________________
૩૮]
શ્રી આનંદઘન-ચોવીશી અથ મારી સ્થૂળ (ચામડાની–ચાલુ) નજરે તમારે માર્ગ જોતાં આ સંસાર ભૂલે પડી ગયેલ હોય એમ લાગે છે, અથવા આ સંસાર ભૂલ ખાઈ ગયું હોય એમ દેખાય છે. જે નજરે કરીને તમારે માર્ગ જે જોઈએ, તે તે દિવ્ય નયન જોઈએ, એન તું ધાર. (ચાલુ નજરથી જોતાં સંસાર આડે ઊતરી ગયે એમ જણાય છે, પણ વધારે ઉચ્ચ નજરે જોઈ એ સંબંધી વિચાર કરવાની જરૂર જણાય છે.) (૨)
ટ –ચરમ ચક્ષુએ કરી વીતરાગભાવ માર્ગ જોઈએ છીએ, સકલ સંસારી ભૂલે ભ્રમ રૂ૫ ઈ સંસારમાગે છે, વીતરાગભાવપણું ન પામે, અને જેણે કરી વીતરાગમાગ જોઈએ, તે તે નયન દિવ્ય એટલે જ્ઞાનદષ્ટિ કરીએ, જ્ઞાનનેગે જતાં વીતરાગમાર્ગ પામીએ, જાણીએ. (૨)
વિવેચન–પ્રભુના પંથને નિહાળવાના ચાર જુદા જુદા માર્ગો છે, ચાર પ્રકારના ઉપાય છે –
(૧) ચર્મ નયણથી-ધૂળ નજરથી પથદર્શન કરવું. (૨) પુરુષપરંપરાની નજરે પથદર્શન કરવું. (૩) આગમ-મૂળ સૂત્રો વાંચી-સાંભળી-સમજી પંથનિર્ણય કરવો. (૪) તર્ક-ન્યાયની ચર્ચા કરી પથ–માર્ગ પર નિર્ણય પર આવવું.
આ ચારે પ્રકારના પંથ-દર્શનના માર્ગોમાં મને શું સૂઝયું છે તે આપને હું કહી બતાવું. અને પછી મારું સ્થાન ક્યાં આવશે અને આ આશાવાદી ચેતન છેવટે ક્યાં જશે, તેની વાત પણ મારી નજરે મને બેઠી છે તે, આપની પાસે કહી બતાવું છું. આપ તે સાંભળી લેશે. (ચેતનરાજ પિતે ભગવાનને આ સર્વ હકીક્ત કહે છે તે આપણે ઉપર જોઈ ગયા છીએ.)
આપણું સ્થળ આંખે સંસારને જોતાં જાણે આ સંસાર ભૂલે પડી ગયું હોય એમ લાગે છે. યૂથભ્રષ્ટ થયેલ હરિણી કે રસ્તો ભૂલેલ માણસ જે ફાંફા મારે છે, તે તે આપણે જોયેલાં છે, એ જ પ્રકારે સંસારી જીવ કઈ જાતના ઉદ્દેશ વગર પુદ્ગલમાં રાચે છે, નાટક કરે છે અને અહીંથી ત્યાં અને ત્યાંથી પણે–એમ અફળાયા કરે છે. એ બાળક હોય ત્યારે પરાધીન હોય છે, જુવાન થાય ત્યારે કામદેવ કે ધનદેવને આધીન હોય છે અને ઘરડો થાય ત્યારે તદ્દન પરાધીન થઈ જાય છે. એના હાલવા-ચાલવામાં, બોલવા-બેસવામાં ધન એકઠું કરવામાં કે ભીખ માગવામાં કોઈ વ્યવસ્થા લાગશે નહિ. ધન કમાવા ખાતર એ કંઈક કાળાંઘળાં કરે અને આખરે દેરાને ધાગે પણ અહીં મૂકી જાય છે. એ જ પ્રમાણે એ આળસમાં પડ્યો રહે, તે તેમાં પણ કામધંધા વગરને, અને જાણે જીવનમાં કાંઈ સત્વ જ ન હોય તેમ ભૂલે પડી બેસી ગયેલે દેખાય છે. એ એક ગતિમાંથી બીજી ગતિમાં જાય, એ એક ખાડામાંથી બીજામાં પડે, એ ચારે તરફ અથડાય-કુટાય, છતાં એ સંસારને ચાટયે જાતે જાય. એને સ્ત્રી લાત મારે અને એ સ્ત્રીને પગે પડતે જાય; એને શેઠ પાઈને કરી નાખે. તે પણ એ શેઠનાં વખાણ કર્યા કરે અને એ કૂથલી કરવા બેસે તે જાણે આખી દુનિયાનું