________________
[૯
૧: શ્રી ઋષભદેવ સ્તવન
કોઈ કંત કારણ કાષ્ઠ-ભક્ષણ કરે રે, મિલખ્યું કંતને ઘાય;
એ મેલો નવિ કહિ સંભવે રે, મેલો ઠામ ન ઠાય. ઋષભ૦ ૩ અર્થ–કઈ કઈ તે પતિને મળવાની ખાતર લાકડભેગાં થાય છે (સાથે બળી મરે છે). (એને હેતુ એ હોય છે કે, એમ કરી પતિને જલદી મળી જવાશે. પણ એવા પ્રકારને મેળાપ કોઈ પણ સ્થળે થે સંભવ નથી, કારણ કે મેળાપનું એમાં ઠેકાણું નથી, ઠેકાણું એક સ્થાનકે ચોક્કસ રહેવાનું નથી. (૩)
ટબો—કેટલાએક કંતને પામવાને કષ્ઠભક્ષણાદિ કષ્ટ કરે છે એટલે અજ્ઞાન-કષ્ટાદિ તથા કાઠે (લાકડાની ચિતા પર) ચઢવાદિક સાધે છે, એમ કરતાં કંતને જઈને મિલશું એવું ઘણા ચિત્તમાં ધરે છે, પણ એ મેળે કહીએ સંભવે નહિ, મિથ્યા અજ્ઞાન-કષ્ટ કીધે પરમાત્મા ન પામીએ. એ મેળામાં પરમાતમ પ્રીત શું? ? ઠામઠેકાણું નથી જાણત, તે પતિને કિહાથકી પામીએ? અષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ માહરે છે. (૩)
વિવેચનદુનિયાદારીના પ્રેમ-પ્રીતિના ઊંચા પ્રકારના દાખલા જોઈએ. મિલા–મિલીનાં ચેનચાળા, રાતના નિસાસા, વિયેગનાં રુદન વગેરેમાં તે મહારાજાનું સામ્રાજ્ય ઉઘાડું છે, પણ સાધારણ રીતે ઊંચી કક્ષાઓના દાખલાઓમાં પણ પ્રીતિની વિડંબના જ છે, મેળાપનાં ભામાં છે, વિવેકદ્રષ્ટિને અભાવ છે. આ વાત વિચારણાથી આપણને જણાશે.
પૂર્વકાળમાં પતિને મળવા માટે સ્ત્રીઓ સતી થતી હતી. એ પતિ પરભવમાં મળે એટલા સારુ એના માથાને ખોળામાં મૂકી ચિતામાં પતિની સાથે સૂતી હતી. આ દેહાપણ અર્થ વગરનું હતું. એ બળી મળનાર સ્ત્રી એમ માનતી હતી કે પતિ પાછળ બળી મરવાથી આવતા ભવમાં એ જ પતિ મળશે. આ આખી માન્યતા ભ્રામક હતી, વ્યવહારમૂલક પણ પાયા વગરની હતી, આત્મઘાતી હતી. એનું આખું તત્ત્વજ્ઞાન વિચારી જોતાં એમાં આત્મદષ્ટિની અલ્પતા, વિશ્વવ્યવસ્થાનું અજ્ઞાન, ગતિ આગતિનાં કારણોનું અ૫ ભાન અને નામ રાખવા અભિમાનના અંશને પરિણામે કરેલ આપઘાતને સ્થાન મળેલું દેખાય છે. એમાં સ્થાયી પ્રેમ કે અનંત પ્રીતિને અવકાશ જ નથી. એમાં પ્રીતિને ખરા અર્થમાં સ્થાન પણ નથી. આ હકીક્ત આપણું પૂર્વગ્રહને આઘાત કરાવે તેવી છે, પણ પૃથકકરણ કરીને ગ્રાહ્યમાં લેવા જેવી છે. આપણે તે
પાઠાંતર–કરે રે - કરે, કઈ મિલમ્યું – મળશું. કંતને ધાથ - કેતનઈ ધાય. કહિ – કઈએ, કહીઈ. સંભવે રે – સંભવઈ મેલે – મેળો. (૩)
શબ્દાથ કઈ = કઈ કઈ દુનિયાદારી છે. કંત = પતિ, નાથ, કારણ = માટે. કાષ્ઠભક્ષણ = લાકડે ચઢવું, ચિતાએ સૂવું, સાથે બળવું ( સતી થવું તે). મિલમ્યું = મળશું, પાછા એકઠા થશે. ધાય = દેડીને. જલદી, સત્વર. મેળે = મેળાપ, સંગ નવિ = નહિ, ના. કહિયે = કહીં પણ, કોઈ પણ સ્થળે. સંભ = શક્ય ઠામ = પત્તો, ઠેકાણું. ન ઠાય = સ્થિર નથી, ચોક્કસ નથી. (૩)