેા છે કે બેદિલ સેવક હાય તે તો દુશ્મન ની ગરજ સારે. આપ આવા સુજ્ઞ હોવા છતાં આ સેવકની—મારા જેવા સેવા ઉઠાવનારની– અવગણના કેમ કરી રહ્યા છે? એમાં આપની શેાભા—માલા કાંઈ વધે છે? એ સારી વાત કરો છે ? એ આપ જેવા મોટા માણસને ઉચિત છે? હું આપની સેવા ઉઠાવું અને આપના ધ્યાન પર. પણ એ વાત ન લે. એમાં આપની મહત્તા વધે છે? અથવા આપ કેવળલક્ષ્મીને વર્યા અને સારી સારી શેશભા થઇ તે વિચારતાં આપ મુજ સેવકની ડેમ અવગણના કરે છે ? આપ તો એવા છે કે બીજા લોકો જે આશાને અતિ આદરસત્કાર આપે તેને મૂળથી જ અટકાવી
પાઠાંતર—‹ સેવક કિમ અવગણીએ ' એ પાઠ પ્રત લખનાર મૂકી દે છે (ખતે પ્રતમાં). ‘જેહને’ સ્થાને પ્રતમાં ‘હનિ’ પાર્ટ લખ્યા છે. ‘ અબ ' સ્થાને ‘જબ’ પાઠ છે પ્રતમાં. ‘ અવર જેહને ’ સ્થાને પ્રતમાં અવસર જાણી' પાડે છે. ‘ આદર અતિ ’તે સ્થાને પ્રતમાં ‘આદર દૃદ્ધિ જે’ પાઇ છે; ભીમશી માણેક મારા પાઠને મળતો પાઠ છાપે છે. ‘દીએ’ સ્થાને પ્રતવાળા ‘દિર્ઘ ' પાઠ લખે છે. (૧)
=
શબ્દાર્થ—સેવક = ભક્તિ-તાકરી કરનાર, સેવા ઉઠાવનાર. મ = કેમ ? શા માટે ? અવગણીએ તિરસ્કારીએ, બેદરકાર રહીએ, આપ અવહેલના કરા છે. મલ્લિજિન = ઓગણીસમા તીથ ંકર-પ્રભુ-નાથ. અક્ષ = હવે, હાલ, હમણાં, શાભા = મહત્તા, આબરૂ. સારી = સરસ, મજાની; એ આપને ધટે છે ? અવર = ખીજા માણસા, અન્ય લોકો, ગમે તેવા સાધારણ વહેવારુ માણસ.. જેને = જેને, જેમને. આદર = માન, સન્માન, આવો પધારા કરી રિઝવે, માન સન્માન. અતિ = ધા, ધણું. દીએ = આપે, દે. તેહને = તેને, તેવા માણસને મૂલ = મૂળથી, પહેલેથી પાયેથી. નિવારી = અટકાવી, પ્રતિબંધ કરી. (૧)
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૦ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી દીધી છે. આપને કોઇની આશા નથી. આશાનું સૂત્ર શું છે તે આપણે અઠ્ઠાવીશમા પટ્ટમાં જોઈ ગયા છીએ. આ આશાને ખીજા લોકો તો ખૂબ વધાવી લે છે, તેને આપે મૂળથી અકટાવી દ્વીધેલ છે.
પ્રભુના જે અઢાર દોષનો ત્યાગ આ સ્તવનમાં બતાવવે છે, તેમાં આશાના ત્યાગ કરવે એ પ્રથમ દોષના ત્યાગ છે. પારકાની આશા રાખવી તે સદા નિરાશામાં જ પરિણમે છે. આપણામાં જો કાંઈ પણ સત્ત્વ હાય તો આપણે ખરાખર તેને ખહલાવવું ઘટે; પણ પારકો આપણું કામ કરી આપશે તે વાત જ ખાટી છે. અને આપે તો એ આશાદાસીના ધરમૂળથી સથી પ્રથમ ત્યાગ કર્યો છે, તે એટલે સુધી કે આપ બારમે ગુણસ્થાનકે ચઢયા ત્યારે તો આપે મેાક્ષની પણ આશા છેડી દીધી છે. આવા મૂળથી આશાનેા ત્યાગ કરનાર આપને હું વિચારું છું અને દુનિયાને જોઉં' છું ત્યારે મને સવાલ પૂછવાનું મન થઈ જાય છે કે આપ આ સેવકને કેમ અવગણા છે ? કયાં આપને આશાત્યાગના ગુણુ અને કયાં લાકોની આશા ! એ · એ . વાતના મેળ જ મળતો નથી. તેટલા માટે આપની આશા પરની જીત મને કુતૂહળી બનાવે છે કે આપની શે।ભા મારા જેમ નમ્ર સેવકના ત્યાગ કરવામાં નથી. પણ એને આપના જેવા મનાવવામાં છે.
સેવક તો પ્રભુને આ વિજ્ઞપ્તિ કરી દૂર રહે છે અને પ્રભુ તે વિનંતી સ્વીકારે છે કે નહિં તે જાણવાના કે જોવાનેા એ પ્રયાસ પણ નથી કરતો. એ પણ એની વિનંતીમાં વિશ્વાસ રાખે છે અને તે સ્વીકારાઈ ગઈ જ હશે એમ ધારીને ચાલે છે.
આ પ્રથમ ગુણુના સંબંધમાં જરા મતભેદ છે: કેટલાક ટીકાકારો - તેને આશા-તૃષ્ણાના ત્યાગના ગુણ બતાવે છે ત્યારે કોઇ એકાદ ગુણુ વણુ વનાર એને આશાતના ત્યાગના ગુણ બતાવે છે. તેઓ દેવવદનભાષ્યમાં પ્રભુ પાસે તજવાની ચારાશી આશાતના વણુવે છે. એ તો દેવવ`દનભાષ્ય અને ભાષ્યત્રય'માં છપાઇ ગયેલ છે. તેઓ એક સૂત્ર લખે છે. તે સૂત્રમાં જણાવે છે કે આશાતનાની હુણું.' આ પાઠ કોને છે કે કથાના છે તે જણાવવામાં આવ્યું નથી. ભગવાન કેવળજ્ઞાન પામ્યા પહેલાંના વખતમાં કેટલાક મત્સરી જીવ ભગવાનના અવળુ વાદ્ય ખેલતા હાય છે. તે વખતે ચેતન પેાતાની શક્તિ ફારવીને પેલા ગમે તેવું બોલનારને અટકાવે અથવા દૂર કરે; તેને સમજાવીને તેને સ્થિર કરે અને દેવવંદનની ચેારાશી આશાતના ટાળે એવા વિચાર બતાવે છે. અહીં આશા અને આશાતનાના ગાટાળા થયા છે એમ જણાય છે આના નિય આપણે આપી શકતા નથી.
આ ગાથામાં પ્રભુના અઢાર પૈકીના પ્રથમ દોષના નિવારણની વાત કરવામાં આવી છે. હવે આપણે બીજા દોષો વિચારીએ. જ્ઞાનવિમળસૂરિ આશા-તૃષ્ણાના અમાં તેને સમજ્યા છે. જ્ઞાનસાર પણ આશા-તૃષ્ણાના અÖમાં તેને સમજે છે. મને તે અ સ્વીકારવામાં જરા પણ વાંધા લાગતો નથી. માથાના અર્થ સુગમ છે. લેક જે આશાને આદર દે છે તેને તે આપે મૂળથી છેડી દીધી છે તેવા પ્રભુ ! મારી અવગણના કેમ કરે છે ? (૧)
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ શ્રી મલિનાથ જિન સ્તવન
[૩૬ જ્ઞાનસુરૂપ અનાદી તુમારું, તે લીધું તમે તાણી; જુઓ અજ્ઞાન દશા રીસાવી, જાતાં કાણ ન આણી. હે મહિલ૦ ૨
અર્થ—આપ તો અનાદિકાળથી જ્ઞાનસ્વરૂપ હતા. તે આપનું અસલ સ્વરૂપ આપ બેંચને લઈ આવ્યા. જુઓ, અજ્ઞાનપણામાં જે દશા હતી તેને આપે એટલી બધી રિસાવી દીધી, ખસિયાણી કરી કે એ અંતે રિસાઈને ચાલી ગઈ, દૂર ભાગી ગઈ. ત્યારે એને જતી જોઈને આપે એને માટે કારણ પણ ન માંડી, કાંઈ આપે તેની વાર્તા કે કથાયે ન કરી! (૨)
ટબો-હે નાથ ! તમારું અનાદિ જ્ઞાન સ્વરૂપ-નિરુપાધિક જ્ઞાન તે તમારું તમે તાણી લીધું, નિરવરણી થઈ સંગ્રહ્યું તે દેખી અજ્ઞાનદશા અનાદિની હતી તે રિસાઈ ગઈ, તે જતી દેખીને કાંઈ મનમાં શંકા કાલિ ન આણી, મનાવી પણ નહિ. (૨)
વિવેચન—આપનું જ્ઞાનરૂપ તે આપે ખેંચી લીધું, આપનું પિતાનું જ્ઞાનસ્વરૂપ હતું તેને આપે ઝૂંટવી લીધું અને આપની કેટલાક કાળથી અજ્ઞાનદશા હતી તે તો આપનાથી રિસાઈ ગઈ; તે એટલી બધી રિસાણી કે આપની પાસેથી તે ચાલી ગઈ, પણ આપે તેને જતી જાણીને કાણુ પણ માંડી નહિ. આર્યાવર્તમાં એવો નિયમ છે કે પરગામ કઈ મરણ થયું હોય તો સગાંસંબંધી તેના લેકિને આવે તેને કોણ કહેવામાં આવે છે. આવા અર્થમાં કાણ” શબ્દ વપરાયે છે એમ મને લાગે છે. જ્ઞાનવિમળસૂરિ અને જ્ઞાનસાર બંને કાણને અર્થ “કથા કરે છે. તેના કરતાં હું જે અર્થ ઉપર સૂચવું છું તે વધારે બંધબેસતો જણાય છે. પણ “કાણ આણ” એ શબ્દો પગ થતો નથી. “કાણ માંડી' એમ કહેવાય છે. તેથી મૂળ લેખકને શો આશય હશે તે જાણવું મુશ્કેલ પડે છે.
આ ગાથામાં કહેલ અજ્ઞાનદેષ અનાદિને છે. તેથી આત્મા શું ચીજ છે, શરીર શું ચીજ છે, સુખ દુઃખ શાથી આવે છે, તેનું યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી. પ્રાણી શરીરના દુઃખે દુખિયે
પાઠાંતર– સુરૂપ’ સ્થાને પ્રત માં “સરૂપ” પાઠ લીધે છે. “અનાદિ’ સ્થાને પ્રતમાં ‘અનાદિન” પાઠ છે. - “તમાંર" સ્થાને એક પ્રતમાં “શાહરૂ પાડે છે. “લી' સ્થાને પ્રતવાળા “લીધો’ લખે છે. એક પ્રતમાં ‘લિધ’ પાડે છે. ‘તમે સ્થાને પ્રતવાળે “તમે લખે છે. “જુઓ’ સ્થાને એક પ્રતમાં જે પાઠ છે. “રીસાવી’ સ્થાને પ્રતમાં “વીજાતાં ઊઠ લખેલ છે. “પણ” સ્થાને પ્રતમાં ‘કાંણિ’ શબ્દ મૂક્યો છે; અર્થ માટે વિવેચન જુઓ. (૨)
શબ્દાર્થ—જ્ઞાનસુરૂપ = જ્ઞાનસ્વરૂપ, બીજી વસ્તુઓને જાણવાને સ્વભાવ અનાદિ = આદિ વગરના કાળથી; એટલે તમારું સ્વભાવિક અનાદિ કાળથી પિતાનું સ્વરૂપ, નિજરૂપે, તમારો સ્વાભાવિક અનાદિ ભાવ, તેલ = તેને, તે અનાદિ સ્વભાવને લીધું તાણી = આકથી લીધું, ખેંચીને લઈ આવ્યા, જેર કરીને પાનું બનાવ્યું. તમે = આપે, પોતે. જુઓ = અને લોકો ! નજર કરે, દેખે. અજ્ઞાન દશા = અજાણપણું, નહિ જાણવાપણું, અણજાણપણું, રીસાવી = ક્રોધથી નારાજ થઈ દૂર જઈ રિસાઈ બેઠી. કાણુ = મરણ પાળ રેવું, ફૂટવું, ન આણી = ન કરી, ન સ્વીકારી, ને માંડી. (૨)
૪૬
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૨ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
થાય છે, કુટુ`ખના દુઃખે દુખિયા થાય છે, સુગુરુને ગુરુ માને, કુદેવને સુદેવ માને અને સુદેવને કુદેવ માને, સુધર્માંને કુધર્મ માને છે; અને પાંચ ઇંદ્રિયના ત્રેવીશ વિષયમાં લુબ્ધ થઈ પ્રવર્તે છે, અને ધન, કુટુબ, જે પર વસ્તુ છે, તેને પોતાનાં માને છે. તે ક'ને ઓળખતો નથી અને ક` કેમ ઉદયમાં આવે છે અને તેને કેમ નિજ°રી શકાય તે જાણતો નથી. પ્રાણી અનેક ખાટાં કામ કરે છે. ષટ્ દ્રવ્યને એ ઓળખતો જ નથી. એ અજ્ઞાનદશામાં ચાલતો આવ્યા છે અને ચાલે છે અને અનાદિકાળથી સ`સારમાં રખડે છે. આ અજ્ઞાનદશાના સર્વથા ત્યાગ કરી જ્ઞાનગુણને સ્વીકારવા તે ઘણી મહત્ત્વની બાબત છે. જ્ઞાનથી લેાકાલેાક પ્રકટ થાય છે અને જે ભાવા મહાજ્ઞાની કહી શકે તેને શ્રતજ્ઞાનથી તે કહી શકે છે. આપે જે જ્ઞાનદશાને સ્વીકાર કર્યા અને અજ્ઞાનદશાને રિસાવી મૂકી તે એટલે સુધી કે તેની કાણુ પણ ન માંડી, અને આપને તેના ચાલી જવાને અંગે મનમાં પણ કાંઇ ન આવ્યું તે આપના બીજો ગુણ છે. આપે અઢાર દોષને નિવાર્યો તેમાં અજ્ઞાનદશાના આપે ત્યાગ કર્યો અને જ્ઞાનદશાનેા સ્વીકાર કર્યાં તે કાંઈ જેવું તેવું કામ નથી કર્યુ. જ્ઞાન એ તો દવા છે. જેમ દીવા પ્રકાશ આપે તેમ આપનું જ્ઞાન સુંદર ઝળકાટ આપે છે. અને આપે આ જ્ઞાનના સ્વીકાર કરી માટે સુંદર દાખલે બેસાડચો છે. આપ આવા મોટા છે તો આ સેવકની કેમ અવગણના કરી છે ? આપે આ સેવકને તદ્દન વિસારી ન દેવા જોઇએ એવી મારી આપને વિનતિ છે.
નિદ્રા સુપન જાગર ઉજાગરતા, તુરીય અવસ્થા આવી;
નિદ્રા સુપનદશ રીસાણી, જાણી ન નાથ મનાવી. હા મલ્લિ૦ ૩ અથઊંઘ, સ્વપ્નાવસ્થા, જાગ્રતદશા અને ચેાથી ઉજાગરદશાએ પૈકી ચાથી ઉજાગરદૃશા આપને મળી. આપની નિદ્રાદશા અને સુપનાની દશા–સ્વપ્નદશા એટલી બધી રીસાણી, આપનાથી છેટે ચાલી ગઈ અને આપે તે વાત જાણી પણ આપે-નાથે ન મનાવી, ફોસલાવી પણ નહિ, તે જાય તેને જવા દીધી. (૩)
ટબા—નિદ્રા ૧, સ્વપ્નદશા ૨, જાગરતા ૩, ઉજાગરતા ૪. 'मोहो अणाइनिद्दा, सुपणदशा भव्ववोहि परिणामो अपमत्तमुणी जागर जागर, उयागर वीयराउ त्ति ।।'
પાઠાંતર જાણી 'તે બદલે બન્ને પ્રતમાં ‘જાણિ ' લખ્યું છે. (૩)
શબ્દા—નિદ્રા – ઊંધ, સૂઈ જવું તે, પેઢી જવું તે, પલંગ કે તળાર્ધમાં ઊંઘી જવું. તે. સુપન = સ્વપ્નદશા, ઊંધમાં સ્વપ્નાં આવે તે. જાગર = જાગરૂકદશા, જાગતી સ્થિતિ, સમાધિ પણ જાગરૂક દશામાં ગણાય. ઉન્નગરતા = સવિશેષ જાગૃત દશા, જેમાં ઊંધ જ ન આવે તેવી દશા. તુરીય = ચોથી ( જે ઉપર મહેલ ઉજાગર દશા છે તેને ). આવી = મેળવી, આપને પ્રાપ્ત થઈ, આપે આણી. નિદ્રા – ઊંધવાની દશા, જેને ઉપર પહેલી દશા કહી છે તે. સુપનદશા = સ્વપ્ન, જેમાં સેલાં આવે તે ઉપર કહેલ ખીજી દશા. રીસાણી = રિસાઈ ગઈ, ઊઠીને દૂર થઈ ગઈ, અળગી થઈ. જાણી = એમ ખબર હતી છતાં, સમજીને, ન = નહિ, નકાર. નાથ = ભગવાન, પ્રભુ. મનાવી = ફેાસલાવી, સમજાવી. (૩)
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯: શ્રી મલ્લિનાથ જિન સ્તવન
[ ૩૬૩ કૃત્તિ વિજ્ઞતિયા થી અવસ્થા આવી તે વારે-નિદ્રાદશા ૧, સ્વપ્નદશા ૨, રીસાણી જાણી, પણ હે નાથ ! તમે મનાવી નહીં. ભલી શેભા. (૩).
વિવેચન—ઊંઘ અને જાગવાની રિથતિને અંગે ચાર પ્રકારની સ્થિતિ હોય છે. તેમાં પ્રથમની સ્થિતિ નિદ્રાદશા છે. આપણે જેમાં ઊંઘીએ છીએ તે નિદ્રા. સુખે-સહેલાઈથી જાગ્રત થઈ જાય તે નિદ્રા. મહામુશ્કેલીએ ઘણે હલાવ્યા, બોલાવ્યા કે હોકારા કર્યા પછી જાગે તે નિદ્રાનિદ્રા. ઊઠતા બેસતાં ઊંઘ આવે તે પ્રચલા. અને હાલતાં-ચાલતાં ઊંઘ આવે તે પ્રચલાપ્રચલા. અને દિવસે ચિંતવેલ કામ રાત્રે ઊંઘમાં કરે તે થીગુદ્ધિ અથવા સ્યાનદ્ધિ. આ પાંચ પ્રકારની નિદ્રામાં દર્શન તદ્દન બંધ થઈ જાય છે, દર્શનને માટેની આંખો જ બંધ થઈ જાય છે. નિદ્રાદશાને અંગે આ પ્રથમ નિદ્રાદશા થઈ. નિદ્રાની બીજી સ્થિતિ સ્વપ્નદશા છે. એમાં ચિત્રવિચિત્ર સ્વપ્ન આવે અને તે પણ ઊંઘની એક દશા હોઈ તેમાં પણ દર્શન તદ્દન અટકી પડે છે આ સ્વપ્નદશા તે નિદ્રાની બીજી દશા થઈ. એમાં દર્શન તદ્દન બંધ થઈ જાય છે. આ ઊંઘ પણ ખરાબ છે અને તેનાથી દર્શન થતું અટકે છે. ઊંઘવા-જાગવાને અંગે ત્રીજી જાગ્રતદશા છે. માણસ જાગતું હોય ત્યારે સર્વ ચીને દેખી શકે છે અને તેનું દર્શન જાગતું રહે છે. એ જાગ્રતદશા તે નિદ્રાદશાથી તદ્દન ઊલટી છે. જાગવા-ઊંઘવાને અંગે ચેથી દશા તે ઉજાગરદશા કહેવાય છે, તે કેવળી, તીર્થકર ને સિદ્ધના જીવેને હોય. તેઓ ઊંઘ ઈચ્છતા પણ નથી અને રાતદિવસ જાગતા રહે છે. આ ચેથી ઉજાગરદશામાં દર્શન સદૈવ જાગ્રત રહે છે અને આ વખત દર્શન થયા કરે છે. બાકી તો, વ્યાખ્યાનમાં પણ શ્રવણ કરતાં માણસ નિદ્રાના જોરથી ઝોકાં ખાય છે અને ઘેર કે દુકાને ચોર ચોરી કરી જાય ત્યારે પણ ભાઈશ્રી તો ઊંઘતા જ રહે છે. આપે આ ચેથી ઉજાગરદશા રાખી છે અને નિદ્રાદશા તથા સ્વપ્નદશા તો આપથી સંપૂર્ણ રિસાઈ ગઈ છે. આપે તો, તેની સાથે ઘણા કાળને પરિચય હોવા છતાં, એને મનાવવાનો પ્રયાસ પણ નથી કર્યો.
આ આપને ત્રીજો ગુણ છે. જે અઢાર દોષને આપે ત્યાગ કર્યો છે તેમાં આ નિદ્રા ત્રીજે દેષ છે. હે પ્રભુ! આપ આ સેવકની કેમ અવગણના કરે છે અને મારી સામે નજર પણ કેમ કરતા નથી? અહીં ત્રીજે નિદ્રાદશાને ત્યાગ અને ચોથા સ્વપ્નદશાને ત્યાગ એમ આ ગાથામાં બે ગુણનાં અથવા દુષનિવારણનાં વર્ણને કર્યા. (૩)
સમકિત સાથે સગાઈ કીધી, સપરિવારણું ગાઢી; મિથ્થામતિ અપરાધણુ જાણી, ઘરથી બાહિર કાઢી. હે મહિલ૦ ૪
પાકતર સમક્તિ” સ્થાને પ્રતવાળે “સમકત’ શબ્દ લખે છે. સાથે’ સ્થાને એક પ્રતમાં “સાર્થે” પાડે છે. તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. પરિવાર શું ' સ્થાને પ્રતવાળા પરિવારરૂં” લખે છે. “અપરાધણ” શબ્દને સ્થાને અને પ્રતમાં “અપરાધણિ” શબ્દ લખે છે. (૪).
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આન’ઘન-ચાવીશી
અ—આપે તો . સમ્યક્ત્વ-શુદ્ધ દેવ-ગુરુ-ધર્મ પર શુદ્ધ શ્રદ્ધા સગપણુસ બંધ-કયુ`', તે એકલા તેની સાથે જ નહિ, પણ તેના સગાસંબંધીઓ સાથે પણ પાકો સબંધ કીધા અને મિથ્યામતિને તહેામતદાર તરીકે કે ગુનેગાર તરીકે ઓળખી લઇને એને તેા ઘરમાંથી જ બહાર હાંકી દીધી, કાઢી મૂકી. (૪)
ટમા—સમકિત સગાઇ કીધી, સત્તાગમ સાધાદિ પરિવાર સાથે સુદૃઢપણે; મિથ્યામતિને અપરાધિણી-પાપકારિણી જાણીને ઘરથી-મનમંદિરવાસના ઘરથી સંજ્ઞારૂપથી પણ બહાર કાઢી. (૪)
વિવેચન—આ ગાથામાં પાંચમા મિથ્યાત્વ દોષના નિવારણની વાત કરે છે. સમકિત સાથે એના આખા પરિવાર સાથે સ`બધ--સગપણ કર્યું અને તે પણ ગાઢ સંબંધ કર્યા. અને મિચ્ચાબુદ્ધિ–મિથ્યાત્વ સાથે એને એટલા વાંધા પડી ગયા કે તેને અપરાધ કરનારી તહેામતદાર ગણીને ઘરથી બહાર ધકેલી દીધી. સમ્યક્ત્વના સડસઠ ખેાલની વાર્તામાં સમતિના સ‘બધીએ શમ, સંવેદ, નિવેદ, આસ્તિકય અને અનુક પાને ઉપર જણાવી ગયા છીએ. એની સાથે એ સમ્યકત્વના પરિવારની સાથે—એણે સગપણ સ્નેહુસ બધ કર્યાં.
૩૬૪ ]
ખરી વસ્તુને ખાટી માનવી તે મિથ્યા; ખાટાને-સાચું માનવું, ધર્મને અધમ માનવા તે મિથ્યાત્વ. એના અનેક પ્રકાર છે :
પ્રથમના મિથ્યાત્વને અભિગ્રહમિથ્યાત્વ કહે છે. તેમાં કુદેવને સુદેવ માને, ગુરુને સુગરુ માને, અધર્માંતે ધમ માને. આવી રીતે ગભપુચ્છ પકડ્યુ તેને છેડે જ નહિ, હઠ કદાગ્રહથી બાપદાદાની હઠ પકડીને કુગુરુને મૂકે નહિ.
ખીજ મિથ્યાત્વદોષ અનભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ. તે બધા દેવને સરખા માને. સુદેવ અને કુદેવને સરખા માને. એને ખરાખોટાનો ભેદ્ય થતા નથી. એ ખરે વિચાર જ કરતે નથી. એ અધર્મીને પણ ધમ માને.
ત્રીજો મિથ્યાત્વને પ્રકાર તે અભિનિવેશિક મિથ્યાત્વ. તેમાં તે સત્યદેવને માને નહિ, પણ બાપદાદાએ કયું' તેમ જ કર્યા કરે. સાચા ધમ` જાણે પણ તેને સ્વીકારી ન શકે. ચાથે સાંશયિક મિથ્યાત્વ. એ વીતરાગનાં વચનમાં શકા કરે. એના સંશયનું નિવારણ થાય જ નહિ.
મૂઢતાથી ખબર ન પડે તે પાંચમુ અનાલેગિક મિથ્યાત્વ. એકેન્દ્રિય પ્રમુખ જીવેને આ મિથ્યાત્વ હાય છે. એને ધકની ખબર જ પડતી નથી.
શબ્દા—સમષ્ટિત = શુદ્ધ દેવ-ગુરુ-ધર્મ' ઉપર શુદ્ઘ શ્રદ્ધા. સાથે = જોડે, ના સંબંધમાં, સગાઈ = સ્નેહસંબંધ, પ્રેમ. કીધી = કરી. સપરિવાર તેના પરિવાર સાથે, શમ, સંવેગ વગેરે તેના કુટુબીજા, સુ = ની સાથે. ગાઢી = ગાઢ, પાકી, જીવ હાડોહાડ. મિથ્યામતિ = ખાટી બુદ્ધિ, ખાટામાં સારાપણાની બુદ્ધિ. અપરાધણ = અપરાધિની, તહોમતદાર. જાણી = ઓળખી, શોધી કાઢી. ધરથી = !તાના ગૃહમાંથી, પોતાના ઘરેથી, બાહિર = બહાર, છેટે, આવે. કાઢી = ફેંકી દીધી. (૪)
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯: શ્રી મલિનાથ જિન સ્તવન
[૩૬૫ આવી અનેક પ્રકારની મિથ્યાત્વની બુદ્ધિ હોય છે તેને આપે ત્યાગ કર્યો છે અને શમ, સંવેગ આદિ આખા પરિવાર સહિત સમકિત-શુદ્ધ દેવ ગુરુ ધર્મ પર શુદ્ધ શ્રદ્ધા આપે આપનામાં જમાવી છે. સમક્તિના પ્રકારે અગાઉ વર્ણવી ગયા છીએ. મિથ્યાત્વને અનેક પ્રકારે વર્ણવેલ છે. મતલબ, આપે સમતિ સાથે, એના પરિવાર સહિત, ગાઢ સંબંધ કર્યો અને પાંચમા દેષ મિથ્યાતને ઘરથી બહાર કાઢી મૂકવાને અને તેની સાથે સંબંધ ન કરવાને નિશ્ચય કર્યો. (૪)
હાસ્ય અરતિ રતિ શોક દુર્ગછા, ભય પામર કરસાલી; નેકષીય શ્રેણિ ગજ ચઢતાં, થાન તણી ગતિ ઝાલી. હે મહિલ૦ ૫
અર્થ-હાસ્ય, અરતિ, રતિ, શેક, દુર્ગછા અને પેલી ત્રણ સાંધાવાળી દંતાળીને જ્યારે આપ નેકષાયરૂપ હાથી ને શ્રેણીની ઉપર ચડ્યા તે વખતે એની બાપડીની કૂતરા જેવી ગતિ પકડાવી દીધી. (૫)
ટો-હાસ્ય ૧, રતિ ૨, અરતિ ૩, શક ૪, દુગંછા ૫, ભય ૬, ઈત્યાદિક પામર-નીચા લેક ધુરસાલી-રીસાલી ભું (?) છ નેકષાયાદિક એ શ્વાનની ગતિ–દશા લાધી; જેમ ગજ વાટે રાજમાર્ગો જાય તે વારે શેરીમાં કૂતરા ભસે, પણ હાથી સ્વગતિ ન ભાજે, તેની સામે પણ ન થાય. (૫)
વિવેચન–આ ગાથામાં અઢાર દૂષણો પૈકી બીજા છ દૂષણ કહેવામાં આવશે. એને જૈન પરિભાષામાં નવ નેકષાય કહેવામાં આવે છે. નેકષાય એટલે કષાયના ઉત્તેજક, કષાયને ઉત્પન્ન કરનાર,
આપણે પ્રથમ છ દૂષણ અને કષાયને ઉત્પન્ન કરનાર પ્રથમ નોકવાયરૂપ દુષણને વિચારીએ. હાસ્ય એટલે હસવું તે. હસવામાંથી ખસવું થઈ જાય છે અને માણસ હસે છે ત્યારે સામાને શું લાગશે તેને તેને વિચાર રહેતો નથી. હસી હસીને માણસ એટલું હસી નાખે છે કે તેની હદ થઈ જાય છે. મારા એક મિત્ર એક વાર હસવા માંડે તે અંતે રૂએ ત્યાં સુધી હસ્યા જ કરે. અને મશ્કરી કે હાંસીમાં બેલેલાં વચનને તો પ્રાણી કદી ભૂલી શકતો - પાઠાંતર–અરતિ રતિ સ્થાને પ્રતવાળો “રતિ અરતિ ” લખે છે; બીજી પ્રતમાં “રતી અરતી ” પાઠ
છે. “ કરસાલી' સ્થાને બન્ને પ્રતમાં “ધુરસાલી’ શબ્દ પ્રતકાર લખે છે; અર્થ માટે વિવેચને જુએ (૫) ' શબ્દાથે--હાસ્ય = મકરી, ઠઠ્ઠા, હસવું તે અરતિ = અપ્રેમ, મનમાં ધીરજ નહિ તે, ચિત્તવ્યાકુળતા રતિ = પ્રેમ, પ્રીતલડી, શોક = ખેદ, માનસિક ઉદ્વેગ, દિલગીરી. દુગંછી = નાક મચકડવું તે, નાકમાં પીડા થવી, ભય = ભે, બીક, પામર = તુચ્છ, સાધારણ, હલકી. કરસાલી = દંતાળી, ત્રણ દાંતાવાળી (સ્ત્રી-પુરુષનપુંસકવેદ ). નેપાય = નવ કપાય, હાસ્યાદિ નવ ગજ = હાથી, હસ્તી. શ્રેણિ = પંક્તિ, પદ્ધતિ. ચઢતાં = આગળ વધતાં. શ્વાન = કૃતાં. તણી = ની, તેની. ગતિ = ચાલ, ગત, રીત. ઝાલી = પકડી લીધી. આદરી, સ્વીકારી (૫)
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૬]
શ્રી આન ઘન-ચાવીશી
નથી. કુમારપાળની બહેનને રમતાં રમતાં સોગઠાબાજીમાં જ્યારે પોતાના ધણીએ એટલું કહ્યું કે ‘માર એ કુમારપાળના મુંડીઆને’, ત્યારે એ રિસાઈને પિયર આવી. કુમારપાળે એ વાત જાણી ત્યારે આવું ખેલનારની જીભ ખે...ચાવી લઉં' એમ જાહેર કરી મોટી લડાઈ જાહેર કરી. અને એના વખતમાં બે મોટી લડાઇઓ થઇ, તે પૈકી આ લડાઇ એક મોટી લડાઈ ગણાય છે. તે લડાઈમાં પેાતાના બનેવીને હરાવ્યો. અને અંતે પ્રધાને સમજાવ્યા ત્યારે કુમારપાળે જામાની પાછળ ચીતરેલ જીભને ખેંચી પેાતાની પ્રતિજ્ઞા પૂરી કરી. આવી હાસ્યની વાત છે. હાસ્યની ટેવવાળા લાકોમાં મશ્કરા કહેવાય છે. આ હસવાની પ્રવૃત્તિ આત્મિક ગુણથી વિપરીત છે અને એ અનંદ'ડને ઘણા વધારી મૂકે છે. પછી તો હસતાં બાંધેલાં કર્મો રડતાં પણ છૂટતાં નથી અને નવીન ક`ધ કરાવે છે. માટે ભગવાનની પેઠે હસવાના ત્યાગ કરવા. હસવાની ટેવ ખેાટી છે; એમાં જરા પણ લાભ નથી. અને એ ક્રોધને ઉત્પન્ન કરનાર છે. અને હસે એના ઘર વસે' એ કહેવત ખાટે રસ્તે દોરનારી છે. ખરા આત્મિક ગુણને એ અટકાવનારી પદ્ધતિ છે અને તેથી પ્રભુના આદશ રાખનારને એ સ°થા ત્યાજ્ય છે. એ ટેવથી કોઇ જાતના લાભ નથી અને એકંદરે–સરવાળે નુકસાન જ છે. હસવામાંથી ખસવું થઈ જતાં વાર લાગતી નથી, તેથી આ હસવાની કે મશ્કરી કરવાની ટેવ રાખવી યાગ્ય નથી. આવી રીતે હસવાની પદ્ધતિને ત્યાગ કરવા એ પ્રભુને આદર્શ તરીકે સ્વીકારનારને માટે ખાસ જરૂરી છે. એ પ્રમાણે અઢાર પૈકી છઠ્ઠો દોષ થયા.
એ જ પ્રમાણે રતિ નામના સાતમે દોષ પણ પ્રભુને થતો નથી. અનુકૂળ પૌદ્ગલિક પદાર્થ મળે ત્યારે રાજી થવું તે તિ નામના નાકષાય છે. તે કૃષણ પ્રભુને જરા પણ નથી. અનુકૂળ પદાર્થોમાં રાજી થવું, તેના ચેનમાં પડી જવું, એથી પ્રાણી ભારે કમબ`ધ કરે છે. પદાને અનુકૂળ માનવા તે જ અજ્ઞાનતા છે. પદાં તો જડ હાર્દ અંતે વિનાશી છે. શરીર કે કોઇ પણ પદાર્થીમાં રતિ ન કરવી, એ પ્રભુના માગ છે અને પ્રભુના માર્ગને અનુસરી આ સાતમા દૂષણના ત્યાગ કરવે.
આઠમુ દૂષણ અરિત છે. રતિથી તે ઊલટો દુણુ છે. અતિ એટલે ચીજ પર અરાગ. કોઇ વસ્તુ ઉપર અપ્રીતિ ન કરવી. આપણા લેણદાર ધન માગે ત્યારે તેને આપવું. સ` ચીન્ત્ અહીં મૂકી જવાની છે, આપણી સાથે કોઇ આવનાર નથી, એમ વિચારી કોઇ ચીજ પર અને કોઇ બનાવ પર અપ્રીતિ ન કરવી. આ આઠમા દૂષણને ભગવાને નિવાયુ અને ભગવાન આપણા આદશ હોઈ આપણે તેને અનુસરવું ઘટે. ધન ચાલ્યું જાય ત્યારે પણ અતિ ન કરવી.
ચેાથે નાકષાય અને નવમું દૂષણ શાક છે. કોઈ માંદુ પડે કે મરી જાય ત્યારે ખેદ થાય એ શેાક છે, માણસ શાકથી તંદુરસ્તી ખાઇ બેસે છે, બજાર વચ્ચે અમર્યાદ કૂટવું, વરસ સુધી માં વાળવાં, છાજિયાં લેવાં, એ પણ શાકના એક પ્રકાર જ છે. આમાં શૈાભા મળતી નથી અને આપણે પણ જવાનું જ છે એ વાતનું ભાન રહેતું નથી. આ ભવ ને પરભવમાં હાનિ
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯: શ્રી મલિનાથ જિન સ્તવન
[૩૬૭ કરનાર, સગને વિગ થાય જ એ નિયમને વીસરાવનાર અને પરભવમાં દુર્ગતિ અપાવનાર આ દૂષણ પર પ્રભુએ વિજય મેળવ્યો છે. આ પ્રમાણે શેક નામનું નવમું દૂષણ વિચાર્યું.
દશમું દૂષણ દુર્ગ"છા નામનું છે. કોઈ ગંદી ચીજ કે વિષ્ટાને જોઈ એની ગંધ આવતાં મેં મચકોડવું તે દુગંછા છે. કઈ પ્રાણીને હલકે માને નહિ અને અછુત ઉદ્ધાર માટે પ્રયત્ન કરે એ દુગંછાને ત્યાગ છે. આ દેશમાં દૂષણને પ્રભુએ ત્યાગ કર્યો છે. આદર્શ સ્થાને સ્થાપનાર આપણે એને (પ્રભુને અનુસરવું એ આપણી ફરજ છે.
ભય સાત છે : આલેકભય, પરલેકભય, આદાનભય, અકસ્માભય, આજીવિકાભય, મરણ ભય અને અપકીર્તિભય. આને જુદા દૂષણમાં ગણવામાં નથી આવ્યું પણ તે તજવા યોગ્ય છે.
એ સર્વ નેકષાયે બાપડા–બિચારા છે. નેકષાય રૂપ હાથીની શ્રેણિ પર ચડતાં જેમ હાથી પછવાડે દૂર દૂરથી કૂતરા ભસે તેવા તેના હાલ છે. પ્રભુ તો હાથમાં દંતાળી લઈ ત્રણે વેદ ઉપર વિજય મેળવી એ સર્વને નિવારે છે. હાથી પછવાડે કૂતરાના ભસવાની કોઈ અસર થતી નથી. આ ગતિ આપે પકડી છે અને આપ મારા આદર્શ હોઈ મારે તે માગે કામ લેવા યોગ્ય છે. આ કષાય નવ છે તેના પર મારે વિજય મેળવવું એ મારો આદર્શ છે. (૫)
રાગ દ્વેષ અવિરતિની પરિણતિ, એ ચરણ મેહના યોધા; વીતરાગપરિણતિ પરિણમતાં, ઊઠી નાઠા બોધા. હો મલ્લિ૦ ૬
અથ_ચારિત્રમેહનીયના મોટા લડવૈયાઓ તો રાગ દ્વેષ અને અવિરતિની રીત છે, તે આપનામાં વીતરાગભાવ જામતાં બાપડા બાઘડ ભૂત જેવા થઈ ઊઠીને નાસી જ ગયા. (૬)
બે–રાગ દ્વેષ અવિરતિ પરિણામ એ સર્વ ચારિત્રમોહ નૃપતિના ધા-સુભટ છે તે સઘળા એ વીતરાગભાવની પરિણતિ પરિણમતે હું પિતાની મેળે તે આફણીહી જ ઊઠી નાઠા. અત્યંત અબોધ અજ્ઞાન છે તે. (૬)
| વિવેચન–રાગ એટલે મનને પસંદ પડે તેવી ચીજ પર પ્રીતિ અને ષ એટલે મનને પસંદ ન પડે તેવી ચીજ પર તિરસ્કાર; વિરતિભાવને અભાવ-એ સર્વ મેહનીય કર્મ, જે રાજા પદે છે, તેના લશ્કરીઓ છે. મેહનીય કર્મને રાજાનું સ્થાન અપાય છે અને તેના લડહૈયા-લશ્કરી સ્થાને રાગ, દ્વેષ અને અવિરતિની પરિણતિને અપાય છે. રાગ એટલે પ્રીતિ અને - પાઠાંતર-અવિરતિની ' સ્થાને પ્રતમાં “અવિરતિ” પાઠ છે; એક પ્રતમાં “અવીરતી ” પાઠ છે. બધા સ્થાને પ્રતમાં “જોધા' પાડે છે. પરિણમતાં’ રથાને એક પ્રતમાં “પરિણા રમતા” પાઠ છે. (૬) | શબ્દાર્થ-રાગ = પ્રેમ, સ્નેહ. દ્વેષ = અપ્રીતિ, અપ્રેમ. અવિરતિ = ત્યાગભાવને અભાવ, વિરમવાની ગેરહાજરી. ચરણમેહ = ચારિત્રમેહનીયના. ચોધા = લડવૈયા, આગળ ચાલનારા, કાનિશાને. વીતરાગ = જેને રાગ કપાઈ ગયા છે તે ભગવાન, પ્રભુ. પરિણતિ = તેના જેવી હૃદયેચ્છા, વૃત્તિમાં તકૂપ થવું તે પરિણમતાં = પામતાં ઊઠી = ઊભા થઈ ને, નાઠા = દૂર થયા, ભાગી ગયા. બધા = અક્કલ વગરના, સાદી અક્કલના પણ
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૮]
શ્રી આનંદઘનવીશી છેષ એટલે ધિક્કાર અને વ્રત ન લેવાં તે અવિરતિ પરિણતિ. રાગકેસરી, દ્વેષગજેન્દ્ર અને મહરાજાના અવિરતિભાવ એ સર્વે મહારાજાના સેનાનીઓ છે, લડયા છે, અને ચારિત્રમેહનીય અને સમ્યકમેહનીય તરીકે રહી મહારાજાના સૈનિક તરીકે કામ કરનારા છે. પણ આપ ભગવાનની વીતરાગવૃત્તિને પ્રસાર થતાં એ લડયા સુભટો તો ક્યાંના ક્યાં નાસી ગયા; તેઓ પિતાનું મુખ પણ બતાવતા નથી અને મૂર્ખ બનીને નાસી છૂટયા છે. એમને થયું કે જે તેઓ સામે લડવા જશે તો વીતરાગપરિણતિ પાસે હાર પામશે. આ આપને મહિમા છે. આપે જે ત્યાગ કર્યો છે તે અવર્ણનીય છે.
આ ગાથામાં અગિયારમા રાગ અને બારમા છેષ દૂષણને આપે સર્વથા ત્યાગ કર્યો છે તેનું વર્ણન છે. આ રાગ ત્યાગ અને દ્વેષત્યાગ એ બહુ મોટા ગુણે છે. આ ગાથામાં બતાવ્યું એ રાગદ્વેષને પ્રભુએ ત્યાગ કર્યો છે અને તેરમે અવિરતિ પરિણતિને દેષ, જે કર્મબંધ કરાવે છે, તેને પણ પ્રભુએ ત્યાગ કર્યો છે. (૬)
વેદોદય કામા પરિણામા, કામ્યક રસ સહુ ત્યાગી; નિકામી કરુણારસસાગર, અનંત ચતુષ્ક પદ પાગી. હે મલ્લિ૦ ૭
અર્થ–વેદના ઉદયથી થતા કામના જે પરિણામ થાય છે, એ આખા કામરસને આપે તજી દીધું અને આપ તો કામના રહિત ઈચ્છા વગરના–થઈ જે આપનામાં ચાર અનંત છે તેને પગલે પગલે આપે ચાલવા માંડ્યું. (૭)
" બે–વેદ ત્રણને ઉદય, કામ એવું અપર નામ છે, કામ્ય વિષયાદિક અને કર્મ જે નિપજાવીએ તે સર્વને ત્યાગી, સર્વથા નિકામી-નિરભિલાષી અને કરુણરસને સાગર, અનંત ચતુષ્ક-તે અનંતજ્ઞાન ૧, દર્શન ૨, સમક્તિ ૩, વીર્ય ૪, તેના પદને પ્રાપક. (૭)
વિવેચન–આ ગ્રંથમાં ચૌદમું દૂષણ કામને ત્યાગ અથવા કામ્યક રસનો ત્યાગ કરી આપે એ દેષનું પણ નિવારણ કરેલ છે તેનું વર્ણન છે. વેદ એ નોકષાયે છે. કષાયને ઉત્પન્ન કરનાર પુરુષની સ્ત્રી સાથે ભેગ ભેગવવાની ઈચ્છા થાય તે ખડના તાપ તુલ્ય પુરુષવેદ, સ્ત્રીને
પાઠાંતર–વેદોદય’ સ્થાને બંને પ્રતમાં “વેદ ઉદય” લખ્યું છે. “કામ” ને સ્થાને પ્રતમાં “ કાયા” પાઠ લખ્યો છે. પરિણામ’ સ્થાને બંને પ્રતમાં “ પરનામા' પાઠ છે. “રસ” સ્થાને બંને પ્રતમાં “કરમ” પાઠ છે. નિઃકામી’ સ્થાને પ્રતમાં નીકામી' પાઠ છે. “ચતુષ્ક’ સ્થાને પ્રતમાં “ચલતુક’ પાઠ લખે છે. (૭) | શબ્દાર્થ–-વેદોદય = પુરુષ, સ્ત્રી, નપુંસકને ભોગવવાની ઇચ્છી. કામા = કામગની ઇચ્છા, સ્ત્રીને પુરુષની, પુરુષને સ્ત્રીની તથા નપુંસકને બંનેની, પરિણામ = ભોગવવાની ઈચ્છા, મરજી. કામ્યક = પિતાને પસંદ આવે તેવા. રસ = તેને ભોગવવામાં રસેપત્તિ. સહુ = સવ; કુલ, બધે. ત્યાગી = તછ દઈ, છોડી દઈને. નિઃકાતી = ઈછા વગરના, હાંસ વગરના. કરુણ = દયા, સર્વવ્યાપી પ્રેમ. રસ = તત્ત્વ. સાગર = દરિયે. અનંત = અપરંપાર, પાર વગરની. ચતુષ્ક = ૧. જ્ઞાન, ૨. દર્શન, ૩. ચારિત્ર, ૪. વીય–એ ચારેનો સમૂહ. પદ – ઠેકાણું, પદઠામ. પાગી = ગેતનારા, શોધનારા. (૭)
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯: શ્રી મલ્લિનાથ જિન સ્તવન
t૩૬૯ પુરૂષને ભોગવવાની ઇચ્છા થાય તે છાણાની-અડાયાની અગ્નિ સમાન સ્ત્રીવેદ, અને પુરુષને તથા સ્ત્રીને બંનેને ભેગવવાની ઇચ્છા થાય તે નગર-અગ્નિ સમાન નપુંસક વેદ. આ કામ્યક રસ, જે સર્વ ઈદ્રિયથી ઉત્પન્ન થાય છે, તે બહુ અધમ છે. આ કામ્યક રસને કવિઓએ અલંકા રની ભાષામાં વર્ણવ્યું છે. આપને તે એ કામ્યક રસ જરા પણ ગમે નથી. આપે તો કામરસને સર્વથા ત્યાગ કરી આ તેરમું દૂષણ સર્વથા ત્યાગ કરેલ છે.
પાંચ ઈદ્રિયના તેવીશ વિષયે છે તેને આપે તજી દીધા છે. અને હે કરુણરસના સાગર! આપ તે તદ્દન નિકામી થયા છે. આપને દેવતાની દેવીએ કે મનુષ્યની ગમે તેવી બાહ્ય રંગે રૂપાળી સ્ત્રીઓ પણ લલચાવી શકતી નથી. આપની આ ઉપદેશકથા સાંભળવા ગમે તેવી રૂપવતી સ્ત્રીઓ આવે તેની આપને પરવા નથી.
આપ તે અનંત જ્ઞાન, અનંતદર્શન, અનંત ચારિત્ર અને અનંત વીર્યશક્તિને ધનારા અને એ અનંત ચતુર્કીમાં મસ્ત થઈ રહેલા છે.
હે કરુણારસના દરિયા ! આપ કોઈ પણ પ્રકારે મારી અવગણના ન કરે અને આપના જે થવાના મારા મનમાં કેડ જાગ્યા છે તે પૂરા કરે. આપ અનંત શક્તિના ધણી છે તે બધું કરી શકશે. આ ગાથામાં પ્રભુના નિકામી ભાવની પ્રશંસા કરી. આ આદશે આપણે પહોંચવું છે. આપણા આદર્શમાં સુદર્શન શેઠ છે. એણે રાણીની પ્રાર્થના સાંભળી નહિ અને શળી સ્વીકારી. એને અને સ્થૂળભદ્ર તથા તેમનાથને આપણે આ આદર્શ છે એ લક્ષ્ય ચુકાય નહિ. (૭)
દાનવિઘન વારી સહુ જનને, અભયદાન પદ દાતા; લાભવિઘન જગવિઘન નિવારક, પરમ લાજરસ માતા. હો મલ્લિ૦ ૮
અર્થ-દાનાન્તરાયને અટકાવી આપ તે સર્વને અભયદાન આપે છે. આપ તેને જીવવા દે છે. અને આપ આખી દુનિયાના લાભમાં જે અંતરાય આવે તેને અટકાવનાર છે અને આપ પરમ મહારસમાં લદબદ છે. (૮)
પાઠાંતર–દાન” સ્થાને “દાન” પાઠ પ્રતમાં લખ્યો છે. “જનને’ સ્થાને પ્રતમાં “જનનૈ” પાઠ છે. જગ” સ્થાને પ્રતમાં “જગિ’ પાઠ છે. (૮) | શબ્દાથદાન = બીજાનું આપવું–દેવું તે. વિધન = વિદ્મ, અડચણ, અંતરાય. વારી = અટકાવીને. મટાડી દઈને. સહુ = સર્વ, બધા, કુલ. જનને = માણસને, મનુષ્યોને. અભયદાન = કોઈની પણ તારે બીક નથી, જીવતદાન. પદ = સ્થાન. દાતા = આપનાર. લાભ = પ્રાપ્તિ, મળવું તે, એક વાર જે વસ્તુ ઉપભેગમાં આવે તેની મેળવણીવિધન = વિશ્વ, તેમાં અંતરાય. અડચણ, ને મળવું તે. જગ = અને જગતના (બીજાના). અત્યંત, નિવારક = અટકાવનારા, રોકનાર, પરમ લોભ = ઉત્કૃષ્ટ પ્રાપ્તિ, સારામાં સારી મોટી વસ્તુનું આવી મળવું તે. રસ = તેને મહિમા, સ્વાદ. માતા = તે મેળવીને તેમાં એકરૂપ થઈ ગયેલા, મગ્ન થયેલા. (૮).
૪૭ *
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૦]
શ્રી આનંદઘન–ચવીશી ટબે–દાનવિઘન-પિતાનું દાતાન્તરાય–વારીને સર્વ જનને અભયદાનપદદાયક થયા, લાભાંતરાય વારી જગતના વિદ્ગો નિવારવાને પરમ લાભભરરસે કરી માતા-પુષ્ટ છે; સર્વ સંસાર ઉદાર પરમ મૈત્રી કરુણા રસે માતા. (૮)
વિવેચન—આ ગાથામાં પંદરમા તથા સેળમાં દૂષણને પ્રભુએ કેવી રીતે ત્યાગ કરી દીધે તે વર્ણવે છે.
દાન પાંચ પ્રકારનાં છે : અભયદાન, સુપાત્રદાન, અનુકંપાદન, કીર્તિદાન અને ઉચિતદાન.
સુપાત્રદાન તે તીર્થકર, કેવળજ્ઞાની, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, મુનિરાજ, ઉત્તમ શ્રાવક, સમ્યગુદષ્ટિ કે માર્ગાનુસારીને દાન આપવું તે. એવા પુરુષને પેગ બને અને પિતાની પાસે આપવા યોગ્ય વસ્તુની જોગવાઈ હોય તે આપવી તે સુપાત્રદાન.
મરતા જીવને બચાવી લે, એને અંગે તકલીફ પડે તે ઉઠાવી લેવી, તે અનુકંપાદાન. કોઈ દુઃખી હોય તેને જોઈતી વસ્તુ પોતાની પાસે હોય તે આપવી તે પણ અનુકંપાદાનને પ્રકાર છે. અધર્મી જીવને જ્ઞાનને બોધ કરે તે પણ અનુકંપાદાન. ઔષધાદિ આપવું તે પણ અનેકદાનને એક પ્રકાર છે. ટૂંકામાં બીજા જીવને સુખી કરવા કાંઈ આપવું તે અનુકંપાદાન છે.
પિતાની કીર્તિ ગવાય તે સારુ આપવું તે કીર્તિદાન છે.
સંસારી કુટુંબાદિકને ઉચિત પ્રમાણે દાન આપવું તે ઉચિતદાન છે. • દાનને અંતરાય એટલે ઉપર જણાવેલા પાંચ પ્રકારમાંથી કોઈ પણ એક પ્રકારનું દાન કરનારને કહે જે દાન આપવું તે કરતાં પોતાના પેટમાં ખાવું તે વધારે ઠીક છે; તે છેડીને લેઓને આપવામાં શું ફાયદો છે? ગુણવંતને નિર્ગુણી ઠરાવી દાન આપે નહિ; દાન આપનારને ના કહેવી; અથવા દાન આપનારની નિંદા કરવી, તેને ઉડાઉ કહે, અને પિતે શક્તિમાન હોય અને દાન આપનારને મહિમા થાય તે જોઈ તેના ઉપર રાજ કરે; પિતાથી બને તે દાન દેનારનું બગાડે અથવા તેની અવહેલના કરે અથવા કદાપિ દાન આપે તે તેને અહંકાર કરે. પિતાને કર્ણ દાનેશ્વરી ગણાવે; એ વિચારે નહીં કે ભગવંતના વરસીદાન આગળ પિતનું દાન કાંઈ પણ નથી–આવી રીતે પ્રાણી કાં તે દાન આપી અથવા આપનારને અટકાવી દાનાંતરાય બાંધે છે. આપે તે દાનાંતરાયને અટકાવીને સર્વ પ્રાણીઓને અભયદાન આપ્યું અને આ રીતે દાનાંતરાયરૂપ પંદરમાં દૂષણને આપે ટાળ્યું, તેથી મારા આદર્શ સ્થાને આપે છે. આપે દાનાંતરાયને તદ્દન દૂર કરી દીધો છે, અને વરસીદાન, ઉપદેશ અને જ્ઞાનદાન આપી જગતનું દારિદ્ર કાપી નાખ્યું છે.
અને આપે લાભાંતરાયને ત્યાગ કરી એ સેળમાં મહાદૂષણને અટકાવી જગતનાં વિદનેને અટકાવી દીધા છે. સાંસારિક લાભ અને બીજા આત્મિક લાભ, એ બન્ને પ્રકારના લાભના અતરાને આપે દૂર કરી દીધા છે. નીરોગી શરીરને લાભ થવે, ધન મળવું, નોકરે મળવા, ઈષ્ટ વસ્તુ મળવી, વિદ્યા-કળા શીખવી તે સર્વ લાભ છે. તેના અંતરાયને નિવારીને આપ તે
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૭૧
૧૯: શ્રી મલ્લિનાથ જિન સ્તવન ઊંચામાં ઊંચા પ્રકારના રસમાં લચપચી રહ્યા છે. આપને એ સર્વ વસ્તુ મળે છે, કારણ કે આપને લાભાંતરાય નામના સોળમા દેષને સર્વથા અભાવ છે. આ સેલમે દેષ આપનામાં જરા પણ નથી તેથી આપ મારા આદર્શ સ્થાનને છે. આપે આવા બે અંતરાયના દૂષણ ઉપર વિજય મેળવ્યો છે તે ખરેખર પ્રશંસાપાત્ર છે. (૮)
વીર્યવિઘન પંડિત વીયે હણી, પૂરણ પદવી ગી; ભગોપભોગ દોય વિઘન નિવારી, પૂરણ ભાગ સુભગી. હે મલ્લિ૦ ૯
અર્થ—અને આપ તે વીર્યાન્તરાયને પણ પંડિત શક્તિએ કરી તદ્દન હઠાવી દઈ સંપૂર્ણ પદવી સાથે જોડાઈ ગયા છે. અને ભેગાંતરાય તથા ઉપભેગન્તરાય એ બન્ને અટકાવીને આપ તે સંપૂર્ણ ભેગને સારી રીતે ભેગો છે. (૯)
ટબે–વીર્યંતરાય હવે પંડિત વીર્યના ઉલ્લાસ સર્વ જગને સ્વભાવધર્મ સંપાવક છે. સ્વભાવપ્રતીતજ્ઞાપકપદેશાચરણાદિ અનેક નિમિત્તે પૂરણ પદવી ભેગી તીર્થકર નામકર્માદિકે ભોગાંતરાય, ઉપભેગાંતરાય વિઘન નિવારીને પરમ ભેગરસ અનંતધર્માત્મક ય વસ્તુના ભેગી છે. (૯) ,
વિવેચન—આ ગાથામાં ત્રણ દૂષણને ત્યાગ વર્ણવશે; અને એ રીતે સેળમા, સત્તરમાં અને અઢારમા દોષનું નિવારણ થશે. આપનામાં અનંત શક્તિ છે. આપની શક્તિ પાસે ચક્રવતની શક્તિ પણ વિસાતમાં નથી. અને આપની ગતિને વજી પણ રેકી શકતું નથી.
આપ સમજુ-જાણકારના જોરથી વીર્યાતરાયને કાપી નાખી-દૂર કરીને સંપૂર્ણ પદવી, જે મોક્ષ સ્થાનમાં મળે છે, તેને યોગ સાધ્યો છે અને આપ એ સ્થાને પહોંચી ગયા છે. મારે પણ તેવા થવાની ભાવના છે. આપે તે આપની શક્તિને આત્મકાર્યમાં જોડી દીધી છે. લેકે તમાસ જોતી વખતે દોડાદોડ કરે છે, પણ ધર્મકરણ કરતાં પોતાની શક્તિ નથી એવાં બહાનાં કાઢે છે. પ્રતિકમણ બેઠા બેઠા કરવામાં તંદુરસ્તીનું નિમિત્ત બતાવે અને તપસ્યા કરતી વખતે અશક્તિ દાખવે. મન બળવાન હોય તે સર્વ બની શકે છે. ધર્મ સાંભળવા માટે કુરસદ ન મળે અને નકામાં ગપ્પાં મારવામાં કલાકો કાઢી નાખે. આ સર્વથી વીર્યંતરાય બંધાય છે.
પાઠાંતર-વીર્ય ' સ્થાને પ્રતમાં “વિરજ' પાઠ છે. “વિઘન” પ્રતમાં “વીઘન” એમ લખેલ છે. વીયે ' સ્થાને “વીરજે” એમ પાઠ પ્રતમાં છે, અર્થ એ જ રહે છે. “નિવારી' સ્થાને પ્રતમાં નીવારી’ લખ્યું છે, “પૂરણ” સ્થાને “પરમ’ પાઠ છે. “ભગ સુભગી’ સ્થાને પ્રતમાં “ભોગરસ ભોગી' પાડ છે. ઇ
શબ્દાર્થ–વીર્ય=શક્તિ, જેર, બળ, તાકાત. વિધન = તેનું વિઘ, તેની અટકાયત. પંડિત = પોતાની અલ્પથી, હુંશિયારીનું. વ = તાકાતના જોરથી, સામર્થ્ય, બળે. હણી = દૂર કરી, હડફેટી, પૂરણ = પૂર્ણ, મોટામાં મેટી, પારાકાષ્ઠાવાળી, પદવી = સ્થાન, સ્થળ, યોગી = જેડનાર, મેળવનાર. ભોગપભગ = એક વાર ભોગવાય તે ભોગ, અનેક વાર ભોગવાય તે ઉપભોગ. દેય = બન્નેના, બેના. વિધન = વિદ્ય, અંતરાય, અડચણ " તિવારી = અટકાવી, દર કરી. પૂરણ = પૂર્ણ, સર્વ, સધળા. ભાગ = ભોગવવું તે. સુભેગી = તેને સારી રીતે ભોગવનાર. (૯)
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉછરj.
શ્રી આનંદઘન-વીશી જે એક વાર વસ્તુ ભગવાય તેને ભોગ કહેવામાં આવે છે. કેવળ કે તીર્થપતિ કેવળ જ્ઞાનને ભેગવે તે કેવળજ્ઞાન બારમા ગુણસ્થાનકને અંતે પ્રાપ્ત થાય છે. સાંસારિક જીવને પૌગલિક ભેગ્ય વસ્તુ ન મળે તે ભેગાંતરાય સમજે. આપે તે બુદ્ધિપૂર્વકના પ્રયાસથી ભગતરાયને હણી નાખે છે અને આપ અનંત આત્મિક સુખના ભોગને ભેગવી રહ્યા છે. એ આપને મહિમા મોટો છે, અને મારે એવા થવું છે.
જે વસ્તુ વારંવાર ભગવાય તે ઉપગની વસ્તુઓ જેમ કે ઘર, કપડાં, પાટલા, ખુરશી એ સર્વ વસ્તુ એકની એક અનેક વાર વપરાય છે. આપનારની મશ્કરી કરવાથી, પોતે ન આપવાથી ન આપવાની સલાહ આપવાથી, અથવા આપનારની નિંદા કરવાથી પણ એ કર્મ બંધાય છે, આવી રીતે આત્મિક અને પૌગલિક વસ્તુને અંતરાય ન પડે તેવું કરીને આપે ઉપભેગાંતરાય દૂષણ પર વિજય મેળવ્યું છે અને આપના એ આદર્શને મારે અનુસરે છે. પ્રભુએ આ રીતે સેળમા, સત્તરમા અને અઢારમા દૂષણ પર વિજય મેળવ્યા છે. એ પ્રભુને મહિમા આ ગાથામાં વર્ણવ્યું. આપે તે કેવળજ્ઞાન પણ પ્રાપ્ત કર્યું અને દુનિયાને માર્ગ બતાવી સિદ્ધપણું પણ મેળવ્યું; એવા આપ કૃતકૃત થયેલા છે. એ જબરી વાત આપે કરી નાખી છે. આપ તીર્થકરપણું અને સિદ્ધપણું મેળવી મહાન કાર્ય કર્યું છે અને તેથી આપ મારા આદર્શ સ્થાને છે. (૯)
એ અઢાર દૂષણ વરજિત તનું, મુનિજનવૃંદે ગાયા; અવિરતિ રૂપક દોષ નિરૂપણ, નિરદૂષણ મન આયા. હો મલ્લિ૦ ૧૦
અર્થ_એ ઉપર ગણાવ્યા તે અઢાર દેને નિવારી-અટકાવી આપે તે શરીરને પણ તે અંતરા વગરનું કરી નાખ્યું છે. અને આપને મહિમા અનેક મુનિઓના સમૂહ ગાઈ બતાવે છે. એ અઢારે દેશે એ તે અવિરતિના–ત્યાગ ભાવના અભાવના છે. આપ તે તે દોથી રહિત છે અને મને પસંદ આવી ગયા છે. (૧૦)
ટો–એ અઢાર દૂષણે કરી વર્જિત શરીર મુનિજન જ્ઞાની સમુદાયે ગાયા-સ્તવ્યા અવિરતિરૂપ જે દોષ, તેનું જે રૂપ–કહેવું, તેણે કરીને નિરદૂષણ અથવા અવિરતિ-અસંવર રૂપ શબ્દાદિ દેષ મિથ્યાત્વાદિ, તેની જે નિરૂપણ તેણે નિરદૂષણ એવા પાચમનસિ માયા. (૧૦) - પાઠાંતર-દૂષણ' સ્થાને પ્રતમાં “દોષણ” પાઠ છે. “ગ્રંદે' સ્થાને પ્રતમાં “વૃદો” પાઠ છે. “ગાય” સ્થાને પ્રતમાં “ગાય” પાઠ છે. ‘નિરૂપણ’ સ્થાને પ્રતવાળા ‘નીરૂપણ’ લખે છે. “નિરદષણ” સ્થાને પ્રતમાં નિરદોષણ” પાઠ છે. “મન ભાયા’ સ્થાને પ્રતમાં “મિતિ નાયા” પાઠ છે. (૧૦) | શબ્દાર્થ—અઢાર = ૧૮, દશ અને આઠ. દૂષણ = દોષ, સંસારનાં દુઃખે, પાપે. વરજિત = વગરના. વિનાના, નિવારક, તનું = શરીર. મુનિ = સાધુઓ, ત્યાગી, મૌનધારી. જન = માણસે. છંદે = ટોળું, એકડા મળેલા. ગાયા = વર્ણવ્યા, ગુણગાન કરાયા. અવિરતિ = વિરતિ–ત્યાગભાવ, તજવું, તેને અભાવ. રૂપક-રૂપધારણ કરેલ, તરૂપ સ્વીક રેલ, દેષ = સંસારમાં રખડાવનાર, પાપે. નિરૂપક = બતાવનાર, નિરૂપણ કરનાર, નિરદૂષણ = દેષ -પાપ-મેલ વગરના, તેનાથી રહિત, તેવા. મન = ચિત્ત, દિલ. ભાયા = પસંદ આવ્યા, મનમાં રહ્યા (૧૦)
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૩
૧૮: શ્રી મલ્લિનાથ જિન સ્તવન
વિવેચન—ઉપર વાવેલા અઢાર દેષથી રહિત આપનું શરીર છે. એ અઢાર દેનું છેલ્લી નવ ગાથામાં સંક્ષેપથી વર્ણન કર્યું તેમાં જરા મતભેદ છે. તે અઢાર દેશે એક મતે નીચે પ્રમાણે થાય છે :૧. આશાને ત્યાગ.
૧૦. દુર્ગાને ત્યાગ. ૨. અજ્ઞાનને ત્યાગ.
૧૧. રાગને ત્યાગ. ૩. નિદ્રાદશાને ત્યાગ.
૧૨. દ્વેષનો ત્યાગ. ૪. સ્વપ્નદશાને ત્યાગ.
૧૩. અવિરતિને ત્યાગ. ૫. મિથ્યાત્વને ત્યાગ.
૧૪. કામ્યરસને ત્યાગ. ૬. હાસ્યને ત્યાગ.
૧૫. દાનાંતરાયને ત્યાગ. ૭. રતિને ત્યાગ.
૧૬. લાભાંતરાયને ત્યાગ. ૮. અરતિને ત્યાગ.'
૧૭. ભેગાંતરાયને ત્યાગ. ૯. શેકને ત્યાગ.
૧૮. ઉપભેગાંતરાયને ત્યાગ. કેઈ તેમાં સ્વપ્નદશાને લેતા નથી, અજ્ઞાનને પણ જુદો ગણતા નથી. આશાને બદલે આશાતના કહે છે. ભરૂચના સુપ્રસિદ્ધ અને પચંદભાઈ મેળાપચંદે એ અઢાર દો સંબંધી પુસ્તક છપાવી પ્રસિદ્ધ કર્યું છે. પણ અઢાર દોષ કયા કયા છે તે ગણાવ્યું નથી. એ ગમે તે હોય, આપનું શરીર અઢાર દોથી રહિત છે. અને અનેક મુનિજનોએ આપનાં ગુણગાન અનેક પ્રકારે કર્યા છે. દેવચંદ્રજી મહારાજ જેવાએ આપના ગુણનું ગાન કરેલું છે. ઉપાધ્યાય શ્રીમદ્ યશવિજયજી તથા વીરવિજયજી જેવા અનેક પુરુષોએ આપના ગુણની સ્તુતિ કરી છે. એ સર્વ ચિવશી-વશીસંગ્રહમાં છપાઈ ગયા છે.
તે દષણોનું નિરૂપણ કરીને એક નિષણ વ્યક્તિ કેવી હોઈ શકે તેને જીવતે-સાએ દાખલો આપે છે. અને તેથી આપ મારા મનમાં પસંદ આવે છે. જેનાં મોટા મુનિઓનાં ટોળાંએ ગુણગાન કરે અને જે જાતે નિર્દૂષણને દાખલો પૂરો પાડે તે મનમાં કેમ ન ભાવી જાય? આપ તેવા છે, તે આપને કહી બતાવીને હું એક સવાલ પૂછવા માગું છું કે આપ આ સેવકની કેમ અવગણના કરા છે? (૧૦)
ઈણ વિધ પરખી મન વિસરામી, જિનવર ગુણ જે ગાવે દીનબંધુની મહિર નજરથી, “આનંદઘન પદ પાવે. હે. મલિ૦ ૧૧
પાઠાંતર–“વિધ' સ્થાને પ્રતમાં “પર” પાઠ છે. “પરખી’ શબ્દ પ્રતવાળો “પરથી” લખે છે. “મન” સ્થાને પ્રતવાળો “મનિ' લખે છે. “વિસરામી’ સ્થાને પ્રતમાં ‘વિસરામી” પાઠ છે. “ગાવે” સ્થાને “ગાવે” પાઠ પ્રતમાં છે. “પા” સ્થાને પ્રતમાં “પાવૈ ' પાઠ છે. એક પ્રત ૧૦ ગાથાએ સ્તવન પૂરું કરે છે. (૧૧) | શબ્દાર્થ –ણ = એ, તે. વિધ = રીતે, માગે, રસ્તે. પરખી = જાણી, સમજી, વિચારી. મન = ચિત્ત, દિલ. વિસરામી = વિશ્રામી, મન જ્યાં આશ્રય પામે, નિરાંત પામે. જિનવર = ભગવાન, પ્રભુ. ગુણ = સારી
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૪]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી અથ——એ પ્રકારે જે પિતાના મનમાં પરીક્ષા કરીને જિનેશ્વર ભગવાનના ગુણોનું ગાન કરે તેના ઉપર પ્રભુની કૃપા થાય (મહેરબાની થાય), તે તે મીઠી સુંદર નજરથી તે પ્રાણી અંતે મેક્ષને મેળવે. (૧૧)
ટબો—એ પ્રકારે પરખી વિભાવભાવથી વિરમીને-ટાળીને મનમાં વિસરામીને થાપીને જે એકાગ્ર અને જિનગુણ ગાવે તે પ્રાણી દીનબંધુ જે વીતરાગ દુઃખિત જન શરણની કૃપા મહેરનજરથી-કૃપાદૃષ્ટિથી આનંદઘન–મક્ષપદ આત્મસ્વરૂપ પદ-પામે. એટલે ઓગણીશમા મલ્લિનાથનું સ્તવન પૂર્ણ થયું. (૧૧)
વિવેચન–આવી રીતે પરીક્ષા કરી મન જ્યાં વિશ્રામ પામે, અને પરીક્ષા કરીને જે જિનેશ્વર પ્રભુના ગુણનું ગાન કરે, જે ગુણે પૂર્વના અનેક મુનિઓના સમૂહને અનુસરે, તેને શું થાય, કેવા પ્રકારને લાભ થાય, તે નીચે કહેશે.
પ્રભુના ગુણ ગાવા, તે પણ પરીક્ષા કરીને ગાવા, અને સર્વ ધર્મને એકસરખું માન આપવું, પણ ગુણગાનને યોગ્ય તે આ જિન પ્રભુ જ છે એમ સમજવું. કારણ કે તમે કોઈ પણ ધર્મ જોશો તે તેમાં આવા અઢારે દેનું નિવારણ કરનારા તમને મળશે જ નહિ. એ અઢાર પૈકી એક રાગ અથવા દેષ ગુણ જ એ છે કે એ સર્વને ઢાંકી દે છે. મારાંતારાં થાય, સ્ત્રીઓ સાથે પ્રેમ કરે, તેને અને આ દોષનિવારણને કાંઈ સંબંધ જ નથી. અઢાર પૈકી પ્રત્યેક દોષથી મુક્ત રહેવું તે લગભગ અશક્ય વાત છે. આવી વિશાળ ભવ્યતા અને દોષ દૂર કરવાની વૃત્તિ તમે કઈ પણ સ્થાને જોશે નહિ.
ધર્મ કે ધર્મના નાયકને સ્વીકાર સમજીને-પરીક્ષા કરીને કરે; એમાં કોઈ જાતને ગોટાળે ચાલે નહિ. એ તે રત્નની પરીક્ષા કરવાની વાત છે. આજના યુગમાં પરીક્ષા પસાર કરવી એ ભારે આતુરતા દેખાડે છે. પરીક્ષાના પરિણામને દિવસે ખાવાનું મન ન થાય કે ભાવે નહિ એવા વિદ્યાર્થીઓને મેં જોયા છે. આવી જિજ્ઞાસાપૂર્વક પરીક્ષા કરીને પ્રભુને વીકાર કરવો; બાપદાદા કે પૂર્વ જે પૂજતા હતા માટે તેને પૂજવા, એ વૃત્તિ કાઢી નાખવી અને પરીક્ષા કરી પિતાની પરીક્ષામાં જે અઢાર દેષ રહિત લાગે તેની જ પૂજા કરવી, અને તેના જ ગુણ ગાવા : એ પદ્ધતિ સ્વીકારવામાં આપણને તેષ થાય તેમ છે. એથી એમ લાગે છે આપણે પોતે જ પરીક્ષક છીએ અને એ પરીક્ષામાં પસાર થનાર આપણી ભાવનાને અનુરૂપ છે. આ રીતે પરીક્ષા કરીને અઢાર દુષણ રહિત પ્રભુ હોય તેને સ્વીકાર કરે અને તેનાં ગુણગાન કરવાં. પછી ગરીબના બેલીની કૃપા નજરથી આ પ્રાણી આનંદઘન પદ એટલે જ્યાં નિરંતરને આનંદ થાય છે તેવું મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે. વતના, સાચી વાત. ગાવે = વર્ણન કરે, બોલે, સમજીને કહી દેખાડે. દીનબંધુની = પામરના મદદગાર, ગરી. બની પડખે ઊભા રહેનાર. મહિર = મહેર, મહેરબાની, કૃપા, મીઠી નજર. નજરથી = જેવું તે, દષ્ટિ આપવી તે આનધન = મોક્ષ, આનંદને જ્યાં સમૂહ છે તેવું સ્થાન, સ્થળ, જમ્યા. પદ = સ્થાન, જગ્યા. પાવે = મેળવે, પ્રાપ્ત કરે, પામે. (૧૧)
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ : શ્રી મલ્લિનાથ જિન સ્તવન
| [ ૩૭૫ આવા મનના વિશ્રામી પ્રભુને શોધવા, અને શેધીને સ્વીકારવા, અને પરિણામે થતા લાભને મેળવે; પણ ઘણા માણસે એને સ્વીકારે છે માટે તેને સ્વીકારવા એમ વાત નથી. પિતે જાતે પરીક્ષા કરીને સ્વીકાર કરે.
પ્રભુની મહેરનજર-કૃપાદ્રષ્ટિ એટલે કાળની પરિપક્વતા, વખત થતાં પ્રાણી મોક્ષસ્થાનને મેળવે : આ આપણો આદર્શ હવે જોઈએ. પાંચ સમવાયી કારણમાં કાળની ગણના ઘણી અગત્યની ચીજ છે. એ પણ ઉલ્લેખ અન્યત્ર થઈ ગયું છે. અત્ર તેનું પુનરાવર્તન ન કરતાં તેને માત્ર ગણાવવામાં જ આવે છે. બાકી, પ્રભુ કેઈને મેક્ષ દેતા નથી અને કેઈની ઉપર નજર કરતા નથી. તેઓ તે નિરંજન નિરાકાર છે. આપણે આ રીતે સાચા આદર્શને જમાવીને આપણા પિતાના પ્રયત્નથી મોક્ષસ્થાન મેળવવું એ અત્ર ભાવ છે. (૧૧) .
ઉપસંહાર આવી રીતે આ ઓગણીસમું સ્તવન પૂર્ણ થયું. એ સ્તવનમાં પ્રભુ અઢાર દેના નિવારક છે એ બતાવી આપ્યું. એ અઢાર દેને કેમ ગણવા તે અગત્યને સવાલ નથી. અઢારને આંક શાસ્ત્રમાં બાંધેલ છે અને તે સ્વીકારી આનંદઘન ચાલે છે. કર્તાએ આ સ્તવનમાં ઘણી અગત્યની બાબત કહી નાખી છે, અઢાર દૂષણોનું નિવારણ કરવું એ કાંઈ જેવી તેવી વાત નથી. એ દુષણોને ત્યાગ કરનાર–તેને નિવારનાર–પ્રભુ છે તે સમજવું. દોષ ઉપર નજર કેમ નાખી? આદર્શ સ્વીકારવામાં તે ગુણ ઉપર નજર નાખવી જોઈએ. એને જવાબ એ છે કે દેષ ગયા પછી જ ગુણને આવિર્ભાવ થાય છે. દેને દૂર કરવા, તેનું નિવારણ કરવું, એટલે સ્વાભાવિક રીતે, તે દોષનું નિવારણ કરવા જતાં, સામેના ગુણો આવે જ છે. અને દે એટલી આકરી વસ્તુ છે કે તે હોય ત્યાં સુધી ગુણ આવી શકતા નથી. દેષને ત્યાગ કે નિવારણ એટલે જ ગુણનું ગ્રહણ, એમ સમજવું. તમે કોઈ પણ દોષ જોશે તે તેની સામેના ગુણનું ગ્રહણ એ દોષના નિવારણમાં જ છે. આટલા માટે દોષને દૂર કરી ગુણ ગ્રહણ કરવા એ ખાસ જરૂરી બાબત છે. - મલ્લિનાથ ભગવાન તીર્થકર હતા. જ્યારે તેઓ ગર્ભમાં આવ્યા ત્યારે માતાને એક
તમાં સર્વ વાતુનાં સુરભિ ફૂલની શગ્યા ઉપર સૂવાને દેહલે ઉત્પન્ન થયે. તે દેહલાને દેવતાએ પર કર્યો. અને તેમણે પરિષહરૂપ મલ્લને જીત્યા તે માટે માતા-પિતાએ તેમનું મલ્લિનાથ નામ પાડયું. તેમની મિથિલા નગરી. તેમના પિતાનું નામ કુંભ રાજા. તેમની માતાનું નામ પ્રભાવતી રાણી. તેઓએ રાજકુમારને બોધ આપવા માટે પિતાના જેવડી જ સુવર્ણપ્રતિમા બનાવી, અને તેમાં દરરોજ એક એક કેળિયે અનાજ નાખી એના માથા પર રહેલું ઢાંકણું ઉઘાડી નાખી સર્વત્ર દુર્ગધ બતાવી, અને આવી એક કોળિયે સંગ્રહનારમાં આટલી દુર્ગધ છે. તે અનેક કેળિયા ખાનાર પિતાના શરીરમાં કેટલી દુર્ગધ હશે તે દ્વારા અનેક રાજકુમારને બોધ આપ્યું. તેમનું ચરિત્ર વાંચીને વિચારવાયેગ્ય છે. બાકી, પરીક્ષા કરીને પ્રભુને આદર્શ તરીકે
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૬]
શ્રી આનંદઘન ચોવીશી સ્વીકાર કરે તે વાત ખાસ વિચારણા માગે છે. જેનામાં ન્યાયબુદ્ધિ વિકાસ પામી હોય તે જ આ રીતે વિચાર કરી શકે છે. પિતાની વિચારણાશક્તિનો ઉપયોગ કરી આ સ્તવનનું હાર્દ સમજવું એ ઘણી મહત્વની અને પિતાને લભની વાત છે.'
છેલ્લી ગાથામાં આડકતરી રીતે કર્તાએ પિતાના નામનો ઉલ્લેખ કર્યો છે તે પદ્ધતિ સ્વીકારવા યોગ્ય અને સમાજમાં લેવા ગ્ય છે. આનંદઘન નામથી આ કૃતિ પ્રસિદ્ધ થયેલી છે.. તે નામ પણ અતિ મને રંજન કરનાર છે. એ રીતે આ અતિ મહત્ત્વના પ્રશ્નને નિકાલ થાય છે. મોક્ષમાં ગયેલ પ્રાણું પાછા આવતા નથી. અને ત્યાં અનંત સુખમાં અનંત કાળ રહે છે, તે વિચારી તેવા થવા પ્રયત્ન કરે અને આ સાંસારિક માયા-મમતાને ત્યાગી સમભાવમાં રહેવું અને જાતે પરીક્ષા કરી સત્યને સ્વીકાર કરે એ આ સ્તવનની ઉપયુક્તતા છે. (૧૯) માર્ચ : ૧૫૦ ]
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મુનિસુવ્રત જિન સ્તવન
આત્મતવ
સંબંધ–ઘણુ ખેદની વાત છે કે આપણું પિતાના આત્મા સંબંધમાં ઘણે મતાગ્રહ દુનિયામાં ચાલે છે અને આપણે આપણી જાત માટે પણ નિર્ણત મત પર આવી શક્યા નથી; અને દરેક દર્શનવાળાએ પિતાનાં જુદાં જુદાં મંતવ્યોને પણ એટલાં ખેંચાં છે કે પોતે સાચા અને બીજા સર્વને જૂઠા સમજે છે. ખૂદ આત્મા સંબંધી આવી ગૂંચવણવાળી સ્થિતિ એટલી બધી પ્રવર્તી રહેલ છે કે આપણને તે બોલતાં પણ શરમ આવે અને મનમાં ખેદ થાય. આવી વિષમ સ્થિતિ છે તે સમજીને આત્માને એવી સારી રીતે ઓળખે જોઈએ કે એનું મૂળ સ્વરૂપ બરાબર લક્ષ્યમાં રહે અને આપણે તદ્રુપ થઈ એની એવી સુંદર પ્રાગતિક સ્થિતિને અનુભવ જાતે કરી આપણે જીવન પંથ સીધે સરળ અને આપણને પિતાને લાભકારક કરી દઈએ. આત્મા કે છે? કે હોવો જોઈએ?–તેની તાર્કિક ચર્ચામાં પણ આટલે બધો મતફેર જોવામાં આવે છે, ત્યારે જે તેઓની કથા-વાર્તાઓ, દંતકથાઓ વિચારવામાં આવે તે તે વળી વધારે ગૂંચવણમાં પડીએ. એટલે આનંદઘન મહારાજે તે એકલી તાર્કિક દૃષ્ટિએ અન્ય મતની માન્યતામાં કેવાં કેવાં દૂષણે આવે છે, તેની જ માત્ર ચર્ચા કરી છેવટે પિતાનું સમ્યફ મંતવ્ય રજૂ કર્યું છે. તેઓની મરજી હોત તે તેઓ, આખો વિષય ઘણી સરસ રીતે ચચી, દંતકથાની ચર્ચા ઉપાડી વિષયને વધારે મજબૂત બનાવી શક્યા હોત, પણ તેઓએ તે રસ્તે લીધે નથી, માત્ર ન્યાય-તર્કની નજરે પિતાથી અન્ય મંતવ્યમાં કયાં કયાં દૂષણો આવે છે તે જણાવી તે સંબંધી પિતે પિતાને મત બતાવ્યું છે.
આત્મા જેવા અગત્યના વિષયમાં દરેક દર્શન જુદું પડી પિતાના મતને આગ્રહ ધરાવે તે ઘણું અનિષ્ટ છે, પણ જન્મની પાછળ અને મરણ પહેલાની સર્વ બાબત એવી ગૂંચવાયેલી સ્થિતિમાં છે કે દરેક પ્રાણીને જેમ ફાવ્યું તેમ પિતાના નિરનિરાળા મતની સ્થાપના કરી ગયા છે. એ સર્વ ગૂંચવણ વચ્ચેથી સાચે રસ્તો બતાવે તે અતિ આકરું કામ છે અને તેમાં કઈ જાતના આવેશ વગર કામ કરવું ઘણું મુશ્કેલ છે.
બાકી, આત્માને વિષય એટલે વિશાળ છે કે એના પર અનેક પુસ્તક લખાય. આવા અગત્યના વિષયને અંગે આનંદઘન એક સ્તવનની થોડી ગાથાઓ રચી મહાપ્રકાશ પાડે અને પિતાનું મંતવ્ય આદર્શરૂપે રજૂ કરે તે આ સ્તવનની મહત્તા બતાવે છે. આ સ્તવનની અંદર કહેલા–ચર્ચેલા વિષયની મહત્તા બહુ છે અને તેને ન્યાય તે લાભાનરજી જેવા માણસ જ આપી
૪૮
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૮]
શ્રી આનંદઘન-ચવીશી શકે આટલી આ વિષયની મહત્તા જાણી-વિચારી ફેસલે કરો એ મોટું મુશ્કેલ કાર્ય આપની ઉપર અંતે રહે છે. આપ આ સ્તવનના વિષયની મહત્તા વિચારી આપ પિતે કેણ છે? કેવા છે?—એ સર્વ વિચારશે અને આપને ઈચ્છિત સ્થાનકે જવું હોય તે શુદ્ધ તર્કની નજરે બરાબર વિચાર કરશે અને આનંદઘનના મંતવ્યને ખૂબ લયમાં લેશે. આ વિષય કાંઈ જે તેવો કે ગબડાવી દેવા જેવો નથી. એ મહત્વને વિષય આપની પાસે ખૂબ વિચારણા માગે છે. આપ એ સંબંધી નીચેની હકીક્ત વાંચશે અને સ્વતંત્ર વિચાર કરશે.
કહેવાની વાત એ છે કે આ મહત્ત્વના વિષય ઉપર આપની તર્કબુદ્ધિ પણ સાથે સાથ ચલાવશે અને અંતે નિર્ણય પર આવી જશે. ખેદની વાત છે કે આપ પિતે કોણ છે તે સંબંધમાં પણ આટલે બધે મતભેદ છે. પણ નિર્ણય તે એક જ છે. આપ તે નિર્ણયને સ્વીકારે એવો આગ્રહ નથી, પણ આપ આપની બુદ્ધિશક્તિ જરૂર લગાવશે અને સ્વતંત્ર તર્કશક્તિનો પૂરેપૂરે ઉપગ કરશે. એવા મતભેદોથી જરા પણ ગભરાઈ જવાનું નથી. આ આત્મા કેણ છે અને કેવો છે તેના સંબંધમાં જે મતભેદ પ્રવર્તે છે તે વિચારવાનું કામ આ રેલવે, ટેલીફેન અને એરોપ્લેન તથા રેડીઓના યુગમાં પણ આપને જ કરવાનું છે. હવે આ સંબંધમાં વધારે સમય ચર્ચામાં ન કાઢીએ; લખવું હોય તે ઘણું લખાય. તે ન કરતાં આપણે સ્તવનકર્તા સાથે હાલમાં તે ગમન કરીએ અને વિષયની મહત્તા તર્કની નજરે જાણીએ.
સ્તવન (રાગ કાફી, આધી આમ પધારે પૂજ્ય-એ દેશી) - મનિસવ્રત જિનરાજ, એક મુજ વિનતિ નિસુણા. (ટેક). આતમતવ કર્યું જાણ્યું જગતગુરુ, એહ વિચાર મુજ કહિયે;
આતમતત્ત્વ જાણ્યા વિણુ નિરમળ, ચિત્તસમાધિ નહિ લહિયો. મુનિ ૦૧ પાઠાંતર – જિનરાજ' સ્થાને “જિનરાય” પાઠ પ્રતમાં છે. એક પ્રતમાં તેમને પાઠ નથી. “ જાણું ” તે જાણું ” પાઠ એક પ્રતમાં છે. “કહિયોસ્થાને અને પ્રતમાં “ કહીએ” પાઠ છે તે બરાબર લાગે છે. * લહિઓ” સ્થાને એક પ્રતમાં “લહીઓ” પાઠ છે તે બરાબર છે; એક પ્રતમાં લહિયે” પાઠ છે. “વિણ સ્થાને “વિશું ' પાઠ પ્રતમાં છે. “નવિ” પ્રતમાં એ પાઠ “નવી” તરીકે આપે છે. (૧).
શબ્દાર્થ–મુનિસુવ્રત = તે નામના વીશમાં તીર્થકર. જિનરાજ = તીર્થપતિ, જિનદેવ. એક = માત્ર એક જ, એકથી વધારે નહિ. મુજ = મારી. વિનતિ = વિજ્ઞપ્તિ. નિસુણે = શ્રવણ કરો, કાને ધર. આતમતત્વ = આત્મા કે છે, તેનું રહસ્ય. કયું = કેમ, શી રીતે જાણ્યું = આપે ધાય'. અવધાય. જગદગુરુ = સર્વના ગુરુ, દુનિયાના ઉપરી. એહ = એ, તે. વિચાર = નિર્ણય, સમજણપૂર્વકનું તત્ત્વજ્ઞાન મુજ = મને. કહિયો = કહે, જણાવો. આમતત્ત્વ = આત્મા સંબંધી હકીકત જાણ્યા = સમજ્યા, અવધાર્યા. લિ. - વગર, નિરમળ = મેલ વગરનું, શુદ્ધ, તે ચિત્તસમાધિનું વિશેષણ છે. ચિત્તસમાધિ = દિલની શાંતિ, મનની ઠંડક. નવિ = નહિ, ન. લહિયે = લીધી. (૧).
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ : શ્રી મુનિસુરત જિન સ્તવન
[૩૭૮ અર્થ–હે મુનિસુવ્રત નામના તીર્થકર ! મારી એક વિજ્ઞપ્તિ આપ ધ્યાન રાખીને સાંભળે. હે જગતના ગુરુ! આપે આત્માને કેવી રીતે જાયે છે ઓળખે છે, એ વિચાર મને કહી બતાવો. મારા સવાલનું કારણ એ છે કે ખેચેનું આત્મતત્વ જાણ્યા વગર હું મારા મનની સમાધિ, સ્થિરતા, એકતા, ધીરજ લઈ શક્યું નથી.
ટબો–આ વીશમા સ્તવનને અંગે જ્ઞાનવિમળસૂરિ (ડા ફેરફાર) સાથે લખે છે કે હવે આગલા સ્તવનમાં મત કહેશે, તે તે બહુ છે, પણ લગારેક સ્વરૂપ–આતમતત્ત્વ કેમ કરી જાણીએ એ વિચાર મારા પ્રતિ કહો. કારણ કે આતમતત્ત્વ જાણ્યા વિના, સ્વસ્વરૂપ લહ્યા વગર, નિર્મળ વિશુધે નિરુપાધિક ચિત્તસમાધિમનઃસ્વાથ્ય કેમ પામીએ, એટલે ન પામીએ જ. (૧)
વિવેચન–હે મુનિસુવ્રત તીર્થંકર દેવ! મારી એક નમ્ર વિજ્ઞપ્તિ આપ જરૂર સાંભળો. મહારાજ ! આત્માને તમે કેવી રીતે જાણે એ બાબતને નિરધાર આપ મને જણાવો. - સત્ય હકીક્ત સમજવા માટે સવાલ જરૂર પૂછવું જોઈએ. આગમની પદ્ધતિ એ જાણતી છે. એકલા ભગવતીસૂત્રમાં ગૌતમસ્વામીએ છત્રીસ હજાર સવાલે કર્યા છે. એ દ્વારા સારું તત્વજ્ઞાન અને ક્રિયાજ્ઞાન મેળવી શકાય છે. ભગવાન પિતાને અભિપ્રાય, જે તેમણે જાતે અનુભલે હોય છે, તે શિષ્ય-પ્રશિષ્યના લાભ અને જાણ માટે પિતાના જવાબ દ્વારા જણાવે છે અને તે રીતે લોકોને તત્ત્વજ્ઞાન જણાવે છે. અને એ રીતે તત્વજ્ઞાનનો સારે ફેલાવો થાય છે. તત્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની આ પદ્ધતિ આનંદઘનજીએ સ્વીકારી તે લેકેને ખૂબ લાભ કરનાર છે. આ સવાલ-જવાબ પૂર્વ પક્ષ અને ઉત્તરપક્ષપદ્ધતિ હોઈ આખી વાત ઘણી આકર્ષક પદ્ધતિએ રજૂ થાય છે. તેને આપણે લાભ લઈએ. સવાલ-જવાબની પદ્ધતિ ખ્રિસ્તી પંથમાં ખૂબ જાણીતી છે.
હે મુનિસુવ્રત પ્રભુ! આપે આત્માને કેવા પ્રકાર છે એમ જાણ્યું છે-માન્યું છે, એ સવાલ હું આપની સમક્ષ પૂછું છું. તે સવાલ પૂછવા ખાતર જણાવતા નથી, પણ મારે તે સવાલ પૂછવાનું કારણ છે તે નીચે જણાવું છું, તે આપ તે સવાલનો જવાબ આપો. આપે આત્માને કેવી રીતે જાણે છે તેને મને જવાબ જણાવે. તેનું કારણ એ છે કે આત્મતત્વને જાણ્યા વગર નિર્મળ ચિત્તની શાંતિ મને થતી નથી. એટલા માટે, મારા દિલની શાંતિ માટે, આપના જાણવા પ્રમાણે આત્મા કે છે તે મને જણાવે. કેટલાક માણસ મુવમસ્તીતિ થયં-માં છે માટે કાંઈ બોલવું જોઈએ અને પોતાની હયાતી અને હાજરી જણાવવી જોઈએ તે ખાતર પણ બોલે છે. હું તે માટે બોલતે નથી, પણ મારા મનની નિર્મળ શાંતિ મેળવવા માટે આ તત્વજ્ઞાનને સવાલ આપની પાસે પૂછું છું. આને માટે જુદાં જુદાં મંતવ્ય શાં શાં છે અને કેવી રીતે તે મતભેદ પડેલા છે તેની સાથે પ્રભુનું મંતવ્ય આ સવાલ-જવાબમાં આવી જશે. આવી રીતે તત્વજ્ઞાનને એક મૂળ સિદ્ધાંત (Fundamental Point) જિજ્ઞાસુએ ઉપસ્થિત કર્યો તેના અનુસંધાનમાં હવે અન્ય મતનાં મંતવ્ય તે જણાવે છે, તે આપણે આવતી ગાથામાં જોઈશું. (૧)
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૦]
શ્રી આન’ઘન-ચાવીશી
કોઈ અબંધ આતમતત માને, કિરિયા કરતા દીસે; કિરિયાતણું મૂળ કુણુ કહેા ભાગવે, ઇમ પૂછ્યુ ચિત્ત રીસે. મુનિ॰ ૨
અથ—કેટલાક લોકો આત્માને અધ વિનાના માની પોતાના વહીવટ ચલાવે છે, છતાં તે લાકો જ પાછા ક્રિયા કરતાં—તપ, જપ, દાન, સેવા કરતાં—દેખાય છે. હવે એ ક્રિયાનું જે ફળ બેસે, પિરણામ થાય, તે કોણુ ભોગવે—એમ જ્યારે તેને પૂછીએ છીએ ત્યારે મનમાં ગુસ્સે થાય છે. (૨)
ટા—કેઇક સાંખ્યાદિકને મતે આતમતત્ત્વ અકર્તા-અખધ માને છે, વિત્તુળો ન ધ્યતે ન મુખ્યતે એ વેદવાકય છે, પ્રકૃતિ કાર્ય કર્તા માનીએ છીએ, ભેક્તા કેમ ન હોય તે મતે પણ ક્રિયા કરતા દેખીએ છીએ અને ક્રિયાનું ફળ કોણ ભોગવે છે? જે અક્રિય છે, તે ક્રિયા કાં કરે અને ક્રિયા કરે તે તજન્ય ફળ એમ વિચાર પુછતાં તો રીસાવે, પણુ પરમારથ આત્મતત્ત્વ ન પ્રીછે. (૨)
વિવેચન—આ સંબંધમાં કેટલાંક દના કે મા કેવા ગૂચવાડા કરે છે તે આપને જણાવું. સાંખ્યમતના લોકો કહે છે કે વિષ્ણુળો ન વધ્યુંતે, ન મુખ્યતે' તેએ આત્માને વગુણી માને છે. એવા આત્માને ખધ થતા નથી અને મેક્ષ પણ થતો નથી. આત્મા કમ બધતે નથી અને કર્માંથી છુટકારો પણ તેને કદી થતો નથી. આત્માને નિર્ગુણ માને છે. તેઓ એમ સમજે છે રજોગુણ, તમેગુણ અને સત્ત્વગુણ એ ત્રણે ગુણા આત્માને ખાધા કરતા નથી, અને આત્મા જાતે વિગુણી હાર્ટ એ કમ બાંધતા કે છેડતો નથી. આવા પ્રકારની તેની માન્યતા હોવા છતાં તે ક્રિયા કરે છે, દાન દે છે, કાશીમાં જઈ ગગાસ્નાન કરે છે, પણ આત્મા જ્યારે કર્મ બાંધતા કે છોડતા નથી ત્યારે આ ક્રિયાઓ એ કોને માટે કરે છે ? જે ક્રિયા કરવામાં આવે છે, તેના કરનારને ફળ તે મળવાં જ જોઇએ; એ જ્યારે ક્રિયા કરે ત્યારે તેનાં ફળ કોણ ભાગવે ? ક્રિયા કરવી છે અને આત્માને તેા તેની સાથે સબધ નથી, કારણ કે આત્મા વિગુણ છે,
'
તત્ત્વ ’ પાઠ
કરીઆ ’
પાઠાંતર— અબંધ ’ સ્થાને ‘ અવંધ ' પાઠ ભીમશી માણેક છાપે છે. ‘તત’ સ્થાને એક પ્રતમાં ‘ છે. ‘માને' સ્થાને પ્રત લખનારે ‘મામૈ ’ લખ્યું છે. ‘ દીસે ’તે પ્રત લખનારે ‘ દીસે’' લખ્યું છે. ‘ સ્થાને ‘ ક્રિયા ' છાપેલ છે; અને પ્રતમાં પણ તેમ જ છે. ‘ પૂછ્યું ’ સ્થાને પ્રતમાં ‘ પૂછ્યો ' પાડે છે. સ્થાને પ્રતવાળા ભોગવે ' લખે છે, તે જૂની ગુજરાતી છે. (૨)
ભાગવે
ܕ
શબ્દા—કોઈ = વેદાંતી, સાંખ્યું. અબંધ = બંધ ન કરે તેવા, બંધાય નહિ તેવા, શુદ્ધ. આતમતન = આત્મતત્ત્વ, આત્માને. માને = સ્વીકારે છે, ખૂલે છે. કિરિયા – ક્રિયા, તપસ્યા, યજ્ઞ, જાપ વગેરે, પૂજા, સેવા, ભક્તિ આદિ. કરતા = અનુસરતા, અમલ કરતા. દીસે = જણાય, દેખાય છે. ક્રિયાતણું = અનુષ્ઠાનનું, જપતપનું. કહે = જણાવો, ખેલા. કુણ = કાણુ, ક્યા માણસ. ભોગવે = પ્રાપ્ત કરે, અનુભવે. હંમ = એમ, એ પ્રમાણે. પૂછ્યુ = સવાલ કર્યો, પ્રશ્ન કર્યો. ચિત્ત = મનમાં, દિલમાં. રીતે = રીસાઈ ને, સામા પડીને, ગુસ્સામાં. (૨)
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ : શ્રી મુનિસુવ્રત જિન સ્તવને
[૩૮૧ | વેદાંતીએ આત્માને નિર્ગુણ માને છે. નિશ્ચયનયે આત્મા જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રમય જ છે, પણ વ્યવહારનયે કર્મ કરનાર પણ છે. અને ભગવાનને મતે તે સર્વ નય ઉપયોગી હોવાથી એ એને વ્યવહારથી કર્મ કર્તા માને, પણ વેદાંતી તે આત્માને અબંધ માને છે, ત્યારે તે કિયા-તપ, જપ, અનુષ્ઠાન-કેને માટે કરતા હશે? આત્માને અને ક્રિયાને સંબંધ શો? અને એ કિયાનું ફળ કેણુ ભગવે ? આ સવાલ પૂછીએ ત્યારે તે સામે રીસે ભરાય છે અથવા મારા (સવાલ કરનારના) ચિત્તમાં રીસ ભરાય છે; અને એ સવાલ કરે છે કે આ વેદાંતીની સર્વ ક્રિયાનું ફળ કોણ ભગવશે? આત્મા તે કર્મ બાંધતે કે છેડતે નથી, છતાં તમારી ક્રિયા ચાલુ રહે છે : એવી પરસ્પર મેળ ન ખાનારી વાત કેમ કરે છે? આવી રીતે આત્માને અંગે વેદાંત અને સાંખ્ય દર્શનની વાતમાં દેખીતે પરસ્પર વિરોધ છે.
એમ માનવામાં ફળ ભેગવનાર કોણ?—આ સવાલ સામે વાદી પિતાના મનમાં રીસ લાવીને કરે છે એવો અર્થ થાય. જ્ઞાનવિમળસૂરિ એ પદને આ વાદીને સવાલ સાંભળીને સાંભળનાર રીસે ભરાય એવો અર્થ કરે છે તે પણ વિચારવા જોગ છે. બરસે'ને કર્તા કેણ છે તે સ્તવનકર્તાએ અધ્યાહાર રાખ્યું છે. આ જ્ઞાનવિમળસૂરિને અર્થ પણ સારે અર્થ આપે છે. આ રીતે સાંખ્ય અને વેદાંત દર્શનને આત્માને મત તક દષ્ટિએ બરાબર લાગતું નથી તેથી આત્માનું સ્વરૂપ સવાલ કરનાર પ્રભુ પાસેથી બરાબર જાણવા માગે છે. (૨)
જડ-ચેતન એ આતમ એક જ, સ્થાવર-જંગમ સરિખે; સુખ-દુ:ખ-સંકર દૂષણ આવે, ચિત્ત વિચાર જે પરિખો. મુનિ. ૩
અર્થ–પગલિક જડ પદાર્થો અને હાલતાચાલતા એ એક જ, આત્મા જ છે હાલતાચાલતા અને સ્થિર રહેતા બંને પદાર્થો એ એકસરખા જ છે, એમ કોઈ માને છે, પણ એમાં શાતાને અનુભવ અને અશાતાને અનુભવ એની ગૂંચવણ થાય છે અને એ રીતે ન્યાયમાં સંકર- પાઠાંતર–આતમ એક જ સ્થાને એક પ્રતમાં “આતમ એ જ તત” એવો પાઠ છે; બીજી પ્રતમાં “ આતમ તત માને” પાઠ છે. “સરિ’ શબ્દને “સરિ’ લખે છે, તે પ્રાચીન ગુજરાતી છે. (બંને પ્રતમાં) “સુખ-દુ:ખ’ સ્થાને એક પ્રતમાં ‘દુ:ખ-સૂપ’ પાઠ છે. “સંકર' સ્થાને એક પ્રત લખનાર “સંક શબ્દ લખે છે. “આવે” ને બદલે એક પ્રતમાં ‘આ’ પાઠ છે, તે જૂની ગુજરાતી છે. “પરિ” સ્થાને બંને પ્રતમાં “પરિષ' લખે છે. (૩)
શબ્દાર્થ –જડ = હાલચાલે નહિ તે પુગળ. ચેતન = હાલે, સમજે તેવું. આતમ = આત્મા. એક જ = એકનો એક આત્મા, માત્ર સ્થાવર = સ્થિર રહેલ કે રહેવાને પદાર્થ, હાલચાલે નહિ તેવો. જ ગમ = ચાલ હરતાફરતે પદાર્થ. સરિખ = સરખે, એના જે, એકને એક. સુખ = સારે અનુભવ. દુ:ખ = કડવો અનુભવ, અપ્રિય દશા, અસુખ, સંકર = એક પ્રકારનો દેશ, એકમેકમાં ભળી જવું તે. દૂષણ = દોષ, ગોટાળા, આવે = લાગે, થાય, આવી પડે. ચિત્ત = મનમાં, વિચારણામાં, દિલમાં. વિચાર = વિચારીને, સમજીને પરિખ = પરીક્ષા કરે, સમજીને તેનું પૃથક્કરણ કરે તે. (આ ગાથામાં અદ્વૈત મત જણાવ્ય.) (૩)
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૨]
શ્રી આનંદઘન-વીશી દેષ કહે છે તે આવે છે. જો તમે તમારા મનમાં વિચાર કરશે તે તમને એ પ્રમાણે પરીક્ષા થશે. (૩)
ટબો–કેટલાએક જડચેતનાદિકે સર્વ ઠામે એક આત્મતત્વ રહે વિદg: થસે વિષ્ણુ એવું કહે અથવા આત્માદ્વૈતવાદી એક આત્મા સર્વ જગત સ્થાવર જંગમ જાતાં આત્માં એક સરખો છે, દુઃખ સુખ એક સ્વરૂપે, એમ કરતાં સંકર દૂષણ આવે છે; ત્રિકાલે એક અવસ્થા એમ વિચાર પૂછતાં અનવસ્થા, ભ્રાંતી પ્રમુખ અનેક દૂષણ આત્મત થાય. (૩)
| વિવેચન–આવી રીતે તર્કની કોટિથી, અન્ય સર્વ દર્શનેને લઈને, તેમને દૂષણ આપી આત્મા કે છે તે સવાલ પ્રભુને પ્રસ્તુત બનાવે છે. ખૂબીની વાત એ છે કે આ ચર્ચા વિચારણમાં દંતકથાઓને જરા પણ સ્પર્શ લેખકશ્રીએ કર્યો નથી, માત્ર ન્યાય–તકની દલીલે જ જુદા જુદા દર્શનમાં આવી રહેલ દુષણ બતાવ્યું છે, એ ચિત્તની અને સવાલ કરનારની ઉદારતા બતાવે છે. કેટલાક દર્શનકારે જડ અને ચેતનને એક જ માને છે. આ મતવાળા આખા સચરાચર જગતને બ્રહ્મમય માને છે. સર્વત્ર માત્ર એક બ્રહ્મ જ છે અને તેથી જડ અને ચેતન. એ આત્માને એક જ સ્વભાવ છે. હાલ ચાલી ન શકે તે જડ અને હાલી ચાલી શકે તે ચેતન. તેમના મતે આખું જગત્ બ્રહ્મમય હોવાથી જડ પણ જ્યારે ચેતનમાં ભળે છે ત્યારે એક જ થઈ જાય છે. આ અદ્વૈત મતના ત્રણ પ્રકાર છે. અદ્વૈતમતવાદીએ, દ્વૈતાદ્વૈતમતવાદીઓ અને વિશિષ્ટાદ્વૈતમતવાદીઓ. તેઓને મતે આત્મા એ સર્વાતો નિત્ય છે. અને આ કૃતિને આધારે જડ અને ચેતનને તેઓ એકસરખાં માને છે. વળી, તેઓની નજરે સ્થાવર અને જગમ એટણે એક સ્થાને રહેનાર અને હરતું ફરતું તત્ત્વ પણ એકસરખું જ છે. તેમના આ મતમાં પણ ન્યાયની નજરે દેષ આવે છે તે હવે બતાવવામાં આવશે, તેઓના આત્મા સંબંધી વિચાર
ગ્ય નથી એમ જણાવવામાં આવશે. તેઓ જણાવે છે કે “ ત્રહ્મ, હૂિતી નારિત' એટલે આ સચરાચર જગત્ આખું બ્રહ્મમય છે, બ્રહ્મ છે અને બીજું કાંઈ નથી. તેઓ જણાવે છે કે
હે વિદgs, થરું વિદg, વિષ્ણુ પર્વતમeત એટલે જળમાં, સ્થળમાં અને પર્વતના શિખર ઉપર પણ વિષ્ણુ છે. આ વાત સ્વીકારવામાં ઘણું વાંધો આવે છે. એક તે ન્યાયમાં જેને સંકર દુષણ કહે છે તે તેમાં આવે છે. “સંકર એટલે મિશ્ર. આ મિશ્ર દુષણ એટલે અંદર અંદર ભળી જવું તે, ગોટાળે. સુખ એટલે શાતાને સારે અનુભવ અને દુઃખ એટલે અશાતાને કડવો અનુભવ. એ સર્વત્ર-સર્વ સ્થાને એક બ્રહ્મમાં માનવાથી સારા કે ખરાબ અનુભવને ગોટાળો થઈ જાય છે. જે બરાબર વિચાર–પરીક્ષા કરવામાં આવે તે જરૂર આ પ્રમાણે સર્વત્ર બ્રાદો હોય તે પછી દુઃખ અને સુખ અથવા સારે અનુભવ અને કડવો અનુભવ મિશ્ર થઈ જાય છે. તેથી અદ્વૈતવાદીની આ વાત બેસતી નથી. અને સર્વત્ર બ્રહ્મ માનનાર પણ સારા અનુભવ અને કડવા અનુભવને તે જુદા જ માને છે. આ ગોટાળે; ભારે મટી ગૂંચવણ ઊભી કરે છે અને એમાં હેત્વાભાસ હોય તેમ ચોખ્ખું દેખાય છે. તેથી આત્મા કે છે તે સંબંધી આપને સવાલ પૂછું છું.
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ : શ્રી મુનિસુવ્રત જિન સ્તવન
[૩૮૩ અદ્વૈતના ત્રણ મટે છેઅદ્વૈત, દ્વૈતાદ્વૈત અને વિશિષ્ટાદ્વૈત. વિશિષ્ટાદ્વૈત મતવાળા તે વિષ્ણુના ઉપાસકે તેઓ જડ અને ચેતનને એક માને છે, સ્થાવર-જંગમ સર્વ વસ્તુમાં વિષ્ણુને જુએ છે. તેમના મતે જીવાત્મા કદી પણ પરમાત્મા થતું નથી. આમાં સુખદુઃખને ભારે ગોટાળા થાય છે અને તર્કમાં જેને “સંકર” દૂષણ કહેવામાં આવે છે તે થાય છે. સામાન્ય રીતે સુખ અને દુઃખ જુદાં છે, જુદાં જણાય છે, તેને એકસરખાં માનવાની વાત કઈ રીતે બેસી શકતી નથી. મૈતાદ્વૈત નિબાર્કના મતના અનુયાયીઓ પણ આ જ પ્રકારને ગોટાળે કરે છે અદ્વૈત અને વિશિષ્ટાદ્વૈત વચ્ચે દ્વૈતાદ્વૈતને મત આવે છે. તેઓ પણ સ્થાવર-જંગમ સરખાં માને છે અને સુખદુઃખ વચ્ચે કાંઈ તફાવત ન કરતાં “સંકર દૂષણ લાવે છે. એટલે મનમાં આત્મા સંબંધી જે ગોટાળે થયે તે તેમના મતે તે કાયમ જ રહે છે, માટે આપ ખરું આત્મતત્વ જણાવો. (૩) :
એક કહે નિત્ય જ આતમતત, આતમદરસણ લી; કૃતવિનાશ અકૃતાગમ દૂષણ, નવિ દેખે મતિહીણો. મુનિ ૪
અર્થ કેટલાક લેકે આત્મતત્ત્વ એક જ-એકસરખું જ રહે છે એમ કહી આત્માને નિત્ય માને છે અને આત્મદર્શનમાં એકમેક થઈ જાય છે, પણ તેમાં કરેલા કામને નાશ અને નહિ કરેલા કામના ફળની પ્રાપ્તિ નામને દોષ આવે છે, તે બુદ્ધિ વગરને માણસ જોઈ શક્તિ નથી. (૪)
ટો–એક તે એમ કહે છે –આત્મા નિત્ય એકાંત છે, આત્મદર્શન દેખવામાં લી રહે છે, તે વારે કૃતકમને વિનાશ-ક્ષય અને અકૃતને આગમ એ દૂષણ ઉપજે છે, તે દૂષણ મતિહીનપણે દેખતે-જાણુ નથી. (૪)
વિવેચન–વળી, કેઈ આત્માને નિત્ય માને છે. અદ્વૈત મતે આત્મા નિત્ય છે, આ આત્મદર્શન કરવાના કામમાં લીન થયેલા તેમાં પિતાની ભૂલ કેવા પ્રકારની થાય છે તે જોઈ શકતા
પાઠાંતર–કહે ” એક પ્રતમાં “કહે ' લખે છે. “તત 'ને બદલે “તત ' એક પ્રતમાં છે. “લીને સ્થાને એક પ્રતમાં લી ’ પાઠ છે; બીજી પ્રતમાં ‘લિ’ પાઠ છે. “ અકૃતાગમ ’ને બદલે એક પ્રતમાં “અકતાનાગમ” પાઠ આપે છે. “દેખે ”ને એક પ્રતમાં “દેવૈ' લખ્યું છે, તે જૂની ગુજરાતીમાં “'ને “ખ”ની લખવાની રીત છે. મતિહીણો' સ્થાને એક પ્રતમાં “મહીણો' પાઠ છે. (૪)
શબ્દાર્થ-એક = કઈ (અદ્વૈતવાદી અથવા તેરાપંથી), એક એવો મત છે જે. કહે = જણાવે છે, સમજાવે છે, નિદેશ છે. નિત્ય જ = નિત્ય, સર્વ કાળે એકસરખું રહે તેવું, જેમાં વધારોધટાડે ન થાય તેવું. આતમ = આત્માનું, આમિક, ઓમ. તત = તત્ત્વ. અતમ = આત્મ, સ્વ. દરસણ = દર્શન, સ્વરૂપ, નિજભાવ. હીરો - લય પામેલ, મગ્ન, કેન્દ્રિત થયેલે. કૃતવિનાશ = અગાઉ કરેલાં કે કરાતાં કામનાં ફળનો નાશ, ફળને અભાવ, કરેલા કામના ફળને ય, અકૃતાગમ = ન કરેલા કામના ફળનું થવું, ન કરેલા કામના ફળની પ્રાપ્તિ. દૂષણ = દોષ, પાપ, આવી પડવાને ગોટાળો. નવિ=નહિ, ન (નકારાત્મક). દેખ = જુએ, વિચાર, જાણે, મતિહીણો = વિચારણાશક્તિ વગરને, લાબી નજરે ન જોનાર. (૪).
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૪]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી નથી. એમાં જે દૂષણે આવે છે તે આ રહ્યાં -
આ જીવનમાં પ્રાણીને સુખદુઃખ થાય છે. સારા કે કડે અનુભવ થાય છે. સ્વરૂપમાં લીન હોય તે આત્મા કરણી–કિયા કાંઈ કરી શકતું નથી, છતાં આત્મા તે સારા-માઠાં પરિણામે ભગવે છે, તે તે આપણે દરરોજ જઈએ છીએ. આપણે સારી સખાવત કરનારને જોઈએ છીએ, તપ-જપ-અનુષ્ઠાન કરનારને જોઈએ છીએ. આત્મદર્શનમાં લીન આત્મા તે ભક્તા થઈ શકતે નથી, છતાં આપણે રાજા અને રંકના તથા ધનવાન અને ગરીબના તફાવતે તો દેખીએ. છીએ. ત્યારે નિત્ય આત્માને નહિ કરેલા કર્મનું ફળ મળે અને કરેલાં કર્મોને નાશ થાય. આવી રીતે કૃતનાશ અને અકૃત અભ્યાગમના દોષ આવે એ તે તર્કમાં પ્રવીણ માણસોને તુરત સમજાઈ જાય તેવું છે. નિત્ય આત્માને આ રીતના બેવડા દૂષણમાંથી બચવાને કેઈ ઉપાય નથી, તે બુદ્ધિ વગરને માણસ જઈ શક્તા નથીપણ પિતાના મતે તેને નિત્ય માનવાનું ચાલુ રાખે છે.
આ કરેલાને નાશ અને નહિ કરેલાની પ્રાપ્તિ એ દૂષણ બરાબર સમજેવા યોગ્ય છે. માણસના સંગમાં તફાવત જરૂર પડે છે. કેટલાક પાણી માગે ત્યાં દૂધ હાજર થાય છે અને બીજા કેટલાક આખે દિવસ માગે તે છ આના પણ મેળવી શકતા નથી. આ તફાવત આત્માને નિત્ય માનનારની નજરમાં કેમ આવી શકે તે તેઓ કહી શક્તા નથી. અને માણસ માણસ વચ્ચેનો તફાવત તે આ યુગમાં વધેલા છે, તેને આ આત્માને નિત્ય માનનાર ખુલાસે કરી શકતા નથી. આત્મા જે નિત્ય હોય તે તે કદી જોક્તા થઈ શક્તો નથી અને કરેલી સર્વ ક્રિયાને નાશ થાય છે, ન કરેલ ક્રિયાનું ફળ મળે છે. એ વાત અનુભવ અને આજુબાજુની સ્થિતિ જોતાં અક્કલમાં ઊતરતી નથી. આપ તેને મારી નજરમાં ઊતરે તેવે ખુલાસો જરૂર કરે; મને ખરું આત્મસ્વરૂપ જણાવે. મને આ વાતમાં કોઈ દમ લાગતું નથી. હું આપની પાસેથી વિરોધ વગરનું સત્ય આત્મતત્વ જાણવા ઈચ્છું છું. (૪)
સૌગતમતરાગી કહે વાદી, ક્ષણિક એ આતમ જાણો બંધ-મેક્ષ સુખ–દુ:ખ નવિ ઘટે, એહ વિચાર મન આણે. મુનિ ૫ પાઠાંતર–“સૌગત’ સ્થાને પ્રતમાં “સુરત” પાડે છે; ભીમશી માણેક “સુગતિ’ પાઠ છાપે છે. “ક્ષણિક સ્થાને ભીમશી માણેક “ક્ષિણક” છાપે છે. “આતમ’ને બદલે પ્રતમાં “આતમા’ પાઠ છે. “નવિ ઘટે” સ્થાને
તે ન ઘટે” એવો પાઠ છે. “મન” સ્થાને પ્રતાવાળો “મનિ' લખે છે. (૫). | શબ્દાર્થ–સીગત = બુદ્ધ મત = પંથ, રસ્ત, ધર્મ. રાગી = તેના તરફ પ્રેમ કરનાર, તેને અનુયાયી કહે = જણાવે, સમજાવે. વાદી = વાદવિવાદ કરનાર, પૂર્વપક્ષ કરનાર. ક્ષણિક = દરેક પળે ઉત્પન્ન થાય, ન, તાજે. આતમ = આત્મા. જાણે = જાણવા, સમજવો, અવધારો. બંધ = કમને બંધ (જુએ, બીજે કમ. ગ્રંથ), બંધાવું લપટાવું તે. મોક્ષ = સર્વ કર્મોથી મુક્તિ, મુકાઈ જવું તે. સુખ = શાતાને અનુભવ. દુ:ખ = અશાતાને અનુભવ. નવિ =ન, નહિ (નકારાત્મક). = શોભે, ભળે, હોઈ શકે. એહ = એ જ, એ. વિચાર = નિર્ણય, તક, મન = ચિત્તમાં, આણે = લો, (૫)
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦: શ્રી મુનિસુવ્રત જિન સ્તવન
[૩૮૫ અથ–બૌદ્ધ મત ઉપર પ્રેમ ધરનાર વાદવિવાદ કરનાર એ આત્માને ક્ષણવારમાં ઉત્પન્ન થનાર અને નાશ પામનાર કહે છે, એ તમે જાણે, પણ એ વિચાર પ્રમાણે તે આત્માને બંધ-મોક્ષને કે સુખ-દુઃખને અનુભવ શેભે નહિ, એ તમે વિચાર તમારા દિલમાં કરો. (૫)
ટબો–સુગત કહેતાં બૌદ્ધાદિક મતરાગી, તે ક્ષણિકધર્મી આત્મા માને છે, એક સમયે ઉપજે, અન્ય સમયે નાશે. તેને મતિ બંધ, મેક્ષ, સુખ અને દુઃખ ઇત્યાદિ તનુ-શરીરાદિકે ઉપજવું ઘટતું યુક્ત નથી—એ વિચાર મનમાં આણુતાં આગમતવ કરતું નથી. (૫)
વિવેચન–બૌદ્ધમતાનુયાયી આત્માને ક્ષણિક માને છે, એટલે એક સમયે આત્મા વિચાર કરે તે આત્મા જુદે અને બીજે સમયે બીજે વિચાર કરે છે તે આત્મા જુદો. આમ ક્ષણે ક્ષણે પલટાતા આત્મા જુદા જુદા વિચારસ્વરૂપને ધારણ કરે છે. તેમના મત પ્રમાણે આત્મા નિત્ય નથી, એકને એક નથી, આપણને જે જુદા જુદા વિચાર આવે છે તે કરનાર દરેક ક્ષણે આત્મા બદલાય છે. વિજ્ઞાન સ્કંધને તેઓ આત્મા કહે છે. એનાથી જ્ઞાન થાય છે, એટલે
અહં–હું” એવું જેનાથી જ્ઞાન થાય છે તે સ્કંધ અને બીજા સ્કધો ક્ષણે ક્ષણે બદલાય છે, કારણ કે જ્ઞાન તો દરેક ક્ષણે બદલાતું જ રહે છે. તેમના મતે આત્મા ક્ષણિક છે. આટલી ક્ષણવારમાં સુખદુઃખને અનુભવ કેમ થાય ? તેમ જ કર્મને બંધ અને કર્મની મુક્તિ પણ સંભવતી નથી. છતાં બૌદ્ધો ચાર મહાસત્યને માને છે અને તેને આર્ય સત્ય કહે છે. એમ તો પ્રાણી અનેક સારા કે ખરાબ કામ કરે છે, તે ત્યાર પછી અનેક ભવ ગયા પછી ઉદયમાં આવે છે. એ ક્ષણિક આત્માને કેમ સંભવે ? અને એ ભેગવનાર તો કોઈ બીજે જ આત્મા હોય એ વાતમાં સત્ય કે ન્યાય કેમ જણાય? અને “બુદ્ધદેવે ઓગણપચાસ દિવસ સુધી સમાધિનું સુખ ભેગવ્યું” એમ તેમના માન્ય પુસ્તકમાં કહ્યું છે તે ક્ષણિક આત્મા માનનાર માટે કેમ સંભવે? ઓગણપચાસ દિવસોમાં તો હજારે આત્મા બદલાઈ જાય. માટે આત્માને ક્ષણિક માનવ એ મને ઉચિત લાગતું નથી.
બાકી, આત્માના અનેક પર્યાયે ફરે છે તે નજરે આ વાત બેસી જાય છે, પણ આત્માને ક્ષણિક માને, તેની સાથે આ વાત બંધબેસતી થઈ શકતી નથી. તેથી સૌગત મતવાદી આત્માને ક્ષણિક કહે છે અને છતાં આત્માના બંધ અને મોક્ષને માને છે તે વાત પરસ્પર ઘાટ ન બેસે તેવી છે. આ ગાળામાં કરેલ પૂર્વ પક્ષને અર્થ એ છે કે સૌગત મતવાદીઓ આત્માને ક્ષણિક એટલે એક સમયે વિચાર કરનારે અને બીજે સમયે નાશ પામનાર માને છે, તેમને તે બંધ અને મોક્ષ એ વાત સંભવતી જ નથી, પરસ્પરવિરુદ્ધ છે. આ વિચાર કરવા જેવી બાબત છે. પછી સખાવત કે તપ કરવાને પણ હેતુ રહેતું નથી અને આ સંસારના પર્યટનથી મુકાવાને અર્થ જ રહેતા નથી, કારણ કે બંધ (કર્મ) કરનાર આત્મા પણ જુદો અને મુક્તિ પામનાર આત્મા પણ જુદો. આ વાતની ઘડ બેસતી નથી, માટે આત્મતત્ત્વમાં સત્ય શું છે તે સમજાવો: આવી પ્રભુ પ્રત્યે પ્રાર્થના કરે છે. હજુ પૂર્વપક્ષ ચાલુ જ છે અને શિષ્યની સત્ય જાણવાની તીવ્ર ઇચ્છા જણાઈ આવે છે. (૫) ૪૯
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬]
શ્રી આનંદઘનવીશી ભૂતચતુષ્ક વર્જિત આતમતત, સત્તા અળગી ન ઘટે; અંધ શકટ એ નજર ન દેખે, તે શું કીજે શકટે? મુનિ. ૬
અર્થ–પૃથ્વી, પાણી, તેજ અને વાયુ એ ચાર મૂળ પદાર્થો સિવાય આત્મા નામનું જુદું તત્ત્વ છે જ નહીં અને તે સિવાય આત્મા છે જ નહિ એમ કેટલાક કહે છે. હવે જે આંધળે ગાડાને દેખી જ શકતે ન હોય, નજર પણ તે પર માંડી શકતે ન હોય, તે એવા ગાડાને શો અર્થ છે ? અને તેમાં ગાડાને વાંક-ગુને પણ શું છે? (૬)
ટ–કેટલાએક ભૂતચતુષ્ક પૃથ્યાદિક વરજી એટલે પંચભૂત વિના આત્મતત્ત્વની સત્તાસદ્ભાવ તે અળગી-જુદી માનતા નથી, કાયતિક મતના ચાર્વાક-નાસ્તિક; જેમ અંધ શકટને નજરે ન નિરખે-ન દેખે તેણે અધે શકટ યું કીજે? (૬)
વિવેચન–વળી લેકાય અથવા નાસ્તિકવાદીઓ કહે છે પૃથ્વી, પાણી, તેજ અને વાયુ એ મૂળ ચાર પદાર્થો સિવાય કાંઈ જુદી સત્તા નથી; તેઓ તે આત્માની હયાતી જ સ્વીકારતા નથી. તેઓ કહે છે કે ચાર ભૂતે એકઠા થાય ત્યારે તેમાંથી સત્તા અથવા આતમા નીકળે છે અને જ્યારે ભૂતે ખલાસ થાય ત્યારે એ સત્તાને વિલય-નાશ થઈ જાય છે. તેઓ કહે છે કે જેમ Chemical Compound એટલે વસ્તુનું મળવું થાય ત્યારે કોઈ નવી શક્તિ તેમાંથી નીકળે છે, તેવી રીતે સદર ચાર ભૂતથી આ સત્તા જન્મે છે અને તે ચાર ભૂતને નાશ થાય ત્યારે મરણ થયું કહેવાય છે. પણ આત્મા નામને કઈ જુદો પદાર્થ હોય તે તેઓના મત પ્રમાણે ઉચિત નથી. ચાર મહાભૂતની હાજરી અથવા મિલનથી જ આ હાલચાલે તેવી વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય છે, પણ આત્મા નામને જુદો પદાર્થ થતું નથી ? આવો પણું આત્માને અંગે એક મત છે. નાસ્તિક મતવાળા આ પ્રમાણે આત્માની જુદી હયાતી જ સ્વીકારતા નથી એટલે તેઓ તે બધી બાબતમાં ના, ના અને ના કહીને નને વાસે છે. તેને અંગે તે સવાલ કરનાર જ પિતે જવાબ આપી દે છે. આ સવાલજવાબ વિચારવા લાયક છે.
પાઠાંતર_ભૂત” શબ્દને પ્રતમાં “ભુત” લખ્યો છે. “વજિત’ શબ્દને પ્રતમાં “વરજિત' લખેલ છે: બીજી પ્રતમાં “વરજી' પાડે છે. “ઘટે” સ્થાને પ્રતવાળાએ “ધન્ટ' લખેલ છે; બીજી પ્રતમાં “ઘટેપાઠ છે. કે ' સ્થાને પ્રતમાં તે પાઠ લખેલ છે (બને પ્રતમાં). “ નજર ન દેખે’ સ્થાને પ્રતમાં “નિજરે ન નિર’ પાઠ છે; બીજી પ્રતમાં “નિજરે નિરખ” પાઠ છે. “કીજે' સ્થાને એક પ્રતમાં “કીજૈ ' પાઠ છે. (૬) | શબ્દાર્થ–ભૂત = ચાર મૂળ પદાર્થો. ચતુષ્ક = ચારને સમૂહ, પૃથ્વી, પાણી, તેજ અને વાયુ એ ચાર, વતિ છોડીને. બાકી રાખીને. સત્તા = હાવાપણું, સત્તાપણું. અળગી = જુદી, તેનાથી અપર-બીજી તનનહિ, ના, ધ = લાગુ થઈ શકે. અંધ = આંખે ન દેખી શકે તેવા માણસ, આંધળે, આંખે અપંગ. શકટ = ગાડાને, કોઈ પણ વસ્તુ લઈ જવાનું વાહન. જે = યદ્યપિ, ગમે તે કારણે. નજરે = આપ જાતે જુએ તે, દેખે. ન= નહિ (નકારાત્મક) દેખે = જુએ, માલુમ પડે તે = તે પછી, તે વખતે, ત્યારે. શું = કેમ. કીજે = કરીએ, ઉપગનું , એમાં ગાડાને ગુન્હ શું ? શકટે= વાહન, ગાડાએ. (૬) .
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦: શ્રી મુનિસુવ્રત જિન સ્તવને
એક આંધળે માણસ હોય, તે ગાડાને નજરે ન દેખે તે કાંઈ ગાડાની ગેરહાજરી બતાવે છે કે સિદ્ધ કરે છે? તેના જેવી આ વાત છે. આંધળાની નજરમાં ગાડું ન આવે, એટલે ગાડું નથી એમ જેમ સ્થાપન ન કરી શકાય તેમ નાસ્તિકની નજરમાં કદાચ આત્મા જેવી અલગ વસ્તુ ન આવે તેથી કાંઈ આત્મા નથી કે આત્માની હાજરી કે હયાતી નથી એમ સાબિત થતું નથી. આત્મા તે અનુભવથી દેખાય છે અને જણાય છે. અને મરેલા માણસ કે જનાવરમાં ચારે ભૂત હોય છે, છતાં તે હાલતે ચાલતું નથી તે ઉપરથી જણાય છે કે આત્મા જેવી કોઈ અલગ વસ્તુ તે જરૂર છે. આંધળા માણસ ગાડાને ન દેખે તેથી કાંઈ ગાડાની ગેરહાજરી કે અભાવ થઈ જતું નથી. આ નાસ્તિકવાદ પણ સમજવા જેવો છે. અત્યારને પાશ્ચાત્યવાદ પણ કાંઈક આને મળતે છે, તેથી જવાબ લક્ષ્યપૂર્વક સાંભળો અને અંતરમાં સમજ એ આપણું કર્તવ્ય થાય છે. વર્તમાન સાયન્સ-વિજ્ઞાન પણ માત્ર ભૌતિકવાદ પર રચાયેલું છે અને તેને આત્મા સંબંધી કઈ ગતાગમ પડતી નથી. એના ઉપર ન ટકતાં વધારે ઊંડે વિચાર કરે અને પ્રભુએ બતાવેલ માર્ગે આત્મતત્વની શોધ કરવી એ આપણે ધર્મ છે અને ભૌતિકવાદમાં આનંદ ન લેતાં આત્મવાદ સમજવા પ્રયત્ન કરે.
આત્માને અંગે આવાં આવાં જુદાં જુદાં મંતવ્ય છે, તેમાં સાચી વાત શું છે અને ક્યાં છે તે આપ મને સમજાવે. આપની પાસેથી સાચું આત્મતત્વ હું જાણવા માગું છું અને આપે અનેક બાબતે કહી છે તે મને સાચી લાગી છે અને આ૫ આધારભૂત છે તેથી આપને હે મુનિસુવ્રત જિનરાજ ! સવાલ કરું છું તે સમજાવે. અહીં સવાલ પૂરો થાય છે. આત્માને અંગેનાં જુદાં જુદાં મંતવ્ય અત્ર બતાવી સાચા તત્ત્વને જાણવાને સવાલ કર્યો. હવે મુનિસુવ્રતસ્વામી જવાબમાં શું કહે છે તે આવતી સાતમી ગાથામાં વિચારશું. (૬)
એમ અનેક વાદી મતવિભ્રમ, સંકટ પડિ ન લહે; " ચિત્તસમાધે તે માટે પૂછું, તુમ વિણ તત કંઈ ન કહે. મુનિર ૭
અર્થ–આવી રીતે અનેક વાદવિવાદ કરનારે મારા મનમાં ગૂંચવણ ઊભી કરી છે અને હું તે આફતમાં પડી ગયું છું, તે માટે મારા મનની શાંતિ કરવા આ બાબતને સવાલ ન પાઠાંતર–પડિયો ” સ્થારે પ્રતમાં “પડિG' પાઠ છે. “લહે' સ્થાને પ્રતમાં “લહઈ” પાઠ છે. “સમાધ” સ્થાને “સમાધિ” પાઠ છે. “માટે” સ્થાને પ્રતમાં “માટે’ પાઠ છે. “તત સ્થાને પ્રતમાં “તાત’ પાઠ છે. “ક સ્થાને પ્રતમાં “કહૈ” પાઠ છે. (૭)
શબ્દાર્થ_એમ = એ પ્રમાણે અનેક = એકથી વધારે, છૂટા છૂટા ઘણા. વાદી = સામે પક્ષ લેલાર, મતવાદી = મતી, એક મતને અનુસરનારા. વિભ્રમ = ફેર, ભ્રમ, મતભેદ, સંકટ = કષ્ટ, ગૂંચવણ, પડિ = , પડ્યો, મત ધારણ કરી તેમાં પડેલે એક મતધારી પુરુષ. ન = નહિ, ને (નકારાત્મક). લહે = મેળવે, પામે, લે, ચિત્ત = મનની, દિલની. સમાધિ = ઠંડાપણું, એકતા. તે માટે = તે જાણવા ખાતર. પૂછું = સવાલ કરું. તુમ = આપ, તમે તમારા વિણ = વગર, સિવાય. તત = તત્ત્વ, સાર, સાચું રહસ્ય. કોઈ = બીજો કોઈ અન્ય. ન કહે = જણાવે નહિ. (૭)
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૮]
શ્રી આનંદઘન-વીશી આપને પૂછું છું. આપના વગર એમાં સાચું તત્વ શું છે તે અન્ય કોઈ પણ કહે તેમ નથી, તેથી આપને આ સવાલ કરું છું (૭)
ટબો–ઈતિ આતમ તત્ત્વ જાણ્યા વિના એમ અનેક પ્રકારે એકાંતવાદીઓના મત કદાગ્રહ તેના વિશેષ ભ્રમરૂપ સંકટમાં પડવું, તે આતમતત્વ ન પામે. આતમતત્ત્વ પામ્યા વિના ચિત્ત સમાધિ ન પામે. તે ભણી હે પ્રભે તમને એ પૂછું છું, જે માટે તમારા સિવાય તત્ત્વકથક બીજું કોઈ નથી. (૭)
વિવેચન–આવી રીતે અનેક વાદીઓના મત સાંભળી હું તે ગૂંચવણમાં પડી ગયો છું અને એવા સંકટમાં પડી ગયું છું કે મારા મનની રિથરતા અને એકતાને પણ ખોઈ બેઠે છું. આપના સિવાય કોઈ ખરું તત્વ મને સમજાવશે કે કહેશે નહિ એ બાબત ખાતરી હોવાથી આપને પૂછું છું કે આત્માનું ખરું તત્ત્વ આપ જ જણા અને મારા ચિત્તની કાંઈક સમાધિ થાય એવું કરી આપે. માણસને જ્યારે અનેકની વાત સાંભળવી પડે છે ત્યારે તેને . ' સ્વાભાવિક રીતે ગૂંચવણ-ગડબડ થાય છે, આ સાચું હશે કે પેલું તે વાતને નિશ્ચય કરી શકો નથી અને દિલમાં અસ્તવ્યસ્તતા થઈ જાય છે. અસ્તવ્યસ્તતા કે શંકા એ ગડબડનું એક રૂપ જ છે અને માણસ તે સારે છે, તેથી પિતાની સમાધિ-ચિત્તશાંતિ માટે ભગવાનને કહે છે કે, આપ આમાં બેટી-ખરી વાત શું છે તે સમજાવો. આપના તરફથી જે વાત આવશે તે નિઃસ્પૃહ હવાથી મારી ચિત્તશાંતિ જરૂર લાવશે અને મને થયેલી ગડબડને એ અટકાવશે. તે મારા ઉપર કૃપા કરીને મને ખરું આત્મતત્વ સમજાવે.
આ જાતના પ્રશ્ન દ્વારા જૈનદર્શન આત્માને કે માને છે તે વાતને પ્રાસંગિક બનાવી છે. હવે જૈન ધર્મના મત મુજબ આત્મતત્વ કેવું છે તે આગળ ઉપર આવતી ગાથામાં ખુદ તીર્થકરદેવ શ્રી મુનિસુવ્રત ભગવાન કહેશે, તે ખૂબ અગત્યનું હેઈ બરાબર સમજવું અને સહવું. આવી રીતે જૈનદર્શનાનુસાર આત્મતત્વ કેવું છે તે વાતને પ્રાસંગિક બનાવવામાં આવી છે. આપણે તેને સમજવાનો પ્રયત્ન કરીએ. (૭)
વળતું જગગુરુ ઈણિ પરે ભાખે, પક્ષપાત સબ ઈડી:
રાગ દ્વેષ મોહ પખ વજિત, આતમરું રઢ મંડી. મુનિ ૮ -- આ પાઠાંતર–“વળતું ” સ્થાને પ્રતમાં “વલતું” પાઠ છે. “ઈણિ” સ્થાને પ્રતવાળે “ઈણ પાઠ લખે છે. ભાખે ? લખવાની રીત બતાવાળાની “ભાષ” છે તે પ્રાચીન છે. “સબ સ્થાને પ્રતમાં “સવિ” પાઠ છે. “પંખ” શબ્દને “પા” એ રીતે લખે છે. “ઢ” સ્થાને “રતિ” પાઠ પ્રતમાં છે. (૮) | શબ્દાર્થ-વળતું = સામું, સવાલના જવાબમાં. જગગુરુ = જગદ્ગુરુ, તીર્થકર દેવ. ઈણિ પરે = એ રીતે ભાખે = વદે, સમજાવે. પક્ષપાત = એક બાજુએ ઢળવાપણું. સબ = સર્વ, કુલ. છડી = ત્યાગી, છોડી દઈ તાળ ઈરાગ = પિતાના મતનું આકર્ષણ-પ્રેમ. ષ = કઈ પણ મતને વિરોધ. મેહ = મૂંઝવે તે, પૌદગલિક એમ. પંખ = પક્ષ, એક બાજુ લેવી. વજિત = છોડી દઈને, તજી દઈને. આતમરું = આત્મામાં. રઢ = આકર્ષણ. ખેંચાણ. મંડી = માંડીને. (૮).
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૮૯
૨૦: શ્રી મુનિસુવ્રત જિન સ્તવને
અર્થ——ઉત્તરમાં જગતના ગુરુ શ્રી મુનિસુવ્રતવામી સર્વ પ્રકારને પક્ષપાત છેડી દઈને કહે છે. રાગદ્વેષ-મારાતારાપણું અને મોહને છોડી દઈને આત્મામાં પ્રેમ લગાવો તે સાચી વાત છે. આત્મા રાગદ્વેષોહ રહિત હોય. (૮)
ટબો–એમ પૂછે વળતું જગગુરુ એમ કહે છે, સર્વ એકાંત મતને પક્ષપાત-હઠ છોડીને, રાગદ્વેષ અને મોહ-અજ્ઞાન તેને પખ વરજીને એટલે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રમાં રતિ માંડીને એ લીનતા. (૮)
વિવેચન—આ સવાલ જિજ્ઞાસુએ પૂછડ્યો તેના જવાબમાં જિનેશ્વરદેવ ઉત્તર આપે છે અને એ ઉત્તર આપતાં સર્વ પ્રકારને પક્ષપાત છોડીને સીધો અને સાદો જવાબ આપે છે. અને જવાબ આપતી વખતે સાચેસાચી વાત કરવી અને વાદીઓ ગમે તેટલા હોય તેને પક્ષપાત કરવો નહિ, સાચા અને સીધા સવાલને કોઈને પક્ષ લીધા વગર, માણસ સમજે તેમ, જવાબ આપે. જ્યારે માણસ કેઈને પક્ષ લઈને જવાબ આપે છે ત્યારે તે સત્યવાદીપણા ઉપર છીણી મૂકી દે છે, અને કોઈ પણ એક બાજુ ઢળી જાય છે. તીર્થ પતિએ કોઈને પક્ષ લીધા વગર પોતે જેવું આત્મતત્ત્વ જાણ્યું તે જવાબ આપે, તે જવાબ શું આપે તે જોઈએ. *
રાગ અને દ્વેષ-આકર્ષણ અને અરુચિ-એ બે વસ્તુ જગતમાં સર્વથી વધારે હેરાન કરે છે. તે કોઈ વસ્તુ તરફ આકર્ષણ હોય અને કાંતે તેના તરફ અભાવ હોય, કાંતો તે ખૂબ ગમે, કાંતે તેના તરફ દાંતિયાં કઢાય અને ક્યારે તે દૂર થાય એવી વૃત્તિ થાય. આ રાગદ્વેષ દુનિયાને ખરેખર રખડાવનાર છે, પૌગલિક છે. એને ત્યાગ કરીને હું અથવા મારું એ મોહ છોડી દઈને શું કરે તે આવતી ગાથામાં કહેશે. (૮)
આતમ ધ્યાન કરે છે કેઉ, સે ફિર ઇણમેં ના; વાગજાળ બીજું સહુ જાણે, એહ તત્ત્વ ચિત્ત લાવે. મુનિ ૦ ૯
અર્થ—જે કોઈ પ્રાણી સ્વધ્યાન કરે તે ફરી વખત આમાંના કોઈ પણ પદાર્થમાં આવે જ નહિ. આ સિવાય બીજું સર્વ વાણીને વિલાસ છે, બોલવાની ગૂંચવણ છે અને તે પ્રાણી તે એ જ સાચી વાતને હૃદયથી ચાહે છે, તેને તે ઈચ્છે છે. (૯)
પાઠાંતર–“જ” સ્થાને “જે” પાઠ પ્રતમાં છે. “ફિર’ સ્થાને પ્રતમાં “ફિરિ ” પાઠ છે. “અણમે' સ્થાને પ્રતમાં “ મા” પાઠ છે. “ના” પાઠ પ્રતવાળા “નાવૈ' લખે છે. “જાણ” સ્થાને પ્રતમાં “જાણો” પાઠ છે (બંને પ્રતમાં). “લાવે' સ્થાને પ્રતમાં “ચા” પાઠ છે. (૯)
શબ્દાર્થો-આતમધ્યાન = આત્મધ્યાન, આત્માની પિછાણ, કરે = અનુસરે જે = જે કરે. તે = તે. તે માણસ, ઈમેં = સંસારમાં, સંસારના ચકકરમાં, રગદોળામાં. નાવે = ન આવે, વાગજાળ = મોટેથી બોલવાન જાળ, અગડંબગડે ખેલવું તે. બીજુ = અન્ય સવ. એથી અન્ય કોઈ પણ. સહુ =સવ, બધું. એહ = આ એ જ. તત્ત્વ = સાર. ચિત્ત = મન, દિલ. લાવે = પસંદ કરે છે, ચાહે છે. (૯)
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આનંદઘન-વીશી
ટબો–જે કઈ સ્વરૂપધ્યાન કેઈ જે કરે તે ફરીને સંસારમાં એ મતના ભ્રમમાં ન આવે, ન પેસે; એ વિના બીજે વચનવિલાસ તે જાળરૂપ જાણો, એ જ તત્ત્વજ્ઞાન ચિત્તમાં-મનમાં વિચારવું. (૯)
વિવેચન–આત્મતત્વનું અહીં જે પ્રકારનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, તેના ઉપરથી આત્મતત્ત્વ જે કબૂલ કરે તે આત્માને બરાબર ઓળખે છે. તે વાત એમ થઈ કે રાગદ્વેષ અને મહને તજી દે એ આત્મતત્વ જાણવાની પહેલી શરત છે. અને બીજી વાત શું છે તે કહે છે. આ પ્રાણી (રાગદ્વેષમેહ વર્જિત હોઈને) આત્મધ્યાન કરે એટલે આત્માને જ ધ્યેય બનાવે. પ્રાણી આત્મા સંબંધી વિચારની એકાગ્રતા કરે એટલે પૌગલિક કોઈ પણ ચીજને ધ્યેય ન કરતાં આત્માનું જ ધ્યાન કરે અને બીજી કઈ લપ્પન-છપ્પનમાં ન પડેઃ આ બીજી શરત છે. આ રાગદ્વેષમહને તજી દેનારે પ્રાણ આત્માનું જ ધ્યાન કરે. તેને આત્માને ઓળખવાની ત્રીજી શરત એ છે કે એક વખત એ પૌગલિક ચીજને સંબંધ મૂકે અને તદ્દન નિષ્કર્મા થાય પછી તે કોઈ પણ વાર આ સંસારમાં પાછો ન આવે; એના જન્મમરણના ફેરા મટી જાય. તે તદ્દન કર્મ વગરને થઈ આત્માને પામી મેક્ષ નગરે હમેશને માટે જાય છે અને પછી આ સંસારમાં ફરીને કદી પણ આવતા નથી.
આત્માને ઓળખવાની આ રીતે ત્રણ શરતે થઈ - (૧) રાગદ્વેષ અને મેહને તજી દેવા. (૨) આત્માનું ધ્યાન કરવું, તેમાં એકાગ્ર થઈ જવું. (૩) એકવાર કર્મ છેડડ્યા પછી સંસારમાં કદી પણ પાછા ન આવવું.
આત્માના આ વર્ણન ઉપરથી આત્મતત્વ કેવું છે તે સમજી લેવું, અને તેવી રીતે આત્માને ઓળખી લે. આત્માને વર્ણન દ્વારા ઓળખવાને આ પ્રકાર છે અને તેમાં જ ખરી આત્માની પિછાણ છે. બીજા સર્વ તે વાણીનાં જાળાં છે, બોલવાની ગૂંચે છે અને સંસારની રખડપાટી છે. એ સર્વ વિચારણું ન સ્વીકારતાં આ ત્રણ શરતવાળો આત્મા પસંદ કરવા લાયક છે. જે આવા પ્રકારના આત્માને બરાબર ઓળખશે અને બીજી આળપંપાળ છોડી દેશે તે બધી રીતે આત્મસુખ પામશે અને નિત્યાનંદ અનુભવી સંસારને હમેશને માટે મૂકી દઈ પરમ મહોદય પામશે. બાકી, સંસારમાં અવતાર લે કે રખડપટ્ટી કરે અને દુનિયાને વ્યવહાર કરે તે રીતને આત્મા જ છે નહિ, એ તે સર્વ વાણીના વિલાસ છે અને બેલવાના ભામાં છે. બાકી, સંસારમાં કદી પણ ફરીવાર આવવાનું કે સંવ્યવહાર કરવાનું ન જ થાય તે પ્રકારે આત્માને ઓળખવા જેવો છે. અને ગમે તે કામે સંસારમાં આવવું ન પડે તેવા પ્રકારની સ્થિતિને સમજી લેવા જેવી છે. તે ખરી છે અને હમેશને માટે સંસારની ઉપાધિ મટાડનાર છે. આવી રીતના આત્માને જે ઓળખ, તેમાં જ મોજ છે, અને તેને ધ્યાનમાં ઈષ્ટસિદ્ધિ છે. (૯)
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦: શ્રી મુનિસુવ્રત જિન સ્તવન
જેણે વિવેક ધરી એ પખ ગ્રહિય, તે તતજ્ઞાની કહિયે; શ્રી મુનિસુવ્રત કૃપા કરે તો, “આનંદઘનપદ લહીએ. મુનિ૧૦
અર્થ—જેણે સાચા ખેટાની સમજણ કરી એ અભિપ્રાયને ધારણ કર્યો, ઝીલ્યો તેને સાચે તત્ત્વજ્ઞાની કહે; તે તે અભિધાનને યોગ્ય છે. હે શ્રી મુનિસુવ્રતનાથ ! આપ દયા કરે, મહેર કરે, તે આમ સમજીને અમે ખૂબ આનંદસમૂહના સ્થાનને–ઠેકાણાને પ્રાપ્ત કરીએ. (૧૦)
ટબો-જે પ્રાણીઓ વિવેક ધરીને એ પક્ષ-જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રનું સ્વરૂપ-ગ્રહિયે, આદર્યો તે જ પ્રાણી તત્ત્વજ્ઞાની કહીએ. તે શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામી ! જે કૃપા કરે-નિમિત્ત સહાયી થાઓ તે આનંદઘન પરમાતમ તત્ત્વપદ લહીએ–પામીએ. એટલે વીસમા તીર્થંકર શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીનું સ્તવન થયું. (૧૦) - વિવેચન—જે વ્યક્તિએ વિવેક રાખીને એ આત્માનું તત્ત્વ ધારણ કર્યું અને જેની માન્યતા એવી છે કે મેક્ષમાં ગયેલ પ્રાણી કદી સંસારમાં આવતા નથી તે સાચે તત્ત્વજ્ઞાની કહેવાય. વિવેક એટલે સાચા-ખોટા બન્નેમાંથી સાચાને તારવવું અને સ્વીકારવું. આ વિવેક તે
નિધિ કહેવાય છે. સાચા ને ખોટા બન્ને સાથે ચાલતા હોય તે વખતે સાચાને આદરવાની અને તેને શોધી સ્વીકાર કરવાની જરા મુશ્કેલી છે, પણ જેણે એ મુશ્કેલી પસાર કરી સાચા પક્ષને પકડી લીધું છે તે સાચે તત્વજ્ઞાની છે, અને તે સાચા માર્ગ ઉપર છે, એટલે વિવેકપૂર્વક સાચા પક્ષને સ્વીકાર કરે એ અત્યુત્તમ અને આદરણીય વાર્તા છે. દુનિયામાં આત્મા સંબંધી અનેક મંતવ્ય ચાલે છે. તે બધાંમાંથી વિવેકબુદ્ધિને ઉપયોગ કરી જે સાચું તત્ત્વ
સ્વીકારે, જે વિષે તીર્થંકરદેવે પોતે જ ઘણું સંક્ષેપમાં વાતને સાર જણાવી દીધું છે, તે સાચે તત્વવેત્તા છે એમ જણાવ્યું છે.
- અને હે મુનિસુવ્રત મહારાજ ! હે તીર્થકરદેવ! જે આપ મારા ઉપર મહેર કરે તે હું આનંદઘનપદ એટલે અનંત આનંદના સ્થાનના પદને પ્રાપ્ત કરું, એટલે હું આ સ્તવન બોલનાર–મેક્ષ નગરના પદને પ્રાપ્ત કર્યું. આ પદ એવું સરસ છે કે ત્યાંથી કદી કોઈ પણ વખતે પાછા આવવાનું થાય જ નહિ. અને એવા આનંદમાં દાખલ થઈ જવું કે પછી આ ચક્રગતિવાળા સંસારમાં આવું જ નહિ. આ પદ પ્રાપ્ત કરવા મારા સર્વ પ્રયત્ન છે અને તે
- પાઠાંતર–જેણે’ સ્થાને પ્રતમાં “જિણિ’ પાઠ છે (બન્ને પ્રતમાં) “પંખ' ને બદલે પ્રાચીન પ્રત * પણ આપે છે. “તતત્તાની ને સ્થાને તત્ત્વજ્ઞાની' પ્રતમાં છે. “પદ સ્થાને બંને પ્રતમાં મત’ પાઠ છે. (૧૦)
શબ્દાર્થ-જેણે = જે પ્રાણીઓ, જે વ્યક્તિએ. વિવેક = સાચા ખોટાની પરીક્ષા. ધરી = ધારણ કરી. (એ = સદરહુ. ૫ખ = પક્ષ બાજ. ગ્રહિયે = લીધે, ધારણ કર્યો. તે = તે વ્યક્તિએ, તે મનુષ્ય. તતજ્ઞાની = તત્વજ્ઞાની, સાર જાણનાર. કહીએ = સમજો, જાણો, સ્વીકાર. શ્રી = લક્ષ્મીવંત. મુનિસુવ્રત = વીશમાં તીથલપતિ, કપા = દયા, મહેર કરે = અમલમાં મૂકે. આનંદધન = મેક્ષ, અનંત આનંદથી ભરેલ સ્થાન. પદ = પદવી. લહીએ = લઈએ, મેળવીએ. (૧૦).
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી પ્રાપ્ત કરવાની આ સ્તવન બોલનારની ભાવના છે. આ સ્તવનના કર્તા આનંદઘન-લાભાનંદ છે એ આડકતરી રીતે જણાવી દીધું. સંપ્રદાય પ્રમાણે સ્તવનíએ સ્તવનને છેડે પિતાનું નામ જણાવવું જોઈએ, તે અનુસાર લાભાનંદે પિતાનું નામ “આનંદઘન” તરીકે જણાવી દીધું. (૧૦)
ઉપસંહાર આ રીતે આ અતિ મહત્ત્વનું સ્તવન પૂર્ણ થાય છે. તેમાં આનંદઘનજીએ આત્મતત્ત્વની અતિ મહત્વની ચર્ચાની વાત કરી છે કે રાગ દ્વેષ અને મેહને સર્વથા ત્યાગ કરવાથી અને આત્માને એકાગ્ર ચિત્તે ધ્યાવવાથી આ આત્મા ફરીને સંસારમાં આવતું નથી. આ રાગ દ્વેષ કેવા છે તે આપણે જોઈએ, મને બરાબર પિછાનીએ અને આત્મતત્ત્વ ઉપર એકાગ્રતા કરવાને અંગે બરાબર નિર્ણય કરીએ. અને આત્મતત્ત્વ સમજાતાં નિર્ણય કરીએ કે એની સર્વ કર્મોથી મુક્તિ થાય તે પછી એ કદી સંસારમાં આવતું નથી. આવું આત્મતત્વનું એક સ્વરૂપ સારી રીતે જાણી લેવાની અને તેને પ્રાપ્ત કરવા પ્રયાસ કરવાની જરૂર છે. આ આત્મતત્ત્વ ભગવાને કેવી રીતે જણાવ્યું તે વાત પર જ વિચાર કરીએ એટલે આ સ્તવનરચનાને ઉદ્દેશ પણ પાર પડે અને આપણે આપણું કર્તવ્ય બજાવ્યું ગણાય.
રાગ અને દ્વેષ આ સંસારવૃક્ષનાં મૂળે છે, કારણ કે કષાય એનાથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. અમુક ચીજ કે વ્યક્તિ પિતાનાં છે, પિતાનાં માનેલાં છે, અને અમુક ચીજ કે માણસે આપણને દીઠાં જ ગમતાં નથી, આ ભાવ અને અભાવ તે રાગ-દ્વેષનું મૂળ છે અને તે સંસારને વધારે છે. અને આપણને બીજી વસ્તુ કે વ્યક્તિ તરફ મેહ થાય, તેને દુઃખે દુઃખી થઈએ, તેને સુખે રાજી થઈએ, અને દારૂ પીધેલ માણસની પેઠે સંસારમાં પડ્યા રહીએ તેને લઈને બીજી વાત ન સૂઝે, એ સંસારને મેહ કહેવાય. મેહ પ્રાણીને મૂંઝવી નાખે છે અને આ સંસારમાં ગમનાગમન કરાવે છે. અનંત કાળથી આપણે એ પ્રમાણે આંટા માર્યા કરીએ છીએ અને આ ચકભ્રમણને છેડો જ આવતો નથી એ રાગ-દ્વેષ અને મેહને લઈને જ છે. એ ત્યાગવા ગ્ય છે, એને છેડો લાવવા ગ્ય છે અને એના ઉપર કોઈ પણ પ્રકારનો વિશ્વાસ મૂકવા લાયક નથી, એવા પ્રકારની બુદ્ધિ થાય અને તેને ત્યાગ કરવાને નિર્ણય થાય તે આત્મજ્ઞાનની પ્રથમ શરત છે. પછી બીજી આત્મજ્ઞાનની વાત એ છે કે જે રાગ-દ્વેષ અને મહે કરેલાં તથા બીજા કર્મોને એક વાર છોડી દે છે, એનું આ સંસારમાં ચંક્રમણ કે આગમન થતું નથી; એ કાંઈ કઈ પણ વખતે આ સંસારમાં પાછો આવતો નથી, તે તે ગમે તે હંમેશને માટે ગયે. ભગવાન અવતાર લે એ આ સિદ્ધાંત આત્મજ્ઞાનને કબૂલ નથી. જે મેક્ષ ગમે તે સદા માટે ગયે. એક વાર જનાર કેઈ પણ કારણે આ દુનિયાના આંટાફેરામાં પાછો આવતો નથી અને જન્મમરણના ચકરાવામાં પડતો નથી. “ધર્મની ગ્લાનિ થાય અને અધર્મનું અભ્યત્થાન થાય ત્યારે હું અવતાર લઉં છું –એ કોઈ દર્શનને સિદ્ધાંત છે તે ખરા તત્વજ્ઞાન પાસે ટકી શક્તો નથી. એક વાર સર્વ કર્મથી મુક્તિ થાય તે કદી કોઈ પણ હેતુએ સંસારમાં આવી જન્મમરણમાં પડતા નથી, એવી જૈન આત્મજ્ઞાનની બીજી શરત છે. અને ત્રીજી શરત એ છે, કે
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૯૩
૨૦ : શ્રી મુનિસુવ્રત જિન સ્તવન આવા પ્રકારના આત્માને ચાહ. એના મૂળ ગુણ, જે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર વગેરે છે, તે નિશ્ચયપણે પ્રગટ કરવા, અને આત્મિક ગુણને ચાહ, તે પ્રગટ કરવા પૂરતે પ્રયાસ કરે, તેને માટે એકાગ્રતા કરવી એ આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની ત્રીજી શરત છે.
આવી રીતે આત્માને બરાબર જાણ, તેના ઉપર એકાગ્રતા કરવી, અને સેનાનું સુવર્ણ ત્વ પ્રગટ કરવા જેમ અગ્નિ લગાડી તેને ગરમ કરવામાં આવે છે તેમ આત્માના આ નિશ્ચયનયના મૂળ ગુણો પ્રકટ કરવા એને ધ્યાનાગ્નિમાં લગાડવો–આ ત્રણ શરત પૂરી પાડે તે ખરેખરે આત્મા છે અને તે તરીકે તેને સમજો તે સાચી સમજણ છે. આવો સારે દેશ મળે, દેવગુરુની જોગવાઈ મળે, પિતામાં સમજશક્તિ અને તંદુરસ્તી સારી હોય, એને પૂરતે લાભ લે એ આપણી ફરજ છે. નહિ તે આ ભવ માત્ર એક ફેરે થશે અને અનાદિ કાળથી આ પ્રાણીઓ જે ફેરા મારેલા જ છે તેમાં એકને વધારો થશે. સમજુ માણસ આવી સરસ તકને ગુમાવે નહિ; એ તકને લાભ જ લે, અને દુનિયા શું કહેશે તે સાંભળવા તે અટકે જ નહિ. દુનિયા તે ખેંચતાણને પિતા તરફ લાવે છે અને પિતા તરફ આકષી તેને પછાડી પિતા જેવો કરે તેવી છે, તે તરફ પ્રાણી ધ્યાન ન આપે, પણ તે પિતાની ફરજ બજાવવા સન્મુખ રહે. (૨૦) એપ્રિલ-મે : ૧૯૫૦
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
| શ્રી નમિનાથ જિન સ્તવન
* સબધ–હિંદમાં છ દશને છેઃ બૌદ્ધ, નૈયાયિક, સાંખ્ય, વેદાંત, લેકાયતિક (નાસ્તિક) અને જૈન. એ સમયપુરુષનાં અંગ છે અને અમુક નયની અપેક્ષાએ તેમની પ્રત્યેકની અથવા કોઈની પણ સેવા કરવી તે જૈનદર્શનની સેવા બરાબર છે, અને એ દર્શનને ઉતારી પાડવાને પ્રયત્ન કરે તે દુર્ભયતાને બતાવનાર છે, તે આ સ્તવનને પ્રધાન સૂર છે. જેનેએ સહિષ્ણુતા કેટલી કેળવી છે તે આ સ્તવનવિચારણામાં આપણું ગંભીરપણે ધ્યાન ખેંચે છે અને નાસ્તિકને પણ કુખમાં દબાવી દે ત્યાં તે હદ કરે છે. આવી સહિષ્ણુતા હરિભદ્રસૂરિના વખતમાં કેળવાયેલી હતી અને બસ કે અઢીસો વર્ષ પહેલાં લાભાનંદે પણ એને અપનાવી હતી તે ખાસ સમજવા જેવી વાત છે. અત્યારે તે બીજા ધર્મની વાત સાંભળીને લડાઈના મોટા મરચા મંડાય છે અને ધર્મને નામે ઝઘડા ચાલ્યા જ કરે છે. એવા વખતમાં આવી ધર્મસહિષ્ણુતા દલીલપુર સર બતાવવામાં આવે તે આપણું સારું નસીબ છે. અને આટલું વિચારઔદાર્ય બતાવવા માટે આપણે લાભાનંદને ધન્યવાદ જ આપીએ. એ વિચારની મોટી ઉદારતા બતાવે છે અને આપણી તરફ એક જાતને બંધ કરે છે. આવી વિચારણું જરૂર કરવા ગ્ય છે અને બહુ સમજણપૂર્વક વિચારણા માગી રહે છે. મતદાર્ય રાખવું અને તે પરધર્મની દષ્ટિએ રાખવું એ કાંઈ જેવી તેવી વાત નથી. ખૂબ વિચારણા કરી નિર્ણય કરેલ હોય અને આજુબાજુના તુચ્છ વિચારોથી જે પર ગયેલ હોય તે જ આવા વિચાર કરે છે. અને વિચાર તે કેટલાક કરે, પણ બીજાને તે સમજાવી શકે અને તેને માટે દલીલે રજૂ કરે એવી વિશાળતા બહુ ઓછી દેખવામાં આવે છે. એને બદલે નાની-નજીવી વાતના ઝઘડા અને પિતાનું પુચ્છ પકડી રાખવાની ચીવટ લેકમાં એટલી બધી હોય છે કે એક જ દર્શનના અનુયાયીઓ એલચીને સચિત્ત ગણવી કે અચિત્ત કહેવી એવી બાબતમાં મરચા માંડી દે છે. પારકા દર્શનને તિરસ્કારનારા તો એટલી મોટી સંખ્યામાં હોય છે કે તે બાબતમાં તે આપણે છેલ્લી હદે ઊતરી ગયા છીએ. આવા દુઃખદ સંગમાં મસહિષ્ણુતા ગાવી અને તે પર દલીલે આપવી તેવું અદ્ભુત કામ આ નાના સ્તવનમાં આનંદઘનજી કરી બતાવે છે. આ રીતે જ્યારે દર્શનની સ્થાપના અને અન્ય તરફના ભાવમાં વિશાળતા થશે ત્યારે જ આપણે ઉદ્ધાર થશે. તે દષ્ટિએ આ સ્તવન સંતોષકારક રીતે સારો ભાગ ભજવે છે. અને મને આ સ્તવનને ભાવ વિચારીને જીવવા યોગ્ય લાગેલ છે. એ દષ્ટિએ ખૂબ સહૃદયતાથી અને અત્યંત ધીરજથી આ સ્તવનને ભાવ વિચારવા યોગ્ય છે.
ધર્મ-દર્શન-વિચારણામાં આટલી વિશાળતા રાખવી અને દીર્ધદર્શિતા બતાવી મતફેરને મુખ્યતા ન આપતાં તેમાં સમદર્શિતા જેવી તે ભારે વિચારણું માગે છે. અગાઉ હરિભદ્રસૂરિના
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન
f૩૮પસમયમાં તો વિશાળ નજર સાર્વત્રિક હતી, પણ આનંદઘનજીના સમયમાં તે વાત અસાધારણ હતી; છતાં આનંદઘનજીએ એવી ભવ્યતા બતાવી છે, તે બતાવે છે કે શાસ્ત્રના સમજનાર સત્તરમી સદીમાં પણ હતા. અને જે કે વ્યક્તિગતે વિશાળ નજર અને વિચારઔદાર્ય થવું કે રહેવું મુશ્કેલ છે, પણ તે દલીલથી સમજનાર પણ આવા કઠણ કાળમાં પ્રાપ્ય થઈ શકે છે. આ વિશાળ નજરે આ સ્તવનને ભાવ વિચારવા અને ઉદારતાને અવકાશ આપવા પ્રાર્થના કરી હવે આનંદઘનજીની વિશાળતા અભ્યાસીએ.
સ્તવન (રાગ-આશાઉરી; ધન ધન સંપ્રતિ રાજા સાચો-એ દેશી.) ષડું દર્શન જિન અંગ ભણીને, ન્યાસ ષડંગ જે સાધે રે,
નમિ જિનવરના ચરણઉપાસક, વડું દરશન આરાધે રે. ષડૂ૦ ૧ અન્યે દશને જિન ભગવાનનાં જુદાં જુદાં અંગ-અવયવ છે. થે દર્શને જે જુદાં જુદાં અંગો છે તેની સ્થાપના કરવાથી આ વાત માલુમ પડશે જેઓ એકવીશમા પ્રભુ તીર્થકર શ્રી નેમિનાથ ભગવાનના પગને સેવે તે યે દર્શનની સેવા કરે છે, આરાધના . કરે છે. (૧)
ટ -આ એકવીશમાં સ્તવનને અર્થ કરતાં જ્ઞાનવિમળસૂરિ જણાવે છે (થડા જરૂરી ફેરફાર સાથે), તે નીચે પ્રમાણે છેઃ હવે જિનમતમાં સર્વ આવે તે રીતે આગલા સ્તવનમાં દેખાડે છે, તે જાણે તે વારે કર્મશત્રુને નમાવે, તે શ્રી નમિનાથ જિનના ધ્યાન સ્તુતિથી નીપજે એ કહે છે. હું દર્શન જે કહ્યું તે શ્રી જિનમતનાં અંગ છે, તે માટે કારણે કાર્યોપચાર તે જિનનાં અંગ કહીએ. દ્રવ્ય ષડંગ ન્યાસ તે આવર્તાદિક, અંગીકાર ન્યસન રૂ૫; ભાવ ષડંગ ન્યાસ ઇદ્રિયને ઇંદ્રિય રૂપે ધ્યાનલીનતાને પડંગન્યાસ સાધે, તો જે જ્યાં તે એટલે સાધે, તે શ્રી નમિનાથના જે ચરણસેવક સ્યાદ્વાદમતને જાણે છે તે જ ષડૂ દર્શનના આરાધક હોય. જે જિનમત જાણે તે જ સર્વને તે રૂપે જાણે. (૧) આ પાઠાંતર દશન’ સ્થાને પ્રતમાં “દરસણ” લખેલ છે. “ભણી જે’ સ્થાને એક પ્રતમાં “ભણિજે' લખેલ છે. જે સાધે ’ને સ્થાને એક પ્રતમાં “જે સાધે' લખ્યું છે. સાધે ’ સ્થાને પ્રતમાં “સાધે' લખેલ છે. * ઉપાસક' શબ્દ એક પ્રતમાં મૂકી દીધેલ છે, “આરાધે' સ્થાને અને લખનાર “આરાધે ' લખે છે. (૧) - શબ્દાર્થ-ડું દર્શન = છ દર્શન : સાંખ, ગ, બૌદ્ધ, મીમાંસક, ચાવોક અને જૈનદર્શન (હરિભદ્ર સરિ પ્રમાણે). જિન = જૈનદર્શનના (દશનની અહીં મનુષ્ય તરીકે કલ્પના કરી છે.) અંગ = દશનશરીરનાં અંગે, જુદા જુદા અવય, જાણી = જાણવા, સમજવા, ન્યાસ = સ્થાપના, મૂકવું તે. વડંગ = છ અંગેને, છ અવયવોને, સાધે = આરાધના કરે, અનુસરે. નમિ જિનવર = નમિનાથ નામના એક્લીશમાં તીર્થકર. ચરણ = ના પગ, નાં પાદરમળ, ઉપાસક = તેની સેવા કરનાર, તેના ઉપદેશ પ્રમાણે ચાલનાર. પડુ દશન = થે દશનેને. આરાધે = પૂજે, સેવે, ભજે. (૧).
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬].
શ્રી આનંદઘન-વીશી વિવેચન- ઉદાર મતની ઝાંખી કરાવતાં શ્રીમદ્ આનંદઘનજી શરૂઆત જ ઘણી ભવ્ય કરે છે. તેઓ જણાવે છે, યે દશને કે જે અમુક દષ્ટિબિન્દુ લક્ષ્યમાં રાખી તે દષ્ટિબિન્દુએ બતાવવામાં આવ્યાં છે તે, એક જૈનદર્શન સિવાય, સમયપુરુષનાં અંગો છે અને જે એની વિરુદ્ધને પ્રચાર કરે તે સંસારી છે, અને કોઈ પણ રીતે મુક્તાત્મા થઈ જ શકતું નથી. એક પણ અંગને છેદ કરવાથી તે ખોડખાપણવાળે રહી જાય છે. અને તેવું કરનાર પ્રાણી તે આ અનંત સંસારમાં રખડ્યા જ કરે છે અને એ સંસાર સમુદ્રને કાંઠે પહોંચતો જ નથી. આવી ઉદારતા બતાવવી અને દરેક દષ્ટિબિન્દુઓ સમજી તેને યોગ્ય સ્થાન આપવું તે આનંદઘનજીથી જ બની શકે. જોકે આનંદઘને આ સ્તવનમાં નવી વાત કહી નથી, છતાં સત્તરમી શતાબ્દીની આખરે અને અઢારમી શતાબ્દીની શરૂઆતમાં આવા ઉદાર વિચાર બતાવવા તે, તે કાળને ઈતિહાસ વિચારતાં, અત્યંત કપરું કામ છે. અને ધર્મયુદ્ધમાં આ વિચારે નિશંકપણે બતાવવા તે ભારે વિચારશક્તિ દાખવે છે.
તેઓશ્રી તો ત્યાં સુધી કહે છે, જેમ શરીરના હાથ કે પગ કે કોઈ પણ અવયવ કપાય તો પ્રાણી ખેડખાપણવાળે કહેવાય છે અને રહી જાય છે, તેમ છયે દર્શનમાંથી કોઈ પણ - દશનને કાપી નાખવું કે તેની ટીકા કરવી એ દુર્ભવીનું લક્ષણ છે. આવા વિચારને બતાવતાં તેઓના ધ્યાનમાં છે કે તેમાં નાસ્તિક જેવા મતને પણ તે (છ દર્શન)માં સમાવેશ થાય છે. તેમના મત પ્રમાણે છ દર્શને મુખ્યત્વે છે. બૌદ્ધ, નૈયાયિક, સાંખ્ય, વેદાંત, નાસ્તિક લેકાયતિક અને જૈન. આ દરેકના મુદ્દા સમજવા અને કોઈની પણ ટીકા ન કરવી અને જેટલા પૂરતી તેમણે દર્શનની પ્રરૂપણ કરી છે તેટલે અંશે તેઓ સત્ય સમજ્યા છેઃ આવી મતઉદારતા તમે અન્યત્ર કઈ પણ દર્શનમાં નહિ જુઓ. તેઓ તો પિતે સાચું સમજ્યા છે અને પિતાથી અન્ય દર્શનકારે સત્ય સમજ્યા જ નથી અથવા જૂઠા છે એવી વાત સ્થાપશે, અને પિતા સિવાય કોઈ અન્ય કોઈ સત્ય સમજવું જ નથી એવી સ્થાપના કરશે, અને દર્શનને નામે મેટી જાદવાસ્થળી ખડી કરી દેશે.
છયે દર્શને જુદાં જુદાં અંગે છે અને અંગ તરીકે ઉપયેગી છે તેને તેટલા અંશસત્ય તરીકે સમજીને તેમને સ્થાપન કરવા અને સ્વીકારવાં એ ગ્ય વાત છે. અને તેની ટીકા કરવી, તેને કાપી નાખવા તે અયોગ્ય છે. સત્યના અંશ તરીકે તેને સ્વીકાર કરે તેમાં જ વ્યવહાર દક્ષતા છે. જે નમિનાથના ચરણની સેવા કરે તે છ દર્શનને સ્વીકારે છે અને તેની ટીકા કરવાથી કે તે જૂઠા છે એમ કહેવાથી દૂર રહે છે.
ન્યાસ’ શબ્દ યોગને છે. “ન્યાસ” એટલે “સ્થાપના.” “ન્યાસ” એટલે એને મોટા ગણી તેની આરાધના કરનાર. છયે દર્શનની આ દષ્ટિએ આરાધના-પૂજા-સેવા કરનાર ખરી રીતે તીર્થ
દેવની સેવા કરે છે. સત્ય બે પ્રકારનું છે. સર્વ સત્ય અને દૃષ્ટિબિંદુસત્ય. આ દર્શનકારમાં સર્વસત્ય નથી પણ દષ્ટિબિંદુપૂરતા તેઓ સાચા છે તેમ માનવું અને તે તરીકે તેટલા પૂરતા તેઓને સાચા સમજવા એમાં કોઈ પણ પ્રકારને વાંધો નથી. (૧)
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ : શ્રી નમિનાથ જિન સ્તવન
વખાણા, સાંખ્ય-બેંગ ક્રોય ભેદે રે;
( ૩૭
જિન સુરપાદપ પાય આતમસત્તા વિવરણ કરતાં, લહેા દુગ અંગ
અથ—તી કર ભગવાનરૂપ કલ્પવૃક્ષનાં મૂળિયાં અથવા પગરૂપે સાંખ્ય અને યાગ દ'ના; તે આત્માની સત્તા ઉપર વિવેચન કરે છે, એમ એ બન્નેને જિનમતના બે પગારૂપ અંગ-અવયવ તરીકે વગર થાકયે તમે ધારી લો. (૨)
અખેદે રે. ૧૦ ૨
ટો—જિનમતરૂપ જે સુરપાદપકલ્પવૃક્ષ, તેહના પાય કહેતાં પાદ શાખારૂપ કહીએ, તે કોણ ? તે સાંખ્યમત અને યેગમત એ ભેદે કાપિલમતને ભેદે, તે માટે આત્માની સત્તા. અનેકતાનું વિવરણ તે આત્મનિષ્ઠિત માને છે. લઘુ સામાન્યપણે દુગ-ખેતુ દર્શીન તે જિનમંગ અખેદપણે છે. (૨)
વિવેચન—જૈનરૂપ જે કલ્પવૃક્ષ–ઇચ્છાપૂરનાર ઝાડ-છે તેનાં મૂળિયાં અથવા સમયપુરુષનાં એ અંગા-પગરૂપે તે સાંખ્ય અને યાગ દર્શાના છે. આત્માની સત્તાને તે સ્વીકાર કરે છે, અને સત્ વસ્તુ માને છે, અને તમે તેમને ખેદ રદ્ધિત થઈને પ્રાપ્ત કરો : આવે આ ગાથાનેા ભાવા છે. આપણે તે સમજવા યત્ન કરીએ. આ બન્ને દશના—સાંખ્ય અને ચેાગ, અનુક્રમે કપિલ અને પત’જલિનાં દશન-આત્માની અસ્તિતા સ્વીકારે છે. સાંખ્ય મતવાળા ચાવીશ પદાર્થીને માને છે. પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિય, પાંચ કમે દ્રિય, પાંચ ભૂત, પાંચ તન્માત્રા, મન, બુદ્ધિ-ચિત્ત અને અહુ કાર, પચીસમા પદાર્થ આત્માને માને છે, પણ તેને અકર્તા ગણે છે. આત્મા તો માત્ર દ્રષ્ટા છે, સાક્ષીભાવે સર્વાં જુએ છે. અને રાગદ્વેષ વગેરે પ્રકૃતિનાં કાય છે. આત્મા કર્તા પણ નથી અને ભેાક્તા પણ નથી; તે તો.માત્ર સાક્ષીભાવે છે. એક દૃષ્ટિએ સાંખ્ય મતની આવી સમજણુ છે. જૈનના નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ પણ એ જ વાત આવે છે. આ દન કપિલ મુનિનું દર્શીન કહેવાય છે; તેના આદ્ય સ્થાપક કપિલ મુનિ થઈ ગયા. આ સાંખ્ય દર્શીન જૈનદર્શનના નિશ્ચયદૃષ્ટિબિંદુની ઘણું નજીક આવે છે. જૈનદર્શીન પણ નિશ્ચયનયે આત્માને કનાં કર્તા માનતુ' નથી. અને નિરીશ્વર સાંખ્ય તો ઈશ્વરને પણ ઉડાવી દે છે; તે
પાઠાંતર વખાણેા ' સ્થાને બન્ને પ્રતમાં ‘ વખાણું ' અને ‘ વષાણું ' એમ લખેલ છે, ‘ સાંખ્ય ’ સ્થાને એક પ્રતમાં ‘સાંખ ' પાડે છે. ‘ ભેદે ' સ્થાને ‘ યાગે ’ એવા પાઠ પ્રતમાં છે, ‘ કરતાં' સ્થાને પ્રતવાળા ‘ કર્તા ' લખે છે. ‘ લહેા ' સ્થાને પ્રતમાં ‘લહુ ' પાડે છે. ‘ દુગ' સ્થાને પ્રતમાં ‘દુષ ' લખે છે. ‘ અખેદે ’ સ્થાને પ્રતમાં ‘ અભેદે ' પાઠ છે તે વિચારણીય છે. (ર)
શબ્દાર્થ—જિન = જૈન, જૈનદનાનુયાયી. સુરપાદપ = કલ્પવૃક્ષ, પાસે આવી માગણી કરવાથી ઇચ્છિત વસ્તુ આપનાર વૃક્ષ. પાય = પગો, જમણા અને ડાબા બે પગ. વખાણા = જાણા, વ`વા. સાંખ્ય = કપિલમુનિપ્રણીત સાંખ્યદર્શીન, સેશ્વર સાંખ્ય અને નિરીશ્વર સાંખ્ય, જોગ = યોગદર્શન દોય = એ, બે પગા, મૂળિયાં. ભેદે – પ્રકારે, વિભાગે. આતમસત્તા = આત્માની સત્તા, શક્તિ. વિવરણ = વિવેચન, વર્ણીન. કરતાં = વર્ણવતાં, સ્વીકારતાં. લહો – લે, સ્વીકારા, ધ્યાનમાં રાખો. દુગ = બન્નેને. અંગ = અવયવ, વિભાગ. અખેદે રે = જરા પણ મૂંઝાયા સિવાય, ઉધાડી રીતે. (૨)
=
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૮ ]
શ્રી આન’ઘન-ચાવીશી
તો જૈન મતના નિશ્ચયનયની પાસે ઘણું નજીક આવે છે. આવા સાંખ્ય દર્શનને બે પગમાંથી એક પગ ગણવા. આ સમયપુરુષની કલ્પનાને લખાવવામાં આવે છે. મેાક્ષદશામાં અનત વી હાય છે તે માક્ષમાં ગયેલ પ્રાણી કદી ફેરવતા નથી, વાપરતા નથી, તેથી તે, આગમમાં કહેલ વીય વાપરતા ન હોવાથી, નિરીશ્વર સાંખ્યની નજીક લગભગ પહોંચી જાય છે.
અને યોગ મતવાળા પતંજલિ-યાગદનના આદ્ય પ્રણેતા-ચિત્તવૃત્તિના નિરોધ માટે યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધ્યાન, ધારણા અને સમાધિના ઉપાયે હઠયોગના પ્રયોગથી બતાવે છે. આ યાગદશન પણ આત્માને સત્ પદાર્થ તરીકે સ્વીકારીને ચાલે છે. તેથી સાંખ્ય અને યોગ બન્ને પગ–અવયવનું કામ કરે છે. આત્મા વગર તો કોઇ કામ થઈ શકતું નથી એવી આત્માની સત્તા-હોવાપણું આ બન્ને દનકારો રવીકારે છે, તેથી તે સમય-પુરુષના એ પગ જેવા બની રહે છે. ‘અખેદે' એ ક્રિયાવિશેષણ છે અને તેને સંબંધ ‘વિવરણ' અને ‘લહા’–એમ બન્ને સાથે લઇ શકાય છે. અખેદે વિવરણ કરતાં પ્રાણીને એમ અને દર્શોના સમયપુરુષના પગસ્થાને છે.
જણાય છે કે આ
જૈનાની વિચારધારામાં હઠયોગને સ્થાન નથી. તે તંદુરસ્તી તબિયતને અંગે હુઠયાગને સ્વીકારે છે, પણ ભલામણુ તો રાજયાગની જ કરે છે. છતાં આ બન્ને દર્શોના આત્માને સત્ તરીકે સ્વીકારતાં હોવાથી સમયપુરુષના પગસ્થાને યાગ્ય છે અને અમુક દૃષ્ટિએ એટલા સત્યને સ્વીકારતાં હાઇ આરાધ્ય છે.
જ્ઞાનવિમળસૂરિ ‘અખેદ”ને ‘અગ’ સાથે લઇ અ` કરે છે તે પણ વિચારવા યોગ્ય છે. એ રીતે ‘અખેદે'ને ત્રણ જુદી જુદી રીતે સમજાવવામાં આવે છે. મને ‘લહા' સાથે તેને લઇ લેવું ખરાખર-ઉચિત લાગે છે.
આ બન્ને મતો આત્માને વ્યવહારથી પણ અકર્તા માને છે, ત્યાં જૈનદનના અને તેમને વિશધ થાય છે. તેમના દર્શીન પ્રમાણે આત્મા નિર્ગુ`ી છે. જૈન`ન સેશ્વર સાંખ્યની પણ નજીક આવે છે અને નિરીશ્વર સાંખ્યની તો ઘણું નજીક આવે છે. વિસ્તાર માટે અને ન્યાયદૃષ્ટિએ એ તફાવત સમજવા માટે દશ નસમુચ્ચય'ની ટીકા વાંચવા ભલામણ કરવામાં આવે છે.
જૈન મતને કલ્પવૃક્ષ કહેવા છતાં બીજા મતોની અવગણના ન કરવાને સુંદર રીતે ઉપદેશ આપેલ છે તે ધ્યાનમાં લેવા યોગ્ય છે; અને દરેક યુગમાં ધમાલીઆ વૃત્તિની બહુલતા હોવા છતાં ખાસ ઉપદેશ લેવા યાગ્ય દશા સૂચવે છે અને પરમતસહિષ્ણુતાના સુંદર દાખલેો પૂરો પાડે છે.
‘સત્તા' એટલે ‘શક્તિ' અર્થાં પણ થાય અને થવાપણું, સવ્પણું, હેાવાપણું (existance) એવા અ પણ થાય. અહીં બન્ને અથ ઘટે છે. રાજયાગમાં હુને સ્થાન નથી, તે સુ ંદર છે અને બધી રીતે માન્ય થાય તેવે મત છે. જૈનેના હઠયાગમાં માનતા નથી. આત્માની હયાતી સ્વીકારનાર આ બન્ને મતોને જૈન મત સ્વીકારે છે. (૨)
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૯૯
ર૧ : શ્રી નમિનાથ જિન સ્તવન
ભેદ અભેદ સુરત મીમાંસક, જિનવર દેય કર ભારી રે; લોકાલોક આલંબન ભજીયે, ગુરુમુખથી અવધારી રે. ષડૂ૦ ૩
અર્થ–સુગત-બુદ્ધદર્શનકાર–આત્માને ભેદ માને છે. અલગ માને છે અને વેદાંતીમીમાંસક આત્માને અભેદસ્વરૂપે જુએ છે. એ સદર સમયપુરુષના બે મોટા-તોલવાળા હાથ છે, એક જમણે હાથ છે, એક ડાબો હાથ છે. તે દશનેના કહેવા પ્રમાણે લેક (જેમાં છ દ્રવ્ય હોય છે) અને અલેક (પિલાણું, જેમાં માત્ર આકાશાસ્તિકાય રહે છે, તેના ટેકાને આપણે સ્વીકારીએ-સેવીએ અને એની સમજણ માટે ગુરુમહારાજથી હકીકત જાણી અપેક્ષાએ તેમની હકીકત પણ ધ્યાનમાં લઈએ. (૩)
ટ –સુગત-બૌદ્ધ અને મીમાંસક એ બે મત તે જિનેશ્વરમતના કર-હસ્તભૂત છે. જિન ભેદભેદરૂપે માને તે ભણી કરણક્રિયા લક્ષણથી ભારી ગંભીર છે. જ્યાં લેક-પંચાસ્તિકાયાત્મક, અલેક–એકાસ્તિકાયાત્મક, તેનું અવલંબન આશ્રીને એ ભાવ ગુરુગમે જાણુંએ અથવા લેકને અવેલેકીએ; રૂપી–દ્રવ્ય, અલેક અરૂપી અવલંબન ઇત્યાદિ વિચાર ગહન તે ગુરુપરંપરાથી લઈએ. (૩) *
વિવેચન–સુગત આત્માને ભેદસ્વરૂપે માને છે, અને મીમાંસક-વેદાંતીઓ આત્માને અભેદરૂપે માને છે. એ સમયપુરુષના ડાબાજમણે ભારે હાથ છે. “ભારે કહેવાનું કારણ એને સમજવાની મુશ્કેલી છે. લેક એટલે સ્વર્ગ, મત્ય અને પાતાળ, તથા અલક માત્ર આકાશ– પિલાણ જ છે. એ છ દ્રવ્યવાન લેક અને માત્ર આકાશવાળે અલેક, એને ટેકારૂપે ભજીએ. આ સ્વરૂપની ડાબા-જમણા હાથ તરીકે કલ્પના કરવી, અને જ્યાં સમજ ન પડે ત્યાં ગુરૂગમથી તેને સમજી લેવી. બૌદ્ધો આત્માને ક્ષણિક માને છે. બીજે ક્ષણે બીજો વિચાર આવે તે અન્ય આત્માને, એમ સમજવું. આવી રીતે વિજ્ઞાનઘન આત્મા પ્રત્યેક ક્ષણે બદલાય છે. જૈનદર્શનકાર આને પર્યાયભેદ ક્ષણે ક્ષણે બદલાય છે એમ કહી તેને ખુલાસો કરે છે. આ સમયે સમયે થતા ફેરફારને બૌદ્ધ દશને મૂળ ફેરફાર માન્યા છે. પર્યાયાર્થિક નયે બૌદ્ધ દર્શન સત્ય છે એમ માની સમયપુરુષના અંગ તરીકે છે એમ જાણી લેવું અને એની ટીકા ન કરવી. મીમાંસકો અભેદવાદી છે. તેઓ એક આત્માને જ માને છે, છ સાતો નિત્ય વિશુળ ન વધ્યતે મુષ્ય
પાઠાંતર– મીમાંસક સ્થાને પ્રતમાં “મીમાંશક ” પાઠ છે; બીજી પ્રતમાં “ભીમાસક’ પાઠ છે. “દેય” સ્થાને પ્રત્યાં “દઈ' પાઠ છે. “ભારી’ સ્થાને પ્રતમાં “ભારિ ” પાઠ છે. “ભજિયે’ સ્થાને પ્રતમાં “ભજી” પાઠ છે; બીજી પ્રતમાં “ભજિઇ ” પાઠ છે. “અવધારી ” સ્થાને એક પ્રતમાં “અવધારિ” પાઠ છે. (૩)
શબ્દાથ–ભેદ = આમાં જુદો છે એવી માન્યતાવાળા બૌદ્ધો. અભેદ = આત્મા જ નથી એવી માન્યતાવાળા મીમાંસક-વેદાંતીઓ. સુગત = બુદ્ધના અનુયાયીઓ. મીમાંસક = વેદાંતના અનુયાયીઓ, શંકરાચાર્યના અનુયાયીઓ, જિનવર = તીર્થંકરદશનરૂપ શરીરના. દેય = બને. કર = હાથ, જમણો અને ડાબો. ભારી રે – તેલદાર, તેલમાં ભારે. લોક = જેમાં ધર્માસ્તિકાયાદિ છ દ્રવ્ય રહે છે તે પુરુષાકૃતિ, ચૌદ રાજલક. અલેક = જેમાં એકલે આકાશારિતકાય રહે છે તે લોકને અંતે આવેલ. અવલંબન = ટેકે, અંધાર. ભજીયે = સેવીએ, સમજીએ. ગુરુગમ = પિતાને શીખવનાર ગુરુએ બતાવેલ રસ્તે અવધારી = જાણી, સમજી. (૩)
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪oo]
શ્રી આનંદઘન-વીશી એ સિદ્ધાંતથી એ આત્માને સર્વગત અને નિત્ય માને છે. જેને નિશ્ચયનયાનુસાર આ વાત બરાબર છે. આત્મા બંધાતો નથી અને મુકાતો પણ નથી, પણ તેમાં અંશસત્ય છે. એ અંશસત્યને સર્વસત્ય ન માનવું, પણ તેની ટીકા ન કરવી. એમાં મતદાર્થ છે.
એક બીજી રીતે જોઈએ ઃ બ્રહ્મરંધ્રની નીચેનો ભાગ તે લેક અને ઉપરનો ભાગ તે એલેક. આવી રીતે લેક અલેકની કલ્પના કરી સાલંબન-નિરાલંબન ધ્યાન કરવા આ વેદાંતમાં બતાવેલ છે. આમાં જ્યાં સમજ ન પડે ત્યાં ગુરુગમથી તેને જાણી લેવું, પણ પૂરું સમજ્યા વગર ટીકા-ચર્ચા ન કરવી. ઘ gવ હિ મૂતમા મૂતે મૂતે વ્યવસ્થિત એ જળમાં રહેલા ચંદ્રમાની પેઠે અલગ અલગ દેખાય છે એવો અભિપ્રાય આપી અભેદને આગળ કરે છે તે પણ સમયપુરુષને જમણો હાથ છે અને તે તરીકે તેની આરાધના કરવી યુક્ત છે.
સાલંબન ધ્યાન રેચક, પૂરક, કુંભક નાડીઓથી થાય છે અને નિરાલંબન ધ્યાનમાં તો આલંબન કે કશાની જરૂર પડતી નથી. ચંદ્રનું દૃષ્ટાંત સમજવા ગ્ય છે.
અહીં આ પ્રસંગે જણાવવું એગ્ય છે કે જેને પ્રમાણસત્ય ધ્યાનમાં લઈ બધા સત્યાંશને સ્વીકારી આત્માને ભેદભેદરૂપે માને છે, એટલે દ્રવ્યાર્થિક નયે આત્માને અભેદ અને તે સાથે જ પર્યાયાર્થિક નયે આત્માને ભેદ માની ભેદભેદભાવ સ્વીકારે છે. આ રીતે બૌદ્ધ અને મીમાંસકે વચ્ચે બીજે જ માર્ગ કાઢી જૈનદર્શન પોતાની સર્વનયાશ્રિતતા સાબિત કરે છે.
આવી રીતે બૌદ્ધમતને ક્ષણિકવાદ અને વેદાંતને શુદ્ધ અદ્વૈતવાદ પતાવ્યો. આ સંબંધી જાણવા લાયક હકીકત અને તેની ન્યાયદષ્ટિએ ચર્ચા “સર્વદર્શનસંગ્રહ અને હરિભદ્રસૂરિકૃત ષદનસમુચ્ચય'માં મળશે. “ષદર્શનસમુચ્ચય’નું ગુજરાતી ભાષાંતર સ્વ. મણિલાલ નભુભાઈ દ્વિવેદીએ કર્યું છે, અને પં. બેચરદાસે પણ સદર ગ્રંથનું ભાષાંતર કર્યું છે, તેને સહેતુક અત્ર ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું છે. (૪)
લોકાયતિક કૂખ જિનવરની, અંશવિચાર એ કીજે રે તત્ત્વવિચાર સુધારસધારા, ગુરુગમ વિણ કિમ પીજે રે ? ષ૦ ૪ પાઠાંતર–કુખ’ સ્થાને એક પ્રતમાં “કુષિ” શબ્દ લખ્યો છે; બીજી પ્રતમાં “કૃષી” છે. “જિનવરની” સ્થાને જિનવરના” એક પ્રતમાં છે; બીજી પ્રતમાં “નવરની” છે. “અંશ' સ્થાને એક પ્રતમાં “અસ” છે. બીજી પ્રતમાં “ અંજસા' છે. “વિચાર ને પ્રતમાં “વિચાર” તરીકે લખેલ છે. “કીજે ' સ્થાને પ્રતમાં કીજે ' મૂકેલ છે. “ ગમ’ સ્થાને એક પ્રતમાં “ગુણ” લખેલ છે. “કિમ” સ્થાને પ્રનમાં કિં' લખ્યું છે. પીજે સ્થાને પ્રતમાં “પીજૈ ' લખે છે. (૪) | શબ્દાર્થ—લેકાયતિક = નાસ્તિક, એ બૃહસ્પતિના અનુયાયી છે (વણન માટે વિવેચન જુઓ). કખ = કક્ષી, બગલ, હાથને છેડે. જિનવરની = જિન તીર્થકર ભગવાને બનાવેલ જૈનદર્શનની. અંશ = વિભાગ, તે મતને એક ભાગ, તેને વિચાર = કલ્પના, ધારણા, જેવું તે. કીજે = કરીએ, કરવામાં આવે. તત્ત્વ = રહસ્ય. તેને બરાબર ખ્યાલ કરી રહસ્ય–સાર કાઢવામાં આવે છે. સુધારસ = અમૃતરસ, સૌરભૂત રહસ્ય. ગુરુગમ = એનો ઉદેશ સમજાવનાર ગુરુ તરફથી મળેલ જ્ઞાન, ગુરુએ સમજાવેલ જ્ઞાન. વિણ = વગર, સિવાય.-મિ = કેમ (જના વખતની વપરાશ). પીજે = પિવાય, ગળે ઉતારાય, (૪)
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧: શ્રી નમિનાથ જિન સ્તવન
[૪૦૧ અર્થ—-લોકાયતિક (નાસ્તિક-બહુપત્યો) તીર્થંકરદેવની–સમયપુરુષની-કૂખ છે. એવા તે દર્શનના એક ચોક્કસ ભાગને આપણે ધ્યાનમાં લઈએ તો આપણને સમજાઈ જાય તેમ છે. દર્શન–તત્ત્વજ્ઞાનના અમૃતરસની ધાર ગુરુ મહારાજની દોરવણી વગર કેમ પી શકાય? (૪)
ટબેલેકાયતિક-ચાર્વાક, વૈશેષિકાદિક તે અંશવાદી. તે સર્વ કૂખ મધે જિનવરના મતમાં નિરંશ-અવિભાગ વિભાગપતિ છેદાદિ વિચાર કીજે, તે વારે તે કૂખમાં એવી તત્વ વિચારની સુધારસધારા, તે ગુરુગમ વિના કેમ પીજીએ? બૌદ્ધ, સાંખ્ય, નાસ્તિક, પંચભૂત યા અદ્વૈતવાદી એ સર્વ વાદી જાણવા. શાસનમાર્ગને ઓળવે તે માટે મિથ્યાષ્ટિ જાણવા. કિયાવાદી તે આત્મા-કિયાકારકને કર્તા માને તેના ભેદ ૧૮૦ થાય; અકિયાવાદી–આત્મા અકર્તાવાદી તેના ભેદ ૮૪ થાય; અજ્ઞાનવાદી ૬૭ થાય, વિનયવાદી ૩ર થાય. એ સર્વ મળી ૩૬૩. અથવા ગુરુ મેટા ગુણ વિના જ્ઞાનાદિ વિના કેમ જાણી શકાય ? (૪)
વિવેચન-લે કાયતિક–બાહસ્પત્ય-નાસ્તિક એ સમયપુરુષનું કૂખ નામનું અંગ છે. એના અંશને વિચાર કરીએ તો એ સમયપુરુષની કુખનું સ્થાન લે છે. વાણી કૂખમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે તે પૂરતો એ વિચાર છે. અને નાસ્તિક પણ ત્યાંથી ઉત્પન્ન થાય છે તે અંશે તે કુખનું સ્થાન લે છે. કૂખને ભાગ હમેશ પિલે રહે છે અને ખભા નીચે દબાય છે તેથી સમયપુરુષના આ દબાયેલા-કચરાયેલા અંગ તરીકે એક વિભાગ છે.
પાંચે દર્શને વાણુથી ઉત્પન્ન થાય છે તે નજરે પણ નાસ્તિકને અને પેટને સ્થાન છે. નાસ્તિકની શરીરના દબાયેલ અંગ તરીકે ગણના કરવી એ વિશાળતા તો જૈન જ દાખવી શકે. આ વિચારધારા ન બને તેણે તે ગુરુગમથી સમજવા પ્રયત્ન કરો. આ હકીક્ત ખૂબ વિચારપૂર્વક લખાયેલી છે. . સાધારણ રીતે પરભવ ન માનનાર અને બને તેટલાં ઇદ્રિયસુખ ભોગવી લેવામાં જિંદગીને સાર્થક માનનાર નાસ્તિકને કશું સ્થાન નથી. તેઓ તો આ કાળના materialists (વસ્તુમાં જ માનનાર) છે. તેને પણ એક દર્શન તરીકે શરીરને અવયવ ગણવામાં આનંદઘને કે હરિભદ્રસૂરિએ કમાલ કરી છે. નાસ્તિકને પણ એક દર્શન ગણવામાં નાતિકને દેખીતી રીતે અવગણ્યા છે કે વખાણ્યા છે તે ખૂબ દીર્ઘ નજરથી સમજવા ગ્ય છે. મને લાગે છે કે કૃખને સ્થાને તે દબાવી રાખવા ગ્ય છે અને માથું ઊંચકે તો બેસાડી દેવા યોગ્ય છે. અને તેમને મુખ ગણીને-ગણાવીને તેમની હરિભદ્રસૂરિએ ઠેકડી કરી છે, પણ તેમના દર્શનની પણ ગણના કરી છે, તે સર્વ ગુરુ પાસેથી સમજવા જેવું છે.
આ ગાથાને અર્થ કરતાં જ્ઞાનવિમળસૂરિએ પાખંડીના ત્રણસે ત્રેસઠ ભેદ પાડયા છે. તેમના જણાવવા પ્રમાણે કિયાવાદી ૧૮૦, તેઓ આત્માને કર્તા માને છે. અકિયાવાદી ૮૪, જેઓ આત્માને અકર્તા માને છે. અજ્ઞાનવાદી ૬૭ અને વિનયવાદી ૩૨. મારી પાસે જે પ્રત ૫૧
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૨]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી છે તેના જણાવવા પ્રમાણે આ છેલ્લા વિનયવાદીના ૨૩ ભેદ લખેલ છે, પણ ડ્રદર્શનસમુચ્ચયની ટીકા તપાસતાં તે ૩ર જ ભેદ છે અને તે રીતે સરવાળે ૩૬૩ થઈ શકે છે. આવા અનેક પિટભેદે છે. આ પાખંડીઓને આનંદઘન શું સ્થાન આપતે તે વિચારવા યોગ્ય છે. પણ તેઓની ઉદારતા જોતાં તેઓ તેમને પણ શરીરના કોઈ અવયવમાં જરૂર દાખલ કરી દેત. આવી વિચારણા કરવામાં આવે ત્યારે તત્વવિચારના અમૃતની ધારા ગુરુગમથી પી શકાય. ગરુ એને સમજાવી શકે કે એને પણ સમયપુરુષનું અંગ જ ગણવાનું છે, પણ એને કૂખસ્થાને મૂકવામાં ભારે અક્કલ વાપરવામાં આવી છે. અને આવા અંગને અવયવ ગણવું કે હસી કાઢવું તે ગુરુ સમજાવી શકે. (૪)
જેન જિનેશ્વર ઉત્તમ અંગ, અંતરંગ બહિરગે રે; અક્ષર ન્યાસ ધરા આરાધક, આરાધે ધરી સંગે રે. પ૦ ૫ . .
અર્થ—છેલ્લું જૈન તીર્થકરનું અંગ સમયપુરુષના મસ્તકરૂપ છે. તે બહિરંગ-બાહ્યથી અને અંતરંગથી એવા બે પ્રકારનું છે. જેઓ એના અક્ષરેઅક્ષરનું સ્થાપન કરી તેની ધરાપૃથ્વીને પૂજે છે તે તેની સાથે સદર દર્શનનું પૂજન કરે છે. (૫)
ટ–અને જિનેશ્વર મત તે વર-પ્રધાન ઉત્તમ અંગ છે, અંતરંગ અને બાહિર અંગે. અંતરંગ ઉત્તમ અંગ છે. સર્વાશ માટે બાહિરગત પર્યાયાદિક અંશે, તેણે કરી બને મીલીએ, કાય, અક્ષરન્યાસે આગમ; આ ત્યાં જે ન્યાસ થાપનાદિ કરે તે આરાધક કહીએ; તે જ પ્રાણી જિનશાસન સંગે હય, તે જ આરાધક કહેવાય. (૫)
વિવેચન—ઉત્તમ અંગ એટલે મરતક, માથું. આપણે હવે જે દર્શન સંબંધી વિચાર કરવાનો છે તે જૈનદર્શન છે. એ જૈનદર્શન સમયપુરુષના મુખને સ્થાને છે. શરીરના જુદા જુદા અવયવો હોય તેમ જૈનદર્શન એ સમયરૂપ પુરુષનું મુખરૂપ અવયવ છે. આ ગ્રંથના લખનાર જૈન છે માટે તેમણે જૈન મતને સારા અંગ તરીકે બતાવ્યું છે એમ નથી, પણ એ એક દષ્ટિ. બિન્દુએ ઢાલની એક જ બાજુ જોનાર ન હોવાથી અને સર્વ દષ્ટિબિન્દુઓ ધ્યાનમાં લઈ કોઈ પણ મુદ્દા ઉપર બોલતા હોવાથી તે વિચારને વાસ્તવિક ઉત્તમાંગ-મગજ-મુખનું સ્થાન આપ
પાઠાંતર_અંગ’ સ્થાને એક પ્રતમાં “અંગે ” લખ્યું છે. “વાસ સ્થાને પ્રતમાં બનાસ” છે. “આરાધે” સ્થાને એક પ્રતમાં “આરાધે' એમ લખેલ છે; “ આરાધે’ સ્થાને બન્ને પ્રતમાં “આરાધક” છે; એક પ્રતમાં
આરાધક' એટલું વધારે છે. “ધરી' સ્થાને બન્ને પ્રતવાળા “ધર” લખે છે, બીજી પ્રતમાં “ગુરુ” લખેલ છે. (૫)
શબ્દાર્થ જૈન = જૈનદર્શન. જિનેશ્વર = દર્શન પુરુષનું. તીર્થંકરનું ઉત્તમ અંગ = માથું, મગજ, મસ્તિષ્ક અંતરંગ = હૃદયપૂર્વક, નિષ્ઠા-પ્રેમપૂર્વક. બહિરંગે = ઉપર ઉપરથી, વ્યવહાર જાળવવા, દેખાવ ખાતર. અક્ષર = ક, ચ, ટ, ત, પ વગેરે અક્ષરો. ન્યાસ = સ્થાપના. ધરા = જમીન, સ્થળ. સંગે રે = સાથે સેબતે. (૫)
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧ : નમિનાથ જિન સ્તવન
[૪૦૩ વામાં આવ્યું છે; અને જૈનદર્શન તે સ્થાનને પિતાની યોગ્યતા પ્રાપ્ત કરે છે. એ અવયવ પ્રાપ્ત કરવાને અંગે જૈનદર્શન ઉપર કાંઈ મહેરબાની કરવામાં આવેલ નથી, પણ તે સ્થાન તેણે વાસ્તવિક રીતે પ્રાપ્ત કરેલ છે. આ સુંદર સ્થાન મેળવીને તેણે પિતાનો યોગ્ય મહિમા સિદ્ધ કરી આપે છે અને સર્વ દૃષ્ટિબિન્દુઓ ઉપરાંત તે પ્રમાણસત્ય સ્વીકારતું હોવાથી તે બધી રીતે યોગ્ય છે. તેનાં બે અંગ છે: ૧. બહિરંગ અને ૨. અંતરંગ. બાહ્ય ક્રિયા કરવી, ઉપર ઉપરથી સમાચારી પાળવી, ચરણસિત્તરી અને કરણસિત્તરી પાળવી તે બહિરંગે જૈનધર્મ છે. અને રાગદ્વેષને સર્વથા ત્યાગ કરી આત્માના ગુણે પ્રગટ કરવા તે એને અંતરંગ વિભાગ છે. આ વૈરાગ્ય વિભાગ છે અને તેમાં આત્માના અનેક ગુણે કેમ પ્રાપ્ત કરી શકાય તેને અંગે કારણ અને પરિણામ સાથે બતાવવામાં આવેલ છે. આવી રીતે બતાવેલ બહિરંગ અને અંતરંગ જૈનદર્શનનું સ્થાન સમયપુરુષના અવયવ તરીકે મુકરર કરવામાં આવ્યું. એના બહિ. રંગ અને અંતરંગ વિભાગને જે બતાવવામાં આવ્યા છે તે અક્ષરેઅક્ષર અનુસર, એટલે આવશ્યક પડિલેહણાદિ એના બહિરંગ અને રાગદ્વેષ અને ત્યાગભાવ અને અંતરંગ વિભાગ વગર અપવાદે કે વગર શંકાએ અનુસરે અને તે બન્ને વિભાગને બહલાવવા–તે રીતે એની ઉત્તમાંગ તરીકે ગણના થાય છે. આ રીતે જૈનદર્શનને સમયપુરુષના મગજનું-માથાનું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે.
અહીં અક્ષરન્યાસની વાત કરી તે અક્ષરમાં વધારે, ઘટાડો કે આગળપાછળ ન કરતાં જે રીતે તે અક્ષરે બતાવવામાં આવ્યા છે તે રીતે જ તેની સ્થાપના કરવાનો અને તેનું સેવન કરવાને આગ્રહ બતાવવામાં આવ્યા છે. એટલે અમુક મુદ્રાએ “જય વિયરાય’ કહેવું કે અમુક મુદ્રાએ નમુત્થણ” કહેવું, તેને તે પ્રકારે જ કહેવું એ અક્ષરજ્યાસરૂપ પૃથ્વીનું આરાધન છે. અને તે જ પ્રમાણે અનુસરણ કરવું એ જે સાથે સાથે આગ્રહ રાખે છે તે એને સેવે છે, પૂજે છે, આરાધે છે. - Six schools of Indian Philosophy' પુસ્તકમાં છે. મેકસમ્યુલરે બૌદ્ધ, સેશ્વર સાંખ્ય, નૈયાયિક, વૈશેષિક, વેદાંત અને નિરીશ્વર સાંખ્યની ગણના કરી તેનું વિસ્તૃત વર્ણન આપ્યું છે. સુષ્ટિકર્તા ઈશ્વર છે એમ જૈને ન માનતા હોવાથી તે (જૈન) હિંદ-ભારતની છ સ્કૂલમાં આવતા નથી એમ તેઓની માન્યતા અનુમાનથી જણાય છે.
- જેનું જ્ઞાન ન્યાયતમાં ખૂંચેલ હોય તેમને ગુણરત્નસૂરિવિરચિત “ષડ્રદર્શનસમુચ્ચયની ટીકા જોવાથી આ દશનેને ખ્યાલ આવશે. મૂળ હરિભદ્રસૂરિના ૮૭ લોકોને તેમને વૃત્તિ કરીને હજાર કલેકમાં અવતરણ કર્યું છે.
આ પ્રકારનું જિનદર્શનનું સ્થાન સમજી તેને અક્ષરશઃ રાપી આરાધના કરે અને સર્વ દષ્ટિબિંદ ધ્યાનમાં રાખી તેને સેવે તે પ્રાણી, તે દર્શન પ્રમાણે હમેશને માટે મુક્તિના સુખને મેળવે. જૈનદર્શનનું સ્થાન સમયપુરુષને અંગે શું છે, તે આ ગાથામાં જણાવ્યું. આ ઘણી અગત્યની વાત હોવાથી જૈનદર્શન સંબંધી થોડી ભલામણ આવતી થોડીક ગાથામાં કરશે. (૫)
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૪]
શ્રી આનંદઘન-વીશી જિનવરમાં સઘળાં દર્શન છે, દશને જિનવર ભજના રે; - સાગરમાં સઘળી તટિની સહી, તટિનીમાં સાગર ભજન રે. ષડૂ૦ ૬.
અથ– જિનવર-તીર્થકર-જૈનદર્શનમાં સઘળાં દર્શનને સમાવેશ થઈ જાય છે. પ્રત્યેક બીજા દર્શનમાં જૈનધર્મ આવે કે નહિ તે વિકલ્પ છે, હેય પણ ખરું અને ન પણ હોય જેમ કે દરિયામાં સર્વ નદીઓ જરૂર આવી મળે છે, પણ નદીમાં સમુદ્ર હોય પણ ખરે અને ન પણ હોય. (૬) - ટબો–શ્રી જિનેશ્વર જિનાગમમાં સર્વ દર્શન છે, પણ બીજા એકેકા દર્શનમાં જિનમતની ભજના જાણવી. જિનમત અપર દર્શનમાં હોય અને ન પણ હોય, કોણ છતે, તે કહે છે : જેમ સાગર-સમુદ્રમાં સઘળી તટિની-નદી સમાય સહી, પણ નદીમાં સમુદ્ર ન સમાય. તટિનીનદીમાં સાગરની ભજના છે. અને નહીં તે માટે છતિના. (૬)
વિવેચન-જિનવરના દર્શનમાં સઘળાં દર્શને છે, કારણ કે તે પ્રમાણુવાદને માન આપે છે, અને બીજાં દર્શને એક બિંદુએ જુએ છે, તેથી બીજા દર્શનમાં જૈનદર્શન હોય કે ન હોય તે વાત વિકલ્પ છે. જેને મત તેમાં હોય પણ ખરે, અને ન હોય તેમ પણ બનવા જોગ છે. જૈનદર્શનમાં સઘળાં દર્શને તે આવી જ જાય છે, કારણ કે એ એકદેશીય મટીને સર્વદેશીય થાય છે. બીજા દેશોમાં જૈન દર્શન આવે પણ ખરું અને ન પણ આવે, કારણ કે સર્વદેશીયતા જૈનધર્મ-દર્શને સ્વીકારી છે તે બીજા દર્શનેએ, તે પૈકી કેઈએ, સ્વીકારેલ નથી. એના પર એક સરસ દાખલ આપે છેઃ સર્વ નદી અનેક ટેકરા, ડુંગર, ખાડા વટાવી અંતે સમુદ્રને મળે છે તેથી સમુદ્રમાં તે નદીઓ જરૂર હોય જ; પણ નદીમાં સમુદ્ર હોય પણ ખરો અને ન પણ હોય, આવો વિકલ્પવાદ છે. તે જ પ્રમાણે જૈનદર્શનમાં સર્વ દશનેને સમાવેશ જરૂર થાય છે.
ખાડા, ટેકરા, ખીણ એ ક્રિયાના ભેદ સમજવા. જૈન મતને કે દર્શનને અહીં સમુદ્રનું સ્થાન છે, નદીઓરૂપ જુદાં જુદાં દશને સમજાય છે. જેના મતરૂપ સમુદ્રમાં સર્વ દર્શનેને તે જરૂર સમાવેશ થાય છે, કારણ એ સર્વ દષ્ટિબિંદુને સ્વીકારે છે. આવી જૈનદર્શનની મહત્તા બતાવી તેમાં ભારે વિશાળતા ભરેલી છે એ વાતને એક વાર વધારે સ્પષ્ટ કરી છે. આવી વિશાળતા અન્યત્ર જ્યાં હોય ત્યાં નદીમાં પણ સમુદ્ર છે એમ જણાવ્યું. આવી વિશાળતા ખાસ આદરણીય | પાઠાંતર—દરશન’ સ્થાને પ્રતમાં “ દરિસન’ શબ્દ લખેલ છે; બીજી પ્રતમાં “ અંતર દરિશન ” છે. દશને ' સ્થાને બીજા પાદમાં ‘દર્શન શબ્દ છે. “સહી' સ્થાને એક પ્રતમાં “ૐ” પાઠ છે. અંતમાં ભજના” સ્થાને પ્રતમાં “છતિના” લખેલ છે. (૬).
શબ્દાર્થ-જિનવર = તીર્થકર, પ્રભુ, ભગવાન. સધળા = સર્વ, કુલ, બધાં. દર્શન = મત, અભિપ્રાયો. દર્શન = મત, સંપ્રદાયભેદમાં. જિનવર = જૈનદર્શનની. ભજના = વિકપ, હોય કે ન પણ હોય. સાગરમાં = દરિયામાં, સમુદ્રમાં. સઘળી = બધી, સર્વ, કુલ. તટિની = નદી, તટિનીમાં = નદીમાં. સાગર = સમક, દરિયો. ભજના = હોય કે ન હોય, વિકલ્પ. (૬)
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧ : શ્રી નમિનાથ જિન સ્તવન
[૪૦૫ છે તે જણાવી તે જૈનદર્શનને આદર કેવી રીતે કરવો તે પણ આગલી ગાથામાં બતાવવામાં આવ્યું છે. આ સંબંધમાં ઉપરોક્ત સàવકથા જોઈ જવી તે પ્રાસંગિક છે. સત્યને કઈ કઈ અંશે દર્શનેને પ્રાપ્ત થઈ જાય, પણ સર્જાશે જૈનદર્શનની વિશાળ દષ્ટિ તેમાં હોવાનો વિકલ્પ છે. એ વિકલ્પને સિદ્ધાંત બરાબર બેસે, સમજાય ત્યારે આ વાતનું રહસ્ય સમજાય તેમ છે. (૬)
જિનવરૂપ થઈ જિન આરાધે, તે સહી જિનવર હવે રે, ભંગી ઇલિકાને ચટકાવે, તે ભંગી જગ જેવે રે. ષડૂ૦ ૭
અર્થ-તીર્થકર મહારાજમય થઈ તીર્થકરનું આરાધન કરે સેવે તે જરૂર અંતે જિનવર થઈ જાય; દાખલા તરીકે ભમરી એળને ડંખે – ચટકો ભરે તે એળ આખરે, જગત જુએ છે તેમ, ભમરી થઈ જાય છે, તેમ જિનવરને ભજનાર અંતે જિનેશ્વર થઈ જાય છે. (૭)
ટબજિનસ્વરૂપ થઈ જે જિનને આરાધે, રાગદ્વેષ અળગો રહી જે ધ્યાવે તે જ નિશ્ચય જિનવર થાય; નિસંદેહ છે; જેમ ભંગી-ભમરી તે ઇલિકાને ચટક દઈ ફરસે તે જ ઈલી તે ભગીને દેખે. (૭)
વિવેચન–જ્યારે પ્રાણી સકળ કષાયમહને જીતનાર થઈ જિનની આરાધના કરે ત્યારે આરાધના કરતાં કરતાં પોતે જિન થઈ જાય અને સર્વ કર્મોને મૂકીને સિદ્ધ થઈ જાય. તેને માટે કુદરતને એક સરસ દાખલે આપે છે. સવાલ એ છે કે જિનને ભજવાથી જિન કેમ થવાય? કુદરતી ભમરી એળને ડંખ મારે છે, પ્રથમ તેને પિતાના દરમાં લઈ આવે, ત્યારે ઇયળ તેના મનમાં વિચાર કરે, હું પોતે જ ભમરી હેલું તે મજા આવે. ભમરી તો ભારે ઉદ્યમી પ્રાણી છે. તે તો પિતાના સ્થાનને બંધ કરી દે છે, પણ એળ ભમરીપણના વિચારમાં મરી જાય છે અને તે જ શરીરમાં ભમરી તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે. સત્તરમે દિવસે ભમરી પિતાનું દર ખેલી એળને ડંખ મારે છે, ભમરીને કાંટો હોય જ છે. એળ તે જ વખતે ભમરીરૂપે એ દરમાંથી બહાર નીકળી ઊડી જાય છે. આ સર્વ એકાગ્રપણે ધ્યાન કરવાનું પરિણામ છે. તેમ જિનદેવમાં જે એકાગ્રતા કરે, એકધ્યાને, સ્થિર ચિત્તે “જિન”, “જિન” એમ કર્યા કરે અંતે રાગ દ્વેષ-કષાય મેહથી મુક્ત જિનદેવ થઈ જાય. આ સર્વ ધ્યાનની એકાગ્રતા છે. જેમ
, પાઠાંતર–સ્વરૂપ” પછી એક પ્રતમાં “રૂપ” પાઠ વધારે છે. “આરાધે' ને બદલે ‘આરાધે' પાઠ પ્રતમાં લખે છે. “હવે ' સ્થાને પ્રતમાં “હો ” છે. “ભૂંગી’ સ્થાને પ્રતમાં “ભમરી’ પાઠ છે. ઇલિકા ને સ્થાને “લીકા” અને “ ઇલિકાને” ને સ્થાને ‘ઇલિકા જે ” પાઠ પ્રતમાં છે. “ચટકાવે ' સ્થાને પ્રતમાં “ચટકા” લખેલ છે. “જે” સ્થાને પ્રતમાં ‘વૈ' લખેલ છે. (૭)
શબ્દાર્થ-જિન = વિજય કરનાર, જીતનાર. સ્વરૂપ = જેવા થવું તે, તન્મય બની. જિન = તીર્થકર મહારાજ, જિનેશ્વરદેવ. રાધે = સેવે, પૂજે, ભજે, સહી = ચક્કસ, જરૂર. જિનવર = પ્રભુ, ભગવાન, હવે = થાય, બને. ભગી = ભમરી. ઈલિકાને = ઇયળને, એળને. ચટકાવે = ડંખ મારે, ફટકા, ભંગી = ભમરી. જગ = દુનિયા, જગત, સંસાર, જોવે = દેખે, સ્વીકારે. (૭)
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૬]
શ્રી આનંદઘન–વીશી એળ ભમરી પણાનું એકાગ્ર ચિત્તે થોડા દિવસ ધ્યાન કરતાં ભમરી થઈ જાય છે તેમ નિર્વિકારી જિનદેવનું એકાગ્ર ચિત્તે ધ્યાન કરતાં પ્રાણી જન્મ-મરણ અને તેને અંગે થતાં અસંખ્ય દુઃખ નિવારીને પોતે જ જિન થઈ જાય છે. આ સર્વ એકાગ્ર ધ્યાનનું પરિણામ છે.
એ ભગવાનને-જિનદેવને ધર્મ ધ્યાન અને શુકલધ્યાનથી એકાગ્ર ચિત્તે સેવવા. એ ધર્મશુકલ ધ્યાનના ઘણા ભેદો અને વિકલ્પ છે, તે માટે “જૈન દષ્ટિએ યુગમાં અવતરણ કર્યા છે, તેથી અત્ર તેનું પુનરાવર્તન કર્યું નથી. ત્યાંથી અથવા હેમચંદ્રાચાર્યના “ગશાસ્ત્ર’થી તેને જાણી લેવા. એ જૈનદર્શનને અતિ ઉપયોગી વિષય છે અને ખાસ લક્ષ્યપૂર્વક વિચારવા યોગ્ય છે. અને તેની મહત્તા સમજાય પછી અમલમાં મૂકવા યોગ્ય છે.
સત્તર દિવસના ચાલુ ધ્યાનથી એળ પણ ભમરી બને છે તેવી જ રીતે જિનવરનું ચાલુ એકાગ્ર ધ્યાન કરવાથી પ્રાણી પોતે જિન થઈ જાય છે એ વાત વિચારને સમજવા ગ્ય છે. પણ દુઃખની વાત એ છે કે જિનદેવ ડંખ કેવી રીતે અને ક્યારે મારે તે આપણે જાણતા નથી. પણ જિન થવાને આ સીધે અને સહેલે માર્ગ છે એ સમજી રાખી જિનદેવના કષાય અને મેહત્યાગને અનુસરી જિન થવાના એકાંત ધ્યાનની રીતિને પ્રાણીઓ અનુસરવું જોઈએ. ઘણે વખતે આવું સર્વદેશીય દર્શન મળ્યું છે, તે તકને લાભ લઈ સુંદર ધ્યાન લગાવવું અને જિનવરના ડંખની રાહ જોવી. જે વગર અંતરાયે એકાગ્ર ધ્યાન લગાવવામાં આવશે તો સર્વ અંશને વિચારનાર જૈનદર્શનની પ્રાપ્તિ પ્રાણની જિન થવાની ભાવનાને જરૂર સિદ્ધ કરશે. સમ્યકવરૂપ ચટકો લાગે તે ખરેખરું ધ્યાન છે અને તે પણ પ્રાણુઓ પ્રાપ્ત કરવા ગ્ય છે. એનાથી આ જન્મ-મરણકૃત અનેક ફ્લેશને નાશ થાય છે અને તે પ્રાપ્ત કરવું એ આપણું હાથની વાત છે, એ આપણે અગાઉ જોઈ ગયા છીએ. આ જૈનદર્શન કેમ પ્રાપ્ત થાય તેની થેડિક વાનગી પણ બતાવે છે. (૭)
ચૂરણિ ભાષ્ય સૂત્ર નિયુક્તિ, વૃત્તિ પરંપરા અનુભવ રે સમયપુરુષનાં અંગ કહ્યાં છે, જે છેદે તે દુરભવ રે. ષડ, ૮,
પાઠાંતર–ચૂરણિ’ સ્થાને ભીમશી માણેક “ચૂરણ” છાપે છે; એક પ્રતમાં એ પાઠ છે. પુરુષના” સ્થાને પ્રતમાં “પુષમાં પાઠ છે. “છે’ સ્થાને બન્ને પ્રતમાં છેદે ' લખે છે. “દુરભવ” સ્થાને ‘દુરભવે” પાઠ છે. (૮)
શબ્દાર્થ-ચૂરણિ = પૂર્વધરે (અર્ધમાગધીમાં) કરેલ શબ્દાથ, ભાષ્ય = અર્ધમાગધીમાં કરેલ અથ. સત્ર = ગણધરોએ રચેલ મૂળ પાઠ. નિયુક્તિ = શબ્દને છણીને તેની, વ્યુત્પત્તિ; તે પણ અર્ધમાગધીમાં હોય છે. વૃત્તિ = સંસ્કૃત ટીકાકારે કરેલ અર્થ; એ સંસ્કૃતમાં હોય છે. પરંપર = સંપ્રદાયથી ચાલ્યો આવતો ગર શિષ્યને બતાવેલ. અનુભવ = જાતે કરેલ અનુભવે. સમય = આગમ, પિસ્તાળીશ સિદ્ધાન્ત. પુરુષ = સરૂપ કપિલ માણસ, પુરુષાકાર, અંગ = અવયવ, શરીરના જુદા જુદા વિભાગો. છેદે = કાપી નાખે, કબૂલ ન રાખે. અસ્વીકાર કરે છે. દુરભવ = દુર્ભવી, સંસારમાં રખડનારો. (૮)
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૦૭
૨૧: શ્રી નમિનાથ જિન સ્તવન
અર્થ–સમયપુરુષનાં છ અંગ છેઃ ચૂરણિ એટલે પૂર્વધરે માગધી ભાષામાં કરેલ અપરા શબ્દનો અર્થ. ભાષ્ય એટલે આખા પદને પ્રાકૃતમાં અર્થ. સૂત્ર એટલે ગણધરે લખેલ અને તીર્થકરે ભાષેલ મૂળ સૂત્ર. નિયુક્તિ એટલે શબ્દની વ્યુત્પત્તિ દ્વારા કરેલ અર્થ. વૃત્તિ એટલે સંસ્કૃત ટીકા. અને ગુરુ દ્વારા થયેલ પરંપરાનું જ્ઞાન અને કરેલ અનુભવ. આમાનું એક પણ અંગ જે કાપે છે તે દુર્ભવી છે, સંસારમાં રખડનાર છે, એમ જાણવું. (૮)
ટબેન્ચૂર્ણિ તે પૂર્વધરકૃત છૂટા પદાર્થ વ્યાખ્યાન, ખંડિત ખંડિત તે ચૂર્ણિભાષ્ય તે સૂત્રને સૂચે તે, તે પણ પૂર્વધરકૃત. સૂત્ર તે ગણધર, પ્રત્યેકબુદ્ધ, દશપૂર્વધર સંપૂર્ણ કૃત. નિર્યુક્તિ તે પદના બહુવિધ નિપાદિ રચના તે ચૌદપૂર્વધર કૃત, વૃત્તિ તે સર્વ શબ્દને અર્થ, વ્યાખ્યાન. પરંપરા તે અત્તાગમ, અનંતરાગમ, પરંપરાગમ ગુરુસંપ્રદાયાન્વિત વળી અનુભવ યથાર્થ જ્ઞાન ઇત્યાદિક સઘળા સમયપુરુષ તે સ્યાદ્વાદપુરુષનાં એ અંગ છે. એ પંચાંગીને જે છેદન માને તે દુર્ભવ, બહુલ સંસારી જાણ. (૮)
વિવેચન-જૈનદર્શનને પ્રભુનું ઉત્તમાંગ કહેલું છે. તે ગીરાજની દષ્ટિએ કેવું સુંદર છે તે માટે ઉત્તમાંગને કયે વિભાગ ખાસ અનુસરવાને તેમને આગ્રહ છે તે અત્ર બતાવે છે. ભગવાને ગણધરને ત્રિપદી આપી અને ગણધરેએ એ ત્રિપદીમાંથી બાર અંગ રચ્યાં, તે મૂળ ગ્રંથ તરફ યોગીરાજની નજર હોય તે તદ્દન સ્વાભાવિક છે. પછવાડેના ગ્રંથ પણ ઉપયોગી છે, પણ પ્રમાણમાં મૂળ આગમ ગ્રંથ વધારે અગત્ય ધરાવે છે. એ બાર અંગે પૈકી અત્યારે અગિયાર આગમને અગિયાર અંગ કહેવામાં આવે છે. તે મૂળ ગણધરકૃત હોવાથી ખૂબ પ્રસિદ્ધિ પામેલ છે, અને ખાસ વિશ્વસ્ત છે, તેના સંબંધી વિચાર કરતાં નીચેની હકીકત પ્રાપ્ત થાય છે?
. ચરણિ : એટલે ચૌદપૂર્વધરે કરેલી છૂટા પદની વ્યાખ્યા. આ વ્યાખ્યા લેકભોગ્ય અર્ધમાગધી ભાષામાં છે.
ભાષ્યઃ મૂળ સૂત્ર, જે ચૌદપૂર્વધર ગણધરેએ રચેલા છે, તેને વિસ્તૃત અર્ધમાગધી ભાષામાં પૂર્વધરે કરેલ સળંગ અથ.
સૂત્રઃ ભગવંતના ગણધરે પોતે બનાવેલ મૂળ સૂત્ર; અત્યારે જે અગિયાર અંગ ઉપલબ્ધ થાય છે તે સુધર્માસ્વામીએ રચેલાં છે.
નિયુક્તિઃ શબ્દનો અર્થ ગ્રુપત્તિ દ્વારા પૂર્વધર કરે તે અર્ધમાગધી ભાષામાં લખેલ નિર્યુક્તિ કહેવાય.
વૃત્તિઃ સૂત્ર ઉપર સંસ્કૃત ટીકા. આ ટીકા ગમે તે પૂર્વાચાર્યો લખેલ હોય છે. આ સંસ્કૃત ટીકા ઘણી વિસ્તૃત છે અને અત્યારે પણ ઉપલબ્ધ છે.
પર પર અનુભવઃ ગુરુએ શિષ્યને સામે બેસાડી પરંપરાનું કરાવેલું જ્ઞાન, દાખલા તરીકે સામાયિક લેતાં હાથની અમુક મુદ્રા કરવી, પારતી વખતે અમુક; પરંપરાથી ગુરુએ
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૮]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી શિષ્યને સમજાવેલ જ્ઞાન. એ ન હોય તે રજોહરણને અર્થ broom (ઝાડું) કરવા જેવું થઈ જાય. આ પરંપરા અનુભવજ્ઞાનને મહિમા આપણે ચોથા સ્તવનમાં વિચારી ગયા છીએ.
સમયપુરુષનાં આ છયે અંગે કહ્યાં છે. એને જે લેપે અથવા ઓછી અગત્યનાં ગણે તે દુર્ભવી ગણવે. અનેક પ્રાણીઓ મેક્ષમાં જવાની લાયકાતવાળા હોય છતાં મક્ષ જવાના જ નથી, જે અભવીની કેટે વળગેલા છે તે દુર્ભવી પ્રાણી છે. આ સંસારમાંથી સર્વ ભવી મોક્ષ ચાલ્યા જાય અને માત્ર આ સંસારમાં અભવી જ બાકી રહે એવે વખત કદી આવવાને નથી. જે ઉપર્યુક્ત છમાંથી એક પણ અંગને છેદ-કાપે તે આવા પ્રકારના દુર્ભવી છે, સંસારમાં રખડનાર છે અને તેને કોઈ કાળે પત્તો લાગવાને નથી.
અમુક વ્યક્તિ કે વર્ગ પોતાને જૈન કહેવરાવે છે, અગિયાર અંગને માને છે, પણ મૂર્ણિ. ભાષ્ય વગેરેને માનતા નથી, તેઓ કેવા છે અને જૈનદર્શનમાં તેઓને કયું સ્થાન છે તે અહી સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે. તેઓ દુર્ભવ્ય છે એમ આ ગાથા ઉપરથી જણાય છે. જેમણે ઉત્તમાંગ તરીકે જૈનદર્શનની આરાધના કરવી હોય તેમણે ઉપર કહેલાં છયે અંગોને સમજવા, શીખવાં. અનુસરવાં. છ અંગની જરૂરિયાત સમજી યેને અનુસરવા ગીરાજ ખાસ આગ્રહ કરી હજ પણ જૈનદર્શન-ઉત્તમાંગની મહત્તા યાગ નજરે બતાવે છે, અને તે દ્વારા કિયાઅવંચક યુગ બતાવે છે. (૮)
મુદ્રા બીજ ધારણા અક્ષર, ન્યાસ અરથ વિનિયોગે રે જે ધ્યાવે તે નવિ વંચજે, ક્રિયાઅવંચક ભેગે રે. ષડૂ. ૯
અર્થ–મુદ્રા એટલે જુદી જુદી આરાધના માટે શરીરની વિવિધ આકૃતિ. બીજ મૂળ પાયાનું ધ્યાન, ધારણા = અવધારવું તે, ધારણ કરી રાખવું. અક્ષરન્યાસ એટલે કે, ચ, ટ, ત. પ ઈત્યાદિ અક્ષરની સ્થાપના. અરથ એટલે ભાવાર્થ. વિનિયોગે એ છયેના વિનિયોગે-મૂકવું. તે દ્વારા જે એનું ધ્યાન કરે તે કિયાઅવંચકપણાને ઉપલેગ કરે છે, તેને તે પ્રાપ્ત થાય છે, તે ક્રિયાઅવંચક થાય છે. (૯)
ટ –મુદ્રા તે કરન્યાસ આવર્તાદિક, બીજ તે શ્રદ્ધાન, ધારણા તે ગ્રહણદિ પટુતા, અક્ષર સંજ્ઞા લખેલું વગેરે, ન્યાસ તે હૃદયે થાપના, અર્થવિનિયોગ તે તત્ત્વજ્ઞાનાદિકે ફળ પ્રાપ્તિ
પાઠાંતર-અક્ષર ને એક પ્રતમાં “અષર” લખે છે. વિનિયોગે ને સ્થાને પ્રતમાં “ વિનેગે' પાઠ છે. વેચીને સ્થાને વંચીખજે” પાઠ એક મતમાં છે. “ક્રિયા’ સ્થાને પ્રતમાં ‘કિરિયા' લખેલ છે. “ભોગે.” સ્થાને પ્રતમાં “ભોગે ” પાઠ લખ્યો છે. (૯)
શબ્દાર્થ–મુદ્રા = આકાર, યોગમુદ્રા, શરીરની જુદી જુદી આકૃતિઓ. બીજ = મૂળ અક્ષર, ૩, હીં શ્રી વગેરે. ધારણ = ધારણ કરી રાખવા, તેને ધ્યાવવા, ધ્યાન કરવું. અક્ષર = એકાદ અક્ષર, ક, ચ, ટ, ત, ૫ કે એ, ઈ, ઉ, ઋ વગેરે. ન્યાસ = થાપના, સ્થાપન કરવા, હૃદયાદિ સ્થાને અક્ષરો ગોઠવવા. અરથ = અર્થ વિનિયોગ = લક્ષ્ય, મૂકવું તે, કાય, કમનું વિધાન. ધ્યાવે = ધ્યાન કરે, એ મય થઈ જાય. વંચી જે = છેતરાય (નહિ). ક્રિયાઅવંચક = ક્રિયા ન મળવાથી ઠગાવું–છેતરાવું તે. ભોગે રે = ભગવે, પ્રાપ્ત કરે (૯૦
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
રા : શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન
[૪૦૯ લક્ષણ. એ પગે જે સમયપુરુષને ધ્યાવે તે વંચાય-ઠગાય નહિ. કિમેતે, તે વાત કહે છે ? ૧. કિયાવંચક, ૨. વેગવંચક, ૩. ફલાવચંકાદિ લેગે ન વંચાય (૯)
વિવેચન—આ ગાથા વેગને અંગે ઘણી ઉપયોગી છે. એને આશય જ્ઞાનસાર જેવા ત્રીશ વર્ષ વિચાર કરનારને પણ બેઠો નથી; આપણે તે સમજવા યત્ન કરીએ. જૈનદર્શનને ઉત્તમાંગ કહ્યું છે તેમાંથી વેગને અંગે શું શું મળે છે તેની અહીં વિગતે આપેલ છે.
પ્રથમ તે ગમાં અનેક મુદ્દાઓ-શરીરની આકૃતિઓ-બતાવવામાં આવેલ છે. નવકારવાળી અમુક મુદ્રાએ જપવી અને “જ્ય વીયરાયે અમુક મુદ્રાએ કરવા : એ સર્વે હાથ, પગ, માથું વગેરેની મુદ્રાઓ ભાષ્યમાં કહી છે. યોગ્ય સમયે યોગ્ય મુદ્રાઓ ધારણ કરવાની વાત કરવી એ યોગના મુદ્રા શબ્દને ભાવ પ્રથમ છે.
બીજુ, બીજધારણું એટલે મેં હીં વગેરે અક્ષરોને બીજાક્ષરે ગણવામાં આવેલ છે. કઈ મુદ્રા ધારણ કરી કયા અક્ષરનું કેવી રીતે ધ્યાન કરવું તે બીજાક્ષરધારણા છે. એમાં અષ્ટદળ નાભિકમળમાં અક્ષરે કેમ સ્થાપવા તેની માહિતી યેગશાસ્ત્રમાં આપવામાં આવી છે. તે ગ્રંથ પરથી પદસ્થ ધ્યાન અંગે કેટલીક અગત્યની વાત જૈન દષ્ટિએ ગ’માં લખી છે, તેમાં જ્ઞાનાવર્ણને પણ આધાર જરૂરી સ્થાને લેવામાં આવ્યો છે. તે જુદા જુદા બીજાક્ષરની જુદી જુદી રીતે સ્થાપના કરવી તે બીજાક્ષરધારણું અથવા બીજની ધારણા કરવી એમ અર્થ ન કરતાં બીજ અને ધારણા એમ જુદો અર્થ પણ કરી શકાય. આ વેગના છઠ્ઠા અંગ પરત્વે હેમચંદ્રાચાર્ય બહુ સંક્ષેપમાં વિવેચન કરે છે. દયેય પર ચિત્તને સ્થાપન કરી ત્યાં તેને એકાગ્ર કરવું તેનું નામ ધારણું છે (૩–૧): ભગવાન પતંજલિની ધારણ” શબ્દની આ વ્યાખ્યા સ્વીકારાયલી છે. ધારણ શબ્દની ચર્ચા કરતાં તેના બે વિભાગ બતાવવામાં આવ્યા છે. બાહ્ય અને અત્યંતર. બાહ્યમાં સગુણ ઈશ્વરનું ધ્યાન; આત્યંતરમાં નાસિકા, જિહ્વા તથા સપ્ત ચક્રોની વ્યવસ્થા બતાવેલ છે. પૃથિવી વાણી વગેરે ધારણાની વિગત જૈન દૃષ્ટિએ યોગમાં બતાવાઈ ગઈ છે. (જુઓ, પૃષ્ઠ ૧૫૯)
અક્ષર–અમુક અક્ષરમાં ચમત્કાર છે, ગ છે, અ, ઈ, ઉ વગેરે અક્ષરની અમુક ઢબે સ્થાપના કરવી તેની વિગત પિંડસ્થ ધ્યાનને અંગે બતાવવામાં આવી છે. એ યુગને વિષય છે. (જુએ, સદર પુસ્તક, પૃષ્ઠ ૧૫૮ અને આગળ.)
ન્યાસ-થાપના. એ પણ યોગને વિષય છે. વિધિપૂર્વક એનું સ્થાપન એ યુગમાં આવે છે, અથવા અક્ષરન્યાસ એટલે અક્ષરની અમુક બતાવેલ શાસ્ત્રસંમત વિધિએ સ્થાપના કરવી અને અક્ષર ઉપર જ ચિત્તને એકાગ્ર કરવું. એની વિવિધ રીતિઓ અન્યત્ર બતાવવામાં આવી છે.
અર્થવિનિયોગ એટલે અર્થને સંબંધ-ફેરફાર–સ્થાપના કરવી તે. - આ છે અથવા આઠ પ્રકારે જે ધ્યાન કરે, એકાગ્રતા કરે તે ક્રિયાઅવંચકપણાને પામે. કિયાઅવંચકપણું કેમ સધાય અને પ્રાણી કિયાઅવંચક ક્યારે થાય તે પર આઠમા સ્તવનમાં વિવેચન થઈ ગયું છે, તે વિચારી આ ઉત્તમાંગ જૈનદર્શનને ધ્યાવવું. પર ..
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૦]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી આ રીતે ગદષ્ટિએ આરાધના કરવાને અંગે આ ગાથામાં ચાર અથવા છ માર્ગો બતાવ્યા ? ગમુદ્રા, બીજધારણ, અક્ષરેની સ્થાપના અને અર્થવિનિયેગ; આ ચાર વાત કરી; અથવા મુદ્રા, બીજ, ધારણા, અક્ષર, ન્યાસ અને અર્થવિનિગ એમ છ વાત કરી.
આ ધ્યાન કરવાના સર્વે માર્ગો ખૂબ વિચારીને સમજવા યોગ્ય અને સમજીને એ સર્વ અમલમાં મૂકવા ગ્ય છે. એ ક્રિયાઓ કરવી એટલે કિયાઅવંચકપણું પ્રાપ્ત થાય છે. જૈન દર્શનની આ રીતે અનેક પ્રકારે આરાધના કરવી; કારણ કે એ સર્વદેશીય દર્શન છે અને સમગ્ર દષ્ટિબિંદુઓ ધ્યાનમાં રાખનાર હોઈ ગીરજ એને અનુસરવા માટે ભલામણ કરે છે.
આ ગાથાને અર્થ લખવામાં જ્ઞાનસારજીને લાગેલી મુશ્કેલી કાંઈ જણાતી નથી. પછવાડેના બીજા ટીકાકાર પ્રમાણે અર્થ ગનજરે સરળ લાગે છે. (૯)
શ્રત અનુસાર વિચારી બેલું, સુગુરુ તથાવિધ ન મિળે રે કિરિયા કરી નવિ સાધી શકીએ, એ વિષવાદ ચિત્ત સઘળે રે. ષડૂ૦ ૧૦
અર્થશાસ્ત્રમાં જે રીતે કહેલ છે તે રીતે વિચાર કરીને હું બોલું છું-વચનવ્યાપાર કરે છે. પણ સારા ગુરૂને મને જેવો જોઈએ તેવો વેગ મળતું નથી, તેવા ગુરુ શોધ્યા મળતા નથી. ક્રિયા કરવામાં આવે અને સાધના ન થાય, એવી કચવાટ-કંકાસવાળી સ્થિતિ મનમાં થયા કરે છે, એ વાતની મને પીડા છે. (૧૦)
ટબે–તે માટે શ્રત-આગમને અનુસરીને-વિચારીને કહું છું. તથાવિધ શ્રદ્ધા ૧, જ્ઞાન ૨, કથક ૩, કરણી ૪. શુદ્ધ ગુરુને યોગસંબંધ ન મળે અને સૂત્રોક્તાનુસારિણી કિયાએ કરી ચરણ ધર્મ સાધી ન શકીએ, અને મોક્ષ તે જ્ઞાન સમ્યગદર્શન યુક્ત, અને ચરણકિયા તેણે કરીને સાધીએ એ જ ચિત્તમાં સબલ સઘળે ઠામે વિષવાદ વતે છે. (૧૦)
વિવેચન-સમ્યગ શ્રુતજ્ઞાનને અનુસરીને હું બધી વાત કરું છું, ઉપર જણાવેલ સર્વ વાત શાસ્ત્રમાં કહેલ છે. પ્રાણી બીજા સાથે વાત કરે કે બીજા સંબંધી વાત કરે ત્યારે પહોળો પહોળે થઈ જાય છે, તે વખતે જાણે દુનિયાનું બધું હાપણ તેનામાં સમાઈ ગયું છે તેમ તે ડાહી ડાહી
પાઠાંતર–અનુસાર” સ્થાને પ્રતમાં “અનુસારિ” પાઠ લખેલ છે. “વિચારી’ સ્થાને પ્રતમાં “ વિચાડી પાક છે. “ તથા વિધ” સ્થાને ભીમશી માણેક “ તથાવિધી’ છાપે છે; પ્રતમાં પણ ‘તથાવિધી” પાઠ છે. પિરિયા સ્થાને પ્રતમાં “કિરીયા” પાઠ છે; અર્થ ફરતે નથી. ‘વિવાદ ” સ્થાને “વિષાદ” પાઠ પ્રતમાં છે. સધલે” સ્થાને પ્રતમાં “સધä પાઠ છે. (૧૦)
શબ્દાર્થ–મૃત = સાંભળેલ જ્ઞાન, બીજા પ્રકારનું જ્ઞાન. અનુસાર = પ્રમાણે, શ્રુતજ્ઞાન જેમ જણાવે તે પ્રમાણે બેલું. વિચારી = સમજી, બલવા યોગ્ય હોય તેટલું જ બોલું = જણાવું, શબ્દોચ્ચાર કરું. સુગુર = ચાર. શિક્ષણ આપનાર-માગદશન કરાવનાર, દોરવણી આપનાર. તથાવિધ = તેવા પ્રકારના, તદ્વિધ. મિલે - પ્રાપ્ત થાય, મળે. કિરિયા = ક્રિયા, અનુષ્ઠાન કરી = અમલમાં મૂકી. નવી = નહિ (નકારાત્મક ), સાધી = પત કરી. મેળવી શકીએ = શક્તિમાન થઈ એ. વિષવાદ = દિલગીરી, ઝેર પદા થાય તેવી તકરાર, કઇએ. ચિત્ત = મન, સર્વના મનમાં. સઘળે = બધે, સવમાં (૧૦).
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧ : શ્રી નામનાથ જિન સ્તવને
[૪૧૧ વાત કરે છે. બીજાને ઉપદેશ આપવામાં તે ખૂબ ડહાપણ બતાવે છે અને એમ માને છે કે દુનિયામાં વહેંચાયેલી અરધી અકકલ અને તેથી કંઈક વધારે અકકલ પોતે જ ઉપાડી લાવ્યું છે અને અડધાથી ઓછી અક્કલ આખી દુનિયામાં વહેંચાયેલી છે, એટલે મારી અક્કલ જેટલી ચાલે તેટલી તે દુનિયામાં કોઈની ચાલે જ નહિ ! વાત એવી છે કે સદ્દગુરૂ તરફથી જેવી દેરવણી મળવી જોઈએ તેવી મળતી નથી, પરંપરા-અનુભવ-જ્ઞાન, જેને સૂત્ર સિદ્ધાંત જેટલું મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યું છે તેવા પ્રકારની દોરવણી ગુરુ તરફથી પણ આ કાળમાં મળતી નથી. જે યુગમાં એકલા તપગચ્છમાં જ બાવન વિદ્વાન પુરુષ થઈ ગયા અને જે યુગમાં યશોવિજય ઉપાધ્યાય જેવા બે હજાર વર્ષમાં પડેલા સંશયે કાઢનાર જીવી ગયા, તેવા યુગમાં પણ આનંદઘનને કહેવું પડ્યું કે સદ્દગુરુ જેવા જોઈએ તેવા અને દોરવણી આપે તેવા અત્યારે મળતા નથી, તે પછી ત્યાર પછી તે બસો વર્ષો તદ્ ઠડાં ગયાં અને અત્યારના નવયુગમાં તે માણસેને ધર્મના નામને પણ તિરસ્કાર છે, તેવા યુગની વાત શી કરવી? ગુરુ તે સર્વને મળે છે, પણ શાસ્ત્રમાં બતાવેલા છે તેવા સદ્દગુરુને વેગ આ કાળમાં પણ થતું નથી. તેઓ ભગવંત પાસે જણાવે છે કે સાધુઓના કે આચાર્યના ગુણથી સંપન્ન ગુરુને આ કાળમાં પણ જોગ . થતું નથી. ગુરુ બતાવે તે અને તેમ ક્રિયા થાય તે બરાબર ફળવતી હોય છે. આ તે ગતાનુગતિક કેટલીક ક્રિયા થાય છે, પણ જેવા કહ્યા છે તેવા ગુરુ અત્યારે મળતા નથી, તેઓ કોઈ પ્રકારની દોરવણી આપતા નથી.
ગુરુ તરફની દોરવણી બંધ થતાં અથવા અધૂરી થતાં પરિણામ એ થયું છે કે અનેક પ્રકારની ક્રિયા કરીએ છીએ, દ્રવ્યક્રિયા કરીએ છીએ, પણ ભાવસાધુનાં જે લક્ષણ શાસ્ત્રમાં કહ્યાં છે તેને અમે કઈ રીતે પહોંચી શકતાં નથી. તેથી અમારું જે સાધ્ય છે તેને જમાવીમેળવી શકતા નથી અને બાહ્ય ક્રિયા કરી ખાલી પુણ્યબંધ કરી સંસારમાં રખડીએ છીએ અને ખરેખરી નજરે અમારું એમાં કાંઈ વળતું નથી, અને એ વાતને ખટકો અમારા દિલમાં નિરંતર રહ્યા જ કરે છે. અમને એમ લાગે છે કે આટલી બધી બાહ્ય ક્રિયા કરીએ અને જે મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે એ સર્વ કરીએ છીએ તે ફળ તે સિદ્ધ થતું નથી, અને સંસારમાં થોડાંક સુખ મળે તે પૌગલિક હોઈ થોડા વખત માટેનાં છે. આ વાતની અમારા મનમાં દિલગીરી રહ્યા કરે છે; અમને એમ થાય છે કે આ તે ઘણી મહેનતને પરિણામે થોડું સંસારફળ જ મળે છે. આનું કારણ ગુરુમહારાજની દોરવણીની ગેરહાજરી છે.
ભગવાનની પાસે આવી કબૂલાત કરતાં આ પ્રાણીને જરા પણ વસવસે થતું નથી, કારણ કે તે પોતે કોણ છે, શું કરી રહ્યો છે, કેવું થાય છે તે સર્વ જાણે છે. પિતાને હજુ વિસ્તાર થવાને માળ મળ્યું નથી એ પણ તે જાણે છે અને પ્રભુની પાસે મુક્ત કંઠે સ્વીકાર કરે છે કે જેવા ભગવાને કહ્યા છે તેવા સદ્ગુરુ તરફથી થવી જોઈતી દેરવણી આ કાળમાં થતી નથી. - જૈનદર્શનના ઈતિહાસમાં સત્તરમી સદીને અંત એક સારે ઉદયકાળ હતું. તે વખતે પણ આવી ફરિયાદ અથવા કબૂલાત કરવી પડે, તે પછી વર્તમાન યુગ માટે તે કહેવું જ શું ?
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૨]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
પ્રાણી સમ્યગ્ શ્રુત અનુસારે ખેલે છે, પણ હજુ તે બરાબર સાધના કરી શકતા હાય એમ સદ્ગુરુની દોરવણી વગર ધારી શકતા નથી. (૧૦)
તે માટે ઊભા કર બેડી, જિનવર આગળ કહીએ રે; સમય-ચરણુ-સેવા શુદ્ધ દે, જિમ ‘આનધન’ લહીએ રે. ષડ્૦ ૧૧
અ—તેટલા માટે બે હાથ જોડી ઊભા રહી અમે-ટુ' તીર્થંકર દેવ પાસે વિજ્ઞપ્તિ પૂર્ણાંક કહીએ છીએ-કહું છું કે, મને શાસ્ત્રમાં કહેલી ચરણની સેવા એટલે ચારિત્રની સેવા અથવા આપના ચરણની સેવા ચાખેંચાખી આપજો, જેથી કરીને હું આનંદના સમૂહને પ્રાપ્ત કરી શકું. આટલી મારી વિજ્ઞપ્તિ સાંભળો. (૧૧)
ટમે—તે કારણ માટે ઊભા રહી નિઃગપણે બે હાથ જોડી શ્રી જિનેશ્વરની આગળ કહીએ છીએ. સમયચરણ તે આગમાક્ત ચરણ-ચારિત્ર શુચિ-પવિત્રપણે તેની સેવા દેજો. હુ ખુશાલ થા" જેમ આનંદઘન-પરમાનંદ સ્વસ્વરૂપ પદ પામીએ. એટલે શ્રી નમિનાથનાએકવીશમા તીર્થં કરના—સ્તવન સ`પૂર્ણ થયા. (૧૧)
વિવેચન—આવે। વખત વર્તે છે, સદ્ગુરુના યોગ પણ મળતા નથી, તેવા વખતે હુ તા હાથ જોડીને અતિ નમ્રતાથી આપની પાસે ઊભા રહી આપની ભક્તિ કરું છું. અત્યારે ગુરુના અભાવે મને કોઇ દોરવણી આપતું નથી. તેથી આપની ભક્તિ-સ્તવના કરી આપશ્રીને વિજ્ઞપ્તિ કરું છું કે આપે સમય એટલે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે તેવું શુદ્ધ ચારિત્ર અને તેની સેવાભક્તિ મને ખરાખર આપજો, જેથી હુ આનંદના ઘન (સમૂહ) હંમેશને માટે પામુ
આ પદ્ધતિએ ભક્તિયોગની પ્રધાનતા જણાવી છે. જ્યાં ગુરુ તરફથી જેવી દારવણી મળવી જોઇએ તે મળી શકે તેવું નથી, તેવા સમયમાં આ પ્રાણી વતે છે, તેથી ભક્તિયેાગની મહત્તા બતાવતાં પ્રભુને આ જીવ પ્રાથના કરે છે કે મને શુદ્ધ ચરણ આપજો. આ વિજ્ઞપ્તિને પરિણામે હું હુંમેશને માટે આનંદનાં રહીશ અને મારું કામ થઇ જશે. આમ છેલ્લી પ્રાથના કરવામાં ગ્રંથકર્તાએ આ કાળમાં ભક્તિયોગનું માહાત્મ્ય બતાવ્યું અને જે ‘આનધન’ના તખલ્લુસથી તેએએ અનેક સ્તવને બનાવ્યાં છે તેમ આ સ્તવન પણ તેમની કૃતિ છે એમ કર્તાશ્રીએ પેાતાના નામના ઉલ્લેખ પણ કરી દીધા.
પાષાંતર માટે ' સ્થાને પ્રતમાં ‘ માટિ' પાઠ છે. ‘ આગળ ' સ્થાને પ્રતવાળા ‘આગલી ’ લખે છે,
‘ કહીએ ’ સ્થાને પ્રતમાં ‘ કહિઈં' લખે છે, અર્થાં ફરતા નથી.
લહીએ ' સ્થાને પ્રતમાં ‘લહિઈ' લખે છે,
ܙ
અથ ફરતા નથી. (૧૧)
શબ્દા—તે માટે = તેને લીધે (સદ્ગુરુ મળતા નથી તે કારણે). ઊભા = ખડા થયા, હાજર થયા. કર = હાથ. જોડી = એકઠા કરી, ભેગા કરી. જિનવર = તીથંકર, ભગવંત. આગળ = પાસે. કહીએ = જણાવું છું, કહુ છું. સમય = શાસ્ત્રમાં જણાવેલ. ચરણ = ચારિત્ર. સેવા = પૂજા, આરાધના. શુદ્ધ = બરાબર, કહી છે તેવી. દેજો = આપજો. જિમ = જેમ. આનંદધન = આનંદના સમૂહ, ખૂબ આનંદ. લહીએ = પ્રાપ્ત કરીએ, લઈ એ. (૧૧)
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧: શ્રી નમિનાથ જિન સ્તવન
[૪૧૩ ચારિત્ર જે સમ્યફ પ્રકારનું-શુદ્ધ હોય તે જ્ઞાન અને દશન આવે છે તે માટે ચરણ સિત્તરી અને કરણસિત્તરીની મહત્તા વધારે બતાવી; અને આત્માના મૂળ ગુણ આ આરાધનાથી આવે છે તે જણાવવા દ્વારા જ્ઞાન-દર્શન ચારિત્ર પૈકી ચારિત્રની મહત્તા સર્વથી વધારે છે એમ જણાવ્યું. ચારિત્ર હોય તે જ્ઞાન અને દર્શન સમ્યફ પ્રકારનાં આવે છે; જ્ઞાન અને દશન હોય તે સમ્યક્ ચારિત્ર હોય પણ ખરું અને ન પણ હોય, એ વિકલ્પ બતાવવા દ્વારા કુલ આત્મિક ગુણ પ્રાપ્ત કરવા તરફ પિતાની શી વિજ્ઞપ્તિ છે તે જણાવી આ સ્તવન પૂર્ણ કર્યું.
હાથ જોડીને ઊભા રહેવું એ વિનયીનું કાર્ય છે અને ભક્તિયેગને અંગે જરૂરી છે. આપણને કોઈ પ્રત્યે પૂજ્યભાવ કે માન હોય તે, હાથ જોડીને બતાવવાનો નિયમ છે અને આનંદઘનજીના સમયમાં તે તે સિદ્ધ નિયમ હતે. અત્યારે પણ માન બતાવવા માટે હાથ જોડવામાં આવે છે, એટલે એ રીતે એ નિયમ અત્યારે પણ પ્રચલિત ગણાય. સમય એટલે શાસ્ત્ર, અથવા વખત. શાસ્ત્રમાં કહેલ છે તે પ્રકારના ચારિત્રને મેળવવાની આ રીતે પ્રાર્થના કરી. આ પ્રાણી જાણે છે કે જ્યારે છેલ્લું અર્ધ પુદ્ગળપરાવત બાકી રહે ત્યારે જ આવા પ્રકારના ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે પહેલાં તે મળતું નથી. એટણે સમય-ચારિત્રની વિજ્ઞપ્તિ કરી પિતે શાસ્ત્રને આ સિદ્ધાંત માને છે અને સ્વીકારે છે એમ જણાવ્યું. પ્રભુ જેવા આપનાર હોય અને આ સેવક જે લેનાર હોય તેમાં પ્રાર્થના કરતાં કેટલે વિવેક જાળવીને વાત કરી છે તે નોંધવા જેવી છે.
- આ પ્રાણીને નિરંતર આનંદ લે છે, અને તે સદ્ગતિ કે એવી કઈ પગલિક બાબત માગતું નથી, એ એની ખરો આનંદ કોને કહેવાય તેની વિશિષ્ટ સમજણ તેને થઈ ચૂકી છે તેનું નિદર્શન છે. અત્ર આનંદઘનજીનું એકવીસમું સ્તવન અને તે પરનું વિવેચન પૂર્ણ થાય છે. નિયમ પ્રમાણે તે પર થડે વિચાર કરી જો એ અત્રે પ્રસ્તુત છે.
ઉપસંહાર - આ રતવનમાં આનંદઘનજીએ છયે દર્શનને સમયપુરુષનાં જુદાં જુદાં અંગે ગણાવ્યાં અને તેમને જુદું જુદું યેગ્ય સ્થાન આપ્યું અને પછી ઉત્તમાંગ, જે મસ્તક, તેની સેવા કેવી રીતે કરવી તે સંબંધી થોડી વાતો બતાવી. યાદ રાખવા જેવી વાત એ છે કે જેનદર્શનને ઉત્તમાંગ-મસ્તક અવયવે ગણવામાં તેમણે પક્ષપાત નથી કર્યો, પણ દલીલને સ્થાન આપી દરેકને
ગ્ય સ્થાન આપેલ છે. તેમણે નાસ્તિક-લે કાયતિકને પણ કૂખનું સ્થાન આપીને ખરેખર કમાલ કરી છે. આ સંબંધી વિશેષ સમજણ કરવાને અંગે શ્રી હરિભદ્રસૂરિરચિત “ષદર્શનસમુરચય” ગ્રંથ છે. જેનદનની સેવાને અંગે ચારિત્રને ખૂબ સરસ સ્થાન આપ્યું અને તે પણ શુદ્ધ જોઈએ તે આગ્રહ સૂચવ્યું. આ ચારિત્રને અંગે ચરણસિત્તરી અને કરણસિત્તરીને અભ્યાસ કરવા ગ્ય છે. તે સંબંધી વિવેચન “પ્રવચનસારદ્વાર ” ગ્રંથમાં છે, ત્યાંથી એમ સમજાશે કે આ પ્રાણીના સંસારમાં રખડપટ્ટને આરે દ્રવ્યત્યાગ અને ભાવત્યાગથી થઈ શકે
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૪ ]
શ્રી આનંદથન-ચાવીશી તેમ છે. એ ઉપરથી જણાય છે કે આ જન્મ-મરણના છેડા લાવવાના એક માત્ર ઉપાય આ સંસારના ત્યાગના છે અને મોક્ષ જેવુ' અનંત સુખ હંમેશ માટે પામવું હાય તા તેને માટે પ્રયત્ન તા કરવા પડે; એ કાંઈ ઝાડ ઉપરનું ફળ નથી કે વગર પ્રયાસે ચૂંટી લેવાય. પ્રયાસ વગર તે કોઈ સિદ્ધિ થતી નથી, પણ હુંમેશનું સુખ થઈ જતું હાય અને આ જન્મ-મરણના ફેરા આળસી જતા હોય તો એ પ્રયાસ કરવા જોગ છે. અને તે સિવાય બીજા કોઈ કામ માટે પ્રયાસ કરવા તે એક રીતે નકામા છે, કારણ કે થેાડા પૈસા કે માનકીતિ મળે તે તે આ જીવનપૂરતાં મર્યાદિત છે અને પરિણામે સવ` અહી' રહી જવાનું છે. જ્યારે બધુ' અહીં મૂકી જવાનું છે ત્યારે તેના મેહ શા માટે કરવા ? અને અત્યારે તે આયુષ્ય પણ પરિમિત છે. કદાચ નસીબયેાગે પૂરેપૂરું સા-સવાસે। વર્ષોંનું આયુષ્ય હોય તોપણ તેને જતાં વાર લાગતી નથી, અને પછી તેા ચાર નાળિયેર બધાવેલાં હાય તે પણ સાથે આવતાં નથી. આ પ્રમાણે આપણા દરરોજનો અનુભવ છે. આપણી સાથે ખેલ્યા, રમ્યા, હસ્યા તે ગયા; તેમને આપણે પોતે સ્મશાન મૂકી આવ્યા, પણ તેની સાથે કોઈ ચીજ ગઇ નહિ અને તેનું શુ થયું તે આપણે. . જાણતા પણ નથી. માટે પ્રયત્ન કરી આપણુ પોતાનું સારું કરવા પ્રયાસ કરવા અને તે જ આપણી સાથે આવનાર છે એમ સમજવું. અને તે મા, આન ંદઘને આ સ્તવનમાં બતાવ્યું તેમ, ચારિત્રના છે. તેથી ચરણસિત્તરી, કરણસિત્તરી આચરવા પ્રયાસ કરવા અને તેને અ ંગે દુનિયા શુ' કહેશે તે સાંભળવાની દરકાર બહુ ન કરવી કારણ કે દુનિયાને પોતાના પિરવારમાંથી કોઇ પણ દૂર જાય તે ગમતું નથી; તેના પ્રયાસ તે આપણને નાસિપાસ બનાવવાના છે. તેથી દુનિયા શું ધારશે તે બહુ વિચારવામાં વખત ન કાઢવા, પણ અત્યારે મનુષ્યદેહ, બુદ્ધિ, શક્તિ, તેમ જ આ દેશ અને સામગ્રી મળી છે તેને પેાતાને માટે પૂરતો લાભ લેવા, તેમાં સ્વાર્થી ગણાઇએ તોપણ એવા ઊંચા સ્વાર્થને સાધવા, તે પરમાર્થ છે; અને હુ ંમેશને માટેની આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિના અંત લાવવાના તે અનુભવસિદ્ધ માગ છે.
આ અનુભવ આપણા પોતાના નથી, પણ કોઈ કોઈ તે માર્ગે ગયા છે, તે જણાવે છે કે આ સ’સારનાં સર્વ સુખા, દેવગતિની સગવડો એ મેાક્ષમુખ પાસે ગણતરીમાં નથી. તે સુખ તા માત્ર જ્ઞાની–કેવળજ્ઞાની જ જાણે, પણ જાણે પણ કહી ન શકે. માટુ' આયુષ્ય હાય અને કહેવા બેસે તે આખા મોટા જીવનમાં તે સુખને કેવળી કહી ન શકે, કારણ કે તે ભાષાને સ ́પૂર્ણુ વિષય થઈ શકતા નથી. આવા સુખની તમને આકાંક્ષા હેાય, મેળવવા તમે નિશ્ચય કરે તે વખતે દુનિયાના સાંસારિક અભિપ્રાયે તમારી આડા આવે એ વાત અયેાગ્ય છે. તમારે જે મહાન સ્થાન પ્રાપ્ત કરવું છે તેની સાથે તે વિચારોની તુલના થઈ શકે તેમ નથી, અને તમારું ભવિષ્ય અત્ય'ત રમણીય છે, માટે તે રસ્તે આગળ વધે અને બીજા દુન્યવી માણસાના અભિપ્રાય સાંભળી જરાય નબળાઈ ન બતાવે. એ આન ંદઘન-સ્થાન મળે ત્યાં સુધી પ્રયાય આદર્શ. આવી વાતા આ સ્તવનમાં કહી છે, તેને કાંઈક ભાવ અત્ર રજૂ કર્યાં છે. (૨૧)
મે : ૧૯૫૦
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન સંબંધ–આનંદઘનજીએ એકવીશ સ્તવનમાં, એક અથવા બીજા આકારમાં, તત્ત્વજ્ઞાનની હકીક્ત આણેલ છે અને દ્રવ્યાનુગના મહત્વને બતાવેલ છે, જ્યારે આ બાવીશમાં સ્તવનમાં વિષય તરીકે કથા મૂકેલ છે. આ સ્તવન સત્તર ગાથાનું બનાવેલ હોય તે જરા નવાઈ જેવું લાગે છે. અત્યાર સુધી એક શાંતિનાથના સ્તવન (ગાથા ૧૫) સિવાય કોઈ પણ સ્તવનની આટલી મોટી લંબાઈ આવેલ નથી ગ્રંથકાર વિવિધતા લાવવા માટે દ્રવ્યાનુયોગને વિષય બદલે એ લેખકની મહત્તા છે. દ્રવ્યાનુયોગના કડક વિષ પછી સરળતાને અંગે વાર્તા કે કથાનો આશ્રય આનંદઘન લે એ બનવા યોગ્ય છે. આનંદઘને પિતે સ્તવનના વિષયે ઘણુ ફેરવ્યા છે. સ્તવન જુદી જ ઢબનું છે, તેથી તેનું વિવેચન પણ જુદી જ રીતે થશે. આપણે તેમાંથી તેને સાર ખેંચવાને છે, એથી સ્તવન પર વિચારણા કરી સાર-રહસ્ય સમજવા યત્ન કરીએ.
સ્તવન (રાગ મારૂણી; વણરા દેલાએ દેશી.) અષ્ટ ભવાંતર વાલહી રે, તું મુજ આતમરામ રે, મનરા વાલા. મુગતિ-સ્ત્રી શું આપણે રે, સગપણ કેઈ ન કામ. મન. ૧
અર્થ આગળના આઠ ભવમાં હું આપની વહાલી-પ્રિયપત્ની હતી અને તમે તેમનાથ મારા વહાલા પતિ અને આરામ હતા. આપણે મોક્ષરૂપ સ્ત્રી સાથે કોઈ સગાઈ નથી. અને હું મારા મનના વહાલા! આપણે-તમારે કે મારે તેનું કઈ પ્રકારનું કામ પણ નથી. (૧) - ટબ-જ્ઞાનવિમળસૂરિને અર્થ નીચે પ્રમાણે (ફેરફાર સાથે) છે. હવે તેમનાથ, તેનું નામ અરિષ્ટનેમિ, અરિષ્ટ એટલે વિઘ, તેને વિષે નેમિ એટલે ચક સરખા, તે તેમનાથ, તેની - પાઠાંતર–વાલહી' પછી “વાલા' શબ્દ પ્રતમાં ઉમેરે છે; બીજી પ્રતમાં “વાલહિ' પાડે છે. “સ્ત્રીશું ને બદલે પ્રતમાં “નારીશું ' પાઠ છે; બીજી પ્રતમાં “નારિસ્ય’ પાઠ છે, ભીમશી માણેક “સ્ત્રીશું’ પાઠ છાપે છે. “આપણે” સ્થાને પ્રતમાં “આપણે” શબ્દ લખે છે. મનરા વાલા” પાઠ પ્રથમ પાટને અંતે છે. “વાલા” શબ્દ ત્રીજા પદને અંતે એક પ્રતમાં વધારે છે. “કામ” ને “કામ” તરીકે પ્રતમાં લખેલ છે. (૧) | શબ્દાર્થ—અષ્ટ = આઠ. ભવાંતર = આગળના ભવ. વાલહી = વહાલી, પ્રેમી, પ્રેયસી, તું = તમે. મૂજ = મારો, આતમરામ = મારો પતિ, મારા આત્માને ઉપરી, સ્વામી. મુગતિ = મુક્તિ, મોક્ષ, પંચમી ગતિ. સ્ત્રી = બૈરી સાથે, નારી સાથે. આપણે રે = મારે અને તમારે, અથવા આપ પિતાને, આપ સાહેબને. સગપણ = સંબંધ, વહેવાર, કન્યાની લેવડદેવડને વ્યવહાર. કેઈ ન કામ = કોઈ ઉપયોગનું નથી. કેઈ કામનું નથી. (૧)
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૬]
શ્રી આનંદઘન-વીશી રાજેમતી સ્ત્રી, તેને મેલી વગર પરણ્ય ગયા તે વારે રાજેમતી વિયેગના ઓલંભારૂપે કહે છે, અથવા રાજમતી તે શુદ્ધ ચેતના, તે પ્રીતમ આત્માને ઓલ, શિક્ષારૂપપણે કહેવાય તે માટે પ્રથમ રતવનમાં શુદ્ધ ચેતનાને કંત આત્મા કરી થાણે છે. તે માટે છે. પણ એમ મેળવ્યાની ભાવના થાય. આઠ ભવના સ્નેહની હું વલહી છું. ધનકુમાર-ધનવતીના ભાવથી માંડી, તે અને ચેતનારૂપે જોઈએ તે, ભવાંતરે ભવાંતરે આઠ કર્મ પ્રેરણાએ તારી હું, મારે તું આતમ, રાજીમતી કહે છે, આપણે એ મુગતિ સાથે સગપણ છે, ત્યાં મળ્યાને સ્યું કામ છે? (૧)
વિવેચન—આ આખું સ્તવન કર્તાએ ઉગ્રસેનપુત્રી રામતીના મોંમાં મૂકયું છે. બીજા બધા તીર્થક કરતાં તેમનાથનું ચરિત્ર ઘણું અદ્ભુત છે અને રામતીનાં મેણાં-ટોણાં તેની અદૂભુતતામાં વધારો કરે છે. આ સ્તવનને અર્થ કરતાં ધ્યાનમાં રાખવું કે તેમનાથ ભગવાન બાળ બ્રહ્મચારી છે અને આજીવન બ્રહ્મચારી તરીકે જ રહ્યા છે. મલ્લિનાથ અને તેમનાથ એ બે તીર્થકર જ પરણ્યા નથી, બાકીના બાવીશ પરણેલા છે. અને પછી તેઓએ દીક્ષા લીધી છે.
રામતીને અંગે યાદ કરવું કે તેમનાથી તેને પરણવા માટે જાન કાઢીને વરઘોડે ચઢીને આવે છે. બધાં પશુ-પક્ષીઓને મારી નાખવા અને જાનૈયાને જમાડવા એક બંધ જગ્યામાં એકઠાં કર્યા છે. તેઓ પિકાર કરે છે, કારણ કે તેઓ સંજોગે જઈને સમજી ગયાં છે કે તેઓ સર્વને થોડા વખતમાં જમણને અંગે વધ થવાનો છે. તેમનાથ પિતાના સારથિને પૂછે છે કે આ પશુઓ પિકાર શા માટે કરે છે? સારથિએ કહ્યું કે તેઓ આનંદથી નથી બેલતાં, પણ તેઓને છેડા વખતમાં વધ થવાનું છે તેને અંગે દયા માગે છે અને પોકાર કરે છે. તેમનાથને ખેદ થયે કે પિતાના લગ્ન નિમિત્તે આ બધાં પશુઓની હિંસા થાય તે યોગ્ય નથી. તેમણે તે વખતે સારથિને રથ પાછો ફેરવવા ફરમાવ્યું. રાજીમતી ઝરૂખામાંથી આ સર્વ લઈ રહી હતી. તેણે તેમનાથને આવતા પણ જોયા હતા એને રથ પાછો વાળતા પણ જયા હતા. તે આકંદ કરે છે અને કેટલાંક વ્યાવહારિક મેણાં આપે છે. રાજીમતી કહે છે : આગલા આઠ ભવમાં હું તમારી વડાલી હતી અને તમે (નેમનાથ) મારા પતિ હતા. આપણને બનેને મુક્તિ સ્ત્રી સાથેનું સગપણ કે સંબંધ શા કામનું છે? હું તે તમારી વાટ જોઈને અહીં બેઠી છું અને તમારે તે મુક્તિ સુંદરી સાથે સગપણ કરવું છે, એ કેમ ઉપયોગી થાય? તમારે ઉપયોગની દષ્ટિએ વિચારવું ઘટે કે આપને મારી સાથે સંબંધ આઠ ભવને જ છે અને તમે તે મુક્તિ સુંદરી સાથે સંબંધ કરવા ધારે છે એમાં તમને શું લાભ મળશે? સગપણ તો સમાન શીલ-વ્યસનવાળા સાથે થાય. મારા જેવી રાજકુમારી સાથે સગપણ કરો તે હું તમારી સમોવડી કહેવાઉં. એને બદલે તમે તે મુક્તિ-સુંદરી સાથે સગપણ કરી તેને વરવા ચાહે છે, પણ એમાં કઈ કામ સરશે નહિ. મારી સાથે તો આપની આઠ આઠ ભવની ઓળખાણ છે, તેને મૂકી દઈને આપ આવી અજાણી મુક્તિ સુંદરી સાથે સગપણ કરવા ઈચ્છા રાખો છો? તે તમારા કઈ પણ પ્રકારના કામની નથી. તેથી મારી સામું જોઈ મારી સાથે સંબંધ યાદ કરે અને અજાણી મુક્તિ સુંદરી સાથે સંબંધ જોડવાનું માંડી વાળે. (૧)
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર : શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન
[૪૧૭ ઘર આવો હો વાલિમ! ઘર આવો, મારી આશાના વિસરામ; મન, રથ ફેરો હે સાજન ! રથ ફેરો, મારા મનરા મને રથ સાથ. મન ૨
અર્થ–માટે હે પ્રિય પતિ! મારી સર્વ આશાઓને પત્તો લાવી આપનાર ! મારે રહેવાને સ્થળે આપ પધારે. અને તે સજજન પુરુષ! આપ આપના રથને પાછો ફરે અને તેની સાથે મારા મનની અંદર રહેલી સવ હેસ સાથે રથ પાછો ફેરવીને પધારે. મારા મનને આપ ખૂબ વહાલા છે. (૨)
ટબો–તે માટે હો વાલમ! પ્રીતમ! મારા ઘરને વિષે આવે. અને, ભાવાર્થ જોઈએ તે, શુદ્ધ ચેતના કહે છે જે મારા ઘરને વિષે આવશે તે વારે મુક્તિ વિશેષ છે? મારી આશા–સંકલ્પના વિશ્રામ, વિવિધ સાંસારિક ભાવ-મને રથરૂ૫ રથ ફેરવીને મારા ઘરમાં આવે. અરે સાજન! અરે વલભ! મારા મને રથની સાથે વિરલે રથ પાછો ફરે, મારા ઘરમાંહી પધારે. (૨) - વિવેચન-તેટલા માટે હે પ્રિય નાથ ! ઘર–મારા પિયરે–પધારે. આપ તે મારી આશાના કેન્દ્ર છે, આધાર છે, માટે આપ રથને ફેરવી ગયા છે તે અસલની દિશાએ પાછા ફરે, કારણ કે આપ મારા મનોરથના સાથી છે. આ ગાથામાં નીચેની ત્રણ વાત કરી : પતે રાજેમતી જે સ્થાને રહે છે તે સ્થાન બતાવ્યું. હાલ કુંવારી હોવાથી પિયર રહે છે તે સ્થાન તરફ અંગુલીનિર્દેશ કર્યો. સ્ત્રીઓને અને તેમાં ખાસ કરીને કુંવારી કન્યાને પિતાના પિયરના સ્થાન તરફ પ્રેમ હોય છે તે કહ્યું. એનું ઘર તે લગ્નથી બદલાઈ જવાનું છે, પણ જે સ્થાનમાં પિતે રમી, ઊછરી હોય, નિર્દોષપણે આનંદ કર્યો હોય તેના તરફ એને પક્ષપાત ખાસ હોય છે, અને કુંવારી અવસ્થામાં તે તેને પિતાનું ઘર ગણે છે રાજેમતીને પણ મળ્યા વગર નેમનાથ તરફ એટલે પ્રેમ છે કે એને તે વિશ્રાંતિનું સ્થળ ગણે છે. જેમ આપણે ડુંગરે ચઢીએ અને વિસામો આવે ત્યાં હાશ કરી શાંત થઈએ છીએ, તેમ જેમતીના મને નેમનાથ આશાને આધાર છે. કુમારી છોકરીની બધી આશાઓ ભવિષ્યના પતિ પર અવલંબે છે. એણે જાગૃત અવસ્થામાં અનેક સ્વપ્ન સેવેલાં હોય છે, તે સર્વને આધાર પતિ પર હોય છે.
પાઠાંતર—ઘર ” સ્થાને પ્રતમાં “ઘરિ * પાઠ છે (બને સ્થાને). ‘આ’ શબ્દ પ્રત લખનાર મૂકી દે છે. “મારી’ સ્થાને પ્રતમાં “ માહરી પાડે છે “ ફે’ સ્થાને એક પ્રતમાં ‘ હૈય’ પાઠ છે. ‘રથ’ સ્થાને પ્રતમાં “ર” પાઠ લખેલ છે. “મનોરથ' શબ્દને “મરણ્ય' તરીકે પ્રતમાં લખેલ છે. “સાથ’ શબ્દને બદલે એક પ્રતમાં “સાથ” લખેલ છે; બીજી પ્રતમાં “સાધિ ” પાઠ છે; ભીમશી માણેક “સાધ” છાપે છે. (૨). | શબ્દાર્થ—ઘર = મારે રહેવાને સ્થાને. આ = પધારો. વાલિમ = નાથ, વહાલા, પ્રેમી, ઘર = મારે રહેણાકે, આવો = પધારે, મને પરણો. મારી = પિતાની. ઓશાના = મનોરથના, હાંસના, ભવિષ્યના. વિસરામ = વિશ્રામ, આરામનું ઠેકાણું, આરામસ્થાન. રથ = બેસવાનું વાહન, ચાર પૈડાંનું ઘડા જોડેલ વાહન. સાજન = સજન, સારા માણસ, આધાર રાખવા લાયક પુ. મારા = અમારા, પોતીકા. મનરા = મનના, આંતરિક મનોરથ = હાંસ, ઈછાપૂર્વકની ભાવના સાથ = સાથી, સાથે આવનાર, સથવારે. (૨)
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૮ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી તે મનના મનોરથના સાથી તરીકે પણ તેમનાથને જ ગણે છે; આશા એ જ મનાથ; પણ અહીં એક જ વાત એ રૂપે રાજેમતી કરે છે. એ જોઇ રહી છે કે તેમનાથે રથને પા ફેરવવાના હુકમ કરી વાળ્યા છે. એણે અનેક સ્વપ્ના સેવ્યાં હતાં તે બધાંના સારથિ નેમનાથ હતા. આ ગાથામાં ધરે આવે’ અને ‘રથ ફેરવા' એ વાત બે વખત કહી છે તે પુનરુક્તિ દોષ પ્રશમરતિમાં ઉમાસ્વાતિ મહારાજે કહ્યું છે તેમ, પ્રેમ અને વ્યાધિમાં પુનરુક્તિ દોષ લાગતા જ નથી (જુએ પ્રશમતિ લેાક ૧૫મેા). ફરી વાર એ જ વાતની માગણી કરવાથી વાત ઉપર ખાસ ભાર આવે છે. રાજેમતીએ પોતાના પિયરને, દુનિયાની રીત પ્રમાણે, પેાતાનું ઘર માન્યું હતું; ત્યાં પધારવાનું અને તે માટે રથ પાળે ફેરવવાનું તેમનાથને વીનવવામાં કવિતાની દૃષ્ટિએ પણ પુનરુક્તિ દોષ થતા નથી. આ રીતે રાજીમતીએ—
નથી પણુ,
૧. નેમનાથને પેાતાને ઘર આવવા અને તે માટે રથને પાછે ફેરવવા વીનવ્યા;
૨. નેમનાથને મનેરથના કેન્દ્ર-આરામસ્થાને વર્ણવ્યા;
૩. તેમને આશા-મનારથના સારથિ તરીકે જણાવ્યા.
તેમાં કાવ્ય નજરે કાંઈ પણ વાંધા નથી. તેણે તેમ કરવામાં અને સાદી વિનવણી કરવામાં યાગ્યવિજ્ઞપ્તિ જ કરી છે. રાજેમતી શુદ્ધ ચેતના છે, એ ભાવ લાવવા કોઈ અથ કરનારે પ્રયાસ કર્યો છે, તેના કરતાં સાદો અર્થ કરવા તે મને ઠીક લાગ્યું છે. એક તો તે અથ દુન્યવી છે અને બીજું, રાજેમતીને આ અવસરે શુદ્ધ ચેતના ગણવી તે મને યાગ્ય લાગ્યું નથી. (૨) નારી પપ્પા સ્થો નેહલા રે, સચ્ચ કહે જગનાથ; મનઝાલે ન હાથ. મન- ૩
ઇશ્વર અર્ધાંગે ધરી રે, તુ મુજ અ—એકલા શ્રી પક્ષના પ્રેમ-સ્નેહ, તેને હેત કેમ કહી શકાય ? અને હે જગતના નાથ ! સાચેસાચું કહેવાઈ જાય છે. જુએ ! મહાદેવ જેવા મેોટા ભગવાને પાતીને પોતાના અર્ધા અંગે ધારણ કરી, પણ તમે તો મારા એક હાથ જેવા નાનકડા અંગને પણ પકડતા નથી. આ વાત યેાગ્ય છે? (૩)
(
પાઠાંતર— મુજ’તે સ્થાને ભીમશી માણેક · મુઝ ' પાડે છાપે છે. ‘ પખા ’ સ્થાને એક પ્રતમાં ‘પખ’ પાઠ છે; બીજી પ્રતમાં ‘પષઇ ’ પાડે છે. ‘ નેહલા ’તે સ્થાને બન્ને વ્રતમાં ‘ નાહલા ” લખેલ છે. ‘સચ્ચ’ સ્થાને ભીમશી માણેકમાં અને પ્રતમાં ‘ સાચ ’ પાડે છે; બીજી પ્રતમાં · આણી' પાડે છે. ‘ અર્ધાંગે ’તે બદલે બન્ને પ્રતમાં · અધ અંગે ' પાડે છે; ભીમશી માણેક ‘ અરધંગે ' ાપે છે. ‘તું 'તે ખલે પ્રતમાં · તૂં ' લખેલ છે. ‘ઝાલે ન હાથ 'ને સ્થાને પ્રતમાં · ઘર આધાર ' પાડે છે. ‘ઝાલે ' સ્થાને પ્રતમાં ‘ ઝાલી ' પાડે લખેલ છે. (૩)
શબ્દા—તારી = સ્ત્રી. પખા = પક્ષના, એકલા સ્ત્રીને પ્રેમ હોય તે નારી પખા પ્રેમ કહેવાય. રા – કેવા. તેહલા = સ્નેહ, પ્રેમ, હેત. સચ્ચ = સાચું, સત્ય, ખરેખર કહે = લોકો કહે છે, જગતના નાથ હે છે. જગનાથ = ત્રણ જગતના નાથ, પૃથ્વી, સ્વર્ગ અને પાતળના ધણી. ઈશ્વર = શિવ, મોટા દેવ, જાણીતા દેવ, ઈશ્વરે. અર્ધાંગે = અ` શરીરે, પોતાનુ ડાબું અંગ ખાલી કરીને, કાપીને. ધરી = ધારણ કરી, લીધી, પોતામાં સમાવી. તુ = તું મારા પતિ, ધણી. મુજ = મારા. ઝાલે પડે, ગ્રહે, લે. હાથ = હસ્તને પણ અડતા નથી, મારું અંગ પણ ઝાલતા નથી. (૩)
=
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર : શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન
[૪૧૯ ટબો–શુદ્ધ ચેતના વિના કંત–આત્મા તે કિ? અશુદ્ધપયોગી કામ આવે નહિ. જગનાથ ભગવાન પણ એમ જ સાચું કહે છે : જેમ ઈશ્વર-મહાદેવે અર્ધાગે ગૌરી-પાર્વતીને રાખી. અને, જે શુદ્ધ ચેતના પક્ષે ભાવીએ તે, ઈશ્વર-પરમેશ્રવર સરીખા પણ અવગાહન રૂપે અર્ધાગે રાખે છે. અને તે તે કર માત્રે પણ મુજને મમત્વ બુદ્ધિએ ફતે નથી. મમત્વ બુદ્ધ અને તું તે મને ઈ હાથી પણ ઝાલતે-ફરસ નથી એવું રાજેમતી કહે છે.
વિવેચન–અને મારા પક્ષને-એક પક્ષને-નારી પક્ષને એકલે પ્રેમ હોય તે, સાચું કહું તે, ટકે નહિ; જેમ જગતના નાથ મહાદેવે ઉમાને પોતાનું અરધું શરીર આપી પોતામય બનાવી દીધી, પણ તું તે મારે હાથ પણ ઝાલતે નથી, મને અડતે પણ નથી. આ આખું વ્યવહારનું વચન છે, અને વ્યવહારદષ્ટિએ સમજતાં આનંદ આપે તેમ છે. આમાં બે વાત કરી છે. મારે તે તમારા ઉપર આટલે બધે નેહ છે, પણ તે નેહ એકપક્ષી છે બૈરીને સ્નેહ હોય અને સામાને મનમાં જરા પણ સ્નેહ હોય જ નહિ, એ સ્નેહ કેમ નભે? રાજેમતી કહે છે કે મારા સ્નેહના બદલામાં તમારે પણ સ્નેહ કરવો જોઈએ, મારા સ્નેહને જવાબ તમારે પણ સ્નેહથી આપવો જ જોઈએ. એક પક્ષી-નારીપક્ષી સ્નેહ કેમ નભે? તેને એક દાખલે જાણીતું છે. જગતના નાથ મહાદેવ-શંકર દેવી પાર્વતી વગર એક ક્ષણ વાર પણ રહેતા નથી અને સ્નેહને કારણે એને પોતાના ડાબા પડખા સાથે જોડી દીધી–નેહ તે એ હોય. એકપ સ્નેહ જામે જ નહિ. અને એવા એક પક્ષીય સ્નેહને નેહ કહે તે ગ્ય જ નથી. અને તમે તે મારો હાથ પણ ઝાલતા નથી. તે એને સ્નેહ કેમ કહેવાય? સાધુપુરુષ સ્ત્રીને અડતા પણ નથી. અને નેમનાથે રથ ફેરવ્યું એટલે એ જરૂરી સાધુ થઈ જશે એ ગણતરીએ રાજીમતી કહે છે કે તમે તમારા હાથને અડવા પણ દેતા નથી. રાજમતી તે પોતાના સ્વાર્થને અંગે ઠપકો આપે છે, પણ એ ઠપકો આપણે માટે તે સરસ ઉપદેશને સ્થાને છે. અખંડ બાળબ્રહ્મચારી નેમનાથ તે ખરેખર, આદર્શ સ્થાને છે, અને જેને આદર્શ જીવન જીવવું હોય તેને સમજવા લાયક છે. હવે આપણે ગ્રંથર્તા સાથે આગળ વધીએ. (૩)
પશજનની કરુણે કરી રે, આણી રૂદય વિચાર; મન, માણસની કરુણ નહિ રે, એ કુણુ ઘર આચાર. મન- ૪
પાઠાંતર–' કરી રે” સ્થાને ભીમશી માણેક ‘કરીને’ છાપે છે. “ રૂદય’ સ્થાને એ “હૃદય” છાપે છે. * માણસની' સ્થાને એક પ્રતમાં “માણસરી ” પાઠ છે. “આચાર’ને બદલે બને પ્રતમાં “ઘર આધારને સુધારી આચાર” લખ્યું છે. “કુણ ને ‘ણ’ તરીકે પ્રતમાં લખેલ છે. (૪) | શબ્દાર્થ–પથ = જનાવર, એકઠાં થયેલાં, એકત્ર કરેલાં. પશુજન = પશુ જાતની, જનાવરની. કરણા = લા, લાગણી. કરી = બતાવી, દાખવી. આણી = લાવી. રૂદય = અંતઃકરણમાં. વિચાર = ધારણા. માણસની = મનુષ્યની, મારી, હું માણસ છું તેની. કરુણા = સ્નેહ, દયા, લાગણી. કુણ = કયા, કેના. ઘર = પતીકે. ઘરઘરાઉ. આચાર = સભ્યતા. (૪)
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૦
શ્રી આન‘ઘન-ચાવીશી
અથ આપે હૃદયમાં પશુઓ–જનાવરની દયા કરી, પણ આપનામાં માણસની જરા પણ દયા નથી. આવા પ્રકારનું વન એ કાના ઘરની સભ્યતા છે ? (૪)
ટો—પશુ-પક્ષીજનની કરુણા-દયા કરી પ્રાપ્તબાધ પશુપ્રાય જનની કરુણાને ચિત્તમાં આણા છે, કરુણા કરે છે. હૃદયમાંહી વિચાર્યું જે સ`ને સુખી કરીએ, પણ મારી સરખા માણસની કરુણા નહિ. સહાયી ઉદારિક તનુની-શરીરની કરુણા નહિ આવી. બાવીસ વીરુપ નિધીજી કૃતિ બચારાં નયનનાત્। એ કેણુ તમારા ઘરના આચાર-વ્યવહાર છે ? (૪)
વિવેચન—આટલાં બધાં જનાવરોની હિંસા થશે, એમ દયાભાવ લાવેા છે અને દયાને પરિણામે મારા ત્યાગ કરી છે, પણ તેનાથી વધારે અગત્યની એક વાત તમે ભૂલી ગયા છેઃ શાસ્ત્રમાં કહ્યુ` છે કે પશુ કરતાં પણ મનુષ્યની દયા વધારે અગત્યની છે; તમે તો મારી–માણસની દયા જ કરતા નથી, એ વ્યવહાર કાના ઘરના છે ? એ કઇ જાતની વાત છે? એ આપને ઘટે છે? રાજીમતીએ આ વક્રોક્તિમાં તત્ત્વજ્ઞાનનું એક મહાન સૂત્ર ખડુ કરી દીધું છે. ભગવાને શીખવ્યું છે કે દ્રવ્યયા અને ભાવદયાને અંગે ચઢ-ઉતર ક્રમ રાખવા. એકેન્દ્રિય કરતાં એ ઇન્દ્રિય જીવા એ ક્રમમાં વધે અને એ ઇન્દ્રિય કરતાં પ'ચ'દ્રિય પશુએ વધે; અને તેનાથી પણ મનુષ્ય- પંચેંદ્રિયની દયાનું મૂલ્ય વધારે થાય. આપે પશુઓને પોકાર સાંભળી તેની દયા કરી, પણ તેમ કરવા જતાં મુજ–મનુષ્યની દયા ભૂલી ગયા છે અને, ક્રમ પ્રમાણે તા, મનુષ્યક્રયાને વધારે મહત્ત્વ મળવું ઘટે. આપના લગ્ન નિમિત્તે એ સર્વ પશુઓની હિ'સા થશે એ વિચારતાં આપ મારી–મનુષ્યની દયા વિચારતા નથી તે કોના ઘરના શુદ્ધ વ્યવહાર? આપે પશુની દયા કરતાં મનુષ્યની દયા વધારે કરવી જોઇએ. તે આપ જવાબ આપો કે એ આપના આચાર કેવા છે ? એમાં જે દેખીતા વિરોધ છે તે આપને યાગ્ય છે? એ અનેક તીથ કરના શિક્ષણની વિરુદ્ધ છે અને આપને એ આચાર શોભતા નથી. (૪)
પ્રેમ કલ્પતરુ છેદિયા, રિયા યોગ ધતુર; મન૦
ચતુરાઈ રો કુણ કહા રે, ગુરુ મિલિયા જગસૂર. મન૦ ૫
અથ—આપે તે પ્રેમરૂપ કલ્પવૃક્ષને કાપી નાખીને તે સ્થાને જોગરૂપ ધતુરો રોપી દીધા
પાઠાંતર—પ્રેમ' સ્થાને પ્રતમાં ‘પ્રેમ' લખે છે. ‘કલ્પતરુ' સ્થાને પ્રતમાં ‘લપતરુ’ શબ્દ લખેલ છે. ‘છેદિયા’ સ્થાને ‘ઇંદી’ પ્રતમાં છે. ધરિયા’ સ્થાને બંને પ્રત લખનારે ‘ધરિ’ લખ્યું છે. ચતુરાઈ ' પછી દાષણ કહા ' એવા પાઠ એક પ્રતમાં છે, ‘કહા રે’ સ્થાને પ્રતમાં ‘કહૈ રે’ લખેલ છે. ‘મિલિયા’ સ્થાને પ્રતમાં ‘મિલિએ’ લખેલ છે. (૫)
"
શબ્દા—પ્રેમ – પ્રીતિ, સ્નેહ, લાગણી. કલ્પતરુ = કલ્પવૃક્ષ ઈચ્છા થાય તે આપનાર કલ્પવૃક્ષ. ઇંદિયા = કાપી નાખ્યા, નાશ કર્યાં. ધરિયા = ધાર્યાં, લીધે, વહાર્યાં, ધારણ કર્યાં. યોગ = જોગ, ત્યાગ, તજવું તે. ધતુ ૨ = ધતુરો (જાણીતા). ચતુરાઈ । = ચાતુ'ના, હોશિયારીના, ઠાવકાઈ ના. કુણુ = કોણ. કહેા = જણાવો, ખેલો. ગુરુ = માગ'દ'ક, રસ્તો બતાવનાર. મિલિયા = મળ્યા, સાંપડયો. જગસૂર = દુનિયાનો કાંટા, મૂળ; અથવા હે જગતમાં સૂર્યસમાન. (પ)
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨: શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન
[૪૧ છે. આવી ચતુરાઈના પાઠ ભણાવનાર, જગતના સૂળ જેવા પાઠ પઢાવનાર આપને કણ મળી ગયો છે? (૫)
ટબો–પ્રેમરૂપ કલ્પવૃક્ષ ઉપાડીને, શુદ્ધ ચેતના પક્ષે અનાદિ પ્રેમ શબ્દાદિક ઉછેરીને, ગધતૂર સુવર્ણ દેખાડવા માટે ગક્રિયારૂપ ધતુર વૃક્ષ ધર્યો એ ચતુરાઈને દેખાડનાર કેણ ગુરુ મળે જગમાં? અથવા હે જગને વિષે સૂર્ય સમાન ! (૫)
વિવેચનરાજીમતી એક વહેવારુ સ્ત્રી તરીકે જ હજુ સુધી વાત કરે છે. અનેક અર્થ કરનારે એને શુદ્ધ ચેતનાનું રૂપક બનાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે, પણ તે અર્થ બરાબર ઘટિત લાગે નથી. આ ગાથા પણ રાજમતીના મુખમાં જ મૂકી છે. તેને ભાવ નીચે પ્રમાણે મને બેઠો છે ?
તમે નેમનાથે પ્રેમ કલ્પવૃક્ષને છેદી નાખે છે, અને તેના સ્થાન પર ગોગરૂપ ધરો વાવ્યા છે. આવી હોંશિયારી શીખવનાર આપને કેણુ ગુરુ મળે? એ તે મારા માનવા પ્રમાણે જે હોય તે, આ દુનિયામાં કાંટા જેવો છે! - કલ્પવૃક્ષનું વર્ણન આદીશ્વરચરિત્રમાં હેમચંદ્રાચાર્ય વિસ્તારથી આપ્યું છે. તેની નીચે જઈ માણસ જે માગે, જે ઈચ્છે તે સર્વ ઈચ્છાઓને કલ્પવૃક્ષ પૂરી પાડે છે, તે કથન પ્રમાણે તે ચિંતામણિરત્ન જેવું દેવઅધિષ્ઠિત ઝાડ હોય છે. અને એ અપેક્ષાએ કલ્પવૃક્ષ તરફ લોકો અત્યંત માનની નજરે જુએ છે, એમ તે વર્ણનમાં આપેલ છે. તેની સરખામણી કામદુહા ગાય (કામધેનું) સાથે કરેલ છે.
આપે આવા સરસ અને સફળ કલ્પવૃક્ષ-ઝાડને, પ્રેમરૂપ કલ્પતરુને મૂળમાંથી ઉખેડીને કાપી નાખ્યું છે, અને એ પ્રેમકલ્પતરુની ખાલી પડેલી જગ્યાએ ધતૂરાનું ઝાડ અથવા રેપ વાવેલ છે. કાઠિયાવાડમાં ધતૂરો ઘણે થાય છે અને માણસને તે ન ચઢાવે છે. ધતૂરામાંથી દૂધ પણ જરા જરા નીકળે છે. એ ગાંડપણમાં વ્યાધિના ઉપચાર તરીકે વપરાય છે. આપે પ્રેમકલ્પતરને કાપીને તે જ જગાએ સ્થાન ખાલી પડવાથી ધતૂરો વાવ્યા છે. કલ્પવૃક્ષને મૂળમાંથી ઉખેડવું અને તેને સ્થાને ધતૂરે વાવો તેવી પામર અક્કલ કોણે-કયા ગુરુએ શીખવી–આપી? ગુરુ વગર કઈ જ્ઞાન થતું નથી, તે ખરેખર તે ગુરુ જગતના શૂળ એટલે કાંટા સરખો હોવો જોઈએ. આવી જાતની ચતુરાઈ તમને બતાવનાર જગતને કે કાંટો નીકળે ?
આ આખું ગર્ભિત વચન છે, કટાક્ષવાણી છે, આડી વાચા છે. આપી આપીને એ ગુરુએ આવી અકકલ-સમજણ આપી, જેને પરિણામે આપે ઈચ્છાપૂરક કલ્પવૃક્ષને મૂળમાંથી ઉખેડી તેને બદલે ધતૂર વાવ્ય! આ કેવી જાતની સમજણની વાત ! “જગસૂરને બીજો અર્થ જગતમાં બહાદૂર–શૂરવીર પણ થઈ શકે. એ જગતમાં કેણ બહાદૂર નીકળે, જેણે આપને આવી સમજણ શીખવી? એ તે ભારે ચતુરાઈનું કામ કર્યું છે! આ ગાથામાં ચતુરાઈ શબ્દ માર્મિક રીતે વપરાયેલ છે. આવી અક્કલ આપનારને પણ ધન્યવાદ ઘટે છે !
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેર]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી હજુ સુધી મુગતિને એ નકામી-બિચારી-બપડી ગણે છે અને અમને કલ્પતરુ ગણે છે. એ જ આખરે ફરી જાય છે અને જેણે હાથ પકડ્યો તેની પાસે સંયમ લઈ માથા ઉપર હાથ મુકાવવાનું માની લે છે. અત્યાર સુધી રાજેમતી દુન્યવી સંસ્કારવાળી સામાન્ય રાજપુત્રી છે, તે અંતે ફરી જશે, પણ એ સ્થિતિ આવતાં હજુ વખત લાગશે. અત્યારે તે એ સાંસારિક પ્રેમને -દુન્યવી પ્રેમને-કલ્પવૃક્ષ ગણે છે અને જેને ધતૂરે ગણે છે. આ વાતને કર્તાએ મોટું સ્થાન આપ્યું છે. તે ૨૧ સ્તવનમાં દાખલ કરેલા તત્વજ્ઞાનથી તદ્દન જુદી જ પદ્ધતિ છે. (૫)
મારે તો એમાં કહીં નહિ રે, આપ વિચારો રાજ, મન રાજસભામાં બેસતાં રે, કિસહી વધસી લાજ. મન, ૬
અર્થ—અને હે રાજપુત્ર ! મારું પિતાનું એમાં કોઈ નથી, મારી કાંઈ આબરૂ જવાની નથી, આપ મોટા રાજકુમાર છે તેથી આપ જ તે ધારીને જુઓ. જ્યારે આપ રાજસભામાં રાજકુમાર તરીકે બેસશે ત્યારે તમારી શોભા કેમ વધશે? કેવા પ્રકારની થશે?—તેને જરા વિચાર તે કરે. (૬)
ટો–મારું તે એમાં કાંઈ નથી, પિતે પિતાનું વિચારી જુઓ. વડા-વડા રાજવિયામાં બેસતાં કેવી શોભા વધશે? (૬)
વિવેચન–રાજીમતી તે આજે મર્યાદામાં રહીને મેણાં ઉપર મણ દેવા માંડી છે. તે હજુ પણ નેમનાથને કહે છે અને મેણું આપે છે. તેના મનમાં જેવું આવ્યું, તેવું બેલી બતાવે છે. તે કહે છે કે અત્યારે તમે રથે ચઢીને તેણે આવ્યા છે અને લગભગ તેરણ પાસે આવીને રથ પાછો ફેરવી પાછા વળી ગયા છે, એમાં મને કોઈ પ્રકારનું લાંછન લાગે તેમ નથી. આપ તે તરત રાજમભામાં રાજપુરુષે પાસે બેસશે, ત્યાં આપની આબરૂ કેવી વધશે? ત્યાં કોઈ પૂછશે કે રામતીને (મને) આપે કેમ તજી દીધી ? ત્યારે આપ તેને શું ખુલાસો આપી શકશે? આપની લાજ-આબરૂ એ જવાબથી કેટલી વધશે? અને આપ જ્યાં સુધી સંતોષકારક જવાબ નહિ આપે ત્યાં સુધી આપની આબરૂ કેમ રહેશે કે કેમ વધશે? આ દુનિયામાં પ્રાણી જ્યારે લગભગ સરખેસરખાની મંડળીમાં બેઠા હોય ત્યારે પિતાના પ્રત્યેક વર્તન માટે ખુલાસો આપવો પડે છે. માણસ પિતાના સરીખડા માણસો પાસે ખુલાસે જરૂર આપે છે. આપ શું
પાઠાંતર–કહી’ સ્થાને ભીમશી માણેક “યું હી' છાપે છે; પ્રતમાં કયું નહિ પાઠ છે. “વિચારો' સ્થાને ભીમશી માણેક વિચારે છાપે છે. “કિસહી’ સ્થાને પ્રતમાં કિસડી” પાઠ છે. “લાજ' સ્થાને પ્રતમાં “લાંજ' લખ્યું છે. (૬)
શબ્દાર્થ–મારું = મમ, રાજમતીનું. એમાં = તમે પાછા ફરો તેમાં. અહીં = કંઈ કઈ પણ ચીજ. આપ = તમે. તેમનાથ, વિચાર = ધારો, કપે. રાજ = રાજન, મહારાજા, રાજસભા = રાજાઓની સભા, મેળાપ થવાની જગા. કિસહી = કિસકી, કેની અથવા કેટલી. વધસી = વધસે, કહેવાશે. લાજ = આબરૂ (૬)
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર : શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન
[૪૨૩ ત્યારે પશુના પિકારની વાત કરશે? આપ માટે ઉપાડે જાન જોડીને રથમાં બેસીને પરણવા ગયા અને વગર પરણ્ય પાછા ફર્યા તેને આપના રાજદ્વારી મંડળમાં શું ખુલાસે આપશે? આપ ચાલી-ચલાવીને, જાન જોડીને રથમાં બેસીને, મને પરણવા આવ્યા અને રથને ફેરવી પાછા ગયા, તે કઈ બ લા આપની મશ્કરી કરશે અને આપને સીધો સવાલ પૂછશે કે આપનું વગર પરણ્ય પાછા ફરવાનું કારણ શું છે, ત્યારે આપ અક્કલમાં ઊતરે તે કાંઈ ખુલાસો કહીને આબરૂ વધારશે કે નહિ? આપના ખુલાસા ઉપર આપની આબરૂને સવાલ રહે છે. આપને હું વિનંતી કરું છું કે રથને પાછા ફરે અને આબરૂની ખાતર પણ મને પરણીને સિધાવે. રાજીમતીની આ વાત વ્યવહારુ છે અને દુન્યવી માણસને ખૂબ સરસ લાગે તેવી છે. રાજમતી હજુ વ્યવહારમાં છે અને વહેવારુ વાત કરે છે. (૬)
પ્રેમ કરે જંગજન સહુ રે, નિરવાહે તે ઓર, મન, પ્રીત કરીને છોડી દે રે, તેનું ન ચાલે જોર. મન૦ ૭
અર્થ–આ દુનિયાના માણસે બધા સ્નેહ તે જરૂર કરે છે, પણ સ્નેહને ટકાવી રાખનાર તે તદ્દન જુદા જ માણસ હોય છે અને એવા પ્રેમ કરીને છોડી દે–તજી દે–તેના ઉપર કાંઈ બળ વપરાતું નથી. (૭)
ટબ–પ્રેમ-પ્રીત સહુ જગમાં કરે છે, પણ જે જનમ લગે નિર્વાહે તે એરફ બીજા જે પ્રીત કરીને છોડી દે તેની સાથે કોઈ જોર ચાલે નહિ. (૭)
વિવેચન-રાજેમતી એ જ સ્થૂલ રાગમાં આગળ ચલાવે છે. આ દુનિયામાં બધા માણસે પ્રેમ તે કરે છે, પણ કર્યા પછી તેને જાળવી રાખે તે તે તદ્દન અલગ માણસો જ હોય છે. બાકી, પ્રેમ કરીને તેને છોડી દે તે તેની સાથે કાંઈ બળાત્કાર થતું નથી અને કરવામાં આવે તે તે ચાલતે પણ નથી. પ્રેમ એ આંતર હેતુ છે. તે પ્રેમપાત્રને જોડે છે. આવા પ્રકારને પ્રેમ તે ઘણા માણસો કરે છે, પણ પ્રીતિ કરીને તેને જાળવી રાખે તે તો તદ્દન અલગ માણસો હોય છે. તમે મારી સાથે પ્રેમ કર્યો, પણ તેને નિભાવી રાખનાર તમે નથી, નિભાવનાર માણસો જુદા જ હોય છે. પ્રેમ સ્વાર્થ સાથે અંગત સંબંધ રાખે છે અને જ્યાં સ્વાર્થ હોય ત્યાં જ પ્રેમ હોય એટલે એકવાર પ્રેમ કરીને તેને ટકાવી રાખનાર તે કોઈક જ માણસ હોય છે. તમે પ્રેમ કર્યો તે ખરે, પણ તેને ટકાવી ન રાખે. એટલે તમે “ર”ના નાના વર્ગમાં ન આવ્યા. સાંસારિક પ્રેમ તે સર્વ કરે છે, પણ તેને જાળવનારા તે કોઈક જુદા જ વિલક્ષણ માણસો
પાઠાંતર–“સહુ’ સ્થાને પ્રતમાં “સદ્ધ ' લખેલ છે. (૭).
શબ્દાર્થ–પ્રેમ = સ્નેહ, હેત. કરે = અનુભવે જગજન = દુનિયાના માણસ, સાંસારિકે. સહુ = સર્વ, બધા. નિરવાહે = ચલાવે, જાળવે. એર = બીજા, પૃથક પ્રકારના. પ્રીત = પ્રેમ, આકર્ષણ. કરીને = બતાવીને, અમલમાં મૂકતી વખતે. છેડી દે= મૂકી દે. તેનુ = તેના સંબંધી, તેની સંગાથે. ચાલે = ઉપયોગમાં આવે. જોર = બળ. (૭).
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૪ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
હાય છે. આ વાતના સાર એ છે કે આપ પણ એ ‘એર’ના વગમાં આવેા અને પ્રેમ કરી શકયા છે તે તેને નિભાવેા. પણ પ્રેમ કરીને છોડી દે, પ્રેમપાત્રને તરછોડી દે તેના ઉપર પ્રેમપાત્રનુ કોઈ પ્રકારનું ખળ ચાલતું નથી. એ એને પ્રેમ કરવાનું કહી શકતા નથી, તાવી શકતા નથી. એટલે આપે મારી સાથે પ્રેમ કર્યો તો ખરો, પણ તેને ટકાવી ન રાખ્યા, તે આપના ઉપર મારું કાંઈ ખળ ચાલતું નથી. આપ સામાન્ય કોટીના પ્રેમપાત્ર છે અને ‘એર’ના વના જે થાડા માણસા છે તેમાં આપ આવી શકતા નથી. નહિ તે આઠ આઠ ભવના આપના અને મારા સંબંધ, તે તો વિચારો અને કરેલ પ્રીતને જાળવી રાખેા અને પાછા ફેરવેલા રથને પાછો મારી સન્મુખ કરી દો ! રાજીમતી પેાતાના પ્રેમના પ્રેમથી જવાબ લેવા આતુર છે તેથી અનેક કાચાં વચન મેલીને એ નેમનાથને પાછા આવવાની, આવા આવા શબ્દોમાં, વિનવણી કરે છે. એ સર્વ દુનિયાદારીની રીત છે. હવે આવતી ગાથામાં એ કડક વલણ લે છે (૭)
જે મનમાં એહવું હતું રે, નિસપતિ કરત ન જાણુ; મન॰ નિસપતિ કરીને છાંડતાં રે, માણસ હવે નુકસાન. મન૦ ૮ અ—જો તમારા મનમાં આવા પ્રકારનું હતું તે તે જાણીને–સમજીને પછી તમારી સાથે સાઁબંધ કે ઓળખાણ પણ ન જ કરત. એકવાર સ`બ`ધ કર્યા પછી તેના ત્યાગ કરવેશ તેથી તો સામા માણસને હાનિ થાય છે, તે વાતના આપે વિચાર કરવા જોઇએ. (૮)
ટા—જો મનમાં એમ મૂકવાનું હતું તે પહેલાં જ નિઃસ'પન્નતા-યાજના ન કરત; પણ નિઃસપન્નતા–યેાજના કરીને વળતું મેહુલાઇ, તે વારે તે માણસ નુકસાન—કલકિત થાય. (૮)
વિવેચન-—સાંસારિક સુખભગવાંછુ રાજીમતી હજુ પણ દૂર રહી રહી નેમનાથને વીનવે છે; જે લય તેણે પ્રથમથી શરૂ કર્યાં છે તે આ ગાથામાં પણ ચાલુ રાખ્યા છે. હવે આપણે તે જોઇએ. જો આપને પ્રીત કરીને છોડી દેવી હતી અને ઊ'ડા મનમાં એવી જ ધારણા હતી, તે જાણી જોઇને પ્રીતિ જ ન કરત; કારણે કે સંબંધ કરીને સામા માણસને તજી દે, તો તે માણસને હાનિ થાય છે. ત્યારે આપની ઇચ્છા પ્રથમથી જ આવી હતી તે આપની સાથે હું સંબંધ જ ન કરત. જાણીજોઈને એવા સબંધ કોણ કરે? એમાં તે મોટું નુકસાન થઇ બેસવાનો પૂરત સંભવ છે, તો હાથે કરીને એવેા માર્ગ કોણ લે ? આ વહેવારુ અને અક્કલની વાત રાજીમતી કરે છે. કારણ કે એકવાર વેવિશાળ થાય અને લગ્નમાં ન પરિણમે તે સામા માણસને મોટું નુકસાન થઇ જાય છે, એવા જોખમમાં હું મારી જાતને કદી પણ ન મૂકત. વેવિશાળ કરેલી પાઠાંતર— કરત ન ' સ્થાને પ્રતમાં ‘ન કર ' છે. ‘ છેડતાં ' સ્થાને પ્રતમાં ‘છાડતાં' પાડે છે.
શબ્દા —તે = દિ. મનમાં = દિલમાં, હૃદયમાં, એહવું = એવુ, એ પ્રમાણે. નિસપતિ = નિષ્પત્તિ, સંબંધ ઓળખાણ, સગાઈ. કરત ન = અમલમાં ન મૂક્ત. જાણ = જાણી સમજીને, અથવા હું જાણકાર પુરુષ. નિસપતિ = ઓળખાણ, સગપણ. કરીને = અમલમાં મૂકીને. છાંડતાં = મૂકી દેતાં. માણસ = વ્યક્તિને, ખાસ કરીને સ્ત્રીને. હવે = થાય છે. નુક્સાન = હાનિ, ઓછુ થવું તે. (૮)
=
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
fકરપ
રર: શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન કન્યાને વર અથવા વરપક્ષના છોડી દે તે તેમાં કન્યાને સારું ઘર કે સારો વર ન મળે એવું મોટું નુકસાન–હાનિ થઈ બેસે છે. અને દીકરીની નજરે તે એ ઘણું જ મોટું નુકસાન છે, અને તે નુકસાનને બદલે પણ વળ નથી.
જાણ” એટલે જાણી જોઈને, એવી રીતે એલામાંથી ચુલામાં પડત જ નહિ. જે આપની ઈચ્છા પહેલેથી જ મારે ત્યાગ કરવાની હતી અને છેલ્લી ઘડીએ મને છોડી દેવાની હતી તે જાણી જોઈને હું વિવાહ સંબંધ કરત જ નહિ, કારણ કે એવી રીતે વેવિશાળ કરવું એમાં તે કન્યાને નુકસાન થવાને ઘણો સંભવ રહે છે. અને હું જાણકાર ! આ તે આઠ આઠ ભવને સંબંધ ધ્યાનમાં ન લઈ તમે રથ પાછો ફેરવ્યું અને મારા આટલા સંબંધ ઉપર પાણી ફેરવ્યું તે તે ભારે નવાઈની વાત કરી છે. એમાં કન્યાને કેટલું નુકસાન થવાને ભય છે તેને આપે વિચાર કર્યો નથી. તે મારી આપને વિજ્ઞપ્તિ છે કે આપ આપના રથને પાછો ફેરો અને મારા પિયર તરફ એને વાળે.
‘નિસપતિ એને માટે સંસ્કૃતમાં “નિષ્પત્તિ, એને અર્થ “સમાપ્તિ અથવા “સિદ્ધિ' એમ કેશમાં કર્યો છે. અહીં સંબંધ ઉપરથી વેવિશાળ અર્થ કર્યો છે તે ઠીક જણાય છે. મેળ મળતું એને એ અર્થ લેવો તે ઘણું ટકા–અર્થ કરનારાઓને બેસતે લાગ્યું. આ સમજાવટની નેમનાથ ઉપર અસર ન થતાં રાજીમતી બીજી રીતે સમજાવટ કરે છે. (સામ નીતિને અનુસરે છે. (૮)
દેતાં દાન સંવત્સરી રે, સહુ લહે વંછિત પોષમન સેવક વંછિત નવિ લહે રે, તે સેવકનો દેષ. મન૦ ૯
અર્થ_આપ વરસીદાન આપે છે તે વખતે સર્વ માણસે પોતપોતાની ઇચ્છા પ્રમાણે પિષણ-સંતોષ મેળવે છે, પણ આ સેવક પોતાની ઈચ્છામાં આવે તે મેળવે નહિ તેમાં ગુને સેવકને જ હોવો જોઈએ એમ મને લાગે છે, એટલે વરસીદાનમાં પણ આ સેવકને ઇચ્છિત ન મળ્યું તે તેને વાંક હોવો જોઈએ. (૯) - ટબો–સંવત્સરી દાન દેતાં યાવત્ સર્વ પ્રાણી વંછિત પોષ-પુષ્ટ થયા, પણ મુજ સરીખે એ સેવકે વંછિત ન પામ્યું તે સેવકને કર્મ દોષ. (૯)
પાઠાંતર-સંવત્સરી’ સ્થાને પ્રતમાં “સંવત્સરિ' લખે છે. “સહુ’ સ્થાને પ્રતમાં સદ્દ ' લખેલ છે. સેવકને દોષ' સ્થાને પ્રતમાં “સેવકો દેય દોષ” પાઠ છે (બે પ્રતમાં). (૯) આ શબ્દાર્થ–દેતાં = આપતાં, અર્પણ કરતાં. દાન = આપવું તે, માગનારને આપવું તે. સંવત્સરી = વાર્ષિક, વરસી, આપ એક વર્ષ દાન આપવાના છે. સહુ = સર્વ, બધા. લહે = લે, મેળવે. વંછિત = મનમાં છે તે, પિતાની માગણી હોય છે. પિષ = પિતાના સંતોષ પ્રમાણે સેવક = આ નોકરડી, આ સેવા ઉઠાવનાર. વંછિત = મનમાં ઈચ્છેલ, ધારેલ, ઈચ્છિત. નવિ = (negative ). લહે = લે, પામે, મેળવે. સેવકને = દાસને, નેકરને. દેષ = ગુને, વાંક. (૯)
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ર૬]
શ્રી આનંદઘન-વીશી વિવેચન-હવે હતાશ થયેલ રાજમતી નમ્ર થંઈને વાત કરે છે. દરેક તીર્થકર દીક્ષા લેવા પહેલાં જે તેમની પાસે માગવા માટે આવે તેને સંવત્સરી-વરસીદાન આપે છે. તેમનાથે હજ તે રથ પાછો જ વાળ્યો છે. સંવત્સરી દાન દેવાને હજુ વખત છે. પણ તત્કાળમાં તે દેવાના છે તે ઉપર જરા ભાર મૂકીને રાજમતી હજુ પણ બોલે છે. પણ હવે તેની ભાષામાં કડવાશ હતી તેને બદલે નિરાશાને ભાવ છે. તેને ભાવ આ પ્રમાણે છે : આ૫ વરસીદાન આપો છો ત્યારે સર્વ લેક પોતાના મનમાં જે ઈચ્છા હોય તે પ્રમાણે પોષણ લઈ આવે છે, પણ આ સેવકને તેમને મારી ઇચ્છા પ્રમાણે ન મળે તેમાં આપને કાંઈ વાંક નથી, એ તે મારા કર્મને જ વાંક છે. પ્રભુ-તીર્થકર દરરોજ એક લાખ આઠ હજાર સોનામહોર એક વર્ષ સુધી આપે છે અને તે માટે લેકાંતિક દેવે તેમને તીર્થ પ્રવર્તાવવા વિજ્ઞપ્તિ કરે છે. દેવે તે સોનામહોર પૂરી પાડે છે. આખા ગામના સર્વ લેક પોતપોતાની મરજી પ્રમાણે દાન મેળવે અને સંતોષ મેળવે અને હું મારી ઈચ્છા પ્રમાણે આપને હાથ મેળવી ન શકુ એ મારા કર્મને દેષ છે, એમાં મારે આપના ઉપર ગુસ્સે થયું કે માઠું લગાડવું એ નિરર્થક છે; હું એમ જ લખાવી લાવેલ હોઈશ. “પોષને અર્થ આ ગાથામાં પોષણ કરવાને બેસે છે. પોતપોતાની ધારણા પ્રમાણે પોષસંતેષ મેળવીને જાય છે. કોઈને ગાય જોઈએ એને ગાય દાનમાં મળે છે, કોઈને ભેંસ, કોઈને - દાણા, કેઈને મીઠાઈ, એ જેની જેટલી જરૂરિયાત હોય તે ભગવાન પૂરી પાડે છે, પણ મારી ઈચ્છા આપને મેળવવાની છે અને આપ મળતા નથી એ મારા કર્મને દોષ છે, એમાં આપને વાંક નથી. આ વાતમાં પણ એને વાંકું બોલવું હેત તે બોલી શક્ત, પણ નેમનાથને ન મેળવી શકે તેમાં પોતાના કર્મને વાંક કાઢે છે, તે રાજમતી હવે વિચાર કરતી થઈ છે અને કર્મના સિદ્ધાંતનું તત્વજ્ઞાન જાણતી થઈ છે એમ બતાવે છે. (૯)
સખી કહે એ સામળો રે, હું કહું લક્ષણ સેત; મન અણુ લક્ષણ સાચી સખી રે, આપ વિચાર હેત. મન, ૧૦
અથ–મારી બહેનપણીઓ કહેતી હતી, એ (તમે) કાળા છે, ત્યારે હું તેમને કહેતી હતી કે આપ લક્ષણે-આચાર સફેદ છે. પણ હવે મને એમ લાગે છે કે આપને વર્તાવ જોતાં
પાઠાંતર–“સખી’ સ્થાને પ્રતમાં “સષિ” લખેલ છે (બે વાર ). “રે’ પ્રથમ પાદમાં મૂકી દઈ પ્રતમાં પહેલા તથા ત્રીજા પાકને અંતે “વાલા’ વધારે છે. “હું’ સ્થાને પ્રતમાં “હૂ” લખ્યું છે. “કહું' સ્થાને પ્રતમાં “ક' લખેલ છે. “વિચાર” સ્થાને “વિચાર” પાઠ ભીમશી માણેક છાપે છે. (૧૦) | શબ્દાર્થ–સખી = સ્ત્રીસ્ત, મિત્ર, સાથે ફરનારી. કહે = જણાવે, નિવેદન કરે. સામળે = કાળો, જે -' તેવું વર્તન. કહું = જવાબ દઉં, જણાવું. લક્ષણ = વર્તન, વર્તાવું તે. સેતુ = શ્વેત, ધોળા, સારા વતનવાળા. એનો રંગ કાળો છે પણ વતન ધળું છે. ણ = આ, તમારું પાછા ફરવારૂપ આ. લક્ષણ = વર્તનથી, રીતથી. સાચી = સત્ય, ખરેખરી. સખી = બહેનપણી, મિત્ર. આપ = તમે, વિચાર = ધારો, ક. હેત = પ્રેમ કરીને, જરા ક૫, પ્રેમપૂર્વક. (૧૦)
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર : શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન
[૪ર૭ મારી બહેનપણી કહેતી હતી તે સાચું હતું. આપ પ્રેમપૂર્વક વિચાર કરો તે આપને મારી વાત બરાબર લાગશે. (૧૦)
ટબો–સખીઓ કહેતી હતી જે એ કલ-સામલે તે નિર્દય-નિઃસ્નેહહરી હોય, તે વારે હું તેમને કહેતી જે લક્ષણે એ વેત હાલ છે; પણ આ લક્ષણે સખીઓ સાચા જાણી ખરે પારખે એવી છે. આપ આપના વિચારને હેતે કરી જુઓ. (૧૦)
વિવેચન–રાજીમતીને પોતાની ધારણા પાર પાડવી છે, સ્વાર્થ છે, તેથી જ તે ન ગમે તેવું-કેચું બોલે છે અને તેમનાથને દૂરથી સંભળાવે છે, પણ તેની જે મેણું મારવાની પદ્ધતિ હતી અને આકરા શબ્દો બોલતી હતી તેને બદલે હવે નિરાશા સાથે મિશ્ર થતાં હળવા શબ્દોમાં વિનતિરૂપે બોલે છે. તે જે બોલીને નેમનાથને હળવે ઠપકો આપે છે તે હવે જોઈએ.
મારી સખીઓ કહેતી હતી કે એ રૂપમાં કાળે છે તેમ ગુણમાં પણ કાળે છે તેમને હું જવાબ આપતી કે આપ શરીરના રંગમાં તે કાળા છે, પણ લક્ષણે આપ સફેદ છે. પણ હવે મને લાગે છે કે મારી બહેનપણીઓ કહેતી હતી તે સાચું છે. આપ પ્રેમપૂર્વક વિચાર કરે તે આપને મારી સખીઓની વાતનું તથ્ય જણાશે. દુનિયામાં કોઈ કોઈ લેકોની માન્યતા છે કે જે શરીર કાળા વર્ગના હોય તે લક્ષણમાં પણ ઘણું જ કનિષ્ઠ હોય છે. સખીઓ આપને કાળીઓ કહીને મને ચીડવતી હતી, ત્યારે હું બચાવ કરતી કે આપ વર્ણના શ્યામ છે, પણ સ્વભાવે ધોળા છો. આપનું આખું કુટુંબ જ કાળું છે; કૃષ્ણ પણ કાળા અને આપનાં સગાઓ પણ કાળાં. હું આપને બચાવ કરતી હતી. પણ અત્યારનાં તમારાં લખણ જોઉં છું અને મારા પ્રેમને આપ જવાબ આપતા નથી તેથી મને એમ લાગે છે કે સખીઓ જે કહેતી હતી તે સારું છે. આપનાં લક્ષણ પણ કાળાં જ છે, કારણ કે કાળા માણસોનાં કામ કાળાં જ હોય છે. આપ પોતે જ પ્રેમ કે સહાનુભૂતિપૂર્વક જોશે તે આપને એમ લાગશે પણ ખરું, કે મારી સખીઓ જે કહેતી હતી તેમાં સત્ય છે. આપ મારે આંગણે આવીને પાછા જાઓ અને મારી હોંશ પૂરી ન પાડો એ આપનું કાળું કૃત્ય બતાવે છે. માટે હે નાથ! મારી વિનંતિ સાંભળે અને આ કાળું કૃત્ય છોડી દો અને મારા પ્રેમને અનુરૂપ જવાબ આપો.
આ પણ બોલવાની એક રીત છે. માણસે બીજાને આશ્રય લઈ પોતાનું કામ કાઢી લેવા પ્રયત્ન કરે છે અને તે દ્વારા મેણુ સંભળાવે છે. તેમનાથે જે મહાન સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરવા પશુઓની દયા કરી છે કે રામતીને પડતી મૂકી છે તે, તેના પ્રમાણમાં, કાળું કૃત્ય ગણાય કે નહિ એ મનુષ્યસ્વભાવ-અવકન અને ધ્યાનને મોટો સવાલ છે અને તેમનાથ સાંભળત તે શો જવાબ આપત તે પણ એક કોયડે જ છે. રામતીનું વચન સ્વાથી છે, પોતાનાં હિત અને ઇચ્છા પૂરતું જ છે અને દુનિયાદારીના લકે આવા પ્રસંગમાં બોલે તેવું છે. પણ તેમનાથ તે વિશેષ મેળવવાના લેભમાં રામતીને ભેગ આપવામાં પોતાની કૃતકૃત્યતા માને છે. એ લક્ષણે ધળા છે એમ રાજમતીએ સાચું કહ્યું હતું, પણ એ જ વાતને અત્યારે તે પોતાના લાભની વાતમાં સમજીને, ઈરાદાપૂર્વક ફેરવી નાખે છે. (૧૦)
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૮]
શ્રી આનંદઘન–વીશ, રાગીશું રાગી સહ રે, વૈરાગી શે રાગમન રાગ વિના કિમ દાખવો રે, મુગતિ સુંદરી માગ. મન૧૧
અર્થ–આ દુનિયામાં જે રાગ-પ્રેમ કરનાર છે તેના સંબંધમાં સર્વ પ્રેમ ધરાવે છે અને જે વેરાગી રામ જેવા નીરાગી હોય તેની સાથે પ્રેમ કેમ થઈ શકે? તે કરવાને અર્થ શે? પણ વગર પ્રેમે આપ પોતે જ મુક્તિસુંદરીને માર્ગ બતાવી કેમ તેના તરફને રાગ ધરતા જણાએ છે? (૧૧) - ટબો–રાગી સાથે સહ રાગ દાખવે, પણ વિરાગીને શે રાગ અને રાગ તે વારે વૈરાગ શો? અને રાગ વિના મુગતિસ્ત્રી સાથે રાગને માર્ગ કેમ દાખવે છે? (૧૧)
વિવેચન–રાજીમતી એ જ પદ્ધતિએ વિનતિના રૂપમાં રથ પાછો ફેરવવાની માગણી કરે છે. તે નીચે પ્રમાણે બોલે છે –
આ દુનિયાને એવો નિયમ છે કે સૌ પ્રાણ રાગી પુરુષ ઉપર રાગ કરે છે, પણ જે વેરાગી હોય, જે રાગ વગરના હોય, તેના ઉપર રાગ શું કરે? કારણ કે વિરાગી ઉપર કદાચ રાગ કરવામાં આવે તે તેને જવાબ રાગમાં આપવાને જ નથી. પણ એ વાતમાં મારી ભૂલ થાય છે. આપનામાં રાગ ન હોય એમ હું માનતી નથી; જે એમ હોય તે આપ સર્વને મુક્તિસંદરીને માર્ગ કેમ બતાવે છે ? એથી જણાય છે કે આપને મુક્તિમુંદરી ઉપર તે રાગ છે અને તેથી આપ વૈરાગી ન કહેવાઓ. દુનિયામાં એ નિયમ છે કે જે રાગ દેખાડશે તેના તરફ બર પણ પોતાની રાગદશા બતાવશે. આ તે ઉઘાડો નિયમ છે કે રાગ બતાવે તેના તરફ રાગ કર. પણ આપ તે વૈરાગી થયા એટલે આપ રાગને જવાબ રાગથી ન જ આપો. એટલે આપની સાથે મારે શા માટે રાગ કરે ? પણ એ પણ મારી વાત છેટી છે જે આપ રાગ વગરના હો તે મુક્તિ નામની સુંદરીને માર્ગ આપ સર્વને બતાવે છે તેથી આપને સંદરી ઉપર રાગ તે છે જ, તેથી આપ રાગ વગરના છો એમ કહેવું પણ યોગ્ય નથી. મુક્તિ મોક્ષ. જેમાં સર્વ કર્મથી મુક્ત થયેલા છેવો રહે છે, તે શબ્દ સ્ત્રી જાતિને છે. તેને સ્ત્રી ગણીને આ બધી વાત કરી છે. પણ સ્ત્રી પ્રેમ એ તે એક પ્રકારનું મોહનીય કર્મ છે. તેને સ્ત્રીનું ઉપનામ આપીને રાજમતીએ આ સર્વ ટાળે કર્યો છે આપ મુક્તિસુંદરીને માર્ગ સર્વને બતાવવાના છે. તે હું શું ? માટે મારી વિજ્ઞપ્તિ સાંભળી અને ફેરવેલા રથને મારા પિયરના ઘર તરફ પાછે ફેરવે.
પાઠાંતર–શે” સ્થાને ભીમશી માણેક “ો' છાપે છે. “સુંદરી' સ્થાને પ્રતમાં “સુંદરિ” લખે છે. (૧૧) | શબ્દાર્થ–રાગી = રાગ-પ્રેમ-હેત કરનાર. રાગીશું = રાગ કરનાર-પ્રેમીના સંબંધમાં રાગી = પ્રેમ
ફતાર સહ = સવ, બધા, દરેક વ્યક્તિ, વૈરાગી = વેરાગી, રાગ–પ્રેમ વગરના. શ = શા અને ? કેવો ? રાગ = પ્રેમ, આકર્ષણ, ખેંચાણ. વિના = વગર, સિવાય. કિમ = કેમ, શા માટે. દાખવો = જણાવો, બતાવો. મુગતિસુંદરી =મુકિતસુંદરી, મોક્ષરૂપ સ્ત્રી, સુંદર સ્ત્રી. માગ = માર્ગ, રહે. (૧૧) .
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨: શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન
( ૪
‘માગ’ એ ‘માં” શબ્દનું અપભ્રંશ રૂપ છે. તેના અથ કોઈ ટીકાકાર ‘માગણી’ એમ કરવા જાય છે. તેને બદલે સંબંધ ઉપરથી ‘મા`’ અર્થ કરવા વધારે યાગ્ય લાગે છે. અને રાજીમતીની દલીલ હેત્વાભાસોથી ભરપૂર છે. મુક્તિને સુંદરી ધારીને તેના પર આ ચણતર કામ કરે છે, પણ પાયે જ ખાટા છે. ક`ના અભાવ તે મુક્તિ અને શ્રીરાગ–કામ દેવ એ તા માહનીય કર્મ પુરુષવેદની એક પ્રકૃતિ છે. એને અને મેક્ષને કાંઇ સંબંધ નથી; એ ક`પ્રકૃતિ વગરના થવું એ મેક્ષ છે. હજુ આવતી ગાથામાં એ ને એ પદ્ધતિએ સ્ત્રીસુલભ દલીલ કરવા જાય છે, પણ વીતરાગની મહત્તા કયાં અને કયાં આ સંસારીની દલીલ ! (૧૧) એક ગુહ્ય ઘટતુ નથી રે, સધળા જાણે લેગ; મન॰ અનેકાંતિક ભાગવા રે, બ્રહ્મચારી ગતરોગ. મન૦ ૧૨
અથ એક ખાનગી વાત આપને યગ્ય નથી, અને તે સઘળા માણસે જાણે છે. આપ મોટા બ્રહ્મચારી છે અને આપને કોઇ વ્યાધિ-પીડા નથી, છતાં અનેકાંત (સ્યાદ્વાદ)સુખના ભેગ ભોગવી રહ્યા છે. આવું છાનું કામ આપને યગ્ય નથી. (૧૨)
ટમે—એક અદ્વિતીય ઘટના-પેાતાનું ગુહ્ય–રહસ્ય બીજો કોઈ ન જાણે, સઘળા લેાક એમ જાણે છે જે પરણવા આવ્યા, પણ પાછા ફરતા ન આવ્યા, અનેકાંતની દશા, છે, બ્રહ્મચારી છે, ગતશેક છે. (૧૨)
જ દશા ભાગવા
વિવેચન—અને આપના સંબંધમાં એક ખાનગી-ગુપ્ત રાખવા જેવી–વાત શેાભા પણ પામતી નથી તે આપને જણાવું. આગલી અગિયારમી ગાથમાં જેવી રીતે મુક્તિને સ્ત્રી ગણીને તેને પરણવાની વાત કરી તેના જેવી જ આ વાત છે. આપના સંબંધમાં એક છાની વાત યાગ્ય નથી. આપ એમ જાણેા છે કે આપની એ ખાનગી વાત કોઇ જાણતું નથી, પણ હું કહુ છું કે એ વાતને તેા સ` જાણે છે અને તેને ગુપ્ત વાત કહી શકાય નહિં. જાણીતા મોટા માણસની સર્વ વાતા ઉઘાડી હાવી જોઇએ. ગુપ્ત વાત હોય આપના નામને છાજે નહુિ. આપ અનેકાંત બુદ્ધિનાં ફળને ભાગવા છે. જૈનધર્મના સિદ્ધાંત છે કે વસ્તુનાં દરેક પાસાં તપાસવાં, ઢાલની બન્ને બાજુઓ જોવી, આત્માને જૈન દૃષ્ટિએ નિત્ય પણ કહેવાય અને અનિત્ય પણ કહેવાય;
k
પાઠાંતર—‹ નથી ' સ્થાને પ્રતમાં ‘ નથિ ' લખેલ છે. ‘સઘળા ' સ્થાને ભીમશી માણેક ‘સધળેાઈ ’ પાડ છાપે છે. ‘ અનેકાંતિક' સ્થાને પ્રતમાં ‘ અનેકાંતતા ’પાઠ છે. ‘ ભાગવા ' સ્થાને પ્રતમાં · ભોગવે ’ પાડે છે. ‘ગતરાગ ' સ્થાને ભીમશી માણેક ‘ગાતરાગે ' છાપે છે. (૧૨)
શબ્દા —એક = માત્ર, અનેક નહિ. ગુહ્ય = ગુપ્ત વાત, ખાનગી, છુપાવેલું કાય'. ધટતું નથી = યોગ્ય નથી, પરસ્પર અસંબદ્ધ લાગે છે, ધાટોાટ વગરનું લાગે છે. સધળેા = સવ, આખા, બધે. જાણ = ખબર છે, અનુભવે છે. લાગ = લોકો, માણસો અનેકાતિક = સ્યાદ્વાદરૂપી, એકાંત રહિત, એક પક્ષ લીધો તેને પકડી લીધો. ભાગવા = અનુભવો છે. બ્રહ્મચારી = મૈથુનત્યાગી, સ્ત્રીસંગ છેડનાર. છે–નાશ પામેલા છે તેવા. (૧૨)
=
ગતરાગ = જેના વ્યાધિએ ગયા
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૦
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
દ્રવ્ય દૃષ્ટિએ એ નિત્ય છે અને પર્યાયની દૃષ્ટિએ એ અનિત્ય છે. આવી સૃષ્ટિને અનેકાંતાષ્ટિ કહે છે. એને જાણવી એ આપનું કાર્ય છે. આપ કોઇ વસ્તુને એકાંતે પકડતા નથી. ‘આ પ્રમાણે જ હાવું જોઇએ' એવી બુદ્ધિ આપે વિકસાવી નથી; પણ ‘અમુક દૃષ્ટિએ બીજું પણ હાય,' એમ આપ માને છે. આ અનેકાંતબુદ્ધિને સ્રીલિગનું રૂપ આપી, રાજીમતી કહે છે કે આ કહેવાએ છે તેા બ્રહ્મચારી અને પોતે તો ગતરોગ છે, આપને કોઈ રોગ થતા નથી અને આપ અનેકાંતબુદ્ધિને ભોગવે છે, તેમાં રાચેામાચા છે. બ્રહ્મચારીએ સ્ત્રીસંગ ન કરવા જોઇએ, છતાં આપ અનેકાંતબુદ્ધિને ભાગવા છે, આપને કોઈ વ્યાધિ થતો નથી અને આપ અનેકાંતમુદ્ધિ સ્ત્રી સાથે આનંદ ભેગવા છે. તે વાતને આપ ગુપ્ત તરીકે માનતા હશે।, પણ બધા લેાકને તેની ખબર પડેલી છે અને એને ગુપ્ત રાખવામાં આપ ફતેહમંદ થયા નથી.
આ વાણીવિલાસ છે. બુદ્ધિને સ્ત્રીનું રૂપક આપીને પોતાના અભિપ્રાય બતાવવા, તેના ઉપર ભાર છે અને રથ પાછો વાળવાની જે વિજ્ઞપ્તિ રાજીમતી કરે છે તેને અનુરૂપ ખાટો ધડાકો છે.
અમુક અભિપ્રાયા હજુ તો નેમનાથે જણાવ્યા પણ નથી, પણ તે બે વર્ષ પછી સમયસરણમાં એસી જણાવવાના છે; તેને સ્ત્રીનું રૂપક આપી તેને ભગવે છે અને તે કામ બ્રહ્મચારીને ઘટતું નથી એવા આક્ષેપ કરવા એ એક મેણું મારવાની પદ્ધતિ છે, રથ પાછો ફેરવવાની વાતની પુષ્ટિમાં એ માગણી છે અને આલંકારિક ભાષામાં સંસારી-દુન્યવી રાજીમતીના મુખમાં
જ શોભે છે.
પ્રભુને રાગ થતા નથી તે વાતને બ્રહ્મચર્ય સાથે શે। સંબંધ છે તે ખરાખર મને સમજાયું નથી વાતના સાર એ છે કે તમે રથને પાછો ફેરવા અને આ બુદ્ધિસુંદરી સાથે પ્રેમમાં પડીને ધાંધલ કરો છે તે ોડી દો અને મારા પિયરના સ્થાને પધારી મને આપની સ્ત્રી તરીકે
સ્વીકારે.
આ ગાથાની દલીલ વધારે પાતળી પડે છે. તેમનાથ જે બુદ્ધિ આપવાના છે તેને ભવિષ્ય કાળના વર્તમાનમાં આપ છે અને ગતરંગ સાચી વાત છે, પણ તેની પ્રસ્તુતતા અત્ર જણાતી નથી. સ્ત્રીને ભોગવવાથી અનેક રાગા થાય છે, અને આપ તે બુદ્ધિસુંદરીની સાથે ભેગા ભાગવા છે, તે પણ આપની વાત છાની રહી નથી. સ` લેાક જાણે તે ખાનગી કહેવાય નહી. આપ આ બધી ભાંજગડ છોડી દો અને રથ પાળે ફેરવા : આવા કોઇ ખુલાસો કરે છે, તે મને ખરાખર લાગતા નથી. (૧૨)
જિણ તેણી તુમને બેઉ રે; તિણ શ્રેણી જુવા રાજ; મન૦ એક વાર મુજને જુવા રે, તેા સીજે મુજ કાજ, મન૦ ૧૩
પાઠાંતર જોણી ' સ્થાને પ્રતમાં ‘યોગે’ પાઠ છે. ‘ જુવો ’ સ્થાને છે. ‘ મુજને ’ સ્થાને ‘ મુજ તે' પાઠ પ્રતમાં છે; પ્રતના પાઠ ‘ મુજ તે જો પ્રતમાં ‘ સિજે' પાઠ છે. (૧૩)
ભીમશી માણેકમાં ‘ જોવા ' પાડ રે' એમ છે, ‘સીજે' સ્થાને
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર : શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન
૪૩૧ અર્થ—જે નજરે હું આપને જોઉં છું તે જ નજરે, હે રાજકુમાર, તે જ જોવાની પદ્ધતિએ, એકવાર આપ મને જુઓ ! જે એમ કરે તે મારા સર્વ કામ સિદ્ધ થઈ જાય. (૧૩).
ટો- જે રીતે તમને હું જોઉં છું, એક તમે જ સ્વામીનાથ ! તે રીતે જુઓ જે મને હે રાજ! એકવાર પિતાના દાસભાવપણે જો નિરખો તે વંછિત કાર્ય સીજે મારાં સર્વે (૧૩)
વિવેચન–રાજીમતીએ તે જે એક આગ્રહ નેમનાથને રથ પાછો ફેરવવાની વિનંતિને અંગે લીધે છે તેમાં જ એ આગળ વધે છે. જે જોવાની રીતે હું તમને નેમનાથને) જોઉં છું, તેવી જ તમે મને હે રાજન ! જુઓ, આ વખત નહિ તે છેવટે એક વાર મને એ રીતે જુઓ. એમ કરશે એટલે મારાં કામ સરશે. અને આપ રથ પાછો વાળશે જ એમ મારી વિનંતિ છે.
જેવાની રીત એ જેણું, ગુજરાતી ભાષામાં જોણું અથવા જેણી એ જોવાની રીત સૂચવે છે. “ણું” શબ્દકેશમાં નથી, પણ ભાષામાં વપરાતે મેં અનેક વાર સાંભળે. છે. તમારી જણી જ એવી છે કે એમાં સર્વ વિકૃત દેખાય, જોણું–જેવું તે, પ્રકાશ એ શબ્દ કોશકારે વાપર્યો છે, જેણી” અને “જેણેને અર્થ સમાન છે.
હું આપને જે પ્રેમની નજરે જોઉં છું તે રીતે આપ મારી સામે જુઓ, આપ રાતદિવસ મારી સાથે પ્રેમદષ્ટિએ નજર કરે તે બહુ સારું, પણ છેવટે એક વાર નજર કરો, તે પણ મારાં કામ સરે, મારી ઈચ્છા પૂરી થઈ જાય. પછી તે હું છું અને આપે છે; આગળ કામ કેમ લેવું તેની મને ખબર છે. એક વાર પ્રેમ નજરે મારી સામું જુઓ અને તે માટે આપને રથ પાછો ફેરવો, એટલે મારું કામ થઈ જશે. નેમનાથને મનાવવા રાજીમતી અહી ખુશામત કરતાં તેને “રાજ’ કહીને બોલાવે છે. એ માને છે, તેમનાથે એક વાર પ્રેમ કરશે તે પછી છટકી શકશે નહિ. એને પિતાની આવડત ઉપર એટલે બધો ભરોસો છે કે પછી કેમ કામ લેવું એ પિતાને આવડે છે. આ જાતની માગણું તેની એક વાર માટે છે, એ પિતાની શક્તિ ઉપર એને કેટલે વિશ્વાસ છે તે બતાવે છે. તેમનાથે આ વાત ન સમજે એવા નથી; એક વાર પ્રેમ નજર કરવાનું શું પરિણામ આવે છે તેઓ સારી રીતે સમજે છે. એ આવી ગૂંચમાં પડી જાય તેવા નથી. (૧૩)
શબ્દાર્થ જિણ = જે જેણી = જોવાની રીત, “જેવું ' ધાતુ ઉપરથી થયેલ નામ જેણું –જેવું તે પ્રસિદ્ધ છે. યોનિ સાથે સંબંધ નથી. તમને = આપને, તમને, આપશ્રીને જોઉં = નિહાળું છું, અવલેક છે, લિગ -તે. એ. પેલી. જોણી = જોવાની રીત, પદ્ધતિથી, જુવો = જુઓ, દેખો, નીરખે. રાજ = રાજકુટુંબના તબીરા. એક વાર = એક વખત. મુજને = મને, રામતીને. જુઓ = દેખશે, જોશ, નજર કરશે. સીજે = જામશે, થઈ જશે. મુજ = મારાં, મારું. કાજ = કામ, મનોકામના. (૧૩)
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૨]
શ્રી આનંદઘન વીશી મેહદશા ધરી ભાવના રે, ચિત્ત લહે તત્વવિચાર; મન વીતરાગતા આદરી રે, પ્રાણનાથ નિરધાર. મન. ૧૪
અર્થ–મેં મેહદશાથી આ ભાવના અત્યાર સુધી ધારણ કરી છે, પણ હવે તત્ત્વને -મુદાને વિચાર કરીને જેના સર્વ રાગદ્વેષ ગયા છે એવી સ્થિતિ સ્વીકારી છે. મારા પ્રાણનાથ! આ વાત ચોક્કસ છે. (૧૪)
ટબો–એમ મેહની દશા-રાગદશા કંતરૂપ ભાવતાં ભાવતાં ચિત્તમાં તત્વવિચાર ઉપને, તે ? વીતરાગ નીરાગ અવસ્થા પ્રાણનાથે આદરી તે માટે (૧૪)
વિવેચન હવે રાજીમતી ઠેકાણે આવી જાય છે. અત્યાર સુધી રથ પાછો ફેરવવાની વાત કરતી હતી તેને બદલે હવે ભાવના કરે છે, તેમનાથના કામને સમજે છે અને પિતે પણ તે રસ્તે જવાનો નિર્ણય કરે છે. એ નેમનાથને છેડી દઈ બીજાને પરણવાનો નિશ્ચય નથી કરતી, એ તો પિતાની જાતને વાગદત્તા માને છે અને તેમનાથે જે રસ્તે લીધે તે જ લેવાને માર્ગ પિતા માટે પસંદ કરે છે. જેમ ગૌતમસ્વામી-ઈદ્રભૂતિ–પ્રથમ ગણધરને પ્રથમ તે એમ થયું કે લેકવ્યવહાર છે કે મરણ વખતે છોકરા-છોકરીને પાસે બેલાવે; અને મહાવીરસ્વામીએ તે મને બોલાવવને વ્યવહાર ન જાળવતાં દૂર મોકલ્યું ઃ આ વિચાર ક્ષણવાર આવ્યા પછી એ એકત્વભાવના ઉપર ચઢી ગયા અને પ્રભુ તે ખરેખરા વીતરાગ હતા આ જીવ એકલે આવ્યું છે અને એટલે જવાનું છે એ ભાવના ભાવતાં રાગ તજી બેઠા; તેમ જ રાજીમતી પણ આટલાં મેણુ સંભળાવ્યા પછી તેમનાથની વીતરાગતા આરપાર જુએ છે અને તેમનાથ એમ જ કરે એવો તત્ત્વવિચાર કરી પોતે પણ નેમનાથનું અનુકરણ કરવા નિર્ણય કરે છે. આ દિશાપલટો અમુક ક્ષણે થાય છે, પિતાની ખરી વસ્તુસ્થિતિને ખ્યાલ થાય છે અને માર્ગદર્શન થતાં નેમનાથને સત્ય સ્વરૂપે ઓળખે છે. તે ફેરફાર સમજવા આપણે પ્રયત્ન કરીએ. તે બોલે છે કે –
મેં અત્યાર સુધી જે વિચાર કર્યા તે રાગના-મોહના વિચારો હતા. હવે તત્વવિચારણા કરું છું ત્યારે મને સમજાય છે કે પ્રાણનાથે તે ખરેખરી વીતરાગતા સ્વીકારી છે. હું તેમની પત્ની ત્યારે જ ખરી કે તેમણે મારે હાથ ન પકડ્યો તે મારા માથા ઉપર તેમના હાથને
પાઠાંતર– દશા” સ્થાને પ્રતમાં “દસા” પાઠ છે. “ભાવના’ સ્થાને “ભાવતાં પાઠ પ્રતમાં છે વીતરાગતા’ સ્થાને પ્રતવાળા વિતરાગતા” લખે છે; ભીમશી માણેક “વીતરાગ મન’ પાઠ આપે છે. “આદરી’ સ્થાને પ્રતમાં “આદરિ' પાઠ છે. (૧૪). | શબ્દાર્થ–મેહદશા = સંસારમાં મૂંઝાવાની સ્થિતિ. ધરી = લઈ પ્રાપ્ત કરી, ધારણ કરી. ભાવના = વિચાર, ચિંતવન. ચિત્ત = દિલ, મન, લહે – લે કરે તત્વવિચાર = સાત્ત્વિક અંતિમ ધારણા, છેલ્લે નિણય. વીતરાગતા = નિમંમતીપણું, રાગત્યાગ. આદરી = સ્વીકારી, લીધી, કબૂલી. પ્રાણનાથ = હત્યનાથ, પતિ. નિરધાર = ચકસ જરૂર. (૧૪)
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ : શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન
[૪૩૩ વાસક્ષેપ લઉં અને પ્રાણનાથ જે માગે ગયા છે તે માર્ગે જાઉં. પ્રાણનાથે તે વીતરાગને આદર જોઈએ તે જ માર્ગ લીધે છે અને મારે તેમના માર્ગે જ જવું જોઈએ. રાજીમતીને આ સારો વિચાર તે જીવનમાં કોઈ વાર આવતે મોટો ફેરફાર છે. તે એમ વિચાર નથી કરતી કે મારું માત્ર વેવિશાળ થયેલ છે, માટે હવે તેમનાથને મૂકીને બીજાને વરું. તે તે આ જીવ એકલે આવ્યો છે અને એકલે જવાનું છે એ જાતને વિચાર કરી પ્રભુદત્ત વાસક્ષેપ પિતાના માથા પર ધરવા નિર્ણય કરે છે. આ નિર્ણયમાં સહજ સરળતા અને કૃતનિશ્ચયપણું છે અને તેમાં પિતાને વાગ્દત્તા તરીકે શું કરવું જોઈએ તેને નિશ્ચય છે. નિશ્ચય તે જે લે હોય તે લેવાય અને રાજીમતીએ અન્યને પરણવા નિશ્ચય કર્યો હોત તે હજુ તે માત્ર વાગ્દત્તા જ હોવાથી એના નિશ્ચયમાં વ્યવહારદષ્ટિએ કાંઈ વાંધો લઈ ન શકાત. પણ અદ્ભુત ચારિત્રશીલ રાજીમતી તે એક વાર પતિ ધાર્યા તે હમેશને માટે ધાર્યા, એમ તાત્વિક વિચારણા ઉપર ઊતરી જાય છે અને શું નિર્ણય લે છે તે આવતી ગાથામાં લેશું. પણ રામતીએ દિશા બદલી નાખી, નેમનાથને રથ ફેરવવાની વિનતિ કરવાને બદલે પોતે જ નેમનાથને માર્ગ આદરી રાજકુમારી હોવા છતાં સર્વ ત્યાગના માગે ઊતરી ગઈ, એ એના નિર્ણયની ભવ્યતા છે.
તત્ત્વવિચારણામાં એ ગૌતમસ્વામી પેઠે એકત્વભાવના ઉપર ઊતરી જાય છે. આ જીવ એકલે આવેલ છે અને એકલે અહીંથી જવાને છે; તે વખતે કોઈ તેનું સગું થતું નથી અને ભગવાને જે માર્ગ લીધે છે તે વીતરાગને છાજે તે માર્ગ છે. પિતાને તે અનુકરણ યોગ્ય છેઃ આ આત્મિક વિચાર એ જ તત્વવિચાર છે અને બહુ સુંદર છાપ પાડે તે છે. આપે જે માર્ગ લીધે છે તે ચેકસ વીતરાગને માર્ગ જ છે અને એ જ માગ સમજને ઘટે તે છે. તે હવે મારું કર્તવ્ય શું છે તે હું આવતી ગાથામાં કહું છું. (૧૪)
સેવક પણ તે આદરે રે, તો રહે સેવક મામ; મન - આશય સાથે ચાલીએ રે, એહી જ રૂડું કામ. મન. ૧૫
અર્થ આપની સેવક (હું), તેને જે એવી વીતરાગતા સ્વીકૃત થાય તે સેવકની આબરૂ રહે. આ આશય પ્રમાણે વર્તીએ એ જ સારું કામ છે. (૧૫)
ટ –સેવક પણ તે દશા જે આદરે–અંગીકાર કરે તે જ સેવકની મામ–મહત્ત્વ રહે
પાઠાંતર– આશય ’ સ્થાને પ્રતમાં “ આસા” પાઠ છે. “ચાલીએ ' સ્થાને પ્રતમાં “ચાલિઈ પાઠ લખેલ છે. કોઈ પુસ્તકમાં “ચાલિયે' પાઠ છે. “રૂ ' સ્થાને પ્રતમાં “ રૂડા’ શબ્દ લખે છે; ભીમશી માણેક “રૂટૂ” છાપે છે. (૧૫)
શબ્દાર્થ સેવક = અનુસરવાવાળો, હું અથવા કોઈ પણ અનુયાયી. પણ તે = આપે સ્વીકારેલ વીતરાગતાને પણ તેને જરૂર આદરે = સ્વીકારે, લે. તે = તે સંબંધમાં. રહે = જળવાય. સેવક = અનુયાયીની. મારી અથવા જે સેવક થયા હોય તેની, મામ = આબરૂ, મમત, ટેક, આશય = ધારણા, હેતુ, ઈરાદો. ચાલિયે = વતીએ, પ્રવૃત્તિ કરીએ. એહી જ = એ જ. રૂડું = સારું, બરાબર, મેગ્ય. કામ = કાય. (૧૫)
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૪]
શ્રી આનંદઘન-વીશી જે પતિ-સ્વામીને આશયે-અભિપ્રાયે ચાલે સેવક, તે જે સ્વામીને અભિપ્રાયે ચાલે એ જ મેટાં-ભલાં કામ છે. (૧૫) - વિવેચન–હવે આ સેવક (હુ) જે તે વિરાગદશા-વીતરાગભાવને આદરું તે જ મારી મામ એટલે ટેક રહે. જે સેવ્યને આશય-અભિપ્રાય હોય એ જ સારું કામ છે. રાજીમતી આવા પ્રકારને વિચાર કરીને એકત્વભાવના કરે છે અને તે દ્વારા સંસારત્યાગ કરવાના નિર્ણય પર આવે છે. આપને સેવક-હું પિતે આપને માર્ગ આદરું, વીતરાગતા-વિરાગતાને વરું તે જ મારી ટેક રહે.
શબ્દને અર્થ કોશકાર “મમતા' અથવા ટેક કરે છે. અહીં ટેક શબ્દ લાગુ પડતું છે અને તે ભાવ અર્થ કરનારાઓએ સ્વીકાર્યો છે. જે શેઠને અભિપ્રાય હોય એ સારું કામ છે, એમ કરવું એમાં સેવકની સેવક તરીકેની ભાવનાનું અનુકરણ છે. જેવા શેઠ તેવા. નેકર, જેવા મુરબ્બી તેવા તેના અનુયાયી, જેવા સેવ્ય તેવા સેવક
આપને પગલે ચાલવું તે મારી સેવક તરીકેની ફરજ છે. આપે વીતરાગભાવ સ્વીકાર્યો તે મારે પણ આપ જે માર્ગે ચાલ્યા તે માર્ગે ચાલવું ઉચિત છે. અને તેમ કરવું તેમાં જ મારી ટેક રહે તેમ છે. આપને માગે તે માટે માર્ગ : એમ કરવું તે સારું કામ છે અને મારે તે જ કરવું ઉચિત છે. રાજીમતીએ સાંસારિક માગણીઓ મૂકી દીધી. - જે પ્રમાણે એક માણસને ઉપદેશ આપવા ગૌતમને મહાવીરસ્વામીએ મોકલ્યા હતા, તે તેમનું નિર્વાણ સાંભળી પહેલાં તે મહાવીર પર પ્રેમ કરવા બદલ પસ્તાયા અને છેવટે મહાવીરની વીતરાગતા યાદ કરી તેમણે ગ્ય જ કર્યું છે એમ સમજી ગૌતમ એકત્વભાવનાએ ચઢી ગયા અને તે જ રાત્રે કેવળજ્ઞાન પામ્યા, તેમ રાજીમતીએ એકત્વભાવ વિચારી વિરાગવૈરાગ્ય લેવા, પ્રભુ પાસે જ તેમને માર્ગે અનુસરવા નિર્ણય કર્યો. આવી રીતે સાંસારિકમાંથી આધ્યાત્મિક દશામાં રાજીમતી ઊતરી ગઈ. હજુ પણ એ જ દશામાં આગળ પ્રગતિ કરે છે તે હવે જોઈએ. (૧૫)
ત્રિવિધ વેગ ધરી આદર્યો રે, નેમનાથ ભરથાર, મન, ધારણ પિષણ તારણો રે, નવ રસ મુગતાહાર, મન. ૧૬
પાઠાંતર–યોગ” સ્થાને પ્રતમાં “જોગ” લખે છે. “આદર્યો ' સ્થાને ભીમશી માણેક “આદર ' છાપે છે. “ભરથાર' સ્થાને ભીમશી માણેક “ભરતાર' છાપે છે. (૧૬)
શબ્દાર્થ—ત્રિવિધ = ત્રણ પ્રકારના યોગ, મન-વચન-કાયાના યોગે, એકાગ્રતા, એવાચતા અને એક પૂજા, યોગ = સંન્યાસ, ત્યાગ. ધરી = લઈ સ્વીકારી. આદર્યો = સ્વીકાર્યો, કબૂલ્ય, લીધે, નેમનાથ = નેમનાથ નામના રરમ જિનપતિ ભગવાન દેવને. ભરથાર = ભરતાર, પતિ, ધણી તરીકે ધારણ = ધારવાવાળા, ઉપાડવાવાળો, ટેકો આપનાર. પણ = પિષનાર, પુષ્ટ કરનાર, મજબૂતી આપનાર. અને તારણ = તારનાર, સમદ્રમાં પ્રવહણ-વહાણનું કામ કરનાર, નવ રસ = નવે રસ અથવા નવીન રસ, નવે રસ. મુગતાવાર = મુક્તાહાર, મોતીને હાર, (૧૬)
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ : શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન
[૪૩પ અથ–મન-વચન-કાયાના વેગથી નેમનાથને પતિ તરીકે સ્વીકાર્યા છે. એ જ ખરેખર મને ટકાવી રાખનાર છે, ટેકો આપનાર છે, અને એ જ મને તારનાર છે. ખરેખર, એ નવરસભરપૂર સાચા મેતીને હાર છે. (૧૬)
ટ -ત્રિકરણગ-મન-વચન-કાયાગે એ જ સ્વામી આદર્યો, શ્રી નેમિનાથ ભર્તાર નાયક-સ્વામીભાવે. એ નાયક કેવો છે? ધારણ-જ્ઞાનાદિ ગુણને, સંયમ ગુણને પિષક, તારણેદુઃખને પાર પમાડવા માટે એ નવ રસ-શાંતરસ તથા નવ રસમાં વિવિધ રસ, તદ્રુપ મોતીડાર.
ધારણ, પિષણ, તારણને અર્થ વળી એમ પણ કહ્યો છે, ધારણે જ્ઞાનદશાએ, પિષણે ભક્તિદશાએ, તારણો વૈરાગ્યદશાથી. તથા ધારણ-મને, પિષણે-વચનગારે–સત્યાદિકે, તારણે -કાયાદિક ક્રિયાઓ, સ્વપર આશ્રી વિનયગુણે. ઈત્યાદિ બહુ અર્થ જાણવા. તથા નવ રસમુગતાહાર તે શું? તે નવ રસ લખીએ છીએ : શૃંગાર ૧, હાસ્ય ૨, કરુણ ૩, રૌદ્ર ૪, વીર ૫, ભયાનક ૬, બીભત્સ ૭, અદ્ભુત ૮, શાંત ૯-એ નવરસ. તથા બાપ
वीरो सिंगारो अब्भुओ य, रूद्दो य होइ बोधव्यो। - વેસ્ટનો વીમો, ફાસો વસ્તુળો સંતો . राज्यराजीमतीपरित्यागे तथा शत्रुजयविनाशादिलक्षणो वीररसः १।
हीदयोन्मादजनकगुणखनिरित्यादिसेवनत्यजनादिकः शृङ्गारः २।। अपूर्वकादपि भवोपनाहिजन्मसम्बन्ध्यतिशयाधुपेतलक्षणोऽद्भुतरसः ३ । बद्धपशुदृष्टभृकुटि
बिडम्बितमुखदंष्ट्रौष्ठेत्यादिकलक्षणो रौद्ररसः ४। णदृष्टनष्टपदार्थसार्थावलोकनस्वरूपलक्षणो મજાન: લા અશુચિ કડેવર સંગથી ઉત્પન તેહને વિષે આસક્ત થાવા વિરમણ બીભત્સરસ દ. ૨૫. વય, દેશ, ભાષા ઇત્યાદિક વિષે પરિણમન રૂપ ધર્મલક્ષણ હાસ્ય ૭, પ્રિયવિપ્રયોગ, અપ્રિયસંગ, વધ, બંધ, વ્યાધિ, વિનિપાતાદિ સમુભવલક્ષણ કરુણરસ ૮, એ સર્વને વિષે રાગદ્વેષ ત્યજે તે સ્વભાવજનિત મધ્યસ્થપણે તે તે સ્વભાવનું અવધારણ કરી શાંતિપણે ત્યજન નિરનુબંધિફર્લો શાંતરસ લ, ઈત્યાદિ નવ રસના વિસ્તાર અનુયોગ દ્વારાદિકથી જાણવા. તે માટે નવરસમુગતાહાર તે ભગવાન નેમિનાથ જાણવા. (૧૬)
વિવેચન-નેમનાથને પતિ તરીકે મન-વચન-કાયાથી સ્વીકાર્યો છે, તેને મારે ગળે છે અને એ જ મને ધારણ કરનાર અને તારનાર છે, અને જેમ ગળામાં નવે રસમય મોતીને હાર શોભે તેમ શેભે છે, તેથી તેમને જ હું ત્રિવિધે આદરું છું અને તેમને જ અનસરું છું. નેમનાથે આદરેલ ગ, તે ધારણ કરનાર–કે આપનાર છે. જેમ કેઈ માણસ પડતો હોય તેને ટેકે આપી ટકાવી શકે તે તેને ધારણ કરનાર કહેવાય, તે માટે તેમનાથે આદરેલ ગ–દીક્ષા એ જ મને ટેકો આપનાર છે, માટે હું એ યુગને જ આધાર લઈશ. શરીરને પુષ્ટિ આપનાર પણ એ જ યુગ છે, એટલા માટે હું એને ધારણ કરીશ. અને એ યુગ મને તારનાર છે. જેમાં સમદ્રને પાર ઉતારી આપનાર વહાણ કે કઈ તારુ હોય છે તેમ ભવજળ-સમુદ્રથી તારવાને એ ગ જ સમર્થ છે, માટે એ મારે ટેકે છે. અને છેવટે એ મારા ગળામાં નવ રસને મોતીને
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી હાર છે. રસ નવ છેઃ શૃંગાર, હાસ્ય, કરુણ, વીર, રૌદ્ર, ભયાનક, બીભત્સ, અદ્ભુત અને શાંતરસ. એ નવ રસરૂપી મોતીને હાર મારા ગળાને ભાવે છે. શાંતરસનું સત્વ ગણવા તેને નવમો રસ ગણવામાં આવ્યા છે. તે સંબંધી અલંકારશાસ્ત્રના અભ્યાસ અનુસાર એક લેખ લખવાની ઇચ્છા છે. તે નવ રસરૂપી મેતીને હાર મારા ગળાને શોભાવે છે. '
આ અર્થ કરવામાં એવા ધારણ કરનાર, પિષણ કરનાર અને તારનાર તેમ જ કઠને શોભાવનાર મોતીના હાર તુલ્ય એ યોગ છે અને તેવા પ્રકારની ગાદીક્ષા લેવાને નિર્ણય કરીને રાજીમતીએ એ અર્થ જ કર્યો છે. એમાં ગાદીક્ષા અને રાજમતીની એક્તા છે અને તે એક જ અર્થ મને શક્ય લાગે છે. મન વચન કાયાથી એ યુગને સ્વીકાર રાજીમતીએ
ર્યો એટલે મનથી બીજે વિચાર કરવો નહિ, વચનથી બીજું બોલવું નહિ અને કાયાથી બીજી ક્રિયા કરવી નહિ. આ ત્રણ યુગથી પ્રાણી ક્રિયા કરે છે, પણ એ ત્રણે યોગને કાબુમાં રાખી
જયારે પ્રાણી ગદીક્ષા ગ્રહણ કરી પ્રભુને પગલે ચાલવાને નિર્ણય કરે છે ત્યારે આ નિય કરો અને સાંસારિક લાલસા મૂકી દેવી એ રામતી માટે સહજમાન થાય છે, અને તે માટે તેનું નામ સોળ સતી સ્ત્રીઓ પૈકી એક ગણાય છે.
ધારણ, પિષણ, તારનાર અને હાર શબ્દને ભાવ વિચારો અને તે મને લાગે છે એવો અર્થ કર. આ ગાથાને એ જ ભાવ રામતીને સતીત્વ અપાવે છે.
આ ગાથાને અર્થ લખ્યા પછી જ્ઞાનવિમળસૂરિ લખે છે કે ધારણ જ્ઞાનદશાએ, પિષણો ભક્તિદશાએ અને તારણે વૈરાગ્યદશાએ તથા ધારણ અને પિષણે વચનગોચરે અને તારણો નાનાદિકે. અને નવ રસનાં ઉપર જણાવ્યાં છે તે નામે આપી નેમનાથને નવરસમુક્તાહાર ગણાવ્યા છે તે ભાવ વિચારવા ગ્ય છે. નવીન કઈ અર્થ કર્યો નથી. જ્ઞાનવિમળસૂરિના હાથમાં આનંદઘનજીનાં આ ૨૨ સ્તવન આવ્યાં છે તે પર અર્થ લખ્યું છે તે અત્ર પણ સામેલ રાખે છે અને અર્થ લખતી વખતે તે જે છે. (૧૬)
કારણ રૂપી પ્રભુ ભજ્યો રે, ગણ્યા ન કાજ–અકાજ; મન કપા કરી મુજ દીજીએ રે, આનંદધન’પદ રાજ. મન. ૧૭
અર્થ–ઉપાદાન કારણરૂપ પ્રભુ-સ્વામીને મેં સેવ્યા છે, અને તેમ કરવામાં કાર્ય કે અકાયને ગમ્યું નથી. દયા કરીને મને આપ આનંદના સમૂહનું રાજ (મુક્તિ) આપો. (૧૭)
પાઠાંતર–“રૂપી' સ્થાને પ્રત લખનાર “રૂપિ” લખે છે. “મુજ ' સ્થાને પ્રતમાં “પ્રભુ” પાઠ છે. જિએ ” સ્થાને “દીજિઉ” પાઠ પ્રતમાં લખેલ છે. ‘પદ રાજ’ સ્થાને પ્રતમાં ‘પદરા” પાઠ છે. (૧૭).
શાથ–કારણરૂપ = નિમિત્ત થયેલા, જે હેતુને લઈને કોઈ કામ થાય છે તે નિમિત્તભૂત. પ્રભુ = ભગવાન, નેમનાથ. ભજ્ય = સેલ્યા, આરાધ્યા, અનુસરી. ગણ્ય = પરડ્યો, ટે. કાજ = કાર્ય કરવા રવું કામ, અકાજ = અકાય, ન કરવા જેવું કામ છોડી દેવા જેવું કામ. કૃપા = મહેરબાની, દયા, મુજ = મને. હીએ - દેજો, આપજે. આનંદધન = જ્યાં આન દ નિરવધિ-સમૂહરૂપે છે. રાજ = રાજ્ય, અવિચળપણ, આનંદઘનપદરાજ = મેક્ષ, એ ખરુ નિરવધિ રાજ્ય છે. (૧)
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૩૭
રર : શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન
બો–તે માટે કારણ સ્વરૂપ એ પ્રભુ ભજીએ, પિતાનાં ઉપાદાન શુદ્ધ થવાને એ પ્રભુ નિમિત્તરૂપી ભજ-સે, બીજુ કાર્ય ન ગયું, અકાર્ય અથવા એ કાર્ય બીજા અકાર્ય. કૃપા કરીને પ્રભુજી! મુજને દીઓ-આપજે, સેવક જાણીને આનંદઘનનું રાજ્ય, મોક્ષપદનું આપે પ્રભુજી. એટલે નેમિનાથ બાવીસમા તીર્થંકરનું સ્તવન પૂર્ણ થયું.
લાભાનંદજીકૃત સ્તવન એટલાં ૨૨ દીસે છે, યદ્યપિ હશે તે એ આપણે હસ્તે નથી આવ્યાં. અને આનંદઘનની સંજ્ઞા તે સ્વનામની કરી છે એવું લિંગસ્વરૂપ મૂક્યાથી જણાય છે એ જાણવું. (૧૭)
વિવેચન—આ સત્તરમી ગાથામાં રામતી અંતિમ પ્રાર્થના કરે છે, પણ તેને લય આત્મિક થઈ ગયે છે તે ચાલુ જ છે. પ્રભુને શુભ વસ્તુના કારણ ગણીને મેં પ્રભુને સેવ્યા છે અને તેમ કરવામાં મેં કાજ કે અકાજ સામે જોયું નથી. મેં તે એક પ્રભુભજનનું જ કામ કર્યું છે; બીજુ કામ માટે નથી. બીજા કેઈ કામ સામે, તે કર્તવ્ય હોય કે અકર્તવ્ય હોય, તેની મેં ગણના કરી નથી, તે વાત મેં લક્ષ્યમાં લીધી નથી. મેં તે પ્રભુજીનું ભજન આદરી દીધું છે અને તે અત્યારે પણ ચાલુ છે. જેનાથી કાર્ય સિદ્ધિ થાય એટલે કાર્યની પહેલાં જરૂર હાજર હોય તે કારણ. મારે આત્માને પિછાને છે, તેના કારણરૂપ પ્રભુને પણ ભજ્યા છે અને તેમાં હું કાર્ય અકાર્ય ન ગણતાં તે એક જ કામને લાગી ગઈ છું. મને તે પ્રભુના ભજન–સેવન ઉપર જ મન લાગ્યું છે, અને તે સિવાય બીજાં બધાં સારા કે ખરાબ કામ મેં છોડી દીધાં છે. તે કૃપા કરીને મને નિરતિશય આનંદ થાય, આનંદની ઘટ્ટના થાય તેવું સ્થાન આપજે.
ઉપાદાન અને નિમિત્ત એમ બે પ્રકારનાં કારણ હોય છે. ઉપાદાનકારણ તે રાજમતીને આત્મા છે, પણ નિમિત્તકારણ નેમનાથ છે. એ નેમનાથને રાજીમતીએ એકાગ્ર ધ્યાને એટલા બધા ભજ્યા કે તેણે બીજા કોઈ કામ-સારા કે ખરાબ—તરફ નજર પણ ન નાખી. અને એકાગ્ર ધ્યાનને પરિણામે એણે પ્રભુની પહેલાં મોક્ષગમન કર્યું. આવી રીતે રાજીમતીએ રથ પાછો વાળવાની વિનતિમાંથી આગળ વધીને પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી, અને પ્રભુ પહેલાં એ સિદ્ધ થઈ. આ એની એકસ્વામિનિષ્ઠા અને વાગ્દત્તાનું સ્વત્વ હતું અને આ એકનિષ્ઠાને પરિણામે એ સોળ સતીમાં સ્થાન પામી પિતાની જાતને સતી તરીકે ગણાવી ગઈ. આવી એકનિષ્ઠા એ જ મહાફળદાયિની થાય
છે અને સતીનું સ્થાન પ્રાપ્ત કરાવે છે. આવી એકાગ્રતાથી પ્રભુને ભજવામાં ૨ જીમતી પ્રભુની - પહેલાં મેક્ષ ગઈ. એ આનંદઘનપદ સર્વને મળે એવી કર્તાની માગણી છે. (૧૭)
ઉપસંહાર આ રીતે બાવીશમા નેમનાથનું સ્તવન પૂર્ણ થયું. આપણે સ્તવનની વિગતેમાં ઊતરીએ ત્યારે મનુષ્યસ્વભાવની એક બાજુ તેમાં તરી આવે છે. પશુઓને પકાર શા માટે થાય છે તેનું કારણ જાણીને નેમનાથે થના સારથિને રથને પાછો ફેરવવા કહ્યું. અને તે અનુસાર
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૮]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી સારથિએ રથને પાછો ફેરવે. વરરાજા કેવા દીપે છે તે જોવા રાજીમતીએ પોતાના મહેલમાંથી જોયું અને એ વિચક્ષણ બાઈ તુરત સમજી ગઈ કે તેમનાથે રથ શા માટે પાછો ફેરવ્યો. તે જ વખતે તે નેમનાથને રથ પાછો ફેરવવા વિનતિ કરે છે અને કેટલાંક દુન્યવી મેણાં પણ લગાવે છે. જાણે નેમનાથ તે સાંભળતા હોય, પણ દરકાર કરતા ન હોય એવા આકારમાં આ પ્રાથમિક વિનતિ કર્તાએ બનાવી છે. માણસ ગમે તે વિચક્ષણ હોય, પણ તેને તાત્કાલિક તે આવી જ લાગણી થઈ આવે છે. પણ રાજીમતી આખરે દુન્યવી પ્રેમનું ક્ષણિકપણું સંભારે છે અને નેમનાથે જે કર્યું તે યોગ્ય જ છે એમ વિચારી તેમને માર્ગે જવા પિતે તૈયાર થાય છે.
ભવિષ્યમાં ગૌતમસ્વામીના મોક્ષગમનની પણ આવી જ હકીક્ત બને છે. તેઓ પણ પ્રથમ તે મહાવીરના મુક્તિગમનના સમાચારથી ઘણા ખિન્ન થઈ જાય છે, તેમને પ્રાસકો પડે છે, પણ છેડા વખત પછી એ રાગનું સ્વરૂપ વિચારે છે અને એકત્વ ભાવનાએ ચઢી કૈવલ્ય પ્રાપ્ત કરે છે. આ બન્ને એકત્વભાવનાના દાખલાઓ છે. આ જીવાત્મા આ જીવનમાં એકલે આવેલે છે અને એક જવાને છે, તેનું કેઈ સાથી થતું નથી. અને આઠ આઠ ભવને પ્રેમ પણ અંતે પ્રાણીને એકલે જ રાખે છે. નમિ રાજર્ષિ દાહજવરથી પીડાતા આખા શરીરે બાવનાચંદન લગાવવા તૈયાર થયા. પાંચ સે સ્ત્રીઓ બાવનાચંદન ઘસવા લાગી, પણ હાથમાં પહેરેલ બંગડી એકબીજા સાથે અથડાય તે અવાજ રાજર્ષિને અસહ્ય થઈ પડ્યો. હુકમ છૂટયો કે સ્ત્રીઓએ માત્ર એક સૌભાગ્યકંકણ જ રાખવું. અવાજ બંધ થતાં પણ નમિ રાજર્ષિને સવાલ થશે કે શું ચંદન ઘસવાનું બંધ થયું ? જવાબ મળે કે સ્ત્રીઓએ ચંદન ઘસવાને અંગે માત્ર એક એક સૌભાગ્યકંકણુ જ રાખ્યું છે તેથી અવાજ નથી થતું, અને ઘસવાનું કામ તે ચાલુ જ છે. ત્યારે નમિ રાજર્ષિને જ્ઞાન થયું કે અહો ! એકત્વમાં જ મજા છે ખડખડાટ તે એકથી વધારેમાં જ છે. આવી એકતા વિચારી એમને જ્ઞાન થયું. એ પ્રત્યેકબુદ્ધ ગણાય છે.
આવી વૃત્તિ રાજીમતીને થઈ આવી. એ એકતા વિચારી નેમનાથને રથ ફેરવવા વિજ્ઞપ્તિ કરતી હતી તેને બદલે, નેમનાથની દીર્ઘદશિતા જોઈ શકી અને પિતે પણ પિતા માટે એનું જ અનુકરણ કરવાના નિર્ણય પર આવી ગઈ. એકવભાવનાને સારે આ દાખલે છે અને સમજીને હદયમાં ઉતારવા યોગ્ય છે. પ્રાણીઓ આવી રીતે એકત્વભાવના ભાવવી જોઈએ અને પિતાની ઉપર તે લાગુ કરવી જોઈએ. (૨૨) મે : ૧૫૦ ]
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરવણી*
તેવીસમા તીર્થંકર શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનાં ૩ સ્તવના તથા ચાવીસમા તીર્થંકર શ્રી મહાવીરસ્વામીનાં ૩ સ્તવને
બાકીનાં સ્તવના આનંદઘનજીના નામનાં છે તેથી તે પણ આખી ચાવીશી પૂર્ણ કરવા વિચારી જઈએ. એ આનંદઘનજીની કૃતિ નથી જ, એ તે સ`સ્વીકૃત વાત છે. જ્ઞાનસાર ખાવીશ સ્તવનના અથ લખી વિ. સં. ૧૮૬૬ ના ભાદરવા સુદ ૧૪ ને રાજ જણાવે છે કે આ પછવાડેનાં એ સ્તવના આનદઘનજીનાં જ કરેલાં છે અને પછવાડેથી હાથ લાગેલાં છે એ રીતે એ સ્વીકૃત વાત પણ અસ્વીકૃત થઇ જાય છે. જ્ઞાનસારે ત્રીસ વર્ષ સુધી આનંદઘનજીનાં સ્તવને પર વિચારણા કરી હતી. તેમના મતને મહત્ત્વ આપવુ જોઇએ, પણ કૃતિ અન્યની છે એમ, એમના તરના માન સાથે, જણાવવું જોઇએ. ભાષા અને વિષય જોતાં એ સ્તવના આનદઘનજીનાં મનાવેલાં લાગતાં નથી, પછી તે તત્ત્વ તુ ચેમ્યિ' ગણીને તેના અર્થ સમજવા આપણે યત્ન કરીએ. જ્ઞાનવિમલસૂરિએ રચેલાં એ સ્તવના પર જ્ઞાનવિમલસૂરિના અ` પણ છે, તે પણ અગાઉ પ્રમાણે આપણે વિચારીશું.
1 યોગીરાજ શ્રી આનંદધનજી મહારાજનાં મૂળ સ્તવનેાવાળી તેમ જ શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિવિરચિત વાળી જે હસ્તપ્રતા જુદા જુદા ભડારામાંથી મળે છે, તે ઉપરથી એટલું તેા નિશ્ચિત થઈ જ શકે છે કે શ્રી આન ંદધનજીએ શ્રી નેમિનાથ ભગવાન સુધીના બાવીસ તીથ કરાનાં સ્તવને રચ્યાં હતાં, નહીં કે ચોવીસ તીથ' કરાનાં. એટલે ચાવીશીમાં ખૂટતાં છેલ્લા એ તીથ કરા–૨૩મા શ્રી પાર્શ્વનાથ અને ૨૪ મા શ્રી મહાવીરસ્વામી–નાં સ્તવને બીજા તાંએ રચીને ચાવીશી પૂરી કરવાને પ્રયાસ કર્યાં છે. આ સ્તવનેાના વિવેચનકર્તા શ્રીયુત મેાતીચંદ્રભાઈ ગિરધરલાલ કાપડિયાએ ૨૩મા તી કર શ્રી પાર્શ્વનાથનાં ૩ સ્તવને અને ૨૪મા તીર્થંકર શ્રી મહાવીરસ્વામીનાં ૩ સ્તવને મૂળ, પાઠાંતર, શબ્દાર્થ, અ` અને વિવેચન સાથે, આ ગ્રંથમાં ઉમેર્યાં છે, તે અહીં પુરવણીરૂપે આપવામાં આવ્યાં છે—સપાદક
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩ (૧) શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન ભૂમિકા–આ સ્તવનના કર્તા આનંદઘન નથી એ સર્વસ્વીકૃત વાત છે, પણ ઘણું અટપટુ હોઈ એ ખાસ વિચારણા માગે છે. તેને સમજવા માટે ખાસ તકને અભ્યાસ જોઈએ. મારા ધારવા પ્રમાણે આ સ્તવનને આ ઝેક “ધ્રુવ” શબ્દ પર છે. આત્મા દ્રવ્યરૂપે ધ્રુવ છે, અને આત્મિક દ્રવ્યરૂપે ધ્રુવ રહેનાર છે. એના પર્યાયે ગમે તેટલા ફરે, તે ગતિઓમાં ફર્યા કરે, ત્યાં એનાં નામ-રૂપમાં ફેરફાર થયા કરે, પણ આત્મારૂપે તે એક સ્થાયી-ધ્રુવ દ્રવ્ય છે. આ એની ધ્રુવતા સમજવી અને સાથે પર્યાયપલટન ભાવ સમજે. આત્મા દ્રવ્યરૂપે નિત્ય છે અને પર્યાયષ્ટિએ અનિત્ય છે. આ રીતે આત્માને નિત્યાનિત્ય ભાવ શીખવનાર એક જૈન દર્શન જ છે. અને જૈન દ્રવ્યાનુયેગનું–તત્વજ્ઞાનનું રહસ્ય એ નિત્યાનિત્યભાવ સમજવામાં જ છે. આત્માને અમુક અપેક્ષાએ નિત્ય પણ કહેવાય અને તે સાથે જ અમુક અપેક્ષાએ તેને અનિત્ય પણ કહેવાય. આ ચાવી જે એક વાર બરાબર બેસી જાય તે આખી જૈન ફિલસૂફી (philosophy) સમજવામાં બહુ મુસીબત નહિ પડે. અન્ય મતમાં હૈત અને અદ્વૈત મને અને અદ્વૈતમાં વળી વિશિષ્ટાદ્વૈત અને શુદ્ધાદ્વૈત વગેરેમાં જે ગૂંચવણ પડે છે, તે જૈન તત્વજ્ઞાન સમજનારને નથી પડતી. એ નિત્યપક્ષ પણ સ્વીકારે છે અને અનિત્યપક્ષ પણ સ્વીકારે છે એમાં જરા પણ અનિશ્ચિતતા નથી, માત્ર હાલની ડાબી અને જમણી બાજુ જોવાનું દષ્ટિબિન્દુ છે. હાલની એક બાજુ સેનાની હેય, બીજી બાજુ રૂપાની હોય, તે સોનાની બાજુ જેનાર ઢાલને પીળી કહે અને રૂપાની બાજુ જેનાર ઢાલને સફેદ કહે. પણ જૈન તત્વજ્ઞાન કહે છે કે તમે ઢાલની બને અને સર્વ બાજુઓ જુઓ. એ જ સ્યાદ્વાદ છે. અને તે સમજો અને પચાવ ઘણે કરે છે. પણ એક વાર તે સમજાઈ જાય તે એ દીવા જેવી વાત છે અને અનિશ્ચિતતા વગરનું એ વસ્તુધર્મનું સત્ય નિરૂપણ છે. આ સ્તવનને મુખ્ય સૂર આ છે.
બાકી, પ્રાણી જનાવર થાય, પક્ષી થાય, મગરમચ્છ થાય અને તેમ છલું પણ થાય. એ તે એમ ને એમ ફરતે આવે છે, દરેક સ્થાને મા-બાપ, ભાઈ-ભાંડુ કરે છે અને છેડા વખતમાં ત્યાંથી બીજા ભાઈ-ભાંડુ કરે છે. આ સર્વ ફેરફારને પર્યાયપલટન કહે છે. એવાં અસંખ્ય સગાં-સંબંધીઓ આ પ્રાણીએ કર્યા પણ તે તે એક જ રહ્યો. આ નિત્યાનિત્ય ભાવ સમજ એ ચાવીરૂપ છે. એ ખૂબ સાદ છે, પણ ભારે ઝીણવટથી ભરેલું છે. અને એક વાર એની ઘડ બેસી જાય તે આખા જૈનધર્મના તત્ત્વવિભાગને સમજવામાં જરા પણ મુસીબત
૧. જ્ઞાનવિમળસૂરિએ આ સ્તવનને અર્થ કર્યો હોય તે તે મારી પ્રતમાં આપેલ નથી, તેથી મને સૂઝળ્યો તેવો અર્થ કર્યો છે,
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩-૧: શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન
[૪૪૧ પડે એમ નથી. આ સ્યાદ્વાદના ખુલાસા ઉપરઆ અનેકાંતવાદ ઉપર-નયને આખે સિદ્ધાંત રચાયેલું છે. આ વિભાગ અથવા આ સ્તવનને કોઈ પણ ભાગ ન સમજાય તે ગુરુ મહારાજ પાસે તે સમજવામાં અને ખુલાસા પૂછવામાં જરા પણ શરમાવું નહિ. ઘણી વખત ખુલાસા પૂછવામાં એક જાતને ભય રહે છે અને તે કારણે પ્રાણી મનમાં મૂંઝાય છે. આ મૂંઝવણ દૂર કરી શંકા થાય ત્યારે ચોખવટ કરવા માટે ખુલાસા પૂછવા; એમાં જરા પણ શરમાવા જેવું નથી. એને બદલે મનમાં શંકા રાખવી એ વધારે ખરાબ છે. સંસ્કૃતમાં એક નિયમ છે કે નંરાત્મા વિનરતિ-જે પિતાના મનમાં શંકા રાખે છે તેને અંતે વિનાશ થાય છે. આ વિનાશથી બચવા માટે ખુલાસા સારું સાધન પૂરું પાડે છે. મનમાં હવાનું અને ગૂંચમાં સબડ્યા કરવું એ ડહાપણની વાત નથી.
આ સ્તવનનો અર્થ લખવામાં મને અનેક વાર ગૂંચવણ થઈ છે અને કેઈ કોઈ ગૂંચ તે મેં તદ્યોગ્ય સ્થાને રજૂ પણ કરી છે. એવી જાતની શંકા બતાવવાથી આપણામાં રહેલ અજ્ઞાનતા પ્રકટ થાય છે તે બીવાની વાત નથી, પણ મનમાં શંકા રાખવી તે તે બેવડો સડો છે અને તે નિરાદરણીય છે. આટલી પ્રસ્તાવના સાથે આપણે આ સ્તવનને સમજવા યત્ન કરીએ.
સ્તવન
(રાગ સારંગ, રસિયાની દેશી) ધ્રુવપદ રામી હે સ્વામી હમારા, નિકામી ગુણરાય, સુગ્યાની; નિજગુણ કામી હે પામી તું ઘણી, ધ્રુવે આરામી હો થાય. સુવ ધ્રુવ ૧
અથ–હે નિશ્ચળ-શાશ્વત પદ રમણ કરી રહેલા ! અને તે અમારા સ્વામી ! આપ તે કોઈ જાતની કામના રાખનારા નથી. અને અનેક ગુણેમાં રાચનારા છોઅનેક ગુણોના સ્વામી છે. અને આપે તે સુંદર જ્ઞાન-કૈવલ્ય મેળવ્યું છે–પ્રાપ્ત કર્યું છે. આપ તે આત્મિક ગુણોના ઇચ્છુક છે, આપને પિતાના શેઠ તરીકે જે મેળવે તે હંમેશને માટે આરામમાં નિજાનંદમાં મોજ કરનારે થાય. (૧) - પાઠાંતર–“રામી’ સ્થાને પ્રતમાં “રામ” લખેલ છે. સ્વામી’ને બદલે પ્રતમાં “સ્વામિ” લખેલ છે; ભીમશી માણેક પણ એમ જ છાપે છે. “નિઃકામી' સ્થાને પ્રતમાં નિષ્કામી લખ્યું છે. “ કામ”: વાળાએ “ મિ” લખેલ છે, “પામી’ સ્થાને પ્રતમાં ‘પામિ” લખેલ છે. “ આરામી’ સ્થાને પ્રતમાં “આરામિ' લખેલ છે. છેલ્લા પાદમાં ભીમશી માણેક “સુ” કે “સુગ્યાની” છાપતા નથી. (૧) | શબ્દાર્થ –ધ્રુવપદ = હમેશ છે છે ને છે એવું નિશ્ચયી, અચળ સ્થાન. રામી = રમણ કરનાર, આરામ કરનાર, સ્વામી = શેઠ, ઉપરી, માલેક, હમારા = અમારા, આપણા. નિ:કામી = નિષ્કામી, ઈચ્છા વગરના. ગુણરાય = ગુણાના રાજા, ગુણોના ઉપરી. સુગ્યાની = સારા જ્ઞાનવાન, કેવળજ્ઞાન યુક્ત, કેવલી. નિજગુણ = પિતાના આત્માના મૂળ ગુણ. કામી = ઇચ્છનારા, ભજનારા. શેધનારા. પામી = મેળવી. તું ધણી = આપ જેવા શેઠને, ધ્રુવ = હમેશના, શાશ્વત, સ્થાયી, આરામી = આરમ મેળવનાર, શાંતિ પ્રાપ્ત કરનાર, હે = જરૂર. થાય = નીપજે, બને. (૧)
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર]
શ્રી આનંદઘન-વીશી વિવેચન—આપ ધ્રુવપદમાં રમણ કરનારા છે, આપને આત્મા આત્મિક–નિજ ગુણમાં વિલસનારે છે અને આપ મારા શેઠ છે, અને આપને કોઈ વસ્તુની કે પ્રાણી તરફની કામના રહેલી નથી. તેમ આપ અનેક ગુણના રાજા છે, આપ આત્મિક ગુણના ઇચ્છુક છે. આપને પ્રાપ્ત કરીને પ્રાણી ધ્રુવતામાં રમણ કરે એવા આપે છે. આપણે અગાઉ ધ્રુવતા સંબંધી કેટલુંક વર્ણન કરી ગયા. આત્મા દ્રવ્ય તરીકે સ્થાયી છે, ધ્રુવ છે, નિત્ય છે, એ આત્માની નિત્યતા ખાસ વિચારણીય છે, બહુ અસરકારક છે અને ખાસ આહ્લાદ કરાવે એવી સુંદર વસ્તુ છે. એ ઉપરાંત આપ મારા ધણી છે, આપને પગણે ચાલવું એમાં મારે સ્વાર્થ છે, પરમાર્થ છે અને તે મને અનંત સુખ આપનાર છે. અને આપના ગુણો તે એટલા બધા છે કે તેની વિગત હું કેમ જણાવી શકું? મારાં વચનની તે મર્યાદા છે. અને આપના ગુણેને તે કાંઈ પાર આવે તેમ નથી. જાણવામાં આવે તે પણ આપના સર્વ ગુણો કહી શકાય તેમ નથી, કારણ કે આખા જીવન સુધી તે બેલવામાં આવે તે પણ તે કહી–બતાવી શકાય તેમ નથી. હું આપના થડાક ગુણો વર્ણવું છું.
એક તે આપને કોઈ જાતની કામના નથી. આપને નથી ખાવાની કામના કે નથી ધનની કામના, નથી આબરૂની કામના કે નથી પ્રશંસાની કામના; આપ તે અનેક ગુણોના રાજા છે, આપનામાં એ અનેક ગુણે છે. અને આપ આત્મિક ગુણની ઈચ્છા રાખનાર છે. અનંત જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વીર્ય આદિ અનેક નિજ ગુણ છે તે સર્વને આપ ઈચ્છે છે. આપને પ્રાપ્ત કરીને પ્રાણી આપના જે ધ્રુવ રમણ કરનાર અને અનંત આનંદમાં વિલાસ કરનાર થઈ જાય. આપના મૂળ ગુણો એવા સુંદર છે કે આપ જે પ્રાણીને પ્રાપ્ત થાઓ તે આપની જેમ પ્રાણી આરામમાં અનંતકાળ સુધી રમણ કરે. આપના ગુણ એવા સરસ છે કે એ આકર્ષણ કરનાર ગુણે ચુંબકની જેમ પોતાની તરફ ખેંચે. આપના અનેક ગુણનું જેટલું વર્ણન કરું તેટલું ઓછું છે. અને તે ગુણ મારામાં પ્રચ્છન્નપણે હેવાથી હું તેને પ્રગટ કરવા ઈચ્છું છું અને અનંત આનંદના વિલાસમાં મગ્ન થવા ઈચ્છું . આપ ધ્રુવતામાં રમણ કરે છે તે આપને મેળવીને હું તેના પરિણામ તરીકે ધ્રુવતા મેળવું એમ ઈચ્છું છું. (૧)
સર્વવ્યાપી કહે સર્વજાણગપણે પરપરિણમન સ્વરૂપ; સુત્ર
પર રૂપે કરી તત્ત્વપણું નહિ, સ્વસત્તા ચિદૂરૂપ. સુવ ધ્રુ. ૨ પાઠાંતર–જાણગ” સ્થાને ભીમશી માણેક “જીંગ” પાઠ શપે છે. “સ્વરૂપે સ્થાને પ્રતમાં સરપ” છે. “ તત્ત્વપણું ' સ્થાને પ્રતમાં “તત્ત્વપણો ” પાઠ છે. (૨)
શબ્દાથ–સર્વવ્યાપી = બધી વસ્તુમાં વ્યાપેલ, સર્વ સ્થાનકે વ્યાપી કહે = સ્થાપન કરે, નક્કી કરે. વણવે. સર્વ = કુલ જાણકાર હોવાથી, બધાના જાણપણાથી પર = પારકા, બીજા, અન્ય. પરિણમન = તે તરીકે પરિણામી થાય, તન્મય થઈ જાય. સ્વરૂપ = રૂ૫. પર = અન્ય, બીજી. રૂપે = આકારે, સ્વરૂપે. તત્ત્વપણું -તે ૩૫, તન્મય, તાત્વિક રૂપ. નહિ = નકારાત્મક હોય નહિ. સ્વસત્તા = આત્મિક સત્તા, પોતાની સત્તા. ચિત્રૂપ = અનંતજ્ઞાન રૂપ. (૨)
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩-૧: શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન
અથ આપ સર્વ વાતના જાણકાર છે તેથી આપને કેટલાક સર્વવ્યાપી કહે છે, પણ પર વસ્તુઓમાં પરિણામને પામવાની શક્તિને જોઈએ તે તે દષ્ટિએ સર્વવ્યાપીપણું લાગતું નથી અને તત્ત્વાવબોધ પણ નથી. પિતાની આત્મિક સત્તા તે જ્ઞાનરૂપ છે, સર્વ જાણપણથી સર્વ વ્યાપિ– આત્મિક સત્તાએ ઘટતું નથી. (૨)
વિવેચન—આપ સર્વ હકીકત અને ભાવ જાણે છે તેથી આપને કેટલાક સર્વવ્યાપી કહે છે. જે સર્વને જાણે તે સર્વવ્યાપી, એટલા પૂરતી તે વાત સત્ય છે પણ પારકાની પરિતિમાં એ પરિણમન કરે છે અને તેટલા માટે એ સર્વવ્યાપી છે એમ કહે છે તે બરાબર નથી. પર રૂપે તીર્થકરને સર્વવ્યાપી પરિણમનભાવ છેએમ કહે છે તે તત્વને–ચથાસ્થિત વસ્તુને–પામે નહિ; કારણ કે એની પિતાની સત્તા માત્ર જ્ઞાનરૂપ જ છે. સર્વને જાણે તે સર્વવ્યાપી એટલા પૂરતી વાત બરાબર છે, પણ સર્વવ્યાપી હોવાથી તે પરપરિણતિરૂપ ભાવને વરે છે એમ કહે, તે તે વાત બરાબર નથી. અનેક દ્રવ્ય અસ્થિર સ્વભાવી છે અને કેટલાંક તે અભવ્ય જીવો જ હોય છે, અને ભવ્ય જે પૈકી અભવ્યની કેટે વળગેલા અનેક જીવે છે. જે વીતરાગ ભગવાન પર પરિણતિ પામતા હોય તે એ અસ્થિર સ્વભાવને પણ પામે અને અભવ્ય તરીકે પણ પરિણમે, પણ તેમ થતું નથી તેથી તે અર્થમાં સર્વ ગાપિત્વ સ્વીકારી શકાય નહિ. તીર્થકર કે જિનરાજ અસ્થિર સ્વભાવવાળા થતા નથી અને અભવ્ય તે હોય જ નહિ, માટે તેમને પર પરિણતિમાં પ્રવૃત્તિ કરે એ અર્થમાં સર્વવ્યાપિ ન સમજવું. તત્વજ્ઞાનને આ મોટો સવાલ છે : પ્રભુને સર્વવ્યાપી ગણવા કે નહિ? અમુક અર્થમાં સર્વ જાણે તે માટે તેમને સર્વવ્યાપી ગણાય, પણ પરિણમન-સ્વભાવમાં એ કદી અસ્થિર ન હોય અને અભવ્ય સ્વભાવમાં પણ પરિણમન પામે નહીં, એટલે એને એ અર્થમાં સર્વવ્યાપી ન ગણવા.
પરરૂપે એ પરણિમનભાવ પામે નહિ, કારણ કે એની પિતાની સત્તા જ્ઞાનરૂપ જ છે. આ ભાવ બરાબર સમજો. દ્રવ્યાર્થિક નયે એ સર્વવ્યાપી છે, પણ પર્યાયાર્થિક નયે એ સર્વ વાપી નથી, એમ દ્વિર્ભાવ જે સમજે તે જૈનધર્મને બરાબર સમજે. પ્રભુ તે જ્ઞાન સ્વરૂપે જ સર્વવ્યાપી છે અને પરિણમનભાવે સર્વવ્યાપી નથી જ, એ સમજાય તે ઘણું મોટી વાત છે આત્મા પરભાવમાં રમણ કરવાનું નથી. આત્મામાં તે અનંત જ્ઞાન વગેરે અનંત ગુણો છે, પણ એ પરમાં પરિણમી જ નથી, નહિ તે આત્મા અભવ્ય પણ થઈ જાય. તેમ બનતું નથી તેથી પર્યાયાર્થિક દષ્ટિએ આત્મા સર્વવ્યાપી નથી.
આત્મા પરિણામી છે, પણ તે મર્યાદિત હકીક્ત છે. એનું બરાબર સ્વરૂપ સમજવા જેવું છે. એ અનંત જ્ઞાનમય છે, પણ પરપરિણતિથી તે અબાધિત છે. આત્માનું આત્મવ જે તત્વરૂપે છે તે પરંપરિણતિરૂપે દેખાય નહિ; પરપરિણતિરૂપે દેખાય તે તેને અંત આવી જાય. આત્માની પિતાની સત્તા સર્વ જાણવાની હોઈ તેને સ્વભાવ જ્ઞાનમય છે અને સર્વ જાણે છે માટે તે સર્વવ્યાપી છે એમ કહી શકાય. (૨)
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૪]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી શેય અનેકે હે જ્ઞાન અનેકતા, જલભાજન રવિ જેમ સુત્ર દ્રવ્ય એકત્વપણે ગુણ એકતા, નિજ પદ રમતા હો એમ. સુત્ર પ્ર. ૩
અથ—જાણવાની ચીજો અને વ્યક્તિએ એકથી વધારે હોવાથી જ્ઞાન પણ અનેકપણું પામે છે—–જેમ પાણીના ઠામમાં સૂર્ય એકથી વધારે દેખાય તેમ તે થાય છે, પણ સૂર્યની પેઠે જવદ્રવ્ય પણ એક હેવાથી ગુણોની એકતા છે. અને સિદ્ધો તે પોતાના અનેક ગુણોમાં, આનંદપૂર્વક રમણ કરતા હોય છે. (૩) - વિવેચન–ય, જે જાણવા યોગ્ય વસ્તુ છે અથવા જાણી શકાય એવી વસ્તુ છે, જે
અનેક છે, તે અનેક હેવાથી જ્ઞાન પણ એકથી વધારે છે–જેવી રીતે પાણીના ઠામમાં સૂર્ય જુદા જુદા દેખાય તેમ. હવે તે વસ્તુ તરફ દ્રવ્યની નજરે જોઈએ તે એક જ ગુણવાળું તે હોય છે. આ ગુણમાં આપ આનંદપૂર્વક રમણ કરતા હો છે. રેય વસ્તુઓ તે અનેક છે અને તેથી પર્યાયની અપેક્ષાએ જ્ઞાન પણ અનેક છે. 3ય અનેક એટલે તેના જુદા જુદા આવિ. ભંવની નજરે તેનું જાણપણું (જ્ઞાન) પણ અનેક પ્રકારનું છે. પ્રત્યેક વસ્તુ, એની ખાસિયત પ્રમાણે, પર્યાય અપેક્ષાએ, જુદા જુદા પ્રકારની લાગે છે. દરેક વસ્તુમાં ખાસિયત તે હોય જ છે. ફે કહે છે કે એની દરેક મોટરને ચલાવતાં એ દરેકની ખાસ ખાસિયત તે જાણી શકે છે. પર્યાયાંતરગત વ્યક્તિત્વ દરેક વસ્તુમાં જરૂર હોય છે, એટલે પર્યાયદષ્ટિએ જ્ઞાન અનંત છે. જેમ વસ્તુ અનંત તેમ તેના પર્યાયે પણ અનંત; તે દરેક જુદા જુદા છે અને પર્યાય નજરે જુદા જુદા જડી આવે છે.
આ ભવ્ય કલ્પના છે. સાચી વસ્તુસ્થિતિ પર્યાયની અપેક્ષાએ છે. તમે બે મોટરમાં વારકરતી બેસે તે તમે દરેકની ખાસિયત જરૂર જાણી શકે. તમને લાગે કે કોઈ ચાલવામાં અવાજ કરે છે, કેઈની કુલચ અવાજ કરે છે વગેરે. પણ ગુણની નજરે જોઈએ તે તેમાં દ્રવ્યની એકતા જ છે, મોટરને ચાલવાને ધર્મ સર્વસામાન્ય છે. સહભાવી ધર્મને ગુણ કહેવાય છે અને કમભાવી ધર્મોને પર્યાય કહેવાય છે. આ સહભાવી ધર્મ (ગુણ)ની અપેક્ષાએ સિદ્ધો કે તીર્થકર પિતપિતાના આત્મિક ગુણેમાં આનંદપૂર્વક રમણ કરે છે. ગુણની નજરે તેઓ સર્વ એકસરખા જ છે કારણ કે તેઓ નિજ પદમાં આનંદપૂર્વક રમણ કરે છે.
આપનું આ ગુણપદ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જેવું એ જોઈ-જાણી-વિચારીને ખૂબ આનંદ થાય છે અને તેવી અખંડ શાંતિ મેળવવા મન થાય છે. આ ભાવની વિશેષ સ્પષ્ટતા પાંચમી ગાથામાં આ સ્તવનમાં જ થશે. અહીં દ્રવ્યનું સ્થાયીપણું અને પર્યાયનું ફેરફાર થવાપણું
પાઠાંતર-ય” ને સ્થાને પ્રતમાં ગેય' લખેલ છે. “જેમ' સ્થાને પ્રતમાં તેજ” પાઠ છે. (૩)
શબ્દાર્થ– ય = જાણવાની વસ્તુ. અનેક = એકથી વધારે. જ્ઞાન = જાણવાપણું. અનેતા = અનેક હોવાથી જ્ઞાન પણ અનેક છે. જલભાજન = પાણીનું ઠામ. રવિ = સુય, સૂરજ. જેમ = માફક ( દાખલા તરીકે). દ્રવ્ય = આમદ્રવ્ય, વસ્તુ. એકપણે = એક હોવાથી. ગુણ = ગુણોની પણ. એકતા = એકપણું, નિજ પદ = આત્મિક દ્રવ્ય, સર્વ જાણપણું વગેરે. રમતા = રમણ કરતા. એમ = ક્ષમ, આનંદ, સારું, કલ્યાણ. (૩)
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૪૫
૨૩-૧: શ્રી પાશ્વનાથ જૈન સ્તવન બતાવ્યું. અને આપ તે નિજ સ્વરૂપમાં રમણ કરતા રહે છે અને આપને પરિણામ પામી પલટનભાવ પામવાને નથી તેથી મને આનંદ થાય છે. આપ ગુણની દષ્ટિએ ક્ષેમકુશળ છે, એ વાત બહુ આનંદદાયક છે. આપનામાં દ્રવ્ય એક જ હોવાથી એના સહભાવી ધર્મ–ગુણની પણ એક્તા જ છે અને આપ ક્ષેમકુશળ છે, સ્થિર છે, આનંદમાં છે, એમ જાણી મને હર્ષ થાય છે. આપની આ ગુણએકતા છે તે જાણી તે મેળવવા માટે હું પ્રયાસ કરું છું. (૩)
પરક્ષેત્રે ગત શેયને જાણવે, પર ક્ષેત્રે થયું જ્ઞાન, સુત્ર
અસ્તિપણું નિજ ક્ષેત્રે તમે કહ્યો, નિર્મળતા ગુણમાન. સુત્ર ધ્રુ૪
અર્થ—અન્ય ક્ષેત્રમાં જાણવા લાયક (ય) પદાર્થ હોય તેને જાણવાથી તે પરક્ષેત્રી જ્ઞાન થયું. હવે જ્ઞાન તે પિતાના ક્ષેત્રમાં રહેનાર આત્માને જ થાય છે અને તમે જ તેને અતિભેદે સ્વીકાર્યું છે. આત્માને નિર્મળ કહેલ છે, મેલ વગરને કહ્યો છે. (૪)
વિવેચન–પિતાની અવગાહનાથી પરક્ષેત્રમાં જે જ્ઞાન થાય તે પરક્ષેત્રીય જ્ઞાન કહેવાય છે. આ ગાથામાં જ્ઞાનના બે જુદા જ વિભાગ પાડવામાં આવે છે. ય પદાર્થ પિતાની (જ્ઞાનની) અવગાહનામાં ન હોય તે તેને પરક્ષેત્રીય જ્ઞાન કહેવાય, પણ આત્માના તે અસંખ્ય પ્રદેશ છે, અને જ્ઞાનની નિર્મળતા છે તેથી, જેકે ય પદાર્થ જ્ઞાન પાસે આવતું નથી છતાં, તે પક્ષેત્રીય જ્ઞાન પણ નિજક્ષેત્રીય જ્ઞાન જેવું સ્પષ્ટ રહે છે. જેમ અરીસામાં નિર્મળતા છે અને તેમાં જ્ઞાનને પ્રતિભાસ પડે છે, તેમ આ જ્ઞાનને પણ અરીસાની જેમ પ્રકાશ પડે છે.
આ ગાથામાં સ્વક્ષેત્રીય અને પરક્ષેત્રીય એવા જ્ઞાનના બે પ્રકાર પાડવામાં આવ્યા છે. પિતાની અવગાહનાથી અન્ય ક્ષેત્રમાં રહેલ જીવ કે અજીવ દ્રવ્યનું જ્ઞાન થાય તેને પરક્ષેત્રીય જ્ઞાન થયું કહેવાય. પણ ગુણી અને ગુણને અભેદ છે તેથી જ્ઞાન તે પોતાના અનંત આત્મપ્રદેશમાં રહેલું છે, એવું જ્ઞાન પણ અસ્તિપણે કહ્યું છે. નિર્મળતા જ્ઞાનને સ્વભાવ છે તેથી એ જ્ઞાનમાં દ્રવ્ય. અરીસાની પેઠે દેખાય છે, પણ એમાં જ્ઞાનને ક્ષેત્રે ય જતું નથી અને જ્ઞાન તે યમાં આવતું નથી. આમાં ગુણગુણીને અભેદ હોવાથી તે સહભાવી જ્ઞાનકધર્મ એક જ છે અને સાથે રહે છે. તે પ્રવ છે અને નિર્મળ હોઈ જ્ઞાન તરીકે પરિણમે છે. પરભાવમાં સર્વવ્યાપીપણું માનતાં આ મેટો દોષ આવે છે. (૪)
પાઠાંતર-પરક્ષેત્ર” સ્થાને પ્રતમાં “પર” (બે વાર ) પાડે છે. “જ્ઞાન” સ્થાને “ગ્યાન' લખે છે. ક્ષેત્ર” સ્થાને બીજી પ્રતમાં ખે” લખેલ છે. “થયું” સ્થાને પ્રતમાં થયૂ' લખેલ છે; જૂની ગુજરાતી છે. તુમે’ સ્થાને ‘મહે’ પાઠ પ્રતમાં છે. (૪)
શબ્દાર્થ–પર = બીજા ક્ષેત્રમાં, અન્ય ક્ષેત્રમાં. ક્ષેત્ર = ખેતર, સ્થાન, જગા. ગત = ગયેલા. ય = પદાર્થ, જેને જાણી શકાય એવો પદાર્થ, જાણ = સમજવાને પરિણામે. પર ક્ષેત્રે = અન્ય જગએ. થયું = નીપજેલું. ઉત્પન્ન થયેલું. જ્ઞાન = જણપણું. અસ્તિપણું = છે છે તે રૂપ. નિજ ક્ષેત્ર = પિતાનું ક્ષેત્ર, પિતાને સ્થાને. તુમે = તમે. આપે. કો = જણાવ્યું, નિમળતા = મેલ રહિતપણું, નિર્મળ અરીસાપણું. ગુણ = સ્વભાવ. માન = સમજ, જાણ. (૪)
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૬]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
જ્ઞેય વિનાશે હા જ્ઞાન વિનશ્વરુ, કાળ પ્રમાણે થાય; સુ વકાળે કરી સ્વસત્તા સદા, તે પરરીતે ન જાય. સુ ॰ પ્
અથઅને જો જ્ઞેય પદાર્થ નાશ પામે તે જ્ઞાનનો પણ વિનાશ થાય છે, તે કાળ પ્રમાણે થાય છે. પોતાના કાળે કરી સ્વસત્તા કદી પરાનુયાયી ન જ થાય, એ તે સ્વકાળ પોતાની સત્તાએ લઈ થાય અને પરાનુયાયી ન જ થાય. (૫)
વિવેચન—અને પરપરિણામના રૂપે સર્વવ્યાપીપણું માનવામાં બીજો પણ દોષ આવે છે તે આ ગાથામાં બતાવે છે. જ્ઞેયના નાશ થાય ત્યારે જ્ઞાનને પણ વિનાશ થાય, એટલે જ્ઞાન નાશવંત થયું; તેથી તે આપણે શરૂઆતમાં ધ્રુવપદરામીપણું કહ્યુ' તે જ ઘટે નહિ, કારણ કે ગુણગુણીને અભેદ્ય છે. આવું વિચિત્ર પરિણામ આવે તેા જાણનાર આત્મા-જ્ઞાતાના પણુ નાશ થાય, પણ સ્વકાળે સ્વસત્તાએ જ્ઞાનના નાશ થતા નથી, પણ પર જ્ઞેય, તેના જ્ઞાનના જ નાશ થાય છે. અને પર વસ્તુ–ોય, તેને તે નાશ થતા નથી પણ તે રૂપાંતરપણું પામે છે, એટલે એના પર્યાય ી જાય છે, અને એ ખીજા પર્યાયેા રૂપાંતર થઈ બીજી વસ્તુ તરીકે દેખાય છે. અને પર્યાયાંતર થાય તાપણ વસ્તુ તે કાયમ રહે છે. દ્રવ્યનું આ ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય લક્ષણુ માનવામાં આવેલું છે. તેટલા માટે પ્રભુને ધ્રુવપદરામી કહ્યા છે તે બરાબર જ છે.
આવી રીતે અતીત કે અનાગત પર્યાય ફરી જાય ત્યારે અતીત પર્યાય વ`માન પર્યાયપણું પામે છે. આ સર્વ પર્યાયના ભાસનધમ જ્ઞાનમાં છે. એ ભાસનધમ બીજી રીતે પરિણમે છે તેથી જ્ઞાનમાં વિનાશિક ધમ છે અને તેથી તેમ લાગે છે. તે સ્વકાલે કરી પોતાના ઉત્પાદ-વ્યયરૂપ પરિણમન જોતાં એ જ્ઞાન ઉત્પાદ-વ્યયરૂપ છે, તેપણ એના સ્વસત્તા ધ છે તે કદી પણ પરસત્તાપણું પામે નહિ. આ ભાવ આ ગાથામાં છે તે નીચે પ્રમાણે મને સમજાયાં છે. તે પરાનુ યાયી ચાલને ગ્રહણ કરે તેથી તે સ્વરૂપધમ છે.
જ્ઞેયનો નાશ થતાં જ્ઞાનના વિનાશ થવા જોઇએ, વખત જતાં આ પ્રમાણે વાત અને છે. સ્વકાળ અને સ્વસત્તાએ જ તે રહે છે અને તે પરકીય દ્રવ્યને કે પરસ્વભાવે ફરી ન જાય, અને પરસત્તાપણે લે તેપણ પરસત્તામાં સ્થિર થતાં વસત્તા છોડે નહિ. આ વાત આગામી છઠ્ઠી
પાઠાંતર—‹ Àય ’તે પ્રતમાં · ધ્યેય ' તરીકે લખેલ છે, અથ ફરતો નથી. · વિનાશે ' સ્થાને ભીમશી માણેક વિનાસે ’ છાપે છે. ‘જ્ઞાન”ને પ્રતમાં ‘ ગ્યાન ’ લખ્યુ છે. ‘ વિનિધરુ ' સ્થાને ભીમશી માણેક ‘વિનિર્’ પાઠ છાપે છે, પ્રતમાં તે જ પાઠ છે. ‘ પ્રમાણે પછી ભીમશી માણેક ‘રે ' વધારે છે. ‘રીતે ’તે ભીમશી માણેક ‘રીત’’ પે છે. ‘ પરરીતે ’ સ્થાને ‘ પરીરીત ’ પાઠ પ્રતમાં છે. (૫)
શબ્દા —નય ઃ = જાણવા લાયક પદાથ". વિનાશે = નાશ પામ્યે છતે, જ્ઞાન = જાણપણું.. સમજણ, વિનશ્વરુ = નાશને પાત્ર, અસ્થિર, અચોક્કસ કાળ = સમય, કાળ, વખત. પ્રમાણે = તેને અનુસરી. થાય = નીપજે, ઊપજે. સ્વકાળે = પોતાને યોગ્ય કાળ. કરી = લઈ, તેથી. સ્વસત્તા = પોતાની સત્તા. સદા = પરરીતે = પરસત્તાએ, પરાનુયાયી. ન જાય = ન થાય, ન જામે.
હંમેશાં.
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩-૧: શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન
[૪૪૭ ગાથામાં પણ વધારે સ્પષ્ટ કરવામાં આવશે. આ હકીક્ત પ્રભુના જ્ઞાનની ધ્રુવપદરામીતા બતાવે છે. (૫)
પરભાવે કરી પરતા પામતા, સ્વસત્તા થિર ઠાણ, સુત્ર આત્મચતુષ્કમયી પરમાં નહિ, તે કિમ સહુને રે જાણ. સુવ ધ્રુવ ૬
અર્થ–પરભાવમાં રમણ કરતાં જ્યારે તે તેના મય બને છે તે વખતે તે આત્માની સત્તામાં સ્થિર ઠામ-ઠેકાણું પામે છે. હવે આ આત્મિક ચતુષ્ક(અનંત જ્ઞાનાદિ મય જે સ્વસત્તા છે, તે તે પરમાં હોતી નથી, ત્યારે એ સર્વજ્ઞ કેમ હોઈ શકે? થઈ શકે? (૬)
વિવેચન–આવી રીતે પરભાવને જાણવાથી જ્ઞાન પરપણું પામતું નથી, પણ એ સ્વસત્તારૂ૫ છે. હવે આ ગાથામાં એ જ વાતમાં વિશેષ કહે છે. પરવસ્તુ, જે યાદિક, તેને જાણવાથી પરવસ્તુ પામવા છતાં પણ આત્માની પિતાની જાણવાની સત્તા તે સ્વસ્થાનકે જ સમજવી. અહીં શંકા થાય છે કે આત્મા પરપણું પામતે નથી ? તે તેને જવાબમાં કહેવામાં આવે છે કે મને આકારે જ્ઞાન પરિણમે છે, પણ આ પરભાવ પામવા છતાં આત્મા પિતાની સત્તામાં સ્થિર રહે છે. આ સવાલનું સમાધાન આવતી ગાથામાં આપવામાં આવશે. સ્વસત્તારૂપ સ્થિર સ્થાનક છે તે કદી પરપણું પામે જ નહિ અને અનંત જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વીર્ય, તે પરમાં ન પમાય. સર્વ જાણે તેથી તે સર્વવ્યાપી ન ગણાય, તેના સમાધાનમાં આ વાત કરી. સર્વ વસ્તુઓને જાણવાનું કારણ આવતી ગાથામાં જણાવે છે.
આ આખું સ્તવન સમજવું ઘણું મુશ્કેલ છે. અને તે આનંદઘનજીની કૃતિ નથી એ સ્વીકૃત વાત છે. પણ એ આનંદઘનની કૃતિ છે એ તરીકે તેના ઉપર જ્ઞાનસારે વિવેચન કર્યું છે. બાવીશમા સ્તવનની આખરના વિવેચન પરથી જણાય છે કે કૃષ્ણગઢમાં સંવત્ ૧૮૬૯ ના ભાદરવા સુદ ૧૪ લખેલ છે. અત્યારે સંવત્ ૨૦૦૬ ચાલે છે, તે હિસાબે તેને લખાયાને ૧૪૦ વર્ષ થયાં. આ અર્થ કરવામાં એ ટબાની મદદ લીધી છે અને આનંદઘનનાં બાકીનાં ૨૧ અથવા ૨૨ સ્તવનને ભાવ લખવામાં તે વાંચીને તેને સીધી રીતે અને આડક્તરી રીતે ઉપયોગ કર્યો છે. (૬)
પાઠાંતર–“થિર’ સ્થાને ભીમશી માણેક “ધિર’ પાઠ છાપે છે; પ્રતમાં “શ્મિર' પાઠ છે. “નહિ.” સ્થાને પ્રતમાં “નહી” પાઠ છે, ભીમશી માણેક તે છાપે છે. “સહુનો’ સ્થાને ભીમશી માણેક સદન ” છાપે છે. (૬)
શબ્દાર્થ–પરભાવ = અન્ય વસ્તુના ભાવ, પરંપરિણામરૂપ. પરતા = અન્યપણું, પરભાવમાં હોય ત્યારે પરતા પામે, સ્વને બદલે પરભવમાં રમણ કરે. પામતા = પ્રાપ્ત થતા. સ્વસત્તા = પિતાની આત્મિક સત્તા. થિર = સ્થિર, કાણ = સ્થાન, તે (સત્તા) કેવી હોય છે તે કહે છે : આત્મચતુષ્ક = આમાનાં ચાર મૂળ ગુણો-અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંત ચારિત્ર અને અનંત વીય'. મયી = મય, તદ્રુપ. પરમાં = અન્યમાં, બીજી વસ્તુમાં, નહિ = ન હોય. તે કિમ = તે કેમ, કેવી રીતે. સહુનો = સર્વ પરવસ્તુને. જાણ = જાણકાર, સવજ્ઞ. (૬)
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૮ ]
શ્રી આન ઘન-ચાવીશી
અગુરુલઘુ નિજ ગુણને દેખતાં, દ્રવ્ય સકળ દેખત; સુ૦ સાધારણ ગુણની સાધતા, દર્પણું જળ દૃષ્ટાંત. સુ॰ ધ્રુ॰ ૭ અ—જ્યારે તેઓશ્રી પોતાના અગુરુલ ગુણને જુએ છે ત્યારે સદ્રવ્યાને પણ જુએ છે, અથવા અગુરુલઘુ ગુણને લઈને સવ વસ્તુઓને જુએ છે. સર્વ સામાન્ય ગુણની સામાન્યતા એમાં છે, અને તે ઉપર અરીસા અને પાણીના દાખલે છે. કાચમાં ચીજ દેખાય તેમાં ચીજને કાચમાં જવું પડતું નથી. (૭)
વિવચન—આગલી ગાથામાં કરેલ શકાનું હવે નિવારણ કરે છે. અગુરુલઘુ નામને આત્માના ગુણ છે, તેને લઈને આત્મા પવન આવે અને ઊડી જાય તેવેા હળવા પણ હાતા નથી અને ડુંગર જેવા ભારે પણ હાતા નથી. તે ગુણને લીધે અગુરુલઘુપણે આત્મા જ્ઞેય વસ્તુમાં ગયા સિવાય, જેમ અરીસામાં વસ્તુ પ્રવેશતી નથી છતાં આખી અણી શુદ્ધ દેખાય છે, અથવા જળમાં વસ્તુ પેસતી નથી છતાં તેનું પ્રતિબિંબ તેમાં પ્રવેશ કર્યા સિવાય પૂરેપૂરું પડે છે, તેમ જ્ઞેયમાં વસ્તુ પ્રવેશ કરવા સિવાય આત્મા સવ વસ્તુઓને દેખે છે. આ અગુરુલઘુ કર્માંના ઉદયથી ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે. જેમ અરીસામાં કે જળમાં વસ્તુ પ્રવેશ કરતી નથી, છતાં ખરાખર નજરે પડે છે, તેમ આત્મા વસ્તુમાં પ્રવેશ ન કરે, છતાં પણ તેનું પ્રતિબિંબ આત્મામાં પડે છે. આગળ એ ગાથામાં જે શકા પડી અને તેને ખુલાસો કરવાના હતા તે અગુરુલઘુ નામકર્મ થી થાય છે. અગુરુલઘુ નામકર્માંથી બીજી ચીજના નાશ થતાં આત્માના જ્ઞાનગુણુના નાશ થતા નથી. એટલે આગલી ગાથામાં જ્ઞેય વિનાશે જ્ઞાનવિનાશે જ્ઞાન વિનશ્વરુ એવી જે શકા થઈ હતી એના અહીં નિકાલ થઈ જાય છે. અને જ્ઞાન સČવ્યાપી હાય તેથી આત્મા પણ સવવ્યાપી છે એના ખુલાસા અગાઉ થઈ ગયા.
આ શ ́કા ઘણી મહત્ત્વની છે. જ્ઞેય વસ્તુને નાશ તેા વહેલા કે, માડા જરૂર થાય છે, એટલે જો તેના નાશે જ્ઞાનના નાશ થતા હોય તે આત્માં ક્ષણિક છે એમ થાય; તે વાત બરાબર નથી. સ્વકાળે અને સ્વસત્તાએ જ્ઞાનને નાશ થતા નથી, પશુ રૂપાંતર તા જરૂર થાય છે. અને પર્યાય બદલાય છે, પલટાય છે. આવી રીતે બદલાયલે પર્યાય જ્ઞાનમાં તે રૂપે દેખાય છે. આ કારણે જ્ઞાનનો નાશ થતા નથી. સ્વકીય દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ જ્ઞાન તે નિત્ય
'
પાઠાંતર— દેખતાં ' સ્થાને પ્રતમાં દેખતાં લખ્યું છે. સાધમ્ય`તા ' સ્થાને પ્રતમાં ‘ સાધમ્મ`તા ' લખેલ છે. ‘૬પ`ણ ’ સ્થાને ભીમશી માણેક ‘ દર્પણ' છાપે છે. ‘ જળ ' સ્થાને ભીમશી માણેક ‘ જળને ’ છાપે છે; પ્રતમાં જલને'' પાડે છે. ‘ દૃષ્ટાંત ' સ્થાને પ્રતમાં ‘દ્રષ્ટાંત ' લખેલ છે.
શબ્દાર્થ-અગુરુલઘુ = હળવો નહિ અને ભારે નહિ. નિજ ગુણ = આત્મિક ગુણ. દેખતાં = જોતાં, વિચારતાં. દ્રવ્ય = ચીજો, સત્, મૂળ, દ્રવ્ય ( દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાય પૈકી ). દેખ'ત = જુએ છે, જાણે છે. સાધારણ = સર્વસામાન્ય, સર્વ જગાએ હોય તેવું ( આ તર્કના શબ્દ છે). ગુણ = તે જ તેને ધમ', સાધ`તા = સમાનધમી' હોવાપણું, સમાનતા હોવાપણું. દર્પણ = અરીસા, કાચ. જળ = પાણી. (૭)
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩–૧ : શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન
[ ૪૪૯
રહે છે. દ્રવ્યની જે વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે તે જોતાં આ વાત મજબૂત થાય છે. આટલા ઉપરથી પ્રભુને ધ્રુવપદરામી કહ્યા છે તે વાત તદ્દન યાગ્ય છે અને તેમનું તે વર્ણન યથાઘટિત છે. તે એક ટીકાકાર નોંધે છે કે અગુરુલઘુ ગુણ સર્વ દ્રવ્યને સાધારણ છે અને જીવમાં પણ સ॰વ્યાપી છે. તે પોતાના અગુરુલઘુભાવ દેખતાં સર્વ દ્રવ્યને દેખે, સર્વાંને જાણે એટલે દર્શનઉપયાગ, જ્ઞાન ઉપયોગ અને સાધારણ ગુણ, નિત્યત્યાદિકને અને અગુરુલઘુત્વાદિકને સમાનધી હાવાથી એકને જાણવે સંનું જાણવું થાય. આ રીતે જોતાં અરીસાની પેઠે જ્ઞેય વસ્તુમાં જ્ઞાન ગયા વગર પણ વસ્તુ જાણી શકાય છે. એટલે જ્ઞાન જ્ઞેયમાં પરિણમે નહિ એ રીતે સ્વઅવગાહનાગત જ્ઞાનગુણ તે આત્માનું સ્વરૂપ છે : આ દૃષ્ટિએ અથ પણ વિચારવેશ. આ સ્તવનના અર્થ જરા અટપટા હોવાથી ખૂબ વિચારણા અને કાર્ય કોઇ સ્થાને ગુરુની દોરવણી માગે છે. (૭)
શ્રી પારસ જિન પારસ રસ સમા, પણ ઇહાં પારસ નાંહિ; સુ
પૂરણ રસિયા હો નિજ ગુણ પરસમાં, ‘આનંદધન’ મુજ માંહી. સુ॰ ધ્રુ૦ ૮ અ—શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન તે પારસરસ સમાન છે, એ જેને સ્પર્શે તે સેાનાનું થઇ જાય, પણ એ પારસ રસ અહીં મારામાં છે જ નહિ, સંપૂર્ણ રસિક પેાતાના આત્મિક ગુણના સ્પર્શમાં છે અને આનંદના રસસમૂહ મારામાં ભરેલા છે. (૮)
વિવેચન—શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન તેા પારસ પાષાણુના રસ જેવા છે. પારસ પથ્થર એવે હાય છે કે કથાનક પ્રમાણે ચિ'તામણિ રત્ન જેમ સ વસ્તુ પૂરી પાડે છે અથવા કલ્પવૃક્ષ ઇચ્છિત સ` ચીજો આપે છે, રીતે પારસનાથ પારસરસ જેવા છે. તેમને એકાગ્રતાથી ધ્યાવવાથી તે સ` મનોવાંછિત પૂરા પાડે છે. પારસ નામના પથ્થરના રસ એવા સરસ હાય છે કે તે જેને લાગે તેને સુવણુ મય બનાવી દે છે. પણ હું પારસ એટલે ? (પા) રસ પણ નથી. જ્યાં પોતાનામાં ? રસ પણ ન હોય ત્યાં એ ધ્રુવપદના રમણુ કરનાર પારસ સાથે શું વાત કરી શકે, પણ એનામાં એક વાત છે. મને તે નિજગુણના સ્પર્શ થાય તેમાં ખૂબ રસ લઉ છું અને આનંદના સમૂહ તે મારામાં જ છે. તમને એ આવિર્ભાવ પામેલે છે અને એ જ રસ મારામાં તિભાવે ભરેલા છે. મારામાં તે રસ જામે તે માટે હું પ્રયાસ કરુ છું. અને
પાઠાંતર—નાંહિ' સ્થાને પ્રતમાં ‘નાહિ' પાડે છે; ભીમશી માણેક નાહિ ’ પાઠ છાપે છે. ‘ પરસમાં સ્થાંતે ભીમશી માણેક ‘ પરસના ’પાઠ છાપે છે. ‘ મુજ ' સ્થાને પ્રતમાં ‘ મુઝ ' લખ્યું છે. માંહી ' સ્થાને ભીમશી માણેકમાં ‘ માંહિ...' પાડે છે; પ્રતમાં તે જ પાડે છે. (૮)
"
ભગવાન, ત્રેવીશમા તીથંકર. પારસરસ = પારસના પ્રવાહી જેવા, સમા = સરખા. પણ = ઉલટુ', તથાપિ હાં = મારામાં, અહી, નાંહિ = નથી. પૂરણ = સંપૂર્ણ', ભરેલા; તદ્દન. રસિયા = રસમાં આત્મિક પરસમાં = સ્પર્શ'માં, રમણ કરવામાં, આનંદધન =
શબ્દા—પારસજિન = પાર્શ્વનાથ એ ઇચ્છિત પૂરૂં પાડે તેવા રસ હોય છે. આ જગાએ. પારસ = ઇચ્છિત પૂરનાર રસ. લખદ થયેલા, રસિક. નિજ = પેાતાના, આનંદ રસના સમૂહ, ઘટ્ટસ. મુજમાંહી = મારામાં, મારા અંતરમાં. (૮)
૫૭
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૦ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી આપ તે ધ્રુવપદમાં હુ‘મેશને માટે આરામ કરી રહેલા છે. ધ્રુવપદમાં આરામ કરતા હોય તેની અને મારી વાતની હું સરખામણી કેમ કરુ? હું તે પા () ભાગે પણ નથી. આપ તે ધ્રુવપુખ્તમાં આરામ કરી રહ્યા છે.
આ આખુ સ્તવન વિચારણા માગે છે અને કોઈ વિભાગ ન બેસે તેા પાતાથી વધારે વિજ્ઞાન કે ગુરુની પાસે તેની સમજણ લેવી, પણ સામાન્ય રીતે વાત બેસાડવા પ્રયત્ન કર્યો છે તે પ્રમાણે અર્થ બેસી જાય તેા સારી વાત છે. (૮)
ઉપસ‘હાર
આ પ્રમાણે આ આનંદઘનજી (લાભાનંદજી)ને નામે કોઇએ બનાવેલ આ પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું સ્તવન પૂર્ણ થયું. તે સ્તવનમાં કર્તાએ પોતાની વિદ્વત્તા દેખાડી છે, પણ તેની ભાષાના અને આનંદઘનજીની ભાષાના જેને પરિચય થયા છે અને શૈલી (slyle)તા જેણે અભ્યાસ કર્યો છે તે આન ધનજીએ પ્રથમ ૨૨ સ્તવનામાં જે ભાષા વાપરી છે તેનાથી આ ભાષા જુદી પડે છે એ તુરત સમજી શકશે.
આ સ્તવન કોઈ વિદ્વાન મુનિએ આનંદધનજીને નામે બનાવેલ છે અને જોકે જ્ઞાનવિમલસૂરિ આને આનંદઘનના સ્તવન તરીકે જણાવે છે, પણ તે અન્ય કોઇની કૃતિ હોય એમ જરૂર લાગે તેવું છે. આ તેવીશમા સ્તવનની રચના ‘ધ્રુવપદ રામી’ એ શબ્દ ઉપર થઈ હાય તેમ લાગે છે. તીર્થંકર અથવા સામાન્ય કેવળી એક વખત મેાક્ષમાં જાય પછી આ સંસારમાં પાછા આવતા નથી, તેએ અવતાર લેતા નથી; અને તેમનાં જન્મ-મરણના ક્ષય થયા તે જ ધ્રુવપદ છે. આ સિદ્ધના જીવા ધ્રુવતાથી હંમેશને માટે એ પદમાં રમણ કરનારા હોય છે. એ ધ્રુવપદને અંગે સ્તવનકારે સારા વિકલ્પો ઉઠાવ્યા છે. તે પ્રથમ તે સવાલ ઉઠાવે છે કે સત્ વસ્તુ જાણતા હેાવાથી તેને સવવ્યાપી ગણી શકાય નહિ. હવે સર્વ વ્યાપી ગણવામાં એક માટ દોષ આવે છે. કેટલાક જીવેા અભવ્ય હોય છે, ઘણા જીવા મિથ્યાત્વી હેાય છે. તે પરભાવને કેવળી કે પ્રભુ જાણે ખરા પણુ તદ્રુપ થતા નથી, નહિ તે સÖવ્યાપી માનવામાં તે પણ મિથ્યામતિ થઈ જાય, આ દૃષ્ટિબિંદુથી વિચાર કરતાં પ્રભુ કે કેવળી સ`વ્યાપી નથી, તે તે પોતાની શુદ્ધ દશામાં મસ્ત રહે છે અને ધ્રુવપદમાં આરામ લે છે અને રમણ કરે છે. આ રીતે સČવ્યાપિત્વમાં અનેક દોષો આવે છે. તે વિચારી આ સ્તવનમાં એમ બતાવી આપ્યું છે, અને સ વ્યાપિત્વના આખા સિદ્ધાંત જ રદ ખાતલ કર્યો છે. આ રીતે આ સ્તવનમાં એક મહાન સિદ્ધાંતનું સ્થાપન કરવામાં આવ્યું છે અને તે રીતે આ સ્તવત ઘણું ઉપયાગી છે. જૈન તત્ત્વજ્ઞાન પ્રમાણે સÖવ્યા પત્થ માનવામાં આવતું નથી, પણ જ્ઞાનની દૃષ્ટિએ સર્વવ્યાપિવ છે એને તેમાંથી ખુલાસા મળે છે.
અને પારસમણિની વાત તો દંતકથાથી ચાલી આવે છે. તે મણિથી કોઈ પણ વસ્તુનું સોનું થઈ જતું હતું. આ વાતનું રહસ્ય આર્થિક દૃષ્ટિએ બેસે છે, બાકી એવા પારસમણ
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩-૧: શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન
૪૫૧ આજના સમયમાં મળતા નથી. તે ગમે તેમ હોય પણ સત્યનિષ્ઠા અને પ્રામાણિકપણ તથા અંગ મહેનત પાસે ધૂળમાંથી પણ સુવર્ણ મળી શકે છે એ રીતે એને બચાવ થાય છે. પણ પારસનાથે આવા પારસમણિને ઉપગ તે કોઈ વખત કર્યો હોય એવું જાણવામાં નથી. આ રીતે વાતને મૂકી દેવામાં કઈ જાતને વાંધો નથી. વેગ પાસે કોઈ પણ સિદ્ધિ અશક્ય નથી, પણ સુજ્ઞ પ્રાણી તેને ઉપયોગ કરતું નથી, કરે તે મરણ ગણાય છે. નંદિષણ જેવા સાધુઓ ભલે તેને ઉપગ કરે, પણ તે માર્ગ નથી, મુનિને કર્તવ્ય નથી, આવું આ સ્તવનનું રહસ્ય છે, તે અગાઉની પદ્ધતિ પ્રમાણે લખવામાં આવ્યું છે.
બીજા અનેકે આ તેવીશમાં પ્રભુનાં સ્તવન બનાવ્યાં છે, તે પણ આપણે જોઈ જશું, પણ તે આનંદઘનજીની કૃતિ તરીકે તે નહિ જ ગણવામાં આવે, માત્ર વીશીની સંખ્યા પૂરી કરવા તે અત્ર દાખલ કર્યા છે તેમ સમજવું. (૨૩–૧). મે : ૧૯૫૦ ]
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ (૨)
શ્રી
પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન
ભૂમિકા—આ સ્તવન જ્ઞાનસારના ટખામાં છે, પણ જ્ઞાનવિમળસૂરિને જે સ્તવન આનંદઘનનું પોતાનું કરેલું સાંપડ્યું તેમાં આ સ્તવન આવતું નથી. તેથી આ સ્તવન પર જ્ઞાનવિમળસૂરિના અર્થ-ટા જણાતા નથી; પણ તે અર્થ વગર મે સ્તવન પર અર્થ લખ્યા છે તે જ્ઞાનસારના અર્થને અનુસરીને લખ્યા છે, આનદઘનજીએ બાવીશ રતવનમાં બતાવેલ તત્ત્વચર્ચા કેવી પ્રૌઢ અને રમતી ભાષામાં કરેલ છે તે સરખામણી કરવાની વાચકને અનુકૂળતા આવે તે માટે આ સ્તવન પણ મેં આ ગ્રંથમાં આનંદઘનજીની કૃતિ તરીકે, માત્ર સરખામણીની દૃષ્ટિએ, સ્થાન આપ્યું છે, પણ તે આનંદઘનજીની કૃતિ નથી એ તે ઉપલક ભાષા દૃષ્ટિએ પણ અનુમિત થાય છે. આ સ્તવન પર બહુ વિવેચન કે વિસ્તાર કરવાની જરૂર નથી, પણ તે સરખામણી કરવા યોગ્ય છે અને આન'દઘનજીની ભાષાથી તેની ભાષા તદ્ન જુદી પડી જાય તેવી છે, તે નોંધ કરવા લાયક બીના છે.
આ સ્તવનમાં ‘સત્તા' શબ્દ ઘણા ઉપયાગી અને કેન્દ્રસ્થાને છે એમ મને લાગે છે. સત્તા' એટલે અંગ્રેજીમાં જેને potentiality કહે છે તે છે. એટલે પૂર્ણાંકાળમાં જે કમ મધ્યાં હાય તે આત્મા સાથે લાગેલાં રહે અને તે તથા સંક્રમણ પામીને ફરી ગયેલાં ક હોય તે આત્મામાં રહે તેનું નામ ‘સત્તા' કહેવામાં આવે છે. એટલે ઉયમાં કર્મ ન આવે અને આત્મા સાથે સ્થિતિની રાહ જોતાં પડયાં રહે તે સત્તાગત કર્યા છે. એ કર્મો કયાં કયાં હાય એ વગેરેની વિગતવાર હકીકત બીજા કર્મગ્રંથમાં વિસ્તારથી ચર્ચાવામાં આવી છે.
તેવી જ રીતે સત્તાગત આત્મસ્થિતિ કેવી ભવ્ય છે, અને તેને પ્રયાસથી ઉદ્દયમાં લાવી શકાય છે અને તેને પ્રતિભાસ પ્રાદુર્ભાવ થઈ શકે છે, એ સ્થિતિનું આ સ્તવનમાં વધુ ન છે. પોતાની વાત સત્તા ગતે છે, ભવિષ્યમાં પ્રયાસે પ્રાપ્ત થઈ શકે તેવી તે સ્થિતિ છે. અને એ સ્થિતિ કેવી રીતે પ્રતિભાસમાં લઇ આવવી તેને માટે આ મુમુક્ષુ જીવના સવાલ છે. પોતાની સત્તાગતભવિષ્યમાં પ્રાપ્ત કરવાની—સ્થિતિ અને ભગવાને પ્રાપ્ત કરેલી સ્થિતિ સત્તા અને પ્રાદુર્ભાવથી એકસરખી જ છે એમ આ સ્તવનમાં બતાવવા પ્રયાસ કર્યા છે, અને વ્યવહાર અને નિશ્ચયનયને એક ગણવામાં આવે તે ભગવાન અને આ જીવ એક સરખા જ છે એમ આ સ્તવનમાં બતાવવામાં આવ્યું છે. ‘આવિર્ભાવથી તેડુ સયલ ગુણ માહુરે;' એટલે જ્યારે ભવિષ્યકાળમાં યાગ્ય પ્રયાસથી તે ગુણા મારામાં પ્રકટ થશે ત્યારે નિશ્ચયદૃષ્ટિએ સર્વ ગુણા મારામાં જ છે, મારા જ છે; એમાં તફાવત એટલા જ છે કે તમારા ગુણેા પ્રકટ થયેલા છે અને તે જ ગુણ્ણા મારામાં અંદર પડી રહેલા છે. આ છુપાયલા અને પ્રગટ કરેલા ગુણ્ણાના મારા અને ભગવાનના આંતરે છે,
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩-૨: શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન
[૪૫૩ અને એ છેટાપણાને દૂર કરવાને જ આ પ્રયાસ છે. આ કેન્દ્રસ્થ વિચારને જુદી જુદી ભાષામાં અને જુદી જુદી પરિસ્થિતિમાં બતાવવામાં આવેલ છે. આ કેન્દ્રસ્થ વિચારને વિકાસ આ સ્તવનમાં કરવામાં આવેલ છે. તેના પર બહુ નેંધ કરવાની જરૂર નથી. આ મુદ્દાની વાત ધ્યાનમાં રહે અથવા ભૂમિકા તરીકે અગ્રવચનમાં ગણવામાં આવે તે આખું સ્તવન બરાબર સમજાઈ જાય તેવું છે. તેથી તે પર પ્રથમ ધ્યાન આપવું અને પ્રભુમાં અનેક ગુણે પ્રાદુર્ભાવ પામેલા છે અને આ પ્રાણીમાં તે સર્વ ગુણે પ્રચછન્ન ભાવે છે તે ધ્યાનમાં રહે તે આ સ્તવનને બાકીને ભાવ સ્પષ્ટ થઈ જશે, એ પ્રાથમિક વાત તરફ આ ઉપોદ્દઘાતમાં ધ્યાન ખેંચવાની જરૂર જણાઈ છે. આ વાત ધ્યાનમાં રાખી આ સાદા સ્તવનને વિકાસ કરીએ તે માગ ઘણે સરળ થઈ જશે.
સ્તવન A (શાન્તિ જિન એક મુજ વિનતિ–એ દેશી), પાસ જિન તાહરા રૂપનું, મુજ પ્રતિભાસ કેમ હોય રે, તુઝ મુજ સત્તા એકતા, અચલ વિમલ અકલ જોય રે, પાસ) ૧
અર્થ_શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન! તારા રૂપને મારામાં સાક્ષાત્કાર કેમ થાય? એક રીતે સત્તાએ તે તારામાં અને મારામાં અભિન્ન પણું છે-એક્તા છે. આપ આપના સ્વરૂપથી ચલાયમાન થાઓ તેવા નથી, તેમ હું પણ સત્તામતે ખસું તે નથી. તમે કર્મરહિત છે, તેમ સત્તાએ મને કમ લાગતાં નથી ( નિશ્ચયનય). અને આપ કેઈથી કળી–જાણી શકાઓ તેવા નથી, તેમ હું પણ અકળ છું તે દેખીને-વિચારીને હું આપને પૂછું છું કે આપનું સ્વરૂપ હું પ્રત્યક્ષ કેમ કરી શકું? (૧)
વિવેચન–હે શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ! તારું રૂપ જે છે તેનું જ્ઞાન-આવિર્ભાવ મને કેમ થાય? તે રૂપ ચલાયમાન થતું નથી, તે તે એકસરખે અચલાયમાન-સ્થિર રહે છે, તે તદન નિર્મળ છે-કર્મમેલથી અલિપ્ત છે અને સમજી ન શકાય તેવો છે. અને મારે અને તારે સત્તાએ તે એક્તા છે. તે તારું જે સ્વરૂપ છે તેવું મારે કેમ આવિર્ભાવ પામે?—એવો મારો આપને સવાલ છે. સત્તાગત કર્મ એ પૂર્વે બાંધેલાં કર્મો પૈકીનાં કર્મો ઉદય અથવા ઉદીરણ પામે, પણ જેને કાળ ન પાક્યો હોય તે સત્તામાં પડ્યાં રહે. પણ સત્તાની નજરે જોઉં અને તમારા અને
શદ્ધાથ-પાસ જિન = તેવીસમાં તીર્થકર, જિનદેવ. તાહરા = તારા, આપના. રૂપનું = સ્વરૂપનું, મુજ = મને, આ જીવને. પ્રતિભાસ = સાક્ષાત્કાર, દેખવું તે. કેમ = શી રીતે. હાય = થાય, બને. તુજ = તમારી. આપતી. તારી, મુજ = મારી. સત્તા = Potentiality, હોવાપણું. એક્તા = એકત્વ, સરખી. અચલ = ચાલે નહિ તેવી, ખસે નહિ તેવી. વિમલ = નિમળ, મેલ વગરની. ( નિશ્ચયન શુદ્ધ.) અકલ = સમજ્યામાં ન આવે તેવી, જાણ ન શકાય તેવી. જેય = જોઈને, દેખીને, જાણીને. (૧)
૧. આ સ્તવન ભીમશી માણેકના પુસ્તકમાં છપાયેલ છે, તે પરથી લીધું છે. બીજી કોઈ પ્રતમાં આ સ્તવન મળ્યું નથી, તેથી આ સ્તવનને કોઈ પાઠાંતર ન નથી.
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૪]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી મારા સ્વરૂપને વિચાર કરું છું તે તમે અચલ, વિમળ અને અકલ્પ્ય છે, તેવી જ રીતે સત્તાગતે હું પણ તે જ છું. આપનામાં જે અનેક ગુણે છે તે પૈકી ત્રણ ગુણ અચળતાને, વિમળતાને અને અકખ્યતાને સત્તાગને મારામાં પણ છે, તે હવે મારા ગુણ આવિર્ભાવ શી રીતે પામે અથવા પ્રગટ કેમ થતા નથી તેનું કારણ આપ મને જણ, સ્પષ્ટ કરે. આપ અચળ છે, આપના મૂળ ગુણથી ખસતા નથી. આપ નિર્મળ છે, આપને કર્મને મેલ લાગતે નથી, આપ ન સમજી શકાય તેવા અકથ્ય છે. તે અનેક ગુણે પૈકી સત્તામાં એ ત્રણ ગુણ મારામાં પણ છે, તે આપના ગુણ આવિર્ભાવ પામ્યા અને હું તે શું તેવો જ રહ્યો, તે મારા એ ગુણ આવિર્ભાવ કેમ પામે અને આપના જે હું કઈ રીતે થાઉં, તેનું કારણ મને સમજાવે. આ પ્રશ્ન સ્વાભાવિક છે. હવે તેને પાર્શ્વનાથ શે જવાબ આપે છે, તે હવે પછીની ગાથામાં જણાવે છે તે લક્ષ્યપૂર્વક વિચારવા જેવો છે.
મુઝ પ્રવચન પક્ષથી, નિશ્ચય ભેદ ન કોય રે . વિવહારે લખી દેખીએ, ભેદ પ્રતિભેદ બહુ લોય રે. પાસવ ૨
અર્થ–પ્રભુ તે સવાલનો જવાબ આપે છે; શુદ્ધ શાસ્ત્ર દષ્ટિએ, નિશ્ચયન જોઈએ તે મારામાં અને તારામાં કાંઈ તફાવત નથી. વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ વિચાર કરીએ તે તે મારામાં અને તારામાં તફાવત અને પેટભેદે અનેક છે, તે જોવા લાયક છે. (૨)
| વિવેચન–સત્તાગતે પિતામાં રહેલા પ્રભુના ગુણે પ્રગટ કરવાની ઈચ્છાથી પૂછેલા સવાલને પાર્શ્વનાથ ભગવાન આ જીવને નીચે પ્રમાણે જવાબ આપે છે. મારા પ્રવચન પક્ષથી નિશ્ચયન મારામાં અને તારામાં કઈ પ્રકારને ભેદતફાવત નથી, નિશ્ચયનયે આત્માને કર્મ લાગતાં નથી સત્તાગને તું મારી પેઠે અચલ, વિમળ અને અકલ્પ્ય ગણી શકાય અને જ્યારે વ્યવહારનયે વિચાર કરી જોઈએ ત્યારે એના અનેક ભેદ અને પેટભેદ થાય એવી સ્થિતિ છે.
ન દ્રવ્યાનુયેગમાં નિશ્ચય અને વ્યવહાર બે પ્રકારનાં દષ્ટિબિંદુએ છે, એકને દ્રવ્યાર્થિન કહે છે, બીજાને પર્યાયાર્થિકનય કહે છે. એ દ્રવ્યાથિકનયના ચાર ભેદ છે અને પર્યાયાથિકનયના ત્રણ ભેદ છે. દ્રવ્યાથિકનયની સત્તાગત અપેક્ષાએ જોઈએ તે મારામાં અને તારામાં જરા પણ તફાવત નથી, અને જે પર્યાયાર્થિકનયે વિચારીએ તે ભેદ અને પેટભેદને પાર નથી. દેવ. મનુષ્ય, નારકી અને તિર્યંચ એના ભેદ છે, અને હાથી, ગાય, બળદ, પોપટ, કાગડે, કબૂતર, સર્પ, શિયાળ વગેરે એના અપરંપાર પેટા ભેદો છે. એમાંથી કઈ નજરે આ જીવ તરફ અને ભગવંત તરફ જોવામાં આવે છે તે ઉપર ઘણો આધાર છે. વસ્તુને જોવા માટે દૃષ્ટિબિર
શબ્દાર્થ–મુઝ = મારી. અને પ્રવચન = શાસ્ત્ર, નિશ્ચયનયે પક્ષથી = વાદથી, મતથી. નિશ્ચય = નિશ્ચયનયે. રહો. ભેદ = અદા પડે તેવું સ્વરૂપ. ન કોય = ન કોડપિ, કોઈ નથી. વિવારે = વ્યવહાર, વ્યવહાર. લખી = જાણીએ. દેખીએ = જોઈએ, અવલેકીએ. ભેદ = જુદા પડવાનું. પ્રતિભેદ = પેટા ભેદ, સામા ભેદ. બહુ = ધણા. લોય રે = થાય, જણાય, સમજાય. (૨)
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩-૨: શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન
[૪૫૫ ધ્યાનમાં લેવું પડે, કઈ નજરે એની સામે જોવામાં આવે છે તે જોવાનું છે. એક રીતે આ જીવમાં અને ભગવંતમાં જરાપણ તફાવત નથી અને બીજી રીતે તેમની વચ્ચેના તફાવતે પાર વગરના છે. આ જવાબ સમજવા યોગ્ય છે અને સાચે છે. દષ્ટિબિન્દુને તફાવત એ જૈન દ્રવ્યાનુયોગને મહત્ત્વને વિષય છે અને તે જુદાં જુદાં દષ્ટિકોણ લક્ષ્યમાં લેવા ગ્ય છે. (૨)
બંધન મોખ નહિ નિશ્ચયે, વિવારે ભજ દોય રે, અખંડિત અબાધિત સોય કદા, નિત અબાધિત સોય રે. પાસ ૩
અથ_નિશ્ચયનયથી આત્માને કમને બંધ અને કર્મથી મુકાવું થતું નથી, પણ વ્યવહારથી એને બન્ને પ્રકારની બાધા-પીડા થાય છે. અને કદાચિત એ પીડાને ભેગવે છે પણ ખરે, બાકી નિશ્ચયનયે એ અવ્યાબાધ છે, નિરંતર બાધા-પીડા રહિત છે. (૩)
વિવેચન–શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન આ જીવને આત્માનું વધારે સ્વરૂપ સમજાવે છે. એને કોઈ પ્રકારે બંધ નથી અને બંધ ન હોય તેને મોક્ષ તે હોય જ નહિ. આ સર્વ નિશ્ચયનયની વાત છે, એ અપેક્ષા તારે ધ્યાનમાં રાખવી, અને તારે સવાલ હતું કે એ અચલ છે કે નહિ? તે અમુક દષ્ટિએ એ અખંડિત છે અને બીજી દષ્ટિએ એ ખંડિત છે, અચલ નથી અને નિશ્ચયનયે એ અબાધિત છે, પણ વ્યરહારયે બાધિત છે. પ્રથમ ઉપર જે વાત કરી તેના અનુસંધાનમાં પ્રભુ પિતે કહે છે એને કર્મને બંધ જ નથી, આત્માના આઠ રચક પ્રદેશ તે તદ્દન નિર્મળ રહે છે એમ જ્ઞાની કહે છે. અને નિશ્ચયન અરૂપી આત્માને પૌગલિક કર્મો લાગતાં જ નથી, અને જે આત્માને કર્મને બંધ જ નથી, તેને તેનાથી છૂટાવાનું કેમ જ હોય? એટલે નિશ્ચયનયે આત્માને કર્મને બંધ અથવા મોક્ષ થતું નથી. અને કઈ વાર એ અખંડિતા હોય છે. તને ઉપર અચળને અર્થ કરતાં જણાવ્યું તેમ એ કઈ વાર અખંડિત ન પણ હોય, એટલે ખંડિત હોય. એ શુદ્ધ દિશામાં હોય ત્યારે એને બાધા-પીડા પણ હોય જ નહિ, એટલે એ નિત્ય અબાધિત અવસ્થામાં હોય છે, અને વ્યવહારથી એ બાધિત પણ છે. આવી આત્માની સ્થિતિ છે, એ સમજવું. આ વાત બીજી ગાથામાં કહેલી વાતને વિસ્તાર છે. આ પ્રકારે આત્માને અનેક દષ્ટિબિંદુથી જાણવું જોઈએ. (૩).
શબ્દાર્થ–બંધન = કર્મનું બાંધવું તે, મને બંધ. મોખ = મેક્ષ, કર્મથી મૂકાવું, તદ્દન કર્મ રહિત થવું ,'નહિ = નથી, હોય નહિ. નિશ્ચયે = નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ. વિવહારે = વ્યવહાર, વ્યવહાર ની અપેક્ષાએ. ભજ = સમજ, જાણ, અવધાર. દેય રે = એ છે, જુદા છે. અખંડિત = જેના ટૂકડા ન થઈ શકે તે.
= જેને કોઈ પ્રકારની બાધા-પીડા ન થાય તેવો. સેય = આત્મા, તે આત્મા. કદા = કોઈ વાર. નિત = નિત્ય, હમેશા. અબાધિત = અવ્યાબાધ, પીડા જેને કોઈ વખતે પણ ન થાય તેવો. (૩)
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૬]
શ્રી આનંદઘન–વીશી અન્વય હેતુ વ્યતિરેકથી, અંતરો તુઝ મુઝ રૂપ રે; અંતર મેટવા કારણે, આત્મસ્વરૂપ અનૂપ રે. પાસ૪
અર્થ—અન્વયને કારણે અને વ્યતિરેકને (વિવેચન જુએ) કારણે મારી અને તમારી વચ્ચે આ છેટાપણું પડી ગયું છે, તમે લેકને છેડે ગયા છે અને હું અહીં રહી ગયો છું. અને તેથી તમે અને હું જુદા જુદા રૂપે થઈ ગયા છીએ. એ છેટાપણું અળસાવવા માટે આત્માનું સ્વરૂપ જે અનુપમેય છે, કોઈની સાથે સરખાવી શકાય તેવું નથી, તે જાણવું ઘટે. (૪).
વિવેચન—–સવાલને સીધે જવાબ આપતાં ભગવાન કહે છે કે મારે અને તારે જે આંતરે પડ્યો છે, જે છેટાપણું દેખાય છે, તે મારા સ્વરૂપને કારણે છે. હવે એ આંતરે દૂર કરવા માટે આત્માનું સ્વરૂપ જે અનુપમ છે, જેને બીજા સાથે સરખાવી ન શકાય તેવું છે, તેને તું પ્રાપ્ત કર. ન્યાયમાં બે પ્રકારની વ્યાપ્તિ હોય છેઃ અન્વયવ્યાપ્તિ અને વ્યતિરેકવ્યાપ્તિ. ચત્ર ચત્ર બૂમઃ તત્ર તત્ર વા—િએટલે જ્યાં ધૂમાડે હોય ત્યાં અગ્નિ જરૂર હોય, ધૂમાડાના સદૂભાવે અગ્નિને સદ્ભાવ સમજી જ લે. આવી હકારાત્મક સ્થાપનાને, જ્યાં એક હોય ત્યાં બીજાની હાજરી હોય જ એવી સાર્વત્રિક હાજરીને, અન્વયવ્યાપ્તિ કહેવામાં આવે છે. અને ચત્ર વચમાવઃ તત્ર ધૂમામા –એટલે જ્યાં અગ્નિ ન હોય ત્યાં ધૂમાડાને અભાવ હોય છે એ વ્યતિરેકવ્યાપ્તિ. અન્વયવ્યાપ્તિ હકારાત્મક હોય છે અને વ્યતિરેકવ્યાપ્તિ નકારાત્મક હોય છે.
અહીં પ્રભુ કહે છે કે મારા અને તારામાં આંતરે પડવાનું કારણ અન્વય અને વ્યતિરેકવ્યાપ્તિ છે. એમાં અન્વયવ્યાપ્તિ એ છે કે ચત્ર ચત્ર સ્વાં તત્ર તત્ર પરમારનમાવઃ જ્યાં સ્વરૂપ હોય ત્યાં પરમાત્મભાવ હોય અને વ્યતિરેકવ્યાપ્તિ એ કે જ્યાં સ્વરૂપને અભાવ હોય ત્યાં પરમાત્મભાવને અભાવ હોય છે. જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રમાં રમણ કરવું એ સ્વરૂપ છે. નિજરૂપ છે, આત્માનું રૂપ છે. આ તારામાં ન હોવાથી તારામાં પરમાત્મભાવને અભાવ છે. આંતર પડવાનું આ કારણ છે.
આ આંતરો દૂર કરવા માટે સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કરવી તે અનુપમ ઉપાય છે, કોઈની સાથે સરખામણી કરી ન શકાય તે તે ઉપાય છે. એટલે ઉપર જે વાત સત્તાગને તારામાં હતી તે તારે આવિર્ભાવ રૂપે પ્રાપ્ત કરવી એ જ આત્મસ્વરૂપ પામવાને ઉપાય છે. એટલે સત્તાગને રહેલા તારા મૂળ રૂપને તું યેય પ્રયત્ન આવિર્ભાવ પમાડે એ માર્ગ છે. ઉપરની વાત ન્યાયની પરિભાષામાં ભગવંતે જણાવી એ આ ગાથાને ભાવ છે. આ સવાલને વધારે વિગતવાર જવાબ આવતી ગાથામાં સ્તવન કર્તા આપે છે, તે હવે આપણે જોઈએ. (૪)
શબ્દાર્થ અન્વય = જ્યાં એક વસ્તુ હોય ત્યાં બીજી વસ્તુ હેય. હેતુ = કારણ, તેને લઈને. વ્યતિરેક = જ્યાં એક વસ્તુ ન હોય ત્યાં બીજી વસ્તુ પણ ન હોય (તે તથા અન્વયે તર્કના શબ્દ છે.) અંતરો - આંતરો, છેટાપણું. તુઝ = તું, પૂછનાર. મુઝ = મારી. રૂ૫ રે = જુદા જુદા દેખાય છે. અંતર = છેટાપા, દરપણું. મેટવા = અળસાવવા, બંધ કરવા. કારણે = " આત્મ = આત્માનું, આત્મિક. સ્વરૂપ = રૂ૫. તેની સિદ્ધતા. અનૂપ = જેને કોઈની ઉપમા આપી ન શકાય તેવું, નિરુપમ. (૪)
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩-૨ : શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન
[પs આતમતા પરમાત્મતા, શુદ્ધ નય ભેદ ન એક રે; અવર આરોપિત ધર્મ છે, તેહના ભેદ અનેક રે. પાસ ૫
અર્થ—આ આત્મા છે, બહિરાત્મા છે કે અંતરાત્મા છે અને તે પરમાત્મા છે, પણ શુદ્ધ નયે એ કઈ તફાવત નથી. આ અને બીજા આરેપ કરેલા–ધારેલા ધર્મ છે, તેને તે ઘણું પ્રકાર છે, પણ તે સર્વ માની લીધેલા ભેદ છે. (૫)
વિવેચન–આત્મતા અને પરમાત્મતામાં શુદ્ધ નયની નજરે જરા પણ તફાવત નથી. નિશ્ચયનયથી આત્મત્વ અને પરમાત્મવ બને એકસરખાં જ છે, એમાં જરા પણ તફાવત નથી. બાકી બીજા એના ધર્મો છે તે તો આરોપ કરેલા છે, તેના ઉપર ધારી લીધેલા-લાદેલા ધર્મો છે અને એવા તે અનેક પર્યા છે. અને પ્રત્યેક પર્યાય તે તેના પ્રકારે છે.
નિશ્ચયનયની નજરે આગળ જણાવ્યું તેમ, આત્મા એ જ પરમાત્મા છે અને તે બને વચ્ચે જરા પણ તફાવત નથી. બાકી કર્મોથી એ દેવ થાય, મનુષ્ય થાય, નારક થાય કે તિર્યંચ થાય, તેમ જ એકેદ્રિય થાય, દ્વીદ્રિય થાય ગરીબ થાય કે તાલેવંત થાય, તેમ જ રેગી કે નરેગી થાય, સૂકમ થાય કે બાદર થાય, કીર્તિમાન થાય કે અકીર્તિમાન થાય વગેરે અનેક ભેદ પડે છે, પણ એકમે કરેલા આરેપિત ધર્મ છે; આત્મા એની મૂળ દશામાં તે નિઃકર્મા છે; શુદ્ધ દશાએ તે એ અને પરમાત્મા એકસરખા છે, એમાં જરા પણ તફાવત નથી. બાકી આ આત્મા કે થઈ શકે તે હજુ પણ વધારે જાણવું હોય તે આવતી અને છેલ્લી ગાથા જુઓ. (૫)
ધરમી ધરમથી એકતા, તેહ મુજ રૂપ અભેદ રે;
એક સત્તા લખ એકતા કહે તે મૂઢમતિ ખેદ રે. પાસ. ૬
અથ—અને ધર્મ અને ધર્મની તે એકતા કહેલી છે તે દૃષ્ટિએ જોતાં મારામાં અને તારામાં અભેદ છે, કાંઈ તફાવત નથી. સત્તાને એક જાણવાથી તારે એકતા સમજવી; પણ એવી એકતાને એકતા માનવાને મૂર્ખમતિ ખેદ સાથે પ્રયાસ કરે છે, એવું સમજનાર મુખ છે. (૬)
વિવેચન– હવે સત્તાગત એકતાને એકતા માનવામાં એકાંત પક્ષ લેતાં ભૂલ થાય છે તે
શબ્દાર્થ –આતમતા = આત્મતા, આત્મા હોવાપણું. પરમાત્મા = પરમાત્મા હોવાપણું. શુદ્ધ નય = નિશ્ચયનય, ભેદ = જુદાપણું, પૃથપણું. ન એક = કઈ પણ નથી, અવર = બીજા. આરોપિત = આરોપ કરેલા, ધારેલા, માનેલા. ધર્મ = વસ્તુ, ખાસિયત. તેહના = તેના. ભેદ = પ્રકાર. અનેક = ઘણાએકથી વધારે. (૫) | શબ્દાર્થ –ધરમી = જેને ધમ હોય તે. ધરમથી = ધમ સાથે, ધર્મ થકી. એક્તા = એકત્વ, એકપણું. તેહ = તે. મુજ = મારી, રૂપ = સ્વરૂપે, અભેદ = એક્તા. એક સત્તા = એક સત્તા, એકત્વ. લખ = જાણે છે, એકતા = એકપણું. કહે = જાણે, સમજે, મૂઢમતિ = મૂખ, ખેદ = પ્રયાસ છે. (૬) ૫૮ ,
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૮]
શ્રી આનંદઘન-વીશી બતાવે છે અને પછી છેવટે આત્મા પરમાત્મ કેમ થાય તેને માર્ગ બતાવે છે. પાર્શ્વનાથ ભગવાન હવે સ્યાદ્વાદધર્મનું સ્વરૂપ સમજાવતાં કહે છે : ધમી અને ધર્મની એક્તા છે. અને તે દષ્ટિએ મારામાં (પ્રભુમાં) અને તારામાં અભેદ છે, પણ તે સત્તાગને એકતા છે, તેને એક્તા કહેવી તે મૂ—અણુશી ખેલા માણસને નકામે પ્રયાસ છે. જે વાત કરી હતી. તે હવે ફેરવી નાખે છે. ધર્મ અને ધર્મની એકતા છે એટલે માણસનું મનુષ્યત્વ તે એક જ છે, અને તે રીતે તારામાં અને મારામાં એકતા છે, પણ અનેકાંતદષ્ટિએ સત્તાગત એકતાને-ભવિષ્યમાં થવાની એકતાનેએકતા કહેવી તે અયુક્ત છે, એટલે અત્યાર સુધી તે જે પ્રયાસ કર્યો તે તારી મૂઢતા છે, એ પ્રયાસ કરે તે અસ્થાને છે, અણઘટિત છે. એને માટે કે પ્રયાસ કરવો જોઈએ તે છેલ્લી ગાથામાં બતાવશે અને સવાલને છેવટે પ્રભુ જવાબ આપશે.
આ ગાળામાં અનેકાંતવાદનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે તે બહુ સુંદર છે. સત્તાગત એકતા તે છે જ, પણ તેને એકતા મનાવવામાં કે માનવામાં મૂર્ખાઈ થાય છે, એકાંત પક્ષ થઈ જય છે, તે અગ્ય છે; એ તે ભવિષ્યમાં થવાની વાતને વર્તમાનમાં થવાની છે, એવું રૂપક છે એ એકાંત થઈ જાય છે. (૬)
આતમધરમ અનુસરી, રમે જે આતમરામ રે;
આનંદઘન” પદવી લહે, પરમ આતમ તલ નામ રે. પાસ૭
અર્થ–આત્માના મૂળ ગુણને અંગીકાર–તેનું અનુસરણ-કરે અને જે તેમાં રમણ કરે તે આત્મારામ છે. અને તે આનંદના સમૂહની પદવીને પ્રાપ્ત કરે અને તેનું નામ પરમાત્મા છે. એટલે ત્યાં એકતા થાય છે. (૭)
વિવેચન–આવી રીતે સત્તાગત એકતા સમજવા જેવી છે. પણ તે પિતે અનુસરવા યોગ્ય કે માનવા યોગ્ય અને તેના પર આધાર રાખવા ગ્ય નથી, કારણ કે અનેકાંતદષ્ટિબિન્દુથી જોવાની છે. અને તેની એકાંતદષ્ટિ કરતાં મોટો ગોટાળો થાય તેમ છે. આવી અનેકાંતદષ્ટિને એકાંત જોવાની ભૂલ ન કરવી. આવી ગૂંચવણ ઊભી થઈ તેને, ભગવાન કહે છે કે, આત્મધર્મ જાણી-સમજીને તેને અનુસરે, તે પ્રમાણે વર્તન કરે તે આત્મારામ થાય છે, તેમાં રમણ કરે છે. અંતે તે આનંદઘનની પદવી પ્રાપ્ત કરી પરમાત્માનું નામ પામે છે. એટલે સર્વ વાતને આધાર આત્મધર્મના અનુસરણને અવલંબે છે. આ તે સંસારના ચક્કરમાં પડવું અને આત્મારામની વાત કરવી એ બે વાત બને તેમ નથી. જે આનંદઘન પદવી પ્રાપ્ત થાય તે તે પરમાત્મા થાય છે, કહેવાય છે. આપણે પરમાત્માનું સ્વરૂપ પાંચમા સ્તવનમાં વિસ્તારથી જોઈ ગયા છીએ. જે આત્માના મૂળ ગુણમાં રમણ કરી આત્મામાં લીન થઈ જાય એ પરમાત્માનું પદ પામે.
શબ્દાર્થ –આતમધામ = આત્મધર્મ, પિતાને ધમ. અનુસરી = તેની પાછળ જઈ અંગીકાર કરી. રમે = રમણ કરે, તદાકારપણું પામે. આતમરામ = આત્મરામ. તે આનંદધન = આનંદને સમૂહ. પદવી = સ્થાન, મહેલ. પરમ આતમ = પરમાત્મા. સ = તેનું. નામ = તેનું અભિધાન. ()
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩-૨: શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન
irré આ વાત સમજવા જેવી છે. સંસારમાં કે પદ્ગલિક ભાવમાં રમવું અને સત્તાગતે હું પિતે પ્રભુ સાથે એક છું એવી વાત કરવી, એમ આનંદઘન પદવી હાથમાં આવી જતી નથી. આત્માના મૂળ ગુણમાં રમણ કરી અંતરાત્મભાવ આદર અને પરમાત્મા થવું એ સર્વ આ જીવથી ગ્ય પ્રયત્ન બને તેવું છે, પણ તે સ્થિતિ તે પ્રાપ્ત થાય ત્યારે વાત છે. અત્યારે સરખાઈમાં આવી જવાને પ્રયત્ન કરવા જેવો છે, પણ આરેપિત ધર્મને અંગે ગેરસમજૂતીમાં રહેવા જેવું નથી અને અનેકાંતધર્મને પિતાના એકાંતવાદમાં ખેંચી લઈ જઈ પિતાની જાતે છેતરપીંડી કરવામાં કઈ જાતને લાભ નથી. આનંદઘનના નામે આ કઈ પૂર્વ પુરુષની કૃતિ છે, પણ આનંદઘનજીના કાવ્યથી એ જુદું પડે તેવું સ્તવન છે, પણ કૃતિ સુંદર અને સમજવા લાયક છે. (૭)
- ઉપસંહાર આ રીતે પાર્શ્વનાથનું આ સ્તવન પૂર્ણ થાય છે. જ્ઞાનસારના ટબા પ્રમાણે તે આનંદઘનજીનાં પિતાનાં કરેલાં આ બે સ્તવને હતાં તે પ્રતે ઉપરથી જડ્યાં. અને તે બે પ્રતના લખનારે એવું લખ્યું હતું કે એ બે સ્તવને આનંદઘનજીનાં સ્વકૃત છે. આ સ્તવને અર્થ જ્ઞાનસારે કર્યો છે.
આ સ્તવનને કેન્દ્રસ્થ વિચાર “સત્તા” શબ્દ ઉપર છે. તે ઉપર કેટલાક વિચારે ભૂમિકામાં બતાવવામાં આવ્યા છે. એટલે જ અગત્યને વિચાર પરમાત્માને છે. પરમાત્મા શબ્દ ઉપર જરૂરી વિવેચન આગળ પાંચમાં સ્તવનના વિવેચનમાં થઈ ગયું છે. આ શરીરે પરમાત્મા થઈ શકાય છે અને અમુક અપેક્ષાએ સત્તાગને આ આત્મા પરમાત્મા જ છે, આ દષ્ટિબિન્દુ સમજવું અને આ આત્માનું પરમાત્મપદ પ્રાપ્ત કરવું તે માટે આપણે સર્વ પ્રયાસ છે અને આખા સ્તવનને એ જ કેન્દ્રસ્થ વિચાર છે.
- બાકી, આત્માના આરોપિત ધર્મમાં માચી જવું નહિ. તે પિતાના ધર્મ તે જરૂર છે જ, પણ હાલ પિતાના ધર્મ છે એમ પોતે માની-મનાવી લેવું નહિ. પ્રયાસ કરતાં એ ધર્મ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. અને આત્મારામ કરવા માટે એ જરૂર પ્રાપ્ત કરવા જેવા છે એ વાત બરાબર લક્ષ્યમાં રાખવા જેવી છે. બાકી આ પ્રાણને દેહ, ધન, પુત્ર વગેરેને અધ્યાસ એ પડી ગયે છે કે તે છૂટો અને આત્માના મૂળગુણમાં રમણ કરવું એ જરા પ્રયત્નસાધ્ય વાત છે, પણ અશકય નથી. જે તેના સંબંધમાં ચીવટ રાખવામાં આવે તે તે થઈ શકે તેવી બાબત છે. પણ પ્રાણ અધ્યાત છેડે નહિ અને છતાં, વાંદરાની પેઠે, એમ માને કે પિતાના સંબંધે જ તેને છોડતા નથી. વાંદરાને પકડવા માટે એક ગાગરમાં બેર ભરે છે. વાંદરે તેમાં હાથ નાંખે છે, પછી હાથ છોડતું નથી અને માને છે કે એને બેરે પકડી રાખે છે. મદારી આવી ગળે દેરડું બાંધી એને એક ચાબુક મારે ત્યાં હાથ છૂટી જાય છે, ત્યારે તેને મેડી મોડી ખબર પડે છે કે બારે તેને પકડ્યો નથી, પણ પિતે બોરને પકડી રાખેલ હતાં! પણ આ સમજણ ઘણી મોડી આવે છે. તેવી જ રીતે આ પ્રાણી ધન, દેહ, પુત્ર વગેરેને પકડી રાખે છે અને માને છે
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક૨૦]
શ્રી આનંદઘન-વશી એમ કે તેમણે આ પ્રાણીને પકડી રાખેલ છે. વસ્તુતઃ તેમ છે જ નહિ, પણ મને એક આંચકો વાગે ત્યારે તેને અધ્યાસ છૂટી જાય છે અને ડહાપણ આવે છે, પણ તે તે ઘણું મોડું થઈ પડે છે. આવી જીવનની સ્થિતિ છે. પણ જેણે પરમાત્મપદ પ્રાપ્ત કરવું હોય તેને વહેલું આવે છે, તે આત્મારામમાં રમણ કરી પરમાત્મપદ પ્રાપ્ત કરે છે, પણ તેને માટે પુરુષાર્થ કરે પડે છે, દુન્યવી ભેગોને વિસારવા પડે છે અને તપ તપવાં પડે છે. આ અનેક કષ્ટો દુનિયામાં પણ સહન કરવો પડે છે, પણ જેનું લયસ્થાન પરમાત્મા થવાનું હોય છે તે સાધ્ય સ્થાને પરમાત્માને ભજે છે અને સાધ્યના ફેરફાર લાભપ્રાપ્તિને અંગે ઘણો મોટો ફેર પડે છે. આ વાત આ સ્તવનમાં સમજવા જેવી છે અને બરાબર સમજીને વ્યવહારમાં મૂકવા જેવી છે. (૨૩-૨)
જૂન : ૧૯૫૦
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ (૩) શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિવિરચિત
શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન ભૂમિકા–આ પાર્શ્વનાથનું સ્તવન જ્ઞાનવિમલસૂરિએ બનાવી તેની આખરે પિતાનું નામ મૂક્યું છે અને તેને અર્થ પણ લખ્યું છે. જ્ઞાનવિલાસના કર્તા આવું તદ્દન સાદું સ્તવન લખે એ નવાઈ ભરેલું લાગે તેમ છે. તેને અર્થ પણ ઉઘાડે હોવાથી એના પર બહુ વિસ્તારથી વિવેચન કરવામાં નહિ આવે. એમાં આનંદઘનજીની ભાષા કે ઊંડાણ મને જણાયાં નથી અને તે સરખામણી કરવા માટે જ એને અહીં ૨૩ (૩) અને મહાવીર સ્વામીના સ્તવનને ૨૪ (૩) તરીકે સ્થાન આપેલ છે.
જ્યાં સુધી આ પ્રાણ પૌગલિક વિષયે કે અહીં મળેલાં સગાંઓમાં રાચીમાથી રહે ત્યાં સુધી એ નિજ સ્વરૂપને ઓળખતે નથી, અને પરભવ–પૌગલિક ભાવમાં રમણ કરે છે ત્યાં સુધી એને નિસ્વાર થતું નથી, પણ એ એક ખાડામાંથી નીકળી બીજા ખાડામાં પડે છે અને વિચિત્ર પ્રકારનાં જુદાં જુદાં જીવન પસાર કરે છે. શેડાં વર્ષ સુધી એ રાજ્ય કરે છે. કઈ પ્રધાન થાય છે, કઈ દીવાનગીરી કરે છે, કોઈ નેકરી કરે છે, કોઈ શેઠીઓ બને છે અને કઈ ગુલામગીરી કરે છેએમ પિતાને જે અનેક પ્રકારના પાઠ ભજવવાના મળે તે થોડાં કે વધારે વર્ષ સુધી ભજવી અંતે વીસરાળ થઈ જાય છે અને પાછી બીજી જગ્યાએ બીજે જ પાઠ ભજવે છે અને નવાં સગાં-સંબંધીઓ કરે છે. એ અનેક ખટપટો કરે છે, અને દુનિયાની અરધી–ઝાઝી સમજણ પિતામાં છે એમ માની પિતાની નજર ખૂબ પહોંચાડવાનો દાવો કરે છે. અને આ પ્રમાણે મનુષ્ય થાય ત્યારે તે સમજ્યા, પણ કોઈ વાર તિર્યંચ ગતિમાં જઈ ત્યાં મૂંગે મોઢે માર સહન કરે છે અને ભૂખ્યા તરસ્યા રહે છે અને મરજી ન હોય તે પણ છેતરે જોડાય છે. આમાં જે એના જીવનનું પૃથક્કરણ કરવામાં આવે તે સુખ જેવું કાંઈ દેખાતું નથી, છતાં અભુત વાત તે એ છે કે કોઈને-ઘણાખરાને–આમાંથી નીકળવાનું અને સાચું શાશ્વત સુખ પ્રાપ્ત કરવાનું મન પણ થતું નથી અને કઈ સંસારમાંથી જાય ત્યારે એ પિકે પિક રડે છે. પણ અંતે સર્વને માટે એ જ માર્ગ છે એ તે જાણે છે, છતાં તદનુસાર વર્તન કરતું નથી, કરવાનું મન પણ કરતું નથી.
આ સ્તવનમાં આવા આવા વિચારે બતાવ્યા છે તે ચાલુ વિચારે છે, અને ઘણાએ અનેક સ્થાને બતાવ્યા છે, તેથી અર્થ સમજવા પૂરતું જરૂરી વિવેચન જ આ સ્તવનને અંગે કરવામાં આવશે. જ્ઞાનવિમલસૂરિની આ ગંભીર કૃતિ છે એમ ધારી એનું મનન કરવું.
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનંદઘન-ચાવીશી સ્તવન ( કહેણી કરણી તુજ વિણ સાચો કોઈ ન દેખ્યો જોગી-એ દેશી) પાસ પ્રભુ પણમું શિર નામી, આતમગુણ અભિરામી રે, પરમાનંદે પ્રભુતા પામી, કામિતદાય અકામી રે, પાસ) ૧
અર્થ–મારા મસ્તકને ઝુકાવીને હું પાર્શ્વનાથ ભગવાનને નમું છું, પ્રણમું છું. તે ભગવાન પિતાના ગુણેમાં મને હર છે અને ખૂબ આનંદપૂર્વક ભગવાનપણું પ્રાપ્ત કરીને જેની ઈચ્છા હોય તેને આપનારા છે. અને પોતે કઈ વાતની ઈચ્છા કરનારા નથી, અકામી છે. (૧)
વિવેચનપાનાથ નામના તેવીસમા તીર્થપતિને નમું છું. પ્રથમ તે, એ પાર્શ્વનાથ કેવા છે તે હવે વર્ણવે છે. એ પિતાને ગુણમાં મનહર છે. એ બહુ સારા લાગે છે તે તેમના નૈસર્ગિક ગુણોને મહિમા છે. તેઓએ જે ભગવાનપણું પ્રાપ્ત કર્યું છે તે અત્યંત આંનંદપૂર્વકનું છે. અને તેઓ નમનારના કે સર્વ પ્રાણુને ઈચ્છિતને પૂરા કરનાર છે. પ્રાણને ધન, વસ્તુ કે પુત્ર, દારા કે સગાં-સંબંધીઓ જે છે તે આપનાર છે. અને તેમાં ખૂબી એ છે કે આવા કામિતને પૂરા કરી દેનાર પાર્શ્વનાથ ભગવાન જાતે અકામી છે, કોઈ બાબતની પિતાને માટે ઈરછા રાખતા નથી, અને પિતાના ગુણે કરી મનહર લાગે છે. જેમને કોઈ બહારની શોભાની દરકાર નથી. તેમને હું પ્રણામ કરું છું, વંદું છું. (૧)
ચોવીશીમાં થે તેવીસા, દૂરી કર્યા તેવીસા રે; ટાળ્યા જેણે ગતિ–થિતિ ચોવીશા, આયુ ચતુષ્ક પણવીસા રે, પાસા
અર્થ_આ વર્તમાન વીશીમાં જેઓ તેવીશમા છે, જેમણે પાંચે ઈન્દ્રિયના તેવીશ વિષયને છેટે જ કરી નાખ્યા છે, દૂર કર્યા છે, જેમણે ગતિ અને સ્થિતિના ર૪-ર૪ દંડકને
શબ્દાર્થ–પાસ પ્રભુ = ત્રેવીસમા શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન, પણમું = નમન કરું, નમું, પૂજું. શિર નામી = મસ્ત નમાવીને, માથું ઝુકાવીને. આતમગુણ = આત્મગુણ, નિજગુણ, આત્માના નિશ્ચય નયે પિતાના ગુણ. અભિરામી = મનહર, સુંદર. પરમાનંદે= ઉત્કૃષ્ટ આનંદે, પ્રભુતા = મોટાઈ, વડીલપણું. પામી = પ્રાપ્ત કરી. કામિત = ઈરિત, ઈઝેલ. દાય = દાતા, દેનારા. અકામી = અનિચક, ઈચ્છા નહી કરનારા (1)
શબ્દાર્થ ચોવીશી = વર્તમાન ચોવીશ તીર્થકર થાય તેમાં. મેં = આપ. તેવીશા = તેવીશમાં. દૂરી સ્ય = છેટે રાખ્યા, દૂર કર્યા. તેવીસા રે = પાંચ ઈદ્રિયોના તેવીસ દેશ-વિષયોને ગતિ = ગતિનો દંડ, સ્થિતિ = સ્થિતિને દંડક. ચોવીશ = ચાળીશ પ્રકારના. આયુ = આયુષ્ય, આઉખું, જીવન. ચતુષ્ય = ચાર; પણવીસા = પચીસ; ચાર પચીશી એટલે એક સે વર્ષનું. (૨)
૧. આ સ્તવન તે જ્ઞાનવિમલસૂરિનું જ કરેલું છે; અને તેમણે પિતાનું જ નામ આપ્યું છે. તેથી સ્વાભાવિક રીતે તેમાં પાઠાંતર નથી, તેથી તેનું સ્થાન અહીં ખાલી છે. વળી, આને અર્થ તેમણે કરેલા અર્થ પ્રમાણે કર્યો છે, તેથી તેમને અર્થ (ટબો) અહીં લખવાની જરૂર નથી; કારણ કે તેથી પુનરાવર્તન થાય.
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩-૩: શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન
[૪૬૩ અટકાવી દીધા છે, અને જેમનું આયુષ્ય ચાર પચીશી એટલે એક વર્ષનું છે, એ પાશ્વપ્રભુને હું પ્રણમું છું. (૨)
વિવેચન—ચવીશીમાં જેઓ તેવીસમા તીર્થંકર છે, જેઓએ પાંચ ઇંદ્રિયના તેવીશ વિષય દૂર કર્યા છે, જેમણે ગતિ અને સ્થિતિને ૨૪–૨૪ દંડક દૂર કર્યા છે, અને જેઓનું આયુષ્યચક સે વર્ષનું છે તેવા પાર્શ્વપ્રભુને હું પ્રણામ કરું છું.
આ ગાથાને અર્થ સમજાય તે છે. પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષયે તેવી છે. સ્પશેન્દ્રિયના આઠ, રસેન્દ્રિયના પાંચ, ધ્રાણેદ્રિયના બે, ચક્ષુરિંદ્રિયના પાંચ અને શ્રોત્રેદ્રિયના ત્રણ–એ તેવીશે વિષયને એમણે વિજય કર્યો છે અને વિષમાં જરા પણ લપટાયા નથી. ગતિ અને સ્થિતિના ૨૪-૨૪ દંડક છે. દંડક પ્રકરણમાં ગતિ દંડકનું વર્ણન પ્રથમ દ્વારમાં અને સ્થિતિ-દંડકનું વર્ણન અઢારમા દ્વારમાં છે. ગતિ ચાર છે અને દરેક ગતિમાં કેટલે વખત રહેવાનું થાય તે સ્થિતિદંડકમાં બતાવ્યું છે. આની વધારે વિગત દંડક નામના પ્રકરણમાં જેવી. પ્રભુનું આયુષ્યચક ચાર પચીશી એટલે સો વર્ષનું છે. એ સો વર્ષના આયુષ્યવાળા પ્રભુ શ્રી પાર્શ્વનાથને હું નમું છું, પ્રણામ કરું છું. (૨)
લેહ કુધાતુ કરે જે કંચન, તે પારસ પાષાણો રે; નિર્વિવેક પણિ તુમએ નામે, એ મહિમા સુપ્રમાણે રે. પાસ ૩
અર્થ_એક પારસ નામને પથ્થર છે તે લેઢા જેવી તુચ્છ ધાતુને સારામાં સારી મૂલ્યવાન સેનાની ધાતુ બનાવી દે છે. તે પારસ તે ખરેખર પથ્થર છે, એક જાતનો પાષાણ છે, તેવી જ રીતે આપના નામે વિવેકની ગેરહાજરી હોય તે પણ સારી ચીજમાં ફરી જાય છે. એ આપના નામની મોટાઈ સારા આધારથી નક્કી થયેલ છે, એ આપના નામને મહિમા છે. (૩)
વિવચન–અને આપના નામને હું કેટલું વર્ણવું ! જે પારસ નામને પથ્થર છે તેને સ્પર્શ થવાથી લેઢા જેવી તુચ્છ અથવા હલકી ધાતુ સેના જેવી થઈ જાય છે, તેમ વિવેકની ગેરહાજરી હોય તે આપના નામથી વિવેકી થઈ જાય છે એ આપના નામને મહિમા છે. તેથી હું આપને–આપના નામને–વર્ણવું છું. પ્રાચીન કાળથી એવી માન્યતા ચાલું છે કે પારસ નામના પથ્થરને લગાડવાથી લેહ-લદ્દે પણ સુવર્ણ થઈ જાય છે, એટલે લેઢા જેવી ત૭ ધાત પણ સેના જેવી પવિત્ર–મૂલ્યવાન સરસ ધાતુ થઈ જાય છે, તેમ આપના નામના સ્પર્શ માત્રથી નિવિવેક હોય તે વિવેકીમાં ફરી જાય છે. આપનામાં એટલા ગુણો છે કે આપનું ' શબ્દાર્થ—લેહ = લેટું કુધાતુ = સાત ધાતુમાં તુચ્છ-હલકી ધાતુ. કરે = બનાવે, નિપજાવે. કંચન = સોનું, સુવર્ણ. પારસ = પારસ નામને એક જાતને મણિ, જે લેઢાને સેનું કરે છે. પાષણો = પથ્થર, જાતે પથ્થર છે પણ લોઢાને સોનું કરે છે. વિવિવેક = વિવેક રહિતપણું, સાચું ખોટું પારખાની શક્તિની ગેરહાજરી. પણિ = છતાં. તુમએ = તમારા, આપના. નામે = નામના ગુણે કરી, મહત્તાથી. મહિમા = મોટાઈ, મોટાપણું. સુપ્રમાણે = સારો, આધારભૂત. (૩)
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૪]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી નામ પણ પાસ પાષણ જેટલું કામ કરે છે. આ પારસનું રૂપક લઈને આ ગાથાને વિસ્તાર કરવામાં આવ્યું છે, તે પારસનાથને મહિમા બતાવવા માટે છે. આપને મહિમા સારા આધારથી નક્કી થયેલે છે, તે બતાવ્યું. (૩)
ભાવે ભાવનિક્ષેપે મિલતા, ભેદ રહે કિમ જાણે રે? તાને તાન મિલે એ અંતર, એહ લોક ઉષાણ રે. પાસ /
અર્થ—હદયના ભાવપૂર્વક ભાવનિક્ષેપાએ જ્યારે મેળાપ થાય ત્યારે તમે સમજો કે પછી આંતરે કેમ રહી શકે, નભી શકે, ચાલી શકે ? તાનમાં એકસરખા તાનવાળા મળે, પછી આંતરે કે છેટું કેમ ટકી શકે ?–એવી કેમાં પણ કહેવત છે. આપની સાથે તાન મળે પછી અંતર કેવું? (૪)
વિવેચન–ભાવપૂર્વક ભાવનિક્ષેપે આપને મેળાપ થતાં મારી અને આપની વચ્ચે આંતર કેમ રહે? તાનમાં તાન મળે ત્યારે ખરી મજા જામે-કોમાં પણ એવી કહેવત છે. તે મારે આપની સાથે તાન મેળવવું છે. જૈન તત્ત્વજ્ઞાનમાં ચાર નિક્ષેપ છે નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ. આ ચાર નિક્ષેપો પૈકી ભાવનિક્ષેપાથી આપને ભાવીએ ત્યારે ખરે આંતરિક આનંદ જામે. જેવી રીતે સંગીતકાર ગાયન ગાવા પહેલાં નરઘાં અને હારમોનિયમ સાથે પિતાનો રાગ મેળવી પછી ગાયન શરૂ કરે છે, તે પ્રમાણે મારું તો ભગવાનના તાન સાથે મળે, પછી સૂરની જમાવટ પેઠે મારી એકાગ્રતા થાય, તે ઔર આનંદ આપે. તાન સાથે તાન મેળવવાની કહેવત લોકોમાં જાણીતી છે. તેમ જ ભાવપૂર્વક આપને દયાવવાનું થતાં મારી અને આપની વચ્ચે આંતરે કેમ રહે? હું આપના જે કેમ ન થાઉં ? આંતરા માટે આપણે છઠ્ઠી પદ્મપ્રભુના સ્તવનમાં વિવેચન કરી ગયા છીએ. આ કારણે ભાવથી આપને હું ભાવું છું અને આશા રાખું છું કે મારે અને આપને આંતરો ભાંગી જાય. એટલા માટે હું આપને પ્રણમું છું, તે આપ સ્વીકારશે. (૪)
પરમ સરૂપી પારસરસસું, અનુભવ પ્રતિ લગાઈ રે ! દોષ ટલે હોય દષ્ટિ સુનિર્મળ, અનુપમ એહ ભલાઈ પાસ૫ શબ્દાર્થ–ભાવે = ભાવપૂર્વક, હૃદયમિપૂર્વક. ભાવનિક્ષેપ = ચાર નિક્ષેપો પૈકી ભાવ નિક્ષેપે. મિલતા = એકત્ર થતાં, એક થતાં. ભેદ = તફાવત, જુદાઈ અંતર. રહે = હાય, થાય. કિમ = કેમ. શા માટે કેવી રીતે. જાણો = સમજે, અવગાહ, તાને = એકસરખા, સરખા તાન-સુરવાળા. એ = શું, કેમ. અંતર = આંતર, છેટાપણું, એહ = એવો, એ પ્રમાણે, લેક = જનતામાં, લેકેતિમાં. ઉષાણ = ઉખાણ, કાતિ, કહેવત. (૪)
શબ્દાર્થ–પરમ = ઉત્કૃષ્ટ, સહુથી સરસ. સરૂપી = સ્વરૂપ ધારણ કરનાર, નિજ ગુણના ધારક પારસરસ = લેહને સેનું બનાવે તેવો રસ ધારણ કરનાર, પાર્શ્વનાથ. અનુભવ = જાતઅનુભવ, ભોગવવું તે. પ્રીતિ = પ્રેમ, સ્નેહ, સગાઈ, લગાઈ = લગાવી, માંડી, જોડી. દોષ = પાપ, સંસારમાં રખડાવનાર કર્મ. ટલે દૂર થાય. હોય = થાય. દષ્ટિ = નજર, જેવાની શક્તિ, સુનિમળ = તદ્દન ચેખી, ખૂલે તેવી થાય. અનુપમ = અદ્ભુત, કેઈની સાથે ન સરખાવી શકાય. એહ = તે, એ. ભલાઈ = સારાવાટ, ભલમનસાઈ, (૫)
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩–૩: શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન
[૪૬૫
અથ—ઉત્કૃષ્ટ—સારામાં સારા–રૂપને ધારણ કરનાર પાર્શ્વનાથ સાથે જ્યારે અનુભવની પ્રીતિ–પ્રેમ લગાડવામાં આવે, એટલે એવી પ્રીતિના સંચેાગ–સંબધ થાય, ત્યારે સર્વ રખડાવનાર દૂષણા ટળી જાય, દૂર થાય, અને જોવાની શક્તિ વધારે ચેાખ્ખી થાય. એ જે પ્રભુની ભલમનસાઈ છે તે કોઇની સાથે સરખાી શકાય તેવી નથી. (૫)
વિવેચન—પરમરસરૂપી પાયસ(ખીર)ના રસમાં અનુભવના રસ લગાવવામાં આવે ત્યારે બધા દોષો દૂર થાય છે અને વળી નજર પણ વધારે ચાખ્ખી થાય છે. આ આપની ભલમનસાઈ એવી તે અદ્ભુત છે કે તેની સાથે કોઇની સરખામણી થઈ શકે નહિં. તેથી આપને નમું છું, પૂજું છું, સેવું છું. પાયસરસ એટલે ખીરના રસ અનેક રસમાં ઉત્તમ ગણાય છે. એ દૂધની બનાવેલી ખીરના રસ સવ` રસામાં ઉત્તમ રસ આપણે ગણીએ છીએ. એ રસ જેવી અનુભવની પ્રીતિ આપને લાગે. એ અનુભવ એટલે આત્માનુભવ; એ અનુભવથી ઘણું સુંદર કામ થાય છે અને રસામાં જેમ ખીરના સરસ રસ–ઉત્કૃષ્ટ રસ ગણાય છે તેમ આ અનુભવને રસ જામે ત્યારે બહુ સુંદર પરિસ્થિતિ થાય છે. અનુભવમાં પણ જ્યારે આત્માનુભવ કર્યો હોય ત્યારે સંસારમાં રખડાવનાર સ દૂષણા દૂર થાય છે, એટલે સાંસારિક વ્રુત્તિ દૂર થાય છે અને આત્મસન્મુખ વૃત્તિ જાગે છે, જામે છે. અને આપની એ ભલમનસાઈ એવી સુંદર છે કે એની કોઈની સાથે સરખામણી જ થઇ શકે નહિં. આપ આવા અદ્ભુત, અનુપમ, મહાન છે. તેથી શિર નમાવીને આપને પ્રણમું છું, નમું છું. (૫)
કુમત ઉપાધિ કુધાતુને તજીએ, નિરુપાધિક ગુણ જિએ રે;
સાપાધિક સુખદુ:ખ પરમારથ, તેહ લહે નવી રજીએ . પાસ૦ ૬
અખરાબમાં સારાની બુદ્ધિરૂપ કુમતિને તજી દઈએ, તેને તુચ્છ હલકી ધાતુ જાણીને દૂર કરીએ અને જેમાં કોઇ પ્રકારની સાંસારિક—પૌદ્ગલિક ચીજ ન હોય તેવી શુદ્ધ ચીજને સેવીએ; ઉપાધિવાળા સારા કે ખરાબ સુખદુઃખના અનુભવ, તે મળી જાય તેમાં આનંદ લહેર ન માનીએ, તેમાં રાચીએ નહિ. (૬).
વિવેચન—કુમતિરૂપ ઉપાધિરૂપ તુચ્છ ધાતુને તજી દઈએ, લેાતુ` કે કથીર એવી તુચ્છ ધાતુ સાત ધાતુમાં છે, તેને આપણે છે।ડી દઇએ. ખરાબ તિથી આપણા સંસાર વધે છે અને આપણે સારો વખત જોવા હાય તે। કુમતિરૂપ હલકી ધાતુને હલકી સમજી તેને ત્યાગ કરવા જ જોઈએ, અને ભવિષ્યમાં પણ ઉપાધિ ન કરે તેવા ગુણ્ણાને ભજીએ, સેવીએ. ઉપાધિ સહિત સુખ અને દુઃખ આપણને
–
શબ્દા—કુમતિ = પારકાને-પૌદ્ગલિકને સારા ધારવાની ખુદ્ધિ. ઉપાધિ = વળગાડ. સુધાતુને = તુચ્છ ધાતુ, લોઢા જેવી ધાતુને. તજીએ = ત્યાગ કરીએ. નિરુપાધિક = ઉપાધિ રહિત, જેમાં પૌલિક ભાવનો અંશ ન હોય તેને. ગુણ = લાભ. ભજીએ = સેવીએ. સોપાધિક= પૌદ્ગલિક, સાંસારિક. સુખ = પૌદ્ગલિક સારા અનુભવ. દુઃખ = પૌદ્ગલિક ખરાબ અનુભવ. પરમારથ = પરમ તત્ત્વ, વસ્તુતઃ, અંતે જતાં. તેઃ = તે. લહે = મળ્યે, પ્રાપ્ત થયે. નવી રજીએ = રાજી ન થઈએ, ખુશી ન થઈ એ (૬)
૫૯
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૬ ]
શ્રી આનંદથન-ચાવીશી
થાય ત્યારે સુખમાં આપણે રાજી ન થવું અને દુઃખથી ગભરાઈ ન જવું. એ ખરે પરમા છે, જાણવા લાયક સત્ય છે અને તેમ કરીને આપણે આપણા સ`સાર ઘટાડવા જોઇએ. જે સુખને માણે છે અને દુઃખ વખતે રડે છે કે નિસાસા નાખે છે, તેવા ઉપાધિવાળા સુખમાં આપણે રાજી કે અરાજી થઈ ન જવું. એમાં અંતે-સરવાળે આપણને પરમાથ લાભ થતો નથી અને પરમાથ પણ અંતે ઉત્કૃષ્ટ સ્વાથ હાઈ એમાં પણ વિવેક રાખવાની જરૂર છે. (૬) જે પારસથી કંચન જાચું, તેહ કુધાતુ ન હોવે રે;
તેમ અનુભવ-રસ ભાવે ભેદ્યો, શુદ્ધ સરૂપે જુવે રે. પાસ૦ ૭
અ ુ. પારસથી એવા સાનાની યાચના કરું છું કે તે કદી તુચ્છ ધાતુ થાય જ નહિ, તે જ પ્રમાણે જે અનુભવભાવે ભેદાણા છે અને સુવર્ણમય થયા છે વસ્તુને નિ`ળ સ્વરૂપે જુએ, નીરખે. (૭)
વિવેચન—એ આગલી ગાથામાં અનુભવ-રસની હકીકત કહી તે કેવ। હાય અને તે થાય પછી તેનું પરિણામ શું આવે તે આ સાતમી ગાથામાં જણાવે છે. હું પારસનાથ પાસે સેનાની યાચના કરું છું; પાછું કદી લેતું ન થાય એવું સેનું માગું છું. આ અનુભવ જેને ભેદે, થાય તે પાતાને શુદ્ધ સ્વરૂપે જુએ છે, એટલે એ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રમય છે એમ પોતાની જાતને જુએ છે અને તે અનંત કાળ માટે જુએ છે અને એ સુવણું થઈ ગયા પછી કદી પાછા તુચ્છ ધાતુ–લાટું થતા જ નથી; એ તે સ કાળને માટે સેાનું થાય છે. એવા સુવણ વને હું યાચું છું. માગવું ત્યારે વળી સાધારણ શા માટે માગવું ? આવી માગણીને નાદર કહેવાનું કારણ એ છે કે એવી માગણી કરવી એ માગનારને મન સાધારણ છે, પણ વસ્તુત; એ મેાટામાં માટી માગણી છે. અને એ કરવામાં એને અનુભવરસ પ્રાણીની મદદે આવે છે. તેટલા માટે હું પ્રભુને પ્રણામ કરું છું અને તેમની પાસે મારી નાદર માગણી રજુ કરું છું. અનુભવ-રસના આ ચટકો છે અને અનુભવ-રસથી જાગ્રત થયેલા ચેતન નમન કરીને આ માગણી કરે છે. (૭) વામાનંદન ચંદન શીતલ, દર્શન જાસ વિભાસે રે; ‘જ્ઞાનવિમળ’ પ્રભુતા ગુણ વાધે, પરમાનદ વિલાસે રે. પાસ૦ ૮
શબ્દાથ—જે = જે ધાતુને. પારસ = પારસ પાષાણથી, અથવા પાર્શ્વનાથ સબ ધથી, જાચુ યાચુ’. માર્ગુ, મેળવવા ઇચ્છું, તેહ = તે, એ. કુધાતુ = તુ, ધાતુ, હલકી ધાતુ. ન હોવે = ન થાય. તેમ = તિમ, તે રીતે, એ પ્રમાણે. અનુભવ = સ્વાનુભવ, આત્માનુભવ. રસ = પ્રવાહી. ભાવે – ભાવ–દ્રવ્યથી, તન્મય થવાથી. ભેદ્યો = તન્મય થયા. શુદ્ધ = નિમ*ળ, પરમાર્થ' પવિત્ર. સ્વરૂપે = નિજરૂપે. જોવે = નીરખે, સહે. (૭)
શબ્દા વામનંદન=વામા દેવીના પુત્ર, શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન. ચંદન = સુખડ જેવા. શીતલ = હૈંડા, ટાઢા. દર્શીન = આકાર. જાસ = જેને. વિભાસે = વિશેષ શાભા આપે, જ્ઞાનવિમળ = જ્ઞાન ચોખ્ખુ, નિમ ળ (ર્તાનું નામ પણ ગર્ભિČત રીતે). પ્રભુના = મોટાઈ, ભગવાનપણું. ગુણુ = તે રૂપ સદ્ગુણ, વાધે = પ્રાપ્ત થાય. પરમાનંદ = ખૂબ આનંદ (ગભિ'ન રીતે આનંદધનજીનુ નામ `ણુ જણાવ્યુ`.) વિલાસે = લીલા માત્રમાં, સહજ રીતે. (૮)
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩-૩ : પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવને
[૪૬૭ અર્થ–વામાદેવીના પુત્ર શ્રી પાર્શ્વનાથ ચંદન જેવા ઠંડા છે, જેમનું દર્શન વિશેષ શોભા આપનારું છે. નિર્મળ જ્ઞાનરૂપ ભગવાનને લીલામાત્રમાં-રમત કરતાં–પમાય છે અને પછી ખૂબ આનંદમાં વિલાસ-મોજમજા કરવામાં આવે છે. (૮)
વિવેચન–વામાદેવીના પુત્ર ચંદન જેવા શીતળ છે, એમનું દર્શન એક પ્રકારની શોભા આપનાર છે. જ્ઞાન એનાથી નિર્મળ થાય અને પછી છેવટે પરમાનંદમાં વિલાસ થાય, તે પાર્શ્વનાથ પ્રભુને હું પ્રણામ કરું છું. વામાદેવી ભગવાન શ્રી પાર્શ્વનાથની માતાનું નામ; તેમના પુત્ર તે પાર્શ્વનાથ ભગવાન છે. તેમનું દર્શન થવું તે એક જાતની શભા આપનાર છે. જેમ જ્ઞાનવિલાસે આનંદ કરતાં જ્ઞાનવિલાસ બનાવ્યો, તે તે સરસ આનંદ છે, એક જાતની લહેર : છે. એમાં આનંદ લેવાથી પિતાની પ્રભુતા પ્રાપ્ત થાય અને છેવટે પરમાનંદમાં વિલાસ થાય એવા પાર્શ્વનાથ પ્રભુને હું પ્રણમું છું, નમું છું. સેવું છું. પ્રભુ પાર્શ્વનાથને શીતળતા ગુણ અતિ સમજવા લાયક છે. કમઠ અને ધરણેન્દ્ર પર સમાન બુદ્ધિ રાખનારનું નામ લઈએ છીએ તે અત્યારે જ આપણામાં એક જાતની શીતળતા આવે છે, પ્રભુતાને ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે, અને અંતે આપણો પરમાનંદમાં વિકાસ થાય છે. આ ગાથામાં જ્ઞાનવિમળસૂરિએ પિતાનું નામ જણાવ્યું અને આનંદઘનજીને આડકતરી રીતે યાદ કર્યા (૮)
ઉપસંહાર આ જ્ઞાનવિમળસૂરિના બનાવેલા તેવીશમાં સ્તવનને કેન્દ્રસ્થ વિચાર આત્મિક મૂળ ગુણ પ્રગટ કરવાનું છે. એ મૂળ ગુણો કંચનરૂપે આત્મામાં રહેલા જ છે. પણ અંદર રહેલ કંચનત્વ જેમ સુવર્ણ ઉપર લાગેલ માટી પ્રયાસથી દૂર કરીને પ્રગટ કરાય છે, તેમ આત્મગુણે પ્રકટ કરવાના છે. એ પ્રકટ કરવા માટે અનેક આધ્યાત્મિક અને યૌગિક ઉપાયે કામે લગાડવાના છે. આત્મા જેમ યમ-નિયમાદિકને ઉપયોગ કરે તેમ તેના મૂળ ગુણો પ્રકટ થાય છે, અને એક વખત એ ગુણ પ્રાપ્ત થાય ત્યાર પછી તે અંત વગરના કાળમાં આનંદમાં લહેર કરે છે. એ આત્મિક આનંદ તદ્દન સ્વાભાવિક છે અને એને અનુભવ એવો અલૌકિક છે કે દુન્યવી કઈ પદાર્થ સાથે એની સરખામણી ન થઈ શકે. દુન્યવી સર્વ વસ્તુઓ આનંદ આપે તે તે મર્યાદિત કાળ સુધી જ હોય છે. એ મર્યાદાનો અંત આવે એટલે આનંદ વીસરાઈ જાય છે. વસ્તુતઃ તે આનંદમાં આનંદ જેવું કાંઈ નથી, કારણ કે પૌગલિક સર્વ આનંદ માન્યતામાં જ છે. ગળ્યું ખાવામાં આવે કે ઇન્દ્રિયના કોઈ વિષયને સેવવામાં આવે, તેમાં જરા વખતનું સુખ લાગે છે, પણ એમાં વસ્તુતઃ આનંદ જેવું કાંઈ નથી; છતાં તેને થોડા વખતનું સુખ માનીએ તે તે પણ લાંબો વખત ટકતું નથી. પણ આત્મિક આનંદ તે ભારે ચીજ છે; એ એક વાર આવ્યા પછી જતું નથી અને અનંત કાળ સુધી તેમને તેમ ચાલ્યા કરે છે.
પ્રાણી છાતી કાઢીને દુનિયામાં ચાલે છે, અને બોલતી વખતે ગમે તેવું બેલી નાખે છે. પણ તેને લક્ષ નથી કે વર્તમાન સર્વ દમદમાટ કે ધમધમાટ લાંબો વખત ટકવાનું નથી. અને જે
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૮]
શ્રી આનંદઘન-વશીસુખની પાછળ દુઃખ ડેકિયું કરી રહેલ હોય, તેને કયા અર્થમાં સુખ કહેવાય? આવી ખોટી માન્યતાનાં સુખ પ્રાપ્ત કરવા માટે તે ખટપટ કરે છે, અને પિતાની હોશિયારી બતાવે છે. પણ માંડેલ બાજીને પલટાતાં વખત લાગતું નથી. અને પછી એકના એક એકરાના મરણ વખતે કે વહાલાં સગાંઓના વિલય વખતે પિતાનું જીવન પણ અકારું લાગે છે. માન્યતાનાં સુખની આવી સ્થિતિ હોવાથી એ સુખને મેળવવા પ્રયાસ કરે, અને કદાચ છેડા વખત માટે સુખ મળે તે તેમાં રાચવું, એ વસ્તુસ્થિતિનું અજ્ઞાન બતાવે છે એટલા માટે આત્મિક સુખ પ્રાપ્ત કરવા ઉદ્યમ કરવો તે આ સ્તવનને ઉદ્દેશ છે. તેમાં બહુ વિવેચન આવશ્યક નથી, કારણ, અર્થ સમજાય તે ઉઘાડે છે. એટલા માટે આ સ્તવન પર જરૂરી વિવેચન કર્યું છે.
સ્તવનની આખરે જ્ઞાનવિમળસૂરિએ પિતાનું નામ પણ આડકતરી રીતે બતાવી દઈ એ કેની કૃતિ છે તે સ્પષ્ટ કર્યું છે. તેઓ સુંદર અર્થ કરનાર અને જાતે કવિ થઈ ગયા. તેમને ધર્મપ્રેમ વિશાળ હતું અને તગપચ્છની પાટને પિતાના જીવનના સમયમાં દીપાવી ગયા હતા. તેમની કૃતિઓ ઉપલબ્ધ થઈ તે પ્રકટ કરવામાં આવી. તેઓનું નામ અવિચળ રાખવાને યોગ્ય પ્રયત્ન થયે છે તે સુંદર વાત છે. તેમના આદર્શ ચરિત્રની પણ લેકહિતાર્થે જરૂર છે. તેમની કૃતિનું એક મહાવીરસ્વામીનું સ્તવન રજૂ કરી આ આનંદઘન ચોવીશીને અત્યંત રસિક વિષય પૂર્ણ કરવામાં આવશે. (૨૩-૩)
જુલાઈ : ૧૯૫૦ ]
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪ (૧) શ્રી આનંદથનનું કહેવાતું
શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન ભૂમિકા–આ સ્તવનને કેન્દ્રસ્થ વિચાર વિરપણું-બહાદુરપણું છે. અસલની દષ્ટિએ આપણે ધર્મ ક્ષત્રિયનો ધર્મ હતે. જૈનધમે તે જ્ઞાતિને સ્વીકાર જ કર્યો નથી. પણ આપણો ધર્મ ક્ષત્રિયને ધર્મ છે એ વાત આપણે ભૂલી ગયા. જે ક્ષત્રિયે એ ધર્મ ઉપદે, જેને પગલે આપણે ચાલીએ છીએ, તેમની નજરમાં સર્વ જીવો સરખા હતા. અને માણસ ગમે તે જાતને હોય, તેને મોક્ષમાં જવાને અધિકાર હતે એમ તેઓની સમજણ હતી, અને એ પ્રકારનો ઉપદેશ તેઓએ એકસરખી રીતે આવે છે. એટલે પ્રાણી જે પિતાનું આત્મિક જોર કરે તે તેને મેક્ષ કોઈથી, નાતજાતને કારણે રેકી શકાતું નહોતું. આનું નામ વીરતા છે.
આ સર્વ વાત આપણે વિસરી ગયા અને એસવાળ, પિરવાડ, શ્રીમાળીના ઝઘડામાં પડી ગયા એ આપણું દુર્દેવ છે. એને દુર્દેવ કહેવાનું કારણ એ છે કે એ આપણને આપણું ખરું સ્થાન ભુલાવે છે અને ખોટે રસ્તે ચઢાવે છે. આપણે એ રસ્તે છેડી દેવો જોઈએ અને મહાવીરસ્વામીના અસલ રસ્તે આવી જવું જોઈએ. એમાં આપણી શોભા છે. આપણે જે ખરેખર મહાવીરના અનુયાયી હોઈએ તે આપણે તે બહાદુરના પુત્રો છીએ. આપણે મોક્ષ આપણને કુલ સ્વાધીન છે. એ વીરતા વીસરાઈ ગઈ છે તેથી આ સ્તવનની અંદર આપણે એ વીરતા માગી એને ઉદ્ધાર કરીએ છીએ. વીરતા કેઈ આપી જવાનું નથી, એ વસ્તુ માગી મળતી નથી, પણ એ આપણને યાદ કરાવનાર એક સૂત્ર છે અને તે બરાબર યોગ્ય વખતે આપણને સાંપડે છે.
આત્મા ખરેખર વીરતાને વરેલે જ હો ઘટે. એને કષાયે વિષને જીતવા છે, અને સમુદ્યાત કરે છે. એને ત્રણે કારણે સાધવાં છે, એને ગુણસ્થાનક્રમારેહ કરવું છે, તે પછી એ કામ કાંઈ નિર્બળથી સાધ્ય નથી; એ તે વીરપુરુષ હોય કે થાય તે જ તેને મેળવી શકે. આ વીરતા આ સ્તવનમાં માગી છે. વીરના પુત્રો વીરત્વ કેળવે એ આ સ્તવનને મુખ્ય હેતુ છે. - સ્તવન કેઈ કોઈ સ્થાને ગૂંચવણુ કરે તેવું છે. જે સાદી-સીધી વાત આનંદઘનજી કરતા હતા તે, વિદ્વત્તા ગમે તેવી હોય તે પણ, કર્તા આ તવનમાં લાવી શક્યા નથી. “નમ મુજ ન મુજ એ સ્તવન (૧૬ મું)ની અને આ સ્તવનની ઘણી ઊંડી વાતે ભાષાફેર બતાવે છે. અને, મારી માન્યતા પ્રમાણે તે, બાવીસ સ્તવનમાં પ્રૌઢ ભાષામાં વિચારની પ્રૌઢતા જળવાઈ રહી છે, પણ ત્યાર પછી એ સુકરતા આવી શકી નથી, તેથી આનંદઘનજીનું સ્થાન તે અદ્વિતીય જ છે, અને તે તેવું જ રહેશે. આપણે સરખામણી કરવા આ સ્તવન બને તેટલા સંક્ષેપથી વિચારી જઈએ.
૧. આ પદ ઉપર જ્ઞાનવિમલસૂરિને ટબ નથી, બહુ જ જરૂર પૂરતું આ સ્તવન પર વિવેચન કર્યું છે.
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૦]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
સ્તવન
(રાગ-ધન્યાસરી) શ્રી વીર જિનેશ્વર ચરણે લાગું, વીરપણું તે માગું રે; મિથ્યા મેહ તિમિર ભય ભાગું, જિત નગારૂં વાગ્યું રે. વીર. ૧
અથશ્રી મહાવીર પરમાત્માને પગે લાગ્યું અને તેમની પાસે વીરતા–બહાદુરીની માગણી કરું છું. મિથ્થામહનીયરૂપ અંધકારની બીક ભાગી ગઈ છે અને મારે તેને પરિણામે વિજય ડંકે વાગે છે. (૧)
વિવેચન–મહાવીરસ્વામીને-વર્ધમાન શ્રીવીરને પગે લાગીને તેમની પાસે વીરતા-બહાદુરી માગું છું. હું પૈસા કે ઘર માગતું નથી, પણ એ મોટા પુરુષ પાસે હું માનું છું કે મને એકલી વીરતા આપે, હું મારા દુશ્મનને પહોંચી શકું તેટલી બહાદુરી-તેટલું શૂરવીરપણું મને આપ.” માણસ માગે તે ધન કે ઘરબાર કે છોકરા-છોકરી કે આવું કાંઈ માગે, પણ આ ડાહ્યો માણસ કઈ ચીજ કે કઈ વસ્તુ માગતું નથી, પણ ભગવાન પાસે વીરતા જ માગે છે. એ માગણી કરવાને એને વિચાર દીર્ધદષ્ટિને છે. પૈસા કે સ્ત્રી-પુત્ર તે આ ભવમાં જ કામ આપે છે, પણ શત્રુઓને જીતવા માટે જે શૂરવીરપણું આ પ્રાણી માગે છે એ તે ઘણા કાળ માટેની અને ભવાંતરની વાત છે. એ માગણી કરી એણે અરહિંતપદના અર્થને ચરિતાર્થ કર્યો છે. “અરિ એટલે શત્રુ, તેને હણવા માટે હૃદયબળ જોઈએ અને તે વીરતામાંથી ઉદ્ભવે છે, એટલે આ માગણીમાં ભારે રહસ્ય રહેલું છે. વીરતાનું નીચેનું વર્ણન વાંચવાથી એ બરાબર સમજણમાં આવશે.
મિથ્યાત્વને લીધે અવસ્તુમાં વસ્તુનું ભાન થાય છે અને અવાસ્તવિકમાં વાસ્તવિક્તાનું ભાન થાય છે. આ મિથ્યાત્વ તરફને પ્રેમ એ તદ્દન અંધકાર છે. ચારે તરફ ઘોર અંધારું છે અને તેને ભય એટલે બધે છે કે પ્રાણી એને લઈને અનાદિકાળથી સંસારમાં અટવાયા કરે છે. વીરતા હોય તે અંધકારને ભય દૂર થાય અને પ્રાણીમાં હૃદયબળ આવી જાય. આવી રીતે મિથ્યાત્વમેનીયના અંધકારને દૂર કરવાની માગણી કરવામાં પ્રાણીની દીર્ઘ નજર રહેલી છે અને એ વીરતાને પરિણામે આખરે એને વિજયડંકે વાગે છે. ભગવાનને પગે લાગી તેમની પાસે આવી નાની માગણી કરી તેમાં ભારે સમજણ રહેલી છે. “મારા દીકરાના દીકરાની વહુને સાતમા માળેથી
પાઠાંતર– જિનેશ્વર' સ્થાને પ્રથમ પંક્તિમાં “જિન” (“વીર જિન') એવો પાઠ ભીમશી માણેક છાપે છે. ત્રીજા પાદમાં “ભાંગું’ એવો પાઠ “ભાગું' સ્થાને છે. (૧)
શબ્દાર્થ –વીર જિનેશ્વર = ચોવીશમાં તીર્થકર મહાવીરસ્વામી ચરણે = પગે લાગું = પાય પડું છું. વીરપણું = શૂરવીરતા, બહાદુરી. માર્ગ = યાચું, પ્રાર્થ. મિથ્યા = જૂઠ, ખોટે, પ્રથમ ગુણસ્થાનક. મેહ = મેહતીય કમર, મિથ્થામહનીયરૂપ. તિમિર = અંધારું. ભય = બીક. ભાગું = નાશ પામેલ, દૂર થવું, ભાગેલ. જિત = વિજય, જયનો. નગારૂ = ડંકે. વાગ્યું રે= ગગડયું, થયું. (૧)
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪-૧: શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન
[૪૭૧ સેનાની દેણીમાં છાશ લેવી જોઉ”—એવી અંધ પુરુષની માગણીમાં લાંબા આયુષ્યની, અંધાપો દૂર થવાની અને ઘરનાં ઘરની માગણી આવી જ જાય છે. આવી દીર્ઘ નજરની માગણી વીરતા માગવામાં છે. તે ભવાંતરના સુખ માટે અને સ્થાયી લાભ માટે છે. (૧)
છઉમથ્ય વીરજ વેશ્યા સંગે, અભિસંધિજ મતિ અંગે રે, સૂક્ષ્મણૂલ ક્રિયાને રંગે, યોગી થયો ઉમંગે રે. વીર. ૨
અર્થ-છસ્વસ્થ વીર્યના ક્ષપશમથી અને કર્મ લેવાની દશા અને કર્મ લેવાની સ્વયંબુદ્ધિ થવાથી તેને અંગે તથા આત્મિક અને સ્થૂળ-વ્યાવહારિક ક્રિયા કરવાને રંગ લગાવી મહાવીરસ્વામી હસે હેસે સાધુ બન્યા. (૨)
વિવેચન-છદ્રસ્થ વીર્ય લેડ્યાને સંબંધે કર્યગ્રહણ યોગ્ય બુદ્ધિ થાય છે. એ સર્વ જોઈને સ્થળ અને સૂક્ષ્મ ક્રિયા કરવાને રંગ લાગવાથી વીરસ્વામી આનંદપૂર્વક-ઉત્સાહથી જાતે ભેગી થઈ ગયા.
“છ” એટલે કપટ અથવા છલ. “છદ્મ” એટલે ઘર પણ થાય છે. છસ્થ એટલે સાંસારિક છઘD વીર્ય અને મુક્ત વીર્ય એ બે જાતનું વીર્ય છે. લેડ્યા એટલે આત્મિક અધ્યવસાય. સાંસારિક. અપેક્ષાએ થતું વીર્ય, એને જે લેડ્યા થાય, મને વ્યાપાર થાય અથવા આત્મિક અધ્યવસાય થાય એ સવ અભિસંધિજ છે, એટલે કર્મ ગ્રહણ કરવાને યોગ્ય છે. આ સર્વ જોઈને શ્રી વીરને તે સ્થળ અને સૂફમ ક્રિયા કરવાને એ સુંદર મોકો મળી ગયે, એમને સંસાર પર એવી ધૃણા આવી ગઈ કે એ ઘણા ઉત્સાહથી સંસાર ત્યાગી યેગી થયા, દીક્ષા લીધી અને સંસારથી મુક્ત થયા. આ વીરના ત્યાગને મહિમા છે, અને તે પ્રશસ્ત હોઈ અનુકરણીય છે.
અભિસંધિજ એટલે કર્મ ગ્રહણ કરવાને યોગ્ય; એની વ્યાખ્યા “કમ્મપયડી” ગ્રંથમાં આપવામાં આવી છે. છદ્મસ્થ વય અને લેડ્યાને લીધે કમ ગ્રહણ થાય છે. એ સર્વ જોઈને વીર પરમાત્મા યેગી થયા અને તે પૂરતા ઉત્સાહથી થયા. તે વીરને પગલે ચાલવા જેવું છે. (૨) - અસંખ્ય પ્રદેશે વીર્ય અસંખ, યોગ અસંખિત કંખે રે,
પુદૂગળગણ તેણે લેશુ વિશે, યથાશક્તિ મતિ લેખે રે. વીર. ૩
પાઠાંતર—“વીરજ' સ્થાને ભીમશી માણેક “વીરય' છાપે છે. “સૂક્ષ્મ’ સ્થાને ભીમશી માણેક “સુક્ષ્મ” છાપે છે. (૨) | શબ્દાથ– છઉમથ્થ” = છક્વસ્થ, સાંસારિક. ( વિવેચન જુઓ). વીરજ = વીય, શક્તિ, ક્ષાપશમિક સમકિતવાળી આત્મપરિણતિ. સંગે = સેબતે, સાથે. અભિસંધિજ = કર્મ લેવાની દશા, કમ ગ્રહણ કરવાની સ્થિતિ (જ્ઞાનસાર.) મતિ = બુદ્ધિ, સમજણ. અંગે = ને લીધે. સૂક્ષ્મ = દેહકંપનરૂપ ક્રિયા, આત્મિક ક્રિયા. થલ = શરીર સંકેચાવું, ટાચકા કુટવા વગેરે બાહ્ય ક્રિયા. ક્રિયા = કાય, વતન. રંગે = ઉત્સાહ. યોગી = ત્યાગી. વૈરાગી. થ = ઉપન્યા. ઉમંગ = હસ, આનંદ. (૨)
પાઠાંતર– પ્રદેશે' સ્થાને ભીમશી માણેક “ પ્રશે” છાપે છે. “અસંખો’ સ્થાને પ્રથમ પાદમાં ભીમશી માણેક “ અસંખે' છાપે છે. લેખે ને બદલે ભીમશી માણેક “ લેખેં' છાપે છે. (૩)
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૨]
શ્રી આનંદઘન ચોવીશી અર્થ—અસંખ્ય પ્રદેશે વીર્ય-શક્તિ-બળ પણ અસંખ્યાતું છે. અને તેને લઈને આત્મા સંખ્યા વગરના મન-વચન-કાયાના યેગને ઈરછે છે, તેમાં તે જાય છે. અને પુગળને સમૂહ લેશ્યા અનેક જાતની હેવા પ્રમાણે પોતાની શક્તિ પ્રમાણે બુદ્ધિને ગણે છે, તે અનુસાર બુદ્ધિને માપે છે. (૩)
વિવેચન–શરીરમાં આત્માના અસંખ્યાતા પ્રદેશ છે. અને દરેક પ્રદેશે અસંખ્ય યોગ છે. એમ આત્માના ન ગણી શકાય તેટલા એગો છે એમ “કમ્મપયડી' ગ્રંથમાં કહ્યું છે. પિતામાં –પિતાના આત્મામાં–કેટલી શક્તિ છે તે હવે સંભારે છે. અને સંભારતાં સંભારતાં એને એમ લાગે છે કે પ્રભુ પાસે વીરત્વ માગવાની એની વૃત્તિ થઈ તે પણ અનુચિત હતી. શરીરમાં તે અસંખ્ય પ્રદેશે છે અને તેથી તેની પિતાની જ યોગશક્તિ અસંખ્ય છે એ વાત એને જણાઈ અને પિતે પ્રભુ પાસે જે માગણી કરી તે પિતામાં જ છે એમ તેના જાણવામાં આવ્યું. વળી તેણે જાણ્યું કે તેને પિતાને પુદ્ગળસમૂહ છે, શરીર છે, લેયાવિશેષે એટલે આત્મિક અધ્યવસાયને યોગે કરીને પોતાની બુદ્ધિ પ્રમાણે તેને ગ્રહણ કરે છે. આ પ્રકારને જે આત્મવિશ્વાસ આવ અને પિતાના જ જેર ઉપર આધાર રાખે એ ઘણી મોટી વાત છે, મનુષ્ય ગતિમાં
ગોનું જોર હોય છે, બીજી ગતિમાં લેડ્યા-આત્મિક અધ્યવસાયનું જોર હોય છે, અને પોતે ભગવાન પાસે વીરપણું માગી રહેલ છે તે તે પિતામાં ભરેલ છે એ વાત એના ધ્યાનમાં આવી ગઈ. અને સાથે સાથે તેણે જાણ્યું કે બીજી ગમે તે ગતિમાં પોતે જાય તે આત્મિક અધ્યવ સાય તે લે, ગ્રહણ કરે તેથી તેને વીરપણે બીજા પાસે માગવાની જરૂરિયાત નથી. તે તે ગમે તે ગતિમાં પિતામાં છે જ અને વીરપણાની માગણી પતે કરી તેની કોઈ જરૂરિયાત નથી.
આ તે હજુ વિચારને પરિણામે એનામાં આત્મવિશ્વાસ આવવાની શરૂઆત જ છે. માણસ જ્યારે આત્મવિશ્વાસ રાખે, પિતા પર ભરોસે રાખે, પછી એને બહારથી કોઈ વસ્તુની માગણી કરવાનું કારણ રહેતું નથી. હવે એને વિચાર કરતાં જણાય છે કે પોતે જે વસ્તુ બહારથી માગી રહ્યો છે, તે તે પોતાનામાં જ છે, પિતા પાસે હતી, પિતે જ એટલા આત્મિક બળવાળે હતે. એટલે આવી માગણી કરવાની જરૂર નહતી. આત્મવિશ્વાસ એ બહુ મોટી ચીજ છે. પછી એ પિતાના જોર ઉપર ટકી રહે છે અને ગમે તેટલી મુસીબતે આવે તેને ભેટી શકે છે. આવી આત્મવિશ્વાસની વાત તેને આ સ્તવનમાં છઠ્ઠી ગાથામાં સૂઝે છે. તેની શરૂઆત આ ગાથાથી થાય છે. (૩) ' શબ્દાર્થ—અસંખ્ય સંખ્યા વગરના, ગણ્યા ગણાય નહિ તેવા. “પ્રદેશે '=અંશે, વિભાગે, દરેક ભાગમાં. વીર્ય = શક્તિ, જેર, બળ. અસંખે=અસંખ્યાત, પાર ન આવે તેવું, ગણી ન શકાય તેટલું ગ = મનવચન-કાયાને સંબંધ, તેને વેપાર. અસખિત = અસંખ્ય, અનેક ગણી ન શકાય તેટલા. કંખે = ઇચ્છે છે કાં છે. કરવા સમર્થ થાય છે. પ્રદૂગળ = વસ્તુ, Matter, ગણ = સમૂહ. એકઠા થયેલા. તેણે = તેને લીધે, તે માટે, લેશુ = લેશ્યા. આત્માનાં પરિણામ. વિશેષે = પૃથફ પૃથફ લેશ્યાઓને લઈને યથાશક્તિ = , શક્તિને અનુસાર, શમનતિખ્યા મતિ = આવડત, હોશિયારી. લેખે = માપે છે, મર્યાદામાં રહે છે. (૩)
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪-૧: શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન
[૪૭૩ ઉત્કૃષ્ટ વીરજને વેસે, યોગક્રિયા નવિ પિસે રે, યોગણી ધ્રુવતાને લેશે, આતમશક્તિ ન બેસે રે. વીર. ૪
અર્થઊંચામાં ઊંચા પ્રકારના વીર્યને આધારે મન-વચન-કાયાના પેગેની ક્રિયા અંદર દાખલ જ થતી નથી, પેસતી જ નથી. મેગની નિશ્ચળતા આત્મશક્તિને જરા પણ ડગાવી શકે નહિ. (૪)
વિવેચન–જ્યારે ચેતન પિતાનું ઉત્કૃષ્ટ વીર્ય ફે-વાપરે, ત્યારે મન-વચન-કાયાના ગે કાંઈ કર્મબંધન કરે નહિ. મેગની ધ્રુવતાનું એ લક્ષણ છે કે એ જ્યારે ઉત્કૃષ્ટ દશામાં હોય ત્યારે મને ગમે તે કામ કરે, વચન બોલે કે કાયા કામ કરે તે કઈ જાતનું કર્મ બંધન કરાવતાં નથી. તેથી સર્વ ક્રિયાઓ અટકી જાય છે. જેમ આત્માના આઠ રૂચક પ્રદેશને કર્મ લાગતાં જ નથી, તેમ આત્મા જ્યારે ઉત્કૃષ્ટ વીર્ય ફેરવે છે તે વખતે ત્રણે પ્રકારના યોગ કોઈ કર્મબંધન કરતા નથી, આ ઉત્કૃષ્ટ વીર્યનું પરિણામ છે અને આત્મા જ્યારે ઉત્કૃષ્ટ વીર્ય ફેરવે છે ત્યારે કોઈ પ્રકારનું કર્મબંધન થતું નથી, અને આત્મશક્તિ જરા પણ મચક આપતી નથી. પણ તેણે તેનું ઉત્કૃષ્ટ વીર્ય ફેરવવું જોઈએ. આવી રીતે પ્રાણી સર્વ કર્મને ક્ષય કરી મોક્ષમાં જાય છે. એવા વીર્યને પ્રગટ કરવાની મારી ભાવના છે. તેને હે પ્રભુ ! પ્રકટ કરો અને હું મારું ઉત્કૃષ્ટ વીર્ય વાપરું એવું આપ મારા સંબંધમાં કરી આપે એવી મારી આપને વિજ્ઞપ્તિ છે. આત્માની ધ્રુવતા કેવી લાક્ષણિક છે તે આપણે આગળ જોઈ આવ્યા છીએ અને તેવા ઉત્કૃષ્ટ વીર્યમાં જ્યારે ચેતન પડે છે ત્યારે ગ મુદ્દલ નવીન કર્મબંધ કરતા નથી, એ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવાની આ જીવની ભાવના છે. (૪)
કામ વીર્ય વિશે જેમ ભોગી, તેમ આતમ થયો ભોગી રે; . સૂરપણે આતમ ઉપયોગી, થાય તેહ અયોગી રે. વીર. ૫
પાઠાંતર–વીરજ' સ્થાને ભીમશી માણેક “વીરય” છાપે છે. “નવિ” સ્થાને ભીમશી માણેક “નવી” પાઠ છાપે છે. “શક્તિ' થાને ભીમશી માણેક “શગતી’ પાઠ છાપે છે, (૪)
શબ્દાર્થ ઉત્કૃષ્ટ = સારામાં સારું, વધારેમાં વધારે, સરસમાં સરસ. અચળ. વીરજ = વીય, શક્તિ, બળ. વેસે ન હોય ત્યારે, વેશમાં, આવેશમાં. યોગક્રિયા = મન-વચન-કાયાની હિલચાલ. નવિ = નહિ, (નકારાત્મક ). પેસે = દાખલ થાય. યોગતણી = મન-વચન-કાયાના યોગેની. ધ્રુવતા = નિશ્ચલપણાને લીધે. લેશે = જરા પણ, લેશમાત્ર પણ. આતમશક્તિ = આત્મશક્તિ, પોતાના આત્માની શક્તિ, ખેસે = ચલાવે, ગતિમાં મૂકે. (૪)
પાઠાંતર– “તેહ” સ્થાને ભીમશી માણેકે “તેહને ' પાઠ છાયો છે. (૫)
શબ્દાર્થ-કામ = પુરુષને સ્ત્રીની ઈચ્છા, સ્ત્રીને પુરુષની ઈચ્છા. વીર્ય = ભોગવવાની મરજી, વલણ. વશે = વશ પડીને, તાબે થઈને. જેમ = યથા, જે પ્રમાણે. ભેગી = સંસારી પ્રાણી, સાંસારિક જન. તેમ = તથા, તે પ્રમાણે. થ = નીપજ. ભોગી = તેને અનુભવ કરનાર. સૂરપણે = બહાદુરીથી. આતમ = આત્મા, જિન. ઉપયોગી = ઉપગમાં વતી. થાય = નીપજે. તેહ = તે, એ જ, અગી = વેગ વગરનો, ગહીન. (૫)
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આનાન-ચાવીશી અ—જ્યારે સ્પસુખ ભોગવવાની ઇચ્છા થાય છે અને તેમાં પેાતાની શક્તિ વાપરવા પ્રાણી લલચાય છે, ભાગી ભાગને ભાગવવા તત્પર બને છે, તે પ્રમાણે આત્મા ભાગ ભોગવવા તૈયાર થાય છે અને તેટલી ખબહાદુરીથી તે આત્મા ઉપયોગને શુદ્ધપણે પ્રવર્તાવે છે અને તેમ કરતાં તે તદ્દન યાગ વગરના–અયાગી થઈ જાય છે. (૫)
વિવેચન—આત્માને લગતાં કેટલાંક મહાસત્ય જણાવે છે :—
જેમ ઈંદ્રિયસંગી ભાગવિલાસઆસક્ત પુરુષ ઇંદ્રિયના ભાગને ઇચ્છે છે, ખાવાને શેખીન પુરુષ ભાવે તેવા પદાર્થ ઘેબર-જલેખી-લાડવાના ભાગ કરવા-ખાવા ઇચ્છે છે, જેમ સ્ત્રીના ઇચ્છક પુરુષ સ્ત્રીને મેળવવામાં સુખ માને છે, તેમ આત્માના ભાગ ઇચ્છનારા પુરુષ આત્માના ઉપયાગમાં શૂરવીરતા વાપરી છેવટે યાગ ઉપર વિજય મેળવી અયેગી થાય છે. અને તે રીતે પુરુષ પાતાના આત્મભેગ શું છે તે દાખવે અને તે રીતે પોતાના ભાગનું સ્થાન શું છે તે જણાવી અંતે યાગ વગરના થઈ જાય છે. આત્મા જ્યારે શૂરવીર થાય છે ત્યારે તેના મૂળ ગુણમાં ઉપયોગ રાખી એ જ્ઞાન-દન-ચારિત્ર ગુણને ભોગવી તેના ભાગ કરે છે અને પોતે મન વચન-કાયાના યાગ પર વિજય મેળવી અયેગી થાય છે.
૪૭૪ ]
આમ નિજગુણુરમણુતાને ઉપયાગ આત્માનું અયેગીપણું પ્રાપ્ત કરે છે, એ મહાન સત્ય આ ગાથામાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. અયેાગીપણું પ્રાપ્ત કરવાના ઉપાય આત્મા શૂરવીરપણે પોતાના મૂળગુણ્ણાના ઉપયોગ કરે-રાખે એ જ છે, એમ તેથી સમજાય છે. આ વાત ગળે ઊતરે તે માટે કામી પુરુષના અને ભેગી, સાંસારિક ધનાર્થીના દાખલેા આપ્યા છે. ધન ખાતર માણુસ પરદેશ જાય છે, પર્યંતને શિખરે ચઢે છે અને સમુદ્રને પેલે પાર જાય છે, તેની પેઠે જેને ચેાગા પર વિજય કરવા હેાય તે આત્માના મૂળ ગુણુમાં રાચે છે, તેમાં મસ્ત બની જાય છે અને ચેગા પર વિજય પ્રાપ્ત કરે છે. (૫)
વીરપણું તે આતમ-ઠાણે, જાણ્યું તુમો વાગે રે; ધ્યાન વિનાણે શક્તિ પ્રમાણે, નિજધ્રુવપદ પહિચાણે રે. વીર૦ ૬
અ—વીરપણું (જે હું આપની પાસે માગતા હતા તે) તે મારા આત્મામાં જ છે અને એ હકીકત મેં આપની ભાષાથી જ જાણી છે. એને આધાર તે મારા ધ્યાન, સમજણ અને વીલ્લાસ પર છે અને પ્રાણી પેાતાના ધ્રુવપદને એ રીતે જ એળખે છે. (૬)
પાઠાંતર— શક્તિ ’ સ્થાને ભીમશી માણેક ‘શકતિ’ છાપે છે. (૬)
=
શબ્દા —વીરપણુ = બહાદુરી, જોરશોર, શક્તિવિશેષ. આતમ-દાણે = આત્મગુણસ્થાને, ચઢતાં ચઢતાં એ આવે છે, આત્મામાં જ છે. જાણ્યું = પરખ્યું, અનુભવ્યું. તુમચી = તમારી, આપની. વાણે = વાણીએ, વાચાએ, શબ્દોચ્ચારથી ધ્યાન = ચિ ંતવન, meditation. વિનાણે = વિજ્ઞાન, જાણવું તે, સમજવું તે. શક્તિ – આવડત. પ્રમાણે = માપમાં, તેટલું જ. નિજ = પોતાનું, આત્મિક. ધ્રુવપદ = સ્થિરતા-સ્થાન, મનની સ્થિરતા. પહિચાણ = જાણે, સાથે, પ્રગટ કરે છે. (૬)
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર-૧: શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન
Yooy વિવેચન—આ દરેક ગાથામાં મેં વીરપણું માગ્યું છે તેને અંગે ઘણું રહસ્ય છે, તે આપની પાસે જણાવું છું.
આ વીર્યપણું–વીરપણું–બહાદુરી તે મારા પિતામાં જ-મારા આત્મામાં જ-છે એમ આપના કહેવાથી જાણ્યું. અને ધ્યાન–એકાગ્રતા અને વિજ્ઞાનના પ્રમાણમાં તે ધ્રુવપદને ઓળખવાની જ મારે વાર છે. હું ધ્યાનમાં જેટલે સમય કાઢું અથવા વિજ્ઞાનથી મારામાં રહેલું શૌર્ય ઓળખું અને વધારું તેટલી જ વાર છે. જેટલી હું એકાગ્રતા કરીશ અથવા મારા પિતાના વિજ્ઞાનના ગે તેને જાણીશ, તેટલે અંશે તે વધતું જ જશેઃ એ આપના તરફથી થયેલી માહિતી માટે અને મારી આંખ ઉઘાડવા માટે આપને ત્રાણું છું. મતલબ, જ્ઞાનથી યા ધ્યાનથી આત્માનુભવ કરવાની ઘણું જરૂરિયાત છે, અને આપે જ તે જણાવ્યું તે બહુ સુંદર કામ કર્યું છે. હવે એ મારી શક્તિ માટે કેવી રીતે પ્રગટ કરવી તેની બાબતને પણ જરા ઉલ્લેખ કરી નાખું છું. (૬)
આલંબન સાધન જે ત્યાગે, પર પરિણતિને ભાગે રે; અક્ષય દર્શન જ્ઞાન વિરાગે, “આનંદઘન” પ્રભુ જાગે રે. વીર. ૭
અર્થ–ટેકનું સાધન જે મૂકી દે અને પર પરિણતિને દૂર કરે તે ક્ષય ન પામે તેવા દર્શન, જ્ઞાન અને વૈરાગ્યની અનુકૂળતાએ અંતે આનંદઘનના પદને જાગ્રત કરે. (૭) - વિવેચન—આ પ્રાણી જ્યાં સુધી સાધ્યને પ્રાપ્ત કરવા માગે હોય ત્યાં સુધી અનેક અવલબને-ટેકાઓને લે છે. એ પ્રતિક્રમણ કરે, તપસ્યા કરે, વિનય વૈયાવચ્ચ કરે, પ્રભુની મૂર્તિનું પૂજન કરે વગેરે અનેક અવલંબને લે અને અમુક સાધ્ય પ્રાપ્ત કરવા માટે ટેકાઓ અને અવલંબને આદરે પણ આખરે એ આલંબને તે બહારની વસ્તુ છે, પરભાવ છે, પર પરિણતિ છે, એમાં ને એમાં અનેક જીવન સુધી પડી રહેવાનું નથી, જ્યારે બને ત્યારે આ પરાવલંબન કે પરસાધનેને છોડી દેવાનાં છે. પોતે પરાવલંબન ત્યાગવાનાં છે, પણ તેની મર્યાદા હોય છે. એ જ્યારે સ્વાવલંબન કરી શકે, પિતાના આત્માની ઉપર આધાર રાખી શકે, ત્યારે આ આલંબને તજવાં જોઈએ; આખા જીવન સુધી કે અનેક ભવાંતર સુધી આ આલે. બન અને ટેકાઓ ઉપર આધાર ન રાખે; કારણ કે એ આલબ-સાધને આખરે પરવસ્તા છે, પરપરિણતિ છે. પણ સ્વાવલંબન માટે પિતાની તૈયારી છે કે નહિ તે બરાબર વિચારવું
પાઠાંતર–પરિણતિ” સ્થાને ભીમશી માણેક “પરીણતિ' છાપે છે. (૭)
શબ્દાર્થ–આલંબન = ટેકા, પ્રાથમિક દશાને અવલંબને. સાધન = ટેકા, જેવર, વાડના વેલા. ત્યાગે = તજી દે, છોડી દે, મૂકી દે. ૫ર = આત્માથી અન્ય, પર વસ્તુ, બીજી વસ્તુ. ભાગે રે = છેટે જાય, આઘો ખસે. અક્ષય = કદી જેને નાશ ન થાય તેવું, હમેશનું. દર્શન = દેખવું તે, મોક્ષ, બીજું કર્મ, જ્ઞાન = રણવ છે. પ્રથમ કમ, વૈરાગે = વિરાગતાએ આનંદધન = આનંદને સમૂહ, જા, જાગે = જાગૃત રહે. ઊંઘે નહિ. (૭) "
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૬]
શ્રી આનંદઘન-વીશી જોઈએ. પરાવલંબનની જરૂરિયાત છે, પણ અંતે તે છોડી દેવા જેવાં છે, ત્યાગવા જેવા છે. એમાં જે અઘટિત ઉતાવળ થાય તે પ્રાણી યેગથી ભ્રષ્ટ થાય છે. માટે તેને સમય અને પિતાની વૈયક્તિક લાયકાત બરાબર વિચારવા ઘટે. પણ હાલ નહિ તે વહેલામોડાં આ પરાવલંબન અને સાધનને ત્યાગવાનાં જ છે. પરાવલંબન ત્યાગવાને પિતાને સમય પાકી ગયે છે તેને નિશ્રય બરાબર કરે ઘટે. અંતે આત્મા સ્વાવલંબી થાય ત્યારે તેની આનંદ મેળવવાની ઇચ્છા પૂરી થાય છે અને આત્માનું વીર્ય કુરે છે.
જ્યારે આ પરાવલંબન અને બાહ્ય સાધનને ટેકે છૂટી જાય અને આત્મા સ્વાવલંબી થાય ત્યારે જ્ઞાન અને વૈરાગ્યથી એ અક્ષય દર્શન પામે, વસ્તુઓ કે વ્યક્તિએ એની નજરમાં બરાબર આવી જાય. તે વખતે એને વસ્તુસ્થિતિને બેધ (જ્ઞાન) અને વિરાગતા એની બાજુએ મદદમાં રહે છે અને વસ્તુતત્ત્વબોધ અને વૈરાગ્યની મદદ લઈ એનામાં આનંદને સમૂહ જાગૃત થાય છે. આ જ્ઞાન અને વૈરાગ્યને મહિમા બરાબર સમજવા યોગ્ય છે. જ્ઞાનથી વસ્તુ ખરેખરી અંતિમ અવસ્થાએ શું છે તેનું મૂલ્ય બેસે છે, અને વૈરાગ્યથી તેના ઉપરથી અણઘટતે રાગ કે આકર્ષણ દૂર થાય છે. આવી આત્માની અનંત જ્ઞાન-દર્શનમય સ્થિતિ, જેને મૂળ ગુણ કહ્યા છે, તેનામાં રમણ કરતાં જે આનંદસમૂહ જાગૃત થાય છે તેને અંતે, પરભાવને ત્યાગ કરવાથી અને પિતા ઉપર આધાર રાખવાથી, પિતે જાતે અનુભવ કરે છે. આત્મા પિતાના મૂળ ગુણમાં રમણ કરે એવી ઈચ્છવા ગ્ય સ્થિતિ તે સાતમા ગુણસ્થાનક પછી પ્રાપ્ત થાય છે, તે આ કાળમાં અને આ શરીરમાં લભ્ય નથી, તેથી આલંબનને લાભ લે અને તેને ત્યાગ આવતા ભવાંતરમાં થઈ જશે એમ આશા રાખવી અને આલંબને અને સાધનોને પુષ્ટ કરવાં, અને છેવટે પ્રગતિ થતાં આત્માના મૂળ ગુણમાં રમણતા કરી આનંદસમૂહ જાગૃત થશે, એમ ધારણું રાખવી. (૭)
ઉપસંહાર આ પ્રમાણે આ વીશમું સ્તવન પૂર્ણ થયું. એ કૃતિ જ્ઞાનસારની હોય કે અન્ય કોઈની હોય, તે શંકાસ્પદ છે. પણ ખૂદ જ્ઞાનસાર કહે છે કે આ બન્ને સ્તવને પણ આનંદઘનજીનાં સ્વકૃત છે અને જ્ઞાનવિમળસૂરિએ મહાવીરસ્વામીના સ્તવનને અર્થ પણ લખે છે. આમાં સત્ય શું હશે તેની ખબર પડતી નથી. આમાં ભારેભાર તત્ત્વજ્ઞાન આલેખવા છતાં તત્વજ્ઞાન કેવી શુષ્ક રીતે અપાયું છે તેની સાથે આનંદઘનની કૃતિ કેટલી ઊંચી છે તેને ખ્યાલ આવે એ માટે ત્રેવીસમા અને ચોવીશમાં જિનેશ્વરની કૃતિઓ સરખામણી માટે આમાં આપવામાં આવી છે. આ કૃતિ આનંદઘનજીની હોય એમ મને ભાષા પદ્ધતિને અંગે લાગતું નથી. વિવેચન તેટલા માટે સંક્ષેપમાં કર્યું છે અને જેટલાં સ્તવને પર જ્ઞાનવિમળસૂરિએ અર્થ કર્યો છે તે પણ અત્ર છાપવામાં આવ્યું છે.
આ સ્તવનમાં વીરત્વ-બહાદુરીની માગણી કરી છે તે ભૂમિકામાં જણાવ્યું. છે, પણ
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪–૧ : શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન
વીરપણું તે પોતાના આત્મામાં જ છે અને પ્રભુ પાસે તેની માગણી કરવાની રહેતી નથી અથવા માગણી કરવી નકામી છે એ વાતને ઉપર છઠ્ઠી ગાથામાં જણાવવામાં આવી છે. વાત પોતામાં રહેલ અનત વીને પ્રગટ કરવાની છે અને તે અન્ય પાસે વિનતિ કરવાથી આવતું નથી અને આવે તે કાંઈ ઉપયાગનું પણ નથી. એથી ખરેખરું આત્મવી પ્રગટ કરવાનુ કામ છે, તે કરવા માટે સ્તવન નિમિત્તે આ સવ ઉપદેશ છે. એ સમયસર જાણી લેતાં પેાતાના આત્માની પ્રગતિ થાય છે આ સત્ય સમજાય તા સ્તવનની બાકીની વાતા સમજાઈ જાય તેવુ છે. પછી પ્રભુએ સંયમ શા માટે લીધેા તે અને બીજી અનેક વાતે સ્તવનમાં કરી છે, તેમાંની તત્ત્વજ્ઞાનની વાત પર તે તે સ્થાનકે પૂરતું જરૂરી વિવેચન સંક્ષેપમાં કરવામાં આવ્યું છે. તે સર્વ વિચારી આત્મપ્રગતિ સાધવા યગ્ય પ્રયાસ કરવેશ. (૨૪–૧)
મે : ૧૯૫૦ ]
فعلا ]
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ (૨). શ્રી આનંદઘનજીનું કહેવાતું
શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન ભૂમિકા–આ વિશમાં તીર્થકરનું બીજું સ્તવન થયું. તે જ્ઞાનસારની કૃતિ છે કે કોઈ બીજાની કૃતિ છે તે સ્પષ્ટ થતું નથી. જ્ઞાનસારે બે સ્તવન બનાવ્યાં છે. તેની ખાસિયત એ છે કે એના કર્તા તરીકે તેમણે આનંદઘનજીનું નામ આપ્યું છે. પણ ૨૩ (૧)થી ૨૩ (૨) અથવા ૨૪ (૧) થી ૨૪ (૨) એ બેમાંથી કયું સ્તવન એમનું બનાવેલું છે, તે તેઓ સ્પષ્ટ કરતા નથી. પણ ભાષાદષ્ટિએ વિચાર કરતાં એ ચારે સ્તવને આનંદઘનજીની કૃતિ તે લાગતી જ નથી, કારણ કે એ ચારે સ્તવનમાં વપરાયેલી ભાષા અને આનંદઘનજીને શબ્દપ્રયોગ છાને ન રહી શકે, જુદો પડી જાય છે. આ સ્તવનમાં બતાવેલા દ્રવ્યાનુયેગના વિચારો પણ ઘણું સંઘટ્ટ છે, અને તેમાં આનંદઘનને સરળ ભાષાપ્રેગ મળતું નથી તેથી સાહિત્યની દષ્ટિએ એ જરૂરી અન્યની કૃતિ છે એમ લાગ્યા વગર રહેતું નથી. એ વાત તે અક્કસ સ્થિતિમાં રહેશે, કારણ કે જ્ઞાનસાર, જેમણે ત્રીસ વર્ષ સુધી આનંદઘનનાં ૨૧ અથવા ૨૨ સ્તવન પર વિચાર કરી પિતાના મંતવ્યો નેંધી લીધાં છે તે કહે છે કે તેમને આનંદઘનજીનાં બે સ્તવનો એક પ્રત પરથી જયાં અને તેના પર તેમણે અર્થ લખે. અને તે અહીં દાખલ કર્યા છે. તે ૨૩ (૧) અને ૨૪ (૧) છે કે ૨૩ (૨) અને ૨૪ (૨) છે, કે કયાં છે તે તેમણે સ્પષ્ટ કર્યું નથી.
જ્ઞાનવિમળસૂરિએ બાવીસ રતવન પર અર્થ લખે છે. ઉપરાંત, તેમણે તેવીસમા અને વીસમા જિનનાં સ્તવને બનાવ્યાં છે. તે પણ સરખામણી ગ્યા હોવાથી અહીં ૨૩ (૩) અને ૨૪ (૩) તરીકે દાખલ કર્યા છે. કાંઈ નહીં તે ભાષાની સમજણ માટે તે સ્તવને ઉપયોગી છે.
આ ૨૪ (૨) સ્તવનને કેન્દ્રસ્થ વિચાર “અકખ, શબ્દમાં સમાય છે. પ્રભુ-ભગવાનનું સ્વરૂપ બેસે તેવું નથી, કળી-કલ્પી શકાય તેવું નથી, કેઈની સાથે સરખાવી શકાય તેવું નથી. એ કેવી રીતે અકલ્પ છે તે આ સ્તવનમાં બતાવ્યું છે. આપણે તે પર વિચાર કરીએ.
બાકી, સંસારની અનેક આંટીઘૂંટીમાં તથા પૌગલિક વાસનામાં લુબ્ધ થયેલા આ પ્રાણીને પરમાત્મતત્વને વિચાર જ આવતું નથી; એ તે પિતાને જે મળ્યું તે ભેળવવામાં અને વધારે મેળવવામાં ખૂબ આડાઅવળા પ્રયાસ કરે છે, વલખાં મારે છે અને પોતે જે વિચાર, ઉચ્ચાર કે કિયા કરે તે પ્રત્યેકના જવાબ આપવા પડશે, તેને વિચાર પણ કરતા નથી, પણ અભિમાનમાં છાતી કાઢીને ચાલે છે અને કાં તે તદ્દન રાંકડો બની યાચના કરે છે, અને એવી રીતે અભિમાન કે રાંકપણામાં જીવન ગુજારે છે અને મને કે કમોતે મરી જાય છે. આવા પ્રાણીને અનેક સ્થિતિમાંથી પસાર થવું પડે છે; એ એક ખાડામાંથી નીકળી બીજામાં પડે છે. અને એને
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪–૨ : શ્રી મહાથીર જિન સ્તવન
[ ૪૯
ખરી સ્થિતિનું ભાન કરાવનાર કોઈ નીકળી આવે અને તેનું ધ્યાન દોરે તે એનામાં જ્ઞાન ભાસતું જ નથી. અને એ આવ્યા હાય તેવા ખાલી હાથે અત્ર સ` મૂકીને ચાલ્યા જાય છે. તેવા માણુસને વિચારમાં નાખી દે તેવું આ સ્તવન છે. તે કેની કૃતિ છે તે સહજ વિચારી ગયા. હવે એ શું કહે છે તે આપણી આવડત પ્રમાણે આપણે વિચારીએ.
સ્તવન
(પથડો નિહાળુ` રે ખીજા જિનતા–એ દેશી)
ચરમ જિણેસર વિગત સ્વરૂપનું, ભાવું કેમ સ્વરૂપ ?
સાકારી વિષ્ણુ ધ્યાન ન સંભવે રે, એ અવિકાર અરૂપ. ચરમ૦ ૧ અથ—છેલ્લા તીર્થંકર શ્રી મહાવીર સ્વામીનું સ્વરૂપ તે અત્યારે નાશ પામેલ છે; તે શુદ્ધ ચેતના કહે છે કે સાકારી ન હાય તેનું ધ્યાન તે શકય કેમ થઈ શકે ? એ તે પાતે કોઈ જાતના વિકાર વગરના છે, ફેરફાર વગરના છે, પેાતાના રૂપ-આકાર વગરના છે. તે શુદ્ધ ચેતના કહે છે કે એનું હું ધ્યાન કેમ કરીને કરું ? મારા રસ્તામાં અનેક મુશ્કેલીઓ છે. (૧)
વિવેચન—છેલ્લા તીથંકર, જે વિગતસ્વરૂપી છે, જેનું સ્વરૂપ સમજવું ઘણું મુશ્કેલ છે, તે હું કેવી રીતે ભાવું ? કારણ કે સાકારી વગર તે સ્વરૂપના ખ્યાલ આવવા ઘણું! મુશ્કેલ છે. અને તેઓ પોતે અવિકારી અને અરૂપી છે. આવા અવિકારી અને અરૂપીનું ધ્યાન પણ કેમ કરવું ? કારણ કે ધ્યાન કરતાં રૂપ તે જોઇએ. આ મુસીખતને જવાબ આપે છે તે આપણે આગળ જતાં વિચારીશું.
આ વિગતસ્વરૂપીનું ધ્યાન મનઃપ`વજ્ઞાનીથી પણ જાણી ન શકાય તેવું છે. રૂપસ્થ ધર્મીધ્યાન સુધી આકાર હાય છે અને ત્યાં સુધી તે મૂર્તિપૂજાના સ્વીકાર આગમમાં કર્યો છે. રૂપાતીત . ધર્મ ધ્યાનના પ્રકાર પ્રાપ્ત કરવા એ કેટલેા મુશ્કેલ છે તે આપણે વિચારવા જેવું છે. બાકી, આ કાળનાં સંઘયણુ અને સંસ્થાન વિચારતાં તે રૂપ વગર ધ્યાન સંભવતું નથી; ત્યારે કેમ કરીને પ્રભુનું ધ્યાન આ કાળમાં થઈ શકે ?–એવા આ પ્રાણીને પ્રશ્ન થવા તે સાહજિક
–
શબ્દા ચરમ = છેલ્લા. જિણેસર = જિનેશ્વર, તીથંકર. વિગત = ગયેલું છે, નાશ પામેલ છે, નથી. સ્વરૂપ = પેાતાનું રૂપ, દેખાવ. ભાવું = જાણું, ધ્યાનમાં લ.... કેમ = કઈ રીતે. સ્વરૂપ = પોતાનું રૂપ, ખાદ્ય દેખાવ. સાકારી – આક્ષરને રણ કરનાર, આકાર સહિત હોય તે. વિષ્ણુ = વગર, વિના, સિવાય. ધ્યાન = એકાગ્રતા, શાસ્ત્રમાં બતાવેલ ધ્યાનના પ્રકારો. ન સંભવે = શકય નથી. એ = તે, પેલા, તીથ કર અવિકાર = જેમાં વિકાર ન થાય તેવા, અવિકારી, ફેરફાર વગરના. અરૂપ = રૂપ વગરના, અરૂપી. (૧)
૧. જ્ઞાનસારનું આ સ્તવન ભીમશી માણેકના ગ્રંથમાં છપાયેલું છે. તેને સરખાવવા માટે ખીજી કાઈ પ્રત મળી નથી તેથી એનાં પાઠાંતર આપી શકાયાં નથી. સ્તવનમાં ત્રણા અ`માગધી શબ્દો આવે છે; તે સમજવા માટે વિવેચન જોવું.
૨. ભીમશી માણેકના ગ્રંથમાં અહીં સારી' પાઠ છે; પણ મને સારી'ને બલે સાકારી' પાડ્ યાગ્ય લાગે છે; એટલે અને ધ્યાનમાં લઈ મેં સાકારી’ પાડે લીધો છે.
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૦]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી બાબત છે. આમાં અનેક બાબતેને સમાવેશ થાય છે. પ્રભુ પિતે તે અવિકારી અને અરૂપી છે, તે તેઓનું ધ્યાન કેમ કરવું તે વાત પણ વિચારવા યોગ્ય છે અને તેઓ તે સાત રાજ અળગા જઈને બેઠેલા છે. અને પ્રભુના ધ્યાન વગર પ્રભુ જેવા થઈ શકાય નહિ તે પણ વાત જાણવામાં છે. અહીં આ કાળ અને સર્વ કાળની બેવડી ગૂંચવણ થઈ. ધ્યાન વગર સિદ્ધિ નથી, તે એ અવિકારી અને અરૂપી ધ્યાન કઈ રીતે કરવું–તે સવાલ આ જિજ્ઞાસુને ઊડ્યો. તેને જવાબ આ પ્રાણી પ્રભુ પાસે માગે છે. પ્રભુ એ સવાલને જવાબ આપે છે તે આવતી ગાથામાં જોવામાં આવશે. ધ્યાન સાકારીનું થઈ શકે છે, અને પ્રભુ નિરાકાર છે, તે વિચારી જવાબ આપવાને છે. (૧)
આપ સરૂપે રે આતમમાં રમે રે, તેહના ધુર બે ભેદ, અસંખ ઉકકોસે સાકારી પદે રે, નિરાકારી નિરભેદ. ચરમે ૨ . .
અર્થ–પિતાના સ્વરૂપમાં હોય ત્યારે તે આત્મામાં રમણ કરે છે, આત્મભાવમાં રમે છે; તેના પ્રથમથી તે બે પ્રકાર છે : (૧) અસંખ્ય ઉત્કૃષ્ટ ભાવે એ સાકારી પદે છે, તેનું રૂપ હોય છે. અને (૨) જ્યારે તે સિદ્ધ થાય છે, ત્યારે તે આકાર વગરના, એકસરખા છે અને ભેદ-પ્રકાર વગરના છે. (૨)
વિવેચન–આત્મરવરૂપે એ પરમાત્મા આત્મામાં રમણ કરે છે. પ્રથમ તે તેના બે પ્રકાર પડે છેઃ અસંખ્ય વર્ષો સુધી તે સાકારી પણ રહે અને પછી છેવટે તે નિરાકારી અને નિભેદ થાય. આવા પરમાત્માને તે કેમ ભજવા? નિરાકારીને આકાર કેમ આપ? આત્મા જ્યારે પોતાના સ્વરૂપમાં હોય છે, એટલે કે જ્ઞાનદર્શનચારિત્રમાં હોય છે, ત્યારે એ પોતાના ગુણમાં રમણ કરે છે. પણ અસંખ્ય વર્ષો સુધી એને ઘાતી કર્મ લાગેલાં હોય છે. જ્ઞાનાવરણીય, દર્શન નાવરણીય, મેહનીય અને અંતરાય કર્મને ઘાતી કર્મ કહેવામાં આવે છે. કેટલાક પ્રાણી ઘાતી કર્મવાળા હોય છે અને કોઈ કોઈ અઘાતી કર્મવાળા હોય છે. તે બે પ્રકાર પૈકી કોઈ તીર્થકર હોય છે, માન-પ્રતિષ્ઠા-પૂજાને પાત્ર હોય છે અને કોઈ અતીર્થકર હોય છે. ઉત્કૃષ્ટ કાળે ૧૭૦ તીર્થકર લાભે છે અને અતીર્થકર તે નવ કોડ હોઈ શકે છે. તીર્થકર બધા સિદ્ધ થાય છે. તે અવિકારી અને અભેદી કહેવાય છે કારણ કે સિદ્ધ તરીકે તે પછી કોઈને ભેદ રહેતા નથી, સર્વ સમાન છે. આવા અવિકારી પ્રભુનું ધ્યાન કેમ કરવું?–એ સવાલ છે અને આ પ્રાણી પ્રભુને તેને સવાલ કરે છે. (૨)
શબ્દાર્થ—આપ = આત્મા, પતે, નિજ. સરૂપે = સ્વરૂપ, રૂપે, સ્વભાવે. આતમમાં = આત્મામાં, પિતામાં, રમે = રમણ કરે, વિલસે. તેહના = તેના. ધુર = પહેલેથી, પ્રથમથી. બે = એકને વધતાં એક. ભેદ = પ્રકાર. અસં'ખ = અસંખ્ય, જે ગણી ન શકાય તેટલા. ઉક્કોસે = ઉત્કૃષ્ટ, વધારેમાં વધારે સાકારી = આકારે કરી સહિત, તીથ' કર, પદે = પદવીએ. નિરાકારી = આકાર વગરના, રૂપ વગરના, સિદ્ધ, નિરભેદ = ભેદ વગરના. એક્સરખા, નિભેદ. (૨)
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪-૨ : શ્રી મહાવીર્ જિન સ્તવન
સુખમ નામકરમ નિરાકાર જે રે, તેહ ભેદે નહિ અત; નિરાકાર જે નિરગતિ કમથી રે, તેહ અભેદ અનત. ચરમ૦ ૩ અ—એક તો ચ ચક્ષુથી ન દેખાય તેવું નિરાકારપણું, તેના પ્રકારનો અંત આવતો નથી. અને નિગઍંતિક કર્મીના યાગે જે આકારરહિતપણું–નિર ંજન-નિરાકારપણું પ્રાપ્ત થાય છે, તેના પ્રકાર પણ અનંત છે. (૩)
વિવેચન—હજુ સવાલ ચાલે છે. નિરાકારપણું એ જાતનું છે: એક સૂક્ષ્મ નામક ને લઈને; અને તેના તે અનંતા ભેદ છે. બીજુ નિ તકથી નિરાકારીપણું પ્રાપ્ત થાય છે, ક ન હેાય ત્યારે; તેના પણ અનત ભેદો છે. દરેક સિદ્ધો અસંખ્યાત પ્રદેશાત્મક છે અને અનંતા પ્રાણી સિદ્ધ થયેલા છે તેથી તેના અનંતા ભેદ થાય. સૂક્ષ્મ નામકર્માંના ઉદયે અનંત જીવેા સૂક્ષ્મ થાય છે. પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેજસ્કાય, વાઉક્રાય અને વનસ્પતિસૂક્ષ્મને આ સૂક્ષ્મ નામક ના ઉદય હોય છે, તેથી પણ તે પ્રાણીનું શરીર ન દેખાય, અને સં ક`ના નાશ થતાં નિરાકારીપણું મળે તે સિદ્ધના જીવા અનત હોવાથી સરવાળે અનંતા થાય. આ એ પ્રકારના અનંતા બતાવવાના હેતુ એ છે કે કમ જન્ય સમપણું અને કનાશજન્ય અવિકારીપણું, આવું આપનું તે કાંઈ રૂપ નથી. ત્યારે મારો સવાલ એ છે કે આપને કઈ રીતે ધ્યાવવા ? આને મા મને મળતા નથી. આપ કાંઈ રસ્તો બતાવે ત્યારે મને સૂઝ પડે.
નિગોદના સર્વ પ્રાણીઓને સૂક્ષ્મ શરીર હોય છે. તેઓનાં શરીર દેખાતાં નથી અને આપ અને બીજા અનંત સિદ્ધો કમ રહિત થવાથી અવિકારી અને અશરીરી થયા છે. આપ નિરાકાર છે, તે પછી મારે આપનું ધ્યાન કઈ રીતે કરવું ? પ્રથમ ગાથાથી જે સવાલ ઉપસ્થિત થયા છે તે છે. હજુ તે જ આકારે જુદી જુદી દલીલથી એ સવાલ આ પ્રાણી ચાલુ રાખે છે. (૩)
ચાલુ
[ ૪૮૧
રૂપ નિહ કંઈ યે બધન ઘટયું રે; બંધ ન મેાક્ષ ન કાય;
બંધ મેાખ વિષ્ણુ સાદિ અનતનું રે, ભંગ સંગ કેમ હોય? ચરમ૦ ૪
શબ્દા—સુખમ = સમા, ખાદર નહીં. તે સૂક્ષ્મ નામક ના ઉદ્ય. નામકરમ = નામક, સૂક્ષ્મ શંકા પૈકી પ્રથમ નામક્રમ'. નિરાકાર જે = ચંચક્ષુથી ન દેખાય તેવું. તેહ = તે, સ, એ. ભેદે= પ્રકારે. નહિ = ન (નકારાત્મક). અંત = છેડા, પાર. નિરાકાર = આકાર રહિત, નિર ંજન નિરાકાર. જે = કે, જે કાઈ. નિરગતિ = નિગ`તિક, જેમની કોઈ ગતિ નથી. ક` = નિઃકર્મા, મ`રહિત. ભેદ = પ્રકાર. અનંત = પાર–છેડા વગરના, અપર’પાર. (૩)
શબ્દા —રૂપ = સ્વરૂપ; આકાર. નહિ = ન. કઈયેં = કયાંથી, ક્યા પ્રકારે, કેવી રીતે. બધન = બ ંધાઈ જવું તે. ધટયું = સંભળ્યું, યોગ્ય થયું. બંધ ન= બંધ નહિ, બંધાવું નહિ. મોક્ષ = મુકાવું તે. છૂટા થવુ તે, કમ' વગરના થવું તે. ન = નહિ. કાય = શરીર. બંધ = બંધન, બંધાવું તે. મોખ = મોક્ષ, મુકાવું તે વિણ = વગર. સાદિ = જેની શરૂઆત છે તેવું. અન ંત = ત વગરનું. ભંગ = ભાંગે. પ્રકાર. સોંગ = સાથે હાવાપણું, તેપણું. કેમ = શી રીતે, હાય = સ ંભવે, થાય. (૪)
૧
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૨]
શ્રી આનંદઘન-ચેવીશી અર્થ—જે રૂપ ન હોય તે બંધન સંભવ્યું ક્યાંથી ? એટલે જેને બંધ નહિ તેને છુટકારે અને શરીર સંભવતાં નથી. અને બંધન અને મોક્ષ વગર સાદિ અનંતને ભંગ છે તે સુસંગત કેમ હોઈ શકે? ()
વિવેચન–હવે આ પ્રાણી શકામાં અંદરની શંકા કરે છે. આપ અરૂપી છે, તે અરૂપીને બંધન ન હોય, કારણ કે બંધન માટે રૂપની જરૂર છે. તે પછી આપને બંધન કેમ સંભવે? અને જ્યાં કર્મને બંધ ન હોય ત્યાં પછી તેમાંથી મોક્ષ કાંઈ પણ હોતું નથી, કારણ કે બંધન હોય તે તેમાંથી મુકાવાનું–છૂટવાનું હોય. અને જ્યારે બંધ અને મેક્ષ ન હોય તે સાદિ અનંતને આપને ભાંગ કહેવાય છે, તેને સંભવ કેમ હોય? આ તે મારી ગૂંચવણમાં વધારે જ થતું જાય છે. આપની બધી વાત જેમ જેમ હું વિચારું છું, તેમ તેમ મારી શંકાઓ વધતી જાય છે. તે આપનું ધ્યાન હું કેમ કરું, તે આપ મને સમજાવે.
ચાર ભાંગા છેઃ અનાદિઅનંત, અનાદિસાંત, સાદિઅનંત અને સાદિસાંત. તેમાં આપને સાદિઅનંતને ભાંગે છે તે બેસતે કેમ આવે? સર્વ સિદ્ધો આ સાદિ અનંતને ભાગે વતે છે. સર્વ જીવોને આશ્રયીને મોક્ષ અનાદિ અને અનંત ભાંગે છે, એટલે મોક્ષની આદિ પણ નથી અને અંત પણ નથી. પણ પ્રત્યેક જીવ આશ્રયી મોક્ષની આદિ ખરી, પણ અંત નહિ. તે આપના સંબંધમાં સાદિઅનંતને ભાંગે સુસંગત કેમ થાય, અને આપનું ધ્યાન હું કેમ કરું તે આપ મને સમજાવે. (૪)
દ્રવ્ય વિના તેમ સત્તા નવી લહે રે, સત્તા વિણ એ રૂપ? રૂપ વિના કેમ સિદ્ધ અનંતતા રે, ભાવું અકલ સરૂપ ચરમ૦ ૫
અર્થ—દ્રવ્ય-ચીજ વગર સતા-તાપણું ન હોય, અને સત્તા વગર રૂપ તે કેમ હોઈ શકે? અને રૂ૫ વગર સિદ્ધની અનંતતા કેમ હોઈ શકે ? ત્યારે આપનું અકળ સ્વરૂપ મારે કેમ ધ્યાવવું તે આપ મને જણાવે-સમજાવે. (૫)
વિવેચન–અને વધારે શંકા સમાધાન કરાવવા માટે પ્રભુને કહે છે કે દ્રવ્ય વગર સત્તા હોઈ શકે નહિ અને સત્તા વગર રૂપ કેમ સંભવે ? અને રૂ૫ વગર સિદ્ધની અનંતતા કેમ હોય? તે અકળ-અકલ્પ સ્વરૂપને કેવી રીતે ભાવું? આ ગાથામાં દ્રવ્યાનુયેગનું ઊંડું તત્ત્વજ્ઞાન છે, તે આપણે સમજવા યત્ન કરીએ. | શબ્દાર્થ-દ્રવ્ય = વસ્તુ, ચીજ. વિના = વગર, સિવાય. સત્તા = સતા, હોવાપણું, છતાપણું. નવી = ન (નકારાત્મક). લહે = પામીએ. સત્તા = સત્તા, હોવાપણું. વિણ = વગર, સિવાય. એ = કેમ, શ. ૩૫ = આકાર. રૂપ = આકાર, સ્વરૂપ. વિના = વગર, સિવાય. કેમ = કઈ રીતે, કેવી રીતે. સિદ્ધ = મોક્ષમાં ગયેલાની. મુક્તની. અનંતતા = પાર વગરપણું. ભાવું = ધ્યાવું, જાણું. અલ = ન કળી શકાય તેવું, અકર્યા. સરૂપ = સ્વરૂપ. (૫).
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૮૩
ર૪-૨: શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન
પૃથ્વીતળ ઉપર ઘડે ન હોય તે તેને કાંઈ નામ આપી શકાતું નથી; ભૂતળ ઘટ વગરનું છે એવું તે ન કહેવાય; અભાવને ભાવ છે એમ ન કહેવાય. આ સના સ્વરૂપ વિષે જુદા જુદા દર્શનકારોને જુદો જુદો મત છે. કોઈ દર્શન સત્ પદાર્થને નિરન્વય ક્ષણિક માને છે. તેઓ ઉત્પાદ અને વ્યયને જ સ્વીકારે છે. કોઈ દર્શન આત્માને કેવળ ધ્રુવ (કૂટસ્થનિત્ય) અને પ્રકૃતિતત્વ રૂપ સને પરિણામી નિત્ય (નિત્યાનિત્ય) માને છે. કોઈ દર્શન અનેક સત્પદાર્થોમાંથી પરમાણુ, કાળ, આત્મા આદિ કેટલાંક સત્ તને માત્ર ઉત્પાદવ્યયશીલ (અનિત્ય) માને છે, પરંતુ જૈનદર્શનનું સન્ન સ્વરૂપ સંબંધનું મંતવ્ય ઉક્ત બધા મતથી જુદું છે. અને તે કહે છે કે ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય એ ત્રણેથી યુક્ત હેય–તદાત્મક હોય-તે સત્ કહેવાય. (તત્વાર્થસૂત્ર, પ-ર૯). જૈનદર્શનનું માનવું એ છે કે સત્ –વસ્તુ છે તે ફક્ત સમગ્ર ફૂટસ્થનિત્ય, અથવા ફક્ત નિરન્વયવિનાશી, અથવા એને અમુક ભાગ ફૂટસ્થનિત્ય અને અમુક ભાગ પરિણામી નિત્ય, અથવા એને કોઈ ભાગ તે ફક્ત નિત્ય અને કોઈ ભાગ તે માત્ર અનિત્ય એમ હેઈ શકતું નથી. એના મત પ્રમાણે ચેતન અથવા જડ, મૂત અથવા અમૂત, સૂક્ષમ અથવા ધૂળ બધી સત્ કહેવાતી વસ્તુઓ ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય રૂપે ત્રિરૂપ છે. આ રીતે દ્રવ્ય જ પિતે ન હોય તે તેની સત્તા નથી. અને સારું ન હોય તે તેને રૂપ કેમ સંભવે? અને સત્તા ન હોય તે સિદ્ધોમાં અનંતતા કેમ સંભવે ? ત્યારે મારે આપનું રૂપ કેમ ભાવવું?—આ સવાલ પૂછ્યો તેને ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી જવાબ આપે છે તે આવતી ગાથામાં કહેશે. અત્યાર સુધી સંશયમાં પડેલા પ્રાણીને સવાલ પોતાની સમજણ માટે અને વસ્તુરૂપના જ્ઞાન માટે હતો. પ્રભુ-ભગવાન એને સારે જવાબ આપે છે તે આ વિચારવા યોગ્ય છે. તે વિચારી તદનુસાર પિતાની જાતને ગોઠવવી. (૫)
આત્મતા પરિણતિ જે પરિણમ્યા રે; તે મુજ ભેદભેદ,
દાકાર વિણ મારા રૂપનું રે, ધ્યાવું વિધ પ્રતિષેધ. ચરમ૦ ૬
અર્થ–પિતાના આત્માની અસલ-મૂળ પરિણતિને જે પ્રાણી પામે તેવા આત્મા સાથે અમુક રીતે મારે ભેદ છે અને અમુક રીતે અભેદ છે, બાકી તસ્વરૂપ આકાર વગર બહિરાત્મપણે મારા વરૂપને તારે ધ્યાવવું, તેને કેમ કરવું અને તેને નિષેધ કેમ કરો (તે મેં બતાવ્યું છે). (૬)
વિવેચન આત્મતા, જે જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર, તેની પરિણતિ જે પામ્યા, તન્મય થઈ ગયા, તે પ્રભુની સાથે ભેદભેદરૂપે થઈ ગયેલ છે, એટલે બહિરામદશાએ પ્રાણ તે ત્યારે
શબ્દાર્થ–આત્મતા = અનંત જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રતા, સ્વસ્વરૂપ પરિણતિ = તદ્રુપ થવું, એક્તા પ્રાપ્ત રવી. પરિણમ્યા = પામ્યા, પ્રવર્તમાન થયા. તે = ત્રીજો પુરુષ એકવચન. મુજ = મારી સાથે. ભેદભેદ = ભેદ અને અભેદ. તદાકાર = તે આકારનું. વિષ્ણુ = વગર. મારા રૂપનું = સ્વરૂપનું ધ્યાવું = ધ્યાવવું, વિચારવું, જાણવું. વિધ = કરવું તે, બહિરાત્મભાવે કરવું તે. પ્રતિષેધ = નિષેધ, ન કરવું તે, અટકાયત કરવી તે. (૬)
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૪]
શ્રી આન’ઘન-ચાવીશ ભગવાન સાથે તેના ભેદ છે, તે ભગવાનથી જુદો છે, અને આત્મપરિણતિમાં પરિણમે ત્યારે અભેદ્ય રૂપે છે; એટલે ચેતનના ભગવાન સાથેના આ જ અભેદ છે. આ આકારના રૂપ વગર તેના-મય થવું તે વિધિ છે અને તેના-મય ન થવું તે નિષેધ છે; એટલે અમુક અંશે તન્મય થવું અને રૂપાતીત ભાવે ધ્યાવવની પોતાની ચાગ્યતા થાય ત્યારે તેના નિષેધ છે. આ વિધિ અને નિષેધને બરાબર સમજી લેવા; એમાં યાગ્યતા વગર નિષિદ્ધ બાબતાને આદરવી નહિ, અને સાકાર ભાવ હોય તેને આદરવા–સ્વીકારવા. એ વિધિ અને નિષેધ વચ્ચે સમતુલતા રાખવી એ કતવ્ય છે.
કઇ હદે સાકાર ધ્યાન કરવું અને કયારે તેને છોડીને નિરાકાર ધ્યાન કરવું, એના સ વિધિ અને નિષેધા યોગગ્રથમાં વિસ્તારથી વધુ વવામાં આવ્યા છે. ત્યાંથી સમજીને તે વિધિ અને નિષેધને તે પ્રમાણે અનુસરવા. પોતાની યાગ્યતા સાકાર ધ્યાન કરવાની હાય, છતાં નિરાકાર ધ્યાન કરે તે તે નિષિદ્ધ વાત છે; તેમ જ ઊલટું પણુ સમજવુ' અને સમજીને પોતાની ચાગ્યતા હોય તે પ્રમાણે યોગપ્રગતિ કરવી. કોઈ વાત અમુક રીતે જ કરવી અને અમુક રીતે ન જ કરવી એવા વિધિ-નિષેધ આમાં છે જ નહિ; લાભની દૃષ્ટિએ જેમાં લાભ દેખાય તે કરવું અને નુકસાન થાય તે ન કરવું.
મુદ્દાની વાત એ છે કે ભગવાનના કહેવા પ્રમાણે અધિકારીએ પોતાના અધિકાર જોઈને યેાગ્યતા-અયાગ્યતાના નિર્ણય કરવા. વાત એવી છે કે આત્મિક પરિણતિમાં પરિણમવુ. અને ખાદ્ય : ભાવના ત્યાગ કરવા, અને તે માટે પાતાની યોગપ્રવૃત્તિ કેટલી વધી છે, તેની સમજણ કરવી તે પ્રત્યેક વ્યક્તિનું કામ છે. આ અનેકાંતમત પ્રમાણે એના એક નિણ્ય નથી; દરેક વ્યક્તિએ પોતા માટે નિણ ય કરવાના છે. અંતે તો નિરાકાર ભાવે આત્માની અસલ પરિણતિમાં તન્મય થવાને રસ્તે જ પોતાના ઉદ્ધાર છે, પણ તે માટે સમય અને પોતાની યાગ્યતા જોવી. છેવટે આ નિરાકારભાવને આદરવા છેલ્લી સાતમી ગાથામાં જણાવશે. ભગવાનના આ જવાબ છે. અને તેમાં સ` સવાલેના જવાબ અંતર્ગત થાય છે. (૬)
અંતિમ ભવગણે તુજ ભાવનું રે, ભાવશુ શુદ્ધ સ્વરૂપ;
શબ્દા—અંતિમ = છેલ્લા, જ્યાર પછી સંસારમાં છેલ્લા ભવ. ગહણે = લીધે, પ્રાપ્ત થયે. તુજ = તમારા, તારા, શુદ્ધ = આત્મિક, વિશુદ્ધ, અ ંતે પ્રાપ્ત થવાનું. સ્વરૂપ = રૂપ, આન'ધન = આનંદધન સ્વરૂપ, નિજ સત્-ચિત્ર-આનંદપણું, આતમ = આત્માનું, આત્મિક, સ્વકીય, પોતાનું, રૂપ= સ્વરૂપ. અપ = જેને કોઈ સાથે સરખાવી ન શકાય તેવુ incomparable. (૭)
તર્ક એ ‘આનંદધન’પદ પામશું રે, આતમરૂપ અનુપ. ચરમ ૭ અ—જ્યારે મારે છેલ્લા (અતિમ) ભવ મને પ્રાપ્ત થશે અને જયારે મારે સસારમાં આવવાનુ' નહિં હોય ત્યારે—તે ભવમાં—તમારા શુદ્ધ સ્વરૂપનું ધ્યાન કરશું', ત્યારે તે વખતેઆવવાનું ન હોય તેવા. ભવ = સ ંસારયાત્રા, પરમાત્મભાવનું'. ભાવશું = વિચારશું', ચિતવશું. શુદ્ધ સ્વભાવ. તર્ક એ = ત્યારે, તે વારે, તદા. પોતાનું રૂપ. પામશુ = પ્રાપ્ત કરશું, મેળવશુ.
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪-૨ : શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન
[૪૮૫ આનંદના સમૂહનું સ્થાન પામશું. અને તે આત્માના રૂપનું એવું સુંદર સ્થાન છે કે જેની સરખામણીમાં કોઈ પદાર્થ સાથે થઈ શકે નહિ. (૭)
વિવેચન–આ પ્રાણી જવાબને જવાબ આપે છે કે હે પ્રભુ! મારે છેલ્લે ભવ થશે ત્યારે એ શુદ્ધ સ્વરૂપ, જે આપે બતાવ્યું, તેનું ધ્યાન કરશું. એ વખત આવશે ત્યારે અખંડ આનંદને અમે પણ પામશું. અને તે આત્મિકરૂપ અનુપમ હશે, એને કોઈ સાંસારિક સુખ સાથે સરખાવી ન શકાય.
અંતિમ ભવ આવશે એટલે ત્યાર પછી ભવ કરવાના નહિ હોય, ત્યારે અમે–આ જીવ– હું પિત-ક્ષપક શ્રેણિ માંડીશ. ક્ષપક અને ઉપશમ શ્રેણીનું સ્વરૂપ ઉમાસ્વાતિ વાચકના પ્રશમરતિ ગ્રંથમાં સવિસ્તર જેવું. આ પ્રશમરતિ ગ્રંથમાં પ્રથમ શ્રેણિમાં શું શું થાય છે તે વિસ્તારથી બતાવવામાં આવ્યું છે. (જુઓ સદર ગ્રંથ, પ્રકરણ ૧૪મું). એ પ્રશમશ્રેણિ જ્યારે આ જીવ કરશે ત્યારે આનંદના સમૂહને પામશે અને તે કેઈની સાથે સરખાવી ન શકાય તેવું આત્માનું રૂપ હશે. આ મારી હોંસ છે, મારે પ્રાપ્ત કરવાને પરમ પદાર્થ છે અને તે વખતે મને અવર્ણ, નિરુપમ આનંદ થશે.
ઉપસંહાર આ સ્તવન કદાચ જ્ઞાનસારનું બનાવેલું છે. એમણે તેવી શકું અને વીશભું એક એક સ્તવન બનાવ્યું, અને પછી તેમને આનંદઘનનાં પિતાનાં બનાવેલાં મૂળ સ્તવન મળી ગયાં, તેને પણ તેમણે અર્થ લખી ચેવશી પૂર્ણ કરી. આમાંનાં કયાં સ્તવન તેમનાં બનાવેલાં અને કયાં આનંદઘનજીનાં બનાવેલાં તેમને મળ્યાં તે સ્પષ્ટ બતાવેલ નથી. પણ મને ૨૩ (૧), ૨૪ (૧), ૨૩ (૨), ર૪ (૨) એ ચારે સ્તવનમાંથી એક પણ સ્તવનમાં આનંદઘનની ભાષા દેખાતી નથી. આનંદઘને જે સરળતાથી તત્ત્વજ્ઞાન આપ્યું છે, તેવી સરળતા, મારી માન્યતા પ્રમાણે, જ્ઞાનસાર કે બીજા કેઈ કવિ લાવી શક્યા નથી.
આ સ્તવનમાં આત્માનું સ્વરૂપ અનેક દષ્ટિબિંદુથી ચર્ચવામાં આવ્યું છે. આત્માનું સ્વરૂપ બે રીતે વિચારાયઃ એક તે મૂળ–અસલ સ્વભાવે કે છે તે સ્વભાવની અપેક્ષાએ જોઈ શકાય; અને અનાદિ અધ્યાસને લીધે એનું મૂળ સ્વરૂપ અવરાઈ ગયું છે અને પરભાવને એ પિતાને ભાવ માનતે થઈ ગયું છે તે દષ્ટિએ જોઈ શકાય છે. એકને નિશ્ચયદષ્ટિબિન્દ કહેવામાં આવે છે, બીજાને વ્યવહારદષ્ટિબિન્દુ કહેવામાં આવે છે. આ આત્માના નિશ્ચયદષ્ટિબિંદુના સ્વરૂપને વારંવાર ભાવવું, ધ્યાવવું અને વારંવાર વિચાર ધ્યાન કરી એ પ્રાપ્ત કરવું એ જીવનને મુખ્ય હેતુ છે. અને તેને અંગે સર્વ પ્રયાસ છે. અને પ્રાપ્ત કરવામાં જીવનસાફલ્ય છે અને તેને અંગે આપણી વર્તમાન મહેનત છે. આ આત્માના મૂળસ્વભાવને ઓળખો અને ઓળખીને આપણી સાથે જોડી દેવો એ આપણું કર્તવ્ય છે. એની નજીક જેટલા જવાય તેટલું યોગ્ય છે. બાકી સર્વ નકામી ધાંધલ છે અને અર્થ વગરના આંટાફેરા છે. તેથી આત્માને અનેક દષ્ટિબિન્દથી
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૬]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી ઓળખવા પ્રયત્ન કરે અને ઓળખીને ન અટક્તાં પિતે પરિપૂર્ણતામય થવા બનતે પ્રયાસ કરે. અને તે વાતમાં આ ભવમાં પરિપૂર્ણતા ન મળે તે તેની નજીક જેટલા જવાય તેમાં આપણા પ્રયાસની સિદ્ધિ છે; કારણ કે જેમાં રસ્તો નજીક થાય તેમ આપણા મુદ્દાની નજીક જવાય તેટલે રસ્તે કપાય છે. અને એ આત્મસ્વરૂપ તે અંતિમ-છેલ્લા ભવમાં મળે તેવું છે, પણ તેની નજીક જવાય તે પણ જીવન સફળ છે. કારણ કે ખૂબ વિચાર કરતાં આ નિજસ્વરૂપ, એ એક જ વસ્તુ મેળવવા ગ્ય છે. બાકી છોકરાં, બૈરી, ઘરબાર કે પૈસા અહીં ગમે તેટલાં મળે તે સર્વ અહીં જ રહી જવાનાં છે. તેને મૂકીને જવાનું છે અને તે મૂકવાનાં છે તે ચેકકસ છે. પછી વહેલાં કે મોડાં-જેટલું આયુષ્ય હોય તેના પ્રમાણમાં આ વાત સ્વીકારવા યોગ્ય છે.
આ જીવ તે એ છે કે એ સ્વરૂપને સમજાતું નથી, અને સમજે તે પણ પડશે એવા દેવાશે,’ એમ માની અત્યારે તે પરભાવમાં રમણ કરે છે. આ દીર્ઘદૃષ્ટિની કે ડહાપણની વાત નથી; આ સમજણનું સ્પષ્ટ પરિણામ નથી. એ જેટલે અંશે જલદી સ્વીકારવામાં આવશે તેટલે અંશે લાભ થશે અને તે સ્થાયી લાભ છે; અને સ્થાયી લાભ તે જ ખરેખર લાભ છે. આજે મોટર પિતાની હોય અને ઘરનાં ઘર હોય, પણ અંતે તે સર્વ અહીં રહી જનાર છે, અસ્થાયી છે, તેથી હમેશને-સ્થાયી લાભ થાય તેવા નિજ પદાર્થ તરફ જવાની અને તેને પિતાના બનાવવવાની જરૂર છે, અને તે પિતાના હિત માટે છે. આવી રીતે આત્માને એના શુદ્ધ સ્વરૂપે ઓળખવા અથવા તેની નજીક જવા માટે પ્રયાસ કરી આ ભવને સફળ કરે. (૨૪–૨) જુલાઈ : ૧૯૫૦ ]
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ (૩) શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિવિરચિત શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન
ભૂમિકા–આ સ્તવન જ્ઞાનવિમળસૂરિએ બનાવેલ છે અને છેલ્લી ગાથામાં તેમનું નામ પણ તેમણે આડકતરી રીતે સૂચવ્યું છે. સ્તવનની અંદર અનેક પ્રકારની ત્રિભંગીઓ આવે છે. ત્રિભંગીની ખૂબી એ છે કે એમાં ત્રણ વિભાગ બરાબર પાડવામાં આવે તે એક પ્રકારને વિચારપરિપૂર્ણ થઈ જાય. આપણે સ્તવનના વિવેચનમાં જોઈશું કે આવી ત્રિભંગીઓ જ્ઞાનવિમળસૂરિએ અનેક રીતે પૂરી પાડી છે. એ રીતે આ સ્તવન જુદી ભાત પાડે છે અને તેના લેખકની વિદ્વત્તા બતાવે છે.
આ સ્તવન પર બહુ વિવેચન કરવાની જરૂર નથી. સમજવા પૂરતી અને ત્રિભંગી બતાવવા પૂરતી વિવેચના થશે. બાકી, આનંદઘનનું તત્ત્વજ્ઞાન ક્યાં અને તેના પ્રમાણમાં આ કૃતિ
ક્યાં –એ સરખામણી કરવા માટે આ સ્તવન અહીં આપ્યું છે, તે બને કવિઓની વિદ્વત્તામાં કેટલે ફેર છે તે નિદર્શન કરાવવા પૂરતું ઉપયેગી છે.
આ પ્રાણીનું અભિમાન જોઈએ ત્યારે નવાઈ લાગે છે કે એ છાતી કાઢીને કેમ ચાલતો હશે? એનાં તોફાન જોઈએ ત્યારે એને કદી મરવાનું હોય એમ લાગતું જ નથી. અને એનાં કાવાદાવા અને ધમાલ તે જોવા જેવો હોય છે. એના મનમાં રમત જુદી, એની સમજાવટ જુદી. અને એને પિતાના માનેલા અને પારકા માનેલાની સાથેના વર્તાવને તફાવત જોવા લાયક હોય છે. અને મનના વિકારે અને ગોઠવણે બધું જાણે એ અહીં જ બેસી રહેવાને હોય તે રીતે જ કરતે લેવામાં આવે. એ ચારિત્ર અને સદ્ભાવની વાત કરે, પણ વર્તન વખતે તેના ગોટાળા તપાસ્યા હોય તે તે જુદી જ જાતને મનુષ્ય જણાય. અને એના પ્રચ્છન્ન ભાવે એને તદ્દન જુદા જ પ્રકારની વ્યક્તિ બતાવી આપે. આવી વ્યક્તિઓ વળી મોક્ષની વાત કરે ત્યારે એ જુદો જ પ્રાણી હોય તેમ બેલે, પણ એને કામ કરતાં જે હોય તે તેના વિચારો અને વર્તન વચ્ચેના તફાવતને અંગે એક આખું પુસ્તક ભરાઈ જાય ! આ સંસાર આવે છે, નિઃસાર છે અને એવા સંસારમાંથી રસ્તે શેધવાને છે, એ રસ્તે જડે મુશ્કેલ છે. પણ આ જીવનયાત્રાને સફળ કરવા તેવા સાચા માર્ગની પ્રાપ્તિની જરૂર છે. આને અંગે ખૂબ વિચાર કરવાનું છે. એ વિચાર આ સ્તવનના કર્તા કેવા શબ્દોમાં બતાવે છે તે હવે જોઈએ અને આનંદઘને તત્ત્વજ્ઞાનને કેવી રીતે રમત કરતાં અપનાવ્યું છે, તે સરખાવીએ,
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૮]
શ્રી આનંદઘન-વીશી,
સ્તવન (રાગ મારૂણી ધનથી; ગિરિમાં ગોરે ગિરૂઓ મેગિરિ ચઢે રે એ-દેશી) કરુણા-કલ્પલતા શ્રી મહાવીરની રે, ત્રિભુવન મંડપમાંહિ પસારી રે;
મીસરી રે પરે મીઠી અભયે કરી રે. ૧ અથ_શ્રી મહાવીર સ્વામીની કરુણારૂપ કપલ સ્વર્ગ, મર્યાં અને પાતાળ-એમ ત્રણે લેકમાં ફેલાઈ ગઈ છે, તે અભયદાન આપવાના યોગે કરી સાકરની પેઠે મીઠી છે, ચતરફ ત્રણે લેકમાં ફેલાયું છે. (૧)
ટ -જ્ઞાનવિમળસૂરિ આ સ્તવનને અર્થ લખતાં જણાવે છે કે આ મહાવીર જિનની કરણા પર દુઃખ ટાળવારૂપ જે કલ્પલતા-વેલડી એટલે કલ્પવેલ તે ત્રિભુવન-સ્વર્ગ, મૃત્ય, પાતાળ-રૂપ માંડવાને વિષે પસરી-વિસ્તરી છે. તે કેવી છે? જેમ મીસરી એટલે સાકર પ્રમુખ મીઠાઈ દ્રવ્ય, તેથી પણ અધિક મીઠી છે, અભયદાન રસે કરીને. (૧)
વિવેચન-કરુણા તે કપલડી જેવી છે. જેમ કલ્પની વેલડી પાસે જે માગીએ તે મળે છે. જે ઇચ્છીએ તે હાજર થઈ જાય છે—જેમ યુગલિક સમયમાં બનતું હતું–તેમ મહાવીર સ્વામીની કરૂણા કલ્પલતા જેવી છે, એની પાસે જે માગે તે મળે; તે સ્વર્ગ, મર્યાં અને પાતાળના લેકમાં પસરેલી છે. ભગવાનની કરુણા કાંઈ અમુક વર્ગના, ધર્મના કે સગાં સુધીની નથી, પણ એ સાર્વત્રિક છે, દુનિયાના ત્રણ લેકના પ્રાણીને લાગે છે. અને એ કરુણારૂપ કલ્પલતા તે સાકરના જેવી મીઠી છે, તેનું કારણ તેમાં અભયદાનનું તત્વ ભળેલું છે તે છે મારા સંબંધમાં આવનાર ત્રણ ભુવનને ગમે તે પ્રાણી કઈ પણ પ્રકારને ભય ન પામે, તે સુખી થાઓ. એવા અભયરસે કરી એ વ્યાપ્ત છે. આવી સુંદર કરુણ અભયરસથી મિશ્ર થઈ સાકરના જે સ્વાદ આપે છે. એવા મહાવીર પ્રભુ છે, અને એવી તેમની સાકારમિશ્રિત કરુણા છે. તે વીર પ્રભુને હું સ્તવું છું. (૧) શ્રી જિન આણા ગુણઠાણે આરોપતાં રે, વિરતિતણે પરિણામ પવને રે;
અવને રે અતિ હિ અમાય સભાવ રે. ૨ શબ્દાથ-કરણ = દયા, sympathy. કપલના = કલ્પવેલડી, ઇચિત પૂરનાર વેલડી, મહાવીરની = ચોવીશમા પ્રભુ શ્રી મહાવીરસ્વામીની, તીર્થકર વીતરાગ દેવની. ત્રિભુવન = સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાળમાં. મંડપ = માંડવે, વિશ્રામસ્થાન, વિશાળ જગા. ૫સારી = ફેલાવી, વિસ્તારી. મીસરી = મિથી, સાકર, મીઠાઈ પર = પડે. મીઠી = ગળી. અભયે = અભયદાનથી, જીવોને અભય આપવાથી. કરી = વડે, તેનાથી. (૧) | શબ્દાર્થ_શ્રી જિન = શ્રી તીર્થંકર, જિનેશ્વર દેવ-તેમની. આપણા = આજ્ઞા, ફરમાન, કહેવું તે. ગણટાણે = ગુણસ્થાનકે, ચોથે ગુણઠાણે. આરોપતાં = તન્મય કરીએ, તપ પરિણુમાવીએ. વિરતિ = ત્યાગભાવે. તજવે. એટલે પાંચમે ગુણઠાણે જતાં. તણે = ને, ના. પરિણામ=જમાવીએ, કરીએ. પવને = હવાએ, વાયરાએ. અવને = રક્ષણ, સાચવવું. અતિ હિ = ઘણી. અમાય = નિષ્કપટ ભાવ. (૨)
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪-૩: શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન
[૪૮૯ અર્થ—તે અમૃતવેલી તે જિનઆશાને અનુસરવાને ગુણસ્થાનકે એટલે ચોથે ગુણ રથાનકે એટલે અવિરતિ શ્રદ્ધાન ગુણસ્થાનકે તે સમકિતરૂપ પ્રાણુ આરોપીએ, પરમ શુભ પવને કરી પરિણાવીએ અને એ વેલને નિષ્કપટતારૂપ જે સહજ સ્વભાવ, તેનાથી—(અપૂર્ણ છે, તેથી આવતી ગાથા જુઓ.) (૨)
ટબો–તે કરુણારૂપ અમૃતવેલી, તે જિનઆજ્ઞાને ગુણઠાણે શ્રદ્ધાન ગુણઠાણું તે, સમક્તિરૂપ સ્થાન આરોપીઓ વિરતિ તેણે પરિણામ શુભ પવને કરી પરિણુમાવીએ. તે વેલડીનું અવન એટલે રાખવું, સ્પે કરી ? અમાય એટલે નિકપટરૂપ સહજભાવથી. (૨) - વિવચન—જિનેશ્વર ભગવાનની-શ્રી મહાવીર પ્રભુની–આજ્ઞા ગુણસ્થાનકે આપણ કરવી અને તે વખતે વિરતિના પરિણામ રાખવા; એ પરિણામરૂપ પવને કરી કરુણા-કઃપવેલી હાલે ચાલે. અને તે વખતે માયાને ત્યાગ કરી સ્વસ્વભાવમાં આવી જવું. આ રીતે એ કરુણા-કલ્પવેલડીનું પિષણ કરવું. પ્રભુની આજ્ઞા સ્વીકારવારૂપ ચતુર્થ અવિરતિ સમ્યગદષ્ટિ ગુણઠાણે વિરતિ–ત્યાગભાવના પરિણામ કરવા એટલે પાંચમે ગુણસ્થાનકે જવા નિર્ણય કરે. આ ગુણસ્થાનક આહણરૂપ પવન તદ્દન માયાના ત્યાગપૂર્વક ગ્રહણ કરે. માયાને ત્યાગ કરવાનું અત્ર કહેવામાં આવ્યું છે તે ઘણું સૂચક છે. માણસોને ગેટા વાળવાની ટેવ પડેલી હોય છે. એ કરુણાવેલડી હવાને ઢોંગ કરે તે તેને સ્વભાવ નથી, પણ અનાદિકાળથી વિભાવ એને સ્વભાવ થઈ પડ્યો છે, તે કારણે ખરા ધર્મને બદલે એ ધર્મિષ્ઠ હોવાને દેખાવ કરી પોતાની જાતને અને પરને છેતરે છે. એ સર્વ પદ્ધતિ મૂકી દઈ નિષ્કપટ ભાવે ત્યાગભાવરૂપ પાંચમે ગુણઠાણે આવે. ત્યાં પછી શું થાય તે આગળ આવતી ગાથામાં કહેશે અને કરુણા-કલ્પતાનું વધારે વર્ણન પણ કરશે. (૨) સર્વ સંવર ફલે ફલતી મિલતી અનુભવે રે, શુદ્ધ અનેકાંત પ્રમાણે ભલતી રે;
દલતી રે સંશય-શ્રમના તાપને રે. ૩ અથ–તે વેલડી (કરુણા-કલ્પલતા) સંવરરૂપ ફળે કરી ભરાવદાર છે, અને એ વેલડી અનુભવને મળતી છે, તેમ જ અનેકાંત પ્રમાણે બહુ મળતી–ભળતી આવે છે. અને કોઈ પ્રકારની શંકા થાય છે, આ હશે કે તેમ એવો ભરમ થઈ જાય છે, તેને દૂર કરનારી અને તેને ખલાસ કરનારી છે. (૩) . - ટબો–તે વેલડી સર્વ સંવરરૂપ ફળે કરી ફળી છે, અનુભવરસે મિલતી છે, નિર્દોષણ
શબ્દાર્થ–સર્વ = કુલ, બધા. સંવર = આડા દ્વારબંધ. ફળ = તે રૂપ પરિણામ. ફલતી = ફળ ધારણ કરનારી. અનુભવ = અનુભાવ, experience. મિલતી = મળતી. શુદ્ધ = ચોક્કસ. અનેકાંત = એકાંત નહિ. સ્યાદ્વાદ. પ્રમાણે = પ્રમાણ પ્રમાણે, સત્ય જ્ઞાન પ્રમાણે. ભલતી = તસ્વરૂપી. સંશય = વહેમ, શંકા, ભ્રમ = આમ હશે કે કેમ તેવી શંકા, તાપ = ગરમી. (૩)
૬ર
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૦ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી અનેકાંત–સ્યદ્વાદ પ્રત્યક્ષ પરોક્ષ પ્રમાણાદિકમાં ભળતી છે. વળી કેવી છે ? સંશય-ભ્રમરૂપ તાપ, તેને એ દળતી છે. (૩)
વિવેચન—એ ભગવાનની કરુણા-કલ્પવેલડી સવ સંવરના ફળ વડે કરીને ફળવતી થાય છે, અને એમાં અનુભવરસ મળતા આવી જાય છે તેમ જ અનેકાંતમતના પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ ભાવને અનુરૂપ છે. આવી એ ભગવાનની કરુણા-કલ્પલતા છે.
સંવર, ખાર ભાવના વગેરે ભેદે, કમની આવક-સામે બંધન છે. તે આવકનાં બારણાં બંધ કરેલાં હોય તેને સવર કહેવામાં આવે છે. એ સવરની વિગત પ્રશમરતિ'માં, નવતત્ત્વ પ્રકરણ’માં તથા કર્માંના લેખમાં મે' વિગતવાર લખી નાખી છે. આ સંવરરૂપ ફળ તે કલ્પલતા પર થાય છે; એવી સુંદર કલ્પલતારૂપે એ કરુણા-વેલડી. અને એ કરુણાની સાથે અનુભવ અને અનેકાંત ભળતા છે, તેને તે અનુરૂપ છે. અનુભવ એટલે અંદરની મન અને હૃદયપૂર્ણાંકની સારી જાગૃતિ, અને આખો જૈનધમ એટલે અનેકાંતવાદ. આ કરુણાભાવમાં અનુભવ અને અનેકાંત અને તેને સિદ્ધ કરનાર પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ પ્રમાણુ અને તેનાની સિદ્ધ થતા સ્યાદ્વાદ; એમાં ખરાખર ભળી જાય એવી ભગવાનની કરુણા છે. અને સંશય અને તેનાથી થતા ભ્રમ અને તેનાથી થતી ગરમીને એ દળી નાખનાર છે. એટલે આ વસ્તુ આમ હશે કે તેમ હશે તેવા પ્રકારની શકાને લીધે ઉત્પન્ન થતો ભ્રમ, તેનાથી થતા તાપને દળી નાખનાર–કાઢી નાખનાર– એ કરુણા છે. એટલે ભગવાનની કરુણા સાથે પાછે સ`વરભાવ, અનેકાંતન્યાય અને સ ́શયનું દૂરીકરણ એ ત્રણ ભાવે જોડાયલા છે. એ કરુણાભાવ સાથે બીજી અનેક ત્રિભ'ગીએ લાગે છે, તે આવતી ગાથમાં વિચારશે. (૩)
ત્રિવિધ વીરતા જેણે મહાવીરે આદરી રે, દાન-યુદ્ધ-તપ રૂપ અભિનવ રે; ભવેાવિ રે દ્રવ્ય-ભાવથી ભાષી રે. ૪
કઃ
અથ—જેણે–ભગવત શ્રી મહાવીરે—ત્રિવિધ-ત્રણ પ્રકારની-વીરતા દરી છે, દાનવીરતા ૧, યુદ્ધવીરતા ૨, તપાવીરતા ૩. ભવાભવથી અભિનવ--નવી દ્રવ્યથી અનુભાવથી તે કહે છે. (૪)
ટમે—જેણે–ભગવંતે શ્રી મહાવીરૅ-ત્રિવિધ-ત્રણ પ્રકારની—વીરતા આદરી છે, તે કઈ : દાનવીરતા ૧, યુદ્ધવીરતા ૨, તપવીરતા ૩. ભવભવીથી અભિનવ–નવી દ્રવ્યથી અનુભાવથી ઉદ્ઘાષણા કરી છે. (૪)
વિવેચન—જે મહાવીરપ્રભુએ ત્રણ પ્રકારની વીરતા આદરી છે, તેનાં નામ માત્ર આ શબ્દાર્થ-—ત્રિવિધ = ત્રણ પ્રકારની, આગળ કહેવામાં આવતા ત્રણ પ્રકારની. વીરતા = બહાદુરી. જેણે – જેમણે. હાવીરે = મહાવીરસ્વામીએ આદરી = શરૂ કરી. દાન = ખીજાને દેવું તે, આપવું તે. યુદ્ધ = લડાઈ (યૌગિક). તપ = ત્યાગ, તપ. અભિનવ = નવીન પ્રકારની ભવભવિ = ભવેાભવમાં. દ્રવ્ય = સત્તાથી, ભાવથી = પ્રેમથી, potentially. ભાષી = ઉદ્ઘોષણા કરી. જાહેરાત કરી. (૪)
=
પૈસાથી,
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪-૩: શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન
[૪૯ ગાથામાં બતાવે છે તેનું વર્ણન હવે પછીની ગાથામાં આવશે. એ ત્રણ પ્રકારની વિરતા તે દાનવીરતા, યુદ્ધવીરતા અને તપાવીરતા. એ ત્રણે પ્રકારની વીરતા તે હે ભવ્ય છે ! ભાવથી તે અભિનવ એટલે જુદા જુદા નવીન પ્રકારની હોવાથી દ્રવ્યથી અને ભાવથી સ્વીકારે. આ ત્રણ પ્રકારની વીરતાનું વર્ણન આગળ આવવાનું છે તેથી અત્ર તે નહિ જણાવીએ, કારણ કે અત્ર તે પર વર્ણન કરવાથી પુરાવવતને દોષ થાય. વીરરસના આ દાન, યુદ્ધ અને તપવીરતા એ સ્થાયી છે. તેથી ભગવતે તેને આદરવા ભાખ્યું છે. તે ત્રણેને તમે આદરે એટલે અહીં આ આડક્તરે ઉપદેશ છે. દ્રવ્ય અને ભાવ એ નિક્ષેપા છે. એના પર વિવેચન “પ્રશમરતિ ગ્રંથમાં કરેલું છે, ત્યાંથી જેવું. દ્રવ્યથી અને ભાવથી એટલે વસ્તુ તરીકે અને સમજીને, ભગવાને બતાવી છે તેને, તમારે ભગવાન જેવા થવું હોય તે, હૃદયપૂર્વક સ્વીકારે. એમાં ભગવાનનું સાધ્ય સિદ્ધ થયું છે અને તમારું થઈ શકે તેમ છે. (૪) હાટક કેડિ દેઈ દાદિદ્ર નસાડીઉં ૨, ભાવે અભયનું દાન દેઈ રે;
કેઈ રે લઈને સુખી થયા રે. ૫ અર્થ–કરડે સેનામહોરનું દાન દઈને ગરીબાઈને ભગાડી મૂકી; અને ભાવપૂર્વક હદયથી અભયનું દાન આપ્યું. જરા પણ બીક ન થાય, તેવું તેમના તરફનું દાન મેળવીને લેનારા અનેક લેક સુખી થયા, પોતાની જાતને ભાગ્યશાળી સમજવા લાગ્યા. (૫)
બ-જગત્રયને વિષે દારિદ્રનું નામ નસાડયું એ દ્રવ્યથી દાનવીરતા અને ભાવથી દાનવીરતા તો સર્વ જગજીવનને સાધુપણને વિષે એવું દાન લઈને કેઈક-અનેક પ્રાણી સુખીઆ થયા. (૫)
વિવેચન–આ ગાથામાં દાનવીરતા બતાવે છે. દ્રવ્યથી સ્થૂળ રીતે સોનાનું દાન કર્યું અને ભાવથી દીક્ષા લીધા પછી અભયદાન કર્યું, સર્વ જીવેને નિર્ભય કર્યા. આ બે પ્રકારના દાનથી તેમણે દાનવીરતા બતાવી, તે ત્રણ પ્રકારની વીરતાને પ્રથમ પ્રકાર છે. તેઓએ દરરોજ
એક કોડ ને સાઠ લાખ સોનામહોર-સેનાનું દાન કરી દારિદ્રને ભગાડી મૂક્યું અને એ પ્રમાણે દ્રવ્યથી દાન કર્યું. અને ભાવથી દીક્ષા લીધા પછી સર્વ જીવને અભયદાન કર્યું. પ્રભુ પાસે જે દાન મેળવે તે ભવ્ય પ્રાણું જ હોય અને તે ભાવમાં પણ સુખી થાય. આ પ્રકારની દાનવીરતા ચેથી ગાથામાં કહેલ તેમ દ્રવ્યથી અને ભાવથી કરી અને પરિણામે દાન લેનારા સુખી થયા. સામાન્ય રીતે દાન લેનારને હાથ નીચે હોય છે અને દાન આપનારને લાભ થાય છે દાન
શબ્દાર્થ–હાટક = સોનું, સુવર્ણ. કેડિ= કેટિ. કરોડ, લાખના સોગણા. દેઈ = દાન આપી. દારિદ્ર કરીબ ભિખારીવેડા. નસાડીઉં = દૂર કર્યું', ભગાડયું. ભાવે = ભાવથી, પ્રેમપૂર્વક, હૃદયપૂર્વક. અભય = ઈને બીક ન લાગે, સર્વ ભય વગરના થાઓ. દાન = આપવું તે. દેઈ = આપી, આલી, કેઈ રે = કેટલાય. લેઈને મેળવીને, પ્રાપ્ત કરીને. સુખીઆ = સુખી (દ્રવ્યથી અને ભાવથી.) થયા = હુઆ, બન્યા. (૫).
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૨)
શ્રી આનંદઘનવીશી લેનાર તે આપનારને શુભ કર્મબંધનું નિમિત્ત થાય છે, પણ લેનાર જરા હલકે ગણાય છે. પણ પ્રભુ પાસેથી દાન લેનાર તે સુખી થાય છે, અને તેને પરિણામે પ્રભુમાં દાનવીરતા પ્રશસ્ય છે. આ ત્રણ પ્રકારની વીરતામાંથી પ્રથમ પ્રકાર થયે. (૫) રાગાદિક અરિ મૂલ થકી ઉખેડીઆ રે, લહી સંયમ-રણરંગ રોપી રે
ઓપી રે જિણે આપ કલા નિરાવરણની રે. ૬ અર્થ–યુદ્ધવીરતા વીર પ્રભુએ બતાવી : રાગદ્વેષ વગેરેને મૂળમાંથી ઉખેડીને ફેંકી દીધા. દીક્ષા લઈ, રણભૂમિ-યુદ્ધક્ષેત્ર સ્થાપના કરી જેમણે આવરણરહિતતાની પિતાની કળા સ્થાપી (૬)
– હવે યુદ્ધવીરતા કહે છેઃ એ દ્રવ્યથી પરિષહસહનથી, ભાવથી રાગદ્વેષાદિક અરિ મૂળથી ઉખેડી નાખ્યા-મૂળથી કાયા, સંયમરૂપી રંગભૂમિકા આરોપીને ઘેરી નિકંદન કર્યા, જે ભગવાને પિતાની નિરવરણી કલા એપી એટલે નિર્મળ કરી. (૬)
વિવેચન—આ ગાળામાં પ્રભુ મહાવીરની યુદ્ધવિરતા વર્ણવી તેમને નમન કરે છે. રાગછેષ જેવા મોટા શત્રુઓને જેમણે મૂળથી ઉખેડી નાખ્યા અને જેમણે સંયમ લઈને પિતાના પંડિતવીર્ય વડે વિનેદમાત્રમાં પિતાની જાતને શોભાવી મેહનીય કર્મમાં રાગ અને દ્વેષ સર્વથી મોટા દુશ્મને છે. તે બન્નેને અનુક્રમે રાગ-કેશરી અને દ્વેષ ગજેન્દ્રનાં નામ આપવામાં આવ્યાં છે. આ બંનેની સાથે લડી વિજય મેળવી વીર ભગવાને યુદ્ધવીરતાનું લાક્ષણિક દષ્ટાંત આપ્યું છે અને જીતવા ગ્ય મેટા દુશ્મને સાથે આમ લડત કરી યુદ્ધવીરતા આમ બતાવાય એમ જણાવ્યું છે. આમ તદ્દન શાંત પણ રાગદ્વેષ સાથે લડવામાં તેઓ જરા પણ પાછા પડ્યા નહિ. અને તેમણે પિતાની જાત પર અસાધારણ સંયમ રાખે, ઇંદ્રિયેને વશ કરી, તેના વિષયને વશ કર્યા અને નિરાવરણતાને શોભાવી. જ્યાં જ્ઞાન-દર્શનને આવરણ કરનાર કર્મ ન હોય, પછી લડવામાં પ્રભુ પાછા કેમ હઠે ? પછી તે તેમણે પરિષહીને જીત્યા, કષાયે પર વિજય મેળવ્યું અને અંતે ગો પર વિજય મેળવ્યું. આવા લડવામાં પણ બહાદુર વીર અને નિરાવરણ થઈ મોક્ષ પહોંચી ગયા. આ નિરાવરણતાની કળા-વધારે નિર્મળ કરવાનું કામ-ખૂબ યુદ્ધવીરતા માગે છે, તે પણ વીર ભગવાને દાખવી. એવા સંયમબહાદુર આંતર શત્રુ પર વિજય મેળવનાર વીરને માટે હું જે કહું તે ઓછું છે. વીરને હું યાદ કરું છું, ભજું છું, નમું છું. (૬) " શબ્દાર્થ–રાગાદિક = રાગ, પ્રેમ, આકર્ષણ, આ મારું છે તેવી ભાવના. અરિ = દુશ્મન, શત્રુ સામી મન મલકી = તેના પાયામાંથી, તદ્દન. ઉખેડી = કાઢથી, દૂર કર્યા, તાણીને ફેંકી દીધા. લહી = કામ કરી સ્વીકારી. સંયમ = અંકુશ, ત્યાગભાવ, તે રૂપ ભૂમિ. રણરંગ = રણભૂમિ, રાપી = વાવી, બાઈ આપી = નિર્મળ કરી, એપ ચાઢવ્યા, ગિલ્ડ કરી. જિણે = જેણે. આપ કળા = આત્મકળા, પિતાની કળા. નિરાવરણ = આવરણરહિતતા. (૬)
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪–૩: શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન
[૪૯૩ નિરાશસ વળી શિવસુખ હેતુ મા ગુણે રે, તપ તપીઆ જિણે એમ આપે રે;
થાપે રે વર પંડિત વીર્ય વિદથી રે. ૭ અર્થ કોઈ જાતની આશંસા-ઇચ્છા-આશા નહિ તે ભાવ મેક્ષના સુખનું કારણ થાય છે. અને ક્ષમા ગુણે કરીને તપ તપ્યા. પિતે તપ કર્યો અને પંડિત વીર્યના વિદથી વીરતા સાધી. (૭)
ટો-દ્રવ્યથી વિહાર, ભાવથી નિરાશંસ-નિરનુબંધ, વળી શિવસુખ-મોક્ષનું હેતુ, ક્ષમાપ્રધાન ગુણે કરી તવે વાળો રૂત્તિ સમવવનાન. જેમ ભગવાને એવાં તપ તપ્યાં, પિતે તપવીરતાએ વર પ્રધાન પંડિતવીર્યના વિદથી વિરતા સાધી વિશેષપણે રાજેશભે તે વીર. અથવા વિવાદથતિ ચર્મ, તપ ૨ ધિરાતે .
- तपोवीर्येण युक्तश्च तस्माद्वीर इति स्मृतः ॥ - વિવેચન–આ ગાથામાં ત્રીજા તપોવીરત્વની હકીક્ત રજુ કરી છે. કોઈ પ્રકારના આશંસારહિતપણાથી અને મોક્ષનું કારણ બને એવાં તપ પ્રભુએ પંડિત વીર્યથી કર્યા એ એમની ત્રીજી વીરતા છે. આ રીતે વીરતાને આ ત્રીજો પ્રકાર બતાવીને શ્રી વીર પરમાત્માની વિવિધ વીરતા બતાવી.
' જ્યારે દ્રવ્ય કે સ્ત્રી મેળવવાની ઈચ્છાએ તપ કરવામાં આવે છે ત્યારે તે આશીભાવનું તપ કહેવાય છે. પણ પ્રભુએ જે તપ તપ્યું તે ચોખ્ખા મોક્ષ મેળવી આપે તેવા અને તદ્દન નિરાશંસ ભાવે કર્યું અને તે પણ ગરીબ-બાપડા–બિચારા થઈને નહિ, પણ પંડિતવીર્યપૂર્વક–બહાદુરીથી. આ રીતે પ્રભુ તપવીર થયા તેનાં ત્રણ વિશેષણ આપ્યાંઃ (૧) તપ નિરાશસભા-વગર ઈચ્છાએઆશાએ કર્યું. અને (૨) માત્ર મોક્ષ મેળવે એવું ઉત્તમ પ્રકારનું તપ કર્યું અને તે પણ (૩) બહાદુરીથી કર્યું. મહાવીર સ્વામીએ દીક્ષા લઈને સાડા બાર વર્ષ તપ કર્યું. તેમાં પારણાં માત્ર ત્રણસે ઓગણપચાસ દિવસ જ કર્યા, એટલે લગભગ સાડા અગિયાર વર્ષ સુધી બહાદુરીથી તપ કર્યું. એવા વીર ભગવાનને હું નમું છું, પૂજું છું, સેવું છે. તેને તમે પણ નમો અને તેમને માગે અનુસરે. (૭) દશન-જ્ઞાન-ચારિત્ર ત્રિવિધની વીરતા રે, મહાપદ શોભિત ભાવી ભાસે રે;
વાસે રે ત્રિભુવન જનમન ભાયણ રે. ૮ શબ્દાર્થનિરાશંસ = કઈ જાતની આશાથી રહિત. વળી = અને, પણ, તે, તેમ જ. શિવ = મેક્ષ, મક્તિ, સુખ = ત્યાં પ્રાપ્ત થતા આનંદ. હેતુ = કારણ. ક્ષમા = માફ કરવાની દયાવૃત્તિ. તપ = શરીરનું દમન. તપીઆ = તપ્યા, તપ ર્યા, સેવ્યાં. જિણે = જેણે. આપે = પિત, જાતે થાપે = સાધે. વર = સુંદર, સરસ. વીર્ય = શક્તિ. વિદથી = મજા કરતાં કરતાં. (૭)
શબ્દાથ-દશન = વસ્તુનું સામાન્ય જ્ઞાન, આ છે એટલું દેખવું. જ્ઞાન = વસ્તુનું વિશેષ જ્ઞાન, જાણવું તે. ચારિત્ર = રમણ કરવું તે. ત્રિવિધ = ત્રણ પ્રકારની, આ બીજી ત્રિવિધ વીરતા. વીરતા = બહાદુરી. મહા = પ્રધાન, સરસ, સુંદર, પદ = પદવી, સ્થાન, ઉન્નતિસ્થાન. શોભિત = સુંદર લાગતા, સારા દેખાતા. ભાવી = ભવ્યના. ભાસે = દેખાય. જણાય, લાગે. વાસે = વાસ્યા છે. ત્રિભુવન = સ્વર્ગ, મત્ય અને પાતાળ. જન = લોકે. મન = ચિત્ત. ભાયણ = ભાજન, ઠામ, વાસણ. (૮)
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૪]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી અર્થ-જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રની ત્રણ પ્રકારની બહાદુરી આપને જે પ્રધાન પદ મળવાનું અને મળેલું છે તે ભવ્ય લેકેને ભાસે છે, અને ત્રણ ભુવનના માણસના મનના આપ ભાજન–પાત્ર થયા છે. (૮).
ટબો–વળી દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રની વિવિધ વરતા કહે છે. મહાપ કરી શાભિત મહાદર્શન, મહાજ્ઞાન, મહાચારિત્ર, તેની શોભા ભાવથી ભાસે છે; મહાશબ્દ પ્રધાન કહીએ. એ ત્રણ તત્ત્વની વાસનાએ કરી સગી જનમરૂપ જે ભાજન, તે જેણે વાસ્યાં છે. (૮) , .
વિવેચન–ઉપર પ્રમાણે એક ત્રિવિધતા થઈ (દાન, યુદ્ધ અને તપની વીરતાની). આ ગાથામાં એક બીજી ત્રિવિધતા કહે છે.
દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર, જે આત્માના મૂળ ગુણે છે, તે આપના મહાન પદને શુભતા છે અને તેવા જ દેખાય છે. અને ત્રણ ભુવનના લેકના મનના ભાજન રૂપ થઈને રહેલા–વાસ્યા છે. આ દર્શન એટલે સામાન્ય બોધ અને જ્ઞાન તે વિશેષ બેધ અને ચારિત્ર એટલે રમણતા. આ ત્રણ મૂળ ગુણેથી દીપતું ભાવી ભાસે છે અને ત્રણ ભુવનના લેકના મનના ભાજન વાસેલ છે, એટલે આપ તે એ ત્રિવિધતાથી ભરેલા છે. એવા ત્રિગુણ ધરનાર આપના મૂળ ગુણોને એટલે એને ધરનાર આપને હું નમું છું. અને આપના એ ત્રણે ગુણને લઈને આપની જેવો થવા ઈચ્છા રાખું છું, અને તે મેળવવા માટે આપને સ્તવું છું. આ ગાથામાં મૂળ આત્મિક ગુણ-જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર–ની ત્રિવિધતાની પ્રશંસા કરવામાં આવી છે. આ રીતે એક વધારે : ત્રિવિધતા બતાવવા દ્વારા પ્રભુનાં ગુણગાન કરી તેના જેવા થવાની પ્રાણીએ આશા બતાવી અને હોંશ ધરી. (૮) વીર ધીર કટિર કૃપારસને નિધિ રે, પરમાનંદ પદ વ્યાપે રે,
આપે રે નિજ સંપદ ફળ યોગ્યતા રે. ૯ અથ– આપ બહાદુર છે, ધીરજવાળા છે અને તેમાં મુગટ સમાન છો, અને કપાસની ખાણ છો અને આપ પરમાનંદ રૂપ વાદળાની પેઠે ચેતરફ વ્યાપ છે અને પોતે જાતે જ પોતાની અદ્ધિના ફળની યોગ્યતા-લાયકાત બક્ષનારા છે. (૯) .
બો-વીરમાં ધીર અથવા કર્મ વિદારવાને વીર, વળી લે કલેકપ્રકાશકે ધીર, તેમાં કેટિર -મુગટ સમાન; વળી કૃપારસને નિધાન; પરમાનંદ, જે પદ એટલે મેઘ, તેણે કરી વ્યાપ -પ્રસરત, કરૂણાવેલીને સીંચતે છે. વળી આપે-પિતાની સંપદા એટલે સ્વરૂપે–એક ચેતન સ્વભાવ માટે નિમિત્ત-તાવરણ ટાળવારૂપે. (૯) | શબ્દાર્થ –વીર = બહાદુર, બળવાન. ધીર = વૈર્યવાન, ધીરજવાન. (ને બધામાં) કોટિર = મુગટ સમાન, સર્વથી મટા, ઉત્કૃષ્ટ. (અને) કૃપા = પ્રેમ, દયા, સહાનુભૂતિ. નિધિ = નિધાન, ખાણ. (અને) પરમાનંદ = ઉકછ મજા, અદભુત આનંદ, યાદ = (રૂ૫, વાદળાં, વરસાદ, મેધ. વ્યાપે = પસરે ફેલાય આપે = પોતે જાતે નિજ = પિતાની, તેની. સંપદ = સ્વરૂપ, મિલકત. ફળ = પરિણામ. વેગ્યતા = તેને લાયક છે. (૯) •
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪-૩: શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન
[૪૫ વિવેચન—આ ગાથા બીજી એક ત્રિવિધ રચના કહે છે, તે વિચારણીય છે. મહાવીરસ્વામી (૧) કૃપારસના મુગટ સમાન બૈર્યવાળા છે, અને (૨) પરમાનંદરૂપ પદ (વાદળ)થી સુગંધિત થયેલા છે અને (૩) પિતાને જે સંપત્તિ મળેલી અને મળવાની છે, તે પ્રાપ્ત કરવાની યેગ્યતા-લાયકાત આપે છે. આ ત્રિપદી સરસ છે અને સમજવા જેવી છે. તેવા તે ત્રિપદીને ધરનાર વીરને હું નમું છું. ઉપર પ્રથમ ગાથામાં જે કૃપારસની કરુણાવેલડીની વાત કરી તેના મુગટને ધીરજથી વહનાર : આ ત્રિપદીમાંથી એકની વાર્તા થઈ. બીજુ, તેઓ જાતે પરમાનંદ -ખૂબ આનંદરૂપ પદ (પાણીને આપનાર વાદળાં)થી ભરેલા છે. અને ત્રીજુ, પોતે જે સંપદા પામેલા અને પામવાના છે તેની યેગ્યતાવાળા છે. આવા વીર પરમાત્મા ત્રણ પ્રકારે ખૂબ પૂજવાને ગ્ય છે. આવા વીર પરમાત્માને હું નમું છું, એવું છું, તેને તમે પૂજે, સેવે, અનુસરે. બીજી કેટલીક ત્રિપદી હવે પછીની ગાથામાં વિચારવાની છે તે આપણે જોઈશું. (૯) બંધ ઉદય સત્તાદિક ભાવાભાવથી રે, ત્રિવિધ વીરતા જાસ જાણી રે;
આણી રે ત્રિપદીરૂપે ગણધરે રે. ૧૦ અર્થ–બંધ, ઉદય અને સત્તાના જે ભાવે છે, તેની ગેરહાજરીથી જેમની ત્રણ પ્રકારની બહાદુરી સમજાણ છે અને ત્રિપદીરૂપે ગણધર-મુખ્ય શિષ્ય-લઈ આવ્યા છે. (૧૦)
ટબો–બંધ, ઉદય, સત્તા ભાવે કરી કર્મના અભાવ કીધા છે, વિવિધ પ્રકારે એવી વીરતા પ્રગટપણે જેની જાણીએ એવી જ ગણધરે, ત્રિપદીરૂપે આણી છે—હુદયમાં જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રભાવે કરી. (૧૦)
વિવેચન–હવે એક વધુ ત્રિપદી કહે છે. પ્રથમ, કર્મ બંધ થાય તે બંધ બાંધવા પછી તેનો વિપાકથી કે પ્રદેશથી ઉદય થાય તે ઉદય; અને ઉદય ન થાય, પણ બાંધેલ કર્મ પડયા રહે તે ત્રીજી સત્તા. કર્મના આ બંધ, ઉદય અને સત્તાને જેના સંબંધમાં અભાવ થયે છે, જેમને કર્મ બાંધવાનાં જ નથી એટલે પછી ઉદય કે સત્તાને પ્રશ્ન જ રહેતું નથી, આવી ત્રણ પ્રકારની જેમની વીરતા સમજાણું છે, તે વીર છે એમ આપણે જાણીએ છીએ. ખુદ ગણધરે ત્રિપદરૂપે આ પ્રરૂપી છે : ૩cqનેરૂ વા, વિપામેરૂ વા, પુરૂ વ-એ ત્રણ શબ્દોરૂપ ત્રિપદી ભગવાન ગણધરને આપે છે. આ ત્રણ શબ્દો સાંભળી ગણધર વિચાર કરે છે. આ પણ એક વિવિધ રચના થઈ. તે બધા પદાર્થોને ઉત્પન્ન થતા અને કાળક્રમે નાશ પામતા જુએ છે, પણ એ પદાર્થમાં એક નિત્ય તવ જાણે છે અને તેઓ સૂત્રેની રચના કરે છે. એમને કર્મના બંધ,
શબ્દાર્થ–બંધ = કર્મનું આત્મા સાથે જોડાવું. ઉદય = કમને ભોગવવાં, કર્મનાં ફળ મેળવવાં. સત્તા = છે અધેલાં કર્મોનો ઉદયકાળ ન થવાથી અંદર પડવ્યાં રહેવાથી. ભાવ = હોવાપણું, વર્તાવાપણું. અભાવ = ન હોવાપણું. ત્રિવિધ = ત્રણ પ્રકારની, મન-વચન-કાયાની. જાસ = જેની, તેઓની. જાણી = સમજી, લક્ષ્યમાં લઈ
0 - લાવ્યા છે. ત્રિપદી = ઉપનેઈ વા, વિગમેઈ વા, ધુઈ વા: ઊપજે છે, ક્ષથે પામે છે અને સ્થિર રહે છે, ગણધર = પ્રથમ મુખ્ય શિષ્યએ. (૧૦)
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૬ ]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી ઉદય અને સત્તાને અભાવ હાય છે, કારણ એમને કર્મ જ નથી. આ વાત ગણધરોએ અનાવેલા આગમ ગ્રંથોમાં કહેલી છે. આ બે ત્રિવિધ રચનાને લઇને પૂજો, સેવા. (૧૦)
ઠાગ જાણુગ ગુણુઠાણુક ત્રિહુ વિષે રે, કાઢયા જેણે ત્રિદોષ પોષો રે; શેષો રે રાષ-તેાષ કીધા તુમે રે. ૧૧
અર્થ—આપે તે ત્રણ પ્રકારનાં સ્થાનકને જાણ્યાં છે અને જેણે ત્રણ દોષા–પ્રમત્ત, ક્ષીણમાહુ અને અયાગીપણું—તેને દૂર કર્યા છે, અને રાષ-તેાષની પોષણાને ત્યાગ કર્યાં છે. એમ ત્રણ પ્રકારની અનેક વીરતા ધારણ કરી છે. (૧૧)
ટા—સ્થાનક મિથ્યાત્વાદિના જ્ઞાયક; સ્થાનક અવિરતાદિ ગુણુસ્થાનક-ગુણુઠાણું પ્રમત્તાદિ અથવા અવિરતિ, પ્રમત્ત, ક્ષીણમહાદ્રિ ત્રિધિધ ગુણઠાણે ત્રિદોષ કાઢત્રા, અથવા પ્રમત્ત, ક્ષીણમેહ, અયેગી ઇત્યાદિ સ્થાનકે અજ્ઞાન, અસંયમ, અસિદ્ધ એ ત્રિદોષનો પોષ નાશ કીધા. વળી રોષતેષના શેષ જેણે કીધા. પાપપુષ્ટિ, પુણ્યતુષ્ટિ ઉભય નાશ ઇત્યાદિ ત્રિવિધ વીરતા છે. (૧૧)
વિવેચન~વળી બીજી ત્રિપદી-ત્રિવિધ પ્રકારો-જુદી જુદી રીતે બતાવે છે. તમે ગુણસ્થાનકો-ગુણુઠાણાને ઓળખી ત્રણ પ્રકારના દોષાને ટાળી નાખ્યા છે, દૂર કર્યા છે અને તમે રાષ-તોષની પોષણા ન કરી; એવા તમને હું નમું છું. અવિરતિ (ચેાથું ગુણુઠાણું), પ્રમત્ત (છઠ્ઠું ગુણસ્થાનક) અને ક્ષીણમેહ (અગિયારમુ· ગુણસ્થાનક)—એ ત્રણે ગુણસ્થાનકે થતા દોષોને આપ જાણી છે, એટલે આપ ગુણસ્થાનકના જાણુગ–જાણનાર છે. આ એક ત્રિપદી થઈ. અને એ ગુણસ્થાનકે અવિરતિ (ત્યાગભાવના અભાવ) પ્રમાદ અને અસિદ્ધપણાના દોષો આપના લક્ષમાં છે. આ બીજી ત્રિવિધ સંપત્તિ થઇ. અને આપે રાતેષના શાષ કર્યો છે. રાષ-પાપતુષ્ટિ અને તાષ-પુણ્યતુષ્ટિ, એટલે પાપ-પુણ્ય અનૈના નાશ કર્યો છે. આવી અનેક ત્રિપદીએ આપને લાગે છે. આપને હું નમું' છું, વંદુ છું. (૧૧)
સહજ સ્વભાવ સુધારસ સેચનવૃષ્ટિથી રે, ત્રિવિધ તાપના નાશ હોવે રે; જોવે રે ત્રિભુવન ભાવ સભાવથી રે. ૧૨
શબ્દાર્થ—ડાણગ = સ્થાનક. જાગ = નાયક, જાણનારા. ગુણઠાણુક = ગુણસ્થાનક. ત્રિહુ = ત્રણ. વિષે = પ્રકારે, કાઢવા = દૂર કર્યાં. ત્રિદોષ = ત્રણ દોષો ઃ પ્રમત્ત, ક્ષીણમેહ, અયોગિતા. પોષો = પોષણા. શાષા = રોષણા. રાષ–તાય = પાપપુષ્ટિ અને પુણ્યતુષ્ટિ. કીધા = કર્યાં. તુમે = તમે, આપે. (૧૧)
શબ્દા—વિવેચનકાર શ્રી મોતીચંદભાઈએ આ કડીના શબ્દાર્થ નથી લખ્યા. એટલે એના શબ્દાર્થ હું અહી આપુ છું. સહજ સ્વભાવ = પોતાના મૂળ સ્વભાવ, આત્મભાવરૂપ. સુધારસ = અમૃતરસનું. સેચનસૃષ્ટિથી = સિંચન કરનાર વરસાદથી ત્રિવિધ = ત્રણ પ્રકારના મિથ્યાત્વ, અવિરતિ અને કપાયરૂપ; અથવા જન્મ, જરા અને મૃત્યુરૂપ. તાપ = ગરમી. નાશ = વિનાશ. હાવે = થાય. જોવે = નિહાળે. ત્રિભુવનભાવ = સ્વગ`, મૃત્યુ અને પાતાળ–એ ત્રણ લોકના ભાવા–પદાર્થોને. સભાવથી = સ્વભાવથી, આત્માના સહજ સ્વભાવરૂપ સ.નથી. (૧૨)—સંપાદક
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪-૩ : શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન
[ ૪૯૭
અ—આત્માના સહજ સ્વભાવરૂપ અમૃતરસને સિ'ચનાર વૃષ્ટિથી મન, વચન, કાયાના કે જન્મ, જરા, મૃત્યુના ત્રણ પ્રકારના દોષને દૂર કરનારા અને સ્વર્ગ, મર્ત્ય અને પાતાળ એવા ત્રણ ભુવનના ભાવ પાતાના સ્વભાવથી જ પામી ગયા છે (એવા વીર પ્રભુને હું નમું છુ..) (૧૨) ટા—વળી ત્રિવિધ વીરતા કહે છે. સહજ સ્વભાવ, પરમ મૈત્રી, પરમ કરુણારૂપ સુધારસ વૃષ્ટિ અમૃતને વણુ સી'ચવે કરી ત્રિવિધ લેકના ત્રિવિધ તાપના નાશ થાય, મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અથવા જન્મ, જરા, મરણના તાપ, તેના નાશ થાય. વળી દેખે સ્વર્ગ, મૃત્યુ, પાતાળના એકેક ભાવ–પદાને સહજ સભાવથી; ઉત્પાદ, નાશ, ધ્રૌવ્ય પણ જોઇ. (૧૨)
વિવેચન—આમાં થાડી વધારે ત્રિવિધતા બતાવે છે. સહજ સ્વભાવ ત્રિપ્રકારે છે. તેની વૃષ્ટિથી, ત્રિવિધ તાપના નાશ કરે અને ત્રણ ભુવનને પેાતાના સુંદર ભાવ-સ્વભાવથી પાષે એવા વીરપ્રભુને હું તેટલા માટે નમું છું.
જ્ઞાનવિમળસૂરિએ આ ગાથામાં ત્રણ ત્રિભ'ગી ખતાવી છે એમ કર્તા પોતે જ સ્તવનના અંમાં જણાવે છે.
(૧) અતિ વિશાળ કરુણા (૨) ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારના મૈત્રીભાવ અને (૩) સહુજ સ્વભાવ—આ પ્રથમ ત્રિભ‘ગી થઈ એમ કર્તા પોતે જ અથ કરે છે. આ મૈત્રી અને કરુણાભાવનું શાંત સુધારસ' ગ્રંથમાં વર્ણન થઈ ગયું છે. અને સહજ ભાવ, એ આત્મિક નૈસર્ગિક ગુણા આપણે પદે અને સ્તવનામાં જોયા.
હવે ખીજી ત્રિભંગીમાં ત્રિવિધ તાપ, જે (૧) મિથ્યાત્વ, (૨) અવિરતિ અને (૩) કષાયથી થાય છે, તેને તેઓ નાશ કરે છે. અને તે એક જીવના કે પોતાના જ નહિ, પણ સર્વ-ત્રણ ભુવનના–જીવેાના (૧) સ્વર્ગ, (ર) મૃત્યુ અને (૩) પાતાળના જીવાને, સર્વનાં પાપાના નાશ કરે છે. અને ત્રિવિધ તાપને અંગે જ્ઞાનવિમળસૂરિ પોતે જ કહે છે કે (૧) જન્મ, (૨) જરાઘડપણ અને (૩) મૃત્યુના તાપને પણ લઈ શકાય. આવા સ્વ, મર્ત્ય અને પાતાળના ત્રણ પ્રકારના તાપને મટાડનાર પ્રભુને હું યાદ કરું છું. તેમના આ સ્વભાવ સહજ છે, કુદરતી છે. પર જીવના તાપને, તે ગમે તે પ્રકારના હોય તેને, જેટલા બને તેટલા દૂર કરવે। તે તેમને સાહજિક છે, નૈસર્ગિક છે. આવી અનેક પ્રકારની ત્રિભંગી જેની પાસે છે તેવા વીરભગવાનને હું સ્મરું છું. (૧૨) ‘જ્ઞાનવિમલ’ગુણગણણિરોહણ ભૂધરા રે, જય જય તું ભગવાન નાયક રે; દાયક રે અખય અનત સુખના સદા રે. ૧૩
ય
શબ્દા —જ્ઞાન = જ્ઞાનગુણ. વિમલ = મેલ વગરના, ચોખ્ખા. ગુણગણ = આત્મિક ગુણાને સમૂહ, – રત્ન, ઝવેરાત. રાહણ = રાહણાચલ (જેમાં રત્નો પાકે છે.) ભૂધરા = પર્વત, ડુંગર. જય જય = મણિ પામ, જય મેળવનાર થા. ભગવાન = પ્રભુ. નાયક = સરદાર, ઉપરી. દાયક = આપનાર, દાતાર. અખય = અક્ષય, ક્ષય ન પામનાર, હમેશનું. અનંત = જેના છેડા ન આવે તેવા. સુખના = આનંદના, મોજના. સદા = હમેશાં. (૧૩)
૬૩
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૮]
શ્રી આનંદઘન-વીશી અર્થ–નિર્મળ જ્ઞાનરૂપ ગુણોના સમૂહરૂપ રત્નને માટે રેહુણાચલ પર્વત સમાન છે. પ્રભુ! તું સરદાર છે; તારે જય થાઓ અને ક્ષય ન પામે તેવા અંત વગરના સુખને તું આપે છે. તેવા પ્રભુને હું નમું છું. (૧૩)
ટબે–જ્ઞાનવિમળ ગુણના ગણ-સમુદાય, તપ જે મણિરત્ન, તેને ભૂધર-પર્વત-રેહણાચલ છે. એવા ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી જગતના નાયક, શાસનનાયક જયવંતા વર્તે છે જ્ઞાનવંત. વળી, દાયક–દેણહાર છે, અખય–ખાયિક ભાવે થયા જે અનંત સુખ, સકલ કર્મના નાશથી, તેહના સદા-નિરંતર આપ સ્વરૂપે દાતા છે. ઇણ પ્રકારે શ્રી મહાવીર જિન સ્તુતિસ્તવના કહી. (૧૩)
આચાર્ય શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિકૃત ટબાને કળશ વીસ જિનવર વિશ્વહિતકર ગતિ ચઉવીસ નિવારતા, ચકવીસ દેવનિકાયવદિત સંપ્રતિ કાલે વતતા આનંદઘન બાવીસ (સિ) માંહી હોય તેવી પૂરણ ભણી,
શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરદ ગાતાં અખય સંપદ અતિ ઘણી વિવેચન–છેવટે કહે છે કે આપ નિર્મળ જ્ઞાનના ધરનારા છે, અને નિર્મળ ગુણના સમૂહરૂપ રત્નને ધારણ કરનાર રેહણાચલ પર્વત સમાન છે. આપ ભગવંત શ્રી મહાવીર પરમાત્મા જય પામે, જય પામે; આપ નાયક-ઉપરી છે અને આપ અક્ષય અને અનંત સુખને આપનારા નાયક છે-ઉપરી છે.
રત્નમણિ પર્વતમાંથી જડી આવે છે, તેવા ગુણરૂપ મણિઓને અનેકને ધારણ કરનાર આપે છે. અને આપ અક્ષય-કદી ક્ષય ન પામનારા–એવા અંત વગરના સુખના આપનારા છો. આપને હું નમું છું એ અત્ર ભાવ છે. આ ભાવ સમજીને પ્રભુની બને તેટલી સેવન કરી જીવન સફળ કરવું.
ઉપસંહાર આ રીતે આ સ્તવન પૂર્ણ થયું. આ મહાવીર સ્વામીનું સ્તવન જ્ઞાનવિમળસૂરિએ બનાવ્યું છે, અને પિતાનું નામ આપ્યું છે. કહેવાય છે કે આનંદઘનજીએ પોતે પણ પાર્શ્વનાથ અને મહાવીરસ્વામી બન્નેનાં સ્તવન બનાવ્યાં હતાં, તે ૨૩ (૧), ૨૪ (૧), ૨૩ (૨) અને ૨૪ (૨) પૈકી ક્યાં હશે તે જડવું મુશ્કેલ છે, કારણ કે તે આનંદઘનજીને નામે લખાયેલાં છે. પણ એમાં મને કોઈ પણ કૃતિ આનંદઘનજીની લાગતી નથી. કારણ કે જે પ્રૌઢ રીતે આનંદઘનજીએ તત્વજ્ઞાન બાવીશ સ્તવનમાં સુંદર રીતે વણી દીધું છે તે ઉપરનાં ચારે સ્તવનમાં નથી એવો મારે મત છે. જોકે “ધ્રુવ સ્વામી’ વાળું સ્તવન કાંઈક થોડું થોડું તેની નજીક જાય છે, પણ તે સંબંધી એક પ્રકારનો નિર્ણય થઈ શકતું નથી. મારા પિતાના મત પ્રમાણે તે પ્રથમનાં બાવીશ સ્તવન આનંદઘન (લાભાનંદ)નાં પિતાનાં બનાવેલાં છે અને બાકીનાં ક્ષેપક છે.
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪-૩: શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન
[૪૯ આ સ્તવનમાં અનેક પ્રકારની ત્રિભંગીઓ બતાવવા જ્ઞાનવિમળસૂરિએ પ્રયાસ કર્યો છે. જૈન તત્વજ્ઞાનની એક ખૂબી એ છે કે તેઓ વિભાગ પાડે તે પરિપૂર્ણ હોય છે, એટલે તેમાં અવ્યાપ્તિ કે અતિવ્યાપ્તિને દોષ ન આવે, અને એ સ્વયં પરિપૂર્ણ હોય. ઉપર જે ત્રિભંગીઓ આપી છે, તે તેવા પ્રકારના ભંગ–વિભાગ છે. એ વિભાગે સ્વયં સંપૂર્ણ છે અને તર્કનુસારી છે. સ્તવનમાં સામાન્ય રીતે ઠીક વિચારે દાખલ કર્યા છે કે તે આનંદઘનજીની સાથે ઊભા રહી શકે તેવા ઊંડાણુવાળા નથી, પણ સમજવા લાયક છે અને સમજીને અનુસરવા લાયક છે.
પૂર્વપુરુષેએ જનપકાર કરવા આવી કૃતિઓ સુંદરમાં સુંદર ભાષામાં કરી છે અને આનંદઘનજીનાં પ્રથમનાં બાવીશ રતવને તે ભાવવાહી છે, ઘણુ ઊંડાણવાળાં છે, અને સ્તવનમાં અનેરું
સ્થાન ભોગવે છે. એ વાંચીને પચાવવા યોગ્ય છે અને જીવન સાથે વણી દેવા યોગ્ય છે. (૨૪-૩) ઓગસ્ટ : ૧૯૫૦
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ સ્તવને
૧. ઋષભદેવ સ્તવન [ખર પ્રભુપ્રેમનું સ્વરૂપ અલખની લીલા-વીતરાગતા; ચિત્તપ્રસન્નતા-આનંદમયતા]
( રાગ-મારું; કમ પરીક્ષા કરણ કુમર ચલ્યો –એ રાગ ) , ઋષભ જિનેસર પ્રીતમ મારો રે, ઓર ન ચાહે રે કંત; રીઝવો સાહિબ સંગ ન પરિહરે રે, ભાંગે સાદિ અનંત.
2ષભ જિનેસર પ્રીતમ માહરે રે. પ્રીત-સગાઈ રે જગમાં સહુ કરે રે, પ્રીત સગાઈ ન કેય; પ્રીતસગાઈ રે નિરુપાધિક કહી રે, સંપાધિક ધન ખાય. ઇષભ૦ ૨ કઈ કંત કારણ કાષ્ઠ-ભક્ષણ કરે છે, મિલક્યું કંતને ધાય; એ મેલે નવિ કહિયે સંભવે રે, મેલે ઠામ ન ઠાય. અષભ૦ ૩ કઈ પતિરંજણ અતિ ઘણે તપ કરે છે, પતિરંજણ તનું તાપ; એ પતિરંજણ મેં નવિ ચિત્ત ધર્યો રે, રંજણ ધાતુ-મિલાપ. રાષભ૦ ૪ કેઈ કહે લીલા રે લલક અલખ તણું રે, લખ પૂરે મન આસ; દેષ રહિતને લીલા નવિ ઘટે રે, લીલા દેષ-વિલાસ. ત્રષભ પ : ચિત્ત પ્રસને રે પૂજન ફલ કહ્યો રે, પૂજા અખંડિત એક કપટ રહિત થઈ આતમ આપણે રે, “આનંદઘન” પદ રેહ. બાષભ૦ ૬
૨. શ્રી અજિતનાથ સ્તવન [માર્ગદર્શનના ચાર ઉપાય; વતમાને ચારે ઉપાયની વિરલતા; ભવિષ્યમાં પંથદર્શનની આશા
(વેલીની દેશી; મનડું મોહ્યો રે શ્રી સિદ્ધાચલે રે—એ દેશી) પંથડે નિહાલું રે બીજા જિનતણે રે, અજિત અજિત ગુણધામ, જે તે જીત્યા રે તિણે હું જીતી રે, પુરુષ કિસ્યું મુજ નામ.
પંથડે નિહાલું રે બીજા જિનતણે રે. વાટડી વિલેકું રે બીજા જિનતણી રે.
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ સ્તવન
[ ૫૦૧ ચરમ નયણ કરી મારગ જેવટે રે, ભૂલે 'સયલ સંસાર; જણ નયણે કરી મારગ જોઈએ રે, નયણુ તે દિવ્ય વિચાર. પંથ૦ ૨ પુરૂષ પરંપરા અનુભવ જેવતા રે, અંધે અંધ પિલાય; વસ્તુ વિચારે ? જે આગમે કરી રે, ચરણ ધરણ નહીં હોય. પંથડે. ૩ તકે વિચારે રે વાદ પરંપરા રે, પાર ન પહુંચે કેય; અભિમત વસ્તુ કે વસ્તુ ગતે કહે છે, તે વિરલા જગ જોય. પથડો. ૪ વસ્તુવિચારે રે દિવ્ય નયન તણો રે, વિરહ પડ્યો નિરધાર; તરતમ જોગે રે તરતમ વાસના રે, વાસિત બંધ આધાર. પથડે. ૫ કાળલબધિ લહી પથે નિહાળશું રે, એ આશા અવલંબ એ જન જીવે રે જિન! જાણીયે રે, “આનંદઘન” મત અંબ. પથ૦ ૬
શ્રી સંભવનાથ સ્તવન [સેવન-કારણ: ભગવાનની સેવા અગમ અને અનુપ છે; ભૂમિકામાં નિર્ભયતા દ્વેષરહિતતા, અથાકતા છે; સાચી સેવા પ્રાપ્ત કરવી એ જીવનને લહાવો છે.]
( રાગ-રામગિરિ; રાતલી રમીને કિહથી આવી આ રેએ દેશી). સંભવદવ તે ધૂર સે સવે રે, લહી પ્રભુ સેવન ભેદ, સેવન કારણ પહિલી ભૂમિકા રે, અભય અદ્વેષ અખેદ. "
સંભવદેવ તે ધૂર સે સવે રે. ભય ચંચળતા હો જે પરિણામની રે, દ્વેષ અરોચક ભાવ; ખેદ પ્રવૃત્તિ હો કરતાં થાકીએ રે, દેષ અધ લિખાવ. સંભવ. ૨ ચરમાવરત ચરમકરણ તથા રે, ભવપરિણતિ પરિપાક; દેષ ટળે વળી દષ્ટિ ખૂલે ભલી રે, પ્રાપતિ પ્રવચન વાક. સંભવ. ૩ પરિચય પાતિક ઘાતક સાધુ શું રે, અકુશલ અપચય ચેત; ગ્રંથ અધ્યાતમ શ્રવણ, મનન કરી રે, પરિશીલન નય હેત. સંભવ છે કારણ જે હે કારજ નીપજે રે, એમાં કોઈ ન વાદ; પણ કારણ વિણ કારજ સાધીએ રે, એ નિજ મત ઉનમાદ. સંભવ મુગધ સુગમ કરી સેવન આદરે રે, સેવન અગમ અનૂપ; દેજે કદાચિત સેવક યાચના રે, “આનંદઘન” રસ રૂપ. સંભવ૬
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૨]
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી ૪. અભિનંદન જિન સ્તવન દિનપ્રાપ્તિની તલસના દર્શનપ્રાપ્તિની દુર્લભતા; પ્રભુકૃપાથી એની સુલભતા]
(રાગ-ધન્યાસિરિ; સિંધુઓ; આજ નિહેજો રે દીસે નાઈલે રે-એ દેશી) અભિનંદન જિન! દરિસણ તરસીએ, દરસણ દુરલભ દેવ, મત મત ભેદે રે જો જઈ પૂછીએ, સહુ થોપે અહમેવ.
અભિનંદન જિન! દરિસણ તરસીએ. સામાન્ય કરી દરિસણ દોહિલું, નિરણય સકલ વિશેષ; મદમે ઘા રે અધો કિમ કરે, રવિ-શશિરૂપ વિલેખ. અભિનંદન ૨ હેતુ-વિવાદે હે ચિત્ત ધરી જોઈએ, અતિ દુરગમ નયવાદ; આગમવાદે હો ગુરુગમ કે નહીં, એ સબળે વિષવાદ. અભિનંદન. ૩' ' ઘાતી ડુંગર આડા અતિ ઘણુ, તુજ દરિસણ જગનાથ; ધીઠાઈ કરી મારગ સંચરું, સેંગૂ કઈ ન સાથ. અભિનંદન. ૪ દરિસણ દરિસણ રટતે જે ફિ, તે રણ રોઝ સમાન; જેને પિપાસા હો અમૃતપાનની, કિમ ભાંજે વિષપાન. અભિનંદન. ૫ તરસ ન આવે તે મરણજીવન તણ, સીજે જે દરિસણ કાજ; દરિસણ દુરલભ સુલભ કૃપા થકી, “આનંદઘન મહારાજ. અભિનનંદન ૬
પ. શ્રી સુમતિનાથ જિન સ્તવન (રાગ-વસંત તથા કેદાર; ભવિકા તુજ દરશન ઈ-એ દેશી) - સુમતિ ચરણ-કજ આતમ અરપણ, દરપણ જિમ અવિકાર, સુગ્યાની; મતિ તરપણ બહુસમ્મત જાણીએ, પરિસર પણ સુવિચાર, સુગ્યાની.
સુમતિ-ચરણ-કજ આતમ અરપણુ. ત્રિવિધ સકલ તનુધરગત તમા, બહિરાતમ ધુરિ ભેદ, સુગ્યાની; બીજે અંતર આતમા તીસરો, પરમાતમ અવિચ્છેદ, સુગ્યાની. સુમતિ આતમબુદ્ધ કાયાદિક રહ્યો, બહિરાતમ અઘરૂપ, સુગ્યાની; કાયાદિકને સાખીધર રહ્યો, અંતર આતમરૂપ, સુગ્યાની. સુમતિ જ્ઞાનાનંદે પુરણ પાવને, વરજિત સકલ ઉપાધિ, સુગ્યાની અતીન્દ્રિય ગુણગણમણિઆગ, ઈમ પરમાતમ સાધ, સુગ્યાની. સુમતિ.
૩
૪
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૦૩
મૂળ સ્તવન
બહિરાતમ તજ અંતર આતમા–રૂપ થઈ થિર ભાવ, સુગ્યાન; પરમાતમનું હો આતમ ભાવવું, આતમ અરપણ દાવ, સુગ્યાની. સુમતિ, આતમ-અરપણ વસ્તુ વિચારતાં, ભરમ ટળે મતિ દોષ, સુગ્યાની; પરમ પદારથ સંપતિ સંપજે, “આનંદઘન રસ પિષ સુગ્યાની. સુમતિ
૫
૬
*
૬. શ્રી પદ્મપ્રભુ જિન સ્તવન
| [આંતરે છેટાપણું] ( રાગ-મારુ તથા સિંધુઓ, ચાંદલીઆ, સંદેશે કહેજે મારા સંતને-એ દેશી) પદ્મપ્રભ જિન ! તુજ મુજ આંતરું રે, કિમ ભાંજે ભગવત? કરમ વિપાકે કારણ જેઈને રે, કઈ કહે મતિમંત. પદ્મપ્રભ૦ ૧ પયઈ કિંઈ અભાગ પ્રદેશથી રે મૂળ-ઉત્તર બહુ ભેદ, ઘાતી-અઘાતી હો બદય-ઉદીરણું રે, સત્તા કર્મ-વિછેદ. પદ્મપ્રભ૦ ૨ કનકેપલવત્ પયડિ પુરુષ તણું રે, જેડી અનાદિ સ્વભાવ અન્ય સંજોગી જિહાં લગે આતમા રે, સંસારી કહેવાય. પદ્મપ્રભ૦ ૩ કારણ જેગે હો બાંધે બંધને રે, કારણ મુગતિ મુકાય; આશ્રવ–સંવર નામ અનુક્રમે રે, હેય-ઉપાદેય સુણાય. પદ્મપ્રભ૦ ૪ યુજનકરણે હે અંતર તુજ પડ્યો રે, ગુણકારણે કરી ભંગ; ગ્રંથ ઉક્ત કરી પંડિત જન કહ્યો રે, અંતરભંગ સુસંગ. પદ્મપ્રભ૦ ૫ તુજ મુજ અંતર અંતર ભાજસે રે, વાજસે મંગળ તૂર, જીવ–સરેવર અતિશય વાધશે રે, “આનંદઘન રસપૂર. પદ્મપ્રભ૦ ૬
૭. શ્રી સુપાર્શ્વ જિન સ્તવન
[અનેક નામે ]
(રાગ-સારંગ, મલ્હાર; લલનાની દેશી) શ્રી સુપાસ જિન વંદીએ, સુખ-સંપત્તિને હેતુ લલના શાંત સુધારસ જલનિધિ, ભવસાગરમાં સેતુ લલના.
શ્રી સુપાસ જિન વંદીએ. (ટેક) ૧ સાત મહાભય ટાળતે, સપ્તમ જિનવર દેવ, લલના સાવધાન મનસા કરી, ધાર જિનપદ સેવ, લલના. શ્રી સુપાસ) ૨
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૪ ]
જિન અરિહા તિર્થંકરુ, અલખ નિર જન વચ્છુ,
અભયદાન-દાતા સદા,
શિવ શંકર જગદીશ્વરુ, ચિ'દાન'દ ભગવાન, લલના; જ્યોતિ સ્વરૂપ અસમાન, લલના. સકળ જંતુ વિસરામ, લલના;
સુપાસ૦ ૩
પૂરણ આતમરામ, લલના. શ્રી સુપાસ૦ ૪ વીતરાગ મઢ કલ્પના, રિત અતિ ભય સોગ, લલના; નિદ્રા તંદ્રા દુર દશા, રહિત અબાધિત યોગ, લલના. શ્રી સુપાસ૦ ૫
પરધાન,
પરમ પુરુષ પરમાતમા, પરમેશ્વર પરમ પદારથ પરમેષ્ઠી પરમ દેવ વિધિ વિરંચિ વિશ્વ’ભરુ ઋષીકેશ
પરમાન,
જગનાથ, લલના;
અઘડર અઘમોચન ધણી, મુક્તિ પરમપદ સાથે, લલના. શ્રી સુપાસ૦ ૭ એમ અનેક અભિધા ધરે, અનુભવગમ્ય વિચાર, જે જાણે તેહુને કરે, ‘આન ઘન' અવતાર,
લલના;
લલના, શ્રી સુપાસ૦ ૮
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
લલના;
લલના. શ્રી સુપાસ૦ ૬
૮. શ્રી ચંદ્રપ્રભુ જિન સ્તવન [ પ્રભુનાં દર્શન ]
(રાગ-કેદારા તથા ગાડી; કુમારી રાવે, આક્ર ંદ કરે, મુને કોઈ મુકાવે-એ દેશી ) દેખણુ દે રે, સખી! મુને દેખણુ દે, ચદ્રપ્રભુ મુખચં; સખી ઉપશમરસના કદ, સખી ગત કલિ–મલ-દુઃખદર્દ, સખી ૧ સુહમ નિગેાદે ન દેખી, સખી બાદર અતિહિ વિસેસ; સખી૰ પુઢવી આઉ ન લેખિયે, સખી તેઉ—વાઉ ન લેસ. સખી૦ ૨ વનસ્પતિ અતિ ઘણુ ટ્ઠિહા, સખી દીઠો નહીં ય દીદાર; સખી ખિ-તિ-ચરિંઢી જલ લીહા, સખી॰ ગતસન્નિ પણ ધાર, સખી૦ ૩ સુર તિરી નિય નિવાસમાં, સખી મનુજ અનારજ સાથે; સખી અપજત્તા પ્રતિભાસમાં, સખી॰ ચતુર ન ચઢીએ હાથ. સખી ૪ ઇમ અનેક થળ જાણીએ, સખી॰ દરિસણુ વિષ્ણુ જિનદેવ; સખી આગમથી મત આણીએ, સખી કીજે નિરમળ સેવ. સખી ૫ નિરમળ સાધુ ભગતિ લહી, સખી૰ યાગ–અવંચક હોય; સખી ક્રિયા–અવંચક તિમ સહી, સખી ફળ-અવ'ચક જોય, સખી દ પ્રેરક અવસર જિનવરૂ, સખી॰ મેહનીય ક્ષય જાય; સખી॰ કામિતપૂરણ સુરતરૂ, સખી॰‘આનંદધન’પ્રભુ પાય. સખી છુ.
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૫
મૂળ સ્તવને .
૯. શ્રી સુવિધિનાથ જિન સ્તવન
(રાગ-કેદારો; એમ ધને ધણીને પરચાવે-એ દેશી) સુવિધિ જિનેસર પાય નમીને, શુભ કરણ એમ કીજે રે, અતિ ઘણે ઊલટ અંગ ધરીને, પ્રહ ઊઠી પૂજીજે રે. સુવિધિ દ્રવ્ય ભાવ શુચિ ભાવ ધરીને, હરખે દેરે જઈએ રે; દહ તિગ પણ અહિગમ સાચવતાં, એકમના ધુરિ થઈએ રે. સુવિધિ કુસુમ અક્ષત વર વાસ સુગંધી, ધૂપ દીપ મન સાખી રે, અંગ-પૂજા પણ ભેદ સુણ ઈમ, ગુરુમુખ આગમ ભાખી રે. સુવિધિ. એહનું ફળ દેય ભેદ સુણજે, અનંતર ને પરંપર રે; આણપાલણ ચિત્તપ્રસન્ની, મુગતિ સુગતિ સુરમંદિર ૨. સુવિધિ. ફૂલ અક્ષત વર ધૂપ પઈ, ગંધ નૈવેદ્ય ફલ જળ ભરી રે; અંગ–અગ્રપૂજા મળી અડવિધ, ભાવે ભાવિક શુભ ગતિ વરી રે. સુવિધિ સત્તર ભેદ, એકવીસ પ્રકારે, અત્તર સત ભેદે રે, ભાવપૂજા બહુવિધ નિરધારી, દોહગ દુરગતિ છેદે છે. સુવિધિ. તુરિય ભેદ પવિત્તી પૂજા, ઉપશમ ખીણ સગી રે; ચઉહા પૂજા ઈમ ઉત્તરઝયણે, ભાખી કેવળગી રે. સુવિધિ. ઈમ પૂજા બહુ ભેદ સુણીને, સુખદાયક શુભ કરણ રે, ભવિક જીવ કરશે તે લેશે, “આનંદઘન પદ ધરણે રે. સુવિધિ.
૬
૭
૮
૧
,
૧૦. શ્રી શીતળનાથ જિન સ્તવન . (રાગ-ધન્યાશ્રી ગોડી; ગુણહ વિશાલા મંગલિક્ઝાલા-એ દેશી) શીતળ જિનપતિ લલિત ત્રિભંગી, વિવિધ ભંગી મન મોહે રે કરણ કમળતા તીક્ષણતા, ઉદાસીનતા સોહે રે. શીતળ સર્વ જંતુ હિતકરણ કરુણા, કર્મવિદારણ તીક્ષણ રે, હાનાદાનરહિત પરિણામી, ઉદાસીનતા વીક્ષણ રે. શીતળ૦ પરદુઃખ છેદન ઇચ્છા કરુણા, તીક્ષણ પરદુઃખ રીઝે રે, ઉદાસીનતા ઉભય વિલક્ષણ, એક ઠામે કેમ સીઝે રે. શીતળ૦
અભયદાન તિમ લક્ષણ કરુણ, તીક્ષણતા ગુણ ભાવે રે, . પ્રેરણ વિણ કૃતિ ઉદાસીનતા, ઈમ વિરોધ મતિ નાવે છે. શીતળ૦
૨
૩
૪
.
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૬]
શ્રી આનંદઘન–વીશી શક્તિ વ્યક્તિ ત્રિભુવન પ્રભુતા, નિર્ચ થતા સંગે રે, યેગી ભેગી વક્તા મૌની, અનુપયોગી ઉપયોગે રે. શીતળ૦ ૫ ઈત્યાદિક બહુ ભંગ ત્રિભંગી, ચમત્કાર ચિત્ત દેતી રે, અચરિજકારી ચિત્ર-વિચિત્રા, “આનંદઘન પદ લેતી રે. શીતળ૦ ૬
૧૧. શ્રી શ્રેયાંસનાથ જિન સ્તવન
(રાગ-ગેડી; અહે મતવાલે સાજના–એ દેશી) શ્રી શ્રેયાંસ જિન અંતરજામી, આતમરામી નામી રે; અધ્યાતમપદ પૂરણ પામી, સહજ મુગતિ ગતિ ગામી રે. શ્રી શ્રેયસં૦ ૧ સયલ સંસારી ઈયિરામી, મુનિગુણ આતમરામી રે, મુખ્યપણે જે આતમરામી, તે કેવળ નિકામી રે. શ્રી શ્રેયાંસ૨ નિજસ્વરૂપ જે કિરિયા સાથે, તેહ અધ્યાતમ લહિયે રે, જે કિરિયા કરી ચઉગતિ સાધે, તે ન અધ્યાતમ કહિયે રે. શ્રી શ્રેયાંસ૦ ૩ નામ અધ્યાતમ ઠવણું અધ્યાતમ, દ્રવ્ય અધ્યાતમ છડે રે, ભાવ અધ્યાતમ નિજ ગુણ સાધે, તે તેહશું રઢ મંડે છે. શ્રી શ્રેયાંસ, ૪ શબ્દ અધ્યાતમ અર્થ સૂણીને, નિર્વિકલ્પ આદરે રે ? શબ્દ અધ્યાતમ ભજના જાણી, હાન ગ્રહણ મતિ ધરજે રે. શ્રી શ્રેયાંસ ૫ અધ્યાતમ જે વસ્તુ વિચારી, બીજા જાણ લબાસી રે, વસ્તુગતે જે વસ્તુ પ્રકાશે, “આનંદઘન મત વાસી રે. શ્રી શ્રેયાંસ. ૬
૧૨. શ્રી વાસુપૂજ્ય જિન સ્તવન (રાગ-ગોડી તથા પરજીઓ; તુંગી ગિરિશિખર સહે-એ દેશ) વાસુપૂજ્ય જિન ત્રિભુવન વામી, ઘનનામી પરનામી રે, નિરાકાર સાકાર સચેતન, કરમ કરમ ફળ કામી રે. વાસુપૂજ્ય. ૧ નિરાકાર અભેદ સંગ્રાહક, ભેદગ્રાહક સાકારે રે, દર્શન જ્ઞાન દુભેદ ચેતના, વસ્તુ ગ્રહણ વ્યાપારો રે. વાસુપૂજ્ય૦ ૨ કર્તા પરિણામી પરિણામો, કર્મ જે જીવે કરિયે રે, એક અનેક રૂપ નયવાદે, નિયતે નર અનુસરીએ રે. વાસુપૂજ્ય. ૩
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
İ You
મૂળ સ્તવને .
દુઃખ-સુખરૂપ કરમ ફળ જાણે, નિશ્ચય એક આનંદો રે, ચેતનતા પરિણામ ન ચૂકે, ચેતન કહે જિનચંદે રે. વાસુપૂજ્ય. ૪ પરિણામી ચેતન પરિણામે, જ્ઞાન કરમફળ ભાવી રે, જ્ઞાન કરમફળ ચેતન કહીએ, લેજે તેહ મનાવી છે. વાસુપૂજ્ય ૫ આતમજ્ઞાની શ્રમણ કહાવે, બીજા તે દ્રવ્યલિંગી રે, વસ્તુગતે જે વસ્તુ પ્રકાશે, “આનંદઘન’ મત સંગી રે. વાસુપૂજ્ય. ૬
૧૩. શ્રી વિમળ જિન સ્તવન (રાગ-મલ્હાર, ઈડર આંબા આંબલી રે ઈડર દાડિમ દ્રાક્ષ-એ દેશી; તથા અરિ બાઈ ભલે ભરતાર-એ દેશી).
દુઃખ-દેહગ દરે ટળ્યાં રે, સુખ-સંપદ શું ભેટ; ધીંગ ધણી માથે કિયે રે, કુણ ગંજે નરપેટ. વિમળ જિના દીઠાં લેયણ આજ, મારાં સીધાં વંછિત કાજ. વિમળ જિન. ૧ ચરણકમળ કમળા વસે રે, નિર્મળ થિર પદ દેખ; સમળ અથિર પદ પરિહરે રે, પંકજ પામર પેખ. વિમળ જિન ૨ મુજ મન તુજ પદ પંકજે રે, લીને ગુણમકરંદ રંક ગણે મંદર-ધરા રે, ઇંદ્ર ચંદ્ર નાગે. વિમળ જિન. ૩ સાહેબ! સમરથ તું ધણી રે, પા પરમ ઉદાર; મન વિસરામી વાલો રે, આતમ આધાર. વિમળ જિન૪ દરિસણ દીઠે જિનતણું રે, સંશય ન રહે વેધ દિનકર કરભર પસતા રે, અંધકાર પ્રતિષેધ વિમળ જિન ૫ અમિય ભરી મૂરતિ રચી રે, ઉપમા ન ઘટે કેય; દષ્ટિ સુધારસ ઝીલતી રે, નિરખત તૃપતિ ન હોય. વિમળ જિન૬ એક અરજ સેવકતણું રે, અવધારે જિનદેવ, કૃપા કરી મુજ દીજિયે રે, “આનંદઘન પદ સેવ. વિમળ જિન ૭૦
૧૪. શ્રી અનંતનાથ જિન સ્તવન, (રાગ-રામગિરિ, કડખાની દેશી વિમલ કુલક્સલના હંસ તું જીવડાએ દેશી ) ધાર તરવારની સોહલી દેહલી, ચઉદમા જિનતણી ચરણસેવા; ધાર પર નાચતા દેખ બાજીગર, સેવના-ધાર પર રહે ન દેવા. ધાર. ૧
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
શ્રી આન’ઘન-ચાવીશી
ધાર૦ ૨
ધાર૦ ૩
એક કહે સેવિયે વિવિધ કિરિયા કરી, ફેલ અનેકાંત લેાચન ન દેખે; ફળ અનેકાંત કિક્રિયા કરી ખાપડા, રડવડે ચાર ગતિમાંહે લેખે ગચ્છના ભેદ બહુ નયણુ નિહાલતાં, તત્ત્વની વાત કરતાં ન લાજે; ઉદરભરણાદિ નિજ કાજ કરતાં થકાં, માહુ નડિયા કલિકાલ રાજે. ધચનનિરપેક્ષ વ્યવહાર જૂઠો કહ્યો, વચનસાપેક્ષ વ્યવહાર સાચા; વચનનિરપેક્ષ વ્યવહાર સ'સારફળ, સાંભળી આદરી કાંઈ રાચે. ધાર૦ ૪ દેવ-ગુરુ-ધમ ની શુદ્ધિ કહેા કેમ રહે, કેમ રહે શુદ્ધ શ્રદ્ધાન આણેા; શુદ્ધ શ્રદ્ધાન વિષ્ણુ સ` કિરિયા કરે, છાર પર લીંપણું તેડુ જાણેા. પાપ નહીં કોઇ ઉત્સૂત્ર ભાષણ જિસ્યા, ધર્મ નહીં કોઇ જગ સૂત્ર સરીખા; સૂત્ર અનુસાર જે ભવિક કિરિયા કરે, તેહનું શુદ્ધ ચારિત્ર પરિખો. એહ ઉપદેશના સાર સંક્ષેપથી, જે નરા ચિત્તમાં નિત્ય ધ્યાવે; તે નરા દિવ્ય બહુ કાળ સુખ અનુભવી, નિયત્ ‘આનંદઘન’ રાજ પાવે. ધાર૦ ૭
ધાર૦ ૫
ધાર૦ ૬
૧૫. શ્રીધમનાથ જિન સ્તવન
જિનેશ્વર. ધર્મ ૦ ૨
ધ ૦૩
(રાગ–ગાડી, સારીંગ; દેશી રસીઆની; કોઈ સ્થાને સારંગ રસીઆની દેશી એમ લખેલ છે. ) ધમ જિનેશ્વર ગાઉ રંગછું, ભગ મ પડશે હા પ્રીત, જિનેશ્વર; ખીજો મનમ ́દિર આણું નહિ, એ અમ કુલવટ રીત, જિનેશ્વર. ધરમ ધરમ કરતા જગ સહુ ફીરે, ધરમ ન જાણે હા મમ, જિનેશ્વર; ધરમ જિનેશ્વર ચરણ ગ્રહ્યા પછી, કોઈ ન બાંધે હા ક પ્રવચન અંજન જો સદ્ગુરુ કરે, દેખે પરમ નિધાન, જિનેશ્વર; હૃદય-નયન નિહાળે જગધણી, મહિમા મેરુ સમાન, જિનેશ્વર. દોડત દોડત દોડત ઢોડિયા, જેતી મનની ૨ે દોડ, જિનેશ્વર, પ્રેમ પ્રતીત વિચારો હુંકડી, ગુરુગમ લેજો ૨ જોડ, જિનેશ્વર. એક પખી કિમ પ્રીતિ પરવડે, ઉભય મળ્યા હોય સ ંધિ, જિનેશ્વર; હું રાગી હું મેહે દીએ, તું નીરાગી નિરખધ, જિનેશ્વર. પરમ નિધાન પ્રગટ મુખ આગળે, જગત ઉલ્લધી હા જાય, જિનેશ્વર, જ્યાતિ વિના જુએ જગદીશની, અધો અંધ પુલાય, જિનેશ્વર. ધ ૬ નિરમળ ગુણમણિ રાણુ ભૂધરા, મુનિજન માનસ હંસ, જિનેશ્વર; ધન્ય તે નગરી ધન્ય વેળા ઘડી, માત-પિતા કુળ વંશ, જિનેશ્વર. ધ૦૭ મન મધુકર વર કર જોડી કહે, પદરજ નિકટ નિવાસ, જિનેશ્વર; ઘનનામી ‘આન’ઘન' સાંભળેા, એ સેવક અરદાસ, જિનેશ્વર. ધ૦ ૮
ધર્માં૦ ૪
ધ ૦૫
ધ
૧
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૦૯
મૂળ સ્તવન
૧૬. શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તવન
(રાગ-મલ્હાર; ચતુર ચોમાસું પકિમી–એ દેશી) શાંતિ જિન એક મુજ વિનતિ, સુણે ત્રિભુવનરાય રે; શાંતિસ્વરૂપ કેમ જાણીએ, કહો મન કિમ પરખાય રે? શાંતિ. ૧ ધન્ય તું આતમ જેહને, એહવે પ્રશ્ન અવકાશ રે; ધીરજ મન ધરી સાંભળે, કહું શાંતિ પ્રતિભાસ રે. શાંતિ. ૨ ભાવ અવિશુદ્ધ સુવિશુદ્ધ જે, કહ્યા જિનવરદેવ રે, તે તેમ અવિતર્થી સહે, પ્રથમ એ શાંતિપદ સેવ રે. શાંતિ. ૩ આગમધર ગુરુ સમકિતી, કિરિયા સંવર સાર રે, સંપ્રદાયી અવંચક સદા, સુચી અનુભવાધાર રે. શાંતિ. ૪ શુદ્ધ આલંબન આદરે, તજી અવર જંજાળ રે, તામસી વૃત્તિ • સવી પરિહરે, ભજે સાત્વિક સાલ રે. શાંતિ૫ ફળ વિસંવાદ જેહમાં નહીં, શબ્દ તે અર્થ સંબંધી રે, સફળ નયવાદ વ્યાપી રહ્યો, તે શિવસાધન સંધિ રે. શાંતિ. ૬ વિધિ-પ્રતિષેધ કરી આતમા, પદારથ અવિધ રે; ગ્રહણવિધિ મહાજને પરિગ્રહો, ઈ આગમે બેધ રે. શાંતિ. ૭ દુષ્ટ જન સંગતિ પરિહરી, ભજે સુગુરુ સંતાન રે, જેગસામર્થ્ય ચિત્તભાવ જે, ધરે મુગતિ નિદાન રે. શાંતિ. ૮ માન-અપમાન ચિત્ત સમ ગણે, સમ ગણે કનક-પાષાણ રે વંદક-
નિક સમ ગણે, ઈયે હોયે તું જાણું છે. શાંતિ૯ સર્વ જગજતુને સમ ગણે, ગણે તૃણમણિ ભાવ રે, મુક્તિ-સંસાર બેહ સમ ગણે, મુણે ભવજલનિધિ નાવ રે. શાંતિ. ૧૦ આપણે આતમભાવ જે, એક ચેતના ધાર રે, અવર સવી સાથે સંયોગથી, એહ નિજ પરિકર સાર રે. શાંતિ. ૧૧ પ્રભુમુખથી એમ સાંભળી, કહે આતમરામ રે; તારે દરિસણે નિસ્તર્યો, મુજ સિધાં સવિ કામ રે. શાંતિ. ૧૨ અહ અહ હું મુજને કહું, ન મુજ નમે મુજ રે, અમિત ફલ દાન દાતારની, જેહની ભેટ થઈ તુજ રે. શાંતિ. ૧૩ શાંતિસરૂપ સંક્ષેપથી, કહ્યો નિજ-પર-રૂપ રે; આગમમાંહે વિસ્તર ઘણો, કહ્યો શાંતિ જિન ભૂપ રે. શાંતિ. ૧૪ શાંતિસરૂપ એમ ભાવશે, ધરી શુદ્ધ પ્રણિધાન રે; આનંદઘન પદ પામશે, તે લહેશે બહુ માન રે. શાંતિ. ૧૫
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૦]
શ્રી આન’ઘન-ચાવીશી
૧૭, શ્રી કુંથુનાથ જિન સ્તવન
કુથુ ર
કુંથુ॰ ૩
કુ
કુ॰ ૪
(રાગ–ગુજરૃરી તથા રામલી; અંબર દેહુ મુરારિ હમારા–એ દેશી ) કુથુજિન ! મનડુ કિમહી ન ખાઝે, હા થુજિન! મનડુ જિમ જિમ જતન કરીને રાખુ, તિમતિમ અલગુ. ભાજે હા. કુંથુ૦ ૧ રજની વાસર વસતી ઉજ્જડ, ગયણ પાયાલે જાય; · સાપ ખાય ને મુખડુ' થાથુ,' એન્ડ્રુ ઉખાણા ન્યાય હા. મુગતિ તણા અભિલાષી તપિયા, જ્ઞાન ને ધ્યાન અભ્યાસે; વયરીડુ કાંઈ એન્ડ્રુવું ચિંતે, નાખે અવળે પાસે હા. આગમ આગમધરને હાથે, નાવે કણ વિધ [કહાં કણે જો હઠ કરી હટકુ, કૃતા વ્યાલ તણી પરે વાંકુ હા. જે ઠગ કહું તે ઠગતા ન દેખું, શાહુકાર પણુ નાંહિ; સ॰માંડે ને સહુથી અળગુ', એ અચરજ મનમાંહિ હા. જે જે કહુ તે કાન ન ધારે, આપ મતે રહે કાલે; સુન-નર-પડિતજન સમજાવે, સમજે ન મારી સાથે હા. કુથુ ૬ મે... જાણ્યું એ લિંગ નપુંસક, સફળ મરદને ઠેલે; ખીજી વાતે સમરથ નર, એહુને કોઈ ન જેલે હા. કુંથુ॰ છ મન સાધ્યું. તેણે સઘળું સાધ્યું, એહુ વાત નહીં ખાટી; . એમ કહે સાધ્યું તે નવિ માનું, એ કહી વાત છે માટી હા. મનડું દુરારાધ્ય તે વશ આણ્યું, આગમથી મતિ આણું; ‘આનંદધન’ પ્રભુ ! માહુરું આણા, તે સાચું કરી જાણું. હા.
કુંથુ॰ પ
કુ'થુ॰ ૮
કુંથુ॰ ૯
૧૮. શ્રી અરનાથ જિન સ્તવન [ ધ ]
(રાગ-પરછ મારુ : ઋષભવ'શ રયણાયરી-એ દેશી ) (એક પ્રતમાં ઋષભવંશ રયણાયરાએ દેશી એમ લખેલ છે)
ધરમ પરમ અનાથના, ક્રમ જાણું ભગવંત રે; સ્વપર સમય સમજાવીએ, મહિમાવ ́ત મહુત રે, ધરમ૦૧ શુદ્ધાતમ અનુભવ સદા, સ્વસમય એહુ વિલાસ રે; પરખડી છાંડુડી જે પડે, તે પરસમય નિવાસ રે.
ધરમ ૨
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ સ્તવને
તારા નક્ષત્ર ગ્રહ ચંદની, તિ દિનેશ મોજાર રે, દર્શન જ્ઞાન ચરણ થકી, શક્તિ નિજાતમ ધાર રે. ધરમ૦ ૩ ભારી પીળા ચીકણે, કનક અનેક તરંગ રે, પર્યાય દષ્ટિ ન દિજીએ, એક જ કનક અભંગ રે. ધરમ૦ ૪ દર્શન જ્ઞાન ચરણ થકી; અલખ સ્વરૂપ અનેક રે, નિરવિકલ્પ રસ પીજિયે, શુદ્ધ નિરંજન એક રે. ધરમ૦ ૫ પરમારથ પથ જે કહે, તે જે એક સંત રે; વ્યવહારે લખ જે રહે, તેહના ભેદ અનંત રે. ધરમ૦ ૬ વ્યવહારે લખ દેહિલે, કોઈ ન આવે હાથ રે, શુદ્ધ નય થાપના સેવતાં, નવિ રહે દુવિધા સાથ રે. ધરમ૦ ૭ એક પખી લખ પ્રીતની, તુમ સાથે જગનાથ રે કૃપા કરીને રાખજે, ચરણ તમે ગ્રહી હાથ રે. ધરમ૦ ૮ ચકી ધરમતીરથતણે, તીરથફળ તતસાર રે; તીરથ સેવે તે લહે, “આનંદઘન નિરધાર રે. ધરમ૦ ૯
૧૯. શ્રી મલ્લિનાથ જિન સ્તવન
[અઢાર દૂષણે].
(રાગ-કાફી; સેવક કિમ અવગુણીએ-એ દેશી). સેવક કિમ અવગણીએ, હે મલ્લિ જિન ! એહ અબ શોભા સારી; અવર, જેહને આદર અતિ દીએ, તેહને મૂલ નિવારી. હે મલ્લિ ૧ જ્ઞાનસુરૂપ અનાદી તુમારું, તે લીધું તમે તાણ, જુઓ અજ્ઞાન દશા રીસાવી, જાતાં કાણું ન આણી. હો મલ્લિ૦ ૨ નિદ્રા સુપન જાગર ઉજાગરતા, તુરીય અવસ્થા આવી; - નિદ્રા સુપનદશા રીસાણી, જાણું ન નાથ મનાવી. હે મલ્લિ૦ ૩
સમક્તિ સાથે સગાઈ કીધી, સપરિવારશું ગાઢી; મિથ્યાતિ અપરાધણ જાણી, ઘરથી બાહિર કાઢી. હે મલ્લિ૦ ૪ હાસ્ય અરતિ રતિ શેક દુગંછા, ભય પામર કરસાલી; અનેકષાય શ્રેણિ ગજ ચઢતાં, શ્વાન તણી ગતિ ઝાલી. હો મલ્લિ૦ ૫
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૨]
શ્રી આનંદઘન-વીશી રાગદ્વેષ અવિરતિની પરિણતિ, એ ચરણ મહિના ધા વીતરાગપરિણતિ પરિણમતાં, ઊઠી નાઠા બધા. હે મલ્લિ૦ ૬ વેદેદય કામા પરિણમા, કામ્યક રસ સહ ત્યાગી નિકામી કરુણારસસાગર, અનંત ચતુષ્ક પદ પાગી. હે મલ્લિ૦ ૭ દાનવિઘન વારી સહુ જનને, અભયદાન પદ દાતા, લાભવિઘન જગવિઘન નિવારક, પરમ લાભ રસ માતા. હો મલ્લિ૦ ૮ વીર્યવિઘન પંડિત વયે હણી, પૂરણ પદવી ગી;
ગોપગ દેય વિઘન નિવારી, પૂરણ ભાગ સુભગી. હે મલ્લિક એ અઢાર દૂષણ વરજિત તનું, મુનિજનવૃંદે ગાયા; અવિરતિ રૂપક દેષ નિરૂપણ, નિરદૂષણ મન આયા. હો મલ્લિ૦. ૧૦ ઈણ વિધ પરખી મન વિસરામી, જિનવર ગુણ જે ગાવે, દીનબંધુની મહિર નજરથી, “આનંદઘન પદ પાવે. હે મલ્લિ૦ ૧૧
૨૦. મુનિસુરત જિન સ્તવન
[આત્મતત્ત્વ ]. (રાગ-કાફી, આધા આમ પધારો પૂજ્ય—એ દેશી) મુનિસુવ્રત જિનરાજ, એક મુજ વિનતિ નિસુણે. ટેક) આતમતત્ત્વ કર્યું જાણ્યું જગતગુરુ, એહ વિચાર મુજ કહિયે; આતમતત્વ જાણ્યા વિણ નિરમળ, ચિત્તસમાધિ નવિ લહિયે. મુનિ ૧ કઈ અબંધ આતમતા માને, કિરિયા કરતે દીસે કિરિયાતણું ફળ કહે કુણ ભગવે, ઈમે પૂછયું ચિત્ત રીસે. મુનિ ૨ જડ-ચેતન એ આતમ એક જ, સ્થાવર-જંગમ સરિખે; સુખ-દુઃખ-સંકર દૂષણ આવે, ચિત્ત વિચાર જે પરિ. મુનિ. ૩ એક કહે નિત્ય જ આતમતત, આતમદરસણ લીને કૃતિવિનાશ અકૃતાગમ દૂષણ, નવિ દેખે મતિહી. મુનિ. ૪ સૌગતમતરાગી કહે વાદી, ક્ષણિક એ આતમ જાણે બંધ મેક્ષ સુખ-દુઃખ નવિ ઘટે, એહ વિચાર મન આણે મુનિ ૫ ભૂત ચતુષ્ક વર્જિત આતમતત, સત્તા અળખી ન ઘટે; અંધ શકટ જે નજર ન દેખે, તે શું કીજે શકટે? મુનિ. ૬ :
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ સ્તવના
૫
સ`કટ પડિયા ન લહે; વિષ્ણુ તત કોઈ ન કહે. મુનિ॰ છ
એમ અનેક વાદી મતવિભ્રમ, ચિત્તસમાધ તે માટે પૂછું, તુમ વળતું જગદ્ગુરુ ઇણિ પરે ભાખે, પક્ષપાત સખ છંડી; રાગ દ્વેષ માહ પખ વર્જિત, આતમનું રઢ આતમધ્યાન કરે જો કોઉ, સા ફિર ઇણુમે વાગજાળ ખીજું સહુ જાણે, એહુ તત્ત્વ જેણે વિવેક ધરી એ પખ શ્રી મુનિસુવ્રત કૃપા કરો તે,
મડી. મુનિ॰ ૮
નાવે;
ચિત્ત લાવે. મુનિ॰ ૯
ગ્રહિયા, તે તતજ્ઞાની કહિયે; ‘આનંદઘન' પદ્મ લહીએ. મુનિ॰ ૧૦
૨૧. શ્રી નમિનાથ જિન સ્તવન
( રાગ–આશારી; ધન ધન સંપ્રતિ રાજા સાચા-એ દેશી. )
ષટ્ દર્શન જિન અંગ ભણીજે, ન્યાસ 'ગ જો સાધે રે;
ષડ્ ૪
નમિ જિનવરના ચરણુ ઉપાસક, ષડ્ દરશન આરાધે રે. ષડૂ૦ ૧ જિન સુરપાદપ પાય વખાણા, સાંખ્ય—જોગ દેય ભેદે રે; આતમસત્તા વિવરણ કરતાં, લહે। દુગ અ`ગ અખેદે રે. ષડ્ ર્ ભેદ અભેદ સુગત મીમાંસક, જિનવર દાય કર ભારી રે; લેાકાલાક આલમન ભજીયે,ગુરુમુખથી અવધારી રે. ષડૂ૦ ૩ લેાકાયતિક કૂખ જિનવરની, અ'શવિચાર જો કીજે રે; તત્ત્વવિચાર સુધારસધારા, ગુરુગમ વિષ્ણુ કિમ પીજે ૨ ? જૈન જિનેશ્વર ઉત્તમ અંગ, અંતર’ગ મહિર ગે અક્ષર ન્યાસ ધરા આરાધક, આરાધે ધરી સંગે રે. ષડ્ પ જિનવરમાં સઘળાં દર્શન છે, દર્શને જિનવર ભજના રે; સાગરમાં સઘળી તિટની સહી, તિટનીમાં સાગર ભજના રે; ડૂ૦ ૬ જિન સ્વરૂપ થઈ જિન આરાધે, તે સહી જનવર હવે રે; ભૃંગી ઇલિકાને ચટકાવે, તે ભૂ’ગી જગ જોવે ૨. ષડૂ૦ ૭ ચૂરણ ભાષ્ય સૂત્ર નિયુક્તિ, વૃત્તિ પર પર અનુભવ રે; સમયપુરુષનાં અંગ કહ્યાં એ, જે છેદે તે દુભવ ૨. ષડ્॰ ૮ મુદ્રા ખીજ ધારણા અક્ષર, ન્યાસ અરથ વિનિયેાગે રે; જે ધ્યાવે તે નવિ ચીજે, ક્રિયાઅવંચક ભાગે રે. ષડૂ૦ ૯
[ ૫૧૩
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૪]
શ્રુત અનુસાર વિચારી છેલું, સુગુરુ તથાવિધ ન મિળે રે; કરિયા કરી નવિ સાધી શકીએ, એ વિષવાદ ચિત્ત સઘળે રે. ષડ્૦ ૧૦ તે માટે ઊભા કર જોડી, જિનવર આગળ કહીએ રે; સમય-ચરણુ-સેવા શુદ્ધ દેજો, જિમ ‘આનંદઘન’લહીએ રે. ષડૂ૦ ૧૧
૨૨. શ્રી નેમિનાથ જિન સ્તવન
( રાગ મારૂણી; વણુરા ઢાલા-એ દેશી. )
અષ્ટ ભષાંતર વાલહી રે, તું મુજ આતમરામ રે, મનરા વાલા. મુગતિ-સ્ત્રી શું આપણે રે, સગપણ કોઈ ન કામ. મન ૧ ઘર આવે! હા વાલિમ ! ઘર આવેા, મારી મન૦ રથ ફેરી હા સાજન ! રથ ફેરો, મારા નારી પપ્પાસ્યા નેહુલે રે, ઇશ્વર અર્ધો ગેધરી ફૈ,
મન૦૨
તુ
પશુજનની કરુણા કરી માણસની કરુણા નહિ પ્રેમ કલ્પતરુ છેક્રિયા ચતુરાઇ કુણુ કહેા
મારું તે। એમાં કીં નહિ રાજસભામાં એસતાં
રે,
દાખવા
જૂ..
શ્રી આનંદઘન-ચાવીશી
આશાના વિસરામ; મનરાં મનારથ સાથ,
સચ્ચ કહે જગનાથ; મુજ ઝાલે ન હાથ.
પ્રેમ કરે જગજન સહુ પ્રીત કરીને છેડી
દે
જો મનમાં એન્ડ્રુવું
હતું, નિસપતિ કરીને છાંડતાં રે, દેતાં દાન સ‘વત્સરી રે, સહુ લહે સેવક વંછિત નિવ લહે રે, તે
સખી કહે એ સામÀા રે, હું કહું ઈષ્ણુ લક્ષણ સાચી સખી
આપ
રાગીશું રાગી સહ રાગ વિના ક્રિમ
729
આણી રૂદય વિચાર; મન૦
એ કુણુ ઘર
આચાર.
મન ૪
ધરિયા યોગ
ધતુ;
જગસૂર.
ગુરુ
મિલિયે આપ વિચારશ રાજ; મન કિસહી વધસી લાજ
મન
એર;
નિરવાહે તે તેનું ન ચાલે જોર.
નિસપતિ કરત ન જાણુ; ુવે
માણુસ
નુકસાન.
વૈરાગી
વંછિત પાષ;
સેવકના
દોષ.
મન
મન ૩
સેત;
લક્ષણુ વિચાર। હેત.
શે રાગ; સુતિ સુંદરી માગ.
મન
મન પ
મન
મન ૭
મન
મન૦ ૮
મન૦
મન ૯
મન
મન૦ ૧૦
મન
મન૦ ૧૧
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૧૫
મૂળ સ્તરને
એક ગુહ્ય ઘટતું નથી રે, સઘળે જાણે લેગ; મન. અનેકાંતિક ભેગવે રે, બ્રહ્મચારી ગતરેગ. મ. ૧૨ જિણ જેણી તમને જોઉં રે, તિણ જણ જુવો રાજ; મન એક વાર મુજને જુવો રે, તે સીજે મુજ કાજ. મન૧૩ મેહદશા ધરી ભાવના રે, ચિત્ત લહે તત્ત્વવિચાર; મન વીતરાગતા આદરી રે, પ્રાણનાથ નિરધાર. મન. ૧૪ સેવક પણ તે આદરે છે, તે રહે સેવક મામ; મન આશય સાથે ચાલીએ રે, એહી જ રૂડું કામ. મન. ૧૫ ત્રિવિધ વેગ ધરી આદર્યો છે, તેમના ભરથાર; મન ધારણ પોષણ તારણે રે, નવ રસ મુગતાહાર. મન. ૧૬ કારણ રૂપી , પ્રભુ ભજ્યા રે, ગણ્ય ન કાજ–અકાજ; મન કૃપા કરી મુજ દીજીએ રે, “આનંદઘન પદ રાજ. મન. ૧૭
પુરવણું ૨૩. (૧) શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન
(રાગ સારંગ; રસિયાની દેશી.) ધ્રુવપદ રામી હે સ્વામી હમારા, નિકામી ગુણરાય, સુગ્યાની - નિજગુણ કામી હો પામી તું ધણી, આરામી હ થાય. સુવ ધ્રુવ ૧ સર્વવ્યાપી કહે સર્વ જાણુગપણે, પર પરિણમન સ્વરૂપ, સુ. પર રૂપે કરી તત્વપણું નહિ, સ્વસત્તા ચિક્રૂપ. સુવ ધ્રુ. ૨
ય અનેકે હે જ્ઞાન અનેકતા, જલભાજન રવિ જેમ સુત્ર દ્રવ્ય એકપણે ગુણ એકતા, નિજ પદ રમતા હો એમ. સુવ ધ્રુ. ૩ પર ક્ષેત્રે ગત રેયને જાણવે, પર ક્ષેત્રે થયું જ્ઞાન, સુત્ર અસ્તિપણે નિજ ક્ષેત્રે તમે કહો, નિર્મળતા ગુણમાન. સુલ ધ્રુવ ૪ ય વિનાશે તે જ્ઞાન વિનશ્વરુ, કાળ પ્રમાણે થાય; સુત્ર સ્વકાળે કરી સ્વસત્તા સદા, તે પર રીતે ન જાય. સુવ ધ્રુવ પ પરભાવે કરી પરતા પામતા, સ્વસત્તા થિર ઠાણ, સુ. આત્મચતુષ્કમયી પરમાં નહિ, તે કિમ સહુને રે જાણુ. સુધ્રુવ છે
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
પા
શ્રી આન‘ઘન-ચાવીશી
ધુ ૭
અગુરુલઘુ નિજ ગુણુને દેખતાં, દ્રવ્ય સકળ દેખંત; સુ૦ સાધારણ ગુણુની સાધતા, દૃ ણુ જળ દૃષ્ટાંત સુ શ્રી પારસ જિન પારસ રસ સમે, પણ ઇહાં પારસ નાંહિ; ૩૦ પૂરણ રસિયા હા નિજ ગુણ પરસમાં, ‘આન’દઘન’ મુજ માંહી સુ॰ ધ્રુ૦ ૮
૨૩ (૨) શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન
(શાન્તિ જિન એક મુજ વિનતિ–એ દેશી ).
મુઝ
દાય
સાય
પાસ જિન તાહરા રૂપનું, મુજ પ્રતિભાસ કેમ હાય તુષ્ઠ મુજ સત્તા એકતા, અચલ વિમલ અકલ જોય પ્રવચન પક્ષથી, નિશ્ચય ભેદ ન કાય વિવહારે લખી દેખીએ, ભેદ્ય પ્રતિભેદ્ય ખડુ લાય બંધન માખ નહિ નિશ્ચયે, વિવહારે ભજ અતિ અબાધિત સાય કદા, નિત બાધિત અન્વય હેતુ વ્યતિરેકથી, અંતરો તુઝ મુઝ રૂપ અંતર મેટવા કારણે, આત્મ સ્વરૂપ અનૂપ આતમતા પરમાત્મતા, શુદ્ધ નય ભેદ ન એક રે; અવર આરોપિત ધર્મ છે, તેના ભેદ ધરમી ધરમથી એકતા, તેહ મુજ એક સત્તા લખ એકતા, કહે તે આતમધરમ અનુસરી, રમે ‘ આન’ધન' પદ્મવી લહે, પરમ
રૂપ
અનેકરે. પાસ અભેદ રે; મૂઢમતિ ખેદ રે. પાસ૦ આતમરામ રે;
આતમ તસ નામ રે, પાસ૦
રે;
રે. પાસ૦
રે;
રે. પાસ૦
રે;
રે. પાસ૦
રે;
રે. પાસ૦
ર
૨. પાસ
૩
૪
૫
ૐ
૭
૨૩ (૩) શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિવિરચિત શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન
( કહેણી કરણી તુજ વિષ્ણુ સાચા કોઈ ન દેખ્યા જોગી—એ દેશી. ) પાસ પ્રભુ પ્રણમું શિર નામી, આતમગુણ અભિરામી રે; પરમાન દે પ્રભુતા પામી, કામિતદાય અકામી
તેવીસા રે;
ચાવીશીમાં શે' તેવીસા, દૂરી કર્યાં ટાળ્યા જેણે ગતિ-થિતિ ચાવીસા, આયુ ચતુષ્ક પણવીસા રે. પાસ૰ ર
૧
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭
W
મૂળ સ્તવન .
. લેહ કુધાતુ કરે જે કંચન, તે પારસ પાષાણે રે; નિર્વિવેક પર્ણિ તુમ નામે, એ મહિમા સુપ્રમાણે છે. પાસ. ૩ ભાવે ભાવનિક્ષેપે મિલતા, ભેદ રહે કિમ જાણે રે, તને તાન મિલે યે અંતર, એહ લેક ઉષાણે રે. પાસ૦ ૪ પરમ સરૂપી પારસરસસું, અનુભવ પ્રીતિ લગાઈ રે; દેષ ટલે હોય દષ્ટિ સુનિર્મળ, અનુપમ એહ ભલાઈ છે. પાસ પ કુમતિ ઉપાધિ કુધાતુને તજીએ, નિરૂપાધિક ગુણ ભજીએ રે,
પાધિક સુખદુઃખ પરમારથ, તેહ લહે નવી ૨જીએ રે. પાસ. ૬ જે પારસથી કંચન જાચું, તેહ કુધાતુ ન હવે રે તેમ અનુભવ-રસ ભાવે ભેદ્યો, શુદ્ધ સરૂપે જુવે રે. પાસ. ૭ વામનંદન ચંદન શીતલ, દર્શન જાસ વિભાસે રે, જ્ઞાનવિમળ” પ્રભુતા ગુણ વાધ, પરમાનંદ વિલાસે રે. પાસ૮
વિર૦ ૨
ર૪ (૧) શ્રી આનંઘનજીનું કહેવાતું શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન
(રાગ-ધન્યાસરી) શ્રી વીર જિનેશ્વર ચરણે લાગું, વીરપણું તે માગું રે; મિથ્યા મોહ તિમિર ભય ભાગું, જિત નગારૂં વાગ્યું છે.
છઉમધ્ય વીરજ લેડ્યા સંગે, અભિસંધિજ મતિ અંગે રે, - સૂક્ષમણૂલ ક્રિયાને રંગે, યેગી થયે ઉમંગે રે.
અસંખ્ય પ્રદેશે વીર્ય અંસખે, યોગ અંસખિત કંખે રે, પુદ્ગળગણ તેણે લેશુ વિશેષે, યથાશક્તિ મતિ લેખે રે. ઉત્કૃષ્ટ વીરજને વેસે, ગક્રિયા નવિ પેસે રે,
ગતણ ધ્રુવતાને લેશે, આતમશક્તિ ન બેસે છે. કામ વીર્ય વશે જેમ ભેગી, તેમ આતમ થયે ભેગી રે; સૂરપણે આતમ ઉપયેગી, થાય તેહ અગી રે. વીરપણું તે આતમ-ઠાણે, જાણ્યું તુમચી વાણે રે; ધ્યાન વિનાણે શક્તિ પ્રમાણે, નિજધ્રુવપદ પહિચાણે રે. આલંબન સાધન જે ત્યાગે, પર પરિણતિને ભાગે રે. અક્ષય દર્શન જ્ઞાન વૈરાગે, ‘આનંદઘન” પ્રભુ જાગે રે.
વીર
વીર. ૪
વિર૦ ૫
વીર૦
૬
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૮]
શ્રી આનંદઘન-વીશી ૨૪. (ર) શ્રી આનંદઘનજીનું કહેવાતું
શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન
(પંથડે નિહાળું રે બીજા જિનતણે-એ દેશી.) ચરમ જિસેસર વિગત સ્વરૂપનું, ભાવું કેમ સ્વરૂપ સાકારી વિણ ધ્યાન ન સંભવે રે, એ અવિકાર અરૂપ. ચરમ- ૧ આપ સરૂપે રે આતમમાં રમે રે, તેના ધુર બે ભેદ, અસંખ ઉક્કોસે સાકારી પદે રે, નિરાકારી નિરભેદ. ચરમ- ૨ સુખમ નામકરમ નિરાકાર જે રે, તેહ ભેદે નહિ અંત, નિરાકાર જે નિરગતિ કર્મથી રે, તેહ અભેદ અનંત ચરમ. ૩ રૂ૫ નહિ કંઈ બંધન ઘટયું રે, બંધ ન મોક્ષ ન કાય; બંધ મેખ વિણ સાદિ અનંતનું રે, ભંગ સંગ કેમ હોય? ચરમ૦ ૪. દ્રવ્ય વિના તેમ સત્તા નવી લહે રે, સત્તા વિણ રૂપ? રૂપ વિના કેમ સિદ્ધ અનંતતા રે, ભાવું અકલ સરૂ૫. ચરમ. ૫ આત્મતા પરિણતિ જે પરિણમ્યા રે, તે મુજ ભેદભેદ; તદાકાર વિણ મારા રૂપનું રે, ધ્યાવું વિશ્વ પ્રતિષેધ. ચરમ૦ ૬ અંતિમ ભવગણે તુજ ભાવનું રે, ભાવશું શુદ્ધ સ્વરૂપ; તઈએ “આનંદઘન પદ પામશું રે, આતમરૂપ અનૂપ. ચરમ- ૭
૨૪ (૩) શ્રી જ્ઞાનવિમળસરિવિરચિત
શ્રી મહાવીર જિન સ્તવન (રાગ મારૂણી ધનશ્રી; ગિરિમાં ગેર ગિરૂઓ મેરૂ ગિરિ ચઢે રે—એ દેશી.), કરુણા-કલ્પલતા શ્રી મહાવીરની રે, ત્રિભુવન મંડપમાંહિ પસારી રે,
મીસરી રે પરે મીઠી અભયે કરી રે. ૧ શ્રી જિન આણુ ગુણ ઠાણે આરોપતાં રે, વિરતિતણે પરિણામ પવને રે
- અવને રે અતિહિ અમાય સભાવ છે. ૨ સર્વ સંવર ફલે ફલતી મિલતી અનુભવે રે, શુદ્ધ અનેકાંત પ્રમાણે ભલતી રે;
દલતી રે સંશય-ભ્રમના તાપને રે. ૩ ત્રિવિધ વીરતા જેણે મહાવીરે આદરી રે, દયુદ્ધતપ રૂપ અભિનવ રે,
ભભવિ રે દ્રવ્ય-ભાવથી ભાષી રે..૪ •
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ સ્તવન
[૫૧૯ હાટક કોડિ દેઈ દારિદ્ર નસાડીઉ ૨, “ભાવે અભયનું દાન દઈ રે
કેઇ રે લઈને સુખીઆ થયા છે. ૫ રાગાદિક અરિ મૂલ થકી ઉખેડીઆ રે, લડી સંયમ-રણરંગ રોપી રે;
એપી રે જિણે આપ કલા નિરાવરણની રે. ૬ નિરાશસ વળી શિવસુખ હતુ ક્ષમા ગુણે રે, તપ તપીઆ જિણે એમ આપે રે,
થાપે રે વર પંડિત વીર્ય વિનેદથી રે. ૭ દર્શનજ્ઞાન-ચારિત્ર ત્રિવિધની વીરતા રે, મહાપદ શોભિત ભાવી ભાસે રે
વાસે રે ત્રિભુવન જનમન ભાયાણું રે. ૮ વીર ધીર કટિર કૃપારસને નિધિ રે, પરમાનંદ પદ વ્યાપે રે,
આપે રે નિજ સંપદ ફળ યોગ્યતા . ૯ બંધ ઉદય સત્તાદિક ભાવાભાવથી રે, ત્રિવિધ વરતા જાસ જાણી રે
આણ રે ત્રિપદીરૂપે ગણધરે રે. ૧૦ ઠાણુગ જાગ ગુણઠાણુક ત્રિ વિષે ૨, કાઢયા જેણે ત્રિદોષ પિષે રે,
શેષો રે રેષતેષ કીધા તમે રે. ૧૧ સહજ સ્વભાવ સુધારસ સેચનવૃષ્ટિથી રે, ત્રિવિધ તાપ નાશ હોવે રે,
જેવે રે ત્રિભુવન ભાવ સભાવથી રે. ૧૨ “જ્ઞાનવિમલ” ગુણગણમણિરોહણ ભૂધરા રે, જય જય તું ભગવાન નાયક રે;
દાયક રે અખય અનંત સુખને સદા રે. ૧૩
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
_