Acharang Sutram Pratham Shrutskandh

Author(s): Vikramsenvijay
Publisher: Bhuvan Bhadrankar Sahitya Prachar Kendra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005843/1

Page #1

ॐ चरमतीर्थपति श्री महावीराय नमो नमः ॐ श्री गौतममणधराय नमः ॐ
श्रीमद्गणधरवर पूज्यपाद सुधर्मास्वामिदृब्धं
श्री आचारांगसूत्रम्
( प्रथम श्रुतस्कंध )
मूलसूत्र - अक्षरंगमनिका - अन्वययुक्त शब्दार्थ
गुजराती - हिन्दी भावार्थ
H
संकलन
मुनिवर्य विक्रमसेनविजय

Page #2

GSSSSSS SS
* | શ્રી સંભવનાથાય નમઃ | શ્રી શાંતિનાથાય નમઃ | . | શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીને નમઃ |
| ગણધર શ્રી ગૌતમસ્વામિને નમઃ | જ્ઞાનદ્રવ્યનો કીધો સહયોગ
સત્યાનનો થશે ઉપયોગ
મોક્ષમાર્ગનું સાચું અને વાસ્તવિક
જે જ્ઞાન આપે તે ખરું જ્ઞાન છે.
* પૂજ્ય મુનિવર્ય વિકમસેન વિ.મ.ની પ્રેરણાથી
/
/
S
QVXLXXLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLS
S
/
S
૨૦૦નકલ (શ્રી જૈન શ્રાવિકા સંઘ),
ગુજરી-કોલ્હાપુર
૧૦૦ નકલ ૪૫ આગમતાના
તપસ્વીઓ ગુજરી-કોલ્હાપુર
/
*
'શા
5/
SSSS
'' ૨૦૦ નકલ
"શ્રી જૈન શ્રાવિકા સંઘ મહાવીરનગર (પ્રતિભાનગર) 4. કોલ્હાપુર
૫૦ નકલ કુ. નેહાં અશોક સંઘવી
હ. રંજનબેન લક્ષ્મીપુરી
in
m
૦૫ નકલ ( શ્રી જેન જે.મૂ.સંઘ,
શીવ-સાયન મુંબઈ-૨૨
૨૫ નકલ. સા. આત્મપ્રભાશ્રીજીની પ્રેરણાથી શ્રાવિકા સંઘ-અમદાવાદ
,
SSSSSSSSSSSSSSSSS

Page #3


Page #4

// શાસન અધિપતિ શ્રી મહાવીરાય નમો નમઃ // | || પૂ.આત્મ-કમલ-લબ્ધિ-ભુવનતિલક-ભદ્રંકરસૂરીશ્વરેભ્યો નમઃ //
'
'
શ્રીમદ્ ગણધરવર સુધર્માસ્વામિદ્રબ્ધ શ્રી આચારાંગસૂત્ર
-: મૂળસૂત્રકાર :પૂજ્યપાદ શ્રી ગણધર મહારાજા
-: અક્ષરગમનિકાકાર :પ.પૂ. જ્ઞાનાનંદી આચાર્ય શ્રી ફુલચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.
-: શુભાશિષ :પ.પૂ. 3ૐકારતીર્થમાર્ગદર્શક, સૂરિમંત્રસમારાધક આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય પુણ્યાનંદસૂરીશ્વરજી મ. સા.
-: અનુવાદક-સંપાદક :મુનિવર્ય વિક્રમસેનવિજય મ. સા.
-: પ્રકાશક :શ્રી ભુવન-ભદ્રંકર સાહિત્ય પ્રચાર કેન્દ્ર - મદ્રાસ

Page #5

પ્રકાશક :શ્રી ભુવન-ભદ્રંકર સાહિત્ય પ્રચાર કેન્દ્ર મદ્રાસ પ્રાપ્તિસ્થાન :શ્રી લબ્ધિ-ભુવન જૈન સાહિત્ય સદન રાજેશકુમાર નટવરલાલ શાહ બજારમાં, કાપડના વેપારી પોસ્ટ-છાણી-૩૯૧ ૭૪૦. ડી. વડોદરા-ગુજરાત. (મુદ્રક સરનામેથી રૂબરૂ જવાથી પુસ્તક પ્રાપ્ત થશે.) વીર સં. ૨૫૨૫, વિક્રમ સં. ૨૦૫૫, લબ્ધિ સં.૩૮ ભદ્ર સં.૮
પ્રકાશન :અષાઢ સુદ-૬ વીટા ચાતુર્માસ પ્રવેશદિન
મૂલ્ય-૧૦૦.૦૦ પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતોને ભેટ તથા જ્ઞાનભંડારોને પાંચ રૂ.ના સ્ટેમ્પ મોકલવાથી પ્રાપ્ત થશે. આ ગ્રંથ જ્ઞાનદ્રવ્યના ખાતામાંથી છપાવેલ છે.
| કોઈ ગૃહસ્થ માલિકી કરવી નહીં.
મુદ્રક :નેહજ એન્ટરપ્રાઈઝ ૧૭૬/૨, જવાહરનગર રોડ નં. ૨, ગોરેગાંવ (વેસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦ ૦૬૨. 8 ૮૭૩૬૭૪૫/૮૭૩૬૫૩૫

Page #6

મકાશકીય SિIC,
જૈન ધર્મમાં સુંદરમાં સુંદર પ્રકાશનો, જ્ઞાનપિપાસુ આત્માની તૃષા છીપાવવા માટે, આત્માને સાચો અવબોધ થાય તે માટે પ્રકાશિત કરવામાં અગ્રેસર એવી ઘણી સંસ્થાઓ છે તેમાં અમારી શ્રી લબ્ધિ-ભુવન જૈન સાહિત્ય સદન - છાણી, શ્રી લબ્ધિસૂરીશ્વરજી ગ્રંથમાળા, શ્રી ભુવનતિલકસૂરીશ્વરજી ગ્રંથમાળા, શ્રી ભદ્રંકરસૂરીશ્વરજી ગ્રંથમાળા શ્રી ભુવનતિલકસૂરીશ્વરજી ગ્રંથમાળા શ્રી ભદ્રંકરસૂરીશ્વરજી ગ્રંથમાળા દ્વારા અનેક સંસ્કૃત - પ્રાકૃત - ગુજરાતી - હીન્દીમાં પ્રકાશનો પ્રકાશિત કરી શાસનસેવા કરેલ છે. તે આજે પણ પૂ. લબ્ધિ-ભુવનતિલક-ભદ્રંકર-અરૂણપ્રભ-વીરસેનસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની દિવ્યકૃપા તથા પૂ. 3ૐકારતીર્થમાર્ગદર્શક સૂરિમંત્રસમારાધક આચાર્યદેવ
શ્રીમદ્વિજય પુણ્યાનંદસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શુભાશિષ, પૂ. મુનિવર્ય વિક્રમસેનવિજય મ.ની પ્રેરણા દ્વારા સંસ્થા દિનપ્રતિદિન સુંદરમાં સુંદર પ્રકાશનો પ્રકાશિત કરવામાં આગળ વધી રહી છે. તે ખરેખર આનંદનો વિષય છે. તેઓશ્રીના ચરણે વંદના....
આજે ૪૫ આગમોમાં પહેલું અંગ-સૂત્ર આચારાંગ મૂળ - અક્ષરગમનિકા - અન્યવાર્થ - ગુજરાતી-હીન્દી ભાવાર્થ સાથે પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ પ્રકાશિત કરી રહેલ છે. જે પૂજ્ય સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતોને ઘણું જ ઉપયોગી નીવડશે... આગામી પ્રકાશનરૂપે શ્રી બારસાસૂત્ર મૂળ મોટા ટાઈપમાં, ફોર કલર ફોટાસહ પ્રકાશિત કરવા ભાવના છે.
આ ગ્રંથ પ્રકાશનમાં જ્ઞાનભક્તિકારક શ્રી સંઘો તથા શ્રાવિકાસંઘો દ્વારા જ્ઞાનદ્રવ્યનો સવ્યય કરી પ્રકાશન કરવામાં સુલભતા કરી આપી છે. ધન્યવાદ...
આ ગ્રંથને સુશોભિત રીતે શુધ્ધતાપૂર્વક પ્રીન્ટીંગ આદિ કાર્ય કરવામાં નેહજ એન્ટરપ્રાઈઝ - જયેશભાઈ એન. શાહ - મુંબઈ. તથા કોમ્યુટરાઈઝ કરવામાં શૈલેષભાઈ આદિએ સારી જહેમત ઉઠાવી. તે બદલ ધન્યવાદ....
રાજેશ એન. શાહ - છાણી..

Page #7

15
प्रस्तावना ( ग्रन्थस्य गरिमा )
देवगुरुप्रसादतोऽयमाचाराङ्गनामा ग्रन्थः सटिप्पणाऽक्षरगमिनकान्वितः अधिकाराणामग्रे उपन्यस्यते । अस्य चोत्पत्त्यादिवार्ता किञ्चित् प्रतन्यते । तथाहि - येऽतीता ये चानागता अर्हन्तो भगवन्तस्ते सर्वेऽपि स्वस्वतीर्थप्रवर्त्तनादावाचारार्थमुपदिशन्ति । एवमेवाऽऽसन्नोपकारिणा श्रमण भगवता श्रीमन्महावीरस्वामिनाऽऽविर्भूतकेवलालोकेनाऽपि महसेनवने सदेवमनुजाऽसुराणां पर्षदि प्रथमत आचारार्थ उपदिष्टः । एष एवाऽर्थः श्रीइन्द्रभूतिगौतमप्रमुखैर्गणधरैः सूत्रतो ग्रथितः । अयमपि मूलग्रन्थस्तेषां भगवतां गणधराणां श्रीसुधर्मस्वामिनां प्रणीतो वर्तते इति सर्वसम्मतोऽयं व्यतिकरः ।
अस्य ग्रन्थस्य प्राथम्यं प्राधान्यं च निर्विवाद, मोक्षोपायत्वात्, प्रवचनसारभूतत्याच्च । यतोऽत्रैव मोक्षोपायभूतं चरणकरणं प्रतिपाद्यते । एष च प्रवचनसारः प्रधानमोक्षहेतु प्रतिपादनात्, अत्र च स्थितस्य सतः शेषाङ्गाध्ययनयोग्यत्वादिति ।
अस्य ग्रन्थस्य च द्वौ मुख्यविभागो - (१) प्रथमश्रुतस्कन्धो (२) द्वितीयश्रुतस्कन्धश्च । तत्र प्रथमश्रुतस्कन्धो नवाऽध्ययनात्मको द्वितीयश्च पञ्चचूलारूपः । साम्प्रतं प्रथमश्रुतस्कन्ध सप्तमं महापरिज्ञाऽध्ययनं व्युच्छिन्नम् । द्वितीयश्रुतस्कन्धस्य च पञ्चमी निशीथाख्या चूलाऽतो ग्रन्थतः पूर्वपुरुषैः पृथक्कृत्य 'निशीथसूत्रमिति' नाम्ना पृथक् प्रसिद्धिं प्रापिता वर्तते । एवं प्रथमश्रुतस्कन्धस्याऽर्थगाम्भीर्यमष्टानामध्ययनानां तदन्तर्गतानामुद्देशकानां द्वितीयश्रुतस्कन्धस्य च चतसृणां चूलिकानां तदन्तर्भूतानामध्ययनानां तेषाममेवोद्देशकानां च विषयविभागोऽतिविस्तृत इति नेह प्रतन्यते, जिज्ञासुभिर्विषयानुक्रमत एव विलोकनीयः ।

Page #8

UAB
विषयविभागविलोकनतोऽपि विद्वज्जना नतमस्तका भवन्ति श्रमणानां लोकोत्तरबाह्याऽभ्यन्तराऽऽचार एवंविषय इति । अत एवैतद्ग्रन्थोपरि नियुक्तिचूर्णिटीकादयो विविधव्याख्याग्रंथाः सन्ति । तन्मध्ये साम्प्रतं श्रीशीलाङ्काचार्यैर्विहिता टीका मुख्यतयाऽध्ययनाऽध्यापनार्थमुपादीयते । सा च टीका विविधविषयाणामाकरभूता तथाऽपि न सर्वेषां सुखावगाहा विस्तृतविषयत्वात् । अत एव संक्षेपरूचीनां सूत्रार्थमात्रपरिशीलनार्थिनां वाचनाप्रदातॄणां चाऽविलम्बेनैव सूत्रार्थप्रदायिकाम-क्षरगमनिकां तथा विषमपदानामर्थं स्फुटीकुर्वत् पादटिप्पणकं समावेशयन्नयं ग्रन्थः प्रेक्षावतां समुपादेयो भविष्यति । ग्रन्थस्य च समुपादाने हेतुरेक एव यच्चित्तोद्भूतो द्वितीयाचन्द्रलेखाकल्पो धर्मस्तदैव पूर्णिमाचन्द्रपूर्णतां प्रयाति यदा वीतराग-प्रणीताऽऽचारपथं प्राप्नोति । आचारपथप्राप्तिश्च न ज्ञानाहते । ज्ञाने च ग्रन्थस्य हेतुता सुस्पष्टा ।
अपि च रागद्वेषमोहाघभिभूतानां सर्वेषां संसारिजन्तूनां शरीरमानसानेकाऽतिकटुकदुःखोपनिपातपीडितानां चिन्तामणिकल्पोऽयं धर्मसामग्रीसंयुक्तो मनुष्यभवोऽतिदुर्लभः । तत्राऽपि प्राप्य सद्गुरुयोगं, श्रुत्वा हितोपदेशं, पीत्वा वैराग्यामृतपानं, हित्वा सकलक्लेशजालं संसारं विरला एव ये प्रमादपरिहारेण सकलान्तरङ्गारिराजं मोहमहीधरं समूलघातं हन्तु सततं पञ्चाचारपालने समुद्यता भवन्ति ।
जिनेन्द्रशासनस्य गरिम्णा गरिष्ठो भूतकालः सुस्पष्ट एव यत्र भूयांसो महासत्त्वा एतद्ग्रन्थोक्तपञ्चाचारस्य निरतिचारं परिपालनात एवानन्दरमालयं सिद्धिसौधं प्रयाताः ।
एवं स्थिते ये केऽपि भव्यात्मनो भवहेतुमाश्रवं रुरुत्सवः, मोक्षहेतु संवरं च सुपुपुक्षुवः सिद्धिपदं च प्रेप्सवस्तैः सर्व एतद्गन्थोक्त आचारधर्म आत्मसात् करणीय
एव।

Page #9

WE
सद्भाग्येन द्वयधिकद्विसहस्रविक्रमाब्दे राजस्थानविहरणे महोपकारिपूज्यपादस्वर्गीयपरम- गुरुदेवाचार्य श्रीमद् विजयप्रेमसूरीश्वर श्रीमुखेन श्रीआचाराङ्गसूत्रस्य सर्वप्रथमा वाचना मया लब्धा तदैव आचाराङ्गस्याचारधर्मस्य वात्तर्या मम चित्तं सहर्षमनरीनृत्यत ।
तत्पश्चात् मया चतुः आचाराङ्गसूत्रस्य वाचना पू० श्रमणश्रमणीभ्यो दत्ता एवं यथा यथा परिशीलनं जातं तथा तथा तद्धर्मस्य माधुर्येणाहमतिप्रमोदितवान्, एतदाचारधर्ममात्मसात् कर्तुं च स्फुरणा जाता, किन्त्वयं प्रमत्तजीव एतत्पालने कातर आसीत् । एतच्छिथिलता मम हृदये सततमशल्यायत । एकदा चेतसि स्फुरितम् एतत्सूत्रस्य यदि पुनः पुनः परिशीलनं स्यात् तर्ह्यवश्यमेवैषा शिथिलता पलायेत, आचारप्रासादस्य च सोपानश्रेण्यारोहणे सफलता प्राप्येत । एतदर्थं यदि सूत्राऽर्थगमनिका लघुटीका स्यात्तर्हि सुबोधा स्यात् । तस्मान्मया परमगुरुदेव-संयमत्यागतपोमूर्तिसुविशालगच्छाधिपति-भवोदधितारकसिद्धान्तमहोदधीनां पू. आ. भ. विजय प्रेमसूरीश्वराणां लघुशिष्य-विद्वद्वर्यमुनिवर्यश्रीकुलचन्द्रविजयः प्रेरितः ।
मत्प्रेरितेन मुनिवर्येण एतत्सूत्रस्याक्षरगमनिकाकार्यारम्भः कृतः । भावमङ्गलप्रसादेन मुनिवर्येण शीघ्रातिशीघ्रं लेखनकार्यं कृत्वा संशोधनार्थं मह्यं प्रेषितम् ।
अनया लघुटीकया येषां सूत्राणामुपरि टीकाकृद्भगवंता श्रीशीलाङ्काचार्येण अतिदेशमात्रं निर्दिष्टं तेषां सूत्राणामपि स्पष्टता भवति ।
सकृद् द्विर्वा यैरेतट्टीका पठिता तेषामेषाऽक्षरगमनिका आदर्शापेक्षां दूरीकरोति ।
आचारधर्मार्थिभिर्मुमुक्षुभिरियमक्षरगमनिका प्रतिवर्ष सकृदवश्यमेव पठनीय !, यत आचारधर्मश्चेतसि स्फारं स्फुरन्ननादिप्रमादस्याऽऽराधनाप्रतिपक्षस्य कालघण्टां वादयेत् । एवं सति मुनिवर्यस्य स्तुत्य प्रयासस्य सार्थकताऽपि अनुभवपथाऽऽतिथ्यमागमिष्यति ।

Page #10

स्वभावलाभं प्रति सन्मुखं कुर्वतीं आचाराङ्गस्याचारधर्मस्यामृतवाणीं प्रपाययितुं मुनिवर्येणैका-द्वितीयसुशोभितसाधनस्य पूर्तिः कृता । वीतरागपरमात्मन एताममृतवाणी कर्णविषयीकृत्य यथाशक्त्याचारधर्मं प्रपाल्य रत्नत्रयीं सुसाध्य मोक्षदायकधर्मस्य पूर्णतां प्राप्नुयाम इत्येका प्रशस्ता अन्तराभिलाषा ।
कराड (महाराष्ट्र)
वि.सं. २०४२ फाल्गुनस्य कृष्णपक्षस्य दशम्याम् ।
00000000
फ्र
PM, 2531
પૂ.પં.શ્રી કુલચંદ્ર વિ. ગણિવર આલેખિત
શ્રી આચારાંગસૂત્ર-અક્ષરગમનિકા પુસ્તકમાંથી સાભાર ઉષ્કૃત...
GE
गुरु श्रीप्रेम-भुवनभानु-पद्मशिशुः आ.वि. मित्रानंदसूरिः
105

Page #11

विषयानकुम
शस्त्रपरिज्ञाख्यं प्रथममध्ययनं : जीवसंयमविषयकम् ।
प्रथम उद्देशकः
यावदध्ययनसमाप्तिः ।
षष्ठ उद्देशकः
सप्तम उद्देशकः सम्पूर्णमुनिभावः ।
प्रथम श्रात्र.
द्वितीय उद्देशकः पृथिवीकायास्तित्वादि ।
तृतीय उद्देशकः अप्कायास्तित्वादि ।
चतुर्थ उद्देशकः
पञ्चम उद्देशकः
तृतीय उद्देशकः चतुर्थ उद्देशकः पञ्चम उद्देशकः षष्ठ उद्देशकः
सामान्येन जीवास्तित्वसाधनं, जीववधे बन्धो विरति श्चैवमग्रेऽपि
तेजस्कायास्तित्वादि । .
वनस्पतिकायास्तित्वादि ।
त्रसकायास्तित्वादि ।
वायुकायास्तित्वादि । अध्ययनार्थो- पसंहार षड्जीवनिकायवधनिवृत्तिकारिणां
लोकविजयाख्यं द्वितीयमध्ययनं :
लोको यथा बध्यते कर्मणा तथा च प्रहातव्यम् । मातापित्रादिके स्वजनेऽभिष्वङ्गो न कार्यः ।
प्रथम उद्देशकः
द्वितीय उद्देशकः अदृढत्वं संयमे न कार्यं विषयकषायादौ चादृढत्वं कार्यम् । कर्मवैचित्र्यमवगम्य मानो न कार्यः- अर्थ सारस्य च निस्सारता वर्ण्यते । भोगेष्वभिष्वङ्गो न कार्यो यतो । भोगिनामपायान वक्ष्यति ।
1
त्यक्तभोगेनपि साधुना लोकनिश्रया विहर्तव्यम् ।
संयमदेहयात्रार्थ विहरता ममत्वं न कार्यम् । .

Page #12

E
MEX
शीतोष्णीयाखं तृतीयमध्ययनं
संयमस्थितेन जितकषायेण सुखदुःखतितिक्षा विधेया ।
प्रथम उद्देशकः
भावनिद्रया सुप्ता असंयताः ।
द्वितीय उद्देशकः असंयता यथा दुःखमनुभवन्ति तथोच्यते ।
तृतीय उद्देशकः न केवलं दुःखसहनात् पापाकरणाच्च श्रमणः किन्तु रागद्वेषाकरण
रूपसंयमानुष्ठानात् ।
चतुर्थ उद्देशकः कषायाणां वमनं कार्यं, पापस्य च कर्मणो परिहारः विदुषः संयमः कैवल्यं
मोक्षश्च ।
सम्यक्त्वाख्यं चतुर्थमध्ययनं : सम्यक्त्त्वप्रतिपादनम्
प्रथम उद्देशकः
यथावस्थितवस्त्वाविर्भावनरूपः सम्यग्वादः
द्वितीय उद्देशकः धर्मप्रवादिकपरीक्षा ।
तृतीय उद्देशकः अनवद्यतपोवर्णनम् । चतुर्थ उद्देशकः संयमप्रतिपादनम् ।
लोकसाराख्यं पञ्चममध्ययनं : प्रधानमोक्षाङ्गत्वात् चारित्रमेव लोकसारः ।
प्रथम उद्देशकः हिंसकविषयारम्भक एकचरो न मुनिः
द्वितीय उद्देशकः हिंसादिपापस्थानकेभ्यो विरतो मुनिः । तृतीय उद्देशकः विरतो मुनिपरिग्रहो भवतीति निर्विण्णकामभोगश्च । चतुर्थ उद्देशकः अव्यक्तस्य प्रत्यपाया भवन्ति ।

Page #13

पञ्चम उद्देशकः हृदोपमेन साधुना भाव्यम् । षष्ठ उद्देशकः उन्मार्गवर्जना तथा रागद्वेषी त्याज्यौ ।
धूताख्यं षष्ठाध्ययनं : स्वजनादिधूननम् । प्रथम उद्देशकः स्वजनविधूनना । द्वितीय उद्देशकः कर्मणां विधूनना । तृतीय उद्देशकः उपकरणशरीराणां विधूनना । चतुर्थ उद्देशकः गौरवत्रिकस्य विधूनना । पञ्चम उद्देशकः यथा साधुभिरुपसर्गाः सन्मानानि च विधूतानि तथा प्रतिपादनम् ।
महापरिज्ञाख्यं सप्तममध्ययनं व्युच्छिन्नम् । विमोक्षाख्यमष्टममध्ययनं : सम्यग्निर्याणप्रतिपादनम् । प्रथम उद्देशकः असमनोज्ञानां परित्यागः कार्यः द्वितीय उद्देशकः अकल्पिकाधाकर्मदेः परित्यागः कार्यः । तृतीय उद्देशकः गोचरगतस्य यतेः शीतादिनाङ्गकम्पनादिक- चेष्टादर्शने गृहस्थस्य शङ्का स्यात्तद्व्युदासाय यथावस्थितार्थकथना विधेया । चतुर्थ उद्देशकः वैहानसमरणं गार्द्धपृष्ठमरणं च । पञ्चम उद्देशकः ग्लानता भक्तपरिज्ञा च । षष्ठ उद्देशकः एकत्वभावना इङ्गितमरणं च । सप्तम उद्देशकः भिक्षुप्रतिमाः पादपोपगमनं च । अष्टम उद्देशकः आनुपूर्वीविहारिणां भक्तपरिजेङ्गितमरणपादपोपगमनानि यथा भवन्ति तथोच्यन्ते ।

Page #14

SVERRE
उपधानश्रुताख्यं नवममध्ययन-अष्टष्वध्ययनेषु प्रतिपादितोऽर्थः श्री वर्धमानस्स्वामिना स्वत एवाचीर्ण इति प्रथम उद्देशकः यादृग् विहारो भगवत आसीत् द्वितीय उद्देशकः यादृग् भगवतो वसतिरासीत् तृतीय उद्देशकः ये भगवतः परीषहा अभूवन् । चतुर्थ उद्देशकः क्षुत्पीडायां विशिष्टाभिग्रहावाप्ताहारेण चिकित्सेदिति ।
EXARBAS

Page #15

// શ્રી જગવલ્લભપાર્શ્વનાથાય નમઃ | || નમોનમ: શ્રી ગુરૂ ભદ્રંકરસૂરયે //
યત્કિંચિત
જે પ્રકારે બ્રાહ્મણ સંસ્કૃતિનો આધાર વેદ, બૌધ્ધ સંસ્કૃતિનો આધાર ત્રિપિટક તે પ્રકારે જ જૈનસંસ્કૃતિનો આધાર ગણિપિટક અર્થાત્ બાર અંગ સૂત્ર છે.
નંદીસૂત્રમાં શ્રુતજ્ઞાનના જે ચૌદ ભેદ બતાવ્યા છે તેમાં તેરમો ભેદ અંગપ્રવિષ્ટ છે. મુખ્યરૂપથી શ્રુતજ્ઞાનના બે ભેદ અંગપ્રવિષ્ટ અને અંગબાહ્ય, આચારાંગ આદિ બાર સૂત્રો (અંગો) અંગપ્રવિષ્ટ છે અને બીજા સૂત્રો અંગબાહ્ય ગણાય છે. જેમ પુરૂષના શરીરમાં ર-પગ, ૨-જંઘા, ૨-ઉરુ, ૨-પડખા, ૨-બાહુ, ૧-ગરદન, ૧-સિર આ પ્રમાણે ૧૨ અંગો છે. તે પ્રકારે ધૃતરૂપી પુરુષના પણ ૧૨ અંગ છે.
તીર્થંકર પ્રભુ અર્થનું દાન આપે, ગણધરી દ્વારા સૂત્ર રચના થાય છે. ગણધરોથી અતિરિક્ત એટલે કે બીજા વિદ્યાસંપન્ન આચાર્યો દ્વારા રચાયેલા શાસ્ત્ર અંગબાહ્ય કહેવાય છે. અંગપ્રવિષ્ટના ૧૨ ભેદ ૧. આચારાંગ
૨. સૂયગડાગ-સૂત્રકૃતાંગ ૩. ઠાણાંગ-સ્થાનાંગ
૪. સમવાયાંગ ૫. વિવાહપણરી-વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ ૬. ણાયાધમ્મકહાઓ-જ્ઞાતાધર્મકથા
ભગવતી સૂત્ર ૭. ઉવાસગદેસાઓ-ઉપાસકદશા ૮. અંતગડદસાઓ-અન્તકૃદશા ૯. અણુત્તરોવવાઈયદાઓ ૧૦, પહવાગરણાઈ ૧૧. વિવાગસુ-વિપાકશ્રુત ૧૨. દિફિવાઓ-દૃષ્ટિવાદ આમાં બારમું દ્રષ્ટિવાદ અંગ આજે ઉપલબ્ધ નથી.
.

Page #16

ભાષા
મહાપુરૂષો દ્વારા જે સેવાયેલ રત્નત્રયીની આરાધના કરવાની વિધિને આચાર કહેવાય છે. આચારને દર્શાવનાર જે સૂત્ર તે આચારાંગ, આ સૂત્રમાં સાધુઓની ચર્ચાની સાથે સંબંધ રાખવા વાળી વસ્તુઓનું વર્ણન છે જેમકેઆચાર - રત્નત્રયીરૂપ મોક્ષમાર્ગની આરાધના માટે જે થાય તે વિવિધ આચાર. ગોચરી - - ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાની વિધિ. વિનય " - જ્ઞાન અને જ્ઞાનવંતની તથા મોટાઓનો વિનય-ભક્તિ. વિનય - શિષ્યોનું સ્વરૂપ અને તેનો આચાર.
- ચાર પ્રકારની ભાષાનું સ્વરૂપ. ચરણસિત્તરિ - પાંચમહાવ્રત, દેશ શ્રમણધર્મ, ૧૭ પ્રકારે સંયમ, ૧૦ પ્રકારે વૈયાવચ્ચ,
નવ વાડે બ્રહ્મચર્ય, ૧૨. પ્રકારે તપ, જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર, ૪ કષાયોનો નિગ્રહ.
પ+૧૦+૧૭+૧૦+૯૧૨+૧+૧+૧+૪=૭0 કરણસિત્તરિ - ૪ પિંડવિશુધ્ધિ, પાંચ સમિતિ, ૧૨ ભાવના, ૧૨ ભિક્ષુ પ્રતિમા, પાંચ
ઈન્દ્રિયદમન, ૨૫ પ્રકારે પડિલેહણા, ૩ ગુપ્તિ, દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવના ભેદથી ચાર પ્રકારના અભિગ્રહ. ૪+૫+૧ ૨+૧૨+૫+૨૫+૪ = ૭૦
- સંયમરૂપ યાત્રાનું પાલન, વૃત્તિ - વિવિધ અભિગ્રહોને ધારણ કરી સંયમ પુષ્ટ રાખવું. આચારના સંક્ષિપ્તથી પાંચ ભેદ જ્ઞાનચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર, વીર્યાચાર.
‘જ્ઞાનક્રિયાપ્યાં મોક્ષઃ ” સમ્યક જ્ઞાન અને ક્રિયા દ્વારા જ મોક્ષ થાય છે. શુદ્ધ આચાર માટે આ બન્નેની આવશ્યક્તા છે એટલે જ પહેલું અંગ આચારાંગ બતાવેલ છે. કોઈ અપેક્ષાએ જ્ઞાન કરતા ક્રિયાની પ્રધાનતા હોવાથી ક્રિયારૂપ આચારને દર્શાવનારું આ સૂત્ર પ્રધાન છે એટલે જ પ્રથમ અંગ છે.
યાત્રા

Page #17

આ સૂત્રમાં ર શ્રુતસ્કંધ, પહેલા શ્રુતસ્કંધમાં નવ અધ્યયન અને બીજા શ્રુતસ્કંધમાં ૧૬ અધ્યયન, બન્નેના મળી ૮૫ ઉદ્દેશા છે.
આ આચારાંગ સૂત્ર એટલે મુનિજીવનની મસ્તી માણવા તેની હસ્તી ટકાવવા, આત્માની દુર્ગતિ સસ્તી ન થાય અને પસ્તીના કિંમતની માફક આત્માની કિંમત ન અંકાય માટે અનેક આચારોને દર્શાવતું અનુપમ છે. આ સૂત્રનું વાંચન - અધ્યયન થાય તો જ મુનિપણાની સાચી દિશા પ્રાપ્ત થાય.
પૂ. નૂતન દિક્ષિત સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતોને પ્રથમ આચારના જ્ઞાનરૂપે જોગ કરાવી પ્રથમ દેશલૈકાલિકસૂત્ર બાદમાં ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર અને ત્યાર પછી શ્રી આચારાંગસૂત્રનો અભ્યાસ કરાવાય છે. તેમાં અમારા પૂ. દાદાગુરુદેવશ્રી લબ્ધિ સુ.મ.ના સમુદાયના પૂ. સંસ્કૃતવિશારદ કર્ણાટકકેશરી આ. શ્રી ભદ્રંકરસૂરીશ્વરજી મ. સાહેબે પ્રથમ ર સૂત્રોનો બાલજીવોને સંસ્કૃત - પ્રાકૃત ભાષાનો અર્થ સરળ-સુલભ થાય તે હેતુથી ગુજરાતી અનુવાદ, સં.છાયા, શબ્દાર્થ આદિ કરેલ, તે શ્રી લબ્ધિ-ભુવન સાહિત્ય સદન - છાણી દ્વારા પ્રકાશિત થયેલ છે. અને આ સંસ્થા દ્વારા શ્રી આચારાંગસૂત્ર પ્રથમ-શ્રુતસ્કંધનો ગુજરાતી અનુવાદરૂપે પ્રગટ થઈ રહેલ છે.
ના ગ્રંથમાં પ્રથમસૂત્ર-અક્ષરગમનિકા-અજવયાર્થ-ભાવાર્થ ગુજરાતી-હીદી આ પ્રમાણે અનુક્રમ રાખેલ છે. જેથી બને ભાષી પૂજ્યોને અર્થ સમજવામાં સુગમતા રહેશે. આવું પ્રકાશન પ્રથમ જ વાર પ્રકાશિત થઈ રહેલ છે.
આ ગ્રંથનું કાર્ય કરવાની પ્રેરણા ૩ વર્ષ અગાઉ સરલસ્વભાવી સાધ્વીવર્યા ઉદયપ્રભાશ્રી દ્વારા થયેલ અને તેનાથી અંશાત્મક જ્ઞાનની ભક્તિ કરવાનો અવસર પ્રાપ્ત થયો અને આત્માને આચાર વિશે સજાગતા પ્રગટી.....
આ ગ્રંથનું પ્રકાશન દેવગુરૂની અચિન્ય કૃપા તથા પૂ. આચાર્ય શ્રી પુણ્યાનંદ સુ.મ.ના શુભાશિષ દ્વારા જ પૂર્ણતાને પામી શક્યો છે. તે બદલ તેઓશ્રીના ચરણે વંદના...
આ ગ્રંથમાં અક્ષરગમનિકાના આલેખકે પૂ. જ્ઞાનાનંદી આચાર્ય શ્રી કુલચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા. છે તેઓએ પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્ય શ્રી જયઘોષસૂરીશ્વરજી મ.ની સમ્મતિથી સંપૂર્ણ

Page #18

સાદ્યન્ત અવલોકન કરી સુધારા-વધારા કરી આપેલ છે. તે અમ જેવા અજ્ઞાની માટે ઉપકારક નીવડેલ છે તેઓનો ઉપકાર ભૂલાય તેમ નથી, તેઓશ્રીના ચરણે વંદના....
આ ગ્રંથનું કાર્ય કરવા પૂ. બહુશ્રુત શીલાંકાચાર્યની ટીકા તથા સ્થા.સં.ના ડુંગરશી મ. દ્વારા થયેલ અનુવાદ વિલોકન કરી અને પં. ઘેવરચંદ્રજી બાંઠીયા - વીરપુત્ર દ્વારા હીન્દી અનુવાદનો સહારો લીધેલ છે. તથા વીરપુત્ર દ્વારા હીન્દી ભાવાર્થને સુધારા સાથે આમાં સંમિલિત કરેલ છે જેથી હીન્દીભાષી વર્ગને અનુકુળતા સારી રહે તે હેતુથી જ આ કાર્ય કરેલ
છે.
આ ગ્રંથનો જ્ઞાનપિપાસુ આત્માઓ અભ્યાસ દ્વારા મોક્ષપથ પર પ્રગતિ કરતા રહે એ જ અભિલાષા.....
આ ગ્રંથના કાર્યમાં છદ્મસ્થાવસ્થાને કારણે જિનાજ્ઞા વિરૂધ્ધ કંઈ લખાયું હોય તો ત્રિવિધે મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.....
સં. ૨૦૫૫, જેઠ.સુ.૫ કુંભોજગિરિતીર્થ
MM
STD
ગુરૂપાદ સેવી મુનિ વિક્રમસેનવિજય
00
=

Page #19

શ્રી આચારાંગસૂત્ર-પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ
વિષયાનુક્રમણિકા
પહેલું અધ્યયન શસ્ત્રપરિજ્ઞા - જીવોની હિંસાના કારણને શસ્ત્ર કહે છે. તેના બે ભેદ - દ્રવ્યશસ્ત્ર, ભાવશસ્ત્ર, તલવાર આદિ દ્રવ્યશસ્ત્ર અશુભયોગ ભાવશસ્ત્ર. આ અધ્યયનમાં ભાવશસ્ત્રોની જાણકારી છે.
૧-ન્ન પરિશા એટલે અશુભ યોગ આદિ કર્મબંધનના કારણ જાણવા, ૨-પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા - એટલે કર્મબંધનના કારણો જાણીને તેનો ત્યાગ કરવો. પ્રથમ અધ્યયનના સાત ઉદ્દેશા...
અધ્યયયનમાં આવતા નવીન વિષયના પ્રારંભને ઉદ્દેશા કહેવાય છે. ૧ ઉદ્દેશો - આ આત્મા કઈ દિશામાંથી આવ્યો તેનો વિચાર
૨ ઉદ્દેશો - પૃથ્વીકાયની હિંસાથી અટકવું, તેનો ઉપદેશ, પૃથ્વીકાયના દુઃખોના અનુભવ બતાવવા જન્મથી અંધ તથા બહેરાનું દૃષ્ટાંત.
૩ ઉદ્દેશો - અકાયની હિંસાથી અટકવું, ઉપદેશ
૪ ઉદ્દેશો - અગ્નિકાયની હિંસાથી અટકવું, ઉપદેશ
૫ ઉદ્દેશો - વનસ્પતિકાયની હિંસાથી અટકવું, ઉપદેશ, મનુષ્યના શરીરની સાથે વનસ્પતિની સમાનતા, વનસ્પતિમાં જીવ છે તેને સિધ્ધ કરવાની યુક્તિ.
૬ ઉદ્દેશો - ત્રસકાય જીવોની હિંસાથી અટકવા. ઉપદેશ ત્રસ જીવોની હિંસાના વિવિધ કારણો.
૭ ઉદ્દેશો - વાયુકાયના જીવોની હિંસાથી અટકવા ઉપદેશ
બીજું અધ્યયન - લોકવિજય - સંસાર અને તેના કારણો પર વિજય પ્રાપ્ત કરવો, આ અધ્યયનમાં ૬ ઉદ્દેશ ....
૧ ઉદ્દેશો - માતાપિતા આદિ બાહ્યસંયોગોનો ત્યાગ કરીને મુનિએ દૃઢતાની સાથે સંયમપાલન કરવું જોઈયે.

Page #20

10
૨ ઉદ્દેશો - અરતિનો ત્યાગ કરવો જોઈએ, લોભીના દુઃખ અને નિર્લોભીના સુખ.
૩ ઉદ્દેશો - ઉચ્ચ ગોત્ર આદિ કયા પ્રકારે માન ન કરવું જોઈયે, ભોગોમાં આસક્ત ન થવું જોઈએ.
૪ ઉદ્દેશો - ભોગોથી રોગોની ઉત્પત્તિ, ભોગોના ત્યાગનો ઉપદેશ.
૫ ઉદ્દેશો - ગૃહસ્થોના ઘરેથી નિર્દોષ આહારાદિ લઈને સંયમ નિર્વાહ કરવો, એક આશ્રવના સેવનથી બધા આશ્રવોનું સેવન, એક કાયાના આરંભથી બધા કાયોનો આરંભ થાય છે. પ્રભુની આજ્ઞાના આરાધકને મોક્ષપ્રાપ્તિ થાય છે.
ત્રીજું અધ્યયન - શીતોષ્ણીય - શરદી, ગરમી અને સુખ-દુઃખની પરવા કર્યા વગર બધી જગ્યાએ સમભાવ રાખો. આ અધ્યયનમાં ૪ ઉદ્દેશા...
૧ ઉદ્દેશો - ખરી રીતે - વાસ્તવિક કોન સુતેલું છે ? અજ્ઞાની દ્રવ્યથી જાગતો હોવા છતાં પણ ભાવથી સુતેલો છે અને જ્ઞાની દ્રવ્યથી સુવા છતાં પણ ભાવથી સદા જાગતો હોય છે, વીર-મુનિ પરિષહ ઉપસર્ગો ને સમભાવથી સહન કરે છે.
ઉદ્દેશો - બધાને સુખ પ્રિય છે, પાપના કટુફલ, પાપના ત્યાગનો ઉપદેશ, મોક્ષાર્થીએ બાહ્ય-આત્યંતર બન્ને પ્રકારથી બંધનોને તોડી વિષયાસક્તિનો ત્યાગ કરવો જોઈયે. ૩ ઉદ્દેશો – મુનિએ સમભાવી થવું જોઈયે, લજ્જા આદિના કારણે પાપનો પરિહાર તથા પરિષહ સહન કરવા માત્રથી મુનિ નથી બનતા, તેના માટે હૃદયમાં સંયમ જોઈયે, આત્માનો સાચો મિત્ર આત્મા જ છે.
૪ ઉદ્દેશો - ચાર કષાયોના ત્યાગનો ઉપદેશ.
ચોથું અધ્યયન - સમ્યક્ત્વ - સમ્યક્ત્વનું વર્ણન આ અધ્યયનમાં ૪ ઉદ્દેશા....
૧ ઉદ્દેશો - પદાર્થોના યથાર્થ સ્વરૂપ વર્ણન, સમકિતનું વર્ણન
૨ ઉદ્દેશો - આશ્રવ અને નિર્જરાનું વર્ણન, પરમતનું યુક્તિથી ખંડન
૩ ઉદ્દેશો - તપનું વર્ણન
૪ ઉદ્દેશો - સંયમમાં સ્થિર રહેવું.
EX

Page #21

પાંચમુ અધ્યયન લોકસાર - આ અધ્યયનમાં ૬ ઉદ્દેશા...
૧ ઉદ્દેશો - લોકમાં સારભૂત સંયમનું વર્ણન, પાપોના ત્યાગનો ઉપદેશ, પ્રાણિયોની હિંસા કરવાવાળો, વિષયભોગો અને આરંભમાં પ્રવૃત્તિ કરવાવાળો તથા વિષયભોગોમાં આસક્તિ રાખવાવાળો મુનિ હોતો નથી.
૨ ઉદ્દેશો - પાપોથી નિવૃત્ત તે જ મુનિ, પરિગ્રહ ત્યાગનો ઉપદેશ.
૩ ઉદ્દેશો - સંયમપાલન કરવાવાળાની ચઉભંગી, સંયમનું સ્વરૂપ, મુનિ કોઈ પ્રકારનો પરિગ્રહ ન રાખે, કામભોગોની ઈચ્છા ન કરે.
૪ ઉદ્દેશો - અવ્યક્ત (આયુ અને વિદ્યાની યોગ્યતા રહિત) અગીતાર્થ તથા સૂત્રાર્થમાં નિશ્ચય રહિત સાધુને એકલો વિહાર નિષેધ, અગીતાર્થના એકલવિહારના દોષ, શુધ્ધસંયમપાલન ઉપદેશ,
૫ ઉદ્દેશો - મુનિએ સદા આચાર્યની આજ્ઞામાં વિચરવું, જલાશયનું દૃષ્ટાંત, સમ્યક્ શ્રધ્ધાવાળાને માટે બધા શાસ્ત્ર સમ્યક્ થાય છે.
૬ ઉદ્દેશો - પ્રભુ આજ્ઞાની આરાધના કરવાથી કુમાર્ગનો ત્યાગ અને રાગ-દ્વેષનો ક્ષય થાય છે, સિધ્ધપ્રભુનું સ્વરૂપ.
છઠ્ઠું અધ્યયન - ધૂતાખ્ય - પાપ કર્મોને છોડવા આ અધ્યયનમાં પાંચ ઉદ્દેશા... ૧ ઉદ્દેશો - પ્રમાદ છોડવો જોઈયે તે માટે કાચબાનું દૃષ્ટાંત, પ્રમાદી તથા વિષયોમાં આસક્ત જીવ વિવિધ પ્રકારના રોગોથી પીડિત હોય છે.
૨ ઉદ્દેશો - આત્માથી કર્મોને દૂર કરવાનો ઉપદેશ
૩ ઉદ્દેશો - મુનિએ અલ્પ ઉપકરણ રાખવા જોઈયે અને યથાશક્તિ કાયક્લેશ આદિ તપ કરવા જોઈયે.
૪ ઉદ્દેશો - મુનિએ સુખોમાં મૂર્છાવાળા ન થવું જોઈયે.
૫ ઉદ્દેશો - મુનિએ સંકટોથી ડરવું નહીં અને પ્રશંસા સાંભળીને પ્રસન્ન ન થવું જોઈયે, ઉપદેશયોગ્ય આઠ વાત.

Page #22

સાતમું અધ્યયન - મહાપરિજ્ઞા - નંદીસૂત્રની મલયગિરિ ટીકા અને નિર્યુક્તિના અનુસાર આ
સાતમું અધ્યયન છે. આમાં સાત ઉદ્દેશા છે. આ અધ્યયન વિચ્છિન્ન થયેલ છે
આજે ઉપલબ્ધ નથી. આઠમું અધ્યયન - વિમોક્ષ અથવા વિમોહ - સંસારના કારણોને અને મોહને છોડવા માટે
ઉપદેશ. આ અધ્યયનમાં ૮ ઉદ્દેશા. ૧ ઉદ્દેશો - કુશીલ, પરિત્યાગ, લોક ધ્રુવ છે કે અધ્રુવ ? ૨ ઉદ્દેશો - અકલ્પનીય વસ્તુઓનો પરિત્યાગ. ૩ ઉદ્દેશો - મિથ્યા શંકાનું નિવારણ, પરિષહોથી ડરવું નહીં. ૪ ઉદ્દેશો - કારણ વિશેષથી મુનિઓએ ફાંસી આદિ દ્વારા બાલમરણ પણ કરવું
જોઈયે. ૫ ઉદ્દેશો - બિમાર પડેલા હોય ત્યારે મુનિએ ભક્તપરિજ્ઞાથી મરવું જોઈયે. ૬ ઉદ્દેશો - ધીરતાવાળા મુનિએ ઇગિતમરણ કરવું જોઈયે. ૭ ઉદ્દેશો - વિશિષ્ટ ધીરતાવાળા મુનિને માટે પાદપોપગમન મરણનું વિધાન.
૮ ઉદ્દેશો - કાલપર્યાયથી ત્રણે મરણોની વિધિ.. નવમું અધ્યયન - ઉપધાનશ્રુત - પ્રભુ મહાવીરસ્વામીની જીવનચર્યાનું વર્ણન,
આ અધ્યયનમાં ૪ ઉદ્દેશા... ૧ ઉદ્દેશો - પ્રભુ મહાવીરની વિહારચર્યાનું વર્ણન જેમકે ૧૩ મહિના બાદ દેવદૂષ્ય વસ્ત્રનો ત્યાગ, અનાર્ય દ્વારા અપાયેલ કષ્ટોને સહન, છ કાયની રક્ષા, ત્ર-સ્થાવર જીવોનો વિચાર, શુધ્ધ આહાર ગ્રહણ, પરિષહોને સમતાથી સહન, આદિ વિષયોનું વર્ણન. ૨ ઉદ્દેશો - પ્રભુ મહાવીરસ્વામીની વસતિ (રહેઠાણ) નું વર્ણન, શૂન્યધર-સભા-દુકાન
બગીચો-નગર-સ્મશાન-વૃક્ષનું મૂળ ઈત્યાદિ સ્થાનોમાં પ્રભુ જયણાપૂર્વક સ્થિરતા

Page #23

MEX
કરતા હતા. નિદ્રાથી અભિભૂત ન થતાં ઉભા રહીને ધ્યાન કરતા હતા, આ સ્થાનોમાં દેવ-મનુષ્ય-તિર્યંચ દ્વારા વિવિધ પ્રકારના કષ્ટો આવવા પર સમતાથી સહન કરતાં આત્મધ્યાનમાં લીન રહેતા આદિ વિષયોનો વિચાર.
૩ ઉદ્દેશો - પ્રભુ મહાવીરને અપાયેલ આક્રોશ - વધ આદિ વિવિધ પ્રકારે પરિષહોનું વર્ણન, લાટદેશની વજભૂમિમાં વિવિધ પ્રકારના પરિષહોને સહન કરેલ, કુતરાના પરિષહ તથા પ્લેચ્છો દ્વારા કેશ આદિ ખેંચવાં છતાં ધ્યાનથી વિચલિત થતા નહોતા, શૂરવીર હાથીની જેમ પરિષહરૂપી સંગ્રામમાં જય-વિજય કરતા એવા વિચરતા હતા, ઈત્યાદિ વિષયોનું વર્ણન,
૪ ઉદ્દેશો - પ્રભુની તપશ્ચર્યાનું વર્ણન, પ્રભુ અનશન આદિ તપ કરતાં, રોગની ચિકિત્સા ન કરતા એવા મૌન થઈને વિહાર કરતાં, કારણવશ ‘હું ભિક્ષુ છું'. આ પ્રમાણે બોલતા, શીત-ઉષ્ણ પરિષહ સહન, પંદર-મહિનો - ૨ મહિના - ૩ મહિના - ૬ મહિના સુધીના ઉપવાસ, પારણામાં લુખ્ખો - સુકો જે પ્રમાણે આહાર મળે તેને ગ્રહણ કરતા, તત્ત્વ ને જાણવાવાળા પ્રભુ છદ્મસ્થ અવસ્થામાં ક્યારેય પણ સ્વયં એ પાપકર્મ કર્યું નથી, બીજા પાસે કરાવ્યું નથી અને પાપકર્મ કરતા એવાને સારો માન્યો નથી, કોઈપણ જીવની વૃત્તિનો છેદ ન કરતા ગામ-નગરમાંથી શુધ્ધ આહાર ગ્રહણ કરતા, મંદગતિથી ચાલતા, હિંસાથી નિવૃત્ત, શુધ્ધ આહારથી જીવન નિર્વાહ કરતા હતાં, દૃઢ આસન લગાવી આત્માનું અન્વેષણ કરતા ધ્યાનમાં લીન રહેતા, શબ્દાદિ વિષયોમાં ક્યારેય મૂર્છિત ન થતાં પ્રમાદનું સેવન કરેલ નથી. ઈત્યાદિ વિષયોનું વર્ણન...
www.A
AVA
VAVAV

Page #24

शस्त्रपरिज्ञानामक प्रथम अध्ययन
प्रथम उद्देशकः । श्री सुधर्मा जम्बूमाचष्टे यथा :
सूर्य में आउसं ! तेणं भगवया एवमक्खायं इहमेगेसि
णो सण्णा भवइ ॥ १॥ श्रुतं मया आयुष्मन् ! तेन भगवता एवमाख्यातम् इह-संसारे एकेषां नो संज्ञा-ज्ञानं भवति । 'आमुसंतेण' 'आवसंतेणं' चेति पाठान्तरद्वयमाश्रित्य-आमृशता सेवमानेन स्पृशता भगवत्पादारविन्दम् आवसता च तदन्तिके इत्यर्थः । अनेन गुरुकुलवासः प्रथमाचार उपदिष्ट इति ।
अन्वयार्थः- श्री सुघमास्वामी स्वयंना शिष्य स्वामीने 53 छ ... आउसं - मायुष्मन् शिष्य ! में - में सुयं - Aiमण्यु छ तेणं - ते भगवया - प्रभु महावी२२वाभीमे एवं - २मा प्ररे अक्खायं - ३२मावेदा छ 3 इहं - 20 लोभ एगेसि - 515 प्रायोंने सण्णा - संsu - ALL णो - नथी भवइ - eोत..
. भावार्थ :- हे आयुष्मन् शिष्य ! में महावीरस्वामी पासेथी समण्यु छ , ४ भारे ३२मायुं छ. मा सोsi 32415 प्रायोने संsu (न) नथी होती ॥१॥
भावार्थ :- श्री सुधर्मास्वामी स्वयं के शिष्य को कहते है कि, हे शिष्य ! मैंने सुना है, वह प्रभु महावीरस्वामीने यह फरमाया था की इस लोक में कोई प्राणियों को संज्ञा (ज्ञान) नहीं होती है ॥ १ ॥ .. निषिद्धसंज्ञामाश्रित्याऽऽह
तंजहा - पुरत्थिमाओ वा दिसाओ आगओ अहमंसि, दाहिणाओ वा दिसाओ आगओ अहमंसि,
पच्चत्थिमाओ वा दिसाओ आगओ अहमंसि, उत्तराओ .. वा दिसाओ आगओ अहमंसि, उड्डाओ वा दिसाओ
.. आगओ अहमंसि, अहे दिसाओ वा आगओ अहमंसि,
. अण्णयरीओ वा दिसाओ वा अणुदिसाओ वा आगओ ... अहमंसि, एवमेगेसिं णो णायं भवइ ॥२॥
की आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000( १

Page #25

तद्यथा - पूर्वस्या वा दिशात आगतोऽहमस्मि, दक्षिणस्या वा दिशात आगतोऽहमस्मि, पश्चिमाया वा दिशात आगतोऽहमस्मि, उत्तरस्या वा दिशात आगतोऽहमस्मि, ऊर्ध्वाया वा दिशात आगतोऽहमस्मि, अधो दिशातो वाऽऽगतोऽहमस्मि, अन्यतरस्या वा दिशातः, अनुदिशातो वाऽऽगतोऽहमस्मि । एवमेकेषां नो ज्ञातं भवतीति ॥ २ ॥ ___अन्वयार्थः- तं जहा - ४ पुरस्थिमाओ - पूर्व दिसाओ - हाथी अहं - हुं आगओ अंसि - माव्यो छु, वा - अथवा दाहिणाओ - क्षिा दिसाओ - ६uथी, पच्चत्थिमाओ - पश्चिम, उत्तराओ - उत्तर, उड्डाओ दिसाओ - थी. हिशाथी, अहे दिसाओ - नीया हिशाथी, अण्णयरीओ दिसाओ - 05 ५९ मे हाथी, अणुदिसाओ - अनुहिाथी अहं - हुं आगओ अंसि - माव्यो धुं, एवं - २॥ प्रारे, एगेसि - 5 पौने णायं - ५५२ णो - नथी भवइ - होती
ભાવાર્થ - જ્ઞાનાવરણીયના કર્મના ઉદયથી તે જીવ આ નથી જાણતો કે હું પૂર્વ ભવમાં કઈ ગતિમાં હતો અને અહીંયા હું કઈ ગતિમાંથી આવ્યો છું? રા/
__ भावार्थ :- ज्ञानावरणीय कर्म से जिसकी आत्मा पर सघन पर्दा पड़ा हुआ है वह जीव यह नहीं जानता है कि मैं पूर्व भव में किस गति में था और यहाँ पर कहाँ से आया हूँ ? ॥२॥ . . न केवलमेषैव संज्ञा नास्ति, अपराऽपि नास्तीति सूत्रकृदाह- ..
अस्थि मे आया उववाइए, णत्थि मे आया उववाइए? के अहं आसी, के वा इओ चुओ इह पेच्चा .
भविस्सामि ? ॥ ३ ॥ . अस्ति मे आत्मा औपपातिकः-जन्मान्तरगामी; नास्ति मे आत्मा औपपातिकः, कोऽहमासम् ? को वा इतच्युत इह संसारे प्रेत्य जन्मान्तरे भविष्यामीति ॥ ३ ॥ ____तत्रेह 'एवमेगेसिं णो णायं भवइ' इत्यनेन केषाञ्चिदेव संज्ञानिषेधात् केषञ्चित्तु भवतीत्युक्तं भवति,
अन्वयार्थः- मे - भारी आया - सात्म। उववाइए - gी छुट्टी गतियोमा उत्पन्न थवा पागो अत्थि - छे. अथवा मे - भारी आया - सात्म। उववाइए - ही ही गतियोमा उत्पन्न थवा वाणो णत्थि - नथी. तथा अहं - ई के - ओ आसी - तो, भने इओ - ॥ शरीरथी चुओ - छुटीने इह - २॥ संसारभ पेच्चा - श्री. न्भमां के - शुं भविस्सामि - होश.
ભાવાર્થ - પ્રબલ (ગાઢ) જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયથી જેઓની જ્ઞાન શક્તિ ઢંકાઈ ગઈ છે. એવા જીવો એ નથી જાણતા કે હું પૂર્વભવમાં કોણ હતો અને આ मागणना मम शुं थश. ॥ 3 ॥
( २ )POOTOOTOOTOCOPTOCTODIODOCTODIODOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #26

भावार्थ :- प्रबल ज्ञानवरणीय कर्म के उदय से जिसकी ज्ञान-शक्ति ढंक गई है वह जीव यह नहीं जानता कि मैं पूर्वभव में कौन था और क्या होऊँगा ? ॥ ३ ॥ तत्र विशिष्टसंज्ञा भवान्तरगामिन आत्मनः स्पष्टप्रतिपादने सोपयोगिनीति तत्कारणमाह
से जं पुण जाणेज्जा सह सम्मइयाए परवागरणेणं अण्णेसिं वा अंतिए सोच्चा तंजहा- पुरस्थिमाओ वा दिसाओ आगओ अहमंसि जाव अण्णयरीओ दिसाओ अणुदिसाओ वा आगओ अहमंसि, एवमेगेसिं जं णायं भवइ-अस्थि मे आया उववाइए, जो इमाओ दिसाओ वा अणुदिसाओ वा अणुसंचरइ, सव्वाओ दिसाओ सब्बाओ अणुदिसाओ जो आगओ अणुसंचरइ
सोहं ॥ ४ ॥ . . स यत् पुनर्जानीयात् सह सन्मत्या स्वमंत्या वा - अवधि-मनःपर्याय-केवलज्ञान-जातिस्मरणभेदाचतुर्विधया वा, परव्याकरणेन, तीर्थकृत्सर्वज्ञकथनेन, अन्येषां वा-तीर्थकरव्यतिरिक्तानाम् अतिशयज्ञानिनां वाऽन्तिके श्रुत्वा तयथा - पूर्वस्या वा दिश आगतोऽहमस्मि, यावत् अन्यतरस्या दिशोऽनुदिशो वाऽऽगतोहमस्मि, एवमेकेषां यद् ज्ञातं भवति - अस्ति मे आत्मा औपपातिकः जन्मान्तरगामी योऽमुष्या दिशोऽनुदिशः - मनुष्याश्चतुर्भेदास्तद्यथा - संमूर्छनजाः कर्मभूमिजा अकर्मभूमिजाः अन्तर्वीपजाश्चेति तथा तिर्यंचों दीन्द्रिया-स्त्रीन्द्रियाश्चतुरिद्रियाः पञ्चेन्द्रियाश्चेति चतुर्धा तथा कायाः पृथिव्यप्तेजोवायुश्चत्वारस्तथाऽग्रमूलस्कन्धपर्वबीजाश्चत्वार एव :एते षोडश देवनारकप्रक्षेपादष्टादश भावदिशोऽनुदिशः तत आगतः अनुसंचरति ‘अनुसंसरइ ‘अनुसंभरई इति पाठान्तरद्वयमाश्रित्य अनुसंस्मरति वा सोऽहमिति ॥ ४ ॥
अन्वयार्थः- से - ते. पु३५. सह सम्मइयाए - स्वयंनी सन्मति - सूक्ष्म शुद्धि भने तिस्म२९. शान द्वारा तथा परवागरणेणं - तीर्थ २ महिन। पशिथी वा - अथवा अण्णेसिं - बीनी अंतिए - पासेथी सोच्चा - समणीने पुण - इशथी जं - पूर्वोत. पातीने जाणेज्जा - Mela छे.
तं जहा - लेम 3 अहं - हुं पुरथिमाओ दिसाओ - पूर्वदिशाथी आगओअंसि - भाव्यो धुं वा - २अथवा जावअण्णयरीओ दिसाओ - यावत् सन्यत२ अर्थात् डी में हिशाथी वा - अथवा अणुदिसाओ - अनुहिशाथी अहं - हुं आगओअंसि - साव्यो छु एवं
|श्री आचारांग सूत्र 9999990000000000000000000000( ३

Page #27

આ પ્રકારે જ્ઞત્તિ - કેટલાક જીવોને નાથં - જ્ઞાત - જ્ઞાન મવરૂ - થઈ જાય છે. ખં કે મે – મારો આવા આત્મા વવાત્ત - ઔપપાતિક વિવિધ ગતિયોમાં ભ્રમણ કરવા વાળા અસ્થિ - છે - નો આત્મા ફમાગો વિસામો - આ દિશાઓથી વા અનુવિતાઓ - અથવા અનુદિશામાંથી આવીને અણુસંચરફ - સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે અથવા ‘અણુસંમરફ' – પાઠાંતરથી. સ્વયંના પૂર્વજન્માદિને સ્મરણ કરે છે તથા સવાલો વિસામો - બધી દિશાઓથી સવાયો અનુતિસાગો - બધી અનુદિશાઓથી ખો - જે આવો – આવીને અણુસંચરડ્ – સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે. સોરૂં - તે આત્મા હું જ છું.
-
-
ભાવાર્થ :- ઉત્કૃષ્ટ મતિ એટલે સુક્ષ્મબુદ્ધિને સન્મતિ કહેવાય છે. સન્મતિ ૪ પ્રકારની જેમ અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન, કેવળજ્ઞાન અને જાતિસ્મરણ આ ૪ પ્રકારની સૂક્ષ્મબુદ્ધિ દ્વારા અથવા પર-ઉપદેશ (તીર્થંકર આદિ) થી જીવ આ પ્રમાણે જાણે છે કે હું પૂર્વભવમાં અમુક ગતિમાં હતો અને આ શરીર છોડી હું અમુક શરીરને પ્રાપ્ત કરીશ
॥ ૪ ॥
भावार्थ :- उत्कृष्ट मति यानी बुद्धि को सन्मति कहते हैं । वह सन्मति चार प्रकार की होती है । यथाःअवधिज्ञान, मनःपर्यय ज्ञान, केवलज्ञान और जातिस्मरण । इन चार प्रकार की सन्मतियों के द्वारा अथवा परउपदेश से जीव यह जान लेता है कि “मैं पूर्वभव में अमुक था और इस शरीर को छोड़ कर मैं अमुक शरीर ને પ્રાપ્ત કા ॥ ૪ ॥
यो हि ‘सोऽह’मित्यनेनाहङ्कारज्ञानेनात्मोल्लेखेन पूर्वादिर्दिश आगतमात्मानमविच्छिन्नसंततिपतितं द्रव्यार्थतया नित्यं पर्यायार्थतया त्वनित्यं जानाति स परमार्थतः आत्मवादीति ।
से आयावाई लोयावाई कम्मावाई किरियावाई ॥ ५ ॥
-
स आत्मवादी लोकवादी लोकापाती वा लोक आपतितुं शीलमस्येति वा कर्मवादी ક્રિયાવાલીતિ ॥ ૧ ॥
=
અન્નયાર્થઃ- સે - તે પુરૂષ ઞાયાવાર્ફ - આત્મવાદી તોયાવાર્ફ - લોકવાદી જન્માવાર્ફ કર્મવાદી અને વ્હિરિયાવાર્ડ - ક્રિયાવાદી છે.
ભાવાર્થ :- જે પુરૂષ ઉપરના સૂત્રોમાં કહ્યા પ્રમાણે આંત્માના યથાર્થ સ્વરૂપને જાણે છે તે આત્મવાદી, છે તે લોકવાદી છે. અર્થાત્ લોકના યથાર્થ સ્વરૂપને જાણવાવાળો છે. જે આત્મ અને લોકવાદી છે તે કર્મવાદી છે અર્થાત્ કર્મોના યથાર્થ સ્વરૂપને જાણે છે અને ક્રિયાવાદી એટલે કર્મબંધના કારણભૂત ક્રિયાને જાણવાવાળો છે. ॥ ૫ ॥
भावार्थ :- जो पुरुष आत्मा के उपर्युक्त स्वरूप को जानता है वही आत्मवादी अर्थात् आत्मा के यथार्थ स्वरूप को जानने वाला है । जो आत्मवादी है वही लोकवादी अर्थात् लोक का यर्थाथ स्वरूप जानने वाला है ।
૪ collø
lJlXoX શ્રી ગાવામાંય સૂત્ર

Page #28

जो आत्मवादी और लोकवादी है वही कर्मवादी अर्थात् कर्मों का यर्थाथ स्वरूप जानने वाला और क्रियावादी यानी कर्मबन्ध के कारणभूत क्रिया को जानने वाला है ॥ ५ ॥ साम्प्रतं पूर्वोक्तां क्रियामात्मपरिणतिरूपां त्रिकालसंस्पर्शिना मतिज्ञानेन दर्शयितुमाह
अकरिस्सं चाहं, कारवेसुं चाहं, करओ आवि समणुण्णे
भविस्सामि ॥ ६॥ अकार्षं चाहं, अचीकरमहं, कुर्वतश्चापि समनुज्ञो भविष्यामि । सूचनात् सूत्रमिति न्यायेन भूत-वर्तमान-भविष्यत्कालाऽपेक्षाया कृत- कारिताऽनुमतिभिः नव विकल्पाः संभवन्ति । ते च मनोवाक्- कार्यश्चिन्त्यमानाः सप्तविंशतिर्भेदा भवन्तीति ॥ ६ ॥
अन्वयार्थः- अहं - में अकरिस्सं - धुं च - मने अहं - भे कारवेसुं - ४२व्युं च - तथा करओ - ४२वावाणाने आवि - ५९! भे समणुण्णे - अनुमोइन \ मा प्रकारे भविस्सामि - भविष्यमा प्रभारी ४ ४२२.
भावार्थ :- महीय. "म". ५४थी वने ॥ २९ो छ ४२j, j, અનુમોદવું આ ત્રણેના ભૂત-ભવિષ્ય-વર્તમાનકાલની અપેક્ષાયે ૯ ભેદ થઈ જાય અને मन-वयन-यानी अपेक्षा २७ मे 25 04 छ. ॥ ६॥
भावार्थ :- यहाँ 'अहं' पद से जीव का ग्रहण किया गया है। करना, कराना और अनुमोदना इन तीनों के भूत, भविष्यत् और वर्तमान काल की अपेक्षा नौ भेद हो जाते हैं और मन, वचन, काया की अपेक्षा से इनके सत्ताईस भेद हो जाते हैं ॥ ६ ॥ . . अथ किमतावत्य एव क्रियाः उतान्या अपि सन्तीति, एता एवेत्याह
एयावंति सव्वावंति लोगंसि कम्मसमारंभा
परिजाणियबा भवंति ॥ ७ ॥ एतावन्तः सर्वेऽपि लोके कर्मसमारम्भाः परिज्ञातव्या भवन्तीति ॥ ७ ॥
अन्वयार्थः- सव्वायंति - संपूर्ण लोगंसि - Aswi एयावंति - २02ी ४ कम्मसमारंभा - भसमारंभ३५ Bिया परिजाणियव्वा - eAqu योग्य भवंति - होय छे.
ભાવાર્થ :- ઉપરના સૂત્રમાં જે ૨૭ ક્રિયાઓ બતાવેલ છે તે ક્રિયાઓ સમસ્ત લોકમાં થાય છે. એટલે વિવેકી પુરૂષોએ આ ૨૭ સાવદ્ય ક્રિયાઓના સ્વરૂપને જાણીसभने त्या ४२वो हमे. ॥ ७॥
भावार्थ :- ऊपर छठे सूत्र में जो २७ क्रियाएँ बताई गई हैं उतनी ही क्रियाएँ समस्त लोक में होती हैं । अतः विवेकी पुरुषों को इन २७ क्रियाओं का स्वरूप जान कर इनका त्याग कर देना चाहिए ॥ ७ ॥
| श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000( ५ )

Page #29

यस्तावदात्मकर्मादिवादी स दिगादिभ्रमणान्मोक्ष्यते, इतरस्य तु विपाकान् दर्शयितुमाह
अपरिण्णायकम्मे खलु अयं पुरिसे, जो इमाओ दिसाओ वा अणुदिसाओ वा अणुसंचरइ, सव्वाओ दिसाओ
सव्वाओ अणुदिसाओ सहेइ ॥ ८॥ अपरिज्ञातकर्मा खल्वयं पुरुषो य इमा दिशोऽनुदिशोऽनुसञ्चरति, सर्वा दिशः सर्वाश्चानुदिशः सहैति - स्वकृतेन कर्मणा सहानुसञ्चरतीति ॥ ८॥
अन्वयार्थः- जो - ४ ०१ इमाओ दिसाओ - ४ मोम वा - अथवा अणुदिसाओ - मनुहिशोभा अणुसंचरइ - भ्रम४३ छे. वा - तथा सव्वाओ - सर्व दिसाओ - हिशामो भने सब्बाओ अणुदिसाओ - सर्व अनुदिशामोमा सहेइ - स्वयंना 5२८॥ आंनी सा2 14 . खलु - निश्चयथा अयं - भ. पुरिसे - ५३५ - १ अपरिण्णायकम्मे - आँन। २४स्याने नथ. ता.
ભાવાર્થ :- જે જીવ કર્મોના રહસ્યોને નથી જાણતો અને આત્મા તથા ક્રિયાના સ્વરૂપને પણ નથી જાણતો, એ જીવને વિવિધ ગતિયોમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે. કારણ તે જીવ કર્મોના રહસ્યોને નથી જાણતો એટલે જ કર્મોના નાશ કરવા માટે प्रयत्न नथी. ४२तो. ॥ ८ ॥
- भावार्थ :- जो कर्मों के रहस्य को नहीं जानता है और आत्मा तथा क्रिया के स्वरूप को भी नहीं जानता है उसे नाना गतियों में परिभ्रमण करना पड़ता है क्योंकि कर्मों के रहस्य को न जानने के कारण वह उनके नाश के लिए भी प्रयत्न नहीं करता ॥ ८॥ स यदाप्नोति तदर्शयति -
अणेगरूवाओ जोणीओ संधेइ, विरूवरूवे फासे
पडिसंवेदेइ ॥ ९॥ अनेकरूपा योनीः सन्धयति-संघट्टयति, 'संधावइति पाठान्तरमाश्रित्य सन्धावति - पौनःपुन्येन गच्छति । तत्र विरूपरूपान् - बीभत्साऽमनोज्ञस्वरूपान् स्पर्शान् प्रतिसंवेदयति-अनुभवतीति ॥९॥
अन्वयार्थः- या भने भन। १३५ने न जो 4 अणेगरूवाओ - भने प्रा२नी जोणीओ - योनियोनो संधेइ - सन्धान. (प्त) ४३ छ भने मां विरूवरूवे - विविध प्र॥२॥ फासे - स्पर्शोनो पडिसंवेदेइ - अनुभव ४३ छे.
ભાવાર્થ :- ઉપરોક્ત જીવ અર્થાત્ ક્રિયા અને કર્મના સ્વરૂપને ન જાણવાવાળો જીવ વિવિધ २ना :पाने भोगवे छे. ॥ ८॥
६ JOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO|श्री आचारांग सूत्र

Page #30

भावार्थ :- क्रिया और कर्म के स्वरूप को न जानने वाला जीव विविध प्रकार के दुःखो को भोगता है ।
यद्येवं तत किमित्यत आह
-
तत्थ खलु भंगवया परिण्णा पवेइया ॥ १० ॥
तत्र सावद्यक्रियासु खलु भगवता परिज्ञा ज्ञप्रत्याख्यानरूपा प्रवेदितेति ॥ १० ॥
अन्वयार्थः- तत्थ - ते दुःखथी भुक्त थवा माटे अथवा उत दियाखोना विषयमां भगवया - प्रभु श्री महावीरस्वाभीओ खलु निश्चयथी परिण्णा जे प्रारनी परिज्ञा पवेइया - इ२भावे छे.
-
ભાવાર્થ :- ૧. Âરિજ્ઞાથી વસ્તુનું સ્વરૂપ ઓળખી શકાય છે અને ૨. પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી હેય વસ્તુનો ત્યાગ કરી શકાય છે. એટલે જ વિવેકી પુરૂષોએ જ્ઞપરિજ્ઞાથી सावद्य डियासोने भएशीने प्रत्याख्यान परिज्ञाथी खेनो त्याग ४२वो भेईखे. ॥ १० ॥
भावार्थ :- १. ज्ञपरिज्ञा से वस्तु का स्वरूप जाना जाता है और २. प्रत्याख्यान परिज्ञा से हेय वस्तु का त्याग किया जाता है । अतः विवेकी पुरुषों को ज्ञपरिज्ञा से सावध क्रियाओं को जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनका त्याग कर देना चाहिए ॥ १० ॥
अथ किमर्थमसौ सावद्यक्रियासु प्रवर्तत इत्याह. -
इमस्स चेव जीवियस्स परिवंदणमाणणपूयणाए जाइमरणमोयणाएं दुक्खपडिघायहेउं ॥ ११ ॥
अस्य चैव जीवितस्य परिवन्दन - मानन -पूजनाय जातिमरणमोचनाय दुःखप्रतिघातहेतुं चेति ॥ ११ ॥
अन्वयार्थः- इमस्स - २५ जीवियस्स कवन भाटे अर्थात् ख भवनंने निरोगी भने भिरंव जनाववा भाटे चेव - जने परिवंदणमाणणपूयणाए - प्रशंसा - भान तथा पूभ प्रतिष्ठाने भाटे जाइमरणमोयणाए - ४-५ - मराथी छूटवा भाटे जने दुक्खपडिघायहेउं - દુઃખોનો નાશ કરવા માટે અવિવેકી વિવિધ પ્રકારની સાવદ્ય ક્રિયાઓ કરે છે.
ભાવાર્થ :- ઉપરોક્ત ઉદ્દેશ્યોની પૂર્તિ માટે અર્થાત્ પ્રશંસાને માટે, માન-પૂજાપ્રતિષ્ઠાને માટે જન્મ-મરણથી છૂટવા સાવદ્ય ક્રિયા કરવી અજ્ઞાન છે. જે પુરૂષ જીવ જ્ઞાની છે તે આ બધી ક્રિયાઓ કર્મ બંધના કારણ રૂપ છે માટે તેનો ત્યાગ કરી દે 9119911
भावार्थ :- उपरोक्त उद्देश्यों की पूर्ति के लिए सावद्य क्रियाएँ करना अज्ञान है । जो पुरुष ज्ञानी हैं वे इन क्रियाओं को कर्मबन्ध का कारण जान कर त्याग कर देते हैं ॥ ११ ॥
श्री आचारांग सूत्र GGGGGGG
७७७७७७ ७

Page #31

एतावन्त एव च क्रियाविशेषा इति दर्शयितुमाह -
एयावंति सव्वावंति लोगंसि कम्मसमारंभा
परिजाणियव्वा भवंति ॥ १२ ॥ एतावन्तः सर्वस्मिन् लोके कर्मसमारम्भा ज्ञपरिज्ञया परिज्ञातव्याः प्रत्याख्यानपरिज्ञया च प्रत्याख्यातव्या भवन्तीति ॥ १२ ॥
अन्वयार्थः- सव्वावंति - संपूर्ण लोगंसि - दोभ. एयावंति - माट८). ४ कम्मसमारंभा - भसमारंभ३५ या परिजाणियवाभवंति - Muq. योय छे....
ભાવાર્થ :- છઠ્ઠા સૂત્રમાં બતાવેલી ર૭ ક્રિયાઓ જ છે એનાથી અધિક અથવા ઓછી નથી, એટલા માટે વિવેકી જીવોએ આનું સ્વરૂપ જાણી ત્યાગ કરવો
मे ॥ १२॥ ____ भावार्थ :- छठे सूत्र में बताई हुई २७ ही क्रियाएँ हैं । इनसे अधिक या कम नहीं । इसलिए विवेकी पुरुषों को इनका स्वरूप जान कर त्याग कर देना चाहिए ॥ १२ ॥
एवं सामान्येन जीवास्तित्वं प्रसाध्य तदुपमर्दकारिणां च क्रियाविशेषाणां बन्धहेतुत्वं प्रदश्योपसंहारद्वारेण विरतिं प्रतिपादयन्नाह -
जस्सेए लोगंसि कम्मसमारंभा परिण्णाया भवंति से
हु मुणी परिण्णायकम्मे ॥ १३ ॥ त्ति बेमि ॥ यस्य एते लोके कर्मसमारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति स, एव मुनिः परिज्ञातकर्मेति ब्रवीमि ॥१३॥
अन्वयार्थः- लोगंसि - मा दोभा एए - ॥ कम्मसमारंभा.- सावध (पाणी) यामी जस्स - eो. परिणाया भवंति - 1951. डोय छे. से हु - ते ४ मुणी - मुनि छ भने ते ४ परिण्णायकम्मे - ॐ न॥ २४स्याने पाणी छे.
ભાવાર્થ :- આ લોકમાં જે સાવદ્ય ક્રિયાઓને અને કર્મોના રહસ્યોને જાણે છે તે ખરેખર મુનિ છે અને તે સાવદ્ય ક્રિયાઓનો ત્યાગ કરી દે છે, તે સાચો મુનિ છે. શ્રી સુધર્માસ્વામી સ્વયંના શિષ્ય બૂસ્વામીને કહે છે કે આયુષ્યમશિષ્ય ! જે પ્રકારે મેં પ્રભુ મહાવીરસ્વામી પાસેથી સાંભળેલ તે જ પ્રકારે હું તને કહું છું / ૧૩
भावार्थ :- जो पुरुष उपरोक्त सावध क्रियाओं को जान कर उनका त्याग कर देता है, वही मुनि है। श्री सुधर्मा स्वामी अपने शिष्य जम्बू स्वामी से कहते हैं कि हे आयुष्मन् शिष्य ! जिस प्रकार मैंने श्रमण भगवान् महावीर स्वामी से सुना था उसी प्रकार मैं तुम्हें कहता हूँ ॥ १३ ॥
( C DOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #32

- द्वीतिय उद्देशकः)
प्रथमोद्देशके सामान्येन जीवास्तित्वं प्रसाधितम्, इदानीं तस्यैवैकेन्द्रियादि पृथिव्याद्यस्तित्वं प्रतिपादयिषयाऽऽह
अट्टे लोए परिजुष्णे दुस्संबोहे अविजाणए अस्सिं लोए पव्चहिए तत्थ तत्थ पुढो पास आउरा परितावेंति ॥ १४ ॥
आर्तो लोकः परिधूनः निस्सारः प्रशस्तभावहीनो यावत् दुःसम्बोधः अविज्ञायकः । अस्मिंल्लोके प्रव्यथिते सति तत्र तत्र कृष्यादौ पृथक् २ पश्य आतुरा आस्मिन् पृथिवीकायलोके विषयभूते पृथिवीकायं परितापयन्तीति ॥ १४ ॥
अन्वयार्थः- लोए - २॥ प्रशिवर्ग अट्टे - खाते - दु:खी छे परिजुण्णे - उत्तम विवेऽथी रहित छे दुस्संबोहे - हुये उरीने बोध १२वा योग्य छे. अविजाणए अज्ञानी छे अस्सिं खा लोए लोङमां अर्थात् पृथ्वी डायना पव्वहिए पीडित थवा छतां पा आउरा - ते खातुर व तत्थ तत्थ भिन्न भिन्न अर्यो द्वारा पुढो - अलग अलग पास - दुखो, अस्सिं - आ पृथ्वीाय ने परितावेंति - परिताप आये छे.
ભાવાર્થ :- અજ્ઞાની વિષયાસક્ત જીવ પોતાના સ્વાર્થને માટે વિવિધ પ્રકારે પૃથ્વીકાયનો આરંભ-સમારંભ કરે છે. પરંતુ વિવેકી પુરૂષો આ પ્રમાણે કરતા નથી.
1198 11
आह
-
-
भावार्थ :अज्ञान विषयासक्त जीव अपने स्वार्थ के लिए नाना प्रकार से पृथ्वीकाय का आरम्भ समारम्भ करते हैं किन्तु विवेकी पुरुष ऐसा नहीं करते हैं ॥ १४ ॥
'ननु चैकदेवताविशेषावस्थिता पृथिवीति शक्यं प्रतिपत्तुं, न पुनरसंख्येयजीवसङ्घातरूपेत्येतत् परिहर्तुकाम
संति पाणा पुढो सिया, लज्जमाणा पुढो पास अणगार मोत्ति एगे पवयमाणा जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं पुढविकम्मसमारंभेणं पुढविसत्थं समारंभमाणे अण्णे वि अगरूवे पाणे विहिंसइ ॥ १५ ॥
-
सन्ति प्राणाः - प्रणिनः पृथक् २ श्रिताः सिता वा सम्बद्धा इत्यर्थः । एते लज्जमानाः संयमानुष्ठानपराः पृथक् पृथक् पश्य । अथवा तान् शाक्यादीन् लज्जमानान् पश्य ये अनगाराः स्म इत्येके प्रवदमाना यदिदं विरूपरूपैः शस्त्रैः पृथिवीकर्मसमारम्भेण पृथिवीशस्त्रं समारभमाणा अनेकरूपान् प्राणान् प्राणिनो विहिंसन्तीति ॥ १५ ॥
श्री आचारांग सूत्र ७७
७७७७७७७७७७०० ९

Page #33

अन्वयार्थः- पाणा - मने uell पुढो - अब म सिया - पृथ्वीमा २डे संति - छे. मतः तेन मारमयी लज्जमाणा - हित थqual अर्थात ४ पृथ्वीजयनो આરંભ સ્વયં નથી કરતા - કરાવતા અને અનુમોદન નથી કરતા એવા સાધુઓને હે शिष्य ! पुढो - ससा पास - हेमो अणगारा मो त्ति - सभी मन॥२ छीये. अभ पवयमाणा - डेता, छतi - 32८13 अन्य ती पुढवीकम्मसमारंभेणं - पृथ्वीयन। माम द्वारा विरूवरूवेहि - विविध प्रा२न। सत्थेहिं - शस्त्रोथी. इणं - २॥ पुढवी. सत्थं - पृथ्वी॥५३५ शस्त्रानो समारंभमाणे - मारम ४२ता मेवा अण्णे वि - ते पृथ्वीना माश्रयम २३वावा अन्य अणेगरूवे - मने प्रारन पाणे - प्राणियोनी ५९॥ विहिंसइ - डिंसा रे .
ભાવાર્થ :- પૃથ્વીકાયના જીવોની હિંસાનું આચરણ કરવા છતાં પણ સ્વયંને અનગાર સાધુ કહેવાવાળા અન્યતીર્થિ-મિથ્યાવાદી છે. જેથી ઉત્તમ સાધુઓએ તેઓનું અનુકરણ કરવું જોઈએ નહીં, કારણ તે વાસ્તવમાં અનગાર નથી પણ ગૃહસ્થ સમાન सावध ठिया ४२वावाणी . ॥ १५॥
भावार्थ :- हिंसा का आचरण करते हुए भी अपने को अनगार कहने वाले अन्यतीर्थी मिथ्यावादी हैं । अतः उत्तम साधुओं को उनका अनुकरण नहीं करना चाहिए ॥ १५॥ ___ एवं शाक्यादीनां पार्थिवजन्तुवैरिणामयतित्वं प्रतिपाद्य साम्प्रतं सुखाभिलाषितया कृत-कारितानुमतिभिर्मनोवाक्कायलक्षणां प्रवृत्तिं दर्शयितुमाह :- .
तत्थ खलु भगवया परिण्णा पवेइया, इमस्स चेव जीवियस्स परिवंदणमाणणपूयणाए जाइ-मरणमोयणाए दुक्खपडिघायहेउं से सयमेव पुढविसत्थं समारंभइ, अण्णेहिं वा पुढविसत्थं समारंभावेइ, अण्णे वा
पुढविसत्थं समारंभंते समणुजाणइ ॥ १६ ॥ . तत्र खलु भगवता परिज्ञा प्रवेदिता । अस्य चैव जीवितस्य परिवंदन-मानन-पूजनाय जातिमरणमोचनाय दुःख-प्रतिघातहेतुं च स स्वयमेव पृथिवीशस्त्रं समारभेत अन्यैर्वा पृथिवीशस्त्रं समारम्भयति, अन्यान् वा पृथिवीशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानीत इति ॥ १६ ॥
अन्वयार्थः- तत्थ - ॥ पृथ्वीजयन। मारमना विषयमा खलु - निश्चय भगवया - प्रभु श्री महावीरस्वाभीमे. परिण्णा - परि॥ पवेइया - ३२मावेला छे. अर्थात् ॥२९॥ सतावेला छ : इमस्स - ॥ जीवियस्स - वनने भाटे चेव - अने परिवंदणमाणणपूयणाए
१० JODOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO |श्री आचारांग सूत्र

Page #34

જન્મ-મરણથી
प्रशंसाने भाटे, मान तथा भ-प्रतिष्ठा भाटे जाइमरणमोयणाए छूटवा भाटे जने दुक्खपड़िघायहेउं - हुः मोनो नाशं ४२वा भाटे से - ते ७व सयमेव स्वयं (पोते) पुढविसत्यं पृथ्वी ३५ शस्त्रनी समारंभइ आरंभ उरे छे वा अने अण्णेहिं - जीभखो द्वारा पुढविसत्थं - पृथ्वी ३५ शस्त्रनो समारंभावेइ खारंभ उरावे छे. वा - जने पुढविसत्थं - पृथ्वी३५ शस्त्रनो समारंभंते अण्णे - आरंभ उरवावाजा जीभ वोना समणुजाणइ अनुमोहन रे छे.
-
-
-
ભાવાર્થ :- અજ્ઞાની જીવ જે જે કારણોથી પૃથ્વીકાયનો આરંભ કરે છે, કરાવે छे, डरताने अनुमोहे छे ते अरशो उपरना सूत्रमां जतावेला छे ॥ १६ ॥
के
भावार्थ :- अज्ञानी जीव जिन जिन कारणों से पृथ्वीकाय का आरम्भ करते हैं वे कारण ऊपर में बताये गये हैं । १६ ॥
तदेवं प्रवृत्तमतेर्यद्भवति तद्दर्शयितुमाह -
सूत्र
तं से अहियाए, तं से अबोहिए, से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाय 'सोच्चा खलु भगवओ अणगाराणं वा अंतिए इहमेगेसिं णायं भवइ, एस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु णरए, इच्चत्थं गढिए लोए, जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं पुढविकम्मसमारंभेण पुढविसत्थं समारंभमाणे अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंस, से बेमि - अप्पेगे अंधमन्भे अप्पेगे अंधमच्छे, अप्पेगे पायमन्भे अप्पेगे पायमच्छे अप्पे गुप्फमन्भे अप्पेगे गुप्फमच्छे, अप्पेगे, जंघमब्भे अप्पेगे जंघमच्छे, अप्पेगे जाणुमब्भे अप्पेगे जाणुमच्छे, अप्पेगे ऊरुमब्भे अप्पेगे ऊरुमच्छे अप्पेगे कडिमब्भे अप्पेगे कडिमच्छे, अप्पेगे णाभिमब्भे अप्पेगे णाभिमच्छे, अप्पेगे उदरमब्भे अप्पेगे उदरमच्छे, अप्पेगे पासमन्भे अप्पेगे पासमच्छे, अप्पेगे पिट्ठिमब्भे अप्पेगे पिट्ठिमच्छे, अप्पेगे उरमब्भे अप्पेगे उरमच्छे, अप्पेगे
SERIE COGanananananananananananana 99

Page #35

हिययमब्भे अप्पेगे हिययमच्छे, अप्पेगे थणमब्भे अप्पेगे थणमच्छे, अप्पेगे खंधमब्भे अप्पेगे खंधमच्छे, अप्पेगे बाहुमब्भे अप्पेगे बाहुमच्छे, अप्पेगे हत्थमन्भे अप्पेगे हत्थमच्छे, अप्पेगे अंगुलिमब्भे अप्पेगे अंगुलिमच्छे, अप्पेगे णहमन्भे अप्पेगे णहमच्छे, अप्पेगे गीवमन्भे अप्पेगे गीवमच्छे, अप्पेगे हणुमन्भे अप्पेगे हणुमच्छे, अप्पेगे हो?मन्भे अप्पेगे हो?मच्छे, अप्पेगे दंतमंन्भे अप्पेगे दंतमच्छे, अप्पेगे जिन्भमन्भे अप्पेगे जिब्भमच्छे, अप्पेगे तालुमब्भे अप्पेगे तालुमच्छे, अप्पेगे गलमन्भे अप्पेगे गलमच्छे, अप्पेगे गंडमब्भे अप्पेगे गंडमच्छे, अप्पेगे कण्णमब्भे अप्पेगे.कण्णमच्छे, अप्पेगे णासमन्भे अप्पेगे णासमच्छे, अप्पेगे अच्छिमब्भे अप्पेगे अच्छिमच्छे, अप्पेगे भमुहमन्भे, अप्पेगे भमुहमच्छे, अप्पेगे णिडालमब्भे अप्पेगे णिडालमच्छे, अप्पेगे सीसमन्भे अप्पेगे सीसमच्छे, अप्पेगे संपमारए, अप्पेगे उद्दवए, इत्थं सत्थं समारंभमाणस्स इच्चेए आरंभा
अपरिण्णाया भवंति ॥ १७॥ तत्तस्य अहिताय, तत्स्य अबोधये । स तत् संबुध्यमान आदानीयं-सम्यग्दर्शनादि समुत्थायआदाय श्रुत्वा च खलु भगवतोऽनगाराणां इहैकेषां ज्ञातं भवति - एष खलु मोहः, एष खलु मारः, एष खलु नरकः, इत्येवमर्थं गृद्धो लोको यदिदं विरूपरूपैः शस्त्रैः पृथ्वीकायसमारम्भेण पृथिवीशस्त्रं समारभमाणः अन्यान् अनेकरूपान् प्राणान्-प्राणिनो विहिनस्ति ।
स्यात् शङ्का ये हि न पश्यन्ति न श्रृण्वन्ति न जिघ्रन्ति न गच्छन्ति कथं पुनस्ते वेदनामनुभवन्तीति ज्ञातव्यम् ? अमुष्यार्थस्या सिद्धये दृष्टान्तमाह -से बेमीत्यादि ।
सोऽहं ब्रवीमि - अप्येकः अन्धमाभिन्यात्, अप्येकः अन्धमाच्छिन्द्यात, अप्येकः पादमाभिन्द्यात्, अप्येकः पादमाच्छिन्यात्, अप्येको गुल्फमाभिन्द्यात् अप्येको गुल्फमाच्छिन्द्यात्,
१२ )OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #36

अप्येको जंघामाभिन्द्यात् २, अप्येको जानुमाभिन्द्यात् २ । अप्येक ऊरुमाभिन्द्यात् २ । अप्येक कटिमाभिन्द्यात् २ । अप्येको नाभिमाभिन्द्यात् २ । अप्येक उदरमाभिन्यात् २ । अप्येकः पार्श्वमाभिन्द्यात् २ । अप्येकः पृष्ठमाभिन्द्यात् २ । अप्येक उर आभिन्द्यात् २ । अप्येको हृदयमाभिन्द्यात् २ । अप्येकः स्तनमाभिन्द्यात् २ । अप्येकः स्कन्धमाभिन्द्यात् २ । अप्येको बाहुमाभिन्यात् २ । अप्येको हस्तमाभिन्द्यात् २ । अप्येक औष्ठमाभिन्द्यात् २ । अप्येको दन्तमाभिन्यात् २ । अप्येको जिह्वामाभिन्द्यात् २ । अप्येकस्तालुमाभिन्द्यात् २ । अप्येको गलमाभिन्द्यात् २ । अप्येकोः गण्डमाभिन्यात् २ । अप्येकः कर्णमाभिन्द्यात् २ । अप्येको नासिकामाभिन्द्यात् २ । अप्येकः अक्षि आभिन्द्यात् २ । अप्येको भ्रुवमाभिन्द्यात् २ । अप्येको ललाटमाभिन्यात् २ । अप्येकः शीर्षमाभिन्द्यात् २ । एवं शिरःप्रभृतिष्ववयवेषु भिद्यमानेषु वा वेदनोत्पत्तिर्लक्ष्यते, एवमेषामुत्कटमोहाज्ञानभाजां स्त्यानाद्युदयादव्यक्तचेतनानामव्यक्तैव वेदना भवतीति ग्राह्यम् । अत्रैव दृष्टान्तान्तरं दर्शयितुमाह- अप्येकः सम्प्रमारयेत्, अप्येकः अपद्रावयेत्, मुर्छाऽऽपादनादव्यक्तत्वानासौ तां वेदनां स्फुटमनुभवति, अस्ति चाव्यक्ता वेदना, एवं पृथिवीजीवानामपि । इत्थं शस्त्रं समारभमाणस्य इत्येते अपरिज्ञाता भवन्तीति ॥ १७ ॥
अन्वयार्थः- तं ते पृथ्वीयन भाम से - तेनो मारम ४२वा पु३षने अहियाए - माहितने भाटे थाय छे. तं - ते मारंभ से - तेने अबोहिए - बोधि (सभात) नाशने भाटे थाय छे.. ..
___ इह - ॥ संसारन। एगेसि - 32८15 पाने भगवओ - भगवान तीर्थ६२ पासेथी वा - 2424। अणगाराणं - साधुसी पासे थी सोच्चा - Hiमणीने तं - पृथ्वीजयन। भामर्नु णायं भवइ - शान 25 ये छे त्यारे से - ते सामने संबुज्झमाणे - समावणो ® आयाणीयं - ९॥ ४२वा योग्य सभ्यर्शन महिने समुट्ठाय - स्वी॥२ रीने वियारे छ खलु - निश्चयथा एस - ॥ पृथ्वीजयनो मारम. गंथे - उभयधनु २९॥ छे. मोहे - भानुं ॥२४॥ छे मारे - मृत्युचें ॥२५॥ छ णरए - न२र्नु 51२९छ. तो ५९॥ गढिए - विषयमागोमा मास.ऽत. लोए - 04. इच्चत्थं - इच्चेवमटुं - स्वयंन वहन - पू४न भने सन्मान माहिने माटे विरूवरूवेहि - विविध प्रश्न सत्थेहिं - शस्त्री वा२॥ पुढविकम्मसमारंभेण - पृथ्वीजयन। मामथी. इणं - सा पुढविसत्थं - पृथ्वीय३पी शस्त्रानो समारंभमाणे - भार ४२तो थो १ अण्णे - श्री अणेगरूवे - भने ५२न पाणे - प्रालियोनी विहिंसइ - डिंसा ४२ .
से - ४३१२ ४ छ ३ शिष्यो ! को तभो भने पुछा 3 पृथ्वीजयन qो દેખતા નથી, સાંભળતા નથી, બોલતા નથી, સુંઘતા નથી અને ચાલતા-ફરતા પણ
श्री आचारांग सूत्र 000000000000000000000७७७७७७

Page #37

નથી, તો પછી તેઓને મારવાથી તેઓ વેદનાનો અનુભવ કેવી રીતે કરે છે? તો હું એક દ્રષ્ટાંત દ્વારા આ વાતને વૈમિ - બતાવવું છું કે મને - જેમ કોઈ (દરેક ઠેકાણે આ શબ્દનો અર્થ સમજી લેવો) સંઘ - જન્માંધ પુરૂષને યાવત્ બહેરા – મુંગા – કોઢિયા - અને લૂલા-લંગડા પુરૂષોને ગમે - ભેદન કરે તથા સંઘનચ્છે – ઉપરોક્ત અંધ પુરૂષને છેદન કરે. પથમે પથમચ્છે – જેમ કોઈ તેના પગનું ભેદન કરે, છેદન કરે ગુમળે ગુમચ્છે – ગુલ્ફનું (ઘુંટી-ઢીંચણ) ભેદન-છેદન કરે. બંધનમે સંઘનચ્છે – જંઘાનું ભેદન - છેદન કરે બાપુનમે નાજુમઓ – ઘુંટનોનું ભેદન-છેદન કરે ઉ મે રુમ – ઉરુનું (સાથળ) ભેદન-છેદન કરે, ડિગમે છે – કમરનું ભેદન-છેદન કરે. મિદમે વામિનચ્છે – નાભિનું ડુંટી) ભેદન-છેદન કરે. ઉ મે કરમચ્છે – પેટનું ભેદન-છેદન કરે પામે પાસનઓ – પાંસળીયોને ભેદન-છેદન કરે દિલમે વિદિઓ - પીઠને ભેદન-છેદન કરે રમે રર છે - છાતીનું ભેદન-છેદન કરે હિથયમ બે દિયથીછે - હૃદયનું ભેદન-છેદન કરે થઇનમે થામ છે – સ્તનોનું ભેદન-છેદન કરે. વિંધમદમે વંથમછે - ખંભાનું ભેદન-છેદન કરે વહુનમે વહુઓ – બાહુ-ભૂજાનું ભેદન-છેદન કરે હીમે હસ્થચ્છે – હાથનું ભેદન-છેદન કરે ગગુત્તિમે ગતિ – આંગળીયોનું ભેદન-છેદન કરે પરંભમે પદચ્છેિ - નખોનું ભેદન-છેદન કરે જીવન જીવઓ - ડોકનું ભેદન-છેદન કરે પુનમે પુનર્જી – દાઢીનું ભેદન-છેદન કરે રોમે રોમાએ – ઓઠોનું ભેદન-છેદન કરે સંતમતમે સંતમ - દાંતોનું ભેદન-છેદન કરે નિમમ બે નિમમઓ – જીભનું ભેદનછેદન કરે તાતુનમે તાતુઓ – તાળવાનું ભેદન-છેદન કરે તમે તમઓ – ગળાનું ભેદન-છેદન કરે ગંડમમે ગાંડમચ્છે – ગાલનું ભેદન-છેદન કરે અમે વVUછે – કાનનું ભેદન-છેદન કરે ગામમે ગામએ – નાકનું ભેદન-છેદન કરે ૭મે શશ્ચિમચ્છે - આંખનું ભેદન-છેદન કરે મમુહમમે મમુહરચ્છે – ભૃકુટિનું ભેદન-છેદન કરે ખડાત્તિ મે પિડાતાએ – લલાટ (કપાળ) નું ભેદન-છેદન કરે સીએ સીન – માથાનું છેદનભેદન કરે તો તે પ્રાણીને જેવું દુઃખ થાય છે. તે પ્રકારે જ પૃથ્વીકાયના જીવોને પણ થીણદ્ધિ નિદ્રાથી અવ્યક્ત દુઃખ થાય છે. આ વિષયમાં બીજું દ્રષ્ટાંત આપે છે, જેમ કે કોઈ કોઈને ગો - કોઈ સંપનg - મૂર્ણિત બેભાન કરીને કરે છે ગણેશે - કોઈ અને લવ - મારી નાંખે છે. ā - આ પ્રકારે સત્યં - પૃથ્વીકાયરૂપ શસ્ત્રનો સમારંભમાણસ - આરંભ કરતા એવા પુરૂષ દ્વારા રૂS - તે પૂર્વોક્ત ગારંમાં - આરંભ કરાયા હતિ - ત્યાગ નથી થતાં અર્થાત્ આરંભ કરવામાં રત આ આરંભોનો ત્યાગ નથી કરતા.
ભાવાર્થ :- પૃથ્વીકાય જીવ છે એટલે તેઓનો આરંભ કરવો એ પાપનું કારણ છે, યદ્યપિ પૃથ્વીકાયના જીવો દેખતા-સાંભળતા નથી. સુંઘવું-ચાલવું-ફરવું નથી કરતા
(૧૪)થઇથઈથ000000000000થ શ્રી નાવાર સૂત્ર

Page #38

તો પણ વેદનાનો અનુભવ તો કરે જ છે. જેમકે પૂર્વ કર્મના ઉદયથી કોઈ પુરૂષ મૃગાપુત્ર સમાન જન્માક્વ, બહેરા-મુંગો, કોઢી-પાંગળો અને હાથ-પગ વગરનો હોય અને જે કોઈ પુરૂષ તેના અવયવાદિનું છેદન-ભેદન કરે, મારે તો પણ તે જીવ બોલતોચાલતો-ફરતો-રડતો નથી. પરંતુ દુઃખનો અનુભવ તો કરે છે. આ પ્રમાણે પૃથ્વીકાયને ખોદવું તથા છેદન-ભેદન કરવાથી પૃથ્વીકાયના જીવો પણ દુઃખનો અનુભવ તો કરે જ છે. એટલે જે પુરૂષો તીર્થકરના વચનોથી અથવા સાધુ પુંગવો દ્વારા સાંભળેલ છે કે પૃથ્વીકાયના આરંભથી પાપબંધ થાય છે. તેથી વિચારવાન પુરૂષો પૃથ્વીકાયના આરંભનો सर्वथा त्या ४२ छ. ॥ १७ ॥
भावार्थ :- पृथ्वीकाय जीव है, इसलिए उसका आरम्भ करना पाप का कारण है । यद्यपि पृथ्वीकाय का जीव देखता, सुनता, सूंघता, बोलता और चलता फिरता नहीं है, तथापि वह वेदना का अनुभव तो करता ही है। जैसे पूर्व कर्म के उदय से कोई पुरुष मृगापुत्र के समान जन्मान्ध, बधिर-बहरा, मूक-गूंगा, कोढ़ी, पंगु और हाथ-पैर आदि से रहित हो यदि कोई पुरुष उसके अवयवादि का छेदन भेदन करे, मारे, पीटे तो यद्यपि वह बोलता, चलता, फिरता और रोता नहीं है परन्तु दुःख का अनुभव तो करता ही है । इसी तरह पृथ्वीकाय को खोदने, खनने और छेदन भेदन करने से पृथ्वीकाय का जीव भी दुःख का अनुभव तो करता ही है । इसलिए जो पुरुष तीर्थंकर भगवान् से अथवा दूसरे साधु महात्माओं से यह सुन चुके हैं कि पृथ्वीकाय के आरम्भ से पापबन्ध होता है वे विचारवान् पुरुष पृथ्वीकाय के आरम्भ का सर्वथा त्याग कर देते हैं ॥ १७ ॥
पृथिवीकायिकानां जीवत्वं प्रसाध्य तथा नानाविधशस्त्रसंपाते वेदनां चाविर्भाव्य अधुना तद्वधे बन्धं दर्शयितुमाह
एत्थं सत्थं असमारंभमाणस्स इच्चए आरंभा परिण्णाया भवंति । तं परिण्णाय मेहावी णेव सयं पुढविसत्थं समारंभेज्जा, णेवण्णेहिं पुढविसत्थं समारंभावेज्जा, णेवण्णे पुढविसत्थं समारंभंते समणुजाणेज्जा, जस्स एए पुढविकम्मसमारंभा परिण्णाया भवंति से हु मुणी
परिण्णायकम्मे ॥ १८॥ त्ति बेमि ॥ अत्र शस्त्रमसमारभमाणस्य इत्येते आरम्भाः परिज्ञाता भवन्ति तत् परिज्ञाय मेधावी नैव स्वयं पृथिवीशस्त्रं समारभेत, नैव अन्यैः पृथिवीशस्त्रं समारम्भयेत्, नैव अन्यान् पृथिवीशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानीयात् । यस्यैते पृथिवीकर्मसमारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति स एव मुनिः परिज्ञातकर्मेति ब्रवीमि ॥ १८॥
अन्वयार्थः- एत्थं - मा पृथ्वी॥५३५ सत्थं - शस्त्रानो असमारंभमाणस्स - भारम न ४२वावा पु३षने इच्चेए - ते पूर्वोत. आरंभा - मारमनी परिणाया भवंति -
श्री आचारांग सूत्र 99990920000000000000000000७ १५

Page #39

1510 डोय छे. मेहावी - बुद्धिमान् पु३५. तं - पृथ्वीडीयन सामने धनु
२९. परिण्णाय - 2ीने सयं - स्वयं पुढविसत्थं - पृथ्वीजयनो णेव समारंभज्जा - मारमा न. ४३. अण्णेहिं - 4जमो. द्वा२॥ ५९॥ पुढविसत्थं - पृथ्वीय३५ शस्त्रनो णेव समारंभावेज्जा - मारंभ वे न पुढविसत्थं समारंभंते - पृथ्वीय३५ शस्त्रानो मारम ४२ता मेवा अण्णे - बीमोनु णेव समणुजाणेज्जा - अनुमोहन ५९॥ न, जस्स
मोमे - एए - २॥ पुढविकम्मसमारंभा - पृथ्वीयन मारमोनो परिणाया भवंति - त्याग २. हापोछे हु - वास्तवमi (५३५२) से - ते ४ मुणी - मुनि छ भने ते ४ परिण्णायकम्मा - धन। २४स्याने रावणो छ. त्ति बेमि - पूर्ववत्...
ભાવાર્થ :- બુદ્ધિમાન પુરૂષ પૃથ્વીકાયના આરંભને કર્મબંધનું કારણ જાણીને સ્વયં આરંભ કરતો નથી. બીજા પાસે કરાવતો નથી અને જે પૃથ્વીકાયનો આરંભ કરે છે, તેની અનુમોદના પણ ન કરે, જેણે આ પૃથ્વીકાયના આરંભનો ત્યાગ કરી દીધો છે. તે વાસ્તવમાં ખરો મુનિ છે અને તે જ ખરો કર્મબંધના કારણને જાણવાવાળો છે. पूर्ववत् ॥ १८ ॥
__ भावार्थ :- बुद्धिमान पुरुष पृथ्वीकाय का आरंभ को कर्मबन्ध का कारण जानकर स्वयं आरंभ न करे, न करावे और अनुमोदन न करे, जिसने यह आरंभो का त्याग कर दिया है, वही मुनि है, वही कर्म के रहस्यों को जानने वाला है ॥ १८॥
तृतीय उद्देशकःइहानन्तरोद्देशके पृथिवीकायजीवाः प्रतिपादिताः । सांम्प्रतं क्रमायातस्याप्कायस्य जीवत्वं यथा च संपूर्णो मुनिर्भवति तथा प्रतिपाद्यते :
से बेमि से जहावि अणगारे उज्जुकडे णियागपडिवण्णे
अमायं कुव्वमाणे वियाहिए ॥ १९॥ स यथा अनगारो भवति तथाऽहं ब्रवीमि - ऋजुकृत्- संयमानुष्ठायी नियागप्रतिपन्नः नियागः- अधिको यागः संयमस्तं प्रतिपन्नः । 'निकायं पडिवन्ने' इति पाठान्तरं चाश्रित्य मोक्षं प्रतिपन्नः अमायां कुर्वाणो मुनिर्व्याख्यात इति ॥ १९ ॥
अन्वयार्थः- से - पृथ्वी जयना सामनो त्या ४२वावाणो पु३५ जहा वि - ४ .1रे अणगारे - साधु बने छ से बेमि - ते. हुं पतापुंछु ? उज्जुकडे - सरसावणो भने पू[३५थी. संयमनु पालन ४२वावाणो णियागपडिवण्णे - सभ्यशान शन यात्रि३५ भोक्षमा ने प्राप्त ४२सो भने अमायं कुबमाणे - भाय नही ४२तो वो पु३५ पूरी मान॥२ वियाहिए - दो छ.
(१६ )OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO|श्री आचारांग सूत्र |

Page #40

ભાવાર્થ :- સરલતા યુક્ત અને પૂર્ણરૂપથી સંયમનું પાલન કરવાવાળો, સમ્યજ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપ મોક્ષ માર્ગને પામેલો અને માયા વગરનો પુરૂષ અનગાર हेलो छे ॥ १८ ॥
भावार्थ:- सरलतायुक्त एवं पूर्णरूप से संयम का पालन करने वाला सम्यग्ज्ञान दर्शन चारित्र मोक्ष मार्ग को प्राप्त हुआ और माया नहीं करता हुआ पुरुष पूर्ण अनगार कहा गया है ॥ १९ ॥
तदेवमसावुद्धृतसकलमायावल्लीवितानः किं कुर्यादित्याह -
जाए सद्धाए णिक्खतो, तमेव अणुपालिया वियहित्तु
विसोत्तियं ॥ २० ॥
4
यया श्रद्धया निष्क्रमान्तस्तामेव अनुपालयेद् विहाय विस्रोतसिकां- अप्कायजीवत्वशङ्कां क्रोधादिरूपां वा । 'वियहित्ता पूव्वसंजोयं' इति पाठान्तरमाश्रित्य - विहाय पूर्वसंयोगं पश्चात्संयोगं चेति ॥ २० ॥
अन्वयार्थः- जाए - ४ सद्धाए विसोत्तियं शंडाने विहित्तु विजहित्ता દીક્ષાનું પાલન કરવું જોઈએ.
-
श्रद्धाथी णिक्खंतो- दीक्षा धारा झरेली छे छोडीने तमेव ते श्रद्धानी साथै अणुपालिया -
-
-
ભાવાર્થ :- દીક્ષા ધારણ કરતી વખતે દીક્ષાર્થીના પરિણામ ઊંચા હોય છે. પછી પરિણામમાં વૃદ્ધિ કરવાવાલો કોઈક જ ભાગ્યશાળી હોય છે. એટલે જ શાસ્ત્રકાર ઉપદેશ આપતા ફરમાવે છે કે જો તમારા પરિણામ વધે નહીં પણ તેને ઘટવા તો નહીં દેવા જોઈએ. પરંતુ તે ઊચ્ચ પરિણામો સાથે જીવન પર્યંત સંયમનું પાલન કરવું भेजि.
भावार्थ :- दीक्षा धारण करते समय दीक्षार्थी के परिणाम बहुत उच्च होते है । बाद में उन परिणामों में वृद्धि करने वाला कोई भाग्यवान् व्यक्ति ही होता है । किन्तु कितनेक व्यक्तियों के परिणाम गिर जाते हैं, इसलिए शास्त्रकार उपदेश देते हैं कि यदि तुम्हारे परिणाम बढ़े नहीं तो उन्हें घटने तो नहीं देना चाहिए किन्तु जिन उच्च परिणामों से दीक्षा ली है उन्हीं परिणामों के साथ जीवन पर्यन्त संयम का पालन करना चाहिए ॥ २० ॥
एतत्सम्यग्दर्शनाद्यनुष्ठानमन्यैरपि महासत्त्वः कृतपूर्वमिति दर्शयितुमाह
·
पणया वीरा महावीहिं, लोगं च आणाए अभिसमिच्चा
अकुओभयं ॥ २१ ॥
प्रणताः अभिमुखीभूताः वीराः पूर्वमहापुरुषा महाविथिं मोक्षमार्गमिति, किञ्च -
लोकम् - अप्कायलोकम् आज्ञया अभिसमेत्य-ज्ञात्वा अकुतोभयं संयममनुपालयेदिति ॥ २१ ॥
·
श्री आचारांग सूत्र ७७७७७७७७७७७७७७७७ १७

Page #41

अन्वयार्थः- वीरा - वीर पु३षी महावीहिं - मडावीथी भेटले. संयम३५ २।४माण पणया - संया छ भाटे आणाए - तीर्थ४२ प्रभुन। ७५१॥नुसार लोगं - अ५४ायने अभिसमिच्चा - समाने उत्तम ५३५ अकुओभयं - समस्त भयोथी. २लित संयमर्नु पालन ४३.
ભાવાર્થ :- પરિષહ, ઉપસર્ગ અને કષાયોને જીતવા સમર્થ એવાં વીરપુરૂષ મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે સંયમનો સ્વીકાર કરે છે. અહીં સંયમને "અકતોભય” કહ્યું છે. જેનો અર્થ આ પ્રમાણે છે. સંયમ સ્વીકારેલા પુરૂષોથી સંપૂર્ણ પ્રાણિયોને અભયદાન મળે છે. જેથી બુદ્ધિમાન પુરૂષ અપકાયને સમજીને આવા સંયમનું નિરંતર પાલન કરે છે. / ૨૧//
भावार्थ :- परीषह, उपसर्ग और कषायों को जीतने में समर्थ वीर पुरुष मोक्ष प्राप्ति के लिए संयम अङ्गीकार करते हैं । यहाँ संयम को 'अकुतोभय' कहा है जिसका अभिप्राय यह है कि संयम स्वीकार करने वाले पुरुष से सम्पूर्ण प्राणियों को अभयदान मिल जाता है । अतः बुद्धिमान् पुरुष ऐसे संयम का निरंतर पालन करे ॥२१॥ अकायलोकमाज्ञया ज्ञात्वा यत्कर्तव्यं यदाह
से बेमि णेव सयं लोग अब्भाइक्खिज्जा, णेव अत्ताणं . अब्भाइक्खिज्जा, जे लोयं अब्भाइक्खइ से अत्ताणं अन्भाइक्खइ, जे अत्ताणं अब्भाइक्खइ से लोयं
अन्भाइक्खइ ॥ २२ ॥ सोऽहं ब्रवीमि नैव स्वयं लोकम् अकायलोकम् अभ्याचक्षीत - अपलपेत्, नैव आत्मानमभ्याचक्षीत, यो लोकमभ्याचष्टे स आत्मानमभ्याचष्टे, य आत्मानमभ्याचष्टे स लोकमभ्याचष्टे ॥ २२॥
अन्वयार्थः- से बेमि - हुं हुं धुं बुद्धिमान मनुष्य सयं - स्वयं लोगं - अ५४ायन वोन मस्तित्वनो णेव अब्भाइक्खिज्जा - अ५८०५ न २ तथा अत्ताणं - मात्मानो णेव अन्भाइक्खिज्जा - अ५८०५ न ४३ (डोवा छतi न। उ त) जे - ४ ५३५. लोयं - दो भेटले. २४५७यन वोनो मस्तित्वनो अन्भाइक्खइ - अ५८०५ ४३ छ. से - ते अत्ताणं - मात्मानो अन्भाइक्खइ - अ५८॥५. ४३ छ भने जे - ५३५ अत्ताणं - सात्मानो अभाइक्खइ - अपला५ ४३ छे से - ते लोयं - दो भेद अपयन पोछे नहीं अन्भाइक्खइ - अ५८५. ४२ छे.
ભાવાર્થ - અપકાયનું વર્ણન ચાલે છે. અહીંયા "લોક" શબ્દથી અપકાયરૂપ લોક અર્થ ગ્રહણ કરેલ છે. અપકાયના જીવોનું અસ્તિત્વ ન માનવું અને અપકાયને
(१८)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र |

Page #42

ચેતનરૂપ ન માની જડ માનવા તે મિથ્યાભાષણ છે. જે પુરૂષ અપકાયના જીવોનો અપલાપ કરે છે. તે આત્માના અસ્તિત્વનો પણ અપલાપ કરે છે. અર્થાત જે અનાત્મવાદી પુરૂષ ખરેખર એકાયના જીવોના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર નથી કરતા, પરંતુ તેની આ मान्यता मिथ्या भने मशानभूत छ. ॥ २२ ॥
भावार्थ :- यहाँ अप्काय का वर्णन चल रहा है । इसलिए यहाँ 'लोक' शब्द के अप्काय रूप लोक लिया गया है । अकाय के जीवों के अस्तित्व को न मानना उनका अभ्याख्यान करना है । अतः अकाय को चेतन न मान कर जड़ मानना मिथ्या भाषण करना है। जो पुरुष अप्काय के जीवों के अस्तित्व का अपलाप करता है वह आत्मा के अस्तित्व का भी अपलाप करता है अर्थात् अनात्मवादी पुरुष ही अकाय के जीवों के अस्तित्व को स्वीकार नहीं करता किन्तु यह उसकी मान्यता मिथ्या एवं अज्ञानमूलक है ॥ २२ ॥ . अकायलोकं ज्ञात्वा साधवो न तद्विषयमारम्भं कुर्वन्ति, शाक्यादयस्त्वन्यथोपस्थिता इति दर्शयितुमाह
लज्जमाणा पुढो पास । अणगारा मोत्ति एगे पवयमाणा जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं उदयकम्मसमारंभेणं उदयसत्थं समारंभमाणे अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसइ । तत्थ खलु भगवया परिण्णा पवेइया । इमस्स चेव जीवियस्स परिवंदण-माणणपूयणाए जाइमरणमोयणाए दुक्खपडिघायहेउं से सयमेव उदयसत्थं समारंभइ, अण्णेहिं वा उदयसत्थं समारंभावेइ, अण्णे उदयसत्थं समारंभंते समणुजाणइ। तं से अहियाए, तं से अबोहिए। से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाय, सोच्चा खलु भगवओ अणगाराणं वा अंतिए इहमेगेसिं णायं भवइ-एस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु णरए, इच्चत्थं गढिए लोए जमिणं विरूवरूवेहिं सत्येहिं उदयकम्मसमारंभेणं उदयसत्थं समारंभमाणे अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसइ । से बेमि संति पाणा उदयणिस्सिया जीवा अणेगे ॥ २३ ॥
णास्सया
|श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000७(१९

Page #43

एते लज्जमानाः- संयमानुष्ठानपराः पृथक् २ पश्य । अथवा तान् लजमानान् पश्य ये अनगाराः स्मः-अनगारा वयमित्येके प्रवदन्तो यदिदं विरूपरूपैः शस्त्रैः उदककर्मसमारम्भेण उदकशस्त्रं समारभमाणः अनेकरूपान् प्राणान्-प्राणिनो विहिनस्ति । तत्र खलु भगवता परिज्ञा प्रवेदिता ।। अस्य चैव जीवितस्य परिवन्दनमाननपूजनार्थं जातिमरणमोचनार्थ दुःखप्रतिघातहेतु च स स्वयमेव उदकशस्त्रं समारभते, अन्यैर्वा उदकशस्त्रं समारम्भयति, अन्यान् उदकशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानीते । तत्तस्य अहिताय, तत्तस्य अबोधये । स तत् संबुध्यमान आदानीयं - सम्यग्दर्शनादि समुत्थाय - आदाय श्रुत्वा च भगवतः अनगाराणामन्तिके इहैकेषां ज्ञातं भवति एष खलु मोहः, एस खलु मारः, एष खलु नरकः, इत्यर्थं गृरो लोको यदिदं विरूपरूपैः शस्त्रैः उदककर्मसमारम्भेण उदकशस्त्रं समारभमाण उदकनिश्रितान् अन्यान् अनेकरूपान् प्राणान् प्राणिनो विहिनस्ति । सोऽहं ब्रवीमि सन्ति प्राणाः- प्राणिन उदकनिश्रिता जीवा अनेक इति ॥ २३ ॥
अन्वयार्थः- १३ मा२।४ ३२भाव छ । ३ शिष्य ! लज्जमाणा - aprst 2q। વાળા અર્થાત્ ત્રણ કરણ, ત્રણ યોગથી અપકાયનો આરંભ ન કરવાવાળા મુનિયો ને. | पुढोपास - २४३मो. अर्थात् ४ मारम ४२ छ तेनाथा. भिन्न समो... ___ अणगारा मो त्ति - अमो म॥२ छीये मे पवयमाणा - ता मेवा एगे - 32८05 मन्यतार्थ 3. उदयकम्मसमारंभेणं - मायन। भारम द्वारा विरूवरूवेहिं - विविध प्रा२न॥ शस्त्रोथी. इणं - २मा उदयसत्थं - अ५४५३५ शस्त्रानो समारंभमाणे - भारंभ २ता मेवा अणेगरूवे - मने प्रा२॥ पाणे - प्रायोनी भने अण्णे - तेना माश्रित अन्य प्रालियोनी. विहिंसइ - डिंसा रे छे. ते ५२५२ मन॥२ नथी. परंतु ગૃહસ્થના સરખા સાવદ્ય – પાપકારી ક્રિયા કરવાવાળા છે. અતઃ હિંસાનું આચરણ કરવા છતાં પણ સ્વયંને અનગાર કહેડાવવાવાળા અન્યતીર્થિ મિથ્યાવાદી છે. જેથી ઉત્તમ સાધુઓએ તેનું અનુસરણ કરવું જોઈએ નહીં.
तत्थ - भ. अ५.४ायन। मामना विषयमा खलु - निश्चयथा भगवया - भावाने परिण्णा - परि॥ पवेइया - ३२भावेद छे इमस्स - ॥ जीवियस्स - वन ने भाटे परिवंदणमाणणपूयणाए - प्रशंसा - पू30 - भान - प्रतिष्ठा माटे जाइमरणमोयणाए - ४न्म भ२९थी छूटqभाटे मने दुक्खपडियायहेउं - दु:मोनो ना. ४२१॥ भाटे से - ते १ सयमेव स्वयं उदयसत्थं - अ५४।५३५ शस्त्रानो समारंभइ - मान रे छे. वा - मने अण्णेहिं - Cीमो द्वारा उदयसत्थं समारंभावेइ - अ५.१५३५ शस्त्रानो मा २वे छे. वा - मने उदयसत्थं समारंभंते - अ५.४१५३५ शस्त्रानो मारम ४२ता मेवा अण्णे - 400 पोनु समणुजाणइ - अनुमोहन रे छ. तं - ते ४५.४ायनो माम से - ते २२
(२० JODIODROIDIODIODIODIODIODIODIODIODIODODD | श्री आचारांग सूत्र

Page #44

કરવાવાળા પુરૂષને માટે અહિયા - અહિત માટે થાય છે. તં - તે છે - તેના કોણ - બોધિ એટેલે સમકિતના નાશનું કારણ બને છે. - આ સંસારમાં સિં - કેટલાક જીવોને માવો – પ્રભુ તીર્થકરથી વ - અથવા મળIRા - સાધુઓની પાસેથી સીવ્યાં - સાંભળીને તં- અકાયના આરંભનું પાચં મવડું - જ્ઞાન થઈ જાય છે. ત્યારે તે - તે આરંભને સંપાળે - સમજવાવાળો જીવ માયાળીયું - ગ્રહણ કરવા યોગ્ય સમ્યગુદર્શનાદિને સમુદ્રા - સ્વીકાર કરી લે છે. તે જીવ આ જાણી લે છે કે વસ્તુ - નિશ્ચયથી પત્ત - આ અપકાયનો આરંભ થે - કર્મબન્ધનું કારણ છે. વ7 - નિશ્ચયથી પd - આ અપકાયનો આરંભ મોદે - મોહનું કારણ છે. હતું તે મારે, હતું પર - આ અપકાયનો આરંભ મૃત્યુનું કારણ - નરકનું કારણ છે. તો પણ gિ - વિષય ભોગોમાં આસક્ત તો - જીવ ફ૬-રૂમડું - સ્વયંના વંદન-પૂજન અને સન્માનને માટે વિહિં વિવિધ પ્રકારના સત્યેટિં- શસ્ત્રો દ્વારા સન્માનામi - અપકાયના આરંભથી રૂf - આ લયસલ્ય - અપકાયરૂપ શસ્ત્રનો સમારંભમાને - આરંભ કરતો એવો અને – બીજા પ્રકાર - અનેક પ્રકારના પાળે - પ્રાણિયોની વિડુિં - હિંસા કરે છે.
તે મિ - હું કહું છું કે રશિયા - અપકાયના આશ્રમમાં રહેવાવાળા અને - અનેક પળા - પ્રાણી અને નીલા - જીવ સંતિ - છે.
ભાવાર્થ :- અહીંયા મૂળપાઠમાં અપકાયના આરંભને કર્મની ગ્રંથી, મોહ, માર (મૃત્યુ) અને નરક કહેલ છે. એ પ્રમાણે સમજવું કે અપકાય આદિ જીવોનાં આરંભ આદિ ગ્રંથ (કર્મબંધનું કારણ) મોહ, મૃત્યુ અને નરકના કારણ કહેલ છે. આ કારણોથી નરકગતિની પ્રાપ્તિ થાય છે. એટલે જ કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને આને ગ્રંથમોહ-મૃત્યુ-નરક કહેલ છે. તે ૨૩ .. भावार्थ :- गुरु महाराज फरमाते है कि हे शिष्य ! तीन करण-तीन योग से अकाय का आरंभ न करनेवाले मुनियों को पृथक् देखो, अर्थात् जो आरंभ करनेवाले है उससे भिन्न समजो, हिंसा का आचरण करते हुए भी अपने को अनगार कहने वाले अन्यतीर्थि मिथ्यावादी है, अतः उत्तम साधुओं को उनका अनुकरण नहीं करना चाहिए।
जो पुरुष अकाय का आरंभ करता है उसका हित नहीं होता है और उसे बोधि-समकित की प्राप्ति - નહી હોતી હૈ | ૨૩ // .. शाक्यादयस्तूदकश्रितानेव द्वीन्द्रियादीन् जीवानिच्छन्ति नोदकमित्येतदेव दर्शयति -
इहं च खलु भो ! अणगाराणं उदयजीवा वियाहिया | | ૨૪ |
થિી લાવાર સૂત્ર 99999999969696969696969( ૨૧

Page #45

इह - जैनेन्द्रप्रवचने खलु भो ! अनगाराणाम् उदकजीवा व्याख्याता इति ॥ २४ ॥
अन्वयार्थः- गुरु छ भो - 3 शिष्य ! इहं - ॥ हैन शास्त्रमा खलु - निश्चयथा अणगाराणं - साधुभो भाटे उदयजीवा - ॥४३५ प वियाहिया - 530 छे.
ભાવાર્થ :- જૈન શાસ્ત્રોમાં અપકાય એટલે પાણીના જીવો કહેલ છે. પાણીના ૩ ભેદ છે. સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર, અગ્નિ આદિ શસ્ત્રના સંપર્કથી સચિત્ત જલ અચિત્ત (નિર્જીવ) થઈ જાય છે. આવા અચિત્ત જલને જ જૈન સાધુ ભગવંતો સ્વયંના उपयोगमा ले छ. सयित्त भने मिश्र ४सने वेता नथी. ॥ २४ ॥
भावार्थ :- जैन शास्त्रों में अप्काय अर्थात् जल के जीव कहे गये हैं । जल के तीन भेद हैं :- सचित्त, अचित्त और मिश्र । अग्नि आदि शस्त्र के सम्पर्क से सचित्त जल अचित्त निर्जीव हो जाता है। ऐसे अचित्त जल को ही जैन साधु अपने उपयोग में लेते हैं, सचित्त और मिश्र जल को नहीं । २४ ॥ अतो यद्बाह्यशस्त्रसम्पर्कात् अचित्तं भवति तत् साधुपरिभोगाय कल्पते, किं पुनस्तच्छस्त्रमित्यत आह
सत्थं चेत्थ अणुवीइ पास, पुढो सत्थं पवेइयं ॥ २५॥ शस्त्रं चैतस्मिन् अनुविचिन्त्य पश्य पृथक् २ शस्त्रं प्रवेदितम् । 'पुढोऽपासं प्रवेदितमिति पाठान्तरमाश्रित्य-एवं शस्त्रेण परिणामितमुदक-ग्रहणमपाशं निर्दोषं प्रवेदितमिति ॥ २५ ॥
अन्वयार्थः- एत्थ - २५॥ अ५ायन विषयमा सत्थं - शस्त्र. अणुवीइ - वियार रीने पास - Paul, प्रभुमे पुढो - मलय मला. सत्थं - २५५४ायन। शस्त्र पवेइयं - डेटा छे.
ભાવાર્થ :- સ્વકાયશસ્ત્ર, પરકાયશસ્ત્ર અને ઉભયશસ્ત્ર આ ત્રણ શસ્ત્રો દ્વારા જલ (પાણી) અચિત્ત થાય છે. જે પાણીનો વર્ણ-ગંધ-રસ અને સ્પર્શ બદલાઈ ગયો डोय ते मयित्त भनाय छे. (वाय :) ॥ २५॥
भावार्थ :- स्वकाय शस्त्र, परकाय शस्त्र और उभय शस्त्र इन तीन शस्त्रों से जल अचित्त हो जाता है। जिस जल का वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श बदल गया हो वह जल अचित्त माना जाता है ॥ २५ ॥
एवं तावत् साधूनामचित्तपयसा परिभोगः प्रतिपादितः । ये पुनः शाक्यादयोऽप्कायोपभोग-प्रवृत्तास्ते नियमत एवाकायं विहिंसन्ति, तदाश्रितांश्चान्यानिति तत्र न केवलं प्राणातिपातापत्तिरेव तेषां, किमन्यदित्यत आह
अदुवा अदिण्णादाणं ॥ २६ ॥ अथवा अदत्तादानम् अकायजीवादत्तत्वादिति ॥ २६ ॥ अन्वयार्थः- अदुवा - २अथquid cus सयित्त ॥नो उपभो। ७३ ते ३५ .
DOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOD श्री आचारांग सूत्र

Page #46

(કવલ) હિંસા નથી કરતા પરંતુ તેઓ ગરિણાવાળું - અદત્તાદાન (ચોરી) નું પણ સેવન કરે છે. '
ભાવાર્થ - પાણી-જલકાય (અપકાય) ના જીવોની સમ્પત્તિ છે. તે તમોને આપતા નથી. પરંતુ અજ્ઞાની જીવો તેની પાસેથી જબરદસ્તીથી છીનવી લે છે. એટલે સચિત્ત જલનો ઉપભોગ કરવાવાળા અદત્તાદાનના પણ દોષી છે. તે ર૬ //
भावार्थ :- जल, जलकाय, के जीवों की सम्पत्ति है । वे उसे देते नहीं है किन्तु अज्ञानी जीव उनसे जबरदस्ती छीनते हैं । अतः सचित्त जल का उपभोग करने वाले अदत्तादान के भी दोषी बनते हैं ॥ २६ ॥ साम्प्रतमेतद्दोषद्वयं स्वसिद्धान्ताभ्युपगमद्वारेण परः परिहारायाह
कप्पइ णे कप्पइ णे पाउं अदुवा विभूसाए ॥ २७ ॥ कल्पते नः कल्पते नः पातुं, अथवा विभूषायै इति ॥ २७ ॥
ગન્યથાર્થ- અન્યતીર્થિ સચિત્ત (કાચું) પાણી પીએ છે. હાથ-પગ ધોવે તથા સ્નાન કરે છે. જો કોઈ તેઓને કહે કે આમ ન કરવું તો તેઓ જવાબ આપે છે કે જે - અમોને પni - સચિત્ત પાણી પીવું ૫ - કહ્યું છે સહુવા - અથવા વિભૂતાઈ - પાણીથી હાથ-પગ ધોવા, સ્નાન કરવું, વસ્ત્ર આદિ ધોવા વાડું - કહ્યું છે. (ખપે
ભાવાર્થ :- અમોને સચિત્તજલે કહ્યું છે તેનાથી હાથ-પગ ધોવા, સ્નાન કરવું આદિ કહ્યું છે. એવું કથન અન્યતીથિયોનું અજ્ઞાનમૂલક અને મિથ્યા છે. / ૨૭ II
. भावार्थ :- अन्यतीर्थि कच्चा (सचित्त) जल पीते है, उससे हाथ-पैर धोते है, स्नान करते है, यदि कोइ उनसे ऐसा न करने के लिए कहता है तो वे उत्तर देते है कि हम लोगो को कल्पता है, यह उपरोक्त कथन अज्ञानमूलक एवं मिथ्या है ॥ २७ ॥ एवं ते परिफल्गुवचसः परिव्राजकादयो निजसिद्धान्तोपन्यासेन मुग्धमतीन्विमोह्य किं कुर्वन्तीत्याह
પુરો સર્જ્યોદિ વિવતિ ૨૮ | पृथक् पृथक् शस्त्रैर्विकुट्टन्ति-जीविताद् व्यपरोपयन्तीति ॥ २८॥
અન્યથાર્થ અન્યતીર્થિ દો - અલગ અલગ સત્યેટિં - શસ્ત્રો દ્વારા વિતિ - અપકાયના જીવોની હિંસા કરે છે.
ભાવાર્થ :- અન્યતીર્થિયો વિવિધ પ્રકારના શસ્ત્રો દ્વારા અપૂકાય (પાણી) ના જીવોની હિંસા કરે છે. તે ૨૮ //
શ્રી બાવાર સૂત્રણ9999999999999999

Page #47

भावार्थ :- अन्यतीर्थि भिन्न भिन्न शस्त्रो के द्वारा अप्काय-जलकाय के जीवों की हिंसा करते
हैं ॥ २८ ॥
अधुनैषामागमासारत्वप्रतिपादनायाह
एत्थ वि तेसिं णो णिकरणाए ॥ २९ ॥
एतस्मिन् - स्वागमानुसारेणाभ्युपगमे सति आस्तां युक्तयस्तेषाम् आगमोऽपि न निकरणाय - निश्चयाय समर्थो भवतीति ॥ २९ ॥
-
अन्वयार्थः- एत्थ वि - २॥ विषयभां तेसिं ते अन्यतीर्थ (वैनेतर) ना शस्त्रो पण णिकरणाए - निश्चय अरवामां समर्थ नथी.
ભાવાર્થ :- આ વિષયમાં અન્યતીર્થિઓના શાસ્ત્ર પણ નિશ્ચય કરવામાં સમર્થ નથી કારણ તે રાગ-દ્વેષ રહિત આપ્ત પુરૂષ દ્વારા રચેલા શાસ્ત્રો નથી, માટે સાચો નિર્ણય નથી કરી શકતા.
भावार्थ :- इस विषय में अन्यतीर्थियों के शास्त्र भी निश्चय करने में समर्थ नहीं है क्योंकि वे राग-द्वेष रहित आप्तपुरुष द्वारा रचे हुए नहीं है ॥ २९ ॥
तदेवं निर्बाधं जीवत्वं प्रतिपाद्य तत्प्रवृत्तिविनिवृत्तिविकल्पफलप्रदर्शनद्वारेणोपसंजिहीर्षुः सकलमुद्देशार्थमाहएत्थ सत्थं समारंभमाणस्स इच्चेए आरंभा अपरिण्णाया भवंति, एत्थ सत्थं असमारंभमाणस्स इच्चेए आरंभा परिण्णाया भवंति तं परिण्णाय मेहावी णेव सयं उदयसत्थं समारंभेज्जा, णेव अण्णेहिं उदयसत्थं समारंभावेज्जा, उदयसत्थं समारंभंते वि अण्णे ण समणुजाणेज्जा, जस्सेए उदयसत्थसमारंभा परिण्णाया भवंति से हु मुणी परिण्णायकम्मे । ॥ ३० ॥ त्ति बेमि ।
एतस्मिन् शस्त्रं समारभमाणस्य इत्येते आरम्भा अपरिज्ञाता भवन्ति, एतस्मिन् शस्त्रम् असमारभमाणस्य इत्येते आरम्भाः परिज्ञाता भवन्ति, तत् परिज्ञाय मेधावी नैव स्वयम्
२४. श्री आचारांग सूत्र

Page #48

उदकशस्त्रं समारभेत, नैवान्यैरुदकशस्त्रं समारम्भयेत्, उदकशस्त्रं समारभमाणान् अपि अन्यान् न समनुजानीयात् यस्यैते उदकशस्त्र-समारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति स खलु मुनिः परिज्ञातकर्मेति તવાબ | ૨૦ ||
કયાર્થ-પત્ય - આ અપકાયની ઉપર સત્યે – જે શસ્ત્રનો સમારંભમાત - પ્રયોગ કરે છે તેના દ્વારા ઈ - આ ગાભા - આરંભ અપાિય ભયંતિ - જાણતા નથી પરંતુ - જે અપકાયની ઉપર સત્યં - શસ્ત્રનો મસમારંભમાણસ - પ્રયોગ નથી કરતા તેના દ્વારા ફચે - તે પૂર્વોક્ત ગારા - આરંભ પરિણાયા મયંતિ - જાણે છે. મેહાવી - બુદ્ધિવાળો પુરૂષ નં - અપકાયના આરંભથી થતી હિંસાને પરિણાવ - જાણીને સાં - સ્વયં રચાં - અપકાયના શસ્ત્રનો દેવ સામેઝા - આરંભ કરે નહીં. અને - બીજાઓ દ્વારા પણ ઉલ્ય - અપકાયના શસ્ત્રનો દેવ સામાખ્યા - આરંભ ન કરાવે અને કહ્યું – અપકાયરૂપ શસ્ત્રનો સમારંમતે વિ - આરંભ કરતા એવા અને - બીજાઓનું જ સમજુનાગેન્બા - અનુમોદન પણ ન કરે. ગત - જેના દ્વારા પU - આ રયાસ્થાનમાં - અપૂકાયરૂપ શસ્ત્રના આરંભનો રખાયા ભવતિ - જ્ઞ પરિણાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણા દ્વારા ત્યાગ કરી દીધો છે તે હું મુળી - તે મુનિ છે અને તે પાવવાને - કર્મોના રહસ્યને જાણવાવાળો છે. ત્તિ સેમ - પૂર્વવતું.
ભાવાર્થ :- જે આ અપકાયને વિષે સ્નાન-પાન-પાવન વિગેરે ઉપભોગ રુપ દ્રવ્યશસ્ત્રથી અને અશુભ મન-વચન-કાયાના યોગરૂપ ભાવશસ્ત્રથી આરંભો કરે છે, તેને આ અપકાયના આરંભો બંધ માટે થાય છે એવું જાણ્યું નથી. આ જ અપકાયને વિષે જે દ્રવ્ય-ભાવ શસ્ત્રોથી આરંભ કરતો નથી તેને આ અપકાયના આરંભો બંધ માટે થાય છે એવું જ્ઞ પરિજ્ઞાથી જાણ્યું છે તથા પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી એ આરંભોનો ત્યાગ કર્યો છે. આ હકીકત જાણીને મેધાવી જાતે અપકાયનો આરંભ કરતો નથી, બીજા પાસે કરાવતો નથી અને કરતાને સારો જાણતો નથી તથા જેને આ અપકાયના આરંભોનો જ્ઞાન પૂર્વક ત્યાગ કર્યો છે તે જ મુનિ પરિજ્ઞાતકર્મા છે, અર્થાત્ સાવધાનુષ્ઠાનરૂપ કર્મ=ક્રિયા અને તેથી બંધાતા કર્મનો જાનકાર છે. ૩૦ || . भावार्थ :- जलकाय के ऊपर जो शस्त्र का प्रयोग करता है वह आरंभ को जानता नहीं, और जो शस्त्र का प्रयोग नहीं करता वह आरंभ को जानता है, बुद्धिमान पुरुष अप्काय का स्वयं आरंभ न करे, न करावे, अनुमोदन न करे, यह आरंभ को ज्ञ परिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा द्वारा त्याग दिये है वही मुनि है। वही कर्म के रहस्य को जानने वाला है ॥ ३०॥
શ્રી નારાજ (
299999999999696969696969( ર૧

Page #49

चतुर्थ उद्देशकः । इहानन्तरोद्देशके मुनित्वप्रतिपत्तये अप्कायः प्रतिपादितः तदधुना तदर्थमेव क्रमायाततेजस्कायप्रतिपादनायायमुद्देशकः समारभ्यते ।
से बेमि, णेव सयं लोगं अब्भाइक्खेज्जा-णेव अत्ताणं अन्भाइक्खेज्जा, जे लोयं अन्भाइक्खाइ से अत्ताणं अब्भाइक्खइ, जे अत्ताणं अब्भाइक्खइ से लोयं
अभाइक्खइ ॥ ३१ ॥ सोऽहं ब्रवीमि - नैव स्वयम् अग्निलोकम् अभ्याचक्षीत, नैव आत्मानम् अभ्याचक्षीत, यः अग्निलोकम् अभ्याचष्टे स आत्मानम् अभ्याचष्टे, य आत्मानम् अभ्याचष्टे सोऽग्निलोकम् अभ्याचष्टे इति ॥ ३१ ॥
अन्वयार्थः- पूर्ववत्, या सूत्रनो मन्वयार्थ सूत्र न. २२ न। समान ४ छ. ते સૂત્રમાં અપકાયનું વર્ણન છે અને આ સૂત્રમાં અગ્નિકાયનું વર્ણન છે. ફક્ત આટલો જ ફેરફાર છે.
भावार्थ :- महीय"als" २०४थी अनिय३५ "ats". दीदी छ. 48 सर्व अर्थ समान छ. ॥ ३१ ॥
भावार्थ :- इस सूत्र का भावार्थ सूत्र नं. २२ के समान ही है । उस सूत्र में अप्काय का वर्णन किया गया है और इस सूत्र में अग्निकाय का वर्णन है। सिर्फ इतना ही फर्क है । यहाँ 'लोक' शब्द से अग्निकाय रूप 'लोक' लिया गया है। बाकी सारा अर्थ समान है ॥ ३१ ॥
एवम् अग्निलोकः सामान्यात्मवन्नाभ्याख्यातव्य इति प्रदर्शितम् अधुनाऽग्निजीवप्रतिपत्तौ सत्यां तद्विषयसमारम्भकटुकफलपरिहारोपन्यासाय सूत्रमाह
जे दीहलोगसत्थस्स खेयण्णे से असत्थस्स खेयण्णे, जे .
असत्थस्स खेयण्णे से दीहलोगसत्थस्स खेयण्णे ॥ ३२ ॥ यो दीर्घलोकशस्त्रस्य - पृथिव्यादिशस्त्रस्य अग्नेः खेदज्ञः - झायकः सोऽशस्त्रस्य - संयमस्य खेदज्ञः, यः अशस्त्रस्य संयमस्य खेदझः स दीर्घलोकशस्त्रस्य - अग्नेः खेदज्ञ इति ॥ ३२ ॥
अन्वयार्थः- जे - ५३५ दीहलोगसत्थस्स - eluals अथात् वनस्पति विणे३ पायना शस्त्र३५ भनिनो खेयण्णे ही छ मथात तेन। स्व३५ने . . से - ते असत्थस्स - संयमना खेयण्णे - २१३५ने 8ो छ भने जे - ४ ५३५ असत्थस्स -
( २६ CODIODOOTOOTOOOOOOOOOOOOOOOOOO श्री आचारांग सूत्र

Page #50

સંયમના હેથળ - સ્વરૂપને જાણે છે તે - તે સીદનો ત્યt - વનસ્પતિકાય વિગેરે પકાયના શસ્ત્રરૂપ અગ્નિના લેવો - સ્વરૂપને જાણે છે.
ભાવાર્થ સંસારમાં જેટલા પણ એકેન્દ્રિય પ્રાણી છે એમાં સૌથી મોટું (વનસ્પતિ) અર્થાત્ વૃક્ષો જ મોટા હોય છે. કારણ વનસ્પતિની અવગાહના ૧૦૦૦ યોજન કરતા વધારે છે. બાકી ૪ સ્થાવરની અવગાહના અંગુલનો અસંખ્યાતમો ભાગ જ છે. એટલે તેઓને દીર્ઘલોક કહેલ છે. અગ્નિ તેઓને બાળી નાખે છે, ત્રસકાયને પણ બાળી નાખે છે, એટલે જ અગ્નિને "દીર્ઘલોકશસ્ત્ર" કહેલ છે. ખરેખર સંયમ જ એક એવી વસ્તુ છે કે જેનાથી કોઈપણ પ્રાણીનો ઘાત થતો નથી માટે એને "અશસ્ત્ર” કહેલ છે. તે ૩૨ //
भावार्थ :- संसार में जितने भी एकेन्द्रिय प्राणी हैं उन सब से वनस्पति अर्थात् वृक्ष ही बड़ा होता है। क्योंकि अवगाहना १००० योजन झाझेरी है। बाकी चार स्थावर की अवगाहना अंगुल के असंख्यात भाग मात्र ही है । इसलिए उसे 'दीर्घलोक' कहा है । अग्नि उसे जला डालती है इसलिए अग्नि को 'दीर्घ लोक शस्त्र' कहा है । संयम ही एक ऐसी वस्तु है जिससे किसी भी प्राणी का घात नहीं होता है अतः उसे 'अशस्त्र' कहा છે. રૂ૫ / कैः पुनरिदमेवमुपलब्धमित्याह
वीरेहिं एवं अभिभूय दिटुं, संजएहिं सया जत्तेहिं
સયા મિર્દ રૂરૂ I संयतैः सदा यतैः सदा अप्रमत्तैर्वीरेः- तीर्थकृद्गणधरैः एतद् - अग्निशस्त्रं ज्ञानावरणीयादीनि ગામમૂળ કૃતિ / રૂરૂ II - 2
અવયા- સયા - સદા સપનરોહિં - પ્રમાદ વગરના અને સયા - સદા નદિ - અતિચાર રહિત મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણના પાલનને માટે પ્રયત્ન કરવાવાળા સંગ - સંયમી વહિં - વીર - તીર્થકરોએ બૂથ - પરિષહ - ઉપસર્ગ અને જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મોનો પરાભવ કરીને પડ્યું - આ વિડું – દેખેલું છે. અર્થાત્ અગ્નિને શસ્ત્રરૂપ અને સંયમને અશસ્ત્રરૂપ દેખેલું છે.
. ભાવાર્થ :- કેવલજ્ઞાની ભગવંતોએ આ પ્રમાણે ફરમાવેલ છે કે અગ્નિ સમસ્ત પ્રાણિયોનું ઘાતક શસ્ત્ર છે અને સંયમ સમસ્ત પ્રાણિયોનું રક્ષણ અશસ્ત્ર છે. એટલે મુનિઓને અગ્નિના આરંભનો ત્યાગ કરી શુદ્ધ સંયમના યોગોનું પાલન કરવું જોઈએ. / ૩૩.
भावार्थ :- केवलज्ञानी पुरुषों ने यह फरमाया है कि अग्नि समस्त प्राणियों का घातक शस्त्र है और संयम समस्त प्राणियों का रक्षक अशस्त्र है अतः मुनि को अग्नि के आरम्भ का त्याग कर शुद्ध संयम का पालन #રના વારિ II રૂરૂ I
િગાવાવાળ સૂa9999999990496969696969 ર૭)

Page #51

ये प्रमादवशगा अग्निशस्त्रं न परिहरन्ति तानुद्दिश्य विपाकदर्शनायाहजे पत्ते गुणट्ठिए से हु दंडे ति पवुच्चइ ॥ ३४ ॥
यः प्रमत्तो रन्धनाद्यग्निगुणार्थी स खलु प्राणिनां दण्डहेतुत्वाद् दण्ड इंति प्रोच्यत इति ॥ ३४ ॥ अन्वयार्थः- जे - ४ ५३ष पमत्ते - प्रभाह रे छे भने गुणट्ठिए - श्रेर्ध रांधवा वगेरे प्रयोजन भातर अग्निनो खारंभ डरे छे से - ते हु - निश्चयथी दंडे त्ति प्राशियोने दंड खापवावाणी पवुच्चइ - हेवाय छे.
ભાવાર્થ :- જે મદ્યપાન વિષય સેવન વિગેરે પ્રમાદોથી પ્રમાદી છે તે અસંયત રાંધવા-પકાવવા-પ્રકાશ-તાપવા વિગેરે પ્રયોજન માટે દુષ્ટ મન-વચન-કાયાના યોગોથી અગ્નિશસ્ત્રનો સમારમ્ભક હોવાના લીધે જીવોને માટે દંડનું કારણ હોવાથી દંડ કહેવાય छे. ॥ ३४
भावार्थ :- जो पुरुष मद्यपान और विषय सेवन करने वाला है तथा रसोई बनाने, प्रकाश करने और शीतनिवारण आदि प्रयोजनों के लिए अग्निकाय का आरम्भ करता है वह समस्त प्राणियों को दण्ड देने वाला है क्योंकि अग्नि के आरम्भ से छहों काय के जीवों का घात होता है ॥ ३४ ॥
यतश्चैवं ततः किं कर्तव्यमित्यत आह
-
तं परिण्णाय मेहावी इयाणि णो, जमहं पुव्वमकासी पमाएणं ॥ ३५ ॥
तम् - अग्निकायसमारम्भं दण्डफलं परिज्ञाय मेधावी तत्परिहारं निश्चिनोति यथा - इदानीं न करोमि यदहं पूर्वमकार्षं प्रमादेनेति ॥ ३५ ॥
अन्वयार्थः- मेहावी - बुद्धिमान पुरुष तं - अग्नियना आरंभने परिण्णाय - सर्व प्राशियोना धातऽ तरी} भशीने निश्चय उरे छे. पुबं - पहेला पमाएणं - प्रभाहना झराथी अहं भेजं - ४ अकासी - अग्निायनो खारंभ हरेलो ते इयाणि - हवे णो - नहीं डरीश.
-
ભાવાર્થ :- અગ્નિકાયના આરંભથી ખરાબ પરિણામો થાય છે (આવે છે) તે જાણીને બુદ્ધિમાન પુરૂષો તેનો સર્વથા ત્યાગ કરી દે છે. II ૩૫ ॥
भावार्थ :- अग्निकाय के आरम्भ के बुरे परिणामों को जान कर बुद्धिमान् पुरुष उसका सर्वथा त्याग दे ॥ ३५ ॥
कर
अन्ये त्वन्यथावादिनोऽन्यथाकारिण इति दर्शयितुमाह
लज्जमाणा पुढो पास, अणगारा मो त्ति पवयमाणा जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं अगणिकम्म-समरंभेणं अगणिसत्थं समारंभमाणे अण्णे अणेगरूवे पाणे
२८ peopop श्री आचारांग सूत्र

Page #52

विहिंसइ । तत्थ खलु भगवया परिण्णा पवेइया, इस चैव जीवियस्स परिवंदणमाणणपूयणाए जाइमरणमोयणाए दुक्खपडिघायहेउं से सयमेव अगणिसत्थं समारंभइ, अण्णेहिं वा अगणिसत्थं समारंभावेइ, अण्णे वा अगणिसत्थं समारंभमाणे समणुजाणइ, तं से अहियाए तं से अबोहिए; से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाय, सोच्चा भगवओ अणगाराणं वा अंतिए इहमेगेसि णायं भवइ, एस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु रए, इच्चत्थं गढिए लोए जमिणं विरूवरूवेहिं सत्येहिं अगणिकम्मसमारंभेणं अगणिसत्थं समारंभमाणे अण्णे अगरूवे पाणे विहिंसइ ॥ ३६ ॥
एते लज्जमानाः - संयमानुष्ठानपराः पृथक् २ पश्य । अथवा तान् लज्जमानान् पश्य ये अनगाराः स्म इत्येके प्रवदमाना यदिदं विरूपरूपैः शस्त्रैः अग्निकर्मसमारम्भेण अग्निशस्त्रं समारभमाणोऽन्यान् अनेकरूपान् प्राणान् प्राणिनो विहिनस्ति ।
तत्र खलु भगवता परिज्ञा प्रवेदिता, अस्य चैव जीवितस्य परिवन्दन - मानन-पूजनाय जातिमरणमोचनाय दुःखप्रतिघातहेतुं च स स्वयमेव अग्निशस्त्रं समारभते, अन्यैर्वा अग्निशस्त्रं समारम्भयति, अन्यान् वा अग्निशस्त्रं समारम्भमाणान् समनुजानीते, तत् तस्य अहिताय, तत् तस्य अबोधये, स तत् संबुध्यमानः आदानीयं सम्यग्दर्शनादि समुत्थाय - आदाय श्रुत्वा भगवतः अनगाराणां वाऽन्तिके, इहैकेषां ज्ञातं भवति एष खलु ग्रन्थः, एष खलु मोहः, एस खलु मारः, एष खलु नरकः, इत्येवमर्थं गृद्धो लोको यदिदं विरूपरूपैः शस्त्रैः अग्निकर्मसमारभमाणः अन्यान् अनेकरूपान् प्राणान्-प्राणिनो विहिनस्ति ॥ ३६ ॥
अन्वयार्थः- पूर्ववत् सूत्र नं.२ ना समान ४ अन्वयार्थ सम४वो.
ભાવાર્થ :- નં. ૨૩ ના સૂત્રમાં અપકાયનું વર્ણન કરેલું છે અને આ સૂત્રમાં अग्निप्रायनुं वर्शन छे. इऊत भेटलो ४ ३२४ छे. जाडी सर्व अर्थ समान ४ छे. ॥ ३६ ॥
STARIT E QOQnananananananananananan

Page #53

भावार्थ :- इस सूत्र का भावार्थ सूत्र नं. २३ के समान ही है । उस सूत्र में अकाय का वर्णन किया गया है और इस सूत्र में अग्निकाय का वर्णन है। सिर्फ इतना ही फर्क है । बाकी सारा अर्थ समान है ॥ ३६॥ कथं पुनरग्निसमारम्भप्रवृत्तो नानाविधान् प्राणिनो विहिनस्तीति दर्शयितुमाह
से बेमि - संति पाणा पुढविणिस्सिया तणणि-स्सिया । पत्तणिस्सिया कट्टणिस्सिया गोमयणिस्सिया कयवरणिस्सिया, संति संपाइमा पाणा आहच्च संपयंति, अगणिं च खलु पुट्ठा एगे संघायमावज्जंति, जे. तत्थ. . संघायमावज्जति ते तत्थ परियावज्जति, जे तत्थ
परियावज्जति ते तत्थ उद्दायंति ॥ ३७॥ सोऽहं ब्रवीमि - सन्ति प्राणाः - प्राणिनः पृथिवीनिश्रिताः, तृणनिश्रिताः, पत्रनिश्रिताः, काष्ठनिश्रिताः, गोमयनिश्रिताः, कचवरनिश्रिताः, सन्ति सम्पातिनः प्राणिनस्त आहत्य-उपेत्य सम्पतन्ति, अग्नि च खलु स्पृष्टा एके संघातमापर्यन्ते, ये तत्र संघातं-गात्रसंकोचम् आपद्यन्ते, ते तत्र पर्यापद्यन्ते, - मूर्छामापद्यन्ते, ये तत्र पर्यापद्यन्ते ते तत्र अपद्रावन्ति - प्राणान् मुञ्चन्तीत्यर्थः ॥ ३७॥
अन्वयार्थः- से बेमि - हुं हुं छु : पुढविणिस्सिय - पृथ्वीना माश्रयमा ठेवावा तणणिस्सिया - घासन। माश्रयमा २3ावा पत्तणिस्सिया - ५iमोना माश्रयम २डेवावाणा कट्ठणिस्सिया - 415311 माश्रयमा २डेवावा गोमयणिस्सिया - छान। माश्रयमा २३वाणा कयवरणिस्सिया - अयराना आश्रयमा २डेवावापाणा - ul संति - छ. ते भनिन। मामथी सणाने भरी य छ तथा ४ संपाइमा - 3341 ५गिया माहि पाणा - प्रा. संति - छे ते आहच्च - 331ने संपयंति - भनिभा पडे . च - मने ते - तमो अगणिं - भनिनो पुट्ठा - स्पर्श रीने खलु - निश्चयथा संघायमावजंति - घायद यीय छे भने जे - मो. तत्थ - भनिनो स्पर्श अरीने संघायमावजंति - घायद. 14 छे ते - तमो तत्थ - त्या परियावज्जति - भूछित २७
य छ भने जे - मो तत्थ - त्या परियावजंति - भूछित 251य छे ते - तेसो तत्थ - त्या उद्दायंति - मृत्यु या छे.
भावार्थ :- पृथ्वीय तथा पृथ्वीने माश्रित मने घास, ५i31, 45, ७।१५ અને કચરા આદિને આશ્રિત જીવો અને પતંગીયા, ભમરી, માખી, મચ્છર આદિ
(३०)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र |

Page #54

જીવો અગ્નિના આરંભથી બળીને ભસ્મ થઈ જાય છે. એટલે જ અગ્નિના આરંભ છએ કાયના જીવોનો ઘાતક છે માટે પાપનું કારણ જાણીને તેનો સર્વથા ત્યાગ કરી દેવો रोय. ॥ ॐ॥
• भावार्थ :- पृथ्वीकाय तथा पृथ्वी के आश्रित और तृण, पत्र, काष्ठ, गोबर तथा कचरा आदि के आश्रित जीव एवं पतंग भ्रमर मक्खी मच्छर आदि जीव अग्नि के आरम्भ को छह काय जीवों का घातक होने से पाप का कारण जान कर उसका सर्वथा त्याग कर देना चाहिए ॥ ३७॥
तदेवं प्रभूतसत्त्वोपमर्दनकरमग्न्यारम्भं विज्ञाय मनोवाक्कायैः कृतकारितानुमतिभिश्च तत्परिहारः कार्य इति दर्शयितुमाह
एत्थ सत्थं समारंभमाणस्स इच्चेए आरंभा अपरिण्णाया भवंति, एत्थ सत्थं असमारंभमाणस्स इच्चेए आरंभा परिणाया भवंति, तं परिण्णाय मेहावी णेव सयं अगणिसत्थं समारंभेज्जा, णेव अण्णेहिं अगणिसत्थं समारंभावेज्जा, अगणिसत्थं समारंभमाणे अण्णे ण समणुजाणेज्जा, जस्सेए अगणिकम्मसमारंभा परिण्णाया भवंति से हु मुणी परिण्णायकम्मे ॥ ३८॥
त्ति बेमि ॥ . अत्र शस्त्रं समारभमाणस्य इत्येते आरम्भा अपरिज्ञाता भवन्ति, अत्र शस्त्रं असमारभमाणस्य इत्येते आरम्भाः परिज्ञाता भवन्ति, तत् परिज्ञाय मेधावी नैव स्वयम् अग्निशस्त्रं समारभेत, नैव अन्यैः अग्निशस्त्रं समारम्भयेत्, अग्निशस्त्रं समारभमाणान् अन्यान् न समनुजानीयात्, यस्यैते अग्निकर्मसमारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति स खलु मुनिः परिज्ञातकर्मेति ब्रवीमि ॥ ३८ ॥ .. अन्वयार्थः- पूर्ववत्, सूत्र नं.30 ना अनुसार अन्वयार्थ सम देवो.
ભાવાર્થ :- સૂત્ર નં. ૩૦ માં અપકાયનું વર્ણન કરેલ છે અને આ સૂત્રમાં भनियर्नु पनि छ. ७त भेटसो ४ ३२७ . 450 सर्व अर्थ समान छे. ॥ ३८॥
. भावार्थ :- इस सूत्र का भावार्थ सूत्र नं. ३० के अनुसार है । उस सूत्र में अकाय का वर्णन किया गया है और इस सूत्र में अग्निकाय का वर्णन है, सिर्फ इतना ही फर्क है । बाकी सारा अर्थ समान है ॥ ३८॥
श्री आचारांग सूत्र | 000000000000000000000000000७( ३१

Page #55

पंचम उद्देशकः । આ ઉદ્દેશામાં વનસ્પતિકાયનું વર્ણન કરાય છે. જો અગ્નિકાયની પછી વાયુકાયનું વર્ણન કરવું જોઈએ પરંતુ વાયુકાય (અચાક્ષુષ) આંખોથી નહીં દેખાતો હોવાથી તેનું જ્ઞાન કઠિનતાથી થાય છે. વનસ્પતિકાય તો બધાને પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. તેનું જ્ઞાન થવું અતિ સરલ છે એટલે જ પહેલા વનસ્પતિકાયનું વર્ણન કરાય છે.
इहानन्तरोद्देशके तेजःकायः प्रतिपादितः, तदनन्तरं वायुकायस्याऽवसरः । स च न चक्षुः- प्रत्यक्ष इति दुःश्रद्धानः । मा च शैक्षस्तमश्रद्दधानो विप्रतिपद्यतेति तेन क्रममुल्लङ्घय समस्तलोकप्रत्यक्षो वनस्पतिकायः प्रतिपाद्यते
तं णो करिस्सामि समुट्ठाए, मत्ता मइमं, अभयं विइत्ता, तं जे णो करए, एसोवरए, एत्थोवरए, एस
अणगारेत्ति पवुच्चइ ॥ ३९ ॥ यं पूर्वमकार्षं प्रमादेन तं - वनस्पतिकायसमारम्भं नो करिष्यामि समुत्थाय - आदाय प्रव्रज्याम् । एवमात्मनि मत्वा - निश्चित्य हे मतिमन् ! अभयम् - संयमं च विदित्वा तं - वनस्पत्यारम्भं यो न कुर्यात् एष उपरतः - निवृत्तः । अत्र मौनीन्द्रप्रवचने य उपरत एषः अनगार इति प्रोच्यते ॥ ३९ ॥
अन्वयार्थः- श्री सुधास्वामी स्वयंन शिष्य स्वामीन । छ मइमं - 3 उत्तम बुद्धि शिष्य ! मत्ता - Pule पार्थोने ने तथा समुट्ठाए - श्री. ४नेश्वर દેવે ફરમાવેલ માર્ગ અનુસાર પ્રવ્રજ્યા ધારણ કરીને સમર્થ - સર્વ ભયો રહિત સંયમને विइत्ता - nीने मुनि मा प्रतिश॥ ४३ वे मुतं - वनस्पतियनो मारम णो - - नहीं करिस्सामि - हरीश, जे - ४ ५३५ तं - वनस्पतिजीयनो मारम णो - नथी. करए - ४२तो एसोवरए - ते ४ ५३५ (५२त सेटव.) सावध (414511) था निवृत्त छ. एत्थोवरए - मा प्रभारी बघा सावध भथी. निवृत्त पु३५ ॥ ॐन शासनमा ४ डोय छ. अन्य धर्ममा डोत नथ. एस - भावा पु३५ ४ अणगारेत्ति - अन॥२ पवुच्चइ - उवाय छे.
ભાવાર્થ :- જે વનસ્પતિકાયનો આરંભ સ્વયં નથી કરતા બીજાના પાસે નથી કરાવતાં અને જે આરંભ કરે છે તેનું અનુમોદન નથી કરતા તે જ અનગાર કહેવાય छ. अनाथ. विपरित साय२९॥ ४२ छे. ते अन॥२ साधु नथी. ॥ ३८॥
भावार्थ :- जो वनस्पतिकाय का आरम्भ स्वयं नहीं करता है, दूसरों से करवाता नहीं है और करने वाले का अनुमोदन भी नहीं करता है, वही अनगार कहलाता है । जो इससे विपरीत आचरण करता है, वह अनगार नहीं है ॥ ३९॥
शब्दादिविषयाः प्रायो वनस्पतिसमारम्भाद् निष्पद्यन्ते तेषु च वर्तमाना नरकादि-चतुर्विधगत्यन्तःपातिनो बोद्धव्याः तदन्तःपातिन एव च शब्दादिविषयाभिष्वङ्गिनो भवन्तीति दर्शयन्नाह
जे गुणे से आवटे, जे आवट्टे से गुणे ॥ ४० ॥ ३२ )00DIODIODIODIOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र |

Page #56

यः शब्दादिगुणेषु रज्यते द्वेष्टि च स संसाराऽऽवर्ते परिभ्रमति । य आवर्ते परिभ्रमति स शब्दादिगुणेषु वर्तत इति ॥ ४० ॥
·
अन्वयार्थः - जे - ४, गुणे - शब्दाहि गुए। छे से - ते आवट्टे - आवर्त संसार छे अने जे. - ४ आवट्टे- संसार छे से ते गुणे - शब्दाहि गुए। छे.
-
ભાવાર્થ :- શબ્દાદિ વિષયોને ગુણ કહે છે અને સંસારને આવર્ત કહે છે. યદ્યપિ આવર્ત શબ્દનો અર્થ નદિ આદિના વમળ થાય છે. જેમ નદિના વમળોમાં પડેલી ચીજ નિરંતર ભ્રમણ કરતી રહે છે. તેવી જ રીતે સંસારમાં પડેલા પ્રાણીઓ પણ નિરંતર ચાર ગતિયોમાં ભ્રમણ કરતા રહે છે. એટલે અહીંયા સંસારને માટે આવર્ત શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. શબ્દાદિ વિષયોમાં જીવોની જે આસક્તિ છે તે જ સંસારના પરિભ્રમણનું २ छे. भेटले ४ विवेडी ५३षोखे तेनी खासस्तिनो त्याग ४२वो भेईये ॥ ४० ॥
भावार्थ :- शब्दादि विषयों को गुण कहते हैं और संसार को आवर्त्त कहते हैं । यद्यपि आवर्त्त शब्द का अर्थ नदी आदि का भँवर भी होता है तथापि जैसे नदी आदि के भँवर में पड़ी हुई वस्तु निरन्तर भ्रमण करती रहती है इसी तरह संसार में पड़े हुए प्राणी भी निरन्तर चारों गतियों में भ्रमण करते रहते हैं, इसलिए यहाँ संसार के लिए आवर्त्त शब्द का प्रयोग किया गया है । शब्दादि विषयों में जीवों की जो आसक्ति है वही संसार परिभ्रमण का कारण है । इसलिए विवेकी पुरुषों को उस असक्ति का त्याग कर देना चाहिए ॥ ४० ॥ एते शब्दादिगुणाः कुत्र ? भण्यते
उडुं अहं तिरियं पाईणं पासमाणे रुवाई पासइ, सुणमाणे सद्दाई सुणेइ, उडुं अहं तिरियं पाईणं मुच्छमाणे रूवेसु मुच्छइ, सद्देसु आवि ॥ ४१ ॥
ऊर्ध्व वैमानिकानां अवाङ्-अधो-भवनपतीनां तिर्यग् प्राचीनादिषु दिक्षु विदिक्षु च व्यन्तरज्योतिष्कमनुष्यतिरश्चां पश्यन् रूपाणि पश्यति, श्रृण्वन् शब्दान् श्रृणोति । ऊर्ध्वमवाङ् प्राचीनादिषु मूर्च्छन् रुपेषु मूर्च्छति, शब्देषु चापि ततोऽस्य बन्ध इति शेषः ॥ ४१ ॥
अन्वयार्थः- उड्डुं - ३५२ अहं नीथे तिरियं तिरछ पाईणं - पूर्व साहि दिशांखोभां पासमाणे - ता सेवा व रुवाई - ३पोने पासइ - हे छे जने सुणमणे - सांगता वा सङ्घाई - शब्होने सुणेइ - सत्भणे छे. उड्डुं - ७५२ अहं - नाथे तिरियं - तिछ पाइणं - पूर्व खहि हिशाखोभां हेजवावाणा रूवेसु - ३५ोभां मुच्छमाणे - राग
उस्तो भेवो प्राणी (प) मुच्छइ तेमां भूर्छावाणो थाय छे अने जा प्रमाणे सद्देसु आवि - शब्दोमा पए। राग उरतो जेवो भव बंधने प्राप्त डरे छे.
भावार्थ :- शब्धाहि, अभ, गुए। संसारना परिभ्रमनुं अरए छे. ते पर,
-
-
| आचारांग सूत्र ७७७७७७७७এQ)এ66এ३३

Page #57

નીચે, તીચ્છ સર્વત્ર વ્યાપ્ત છે. કોઈ પણ સ્થાન તેનાથી ખાલી નથી. જે પુરૂષ આમાં રાગ-દ્વેષ કરે છે, તે કર્મોનો બંધ કરી સંસાર પરિભ્રમણ કરે છે. તે ૪૧ /.
(ઉધ્વદિ ત્રણે લોકોમાં આ જીવ ઈન્દ્રિયો દ્વારા રૂપાદિ વિષયોના સંપર્કમાં ' આવીને વિષયના રાગે કર્મથી બંધાય છે.)
भावार्थ :- शब्दादि काम गुण संसार परिभ्रमण के कारण हैं । वे ऊपर, नीचे, तिरछे सर्वत्र व्याप्त हैं, कोई भी स्थान इनसे खाली नहीं है। जो पुरुष इनमें राग-द्वेष करता है वह कर्मों का बन्ध करके संसार परिभ्रमण સરતા છે . ૪૧ /
: - વં વિષનો માથ્થાઇ
एस लोए वियाहिए, एत्थ अगुत्ते अणाणाए ॥ ४२ ॥ एष विषयलोको व्याख्यातः अत्राऽगुप्तः अनाज्ञायामिति ॥ ४२ ॥
ગયા. પુd - આ તો - લોક અર્થાતુ રૂપ-રસ-ગંધ-સ્પર્શ અને શબ્દને વિવાહિv - વિષયો કહેલા છે. જે પુરૂષ સ્ત્ર - આ વિષયોમાં બન્ને - અગુપ્ત છે. ' અર્થાત્ તેમાં રાગ-દ્વેષ કરે છે તે માણાS - પ્રભુની આજ્ઞામાં નથી. '
ભાવાર્થ :- અહીંયા "લોક" શબ્દથી રૂપ, રસ, ગન્ધ, સ્પર્શ અને શબ્દ અર્થ લીધેલો છે. જે પુરૂષ આ પાંચમાં આસક્ત થઈ રાગ-દ્વેષને વશીભૂત થાય છે, તે સંસાર સાગરમાં પરિભ્રમણ કરે છે. (આ રૂપાદિવિષય લોક પ્રભુએ કહ્યો છે આ વિષયોમાં રાગદ્વેષ કરતો જીવ અગુપ્ત હોવાથી પ્રભુની આજ્ઞામાં નથી.) | ૪૨ //
भावार्थ :- यहाँ लोक शब्द से रूप, रस, गन्ध, स्पर्श और शब्द,लिये गये हैं । जो पुरुष इनमें आसक्त होकर राग द्वेष के वशीभूत होता है वह संसार सागर में परिभ्रमण करता है ॥ ४२ ॥ __एवं गुणश्च यत् कुर्यात्तदाह
पुणो पुणो गुणासाए, वंक समायरे ॥ ४३ ॥ पुनः पुनः शब्दादिगुणाऽऽस्वादको विषयलम्पटो वक्रसमाचारः : असंयमानुष्ठायी ભવતિતિ ૪૩ /
યાર્થ- પુજો-પુનો - વારંવાર ગુજારા - શબ્દાદિમાં આસક્ત થઈને તેનો ઉપભોગ કરવાવાળો પુરૂષ વં સમાયરે - કુટિલ આચરણ કરવાવાળો હોય છે.
ભાવાર્થ - વારંવાર શબ્દાદિ વિષયોમાં આસક્ત થઈ તેનો ઉપભોગ કરવાવાળો પુરૂષ કુટિલ આચરણ કરે છે અને તેની પ્રાપ્તિ માટે હિંસા, જુઠ આદિ પાપોનું સેવન કરે છે. તે ૪૩ /
38 0000000000000000000

Page #58

भावार्थ :- बारबार शब्दादि में आसक्त हो कर उनका उपभोग करने वाला पुरुष कुटिल आचरण करने वाला होता है और इनकी प्राप्ति के लिए वह हिंसा, झूठ आदि सभी पापों का सेवन करता है ॥ ४३ ॥
एवं चासौ नितरां जितः शब्दादिविषयसमास्वादनात् इदमाचरति.. पमत्ते अगारमावसे ॥ ४४ ॥ प्रमत्तः अगारं - गृहम् आवसति ॥ ४४ ॥
अन्वयार्थः-४ पु३५ पमत्ते - प्रमाही अर्थात् शाह विषयोमा मासत छ. ते अगारं - स्थपासमा आवसे - निवास ४३ ७.
ભાવાર્થ :- જે પુરૂષ શબ્દાદિ વિષયોમાં આસક્ત થઈ ગયેલો છે તે જ વિષયોના સેવન માટે ગૃહસ્થાવાસમાં રહે છે. પરંતુ જે એનાથી વિરક્ત છે તે ગૃહસંબંધોને छोडीने मामल्याएमा प्रवृत्त थाय छे. ॥ ४४ ॥
भावार्थ :- ऊपर कहे हुए शब्दांदि विषयों में जो पुरुष आसक्त हैं वे ही इन विषयों के सेवन के लिए गृहस्थवास में निवास करते हैं किन्तु जो इनसे विरक्त हैं वे गृहसम्बन्ध को छोड़ कर आत्म-कल्याण में प्रवृत्त हो जाते हैं ॥ ४४ ॥ . . अन्यतीर्थिकाः पुनः सर्वदा सर्वथाऽन्यथावादिनोऽन्यथाकारिण इति दर्शयितुमाह
लजमाणा पुढो पास, अणगारा मोत्ति एगे पवयमाणा जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं वणस्सइ-कम्मसमारंभेणं वणस्सइसत्यं समारंभमाणे अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसइ, तत्थ खलु भगवया परिण्णा पवेइया, इमस्स
चेव जीवियस्स परिवंदणमाणणपूयणाए जाइमरणमोयणाए दुक्खपडिघायहेउं से सयमेव वणस्सइसत्थं समारंभइ, अण्णेहिं वा वण्णस्सइसत्थं समारंभावेइ, अण्णे वा वणस्सइसत्थं समारंभमाणे समणुजाणइ, तं से अहियाए तं से अबोहिए, से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाय, सोच्चा भगवओ अणगाराणं वा अंतिए इहमेगेसि णायं भवइ, एस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु णरए, इच्चत्थं
श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000( ३५

Page #59

गढिए लोए, जमिणं विरूवरूवेहि सत्थेहिं वणस्सइकम्मसमारंभेणं वणस्सइसत्थं समारंभमाणे अण्णे
अणेगरूवे पाणे विहिंसइ ॥ ४५ ॥ लज्जमानाः पृथक् पश्य अनगाराः स्म इत्येके प्रवदन्तो यदिदं विरूपरूपैः शस्त्रैर्वनस्पतिकायसमारम्भेण वनस्पतिशस्त्रं समारभमाणा अन्यान् अनेकरूपान् प्राणिनो विहिंसन्ति, तत्र खलु भगवता परिज्ञा प्रवेदिता, अस्य चैव जीवितस्य परिवन्दन-मानन-पूजनाय जातिमरणमोचनाय दुःखप्रतिघातहेतुं च स स्वयमेव वनस्पतिशस्त्रं समारभते अन्यैर्वा वनस्पतिशस्त्रं समारम्भयति, अन्यान् वा वनस्पतिशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानीते, तत्तस्य अहिताय, तत्तस्य अबोधये, स तत् संबुध्यमान आदानीयं सम्यग्दर्शनादि समुत्थाय-आदाय श्रुत्वा भगवतः अनगाराणां वाऽन्तिके इहैकेषां ज्ञातं भवति एष खलु मोहः, एष खलु मारः, एष खलु नरकः, इत्येवमर्थं गृद्धो लोको यदिदं विरूपरूपैः शस्त्रैर्वनस्पतिकर्मसमारम्भेण वनस्पतिशस्त्रं समारभमाणः अन्यान् अनेकरूपान् प्राणिनो विहिनस्ति ॥ ४५ ॥
अन्वयार्थः- पूर्ववत्, सूत्र नं.२3 न। सो ४ छे.
ભાવાર્થ :- નં. ૨૩ ના સૂત્રમાં અપકાયનું વર્ણન છે, આ સૂત્રમાં વનસ્પતિકાયનું વર્ણન છે. ફક્ત આટલો જ ફરક છે. બાકી સર્વ અર્થ સમાન છે. / ૪૫ /
भावार्थ :- इस सूत्र का भावार्थ सूत्र नं. २३ के समान ही है । उस सूत्र में अप्काय का वर्णन किया गया है और इस सूत्र में वनस्पतिकाय का वर्णन है । सिर्फ इतना ही फर्क है । बाकी सारा अर्थ समान है ॥४५॥ साम्प्रतं वनस्पतिजीवास्तित्वे लिङ्गमाह
से बेमि-इमं वि जाइधम्मयं एयं वि जाइधम्मयं, इमं वि वुड्डिधम्मयं, एयं वि वुड्डिधम्मयं, इमं वि चित्तमंतयं एवं वि चित्तमंतयं, इमं वि छिण्णं मिलाइ एवं वि छिण्णं मिलाइ, इमं वि आहारगं एवं वि आहारगं, इमं वि अणिच्चयं एवं वि अणिच्वयं, इमं वि असासयं एवं वि असासयं, इमं वि चयोवचइयं एवं वि चयोवचइयं, इमं वि विपरिणामधम्मयं एवं वि . विपरिणामधम्मयं ॥ ४६ ॥
(३६ )POIROIDROIDROIDROIDROIDROIDROIDROIDIOIDROIDROIDROIDRO | श्री आचारांग सूत्र

Page #60

सोऽहं ब्रवीमि - इदमपि मनुष्यशरीरमपि जातिधर्म-जननस्वभावम् एतदपि - वनस्पतिशरीरमपि जातिधर्मम्, इदमपि वृद्धिधर्मम्, एतदपि वृद्धिधर्मम्, इदमपि चित्तमत्, एतदपि चित्तमत्, इदमपि छिन्नं म्लायति, एतदपि छिन्नं म्लायति, इदमपि आहारकम्, एतदपि आहारकम्, इदमपि अनित्यकम् एतदपि अनित्यकम्, इदमपि अशाश्वतम्, एतदपि अशाश्वतम्, इदमपि चयापचयिकम्, एतदपि चयापचयिकम्, इदमपि विपरिणामधर्मकम्, एतदपि विपरिणामधर्मकमिति ॥ ४६ ॥
ગયાર્થ- સેમિ - હું કહું છું કે જેમાં વિ - આ મનુષ્યનું શરીર નાથમાં - ઉત્પત્તિ ધર્મવાળું છે તે પ્રમાણે જ અર્થ વિ - આ વનસ્પતિકાય પણ નાઘમાં - ઉત્પત્તિ ધર્મવાળા છે, જેમાં વિ - આ મનુષ્યનું શરીર પુથિન્મય - વધવાના ધર્મવાળું છે. તે પ્રમાણે જ વિ આ વનસ્પતિકાય પણ યુધિમાં - વૃદ્ધિ ધર્મવાળા છે, જેમ ફર્વ વિ - આ મનુષ્યનું શરીર વિત્તમંતર્થ - ચેતનવાળું છે તે પ્રમાણે જ છ વિ વિત્તમંતર્થ - આ વનસ્પતિકાય પણ ચેતનાવાળા છે, જેમ ફાં વિ છિvi ભિનાફ - આ મનુષ્યનું શરીર કાપી નાંખવાથી સુકાઈ જાય છે તે પ્રમાણે જ વિ છિ મિનારે - આ વનસ્પતિકાય પણ કાપવાથી સુકાઈ જાય છે, જેમ ફાં વિ સાહા - આ મનુષ્યનું શરીર આહાર કરે છે તે પ્રમાણે જ છ વિ સાહાર - આ વનસ્પતિકાય પણ આહાર કરે છે, જેમ ાં વિ ગગડ્યાં - આ મનુષ્યનું શરીર અનિત્ય છે તે પ્રમાણે જ વિ ગર્ચ - આ વનસ્પતિકાય પણ અનિત્ય છે, જેમાં વિ ગણાતાં - આ મનુષ્યનું શરીર અશાશ્વત છે તે પ્રમાણે વયોવર્ઘ - આ મનુષ્યનું શરીર અપચય - ધ્રાસ થવાવાળું અને ઉપચય-વૃદ્ધિને પ્રાપ્ત થનારું છે તે પ્રમાણે જ વિ વયોવવફર્ચ - આ વનસ્પતિકાય પણ અપચય અને ઉપચયને પ્રાપ્ત કરનાર છે, જેમ વિ વિપરિણાધિમાં - આ મનુષ્યનું શરીર પરિણામી છે. અર્થાત અનેક પરિણામો-વિકારોને પ્રાપ્ત કરે છે. તે પ્રમાણે જ વિ વિપરિણામઘમઘં- આ વનસ્પતિકાય પણ પરિણામી છે. અર્થાત્ અનેક પરિણામો વિકારોને પ્રાપ્ત કરે છે. (જનન સ્વભાવ આદિ ધર્મોનો સમૂહ મનુષ્ય શરીરમાં ત્રસજીવના શરીરમાં જોવામાં આવે છે. તે જ પ્રમાણે વનસ્પતિકાયમાં પણ જોવામાં આવે છે.) | ભાવાર્થ :- ઘણાં અન્યતીર્થિયો (જૈનેતર) વનસ્પતિકાયને અચેતન માને છે અને તેના છેદન-ભેદનમાં હિંસા થતી નથી એમ માને છે. પરંતુ તેઓની આ માન્યતા અજ્ઞાનમૂલક છે, કેમ કે જેમ અમારા ચેતનાયુક્ત શરીરમાં ઉત્પત્તિ, વૃદ્ધિ, ચેતના, ચય-ઉપચય આદિ ધર્મો દેખાય છે. તે પ્રમાણે જ બધા ધર્મો વનસ્પતિકાયમાં પણ દેખાય છે. એટલે વનસ્પતિ સચેતન છે, અચેતન નથી. / ૪૬ . .
થિ બાજાર પૂછ9659696969696969696969696965( )

Page #61

भावार्थ :- बहुत से अन्यतीर्थि वनस्पतिकाय को अचेतन मानते हैं और उसके छेदन-भेदन में हिंसा न होना बताते हैं किन्तु उनकी यह मान्यता अज्ञानमूलक है क्योंकि जैसे हमारे चेतनायुक्त शरीर में उत्पत्ति, वृद्धि, चेतना, चय, उपचय आदि धर्म पाये जाते हैं वैसे ही वे सारे धर्म वनस्पतिकाय में भी पाये जाते हैं। इसलिए वनस्पति चेतन है, अचेतन नहीं ॥ ४६ ॥ एवं वनस्पतेश्चैतन्यं प्रदर्श्य तदारम्भे बन्धं तत्परिहाररूपविरत्यासेवनेन मुनित्वं प्रदिपादयन्नुपसञ्जिहीपुराह
एत्थ सत्थं समारंभमाणस्स इच्चेए आरंभा अपरिण्णाया भवंति, एत्थ सत्थं असमारंभमाणस्स इच्चेए आरंभा परिण्णाया भवंति, तं परिण्णाय मेहावी णेव सयं वणस्सइसत्थं समारंभेज्जा, णेवण्णेहिं वणस्सइसत्थं समारंभावेजा, णेवण्णे वणस्सइसत्थं समारंभंते. समणुजाणेज्जा, जस्सेए वणस्सइसत्थ-समारंभा परिण्णाया भवंति से हु मुणी परिण्णायकम्मे ॥४७॥ ..
त्ति बेमि ॥ अत्र शस्त्रं समारभमाणस्य इत्येते आरम्भा अपरिज्ञाता भवन्ति, अत्र शस्त्रमसमारभमाणस्य इत्येते आरम्भा परिज्ञाता भवन्ति, तत् परिज्ञाय मेधावी नैव स्वयं वनस्पतिशस्त्रं समारभेत, नैव अन्यैर्वा वनस्पतिशस्त्रं समारम्भयेत् नैव अन्यान् वनस्पतिशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानीयात् । यस्यैते वनस्पतिशस्त्रसमारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति स खलु मुनिः परिज्ञातकर्मेति ब्रवीमि ॥ ४७ ॥
अन्वयार्थः- सूत्र नं.30 न। अनुसार समो .
ભાવાર્થ :- સૂત્ર નં. ૩૦ માં અપકાયનું વર્ણન કરેલ છે અને આ સૂત્રમાં वनस्पतियर्नु पनि छ. ३ माटो ४ ३२४ छ. quी सर्व मर्थ समान छ. ॥४७॥
भावार्थ :- इस सूत्र का भावार्थ सूत्र नं. ३० के अनुसार है । उस सूत्र में अप्काय का वर्णन किया गया है और इस सूत्र में वनस्पतिकाय का वर्णन है । सिर्फ इतना ही फर्क है । बाकी सारा अर्थ समान है॥४७॥
३८)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO| श्री आचारांग सूत्र

Page #62

षष्ठं उद्देशकः । इहानन्तसेदेशके वनस्पतिकायः प्रतिपादितः, तदनन्तरं च त्रसकाय आगमे परिपठित इति तत्स्वरूपं प्रतिपादनाय षष्ठोद्देशकः समारभ्यते
से बेमि-संतिमे तसा पाणा, तंजहा - अंडया, पोयया, जराउया, रसया, संसेयया (संसेइमा), सम्मुच्छिमा,
उभियया, उववाइया, एस संसारे त्ति पकुच्चइ ॥४८॥ सोऽहं ब्रवीमि - सन्ति इमे त्रसाः प्राणिनः, तद्यथा - अण्डजाः पोतजाः जरायुजा रसजाः संस्वेदजाः सम्मूर्छिमा उभिजा औपपातिकाच, एष त्रसकायस्य संसारः - अष्टविधोत्पत्तिप्रकार इति प्रोच्यते ॥ ४८ ॥ ___अन्वयार्थः- से बेमि - हुं हुं धुं इमे - मा तसा - स. पाणा - uel संति - 2 तंजहा - भ3 अंडया - 5:31 द्वारा उत्पन्न ना२॥ प्रसूत२-5531 माह पोयया - पोत४ पथ्याना ३५०. उत्पन्न बना२॥ थी, दगुदी, ४२६ माह जराउया - ४२॥यु४ એટલે જંબાલથી એટલે પાતળી ચામડીથી વેષ્ટિત થઈને ઉત્પન્ન થનારા ગાય-ભેંસमनुष्य महि रसया - विकृत (यदित.) २समा उत्पन्न 2qqणा संसेयया (संसेइमा) - ५२सेवाथी उत्पन्न वाणाहू, भi53 माह सम्मुच्छिमा - मात-पिताना संयोग. १५२ उत्पन्न थqlume 3131, भांची माहि उभियया - मि४ अर्थात्
भीनने डीने उत्पन्न यना। पतंगिया-भगिया मह उववाइया - भोपाति अर्थात् ५५ात-शय्यामा उत्पन्न थqाणा हेव-न।२४ एस - ॥ संसारेत्ति - 416 91. उत्पत्ति सायनो संसार पवुच्चइ - उपाय छे. - ભાવાર્થ :- આ આઠ પ્રકારના ત્રસ કહેલા છે. આ બધા સંસારમાં સદા विद्यमान छोय छे. संस॥२ मानाथी 05 हिन l यतो नथी. ॥ ४८ ॥ ... भावार्थ :- ये आठ प्रकार के त्रस कहे गये हैं। ये संसार में सदा विद्यमान रहते हैं। संसार इनसे कभी भी खाली नहीं होता क्योंकि इन प्राणियों का ही नाम संसार है ॥ ४८ ॥ कस्य पुनरष्टविधभूतग्रामे उत्पत्तिर्भवतीत्याह
मंदस्सावियाणओ ॥ ४९॥ मंदस्य - बालस्य अविजानतः-हिताहितविज्ञानशून्यस्य अनन्तरोक्तः संसारो भवतीति ॥४९॥
श्री आचारांग सूत्र 900%90/99999999999%9B%9D%90%9D%96%9(३९)

Page #63

अन्वयार्थः- मंदस्स - भंह पु३५ भने अवियाणओ - Hशानी ५३षोनी ४ संसारमा ઉત્પત્તિ થાય છે.
ભાવાર્થ :- જે પ્રાણી હિત અને અહિતનો વિચાર કરવામાં બાલક સમાન અસમર્થ છે તે મન્દ કહેવાય છે અને જે કુશાસ્ત્રના શ્રવણથી અને કુસંગના કારણે વિપરિત બુદ્ધિવાલો છે તે અજ્ઞાની છે. આવા મન્દ અને અજ્ઞાની પુરૂષો ખરેખર पारंवार संसारमा उत्पन्न थया रे छे. ॥ ४८ ॥
भावार्थ :- जो प्राणी हित और अहित का विचार करने में बालक के समान असमर्थ है, वह मन्द कहलाता है और जो कुशास्त्र के श्रवण और कुसंग के कारण विपरीत बुद्धि वाला है, वह अज्ञानी है । ये मन्द और अज्ञानी पुरुष ही बार-बार संसार में उत्पन्न होते रहते हैं ॥ ४९॥ .. ययेवं ततः किमित्याह -
झिाइत्ता पडिलेहित्ता पत्तेयं परिणिव्वाणं सब्वेसिं पाणाणं सबेसि भूयाणं सबेसि जीवाणं सब्वेसिं सत्ताणं असायं अपरिणिव्वाणं महब्भयं दुक्खं त्ति बेमि, तसंति
पाणा पदिसो दिसासु य ॥ ५० ॥ निर्धाय - विचिन्त्य प्रत्युपेक्ष्य - दृष्ट्वा च प्रत्येकं त्रसकायं ब्रवीमि सर्वेषां प्राणिनां सर्वेषां भूतानां सर्वेषां सत्त्वानां च सुखं परिनिर्वाणं - समन्तात् प्रियम् असातं च अपरिनिर्वाणं - समन्तादप्रियम्, महाभयं दुःखमिति ब्रवीमि त्रस्यन्ति - उद्विजन्ति प्राणिनः सर्वतः प्रदिक्षु-विदिक्षु दिक्षु चेति ब्रवीमि ॥ ५० ॥ __अन्वयार्थः- णिज्झाइत्ता - मनथी शिंतन शने भने पडिलेहिता - यथार्थ ३५थी निश्चय ७रीने त्ति बेमि - हुं हुं 3 सव्वेसि पाणाणं - सर्व प्रासव्वेसिंभूयाणं - सर्व भूत सव्वेसिंजीवाणं - सर्व १. अने. सव्वेसिं सत्ताणं - सर्व सत्त्वोने पत्तेयं - प्रत्येने परिणिवाणं - सुभ प्रिय छे. असायं - मसात अपरिनिव्वाणं - २भप्रिय छे. महाभयं - महान मय भने दुक्खं - दु:मनो अनुभव थाय छ, पाणा - घास. प्रा. पदिसो दिसासु य - हिशो भने विदिशाभोभा तसंति - नाशनी. शं.tथी 3२त. २६ टोय छे.
ભાવાર્થ - વિકલેન્દ્રિય અર્થાત બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય જીવોને "પ્રાણ" उपाय छे. वनस्पतियने "भूत" उपाय छ भने पंथेन्द्रियने "q" वाय छे. पृथ्वीय, मजाय, आय, वय मा यार स्था१२ पाने "सत्q" वाय छे.
(४०)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #64

જેમ કે શ્લોકમાં કહેલ છેप्राणाः द्वि त्रि चतुः प्रोक्ताः, भूतास्तु तरवः स्मृताः । जीवाः पञ्चेन्द्रियाः प्रोक्ताः, शेषाः सत्वाः उदीरिता ॥
જ્યાં સુધી સંયમ સ્વીકાર ન થાય ત્યાં સુધી આ જીવો કોઈ પણ દિશામાં અથવા વિદિશામાં રહેલા હોય પરંતુ ભયભીત જ રહેતા હોય છે. એટલે જ આની હિંસાથી निवृत्त 45 14 छ. ते ४ ५२५२ मुनि छ. ॥ ५० ॥
भावार्थ :- विकलेन्द्रिय अर्थात द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय जीवों को 'प्राण' कहते हैं । वनस्पतिकाय को 'भूत' कहते हैं। पंचेन्द्रिय प्राणियों को 'जीव' कहते हैं और पृथ्वीकाय, अकाय, तेउकाय और वायुकाय इन चार स्थावर जीवों को 'सत्त्व' कहते हैं । जब तक संयम स्वीकार न किया जाय जब तक ये जीव चाहे किसी दिशा में या विदिशा में रहें किन्तु भयभीत ही होते रहते हैं । इसलिए जो इनकी हिंसा से सर्वथा निवृत्त हो जाता है, वही मुनि है ॥ ५० ॥
कुतः पुनस्त्रस्यन्ति ? यत आरम्भवद्भिस्ते व्यापाद्यन्ते इत्यत आह.. तत्थ तत्थ पुढो पास अउरा परिताति, संति पाणा
पुढो सिया ॥ ५१ ॥ तत्र तत्र पृथक् २ प्रयोजने उत्पन्ने सति पश्य आतुरास्त्रसान् परितापयन्ति, सन्ति च कृम्यादयः प्राणिनः पृथक् त्रसान् श्रितास्तानपि परितापयन्ति । एतच्च ज्ञात्वा निरवद्यानुष्ठायिना • भवितव्यमित्यभिप्रायः ॥ ५१॥ . .. अन्वयार्थः- तत्थ तत्थ पुढो - मला मल प्रयोxनो माटे आउरा - विषयासत प्र परिताउँति - २॥ पोनो घात छ, पाणा - 240 सिया - पृथ्वी महिने माश्रित २४८॥ मने पुढो - मद मस स्थानोमा अर्थात् सर्व ४२यामे संति - छ. | ભાવાર્થ - આ પ્રાણી સર્વત્ર છે. એવું કોઈ સ્થાન નથી જે એનાથી ખાલી હોય, એટલે સમિતિ અને ગુપ્તિના પાલનથી જ મનુષ્ય આની હિંસાથી બચી શકે છે. ॥५१॥ - भावार्थ :- ये प्राणी सर्वत्र हैं । ऐसा कोई स्थान नहीं जो इनसे खाली हो । इसलिए समिति और गुप्ति के पालन से ही मनुष्य इनकी हिंसा से बच सकता है ॥ ५१ ॥ ___ अन्ये पुनरन्यथावादिनोऽन्यथाकारिण इति दर्शयन्नाह
लज्जमाणा पुढो पास, अणगारा मो त्ति एगे पवयमाणा
श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000( ४१

Page #65

जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं तसकाय समारंभेणं तसकायसत्थं समारंभमाणं अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसइ, तत्थ खलु भगवया परिण्णा पवेइया, इमस्स चेव जीवियस्स परिवंदणमाणणपूयणाए जाइमरणमोयणाए दुक्खपडिघायहेउं से सयमेव तसकायसत्थं समारंभइ, अण्णेहिं वा तसकायसत्थं समारंभावेइ, अण्णे वा तसकायसत्थं समारंभमाणे समणुजाण, तं से अहियाए तं से अबोहिए, से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाय, सोच्चा भगवओ अणगाराणं वा अंतिए इहमेगेसिं णायं भवइ, एस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु णरए, इच्चत्थं गढिए लोए, जमिणं विरूवरूवेहिं सत्येहिं तसकायसमारंभेणं तसकायसत्थं समारंभमाणे अण्णे. अणेगरूवे. पाणे विहिंसइ ॥ ५२ ॥
पूर्ववत् व्याख्येयम् नवरं त्रसकायालापकेनेति ॥ ५२ ॥ · अन्वयार्थः- पूर्ववत्, सूत्र नं. २३ प्रभाो सम४वो.
ભાવાર્થ :- સૂત્ર નં. ૨૩ માં અપ્કાયનું વર્ણન છે અને આ સૂત્રમાં ત્રસકાયનું वर्शन छे. इस्त भेटलो ४ ३२४ छे. जीभे सर्व अर्थ समान छे. ॥ ५२ ॥
भावार्थ :- इस सूत्र का भावार्थ सूत्र नं. २३ के समान ही है। उस सूत्र में अप्काय का वर्णन किया गया है और इस सूत्र में सकाय का वर्णन है। सिर्फ इतना ही फर्क है। बाकी सारा अर्थ समान है ॥ ५२ ॥ यानि कानिचित् प्रयोजनान्युद्दिश्य त्रसवधः क्रियते तानि दर्शयितुमाह
से बेमि- अप्पेगे अच्चाए वहंति, अप्पेगे अजिणाए वहंति, अप्पेगे मंसाए वहंति, अप्पेगे सोणियाए वहति एवं हिययाए पित्ताए बसाए पिच्छाए पुच्छाए बालाए सिंगाए विसाणाएं दंताए दाढाए हाए हारुंणीए
४२ popopop श्री आचारांग सूत्र

Page #66

अट्ठीए अद्विमिंजाए अट्ठाए अणट्ठाए वा अप्पेगे हिंसिस्सु मे त्ति वा वहति अप्पेगे हिंसंति मे त्ति वा
વતિ | શરૂ | तदहं ब्रवीमि अप्येके अर्गायै नन्ति, अप्येके अजिनाय- चर्मणि नन्ति, अप्येके मांसाय मन्ति, अप्येके शोणिताय घ्नन्ति एवं हृदयाय, पित्ताय वसाय, पिच्छाय पुच्छाय वालाय शृङ्गाय विषाणाय दन्ताय दंष्ट्रायै नखाय स्नाय्वे अस्थने अस्थिमित्रायै अर्थाय-प्रयोजनाय, अनर्थाय - निष्प्रयोजनं, अप्येके हिंसितवान् मे स्वजनादिकमिति वा नन्ति, अप्येके हिंसन्ति मे स्वजनादिकमिति वा नन्ति, अप्येके हिसिष्यन्ति मे स्वजनादिकमिति घ्नन्तीति ॥ ५३ ॥ 1 અન્યથાર્થ તે નિ - કહું છું કે મને - કેટલાક જીવ અડ્યા - પ્રાણિયોના
શરીરના ભોગ આપવા માટે અથવા વિદ્યા-મત્ર આદિની સિદ્ધિ માટે લક્ષણવંત પૂર્ણાગ પુરૂષને એવં પ્રાણિયોને વહેંતિસાત્તિ - મારે છે. ગણેશે - કોઈ ગાનિખાઈ - ઈતિ - ચામડા માટે વાઘ-ચિત્તા આદિ ત્રસ પ્રાણિયોને મારે છે અને કોઈ મંસા વતિ - માસ માટે ભૂંડ આદિને મારે છે. અને કોઈ સોનિયા વતિ - લોહી માટે મારે છે. પર્વ - આ પ્રમાણે કોઈ હિથયા - હૃદયને માટે, કોઈ પિત્તા - પિત્તને માટે મોર આદિને વસા - ચરબી માટે મગરમચ્છ આદિને વિઝા - પાંખ-પિંછા આદિ માટે મોર-ગીધ પક્ષીને પુછાઈ - પૂંછડાં માટે રોઝ આદિ પશુને વાતા - વાળ માટે ચમરી ગાય આદિને લિંકા - શિંગડાઓ માટે હરણ તથા બારશિંગીને વિરાણા - અંધકાર વિનાશક દાંતવિશેષ માટે શિયાળ આદિને સંતા - દાંતને માટે હાથીને રાત - દાઢ માટે સૂર -ડુક્કર આદિને બહાથ-નખને માટે વાઘને બ્રાફળી - સ્નાયુ માટે ગાય-ભેંસ આદિને ગણી - હાડકાં માટે શંખ - છીપલા આદિને સિંગાઈ - હાડકાની ચરબી માટે ભેંસસૂઅર આદિને ગણ - ઉપરોક્ત કહેલ પ્રયોજનો માટે રા - અથવા ગળફા - વગર પ્રયોજને પણ ત્રસ પ્રાણિયોનો ઘાત (મારે) કરે છે. અને - કોઈ તો જે - આ પ્રાણીએ મારા આત્મીય અને સંબંધીને હિંસિલું - મારેલ હતા ત્તિ - આ દ્વેષથી વતિ - તેને મારે છે જા - અને ગો - કોઈ - આ પ્રાણી મને અથવા સંબંધીને હિતિ - મારી રહેલ છે. રિ - આ જાણીને વદતિ - તેને મારે છે તા - અથવા શો - કોઈ - આ પ્રાણી મને અથવા મારા સંબંધીને હિંસિકાંતિ - મારશે રિ - આ જાણીને વહતિ - મારે છે.
ભાવાર્થ :- આ જગતમાં ઘણાં વિષયાસક્ત પ્રાણી પોતાના સ્વાર્થની પૂર્તિ થાય તે માટે અલગ અલગ પ્રયોજનો દ્વારા ત્રણ પ્રાણીયોની હિંસા કરે છે અને ઘણાં અજ્ઞાની
િગાવા ફૂa9999999999999999 ( ૪રૂ

Page #67

જીવો એવા હોય છે કે કોઈ પણ પ્રયોજન (કારણ) વિના પોતાના ચિત્તને આનંદ થાય માટે તથા પ્રમાદના કારણથી ત્રસ પ્રાણિયોની હિંસા કરે છે. આ બધુ કર્મબંધનું કારણ છે. એટલે જ્ઞાની (મુમુક્ષુ) પુરૂષ સંયમ ધારણ કરીને ઉપર જણાવેલ હિંસાનો સર્વથા त्याग छे. ॥ ५ ॥
भावार्थ :- इस जगत् में बहुत से विषयासक्त प्राणी अपने स्वार्थों की पूर्ति के लिए भिन्न-भिन्न प्रयोजनों से त्रस प्राणियों की हिंसा करते हैं और बहुत से अज्ञानी जीव ऐसे भी होते हैं जो बिना प्रयोजन केवल अपने चित्त विनोद के लिए तथा प्रमाद के कारण त्रस प्राणियों की हिंसा करते हैं । यह सब कर्म बन्ध का कारण है। अतः मुमुक्षु ज्ञानी पुरुष संयम धारण करके उस हिंसा का सर्वथा त्याग कर देते हैं ॥ ५३ ॥ . एवमनेकप्रयोजनोपन्यासेन हननं त्रसविषयं प्रदर्य उद्देशकार्थमुपसञ्जिहीर्षुराह
एत्थ सत्यं समारंभमाणस्स इच्चेए आरंभा अपरिण्णाया भवंति, एत्थं सत्थं असमारंभमाणस्स इच्चेए आरंभा परिणाया भवंति, तं परिणाय मेहावी णेव सयं तसकायसत्थं समारंभेज्जा, णेव अण्णेहिं तसकायसत्थं ... समारंभावेज्जा, णेव अण्णे तसकायसत्थं समारंभंते समणुजाणेज्जा, जस्सेए तसकायसमारंभा परिणाया
भवंति से हु मुणी परिण्णायकम्मे ॥ ५४ ॥ ति बेमि ॥ पूर्ववत् व्याख्येयमिति नवरं त्रसकायालापकेनेति ॥ ५४ ॥ अन्वयार्थः- पूर्ववत्, सूत्र नं५२ 30 ने अनुसार सम४वो.
ભાવાર્થ :- સૂત્રમાં અપકાયનું વર્ણન છે અને આ સૂત્રમાં ત્રસકાયનું વર્ણન, ફક્ત આટલો જ ફરક બાકી સર્વ અર્થ સમાન છે. પૂર્વની માફક. ./ પ૪ /
भावार्थ :- इस सूत्र का भावार्थ सूत्र नं. ३० के समान ही है । उस सूत्र में अकाय का वर्णन किया गया है और इस सूत्र में त्रसकाय का वर्णन है । सिर्फ इतना ही फर्क है । बाकी सारा अर्थ समान है ॥ ५४ ॥
४४ JOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO000|श्री आचारांग सूत्र)

Page #68

सप्तम उद्देशकः) अथ प्रतिज्ञातवायुकायप्रतिपादनायारभ्यते. पहू एजस्स दुगुंछणाए ॥ ५५ ॥
प्रभुः- समर्थ एजस्य - एजनशीलस्य - कम्पनशीलस्य वायोः जुगुप्सायां-निवृत्तौ । एतदुक्तं भवति साधुर्वायुकाय- समारम्भनिवृत्तौ समर्थो भवतीत्यर्थ ॥ ५५ ॥ - अन्वयार्थः- ४ ५३५ वायुयने येतन॥ २१३५ (थेतन) neो छे ते एजस्स - वायुयना दुगुंछणाए - मामथी निवृत्त थवामा पहू - समर्थ थाय छे. | ભાવાર્થ :- જે વાયુકાયને સચેતન નથી માનતા તે વાયુકાયના આરંભથી નિવૃત્ત નથી થઈ શકતા, પરતુ જે વાયુકાયને સચેતન જાણે છે તે જ ખરેખર તેના આરંભનો त्या॥ ४५0 3 छ. ॥ ५५॥
भावार्थ :- जो वायुकाय को सचेतन नहीं मानते हैं वे वायुकाय के आरम्भ से निवृत्त नहीं हो सकते किन्तु जो वायुकाय को सचेतन जानते हैं वे ही इसके आरम्भ का त्याग कर सकते हैं ॥ ५५ ॥ कथं वायुकायसमारम्भनिवृत्तौ - समर्थो भवतीत्याह
आयंकदंसी अहियं ति णच्चा, जे अज्झत्थं जाणइ से
बहिया जाणइ, जे बहिया जाणइ से अज्झत्थं जाणइ, । एयं तुलमण्णेसि ॥ ५६ ॥ . भवातन्कदर्शी वायुकायसमारम्भे अहितमिति ज्ञात्वा, अन्यच्च यः अध्यात्म-आत्मनि सुखदुःखादि जानाति स बहिः - वायुकायादावपि जानाति, यो बहिर्जानाति सः अध्यात्म जानाति । झात्वा च किं कुर्यादित्याह - 'यथा मम सुखदुःखे इष्टानिष्टे तथा सर्व जीवानामिति' एतां तुलाम् अन्वेषयेद् - कुर्यादित्यर्थः ॥ ५६ ॥
अन्वयार्थः- आयंकदंसी - वायुयना मामथा. 2qq५ तेना दुःपने मिपावणो भने quqiuो पु३५ अहियं ति - वायुयना भारत्मने माहिती जच्चा - जीने तनो त्याग ४२री हे छ. जे - हो अज्झत्थं - स्वयंना सुख-दु:पाने जाणइ - 2 छ. से - ते बहिया - १९८२ ॥ अथात् 40 प्राशियोना सुप-दुःपाने ५५५ जाणइ - 2nो छ भने जे - को बहिया - १९२न। अर्थात् on योन। सुम-दु:मने जाणइ - One के से - ते अज्झत्थं - स्वयंना सुम-दु:पाने ५९ जाणइ - 1 छ. एयं -20 प्रभारी o आचारांग सूत्र 05
/26/99%96%9696%96%96190/99999999999999(४५)

Page #69

अण्णेसि - 400. प्राणियोमा ५९॥ तुलं - तुलना ४२वी ने अर्थात् स्वयंना समान ખરેખર બીજાના સુખ-દુઃખને સમજવા જોઈએ.
ભાવાર્થ :- જે પુરૂષ એ જાણે છે કે જેમ મને સુખ પ્રિય અને દુઃખ અપ્રિય છે, તે જ પ્રકારે બીજા સમસ્ત પ્રાણિયોને સુખ પ્રિય અને દુઃખ અપ્રિય છે. તે પુરૂષ વાયુકાયના આરંભનો, સમસ્ત પ્રાણિયોના આરંભનો ત્યાગ કરવામાં સમર્થ થાય છે. ॥५६॥
___ भावार्थ :- जो पुरुष यह जानता है कि 'जिस प्रकार मुझे सुख प्रिय और दुःख अप्रिय है उसी प्रकार दूसरे समस्त प्राणियों को भी सुख प्रिय और दुःख अप्रिय है' वही पुरुष वायु काय के आरम्भ का एवं समस्त प्राणियों के आरम्भ का त्याग करने में समर्थ होता है ॥ ५६ ॥ अतः साधवो जन्तुसंघातरक्षणायैव प्रवर्तन्ते, कथमिति दर्शयति
इह संतिगया दविया णावकंखंति जीविउं ॥५७ ॥ . . इह - मौनीन्द्रप्रवचने शान्तिगताः सम्यग्दर्शनादिव्यवस्थिता द्रविकाः - कर्मकाठिन्यद्रवणात् संयमिनो नावकाङ्क्षन्ति जीवितुं वायुजीवोपमर्दनेनेत्यर्थः भावार्थस्त्वयम्-जैनप्रवचन एव परप्राणव्यरोपणनिष्पन्नसुखजीविकानिरभिलाषाः साधंवा नान्यत्र एवंविधक्रियाज्ञानाभावादिति ॥ ५७ ॥
अन्वायर्थ :- इह - ॥ *न शासनमा संतिगया - Aiतिने पाभेद दविया - द्रवि अर्थात् संयभी मुनि जीवियं - ®qj भेटले. वायुडायनो मारम उरीने मसंयमपूर वननी णावकंखंति - 5७। ४२ता नथी.
ભાવાર્થ :- સમ્યગુ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રરૂપ શાંતિને પામેલા સંયમી મુનિવર वायुयनो मारमा नथी ४२di. ॥ ५७॥ - भावार्थ :- सम्यग्ज्ञान, दर्शन, चारित्ररूप शान्ति को प्राप्त संयमी मुनि वायुकाय का आरम्भ नहीं करते
॥ ५७॥
अन्ये पुनरन्यथावादिनोऽन्यथाकारिण इति दर्शयन्नाह
लज्जमाणा पुढो पास, अणगारा मो त्ति एगे पवयमाणा जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं वाउकम्म-समारंभेणं वाउसत्थं समारंभमाणे अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसइ। तत्थ खलु भगवया परिण्णा पवेइया । इमस्स चेव ।
जीवियस्स परिवंदणमाणणपूयणाए जाइमरणमोयणाए (४६ )OODXOPIOIDROIDROIDROIDIOPIOIDROIDROIDIOIDIOIDXOIDXO | श्री आचारांग सूत्र

Page #70

दुक्खपडिघायहेउं से सयमेव वाउसत्थं समारंभइ, अण्णेहिं वा वाउसत्थं समारंभावेइ, अण्णे वा वाउसत्थं समारंभंते समणुजाणइ, तं से अहियाए, तं से अबोहिए; से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाय सोच्चा भगवओ अणगाराणं वा अंतिए इहमेगेसिं णायं भवइ, एस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु णरए, इच्चत्थं गढिए लोए जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं वाउकम्मसमारंभेणं 'वाउसत्थं समारंभमाणे अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसइ
॥ ५८॥ पूर्ववत् व्याख्येयं नवरं वायुकायाभिलापेनेति ॥ ५८ ॥ अन्वयार्थः- पूर्ववत्, सूत्र नं. २3 ना समान अर्थ सम४यो... - ભાવાર્થ :- સૂત્ર નં. ૨૩ માં અપકાયનું વર્ણન છે અને આ સૂત્રમાં વાયુકાયનું qfन, 51 802४ ३२४, 480 अर्थ समान छ. ॥ ५८ ।। - भावार्थ :- इस सूत्र का भावार्थ सूत्र नं. २३ के समान ही है । उस सूत्र में अप्काय का वर्णन किया गया है और इस सूत्र में वायुकाय का वर्णन है । सिर्फ इतना ही फर्क है। बाकी सारा अर्थ समान है ॥ ५८॥ . . . कथं पुनर्वायुसमारम्भप्रवृत्ता नानाविधान् प्राणिनो विहिंसन्तीति दर्शयितुमाह- .
से बेमि - संति संपाइमा पाणा आहच्च संपयंति य फरिसं च खलु पुट्ठा एगे संघायमावजंति, जे तत्थ संघायमावजंति ते तत्थ परियावज्जंति, जे तत्थ परियावज्जंति ते तत्थ उद्दायंति, एत्थ सत्थं समारंभमाणस्स इच्चेए आरंभा अपरिण्णाया भवंति, एत्थ सत्थं असमारंभमाणस्स इच्चेए आरंभा परिणाया भवंति, तं परिण्णाय मेहावी व सयं वाउसत्थं
| श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000( ४७

Page #71

समारंभेज्जा, णेवण्णेहिं वाउसत्थं समारंभावेज्जा, णेव अण्णे वाउसत्थं समारंभंते समणुजाणेज्जा, जस्सेए वाउसत्थसमारंभा परिण्णाया भवंति से हु मुणी परिण्णायकम्मे ॥ ५९ ॥ त्ति बेमि ॥
सोऽहं ब्रवीमि - सन्ति संपातिनः प्राणिन आहत्य संपतन्ति च स्पर्शं च खलु स्पृष्टा एके संघातं - गात्रसंकोचनम् आपद्यन्ते । ये तत्र संघातमापद्यन्ते ते तत्र पर्यापद्यन्ते - मूर्छामापद्यन्ते, ये तत्र पर्यापद्यन्ते ते तत्र अपद्रावन्ति प्राणान् मुञ्चतीत्यर्थः । अत्र शस्त्रं समारभमाणस्य ' इत्येते आरम्भा अपरिज्ञाता भवन्ति, अत्र शस्त्रं असमारभमाणस्य इत्येते आरम्भाः परिज्ञाता भवन्ति, तत् परिज्ञाय मेधावी नैव स्वयं वायुशस्त्रं समारभेत, नैव अन्यैर्वायुशस्त्रं समारम्भयेत्, नैव अन्यान् वायुशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानीयात् । यस्यैते वायुशस्त्रसमारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति स खलु मुनिः परिज्ञातकर्मेति ब्रवीमि ॥ ५९ ॥
-
अन्वयार्थः- से बेमि - हुं हुं छं संपाइमा - उडीने यासवावाणा पाणा - घए। प्राशियो संति - छे. ते वो आहच्च वायुना खाधातथी संपयंति - नीये पडी भयछे य - अने खलु निश्चयथी परेजर एगे - ते व फरिसं वायुआयना स्पर्शने पुट्ठा - प्राप्त डरीने संघायमावज्जंति - घायल थ भय छे जे - भेखो तत्थ - त्यां संघायमावज्जंति घायल यह भय छे ते - तेखो तत्थ - त्यां परियावज्र्ज्जति भूर्च्छित थ भय छे. जे - भेजो तत्थ - त्यां परियावज्र्ज्जति भूर्च्छित थ भय छे ते - तेखो तत्थ - त्यां उद्दायंति મૃત્યુને પામી જાય છે.
-
-
-
-
આની આગળનો સંપૂર્ણ પાઠ સૂત્ર નં. ૩૦ પ્રમાણે છે. તે સૂત્રમાં અપ્કાયનું વર્ણન છે અને આ સૂત્રમાં વાયુકાયનું વર્ણન છે. ફક્ત આટલો જ ફરક, બાકી સર્વ અર્થ સમાન છે.
ભાવાર્થ :- આ વિશ્વમાં સંપાતિમ જીવ અર્થાત્ ઉડીને ચાલવાવાળા ઘણા પ્રાણી હોય છે. તેઓ વાયુના આઘાતથી નીચે પડે અને સ્પર્શથી ઘાયલ થાય. ઘાયલ થયેલા મૂર્છિત થઈ જાય અને મૂર્છિત થયેલ જીવો મૃત્યુને પામે છે. માટે તેનો આરંભ કરે, पुरावे अनुमोदन खहि न उरे. ॥ ५८ ॥
"
भावार्थ :- इस सूत्र का भावार्थ सूत्र नं. ३० के समान ही है । उस सूत्र में अष्काय का वर्णन किया गया है और इस सूत्र में वायुकाय का वर्णन है । सिर्फ इतना ही फर्क है । बाकी सारा अर्थ समान है
॥ ५९ ॥
४८ popoppopo०० श्री आचारांग सूत्र

Page #72

सम्प्रति षड्जीवनिकायविषयवधकारिणामपायादिदर्शयिषया तन्निवृत्तिकारिणां च संम्पूर्ण-मुनिभावप्रदर्शनाय सूत्राणि प्रकथ्यन्ते -
एत्थं वि जाण उवाईयमाणा, जे आयारे ण रमंति, आरंभमाणा विणयं वयंति, छंदोवणीया, अज्झोववण्णा
आरंभसत्ता पकरंति संगं ॥ ६०॥ एतस्मिन्नपि - वायुकाये, अपिशब्दात् पृथिव्यादिषु च जानीहि आरम्भमाणान् कर्मणा उपादीयमानान् ये ज्ञानाचारादिषु न रमन्ते । के ते? आरम्भमाणा अपि विनयं - कर्माष्टकविनयात् संयमं वदन्ति शाक्यादयः । किं पुनः कारणं ? छन्दसा उन्मार्गम् उपनीता विषयेषु च अध्युपपन्नाः, अत एव आरम्भसक्ताः प्रकुर्वन्ति सङ्गम् अष्टविधं कर्म विषयसङ्गं वेति ॥ ६० ॥ __ अन्वयार्थः- एत्थं वि - वायुय तथा पृथ्वीय माह 15 ५५ में आयनो भारम ४२॥२ प्रा. उवाईयमाणा - भथा ४४॥येद 480 २३६॥ योना १५थी थापा ५५नो मी थाय छे. मेम जाण - One. जे - पु३५ आयारे - All भायाभ. ण रमंति - २माता नथी. ४२ता तेमाने भारंभनित ५५ नोव थाय छ भी मारे आरंभमाणा - ७ चयन वोनो मारंभ. ४२१॥ छत ५९. विणयं - तेसो स्वयंने संयमी वयंति - 5 छ. छंदोवणीया - तभी स्वयं यानुसार माय२९॥ ४२ छ भने अझोववण्णा - विषयोनो मासत २ छे. आरंभसत्ता - तमो मारममा भासत થઈને વિષયોમાં અથવા કર્મનો સં પતિ સંગ કરે છે.
ભાવાર્થ:- કેટલાક અન્યતીર્થિઓ પોતાને સ્વયંને સાધુ તરીકે કહે છે. પરંતુ જીવાજીવનું વાસ્તવિક ખરૂં જ્ઞાન ન હોવાને કારણે પૃથ્વીકાયાદિ છકાય જીવોનો भारम ४२ तेभोने पा५ 3 pil 204. छ. ॥ १०॥
.. भावार्थ :- कितनेक अन्यतीर्थि अपने आपको साधु कहते हैं किन्तु जीवाजीव का वास्तविक ज्ञान न होने के कारण वे पृथ्वीकायादि छहकाय जीवों का आरम्भ करते हुए पापकर्म के भागी होते हैं ॥ ६० ॥ अथ यो निवृत्तस्तदारम्भात् स किंविशिष्टो भवतीत्यत आह
से वसुमं सव्वसमण्णागयपण्णाणेणं अप्पाणेणं अकरणिज्जं पावं कम्मं णो अण्णेसि, तं परिण्णाय मेहावी णेव सयं छज्जीवणिकायसत्थं समारंभेज्जा, णेव अण्णेहिं छज्जीवणिकायसत्थं समारंभावेज्जा, णेव
|श्री आचारंग सूत्र 0000000000000000000000000000( ४९)

Page #73

अण्णे छज्जीवणिकायसत्थं समारंभंते समणुजाणेज्जा, जस्सेए छज्जीवणिकायसत्थसमारंभा परिणाया भवंति
से हु मुणी परिण्णायकम्मे ॥ ६१ ॥ त्ति बेमि ॥ स भाववसुमान् - संयमवान् सर्वसमन्वागतप्रज्ञानेन आत्मना अकरणीयं पापं कर्म न अन्वेषयेत् - कुर्यात्, तत् परिज्ञाय मेधावी नैव स्वयं षड्जीवनिकायशस्त्रं समारभेत, नैवाऽन्यैः षड्जीवनिकायशस्त्रं समारभयेत्, नैवाऽन्यान् षड्जीवनिकायशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानीयात् । यस्यैते षड्जीवनिकायसमारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति स खलु मुनिः परिज्ञातकर्मतिं ब्रवीमि ॥.६१ ॥
__ अन्वयार्थः- वसुमं - हे पु३५. सभ्यqul६३५. भाqधनथी युक्त से - ते सव्वसमण्णागयपण्णाणेणं अप्पाणेणं - वस्तुन। यथार्थ २१३५ने ने स्वयंना मात्मा द्वा२॥ अकरणिज्जं - २४२४ीय न ४२१॥ योय. पावं कम्मं - ५५ णो अण्णेसि - न ४२, मेहावी - बुद्धिमान पु३५. तं - भा विषयने परिणाय - Pीने सयं - स्वयं छज्जीवणिकायसत्थं - ७ आयन वोनो णेव - समारंभेज्जा - भारंभ न ४२ अण्णेहिं - बीमी पासे छज्जीवणिकायसत्थं - ७ चयन वोनो णेव समारंभावेज्जा भार वे न भने छज्जीवणिकायसत्थं - ७ आयन वोनो समारंभंते - भारंभ ४२पावणा अण्णे - alnमोनी. णेव समणुजाणेज्जा - अनुमोहन॥ ५९॥ ४३ नहीं. जस्स - ४ ५३५ने एए -
मा छज्जीवणिकायसत्थ - समारंभा - ७ मे आयना पोन सामने परिणायाभवंति - 200ने, त्या ७ हीयो छे से हु - ते ४ परिण्णायकम्मे - (न। २७स्यने यो मुणी - मुनि छ. त्ति बेमि - पूर्ववत.
ભાવાર્થ :- જે સમ્યક્ત્વાદિભાવનાથી ભાવિત છે તેથી જ વસ્તુના યથાર્થ સ્વરૂપને જાણવાથી જાતે ન કરવા યોગ્ય હિંસાદિ અઢાર પાપ કર્મ ફરે નહીં, કરાવે નહીં અને કરતાને સારો જાણે નહીં. આ જ વાત કહે છે - તે અઢાર પાપકર્મને સારી રીતે જાણી મેધાવી પોતે જ જીવનકાયને વિષે શસ્ત્રનો સમારંભ કરે નહીં, બીજાઓ પાસે કરાવે નહીં અને કરતા બીજાઓને સારા જાણે નહીં. આ પ્રમાણે જેને આ છે જીવનિકાયના આરંભનો જાણીને ત્યાગ કર્યો છે તે જ કર્મોના રહસ્યોના જાણકાર મુનિ छ. ॥ ६१ ॥
भावार्थ :- जो पुरुष सम्यक्त्वादि भाव धन से युक्त है वह वस्तु के यथार्थ स्वरूप को जान कर अपनी आत्मा द्वारा अकरणीय यानी न करने योग्य पापकर्म न करे । बुद्धिमान् पुरुष इस विषय को जान कर स्वयं छह काय के जीवों का आरम्भ न करे, आरम्भ न करावे और छह काय के जीवों का आरम्भ न करावे और आरम्भ करने वाले दूसरों की अनुमोदना भी न करे । जिस पुरुष ने इन छह काय जीवों के आरम्भ को जान कर त्याग कर दिया है वही कर्मों के रहस्य को जानने वाला मुनि है ॥ ६१ ॥
(५०)00OYOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOD | श्री आचारांग सूत्र

Page #74

लोकविजयनामक द्वितीयअध्ययन
- प्रथम उद्देशकः )
गटी
इहानन्तराध्ययनप्रतिपादितषट्कायरक्षापरिणामवतः सर्वोपाधिशुद्धस्याऽऽरोपित - पञ्चमहाव्रत-भारस्य साधोर्यथा रागादिकषायलोकस्य शब्दादिविषयलोकस्य वा विजयो भवति तथाऽनेनाऽध्ययनेन प्रतिपाद्यत इत्यनेन संबन्धनऽऽयातस्यास्याध्ययनस्यादिसूत्रम्
जे गुणे से मूलट्ठाणे, जे मूलट्ठाणे से गुणे । इइ से गुणट्ठी महया परियावेणं पुणो पुणो वसे पमत्ते तंजहा माया मे, पिया मे, भाया मे, भइणी मे, भज्जा मे, पुत्ता मे, धूया मे, सुण्हा मे, सहि सयण संगंथसंथुया मे, विवित्तोवगरणपरिवट्टणभोयणच्छायणं मे, इच्चत्थं गढिए लोए वसे पमत्ते अहो य राओ य परितप्पमाणे कालाकालसमुट्ठाई संजोगट्ठी अट्ठालोभी आलुपे
सहसाकारे विणिविट्ठचित्ते, एत्थ सत्थे पुणो पुणो, . . अप्पं च खलु आउयं इहमेगेसि माणवाणं ॥ ६२ ॥
यः शब्दादिविषयगुणेषु वर्तते स संसारस्य मूलस्थाने - क्रोधादि-कषायेषु वर्तते, यश्च मूलस्थाने वर्तते स गुणेषु वर्तते । इति स गुणार्थी महता परितापेन पुनः पुनर्वसेत् प्रमत्तः माता मे, पिता मे, भार्या मे, पुत्रा मे, दुहिता मे, स्नुषा मे, सखिस्वजनसंग्रन्थसंस्तुता मे, विविक्तं - प्रभुतं हस्त्यश्वायुपकरणं परिवर्तनं - द्वित्रिगुणं भोजनाच्छादनं मे । इत्येवमर्थं गृद्धो लोको वसेत् प्रमत्तः । अहश्च रात्रिं च परितप्यमानो मम्मणवत् कालाऽकालसमुत्थायी, संयोगार्थी, अर्थाऽऽलोभी, आलुम्पः गलकर्तन-चौर्यादिकर्ता, सहसाकारो, विनिविष्टचित्तो, विणिविठचिट्ठ' पाठान्तरमाश्रित्य विनिविष्टचेष्टो वा अत्र - मातापित्रादौ शब्दादिविषय-संयोगे वा पृथ्यादिजीवानां यत् शस्त्रं तत्र पुनः पुनः प्रवर्तते । एत्थ सत्ते पुणो पुणो' इति पाठान्तरमाश्रित्य अत्र मातापितृशब्दादि संयोगे सक्तः - गृद्धः सन् पौनःपुण्येन षड्जीवकायोपमर्दने प्रवर्तत इति । एतच्च युज्येत यद्यजरामरत्वं दीर्घायुष्कं वा स्यात्, तच्चोभयमपि नास्तीत्याह - अल्पं च खलु आयुष्यकमिहैकेषां मानवानां ॥ ६२ ॥
अन्वयार्थः- जे - ४ गुणे - शाही गु९. छे से - ते ४ मूलट्ठाणे - संसार- भूण ६॥२९४ायोना स्थान छ भने जे - ४ मूलट्ठाणे - संसारन। भूप ॥२९॥ ४ायोन। स्थान छे से - ते ४ गुणे - शाही गु छे इइ - भेटले ४ ५३५ गुणट्ठी - शाही विषयोनी. 8291 रे छे से - ते महया - भोटा परियावेणं - परिता५ (६:५i) नी साथे
आचारांग सूत्र 00000000000000000000000000000

Page #75

પુણો પુણો - વારંવાર વસે - આ સંસારમાં જન્મધારણ કરે છે અને પમ - પ્રમાદમાં પડેલો રહે છે. જે માથા -મારી માતા છે કે પિયા - મારા પિતા છે કે માયા – મારો ભાઈ છે ને મફળી – મારી બહેન છે મઝા - મારી પત્ની છે કે પુરા - મારો પુત્ર છે કે જૂના - મારી પુત્રી છે કે સુણ-દુરી - મારી પુત્રવધુ છે સોદિ સયા સંથસંથથા મારા મિત્રસ્વજન-સંબંધી-પરિચિત છે. જે વિવિરોવાળપવિઠ્ઠળમોવળછાયાં - મારા અનેક જાતિના ઉપકરણ, હાથી-ઘોડા આદિ વાહન, ભોજન અને વસ્ત્ર આદિ છે. જ્યાં આ પ્રકારે આ વસ્તુઓને સ્વયંની સમજીને તોપ - અજ્ઞાની જીવ નહિ વહે - આમાં અત્યન્ત. આસક્ત રહે છે અને પત્તે - સ્વયંના કલ્યાણના અનુષ્ઠાનમાં પ્રમાદ કરે છે ય - અને બો જ રાગો – રાતદિવસ તમાળે - આની ચિંતાથી મનમાં સંતાપને પામેલો આનું રક્ષણ કરવા માટે વાતાત્તિ - કાલ અને અકાલમાં અર્થાત્ સમય અને કસમયમાં ઉઠીને કઠોર પરિશ્રમ કરે છે. વિવિઠ્ઠત્તેિ - સ્વયંના આત્મીય અને હાલાજનોમાં મસ્ત થઈને રહે છે, અને સંનો કી – સદા-હંમેશા તેના સંયોગની ચાહના કરે છે. તેઓના પાલન માટે મકાનોમી - ધનનો લોભી બનીને મારે - ચોરી કરે છે અને સહારે - વગર વિચારે પાપકાર્ય કરે છે. તે સ્વયંની કામવાસનાની પૂર્તિ માટે પુળો પુળો - વારંવાર કહ્યું સન્થ - પૃથ્વીકાય આદિનો આરંભ કરે છે. ફુદ - આ સંસારમાં હજુ નિશ્ચયથી પ્તિ માણવા - કેટલાક મનુષ્યોની સાથે - આયુષ્ય - થોડું હોય છે. જેથી આ થોડા આયુષ્યને માટે પાપકર્મ કરવું અત્યંત મૂર્ખતા છે. | ભાવાર્થ :- રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને શબ્દ આ પાંચ ગુણ છે. આમાંથી જે મનોજ્ઞ (મનપસંદ) હોય એના પર રાગ અને અમનોજ્ઞ હોય તેમાં દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય છે. આ રાગ-દ્વેષ જ ખરેખર સંસારનું કારણ છે. જે પુરૂષ આત્માના યથાર્થ સ્વરૂપ (સાચું સ્વરૂપ) ને નથી જાણતો તે માતા-પિતા સ્વજન સંબંધી આદિમાં મમત્વ (મોહ) સ્થાપિત કરીને તેઓના સુખને માટે સ્વયંના સુખને તિલાંજલી આપીને સમય-અસમયનો ખ્યાલ ન રાખી કઠોર પરિશ્રમ કરે છે. હિંસા, જુઠું, ચોરી, કપટ આદિ પાપકાર્યો દ્વારા મમ્મણની જેમ ધનનો સંગ્રહ કરે છે. તે જરા પણ વિચારતો નથી કે, જેઓના પાલન માટે ઘોર પાપ કરવામાં પણ મને જરાય હિચકિચાટ થતો નથી તો તેઓ મારા આત્માને માટે આ લોક અને પરલોકમાં શું સહાય કરી શકવાના છે? તેઓનું જીવન સુખમય બનાવવા પાપ કર્યે જાવું છું. આ જીવન થોડું ને ચંચલ છે તો પછી આ સ્વલ્પજીવન માટે ઘોર પાપ શા માટે કરવાના? આવું અજ્ઞાની જીવ જરાય વિચારતો નથી. એટલે જ વિવેકી પુરૂષોએ કોઈનામાં પણ મમતા તથા રાગ-દ્વેષ ન રાખતા આપણા કલ્યાણને માટે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. // ૬૨ //
( ૧૨ )થઈથ696969696960થઈથઇથઈથઇથી ગાવાર સૂત્ર

Page #76

भावार्थ :- रूप, रस, गन्ध, स्पर्श और शब्द ये पाँच गुण हैं । इन में मनोज्ञ में राग और अमनोज्ञ में द्वेष उत्पन्न होता है । ये राग-द्वेष ही संसार के मूल कारण हैं । जो पुरुष आत्मा के यथार्थ स्वरूप को नहीं जानता है । वह माता-पिता, स्वजन-सम्बन्धी आदि में ममत्व स्थापित करके उनके सुख के लिए अपने सुख को तिलाञ्जलि देकर समय असमय का ख्याल न करके कठिन परिश्रम करता है । हिंसा, झूठ, चोरी और कपट आदि पाप कार्यों के द्वारा धन का संग्रह करता है, वह यह नहीं सोचता कि 'जिनके पालन के निमित्त मैं घोर पाप करने में भी नहीं हिचकिचाता हूँ वे लोग मेरी आत्मा के लिए इस लोक और परलोक में क्या सहायक हो सकते हैं ? उनके जीवन भी तो अत्यल्प और अत्यन्त चञ्चल है । फिर इस स्वल्प जीवन के लिए इतना घोर पाप क्यों किया जाय' यह अज्ञानी जीव इतना भी नहीं सोचता है । अतः विवेकी पुरुष को किसी में भी ममता तथा राग-द्वेष न रखते हुए अपने कल्याण के लिए प्रयत्न करना चाहिए ॥ ६२ ॥ ये दीर्घाऽऽयुष्का भवन्ति तेऽपि जराभिभूता मृतकतुल्या, तद्यथा
तंजहा - सोयपरिणाणेहिं परिहायमाणेहि, चक्खुपरिणाणेहि परिहायमाणेहि, घाणपरिणाणेहिं परिहायमाणेहिं, रसणापरिणाणेहिं, परिहायमाणेहिं, फासपरिण्णाणेहिं परिहायमाणेहिं, अभिक्कंतं च खलु वयं संपेहाए तओ से एगया मूढभावं जणयइ
॥६३॥ ... तयथा - श्रोत्रपरिज्ञानैः परिहीयमानैः, चक्षुःपरिज्ञानैः परिहीयमानैः, घ्राणपरिज्ञानैः परिहीयमानैः, रसनापरिज्ञानैः परिहीयमानैः, स्पर्शपरिज्ञानैः परिहीयमानैः, अभिक्रान्तं च खलु वयः सम्प्रेक्ष्य तत इन्द्रिय-विज्ञानापचयाद्वयोऽतिक्रमणाद्वा स एकादाऽऽत्मनो मूढभावं जनयति यदि वा तानि परिहीयमाणानि श्रोत्रादिविज्ञानानि तस्य मूढभावं जनयन्तीति ॥ ६३ ॥ ____ अन्वयार्थः- सोयपरिणाणेहिं - शेन्द्रियनी Aicemalनी शति. परिहायमाणेहिं - जीन-क्षी 25 य त्यारे चक्खुपरिणाणेहिं - यक्षरिन्द्रियनी भवानी-पानी शक्ति पूरिहायमाणेहिं - क्षी. 25 1य त्यारे धायपरिणाणेहि-परिहायमाणेहिं - प्रोन्द्रियनी सुंधवानी शक्ति क्षीर य त्यारे रसनापरिणाणेहिं परिहायमाणेहिं - २सनेन्द्रिय (4) नी २स अडए। ४२वानी शति क्षी1 25 14 त्यारे फासपरिणाणेहिं परिहायमाणेहिं - स्पर्शन्द्रियन! शान क्षी! 1य त्यारे च - भने तओ - भान पछी अभिक्कतं - अइक्कतं - वाली वयं - मायुष्यने संपेहाए - पीने खलु - निश्चयथा से - ते मनुष्य एगया - यारे या२४ मूढभाव - भूढताने जणयइ - प्राप्त ४२ छ. .
श्री आचारांग सूत्र 9000000000000000000000000000( ५३

Page #77

ભાવાર્થ :-શ્રોત-નેત્રાદિ (આંખ-કાન) ઈન્દ્રિયો દ્વારા જ ખરેખર આત્મા પ્રત્યેક વસ્તુઓનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે અને એના જ દ્વારા રૂપ-રસાદિ વિષયોને ગ્રહણ કરે છે. પરંતુ જ્યારે વૃદ્ધાવસ્થા આવે છે ત્યારે ઈન્દ્રિયોની શક્તિ ક્ષીણ થઈ જાય છે, ત્યારે તે મનુષ્ય વિવેકશૂન્ય થઈ જાય છે. કારણ કે હિતની પ્રાપ્તિ અને અહિતનો પરિત્યાગ ઈન્દ્રિયોની શક્તિ હોય ત્યારે જ થાય છે. વૃદ્ધાવસ્થામાં બધી ઈન્દ્રિયોની શક્તિ ક્ષીણ થઈ જાય છે ત્યારે વૃદ્ધ (ઘરડો) માણસ ચિંતા અને અવિવેકથી મૂઢ બની જાય છે એટલે જ વિવેકી મનુષ્યોએ વિચારવું જોઈએ કે ઈન્દ્રિયોમાં શક્તિ હોય ત્યારે ધર્માચરણમાં એક ક્ષણ માત્ર પણ પ્રમાદ ન કરવો જેથી વૃદ્ધાવસ્થા આવે ત્યારે તેને ચિત્તિત અને भूद थपुं न ५3. ॥ ६॥
भावार्थ :- श्रोत, नेत्रादि इन्द्रियों के द्वारा ही आत्मा प्रत्येक वस्तु का ज्ञान करता है और उन्हीं के द्वारा रूप रसादि विषयों को ग्रहण करता है परन्तु जब वृद्धावस्था आती है तब इन्द्रियों की शक्ति क्षीण हो जाती है तब वह मनुष्य विवेकशून्य हो जाता है क्योंकि हित की प्राप्ति और अहित का परित्याग इन्द्रियों की शक्ति रहते हुए ही हो सकता है किन्तु वृद्धावस्था में सब इन्द्रियों की शक्ति क्षीण हो जाती है तब वृद्ध मनुष्य को चाहिए कि इन्द्रियों की शक्ति रहते हुए धर्माचरण में एक क्षण मात्र भी प्रमाद न करे ताकि वृद्धावस्था आने पर उसे . चिन्तित एवं मूढ न होना पड़े ॥ ६३ ॥ स एवं वार्धक्ये मूढस्वभावः सन् प्रायेण लोकनिन्दितो भवतीत्याह- .
जेहिं वा सद्धिं संवसइ ते वि णं एगया णियगा तं पुब्बिं परिवयंति, सो वा ते णियगे पच्छा परिवएज्जा, णालं ते तव ताणाए वा सरणाए वा, तुमं वि तेसिं णालं ताणाए वा सरणाए वा, से ण हासाए ण
किड्डाए ण रइए ण विभूसाए ॥ ६४ ॥ यैर्वा सार्द्ध संवसति तेऽपि एकदा निजकाः पूर्वं परिवदन्ति - निन्दन्ति, सोऽपि तान् निजकान् पश्चात् परिवदेत्-निन्देत् नालं ते तव त्राणाय - आपद्रक्षार्थं वा शरणाय निर्भयस्थित्यर्थं वा, त्वमपि तेषां नालं त्राणाय वा शरणाय वा । स च वृद्धो न हासाय, न क्रीडायै, न रत्यै, न विभूषाय अर्हतीति ॥ ६४ ॥ - अन्वयार्थः- जेहिं सद्धिं - मोनी साथे. संवसइ - ते निवास. ४३ छे ते - ते णियगा - ते वृद्धन॥ पुत्र-पुत्री-स्त्री. मने मात्मीयन एगया - मे qua समय पुब्बिंपच्छा - ५६॥ अथ॥ ५७॥ परिवयंति - तेनी निहारे छ भने तेनो ना६२ ४२ ७. वा - मथवा सो - ते वृद्ध मनुष्य ५९ ते - ते णियगे - स्वयंन पुत्र-स्त्री हि मने
५४ )OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOD | श्री आचारांग सूत्र

Page #78

आत्मीय४नोनी परिवएज्जा - निहा उरे छे. भेथी शास्त्रार ते वृद्धपुरुषने समक्ष राजी
-
-
डरे छे } हें वृद्ध ! तव तभारा ते ते पुत्र- स्त्री हि ताणाए - तभारी रक्षा ५२वामां वा - अथवा सरणाए - शरा आपवामां णालं - समर्थ नथी. वा - अने तुमं वितभोपा तेसिं तेखोनी ताणाए रक्षा रवामां वा अथवा सरणाए - २ आपवामां णालं - समर्थ नथी से - ते वृद्ध पु३ष ण हासाए - हास्य ४२वा भाटे ण किड्डाए - डीडा $२वा भाटे ण रइए प्रेम उरवा माटे खने ण विभूसाए - विभूषाने (सुशोभित थवा माटे योग्य रहेतो नथी.
-
-
ભાવાર્થ :- વૃદ્ધાવસ્થા ઘણી દુ:ખદાયક છે. ઘરડાપણું આવે ત્યારે બીજા લોકો તો શું પરંતુ સ્વયંના દ્વારા પાલન પોષણ કરેલા સ્વયંના જ પુત્ર-પુત્રી તથા સ્ત્રી આદિ આત્મીયજન પણ એની નિંદા કરે છે અને કહે છે કે આ ઘરડો ક્યારે મરશે ? અને એનું શરીર ક્યારે છુટશે ? આ પ્રકારે અનાદરને પ્રાપ્ત થયેલો વૃદ્ધ દુઃખી થઈને સ્વયંના પુત્ર-પુત્રી અને સ્ત્રી આદિની નિંદા કરે છે અને ક્રોધિત થઈ તેઓને ગાળો (અશબ્દ) બોલે છે. આ પ્રકારે તે ઘરડો મનુષ્ય સ્વયં દુઃખી થાય છે અને પોતાના परिवारने पक्ष दुःखी बनावे छे. भेटले ४ वृद्धावस्था (घउपश) धनुं दुःखहायी छे. ते જ્યાં સુધી આવે નહીં ત્યાં સુધીમાં ખરેખર મનુષ્યોએ સ્વયંના કલ્યાણમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત थर्ध ४धुं भेजे. ॥ ६४ ॥
भावार्थ :- वृद्धावस्था बड़ी दुःखरूप है उसके आने पर दूसरे लोग तो क्या किन्तु अपने द्वारा पालन . पोषण किये गये निज के पुत्र, पुत्री तथा स्त्री आदि आत्मीयजन भी उसकी निन्दा करते हैं और कहते हैं कि यह बुड्ढा कब मरेगा और कब इससे पिण्ड छूटेगा ? इस प्रकार अनादर को प्राप्त हुआ बुड्ढा दुःखी होकर अपने पुत्र, पुत्री और स्त्री आदि की निन्दा करता है और क्रोधित होकर उन्हें गालियाँ देता है । इस प्रकार वह बुड्डा स्वयं दुःखी होता है और अपने परिवार को भी दुःखी बनाता है । अतः वृद्धावस्था बड़ी ही दुःखदायिनी है । वह जब तक न आवे तब तक ही मनुष्य को अपने कल्याण मार्ग में प्रवृत्त हो जाना चाहिए ॥ ६४ ॥
गतमप्रशस्तं मूलस्थानं, साम्प्रतं प्रशस्तमुच्यते
इच्चेवं समुट्ठिए अहोविहाराए अंतरं च खलु इमं संपेहाए धीरो मुहुत्तमवि णो पमायए वओ अच्चेइ जोव्वणं च ॥ ६५ ॥
इत्येवं मत्वा समुत्थितः अहोविहाराय - आश्चर्यभूताय संयमानुष्ठानाय अन्तरम् - अवसरं च आर्यक्षेत्रसत्कुलादिकं खलु इमं - तपः संयमावसरं सम्प्रेक्ष्य धीरो मुहूर्तमपि न प्रमाद्येत वयः अत्येति - अतीव याति यौवनमिव यातीति ॥ ६५ ॥
श्री आचारांग सूत्र ७०७७७७७७এ66এএ७०० ५५

Page #79

अन्वयार्थः- भित्र खद्दि तथा पुत्र-पुत्री - स्त्री साहिनी रक्षा अरवामां समर्थ थता नथी, इच्चेवं - ख भशीने मनुष्य समुट्ठिए - इल्यास उरवा माटे उद्यभवन्त थाय अने अहोविहाराए - शास्त्रोस्त रीतिथी संयमनुं पालन झरे च - अने खलु निश्चयथी धीरो - धीरपु३ष इमं अंतरं खार्यक्षेत्र, उत्तममुख खाहि प्राप्त थयेस सुखवसरने संपेहाए - हेजीने मुहुत्तमवि - क्षएामात्र प णो पमायए - प्रभाह रे नहीं, डारा 3, बओ आयुष्य अच्चेइ - ४व्हीथी पूर्ण थाय छे च - खने जोव्वणं - यौवनवय तो नहीना વેગની સમાન અતિશીઘ્રતાથી પૂર્ણ થઈ જાય છે.
-
-
ભાવાર્થ :- ખરેખર આયુષ્ય ઓસબિંદુ (ઝાકળનું પાણી પાંદડા ઉપર પડે તો મોતી જેમ દેખાય પણ પવન આવે ઉડી જાય) સમાન ચંચલ છે અને યૌવન (યુવાનીપણું) ખરેખર પર્વત ઉપરથી ઉતરવાવાળી નદીના વેગની (વેગ જલ્દી હોય) જેમ અતિશીઘ્રતાપૂર્વક પસાર થવાવાળુ છે એટલે જ આર્યક્ષેત્ર-ઉત્તમકુળ આદિને પ્રાપ્ત કરીને બુદ્ધિમાન પુરૂષોએ એક ક્ષણ પણ ધર્મકાય કરવામાં પ્રમાદ કરવો જોઈએ નહીં.
॥ ६५ ॥
भावार्थ :- आयुष्य ओस बिन्दु के समान चंचल हैं और यौवन तो पर्वत से उतरने वाली नदी के वेग के समान अति शीघ्रता पूर्वक व्यतीत होने वाला है । अतः आर्य क्षेत्र उत्तम, कुल आदि को प्राप्त करके बुद्धिमान् पुरुष को एक क्षण भर भी धर्म कार्य में प्रमाद नहीं करना चाहिए ॥ ६५ ॥
तदेवं मत्वा अहोविहारायोत्थानं श्रेय इति । ये पुनः • संसाराभिष्वङ्गिणोऽसंयमजीवितमेव बहु मन्यन्ते किंभूता भवन्तीत्याह
जीविए इह जे पमत्ता, से हंता छेत्ता भेत्ता लुंपित्ता विलुंपित्ता उद्दवत्ता उत्तासइत्ता, अकडं करिस्सामित्ति मण्णमाणे, जेहिं वा सद्धिं संवसइ ते वाणं एगया णियगा तं पुब्बिं पोसेंति, सो वा ते णियगे पच्छा पोसिज्जा, णालं ते तव ताणाए वा सरणाए वा, तुमं वि तेसिं णालं ताणाए वा सरणाए वा ॥ ६६ ॥
-
असंयमजीविते इह अप्रशस्तगुणमूलस्थाने विषयकषायेषु ये प्रमत्तास्ते वयोऽतिक्रमणं नावगच्छति, असंयमजीविते प्रमत्ताश्च विविधाः सत्त्वोपघातकारिणी क्रियाः समारभन्त इत्याह - स हन्ता, अत्र च बहुवचन-प्रकमेऽपि जात्यपेक्षयैकवचननिर्देश इति, छेत्ता भेत्ता, लुम्पयिता, विलुम्पयिता,
५६००००००००ppppppp श्री आचारांग सूत्र
•

Page #80

अपद्रावयिता, उत्रासकः, अकृतं करिष्यामीति मन्यमानो यैः सार्धं संवसति ते वा एकदा तं पूर्व पोषयन्ति, स वा तान् निजकान् पश्चात् पोषयेत्, नालं ते तव त्राणाय वा शरणाय वा त्वमपि तेषां नालं त्राणायं वा शरणाय वेति ॥६६॥
સાર્થ ને - જે અજ્ઞાની - આ નીવિU - જીવનમાં ઉમેરા - પ્રમાદયુક્ત છે અર્થાત્ ભૂલા પડેલા છે. તે પ્રાણિયોની હિંસા કરવામાં પ્રવૃત્તિ કરે છે તથા તે - તે અજ્ઞાનીજીવ જંતા - પ્રાણિયોને હણે છે છત્તા - તેઓના અંગોનું છેદન કરે છે મેરા - તેઓના મસ્તક અને નેત્ર આદિને ભેટે છે સુપિતા - લોકોની ગાંઠ કાપે છે. વિનુપિતા - ઈન્દ્રિયોના છેદન-ભેદન કરે છે વેત્તા - વિષ (ઝર) અને શસ્ત્રોના પ્રયોગ દ્વારા પ્રાણિયોના પ્રાણોનું હરણ કરે છે અને ઉત્તારૂત્તા - પ્રાણિયોને અનેક પ્રકારથી ભય અને ત્રાસ આપે છે મામાને - અજ્ઞાની જીવ એમ માને છે કે ગાયું - આજ સુધી જે કાર્ય કોઈ કર્યું નથી તે કાર્ય રિસ્સાત્તિ - હું કરીશ, એવું માનીને દ્રવ્ય-ધન મેળવવા માટે પાપકર્મ કરે છે પરંતુ લાભનંતરાય કર્મના ઉદયથી ધન ન મળે અથવા મળેલા ધનનો નાશ થઈ જવાથી ગેદિ સર્વેિ - જેની સાથે સંવરફુ - તે નિવાસ કરે છે તે - તે ળિયા - પુત્ર-સ્ત્રી આદિ આત્મીયજન યા - કોઈ સમય પુર્વ - પહેલા તં - તે પુરૂષનું પોતિ પોષણ કરે છે વા - અથવા ધન પૂર્ણ થઈ જાય ત્યારે સો - તે પછી - પાછળ અથવા પહેલા કોઈ સમય તે - તે ગયો - પુત્ર-સ્ત્રી આદિ આત્મીયજનોના જોસિMી - પાલન પોષણ કરે છે. આવા પુરૂષને સમક્ષ રાખીને શાસ્ત્રકાર કહે છે કે હે દેવાનુપ્રિયે ! તે - તે પુત્ર-સ્ત્રી આદિ આત્મીયજન તવ - તમારી તાળા - રક્ષા કરવામાં જો - અથવા સરણાઈ - શરણ આપવામાં વાર્તા - સમર્થ નથી વા- તથા તુ વિ - તમો પણ તૈર્તિ - તેઓની તાણા - રક્ષા કરવામાં રા - અથવા સરાણ - શરણ આપવામાં બત્ત - સમર્થ થતા નથી. - ભાવાર્થ : વિષયભોગોમાં આસક્ત અજ્ઞાની જીવ ત્રસ અને સ્થાવર બધા પ્રાણિયોનો વિવિધ પ્રકારે ઘાત કરે છે મારે છે) અને પુત્ર-સ્ત્રી અને કુટુંબ, પરિવારના પાલન પોષણ માટે ધન ઉપાર્જન કરવા વિવિધ પ્રકારે પાપાચરણ કરે છે. પરંતુ તેઓ બધા તેના માટે રક્ષા કરવામાં) ત્રાણ શરણરૂપ નથી થઈ શકતા. ૬૬ II ___भावार्थ :- विषयभोगों में आसक्त अज्ञानी जीव त्रस और स्थावर सभी प्राणियों का नाना प्रकार से घात करता है और पुत्र कलत्रादि एवं कुटुम्ब परिवार के पालन पोषणार्थ धनोपार्जन करने के लिए वह नानाविध सावरण करता है किन्तु वे उसके लिए त्राण-शरण रूप नहीं हो सकते ॥ ६६ ॥
થી ગાવાને દૂa|w999999999999999 ૧૭

Page #81

एवं तावत् स्वजनो न त्राणाय स्वजनादपि धनं प्रियतरं तदपि न त्राणाय भवतीत्याह -
___ उवाईयसेसेण वा संणिहिसंणिचओ किज्जइ, इहमेगेसिं असंजयाण भोयणाए, तओ से एगया रोगसमुप्पाया समुप्पजंति, जेहिं वा सद्धिं संवसइ ते .. वा णं एगया णियगा तं पुब्बिं परिहरंति, सो वा ते . णियगे पच्छा परिहरेज्जा, णालं ते तव ताणाए वा सरणाए वा, तुमं वि तेसि णालं ताणाए वा सरणाए
वा ॥ ६७ ॥ उपादितशेषेण उपभुक्तशेषेण वा सन्निधिसन्निचयः क्रियते, इहैकेषां असंयतानां भोगाय भोजनाय वा ततस्तस्य एकदा रोगसमुत्पादाः - ज्वरादि-प्रादुर्भावाः समुत्पद्यन्ते, यैर्वा सार्द्ध संवसति ते वा एकदा निजकास्तं पूर्वं परिहरन्ति, स वा तान् निजकान् पश्चात् परिहरेत् सेडुकवत्, नालं ते तव त्राणाय वा शरणाय वा, त्वमपि तेषां नालं त्राणाय वा शरणाय वेति ॥६७॥
अन्वयार्थः- उवाईयसेसेण - पाधा पछी ४ qधे तेनाथ जी धनसं २ छ वा - अथवा संणिहिसंणिचओ - भावमा अत्यंत ५९ता रीने ५९॥ धननी संग्रह किज्जइ - ४३. छ. इह - ॥ संसारमा एगेसि 32413 असंजयाण - मसंयमी Hell भोयणाए - स्वयं नमो भाटे द्रव्यनो संग्रड ४३ छ परंतु एगया - यारे भाम थाय छ 3 तओ - धन पाईन माह भोगवाना समये, से - ते पु३षन। शरीरमा रोगसमुप्पाया समुप्पज्जंति - रोग उत्पन्न याय छे त्यारे जेहिं सद्धिं - मोनी साथे संवसइ - ते निवास ४२ते - ते णियगा - पुत्र-स्त्री माह मात्भीयन एगया - B5xqार पुट्विं - ५८॥ ४ तं - ते पु३षने परिहरंति - छोड हे छ वा - मथवा सो - ते ५३५ ते - ते. णियगे - भाभीय४नाने पच्छा - पाथी . परिहरेज्जा - छोडी हे छे. સંસારની સ્થિતિ જ આવી છે. આ સ્થિતિ દેખીને શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કે હે ભવ્યજીવો ! ते - ते पुत्र-स्त्री. महिमात्मीय४न तव - तमारी ताणाए - २१॥ ४२वामा वा - अथवा सरणाए - २२९ मामi णालं - समर्थ नथ. वा - मने तुमं वि - तमो ५९ तेसिं - ते पुत्र-स्त्री. मा मात्भीय नोनी ताणाए - २६॥ ४२१ाम वा - मथ। सरणाए - શરણ આપવામાં પાત્ત સમર્થ નથી.
ભાવાર્થ :- સંસારી જીવો વિવિધ પ્રકારે ઘણાં કષ્ટો કરીને ધનનો સંચય કરે છે. તેઓ સમજે છે કે આ સંગ્રહ કરેલું ધન ભવિષ્યમાં મને તથા મારા સંબંધીયોને કામમાં
(५८)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO| श्री आचारांग सूत्र |

Page #82

આવશે અને આ ધનની ઈચ્છા પ્રમાણે ઉપભોગ કરશું અને આ ધનથી અમે અમારી રક્ષા કરી શકશું આવો વિચાર કરી વિવિધ પ્રકારે કષ્ટ સહન કરી ધનનો સંગ્રહ કરે છે. તેઓ પોતે પેટ ભરીને ખાતા નથી અને પોતાના પરિવારને પેટ ભરીને ખાવા દેતા नथीः ॥ ६॥
भावार्थ :- संसारी जीव नाना कष्ट उठा कर धन सञ्चय करते हैं । वे समझते हैं कि यह संग्रह किया हुआ द्रव्य भविष्य में हमारे तथा हमारे सम्बन्धियों के काम में आयेगा तथा इस धन को यथेच्छ उपभोग करेंगे
और इन धन से हम अपनी रक्षा कर सकेंगे ऐसा सोच कर नाना प्रकार के कष्ट सहन करके धन का संग्रह करते है। वे न तो स्वयं पेट भर खाते हैं और न अपने परिवार वालों को ही खाने देते हैं । परन्तु इस तरह कष्ट पूर्वक उपार्जन किया हुआ धन भी उनकी रक्षा नहीं कर सकता। बहुत बार यह भी देखा जाता है कि भोगने के समय में उस पुरुष को रोग आकर घेर लेते हैं और वह उस संचित धन का भोग नहीं कर सकता । दूसरे लोग ही उस धन का उपभोग करते हैं । वह तो केवल परिश्रम और पाप का भागी होता है। इसलिए बुद्धिमान् पुरुषों को धन की तृष्णा से अपने अमूल्य समय को नष्ट करना उचित नहीं है ॥ ६७ ॥ किमालम्ब्य रोगवेदनाः सोढव्या इत्याह
जाणित्तु दुक्खं पत्तेयं सायं ॥ ६८ ॥ ज्ञात्वा दुःखं प्रत्येकं प्राणिनां सात-सुखं वेति ॥६८॥
यावश्च जराजीर्णं न निजाः, परिवदन्ति, यावाचानुकम्पया न पोषयन्ति, रोगाभिभूतं च न परिहरन्ति तावदात्मार्थोऽनुष्ठेय इत्येतदर्शयति
..अणभिक्कंतं च खलु वयं संपेहाए ॥ ६९ ॥ ___अनभिक्रान्तं च खलु वयः सम्प्रेक्ष्य “आयर्लं संमं समणुवासेन्जासि' इत्युत्तरेण सूत्रेण ' सम्बन्धः, आत्महितं कुर्यादित्यर्थः ॥६९॥ .. किमनतिक्रान्तवयसैवात्महितमनुष्ठेयमुतान्येनापीति ? परेणापि लब्धावसरेणात्महितमनुष्ठेयमित्येतद्दर्श
यति : . ... खणं जाणाहि पंडिए ॥ ७० ॥ - अन्वयार्थः- प्रारियों ने सायं -शाता-सु५ मने दुक्खं - दु:५पत्तेयं - प्रत्ये भेटले. असा मला भोगवj ५3 छ. जाणित्तु - मीने रोग मापे त्यारे ते टोने સમભાવ-સમતા પૂર્વક સહન કરવા જોઈએ.
अणभिक्कतं - नवादी स्वयंनी वयं - आयुष्यने संपेहाए - हेपाने खलु - નિશ્ચયથી વિવેકી પુરૂષ ખરેખર આત્મકલ્યાણ માટે પ્રયત્ન કરે.
शास्त्र.२ संसारी प्रालियोने स्वयं समक्ष राजीने छ : पंडिए - हे पंडित ! · भात मात्मतत्त्व ! तभो खणं - ॥ १॥ने धर्मसेवनन। भवस२. ३५ जाणाहि - • समो.
श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000( ५९

Page #83

ભાવાર્થ - સંસારમાં જેટલા પ્રાણીઓ છે તે બધા સ્વયંના કરેલા કર્મના ફલસ્વરૂપ સુખ દુઃખને એકલાજ ભોગવે છે. કોઈ પણ બીજાના સુખ દુઃખમાં ભાગીદાર થતા નથી. અને તે કર્મનું ફલ અવશ્ય ભોગવવું જ પડે છે. ભોગવ્યા સિવાય કર્મથી છૂટકારો થતો નથી એ પ્રમાણે વિચાર કરી વિવેકી પુરૂષોએ સમતાપૂર્વક તે દુઃખને સહન કરવું જોઈયે ૬૮ છે જ્યાં સુધી ઈન્દ્રિયોની શક્તિ ક્ષીણ થઈ નથી ત્યાં સુધી भनुष्योमे स्वयंना मात्मस्यामा प्रवृत्त थई हो ॥ ६८ ॥ मार्यक्षेत्र, ઉત્તમકુલમાં જન્મ, પાંચે ઈન્દ્રિયોની પૂર્ણતા, અને નિરોગી શરીરની પ્રાપ્તિ થવી તે ખરેખર ધર્માચરણ કરવાનો ઉત્તમ અવસર છે. આને મેળવીને જે ફોગટ ગુમાવતો नथी. परंतु धर्मनु सेवन ३ छ ते४ पंडित छे ॥ ७० ॥
भावार्थ :- संसार में जितने प्राणी है वे सब स्वयं किये हुए कर्म के फलस्वरूप सुख दुःख को अकेला ही भुगता है। किसी ओर के सुख दुःख में सहभागी नहीं होते और इस कर्म का फल अवश्य भुगतना ही पड़ता है। भुगते बिना कर्म से छुटकारा नहीं होता इस तरह विचार करके विवेकी पुरुष को समतापूर्वक इस दुःख को सहन करना चाहिए । आर्य क्षेत्र और उत्तम कुल में जन्म, पांचों इन्द्रियों की पूर्णता और नीरोगि शरीर की प्राप्ति होना धर्म सेवन का उत्तम अवसर है। इसे पाकर जो व्यर्थ नहीं गंवाता किन्तु धर्म सेवन करता है, वही पण्डित है ॥ ७० ॥
किञ्च
जाव सोयपरिण्णाणा अपरिहीणा, णेत्त-परिण्णाणा अपरिहीणा, घाणपरिण्णाणा अपरिहीणा, जीह-परिण्णाणा अपरिहीणा, फरिसपरिणाणा अपरिहीणा, इच्चेएहिं विरूवरूवेहिं परिणाणेहिं अपरिहायमाणेहिं आयटुं सम्मं समणुवासिज्जासि ॥ ७१.॥
त्तिबेमि ॥ यावत् श्रोतपरिज्ञानानि अपरिहीनानि, नेत्रपरिज्ञानानि अपरिहीनानि, घ्राणपरिज्ञानानि अपरिहीनानि, जिह्वापरिज्ञानानि अपरिहीनानि, स्पर्शपरिज्ञानानि अपरिहीनानि, इत्येतैः विरूपरूपैः प्रज्ञानैः अपरिहीनैः आत्मार्थं यदि वा आयतार्थं - अपर्यवसनाद् मोक्षार्थं यद्वा आयत्तार्थं . आयत्तत्वाद् मोक्षार्थं सम्यक् समनुवासयेत् - आत्मनि कुर्याः यदि वा रत्नत्रय्याऽऽत्मानं वासयेद् भावयेत् रज्जयेदिति यावत् ॥७१॥ ___ अन्वयार्थ :- जाव - ४यां सुधी सोयपरिण्णाणा - श्रोत्रेन्द्रिय परिशान भेटले आननी सोमणवानी शति अपरिहीणा - क्षी (नष्ट) 25 नथी, णेत्तपरिणाणा अपरिहीणायक्षरिन्द्रीय-मानी. २५. १५वानी शन्ति क्षी। 25 नथी, घाणपरिणाणा अपरिहीणा -
೯೦ y®®®®®®®®®®®®®®®®®®®®®®®®®®®|ft 3THIRPI

Page #84

प्रायोन्द्रिय-॥४ने गंध ३९ ४२वान शान्ति क्षीनथी 28, जीहपरिण्णाणा अपरिहीणा२सनेन्द्रिय-मानी २स अड ४२वानी शस्ति क्षीए। नथी 25, भने फरिसपरिणाणाअपरिहीणा-स्पर्शनन्द्रिय-स्पर्श ४२वानी शक्ति क्षी९. नथी 28, इच्चेएहि-२मा प्रारे विरूवरूवेहि-विविध ५४२नी परिण्णाणेहि-शान शतिमी अपरिहाय-माणेहि-य सुधी क्षी 25 नथ. त्यां सुधा आयटुं-स्वयंना प्रत्यार्थे सम्मं समणुवासिज्जासि-सारी राते प्रयत्न-उधम ४२वो ऽय. त्ति बेमि-पूर्ववत्,
ભાવાર્થ - આ વિનાશી શરીરનો કોઈ ભરોસો નથી. જરાય વિશ્વાસ રાખવા જેવો નથી, વૃદ્ધાવસ્થા અને રોગનો સમુદાય તેની ઈન્દ્રિયોની શક્તિઓનો નાશ કરી દે છે એટલે જ્યાં સુધિ ઈન્દ્રિયોની શક્તિ વૃદ્ધાવસ્થા અને રોગો દ્વારા ક્ષીણ નથી થઈ ત્યાં સુધી મનુષ્યોએ આત્મકલ્યાણમાં પ્રવૃત્ત થવું જોઈયે. અન્યથા અવસર વીતી ગયા पाह पश्चाता५ ४२१. सिवाय 50 ५९ साथम भावानुं नथी. ॥ ७१ ॥
भावार्थ :- इस विनाशी शरीर का कुछ भरोसा नहीं है तथा जरा (बुढ़ापा) और रोग इसकी इन्द्रियों की शक्ति का नाश कर देते हैं । इसलिए जब तक ही मनुष्य को आत्म-कल्याण में प्रवृत्त हो जाना चाहिए अन्यथा अवसर बीत जाने पर केवल पश्चात्ताप के सिवाय कुछ हाथ आने का नहीं है ॥ ७१ ॥
द्वितीय उद्देशकः) संयमे वर्तमानस्य कदाचिदरतिः स्यात् तद्व्युदासार्थमाह
अरइं आउट्टे से मेहावी, खणंसि मुक्के ॥७२॥ अरतिं आवर्तेत - अपवर्तेत स मेघावी एवं क्षणे क्षणेन वा मुक्तो भवेदिति ॥७२॥ -- अन्वयार्थ : से-ते मेहावी-बुद्धिमान् ५३५ अरई-संयममा उत्पन्न येव मतिनो आउट्टे-त्या ४३, माम ४२वाणो ५३५ खणंसि-क्षमात्रमi.४ अर्थात् थो13 °४ समयमा ५३५२ मुक्के-भुत थ य छे.
ભાવાર્થ-સાંસારિક વિષય ભોગોથી મનને સર્વથા હટાવીને સંયમમાં પ્રેમ રાખવાવાળા પુરૂષ જે આનંદનો અનુભવ કરે છે, તે અનુભવ ચક્રવર્તી પણ નથી કરી शता. ॥ ७२ ॥ - भावार्थ :- सांसारिक विषयभोगों से मन को सर्वथा हटा कर एकान्त संयम में रति रखने वाला पुरूष जिस आनन्द का अनुभव करता है, चक्रवर्ती भी उसका अनुभव नहीं कर सकता है ॥ ७२ ॥ .. ये पुनरनुपदेशवर्तिनः कण्डरीकाद्यास्ते चतुर्गतिकसंसारान्तवर्तिनो दुःखसागरमधिवसन्तत्याह
अणाणाए पुट्ठा वि एगे णियटुंति, मंदा मोहेण पाउडा, अपरिग्गहा भविस्सामो, समुट्ठाए लद्धे कामे
श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000७(६१

Page #85

अभिगाहइ, अणाणाए मुणिणो पडिलेहंति, इत्थं मोहे
पुणो पुणो सण्णा णो हव्वाए णो पाराए ॥ ७३ ॥ अनाज्ञया - अनुपदेशेन स्त्र्यादिपरीषहोपसर्गः स्पृष्टा एके निवर्तन्तपि मन्दा मोहेनं प्रवृत्ताः । अपरिग्रहा भविष्यामः- अन्त्यव्रतोपादानात् शेषाण्यपि ग्राह्याणि स्वैरिण्या बुद्ध्या, इति समुत्थाय लब्धान् कामान् अभिगाहन्ते, अनाज्ञया मुनयः - वेषविडम्बिनः कामोपायान् प्रत्युपेक्षन्ते, अत्र भावमोहे पुनः पुनः सन्नाः - निमग्ना न हि अर्वाचे - आरायतीरदेश्याय गृहवाससौख्यायेत्यर्थः, न च पाराय-संयमाय, वान्तभोगाभिलाषितया यथोक्तसंयमाभावेन तत्क्रियाया विफलत्वात् । उभयभ्रष्टो न गृहस्थो नापि प्रव्रजित इत्यर्थः ॥७३॥
ગયાર્થ- સનાળા,-તીર્થકર પ્રભુની આજ્ઞાથી વિપરિત આચરણ કરવાવાળા નોન-મોહથી પડવા-આવૃત્ત (ઢંકાયેલ) થયેલ છે-કેટલાક મંતા-અજ્ઞાની જીવ પુ વિપરિષહ અને ઉપસર્ગોથી સ્પર્શ થયેલ એટલે પરિષહ-ઉપસર્ગો આવવા પર વિકૃતિસંયમથી ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે અને કેટલાક જીવ તો અપનાહી-અમો પરિગ્રહ રહિત મવિસામો-થઈશું, આવી પ્રતિજ્ઞાની સાથે સમુકg-સંયમ લઈને પણ શાને-કામ ભોગો ઢે પ્રાપ્ત થવા પર મહિહું તેને ભોગવવા લાગી જાય છે. ગળાના-તીર્થંકર પ્રભુની આજ્ઞાથી વિપરિત એટલે સ્વચ્છદ બુદ્ધિથી વિચરણ કરવાવાળા કેટલાક ફળોવેષધારી મુનિ પડિૉઈતિ-વિષયભોગોની પ્રાપ્તિના ઉપાયોમાં પ્રવૃત્ત થાય છે -આ પ્રકારે મોટે-મોહમાં પુણો પુણો - વારે વાર સMI-અત્યન્ત આસક્ત જીવ ળો હવા નો પર-નથી આ લોકમાં રહેતા અને નથી પરલોકમાં પણ રહેતા, અર્થાત્ તેઓનો ઈહલોક અને પરલોક એમ બન્ને બગડી જાય છે.
ભાવાર્થ – હિત-અહિતના વિવેક રહિત કેટલાક અજ્ઞાનજીવ ગૃહસ્થાશ્રમને છોડીને સંયમ (દીક્ષા) તો ગ્રહણ કરી લે છે પરંતુ વિષયભોગો જ્યારે સામે આવી જાય ત્યારે તેઓ તેમાં ફસાઈ જાય છે. તેઓ અહિના કે ત્યાંના રહેતા નથી. ન તો ગૃહસ્થ કહેવાય, ન તો સાધુ દા.ત. કોઈ તરસ્યો હાથી પાણી પીવા તલાવમાં ગયો અને કીચડમાં ફસાયો અને અંદર જતા વધારે ફસાતો જાય છે. બહાર નિકળી શક્તો. નથી અંતે મૃત્યુપામે છે. આ પ્રકારે કોઈ સાધક મોહનીય કર્મના ઉદયથી મોહની પ્યાસ બુઝવવા વિષયભોગરૂપી જલાશયમાં જાય. આસક્તીરૂપી કીચડમાં ફસાઈ જાય. ભોગોની પ્રાપ્તી થઈ નહીં અને સંયમી જીવનનું મૃત્યુ થઈ જાય. એટલે વેષમાત્રથી તે મુનિ પણ આચરણથી ગૃહસ્થ થઈ જાય છે. ૭૩ //
(દર)થ6696969696969696969696થJશ્રી નાવાર સૂત્ર :

Page #86

भावार्थ :- हिताहित के विवेक से रहित कितनेक अज्ञानी जीव गृहस्थाश्रम को छोड़ कर प्रव्रजित तो होते हैं किन्तु विषयभोगों के सामने आने पर वें उनमें फँस जाते हैं । वे न इधर के रहते हैं और न उधर के अर्थात् वे न तो गृहस्थ ही कहे जा सकते हैं और न साधु ही कहे जा सकते हैं ॥ ७३ ॥ ये पुनरप्रशस्तरतिनिवृत्ताः प्रशस्तरतिमधिशयानास्ते किंभूता भवन्तीत्याह
विमुत्ता हु ते जणा जे जणा पारगामिणो, लोभमलोभेण दुगुंछमाणे लद्धे कामे णाभिगाहइ
11.08 11
विमुच्यमाना विमुक्ताः खलु ते जना ये जनाः पारगामिनः संयमानुष्ठायिनः कथमित्याहलोभमलोभेन जुगुप्समानो- निन्दन् परिहरन् वा लब्धान् कामान् नाभिगाहत इति ॥७४॥
अन्वयार्थ :- जे - ४ जणा - ५३ष पारगामिनो - पारगामी छे अर्थात् ४ पुरषो ज्ञान-दर्शन-यरित्रने प्राप्त हुंरी हीधेस छे. ते - ते हु - अवश्यमेव ४ मुत्ता - भुक्ति प्राप्त ४२वावाणा छे. अलोभेण जसोल वृत्तिना द्वारा लोभं - सोलथी दुगुंछमाणे घृणा ४२वावाणा पु३ष लद्वे - प्राप्त थयेस कामे - अमलोगोने णाभिगहइ - सेवन नथी डरतां.
भावार्थ - झोध-मान-भाया-सोल खा यार उषायोमां सोल सौथी प्रधान छे. લોભને વશ થયેલા પ્રાણી ન કરવાના કાર્યો કરી નાંખે છે. એટલેજ લોભાદિ કષાયોને છોડીને જેઓએ સમ્યગ્ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર અંગીકાર કરેલા છે તે અવશ્ય મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે.
यथाहारपरित्यागः ज्वरितस्यौषधं तथा ।
लोभस्यैवं परित्यागः असंतोषस्य भेषजम् ॥
भडे बोलने संतोषथी, डोधने शांति (क्षमाथी), मानने मृदुता (नम्रताथी) અને માયાને ૠજુતા (સરલતા) થી જીતવા જોઈએ. જેમ તાવથી પીડિત મનુષ્યને આહાર પરિત્યાગ ઔષધિ છે તેમ લોભ પરિત્યાગ માટે સંતોષ ઔષધિ સમાન છે. ७४ ।।
11
भावार्थ:- क्रोध, मान, माया, और लोभ इन चारों कषायों में लोभ सब से प्रधान है। लोभ के वश प्राणी न करने योग्य कार्य भी कर बैठता है । इसलिए लोभादि को छोड़ कर जिसने सम्यग् ज्ञान दर्शन बोरित्र को अंगीकार कर लिया है वह अवश्य मोक्ष को प्राप्त करता है 1
लोभ को अलोभ (संतोष) से जीतना । क्रोध को शान्ति से, मान को मृदुता (नम्रता) से और माया ऋजुता ( सरलता) से जीतना चाहिये। जैसे- बुखार से पीड़ित व्यक्ति के लिये आहार परित्याग (उपवास करना) औषधि है वैसे ही लोभ परित्याग के लिये संतोष औषधि है ॥ ७४ ॥
Rababananananananananananan

Page #87

तदेवं कुतश्चिन्निमित्तात् सहापि लोभादिना निष्क्रम्य पुनर्लोभादिपरित्यागः कार्यः, अन्यस्तु लोभं विनापि प्रव्रज्यां प्रतिपद्यत इति दर्शयति
विणा विलोभं णिक्खम्म एस अकम्मे जाणइ पासइ, पडिलेहाए णावकखइ, एस अणगारे ति पच्चइ, अहो य राओ परितप्यमाणे कालाकालसमुट्ठाई संजोगी अट्ठालोभी आलूंपे सहसाकारे विणिविट्ठचित्ते इत्थ सत्थे पुणो पुणो से आयबले से णाइबले से सयणबले से मित्तबले से पेच्चबले से देवबले से रायबले से चोरबले से अतिहिबले से किविणबले से समणबले, इच्चेएहिं विरूवरूवेहिं कज्जेहिं दंडसमायाणं संपेहाए भया कज्जइ, पावमुक्खो त्ति मण्णमाणे, अदुवा आसंसाए ॥ ७५ ॥
भरतराजवत् विनापि लोभं निष्क्रम्य एषः अकर्मा जानाति पश्यति, 'विणइत्तु लोभं ' पाठान्तरमाश्रित्य विनीय लोभमित्यर्थ । अन्यच्च प्रत्युपेक्षणया - पर्यालोचनया विषयादि नावकाङ्क्षति एषः अनंगार इति प्रोच्यते । गृद्धो लोकस्तु अहंश्च रात्रिं च परितप्यमानः कालाकालसमुत्थायी संयोगार्थी अर्थाss लोभी आलुम्पः सहसाकारो विनिष्टचित्तों विनिविष्टचेष्टो वा अत्र शस्त्रे पुनः पुनः प्रवर्तते । तद् आत्मबलं मे भावीतिकृत्वा इत्यस्य सर्वत्रानुवृत्तिः तद् ज्ञातिबलं तद् मित्रबलं, तत् प्रेत्यबलं, तद् देवबलं तद् राजबलं, तत् चोरबलं तद् अतिथिबलं, तत् कृपणबलं, तत् श्रमणबलं मे भावीतिकृत्वैतैर्विरूपरूपैः कार्येर्दण्डसमादानं सत्त्वोपघातं क्रियते । अन्यथा तदात्मबलादिकं मे न भावीति संप्रेक्षया आलोचनया भयात् क्रियते । पापमोक्ष इत्यपि मन्यमानः अथवाऽऽशंसया अप्राप्तपणाभिलाषयापि सत्त्वोपघातकारिणीक्रियासु प्रवर्तत इति ॥७५॥
-
-
अन्वयार्थ :- लोभं विणा वि - सोल वगर अर्थात् दोलनो त्याग उरीने णिक्खम्म - दीक्षा स्वीअर रीने एस - २॥ अकम्मे - अर्भमाथी रहित जाणइ - देवलज्ञानथी भरो छे. जने पासइ - डेवलदर्शनथी दुवे छे. माटे पडिलेहाए - सा वियारीने णावकखइ - विषयोने ò ऽय्छतो नथी ते. एस - २॥ ५३ष अणगारे त्ति - अनगार (साधु) पवुच्चइ - उहेवाय छे. सोलथी वशीभूत थयेलो पु३ष अहो य राओ - दीवस खने रात दुःखने भोगवे छे. कालाकालसमुट्ठाई - डाल भने अझसमां उभो यह परिश्रम डरे छे.
६४ poooooooo श्री आचारांग सूत्र

Page #88

સંબોણી - ઈષ્ટ (અનુકુલ) સંયોગની ઈચ્છા કરે છે. ગદ્દારોપી - ધનનો લોભ કરે છે. ભાનુરે - પ્રાણિયોનો ઘાત કરે છે સહારે -ચોરી આદિરૂપ સાહસ કરીને કાર્ય કરે છે. વિશ-વિચિત્તે તે સદાય ધનની જ ચિંતા કરે છે. તે પુણો પુળો - નિરંતર સ્થ - પૃથ્વીકાય આદિનો સત્યે - ઘાત કરે છે. જે - તે લાયવરે - બળવાન બનવા માટે બાફવને - જ્ઞાતિજનોના બળની વૃદ્ધિ માટે સાળવત્તે - સ્વજનના બળને માટે વિજો - મિત્રોના બળને માટે દેવત્તે - મર્યા પછી એટલે પરભવમાં બળવાન થવા માટે વર્તે - દેવના બળને માટે રાવતે - રાજાના બળને માટે વોરવર્ત - ચોરના બળ માટે ગતિદિ-વજો - અતિથિના બળને માટે વિવિખવજો - કૃપણના બળને માટે સમાવતે - શ્રમણના બળને માટે ત્રેપ - આ પ્રકારે વિવાહિં - વિવિધ પ્રકારના વેગ્નેહિં - પ્રયોજનોથી લોભી પુરૂષ હમાયા - પ્રાણિયોને (જીવો) દંડ આપે છે અર્થાત્ પ્રાણિયોની હિંસા કરે છે. તે સંપાઈ - આ પ્રમાણે વિચારીને જો બકરા આદિ પ્રાણિયોનો ઘાત નહીં કરું તો મારા મનોરથ પૂર્ણ નહીં થાય. મા - આ ભયથી પ્રાણિયોંનો ઘાત કરે છે. પવિમુવત્તિ - હું પાપથી મુક્ત થઈ જઈશ એવું મા માળે - માનતા કેટલાક પુરૂષ જીવહિંસા કરે છે બકુલા - અથવા કેટલાક જીવ સાયંસ - આશંસાથી અર્થાત્ ભાવિમાં શુભ ફળની આશાથી અને આગામી ભવમાં શુભફળની આશાથી જીવોનો ઘાત કરે છે. - ભાવાર્થ - લોભથી વશીભૂત થયેલા પુરૂષ ઈહલૌકિક અને પરલૌકિક સુખોની પ્રાપ્તિ માટે જીવહિંસા આદિ અનેકવિધ પાપાચરણ કરે છે. જે પુરૂષો લોભનો ત્યાગ ફરી સંયમ અંગીકાર કરી લે છે, અને ચારિત્રનું વિશુદ્ધ રૂપથી પાલન કરે છે તેઓ થોડાક જ સમયમાં ઘાતી કર્મોનો ક્ષય કરી કેવલજ્ઞાન - કેવલદર્શન ઉપાર્જન કરી લે છે. આ સંસારમાં કેટલાક પ્રાણીઓ એવા છે જે સાધુના વેષને ધારણ કરીને આલોક તથા પરલોકના સુખને માટે લોભમાં પડી જાય છે. એવા સ્વયંને સાધુ કહેવડાવવામાં યોગ્ય માને છે પણ વાસ્તવમાં તેઓ સાધુ નથી. જેઓ લોભને જીતીને અકર્મા બનવા પ્રયત્ન કરે છે તે જ સાચા સાધુ અને અનગાર છે . ૭૫ . भावार्थ :- लोभ के वशीभूत पुरुष इहलौकिक और पारलौकिक सुखों की प्राप्ति के लिए जीव हिंसा आदि अनेकविध पापाचरण करता है । जो पुरुष लोभ का त्याग करके संयम अङ्गीकार कर लेता है एवं चारित्र का विशुद्ध रूप से पालन करता है वह थोड़े ही समय में घातीकर्मों का क्षय करके केवलज्ञान केवलदर्शन उपार्जन
इस संसार में कितने ही प्राणी ऐसे हैं जो साधु के वेश को धारण करके भी इस लोक या परलोक के सुख के लोभ में पड़ जाते हैं वे अपने को साधु कहने की धृष्टता करते हैं किन्तु वास्तव में वे साधु नहीं हैं। को लोभ को जीत कर अकर्मा बनने की चेष्टा करते हैं वे ही सच्चे साधु एवं अनगार हैं ॥ ७५ ॥
થી રાવણ સૂત્ર છ969696969696969696969696ળા ૬૧

Page #89

तदेवं ज्ञात्वा किं कर्तव्यमित्याह -
तं परिण्णाय मेहावी णेव सयं एएहिं कज्जेहिं दंडं समारंभिज्जा व अण्णं एएहिं कज्जेहिं दंडं . समारंभाविज्जा, एएहिं कज्जेहिं दंडं समारंभंतं वि. अण्णं ण समणुजाणिज्जा, एस मग्गे आरिएहिं पवेइए,
जहेत्थ कुसले णोवलिंपिज्जासि ॥ ७६ ॥ तिबेमि ॥ तत् परिझाय मेधावी नैव स्वयं एतैः कायैर्दण्डं समारभेत, नैव अन्यम् एतैः कार्दण्डं समारम्भयेत्, एतैः कायैर्दण्डं समारभमाणम् अन्यं न समनुजानीत एष मार्ग आयः - तीर्थकृद्भिः प्रवेदितः, यथाऽत्र - आत्मावलोपधानादिकेषु कार्येषु समुपस्थितेषु सत्सु दण्डमादानं परिहरन् तजनितकर्मणा त्वं कुशलो नोपलिम्पयेरिति ब्रवीमि ॥७६॥ ___अन्वयार्थ :- मेहावी - वस्तुन। स्वभावने (तत्पने) पावणो भुद्धिवाणो पु३५ तं ५05त विषयाने परिणाय - ने एएहिं - मा ७५२ पता कज्जेहिं - आर्योन भाटे सयं - स्वयं णेव दंडं समारंभिज्जा - प्रालियोनी सि. न. ३. तथा एएहिं - २॥ कज्जेहिं - आर्योने माटे अण्णं - 40ो द्वा२॥ ५९॥ णेव दंडं समारंभाविज्जा - प्रालियोनी &िAL न २॥ मने एएहिं कज्जेहिं - २८॥ ॥र्यो भाटे दंडं समारंभंत वि - प्रायो- ७२ . अण्णं - alon पु३पनी ण समणुजाणिज्जा - अनुमोहना ५५॥ ४२ नही, आरिएहिं - भार्थ. पु३षोभे एस - २॥ मग्गे - मार्ग पवेइए -'५२मावेश छे. भेटले. कुसले - बुद्धिमान पु३५ जहेत्थ - २८॥ पाठिंस३५ व्यापारमा णोवलिंपिज्जासि - लेपाय नही, त्ति बेमि - पूर्ववत
ભાવાર્થ - ત્રણયોગ અને ત્રણ કરણથી પ્રાણીયોની હિંસાનો ત્યાગ અને સમ્યગુ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપ ભાવમાર્ગ તીર્થકર અને ગણધર એવા આર્યપુરૂષો દ્વારા કહેલ છે. એટલે તે આદર કરવા યોગ્ય છે. બુદ્ધિમાન પુરૂષો આ આર્યમાર્ગને અંગીકાર કરી मात्मस्यामा प्रवृत्ति ४३ ॥ ७६ ॥
भावार्थ :- तीन योग और तीन करण से प्राणियों की हिंसा का त्याग और सम्यग्ज्ञान, दर्शन, चारित्र रूप भाव मार्ग आर्य पुरूषों के द्वारा कहा गया है इसलिए यही आदर करने योग्य है। इसलिए बुद्धिमान् पुरूष को चाहिए कि इस आर्य मार्ग को अङ्गीकार करके आत्मकल्याण में प्रवृत्ति करें ॥ ७६ ॥
६६ )OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOD|श्री आचारांग सूत्र

Page #90

तृतीय उद्देशकः) બીજા ઉદ્દેશામાં લોભને જીતવાના વિષયમાં કહ્યું હવે માનને જીતવાના વિષયમાં કથન કરે છે.
दूसरे उद्देशक में लोभ को जीतने के विषय में कहा गया है। अब मान को जीतने के विषय में कथन किया जाता है :भणितः कषायविषयात्मको भावलेपः अत्रापि कषाया वर्ण्यन्ते
से असई उच्चागोए असई णीयागोए, णो हीणे णो अइरित्ते, णो पीहए, इइ संखाए को गोयावाई को माणावाई, कंसि वा एगे गिझे, तम्हा पंडिए णो हरिसे, णो कुझे, भूएहिं जाण पडिलेह
सायं ॥ ७७ ॥ स असकृद् उचैर्गोत्रे उत्पन्नः, असकृद् नीचेोत्रे उत्पन्नः, तदेवं न मानो बिधेयो नापि दीनता, उचावचयोर्गोत्रयोर्बन्धाऽध्यवसायस्थानकण्डकानि तुल्यानीति, उच्चै!त्रकण्डकार्थतयाऽसकृत् न हीनो नातिरिक्तः । नागार्जुनीयास्तु पठन्ति - एगमेगे खलु जीवे अइअद्धाए असई उच्चोगोए असई नीआगोए - कंडगट्ट्याए नो हीनो नो अइरित्त उक्तार्थ एव, एवं सति किमपि मदस्थानं न ईहताऽपि न स्पहयेदपि । एवमसकृदन्चावच्चस्थानोत्पादादिकं संख्याय-ज्ञात्वा को गोत्रवादी भवेत् ? तथोचैर्गोत्रनिमित्तं को मानवादी भवेत् ? कस्मिन् उच्चेोत्रादिकेऽनवस्थितस्थानके वा एको गृद्धयेत् ? तस्मान्न हृष्येन कुप्येत्, भूतेषु प्रत्युपेक्ष्य जानीहि सातम् असातमपि ॥७॥ ....अन्वयार्थ :- से - 20 ७१ असई - मने पार उच्चगोए - (3थ्योत्रम उत्पन्न थयेा छ तथा असई - भने ४२ णीयागोए - नीय गोत्र मने नीय योनिमा उत्पन्न ध्ये छ भाटे ७वे न तो भत्मिभान न हीनता ४२वी. णो हीणे - नाय
यो स्थानो न तो डीन छ भने णो अइरित्ते - नथी भघि, भाटे णो पीहए - જીવ ઉચ્ચ જાતિ આદિ મદસ્થાન પ્રાપ્ત કરવાની ક્યારે ય ઈચ્છા ન કરે ફ - આ (45d पातने संखाए - 9ीने को - यो पु३५ गोयावाई - (3थ्य गोत्रनो भ६ ४२
छ. तथा को - ओ. माणावाई - भान ४२] । छ वा - मने कंसि - क्षणभंगुर या स्थान माटे मनुष्य गिझे - दोन ७२री : छ. तम्हा - भेटले. पंडिए - पंडित ५३५ णो परिसे - (322 old पाभीने उपाणी न थाय तथा णो कुझे - णो कुप्पे - मत्मिभानने
आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000( ६७

Page #91

वश डोध नहीं ५२. पंडित पु३ष पडिलेह - वियार उरीने जाण આ વાત જાણવી भेध्ये उ भूएहिं - समस्त कवो द्वारा सायं सुजनी ईच्छा राय छे. अर्थात् सर्व वो સુખના અભિલાષી અને દુઃખના દ્વેષી જ હોય છે.
-
ભાવાર્થ – બીજા ઉદ્દેશામાં લોભને જીતવાના વિષયમાં કહ્યુ. હવે માનને જીતવાના વિષયમાં શાસ્ત્રકાર કહે છે. આ જીવ અનેકવાર ઉચ્ચ-નીચ ગોત્રમાં જન્મ લઈ ચુકેલ છે. પરન્તુ ઉચ્ચગોત્રમાં જન્મ લેવાથી મોટો અને નીચ ગોત્રમાં જન્મ લેવાથી હીન નથી થતો. જ્યાં સુધી જીવ કષાયોને નથી જીતતો ત્યાં સુધી તેનું ઉત્થાન સંભવ નથી. એટલે કષાયોને જીતવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. કષાયોને જીતવાથી જ જીવ સુખી 25 213 & 11 0911
-
भावार्थ :- यह जीव अनेक बार उच्च गोत्र में और अनेक बार नीच गोत्र में जन्म ले चुका है। किन्तु उच्च गोत्र में जन्म लेने से कोई हीन नहीं हो जाता। जब तक यह जीव कषायों को नहीं जीतता है तब तक इसका उत्थान संभव नहीं है। इसलिए कषायों को जीतने का प्रयत्न करना चाहिए । कषायों को जीतने से ही जीव सुखी हो सकता है ॥ ७७ ॥
सर्वाऽपि प्राणी साताभिलाष्यसातं च जुगुप्सते, अथवा भूतेषु शुभाशुभरूपं कर्म्म प्रत्युपेक्ष्य यत्तेषामंप्रियं तन्न विदध्यात् इत्ययमुपदेशः -
समिए एयाणुपस्सी, तंजहा- अंधत्तं बहिरतं मूयत्तं काणत्तं कुंटत्तं खुज्जतं वडभत्तं सामत्तं सबलत्तं सह पमाएणं अणेगरूवाओ जोणीओ संधायइ विरूवरूवे फासे पडिसंवेयइ ॥ ७८ ॥
नार्गाजुनीयास्तु पठन्ति पुरिसे णं खलु दुक्खुब्बेअ सुहेसए"
·
पुरुषः - संसारिजीवो दुःखात् उद्वेगवान् सुखस्य चैषक एव । अतः प्रतिप्राणि आत्मौपम्येनाऽऽचरता तदुपमर्दकानि हिंसादिस्थानानि परिहृत्याऽऽत्मा च पञ्चमहाव्रतेष्वास्थेयः, तत्परिपालनार्थं चोत्तरगुणा अप्यनुशीलनीयाः तदर्थमुपदिश्यते
समितिभिः समितः एतदनुदर्शी, तद्यथा - अन्धत्वं बधिरत्वं मूकत्वं काणत्वं कुण्टत्वं कुब्जत्वं बडभत्वं, श्यामत्वं, शबलत्वं च कर्मवशगो भूरिशः परिसंवेदयते । किञ्च सह प्रमादेन अनेकरूपा योनीः संदधाति - संधावति वा, तासु विरूपरूपान् दुःखस्पर्शान् परिसंवेदयते ॥७८॥
-
अन्वयार्थ :- समिए - पांथ समितिनुं पालन उरतो वो पु३ष एयाणु पस्सी - आ वातोने हे तं जहा - भेभ } अंधत्तं - खांधणी होवो बहिरत्तं - जड़ेरो होवो मूयत्तं - भुंगो - गुंगो होवो काणत्तं अशी होवो कुंटत्तं - हाथ आहि वांझ होवा खुज्जत्तं -
६८ pooooooooooooooo श्री आचारांग सूत्र
-

Page #92

दुजडो होवो वडभत्तं वामन हींगशी होवो सामत्तं - श्याम (अणो ) होवो खने सबलत्तं - शंजसत्व खेटले अजरथितरो होय, सईह डोढ वाणी होय, पमाएणं सह प्रभाह उरीने खां व अणेगरूवाओ ने प्रारनी जोणीओ - योनियोंनी सामे संधाय - संधेइ छोडेछे अर्थात् अनेड प्रहारनी योनियोंमां ४न्म धारा रे छे अने
विरूवरूवे - विविध प्रा२ना फासे स्पर्शाने भेटले दुःखोने पडसंवेयइ - भोगवे छे..
-
-
-
-
-
भावार्थ - द्रव्य भने भाव खेम जन्ने प्रारथी खांधणी - बहेरो, जोजडो - મૂંગો આદિ થાય તે પૂર્વ જન્મના ઉચ્ચગોત્રના અભિમાનથી ઉપાર્જિત ભારી પાપકર્મોનું ફલ છે. વિષય કષાયાદિ પ્રમાદમાં ફસાઈને જીવ અનેક પ્રકારની યોનિયોમાં પરિભ્રમણ કરતો રહે છે. એટલે જ બુદ્ધિમાન્ પુરૂષોએ સદા તેવા પાપકર્મોથી દૂર રહેવું જોઈયે
1192 11
भावार्थ :- द्रव्य और भाव दोनों प्रकार से अन्धा, बहरा, गूंगा, आदि होना पूर्व जन्म के भारी पाप कर्मों का फल है । विषय भोगादि प्रमाद में फंस कर प्राणी अनेक प्रकार की योनियों में परिभ्रमण करता रहता है । इसलिए बुद्धिमान् पुरूष को चाहिए कि वह सदा पाप कर्मों से दूर रहे ॥ ७८ ॥
तदेवमुच्चैर्गोत्रोत्थापितमानोपहतचेता नीचैर्गोत्रविहितदीनभावो वाऽन्धबधिरमूकत्वादिप्राप्तः अनवगतत्तत्त्वो मूढस्तत्रैवोच्चैर्गोत्रादिके विपर्यासमुपैति आह च
से अबुज्झमाणे हओवह जाइमरणं अणुपरियट्टमाणे, जीवियं पुढो पियं इहमेगेसिं माणवाणं खित्तवत्थुममायमाणाणं, आरत्तं विरतं मणिकुंडलं सह हिरण्णेण इत्थियाओ परिगिज्झ तत्थेव रत्ता, ण इत्थ तवो वा दमो वा नियमो वा दिस्सइ, संपुण्णं बाले जीविकामे लालप्पमाणे मूढे विप्परियासमुवेइ ॥ ७९ ॥
स कर्मविपाकादिकम् अनवबुध्यमानो हतोपहतो जातिमरणम् अनुपरिवर्तमानो विपर्यासमुपैति, जीवितम् असंयमजीवितं वा प्रत्येकं प्रियम्, इहैकेषां मानवानां क्षेत्र - वास्तु-ममायमानानां तत्क्षेत्रादिकं वा प्रत्येक प्रियम्, इहैकेषां मानवानां क्षेत्र - वास्तु-ममायमानानां तत्क्षेत्रादिकं प्रेयः, किंच- आरक्तं विरक्तं मणिकुण्डलं सह हिरण्येन स्त्रीः परिगृह्य तत्रैव रक्ताः सक्ता वदन्ति च - “ नात्र तपो वा दमो वा नियमो वा फलवान् दृश्यते” । सम्पूर्णं बालो जीवितुकामो लालप्यमानो मूढो विपर्यासमुपैति
1109/1
| श्री आचारांग सूत्र ७७७७७७७७७७७७७७-६९

Page #93

અન્નવાર્ય :- સે - તે અવુામાળે - અજ્ઞાની જીવ ગોવણ - હતપ્રહત થાય છે અર્થાત્ વિવિધ પ્રકારની વ્યાધિયોંથી પિડીત અને સમસ્ત લોકમાં અપમાન પાત્ર થાય છે તથા ઝામરાં અનુયટ્ટમાળે - તે વારંવાર જન્મ - મરણના ચક્રમાં ભમ્યા કરે છે, રૂહૈં - આ જગતમાં ચિત્તવત્યુમમાયમાળાળ - ખેતર, મકાન આદિ પરિગ્રહમાં મમતા રાખવાવાળો Ìત્તિ - કેટલાક માળવાળું - મનુષ્યોને પુદ્દો વિનં - અસંયમી જીવન પિય - ઘણું વ્હાલું લાગે છે, આવા અજ્ઞાની જીવ ઞાત્ત વિત્ત – રંગબેરંગી વસ્ત્ર મહિન્ન - મણિઓ કાનોના કુંડલ હિરોળ સજ્જ રૂચિયાઓ - સોનું અને સ્ત્રી આદિનો વિભિન્ન - સંગ્રહ કરીને તત્યેવ - તે વસ્તુઓમાં જ ત્તા - આસકત રહે છે. વાત્તે -.બાલ - અજ્ઞાની જીવ નીવિડવામે – અસંયમરૂપી જીવનની ઈચ્છા કરતો એવો સંપુખ્ત – પ્રાપ્ત થયેલ કામભોગોને (વિષયોને) ભોગવતો થકો તેમાં આસક્ત રહે છે અને ત્ત્ત - આ સંસારમાં તવો વા તમો વા નિયમો વા - તપ, દમ - ઈન્દ્રિયદમન (સંયમ) અને નિયમોના કંઈ પણ ફલ ળ વિસ્તફ – દેખાતું નથી, આ પ્રકારે જ્ઞાતપ્પમાળે - કહેતા એવા મૂઢે - તે મૂઢ - અજ્ઞાની જીવ વિરિયાતમુવેદ્ - સમસ્ત પદાર્થોને વિપરિત જ દેખે છે.
ભાવાર્થ - પ્રાણિયોંને સ્વયંના કરેલા કર્મોનાં ફલ અવશ્ય ભોગવવા પડે છે. આ સંસારમાં જે વિવિધ પ્રકારે દુઃખો ભોગવી રહ્યા છે તે જીવોએ કરેલાજ કર્મોના ફલ છે. એટલેજ વિવેકી પુરૂષો સાવદ્ય કર્મોનું સેવન નથી કરતા. અજ્ઞાની જીવ આ વાતને સમજતા નથી એટલે પાપકર્મો ઉપાર્જન કરી ઉચ્ચ-નીચ વિવિધ પ્રકારના ગોત્રોમાં ઉત્પન્ન થઈ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતા રહે છે,
અસંયમરૂપી જીવનની ઈચ્છા કરતો, કામભોગો પ્રાપ્ત થતાં આસક્ત રહે છે. આ સંસારમાં તપ-દમ-ઈન્દ્રિયદમન આદિ નિયમોના ફળ નથી દેખાતા, આ પ્રમાણે કહેતા અજ્ઞાની જીવ સમસ્ત પદાર્થોને વિપરિત દેખે છે. II ૭૯ ॥
भावार्थ :- प्राणियों को अपने कर्मों का फल अवश्य भोगना पड़ता है। इस संसार में जो नाना प्रकार के दुःख भोगे जाते हैं वे सब प्राणियों के किए हुए कर्म के ही फल हैं। अतः विवेकी पुरुष सावद्य कर्म का सेवन नहीं करते हैं परन्तु अज्ञानी जीव उस बात को नहीं समझते हैं इसीलिए वे पाप कर्मों का उपार्जन कर ऊंच नीच नाना प्रकार के गोत्रों में उत्पन्न होकर संसार में परिभ्रमण करते रहते हैं ॥ ७९ ॥ ये पुनरुन्मज्जत्शुभकर्मादिताध्यवसायपुरस्कृतमोक्षास्ते किंभूता भवन्तीत्याहइणमेव णावकंखंति, जे जणा धुवचारिणो । जाइमरणं परिण्णाय, चरे संकमणे दढे ॥ १ ॥ णत्थि कालस्सणागमो, सव्वे पाणा पियाउया ।
• Foods XXXXXX XXX |શ્રી આચારાંગ સૂત્ર

Page #94

सुहसाया दुक्खपडिकूला अप्पियवहा पियजीविणो जीविउकामा, सब्बेसि जीवियं पियं, तं परिगिज्झ दुपयं चउप्पयं अभिजुंजिया णं संसिंचिया णं तिविहेण जा वि से तत्थ मत्ता भवइ अप्पा वा बहुया वा, से तत्थ गड्डिए चिट्ठइ, भोयणाए, तओ से एगया विविहं परिसि संभूयं महोवगरणं भवइ, तं वि से एगया दायाया वा विभयंति, अदत्तहारो वा से अवहरइ, रायाणो वा से विलुपंति, णस्सइ वा से, विणस्सइ वा से, अगारदाहेण वा से डज्झइ, इइ से परस्स अट्ठाए कूराई कम्माइं बाले पकुव्बमाणे तेण दुक्खेण सम्मूढे विप्परियासमुवेइ, मुणिणा हु एवं पवेइयं, अणोहंतरा एए, णो य ओहं तरित्तए, अतीरंगमा . एए, णो य तीरं गमित्तए, अपारंगमा एए, णो य पारं गमित्तए, आयाणिज्जं च आयाय तम्मि ठाणे ण चिट्टइ, वितहं पप्प अखेयण्णे तम्मि ठाणम्मि चिट्ठइ
॥ ८०॥ - इदमेव - पूर्वोक्तं सम्पूर्णजीवितं क्षेत्राङ्गनापरिभोगादिकं वा नावकाङ्क्षन्ति ये जना ध्रुवचारिणो घुवः - मोक्षो धूतं वा चारित्रं तचारिणो धूतचारिणो वा । जातिमरणं परिझाय चरेत् सङ्क्रमणं - चारित्रं दृढः सन् यदि वा अशङ्कमनाः सन् संजमं चरेत् यतो नास्ति कालस्य -मृत्योः अनागमः, सर्वे पाणिनः प्रियायुष्काः, 'सबेपाणा पियायया" इति पाठान्तरमाश्रित्य प्रियायताः- आयतः - आत्माऽनायनन्तत्वात् स प्रियो येषां ते तथा, सुखास्वादा दुःखप्रतिकुला अप्रियबधाः प्रियजीविनः - प्रियमायुष्यकमसंयमजीवितं वा येषां ते तथा, जीवितुकामाः, सर्वेषां जीवितं - असंयमजीवितं प्रियं, तदसंयमजीवितं परिगृह्य - आश्रित्य द्विपदं चतुष्पदम् अभियुज्य - व्यापार्य अर्थनिचयं संसिंच्य - संवर्ध्य त्रिविधेन - योगत्रिककरणत्रिकेन याऽपि तस्य - आरम्भिण; तत्र द्विपदाघारम्भे मात्रा - अर्थमात्रा भवति अल्पा वा बहुका वा, स अर्थवान् तत्र गृद्धस्तिष्ठति भोजनाय भोगाय
श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000( ७१

Page #95

वा भविष्यतीति । ततस्तस्य - गृद्धस्य एकदा विविधं परिशिष्टं सम्भूतं परिभोगाङ्गत्वात् महोपकरणं भवति, तदपि - स्वोपभोगायोपार्जितमपि तस्य - गृद्धस्य एकदा दायादा वा विभजन्ते अदत्तहारोदस्युर्वा तस्य - गृद्धस्य अपहरति, राजानो वा तस्य विलुम्पन्ति, नश्यति वा तस्य, विनश्यति वा तस्य, अगारदाहेन वा तस्य दह्यते, एवं स परस्य अर्थाय क्रूराणि कर्माणि बालः प्रकुर्वाणस्तेनकर्मविपाकापादितेन दुःखेन सम्मूढो विपर्यासमुपैति, मुनिना - तीर्थकृता खलु एतत् प्रवेदितं, अनोघन्तरा एते - कुतीर्थकाः पार्श्वस्थादयो वा, न च ओघं - संसारम् अष्टप्रकारं कर्म वा तरितुं समर्थाः, अतीरंगमा एते न च तीरं मोहनीयक्षयं घातिचतुष्टयापगमं वा गन्तुं समर्थाः, अपारंगमा . एते न च पारं-मोहनीयातिरिक्तशेषघातिक्षयं भवोपग्राह्यभावं वा गन्तुं समर्थाः, आदानीयं च श्रुतं भोगाङ्गकर्म वाऽऽदाय तस्मिन् - श्रुतोक्ते संयमस्थाने न तिष्ठति, वितथमुपदेशं प्राप्यऽखेदज्ञः खेदज्ञो वा तस्मिन् साम्प्रतक्ष्युपदिष्टेऽसंयमस्थाने तिष्ठति । अथवा वितथम् आदानीयंभोगाङ्गव्यतिरिक्तं संयमस्थानं प्राप्य खेदज्ञः तस्मिन् सर्वज्ञारूपे स्थाने तिष्ठतीति ॥८॥ .... ____ अन्वयार्थ :- जे - ४ जणा - मनुष्य धुवचारिणो - ध्रुपयारी छ अर्थात् मोक्ष प्राप्ति भाटे सभ्य यारित्रनु पालन ४२ छ ते. इणमेव - A Aiसरि विषयमानी णावखंति - 5७॥ ४२ता नथी, जाइमरणं - ४न्म भने भ२९॥ ॥ तत्पने परिणय - 09ीने संकमणे - संयममा दढे - दृढ थ ने चरे - वियरे, कालस्सणागमो णत्थि - 50 . अर्थात् मृत्यु योस. भावानुं ४ छ. सब्वे - सर्व पाणा - प्रायोने पियाउया - स्पेयर्नु मायुष्य प्रिय छ सुहसाया - १५ uी सुष. मोगqानी यान॥ ४३ छ. दुक्खपडिकूला - ११प्राहुमने प्रतिभ्रूण माने छ. अप्पियवहा - अधाने १५ अप्रिय छ पियजीविणो - अधाने स्वयंनु वन प्रिय होय छे. जीविउकामा - प्री 94वानुं या छे. सव्वेसि जीवियं पियं - 40 वोने स्वयतुं वन प्रिय होय छे. तो ५९ मशीनी 4 तं - मसंयम पनने परिगिज्झ - स्व.२-४२रीने दुपयं चउप्पयं - द्विप मात् हासहासी मनोरोने तथा यतुष्प अर्थात् ॐ2 - पण - घो32 महिने अभिजुंजिया -
मम सीने तिविहेण - ९४२९५ - १ योगथी. संसिंचिया - घननी वृद्धि ४३ छ, मा प्रारे सन्त (58२) परिश्रम ४२१॥ छतi अप्पा १. बहुया - थोडं मथप ५j जा वि - ४ siss से - ते धननी मत्ता - भात्रा (प्रभारी) भवइ - थाय छे. तत्थ - तमांत प्रा. भोयणाए - भोगने भाटे गड्डिए - अत्यंत मास.ऽत. चिट्ठइ - २४ . तओ - त्यार पाद एगया - 3153 पार से - घननी पाईन! ४२भेा ते ५३षने दामiतराय
भना क्षयोपशमथी परिसिढे - भो॥ ४२१छतi qeी संपत्ति विविहं - विविध भने महोवगरणं - ५९॥ प्रभामा संभूयं भवइ - 2381 46 14 छे परंतु से - तेनी तं - ते
(७२ DOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #96

સંપત્તિને અણીયા - ક્યારેક તો રાણાયા - દાવાદ અર્થાતુ પૈતૃક સંપત્તિના ભાગીદાર વિમયંતિ - ભાગે પાડીને લઈ લે છે ગા - અથવા જે - તે સંપત્તિને ક્યારેક હિરો - ચોર અવર ચોરી લે છે. વા - અથવા તે - તે સંપત્તિને ક્યારેક હાથાળો વિલુપતિ - રાજા તેની પાસેથી છીનવી લે છે. વ - અથવા તે ખરૂ - તેની સંપત્તિ નષ્ટ થઈ જાય છે. રા - અથવા વિળ - વિવિધ પ્રકારે નષ્ટ થઈ જાય છે. વા - અથવા તે – તેની સંપત્તિ કIRળ - ઘરમાં આગ લાગીને ફક્સ - બળી જાય છે આ પ્રકારે પરત લાઇ - બીજાઓ માટે સૂાડું - ક્રૂર મારું - કર્મ પશુથમાળે - કરતો એવો છે - તે વાતે - બાળ-અજ્ઞાની તેન - તે પાપથી ઉત્પન્ન થયેલ કુલ્લેખ - દુઃખથી સમૂહે - મૂઢ બનીને વિપરિયાતમુ - કર્તવ્ય - અકર્તવ્યના વિવેકથી હીન થઈ જાય છે, મુળા - શ્રી વિતરાગ પ્રભુએ હું - નિશ્ચયથી પડ્યું - આ વેફર્ચ - ફરમાવેલ છે કે , - તે અજ્ઞાની જીવ ગોહિત - સંસારસાગરને પાર કરાવવાવાળા નથી, - અને આ ગોદં - સંસારસાગરને તરિત્ત - પાર કરવામાં નો - સમર્થ છે નહીં, W - આ અજ્ઞાની જીવ બતીમાં - સંસારસાગરથી કીનારા પર જવાવાળા નથી - અને તીર - સંસારસાગરના કીનારે પિત્ત - જવામાં જો - સમર્થ છે નહીં. પw - આ અજ્ઞાની જીવ કપાળમાં - સંસારસાગરથી પાર પામવાવાળા નથી ર - અને પાર નેત્તા નો - સંસારસાગરથી પાર પામવા માટે સમર્થ છે નહીં. - અને તે સામાગિબ્સ - દ્વિપદ - ચતુષ્પદ આદિ ભોગસામગ્રીને ગાયા - ગ્રહણ કરીને તમે ટાળે - તે સર્વજ્ઞ પ્રભુએ બતાવેલ માર્ગમાં છ વિદર - રહેલા હોતા નથી, અહેયો - તે અકુશલ પુરૂષ વિતરં - અસંયમ માર્ગનો પw - આશ્રય લઈને તષેિ - તે કામિ - સ્થાનમાં વિક્ર - રહે છે અર્થાત અસંયમ માર્ગમાં જ રમણ (રમતો) કરે છે. (રહે છે.)
ભાવાર્થ - મોક્ષની ઈચ્છા કરવાવાળા જ્ઞાની પુરૂષ પરિસહ અને ઉપસર્ગોને સહન કરીને દ્રઢતાની સાથે સંયમનું પાલન કરે છે. પરંતુ અજ્ઞાની પુરૂષ ધર્માચરણમાં પ્રમાદ કરે છે. એ લોકો વિચારે છે કે વૃદ્ધાવસ્થા આવશે ત્યારે ધર્માચરણ કરી લઈશું પરંતુ આ વિચારવું એ તેની ભૂલ છે. કેમ કે મૃત્યુને આવવાનો કોઈ નિયત, ચોક્કસ સમય નથી તેથીજ ધર્મના આચરણમાં એક ક્ષણમાત્રનો પણ પ્રમાદ કરવો જોઈએ નહીં. આ સંસારમાં જેટલા પ્રાણી છે તે બધાયને પોતાનું આયુષ્ય ઘણું પ્યારું હોય છે. મરવાનું કોઈને પસંદ નથી હોતું. બધા સુખના અભિલાષી હોય છે. દુઃખને કોઈ ઈચ્છતા નથી એટલે જ કોઈ પણ પ્રાણીઓને દુઃખ આપવું ન જોઈએ. અને કોઈના
થિી ગાવા ફૂa9999999999999965( ૭૨

Page #97

પ્રાણોનો વિનાશ ન કરવો જોઈયે. અજ્ઞાની પુરૂષ ધનઉપાર્જનના નિમિત્તે વિવિધ પ્રકારે આરંભ કરે છે પરંતુ તે જ ધન તેના રક્ષણરૂપ, શરણરૂપ થતું નથી. તે બીચારો સ્વયં કરેલા પાપકર્મોને સાથે લઈને પરલોકમાં જાય છે અને વિવિધ પ્રકારે દુઃખોને (भोगवे छे.
શ્રી તીર્થંકર પ્રભુએ સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે સાવદ્ય આરમ્ભમાં જીવન વ્યતીત કરવાવાળા પુરૂષો (જીવો) સંસારસાગર પાર કરી શકતા નથી એટલે જ વિવેકી પુરૂષોએ સાવધે भारमनी अवश्य त्या ४२वो ऽथ ॥ ८०॥
__ भावार्थ :- मोक्ष की इच्छा करने वाले ज्ञानी पुरूष परीषह और उपसर्गों को सहन करते हुए दृढ़ता के साथ संयम का पालन करते हैं किन्तु अज्ञानी मनुष्य धर्माचरण में प्रमाद करते हैं । वे सोचते हैं कि वृद्धावस्था आने पर धर्माचरण कर लेंगे परन्तु ऐसा सोचना उनकी भूल है क्योंकि मृत्यु के आने का कोई नियत समय नहीं है अतः धर्माचरण में एक क्षण मात्र का भी प्रमाद न करना चाहिए।
संसार में जितने प्राणी हैं सभी को अपनी आय बड़ी प्यारी होती है। सभी सुख के अभिलाषी हैं, दुःख कोइ नहीं चाहता । अतः किसी भी प्राणी को दुःख न देना चाहिए और न किसी के प्राणों का विनाश करना चाहिए । अज्ञानी पुरुष धनोपार्जन के निमित्त नाना प्रकार का आरम्भ करते हैं किन्तु वह धन उनके लिए बाण शरण रूप नहीं होता । वह बिचारा केवल अपने पाप कर्म को अपने साथ लेकर परलोक में जाता है और वहाँ नाना प्रकार के दुःखों को भोगता है। श्री तीर्थङ्कर देव ने स्पष्ट कहा है कि सावध आरम्भ में जीवन व्यतीत करने वाले पुरुष कभी संसार सागर को पार नहीं कर सकते हैं । अतः विवेकी पुरुष को सावध आरम्भ का अवश्य त्याग कर देन चाहिये ॥ ८० ॥
अयं चोपदेशोऽनवगततत्त्वस्य विनेयस्य यथोपदेशं प्रवर्त्तमानस्य दीयते, यस्त्ववगतहेयोपादेयविशेषः स यथावसरं यथाविधेयं स्वतः एव विधत्ते इत्याह च
उद्देसो पासगस्स णत्थि बाले पुण णिहे कामसमणुण्णे असमियदुक्खे दुक्खी दुक्खाणमेव आवर्ल्ड
अणुपरियट्टइ ॥ ८१ ॥ त्ति बेमि ॥ उपदेश उद्देशो वा - नारकादिव्यपदेशो वा पश्यकस्य - सर्वज्ञस्य तदुपदेशवर्तिनो वा नास्ति, बालः पुनः निहः - परीषहोपसगैर्निहन्यत इति यदि वा स्निहः-स्नेहवान् रागीति यावत् कामसमनोज्ञः कामाः सम्यग् मनोज्ञा यस्य स यद्वा कामैः सह मनोज्ञः यदिवा कामान् सम्यगनुपश्चात् स्नेहानुबन्धाज्जानाति - सेवत इति कामसमनुज्ञः, एवंभूतश्च किंभूतो भविष्यतीत्याह - अशमितदुःखो दुःखी दुःखानामेव आवर्तम् अनुपरिवर्तते ॥ इति ब्रवीमि ॥८१॥ .
अन्वयार्थ - पासगस्स - मनुष्य शानपान छ तेना भाटे उद्देशो - उपदेशनी भा१श्यता णत्थि - छे नही, बाले - 4 - मनी णिहे - २।।द्वेषथी भोलित भने
७४ )00OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO| श्री आचारांग सूत्र

Page #98

કષાયોથી પીડિત - દુઃખ પુન - અને રામસમજુણે - વિષયભોગોને સારા - મનોહર માનીને તેમાં આસક્ત રહેવાવાળા પુરૂષ અસામવતુવર - વિષયભોગો અને કષાયોથી ઉત્પન્ન થયેલ દુઃખોને શાંત નથી કરી શકતા, આ પ્રકારે કુવવી - શારીરિક અને માનસિક દુઃખોથી પીડિત તે યુદ્ધાળમેવ - દુઃખોના બાવઠું - ચક્કરમાં જ અનુચિદર - હંમેશા ભમતો રહે છે. ત્તિ વેર - પૂર્વવત્
ભાવાર્થ - જે વસ્તુ સ્વરૂપને દેખવાવાળા છે એને પશ્યક કહેવાય છે. અથવા કેવલજ્ઞાન દ્વારા સમસ્ત પદાર્થોને જાણવાવાળા તીર્થકર ભગવાન અને તેઓશ્રીની આજ્ઞામાં ચાલવાવાળા પુરૂષ પશ્યક કહેવાય છે. આ બધાને માટે ઉપદેશની કોઈ આવશ્યકતા નથી, તેઓ સ્વયં ખરેખર ‘અહિતથી નિવૃત્તી' અને 'હિતમાં પ્રવૃત્તી કરે
રાગાદિમાં મોહ પામનારા, વિષય ભોગોમાં આસક્ત અજ્ઞાની પુરૂષ શારીરીક અને માનસિક દુઃખોથી સદા પીડિત થતા સંસારચક્રમાં પરિભ્રમણ કરતા રહે છે. એટલે વિવેકી પુરૂષોએ રાગાદિનો, તથા વિષય ભોગોનો સર્વથા ત્યાગ કરવો જોઈએ. ||| ૮૧ / .. भावार्थ :- जो वस्तु स्वरूप को देखने वाला हे उसे पश्यक कहते हैं अथवा केवलज्ञान के द्वारा समस्त पदार्थों को जानने वाले तीर्थंकर भगवान और उनकी आज्ञा में चलने वाले पुरुष पश्यक कहलाते हैं। इस सब के लिये उपदेश की कोई आवश्यकता नहीं है। वे स्वतः ही अहित से निवृत्ति और हित में प्रवृत्ति करते हैं। ... रागादि से मोहित और विषय भोगों में आसक्त अज्ञानी पुरूष शारीरिक और मानसिक दुःखों से सदा पीड़ित होता हुआ संसार चक्र में परिभ्रमण करता रहता है। इसलिए विवेकी पुरुष को रागादि तथा विषय भोगों का सर्वथा त्याग कर देना चाहिए ॥ ८१ ॥
થી ગાવાર સૂત્ર 999999999999999999( ૭૧

Page #99

चतुर्थ उद्देशकः
दुःख दुक्खाणमेव आट्टे अणुपरियटइ इति अनन्तरोक्तं तानि चामूनि दुःखानि 'तओ से' इत्यादिनोच्यन्तेतओ से एगया रोग़समीप्याया समुप्पज्जंति, जेहिं वा सद्धिं संवस ते वा णं एगया णियया पुर्व्वि परिवयंति, सो वा सरणाए वा, तुमं वि तेसिं णालं ताणाए वा सरणाए वा, जाणित्तु दुक्खं पत्तेयं सायं,
भोग मे व अणुसोयंति इहमेगेसिं माणवाणं ॥ ८२ ॥
ततस्तस्य एकदा रोगसमुत्पादाः समुत्पद्यन्ते, यैर्वा सार्द्धं संवसति ते एव एकदा निजकाः पूर्वं परिवदन्ति - परिभवन्ति - निन्दन्ति वा स वा तान् निजकान् पश्चात् परिवदेत् - निन्देत्, नालं ते तव त्राणाय वा शरणाय वा, त्वमपि तेषां नालं त्राणाय वा शरणाय वा ज्ञात्वा दुःखं प्रत्येकं सातं सुखं वा । न केवलं स्वजना दुःखकारणं, किन्तु भोगाः अपि, तदाह - भोगा मे वा इति अनुशोचयन्ति । ईदृक्षश्चाध्यवसायो न सर्वेषां सनत्कुमारादीनाम्, अपितु इहैकेषां मानवानां ब्रह्मदत्तादीनां भवति ॥ ८२॥
-
-
अन्वयार्थ :- तओ विषयभोगमां खासत रहेवाथी से - ते विषयासत पुरुषने एगया यारे रोगसमुप्पाया - समुष्पज्जंति - रोग उत्पन्न थर्ध भय छे, त्यारे जेहिं सद्धिं - खोनी साथै संवसइ - ते रहे छे ते - ते णियया - तेना आत्मीय४न एगया - झ्यारेऽ पुलिं - पहेला ४ णं - ते रोगी पु३षनी परिवयंति - अवहेलना खने निंधा ५२ छे. सो वा - अथवा तो ते ५३ष ते णियगे - आत्मीय४नोने पच्छा परिवइज्जा पछी निन्दे, જ્ઞાની पु३ष उहे छे 3 ते - ते खात्मीयन तव तभारा ताणाए - २क्षा खपवावा - अथवा सरणाए - शराने भाटे णालं समर्थ नथी वा अने तुमंवि - तभो पए। तेसिं - तेखोनी भाटे ताणाए - रक्षएा खापवा वा अथवा सरणाए - शरा३५ नथी थर्ध शता, पत्तेयं - प्रत्ये प्रशीने दुक्खं - पोत-पोताना दुःख भने सायं - सुख भोगववा पडे छे. खा प्रमाणे जाणित्तु - भाशीने रोग खावे त्यारे धजरावयुं न भेध्ये. इह - आ संसारमा एगेसि - डेटला माणवाणं - मनुष्योने रोगावस्थामांखा प्रहारना विचार उत्पन्न थाय छे भोगा - खा लोग मे - भारा छे, भे खा लोगोने उठोर परिश्रमथी उपार्थन रेल પરંતુ કર્મના દોષથી હું એને ભોગવી શકતો નથી, આ પ્રમાણે વિચાર કરીને अणुसोयंति - ब्रह्मत्त यडीनी भेभ शोड झरे छे.
-
-
७६. श्री आचारांग सूत्र

Page #100

ભાવાર્થ - વિષયભોગ દુઃખરૂપ છે. તેમાં આસક્ત પ્રાણીઓને અનેક પ્રકારના રોગ ઉત્પન્ન થાય છે. જે માતા-પિતા-સ્ત્રી-પુત્રાદિને માટે મનુષ્ય સ્વયં તો જીવ લગાવી અનેક કષ્ટોની પરવાહ કર્યા સિવાય ધનનું ઉપાર્જન કરે છે તે આત્મીયજન તે મનુષ્યની રોગાવસ્થામાં રક્ષણરૂપ - શરણરૂપ નથી થઈ શક્તા. તે મનુષ્ય દ્રવ્યાદિ દ્વારા ખરેખર સ્વયંના બંધુઓને સહાયતા કરે પરન્તુ સ્વયંની શારીરિક વ્યાધિને તેઓ મટાડી શક્તા નથી, એટલે જ રોગ અને દુઃખની ઉત્પત્તી થાય ત્યારે વિધ્વાન પુરૂષ ચિત્તમાં કોઈ પણ પ્રકારની ઉદાસીનતા લાવતા નથી, તે રોગ-દુઃખને સ્વયં કરેલા કર્મોના ફલ જાણીને સમત્વ ભાવથી અને ધીરતાથી સહન કરી લે છે. / ૮૨ // .. भावार्थ :- विषय भोग दुःख रूप हैं । उनमें आसक्त प्राणी को अनेक प्रकार के रोग उत्पन्न हो जाते हैं। जिन माता पिता स्त्री पुत्रादि के लिए मनुष्य जी जान लड़ा कर तथा अनेकों कष्टों की परवाह न करके धन का उपार्जन करता है वे आत्मीय जन उस मनुष्य की रोगावस्था में त्राण-शरण रूप नहीं हो सकते । इसी तरह वह मनुष्य भी द्रव्यादि द्वारा भले ही अपने बन्धु बान्धवों की सहायता करे परन्तु उनकी शारीरिक व्याधि को तो वह भी नहीं मिटा सकता है। इसलिए रोग एवं दुःख की उत्पत्ति होने पर विद्वान् पुरुष चित्त में किसी प्रकार की उदासीनता नहीं लाते हैं । उसे वे अपने कर्म का फल जान कर समभाव और धीरता के साथ सहन कर
लेते हैं ॥ ८२ ॥
___अपि च - भोगानां प्रधानं कारणमर्थोऽतस्तत्स्वरूपमेव निर्दिदिक्षुराह
तिविहेण जा वि से तत्थ मत्ता भवइ अप्पा वा • बहुया वा, से तत्थ गड्डिए चिट्ठइ, भोयणाए, तओ
से एगया विपरिसिढे संभूयं महोवगरणं भवइ, तं वि से एगया दायाया विभयंति, अदत्तहारो वा से अवहरइ
रायाणो वा से विलुपंति, णस्सइ वा से, विणस्सइ ... वा. से, अगारदाहेण वा से डज्झइ, इइ से बाले
परस्स अट्ठाए कूराई कम्माई पकुब्बमाणे तेण दुक्खेण
मूढे विप्परियासमुवेइ ॥ ८३ ॥ त्रिविधेन - सचिताचित्तमिश्रभेदेन याऽपि तस्य - आरम्भिणः तत्र - आरम्भे मात्रा - अर्थमात्रा भवति अल्पा वा बहुका वा स - आरम्भी तत्र गृद्धस्तिष्ठति भोजनाय भोगाय वा
श्री आचारांग सूत्र 000000000000000000000000000७( ७७

Page #101

भविष्यतीति मन्यमानः, ततः तस्यैकदा विपरिशिष्टं सम्भूतं महोपकरणं भवति तदपि . स्वोपभोगायोपार्जितमपि तस्यैकदा दायादा विभजन्ते अदत्तहारो - दस्युर्वा हरति, राजानो वा तस्य विलुम्पन्ति, नश्यति वा तस्य, विनश्यति वा तस्य, अगारदाहेन वा तस्य दह्यते, एवं स परस्मै अर्थाय क्रूराणि कर्माणि बालः प्रकुर्वाणस्तेन दुःखेन मूढो विपर्यासमुपैति ॥८॥
ગયાઈ :- આ સંસારમાં કેટલાક મનુષ્ય તિવિન - ત્રણ કરણ - ત્રણ યોગથી ધન મેળવવા માટે કઠોર-સખ્ત પરિશ્રમ કરે છે. આ પ્રકારે કઠોર પરિશ્રમ કરવા છતાં
પI - થોડું વા - અથવા વહયા - ઘણું ના વિ - જે કાંઈક સે - તે ધનનું પત્તા - પ્રમાણ ભવ થાય છે. તત્ય - તેમાં તે પોયણા - ભોગને માટે gિ - અત્યંત આસક્ત વિડ - રહે છે. તગો - ત્યારબાદ યા - કોઈક સમય સે - ધન મેળવતા એવા તે પુરૂષને લાભાંતરાય કર્મના ક્ષયોપશમથી રસિ૬ - ભોગવવાથી વધેલી સંપત્તિ વિવિ૬ - વિવિધ અને મણવાર - ઘણા પ્રમાણમાં સંપૂર્વ – એકઠી ભવ - થઈ જાય છે પરંતુ તે - તેની તે વે - તે સંપત્તિને કયા - ક્યારેક તો લાવાયા - દાવાદ અર્થાત પિતાની સંપત્તિના ભાગીદાર ભાઈ-બંધુ આદિ વિમતિ - ભાગે પાડીને લઈ લે છે. તા - અથવા - તેની સંપત્તિને ક્યારેક અત્તરો - ચોર અવદર - ચોરીને લઈ જાય છે. વા - અથવા છે - તેની સંપત્તિને ક્યારેક રાયાની વિસ્તૃતિ - રાજા તેની પાસેથી છીનવી લે છે વા - અથવા છે - તેની સંપત્તિ બસ - નાશ થઈ જાય છે વા વિસિર્ફ - અથવા વિવિધ પ્રકારથી નષ્ટ થઈ જાય છે તા - અથવા તે - તેની સંપત્તિ અરબ ડક્સ - ઘરમાં આગ લાગવાથી બળી જાય છે. આ પ્રકારે પરસ્ત ગાઈ - બીજાઓને માટે શૂરાડું - જૂર ના - કર્મ પત્રમાણે - કરતો એવો સે - તે વાતે - બાળ-અજ્ઞાની તેન - તે પાપથી ઉત્પન્ન થયેલ દુખ - દુઃખથી મૂદે – મૂઢ બનીને વિરિયાતમુ - કર્તવ્ય-અકર્તવ્ય વિવેકથી હીન થઈ જાય છે.
ભાવાર્થ – અજ્ઞાની પુરૂષ ધનોપાર્જનના નિમિત્તથી વિવિધ પ્રકારના આરંભ કરે છે પરંતુ તે ધન તેના શરણરૂપ નથી થતું, તે બિચારો ફક્ત સ્વયંના પાપકર્મોને સ્વયં સાથે લઈ પરલોકમાં જાય છે. અને વિવિધ પ્રકારના દુઃખોને ભોગવે છે એટલે પુરૂષ સાવદ્ય આરંભનો અવશ્ય ત્યાગ કરી દેવો જોઈયે / ૮૩
भावार्थ :- अज्ञानी पुरुष धनोपार्जन के निमित्त नाना प्रकार का आरम्भ करते हैं किन्तु वह धन उनके लिए त्राण शरण रूप नहीं होता । वह बिचारा केवल अपने पाप कर्म को अपने साथ लेकर परलोक में जाता है और वहाँ नाना प्रकार के दुःखों को भोगता है । अतः विवेकी पुरुष को सावध आरम्भ का अवश्य त्याग વર તેના વારિ II ૮રૂ I
(૭૮ )669696969696969696969696@g|શ્રી બાવાર સૂત્ર

Page #102

तदेवं दुःखविपाकान् भोगान् प्रतिपाद्य यत् कर्तव्यं तदुपदिशतीत्याह
आसं च छंदं च विगिचं धीरे, तुमं चेव तं सल्लमाहट्टु, जेण सिया तेण णो सिया, इणमेव णावबुज्झति जे जणा मोहपाउडा, थीभि लोए पव्वहिए, ते भो ! वयंति एयाई आययणाई, से दुक्खाए मोहाए माराए णरगाए णरगतिरिक्खाए, सययं धम्मं णाभिजाणइ, उदाहु वीरे, अप्पमाओ महामोहे, अलं कुसलस्स पमाएणं, संतिमरणं संपेहाए, भेउरधम्मं संपेहाए, णालं पास, अलं तव एहिं ॥ ८४ ॥
-
आशां च छन्दम् - इच्छां च वेविश्व त्यज धीर ! त्वमेव तत् भोगादिलक्षणं शल्यम् आहृत्य - स्वीकृत्य परमशुभमादत्से न तु पुनरूपभोगं यतो भोगोपभोगो येनाऽर्थादिना स्यात्तेन नापि स्यात्, विचित्रत्वात् कर्मपरिणतेः । अथवा येन केनचित् हेतुना कर्मबन्धः स्यात्तत्र न वर्तेत । यदिवा येनैव राज्यभोगादिना कर्मबन्धो येन वा निर्ग्रन्यत्वादिना मोक्षः स्यात्तेनैव तथाभूतपरिणामवशात् न स्यात्, इदमेव नावबुध्यन्ते ये जना मोहप्रावृत्ताः । स्त्रीभिर्लोकः प्रव्यथितो मोहनीयस्य च तद्भेदकामानां च स्त्रियः प्रबलकारणमिति, ते स्त्रीभिः प्रव्यथिता भो ! वदन्ति - एतानि - स्व्यादीनि आयतनानि उपभोगास्पदभूतानि । एतत् तेषां प्रव्यथनम् इत्यमुपदेशदानं वा दुःखाय मोहाय मरणाय नरकाय नरकतिरचे जायते । सततं मूढो धर्मं नाभिजानाति, उदाह वीरः तीर्थकृत् अप्रमादः कर्तव्यो महामोहे अङ्गनाऽभिष्वङ्गे महामोहकारणत्वात्, अलं कुशलस्य प्रमादेन, शान्तिः - मोक्षः, मरणं च संसार एतयोः समाहारः अथवा शान्त्या मरणं शान्तिमरणं तच्च संप्रेक्ष्यं, किंच भिदुरधर्म्यं शरीरं संप्रेक्ष्य । भोगास्तृप्तये नालम् एतत् पश्य अलं तव एभिः - प्रमादमयैर्दुःखकारणस्वभावैर्विषयैकरूपभोगैरिति ॥८४॥
-
-
·
-
·
-
अन्वयार्थ :- शास्त्रार धीरपु३षने संबोधन उरीने उसे छे 3 धीरे - हे धीर ! तभी आसं - खाशा च - अने छंद - लोगनी २छाने विगिंच - छोडी हो. तुमं चेव तभो स्वयं तं सल्लं - भोगनी खाशा३५ शल्यने आहड्ड - हृध्यमां धारण उरीने दुःखने लोगवो छोझर } जेण - ४ उपायोथी सिया - भोगोनी प्राप्ति थाय छे, ज्यारेड यारे तेण - ते उपयोथी ४ णो सिया - भोगोनी प्राप्ति नथी पए। थती. जे - ४ जणा सोड़ो मोहपाहुडा - भोरथी ढंायेला छे ते इणमेव ॥ वातने णावबुज्झति - नथी
श्री आचारांय सूत्र ७७७७७এএএএএএএএএ७७) ७९

Page #103

જાણતા. તોપ - આ લોક થfમ - સ્ત્રિયોથી પંક્ષિા - પીડિત છે. મો - હે શિષ્ય! તે - તે સ્ત્રી મોહિત જીવ તથતિ – કહે છે કે થવું - આ સ્ત્રી આદિ ગાયથાવું - ઉપયોગનું સાધન છે આના વિના શરીરની સ્થિતિ નથી થઈ શક્તી પરંતુ તે – આનું આ કથન મંતવ્ય કુહાણ - દુઃખને માટે મોહાણ - મોહને માટે માર - મૃત્યુને માટે રાહ - નરકને માટે પાણિવિરવા - નરકથી નિકળીને તિર્યંચયોનિને માટે થાય છે તયાં - નિરંતર - દુઃખથી પીડિત મૂઢજીવ ધનં - ધર્મને fમનાથ - નથી જાણતા, - શ્રમણ પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ ઉતા - ફરમાવેલ છે કે મહાનો - મહામોહરૂપ સ્ત્રિયોમાં અપનાવો – પ્રમાદી ન બનવું જોઈએ. સુસ્ત - કુશળ એટલે સૂક્ષ્મદર્શી પુરૂષ પ્રમાણ માં - સર્વથા પ્રમાદ ન કરવો જોઈએ, સંતિમ – શાંતિ અર્થાત મોક્ષ અને મરણ અર્થાત્ સંસારના સ્વરૂપને સંપેદા - વિચાર કરીને તથા મેકરણનું - શરીરને નાશવંત સંપાઈ - જાણીને પ્રમાદ ન કરવો જોઈયે, શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કે ભોગ પ્રાપ્ત થવા છતાં પણ તે પાનં - ઈચ્છાની તૃપ્તિ કરવામાં સમર્થ નથી પાર - આ દેખો! તવ - હે સૂક્ષ્મદર્શિત્ ! તમોને Wટિંગd - આ વિષયભોગોથી પ્રયોજન રાખવું જોઈએ નહીં.
ભાવાર્થ – હિત - અહિતના જ્ઞાનમાં દક્ષ એવા પુરૂષને સમક્ષ રાખી શાસ્ત્રકાર કહે છે કે, હે ધીર ! તમો આશાને એટલે વિષયતૃષ્ણાને છોડી દો. આ આત્મા સ્વયં આશારૂપી બાણથી (આશારૂપ શલ્ય હૃદયમાં ધારણ કરી) દુઃખ ભોગવે છે. આશાથી દુઃખજ પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ ભોગ પ્રાપ્ત થતાં નથી. કર્મોના પરિણામ વિચિત્ર છે. એક મનુષ્યને જે ઉપાયથી દ્રવ્યાદી દ્વારા ભોગની પ્રાપ્તી થાય છે તે જ ઉપાયથી બીજાને થતી નથી પરંતુ અજ્ઞાની જીવ આ કર્મની વિચિત્રતાને સમજતા નથી, તેઓ ધન – સ્ત્રી આદિ ભોગ સાધનોને જ. સ્વયંના જીવનના લક્ષ્ય સમજે છે. તેઓ સ્ત્રીઓના ફંદામાં પડીને તથા વિષય ભોગોમાં આસક્ત થઈને અનેક પ્રકારે દુઃખો ભોગવે છે, નરકની વેદનાઓને પણ ભોગવે છે. આ પ્રમાણે અનંતકાલ સુધી દુખચક્રમાં પડી
રહે છે.
એટલે જગતના હિતને માટે પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ ફરમાવેલ છે કે સ્ત્રી સંગથી મહામોહની ઉત્પત્તિ થાય છે. આના સમાન બીજું કોઈ બંધન નથી. એ જિતવાથી બીજા વિષયોને સુગમતા - સરળતાથી જીતી શકાય છે. એટલે વિવેકી પુરૂષોએ વિષયભોગોમાં ક્યારે પણ પ્રવૃત બનવું જોઈએ નહીં / ૮૪ / -
भावार्थ :- हिताहित के ज्ञान में दक्ष धीर पुरुष को लक्ष्य करके शास्त्रकार कहते हैं कि हे धीर ! तुम आशा को यानी विषय तृष्णा को छोड़ दो। यह आत्मा स्वयं आशा रूपी बाण ૮૦ )8888e6e0e0e0ab80808 શ્રી નારાગ

Page #104

को अपने हृदय में डाल कर दुःख भोगता है । आशा से केवल दुःख ही प्राप्त होता है परन्तु भोग प्राप्त नहीं होते । कर्मों का परिणाम विचित्र है इसलिए द्रव्यादि द्वारा जिन उपायों से एक मनुष्य को भोग की प्राप्ति होती है उन्हीं उपायों से दूसरे को नहीं भी होती है किन्तु अज्ञानी जीव कर्मों की इस विचित्रता को नहीं समझते । वे धन और स्त्री आदि भोग साधनों को ही अपने जीवन का लक्ष्य समझते हैं । वे विषय भोगों में आसक्त होकर अनेक दुःख भोगते हैं और नरक की वेदना को भी भोगते हैं । वहाँ से निकल कर तिर्यञ्च योनि में और फिर नरक गति में जाते हैं । इस प्रकार वे अनन्त काल तक दुःख के चक्र में पड़े रहते हैं । इसलिए जगत् के हित के लिए श्रमण भगवान् महावीरस्वामी ने फरमाया है कि स्त्री संसर्ग से महामोह की उत्पत्ति होती है । इसके समान कोई दूसरा बन्धन नहीं हैं । इसको जीत लेने पर दूसरे विषय सुगमता से जीत लिये जाते हैं । इसलिए विवेकी पुरुष को विषय भोगों में कभी प्रमत्त न बनना चाहिए
॥ ८४ ॥ . ___तदेवं भोगलिप्सूनां तत्प्राप्तावप्राप्तौ च दुःखमेवेति दर्शयति- एयं पास मुणी ! महब्भयं, णाइवाइज्ज कंचणं,
एस वीरे पसंसिए, जे ण णिविज्जइ आयाणाए, ण मे देइ ण कुपिज्जा, थोवं लटुंण खिसए, पडिसेहिओ परिणमिज्जा, एयं मोणं समणुवासिज्जासि ॥ ८५ ॥
त्ति बेमि ॥ . __एतत्-कामदशावस्थात्मकं पश्य मुने ! महद्भयं, नातिपातयेत् कंचन, एष-आशाछन्दविवेचको वीरः प्रशंसितः, यो न निर्विद्यते-खिद्यते आदानाय - संयमानुष्ठानाय, भिक्षाटनादि कुर्बन् क्वचिदलाभादौ न मे ददातीति न कुप्येत्, स्तोकं लब्वा न निन्देत्, प्रतिषिद्धः परिणमेत्अपगच्छेत् । एतत् मौनं - प्रवज्याऽनिर्वेदरूपं अदानाऽकोपनं स्तोकाऽजुगुप्सनं प्रतिषिद्वनिवर्तनं च मुनिभावं समनुवासयेः - सम्यग् अनुपालयेति ब्रवीमि ॥८५॥ ...' अन्वयार्थ :- मडीया २.२ मुनिने संबोधीने ४ ॐ ॐ मुणी - हे मुनि ! एयं -- भागोनी. दासा - 54७ २।५वी महब्भयं - महान मयनो हेतु छ, मापातने पास - तभी हेपी, कंचणं - 05 ५९ प्रीनो णाइवाइज्ज - १५ (&िAu) न ४२, एस - भागोनी दालसा न २५ पु३ष वीरे - वार छ भने पसंसिए - हेवो द्वा२॥ ५४॥ तेनी प्रशंसा ४२॥य छ, जे - आयाणाए -संयमथी. ण णिविज्जइ - नथी. ता ते Y३५ श्रेष्ठ छे, म गठस्थ मे - भने ण - नथी देइ - भापता, ण कुप्पिज्जा - मा
।
श्री आचारांग सूत्र 9900000000000000000000000000७( ८१

Page #105

9ीने तेनी. ७५२ ओघ न ४२वो कोऽय, अथवा गृहस्थथी. थोवं - थोडो. माडार लड़े - माथी ण खिसए - तेनी निहान ४२वी ध्ये, पडिसेहिओ - गृहस्थ द्वारा निषेध ४२१॥ छत अर्थात् 'भा२॥ घरे भापता नही' 40 4.51रे । ४परिणमिज्जा - તે ગૃહસ્થના ઘરથી પાછો વળી જાય અર્થાત્ તેના ઘરે જાય નહીં, પડ્યું - આ પ્રમાણે मोणं - मुनिना प्रतनुं समणुवासिज्जासि - २माय२९॥ ४२ ॥ध्य. त्ति बेमि - पूर्ववत्
ભાવાર્થ - વિષયભોગોને જીતવાવાળો પુરૂષ સાચો વીર છે. તેની પ્રશંસા ઈન્દ્રાદિ દેવો પણ કરે છે. તે પુરૂષ સંયમાનુષ્ઠાનોમાં ક્યારે પણ ઉદાસીનતાવાળો નથી થતો પણ ઉત્સાહ સાથે સંયમપાલન કરે છે.
સંયમ પાલનમાં તત્પર સાધુ કોઈ ગૃહસ્થના ધરે ભિક્ષાદિન નિમિત્તથી જાય ત્યારે તે ગૃહસ્થની પાસે દાન આપવા યોગ્ય સંપૂર્ણ સામગ્રી હોવા છતાં દાન ના આપે. તો સાધુ તેના પર ક્રોધ કરે નહીં, જો તે ગૃહસ્થ થોડું દાન આપે તો તેની નિન્દા કરે, અથવા કોઈ ગૃહસ્થ સ્વયંના ઘરમાં સાધુને આવવાની ના પાડે તો સાધુ તરત જ ત્યાંથી પાછો વળી જાય. તે મુનિઓનો આચાર છે. મુનિએ આ આચારનું દ્રઢતા પૂર્વક પાલન ४२jो मे ॥ ८५ ॥
___ भावार्थ :- विषय भोगों को जीत लेने वाला पुरूष सच्चा वीर है । उसकी प्रशंसा इन्द्रादि देव भी करते हैं। वह पुरुष संयमानुष्ठान से कभी उदासीन नहीं होता बल्कि उत्साह के साथ संयम का पालन करता है।
संयम पालने में तत्पर साधु किसी गृहस्थ के पास दान योग्य सम्पूर्ण सामग्री के होते हुए भी यदि वह साधु को दान न देवे तो साधु उस पर क्रोध न करे । यदि वह गृहस्थ थोड़ा दान दे तो साधु उसकी निन्दा न करे तथा यदि कोई गृहस्थ अपने घर में आने से साधु को मना कर दे तो साधु उसके घर से तुरन्त लौट जाय। यह मुनि का आचार है । मुनि को इस आचार का दृढ़ता के साथ पालन करना चाहिए ॥ ८५ ॥
पंचम उद्देशकः त्यक्तभोगेन संयमदेहपालनार्थं लोकनिश्रया विहर्तव्यम्, लोकश्चाऽऽत्मीयपरिवारार्थमारम्भे प्रवृत्तस्तत्र साधुना वृत्तिरन्वेषणीयेति दर्शयति -
जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं लोगस्स कम्मसमारम्भा कजंति, तंजहा - अप्पणो से पुत्ताणं धूयाणं सुण्हाणं णाइणं धाईणं राईणं दासाणं दासीणं कम्मकराणं कम्मकरीणं आएसाए पुढो पहेणाए सामासाए पायरासाए, संणिहिसंणिचओ कज्जइ, इहमेगेसिं माणवाणं भोयणाए ॥ ८६ ॥
८२ JODOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOD | श्री आचारांग सूत्र

Page #106

यैर्यद् वा इदं - सुखदुःखप्राप्तिपरिहारत्वमुद्दिश्य विरूपरूपैः शस्त्रैः लोकाय लोकेन वा कर्मसमारम्भाः - कृषिवाणिज्यादिरूपसंरम्भसमारम्भारम्भाः क्रियन्ते, तद्यथा-आत्मने-शरीराय, तस्य पुत्रेभ्यः, दुहितृभ्यः, स्नुषाभ्यः, ज्ञातिभ्यः, धात्रीभ्यः, राजभ्यः, दासेभ्यः, दासीभ्यः, कर्मकरेभ्यः, कर्मकरीभ्यः, आदेशाय-प्राघूर्णकाय, पृथक् पृथक् पुत्रादिभ्यः प्रहेणकार्य - खायोपायनाएं, श्यामाशाय - रजनीभोजनाय, प्रातराशाय सन्निधिसन्निचयः क्रियते इहैकेषां मानवानां भोजनाय । अतस्तस्मिन् लोके साधुवृत्तिमन्वेषयेदिति ॥८६॥ . अन्वयार्थ :- जं - मोमे इणं - २॥ लोगस्स - ४ात्तुं सायुं २५३५ नथी युं ते दो सुमनी प्राप्ति अने हुननाशने माटे विरूवरूवेहिं - विविध प्रा२न। सत्थेहि - शस्त्रो द्वारा कम्मसमारंभा - आँनो मारंभ कज्जति - ४२ छ. तं जहा - 4 3 से - etsो स्वयंनपुत्ताणं - पुत्रीने माटे धूयाणं - पुत्रिमों भाटे सुण्हाणं - पुत्रवधुमी भाटे णाईणं - uldeनो भाटे धाईणं - घावमाता भाटे राईणं - २0ने भाटे दासाणं - नोरने भाटे दासीणं - नो:२९ भाटे कम्मकराणं - भयारियों भाटे कम्मकरीणं - अभयारिशियों भाटे आएसाए - मतिथियों भाटे पुढो पहेणाए - स्वयंन संघियाने त्या भोseqा भाटे सामासाए - Hixन! भाभाटे पायरासाए - सपारमi पापा माटे संणिहिसंणिचओ - ખાવાના પદાર્થોના તથા ભોગવવા યોગ્ય પદાર્થોના સંચય કર્યા કરતા હોય છે તથા ફાં - 20 eोमi एगेसि - 32८. माणवाणं - मनुष्योना भोयणाए - मोनने भाटे વસ્તુઓનો સંગ્રહ-સંચય કરે છે. - ભાવાર્થ - ગૃહસ્થ લોકો સ્વાર્થ માટે અને પુત્ર-પુત્રી આદિ પરિવાર માટે ભોજન मनावे छे. - સાધુઓએ તે ગૃહસ્થના ત્યાંથી ભિક્ષાવૃત્તિ (ગોચરી) દ્વારા આહારાદિ લાવીને संयम अपननो निवा ४२वो ऽथे ॥ ८६॥ .
. भावार्थ :- गृहस्थ लोग अपने लिए और पुत्र, पुत्री, स्त्री आदि परिवार वर्ग के लिए भोजन बनाते हैं। साधु को उनके यहां से भिक्षा वृत्ति द्वारा आहारादि लाकर संयम जीवन का निर्वाह करना चाहिए ॥ ८६ ॥ किं भूतेन साधुना कथं वृत्तिरन्वेषणीयेत्याह -
. समुट्ठिए अणगारे आरिए आरियपण्णे आरियदंसी अयं संधित्ति अदक्खु, से णाईए णाइयावए णाइयंते समणुजाणइ, सव्वामगंधं परिण्णाय णिरामगंधो परिवए ॥ ८७ ॥
श्री आचारांग सूत्र 000000000000000000000000000७( ८३ )

Page #107

समुत्थितः अनगार आर्यः - चारित्रार्हः आर्यप्रज्ञ आर्यदर्शी अयं संधिः सर्वाः प्रत्युपेक्षणादिक्रिया अन्योन्याऽऽबाधयाऽऽत्मीय-कर्तव्यकाले करोतीत्यर्थः, अयं संधिमदक्खु इति पाठान्तरमाश्रित्य अयं-साधुः सन्धि - कर्तव्यासरं अद्राक्षीत्, स नाददीत अकल्प्यं, सइंगालं सधूमं वा नाऽद्याद् वा नाऽऽदापयेत् नाऽऽदयेद् वा । आददानं अदन्तं वा न समनुजानीयात् । सर्वामगन्धम्आमम्अपरिशुद्धम् एतेन विशुद्धकोटिरूपात्ता, गन्धः- पूतिरित्यनेनाऽविशुद्धकोटिग्रहणं, तत्सर्वं परिज्ञाय निरामगन्धः परिव्रजेदिति ॥८७॥
अन्वयार्थ :- समुटिए - संयम भा[म. घमवंत - प्रयत्नशील. अणगारे पंधनथी रहित आरिए - मार्य आरियपण्णे - मार्य भुद्धिवाण आरियदंसी - माशा अयंसंधि त्ति - समयने अनुभुण आर्य ४२वावापा भने अदक्ख - मोमे ५२भार्थ. तत्पने हेय छ से - आपो साधु णाईए - २.८५नीय माहि पार्थने स्वयं अ न ७३ भने णाइयावए - 40मो पासे. ५९l Asन ४२वे तथा आइयंते - A९ ४२तो टीय भेवाने न समणुजाणइ - सारी न सम४ अर्थात् अनुमोदन न. ४३, सव्वामगंध - 4 .
तना मशुद्ध भने भौदेशि६ मा माघारने परिण्णाय - Aपरि द्वारा विशुटि અને અવિશુદ્ધકોટિ જાણીને તથા પ્રત્યાખ્યાન પરિણા દ્વારા અકલ્પનો ત્યાગ કરીને णिरामगंधो - मिहोष मारने १९॥ ४२तो वो साधु परिचए - विय३ (वि२ ४३). | ભાવાર્થ - પુત્ર-સ્ત્રી આદિના બંધનથી રહિત, સંયમ પાલન કરવામાં તત્પર એવા મુનિ અશુદ્ધ અને આધાકર્માદિ દોષથી રહીત આહારને ગ્રહણ કરતા વિહાર કરે ॥ ८७ ॥
भावार्थ :- पुत्र कलत्रादि के बन्धन से रहित, संयम का पालन करने में तत्पर मुनि अशुद्ध तथा आधाकर्मादि दोषों से रहित आहार को ग्रहण करता हुआ विचरे ॥ ८७ ॥
अनन्तरोक्तसूत्रे “निरामगन्धो परिव्रजेदित्युक्तं तत्र व्याख्यान्तरेण आमग्रहणेन हननकोटित्रयं गन्धग्रहणेन च पचनकोटित्रिकमुपात्तं क्रयणकोटित्रिकं तु पुनः स्वरूपेणैवोच्यते
अदिस्समाणे कयविक्कएसु, से ण किणे ण किणावए किणंतं ण समणुजाणइ, से भिक्खू कालण्णे बलण्णे मायण्णे खेयण्णे खणयण्णे विणयण्णे ससमयण्णे परसमयण्णे भावण्णे परिग्गहं अममायमाणे - कालाणुढाई अपडिण्णे ॥ ८८॥
८४ TOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #108

अदृश्यमान आकिञ्चन्यात् यदिवा अदिश्यमानः क्रीतकृताऽपरिभोगात् क्रयविक्रययोः स न क्रीणीयात् न क्रापयेत् क्रीणन्तं न समनुजानीयात् स भिक्षुः कालज्ञो बलज्ञः छान्दसत्लद्दीर्घत्वं मात्रज्ञः खेदज्ञः क्षेत्रज्ञो वा क्षणज्ञो विनयज्ञः स्वसमयपरसमयज्ञो भावज्ञः परिग्रहम् अममायमानःमनाऽप्यनाददानः कालानुष्ठायी अप्रतिज्ञः कषायप्रधानप्रतिज्ञारहितः अनिदानो वेति ॥८८॥
-
अन्वयार्थ :- कयविक्कएसु - जरीध्वं जने वेयवं खेना व्यवहारमा अदिस्समाणे - न द्वेषातो होय ঈवो अर्थात् म्य-विङय सहि अर्योथी निवृत्त साधु ण किणे - स्वयं डोई वस्तु न जरी ण किणावए जीभजो पासे पा न परीहावडावे तथा किणंतं -
रीता सेवाने ण समणुजाणिइ - सारो न समने से - ते भिक्खू - साधु कालण्णे - अणने भएाववाणो बलण्णे खात्मजण ने भागवावाणो मायण्णे - मात्रा अर्थात् प्रभासने भावावाजी खेयण्णे - हा खणयण्णे - अवसरने भएावावाणी विणयण्णे - विनयने भगवावाणो ससमयण्णे - स्वसमय - स्वसिद्धान्तने भगवावाणो परसमयण्णे - ५२समय परसिद्धान्तने भगवावाणो अने भावण्णे - भावने भागवावाजी छे. ते साधु परिग्गहं परिग्रहमां अममायमाणे - भूर्छावाणो न थतो वो अर्थात् परिग्रहना भभत्वने त्याग रीने कालाणुट्टाई - आसानुसार अनुष्ठान पुरे भने अपडिण्णे - अर्ध पए। प्रारनी પ્રતિજ્ઞા અર્થાત્ નિયાણા ન કરે.
ભાવાર્થ - સાધુ,ક્રય-વિક્રય એટલે વસ્તુ ખરીદવી અને વેચવી એ કાર્ય કરે નહી. પરંતુ ક્રય-વિક્રયના સાધનભૂત દ્રવ્યથી રહીત થઈને વિચરે, આવો સાધુ કાલ-આત્મબલ‘માત્રા-ખેદ-અવસર-વિનય અને સ્વસિદ્ધાન્ત તથા પરસિદ્ધાન્તને જાણવાવાળા હોય છે. સાધુઓએ કોઈ પણ પ્રકારના નિયાણા અને તેવી રાગદ્વેષ પૂર્વકની પ્રતિજ્ઞા (જેથી स्व-परनी अनी थाय) नहीं ४२वी भेये ॥ ८८ ॥
भावार्थ :- साधु क्रय विक्रय यानी कोई भी वस्तु खरीदना या बेचना, यह कार्य न करे किन्तु क्रय विक्रय के साधनभूत द्रव्य से रहित होकर विचरे। ऐसा साधु काल, आत्मबल, मात्रा, खेद, अवसर, विनय और स्वसिद्धान्त तथा परसिद्धान्त को जानने वाला होता है । साधु को किसी प्रकार नियाणा और ऐसी प्रतिज्ञा, ( जिससे स्वपर की हानि हो), नहीं करनी चाहिए ॥ ८८ ॥
अनेषणीयग्रहण भोगोपभोगप्रतिज्ञा च रागद्वेषाभ्यां भवत्यतस्तां छित्त्वा परिव्रजतीत्याह -
दुहओ छत्ता णिया, वत्थं पडिग्गहं कंबलं पायपुंछणं ओग्गहं च कडासणं एएसु चैव जाणिज्जा
11:28 11
RODADAananananananananananana 24

Page #109

द्विधा रागेण द्वेषेण वा प्रतिज्ञा तां छित्त्वा नियाति-नियतं याति, वस्त्रं पतद्ग्रहं कम्बलं पादपुञ्छनं, अवग्रहः-वसतिश्च कटाऽऽसनम् एतेषु स्वारम्भप्रवृत्तेषु गृहस्थेषु चैव जानीयात्निर्दोषचर्यया परिव्रजेदिति भावः ॥ ८९ ॥
-
अन्वयार्थ :- दुहओ - राग अने द्वेष जन्नेथी उराय तेवी प्रतिज्ञाने छित्ता - त्याग ऽरीने णियाइ - ज्ञान-दर्शन - यरित्र३५ भोक्षमार्गना अनुष्ठानमां अथवा संयमना अनुष्ठानमां नियत गति ४२वी भेध्ये. वत्थं - वस्त्र पडिग्गहं पात्रा कंबलं - अमणी पायपुंछणं - पा६ प्रोञ्य्छन खेटले रभेहरा च - अने ओग्गहं - अवल चेव - तथा कडासणं - ४टासणुं भेटले संथारो अने आसन एएसु - समां जाणिज्जा - उपयोग राजे એટલે કે શુદ્ધ ગ્રહણ કરે, અશુદ્ધ ગ્રહણ ન કરે.
-
ભાવાર્થ - રાગ - અને દ્વેષના કારણથી જે પ્રતિજ્ઞા કરાય છે તે પાપને ઉત્પન્ન કરવાવાળી છે. જેથી સાધુએ તેવી પ્રતિજ્ઞા ક્યારે પણ ન કરવી જોઈયે. હું જ્ઞાનદર્શન-ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગની અવશ્ય આરાધના કરીશ અને શાસ્ત્રોક્તરીતિથી સંયમનું પાલન કરીશ આવી પ્રતિજ્ઞાઓ સાધુએ કરવી જોઈયે. સાધુ સ્વયંના આવશ્યક પદાર્થોની શુદ્ધિ અને અશુદ્ધિનો વિચાર રાખીને શુદ્ધ વસ્ત્રાદિને ગ્રહણ કરે અને અશુદ્ધને ગ્રહણ
न ४२ ॥ ८८ ॥
भावार्थ :- राग और द्वेष के कारण जो प्रतिज्ञा की जाती है वह पाप को उत्पन्न करने वाली है । अतः साधु को वैसी प्रतिज्ञा कदापि न करनी चाहिए। 'मैं ज्ञान-दर्शन- चारित्र रूप मोक्ष मार्ग की अवश्य आराधना करूँगा एवं मैं शास्त्रोक्तरीति से संयम का पालन करूँगा' इत्यादि शुभ प्रतिज्ञाएँ साधु को करनी चाहिए । साधु अपने आवश्यक पदार्थों की शुद्धि और अशुद्धि का विचार रखता हुआ शुद्धं वस्त्रादि को ग्रहण करे और अशुद्ध को ग्रहण न करे ॥ ८९ ॥
एतेषु च स्वारम्भप्रवृत्तेषु गृहस्थेषु परिव्रजन् यावल्लाभं गृह्णीयादुत कश्चिन्नियमो ऽप्यस्ति ? लद्धे आहारे अणगारो मायं जाणिज्जा, से जहेयं भगवया पवेइयं, लाभुत्ति ण मज्जिज्जा, अलाभुत्ति ण सोइज्जा, बहुं वि लद्धुं ण णिहे, परिग्गहाओ अप्पाणं अवसक्किज्जा ॥ ९० ॥
लब्धे आहारे मात्रां- परिमाणं जानीयात् यथैतत् - परिमाणं भगवता प्रवेदितं, किञ्च - लाभ इति न माद्येत्, अलाभ इति न शोचेत्, बह्वपि लब्ध्वा न निदध्यात् - आहारसन्निधिं न कुर्यात् अपरमपि वस्त्रपात्रादिकं संयमोपकरणातिरिक्तं न बिभृयादित्याह - परिग्रहात् आत्मानम् अवष्वष्केद्र अपसर्पयेदिति ॥९०॥
८६. श्री आचारांग सूत्र

Page #110

अन्वयार्थ :- आहारे - आहार लद्धे प्राप्त थवा छतां पर। अणगारो - साधु मायं - मात्रा भेटले परिभाषा ( प्रभाए) ने जाणिज्जा - भए जहा - ४भ 3 से - ते इयं आहारनुं प्रभाशं भगवया - भगवाने पवेइयं - इ२भावे छे. लाभुत्ति - लाल थवा पर ण मज्जिज्जा - साधु अभिमान न ४२. अलाभुत्ति लाल नथवा पर ण सोइज्जा - शो अरे नहीं, बहुं वि लद्धुं - धनुं प्राप्त थवा छतां पए। ण णिहे - संयय (संग्रह) सन्निधि न ४२. परिग्गहाओ - परिग्रहथी अप्पाणं - स्वयंने अवसक्किज्जा - ६२ रा.
-
-
ભાવાર્થ - આહાર-વસ્ત્ર-ઔષધિ આદિ લેતી વખતે સાધુ (પરિમિત) માપસર વસ્તુને ગ્રહણ કરે, જેથી તે ગ્રહણથી ગૃહસ્થ તે વસ્તુ ફરીથી બનાવવાના આરંભમાં પ્રવૃત્તિશિલ ન થાય. કોઈકવાર સાધુ આહારાદિ ન મળે તો આ પ્રમાણે શોક ન કરે ‘હું કેવો અભાગિયો છું. જે સમસ્ત વસ્તુઓને આપવાવાળો દાતા વિદ્યમાન હોવા છતા હું કંઈ પ્રાપ્ત ન કરી શક્યો.'' અને આહારાદિ મળી જાય ત્યારે ગર્વ ન કરે ‘‘હું કેટલો ભાગ્યશાળી છું'' પરંતુ સાધુ લાભાલાભમાં સમભાવ રાખે. દિ જો કોકવાર સાધુને આહારાદિ ઘણા મળી જાય તો તેનો સંચય ન કરે સાધુ પાપના મૂલ કારણરૂપ પરિગ્રહનો સર્વથા ત્યાગ કરે અને સંયમના સાધનભૂત ધર્મોપકરણોમાં મૂર્છા – મમત્વ नराजे ॥ ८० ॥
-
भावार्थ :- आहार, वस्त्र, औषधि आदि लेते समय साधु उतने ही परिमाण में वस्तु को ग्रहण करे जितने के ग्रहण से वह गृहस्थ फिर उस वस्तु को बनाने के आरम्भ में प्रवृत्त न हो । किसी समय साधु को आहारादि न मिले तो वह यह शोक न करे कि "मैं कैसा अभागा हूँ जो समस्त वस्तुओं को देने वाले दाता h. विद्यमान होते हुए भी मैं कुछ प्राप्त नहीं कर सकता ।" आहारादि के मिल जाने पर गर्व भी न करे कि "मैं बड़ा ही भाग्यवान् हुँ” किन्तु साधु लाभालाभ में समभाव रखे । यदि कभी साधु को आहारादि बहुत मिल जाय तो उसका सञ्चय नहीं करे। साधु पाप के मूल कारण परिग्रह का सर्वथा त्याग करे और संयम के साधनभूत धर्मोपकरणों में मूर्च्छा - ममत्व न रखे ॥ ९० ॥
आह च
अण्णा णं पासए परिहरिज्जा, एस मग्गे आरिएहिं पवेइए, जहित्थ कुसले गोवलिंपिज्जासि तिबेमि ॥ ९१ ॥
अन्यथा - आचार्यसत्कामेदमुपकरणं न ममेत्यनेन प्रकारेण पश्यकः सन् परिग्रहं परिहरेत् - त्यजेत् । धर्मोपकरणं न परिग्रहायेति एष मार्ग आर्यैः प्रवेदित इति तथा विधेयं यथाऽत्र कुशल ! नोपलिम्पयेरिति ब्रवीमि ॥९१॥
Robananananananananananan

Page #111

अन्वयार्थ :- अण्णहा णं - अन्य प्रारथी या उपहरणो खायार्यना छे, મારી भाविङीना नथी, आ प्रमाणे पासए - हेतो वो साधु परिहरिज्जा - परिग्रहनी त्याग ५२ एस - २॥ मग्गे - भार्ग आरिएहिं - आर्य पु३षो द्वारा पवेइए - हेल छे. जहित्य ठे अारे खा पाप३प परिग्ररथी णोवलिंपिज्जासि - लेपाय नहीं ते प्रकारे कुसले - दुशण ५३ष कार्य ४२. त्ति बेमि - खा प्रमाणे हुं हुं छं.
-
ભાવાર્થ - સાધુ ધર્મોપકરણને અન્યથા બુદ્ધિથી દેખે અર્થાત્ તેને સંયમ પાલનમાં સાધન સમજે પરન્તુ તેમાં મમત્વ બુદ્ધિ ન રાખે. કુશલ અર્થાત્ વિવેકી પુરૂષ શાસ્ત્રોકતચિંતીથી સંયમનું પાલન કરે જેથી તેને પાપકર્મનો બંધ ન થાય, બાંધેલા र्मोनी निर्भरा ऽरी मोक्षनी शीघ्र प्राप्ति थाय ॥ ८१ ॥
-
भावार्थ :- साधु धर्मोपकरणों को अन्यथाबुद्धि से देखे अर्थात् उनको संयमपालन का साधन समझे किन्तु उसमें ममत्व बुद्धि न रखे । कुशल अर्थात् विवेकी पुरुष शास्त्रोक्तरीति से संयम का पालन करे जिससे उसे पाप कर्म का बन्ध न हो, प्रत्युत कर्मों की निर्जरा होकर मोक्ष की शीघ्र प्राप्ति हो ॥ ९१ ॥ परिग्रहमूलं च शब्दादिपञ्चगुणानुगामिनः कामाः, तेषां चोच्छेदः असुकरो यत आह कामा दुरइक्कमा, जीवियं दुष्पडिवूहगं, कामकामी खलु अयं पुरिसे, से सोयइ जूरइ तिप्पइ परितप्पइ ॥ ९२ ॥
कामा दुरतिक्रमाः, जीवितं संयमजीवितं वा दुष्प्रतिबृंहकं कामानुषक्तजनाऽन्तर्वर्तिना दुःखेन वृद्धिं नीयते, दुःखेन निष्कलङ्कसंयमः प्रतिपाल्यत इति; कामकामी कामाभिलाषी खलु अयं 'पुरुषः अविरतचेताः शोचति - शोकमनुभवति शोचते वा प्रलपति वा, जूर्यते - हृदयेन खिद्यते, तेपते - मर्यादतो भ्रश्यति तथा शारीरमानसैर्दुःखैः परितप्यते पश्चातापं वा करोति ॥९२॥ अन्वयार्थ :- कामा - झाभने (डाभ लोगोने) दुरइक्कमा - कतयुं धनुं उठीन छे.
-
जीवियं - वन दुप्पडिवूहगं - वधारी शडातुं नथी. कामकामी - अभत्भोगोनी लालसा ईच्छा राजवावाणा अयं ॥ पुरिसे - ५३ष खलू निश्चयथी सोयइ - शोडं रे छे जूरइ
-
-
पेट अरे छे तिप्पइ - भर्याधाथी भ्रष्ट थ भय छे परितप्पइ - पश्चाताप उरे छे.
-
ભાવાર્થ - અનાદિકાલના અભ્યાસના કારણથી કામભોગોને જીતવા ઘણા કઠીન છે. કામભોગોની લાલસાવાળા પુરૂષને જ્યારે ઈષ્ટપદાર્થની પ્રાપ્તિ થતી નથી અથવા તેનો વિયોગ થાય છે ત્યારે તે અત્યંત શોક કરે છે. હૃદયમાં મોટા ખેદનો અનુભવ કરે છે. શારિરીક તથા માનસીક દુઃખોથી પીડિત રહે છે. કામાસકત મનુષ્ય જયાંસુધી યુવાવસ્થામાં રહે છે ત્યાં સુધી તે યૌવન અને ધનના મદથી અંધ થઈને દુરાચાર સેવન
८८०००००००० श्री आचारांग सूत्र

Page #112

કરે છે. પરન્તુ જ્યારે વૃદ્ધાવસ્થા આવે ત્યારે મૃત્યુને નજદીક દેખી અત્યંત પશ્ચાતાપ કરે છે. અતઃ વિવેકી પુરૂષોએ પહેલેથીજ વિચાર કરી એવું કાર્ય કરવું જોઈયે જેથી ભવિષ્યમાં કોઈ પણ પ્રકારનો પશ્ચાતાપ કરવો ન પડે || ૯૨ ॥
. भावार्थ :- अनादि काल से अभ्यस्त होने के कारण कामभोगों का जीतना बड़ा कठिन है । कामभोगों की लालसा रखने वाले पुरूष को जब इष्ट पदार्थ की प्राप्ति नहीं होती अथवा उसका वियोग हो जाता है तब वह अत्यन्त शोक करता है, खेद अनुभव करता है, शारीरिक और मानसिक दुःखों से पड़ित रहता है कामासक्त मनुष्य जब तक युवा रहता है तब तक वह यौवन और धन के मद से अन्ध होकर दुराचार का सेवन करता है परन्तु जब वृद्धावस्था आती है तब वह मृत्युकाल को निकट देख कर अत्यन्त पश्चात्ताप करता है । अतः विवेकी पुरुष को पहले से ही सोच विचार कर ऐसा कार्य करना चाहिए जिससे भविष्य में किसी तरह का पश्चात्ताप न करना पड़े ॥ ९२ ॥
कः पुनरेवं न शोचत इत्याह
-
आययचक्खू लोगविपस्सी लोगस्स अहोभागं जाणइ, उडुं भागं जाणइ, तिरियं भागं जाणइ, गड्डिए लोएं अणुपरियट्टमाणे, संधिं विइत्ता इह मच्चिएहिं, एस वीरे पसंसिए जे बद्धे पडिमोयए, जहा अंतोता बाहिं जहा बाहिं तहा अंतो, अंतो पूइ देहंतराणि पासइ पुढो वि सवंताई पंडिए पडिलेहाए ॥ ९३ ॥
ऐहिकामुष्मिकापाय दर्शित्वात् आयतचक्षुः लोकविदर्शी लोकस्य अधोभागं जानाति, ऊर्ध्वभागं जानाति, यदि वा गृद्धान् लोके -संसारे पश्येत्युपदेशः । मर्त्येषु एव-मनुष्येष्वेव सन्धिं - ज्ञानादिकं भावसन्धि सम्पूर्णं विदित्वा यो विषयकषायादीन् परित्यजति एष वीरः प्रशंसितो यश्च बद्धान् प्रतिमोचयति, यथा अन्तः-भावबन्धनमष्टप्रकारकर्मनिगडनं विषयाभिष्वङ्गं वा तथा बहिर्बन्धुबन्धनं मोचयति । बहिर्यथा तथाऽन्तरपि । अन्तोऽन्तः पूतिदेहान्तराणि - इह मांसमिह रुधिरमिह मेदो मज्जा चेत्येवमादि पश्यति पृथक् पृथक् अपि स्रवन्ति, अपि शब्दात् कुष्ठाद्यवस्थायां यौगपद्येनापि स्रवन्तीति पण्डितः प्रत्युपेक्षेत । ॥९३॥
अन्वयार्थ :- आययचक्खू - दीर्घदृष्टिवाणा तथा लोगविपस्सी - लोडना स्व३पने द्वेषवावाणी पु३ष लोगस्स - लोडना अहोभागं - अधो लागने जाणइ भए छे उड्डभागं - उर्ध्व भागने जाणइ - भएो छे खने तिरियं भागं - तिर्छा भागने जाणइ - भाएगे छे.
1
श्री आचारांग सूत्र ७७७७७७७७७७७७७७७७७७७७७८९

Page #113

- વિષયભોગમાં આસક્ત પ્રાણી તોપ - સંસારમાં સપુરિમાળે - પરિભ્રમણ કરે છે, આ પ્રમાણે તે જાણે છે ફુદ - આ િિહં - મનુષ્ય જન્મમાંજ સંધિ - સંધિ અર્થાત્ જ્ઞાનાદિકની પ્રાપ્તિના અવસરને આ વિફા - જાણીને, જે વિષય - કષાયોનો ત્યાગ કરી દે છે અd - તે વીર - વીર છે અને તે પતિ - પ્રશંસનીય છે ને - જે તે, સ્વયં કર્મોથી મુક્ત થઈને વહે - કર્મોથી બંધાયેલ બીજા જીવોને પડતો - મુક્ત કરાવવામાં સમર્થ થાય છે. તે પુરૂષ નહીં - જેમ સંતો - અંદરના બંધનોને તોડે છે તા. - તેમ જ વહિં - બહારના બંધનોને પણ તોડે છે અને નહી - જેમ તે વહિં - બંધુ - બાંધવોના સંબંધરૂપ બહારના બંધનોને તોડે છે તા - તેમ જ સંતો - કષાય આદિ આંતરિક બંધનોને પણ તોડે છે. તે સંતો સંતો - શરીરના અંદરના પૂ દંતાળ - અપવિત્ર પદાર્થોને તથા દેહની અવસ્થાઓને પાછું - દેખે છે. તથા પુત્રો વિ - અલગ અલગ સવંતાડું - મળમૂત્ર આદિ અપવિત્ર પદાર્થોને વહાવવાવાળી ઈન્દ્રિયોને દેખે છે. જેથી - પંડિત પુરૂષ ઉત્તેદા - આ શરીરના સ્વરૂપને સારી રીતે જાણે, જાણી વમેલા ભોગોમાં પાછો લપટાય નહીં.
ભાવાર્થ – જે દિર્ઘદ્રષ્ટીવાળા અને સંસારનાં સ્વરૂપને જાણવાવાળા પુરૂષ છે તે આ વાતને જાણે છે કે સંસારી પ્રાણી કામભોગની પ્રાપ્તિ માટે વિવિધ પ્રકારના સાવધ. કાર્ય કરીને તેના ફળ ભોગવવા માટે સદા સંસારચક્રમાં ફર્યા કરે છે.
જ્ઞાનાદિ (ભાવસંધિ) મનુષ્યભવમાં જ પૂર્ણ રૂપથી પ્રાપ્ત થાય છે. બીજા ભવોમાં થતી નથી એટલે આ વિષયને જાણીને જે વિવેકી મનુષ્ય વિષયકષાયોનો ત્યાગ કરી દે છે તે જ પુરૂષ આ જગતમાં ખરેખર વીર છે. તથા જે પુરૂષ દ્રવ્ય અને ભાવ એમ બન્ને પ્રકારના બંધનોથી સ્વયં મુક્ત થઈને બીજા જીવોને પણ બંધનથી મુક્ત કરવા માટે ઉપદેશ કરે તે વીર છે. .
આ શરીરના અલગ અલગ ઈન્દ્રિયરૂપી નવદરવાજામાંથી અપવિત્ર અને દુર્ગધિ. પદાર્થ નિકળ્યા જ કરે છે. અપવિત્ર પદાર્થોથી પૂર્ણ અને નાશવંત એવા આ શરીરના તત્ત્વને જાણીને પંડિત પુરૂષ તેમાં રાગ નથી કરતા પરંતુ તે શરીરાદિ સમસ્ત પદાર્થોમાંથી મમત્વ ત્યાગ કરીને શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરે છે. ૩ /
___ भावार्थ :- ज्ञानादि भावसन्धियाँ मनुष्य भव में ही पूर्ण रूप से प्राप्त होती है, दूसरे भवों में नहीं होती है। अतः इस विषय को जान कर जो विवेकी मनुष्य विषय कषायों का त्याग कर देती है वही पुरुष इस जगत् में वास्तविक वीर है तथा जो पुरुष द्रव्य और भाव दोनों प्रकार के बन्धनों से स्वयं मुक्त होकर दूसरे जीवों को भी बन्धन से मुक्त होने का उपदेश करता है वही पुरुष वीर है। . इस शरीर के इन्द्रिय रूपी नौ दरवाजे हैं । उन में से अलग-अलग अपवित्र और दुर्गन्ध पदार्थ ही
(૧૦ )થ0000000000000 શ્રી નાવાર સૂત્ર

Page #114

निकलते रहते हैं। ऐसे अपवित्र पदार्थों से पूर्ण और नश्वर इस शरीर के तत्त्व को जान कर पण्डित पुरूष इसमें राग नहीं करता है किन्तु वह शरीरादि समस्त पदार्थों में ममत्व त्याग कर शुद्ध संयम का पालन करता है
॥ ९३ ॥
तदेवं पूतिदेहान्तराणि पश्यन् पृथगपि स्रवन्ति इति एवं प्रत्युपेक्ष्य किं कुर्यादित्याह - से मइमं परिणाय मा य ह लालं पच्चासी, मा तेसु तिरिच्छमप्पाणमावायए, कासंकसे खलु अयं पुरिसे, बहुमाई कडे मूढे, पुणो तं करेइ लोहं वेरं वड्डेइ अप्पणो, जमिणं परिकहिज्जइ इमस्स चेव पडिवूहणयाए, अमरायइ महासड्डी अट्टमेयं तुं पेहाए अपरिण्णा कंद ॥ ९४ ॥
स मतिमान् देहस्वरूपं कामस्वरूपं च परिज्ञाय मा च लालां निर्गतामपि बालः पुनरश्नाति एवं त्वं त्यक्तान् भोगान्-मा प्रत्यशान, प्रत्याशी- प्रत्यशनशीलः, सन् मा तेषु-ज्ञानादिषु तिरश्चिनंप्रतिकूलम् आत्मानमापादयेः, यतः कासंकाससः इदमहमकार्षम् इदं करिष्ये इत्येवं किंकर्तव्यतामूढः प्राकृतशैल्या कासंकासः दधिघंटिकाद्रमकवत् अथवा कस्यते - हिंस्यते ऽस्मिन्निति कासः - संसारस्तदभिमुखं कषति यातीति कासंकषः । खलु अयं पुरूषो बहुमायी कृतेन मूढः मम्मणवणिक्वत् पुनस्तत् परवञ्चनबुद्धया लोभाद्यनुष्ठानं करोति, अथवा लोभं करोति तथा वैरं वर्धते आत्मनः । यदिदं प्राणघातादिनाऽऽत्मनो वैरं वर्धते तद् अस्य विशरारोः शरीरस्यैव परिबृंहणार्थं पुष्ट्यर्थं जीवः प्राणिघातादिकाः क्रियाः करोतीति, यदिवा यदिदं उपदेशप्रायं पौनःपुन्येन मया परिकथ्यते तदस्य-संयमस्यैव परिबृंहणार्थं-स्फात्यर्थमिति । किञ्च स कासंकासः अमरायते - अजरामरदत् क्रियासु प्रवर्तते यतो महाश्रद्धी भोगेषु तदुपायेषु वा महती श्रद्धावान् । अत एव आर्तः । आर्तमेतं तु प्रेक्ष्य कामार्थयोर्मनो न विधेयमिति । पुनः अमरायमाणो भोगश्रद्धावान् कामस्वरूपं तद्विपाकं वाऽपरिज्ञाय क्रन्दत इति ॥९४॥
·
-
अन्वयार्थ :- से - ते उपरोक्त मइमं बुद्धिमान पु३ष लालं - बाला खेटले भोढानी सामने मा पच्चासी - न खाय, अर्थात् त्याग सुरेखा अमभोगोनी इरीधी अभिलाषा न उरे, अप्पाणं - स्वयंनी खात्माने तेसु सम्यग् ज्ञानाद्दिथी तिरिच्छं प्रतिल मा आवायए - न थवा छे, अयं २॥ पुरिसे पु३ष अर्थात् सम्यग् ज्ञानाहिथी प्रतिस भवावाणी पु३ष खलु निश्चयथी कासंकसे संसारयहुने वधारे छे तथा बहुमाई घशी भाया उरे छे अने कडेण मूढे डिंर्त्तव्यमूढ थर्धने हुः भोगवे छे. पुणो
-
-
-
-
-
श्री आचारांग सूत्र ७७७७७७७७७७७७७७७७७७ ९१
-

Page #115

- ફરીથી તે - તે નોરં ૬ - વારંવાર કરેલા પાપોથી મમ્મણની જેમ લોભ કરે છે અને જીવોની સાથે ગપ્પળો - સ્વયંની આત્મા નો વેર - વૈર વહે - વધારે છે, અજ્ઞાની જીવ મસ્ત - આ નાશવંત શરીરની તૂતળા - વૃદ્ધિને માટે પ્રાણાતિપાત આદિ કરે છે સમય - તે દેવતાની માફક હંમેશા યુવાન અથવા અજરામર રહેવાની ચાહના કરે છે મહાસ - વિષય ભોગોમાં મોટી શ્રદ્ધા રાખવાવાળો અર્થાત્ વિષયાસક્ત પુરૂષ ગજું - આર્ત એટલે દુઃખને પ્રાપ્ત કરે છે. પર્વ - આ પેહા - દેખીને બુદ્ધિવાળો પુરૂષ ભોગની ઈચ્છા ન કરે, પરિણાવ - જે પુરૂષ વિષયભોગોના પરિણામને ન જાણીને તેમાં આસક્ત રહે છે તે હું - તેનાથી પેદા થયેલ દુઃખોને પ્રાપ્ત કરીને રડે છે, વિષયભોગોના કટુ પરિણામને દેખાડવાને માટે નમિi - આ વિહિપ્ન - વારંવાર ઉપદેશરુપ કથન કરાય છે.
ભાવાર્થ - બુદ્ધિમાન પુરૂષ વિષયભોગોના કટુ પરિણામને જાણીને તેનો ત્યાગ કરી દે અને એ ત્યાગ કરેલા વિષયોને ફરીવાર ભોગવવાની ઈચ્છા ના કરે. જેમ બાળક અવિવેકી હોવાના કારણથી સ્વયંના મુખમાંથી નિકળતી બહાર લટકતી લાળને ચાટી જાય છે એ પ્રમાણે અવિવેકી પુરૂષ વિષયભોગોનો ત્યાગ કરી ફરીથી તેને ભોગવવાની ઈચ્છા કરે છે. એટલે શાસ્ત્રકાર ઉપદેશ દ્વારા કહે છે વિષયભોગોનો ત્યાગ કરી ફરીથી તેનું ઉપાર્જન કરે તે મોઢામાંથી નિકળેલ ઉલ્ટી (વમન) ને ખાવાવાળો અતિવૃણાપાત્ર પુરૂષ છે. કામી પુરૂષ સ્વયંને દેવતા સમાન અજર – અમર માનતો એવો વિષયોમાં આસક્ત રહે છે. પરંતુ કામસેવનથી તેના દુઃખોમાં વૃદ્ધિ થાય છે. એટલે વિવેકી પુરૂષોએ કામભોગોનો સર્વથા ત્યાગ કરવો જોઈએ ૯૪ /
__ भावार्थ :- बुद्धिमान् पुरूष विषयभोगों के कटु परिणाम को जान कर उनका त्याग कर देवे और उन त्यागे हुए विषयों को फिर भोगने की इच्छा न करे । जैसे बालक लटकते हुए लार को खा जाता है उसी तरह अविवेकी पुरुष विषय भोगो को त्याग कर भी फिर उसे भोगने की इच्छा करता है । अतः शास्त्रकार उपदेश करते हैं कि - विषय भोग को त्याग कर फिर उसका उपार्जन मत करो, क्योंकि जो ऐसा करता है वह वमन को खाने वाला अतिघृणित पुरूष है । कामी पुरूष अपने आपको देवता के समान अजर अमर मानता हुआ विषयों में आसक्त रहता है किन्तु काम सेवन से उसके दुःख की वृद्धि ही होती है । अतः विवेकी पुरूषों को काम भोगों का सर्वथा त्याग कर देना चाहिए ॥ ९४ ॥ तदेवम् अनेकधा कामविपाकमुपदर्य उपसंहरति
से तं जाणह जमहं बेमि, तेइच्छं पंडिए पवयमाणे से हंता छित्ता भित्ता लुंपइत्ता विलुपइत्ता उद्दवइत्ता, अकडं करिस्सामित्ति मण्णमाणे, जस्स वि यं णं
૧૨ )થJથઈથ0000000000001શ્રી બાવાર સૂત્ર

Page #116

करेइ, अलं बालस्स संगेणं, जे वा से कारइ बाले,
પર્વ નગરસે ગાડું / ૧ ત્તિ વેળા तत्-तस्मात् तम्-उपदेशं कामपरित्यागविषयं जानीत यमहं ब्रवीमिचिकित्सां - कामचिकित्सा व्याधिचिकित्सां वा पण्डितः - पण्डिताभिमानी प्रवदन् स हन्ता-जीवोपमर्दकः छेत्ता भेत्ता लुम्पयिता विलुम्पयिता अपद्रावयिता अकृतं-यदपरेण न कृतं कामचिकित्सनं व्याधिचिकित्सनं वा तदहं करिष्यामीति मन्यमानः, यस्यापि चाऽन्यस्य करोति, अलं-पर्याप्तं तस्य बालस्यं सङ्गेन, यो वैतत् कारयति बालस्तस्यापि सङ्गेनाऽलम्, न एवं कामचिकित्सोपदेशदानं करणं वा अनगारस्य जायतेकल्पते इति ब्रवीमि ॥९॥
ગયાર્થ :- શાસ્ત્રકાર કહે છે કે કામભોગ - વિષયો દુઃખના કારણ છે તે - એટલે તે - આ વાતને ગાઈ - સમજો નં - જે સદં - હું વેર - કહું છું, તેફટ્ઝ – કામભોગની ચિકિત્સાનો પવયમાળે - ઉપદેશ આપવાવાળો પરિઘ - પંડિતાભિમાની – સ્વયંને સ્વયં પંડિત માનવાવાળો અન્યતીથિ છે - પ્રાણિયોને હંતા - હણે છે છત્તા - તેના નાક-કાન આદિનું છેદન કરે છે મિત્તા - સોય આદિથી તેના અંગોનું ભેદન કરે છે તુંપડુત્તા - તેની ગાંઠ કાપે છે વિષ્ણુપત્તા - તેને બંધન આદિ દ્વારા રોકે છે વત્તા - તેઓના પ્રાણોને હરણ કરે છે, શs - જે કાર્ય બીજાઓએ નથી કરેલ તે કાર્ય રસ્તાત્તિ - હું કરીશ, આ પ્રમાણે મામાને - માનતો એવો અજ્ઞાની પ્રાણિધાતાદિ ક્રિયાઓ કરે છે અને નસ વિ - જેણે તે આ પ્રમાણે વરે - ઉપદેશ આપે છે અને જેની કામચિકિત્સા કરે છે તેનું પણ અહિત છે. જેથી વાર્તા - અજ્ઞાનીનો તો - સંગ પણ ન કરવો જોઈયે, વા - અને રે - જે વાતે - અજ્ઞાની છે - તે પ્રાણિયોની હિંસા દ્વારા શરડું - ચિકિત્સા કરાવે છે તેનું કાર્ય પણ ખરાબ છે, વં- આ પ્રકારે હિંસા દ્વારા ચિકિત્સા કરવાનો ઉપદેશ અથવા ચિકિત્સા કરાવવી સારd - સાધુ ને ગાય - કલ્પતું નથી (ખપતું નથી) રિ પ - આ પ્રમાણે હું કહું છું.
- ભાવાર્થ - અજ્ઞાની જીવ સમજે છે કે “બીજાઓએ જે કામભોગોની કે વ્યાધિની ચિકિત્સા આજ સુધી કરી નથી (દ્રવ્ય ઉપચાર) તે હું કરીશ” આવું સમજીને તે સ્વયં પ્રાણીઘાત આદિ પાપકર્મ કરે છે. અને બીજાઓને પણ તેવો ઉપદેશ આપે છે. પરંતુ આથી તે બન્નેનું અહિત જ થાય છે. આવા અજ્ઞાની જીવોનો સંગપણ કર્મબંધનું કારણ થાય છે તેથી તેઓનો સંગ કરવો જોઈએ નહીં. જે પ્રાણિધાતાદિ પાપરૂપ ચિકિત્સા સ્વયં ન કરે એવી ચિકિત્સાનો બીજાને ઉપદેશ ન આપે, તે જ સંસારના સ્વરૂપને જાણવાવાળો ખરો સાધુ છે. તેઓનો સંગ હિતકારી અને કલ્યાણકારી થાય છે II૯પા

Page #117

भावार्थ :- अज्ञानी जीव समझता है कि - "दुसरे ने जो काम भोगों की चिकित्सा या व्याधि की चिकित्सा अब तक नहीं की है वह में करूँगा" यह समझ कर वह स्वयं प्राणिघात आदि पाप कर्म करता है और दूसरों को भी वैसा ही उपदेश देता है किन्तु इससे उन दोनों का अहित ही होता है। ऐसे अज्ञानी जीवों का संग भी कर्म बन्धन का कारण होता है, अतः उनका संग भी न करना चाहिए । जो प्राणिघातादि रूप पापकारी चिकित्सा न तो स्वयं करता है और न ऐसी चिकित्सा का उपदेश देता है वही संसार के स्वरूप को जानने वाला सच्चा साधु है । उनका संग हितकारी एवं कल्याणकारी होता है ॥ ९५ ॥
षष्ठं उद्देशकः ) नैवमनगारस्य जायते - कल्पत इत्युक्तम् प्रतिपादयिषुराह -
से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाय तम्हा पावं कम्मं व कुज्जा ण कारवेज्जा ॥ ९६ ॥. सः - अनगारः तत्-प्राण्युपघातकारि चिकित्सोपदेशदानमनुष्ठानं वा एता - ज्ञानाद्यपवर्गककारणं संबुध्यमानः आदानीयं - ज्ञानादित्रयं समुत्थाय - आदाय किं कुर्यादित्याहयस्मात् संयमः सर्वसावधनिवृत्तिरूपः तस्मात् पापकर्म-प्राणातिपातायष्टादशप्रकारं नैव कुर्यात् एवकाराच न समनुजानीयात् न कारयेदिति ॥१६॥
... अन्वयार्थ :- तं - प्राणियोनी &िAL द्वा! यित्सिानो उपहेमा५वो अथवा यित्सा ४२वी पर्नु ॥२९॥ ॥ संबुज्झमाणे - समतो मेपो से - ते साधु आयाणीयं - माय भेटले. प्राइ४२१॥ योग्य शान-शन-यारित्रने समुट्ठाय - As रीने तम्हा - संयम ४ छ ते. सर्वसावध निवृत्ति३५ छ भेटले. पावं कम्मं - ५।५ णेव कुज्जा - स्वयं न ४३ भने ण कारवेज्जा - मी पासे ५५ न. ४२पे.
ભાવાર્થ - સમ્યગ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગમાં રમણ કરવાવાળા અણગાર સ્વયં સાવદ્ય (પાપવાળું) કાર્ય ન કરે, બીજાઓ પાસે ન કરાવે, અને જે કરે છે તેને सारो न माने ॥ ८६॥
भावार्थ :- सम्यग् ज्ञान दर्शन चारित्र रूप मोक्ष मार्ग में रमण करने वाला अनगार स्वयं सावध कार्य न करे, दूसरों से भी न करवावे और करते हुए को भला भी न जाने ॥ ९६ ॥ स्यादेतत्-किमेकं प्राणातिपातादिकं पापं कुर्वतोऽपरमपि ढोकते आहोस्विनेत्याह -
सिया तत्थ एगयरं विप्परामुसइ छसु अण्णय- . रम्मि, कप्पइ सुहट्ठी लालप्पमाणे, सएण दुखेण मूढे
( ९४ )COOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #118

विप्परियासमुवेइ, सएण विप्पमाएण पुढो वयं पकुव्वइ, - जंसिमे पाणा पचहिया, पडिलेहाए णो णिकरणयाए, .. एस परिष्ण पकुच्चइ, कम्मोवसंती ॥ ९७ ॥
स्यात्तत्र-पापारम्भे एकतरं - पृथिवीकायादिसमारम्भं प्राणातिपाताद्याश्रवं वा विपरामृशतिसमारभते स षट्स्वन्यतरस्मिन् कल्पते- योग्यो भवति, सर्वस्मिन्नेव प्रवर्तते इति भावः अकार्य प्रवृत्तत्वात्, यदिवाऽसौ अष्टप्रकारं कर्मादाय षट्सु इति भावः अकार्य प्रवृत्तत्वात्, यदिवाऽसौ अष्टप्रकारं कर्मादाय षट्सु पृथिव्यादिषु अन्यतरस्मिन् कल्पते- प्रभवते सर्वस्मिन् पृथिव्यादौ पौनःपुन्येनोत्पद्यते यतः स सुखार्थी वाचा लालप्यमनः, कायेन कृष्यादिक्रियाः कुर्वन्, मनसा च तत् तचिन्तयन् स्वकीयेन दुःखेन मूढो विपर्यासमुपैति । स्वकीयेन च प्रमादेन पृथग् व्रतं - विभिन्न व्रतं प्रकरोति, यदि वा पृथुवयं- पृथु-विस्तीर्णं वयन्ति-पर्यटन्ति प्राणिनो यस्मिन् स वयः . संसारस्तं करोति, यद्वा वयः - एकेन्द्रियाद्यवस्थाविशेषस्तं करोति, यस्मिन् चतुर्गतिकसंसारे एकेन्द्रियाद्यवस्थाविशेषे वा इमे प्राणाः - अभेदोपचारात् प्राणिनः प्रव्यथिताः, तत्-प्रव्यथनं प्रत्यपेक्ष्य नो निकरणाय - शारीरमानसदःखोत्पादनाय आरम्भं कुर्यात् । एषा- सावधनिवृत्तिः परिज्ञा प्रोच्यते । एवं प्राणिनिकारपरिहारे कर्मोपशान्तिः- कर्मक्षयो भवतीती ॥९७॥
- अन्वयार्थ :- सिया - को तत्थ - ७ आयना प्राणियोमाथा एगयरं - 05 में सयनो ५९विप्परामुसइ - मामछ, ते छसु अण्णयरम्म - ७ मे आयनो मारम 3रे छ, अथवा तम उत्पन्न वानी तैयारी ४२ छ, १२९॥ 3 सुहट्ठी - सांसारि विषयसुमनी ८७ ४२वावाणो लालप्पमाणे - मन-वयन-5140 २॥ ५५।२री (सावध)
यामी ४२तो मेवो मूढे - Hशानी १ सएण - स्वयं द्वा२।७२।येस दुक्खेण - दुः५ (पा५) ६८. २५वा भौथा विप्परियासमुवेइ - दुःपने प्राप्त ४२ छ. सशानी सरण - स्वयंन। विप्पमाएण - प्रभाहन। १२९ पुढो - सर सय ३५थी वयं पकुबइ - स्वयंना संसारने वधारे छ. जंसि - संसारमा इमे - मा प्रा पव्वहिया - 52 ()ने पामे छ पडिलेहाए - शनी पु३५ मा प्रभारी ने णो णिकरणयाए -
माथी शारीR. मानसि प्रवेश थाय ते र्भाने न ४३, एस - 2 अर्थात् सावध (५४२) आर्योथा. निवृत्ति ४ परिण्णा - सायुं शान पवुच्चइ - ४३वाय छे. कम्मोवसंती - सावध योगनी निवृत्ति थी. ४ ना क्षय३५ (नशथ. ४) मोक्ष प्राप्त थाय छे.
ભાવાર્થ – જેમ કુંભારની શાળામાં પાણી નાખવાથી ફક્ત અપકાયનો જ આરંભ નથી થતો પણ પૃથ્વી, તેલ, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, ત્રસકાયનો પણ આરંભ થાય છે. આ પ્રમાણે એક કાયના આરંભથી છ કાયનો આરંભ થઈ જાય છે. જે એક
श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000( ९५

Page #119

આશ્રવ દ્વારને ખોલે છે તે બધા આશ્રવોને ખોલવાવાળો છે. જેમ કે એક પ્રાણાતિપાત આશ્રવને ખોલવાવાળો પુરૂષ સ્વયંની લીધેલી પ્રતિજ્ઞાનો લોપ કરીને અસત્ય ભાષણરૂપ બીજા આશ્રવને પણ ખોલે છે તથા જે પ્રાણીને તે હણે છે તે પ્રાણીએ સ્વયંના પ્રાણ હરણ કરવાની અનુમતી આપી નથી એટલે તેના પ્રાણ હરણ કરવાથી અદત્તાદાનનું પણ સેવન કરે છે. સાવઘને ગ્રહણ કરવાથી પરિગ્રહ સેવી પણ થાય છે. પરિગ્રહી હોવાથી તે મૈથુન અને રાત્રિભોજનનું પણ સેવન કરે છે. આમ એક આશ્રવના સેવનથી સમસ્ત આશ્રવોના સેવન અને એક કાયના આરંભથી છએ કાયનો આરંભ થાય છે. અજ્ઞાની જીવ વિષયભોગોમાં આસક્ત થઈ છએ કાયનો આરંભ કરે છે જેથી કર્મોનો બંધ કરી દુઃખનો ભાગી થાય છે. વિવેકી પુરૂષ આ વિષયભોગોનો ત્યાગ કરી શુદ્ધ સંયમની પાલના કરે છે. તે કર્મોનો ક્ષય કરી મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે ફરીથી તેને ક્યારે પણ સંસારમાં આવવાનું કારણ રહેતું નથી | ૯૭ ||
भावार्थ :- जैसे कुम्हार की शाला में जल डालने से केवल जल का ही आरम्भ नहीं होता किन्तु अग्नि का, पृथ्वी का, त्रस का, वनस्पति का और वायुकाय का भी आरम्भ होता है। इस तरह एक काय का आरम्भ करने से छह ही काय का आरम्भ होता है। जो पुरूष एक आस्त्रव द्वार को खोलता है वह सभी आस्त्रवों को खोलने वाला है । जैसे कि एक प्राणातिपात आस्त्रव को खोलने वाला पुरूष अपनी ली हुइ प्रतिज्ञा लोप करके मिथ्या भाषण रूप दूसरे आस्त्रव द्वार को भी खोलता है तथा जिस प्राणी को वह मारता है उस प्राणी ने अपने प्राण हरण की अनुमति उसे नहीं दी है इसलिए उनके प्राणों का हरण करने से वह अदत्तादान का भी सेवन करता है । सावद्य को ग्रहण करने से वह परिग्रहसेवी भी बनता है । परिग्रह होने से वह मैथुन और रात्रिभोजन का भी सेवन करता है। इस प्रकार एक आस्रव के सेवन से समस्त आस्रवों का सेवन और एक काय के आरम्भ से सभी काय का आरम्भ होता है। अज्ञानी जीव विषयभोगों में आसक्त होकर छह ही काय का आरम्भ करता है जिससे कर्मों का बन्ध कर वह दुःखों का भागी बनता है । विवेकी पुरुष इन विषयभोगों का त्याग कर शुद्ध संयम का पालन करता है वह समस्त कर्मों का क्षय कर मोक्ष को प्राप्त करता है, फिर उसे कभी संसार में आने का कारण नहीं रहता है ॥ ९७ ॥
अस्य च कर्मक्षयविघ्नस्य प्राणिदुःखोत्पादनस्य मूलं ममता परिग्रहो मूर्खेति यावत् तत्त्यागायाह - जे से ममाइयमई जहाइ से चयइ ममाइयं, से हुदिप मुणी जस्स णत्थि ममाइयं, तं परिण्णाय मेहावी विइत्ता लोगं वंता लोगसण्णं से मइमं परिक्कमिज्जासि त्ति बेमि ॥ ९८ ॥
णार सहइ वीरे, वीरे ण सहइ रई । जम्हा अविमणे वीरे, तम्हा वीरे ण रज्जइ ॥ १ ॥
९६ po.ooooooo श्री आचारांग सूत्र

Page #120

यो ममायितं-मम माता, मम पिता, मम धनमिति ममायतिं तत्र मतिः ममायितपतिस्तां जहाति त्यजति स ममायितं - परिग्रहं त्यजति । अत एव स खलु दृष्ट-पथः- दृष्टमोक्षमार्गो मुनिर्यस्य नास्ति ममायितं - परिग्रहः । 'दिट्ठभए' इति पाठान्तरमाश्रित्य दृष्टभयः परिग्रहत्यागात् ज्ञातभयत्वमिति । किंच - तं - परिग्रहं परिज्ञाय मेधावी विदित्वा लोकं-परिग्रहाग्रहयोगविपाकिनं वान्त्वा च लोकसंज्ञां - दशप्रकारां स मतिमान् संयमानुष्ठाने पराक्रमेतेति ब्रवीमि । नारतिं संयमे सहते वीरः । वीरो न सहते असंयमे विषयेषु परिग्रहे वा रतिम् । यस्मात् अविमनस्को वीरः, तस्मात् वीरो न रज्यते शब्दादिविषयग्राम इति ॥१॥ ॥९८॥ - अन्वयार्थ :- जे - ४ पु३५ ममाइयमई - ममत्व सुद्धिने जहाइ - त्या हे छे से - ते ममाइयं - परिहने चयइ - त्या हे छ, जस्स - ने ममाइयं - 05 वस्तु ५२ ममत्व णत्थि - नथी से हु - ते ४ मुणी - मुनि दिट्ठपहे - भोक्षन। मानि भावो छ, ४थी मेहावी - मेधावी मइमं - बुद्धिमान पु३५ तं - तेने परिण्णाय - त्या२॥ तथा लोग - दोन १३५ने विइत्ता - ीने मेवं लोगसण्णं - लो संशाने वंता - छोडीने. परिक्कमिज्जासि - संयमर्नु पालन त्ति बेमि - 240 प्रभारी ई ई ई.
वीरे - वीर ५३५ अरई - संयममा अतिने ण सहइ - सउन ४२तो नथी मात संयममा मति ४२तो नथी, वीरे - वी२५३५ रई - मसंयमा २ति (प्रेम)ने ण सहइ - सन २तो नथी. अर्थात् संयममा ति ४२तो. नथी. जम्हा - ७॥२९॥ 3 वीरे - वी२५३१ अविमणे - २०० छन तम्हा - भेटले. वीरे - ते वी२५३५ ण रज्जइ - Ala विषयोमा अनु। होता नथी. . આ ભાવાર્થ – જેઓએ આત્યંતર અને બાહ્ય બે પ્રકારના પરિગ્રહ અને મમત્વ - બુદ્ધિનો ત્યાગ કરેલ છે તેજ સમ્યગુ જ્ઞાનાદિરૂપ મોક્ષમાર્ગને દેખવાવાળો છે. તે મેઘાવી અને પ્રતિમાનું છે તે ક્યારે પણ અસંયમમાં રતિ અને સંયમમાં અરતિ નથી કરતા આ પ્રમાણે કરવાવાળા પુરૂષ ખરેખર વીર છે. કારણ કે તેઓ આઠ કર્મનો ક્ષય ४२वामा समर्थ. थाय छे. ॥ ८८ ॥ ... भाबोर्थ :- जिसने आभ्यंतर और बाह्य दोनों प्रकार के परिग्रह का और ममत्व बुद्धि का त्याग कर दिया है वही सम्यग् ज्ञानदि रूप मोक्षमार्ग का देखने वाला है। वही मेधावी और मतिमान है वह कभी भी असंयम में रति और संयम में अरति नहीं करता । ऐसा करने वाला पुरुष ही वीर हैं क्योंकि वही आठ प्रकार के कर्मों को क्षय करने में समर्थ होता है ॥ ९८ ॥ यत एवं ततः किमित्याह - ____ सद्दे फासे अहियासमाणे, णिब्बिंद गदि इह
जीवियस्स । मुणी मोणं समायाय, धुणे कम्मसरीरगं ॥ बी आचारांग सूत्र 9900000000000000000000000000( ९७

Page #121

पंतं लूहं सेवंति, वीरा सम्मत्तदंसिणो । एस ओहंतरे .
मुणी तिण्णे, विरए वियाहिए ॥ त्ति बेमि ॥ ९९ ॥
शब्दान् स्पर्शान् आद्यन्तग्रहणाद्रूपादीनपि अध्यासमानः सम्यक् सहमानः निर्विन्दस्वजुगुप्सस्व नन्दिम् - ऐश्वर्यविभवात्मिकां मनसस्तुष्टिं इह- मनुष्यलोके जीवितस्य असंयमजीवितस्य । मुनिः मौनं - मुनिभावं संयमं समादाय धुनिहि- पृथक्कुर कर्मशरीरकं- औदारिकशरीरं वा तदुपरि ममत्वाऽविधानेन । आदाय संयमं प्रान्तं रूक्षं सेवन्ते वीराः सम्यक्त्वदर्शिनः समत्वदर्शिनो वा । अनेकादेशे चैकादेश इति कृत्वा एष - प्रान्तरूक्षसेवी भवौघं तरतीति ओघन्तरो मुनिः, अथवा क्रियमाणं कृतमितिकृत्वा तीर्णो मुक्तो विरतो विख्यात इति ब्रवीमि ॥९९॥ .
___ अन्वयार्थ :- गु३भड।२।४ छ शिष्य ! सद्दे - शीने मने फासे - स्पशनि अहियासमाणे - सहन ४२ता मेवा तभी इह - मा समां जीवियस्स - असंयम
वनमा णंदि - संतुष्टिने णिबिंद - ५२५समो. अर्थात् मसंयम वनमा २भएता न ४२, मुणी - मुनि मोणं - संयभने समायाय - स्व.२ रीने कम्मसरीरगं - अभ३५ शरीरने धुणे - 1250. (२) नोभे, सम्पत्तदंसिणो - समत्वशा वीरा - वीर पु३५ पंतं - नीरस. (२स. १२।२नो) मने लूहं - रुक्ष - सुvi मार- सेवंति - सेवन रे छ. एस - मावा मुणी - मुनि ओहंतरे - संसार सा२नो पा२ पामापाणो तिणे - ती मूत्ते - मुस्त मने विरए - वि२त - ५५थी 250 गयेदो वियाहिए - दो छ. त्ति बेमि - मा प्रभारी ९ ९ ९.
ભાવાર્થ - શાસ્ત્રકાર ઉપદેશ આપતા કહે છે કે મુમુક્ષુ પુરૂષે મનોજ્ઞ-સુંદર શબ્દાદિમાં રાગ અને સમભાવ રાખવો જોઈયે. આ પ્રમાણે કરવાવાળા પુરૂષ નીરસ અને રૂક્ષ આહાર કરતા શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરે છે. જેથી આઠ કર્મોનો ક્ષય કરી शामातीशी मोक्ष प्राप्त . छे. ॥ ८८ ॥
भावार्थ :- शास्त्रकार उपदेश देते हुए कहते हैं कि मुमुक्षु पुरुष को मनोज्ञ शब्दादि में राग और अमनोज्ञ शब्दादि में द्वेष न करना चाहिए किन्तु दोनों प्रकार के विषयों में समभाव रखना चाहिए। ऐसा करने वाला पुरूष नीरस एवं रूक्ष आहार करता हुआ शुद्ध संयम का पालन करता है । जिससे अष्ट कर्मों का क्षय कर शीघ्र ही मोक्ष प्राप्त करता है ॥ ९९ ॥ यश्च मुक्तत्वविरतत्वाभ्यां न विख्यातः स किंभूतो भवतीत्याह -
दुव्वसु मुणी अणाणाए, तुच्छए गिलाइ वत्तए, एस वीरे पसंसिए अच्चेइ लोयसंजोगं, एस णाए . पवुच्चइ ॥ १००॥
(९८ JOOPOPIOIDAOIDXOIDXOIDROIDROIDROIDROIDROIDROIDROIDD | श्री आचारांग सूत्र

Page #122

दुर्वसुः मुक्तिगमनाऽयोग्यो मुनिर्भवति अनाज्ञया । अत एव तुच्छको ज्ञानादिरहितत्वात् शुद्धमार्गप्ररुपणावसरे ग्लायति वक्तुम् । एष तु सुवसुः - मुक्तिगमनयोग्यो मुनि नादिसमन्वितो वीरः प्रशंसितः । किञ्च- एषः अत्येति-अतिक्रामति लोकसंयोगं-असंयतलोकेन धनहिरण्यमातृपित्रादिना रागद्वेषादिना तत्कार्येण वाऽष्टप्रकारेण कर्मणा वा संयोगम् । एष लोगसंयोगातिक्रमः न्यायःयुक्तियुक्तत्वात् मोक्षमार्गः प्रोच्यते मोक्षप्रापकत्वाद् यदिवा एष त्यक्तलोकसंयोगः परम् आत्मानं च सदुपदेशात् मोक्षं नयतीति नायः छान्दसत्लदिति ॥१००॥
अन्वयार्थ :- अणाणाए - ४ (मगतनी भीम न. २४ीने स्वयंन. 29पूर्व माय२९॥ ४२ छे ते मुणी - मुनि दुव्वसु - भोक्षमi xq! भाटे योग्य नथी, तुच्छए - ते જ્ઞાનાદિથી રહિત છે, જ્યારે કોઈ શ્રાવક આદિ તેને કાંઈક સંશયાત્મક વાત પૂછે છે त्यारे ते मानताना १२९ो वत्तए - ४१५ मा५वामां समर्थ यतो नथी, 40 1२९थी गिलाइ - तेन मनमा शानि(ह) उत्पन्न थाय छे. एस - ते ५३५, ४ प्रभुनी આજ્ઞામાં રહીને યથાવસ્થિત માર્ગની પ્રરૂપણા કરવાવાળો અને તે પ્રમાણે જ આચરણ ४२१.पाणी छ, वीरे - धोने ना ४२वाम समर्थ छ भने ते पसंसिए - प्रशंसाने योग्य छ, ते ५३५ लोयसंजोगं - दोन संयोगनो अच्चेइ - ७८६धन ४२. 14 छ अर्थात् Airul२४ सर्व बंधनाने तो... नi छ, एस - म. गाए - न्यायमाण - सन्मार्ग पवुच्चइ - ४८. छ.. .. .. | ભાવાર્થ – તીર્થકર પ્રભુની આજ્ઞાનો આરાધક પુરૂષ જ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, અને બીજાને પ્રાપ્ત કરાવી શકે છે. પ્રભુ આજ્ઞાની અવહેલના કરી સ્વયંની ઈચ્છાનુસાર આચરણ કરવાવાળા વિરાધક પુરૂષ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી શક્તા નથી ૧૦૦ / · भावार्थ :- तीर्थंकर भगवान् की आज्ञा का आराधक पुरूष ही मोक्ष प्राप्त कर सकता है अर्थात् तीर्थंकर भगवान् की आज्ञा की अवहेलना कर अपनी इच्छानुसार आचरण करने वाला पुरुष नहीं ॥ १०० ॥ - स्यादेतत् - किंभूतोऽसावुपदेश इत्यत आह -
. जं दुक्खं पवेइयं इह माणवाणं तस्स दुक्खस्स कुसला परिण्णमुदाहरंति, इइ कम्मं परिण्णाय सव्वसो जे अणण्णदंसी से अणण्णारामे, जे अणण्णारामे से अणण्णदंसी, जहा पुण्णस्स कथइ तहा तुच्छस्स कत्थइ, जहा तुच्छस्स कत्थइ तहा पुण्णस्स कत्थइ ॥ १०१॥
|श्री आचारांग सूत्र |0000000000000000000000000000( ९९

Page #123

यद् दुक्खं प्रवेदितं तीर्थकृद्भिः इह-अस्मिन् संसारे मानवानां तस्य दुःखस्य कुशलाः स्वभाव-हेतु-फलरूपां परिज्ञाम् उदाहरन्ति - कथयन्ति । किञ्च तद्दुःखं कर्मकृतमिति कर्म परिज्ञाय सर्वशः कर्माश्रवद्वारेषु न वर्तेत, अथवा सर्वशः परिज्ञाय कथयति, यदिवा सर्वशः- आक्षेपण्याद्या धर्मकथयेति । सा च किदृक् कथेत्याह यः अनन्यारामः सः अनन्यदर्शी । एवं सम्यक्त्वस्वरूपं कथयंश्चारक्तद्विष्टः कथयतीति दर्शयति- यथा पुण्यवतः कथ्यते तथा तुच्छस्य कथ्यते, यथा तुच्छस्य कथ्यते तथा पुण्यवतः कथ्यते निरीहत्वात् प्रत्युपकारनिरपेक्षः सन् यो यथा बुध्यते तस्य तथैव कथयतीति भावः ॥१०१॥
-
A
અન્વયાર્થ :- ૪ - આ સંસારમાં માળવાળું - મનુષ્યોના નૅ - જે તુવä - દુઃખ પવેછ્યું – તીર્થંકર પ્રભુએ બતાવેલ છે દ્યુતના - કુશળ પુરૂષ તફ્સ - તે તુવવા – દુઃખને રિનૂં – જાણીને તેને ત્યાગ કરવાનો વાતિ - ઉપદેશ આપે છે. રૂ - આ પ્રકારે વિદ્વાન્ પુરૂષ તેના કારણરૂપ માં – કર્મને પાિય - જાણીને સવસો – સર્વથા અર્થાત્ ત્રણ કરણ – ત્રણ યોગથી ત્યાગ કરે, ને - જે પુરૂષ અળળવંતી - અનન્યદર્શી હોય છે એટલે કે યથાર્થવસ્તુ તત્ત્વને જાણે છે તે - તે ળરામે હોય છે અર્થાત્ તીર્થંકરોક્ત મોક્ષમાર્ગ થી બીજે રમણ કરતા નથી, ને – જે પુરૂષ ળબ્બારામે – મોક્ષમાર્ગથી અન્યત્ર · રમણ નથી કરતા તે – તે અળળવી - યથાર્થ વસ્તુતત્ત્વને દેખવાવાળો છે, મુનિ ના
-
જેમ પુખ્ખસ્સું – પુણ્યવાન્ - ભાગ્યવાનને જ્યરૂ - કહે છે તા - તેમ तुच्छस्स - તુચ્છને (હીન) પણ ત્ત્વજ્ઞ – કહે છે અને હા - જેમ તુચ્છસ ત્યજ્ઞ - તુચ્છને કહે છે સહા - તેમ જ પુખ્તસ્ત ત્યજ્ઞ - પુણ્યવાને પણ કહે છે.
-
ભાવાર્થ - તીર્થંકર પ્રભુએ પ્રાણિયોના જે દુ:ખ બતાવેલ છે તેમાંથી મુક્ત થવા માટે કુશળ પુરૂષ ઉપદેશ આપે છે કે તે દુઃખ કર્મકૃત છે તેથી કર્મોના સ્વરૂપને તથા આશ્રવ દ્વારોને સમજીને ત્રણ કરણ - ત્રણ યોગથી તેઓનો ત્યાગ કરી દેવો જોઈયે.
જે પુરૂષ વસ્તુના સ્વરૂપનું યથાર્થ રૂપ જાણે છે તેનું ચિત્ત મોક્ષમાર્ગ સિવાય બીજા પદાર્થોમાં લાગતું નથી તે જ પુરૂષ અનન્યદર્શી છે અર્થાત્ તે તીર્થંકરે પ્રરૂપેલ (કહેલ) શાસ્ત્ર સિવાય બીજા શાસ્ત્રોમાં રત (પ્રેમવાળો) થતો નથી. જેમ મુનિ દેવોનાઈન્દ્ર - ચક્રવર્તી - રાજા તથા જાતિ-કુલ-બલ-ધનાદિથી રહિત એવા તુચ્છ પુરૂષોને પણ ઉપદેશ આપે છે કારણ કે મુનિવર બધા જીવોનું કલ્યાણ અને હિતને ચાહવાવાળા છે. તેઓ કોઈની પાસેથી પ્રતિ ઉપકારની આશા રાખતા નથી એટલે જ તેઓ બધા જીવો પર સમાન વૃષ્ટિથી દેખતાં તેઓના કલ્યાણને માટે ઉપદેશ આપે છે. જે સમકિતી છે તે મોક્ષમાર્ગમાં જ રાચે છે અને જે મોક્ષમાર્ગમાં રાચે છે તે જ સમકિત
(૧૦૦)XzXoXoXX XXX XXX XXX શ્રી ગાવામાંન સૂત્ર

Page #124

છે, આવા સમ્યગુ દર્શનનો ઉપદેશ રાજા-રક બન્નેને સમાન રીતે આપે છે. શ્રોતા પાસે બદલાની ઈચ્છા વિના સમભાવે ઉપદેશ આપે, છતાં સાંભળનાર કોણ છે? કોણે भाननारो छ ? विगैरे वियारीने उपहेश मापे, ते भाटे हे छ. ॥ १०१ ॥
. भावार्थ :- तीर्थंकर भगवान् ने प्राणियों के जो दुःख बताये हैं उनसे मुक्त होने के लिए कुशल पुरुष उपदेश देते हैं कि वह दुःख कर्मकृत है। अतः कर्मों के स्वरूप को तथा आसव द्वारों को समझ कर तीन करण तीन योग से उनका त्याग कर देना चाहिए।
जो पुरुष वस्तु स्वरूप को यथार्थ रूप से जानता है उसका चित्त मोक्ष मार्ग से अन्य पदार्थ में नहीं लगता है वही पुरुष अनन्यदर्शी है अर्थात् वह तीर्थंकरोक्त शास्त्र के सिवाय दूसरे शास्त्रों में रत नहीं होता है ॥ १०१॥
राक्षश्च कथयता तदभिप्रायमनुवर्तमानेन कथनीयम्, अन्यथा कदाचिदसौ प्रद्वेषमुपगगच्छेद् विष्टश्चैतद्विदध्यादिति आह च
अवि य हणे अणाइयमाणे, इत्थं वि जाण सेयंति णत्थि, केयं पुरिसे कं च णए ? एस वीरे पसंसिए, जे बढे पडिमोयए, उड्ढे अहं तिरियं दिसासु, से सव्वओ सव्वपरिण्णाचारी, ण लिप्पइ छणपएण, वीरे, से मेहावी अणुग्घायणस्स खेयण्णे, जे य बंधपमुक्खमण्णेसी कुसले पुण णो बद्धे णो
मुक्के ॥ १०२ ॥ अपि च हन्यात् अनाद्रियमाणः । अत्रापि - पुरुषमविदित्वा धर्मकथा-करणेऽपि श्रेयो नास्तीति जानीहि । स्यादेतत्, कथं तर्हि धर्मकथा कार्येत्युच्यते - कोऽयं पुरुषः ? कं च देवताविशेषं नतः ? एवमालोच्य एष श्रोतृविवेचको वीरः प्रशंसितः, यो बद्धानां प्रतिमोचकः । कुतो व्यवस्थितान्, तिर्यक्षु च दिक्षु मनुष्यादीनिति । किञ्च स सर्वतः सर्वपरिज्ञाचारी- सर्वचारित्री न लिप्यते क्षणपदेन- हिंसाऽऽस्पदेन वीरः । किञ्च - स मेधावी अणोद्घातनखेदज्ञः - कोद्घातनिपुणः । यश्च बन्धप्रमोक्षान्वेषी स कुशलः - केवली छद्मस्थो वा यदाचीर्णवानाचरति वा तदपरेणावि मुमुक्षुणा विधेयमिति दर्शयति ॥ १०२ ॥ _ अन्वयार्थ :- केयं पुरिसे - २॥ पु३५ छे च - मने के - ओने गए - नभ२६॥ ४२वावाणो छ इइ - ॥ ५॥२. उपहेश मापवावा साधुझे ५८॥ जाण - 9tug
य, इत्थं वि - भा प्रभाए या सिवाय उपदेश सा५पो सेयं - श्रेय२७२ णत्थि - छन ।२९॥ साधु द्वा२। उपदेश मा५६छतi अवि य - tuयित् अणाइयमाणे
0000000000000୭ ୨୦୨

Page #125

- સ્વયંને સ્વયં અપમાનિત થયેલ સમજીને રાજા આદિ હો - તે સાધુને મારી શકે છે, જેથી રે - જે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવને દેખીને ઉપદેશ આપે છે, - તે વીરે - વીર પુરૂષ પfસ - પ્રશંસનીય થાય છે અને તે ૐ – ઉંચી લહં - નીચી અને તિષેિ - તિરછી વિતા - દિશાઓમાં વહે - કર્મબંધથી બંધાયેલ એવા પ્રાણિયોને મોથg - મુક્ત કરવામાં સમર્થ હોય છે તેને તે પુરૂષ સવ્યગો - બધા કાલમાં બધા પ્રકારે સવપરિઘવારી - સર્વ સંવર - સર્વ ચારિત્રથી યુક્ત થઈને રહે છે, તે પુરૂષ છાપણ - હિંસાથી . ત્તિ - લિપ્ત થતો નથી, તે - તે વીરે - વીર પુરૂષ મેઢાવી - બુદ્ધિમાનું છે અને મyધાયપાસ - કર્મોના નાશ કરવામાં રવેય - કુશળ છે કે - અંને ને - જે પુરૂષ વંશપમુવવું - બંધનથી મુક્ત થવાના ઉપાયનું ગોતી - અન્વેષણ કરે છે પુળ - અને અન્વેષણ કરીને જેને વત્તે - ઘાતી કર્મોનો નાશ કરી દીધેલ છે એવો કુશલ પુરૂષ ળો . વ - ન તો બંધાયેલો છે અને તે મુદ્દે - ન મુક્ત થયેલો છે.
ભાવાર્થ – ધમોપદેશ કરવાવાળા મુનિઓએ પહેલા ઉપદેશ આપવાની વિધિ શીખવી જોઈએ પછીથી ધર્મનો ઉપદેશ આપવો જોઈએ, આનાથી વિપરિત જે સાધુ ઉપદેશ આપવાની વિધિને જાણ્યા સિવાય ધર્મનો ઉપદેશ આપે છે - કરે છે તે આ લોકમાં હાનિને પ્રાપ્ત કરે છે અને પરલોકમાં પણ કર્મબંધ કરીને પાપના ભાગી થાય
સભામાં બેઠેલા શ્રોતાવર્ગની યોગ્યતાને જાણી, દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવને અનુસાર ઉપદેશ આપવો જોઈએ સભામાં રાજા અન્યદર્શી બેઠા હોય તો તેઓના મતનું એકદમ જ ખંડન ન કરે કારણ કે તે અવિધિ જે જાણતા નથી તેઓએ મૌન રહેવું સારું, ધર્મોપદેશ કરવાવાળા સાધુ પાસે આવીને કોઈ ધર્મ વિષયક પ્રશ્ન કરે તો તે વિષયમાં વિચાર કરવો જોઈએ કે આ પુરૂષ કોણ છે? આ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે કે ભદ્રસ્વભાવી? આ
ક્યા અભિપ્રાયથી ધર્મ પૂછે છે? આ દર્શનનો - કયા દેવતાને માનવાવાળો છે? ઈત્યાદિ વાતોનો નિશ્ચય કરી પછી જ ઉપદેશ આપવો જોઈએ જે સાધુ પુણ્યવાન તથા તુચ્છ ને સમાનભાવથી ઉપદેશ આપે છે તે પ્રશંસાપાત્ર બને છે. તે પોતે કર્મોથી મુક્ત કરાવવામાં સમર્થ હોય છે.
જે પુરૂષ કર્મોના ઘાતના ઉપાયોને જાણે છે અને અન્વેષણ કરે છે. તે પુરૂષ કુશલ છે. આ કુશલ છદ્મસ્થ અને કેવલી એમ બન્ને પ્રકારે હોઈ શકે, કારણ કે છબસ્થ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર સંપન્ન છે. તેના મિથ્યાત્વ અને કષાયોનો ઉપશમ થવાથી બદ્ધ નથી અને કર્મથી યુક્ત હોવાથી મુક્ત પણ નથી અથવા કેવલીએ ચાર ઘાતી કર્મોનો
(૧૦૦)થ0થઈથઇથઈથ000થઈથઇથઇ00થઈથઇ શ્રી બાવાર સૂત્ર

Page #126

ક્ષય કર્યો છે. તે કારણથી બદ્ધ નથી, અને ભવોપગ્રાહી ચાર અઘાતી કર્મો છે. માટે મુક્ત પણ નથી એટલે જ આવા કુશલ પુરૂષ નથી બદ્ધ અને નથી મુક્ત I/૧૦૨ /
भावार्थ :- धर्मोपदेश करने वाले साधु को पहले उपदेश देने की विधि सीखनी चाहिए पश्चात् धर्म का उपदेश करना चाहिए। इसके विपरीत जो साधु उपदेश की विधि को जाने बिना धर्म का उपदेश करता है वह इस लोक में हानि को प्राप्त करता है और परलोक में भी कर्म बन्ध करके पाप का भागी बनता है । सभा में बैठे हुए पुरुषों की योग्यता को देख कर द्रव्य क्षेत्र काल भाव के अनुसार उपदेश देना चाहिए । सभा में यदि कोई राजा महाराजा बैठा हो और वह अन्यदर्शनी हो तो साधु उसके दर्शन का एकाएक खण्डन करना आरम्भ न कर दे क्योंकि ऐसा करना अविधि है । इससे वह राजा महाराजा कुपित होकर साधु को अपनी इच्छानुसार घोर दण्ड भी दे सकता है। इसलिए जो धर्मोपदेश की विधि को नहीं जानता है उसको मौन रहना ही अच्छा
धर्मोपदेश की विधि का वर्णन करते हुए श्री तीर्थंकर भगवान् ने फरमाया है कि - धर्मोपदेश करने वाले साधु के पास आकर यदि कोई धर्म विषयक प्रश्न करे तो उसके विषय में साधु को विचार करना चाहिए कि यह पुरुष कौन है ? यह मिथ्यादृष्टि है या भद्र स्वभावी ? यह किस अभिप्राय से धर्म पूछ रहा है ? यह किस दर्शन और किस देवता को मानने वाला है ? इत्यादि बातों का निश्चय करने के पश्चात् धर्म का उपदेश करना चाहिए । इस प्रकार द्रव्य क्षेत्र काल भाव का विचार कर जो साधु पुण्यवान् और तुच्छ को समान भाव से उपदेश देता है वह प्रशंसा का पात्र है । वह स्वयं कर्मों से मुक्त कराने में समर्थ होता है।
जो पुरुष कर्मों के घात के उपायों को जानता है और अन्वेषण करता है वह पुरूष कुशल है । ऐसा पुरूष छद्मस्थ पुरूष ज्ञान दर्शन चारित्र सम्पन्न है वह मिथ्यात्व और कषाय के उपशम हो जाने के कारण बद्ध नहीं है और वह कर्म से युक्त होने के कारण मुक्त भी नहीं है । अथवा ऐसा कुशल पुरुष केवली भी हो सकता है क्योंकि चार घाती कर्मों का क्षय कर देने के कारण वह बद्ध नहीं है और भवोपग्राही चार अघाती कर्मों के होचे से वह मुक्त भी नहीं है । इसलिए ऐसा कुशल पुरुष न तो बद्ध है और न मुक्त है ॥ १०२ ॥
से जं च आरभे जं च णारभे, अणारद्धं च ण ... आरभे, छणं छणं परिण्णाय लोगसण्णं च सव्वसो॥
१०३ ॥ स यच संयमानुष्ठानमारभते यच्च संसारकारणं नाऽऽरभते, तदारब्धव्यमनारब्धव्यं च, अनारब्धं- अनाचीर्णं च नाऽऽरभेत, क्षणं क्षणं - प्रत्येकं हिंसास्थानं परिज्ञाय परिहरेत् यदिवा प्रत्येकम् अवसरं परिज्ञाय तदनुरुपमाचरेदिति । किंञ्च- लोकसंज्ञां - विषयसुखेच्छां परिग्रहसंज्ञा वा सर्वशः परिहरेदिति ॥१०॥
अन्वयार्थ :- से - ते ७५रोत मुशल पु३५ जं - ४ आर्य ३ ॐ अथवा २j छ आरभे - ते ४२ मे च - सने जं-४ 12 नथी. २८ ते ण आरभे - न २j 5थे, च - भने अणारखं - Zacle विशिष्ट भुनियो ४ माय२९नथी
|श्री आचारांग सूत्र 000000000000000000000000000७(१०३)

Page #127

रेल ते ण आरभे - भोक्षार्थीने झ्यारेड पाए। डवुं भेईये नहीं, छणं छणं - ठे ठेार्यथी हिंसा थाय छे तेने परिण्णाय - भागीने तेनो त्याग उरी हेवो भेध्ये च - जने सव्वसों - योग अनेत्र इरशोथी लोगसण्णं विषयसुजनी छा जाने परिग्रहनो ત્યાગ કરી દેવો જોઈયે.
-
ભાવાર્થ - કેવલીઓએ તથા વિશિષ્ટ મુનિઓએ મોક્ષ પ્રાપ્તિ માટે જે આચરણ કરેલું છે તેમ મોક્ષાર્થી પુરૂષોએ તે પ્રમાણે જ આચરણ કરવું જોઈએ જે કાર્ય કરવાથી હિંસા થાય છે. તથા જે કાર્યના આચરણનો જ્ઞાનીયોએ નિષિદ્ધ કરેલ છે. તેનું ક્યારેય प। खयर न वुं भेर्धये ॥ १०३ ॥
भावार्थ :- केवलियों ने तथा विशिष्ट मुनियों ने मोक्ष प्राप्ति के लिए जो आचरण किया है मोक्षार्थी पुरुष को वैसा ही आचरण करना चाहिए। जिन कार्यों से हिंसा होती है तथा जिस कार्य का आचरण ज्ञानियों निषिद्ध बतलाया है उसका कदापि आचरण न करे ॥ १०३ ॥
एवंविधस्य सत्पथव्यवस्थितस्य यद्भवति तद्दर्शयति
उद्देसो पासगस्स णत्थि, बाले पुण णिहे कामसमणुण्णे असमियदुक्खे दुक्खी दुक्खाणमेव
.
आवट्टं अणुपरियट्टइ ॥ १०४ ॥ त्ति बेमि ॥
उद्देशः- नारकादिव्यपदेशः पश्यकस्य - परमार्थदृशो नास्ति । बालः पुनः निहः स्निहो वा पूर्ववत् कामसमनोज्ञः अशमितदुःखो दुःखी दुःखानामेवाऽऽ वर्तमनुपरिवर्तत इति ब्रवीमि ॥ १०४ ॥ अन्वयार्थ :- तथा भावार्थ श्लो नंजर ८१ प्रमाणे समं सेj.
भावार्थ :- जो वस्तु स्वरूप को देखने वाला हे उसे पश्यक कहते हैं अथवा केवलज्ञान के द्वारा समस्त पदार्थों को जानने वाले तीर्थंकर भगवान् और उनकी आज्ञा में चलने वाले पुरुष पश्यक कहलाते हैं । इस सब के लिये उपदेश की कोई आवश्यकता नहीं है । वे स्वतः ही अहित से निवृत्ति और हित में प्रवृत्ति करते हैं । रागादि से मोहित और विषय भोगों में आसक्त अज्ञानी पुरूष शारीरिक और मानसिक दुःखों से सदा पीड़ित होता हुआ संसारचक्र में परिभ्रमण करता रहता है। इसलिए विवेकी पुरुष को रागादि तथा विषय भोगों का सर्वथा त्याग कर देना चाहिए ॥ १०४ ॥
(१०४ ०००००००० श्री आचारांग सूत्र

Page #128

श्रशीतोष्णीयनामक तृतीय अध्ययन
प्रथम उद्देशकः । હવે ત્રીજા અધ્યયનમાં એ વસ્તુ બતાવે છે કે સાધુએ શીત અને ઉષ્ણ, અનુક્લ અને પ્રતિકૂલ ઉપસર્ગોને સમભાવથી સહન કરવા જોઈયે, પ્રથમ અધ્યયનમાં બતાવેલ મહાવ્રતોથી યુક્ત અને બીજા અધ્યયનમાં વર્ણવેલ સંયમમાં સ્થિરતાવાળો તથા કષાય આદિનો વિજય કરેલો છે એવા મોક્ષાર્થી મુનિ જો ક્યારેક અનુકૂલ અથવા પ્રતિકૂલ પરિષહ આવે તો તેમાં તે સમભાવ રાખી સહન કરે આ ઉપદેશ આપવા માટે જ આ અધ્યયનનો આરંભ કરે છે માટે જ આ શીતોષ્ણીય અધ્યયન કહેવાય છે.
अब तीसरे अध्ययन में यह बतलाया जायगा कि साधु को शीत और उष्ण एवं अनुकूल और प्रतिकूल उपसों को समभाव पूर्वक सहन करना चाहिए । प्रथम अध्ययन में बताये हुए महाव्रतों से युक्त और दूसरे अध्ययन में वर्णित संयम में स्थित तथा कषाय आदि का विजय किये हुए मोक्षार्थी मुनि को यदि कभी अनुकूल और प्रतिकूल परीषह उत्पन्न हों तो वह समभाव से उनको सहन करे यह उपदेश करने के लिए इस अध्ययन का आरम्भ हुआ है । इसलिए शीतोष्णीय अध्ययन कहते हैं। ___ अनन्तरसूत्रे दुःखी दुःखानामेवावर्तमनुपरिवर्तत इत्युक्तं, तदिहापि भावसुप्ता अज्ञानिनो दुःखीनो दुःखानामेवावर्तमनुपरिवर्तन्त इत्याह - . सुत्ता अमुणी सया मुणिणो सययं जागरंति
. ॥१०५॥ - अज्ञानमोहनिद्रया सुप्ता अमुनयः मिथ्यादृष्टयः, सदा मुनयः सद्बोधोपेता असंयमनिद्राऽपगमात् जाग्रति-हिताहितप्राप्तिपरिहारं कुर्वत इति ॥१०५॥
- अन्वयार्थ :- अमुणी - अमुनि भेटले. मानी पु३५ सया - सहा सुत्ता - सुतेदा छ परंतु मुणिणो - मुनि सययं - ईभेशा जागरंति - Bulu छ.
भावार्थ - निद्रा देवी - सुपुं ते २ ५। छ. में द्रव्यशयन वीर्यु मावशयन. આમાં નિદ્રારુપ શયન તે દ્રવ્યશયન અને મિથ્યાત્વ તથા અજ્ઞાનમયશયન તે ભાવશયન, ભાવશયન સર્વ દુઃખોનું કારણ છે. જે જીવ અજ્ઞાની મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. તેઓ દ્રવ્યથી જાગતા છે. છતાં ભાવથી ઉઘતા છે. કારક કે તેઓ ઉત્તમજ્ઞાનરુપી અનુષ્ઠાનથી રહિત છે. જે ઉત્તમજ્ઞાનથી સંપન્ન છે અને મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા મુનિ છે. તે દ્રિવ્યથી ઉઘવા છતાં ભાવથી સદા જાગૃત છે // ૧૦૫ //
|श्री आचारांग सूत्र 000000000000000000000000000७(१०५)

Page #129

भावार्थ :- शयन यानी सोना दो प्रकार का है - एक द्रव्य शयन और दूसरा भाव शयन । इनमें निद्रा रूप शयन द्रव्य शयन है और मिथ्यात्त्व तथा अज्ञानमय शयन भाव शयन है । भाव शयन समस्त दुःखो का कारण है । जो जीव अज्ञानी मिथ्यादृष्टि हैं वे द्रव्य से जागते हुए भी भाव से सोये हुए हैं क्योंकि वे उत्तम ज्ञान के अनुष्ठान से रहित हैं । जो उत्तम ज्ञान से सम्पन्न और मोक्ष मार्ग में प्रवृत्ति करने वाले मुनि हैं वे द्रव्य से सोते हुए भी भाव से सदा जागते हैं ॥ १०५ ॥ ये तु सुप्तांस्तेऽज्ञानोदयाद् भवन्ति, अज्ञानं च महादुःखं, दुःखं च जन्तूनामहितायेति दर्शयति -
लोयंसि जाण अहियाय, दुक्खं, समयं लोगस्स जाणित्ता, इत्थ सत्थोवरए, जस्सिमे सदा य रूवा य रसा य गंधा य फासा य अभिसमण्णागया भवंति
॥ १०६ ॥ लोके- षड्जीवनिकाये जानीहि अहिताय दुःखं, समय- आचारं महामोहमोहितमतेर्लोकस्य, यदिवा समतां जन्तुसमूहे लोके ज्ञात्वा, अत्र षट्कायलोके शस्त्रोपरतो भवेदथवा धर्मजागरेण जागृहि वा । य उपरत स मुनिः, आह च- यस्य मुनेः इम शब्दाच रूपाश्च रसाश्च गन्धाश्च स्पर्शाश्च अभिसमन्वागताः इष्टानिष्टेषु रागद्वेषाऽकरणतया ज्ञाता भवन्ति स लोकं जानातीति ॥१०६॥
अन्वयार्थ :- लोयंसि - ७ मे stयन पोथी परिपू. २५॥ दोभा दुक्खं - मशान ४ अहियाय - महितने माटे छे भी जाण - Angul, लोगस्स - दोन्। समयं - मायारने अथवा समताने जाणित्ता - nीन 05 ५९ एन. हिंसा न , इत्थ - भ॥ ७ ॥यन। दोभा सत्थोवरए - शस्त्रानो प्रयोग न ४२ मेवा मे धनी माश्रय देवो लोऽये, इमे - २॥ सद्दा - १०६ रूवा - ३५ रसा - २४ गंधा - गंध य - भने फासा - स्पर्श जस्स - ४ पु३५ने अभिसमण्णागया - संपूत Ald भवंति - 25 14 छ तथा ઈષ્ટ અનિષ્ટમાં રાગ દ્વેષ કરતો નથી, તે પુરૂષ લોકને જાણવાવાળો છે.
ભાવાર્થ – છ કાયના જીવોથી પરિપૂર્ણ આ લોકમાં અજ્ઞાન જ દુઃખનું કારણ છે. આનાથી પ્રાણી આ લોકમાં તથા પરલોકમાં વિવિધ દુઃખોને પ્રાપ્ત કરે છે એટલે જ અજ્ઞાનના ઉન્મેલન માટે (નાશ માટે) પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
અજ્ઞાનના વેશ કરી જીવ પ્રાણિયોની હિંસા કરે છે. અને વિવિધ પાપોનું ઉપાર્જન કરે છે. તેના ફલને ભોગવવા નરકાદિ ગતિયોમાં જાય છે. અજ્ઞાનવા નાશ માટે પ્રયત્ન કરવો જોઈયે.
અજ્ઞાની જીવ મનોજ્ઞ (સુંદર) રૂપ રસાદિમાં રાગ અને અમનોજ્ઞમાં (અસુંદર)
१०६)00OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #130

દ્વેષ કરે છે. કરંતુ વિવેકી પુરૂષ બંન્નેમાં સમભાવ રાખે છે. કારણ રાગ – દ્વેષ કર્મબંધનું २५ छे ॥ १०६ ॥
भावार्थ :- छहकाय के जीवों से परिपूर्ण इस लोक में अज्ञान ही दुःख का कारण है । इसी से प्राणी इस लोक और परलोक में नानाविध दुःखों को प्राप्त होता है। इसलिए अज्ञान के उन्मूलन के लिए प्रयत्न करना चाहिए । अज्ञान के वशीभूत होकर जीव प्राणियों की हिंसा करता है एवं विविध पाप उपार्जन करता है उनका फल भोगने के लिए नरकादि गतियों में जाता है । आर्य क्षेत्र, मनुष्य भव आदि का मिलना बड़ा कठिन है । इसे प्राप्त कर अज्ञान के नाश के लिए प्रयत्न करना चाहिए ।
अज्ञानी जीव मनोज्ञ रूप रसादि में राग और अमनोज्ञ में द्वेष करते हैं किन्तु विवेकी पुरुष दोनों में समभाव रखते हैं क्योंकि राग द्वेष कर्म बन्ध के कारण हैं ॥ १०६ ॥
एवं शब्दादीनिह- लोके परत्र च दुःखस्वभावानवगम्य यः परित्येजेदसौ कं गुणमवाप्नुयादित्याह - से आयवं णायवं वेयवं धम्मवं बंभवं पण्णाणेहिं परियाणइ लोयं, मुणीति वच्चे, धम्मविऊत्ति अंजू आवट्टसोए संगमभिजाइ ॥ १०७ ॥
स आत्मवान् ज्ञानवान् वेदवान् - आगमवान् धर्मवान् ब्रह्मवान्योगिशर्मवान् अष्टादशधा वा ब्रह्मवान् से “आयवी नाणवी" इत्यादि पाठान्तरमाश्रित्य स आत्मविद् ज्ञानंविद् वेदविद् धर्मविद् ब्रह्मवित् प्रज्ञानैः परिजानाति लोकं मुनिरित उच्येत । किञ्च स धर्मविद् ऋजुः आवर्त श्रोतसोः
आवर्तः संसारः श्रोतः - विषयाभिलाषस्तयोः संगं- रागद्वेषाभ्यां सम्बन्धम् अभिजानाति । तत्संगं चानर्थरूपं ज्ञात्वा परिहरतीति ॥ १०७ ॥
-
अन्वयार्थ :- से - ते ५३ष आयवं आत्मवान् छे णायवं - णाणयं - ज्ञानवान् छे वेयवं - वेह अर्थात् आयारांगाहि सूत्रोने भगवावाणी छे, धम्मवं - धर्मज्ञ छे बंभवं - ब्रह्मज्ञ छे, ते पण्णाणेहिं - भति जाहि ज्ञानो द्वारा लोयं - लोडने परियाणइ - भएो छे, ते ४ मुणीति - भुनि बच्चे - ऽहेडाववाने योग्य छे, धम्मविउत्ति - ते धर्मवेत्ता छे अंजू - सरण छे, ते आवट्टसोए संग संसार आवर्त राग द्वेषथी थतां संबंध रखने स्रोत विषयाभिलाषना संगने अभिजाणइ - भगे छे.
-
-
ભાવાર્થ – જે આત્મવાન્ જ્ઞાનવાન આદિ ઉપરોકત વિશેષણોવાળા મુનિ છે. તે સંસારના મૂલ કારણ રાગ – દ્વેષને જાણીને તેને છોડી દે છે. અતઃ ખરેખર તે જ વિદ્વાન खने धर्मज्ञ छे ॥ १०७ ॥
भावार्थ :- जो आत्मवान् ज्ञानवान् आदि उपरोक्त विशेषणों वाला मुनि है वह संसार के मूल कारण राग द्वेष को जान कर उन्हें छोड़ देता है। अतः वास्तव में वही विद्वान और धर्मज्ञ है ॥ १०७ ॥
श्री आचारांग सूत्र ७७७७७७७७এএএএ७७) १०७)

Page #131

सुप्तजाग्रतां दोषगुणज्ञाता कं गुणमवाप्नुयादित्याह - .. सीउसिणच्चाई से णिग्गंथे अरइरइसहे, फरूसयं
णो वेएइ, जागरवेरोवरए, वीरे एवं दुक्खा पमुक्खसि, जरामच्चुवसोवणीए णरे सययं मूढे धमं णाभिजाणइ
॥ १०८॥ शीतोष्णत्यागी-शीतोष्णरूपौ परीषहावतिसहमानः स निर्ग्रन्थः अरतिरतिसहः परुषतां - परीषहोपसर्गाणां कर्कशतां नो वेत्ति, पीडाकारित्वेन न तान् गृहुणातीत्यर्थः । किञ्च - 'जागरः असंयमनिद्रापगमात् वैराचोपरतश्चेति जागरवैरोपरतो वीरस्त्वमेवात्मानं परं च दुःखात् प्रमोक्ष्यसि । एतद्विपरीतश्चजरामृत्युवशोपनीतो नरः सततं मूढो धर्मं नाभिजानातीति ॥१०॥
अन्वयार्थ :- सीउसिणच्चाई - ६ भने २भने त्यागवाणो भेटले. शीत भने 60 टने सहन ४२वाणो अरइरइसहे - मसंयममा मति भने संयममा रति
रामपापणो से - ते णिग्गंथे - निग्रन्थ (साधु) फ़रूसय - ५२५९ मने उपसगान पी.31510. णो वेएइ - नथी. सभ४तो, जागर - ते ५३५ मसंयम ०१-३५ मावनिद्रानो त्या ४२ भे. तो २४ , वेरोवरए - ते वैरभावथा. उमेश निवृत्त २९ छ. एवं - २॥ प्रभारी वीरे - हे वीर पु३५ तुं दुक्खा - दु:मोथा पमुक्खसि - टी ४थे भने 48 मोने छोपशे. जरामच्चुवसोवणीए - भेनाथी विपरित असा भने मसंयमी १९५९॥ भने मृत्युन। पशमi x णो णरे - पु३५ सययं - ईभेमूढे - मूढ छ, ते धम्म - धभने णाभिजाणइ - नथी तो. .
ભાવાર્થ - જેઓએ આભ્યત્તર અને બાહ્ય એમ બંને પ્રકારની ગ્રંથિઓને તોડી નાખી છે. એવા નિર્ગસ્થ (મુનિ) સાંસારિક સુખોની ઈચ્છા કરતા નથી અને દુઃખોથી ઘબરાતા નથી. પરંતુ તેઓ અનુકૂલ યા પ્રતિકૂલ બધા પરિષહોને સમતા-પૂર્વકસમભાવ રાખીને સહન કરે છે એવા વીરપુરૂષ ભાવનિદ્રાનો ત્યાગકરી સંયમમાં નિરંતર રત (પ્રેમવાળા) રહે છે. તેઓ સર્વ દુઃખોથી છૂટી જાય છે. તથા અસહિષ્ણુ અને અસંયમી જ્યારે ઘડપણ અને મૃત્યુને વશ પડે છે, મૂઢ થઈ જાય છે, ખરેખર તે धभने तो नथी । १०८॥
भावार्थ :- जिसने आभ्यन्तर और बाह्य दोनों प्रकार की ग्रन्थियों को तोड़ दी है ऐसा निर्ग्रन्थ न तो सांसारिक सुख की इच्छा करता है और न दुःखों से घबराता है किन्तु वह अनुकूल और प्रतिकूल सब परीषहों को समभाव पूर्वक सहन करता है। ऐसा वीर पुरुष भाव निद्रा का त्याग कर संयम में निरन्तर रत रहता है। वह समस्त दुःखों से छूट जाता है ॥ १०८॥ ।
(१०८)DOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #132

यतश्चैवम् अतः सर्वं जरामृत्युवशोपनीतं दृष्ट्वा किं कुर्यादित्याह
- पासिय आउरे पाणे अप्पमत्तो परिब्बए, मंता एयं मइमं पास आरंभजं दुक्खमिणं त्ति णच्चा, माई पमाई पुण एइ गभं, उवेहमाणो सदरूवेसु अंजू माराभिसंकी मरणा पमुच्चइ, अप्पमत्तो कामेहिं, उवरओ पावकम्मेहि, वीरे आयगुत्ते जे खेयण्णे, जे पज्जवजायसत्थस्स खेयण्णे से असत्थस्स खेयण्णे, से पज्जवजायसत्थस्स खेयण्णे, अकम्मस्स ववहारो ण.विज्जइ, कम्मुणा उवाही जायइ, कम्मं च पडिलेहाए
॥ १०९ ॥ भावजागर आतुरप्राणिनः शारीरमानसैर्दुःखैः किंकर्तव्यमूढान् दृष्ट्वा अप्रमत्तः परिव्रजेत् । अपि च- जाग्रतसुप्तगुणदोषान् मत्वा च मतिमन् ! पश्य भाव-सुप्तातुरान्, तेषां आरम्भजं दुःखमिदमिति ज्ञात्वा निराम्भो भूत्वाऽऽत्महिते जागृहि । मायी प्रमादी पुनरेति तिर्यक्षु गर्भम् । उपेक्षमाणो रागद्वेषौ शब्दरूपादिषु ऋजुः - अनगारो माराभिशङ्की तत् करोति येन मरणात् प्रमुच्यत्ते । अप्रमत्तः कामप्रसादे, उपरतः पापकर्मभ्यः, वीरो गुप्तात्मा खेदज्ञः यः पर्यवजातशस्त्रस्य-शब्दादिविषयाणां पर्यना विशेषास्तदुपादानाय यत् शस्त्रं प्राण्युपघातकार्यनुष्ठानं तस्य खेदज्ञः, यदि वा शब्दादिपर्यायेभ्यस्तञ्जनितरागद्वेषपर्यायेभ्यो वा जातं यज्ज्ञानावरणीयादि कर्म तस्य यच्छस्त्रं तपः तस्य खेदज्ञः स अशस्त्रस्य - संयमस्य खेदज्ञः, यः अशस्त्रस्य खेदज्ञः स पर्यवजातशस्त्रस्य खेदज्ञः । आश्रवनिरोधात् अकर्मणो व्यवहारो-नारकतिर्यग्नरामरादिरूपो न विद्यते । कर्मणा उपाधिर्जायते - मन्दमतिस्तीक्ष्णो वेत्यादि । कर्म च प्रत्युपेक्ष्य अकर्मतोपाये यतितव्यमिति ॥१०९॥ ___ अन्वयार्थ :- Hiqथी तो मेवो पु३५ आउरे - मातुर मथात् शारीरि भने भानसि हुन पामता सेवा पाणे - प्रशियाने पासिय - हेभीने अप्पमत्तो - प्रभात रहित बनाने परिवए - संयमर्नु अनुष्ठान ४३, शास्त्र.२ ४ ॐ ॐ मइमं - 3 भतिभन् ! पास - भावथी सूतेवा मेवा योनी. हुशाने हेपी, एयं - मा प्रभाए. मंता - मानाने माथी सुवावापानी वियार न ४२, इणं - ४ प्राणियोमा विविध ५४२न। दुक्खं - ६:५ हेपाय छे ते आरंभ - सामनित छे इइ - मा प्रमाणो णच्चा - सभडने मामलित जनवानो प्रयत्न ४२, माई - भायावी मने पमाई - प्रभाही
|श्री आचारांग सूत्र/000000000000000000000000000७(१०९)

Page #133

પુરૂષ જુન - વારંવાર મે - ગર્ભવાસને ૬ - પ્રાપ્ત કરે છે, સલવેસુ - શબ્દ અને રુપાદિ વિષયોમાં વેઢમાળો - રાગ - દ્વેષ ન કરવાવાળો જીવ જ સંબૂ - ખરેખર સરળ છે તથા મારપછી - મૃત્યુથી શંકા રાખવાવાળો પુરૂષ આ પ્રમાણે પ્રયત્ન કરે છે કે મરણામુત્રડું - તે મરણથી જ છૂટી જાય છે, સાહિં - જે કામ ભોગોમાં ફસાઈને લપમરો - પ્રમાદ નથી કરતો પરંતુ પોમેદિ - પાપ કર્મોથી છવાગો - ઉપરત. (વિરત) થયેલો છે. વીરે - તે વીર પુરૂષ છે અને ગાયત્તે - તે સ્વયંના આત્માની રક્ષા કરવાવાળો છે, ને - જે પુરૂષ છે - સંયમપાલન અને તપ આદિ કષ્ટોને સહન કરવાનું જાણે છે તે પુરૂષ સ્વયંના આત્માની રક્ષાને પણ જાણે છે. - જે પુરૂષ
Mવનાયતત્યસ - શબ્દાદિ વિષયોની પ્રાપ્તિ માટે પ્રાણિયો દ્વારા કરાયેલા એવા ઘાતક કર્મોના અનુષ્ઠાનોને વેચો - જાણે છે. તે - તે જ સત્યરસ - અશસ્ત્ર અર્થાત્ નિરવદ્યાનુષ્ઠાનરૂપ સંયમ પાલનના કષ્ટોને પણ વેચળ - જાણે છે. બે - જે પુરૂષ
- સંયમ પાલનના કષ્ટોને વેચળ - જાણે છે તે - તે જ Mિલંગાયત - શબ્દાદિ વિષયોની પ્રાપ્તિ ને માટે કરાયેલ સાવધાનુષ્ઠાનોને પણ વેરો - જાણે છે. અથવા શબ્દાદિ વિષયોથી ઉત્પન્ન થતાં રાગ દ્વેષના કારણે કર્મબંધ થાય છે. તેનું શસ્ત્ર જે તપ છે તેને જાણે છે, જે તપને જાણે છે તે સંયમને જાણે છે આ જાણી આશ્રવોના નિરોધથી અમાસ - જે પુરૂષ કર્મોથી રહિત થઈ જાય છે તેનો વ્યવહારો - આ સંસારમાં દેવ-નારક-મનુષ્ય વિ. વ્યવહાર ન વિમ્બર્ફ - નથી હોતો અર્થાત્ તે ફરીથી સંસારમાં આવતો નથી, તેના - કર્મોથી જ વદિ - ઉપાથિયોં નાયડું - પ્રાપ્ત થાય છે જેથી
નં – કર્મને જ સંસારનું કારણ પડદા - જાણીને તેના ક્ષય - નાશને માટે પ્રયત્ન કરવો જોઈયે.
ભાવાર્થ - ભાવનિદ્રા અતિ દુઃખદાયી છે, જેથી તેનો ત્યાગ કરી અપ્રમત્તભાવથી વિચરવું જોઈએ. શબ્દાદિ વિષયોમાં પ્રમાદિ ન હોવાવાળા પુરૂષ ખરેખર સાચો વીર છે. સાવઘ (પાપકારી) અનુષ્ઠાનોથી નિવૃત્ત થઈને (પાછો હઠી) શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરવાવાળો પુરૂષ જલ્દીથી સર્વ કર્મોથી મુક્ત થઈ જાય છે. તે પાછો ક્યારે પણ સંસારમાં આવતો નથી. કારણ કે જ્યાં સુધી કર્મ છે ત્યાં સુધી સંસારની ઉપાધિયોં છે, કર્મોનો નાશ થઈ જાય (ક્ષય) એટલે જીવ નિરૂપાધિક (ઉપાધિવગરનો) થઈને અનંત સુખોમાં એટલે મોક્ષ સ્થાનમાં બિરાજમાન થઈ જાય છે, આ જાણી કર્મના ક્ષય માટે ઉદ્યત બનવું જોઈયે / ૧૦૯ /
भावार्थ :- भाव निद्रा अति दुःखदायिनी है। अतः उसका त्याग कर अप्रमत्त भाव से विचरना चाहिए। शब्दादि विषयों में प्रमत्त न होने वाला पुरुष ही सच्चा वीर है । सावध अर्थात् पापकारी अनुष्ठानों से निवृत्त होकर शुद्ध संयम का पालन करने वाला पुरुष शीघ्र ही समस्त कर्मों से मुक्त हो जाता है । वह फिर कभी संसार (૧૦)JUDઇબઇ9898568xJથઇexઈથઇexU98થી ગાવાનું સૂત્ર

Page #134

1
में नहीं आता क्योंकि जब तक कर्म है तब तक ही सांसारिक उपाधियाँ हैं । कर्मों का क्षय हो जाने पर जीव निरुपाधिक होकर अनन्त सुखों में विराजमान हो जाता है ॥ १०९ ॥
किंच
कम्ममूलं च जं छणं, पडिलेहिय सव्वं समायाय दोहिं अंतेहिं अदिस्समाणे तं परिण्णाय मेहावी विइत्ता लोगं वंता लोगसण्णं से मेहावी परक्कमिज्जासि 1199011
कर्ममूलं च यत् क्षणं - हिंसनं तत् प्रत्युपेक्ष्य परित्यजेत् । 'कम्माहुय जं छणं ' पाठान्तरमाश्रित्य कर्मोपादाय तत्क्षणमेव तदुपादानहेतोर्निवृत्तिं विदध्यादित्यर्थः । प्रत्युपेक्ष्य सर्वं कर्म मोक्ष च समादाय-ज्ञात्वा द्वाभ्याम् अन्ताभ्यां - रागद्वेषाभ्यां सह अदृश्यमानः अनपदिश्यमानो वा तत्- कर्म तदुपादानं वा परिज्ञाय परिहरेत् मेधावी पराक्रमेतेति ब्रवीमि ॥११०॥
-
अन्वयार्थ :- २, जं - ४ कम्ममूलं च - अर्मना भूलनं २ए। छे, ते छणं - हिंसाने पडिलेहिय - भशीने त्याग उरी हे, सव्वं पूर्वोऽत सर्व उपदेशोने समायाय - ग्रहए। झुरीने अंतेहिं - राग अने द्वेष दोहिं - जन्नेनी साथै अदिस्समाणे - जातो नथी अर्थात् राग-द्वेषथी लिप्त न थतो वो मेहावी - बुद्धिमान पुरुष तं - अर्म खने राग-द्वेषने परिण्णाय - त्याग झुरीने तथा लोगं - राग द्वेषमां इसायेस सोडने विइत्ता - भगीने अने लोगसण्णं - सोऽसंज्ञाने अर्थात् विषयभोग तथा उषायोने वंता - छोडीने परक्कमिज्जासि - संयमनुं अनुष्ठान रे, त्तिं बेमि - खा प्रभारी हुं हुं छं. (पाठान्तर - कम्पमाहूयं जं छणं च - जं - ४ छणं - क्षए। कम्मं - अर्भ बंध थाय ते ४ क्षशमां आहूय - तेनी निवृत्ति કરવી જાઈયે અર્થાત્ અજ્ઞાન અને પ્રમાદના વશથી જે ક્ષણમાં કર્મ બંધન કારક કાર્ય થઈ જાય તે જ ક્ષણમાં સાવધાન થઈને કર્મના કારણોની નિવૃત્તિ કરી દેવી જોઈયે.)
જ
-
ભાવાર્થ – કર્મબંધનું મૂલ કારણ હિંસા છે. હિંસાનું મૂલકારણ રાગ દ્વેષ છે, રાગ દ્વેષનું મૂલ કારણ વિષય છે. આને જાણીને વિવેકી પુરૂષો તેનો ત્યાગ કરીને શુદ્ધ संयमना अनुष्ठानं ऽरवामां प्रयत्न वो भेईये ॥ ११० ॥
भावार्थ :- कर्मबंधका मूल कारण हिंसा है, हिंसाका मूल कारण रागद्वेष है, रागद्वेष का मूल कारण विषय है । इसको जानकर विवेकी पुरुष उसका त्याग करके शुद्ध संयम का अनुष्ठान करने में प्रयत्न करे
॥ ११० ॥
श्री आचारांग सूत्र ७७७७७७७७७७७७७७७ १११

Page #135

द्वितीय उद्देशकः अथ लोकसंज्ञाप्रधानस्य भावसुप्तस्याऽसातलक्षणं फलमुच्यते___जाइं च बुद्धिं च इहज्ज पास, भूएहिं सायं पडिलेह जाणे । तम्हा अइविज्जे परमं त्ति णच्चा, सम्मत्तदंसी ण करेइ पावं ॥१॥
जाति- प्रसूतिं च बालकुमारयौवनवृद्धास्थापर्यन्तां च वृद्धिं तत्फलं च दुःखम् इह अब आर्य ! वा पश्य दृष्टवा अवबुद्ध्यस्व । किञ्च भूतैः - चतुर्दशभूतग्रामैः सममात्मनः सातं प्रत्युपेक्ष्य जानीहि, यथा त्वं सुख-प्रियस्तथाऽन्येऽपि । तस्मात् अतिविद्यः परमं- मोक्षं ज्ञानादिकं वा तन्मार्गमिति ज्ञात्वा सम्यक्त्वदर्शी समत्वदर्शी वा न करोति पापमिति । पापस्य च मूलं स्नेहपाशास्तदपनोदार्थमाह -
उम्मुंच पासं इह मच्चिएहिं, आरंभजीवी उभयाणुपस्सी । कामेसुगिद्धाणिचयं करंति, संसिच्चमाणा पुणरितिगब्भं ॥ २ ॥
उन्मुञ्च पाशं इह मत्यैः सार्धं, स हि मर्त्य आरम्भजीवी उभयानुदर्शी शारीरमानसैहिकामुष्मिकदुःखानुदर्शी । किञ्च- कामेषु गृद्धाः कर्मनिचयं कुर्वन्ति, संसिच्यमानाः कर्मणा पुनन्ति गर्भमिति ॥२॥ तदेवमनिभृतात्मा किंभूतो भवतीत्याह -
अवि से हासमासज्ज, हतां णंदीति मण्णइ ।
अलं बालस्स संगेण, वेरं वड्डइ अप्पणो ॥ ३ ॥ स हासमासाद्य हत्वाऽपि प्राणिनो नन्दिरिति मन्यते । अलं बालस्य सङ्गेन, यो वैरं वर्द्धयति आत्मनः ॥३॥ यतश्चैवमतः किमित्याह -
तम्हा अइविज्जो परमंति णच्चा, आयंकदंसी ण करेइ पावं । अग्गं च मूलं विगिंच वीरे, पलिच्छिंदिया णं णिक्कम्मदंसी ॥४॥
तस्माद् अतिविद्यो मोक्षं तत्कारणं वा संयमं परममिति ज्ञात्वा, आतङकदर्शी न करोति पापम् । अग्रं-भवोपग्राहिकर्मचतुष्टयम् मोहनीयव्यतिरिक्तं मिथ्यात्वव्यतिरिक्तं वा कर्म मूलं च • घातिचतुष्टयं मोहनीयं मिथ्यात्वं वा कर्म त्यज धीरः । किञ्च रागादीनि कर्माणि वा तपःसंयमाभ्य परिच्छिद्य निष्कर्मदर्शी भवति ॥ ४ ॥
११२)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #136

અન્યથાર્થ :- શાસ્ત્રકાર કહે છે કે હે આર્ય! અન્ન - આજે જ એટલે એક ક્ષણનો પણ વિલંબ કર્યા સિવાય ઈ - આ જગતમાં ગાડું - જન્મ અને યુ - ત્યાર પછી બાલકુમાર - યૌવન અને વૃદ્ધાવસ્થા સુધીની અવસ્થાઓ અને તેના દુઃખોને પd - દેખો, સાયં - શાતા, સ્વયંના સુખને મૂર્દિ - પ્રાણિયો ના સાથે સમાનરૂપથી ઘડિજોદ - વિચાર કરીને બાળ - જાણો તા - એટલે વિષે - વિદ્વાન પુરૂષ પ રિ - મોક્ષમાર્ગને અડ્યા - જાણી સતવંતી - સમ્યકત્વદર્શી અથવા સર્વજીવોને વિષે તુલ્યદર્શી બનીને પાવં - પાપ જ રે - કરતો નથી / ૧ /
ગુરૂ કહે છે કે હે શિષ્ય! ફુ - આ મનુષ્ય લોકમાં નહિં - પ્રાણિયોની સાથે પાd - પાશ તે એટલે કે દોરડાની સમાન બાંધવાવાળા કામભોગ અને આરંભ પરિગ્રહ હિંસાદિ પાપોના સંબંધ નો ઉમું - ત્યાગ કરી દો, ગામનીવી - કારણ કે તે પુરૂષ આરંભથી જીવન વ્યતીત કરે છે, તેથી મથાળુપસી - ઉભયાતુદર્શી અર્થાત્ શારીરિક અને માનસિક દુઃખોનો ભોગ થાય છે, મેતુ - કામ-વિષયભોગોમાં રિદ્ધા - આસક્ત જીવ ળિયાં - કર્મોનો સંચય (મેગા) રતિ - કરે છે, આ પ્રકારે સંવિમાન - કર્મોના સંચયથી ભારી બનેલો જીવ પુણો - વારંવાર મે - ગર્ભાવાસને ફંતિ - પામે છે. //રા
જે - તે વિષયી જીવ હાસમાસM - હાસ્ય અથવા ક્રિડાને માટે હંતા ગરિ - શિકારાદિનિમિત્તે જીવોને મારીને પણ વીતિ - તેને એક પ્રકારની રમત-ક્રીડા મM - માને છે, આ પ્રમાણે કરીને તે અજ્ઞાની જીવ બીજા જીવો - પ્રાણિયોની સાથે ફોગટ જ
થળો - સ્વયં-પોતાનું વેર - વૈરને ૬ - વધારે છે જેથી વારસ - આવા બાલ અજ્ઞાની જીવનો સંગ - સંગ પણ ન કરવો જોઈએ. // ૩ // * તા - એટલે અવિન્નો - અતિશય બુદ્ધિશાળી પુરૂષ પર તિ - મોક્ષને સર્વશ્રેષ્ઠ પંડ્યા - જાણીને અને સાયંતી – આતંકદર્શી અર્થાત નરક આદિના ભય એવા પર્વ - પાપકર્મ જ રે - નથી કરતો ધીરે - હે ધીર ! તું - અગ્ર એટલે ભવને ગ્રહણ કરવાવાળા ચાર અઘાતી કર્મોનો ૨ - અને મૂર્ત - મૂલ એટલે ચાર ઘાતી કર્મોને વિશ્વ - સ્વયંથી જુદો કરો, કારણ કે નિક્કિરિયા - કર્મબંધનોને તોડીને નં – ખરેખર તે પુરૂષ શિવજીમલી - આત્મદર્શી કેવલી થાય છે. ૪ // | ભાવાર્થ :- શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીજી ગણધર ગૌતમસ્વામીજીને સંબોધન કરીને કહે છે કે તે આર્ય ! તમો જન્મ-મરણના દુઃખોને દેખો, જે પ્રકારથી તમોને સુખપ્રિય છે. તેમ તે જ પ્રકારે સંસારના સર્વ જીવોને સુખ પ્રિય છે આવું સમજીને એવું
થિી ગાવાના સૂત્રણ 9999999999999999(૧૩)

Page #137

કાર્ય ન કરવું જોઈયે કે જેથી બીજા પ્રાણિયોને દુઃખ ઉત્પન્ન થાય, આમ કરવાવાળો પંડિત સમ્યક્ત્વદર્શી પુરૂષ જન્મ-મરણના દુઃખોથી મુક્ત થાય છે. સમ્યક્ત્વી પુરૂષ મિથ્યાદર્શનશલ્યરૂપ પાપનો બંધ નથી કરતો, જ્યાં સુધી તે વ્રત ધારણ કરતો ત્યાં સુધી तेना अघी बाहुना पाप जूस्सा छे. ॥ १ ॥
કામભોગોમાં આસક્ત બનેલો જીવ હિંસા આદિ વિવિધ પ્રકારના પાપાચરણ કરે છે, અને શારિરીક તથા માનસિક દુઃખોથી દુઃખિત થતો રહે છે જેથી બુદ્ધિમાન્ पुरषो विषयभोगोमां आसत थधुं न भेये ॥ २ ॥ માટે અને મનના વિનોદના માટે જીવોની હિંસા કરે છે જેથી તે અજ્ઞાની ફોગટ જ તે પ્રાણિયોની સાથે અનેક જન્મને માટે સ્વયંનું વેર વધારે છે. જેથી વિવેકી પુરૂષોએ આ પ્રમાણે ક્યારેય કરવું ન isu. 11311
ઘણા કામાસક્ત જીવો સ્વયંના હાસ્ય માટે, ક્રિડા
વિષયભોગોને દુઃખરૂપ જાણવાવાળા પંડિત પુરૂષો વિષયોમાં આસક્ત થતાં નથી, તેઓ સમસ્ત કર્મોનો ક્ષય કરીને અનંત સુખમય મોક્ષના સ્થાનને પ્રાપ્ત કરી લે 9.11811
भावार्थ :- श्रमण भगवान् महावीर स्वामी गौतम स्वामी को सम्बोधित कर कहते हैं कि हे आर्य ! तुम जन्म मरण के दुःखो को देखो । जिस प्रकार तुम को सुख प्रिय है उसी प्रकार संसार के समस्त जीवों को सुख प्रिय है ऐसा समझ कर ऐसा कार्य नहीं करना चाहिए जिससे दूसरे प्राणियों को दुःख उत्पन्न हो । ऐसा करने वाला पंडित सम्यक्त्वदर्शी पुरूष जन्म और मरण के दुःखों से मुक्त हो जाता है। सम्यक्त्वी पुरूष मिथ्यादर्शनशल्य रूप पाप का बंध नहीं करता है। जब तक वह व्रत धारण नहीं करता तब तक उसके सतरह ही पाप खुले हैं
11 9 11
भावार्थ :- कामभोगों में आसक्त बने हुए जीव हिंसा आदि नाना प्रकार का पापाचरण करते हैं जिससे बारबार गर्भवास को प्राप्त होते हैं और शारीरिक और मानसिक दुःखों से दुःखित होते रहतें हैं । अतः बुद्धिमान् पुरूषों को विषय भोगों में आसक्त न होना चाहिए ॥ २ ॥
भावार्थ :- बहुत से कामासक्त जीव अपने हास्य क्रीडार्थ एवं मनोविनोदार्थ जीवों की हिंसा करते हैं । वे अज्ञानी व्यर्थ ही उन प्राणियों के साथ अनेक जन्म के लिए अपना वैर बढ़ाते हैं । अतः विवेकी पुरुषों को ऐसा कदापि न करना चाहिए ॥ ३ ॥
भावार्थ :- विषय भोगों को दुःख रूप जानने वाले पण्डित पुरूष विषयों में आसक्त नहीं होते । वे समस्त कर्मों का क्षय करके अनन्त सुखमय मोक्ष में चले जाते हैं ॥ ४ ॥
यञ्च निष्कर्म्मदर्शी भवति सोऽपरं किमाप्नुयादित्याह -
एस मरणा पमुच्चइ से हु दिट्ठभए मुणी, लोगंसि परमदंसी विवित्तजीवी उवसंते समिए सहिए सया
(११४००००००००००००००० श्री आचारांग सूत्र
expenser

Page #138

जए कालकंखी परिवए, बहुं च खलु पावं कम्म
ps | ૧૧૧ | एष मरणात् प्रमुच्यते । स दृष्टभय एव मुनिः लोके परमदर्शी- परमः- मोक्षस्तत्कारणं वा संयमस्ती , विविक्तजीवी, उपशान्त, समितो, ज्ञानादिभिः सहितः, सदा यतः कालाकाङ्क्षी परिव्रजेत् यतो बहु च खलु पापं कर्म प्रकृतं-बद्धं प्रकटं वा तत्कार्यप्रदर्शनादिति ॥१११॥
અન્યથાર્થ :- સ - આ પુરૂષ અર્થાત ચાર મૂલ એટલે ઘાતી અને ચાર અગ્ર એટલે અઘાતી કર્મોને સ્વયંની આત્માથી અલગ કરવાવાળો પુરૂષ મા - મરણથી મુત્ય -મુક્ત થઈ જાય છે. તે હું - તે મુળી - મુનિ મિU - સંસારના સાત ભયોને દેખવાવાળો છે, તે તોતિ - લોકમાં પરમતી - સર્વથી શ્રેષ્ઠ મોક્ષ અથવા સંયમને દેખવાવાળો વિવિત્તનીવી – ભાવથી રાગદ્વેષ રહિત અને દ્રવ્યથી સ્ત્રી-પશુ-નપુંસક રહિત
સ્થાનમાં જીવન પસાર કરવાવાળો વસંતે - ઉપશાંત સામ- સમિતિયોથી યુક્ત સહિ - જ્ઞાનાદિ સહિત - હંમેશા નઈ - પ્રયત્નવાળો રહે છે, આવો સાધુ તિલી - કાલની અપેક્ષા કરતો એવો પરિગ્રહ - શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરે કારણ કે હ7 - નિશ્ચયથી આ જીવે હું - ઘણા પાવં - પાપ માં - કર્મ પાડું - કરેલ છે.
ભાવાર્થ - પરમદર્શી મુમુક્ષુ પુરૂષ સ્વયંની ઈન્દ્રિયોને વશમાં રાખતા થકા શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરે છે, અને જ્ઞાનાદિકથી યુક્ત રહેવા છતાં ક્યારે પણ પ્રમાદ કરતા નથી, તે પુરૂષ મૃત્યુ આવવા સુધી પૂર્વોક્ત ગુણોનું પાલન કરતા રહે છે અને મૃત્યુનો સમય આવે ત્યારે તે પંડિતમરણથી મરે છે. જેથી વિવેકી પુરૂષે પૂર્વોક્ત ગુણોથી યુક્ત થઈને મરણ સુધી સંયમનું પાલન કરવું જોઈએ, જો કોઈ કહે કે મરણ સુધી સંયમનું પાલન કરવાની શું આવશ્યક્તા છે? તો આના સમાધાનમાં કહે છે કે જીવની સાથે ગાઢ કર્મોના બંધ થયેલા છે તે થોડા કાલમાં ક્ષય થવા સંભવ નથી એટલે જ મરણ સુધી સંયમ પાલનની આવશ્યકતા છે. ૧૧૧ || ..... भावार्थ :-- परमदर्शी मुमुक्षु पुरुष अपनी इन्द्रियों को वश में रखता हुआ शुद्ध संयम का पालन करता है और ज्ञान आदि से युक्त रहता हुआ कभी भी प्रमाद नहीं करता है । वह पुरुष मृत्युकाल तक पूर्वोक्त गुणों का पालन करता रहता है और मृत्युकाल आने पर वह पण्डितमरण से मरता है। अतः विवेकी पुरुष को पूर्वोक्त गुणों से युक्त होकर मरण पर्यन्त संयम का पालन करना चाहिए । यदि कोई कहे कि मरण पर्यन्त संयम का पालन करने की क्या आवश्यकता है ? तो इसका समाधान यह है कि जीव के साथ इतने कर्म बन्धे हुए हैं कि थोड़े काल में उनका क्षय होना सम्भव नहीं है । अतः मरण पर्यन्त संयम पालन की आवश्यकता है // ૧૧૧ |
શ્રી સારા (
2999999999999999999999

Page #139

यदि नामैवं ततस्तदपनयानार्थं किं कर्तव्यमित्याह -
सच्चम्मि धिइं कुबहा, एत्थोवरए मेहावी सव्वं पावं झोसेइ ॥ ११२॥ सत्ये - सद्भ्यो हिते संयमे धृतिं कुरुध्वम्, अत्रोपरतो मेधावी सर्वं पापं कर्म झोषयतिक्षपयतीति ॥११२॥
अन्वयार्थ :- ॥२॥२ ४ छ । प्रालियों ! सच्चम्मि - सत्य भेटले. संयममा धिई - धीरता कुब्बहा - २५ो एत्थोवरए - 240 संयममा अथवा निम २६. मेहावी - बुद्धिमान् ५३५ सव्वं - समय पावं - ५.५ कम्मं - धोने झोसेइ - क्षय ७२री ना छे.
ભાવાર્થ – સંયમની અંદર ધીરતા રાખવાવાળા પુરૂષ સઘળાં કર્મોનો ક્ષય કરી हेछ ॥ ११२ ॥
भावार्थ :- संयम में धीरता रखने वाला पुरुष समस्त कर्मों को क्षय कर देता है ॥ ११२ ॥ ... उक्तोऽप्रमादः, तत्प्रत्यनीकस्तु प्रमादः तेन किंगुणो भवतीत्याह
अणेगचित्ते खलु अयं पुरिसे, से केयणं अरिहइ पूरइत्तए, से अण्णवहाए अण्णपरियावांए अण्णपरिग्गहाए जणवयवहाए जणवयपरियावाए जणवय
परिग्गहए ॥ ११३ ॥ अनेकचित्तः- कृषिवाणिज्यादिगतचित्त एवाऽयं पुरुषः । स केतनंलोभेच्छारुपां चालनी समुद्रं वा पूरयितुम् अर्हति । एवंभूतः सः अन्यवधाय अन्यपरितापाय अन्यपरिग्रहाय जनपदवधाय जनपदपरितापाय जनपदपरिवादाय वा जनपदपरिग्रहाय प्रभवति ॥११३॥ ____ अन्वयार्थ :- खलु - निश्चयथा ५३५२ अयं - भा पुरिसे - Y३५ अणेगचित्ते - भने (यंय८) वित्तपाणी डोय छे. से - ते केयणं - उतन अर्थात् द्रव्यथा याu९l अथवा समुद्र मने माथी स्वयंनी सोमेछ। भने तृ९॥ने पूरइत्तए - पूरी ४२वामा अरिहइ - प्रयत्न ४३ छ. से - तनी ते. तृष्॥ अण्णवहाए - Glon योनी &िAL (१५) ने भाटे अण्णापरियावाए - तेने परिता५ अथात् शा॥२४ मने मानसि. १ भा५q! भाटे भने अण्णपरिग्गहाए - अन्य पार्थोन। परियडने माटे थाय छ तथा जणवयवहाए - ४-५४॥ १धने भाटे जणवयपरियावाए - ४१५४ने परिता५ ५। भाटे भने जणवयपरिग्गहाए - ४५६न। परियडने भाटे थाय छे.
(११६)POOTOOTOOTOOTOOTOOTOCTOCTOCTOOTOOTOOTOON | श्री आचारांग सूत्र

Page #140

ભાવાર્થ :- કામાસક્ત પુરૂષ સ્વયંની ભોગલાલસા અને તૃષ્ણાને પૂરી કરવા માટે વિવિધ પ્રકારના જીવોનો વધ કરે છે. પરંતુ તે લાલસાઓ ક્યારેય પુરી થતી નથી, હમણાં સુધીમાં જેટલા જીવ ઉત્પન્ન થયા છે તો તેમાંથી કોઈ પણ જીવની આ ભોગલાલસા (ઈચ્છઓ) પૂરી થઈ નથી અને ક્યારેય થશે પણ નહીં. કારણ કે ઈચ્છાઓ આકાશ સમાન અનંત છે. ભોગથી તૃષ્ણા શમતી નથી ત્યાગથી શમે છે. /૧૧૩ી.
भावार्थ :- कामासक्त पुरूष अपनी भोगलालसा और तृष्णा को पूरा करने के लिए नाना प्रकार से जीवों का वध करते हैं किन्तु यह लालसा कभी पूरी नहीं होती है। अब तक जितने जीव उत्पन्न हुए हैं किसी की भी यह भोगलालसा पूरी नहीं हुई और न किसी की होगी ॥ ११३ ॥ ___अनन्तरोक्ताः प्रमादिनस्तथाभूता एवासते उतान्यथा ? अन्यथाऽपीति दर्शयति -
. आसेवित्ता एवं अटुं इच्चेवेगे समुट्ठिया, तम्हा तं बिईयं णो सेवे, णिस्सारं पासिय णाणी, उववायं चवणं गुच्चा, अणण्णं चर माहणे, से ण छणे ण छणावए छणंतं णाणुजाणए, णिव्विंद गंदि, अरए
पयासु, अणोमदंसी, णिसण्णे पावेहिं कम्मेहिं ॥११४॥ आसेव्य एवम् - अनन्तरोक्तम् अर्थ-वधपरिग्रहतापादिकम् इत्येव - लोभेच्छाप्रतिपूरणायैव एके भरतादयः समुत्थिताः सिद्धाश्च । यस्मात् कृतप्रतिज्ञस्तस्मात् - विषयसुखसंयमं वा द्वितीयं - पुनः नासेवेत ज्ञानी निस्सारं दृष्टवा । उपपांत च्यवनं च ज्ञात्वा अनन्यं - ज्ञानादित्रिकं चर माहण ! स न क्षणुयात्-हन्याहू न क्षाणयेत् क्षणुवन्तं नानुजानीयात् । निर्विन्दस्व विषयजनितां नन्दिम् अरक्तः प्रजासु - स्त्रीषु । अनवदर्शी - रत्नत्रयीदर्शी निषण्णः - निर्विष्णः पापेभ्यः कर्मभ्य इति ॥११४॥ ___ अन्वयार्थ :- एगे - 32८13 ५३५ एयं - सा अटुं - तेथ. सि. परियड मर्थन आसेवित्ता - सेवन रीने समुट्टिया - संयम ४९॥ ४२ छ भने सिद्ध पामे छ. भरत मा.न. म तम्हा - तेथी पापोनो त्या॥ २मने संयम स्वी.७।२री बिईयं - इशथी मसंयममा अथवा भृषवाहनु णो सेवे - सेवन न २jोध्थे, गाणी - शानी ५३५ णिस्सारं - विषयसेवनने सार २रित पासियं - Bीन तेनी ७७॥ न ४२, माहणे - 'पोने से नही' मा प्रभा. उपहेश मावा मुनि उववायं - ४न्म भने चवणं - भ२९.ने णच्चा - 19ीने अणण्णं - संयमनुं चर - पावन ४३, से - ते पु३५ ण छणे
श्री आचारांग सूत्र 9790/999999999999999999999999999999(११७)

Page #141

- 06 ५९प्रा.ना. सि. न. ३, ण छणावए - हिंसा न वे भने छणंतं - हिंसा ४२णानी ण अणुजाणए - अनुमोहन॥ ५९न४३, १३ मा२।४ शिष्यने उपटे भापता छ शिष्य ! तमो. णंदि - विषयोना मानध्थी णिबिंद - ९॥ ४२ पयासु - स्त्रियोमा. अरए - अनुरागवान थामो तथा अणोमदंसी - सभ्यशान
शन-यारित्रवान् बनो, से 31 गुशोवा पु३५. डोय छे ते पाहिं कम्मेहिं - पापोथी णिसण्णे - निवृत्त छे.
ભાવાર્થ - પૂર્વકાલમાં ભરતચક્રવર્તી આદિ અનેક રાજાઓએ પરિગ્રહ ઘણો ઉપાર્જિત કરેલો પરંતુ તેનાથી પણ તૃષ્ણાની તૃપ્તિ (સંતોષ) ન થઈ ત્યારે તેઓએ તેનો ત્યાગ કરી, સંયમનો સ્વીકાર કરી અને તેનું વિધિવત્ પાલન કરી મોક્ષને પ્રાપ્ત કર્યો. જેથી મુમુક્ષુ પુરૂષોએ ત્યાગ કરી સંયમનું પાલન કરવું જોઈએ, મા હન અર્થાત “માનહીં હન-મારો આ પ્રકારે ઉપદેશ આપવાવાળા ત્રણ કરણ તથા ત્રણ યોગથી हिंसानो त्या॥ ७२री है. ॥ ११४ ॥
भावार्थ :- पूर्वकाल में भरत चक्रवर्ती आदि अनेक राजा लोगों ने परिग्रह का खूब उपार्जन किया था . किन्तु उससे भी तृष्णा की तृप्ति न हुई तब उन्होंने तृष्णा का त्याग कर संयम धारण किया और उसका विधिवत् पालन कर मोक्ष प्राप्त किया । अतः मुमुक्षु पुरूषों को तृष्णा का त्याग कर संयम का पालन करना चाहिए। माहन अर्थात् 'मा-मत' हन-मारो” इस प्रकार उपदेश देने वाला मुनि तीन करण तीन योग से हिंसा का त्याग कर दे ॥ ११४ ॥
कोहाइमाणं हणिया य वीरे, लोभस्स पासे णिरयं महंतं । तम्हा य वीरे विरए वहाओं, छिंदिज्ज सोयं लहुभूयगामी ॥१॥ ___ गंथं परिणाय इह अज्ज ! धीरे, सोयं परिण्णाय चरिज दंते । उम्मज्ज लद्धं इह माणवेहि, णो माणिणं
पाणे समारभिज्जा ॥ २ ॥ क्रोधादिमानं हन्यात् च वीरः लोभस्य स्थितिं विपाकं च पश्य नरकं महान्तम् । तस्मात् च वीरो विरतो वधात्, छिन्यात् शोकं श्रोतो वा विषयाभिष्वङ्गरूपं लघुभूतगामी-लघुभूतो मोक्षः संयमो वा तद्गामी ॥१॥ ग्रन्थं परिज्ञाय इह अद्य आर्य ! वा धीरः सन् श्रोतः विषयाभिष्वङ्गं परिज्ञाय चरेद् दान्तः । श्रुतिश्रद्धासंयमवीर्यरूपम् उन्मजनं लब्या इह मानुष्येषु, न प्राणिनां प्राणान् समारभेथा इति ब्रवीमि ॥
(११८)DOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #142

વિવાર્થ:- વીર - વીર પુરૂષ સોહાફમાળ - ક્રોધ-માન 9 - અને માયાને ળિયા - હનન કરે તથા તોમર્સ - લોભનું ફળ મહંત - મહાન વુિં - નરક છે આ પ્રમાણે પાસે - દેખે-વિચાર કરે, તણા - એટલે - વીર - વિર પુરૂષ વાવો - પ્રાણિવધથી વિરા - નિવૃત્ત થઈ જાય અને મૂળાની - દ્રવ્ય અને ભાવથી લઘુભૂત (હલકો) બનીને સંયમનું પાલન કરતો એવો સોયં શોક અથવા ભાવસ્રોતનું છિંક્તિ - છેદન કરે. ////
શાસ્ત્રકાર ઉપદેશ આપતા ફરમાવે છે કે લગ્ન - હે આર્યો ! આજે જ ધીરે - વૈર્યવાનું બનીને ફર - આ થં - બાહ્ય અને આભ્યન્તર એમ બન્ને પ્રકારના બંધનોને પરાવે - જાણીને તેનો ત્યાગ કરી દો. તે -ઈન્દ્રિય તથા મનને વશ (દમન) કરીને અને સોગં - વિષય સંગરૂપ સંસારના સ્રોતનો-પ્રવાહનો Mિાય - ત્યાગ કરીને Mિ- સંયમનું પાલન કરો. ફુદ - આ સંસારમાં ખM - ઉન્મજ્જન અર્થાત્ મનુષ્ય ભવ-ધર્મશ્રવણ - શુદ્ધ શ્રદ્ધા આદિના સુઅવસરને - પ્રાપ્ત કરીને માળખું - મનુષ્યો ભવમાં પળાં - પ્રાણિયોના પાળે - પ્રાણોનો નો સામખ્યા - આરંભ ન કરવો જોઈયે અર્થાત્ પ્રાણિવધ નહીં કરવો જોઈયે. ર.
ભાવાર્થ :- શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કે ક્રોધાદિ ચાર કષાયનો નાશ કરી નાંખો પણ તેમાં લોભનું ફળ તો મહાદુઃખદાયી છે. લોભી પુરૂષ પ્રાણીઓને મારવા આદિથી પાપકર્મોની પ્રવૃત્તિ કરીને સાતમી નરક સુધી જાય છે. જેથી મુમુક્ષુ પુરૂષોએ ક્રોધાદિ કષાયોનો છેદ કરીને સંસારનો છેદ કરી દેવો જોઈએ / ૧ / . મોક્ષાર્થી પુરૂષે બાહ્ય અને આભ્યન્તર બેઉ પ્રકારના બંધનોને તોડી વિષયાસક્તિનો ત્યાગ કરી દેવો જોઈયે, આ સંસાર એક મહાન સમુદ્ર છે. મનુષ્ય ભવ પ્રાપ્ત કરીને જે પુરૂષ શુદ્ધ શ્રદ્ધાને ગ્રહણ કરી સંયમનું પાલન કરે છે તે સંસાર સમુદ્ર તરી જાય છે. જેથી મનુષ્યભવ પ્રાપ્ત કરી આ સંસારસાગરથી નિકળવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. //રા
भावार्थ :- शास्त्रकार फरमाते हैं कि क्रोधादि कषाय का विनाश कर डालो जिसमें भी लोभ का फल तो महा दुःखदायी हैं । लोभी पुरूष प्राणिवधादि पाप कर्मों में प्रवृत्ति करके सातवें नरक तक जाता है । अतः मुमुक्षु पुरुष को क्रोधादि कषायों का छेदन करके संसार का छेदन कर देना चाहिए ॥१॥
मोक्षार्थी पुरुष को चाहिए कि बाह्य और आभ्यन्तर दोनों प्रकार के बन्धनों को तोड़ कर विषयासक्ति का त्याग कर दे । यह संसार एक महान् समुद्र है । मनुष्य भव को प्राप्त कर जो पुरुष शुद्ध श्रद्धा को ग्रहण कर संयम का पालन करता है वह संसार समुद्र तिर जाता है । अतः मनुष्य भव को प्राप्त कर इस संसार सागर से निकलने का प्रयत्न करना चाहिए ॥ २ ॥
શ્રી બાવાર સૂત્ર 9999999999999999

Page #143

तृतीय उद्देशकः
किंच
प्राणिनां प्राणान् न समारभेथा इत्यनन्तरोक्तम् । इह तु तदेव चारित्रं सन्धिरित्युच्यते । संधि लोयस्स जाणित्ता, आयओ बहिया पास, तम्हा ण हंता ण विघायए, जमिणं अण्णमण्णवितिगिच्छाए पडिलेहाए ण करेइ पावं कम्मं, किं
तत्थ मुणी कारणं सिया ? ॥ ११५ ॥
सन्धि - कर्मविवररूपं चारित्रावसरं । लोकस्य लोके वा ज्ञात्वा न प्रमादः श्रेयान् । आत्मनो यत् सुखप्रियत्वमसुखाग्रियत्वं तत् बहिः पश्य । तस्मात् न हन्ता स्यात्, न विघातयेत् । यदिदं अन्योन्यविचिकित्सया - परस्पराऽऽशङ्कातो लज्जातो वा प्रत्युपेक्ष्य न करोति पापं कर्म, किं तत्रपापकर्माऽकरणे मुनिः - मुनित्वं कारणं स्यात् ? अर्थान्न स्यादिति ॥११५॥
अन्वयार्थ ः- लोयस्स - सोऽनी संधि - संधिने भेटले संसारमा अवसरने जाणित्ता - भशीने प्रभाह न वो भेध्ये. बहिया - सायसाथी बुद्धा प्राशियोने पाए। आयओ - आपसी भाई६ ४ सुख प्रिय छे. आ प्रमाणे पास- समभवं भेये, तम्हा भेटले ण हंता - झोप प्राशीने न भारवा भेध्ये जने णं विघायए - श्रीभजो द्वारा पए। प्राशियोने न भरावा भेध्ये जं - ४ अण्णमण्णवितिगिच्छाएं - परस्परनी शंाने पडिलेहाए - इणं पावं कम्मं - भेने खावुं पाप अर्थ ण करेइ - नथी ४२ता, किं - शुं तत्थ - तेमां मुणी - भुनिपशुं कारणं सिया - ते २ छे ? नथी, धर्म आत्मसाक्षी छे, પરદ્રોહવિરતિ એ જ મુનિપણું છે.
-
ભાવાર્થ :- મનુષ્ય ભવ – ઉત્તમકુલ - ધર્મશ્રવણ આદિ દુર્લભ અંગોને પ્રાપ્ત કરી વિવેકી પુરૂષોએ આત્મ કલ્યાણ તરફથી પ્રવૃત્તિ કરવામાં થોડો પણ પ્રમાદ ન કરવો જોઈયે. બધા પ્રાણી સુખના અભિલાષી હોય છે જેથી કોઈ પણ પ્રાણીનો વધ ન કરવો જોઈયે અને તેઓને દુઃખ ન આપવું જોઈયે જે ભાવપૂર્વક સંયમનું પાલન કરે છે તે જ સાચો મુનિ છે. બીજા ન દેખતાં પાપ ન કરે, છતાં વિરતિનો ભાવ ન હોય તો भुनिपतुं नथी. भाटे हिंसाहिनी विरतिनो भाव टडाववो, वधावो ॥ ११५ ॥
ન
(१२०० श्री आचारांग सूत्र

Page #144

भावार्थ :- मनुष्य भव, उत्तम कुल, धर्म श्रवण आदि दुर्लभ अंगों को प्राप्त करके विवेकी पुरुष को आत्मकल्याण की ओर प्रवृत्ति करने में किञ्चिन्मात्र भी प्रमाद न करना चाहिए। सभी प्राणी सुख के अभिलाषी है अतः किसी भी प्राणी का वध न करना चाहिए और न दुःख देना चाहिए । जो भावपूर्वक संयम का पालन करता है वही सच्चा मुनि है ॥ ११५ ॥ कथं तर्हि नैश्चयिको मुनिभाव इत्यत आह -
समयं तत्थ उवेहाए अप्पाणं विप्पसायए । अणण्णपरमं णाणी, णो पमाए कयाइ वि । आयगुत्ते सया वीरे जायामायाइ जावए ॥ १ ॥ विरागं रूवेसु गच्छिज्जा महया खुड्डएहि वा, आगई गई परिण्णाय दोहि वि अंतेहिं अदिस्समाणेहिं से ण छिज्जइ ण भिज्जइ ण डज्झइ ण हम्मइ कंचणं सव्वलोए
॥११६ ॥ . .. समतां समयं वा - आगमं वा तत्र-पापकर्माऽकरणे उत्प्रेक्ष्य - पर्यालोच्य आत्मानं विप्रसादयेत् । अनन्यपरमं- सर्वप्रधानात् संयम ज्ञानी न प्रमादयेत् कदाचित् । आत्मगुप्तः सदा वीरः यात्रामात्रया - संयमयात्रायां या आहारमात्रा तया यापयेद् 'अचाहारो न सहे' इत्यादि वचनात् । - सैवाऽऽत्मगुप्तता कथं स्यादिति चेदाह
विरागं रूपेषु गच्छेत् महता - दिव्यभावेन व्यवस्थितेषु क्षुल्लकेषु वा - मनुष्यरूपेषु वा, यदि वा दिव्यादि प्रत्येकं महत् क्षुल्लकं च रूपं तत्र विरागं गच्छेदिति । नागार्जुनीयास्तु पठन्ति ‘विसयंमि पंचगंमीवि, दुविहंमि तियं तियं । भावओ सुठ्ठ जाणित्ता, से न लिप्पइ दोसुवि' विषये पञ्चकेऽपि इष्टानिष्टतया द्विविधे, हीनमध्यमोत्कृष्टभेदात् त्रिकं त्रिकं । भावतः सुष्ठु ज्ञात्वा स मुनिः न लिप्यते द्वाभ्यां रागद्वेषाभ्यां तदकारणात् । स्यादेतत् -
किमालम्ब्यैतत्कर्तव्यमित्याह - आगतिं गतिं च परिज्ञाय द्वाभ्यां रागद्वेषाभ्याम् अन्याभ्याम् अन्तहेतुत्वात् अदृश्यमानाभ्यां अनपदिश्यमानाभ्यां वा सिद्ध्यति एव, तथा च स न छिद्यते, न भियते, न दयते, न हन्यते केनचित् सर्वलोक इति ॥११६॥ .. अन्वयार्थ :- तत्थ - त्यां ५५ नहीं २वामां समयं - समभावने अथवा मागभने
श्री आचारांग सूत्र 09609/90/99999999999999999999999(१२१)

Page #145

उवेहाए - वियारी ने अप्पाणं - स्वयंनी खात्माने विप्पसायए संयम अनुष्ठानमां सावधान राजी, प्रसन्न ५२ अणण्णपरमं जधा पहार्थो डरता मोक्षने श्रेष्ठ णाणीभगवावाणो पु३ष कयाइ वि - प्यारेय प णो पमाए - प्रभाह न ४२, वीरे - वीर५३ष सया - हंमेशा आयगुत्ते आत्मगुप्त अर्थात् स्वयंना खात्मानी पापथी रक्षा उरतो जेवो जायामायाइ - संयमना निर्वाह भाटे आहारथी जावए - स्वयंनो निर्वाह रे, महया - महान् भेटले द्दिव्य वा - अथवा खुट्टएहि - क्षुद्र- तुच्छ रूवेसु ३५ोभां विरागं - वैराग्यने गछिज्जा - प्राप्त ५२, आगई - जागति भने गई - गतिने परिणाय - भगीने दोहि - वि अंतेहिं - राग भने द्वेष खेम जन्नेने अदिस्समाणेहिं त्याग उरवावाणी संलिप्त पु३ष लूस थ भय छे अने सव्वलोए - सर्व सोऽमां कंचणं डोना द्वारा ण छिज्जइ - छेहातो नथी. ण भिज्जइ - लेहातो नथी ण डज्झइ - अग्नि खाधिथी सणगावाती नथी ने ण हम्म - गातो नथी.
1
-
-
ભાવાર્થ :- આ સંસારમાં સંયમથી ચઢિયાતો બીજો કોઈ પદાર્થ નથી તેથી જ સંયમાનુષ્ઠાનમાં મુનિએ પ્રમાદ ન કરવો જોઈયે, સાધુ સ્વયંની ઈન્દ્રિય તથા મનને પાપકાર્યમાં ન જવા દઈને સ્વયંના આત્માની રક્ષા કરે અને જેટલો આહાર કરવાથી સંયમના આધારભૂત શરીરનો નિર્વાહ થઈ શકે તેટલા આહારંથી જ નિર્વાહ કરે પરંતુ અધિક આહારનું સેવન કરે નહીં, મનોજ્ઞરૂપ (સુંદર) રસાદિમાં આસક્ત ન થાય (राग न दुरे) भने अमनोज्ञथी (असुंहर) द्वेष न उरे, परंतु समभाव राजे. आ પ્રકારે શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરવાવાળા મુનિ થોડા સમયમાં સર્વ કર્મોનો ક્ષય કરી મોક્ષ सुख प्राप्त रे छे. ॥ ११६॥
:- इस संसार में संयम से
भावार्थ: कर दूसरा कोई पदार्थ नहीं है। अतः संयम के अनुष्ठान में मुनि को प्रमाद न करना चाहिए। साधु इन्द्रिय और मन को पाप में न जाने देकर अपनी आत्मा की रक्षा करे और जितना आहार करने से संयम के आधारभूत शरीर का निर्वाह हो सके उतने से ही अपना निर्वाह करे परन्तु अधिक आहार का सेवन न करे । मनोज्ञ रूप रसादि में आसक्त न होवे और अमनोज्ञ से द्वेष न करे किन्तु समभाव रखे । इस प्रकार शुद्ध संयम का पालन करने वाला मुनि स्वल्प काल में ही समस्त कर्मों का क्षय कर मोक्ष सुख को
प्राप्त करता है ।। ११६ ॥
अपरे साम्प्रतेक्षिणः कुतो वयमागताः ? क्व यास्यामः ? किं व तत्र नः सम्पत्स्यते ? नैवं भावयन्त्यतः संसार - भ्रमणपात्रतामनुभवन्तीति दर्शयितुमाह -
अवरेण पुब्विंण सरंति एगे, किमस्स तीयं किं वाऽऽगमिस्सं । भासंति एगे इह माणवाओ, जमस्स
(१२२००००००००००००० श्री आचारांग सूत्र

Page #146

तीयं तमाऽऽगमिस्सं ॥ १ ॥ णाईयमढे ण य .. आगमिस्सं, अटुं णियच्छंति तहागया उ । विहूयकप्पे .. एयाणुपस्सी, णिज्झोसइत्ता खवए तवस्सी ॥ २ ॥
अपरेण जन्मादिना सह पूर्वमतिक्रान्तं जन्मादि न स्मरन्ति नाऽऽकासन्ति वा एके, किमस्याऽतीतं ? किं वाऽऽगमिष्यत् ? भाषन्ते एके इह मानवाः - यदस्यातीतं तदागमिष्यत् । अपरे तु पठन्ति अवरेण पुच्विं किह से अतीतं, किह आगमिस्सं न सरंति एगे । भासन्ति एगे इह माणवाओ, जह से अईअंतह आगमिस्सं न सरंति एगे । भासन्ति एगे इह माणवाओ, जह से अईअंतह आगमिस्सं ॥१॥ उक्तार्थमेव ॥ नातीतमर्थम् अनागतरूपतयैव, न वाऽऽगमिष्यन्तमर्थम् अतिक्रान्तरूपतयैव नियच्छति- अवधारयन्ति तथागताः-सर्वज्ञास्तु विचित्रत्वात् परिणतेः । विधूतकल्पः - साधुः एतदनुदर्शी - पूर्वापरानुदर्शी निझोषयिता - क्षपयिष्यति कर्म क्षपको महर्षिरिति । ____ अन्वयार्थ :- एगे - 3155 Hशनी अवरेण - ५डे८ययेदी वातनी साथे पुब्बिं - वातही पातने ण सरंति - या६ ४२du नथी. अस्स - २॥ वन. किं - - अवस्थामा तीयं - वादी छ. वा - मने किं - 585 अवस्थामो आगमिस्सं - वातशे ? इह - २मा संसारमा एगे - 3215 माणवाओ - मनुष्य भासंति - 240 मरे 53 छे 3 अस्स - २मा सपने,जं - ४ स्त्री५j ५३१५j भने नपुंस.४५५ मा तीयं - प्राप्त थयेj छ तं - ते आगमिस्सं - मागणना मोमा ५९ प्राप्त थशे. ॥ १ ॥ तहागया - तथागत अर्थात सर्व प्रभु तथागता = सर्व मातो. मूतावनी भवस्थाने भविष्य३५ જોતાં નથી, તેમજ ભવિષ્યકાલની અવસ્થાને ભૂત પર્યાયરૂપે જોતા નથી, કારણ કે संसारी पोना परि९॥म वियित्र डोय छे. समान होता नथी. ण - नही तो अइयं - भतात.दनी भवस्थाने णियच्छंति - स्म२९॥ ७३ छ य - मने ण आगमिस्सं - न तो भाभीसना सुमनी ६८७॥ ४३ छ. उ - २॥ प्रमाणो विहूयकप्पे - भॊन क्षय ४२१॥ भाटे उद्यमशील बनेको तवस्सी-महेसी - तपस्वी भर्षि साधु ५९एयाणुपस्सी - 24 માર્ગનું અનુસરણ કરે છે. અર્થાત્ અતીત સુખનું સ્મરણ નથી કરતા અને ભવિષ્યમાં स्वाहि सुम पाभवानी 8291 नथी. ४२di, परंतु णिज्झोसइत्ता खवए - पूर्वोपर्छित भोनो क्षय ४२ छ भने भोक्ष. ५४ने प्राप्त ४२ छे. ॥ २ ॥
ભાવાર્થ :- આ જગતમાં ઘણાખરા પુરૂષ વર્તમાનને જ દેખે છે. ભૂત અને ભવિષ્યનો વિચાર કરતા નથી. તે આ નથી જાણતા કે અમો ક્યાંથી આવ્યા અને ક્યાં
|श्री आचारांग सूत्र|0000000000000000000000000000(१२३

Page #147

જઈશું? તથા અમારી કઈ દશા થશે? આવો વિચાર કરતા નથી, એટલે જ તેઓ ભ્રમણ કરતા રહે છે. કેટલાક અજ્ઞાની આ પ્રમાણે કહે છે કે આ જીવ પૂર્વભવમાં સ્ત્રી, પુરૂષ, નપુંસક આદિ ભેદોમાં જેવા પ્રકારનો હતો તે જ આગામી ભવમાં પણ તે જ પ્રકારે થશે. પરંતુ જ્ઞાની એમ કહેતાં નથી કારણ કે કર્મપરિણતિ વિચિત્ર હોય છે. ॥१॥
આઠ કર્મોનો ક્ષય કરી જે જીવ મોક્ષમાં જાય છે તે સિદ્ધ કહેવાય છે. તેઓ પાછા ક્યારેય સંસારમાં આવતા નથી. તે સિદ્ધ પ્રભુ અને તેઓના માર્ગને અનુસરણ કરવાવાળા પુરૂષ ગયેલા કાળના સુખનું સ્મરણ નથી કરતા અને આગામી કાલના સુખોની ચાહના (ઈચ્છા) નથી કરતા. પરંતુ સંસારની વિચિત્રતા જોઈ જેને સંસારના पाय सभ्यंतर धनाने यावी हीधा छे ते भावी मो. ४. ॥ २ ॥ . .
भावार्थ :- इस जगत् में बहुत से पुरुष वर्तमान को ही देखते हैं, भूत और भविष्यत् का विचार नहीं करते । वे यह नहीं जानते हैं कि - हम कहाँ से आये हैं और कहाँ जायेंगे तथा हमारी क्या दशा होने वाली है ? ऐसा विचार वे नहीं करते हैं । इसलिए वे भ्रमण करते रहते हैं। कितनेक अज्ञानी तो यह कहते हैं कि. - यह जीव पूर्व भव में स्त्री, पुरुष, नपुंसक आदि भेदों में जैसा भेद वाला था वह आगामी भव में भी वैसा ही होगा ॥१॥
आठों कर्मों का क्षय करके जो जीव मोक्ष में चले जाते हैं वे 'सिद्ध' कहलाते हैं । वे फिर कभी संसार में नहीं आते हैं। वे सिद्ध भगवान् और उनके मार्ग का अनुसरण करने वाले पुरुष गत काल के सुखों का स्मरण नहीं करते और आगामी काल के सुखों की चाह नहीं करते हैं।
रति और अरति अर्थात् हर्ष और विषाद अज्ञानियों को हुआ करते हैं, ज्ञानी पुरुष तो सभी अवस्थाओं में समभाव रखते हैं और शुद्ध संयम का पालन करते हैं। कर्मक्षपणोद्यतस्य यत्स्यात्तदर्शयति -
का अरई के आणंदे ? इत्थं वि अग्गहे चरे, राव्वं हासं परिच्चज्ज अलीणगुत्तो परिवए, पुरिसा ! तुममेव तुमं मित्तं किं बहिया मित्तमिच्छसि ?
॥११७॥ . का अरतिः क आनन्दः। अत्रापि - अरतावानन्दे अग्रहः अगृध्नुः सन् चरेत् । सर्वं हास्य परित्यज्य आलीनगुप्तः - इन्द्रियनिरोधादिके आलीनः स च गुप्तो मनोवाक्कायकर्मभिः कूर्मवद् वा संवृतगात्रः परिव्रजेत् । पुरुष ! त्वमेव तव मित्रम् किमिति बहिर्मित्रमिच्छसि ? ॥११७॥
(१२४)CTOOTODIOCTOOTOOOOOOOOOOOOOOOOOOO|श्री आचारांग सूत्र

Page #148

-
अन्वयार्थ :- योगीने भाटे अरई - खरति का शुंछे ? खने आणंदे - खानं रति के शुं छे ? इत्थं वि - खाजरति खने खानंहना विषयमा अग्गहे - खासहित लाव न राजतो वो घरे - वियरे, विहार पुरे सव्वं समस्त सघणां हासं हास्यने अल्लीणगुत्तों - त्याग रीने नितेन्द्रिय अने मन-वयन-डायाथी गुप्त थर्धने परिव्वए संयमनुं पालन उरे, पुरिसा - डे ५३ष ! हे आत्मन् ! तुममेव - तुं ४ - तुमं - तारो मित्तं - भित्र छे बहिया - जय मित्तं - भित्रनी किं इच्छसि - ६२छ। शुं अभ पुरे छे ?
-
-
ભાવાર્થ :- રતિ-અરિત અર્થાત્ હર્ષ અને ખેદ અન્નાનિયોને જ થયા કરે છે, જ્ઞાની પુરૂષ બધી અવસ્થાઓમાં સમભાવ રાખે છે અને શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરે છે.
શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કે હે આત્મન્ ! તું જ તારો મિત્ર છે, બાહ્ય મિત્રની શું કામ ઈચ્છા કરે છે ? કુમાર્ગ પર ચાલી રહેલ સ્વયંનો આત્મા જ ખરેખર આત્માનો શત્રુ छेखने सुभार्ग पर यासतो वो आत्मा स्वयं खात्मानो मित्र छे. ॥ ११७ ॥
भावार्थ :- रति और अरति अर्थात् हर्ष और विषाद अज्ञानियों को होते है, ज्ञानी पुरुष सभी अवस्थाओ में समभाव रखते हुए. शुद्ध संयम का पालन करते है । शास्त्रकार फरमाते हैं कि - हे आत्मन् ! तू ही तेरा मित्र है । बाह्य मित्र की तू क्यों इच्छा करता है ? कुमार्ग पर चलता हुआ यह आत्मा ही आत्मा का शत्रु है और सुमार्ग पर चलता हुआ आत्मा ही आत्मा का मित्र है ॥ ११७ ॥
यो हि निर्वाणनिर्वर्तकव्रतमाचरति स आत्मनो मित्रम्, स चैवम्भूतः कुतोऽवगन्तव्यः ? किं फलश्चेत्याह-जं जाणिज्जा उच्चालइयं तं जाणिज्जा दूरालइयं, जं जाणिज्जा दूरालइयं तं जाणिज्जा उच्चालइयं, पुरिसा ! अत्ताणमेव अभिणिगिज्झ एवं दुक्खा पमुच्चसि, पुरिसा ! सच्चमेव समभिजाणाहि, सच्चस्स आणा से उवट्टिए मेहावी मारं तरइ, सहिओ
धम्ममायाय सेयं समणुपस्सइ ॥ ११८ ॥
यं जानीयात् कर्मणां विषयसङ्गानां च उच्चालयितारम् अपनेतारं तं जानीयात् दूरालयिकं - मोक्षमार्गव्यवस्थितम्, यं जानीयात् दूरालयिकं तं जानीयात् दूरालयिकं - मोक्षमार्गव्यवस्थितम्, यं जानीयात् दूरालयिकं तं जानीयात् उच्चालयितारम् । पुरुष ! धर्मध्यानाद् बहिर्विषयाभिष्वङ्गाय निःसरन्तम् आत्मान्मेवम् अभिनिगृह्य - अवरुध्यैव एवम् अवधारणे दुःखात् प्रमोक्ष्यसि । पुरुष सत्यमेव - संयमम् आगमं वा समभिजानीहि यतः सत्यस्य आज्ञया स उपस्थितः सन् मेधावी मारं
!
-
-
- संसारं तरति । किञ्च ज्ञानादिना हितेन वा सहितो धर्ममादाय श्रेयः समनुपश्यतीति ॥११८॥
श्री आचारांग सूत्र ७७७७७७७७७७७७७७ १२५

Page #149

અન્વયથાર્થ - ગં - જે પુરૂષને ન્યાતફાં - વિષયના સંગને દૂર કરવાવાળા નાળિષ્મા - જાણો તં - તેને ટૂનિફર્ઘ - મોક્ષમાર્ગનો પથિક ગાળિજ્ઞા - સમજો તં - તેને ઉચ્ચાનાં - વિષયના સંગને દૂર કરવાવાળો ગાળષ્મા - સમજો. પરિતા - હે પુરૂષ! હે આત્મન્ ! તું બત્તાળમેવ - સ્વયંના આત્માને જ મળશષ્ય - વિષય સંગથી દૂર રાખ, પર્વ - આમ કરવાથી આ આત્મા સુવા - દુઃખોથી અમુવ્યસિ - છૂટી જાય છે, પુરતા - હે પુરૂષ! સંમેવ - સત્ય-સંયમ અથવા આગમને જ સાચું-વાસ્તવિક તત્ત્વ સમમિનાબાદ - જાણો અર્થાત્ સર્વ વ્યાપારોનો ત્યાગ કરીને સંયમની જ આરાધના કરો, કારણ કે સંવૈત - સત્યસંયમ અથવા આગમની માળા - આજ્ઞા એટલે આરાધના કરવામાં કgિ - ઉદ્યમવંત સે - તે મહાવી - બુદ્ધિમાન પુરૂષ માર - મૃત્યુને અર્થાત્ જન્મમરણના કારણભૂત સંસારને તરડું - તરી જાય છે, સગો – જ્ઞાન - દર્શન - ચારિત્રથી યુક્ત પુરૂષ ઘM - શ્રુત અને ચારિત્ર રૂપ ધર્મને માયા - સ્વીકાર કરીને સેવે - યથાર્થ કલ્યાણને સમyપસડું - દેખે છે.
ભાવાર્થ - વિષયોથી નિવૃત્ત (વિરા) જે પુરૂષ છે તે જ ખરેખર મોક્ષમાર્ગનો આરાધક છે પણ વિષયોમાં આસક્તિ રાખવાવાળો નહીં, એટલે શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કે હે આત્માનું ! સુમાર્ગ પર ચાલતો એવો આત્મા જે ખરેખર આપણો મિત્ર છે તારે બાહ્ય મિત્ર શોધવાની શું આવશ્યકતા છે? શાસ્ત્રાજ્ઞા પ્રમાણે સંયમનું શુદ્ધ પાલન કરતો એવો આત્મા સંસાર સાગરને તરી જાય છે..// ૧૧૮ //
... भावार्थ :- विषयों से विरक्त पुरूष ही मोक्ष मार्ग का आराधक है किन्तु विषयों में आसक्ति रखने वाला नहीं। इसलिए शास्त्रकार फरमाते हैं कि हे आत्मन् ! सुमार्ग पर चलता हुआ आत्मा ही अपना मित्र है । तुझे बाह्य मित्र ढूंढने की क्या आवश्यकता है ? संयम का पालन करो । शुद्ध संयम का पालन करता हुआ आत्मा સંસાર સાર છે તિર નાતા હૈ. ૧૧૮ || उक्तोऽप्रमत्तः तद्गुणाच, तद्विपर्ययमाह -
दुहओ जीवियस्स परिवंदण माणणपूयणाए, વસિ પમાયંતિ / 999 / द्विधा - रागद्वेषप्रकारद्वयेनाऽऽत्मपरनिमित्तमैहिकामुष्मिकार्थं वा हतो दिर्हतो दुर्हतो वा जीवितस्य परिवन्दन-मानन-पूजनाय कर्मोपचिनोति । किं च - यस्मिन् परिवन्दनादिनिमित्ते एके प्रमाद्यन्ति न ते आत्मने हिता इति ॥११९॥
વાર્થ - કુકો - બન્ને પ્રકારથી અર્થાત્ રાગ અને દ્વેષથી અજ્ઞાની જીવ નીવિગત - આ જીવનને પરિવંદનાબળપૂવMS - વંદનીય, માનનીય અને પૂજનીય
(૨૬)થ0થઈથઈથ0થઈઈઈઈઈઈઈઈથ00 શ્રી નાવાર સૂત્ર

Page #150

अनावq! भाटे येष्टा ४२ , जंसि - म मात् ॥ वन मानि। माटे एगे - 32८८४ २मशानी पमायंति - प्रभानु सेवन छ.
ભાવાર્થ અજ્ઞાની મનુષ્યો સ્વયંના આ ક્ષણભંગુર-વિનાશી જીવનને વંદનીય - માનનીય અને પૂજનીય બનાવવા માટે વિવિધ પ્રકારના પાપોનું આચરણ કરે છે. ॥११८॥
भावार्थ :- अज्ञानी मनुष्य अपने इस क्षणभंगुर जीवन को वन्दनीय-माननीय और पूजनीय बनाने के लिए नाना प्रकार से पापाचरण करते हैं ॥ ११९ ॥ एतद्विपरीतं त्वाह -
सहिओ दुक्खमत्ताए पुट्ठो णो झंझाए, पासिमं दविए लोए लोयालोयपवंचाओ मुच्चइ ॥ १२० ॥
त्ति बेमि ॥ सहितो ज्ञानादिना हितेन वा दुःखमात्रया स्पृष्टः सन् नो झञ्झयेत् - व्याकुलितमतिर्भवेत् । पश्य इमम्, द्रविकः - साधुः लोकालोकप्रपञ्चाद् मुच्यते इति ब्रवीमि ॥१२०॥ . अन्वयार्थ :- सहिओ - Alilथी युत पु३५ दुक्खमत्ताए - दु:मना प्रमाथी पुट्ठो - २५श थने अर्थात् परिष: 3५स नित दु:मो माथी णो झंझाए - द्वेष न ४३, इमं - 40 पास - हेमी 3 दविए - द्रव्याभूत मथात् शुद्ध संयमनु पालन ४२१॥ भुनि. लोयलोयपवंचाओ - दो-दोन प्रपंय भेटले विस्तारथी मुच्चइ - भुत थ 304 छ, त्ति बेमि - २मा प्रभारी ९९ ई. - ભાવાર્થ - ઈષ્ટ મનપસંદ) વિષયોની પ્રાપ્તિ થઈ જાય તો તેના પર રાગ નથી કરતા અને અનિષ્ટની પ્રાપ્તિમાં જે દ્વેષ નથી કરતા પરંતુ સમભાવ રાખે છે. એવા સમભાવી, શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરવાવાળા મુનિવર સાંસારિક સર્વે બંધનોથી છૂટીને भोक्षने प्राप्त उरी छे. ॥ १२०॥
भावार्थ :- इष्ट विषय की प्राप्ति होने पर जो राग नहीं करता और अनिष्ट की प्राप्ति में जो द्वेष नहीं करता किन्तु समभाव रखता है ऐसा समभावी शुद्ध संयम का पालन करने वाला मुनि सांसारिक समस्त बन्धनों से छूट कर मोक्ष को प्राप्त हो जाता है ॥ १२० ॥
श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(१२७

Page #151

चतुर्थ उद्देशकः) लोकालोकप्रपञ्चाद् मोक्षोऽस्य कषायवमनाद् भवति तदधुना प्रतिपाद्यते -
से वंता कोहं च माणं च मायं च लोभं च, एयं पासगस्स दंसणं, उवरयसत्थस्स पलियंतकरस्स
आयाणं सगडब्भि ॥ १२१ ॥ स वमिता वमिष्यति वा क्रोधं च मानं च मायां च लोभं च, एतत् - कषायवमनं पश्यकस्य दर्शनम् उपरतशस्त्रस्य - असंयमादुपरतस्य, कर्मणां संसारस्य वा पर्यंतकरस्य, तथाहि - आदानम् - आश्रवद्वारं निषेध्य स्वकृतभिद् भवति - स्वोपात्तं कर्म भिनत्तीति ॥१२१॥ .
___ अन्वयार्थ :- ४ पु३५ शास्त्रोततिथी संयमनु मनुष्ठान ३ छे से - ते कोहं - ओघ माणं - भान - मायं - भाया य - मने लोभं - दोमने वंता - ४८हीथी नाश ४२ हेछ एयं - म. सणं - उपदेश उवरयसत्थस्स - शस्त्रथा.निवृत्त भने पलियंतकरस्स - 5 भने संसारको भंत ४२.५ पासगस्स - सर्वश तीर्थरोनो छ, आयाणं - माहान अर्थात हिंसा म मासपोनी त्या ४२ पु३५ सगडब्भि - स्वयंन। मानो નાશ કરી દે છે.
ભાવાર્થ - જે પુરૂષ સમ્યગુજ્ઞાનાદિ સહિત થઈને સંયમના યોગોનું પાલન કરે છે, તે ક્રોધ-માન-માયા-લોભનો ક્ષય કરીને અને આઠ કર્મોનો ક્ષય કરીને મોક્ષને પ્રાપ્ત કરી લે છે. આ પ્રમાણે કેવલજ્ઞાન-દર્શનના ધારક તીર્થંકરપ્રભુ શ્રી मडावीरस्वामी मे ३२मावेश छ. ॥ १.२.१ ॥
भावार्थ :- “जो पुरूष सम्यग् ज्ञानादि सहित होकर संयम का पालन करता है वह आठों कर्मों का क्षय करके मोक्ष को प्राप्त हो जाता है।" ऐसा केवलज्ञान केवलदर्शन के धारक तीर्थंकर भगवान् श्री महावीरस्वामी ने फरमाया है ॥ १२१ ॥ यथावस्थितैकपदार्थज्ञानं च न सर्वज्ञतामन्तरेणेति दर्शयितुमाह
जे एगं जाणइ से सव्वं जाणइ, जे सव्वं जाणइ से एगं जाणइ ॥ १२२ ॥ य एकं जानाति स सर्वं जानाति, यः सर्वं जानाति स एकं जानाति यतः अतीतानागतपर्यायिद्रव्यपरिज्ञानं समस्तवस्तुपरिज्ञानाविनाभावीति ॥१२२॥
अन्वयार्थ :- जे - ४ एणं - ५२माशुभ द्रव्योमाथी 315 मेने जाणइ - 2nd
(१२८JODIODIODIODIODIOCTOCTODIODIOCTOOOOOOO |श्री आचारांग सूत्र |

Page #152

छ. से - ते. सव्वं - संसा२नसर्व पार्थोने जाणइ - 2 छ. जे - ४ सव्वं - संसारना समस्त पार्थाने जाणइ - 2nd से - ते एगं - में पार्थने जाणइ - 1 .
ભાવાર્થ - ભૂત અને ભવિષ્યત્ કાલની અપેક્ષાથી એક પદાર્થના અનંત પર્યાયો થાય છે તે પર્યાયોને સમસ્તરૂપથી સર્વજ્ઞ-સર્વદર્શી ભગવાન જ જાણી શકે છે આ પ્રકારે આ વાત સિદ્ધ થઈ જાય છે કે જે અનંતપર્યાયો સહિત એક પદાર્થને જાણે છે તે સર્વે પદાર્થોને જાણે છે અને જે સર્વ પદાર્થોને જાણે છે તે જ અનંતપર્યાયો સહિત એક पार्थने संपू३५थ. neो छ. ॥ १.२२ ॥
___ भावार्थ :- भूतकाल और भविष्यत् काल की अपेक्षा एक पदार्थ की अनन्त पर्यायें होती हैं । उन्हें समस्त रूप से सर्वज्ञ सर्वदर्शी भगवान् ही जान सकते हैं । इस प्रकार यह बात सिद्ध होती है कि - जो अनन्त पर्यायों सहित एक पदार्थ को जानता है वह समस्त पदार्थों को जानता है और जो समस्त पदार्थों को जानता है वही अनन्त पर्यायों सहित एक पदार्थ को सम्पूर्ण रूप से जानता है ॥ १२२ ॥ तदेवं सर्वज्ञस्तीर्थकृत् सर्वज्ञश्च सम्भविनमेव सर्वसत्त्वोपकारिणमुपदेशं ददातीति दर्शयति -
सवओ पमत्तस्स भयं, सवओ अप्पमत्तस्स णत्थि भयं, जे एगं णामे से बहुं णामे, जे बहुं णामे से एगं णामे, दुक्खं लोगस्स जाणित्ता वंता लोगस्स संजोगं जंति धीरा महाजाणं, परेण परं जंति,
णावखंति जीवियं ॥ १२३ ॥ ___ सर्वतः प्रमत्तस्य भयं, सर्वतोऽप्रमत्तस्य नास्ति भयम् । य एक क्रोधं नामयति - क्षपयति स बहून् - मानादीन् नामयति, यो बहून् नामयति स एकं नामयति । संयोगमूलं दुःखं लोकस्य ज्ञात्वा वान्त्वा च आत्मव्यतिरिक्तस्य पुत्रकलत्रादेः लोकस्य संयोगं यान्ति धीरा महायानं - ज्ञानादित्रयं मोक्षं वा, तयथा - परेण - संयमेन परं - स्वर्गादिकं प्राप्य पारंपर्येणाऽपवर्गमपि यान्ति । यदि वा चतुर्थगुणस्थानेन केवलिपर्यन्तमयोगं यद्वोत्तरोत्तरतेजोलेश्यामवाप्नुवन्ति । एते च नावकाङ्क्षन्ति जीवितम्असंयमजीवितं दीर्घजीवितं वेति ॥१२३॥ । __अन्वयार्थ :- पमत्तस्स - प्रमा६ ४२वा पु३षने सबओ - ५ ४. भयं - भय छ भने अप्पमत्तस्स - प्रभाह न वाप। ५३षने सबओ - सर्वत्र भयं - मय णत्थि - नथी, जे - हे पु३५ एगं - मे षायनो णामे - क्षय ४३ छे से - ते. बहुं - धानो णामे - क्षय ४३ छ भने जे - हे बहुं - घनो णामे - १५ ४२ छे से - ते एगं - मेनो णामे - १५ ४३ छ, लोगस्स - सोना मात्र संसारी प्राणियोन। दुक्खं -
|श्री आचारांग सूत्र 920000000000000000000000000७(१२९)

Page #153

દુઃખને તથા દુઃખના કારણભૂત કર્મોને ગાણિત્તા - જાણીને તેનો ત્યાગ કરી દેવો જોઈયે, અને તોરાત -લોકના અર્થાત્ સંસારી પ્રાણિયોના સંનો - ધન-પુત્ર આદિમાં મમતાકૃત સંબંધને વંતા - ત્યાગ કરીને ઘીમાં - વી - ધીરપુરૂષ મહાગા - મહાયાન અર્થાત મોક્ષને નંતિ - પ્રાપ્ત કરે છે, તે આ પ્રમાણે – એ જ ભવમાં કદાચ મોક્ષ ન પામે તો સંયમ પામી સ્વર્ગે જાય અને પરંપરાએ મોક્ષે જાય (રેખ - સંયમથી, પરં - સ્વર્ગાદિકે જાય) અથવા ચતુર્થ ગુણસ્થાનકેથી ચૌદમા ગુણસ્થાનકે જાય. તે પુરૂષ પારેખ - ઉત્કૃષ્ટ પદને પ્રાપ્ત કરીને પછી જ - પરમપદ અર્થાત મોક્ષને નંતિ - પ્રાપ્ત કરે છે. તે સાધક પુરૂષ નીવિવું – અસંયમજીવનની ખાણંતિ - ઈચ્છા કરતા નથી. .
ભાવાર્થ :- જે પુરૂષ પ્રમાદ કરે છે એટલે કે આત્મોદ્ધારના માર્ગને છોડીને અવનતિ (અધોગતિ) ના માર્ગમાં જવાનો, મદ્યપાન (દારૂ) આદિના નિંદિત કાર્યો કરે છે તેઓને આ લોકમાં અને પરલોકમાં ભય હોય છે. જે પુરૂષ સ્વયંના કલ્યાણમાં સદા સાવધાન રહે છે તેને સંસારથી અથવા કર્મોથી ભય હોતો નથી. કારણ કે સમસ્ત અનર્થોના મૂળભૂત કષાયનો તે વિનાશ કરે છે (કરી દે છે).
સાંસારિક પ્રાણિયોને શારિરીક અથવા માનસિક જે દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે તેનું મૂળ કારણ ધન અને પુત્રાદિક પ્રત્યે મમત્વપૂર્વકનો સંબંધ છે અને મમત્વપૂર્વકનો સંબંધ જ ખરેખર કર્મબંધનો કારણ છે જેથી વિવેકી પુરૂષ તેનો ત્યાગ કરી ચારિત્રનું અનુષ્ઠાન કરે છે તે તેમાંથી કેટલાક જીવ તો આ ભવમાં મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી લે છે અને કેટલાક જીવ અનુત્તરવિમાન સુધી દેવલોક પ્રાપ્ત કરે છે અને ત્યાર બાદ સમસ્ત કર્મોનો ક્ષય કરી મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે. તે ૧૨૩ // ' ,
भावार्थ :- जो पुरुष प्रमाद करता है यानी आत्मोद्धार के मार्ग को छोड़ कर अवनति के मार्ग में जाता हुआ मद्यपान आदि निन्दित कर्म करता है उसको इस लोक और परलोक दोनों में ही भय होता है । जो पुरुष अपने कल्याण में सदा सावधान रहता है उसको संसार से अथवा कर्मों से भय नहीं होता हैं क्योंकि समस्त अनर्थों के मूलभूत कषाय का वह विनाश कर चुका है।
___ सांसारिक प्राणियों को शारीरिक या मानसिक जो दुःख उत्पन्न होता है उसका मूल कारण धन और पुत्र आदि में ममत्वपूर्वक सम्बन्ध है और ममत्वपूर्वक सम्बन्ध ही कर्मबन्ध का कारण है । अतः विवेकी पुरुष इनका त्याग करके चारित्र का अनुष्ठान करते हैं। उनमें से कितनेक जीव तो उसी भव में मोक्ष प्राप्त कर लेते हैं और कितनेक जीव अनुत्तर विमान पर्यन्त स्वर्गलोक को प्राप्त करते हैं और बाद में समस्त कर्मों का क्षय करके मोक्ष को प्राप्त करते हैं ॥ १२३ ॥ यश्च क्षपणोयतः स किमेकक्षयादेवाऽपवर्तते उत नेत्याह -
एगं विगिंचमाणे पुढो विगिंचइ, पुढो विगिंचमाणे एगं विगिंचइ, सड्ढी आणाए मेहावी लोगं च आणाए
(૩૦)થ000થઈથ0969696969696666 શ્રી બાવાર સૂત્ર

Page #154

अभिसमिच्चा अकुओभयं, अत्थि सत्थं परेण परं णत्थि असत्थं परेण परं ॥ १२४ ॥
एकम् अनन्तानुबन्धिनं क्रोधं क्षपयन् पृथग्-अन्यदपि दर्शनादिकं क्षपयति, पृथगपि क्षपयन् एकं क्षपयति । किंगुणः क्षपयतीत्याह - श्रद्धावान् आज्ञया यथोक्तानुष्ठानविधायी मेधावी नापरः । किं च - लोकं च आज्ञया अभिसमेत्य - ज्ञात्वा यथा अकुतोभयं - जीवलोकस्य न कुतश्चित् निमित्ताद् भयं भवति तथा विधेयम् । अस्ति शस्त्रं - असंयमः परेण परं यथाऽनन्तरसूत्रेण स्वयं वक्ष्यते । नास्ति अशस्त्रं - सप्तदशविधसंयमः परेण परमिति ॥ १२४ ॥
--
અન્નવાર્થ :- ક્ષપકશ્રેણી પર આરૂઢ થયેલો પુરૂષ - એક અનંતાનુબંધી કષાયનો વિશિષમાળે – ક્ષય કરતો એવો પુઢો - બીજાનો પણ વિષિષજ્ઞ – ક્ષય કરે છે અને પુછ્યો - બીજાનો વિનિંષમાળે - ક્ષય કરતો એવો પુરૂષ – એક અનંતાનુબંધીનો વિષિષજ્ઞ - ક્ષય કરે છે, સદ્દી - મોક્ષમાર્ગની આરાધનામાં શ્રદ્ધાવાળો તથા બાળા! – તીર્થંકરપ્રભુએ ફરમાવેલ આગમના અનુસાર આચરણ કરવાવાળો મેાવી – બુદ્ધિમાન્ મુનિ જ ક્ષપકશ્રેણીના યોગ્ય હોય છે 7 - અને તે તોળ - છ કાય જીવરૂપ લોકને આળા! – સર્વજ્ઞપ્રભુએ ફરમાવેલ આગમના ઉપદેશથી મિનિન્દ્રા - જાણીને ગળુઞોમવં - કોઈ પણ પ્રાણીને ભય આંપતો નથી, સત્સં - શસ્ત્ર ત્તેન પરં - તીક્ષ્ણ કરતા પણ અધિક તીક્ષ્ણ અસ્થિ – હોય છે પરંતુ અસત્યં - અશસ્ત્ર એટલે સંયમથી રેણ પડ્યું – ઉત્કૃષ્ટ સ્થિ - કાંઈ નથી.
·
ભાવાર્થ :- ક્ષપકશ્રેણી પર આરૂઢ થયેલા સાધુ એક અનંતાનુબંધી ક્રોધનો ક્ષય કરતો એવો બીજા પણ દર્શન-મોહ આદિનો ક્ષય કરે છે. જે સાધુ કષાયોનો ક્ષય કરી દે છે તેને કોઈનાથી પણ ભય હોતો નથી.
શસ્ત્ર દ્વારા પ્રાણિયોને ભય ઉત્પન્ન થાય છે. તે શસ્ત્ર બે પ્રકારે - દ્રવ્યશસ્ત્ર અને ભાવશસ્ત્ર, દ્રવ્યશસ્ત્ર એકબીજાથી તીક્ષ્ણથી તીક્ષ્ણ હોય છે. સંયમથી કોઈપણ પ્રાણીયોને ભય હોતો નથી, સંયમ સર્વ પ્રાણિયોને અભય આપવાવાળું છે તે એક જ પ્રકારથી છે તેના ભિન્ન ભિન્ન (અલગ) ભેદ નથી, કારણ કે સંયમધારી પુરૂષ પૃથ્વી આદિ સર્વ પ્રાણિયોમાં સમભાવ રાખે છે. તેઓનો કોઈની સાથે દ્વેષ હોતો નથી અથવા શૈલેષી અવસ્થાવાલા સંયમથી વધીને બીજું કોઈ સંયમ નથી, કારણ કે તેની ઉપર કોઈ ગુણસ્થાનક નથી. ॥ ૧૨૪ ||
भावार्थ :- क्षपक श्रेणी पर चढ़ा हुआ साधु एक अनन्तानुबन्धी क्रोध का क्षय करता हुआ दूसरे भी दर्शन मोह आदि का क्षय करता है। जो साधु कषायों का क्षय कर देता है उसको किसी से भय नहीं होता
શ્રી બાવારાંગ સૂત્ર|૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭ ૧૩૧

Page #155

शस्त्र के द्वारा प्राणियों को भय उत्पन्न होता है । वह शस्त्र दो प्रकार का है। एक द्रव्य शस्त्र और दूसरा भाव शस्त्र । द्रव्य शस्त्र एक दूसरे से तीक्ष्ण से तीक्ष्ण होता है । संयम से किसी भी प्राणी को भय नहीं होता। संयम सब प्राणियों को अभय देने वाला है । वह एक ही प्रकार का है । इसकी भिन्न भिन्न कक्षाएं नहीं हैं क्योंकि संयमधारी पुरुष पृथ्वी आदि समस्त प्राणियों में समभाव रखता है। उसका किसी के साथ द्वेष नहीं होता । अथवा शैलेशी अवस्था वाले संयम से बढ़ कर दूसरा संयम नहीं है क्योंकि उससे ऊपर कोई गुणस्थानक नहीं है ॥ १२४ ॥ असंयमरूप भावशस्त्रं कथं परं परं दुःखावहं भवतीत्याह -
जे कोहदंसी से माणदंसी, जे माणदंसी से मायादंसी, जे मायादंसी से लोभदंसी, जे लोभदंसी से पिज्जदंसी, जे पिज्जदंसी से दोसदंसी, जे दोसदंसी से मोहदंसी, जे मोहदंसी से गब्भदंसी, जे गभदंसी से जम्मदंसी, जे जम्मदंसी से मारदंसी, जे मारदंसी से णरयदंसी, जे णरयदंसी से तिरियदंसी, जे तिरियदंसी से दुक्खदंसी । से मेहावी अभिणिवट्टिज्जा कोहं च माणं च मायं च लोभं च पिज्जं च दोसं च मोहं च गभं च जम्मं च मारं च णरयं च तिरियं च दुक्खं च । एयं पासगस्स दंसणे उवरयसत्थस्स पलियंतकरस्स, आयाणं णिसिद्धा सगडब्भि, किमत्थि
ओवाही पासगस्स ? ण विज्जइ ?, णत्थि ॥१२५॥
त्ति बेमि ॥ यः क्रोधदर्शी स मानदर्शी यतो यः क्रोधं गच्छति स मानमपि गच्छति । एवमुत्तरमपि योजनीयम् । यो मानदर्शी स मायादर्शी, यो मायादर्शी सो लोभदर्शी, यो लोभदर्शी स प्रेमदर्शी, यः प्रेमदर्शी स द्वेषदर्शी, यो द्वेषदर्शी स मोहदर्शी, यो मोहदर्शी स गर्भदर्शी, यो गर्भदर्शी, स जन्मदर्शी, यो जन्मदर्शी स मारदर्शी - मरणदर्शी, यो मारदर्शी स नरकदर्शी, यो नरकदर्शी स तिर्यग्दर्शी, यस्तिर्यग्दर्शी स दुःखदर्शी । क्रोधादेः साक्षानिवर्तनमाह - स मेधावी अभिनिवर्तयेत् क्रोधं च मानं च मायां च लोभं च द्वेषं च मोहं च गर्भं च जन्म च मारं च नरकं च तिर्यचं च दुःखं च । एतत् पश्यकस्य दर्शनम् उपरतशस्त्रस्य पर्यन्तकरस्य, तथाहि - आदानं निषेध्य
(१३२)00OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO|श्री आचारांग सूत्र

Page #156

स्वकृतभिद् भवति पूर्ववत् । किमस्ति उपाधिः पश्यकस्य आहोस्वित् न विद्यते ? नास्तीति ब्रवीमि
॥૨૧॥
અન્નયાર્થ :- ને - જે પુરૂષ જોવી – ક્રોધને અનર્થકારી દેખે છે સે - તે માળવંસી - માનને અનર્થકારી દેખે છે, ને – જે પુરૂષ માળવતી - માનને અનર્થકારી દેખે છે. સે - તે માયાવતી - માયાને અનર્થકારી દેખે છે, ને - જે પુરૂષ માયાવંસી - માયાને અનર્થકારી દેખે છે તે - તે સોમવંતા - લોભને અનર્થકારી દેખે છે, ને - જે પુરૂષ સોમવંતી – લોભને અનર્થકારી દેખે છે સે - તે મેમ્બવંતી - રાગને અનર્થકારી દેખે છે, મૈં - જે પુરૂષ પેવંતી – રાગને અનર્થકારી દેખે છે સે - તે યોસવંતી – દ્વેષને અનર્થકારી દેખે છે, ને - જે પુરૂષ ઢોસવંતી – દ્વેષને અનર્થકારી દેખે છે તે – તે મોવલી – મોહને અનર્થકારી દેખે છે, ને – જે પુરૂષ મોહવસી – મોહને અનર્થકારી દેખે છે તે – તે ગર્ભવતી - ગર્ભાવાસના દુ:ખોને દેખે છે, ને – જે પુરૂષ મવંતી – ગર્ભાવાસના દુ:ખોને દેખે છે તે - તે નમ્મવંતી - જન્મના દુઃખોને દેખે છે, ને - જે નમ્મવંશી - જે પુરૂષ જન્મના દુઃખોને દેખે છે તે – તે મરવંતી – મરણના દુઃખોને દેખે છે, ને – જે મારવંતી – જે પુરૂષ મરણના દુઃખોને દેખે છે, સે - તે ખરચવી - નરકના દુઃખોને દેખે છે, એ - જે પુરૂષ ળવવલી – નરકના દુઃખોને દેખે છે. સે - તે તિયિવંતી - તિર્યંયોનિના દુઃખોને દેખે છે, જે નિયિવંતી - જે પુરૂષ તિર્યંચયોનિના દુઃખોને દેખે છે. તે - તે ટુવસ્વયંતી - ઉપરોક્ત બતાવેલ સઘળા દુઃખોને દેખે છે અર્થાત્ ઉપર બતાવેલ બધા દુઃખોને અનર્થકારી સમજીને તેનાથી છૂટવાનાો પ્રયત્ન કરે છે અથવા પૂર્વોક્ત બધા વાક્યોનો આ પ્રકારે અર્થ કરવો જોઈયે.
ને - જે પુરૂષ જોવંતી - ક્રોધ કરે છે તે - તે માળવતી - માન પણ કરે છે, આ પ્રકારે ‘વશ્ર્વવંતી’ સુધીના બધા વાક્યોનો અર્થ કરવો જોઈયે, એટલે કે સે - તે મેહાવી બુદ્ધિમાન પુરૂષ જોઢું-માર્ગ-માયં-સોમ-પિપ્ન-યોસ-મોઢું-કર્મ-ગમાં-મામાં-યં-તિથિં-૨ ક્રોધમાન માયા-લોભ-રાગ-દ્વેષ-મોહ-ગર્ભ-જન્મ-મરણ-નરક-તિર્યંયોનિ
ધ્રુવનું
અને દુઃખ
આ બધાનો મિળિવદ્રુષ્ના - ત્યાગ કરી દે, થૅ - આ વંશળ – ઉપદેશ વરવતત્યતા બધા પ્રકારના શસ્ત્રોથી નિવૃત્ત નિયંતK - કર્મોનો અંત કરવાવાળો સાફ્સ - સર્વજ્ઞ સર્વદર્શી તીર્થંકર પ્રભુનો છે, તે તીર્થંકર પ્રભુ ાવાળું - કર્મના ઉપાદાનરૂપ હિંસાદિને િિસદ્ધા – ત્યાગ કરીને સાલ્મિ – સ્વયંના કર્મોનો નાશ કરવાવાળા છે, किं - શું પાસસ – સર્વજ્ઞ સર્વદર્શી પ્રભુને ઓવારીી - કોઈ પણ પ્રકારની ઉપાધિ અસ્થિ - હોય છે અથવા ળ વિષ્નરૂ - નથી હોતી ? ત્નિ - ઉપાધિ હોતી નથી ત્તિ વૈશ્મિ – આ પ્રમાણે હું કહું છું.
-
શ્રી બાવારાંગ સૂત્ર QQQQQQQQQQQQQ (૧૩૩
-

Page #157

ભાવાર્થ :- સર્વજ્ઞ સર્વદર્શી તીર્થંકર પ્રભુએ ફરમાવેલ છે કે બુદ્ધિમાન પુરૂષ ક્રોધ-માન-માયા-લોભ આદિના સ્વરૂપને સારી રીતે સમજીને તેનો ત્યાગ કરવો જોઈયે. જે પુરૂષ ક્રોધ-માન આદિને અનર્થકારી સમજે છે તે ગર્ભાવાસ-જન્મ-મરણ આદિના દુઃખોને દેખે છે માટે તે દુઃખોથી છૂટવાનો પ્રયત્ન કરે છે અને તેને ત્યાગી દે છે. આ ઉપદેશ બધા પ્રકારના શસ્ત્રોથી નિવૃત્ત, કર્મોનો અંત કરવાવાળા સર્વજ્ઞ-સર્વદર્શી તીર્થકર પ્રભુનો છે. // ૧૨૫ /
भावार्थ :- सर्वज्ञ सर्वदर्शी तीर्थंकर भगवान् ने फरमाया है कि - बुद्धिमान् पुरुष को क्रोध, मान, माया, - लोभ आदि के स्वरूप को अच्छी तरह जान कर उसका त्याग कर देना चाहिए।
નો પુeષ શોધ-માન-માયા-ખ---ગોદ અનર્થશારી રેહતા હૈ વહ જવા-અન-નાનાतिर्यग्योनि के दुःखो को देखता है वह सभी दुःखो को अनर्थकारी समझकर उनसे छूटने का प्रयत्न करता है,
और उसे त्याग दे, यह उपदेश सभी प्रकार के शस्त्रो से निवृत्त, कर्मो का अंत करनेवाले सर्वज्ञ-सर्वदर्शी तीर्थंकर ભાવાન છે || ૧૨૧ |
૧૨૪)0000606થઇઇઇઇઇઇબહાથી ગાવાર સૂત્ર

Page #158

न सम्यक्त्वनामक चतुर्थ अध्ययन
___प्रथम उद्देशकः । શસ્ત્રપરિક્ષાનામક પહેલા અધ્યયનમાં છ કાયના જીવોનું વર્ણન કરીને જીવઅજીવ પદાર્થોનું વર્ણન કરેલ છે. જીવોના વધથી કર્મબંધ અને તેઓનો વધ ન કરવાથી તથા તેની રક્ષા કરવાથી કલ્યાણ થાય એ બતાવીને આશ્રવ અને સંવરનામક બે પદાર્થ કહ્યાં, આ પ્રમાણે પ્રથમ અધ્યયનમાં જીવ-અજીવ-આશ્રવ-સંવર એ ચાર પદાર્થ કહ્યો, લોકવિજય નામના બીજા અધ્યયનમાં જે પ્રકારે પ્રાણિયોને કર્મબંધ થાય છે અને જે પ્રકારે તેઓની કર્મોથી મુક્તિ થાય છે તે બતાવીને બંધ અને નિર્જરા નામક પદાર્થ કહ્યાં, શીતોષ્ણીય નામક ત્રીજા અધ્યયનમાં સાધુઓને શીત અને ઉષ્ણ પરિષહોને સહન કરવા જોઈએ, આ પ્રમાણે કહીને તેના ફલસ્વરૂપ મોક્ષનું વર્ણન કર્યું, આમ ત્રણે અધ્યયનોમાં મળી કુલ સાત તત્ત્વ બતાવ્યા. આ તત્ત્વોની શ્રદ્ધા સમ્યક્ત કહેવાય છે. તેનું આ ચોથા અધ્યયનમાં વર્ણન કરે છે. . शस्त्रपरिज्ञा नामक पहले अध्ययन में छह काय के जीवों का वर्णन करके जीव और अजीव पदार्थों का वर्णन किया गया है । जीवों के वध से कर्मबन्ध और उनका वध न करने से तथा उनकी रक्षा करने से कल्याण होना बताकर आसव और संवर नामक दो पदार्थ कहे गये हैं । इस प्रकार प्रथम अध्ययन में जीव, अजीव, आस्रव और संवर ये चार पदार्थ कहे गये हैं। लोकविजय नामक दूसरे अध्ययन में जिस प्रकार प्राणियों को कर्मबन्ध होता है और जिस प्रकार उनकी कर्मों से मुक्ति होती है यह बताकर बन्ध और निर्जरा नामक पदार्थ कहे गये हैं। शीतोष्णीय नामक तीसरे अध्ययन में साधु को शीत और उष्ण परीषहों को सहन करना चाहिए यह कह उनके फलरूप मोक्ष का वर्णन किया गया है । इस प्रकार इन तीन अध्ययनों में जीव, अजीव, आम्रव, संवर, बन्ध, निर्जरा और मोक्ष ये सात पदार्थ कहे गये हैं परन्तु इन अध्ययनों में सम्यक्त्व का वर्णन नहीं आया है । इसलिए अब चौथे अध्ययन में सम्यक्त्व का वर्णन किया जाता है :
- अनन्तरसंत्रे उपाधि पश्यकस्य नास्तीति प्रतिपादितम् । तस्मात हितैषिणा पश्यकस्य तीर्थकृतो दर्शने यतितव्यं, दर्शनं च तत्त्वार्थश्रद्धानं, तत्त्वं च तीर्थकृद्भिर्यदभाषि तदेव सूत्रेण दर्शयति
से बेमि जे य अईया जे य पडुप्पण्णा जे य आगमिस्सा अरहंता भगवंतो ते सव्वे एवमाइक्खंति
|श्री आचारांग सूत्र |000000000000000000000000000७(१३५)

Page #159

एवं भासंति एवं पण्णवेंति एव परूविंति - सब्वे पाणा सव्वे भूया सब्वे जीवा सम्बे सत्ता ण हंतव्या ण अज्जावेयव्वा ण परिघेतव्वा ण परियावेयव्वा ण उद्देवेयव्वा, एस धम्मे सुद्धे णिइए सासए समिच्च लोयं खेयण्णेहिं पवेइए, तंजहा-उट्ठिएसु वा अणुट्ठिएसु वा उवट्ठिएसु वा अणुवट्ठिएसु वा उवरयदंडेसु वा अणुवरयदंडेसु वा सोवहिएसु वा अणुवहिएसु वा संजोगरएसु वा असंजोगरएसु वा, तच्चं चेयं तहा
चेयं अस्सिं चेयं पवुच्चइ ॥ १२६ ॥ सोऽहं ब्रवीमि-ये अतीता ये च प्रत्युत्पन्ना ये च आगमिष्यन्तः अर्हन्तो भगवन्तस्ते सर्वे एवमाचक्षते, एवं भाषन्ते, एवं प्रज्ञापयन्ति, एवं प्ररूपयन्ति - सर्वे प्राणिनः सर्वे भूताः सर्वे जीवाः सर्वे सत्त्वा न हन्तव्याः, न आज्ञापयितव्याः, न परिग्राह्याः, न परितापयितव्याः, न अपद्रावयितव्याः । एष धर्मः शुद्धो नित्यः शाश्वतः, समेत्य - ज्ञात्वा लोकं दुःखसागरावगाढं खेदज्ञैः प्रवेदितः, तयथा - उत्थितेषु वा - गणधरादिषु, अनुत्थितेषु वा गृहस्थेषु, उपस्थितेषु वा - चिलातिपुत्रादिषु, अनुपस्थितेषु वा इन्द्रनागादिषु, उपरतदण्डेषु वा - यतिषु स्थैर्यगुणान्तराधानार्थं, अनुपरतदण्डेषुगृहिषु, सोपधिकेषु वा द्रव्यतो हिरण्यादि भावतो माया तद्वत्सु, अनुपधिकेषु वा - अनगारेषु, संयोगरतेषु पुत्रकलत्रादिसंयोगवत्सु, असंयोगरतेषु निःसंङ्गेषु वा तथ्यं चैतत् तथा चैतद् यथा भगवान् जगाद । अस्मिन् मौनीन्द्रप्रवचने चैतद् - सर्वे प्राणिनो न हन्तव्या इत्यादि प्रोच्यत । एवं सम्यगदर्शनं विधेयमिति ॥१२६॥
अन्वयार्थ : से बेमि - हुं हुं धुं जे - अरहंता - भरिसंत भगवंतो - (भगवान अईया - पूर्वराम 25 गया छ य - मने जे - ४ पडुप्पण्णा - वर्तमानमा
यात. (विद्यमान) छे य - तथा जे - ४ आगमिस्सा - भविष्यत्ाणमा थशे. ते - ते सम्बे - सण एवं - २॥ अरे आइक्खंति - ४ छ. एवं - 40 1रे भासंति - भाष९. ४३ छ एवं - म. प्र.1रे पण्णविंति - उपहेश ४३ छे एवं - 40 प्रारे परूविंति - प्र३५९॥ ४३ छे सब्वे - संघi पाणा - प्रा. - बेन्द्रिय, तेन्द्रिय भने यन्द्रिय सव्वे - सघणा भूया - भूत - वनस्पतियन। १ सव्वे - सपण जीवा - ७१ - पंथेन्द्रिय भने सचे - सपणां सत्ता - सत्त्व - पृथ्वी, अ५, ते भने वायुय मा मेन्द्रियथा वन पंथेन्द्रिय सुधाना सघi ®वो ते ण हंतव्वा - न भा२१ ण अज्जावेयव्वा - तेने
(१३६)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOD | श्री आचारांग सूत्र

Page #160

પરિતાપ ન આપવો જોઈયે જ ઉડ્યા - તેના પ્રાણોનો નાશ ન કરવો જોઈયે, પણ - આ ઘો - ધર્મ સુ - શુદ્ધ છે લાફા - નિત્ય છે તાસ - શાશ્વત છે, તો – સમસ્ત લોકને સીમિત્ર -કેવલજ્ઞાન દ્વારા દેખીને હૈયmહિં - તીર્થકરોના દ્વારા પફા - આ કહેલ છે. તે નહીં - જેમ કે પિતું - ધર્મનું આચરણ કરવામાં પ્રવૃત્ત થયા - અથવા અણુuિg - અપ્રવૃત્ત પુરૂષોને માટે પિતું - ધર્મ સાંભળવા માટે ઉપસ્થિત વ - અથવા લgવ|િ - અનુપસ્થિત પુરૂષોને માટે વહેતુ - પ્રાણિયોને દંડ આપવાથી નિવૃત્ત વ - અથવા ગણવાડેલું - અનિવૃત્ત પુરૂષોને માટે સોgિ - સોપાધિક એટલે હિરણ્ય આદિ દ્રવ્ય ઉપધિ અને માયારૂપ ભાવઉપાધિથી યુક્ત વ - અથવા ગળો િતું - ઉપધિથી રહિત પુરૂષોને માટે સંનોકાર - સ્ત્રી-પુત્ર-મિત્ર આદિના સંયોગમાં રત વા - અથવા મનોરતુ - આના સંયોગમાં રતિ (પ્રેમ) ન રાખવાવાળા પુરૂષોને માટે અર્થાત્ સંસારના સર્વ પ્રાણિયોને માટે પ્રભુએ ઉપદેશ આપેલ છે, પ્રભુએ જે ઉપદેશ આપેલો છે પર્વ- તે અહિંસા તā - સત્ય છે - અને કર્ણ - તે તા - તેમ જ છે - અને ëિ - આ જૈનદર્શનમાં જ થં - આ ધર્મ પવુ - કહેવાય છે, અન્યત્ર નહીં.
(કોઈ પ્રતિમાં પચાવેવા ની આગળ “ર વિનાનેથવા તેમ પાઠ છે, કિલામણા ન ઉપજાવી અર્થાત્ કષ્ટ ન આપવું)
ભાવાર્થ - ભૂતકાલમાં અનંત તીર્થંકરો થઈ ગયા અને ભવિષ્યમાં અનંત તીર્થકરો થશે તથા વર્તમાન સમયમાં પાંચ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જન્યથી ૨૦, ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬૦ તીર્થંકર વિદ્યમાન છે તે સર્વે તીર્થંકર પ્રભુએ ફરમાવેલ છે કે એકેન્દ્રિયથી લઈને પંચેન્દ્રિય સુધીના કોઈ પણ પ્રાણિયોની હિંસા ન કરવી જોઈયે તેઓને શારિરીક અથવા માનસિક કષ્ટ ન આપવું જોઈયે તથા તેઓના પ્રાણોનો નાશ નહીં કરવો જોઈએ. આ અહિંસાધર્મ નિત્ય છે - શાશ્વત છે. સંસારસાગરમાં ડુબતા એવા પ્રાણિયો પર અનુકંપા કરીને તેઓના ઉદ્ધાર માટે તીર્થકર પ્રભુએ આ અહિંસાત્મક ધર્મ ફરમાવેલ છે. પ્રભુએ જગતના જીવોના કલ્યાણાર્થે જે ધર્મોપદેશ આપ્યો છે તે સર્વથા સત્ય છે. વસ્તુનું જે યથાર્થ સ્વરૂપ છે તેવું જ ભગવાને ફરમાવેલ છે તેમાં કિચિન્માત્ર પણ અન્યથા (ખોટું) નથી. આ પ્રકારે પદાર્થનું યથાર્થ વર્ણન જૈનદર્શનમાં જ મળી શકે છે. અન્ય દર્શનોમાં (જૈનેતર) નથી મળતું કારણ કે તેઓમાં પૂર્વાપર વિરૂદ્ધ વાતો આવે છે. આ પ્રકારની શ્રદ્ધા તે જ સમ્યક્ત્વ છે. તે ૧૨૬ છે.
भावार्थ :- गत काल में अनन्त तीर्थंकर हो चुके हैं और भविष्यत् काल में अनन्त तीर्थंकर होंगे तथा वर्तमान काल में पांच महाविदेह क्षेत्र में जघन्य २० उत्कृष्ट १६० तीर्थकर विद्यमान हैं उन सब का यही उपदेश है कि एकेन्द्रिय से लेकर पंचेन्द्रिय तक किसी भी प्राणी की हिंसा न करनी चाहिए, उन्हें शारीरिक या मानसिक कष्ट न देना चाहिए तथा उनके प्राणों का नाश नहीं करना चाहिए । यह अहिंसा धर्म नित्य है, शाश्वत है। संसार सागर में डूबते हुए प्राणियों पर अनुकम्पा करके उनके उद्धार के लिए तीर्थंकर भगवान् ने यह अहिंसात्मक
Iી ગાવાન સૂa|269999999999999(૧૩૭

Page #161

धर्म फरमाया है । भगवान् ने जगत् जीवों के कल्याणार्थ जो धर्मोपदेश दिया है वह सर्वथा सत्य है । वस्तु का जैसा स्वरूप है वैसा ही भगवान ने फरमाया है, उसमें किञ्चिन्मात्र भी अन्यथा नहीं है । इस प्रकार पदार्थ का यथार्थ वर्णन इस जैन दर्शन में ही पाया जाता है, अन्य दर्शनों में नहीं क्योंकि उनमें पूर्वापर विरूद्ध बातें पाई जाती हैं ॥ १२६ ॥ तदेवं सम्यक्त्वस्वरूपमभिधाय तदवाप्तौ यत् कर्तव्यं तदर्शयितुमाह -
... तं आइत्तु ण णिहे ण णिक्खिवे जाणित्तु धम्म जहा तहा, दिवहिं णिव्येयं गच्छेज्जा, णो लोगस्सेसणं
चरे ॥ १२७ ॥ तद्-सम्यग्दर्शनम् आदाय न गोपयेद् न निक्षिपेत् - त्यजेद् ज्ञात्वा धर्म - श्रुतचारित्ररूपं वस्तूनां वा स्वभावं यथातथा दृष्टेषु - रूपादिषु निर्वेदं गच्छेद् नो लोकस्यैषणां चरेदिति ॥१२७॥
अन्वयार्थ :- तं - ते सभ्यमशनने आइत्तु - प्राप्त अरीने तेना अनुसार अर्थन रीने ण णिहे - तेनुं गोपन न ४३ तथा ण णिक्खिवे - तेनो त्याग न ४३, धम्म - धर्मना स्व३५ने जहा तहा - यथार्थ, सारी रात जाणित्तु - ४ीने दिडेहिं - माता विषयोथा णिव्येयं गच्छेज्जा - वि२.51 25 14, लोगस्सेणं - eो५९॥ णो चरे - न४३.
ભાવાર્થ સમ્યગદર્શનને પ્રાપ્ત કરીને તેના અનુક્લ કાર્ય કરવું તે સમ્યગદર્શનને છૂપાવવા લાયક છે. એટલે જ વિવેકી પુરૂષ આમ ન કરે તથા મિથ્યાવૃષ્ટિઓના સંગથી તેનો ત્યાગ પણ ન કરે, વસ્તુના યથાર્થસ્વરૂપને જાણીને મનોજ્ઞ અને અમનોજ્ઞ શબ્દાદિ વિષયોમાં રાગ-દ્વેષ (પ્રીતિ-અપ્રીતિ) ન કરે, પરંતુ સર્વપદાર્થમાં સમભાવ राधे ॥ १२७ ॥
भावार्थ :- सम्यग-दर्शन को प्राप्त करके उसके अनुकूल कार्य न करना उस सम्यगू दर्शन को छिपाना है अतः विवेकी पुरुष ऐसा न करे तथा मिथ्यादृष्टियों के संसर्ग से उसका त्याग भी न करे । वस्तु के यथार्थ स्वरूप को जान कर मनोज्ञ और अमनोज्ञ शब्दादि विषयों में राग द्वेष न करे किन्तु समस्त पदार्थों में समभाव रखे ॥ १२ ॥ यस्य चैषा लोकैषणा नास्ति तस्यान्याप्यप्रशस्ता मतिनास्तीति दर्शयति -
जस्स णत्थि इमा णाई, अण्णा तस्स कओ सिया ? दिलु सुयं मयं विण्णायं जं एवं परिकहिज्जइ, समेमाणा पलेमाणा पुणो पुणो जाइं पकप्पंति ॥ . १२८॥
(१३८)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र |

Page #162

यस्य नास्ति इयं ज्ञातिः- लोकैषणाबुद्धिः अन्या - सावधप्रवृत्तिस्तस्य कुतः स्यातः ? यदिवा इयं ज्ञातिः - सम्यक्त्वमतिर्यस्य नास्ति अन्या - विवेकिनी बुद्धिस्तस्य कुतः स्यात् ? दृष्टं श्रुतं मतं विज्ञातं यद् एतत् - सम्यक्त्वादिकं परिकथ्यते गणधरादिभिस्तत्र यत्नवता भवितव्यम् । ये पुनर्विषयलम्पटाः सावाधारम्भप्रवृत्ताः स्युस्ते तस्मिन्नेव मनुष्यादिजन्मनि शाम्यन्तस्तथा मनोज्ञेन्द्रियार्थेषु प्रलीयमानाः पुनः पुनः एकेन्द्रियादिकां जाति प्रकल्पयन्ति - विदधतीति ॥१२८॥
ન્દ્રિયાઈ - - જે મોક્ષાર્થી પુરૂષની મા - આ પૂર્વોક્ત લોકેષણામાં પાછું - જ્ઞાતિ, બુદ્ધિ સ્થિ - છે નહીં તd - તેની મા - બીજી સાવધઆરંભમાં પ્રવૃત્તિ ગો - કેમ સિયા - થઈ શકે છે? - આ નં - જે હિs - મારા દ્વારા કહેવાય છે તે હિદું - સર્વશના દ્વારા દેખાયેલ છે અને સુગં - સાંભળવાની ઈચ્છાવાળા વડે સાંભળેલ છે તથા માં - ભવ્ય જીવો દ્વારા મનન કરાયેલ છે અને વિપાર્વ - વિશેષરૂપથી જાણેલ છે, સનાળા - જે પુરૂષ મનુષ્ય આદિ જન્મોમાં અત્યંત આસક્ત છે અને પમાણા - મનોજ્ઞ (સુંદર) ઈન્દ્રિયસુખમાં તલ્લીન થઈ રહ્યા છે તે પુણો પુળો - વારંવાર ગાડું - એકેન્દ્રિય આદિ જાતિને પતિ - પ્રાપ્ત કરે છે.
ભાવાર્થ :- મનોજ્ઞ વિષયોમાં રાગ-અમનોજ્ઞ વિષયોમાં દ્વેષ કરે તેને લોકેષણા કહેવાય છે. આ લોકેષણા દ્વારા જીવ મોહિત થઈ રહ્યો છે અને તેનાથી પ્રેરિત થઈને જીવ વિવિધ પ્રકારના કાર્યોમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. પરંતુ જે જ્ઞાની (મોક્ષાર્થી) પુરૂષે આ લોકેષણાને સંસાર ભ્રમણનું કારણ જાણીને ત્યાગ કરી દીધી છે. તેઓની સાવદ્ય (પાપકારી) કર્મોમાં પણ ક્યારેય પ્રવૃત્તિ થતી નથી.
" ગુરૂ શિષ્યને કહે છે કે હે શિષ્ય ! હું જે આ કહી રહ્યો છું તે ખરેખર સર્વથા સત્ય છે. કારણ કે કેવલજ્ઞાનીઓએ કેવલજ્ઞાન દ્વારા તેને દેખેલું છે અને તેઓના શિષ્યોએ તેનું શ્રવણ કરીને મનન કરેલું છે. જેથી આ વિષયમાં કોઈપણ પ્રકારનો સંશય ન કરતા એવા તેનું યથાર્થરૂપથી પાલન કરવું જોઈએ અને આ ઉપદેશનું જે પાલન નથી કરતા તે વારંવાર એકેન્દ્રિયમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે ૧૨૮ ||
. . भावार्थ :- मनोज्ञ विषयों में राग और अमनोज्ञ में द्वेष करना लोकैषणा कहलाती है । इस लोकेषणा के द्वारा जीव मोहित हो रहे हैं और इसी से प्रेरित होकर प्राणी नाना प्रकार के कार्यों में प्रवृत्त होते हैं किन्तु जिस ज्ञानी मोक्षार्थी पुरुष ने इस लोकैषणा को संसार भ्रमण का कारण जान कर त्याग दिया है उसकी सावध कर्मों में कभी भी प्रवृत्ति नहीं होती है।
गुए शिष्य से कहते हैं कि हे शिष्य ! मैं जो कुछ यह कह रहा हूँ वह सर्वथा सत्य है क्योंकि केवलज्ञानियों ने केवलज्ञान के द्वारा इसे देखा हैं और उनके शिष्यों ने इसे श्रवण कर मनन किया है । अतः इस विषय में किसी प्रकार का संशय न करते हुए इसका यथार्थ रूप से पालन करना चाहिए ॥ १२८ ॥
થિી ગાવા સૂaછ9999999999999999999999૧૩૨

Page #163

एवं सति किं कर्तव्यमित्याह -
अहो य राओ य जयमाणे, धीरे सया आगयपण्णाणे । पत्ते बहिया पास, अप्पमत्ते सया । परक्कमिज्जासि त्ति बेमि ॥ १२९ ॥
अहश्च रात्रिं च यतमानो धीरः सदा आगतप्रज्ञानः - स्वीकृतसदसद्विवेकस्त्वं प्रमत्तान् बहिः पश्य, तांश्च दृष्ट्वा अप्रमत्तः सन् सदा पराक्रमेथा इति ब्रवीमि ॥१२९॥
-
अन्वयार्थ :- गु३ हे छे } हे शिष्य ! तभो अहो य राओ य - हिवस ने रात जयमाणे - भोक्षनो प्रयत्न ऽरता सेवा सया - हंमेशा धीरे धैर्यवान् ने आगयपण्णाणे - विवेऽवाणा जनो ने पत्ते - प्रभाही पुरुषने अथवा परतीर्थियोने बहिया - धर्मधी अहार पास - समभे अने तभो अप्पमत्ते - प्रमाद रहित थर्धने सया હંમેશા परक्कमिज्जासि - भोक्षभार्गभां ४ पराम्भ रोत्ति बेमि - २॥ प्रमाणे हुं हुं छं.
-
ભાવાર્થ :- જે લોકો પ્રમાદી છે એટલે કે ધર્માચરણથી વિમુખ તેઓનું અનુકરણ ન કરતા એવા મુમુક્ષુ પુરૂષે વિચારવું જોઈયે કે તે સ્વયં નિદ્રા-વિકથા આદિ प्रभाहोथी रहित थर्धने निरंतर - हंमेशा मोक्षप्राप्ति मारे प्रयत्न पुरे ॥ १२८ ॥
भावार्थ :- जो लोग प्रमादी हैं यानी धर्माचरण से विमुख है उनका अनुकरण न करते हुए मुमुक्षु पुरूष को चाहिए कि वह निद्रा, विकथा आदि प्रमादों से रहित होकर निरन्तर मोक्ष प्राप्ति के लिए प्रयत्न करे ॥ १२९ ॥ द्वितीय उद्देशकः
પહેલા ઉદ્દેશામાં સમ્યક્ત્વનું વર્ણન કર્યું. હવે આ બીજા ઉદ્દેશામાં આશ્રવ અને નિર્જરાનું વર્ણન કરે છે.
पहले उद्देशक में सम्यक्त्व का वर्णन किया गया है। इस दूसरे उद्देशक में आस्रव और निर्जरा का वर्णन किया जाता है :
इह सम्यक्त्वमधिकृतं तत्र संसारमोक्षकारणे आश्रवनिर्जरे दर्शयितुमाह -
जे आसवा ते परिसव्वा, जे परिसव्वा ते आसवा, जे अणासवा ते अपरिसव्वा, जे अपरिसव्वा ते अणासवा, एए पए संबुज्झमाणे लोयं च आणाए अभिसमिच्चा पुढो पवेइयं ॥ १३० ॥
१४०००००००००००००० श्री आचारांग सूत्र

Page #164

ये आश्रवास्ते परिश्रवाः - निर्जरास्पदानि भरतस्येव, ये परिश्रवास्ते आश्रवाः कण्डरिकस्येव, येऽनाश्रवाः - व्रतविशेषास्तेऽपि कर्मणः अपरिश्रवाः कोकणार्यप्रभृतीनामिव, ये अपरिश्रवास्ते कणवीरलताश्रामकक्षुल्लकस्येव अनाश्रवा भवन्तीति । यदिवा कर्माणि आश्रवन्तीत्याश्रवाः - बन्धका एव परिश्रवन्तीति परिस्रवाः - निर्जरकाः । अत्र चतुर्भङ्गि - प्रथम भङ्गपतिताः सर्वेऽपि चतुर्गतिकाः संसारिणस्तेषां प्रतिक्षणमुभयसद्भावात् तथा ये आश्रवास्तेऽपरिस्रवा इति शून्योऽयं द्वितीयभङ्गको बन्धस्य शाटाविनाभावित्वात्, एवं येऽनास्रवास्ते परिस्रवाः एते च अयोगिकेवलिनस्तृतीयभङ्गपतिताः, चतुर्थभङ्गपतितास्तु सिद्धाः तेषांमुभयाभावात् । एतानि पदानि संबुध्यमानस्तथा लोकं चाऽऽज्ञया अभिसमेत्य पृथक् पृथक् प्रवेदितं आश्रवोपादानं निर्जरोपादानं च ज्ञात्वा को नाम धर्मचरणं प्रति नोयच्छेदिति ? ॥१३०॥
બયાર્થ-- જે બાવા - આશ્રવ છે તે - તે પરિવા - પરિઝવ એટલે કે નિર્જરાના સ્થાન થઈ શકે છે ને - જે ઈસવા - પરિઝવ એટલે કે નિર્જરાના સ્થાન છે તે - તે જ ગાવા - આશ્રવના સ્થાન થઈ શકે છે, વે - જે ગળાનવી - અનાન્સવ એટલે કે વ્રતવિશેષ છે તે - તે પણ સપરિવ્યાં -કર્મબંધના કારણ થઈ શકે છે અને વે - જે અપરિચા - કર્મબંધના કારણ છે તે - તે ગળાનવા - અનાગ્નવ એટલે કે કર્મબંધના કારણ નથી થઈ શકતા W - આ પU - પદોને સંયુક્સાને - સમજીને ૨ - અને તો - લોકને માળા - તીર્થંકર પ્રભુની આજ્ઞાથી મિમિળ્યાં - જાણીને અને પુરો - અલગ-અલગ પ્રકારે વેફર્ચ - કહેવાયેલ પદાર્થો ને જાણીને ક્યો મનુષ્ય ધર્માચરણ ન કરે ?
. * ભાવાર્થ - વિષયલોલુપ જીવ અજ્ઞાનવશથી જે ફૂલમાળા અને સુંદર સ્ત્રિયોને સુખનું કારણ સમજે છે. તે તેઓને કર્મબંધનું કારણ હોવાથી આશ્રવ છે અને તત્ત્વદર્શી પુરૂષોને માટે ફૂલમાળા અને સ્ત્રી આદિ પરિશ્રવ એટલે કર્મ નિર્જરાનું કારણ છે. કારણ કે તેઓ તેને નિસાર સમજી ત્યાગી દે છે (અતઃ) જેથી તત્ત્વદર્શી પુરૂષોને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન કરવાના કારણથી તે પદાર્થ કર્મનિર્જરાના કારણ બની જાય છે. આ પ્રકારે સંસારના જેટલા પદાર્થ છે તે બધા અનેકાંત છે આ બતાવતા આ જ વાતને ફરીથી શાસ્ત્રકાર કહે છે કે જે પરિશ્નવ છે તે જ આશ્રવ ખરેખર થાય છે. અર્થાત્ સમ્યગુદૃષ્ટિ તત્ત્વદર્શી પુરૂષને માટે જે કર્મનિર્જરાના સ્થાન છે તે જ ખરેખર વિપરીત બુદ્ધિવાળા મિથ્યાવૃષ્ટિઓને માટે પાપનું કારણ થઈ જાય છે.
આ વિષયનું નિષેધાત્મક દ્રષ્ટિથી વર્ણન કરતા શાસ્ત્રકાર કહે છે કે “જે અનાશ્રવ છે તે અપરિગ્નવ છે અર્થાત અનાશ્રવ એટલે વ્રત આદિ જે પણ કર્મનિર્જરાના કારણો
શ્રી ગાવાર સૂત્ર 999999999999999(૧૪૧)

Page #165

મનાય છે પરંતુ કર્મના ઉદયથી જેના અધ્યવસાય અશુભ છે એવા લોકો માટે અપરિગ્નવ એટલે કર્મનિર્જરાના કારણ નથી થતા, તથા જે પરિસવ એટલે પાપબંધના કારણ મનાય છે તે કાર્ય સમ્યગદ્ગષ્ટિ પુરૂષોને માટે નિર્જરાનું કારણ થઈ શકે છે. આ પ્રકારે સંસારના જેટલા પણ પદાર્થ છે. તે બધા અનેક ધર્માત્મક છે. આ પ્રમાણે આશ્રવત્યાગ भने संवरनउपाहान२५. धर्ममा ओ. उधत न थाय ? उधत थाय ४. ॥ १० ॥
___ भावार्थ :- विषयलोलुप जीव अज्ञानवश जिन फल माला और सुन्दर स्त्रियों को सुख का कारण समझते हैं वे उनके कर्मबन्ध के कारण होने से आस्रव हैं और तत्त्वदर्शी पुरुषों के लिए वे ही माला और स्त्री आदि परिस्रव यानी कर्म निर्जरा के कारण हैं क्योंकि वे इन्हें निःसार जान कर त्याग देते हैं । अतः तत्त्वदर्शी पुरुषों को वैराग्य उत्पन्न करने के कारण वे पदार्थ कर्म निर्जरा के कारण हो जाते हैं । इस प्रकार संसार के जितने पदार्थ - हैं व सभी अनेकान्त हैं यह दिखाते हुए इसी बात को उलट कर शास्त्रकार कहते हैं कि - जो परिस्रव हैं वे ही आस्रव हो सकते हैं, अर्थात् सम्यगदृष्टि तत्त्वदर्शी पुरुष के लिए जो कर्म निर्जरा के स्थान हैं वे ही विपरीत बुद्धि मिथ्यादृष्टियों के लिए पाप के कारण हो जाते हैं।
इसी विषय का निषेध दृष्टि से वर्णन करते हुए शास्त्रकार कहते हैं कि 'जो अनासव हैं वे अपरिस्रव . हैं अर्थात् अनासव यानी व्रत आदि यद्यपि कर्म निर्जरा के कारण माने जाते हैं किन्तु कर्म के उदय से जिनका अध्यवसाय अशुभ है ऐसे लोगों के लिए अपरिस्रव यानी कर्म निर्जरा के कारण नहीं होते हैं तथा जो परिस्रव यानी पापबन्ध के कारण माने जाते हैं वे कार्य सम्यग्दृष्टि पुरुषों के लिए निर्जरा के कारण हो सकते हैं । इस प्रकार संसार के जितने भी पदार्थ हैं वे सभी अनेक धर्मात्मक हैं ।। १३० ॥ ...
एतानि पदानि तीर्थंकरगणधरैः प्रवेदितानि, अन्योऽपि तदाज्ञावर्ती चतुर्दशपूर्वादिः सत्त्वहिताय परेभ्य आवेदयतीत्येद्दर्शयितुमाह -
आघाइ णाणी इह माणवाणं संसारंपडिवण्णाणं संबुज्झमाणाणं विण्णाणपत्ताणं, अट्टा वि संता अदुवा पमत्ता अहा सच्चमिणं त्ति बेमि, णाणागमो मच्चुमुहस्स अस्थि, इच्छापणीया वंकाणिकेया कालगहिया
णिचयणिविट्ठा पुढो पुढो जाइं पकप्पयंति ॥ १३१॥ आख्याति ज्ञानी इह मानवानां संसारप्रतिपन्नानां सम्बुध्यमानानां विज्ञानप्राप्तानां - संज्ञिभ्यो मुनिसुव्रतस्वामिघोटकदृष्टान्तेन । नागार्जुनीयास्तु पठन्ति - "आघाइ धम्मं खलु से जीवाणं तंजहा संसारपडिवन्नाणं माणुसभवत्थाणं आरंभविणईणं दुक्खुब्वेअ-सुहेसगाणं धम्मसवणगवेसयाणं सुस्सुसमाणाणं पडिपुच्छमाणाणं विण्णाणपत्ताणं' एतच्च प्रायो गतार्थमेव.... नवरमारम्भविनयिनामारम्भविनयः - आरम्भाभावः स विद्यते येषामिति मत्वर्थी मत्वर्थीयस्तेषामिति ।
(१४२ )CTOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #166

यथा च ज्ञानी धर्ममाचष्टे तथा दर्शयति - आर्ता अपि सन्तः चिलातिपुत्रादय इव अथवा प्रमत्ता अपि शालिभद्रादय इव प्रतिपद्यन्ते यथा - सत्यमिदं कथ्यमानं कथितं चेति ब्रवीमि, नाऽनागमो मृत्युमुखस्य अस्ति । इच्छाप्रणीताः - इच्छया संसारभिमुखप्रणिताः, वक्रनिकेताः - पूर्वपदस्य दीर्घत्वात् असंयमस्याऽऽश्रयाः, कालगृहीताः - मृत्युना गृहीता धर्मचरणाय वा गृहीतो वृद्धावस्थादिरूपः कालो यैस्ते, निचयनिविष्टाः - धनादिनिचये निविष्टाः पृथक् पृथक् एकेन्द्रियादिजाति प्रकल्पयन्ति - प्रकुर्वन्ति । पाठान्तरं वा 'एत्थ मोहे पुणो पुणो' तथा च - अत्र इच्छाप्रणीतादिके निमग्नाः पुनः पुनस्तत्कुर्वन्ति येन मोहाऽप्रच्युतिः कर्माऽप्रच्युतिर्वा स्यादिति ॥१३१॥
ન્દ્રિયાઈ - ફુ - આ જૈનશાસનમાં માળવાળું - મનુષ્યોને માટે સંસારકિari - સંસારને પ્રાપ્ત સંયુક્સમાપા - ધર્મોપદેશને સમજી શકવાવાળા વિMાળપત્તા - વિજ્ઞાનને પ્રાપ્ત એટલે પૂર્ણ પર્યાપ્તિયોથી યુક્ત પાણી - સર્વજ્ઞપુરૂષ માયા - ધર્મનું કથન કરે છે, હિતાહિતનો વિવેક રાખવાવાળા પુરૂષ જો કોઈ કારણવશ મા વિ સંતા - દુઃખી થઈ ગયા હોય મહુવા - અથવા - ઉમરા - વિષયાસક્તિના કારણે પ્રમાદી થઈ ગયા હોય તો જે પ્રકારે તે સમજી શકે તે પ્રમાણે જ જ્ઞાની પુરૂષ ઉપદેશ આપે છે, શ્રી સુધર્માસ્વામી ફરમાવે છે કે ત્તિ વેર - જે કહી રહ્યો છું અથવા જે કહેલ છે રૂi - આ બધું બહાસઘં - યથાતથ્ય સત્ય છે, મચુમુદસ - મૃત્યુનું કામનો ન આવવું
ચિ - નથી થઈ શકતું અર્થાત મૃત્યુ નહીં આવે એવું કદાપિ નહીં થઈ શકે, અવશ્ય આવવાનું જ છે. રૂછાપળીયા - ઈચ્છા અનુસાર વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરવાવાળો પુરૂષ વંશાળિયા - અસંયમનું ઘર છે, શાતાહિરા - તે વારંવાર કાલ (મૃત્યુ) દ્વારા ગ્રહણ કરાય છે, વિનિવિદા - તે ધનધાન્યાદિનો સંગ્રહ કરવામાં દત્તચિત્ત (તદાકાર) તે પુરો જુવો નાડું - એકેન્દ્રિય આદિ અલગ-અલગ જન્મો પમ્પયંતિ - ધારણ કરતા રહે છે.
ભાવાર્થ :- સર્વજ્ઞ કેવલજ્ઞાની ભગવાન સંસારના સમસ્ત પદાર્થોને જાણે અને દેખે છે તે સંસારના પ્રાણિયોને આ પ્રમાણે ઉપદેશ આપે છે જેથી તેઓ હિતની પ્રાપ્તિ અને અહિતનો ત્યાગ કરવામાં સમર્થ થઈ શકે છે. શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કે મૃત્યુને આવવાનો કોઈ સમય નિશ્ચિત નથી જેથી ધર્મકાર્ય કરવામાં ક્ષણભરનો પણ પ્રમાદ કરવો જોઈએ નહીં, ઈચ્છાને વશ પડેલા જીવો ધર્મારાધનામાં ઢીલ કરે છે અને આરંભ-પરિગ્રહમાં રાચે છે તેઓ એકેન્દ્રિયાદિમાં ભ્રમણ કરે છે. / ૧૩૧ // " (૧. મુનિસુવ્રતસ્વામી-ઘોડાને, ૨. ચિલાતીપુત્રને, ૩. શાલિભદ્રના દૃષ્ટાંતથી.)
भावार्थ :- सर्वज्ञ केवलज्ञानी भगवान् संसार के समस्त पदार्थों को जानते और देखते हैं । वे संसार के प्राणियों को इस तरह उपदेश देते हैं जिससे वे हित की प्राप्ति और अहित का त्याग करने में समर्थ हो सकते हैं। शास्त्रकार फरमाते हैं कि मुत्यु के आने का कोई समय निश्चित नहीं है अतः धर्म कार्य करने में क्षण भर का भी प्रमाद नहीं करना चाहिए ॥ १३१ ॥
શ્રી નાવાર સૂત્ર 99999996969696969696969(૧૪)

Page #167

तदाप्रच्युतौ च किं स्यादित्याह - . इहमेगेसिं तत्थ तत्थ संथवो हवइ, अहोववाइए।
फासे पडिसंवेयंति, चिटुं कहिं कम्मेहिं, चिटुं परिचिढेइ, अचिट्ठ कूरेहि कम्मेहि, णो चिट्ठ परिचिट्ठइ, एगे वयंति अदुवा वि णाणी, णाणी वयंति अदुवा
वि एगे ॥ १३२ ॥ इहैकेषां तत्र तत्र - नरकतिर्यगत्यादिषु संस्तवो भवति, ततः किमित्याह - अधऔपपातिकान् - नरकादिभवान् स्पर्शान्- दुःखान् प्रतिसंवेदयन्ति । किं सर्वः अध औपपातिकान् स्पर्शान् प्रतिसंवेदयति आहोश्चित् कश्चिदेव ? न सर्व इति दर्शयति - यो भृशं कर्मभिः क्रूरैः वधबन्धादिभिर्वर्तते स भृशं तमस्तमादिस्थानेषु परितिष्ठति - उत्पद्यते, यस्तु न भृशं क्रूरैः कर्मभिर्वर्तते स न भृशं नरकेषु परितिष्ठति, इत्येके चतुर्दशपूर्वविदादयो वदन्ति अथवापि यद् ज्ञानी - केवली भाषतें तदेव ज्ञानिनः श्रुतकेवलिनो वदन्ति अथवापि एके श्रुतकेवलिनो यद् वदन्ति तदेकमेव ॥१३२॥
अन्वयार्थ :- इह - 20 संसारमा एगेसि - 3153 पोनो तत्थ तत्थ - ते. ते स्थानोमा संथवो - पश्यिय हवइ - थाय छे, ते अहोववाइए - न२ :पान। फासे - स्पर्शनी पडिसंवेयंति - अनुभव ४३ छ, चिटुं - अत्यन्त कूरेहिं - दूर कम्मेहिं - ४२वाणो ५३५ चिटुं - अत्यन्त पी31510 स्थानोमा परिचिट्ठई - निवास. ४३ छ, से ५३५ अचिट्ठ कूरेहिं कम्मेहिं - अत्यन्त २ भ न २तो वो ते णो चिटुं परिचिट्ठइ - न२४ स्थानोम निवास. ४२तो नथी, एगे - यौह पूर्वधारी वयंति - 20 प्रमाण ४३ छ, अदुवावि - अथवा णाणी - सनी ॥ प्रभारी ४ एगे - श्रुतवली ५९४ छ.
ભાવાર્થ - કેવલજ્ઞાની ભગવાન અથવા ચૌદપૂર્વધારી શ્રુત કેવલી ફરમાવે છે કે ઈન્દ્રિયોના વશીભૂત થયેલ પુરૂષ પાપકર્મોનું ફળ ભોગવવા માટે નરકાદિ નીચ ગતિયોમાં વારંવાર જન્મ ધારણ કરે છે અને અત્યન્ત દુઃખોને ભોગવે છે. / ૧૩૨ //
'भावार्थ :- केवलज्ञानी भगवान् अथवा चौदह पूर्वधारी श्रुतकेवली फरमाते हैं कि इन्द्रियों के वशीभूत पुरूष पापकर्मों का फल भेगने के लिए नरकादि नीच गतियों में बारबार जन्म धारण करते हैं और अत्यन्त दुःख भोगते हैं ॥ १३२ ॥ एकेषां सर्वार्थप्रत्यक्षत्वादपरेषां तदुपदेशप्रवृत्तेरिति, वक्ष्यमाणेऽप्येक-वाक्यतेति । तदाह
आवंती केयावंती लोयंसि समणा य माहणा य पुढो विवायं वयंति, से दिटुं च णे सुयं च णे मयं.. च णे विण्णायं च णे उड़े अहे तिरियं दिसासु
१४४ )OTODIODIODIODIODIODIOOOOOOOOOOOOOO|श्री आचारांग सूत्र

Page #168

A
.
सबओ सुपडिलेहियं च णे, सब्बे पाणा, सम्बे भूया, सब्वे जीवा, सव्वे सत्ता, हंतव्वा अज्जावेयव्वा परियावेयव्वा परिघेत्तव्वा उद्दवेयवा, इत्थवि जाणह णत्थित्थ दोसो अणारियवयणमेयं, तत्थ जे ते आरिया ते एवं वयासी, से दुट्टिं च भे, दुस्सुयं च भे, दुम्मयं च भे, दुबिण्णायं च भे, उड़े अहे तिरियं दिसासु सबओ दुप्पडिलेहियं च भे, जं णं तुब्भे एवमाइक्खह, एवं भासह, एवं पण्णवेह, एव परूवेह - सब्बे पाणा, सब्बे भूया, सबे जीवा, सब्बे सत्ता हंतव्वा अज्जावेयव्वा परियावेयव्वा परिघेत्तव्वा उद्दवेयव्वा, इत्थवि जाणह णत्थित्थ दोसो अणारियवयणमेयं । वयं पुण एवमाइक्खामो एवं भासामो एवं पण्णवेमो एवं परूवेमो-सब्बे पाणा, सब्बे भूया, सब जीवा, सवे सत्ता, ण हंतव्या, ण अज्जावेयव्वा, ण परियावेयव्वा, ण परिघेत्तव्या, ण उद्दवेयव्वा, इत्थवि जाणह णत्थित्थ दोसो आरियवयणमेयं, पुवं णिकायसमयं पत्तेयं पत्तेयं पुच्छिस्सामि, हं भो पावादुया किं भे सायं दुक्खं उदाहु असायं ? समिया पडिवण्णे यावि एवं बूया - सव्वेसि पाणाणं सव्वेसि भूयाणं सव्वेसि जीवाणं सव्वेसि सत्ताणं असायं अपरिणिव्वाणं
महन्भयं दुक्खं त्ति बेमि ॥ १३३ ॥ यावन्तः केचन लोके श्रमणाश्च पृथक् पृथग् विवादं वदन्ति - विवदन्ते यदि वा धर्मविरुद्धवादं वदन्ति, विवदन्ते यदि वा धर्मविरुद्धवादं वदन्ति, तथाहि - यदहं वक्ष्ये तत् दृष्टं च नस्तीर्थकृता, श्रुतं च नः, मतं च नः, विज्ञातं च नः ऊर्ध्वमधस्तिर्यग्दिक्षु सर्वतः सुप्रत्युपेक्षितं च नः - सर्वे प्राणिनः सर्वे भूताः, सर्वे जीवाः, सर्वे सत्त्वा हन्तव्या आज्ञापयितव्याः परितापयितव्या परिग्रहीतव्याः अपद्रापयितव्याः अत्रापि - धर्मचिन्तायामपि जानीथ नास्त्यत्र यागार्थं देवतोपयाचितकतया
| श्री आचारांग सूत्र|000000000000000000000000000७(१४५)

Page #169

प्राणिहननादौ दोषः । आह च - अनार्यवचनमेतत्, तत्र ये आर्यास्ते एवमवादिषुः - तद् दुर्दुष्टं च वस्तीर्थकृता, दुश्रुतं च वः, दुर्मतं च वः, दुविज्ञातं च वः, ऊर्ध्वमधस्तिर्यग्दिक्षु सर्वतो दुष्प्रत्युपेक्षितं च वः, यद् यूयमेवमाचक्षध्वम् एवं भाषध्वम् एवं प्ररूपयत, एवं प्रज्ञापयत - सर्वे प्राणिनः ४ हन्तव्याः ५, अत्रापि - यागोपहारादौ जानीथ नास्ति अत्र - प्राण्युपमर्दानुष्ठाने दोषः । अनार्य - वचनमेतत् । वयं पुनः एवमाचक्ष्महे, एवं भाषामहे, एवं प्ररूपयामः, एवं प्रज्ञापयामः - सर्वे प्राणिनः ४ न हन्तव्याः ५, अत्रापि - धर्मचिन्तायां जानीथ नास्ति अत्र - हननादिप्रतिषेधविधौ दोषः । आर्यवचनमेतत् । पूर्वं समयम् - आगमं निकाच्य - व्यवस्थाप्य प्रत्येकं प्रश्नयिष्यामि - भो प्रवादुकाः ! कि वः सातं दुःखम् उत असातम् ? सम्यक् प्रतिप्रन्नान् तान् चापि एवं ब्रूयात - सर्वेषां प्राणिनां सर्वेषां भूतानां सर्वेषां जीवाना सर्वेषां सत्त्वानाम् असातम् अपरिनिर्वाणं महद्भयं दुःखमिति सर्वेऽपि प्राणिनो न हन्तव्या इति ब्रवीमि ॥१३३॥
1
આ
"
अन्वयार्थ :- लोगंसि - २४गतमां आवंती - भेटला केयावंती डेटला समणा श्रमए। य - २अने माहणा - ब्राह्मण छे ते पुढो - अलग-अलग विवायं - विवाह अर्थात् परस्पर विरुद्ध स्वयंना सिद्धांतने वयंति जतावे छे से - ते उहे छे उ णे - अभे अथवा अभारा आयार्योखे दिट्ठ - खा भत हिव्यज्ञान द्वारा हेलो छे च - तथा णे - भोखे सुयं - गुरु पासेथी सांभस छेणे - संभारो खा सिद्धांत मयं - भनन हरेलो છે એટલે કે યુક્તિયુક્ત છે, આ સિદ્ધાંત ñ - અમારા અને અમારા ગુરુઓ દ્વારા विष्णायं - भरोद्धुं छे, उड्डुं - ३५२ अहे - नीये च खने तिरियं - तिछ दिसासुहिशाखोमां सव्वओ - बधा प्रारथी सुपडिलेहियं वियारेल छे } सव्वे पाणा - सर्वे प्राशी सव्वे जीवा - सर्वे ७१ सव्वे भूया - - सर्वे लूत अने सव्वे सत्ता - सर्वे सत्त्वोने हंतब्बा • हावा भेध्ये अज्जावेयव्वा तेना उपर अनुशासन र भेध्ये, हास-छासी आहि३पथी राजवा भेध्ये. उद्दवेयब्वा तेना प्राएा नाश ४२वा भेध्ये इत्थवि - २ विषयमा अत्थ खा प्रभागे जाणह જાણવું જોઈયે કે ધર્મને માટે કરાતી એવી हिंसामा दोसो - sो घोष णत्थि - नथी, परंतु एयं भी अणारियवयणं - अनार्योनो सिद्धांत छे, तत्थ - ख विषयभां ते - ते जे - एवं - आ प्रभाशे वयासी - अडेस छे से खा भे तमारी सिद्धांत दुदिट्ठ - जराज रितीने हेपेल छे. दुस्सुयं - राज रीतीखे सांभणेस छे दुम्मयं जराज रीतीने भनन उरेल छे च - अने दुब्विण्णायं जराज रीतीने भरोस छे. उड्डुं - ७५२ अहे - नीये च भने तिरियं - तिर्धी दिसासु- द्विशाखोभां सव्वओ - जघा प्रारथी दुप्पडिलेहियं - खराज रीतीखे हेपेस छे जं - ४ तुम्भे तभे सोडो एवं - खा प्रहारे आइक्खह - डे छे एवं - प्रहारे भासह - भाषा ५२ छे. एवं - खा प्रारे परूवेह - प्र३५॥ उरे छे
आरिया - आर्यपु३ष छे ते - तेखोखे
-
२खने एवं - ख प्रहारे पण्णवेह - विज्ञापन रे छेडे सव्वे पाणा - बघा प्राशी सव्वे जीवा अधा छवो सब्बे भूया - जधा भूत भने सव्वे सत्ता - सर्वे सत्त्वोने हंतच्या हावा
(१४६०००००००००००००० श्री आचारांग सूत्र
-
-
-
-
-
-
-

Page #170

જોઈયે મઝાવા - તેના પર અનુશાસન કરવું જોઈએ. પરિવાવેથા - તેને પરિતાપ આપવો જોઈયે પરિવેત્તવા - કષ્ટ આપવું જોઈયે, દાસ-દાસી આદિરૂપથી રાખવા જોઈયે વેચવી - તેના પ્રાણ નાશ કરવા જોઈયે વિ - આ વિષયમાં 10 - આ પ્રમાણે નાહ - જાણવું જોઈએ કે ધર્મને માટે કરાતી એવી હિંસામાં તોસો - કોઈ સ્ત્ર - નથી, પરંતુ પડ્યું - આ સાવિયાં - અનાર્યોનો સિદ્ધાંત છે, તત્ય - આ વિષયમાં તે - તે - જે બારિયા - આર્યપુરૂષ છે તે - તેઓએ પર્વ - આ પ્રમાણે ચાલી - કહેલ છે કે તે – આ મે - તમારો સિદ્ધાંત સુવિ - ખરાબ રિતીએ દેખેલ છે સુગં - ખરાબ રીતીએ સાંભળેલ છે તુમ - ખરાબ રીતીએ મનન કરેલ છે - અને સુવિઘાડ્યું - ખરાબરિતીએ જાણેલ છે. - ઉપર ન - નીચે ર - અને સિરિય - તિર્થી વિસા - દિશાઓમાં સવો - બધા પ્રકારથી સુપત્તેિાિં – ખરાબ રિતીએ દેખેલ છે નં - જે તમે - તમે લોકો પર્વ - આ પ્રકારે સાફ ઉર્દ – કહે છે પર્વ - આ પ્રકારે માઈ - ભાષણ કરે છે. પર્વ - આ પ્રકારે પદ - પ્રરૂપણા કરે છે અને વં- આ પ્રકારે પwવેદ - વિજ્ઞાપન કરે છે કે સર્વે પાપા - બધા પ્રાણી સ ગીવા - બધા જીવો સવે મૂયા - બધા ભૂત અને સ સત્તા - સર્વે સત્ત્વોને તવા - હણવા જોઈયે અજ્ઞાત્રા - તેના પર અનુશાસન કરવું જોઈએ. પાવા - તેને પરિતાપ આપવો જોઈયે ઉત્તવા - કષ્ટ આપવું જોઈયે દાસદાસી આદિ રૂપથી રાખવા જોઈયે ઉદ્દયવી - તેના પ્રાણ નાશ કરવા જોઈયે કારણ કે સ્ત્ર વિ - આ વિષયમાં સ્ત્ર - આ પ્રમાણે ગાદ - જાણવું જોઈએ કે ધર્મને માટે કરાતી હિંસામાં વોતો - કોઈ દોષ ચેિ - નથી, તે વં - આ તમારૂં કથન સાથિયાં – અનાર્યોનું વચન છે; પુણે - પરંતુ વર્ષ - અમે તો પર્વ - આ પ્રકારે લાવવામાં - કહીયે છીયે પડ્યું - આ પ્રકારે માતાનો - ભાષણ કરે છે અને આ પ્રકારે પ્રવેનો - પ્રરૂપણા કરે છે. પર્વ - આ પ્રકારે પugવેનો - વિજ્ઞાપન કરે છે કે સર્વે પાણી - સ ગીવા - સર્વે મૂળા - સર્વે સત્તા - દંતકથા - બધા પ્રાણી-જીવ-ભૂત-સત્ત્વોને ન હણવા જોઈયે. ન ગાવેડ્યા - તેના પર અનુશાસન ન કરવું જોઈયે ન પરણાવેથડ્યા - તેને પરિતાપ ન આપવો જોઈયે જ પરિઘેરંડ્યા - તેને કષ્ટ ન આપવું જોઈયે અને દાસદાસીના રૂપમાં ન રાખવા જોઈએ. જી હવા - તેના પ્રાણ નાશ ન કરવા જોઈયે ફી - આ અહિંસારૂપ વચનમાં સોણો - કોઈ દોષ સ્થિ- છે નહીં બલ્ય - આ પ્રમાણે નાગઢ - જાણવું જોઈયે - આ ગાય - આર્યપુરૂષોનું વચન છે, પુર્વ - પહેલા તમાં તે પરમતાવલમ્બિયોના સિદ્ધાંતની ગાય - વ્યવસ્થા કરીને અર્થાત તેઓના સિદ્ધાંતને દેખાડીને પત્તાં પN - પ્રત્યેકને માટે પુચ્છસામિ – પ્રશ્ન કરીશ, હંમો ! પાવાદુથી - હે પ્રવાદુકો ! નિં - શું તુવવું - દુઃખ છે - તમોને સાયં - મનને પ્રસન્ન કરવાવાળું છે? - અથવા કસાયં - મનને પ્રતિકૂલ છે? સમિયા પડિવો યાવિ - જ્યારે તે સમ્યફ વાતનો સ્વીકાર કરે અર્થાત આ કહે કે દુઃખ અમારા મનને પ્રતિકૂલ
બાપાન દૂaછ9696969696969696969696969(૧૪૭)

Page #171

છે, દુઃખ અમોને અભીષ્ટ છે નહીં (ઈચ્છિત) ત્યારે તે લોકોને વુિં - આ પ્રકારે કૂવા - કહેવું જોઈએ કે જે પ્રકારે તમોને દુઃખ અપ્રિય છે તે જ પ્રકારે સતિ પાના - સરિ મૂવાળું - સતિ ગીવાળું - સન્નેિ સત્તાનં - બધા પ્રાણી-ભૂત-જીવ અને બધા સત્ત્વોને માટે સુવવ - દુઃખ સાથે - પ્રતિકૂલ છે, અપ્રિય છે અપરિગવાળું - આનંદરહિત છે અને મહમાં - મહાન ભયકારી છે, રિ પ - આ પ્રમાણે હું કહું છું. કોઈ પ્રતમાં ન પયાવા ની આગળ જ શિત્તાવ્યા છે.)
ભાવાર્થ :- આ લોકમાં દાર્શનિક છે તેઓ બધા સ્વ-સ્વના દર્શનના અનુરાગથી અલગ-અલગ મતોની સ્થાપના કરે છે, તેઓ કહે છે કે અમારા આગમોને બનાવવાવાળા આચાર્યોએ દિવ્ય જ્ઞાન દ્વારા આ ધર્મને દેખેલો છે અને યુક્તિ-પ્રયુક્તિપૂર્વક વિચાર અને મનન કરેલ છે અને સારી રીતે જાણેલું છે કે ધર્મને માટે જે હિંસા કરાય છે તેમાં કોઈ દોષ નથી. તેનાથી કોઈ પાપ બંધ થતો નથી.
શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કે તે અન્યતીર્થિઓ (બીજા ધર્મવાળા) તમારૂ ઉપરોક્ત વચન હિંસાનું સમર્થન હોવાના કારણથી પાપાનુબંધી અને અનાર્યપ્રણીત છે. અમારા ધર્મના અનુસાર સિદ્ધાંત આ છે કે કોઈપણ પ્રાણિને મારવો ન જોઈયે યાવત્ કોઈપણ પ્રાણિને કષ્ટ પહોંચાડવું ન જોઈએ, આર્ય પુરૂષોએ હિંસાનો નિષેધ કરેલ છે. જેથી હિંસામાં ધર્મ નથી, જે પ્રકારે આપણને સુખ મળે, દુઃખ ન મળે તેવી રીતે જગતના સમસ્ત પ્રાણિયોને સુખ જોઈયે છે દુઃખ નથી જોઈતું, જેથી કોઈપણ જીવને મારવો ન જોઈએ, પ્રાણીઓનો વધ કરવાથી પાપબંધ થાય છે. આવી દશામાં પ્રાણીના વધનું સમર્થન કરવાવાળા વચન અનાર્યોના જ છે, આર્ય પુરૂષોનું વચન નથી જેથી કોઈ પણ પ્રાણીયોનો વધ ન કરવો જોઈયે, મારવા ન જોઈયે // ૧૩૩ //
भावार्थ :- इस लोक में जितने दार्शनिक हैं वे सभी अपने-अपने दर्शन के अनुराग से भिन्न भिन्न मतों की स्थापना करते हैं । वे कहते हैं कि हमारे आगमों को बनाने वाले आचार्यों ने दिव्य ज्ञान के द्वारा इस धर्म को देखा है और युक्तिपूर्वक विचार एवं मनन किया हैं और अच्छी तरह जाना है कि धर्म के लिए जो हिंसा की जाती है उसमें कोई दोष नहीं है, उससे कोई पापबन्ध नहीं होता है ।
शास्त्रकार फरमाते हैं कि हे अन्यतीर्थियो ! तुम्हारा उपरोक्त वचन हिंसा का समर्थक होने के कारण पापानुबन्धी और अनार्य-प्रणीत है। हमारा धर्मानुकूल सिद्धांत यह है कि - किसी भी प्राणी को हनन न करना चाहिए यावत् किसी भी प्राणी को कष्ट न पहुँचना चाहिए । आर्य पुरूषों ने हिंसा का प्रतिषेध किया है अतः हिंसा में धर्म नहीं है। जिस प्रकार अपने को सुख अभीष्ट है, दुःख नहीं । अतः किसी भी प्राणी का हनन न करना चाहिए। प्राणी का हनन करने से पापबन्ध होता है। ऐसी दशा में प्राणी के वध का समर्थन करने वाला वचन अनार्यों का ही है, आर्य पुरुषों का नहीं है । अतः किसी भी प्राणी का हनन न करना चाहिए ॥ १३३ ॥
982 DODJDJDJDJDJ0000000000000

Page #172

1.
- तृतीय उद्देशकः
આગળના ઉદ્દેશોમાં સમ્યક્ત્વ-જ્ઞાન અને વિરતિનું કથન કર્યું, હવે આમાં તપનું વર્ણન કરાય છે.
पहले के उद्देशों में सम्यक्त्व, ज्ञान और विरति का कथन किया है। अब इस उद्देशे में तप का वर्णन किया जाता है :
सर्वेऽपि प्राणिनो न हन्तव्या इत्यन्यतीर्थिकानामुपदेशो दत्तः । इहापि स एवोपदेशो विश्वस्य दीयते - उवेह णं बहिया य लोगं, से सव्वलोगम्मि जे केइ विष्णू, अणुवीइ पास णिक्खित्तदंडा, जे केइ सत्ता पलियं चयंति, णरा मुयच्चा धम्मविउत्ति अंजू, 'आरंभजं दुक्खमिणं त्ति णच्चा, एवमाहु सम्मत्तदंसिणो, ते सव्वे पावाइया दुक्खस्स कुसला परिण्णमुदाहरति इइ कम्मं परिणाय सव्वसो ॥ १३४ ॥
उपेक्षस्व बहिर्व्यवस्थितं च पाषण्डिलोकं यतः स उपेक्षकः सर्वस्मिँल्लोके ये केचिद् विद्वांसस्तेभ्योऽग्रणीः स्यात् यद्वा ये केचन विद्वांसस्ते निक्षिप्तदण्डा इत्येतदनुविचिंत्य पश्य । निक्षिप्तदण्डा ये केचन सत्त्वाः पलितं कर्म त्यजन्ति ये नरा मृतार्चा - मृता संस्काराभावादर्चा - शरीरं येषां ते निष्प्रतिकर्मशरीराः, यदि वा अर्चा - तेजः स क्रोधः स च कषायोपलक्षणार्थः ततः अकषायिणस्ते च धर्मविद इति ऋजवः आरम्भजं दुःखमिदमिति ज्ञात्वा एवमाहुः - पूर्वोक्तमाहुः समत्वदर्शिनः सम्यक्त्वदर्शिनः समस्तदर्शिनो वा यस्मात्ते सर्वेऽपि सर्वविदः प्रावादिकाः - प्रकर्षेण मर्यादया वदनशीला दुःखस्य तदुपादानस्य कर्मणो वा कुशलाः परिज्ञां - प्रत्याख्यानपरिज्ञामुदाहरन्ति । कथमुदाहरन्तीति चेदुच्यते इति - एवं कर्म परिज्ञाय सर्वश उदाहरन्तीति ॥१३४॥
अन्वयार्थ :- बहिया लोगं - ठे सोङ धर्मथी जहिर्भूत छे ते अन्यतीर्थियोनी उवेह - अपेक्षा ४रो, जे केइ - ४ धार्मिङ अन्यतीर्थियोनी उपेक्षा ४२ छे से - ते सव्वलोगम्मि - सव्वलोगंसि - समस्त लोङमां विष्णू - जघा विद्वानोमा उत्तम छे, णिक्खित्तदंडा - ४ मन-वयन-डायाथी प्राशियोने दंड नथी खपतां ते ४ ४गतमा विद्वान् छे अणुवीइ - आ प्रमाणे विचार पुरीने पास- देखो, ४ केइ सत्ता प्राशियोने दंड आपवाथी निवृत्त थयेल ४ पु३ष पलियं - आठ प्रहारना अर्मोनो चयंति - त्याग ४२ छे ते विद्वान् छे, मुयच्चा - भहानी भाई के स्वयंना शरीरनो संस्कार नथी डरता णरा - ते मनुष्य धम्मविउत्ति - धर्मना भावावाणा जने अंजू सरण छे, इणं - २३. दुक्खं - ६:५
-
-
श्री आचारांग सूत्र ७७७७७७७এQএ७७७०० १४९

Page #173

आरंभ - मामयी उत्पन्न, थाय छ मा प्रमाणे णच्चा - 10ने विवेडी ५३५ शरीरनो संस्७१२ ४२ता नथी सम्मत्तदंसिणो - सभ्यत्वा पु३ष एवं - २॥ प्रभारी आहु - 5 छ, दुक्खस्स कुसला - दु:मनो मने भीनो ना ४२वामां मुशण ते - ते सव्वे - बघा पावाइया - उत्कृष्ट पता ५३५ परिणं - सावध माना प्रत्याध्याननी शिक्षा उदाहरंति - सापे छे. इइ - ॥ प्रभारी सव्वओ - १५ २थी कम्मं - भने परिण्णाय - ीन विद्वान् ५३५ तेन। प्रत्याध्याननो ५१२४२ छ. .
ભાવાર્થ :- શાસ્ત્રકાર કહે છે કે જે પરપાખંડિયોનું વર્ણન પહેલા કરેલું છે તેઓની સાથે પરિચય આદિ પણ ન કરવો જોઈએ. જે પુરૂષ પરપાખંડિયોનો અને અનાર્યોના પૂર્વોક્ત વચનોને જાણીને તેઓની ઉપેક્ષા કરે છે, તે વિદ્વાનોમાં શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. જે પુરૂષ મન-વચન-કાયાથી કોઈ પણ પ્રાણીને દંડ નથી આપતો અને શરીરના સંસ્કારથી પણ નિવૃત્ત થઈ જાય છે તે વિદ્વાન્ પુરૂષ આઠ કર્મોનો ક્ષય કરીને भोक्षने प्राप्त ३ छ. ॥ १४ ॥
भावार्थ :- शास्त्रकार कहते हैं कि जिन परपाखण्डियों का वर्णन पहले किया जा चुका है उनके साथ परिचय आदि भी न करना चाहिए । जो पुरुष परपाखण्डियों को और अनार्यों के पूर्वोक्त वचनों को जान कर उनकी उपेक्षा करता है वह विद्वानों में श्रेष्ठ गिना जाता है । जो पुरुष मन, वचन और काया से किसी प्राणी को दण्ड नहीं देता और शरीर संस्कार से भी निवृत्त हो जाता है वह विद्वान् पुरुष आठ कर्मों का क्षय कर मोक्ष प्राप्त करता है ॥ १३४ ॥ यदि नाम कर्मपरिज्ञामुदाहरन्ति ततः किं कार्यमित्याह -
इह आणाकंखी पंडिए अणिहे, एगमप्पाणं संपेहाए धुणे सरीरं, कसेहि अप्पाणं, जरेहि अप्पाणं, जहा जुण्णाई कट्ठाई हव्ववाहो पसत्थइ एवं अत्तसमाहिए अणिहे, विगिंच कोहं अविकंपमाणे
॥ १३५॥ इह - मौनीन्द्र प्रवचने आज्ञाकाङ्क्षी पण्डितः अस्निहः अनिहतो वा एकमात्मानं सम्प्रेक्ष्य धुनीयाच्छरीकं, किं च - कृशं कुरु आत्मानं शरीरकं कर्म वा, तथा जरीकुरु आत्मानं - शरीरकं यथा जीर्णानि काष्ठानि हव्यवाहः - अग्निः प्रमथ्नाति । एवम् आत्मसमाहितः अस्निहः परित्यज्य क्रोधं अविकम्पमानश्च संस्तपोग्निना कर्मकाष्ठं दहेदिति ॥१३५॥
अन्वयार्थ : इह - २८॥ हैन शासनम आणाकंखी - ४ ५३५ तीर्थ४२नी माशानुं अनुस२९॥ ४३ छे ते पंडिए - पंडित छ भने ते अणिहे - भोथी. सातो नथी, शास्त्र२ ३२भावे छे 3 अप्पाणं - मात्माने एगं - मेटो संपेहाए - Neीने सरीरं - शरीरना (१५०)9NOOXOOKOIDXODIDIOXOPNOIDAODXODXODOOTODOOX | श्री आचारांग सूत्र

Page #174

મોહને ના - ધુણાવો, ખંખેરી નાંખ કપાળ - આપણા શરીરને વદિ - કૃશ કરો કપાળ નહિ - આપણા શરીરને જીર્ણ કરો, નહીં - જે પ્રકારે ગુuળાડું - જીર્ણ ફાડું - લાકડાને હવા - અગ્નિ પનસ્થ - બાળી નાંખે છે - તે જ પ્રકારે ગત્તસમાદિg - આત્મસમાધિવાળા અર્થાત્ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રમાં હંમેશા ઉપયોગ રાખવાવાળા માટે - રાગ-દ્વેષ રહિત પુરૂષ વિજપમાળે - કંપ રહિત થઈને અને દિં -ક્રોધ કષાયને વિના - નાશ કરીને કર્મરૂપી લાકડાને બાળી નાંખે છે.
ભાવાર્થ :- જે પુરૂષ તીર્થંકરની આજ્ઞા અનુસાર આચરણ કરે છે તે પંડિત છે અને તે કર્મોથી લિપ્ત હોતો નથી. શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કે આ આત્મા એકલો છે તેને આ પ્રમાણે વિચાર કરવો જોઈયે કે હું કાયમનો એકલો જ છું, મારું કોઈ પણ નથી અને હું પણ કોઈનો નથી, આ જગતમાં પ્રાણી એકલો જ કર્મ કરે છે અને એકલો જ કર્મોના ફળ ભોગવે છે, એકલો જન્મે છે અને એકલો જ મૃત્યુ પામે છે તથા એકલો જ પરલોકમાં જાય છે, એટલે તપ દ્વારા આ શરીરને કૃશ (નબળું) અને જીર્ણ બનાવી દો, જે પ્રકારે સુકાયેલા લાકડાને અગ્નિ જલ્દી થી બાળી નાંખે છે. આ પ્રમાણે જે પુરૂષ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રમાં સદા (હંમેશા) ઉપયોગ રાખે છે તથા રાગ-દ્વેષનો ત્યાગ કરે છે તે તારૂપી અગ્નિ દ્વારા જલ્દીથી ખરેખર કર્મરૂપી ઈધનને બાળી નાંખે છે. આ સૂત્રમાં તપશુદ્ધિના બીજો છે ૧. માત્મસમાધિ - થી આત્મમરણતા, ૨. માટે - અલિપ્તભાવથી વિષયનો વૈરાગ્ય, ૩. વિવિ કોહં થી કષાયોનો ત્યાગ, તથા મણિમાળે - પ્રભુના વચનમાં અટલ શ્રદ્ધા. તે ૧૩૫ | . ... भावार्थ :- जो पुरुष तीर्थंकर भगवान् की आज्ञा के अनुसार आचरण करता है वह पण्डित है और वह कर्मों से लिप्त नहीं होता है। शास्त्रकार फरमाते हैं कि यह आत्मा अकेला है । इसे ऐसा विचार करना चाहिए कि. - में सदा ही अकेला हूँ, मेरा कोई भी नहीं है और मैं भी किसी का नहीं हूँ। इस जगत् में प्राणी अकेला ही कर्म करता है और अकेला ही उसका फल भोगता है। अकेला ही जन्मता है और अकेला ही मरता है तथा अकेला ही परलोक में जाता है । इसलिए तप के द्वारा इस शरीर को कृश एवं जीर्ण कर डालो । जिस प्रकार सूखे हुए काठ को अग्नि शीघ्र ही जला डालती है इसी तरह जो पुरुष ज्ञान दर्शन चारित्र में सदा उपयोग रखता है तथा राग देव को त्याग देता है । वह तप रूपी अग्नि के द्वारा शीघ्र ही कर्म रूपी काष्ट को जला देता है ॥ १३५ ॥ જિં વિરાર્થે સુર્યાન્ચિ
इमं णिरुद्धाउयं संपेहाए, दुक्खं च जाण अदु आगमेस्सं, पुढो फासाइं च फासे, लोयं च पास विफंदमाणं, जे णिबुडा पावेहि कम्मेहिं अणियाणा ते वियाहिया, तम्हा अइविज्जो णो पडिसंजलिज्जासि ત્તિ વેમ /
શ્રી નાવાર સૂત્રણ959999999999999999999

Page #175

इदं - मनुष्यत्वं निरुद्धायुष्कं - परिगलितायुष्कं सम्प्रेक्ष्य क्रोधादिना दन्हह्यमानस्य यद् दुःखं तच्च जानीहि, अथवा तज्जनितकर्मविपाकाऽऽपादितम् आगमिष्यद् दुःखं जानीहि, पृथक् पृथक् दुःखान् स्पर्शान् च स्पृशेत् । लोकं च पश्य विस्पन्दमानं धावन्तमितश्चेतश्च ये निर्वृताःविषयकषायाग्न्यशमात् शीतीभूताः पापेषु कर्मसु अनिदानास्ते व्याख्याताः । तस्मात् अतिविद्यः सन् त्वं क्रोधाग्निना नो प्रतिसज्जवलेरिति ब्रवीमि ॥१३६॥
I
-
અન્યયાર્થ ઃ- શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કે મેં - આ નિરુદ્ધાગ્યું - વીતેલા આ આયુષ્યને સંસ્પેક્ષાણ – જાણીને ક્રોધનો ત્યાગ કરો, 7 - અને ક્રોધ કરવાથી મનુષ્યને જે તુવä - માનસિક દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે તેને પણ નાળ - જાણો બહુ - અને બળનેરૂં ક્રોધ કરવાથી જે આગામી કાળમાં દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે તેને જાણીને ક્રોધનો ત્યાગ કરો, ક્રોધ કરવાથી જીવ પુઢો - અલગ-અલગ પાસારૂં - સ્પર્શોને એટલે કે દુઃખોને સે પ્રાપ્ત કરે છે, ક્રોધના કારણથી સ્વયં શારિરીક અને માનસિક દુઃખોથી પીડિત છે એવું નથી પણ બીજા પણ વિતમાળ - આજુબાજુ દોડતા એવા હોયં - લોકને પાસ દેખો અે - જે પાવેર્દિ - પાપ મેäિ - કર્મોથી નિવ્રુદ્ધ - નિવૃત્ત છે 7 - અને તીર્થંકરપ્રભુના ઉપદેશથી શાંત છે તે - તે અળિયાળા -.નિયાણા રહિત પરમસુખી વિવાદિયા – કહેલા છે તદ્દા - એટલે ગવિખ્ખો – શાસ્ત્રના રહસ્યોને જાણવાવાળો થઈને જો પદ્ધિસંનિષ્નાસિ – ક્રોધથી પોતાના આત્માને ન બાળે ત્તિ વેમિ – આ પ્રમાણે હું કહું
-
::
છું.
-
ભાવાર્થ :- કીંમતિ જીવન વીતી રહ્યું છે તે જો તથા ક્રોધથી માનસિક દુઃખ થાય છે, ક્રોધી મનુષ્ય પાપકર્મને બાંધીને નરકમાં જાય છે અને ત્યાં વિવિધ પ્રકારના દુઃખોને ભોગવે છે. આ જાણીને ક્રોધનો ત્યાગ કરવો જોઈયે, જે પુરૂષ ક્રોધનો ત્યાગ કરે છે તે પરમસુખી થાય છે. તપથી જ નિર્જરા થાય છે તેમાં સમતાં હેતુ છે. ક્રોધ તપને નિષ્ફલ કરી દે છે. માટે ક્રોધનો ત્યાગ કરો. )) ૧૩૬ )
भावार्थ :- क्रोध मनुष्य की आयु को नष्ट करता है क्रोध से मानसिक दुःख होता है । क्रोधी मनुष्य पाप कर्म को बांध कर नरक में जाता है और वहाँ नाना प्रकार के दुःखों को भोगता है । यह जान कर क्रोध का त्याग करना चाहिए । पुरूष क्रोध का त्याग कर देते हैं वे परम सुखी होते हैं ॥ १३६ ॥
(૧૧૨ હøl થ્રિન X X X X |શ્રી આચારાંગ સૂત્ર

Page #176

चतुर्थ उद्देशकः ) ત્રીજા ઉદ્દેશામાં તપનું વર્ણન કર્યું, તે તપ ઉત્તમસંયમમાં રહેલ સાધુ દ્વારા જ થઈ શકે છે જેથી આ ઉદેશામાં સંયમનું વર્ણન કરેલ છે.
तीसरे उद्देशक में तप का वर्णन किया गया है । वह तप उत्तम संयम में स्थित साधु के द्वारा ही हो सकता है अतः इस चौथे उद्देशक में संयम का वर्णन किया जाता है :यः शीतीभूतः संवृताश्रवः स तपसा शरीरकमापीडयेत् प्रपीडयेदित्याह -
आवीलए पवीलए णिप्पीलए जहित्ता पुव्वसंजोगं हिच्चा उवसमं, तम्हा अविमणे वीरे, सारए समिए सहिए सया जए, दुरणचरो मग्गो वीराणं अणियट्रगामीणं, विगिंच मंससोणियं, एस पुरिसे दविए वीरे, आयाणिज्जे वियाहिए, जे धुणाइ समुस्सयं
वसित्ता बंभचेरंसि ॥ १३७ ॥ ... आपीडयेत् प्रपीडयेत् निष्पीडयेत् तपसा शरीरकं त्यक्त्वा पूर्वसंयोग - धनधान्यादिपुत्रकलत्रादिकृतं यदिवा असंयमसंयोगं हित्वा - प्रतिपद्य उपशमम् । यस्मात् कर्मक्षयायऽसंयमपरित्यागः तस्मात् अविमना वीरः । . . .
' ततः संयमानुष्ठाने स्वारतः - सुष्टुं आजीवनं रतः समितो ज्ञानादिना सहितः सदा यतेत । यतो दुरनुचरो मार्गो वीराणां अनिवर्तगामिनाम् - अनिवर्तो मोक्षस्तत्र गमनशीलानाम् । तस्मात् विवेचय - हासं नय मांसशोणितं दर्पकारीति । एष तपस्वी पुरुषो द्रविकः - संयमी वीर आदानियो व्याख्यातो यो धुनाति समुच्छ्रयं - शरीरं कर्मोपचयं वा उषित्वा ब्रह्मचर्य इति ॥१३७॥ ___ अन्वयार्थ :- नहीक्षित मुनि पुवसंजोगं - पूर्व संयोगनो जहित्ता - त्या रीने, भने उवसमं - 3५शमने हिच्चा - प्राप्त शने मात् मसंयमने छोडीने संयमनो स्वी.२ रीने आवीलए - ५डे तपस्या द्वा२॥ शरीरने थोडं पारित ४२ पवीलए - ५छी qधारे पीडित. ४३. मने मंतिम समयमा णिप्पीलए - निश्चित३५थी ५४ ४ सारी २d पारित ४३, तम्हा - मेटटो अविमणे - (भोग मने पायोमा हेर्नु मन नथी ४ ते ५३५ वीरे - वीर थे, सारए - संयम पालनमा २त समिए - पांय समितिथी युति सहिए - Aula सहित ते ५३५ सया - भे॥ जए - संयम पालन भाटे प्रयत्न ४३, अणियट्टगामीणं - भोक्षमi वीराणं - वीर पुषीनो मग्गो - भाग दुरणुचरो -
|श्री आचारांग सूत्र 000000000000000000000000000७(१५३

Page #177

ठिन था. माय२९॥ ४२।५ तेवो छ, भेटवे शास्त्र.२ 53 छ 3 मंससोणियं - मांस भने सोही विगिंच - सूवी हो, १२९॥ 3 मांस-यानो घारी उन्मा६४ छ. एस - २॥ प्रभारी ४२१ मा पुरिसे - पु३५ दविए - संयमा छ वीरे - वीर छ भने आयाणिज्जे - माहानीय. भेटले. अडए! ४२१. योग्य वयना वियाहिए - ५८ जे भने जे - ४ बंभचेरंसि - ब्रहमयमा वसित्ता - निवास ४२तो वो समुस्सयं - शरीरने धुणाइ - पृश (पातY) २री ना छे ते ५३५ या वयनवा थाय छे. .
ભાવાર્થ :- ધન-ધાન્ય તથા સ્ત્રી આદિના પહેલાના સંયોગોને અને અસંયમનો ત્યાગ કરીને તથા સંયમનો સ્વીકાર કરીને નવદીક્ષિત મુનિ પ્રથમ તપસ્યા દ્વારા શરીરને થોડી પીડા ઉપજાવે કારણ કે એ સમય જ્ઞાનોપાર્જનનો છે. પછી વિશેષ પીડિત કરે અને અંતિમ સમયમાં શરીરને ત્યાગવાની ઈચ્છાવાળો મુનિ માસક્ષમણ-અર્ધ માસક્ષમણ આદિ તપ દ્વારા શરીરને નિશ્ચયથી પીડા પમાડે, સાંસારિક ભોગવિલાસોથી તથા અતિથી મનને સંપૂર્ણ હટાવી કર્મોને નાશ કરવામાં સમર્થ-વાર બને અને જીવન પર્યન્ત શુદ્ધ સંયમના પાલનમાં રક્ત રહે (રાગવાળો રહે) અને બ્રહ્મચર્યવ્રતની સારી રીતે પાલન કરતો એવો તપસ્વી મુનિ સ્વયંના શરીર અને કર્મોને કૃશ (પાતળાभोछ।) २. ॥ १७ ॥
भावार्थ :- धन धान्य तथा कलत्रादि के पूर्व संयोग को एवं असंयम को त्याग कर और संयम को स्वीकार करके नवदीक्षित मुनि पहले तपस्या द्वारा शरीर को थोड़ा पीड़ित करे, फिर विशेष पीड़ित करे और अन्तिम समय में शरीर को त्यागने की इच्छा करता हुआ साधु मासक्षपणा और अर्द्ध मासक्षपण आदि के द्वारा शरीर को निश्चय ही पीड़ित करे । सांसारिक भोग विलासों से तथा अरति से मन को हटा कर कर्मों का विनाश करने में समर्थ वीर बने और जीवन पर्यन्त शुद्ध संयम के पालन में रत रहे तथा ब्रह्मचर्य व्रत में सम्यक् निवास करता हुआ तपस्वी मुनि अपने शरीर और कर्मों को कृश करे ॥ १३७ ॥ उषित्वाऽपि ब्रह्मचर्ये पुनर्मोहोदयात् प्रमत्तो भवतीत्याह -
णित्तेहिं गलिच्छिण्णेहिं आयाणसोयगढिए बाले, अब्बोच्छिण्णबंधणे अणभिक्कंतसंजोए तमंसि अवि
याणओ आणाए लंभो णत्थि त्ति बेमि ॥ १३८॥ नेत्रादीन्द्रियैः परिच्छिन्नैः - यथास्वं विषयग्रहणं प्रति निरुद्धैः आदानकर्म तस्य श्रोतांसि इन्द्रियविषया मिथ्यात्वादि वा तेषु गृद्धः आदानश्रोतोगृद्धः स्याद् बालः । एवम्भूतो यश्च अव्यवच्छिन्नबन्धनः अनभिक्रान्तसंयोगस्तस्य विषयलाम्पट्ये मोहात्मके वा तमसि वर्तमानस्य अविजानत आज्ञाया लाभः - बोधिलाभो नास्तीति ब्रवीमि ॥१३८॥ ..
(१५४ )OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #178

अन्वयार्थ :- बाले - Hशानी १ णित्तेहिं - नेत्र मान्द्रियोने पलिच्छिण्णेहिं स्व - स्व. विषयोथी रोने ५९] आयाणसोयगढिए - पाछो विषयमोम भासत 45 8य छे, अब्बोच्छिण्णबंधणे - ते र्मोन बंधननो छे ४२शत नथी. तथा अणभिक्कंतसंजोए - संयोगानो संधन. ५९ नथी. ४५री श.5तो, तमंसि - विषय संपटमi अथवा मोड३५ी. अंघ२मा ५मेवा भने अवियाणओ - ल्याएन। मानिन
qqण ते पु३षने आणाए - तीर्थ४२ प्रभुनी शानो लंभो - दाम णत्थि - तो नथी. त्ति बेमि - २॥ ९४९ ए. - ભાવાર્થ - કેટલાક અજ્ઞાની જીવ ઈન્દ્રિયોનો વિરોધ કરવા છતાં પણ મોહના ઉદયથી ફરીથી વિષયભોગોમાં આસક્ત બની જાય છે, તેઓ કર્મબંધનનો છેદ કરવાવાળા અને અસંયમ તથા ધન-ધાન્ય-પુત્ર-સ્ત્રી આદિના સંબંધને ત્યાગવાવાળા હોતા નથી, તેઓ સ્વયંના કલ્યાણને અથવા મોક્ષના ઉપાયને જાણતા નથી અતઃ આવા પુરૂષોને तीर्थ४२. माननी भाशा तथा पोधि (सभ्य इत्य) नो दाम थतो नथी. ॥ १3८ ॥
.. भावार्थ :- कितनेक अज्ञानी जीव इन्द्रियों का निरोध करके भी मोह के उदय से फिर विषय भोग में आसक्त बन जाते हैं । वे कर्म बन्धन का छेदन करने वाले और असंयम तथा धन, धान्य, पुत्र कलत्रादि के सम्बन्ध को त्यागने वाले नहीं होते हैं। वे अपने कल्याण को अथवा मोक्ष के उपाय को नहीं जानते हैं । अतः ऐसे पुरुषों को तीर्थंकर भगवान् की आज्ञा का तथा बोधि का लाभ नहीं होता है ॥ १३८॥ एतदेवाह -
जस्स णत्थि पुरा पच्छा मज्झे तस्स कुओ ., सिया ? से हु पण्णाणमंते बुद्धे आरंभोवरए,
सम्ममेयंति पासह, जेण बंधं वहं घोरं परियावं च दारुणं पलिछिंदिय वाहिरगं च सोयं णिक्कम्मदंसी
इह मच्चिएहिं कम्माणं सफलं दट्टण तओ णिज्जाइ ... वेयवी ॥ १३९ ॥
यस्य बोधिलाभः अतिक्रान्तसुखस्मरणं वा नास्ति पुरा, पश्चादपि न भावी, मध्ये- वर्तमानकाले तस्य कुतः स्यात् ? स हि - यस्मानिवृत्तभोगाभिलाषः तस्मात् प्रज्ञानवान् बुद्ध आरम्भोपरतः । एतच्चारम्भोपरमणं सम्यगेतत् सम्यक्त्वमेतद्वेत्येवं पश्यत । येन कारणेन सावद्यारम्भप्रवृत्तो बन्धं वधं घोरं परितापं च दारुणमवाप्नोति, तेन कारणेन परिच्छिन्द्य- अपनीय बाह्यं च धनधान्यादिरूपं हिंसादिरूपं वा च शब्दादान्तरं च रागद्वेषात्मकं विषयपिपासाऽऽख्यं वा स्रोतः स निष्कर्मदर्शी -
श्री आचारांग सूत्र 990000000000000000000000000७(१५५

Page #179

मोक्षदर्शी भवेद् इह मत्र्येषु कर्मणां सफलत्वं दृष्ट्वा ततः - कर्मोपादानाद् आस्रवाद्वा निर्याति वेदविद् - आगमवेत्तेति ॥१३९॥
અન્યથાર્થ:-- જેણે પુ0 - પૂર્વભવમાં બોધિનો લાભ થયો ત્યિ - નથી અને પછી - આગામી કાળમાં પણ થવાનો નથી તd - તેણે મ - મધ્યમાં અર્થાત વર્તમાનમાં ગો - ક્યાંથી સિયા - થઈ શકે ? સામોવ - જે પુરૂષ સાવધ આરંભથી નિવૃત્ત થઈ ગયા છે તે - તે શું - વાસ્તવિકમાં પૂછાળ-તે - ઉત્તમજ્ઞાની છે અને યુદ્ધ - તત્ત્વને જાણવાવાળા છે - આ સનં - સત્ય છે ફુદ - આ પ્રમાણે પાલ - દેખો અને જાણો, ને - કારણ કે સાવદ્ય આરંભ કરવાવાળો પુરૂષ વંઘ - બંધન વહેં - વધ ઘોર - ઘોર યાવં - પરિતાપ - અને - ભયંકર દુઃખોને પ્રાપ્ત કરે છે, ફ૮ - આ સંસારમાં મારે - મનુષ્યોની મધ્યમાં હિi - બાહ્ય ધનધાન્યાદિ ૨ - અને આત્યંતર સોગં - વિષય પિપાસારૂપ સ્રોતનો પનિર્જિરિત્ર - છેદન કરીને વિચરે છે તે વિમવંતી - મોક્ષદર્શી છે, જન્માર્ગ - કર્મોની સત્ત - સફળતાને શૂળ - દેખીને વેચવી - વેદજ્ઞ એટલે આગમોના રહસ્યને જાણવાવાળો પુરૂષ તો - આશ્રવોથી MિM - બહાર નિકળી જાય છે અર્થાત આશ્રવોનો ત્યાગ કરી દે છે.
ભાવાર્થ - મિથ્યાત્વ આદિના કારણથી જે પુરૂષને પૂર્વ ભવમાં સમ્યક્તની પ્રાપ્તિ થઈ નથી તથા આગામી કાળમાં થવાની નથી તો તેને વર્તમાનકાળમાં પણ સમ્યક્તની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થઈ શકે ? અર્થાત જે જીવને પૂર્વભવમાં સમ્પર્વની પ્રાપ્તિ થઈ ગઈ છે અથવા આગામી જન્મમાં થવાની છે અને વર્તમાનકાળમાં સમ્યક્તની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે, જેને સમ્યક્તની પ્રાપ્તિ કરી લીધી છે, પરંતુ ફરીથી મિથ્યાત્વના ઉદયથી સમ્યક્તથી પતિત થઈ ગયેલ છે તેને અર્ધપુદ્ગલપરાવર્તન કાળમાં ફરીથી સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ અવશ્ય થઈ જાય છે.
અથવા જે પુરૂષ વિષયભોગના કડવા પરિણામોને જાણીને પહેલા ભોગવેલા કામભોગોને સ્મરણ નથી કરતો તથા ભવિષ્યમાં પણ વિષયભોગની ઈચ્છા નથી રાખતા તેને વર્તમાનકાળમાં પણ ભોગની ઈચ્છા કેવી રીતે થાય ? અર્થાત થતી જ નથી.
જે પુરૂષ પાપરૂપી આરંભનો ત્યાગ કરી દે છે તે ઉત્તમજ્ઞાની છે કારણ કે પાપરૂપી સાવઘ) આરંભ કરવાવાળા જીવ વિવિધ પ્રકારના શારિરીક અને માનસિક દુઃખોથી પીડિત થાય છે. જે કર્મ કરાય છે તેનું ફળ અવશ્ય ભોગવવું પડે છે એવું જાણીને વિવેકી પુરૂષ કર્મબંધ થવાના કારણભૂત આશ્રવોથી સર્વથા નિવૃત્ત થઈ જાય છે. || ૧૩૯ ||
(9૧૬)થUUUUUUUUUUUUUશ્રી બાવાર સૂત્ર

Page #180

___ भावार्थ :- मिथ्यात्व, प्रमाद, अविरति आदि के कारण जिस पुरुष को पूर्वभव में सम्यक्त्व की प्राप्ति नहीं हुई है तथा आगामी काल में भी होने वाली नहीं है उसको वर्तमान में भी सम्यक्त्व की प्राप्ति कैसे हो सकती है ? अर्थात् जिस.जीव को पूर्वभव में सम्यक्त्व की प्राप्ति हो चुकी है या आगामी जन्म में होने वाली है उसी को वर्तमान समय में सम्यक्त्व की प्राप्ति हो सकती है । जिसने सम्यक्त्व की प्राप्ति कर ली है किन्तु फिर मिथ्यात्व के उदय से सम्यक्त्व से पतित हो गया है उसको अर्द्धपुद्गल परावर्तन में फिर सम्यक्त्व की प्राप्ति अवश्य हो जाती है।
अथवा - जो पुरुष विषय भोग के कड़वे परिणाम को जान कर पहले भोगे हुए कामभोगों का स्मरण नहीं करता तथा भविष्य में भी विषय भोग की इच्छा नहीं रखता उसको वर्तमान काल में भी भोगों की इच्छा कैसे हो सकती है ? अर्थात् नहीं होती।
जो पुरुष सावध आरम्भ का त्याग कर देता है वह उत्तम ज्ञानी है क्योंकि सावध आरम्भ करने वाला जीव नाना प्रकार के शारीरिक और मानसिक दुःखों से पीड़ित होता है । जो कर्म किये जाते हैं उनका फल अवश्य भोगना पड़ता है ऐसा जान कर विवेकी पुरुष कर्मबन्धन के कारणभूत आस्रवों से सर्वथा निवृत्त हो जाते हैं ॥ १३९॥ . न केवलस्य ममैवायमभिप्रायः, सर्वेषां तीर्थकरणामयमाशय इति दर्शयितुमाह -
जे खलु भो ! वीरा ते समिया सहिया सया जया संघडदंसिणो आओवरया अहातहा लोयं उवेहमाणा पाईणं पड़ीणं दाहिणं उईणं इय सच्चंसि परिचिट्ठिसु, साहिस्सामो णाणं वीराणं समियाणं सहियाणं सया, जयाणं संघडदंसीणं आओवरयाणं अहातहा लोयं समुवेहमाणाणं, किमत्थि उवाही
पासगस्स ण विज्जइ ? णत्थि त्ति बेमि ॥ १४० ॥ ये खलु भो ! संघटदर्शिनः पूर्वापरविस्तरदर्शिनो निरन्तरदर्शिनो वा सर्वज्ञा वीरास्ते समिताः सहिताः ज्ञानादिभिः सदा यता निरन्तरदर्शिन आत्मोपरता यथातथं लोकं - चतुर्दशरज्वात्मकं कर्मलोकं वा उपेक्षमाणाः - पश्यन्तः प्राच्या प्रतीच्या दक्षिणस्यां उदीच्यां व्यवस्थिता इत्येवं सत्येऋते तपसि संयमे वा परिचिते तस्थुः । तेषां सत्यवतां कथयिष्यामि ज्ञानं - अभिप्रायो वीराणां सहितानां सदा यतमानानां निरन्तरदर्शिनाम् आत्मोपरतानां यथातथं लोकं समुपेक्षमाणानाम् किमस्ति उपाधिः कर्मजनितः ? आहोस्विद् न विद्यते ? इति प्रश्ने त ऊचुः - पश्यकस्य न विद्यते, नास्तीति-ब्रवीमि ॥१४०॥
.. अन्वयार्थ :- १३ मा२।४ ४ छ : भो - हे शिष्य ! खलु - निश्चयथ. ४ जे -
श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(१५७)

Page #181

જે તે - તે સીમિયા - સમિતિયુક્ત સદિયા – જ્ઞાનાદિ સહિત સયા - હંમેશા નથી - જયણાવાળા સંયડળિો - નિરંતર શુભ અને અશુભને દેખવાવાળો ગાળોવાયા - આત્મરમણતા દ્વારા પાપકર્મથી નિવૃત્ત તથા વીરા - કર્મોને નાશ કરવામાં સમર્થ તો - લોકના સહતિ - યથાર્થ સ્વરૂપને વેદનાળા - દેખવાવાળા પાર્ફ - પૂર્વ ઉi - પશ્ચિમ સાહિi - દક્ષિણ અને અર્જુi - ઉત્તર દિશામાં રૂા સર્વાસ પરિસ્થિ૬િ - નિવાસ કરતા એવા સંયમમાં સ્થિર રહેતા હતા, સમિયાણં - તે સમિતિયુક્ત સહિયાળું - જ્ઞાનાદિ સહિત સયા - હંમેશા નવાગં - જયણાપૂર્વક રહેવાવાળા સંયડવંસીગં - હંમેશા શુભાશુભને દેખવાવાળા ભાગોવાળ - પાપકર્મથી નિવૃત્ત નોર્થ - લોકના બહાતિહા - યથાર્થ સ્વરૂપને સમુદનાળાનં - સમુપેદનાળા - દેખવાવાળા વીરા - કર્મોના વિદારણ કરવામાં સમર્થ વીરપુરૂષોના પાપં - જ્ઞાન આશયને સાહિસાનો - કહીશ, તે તમો સાંભળો, વિ - શું પાસ - સમ્યકૂઅર્થને જાણવાવાળા જ્ઞાનવંત પુરૂષને એવાદી - કર્મજનિત ઉપાધિ
ત્વિ હોય છે અથવા પત્નિ - નથી હોતી? જ વિગ્નડું - ઉપાધિ હોતી નથી. ત્તિ મિ - આ પ્રમાણે હું કહું છું.
ભાવાર્થ :- તીર્થંકર પ્રભુની આજ્ઞાના અનુસાર આચરણ કરવાવાળા, પાંચ સમિતિ - ત્રણ ગુપ્તિથી યુકત, જ્ઞાનાદિ ગુણો સહિત, પાપ કર્મથી નિવૃત્ત, સદા (હંમેશા) જયણાપૂર્વક આહાર-વિહાર-વિહારાદિ ક્રિયા કરવાવાળા મુનિશ્વર ભૂતકાળમાં અનંત થઈ ગયા છે અને ભવિષ્યકાળમાં અનંત થશે તથા વર્તમાનકાળમાં પંદર કર્મભૂમિમાં સંખ્યાતા વિદ્યમાન છે. તે પુરૂષોના જ્ઞાનને હું કહું છું કે આવા નિરવઘ (પાપરહિત) તપ અને ચારિત્રનું પાલન કરવાવાળા નિર્લેપ મુનિઓને કર્મજનિત ઉપાધિ હોતી નથી, પરંતુ તેઓ તો સ્વયંના સંપૂર્ણ કર્મોનો ક્ષય કરીને મોક્ષને પામે છે. // ૧૪૦ ||
भावार्थ :- तीर्थंकर भगवान् की आज्ञा के अनुसार आचरण करने वाले, पांच समिति तीन गुप्ति से युक्त, ज्ञानादि गुणों सहित, पापकर्म से निवृत्त, सदा यतना पूर्वक आहार विहारादि क्रिया करने वाले मुनीश्वर अतीत काल में अनन्त हो चुके हैं और भविष्यत् काल में भी अनन्त होंगे तथा वर्तमान काल में पन्द्रह कर्मभूमियों में संख्येय विद्यमान हैं उन पुरुषों के ज्ञान को मैं कहता हूँ कि ऐसे निरवद्य तप और चारित्र का पालन करने वाले मुनियों को कर्म जनित उपाधि प्राप्त नहीं होती है किन्तु वे तो अपने समस्त कर्मों का क्षय
જે બોલ છે પ્રાપ્ત હો ગતે હૈ I ૧૪૦ ||
EMANA.IYAN
(૧૧૮)થUJJથJથ66666666થJથઈથ66 શ્રી બાવાનાં સૂત્ર

Page #182

लोकसारनामक पंचम अध्ययन
प्रथम उद्देशकः ) ચોથા અધ્યયનમાં સમ્યક્ત્વ અને તેના અન્તર્ગત જ્ઞાનનું કથન કર્યું, તેનું ફળ ચારિત્ર છે અને ચારિત્ર જ મોક્ષનું મુખ્ય કારણ છે અને લોકમાં સારભૂત છે. જેથી આ અધ્યયનનું નામ લોકસાર છે અને તેમાં ચારિત્રનું વર્ણન કરેલ છે.
चौथे अध्ययन में सम्यक्त्व और उसके अन्तर्गत ज्ञान का कथन किया गया है । सम्यक्त्व और ज्ञान का फल चारित्र है और चारित्र ही मोक्ष का प्रधान कारण है और लोक में सारभूत है । अतएव इस पांचवें अध्ययन का नाम लोकसार है और इसमें चारित्र का वर्णन किया गया हैअनन्तरं ज्ञान प्रतिपादितं तस्य च चारित्रफलत्वात् तत्पालनार्थं च अचारित्रिणां दोषानाह -
आवंती केयावंती लोयंसि विप्परामुसंति अट्ठाए अणट्ठाए वा, एएसु चेव विप्परामुसंति, गुरू से कामा, तओ से मारस्स अंतो, जओ से मारस्स अंतो तओ
से दूरे, णेव से अंतो णेव से दूरे ॥ १४१ ॥ यावन्तः केचन जीवा लोके विपरामृशन्ति - हिंसन्ति अर्थाय अनर्थाय वा एतेषु चैव विपरामृशन्ति - यान् जीवान् हिंसन्ति तेष्वेव जीवयोनिषूत्पद्यन्ते हिंसाफलं च दुःखमनुभवन्ति । नागार्जुनीयास्तु पठन्ति - ‘जावंति केइ लोए छक्कायवहं समारंभति अट्ठाए अणट्टाए वा' इत्यादि गतार्थम् । यतो गुरवस्तस्य कामाः, ततः स मारान्ते वर्तते, यतः स मारान्ते ततः स परमपदात् तदुपायाच सुखादा दूरे । सम्यग्दष्टिरेतत्प्रणेता वा नैव स अन्ते नैव दूरे भिन्नग्रन्थित्वात् घातिकर्मक्षयाद्वेति
॥१४१॥
अन्वयार्थ :- लोयंसि - मदोभा आवंती - यावंती - ४ केयावंती - ओ मनुष्य अट्ठाए - अर्थथा भेटले 3 प्रयो४नथी अथवा अणट्ठाए - अनर्थया. भेटले : १२ प्रयो नथी. विप्परामुसंति - प्रायोना पात (सि.) ४२ , एएसु चेव - ते ते४ प्रालियोमा विप्परामुसंति - Yन्म घा२९॥ ४३ छ अर्थात् ते ४ योनियोमा उत्पन्न याय छ, से - ते २मशानपाने माटे कामा - ममोगाने त्यागपा गुरू - Urjहिन छ, तओ - ते. १२९४थी से - ते मारस्स अंतो-मारंतो - मृत्युन। ६६२ छ जओ - भ3 से -
. श्री आचारांग सूत्र 900000000000000000000000000७(१५९

Page #183

ते मारस्स अंतो मारतो - मृत्युन। २ छ तओ - भेटले ४ से - ते दूरे - भोक्षनरी ઉપાયથી દૂર છે પરંતુ તે - તે સમકિતી અથવા આ ગ્રન્થના ઉપદેશક તે કાલની अपेक्षामे अंतो - मोक्षनी अं२ ५९णेव - नथी भने से - ते दूरे - भोरथा २ ५९॥ णेव - नथी.
ભાવાર્થ - આ સંસારમાં અજ્ઞાની જીવો સ્વયંના સ્વાર્થને ખાતર અથવા સ્વાર્થ વગર (પ્રયોજન વગર) વિવિધ પ્રકારે હિંસા કરે છે અને તે પાપકર્મના ફળોને ભોગવવા માટે છે એ જવનિકાયની વિવિધ યોનિઓમાં ઉત્પન્ન થયા કરે છે. અજ્ઞાની જીવ કામભોગોને છોડતા નથી અને જ્યાં સુધી કામભોગોને નથી છોડતા ત્યાં સુધી તે જન્મ-જરા-મરણ અને રોગ-શોકથી પીડિત થઈને સુખથી સદાને માટે દૂર રહે છે. તે સંપૂર્ણતયા વિષય સુખને પણ ભોગવી શકતો નથી અને વિષયભોગની ઈચ્છા અંદર મનમાં રહેવાના કારણથી તે વિષયોનો ત્યાગી પણ કહી શકાતો નથી. પરંતુ સમકિતી અને તીર્થંકર-ગણધર ભગવંતો ભવસ્થ હોવાથી મોક્ષમાં જો કે નથી, પરંતુ મોક્ષથી દૂર ५९५ नथी, ते आसानी अपेक्षा मे टुंभा ४ मोक्ष पाभqाना छ. ॥ १४१ ॥.
भावार्थ :- इस संसार में अज्ञानी जीव अपने प्रयोजन के लिए अथवा निष्प्रयोजन ही नाना प्रकार से हिंसा करते हैं और उस पाप कर्म का फल भोगने के लिए छह जीवनिकाय की नाना योनियों में उत्पन्न होते रहते हैं । अज्ञानी जीव काम भोगों को नहीं छोड़ता है और जब तक कामभोगों को नहीं छोड़ता है तब तक वह जन्म, जरा, मरण और रोग शोक से पीड़ित होकर सुख से सदा दूर रहता है । वह पूर्ण रूप से विषय सुख को भी नहीं भोग सकता है और विषयभोग की इच्छा बनी रहने के कारण वह विषयों का त्यागी भी नहीं कहा जा सकता है ॥ १४१ ॥ यो हि भिन्नग्रन्थिको दुरापावाप्तसम्यक्त्वः संसारारातीयतीरवर्ती स किमध्यवसायी स्यादित्याह -
से पासइ फुसियमिव कुसग्गे पणुण्णं णिवइयं वाएरियं, एवं बालस्स जीवियं मंदस्स अवियाणओ, कूराई कम्माई बाले पकुबमाणे तेण दुक्खेण मूढ़े विप्परियासमुवेइ, मोहेण गन्भं मरणाइ एइ, एत्थ
मोहे पुणो पुणो ॥ १४२ ॥ स पश्यति पृषदिव - उदकबिन्दुमिव कुशाग्रे प्रणुनं वातेरितं निपतितम् एवं बालस्य जीवितं मन्दस्य अविजानतः । परमार्थमजानानः क्रूराणि कर्माणि बालः प्रकुर्वमाणस्तेन दुःखेन मूढो विपर्यासमुपैति, मोहेन गर्भमरणादिकम् एति । अत्र मोहे - मोहकार्य गर्भमरणादिके पुनः पुनः पर्यटति ॥१४२॥
(१६० JOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOTOICROOK | श्री आचारांग सूत्र

Page #184

अन्वयार्थ :- से - ते समरिता पु३५ कुसग्गे - घासना भयभागमा पणुण्णं - पान ५२भाशुभोथी पुष्ट थवान॥ ॥२४. स्वयं प्रेरायेj भने मेवा वाएरियं - ५वनथी ५४ प्रेरित णिवइयं - थईने ५३ता मेवा फुसियमेव - बिहुना समान मंदस्स - भंड अवियाणओ - Hशानी बालस्स - ॥णना जीवियं - 9वनने पासइ - हे छ, मूढे - भुप बाले - माणq कूराई - दूर कम्माई - धर्भ पकुव्वमाणे - ४२तो भयो तेण - ते दुक्खेण - दु:५थी. विप्परियासं - विपर्यास भेटले. विपरित बुद्धि-हितमा मलितपुद्धि भने महितमा लितपुद्धि उवेइ - प्राप्त ४२ छे मोहेण - भोथी गठभं - गर्म भने मरणाइ - भ२९ महिने एइ - प्राप्त ४३ छ, ते पुणो पुणो - वारंवार एत्थ मोहे - २॥ भोमय અનાદિ અનંત સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતો રહે છે. - ભાવાર્થ :- જેનું મિથ્યાત્વ ચાલી ગયું છે અને સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિથી જેને અસાર સંસારના સારને જાણી લીધેલ છે તેવો જ્ઞાની પુરૂષ મનુષ્યના જીવનને કુશ નામના ઘાસના અગ્રભાગમાં રહેલ પવનથી કંપિત જલબિંદુની માફક સમજે છે. પરંતુ વાસ્તવિક જ્ઞાનથી રહિત બાલ-અજ્ઞાની જીવ આ પ્રમાણે જાણતા નથી, તે આ અલ્પ અને તુચ્છ જીવનને માટે વિવિધ પ્રકારના પાપકર્મનો બંધ કરી આ અનાદિ અનંત સંસારમાં परिश्रम ४२॥ २ छ. ॥ १४२ ॥ .. भावार्थ :- जिसका मिथ्यात्व हट गया है और सम्यक्त्व की प्राप्ति से जिसने संसार के सार को जान लिया है वह ज्ञानी पुरुष मनुष्य के जीवन को कुश के अग्र भाग में लटकते हुए पवन से कम्पित जल बिन्दु की तरह समझता है किन्तु वास्तविक ज्ञान से रहित बाल अज्ञानी जीव ऐसा नहीं जानते हैं। वे इस अल्प एवं तुच्छ जीवन के लिए नाना प्रकार से पाप कर्म का बन्ध कर इस अनादि अनन्त संसार में परिभ्रमण करते रहते हैं ॥ १४२ ॥ एवं संसारे दुखं प्रेक्ष्याऽत्र पुनः पुनर्न भवाम इति संशयतोऽपि मोक्षे तदुपाये संयमे वा प्रवृतिर्भवतीत्याह
संसय परियाणओ संसारे परिणाए भवइ, .. संसयं अपरियाणओ संसारे अपरिग्णाए भवइ
॥१४३॥ संशयम् अर्थानर्थगतं परिजानतः संसारः परिज्ञया अनर्थतया ज्ञातः परिहतश्च भवति, संशयम् अपरिजानतः संसारः अपरिज्ञातः अपरिहृतश्च भवति, अर्थानर्थसंशयस्य प्रवृत्तिनिवृत्यङ्गत्वादिति
॥१४३॥
... अन्वयार्थ :- संसयं - हितातिना संशयने परियाणओ - वाणा पु३षन।
श्री आचारांग सूत्र 9999999999999999999999999999980(१६१)

Page #185

द्वारा संसारे - संसा२नो परिणाए भवइ - त्या थाय छ भने संसयं - संशयने अपरियाणओ - in y३१॥ द्वा२. संसारे - संसा२नो अपरिणाए भवइ - ત્યાગ થતો નથી.
ભાવાર્થ :- સંશય ર પ્રકારના છે, અર્થસંશય અને અનર્થસંશય, મોક્ષ અને મોક્ષનો ઉપાય અર્થ છે, મોક્ષ પરમપદ કહેલ છે. જેથી તેમાં સંશય નથી થતો, મોક્ષના ઉપાયમાં સંશય થઈ શકે છે તો પણ મનુષ્યની તેમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે કારણ કે પદાર્થનો સંશય પણ પ્રવૃત્તિના કારણરૂપ હોય છે. સંસાર અને તેનું કારણ અનર્થ છે, તેના સંશયથી પણ તેનાથી નિવૃત્તિ થાય છે કારણ કે અનર્થના સંશય પણ નિવૃત્તિનું કારણ હોય છે અતઃ જે મનુષ્ય અર્થ-અનર્થના સંશયને જાણે છે તેની હેય એટલે ત્યાગવા યોગ્ય પદાર્થથી નિવૃત્તિ અને ઉપાદેય એટલે ગ્રહણ કરવા યોગ્ય પદાર્થમાં પ્રવૃત્તિ થઈ શકે છે અને જેણે અર્થ-અનર્થનો સંશય નથી હોતો તેની હેય-ઉપાદેયમાં નિવૃત્તિ અને प्रवृत्ति थती नथी. ॥ १४ ॥
___ भावार्थ :- संशय दो प्रकार का है, अर्थसंशय और अनर्थसंशय । मोक्ष और मोक्ष का उपाय अर्थ है। मोक्ष परमपद कहा गया है अतः उसमें संशय नहीं हो सकता । मोक्ष के उपाय में संशय हो सकता है फिर भी मनुष्य की उसमें प्रवृत्ति होती है क्योंकि पदार्थ का संशय भी प्रवृत्ति का कारण होता है । संसार और उसका कारण अनर्थ है उनके संशय से भी उनसे निवृत्ति होती है क्योंकि अनर्थ का संशय भी निवृत्ति का कारण होता है । अतः जो मनुष्य अर्थ और अनर्थ के संशय को जानता है उसकी हेय यानी त्यागने योग्य पदार्थ से निवृत्ति
और उपादेय यानी ग्रहण करने योग्य पदार्थ में प्रवृत्ति हो सकती है और जिसको अर्थ अनर्थ का संशय नहीं होता उसकी हेय और उपादेय में निवृत्ति और प्रवृत्ति नहीं हो सकती है ॥ १४३ ॥ कुतः पुनरेतन्निश्चीयते ? संसारपरिज्ञानकार्यविरत्युपलब्धः । तत्र सर्वविरतिप्रतिष्ठां विरतिं निर्दिदिक्षुराह -
जे छेए से सागारियं ण सेवए, कट्ट एवमवियाणओ बिइया मंदस्स बालया, लद्धा हुरत्था पडिलेहाए आगमित्ता आणविज्जा अणासेवणयाए
त्ति बेमि ॥ १४४ ॥ यश्छेकः स मैथुनं न सेवते, कृत्वा एवम्- अकार्यम् अविज्ञापयतो द्वितीया मन्दस्य बालता, नागार्जुनीयास्तु पठन्ति - 'जे खलु विसए सेवई सेवित्ता वा नालोएइ परेण वा पुट्ठो निण्हवइ अहवा तं परं सएण वा दोसेण पाविट्ठपरेण वा दोसेण उवलिंपिज्जति, सुगमम् । यद्येवं ततः किं कुर्यात् ? आह-लब्धानप्यर्थान् चित्ताब्दहिः कुर्यात् । यदि वा तद्विपाकद्वारेण- प्रत्युपेक्ष्य तत आगम्य-ज्ञात्वा 'मूलमेयमहम्मस्स महादोससमुस्सयं' इत्यादि परान् आज्ञापयेत् अनासेवनतयेति ब्रवीमि ॥१४४॥
(१६२ )OTOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #186

अन्वयार्थ :- जे - ४ ५३५ छेए - निपु-विद्वान् छे से - ते सागारियं - मैथुन ण सेवए - सेवन ४२ता नथी, ४ मशानी एवं कटु - भैथुन सेवन रीने अवियाणओ - शु३नी समक्ष. स्वयंन। त्यतुं निवेहन ४२. नथ. मंदस्स - ते भूना बिइया - all बालया - भूर्णता छ, हु - निश्चयथा लद्धा - प्राप्त थथेद अत्था - ४(मलोगोने ५५५ पडिलेहाए - तेन। इणने वियारीने भने आगमित्ता - तेने दुःसहायी. 19llने अणासेवणयाए - अणासेवणाए - स्वयं तेनु सेवन रे भने मनासेवन द्वा२. आणविज्जा - olt२माने ५९सेवन ४२पार्नु नथी 20 प्रभारी ४॥ त्ति बेमि - २॥ प्रभारी ई उई छु.
ભાવાર્થ :- પુણ્ય-પાપ આદિના સ્વરૂપને જાણવાવાળો વિદ્વાન્ પુરૂષ મૈથુનનું સેવન નથી કરતો, જે પાસત્થા આદિ મોહનીયકર્મના ઉદયથી મૈથુન સેવન કરે છે અને સ્વયંની પ્રતિષ્ઠાની રક્ષા માટે ગુરૂજી દ્વારા પૂછાયેલ છતાં જૂઠું બોલે છે અને સ્વયંના ખરાબ કૃત્યને છુપાવે છે તે મૂર્ખ આ બીજી મૂર્ખતા કરે છે કારણ કે મૈથુન સેવન કરવું તે પહેલી મૂર્ખતા અને જુઠું બોલવું તે બીજી મૂર્ખતા કરે છે, જેથી વિવેકી પુરૂષોએ વિચારવું જોઈયે જે કામ ભોગોના ખરાબ ફલનો વિચાર કરીને પ્રાપ્ત થયેલ કામભોગોને ५५. सेवन ४३ नी, मने olnीने भाटे दृष्टांत=६३५ बने. ॥ १४४ ॥
भावार्थ :- पुण्य पापदि के स्वरूप को जानने वाला विद्वान् पुरूष मैथुन का सेवन नहीं करता है । जो पासत्था आदि मोहनीय कर्म के उदय से मैथुन सेवन करता है और अपनी प्रतिष्ठा की रक्षा के लिए गुरू के पूछने पर झूठ बोलता है एवं अपने कुकृत्य को छिपाता है वह मूर्ख यह दूसरी मूर्खता करता है क्योंकि मैथुन सेवन करना पहली मूर्खता है और झूठ बोलना दूसरी मूर्खता है। अतः विवेकी पुरूष को चाहिए कि काम भोगों के बुरे फल को विचार कर प्राप्त हुए काम भोगों का भी सेवन न करे और दूसरों को भी सेवन करने की आज्ञा न देवे ॥ १४४ ॥ . एतच्च वक्ष्यमाणं ब्रवीमीति तदाह -
_ पासह एगे रूवेसु गिद्धे परिणिज्जमाणे, एत्थ फासे पुणो पुणो, आवंती केयावंती लोयंसि आरंभजीवी, एएसु चेव आरंभजीवी, एत्थ वि बाले परिपच्चमाणे रमइ पावेहिं कम्मेहिं, असरणे सरणंति मण्णमाणे, इहमेगेसिं एगचरिया भवइ, से बहुकोहे बहुमाणे बहुमाए बहुलोभे बहुरए बहुणडे बहुसढे
|श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(१६३

Page #187

बहुसंकप्पे आसवसक्की पलिउच्छण्णे उट्ठियवायं पवयमाणे, मा मे केइ अदक्खू अण्णाणपमायदोसेणं, सययं मूढे धम्मं णाभिजाणइ, अट्टा पया माणव ! कम्मकोविया जे अणुवरया अविजाए पलिमुक्खमाहु
आवट्टमेव अणुपरियटुंति त्ति बेमि ॥ १४५ ॥ पश्यत एकान् रूपेषु गृद्धान् इन्द्रियैर्विषयाभिमुखं नरकादियातनास्थानेषु वा परिणीयमानान् । अत्र-संसारे दुःखान् स्पर्शान् पुनः पुनः प्राप्नुयुः पाठान्तरं वा 'एत्थ मोहे पुणो पुणो' संसारे अज्ञानरूपमोहे चारित्रमोहे वा पुनः पुनः भवेयुरिति । यावन्तः केचन लोके आरम्भजीविनः, एतेषु चैव पार्श्वस्थादिः आरम्भजीवी पूर्वोक्तदुःखभाग् भवति । अत्रापि संयमेऽपि बालो विषयपिपासया परिपच्यमानो रमते पापैः कर्मभिः सावद्यानुष्ठानं यद् अशरणमेव तत् शरणमिति मन्यमानः । इह एकेषाम् एकचर्या - एकाकिनो विहरणं भवति । स एकाकी बहुक्रोधः, बहुमानः, बहुमायी, बहुलोभी, बहुरजाः, बहुनटः, बहुशठः, बहुसङ्कल्प, आश्रवसक्ती- हिंसायनुषगवान्, पलितावच्छन्नःकर्मावच्छन्न उत्थितवादं - धर्मचरणायोद्यतः अहमित्यादि प्रवदन् मा माम् - अकार्यकारिणं केचन अद्राक्षुरिति प्रछन्नमकार्यं सेवते । एतच्चाकार्यम् अज्ञानप्रमाददोषेण विधत्ते । किञ्च - सततं मूढो धर्म नाभिजानाति । तत एव आर्ता विषयकषायैः प्रजाः-जन्तवो मानव ! कर्मकोविदाः - कर्मबन्धे कोविदा ये अनुपरताः सावद्यानुष्ठानेभ्योः ये च अविद्यातः परिमोक्षमाहुस्ते धर्ममजानाना आवर्तमेवसंसारमनुपरिवर्तन्त इति ब्रवीमि ॥१४५॥ . ,
अन्वयार्थ :- सवेसु - ३५ मा विषयोमा गिध्दे - मास.51 पु३षाने परिणिज्जमाणे - न२४ मा यातना (दु:41) स्थानोमा ४ता मेवा पासह - १५ो, इन्द्रियने qशाभूत ते ५३५ पुणो पुणो - वारंवार एत्थ - २मा संसारमा फासे - स्पर्शोनो अनुभव ४२ छ भेटले. 3 : भाग , लोयंसि - ॥ दोभआवंती - 240 केयावंती - 15 आरंभजीवी - सामथी पापण प्री छे ते ५५ :मना भी थाय छे. चेव भने एएसु - सावध भामा ४२वामा प्रवृत्त । स्थोभा शरीर निवाउना भाटे , २डेवावा आरंभजीवी - मामथी ®qqा मन्यता भने पार्श्वस्थ मा ५५ भारमया 9qqlumn पूर्वोत :मना भी थाय छे, एत्थ वि - २मा माईत मतना डे। मु४५ संयमनो स्वी१२ रीने ५९. बाले - २॥ द्वेषथा अदुषित यित्तवाणा पार मानी परिपच्चमाणे - विषयतृष्॥थी. संतप्त थता मेवा पावेहिं - ५५ कम्मेहिं - भीमा रमइ - २भए। २ छ. असरणे - अश२९॥ने भेटले 3 सावध मारम १२९॥३५
(१६४)900MODIODOOTODIODIODIODKOSHOOTOOTOOTOOD श्री आचारांग सूत्र

Page #188

-
નથી તો પણ તેને સરખંતિ – શરણ મળમાળે - માનતો એવો અજ્ઞાની તેનું સેવન કરે છે, હ્દ - આ જગતમાં řિ - કોઈ પારિયા મવજ્ઞ - એકલા વિચરે છે પરંતુ સે - તે વોહે - માળે -"માયે - હોમે - ૨૬ - ડે - સઢે - સંગ્વે - ઘણા ક્રોધી - માની - માયી - લોભી - પાપકર્મમાં બહુ રત રહેવાવાળો અથવા બહુત ૨જ એટલે પાપવાળો જગતને ઠગવા માટે નટની માફક અનેકરૂપ ધારણ કરવાવાળો – અત્યંત શઠ (લુચ્ચો) - ઘણા સંકલ્પ વિકલ્પવાળો આસવસી - આસવસત્તી – હિંસાદિ આશ્રવોમાં આસક્ત અને નિકચ્છને – કર્મોથી ઢાંકેલા હોય છે, ક્રિયવાય - તે સ્વયં સ્વયંને ઉઘતવિહારી પવવમાળે – કહેતા થકાં પણ પાપકર્મ કરે છે, ગળાયપમાય ોસેળ - અજ્ઞાન અને પ્રમાદના દોષથી મે – મને – ડ્ - કોઈ મા સવવવૂ – દેખી ન લે, આ શંકાથી છુપાઈને પાપકર્મ કરે છે સયં મૂદ્દે - તે અત્યંત મૂઢ ધમ્મ - ધર્મને નાભિનાળરૂ - જાણતા નથી, માળવ – હે મનુષ્યો ! પયા પ્રજાવર્ગ એટલે કે બધા પ્રાણી ગટ્ટા - વિષય અને કષાયોમાં (આર્ત્ત) દુઃખી છે, મ્મોવિયા - તે કર્મ બાંધવામાં નિપુણ છે એટલે કે ગાઢ કર્મબંધ કરે છે, ને - જે પુરૂષ અનુવરવા - પાપથી નિવૃત્ત થયા વગર વિખ્તાપુ અવિદ્યાથી પત્તિમોä – મોક્ષ આદુ - બતાવે છે, તે આવટ્ટમેવ – સંસારરૂપી ભંવરમાં જ અણુવિકૃતિ - ભ્રમણ કરતા રહે છે, ત્તિ વેમિ - આ પ્રમાણે હું કહું છું.
-
-
-
(કોઈ પ્રતમાં ફ્થ પાસે પુનો પુનો' - ના સ્થાને ‘ત્ય મોઢે પુળો પુળો’ વિષયાસક્ત પુરૂષ મોહમય સંસારમાં અથવા ચારિત્રમોહમાં વારંવાર પડેલો રહે છે.) ભાવાર્થ :- આરંભથી જીવન નિર્વાહ કરવાવાળા વિષયાભિલાષી પુરૂષ વિષયોમાં આસક્ત થઈને વિવિધ પ્રકારે શારિરીક અને માનસિક દુઃખ ઉપાડે છે અને નરકાદિ ગતિયોમાં જાય છે. કેટલાક પુરૂષ સંયમ સ્વીકાર કરીને પણ ફરીથી મોહના ઉદયથી, વિષય પિપાસાથી આકુલ-વ્યાકુલ મનવાળો થઈને સાવદ્ય (પાપકારી) કાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે અને કેટલાક પુરૂષ તે પાપકારી અનુષ્ઠાનોને જ સ્વયંનું શરણ માને છે. પરંતુ તે તેની અજ્ઞાનતા છે. કેટલાક સાધુ વિષયકષાયને વશ પડેલા એકલા વિચરે છે. તે અત્યન્ત ક્રોધી-માની-માયી-લોભી હોય છે, તેઓ સદા શંકિત રહે છે કે મને પાપકર્મ કરતા કોઈ દેખી ન જાય, તે અજ્ઞાન અને પ્રમાદના વશીભૂત થઈને છૂપાઈને પાપકર્મ કરે છે. જેથી કર્મબંધ કરીને તેઓ કર્મોથી ભારે થાય છે. આવા પુરૂષ વારંવાર સંસાર ચક્રમાં ફરતા એવા નરકાદિ ગતિયોને પ્રાપ્ત કરે છે. ॥ ૧૪૫ ॥
-
भावार्थ :- आरम्भ से जीवन निर्वाह करने वाले विषय लोलुपी पुरूष विषयों में आसक्त होकर नाना प्रकार से शारीरिक और मानसिक दुःख उठाते हैं और नरकादि गतियों में जाते हैं। कितनेक संयम पुरूष . स्वीकार करके भी फिर मोहोदय से विषय पिपासा से आकुल चित्त वाले होकर सावद्य कार्यों में प्रवृत्ति करते
શ્રી બાવારાંગ સૂત્ર QQQQQQQQQQQQQQ ૧૬ ૧

Page #189

हैं और कितनेक पुरूष उन सावद्य अनुष्ठानों को ही अपना शरण मानते हैं किन्तु यह उनकी अज्ञानता है। कितनेक पाखण्डी लोग अपना स्वार्थ सिद्ध करने के लिए साधु का वेष पहन कर अकेले विचरते हैं । वे अत्यन्त क्रोधी, मानी, मायी और लोभी होते हैं । वे सदा शंकित रहते हैं कि - मुझको पाप कर्म करते हुए कोई देख न ले । वे अज्ञान और प्रमाद के वशीभूत होकर छिप कर पाप कर्म करते हैं जिससे कर्मबन्ध कर वे कर्मों से भारी होते हैं । ऐसे पुरुष बारबार संसार चक्र में घूमते हुए नरकादि गतियों को प्राप्त करते हैं ॥ १४५ ॥
द्वितीय उद्देशकः) પહેલા ઉદ્દેશામાં જિનાજ્ઞાથી વિરૂદ્ધ એકલો વિહાર કરવાવાળો મુનિ નથી, એ બતાવ્યું, જે પ્રકારે મુનિભાવ પ્રાપ્ત કરાય છે તે વસ્તુ આ ઉદ્દેશામાં બતાવે છે.
प्रथम उद्देशक में जिनाज्ञा से विरूद्ध अकेला विचरने वाला मुनि नहीं है यह बतलाया गया है । “जिस तरह मुनिभाव प्राप्त किया जाता है" वह इस उद्देशक में बतलाया जाता हैं :अनन्तरं विरतेरभावान्न मुनिरित्युक्तम् । इह तु तद्विपर्ययेण यथा मुनिभावः स्यात्तथोच्यते - .
आयंती केयावंती लोयंसि अणारंभजीविणो एएसु चेव अणारंभजीविणो, एत्थोवरए तं झोसमाणे, अयं संधीत्ति अदक्खू, जे इमस्स विग्गहस्स अयं खणे त्ति अण्णेसी एस मग्गे आरिएहिं पवेइए, उहिए णो पमायए, जाणित्तु दुक्खं पत्तेयं सायं, पुढो छंदा इह माणवा पुढो दुक्खं पवेइयं से अविहिंसमाणे
अणवयमाणे, पुट्ठो फासे विप्पणोल्लए ॥ १४६॥ यावन्तः केचन लोके अनारम्भजीविनस्ते तेषु- गृहिषु साधवः पङ्कजवत् निर्लेपा भवन्ति । अत्र- आर्हते धर्मे व्यवस्थित उपरतः पापारम्भात् तत्-कर्म क्षपयन् मुनिभावं भजते । अयं सन्धिःअवसर इति अद्राक्षीद् भवानित्यतः क्षणमप्येकं न प्रमादयेत् । कश्च न प्रमादयेद् इत्याह - यः अस्यौदारिकस्य विग्रहस्य-शरीरस्य अयं प्रमादविधुननस्य क्षणः - अवसर इति अन्वेषी । एष मार्ग आर्यैः प्रवेदित इति धर्मचरणाय उत्थितो न प्रमादयेत् ज्ञात्वा दुःखं प्रत्येकं सातं च, पृथक्छन्दा इह मानवास्तेषां पृथग्दुःखं प्रवेदितम् । एवं सति स अनारम्भजीवी अविहिंसन् अनपवदन्-मृषावादमब्रुवन् स्पृष्टः परिषहोपसर्गः स्पर्शान्-शीतोष्णादीन् सहिष्णुतया विप्रणोदयेत् न दुःखासिकयाऽऽत्मानं भावयेदिति ॥१४६॥
(१६६ )OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #190

અન્નવાર્થ :- હોસિ - હોપ – લોકમાં આવતી – જેટલા યાવંતી – કોઈ અગામનીવિનો - અનારંભજીવી અર્થાત્ આરંભના ત્યાગી પુરૂષ છે તે પ્રભુ ચૈવ ગૃહસ્થોના ઘરથી નિર્દોષ આહાર આદિ લાવીને અનારંભનીવિો - અનારંભથી જ સ્વયંના શરીરનો નિર્વાણૢ કરતા એવા સંયમજીવનથી જીવે છે. સ્ત્યોવરણ - સાવદ્ય આરંભથી નિવૃત્ત અને તેં – કર્મોનો – જ્ઞોસમાળે - ક્ષય કરતો એવો પુરૂષ મુનિભાવને પ્રાપ્ત થાય છે, અયં -
=
આ સંધી ત્તિ - અવસર છે આ પ્રમાણે વધૂ – વિદ્વાનોએ દેખેલ છે, તે - જે પુરૂષ મક્ષ – આ વિઘ્નહર્સી - શરીરનો અથૅ - આ ઘુળે ત્તિ - ક્ષણ - અવસર છે આ પ્રમાણે મળેલી - મળેતી - અન્વેષણ કરે છે અને માને છે તે પ્રમાદ કરતા નથી 8 - આ મળે - માર્ગ આરિä - આર્યપુરૂષોએ વેપ - કહેલ છે, વ્રુિત્ત - ધર્માચરણ કરવાને માટે તત્પર એવો પુરૂષ જ્ઞેયં – પ્રત્યેક પ્રાણિયોના સાયં - સુખ તુવä - દુ:ખને ખાળિત્તુ - અલગ અલગ જાણીને નો પમાયણ - પ્રમાદ ન કરે, હ્દ - આ જગતમાં માળવા મનુષ્યોના પુઢો - અલગ અલગ છંતા – અભિપ્રાય હોય છે અને તુચ્ચું – તેઓના દુઃખ પણ પુો – અલગ અલગ વેવ – કહેલા છે, તે – તે અનારંભજીવી પુરૂષ વિર્દિતમાને - પ્રાણિયોની હિંસા ન કરતી એવો અને અળવવમાળે - જુઠું ન બોલતો એવો પાસે શીત-ઉષ્ણ આદિ પરિષહોને પુો - સ્પર્શ પામીને અર્થાત્ પરિષહોના આવવા છતાં વિપળોત્તમ્ - વિષ્યમુળÇ - તેને સમભાવપૂર્વક સહન કરે.
-
-
-
ભાવાર્થ :- જે પ્રકારે પાણીમાં રહેવા છતાં પણ કમળ પાણીથી લિપ્ત થતું નથી તે પ્રકારે સાવદ્ય આરંભમાં પ્રવૃત્ત ગૃહસ્થોના આશ્રયમાં રહીને દેહની (શરીરની) રક્ષા માટે આરંભ ન કરતો એવો પાંચ મહાવ્રતધારી સાધુ પાપથી લિપ્ત થતો નથી.
વિવેકી પુરૂષોએ વિચારવું જોઈએ કે આર્યક્ષેત્ર - ઉત્તમકુલમાં ઉત્પત્તિ-સંપૂર્ણ ઈન્દ્રિયોથી પરિપૂર્ણ-શ્રદ્ધા અને સંવેગરૂપ અવસર પ્રાપ્ત થવો તે ખરેખર દુર્લભ છે, જેથી આને પ્રાપ્ત કરીને ક્ષણમાત્ર પણ પ્રમાદ કરવો જોઈયે નહીં.
દરેક પ્રાણિના સુખ-દુઃખ અને અભિપ્રાય અલગ-અલગ છે, આ જાણવાવાળો અને વગર આરંભે આજિવિકા ચલાવવાવાળો વિવેકી પુરૂષ પ્રાણિયોની હિંસા ન કરતા એવા અને મિથ્યાભાષણ (ખોટું બોલવું) તથા ચોરિ આદિનો ત્યાગ કરતો એવો પાંચ મહાવ્રતોનું પાલન કરે, અને આ મહાવ્રતોનું પાલન કરતાં જે પરિષહ-ઉપસર્ગ આવે તેને સમભાવ-સમતાપૂર્વક સહન કરે. ॥ ૧૪૬ ॥
भावार्थ :- जिस प्रकार जल में रहता हुआ भी कमल जल से लिप्त नहीं होता है उसी प्रकार सावय आरम्भ में प्रवृत्त गृहस्थों के आश्रय में रह कर देह की रक्षा के लिए आरम्भ न करते हुए पञ्च महाव्रतधारी साधु પાપ છે નિત નહીં હોતે હૈં ।
શ્રી બાવારાંગ સૂત્ર QQQQQQQQQQQQQQ(૧૬૭

Page #191

विवेकी पुरुष को विचारना चाहिये कि - आर्य क्षेत्र, उत्तम कुल में उत्पत्ति, सम्पूर्ण इन्द्रियों से सम्पन्नता, श्रद्धा और संवेगरूप अवसर प्राप्त होना बड़ा ही दुर्लभ है । अतः इन्हें प्राप्त करके क्षण भर भी प्रमाद नहीं करना चाहिए ।
प्रत्येक प्राणी के सुख दुःख और अभिप्राय भिन्न भिन्न हैं यह जानने वाला और बिना आरम्भ से जीविका करने वाला विवेकी पुरुष प्राणियों की हिंसा न करता हुआ और मिथ्याभाषण तथा अदत्तादान आदि का त्या करता हुआ पञ्च महाव्रतों का पालन करे और पञ्च महाव्रतों का पालन करते हुए जो परीषह उपसर्ग आवें उन्हें समभाव पूर्वक सहन करे ॥ १४६ ॥
यो हि सम्यक्करणतया परिषहान् सहते स किंगुणः स्यादित्याह . एस समिया परियाए वियाहिए, जे असत्ता पावेहिं कम्मेहिं उदाहु ते आयंका फुसंति, इइ उदाहु धीरे ते फासे पुट्ठो अहियासए, से पुव्विपेयं पच्छापेयं, भेउरधम्मं विद्धंसणधम्ममधुवं अणिइयं असासयं, चयावचइयं विष्परिणामधम्मं, प्रासह एयं रूवसंधि 1198011
एष सम्यक् शमिता वा- शमिनो भावो वा पर्यायः - प्रवज्या व्याख्यातः, ये असक्ताः पापेषु कर्मसु कदाचित् तान् आतङ्काः स्पृशन्ति । इति - एतद्वक्ष्यमाणम् उदाहृतवान् धीरः तीर्थकृत् तद्यथा - तान् स्पर्शान् स्पृष्टः सन् अध्यासयेत् सहेत, किमाकलय्येत्याह - स एतद् भावयेत्- पूर्वमप्येतत् पश्चादप्येतद् मयैव सोढव्यं, अपि च एतच्छरीरं भिदुरधर्मं - विध्वंसनधर्ममधुवमनित्यमशाश्वतं चयापचयिकं विपरिणामधर्मं, इत्यत्र का मुर्च्छा ? अपि तु साफल्यं नय, एतदेवाह- पश्यतैनं रूपसन्धिंकुशलाऽनुष्ठानाऽवसरमिति ॥१४७॥
-
-
अन्वयार्थ :- एस - २॥ ५३ष समिया परियाए - सभ्य पर्यायवाणो वियाहिए - उहेलो छे, या समभावने प्रब्रभ्या पर्याय उह्यो छे. ४ ५३ष पावेहिं कम्पेहिं - पाप જે दुर्भोभां असत्ता - खासडत छे नहीं उदाह - भे उधायित ते तेने आयंका - रोग फुसंति - स्पर्श अरे तो धीरे - धीर पुरषो इइ ख प्रमाणे उदाहु - उडेल छेउ ते - ते फासे - रोगोनो पुट्ठो - स्पर्श थवाथी ते अष्टने अहियासए - समभावपूर्व सहन उरे, से - ते खाप्रमाणे वियारे } पुव्विपेयं - पहेला पण सा भारे ४ लोगववा पड़शे खने पच्छापेयं - पाछ्नथी पए। भारे ४ लोगववा पडशे, भेउरधम्मं - खा खौधारि शरीर पोतानी भेणे ४ लेहवानुं छे विध्दंसणधम्मं - नाश थवावाणुं छे. अधुवं खा ध्रुव छे
-
१६८००००००००० श्री आचारांग सूत्र
ପଥପ

Page #192

નહીં ફાં - આ નિત્ય છે નહીં કરતાં - આ શાશ્વત છે નહીં – રવિવફાં - આ ચય અને અપચય થવાવાળું છે વિરામઘમ્મ - આ વિવિધ પરિણામવાળું છે, જેથી pd - આ હવાઈ - પૂર્વોક્ત અવસરને પાત૮ - દેખો.
ભાવાર્થ :- જે પુરૂષ પરિષહ અને ઉપસર્ગોને સમભાવપૂર્વક સહન કરે છે તે જ સમ્યફ (સાચી) પ્રવ્રજ્યાવાળો છે. આવા પુરૂષને જો કદાચિત્ કોઈ રોગ ઉત્પન્ન થાય તો તેને ક્યારેય પણ ચિંતા કરવી જોઈએ નહીં, કારણ કે શરીર તો કાચા ઘડાની માફક વિનષ્ટ-નાશ થવાવાળું છે, અધ્રુવ-અનિત્ય અને અશાશ્વત છે આને સફળ બનાવવા માટે શુભઅનુષ્ઠાન જ કરવા એ વિવેકી પુરૂષોનું કર્તવ્ય છે.
જેથી શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કે પાંચ ઈન્દ્રિયોથી પરિપૂર્ણ શરીરની જો પ્રાપ્તિ થઈ છે તો, આ ધર્મનું આચરણ કરવાનો મારો અવસર છે. આવા સુઅવસરને પ્રાપ્ત કરીને વિષયસુખમાં આસક્ત બનો નહીં, પરંતુ ધર્મનું આચરણ કરો અને તેનું આચરણ કરવામાં ક્ષણમાત્ર પણ પ્રમાદ ન કરો. // ૧૪૭ ||
भावार्थ :- जो पुरूष परीषह और उपसर्गों को समभाव पूर्वक सहन करता है वही सम्यक् प्रव्रज्या वाला है। ऐसे पुरुष को यदि कदाचित कोई रोग उत्पन्न हो तो उसे कभी भी चिन्ता न करनी चाहिए क्योंकि यह शरीर तो कच्चे घड़े की तरह विनष्ट हो जाने वाला है । अतएव अध्रुव, अनित्य और अशाश्वत है । इसे सफल बनाने के लिए शुभ अनुष्ठान करना ही विवेकी पुरुषों का कर्तव्य है । अतएव शास्त्रकार फरमाते हैं कि - "पांच इन्द्रियों से परिपूर्ण शरीर की जो प्राप्ति हुई है यह धर्माचरण करने का बड़ा भारी अवसर है । ऐसे सुअवसर को पाकर विषय सुख में आसक्त मत बनो । किन्तु धर्माचरण करो और धर्माचरण करने में एक क्षण જા થી પ્રકાર ના રો” I ૧૪૭ /
एतत्पश्यतश्च यत्स्यात्तदाह -
' સમુહમાણસ ફાયરિયસ રૂદ વિA| મુસ્ત સ્થિ નો વિયસ રિવેગિ / ૧૪૮ |
समुत्प्रेक्षमाणस्य - पश्यतो भिदुरधर्मादिकं शरीरम् एकायतनरतस्य ज्ञानादित्रयरतस्य, इह विप्रमुक्तस्य नास्ति नरकादिमार्गो विरतस्येति ब्रवीमि ॥१४॥
અયાર્થ:-સમુખેદના - આ શરીર અનિત્ય છે આ પ્રમાણે નિશ્ચય કરવાવાળા તથા યથાવત - જ્ઞાન-દર્શન અને ચારિત્રમાં રત વિશ્વમુરત - શરીરાદિના મમત્વથી રહિત વિયત - વિરતિયુક્ત પુરૂષને માટે મો - નરક – તિર્યંચાદિ ગતિમાં જવાનો માર્ગ ચ - છે નહીં ત્તિ રે - આ પ્રમાણે કહું છું.
ભાવાર્થ :- શરીરની અનિત્યતા સારી રીતે જાણીને શરીરના મમત્વથી નિવૃત્ત,
શ્રી બાવારા દૂa9999999999999999(૧૬)

Page #193

જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રમાં રમણતા કરવાવાળો અને હિંસાદિ આશ્રવોથી નિવૃત્ત પુરૂષ નરક-તિર્યંચાદિ ગતિમાં જતો નથી, આવું સર્વજ્ઞ પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ ફરમાવેલ છે. ।। १४८ ॥
भावार्थ :- शरीर की अनित्यता को भलीभांति जान कर शरीर के ममत्व से निवृत्त, ज्ञान, दर्शन, चारित्र में रमण करने वाला और हिंसादि आसवों से निवृत्त पुरूष नरक तिर्यचादि गति में नहीं जाता है, ऐसा सर्वज्ञा भगवान् महावीरस्वामी ने फरमाया है ॥ १४८ ॥
अनन्तरं विरत उक्तस्तद्विपरीतस्तु परिग्रहवानित्याह - . आवंती केयावंती लोगंसि परिग्गहावंती, से
अप्पं वा बहुं वा अणुं वा थूलं वा चित्तमंतं वा अचित्तमंतं वा एएसु चेव परिग्गहावंती एतदेव एगेसिं महब्भयं भवइ, लोगवित्तं च णं उवेहाए, एए संगे
अवियाणओ ॥ १४९ ॥ यावन्तः केचन लोके परिग्रहवन्तः, तद्-परिग्रहवत्वम् अल्पं वा बहु वा अणु वा स्थूलं वा चित्तवद् वा अचित्तवद्वा, एतेषु-अल्पादिद्रव्येषु यदिवा परिग्रहवत्सु मुर्छा कुर्वन्तो व्रतिनोऽपि परिग्रहवन्तो भवन्ति । एतदेवपरिग्रहवत्वम् एकेषां महाभयं भवति । लोकवित्तं लोकवृत्तं वाआहारदिचतुःसंज्ञात्मकं चोत्प्रेक्ष्य- ज्ञात्वा एतान् सङ्गान् अघिजानतः - अकुर्वाणस्य महाभयं न भवतीति ॥१४९॥ ____ अन्वयार्थ :- लोगंसि - होम आवंती - 2८॥ ५९केयावंती - 305 परिगहावंती - परिडा छ, से - तेनो ते परियड अप्पं - २८८५ डोय वा - अथवा बहुं - होय, अणुं वा थूलं - नानो डोय अथवा विशाल होय, चित्तमंतं वा अचित्तमंतं - सयित्त डोय अथवा अयित्त डोय, एएसु चेव - ते परियडन। १२७ ते परिग्गहावंती - परियाणा
स्थ °४ छ, एतदेव - एवमेव - थोडो भय पधारे परिअड २५पो ४ एगेसि - ते परिअड रामवाणाने महत्भयं - महान मयाय भवइ - थाय छ, लोगवित्तं - असंयमी ५३षीनो परियट महान महाय, थाय छ, ४थी. उवेहाए - २. परिशाथी 2ीने प्रत्याज्यान परिशा वा त्या ४२री है, ४ पु३५ एए - या संगे - परिजनो अवियाणओ - सेवन ४२॥ नथी मथात् परियडनो त्या॥ ४२ हे छ तेने मय डोतो नथी.
(भावार्थ :- मा ४ातमा ४ थोडं धन राजे छ भने ४ धन-धान्य-सोनु साह,
(१७०)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO|श्री आचारांग सूत्र

Page #194

ગામ અને જનપદ આદિ બહુ ધનનો સંગ્રહ) રાખે છે. તથા જે ઘાસ-લાકડા આદિ અથવા હાથી-ઘોડા-ગાય આદિ મહાન્ (મોટી) વસ્તુ, અને જે સચિત્તવાળી વસ્તુ અથવા અચિત્ત પદાર્થ રાખે છે તે બધા પરિગ્રહી છે, તે સ્વયંને વ્રતધારી જ કેમ ન કહેતા હોય? પરંતુ વાસ્તવમાં તેઓ વ્રતધારી નથી, તેઓને ગૃહસ્થ જ માનવા પડે. પરિગ્રહ મહાન ભયનું કારણ છે. જે પુરૂષ આનો ત્યાગ કરી દે છે તેને પરિગ્રહથી પેદા થયેલ ભય હોતો નથી. જેથી વિવેકી પુરૂષોએ પરિગ્રહનો ત્યાગ કરી દેવો જોઈયે. ॥ १४८॥
भावार्थ :- इस जगत् में जो थोड़ा धन रखता है और जो धन, धान्य, हिरण्य, ग्राम और जनपद आदि बहुत धन रखता है तथा जो तृण काष्ठ आदि अथवा हाथी घोड़ा आदि महान् वस्तु रखता है एवं जो चित्तवान् वस्तु रखता है अथवा अचित पदार्थ रखता है वे सभी परिग्रही हैं । वे चाहे अपने को व्रतधारी ही क्यों न कहते हों किन्तु वास्तव में वे व्रतधारी नहीं हैं उन्हें गृहस्थ ही मानना चाहिए । परिग्रह महान् भय का कारण है । जो पुरूष इसका त्याग कर देता है उसे परिग्रह जनित भय नहीं होता है । अतः विवेकी पुरुषों को परिग्रह का त्याग कर देना चाहिए ॥ १४९ ॥ किंच - . .
से सुपडिबद्धं सूवणीयंति णच्चा पुरिसा परमचक्खू विपरक्कम, एएसु चेव बंभरं त्ति बेमि, से
सुयं च मे अज्झत्थयं च मे बंधपमुक्खो अज्झत्थेव, . इत्थ विरए अणगारे दीहरायं तितिक्खए, पमत्ते बहिया
पास, अप्पमत्तो परिवए, एयं मोणं सम्मं अणुवा
सिज्जासि त्ति बेमि ॥ १५० ॥ तस्य-परिग्रहपरिहर्तुः सुप्रतिबद्धं सूपनीतं ज्ञानादि भवतीति ज्ञात्वा हे पुरुष ! परमचक्षुः - ज्ञानचक्षुर्मोक्षकदृष्टिर्वा संयमे पराक्रमस्व । एतेषु - परिग्रहविरतेषु चैव ब्रह्मचर्यमिति ब्रवीमि । तत् श्रुतं च मया, तत् अध्यात्म - चेतसि व्यवस्थितं च मे, किं तत् ? बन्धप्रमोक्षः बन्ध सकाशात् प्रमोक्षः अध्यात्मन्येवेति अत्र - परिग्रहे विरतोऽनगारो दीर्घरात्रं - यावजीवम् तितिक्षते । प्रमत्तान् बहिः पश्य, दृष्टवा च अप्रमतः सन् परिव्रजेत् । एतन्मौनं - मुनिभावं सम्यग् अनुवासयेः - प्रतिपालयेरित्यर्थः । ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥१५०॥
. अन्वयार्थ :- से - परियडनो त्या ४२वा पु३षन। ४ Alue सुपडिबध्दं - सारी शत स्थित भने सूवणीयंति - प्राप्त छ मा प्रभारी णच्चा - Palने पुरिसा - 3
|श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(१७१

Page #195

પુરૂષ ! પરમાણૂ - જ્ઞાન અને મોક્ષમાં વૃષ્ટિ રાખતા એવા વિપરમ - વિપવિન - સંયમપાલન કરવામાં પરાક્રમ કરો, Wતુ વેવ - જે પરિગ્રહથી રહિત છે અને જ્ઞાન એવમ્ મોક્ષમાં દ્રષ્ટિ રાખવાવાળો છે તેમાં જ વંમાં - બ્રહ્મચર્ય છે અથવા બ્રહ્મચર્યનામક આ પ્રથમ શ્રુતસ્કંધમાં બતાવેલા એવા ગુણો તેની અંદર જ હોય છે, રિ મ - આ પ્રમાણે હું કહું છું, તે - તે - - મેં સુN - સાંભળ્યું છે વે - અને મે - મારા અન્નઈ - ચિત્તમાં પણ રહેલું છે અર્થાત્ મે અનુભવ કરેલો છે કે વંશપમુકવો - બંધથી છુટકારો સબ્સલ્યવ - અધ્યાત્મ અર્થાત બ્રહ્મચર્યથી જ થાય છે, રૂત્ય - જેથી વિરા - પરિગ્રહથી રહિત ગળા - સાધુ - વીહા - જીવનભર તિતિવવU - સમભાવ સમતાપૂર્વક કષ્ટ સહન કરે, શાસ્ત્રકાર કહે છે કે પત્તેિ - વિષયસેવનરૂપ પ્રમાદમાં પડેલા પુરૂષોને વઢિયા - ધર્મથી બહાર પાલ - દેખો - જાણો અને ગામો - સ્વયં પ્રમાદ રહિત થઈને પણ - સંયમનું પાલન કરો, કાં - આ મi - મુનિવ્રતને સમું - સારી રીતીએ ગપુતિજ્ઞાત - પાલન કરો રિ પ - આ પ્રમાણે હું કહું છું.
ભાવાર્થ :- જેઓએ પરિગ્રહનો ત્યાગ કરી દીધેલ છે તેઓનું જ્ઞાન ઉત્તમ છે. જે પરિગ્રહધારી તથા વિષય-કષાયોમાં આસક્ત છે તે ધર્મથી બહિર્ભત છે, આ વાતને જાણીને વિવેકી પુરૂષે વિચારવું જોઈએ કે પ્રમાદનો ત્યાગ કરીને શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરું. // ૧૫૦ ||
भावार्थ :- जिसने परिग्रह का त्याग कर दिया है उसी का ज्ञान उत्तम है । जो परिग्रह रहित नहीं है तथा विषय और कषायों में आसक्त है वह धर्म से बहिर्भूत है । इस बात को जान कर विवेकी पुरुष को चाहिए વિ પ્રભાત ફા ત્યાજ ર શુદ્ધ સંઘના પાન રે I 9૧૦ ' ,
तृतीय उद्देशकः । બીજા ઉદ્દેશામાં અવિરતિ પુરૂષને પરિગ્રહી કહેલ છે. આ ઉદ્દેશામાં અપરિગ્રહ પુરૂષનું વર્ણન કરાય છે.
दूसरे उद्देशक में अविरत पुरुष को परिग्रह कहा है। अब तीसरे उद्देशक में अपरिग्रही पुरुष का वर्णन વિયા ગાતા - अनन्तरं मौनं सम्यगनुपालयेदित्युक्तं तच्चाऽपरिग्रहवत्वात् भवतीत्युच्यते -
आवंती केयावंती लोयंसि अपरिगहावंती एएसु चेव अपरिग्गहावंती, सुच्चा वई मेहावी पंडियाणं णिसामिया समियाए धम्मे आरिएहिं पवेइए जहित्थ
૧૭૨)થ000000000000થઈથઇ શ્રી બાવાર સૂત્ર

Page #196

मए संधी झोसिए एवमण्णत्थ संधी दुज्झोसर भवइ, तम्हा बेमि णो णिण्हवेज्ज वीरियं ॥ १५१ ॥
यावन्त केचन लोके अपरिग्रहवन्तः ते यतयः । एतेषु - अल्पादि - द्रव्येषु यदिवा परिग्रहवत्सु मुर्छामकुर्वन्तः चैव अपरिग्रहवन्तो भवन्ति । श्रुत्वा वाचं मेधावी तथा पण्डितानां तद्वचनं निशम्य त्यागादपरिग्रहो भवति । समतया शमितया वा धर्म आर्यैः प्रवेदित । यथाऽत्र - मोक्षमार्गे मया सन्धिः मोक्षसन्धिः - ज्ञानादिको झोषितः - सेवितः कर्मसन्धिर्वा क्षपितः एवमन्यत्र - अन्यतीर्थिकप्रणीते मोक्षमार्गे सन्धिर्दुर्झाष्यो भवति । तस्माद् ब्रवीमि नो निहन्यात्- निगूहयेद् वीर्यमिति ॥१५१॥ અન્યયાર્થ :- સોયંતિ - લોકમાં આવતી - જેટલા વવંતી - કોઈ અજ્ઞાવંતી પરિગ્રહરહિત છે તુ ચેવ - થોડા-ઘણા આદિ બધા પ્રકારના પરિગ્રહનો ત્યાગ કરવાથી તથા આ છ કાયોમાં મમતાના અભાવથી જ અશિાવતી - અપરિગ્રહી હોય છે, એટલે મેહાવી - મર્યાદામાં રહેલા બુદ્ધિમાન્ પુરૂષ વર્લ્ડ - તીર્થંકરપ્રભુના વચનોને સોન્દ્ર - સાંભળીને તથા પડિયાળ - પંડિત અર્થાત્ ગણધરો અને આચાર્યોના વચનોને બિસમિયા - સાંભળીને અપરિગ્રહી થાય છે, ગારિfi - આર્યપુરૂષોએ સમિયા! - સમભાવથી ધર્મો – ધર્મ પવે! - કહેલ છે, પ્રભુએ ફરમાવેલ છે કે નહીં - જે પ્રકારે ત્ય - આ ધર્મમાં મચ્છુ - મેં સંધી - કર્મસંતતિ (કર્મપરંપરા) નો જ્ઞોસિપ – ક્ષય કરેલ છે વં - તે પ્રમાણે બળત્ય – અન્ય ધર્મમાં રુખ્સોત! મવદ્ – કર્મોનો ક્ષય કરવો સંભવ નથી, તદ્દા - એટલે મિ – હુંકહું છું કે વીષે - તપમાં વીર્ય - પરાક્રમને નો નિવેખ્ખ છુપાવવું ન જોઈયે.
–
-
ભાવાર્થ :- તીર્થંકરપ્રભુનો ઉપદેશ સાંભળીને અને તીર્થંકર પ્રભુએ પ્રરૂપેલ આગમના રહસ્યોને જાણીને જે પુરૂષ થોડું અથવા વધારે, બધા પ્રકારે પરિગ્રહનો ત્યાગ કરી દે છે તે અપરિગ્રહી હોય છે. જે અપરિગ્રહી છે તેઓએ તપ સંયમમાં પરાક્રમ (વીર્ય) ફોરવવું જોઈયે. સ્વયં તીર્થંકરપ્રભુ ફરમાવે છે કે આ આર્હત્ દર્શનજ્ઞાન-ચારિત્રરૂપ તથા સમભાવમય છે. આમાં મન અને ઈન્દ્રિયોનો વિજય કરવો તે મોક્ષાર્થિયોનું કર્તવ્ય બતાવેલ છે. આવા આ વીતરાગ દ્વારા પ્રરૂપેલ ધર્મમાં સ્થિતસ્થિર થઈને જે પ્રકારે કર્મોનો ક્ષય કરાય છે તેમ અન્ય ધર્મોમાં નથી, કારણ કે અન્યધર્મોમાં કર્મ ખપાવવાનો સમ્યક્ ઉપાય બતાવેલ નથી, જેથી સાક્ષાત્ તીર્થંકરપ્રભુ ફરમાવે છે કે મેં પણ આ ધર્મમાં સ્થિત-સ્થિર થઈને વિશિષ્ટ પ્રકારના તપો દ્વારા કર્મોનો ક્ષય કરેલ છે. એટલે જ બીજા મોક્ષાર્થિઓએ પણ આ પ્રમાણે કરવું જોઈયે. સંયમના અનુષ્ઠાન દ્વારા અને તપસ્યામાં પણ સ્વયંના પરાક્રમને (વીર્યને) છુપાવવું જોઈયે નહીં. ॥ ૧૫૧ ॥
|શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭( ૧૭૩

Page #197

भावार्थ :- तीर्थंकर भगवान् के उपदेश को सुन कर एवं तीर्थंकरोक्त आगम के रहस्य को जानकर जो पुरुष अल्प या बहुत सब प्रकार के परिग्रह का त्याग कर देते हैं वे अपरिग्रही होते हैं । जो अपरिग्रह हैं उन्हें तप संयम में पराक्रम करना चाहिए । स्वयं तीर्थंकर भगवान् फरमाते हैं कि यह आर्हत् दर्शन ज्ञान, दर्शन, चारित्र रूप तथा समभावमय है। इसमें मन और इन्द्रियों का विजय मोक्षार्थियों का कर्त्तव्य बताया गया है। ऐसे इस वीतराग प्रतिपादित धर्म में स्थित होकर जिस प्रकार कर्मो का क्षय किया जाता है वैसा अन्य धर्मो में नहीं क्योंकि अन्यधर्मो में कर्मक्षपण का सम्यक् उपाय नहीं बतलाया गया है । अतः साक्षात् तीर्थंकर भगवान् फरमाते हैं कि मैंने भी इसी धर्म में स्थित होकर विशिष्ट तप के द्वारा कर्मों का क्षय किया है । इसलिए दूसरे मोक्षार्थियों को भी ऐसा ही करना चाहिए । संयम के अनुष्ठान और तपस्या में अपने पराक्रम को नहीं छिपाना चाहिए ॥ १५१॥ कञ्चैवंभूतः स्यादित्याह -
जे पुबुट्टाई णो पच्छाणिवाई, जे पुबुट्ठाई पच्छाणिवाई, जे णो पुबुट्ठाई णो पच्छाणिवाई, सेवि तारिसिए सिया, जे परिण्णाय लोगमण्णेसयंति
॥१५२॥ . . यः पूर्वोत्थायी नो पश्चान्निपाती-सिंहतया निष्क्रान्तः सिंहतया विहारी । यः पूवोत्थायी पश्चानिपाती - नन्दिषेणवत् । तृतीयभङ्गस्य चाभावादनुपादानं स चायम्-जे नो पुबुट्ठायी पच्छानिवाती । यो नो पूर्वोत्थायी नो पश्चानिपाती-चतुर्थभङ्गोऽयं सम्यग्विरतेरभावात् गृहस्थाः शाक्यादयो वा तेषामाश्रवद्वाराणामुभयेषामप्यसंवृतत्वात् उदायिनृपमारकवत् सोऽपि तादृशः स्यात् शाक्यादयोऽपि गृहस्थतुल्या एव । ये- स्वयूथ्याः पार्श्वस्थादयो उभयपरिज्ञया लोकं परिज्ञाय पुनः पचनपाचनाद्यर्थ तमेव लोकमन्वेषयन्ति तेऽपि गृहस्थतुल्या एवं भवेयुरिति ॥१५२॥ ___अन्वयार्थ :- जे - 50 पु३५ पुबुट्टाई - ५॥ संयमने भाग२ रीने णो पच्छाणिवाई - ५७१५. संयममाथी पडतो नथी. जे - 15 पु३५ पुबुट्ठाई - पडेci संयभने १२ अरीने पच्छाणिवाई - ५छी पतित 25 14 छ, जे - 505 णो पुबुट्ठाई - ५८॥ संयमनो स्वी७५२ ५९ ४२ता नथी भने णो पच्छाणिवाई - पाणथा पतित ५५. थता नथी, सेवि - तेसो ५५५ तारिसिए - तारिसए - ते प्रमाण ४ सिया - जे जे - * परिण्णाय - त्या रीने ५४ी लोगं - दोन अण्णेसयंति - अणुस्सित्ता - अन्वेष९५ ४३
ભાવાર્થ :- કોઈ મનુષ્ય સંસારના સ્વરૂપને ઓળખીને, સારી રીતેં જાણીને સિંહની સમાન વીરતાપૂર્વક ઘરને (સંસારને) છોડીને દીક્ષા લે છે અને સિંહના સમાન
(१७४ )px0/ONDONOIDROIDROIDROIDXOIDROIDROIDROIDROIDIDIDIOIDD | श्री आचारांग सूत्र

Page #198

જ ખરેખર સંયમનું પાલન કરે છે. તેઓ પ્રથમભંગના સ્વામી ઉત્તમકોટિના સાધુ છે જેમકે કાકંદીના ધન્ના અણગાર, ગૌતમકુમાર, ગજસુકુમાળ આદિ ૯૦ મહાપુરૂષ (अंतगसूत्र) -
- કોઈ પુરૂષ સંયમ સ્વીકાર કરીને પછીથી તે સંયમથી પતિત થાય છે. એવા પુરૂષ બીજા ભંગના સ્વામી છે. જેમ કે પુંડરીક રાજાનો ભાઈ કંડરીક મુનિ (જ્ઞાતાસૂત્ર २५.१८)
જે પહેલા સંયમ ગ્રહણ કરતા નથી, બાદમાં પતિત પણ થતાં નથી. આ ત્રીજો ભાંગો છે. પરંતુ આ ભાંગો શૂન્ય છે આ ભંગના સ્વામી ગૃહસ્થ છે અને શાક્ય આદિ પણ આ ભંગમાં છે કારણ કે તેઓ સાવઘયોગનો ત્યાગ કરતા નથી, જેથી તે ગૃહસ્થ સમાન જ છે. તથા જેઓ સાવદ્યયોગનો ત્યાગ કરી પાછા પચન-પાચનાદિ કરે, કરાવે छे तेस्रो पए। गृहस्थतुल्य ४ छे. ॥ १५२ ॥
भावार्थ :- कोई मनुष्य संसार के स्वरूप को भली प्रकार जान कर सिंह के समान वीरता पूर्वक घर को छोड़ कर दीक्षा लेते हैं और सिंह के समान ही संयम का पालन करते हैं वे प्रथम भंग के स्वामी उत्तम कोटि के महात्मा हैं । जैसे कि - काकंदी का धन्ना अनगार, गौतमकुमार, गजसुकुमाल आदि ९० महापुरूष ( अन्तगड सूत्र) । कोई पुरूष संयम स्वीकार करके फिर संयम से गिर जाते हैं। ऐसे पुरूष दूसरे भंग के स्वामी हैं। जैसे कि- पुंडरीक राजा का छोटा भाई कंडरीक मुनि ( ज्ञातासूत्र अ. १९) । जो पहले संयम ग्रहण नहीं करता है। और पीछे पतित हो जाता है यह तीसरा भंग है किन्तु यह शून्य है इसलिए तीसरा भंग इस सूत्र में नहीं लिखा गया है । कोई ऐसे पुरूष होते हैं जो न तो दीक्षा ग्रहण करते हैं और पीछे गिरते भी नहीं । इस भंग के स्वामी गृहस्थ हैं और शाक्य आदि भी इसी भंग में हैं क्योंकि वे सावद्य योग का त्याग नहीं करते हैं अतः वे गृहस्थ के तुल्य ही हैं ॥ १५२ ॥
स्वमनीषिकापरिहारार्थमाह -
एयं णियाघ मुणिणा पवेइयं, इह आणाकंखी पंडिए अणिहे पुव्यावररायं जयमाणे, सया सीलं संपेहाए सुणिया भवे अकामे अझंझे, इमेण चेव जुज्झाहि, किं ते जुज्झेण बज्झओ ? ॥ १५३ ॥
एतद् उत्थानपतनादिकं ज्ञात्वा मुनिना - तीर्थकृता प्रवेदितम् । इहमौनीन्द्रप्रवचने आज्ञाकाङ्क्षी पण्डितः अस्निहः पूर्वापररात्रं यतमानः सदाचारमाचरेत् । किंच्- सदा शीलं सम्प्रेक्ष्य श्रुत्वा भवेद् अकामः अझञ्झः, अनेनैव स्वैरिणा शरीरेण सार्धं युद्धस्व किं ते युद्धेन बाह्यतः ? नातोऽपरं • दुष्करमस्तीति ॥१५३॥
श्री आचारांग सूत्र ८७७७७००
anananananana 904

Page #199

અન્યથાર્થ -ડ્યું - આ વિષયને ળિયા - કેવલજ્ઞાન દ્વારા જાણીને મુળના - મુનિએ અર્થાત તીર્થંકર પ્રભુએ પવેફર્થ - કહેલ છે. ફુ - આ જૈન શાસનમાં રહેલો પુરૂષ ગાળાથી - તીર્થંકરપ્રભુની આજ્ઞાની ઈચ્છા કરે, તથા પંડિd - પંડિત અર્થાત સત્ અને અસનો વિવેક રાખવાવાળો બને, અને રે - સ્નેહ રહિત થાય તથા પુવાવરણીય - પૂર્વ રાત્રિ અને બીજી રાત્રિમાં નયના - જયણાપૂર્વક સદાચારનું પાલન કરે, અને સયા - હંમેશા સીર્તિ - શીલ અને સંયમને સંપેઢા - સારી પ્રકારે જાણીને તેનું પાલન કરે, સુબિયા - શીયલ અને સંયમ પાલનના ફળને સાંભળીને માને - કામરહિત અને બક્ષણે - માયારહિત બનો. ફળ વેવ - સ્વયંના કષાયવાળા આત્માની સાથે જ સુદિ - યુદ્ધ કરો, વેશ્નો - બહારના ગુણ - યુદ્ધથી તે - તમારે નિં-શું પ્રયોજના છે?
ભાવાર્થ :- પૂર્વસૂત્રમાં જે ત્રિભંગી કહી તે સ્વયંની બુદ્ધિથી કલ્પિત નથી પરંતુ કેવલજ્ઞાન દ્વારા સમસ્ત પદાર્થોને દેખીને શ્રી વીતરાગ પરમાત્મા દ્વારા કહેલ છે. શ્રી તીર્થકર ભગવાનની આજ્ઞાનું પાલન કરવાવાળો પુરૂષ રાતદિવસ પ્રયત્નપૂર્વક સદાચારનું પાલન કરે અને એક ક્ષણ પણ પ્રમાદ ન કરે.'
શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કે વિષય-કષાયમાં પ્રવૃત્ત રહેતી ઈન્દ્રિયો અને મનની સાથે આંતરિક યુદ્ધ કરીને તેને વશ કરો, જ્યાં સુધી તમો આ દુર્જય શત્રુઓને વશ નહીં કરો ત્યાં સુધી તમારું કલ્યાણ નથી થઈ શકતું, આને જીતી લો તો જ ખરેખર આત્માનું કલ્યાણ થઈ શકે. // ૧૫૩ //
भावार्थ :- पूर्व सूत्र में जो चतुर्भगी कही गई है वह अपनी बुद्धि से कल्पित नहीं किन्तु केवलज्ञान के द्वारा समस्त पदार्थों को देख कर श्री वीतराग देव द्वारा कही गई है। श्री तीर्थंकर भगवान् की आज्ञा का पालन करने वाला पुरुष रात दिन यत्न पूर्वक सदाचार का पालन करे और एक क्षण भर भी प्रमाद न करे । शास्त्रकार फरमाते हैं कि विषय कषाय में प्रवृत्त होती हुई इन्द्रियों और मन के साथ युद्ध करके इन्हें वश में करो । जब तक तुम इन दुर्जय शत्रुओं को वश में न करोगे तब तक तुम्हारा कल्याण नहीं हो सकता हैं इनको जीत लेने पर ही आत्मा का कल्याण हो सकता है ॥ १५३ ॥ किंत्वियमेव सामग्री अगाधसंसारार्णव पर्यटतो भवकोटिसहस्रेष्वपि दुष्पापेति दर्शयितुमाह -
जुद्धारिहं खलु दुल्लहं, जहित्थ कुसलेहिं परिण्णा विवेगे भासिए, चुए हु बाले गभाइसु रज्जइ, अस्सिं
चेयं पवुच्चइ, रूवंसि वा छणंसि वा, से हु एगे. संविद्धपहे मुणी, अण्णहा लोगमुवेहमाणे, इय कम्म
૧૬)થ696969696થઈથ0થઈથ0થઈથ00થઈથgશ્રી નાવાર સૂત્ર

Page #200

परिण्णाय सव्वसो से ण हिंसइ, संजमइ णो पगभइ, ज्वेहमाणो पत्तेयं सायं वण्णाएसी णारभे कंचणं सबलोए एगप्पमुहे विदिसपइण्णे णिविण्णचारी अरए
पयासु ॥ १५४ ॥ युद्धार्ह- मानुष्यमौदारिकशरीरं वा खलु दुर्लभं, यथाऽत्र कुशलैः परिज्ञा विवेको भाषितः, • तथाहि, - धर्मात् च्युतो बालोऽज्ञः खलु गर्भादिषु रज्यते । 'रिजइत्ति पाठान्तरमाश्रित्य गर्भादिषु रीयते- गच्छतीत्यर्थः । अस्मिन् च - मौनीन्द्रप्रवचने एतत्-पूर्वोक्तं वक्ष्यमाणं च प्रोच्यते यथारूपे च - रूपादिषु क्षणे - हिंसादिषु वा यः प्रवर्तते स गर्भादिषु गच्छति । यस्तु निवर्तते स जितेन्द्रियः खलु एक संविद्धपथः - क्षुण्णपथः ‘संविद्धभयो' पाठान्तरमाश्रित्य दृष्टभयो मुनिः स्यात्, अन्यथा - कषायाभिभूतं हिंसादिषु प्रवृत्तं लोकमुत्प्रेक्षमाणः एवं हिंसादिभिः कर्म परिज्ञाय सर्वतः स न हिनस्ति । किंच- संयमयति नो प्रगल्भते, उत्प्रेक्षमाणः प्रत्येकं सातं वदिशीकीर्तिश्लाघार्थी सन् नारभते कञ्चन पापारम्भं, यदिवा तपः संयमादिकं नारभते, यद्वा रूपाद्यभिलाषुकः सन् नोद्वर्तनादिकमारभते । सर्वलोके एक प्रमुखो विदिक्प्रतीर्णो - मोक्षसंयमादन्या दिक् तां प्रकर्षण तीर्ण इति, विदिक्प्रतिज्ञों वा निर्विष्णचारी प्रजासु - प्राणिषु अरतः - आरम्भाप्रवृत्तो निर्ममत्वो वा नारभते कञ्चनेति ॥१५४॥ _ अन्वयार्थ :- जुबारिहं-जुद्धारियं - Iq युद्धने योग्य भौ२ि४ शरीर प्राप्त ४२ खलु - निश्चयथा दुल्लहं - दुभ छ, कुसलेहिं - दुशण ५३षो मे इत्थ - 240 °४|तमा जहा - ४ मारे परिण्णा विवेगे - पण्णाविवेगे - शान भासिए - ताल छ, बुद्धिवाणामे ते प्रभारी ४ भानपुंसोध्ये, चुए - यथा श्रष्ट बाले - Hशानी ७१ हु - निश्चयथा गन्भाइसु - गर्म महिमा रज्जइ - अनुरत थाय छे अस्सिं - २मा माईत अवयनमा इयं - भावात पवुच्चइ - सारी रात पतापाय छ, रूवंसि - ३५ मा लोगोमा भासत ® छसि - खणंसि हिंसा - 86 माहिमा प्रवृत्त थाय छे हु - निश्चयथी से - ते एगे - मुनि ४ संविद्धपहे - संविधभये - मोक्षमा ५२ यालो छ. लोगं - होने अण्णहा - अन्यथा भेटले. विषय-४ायमा मास51. उवेहमाणे - हेमाने भुनि भोक्षमानो पथि बने, इय - २॥ पूर्वोत. २५॥थी कम्मं - धायेस ने परिणाय - २५राथी. 09ीने प्रत्याध्यान परिथ. त्या रीने से - ते मुनि सव्वसो - १५ प्र२थी. ण हिंसइ - प्रायोनी सि. २तो नथी, संजमइ - मुनि संयमनु पालन ३ छ णो पगभइ • परंतु धृष्टता ४२तो नथी, पत्तेयं - ५॥ प्राणियोन। सायं - सुमने उवेहमाणो - मग-अब हेपतो वो प्राशियोनी डिंसा न ४२, वण्णाएसी - स्वयंन शरीरनो
श्री आचारांग सूत्र 000000000000000000000000000७(१७७

Page #201

સુંદર વર્ણ બનાવવા માટે અથવા યશ આદિની ઈચ્છાથી ચત્તો - સમસ્ત લોકમાં સંai - કોઈપણ સાવદ્ય કાર્યનો જ કારણે - આરંભ ન કરે, વિલિફm - સંયમવિરોધી માર્ગોને પાર કરીને મુદે - એક મોક્ષમાં દ્રષ્ટિ રાખતો એવો અને વિચારી - વિરક્ત પુરૂષના આચરણનું સેવન કરતો એવો મુનિ યાહુ - સ્ત્રિયોમાં - રતિવાળો ન થાય અથવા પ્રાણિયોના આરંભમાં પ્રવૃત્ત ન થાય.
ભાવાર્થ :- આ જગતમાં પ્રાણિયોની હાનિ (હિંસા) કરવાવાળા, જેમ કે આંતરિક શત્રુ ક્રોધ-માન-માયા-લોભ છે. તેમ બહારના શત્રુ નથી. જ્યાં સુધી જીવ આ શત્રુઓનો નાશ નથી કરતો ત્યાં સુધી તેને શાંતિ પ્રાપ્ત થવી અતિ દુર્લભ છે. તે શત્રુઓ તપસંયમ દ્વારા જીતી શકાય છે. તપ-સંયમનું આચરણ આ ઔદારિક શરીર દ્વારા જ થઈ - શકે છે. પરંતુ આ મનુષ્ય સંબંધી ઔદારિક શરીર પ્રાપ્ત થવું ઘણું જ દુર્લભ છે. અત્યંત શુભ કર્મોના ઉદયથી જ આ શરીર પ્રાપ્ત થાય છે. આવા દુર્લભ શરીરને પામીને વિવેકી પુરૂષે વિચારવું જોઈએ કે મોક્ષ પ્રાપ્તિના સાધનભૂત તપ-સંયમમાં આ શરીરનો ઉપયોગ કરે. જે અજ્ઞાની જીવ આ શરીરને વિષયભોગોમાં લગાવીને ફોગટ ખોઈ - નાંખે છે તેઓ જન્મ-મરણના ચક્કરથી છૂટી શકતા નથી.
જે જ્ઞાનવાનું પુરૂષ વિષયભોગોમાં આસક્ત નથી થતા તેઓ ઈન્દ્રિયોને જીતવાવાળા અને ત્રણે જગતના યથાર્થ સાચા સ્વરૂપનું મનન-ચિંતન કરવાવાળા મુનિ જ ખરેખર જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપ મોક્ષના માર્ગ પર જવાવાળો (ચાલવાવાળો) હોય છે અને તે જ સંસારને ભયજનક દેખવાવાળો હોય છે. સાંસારિક મનુષ્ય અને પાખંડી લોકો મોક્ષથી વિપરીત માર્ગે જઈ રહ્યા છે આ જાણીને મુનિ કર્મબંધના કારણભૂત આશ્રવોનો ત્યાગ કરી દે છે.
સંસારના બધા પ્રાણી અલગ-અલગ સ્વયંના સુખ-દુઃખ ભોગવે છે. બધા પ્રાણિયોને સુખ પ્રિય છે અને દુઃખ અપ્રિય છે આ વિચાર કરીને કોઈ પણ પ્રાણીને દુઃખ આપવું જોઈયે નહીં, કોઈ પણ પ્રાણીની હિંસા ન કરવી જોઈયે અને કોઈપણ સાવદ્ય (પાપકારી) કાર્યનો આરંભ ન કરવો જોઈએ. તે ૧૫૪ /
भावार्थ :- इस जगत् में प्राणियों की हानि करने वाले जैसे आन्तरिक शत्रु क्रोध मान माया और लाभ हैं वैसा बाहर का शत्रु नहीं है। जब तक जीव इन शत्रुओं का नाश नहीं करता तब तक उसको शान्ति प्राप्त होना अति दुर्लभ है । वे शत्रु तप संयम द्वारा जीते जा सकते हैं । तप संयम का आचरण इस औदारिक शरीर द्वारा ही किया जा सकता है किन्तु इस मनुष्य सम्बन्धी औदारिक शरीर की प्राप्ति होना बड़ा ही दुर्लभ है। अत्यन्त शुभ कर्मों के उदय से यह जीव को प्राप्त होता है । ऐसे दुर्लभ शरीर को प्राप्त कर विवेकी पुरुष को चाहिए कि मोक्ष प्राप्त के साधनभूत तप संयम में इसका उपयोग करे । जो अज्ञानी जीव इसे विषय भोगों में लगा कर व्यर्थ खो देता है वह जन्म मरण के चक्कर से नहीं छूट सकता है।
'9૭૮)થ666666થઈથઇથઇથઇથઈથ00થs|શ્રી બાવાર સૂત્ર

Page #202

जो ज्ञानवान पुरुष विषय भोगों में आसक्त नहीं होता है वह इन्द्रियों को जीतने वाला और तीनों जगत के यथार्थ स्वरूप का मनन करने वाला मुनि ही ज्ञान दर्शन चारित्र रूप मोक्ष के मार्ग पर जाने वाला होता है और वही संसार को भयदायक देखने वाला होता है। सांसारिक मनुष्य और पाखण्डी लोग मोक्ष से विपरीत मार्ग से जा रहे हैं यह जान कर मुनि कर्म बन्ध के कारणभूत आसवों का त्याग कर देता है।
संसार के सभी प्राणी पृथक् पृथक् अपना सुख दुःख भोगते हैं। सभी प्राणियों को सुख प्रिय है और दुःख अप्रिय है यह विचार कर किसी प्राणी को दुःख न देना चाहिए, किसी भी प्राणी की हिंसा न करनी चाहिए और किसी भी सावध कार्य का आरम्भ न करना चाहिए ॥ १५४ ॥ यश्च प्रजास्वतरः आरम्भरहितः स किम्भूतः स्याद् इति आह -
से वसुमं सबसमण्णागयमण्णाणेणं अप्पाणेणं अकरणिजं पावं कम्मं तं णो अण्णेसी, जं सम्मं ति वासह तं मोणं ति पासह, जं मोणं ति पासह तं सम्मं ति पासह, ण इमं सक्कं सिढिलेहिं आइज्जमाणेहिं, गुणांसाएहिं वंकसमायरेहिं पमत्तेहिं गारमावसंतेहिं, मुणी मोणं समायाए धुणे कम्मसरीरगं, पंतं लूह सेवंति वीरा सम्पत्तदंसिणो, एस ओहंतरे
मुणी, तिण्णे मुत्ते विरए वियाहिए त्ति बेमि ॥१५५॥ - स वसुमान् - संयमी सर्वसमन्वागतप्रज्ञानेन - सम्यक्स्वीकृतसर्वसदसद्विवेकेन आत्मना अकरणीयं पापकर्म तद् नो अन्वेषति । यत् सम्यक् प्रज्ञानं सम्यक्त्वं वा इति एतत् पश्यत तद् मौनं-मुनित्वम् इति-एतत् पश्यत यद् मौनम् इति एतत् पश्यत तत् सम्यक्त्वं इति - एतत् पश्यत सम्यक्त्वज्ञानचरणानामेकताऽध्यवसेयेति भावार्थः । न एतत् - सम्यक्त्वादित्रयम् अनुष्ठातुं शिथिलैः आदीयमानैः - पुत्रकलत्रादिस्नेहादाद्रीक्रियमाणैः, गुणास्वादैः-विषयलम्पटैः, वक्रसमाचारैः - मायाविभिः प्रमत्तैः अगारमावसद्भिः आद्याक्षरलोपात् गृहस्थैः । मुनिौन-संयमं समादाय धुनीयात् शरीरकं, - औदारिकं कार्मणं वा । प्रान्तं रूक्षं सेवन्ते वीराः समत्वदर्शिनः सम्यग्दर्शिनो वा । एष
ओधन्तरो - भावौघं - संसारं तरति मुनिः । तीर्णो मुक्तो विरतो व्याख्यात इति ब्रवीमि ॥१५५॥ .. अन्वयार्थ :- से - ते. वसुमं - धनवान् अथात् संयम३५ धननो स्वामी संयमी Y३५ सब्बसमण्णागयपण्णाणेणं - समस्त पार्थोनु यथार्थ शान रामपण. अप्पाणेणं -
व आचारांग सूत्र 790/9999999999%96%90%A9%90ADHARYA5% १७९)

Page #203

સ્વયંના આત્મા દ્વારા કરશન્ન - ન કરવા યોગ્ય તં - તે પર્વ - પાપ વેબ્સ - કર્મનો ળો ગorણી - અન્વેષણ ન કરે અર્થાત્ આચરણ ન કરે. નં - જેણે સમંતિ - સમ્યજ્ઞાન અથવા સમ્યક્દર્શન પસહ - દેખો તે - તેણે મોમાં તિ - સંયમરૂપ પાસદ - દેખો અને - જેણે ગોળ તિ - સંયમરૂપ પસદં - દેખો તેં – તેને સતિ - સમ્યક્દર્શન પસદં - દેખો, સિદ્ધિ - શિથિલ અર્થાત્ સંયમ અને તપમાં જે દ્રઢ નથી, ગાફઝમાહિં અખિનાહિં - જે પુત્ર-સ્ત્રી આદિના અનુરાગથી અનુરક્ત છે, ગુણાસાહિં - જે શબ્દાદિ વિષયોના સ્વાદમાં આસક્ત છે, વંસનાહિં - જે માયાવી અને પોર્દિ-પ્રમાદી છે, જેમાવહિં - જે ગૃહસ્થાવાસમાં રહે છે તેઓની સાથે રૂ - તેઓનું અર્થાત્ સંયમનું . સર્ક્સ - પાલન કરવું શક્ય નથી, મુળી - મુનિ મોષ - સંયમને સમાયા - સ્વીકાર કરીને
મારીરાં - કર્મ શરીરનો એટલે કે કર્મોનો ધુળ - વિનાશ કરે, સત્તળિો - સમ્યક્ત્વદર્શી વીરા - વીરપુરૂષ પd - આન્તપ્રાન્ત અને કૂર્દ - લુખા સેવંત્તિ આહારનું સેવન કરે છે, તે - આ મુળી - મુનિ ગોકાતે - સંસારરૂપ સમુદ્રને તરવાવાળો તો - તરેલો કુરે - મુક્ત અને વિરV - વિરત (અટકેલો) વિવાહિv - કહેલો છે. ત્તિ - ' આ પ્રમાણે હું કહું છું.
ભાવાર્થ :- પદાર્થોના યથાર્થ (સત્ય) સ્વરૂપને જાણવાવાળો અને માનવાવાળો મુનિ સાવઘ (પાપકારી) કર્મનું અનુષ્ઠાન કરે નહીં, સમ્યગંજ્ઞાન હોવાથી પાપકર્મોનો ત્યાગ અને સંયમનું અનુષ્ઠાન થાય છે એટલે કે કારણ અને કાર્યને અભિન માનીને શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કે જે સમ્યગૃજ્ઞાન છે તે જ સંયમનું અનુષ્ઠાન છે, અને જે સંયમનું અનુષ્ઠાન છે તે જ સમ્યગજ્ઞાન છે. સમ્યગ્રજ્ઞાન અને સમ્યગદર્શન જ સમ્યચરિત્ર છે તથા સમ્યફચારિત્ર જ સમ્યગુજ્ઞાન અને સમ્યગદર્શન છે. નૈૠયિક સમ્યકત્વ સાતમે ગુણઠાણે હોવાથી સમ્યફજ્ઞાનદર્શન અને તેનું તેનું કાર્ય સમ્યફચારિત્ર પરસ્પર એક સાથે જ હોય છે.
સંયમનું પાલન કરવું સહેલું (સરળ) નથી, દરેક જીવો સંયમનું પાલન કરી શકતા નથી. તપ-સંયમમાં શિથીલ, સ્ત્રી-પુત્રાદિમાં મમત્વ રાખવાવાળા, શબ્દાદિ વિષયોમાં આસક્ત, માયાવી અને પ્રમાદી ઘરવાસમાં વસતા પુરૂષોથી સમસ્ત પાપોના ત્યાગરૂપ સંયમનું પાલન થઈ શકતું નથી પરંતુ સંસારના સ્વરૂપને સારી રીતે જાણીને તેનો ત્યાગ કરવાવાળા અને કર્મોને ભેદવામાં નિપુણ મુનિ જ ખરેખર સંયમનું પાલન કરી શકે છે. સમ્યક્દર્શની અને સમતાધારી તેઓ અત્ત-પ્રાન્ત અને લુખ્ખા આહારનું સેવન કરી સંયમયાત્રાનો નિર્વાહ કરે છે અને તપ દ્વારા કર્મોનો ક્ષય કરીને સિદ્ધ-બુદ્ધ એટલે મુક્ત થઈ જાય છે. (મોક્ષમાં જાય છે.) / ૧૫૫ / -
(૧૮)થUJથઇથઇથ000થઈથઇથઇથgooથઇ
શ્રી બાવાર સૂત્ર

Page #204

भावार्थ :- पदार्थों के यथार्थ स्वरूप को जानने वाला मुनि सावध कर्म का अनुष्ठान न करे । सम्यग् ज्ञान होने पर पाप कर्म का त्याग और संयम का अनुष्ठान होते है इसलिए कारण और कार्य को अभिन्न मान कर शास्त्रकार फरमाते हैं कि - जो सम्यग ज्ञान है वही संयम का अनुष्ठान है और जो संयम का अनुष्ठान है वही सम्यग् ज्ञान है।
संयम का पालन करना सरल नहीं है । हर एक प्राणी संयम का पालन नहीं कर सकता है । तप संयम में शिथिल, स्त्री पुत्रादि में ममत्व रखने वाला, शब्दादि विषयों में गृद्ध, मायावी और प्रमादी पुरुषों से समस्त पापों के त्याग रूप संयम का पालन नहीं हो सकता है किन्तु संसार के स्वरूप को भली भांति जान कर उसका त्याग करने वाले और कर्म विदारण में निपुण मुनि ही संयम का पालन कर सकते हैं। वे अन्त प्रान्त और रूक्ष आहार का सेवन कर संयम यात्रा का निर्वाह करते हैं और तप द्वारा कर्मों का क्षय करके सिद्ध बुद्ध यावत् मुक्त हो जाते हैं ॥ १५५ ॥
चतुर्थ उद्देशकः ત્રીજા ઉદ્દેશામાં બતાવ્યું કે હિંસા-વિષયભોગ અને પરિગ્રહમાં મહાન દોષ છે. જેથી આનાથી જે વિરતી (અટકેલો) છે તે જ મુનિ છે. હવે આ ઉદ્દેશામાં એકલા વિચરવાવાળાના દોષોને બતાવીને તે મુનિ નથી, તેનું કારણ બતાવે છે.
तीसरे उद्देशक में बतलाया गया है कि हिंसा, विषयभोग और परिग्रह में महान् दोष है अतः इनसे जो विरत है वही मुनि है । अब चौथे उद्देशक में अकेले विचरने वाले के दोषों को बता कर उसके मुनि न होने का . कारण बताया जाता है :- . . अनन्तरं विरत एव मुनिर्भवतीति प्रतिपादितम् । इह एकचरस्य मुनित्वाऽभावे दोषोभावनतः कारणमाह -
. गामाणुगामं दुइज्जमाणस्स दुज्जायं दुप्परक्कंतं
भवइ अवियत्तस्स भिक्खुणो ॥ १५६ ॥ . __ग्रामानुग्रामं दूयमानस्य-विहरतो दुर्यातम् अर्हनकस्येव दुष्टव्यन्तरीजङ्घाछेदवत्, दुष्पराक्रान्तं - स्थूलभद्रेाश्रितोपकोशागृहसाधोरिव दुष्टं पराक्रान्तं स्थानमेकाकिनो भवति अव्यक्तस्य श्रुतवयोभ्याम् भिक्षोरिति ॥१५६॥
अन्वयार्थ :- गामानुगामं - मे मथी श्री. म. १२६ दुइज्जमाणस्स - ४ · भे भेटले 3 वियरता भे॥ अवियत्तस्स - शास्त्र भने अवस्थामा म२ि५४५
भिक्खुणो - साधुनु दुजायं दुप्परक्कतं भवइ - मन भने स्थान ५२।५ डोय छे. ... भावार्थ :- साधु शास्त्रमा भने अवस्थामा (५याय) मा ५२५७१ नथी,
અર્થાત્ આચાર પ્રકલ્પનો અર્થ નથી જાણતો અને અવસ્થામાં નાનો છે. તે જો ગચ્છથી
|श्री आचारांग सूत्र 000000000000000000000000000७(१८१)

Page #205

(સમુદાય) નિકળીને એકલો ગ્રામનુગ્રામ વિહાર કરે તો તેનો વિહાર દોષયુક્ત થવા સંભવ છે. કારણ કે માર્ગમાં અનુકૂલ-પ્રતિકૂલ ઉપસર્ગો આવવાથી તે સંયમથી ભ્રષ્ટ (પતિત) થવાની સંભાવના રહે છે અને જે સ્થાનમાં (ઉપાશ્રયમાં રહે છે) ત્યાં પણ અનેક દોષો થવાની સંભાવના રહે છે એટલે જ શાસ્ત્રકારોએ મુનિઓને એકલા (એકાકી) વિહાર કરવાનો નિષેધ કરેલ છે આ જ વાતને ચાર વિભાગ દ્વારા બતાવે
છે.
૧. જે સાધુ શાસ્ત્ર અને અવસ્થામાં અપરિપકવ છે તેને એકલા વિહાર કરવો ઉચિત નથી, કારણ કે સંયમ અને શરીરમાં હાનિ થવાનો સંભવ છે.
૨. જે સાધુ શાસ્ત્રોમાં તો પ્રવીણ નથી જ પરંતુ અવસ્થામાં પરિપકવ છે તેને પણ એકલા વિચરવું યોગ્ય નથી, કારણ કે ગીતાર્થ ન હોવાના કારણે તેને પણ સંયમ અને શરીરની વિરાધના થવા સંભવ છે.
૩.
જે સાધુ શાસ્ત્રોમાં પ્રવિણ (હોશિયાર) છે પરંતુ અવસ્થામાં અપરિપકવ છે તેને પણ એકલા વિહાર કરવો ઉચિત નથી, કારણ કે અવસ્થામાં નાનો હોવાના કારણે તે બધા તરફથી અપમાનને પાત્ર થાય છે, વિશેષથી ચોર અને અન્યતીર્થિયો (જૈનેતર) થી ભય વધારે રહે છે.
૪. જે શાસ્ત્ર અને અવસ્થા એમ બન્નેમાં પરિપકવ છે તે પણ કારણ વિના એકલો વિહાર ન કરે.
એકલા વિહાર કરવામાં સમિતિ-ગુપ્તિ અને ભાષા આદિમાં ઘણા દોષો થવા સંભવ છે એટલે જ શાસ્ત્રકારે મુનિને એકલા વિહાર કરવાનો નિષેધ કરેલ છે. 1194811
भावार्थ :- जो साधु शास्त्र में और अवस्था में परिपक्व नहीं है अर्थात् जो आचारकल्प का अर्थ नहीं जानता है और अवस्था में भी अल्प है। वह यदि गच्छ से निकल कर अकेला ग्रामानुग्राम विहार करे तो उसका विहार दोष युक्त होना संभव है । क्योंकि मार्ग में अनुकूल प्रतिकूल उपसर्गों के आने से उसकी संयम से भ्रष्ट हो जाने की सम्भावना रहती है और जिस स्थान पर वह ठहरता है वहाँ पर भी अनेक दोष होने की सम्भावना रहती है। इसलिए शास्त्रकार एकल विहार का निषेध करते हैं। इसी बात को चतुर्भङ्गी के द्वारा बताया जाता
મૈં ઃ
जो साधु शास्त्र और अवस्था दोनों से अपरिपक्व है उसको अकेला विचरना उचित नहीं है क्योंकि उसके संयम और शरीर की हानि सम्भव है। जो साधु शास्त्रों में तो प्रवीण नहीं है किन्तु अवस्था में परिपक्व है उसको भी अकेला विचरना ठीक नहीं है क्योंकि गीतार्थ न होने के कारण उसके भी संयम और शरीर की विराधना सम्भव है । जो साधु शास्त्र में तो प्रवीण है परन्तु अवस्था में अपरिपक्व है उसको भी अकेला विचरना
(૧૨)olloXXXXXXXXX
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર

Page #206

उचित नहीं है क्योंकि अवस्था में छोटा होने के कारण वह सब के अपमान का पात्र होता है विशेषतः चोर और अन्यतीर्थियों से उसको विशेष भय है । जो शास्त्र और अवस्था दोनों में परिपक्व है वह भी बिना कारण अकेला विहार न करे । अकेला विहार करने में समिति गुप्ति और भाषा आदि में बहुत से दोष सम्भव हैं। इसलिए शास्त्रकार एकल विहार का निषेध करते हैं ॥ १५६ ॥
एवमजातसूत्रवयः पक्षस्तीर्थिकध्वाङ्गादिभिर्विलुप्यते गच्छालयान्निर्गतो वामात्रेणापि चोदितः सन् इति एतदर्शयितुमाह -
वयसा वि एगे बुइया कुप्पंति माणवा, उण्णयमाणे य णरे महया मोहेण मुज्झइ, संबाहा बहवे भुजो भुजो दुरइक्कमा अजाणओ अपासओ, एयं ते मा होउ, एयं कुसलस्स दंसणं तद्दिट्टीए तम्मुत्तीए तप्पुरक्कारे तस्सण्णी तण्णिवेसणे, जयं विहारी चित्तणिवाई पंथणिज्झाइ पलिबाहिरे, पासिय पाणे
गच्छिज्जा ॥ १५७ ॥ - वचसाऽपि एके उक्ताः - चोदिताः कुप्यन्ति मानवाः । उन्नतो मानो यस्य स उन्नतं वाऽऽत्मानं मन्यते इति उन्नतमानः अथवा उन्नम्यमानः केनचित् नरो महता मोहेन मुह्यति । सम्बाधाः बह्वयो भूयो भूयः स्युर्दुरतिक्रमाः अजानतः अपश्यतः । एतत् - बाधादुरतिक्रमणीयत्वम् . ते मा भवतु । एतत्-पूर्वोक्तमुपदेशरूपं कुशलस्य श्रीवर्धमानस्वामिनो दर्शनम् । तस्मात् तदृष्ट्या - आचार्यदृष्ट्या, अग्रेऽपि तदाऽऽचार्यपरामर्शः तन्मुक्त्या - तदुक्तसर्वसङ्गमुक्त्वा, तत्पुरस्कारः - सर्वकार्येषु तं पुरस्कर्तुं शीलमस्येति, तत्संज्ञीतस्य संज्ञा ज्ञानं तद्वान्, तन्निवेशनः - गुरोर्निवेशनस्थानं यस्य स सदा गुरुकुलवासी स्यात् । यतमानो विहारी स्यात्, चित्तनिपाती - आचार्यभिप्रायेण निपतितुं - प्रवर्तितुं शीलमस्येति, पथनिायी - क्वचिद्गतस्य गुरोः पन्थानं निर्ध्यातुं - द्रष्टुं शीलमस्येति, पर्यबाह्यः - परि - समन्तात् गुरोरवग्रहात् पुरतः पृष्ठतो वाऽवस्थानात् सदा कार्यमृतेऽबाह्यः स्यात् क्वचित् कार्यादौ गुदिना प्रेषितः सन् दृष्ट्वा प्राणिनो गच्छेदिति ॥१५७॥ ___अन्वयार्थ :- एगे - 05 माणवा - मनुष्य वयसा - क्यनथ. बुइया-चोइया - तो भेवो ५९॥ कुप्पंति - आधा 25 छ. य - मने उण्णयमाणे - अत्यंत. भान ७२.पाणो गरे - मनुष्य मह्या - महान मोहेण - भोऽथी मुज्झइ - भोहित थाय छे. अजाणओ - दु:धोनी निवृत्तिन॥ उपायोने न वो भने अपासओ - ते अष्टोने साउन ४२वान। णने न पा 33 साधुने भुज्जो भुज्जो - पारंवार बहवे - धी
|श्री आचारांग सूत्र 9900000000000000000000000000(१८३)

Page #207

સંવાહા - અડચણો (બાધાઓ) થાય છે. સુરફના - જેનું ઉલ્લંઘન કરવું તેના માટે કઠિન થઈ જાય છે. તે - તને - આ બાધાઓ મા હોડ - ન થાય પડ્યું - આ શુનાં - કુશળ પુરૂષોએ અર્થાત્ તીર્થંકર પ્રભુનો વંતi - દર્શન એટલે કે અભિપ્રાય છે. જેથી તઠ્ઠિી - હંમેશા આચાર્યની દ્રષ્ટિમાં રહેવું જોઈએ. ત—ત્તા - હંમેશા વિરતિની સાથે રહેવું જોઈએ. તપુલ – આચાર્યને આગળ કરીને રહેવું જોઈયે તસળી – આચાર્યની ઈચ્છાનુસાર કાર્ય કરવું જોઈએ અને તાળવેસળ – હંમેશા આચાર્યની નજદિકમાં રહેવું જોઈયે અર્થાત્ હંમેશા તેઓની આજ્ઞાનું પાલન કરવું જોઈએ, તેને વિચારવું જોઈએ કે નાં વિદ્યારી - જયણાપૂર્વક વિહાર કરે પિત્તળવાર્ફ - ગુરૂના ચિત્તને અનુસાર ક્રિયા કરે પંગિન્ના? - પ્રયોજનથી બહાર ગયેલા ગુરૂના આવવાની રાહ જોતો ગુરૂના માર્ગને દેખે અર્થાત્ સમ્યફ પ્રકારથી ગુરૂની આરાધના કરે પરિવાહિર - અને ગુરુની આજ્ઞામાં રહેલો પ્રયોજનથી બહાર જાય તો ઈર્યાસમિતિથી યુક્ત પાળે - પ્રાણિયોને પસવ - દેખતો એવો છMા - ચાલે.
ભાવાર્થ :- જે પુરૂષ ધર્મમાં નિપુણ નથી તથા સાચી વસ્તુને જાણતો નથી તે. પુરૂષ તપ અને સંયમના અનુષ્ઠાનમાં ભૂલ કરે છે, ત્યારે ગુરૂ દ્વારા શિક્ષાવચન અપાય છે ત્યારે તે ગુરૂએ આપેલા ધર્મથી વાસિત વચનથી ક્રોધવાળો થઈ જાય છે અને કહેવા લાગે છે કે ગુરૂ મહારાજે મારૂ અપમાન કર્યું, આવા ક્રોધી અને અભિમાની પુરૂષ ગચ્છને છોડીને બહાર નીકળી જાય છે જ્યારે તેઓના માર્ગમાં આપત્તિઓ ઉપસ્થિત થાય છે અને પરિષહ-ઉપસર્ગ આવે છે ત્યારે તે ઘબરાઈ જાય છે ને સંયમથી પતિત થાય છે, તથા તેના શરીરની હાનિ થવાની સંભાવના રહે છે એટલે જ સ્વયંનું આત્મકલ્યાણ ચાહવાવાળા સાધુઓએ સદાને માટે આચાર્યની આજ્ઞામાં રહીને વિહાર કરવો, તેઓની આજ્ઞાનુસાર પ્રવૃત્તિ કરે, આ પ્રકારે ગચ્છમાં રહીને આચાર્યની આજ્ઞાનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવાવાળો મુનિ આત્મકલ્યાણનો ભાગી થાય છે. // ૧૫૭ II
___ भावार्थ :- जो पुरुष धर्म में निपुण नहीं हैं तथा सत्य वस्तु को नहीं जानते हैं वे पुरुष तप या संयम के अनुष्ठान में भूल करने पर जब गुरू के द्वारा शिक्षा वचन दिये जाते हैं तो वे गुरू के उस धर्ममय वचन से कुपित हो जाते हैं और कहने लगते हैं कि - गुरू महाराज ने हमारा अपमान कर दिया । ऐसे क्रोधी और अभिमानी पुरुष गच्छ को छोड़ कर बाहर चले जाते हैं । जब उनके मार्ग में अनेक बाधाएं उपस्थित होती है और परीषह उससर्ग आते हैं तब वे घबरा जाते हैं, संयम से गिर जाते हैं और उनके शरीर की हानि की भी संभावना रहती है । इसलिए अपना आत्म-कल्याण चाहने वाले साधु को चाहिए कि वह सदा आचार्य की आज्ञा में ही विचरे । उनकी आज्ञानुसार प्रवृत्ति करे । इस प्रकार गच्छ में रह कर आचार्य की आज्ञानुसार प्रवृत्ति करने वाला मुनि आत्म-कल्याण का भागी होता है ॥ १५७ ॥
(૧૮૪)થ6થઇથઈથ000000થoથ00થઈશ્રી બાવાર સૂત્ર

Page #208

से अभिक्कममाणे पडिक्कममाणे संकुचमाणे पसारेमाणे विणिवट्टमाणे संपलिमज्जमाणे एगया गुणसमियस्स रीयओ कायसंफासमणुचिण्णा एगइया पाणा उद्दायंति, इहलोगवेयणवेज्जावडियं, जं आउट्टी
कयं कम्मं तं परिण्णाय विवेगमेइ, एवं से अप्पमाएण . विवेगं किट्टइ वेयवी ॥ १५८ ॥
स भिक्षुः अभिक्रामन् प्रतिक्रामन् सङ्कुचन प्रसारयन् समस्ताऽशुभव्यापारात् विनिवर्तमान सम्परिमृजन् - सम्यक् समन्ताद्वस्तपादादीनवयवांस्तन्निक्षेपस्थानानि वा रजोहरणादिना मृजन् गुरुकुलवासे वसेत् । एकदा गुणसमितस्य रीयमाणस्य कायस्पर्शं समनुचीर्णा आगता एके प्राणिनोऽपद्रावन्ति -प्राणैर्विमुच्यन्ते, तन्निमित्तम् इहलोकवेदनवेद्याऽऽपतितं कर्म, यत्पुनः आकुट्टीकृतं कर्म तत् परिज्ञाय विवेकमेति - प्रायश्चित्तमभावं वा गच्छति । एवं तस्याऽप्रमादेन विवेक कीर्तयति वेदविदिति ॥१५॥
अन्वयार्थ :- से - ते साधु अभिक्कममाणे - ४तो. भेवो पडिक्कममाणे - पाछ भावतो पो संकुचमाणे - अंगोन। संडीय ४२तो अपो पसारेमाणे - २६गाने ३६uqad भेवो विणिवट्टमाणे - पोथी निवृत्त यतो वो संपलिमज्जमाणे - २०३२५॥ (भोपा) माथी प्रमाईन ४२तो मेवो ४९॥ साथे १७मां निवास ४३, एगया - 505 समय गुणसमियस्स - Yetथी युत तथा रीयओ - सारी त या २॥ पा साधुथा ५५॥ कायसंफासं - याना स्पर्शने अणुचिण्णा - समणुचिण्णा - पामीने एगइया - 305 पाणा - प्राउद्दायंति - भरी 14 छ. हो मानव शरीर मानि॥ २५शथी प्राणियोनी ઘાત થાય છે. તેનું ફળ ઢના વેચળવેગ્નાવહિયં આ ભવમાં જ પ્રાપ્ત થાય છે અને બં - आउट्टीकयं कम्मं - 19ीने से प्रायोनो १५ (धात) ४२॥य छे तं - तेने परिणाय - . परिuथी ने विवेगमेइ प्रायश्चित ४२वाथी शुद्धि थाय छे एवं - 240 मारे से - ते भनो वेयवी - Muqणो पु३५ अप्पमाएण - मप्रभा भेटले. प्रायश्चित द्वा२॥ विवेगं - विवे: मथात् ममा किट्टइ - पावे छे. ... भावार्थ :- ३२मीन. भामा २४तो वो साधु मनामन-शयन-विहार આદિ બધી ક્રિયાઓ જયણાપૂર્વક જ કરે.
श्री आचारांग सूत्र
9699619690/9849999619090/90/90/90/900१८५)

Page #209

આ પ્રકારે પ્રમાદ વગરનો થઈને શાસ્ત્રોક્ત મુજબ જયણાપૂર્વક ક્રીયાઓ કરતા એવા સાધુ દ્વારા જો કોઈ પ્રાણી મરી જાય તો તેને કર્મનો બંધ અવશ્ય થાય છે. પરંતુ પરિણામોના ભેદથી કર્મબંધનો ભેદ થાય છે. આવા કર્મનો બંધ તીવ્ર નથી હોતો. કારણ કે તેના પરિણામ (ભાવના) તે પ્રાણીને મારવાના નહોતા, તેનું ફલ આ ભવમાં જ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. પરંતુ જાણી જોઈને કોઈ પ્રાણીનો ઘાત (હિંસા) કરે તો પ્રાયશ્ચિત દ્વારા તેની શુદ્ધિ થઈ શકે છે. આવું આગમના જ્ઞાતા બતાવે છે. / ૧૫૮ || -
भावार्थ :- गुरू की आज्ञा में रहता हुआ साधु गमनागमन शयन विहार, आदि समस्त क्रियाएं यतनापूर्वक करे । इस प्रकार प्रमाद रहित होकर शास्त्रोक्त रीति से यतनापूर्वक क्रियाए करते हुए साधु के द्वारा यदि कोई प्राणी मर जाय तो उसको कर्मबन्ध अवश्य होता है किन्तु परिणामों के भेद से कर्मबन्ध में भेद होता है। ऐसे कर्म का बन्ध तीव्र नहीं होता क्योंकि उसका परिणाम उस प्राणी को मारने का नहीं है । उसका फल इसी भव में प्राप्त हो जाता है परन्तु यदि जान बूझ कर किसी प्राणी का घात किया गया हो तो प्रायश्चित्त के द्वारा उसकी शुद्धि होती है; यह आगम के ज्ञाता बताते हैं ॥ १५८॥ किम्भूतः पुनरप्रमादवान् भवतीत्याह -
से पभूयदंसी पभूयपरिणाणे उवसंते समिए सहिए सया जए, दटुं विप्पडिवेएइ अप्पाणं किमेस जणो करिस्सइ ? एस से परमारामे जाओ लोगम्मि इत्थीओ, मुणिणा हु एवं पवेइयं, उब्बाहिज्जमाणे गामधम्मेहिं अवि णिब्बलासए अवि ओमोयरियं कुज्जा अवि उडं ठाणं ठाइज्जा अवि गामाणुगामं दुइज्जिज्ज़ा अवि आहारं बुछिदिज्जा अवि चए इत्थीसु मणं, पुव्वं दंडा पच्छा फासा, पुवं फासा पच्छ दंडा, .. इच्चेए कलहासंगकरा भवंति, पडिलेहाए आगमित्ता आणविज्जा अणासेवणाए त्ति बेमि, से णो काहिए, णो पासणिए, णो संपसारए, से णो ममाए णो कयकिरिए वइगुत्ते अज्झप्पसंवुडे परिवज्जए सया पावं, एवं मोणं समणुवासिज्जासि त्ति बेमि ॥ १५९ ॥ ..
(१८६ ) 07ODIODIODIODOIDXOPIOIDIODOOOOOOOOOOD | श्री आचारांग सूत्र

Page #210

स प्रभूतदर्शी प्रभूतपरिज्ञान उपशान्तः समितः सहितः ज्ञानादिभिः सदा यतः, अनुकूलपरीषहकरणोयतस्त्रीजनं दृष्ट्वा विप्रतिवेदयति पर्यालोचयति अनुशास्ति वाऽऽत्मानं किमेष जनः करिष्यति? स एष स्त्रीजनः आरमयति मोहयतीति आरामः परमश्चासावारामश्चेति परमारामः । या लोके स्त्रियस्ताः परित्याज्याः, मुनिना खलु एतत् प्रवेदितम् । उद्बाध्यमानो ग्रामधर्मः . इन्द्रियधर्मेर्यथास्वं विषयेषु प्रवर्तनस्वभावगुंवादिनाऽनुशास्यते, तथाहि - अपि निर्बलाशकः । अन्तप्रान्तभोजी स्याद् यद्वा निर्बलः सत्रश्नीयात्, अपि अवमौदर्यं कुर्यात्, अपि ऊर्ध्वं स्थानं तिष्ठेत्, अपि ग्रामानुग्रामं दूयेत, अपि आहारं व्यवच्छिन्द्यात्, अपि त्यजेत् स्त्रीषु प्रवृत्तं मनः, किं विचिन्त्येत्याह - पूर्वं दण्डाः कृषिवाणिज्यादिक्रियाजनित- क्षुत्पिपासादिरूपाः गृहमेधिनाम् पश्चात् स्पर्शाः, पूर्व स्पर्शा उपपतीनाम् ललिताङ्गवत् पश्चात् दण्डाः, इत्येते-स्त्रीसम्बन्धाः कलहाऽऽसङ्गकराः - कलहः क्रोधः आसङ्गो रागः, रागद्वेषकारिणो भवन्तीति प्रत्युपेक्षया ज्ञात्वा आज्ञापयेद् आत्मानम् अनासेवनयेति ब्रवीमि । स नो काथिकः स्त्रीकथां न कुर्यात् - स्त्रीकथाकारी न स्यात् नो तासामङ्गप्रत्यङ्गादीनां पश्यकः स्यात्, न सम्प्रसारणिकः स्यात् नैकान्ते पर्यालोचनकारी स्यात्, नो मामकं-तासु ममत्वकारी स्यात्, नो तासां वैयावृत्यं कुर्यात्, वाग्गुप्तः वाङ्गमात्रेणापि नालपेत् । अध्यात्मसंवृत्तः सन् परिवर्जयेत् सदा पापं, एतन्मौनं-मुनिभावं समनुवासयेरिति ब्रवीमि ॥१५९॥ ____अन्वयार्थ :- पभूयदंसी - (भूत भेटदे. मीना विपाने (३५) ४५वाणो. पभूयपरिणाणे - प्रभूत शनिवाण भेटले. 3 संसारन॥ साय॥ २१३५ने Muो उवसंते - (3५४it tथात् जन्द्रिय भने मननी यंयसताथी ति. समिए - समितियुक्त सहिए - Aur सहित सया जए - उमेशा प्रयत्न ४२वाणो से - ते साधु नो अंत. ४३ छ, दटुं - स्त्री. महिना परिषडने पीने विप्पडिवेएइ - ते विया२ ४३ छ । एस जणो - मा. स्त्री अप्पाणं - भा. मात्मानी. किं - शुं शनि करिस्सए - ४२. श. छ ? अर्थात् संयममा २मा ४२तो वो भाई न. 50. 3. लोगम्मि-लोगंसि - लोभ जाओ - हे इत्थीओ मा स्त्रियो छे एस - ते से - ते तत्प पु३षोने ५९. परमारामे - भोम नवाजी छ. हु - निश्चयथा एवं - मा मुणिणा - श्री. वर्धमानस्वाभीमे पत्रेइयं - ४३१ छ. गामधम्मेहिं - इन्द्रियोन विषयोथी. उब्बाहिज्जमाणे - पति यता मेवो. साधु णिब्बलासए - निर्मल भेट. अन्नप्रान्त. मा२ ४२ अवि - अथवा ओमोयरियं कुज्जा - माछो भाडा२ ४२ भेटले 3 उनी६२. त५ ४२. अवि - अथपा उड्डे
या ठाणं - स्थान ५२ ठाइज्जा - स्थित 25 14 भेटले. 3 313800॥ ४३, . 34us? २४ भने २भीना CMi cातायन से अवि - अथवा - गामाणुगामं - प्राभानुप्राम दुइज्जिज्जा - विहार ७२. 14. अवि आहारं वुच्छिंदिज्जा - २अथवा मा२नी त्या४२.
|श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(१८७)

Page #211

દે, પરંતુ રૂચીલુ - સ્ત્રિયોમાં મળે છે - મનને ન જવા દે, કારણ કે સ્ત્રીભોગમાં આસક્તિ હોવાથી પુર્વ - પહેલા તો કૃષિ વાણિજ્યાદિપે મજુરીથી હા - દંડ પ્રાપ્ત થાય છે, અને પછી - પછીથી પાણી - સ્ત્રી સ્પર્શ ભોગવે છે અથવા પુર્વ-પહેલા પગલા - સ્ત્રી સ્પર્શ થાય છે અને પછી - પછીથી હા - દંડ ભોગવવો પડે છે. ફુ - આ પ્રકારે આ સ્ત્રી સંબંધ હiાર - કજીયાના કારણરૂપ અથવા રાગદ્વેષને વધારનારા. અવંતિ - થાય છે, જેથી પડિૉહાણ - સ્ત્રી સંબંધોને પૂર્વોક્ત અનર્થોના કારણ સમજીને અને બાબરા - જાણીને લાવIIM - સેવન ન કરવાની કાળવિજ્ઞા - આજ્ઞા આપે. અર્થાત્ સેવન ન કરે રિ પ - આ પ્રમાણે હું કહું છું. તે - તે સાધુ ના વારિ- સ્ત્રી કથા ન કહે ળો પાળ - રાગપૂર્વક તેઓના અંગ-પ્રત્યંગોને ન દેખે ની સંપતા - તે પરસ્પર એકાંતમાં કામુકતાવાળા ભાવોનું આદાનપ્રદાન ન કરે, ળો મનાઈ - Mો મામ - તેના પર મમત્વ ન કરે ના વિgિ - તેની વૈયાવચ્ચ ન કરે શુ? - વચનથી ગુપ્ત રહે અર્થાત્ સ્ત્રિયોની સાથે વિશેષથી આલાપ-સંલાપ ન કરે કન્સાસંgs - સ્ત્રીભોગોમાં ચિત્ત ન આપે અથવા આત્મામાં રમણ કરે. સયા - હંમેશા પર્વ - પાપને વિM - વર્જિત કરે, પુણે - આ પ્રકારે મોળું - મુનિવ્રતનું મહુવાસિMતિ - પાલન કરે ત્તિ મ - આ પ્રમાણે હું કહું છું.
ભાવાર્થ :- કર્મોના વિપાક (ફલો ને દેખવાવાળા, સંસારના સાચા સ્વરૂપને જાણવાવાળા, ઉપશાંત, સમિતિયુક્ત, જ્ઞાનાદિ ગુણોથી યુક્ત અને છ કાય જીવોના રક્ષક મુનિ જલ્દીથી જલ્દી કર્મોનો અંત કરી દે છે. આવા મુનિને જો સ્ત્રી આદિનો પરિષહ આવે તો પણ સ્વયંના સંયમથી ચલિત ન થાય પરંતુ સંયમમાં દ્રઢ રહે. આ પ્રકારે સંયમમાં વિચરણ કરતા એવા સાધુને ઈન્દ્રિયો જો તેને પિડિત કરે તો સાધુ રસકસ વગરનો અને અન્નપ્રાન્ત આહાર કરે, આનાથી પણ જો શાંત ન થાય તો સૂર્યની આતાપના લઈને શરીરને કષ્ટ આપે, આટલું કરવા છતાં પણ ઈન્દ્રિયો શાંત ન થાય તો ગામને છોડીને અન્યત્ર વિહાર કરી જાય. જ્યારે કોઈપણ પ્રકારના વિષયોની શાંતિ ન થાય તો સાધુ આહાર ગ્રહણ કરવાનું છોડી દે. આ પ્રકારે તેના શરીરનો વિનાશ થઈ જાય તો સારું છે પણ સાધુ વિષયસેવન કરવાની ક્યારેય પણ ઈચ્છા ન કરે.
જે સ્ત્રીસંગની ઈચ્છા કરે છે તેને વિવિધ પ્રકારના કષ્ટો ભોગવવા પડે છે. સ્ત્રીલંપટ-દુરાચારી પુરૂષ આ લોકમાં દંડાના માર વડે પીટાય છે અને તેના હાથ-પગ આદિ અંગો કાપી નાંખવામાં આવે છે. આ તો આ લોકમાં કષ્ટ થાય છે. પણ પરલોકમાં તેને નરકાદિ ગતિના અસહ્ય દુઃખ ભોગવવા પડે છે. જેથી વિવેકી પુરૂષોએ
(૧૮)696969696969696969696969696|ી ખાવાન સૂત્ર

Page #212

વિચારવું જોઈએ કે તેઓ સ્વયંને સ્ત્રી સંગથી સદા અલગ રાખે, તેની કથા ન કરે, તેમાં મમત્વભાવ ન રાખે અને તેની વૈયાવચ્ચ આદિ ન કરે, આ પ્રકારે સ્ત્રીના સંગથી સ્વયંના આત્માની રક્ષા કરતો એવો સાધુ શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરે. / ૧૫૯ //
भावार्थ :- कर्मों के विपाक को देखने वाला, संसार के यथार्थ स्वरूप को जानने वाला, उपशान्त, समिति युक्त, ज्ञानादि गुणों सहित और छह काय जीवों का रक्षक मुनि शीघ्र ही कर्मों का अन्त कर देता है, ऐसे मुनि पर यदि स्त्री आदि के परीषह आवे तो भी वह अपने संयम से विचलित न होवे किन्तु संयम में दृढ़ रहे । इस प्रकार संयम में विचरण करते हुए साधु की इन्द्रियाँ यदि उसे पीड़ित करें तो साधु निःसार एवं अन्त प्रान्त आहार करे । इससे भी यदि शान्ति न हो तो आतापना आदि लेकर शरीर को कष्ट दे । इतने पर भी यदि इन्द्रियाँ शान्त न हों तो उस गांव को छोड़ कर अन्यत्र विहार कर जाय । जब किसी प्रकार भी विषय की शान्ति न हो तो साधु आहार ग्रहण करना भी छोड़ दे । इस प्रकार उसके शरीर का विनाश भी हो जाय तो अच्छा है किन्तु साधु विषय सेवन की कदापि इच्छा न करे । जो स्त्रीसङ्ग की इच्छा करता है उसको नाना प्रकार के कष्ट भोगने पड़ते हैं । स्त्रीलम्पट दुराचारी पुरुष इस लोक में डंडों से पीटे जाते हैं और उनके हाथ पैर आदि अङ्ग काट दिये जाते हैं । यह तो इस लोक में कष्ट होता है और परलोक में उसे नरकादि का असह्य दुःख भोगना पड़ता है। अतः विवेकी पुरुष को चाहिए कि वह अपने को स्त्रीसङ्ग से सदा अलग रखे, उनकी कथा न करे, उनमें ममत्व न करे और उनकी वैयावच्च आदि न करे । इस प्रकार स्त्रीसंग से अपनी आत्मा की रक्षा करता हुआ शुद्ध संयम का पालन करे ॥ १५९ ॥
.. पंचम उद्देशकः । ચોથા ઉદેશામાં મુનિ એકલો વિહાર કરે તો હાનિ જે થાય છે તે બતાવીને એકલા વિહાર કરવાનો નિષેધ બતાવેલ છે. આ ઉદ્દેશામાં એ બતાવે છે કે સાધુએ સદાને માટે આચાર્યની સમીપ (નજદીક) માં રહેવું જોઈએ.
चौथे उद्देशक में एकलविहार की हानियाँ बताकर उसका निषेध किया, अभी यह उद्देशक में बताया जाता है कि साधु को सदा आचार्य के समीप ही रहना चाहिए। अनन्तरोक्तं मौनमनुवासयमान आचार्यो भवति तेन च हृदोपमेन भाव्यमित्याह
से बेमि तंजहा - अवि हरए पडिपुण्णे समंसि .' भोमे चिट्ठइ उवसंतरए सारक्खमाणे, से चिट्ठइ
सोयमज्झगए से पास सव्वओ गुत्ते, पास लोए महेसिणो जे य पण्णाणमंता पबुद्धा आरंभोवरया सम्ममेयंति पासह, कालस्स कंखाए परिव्वयंति त्ति बेमि ॥ १६०॥
|श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(१८९

Page #213

तदहं ब्रवीमि यद्गुण आचार्यो भवति, तद्यथा-अपि हृदः प्रतिपूर्ण समे भूभागे तिष्ठति उपशान्तरजाः संरक्षन् सारक्षन् वा सह यादोगणैरात्मानमारक्षन् हृदस्तथाऽऽचार्योऽपि सह शिष्यैरात्मानम् आरक्षन् । स आचार्यस्तिष्ठति स्रोतोमध्यगतः श्रुतार्थदानग्रहणसंभवात् । स पश्य सर्वतो गुप्तः - इन्द्रियनोइन्द्रियगुप्तया गुप्तोऽक्षोभ्य इति । पश्य लोकेऽन्येपि महर्षयः साधवो ये च प्रज्ञानवन्तः प्रबुद्धा आरम्भोपरताः । सम्यगेतदिति पश्यत, ते कालस्य-समाधिमरणकालस्य काझ्या परिव्रजन्तीति ब्रवीमि ॥१६॥
અનાર્થ :- તે વેમ - કહું છું તે નહીં - જેમ કે પgિm – જલથી પરિપૂર્ણ સમંતિ - સરખી મોમે - ભૂમિ ઉપર વિ - રહેલો ઉવસંત - રજથી રહિત સાવિનાને - વિવિધ પ્રકારના જલચર જીવોની રક્ષા કરતો એવો. સોયમન્ના - સ્રોતના મધ્યમાં રહેલો તથા સગો - ચારે બાજુથી ગુજ્જ - સુરક્ષિત વિ છે - કોઈ એક દર - સરોવર છે, આ પ્રમાણે પાd - દેખો અર્થાત્ સમજો. આ પ્રમાણે તો - લોકમાં રે - જે vળાનમંતા – જ્ઞાનવંત એટલે કે આગમોને જાણવાવાળા પવૃદ્ધા - પ્રબુદ્ધ એટલે કે વસ્તુના યથાર્થ સ્વરૂપના જ્ઞાતા અને સામેવાળા - આરંભથી રહિત મહેસિનો - મહર્ષિ છે, તે મહર્ષિ સન્મતિ - તે સરોવરની સમાન છે, આ પ્રમાણે પદ - દેખો એટલે કે સમજો, તેઓ નિ - સમાધિની #- આકાંક્ષા-ઈચ્છા કરતા એવા વ્યક્તિ - સંયમનું પાલન કરે છે ત્તિ વેર - આ પ્રમાણે હું કહું છું.
ભાવાર્થ :- અહીંયા આચાર્યને સરોવરની ઉપમા આપેલ છે. ૧. એક સરોવર એવું છે કે જેમાંથી પાણી બહાર નીકળે છે અને બહારથી પાણી
આવે પણ છે તેમાં આ સરોવરની સમાન આચાર્ય જ્ઞાનનું આદાન-પ્રદાન બેઉ કરે, તેઓનો જ અહીંયા અધિકાર છે. જેમ તલાવ નિર્મલ પાણીથી ભરેલું હોય તેમ આચાર્ય પણ પાંચ પ્રકારના આચાર, આઠ પ્રકારની સંપદા અને જ્ઞાનાદિકથી પરિપૂર્ણ હોય છે. તેઓ સ્વયં પ્રાણિયોની રક્ષા કરે છે અને અહિંસાનો ઉપદેશ આપીને બીજાઓ પાસે પણ રક્ષા કરાવે છે. તેઓ બધા પ્રકારથી ઈન્દ્રિય અને મનની ગુપ્તિથી રક્ષિત હોય છે. જેમ ગંગા-પ્રપાતકુંડ-ઉદાહરણરૂપે ગણધરભગવંત તથા તેઓની પાટે આવેલ આચાર્ય ભગવંત... બીજા નંબરમાં સરોવર એવું છે જેમાંથી પાણી નીકળ્યા જ કરે છે, પરંતુ નવું પાણી આવતું નથી. જેમ પદ્મદ્રહ – ગંગાનું ઉદ્ગમસ્થાન, ઉદાહરણ તીર્થંકરપ્રભુ..
(૧૦)0000000000000 શ્રી ગાવાર સૂત્ર

Page #214

૩ ત્રીજા નંબરમાં સરોવર છે, જેમાંથી પાણી બહાર નીકળતું નથી, પણ બહારથી
પાણી આવે છે જેમ લવણસમુદ્ર-કાલોદધિસમુદ્ર, ઉદાહરણ યથાલદિક આદિ
विशेष व्रतधारी... ૪ ચોથા નંબરનું સરોવર છે. જેમાંથી પાણી બહાર નીકળતું નથી અને નથી
બહારથી પાણી આવતું. જેમ અઢી દ્વીપના બહારના સમુદ્ર, ઉદાહરણ પ્રત્યેક शुद्ध, स्वयंजुद्ध माहि... ॥ १६०॥ भावार्थः- यहाँ आचार्य को तालाब की उपमा दी गई है। (१) एक तालाब ऐसा होता है जिसमें से जल निकलता है और बाहर से आता भी है। (२) दूसरा वह है जिसमें से पानी निकलता ही है किन्तु आता नहीं है। (३) तीसरा वह है जिसमें से पानी निकलता नहीं है किन्तु बाहर से आता है । (४) चौथा वह है जिसमें से पानी न तो निकलता ही है और न बाहर से आता ही हैं।
ये चार प्रकार के तालाब होते हैं। इसी तरह आचार्य भी चार प्रकार के होते हैं। प्रथम श्रेणी के तालाब के समान जो आचार्य ज्ञान का आदान और प्रदान दोनों करते हैं उन्हीं का यहाँ अधिकार है । जिस प्रकार तालाब निर्मल जल से परिपूर्ण होता है उसी प्रकार आचार्य भी पांच प्रकार के आचार, आठ प्रकार की सम्पदा और ज्ञानादि से परिपूर्ण होते हैं । वे स्वयं प्राणियों की रक्षा करते हैं और अहिंसा का उपदेश देकर दूसरों से भी रक्षा करवाते हैं । वे सब प्रकार से. इन्द्रिय और मन की गुप्ति से रक्षित होते हैं। .... क्रमशः उदाहरण इस प्रकार हैं - .
१. गङ्गा प्रपात कुण्ड । २. पद्मद्रह - गङ्गा का उद्गम स्थान । ३. लवण समुद्र, कालोदधि समुद्र ।
४. अढाई द्वीप के बाहर के समुद्र । . इन चार तालाबों के समान चार आचार्यों के उदाहरण - . . १. गणधर देव तथा उनके पाटानुपाट आचार्य । .. २. तीर्थङ्कर भगवान् ।
३. यथालन्दिक आदि विशेष व्रतधारी ।
४. प्रत्येक बुद्ध, स्वयं बुद्ध आदि । ॥१६०॥ . ' आचार्याधिकारं परिसमाप्य विनेयवक्तव्यतामाह
____ वितिगिच्छासमावण्णेणं अप्पाणेणं णो लहइ समाहिं, सिया वेगे अणुगच्छंति असिया वेगे अणुगच्छंति, अणुगच्छमाणेहिं अणणुगच्छमाणे कहं ण णिविज्जे ? ॥ १६१ ॥
|श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(१९१

Page #215

विचिकित्सां - फलं प्रति संदेहरूपां साधुजुगुप्सालक्षणां वा समापनो विचिकित्सासमापन्न आत्मा नो लभते समाधिम् । सिताः पुत्रकलत्रादिभिरवबद्धाः वा एकेऽनुगच्छन्ति - आचार्योक्तं सम्यक्त्वादिकं प्रतिपयन्ते, असिताः - गृहवासविमुक्ता वा एकेऽनुगच्छन्ति । अनुगच्छद्भिः सह संवसन् तैर्वा चोधमानः अननुगच्छन् कथं न निर्वियेत ? ॥ १६१ ॥
अन्वयार्थ :- वितिगिच्छासमावण्णेणं अप्पाणेणं - संशयवाणो मात्मानो छ मेवो ५३५ समाहिं - समाधिने णो लहइ - प्राप्त ४२री तो नथी, एगे - 2८15 सिया -
स्थपासमा २३८डोप छत ५९ अणुगच्छंति - सायान अपहेशने माने छ वा - भने - एगे - 305 असिया - Asiधनथी. २हित मेपु३५ अणुगच्छंति - मायान। उपहेशने माने छ, अणुगच्छमाणेहिं - सभ्य इत्पनो स्वी51२ २८ भेवा पु३षोनी साथे २डेवाणो पु३५ अणणुगच्छमाणे - सम्यक्त्वनो स्वी॥२ न. ४२॥ मे ५! कहं ण णिविज्जे - निर्वहने प्राप्त भ न ४३ ? अर्थात् अवश्य सभ्यत्पने पामे, अथवा અજ્ઞાનના ઉદયે આચાર્યનો ઉપદેશ ન સમજાય તો કંટાળે નહીં, આચાર્ય કંટાળેલાને સમાધાન આપે છે કે તે સમ્યકત્વ પામ્યું છે માટે તું ભવ્ય છો. હવે કહેલું સમજાય નહીં તો જ્ઞાનાવરણનો ઉદય સમજવો આ સ્થિતિમાં સમ્યકત્વનો આશ્રય કરવો.
ભાવાર્થ:- તપ-સંયમરૂપ ક્રિયાના ફલમાં સંદેહ-શંકા કરવાવાળા પુરૂષ સમાધિને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. કેટલાક હળુકર્મી પુરૂષ ગૃહસ્થ અવસ્થામાં રહેવા છતાં પણ સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કરી લે છે અને કેટલાક પુરૂષ ગૃહસ્થાવાસથી રહિત થઈને સમ્યક્ત્વનો સ્વીકાર કરી આચાર્યના માર્ગને અનુસરણ કરે છે. જે મુનિ બનીને પણ આચાર્યના વાક્યોને સારી રીતે સમજી શક્તો નથી તેના હૃદયમાં ખેદ થયા વિના રહેતો નથી. આવા સમયમાં ગુરૂએ વિચારીને તે મુનિને સાંત્વના આપે કે નીચે પ્રમાણેના સમ્યક્ત્વને 2qj ॥ १६१॥
__भावार्थः- तप संयम रूप क्रिया के फल में सन्देह करने वाला पुरुष समाधि को प्राप्त नहीं कर सकता है - कितनेक हलुकर्मी पुरुष गृहवास में रहते हुए भी सम्यक्त्व को प्राप्त कर लेते हैं और कितनेक पुरुष गृहवास से रहित होकर सम्यक्त्व को स्वीकार कर आचार्य के मार्ग का अनुसरण करते हैं । जो मुनि बन कर भी आचार्य के वाक्यों को भली प्रकार समझ नहीं सकता, उसके हृदय में खेद हुए बिना नहीं रह सकता । ऐसे समय में गुरू को चाहिए कि वह उस मुनि को सान्त्वना दे ॥१६१॥
न निर्वेदं तपः संयमयोर्गच्छेत् निर्विष्णश्चेदमपि भावयेत्, यथा-नाहं भव्यः स्यामित्यादि, एवं च निर्विष्णस्य आचार्या समाधिमाहुः यथा-कथ्यमानेऽपि बोधो न भवति तत्ज्ञानावरणीयविलसितम्, तत्र च श्रद्धानरूपं सम्यक्त्वमालम्बनमित्याह
तमेव सच्चं णीसंकं जंजिणेहिं पवेइयं ॥ १६२॥ . तदेव सत्यं निशङ्कं यजिनैः प्रवेदितम् ॥ १६२ ॥
१९२ JOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO|श्री आचारांग सूत्र

Page #216

अन्वयार्थ :- जं - जिणेहिं - ४िनेश्वर प्रभुना द्वा२पवेइयं - 53 छ तमेव - ते ४ सच्चं - सत्य छ भने णीसंकं - ते २.5॥२लित छ. - ભાવાર્થ - તીર્થંકરપ્રભુએ ધર્મ-અધર્મ-આકાશ અને પુદ્ગલ આદિ પદાર્થોનું કથન કરેલ છે, તે બધા શંકા રહિત સર્વથા સત્ય છે અને જેથી તીર્થકરો દ્વારા કહેલ અને ફક્ત આગમ દ્વારા જાણવા યોગ્ય અત્યંત સૂક્ષ્મ પદાર્થોમાં “આ પદાર્થ આ પ્રકારે છે કે નહીં? આવી શંકા ક્યારેય પણ ન કરવી જોઈએ. કારણ કે રાગ-દ્વેષ ઉપર વિજય મેળવેલા તીર્થંકરપ્રભુ વીતરાગ-સર્વજ્ઞ હોય છે. તેઓ મિથ્યાવચન કહેતા નથી. તેઓનું વચન સંશયરહિત સત્ય અર્થને બતાવવાવાળું હોય છે. જે ૧૬૨ // ___ भावार्थः- तीर्थकर भगवान् ने धर्म, अधर्म आकाश और पुद्गल आदि पदार्थो का कथन किया है । वे सब सर्वथा सत्य हैं और शङ्का रहित हैं । अतः तीर्थंकरो द्वारा कहे हुए केवल आगम के द्वारा जानने योग्य अत्यन्त सूक्ष्म पदार्थो में "ये पदार्थ इस तरह हैं या नहीं हैं" ऐसी शङ्का कदापि न करना चाहिए क्योंकि रागद्वेष पर विजय पाये हुए तीर्थंकर भगवान् वीतराग सर्वज्ञ होते हैं वे मिथ्या वचन नहीं कहते हैं । उनका वचन सत्य अर्थ को बतलाने वाला और संशय रहित होता है । ॥१६२॥ सा पुनर्विचिकित्सा प्रविव्रजिषोर्भवत्यागमापरिकर्मितमतेः, तत्राप्येतत्पूर्वोक्तं भावयितव्यमित्याह
.. सड्डिस्स णं समणुण्णस्स संपव्वयमाणस्स समियंति मण्णमाणस्स एगया समिया होइ, समियं ति मण्णमाणस्स एगया असमिया होइ, असमियंति मण्णमाणस्स एगया समिया होइ, असमियं ति • मण्णमाणस्स एगया असमिया होइ, समियं ति मण्णमाणस्स समिया वा असमिया वा समिया होइ उहाए, असमियं ति मण्णमाणस्स समिया वा असमिया वा असमिया होइ उवेहाए, उवेहमाणो अणुवेहमाणं बूया उवेहाहि समियाए, इच्चेवं तत्थ संधी झोसिओ भवइ, से उद्वियस्स ठियस्स गई समणुपासह, इत्थवि बालभावे अप्पाणं णो उवदंसिज्जा ॥१६३ ॥
|श्री आचारांग सूत्र 60000000000000000000000000000(१९३

Page #217

श्रद्धावतः समनुज्ञस्य सम्प्रव्रजतः सम्यगिति मन्यमानस्य एकदा - उत्तरकाले शङ्कादिरहिततया सम्यगेव भवति ॥ १ ॥ कस्यचित्तु सम्यगिति मन्यमानस्यैकदा मिथ्यात्वांशोदयादितः असम्यग् भवति ॥ २ ॥ कस्यचित्तु असम्यगिति मन्यमानस्यैकदा गुर्वाद्युपदेशतः सम्यग् भवति ॥ ३ ॥ असम्यगिति मन्यमानस्यैकदा - उत्तरकालेऽपि आगमापरिभावितमतेरसम्यगेव भवति ॥ ४ ॥ साम्प्रतं भङ्गोपसंहारद्वारेण परमार्थमाविर्भावयन्नाह - सम्यगिति निशङ्कं किञ्चिद्वस्तु मन्यमानस्य सम्यग् वाऽसम्यग् वा भावितं तथापि सम्यगेव भवति यतो रत्नेन तथारूपतयैवोत्प्रेक्षया भावितमिति ॥५॥ असम्यगिति किञ्चिद्वस्तु मन्यमानस्य सम्यग् वाऽसम्यग् वा भावितं तथापि असम्यगेव भवति उत्प्रेक्षयापि शङ्काकलुषितचित्तत्वात् ॥ ६ ॥
समियंति मन्नमाणस्स इत्याद्यन्यथा व्याख्याने-शमिनो भाव शमितेति मन्यमानस्योत्तरकालेऽपि शमिता एव भवति ॥ १ ॥ अन्यस्य तु शमितामपि मन्यमानस्य कषायोदयादशमितोपजायत इति ॥ २ ॥ अनया दिशोत्तरभङ्गेष्वपि सम्यगुपयुज्याऽऽयोज्यमिति ।
एवं पर्यालोचयन्नपरस्याप्युपदेशदानायालमिति, आह च उत्प्रेक्षमाणः पर्यालोचयन्त्रनुत्प्रेक्षमाणं ब्रुयाद्-यथा-उत्पेक्षस्व शमितया माध्यस्थ्येन । यदिवा उत्प्रेक्षमाणः संयमे उद्यच्छन् अनुत्प्रेक्षमाणं यथा - उत्प्रेक्षस्व शमितया माध्यस्थ्येन । यदि वा उत्प्रेक्षमाणः संयमे उद्योगं कुरू शमितया । इत्येवं तत्र - संयमे सन्धिः कर्मसन्ततिरूपो झोषितः क्षपितो भवति । तस्योत्थितस्य स्थितस्य गतिं समनुपश्यत । अत्रापि असंयमे बालभावे- इतरजनाचरिते आत्मानं सकलंकल्याणास्पदम् नोपदर्शयेत्बालानुष्ठानविधायी मा भूदित्यर्थः ॥ १६३ ॥
-
-
अन्वयार्थ :- सड्डिस्स - धर्ममां श्रद्धा राजवावाणा समणुण्णस्स - प्राभ्याग्रह ४२वा योग्य तथा संपव्वयमाणस्स सारी रीते प्रवभ्यांनो स्वीकार डरता सेवा जने समियं ति - तीर्थं÷२ प्रभुना स्थनने सत्य मण्णमाणस्स - भानंता सेवा पुरुषने एगया - संयम स्वीर अर्ध्या पछी पए। समिया होइ - तीर्थं २ प्रमुखे उहेस पहार्थ सत्य ४ प्रतीत थाय छे, डोई ५३ष दीक्षा धारा ४२ती व ते समियं ति - तीर्थशे अ३पेस पधार्थने सत्य मण्णमाणस्स मानता होवा छतां पए। एगया - खेड वक्त खेटले } संयम स्वीअर अर्ध्या पछी असमिया होइ - तेने मिथ्या (जो) मानवा लागे छे, કોઈ तीर्थपुरोक्त पधार्थने पहेला असमियं ति मिथ्या मण्णमाणस्स भानता होवा छतां ५ए। एगया - खेडवक्त खेटले उ पछीथी समिया होइ - सत्य मानवा लागे छे, अर्ध तीर्थऽरोक्त पधार्थने पहेला असमियं ति - मिथ्या मण्णमाणस्स भानता सेवा एगया - એક વખત એટલે કે પાછળથી પણ મિથ્યા જ માને છે, તીર્થંકરોક્ત પદાર્થોને સમય તિ - सत्य मण्णमाणस्स - भानता खेवा पु३षने समिया वा - भले ते पहार्थ सभ्य होय वा अथवा असमिया - असभ्यई होय परंतु उबेहाए - ते तेमां सभ्य बुद्धि राखे छे. जेटले समिया होइ - ते तेना माटे सभ्य ४ छे, असमियं ति - तीर्थं रोत पहार्थने भिथ्या मण्णमाणस्स - भानता सेवा पु३षने समिया वा भले ते पदार्थ सभ्य होय वा
-
-
(१९४०००००००००००००० श्री आचारांग सूत्र
·
-

Page #218

- અથવા સમિયા - અસમ્યફ હોય પરંતુ વેદ - તે તેમાં અસમ્યફ બુદ્ધિ રાખે છે. એટલે મિયા હો - તે તેના માટે અસમ્યફ જ થાય છે કારણ કે તેમાં મિથ્યા થવાની ભાવના રાખે છે, હવેહમાળો - સત્ અને અસતનો વિચાર કરવાવાળો પુરૂષ અણુવેદના - સત્ય અને અસત્નો વિચાર ન કરવાવાળા પુરૂષને નૂયા - કહે કે સામેવાણ - સમભાવથી વેહાહિ - તમો પદાર્થનો વિચાર કરો ફત્રેવં - આ પ્રકારે તલ્થ - આમાં અર્થાત સંયમમાં વિચાર રાખવા પર સંધી - કર્મસત્તતિ સોસિગો - નાશ ભવડું – થઈ જાય છે. તે - તે દિવસ - સંયમમાં પ્રવૃત્તિ ન કરવાવાળા પુરૂષની ગાડું - ગતિને સમજુવાર - સમગુપદ - દેખો, રૂત્યવિ - આ વાતમા – બાલભાવરૂપ અસંયમમાં બા – સ્વયંની આત્માને નો સિમ્બા -ન દેખાડો અર્થાત્ અસંયમનું સેવન ન કરો.
ભાવાર્થ :- આ સૂત્રમાં પરિમાણોની વિચિત્રતા બતાવી છે. વીતરાગસર્વજ્ઞ તીર્થંકરપ્રભુએ ફરમાવેલ છે તે સત્ય અને શંકારહિત છે આવા પ્રકારની માન્યતા રાખીને જે પુરૂષ દીક્ષા અંગીકાર કરે છે તે પુરૂષને દીક્ષા બાદ તે માન્યતા અધિક થઈ શકે છે અથવા જેમ પહેલા હતી તેમ રહે છે અથવા ઓછી થઈ જાય છે અથવા બિલકુલ નષ્ટ થઈ શકે છે. આ પ્રકારે પરિણામોની વિચિત્રતા બતાવવા માટે ચઉભંગી બતાવેલ છે. ૧. દિક્ષાના સમયે કોઈ પુરૂષને સર્વજ્ઞ તીર્થંકરપ્રભુએ ફરમાવેલ તે સત્ય અને
નિશંક છે, એવી સમ્યફ શ્રદ્ધા હોય છે અને પછીથી પણ સમ્યફ શ્રદ્ધા રહે છે. ૨. કોઈ પુરૂષની શ્રદ્ધા પ્રવ્રજ્યાના સમયે સમ્યક હોય, પરંતુ પાછળથી મિથ્યા થઈ
જાય છે. ૩. કોઈ પુરૂષની શ્રદ્ધા પહેલા અસમ્યફ છે. પરંતુ પ્રવ્રજ્યા લીધા બાદ તેની શ્રદ્ધા
સમ્યફ થઈ જાય છે. ૪. કોઈ પુરૂષની શ્રદ્ધા પહેલા પણ અસમ્યફ અને પાછળથી પણ અસમ્યફ હોય છે. - સંયમમાં ઉદ્યમ કરવાવાળા પુરૂષની શ્રેષ્ઠ ગતિ અને સંયમમાં શિથીલતા કરવાવાળા તથા અસંયમમાં પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા પુરૂષની નીચગતિ થાય છે, તે દેખીને વિવેકી. પુરૂષોએ વિચારવું જોઈયે કે સ્વયંના આત્માને અસંયમમાં પ્રવૃત્ત ન થવા દે
અને સંયમમાં લેશ માત્ર પણ શિથીલતા ન લાવતો, એક ક્ષણ પણ પ્રમાદ કરે નહીં I૧૬૩.
भावार्थः- इस सूत्र में परिणामों की विचित्रता बतलाई गई । वीतराग सर्वज्ञ तीर्थंकर भगवान्ने जो फरमाया है वह सत्य है और शङ्कारहित है इस प्रकार की मान्यता रख कर जो पुरुष प्रव्रज्या अङ्कीकार करता है, उस पुरुष के प्रव्रज्या के पश्चात् उसकी वह मान्यता अधिक हो सकती है अथवा ज्यों की त्यों रह सकती है अथवा कम हो जाती है या बिलकुल नष्ट भी हो सकती है । इस प्रकार परिणामों की विचित्रता को बतलाने के लिए चौभांगी बतलाई गई है।
શ્રી નારા સૂa99999999999999999995)

Page #219

(१) प्रव्रज्या के समय किसी पुरुष की “वही सत्य और निःशङ्क है जो सर्वज्ञ तीर्थंकर भगवान् ने फरमाया है। ऐसी सम्यक् श्रद्धा होती है और पीछे भी सम्यक् ही श्रद्धा रहती है।
(२) किसी की श्रद्धा प्रव्रज्या के समय तो सम्यक् होती है किन्तु पीछे असम्यक्-मिथ्या हो जाती है।
(३) किसी पुरुष की श्रद्धा पहले तो असम्यक् (मिथ्या) होती है किन्तु प्रव्रज्या के बाद उसकी श्रद्धा सम्यक् हो जाती है।
(४) किसी पुरुष की श्रद्धा पहले भी असम्यक् होती है और पीछे भी असम्यक् ही रहती है। .
संयम में उद्यम करने वाले पुरुष की श्रेष्ठ गति को और संयम में शिथिलता करने वाले तथा असंयम में प्रवृत्ति करने वाले पुरुष की बुरी गति को देख कर विवेकी पुरुष को चाहिए कि वह अपनी आत्मा को असंयम में प्रवृत्त न होने दे और संयम में किञ्चिन्मात्र भी शिथिलता न करते हुए एक क्षण भर भी प्रमाद न करे ॥१६३॥
शाक्यकापिलादिभावितो बालो बालभावमाचरति, वक्ति च नित्यत्वादमूर्तत्वाचात्मनः प्राणातिपात एव नास्ति, आकाशस्येव, इत्यायध्यवसायात्तद्धननादौ प्रवृत्तस्य तत्प्रतिषेधार्थमाह
तुमंसि णाम तं चेव जं हंतव्वंति मण्णसि, तमंसि णाम तं चेव जं अज्जावेयव्वं ति मण्णसि, तुमंसि णाम तं चेव जं परियावेयव्वंति मण्णसि, एवं जं परिघेत्तव्यंति मण्णसि, जं उद्दवेयव्यंति मण्णसि, अंजू चेयं पडिबुद्धजीवी, तम्हा ण हंता णावि घायए,
अणुसंवेयणमप्पाणेणं जं हंतव्वं णाभिपत्थए ॥१६४॥ त्वमपि नाम स एव यं हन्तव्यमिति मन्यसे, त्वमपि नाम स एव यं आज्ञापयितव्यमिति मन्यसे, त्वमपि नाम स एव यं परितापयितव्यमिति मन्यसे । एवं यं परिगृहीतव्यमिति मन्यसे, यम् अपद्रावयितव्यमिति मन्यसे असौ त्वमेव । ऋजुः - साधुश्च एतत्-हन्तव्यघातकैकत्वं तस्य प्रतिबोधेन जीवितुं शीलमस्येति एतत्प्रतिबुद्धजीवी भवति । तस्मात् न हन्ता स्यात् नापि घातयेत् । अनुसंवेद्यमाऽऽत्मना इत्याकलय्य यत् किमपि हन्तव्यमिति नाभिप्रार्थयेत् ॥ १६४ ॥
अन्वयार्थ :- जं - ॐने हंतव्वं ति मण्णसि - तमो भा२१॥ योग्य मानो छो, तं चेव - सच्चेव - ते तुमंसिणाम - तमे ४ छो, जं - ४ने अज्जावेयव्वं ति मण्णसि - तमे भाशा माया योग्य समठो छो तं चेव-सच्चेव - ते तुमंसि णाम - तमे ४ छो, जं - ने परियावेयव्वंति मण्णसि - तमो परित५ हेवा योग्य मानी २६॥ छो, तं चेव-सच्चेव - ते तुमंसि णाम - तमे ४ छो, एवं - 40 प्रभा. जं - ॐने परिघेतवं ति मण्णसि - तमो परिन। ३५थी. २।भागो छो च - मने जं - ॐने उद्दवेयव्वंति मण्णसि - तमो
(१९६JPOOTOOTOOTOOTOOTOOTOOTOOTOOTOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #220

ઉપદ્રવ કરવા યોગ્ય સમજો છો, તે તમે જ છો, બંનૂ - સરળ સ્વભાવવાળા સાધુ પર્વ પડવુંગીવી - ઉપરોક્ત બતાવેલ વિવેકપૂર્વક સ્વયંનું સંયમજીવન વ્યતીત કરે છે, તહાએટલે જ હંતા - કોઈ પ્રાણીનો ઘાત ન કરે અને વ થાય, -ને બીજા પાસે કરાડવાવે તથા અનુમોદન પણ ન કરે, ગં - કારણ કે કપાળે - સ્વયંની આત્માને જ અર્થાત્ હિંસા કરવાવાળા પુરૂષને જ મજુતવેથi – પ્રાણિયોની હિંસાના દુઃખરૂપ ફળ ભોગવવા પડે છે આ પ્રમાણે જાણીને દંતયં - કોઈને મારવાની મિલ્યા - ઈચ્છા ન કરે.
ભાવાર્થ :- હિંસક હોય તેને હિંસાથી નિવૃત્ત થવા (અટકાવા) ઉપદેશ આપતા શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કે તમો જે જીવને કષ્ટ આપવા યોગ્ય, પરિતાપ-દુઃખ ઉપજાવવા યોગ્ય યાવતુ મારવા યોગ્ય સમજો છો તે પ્રાણી તમારી સમાન છે. શીર-પગ-પીઠ અને પેટવાળા છે. જો કોઈ પ્રાણી તમોને દુઃખ આપે યાવતુ મારવા માટે આવતો હોય તો તેને દેખીને જે પ્રકારે તમોને દુઃખ થાય છે તેમ જ તે પ્રકારે બીજા જીવોને પણ થાય છે અથવા જે કાયાને તમો હત્યા કરવા યોગ્ય માનો છો તે કાયામાં તમોએ હજારો વાર જન્મધારણ કરેલ છે એટલે તમો સમજો કે તે તમો જ છો. આ પ્રકારે વિચાર કરીને જે પુરૂષ સમસ્ત જીવરાશિને આત્મતુલ્ય સ્વઆત્મવત્ સમજે છે તે જ શ્રેષ્ઠ છે. જે જીવોની હિંસા કરાય છે તેનું ફળ સ્વયંને.જ ભોગવવું પડે છે. જેથી કોઈપણ પ્રાણીની (જીવની) સ્વયં હિંસા ન કરે, ન બીજા પાસે કરાવે અને જે કરતાં હોય તેની અનુમોદના પણ ન કરે. ૧૬૪ __ भावार्थ :- हिंसक हो उसको हिंसा से निवृत्त होने के लिए उपदेश देते हुए शास्त्रकार फरमाते है कि आप जो जीवको कष्ट देने योग्य, परिताप-दुःख देने योग्य, यावत् मारने योग्य समजते हो वो प्राणी आपके समान है । शर-पैर-पीठ एवं पेटवाला है। यदि कोइ प्राणी आपको दुःख दे यावत् मारने के लिए आता हो तो उसे देखकर आपको जीतना दुःख होता है उसी तरह बाकी सब जीवो को भी होता है । जो काया को आप हत्या करने योग्य मानते हो उस काया ने हजारोबार जन्म धारण किया है इसलिए आप समजो कि वो आप ही है। इस प्रकार से सोचो की जो पुरुष समस्त जीवराशि को आत्मतुल्य स्वआत्मवत् समजे वो ही श्रेष्ठ है। जो जीवो की हिंसा होती है उसका फल स्वयं को ही भूगतना पडता है । इसलिए कोई भी प्राणी (जीव) की स्वयं हिंसा न करे, न दूसरों के पास करावे और जो करता हो उसकी अनुमोदना भी न करे ॥ १६४ ॥ ... ननु चाऽऽत्मनाऽनुसंवेदनमित्युक्तं तच्च नैयायिकादीनामात्मनो भिन्नेन गुणभूतेनैकार्थसमवायिना ज्ञानेन भवति तथा भवतामपि उतान्यथा ? उच्यते -
. जे आया से विण्णाया जे विण्णाया से आया, जेण वियाणइ से आया तं पडुच्च पडिसंखाए, एस आयावाई समियाए परियाए वियाहिए त्ति बेमि | ઉદ્દલ ..
મિ ગાવાતા દૂa99999999999999(૦૨૭

Page #221

य आत्मा स विज्ञाता, यो विज्ञाता स आत्मा, येन विजानाति स आत्मा । तं ज्ञानपरिणामम् प्रतीत्य आत्माऽऽत्मना प्रतिसङ्ख्यायते-व्यपदिश्यते । एष ज्ञानाऽऽत्मनोरेकत्वस्याऽभ्युपगन्ता आत्मवादी स्यात् । तस्य च सम्यग्भावेन शमितया वा पर्यायः संयमानुष्ठानरूपो व्याख्यात इति ब्रवीमि ॥१६५॥
अन्वयार्थ :- जे - ४ आया - सात्मा छे से - ते ४ विण्णाया - विशात विशेष
पावणो छ भने जे - ४ विण्णाया - विdu छे से - ते ४ आया - मात्मा छ, जेण - नाथ. वियाणइ - पार्थाने से छे से - ते आया - मात्मा छ, तं पडुच्च - ते शान परिमन। २) पडिसंखाए - मात्मा शानवान् ४३वाय छे, एस - शानथी अभिन्न मात्माने माने छे ते आयावाई - मात्मवाही छे, ते पु३षनो समियाए - सभ्य परियाए - संयम पर्याय वियाहिए - 58. ॐ त्ति बेमि - २॥ प्रभारी ईई .
ભાવાર્થ-જ્ઞાન આત્મરૂપી દ્રવ્યનો સહજ અસાધારણ ગુણ છે એટલે શાસ્ત્રકાર 53 छ : 'जे आया से विण्णाया' अर्थात नित्य भने उपयोग३५ ४ मात्मा छे ते ४. વિજ્ઞાતા છે અર્થાત્ વસ્તુઓને જાણવાવાળો પણ તે જ છે. કારણ કે જીવનું લક્ષણ ઉપયોગ છે અને ઉપયોગ જ્ઞાનરૂપ છે, આ પ્રમાણે જ્ઞાન અને આત્માનો અભેદ સંબંધ છે. આ આત્મા જ્ઞાન પરિણામના કારણે મતિજ્ઞાની શ્રુતજ્ઞાની-કેવલજ્ઞાની આદિ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે જે પુરૂષ જ્ઞાન અને આત્માને અભિન્ન જાણે છે. તે જે આત્મવાદી છે. थी तेनु संयमानुष्ठान सम्य५ . ॥ १६५॥
- भावार्थः- ज्ञान आत्मरूपी द्रव्य का पर्याय है इसलिए शास्त्रकार कहते हैं कि 'जे आया से विण्णाया' अर्थात् नित्य और उपयोग रूप जो आत्मा है वही विज्ञाता है अर्थात् वस्तुओं को जानने वाला भी वही है। क्योंकि जीव का लक्षण उपयोग है और उपयोग ज्ञान रूप है । इस प्रकार ज्ञान और आत्मा का अभेद सम्बन्ध है। यह आत्मा ज्ञान परिणाम के कारण मतिज्ञानी श्रुतज्ञानी और केवलज्ञानी आदि कहा जाता है । इस प्रकार जो पुरुष ज्ञान और आत्मा को अभिन्न होता जानता है वही आत्मवादी है । अत एव उसका संयमानुष्ठान सम्यक् है ॥१६५॥
षष्ठं उद्देशकः । પાંચમાં ઉદ્દેશામાં કહ્યું કે આચાર્યોએ તલાવ સમાન હોવું જોઈએ, હવે આ ઉદેશામાં બતાવે છે આચાર્યોના સંપર્ક-સત્સંગથી જ કુમાર્ગનો ત્યાગ અને રાગ-દ્વેષની હાનિ થાય છે.
पाँचवें उद्देशक में कहा गया है कि आचार्य को तालाब के समान होना चाहिए । अब छठे उद्देशक में यह बतलाया जाता है कि ऐसे आचार्य के सम्पर्क से ही कुमार्ग का त्याग और राग द्वेष की हानि होती है। अनन्तरं सम्यग्भावेन संयमानुष्ठानरूपः पर्यायो व्याख्यातः, इहापि स एव प्रतिपाद्यते - ..
. अणाणाए एगे सोवट्ठाणा, आणाए एगे एरुव
ट्ठाणा, एयं ते मा होउ, एयं कुसलस्स दंसणं, तद्दिट्टीए (१९८)DROIDROIDIOIDROIDIOCHOOTOIDIOCTOCTOIDIODIODOOR | श्री आचारांग सूत्र

Page #222

तम्मुत्तीए तप्पुरक्कारे तस्सण्णी तण्णिवेसणे ॥१६६॥ तीर्थकृत आचार्यस्य वा अनाज्ञया अनाज्ञायां वा प्रवर्तमाना एके दुर्गतिगामिनः सोपस्थानेन धर्मचरणाभासोद्यमेन वर्तन्ते इति सोपस्थानाः । आज्ञायाम् एके तु आलस्यादिना निरूपस्थानाः निरूधमाः । एतत् - कुमार्गानुष्ठानं सन्मार्गावसीदनं च ते मा भवतु । एतत्-पूर्वोक्तं वक्ष्यमाणं च कुशलस्य तीर्थकृतो दर्शनम् । अतः सदा तदृष्ट्या तदा तीर्थंकर आचार्य आगमो वा वाच्यः, तन्मुक्त्या, तत्पुरस्कारः तत्संज्ञी, तनिवेशनः स्यात् ॥ १६६ ॥
अन्वयार्थ :- एगे - 32८॥ ५३५ अणाणाए - तीर्थ ४२ प्रभुनी माथी. वि३द्ध सोवट्ठाणा - प्रवृत्ति २ छ भने एगे - 3203 आणाए - तीर्थ४२प्रमुनी मा अनुसार णिरुवढाणा - २माय२९॥ ४२ता नथी, ३४ शिष्य ! एयं - २॥ ते - तमाम मा होउ - न थाप, एयं - २॥ कुसलस्स - तीर्थ ४२प्रभुनो सणं - मामिप्राय छ, ४थी तद्दिहिए - सायानी. दृष्टि मने भागमनी दृष्टि त२६ भने तम्मुत्तीए - तमोना द्वारा उपद्देश. ४२८. मुस्तिना अनुसार तथा तप्पुरक्कारे - मायाने भारा 3रीने तस्सण्णी - मीन वियारोन अनुसार तण्णिवेसणे - तेमानी पास. निवास. ४२वो होय.
ભાવાર્થ :- કેટલાક અજ્ઞાની પુરૂષ તીર્થંકરપ્રભુની આજ્ઞાની અવહેલના કરીને કુમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે અને કેટલાક પુરૂષ કુમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ તો નથી કરતાં પરંતુ આળસી (પ્રમાદી) હોવાના કારણે સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રરૂપેલ (ઉપદેશાવેલ) માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ પણ નથી કરતા, આ બન્ને વાતો દુર્ગતિનું જ કારણ છે. જેથી આ બન્ને વાતોનો ત્યાગ કરીને સર્વજ્ઞ પ્રભુએ બતાવેલ માર્ગ પર ચાલવું જોઈએ અને ગુરૂમહારાજની આજ્ઞાનું सहा सन २होय. ॥ १६६॥
भावार्थ :- कितनेक अज्ञानी पुरुष तीर्थंकर भगवान् की आज्ञा की अवहेलना करके कुमार्ग में प्रवृत्ति करते हैं और कितनेक पुरुष कुमार्ग में प्रवृत्ति तो नहीं करते किन्तु आलसी होने के कारण सर्वज्ञ द्वारा उपदिष्ट मार्ग में प्रवृत्ति भी नहीं करते है। ये दोनों ही बातें दुर्गति का कारण हैं । अतः इन दोनों बातों का त्याग करके सर्वज्ञ भगवान् के बताए हुए मार्ग पर चलना चाहिए और गुरू महाराज की आज्ञा का सदा पालन करना चाहिए ॥१६६i स एवंभूतः किंगुणः स्यादित्याह -
अभिभूय अदक्खू अणभिभूए पभू णिरालंबणयाए जे महं अबहिमणे, पवाएणं पवायं जाणिज्जा, सहसम्मइयाए परवागरणेणं अण्णेसिं वा अंतिए सुच्चा ॥१६७॥
|श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(१९९

Page #223

परिषहोपसर्गान् घातिचतुष्टयं वा अभिभूय अद्राक्षीत् तत्त्वम् उपसर्गः परतीर्थिकैर्वा सोऽनभिभूतः प्रभुः समर्थो निरालम्बनतया - 'जिनवरवचनमन्तरेण नास्ति शरणं क्वचिल्लोके' इति भावनया यो महान् अणिमाद्यैश्वर्यदर्शनादपि तीर्थकृवचनाद् अबहिर्मनाः सन् प्रवादेनआचार्यपारम्पर्योपदेशेन सर्वज्ञवाक्येन वा प्रवाद-सर्वज्ञोपदेशं तीर्थिकप्रवादं वा जानीयात् सहसम्मत्यामिथ्यात्वकलङ्करहितया मत्या परव्याकरणेन-तीर्थकदागमेन अन्येषां वा आचार्यादीनामन्तिके श्रुत्वा. यथावस्थितवस्तुसद्भावमवधारयेदिति ॥ १६७ ॥ ___ अन्वयार्थ :- जे - ४ ५३५ महं - भडान भेटले 3 वधुभा छ तथा अबहिंमणे -
नु यित्त तीर्थ ४२प्रभुनी मानी. १९८२ नथी तथा अभिभूय - परिष8-3५सान ®तीने ) अदक्खू - तत्पने हेयु छ तथा ४ पु३५ अणभिभूए - परिष8-3५सो द्वा२५॥४त थयेदा नथी ते णिरालंबणयाए - निराin २४ाम पभू - समर्थ थाय छे. पवाएणं - सर्वशना पायथी पवायं - अन्यतीर्थयाना शयनी जाणिज्जा - परीक्षा रे, सहसम्मइयाए - स्वयंनी बुद्धिथी अथवा परवागरणेणं - भागमयी वा - २५५५! अपेसि अंतिए - Gllanमोन पासेथा सुच्चा-सोच्चा - Aiमणीने वस्तुन। २५३पने onet.
ભાવાર્થ :- જે પુરૂષ-પરિષહ-ઉપસર્ગ દ્વારા તથા અન્યતીથિયો દ્વારા પરાજિત થતો નથી તે પુરૂષ નિરાવલમ્બ રહેવામાં સમર્થ થાય છે. કારણ કે તે જાણે છે કે આ જગતમાં માતા-પિતા સ્ત્રી-પુત્ર આદિ કોઈપણ દુર્ગતિમાં જતાં જીવની રક્ષા કરી શકતા નથી, ફક્ત તીર્થંકર પ્રભુના વચનોનું આચરણ કરવાથી જ દુર્ગતિમાં જતાં બચી શકાય છે. આ પ્રમાણે જાણીએ-સમજીને મોક્ષાર્થી પુરૂષોએ તીર્થંકરપ્રભુની આજ્ઞામાં જ સ્વયંનું મન લગાવવું જોઈએ અને અન્યતીર્થિયોની અણિમાં આદિ સિદ્ધિઓને દેખીને પણ તીર્થંકરપ્રભુની આજ્ઞા સિવાય બીજે મન લગાડવું ન જોઈએ. તીર્થંકર પ્રભુના વચનો द्वारा मान्यतार्थयाना मतनी परिक्षा ४२ अने वस्तु तत्पने सम. ॥ १६७ ॥
भावार्थः- जो पुरुष परीषह उपसर्गों द्वारा तथा अन्यतीर्थियों द्वारा पराजित नहीं होता है वह पुरुष निरवलम्ब रहने में समर्थ होता है क्योंकि वह यह जानता है कि इस जगत् में माता पिता और स्त्री पुत्र आदि कोई भी दुर्गति में जाते हुए जीव की रक्षा नहीं कर सकते हैं, केवल तीर्थंकर भगवान के वचनों का आचरण करने से ही दुर्गति से रक्षा हो सकती है ऐसा जान कर मोक्षार्थी पुरुष को तीर्थंकर भगवान् की आज्ञा में ही अपना मन लगाना चाहिए और अन्यतीर्थियों की अणिमा आदि सिद्धियों को देख कर भी तीर्थंकर भगवान् की आज्ञा से बाहर मन नहीं लगाना चाहिए । तीर्थंकर भगवान के वचनों द्वारा अन्यतीर्थियों के मन की परीक्षा करे और वस्तु तत्व को समझे ॥१६७॥
(२००)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #224

अवधार्य च किं कुर्यादित्याह - .. णिद्देसं णाइवट्टेज्जा मेहावी सुपडिलेहिय सबओ
सव्वप्पणा सम्ममेव समभिजाणिया इह आरामं परिण्णाय अल्लीण-गुत्तो परिव्वए णिट्ठियट्ठी वीरे
आगमेणं सया परक्कमेज्जासि त्ति बेमि ॥ १६८ ॥ उहूं सोया अहे सोया, तिरियं सोया वियाहिया । एए सोया वियक्खाया, जेहिं संगं ति पासह ॥
निर्देशं-तीर्थकदाधुपदेशं नातिवर्तेत मेधावी समुत्प्रेक्ष्य सर्वतः सर्वात्मना सम्यक् समभिज्ञाय । इह - मनुष्यलोके आरामं - संयमं परिज्ञाय आलीनो गुप्तश्च परिव्रजेत् निष्ठितार्थी - निष्ठितोमोक्षस्तेनार्थी यद्वा निष्ठितः-परिसमाप्तोऽर्थो यस्य सः । वीर आगमेन सर्वज्ञप्रणीताचारादिना सदा परक्रमेया इति ब्रवीमि । ऊर्ध्वं श्रोतांसि-वैमानिकसुखनिदानम्, अधः श्रोतांसि भवनपतिसुखाभिलाषः, तिर्यकश्रोतांसि - व्यन्तरमनुष्यतिर्यग्विषयेच्छा, यदिवोर्ध्वाधस्तिर्यग्लोके विषयोपभोगस्थानानि व्याहितानि-स्वधर्मपरिणत्या जनितानि । एतानि च कर्माश्रवद्वाराणीतिकृत्वा स्रोतांसीव स्रोतांसि व्याख्यातानि यैः सङ्गमिति पश्यत । यस्मात् एभिश्च कर्मानुषङ्गस्तस्मात् स्रोतांसीत्युपदिश्यते, यथा आगमेन सदा पराक्रमेथा इति ॥ १६८ ॥ _अन्वयार्थ :- मेहावी - बुद्धिवंत ५३५. सुपडिलेहिय - अन्यतार्थियोना सिद्धांतने
सारी रीत ने तथा सम्बओ - १ २थी भने सव्वयाए-सव्वप्पणा - सामान्य “विशेष३५थी सम्ममेव-सम्मं - सभ्य समभिजाणिया-समभिण्णाय - 19ीने णिद्देसं - सर्वशनी माशानुं गाइवट्टेज्जा - ७८६धन न ४३, इह - भा मनुष्यदोभा आरामं - संयमने परिणाय - स्व.5॥२ रीने अल्लीणगुत्तो - तभi दान 25ने तथा ५.५१. मात्मानी २६॥
तो मेपो मुनि परिब्बए - संयमन पालन ४२, णिट्ठियट्ठी - भोक्षा. वीरे - वीर भेटट. 3.भान वि।२९॥ (न॥२) ४२१।मां समर्थ ५३५ सया - ईभे- आगमेणं - Asella भगमन व परक्कमेज्जासि - ५२॥3. अरे मथात् मागमानुसार संयमनु पालन ४३ ति बेमि - २५. प्रमो हुं .
सोया - अर्भाना मा. दाउष्टुं - 3५२ ५९॥ छ भने सोया अहे - मीन। भाव हार नीये. ५९॥ तथा सोया तिरियं - (नामाश्र१ वामि ५९ वियाहिया - 53८1 , एए - भ. सोया - अर्मोन स्रोत भेटले. 3 माश्र द्वार वियक्खाया . - छ. जेहिं - नाथी संगं - प्रालियाने बंध थाय छे. इइ - 2 पासह - हेपो.
श्री आचासंग सूत्र 0000000000000000000000000000(२०१)

Page #225

ભાવાર્થ :- બુદ્ધિમાન પુરૂષ અન્યતીથિયોના મતને સારી રીતે જાણીને સમજીને ત્યાગ કરી દે અને તીર્થંકરપ્રભુના માર્ગનું અનુસરણ કરે. સંયમ સ્વીકાર કરીને સ્વયંની ઈન્દ્રિયો અને મનને વશમાં રાખતા એવા મુનિ કર્મરૂપી શત્રુઓ પર સ્વયંનું પરાક્રમ पतावे.
ઉપર-નીચે અને તીર્જી એટલે બધી દિશાઓમાં સ્રોત એટલે આશ્રવ દ્વાર છે. જે તેમાં આસક્ત થાય છે. તે પ્રાણીને કર્મોનો બંધ થાય છે જેથી વિવેકી પુરૂષોએ સમજવું જોઈયે કે આશ્રવોમાં આસક્ત ન થતાં શાસ્ત્રોક્ત રીતથી વીર્ય (પરાક્રમ) ફોરવે-કરે. ।। १६८॥
___ भावार्थः- बुद्धिमान् पुरुष अन्यतीर्थियों के मत को भली प्रकार जान कर उसका त्याग कर दे और तीर्थंकर भगवान् के मार्ग का अनुसरण करे । संयम स्वीकार करके अपनी इन्द्रियों और मन को वश में रखता हुआ मुनि कर्म रूपी शत्रुओं पर अपना पराक्रम दिखावे । ।
ऊपर नीची और तिर्थी अर्थात् सब दिशाओं में कर्मों के स्रोत यानी आस्रव द्वार हैं । जो उनमें आसक्त होता है उस प्राणी को कर्मों का बन्ध होता है। अतः विवेकी पुरुष को चाहिए कि आस्रवों में आसक्त न होता हुआ शास्त्रोक्त रीति से पराक्रम करे ॥१६॥ किमर्थं पौनः पुन्येनोपदेशदानमित्याह -
आवळं तु पेहाए इत्थ विरमिज्ज वेयवी, विणइत्तु सोयं णिक्खम्म एसमहं अकम्मा जाणइ पासइ पडिलेहाए णावकंखइ इह आगई गई परिणाय
॥१६९॥ किंच आवर्त-भावावर्तं तु प्रेक्ष्याऽत्र-विषयकषायरूपे भावावर्ते विरमेद् वेदविद् - आगमविद् । पाठान्तरं 'विवेगं कित्तइ वेयवी' त्याश्रित्य कर्मविवेकम् अभावं किर्तियति वेदविद् । विनेतुम् अपनेतुं स्रोतो निष्क्रम्य एष महान् अकर्मा जानाति पश्यति । एवंभूतो दिव्यज्ञानी सुरनरोपहितां पूजामुपलभ्य तामसारां प्रत्युपेक्ष्य नावकाङ्क्षति । इह आगतिं गतिं च परिज्ञाय तत्कारणं च निराकरोति ॥ १६९ ॥
अन्वयार्थ :- वेयवी - वेवित् मागभने पावणो पु३५ आवर्ल्ड-आवट्टमेयं - भावतने पेहाए-उवेहाए - हेपीने इत्थ - तेनाथ. विरमिज्ज - निवृत्त 25 04, सोयं - माश्रय द्वारने विणइत्तु - दू२ ४२१॥ भाटे णिक्खम्म - प्रप्रया घा२९॥ ॐरीने एस - 24॥ ५३५ महं - महान मने अकम्मा - शुभ रहित ने जाणइ - पार्थाने शो छ भने पासइ - हे छ, पडिलेहाए - ते संसारने मसार 9ीने तथा गई - प्रायोनी गति.
(२०२)000OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #226

भने आगई - भागतिने परिण्णाय - 2ीने णावकंखइ - संसारमानी ॥२९॥नी ઈચ્છા કરતો નથી.
(15 प्रतिभा - इत्थ विरमिज्ज वेयवी ना ४२या विवेगं किट्टइ वेयवी ५। ७.)
ભાવાર્થ :- આગમોના રહસ્યોને જાણવાવાળા પુરૂષ આશ્રવોનો નિષેધ કરવા માટે પ્રવજ્યા ધારણ કરીને શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરે છે. તે સ્વયંની પૂજા-પ્રતિષ્ઠા આદિની ઈચ્છા કરતા નથી. તેઓ ભવભ્રમણના કારણોને જાણીને તેનો ત્યાગ કરી દે છે. આવા મહાપુરૂષ ઘાતકર્મોનો ક્ષય કરી કેવલજ્ઞાન ઉપાર્જન કરે છે અને સમસ્ત (सqui) र्भान. १५ रीने सिद्धपहने प्राप्त २ छ. ॥ १६८ ॥
भावार्थः- आगमो के रहस्य को जानने वाला पुरुष आस्रवों का निरोध करने के लिए प्रव्रज्या धारण करके शुद्ध संयम का पालन करता है। वह पूजा प्रतिष्ठा की इच्छा नहीं करता है । वह भव भ्रमण के कारणों को जान कर उनका त्याग कर देता है । ऐसा महापुरुष घाती कर्मों का क्षय करके केवलज्ञान उपार्जन करता है और समस्त कर्मों का क्षय करके सिद्ध पद को प्राप्त करता है ॥१६९॥ ... तनिराकरणे च यत्स्यात्तदाह -
अच्चेइ जाइमरणस्स वट्टमगं विक्खायरए, सब्बे सरा णियटुंति, तक्का तत्थ ण विज्जइ, मई तत्थ ण गाहिया, ओए, अप्पइट्ठाणस्स खेयण्णे, से ण दोहे ‘ण हस्से ण वट्टे ण तंसे ण चउरंसे ण परिमंडले, ण किण्हे ण नीले ण लोहिए ण हालिद्दे ण सुक्किल्ले, ण सुरभि गंधे ण दुरभि गंधे, ण तित्ते ण कडुए ण कसाए ण अंबिले ण महुरे ण लवणे, ण कक्खडे ण मउए ण गुरुए ण लहुए ण सीए ण उण्हे ण णिद्धे ण लुक्खे ण काउ ण रूहे ण संगे, ण इत्थी ण पुरिसे ण अण्णहा, परिणे सण्णे, उवमा ण विज्जइ,
अरूवी सत्ता, अपयस्स पयं णत्थि ॥ १७० ॥ अत्येति जातिमरणस्य वर्म-मार्ग व्याख्यातरतः मोक्षरतः । मुक्तात्मा किम्भूत इति चेत्, न
की आचारांग सूत्र 9000000000000000000000000000(२

Page #227

तत्र शब्दानां प्रवृत्तिरित्याह-सर्वेस्वराः - ध्वनयो निवर्तन्ते, तर्को यत्र न विद्यते, मतिस्तत्र न ग्राहिका, ओजः एकोऽशेषमलकलङ्काकरहितः, अप्रतिष्ठानस्य-औदारिकादिशरीररूपप्रतिष्ठानाऽ - भावात् मोक्षस्य खेदज्ञः । स न दी? न हूस्वो न वृत्तो न त्र्यस्त्रो न चतुरस्त्रो न परिमण्डलो न कृष्णो न नीलो न लोहितो न हारिद्रो न शुक्लो न सुरभिगन्धो न दुरभिगन्धो न तिक्तो न कटुको न कषायो नाम्लो न मधुरो न कर्कशो न मृदुर्न लघुर्न गुरून शीतो नोष्णो न स्निग्धो न रूक्षो, न कापोतलेश्यावान् यदिवा न कायवान, न रूहो, न सङ्गवान्, न स्त्री न पुरुषो, नाऽन्यथा - न नपुंसकः, परिज्ञः संज्ञः तज्झानसुखयोर्वा उपमा न विद्यते, अरूपी सत्ता, न विद्यते पदम्अवस्थाविशेषो यस्य स अपदस्तस्य अपदस्य पदम्-अभिधानं नास्ति वाच्यविशेषाभावादिति ॥१७०॥
अन्वायार्थ :- मानव द्वारोनी निरोध ४२वावाणो पु३५. जाइमरणस्स - ४न्मभ२९ना वट्टमगं - भागने अच्चेइ - संधन ४२. य छ तथा ते विक्खायरए - વિખ્યાતરત એટલે કે મોક્ષમાં રમણ કરવાવાળો થાય છે, તે મોક્ષમાં રહેલો જીવ કેવો छ ? भा प्रश्नन॥ ४ाममा शास्त्र.२ ३२भाव छ 3 सव्वे - पा सरा - २१२ भेट । श६ णियटुंति - ते विषयमा निवृत्त ५६ आय छ अर्थात् प्रवर्तता नथी. तत्थ - ते. ४०या तक्का - 151 ५९॥ ण विज्जइ - प्रवृत्ति नथी भने मई - भात-भुद्धि तत्थ - तेने ण गाहिया - As9Aqqापाणी नथी, अप्पइट्ठाणस्स - मोक्षमा २४८ ७१ ओए - संपूर्ण र भय रहित मेदो खेयण्णे - संपूरी शानभय त्यां विराभान होय. छ. से - ते ण दीहे - न तोही थाय छे. (aial) ण हस्से - न तो २१ (९) थाय छ, ण वट्टे - ते. न तो गोण थाय छ भने ण तंसे - न त्रिोण चउरंसे - न यतुडो भने ण परिमंडले - न भंडारे थाय छ, ण किण्हे - ते न तो जो छ ण नीले - न लामो ण लोहिए - न सारण हालिद्दे - - रिद्र (पागो) भने ण सुक्किल्ले - न शुस (स३६) होय छे. ण सुरभि गंधे - ते न तो सुगंधवायो डोय छे भने ण दुरभिगंधे - न. दुधाणो छोय छ, ण तित्ते-ण कडुए-ण कसाए-ण अंबिले -ण महुरे - ते न तो nिuो डोय छे न
पो-- तुरी-न पाटो भने न मधुर टोय छ, न लवणे - न पारी डोय छे, ण कक्खडेण मउए - ते. न. 3 डीय छ न मिडीय छ, ण गुरुए-ण लहुए - न भारी न 3.5 डोय छे. ण उण्हे-ण सीए - - ॥२म डोय छ नी डोय छे. ण णिद्धे - - स्नि२५ (यि.) होय छे भने ण लुक्खे - न सुमो डोय छे. ण रूहे-ण संगे - न. ४न्म
वाणो होय छ न संगवाणो होय छे. ण इत्थी-ण पुरिसे-ण अण्णहा - न स्त्री होय छ न ५३५ डीय छ भने अन्यथा भेटले 3 न नपुसं. डोय छे परिणे - ते. समस्त पार्थाने विशेष३५थ. net. छ. सण्णे - ते समस्त पाने सामान्य३५था ५९ सारी
೩೦೪]ಅಲಲಲಲಲಲಲ

Page #228

રીતે જાણે છે. નવમા ન વિષ્વજ્ઞ - તેની કોઈ ઉપમા નથી, અવી સત્તા - તે રૂપરહિત સત્તા છે, અપવસ્ત્ર - તે વચનથી અગોચર છે માટે તેના માટે યં – કોઈ વાચક શબ્દ સ્થિ - છે નહીં:
ભાવાર્થ :- આ સંસારમાં જન્મ-મરણનું જો કોઈ કારણ હોય તો કર્મ જ છે. જે પુરૂષ જન્મ-મરણના કારણભૂત કર્મોને સર્વથા રીતે ક્ષય કરી નાંખે છે તે મોક્ષપદને પ્રાપ્ત કરે છે. તે પુરૂષ જે મોક્ષ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે તે અવસ્થાને શબ્દ દ્વારા પ્રગટ કરવું શક્ય નથી, તે તર્કનો પણ વિષય નથી, ઔત્પતિકી આદિ ૪ પ્રકારની મતિ (બુદ્ધિ) પણ તેને ગ્રહણ કરવામાં સમર્થ નથી. તે સમસ્ત વિકલ્પોથી અતિત (૫૨) છે તે પરમ પદરૂપ મોક્ષમાં રહેલ પુરૂષ અનંતજ્ઞાન અને અનંતદર્શનથી યુક્ત હોય છે તે ન તો લાંબો-નાનો-ગોલ-ત્રિકોણ-ચતુષ્કોણ અને ન તો પરિમંડલ હોય છે. તે ન તો કાળો-લીલો-લાલ-પીળો અને ન તો સફેદ હોય છે. તે ન તો સુગંધ અને ન તો દુર્ગંધવાળો હોય છે. તે ન તો તિખો-કડવો-તુરો-ખાટો અને ન તો મીઠો હોય છે. તે ન તો કઠોર-કોમળ-હકો-ભારે-ઠંડો-ગરમ-ચિકણો-લુખ્ખો હોય છે. તે ન તો લેશ્યાવાળો ન તો શરીરધારી ન તો પુનર્જન્મવાળો હોય છે. અર્થાત્ મોક્ષમાં ગયેલો જીવ પુનર્જન્મ રહિત હોય છે તે અમૂર્ત હોવાના કારણે અસંગે હોય છે. તે ૩ વેદ રહિત હોય છે. તે અનંતસુખમાં બિરાજમાન હોય છે. તેના સુખની તુલના કરવા માટે કોઈ ઉપમા નથી, મુક્તાત્માની સત્તા રૂપરહિત છે. તે આત્માની કોઈ સ્થૂલ અવસ્થા હોતી નથી એટલે તેનું કોઈ વાચકપદ નથી. તાત્પર્ય આ છે કે પદો દ્વારા જેનું કથન કરાય છે તેમાં રૂપરસ-ગંધ-સ્પર્શ આદિમાંથી કોઈપણ અવશ્ય હોય છે. પરંતુ મુક્તાત્મા (મોક્ષગામી) માં આમાંથી બધાનો અભાવ છે. ।। ૧૭૦ ॥
ભાવાર્થ::- इस संसार में जन्म मरण का कारण कर्म है। जो पुरुष जन्म मरण के कारणभूत कर्मों को सर्वथा क्षय कर डालता है वह मोक्ष पद को प्राप्त करता है । वह पुरुष जिस मोक्ष अवस्था को प्राप्त करता है उसको शब्द के द्वारा प्रकट करना शक्य नहीं है । वह तर्क का भी विषय नहीं है, औत्पत्तिकी आदि चार प्रकार की मति उसको ग्रहण करने में समर्थ नहीं है, वह समस्त विकल्पों से अतीत है । उस परम पद रूप मोक्ष में स्थित पुरुष अनन्त ज्ञान और अनन्त दर्शन संपन्न होता है । वह न लम्बा न छोटा न गोल न त्रिकोण न चतुष्कोण और न परिमण्डल होता है । वह न काला न नीला न लाल न पीला और न सफेद होता है । वह न सुगंध और न दुर्गंध वाला होता है। वह न कठोर न कोमल न हल्का न भारी न ठण्डा न गर्म न चिकना न रूक्ष होता है। वह न लेश्या वाला होता है और न शरीरधारी होता है तथा न पुनर्जन्म वाला होता है अर्थात् मुक्त जीव पुनर्जन्म रहित होता है, वह अमूर्त होने के कारण असङ्ग होता है । वह न स्त्री, न पुरुष और न नपुंसक होता है । वह अनन्त सुख में बिराजमान है। उसके सुख की तुलना भी नहीं है जिसे वह उपमा के द्वारा भी जाना जा सके । मुक्तात्मा की सत्ता रूपरहित है । उस आत्मा की कोई स्थूल अवस्था नहीं होती है
શ્રી ગવારાંગ સૂત્ર|૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭ (૨૦૧

Page #229

इसलिए उनका वाचक कोई पद नहीं है । तात्पर्य यह है कि पदों के द्वारा जिनका कथन किया जाता है उनमें रूप, रस, गन्ध, स्पर्श आदि में से कोई अवश्य होता है परन्तु मुक्तात्मा में इन सब का अभाव है ॥१७०॥ अनन्तरं दीर्घ इत्यादि विशेष निराकरणं कृतम् । इह तु सामान्यनिराकरणं कर्तुकाम आह -
से ण सद्दे ण रूवे ण गंधे ण रसे ण फासे इच्चेयावंति त्ति बेमि ॥ १७१ ॥ स न शब्दरूपः, न रूपात्मा, न गन्धः, न रसः, न स्पर्श इत्येवेति ब्रवीमि ॥ १७१ ॥
अन्वयार्थ :- से - ते भरतपण सद्दे - न श छ. ण रूवे - न ३५छ ण गंध - न गंजे ण रसे - न. २से छे भने ण फासे - न स्पर्श छ, इच्चेयावंति - मा माटा જ વસ્તુના ભેદ છે પરંતુ મુક્ત જીવમાં આનામાંથી કાંઈ પણ મેળવી શકાતું નથી, ત્તિ बेमि - मा प्रभारी ईई ..
ભાવાર્થ:- શબ્દ-રૂપ-રસ-ગંધ અને સ્પર્શ પુદ્ગલના ગુણ છે અર્થાત આ બધા પુદ્ગલ જડમાં જ દેખાય છે. પરંતુ મુક્તજીવમાં આમાંથી કોઈ પણ દેખાતા નથી. એટલે તેનો વાચક કોઈ શબ્દ નથી. તેની અવસ્થા શબ્દો દ્વારા અવર્ણનીય છે. ॥१७॥
भावार्थः- शब्द, रूप, रस, गन्ध और स्पर्श पुद्गल के गुण हैं अर्थात् ये सब पुद्गल-जड़ में ही पाये जाते हैं किन्तु मुक्त जीव में इन में से कुछ भी नहीं पाया जाता है इसलिए उसका वाचक कोई शब्द नहीं है। उसकी अवस्था शब्दों द्वारा अवर्णनीय है ॥१७१॥
२०६)00OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO |श्री आचारांग सूत्र

Page #230

श्रा धूताख्यनामक षष्ठ अध्ययन र
प्रथम उद्देशकः । પાંચમા અધ્યયનમાં લોકમાં સારભૂત સંયમ અને મોક્ષનું વર્ણન કર્યું, તે મોક્ષ, નિસંગ થયા વિના અને કર્મોનો ક્ષય કર્યા વગર થતા નથી એટલે આ વિષયોને પ્રતિપાદન કરવા માટે આ અધ્યયનનો આરંભ કરાય છે આમાં કર્મોનો ક્ષય કરવાનો उपहेश छे. मे ४ भानु नाम 'धूत' अध्ययन छे.
पाँचवें अध्ययन में लोक में सार भूत संयम और मोक्ष का वर्णन किया गया है । वह मोक्ष निःसङ्ग हुए बिना और कर्मों का क्षय किये बिना नहीं होता है। इसलिए इन विषयों का प्रतिपादन करने के लिए छट्टे अध्ययन का आरम्भ किया जाता है । इस अध्ययन में कर्मों के विधूनन का यानी क्षय करने का उपदेश है इसलिए इसका नाम 'धूत' अध्ययन है।
अनन्तरं मुक्तिस्वरूपमुक्तम् इह तु तन्मार्ग कीर्तयतीत्याह... इमां चाऽवस्थामनुभवृन्तीत्याह -
ओबुज्झमाणे इह माणवेसु आघाइ से णरे, जस्स इमाओ जाइओ सब्बओ सुपडिलेहियाओ भवंति, आघाइ से णाणमणेलिसं, से किट्टइ तेसिं समुट्ठियाणं णिक्खित्तदंडाणं समाहियाणं पण्णाणमंताणं इह मुत्तिमग्गं एवं एगे महावीरा विप्परक्कमंति, पासह एगे अवसीयमाणे अणत्तपण्णे से बेमि, से जहा वि कुम्मे हरए विणिविट्ठचित्ते पच्छण्णपलासे उम्मगं से णो लहइ भंजगा इव सण्णिवेसं णो चयंति एवं एगे अणेगरूवेहिं कुलेहिं जाया रूवेहिं सत्ता कलुणं थणंति णियाणओ ते ण लहंति मुक्खं, अह पास तेहिं कुलेहिं आयत्ताए जाया । ___ गंढी अहवा कोढी, रायंसी अवमारियं । काणियं झिमियं चेव, कुणियं खुज्जियं तहा ॥ उदरिं च पास मुयं च, सूणीयं च गिलासणिं । वेवई पीढसप्पिं च,
श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(२०७)

Page #231

सिलिवयं महुमेहणिं ॥ सोलस एए रोगा, अक्खाया अणुपुव्वसो । अह णं फुसंति आयंका, फासा य असमंजसा ॥
मरणं तेसिं संमेहाए उबवायं चवणं च णच्चा परियागं च संपेहाए | १७२-१७६ ॥
-
स्वर्गापवर्गयोः संसारस्य च कारणानि अवबुध्यमान इह मानवेषु धर्ममाख्याति स तीर्थकृद्गणधरादिः नरो, यस्य इमा जातयः एकेन्द्रियादयः सर्वतः सुप्रत्युपेक्षिता भवन्ति । आख्याति स ज्ञानं - मत्यादि पञ्चधा यदिवा सकलसंशयापनयनेनाऽऽत्मनः अनीदृशम् । स कीर्तियति तेषां समुत्थितानां निक्षिप्तदण्डानां समाहितानां प्रज्ञानवतामिह मुक्तिमार्गम् । एवमप्येके महावीरा विपराक्रमन्ते-संयमसङ्ग्रामशिरसि । एतद्विपर्ययमाह पश्यत एकान् अवसीदतोऽनात्मप्रज्ञान् । कुत एतदित्यारेकायां सोऽहं ब्रवमि दृष्टान्तद्वारेण तद्यथा च कूर्मो हूदे विनिविष्टचित्तः पलाशप्रच्छन्न - शैवालप्रच्छन्न उन्मार्गं - विवरम् उन्मज्यं वाऽसौ न लभते । दृष्टान्तान्तरमाह - भञ्जगाः - वृक्षा इव शीताद्युपद्रवान् सहमाना अपि सन्निवेशं स्थानं न त्यजन्ति । एवमप्येकेऽनेकरूपेषु कुलेषु जाता रूपेषु - शब्दादिविषयेषु सक्ताः करूणं स्तनन्ति - हा ! हा ! इत्यादिदीनमाक्रोशन्ति । निदानं - कर्म ततस्ते न लभन्ते मोक्षम् । अथ पश्य तेषु कुलेषु आत्मत्वाय आत्मीयकर्मानुभवाय जाता इति ।
गण्डी अथवा कुष्ठी राजांसी - राजयक्ष्माग्रस्तः क्षयी, अपस्मारितां, काण्यं, जाड्यं - पक्षाघातः, कुणित्वं, कुब्जित्वं तथा ॥
उदरिणं-जलोदरिणं च पश्य मूकं च शूनत्वं शोफवत्त्वं च ग्रासणी - भस्मकं, वेपकत्वं, पीठसर्पित्वं काष्ठपाणि च श्लीपदं मधुमेहनित्वम् ॥ २ ॥
षोडश एते रोगा आख्याता अनुपूर्वशः । अथ स्पृशन्ति आतङ्काः स्पर्शाश्च असमञ्जसाः
॥३॥
मरणं तेषां सम्प्रेक्ष्य उपपातं च्यवनं च ज्ञात्वा परिपाकं च कर्म्मणां सम्प्रेक्ष्य तदुच्छित्तये यतितव्यमिति ॥ १७२-१७६ ॥
-
अन्वयार्थ :- ओबुज्झमाणे - स्वर्ग जने भोक्ष तथा तेना अरशोने अने संसार अने तेना अरशोने भागवावाणा से ते णरे मनुष्य इह जा मनुष्य लोभां माणवेसु - मनुष्योना प्रति (तरई) आघाई - धर्मनी उपदेश ४२ छे. जस्स - ४ मनुष्य ने इमाओ
-
-
-
- आ जाइओ - खेडेन्द्रिय जाहि भतीख सव्वओ
बघा प्रहारथी सुपडिलेहायाओ -
सारी रीतीखे भशी भवंति - छे से - ते अणेलिसं
अनुपम णाणं ज्ञान खने धर्मनुं
२०८ popopopoppose श्री आचारांग सूत्र
-
-

Page #232

બાપા - કથન કરે છે, સમુકિંગાળ – ધર્માચરણ કરવામાં તત્પર ળિવિદ્યુત્તરંડા - પ્રાણિયોને દંડ નહીં આપવાના પચ્ચકખાણ કરેલ સાહિયા - તપ અને સંયમમાં પ્રવૃત્ત અને પુષ્કાળમંતાળું - ઉત્તમજ્ઞાન સંપન્ન તેતિ - તે પુરૂષોને તે - તે તીર્થકર અથવા ગણધર આદિ મુત્તિમાં - મુક્તિમાર્ગનો શિક - ઉપદેશ કરે છે. પર્વ - આ પ્રકારે તીર્થકર આદિનો ઉપદેશ સાંભળીને - કોઈ મહાવીરા - મહાન વીરપુરૂષ ફુદ - આ લોકમાં વિપમિતિ - કર્મરૂપી શત્રુઓ પર પરાક્રમ કરે છે. વરીયાળ - સંયમમાં કલેશ ખેદ પામતા=સીદાતા એવા સત્તપળે – આત્મકલ્યાણની બુદ્ધિથી રહિત છે - કોઈક પુરૂષને પાતહ -દેખો, તે સંયમના અનુષ્ઠાનમાં જે કારણથી ખેદ પામે છે સદાય છે. તે – તેને વેગ - હું બતાવું છું. અહીં વિ - જેમ કે ઋસ્થાપત્તા - કમળના પાંદડાઓથી ઢંકાયેલ દર - સરોવરમાં વિશળવિદ્યુત્તેિ - સ્વયંના ચિત્તને સ્થાપન કરેલો
મે - કાચબો સે - સરોવરની ઉમ્મvi - ઉપર આવવા માટે વિવરને નો તહડું - પ્રાપ્ત કરતો નથી તથા અંના રૂ - જેમ વૃક્ષ છેદવા છતાં સળવેd - સ્વયંના સ્થાનને જો વયંતિ - નથી છોડતા વુિં - આ પ્રમાણે જે - કોઈ પુરૂષ મ હિં - અનેક પ્રકારના સુરેદે - કુલોમાં ગાયા - ઉત્પન્ન થયેલ અહિં - રૂપોમાં અર્થાત્ વિષયોમાં સત્તા - આસક્ત થયેલા નુi Mતિ - કરૂણ રૂદન કરે છે પરંતુ તે - તે શિયાળો - સ્વયંના કર્મથી મુમવું - મુક્તિ એટલે કે છુટકારો માં તાંતિ - પ્રાપ્ત કરતા નથી. ગઈ - હવે તે હિં - તે શુ - કુલોમાં ગાયત્તા - સ્વયંના કર્મોનું ફળ ભોગવવા માટે ગયા - ઉત્પન્ન થયેલા પુરૂષોને પાર -દેખો. અડી - કોઈ કોઢી એટલે કે ગષ્ઠમાલાના રોગથી યુક્ત છે બહવા - અને વાદી - કોઈ કોઢી છે સયંસી - કોઈ રાજ્યશ્મા એટલે કે ક્ષય રોગવાળા અને નવમા - કોઈ અપસ્માર એટલે કે મુગી રોગથી યુક્ત હોય છે કર્ષિ - કોઈ કાણા તા - અને શિમિયં - કોઈ જડ ગર્વ - કોઈ હસ્તક્ટા એટલે કે એક હાથ કપાઈ ગયેલો અને એક પગ કપાઈ ગયેલો દેવ - અને ઝાં - કોઈ કુબડો હોય છે. હરિ - કોઈ વાત-વ્યાધિના કારણે મોટા પેટવાળો મૂર્વ - કોઈ મૂક મૂંગો સૂળીયં - કોઈ સોજા (શોથ) યુક્ત શરીરવાળા - અને ગિનાન કોઈ ભસ્મકરોગથી યુક્ત હોય છે. વેવડું - કોઈ ધ્રુજતા એવા શરીરવાળા પીઢષે - કોઈ પીઢસર્ષિ એટલે કે પીઠના ટેકાથી ચાલવાવાળા અને હાથમાં લાકડી પકડીને ચાલવાવાળા સિનિવર્ષ - કોઈ શ્લીપદના હાથપગા રોગથી યુક્ત ર - અને મધુમેળ - કોઈ મધુપ્રમેહના રોગથી યુક્ત હોય છે. W - આ સોસ - સોળ રો - રોગ ગણુપુવતો - ક્રમશઃ વવાયા - કહેલા છે. પાત - તેને દેખો. સદ - લાયા - આતંક રોગ અને અસમંજસ - જીવનને શીઘ નષ્ટ કરવાવાળા ફૂલ આદિ રોગ ૨ - અને શાસી - બીજા દુઃખ પુtત્તિ - પ્રાણિયોને ઉત્પન્ન થાય છે. તેહિં - તેના પર - મરણને સંપાઇ - દેખીને ર - અને વેવાર્થ - ઉત્પત્તિ ૨ - તથા વર્ગ - વનને ડ્યિા - જાણીને તથા પરિવાર - કર્મોના પરિણામને સંપદા -
| બાવળ જૂal 999999999999999999999 ર૦૧)

Page #233

દેખીને એવું કાર્ય કરવું જોઈએ જેથી પૂર્વોક્ત રોગોનું સ્થાન અને દુઃખના ભાગી ન થવું
પડે.
ભાવાર્થ :- તીર્થંકરપ્રભુ, સામાન્ય કેવલી તથા બીજા અતિશય જ્ઞાની અથવા શ્રુતકેવલી ધર્મોપદેશ આપે છે. જોકે આ સામાન્યતયા સર્વે પ્રાણિયો માટે ધર્મનો ઉપદેશ કરે છે. તો પણ જે લોકો ધર્મના પ્રતિ રૂચિ રાખે છે. તે હળુકર્મી જીવ જ ખરેખર તેઓનો ઉપદેશ સાંભળીને ધર્મનું આચરણ કરવા માટે તત્પર થાય છે. પરંતુ, જે લોકો ધર્મનું આચરણ કરવામાં પ્રમાદ કરે છે તેઓની બુદ્ધિ આત્મકલ્યાણ કરવાવાળી નથી. આ વિષયને સમજાવવા માટે શાસ્ત્રકાર કાચબાનું દૃષ્ટાંત આપે છે.
જેમ કે કોઈ સ્થાનમાં એક લાખ યોજનાના વિસ્તારવાળું મોટું સરોવર હતું. તે તલાવનું પાણી સેવાળ અને લતાઓથી ઢંકાયેલું હતું, દૈવયોગથી ફક્ત એક સ્થાનમાં નાનું છીદ્ર હતું જેમાંથી કાચબાની ડોક=ગરદન બહાર નીકળી શકે, તે સરોવરનો એક કાચબો સ્વયંના સમૂહથી ભ્રષ્ટ થઈને સ્વયંના પરિવારને શોધવા માટે પોતાની ગરદનને ઉપર કરીને ફરી રહ્યો હતો, નશીબથી તેની ડોક તે છીદ્રમાં આવી ત્યારે તેને આકાશની શોભા દેખી, આકાશમાં નિર્મલ ચાંદની પથરાયેલી હતી. જેથી એમ લાગતું હતું કે જો ક્ષીરસાગરનો નિર્મલ પ્રવાહ વહેતો ન હોય, અને તેમાં તારાનો સમુદાય વિકસિત કમલની સમાન દેખાતા હતા. આકાશની આ પ્રમાણે શોભાં દેખીને ખુશ થયેલા તે કાચબાએ વિચાર કર્યો કે આ અપૂર્વ દ્રશ્ય જો મારો પરિવાર દેખે તો સારું, આ પ્રમાણે વિચારીને કાચબો સ્વયંના પરિવારને શોધવા માટે પાછો તલાવની અંદર ઘુસ્યો અને તેનો પરિવાર તેને મલ્યો, અને તે છીદ્ર (કાણું) શોધવા માટે નિકળ્યો પરંતુ તે છીદ્ર તેને પાછું મળ્યું નહીં, છેવટે તે છીદ્રને શોધતાં શોધતાં છેલ્લે મરી ગયો.
આ કાચબાના દ્રષ્ટાંતથી ઉપનય ઘટાવે છે કે આ સંસાર એક સરોવર છે. જીવરૂપી કાચબો છે જે કર્મરૂપી સેવાળથી ઢંકાયેલો છે. કોઈ સમય મનુષ્યભવઆર્યક્ષેત્રે-ઉત્તમકુલ અને સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિરૂપી અવસરને પ્રાપ્ત કરીને પણ મોહના ઉદયથી સ્વયંના પરિવારને માટે વિષયભોગ ઉપાર્જનમાં જ સ્વયંના જીવનને સમાપ્ત કરીને ફરીથી સંસારમાં ભ્રમણ કરવા લાગે છે. તેને ફરીવાર સુયોગ મળવો ઘણો કઠીન છે જેથી સેંકડો જન્મમાં પણ દુર્લભ સમ્યક્ત્વને પ્રાપ્ત કરીને મનુષ્યોએ એક ક્ષણ પણ પ્રમાદ નહીં કરવો જોઈયે.
બીજું દ્રષ્ટાંત વૃક્ષનું છે. જેમ વૃક્ષ શર્દી-ગરમી-કંપવું-શાખા છેદન આદિ ઉપદ્રવોને સહન કરતો એવો પણ કર્મથી પરવશ હોવાથી સ્વયંના સ્થાનને છોડી શકતા નથી, આ પ્રકારે ભારેકર્મી જીવ ધર્માચરણ યોગ્ય સામગ્રી પ્રાપ્ત થવા છતાં, પણ વિષયોમાં આસક્ત થઈને વિવિધ પ્રકારના શારિરીક અને માનસિક દુઃખ ભોગવતા એવા કરૂણ
(૨૧૦)થJથઈથ666666666666થઇથી નાવાર સૂત્ર

Page #234

રૂદન કરે છે. તો પણ તે એ દુઃખોના કારણભૂત વિષયોને અને ગૃહવાસને છોડી શકતા નથી, આ સંસારમાં સ્વયંએ કરેલા કર્મોના ફળને ભોગવવા માટે ગંડમાળ-મૂછ-કોઢમૃગી આદિ વિવિધ પ્રકારના રોગોથી પિડાતા થતા રહે છે. જેથી શાસ્ત્રકાર ઉપદેશ આપે છે કે હે ભવ્યજીવો ! ગૃહવાસ અને વિષયભોગોમાં આસક્ત રહેવાવાળા પ્રાણિયોને વિવિધ રોગોથી પીડિત દેખીને તથા વારંવાર જન્મ-મરણના દુઃખોનો વિચાર કરી એવું કાર્ય કરો જેથી આ રોગના શિકાર ન બનવું પડે અને જન્મ-મરણના 25२थी छुटरी 25 . ॥ १७२-१७६ ॥
भावार्थः- तीर्थंकर भगवान, सामान्य केवली अथवा दूसरे अतिशय ज्ञानी या श्रुतकेवली धर्मोपदेश देते हैं। यद्यपि ये सामान्यतः समस्त प्राणियों के लिए धर्म का उपदेश करते हैं तथापि जो लोग धर्म के प्रति रूचि रखते हैं वे हलुकर्मी जीव ही उनका उपदेश सुन कर धर्माचरण करने के लिए तत्पर होते हैं । किन्तु जो लोग धर्माचरण करने में प्रमाद करते हैं उनकी बुद्धि आत्म कल्याण करने वाली नहीं है । इस विषय को समझाने के लिए शास्त्रकार ने कछुवे का दृष्टान्त दिया है। जैसे कि किसी स्थान में एक सरोवर था । वह लाख योजन का विस्तार वाला था। वह शैवाल और लताओं से ढंका हुआ था। दैवयोग से सिर्फ एक स्थान में एक इतना छोटा सा छिद्र था जिसमें कछुए की गर्दन बाहर निकल सके । उस तालाब का एक कछुआ अपने समूह से भ्रष्ट होकर अपने परिवार को ढूँढने के लिए अपनी गर्दन को ऊपर उठा कर घूम रहा था । दैवयोग से उसकी गर्दन उसी छिद्र में पहुँच गई तब उसने आकाश की शोभा को देखा । आकाश में निर्मल चांदनी छिटक रही थी जिससे ऐसा मालूम पड़ता था कि क्षीर सागर का निर्मल प्रवाह बह रहा है और उसमें तारा गण विकसित के समान दिखाई पड़ते थे। आकाश की ऐसी शोभा को देख कर उस कछुवे ने सोचा कि - इस अपूर्व दृश्य को यदि मेरा परिवार भी देखे तो अच्छा हो । ऐसा सोच कर वह अपने परिवार की शोध के लिए फिर तालाब में घुसा जब उसे उसका परिवार मिल गया तो उस छिद्र-बिल को ढूंढने के लिए निकला परन्तु वह छिद्र उसको फिर नहीं मिला । आखिर उस छिद्र को ढूंढते वह.मर गया ।
- इसका दाान्तिक यह है कि- यह संसार एक सरोवर है । जीव रूपी कछुवा है जो कर्म रूपी शैवाल से का हुआ है। किसी समय मनुष्य भव, आर्य क्षेत्र, उत्तम कुल और सम्यक्त्व की प्राप्ति रूपी अवकाश को प्राप्त करके भी मोह के उदय अपने परिवार के लिए विषय भोग उपार्जन मे ही अपने जीवन को समाप्त करके फिर संसार में भ्रमण करने लगता है : उसको फिर यह सुयोग मिलना बड़ा कठिन है । अतः सैंकड़ों जन्मों में भी दुर्लभ सम्यक्त्व को प्राप्त करके मनुष्य को एक क्षण भर भी प्रमाद नहीं करना चाहिए।
दूसरा दृष्टान्त वृक्ष का है । जैसे वृक्ष सर्दी, गर्मी, कम्प, शाखा छेदन आदि उपद्रवों को सहन करता हुआ-भी कर्म परवश होने से अपने स्थान को नहीं छोड़ सकता है। इसी प्रकार भारी कर्म जीव धर्माचरण योग्य सामग्री के प्राप्त होने पर भी विषयों में आसक्त होकर नाना प्रकार के शारीरिक और मानसिक दुःख भोगते हुए करुण रूदन करते हैं फिर भी वे उन दुःखों के कारणभूत विषयों को एवं गृहवास को नहीं छोड़ते हैं। दुःख का कारण कर्म हैं उनके रहते हुए दुःखों से छुटकारा नहीं हो सकता है। इस संसार में अपने किये हुए कर्मो के फल को भोगने के लिए गण्डमाला, मूर्छा, कोढ़, मृगी आदि नाना प्रकार के रोगों से पीड़ित होते रहते हैं। अतः शास्त्रकार उपदेश देते हैं कि हे भव्य जीवो ! गृहवास एवं विषयभोगों में आसक्त रहनेवाले प्राणियों को नाना प्रकार के रोगों से पीड़ित देख कर तथा बारबार जन्म मरण के दुःखों को विचार कर ऐसा कार्य करो जिससे इन रोगों का शिकार न बनना पड़े और जन्म मरण के चक्कर से छुटकारा हो जाय ॥१७२ से १७६॥
आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(२११)

Page #235

स च करूणं स्तनतीत्यादिना ग्रन्थेनोपपातच्यवनावसानेनावेदितोऽपि पुनरपि तद्गरीयस्त्व - ख्यापनाय प्राणिनां संसारे निर्वेदवैराग्योत्पत्त्यर्थमभिधित्सुराह -
तं सुणेह जहा तहा संति पाणा अंधा तमसि वियाहिया, तामेव सइमसइमइयच्च उच्चावयफासे पडिसंवेएइ, बुद्धेहिं एवं पवेइयं संति पाणा वासगा रसगा उदए उदएचरा आगासगामिणो पाणा पाणे
किलेसंति, पास लोए महब्भयं ॥ १७७ ॥ तं कर्मविपाकं श्रुणुत यथा तथा-सन्ति प्राणिनः अन्धाः-भावान्धाः तमसि-नरकादौ व्याख्याताः तामेव कुष्ठाद्यवस्थां सकृदसकृद् वाऽतिगत्य उच्चावचान् दुःखान् स्पर्शान् प्रतिसंवेदयन्ति । बुद्धैरैतत् प्रवेदितं - सन्ति प्राणिनो वासकाः-वास शब्द कुत्सायां वासन्तीति वासका भाषालब्धिसंपन्ना द्वीन्द्रियादयः, रसगाः - कटुतिक्तादिरसवेदिनः संज्ञिनः, उदके उदकरूपा उदकचराच आकाशगामिनश्च । सर्वेऽपि प्राणिनोऽपरान् प्राणिनः क्लेशयन्ति । पश्य लोके कर्मविपाकाद् महद् भयामात ।। १७७ ॥
अन्वयार्थ :- तं - तेने भेटले. भन ने जहा - dभ छ तहा - तेम सुणेह - Hinो, अंध - Hinq२नो भने तमसि - अंध.४२मा अथात् न२२ति माह द्रव्य अंध।२मा भने मिथ्यात्वा भाव।२मा २34पाणा - ४ प्राणी वियाहिया - 53८॥ संति - छ, ते तामेव - ते ४ अवस्थाने सई - मेवार भने असई - मने पार अइयच्च - प्राप्त. रीने उच्चावय - ती मने मंद - फासे - दुःषाने पडिसंवेएइ - भोगवे छ एयं - २मा बुद्धेहिं - सर्व पु३षोभे पवेइयं - ४८ . वासगा - भाषा सान्यिथा युत भेटले 3 बेन्द्रियाहि प्रा. रसगा - 534॥ २६॥ २सने सवा मात संsी उदए - अ५४ायन। १ उदएचरा - पाम निवास ४२वावा. ४सयर भने आगासगामिणो - माशमi 334 . पक्षी माहि पाणा - प्रा. संति - छ. पाणा - ते प्राणी पाणे - 25 400 रीने किलेसंति - २ मा छ, मा प्रारे लोए - दोभा महब्भयं - महानमयने पास - हेमो.
ભાવાર્થ :- આ જગતમાં પ્રાણિયોને મહાન દુઃખ થાય છે નરક-તિર્યચ-મનુષ્યદેવ આ ચાર ગતિઓમાં પડેલા પ્રાણી-જીવો સ્વયં-સ્વયં કરેલા કર્મોના ફળને ભોગવવા માટે વિવિધ પ્રકારની વેદનાઓ સહન કરે છે. કોઈ જીવ જન્મથી જ આંધળો થઈ અનેકવિધ કષ્ટોને ભોગવે છે. અને કોઈ જીવ નેત્રવાળો થઈને પણ સમ્યક્ત્વરૂપી ભાવનેત્રથી હીન હોય છે. કોઈ નરકગતિ આદિ અંધકારમાં પડેલો છે તો કોઈ
(२१२)DOOTOOTOOTOOTOOTOOTODKOSIODIOOTOOTODKOID | श्री आचारांग सूत्र

Page #236

મિથ્યાત્ત્વ-અવિરતિ-પ્રમાદ-કષાયાદિ ભાવ અંધકારમાં પડેલો છે. આ ભાવ અંધકાર પ્રાણિયો માટે મહાન દુ:ખદાયી છે. આમાં પડેલા પ્રાણિ બીજા પ્રાણિયોનો ઘાત કરે છે. આ પ્રકારે સંસાર મહાનભયનું સ્થાન છે. આ જાણીને જીવે આનાથી પાર પામવા માટે ४ट्टीथी ज्ञानदृर्शनयारित्रनो खाश्रय देवो भेईये ॥ १७७ ॥
भावार्थः- इस जगत् में प्राणियों को महान् दुःख होता है । नरक तिर्यञ्च मनुष्य और देव इन चारों गतियों में पड़े हुए प्राणी अपने अपने कर्मों के फल को भोगने के लिए नाना प्रकार की वेदनाएँ सहन करते हैं। कोई जन्म से ही अन्धा होकर अनेकविध कष्टों को भोगता हैं और कोई नेत्र युक्त होकर भी सम्यक्त्व रूपी भाव नेत्र से हीन होता है । कोई नरक गति आदि अन्धकार में पड़ा हुआ है तो कोई मिथ्यात्त्व, अविरति, प्रमाद और कषाय आदि भाव अन्धकार में पडा हुआ है । यह भाव अन्धकार प्राणियों के लिए महान् दुःखदायी है । इसमें पड़े हुए प्राणी दूसरे प्राणियों का घात करते है । इस प्रकार संसार महान् भय का स्थान है, यह जान कर जीव को इससे पार जाने के लिए शीघ्र ही ज्ञान दर्शन चारित्र का आश्रय लेना चाहिए ॥१७७ ॥
किमिति कर्मविपाकान्महद्भयमित्याह
बहुदुक्खा हु जंतवो, सत्ता कामेसु माणवा, अबलेण वहं गच्छंति सरीरेण पभंगुरेण अट्टे से बहुदुक्खे इइ बाले पकुब्बइ एए रोगा बहू णच्चा आउरा परियाव णालं पास, अलं तव एएहिं, एयं पास
मुणी ! -महब्भयं णाइवाइज्ज कंचणं ॥ १७८ ॥
यस्मात् कर्मविपाकेन बहुदुःखा जन्तवस्तस्मादत्राऽप्रमादवता भाव्यम् । किमित्येवं भूयो भूयः कथ्यत इत्यत आह - यस्मादनादिभवाभ्यासेनाऽगणितोत्तरपरिणामाः सक्ताः कामेसु मानवाः क्षणिक सुखार्थं कर्मोपचित्य अबलेनाऽनेकशो वधं गच्छन्ति शरीरेण प्रभङ्गुरेण । मोहोदयात् आर्त स बुहुदुःख इति एनं कामानुषङ्गं क्लेशं वा बालः प्रकरोति, यदिवा पूर्वोक्तान् एतान् रोगान् कामान् वा रोगरूपान् बहुन् समुत्पन्नानिति ज्ञात्वा आतुराः सन्तः चिकित्सायै परान् प्राणिनः परितापयेयुः, किन्तु नालं चिकित्साविधयः कम्र्मोदयोपशमं विधातुमिति पश्य, अलं तव एभिः पापोदानभूतैः चिकित्साविधिभिः । एतत् - प्राण्युपमर्दादिकं पश्य मुने ! महद्भयम् । तस्मात् नातिपातयेत् aaa प्राणिनमिति ॥ १७८
अन्वयार्थ :- २॥ संसारभां जंतवो प्राणी हु निश्चयथी बहुदुक्खा - ६ए॥ दुःषोधी युक्त छे, माणवा - मनुष्य कामेसु डामभोगमां सत्ता - आसत छे. ते अबलेण - जलरहित पभंगुरेणं - क्षणभंगुर सरीरेण शरीरना अरो वहं - वधने गच्छंति - प्राप्त थाय छे अर्थात् प्राशियोनो वध ४२ छे अट्टे - खार्त्त पीडा भने बहुदुक्खे - शाहुःपोथी युक्त से - ते बाले - अज्ञानी प्राणी इइ - खाप्रहारे पकुब्बइ - प्राशियोने
श्री आचारांग सूत्र ७०७७७)এএএএএএ6এএএ७)এএএ२१३

Page #237

કલેશ ઉત્પન્ન કરે છે. U - આ રોજા - ગંડમોલાદિ રોગોને ઉત્પન્ન થયેલા ડ્યિા - જાણીને બારી - તેનાથી આતુર થયેલા તે પ્રાણી વદુ પરિણાવU - પ્રાણિયોને ઘણો પરિતાપ આપે છે પરંતુ ચિકિત્સાવિધિ શર્ત - કર્મને શાંત કરવામાં સમર્થ બને છે નહીં પાત - આ દેખો, એટલે અહિં - આ ચિકિત્સાવિધિયોથી તવે - તમોને - પ્રયોજન છે નહીં, જેથી મુળી - હે મુનિ ! - આ સાવદ્ય ચિકિત્સામાં થવાવાળી જીવહિંસા મહમર્થ - મહાન ભયદાયક છે પાd - આ દેખો, આ પ્રમાણે દેખીને જંગ - કોઈપણ પ્રાણીનો બાફવાફM - અતિપાત ન કરો એટલે કે કોઈપણ જીવની હિંસા ન કરો.
ભાવાર્થ :- આ શરીર ભુસાની મુઠ્ઠી-ડાંગરના છોતરાની માફક સારહીન અને નશ્વર છે. તો પણ અજ્ઞાની જીવ તેને સુખી બનાવવા માટે વિવિધ પ્રકારના પાપોનું સેવન કરે છે અને તેનાથી કર્મોને બાંધીને અનેક વખત મૃત્યુને પ્રાપ્ત કરે છે. તે અજ્ઞાની જીવ પાપકર્મોના અનુષ્ઠાનથી ઘણા દુઃખોથી યુક્ત હોય છે. તેઓના શરીરમાં રોગ ઉત્પન્ન થવાથી તેના નિવારણ માટે સાવદ્ય (પાપકારી) ચિકિત્સા દવા કરે છે, પરંતુ તે અજ્ઞાની જીવ આટલું પણ વિચારતો નથી કે પૂર્વમાં કરેલ પાપના ફળસ્વરૂપ આ રોગ ઉત્પન્ન થયેલ છે. એટલે જ તેનું ફળ ભોગવ્યા વિના જીવહિંસાથી તેનું નિવારણ કેવી રીતે થઈ શકે ? જીવહિંસા કરવાથી તો વધારે દુઃખની વૃદ્ધિ થાય છે એટલે પ્રાણાતિપાતમય દવામાં પ્રવૃત્તિ ન કરવી જોઈએ, પ્રાણાતિપાત મહાન ભયનું કારણ છે, પ્રાણાતિપાતથી આઠેય કર્મોના બંધ થાય છે. જેથી કોઈ પણ પ્રાણીનો ઘાત વધ નહીં કરવો જોઈએ. ૧૭૮ |
भावार्थः- यह शरीर भूसे की मुट्ठी की तरह सारहीन और नश्वर है तो भी अज्ञानी जीव उसे सुखी बनाने के लिए नाना प्रकार के पापों का सेवन करते हैं और उनसे कर्मो को बांध कर अनेकों बार मृत्यु को प्राप्त करते हैं । वे अज्ञानी जीव पाप कर्मों के अनुष्ठान. से बहुत दुःखों से युक्त होते हैं । उनके शरीर में रोग उत्पन्न होने पर उनकी निवृत्ति के लिए सावध चिकित्सा करते हैं । किन्तु वे अज्ञानी इतना नहीं सोचते कि - पूर्वकृत पाप के फलस्वरूप यह रोग उत्पन्न हुआ है इसलिए उसका फल भोगे बिना जीव हिंसा से इसकी निवृत्ति कैसे हो सकती है ? जीवहिंसा से तो दुःख की वृद्धि होती है । इसलिए प्राणातिपातमय चिकित्सा में प्रवृत्ति नहीं करनी चाहिए । प्राणातिपात महान् भय का कारण है । प्राणातिपात से आठों ही कर्मों का बन्ध होता है अतः किसी भी प्राणी का घात नहीं करना चाहिए ॥१७॥
तदेवं रोगकामातुरतया सावयानुष्ठानप्रवृत्तानां महाभयं प्रदर्श्य तद्विपर्यस्तानां सस्वरूपां गुणक्तां दिदर्शयिषुः
प्रस्तावनामारचयवाह
आयाण भो ! सुस्सूस भो ! धूयवायं पवेयइस्सामि इह खलु अत्तत्ताए तेहिं तेहिं कुलेंहिं
૨૧૪Jથઇઇઇઇઇઇઇઇઇઇઇઇઇઇ

Page #238

अभिसेएण अभिसंभूया अभिसंजाया अभिणिबट्टा अभिसंवुड्डा अभिसंबुद्धा अभिणिक्खंता अणुपुब्वेण
મહામુખી II 9૭૨ .. आजानीहि भोः ! शुश्रूषस्व भोः ! धूतवादं-कर्मधूननवादं स्वजनधूननवादं वा प्रवेदयिष्यामि । नागार्जुनीयास्तु पठन्ति ‘धुतोवायं पवेयंति' कर्मधूननोपायं स्वजनधूननोपायं वा प्रवेदयन्ति तीर्थंकरादय इति । इह - संसारे खलु आत्मतया-जीवास्तित्वेन स्वकर्मपरिणामेन वा तेषु तेषु कुलेषु अभिषेकेन • शुक्रशोणितनिषेकादिक्रमेण, यावत् कललं तावत् अभिसम्भूताः अभिसंजाताः पेशी यावत्, अभिनिर्वृत्ताः अङ्गोपाङ्गाऽभिनिर्वर्तनात्, अभिसंवृद्धाः प्रसूताः सन्तः, धर्मकथादिना अभिसंबुद्धाः, सदसद्विवेकात् अभिनिष्क्रान्ताः सन्तः अनुपूर्वेण महामुनयोऽभूवन्निति ॥ १७९ ॥ - અન્યથાર્થ - મો - હે શિષ્ય ! ગાયાળું - તમે સમજો અને સુસૂd - સાંભળવાની ઈચ્છા કરો, શો - હે શિષ્ય ! ફિનિ - હું તે વિધિનું વર્ણન કરીશ, જેનાથી દૂવાદ્ય - કર્મોનું શમન કરી શકાય છે, વહુ - નિશ્ચયથી ફુદ - આ સંસારમાં ગત્તત્તાપ - પોત પોતાના કર્મોના અનુસાર તે તે - તે તે વિવિધ પ્રકારના શુટિં- કુલોમાં મન - શુક્ર (વીર્ય) અને લોહીના સંયોગથી સંપૂયા - ગર્ભાવસ્થામાં કલલ ભાવને પ્રાપ્ત માંનાયા - અભિસંજાત એટલે કે પેશીભાવ ને પ્રાપ્ત માળિવા-મળવુડ - આના પછી અંગ-ઉપાંગથી પરિપૂર્ણ થઈને બાલકરૂપમાં પરિણત માંgs - ગર્ભથી બહાર જન્મ પામીને માંગુઠ્ઠા - આના પછી ઘર્મકથા સાંભળવાને યોગ્ય થયેલ અને પુણ્ય-પાપ આદિ પદાર્થોને જાણીને સત્ અને અસના વિવેકથી યુક્ત
માંગલ ધંતા - ત્યારબાદ દીક્ષા સ્વીકાર કરીને અણુપુત્રેન - અનુક્રમથી મહામુળી - મહામુનિ થયેલા છે.
ભાવાર્થ - પૂજ્યપાદથી સુધર્માસ્વામીજી સ્વયંના શિષ્યને સંબોધિત કરીને કહે છે કે હે શિષ્ય ! હવે હું ધૂતવાદનું કથન કરીશ. આઠ પ્રકારના કર્મોને ઝાટકવા તેને ધૂત કહેવાય છે. આ જગતમાં પ્રાણી સ્વયંના પૂર્વકૃત કરેલા કર્મોના અનુસાર વિવિધ પ્રકારના કુલોમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે પહેલા તો માત-પિતાના વીર્ય અને લોહીના સંયોગથી ઉત્પન્ન થઈને સાત દિવસ સુધી કલલના રૂપમાં અને ત્યાર બાદ સાત દિન સુધી અર્બુદના રૂપમાં, પછીથી અર્બુદમાંથી પેશીના રૂપમાં, અને પેશીથી ઘનરૂપમાં ગાઢ) ઉત્પન્ન થાય છે. આના પછી તેના સંપૂર્ણ અંગોપાંગ-નાડીયો-માથું-રોમરાજી આદિ બનીને તૈયાર થાય છે. પછી બાળકના રૂપમાં જન્મ લે છે, પછીથી મોટા થઈને ધર્મકથાઓને સાંભળીને તથા આચારાદિ શાસ્ત્રોને વાંચીને વધેલા પરિણામવાળો થઈને પ્રવજ્યા ધારણ કરે છે બાદમાં ગીતાર્થ બનીને આત્મકલ્યાણ કરે છે. ૧૭૯

Page #239

भावार्थः- श्री सुधर्मास्वामी अपने शिष्य को सम्बोधित कर कहते हैं कि हे शिष्य ! अब मैं धूतवाद का कथन करूँगा । आठ प्रकार के कर्मों को झड़काना धूत कहलाता है । इस जगत् में प्राणी अपने पूर्वकृत कर्मो के अनुसार नाना प्रकार के कुलों में उत्पन्न होते हैं । वे पहले तो माता पिता के शुक्र और शोणित के संयोग से उत्पन्न होकर सात दिन तक कलल रूप में और इसके पश्चात सात दिन तक अर्बुद रूप में फिर अर्बुद से पेशी रूप में और पेशी से घनरूप में उत्पन्न होते हैं । इसके पश्चात् उनके सम्पूर्ण अङ्ग और उपाङ्ग, नाड़ियाँ, शिर, रोम आदि बन कर तैयार होते हैं। फिर बालक रूप में जन्म लेते हैं फिर बड़े होकर वे धर्म कथा को सुनकर तथा आचारादि शास्त्रों को पढ़ कर बढ़े हुए परिणाम वाले होकर प्रव्रज्या धारण करते हैं फिर वे गीतार्थ बन कर आत्मकल्याण करते हैं ॥१७९॥ अभिसम्बुद्धं च प्रविजिषुमुपलभ्य यनिजाः कुर्युस्तदर्शयितुमाह -
तं परक्कमंतं परिदेवमाणा मा णे चयाहि इइ ते वयंति छंदोवणीया अल्झोववण्णा अक्कंदकारी जणगा रुयंति, अतारिसे मुणी ण य ओहंतरए जणगा जेण विप्पजढा, सरणं तत्थ णो समेइ, कहं णु णाम से तत्थ रमइ ? एयं णाणं सया समुणवासिज्जासि
त्ति बेमि ॥ १८०॥ तं मुमुखं परिदेवमानाः विलपन्तो ‘माऽस्मान् परित्यज' इति ते स्वजना वदन्ति । किं चापरं वदन्तीत्याह - वयं तव छन्दोपनीताः त्वयि च अध्युपपत्राः । एवम् आक्रन्दकारिणो जनका जना वा रूदन्ति । एवं च वदेयुर्न तादृशो मुनिर्भवति, न च स ओघं भवौघं तरति जनकाः मातापित्रादयो येन विप्रत्यक्ताः । एवं सत्यपि मुमुक्षुर्बन्धुवर्गं शरणं तत्राऽवसरे न समेति-गच्छति । कथं नु नामाऽसौ तत्र गृहवासे रमते ? एतद् ज्ञानं सदा समनुवासयेरिति ब्रवीमि ॥ १८० ॥ ___ अन्वयार्थ :- परक्कमंतं - महापु३षोन भागथा ४१५ माटे उद्यभवत थयेदा त - ते ५३५ना प्रति - त२६ परिदेवमाणा - तेन। माता-पितule २४ता मे ते - ते इइ - मा प्र1रे वयंति - 53 छ । तमो णे - ममोने मा - नही चयाहि - छो32, अक्कंदकारि - मान-२४ता ४२ता मेवा जणगा - माता-पिता रुयंति - ३४न ४२ छ भने 53 छ । छंदोवणीया - अभी तमारी 5291न। मनुसार यस छीथे भने अल्झोववण्णा - તમારા ભરોસે રહેવાવાળા છીયે, તે પ્રમાણે પણ કહે છે કે પાખંડિયોના કહેણમાં
भावाने जेण - हे जणगा - माता-पितानो विष्पजढा - त्या शहापो छे. अतारिसे मुणी - भावो मुनि नथी जो तो य - भने ते ओहं - संसारने ण तरए - ५४२ ४३॥ શકતો નથી, તેના આ પ્રકારના કથનને સાંભળીને પણ સંસારના સ્વરૂપને જાણવાવાળો ५३५ तत्थ - तनी ते पातने सरणं ण समेइ - स्वी51२ ४२तो नथी, १२५. 3 से - ते
(२१६)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOD | श्री आचारांग सूत्र

Page #240

शनी ३५ तत्थ - उपासमा कहं णु णाम - वी रीते. रमइ - २५९॥ ७२री. 3 ? एयं - म. गाणं - शानने सया - सहा-ईमेशा समणुवासिज्जासि - स्वयंन ६६यमा घा२९॥ ४२j सोऽये.
, ભાવાર્થ :- સંસારના સ્વરૂપને વિશેષ પ્રકારે સારી રીતે જાણીને જે પુરૂષ પ્રવજ્યા સ્વીકારવા તૈયાર થાય છે તેઓના માતા-પિતા આદિ મમતા સાથે મોહભરી વાતો કરીને તેને ગૃહસ્થવાસમાં રાખવાની કોશિશ કરે છે. પરંતુ તે વિવેકી પુરૂષ ગૃહવાસને સમસ્ત દુઃખોનું કારણ સમજીને તેનો ત્યાગ કરી દે છે અને સંયમ સ્વીકાર रीने सात्मत्याना मार्ग त२३ अग्रेसर थाय छे. ॥ १८०॥
भावार्थः- संसार के स्वरूप को भली भांति जान कर जो पुरुष प्रव्रज्या अङ्गीकार करने को तैयार होता है उसके माता पिता आदि ममता एवं मोह भरी बातें करके उसको गृहवास में रखने की कोशिश करते हैं किन्तु वह विवेकी पुरुष गृहवास को समस्त दुःखों का कारण समझ कर उसका त्याग कर देता है और संयम स्वीकार कर आत्म कल्याण की ओर अग्रसर होता है ॥१८०॥
द्वितीय उद्देशकः) - પ્રથમ ઉદ્દેશામાં સ્વજનવર્ગનો ત્યાગ કરવો તે બતાવ્યું, તે ત્યાગ ક્યારે સફળ થાય છે કે જ્યારે કર્મોનું વિધૂનન થાય અર્થાત્ ક્ષય કરાય, એટલે જ આ ઉદેશામાં કર્મવિધૂનનનો ઉપદેશ કરાય છે.
- प्रथम उद्देशक में स्वजनवर्ग का त्याग बताया परंतु वह त्याग तभी सफल हो सकता है जब कर्मों का क्षय किया जाय, अतः इस उद्देशक में कर्मविधूनन का उपदेश दिया जाता है। .: अनन्तरं स्वजनविधूननमुक्तं तच सफलं स्यात्यदि कर्मधूननं स्याद् कर्मविधूननार्थमिदमुपक्रम्यते -
आउरं लोगमायाए चइत्ता पुवसंजोगं हिच्चा . उवसमं वसित्ता बंभचेरंसि वसु वा अणुवसु वा जाणित्तु
धम्मं जहा तहा, अह एगे तमच्चाइ कुसीला ॥१८१॥ ___ आतुरं लोकं ज्ञानेनाऽऽदाय ज्ञात्वा, त्यक्त्वा पूर्वसंयोगं, हित्वा-गत्वा उपशमम्, उषित्वा च ब्रह्मचर्ये वसुर्वा - साधुः अनुवसुर्वा श्रावको वा ज्ञात्वाऽपि धर्म यथातथा, अथैके मोहोदयात् कुशीला तं पालयितुं न शक्नुवन्तीति ॥ १८१ ॥
अन्वयार्थ :- लोगं - सोने आउरं - मातुर आयाए – Onlने पुब्बसंजोगं - पूर्व संयोगने चइत्ता - छोरीने उवसमं - १५२मभावने हिच्चा - प्राप्त प्रशने मने बंभरंसि - प्रत्ययतुं पासन रीने वसु - साधु वा - अथवा अणुवसु - श्राप धम्मं - धन। जहा - यथार्थ १३५ने जाणित्तु - 99ीने ५९अह - मान॥ ५७. एगे - 505 05 तं - ते भने अचाइ - पाली. .5ता नथी मने कुसीला - कुशाल 25 14 छ.
आवारांब सूत्र 0000000000000000000000000000(२१७

Page #241

ભાવાર્થ :- સંસારના સ્વરૂપને જાણીને જે પુરૂષ સંયમ સ્વીકાર કરે છે તે ઉપશમભાવને પ્રાપ્ત કરે છે અને બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરે છે. પરંતુ તેમાંથી કોઈ પુરૂષ મોહના ઉદયથી તથા ભવિતવ્યતાના કારણથી તે ધર્મનું પાલન કરવામાં સમર્થ થતો नथी, अर्थात् ते मुशील बनी 04 छ. ॥ १८१ ॥
भावार्थः- संसार के स्वरूप को जान कर जो पुरुष संयम स्वीकार करते हैं वे उपशम भाव को प्राप्त होते हैं और ब्रह्मचर्य का पालन करते हैं किन्तु उनमें से कोई पुरुष मोह के उदय से तथा होनहार के कारण . उस धर्म को पालन करने में समर्थ नहीं होते हैं । अतएव वे कुशील बन जाते हैं ॥१८१॥ एवम्भूताश्च सन्तः किं कुर्युरित्याह
वत्थं पडिग्गहं कंबलं पायपुंछणं विउसिज्जा, अणुपुत्रेण अणहियासेमाणा परीसहे दुरहियासए, कामे ममायमाणस्स इयाणिं वा मुहुत्तेण वा अपरिमाणाए भेओ एवं से अंतराएहि कामेहिं आकेलिएहिं
अवइण्णा चेए ॥ १८२ ॥ . . . वस्त्रं पतद्ग्रहं कम्बलं पादपुञ्छनं व्युत्सृजेयुः । कथं चेत् अनुपूर्वेण-परिपाट्या यौगपयेन वाऽनधिसहमानाः परीषहान् दुरधिसह्यान् । ततश्च कामान् ममायमानस्य इदानी वा मुहूर्तेन वाऽपरिमाणाय कालाय शरीरस्य भेदो भवति कण्डरिकस्येव । एवं स आन्तरायिकैः - बहुप्रत्यपायैः कामैः न केवलमकेवलं तत्र भवैः आकेवलिकैः सद्वन्द्वैः असम्पूणैर्वा संसारमवतीर्णः, यदिवा : आन्तरायिकान् कामान् आकेवलिकानवतीर्णाश्चैते भोगाभिलाषिणः । कामैरतृप्ता एव शरीरभेदमवाप्नुवन्तीति तात्पर्यार्थः ॥ १८२ ॥
अन्वयार्थ :- अणुपुव्वेण - मनुमथा अथवा में साथे उत्पन्न येव दुरहियासए - दु: रीने सन २॥य ते. परिसहे - परिषडाने अणहियासेमाणा - सहन न ४२ता मेवा अई वत्थं - वस्त्र पडिग्गहं - पात्र कंबलं - zinजी मने पायपुंछणं - २४२९४ने (मोघो) विउसिज्जा - त्या हे छ अर्थात् साधुवेषने छोटने गृहस्थ बनी 04 छे. कामे - मनोगामा ममायमाणस्स - भासत बनेका ते पु३ष- इयाणिं - भा समयमा भेटले. संयम छोऽय. पछी ५३५२ वा - अथवा मुहुत्तेण - मुहूर्त मात्रमा अपरिमाणाए - cial sc. भाटे भेओ-भेए - ते शरीर नष्ट 45 14 छ. एवं - २॥ अरे से - ते भोगविलाषी पु३५ अंतराएहिं - ५९॥ मंतरायो भने आकेवलिएहिं - विनाधामोथी युत कामेहिं - आमलोगोथी. अवइण्णा - तृप्त या विन॥ ४ चेए - शरीरन नाशने પ્રાપ્ત થઈ જાય છે.
(२१८)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #242

ભાવાર્થ :- મનુષ્ય જન્મ પામવો ઘણો દુર્લભ છે. આ જન્મ પ્રાપ્ત કરીને સર્વવિરતિરૂપ ચારિત્ર દીક્ષા અંગીકાર કરવી તે તો તેનાથી પણ દુર્લભ કઠીન છે. આવા ચારિત્રને અંગીકાર કરીને જ્યારે દુઃખે કરીને સહન થાય એવા પરિષહોના આક્રમણ થાય છે ત્યારે તેને સહન કરવા ઘણો જ કઠીન બની જાય છે. કોઈ ધીર વિરલા પુરૂષ જ તેને સહન કરી શકે છે. અધીર પુરૂષ બાયેલા તો તેનાથી ઘબરાઈને સંયમનો ત્યાગ કરીને ગૃહસ્થ બની જાય છે. તે વિષયભોગોમાં આસક્ત થઈને અંતરાયના કારણે તે સ્વયંની ઈચ્છાનુસાર ભોગ ભોગવ્યા વિના જ શરીરનો ત્યાગ કરી દે છે. આ પ્રકારે તે મુર્ખ સંયમથી ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે અને ભોગોને પણ ભોગવી શકતો નથી, જેથી સંયમ સ્વીકાર કરીને ક્યારેય પણ તેનો ત્યાગ કરવો જોઈએ નહીં. ॥ १८२ ॥
भावार्थः- मनुष्य जन्म पाना बड़ा दुर्लभ हैं। मनुष्य जन्म प्राप्त कर सर्व विरति रूप चारित्र अङ्गीकार करना तो और भी कठिन है। ऐसे चारित्र को अंगीकार करके जब दुःसह परीषहों का आक्रमण होता है तब उन्हें सहन करना बड़ा कठिन हो जाता है। कोई धीर पुरुष ही उन्हें सहन करते हैं । अधीर पुरुष तो उनसे धबरा कर संयम का त्याग करके गृहस्थ बन जाते हैं । वे विषय भोगों में आसक्त होकर विषय भोगों को भोगने के लिए प्रवृत्त होते हैं किन्तु अनेक विघ्न बाधाओं और अन्तराय के कारण वे अपनी इच्छानुसार भोग भोगे बिना ही शरीर को त्याग देते हैं । इस प्रकार वे मृत्यु संयम से भी भ्रष्ट हो जाते हैं और भोगों को भी भोग नहीं सकते है । अतः संयम स्वीकार करके उसे कदापि त्याग नहीं करना चाहिए ॥१८२॥ . अपरे त्वासन्नतया मोक्षस्य कथञ्चिदवाप्य चरणपरिणामं प्रवर्धमानाध्यवसायिनो भवन्तीत्याह -
____ अह एगे धम्ममायाय आयाणप्पभिइसु पणिहिए चरे, अप्पलीयमाणे दढे सव्वं गिद्धिं परिण्णाय, एस पणए महामुणी, अइयच्च सबओ संग ण महं अस्थित्ति इय एगो अहं, अस्सिं जयमाणे इत्थ विरए अणगारे सव्वओ मुंडे रीयंते, जे अचेले परिखुसिए संचिक्खइ ओमोयरियाए, से आकुढे वा हए वा लुंचिए वा पलियं पकत्थ अदुवा पकत्थ अतहेहिं सदफासेहिं इय संखाए एगयरे अण्णयरे अभिण्णाय त्तित्तिक्खमाणे परिव्वए जे य हिरी जे य अहिरीमाणे
॥ १८३ ॥५..
श्री आचारांग सूत्र | 0000000000000000000000000000७(२१९

Page #243

अथैके धर्ममादाय आदानप्रभृतिषु - ज्ञानादिषु प्रणिहिताश्चरेयुः, यदिवा धर्ममादाय आदानप्रभृति सुप्रणितिहिताश्चरेयुः कामेषु स्वजनेषु चाऽप्रलीयमाना धर्मचरणे दृढाः । किं च सर्वां गृद्धिं परिज्ञाय परित्यजेत् । गृद्धिपरित्यागेन एष संयमे प्रणतः प्रहः सन् महामुनिर्भवति । अतिगत्य ममास्तीत्येवम् एकोऽहमस्मिन् संसारे । यतमानोऽत्र-मौनीन्द्रप्रवचने विरतोऽनगारः सर्वतो मुण्डो रीयमाणो यः अचेलः पर्युषितः-अन्तप्रान्तभोजी अवमोदरिकायां संतिष्ठते । स कदाचिद् आक्रुष्टो वा हतो वा लुञ्चितो वा पलितं भो कोलिक इत्यादिकं पूर्वाचरितं जुगुप्सितं प्रकथ्य अथवा प्रकथ्य अतथ्यैः चौरस्त्वमित्यादिकैः शब्दैः स्पर्शेश्च कदर्थ्यते, तदा स्वकृतादृष्टफलमेतदिति संख्याय ज्ञात्वा एकतरान् अनुकुलान् अन्यतरान् प्रतिकुलान् उदीर्णान् अभिज्ञाय तितिक्षमाणः परिव्रजेत । ये च हीरूपाः याचनाऽचेलत्वादयः ये च अहीमनसः अलज्जाकारिणः यदिवा ये च हारिणो ये च अहारिण एतान् द्विरूपान् परीषहान् सम्यक् ज्ञात्वा यदिवा 'जक्खाइढे अयं पुरिसे' इत्यादि संख्याय तितिक्षमाणः परिव्रजेदिति ॥ १८३ ॥ ___अन्वयार्थ :- अह - मान। पछी एगे - 305 ५३५ धम्म - धर्मने आयाय - स्वी४॥२.
रीने आयाणप्पभिइंसु - धर्मोप४२९ोने रामतो मेपो पणिहिए चरे - धनु माय२९॥ ४३ छ, अप्पलीयमाणे - तेसो भाता-पिताभ तथा लोभ भासत न यतां मेवा दढे - धभमां दृढ तथा सव्वं - समस्त गिद्धिं - भोजओनी आक्षामोनो परिण्णाय -'त्या
रीने संयम पालन ४३ छे, एस - म॥ पणए - भक्षयमा तत्५२ पु३५ ४ महामुणी - भडा भुनी छ, ते ५३५ सव्वओ - 4 5२न। संगं - संगाने अइयच्च - छो!ने इय - २मा भावन मावे 3 महं - २८॥ ४॥तम भाई ण अत्थि - 05छ नही, परंतु अहं - हुं एगो - मेसो ४ छु, 04.51रे अस्सिं - भा प्रवयनमा स्थित २३८. इत्थ - विषयमोगोथी विरए - ॐदो तथा जयमाणे - ६२ प्रा२नी सामायारीनु ४य९पूर्व पालन ४२तो वो मुण्डे - द्रव्य भने माथी मुंडित. अणगारे - मुनि सव्वओ - ११॥
२थी. रीयंते - संयमानुष्ठानमा प्रयत्नशील २डेतो मेवो अचेले - थो। वस्त्रथा युत २ छ तथा परिखुसिए - मन्तप्रान्त मा॥२ ४२तो भेवो ओमोयरियाए - उनीहरी ॥ त५ ४२तो मेवो संचिक्खइ - २ छ. से - ते मुनिने को आकुटे - माओ रे वा - अथqहए - ६ मा द्वा२॥ मारे वा - मथqा लुंचिए - उश डुंयन ४३ अदुवा - अथवा अपकत्थे - अपगंथे - ४थन न रीने 40 41२थी. निहारे तो ते साधु इय - माने संखाए - स्वयंना पूर्वकृत भॊनु इण सभने साउन ४३. जे - को हिरी - भनमा माह (मानह) उत्पन्न ४२११॥ एगयरे - मनुकूल परिषर छ, तेने य - भने जे - श्री. अहिरीमाणे - भप्रिय सावा अण्णयरे - प्रति परिष छे, ते अन्नने अभिण्णाय - 2ीने तितिक्खमाणे - समतापूर्व सहन ४२तो. मेवो साधु परिवए - संयमनुं पालन ४३.
(२२०)OODOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOD/श्री आचारांग सूत्र/

Page #244

ભાવાર્થ :- મોક્ષાર્થી પુરૂષને પુત્ર-સ્ત્રી આદિ બધા પ્રકારના સંગને છોડીને તથા વિષયની ઈચ્છાને જીતીને આ ભાવના ભાવવી જોઈયે કે... આ સંસારમાં મારો એવો કોઈ પદાર્થ નથી. કે જે મને સંસારભ્રમણથી બચાવી શકે, જેથી આ સંસારમાં હું એકલો છું, હું કોઈનો નથી અને મારૂં પણ કોઈ નથી. આ પ્રકારની ભાવના ભાવતો એવો મોક્ષાર્થી મુનિ સંયમનું પાલન કરે, આવું વિચારતા એવા મુનિને જો કોઈ ગાળ આપે, અપમાનિત કરે, દંડ આદિ દ્વારા મારે તો પણ મુનિ આ સમજીને તેને સહન કરે, પૂર્વત અશુભ કર્મોનું ફળ છે આ પ્રમાણે સમજીને જે મુનિ અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ બધા પ્રકારના પરિષહોને સમભાવ (સમતા) પૂર્વક સહન કરે છે. તેઓના કર્મોની निर्भरा थाय छे. ॥ १८३॥
-
भावार्थ:- मोक्षार्थी पुरुष को पुत्र कलत्रादि के सब प्रकार के संगों को छोड़ कर तथा विषय की इच्छा को जीत कर यह भावना करनी चाहिए कि इस संसार में मेरा ऐसा कोई भी पदार्थ नहीं है जो मुझे संसार भ्रमण से बचा सके । अतः इस संसार में मैं अकेला हूँ। कोई मेरा नहीं है और में भी किसी का नहीं हूँ । इस प्रकार की भावना करता हुआ मोक्षार्थी मुनि संयम का पालन करे। ऐसा करते हुए मुनि को यदि कोई गाली दे, अपमानित करे, दण्ड आदि के द्वारा मारे तो मुनि यह समझ कर उसको सहन करे कि पूर्वकृत तपकर्म का फल भोगे बिना छुटकारा नहीं हो सकता है इसलिए ये सब मेरे पूर्वकृत अशुभ कर्मों के फल हैं। इस प्रकार समझ कर जो मुनि अनुकूल और प्रतिकूल सब प्रकार के परीषहों को समभाव पूर्वक सहन करता है उसके कर्मो की निर्जरा होती है ॥ १८३॥
-
किंच -
चिच्चा सव्वं वित्तियं संफासे फासे समियदंसणे, एए भो ! ' णगिया वृत्ता जे लोयंसि अणागमणधम्मिणो आणाए मामगं धम्मं, एस उत्तरवाए इह माणवाणं वियाहिए, इत्थोवरए तं झोसमाणे आयाणिज्जं परिण्णाय परियाएण विगिंचइ, इहमेगेसिं एगचरिया होइ तत्थ इयरा इयरेहिं कुलेहिं सुद्धेसणाए सव्वेसणाए से मेहावी परिव्वए सुब्भिं अदुवा दुब्भिं अदुवा तत्थ भेरवा पाणा पाणे किलेसंति, ते फासे
पुट्ठो धीरो अहियासिज्जासि त्ति बेमि ॥ १८४ ॥ त्यक्त्वा सर्वां विश्रोतसिकां स्पृशेत् - अधिसहेत समितदर्शनः - सम्यग्दृष्टिः । एते भो ! निर्ग्रन्था नग्नाः भावनग्ना उक्ता ये लोके अनागमनधर्माणः आरोपितप्रतिज्ञाभारवाहित्वात् न
श्री आचारांग सूत्र ७७७७७)এএএএএ)এ6)এএএGএ७)এ७)এ२२१

Page #245

पुर्नगृहं प्रत्यागमनेप्सव इति । आज्ञया मामकं धर्मं सम्यगनुपालयेदिति तीर्थकर एवाह, यदिवा धर्मानुष्ठाय्येवमाह - धर्म एवैको मामकः अन्यत्सर्वं तु पारक्यमिति तमाज्ञया सम्यक्करोमीति यत एषः अनन्तरोक्त उत्तरवादः उत्कृष्टवाद इह मानवानां व्याख्यातः । अत्र कर्मधूननोपाये संयम उपरतस्तत्-कर्म झोषयन्-क्षपयन् धर्मं चरेत् । आदानीयं कर्म परिज्ञाय पर्यायेण श्रामण्येन विवेचयति । इह प्रवचन एकेषां एकचर्याभवति तत्र - एकाकिविहारे इतरे सामान्यसाधुभ्यो विशिष्टा इतरेषुअन्तप्रान्तेषु कुलेषु शुद्धैषणया सर्वेषणया परिव्रजन्ति । एवमेव स मेधावी परिव्रजेत् । सुरभिरथवा दुरभिराहारः स्यात्तत्र रागद्वेषौ न विदध्यात् । अथवा तत्र - एकाकिविहारित्वे भैरवाः प्राणिनोऽपरान् प्राणिनः क्लेशयन्ति । त्वं तु पुनस्तैः स्पृष्टः स्पर्शान् दुःखविशेषान् धीरः सन्नधिसहस्व इति ब्रवीमि
11928.11
अन्वयार्थ :- समियदंसणे - सभ्यग्दृष्टि साधु सव्वं अधा विसुत्तियं संसारी संबंधोनो चिच्चा - त्याग दुरीने फासे परिषहोथी उत्पन्न थयेल दुःखोने संफासे - समभाव पूर्व सहन उरे, भोले शिष्य ! जे - ४ लोयंसि सोभां अणागमणधम्मणो - दीक्षा सर्धने इरीथी गृहवासभां नथी ४ता एए - तेस्रो णगिणा - भावनन कुत्ता ऐसा छे. तेजी आणाए - आज्ञानुसार मामगं- भारा धम्मं - धर्मनुं पासन उरे छे, इह खा सोऽमां माणवाणं - मनुष्योने भाटे एस - २॥ उत्तरवाए उत्1⁄2ष्ट वा वियाहिए उहे छे. इत्थोवरए - या अर्भक्षयना उपाय स्व३प संयमभां रत रहेवावाणा पु३ष तं
ऽर्भोनो झोसमाणे - क्षय झरी हे छे, विवेडी पु३ष आयाणिज्जं - र्मोना स्व३पने
परिण्णाय - भशीने परियाएण - प्रप्रभ्याना द्वारा विगिंचइ - तेने सलग दुरी नांचे छे, इह - ख प्रवयनमां रहेलो एगेसिं डोई एगचरिया होइ - भेडसा वियरे छे, तत्थ - ते खेडला वियरवावाणा भिनऽल्पी इयरा - जीभ सामान्य साधु डरता विशिष्ट होय छे, से ते मेहावी बुद्धिमान साधु इयरेहिं कुलेहिं अन्तप्रान्त दुसोभां सुद्धेसणाए - भेषशाना दृश छोषोथी रहित ने सव्वेसणाए - उद्दगम उत्पादना खाहि बघा घोषोथी रहित शुद्ध आहाराहि द्वारा परिव्वए - संयमनुं पालन रे छे. तेजो सुन्भिं - सुगंधवाना अदुवा - अथवा दुब्भिं - दुर्गंधवाणा आहारने समान माने छे. भयंपुर स्थानोमां खेडला रहेता सेवा साधुने भे भेरवा भयंडर डर लागे तेवा शब्द संभजाय अदुवा - अथवा भे पाणा - प्राशी पाणे - अन्य प्राशियोने किलेसंति - भारे छे. तेखो द्वारा सताभशी थतां ते - ते फासे - ६:५ पुट्ठो - पाभीने धीरे- धी२५३ष अहियासिज्जासि - समभावपूर्वऽ सहन ऽरे, त्ति बेमि - आ प्रमाणे हुं हुं छं.
ભાવાર્થ :- તીર્થંકરપ્રભુની આજ્ઞાનુસાર સંયમનું પાલન કરવાવાળા જે પુરૂષ
२२२oooooooo... श्री आचारांग सूत्र
-
-
-
-
-
-
,

Page #246

બધા પ્રકારના પરિષહોના કષ્ટોને સહન કરે છે અને પરિગ્રહથી રહિત હોય છે, તે પુરૂષ ભાવથી નગ્ન કહેવાય છે તેઓ કોઈ પણ સાંસારિક પદાર્થમાં મમત્વ નથી રાખતા, આ જૈન પ્રવચનમાં રહેલો કોઈ અભિગ્રહધારી અને જિનકલ્પી આદિ સાધુ એકલા વિચરે છે. તેઓના વિવિધ પ્રકારના અભિગ્રહ વિશેષ અને તપોવિશેષ હોય છે. તેઓ બીજા સામાન્ય સાધુઓથી વિશિષ્ટ હોય છે તેને અન્ત-પ્રાન્ત, સુગંધી-દુર્ગંધી જેવા પણ આહાર મળી જાય છે તેઓ તેમાં સમભાવ રાખે છે એકલા વિચરતા હોય ત્યારે ભયંકર ભૈરવના શબ્દોને સાંભળીને અથવા હિંસક પ્રાણિયો દ્વારા સતાવવા છતાં पए। धजराता नथी भने शुद्ध संयमनुं पासन उरे छे. ॥ १८४ ॥
भावार्थः- तीर्थङ्कर भगवान् की आज्ञानुसार संयम का पालन करने वाले जो पुरुष सब प्रकार के परीषह के कष्टों को सहन करते हैं और परिग्रह से रहित होते हैं वे पुरुष भाव से नग्न कहे जाते हैं । वे किसी भी सांसारिक पदार्थ में ममत्व नहीं रखते हैं। इस जैन प्रवचन में स्थित कोई अभिग्रहधारी एवं जिनकल्पी आदि साधु अकेले विचरते हैं । उनके नाना प्रकार के अभिग्रह विशेष और तपोविशेष होते हैं । वे दूसरे सामान्य साधुओं से विशिष्ट होते हैं । उन्हें अन्त प्रान्त सुगन्ध दुर्गन्ध जैसा भी आहार मिल जाता है वे उसमें समभाव रखते हैं। अकेले विचरते हुए वे भयङ्कर शब्दों को सुन कर या हिंसक प्राणियों द्वारा सताये जाने पर भी धबराते नहीं हैं और शुद्ध संयम का पालन करते हैं ॥ १८४ ॥
- तृतीय उद्देशकः
બીજા ઉદ્દેશામાં કર્મોના ધૂનન ક્ષય વિશે ઉપદેશ કર્યો, પરંતુ તે શરીર અને ઉપકરણોના ધૂનન (ક્ષય) વિના સંભવ નથી એટલે આ ઉદ્દેશામાં શરીર અને ઉપકરણોના ધૂનન કરવાનો વિધિપૂર્વક ત્યાગ કરવાનો ઉપદેશ આપે છે.
दूसरे उद्देशक में कर्मो के धूनन का उपदेश किया गया है किन्तु वह शरीर और उपकरणों के धूनन के बिना सम्भव नहीं है । इसलिए इस उद्देशक में शरीर और उपकरणों के धूनन का उपदेश दिया जाता हैअनन्तरं कर्मधूननं प्रतिपादितं तच्च नोपकरणशरीरविधूननमन्तरेण भवति, इत्यतस्तद् विधूननार्थमिहोच्यते । एवं खु मुणी आयाणं सया सुयक्खायधम्मे विधूयकप्पे णिज्झोसइत्ता, जे अचेले परिवुसिए तस्स णं भिक्खुस्स णो एवं भवइ परिजुण्णे मे वत्थे, वत्थं जाइस्सामि, सुत्तं जाइस्सामि, सूइं जाइस्जामि, संधिस्सामि सीविस्सामि उक्कसिस्सामि वुक्कसिस्सामि परिहिस्सामि पाणिस्सामि, अदुवा तत्थ परक्कमंत
श्री आचारांग सूत्र ७७७७७ QএএএএএএএএএএGএ( २२३)
-

Page #247

भुज्जो अचेलं तणफासा फुसंति सीयफासा फुसंति
तेउफासा फुसंति दंसमसगफासा फुसंति एगयरे , अण्णयरे विरूवरूवे फासे अहियासेइ अचेले लाघवं
आगममाणे, तवे से अभिसमण्णागए भवइ, जहेयं भगवया पवेइयं तमेव अभिसमिच्चा सव्वओ सव्वयाए सम्मत्तमेव समभिजाणिज्जा, एयं तेसिं महावीराणं चिर रायं पुव्वाइं वासाणि रीयमाणाणं दवियाणं पास
अहियासियं ॥ १८५ ॥ एतत् वक्ष्यमाणं. मुनि आदान-धर्मोपकरणाऽतिरिक्तं वस्त्रादि सदा स्वाख्यातधर्मा - महाव्रतभारवाही विधूतकल्पः क्षुण्णाऽऽचारो निर्दोषयिस्यति - अपनेष्यति । योऽचेलः पर्युषितस्तस्य भिक्षोर्नेतद भवति, यथा परिजीर्णं मे वस्त्रम् । अतो वस्त्रं याचिष्यामि, सूत्रं याचिष्यामि, सूचिं याचिष्यामि, सेविष्यामि उत्कर्षयिष्यामि व्युत्कर्षयिष्यामि परिधास्यामि प्रावरिष्यामि । अथवोक्तसर्व जिनकल्पिकाभिप्रायेण नेयम् । तत्राऽचेलत्वे पराक्रमन्तं भूयोऽचेलं साधुं तृणस्पर्शाः स्पृशन्ति, तेजःस्पर्शा स्पृशन्ति दंशमशकस्पर्शाः स्पृशन्ति, एकतरान् अन्यतरान् विरूपरूपान् स्पर्शानधिसहतेऽचेलः अचलो वा लाघवं द्रव्यत उपकरणलाघवं भावतः कर्मलाघवम् आगमयन् अवगमयन् । एवं तपस्तस्याऽभिसमन्वागतं - सोढं भवति । यथेदं भगवता प्रवेदितं तद् लाघवम् उपकरण - आहारलाघवं वा अभिसमेत्य सर्वतः सर्वात्मना सम्यक्त्वमेव समत्वमेव वा समभिजानीयात् । एवं तेषां महावीराणां चिररात्रं पूर्वाणि नाभेयादारभ्य शीतलं यावत् पूर्वसंख्यासद्भावात् पूर्वाणीत्युक्तं, तत आरतः श्रेयांसादारभ्य वर्ष संख्याप्रवृत्तेवर्षाणीत्युक्तम् तत्र पूर्वस्य तु परिमाणं सप्तति कोटिलक्षाः षट्पञ्चाशत् च कोटिसहनाः । तथा वर्षाणि रीयमाणानां द्रव्याणां भव्यानां यदिवा द्रव्यं - संयमस्तद्वतां द्रव्यिकाणां पश्य अधिसहनम् । नागार्जुनीयास्तु “अचेले लाघवं आगममाणे” इति स्थाने पठन्ति - "एवं खलु से उवगरणलाघवियं तवं कम्मक्खयकारणं करेइ" एवं उक्तक्रमण भावलाघवार्थमुपकरणलाघवं तपश्च करोतीति भावार्थः ॥ १८५॥ _ अन्वयार्थ :- सुयक्खायधम्मे - सर्वात धनु माय२९॥ ४२१पणा मने विधूयकप्पे - साधुन। माया२ने सारी रात पालन ४२११॥ मुणी - साधु खु - નિશ્ચયથી જ - પૂર્વોક્ત તથા આગળ કહેવાવાળા ધર્મોપકરણથી વધારાના વસ્ત્ર
माहिने आयाणं - धनुं ॥२९॥ समने णिज्झोसइत्ता - तेनो त्या ७२री. १ छ. जे - साधु अचेले - थोड. वस्त्रया युक्त अथवा वस्त्रादित ४ि८५परिखुसिए - संयममा २३८छ तस्स - ते भिक्खुस्स - साधुने एवं - मा प्रभारी विया२ णो भवइ - (२२४ ) POOTOOOOOOOOOOOOOOOOOOODIODIOOD | श्री आचारांग सूत्र

Page #248

-
નથી થતો કે મે – મારા વસ્થે - વસ્ત્ર પરનુì જીર્ણ થઈ ગયેલા છે એટલે વહ્યં વસ્ત્રની ગાઽસ્લામિ - યાચના કરીશ સુત્ત - સૂત્ર એટલે કે દોરાની બાસ્તામિ - યાચના કરીશ સૂઠું - સોય બાસામિ - માંગી લાવીશ, પછીથી સંધિસ્લામિ - વસ્ત્રને જોડીશ સીવિામિ - સીવીશ વશિમિ - તેને મોટું બનાવીશ યુવત્તિસ્મામિ - તેને નાનું બનાવીશ હિસ્સામિ – તેને પહેરીશ અથવા પાળિમિ - ઓઢીસ અહુવા - અથવા તત્ત્વ - ત્યાં અવેલં - ઓછા વસ્ત્રવાળા તથા વસ્ત્ર રહિત વમત - વિહાર કરતાં એવા મુનિને તળાતા – ક્યારેક ઘાસના સ્પર્શનું હુĒતિ - દુઃખ થાય છે, સૌયાષ્ઠાતા હુાંતિ - ક્યારેક ઠંડા સ્પર્શનું દુઃખ થાય છે, તેાતા સંતિ - ક્યારેક ગરમીના સ્પર્શનું દુઃખ થાય છે, તથા તમસાાસા હુાંતિ – ક્યારેક ડાંસ અને મચ્છરોના સ્પર્શ પીડિત કરે છે. નાખવું આામમાળે – કર્મોને હલકા કરતાં એવા અવેત્તે - અચેલ એટલે કે થોડા વસ્ત્રવાળા અથવા વસ્ત્રરહિત મુનિ પાયરે - એક અથવા અળયરે - અનેક અને વિવરે - વિવિધ પ્રકારના પાસે – કષ્ટો અને પરિષહોને દિવાસેફ - સહન કરે છે. આ પ્રકારે સે – તે સાધુ તવે – તપને અભિસના! – પ્રાપ્ત થાય છે. પહેય - જે પ્રકારે માવવા – ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ વેઠ્યું – ફરમાવેલ છે તમેવ – તેને મિમિન્ના - સારી રીતે જાણીને તત્વો – બધા પ્રકારથી અને સત્વયા – સર્વરૂપથી સમ્મત્તમેવ – સમ્યક્ત્વનું જ સામનાળિષ્ના - સમ્યક્ અનુષ્ઠાન કરે. ä - આ પ્રકારે ચિરાયં પુવારૂં વાસાળિ - ઘણા વર્ષો સુધી એટલે કે જીવનપર્યંત નિં – તે રીયમાળા” – સંયમસહિત વિચરવાવાળા રવિયાળ – દ્રવ્ય એટલે કે મુક્તિગમન,યોગ્ય મહાવીરાળું - મહાવીર પુરૂષોના અહિયાતä - સમતાસમભાવપૂર્વક પરિષહ સહનને પાત્ત - દેખો.
-
-
ભાવાર્થ :- ધર્મના ઉપકરણોથી ભિન્ન પદાર્થોના કારણ જાણીને મુનિ તેનો ત્યાગ કરી દે છે. અચેલ એટલે અલ્પવસ્ત્ર રાખીને સંયમ પાલન કરવાવાળા મુનિને વસ્ત્ર સંબંધી ચિંતા નથી થતી કે મારૂં વસ્ત્ર જીર્ણ થઈ ગયું છે હવે મારા શરીરની રક્ષા કેવી રીતે થશે ? તથા શર્દીથી કેવી રીતે બચી શકીશ ? હવે મારે કોઈ શ્રાવક પાસેથી વસ્ત્ર માંગવા પડશે અથવા ફાટેલા વસ્ત્રને સીવવા માટે સૂઈ-દોરા લાવવા પડશે. આ સૂત્રની વ્યાખ્યા જિનકલ્પીના અપેક્ષાથી કરવી જોઈયે. જે જિનકલ્પી મુનિ હોય છે તેઓ વસ્ત્રના સંબંધમાં કોઈ પણ પ્રકારની ચિંતા કરતા જ નથી, કારણ કે તેઓ વસ્ત્રરહિત હોય છે. આવા મુનિને ક્યારેક ઘાસના સંથારા પર સુવાથી ઘાસનો ખરબચડો સ્પર્શ પીડિત કરે છે. આ પ્રકારે જ તેને ક્યારેક શર્દી-ગરમી અને ક્યારેક ડાંસ-મચ્છર આદિના કષ્ટ-પરિષહ સહન કરવા પડે છે. આ પ્રકારે તે કાયકલેશ રૂપ તપ કરે છે. આ પ્રમાણે તીર્થંકરપ્રભુ ફ૨માવે છે. ॥ ૧૮૫ ॥
भावार्थ:- धर्मोपकरणों से भिन्न पदार्थों को कर्मबन्ध का कारण जान कर मुनि उनका त्याग कर देते
શ્રી આચાર્ય સૂત્ર ૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭(૨૨૧

Page #249

हैं। अचेल यानी अल्प वस्त्र रख कर संयम पालन करने वाले मुनि को वस्त्र सम्बन्धी चिन्ता नहीं होती है कि - मेरा वस्त्र जीर्ण हो गया है। अब मेरे शरीर की रक्षा किस तरह होगी ? तथा सर्दी से कैसे बच सकूँगा । अब मुझे किसी श्रावक से वस्त्र मांगना चाहिए अथवा फटे हुए वस्त्र को सीने के लिए सूई डोरा लाना चाहिए।
अथवा इस सूत्र की व्याख्या जिनकल्पी की अपेक्षा से करनी चाहिए। जो जिनकल्पी मुनि होते हैं वे वस्त्र के सम्बन्ध में किसी प्रकार की चिन्ता करते ही नहीं है क्योंकि वे वस्त्र रहित होते हैं। ऐसे मुनि को कभी तृण की शय्या पर सोने से तृणों का रूक्ष स्पर्श पीड़ित करता है । इसी प्रकार उन्हें कभी सर्दी गर्मी और कभी डांस मच्छर आदि के कष्ट सहन करने पड़ते हैं। इस प्रकार वे कायाक्लेश रूप तप करते हैं ऐसा तीर्थङ्कर भगवान् फरमाते हैं ॥१८५॥ एतच्चाधिसहमानानां यत्स्यात्तदाह -
आगयपण्णाणाणं किसा बाहा भवंति पयणुए य मंससोणिए विस्सेणिं कट्ट परिण्णाय, एस तिण्णे .
मुत्ते विरए वियाहिए त्ति बेमि ॥ १८६ ॥ आगतप्रज्ञानानां कृशा बाहवो बाधा वा-पीडा भवन्ति प्रतनुके च मांसशोणिते । संसारहेतुभूतां रागद्वेषकषायश्रेणी क्षान्त्यादिना विश्रेणी कृत्वा तथा परिज्ञाय - ज्ञात्वा समत्वभावनया कूरगडुप्रायमपि न हीलयति । एष तीर्णो मुक्तो विरतो व्याख्यात इति ब्रवीमि ॥ १८६ ॥
अन्वयार्थ :- आगयपण्णाणाणं - मोने पार्थानु शान 25 गये ते मापु३षोनी बाहा - मुमो तपस्याने २९॥थी किसा - दृश (पातणी) भवंति - 250य . य मने मंससोणिए - तमोना मांस भने सोही ५९. पयणुए - भोछ। 25 14 छ. २॥द्वेष भने उपाय३५. संसारमा उतरवानी श्रे िछ, तेने परिणाय - ४ ५३५ क्षमा मान द्वारा विस्सेणिं कट्ट - विश्रेणी रीने भेट 3 नाश धरीने संयममा रत २ छ एस - ते. तिण्णे - संसारथी. तरेतो. मुत्ते - भुत. मने विरए - विरत (423८.) वियाहिए - उदो छ. त्ति बेमि - मा प्रभारी हुँ ४९ धुं. .
ભાવાર્થ :- જે મુનિ સંસારના સ્વરૂપને સારી રીતે જાણી લે છે તેને કોઈ પણ પદાર્થ ઉપર મમત્વભાવ હોતો નથી, તે તપ કરવામાં ઉદ્યમશીલ હોય છે જેથી તેના શરીરનું લોહી અને માંસ સુકાઈને ઓછા થઈ જાય છે. તેઓ સંસારના કારણભૂત રાગ-દ્વેષ-કષાયાદિને પણ નષ્ટ કરી દે છે. તેઓ તીર્થંકરપ્રભુના વચનાનુસાર ઉત્તમ સંયમના પાલનમાં તત્પર રહે છે. આવા ગુણોથી યુક્ત મુનિને સંસારથી પાર પામેલા छ तेम सम४. ॥ १८६॥
भावार्थः- जो मुनि संसार के स्वरूप को भली प्रकार जान लेता है उसे किसी भी पदार्थ पर ममत्व नहीं होता है । वह तपस्या में रत रहता है जिससे उसके शरीर का रक्त और मांस सूख कर कम हो जाता है । वह
२२६)0OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO |श्री आचारांग सूत्र

Page #250

な
संसार के कारणभूत रागद्वेष कषायादि को भी नष्ट कर देता है । वह तीर्थङ्कर के वचनानुसार उत्तम संयम के पालन में तत्पर रहता है । ऐसे गुणों से युक्त मुनि को संसार से पार हुआ ही जानना चाहिए ॥१८६॥
तं च तथाभूतं किमरतिरभिभवेत् उत नेत्याह -
26
विरयं भिक्खु यंतं चिरराओसियं अरई तत्थ किं विधारए ? संधेमाणे समुट्ठिए, जहा से दीवे असंदीणे एवं से धम्मे आयरियपदेसिए, ते अवखमाणा पाणे अणइवाएमाणा दइया मेहाविणो पंडिया, एवं तेसिं भगवओ अणुट्ठाणे जहा से दिया पोए एवं ते सिस्सा दिया य राओ य आणुपुवेण वाइया त्ति बेमि ॥ १८७ ॥
-
विरंत भिक्षु रीयमाणं - विहरन्तं चिररात्रं - प्रभूतं कालं संयमे उषितम् अरतिः तत्र संयमे किं विधारयेत् - प्रतिस्खलयेत् ? ओमिति कर्मपरिणतेर्वैचित्र्यात्, यदिवा नैव विधारयेत् यत उत्तरोत्तरं संयमस्थानं गुणस्थानं धर्मं वा संदधानः समुत्थितः । यथाऽसौ द्वीपः असन्दीनः उदकाऽप्लायो दीपो वा असन्दीनो - विवक्षितकालस्थायी परेषामपि अरतिविधारकः । एवमसौ धर्म आर्य प्रदेशितो भवति । धर्मिणश्च ते साधवोऽनवकाङ्क्षन्तो भोगान् प्राणिनोऽनतिपातयन्तो दयिता मेधाविनः पण्डिता भवन्ति, एवं तेषामपरिकर्मितमतीनां शिष्याणां भगवतो धर्मे सम्यगनुत्थाने संति यथा द्विजपोतः पक्षिशिशुः द्विजेन पाल्यते, एवं ते शिष्या दिवा च रात्रौ चाचार्येणानुपूर्वेण बाचिताः- पाठिताः संसारोत्तरणसमर्था भवन्तीति ब्रवीमि ॥ १८७ ॥
-
अन्प्रयार्थ :- विरयं - विरत खेटले } पापस्थानोथी निवृत्त रीयंतं પ્રશસ્ત भार्गभां गमन ऽरता खेवा चिरराओसियं - लांजां डाण सुधी संयममा रहेता सेवा भिक्खु - साधुने किं - शुं तत्थ - संयमभां अरई - अरति विधारए - उत्पन्न थर्ध श छ ? समुझिए - अर्भक्षयना भाटे उद्यभवंत थयेलो साधु संघेमाणे - उत्तरोत्तर गुशस्थानोमां यस्तो भय छे. जहा - ४ प्रहारे से - ते दीवे - द्वीप असंदीणे - ४सनी जाधाथी रहित डोय छे. एवं - २० ४ प्रहारे से - ते आयरियपदेसिए - खायार्य महारा४ द्वारा उपदेश डराये धम्मे धर्म छे. ते - ते अणवकंखमाणा - भोगोनी ईच्छा न ४२वावाणी पाणे - प्राशियोनी अणइवाएमाणा - हिंसा न उरवावाणी दइया - शुभ प्रवृत्ति उरवाने आरए अधा लोहोने प्रिय मेहाविणो - भेधावी ने पंडिया - पंडित छे. एवं - ख प्रहारे तेसिं - ते भगवओ - तीर्थं५२ भगवानना अणुट्ठाणे - धर्ममां के सभ्य प्रारथी उत्थित नथी
आधाराच सूत्र ७७७७७७७७७७७७७७७७७ २२७

Page #251

સે - તેનું આચાર્ય તે જ પ્રકારે પાલન કરે નહી - જેમ વિરા - પક્ષી ઘો - સ્વયંના શિશુનું પાલન કરે છે. પર્વ - આ પ્રકારે આચાર્યના દ્વારા વિરા - દિવસ અને રાણો - રાત ગાળુપુત્રેન - ક્રમથી વાફરા - ભણાવેલા તે - તે સિરસા - શિષ્ય સંસારને પાર કરવામાં સમર્થ થઈ જાય છે. રિ વેરિ - આ પ્રમાણે હું કહું છું.
ભાવાર્થ :- જે સાધુ અસંયમથી નિવૃત્ત થઈ ગયા છે અને પ્રશસ્ત (સારા) માર્ગમાં વિચરણ કરે છે તથા જે લાંબાકાળ સુધી સંયમમાં સ્થિર રહી ચૂક્યો છે તેવા પુરૂષને સંયમમાં અરતિ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે? આ પ્રશ્નનો જવાબ આ છે કે કદાચિત અરતિ થઈ શકે, કારણ કે કર્મોનું પરિણામ વિચિત્ર છે અને મોહની શક્તિ પ્રબલ (ગાઢ) છે જેથી આવા સાધુને પણ સંયમમાં અરતિ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે કે ઉપરોક્ત ગુણવાળા સાધુને ક્યારે અરતિ ઉત્પન્ન થઈ શકે ? અર્થાત્ ન થાય, કારણ કે તે ઉત્તરોત્તર ગુણસ્થાનોને સ્પર્શ કરતો એવો યથાખ્યાત ચારિત્રના સન્મુખ થઈ જાય છે. જે પ્રકારે જલની પીડાથી રહિત દ્વીપ સમુદ્રયાત્રિઓને માટે શરણભૂત થાય છે તેમજ તે પ્રકારે ઉપરોક્ત ગુણ સંપન્ન મુનિ બીજા સાધુઓ માટે આધારભૂત થાય છે. આવા ગુણોવાળા મુનિ ફક્ત સ્વયંની રક્ષા નથી કરતા પરંતુ બીજાને પણ જો સંયમમાં અરતિ ઉત્પન્ન થઈ જાય તો તેને પણ દૂર કરી તેની રક્ષા કરે છે. જૅમ પક્ષી સ્વયંના બચ્ચાને ત્યાં સુધી પાલન કરે છે કે જ્યાં સુધી ઉડીને બીજી જગ્યાએ જવા માટે લાયક નથી થતો, તેમ આચાર્ય પણ ત્યાં સુધી શિષ્યની રક્ષા કરે, જ્યાં સુધી તે ધર્મમાં નિપુણ ન થાય ત્યાં સુધી આ પ્રકારે આચાર્ય દ્વારા શિક્ષાને પામેલો મુનિ સંસારને પાર કરવામાં સમર્થ થઈ જાય છે. તે ૧૮૭ ||
भावार्थः- जो साधु असंयम से निवृत्त हो चुका है और प्रशस्त मार्ग में विचरण करता है और जो चिरकाल तक संयम में स्थित रह चुका है उस पुरुष को क्या संयम में अरति उत्पन्न हो सकती है ? इस प्रश्न का उत्तर यह है कि - हां हो सकती है क्योंकि कर्मो का परिणाम विचित्र है और मोह की शक्ति अति प्रबल है । अतः ऐसे साधु को भी संयम में अरति उत्पन्न हो जाना कोई आश्चर्य की बात नहीं है । अथवा इस पाठ का यह अर्थ भी हो सकता है कि - उपरोक्त गुण वाले साधु को क्या कभी अरति उत्पन्न हो सकती है ? अर्थात् नहीं, क्योंकि वह उत्तरोत्तर गुणस्थानों को स्पर्श करता हुआ यथाख्यात चारित्र के सन्मुख हो जाता है
૧૮૭ |
૨૨૮ Jથઇથઇથઇથઈઈઈઈઈઈઈઈઈઈ

Page #252

चतुर्थ उद्देशकः । ત્રીજા ઉદ્દેશામાં શરીરને પાતળું અને ઉપકરણોને ઓછા કરવાનો ઉપદેશ આપ્યો, પરંતુ તે જ્યાં સુધી પૂર્ણરૂપથી કૃશ થતા નથી ત્યાં સુધી મનુષ્ય ત્રણ પ્રકારના ગારવાનો ત્યાગ કરતો નથી, જેથી આ ઉદેશામાં ત્રણ ગારવોનો ત્યાગ કરવાનો ઉપદેશ આપેલ છે. ___तीसरे उद्देशक में शरीर और उपकरणों को कृश करने का उपदेश दिया गया है किन्तु वे तब तक पूर्णरूप से कृश नहीं होते जब तक मनुष्य तीन प्रकार के गौरव (गारव) का त्याग नहीं करता है । अतः इस उद्देशक में तीन गौरवों के त्याग का उपदेश दिया जाता है :अनन्तरं शिष्यनिष्पादनमुक्तं निष्पादितानां चैके गौरवत्रिकसमन्विता यत्कुर्युस्तदाह
.. एवं ते सिस्सा दिया य राओ य अणुपुव्वेण वाइया तेहिं महावीरेहिं पण्णाणमंतेहिं तेसिमंतिए पण्णाणमुवलभ हिच्चा उवसमं फारुसियं समाइयंति, वसित्ता बंभचेरंसि आणं तं णोत्ति मण्णमाणा आघायं तु सुच्चा णिसम्म, समणुण्णा जीविस्सामो एगे णिक्खमंते असंभवंता विडज्झमाणा कामेहिं गिद्धा अज्झोववण्णा समाहिमाघायमजोसयंता सत्थारमेव
फरुसं वयंतिः ॥ १८८॥ . एवं ते शिष्या दिवा च रात्रो चाऽनुपूर्वेण वाचितास्तैर्महावीरेः प्रज्ञानवद्भिः । तेषामन्तिके प्रज्ञानमुपलभ्य हित्वा-त्यक्त्वा उपशमं पारुष्यं कठोरतां समाददति । उषित्वाऽपि ब्रह्मचर्ये आज्ञां तां नो इति मन्यमानाः सातागौरवात् शरीरबाकुशिकतामालम्बन्ते । पाठान्तरं वा 'हेचा उवसमं अहेगे फारुसियं समारुहंति' सुगमम् ॥ “आशातनाबहुलानां दीर्घः संसार इति" आख्यातं तु श्रुत्वा निशम्य-अवबुध्य च समनोज्ञा उद्यतविहारिणो जीविष्याम इत्येके निष्कामन्ते । पुनर्मोहोदयाद् असम्भवन्तो विदह्यमानाः कामैः गृद्धा गौरवत्रिके, अध्युपपन्ना विषयेषु समाधिमाख्यातमजोषयन्तः असेवमाना नोयमानाः शास्तारमेव परुषं वदन्तीति ॥ १८८॥
- अन्वयार्थ :- तेहिं - ते महावीरेहिं - मडावी२प्रामु पण्णाणमंतेहिं - शानवंत तीर्थ४२, १९५२ भने मायार्यो द्वा२॥ दिया - हिवस. य - अने राओ - २त एवं - 240 4.1रे अणुपुत्रेण - मथी वाइया - Huku ते - ते सिस्सा - शिष्य तेसिं - ते मायायोनी अंतिए - पाथी पण्णाणं - शनने उवलब्भ - प्राप्त भरीने ५४ीथी मोडन। यथा उवसम - उपहेशमापने छोडीने फारुसियं - ५२५ताने (58t२) समाइयंति - ५॥२९॥ ४३
की आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(२२९)

Page #253

છે, એટલે કે અભિમાની બની જાય છે. કોઈ વંમતિ - બ્રહ્મચર્યમાં સત્તા - રત રહેતા એવા પણ એટલે કે સંયમનું પાલન કરતા એવા પણ તં - તે લાાં - આજ્ઞાને એટલે કે તીર્થંકરપ્રભુની આજ્ઞાને જો ત્તિ માનાણા - સર્વથા ન માનતા એવા પ્રવૃત્તિ કરે છે. શાળા - કુશીલોની દુર્દશાને સુવા - સાંભળીને અને સમ - સમજીને પણ શિક્ષકને જ કઠોર વચન કહે છે. સમgour - લોકમાં માનનીય થઈને નીવિસામો - અમો જીવન વ્યતીત કરીશું, આ પ્રમાણે જાણીને ણો - કોઈ વિરહમતે - ગૃહબંધનથી નીકળીને મમતા - મોક્ષમાર્ગમાં ચાલવા માટે સમર્થ નથી. એટલે કે ડિફનાળા - વિવિધ પ્રકારના હૃદયમાં બળતા એવા અને સાહિં - કોમભોગોમાં નિદ્રા - આસક્ત થયેલા અને બન્ફોરવળ - ત્રણ ગારોમાં આસક્ત બનેલા સાપાવ - તીર્થંકર પ્રભુ દ્વારા કહેલી સમાપ્તિ - સમાધિનું નિયંતા - સેવન ન કરતાં સત્યાવિ - ઉપદેશકને જ પd - કઠોર વચન વયંતિ – કહે છે.
ભાવાર્થ :- જે પ્રકારે પક્ષી સ્વયંના બચ્ચાઓને ખવડાવી-પીવડાવીને અને નિરંતર (હંમેશા) તેની દેખરેખ રાખતો એવો તેનું પાલન કરે છે. તે જ પ્રકારે આચાર્ય પણ શિષ્યોને યથાયોગ્ય સમયે શાસ્ત્ર ભણાવીને તથા નિયમોનું પાલન કરાવીને તેની રક્ષા કરે. આજ પ્રકારે જો શિષ્ય બહુશ્રુત થઈને ઘણો હોશિયાર થઈ જાય છે છતાં પણ કોઈ-કોઈ શિષ્ય ગાઢમોહના ઉદયથી અભિમાની થઈ જાય છે અને બીજાઓના અપમાન અને નિંદા કરે છે અને કોઈ-કોઈ શિષ્ય તીર્થંકરપ્રભુની આજ્ઞાની અવહેલના કરી સંયમમાં શિથિલાચારી બની જાય છે તેને શિક્ષા આપે તો ઉલ્ટ તે આચાર્યનું જ અપમાન કરે છે. આવા લોકો શાસ્ત્રોક્ત સમાધિનું સેવન કરતા નથી અને તેને આત્મશાંતિ પ્રાપ્ત થતી નથી. / ૧૮૮ . .
भावार्थ :- जिस प्रकार पक्षी अपने बच्चे को खिला पिला कर और निरन्तर उसकी देखरेख रखता हुआ उसका पालन करता है, उसी प्रकार आचार्य भी अपने शिष्यों को यथासमय शास्त्र पढ़ा कर तथा नियमों का पालन करा कर उनकी रक्षा करता है । इस प्रकार वे शिष्य यद्यपि बहुश्रुत होकर बड़े निपुण हो जाते हैं तथापि कोई कोई शिष्य प्रबल मोह के उदय से अभिमानी हो जाते हैं और दूसरो का अपमान एवं निन्दा करते हैं और कोई कोई शिष्य तीर्थकर भगवान् की आज्ञा की अवहेलना करके संयम में शिथिलाचारी बन जाते हैं । उन्हें शिक्षा देने पर वे उस शिक्षक का ही अपमान करते हैं । ऐसे लोग शास्त्रोक्त समाधि का सेवन नहीं करते हैं और उन्हें आत्मशान्ति भी प्राप्त नहीं होती है ॥ १८८॥ न केवलं शास्तारं परुषं वदन्ति अपरानपि साधूनपवदेयुरित्येतदाह
सीलमंता उवसंता संखाए रीयमाणा असीला अणुवयमाणस्स बिइया मंदस्स बालया ॥ १८९ ॥ ये शीलवन्त उपशान्ताः संख्यया - प्रज्ञया रीयमाणाः संयमे पराक्रममाणास्तान् प्रति ‘एते
(૨૦)થ0થઈથ000000000000 શ્રી બાવાર સૂત્ર

Page #254

अशीला' इति अनुवदतः पश्चाद्वदतो द्वितीया मन्दस्य पार्श्वस्थादेर्बालता, तथाहि -एकं तावत् स्वचारित्रापगमः पुनरपरानुद्यतविहारिणोऽपवदत इत्येषा द्वितीया बालता-बालभाव इति ॥१८९॥
अन्वयार्थ :- शीलमंता - शील संपन्न उवसंता - उपशांत ने संखाए - विवे पूर्व रीयमाणा - संयमनुं पालन उरवावाणा साधुखोने असीला - 'आ अशीस छे' अणुवयमाणस्स - खाम उडेवावाणा मंदस्स-भूर्जनी बिइया-खा जी बालया-भूर्णता छे.
ભાવાર્થ :- જે પુરૂષ શીલસંપન્ન છે, કષાયો શાંત થવાથી ઉપશાંત છે તથા વિવેકપૂર્વક સંયમનું પાલન કરે છે આવા મહાત્માઓને અશીલ કહેવું તે અજ્ઞાનિઓનું કામ છે, તે અજ્ઞાની સ્વયં સંયમનું પાલન કરતા નથી, આ તેઓની પહેલી મૂર્ખતા છે, અને સંયમ પાલન સારી રીતે કરવાવાળા મહાત્માઓને અશીલ કહેવું તે તેની બીજી भूर्खता छे. ॥ १८८ ॥
भावार्थ :- जो पुरुष शीलसम्पन्न हैं, कषायों के शान्त होने से उपशान्त हैं तथा विवेक पूर्वक संयम का पालन करते हैं। ऐसे महात्माओं को अशील कहना अज्ञानियों का काम है । वे अज्ञानी स्वयं संयम का पालन नहीं करते हैं यह उनकी पहली मूर्खता है और संयम का पालन करने वाले महात्माओं को अशील कहना यह उनकी दूसरी मूर्खता है ॥ १८९ ॥
अपरे तु पुनर्वीर्यान्तरायोदयात् स्वतोऽवसीदन्तोऽप्यपरसाधुप्रशंसासमन्विता यथावस्थिताचारगोचरमावेदयेयुरित्येतद्दर्शयितुमाह -
णिय़ट्टमाणा वेगे आयारगोयरमाइक्खंति, णाणभट्ठा
दंसणलूसिणो ॥ १९० ॥
•
संयमाद् लिङ्गाद्वा निवर्तमाना अनिवर्तमाना वा एके आचारगोचरमाचक्षते, न पुनर्यथा - ज्ञानभ्रष्टा दर्शनलूषिणः सम्यग्दर्शनविध्वंसिनः स्वतो विनष्टा अपरानपि शङ्कोत्पादनेन सन्मार्गाज्यावयन्तीति ॥ १९० ॥
अन्वयार्थ :- णियट्टमाणा - संयभथी निवृत्त थंतां सेवा एगे - डोई डोई आयारगोयरं - खायारना स्व३पने आइक्खंति - थोडं थोडं बतावे छे. परंतु णाणभट्ठा - ज्ञानभ्रष्ट ५३५ दंसणलूसिणो दर्शननो नाश झरी नांचे छे.
ભાવાર્થ :- કોઈ પુરૂષ કર્મના ઉદયથી સંયમનું પૂર્ણતયા પાલન કરવામાં સમર્થ નથી થતાં તો પણ તેઓની પ્રરૂપણા શુદ્ધ હોય છે. આ પુરૂષોનાં આચારમાં દોષ હોવા છતાં જ્ઞાનમાં કોઈ દોષ નથી. જેથી તે જ્ઞાનથી ભ્રષ્ટ ન હોવાના કારણે દર્શનને દૂષિત કરતા નથી. પરંતુ જે જ્ઞાનથી પણ ભ્રષ્ટ છે અને સ્વયંનું અસંયમજીવન તથા શિથિલાચારનું સમર્થન કરતો હોય અને તેને શાસ્ત્ર સમ્મત બતાવવાની ધૃષ્ટતા કરે છે તેઓ દર્શનનો · नाश ईरवावाणा महा ज्ञानी छे. ॥ १८० ॥
आचारांग सूत्र ७७७७७)))))এএ6এ6এএএ-এ- २३१

Page #255

भावार्थ :- कोई पुरुष कर्म के उदय से संयम का पूर्णतया पालन करने में समर्थ नहीं होते हैं फिर भी उनकी प्ररूपणा शुद्ध होती है । इन पुरुषों के आचार में दोष होने पर भी ज्ञान में कोई दोष नहीं है । अतः ये ज्ञान से भ्रष्ट न होने के कारण दर्शन को दूषित नहीं करते हैं परन्तु जो ज्ञान से भी भ्रष्ट है और अपने असंयम जीवन एवं शिथिलाचार का समर्थन करते हुए उसे शास्त्रसम्मत बताने की धृष्टता करते हैं वे दर्शन का नाश करने वाले महाअज्ञानी हैं ॥ १९० ॥
अपरे पुनर्बाह्यक्रियोपेता अप्यात्मानं नाशयन्तीत्याह -
णममाणा वेगे जीवियं विष्परिणामंति पुट्ठा वेगे णियति जीवियस्सेव कारणा, णिक्खतं वि तेसिं दुणिक्खतं भवइ, बालवयणिज्जा हु ते णरा पुणो पुणो जाई पकप्पिंति अहे संभवंता विद्दायमाणा अहमसीति विउक्कसे उदासीणे फरुसं वयंति, पलियं पकत्थे अदुवा पकत्थे अतहेहिं, तं वा मेहावी जाणिज्जा धम्मं ॥ १९१ ॥
नमन्तोऽपि द्रव्यतो श्रुतज्ञानार्थम् एकं संयमजीवितं विपरिणामयन्ति अपनयन्ति । परीषहैः स्पृष्टा वा एके निवर्तन्ते संयमालिङ्गाद्वा असंयमजीवितस्यैव कारणात् । निष्क्रान्तमपि तेषां दुर्निष्क्रान्तं भवति यतो बालवचनीयाः प्राकृतपुरुषा गह्यः खलु ते नरा इति । किञ्च पुनः पुनर्जातिं प्रकल्पयन्ति । अधः अधः संयमस्थानेषु संभवन्तः - वर्तमाना अपि विद्वस्यमानाः विद्वांसो वयमिति मन्यमाना अहमस्मीति व्युत्कर्षेयुः । उदासीनानपि - मध्यस्थान् स्खलितचोदनोद्यतान् परुषं वदन्ति । कथमिति चेत्, पूर्वाचरितं पलितं त्वं तृणहारोऽसीत्यादिकं प्रकथयेत् अथवा प्रकथयेदतथ्यैः कुण्टमुण्टादिभिर्गुणैर्मुखविकारादिभिर्वा । उपसंहरन्नाह - तद् वाच्यमवाच्यं वा तं वा धर्मं मेधावी जानीयादिति ॥ १९१ ॥
-
अन्वयार्थ :- एगे - णममाणा - उपरथी विनय रतां होवा छतां पए। जीवियं - संयमनुवनथी विष्परिणामंति - स्वयं, स्वयंने पाडी छे छे. वा जने एगे - डो पुट्ठो - परिषहोनो स्पर्श पामीने जीवियस्सेव कारणा - असंयमवनने भाटे णियदृति संयमधी निवृत्त व भय छे. तेसिं तेनुं णिक्खतं विनिष्टभएर पाए। दुष्णिक्खतं दुर्निष्ट भए। भवइ - थाय छे. ते - ते णरा - मनुष्य बालवयणिज्जा - अज्ञानी वोना द्वारा पए। निहनीय थाय छे. पुणो पुणो- वारंवार जाई - ४-५ -भराने पकपिंति - प्राप्त थाय छे. ते अज्ञानवश अहे नीया स्थानमां संभवता रहेवा छतां पा
-
-
-
-
(२३२ooooooooooooo श्री आचारांग सूत्र

Page #256

विदायमाणा - तेभी स्वयं, स्वयंने विद्वान् सम छ भने अहमंसी त्ति - हुं ४ ५२५२ पश्रुत धुंभा प्रभार मानतो मेवो विउक्कसे - ते अभिमान ४३ छ. तभी उदासीणे - २।ग-द्वेष २हित ५३षीने फरुसं - टुपयन वयंति - ४ छ. तेभ. पलियं - साधुन। पूयि२९ने मतावाने पकत्थे - निहारे छ. अदुवा - अथवा अतहेहिं - मिथ्या मोटर होषोन द्वा२पकत्थे - निहारे थे, परंतु मेहावी - साधुनी माहामा २८ बुद्धिमान साधु तं वा - ते शुभाशुभने अथवा धम्मं - श्रुत-यारित्र३५ धभने जाणिज्जा - सारी शत. .
ભાવાર્થ - કેટલાક પુરૂષો સંયમ સ્વીકાર કરીને પછી ફરીથી વિષયભોગમાં આસક્ત બનીને અસંયમી જીવન ધારણ કરી લે છે, આવા પુરૂષોનું સંયમ સ્વીકાર કરવું નિરર્થક છે. કારણ કે તેઓને જન્મ-મરણના ચક્રથી છૂટકારો થઈ શકતો નથી. તે સ્વયંને વિદ્વાનું માનતો એવો મહાપુરૂષોની નિંદા કરે છે અને તેઓના ઉપર મિથ્યા ફોગટ-ખોટા દોષારોપણ કરવામાં પણ જરાય હિચકીચાટ થતો નથી, જેથી બુદ્ધિમાનું સાધુઓએ વિચારવું કે ઉપરોક્ત કાર્યોથી અલગ રહેતો એવો સાધુ શ્રત – ચારિત્રરૂપ धभर्नु सारी शत पालन ३. ॥ ११ ॥
भावार्थः- कितनेक पुरुष संयम स्वीकार करके फिर विषयभोगों में गृद्ध बन कर असंयम जीवन धारण कर लेते हैं । ऐसे पुरुषों का संयम स्वीकार करना निरर्थक है क्योंकि उनका जन्म मरण के चक्र से छुटकारा हो नहीं सकता। वे अपने.आपको विद्वान् मानते हुए महापुरुषों की निन्दा करते हैं और उनके ऊपर मिथ्या दोषारोपण करने से भी नहीं हिचकते हैं । अतः बुद्धिमान् साधु को चाहिए कि वह उपरोक्त कार्यों से अलग रहता हुआ श्रुत-चारित्र रूप धर्म का भली भांति पालन करे ॥१९१॥ ___सोऽसभ्यवादप्रवृत्तो बालो गुर्वादिना यथानुशास्यते तथा दर्शयितुमाह -
अहम्मट्ठी तुमं सि णाम बाले आरंभट्ठी अणुवयमाणे, हण पाणे घायमाणे हणओ यावि समणुजाणमाणे, घोरे धम्मे, उदीरिए उवेहइ णं अणाणाए,
एस विसण्ण वियद्दे वियाहिए त्ति बेमि ॥ १९२ ॥ अधर्मार्थी त्वमसि नाम बालो यत आरम्भार्थी यतः अनुवदन, तद्यथा - जहि प्राणिनोऽपरैरेवं घातयन हनतश्चापि समनुजानन् किंच - एवं ब्रवीसि त्वं, तद्यथा - घोरो धर्म उदीरितः - प्रतिपादित इत्येवमध्यवसायी भवांस्तमनुष्ठानत उपेक्षते । अनाज्ञया प्रवृत्त एष बालो विषण्णः कामभोगेषु, वितर्दः - हिंसकः संयमे वा प्रतिकूलो व्याख्यात इति ब्रवीमि - त्वं मेधावी धर्म जानीया इति ॥ १९२ ॥
श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(२३३

Page #257

अन्वयार्थ :- तीर्थ४२ प्रभुनी माशानी 3५६॥ ७२वापा ५३पने लक्ष्यमां-समक्ष रामाने शास्त्र.२. ३२भावे छ : तुमं - तमो अहम्मट्टी - मधमाथा सि - छो, १२९॥ 3 बालेणाम - तमो मशानी छो, ४ ॥२९॥थी आरंभट्ठी - तमो मारममा प्रवृत्त २४ो छ। अणुवयमाणे - प्राशियोन सानुं वयन हेता मे तमो seो छो 3 पाणे - प्राशियोनी हण - घात ४२२. घायमाणे - २मा मारे वीसमो पासेथा. डिंसा ४२वता मेवा य - भने हणओ अवि - डिंसा ४२पावालानुं समणुजाणमाणे - अनुमोहन ४२ता मेवा मधमा. २त २ छ, तमो यो छो 3 तीर्थ-२ भगवाने घोरे - घोर धम्मे - धर्म उदीरिए - दो छ, भेटले ४ तेनुं माय२९॥ ॐ81५॥ ७. भा प्रभारी तमो डीने उवेहंइ - धनी उपेक्षा ४ छो भने अणाणाए - तीर्थ २ प्रभुनी माना वि३८ स्वयंनी ५७।नुसार प्रवृत्ति ४३. छ. एस - २॥ ७५२ ५३५ विसण्णे - विषयमोगोमा मास तथा वियद्दे - प्राशियोन. सि वियाहिअ - दो छ. त्ति बेमि - 24॥ प्रभारी हुं हुं छु. .
ભાવાર્થ :- તીર્થંકરપ્રભુની આજ્ઞાની ઉપેક્ષા કરવાવાળા પુરૂષને સમક્ષ રાખી શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કે ઋદ્ધિ-રસ-શાતા ગારવ એમ આ ત્રણ ગારવામાં અને કામભોગોમાં આસક્ત બનેલો જીવ પકાવવાદિ ક્રિયામાં પ્રવૃત્ત થઈને સ્વયં હિંસા કરે છે અને બીજાઓ પાસે હિંસા કરાવડાવે છે તથા હિંસા કરવાવાળાની અનુમોદના કરે छे. तेमो मारममा प्रवृत्ति ४२१ सशानी छ. ॥ १८२ ॥
• भावार्थः- तीर्थंकर भगवान की आज्ञा की उपेक्षा करने वाले पुरुषों का लक्ष्य करके शास्त्रकार फरमाते हैं कि ऋद्धि गारव, रस गारव और साता गारव इन तीन गारवों में एवं काम भोगों में आसक्त बने हुए जीव पचन पाचनादि क्रिया में प्रवृत्त होकर स्वयं हिंसा करते हैं, दूसरों से हिंसा करवाते हैं और हिंसा करने वालों का अनुमोदन करते हैं । वे आरम्भ में प्रवृत्ति करने वाले अज्ञानी हैं ॥१९२॥ । एतच्च वक्ष्यमाणं ब्रवीमीत्यत आह -
किमणेण भो ! जणेण करिस्सामित्ति मण्णमाणे एवं एगे वइत्ता मायरं पियरं हिच्चा णायओ य » परिग्गहं वीरायमाणा समुट्ठाए अविहिंसा सुब्बया दंता पस्स दीणे उप्पइए पडिवयमाणे वसट्टा कायरा जणा लूसगा भवंति, अहमेगेसिं सिलोए पावए भवइ, से समणो भवित्ता विभंते विभंते पासह एगे समण्णागएहिं सह असमण्णागए णममाणेहिं अणममाणे विरएहिं अविरए दविएहिं अदविए अभिसमिच्चा पंडिए
(२३४)OODOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #258

मेहावी णिट्ठियढे वीरे आगमेणं सया परक्कमिज्जासि
त्ति बेमि ॥ १९३ ॥ किमनेन भो ! जनेन - मातृपितृपुत्रकलत्रादिना करिष्यामि यदिवा समस्तं वाच्यं तथाहि - किमनेन भोजनेन करिष्यामीति मन्यमानः केनचिद् किमनया प्रव्रज्यया ? भुक्ष्व भोजनादिकमित्यभिहितः सन् ब्रवीति - भुक्तं मयानेकशस्तथापि तृप्ति भूत्, स्वजनश्च न रोगाद्यपनयनायाऽलम् । एवमुदित्वाऽपि एके हित्वा - त्यक्त्वा मातरं पितरं ज्ञातिकान् परिग्रहं च, वीरायमाणाः वीरमिवात्मानमाचरन्तः समुत्थाय अविहिंसाः सुव्रता दान्तास्तान् पश्य । नागार्जुनीयास्तु पठन्ति समणा भविस्सामो अणगारा अकिंचणा अपुत्ता अपसूया अविहिंसगा सुब्बया दंता परदत्तभोइणो पावं कम्मं न करेस्सामो समुट्ठाए सुगमत्वान्न संस्कृतेन लिख्यते । एवं समुत्थाय पूर्वम्, पश्चात् तान् पश्य दीनान् पूर्वमुत्पतितान् पश्चात् प्रतिपततः, यतो वशार्ताः कातरा जना लूषकाः - व्रतविध्वंसका भवन्ति । अथ एकेषां श्लोकः पापकः अयशःकीर्तिर्भवति, यथा - स श्रमणो भूत्वा विभ्रान्तो विभ्रान्तः । पश्य अथ एकान् समन्वागतैः उद्यतविहारिभिः सह असमन्वागतान्, नममानैः संयमानुष्ठानेन विनयवद्भिः सह अनममानान् विरतैः सह अविरतान्, द्रव्यैः - भव्यैः सह वसतोऽपि अद्रव्यान् । अभिसमेत्य ज्ञात्वैवम्भूतान् त्वं पण्डितो मेधावी निष्ठितार्थो - विषयसुखनिष्पिपासो वीर आगमेन सदा परिक्रामयेरिति ब्रवीमि ॥ १९३ ॥ ___अन्वयार्थ :- भो - २२.२ संभावने ४ छ 3 मध्य पो ! पस्स-पास - तमो मा पातने हेमो. : एगे - 3205 ५३ष एवं - 240 4.51रे वइत्ता - सीने अणेण - मा जणेण - नथी किं - शुं करिस्सामित्ति - ४रीश मथात् मा साथी भारे शुं प्रयो४न छ ? मायरं - माता पियरं - पिता णायओ - Suतिन य - मने परिग्गहं - परिने हिच्चा - छोडने वीरायमाणा - वीरनी भाई माय२९॥ ४२ता मेवा समुट्ठाए - प्रत्या घा२९ॐरीने अविहिंसा - डिंसा२डित सुव्वा - श्रेष्ठ व्रत तथा दंता - न्द्रियोन। ६४५॥ ४२वावा - ५४श. मप्र1रे उप्पइए - संयमनी श्रेgl. 3५२ यढीने ५छीथी दीणे - हीन बनाने पडिवयमाणे - धन यथी. डीक्षानो त्या रीने पतित थाय छ: वसट्टा - तमो न्द्रियोना वशीभूत कायरा - ५२ जणा - ५३५ लूसगा - प्रतीनो नाश ४२११॥ भवंति - होय छे. अह - भान। पछी एगेसि - ही छोडीने पतित थयेद 05.पु३षनी पावए सिलोए - ४तमा नि: भवइ - थाय छे 3 से - ते. समणो - श्रमः भवित्ता - थने विभंते - उपे ही छोडीने (मटतो ३३ . विभंते - हीमा छोडीने म25तो ३२ छ. एगे - 05 पु३५ समण्णागएहिं सह - अविडारी ५३षीनी साथे २३१॥ छत. ५९असमण्णागए - शिथिलविहारी. 451य छे तथा णममाणेहिं -
श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(२३५)

Page #259

વિનયવંત પુરૂષોની સાથે રહેવા છતાં પણ અળમાળે - વિનય રહિત અને વિતૢ -
વિરત પુરૂષોની સાથે રહેવા છતાં પણ વિણ - અવિરત અને વિĚિ - દ્રવ્ય એટલે કે પવિત્ર પુરૂષો સાથે છતાં પણ અવિy - અદ્રવ્ય એટલે કે અપવિત્ર થઈ જાય છે પાસF આને દેખો, મિમિન્ના - ઉપરોક્ત કથનને જાણીને પંડિy - પંડિત અને મેહાવી - મર્યાદામાં રહેલ બુદ્ધિવંત પુરૂષ ટ્વિટ્ટે વિષયસુખથી નિઃસ્પૃહ રહીને વીરે - વીર એટલે કે કર્મોનો વિનાશ કરવામાં સમર્થ થઈને સવા – સદા (હંમેશા) આમેળ - આગમાનુસાર પરવમિતિ – સંયમપાલનમાં પુરૂષાર્થ કરે ત્તિ લેમિ - આ પ્રમાણે હું કહું છું.
-
ભાવાર્થ :- કેટલાક પુરૂષ માતા-પિતા-પુત્ર-સ્ત્રી અને સ્વયંના સંબંધિયોને છોડીને અને ધન-ધાન્ય-પરિગ્રહ આદિનો ત્યાગ કરીને દીક્ષા લઈને વીરની માફક અહિંસા આદિ મહાવ્રતોનું પાલન કરીશું. પરંતુ થોડા સમય બાદ કર્મના ઉદયથી તેઓ દીન બની જાય છે, વમન ઉલ્ટી કરેલા વિષયભોગોને પાછા ભોગવવાની ચાહના કરે એટલે તે સંયમરૂપી મહેલ પર ચઢીને ફરીથી નીચે પડે છે. આવા પુરૂષોની લોકમાં અપકીર્તિ થાય છે. લોકો વિવિધ પ્રકારના અપશબ્દો બોલીને તેની નિંદા કરે છે. જેથી પંડિત પુરૂષોએ વિચારવું જોઈયે કે જે ચઢતા પરિણામથી સંયમ ગ્રહણ કરે તે પ્રમાણે જ વધતા પરિણામો દ્વારા વીરની માફક જીવન સુધી સંયમનું પાલન કરે. ॥ ૧૯૩ II
भावार्थ:- कितनेक पुरुष माता, पिता, पुत्र, स्त्री और अपने सम्बन्धियों को छोड़ कर एवं धन धान्य आदि परिग्रह का त्याग कर दीक्षा ले लेते हैं। दीक्षा लेकर वे वीर की तरह अहिंसा आदि महाव्रतों का पालन करते हैं किन्तु कुछ काल बाद कर्म के उदय से वे दीन बन जाते हैं, वमन किये हुए विषय भोगों को फिर भोगना चाहते हैं । वे संयम रूपी महल पर चढ़ कर फिर नींचे गिर पड़ते हैं। ऐसे पुरुषों की लोक में अपकीर्ति होती है । लोग तरह तरह के अपशब्द कह कर उनकी निन्दा करते हैं । अतः पण्डित पुरुषों को चाहिए कि जिन चढ़ते परिणामों से वीर की तरह जीवन पर्यन्त संयम का पालन करे ॥१९३॥
ooooo
(૨૨૬ નØ XXX XXXX શ્રી આચારાંગ સૂત્ર

Page #260

पंचम उद्देशकः । ચોથા ઉદેશામાં ત્રણ ગારવોનો ત્યાગ કરવાનો ઉપદેશ કર્યો, પરંતુ તે ગારવોનો ત્યાગ પરિષહ સહન અને સત્કાર-પુરસ્કારાત્મક સન્માનનો ત્યાગ કરવાથી જ સંપૂર્ણતયાએ પહોંચે છે. એટલે આ ઉદ્દેશામાં તેનો ઉપદેશ આપ્યો છે.
चौथे उद्देशक में तीन गारवों के त्याग का उपदेश दिया गया था। किन्तु वह परीषह सहन और सत्कार पुरस्कारात्मक सम्मान का त्याग करने से ही सम्पूर्ण को प्राप्त होता है । इसलिए इस उद्देशक में इसका उपदेश दिया जाता है।
अनन्तरं सदागमेन पराक्रमयेतेत्युक्तम् । इह तु गौरवत्रिकाऽप्रतिबद्धस्य पराक्रममाणस्य परीषहोपसर्गाः स्युस्तान् अधिसहेत यदिवा धर्ममाचक्षीतेति प्रतिपादनायाह -
.. से गिहेसु वा गिहतरेसु वा गामेसु वा गामंतरेसु वाणगरेसु वा णगरंतरेसु वा जणवयेसु वा जणवयंतरेसु वा गामणयरंतरे वा गामजणवयंतरे वा णगरजणवयंतरे वा संतेगइया जणा लूसगा भवंति अदुवा फासा फुसंति, ते फासे पुढे वीरो अहियासए, ओए समियदसणे, दयं लोगस्स जाणित्ता पाईणं पडीणं दाहिणं उदीणं आइक्खे, विभए किट्टे वेयवी, से उट्ठिएसु वा अणुट्ठिएसु वा सुस्सूसमाणेसु पवेयए संतिं विरई उवसमं णिव्वाणं सोयं अज्जवियं मद्दवियं लाघवियं अणइवत्तियं सव्वेसिं पाणाणं सव्वेसि भूयाणं सव्वेसि जीवाणं सव्वेसिं सत्ताणं अणुवीइ भिक्खू
धम्ममाइक्खिज्जा ॥ १९४ ॥ तस्य साधोहेषु वा गृहान्तरेषु वा ग्रामेषु वा ग्रामान्तरेषु वा नगरेषु वा नगरान्तरेषु वा जनपदेषु वा जनपदान्तरेषु वा ग्रामनगरान्तरे वा ग्रामजनपदान्तरे वा नगरजनपदान्तरे वा विहरतः सन्ति लोके जना ये लुषका उपसर्गविधायकाः भवन्ति, अथवा स्पर्शाः दुःखविशेषाः स्पृशन्ति । तान् स्पर्शान् स्पृष्टो वीरो धीरो वाऽधिसहेत । ओजः - एको रागादिरहितः समितदर्शनः . सम्यग्दृष्टि समदृष्टिर्वा दयां लोकस्य ज्ञात्वा प्राचीनं प्रतीचीनं दक्षिणं उदीचीनं जीवानां गत्यादिरूपां भावदिशं यदिवा सर्वत्र दिक्षु विदिक्षु दयां कुर्वन् धर्ममाचक्षीत । धर्ममाचक्षाणो द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदं • धर्म विभजेत् यदिवा कोऽयं पुरूषः कं वा नत इत्यादिकं विभजेत् तथा व्रतानुष्ठानफलं
श्री आचारांग सूत्र 00000000000000000000000000000(२३७

Page #261

स्वर्गापवर्ग कीर्तयेद् वेदवित् - आगमविद् । नागार्जुनीयास्तु पठन्ति - “जे खलु समणे बहुस्सुए बझागमे आहरणहेउकुसले धम्मकहालद्धिसंपन्ने खेत्तं कालं पुरिसं समासज्ज केऽयं पुरिसे कं वा दरिसणमभिसंपन्ने ? एवं गुणजाइए पभू धम्मस्स आघवित्तए" इति कण्ठ्यम् । स - स्वपरसमयज्ञः उत्थितेषु वा - यतिषु, अनुत्थितेषु वा श्रावकेषु शुश्रुषमाणेषु प्रवेदयेत् शान्तिम् - अहिंसां विरतिम् उपशमं निर्वाणं शोचम् आर्जवं मार्दवं लाघवम् अनतिपत्य - अनतिक्रम्य आगमाऽभिहितम् . केषां कथयति ? सर्वेषां प्राणिनां सर्वेषां भूतानां सर्वेषां सत्त्वानां सर्वेषां जीवानामनुविचिन्त्य - स्वपरोपकाराय भिक्षुधर्ममाचक्षीत ॥ १९४ ॥
ગયાર્થ - જિહેતુ - ઘરોમાં - અથવા જિહંતો - ઘરોની અંદર જતું - ગામોમાં વા - અથવા સામંતો - ગામોની અંદર જતુ વા - નગરોમાં અથવા બજરંતો-નગરના અંદરમાં નળસુ વા - જનપદમાં અથવા નાવ તોલું - જનપદોની અંદરમાં શામળાંતરે વા - ગામ-નગરના અંદરમાં અથવા ગામનગવવંતો - ગામ જનપદના અંદરમાં માનવવંતો - નગર જનપદના અંદરમાં પ્રયા - કોઈ ના - પ્રાણી જૂd I - સાધુઓને કષ્ટ આપવાવાળા ભવંતિ, સંક્તિ - હોય છે. બલુવા - અથવા પ્રાણી - વિવિધ પ્રકારના સ્પર્શ એટલે કષ્ટ-દુઃખ પદુસંતિ - સાધુને હોય છે. તે - તે પાતે - કષ્ટોનો મુદ્દો - સ્પર્શ પામીને શો - રાગદ્વેષ રહિત સમથર્વસને - સમ્યગુષ્ટિ વીરો - વીર પુરૂષ ગાદિયાન - સમભાવપૂર્વક સહન કરે. તોફાસ્ત - લોકોની સાં - દયાને વાણિત્તા - જાણીને એટલે કે સંસારી પ્રાણિયો ઉપર દયા કરીને પાછું – પૂર્વ પડી - પશ્ચિમ હિમાં - દક્ષિણ અને પરીf - ઉત્તર, બધી દિશાઓમાં બાફવષે - ધર્મનું કથન કરે, વેચવી - જ્ઞાની પુરૂષ વિમા - ધર્મનો દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાલ ભાવની અપેક્ષાએ અથવા આપણી વિક્ષેપણી વગેરે કથાપૂર્વક વિ - ઉપદેશ સ્તુતિ) કરે, તે તે સાધુ 3 - ધર્મનું આચરણ કરવાને માટે ઉદ્યમશીલ સાધુઓને વા - અને ગળુકિકતુ - શ્રાવકોને વા તથા સુનૂતનાળતુ - ધર્મ સાંભળવાની ઈચ્છા કરવાવાળા પ્રાણિયોને માટે સંક્તિ - શાંતિ વિરું - વિરતિ વર્ષ - ઉપશમ ગાળ - નિર્વાણ તોડ્યું - શૌચ માં - આર્જવ વિષે - માર્દવ અને તાવિયં - લઘુતા ધર્મનો મારૂત્તિયં વેણ - જિનવચનનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના ઉપદેશ કરે. આ પ્રકારે સક્તિ પળાનં - બધા પ્રાણી અતિ મૂયાનું - બધા ભૂત સતિ નીવાળું - બધા જીવ અને સર્તિ સત્તાળું - બધા સત્ત્વ, આનો મજુરીફ - વિચાર કરીને મહૂ - સાધુ જીવોને ઘM - ધર્મનું ગાવિશ્વઝા - કથન કરે.
ભાવાર્થ :- ગામ-નગર-દૂરના દેશમાં વિહાર કરતાં એવા સાધુને શીતોષ્ણદેશમશક આદિએ કરેલા પરિષહ તથા તિર્યંચ-મનુષ્ય અને દેવે કરેલા પરિષહ-ઉપસર્ગ ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓએ સ્વયંના કર્મનું ફળ જાણીને સમભાવ-સમતાપૂર્વક સહન કરે અને સાંસારિક જીવો ઉપર દયા કરીને તેઓના કલ્યાણાર્થે તથા યોગ્યતાનુસાર અહિંસા
(૨૨૮)9890898808666889800થી વાચા સૂત્ર

Page #262

વિરતિ-ક્ષમા-માર્દવ-આર્જવ આદિ ધર્મનો ઉપદેશ કરે, આવું કરવાવાળો સાધુ સ્વ-૫૨ (जीभ) नुं ल्याएर डरी शडे छे. ॥ १८४ ॥
भावार्थ :- ग्राम, नगर, देश विदेश में विचरण करते हुए साधु को शीत उष्ण दंशमशक आदि कृत परीषह तथा तिर्यञ्च मनुष्य और देव कृत परीषह उपसर्ग उत्पन्न होते है, उनको अपने कर्मों का फल जान कर समभाव पूर्वक सहन करे और सांसारिक जीवों पर दया करके उनके कल्याणार्थ उनकी योग्यतानुसार अहिंसा, विरति, क्षमा, मार्दव, आर्जव आदि धर्म का उपदेश करे। ऐसा करने वाला साधु स्व पर का कल्याण करता है ॥ १९४ ॥
यथा च धर्मं कथयेत्तथाऽऽह -
अणुवीइ भिक्खू धम्ममाइक्खमाणे णो अत्ताणं आसाइज्जा णो परं आसाइज्जा णो अण्णाई पाणाई भूयाई जीवाई सत्ताई आसाइज्जा से अणासायए अणासायमाणे वज्झमाणाणं पाणाणं भूयाणं जीवाणं सत्ताणं जंहा से दीवे असंदी एवं से भवइ सरणं महामुणी, एवं से उट्ठिए ठियप्पा अणि अचले चले अबहिल्लेसे परिव्वए संखाय पेसलं धम्मं दिट्टिमं परिणिबुडे तम्हा संगई पासह गंथेहिं गढिया णरा विसण्णा कामक्कंता' तम्हा लूहाओ णो परिवित्तसिज्जा, जस्स इमे आरंभा सव्वओ सव्वयाए सुपरिण्णाया भवंति जेसि मे लूसिणो णो परिवित्तसंति, सेवंता कोहं च माणं च मायं च लोभं च एस तुट्टे वियाहिए त्ति बेमि ॥ १९५ ॥
अनुविचिन्त्य भिक्षुर्धर्ममाचक्षाणो नाऽऽत्मानं आशातयेत् न परं शुश्रुषुमाशातयेद् नान्यान् प्राणिनो भूतान् जीवान् सत्त्वान् आशातयेत् । स स्वतोऽनाशातकः परैरनाशातयन् वध्यमानानां प्राणिनां भूतानां जीवानां सत्त्वानां पीडा न स्यात् तथा धर्मं कथयेत् । यथाऽसौ द्वीपोऽसन्दीनो भवति एवं स भवति शरणं महामुनिः । एवं स उत्थितः स्थितात्मा, अस्निहोऽचलः परीषहोपसर्गेः, चलः अनियतविहारित्वात्, अबहिर्लेश्यः परिव्रजेत् । संख्याय ज्ञात्वा पेशलं धर्मं दृष्टिमान् परिनिर्वृत्तस्तस्मात्, यस्मात् विपरीतदर्शनो मिथ्यादृष्टिः सङ्गवान निर्वाति तस्मादिति सम्बन्धः । यदिवा द्दष्टिमान् परिनिवृत्तस्तस्मात् सङ्गात्, संग एवानिर्वाणकारणमिति ज्ञात्वा । सङ्गं सङ्गविपाकं
SERIE nanananananananananan
-

Page #263

वेति पश्यत, तथाहि ग्रन्थैर्ग्रथिता नरा विषण्णाः कामाक्रान्ता न निर्वान्ति । तस्मात् रूक्षात् - निसङ्गात्मकात् संयमात् न परिवित्रसेत् यस्य इमे आरम्भाः सर्वतः सर्वात्मना सुपरिज्ञाता भवन्ति येषु आरम्भेषु इमे लूषिणो - हिंसका न परिवित्रसन्ति । स - महामुनिर्वान्त्वा क्रोधं च मानं च मायां च लोभं च मोहनीयं त्रोटयतीति एष तुट्टो संसार संसृतेरपसृतो व्याख्यात इति ब्रवीमि
॥ १९५ ॥
अन्वयार्थ :- धम्मं - धर्मनुं आइक्खमाणे ऽथन उरतो खेवो भिक्खू - साधु अणुवीइ - वियार री अत्ताणं - स्वयंना खात्मानी णो आसाइज्जा - आशातना न उरे जने परं - जीभखोनी पए णो आसाइज्जा - आशातना न उरे तथा अण्णाई - जीभ पाणाई - प्रभूयाई भूत जीवाई - वने सत्ताई - सत्त्वोनी प णो आसाइज्जा
- आशातना न दुरे, खा प्रहारे से - ते भुनि अणासायए - स्वयं खशातना न ऽश्तो वो तथा अणासायमाणे श्रीभगो द्वारा पाए। अशातना न दुरावतो वो खने
-
-
·
-
-
वज्झमाणाणं - १६ ऽराता भेवा पाणाणं प्राणी भूयाणं भूत जीवाणं व अने सत्ताणं - सत्त्वोनी अनुमोहना न उरतो वो वियरे जहा - ४ प्रारे असंदीणे ४ जाधाखो रहित दीवे - द्वीप से विश्रामनुं स्थान, होय छे एवं ते प्रभारों से - ते महामुणी - महामुनि सरणं - प्राशियो माटे शराभूत भवइ - होय छे. एवं - आ प्रहारथी ते उट्टिए - संयममां भाग ठियप्पा - भनथी मोक्षमां रेहेलो अणिहे - राग - द्वेष रहित अचले - परिषह अने उपसर्गोथी यसित न थवावाणो चले अप्रतिषद्ध विहारी अबहिल्लेसे - संयमथी जहार नहीं नीडजेला सेश्यावाणो थर्धने परिव्वए - प्रब्रभ्यानुं पालन १२. पेसलं - उत्तम धम्मं - धर्मनें संखाय - भीने दिट्टिमं सम्यग्दृष्टि पु३ष - परिणिब्बुडे - जधा प्रारथी शांत रहे जम्हा - ४ आरए। मिथ्यादृष्टि ५३ष संगई - विषयोना संगथी शांत होता नथी पासह खा हेजो, गंथेहिं - बाह्य खने अभ्यंतर ग्रंथिथी गढिया अथित थयेला खेटले } ४ड़ायेला तथा विसण्णा - तेभां खासत खने कामक्कंता - अमलोगोथी घेरायेला णरा - ५३ष शांतिने प्राप्त नथी ४२ता तम्हा - ४थी लूहाओ - सुख्खा खेटले } संयमना अनुष्ठानथी णो परिवित्तसिज्जा - उरबुं भेर्धये नहीं, खेटले धैर्यपूर्व संयमनुं पालन ४२ भेध्ये जेसु - ४ आरंभोथी इमे - २॥ लूसिणो - हिंस ५३ष णो परिवित्तसंति - उरता नथी इमे ते आरंभा - आरंभ जस्स - भुनिने सव्वओ - सर्वतः जने सव्वयाए - सब्वप्पयाए - ५धा प्रारथी सुपरिण्णाया - सारी रीते भगवावाणा भने त्यभवावाणा भवंति - होय छे. से, एस - ते कोहं-माणं - मायं च लोहं - डोध-मान-माया खने लोलनो वंता - त्याग इरीने तुट्टे - मोहनीय सहि अर्मोना बंधनोथी छुटेलो वियाहिए - हेलो छेत्ति बेमिं - आ પ્રમાણે હું કહું છું.
-
ભાવાર્થ :- ભિક્ષાવૃત્તિ ગોચરી દ્વારા જીવનનિર્વાહ કરવાવાળા સાધુ સમ્યગ્દર્શનની (२४० eeeeeep.poop श्री आचारांग सूत्र
-
-
-

Page #264

કોઈ પણ પ્રકારની આશાતના ન કરતો એવો, ધર્મ સાંભળવાની ઈચ્છાવાળા પુરૂષને સારી રીતે જાણીને, વિચાર કરીને જે ધર્મના યોગ્ય હોય તેને તે પ્રકારે ધર્મનું કથન કરે, અને પ્રાણી-ભૂત-જીવ-સત્ત્વને કોઈ પણ પ્રકારે કષ્ટ ન થાય તે પ્રકારે આચરણ કરે અને ઉપદેશ આપે. આવા સાધુ સર્વ પ્રાણિયો માટે આશ્વાસનના સ્થાનરૂપ હોય છે. જેમ સમુદ્રમાં જલથી રહિત દ્વિપ સમુદ્રયાત્રીઓ માટે વિશ્રામના સ્થાનસ્વરૂપ હોય છે. તે પ્રકારે જ તે સાધુ સર્વ પ્રાણિયો માટે શરણરૂપ હોય છે. તે સાધુ સ્વયં દ્વારા ઉત્તમ ઉપદેશથી પ્રાણિયોને જીવોને ધર્મના સન્મુખ કરે છે અને પોતે સંયમનું પાલન કરતા એવા મોક્ષમાર્ગમાં સ્થિર રહે છે. જે પ્રાણી સાંસારિક વિષયોમાં આસક્ત છે તથા કામભોગોમાં નિમગ્ન છે. તેને સુખ-શાંતિ પ્રાપ્ત હોતી નથી. જે પુરૂષ સાંસારિક વિષયોને તથા કામભોગોને છોડીને સંયમનું પાલન કરે છે તે શાંતિ અને સુખને પ્રાપ્ત ४२ छ. ॥ १८५॥
भावार्थ :- भिक्षावृत्ति से जीवन निर्वाह करने वाला साधु सम्यग् दर्शन की किसी प्रकार से आशातना न करता हुआ धर्म सुनने की इच्छा वाले पुरुष को भली भांति विचार कर जो जिस धर्म के योग्य हो उसे उसी प्रकार से धर्म का कथन करे और प्राणी, भूत, जीव, सत्त्व को किसी प्रकार से कष्ट न हो उस प्रकार आचरण करे। ऐसा साधु समस्त प्राणियों के लिए आश्वासन का स्थान होता है। जैसे जल की बाधा से रहित द्वीप समुद्र यात्रियों के लिए विश्राम का स्थान होता है उसी प्रकार वह साधु समस्त प्राणियों के लिए शरण रूप होता है। वह साधु अपने उत्तम उपदेश के द्वारा प्राणियों को धर्म के सन्मुख करता है और स्वयं संयम का पालन करता हुआ मोक्षमार्ग में स्थित रहता है । जो प्राणी सांसारिक विषयों में आसक्त हैं तथा काम भोगों में निमग्न हैं उन्हें शांति और सुख प्राप्त नहीं होता । जो पुरुष सांसारिक विषयों को तथा काम भोगों को छोड़ कर संयम का पालन करता है वह शान्ति और सुख को प्राप्त करता है ॥१९५॥ - यदि वैतद्वक्ष्यमाणमित्याह - . .. कायस्स वियाघाए एस संगामसीसे वियाहिए
से हु पारंगमे मुणी, अविहम्ममाणे फलगावयट्ठी कालोवणीए कंखिज्ज कालं जाव सरीरभेउ त्ति बेमि
॥ १९६ ॥ कायस्य व्याघातः शरीरविनाश एष संग्रामशीर्षमिव व्याख्यातः । तत्र - मरणकाले स खलु पारङ्गामी मुनिः अविहन्यमानः परीषहोपसर्गः फलकावस्थायी फलकवदवतिष्ठते न कातरी भवतीति । कालोपनीतः - मृत्युकालेनान्यवशतां प्रापितः काङ्ग्रेत् कालं - मरणकालं यावत् शरीरभेदो भवति तावत् । न पुनर्जीवस्य विनाशोऽस्तीति ब्रवीमि ॥ १९६ ॥ .. अन्वयार्थ :- कायस्स - मायुष्यना क्षये. शरी२नो अथवा या२. पाता नो बियाघाए - विनाश संगामसीसे - संयमभूमि वियाहिए - दी. छ. हु - निश्चयथा से -
|श्री आचासंग सूत्र |0000000000000000000000000000(२४१

Page #265

તે મુળી - મુનિ પાને - સંસારનો પારગામી છે વિક્રમ માળે - જે પરિષહ ઉપસર્ગો દ્વારા પીડિત કરાતા હોવા છતાં પણ પત્તરવયી - લાકડાની માફક છોલવા છતાં સ્થિર રહે છે. રાતોવળી - મૃત્યુનો સમય નજદીક આવે ત્યારે નાવ સરીરમે - શરીરનો ભેદ થવા સુધી શર્ત - મૃત્યુની વિM - પ્રતીક્ષા કરે, ત્તિ વૈમિ - આ પ્રમાણે હું કહું છું.
ભાવાર્થ :- શરીરનો નાશ અથવા ચાર ઘાતી કર્મોનો વિનાશ જ્ઞાનિયો માટે યુદ્ધભૂમિ માનેલી છે. જેમ શૂરવીર પુરૂષ પણ યુદ્ધભૂમિમાં શ–દલની ચમકતી એવી તલવારોને દેખીને ઘબરાઈ જાય છે, આ પ્રમાણે મરણકાલ નજદિક આવે ત્યારે કોઈ પુરૂષ કાયર થઈ જાય છે, પરંતુ જે ધીરતાવાળો ધૈર્યવાન પુરૂષ મરણકાલ નજદિક આવે ત્યારે ઘબરાતો નથી તે જ ખરેખર પંડિત મરણથી મૃત્યુને પ્રાપ્ત કરી શુભગતિને મેળવે છે.
મૃત્યુ ખરેખર સંગ્રામ છે, સંગ્રામમાં પરાજિત થવાવાળો વૈભવ વગરનો અને વિજયી થવાવાળો વૈભવસંપન્ન હોય છે. મૃત્યુને મિત્ર માનવાવાળો તેનાથી ભય વગરનો સાધક સાધનાના શિખર પર પહોંચે છે. એટલે આગમકાર કહે છે કે મૃત્યુનો સમયે મૂઢતા આશંસા - ભયભીતતા ન હોવી જોઈએ, તેની મુખ્ય પ્રવૃત્તિ શરીર અને કષાયોને પાતળા ઓછા કરવાના, શરીર મોક્ષનું બાહ્ય કારણ છે મુખ્ય કારણ તો કષાયોનો સર્વથા ત્યાગ કરવો, કષાયોથી જ છૂટકારો તે જ ખરેખર મુક્તિ મોક્ષ છે. કષાયરૂપી અગ્નિને ધીમે ધીમે શાંત કરીને સર્વથા ક્ષય થાય ત્યારે શીતલતા પ્રાપ્ત થાય છે અને મોક્ષના અવ્યાબાધ સુખનો સ્વામી બને છે. તે ૧૯૬ /
भावार्थ :- शरीर का नाश अथवा चार घाती कर्मों का विनाश ज्ञानियों के लिए युद्धभूमि माना गया है । जैसे शूरवीर पुरुष भी युद्धभूमि में शत्रुदल की चमकती हुई तलवारों को देख कर घबरा जाता है । इसी तरह मरणकाल उपस्थित होने पर कई पुरुष कायर हो जाता हैं किन्तु जो धैर्यवान् पुरुष मरणकाल के उपस्थित होने पर घबराते नहीं हैं वे ही पण्डितमरण से मृत्यु को प्राप्त होकर शुभगति को प्राप्त होते हैं ।
मृत्यु सचमुच संग्राम है जैसे संग्राम में पराजित होने वाला वैभव से रहित रहता है और विजयी होने वाला वैभव से सम्पन्न होता है। वैसे ही मृत्युकाल में आशंसा अर्थात् परलोक में विषय भोगों की लालसा और मृत्यु के भय से पराजित होने वाला साधक अपनी साधना से गिर जाता है । तथा अनासक्त अर्थात आशंसा से रहित और मृत्यु को अपना मित्र मान कर उससे भयभीत नहीं होने वाला साधक साधना के शिखर पर पहुँच जाता है । इसीलिये आगमकार फरमाते हैं कि मृत्यु के उपस्थित होने पर मूढ़ता (आशंसा और भयभीतता) उत्पन्न नहीं होनी चाहिये । इस मूढ़ता से बचने की तैयारी जीवन के अन्तिम क्षण में नहीं होती वह पहले से करनी होती है। उसकी मुख्य प्रवृत्ति है - शरीर और कषायों को पतला करना । शरीर तो मोक्ष का बाह्य कारण है । मुख्य कारण तो कषायों (क्रोध, मान, माया, लोभ) का सर्वथा त्याग करना है । कषायों से छुटकारा पाना ही वास्तव में मुक्ति (मोक्ष) है। कषाय रूपी अग्नि के शान्त हो जाने पर जीव शीतलता को प्राप्त होता है और मोक्ष के अव्याबाध सुखों का भागी बन जाता है ॥ १९६ ॥
| सप्तमध्ययनं व्युच्छिन्नम् | (૨૪ર)થ0થઈથoથઈથJથઈથJથઈથ00થઈથoથઈ શ્રી બાવાર સૂત્ર

Page #266

त्र. विमोक्षनामक अष्टम अध्ययन
प्रथम उद्देशकः* છઠ્ઠા અધ્યયન બાદ સાતમું અધ્યયન હોવું જોઈએ, તે અધ્યયનું નામ “મહાપરિજ્ઞા' છે તેના સાત ઉદ્દેશા છે પરંતુ આ અધ્યયન લુચ્છિન્ન-નાશ થયેલ છે. એટલે હવે આઠમા અધ્યયનો પ્રારંભ થાય છે આ અધ્યયનું નામ “વિમોક્ષ છે. છઠ્ઠા અધ્યયનમાં કહ્યું કે મોક્ષાર્થી પુરૂષે સ્વયંના શરીર-ઉપકરણ આદિથી મમત્વ-મમતા હટાવીને નિઃસંગ થઈને વિચરવું જોઈએ. આવું પરમ વીરપુરૂષ જ કરી શકે છે અને તેને સમ્યગુ નિર્વાણની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી જ આ અધ્યયનમાં સમ્યગુનિર્વાણનું વર્ણન કરાય છે. - छठे अध्ययन के बाद सातवें अध्ययन का वर्णन किया जाना चाहिए । सातवे अध्ययन का नाम 'महापरिज्ञा' है । इसके सात उद्देशक हैं किन्तु यह अध्ययन व्युच्छिन्न हो गया है । इसलिए अब आठवाँ अध्ययन प्रारम्भ किया जाता है । इस अध्ययन का नाम 'विमोक्ष' है । छठे अध्ययन में कहा गया है कि मोक्षार्थी पुरुष को अपने शरीर उपकरण आदि मे ममत्व हटा कर निःसङ्ग होकर विहरना चाहिए। ऐसा परम धीर पुरुष ही कर सकता है और उसे सम्यग् निर्माण की प्राप्ति होती है । अतः इस अध्ययन में सम्यग् निर्माण का वर्णन किया जाता है :
अनन्तरसूत्रे शरीरादिविधूननेन निःसङ्गताऽभिहिता । सा च दर्शनशुद्धौ सत्यां साफल्यमनुभवतीत्यत्र सैव दर्शनशुद्धिः प्रतिपाद्यते -
से बेमि संमणुण्णस्स वा असमणुण्णस्स वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा णो पाएजा . णो णिमंतिज्जा णो कुज्जा वेयावडियं परं आढायमाणे
त्ति बेमि ॥ १९७ ॥ -सोऽहं ब्रवीमि समनोज्ञाय - समनोज्ञो दृष्टितो लिङ्गतो न तु भोजनादिभिस्तस्मै, असमनोज्ञाय वा शाक्यादिभ्यो वा अशनं वा पानं वा खादिमं वा स्वादिमं वा वस्त्रं वा पतद्ग्रहं वा कम्बलं वा पायपुञ्छनं वा नो प्रदद्यात् नो निमन्त्रयेत् न कुर्याद् कैयावृत्यं परम् - अत्यर्थम् आद्रियमाणः आदरवान् न कुर्यादुक्तरूपम् इत्यर्थः ॥ १९७ ॥
अन्वयार्थ :- से बेमि - ई ई छु : परं - मतिशय आढायमाणे - ४२वो
श्री आचासंग सूत्र 999999999999999199196196%96%96%96%9(२४३)

Page #267

थने समणुण्णस्स - समनोशने भेट 3 श्रद्धा भने विंगयी तो मा५९॥ समान ४ छ परंतु मा२ मा व्यवहारथी समान नथी, तेने वा - तथा असमणुण्णस्स - २मसमनोश भेट : २७५ महिने असणं-पाणं-खाइम-वा-साइमं - अशन, पानी, पाध अने स्पाय वा - तथा वत्थं - वस्त्र पडिग्गहं - पात्र कंबलं - मणी वा - मने पायपुंछणं - पायों५७ मेटले. ५॥ j७१। माटेगें पहुं णो पाएज्जा - सापे नडा या - तथा णो णिमंतिजा - सामने भा५qमाटे निमंत्रित ५९॥ न ४२ वा - मने णो वेयावडियं कुज्जा - वैयाक्थ्य ५५ न. ४३. त्ति बेमि - मा प्रभारी ई ७९ छु. .
ભાવાર્થ :- જેઓનો વેશ લિંગ અને શ્રદ્ધાસમાન હોવાથી તેમનોજ્ઞ છે. પરંતુ આહાર આદિના વ્યવહારથી સમાન નથી તે, જેની શ્રદ્ધા-લિંગ આદિ બધું અલગ છે. તેઓ અસમનોજ્ઞ કહેવાય છે. આ બન્ને પ્રત્યે અતિશય આદરવાળા થઈને અશનપાન-ખાદિમ-સ્વાદિમ-વસ્ત્ર-પાત્રાદિ ન આપે અને આમંત્રણ પણ ન આપે. ૧૯ળી
___भावार्थ :- जिसका वेश (लिङ्ग) और श्रद्धा समान है परन्तु आहार आदि समान नहीं है वह समनोज्ञ कहलाता है । जिसकी श्रद्धा लिङ्ग आदि सब भिन्न हैं वह अमनोज्ञ कहलाता है। इन दोनों के प्रति अतिशय आदरवान् होकर अशन, पान, खादिम, स्वादिम, वस्त्र, पात्रादि न दे और न आमन्त्रण ही करे ॥ १९७ ॥
धुवं चेयं जाणिज्जा असणं वा जाव पायपुंछणं वा लभिया णो लभिया णो भुजिया पंथं विउत्ता विउक्कम्म विभत्तं धम्मं जोसेमाणे समेमाणे चलेमाणे पाइज्जा वा णिमंतिज्जा वा कुज्जा वेयावडियं परं
अणाढायमाणे त्ति बेमि ॥ १९८॥ ते हि शाक्यादय एवं ब्रूयुः- ध्रुवं चैतञ्जानीयात् - अशंन वा यावत् पादपुञ्छनं वा भवद्भिरन्यत्र लब्बा वा अलब्वा वा भुक्त्वा वा अभुक्त्वा वाऽस्मदावसथे - मठेआगन्तव्यं पन्थानं व्यावर्त्याऽपि व्युत्क्रम्याऽन्यगृहाणि वेति । किंच - स शाक्यादिविभक्तं - पृथग्धर्मं जूषन् - आचरन् समेरन् - समागच्छन् प्रतिश्रयमध्येन कदाचित् तथा गच्छन् चलनशनादि प्रदद्याद्वा, अशनादिदानेन निमन्त्रयेद् वा कुर्याद् वैयावृत्यं वा, तत्सर्वं तस्य कुशीलस्य नाभ्युपेयात् । कथं ? परं - अत्यर्थम् अनाद्रियमाणः । एवं हि दर्शनशुद्धिर्भवतीति ब्रवीमि ॥ १९८ ॥
अन्वयार्थ :- एयं - माने धुवं - ध्रुप भेटवे निश्चित जाणिज्जा - tell, असणं - २मशन वा - तथा जाव - rui सुधी पायपुंछणं - पाहतुंछन लभिया - प्राप्त रीने ण भुंजिया - न पाईने पंथं - भागने विउत्ता - पहलीने वा - अथवा विउक्कम्म - संधन
(२४४)OTOOTOOTOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO|श्री आचारांग सूत्र

Page #268

झरीने भारा स्थान पर खावभे विभत्तं भिन्न धम्मं - धर्मनुं जोसेमाणे - सेवन उरतो जेवो जौद्ध भिक्षु हि समेमाणे आवतो येवो अथवा चलेमाणे- ४तो वो भे अधायित् खेभ-उडे वा - अथवा पाइज्जा - आहार खाहि खाये वा - अथवा णिमंतिज्जा - आहारहि खपवा भाटे निमंत्रण आये वा - अथवा परं - अत्यंत खारसहित वेयावडियं - वैयावय्य कुज्जा - ४२ तो अणाढायमाणे - साधु तेनो स्वीकार न ५२ त्ति बेमि - खाप्रमाणे हुं हुं छं.
-
ભાવાર્થ :- બૌદ્ધ ભિક્ષુ આદિ અન્યતીર્થિક જો સાધુને આહારાદિ આપે અથવા આહારાદિ માટે આમંત્રણ કરે તથા વૈયાવચ્ચ કરે તો સાધુ તેનો સ્વીકાર કરે નહીં. તે અન્યતીર્થિયોની સાથે સાધુએ કોઈ પણ પ્રકારનો સંબંધ ન રાખવો જોઈયે. II ૧૯૮ II
भावार्थ :- बौद्ध भिक्षु आदि अन्यतीर्थिक यदि साधु को आहारादि दे तथा आहारादि के लिए आमन्त्रण करे और वैयावच्च करे तो साधु इनको स्वीकार न करे। उन अन्यतीथियों के साधु से किसी प्रकार का सम्बन्ध न रखना चाहिए ॥ १९८ ॥
शाक्यादिभि सह परिचयादौ के दोषाः ? उच्चन्ते -
इहमेंगेसिं आयारगोयरे णो सुणिसंते भवइ ते इह आरंभट्ठी अणुवयमाणा हण पाणे घायमाणा हणओ, यावि समणुजाणमाणा अदुवा अदिष्णमाययंति अदुवा वायाउ विउज्जंति, तंजहा - अत्थि लोए णत्थि लोए धुवे लोए अधुवे लोए साइए लोए अणाइए लोए सपज्जवसिए लोए अपज्जवसिए लोए सुकडेत्ति वा दुक्कडेत्ति वा कल्लाणेत्ति वा पावेत्ति वा साहुत्ति वा असाहुत्ति वा सिद्धित्ति वा असिद्धित्ति वा रिएत्ति वा अणिरएत्ति वा जमियं विप्पडिवण्णा मामगं धम्मं पण्णवेमाणा इत्थवि जाणह अकम्हा एवं तेसिंणो सुक्खा धम्मे णो सुपण्णत्ते धम्मे भवइ
॥ १९९ ॥
-
इहैकेषाम् आचारगोचरो न सुनिशान्तो सुपरिचितो भवति, ते इह लोके आरम्भार्थिनोऽनुवदन्तः, तद्यथा-जहि प्राणिनः, घातयन्तो घ्नतश्चापि सुमनुजानन्तः, अथवा वाचो
श्री आचारांग सूत्र ७७७७७এ6এএএ6এ6এ७७७७७७७७) २४५
-

Page #269

वियुञ्जन्ति - विविधं प्रयुअन्ति, तद्यथा - अस्ति लोकः, नास्ति लोकः, ध्रुवो लोकः, अध्रुवो । लोकः, सादिको लोकः, अनादिको लोकः, सपर्यवसितो लोकः, अपर्यवसितो लोकः, सुकृतमिति, दुष्कृतमिति वा, कल्याण इति वा, पाप इति वा, साधुरिति वा, असाधुरिति वा, सिद्धिरिति वा, . असिद्धिरिति वा नरक इति वा अनरक इति वा यदिदं विप्रतिपन्ना मामकम् आत्मीयं धर्म प्रज्ञापयन्तः स्वतो नष्टाः परानपि नाशयन्ति । अत्रापि - अस्ति लोको नास्ति वेत्यादौ जानीत अकस्मात् हेतोरभावात् । एवं तेषां नो स्वाख्यातो धर्मो न सुप्रज्ञापितो धर्मो भवतीति ॥ १९९ ॥
અન્યથાર્થ :- રૂ - આ સંસારમાં સિ - કેટલાક મનુષ્ય મારો - આચાર સંબંધી જ્ઞાનથી નો સુલતે મવડું - સારી રીતે પરિચિત હોતા નથી, તે - તે રૂ. - આ લોકમાં માપી - આરંભાર્થી એટલે કે આરંભ કરવાવાળા હોય છે. અનુવયના - તેઓ દેશિક ભોજનાદિમાં ધર્મ બતાવે છે, “પાળે - પ્રાણિયો ન - મારો આ પ્રમાણે કહીને હાથમાળા - પ્રાણિહિંસાની આજ્ઞા આપે છે, અર્થાત્ પ્રાણિની હિંસા કરાવે છે ય - અને હળવો - પ્રાણિયોની હિંસા કરવાવાળાને સમજુનાગમાળા - સારો માને છે એટલે કે પ્રાણિહિંસાનું અનુમોદન કરે છે. વા - અથવા gિi - અદત્ત એટલે કે સ્વામી દ્વારા નહીં અપાયેલ છતાં તેની વસ્તુને સાવયંતિ - ગ્રહણ કરે છે. પા - અથવા વાયાડ - વિવિધ પ્રકારના વચન વિસ્તૃતિ - બોલે છે. તે નહીં - જેમ કે તો - લોક અત્રિ - છે, તો - લોક ત્યિ - નથી, તો - લોક જુવે - ધ્રુવ છે, તો - લોક અધુરે - અધ્રુવ છે. તો સપષ્યવસા - લોક સંપર્યવસિત છે - સાન્ત છે, તો અપઝવા - લોક અપર્યવસિત છે - અંતરહિત છે, સુડેત્તિ - સુકૃત યુવરાત્તિ - દુષ્કૃત જ્ઞાત્તિ - પુણ્ય પત્તિ - પાપ સાત્તિ - સારો ગણાહુતિ - ખરાબ સિદ્ધાંત - સિદ્ધિ ગાિિત્ત -
અસિદ્ધિ રિત્તિ - નરક વા - અને મારૂત્તિ - અનરક છે. માં - આ પ્રકારે વિપડિવા - પરસ્પર મતભેદ રાખતા એવા વાદી લોક માનમાં - પોતપોતાના ઘM - ધર્મને પ્રવેમાળા - શ્રેષ્ઠ બતાવે છે. સ્થવિ - આ વિષયમાં નાપદ - જાણવું જોઈએ કે પર્વ - આ પ્રકારે વિરા - યુક્તિ સંગત ન હોવાના કારણે તેહિં - તેઓનો ધર્મ જો સુવા - સ્વાખ્યાત સારી રીતે ઉપદેશેલો છે નહીં અને ઘને - તેઓનો ધર્મ છો
- સુપ્રજ્ઞપ્ત યુક્તિ યુક્ત પણ નથી.
ભાવાર્થ - જગતમાં જે લોકોને અશુભકર્મોનો ઉદય થાય છે. તેઓ મોકોપયોગી આચારને સારી રીતે નથી જાણતા, તેઓ ગૃહસ્થાવાસને છોડીને પણ શુદ્ધ સંયમનું પાલન નથી કરતા, સંયમની ક્રિયાઓથી ઘબરાઈને આરંભાદિમાં પ્રવૃત્તિ કરવા લાગી જાય છે અને તેઓ અદત્ત ચોરી કરીને પણ ગ્રહણ કરવા લાગી જાય છે તેથી તેઓ મિથ્યા ખોટું વચન પણ ઉચ્ચારે છે તેમાંથી કેટલાક વાદી લોકો જીવ-અજીવ-સ્વર્ગ
(૨૪)થ666666@666666666 શ્રી બાવાર સૂત્ર

Page #270

નરક-લોક-પરલોક-આદિના અસ્તિત્ત્વનો સ્વીકાર કરે છે અને કેટલાક લોકો અસ્તિત્ત્વનો સ્વીકાર કરતા નથી, કેટલાક લોકો નિત્ય કહે, કેટલાક લોકો અનિત્ય કહે છે. આ પ્રકારે તે અન્યતીર્થિ લોકો એકાંતપક્ષને ગ્રહણ કરીને પરસ્પર વિવાદ કરતા એવા સ્વયં-સ્વયંના મતની પ્રશંસા કરે છે અને બીજાઓના મતની નિંદા કરે છે. જેથી એકાંતવાદિઓનો ધર્મ સ્વાખ્યાતધર્મ નથી, જેથી અનેકાંતધર્મ-સ્વાદ્વાદ ધર્મ જ ખરેખર स्वाण्यात धर्म छ भने ते ४ अड! ४२१॥ योग्य छे. ॥ १८८ ॥
भावार्थ :- इस जगत् में जिन लोगों को अशुभ कर्म का उदय होता है वे मोक्षापयोगी आचार को भली भाँति नहीं जानते हैं । वे गृहस्थावास छोडकर भी शुद्ध संयम का पालन नहीं करते हैं। संयम की क्रियाओं से घबरा कर वे आरम्भादि में प्रवृत्ति करने लग जाते हैं और वे अदत्त को भी ग्रहण करने लग जाते हैं तथा वे मिथ्या भाषण भी करते हैं। उनमें से कुछ वादी लोग जीव अजीव स्वर्ग नरक लोक परलोक आदि के अस्तित्त्व को स्वीकार करते हैं और कुछ लोग अस्तित्व को स्वीकार नहीं करते हैं। कोई लोक को नित्य कहते हैं तो कोई अनित्य कहते हैं । इस प्रकार वे अन्यतीर्थि लोग एकान्त पक्ष को ग्रहण कर परस्पर विवाद करते हुए अपने अपने मत की प्रसंशा करते हैं और दूसरों के मत की निन्दा करते हैं । अतः एकान्तवादियों का धर्म स्वाख्यात धर्म नहीं है । अतः अनेकान्त धर्म-स्याद्वाद धर्म ही स्वाख्यात है और वही ग्राह्य है ॥ १९९ ॥ . . किम्भूतस्तर्हि सुप्रज्ञापितो धर्मो भवतीत्याह -
से जहेयं भगवया पवेइयं आसुपण्णेणं जाणया पासया अदुवा गुत्ती वओ गोयरस्स त्ति बेमि सम्वत्थ सम्मयं पावं, तमेव उवाइक्कम्म एस महं विवेगे वियाहिए गामे वा अदुवा रण्णे णेव गामे णेव रण्णे धम्ममायाणह पवेइयं माहणेण मइमया, जामा तिण्णि उदाहिया जेसु इमे आरिया संबुज्झमाणा समुट्ठिया, जेह णिबुया पावेहिं कम्मेहिं अणियाणा ते वियाहिया
॥२००॥ _ तद्यथा इदं - स्याद्वादरूपं वस्तुस्वरूपं भगवता प्रवेदितम् आशुप्रज्ञेन केवलिना जानता पश्यता । किञ्च - तेषामेकान्तवादिनां सम्यगुत्तरं देयम् अथवा गुप्तिर्वाग्गोचरस्य विधेयेति ब्रवीमि । वादायोत्थितान् वादिन एवं च ब्रूयात्, तथा - भवतां सर्वत्र सम्मतं पापं, मम तु नैतद् । तदेव - एतत् पापानुष्ठानम् उपातिक्रम्य अतिलय व्यवस्थितोऽहमतो एष मम विवेको व्याख्यातः । जीवाजीवादिपरिज्ञाने सम्यगनुष्ठाने च सति भवति धर्मो ग्रामेऽथवारण्ये, विवेकाभावे नैव ग्रामे नैव
श्री आचारांग सूत्र 0900000000000000000000000000(२४७)

Page #271

अरण्ये । अतस्तं धर्ममाजानीत प्रबेदितं माहणेण - भगवता मतिमता - केवलिना । किम्भूतो धर्म इत्याहयामास्त्रयः । यामा व्रतविशेषाः प्राणातिपातमृषावाद - परिग्रहविरतिरिति, अदत्तादानमैथुनयोः परिग्रह एवान्तर्भावात् त्रयग्रहणं, यदिवा यामा वयोविशेषास्तद्यथा - अष्टवर्षादात्रिंशतः प्रथमस्तत उर्ध्वमाषष्टेः द्वितीयः, तत उर्ध्व तृतीय इति अति बालवृद्धयोर्व्युदासः, यदिवा यम्यते - उपरम्यते संसारभ्रमणोदेभिरिति यामाः - ज्ञानदर्शनचारित्राणीति उदाहृता येषु इमे आर्याः सम्बुध्यमानाः समुत्थिताः, ये निर्वृताः पापेषु कर्मसु अनिदानास्ते व्याख्याताः - प्रतिपादिता इति ॥ २०० ॥
-
અન્વયાર્થ :- તુપોળ – આશુપ્રજ્ઞ અર્થાત્ સદા (હંમેશા) ઉપયોગ રાખવાવાળા ગાળવા – કેવલજ્ઞાની અને પાસવા – કેવલદર્શની સે - તે મળવવા – પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ છ્યું - આ સ્વાદ્વાદનું નન્હા - જે પ્રકારે વેડ્યું - કથન કરેલ છે, તે આ બતાવેલ છે. હુવા - અથવા તેઓએ વો - ગોયરસ્ત પુત્તી – વચનની ગુપ્તિ અર્થાત્ ભાષાસમિતિનો ઉપદેશ આપેલ છે ત્તિ વેમિ - આ પ્રમાણે હું કહું છું. સત્ત્વત્ય - અન્યતીર્થિ સર્વત્ર પાä - પાપાનુષ્ઠાનની સમ્મä - સંમતિ આપે છે. તમેય - તે પાપાનુષ્ઠાનને વાવમ ઉલ્લંધન કરીને રહેવું જ્ઞ – આ માઁ - મહાન વિવેશે - વિવેક વિવાહિy – કહેલ છે. ધર્મ ગામે – ગ્રામમાં અનુવા અથવા રળે – જંગલમાં પણ થઈ શકે છે, કારણ કે ખેવ - ન તો ગામે – ગામ ધમ્મ - ધર્મનું કારણ છે અને જેવ - ન તો રળે – જંગલ ધર્મનું કારણ છે ગાવાળ ૢ - આ જાણો, મળયા – કેવલજ્ઞાની માળે” – ભગવાને વેડ્યું – આ ફ૨માવેલ છે. પ્રભુને તિષ્નિ - ત્રણ ખાયા - યામ અર્થાત્ વ્રત રત્નત્રય વાહિયા - ફરમાવેલ છે, ખેતુ – જેમાં સંવુમાળા – બોધને પ્રાપ્ત થયેલ મે – આ બારિયા - આર્ય લોક સમુદ્ધિયા - સમુપસ્થિત છે. જે – જે જીિવા - ક્રોધાદિના ઉપશમથી શાંત થયેલ છે તે – તે પાવૅનિં પાપ મેäિ - કર્મોથી રહિત અને અળિયાળા - નિદાન-નિયાણા રહિત વિવાદિયા કહેલા છે.
ભાવાર્થ :- વસ્તુ અનેકાંતાત્મક છે, એકાંતવાદી વસ્તુનું સાચું નિરૂપણ નથી કરી શકતા, તેઓને જીવાજીવાદિનું જ્ઞાન ન હોવાથી તેઓ પાપારંભ કરે છે અને પાપાનુષ્ઠાન કરવાની સમ્મતિ રજા આપે છે. તેઓનો અરણ્યવાસ જંગલમાં રહેવું પણ ધર્મનું કારણ નથી થઈ શકતું કારણ કે જે પુરૂષ સત્-અસત્તા વિવેકી હોય છે, તેઓને ધર્મ હોય છે. ગામ અથવા જંગલ ધર્મનું કારણ નથી, પરંતુ વિવેક જ ધર્મનું કારણ છે તે વિવેક આત્મામાં જ હોય છે, વાસ્તવમાં ખરેખર આત્માનો સ્વભાવ જ ધર્મ છે.
આ સૂત્રમાં ત્રણ વ્રતોનું કથન કરેલ છે, જેમકે પ્રાણાતિપાતવિરમણ મૃષાવાદ વિરમણ અને અપરિગ્રહ, અદત્તાદાન અને મૈથુનનો અહીંયા અપરિગ્રહમાં સમાવેશ (અન્તર્ભાવ) કરેલ છે, અથવા અહીંયા ‘યામ' શબ્દથી જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપ (૨૪૮)IXXIX X X XXX XXXJX |શ્રી આચારાંગ સૂત્ર

Page #272

રત્નત્રયીની વિવક્ષા કરેલ છે. જે પુરૂષ સમ્યગુ રત્નત્રયીને લઈને ઉદ્યમવંત થયેલા છે. तो शांत-५५२लित भने निहान-निय॥५॥ २लित ४८ छ. ॥ २०० ॥
___ भावार्थ :- वस्तु अनेकान्तात्मक है । एकान्तवादी वस्तु का सम्यक् निरूपण नहीं कर सकते हैं । उन्हें जीवाजीवादि का ज्ञान न होने से वे स्वयं पापरम्भ करते हैं और पापानुष्ठान की सम्मति देते हैं । उनका अरण्यनिवास भी धर्म का कारण नहीं हो सकता क्योंकि जो पुरुष सत् और असत् के विवेकी होते हैं उनको धर्म होता है । ग्राम या जङ्गल धर्म का कारण नहीं है किन्तु विवेक ही धर्म का कारण है। ___ इस सूत्र में तीन व्रतों का कथन किया गया है यथा :- प्राणातिपात विरमण, मृषावाद विरमण और अपरिग्रह । अदत्तादान और मैथुन का यहाँ पर अपरिग्रह में अन्तर्भाव कर लिया गया है । अथवा यहाँ पर 'याम' शब्द से ज्ञान, दर्शन, चारित्र रूप रत्नत्रय की विवक्षा की गई है । जो पुरुष सम्यग् ज्ञान, दर्शन, चारित्र को लेकर उद्यमवंत हुए है वे शान्त, पाप रहित और निदान-नियाणा रहित कहे गये हैं ॥ २०० ॥ - क्व च पुनः पापकर्मसु अनिदाना इत्यत आह -
उड़े अहं तिरियं दिसासु सव्वओ सव्वावंति य णं पाडियक्कं जीवहिं कम्मसमारंभेणं तं परिण्णाय मेहावी णेव सयं एएहिं काएहिं दंडं समारंभिज्जा णेवण्णेहिं एएहिं काएहिं दंडं समारंभाविज्जा णेवण्णे . ... एएहिं काएहिं दंडं समारंभंते वि समणुजाणिज्जा जेयण्णे एएहिं काएहिँ दंडं समारंभंति तेसिं वि वयं लज्जामो तं परिण्णाय मेहावी तं वा दंडं अण्णं वा
णो दंडभी दंडं समारंभिज्जासि त्ति बेमि ॥ २०१॥ - उर्ध्वमधस्तिर्यग्दिक्षु सर्वतः सर्वासु च प्रत्येकं जीवेषु यः कर्मसमारम्भः जीवानुदिश्य य उपमर्दरूपः क्रियासमारम्भस्तम् परिज्ञाय मेधावी नैव स्वयेमेतेषु कायेषु दण्डं समारभेत । न चापरेण समारम्भयेत् । नैवाऽन्यान् एतेषु कायेषु दण्डं समारभमाणानपि समनुजानीयात् । ये चान्ये एतेषु कायेषु दण्डं समारभन्ते तैरपि वयं लज्जामः इति कृताध्यवसायो महतेऽनय कर्मसमारम्भस्तं परिज्ञाय मेधावी तं वा दण्डमन्यं वा नो दण्डभीः - दण्डभीरूदण्डं समारभेथा इति ब्रवीमि ॥२०१॥ ___ अन्वयार्थ :- उड्डे ७५२. - अहं - नीये य - भने तिरियं - तिछा दिसासु - हीमोम तथा सव्वावंति - अघी अनुहिशामोमा सव्वओ - १५प्र.५२थी. पाडियक्कं पाडिक्कं - प्रत्ये: जीवेहिं - पोन विषे कम्मसमारंभे - भनो समा२५ थाय छ मेहावी - बुद्धिमान् ५३५ तं - तेने परिण्णाय - Meीने सयं - स्वयं एएहिं - २॥ काएहिं
|श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(२४९

Page #273

- नियोन। विषे दंडं - इंनो णेव समारंभिज्जा - मामा ४३ नहीं, तथा अण्णे - . बीमो . द्वा२॥ ५९॥ एएहिं - . काएहिं - ®पनियोन विधे दंडं - नो णेव समारंभाविज्जा - मारम ४२पे नही मने एएहिं काएहिं दंडं समारंभंते - मा पनि आयोन। विषे नो मारम ४२११॥ अण्णे - श्रीमान णेव समणुजाणिज्जा - अनुमोहन ५९४२ नही. मनमा मा प्रभारी राजे जे - 8 अण्णे - 400 एएहिं कायेहिं दंडं समारंभंति - 20 अयोभा नो मारम ४३ . तेसि वि - तमोथी. ५९५ वयं - सभी लज्जामो - सहित 22 छीये अर्थात् ते मो. ७५२. समाने या मापे छ. तं - तेने परिणाय - Onlने मेहावी - बुद्धिमान् पु३५ दंडभी - नो मय पामतो मेवो तं - ते दंडं - डिंस॥३५ ६७ने वा - २११। अण्णं - 480 भूषा३५ दंडं - नो णो समारंभिज्जासि - मारे ४२ नही, त्ति बेमि - २५ प्रभारी हुं हुं छ.. .
ભાવાર્થ :- ઉપર-નીચે-તીર્થી બધી દિશાઓમાં અને વિદિશાઓમાં પ્રાણિયોના વિમર્થનરૂપ હિંસારૂપ આરંભ કરાય છે. તેને જાણીને બુદ્ધિમાનું પુરૂષ ત્યાગ કરે, તેઓ સ્વયં પૃથ્વીકાય આદિના હિંસારૂપ દંડનો આરંભ ન કરે, તથા બીજાઓ પાસે ન કરાવે અને કરવાવાળાની અનુમોદના પણ ન કરે, આ પ્રકારે ત્રણ કરણ-ત્રણ યોગથી सिनो सर्वथा त्या॥ ४२ हे छ. ॥ २०१ ॥
भावार्थ :- ऊपर-नीचे और तीर्थी सभी दिशाओं में और विदिशाओं में प्राणियों के उपमर्दन रूप जो आरम्भ किया जाता है उसे जान कर बुद्धिमान् पुरुष उसका त्याग करे । वह स्वयं पृथ्वीकाय आदि दण्ड का आरम्भ न करे तथा दूसरों से न करवावे और करने वालों का अनुमोदन भी न करे । इस प्रकार तीन करणतीन योग से हिंसा का सर्वथा त्याग कर दे ॥२०१॥
, . द्वितीय उद्देशकः) પહેલા ઉદેશામાં કહ્યું કે શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરવા કુશીલોની સંગતિનો ત્યાગ કરવો જોઈયે, પરંતુ અકલ્પનીય વસ્તુના ત્યાગ સિવાય આ સંભવ નથી જેથી બીજા ઉદ્દેશામાં અકલ્પનીય વસ્તુના ત્યાગનો ઉપદેશ આપે છે.
पहेले उद्देशक में कहा गया है कि शुद्ध संयम का पालन करने के लिए कुशीलों की संगति का त्याग करना चाहिए । परन्तु अकल्पनीय वस्तु के त्याग के बिना यह सम्भव नहीं है । अतः इस दूसरे उद्देशक में अकल्पनीय वस्तु के त्याग का उपदेश दिया जाता है। दण्डभीरूता चाऽकल्पनीयपरित्यागमृते न सम्पूर्णतामियाद् अतः अकल्पनीयपरित्यागार्थ-मुपदिश्यते
से भिक्खु परिक्कमिज वा चिट्ठिन वा निसीइज वा तुयट्टिज वा सुसाणंसि वा सुन्नागारंसि वा
२५०JOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO

Page #274

गिरिगुहंसि वा रुक्खमूलंसि वा कुंभाराययणंसि वा हुस्त्था वा कहिंचि विहरमाणं तं भिक्खुं उवसंकमित्तु गाहावइ बूया आउसंतो समणा ! अहं खलु तव अट्ठाए असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वां पायपुंच्छणं वा पाणाई भूयाइं जीवाइं सत्ताई समारब्भ समुद्दिस्स कीयं पामिचं अच्छिन्नं अणिसटुं अभिहडं आहटु चेएमि आवसहं वा समुस्सिणोमि से भुंजह वसह, आउसंतो समणा ! भिक्खू तं गाहावई समणसं सवयसं पडियाइक्खे
आउसंतो ! गाहावई नो खलु ते वयणं आढामि नो खलु ते वयणं परिजाणामि, जो तुमं मम अट्ठाए असणं वा (४) वत्थं वा (४) पाणाई वा (४) समारब्भ समुद्दिस्स कीयं पामिचं अछिज्जं अणिसटुं अभिहडं आहटु चेएसि आवसहं वा समुस्सिणासि, से विरओ आउसो गाहावई ! एयस्स अकरणयाए
॥२०२॥ स भिक्षु पराक्रमेत वा तिष्ठेद्वा निवीदेदा त्वग्वर्तेत वा श्मशाने वा शून्यागारे वा गिरिगुहाया वा वृक्षमूले वा कुम्भकाराऽऽयतने वा बहिर्वान्यत्र वा क्वचित् विहरतं तं भिक्षुमुपसंक्रम्यः गृहपति ब्रूयात् आयुष्मन् ! भोः श्रमण ! अहं खलु तवार्थाय अशनं वा पानं वा खादिमं वा खादिमं वा वस्त्रं वा पतद्ग्रहं वा कम्बलं वा पादपुंछनं वा समुद्दिश्य आश्रित्य प्राणिनो भूतानि जीवान् सत्त्वान् समारभ्य क्रीतं प्रामित्यन् आच्छेद्यम् अनिसृष्टम् अभ्याहृतम् आहृत्य ददामि आवसथं वा आश्रयस्थानं समुच्छृिणोमि-अपूर्वं करोमि, तद्-अशनादिक भुङ्व वस । एवं गृहपतिनोक्ते सति तं गृहपति समनसं सवयसं प्रत्याचक्षात आयुष्मन् । भो गृहपते ! न खलु ते वचनमाद्रिये न खलु ते वचनम् आसेवनपरिज्ञया परिजानामि यत् त्वं ममार्थाय अशनं वा ४ वस्त्रं वा ४ समुद्दिश्य प्राणिनो वा
|श्री आचारांग सूत्र 000000000000000000000000000000(२५१

Page #275

समारभ्य क्रीतं प्रामित्यम् आच्छिद्यम् अनिसृष्टम् अभ्याहृतं ददासि आवसथं च आश्रयस्थानं
•
समुच्छ्रिणोसि अपूर्वं करोसि । अहं विरतोऽस्मि आयुष्मन् ! भो ! गृहपते ! एतस्य भवदुपन्यस्तस्याऽकरणतयेति ॥ २०२ ॥
अन्वयार्थ :- से - सर्व सावद्ययोगोनो त्यागी ते भिक्खू - साधु परक्कमिज्ज विहार डरतो होय वा - अथवा चिट्टिज्ज - उभेलो होय वा अथवा णिसीइज्ज - बेहेलो
-
-
-
होय वा - अथवा तुयट्टिज्ज - सुतेसो होय वा अथवा सुसाणंसि - श्मशानमां सुण्णागारंसि - शून्य ध२भां गिरिगुहंसि - पर्वतनी गुझभां रुक्खमूलंसि - वृक्षनी नीये कुंभाराययणंसि - कुंभारनी शाणाभां वा अथवा कहिंचियां हुरत्था - अन्यत्र रहेलो होय वा - २अथवा विहरमाणं - विहार ४२तो होय तं ते भिक्खुं साधुनी उवसंकमित्तु - नभां खावीने गाहावई - डोह गाथापति बुया - डे आउसंतो समणा - डे आयुष्यमन् ! श्रभए। ! खलु - निश्चयथी अहं - हुं तव अट्ठाए - तमारा भाटे असणं-पाणंखाइमं वा साइमं वा - अशन, पाशी, जाहिम भने स्वाहिम तथा वत्थं - वस्त्र पडिग्गहं
-
-
पाहोन समुद्दिस्सतभारा भाटे
पात्र कंबलं - डामणी वा जने पायपुंच्छणं पाणाई - प्राए भूयाई भूत जीवाई - ७१ ने सत्ताई - सत्त्वोनों समारम्भ खारंभ दुरीने जनावेस छे. वा अथवा कीयं जरीहेस छे वा अथवा पामिच्चं -
वा
-
-
-
-
-
-
-
श्रेर्धनी पासेथी उधार सीधेस छे, वा अथवा अच्छिज्जं जीभ पासेथी सुंवीने सीधेस छे अणिस - श्रीभखोनुं भारी पासे राजेस छे. अभिहडं - सामे लावेसुं छेतेने आहड्ड - हुं भारा घरमांथी लावीने चेएमि - आपने आयुं छं. वा - अथवा आवसहं - तमारा भाटे भान समुस्सिणोमि - जनावुं छु भने भट्टानने रंगाम खाहि दुरा छं. ठेथी आउसंतो समणा - हे आयुष्मन् श्रमश ! तभी से आ अशनाहिने भुंजह भोगवो खने आवसहं वसह - भानभां निवास उरो तो भिक्खू - साधु तं - तेने समणसं - सौभ्यताथी अने सवयसं - स्नेहभर्या वयनथी अथवा जी रीते गाहावई - गृहपतिने पडियाइक्खे - २॥ प्रमाणे निषेध ४२ 3 आउसंतो गाहावई - हे आयुष्मन् गृहपति ! खलु - निश्चयथी हुं ते - तभारा वयणं - ते वयनोनो णो आढामि - आ६२ ४२तो नथी भने खलु - निश्चयथी हुं ते - तमारा वयणं - ते वयनोनो णो परिजाणामि - स्वीकार नथी झुरतो जो तुमं तभो मम अट्ठाए - भारा भाटे असणं - पाणं - खाइमं वा साइमं
-
-
-
- अशन, पानी, षाहिम अने स्वाहिभ वा तथा वत्थं - वस्त्र पडिग्गहं - पात्र कंबलं - अभणी वा अने पायपुंच्छणं पाहयच्छनने समुद्दिस्स - आश्रयी पाणाई - भूयाईजीवाई-वा-सत्ताई समारब्भ - प्राशी, भूत, व अने सत्त्वोनो आरंभ उरीने जनावेस छे, कीयं - जरीहेल छे, पामिच्चं उधार सीधेस छे अच्छिज्जं - जीभखो पासेथी
(२५२००००००००००० श्री आचारांग सूत्र
-
-
-

Page #276

सुंरवीने सीधेस छे, अणिस - जीभखोखे थापा राजेस छे अभिहडं - सामे सावेसुं छे आहड्ड - तेने पोताना घरथी लावीने चेएसि खापवा भांगे छे. वा - अथवा आवसहं - भट्ठान समुस्सिणामि - तैयार 5वा भांगो छो खने महानने रंगवा आहि अर्थ ४२वा भांगो, छो, से - झा२ए। } आउसंतो गाहावई - हे आयुष्मन् गृहपति ! हुं एयस्स - आ आर्योने अकरयाए - न ४२वानी प्रतिज्ञावाणो विरओ पापर्भथी विरत धुं (खटडेलो) અર્થાત્ મેં આરંભાદિનો ત્રણ કરણ અને ત્રણ યોગથી ત્યાગ કરેલ છે.
-
ભાવાર્થ :- સાધુ સર્વ પાપ વ્યાપારોનો સાવઘયોગોનો ત્યાગી હોય છે. તે ૪૨ દોષવર્જીત ભિક્ષા ગ્રહણ કરીને સ્વયંનો નિર્વાહ કરે છે, તે સાધુને જો કોઈ ગૃહસ્થ આ કહે કે મેં આપણને આપવા માટે આહારાદિ બનાવેલ છે, ખરીદેલ છે, અથવા કોઈની પાસેથી ઉધાર લીધેલ છે, અથવા બીજાનો આહાર મારી પાસે રાખેલ છે. અથવા તમોને આપવા માટે હું મારા ઘરથી આહારાદિ લાવ્યો છું. તથા તમારા માટે મેં ઘર બનાવેલ છે અને મકાનને રંગરોગાન કરાવેલ છે, જેથી આપ તે આહારાદિ ગ્રહણ કરો અને તે મકાનમાં નિવાસ કરો, પણ સાધુ તે દાતાની પ્રાર્થનાનો સ્વીકાર ન કરે, તે કહે કે હું સર્વ સાવદ્ય કાર્યોથી તથા અનુષ્ઠાનોથી નિવૃત્ત થઈ ગયેલ છું, મેં આરંભાદિ પાપ डायनो भए। २ए । योगथी त्याग उरेल छे. ॥ २०२ ॥
भावार्थ:- साधु सर्व सावद्य योगों का त्यागी होता है । वह ४२ दोषों को टाल कर भिक्षा ग्रहण करके अपना निर्वाह करता है । उस साधु से यदि कोई गृहस्थ यह कहे कि मैंने आपको देने के लिए आहारादि बनाया है, खरीदा है या किसी से उधार लिया है या छीन कर रखा है या दूसरे का आहार मेरे पास रखा है या आपको देने के लिए मैं अपने घर से आंहारादि लाया हूँ तथा आपके लिए मैंने घर बनवाया है एवं मकान की मरम्मत कराई है | अतः आप उस आहारादि को ग्रहण करें और उस मकान में रहें तो साधु उस दाता की प्रार्थना को स्वीकार न करे । वह कहे कि मैं समस्त सावय कार्यों से तथा अनुष्ठानों से निवृत्त हो चुका हूँ, मैंने आरम्भादि पाप कार्यों का तीन करण-तीन योग से त्याग कर दिया है ॥ २०२॥
·
तदेवं दण्डभीरूत्वं प्रतिपादितम् । अन्यः पुनः कश्चिद्विदितसाध्वभिप्रायः प्रच्छन्नमेव विदध्यात् तदपि कुतश्चिद् ज्ञात्वा प्रतिषेधयेद् इत्याह
.
से भिक्खु परिक्कमिज वा जाव हुत्थावा कहिंचि विहरमाणं तं भिक्खुं उवसंकमित्तु गाहावई आयगयाए पेहाए असणं वा (४) वत्थं वा ( ४ ) जाव आहड्ड चेएइ आवसहं वा समुस्सिणाइ भिक्खु परिघासे, तं च भिक्खू जाणिज्जा सहसम्मइयाए
श्री आचारांग सूत्र ७७७७७७७७७७७७७७७७७७ २५३)

Page #277

परवागरणेणं अन्नेसि वा मुचा अयं खलु गाहावई मम अट्ठाए असणं वा (४) वन्यं वा (४) जाव आवसहं वा समुस्सिणाइ, तं च भिक्खू पडिलेहाए
आगमित्ता आणविजा अणासेवणाए त्ति बेमि ॥२०३॥ स भिक्षु पराक्रमेत वा यावद् बहिर्वा क्वचिद् विहरन्तं भिक्षुमुपसंक्रम्य गृहपतिरात्मगतया प्रेक्षया अशनं वा वस्त्रं वा यावत् आहत्य ददाति आश्रयस्थानं वा समुच्छृिणोति अपूर्वं करोति भिर्दू परिघासयितुं भोजयितुं तच अशनादिकं भिक्षुर्जानीयात् स्वसम्मत्या चा परव्याकरणेन, अन्येभ्यो वा श्रुत्वा - अयं खलु गृहपतिर्ममार्थाय अशनं वा ४ वस्त्रं वा ४ यावद् आश्रयस्थानं वा समुच्छ्रिणोति, तच्च-अशनादिकं भिक्षु प्रत्युपेक्ष्य अवगम्य-ज्ञात्वा गृहपति ज्ञापयेद् अनासेवनयेति ब्रवीमि ॥ २०३ ॥ .
अन्वयार्थ :- से - ते भिक्खू - साधु परक्कमिज्ज - इयां ४६ २ढ्यो डोय वा - अथवा स्मशानभ २४दो डोय जाव - यां सुधी हुरत्था - अन्यत्र कहिंचि - इयां विहरमाणं - विहार 3री २ढ्यो डोय तो तं - ते भिक्खू - साधुनी उवसंकमित्तु - पासे ४७ने गाहावई - 505 Psपति आयगयाए पेहाए - स्वयंनी गुद्धिथी असणं-पाणं - २६शन ugl माह जाव - *यां सुधा वत्थं - वस्त्र-पात्र-siमणी मने ५६७ मा पाणाई-भूयाइं-जीवाईसत्ताई - प्रा., भूत, ७५, सत्त्वोनो समारब्भ - माम रीने तैयार ४३ भने भिक्खू - साधुने परिघासिउं - १५२११माटे आह? - स्वयंन। घरेथी दावीने चेएइ - मा वा - तथा आवसहं - माननो समुस्सिणाइ - सं२।२ ४२॥ अथवा मन बना तो को भिक्खू - साधु तं - तेने सह सम्मइयाए - स्वयंनी भुद्धिथी वा - अथवा परवागरणेणं - alnil पाथी वा - २अथवा अण्णेसि - Gl80 पासेथी सुच्चा - Aiमणीने जाणिज्जा - onell a. 3 खलु - निश्चयथा अयं - २॥ गाहावई - गृपति मम अट्ठाए - भा२॥ माटे असणं - २मशन-पान माह वा - तथा वत्थं - वस्त्र-पात्र मा पाणाई - प्रारी, भूत, ®प, सत्वनो समारब्भ - भार ४३रीने बनावेद छ. जाव - *यां सुधी. आवसहं - माननो समुस्सिणाइ - सं२७॥२ ४२।वे अथवा मन बनाये तो भिक्खू - साधु तं - तेनो पडिलेहाए - विया२ रीने च - मने आगमित्ता - nीने अणासेवणाए - तेनु सेवन न ६२१॥ 43 आणविज्जा - गस्थने म मापे मथात् गृहस्थने ४३ ४ २१२ तैयार કરેલ અશનાદિ તથા મકાન આદિને ભોગવવા અમારા જેવા સાધુઓને કલ્પતા નથી.
(२५४ ) OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #278

ભાવાર્થ :- જો કોઈ ગૃહસ્થ પ્રાણિયોની હિંસા આરંભાદિ કરીને સાધુના નિમિત્ત અશનાદિ તૈયાર કરે અને મકાનાદિનો સંસ્કાર સમારકામ કરાવે અથવા મકાનાદિ બનાવડાવે અને પછી તે આહારને ગ્રહણ કરવા માટે તથા તે મકાનમાં સ્થિરતા કરવા માટે સાધુને પ્રાર્થના કરે તો સાધુ સ્વયંની બુદ્ધિથી અથવા તીર્થંકર પ્રભુએ કહેલ ઉપાયથી અથવા તેના પરિજનાદિ પરિવારના કહેવાથી આ જાણી લે કે, આ ગૃહસ્થ આ અશનાદિ મારા માટે તૈયાર કરેલ છે, મારા માટે મકાન બનાવડાવેલ છે. અથવા મકાનને સંસ્કારિત કરેલ છે. તો સાધુ તે ગૃહસ્થને કહે કે આ પ્રમાણે અમારા નિમિત્તથી તૈયાર કરેલા અશન-મકાનાદિને વાપરવા અમારા સાધુઓના આચારની वि३८ छ त्यतुं नथी. ॥ २० ॥
भावार्थः- यदि कोई गृहस्थ प्राणियों का आरम्भादि करके साधु के निमित्त अशनादि तैयार करे और मकानादि का संस्कार करावे या मकानादि बनवावे और फिर उस आहार को ग्रहण करने के लिए तथा उस मकान में ठहरने के लिए साधु से प्रार्थना करे तो साधु अपनी बुद्धि से अथवा तीर्थंकरोक्त उपाय से या उसके परिजनादि के कथन से यह जान जाय कि - इस गृहस्थने यह अशनादि मेरे लिए तैयार किये हैं और मेरे लिए मकान बनवाया है या मकान का संस्कारादि कराया है तो साधु उस गृहस्थ से कहे कि - इस तरह हमारे निमित्त से तैयार किये हुए अशनादि और मकानादि को भोगना हम साधुओं के कल्प से विरुद्ध है ॥ २०३ ॥
किच -
भिक्खं च खलु पुट्ठा वा अपुट्ठा वा जे इमे आहच गंथां वा फुसंति, से हंता हणह खणह छिंदह दहह पयह आलुपह विलुपह सहसाकारेह विप्परामुसह, ते फासे धीरो पुट्ठो अहियासए अदुवा आयारगोयरमाइक्खे, तक्किया णमणेलिसं अदुवा वइगुत्तीए
गोयरस्स अणुपुव्वेण संमं पडिलेहाए आयतगुत्ते बुद्धेहि . एवं पवेइयं ॥२०४॥
भिडुं च खलु पृष्ट्वा वा अपृष्ट्वा वा ये इमे गृहपत्यादय आहारादिकं आहृत्य ढौकित्वा महतो ग्रन्थाद् द्रव्यव्ययात्, यदिवा आहृत्यग्रन्थाः व्ययीकृतद्रव्याः, तदपरिभोगे स्पृशन्ति-उपतापयन्ति । स ईश्वरादिः स्वतो हन्ता, हत एनमिति परानोदयति क्षणुत छिन्त दहत पचत आलुम्पत विलुम्पत सहसात् कारयत - आशु पञ्चत्वं नयत विपरामृशत-बाधयत । तानेवम्भूतान् स्पर्शान् धीरः स्पृष्टः सन्नधिसहेत । अथवा सति सामर्थे आचारगोचरमाचक्षीत यदि वा तर्कयित्वा कोऽयं कञ्च नतो
|श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(२५५

Page #279

वेत्यादि पर्यालोच्य अनीदृशम् अनन्यसदृशं स्वपरपक्षस्थापनव्युदासद्वारेण आवेदयेत् । यदिवा सामर्थ्यविकलः स्यात् कुप्यति वा कथ्यमाने तर्हि वागुगुप्त्या व्यवस्थितः सन् गोचरस्य पिण्डविशुद्ध्यादेराचारगोचरस्य आनुपूर्वेण सम्यक् शुद्धिं प्रत्युपेक्षेत आत्मगुप्तः सन् । बुद्धेरेतत् પ્રવેવિતમિતિ ॥ ૨૦૪ ||
-
-
અન્નયાર્થ :- મૈં – જે મે – આ કોઈ ગૃહસ્થ વસ્તુ - નિશ્ચયથી મિવવું - સાધુને મુદ્દા - પૂછીને વા - અથવા અમુદ્દા - વગર પૂછે આહત્ત્વ શૈયા - દ્રવ્ય ખરચીને આહારાદિ તૈયાર કરીને સાધુને આપવા માગે છે પરંતુ સાધુ આ વાતને જાણીને આહારાદિને ગ્રહણ કરવાની ના પાડી દે છે, ત્યારે ક્રોધાવેશમાં થઈને ગૃહસ્થ સંતિ - તે સાધુને કષ્ટ આપે છે તે – તે સ્વયં દંતા – હણે છે હૈં – અને બીજાઓને કહે છે કે દ - આને મારો હળદ - આને જીવથી મારો છિંવઃ - આને છેદન કરો વજ્જ – બાળો પવદ - પકાવો ઞનુંપદ - આના વસ્ત્ર આદિ લૂંટી લો વિભુંપન્ન - આનું સર્વસ્વ લઈ લો સહસાહ આનો જલ્દીથી ઘાત કરી નાંખો વિપ્પરામુતઃ - આને વિવિધ પ્રકારે પીડિત કરો. તે – આ ઉપરોક્ત ાસે – દુઃખોને એટલે કે પરિષહોને પુો – પ્રાપ્ત કરીને હીરો – ધીર પુરૂષ અહિયાત! - સમભાવપૂર્વક સહન કરે, અલુવા - અને ં - તે પુરૂષની તળિયા યોગ્યતાનો વિચાર કરીને આવોયર - સાધુઓના આચાર-આદિનું આવà - કથન કરે બહુવા - અથવા અનૈત્તિí - અન્ય સવૃશ અર્થાત્ પરપક્ષ ખંડન પૂર્વક સ્વપક્ષ સ્થાપનારૂપ તત્ત્વનું કથન કરે અનુવા - અથવા વઘુત્તીy - કહેવાથી ક્રોધ ભરેલો હોય તો વચનગુપ્તિ કરે એટલે કે મૌન રહે. આ પ્રકારે આયપુત્તે - આત્મગુપ્ત સાધુ અનુપુર્વેન - અનુક્રમથી ગોયરસ્ત - પિંડવિશુદ્ધિનો સંö - સમ્યક્ પ્રકારથી હિતેહપુ - નિરંતર હંમેશા ઉપયોગ રાખે છ્યું - આ યુદ્ધેતૢિ - બુદ્ધ એટલે કે તત્ત્વજ્ઞ પુરૂષોએ વેડ્યું – કહેલ છે.
–
-
ભાવાર્થ :- કેટલાક ભદ્ર-ભોળા લોકો સાધુઓના આચારથી અનભિજ્ઞતા, અજ્ઞાનતાના કારણથી સાધુઓના નિમિત્ત અશનાદિ તૈયાર કરાવે છે. પરંતુ જ્યારે સાધુને આ વાતની ખબર પડે તો, તે અશનાદિને ગ્રહણ કરતા નથી, જેથી તે ગૃહસ્થો ક્રોધવાળા થઈ જાય છે અને સાધુઓને વિવિધ પ્રકારથી કષ્ટ-દુઃખ આપે છે તે સમયે સાધુઓએ તે કષ્ટોને ધૈર્યતા અને સમભાવપૂર્વક સહન કરે પરંતુ સ્વયંના સંયમમાં કોઈપણ પ્રકારનો દોષ લાગવા ન દે, જો અવસર હોય તો સાધુ તે પુરૂષને સમયાનુસાર ઉપદેશ આપે અન્યથા મૌન રહીને તે પરિષહોને સમતાપૂર્વક સહન કરે. આંવા મુનિ જલ્દીથી જ સંસારસાગરથી પાર થઈ જાય છે, તેમ શ્રી તીર્થંકરપ્રભુએ ફરમાવેલ છે.
11 208 11
(૨૧૬ નનન નનન નનøઅને શ્રી આચારાંગ સૂત્ર

Page #280

भावार्थः- कितनेक भद्र लोग साधु के आचार की अनभिज्ञता के कारण साधु के निमित्त अशनादि तैयार कराते हैं किन्तु जब साधु को इस बात का पता लग जाता है तो वह उस अशनादि को ग्रहण नहीं करता है तब वे कुपित हो जाते हैं और साधु को नाना प्रकार के कष्ट देते हैं । उस समय साधु को चाहिए कि उन कष्टों को धैर्य और समभाव पूर्वक सहन करे परन्तु अपने संयम में किसी प्रकार का दोष न आने देवे । यदि अवसर हो तो साधु उस पुरुष को समयानुसार उपदेश देवे अन्यथा मौन रह कर उन परीषहों को समभाव पूर्वक सहन करे । ऐसा मुनि शीघ्र ही संसार सागर से पार हो जाता है; ऐसा श्री तीर्थङ्कर भगवान ने फरमाया है ॥२०४॥
न केवलं गृहस्थेभ्यः अकल्प्यमिति न गृह्यते येऽपि असमनोज्ञाः तेभ्यो दातुमपि न कल्पत इत्याह - . से समणुन्ने असमणुन्नस्स असणं वा जाव नो
पाइजा नो निमंतिजा नो कुञा वेयावडियं परं __ आढायमाणे त्ति बेमि ॥२०५॥
स समनोज्ञः असमनोज्ञाय अशनं वा यावन्नो प्रदद्याद् नो निमन्त्रयेद् नो कुर्याद् वैयावृत्त्यं परम् आद्रियमाण इति ब्रवीमि ॥ २०५ ॥
.. अन्वयार्थ :- से - ते समणुण्णे - समन भेटले 3 तीर्थ-२प्रभुनी मानुं पालन ४२नारी साधु असमणुण्णस्स - असमनोज भेटले. कुशीculहने असणं - Hशन जाव - यावत् वस्त्र पात्र णो पाइज्जा - न मापे भने णो णिमंतिज्जा - ५q। भाटे भामंत्र॥ ५९न ३ तथा परं आढायमाणे - अत्यंत मा६२ ४२॥ भे! वेयावडियं - तेनी वैयाक्थ्य-सेवा णों कुज्जा - न ३.
ભાવાર્થ - તીર્થંકરપ્રભુની આજ્ઞાનું પાલન કરવાવાળા શુદ્ધ સંયમી સાધુ કુશીલાદિ અને અન્યતીર્થિને આહાર-પાણી આદિ ન આપે અને તેઓની સેવા પણ ન કરે. I/૨૦પી.
भावार्थः- तीर्थङ्कर भगवान् की आज्ञा का पालन करने वाला शुद्ध संयमी साधु कुशीलादि को आहार पानी न दे और उनकी सेवा भी न करे ॥२०५॥ . . किम्भूतस्तर्हि किम्भूताय दयादित्याह -
धम्ममायाणह पवेइयं माहणेण मइमया समणुन्ने समणुन्नस्स असणं वा जाव कुजा वेयावडियं परं
आढायमाणे त्ति बेमि ॥ २०६ ॥ धर्मम् आजानीत प्रवेदितं माहनेन मतिमता यथा समनोज्ञः समनोज्ञाय अशनं वा यावत् प्रदद्यात् कुर्याद वैयावृत्यं परम् आद्रियमाण इति ब्रवीमि ॥ २०६ ॥ .
|श्री आचारांग सूत्र 000000000000000000000000000७(२५७

Page #281

अन्वयार्थ :- समणुण्णे समनोश. साधु समणुण्णस्स - समनोश साधुने असणं मशन जाव - यावत् वस्त्राहि मापे माने परं आढायमाणे - अत्यंत मा२ ४२तो मेवो वेयावडियं - वैया१श्य कुब्जा - ४३. मइमया - Bानी माहणेण - प्रभु महावीरे धम्म - ॥ धर्म पवेइयं - ३२मावेश छे आयाणह - माने तमो neu..
ભાવાર્થ :- તીર્થંકરપ્રભુએ ફરમાવેલ છે કે શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરવાવાળા સાધુ, બીજા સ્વયંના સાંભોગિક ગ૭વાળા સાધુને આહારાદિ આપે અને તેઓની माइ२५ वैयाक्थ्य सेवा ५९॥ . ॥ २०६ ॥
___ भावार्थः- तीर्थङ्कर भगवान ने फरमाया है कि शुद्ध संयम का पालन करने वाला साधु दूसरे अपने साम्भोगिक साधु को आहारादि देवे और उनकी वैयावच्च भी करे ॥२०६॥
__ तृतीय उद्देशकः) બીજા ઉદ્દેશામાં અકલ્પનીય આહારને ગ્રહણ કરવાનો નિષેધ કરેલ છે. તે અકલ્પનીય આહારને આપવાવાળા દાતાના પ્રતિ શુદ્ધ દાન આપવાની શિક્ષા ઉપદેશ આપીને તેના સંશયને દૂર કરવો તે ગીતાર્થ સાધુનું કર્તવ્ય છે. તે વસ્તુ આ ઉદ્દેશામાં पताछ.
दुसरे उद्देशे में अकल्पनीय आहार का निषेध, वह आहार के दाता को शुद्ध दान का उपदेश देकर उसके संशय को दूर करना गीतार्थ का कर्त्तव्य है, उस वस्तु को यहाँ बताते है ।
अशनायादानप्रदाने समनोज्ञः अधिकृतः । इहापि समनोज्ञः प्रव्रज्याया अर्हः । स कस्मिन् काले प्रव्रज्येत तदुचते।
मज्झिमेणं वयसावि एगे संबुज्झमांणा समुट्ठिया, सुचा मेहावी वयणं पंडियाणं निसामिया समियाए धम्मे आरिएहिं पवेइए ते अणवकंखमाणा अणइवाएमाणा अपरिग्गहेमाणा नो परिग्गहावंती सव्वावंती च णं लोगंसि निहाय दंडं पाणेहिं पावं कम्मं अकुबमाणे एस महं अगंथे वियाहिए ओए जुइमस्स खेयन्ने
उववायं चवणं च नचा ॥२०७॥ ॥ मध्यमेन वयसाऽपि एके सम्बुध्यमानाः समुत्थिताः । श्रुत्वा मेधावी वचनं पण्डितानां निशम्य अवधार्य समतामालम्बेत, यतः समतया धर्म आर्येः प्रवेदितः । ते भोगान् अनवकाङ्क्षन्तः, प्राणिन अनतिपातयन्तः, परिग्रहं अपरिगृह्णन्तः, न परिग्रहवन्तो भवन्ति सर्वस्मिन् लोके । किञ्च
(२५८)00OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #282

निधाय क्षित्वा त्यक्त्वा परितापकारिणं दण्डं प्राणिषु प्राणिभ्यो वा पापं कर्म अकुर्वाण एष महान् अग्रन्थः निग्रंथो व्याख्यातः । ओजःएको रागद्वेषरहितः, युतिमतः-संयमस्य खेदज्ञो देवलोकेऽपि उपपांत च्यवनं च ज्ञात्वा, अनित्यताऽऽहितमतिः पापकर्मवर्जी स्यादिति ॥२०७॥ .अन्वयार्थ :- एगे - 30 मज्झिमेणं - मध्यम वयसावि - अवस्थामां. संबुज्झमाणा - बोधने प्राप्त रीने समुट्ठिया - घाय२५॥ ४२१मi Guमत थाय छे. मेहावी - भामा २3cो भुद्धिमान पु३५. पंडियाणं - पंडित भेटले. 3 तीर्थ४२प्रभुना वयणं - १यनाने सुच्चा - Aiमणीने मने णिसामिया - निश्चय परीने तेन५२ दृढ २४ भने समामापनो २५.६२ ४३. आरिएहिं - मार्य पु३षोभे समियाए - समामाथी धम्मे - धर्म पवेइए - ३२भावेल. छ. ते - तमो अणवकंखमाणा - ममागनी 29 न. ४२॥ मेवा तथा अणइवाएमाणा - प्रायोनी मातिपात सि. न. ४२ता मेवा अपरिग्गहेमाणा - परियडनो सेवन ४२तो न वो सव्वावंति - संपू लोगंसि - दोभा णो परिग्गहावंति - परियड २डित डोय छे. पाणेहिं - प्रालियोने दंडं - ६. ५वानो णिहाय - छो..ने. पावं - ५१ कम्मं - र्भ अकुव्बमाणे - न ४२तो वो एस - २॥ पु३५ महं - महान् अगंथे - प्रन्थिति वियाहिए - दो छ. उववाय - हेलोम. ५५ 3५५ात. च - मने चवणं - यवन थाय छ णच्चा - २ पातने ने ओए - २॥-द्वेषरित माने जुइमस्स खेयणे - संयमपालनमा निपु९पु३५ ॥ ५॥५४॥यथा २२ मिन्न २४.'
ભાવાર્થ - મુમુક્ષુ પુરૂષ તીર્થંકરપ્રભુના વચનોને સાંભળીને તથા મનમાં પાકો નિશ્ચય કરીને સમતાને સ્વીકાર કરે કારણ કે તીર્થંકર પ્રભુએ સમભાવથી જ શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મનું કથન કરેલ છે જેથી સમભાવથી સંપન્ન, કામભોગની ઈચ્છા ન કરવાવાળો અને પ્રાણિયોને દંડ ન આપવાવાળો અર્થાત્ અઢાર પાપસ્થાનકનો ત્યાગી પુરૂષ તીર્થકરો દ્વારા બાહ્ય અને આત્યંતર ગ્રંથિથી રહિત કહેલ છે. જેથી સંયમના અનુષ્ઠાનમાં નિપુણ પુરૂષ બધા સ્થાનોને વિનશ્વર જાણીને હંમેશા પાપકર્મથી દૂર રહે. / ૨૦૭ //
___ भावार्थः- मुमुक्षु पुरुष तीर्थंकर के वचनों को सुन कर तथा निश्चय करके समता को स्वीकार करे क्योंकि तीर्थकर भगवान् ने समभाव से ही श्रुत चारित्र रूप धर्म का कथन किया है । अतः समभाव से सम्पन्न, काम भोग की इच्छा न करने वाला और प्राणीयों को दण्ड न देने वाला यावत् अठारह पाप का त्यागी पुरुष तीर्थकरो द्वारा बाह्य और आभ्यन्तर ग्रन्थि से रहित कहा गया है। अतः संयम के अनुष्ठान में निपुण पुरुष सब स्थानों को विनाशी जान कर सदा पाप कर्म से पृथक् रहे ॥२०७॥ .. केचित्तु मध्यमवयसि समुत्थिता अपि परीषहेन्द्रियैग्लानतां नीयन्त इति दर्शयितुमाह -
आहारोवचया देहा परीसहपभंगुरा पासह एगे
सविदिएहि परिगिलायमाणेहिं ॥२०८॥ श्री आचारांग सूत्र 19699619689696/4096/09/90/90/90/90/9849( २५९)

Page #283

आहारोपचया देहा येषां ते आहारोपचितदेहा अपि परीषहभङ्गुराः पश्यत एके सर्वेन्द्रियैः परिग्लायमानैः क्लीबतामीयुः ॥ २०८ ॥
अन्वयार्थ :- देहा - शरी२ आहारोवच्या आहारथी वृद्धिवंत थाय छे अने परीसहपभंगुरा - परीषहने पाभी भंगने प्राप्त थाय छे एगे - डेटलाई पुरुष परीषहो खावे त्यारे सव्विंदिएहिं - अधी न्द्रियोथी परिगिलायमाणेहिं - सानिने प्राप्त थाय छे અર્થાત્ તેઓ શિથીલ થઈ જાય છે.
-
ભાવાર્થ :- આહારથી શરીરની વૃદ્ધિ થાય અને તેના અભાવમાં શરીર કૃશ થાય અને પરિષહથી શરીરનો નાશ ભંગ થાય છે. પરિષહો આવવાથી કેટલાક લોકો કાયર ડરપોક થઈ જાય છે તેઓની ઈન્દ્રિયો શિથિલ થઈ જાય છે, ભુખ અને તરસથી પીડિત દુઃખી થઈને તે પુરૂષ દેખવામાં, સાંભળવામાં, સુંધવામાં પણ અસમર્થ થાય છે, પરંતુ वीरपु३षे धैर्यनी साथै परिषहोने सहन ४२वा भेईये ॥ २०८ ॥
भावार्थ:- आहार से शरीर की वृद्धि होती है और आहार के अभाव में शरीर म्लान हो जाता है एवं परीषह से शरीर का भङ्ग हो जाता है। परीषहों के आने पर कितनेक लोग कायर हो जाते हैं, उनकी इन्द्रियाँ शिथिल हो जाती हैं भूख और प्यास से पीड़ित होकर वे पुरुष देखने सुनने और सूंघने में भी असमर्थ हो जाते हैं, किन्तु वीर पुरुष को धैर्य के साथ परीषहों को सहन करना चाहिए ॥ २०८॥ विदितवेद्यश्च परीषहपीडितोऽपि किं कुर्यादित्याह -
-
ओए दयं दयइ, जे संनिहाणसत्थस्स खेयन्ने सेभिक्खू कालन्ने बन्ने मायने खणन्ने विणयन्ने समयन्ने परिग्गहं अममायमाणे कालेणुट्ठाई अपडिन्ने
दुहओ छित्ता नियाई ॥ २०९॥
निधीयते
ओजः रागद्वेषरहितो दयां दयते - पालयति । यः सन्निधानशास्त्रस्य - सम्यग् नारकादिगतिषु येन तस्तन्निधानं कर्म तस्य शास्त्रं तस्य खेदज्ञः निपुणो, यदिवा सन्निधानशस्त्रस्य
सन्निधानस्य कर्मणः शस्त्रं संयमः सन्निधानशस्त्रं तस्य खेदज्ञः स भिक्षुः कालज्ञो बलज्ञो मात्रज्ञः क्षणज्ञो विनयज्ञः समयज्ञः परिग्रहं अममायमानः कालेनोत्थायी अप्रतिज्ञो द्विधा-रागेण वा द्वेषेण वा या प्रतिज्ञा तां छित्त्वा संयमानुष्ठाने निर्यातीति ॥ २०९ ॥
-
अन्वयार्थ :- ओए - रागद्वेष रहित ५३ष दयं ध्या ४ दयइ - ४२ छे, जे. - ४ भिक्खू - साधु सण्णिहाणसत्थस्स - र्मोना स्व३पने टेपाडवावाणा शास्त्रना ज्ञानभां अथवा संयभभां खेयण्णे - निपुए। छे से - ते कालण्णे - उर्तव्यना डालने भगवावाणी
(२६०00000000000oppo श्री आचारांग सूत्र

Page #284

बलणे जणने भएावावाणो मायणे - मात्र खेटले } परिभागने भगवावानी खणण्णे - क्षाराने, अवसरने भएावावाजो विणयण्णे - विनयने भगवावाणो समयण्णे - समयने भावावाणी छे, ते परिग्गहं - परिग्रह ५२ अममायमाणे भमत्व न उरतो जेवो काण - अणथी उट्ठाई - उठवावानी अपडिण्णे प्रतिज्ञारहित खेटले } हो पाए। प्रारना नियाशाथी रहित दुहओ - बाह्य अने खल्यंतर, जन्ने प्रहारना बंधनाने छित्ता - छेहन रीने णियाइ - संयममार्गमां गमन डरे छे.
ભાવાર્થ :- વસ્તુના સાચા સ્વરૂપને જાણવાવાળો રાગ-દ્વેષરહિત પુરૂષ સઘળી અવસ્થાઓમાં પ્રાણિયો ઉપર દયા જ કરે છે. કાલ-બલ-પરિમાણ-ક્ષણ-વિનય અને સમય એટલે આગમને જાણવાવાળો તે પુરૂષ કોઈ પણ પદાર્થ ઉપર મમત્વભાવ ન राजतो वो संयममार्गमां सारी रीते वियरे छे. ॥। २०८ ।।
भावार्थ:--वस्तु के यथार्थ स्वरूप को जानने वाला राग द्वेष रहित पुरुष सब अवस्थाओं में प्राणियों पर दया ही करता है । काल, बल, परिमाण, क्षण, विनय और समय यानी आगम को जानने वाला वह पुरुष किसी भी पदार्थ पर ममत्व भाव न रखता हुआ संयम मार्ग में भली भांति विचरता है ॥ २०९॥ तस्य च संयमानुष्ठाने परिव्रज़तो यत्स्यात्तदाह
तं भिक्खुं सीयफासपरिवेवमाणगायं उवसंकमित्ता गाहावई बूया आउसंतो समणा ! नो खलु - गामधम्मा उब्वाहंति, सीयफासं च नो खलु अहं संचाएमि अहियासित्तए, नो खलु मे कम्पइ अगणिकायं उज्जालित्तए वा पज्जालित्तए वा कार्य आयावित्तए वा पयावित्तए वा, अन्नेसिं वा वयणाओ, सिया स एवं वयंतस्स परो अगणिकायं उज्जालित्ता पज्जालिता कायं आयाविज वा, पयाविज्ज वा, तं च भिक्खू पडिलेहाए आगमित्ता आणविज्जा अणासेवणाए त्ति बेमि ॥२१०॥
तं भिक्षु शीतस्पर्शपरिवेपमानगात्रमुपसंक्रम्य शंकमानो गृहपति ब्रूयात् भो आयुष्मन् श्रमण ! न खलु त्वां - भवन्तं ग्रामधर्मा - विषया उब्दाधन्ते ? साधुराह - आयुष्मन् गृहपते ! न खलु मां ग्रामधर्मा उब्दाधन्ते, शीतस्पर्शं च न खलु अहं शक्नोमि अधिसोढुम । न खलु मे कल्पते
श्री आचारांग सूत्र ७७७७
এ७७७७७७७७७७७७७ २६१

Page #285

अग्निकायमुज्ज्वालयितुं वा प्रज्वालयितुं वा कायमातापयितुं वा प्रतापयितुं वा । अन्येषां वा वचनान्ममैतत्कर्तुं न कल्पते, यदिवाऽग्निसमारम्भायाऽन्यो वा वक्तुं न कल्पते ममेति । स्यात् कदाचित् तस्यैवं वदतः साधोः परः गृहपतिः अग्निकायमुज्वालय्य प्रज्वालय्य कायमातापयेत् प्रतापयेद्वा तं गृहपतिं च भिक्षुः प्रत्युपेक्ष्याऽवगम्य आज्ञापयेत् - प्रतिबोधयेद् अनासेवनया यथैतद् ममायुक्तमासेवितुमिति ब्रवीमि ॥ २१० ॥
અન્વયાર્થ:- સીયાસપરિવેવમાર્ચ - શીતસ્પર્શથી એટલે કે ઠંડીના કારણે જેનું શરીર કંપિત ધ્રુજી રહ્યું છે એવા તે - તે વિવું - સાધુની વસંમત્તા - પાસે આવીને ચાહવ - જો કોઈ ગૃહપતિ ચૂયા - આ પ્રકારે પૂછે કે ના સંતો સમણા - હે આયુષ્યનું શ્રમણ ! શું તે - આપને ગામમાં - ગ્રામધર્મ એટલે કે વિષયો જો શ્વાતિ - પીડિત તો નથી કરતા ને? તો સાધુ જવાબ આપે કે ના સંતો પરાવર્ડ - હે આયુષ્યનું ગૃહપતિ ! ભવતુ - નિશ્ચયથી મમ - મને ગામમા - વિષય નો વારંતિ - પીડિત નથી કરતા પરંતુ વસ્તુ - નિશ્ચયથી અહં - હું સીથા - શીત સ્પર્શને ગવાણિત્ત - સહન કરવા માટે સંવામિ - સમર્થ નથી. શાળા - અગ્નિકાયને ઉજ્ઞાત્તિ - કિંચિત સળગાવવા વા - અથવા જ્ઞાત્તિ - વિશેષથી વ્રજ્વલિત કરવા વા - અને જાઈ - સ્વયંના શરીરને અગ્નિકાય દ્વારા ગાયાવિત્તા - કિંચિત્ તાપ આપવો પા - અથવા પવિત્ત - વિશેષથી તાપ આપે તા - તથા અહિં - બીજાઓના વચગાળો - વચનથી. આમ કરવું તે – અથવા વચન દ્વારા બીજાઓ પાસે આ પ્રમાણે કરાવવું હતું - નિશ્ચયથી છે - મને ન પ - નથી કલ્પતું. સિયા - શાયદ સે - તે પશે - અન્ય પુરૂષ
વં - ઉપરોક્ત પ્રકારથી યંતt - કહેતા એવા સાધુને માટે સમજાયું - અગ્નિકાયને ઉષ્માનિત્તા - થોડું બાળીને સળગાવીને વા - અથવા જ્ઞાતિજ્ઞા - વિશેષરૂપ સળગાવીને #ાવે - સાધુના શરીરને નાથવM - થોડો તાપ આપે. વા - અથવા પયાવિM - વિશેષરૂપથી તાપ ગરમાવો આપે તો વિરલૂ - સાધુ તં - તે વાતને પોતેહા- વિચાર કરીને ર - અને ગામિત્તા - જાણીને મળાવળા - તેનું સેવન ન કરવા વડે બાળવિજ્ઞા - તેને જણાવે અર્થાત્ તેને આ પ્રમાણે કહે કે આ પ્રકારે અગ્નિકાયનું સેવન કરવું મને કલ્પતું નથી, રિ પ - આ પ્રમાણે હું કહું છું. - ભાવાર્થ :- શીયાળામાં શર્દીના કારણે જો કોઈ મુનિનું શરીર ધ્રુજી રહ્યું હોય તો તેને દેખીને જો કોઈ ગૃહસ્થ મુનિને આ પ્રમાણે પૂછે કે હે મુનિ ! આપનું શરીર કેમ ધ્રુજી રહ્યું છે? શું આપને વિષયો તો નથી સતાવતા ને? ત્યારે મુનિ તે ગૃહસ્થને સ્પષ્ટ ઉત્તર આપે કે હે દેવાનુપ્રિય! મને વિષયો નથી સતાવતા પરંતુ ઠંડીથી મારું શરીર ધ્રુજે છે. મુનિના આ વચનોને સાંભળીને જો તે ગૃહસ્થ અગ્નિ સળગાવી સાધુના શરીરને
(રદર)થ69696966666666666@gશ્રી નાવાર સૂત્ર

Page #286

તાપ આપવા માગે તો મુનિ તેને કહે કે હે દેવાનુપ્રિય ! સ્વયં અગ્નિને મારા વડે સળગાવવી અને બીજાઓ પાસે સળગાવડાવી અને તેના દ્વારા શરીરને તપાવવું તે મને કલ્પતું નથી, કારણ કે અગ્નિનું સેવન કરવું તે અમારા જેવા સાધુઓના આચાર વિરૂદ્ધ छे, सेटले हुं अग्निडायनो उपयोग नथी हरी शडतो. ॥ २१० ॥
भावार्थ:- शीतकाल में सर्दी के कारण यदि किसी मुनि का शरीर कांप रहा हो तो उसे देख कर यदि कोई गृहस्थ मुनि से यह पूछे कि हे मुने ! आपका शरीर क्यों कांप रहा है ? क्या आपको विषय तो नहीं सता रहा है ? तो मुनि उस गृहस्थ स्पष्ट उत्तर दे कि हे देवानुप्रिय ! मुझे विषय नहीं सता रहा है किन्तु ठण्ड से मेरा शरीर कांप रहा है । मुनि के इन वचनों को सुन कर यदि वह गृहस्थ अग्नि जला कर साधु के शरीर को ताप
1
देना चाहे तो मुनि उससे कहे कि हे देवानुप्रिय ! स्वयं अग्नि को प्रज्वलित करना और उसके द्वारा शरीर को ताप देना मुझे नहीं कल्पता है इसी प्रकार दूसरों से अग्नि प्रज्वलित करवाना भी मुझे नहीं कल्पता है क्योंकि . अग्निसेवन करना हम साधुओं के आचार के विरुद्ध है । इसलिए मैं अग्नि सेवन नहीं कर सकता हूँ ॥२१०॥
- चतुर्थ उद्देशकः
ચોથા ઉદ્દેશામાં આ બતાવે છે કે સ્ત્રી આદિનો પરિષહ ઉત્પન્ન થાય તો સાધુ વૈહાયસ અથવા વૃદ્ધપૃષ્ઠ મરણનો સ્વીકાર કરે અને જો કારણ ન હોય તો તે પ્રમાણે
अरे नहीं.
तीसरा उद्देशक कहा जा चुका है। अब चौथे उद्देशक में यह बताया जाता है कि स्त्री आदि का परीषह उत्पन्न हो तो साधु वैहायस या गृद्धपृष्ठ मरण को स्वीकार करे और यदि कारण न हो तो वैसा न करे ॥ एष एव शीतस्पर्शाधिकारः परित्राणं च वस्त्रं, तस्योपायाऽऽ सेवनं प्रतिपाद्यते -
जे भिक्खू तिहिं वत्थेहिं परिवुसिए पायचउत्थेहिं तस्स णं नो एवं भवइ चउत्थं वत्थं जाइस्सामि, से असणिजाई वत्थाइं जाइज्जा अहापरिग्गहियाइं वत्थाइं . ५ धारिज्जा, नो धोइज्जा (नो रइज्जा) नो धोयरत्ताइं वत्थाई धारिज्जा, अपलिओवमाणे ( अपलिउंचमाणे) गामंतरेसु ओमचेलिए, एयं खु वत्थधारिस्स सामग्गियं
॥२११॥
यः स्थविरकल्पितः प्रतिमाप्रतिपन्नो जिनकल्पिको वा भिक्षु त्रिभिर्वस्त्रैः पर्युषितः पात्रचतुर्थैस्तस्य नैवं भवति चतुर्थं वस्त्रं याचिष्यामि । वस्त्रत्रयाऽभावे स यथैषणीयाने वस्त्राणि याचेत, यथा परिगृहीतानि च वस्त्राणि धारयेत्, नो धावेत्, न च धौतरक्तानि वस्त्राणि धारयेत् । अन्तप्रान्तत्वात्
श्री आचारांग सूत्र ७७७७এএএএ6এ66এএএ७७७०७७ २६३)

Page #287

तानि अपरिगोपयन् ग्रामान्तरेषु अवमचेलिको व्रजेत् । एतत् खलु वस्त्रधारिणः सामग्ग्रमिति ॥२११॥ . ___अन्वयार्थ :- जे - ४ भिक्खू - साधु तिहिं - ९ वत्थेहिं - वस्त्र भने पायचउत्थेहि - यो) पात्र परिपुसिए - २॥ उपधिनी साथे २ छ तस्स णं - तेने एवं - २मा प्र.२नो वियार णो भवइ - नथी. थतो हुं चउत्थं वस्त्रं - योथा वस्त्रानी जाइस्सामि - यायना ४११. से - ते साधु अहेसणिज्जाई - भेषनी अनुसार वत्थाई - १२त्रानी जाइज्जा - यायन। ४३. अने. अहापरिग्गहियाई - ४ प्रभाए. वस्त्र प्रहरी २८ ते प्रभाए. ४. धारिजा - घा२९॥ ४३. णो धोइज्जा - ते वस्त्रीने धावे नहीं णो रइज्जा - रंगे नहीं भने धोयरत्ताई - धोयेद तथा गेला अथवा पडे धोने पछीथी रंगे॥ वत्थाई - वस्त्राने णो धारिज्जा - ५।२९॥ ४३ नहीं गामंतरेसु - Glon. xतो वो साधु अपलिउंचमाणेअपलिओवमाणे - स्वयंना वस्त्राने न पावतो भयो तथा ओमचेलिए - थोड। भूट्यवाणा १स्त्रीने न पा२७. ४२तो मेवो. य. खु - निश्चयथा वत्थधारिस्स - पत्रधारी साधुनी एयं - मा सामग्गिय - सामग्री छे.
ભાવાર્થ :- જે અભિગ્રહધારી સાધુ ત્રણ વસ્ત્રોને ધારણ કરવાનો નિયમ રાખે છે તેઓએ ઠંડી આદિના વખતે ત્રણ વસ્ત્રોથી જ સંતોષ રાખવો જોઈયે, ચોથા વસ્ત્રની માંગણીની ક્યારેય પણ ઈચ્છા ન કરવી જોઈએ, તેને વસ્ત્રોને ન ધોવા જોઈએ, તેને અલ્પ પરિમાણ અને અલ્પમૂલ્યવાળા જ વસ્ત્ર રાખવા જોઈએ. નિશ્ચયથી વસ્ત્રધારી સાધુની આ સામગ્રી છે બીજી વધારાની નહીં. તે ૨૧૧ /
भावार्थः- जो प्रतिमाधारी साधु तीन वस्त्रों को धारण करने का नियम रखता है उसे शीत आदि के समय तीन वस्त्रों से ही संतोष रखना चाहिए, चौथे वस्त्र को मांगने की कभी इच्छा न करना चाहिए। उसे वस्त्रों को न धोना चाहिए और न रङ्गना चाहिए । ग्रामादि में जाते समय वस्त्रों को छिपाना न चाहिए । उसे अल्प परिमाण और अल्प मूल्य वाले ही वस्त्र रखना चाहिए ॥२११॥ शीतापगमे तान्यपि वस्त्राणि त्याज्यान्येतदर्शयितुमाह -
___ अह पुण एवं जाणिजा-उवाइकंते खलु हेमंते गिम्हे पडिवन्ने अहापरिजुन्नाइं वत्थाई परिद्वविजा, अदुवा संतसत्तरे अदुवा ओमचेले अदुवा एगसाडे
अदुवा अचेले ॥२१२॥ अथ पुनरेवं जानीयात्-अपक्रान्तः खलु हेमन्तो ग्रीष्मः प्रतिपन्नस्ततो यथापरिजीर्णानि वस्त्राणि परिष्ठापयेत् अथवा क्षेत्रकालपुरुषगुणाद् भवेत् शीतं ततः आत्मपरितुलनार्थं शीतपरीक्षार्थ
(२६४ )OODIODODIODIODOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #288

च सान्तरोत्तरः सान्तरम् उत्तरं-प्रावरणं यस्य स तथा, क्वचित्प्रावृणोति क्वचित् पार्श्ववर्ति बिभर्तीत्यर्थः, शीताशङ्कया नाद्यापि परित्यजति, अथवा अवमचेलः - एककल्पपरित्यागात् द्विकल्पधारीत्यर्थः अथवा शनैः शनैः शीतापगमे द्वितीयमपि परित्यजतीति एकशाटक अथवा आत्यन्तिकशीताभावे तदपि परित्यजतीति अचेलो भवतीति ॥ २१२ ॥
अन्वयार्थ :- अह - अथ अर्थात् आना पछी भ्यारे पुणो - इरीथी साधु एवं - ख प्रभाशे जाणिज्जा - भो } खलु - निश्चयथी हवे हेमंते - हेमंत ऋतु उवाइक्कंते - वीती गछे जने गिम्हे - श्रीष्मऋतु पडिवण्णे खावी गर्छ छे तो अहापरिजुष्णाई - वत्थाइं - वस्त्रोने परिट्ठविज्जा - त्यागी हे अदुवा अथवा संतरुत्तरे - ते वस्त्रोने झ्यारेड ओढे भने ठंडी सहन थाय तो ज्यारेड जानुमा पड्या राजे अदुवा - अथवा ओमचेले - खेड वस्त्रने त्यागी हे अदुवा - अथवा पछीथी जीभनो पड़ा त्याग उरीने एगसाडे खेड ४ वस्त्रराजे अदुवा - अथवा खाना पछी अचेले - ते खेड वस्त्रनो पत्र त्याग
દે
हे.
-
-
किमर्थमसावेकैकं वस्त्रं परित्यजेदित्याह -
ભાવાર્થ :- ઠંડી- નિવારણ ક૨વા માટે સાધુએ જે વસ્ત્રોને ગ્રહણ કર્યા હોય અને જો તે વસ્ત્ર બીજા વર્ષ માટે શીતકાલ સુધી રહી શકતા હોય તો તેને સ્વયંની પાસે રાખે, પરંતુ જો તે વસ્ત્ર જીર્ણ થઈ ગયું હોય તો તેનો ત્યાગ કરી દે, પરઠવી દે.
॥२१२॥
-
भावार्थ:- शीत निवारण करने के लिए साधु ने जिन वस्त्रों को ग्रहण किया है यदि वे वस्त्र दूसरे वर्ष के शीतकाल तक टिक सकते हों तब तो उन्हें वह अपने पास रखे, परन्तु यदि वे जीर्ण हो गये हों तो वह उन्हें त्याग दे ॥२१२॥
लाघवियं आगममाणे, तवे से अभिसमन्नगए
भवइ ॥ २१३॥
लाघवं विद्यते यस्याऽसौ लाघविकस्तं लाघविकम् आत्मानम् आगमयन्- आपादयन् तपस्तस्य अभिसमन्वागतम् आसेवितं भवतीति ॥ २१३ ॥
अन्वयार्थ :- साधु स्वयं, स्वयंने लाघवियं आगममाणे - उपधिथी भने अर्भथी इसी उरतो खेवो वस्त्रनो त्याग उरे. वस्त्रना त्यागथी से साधुने तवे तपनी अभिसमण्णागए भवइ - प्राप्ति थाय छे.
ભાવાર્થ :- જ્યાં સુધી થઈ શકે તો સાધુએ હલકા રહેવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈયે, વસ્ત્રનો ત્યાગ કરવાથી કાયકલેશરૂપ તપની પ્રાપ્તિ થાય છે. ॥ ૨૧૩ II
श्री आचारांग सूत्र ७७७এএএএএএ७७७७७७ २६५

Page #289

भावार्थ:- जहाँ तक हो सके साधु को हल्का रहने का प्रयत्न करना चाहिए। वस्त्र का त्याग करने से कायक्लेश रूप तप की प्राप्ति होती है || २१३॥
एतश्च भगवता प्रबेदितमिति दर्शयितुमाह -
जमेयं भगवया पवेइयं तमेव अभिसमिच्चा सव्वओ सव्वत्ताए सम्मत्तमेव समभिज्जाणिज्जा ॥२१४॥ यदेतत् भगवता प्रवेदितं तदेव अभिसमेत्य सर्वतः सर्वात्मतया सम्यक्त्वमेव समत्वं वा सचेलाऽचेलावस्थयोस्तुल्यतां वा समभिजानीयात् आसेवेतेति ॥ २१४ ॥
अन्वयार्थ :- भगवया - तीर्थं५२
जमेयं - ४ ६ पवेइयं - इ२भावे छे तमेव तेने अभिसमिच्चा - भशीने सव्वओ - जधी जावुथी सव्वत्ताए जघा प्रहारथी सम्मत्तमेव - समत्वत्भावनुं ४ समभिजाणिज्जा - सेवन अधुं भेध्ये.
-
-
ભાવાર્થ :- શ્રી તીર્થંકરપ્રભુએ સાધુને માટે જ આચરણ બતાવેલ છે તેને સારી રીતે જાણીને સાધુ સમભાવથી રહે, વસ્ત્રથી યુક્ત હોય અથવા વસ્ત્રરહિત હોય તે जन्नेय अवस्थामां सरषा परिणाम राजे ॥ २१४ ॥
भावार्थ:- श्री तीथङ्कर भगवान् ने साधु के लिए जो आचरण बताया है उसे भली भांति जान कर साधु समभाव से रहे । वस्त्रयुक्त हो या वस्त्ररहित हो दोनों ही अवस्था में समान परिणाम रखे ॥ २१४॥
I
यः पुनरल्पसत्त्वतया भगवदुपदिष्टं नैव सम्यग् जानीयात् स एतद् अध्यवसायी स्यादित्याह
जस्स णं भिक्खुरस एवं भवइ पुट्ठो खलु अहमंसि नालमहमंसि सीयफासं अहियासित्तए, से वसुमं सव्वसमन्नागयपन्नाणेणं अप्पाणेणं केइ अकरणयाए आउट्टे तवस्सिणो हु तं सेयं जमेगे विहमाइए तत्थावि तस्स कालपरियाए, सेऽवि तत्थ विअंतिकारए इच्चेयं. विमोहायतणं हियं सुहं खमं निस्सेसं आणुगामिअं त्ति बेमि ॥२१५ ॥
यस्य भिक्षोरेव भवति स्पृष्टः खल्वहमस्मि परीषहोपसर्गेः, नालमहमस्मि द्रव्यभावभेदभिन्नमन्यतरं शीतस्पर्शम् अधिसोढुम् स वसुमान् -संयमी सर्वसमन्वागतप्रज्ञानेनाऽऽत्मना ं कश्चित्, तच्चिकित्साम् अकरणतया आवृत्तः व्यवस्थितः, तपस्विनो हि तत् श्रेयो यदेको वेहानसादिकः आत्मोब्दन्धनाय विहायोगमनादिकं अभ्युपगच्छति, तत्रापि - वेहानसादिमरणेऽपि तस्य कालपर्यायः
(२६६०००००००००० श्री आचारांग सूत्र

Page #290

गुण एव यथा कालपर्यायमरणे - कालपर्यायेण भक्तपरिज्ञादिमरणे । सोऽपि तत्र वेहानसादिमरणे व्यन्तिकारकः - विशेषेण अन्तक्रियाकारकः, इत्येतद् वेहानसादिमरणं विमोहायतनं - विगतमोहानामाऽऽयतनम्-आश्रयः हितं सुखं क्षमं युक्तं निश्रेयसं आनुगामिकमिति ब्रवीमि ॥२१५॥ અન્નયાર્થ :- òs - કોઈના દ્વારા અરળવાણુ બટ્ટે - ઉપસર્ગ થાય ત્યારે બસ નં - જે મિવદ્યુમ્સ - સાધુને પુછ્યું - આ પ્રમાણે વિચાર મવરૂ - થાય છે કે વસ્તુ - - નિશ્ચયથી અરૂં - હું પુદ્દો ક્ષિ – દુઃખોથી આક્રાંત થઈ ગયેલો છું. અ - હું સીયાસ – શીતસ્પર્શને એટલે કે કામ બાધાને અહિયાસિત્ત! - સહન કરવામાં અન્ન - સમર્થ ળ અંતિ - નથી, તો સવ્વસમળાવવળામેળ અપ્પાળેળ - સમસ્ત જ્ઞાનોથી યુક્ત આત્માવાળો હોવાના કારણે અર્થાત્ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવનો વિચાર કરીને તે – તે વસુમં - ચારિત્રવાન્ સાધુ ો – એકલો જ વિó - વૈહાયસ મરણને અર્થાત્ ફાંસો ખાવાનું આડ્ણ્ - સ્વીકાર કરે. નં - કારણ કે હૈં - નિશ્ચયથી તસ્મિળો - તેં તપસ્વી સાધુને માટે તા – આ પ્રમાણે જ સેયં – શ્રેષ્ઠ છે પરંતુ ચારિત્રને દૂષિત ન કરે. તક્ષ - તેના માટે તત્ત્વવિ - તે મરણ પણ વાતરિયા! – કાલનો જ પર્યાય છે. સત્ય - તે મરણથી સો વિ - મરવાવાળો તે વિચંતારણ (વિકૃતિારણ) - કર્મોનો અંત કરવાવાળો છે. રૂદ્ધેય વિમોદાવવળ – મોહરહિત પુરૂષોને આશ્રયરૂપ છે. અવસરયુક્ત આ મરણ નિં - હિતકારક સુઠ્ઠું – સુખકારક ચર્મ - કાલને ઉચિત ખ્રિસ્તેસં - નિઃશ્રેયસ એટલે કે કર્મક્ષયનું કારણ અને આનુમિય - આનુગામિક પુણ્યનું કારણ છે. ત્તિ લેખિ - આ પ્રમાણે હું કહું
આ મરણ પણ
છું.
-
ભાવાર્થ :- અલ્પશક્તિ હોવાના કારણે જે સાધુના મનમાં આ પ્રમાણે વિચાર ઉત્પન્ન થયો હોય કે, મને રોગ ઉત્પન્ન થઈ ગયો છે જેથી હું ઘણું કષ્ટ પામી રહ્યો છું અથવા કામજનિત વિષયાભિલાષાની પીડા મને પીડિત કરી રહી છે જેને સહન કરવામાં હું સમર્થ નથી અથવા સ્ત્રી મારા ચારિત્રને નષ્ટ કરવા માંગે છે હું તેનાથી સ્વયંના ચારિત્રની રક્ષા કરવામાં સમર્થ નથી આવા સમયમાં સાધુ વૈહાયસ, ફાંસો ખાવો આદિ અપવાદ મરણનો સ્વીકાર કરે પરંતુ ચારિત્રને દૂષિત ન કરે, કારણ કે ચારિત્રને દૂષિત કરવા કરતાં મરણ જ શ્રેયસ્કર છે. જો કે વૈહાયસાદિ ફાંસો ખાવો વગેરે મરણને બાલમરણ કહેલ છે. તો પણ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવની અપેક્ષાથી તે પંડિતમરણ પણ થઈ જાય છે. જેથી ઉક્ત અવસરમાં વૈહાયસાદિ મરણ પણ ભારે ગુણને માટે થાય છે, આ મરણથી પણ તેનું હિત-સુખ અને કર્મોનો ક્ષય થાય છે જેથી આ મરણ અવસર પ્રાપ્ત છે. ॥ ૨૧૫ ॥
શ્રી બાવાર સૂત્ર જળઊઊઊઊઊઊઊઊઊઊ૭(૨૬૭

Page #291

भावार्थ:- अल्पशक्ति होने के कारण जिस साधु के मन में ऐसा विचार उत्पन्न हो कि - मुझको रोग उत्पन्न हो गया है जिससे मैं बहुत कष्ट पा रहा हूँ अथवा काम जनित बाधा मुझे पीड़ित कर रही है जिसको सहन करने में मैं समर्थ नहीं हूँ अथवा स्त्री मेरे चारित्र को नष्ट करना चाहती है, मैं इससे अपने चारित्र की रक्षा करने में समर्थ नहीं हूँ। ऐसे समय में साधु वैहायस आदि अपवाद मरण को स्वीकार करे किन्तु चारित्र को दूषित न करे क्योंकि चारित्र को दूषित करने की अपेक्षा मरण ही श्रेयस्कर है । यद्यपि वैहायसादि मरण को बालमरण कहा है तथापि द्रव्य क्षेत्र काल भाव की अपेक्षा से वही पण्डितमरण भी हो जाता है । अतः उक्त अवसर में . वैहायसादि मरण भी भारी गुण के लिए होता है। इस मरण से भी उनका हित, सुख और कर्मो का क्षय होता है । अतः यह मरण अवसर प्राप्त है ॥२१५॥
पंचम उद्देशकः ) ચોથા ઉદ્દેશામાં વૈહાયસાદિ મરણ બતાવ્યું હવે આ ઉદ્દેશામાં ભક્તપરિજ્ઞા મરણ बतावे छे.
चौथे उद्देशक में पैहायसादि मरण बताये गये हैं । अब इस पांचवें उद्देशक में भक्तपरिज्ञां मरण बताया जाता हैं :अनन्तरं वेहानसादिकमुपन्यस्तम्, इह तु ग्लानभावोपगतेन भिक्षुणा यत्कर्तव्यं तदाह
जे भिक्खू दोहिं वत्थेहिं परिवुसिए पायतईएहिं तस्स णं नो एवं भवइ तइयं वत्थं जाइस्सामि, से अणेसणिजाई वत्थाई जाइजा जाव एवं खु तस्स भिक्खुस्स सामग्गिअं, अह पुण एवं जाणिजाउवाइकंते खलु हेमन्ते गिम्हे पडिवण्णे, अहापरिजुन्नाई वत्थाई परिढविज्जा, अहापरिजुन्नाई परिट्ठवित्ता अदुवा संतसत्तरे अदुवा ओमचेले अदुवा एगसाडे अदुवा अचेले लाघवियं आगममाणे तवे से अभिसमन्नागए भवइ जमेयं भगवया पवेइयं तमेव अभिसमिचा सव्वओ सव्वत्ताए सम्मत्तमेव समभिजाणिया, जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवइ-पुट्ठो अबलो अहमंसि नालमहमंसि गिहतरसंकमणं भिक्खायरियं गमणाए, .. से एवं वयंतस्स परो अभिहडं असणं वा (४) आहट्टु
२६८)DOOOOOOOOOOOOOOOOcroproomeroen | श्री आचारांग सूत्र

Page #292

दलइजा, से पुबामेव आलोइजा-आउसंतो ! नो खलु मे कप्पइ अभिहडं असणं वा (४) भुत्तए वा
पायए वा अन्ने वा एयप्पगारे ॥२१६॥ यो नियमाजिनकल्पिकपरिहारविशुद्धिकयथालन्दिकप्रतिमाप्रतिपन्नानामन्यतमो भिक्षुर्वाभ्यां वस्त्राभ्यां पर्युषितः पात्रतृतीयाभ्यां तस्य नैवं भवति-यथा तृतीयं वस्त्र याचिष्यामि । स यथैषणीयानि वस्त्राणि याचेत यावद एतत खलु तस्य भिक्षोः सामग्यम् । अथ पुनरेवं जानीयात्-अपक्रान्तः खलु हेमन्तो ग्रीष्मः प्रतिपन्नः यथापरिजीर्णानि वस्त्राणि परिष्ठापयेत् यथापरिजीर्णानि वस्त्राणि परिष्ठाप्य, अथवा सान्तरोत्तरः, अथवा अवमचेलः, अथवा एकशाटकः, अथवा अचेलो भवति । लाघविकम आगमयन् तपस्तस्य अभिसमन्वागतं भवति । यदेतत् भगवता प्रवेदितं तदेव अभिसमेत्य सर्वतः सर्वात्मतया सम्यक्त्वमेव समत्वमेव वा समभिजानीयात् । यस्य भिक्षोरेवं भवति-वातादिरोगैः स्पृष्टोऽहं, अबलोऽहमस्मि, नालमहस्मि गृहान्तरसङ्कमणाय भिक्षाचर्यां गमनाय । अथ तस्मै वैवं वदते भिक्षवे परः गृहस्थादि अभिहृतम् अशनं वा ४ आहृत्य दद्यात् “केइ गाहावई उवसंकमित्तु बूया-आउसंतो ! समणा ! अहन्नं तव अट्ठाए असणं वा ४ अभिहडं दलामि से पुवामेव जाणेज्जा आउसंतो गाहावई ! जनं तुमं मम.अट्ठाए असणं वा ४ अभिहडं चेतेसि, णो य खलु मे कप्पइ एयप्पगारं असणं वा ४ भोत्तए वा पायए वा, अन्ने वा तहप्पगारे "इति पाठान्तरं कण्ठ्यम् एवं सति स साधु ग्लानोऽपि जीवितनिष्पिपासुः पूर्वमेव आलोचयेत् - अभ्याहतादिकं ज्ञात्वा प्रतिषेधयेत्, तयथा-आयुष्मन् ! न खलु मे कल्पते अभिहृतम् अशनं वा ४ भोक्तुं वा पातुं वा अन्यद् वैतत्प्रकारमाधाकर्मादिदोषदुष्टमिति ॥ १६ ॥ . . अन्वयार्थ :- जे - हे भिक्खू - साधु दोहिं - जे वत्थेहिं - वस्त्र भने पायतइएहिं - त्री पात्र परिखुसिए - २५वानो नियम राधे छ तस्स णं - तेने एवं - २॥ प्रमाणे णो - नथी. भवइ - थतुं हुं तइयं - त्री 80 वत्थं - वस्त्रनी जाइस्सामि - यायन॥ रीश, ते साधुझे वियारोऽये 3 से - ते अहेसणिज्जाई - भेषानी अनुसार. ४ वत्थाई - १२त्रीनी जाइज्जा - यायन। ३ खु - निश्चयथा एवं - २८॥ प्रभा तस्स - ते भिक्खुस्स - साधुनी सामग्गियं - २४ा सामग्री छ. अह - माना ५छी पुण - इशथी. ते साधु एवं - भा प्रभाए. जाणिज्जा - ME 3 खलु - निश्चयथी. उवे हेमंते - उभंत ऋतु उवाइक्कते - व्यतीत 25 गयेदी छ भने गिम्हे - ग्रीष्म ऋतु पडिवण्णे आवेदी छे, तो ते अहापरिजुण्णाई - वत्थाई - स्त्रीने परिदृविज्जा - त्याचा हे अहापरिजुण्णाई - 9 वस्त्रोने परिदृवित्ता - त्यागाने २९ अदुवा - अथवा संतसत्तरे - 311 समयमा स्त्रीने मोठे भने भी समयमा तेने पासे. राणे. अदुवा - अथवा ओमचेले - भवभयेस अर्थात्
|श्री आचारांग सूत्र/000000000000000000000000000७(२६९)

Page #293

ક્રમશઃ એક વસ્ત્રને ઓછા કરતો એવો સદુવા - અથવા સાડે - એક વસ્ત્રવાળા મહુવા - અથવા અત્તે - તેનો પણ ત્યાગ કરીને વસ્ત્રરહિત થઈ જાય, તે સ્વયંને તાઈવે - લઘુ હલ્કો ગામમાળે - બનાવતો, એવો રહે. આ પ્રકારે છે - તેને તવે - તપની નમસમuTU - પ્રાપ્તિ થાય છે ભાવથી - તીર્થંકરપ્રભુએ નં - જે - આ ફાં - ફરમાવેલ છે તમે – તેને ગમવા - જાણીને સવગો - ચારે બાજુથી સત્તા - બધા પ્રકારથી સમૃત્તમેવ - સમત્વભાવનો જ સમાળિયા - સ્વીકાર કરે. નસ નં - જે. મિg - સાધુને પર્વ - આ પ્રમાણેનો વિચાર માં - થાય છે કે બાઁ - હું પુણો - રોગાદિથી આક્રાંત થવાને કારણે અવતો - નિર્બલ સિં - છું, - રિહંત સંસમાં - એક ઘરથી બીજા ઘરમાં, તથા મિરિવાર - ગોચરીને માટે જમણા - જવામાં કર્ત - સમર્થ - નહીં સંસિ - છું પર્વ - આ પ્રકારે વાંતસ - કહેતા એવા છે - તે સાધુ પાસેથી સાંભળીને જે - જો કોઈ - જીવોના આરંભથી બનાવીને લાવેલ મi-vi-વા-સારૂ – અશન-પાણી-ખાદિમ-સ્વાદિમ સાદ - લાવીને ફર્ના - તેને આપવા લાગે તો તે - તે પુત્રામેવ - પહેલા જ માનોફા - નિષેધ કરી દે ના સંતો - હે આયુષ્યનું હાવર્ડ - ગૃહપતિ ! રે - મને ગમતું - બીજાના દ્વારા લાવેલા અશM-પાળ-ફિ-સાફ - અશન-પાણી-ખાદિમ-સ્વાદિમ વી - અને થપતહાર - આ પ્રકારે અને બીજા પદાર્થ પણ ળો ડું - કલ્પતા નથી.
ભાવાર્થ :- જે જિનકલ્પી સાધુ બે વસ્ત્ર અને ત્રીજું પાત્ર રાખે છે તેને ત્રીજું વસ્ત્ર માંગવું કલ્પતું નથી, તે સાધુ જો રોગાદિથી પિડિત થઈ ગયો છે, એક ઘરથી બીજા ઘરમાં જવા માટે તથા ભિક્ષા લેવા જવા માટે સમર્થ નથી, આવી વાત તેના મુખથી સાંભળીને જો કોઈ ગૃહસ્થ ભક્તિવશ થઈને તેના માટે આહારાદિ લાવીને આપે તો સાધુ તેને ગ્રહણ ન કરે, તે તેને સમજાવીને કહી દે કે આ પ્રકારનો આહાર અથવા બીજી વસ્તુ અમારે ગ્રહણ કરવી કલ્પતી નથી. / ૨૧૬ //
भावार्थः- जो जिनकल्पी साधु दो वस्त्र और तीसरा पात्र रखता है उसको तीसरा वस्त्र मांगना नहीं कल्पता है । वह साधु यदि रोगादि से पीड़ित होकर एक घर से दूसरे घर में जाने के लिए तथा भिक्षा के लिए जाने में समर्थ न हो, उसके मुख से यह बात सुन कर यदि कोई गृहस्थ भक्ति वश होकर उसके लिए आहारादि लाकर देवे तो वह साधु उसे स्वीकार न करे । वह उसको समझा कर कह देवे कि - इस प्रकार का आहार अथवा दूसरी वस्तु ग्रहण करना मुझे नहीं कल्पता है ॥२१६॥ વિચ
जस्स णं भिक्खुस्स अयं पगप्पे-अहं च खलु पडिन्नत्तो अपडिन्नत्तेहिं गिलाणो अगिलाणेहिं अभि
(ર૭૦)બઈથઇથ660થ50660666@gશ્રી નાવાર સૂત્ર

Page #294

कंख साहम्मिएहिं कीरमाणं वेयावडियं साइजिस्सामि, अहं वावि खलु अप्पडिन्नत्तो पडिन्नत्तस्स अगिलाणो गिलाणस्स अभिकंख साहम्मियस्स कुञा वेयावडियं करणाए । आहटु परिन्नं अणुक्खिस्सामि आहडं च साइन्जिस्सामि १, आहट्ट परिन्नं आणक्खिस्सामि आहडं च नो साइन्जिसामि २, आहटु परिन्नं नो आणक्खिस्सामि आहडं च साइन्जिस्सामि ३, आहट्ट परिन्नं नो आणक्खिस्सामि आहडं च नो साइजिस्सामि ४, एवं से अहाकिट्टियमेव धम्मं समभिजाणमाणे संते विरए सुसमाहियलेसे तत्थवि तस्स कालपरियाए से तत्थ विअंतिकारए, इच्चेयं विमोहाययणं हियं सुहं
खमं निस्सेसं आणुगामियं त्ति बेमि ॥२१७॥ - ५ ___ यस्स परिहारविशुद्धकस्य यथालन्दिकस्य वा भिक्षारयं प्रकल्पः- आचारः, तद्यथा - अहं च खलु प्रतिज्ञप्तः - परैर्विज्ञप्तो मया चाऽप्रतिज्ञप्तैः-अनभ्यर्थितेग्लान सन्नग्लानैर्निर्जरामभिकाङक्ष्य साधर्मिकैः क्रियमाणं वैयावृत्त्यं स्वादयिष्यामि अभिलषिष्यामि । अहं च पुनः खलु अप्रतिज्ञप्तःअनुक्तः प्रतिज्ञप्तस्य-वैयावृत्यकरणायोक्तस्याऽग्लानः सन् ग्लानस्य निर्जरामभिकाङ्क्षय साधर्मिकस्य कुर्यां वैयावृत्यमुपकारस्य करणाय । तेदवं प्रतिज्ञा परिगृह्यापि भक्तपरिज्ञया प्राणान् जह्याद् न पुनः प्रतिज्ञामिति भावार्थः
इदानी प्रतिज्ञाविशेषद्वारेण चतुर्भङ्गिकामाह-एकः कश्चिदेवंभूतामाहृत्यगृहीत्वा प्रतिज्ञां वैयावृत्यं कुर्यात्, तयथा-अन्वेषयिष्यामि ग्लानस्यापरस्याहारादिकम्, तथाऽपरेण चाहृतम् - आनीतं स्वादयिष्यामि ॥१॥ तथाऽपर आहृत्य प्रतिज्ञाम् तद्यथा-अन्वीक्षिष्ये आहारादिकम् अपरनिमित्तम्, तथाऽपरेणाहृतं चन स्वादयिष्यामि ॥ २ ॥ तथाऽपर आहत्य प्रतिज्ञाम्, तद्यथा-नान्वीक्षिष्यामि आहारादिकमपरनिमित्तं स्वादयिष्यामी चान्येनाहतम् ॥ ३ ॥ तथाऽपर आहत्य प्रतिज्ञाम् तद्यथा-नान्वीक्षिष्ये आहारादिकमपरनिमित्तम् अन्येनाहृतं च न स्वादयिष्यामि ॥ ४ ॥ एवं स यथाकीर्तितमेव धर्म समभिजानन् शान्तो श्रान्तो वा विरतः सुसमाहतलेश्यो भक्तप्रत्याख्यानं कुर्यात् । तत्राऽपि-भक्तपरिज्ञायामपि तस्य कालपर्यायः - गुण एव यथा कालपर्यायमरणे । स तत्र-ग्लानतयाऽनशनविधाने व्यन्तिकारकः
| श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(२७१

Page #295

विशेषण अन्तक्रियाकारकः कर्मक्षयविधायीति । एतद् विमोहायतनं विगतमोहानामायतनम्-आश्रयो हितं सुखं क्षमं निश्रेयसम् आनुगामिकमिति ब्रवीमि तथा वाच्यं चात्र लाघविकम् आत्मानम् आगमयन् तपस्तस्य समन्वागतं भवतीति ॥ २१७॥
નિવાર્થ :- નસ નં - જે મિલુપ્ત - સાધુનો માં - આ પાપે – આચાર નિયમ હોય કે જો સાઁ - હું નિાળો – બીમાર થઈ જાઉં તો ગપડિટિં - અર્થાત્ મારા વડે માંગણી ના કરવા છતાં પણ તારે - ગ્લાનિ રહિત સાહમિહિં - સાધર્મિક સાધુઓના દ્વારા વિશ્વ - નિર્જરાની ઈચ્છાથી શીળા - કરેલી વેવાવડિā - વૈયાવચ્ચને પરિપત્તો - તેઓ દ્વારા કહેવાથી સ - સ્વીકાર કરીશ. કોઈ સાધુને આ પ્રમાણે નિયમ હોય છે કે માં - હું વા વિ - પણ નાનો - ગ્લાનિરહિત એટલે કે ખેદ પામ્યા વિના અપડિwત્તો - સામા સાધુ તરફથી માંગણી ન કરેલ હોવા છતાં પરિપૂર્ણ - કહેલ ગિતાળાં - ગ્લાન એટલે કે બિમાર સાહમયસ - સાધર્મિક સાધુની ચાવડા - વૈયાવચ્ચ મia - નિર્જરાની ઈચ્છાથી શરણાઈ - તેનો ઉપકાર કરવાને માટે સુષ્મા - કરીશ. કોઈ પ્રતિજ્ઞા કરે છે કે i – પ્રતિજ્ઞા ગર્લ્ડ - કરીને સાવવસામગgવિશ્વસામ - હું બીજા સાધર્મિક સાધુ માટે આહારાદિનું અન્વેષણ કરીશ ૨ - અને ગાર્ડ – બીજા સાધર્મિકને માટે આહારાદિનું અન્વેષણ શોધ કરીશ, પરંતુ ગાડું - બીજાઓ દ્વારા લાવેલા આહારાદિને ના સાન્નિસાન - નહીં ભોગવીશ. કોઈ આ પ્રમાણે પ્રતિજ્ઞા કરે છે કે ઘરનું બારણું - પ્રતિજ્ઞા કરીને જો માળવેવસા - હું બીજા સાધર્મિકને માટે આહારાદિનો શોધ નહીં કરીશ, પરંતુ ગાડું - બીજા સાધર્મિક દ્વારા લાવેલ આહારાદિને સાન્નિસામિ - ભોગવીશ. પfi સાહદુ - કોઈ આ પ્રમાણે કરે કે પ્રતિજ્ઞા ળો ગાળવિવસમિ - હું બીજા સાધર્મિકને માટે આહારાદિની શોધ નહીં કરીશ - અને ગાહાં - બીજા સાધર્મિક દ્વારા લાવેલ આહારાદિને નો સાફીઝસા - હું ભોગવીશ નહીં. પર્વ - આ પ્રકારે છે - તે બહાટ્ટિયમેવ - સ્વયંની પ્રતિજ્ઞાને અનુસાર ઘાં - ધર્મનું સીમનાથમાળે - સેવન કરતો એવો સંતે - શાંત વિરા - વિરત પાપકર્મથી અટકેલો અને સુસમાયિતે - શુભ લેશ્યાવાળો થઈને પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરે. સ્થાવિ - પ્રતિજ્ઞાના પાલનમાં અસમર્થતાવાળો થાય તો તd - તે સાધુ માટે શાનપરિયા - ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન અનશન દ્વારા મરણને પ્રાપ્ત કરવું પણ સુમૃત્યુનો જ અવસર છે. તત્વ - આ પ્રકારથી મરવાવાળો સે - તે સાધુ વિગંતિકાર - વિગંતવાસ! - કર્મોનો અંત કરે છે. ફર્વ - આ અનશન વિનોદાવવાં - મોહરહિત પુરૂષોનો આશ્રય છે દિયું - આ હિતકારી સુદં - સુખકારી ઉi - ઉચિત શિરોd - કર્મોનો ક્ષય કરવાવાળો - અને બાજુમાં - આનુગામિક પુણ્યકારી છે. રિ પ - આ પ્રમાણે હું કહું છું.
(2002)SerSeSSerewewewewewewewewenst Brakin E

Page #296

ભાવાર્થ :- જે પરિહારવિશુદ્ધક અથવા યથાલંદિક અભિગ્રહ સાધુને આ પ્રમાણે પ્રતિજ્ઞા હોય કે ‘તપસ્યા આદિના દ્વારા ગ્લાનિને પ્રાપ્ત થવાથી હું તે પુરૂષ દ્વારા વૈયાવચ્ચ કરાવીશ, જે મારા કહ્યા સિવાય મને કહેશે કે હું સાધર્મિક નિર્જરાની ભાવનાથી ખેદ પામ્યા વિના તમારી સેવા કરીશ, કોઈ સાધુ આ પ્રમાણે પ્રતિજ્ઞા કરે છે કે ‘તપ આદિ દ્વારા ગ્લાનિ પ્રાપ્ત થઈ હોય, બીજા સાધર્મિકની વૈયાવચ્ચ તેના કહ્યા સિવાય જ સ્વયંની નિર્જરાની ભાવનાથી કરીશ.’
આ પ્રમાણે પ્રતિજ્ઞા કરવાવાળા સાધુ સ્વયંની પ્રતિજ્ઞાને પાલન કરવા માટે સ્વયંના પ્રાણોને ભલે ત્યાગી દે, પરંતુ પ્રતિજ્ઞાનો ભંગ ન કરે, આવી પ્રતિજ્ઞા કરવાવાળા મુનિયોની એક ચતુર્થંગી બતાવેલ છે.
૧. હું બીજા ગ્લાન સાધર્મિકની વૈયાવચ્ચ કરીશ અને તેના માટે આહારાદિ લાવીશ, તથા બીજા સાધર્મિકના દ્વારા લાવેલ આહારાદિનો ઉપભોગ કરીશ.
૨. હું બીજા સાધુને માટે આહારાદિ લાવીશ, પરંતુ બીજાના દ્વારા લાવેલ આહારાદિનો ઉપભોગ નહીં કરૂં..
૩. હું બીજાને માટે આહારાદિ નહીં લાવું પરંતુ બીજા દ્વારા લાવેલ આહારાદિનો ઉપભોગ કરીશ.
૪. હું બીજા માટે ન તો આહારાદિ લાવીશ અને બીજાના દ્વારા લાવેલ આહારાદિનો ઉપભોગ નહીં કરીશ.
આ પ્રમાણે વિવિધ પ્રકારની પ્રતિજ્ઞાઓનો સ્વીકાર કરવાવાળા મુનિઓએ વિચારવું જોઈયે કે દૃઢતાની સાથે તે સ્વયંની પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરે. ॥ ૨૧૭ ॥
भावार्थ:- जिस परिहारविशुद्धिक या यथालन्दिक एवं पडिमाधारी साधु को ऐसी प्रतिज्ञा हो कि " तपस्या आदि के द्वारा ग्लानि को प्राप्त होने पर मैं उसी पुरुष द्वारा वैयावच्च कराउँगा जो मेरे बिना कहे ही मुझ से कहेगा कि मैं निर्जरा की भावना से आपकी सेवा करूँगा । तथा वह स्वयं तपस्या या रोग आदि से ग्लान न होगा और साधर्मिक होगा ।” कोई साधु ऐसी प्रतिज्ञा करता है कि "मैं तप आदि के द्वारा ग्लानि को प्राप्त दूसरे साधर्मिक का वैयावच्च उसके कहे बिना ही अपनी निर्जरा की भावना से करूँगा ।" ऐसी प्रतिज्ञा करने वाला साधु अपनी प्रतिज्ञा को पालन करने के लिये अपने प्राणों को भले ही त्याग दे किन्तु प्रतिज्ञा का भङ्ग न करे । ऐसी प्रतिज्ञा करने वाले मुनियों की एक चतुर्भंगी बतलाई गई है:
(9) मैं दूसरे ग्लान साधर्मिक की वैयावच्च करूँगा और उसके लिए आहारादि लाऊंगा तथा दूसरे साधर्मिक के द्वारा लाये हुए आहारादि का उपभोग करूंगा ।
(२) मैं दूसरे साधु के लिए आहारादि लाउंगा परन्तु दूसरे के द्वारा लाये हुए आहारादि का उपभोग न
શ્રી ગાવાતાં સૂત્ર લQQQQQQQQQQQQQ(૨૭૩

Page #297

(३) (४)
मैं दूसरे के लिए आहारादि नहीं लाऊँगा परन्तु दूसरे के द्वारा लाये हुए आहारादि का उपभोग करूँगा। मैं न तो दूसरे के लिए आहारादि लाऊँगा और न दूसरे के द्वारा लाये हुए आहारादि का उपभोग करूँगा ॥
इस प्रकार नाना प्रकार की प्रतिज्ञाओं का स्वीकार करने वाले मुनियों को चाहिए कि दृढ़ता के साथ वे अपनी प्रतिज्ञा का पालन करें ॥२१७॥
- षष्ठं उद्देशकः
પાંચમા ઉદ્દેશામાં ભક્તપરિજ્ઞા મરણનું કથન કર્યું હવે આ ઉદ્દેશામાં ઈંગિતમરણનું કથન કરેલ છે.
पांचवे उद्देशे में भक्तपरिज्ञामरण का कथन किया, इसमें इंगितमरण का कथन है ।
अनन्तरं भिक्षोः साभिग्रहस्य ग्लानतया भक्तप्रत्याख्यानमुक्तम्, इहापि अभिग्रह-विशेषाधिकारो वर्तते,
तद्यथा -
जे भिक्खू एगेण वत्येण परिवुसिए पायबिईएण, तस्स णं नो एवं भवइ-बिईयं वत्थं जाइस्सामि, से असणिजं वत्थं जाइज्जा अहापरिग्गहियं वत्थं धारिखा जाव गिम्हे पडिवन्ने अहापरिजुन्नं वत्थं परिट्ठविज्जा (२) अदुवा एगसाडे अदुवा अचेले लाघवियं
आगममाणे जाव सम्मत्तमेव समभिजाणिया ॥२१८॥
यो भिक्षुरेकेण वस्त्रेण पर्युषितः पात्रद्वितीयेन तस्य नैवं भवति द्वितीयं वस्त्रं याचिष्यामि स यथैषणीयं वस्त्र यावेत्, यथापरिगृहीतं वस्त्रं धारयेत् तावद् ग्रीष्मः प्रतिपन्नः । यथापरिजीर्णवस्त्रं परिष्ठापयेत्, परिष्ठाप्य अवमचेलः अथवा एकशाटः अथवा अचेलो लाघविकं आगमयन् यावत् सम्यक्त्वमेव समत्वमेव वा समभिजानीयात् ॥ २१८ ॥
अन्वयार्थ :- जे - ४ भिक्खू - साधु एगेण - खेड वत्थेण वस्त्र ने पायबिईएण - श्रीभुं पात्र, खानी साथै परिवुसिए - २हे छे तस्स णं तेने एवं - आ प्रमाणे वियार णो भवइ - नथी थतो } हुं बिइयं वत्थं - जीभ वस्त्रनी जाइस्सामि - यायना झरीश. से
-
-
ते आहेसणिज्जं - शेषशानी अनुसार वत्थं वस्त्रनी जाइज्जा यायना रे भने अहापरिग्गहियं वत्थं - ४ प्रमाणे वस्त्र ग्रहण रेस छे अर्थात् भजी गये छे ते प्रमाणे
(२७४०००००००००० श्री आचारांग सूत्र
-

Page #298

४ धारिज्जा - धा२५। ५२ जाव - यावत् भ्यारे ते देणे हे शीतऋतु पूर्ण थई गई छे भने गिम्हे - श्रीष्मऋतु पडिवणे - खावेली छे त्यारे ते अहापरिजुण्णे - ए वत्थं - वस्त्रोने
परिट्ठविज्जा - त्यागी हे अदुवा अथवा एगसाडे
-
ते अमशः खे वस्त्रवानो अदुवा -
तथा अचेले - वस्त्ररहित थर्धने लाघवियं स्वयं स्वयंने उसओ, लघु आगममाणे - बनावता सेवा जाव - यावत् सम्मत्तमेव समताने समभिजाणिया - धारा ४२.
-
ભાવાર્થ :- જે સાધુનો આ નિયમ છે કે એક વસ્ત્ર અને એક પાત્રને ધારણ કરીને સ્વયંને સંયમજીવનનો નિર્વાહ કરવો છે તેને બીજા વસ્ત્રની યાચના કરવી કલ્પતી નથી. જ્યારે શીતૠતુ વ્યતીત થઈ જાય અને ગ્રીષ્મૠતુ આવી જાય ત્યારે તે સ્વયંના ફાટેલ વસ્ત્રને ત્યાગી દે અને વસ્ત્રરહિત થઈને રહે, આ પ્રકારે તે સ્વયં स्वयंने लघु-हंसो जनावीने समभावने धारा ४२ ॥ २१८ ॥
-
भावार्थ:- जिस साधु का यह नियम है कि एक वस्त्र और एक पात्र को धारण करके अपने संयम जीवन का निर्वाह करना है उसको दूसरे वस्त्र की याचना करना नहीं कल्पता है । जब शीत ऋतु व्यतीत हो जाय और ग्रीष्म ऋतु आ जाय तब वह अपने उस फटे हुए वस्त्र को त्याग दे और वस्त्र रहित होकर रहे। इस प्रकार वह अपने आपको लघु-हल्का बनाया हुआ समभाव को धारण करे ॥२१८॥ तस्य च भिक्षोः परिकर्मितमतेर्लघुकर्मतया एकत्वाध्यवसायः स्यादिति दर्शयितुमाह-जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवइ - एगे अहमंसि न मे अस्थि कोइ, न याहमवि कस्सवि, एवं से एगागिणमेव अप्पाणं समभिजाणिज्जा, लाघवियं आगममाणे तवे से अभिसमन्नागए भवइ जाव समभिजाणिया ॥ २१९॥
यस्य भिक्षोरेवे भवति-एकोऽहमस्मि, न मेऽस्ति कश्चित्, न चाहमपि कस्यचित्, एवमसौ एकाकिनमेवाऽऽत्मानं समभिजानीयात् । एवं संदधानो यद्यद्रोगादिकमुपतापकारणमापद्यते तत्तदधिसहते यतो लाघविकम् आत्मानम् आगमयन् तपस्तस्य समन्वागतं भवति यावत् सम्यक्त्वमेव समत्वमेव वा समभिजानीयात् ॥ २१९ ॥
अन्वयार्थ :- जस्सणं - ४ भिक्खुस्स साधुने एवं भावो वियार भवइ - थाय 19 } s¿ – g 17ì - zìśel sift – Eġ. à - H13 § - sis 47 - Hell 3fa - Ì
-
-
य ने अहमवि - हुं पण कस्सवि - ओर्धनो नथी. एवं - २ प्रहारे से - ते अप्पाणं
-
- स्वयंने एगागिणमेव - खेडलो ४ समभिजाणिज्जा - भये. लाघवियं स्वयं स्वयंने लघु
श्री आचारांग सूत्र - ७७७७७७७७७এএএ6এ6এ७० २७५
-
-

Page #299

भेटले 3 Cो आगममाणे - सनापतो मेपो से - ते. या प्रमाण समले ॥ प्रमा ४२वाथी तेने तवे - तपनी अभिसमण्णागए - प्राप्ति भवइ - थाय छे. जाव - यावत् समभिजाणिया - समभावने ४ १।२९॥ ४२.
ભાવાર્થ :- મોક્ષાર્થી પુરૂષ આ પ્રમાણે વિચાર કરે કે હું એકલો છું, આ અનાદિ સંસારમાં ભમતો એવો હું અનાદિ કાળથી ચાલતો આવું છું, મારૂં કોઈ વાસ્તવિક રીતે સહાયક નથી અને હું પણ કોઈના દુઃખને નાશ કરવામાં સમર્થ નથી, સંસારના સઘળાં - પ્રાણી સ્વયંના કરેલ કર્મોના ફળ ભોગવે છે. આ પ્રમાણે જાણીને સાધુ સુખ અને દુઃખ એમ બન્નેમાં સમભાવ રાખતો એવો વીતરાગપ્રભુની આજ્ઞાનુસાર શુદ્ધ સંયમનું पालन ४३. ॥ २१८ ॥
भावार्थः- मोक्षार्थी पुरुष ऐसा विचार करे कि "मैं अकेला हूँ, इस अनादि संसार में भ्रमण करता हुआ मैं अनादि काल से चला आ रहा हूँ। मेरा कोई भी वास्तविक सहायक नहीं है और मैं भी किसी के दुःख का नाश करने में समर्थ नहीं हूँ। संसार के समस्त प्राणी अपने किये कर्मो का फल भोगते हैं" ऐसा जान कर साधु सुख और दुःख दोनों में समभाव रखता हुआ वीतराग की आज्ञानुसार शुद्ध संयम का पालन करे ॥२१९॥ इहैवाध्ययनेऽयस्ताद् उद्गमोत्पादनेषणा तथा ग्रहणैषणा प्रतिपादिता, अधुनाऽवशिष्टा ग्रासैषणा प्रतिपायते
से भिक्खू वा भिक्खुणी वा असणं वा (४) आहारेमाणे नो वामाओ हणुयाओ दाहिणं हणुयं संचारिजा आसाएमाणे, दाहिणाओं वामं हणुयं नो संचारिजा आसाएमाणे से अणासायमांणे लापवियं आगममाणे तवे से अभिसमन्नागए भवइ, जमेयं भगवया पवेइयं तमेवं अभिसमिचा सवओ सव्वत्ताए
सम्मत्तमेव अ(सम)भिजाणिया ॥२२०॥ स भिक्षुर्वा भिक्षुणी वा अशनं वा ४ आहारयन् न वामतो हनुतो दक्षिणं हनुं सञ्चारयेत् आस्वादयन्, दक्षिणतो हनुतो वामं हनुकं न सञ्चारयेद् आस्वादयन् । ‘आढायमाणे' पाठान्तरमाश्रित्य आदरवानाहारे मूर्छितो गृद्धो न सञ्चारयेदिति । स कुतश्चिनिमित्तात् सञ्चारयन्नपि अनास्वादयन् सञ्चारयेत्, यत आहारसम्बन्धिलाघवम् आगमयन् - आपादयन् तपस्तस्याऽभिसमन्वागतं भवति यदेतद् भगवता प्रवेदितं तदेतद् अभिसमेत्य सर्वतः सर्वात्मतया सम्यक्त्वमेव समत्वमेव वा समभिजानीयात् ॥ २२० ॥
अन्वयार्थ :- से - ते भिक्खू - साधु वा - अथवा भिक्षुणी - साध्वी असणं -
(२७६ )POOTOOTOOTOOTOOTOOTOOTOCTODIOOTOOODOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #300

अशन पाणं - पानी खाइमं पाहिम साइमं - स्वाहि आहारेमाणे - २॥ यार प्रहारनो आहार ४२तो भेवो आसाएमाणे - स्वाह सेवा भाटे खाहारने वामाओ - डाजी हणुयाओ - हनु जेटले 3 घाढथी दाहिणं दृक्षिएा भेटले ४भी हणुयं - धाढनी जादु णो संचारिजा - संयारित न झरे तथा आसाएमाणे - स्वाह सेवा भाटे दाहिणाओ - ४भी हणुयाओ - धाढथी वामं - डाजी हणुयं - धाढनी तरई णो संचारिज्जा - संचारित न रे .. खा प्रहारे से - ते साधु अणासायमाणे स्वाह न देतो वो खाहार ५२. लाघवियं - स्वयंना दुर्मोने हसडा खोछा आगममाणे जनावतो खेवो स्वाह न सेतो खाहार ४२, ४ साधु स्वाह न देतो खाहार ९२ छे तेने तवे तपनी अभिसमण्णागए भवइ - प्राप्ति थाय छे. जं - ४ एवं - २॥ भगवया भगवाने पवेइयं इ२भावे छे तमेव तेने ४ अभिसमिच्चा - यथार्थ भशीने सव्वओ - जधा प्रहारथी जने सव्वत्ताए सर्वात्मभावथी सम्मत्तमेव समभावनुं नं समभिजाणिया - अभिजाणिया - पालन ४२.
से
-
-
-
-
-
भावार्थ ::- સાધુ અથવા સાધ્વી આહાર કરતી વખતે સ્વાદ લેવા માટે આહારને જમણી દાઢથી ડાબી દાઢ તરફ અને ડાબી દાઢથી જમણી દાઢ તરફ સંચારિત ન કરે, પરંતુ ગુદ્ધિભાવ-આસક્તિ રહિત થઈને આહાર કરે. આ પ્રમાણે આસક્તિરહિત આહાર કરવાથી તેને તપની પ્રાપ્તિ થાય છે અને કર્મોનો ક્ષય થવાથી લઘુપણું પ્રાપ્ત થાય છે. આવો સાધુ સર્વત્ર બધા પ્રકારથી સમભાવ રાખતો એવો વિચરે. ॥ ૨૨૦॥
भावार्थ:- साधु या साध्वी आहार करते समय स्वाद लेने के लिए आहार को बाईं दाढ़ से दाहिनी दाढ़ की ओर तथा दाहिनी दाढ़ से बाईं दाढ़ की ओर सञ्चारित न करे किन्तु गृद्धिभाव रहित होकर आहार करे । इस प्रकार गृद्धिभाव रहित आहार करने से उसे तप की प्राप्ति होती है और कर्मो का क्षय होकर लघुपना प्राप्त होता है। ऐसा साधु सर्वत्र सब प्रकार से समभाव रखता हुआ विचरे ॥ २२० ॥
आस्वादनिषेधेन चाऽन्तप्रान्ताऽऽहाराभ्युपगमोऽभिहितः तदाशितयाऽपचितमांसशोणितस्य जरदस्थिसंततेः क्रियावसीदत्कायचेष्टस्य शरीरपरित्यागबुद्धिः स्यादित्याह -
जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवइ - से गिलामि च खलु अहं इममि समये इमं सरीरगं अणुपुब्वेण - ५ परिवहित्तए, से अणुपुव्वेणं आहारं संवट्टिज्जा, अणुपुवेणं आहारं संवट्टित्ता कसाए पयगुए किच्चा समाहियच्चे फलगायच्चे फलगावयट्ठी उट्ठाय भिक्खू अभिनिबुडच्चे ॥२२१॥
श्री आचारांग सूत्र ७७७७७७७७এএএ6এ6)७७७७७४२७७)

Page #301

यस्य भिक्षोरेवं भवति-अथ ग्लायामि च खल्वहम्, अस्मिन् समये न शक्नोमि इदं शरीरकं आनुपूर्व्या यथेष्टकालाऽऽवश्यकादिक्रियाषु परिवोढुं व्यापारयितुं, स आनुपूर्व्या-चतुर्थषष्ठाऽऽम्लादिकेन आहारं संवर्तयेत्-संक्षिपेत् आनुपूर्व्या षष्ठाष्टमदशमद्वादशादिकेन आहारं संवर्त्य कषायान् प्रतनुकान् कृत्वा समाहितार्चः सम्यगाहिता - व्यवस्थिता अर्चा - शरीरं येन स नियमितकायव्यापार इत्यर्थः यद्वा अर्चा - लेश्या, सम्यगाहिता - जनिता लेश्या येन स अतिविशुद्धाध्यवसाय इत्यर्थः, यदिवा अर्चा - कषायज्वाला समाहिता - उपशमिता अर्चा येन स तथा फलकावस्थायी - तक्ष्यमाणोऽपि दुर्वचनवास्यादिभिः कषायाभावतया फलकवदवतिष्ठते इति फलकावस्थायी - वासीचन्दनकल्प इत्यर्थः, फलकापदर्थी फलं कर्मक्षयरूपं तदेव फलकं तेन आपदि संसारभ्रमणरूपायाम् अर्थः स विद्यते तस्य तथा फलकाऽऽपदर्थी । यदिवा फलकवत् वास्यादिभिरुभयतो बाह्यतोऽभ्यन्तरसञ्चावकृष्टः अभ्युद्यतमरणार्थमुत्थाय भिक्षुरभिनिर्वृत्ताचः शरीरसन्तापरहित इङ्गितमरणं कुर्यादिति ॥ २२१ ॥
__ अन्वयार्थ :- जस्स णं - ४. भिक्खुस्स - साधुन। यित्तमा एवं - 20 सरे भवइ - विया२ थाय छ । इमम्मि - २मा समए - समयमा गिलामि - दान 2 गयेस धु, भेट इमं - 0 सरीरगं - शरीरने अणुपुब्वेण - अनुभथी परिवहित्तए - घा२९॥ ४२वामा भने . संयमनी ॥१२५ Bियामोनी प्रवृत्ति ४२वाम णो संचाएमि - समर्थ नडी. से. - ते. साधु अणुपुत्रेणं - अनुमथ. आहारं - मारने संवहिज्जा - त्या है. अणुपुब्वेणं - अनुमथी आहारं - भाडा२नो संवट्टित्ता - संक्षेप रीने य- भने कसाए - षायने पयगुए - पाता किच्चा - रीने. समाहियच्चे - शरीर संबंधी व्यापारने नियमित २५iqiuो फलगावयट्ठी - भाव। ३५ इसनो मा भिक्खू - साधु उहाय - भ२९।।। माटे (68दो सज्ज अभिणिवुडच्चे - शरी२नसंत५२लित 45 Mय. .
ભાવાર્થ :- જે સાધુના મનમાં વિચાર ઉત્પન્ન થાય કે હવે હું ગ્લાન થઈ ગયો છું, સંયમની આવશ્યક ક્રિયાઓ કરવામાં પણ સમર્થ નથી, ત્યારે તે સાધુ આહારનો ત્યાગ કરી દે અને સંલેખના દ્વારા કષાયોને પાતળા કરે, આ પ્રકારે તે સાધુ સ્વયંના શરીરના વ્યાપારને નિયમિત રાખતો એવો શુદ્ધ અધ્યવસાય રાખે, જો કોઈ દુર્વચનખરાબ વચન કહે તો સમભાવપૂર્વક સહન કરે, રોગાદિની પ્રબળતા ગાઢતા થવાથી અશનાદિનું પ્રત્યાખ્યાન કરીને ઈગિત મરણ દ્વારા શરીરનો ત્યાગ કરી દે. / ૨૨૧//
भावार्थः- जिस साधु के मन में यह विचार उत्पन्न हो कि अब मैं ग्लान हो गया हूँ, संयम की आवश्यक क्रियाओं को करने में भी समर्थ नहीं हूँ, तब वह साधु आहार को त्याग देवे और संलेखना के द्वारा कषायों को पतला करे । इस प्रकार वह साधु अपने शरीर के व्यापार को नियमित रखता हुआ शुद्ध अध्यवसाय रखे । यदि कोई दुर्वचन कहे तो समभाव पूर्वक सहन करे । रोगादि की प्रबलता होने पर अशनादि का प्रत्याखान करके इंगित मरण द्वारा शरीर का त्याग कर दे ॥२२१॥
(२७८ JOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO| श्री आचारांग सूत्र

Page #302

कथं कुर्यादित्याह
अणुपविसित्ता गामं वा नगरं वा खेडं वा कब्बडं वा मडंबं वा पट्टणं वा दोणमुहं वा आगरं वा आसमं वा सन्निवेसं वा नेगमं वा रायहाणिं वा तणाई जाइजा तणाई जाइत्ता से तमायाए एगंतमवक्कमिजा, एगंतमवक्कमिता अप्पंडे अप्पपाणे अप्पबीए अप्पहरिए अप्पोसे अप्पोदए अप्पुत्तिंगपणगदगमट्टियमक्कडासंताणए पडिलेहिय २ पमन्जिय २ तणाई संथरिजा, -तणाई संथरित्ता इत्थवि समए इत्तरियं कुञा, तं सचं सच्चवाई ओए तिन्ने छिन्नकहकहे आईयढे
अणाईए चिचाण भेउरं कायं संविहूय विरूवरूवे परीसहोवसग्गे अस्सि विस्संभणयाए भेरवमणुचिन्ने तत्थवि तस्स कालपरियाए जाव आणुगामियं त्ति
बेमि ॥२१२॥ • अनुप्रविश्य ग्रामं वा नगरं वा खेटं वा कर्ब वा मडम्बं वा पत्तनं वा द्रोणमुखं वा आकरं वा आश्रमं वा सन्निवेशं वा नैगमं वा राजधानी वा तृणानि याचेत । तृणानि याचित्वा स तानि आदाय एकान्तं-गिरिगुहादिकम् अपक्रामेत्, एकान्तमपक्रम्य अल्पाण्डे अल्पशब्दः सर्वत्राऽभाववाची अल्पप्राणे अल्पबीजे अल्पहरिते अल्पावश्याये अल्पोदके अल्पोत्तिङ्गपनकोदकमृत्तिकामर्कटसन्तानके मह्मस्थण्डिले प्रत्युपेक्ष्य २ प्रमृज्य २ तृणानि संस्तरेत् । तृणानि संस्तीर्य उच्चारप्रस्रवणभूमिं च प्रत्युपेक्ष्य पूर्वाभिमुखसंस्तारकगतः करललाटस्पर्शिघृतरजोहरणः कृतसिद्धनमस्कारः आवर्तितपञ्चनमस्कारः अत्रापि समये इत्वरिकं - नियतप्रदेश-प्रचाराऽभ्युपगमादिङ्गितमरणं न तु साकार प्रत्याख्यानं कुर्यात्, तद् इङ्गितमरणं सत्यं - सद्भ्यो हितं सुगतिगमनाऽविसंवादित्वात् सर्वेज्ञोपदेशाच्च । तथा स्वतोऽपि सत्यवादी ओजस्तीर्णः छिन्नकथंकथः - छिन्ना कथमपि कथा विकथारूपा येन स तथा, यदिवा कथमहमिङ्गितमरणप्रतिज्ञां निर्वहिष्ये इत्येवंरूपा कथा सा छिन्ना येन स तथा महापुरुषतया व्याकुलतारहित इत्यर्थः । आतीतार्थः अतीव इताः ज्ञाता अर्था येन सोऽयम् आतीतार्थः, यद्वा अतीता अतिक्रान्ता अर्थाः - प्रयोजनानि यस्य स तथा उपरतव्यापार इत्यर्थः,
श्री आचारांग सूत्र 900000000000000000000000000७(२७९

Page #303

आदत्तार्थो वा, अनातीतः-आसमन्तादतीव इतो गतोऽनाद्यनन्ते संसारे आतीतः, न आतीतः अनातीतः यद्रिवा अनादत्तः संसारो येन स तथा त्यक्त्वा भिदुरं कार्य, संविधूय विरूपरूपान् परीषहोपसर्गान्, अस्मिन् सर्वज्ञप्रणीताऽऽगमे विस्रम्भणतया भैरवमनुचीर्णवान् । तत्रापि ग्लानतयाऽऽहितेङ्गितमरणेऽपि तस्य कालपर्यायः । सोऽपि तत्र व्यन्तिकारक इत्यादि पूर्ववद् यावद् आनुगामिकमिति ब्रवीमि ॥ २२२ ॥
-
1
अन्वयार्थ :- गामं - ग्राम नयरं नगर खेडं पेट कब्बडं झुर्जट मडंबं मम् पट्टणं - पत्तन दोणमुहं द्रोशमुख आगरं आह२ जाए। आसमं - आश्रम सण्णिवेशं - सन्निवेश णिगमं - निगम वा अने रायहाणि - रा४धानीमां तणाई - साधु तृांनी जाइज्जा - यायना रे. तणाई - तृणोनी जाइत्ता - यायना उरीने से - ते साधु तं - ते तृणाहिने आयाए - सने एगंतं खेडांतभां अवक्कमिज्जा - थाल्यो भय. एगंतं - खेतमा अवक्कमित्ता - ४६ने अप्पंडे - डारहित अप्पपाणे - जेन्द्रियाहि प्राशियोथी रहित अप्पबीए - श्रीभेथी रहित अप्पहूरिए - हूज सहि सीसी वनस्पतिथी रहित अप्पोसे - आज रहित अप्पोदए - ४सरहित अप्पुत्तिंगपणगदगमट्टियमक्कडासंताणए - કીડી નગરા, પાંચ જાતિની લીલફૂગ, ચિત્ત, માંટી, કરોળીયાના જાળા આદિથી रहित भूमिने पडिलेहिय पडिलेहिय - सांजशी वारंवार अत्यंत सारी रीते हेजीने तथा पमज्जिय पमज्जिय - वारंवार अत्यंत सारी रीते पूंकने तणाई - धासनो संथरिज्जा संथारो जिछावे. तणाई - घासनो संथरिता संथारो विछावीने इत्थवि - २॥ समए सभयभां इत्तरियं - ईंगितभरएशनी कुज्जा प्रतिज्ञा ५२. तं - आ गितमा सच्चं सत्त्वभव हितारी छे अने सच्चवाई - खाने अंगीझर उरवावाणी सत्यवाही छे. ते ओए - रागद्वेष रहित तिष्णे- संसारसागरने तरवावाणी छिण्णकहंकहे - रागद्वेषाहिनी विस्थाने अथवा डायरतानी स्थाने छेहन उरवावाणां आइयट्टे - वाहि पार्थोनो ज्ञाता भएावावाणो अने अणाईए संसारसागरने पार उरवावानी छे. ते भेउरं - मा नाशवंत कार्य - शरीरने चिच्चा - त्याग उरीने जने विरूवरूवे विविध प्रकारना परीसहोवसग्गे - परीषड अने उपसर्गाने संविहूय समभावपूर्वक सहन पुरीने अस्सि - आ आईतीय खागगमां विस्संभणाए विश्वास श्रद्धा होवाना झरो भैरवं भैरव घोर अणुचिणे - खायरा रे छे. तत्थावि - रोगाहिना डारो पड़ा गितभराने प्राप्त ४२ तस्स - ते साधुने माटे कालपरियाए - सपर्याय छे जाव - यावत् अणुगामियं खा खानुगामिङ पुएय आरए छेत्ति बेमि - खाप्रमाणे हुं हुं छं.
-
-
-
-
-
ભાવાર્થ :- ગ્રામ-નગર આદિ કોઈ કોઈ પણ સ્થાન પર જઈને સાધુ તૃણોની યાચના કરે, તૃણોની ઘાસની યાચના કરીને એકાંત સ્થાનમાં જઈને સ્થંડિલભૂમિને
२८०popopopopop
श्री आचारांग सूत्र

Page #304

દેખે, તે ભૂમિ એવી હોવી જોઈયે કે જ્યાં કીડી આદિના ઈંડા ન હોય, બે ઈન્દ્રિય આદિ પ્રાણી ન હોય, બીજ, લીલું ઘાસ, ઝાકળ, લીલફૂગ, ચિત્ત માટી તથા કીડિયોનો સમૂહ અને કરોળીયા આદિના જાળા ન હોય, આવી ભૂમિ પર તે તૃણોને પાથરે, પાથરતાં પહેલા તે ભૂમિને સ્વયંની આંખોથી સારી રીતે દેખી લે અને પછી રજોહરણથી પૂંજી લે પછી ઉચ્ચાર પ્રસ્રવણની ભૂમિને જોઈ લે. આના પછી પૂર્વદિશા સન્મુખ મુખ રાખીને તે ઘાસના સંસ્તારક સંથારી પર સ્થિર થાય, પછીથી ઈંગિતમરણનો સ્વીકાર કરે. સ્વયંએ કરેલ પ્રતિજ્ઞાને જીવન પર્યંત પાલન કરતો એવો તથા વિવિધ પ્રકારના પરિષહ - ઉપસર્ગોને સમભાવપૂર્વક સહન કરતો એવો તે સાધુ નશ્વર નાશવંત શરીરનો ત્યાગ કરે. આ પ્રમાણે કરતો એવો સાધુ ઈંગિતમરણને પ્રાપ્ત કરે છે. કાલનું જ્ઞાન કરવા વાળા સાધુને માટે આ કાલનો અવસર છે, કારણ કે કાલ પ્રાપ્ત ઈંગિતમરણથી મરવાવાળો સાધુ સુગતિને પ્રાપ્ત કરે છે..॥ ૨૨૨ ॥
૧. ગ્રામ-જ્યાં રાજ્ય તરફથી અઢાર પ્રકારના કર લેવાય તે ગ્રામ.
૨. નગર-નિકર જ્યાં ગાય-બળદ આદિનો કર ન હોય તે મોટી આબાદીને નગર
કહે.
૩. ખેડ-ખેટક જે વસતિને ચારે બાજુ માટીનો કીલ્લો હોય.
૪. કબ્બડ-કર્બટ એટલે થોડી વસતિવાલું ગામ હોય.
૫. મડમ્બ-જે ગામથી અઢી કોશ દૂર બીજું ગામ હોય.
૬ પાટણ-પત્તન વ્યાપાર-વાણિજ્યનું મોટું સ્થાન, જ્યાં બધી વસ્તુ મળતી હોય. ૭. દ્રોણમુખ-સમુદ્રના કીનારા પરની વસતિ, જ્યાં જવા-આવવા માટે જલ અને સ્થલ એમ બન્ને માર્ગ હોય.
૮. આગર-આકર સોના-ચાંદી આદિ ધાતુઓ જ્યાં નીકળતી હોય તે ખાણ. ૯. આશ્રમ-તપસ્વી-સંન્યાસી આદિને રહેવાનું સ્થાન.
૧૦: 'સન્નિવેશ-જ્યાં સાર્થવાહ અર્થાત્ મોટા વ્યાપારી બહારથી આવીને રહે. ૧૧. નિગમ-જ્યાં અધિકતર વ્યાપાર કરવાવાળા મહાજનોની આબાદી હોય. ૧૨. રાજધાની-જ્યાં રાજા સ્વયં રહેતો હોય તેને રાજધાની કહેવાય.
भावार्थ:- ग्राम नगर आदि किसी भी स्थान पर जाकर साधु तृणों की याचना करे । तृणों की याचना . करके वह एकान्त स्थान में जाकर स्थण्डिल भूमि को देखे । वह स्थण्डिल भूमि ऐसी होनी चाहिये जहां चींटी आदि के अण्डे न हो, बेइन्द्रियादि प्राणी न हों, बीज, हरी दूब, ओस और लीलफूलन, सचित्त मिट्टी एवं चींटियों
શ્રી બાવાાં” સૂત્ર ૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭(૨૮૧

Page #305

का समूह तथा मकड़ी आदि के जाले न हों। ऐसी भूमि पर उन तृणों को बिछावे । तृणों को बिछाने के पहले उस भूमि को अपनी आंखों से अच्छी तरह देख ले और फिर रजोहरण से पूंज ले फिर उच्चार प्रस्रवण की भूमि को देख ले । इसके पश्चात् पूर्व दिशा की तरफ मुंह करके उस संस्तारक पर स्थित हो जाय । फिर इंगित मरण को स्वीकार करे । अपनी प्रतिज्ञा का जीवन पर्यन्त पालन करता हुआ तथा विविध प्रकार के परीषह उपसर्गों को समभाव पूर्वक सहन करता हुआ वह साधु इस नश्वर शरीर का त्याग करे । ऐसा करता हुआ साधु इंगित मरण को प्राप्त होता है । काल का ज्ञान रखने वाले साधु के लिए यही काल का अवसर है क्योंकि काल प्राप्त इंगितमरण मरने वाला साधु सुगति को प्राप्त होता है ॥२२२॥ (१) ग्राम - जहां राज्य की तरफ से अठारह प्रकार का कर (महसूल) लिया जाता हो उसे ग्राम कहते हैं। (२) नगर (नकर) - जहाँ गाय बैल आदि का कर (महसूल) न लिया जाता हो उस बड़ी आबादी को नगर
(नकर) कहते हैं। (३) खेड (खेटक) - जिस आबादी के चारों ओर मिट्टी का परफोटा हो उसे खेड़ या खेड़ा कहते हैं। .. (४) कब्बड (कर्बट) - थोड़ी आबादी वाला गांव कर्बट कहलाता है। (५) मडम्ब - जिस गांव से ढाई कोस की दूरी पर दूसरा गांव हो उसे मडम्ब कहते हैं। (६) पाटण (पत्तन) - व्यापार वाणिज्य का बड़ा स्थान, जहाँ सब वस्तुएँ मिलती हों उसे पाटण कहते हैं ।, (७) द्रोणमुख - समुद्र के किनारे की आबादी, जहाँ जाने के लिए जल और स्थल दोनों प्रकार के मार्ग हो
वह द्रोणमुख (बन्दरगाह) कहलाता है। (८) आगर (आकर) - सोना चांदी आदि धातुओं के निकलने की खान को आगर कहते हैं। (९) आश्रम - तपस्वी संन्यासी आदि के ठहरने का स्थान आश्रम कहलाता है । (१०) सन्निवेश - जहाँ सार्थवाह अर्थात् बड़े बड़े व्यापारी बाहर से आकर उतरते हों उसे सनिवेश कहते हैं। (११) निगम - जहाँ अधिकतर व्यापार वाणिज्य करने वाले महाजनों की आबादी हो, उसे निगम कहते हैं। (१२) राजधानी - जहाँ राजा स्वयं रहता हो, वह राजधानी कहलाती है ।
सप्तम उद्देशकः) છઠ્ઠા ઉદેશામાં ઈગિતમરણનું કથન કરેલ છે હવે આ ઉદ્દેશામાં પાદપોપગમન મરણનું કથન તથા સાથે સાથે પ્રતિમાઓનું પણ કથન કરાશે.
छठे उद्देशक में इंगित मरण का कथन किया गया है। अब इस सातवें उद्देशक में पादपोगमन मरण का कथन किया जायेगा और साथ ही साथ प्रतिमाओं का कथन भी किया जायेगा । अनन्तरमिङ्गितमरणभिहितम् इहापि अभिग्रहाधिकारो वर्तते -
. जे भिक्खू अचेले परिवुसिए तस्स णं भिक्खुस्स एवं भवइ - चाएमि अहं तणफासं अहियासित्तए ।
(२८२ )OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #306

सीयफासं अहियासित्तए तेउफासं अहियासित्तए दंसमसगफासं अहियासित्तए एगयरे अन्नतरे विरूवरूवे फासे अहियासित्तए हिरिपडिच्छायणं चऽहं नो संचाएमि अहियासित्तए, एवं से कप्पइ कडिबंधणं
धारित्तए ॥२२३॥ .. यो भिक्षुरचेलः पर्युषितस्तस्य भिक्षोरेव भवति - शक्नोमि अहं तृणस्पर्शम् अध्यासयितुं, शीतस्पर्शम् अध्यासयितुं तेजः-स्पर्शम् अध्यासयितुं, दंशमशकस्पर्शम् अध्यासयितुम्, एकतरान् अन्यतरान् विरूपरूपान् स्पर्शान् अध्यासयितुं, हीप्रतिच्छादनं ही - लज्जा तया गृप्तप्रदेशस्य प्रच्छादनं चाहं न शक्नोमि अध्यासयितुं त्यक्तुं न शक्नोमीत्यर्थः, एवं प्रकृतिलज्जालुतया साधनविकृतिरूपतया वा तस्य कल्पते कटिबन्धनं-चोलपट्टकं धारयितुमिति ॥ २२३ ॥
अन्वयार्थ :- जे - ४ भिक्खू - साधु अचेले - १स्त्ररित रडेतो वो परिखुसिए - संयममा रहेदो छ, हो तस्स - ते भिक्खुस्स - साधुने एवं - ॥ प्रभारी नो भवइ - विया डोय : अहं - ९ तणफासं - तृ५॥ स्पर्शन अहियासित्ताए - सउन ४२१॥ भाटे सीयफासं अहियासित्तए - शीतस्पर्शने सहन ४२१भाटे तेउफासं अहियासित्तए - स्पर्शने साउन २१॥ माटे दंसमसगफासं - iस. मने भ७२।। ४२४वाने अहियासित्तए - सहन ४२१. भाटे तथा एगयरे - मामाथी ६ नो अथवा अण्णयरे - clensis ४टने भने विरूवरूवे - विविध प्रा२ना फासे - Yष्टीने अहियासित्तए - सहन ४२१॥ भाटे चाएमि-संचाएमि - समर्थ छु. परंतु हिरिपडिच्छायणं - गुप्त अंगनी Aor निवा२९॥ ४२वा वस्त्राना त्यागना प्रष्टने अहियासित्तए - साउन ४२वाने भाटे अहं - ई णो संचाएमि - समर्थ नहा धुं. एवं - २॥ प्ररे से - ते साधुने कडिबंधणं - टिजन्य वस्त्र योसपटो धारित्तए - १।२९॥ ४२ कप्पइ - ४८५ छे. - ભાવાર્થ - પ્રતિમધારિ અથવા અભિગ્રહધારી સાધુના મનમાં જો આ વિચાર હોય કે હું તૃણ-શીત-ઉષ્ણસ્પર્શ અને ડાંસ-મચ્છર આદિના પરિષહને તથા બીજા અનેક વિવિધ પ્રકારના પરિષહોને સહન કરવામાં સમર્થ છું. પરંતુ સ્વભાવથી જ લજાશીલ હોવાના કારણે હું ગુપ્ત અંગને ઢાંકવાવાળા વસ્ત્રનો ત્યાગ કરવામાં સમર્થ નથી, આ પ્રકારનો વિચાર કરવાવાળા સાધુને ચોલપટ્ટો ધારણ કરવો કહ્યું છે જો તેના હૃદયમાં આવો વિચાર ન હોય તો તે વસ્ત્ર વિના વિહાર કરી શકે છે. / ૨૨૩ // . भावार्थः- प्रतिमाधारी अथवा अभिग्रहधारी साधु के मन में यदि यह विचार हो कि. मैं तृणस्पर्श,
श्री आचारांग सूत्र|0000000000000000000000000000(२८३

Page #307

शीतस्पर्श, उष्णस्पर्श और डांस मच्छर आदि के परीषह को तथा और भी नाना प्रकार के परीषहों को सहन करने में समर्थ हूँ किन्तु स्वभाव से ही लज्जाशील होने के कारण मैं गुप्त अंग को ढकने वाले वस्त्र का त्याग करने में समर्थ नहीं हूँ इस प्रकार का विचार करने वाले साधु को चोलपट्टा धारण करना कल्पता है । यदि उसके हृदय में ऐसा विचार न हो तो वह बिना वस्त्र ही विचर सकता है ॥२२३॥
पुनरेतानि कारणानि न स्युस्ततोऽचेल एव पराक्रमेत । अचेलतया शीतादिस्पर्श सम्यगधिसहेतेति । एतत्प्रतिपादयितुमाह
अदुवा तत्थ परक्कमंतं भुञ्जो अचेलं तणफासा फुसन्ति सीयफासा फुसन्ति तेउफासा फुसन्ति दंसमसगफासा फुसन्ति एगयरे अन्नयरे विरूवरूवे फासे अहियासेइ, अचेले लाघवियं आगममाणे जाव
समभिजाणिया ॥२२४॥ ५ __ अथवा तत्र संयमे पराक्रममाणं भूयोऽचेलं तृणस्पर्शाः स्पृशन्ति, शीतस्पर्शा स्पृशन्ति, तेजः स्पर्शा स्पृशन्ति, दंशमशकस्पर्शाः स्पृशन्ति तदा एकतरान् अन्यतरान् विरूपरूपान् स्पर्शान् अधिसहते अचेलो लाघविकम् आगमयन् यावत् समभिजानीयादिति ॥ २२४ ॥
अन्वयार्थ :- अदुवा - २५२१। तत्थ - त्या अचेलं - ११२81 25ने परक्कमंतं - वियरत भेव साधुने भुज्जो - वारंवार तणफासा - तृस्पर्श फुसंति - ४४४ मापे छ सीयफासा फुसंति - शीतस्पशष्ट मापे छ तेउफासा फुसंति - (स्पर्श ४ मापे छे भने समसगफासा फुसंति - iस भने भ७२नो स्पर्श ४८४ मापे छ. मा प्ररे ते एगयरे - भेट अथवा अण्णयरे - ओली % तथा विरूवरूवे - विविध प्रा२न। फासे -
टोने अहियासेइ - सउन ४३ ७. अचेले - ते वस्त्र हित ने लाघवियं - स्वयं स्वयंने लघु उडो आगममाणे - ४२तो मेवो वियरे, मा प्र.७२थी से - तेने तवे - तपनी अभिसमण्णागए - प्राप्ति भवइ - थाय छे. जहा - ४ ५२थी इयं - मा भगवया - (भगवाने पवेइयं - ३२भावेद छ. तमेव - तेने अभिसमिच्चा - 2ीने संवओ - पधा ५१२थी भने सव्वत्ताए - सात्म३५था समत्तमेव - समभावथी समभिजाणिया - घा२९॥
ભાવાર્થ - તે અભિગ્રહધારી સાધુ પૂર્વોક્ત કારણથી વસ્ત્ર ધારણ કરી શકે છે પરંતુ તે લજ્જિત ન થતો હોય તો તે સર્વથા વસ્ત્રનો ત્યાગ કરીને વિહાર કરે અને ઠંડી-ગરમી તથા ડાંસ આદિના પરિષદોને સમભાવપૂર્વક સહન કરતો એવો શુદ્ધ संयमर्नु पालन ४३. ॥ २२४ ॥
(२८४ ) 0OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #308

भावार्थः- वह अभिग्रहधारी साधु पूर्वोक्त कारण से वस्त्र को धारण कर सकता है किन्तु वह लज्जित न होता हो तो वह सर्वथा वस्त्र का त्याग करके विचरे और सर्दी, गर्मी और डांस मच्छर आदि के परीषह को समभाव पूर्वक सहन करता हुआ शुद्ध संयम का पालन करे ॥२२४॥ किंच-उक्त स्वरूपप्रतिमाप्रतिपन्न एवाऽपरान् प्रतिमाप्रतिपन्नानाश्रित्य विशिष्टमभिग्रहं गृह्णीयात्, तद्यथा
जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवइ - अहं च खलु अन्नेसि भिक्खूणं असणं वा ४ आहटु दलइस्सामि आहडं च साइजिस्सामि (१), जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवइ - अहं च खलु अन्नेसि भिक्खूणं असणं वा ४ आहट्ट दलइस्सामि आहडं च नो साइस्सामि -(२) जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवइ-अहं च खलु असणं वा ४ आहट्ट नो दलइस्सामि आहडं च साइजिस्सामि (३) जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवइअहं च खलु अन्नेसि भिक्खूणं असणं वा ४ आहटु . नो दलइस्सामि आहडं च नो साइन्जिस्सामि (४) अहं च खलु तेण अहाइरित्तेण अहेसणिजेण अहापरिग्गहिएणं असणेण वा ४ अभिकंख साह-म्मियस्स कुजा वेयावडियं करणाए, अहं वावि तेण
अहाइरितेण अहेसणिज्जेण अहापरिग्गहिएणं असणेण वा ४ अभिकंख साहम्मिएहिं कीरमाणं वेयावडियं साइजिस्सामि लाघवियं आगममाणे जाव सम्मत्तमेव
समभिजाणिया ॥२२५॥ यस्य भिक्षोरेवं भवति-अहं च खलु अन्येभ्यो भिक्षुभ्यः अशनं वा ४ आहृत्य दास्यामि आहृतं च स्वादयिष्यामि ॥ १ ॥ यस्य भिक्षोरेवं भवति-अहं च खलु अन्येभ्यो भिक्षुभ्योऽशनादिकमाहृत्य दास्यामि अपराहृतं च स्वादयिष्यामि ॥ २ ॥ यस्य च भिक्षोरेवं भवति-अहं च खलु अन्येभ्यो भिक्षुभ्यः अशनं वा ४ आहृत्य न दास्यामि आहृतं च स्वादयिष्यामि ॥ ३ ॥ यस्य भिक्षोरेवं
|श्री आचारांग सूत्र |000000000000000000000000000७(२८५)

Page #309

भवति-अहं च खलु अन्येभ्यो भिक्षुभ्यः अशनं वा आहृत्य न दास्यामि आहृतं च न स्वादयिष्यामि ॥ ४ ॥ इत्येवं चतुर्णामभिग्रहाणामन्यतरमभिग्रहं गृहणीयात्, अथवा एतेषामेवाद्यानां त्रयाणां भङ्गानामेकपदेनैव कश्चिदभिग्रहं गृहणीयात् इति दर्शयितुमाह____ अहं च खलु तेन तथाऽतिरिक्तेन यथेषणीयेन यथापरिगृहीतेन अशनेन वा ४ निर्जरामभिकालय कुर्यां वैयावृत्त्यमुपकारस्य करणाय । ____ पक्षान्तरमाह अहं चाऽपि - च पुनस्तेन यथाऽतिरिक्तेन यथापरिगृहितेन अशनेन वा ४ निर्जरामभिकाय साधर्मिकैः क्रियमाणं वैयावृत्यं स्वादयिष्यामि अभिलषिष्यामि, यो वाऽन्यः साधर्मिकोऽन्यस्य करोति तं चानुमोदयिष्यामि लाघविकम् आगमयन् यावत् सम्यक्त्वमेव समत्वमेव वा समभिजानीयादिति ॥ २२५ ॥
अन्वयार्थ :- जस्स णं - हे भिक्खुस्स - साधुनो एवं - भा प्रभारी भाभियां भवइ - डोय छे, 3 अहं - ई अण्णेसि - elan भिक्खूणं - साधर्मिसाधुभोने असणं-पाणंखाइम-साइमं - अशन, पा, मि, स्वाभि आहट्ट - दावीने दलइस्सामि - मापाश य - भने आहडं - तेसो २. सादा मशनहिनो साइग्जिस्सामि हुँ ५०भो। ४२१. जस्स - ४ भिक्खुस्स - साधुनो एवं - 40 प्रभारी मामा भवइ - डोय छे 3 अहं - एं अण्णेसिं - बी20 भिक्खूणं - साधर्मि साधुमीने असणं-पाणं-खाइम-साइमं - २मशन, ull, माहिम, स्पाइभ आहटु दलइस्सामि - लावीने मापीश, परंतु आहडं - तमोना द्वा२॥ दावेद माने णो साइज्जिस्सामि - १५NN नही.
जस्स - ४ भिक्खुस्स - साधुने एवं - २८॥ प्रभा अभिप्राय भवइ - होय छ : अहं. - हुं अण्णेसिं - 400 भिक्खूणं - साधर्मिय साधुने माटे असणं-पाणं-खाइम-साइमं - मशन, पी, पाहिम, स्वाभि आह१ - सावीने णो दलइस्सामि - मापी नहीं च - भने आहडं - तमो द्वा२. सावेदा मनाइने णो साइग्जिस्सामि - ईवापरीश न.
ts sts साधुने मा प्रभारी भाभिया डोय छे 3 अहं - हुं अहाइरित्तेण - स्वयंना उपभोगमा माव्या पा६ qधेदा अहेसणिज्जेण - भेषीय अहापरिग्गहिएण - ४ प्रभा ३९॥ ४३८. छे ते. प्रभा तेण - ते असणेण-पाणेण-खाइमेण-साइमेण - मशन, पारी, पाहिम, स्वामिन द्वा२अभिकंख - निरानी भावनाथी, तथा करणाए - ७५४।२रार्थे साहम्मियस्स - स्वयंन साधर्मि साधुनी वेयावडियं - वैयावश्य कुजा - ४२११.. Sts 5 साधुनो भा प्रभारी भन्मिय होय छे : साहम्मिएहिं - साधर्मि साधुमो द्वारा अहाइरित्तेण - तमोना उपभोगमा भाववाथी भेटले. 3 भो४न या पछी 48 २८. अहेसणिज्जेण - मेषीय अहापरिग्गहिएण - प्रभारी प्रा. २८ छ ते प्रमा
(२८६)DODIODIODIODIODIODIODIODOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र |

Page #310

જ તેળ – તે સોળ-પાળેળ-સ્વામેળ-સામેળ - અશન, પાણી, ખાદિમ, સ્વાદિમ દ્વારા ગમિલ - નિર્જરાની ભાવનાથી ીમાળ - કરાયેલી વેયાવહિય – વૈયાવચ્ચને અહં વિ હું પણ સાગ્નિમિ – સ્વીકાર કરીશ. આ પ્રકારે સાધુ તાવિયં - સ્વયંના કર્મોને લઘુ હલ્કા આમમાળે – બનાવતો એવો ખાવ - યાવત્ સમત્તમેય - સમભાવને સમિનાળિયા - ધારણ કરે.
ભાવાર્થ :- સાધુઓના અભિગ્રહ વિશેષના સંબંધમાં એક ચૌભંગી બતાવેલ છે.
જેમ કે
(૧) હું બીજા સમાનધર્મ સાધુઓને આહારાદિ લાવી આપીશ, અને તેઓના દ્વારા લાવેલ આહારાદિને હું વાપરીશ.
(૨) હું બીજા સમાનધર્મ સાધુઓને આહારાદિ લાવી આપીશ પણ તેઓ દ્વારા લાવેલ આહારાદિને હું વાપરીશ નહીં.
(૩) હું બીજા સમાનર્મિ સાધુઓને આહારાદિ લાવી આપીશ નહીં પરંતુ તેઓ દ્વારા લાવેલ આહારાદિને વાપરીશ.
(૪) હું બીજા સમાનર્મિ સાધુઓને આહારાદિ લાવીને આપીશ નહીં અને તેઓ દ્વારા લાવેલ આહારાદિને વાપરીશ નહીં.
કોઈ કોઈ સાધુઓને આ પ્રમાણે અભિગ્રહ હોય છે કે હું સ્વયંના ઉપભોગ પરિભોગ માટે લાવેલ જે છે તે આહારાદિ દ્વારા નિર્જરાની ભાવનાથી બીજા સમાનધર્મિ ‘સાધુઓની વૈયાવચ્ચ કરીશ.
કોઈ કોઈ સાધુઓને આ પ્રમાણે અભિગ્રહ હોય છે કે સમાનધર્મિ દ્વારા તેના માટે લાવેલ આહારાદિથી કરાતી વૈયાવચ્ચનો હું સ્વીકાર કરીશ. આ પ્રમાણે અભિગ્રહ ધારણ કરવાવાળા સાધુ સ્વયંના કર્મોને લઘુ હલ્કા બનાવતો એવો, સમભાવને ધારણ કરે અને શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરતો ગ્રહણ કરેલા અભિગ્રહ વિશે દૃઢ ૨હે. ॥ ૨૨૫॥ भावार्थ:- साधुओं के अभिग्रह विशेष के सम्बन्ध में एक चौभंगी बतलाई गई है । यथा
(१) मैं दूसरे साधर्मिक साधुओं को आहारादि लाकर दूँगा और उनके द्वारा लाये हुए आहार आदि को मैं સ્વાઝ્મા |
(२) मैं दूसरे साधर्मिक साधुओं को आहारादि लाकर दूँगा किन्तु उनके द्वारा लाये हुए आहारादि को मैं नहीं
સ્વા
(३) मैं दूसरे साधर्मिक साधुओं को आहारादि लाकर न दूँगा किन्तु उनके द्वारा लाये हुए आहारादि को मैं દાઝ્યા |
શ્રી બાવરાળ સૂત્ર ઊઊઊઊઊઊ૭૦૭(૨૮૭)

Page #311

(४) मैं दूसरे साधर्मिक साधुओं को आहारादि लाकर न दूँगा और न उनके द्वारा लाये हुए आहारादि को खाऊँगा ।
किसी किसी साधु का ऐसा अभिग्रह होता है कि मैं अपने परिभोग से बचे हुए आहारादि द्वारा निर्जरा की भावना से दूसरे साधर्मिक साधुओं की वैयावच्च करूँगा । किसी किसी का ऐसा अभिग्रह होता हैं कि - साधर्मिक के द्वारा उसके खाने से बचे हुए आहारादि से किये जाने वाले वैयावच्च को मैं स्वीकार करूंगा । इस प्रकार अभिग्रह धारण करने वाला साधु अपने कर्मो को लघु बनाता हुआ समभाव को धारण करे और शुद्ध संयम का पालन करता हुआ ग्रहण किये हुए अभिग्रह पर दृढ़ रहे ॥ २२५ ॥
तदेवमन्यतराभिग्रहवान् भिक्षुरचेलः संचेलो वा शरीरपीडायां सत्यामसत्यां वा आयुः-शेषतामवगम्य उद्यतमरणं विदध्यादिति दर्शयितुमाह
जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवइ-से गिलामि खलु अहं इमम्मि समए इमं सरीरगं अणुपुव्वेणं परिवहित्तए, से अणुपुव्वेणं आहारं संवट्टिज्जा ( २ ) कसाए पयगुए किच्चा समाहियच्चे फलगावयट्ठी उट्ठाय भिक्खू अभिनिव्वुडच्चे अणुपविसिंत्ता गामं वा नगरं वा जाव रायहाणि वा तणाई जाइजा जाव संन्थरिजा, इत्थवि समए कायं च जोगं च ईरियं च पच्चक्खाइज्जा, तं सच्चं सच्चावाई ओए तिन्ने छिन्नकहकहे आईय अणाईए चिच्चाणं भेउरं कायं संविहुणिय विरूवरूवे परीसहोवसग्गे अस्सि विस्संभणाए भेरवमणुचिन्ने तत्थवि तस्स कालपरियाए, सेवि तत्थ विअन्तिकारए, इच्चेयं विमोहाययणं हियं सुहं खमं निस्सेसं आणुगामियं. त्ति बेमि ॥२२६॥
यस्य भिक्षोरेवं भवति - अथ ग्लायामि च खल्वहम् अस्मिन् समये न शक्नोमि इदं शरीरकमानुपूर्व्या परिवोढुं स आनुपूर्व्या आहारं संवर्तयेत् संक्षिपेत् । आनुपूर्व्या आहारं संवृत्यं कषायान् प्रतनुकान् कृत्वा समाहितार्चः फलकावस्थायी फलकापदर्थी वाऽभ्युद्यतमरणार्थमुत्थाय भिक्षुरभिनिर्वृत्तार्चः अनुप्रविश्य ग्रामं वा नगरं वा यावद् राजधानीं वा तृणानी यांचेत् । याचित्वा यावत् संस्तरेत् । संस्तीर्य तृणानि चाऽत्रापि समये संस्तारकमारुह्य सिद्धसमक्षं स्वतंः पञ्चमहाव्रतारोपणं
(२८८ooooooo श्री आचारांग सूत्र
1

Page #312

करोति । ततश्चतुर्विधमप्याहारं प्रत्याचष्टे । ततः पादपोपगमनाय कायं च योगं च ईर्ष्या च प्रत्याचक्षीत । तत सत्यं सत्यवादी ओजस्तीर्ण छिन्नकथंकथ आतीतार्थ आदत्तार्थो वा अनातीत अनादत्तो वा त्यक्त्वा भिदुरं कायं, संविधूय विरूपरूपान् परीषहोपसर्गान्, अस्मिन् सर्वज्ञप्रणीताऽऽगमे विस्रम्भणतया भैरवमनुचीर्णवान् । तत्रापि तस्य कालपर्यायः । सोऽपि तत्र व्यन्तिकारक इत्येतद् विमोहायतनं हितं सुखं क्षमं निश्रेयसम् आनुगामिकमिति ब्रवीमि ॥ २२६ ॥
अन्वयार्थ :- जस्स - ४ भिक्खुस्स साधुना मनमां एवं भवइ - आ प्रभाशेनो विचार उत्पन्न थाय छे } खलु - निश्चयथी इमम्मि - २॥ समए समयभां अहं - हुं इमं सरीरगं - स्वयंना शरीरनो अणुपुव्वेणं - भथी परिवहित्तए - निर्वाह ४२वामां गिलामि - ग्लानिने पाभुं छं. से - ते अणुपुव्वेणं - भथी आहारं - सहारनो संवट्टिज्जा - संक्षेप ४री है तथा कसाए - उषायोने पयणुए पातना खोछा किच्चा - उरीने समाहियच्चे - शरीरना व्यापार ने नियमित दुरे अथवा स्वयं शुभ अध्यवसायवादो जने उट्ठाय - पंडितभरएाने भाटे उद्यभवंत थर्धने फलगावयट्ठी - साऊडाना पाटीयानी भाई निश्चल थने अभिणिवुडच्चे - शरीरना संतापथी रहित भिक्खू - साधु गामं ग्राम वा - अथवा णयरं - नगर जाव - यावत् भेटले } रायहाणि - रा४धानीभां अणुपविसित्ता - प्रवेश रीने ४६ने तणाई तृएानी जाइज्जा यायना रे जाव - यावत् खेटले तृशनी यायना उरीने तेने संथरिज्जा - विधिपूर्व पाथरे इत्थवि - ते समए - समयमां कार्य शरीर चखने जोगं - योग च तथा इरियं - ईर्ष्यानुं धुं-खाव पच्चक्खाइज्जा - पय्यखाए| उरे, तीर्थरप्रभु द्वारा उहेस होवाना अरो तं - ते भरण सच्चं - वने हितारी छे अने खाने संगीअर उरवावाणी पु३ष सच्चवाई - सत्यवाही छे, ओए - राग द्वेष रहित तिण्णे संसारसागरने तरवावाणो छिण्णकहं कहे . रांगाहिनी झ्थाने तथा अयरताने छेहन उरवावाणो आइयट्टे - वाहि पार्थोनो ज्ञाता अने अणाईए - संसारसागरने पार उरवावाणों छे. खावो पुरुष ४ पाहयोपगमन भराने प्राप्त उरे छे. अस्सिं - खा खाईत खागभभां विस्संभणाए विश्वास श्रद्धा होवाना अरो विरूवरूवे - विविध प्रहारना परीसहोवसग्गे - परीषह अने उपसर्गोने
=
-
-
-
-
-
भेरवं धीर अणुचिण्णे - संयमनुं पालन रे
-
संविहूणिय - सÈन डरता मेंवा धीर पु३ष छे अने अंतमां भेउरं - खा नाशवंत कार्य शरीरने चिच्चा - छोडीने सुगतिने पामे छे. तत्थावि-तत्थवि - २॥ अवस्थामां तस्स ते भराने पाभवुं कालपरियाए - असनो ४ पर्याय छे. तत्थ - ख अवस्थामां से - भराने प्राप्त उरवावाणी ते साधु वियंतिकारएविअंतकार - र्मोनी अंत ५२ छे. इच्चेयं खा पाहयोपगमन भरा विमोहाययणं - मोहरहित पुरषोनुं स्थान छे अथवा भोक्षनुं स्थान छे हियं हितारी सुहं सुखारी
श्री आचारांग सूत्र ७७७এএএএ6এ७७७७७७७७७७०२८९
-
-
-
-
-

Page #313

રૂમ – અવસરને ઉચિત શિmi - પરમ કલ્યાણકારક અને જુવામિત્રં - આનુગામિક પુણ્યનું કારણ છે ત્તિ વૈમિ - આ પ્રમાણે હું કહું છું.
ભાવાર્થ :- જે સાધુના હૃદયમાં આ વિચાર ઉત્પન્ન થાય કે હવે મારૂં શરીર ઘણું જ ગ્લાન નબળું થઈ ગયું છે, આ શરીર દ્વારા સંયમજીવનનો નિર્વાહ કરવામાં પણ હું અસમર્થ છું, ત્યારે તે સાધુ પાદપોપગમનરૂપ સમાધિમરણને પ્રાપ્ત કરવા માટે ક્રમશઃ આહારનો ત્યાગ કરે અને કષાયોને ઓછા કરે, જેમ પાટિયાને છોલવા છતાં તે લાકડાનું પાટિયું નિશ્ચલ રહે છે તેમજ તે પ્રકારે દુર્જનોના કઠોર વચનો દ્વારા વિંધાવા છતાં પણ તે મુનિ સ્વયંના ભાવોમાં કોઈપણ પ્રકારની કલુષતા ન આવવા દે. તે મુનિ સમિપમાં રહેલ ગ્રામ-નગર અથવા રાજધાની આદિમાં જઈને ઘાસની યાચના કરીને લાવે અને તેને વિધિપૂર્વક જયણાથી પાથરે, પછી તે શરીર-યોગ અને ઈર્યાગમનાગમનનું પચ્ચક્ખાણ કરે.
ઉપરોક્ત વિધિના અનુસાર પાદપોપગમનરૂપ મૃત્યુને પ્રાપ્ત કરવું તે તીર્થંકર પ્રભુએ કહેલ છે માટે તે કારણથી હિતકારી છે, ગ્રહણ કરેલા વ્રતોનું યથાવત્ સારી રીતીએ પાલન કરવાવાળા સત્યવાદી પુરૂષ જ આ મરણને અંગીકાર કરી શકે છે. તીર્થંકર પ્રભુના વચનો પર અડગ-અટલ શ્રદ્ધા હોવાના કારણે તે આ કઠોર કઠીન મરણને અંગીકાર કરે છે તે ધીરપુરૂષ ઉપસર્ગો-પરીષહોને સમભાવપૂર્વક સહન કરીને આ પાદપોપગમનરૂપ મરણથી શરીરને છોડીને સુગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. ॥ ૨૨૬ ॥
भावार्थ:- जिस साधु के हृदय में यह विचार उत्पन्न हो कि - अब मेरा शरीर बहुत ग्लान हो गया है। इस शरीर द्वारा संयम जीवन का निर्वाह करने में भी मैं असमर्थ हूँ। तब वह साधु पादपोपगमन रूप समाधि मरण को प्राप्त करने के लिए क्रमशः आहार का त्याग करे और कषायों को पतला करे । जैसे वसूले से छीला जाने पर भी फलक-लकड़ी का पाटा निश्चल रहता है उसी प्रकार दूर्जनों के कठोर वचनों द्वारा विद्ध होता हुआ भी वह मुनि अपने भावों में किसी भी प्रकार से कलुषता न आने दे। वह मुनि निकटवर्ती ग्राम, नगर या राजधानी आदि में जाकर तृणों की याचना करके लावे और उन्हें विधि पूर्वक बिछावे । फिर वह शरीर, योग और ईर्ष्या का प्रत्याख्यान करे ।
उपरोक्त विधि के अनुसार पादपोपगमन रूप मृत्यु को प्राप्त करना तीर्थङ्करोक्त होने के कारण हितकारी है । ग्रहण किये हुए व्रतों का पालन करने वाले सत्यवादी पुरुष ही इसे अङ्गीकार कर सकते है। तीर्थङ्कर भगवान् के वचनों पर अटल श्रद्धा होने के कारण वे इस कठोर मरण को अङ्गीकार करते हैं। वे धीर पुरुष परीषह उपसर्गो को समभाव पूर्वक सहन करके इस पादपोपगमन रूप मरण से शरीर को छोड़ कर सुगति को प्राप्त होते મૈં ॥૨૨૬
(૨૧૦ XXXIX X XXX X અન શ્રી બાવારાંગ સૂત્ર

Page #314

अष्टम उद्देशकः પહેલાના ઉદ્દેશાઓમાં બતાવ્યું કે રોગાદિ થયા હોય ત્યારે ભક્તપરિજ્ઞા, ઈગિત અને પાદપોપગમનરૂપ ત્રિવિધ મરણમાંથી કોઈ મરણનો સ્વીકાર કરવો જોઈયે, હવે આ ઉદ્દેશામાં રોગાદિ વગર પણ કાલપર્યાયથી આવેલા ત્રિવિધ મરણનું વિધાન બતાવે છે.
___ पहले उद्देशकों में बताया गया है कि रोगादि के होने पर भक्तपरिज्ञा, इंगित और पादपोपगमन रूप त्रिविध मरण में से किसी मरण को स्वीकार करना चाहिए । इस आठवें उद्देशक में रोगादि के बिना ही काल पर्याय से आये हुए त्रिविध मरण का विधान बताया जाता है :
अनन्तरं रोगादिसंभवे उद्यतमरणविधानमुक्तं इह तु तदेवानुपूर्विविहारिणामुच्यतेअणुपुव्वेण विमोहाई, जाइं धीरा समासज्ज । वसुमन्तो मइमन्तो, सव्वं नचा अणेलिसं ॥१॥ दुविहंपि विइत्ता णं, बुद्धा धम्मस्स पारगा। अणुपुब्बीइ संखाए, आरंभाओ (य) (कम्मुणाओ) तिउट्टइ ॥२॥ कसाए पयणू किच्चा, अप्पाहारे तितिक्खए । अह भिक्खू गिलाइजा, आहारस्सेव अन्तियं ॥३॥
जीवियं नाभिकंखिजा, मरणं नोवि पत्थए । . दुहओऽवि न सजिजा; जिवीए मरणे तहा ॥४॥ ·५.
आनुपूर्व्या विमोहानि यानि - भक्तपरिज्ञेङ्गितमरणपादपोपगमनानि समासाद्य धीरा वसुमन्तः संयमिनो मतिमन्तः सर्व-कृत्याकृत्यं ज्ञात्वाऽअनीदृशं समाधिमनुपालयेत् ॥ १ ॥ किंच-द्विविधमपि बाह्यान्तरभेदभिन्नतपो विदित्वाआसेव्य यद्वा बाह्यं-शरीरोपकरणादि आभ्यन्तरं-रागादि त्यक्त्वा बुद्धा धर्मस्य पारगा आनुपूर्व्या मरणकालं संख्याय - ज्ञात्वा आरम्भतश्च शरीरधारणायाऽनपानाद्यन्वेषणात्मकात् त्रुट्यति पाठान्तरं - 'कम्मुणाओ तिउट्टई' सुगमम् ॥ २ ॥ स चाऽभ्युद्यतमरणाय संलेखनां कुर्वन् प्रधानभूतां भावसंलेखनां कुर्यादित्येतद्दर्शयितुमाह.. कषायान् प्रतनून् कृत्वा अल्पाहारस्तितिक्षते । अथ भिक्षुग्लयित्, आहारस्यैवान्तिकं पर्यवसानं व्रजेद्, समीपं वा न व्रजेत्, तथाहि - क्षणे मूर्छन्नाहारस्यैवान्तिकं - पर्यवसानं व्रजेदिति संलेखनाक्रम विहायाशनं विदध्यादित्यर्थः, यदिवा ग्लानतामुपगतः सन्नाहारस्यान्तिक-समीपं न व्रजेत् ॥ ३ ॥ किंच तत्र संलेखनायां व्यवस्थितः सर्वदा वा जीवितं नाभिकाङ्केत्, मरणं नाऽपि प्रार्थयेत् । उभयतोऽपि न सजेत् जीविते मरणे तथा ॥ ४ ॥
श्री आचारांग सूत्र 999190990/90/96990/999969D90%99%96%96%9( २९१)

Page #315

અન્નવાર્થ :- આબુપુત્રેળ - અનુક્રમથી ખારૂં - જેનું વિધાન કરેલ છે તે વિમોહા મોહરહિત ભક્તપરિક્ષા, ઈંગિતમરણ અને પાદપોપગમનરૂપ ત્રણ મરણોમાંથી કોઈ એકને સમાસખ્ત – પ્રાપ્ત કરીને સર્વાં - સર્વ કૃત્યાકૃત્યને ખન્ના - જાણીને અખેત્તિસ - અનીતૃશ એટલે જેના સમાન બીજા કોઈ નથી આ પ્રમાણે સારી રીતે વતુમંતો – સંયમી મમંતો – બુદ્ધિમાન્ થીરા - ધીર મુનિ સમાધિપૂર્વક શરીરનો ત્યાગ કરે. ॥ ૧ ॥
ગળુપુવેળ - અનુક્રમથી વિમોહ્રાફ - મોહરહિત ભક્તપરિજ્ઞા, ઈંગિતમરણ અને પાદપોપગમન નારૂં - જે છે તે સમાતખ્ત - પામીને સર્વાં – સર્વ કૃત્યાકૃત્યને છાવ્વા - જાણીને વસુમન્તો - સંયમી મડ્મો - બુદ્ધિમાન્ ધીરા - ધીર મુર્નિયો અપેત્તિસં - અજોડ સમાધિને ટકાવે ॥ ૧ ॥
–
ધમ્મત્ત – શ્રુત ચારિત્રરૂપ ધર્મના પા॥ - પારગામી બુઢ્ઢા - તત્ત્વજ્ઞ પુરૂષ સુવિદ્ વિ - બન્ને પ્રકારના અર્થાત્ બાહ્ય અને આત્યંતર પરિગ્રહને વિત્તામાં – જાણીને અને ત્યાગીને અનુપુથ્વી! - અનુક્રમથી સંયમની ક્રિયાઓનું પાલન કરીને સંહાણ - યથાયોગ્ય મરણનો નિશ્ચય કરીને ગરમો-મુળાલો – આરંભથી અથવા કર્મોથી તિ - છૂટી જાય છે. ॥ ૨ ॥
તે સાધુ તાણ – કષાયોને યશુ - પાતળા જિવ્વા - કરીને અપ્પાહારે - અલ્પ આહાર કરે, જો કોઈ કઠોર વચન કહે તો તેને તિતિવ્રુપ - સહન કરે. અજ્ઞ - જો આ પ્રકારે કરતો એવો મિલ્લૂ – સાધુ શિતાષ્ના - આહાર વિના ગ્લાનિને પ્રાપ્ત થાય તો પણ બહારસ્તેવ - આહારની મંતિય - પાસે પણ ન જાય. અર્થાત્ આહારની ઈચ્છા ન
કરે. ॥ ૩ ॥
સંલેખનામાં રહેલો સાધુ જ્ઞવિય - જીવનની ળ મિલેગ્ગા – ઈચ્છા ન કરે તથા મરણં વિ – મરણની પણ જો પત્યઃ - ઈચ્છા ન કરે, નીવિષ્ણુ - જીવન તા - તથા મળે - મરણ તુો વિ – બન્નેમાં પણ ળ સખ્ખિા - આસક્ત ન થાય. ॥ ૪ ॥
-
-
ભાવાર્થ :- શાસ્ત્રકારોએ જે ક્રમથી જે ક્રિયાનું વિધાન કરેલ છે તે જ પ્રકારે આચરણ કરતો એવો સંયમી મુનિ અંતિમ સમયમાં ઉપર બતાવેલ ત્રિવિધ મરણમાંથી યથા અવસરે કોઈ એક મરણ દ્વારા સમાધિપૂર્વક આ નશ્વર દેહનો ત્યાગ કરે. ॥ ૧ ॥
બુદ્ધિમાન્ સંયમીપુરૂષ યથાક્રમથી સંયમની ક્રિયાઓનું પાલન કરીને અંતિમ સમયમાં ઉપર દર્શાવેલ ત્રણ મરણમાંથી ક્યા મરણ માટે હું યોગ્ય છું ? આનિશ્ચય કરીને તે મરણ દ્વારા સમાધિપૂર્વક શરીર ત્યાગ કરીને આરંભથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે અને અનુક્રમથી કર્મથી છૂટી જાય છે. ॥ ૨ ॥
(૨૧૨ નનનન નનનન નનનન શ્રી દ્વવારાંગ સૂત્ર

Page #316

ભક્તપરિજ્ઞા આદિ ત્રિવિધમરણમાંથી કોઈ એક મરણને પ્રાપ્ત કરવા માટે ઉદ્યમશીલ થયેલો સાધુ પહેલા કષાયોની સંલેખના કરે અર્થાત્ કષાયો પાતળા ઓછા કરે, કષાયોને પાતળા કરતો એવો સાધુ આહારના પ્રમાણને પણ ઘટાડતો જાય અને ઘણો ઓછો આહાર કરે, આ પ્રમાણે કરતા જો સુધાપરિષહ અધિક સતાવે તો પણ સાધુ આહારની ઈચ્છા ન કરે અર્થાત્ તે આ ન વિચારે કે હું થોડા દિવસ આહાર કરી ८ भने पछीथी. संदेपना २रीश. ॥ 3 ॥
સંલેખના કરવામાં પ્રવૃત્ત સાધુ સ્વયંની પ્રશંસા થતી દેખીને અધિક જીવનની ઈચ્છા ન કરે અને ક્ષુધા ભુખની પીડાથી તથા રોગાદિથી ઘબરાઈને જલ્દીથી મરણથી ઈચ્છા ન કરે, પરંતુ તે જીવન અને મરણ કોઈનામાં પણ આસક્ત ન થતો એવો समभावने राधे ॥ ४ ॥
भावार्थः- शास्त्रकारों ने जिस क्रम से जिस क्रिया का विधान किया है उसी प्रकार आचरण करता हुआ संयमी मुनि अन्तिम समय में भक्तपरिज्ञा, इंगितमरण और पादपोपगमन मरण इन त्रिविध मरण में से यथावसर किसी एक मरण द्वारा समाधि पूर्वक इस नश्वर तन का त्याग करे ॥१॥
बुद्धिमान् संयमी पुरुष यथाक्रम से संयम की क्रियाओं का पालन करके अन्तिम समय में भक्तपरिज्ञा, इंगितमरण और पादपोपगमन इन तीन मरणों में से मैं किस मरण के योग्य हूँ, यह निश्चय करके उसी मरण द्वारा समाधिपूर्वक शरीर त्याग कर आरम्भ से निवृत्त हो जाते हैं और अनुक्रम से कर्मों से छूट जाते हैं ॥२॥
भक्तपरिज्ञा आदि त्रिविध मरण में से किसी एक मरण को प्राप्त करने के लिए उद्यत हुआ साधु पहले कषायों की संलेखना करे अर्थात् कषायों को पतला करे । कषायों को पतला करता हुआ साधु आहार की मात्रा को भी घटाता ज़ाय और बहुत थोड़ा भोजन करे । ऐसा करते हुए यदि क्षुधा परीषह अधिक सतावे तो भी साधु आहार की इच्छा न करे अर्थात् वह यह न सोचे कि मैं थोड़े दिन और आहार कर लूँ फिर संलेखना करूँगा ॥३॥ ... संलेखना करने में प्रवृत्त साधु अपनी प्रशंसा होती देख कर अधिक जीवन की इच्छा न करे और क्षुधा की पीड़ा से तथा रोगादि से धबरा कर शीघ्र मरण की इच्छा न करे किन्तु वह जीवन और मरण किसी में भी आसक्त न होता हुआ समभाव रखे ॥४॥
किभूतस्तर्हि स्यादित्याह - .. मज्झत्थो निजरापेही, समाहिमणुपालए ।
अन्तो बहिं विऊस्सिन्ज, अज्झत्थं सुद्धमेसए ॥ ५ ॥ जं किंचुवकमं जाणे, आउखेमस्समप्पणो । तस्सेव अन्तरद्वाए, खिप्पं सिक्खिन पंडिए ॥ ६ ॥ गामे वा अदुवा रणे, थंडिले पडिलेहिया । अप्पपाणं तु विनाय, तणाइं संथरे मुणी ॥ ७ ॥
श्री आचारांग सूत्र 000000000000000000000000000७(२९३

Page #317

अणाहारो तुयट्टिजा, पुट्ठो तत्थऽहियासए । नाइवेलं उवचरे, माणुस्सेहि विपुट्ठवं ॥ ८ ॥ संसप्पगा य जे पाणा, जे य उड्डमहाचरा । भुंजन्ति मंससोणियं, न छणे न पमञ्जए ॥ ९ ॥ पाणा देहं विहिंसन्ति, ठाणाओ नवि उन्भमे । आसवेहिं विवित्तेहिं, तिप्पमाणोऽहियासए ॥ १०॥
मध्यस्थो निर्जराऽपेक्षी, समाधिमनुपालयेत् । अन्तः कषायान् बहिः शरीरोपकरणादिकम् व्युत्सृज्य शुद्धम् अध्यात्मम् अन्तःकरणम् अन्वेषयेत् प्रार्थयेत् ॥ ५ ॥ किंच आयुः क्षेमस्याऽऽत्मनः - जीवितस्य आयुः यं कश्चनमुपक्रमम् उपायम् एषणीयविधिनाऽभ्यङ्गादिकं यदिवा यत्किमपि आयुः पुद्गलानां संवर्तनं समुपस्थितम् तज्जानीयात् तस्यैव अन्तरद्वायां संलेखनाकालस्यमध्ये क्षिप्रं शिक्षेत-समाधिमरणमभिकासन् तदुपशमोपायमेषणीयविधिनाऽभ्यङ्गादिकं विदध्यात्, पुनरपि संलिखत् यदिवा भक्तपरिज्ञादिकमासेवेत पण्डितः । एतदुक्तं भवति समाधेरुपायं जानीत व्यापारयेचेति ॥६॥ तमुपक्रमं ज्ञात्वा किं कुर्यादित्याह गामे वा अथवाऽरण्ये, स्थण्डिलं प्रत्युपेक्ष्य अल्पप्राणं प्राणिरहितं स्थण्डिलं तु विज्ञाय तृणानि संस्तरेन्मुनि ॥ ७ ॥ संस्तीर्य तृणानि यत्कुर्यात्तदाह - अनाहारस्त्वग्वर्तेत त्वग्वर्तनं कुर्यात् । स्पृष्टस्तत्र अध्यासयेत् । नाऽतिवेलें - मर्यादाम् उपचरेत् नोल्लंघेत मानुष्यैः परीषहोपसगैर्विस्पृष्टवान् ॥ ८॥ . ____ एतदेव दर्शयितुमाह
संसर्पकाश्चः संसर्पन्तीति संसर्पकाः पिपीलीकाक्रोष्ट्रादयो ये प्राणिनः, ये च ऊर्ध्वमधश्चराः । भुञ्जते मांसशोणितं तान् न क्षणुयान च रजोहरणादिना प्रमार्जयेत् ॥ ९ ॥ प्राणिनो देहं विहिंसन्ति न तु ज्ञानादि, तस्मात् स्थानानापि उदभ्रमेत् नान्यत्र यायात् । आश्रवैर्विविक्तैः - पृथग्भूतैरविद्यमानैः शुभाध्यवसायी तैर्भक्ष्यमाणोऽपि अमृतादिना तृप्यमाण इव वेदनां तैस्तप्यमानो वाऽध्यासयेत् - अधिसहेत ॥ १०॥
अन्वयार्थ :- मज्झत्थो - मध्यस्थ मे20. 3 वन भने भ२९॥नी 2usialथी. रहित णिज्जरापेही - नि!नी अपेक्षा २५तो भेवो साधु समाहिं - समापन अणुपालए - पालन रे मने अंतो - HidlRs 5षायोने तथा बहिं - १९२ना भेटले शरीना 3५४२५ोने विउस्सिज्ज - त्यागी ने अज्झत्थं - अंत:४२९॥ नी. सुद्धं - शुद्धिनी. एसए - आमन। ३. ॥ ५॥
पंडिए - सुद्धिमान साधु अप्पाणो - स्वयंनी आउखेमस्स - मायुष्यना पासपा
२९४ JOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO|श्री आचारांग सूत्र

Page #318

યોગ્ય ગં - જે જિંa - કાંઈ ઉર્મ - ઉપાય ગાળે - સમજે તસ્લેવ - તે તેને વ્યંતરદ્ધા - સંલેખના કાલમાં જ આતંક ઉપસ્થિત થયે છતે વર્ષ - જલ્દીથી સિવિઝ - કરે અને ફરીથી સંલેખન કરે, અથવા આયુષ્યનો ઉપક્રમ ઉપસ્થિત થતો જાણી સંલેખના કાલમાં જ અનશન કરી લે. સારાંશ :- સમાધિના ઉપાયને જાણે અને આચરે. II૬ /
મુળા - ઉચિત અવસરને જાણવાવાળો મુનિ અને ગ્રામ ગયુવા - અથવા ને - જંગલમાં પંડિતું - સ્થંડિલ ભૂમિને પહિયા - પ્રમાર્જિત (મૂંજી) કરીને ગણાાં – તેને બેઈન્ડિયાદિ પ્રાણી રહિત વિMાથ - જાણીને તપાછું - તેની ઉપર તૃણને ઘાસને સંઘ - બિછાવે. || ૭ |
બાહારો - આહારનો ત્યાગ કરીને સાધુ સુMિા - તે શય્યા ઉપર સૂઈ જાય. ત - ત્યાં પુદો - પરીષહ – ઉપસર્ગોથી ઘેરાયેલો સ્પર્શ થયેલો અહિયાત, - તેને સમભાવપૂર્વક સહન કરે. તથા માગુસેટિં - મનુષ્ય આદિ સંબંધી અનુકૂલ પ્રતિકૂલ ઉપસર્ગો વિપુકવું - પ્રાપ્ત થાય ત્યારે સાધુ સનં - સ્વયંની જ કવરે - મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન ન કરે. II II.
વે - જે સંસપI - કીડી, મૃગાલ, એટલે કે ભૂમિ પર ચાલવાવાળા પાણા - પ્રાણી છે ય - અને રે - જે ડું - ઉપર આકાશમાં ઉડવાવાળા ગીધ આદિ ૨ - તથા બહેરા - નીચે એટલે કે બિલમાં રહેવાવાળા સર્પાદિ પ્રાણી છે. જો તેઓ સંસળિયં - માસ અને લોહીનું મુખત્તિ - ભક્ષણ કરે તો કળે - સાધુ તેને ન તો મારે અને ન BHMS - રજોહરણથી પ્રમાર્જન પણ કરે નહીં II & II
પણ - લોહી અને માંસનું ભક્ષણ કરતા એવા ઉપરોકત પ્રાણી રેÉ - શરીરનો વિહિતિ - ઘાત કરે છે પરંતુ જ્ઞાનાદિનો નહીં, જેથી તે સાધુ અગાશો - તે સ્થાનથી જ
મને - દૂર હટે નહીં. માતહિં - આશ્રવોથી વિત્તેિહિં - અલગ થવાના કારણે તિષમાળો - આત્મિક સુખથી તૃપ્ત થયેલ મુનિ દેવાત - બધા કષ્ટોને સમભાવપૂર્વક સહન કરે. ૧૦ - ભાવાર્થ સંલેખના માટે ઉદ્યમવંત થયેલો સાધુ જીવન તથા મરણમાં સમભાવ રાખતો એવો નિર્જરાની અપેક્ષા કરે. કષાયાદિ આંતરિક શત્રુઓને તથા બહાર રહેવાવાળા શરીરના ઉપકરણોનો ત્યાગ કરીને અંતઃકરણની શુદ્ધિ કરે, આ પ્રકારે સમાધિમરણને પ્રાપ્ત કરવાવાળા બધી ઉપાધિઓથી રહિત થઈને પરમપદને પ્રાપ્ત કરે. .// ૫ || - સમાધિમરણની ઈચ્છા કરવાવાળા સાધુને શરીરમાં સંલેખના કરતા સમયે જો પ્રાણોનો શીઘ નાશ કરવાવાળો રોગ જો ઉત્પન્ન થઈ જાય તો એષણીય વિધિથી જે
શ્રી બાવાનાં સૂત્ર/999999999999999(૨૧)

Page #319

કોઈ ઉપાય રોગનિવૃત્તિને માટે આવશ્યક પ્રતિત થાય તેને સંલેખના કાલની અંદર જ જલ્દી કરે અને રોગની નિવૃત્તિ થઈ જાય એટલે ફરીથી સંલેખના કરે.
જો મુનિને એ ખબર પડી જાય કે મારું આયુષ્ય નષ્ટ કરવાવાળું કોઈ કારણ વિશેષ ઉપસ્થિત થયું છે તો આ સંલેખના કાલમાં જ ધીરતાની સાથે જલ્દીથી ભક્તપરિજ્ઞાનું સેવન કરે. // ૬ /
સંલેખના દ્વારા શરીરની શુદ્ધિ કરેલો એવો મુનિ સ્વયંના મરણના કાલને સમીપ જાણીને પ્રામાદિથી ઘાસની યાચના કરીને લાવે, પછી ગ્રામ અથવા જંગલમાં જ્યાં ઘાસનો સંથારો કરવાનો છે તે ભૂમિની પ્રતિલેખના કરે ત્યાર બાદ તે ભૂમિને પ્રાણિયો રહિત જીવરહિત જાણીને તે જગ્યા પર ઘાસને બિછાવે. || ૭ ||
તે સાધુ સ્વયંની શક્તિ અનુસાર ત્રિવિધ અથવા ચતુર્વિધ આહારનો ત્યાગ કરીને તથા સર્વે પ્રાણિયોની સાથે ક્ષમાયાચના કરીને તે ઘાસની શયા સંથારા પર સૂઈ જાય. ત્યાં જો કોઈ પરિષહ - ઉપસર્ગ પ્રાપ્ત થઈ જાય તો તે તેને સમભાવપૂર્વક સહન કરે અને સ્વયંના પુત્ર-કલત્ર આદિ પ્રિયજનોનું સ્મરણ કરીને આર્તધ્યાનને વશ ના થાય. || ૮ ||
કીડિ-શિયાળ-ગીધ-સાપ અને સિંહ-વાઘ આદિ પ્રાણી જો તે સાધુનું માંસભક્ષણ કરે અને મચ્છર આદિ તેના લોહીનું પાન કરે તો સાધુ હાથ આદિ દ્વારા તે પ્રાણિયોનો ઘાત ન કરે અને જે અંગને તે ખાઈ રહ્યા હોય તે અંગનું રજોહરણના દ્વારા પ્રમાર્જન પણ કરે નહીં / ૯ //
ઉપરોક્ત હિંસક પ્રાણિયો દ્વારા લોહી-માંસનું ભક્ષણ કરાય તે વખતે તે મુનિ આ પ્રમાણે વિચાર કરે કે “આ પ્રાણી મારા શરીરનો ઘાત કરી રહ્યાં છે પણ જ્ઞાનદર્શન-ચારિત્રનો નહીં' આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તે પ્રાણિયોને હટાવવાનો પ્રયત્ન ન કરે તથા કષ્ટથી બચવા માટે તે સ્થાનથી હટીને બીજા સ્થાનમાં ન જાય, સર્વે આશ્રવો હટી જવાથી શુભ અધ્યવસાયવાળો હોવાના કારણે હિંસક પ્રાણિયો દ્વારા ખવાતા હોવા છતાં પણ તે સાધુ અમૃતપાનથી તૃપ્ત થયેલાની માફક તે વેદનાને સમતાપૂર્વક સહન કરે. / ૧૦ //
___ भावार्थः- समाधि मरण की इच्छा करने वाले साधु के शरीर में संलेखना करते समय यदि प्राणों का शीघ्र विनाश करने वाला रोग उत्पन्न हो जाय तो एषणीय विधि से जो कुछ उपाय रोग निवृत्ति के लिए आवश्यक प्रतीत हों उन्हें संलेखना काल के अन्दर ही शीघ्र करे और फिर रोग की निवृत्ति हो जाने पर संलेखना करे ॥५॥
इस गाथा का दूसरा अर्थ यह भी है कि उक्त मुनि को यदि यह ज्ञात हो जाय कि मेरी आयु को शीघ्र
(૨૬)00000થઈથઇ000000થJથી બારામ સૂત્ર

Page #320

नष्ट करने वाला कोई कारण विशेष उपस्थित हो गया है तो वह संलेखना काल में ही धैर्य के साथ शीघ्र ही भक्तपरिज्ञा का सेवन करे ॥६॥
संलेखना झरा शरीर की शुद्धि किया हुआ मुनि अपने मरण काल को समीप जान कर ग्रामादि से तृणों की याचना कर लावे । फिर ग्राम या जंगल में बिस्तर बिछाने की भूमि की प्रतिलेखना करे। उसके पश्चात् उस भूमि को प्राणियों से रहित जान कर उस पर उन तृणों को बिछावे ॥७॥
वह साधु अपनी शक्ति के अनुसार त्रिविध या चतुर्विध आहार का त्याग करके तथा समस्त प्राणियों से क्षमा याचना करके उस तृणों की शय्या पर सो जाय । वहाँ यदि कोई परीषह उपसर्ग प्राप्त हो तो वह उसे समभाव पूर्वक सहन करे और अपने पुत्र कलत्र आदि प्रियजनों का स्मरण कर आर्तध्यान के वशीभूत न होवे ॥८॥
चींटी, श्रृगाल, गीध, सर्प और सिंह, व्याघ्र आदि प्राणी यदि उस साधु का मांस भक्षण करें और मच्छर आदि उसका रक्त पान करें तो साधु हाथ आदि के द्वारा उन प्राणियों का घात न करे और जिस अङ्ग को वे खा रहे हों उसे अङ्ग का रजोहरण के द्वारा प्रमार्जन भी न करे ॥९॥ __ उपरोक्त हिंसक प्राणियों द्वारा रक्त मांस का भक्षण किया जाता हुआ वह मुनि ऐसा विचार करे कि "ये प्राणी मेरे शरीर का घात कर रहे हैं, ज्ञान दर्शन चारित्र का नहीं" ऐसा विचार कर उन प्राणियों को हटाने का प्रयत्न न करे तथा कष्ट से बचने के लिए उस स्थान से हट कर अन्यत्र भी न जाय । समस्त आस्रवों के हट जाने से शुभ अध्यवसाय वाला होने के कारण हिंसक प्राणियों के द्वारा खाया जाता हुआ भी वह साधु अमृत पान से तृप्त हुए जीव की तरह उस वेदना को कुछ वस्तु ही न माने एवं समभाव पूर्वक सहन करे ॥१०॥
गन्थेहिं विवित्तेहिं, आउकालस्स पारए । पग्ग-हियतरगं चेयं, दवियस्स वियाणओ ॥ ११ ॥ अयं से अवरे धम्मे, नायपुत्तेण साहिए। आयवजं पडीयारं, विजहिजा तिहा तिहा ॥ १२ ॥ हरिएसु न निवजिजा, थंडिलं मुणिया सए । विओसिज अणाहारो, पुट्ठो तत्थऽहियासए ॥ १३ ॥ इन्दिएहिं गिलायन्तो, समियं आहरे मुणी । तहावि से अगरिहे, अचले जे समाहिए ॥ १४ ॥ अभिक्कमे पडिक्कमे, संकुचए पसारए । काय-साहारणट्ठाए, इत्थं वावि अचेयणो ॥ १५ ॥ परिक्कमे परिकिलन्ते, अदुवा चिट्टे अहायए । ठाणेण परिकिलन्ते, निसीइजा य अंतसो ॥ १६॥ .
श्री आचारांग सूत्र 900000000000000000000000000७(२९७)

Page #321

किंच- ग्रन्थैर्विविक्तैः - ग्रन्थैः सबाह्याभ्यन्तरैः - शरीररागादिभिः विविक्तैस्त्यक्तैः सद्भिग्रन्थैर्वा-अजानङ्गप्रविष्टैरात्मानं भावयन् आयुःकालस्यमृत्युकालस्य पारगः पारगामी स्यात् .. एतन्मरणविधानकारी सिद्धिं त्रिविष्टपं वा प्राप्नुयादिति गतं भक्तपरिज्ञामरणं । साम्प्रतमिङ्गितमरणं श्लोकार्धादिनोच्यते - प्रगृहीततरकं प्रकर्षण गृह्यते इति प्रगृहीततरकं चेदम्-इङ्गितमरण द्रविकस्य द्रव्यं संयमः स विद्यते यस्याऽसौ द्रविकस्तस्य संयमिनो विजानतः गीतार्थस्य जघन्यतो नवपूर्वविशारदस्य भवति ॥ ११ ॥
अयमपरो विधिरित्याह
अयं स अपरो धर्मः, ज्ञातपुत्रेण - वर्धमानस्वामिना स्वाहितः सुष्ठूपलब्धः । आत्मवर्ज प्रतिचारम् अङ्गव्यापारं विजह्यात् त्रिधा त्रिधा । स्वयमेव चोद्वर्तनपरिवर्तनादिकं विधत्ते ॥ १२ ॥
सर्वथा प्राणिसंरक्षणं पौनःपुन्येन विधेयमिति दर्शयितुमाह
हरितेषु न शयीत, स्थण्डिलं ज्ञात्वा शयीत । सबाह्याभ्यन्तरमुपधिं व्युत्सृज्याऽनाहारः सन् स्पृष्टः परीषहोपसर्गस्तत्र-संस्तारकेऽध्यासयेद् अधिसहेत ॥ १३ ॥ इन्द्रियैग्लायन् शमितां साम्यं वाऽऽत्मनि आहरेद् व्यवस्थापयेन्ना-ध्यानोपगतो भूयादिति । सङ्कोचननिर्विष्णो हस्तादिकं, प्रसारयनुपविशन् यथेङ्गितप्रदेशे वा सञ्चरनास्ते तथापि स अगोः अचंलो यः समाहितः ॥ १४ ॥ भावाचलितश्चेङ्गितप्रदेशे चक्रमणादिकमपि कुर्यादिति एतद्दर्शयितुमाह अभिक्रामयेत् प्रतिक्रामयेत् सङ्कोचयेत् प्रसारयेत् । कायसाधारणार्थ, इत्थं च सक्रियोऽपि अचेतनो-निष्क्रिय एव यदिवा 'अत्रापि' इङ्गितमरणेऽचेतनवत् सर्वक्रियारहितो यथा पादपोपगंमने तथा सति सामर्थे तिष्ठेत् ॥ १५ ॥ सामर्थ्याभावे चैतत् कुर्यात् परिक्रामेत् परिक्लान्तः सन्, अथवा तिष्ठेद् यथायतः यथाप्रणिहितगात्रः, स्थानेन परिक्लान्तो निषीदेचाऽन्तशः ॥ १६ ॥
अन्वयार्थ :- गंथेहिं - ग्रंथ भेटले 3 44 भने मान्यतर, मन्ने ४२न। बंधनोथी. विवित्तेहिं - २लित. थने आउकालस्स - मृत्युन। समयनो पारए - पा२ પામનાર એવા તે મુનિ સિદ્ધિ અથવા સ્વર્ગલોકને પ્રાપ્ત કરે છે. હવે ઈગિતમરણના विषयमा उपाय छ : एयं - 20 गितम२९दवियस्स - संयभी. वियाणओ - [ीतार्थ भुनियो द्वा! पग्गहियतरगं - A७५ ४२।५ छ. ॥ ११ ॥ __ णायपुत्तेण - Audपुत्र श्री महावीरस्वामीझे अयं - मा अवरे - लाली धम्मे - धर्म भेटले विशेष अनुष्ठान साहिए - प्रताछ से - ते गितम२॥ने भाटे संथा२॥ ५२ सूतेदो मुनि आयवज्ज - मा५u सिवाय बानी पडीयारं (पडियारं) सेवानो तिहा तिहा - ९ ४२९ - १९योगथी. विज्जहिज्जा - त्या॥ ४३. ॥ १२ ॥
गितम२९४थी साधु हरिएसु - रितय-वनस्पतिनी ७५२ ण णिवजिज्जा -
(२९८)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO|श्री आचारांग सूत्र |

Page #322

શયન કરે નહીં, પરંતુ ચંડિત - નિર્જીવ ઈંડિલ ભૂમિ મુળિયા - જાણીને તપ - શયન કરે. વિસિષ્ણ - બાહ્ય અને આત્યંતર એમ બન્ને પ્રકારની ઉપધિઓનો ત્યાગ કરીને ગMાહ - નિરાહારી રહેતો એવો મુનિ તત્ય - ત્યાં પુછો - પરીષહ – ઉપસર્ગો આવે ત્યારે અહિયાસ - તેને સમભાવપૂર્વક સહન કરે. / ૧૩ II
સિf - ઈન્દ્રિયોથી વિનાયતો - ગ્લાનિને પામેલો એવો મુળી - મુનિ માં - સ્વયમાં સામ્યભાવને કારણે - સ્થાપિત કરે, જો કે તે સ્વયંની મર્યાદાનુસાર ઈગિતપ્રદેશમાં સંચાર કરે છે તe - તો પણ તે - તે સાતે - તે મરણથી વિચલિત નથી અને સમાણિg - મનને ધર્મધ્યાન અને શુક્લધ્યાનમાં સ્થાપિત કરેલ છે એટલે કે ગરિ - અગહિત એટલે કે પ્રશંસનીય જ છે, નિંદનીય નથી. // ૧૪ || ' તે સાધુ વારાહરણફાઈ - સ્વયંના શરીરની સુવિધાને માટે ઈગિતપ્રદેશમાં ગામને - સ્વયંના સંથારા પરથી ઉતરીને સામી બાજુ જઈ શકે છે, અને પડવાને - ત્યાંથી પાછો પણ આવી શકે છે. સંવ - સ્વયંના અંગોને સંકોચી શકે છે અને પ્રસારણ - પસારી પણ શકે છે, વાવિ - અથવા તેનામાં શક્તિ હોય તો રૂલ્ય - શરીરના તે વ્યાપારોને ન કરતો એવો ગયો - અચેતન પદાર્થની માફક જેવો છે તેવો સ્થિર પણ રહી શકે છે. / ૧૫ //
રવિન -બેઠા બેઠા અથવા સુતા સુતા જો સાધુના અંગ ભંગ થવા લાગે તો પવિખે - ફરવા લાગે યદુવા - અથવા સહીયા - સ્વયંના અંગોને જેમ છે તેમ જ રાખતો એવો વિષે - સ્થિર રહે. રાઈ - ઉભા થવાથી પરિચિત્તો - જો કષ્ટ થવા લાગે તો અંતતો - અંતમાં રીફMી - બેસી જાય. // ૧૬ // - ભાવાર્થ :- પુત્ર-સ્ત્રી આદિ બાહ્ય બંધન અને રાગ-દ્વેષાદિ આવ્યંતર બંધન આ બન્ને બંધનોથી રહિત થઈને મૃત્યુના કાળ સુધી ધર્મ-શુક્લધ્યાન કરતો એવો તે મુનિ મરણકાળ પછી મોક્ષને અથવા સ્વર્ગને પ્રાપ્ત કરે છે.
અહીં સુધી ભક્તપરિણામરણનું કથન કર્યું, હવે આ ગાથાના ઉર્તરાર્ધથી 'ઈગિતમરણનું કથન કરાય છે.
આ ઈગિતમરણમાં ચારેય પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કરાય છે વિશિષ્ટ પ્રકારનું ધિર્ય, વિશિષ્ટ પ્રકારના સંઘયણથી યુક્ત સંયમી અને ઓછામાં ઓછા નવ પૂર્વના જ્ઞાતા હોય તેવા જ પુરૂષો દ્વારા આ મરણનો સ્વીકાર કરાય છે. ૧૧ /
આ પહેલા દિક્ષા ગ્રહણ કરવી, સંલેખના કરવી, ચંડિલભૂમિનું પડિલેહણ કરવું આદિ જે ક્રમ ભક્તપરિજ્ઞામાં બતાવેલ છે તે જ ક્રમ ઈગિતમરણના વિષયમાં છે પરંતુ
શ્રી ગાવાન સૂત્ર 99999999999999999(૨૧૧

Page #323

આમાં વિશેષધર્મ આ બતાવેલ છે કે ઈંગિતમરણના સંથારા પર રહેલો સાધુ બીજાઓ દ્વારા સેવા કરાવવાની મન-વચન-કાયારૂપ ત્રણ યોગ અને કરવુ-કરાવવું-અનુમોદવારૂપ ત્રણ કરણનો ત્યાગ કરે, તે પોતે જ તે સંથારા પર પડખું બદલવું આદિ કરે પરંતુ બીજાની સહાયતા ન લે. ॥ ૧૨ ॥
ન
જ્યાં લીલી વનસ્પતિકાયના જીવ હોય ત્યાં તે સાધુ શયન કરે નહીં પરંતુ જે ભૂમિ જીવોથી રહિત હોય તેને સારી રીતે દેખીને તેના પર શયન કરે, બાહ્ય-આત્યંતર એમ બન્ને પ્રકારની ઉપધિનો ત્યાગ કરીને, નિરાહાર રહેતા એવા સાધુને જો પરિષહઉપસર્ગ ઉત્પન્ન થાય તો તેને ધીરતાની સાથે સમભાવપૂર્વક સહન કરે પરંતુ ક્ષોભને પામે નહીં. ॥ ૧૩ ||
ઈંગિતમરણાર્થી સાધુની ઈન્દ્રિયો આહારના અભાવમાં જ્યારે ગ્લાનિને પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે તે વ્યાકુલતાને પ્રાપ્ત ન થાય પરંતુ સ્વયંના ચિત્તમાં સમતાને સ્થાપન કરે. તે સાધુ જે પ્રમાણે ચિત્તમાં સમાધિ રહે તે પ્રમાણે જ સ્વયંના શરીરને રાખે છે એટલે કે હાથ-પગને સંકુચિત રાખવામાં જ્યારે ઘબરામણ થાય છે ત્યારે તે હાથ-પગને પસારે છે અને તે કરવાથી પણ તેને કંટાળો આવે તો તે ઈંગિત પ્રદેશમાં ફરે છે અથવા બેસે છે તો પણ તે સ્વયંના દ્વારા જ બધી ક્રિયાઓ કરે છે એટલે તે અનિંદનિય છે. તે જો ઈંગિતપ્રદેશમાં ચાલે ફરે છે પરંતુ તે ઈંગિતમરણથી વિચલિત થતો નથી એટલે ખરેખર તે અચલ જ છે તથા ધર્મ-શુક્લધ્યાનમાં સ્વયંનું ચિત્ત રાખે છે એટલે તે સમાહિત છે તે ભાવથી અચલ છે, આ કારણથી ઈંગિતપ્રદેશમાં ભ્રમણ આદિ કરતા હોવા છતાં કંઈ દોષ નથી. ।। ૧૪ ।।
ઈંગિતમરણ કરવાવાળો સાધુ નિયમિત પ્રદેશમાં ગમનાગમન તથા શરીરના અંગોનો સંકોચ-વિસ્તાર કરી શકે છે. આ પ્રમાણે કરવા છતાં કોઈ દોષ નથી, પરંતુ આવો કોઈ નિયમ નથી કે ગમનાગમનાદિની ક્રિયાઓ કરવી જ જોઈયે, પરંતુ તેની શક્તિ હોય તો તે સુકા લાકડાની જેમ નિશ્ચેષ્ટ રહી શકે છે. II ૧૫
જે મુનિને તે પ્રમાણે શક્તિ ન હોવાના કારણે સુકા લાકડાની જેમ નિશ્ચિષ્ટ પડી રહેવામાં અસમર્થ હોય તો તે નિયત પ્રદેશમાં ગમનાગમનાદિ કરે તો કોઈ દોષ નથી, તેનાથી પણ જ્યારે થાકી જાય ત્યારે સ્વયંના શરીરને જે પ્રમાણે છે તે જ પ્રમાણે રાખી સ્થિર રહે, આ પ્રમાણે સ્થિર રહેવામાં પણ જ્યારે ખેદ થવા માંડે તો સૂઈ જાય અથવા બેસી રહે. ॥ ૧૬ |
भावार्थ:- पुत्र कलत्रादि बाह्य बन्धन और राग द्वेषादि आभ्यन्तर बन्धन इन दोनों बन्धनों से रहित
(૩૦૦)XoXXIXIX X XXX lJX | શ્રી વારાંગ સૂત્ર

Page #324

होकर मृत्यु कालपर्यन्त धर्म शुक्ल ध्यान ध्याता हुआ वह मुनि मरण काल के पश्चात् या तो मोक्ष को प्राप्त होता है अथवा स्वर्ग को प्राप्त होता है ।
"यहाँ तक भक्तपरिज्ञा मरण का कथन किया गया है । अब इस गाथा के उत्तरार्द्ध से इङ्गित मरण का कथन किया जाता है:- इस इङ्गित मरण में चारों आहार का त्याग किया जाता है । विशिष्ट धैर्य और विशिष्ट संहनन से युक्त, संयमी और कम से कम नौ पूर्व के ज्ञाता पुरुषों द्वारा यह मरण स्वीकार किया जाता है ॥११॥
प्रथम दीक्षा ग्रहण करना, संलेखना करना, स्थण्डिल भूमि का प्रतिलेखन करना आदि जो क्रम भक्तपरिज्ञा में बतलाया गया है वही क्रम इङ्गितमरण के विषय में है परन्तु इसमें विशेष धर्म यह कहा गया है। कि इङ्गितमरण की शय्या पर स्थित साधु दूसरों से सेवा कराने का मन वचन काया रूप तीन योग करना, कराना, अनुमोदना रूप तीन करण से त्याग करे । वह स्वयमेव उस शय्या पर उलटना या करवट बदलना आदि करे किन्तु दूसरे की सहायता न ले ॥१२॥
जहाँ हरित वनस्पतिकाय के जीव हों वहाँ वह साधु शयन न करे किन्तु जो भूमि जीवों से रहित हो उसे अच्छी तरह देख भाल कर उस पर शयन करे । बाह्य और आभ्यन्तर दोनों प्रकार की उपधि का त्याग कर निराहार रहते हुए उस साधु को यदि परीषह उपसर्ग उत्पन्न हों तो वह उन्हें धैर्य के साथ समभाव पूर्वक सहन करे किन्तु क्षोभ को प्राप्त न होवे ॥१३॥
इङ्गित मरणार्थी साधु की इन्द्रियाँ आहार के अभाव में जब ग्लानि को प्राप्त हों तो वह व्याकुलता को प्राप्त न हो किन्तु अपने चित्त में समता को स्थापित करे । वह साधु जिस तरह से चित्त में समाधि रहे तरह से अपने शरीर को रखता है यानी हाथ पैर को संकुचित रखने से जब धबराहट होती है तब वह हाथ पैर को पसार देता है और उससे भी जब उकता जाता है तो भी वह अपने द्वारा ही समस्त चेष्टाएँ करता है इसलिए वह अनिन्दनीय ही बना रहता है । वह यद्यपि इंगित प्रदेश में चलता फिरता है किन्तु वह उस इंगित मरण से • विचलित नहीं होता है इसलिए वास्तव में वह अचल ही है तथा धर्म ध्यान शुक्ल ध्यान में अपना चित्त रखता - है, इसलिए वह समाहित है। वह भाव से अचल है, इस इंगित प्रदेश में भ्रमण आदि करने पर भी कोई दोष नहीं है ॥१४॥
इंगित मरण करने वाला साधु नियमित प्रदेश में गमनागमन तथा शरीर के अङ्गों का संकोच विस्तार कर सकता है । ऐसा करने पर भी कोई दोष नहीं है किन्तु यह कोई नियम नहीं है कि उसे गमनागमनादि क्रियाएँ करनी ही चाहिए किन्तु यदि उसकी शक्ति वैसी हो तो वह सूखे काष्ठ की तरह निश्चेष्ट स्थित रह सकता है ॥१५॥
भावार्थ:- जो मुनि उस तरह की शक्ति न होने के कारण सूखे काठ की तरह निश्चेष्ट पड़ा रहने में असमर्थ हो वह नियमित प्रदेश में गमनागमनादि करे तो कोई दोष नहीं है। इससे भी जब थक जाय तब अपने शरीर को ज्यों का त्यों रखता हुआ स्थित रहे। इस प्रकार स्थित रहने से भी जब खेद होने लगे तो लेट जाय या बैठ जाय ॥१६॥
आसीणेऽलिसं मरणं, इन्दियाणि समीरए । कोलावासं समासज्ज, वितहं पाउरेस ॥ १७ ॥
श्री आचारांग सूत्र ७७७७७७७७७७७७७७७७७०३०१

Page #325

जओ वनं समुप्पजे, न तत्थ अवलम्बए । तउ उक्कसे अप्पाणं, फासे तत्थऽहियासए ॥ १८ ॥ अयं चाययतरे सिया, जो एवमणुपालए । सव्वगायनिरोहेऽवि, ठाणाओ नवि उन्भमें ॥ १९ ॥ अयं से उत्तमे धम्मे, पुवट्ठाणस्स पग्गहे। अचिरं पडिलेहित्ता, विहरे चिट्ठ माहणे ॥२०॥ .. .
आसीनः आश्रितः अनीदृशं मरणम् इन्द्रियाणि समीरयेत् रागद्वेषाऽकरणतया प्रेरयेत् । कोलावासं घुणकीटकाऽऽवासस्तं घुणक्षतमुद्देहिकानिचितं वा फलकं समासाद्य वितथं प्रादुरेषयेत् - प्रकटमशुषिरं फलकमवष्टम्भनायान्वेषयेत् ॥ १७ ॥ यतो वज्रं - वज्रवत् गुरुत्वात् कर्म अवयं वा समुत्पद्येत, न तत्र अवलम्बेत । तत उत्कर्षेद्-उत्क्रामयेत् आत्मानं, स्पर्शान् तत्र इङ्गित्तमरणे अध्यासयेत् ॥ १८ ॥ गत इङ्गितमरणाधिकारः । साम्प्रतं पादपोपगमनमाश्रित्याह - अयं . पादपोपगमनविधिः आयततर आत्ततरो वाऽतिशयेनाऽऽत्तो गृहीत आत्ततरो यत्नेनाऽध्यवसित स्यात् । य एवमनुपालयेत् स सर्वगात्रनिरोधऽपि उतप्यमानकायोपि मूर्छन्नपि मरणसमुद्घातगतो वा भक्ष्यमाणमांसशोणितोऽपि क्रोष्टुगृध्रपिपीलकादिभिः स्थानानाऽपि उद्भमेत्-द्रव्यभावोभयतः स्थानान्तरं न यायात् ॥ १९ ॥ किं च - अयं स उत्तमो धर्मः अन्तःकरणनिष्पन्नत्वात् पूर्वस्थानात् प्रग्रहः-प्रगृहीततरं परिस्पन्दनरहितं चिलातीपुत्रवत् । अचिरं स्थण्डिलं प्रत्युपेक्ष्य विहरेत् तिष्ठेन्माहनः ॥ २० ॥ ___अन्वयार्थ :- अणेलिसं - अनन्य सदृश भेटले. ४ भ२॥ने. साधा२९. मनुष्य अं.१२ ४२री. श.5ता नथी, मेवा मरणं - भ२१ने आसीणे - स्वी1२ ४३८ मुनि इंदियाणि - Sन्द्रियोने समीरए - स्वयंन विषयोभांथा21वी है. कोलावासं - धुए. माह
तुमो. सारित स्थान अथवा पाट समासज्ज - भणे त्यारे तेने छोडीने वितहं - ®व२हित स्थान अथवा पाटर्नु पाउरेसए-पाउरेसया - अन्वेष९॥ ४३. ॥ १७॥ ____जओ - ४ आर्थथी. वजं - 4% समान मा. ध थप ५५नी समुप्पजे - उत्पति थाय छ तत्थ - तेनु ण अवलंबए - अमन रे नी मात ते आर्य न ४३ परंतु तओ - ते था. अप्पाणं - स्वयंना मात्माने उक्कसे - २ टावी. ले. तत्थ - २८॥ प्रभारी ४२१।म फासे - ४ष्ट थाय तेने अहियासए - समभावपूर्व सहन ४३.
॥१८॥
अयं - वे माथी भागण उपाशे ते पापोयमनरु५ भ२४. आययतरे -
(३०२ )CTOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #326

ઈંગિતમરણથી પણ વધારે સિયા - છે નો - જે વં - આ પ્રકારે એટલે કે આની વિધિની અનુસાર ગળુપાત્ત - આનું પાલન કરે છે તે સાવિ - શરીરના બધા અંગોનો નિરોધ કરતો એવો રાણો - તે સ્થાનથી વિરમ – થોડું પણ હટે નહીં ! ૧૯ |
- માં - આ છે - તે પાદપોપગમન મરણરુપ ધર્મ રમે - બધાથી ઉત્તમ ઘણે - ધર્મ છે કારણ કે પુવફાળt - પૂર્વસ્થાનોથી એટલે કે ભક્ત પરિણા અને ઇગિતમરણથી પm - અધિક કષ્ટસાધ્ય છે. પાદપોપગમન મરણાર્થી માળે - સાધુ વિર - જીવરહિત અંડિલભૂમિની ડિદિત્તા - પ્રતિલેખના કરીને તેના ઉપર વિદો - વિચરે એટલે કે આ મરણની વિધિનું પાલન કરે અને વિટ્ટ - તે જ જગ્યા પર સ્વયંના સમસ્ત અંગોનો નિરોધ કરીને સ્થિર રહે. / ૨૦ . | ભાવાર્થ :- જેને સાધારણ મનુષ્યો અંગિકાર નથી કરી શકતા તે ઈગિતમરણને સ્વીકાર કરીને ધીરતાવાળો મુનિ ઈન્દ્રિયોને સ્વયંના વિષયથી હટાવી દે. જે સ્થાન ઉપર ઘુણ લાકડાનો કીડો આદિ જીવ હોય તે સ્થાનને અથવા પાટ ફલકને છોડીને જીવરહિત સ્થાનનું અથવા પાટ પાટીયાનું અન્વેષણ કરે. // ૧૭ //
જે વ્યાપારથી અથવા જેનો આશ્રય લેવાથી વજના સરખા ભારે કર્મ અથવા પાપની ઉત્પત્તિ થાય છે, તે સાધુ તે કાર્યને ન કરે તથા તે જીવાકુલ કાષ્ટાદિનું અવલંબન ન લે, પરંતુ તે કાર્યોથી સ્વયંના આત્માને હટાવી લે, શુભ ધ્યાન અને શુભ પરિણામો પર ચઢતો એવો મુનિ પરિષહ - ઉપસર્ગોને સમભાવપૂર્વક સહન કરે. . ૧૮ ||
- - " ભક્તપરિજ્ઞા અને ઈગિતમરણ આ બન્ને મરણની અપેક્ષાએ પાદપોપગમન મરણ ઉત્કૃષ્ટ છે તેમાં પણ પ્રવ્રજ્યા અને સંલેખના આદિનો ક્રમ પહેલાની માફક જ છે. તેમાં વિશેષતા આ છે કે પાદપોપગમન મરણનો અર્થી સાધુ સ્વયંના સર્વે અંગોને નિશ્ચલ રાખે હલાવે નહીં કેટલું પણ કષ્ટ કેમ ન આવે પણ તે સ્થાનથી કિચિત્માત્ર જરાક પણ હટે નહીં તથા શુભ અધ્યવસાયથી પણ વિચલિત ન થાય પરંતુ સુકા લાકડાની માફક નિશ્રેષ્ટ થઈને સ્થિર રહે. // ૧૯ //
આ પાદપપગમન બધાથી ઉત્તમ છે. કારણ કે પૂર્વોક્ત મરણની અપેક્ષાએ તે - અત્યંત કષ્ટસાધ્ય છે. પૂર્વોક્ત મરણોમાં તો અંગોને સંકોચવા-વિસ્તારવા આદિની છૂટ છે. પરંતુ આમાં તેનો નિષેધ છે. આ મરણનું આરાધન કરવાવાળો સાધુ જો સૂતેલો હોય તો સૂતેલો જ રહે, બેઠેલો હોય તો બેઠેલો જ રહે, ઉભો હોય તો ઉભો જ રહે અર્થાત્ તેના જે અંગો જે પ્રમાણે છે તે પ્રમાણે જ તેને રહેવા દે, તેને જરાપણ આવું પાછું હટાવે નહીં તથા હલાવે પણ નહીં. || ૨૦ ||
શ્રી બાવાર સૂત્ર 999999999999999(૨૦૨)

Page #327

भावार्थ:- जिसे साधारण मनुष्य अङ्गीकार नहीं कर सकते उस इंगित मरण को स्वीकार करके धैर्यवान् मुनि इन्द्रियों को अपने विषय से हटा दे। जिस स्थान पर घुण आदि जीव हों उस स्थान को और पाटे को छोड़ कर जीव रहित स्थान का अन्वेषण करे ||१७||
जिस व्यापार से या जिसका आश्रय लेने से वज्र के समान भारी कर्म अथवा पाप की उत्पत्ति होती है। वह साधु उस कार्य को न करे तथा उस काष्ठादि का अवलम्बन न ले किन्तु उन कार्यों से अपनी आत्मा को हटा ले । शुभ ध्यान और शुभ परिणामों पर चढ़ता हुआ मुनि परीषह उपसर्गों को समभाव पूर्वक सहन करे
॥१८॥
भक्तपरिज्ञा मरण और इंगित मरण दोनों की अपेक्षा पादपोपगमन मरण उत्कृष्ट है। इसमें भी प्रव्रज्या और संलेखना आदि का क्रम पहले की तरह ही है। इसमें विशेषता यह है कि पादपोपगमन मरणार्थी साधु अपने समस्त अङ्गों को निश्चल रखे । कितना भी कष्ट क्यों न हो वह उस स्थान से किञ्चिन्मात्र न हटे तथा शुभ अध्यवसाय से भी विचलित न हो किन्तु सूखे काठ की तरह निश्चेष्ट होकर स्थिर रहे ॥ १९ ॥
यह पादपोपगमन मरण सब से उत्तम है क्योंकि पूर्वोक्त भक्त परिज्ञा और इंगित मरण की अपेक्षा यह अत्यन्त कष्ट साध्य है । पूर्वोक्त मरणों में तो अङ्गों को संकोचने और फैलाने की छूट है किन्तु इसमें उसका भी निषेध है । इस मरण का आराधन करने वाला साधु यदि लेटा हुआ हो तो लेटा ही रहे, बेठा हुआ हो तो बैठा ही रहे और खड़ा हो खड़ा ही रहे अर्थात् उसका जो अङ्ग जिस तरह स्थित हो उसे उसी तरह रहने दे, उसे जरा भी इधर उधर न हटावे तथा कम्पित न करे ॥ २० ॥
एतदेव प्रकारान्तरेण दर्शयितुमाह
अचित्तं तु समासज्ज, ठावए तत्थ अप्पगं । वोसिरे सव्वसो कायं, न मे देहे परीसहा, ॥ २१ ॥ जावज्जीवं परीसहा, उवसग्गा इति संखया । संडे देह भेयाए, इय पन्नेऽहियासए ॥ २२ ॥ भेउरेसु न रज्जिज्जा, कामेसु बहुतरेसुवि । इच्छालोभं न सेविज्जा, ध्रुववन्नं सपेहिया ॥ २३ ॥ सासएहिं निमन्तिज्जा, दिव्वमायं न सद्दहे । तं पडिबुज्झ माहणे, सव्वं नूमं विहूणिया ॥ २४ ॥ सव्वद्वेहिं अमुच्छिए, आउकालस्स पारए । तितिक्खं परमं नच्चा, विमोहन्नयरं हियं ॥ २५ ॥ त्तिबेमि ॥
अचित्तं स्थण्डिलं फलकादि वा तु समासाद्य स्थापयेत् तत्राऽऽत्मानम् । व्युत्सृज्य सर्वशः कायं न मे देहे परीषहाः देहस्य परित्यक्तत्वाद् यदिवा परीषहकृतपीडयोद्वेगाभावात् ॥ २१ ॥
(३०४००००००००००० श्री आचारांग सूत्र

Page #328

ते पुनः कियन्त कालं सोढव्या इत्याह
यावजीवं परीषहाः उपसर्गा इति संख्याय-ज्ञात्वा संवृत-उत्थितो देहभेदाय इति प्राज्ञः अधिसहेत ॥ २३ ॥ • एवंभूतं च साधुमुपलभ्य कश्चिद्राजादिभोगैनिमन्त्रयेत्, तत् प्रतिविधानार्थमाह
भिदुरेषु न रज्येत् कामेषु बहुतरेषु अपि पाठान्तरं वा कामेसु बहुलेसु अनल्पेष्वपीत्यर्थ इच्छालाभं इच्छारुपो लोभश्च-चक्रवर्तित्वाधभिलाषादिको निदानस्तम् न सेवेत, ध्रुववर्ण-संयम मोक्ष वा यद्वा शाश्वती यशःकीर्तिम् सम्प्रेक्ष्य ॥ २३ ॥
किंच
कश्चित् यावजीवमपरिक्षयात् शाश्वतैर्निमन्त्रयेत् तथा दिव्यां मायां न श्रद्दधीत । तां प्रतिबुध्यस्व । माहनः-साधुः सर्वं नूमं कर्म मायां वा विधूनीयात् ॥ २४ ॥
किंच- -
सर्वार्थः सर्वार्थेषु वाऽमूर्छितः, आयुः कालस्य पारगः तितिक्षां परमां-प्रधानां ज्ञात्वा विमोहान्यतरद्-विगतमोहानी भक्तपरि गित्तमरणपादपोपगमनानां त्रयाणामन्यतरत् हितमतो विधेयमिति ब्रवीमि ॥ २५ ॥ .. अन्वयार्थ :- ६५ोपमन भ२९॥ी साधु अचित्तं - 94नहित स्थानने समासज्ज - प्राप्त ७३रीने तत्थ - ते. ४२या मे अप्पगं - स्वयं स्वयंने ठावए - स्थिर ४३. कायं - शरीरने सव्वसो - १५प्र२थी वोसिरे - त्या हे मने मा प्रभारी सभ : मे - भा२। देहे - शरीरमा ण परिसहा - ५२५४ छ ४ नहीं ॥ २१ ॥
जावज्जीवं - या११७१ सुधा अर्थात् यो सुधा मा पन छ त्यो सुधा ४ परीषहा - परीषड य - भने उवसग्गा - उपसर्ग छ संखाय-संखया - ॥ प्रभारी ने देहभेयाए - NA२नो मे थाय. त्या सुधी. संवुड़े - संयमी. पण्णे - मुद्धिमान् साधु अहियासए - तेने समभावपूर्व सहन ४३. ॥ २२ ॥
भेउरेसु - विनश्वर कामेसु - 51म भोग बहुयरेसु वि - लो मपि प्रमाणाम प्राप्त थ २६ डोय तो ण रजिज्जा - तेभ अनु। न थाय. धुववण्णं - ध्रुप व भेटले ॐ भोक्षनी तर संपेहिया - दृष्टि २५तो मेवो ते साधु इच्छालोभं - मनी छानो भने दोमनो ण सेविज्जा - सेवन न रे यqdl५९॥ वगैरेनु निदान न ४३. ॥२७॥ -- २ । साधु ! लो ओई सासएहि - शश्वत भेटले 3 वन सुधा नाश न पामवावाणी संपत्ति भावाने भाटे णिमंतिज्जा - निमंत्रित रे तो तथा हो is eqता तं - तेने पडिबुज्झा - समठो दिव्वमायं - माया रीने विविध प्र.१२नी ऋद्धि
|श्री आचारांग सूत्र 090000000000000000000000000७(३०५

Page #329

આપવા લાગે તો જ - તેમાં શ્રદ્ધા ન કરો. આ પ્રકારે મારગે - સાધુ સર્વ - સઘળી પૂi - માયાને વિળયાં - દૂર કરીને સમાધિભાવમાં સ્થિર રહે. / ૨૪ .
સહિં - બધા અર્થોમાં અર્થાત પાંચ પ્રકારના વિષય તથા તેના સાધનભૂત દ્રવ્યોમાં અમુ૭િ - મૂર્શિત ન થતો એવો સાધુ બાઉત્તિર - આયુષ્યના સમયને પારણ - પાર કરે. તિતિવ - તિતિક્ષા અર્થાત્ પરીષહ અને ઉપસર્ગોને સહન કરવું પH - પરમ પ્રધાન ધર્મ છે. જીવ્યા - આ પ્રમાણે જાણીને સાધુ યશાશક્તિ વિમોહwયાં - વિમોહાન્યતર અર્થાત મોહરહિત ભક્તપરિણા, ઈગિતમરણ અને પાદપોપગમન આ ત્રણમાંથી કોઈ એકનો સ્વિકાર કરે, કારણ કે હિયં - ત્રણેય મરણ હિતકારી છે. રિ લેખ - આ પ્રમાણે હું કહું છું. // ૨૫ //
ભાવાર્થ :- પાદપોપગમન મરણાર્થી સાધુ જીવરહિત સ્થાન પર શરીરને સ્થાપિત કરીને ચાર પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કરે અને અચલ-મેરૂપર્વતની જેમ સ્થિર થઈને રહે પછી આલોચના આદિ કરીને સ્વયંના શરીરનો ત્યાગ કરે, શરીરનો ત્યાગ કરાયેલા એવા સાધુને જ્યારે કોઈ ઉપસર્ગ યા પરિષહ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે તે આ પ્રમાણે ભાવના ભાવે કે આ શરીર ખરેખર મારૂં નથી, કારણ કે મેં તો તેનો ત્યાગ કરી દીધેલ છે. જ્યારે શરીર જ મારૂં નથી તો પછી મને પરિષહ કેવી રીતે થઈ શકે? તે વૈર્યવાનું સાધુ કર્મરૂપી શત્રુઓને વિજય કરવામાં પરિષહોને સ્વયંના સહાયક માને. ll ૨૧ //
જ્યાં સુધી આ જીવન છે ત્યાં સુધી જ પરિષહ - ઉપસર્ગ છે. શરીરનો અંત થઈ જશે ત્યારે આ ઉપસર્ગ-પરિષહ નહીં રહે આ પ્રમાણે સમજીને ધીરતાવાળો સાધુ તેને સમભાવપૂર્વક સહન કરે. . રર /
જો કોઈ રાજા અને ચક્રવર્તીરાજા તે સાધુને અત્યંત પ્રમાણમાં કામભોગોનું આમંત્રણ આપે અથવા રાજકન્યા આપવાનું પ્રલોભન આપે તો પણ સાધુ તેની ઈચ્છા ન કરે, આ પ્રકારે આ લોક સંબંધી અને પરલોક સંબંધી કોઈ પણ નિયાણા-નિદાન ન કરે પરંતુ એક માત્ર નિર્જરાની ઈચ્છા રાખતો એવો સ્વયંના ચિત્તને સમાધિસ્થ રાખે. | ૨૩ //
જે ધન જીવન સુધી દાન અને ભોગ કરવાથી નાશ ન થાય એવા શાશ્વત ધનથી જો કોઈ તે સાધુને આમંત્રિત કરે અથવા કોઈ દેવ તે સાધુ પાસે આવીને વિવિધ પ્રકારની ઋદ્ધિ-સમૃદ્ધિ આપવા માટે આમંત્રણ આપે તો પણ સાધુ તેમાં આસક્ત ન બને, આ પ્રકારે જો કોઈ દેવાંગના મુનિને પ્રાર્થના કરે તો તે પ્રાર્થનાને મુનિ સ્વીકારે નહીં, પરંતુ તે સાધુ આ બધાને માયા સમજીને તેનાથી દૂર રહેતો એવો સમાધિભાવમાં સ્થિર રહે. તે ૨૪ ||
(૨૦)થઇથઇથઇથઈથઇથઇથઇથઇથઇથઇ969696@gશ્રી નાવાર સૂત્ર

Page #330

રૂપ-૨સ-ગંધ-સ્પર્શ અને શબ્દ આ પાંચને કામગુણ કહેવાય છે, અને આની પ્રાપ્તિના સાધનભૂત દ્રવ્ય પણ કામગુણ કહેવાય છે, સાધુ આ બન્નેમાં ખરેખર આસક્ત ન થતો એવો શુભ અધ્યવસાયપૂર્વક સ્વયંના આયુના કાલને યથાવિધિ સમાપ્ત કરીને સમાધિમરણને પ્રાપ્ત કરે.
ઉપર બતાવેલ ત્રણેય મરણોમાં પરિષહ અને ઉપસર્ગોમાં સમભાવપૂર્વક સહન કરવું તે પ્રધાન અંગ છે. એટલે જે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલભાવને અનુસાર ત્રણેમાંથી કોઈપણ મરણનું સેવન ક૨વું તે ઈચ્છિત અભિપ્સિત શુભ ફળને આપવાવાળું છે. જેથી સ્વયંની શક્તિ અનુસાર કોઈ એક મરણનો આશ્રય લેવો તે મોક્ષાર્થીનું કર્તવ્ય છે. આ પ્રકારે શ્રી સુધર્માસ્વામી સ્વયંના શિષ્ય જંબુસ્વામીને કહે છે. ॥ ૨૫ ॥
1
भावार्थ:- पादपोपगमन मरणार्थी साधु जीव रहित स्थान पर अपने शरीर को स्थापित करके चारों आहार का त्याग करे और मेरु पर्वत के समान अडोल होकर रहे । फिर आलोचना आदि करके अपने शरीर का त्याग करे । शरीर का त्याग किये हुए साधु को जब कोई परीषह या उपसर्ग प्राप्त हो तो वह यह भावना करे कि मेरा तो यह शरीर ही अपना नहीं है क्योंकि मैंने तो इसका त्याग कर दिया है । जब कि शरीर ही मेरा नहीं तो फिर मुझे परीषह कैसे हो सकता है ? वह धैर्यवान् साधु कर्मरूपी शत्रुओं को विजय करने में परीषहों को अपना सहायक माने ॥२१॥
जब तक यह जीवन है तब तक ही ये परीषह उपसर्ग हैं । शरीर का अन्त हो जाने पर ये नहीं रहेंगे ऐसा समझ कर वह धैर्यवान् साधु उन्हें समभाव पूर्वक सहन करे ॥२२॥
यदि कोई राजा एवं चक्रवर्ती राजा उस साधु को अत्यधिक मात्रा में काम भोगों का आमन्त्रण करे अथवा राजकन्या देने का प्रलोभन दे तो भी साधु उसकी इच्छा न करे । इसी प्रकार इहलोक सम्बन्धी और परलोक सम्बन्धी कोई नियाणानिदान न करे किन्तु एक मात्र निर्जरा की इच्छा रखता हुआ अपने चित्त को समाधिस्थ रखे ॥२३॥
जो धन जीवन पर्यन्त दान और भोग करने से नष्ट न हो ऐसे शाश्वत धन से यदि कोई उस साधु को आमन्त्रित करे अथवा कोई देव उस साधु के पास आकर नाना प्रकार की ऋद्धि देने के लिए आमन्त्रित करे तो भी साधु उनमें आसक्त न बने। इसी प्रकार यदि कोई देवाङ्गना मुनि को प्रार्थना करे तो मुनि उसे स्वीकार न करे किन्तु वह साधु इन सब को माया समझ कर इन से दूर रहता हुआ समाधिभाव में स्थित रहे ॥२४॥
रूप, रस, गन्ध, स्पर्श और शब्द ये पांच कामगुण कहलाते हैं और इनकी प्राप्ति के साधन भूत द्रव्य भी कामगुण कहलाते हैं, साधु इन दोनों में ही आसक्त न होता हुआ शुभ अध्यवसाय पूर्वक अपने आयु के काल को यथाविधि समाप्त कर समाधि मरण को प्राप्त होवे ।
भक्त परिज्ञा, इङ्गित मरण और पादपोपगमन इन तीनों ही मरणों में परीषह और उपसर्गों को समभाव पूर्वक सहन करना प्रधान अङ्ग है । इसलिए द्रव्य क्षेत्र काल भाव के अनुसार तीनों में से किसी भी मरण का सेवन करना अभीप्सित शुभ फल का देने वाला है । अतः अपनी शक्ति के अनुसार किसी एक का आश्रय लेना मोक्षार्थी का कर्तव्य है । इस प्रकार श्री सुधर्मास्वामी अपने शिष्य जम्बूस्वामी कहते हैं ॥२५॥
श्री आचारांग सूत्र ७७७७७७७७७७७७७७७७) ३०७)

Page #331

उपधानश्रुतनामक नवम अध्ययन
प्रथम उद्देशकः પહેલા જે આઠેય અધ્યયનમાં જે વાતો દર્શાર્વેલ છે તે સ્વયં પ્રભુ મહાવીરસ્વામીજીએ તેનું આચરણ કરેલ તે વાત આ નવમાં અધ્યયનમાં બતાવાશે. આઠમાં અધ્યયનમાં ત્રણ પ્રકારના મરણોનું કથન કર્યું તે ત્રણ મરણોમાંથી કોઈ એક મરણનો અંગીકાર કરવાવાળો મુનિ ભગવાન મહાવીરસ્વામીનું ધ્યાન કરે, જૈઓએ પહેલાના આઠેય અધ્યયનોમાં બતાવેલ વિધાનોને સ્વયં આચરણ કરતા એવા અતિઘોર પરિષહ અને ઉપસર્ગોને સહન કર્યા હતા અને તેના ફળ સ્વરૂપ કેવલજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરેલ. ઉક્ત મુનિ તે જ પ્રકારે પરિષહ-ઉપસર્ગોને સહન કરે તે જ વિષયનું સમર્થન કરતાં એવા આ નવમાં અધ્યયનનો આરંભ કરાય છે.
___ पहले के आठ अध्ययनों में जो बातें बताई गई हैं, स्वयं भगवान् महावीर स्वामी ने उनका आचरण किया था यह बात इस नवम अध्ययन में बताई जायगी । आठवें अध्ययन में तीन प्रकार के मरणों का कथन किया गया है । उन तीनों मरणों में से किसी एक को अङ्गीकार करने वाला मुनि भगवान् महावीर स्वामी का ध्यान करे जिन्होंने उक्त आठों अध्ययनों में बताये गये विधानों का स्वयं आचरण रखते हुए अतिघोर परीषह और उपसर्गो को सहन किया था और तत्फलस्वरूप केवलज्ञान को प्राप्त किया था। उक्त मुनि उसी प्रकार परीषह उपसर्गों को सहन करे । इसी विषय को बताने के लिए यह नवम अध्ययन आरम्भ किया जाता है:
इहानन्तरोक्तोऽर्थः सर्वाऽपि भगवता वर्धमानस्वामिना स्वत एवाचीर्ण इत्येतदत्र प्रतिपाद्यते - अहासुयं वइस्सामि, जहा से समणे भगवं उठाए। संखाए तंसि हेमंते अहुणा पवइए रीइत्था ॥ १ ॥ णो चेविमेण वत्थेण पिहिस्सामि तंसि हेमंते । से पारए आवकहाए, एयं खु अणुधम्मियं तस्स ॥ २ ॥ चत्तारि साहिए मासे, बहवे पाणजाइया आगम्म। अभिरुज्झ कायं विहरिंसु, आरुसिया णं तत्थ हिंसिंसु ॥ ३ ॥ संवच्छरं साहियं मासं, जं न रिक्कासि वत्थगं भगवं। अचेलए तओ चाइ, तं वोसिज वत्थमणगारे ॥ ४ ॥..
३०८JOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO

Page #332

यथाश्रुतं यथासूत्रं वा वदिष्यामि यथा स श्रमणो भगवान् उत्थाय । संख्याय - ज्ञात्वा तस्मिन् हेमन्ते अधुना प्रव्रजितो रीयते स्म - विहरति स्म ॥ १ ॥ अत्र च सामायिकारोपणसमनन्तरमेव सुरपतिना भगवदुपरि देवदूष्यं चिक्षिपे, भगवताऽपि गरीयस्त्वात्सचेलस्य धर्मस्याऽन्यैः तथागतैः शिष्यस्य प्रत्ययाचैव, वस्त्रं दधे न लज्जया ॥ एतदर्शयितुमाह - नो वैवाऽनेन वस्त्रेण पिधास्यामि तस्मिन हेमन्ते । स पारगो यावत्कथम् एतत् - वस्त्रं खलु तस्य अनुधार्मिकम् - अपरैरपि तीर्थकृभिः समाचीर्णमित्यर्थः ॥ २ ॥ चतुरः साधिकान् मासान्, बहवः प्राणिजातिका आगत्य । अभिरुह्य कार्य विजहुः, आरुह्य आरुष्टा वा तत्र काये अहिंसन् । कियत्कालं तद्देवदूष्यं भगवति स्थितमित्येतद्दर्शयितुमाह - संवत्सरं साधिकं मासं यन्न त्यक्तवान वस्त्रं भगवान् । अचेलकोऽभूत तत उर्ध्वं त्यागी तद् व्यत्सुज्य वस्त्रम् अनगारः । ॥ ४ ॥ ___ अन्वयार्थः - से - ते समणे - श्रम! भगवं - प्रभु मडावीरस्वामी मे उडाए - संयम भाटे उधत थने भने संखाए - सम ने तंसि - ते हेमंते - उभंतश्तुभ पव्वइए - हीम
४९. रीने पछीथी अहुणा - ताल जहा - ४ अरे रीइत्था - विहा२ ४२८. तो अहासुयं - तेनुं वन प्रभारी में समय छे ते प्रभारी ४ वइस्सामि - हुं तभाने 51 ॥ १ ॥
. इमेण - मा.वत्थेण - वस्त्रना द्वारा तंसि - ते हेमंते - उभंत तुमi पिहिस्सामि - स्वयंना अंगाने ढi.51. म. माथी प्रभु ते १स्त्रने णो चेव - पा२९॥ ४३ख नहोतुं, ७॥२९॥ 3 से - ते आवकहाए - वनपर्यंत पारए - सांस॥२४ समस्त पहार्थोथी पार भाभी गये। छे. मात् तेनो त्या रीहीयो छ, परंतु एवं - तेमाने भेटले 3 विदूष्यवस्त्राने पा२९॥ ४२j तस्स - प्रभुने माटे अणुधम्मियं - मानुधामि तुं भेटटो 3.पूर्व तीर्थ४२. द्वा२॥ माय२९॥ ४२८ आर्य तुं ॥ २ ॥
साहिए चत्तारि मासे - sis अघि या२ मलिन। सुधी बहवे - Uो मभरामो सुगंधाना सीधे पाणजाइया - uel आगम्म - भावाने भने कार्य - प्रभुन। शरी२. ७५२ अभिरुज्झ - यढीने विहरिंसु - भाम तेम. ३२d edu, तथा आरुसिया - सोही भांस. ॥हिने भाटे प्रभुना शरी२ ५२ रोष माने तत्थ - तमोना शरी२ने हिंसिंसु - 4 भारत रता. ॥ ३॥
___ मासं साहियं संवच्छरं - siss मालिनघारे में वर्ष सुधी भगवं - (भगवाने वत्थगं - ते वस्त्रानो ण रिक्कासि - त्याग २८ नहोतो. तओ - त्यार पाद प्रभु तं - ते वत्थं - वस्त्रनो चाई - त्याग २N हीद स्तो.. वोसिरिज - तेनो त्यापरीने अचेलए - वस्त्ररित अणगारे - सन॥२ जन्या हता. ॥ ४ ॥
|श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(३०९

Page #333

ભાવાર્થ – શ્રી સુધર્માસ્વામી સ્વયંના શિષ્ય જંબુસ્વામીને કહે છે કે છે આયુષ્યમન્ જંબૂ ! પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા બાદ કરેલ વિહારના વિષયમાં જે પ્રમાણે મેં સાંભળેલ છે, તે પ્રમાણે જ હું તમોને કહીશ.
પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ સઘળાં આભૂષણોનો ત્યાગ કરી પંચમુષ્ટી લોચ કરીને હેમંતઋતુમાં માગસર વદ (ગુજ. કાર્તિક વદ) દશમના દિવસે દીક્ષા અંગીકાર કરી અને તે સમયે જ વિહાર કરી દીધો હતો, તે સમયે તેઓના શરીર ઉપર ઈન્દ્રના દ્વારા ખભા ઉપર મૂકાયેલ દેવદૃષ્ય વસ્ત્ર સિવાય કોઈ પણ વસ્ત્ર હતું નહીં. તે જ દિવસે પ્રભુ ક્ષત્રિયકુંડગ્રામથી વિહાર કરીને કુમારગ્રામમાં એક મુહૂર્ત દિન બાકી હતો'ત્યારે ત્યાં પંહોચી ગયા હતા || ૧ ||
પ્રભુએ દેવદૃષ્યવસ્ત્રને આ આશયથી ધારણ નહીં કરેલ કે હું આના દ્વારા હેમંતૠતુમાં ઠંડીનું નિવારણ કરીશ અથવા લજ્જાને ઢાંકીશ, કારણ કે પ્રભુએ જીવન સુધી સાંસારિક પદાર્થોનો ત્યાગ કરેલ હતો, જેથી તે દેવદૂષ્યવસ્ત્રને ધારણ કરવાનું એક જ એ કારણ હતું કે પહેલાના સર્વ તિર્થંકરોએ દેવદૂષ્યવસ્ત્રને ધારણ કરેલ માટે પ્રભુને માટે આ પૂર્વાચરિત ધર્મ હતો.
આગમોમાં પણ વર્ણન છે. ત્રણે કાળમાં પ્રભુ દીક્ષા લે તે સમયે દેવદૂષ્યવસ્ત્રને ધારણ કરેલ, કરશે અને કરે છે. તે પરિપાટી અનુસાર પ્રભુ મહાવીરે દેવદૃષ્યવસ્ત્રને ધારણ કરેલ હતું ॥ ૨ ॥
દીક્ષા લેતી વખતે પ્રભુનું શરીર દીવ્ય ગોશીર્ષ બાવના ચંદન અને સુગંધિત ચૂર્ણથી સુગંધિત કરેલ હતું, તે ગંધના આકર્ષણથી ખેંચાઈ ને ભમરાઓ આદિ પ્રાણી તેઓના શરીર ઉપર આવતા હતા અને લોહી - માંસની ઈચ્છાથી તેઓના શરીરને ડંખ મારતા હતા, ચાર મહીના કરતા થોડું અધિક પ્રભુએ તે પ્રાણિયો દ્વારા થયેલા કષ્ટને સહન કરેલ ॥ ૩ ॥
તે દેવદૂષ્યવસ્ત્ર પ્રભુના શરીર ઉપર મહિનો અધિક એક વર્ષ સુધી રહ્યું તેના પછી પ્રભુ વસ્ત્રના ત્યાગ દ્વારા વસ્ત્રરહિત એટલે કે અચેલક થયા ॥ ૪ ॥
भावार्थ:- श्री सुधर्मास्वामी अपने शिष्य जम्बूस्वामी से कहते हैं कि - हे आयुष्मन् जम्बू ! भगवान् महावीर स्वामी के दीक्षा ग्रहण करने के पश्चात् किये हुए विहार के विषय में जैसा मैंने सुना है वैसा ही मैं तुम સે ફૂપા । भगवान् महावीर स्वामी ने समस्त आभूषणोंका त्याग कर पञ्चमुष्टि लोच करके हेमन्त ऋतु में मार्गशीर्ष कृष्णा दसमी के दिन दीक्षा अङ्गीकार की और उसी समय विहार कर दिया था। उस समय उनके शरीर पर
(૩૧૦)llllllllllll |શ્રી આચારાંગ સૂત્ર

Page #334

इन्द्र के द्वारा डाले हुए देवदूष्य वस्त्र के सिवाय कुछ नहीं था । उसी दिन भगवान् क्षत्रियकुण्डग्राम से बिहार करके कुमार ग्राम को एक मुहूर्त दिन शेष रहते पहुँच गये थे ॥१॥
में
भगवान् ने देवदूष्य वस्त्र को इस आशय से धारण नहीं किया था कि मैं इसके द्वारा हेमन्त ऋतु अपना शीत निवारण करूँगा अथवा लज्जा को ढकूँगा क्योंकि भगवान् ने जीवन पर्यन्त के लिए सांसारिक पदार्थों का त्याग कर दिया था । अतः उस वस्त्र को धारण करने का एक मात्र ही कारण था कि पहले के समस्त तीर्थङ्करों ने देवदूष्य वस्त्र को धारण किया था । अतः भगवान् के लिए यह पूर्वाचरित धर्म था ।
-
आगमों में ऐसा वर्णन आता है कि भूत काल में जितने तीर्थङ्कर हुए हैं तथा भविष्य काल में जो होंगे एवं वर्तमान काल में जो हैं, उन सभी ने प्रव्रज्या लेते समय देवदूष्य वस्त्र को धारण किया था, करेंगे और करते हैं। इसी परिपाटी के अनुसार भगवान् महावीरस्वामी ने भी देवदूष्य वस्त्र धारण किया था ||२॥
दीक्षा ग्रहण करते समय भगवान् का शरीर दिव्य गोशीर्ष ( बावना) चन्दन और सुगन्धित चूर्ण से सुगंधित किया गया था उसकी गन्ध से आकर्षित होकर भंवरे आदि प्राणी उनके शरीर पर आते थे और रक्त मांस की इच्छा से उनके शरीर को उसते थे । कुछ अधिक चार मास तक भगवान् ने उन प्राणियों द्वारा दिया हुआ कष्ट सहन किया था ॥ ३ ॥
वह वस्त्र भगवान् के शरीर पर कुछ मास अधिक एक वर्ष तक रहा। उसके पश्चात् उस के गिर जाने से वस्त्र रहित हुए ||४||
किंच -
t
अदु पोरिसिं तिरियं भित्तिं चक्खुमासज्ज अन्तसो झायई । अह चक्खुभीया संहिया ते, हन्ता हन्ता बहवे कंदिंसु ॥ ५ ॥ सयहिं वितिमिस्सेहिं, इत्थिओ तत्थ से परिन्नाय । सागारियं न सेवेइ य, से सयं पवेसिया झाइ ॥ ६ ॥ जे के इमे अगारत्था, मीसीभावं पहाय से झाइ । पुट्ठोवि नाभिभासिंसु, गच्छइ नाइवत्तइ अंजू (पुट्ठो व सो अपुट्ठो व नो अणुन्नाइ पावगं भगवं) ॥ ७ ॥ णो सुकरमेयमेगेसिं, नाभिभासे य अभिवायमाणे ।
हयपुब्वे तत्थ दंडेहिं, लूसियपुव्ये अप्पपुण्णेहिं ॥ ८ ॥
अथ पौरुषीं - पुरुषप्रमाणां वीथीं तिर्यग्भित्तिं - शकटोर्द्धिवच्चक्षुः समासाद्य - दत्त्वाऽन्तशो
·
मध्ये ध्यायति - इर्यासमितो गच्छति । अथ चक्षुर्भीता दर्शनभीताः संहितास्ते मिलिताः
श्री आचारांग सूत्र ७७७७)এ6এএএ6এ6এএএএএ6এ३११

Page #335

कुमारादयो हत्वा हत्वा पांशुमुष्ठ्यादिभि - वहवश्चक्रन्दुः हलवोलं चक्रुः ॥ ५ ॥ शयनेषु - वसतिषु गृहस्थतीर्थिक - व्यंतिमिश्रेषु स्त्रियस्तत्राऽसौ परिज्ञाय मोक्षमार्गाऽर्गलाभूताः । सागारिकं मैथुनं न सेवेत । स स्वयं वैराग्यमार्ग प्रवेश्य ध्यायति ॥ ६ ॥ ये केचन इमे आगारस्थाः । गृहस्थास्तैर्मिश्रीभावमुपगतोऽपि मिश्रीभावं प्रहाय स ध्यायति । पृष्टोऽपि नाभिभाषते स्म गच्छत्येव मोक्षपथं नातिवर्तते ऋजुः ॥ ७ ॥ न सुकरमेतदेकेषां यन्नाभिभाषते चाऽभिवादयतः । हतपूर्वश्च જૈનૂષિતપૂર્વછાડત્યપુર્વે - પુષ્કરીને અનર્થે II & I વિશ્વ -
અન્યથાર્થ - ૯ - આના પછી પરિસિં - રસી - પુરૂષના પરિમાણના સમાન પરિમાણવાળા તિમિત્તિ - તિછ ભાગની ઉપર જવું - દૃષ્ટિ રાસગ્ન - લગાડીને ગંતસો - તેના મધ્યમાં ધ્યાન રાખતા એવા ભગવાન - શાય? - ઈર્યાસમિતિપૂર્વક ગમન કરતા હતા ગહ - આના પછી વડુમીયા - આ પ્રકારે જતા પ્રભુને દેખીને ભયભીત બનેલા એવા તે - તે હવે - ઘણા બાળકો સંહિયા - એકત્રિત થઈને હંતા હંતા, - પ્રભુને માર મારીને રિંતુ - બીજા બાળકોને બૂમો પાડતા હતા ૫ |
જ્યારે ક્યારેક તે – પ્રભુને વિમિત્તેદિ - વ્યતિમિશ્રિત એટલે કે ગૃહસ્થ અને અન્યતીર્થિયોથી સંયુક્ત સહૈિ - શય્યા અર્થાત્ સ્થાન પ્રાપ્ત થઈ જતું અને તત્ય - તે જગ્યાએ સ્થીળો - સ્ત્રિયો જો મૈથુનાદિની પ્રાર્થના કરતી તો છે- પ્રભુ તે પાય - જાણીને એટલે જ્ઞપરિજ્ઞાથી શુભ ગતિને બાધક સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેનો ત્યાગ કરતા એવા સાથે - મૈથુનનું જ સેવે - સેવ - સેવન કરતા નહોતા તે - તે સાં - સ્વયં, પોતે સિયાં - સ્વયંના આત્માને વેરાગ્યમાર્ગમાં પ્રવિષ્ટ કરીને લાડ - ધર્મ - શુક્લધ્યાન બાતા હતા. II૬ / - વે - જે છે - કોઈ ફરે - આ માલ્યા - ગૃહસ્થ છે, તેઓના ગીરીબાવં - સંસર્ગને પહા - છોડીને સે - તે ભગવાન શા - શુભધ્યાન ધરતા હતા. પુણો વિ - તેઓ દ્વારા પૂછાયેલ છતાં માલિતુ - બોલતા નહોતા, પરંતુ - તેઓ સ્વયંના કાર્યને માટે ચાલતા જ હતા. અંબૂ - સંયમાનુષ્ઠાનમાં તત્પર ભગવાનું બાફવત્તડું - મોક્ષમાર્ગનું ઉલ્લંઘન નહોતા કરતા . ૭ II
પડ્યું - આ સિ - બીજા સામાન્ય પુરૂષોને માટે જો સુર - સરળ વાત નથી કે મવાયના - વંદન કરવાવાળા સાથે મારે - બોલે નહીં, તથા સામુહિં - લપુoોર્દિ - પુણ્યરહિત એટલે કે પાપી - અનાર્ય પુરૂષો દ્વારા હિં - દંડા આદિથી દયપુ - મારવા છતાંપણ 7 - અને તૂરિયy - છેદન-ભેદન કરવા છતાં પણ ક્રોધિત ન થાય અને ચિત્તને વિકાર રહિત રાખે || ૮ ||
(૨૦૨)થ00થ000000000000 શ્રી બાવાર સૂત્ર

Page #336

ભાવાર્થ - પ્રભુ ઈર્યાસમિતિની સાથે પુરૂષ પરિમાણભૂમિ ધૂંસરા પ્રમાણને આગળ દેખતાં એવા સાવધાની પૂર્વક વિહાર-ગમન કરતા હતાં તેઓની દૃષ્ટિ સ્વયંના માર્ગથી આજુબાજુ જતી નહોતી, આ પ્રમાણે વિહાર કરતા એવા પ્રભુને દેખીને નાના-નાના બાળકો તેઓ પર ઉપસર્ગ કરે છે, તેઓ પ્રભુની ઉપર ધૂળ નાંખે છે તથા મુક્કા મુઠ્ઠી દ્વારા મારે છે અને આ કૌતુક દેખવા માટે બીજા છોકરાઓને બૂમ મારીને બોલાવે છે ।। ૫ ।।
પ્રભુ પ્રાયઃ કરીને એકાંત સેવી હતા પરંતુ તેઓને ક્યારે ક્યારે નિવાસ સ્થાન એવું પ્રાપ્ત થતું કે જેમાં ગૃહસ્થ - અન્યતીર્થિક પણ હોય, અને તે સ્થાન પર જો કોઈ સ્ત્રી મૈથુન માટે પ્રાર્થના કરે તો પ્રભુ તેનો સ્વીકાર કરતા નહોતા. તેઓ તેને શુભગતિના બાધકરૂપ સમજતા હતા. તેઓ ધર્મ-શુકલધ્યાન ધ્યાતા એવા વૈરાગ્યમાર્ગમાં સ્થિર રહેતા હતા. .૬ II
પ્રભુ ગૃહસ્થોના સંસર્ગથી દૂર રહેતા હતા, કોઈના દ્વારા પૂછાયેલ છતાં પણ કાંઈ જવાબ આપતા નહોતા પરંતુ તેઓ મૌન રહેતા હતા. ધર્મ - શુક્લધ્યાનનું ધ્યાન ધરતા એવા હંમેશા સંયમ અને મોક્ષમાર્ગમાં તલ્લીન રહેતા હતા. ॥ ૭ ॥
જે વાતો પહેલા કહી દીધેલી છે અને આગળ જે બતાવાશે તેનું આચરણ સાધારણ પુરૂષ નિર્વિર્ય કરી શકતા નથી, પ્રભુ મહાવીરનું આચરણ તે પ્રમાણે જ હતું જેનું આચરણ સાધારણ પુરૂષો દ્વારા થઈ શકતું નથી. જો કોઈ પ્રભુને વંદના કરે તો તેની સાથે બોલતા નહોતાં, અને જો કોઈ વંદના ન કરે તો તેના પર ક્રોધ પણ કરતા નહોતા, પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગ થાય ત્યારે ચિત્તમાં ખિન્નતા ખેદ ને ધારણ કરતા નહોતા, જ્યારે પ્રભુ અનાર્ય દેશમાં પધાર્યા ત્યારે ત્યાના અનાર્ય લોકોએ પ્રભુને વિવિધ પ્રકારના કષ્ટ આપ્યા તો પણ પ્રભુ સદા શાંત અને સમભાવી કાયમ રહેલા હતા | ૮ ||
भावार्थ:- भगवान् ईर्यासमिति के साथ पुरुष परिमाण भूमि को आगे देखते हुए सावधानी पूर्वक गमन करते थे । उनकी दृष्टि अपने मार्ग से इधर उधर नहीं जाती थी। इस प्रकार जाते हुए भगवान् को देख कर छोटे छोटे लड़के उन पर उपसर्ग करते थे । वे उन पर धूलि फेंकते थे तथा मुक्कों आदि से मारते थे और कौतुक देखने के लिए दूसरे लड़कों को पुकारते थे ॥५॥
भगवान् प्रायः एकान्तसेवी थे परन्तु कभी कभी जब उनको निवास स्थान ऐसा प्राप्त होता जिसमें गृहस्थ और अन्यतीर्थिक भी होते, उस स्थान पर यदि कोई स्त्री मैथुन के लिए प्रार्थना करती तो भगवान् उसे स्वीकार नहीं करते थे । वे इसे शुभ गति का बाधक समझते थे । वे धर्म ध्यान और शुक्ल ध्यान ध्याते हुए वैराग्य मार्ग में ही स्थित रहते थे ॥६॥
भगवान् गृहस्थों के संसर्ग से दूर रहते थे। किसी के कुछ पूछने पर वे कुछ भी उत्तर नहीं देते थे किन्तु मौन रहते थे । धर्म ध्यान और शुक्ल ध्यान ध्याते हुए वे सदा संयम एवं मोक्षमार्ग में तल्लीन रहते थे ॥७॥
1
શ્રી બાવાવાળ સૂત્ર QQQQQQQQ
QQQQ ૩૧૩

Page #337

जो बाते पहले कही गई हैं और जो आगे बताई जायेंगी उनका आचरण साधारण पुरुष नहीं कर सकता । भगवान् महावीर स्वामी का आचरण ऐसा ही था। जिसका आचरण साधारण पुरुषों द्वारा नहीं हो सकता । यदि कोई भगवान् को वन्दना करता तो वे उससे बोलते नहीं थे और जो वन्दना नहीं करता उस पर क्रोध भी नहीं करते थे । प्रतिकूल उपसर्ग होने पर वे चित्त में खिन्न नहीं होते थे । जब भगवान् अनार्य देश में पधारे तब वहाँ के अनार्य लोगों ने भगवान् को अनेक प्रकार से कष्ट पहुँचाया तो भी भगवान् सदा शान्त और समभावी बने रहे ॥८॥
फरुसाइं दुत्तितिक्खाइं, अइअच मुणी परक्कममाणे । आघाय नट्टगीयाई, दण्डजुद्धाइं मुट्ठिजुद्धाइं ॥९॥ गढिए मिहुकहासु, समयंमि नायसुए विसोगे अदक्खु । एयाइ से उरालाई, गच्छइ नायपुत्ते असरणयाए ॥ १०॥ अवि साहिए दुवे वासे, सीओदं अभुचा निक्खन्ते । एगत्तगए पिहियचे से अहिन्नायदंसणे सन्ते ॥ ११ ॥
परुषाणि - वाग्दुष्टानि दुस्तितिक्षाणि अतिगत्य मुनि पराक्रममाणस्तितिक्षते । आख्यातगीतनृत्यानि दण्डयुद्धानि मुष्टियुद्धानि उद्दिश्य कौतुकादिरहितो भवति ॥ ९ ॥ गृद्धान् मिथःकथासु तस्मिन् समये ज्ञातसुतः वर्धमानस्वामी विशोकः - मध्यस्थोऽद्राक्षीत् । एतानि दुःखानि उदारणि - दुष्प्रधृष्याणि अस्मरन् गच्छति - पराक्रमते ज्ञातपुत्रः अस्मरणाय अशरणाय वा शरणं - गृहं नात्र शरणमस्तीत्यशरणः संयमस्तस्मै ॥ १०॥ अपि साधिके द्वे वर्षे शीतोदकमभुक्त्वा निष्क्रान्तः । एकत्वगतः पिहितार्चः - पिहितक्रोधज्वालो गुप्ततनुर्वा स अभिज्ञातदर्शनः शान्तः ॥११॥
अन्वयार्थ :- दुत्तितिक्खाइं - मुलीथी सन ४२५॥ योज्य फरूसाई - ४२ qयनोने परक्कममाणे - ते ५२५ उत्कृष्ट ५२॥ईभी मुणी - मावान अइयच्चे - अइयच्च - sis old नsidu, परंतु सभामा पूर्व तेने सन २al &tu. आधायणट्टगीयाई - 5था, नृत्य भने olla तथा दंडजुद्धाई - दंडजुज्झाई - ६४ युद्ध भने मुट्ठिजुद्धाई - मुट्ठिजुज्झाई - मुष्टियुद्धने भिवानी. २७॥ २२मता नslat || ८ ॥
णायसुए - Aldपुत्र. मपान मडावी२२वामी या३ ५५ मिहुकहासु - ५२२५२ qualuuvi गढिए - तसिन पु३षोने अथवा स्त्रियाने अदक्खू - पिता सता, त्यारे समयम्मि ते समयमा विसोए - ६२हित थईने मध्यस्थ २४ता sal. All 4.51रे एयाई
(३१४ JODIODIODIOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र |

Page #338

- આ રાતારૂં મોટા મોટા અનુકૂલ અને પ્રતિકૂલ ઉપસર્ગોનો અસરVI - ખ્યાલ ન રાખતા એવાં બાયપુરે - જ્ઞાતપુત્ર ભગવાન ૭િ૬ - સંયમ માર્ગમાં ગમન કરતા હતા || ૧૦ || *
વિ તુવે વા સાહિv - બે વર્ષથી અધિક કાંઈક સમય સુધી સીગો - ઠંડુ પાણી એટલે કે સચિત્ત પાનીનું અમુડ્યા - સેવન ન કરીને વિહેતે પ્રભુએ દીક્ષા ગ્રહણ કરેલ હતી. તે - તે ભગવાન પત્તા - એકત્વ ભાવનાથી ભાવિત ચિત્તવાળા શિદિર - ક્રોધ રૂપી જવાલાને શાંત કરેલ તથા ગMિાયસળે – સમ્યક્ત્વની ભાવનાથી ભાવિત અને સંતે - શાંત હતા // ૧૧ ||
ભાવાર્થ - અંત્યત કઠોર વચનોને સાંભળીને પણ પ્રભુ તેને સમતા પૂર્વક સહન કરતા હતા તથા કથા - નાચ ગાન અને દંડયુદ્ધ - મુષ્ટિયુદ્ધ આદિ દેખવાની ક્યારેક તેઓ ઈચ્છા કરતા નહોતા / ૯ /
પ્રભુ મહાવીર સ્વામી વિહાર કરતા હતા જ્યારે કોઈ માર્ગમાં પરસ્પર વાર્તાલાપ કરતા પુરૂષોને અથવા સ્ત્રિયોને દેખતા તો તેઓના દિલમાં કોઈ પ્રકારનો હર્ષ - આનંદ ઉત્પન્ન થતો નહોતો પરંતુ સમભાવ જ રહેતો હતો. ભયંકરમાં ભયંકર અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગો આવવા છતાં પણ તેઓ સંયમથી ચલિત અસ્થિર થતા નહોતા . ૧૦ /
સ્વયંના માતા-પિતાનો સ્વર્ગવાસ થયા બાદ પ્રભુ દીક્ષા લેવા તૈયાર થયા પરંતુ સ્વયંના પરિવારવર્ગ બંધુના અતિ આગ્રહથી પ્રભુ બે વર્ષથી કાંઈક વધારે સમય સુધી ગૃહસ્થાવાસમાં રહ્યા હતા. તે સમયમાં પ્રભુએ સચિત્ત પાણીનું સેવન કરેલ નહીં, તેઓના અંતઃકરણમાં હંમેશા એકત્વની ભાવના વિદ્યમાન હતી. અને ક્રોધની જ્વાલા શાંત થઈ ગયેલ. તેઓ સમ્યત્વની ભાવનાથી યુક્ત, શાંત અને જિતેન્દ્રિય હતા. આ પ્રકારે પ્રભુ ગૃહસ્થાવાસમાં જ સાવદ્ય પાપકારી આરંભનો ત્યાગ કરી દીધેલ // ૧૧ ||
___भावार्थः- अति कठोर वचनों को सुन कर भी भगवान् उन्हें समभाव पूर्वक सहन करते थे। तथा नाच, गान और दण्ड युद्ध, मुष्टि युद्ध आदि को देखने की वे इच्छा नहीं करते थे ॥९॥ .
_ भगवान् महावीर स्वामी विहार करते हुए जब कभी मार्ग में परस्पर वार्तालाप करती हुई स्त्रियों को देखते तो उनके हृदयमें किसी प्रकार का हर्ष उत्पन्न नहीं होता था किन्तु समभाव बना रहता था। भारी से भारी अनुकूल और प्रतिकूल उपसर्गों के आने पर भी वे संयम से विचलित नहीं होते थे ॥१०॥
अपने माता पिता का स्वर्गवास हो जाने के पश्चात् भगवान् दीक्षा लेने को तय्यार हुए किन्तु अपने परिवारवर्ग के अत्याग्रह से भगवान् दो वर्ष से कुछ अधिक समय तक गृहस्थावास में और ठहरे थे। उस समय में भगवान् ने कच्चे जल का सेवन नहीं किया था। उनके अन्तःकरण में सदा एकत्व की भावना विद्यमान थी
શ્રી નાવાર સૂત્ર 999999999999999(રૂ૦૧)

Page #339

और क्रोध की ज्वाला शान्त हो गई थी। वे सम्यक्त्व की भावना से युक्त, शान्त और जितेन्द्रिय थे । इस प्रकार भगवान्ने गृहस्थावास में ही सावध आरम्भ का त्याग कर दिया था ॥११॥
स एवम्भूतो भगवान् गृहवासेऽपि सावद्यारम्भत्यागी, किं पुनः प्रव्रज्यायामिति दर्शयितुमाह - पुढविं च आउकायं च, तेउकायं च वाउकायं च । पणगाइं बीयहरियाई, तसकायं च सव्यसो नचा ॥ १२ ॥ एयाइं सन्ति पडिलेहे, चित्तमन्ताइ से अभिन्नाय । परिवञ्जिय विहरित्था इय संखाय से महावीरे ॥ १३ ॥ .. अदु थावरा य तसत्ताए, तसा य थावरत्ताए। अदुवा सव्वजोणिया, सत्ता कम्मुणा कप्पिया पुढो बाला ॥ १४ ॥ भगवं च एवमन्नेसिं, सोवहिए हु लुप्पइ बाले । कम्मं च सव्वसो नचा, तं पडियाइक्ले पावगं भगवं ॥ १५॥ . दुविहं समिञ्च मेहावी, किरीयमक्खायऽणेलिसं नाणी । आयाणसोयमइवायसोयं, जोगं च सव्वसो णचा ॥ १६ ॥
पृथ्वी चाऽकायं च तेजः कायं च वायुकायं च पनकानि बीज-हरितानि त्रसकायं च सर्वशो ज्ञात्वा तदारम्भं परिवर्ण्य विजहार स भगवानिति सम्बन्धः ॥ १२ ॥ एतानि भूतानि सन्तीत्येवं प्रत्युपेक्ष्य तथा चित्तवन्ति स अभिज्ञाय परिवर्ण्य विजहारं एतत् संख्याय स महावीरः ॥ १३ ॥ अथ स्थावराश्च त्रसतया, त्रसाश्च स्थावरतया विपरिणमन्ते अथवा सर्वयोनिकाः सत्वाः कर्मणा कल्पिताः - व्यवस्थिताः पृथक्तया बालाः - रागद्वेषाऽऽकलिता ॥ १४ ॥ भगवांश्चैवममन्यत सोपधिकः द्रव्यभावोपधियुक्तः खलु लुप्यते बालः कर्मणेति, कर्म च सर्वशो ज्ञात्वा तत् - कर्म प्रत्याख्यातवान् तदुपादानं च पापकर्मानुष्ठानं भगवान् ॥ १५ ॥ द्विविधं कर्म ईप्रित्ययं साम्परायिक च समेत्य मेधावी क्रियां संयमानुष्ठानरूपाम् आख्यातवान् अनीदृशी ज्ञानी । आदीयते कर्मानेनेति आदानं दुष्पणिहितमिन्दियम् आदानं च तत् श्रोतश्चादानश्रोतस्तत्, अतिपातम्रोतः प्राणातिपातम्रोत उपलक्षणार्थत्वादस्य मृषावादादिकमपि ज्ञात्वा योगं मनोवाक्कायलक्षणं च सर्वशो ज्ञात्वा ॥ १६ ॥ किंच -
अन्वयार्थ :- पुढविं - पृथ्वीय आउकायं - अ५.४॥य तेउकायं - 1651य वाउकायं - वायुय पणगाई - 413 बीयहरियाई - ४ - वनस्पति चौं- अने तसकायं -
(३१६)COOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #340

ત્રસકાયને સવસો – બધી રીતે જીવા - જાણીને ૨ - તથા થાઉં - આ બધા વિત્તમંતારું - સચિત્ત ક્ષત્તિ - છે. પડદે - આ પ્રમાણે વિચાર કરીને - અને પાય - સમજીને, તથા તે – આની હિંસાથી પાપ લાગે છે. રૂચ - ૩ - આ પ્રમાણે સંધાય - જાણીને મહાવીરે - પ્રભુ મહાવીરસ્વામી પરિવપ્નિય - આની હિંસાનો ત્યાગ કરીને વિહત્યિા - વિહાર કરતા હતા. // ૧૨-૧૩ / મુળા - કર્મથી એટલે કે કર્મોના વશીભૂત થઈને છાવરી - સ્થાવરજીવ તસત્તા - ત્રસરૂપમાં પરિણત થાય છે, અસુવા - અથવા તણા - તસનીવા - ત્રસ પ્રાણી છાવત્તા - સ્થાવરરૂપમાં પરિણત થાય છે, મહુવા - અથવા નોળિયા - બધી યોનિવાળા વાતા - અજ્ઞાની રાગદ્વેષથી ભરેલા સત્તા - જીવ કર્મોને વશીભૂત થઈને પુરો - વિવિધ યોનિયોમાં હથિયા - પરિવર્તિત થયા કરતા હોય છે /૧૪
માવં – પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ પર્વ - આ પ્રકારે ગર્તિ - સમજી લીધું હતું કે વાતે - જે અજ્ઞાની સોવgિ - દ્રવ્ય ભાવ ઉપધિથી યુક્ત હોય છે, તે હું - નિશ્ચયથી સુપ - કલેશને પામે છે - કર્મને સેવતો - બધા પ્રકારથી - જાણીને ભાવે - પ્રભુ મહાવીરે તં - કર્મોને ઉત્પન્ન કરવાવાળી પાવ - પાપક્રિયા નો પડિયફવષે - ત્યાગ કરી દીધેલ હતો . ૧૫ / " મેહાવી - બધા ભાવોને જાણવાવાળા બાળી – પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ વિદં - ઈર્યાપથિક અને સાંપરાયિક બે પ્રકારના કર્મોને - જાણીને ગળત્તિi - અનુપમ વિāિ - સંયમરૂપ ક્રિયાનું વિવાર્થ - કથન કરેલ તથા સંતો - સંપૂર્ણરૂપથી પડ્યા - જાણીને નાથાણસોગં - આદાન નિરંકુશ ઈન્દ્રિય સ્રોત અફવાયસોગં - અતિપાત સ્રોત હિંસા વગેરે વ - અને નોન – યોગોને કર્મબંધનું કારણ બતાવેલ હતું . ૧૬ /
ભાવાર્થ:- પ્રભુ મહાવીર સ્વામી પૃથ્વી – અપૂ - તેઈ - વાઉ - વનસ્પતિ અને ત્રસકાય આ છ એ કાયો ચેતન છે એ પ્રમાણે જાણીને તેનો આરંભ અર્થાત્ હિંસા ન કરતા એવા વિચરતા હતા / ૧૨-૧૩ //
- કર્મોના વશ થઈને ત્રસજીવ પૃથ્વીકાયાદિ સ્થાવર યોનિઓમાં અને સ્થાવર જીવ ત્રસ યોનિયોમાં ઉત્પન્ન થાય છે અથવા બધી યોનિ વાળા જીવ રાગ - દ્વેષથી યુક્ત થઈને સ્વયંના કરેલ કર્મોના અનુસાર ભિન્ન ભિન્ન યોનિયોમાં ઉત્પન્ન થતા રહે છે. આ જગતમાં વાળ-માથાનાવાળના અગ્રભાગ જેટલો એક પણ પ્રદેશ રહેલો નથી કે જ્યાં જીવે અનેક વાર જન્મ - મરણ ન કર્યા હોય || ૧૪ /
જે પુરૂષ દ્રવ્યથી અને ભાવથી ઉપધિ સહિત હોય છે તે નિશ્ચયથી ખરેખર
શ્રી બાવાર સૂત્ર/999969696969696969696969(રૂ૦૭

Page #341

કર્યજનિત કલેશના ભાજનરૂપ થાય છે. આ પ્રમાણે જાણીને પ્રભુએ ઉપધિનો ત્યાગ કરી દીધેલ અને જે કાર્યો કરવાથી કર્મોનો બંધ થાય તે કાર્યોને પણ પ્રભુએ સર્વથા त्या ४N हीद ॥ १५॥
કર્મ બે પ્રકારના એક તો ઈર્યાપ્રત્યય અને બીજું સાંપરાયિક સર્વ ભાવોના જ્ઞાતા-જાણવાવાળા પ્રભુએ આ બન્ને પ્રકારના કર્મોને જાણીને તે કર્મોને નાશ કરવાવાળી સંયમાનુષ્ઠાનરૂપ ક્રિયાનો અનુપમ સુંદર રીતીએ ઉપદેશ આપેલ છે. આ જ પ્રકારે તે કેવલજ્ઞાની પ્રભુએ આદાનસ્રોત - અતિપાતસ્રોત અને યોગોનો પણ ઉપદેશ આપેલ છે, જેના દ્વારા કર્મ ગ્રહણ કરાય તે આદાન કહેવાય, ઉન્માર્ગમાં ચાલવાવાળી ઈન્દ્રિયો આદાન છે તે કર્મોને આવવાના માર્ગ છે એટલે આદાનસ્રોત કહેવાય છે. આ પ્રમાણે પ્રાણાતિપાત અને મૃષાવાદ આદિ પણ કર્મોને આવવાના સ્રોત છે તથા મન - વચન અને કાયારૂપ યોગ પણ કર્મોને આવવાના સ્રોત છે કારણ કે આ બધા કર્મબંધના હેતુ છે. એટલે જ બધા પ્રકારે તેને જાણીને પ્રભુએ કલ્યાણાર્થે સંયમરૂપ ક્રિયાના પાલનનો (उपदेश ४२८. छ. ॥ १६॥
भावार्थः- भगवान् महावीरस्वामी पृथ्वीकाय, अप्कायं, तेउकाय, वायुकाय, वनस्पतिकाय और त्रसकाय इन छहों कायों को चेतन जान कर इनका आरम्भ अर्थात् हिंसा न करते हुए विचरते थे ॥१२-१३॥
कर्मो के वशीभूत होकर त्रस जीव पृथ्वीकायादि स्थावर योनियों में और स्थावर जीव वस योनियों में उत्पन्न होते हैं । अथवा सभी योनि वाले जीव राग द्वेष से युक्त होकर अपने किये हुए कर्मो के अनुसार भिन्न भिन्न योनियों में उत्पन्न होते रहते हैं । इस जगत् में बाल अग्रभाग जितना एक भी प्रदेश बचा हुआ नहीं हैं जहाँ इस जीव ने अनेकों बार जन्म मरण न किये हों ॥१४॥.
जो पुरुष द्रव्य से या भाव से उपधि युक्त होता है वह निश्चय ही कर्म जनित क्लेश का भाजन होता है यह जान कर भगवान् ने उपधि का त्याग कर दिया था और जिन कार्यों से कर्मो का बन्ध होता है उन कार्यो का भी भगवान् ने सर्वथा त्याग कर दिया था ॥१५॥ ___कर्म दो प्रकार के हैं - एक ईर्याप्रत्यय और दूसरा साम्परायिक । सर्वभावों के ज्ञाता भगवान् ने इन दोनों ही कर्मो को जान कर इनका नाश करने वाली संयमानुष्ठान रूप क्रिया का अनुपम रीति से उपदेश दिया था। इसी प्रकार उन केवलज्ञानी भगवान ने आदान स्रोत, अतिपात स्रोत और योगों का भी उपदेश दिया था। जिसके द्वारा कर्मों का ग्रहण होता है उसे आदान कहते हैं। उन्मार्ग में चलने वाली इन्द्रियाँ आदान हैं । वे कर्मों के आने के मार्ग हैं इसलिए आदान स्रोत कहलाती है । इसी तरह प्राणातिपात और मृषावाद आदि भी कर्मों के आने के स्रोत हैं तथा मन, वचन और काया रूप योग भी कर्मों के आने के स्रोत हैं क्योंकि ये सभी कर्म बन्ध के हेतु हैं । इसलिए सब प्रकार से इन्हें जान कर भगवान ने कल्याणार्थ संयम रूप क्रिया के पालन का आदेश किया था ॥१६॥
(३१८)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #342

अइवत्तियं अणाउटिं, सयमन्नेसिं अकरणयाए । जस्सित्थिओ परिन्नाया, सबकम्मावहा उ से अदक्खु ॥ १७ ॥ अहाकडं न से सेवे, सब्बसो कम्म (कम्मुणा) अदक्खू । जं किंचि पावगं भगवं, तं अकुव्वं वियर्ड भुंजित्था ॥ १८ ॥ णो सेवइ य परवत्थं, परपाए वि से न भुंजित्था । परिवजियाण उमाणं गच्छइ संखडिं असरणयाए ॥ १९ ॥ मारण्णे असणपाणस्स, नाणुगिद्धे रसेसु अपडिन्ने ।
अच्छिंपि नो पमजिजा, नोवि य कंडूयए मुणी गायं ॥ २० ॥ ___ अप्पं तिरियं पेहाए अप्पिं पिट्ठओ पेहाए।
अप्पं बुइएऽपडिभाणी, पंथपेही चरे जयमाणे ॥ २१ ॥ सिसिरंसि अद्धपडिवन्ने, तं बोरिज वत्थमणगारे । पसारित्तु बाहुं परक्कमें नो अवलम्बियाण कंधमि ॥ २२ ॥ एस विही अणुक्कतो, माहणेण मइमया ।
बहुसो अपडिन्नेण, भगवया एव रियंतिं ॥ २३ ॥ त्ति बेमि ॥ . पातकाद् अतिव्रत्तिकाम्-अतिक्रान्तां निर्दोषाम् अनाकुट्टीम् अहिंसामाश्रित्य स्वयमन्येषां चाऽकरणतया प्रवृतः । यस्य स्त्रियः परिज्ञाताः सर्वकर्मावहाः सर्वपापोपादानभूताः स एव अद्राक्षीत् ॥ १७ ॥ यथाकृतम् आधाकर्मादि नाऽसौ सेवते च सर्वशः कर्म अद्राक्षीत् । यत्किञ्चित् पापकं पापोपादानकारणं भगवान् तदकुर्वन् विकटं-प्रासुकम् अभुङ्क्त ॥ १८ ॥ नो सेवते च परवस्त्रं प्रधान वस्त्रं परस्य वा वस्त्रम, परपात्रेऽपि असौ न भुङ्क्ते स्म परिवर्ण्य - अवगणय्य अपमानं गच्छति संखण्डिम् आहारपाकस्थानभूताम् अशरणतया - अदीनमनस्कतया ॥ १९ ॥ मात्रज्ञः अशनपानस्य, न अनुगृद्धो रसेषु, ग्रहणं प्रति अप्रतिज्ञः । अक्षि अपि न प्रमार्जयेत् नाऽपि च कण्डूयते मुनिर्गात्रम् ॥ २० ॥ किंच - .. अल्पं तिर्यक् प्रेक्षते, अल्पं पृष्ठतः प्रेक्षते । अल्पं बूते अप्रतिभाषी अल्पशब्दोऽभावे वर्तत इति पथिप्रेक्षी चरेद् यतमानः ॥ २१ ॥ अध्वप्रतिपन्ने शिशिरे सति तद् व्युत्सृज्य वस्त्रं - देवदृष्यमनगारः । प्रसार्य बाहू पराक्रमते नाऽवलम्ब्य स्कन्धे तिष्ठति ॥ २२ ॥ एष विधिरनुक्रान्तः - अनुचीर्णो माहनेन मतिमता । बहुशः अप्रतिज्ञेन - अनिदानेन भगवता । एवं रीयन्ते अन्ये मुमुक्षव इति ब्रवीमि ॥ २३ ॥
श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(३१९

Page #343

લયા - અUIT - જે અહિંસા ને ગવત્તિયં - પાપરહિત જાણીને સ્વયં તેનું આચરણ કરે છે તથા બીજાઓ પાસે કરાવે છે, અને સર્વ - સ્વયં અરયા - હિંસા કરતા નથી અને લર્તિ - બીજાઓ પાસે પણ કરાવતા નથી, તથા નસ - જેણે સ્થિો - સ્ત્રિયોને સંવેજમાવહાણો - બધા પાપોનું કારણ પાયા - જાણી લીધી છે. છે - તે બહૂ - યથાર્થદર્શ છે |૧૭ ||
મહાવીરસ્વામીએ બહs - આધાકર્મી આહારનું જ સેવે - સેવન કરેલ નહીં, કારણ કે તે - તેઓ તેમાં સવસો - બધા પ્રકારથી કમ - કર્મોના બંધ કરવૂ - દેખતા હતા આ પ્રમાણે બીજા પણ = વિ - જે કાંઈક પાવ - પાપના હેતુ હતા તે - તેનું
શુā - પ્રભુ સેવન કરતા નહોતા, પરંતુ વિવ૬ - પ્રાસુક નિત્યા - આહારનું સેવન કરતા હતા. / ૧૮ //
પ્રભુ વલ્ય - ઉત્તમ વસ્ત્ર અથવા બીજાના વસ્ત્રનો નો સેવ - સેવન કરતા નહોતા - અને પરપાણ વિ - બીજાના પાત્રમાં પણ છે - તેઓ જ બુનિત્યા - જમતા નહોતા. તેઓ પોતાળું - અપમાનને પરિજિયાળ - અવગણીને અસરળયા - અદીનભાવથી સંઘ - આહારના સ્થાનમાં Tચ્છડું - જતા હતા . ૧૯ / "
પ્રભુ મસળવાગત - આહારપાણીના પાયો – પરિમાણને જાણતા હતા, તેઓ સેતુ - રસોમાં બાપુ - આસક્ત થતા નહોતા, તથા પોળો - ‘આજે અમુક જ મિઠાઈનું ભોજન લઈશ' આવી પ્રતિજ્ઞા પણ તેઓ કરતા નહોતા, આંખમાંથી ધૂળની રજકણોને કાઢવા માટે તેઓએ ક્યારેય પણ નષ્ઠિ - આંખનું નો વિ પળિયા - પ્રમાર્જન પણ નહી કરેલા - અને મુળી - તે મુનિ પ્રભુએ શા- સ્વયંના શરીરમાં જો વિ ફૂU - ક્યારેય પણ ખાજ ખણી નહોતી | ૨૦ ||
પ્રભુ મહાવીર સ્વામી તિથિં - તિછ પેદા ન દેખતા એવાવ - ૨ - અને પિન્કંગો - પાછળ પણ ગર્વ પેહા - ન દેખતા એવા પંથપેઢી – એકમાત્ર સ્વયંના માર્ગને જ દેખતા એવા નયના - જયણાપૂર્વક વેર - ચાલતા હતા, તથા કોઈના દ્વારા પૂછવા છતાં પણ સામાસી - અમાળી - કાંઈ ન બોલતા એવા સર્ષ ગુરૂ - મૌન રહેતા હતા. / ૧ //
મારે – અનગાર ભગવાન મહાવીરસ્વામી સિસિસિ - સિસિમ - શિશિર ઋતુના સિદ્ધપડિવો - આરંભમાં જ તેને તે વā - દેવદૂષ્ય વસ્ત્રને સિM - ત્યાગ કરી વાડું - વાહૂ - ભૂજાઓને પસાgિ - ફેલાવીને પરવિને - ચાલતા હતા, પરંતુ ઠંડીથી પીડિત થઈને ભૂજાઓને સંકુચિત કરીને તથા ઘંઘતિ - વિંઘમિ - ખભાઓનું વિવિયાળ - અવલંબન લઈને ઘો - ઉભા રહેતા નહોતા. // રર . (૨૦)ઇxxwwwwxJx8908exઇex0o88xg|ી પાવા સૂવું

Page #344

અમથા -મતિમાનું પરિણા - નિયાણારહિત માહોળ - માહણ મપાવયા પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ વહુલો - અનેક પ્રકારથી જીત - આ વિદી - વિધિનું પુવતો - આચરણ કરેલ હતું એટલે અન્ય મોક્ષાર્થી આત્માઓએ પર્વ - આ પ્રકારે રીતિ - રીતે - આચરણ કરવું જોઈએ. તિ વેમ - આ પ્રમાણે હું કહું છું ૨૩
ભાવાર્થ :- જે પુરૂષ સ્વયં હિંસા નથી કરતો તથા બીજાઓ પાસે પણ કરાવતો નથી તથા જે સ્ત્રિયોના સ્વરૂપને અને તેઓમાં આસકિત કરવાના કારણે જે થવાવાળું પરિણામ છે, તેને જાણે છે, અર્થાત્ સ્ત્રિયો સર્વ પાપોનું કારણ છે કે જે સમજે છે તે જ પરમાર્થદર્શી છે અને તે જ ખરો સંસારના સ્વરૂપનો જાણકાર છે ભગવાને સ્ત્રીના સ્વભાવને જાણીને તેનો ત્યાગ કરેલ હતો માટે જ તેઓ પરમાર્થદર્શી હતા . ૧૭ //
પ્રભુએ આધાકર્મવાળા આહારનું ક્યારેય પણ સેવન કરેલ નહીં કારણ કે તે આધાકર્મ આહાદિના સેવનથી આઠે પ્રકારના કર્મોનો બંધ થાય તે પ્રભુએ દેખેલ છે આ પ્રમાણે જે જે કાર્યોથી પાપ થાય છે એવું પ્રભુએ દેખ્યું અને તે બધાને છોડીને પ્રાસુક સુઝતો આહારનું જ સેવન કરતા હતા / ૧૮ ||
પ્રભુ મહાવીરસ્વામી ઘણા કિંમતી વસ્ત્રોને અથવા બીજાઓના વસ્ત્રોને ધારણ કરતા નહોતા તથા બીજાઓના પાત્રમાં ભોજન કરતા નહોતા ફક્ત પ્રથમ પારણું પાત્રમાં કર્યું, તેઓ અપમાનને ગણકાર્યા વગર અદીનવૃત્તિથી આહાર લેવાના સ્થાનમાં જતાં હતા / ૧૯ / •
પ્રભુ આહાર પાણીના પ્રમાણને જાણતા હતા જેથી તેઓ પ્રમાણ અનુસાર જ આહાર પાણીને ગ્રહણ કરતા હતા, તેઓ આહારના રસોમાં આસકત નહોતા, “આજે હું સિલકેશરીયા લાડવા આદિ મિષ્ટાન્ન જ લઈશ” આવી પ્રતિજ્ઞા કરતા નહોતા પરંતુ નિરસ રસવગરનું કુલ્માષ અડદ, ચણા, વાલ કુલથી આદિના માટે તો અભિગ્રહ ધારણ કરતા જ હતા, પ્રભુએ ક્યારેય ન તો આંખોમાંથી ધૂલી કાઢવા માટેના પ્રયત્નથી આંખને પરિમાર્જિત કરી અને કાષ્ઠ આદિ દ્વારા સ્વયંના અંગોને ખાજ ખણવા માટે પ્રયત્ન કર્યો નથી | ૨૦ ||
માર્ગમાં ચાલતી વખતે પ્રભુ આજુબાજુ - તિછું કે પાછળની બાજુ દેખતા નહોતા પરંતુ સામે રહેલા માર્ગને જ દેખતા એવા જયણા પૂર્વક વિહાર કરતા હતા અને કોઈના દ્વારા પૂછાયેલ છતાં પણ તેઓ બોલતા નહોતા, મૌન રહેતા હતા //ર૧/
પ્રભુ શિશિર ઋતુના આરંભમાં જ તે દેવદૂષ્ય વસ્ત્રનો ત્યાગ કરીને સ્વયંની ભૂજાઓને ફેલાવીને ચાલતા હતા પરંતુ ઠંડીથી પીડિત થઈ ભૂજાઓને સંકુચિત કરતા નહોતા તથા ખભાઓનું અવલંબન પણ લેતા નહોતા . રર
શ્રી બાવાર સૂત્ર 999999999999999 રૂ૨૧)

Page #345

પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ પૂર્વોકત પ્રકારે આચરણ કરેલ હતું. એટલે જ બીજા મોક્ષાર્થી પુરૂષોને પણ આ પ્રકારે આચરણ કરવું જોઈએ એમ સુધર્માસ્વામી સ્વયંના शिष्य स्वामीने ४ छ ॥ २३ ॥
भावार्थः- जो पुरुष स्वयं हिंसा नहीं करता तथा दूसरों से भी नहीं करवाता है तथा जो स्त्रियों के स्वरूप को और उनमें आसक्ति के कारण होने वाले परिणाम को जानता है अर्थात् स्त्रियों को समस्त पापों का कारण समझता है वही परमार्थदर्शी है और संसार के स्वरूप का यथार्थ ज्ञाता है । भगवान् ने स्त्री के स्वभाव को जान कर उसका त्याग कर दिया था । इसलिए वे परमार्थदर्शी थे ॥१७॥
भगवान् ने आधाकर्म आहार का कभी सेवन नहीं किया था क्योंकि आधाकर्म आहारादि के सेवन से आठ प्रकार के कर्मों का बन्ध होना भगवान् ने देखा था । इसी तरह जिन जिन कार्यों से पाप होना भगवान ने देखा था उन सब को छोड़ कर वे प्रासुक आहार का सेवन करते थे ।।१८॥
भगवान् महावीर स्वामी बहुमूल्य वस्त्रों को या दूसरे के वस्त्रों को धारण नहीं करते थे तथा वे दूसरे के पात्र में भी भोजन नहीं करते थे। वे अपमान का ख्याल न करके अदीन वृत्ति से आहार के स्थान में जाते थे ॥१९॥
भगवान् आहार पानी की मात्रा को जानते थे अतः वे मात्रा के अनुसार ही आहार पानी का ग्रहण करते थे । वे रसों में आसक्त नहीं थे। “आज मैं सिंह केशरीया मोदक आदि मिष्टान ही लूँगा" ऐसी प्रतिज्ञा नहीं करते थे किन्तु नीरस कुल्माष-कुलथी आदि के लिए तो अभिग्रह करते ही थे । भगवान् ने न तो कभी नेत्र की धूलि को निकालने के लिए नेत्र को परिमार्जित किया और न काष्ठ आदि के द्वारा अपने अंगों में खाज ही की थी ॥२०॥
मार्ग में चलते समय भगवान् इधर उधर तिर्छ या पीछे की ओर नहीं देखते थे किन्तु सामने मार्ग को देखते हुए यतनापूर्वक विहार करते थे और किसी के पूछने पर वे कुछ भी बोलते नहीं थे किन्तु मौन रहते थे
॥२१॥
भगवान शिशिर ऋत के आरम्भ में ही उस देवदृष्य वस्त्र को त्याग कर अपनी भुजाओं को फैला कर चलते थे परन्तु शीत से पीड़ित होकर भुजाओं को संकुचित नहीं करते थे तथा कन्धों का अवलम्बन भी नहीं लेते थे ॥२२॥
भगवान् महावीर स्वामी ने पूर्वोक्त प्रकार से आचरण किया था इसलिए दूसरे मोक्षार्थी पुरुषों को भी इसी प्रकार आचरण करना चाहिए ऐसा श्री सुधर्मास्वामी अपने शिष्य श्री जम्बूस्वामी से कहते हैं ॥२३॥
(३२२)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO|श्री आचारांग सूत्र

Page #346

द्वितीय उद्देशकः) પહેલા ઉદ્દેશામાં પ્રભુની ચર્યાનું વર્ણન કર્યું. હવે આ ઉદ્દેશામાં જે વસતિમાં પ્રભુ નિવાસ કરતા હતા, તેનું વર્ણન કરાય છે.
पहले उद्देशक में भगवान् की चर्या का वर्णन किया गया है, अब उस वसति का वर्णन किया जाता है जहाँ भगवान् ठहरते थे।
अनन्तरं भगवतश्चर्याऽभिहता, इह तु शय्या प्रतिपाद्यते - चरियासणाई सिजाओ, एगइयाओ जाओ बुइयाओ। आइक्ख ताई सयणासणाई, जाइं सेवित्था से महावीरे ॥ १ ॥ आवेसणसभापवासु, पणियसालासु एगया वासो । अदुवा पलियठाणेसु, पलालपुंजेसु एगया वासो ॥ २ ॥ आगन्तारे आरामागारे, तह य नगरे व एगया वासो । सुसाणे सुण्णगारे वा, रूक्खमूले व एगया वासो ॥ ३ ॥ एएहिं मुणी सयणेहिं, समणे आसि पतेरसवासे ।। राइं दिवंपि जयमाणे, अपमत्ते समाहिए झाइ ॥ ४ ॥ णिदंपि नो पगामाए, सेवइ भगवं उठाए। जग्गावइ य अप्पाणं, इसिं साइ य अपडिन्ने ॥ ५ ॥ संबुज्झमाणे पुणरवि, आसिंसु भगवं उठाए । निक्खम्म एगया राओ, बहि चंकमिया मुहत्तागं ॥ ६ ॥ सयणेहिं तत्थुवसग्गा, भीमा आसी अणेगरूवा य । संसप्पगा य जे पाणा, अदुवा जे पक्खिणो उवचरन्ति ॥ ७ ॥ अदु कुचरा उवचरन्ति, गामरक्खा य सत्ति - अत्था य । अदु गामिया उवसग्गा, इत्थी एगइया पुरिसा य ॥ ८ ॥
इहलोइयाइं परलोइयाई, भीमाई अणेगरूवाई। .. अवि सुभिदुभिगन्धाइं, सद्दाइं अणेगरूवाई ॥ ९॥ .
| श्री आचारांग सूत्र 000000000000000000000000000७(३२३

Page #347

चर्यायाम् आसनानि शय्याश्च एका या उक्ता आचक्ष्व तानि शय्याऽऽसनानि यानि सेवितवानसौ महावीरः ॥ १ ॥ प्रश्नप्रतिवचनमाह - आवेशने - सकुड्यशून्यगृहे सभाप्रपासु पण्यशालासु एकदा वासः । अथवा पलितस्थानेषु - अयस्कारादिकर्मस्थानेषु मञ्चोपरिव्यवस्थित - पलालपुआनामध एकदा वासः || २ || आगान्तारे प्रसङ्गायाता आगत्य वा यत्र तिष्ठन्ति तत्तथा तस्मिन् आरामगारे तथा च नगरे वा एकदा वासः । श्मशाने शयनेषु समनाः श्रमणो वाऽऽसीत् प्रत्रयोदशवर्षाणि प्रकर्षेण त्रयोदशं वर्षं यावत् । रात्रिं च दिवाऽपि यतमानः अप्रमत्तः समाहितो ध्यायति ॥ ४ ॥ किंच - निद्रामपि न प्रकामतः सेवते भगवान् उत्थाय । जागरयति चाऽऽत्मानम् ईषत् स्वापी - अस्थिकग्रामे व्यन्तरोपसर्गान्ते अन्तर्मुहूर्तं सकृन्निदाप्रमाद आसीत् । अपि चाऽप्रतिज्ञः · स्वापाभ्युपगमपूर्वक न शयितेति ॥ ५ ॥ संबुध्यमानः पुनरपि अप्रमत्त आसीद् भगवानुत्थाय । निष्क्रम्य एकदा रात्रौ बहिश्चङ्क्रम्य मुहूर्तं निद्राप्रमादाऽपनयनार्थं ध्याने स्थितवान् इति ॥ ६ ॥ शयनेषु वसतिषु तत्र उपसर्गा भीमा आसन्ननेकरूपाश्च । संसर्पकाश्च - अहिनकुलादयो ये प्राणिनोऽथवा ये पक्षिणस्ते उपचरन्ति - उपसर्गयन्ति ॥ ॥ अथ कुचराः चौर पारदारिकादय उपचरन्ति ग्रामरक्षाश्च शक्तिहस्ताश्च - शक्तिकुन्तादिहस्ताः । अथ ग्रामिकाः ग्रामधर्माश्रिता रूपदर्शनादिना उपसर्गाः स्यु । स्त्री काचित् पुरुषाश्चोपसर्गयेयुः ॥ ८ ॥
किंच
ऐहलौकिकान् - मनुष्यकृता दण्डप्रहारादयस्तान् पारलौकिकान् दिव्यास्तैरश्चाश्च तान् यदिवा परत्र पीडयन्ति कामभोगाः अनुकुलोपसर्गास्तानित्यर्थः, भीमाननेकरूपान् स्पर्शान् अपि सुरभिगन्धान् दुर्गन्धान् शब्दाननेकरूपानधिसहते ॥ ९ ॥
-
अन्वयार्थ :- चरिया - प्रभु महावीरस्वामीनी यर्यामां जाओ - ४ एगइयाओ डेटलाऽ आसणाई - आसन भने सिज्जाओ - शय्यासो बुइयाओ - भइयाओ - उडेल छे जाई - ४ने से - ते महावीरे प्रभु महावीरस्वाभीओ सेवित्था - सेवन उरेल. ताई - ते सयणासणाई - शय्या भने खसनोना विषयभां आइक्ख - आप भने हो || १ ||
प्रभु महावीरस्वामी एगया - झ्यारे आवेसण - नी यारे जानु हिवासो होय એવા શૂન્ય धरमां सभा - सभा अने पवासु - प्याउना स्थानमा भने पणियसालासु - हुझनोभां वासो - निवास डरता उता अदुवा - अथवा एगया - यारे पलियट्ठाणेसु - સુથાર અને सुहार आहिना अर्थ उरवाना स्थानमा भने पलालपुंजेसु - भांगडा पर राजेस घासना ढगलानी नीथे वासो - निवास ईरता उता ॥ २ ॥ प्रभु महावीरस्वामी एगया - झ्यारेऽ आगंतारे - भुसाइरोना उतरवाना स्थानमां भेटले } धर्मशाणा महिमां आरामागारे - जगीयामां जनेस भडानमा तह य - खने झ्यारे णगरे बि- नगरमा वासो - निवास डरता हता. एगया - यारे सुसाणे श्मशानभां सुण्णगारे - हीवाल रहित
(३२४eopoppopop श्री आचारांग सूत्र

Page #348

સૂના ઘરમાં વા - અથવા ક્યારેક ઉમૂર્ત વિ - ઝાડના નીચે પણ વાતો - નિવાસ કરતા હતા // ૩ //
મુળી - તપસ્યામાં રત મુનિ તમને - શ્રમણ પ્રભુ મહાવીરસ્વામીને Wહિં - આ સહિ- સ્થાનોમાં પણ સવારે - પનરવારે – ઉત્કૃષ્ટ તેર વર્ષ સુધી અર્થાત્ તેરવર્ષથી અધિક નહીં પરંતુ તેર વર્ષમાં કાંઈક ઓછા સમય સુધી માસિ - નિવાસ કરેલ હતો. તેઓ રાાિં વિ - રાહું વિવં પિ - રાત દિવસ નયનાને - સંયમના અનુષ્ઠાનમાં પ્રયત્નવાળા રહેતા હતા. તેઓ અપમત્તે - ક્યારેક પ્રમાદ કરતા નહોતા અને સમાપ્તિ - સ્થિર ચિત્તવાળા થઈને સાફ - ધર્મ - શુક્લધ્યાન ધરતા હતા . ૪ - માવે - ભગવાન ગિઢ પિ - નિદ્રાનું છો સેવ - સેવન પણ કરતા નહોતા. જો ક્યારેક સિં - થોડી પણ સારું - નિદ્રા તેઓને આવતી તો તેઓ વફા - ઉઠીને કપાળ - સ્વયંની આત્માને પાકુનનયા - પૂર્ણતયા હંમેશા જાગૃત રાખતા હતાઅર્થાત્ ઉત્તમઅનુષ્ઠાનમાં તલ્લીન રાખતા હતા પરંતુ આપડો - સુવાની ઈચ્છા ક્યારેય પણ કરતા નહોતા . પ . “ ..
સંવુ માને – નિદ્રા - પ્રમાદ એ સંસારભ્રમણના કારણ છે આ સમજતા એવા માવે - ભગવાન નિદ્રા પ્રમાદથી સર્વથા વર્જિત ગણિત - હતા. પુપરવિ - ફરીથી પણ જો ક્યારેક થોડી પણ નિકા - પ્રમાદ તેઓને સતાવે તો તેઓ ઉઠ્ઠાઈ - ઉઠીને ઉભા થઈ જતા હતા અને નિદ્રા – પ્રમાદની નિવૃત્તિને માટે પ્રયા - ક્યારેક ક્યારેક રાગો – રાત્રિમાં વહિં - સ્વયંના સ્થાનથી બહાર શિવમ - નીકળીને અને ત્યાં મુદ્દત્તા - મુહૂર્ત સુધી વંશમયા - થોડા કદમો ચાલીને ધ્યાનમાં સ્થિર થતા હતા. // ૬ //
ભગવાન સયહિં - જે સ્થાનોમાં રહેતા હતા તત્વ - ત્યાં ગળાવા - અનેક પ્રકારના ભીમા - ભયંકર ઉસ - ઉપસર્ગ માસી - થયા હતા ચ - અને રે - જે સંસMI - સરકીને ચાલવાવાળા પ્રાણી છે તે સાપ - નોળીયા આદિ પ્રાણિયોં દ્વારા મહુવા - તથા - જે વિવો – પક્ષી કયાંતિ - નજદિક આવી માંસભક્ષણ કરતા હતા, તે ગીધ આદિ પ્રાણિયોં દ્વારા ઘણા ઉપસર્ગો થયા | ૭ ||
ભગવાનને ક્યારેક સુવા - ચોર અને પારદારિક આદિ શત્ - અને ક્યારેક સદિત્ય - શક્તિ અને ભાલા આદિ શસ્ત્ર હાથમાં રાખવાવાળા મારવા - ગ્રામરક્ષક પુરૂષ વતિ - ઉપસર્ગ કરતા હતા. - અને ફિયા - ક્યારેક જામિયા - વિષયાધીન રૂત્થી - સ્ત્રી બટું - અથવા પુરતો - પુરૂષ દ્વારા હવસી - ઉપસર્ગ થતા હતા | ૮ |
પ્રભુ મહાવીરસ્વામી રૂહનોફાડું - ઈહલૌકિક પરતોફાડું - પારલૌકિક સળગાવાડું
થી ગાવાન સૂવ છ96596696969696969696969696969(રૂરલ)

Page #349

- અનેક પ્રકારના બીમારું - ભયંકર ઉપસર્ગોને સહન કરતા હતા. ગરિ - અને સુમિમિઘાડું - સુગંધ અને દુર્ગધ સંબંધી તથા સારું - મધુર અને કઠોર શબ્દ સંબંધી મળેલવાડું - અનેક પ્રકારના ઉપસર્ગ સહન કરતા હતા / ૯ //
ભાવાર્થ – શ્રી અંબૂસ્વામી સ્વયંના ગુરૂ શ્રી સુધર્માસ્વામીને પૂછે છે કે હે ભગવાન્ ! પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ જેવી શય્યા અને આસનાદિનું સેવન કરેલ તે શવ્યા અને આસનાદિના વિષયમાં કૃપા કરીને આપ મને કહો / ૧ / પ્રભુ મહાવીરસ્વામી ક્યારેક સૂના ઘરમાં, સભામાં, પરબ અને દુકાનમાં નિવાસ કરતા હતા અને ક્યારેક કુંભાર - લુહાર આદિના કાર્ય કરવાના સ્થાનમાં અને ક્યારેક માંચડા ઉપર રાખેલ ઘાસને નીચે નિવાસ કરતા હતા // રા
પ્રભુ મહાવીસ્વામી અવસરને અનુસાર ક્યારેક ધર્મશાળામાં, ક્યારેક બગીચામાં રહેલ મકાનમાં, ક્યારેક નગરમાં, ક્યારેક સ્મશાનમાં – શૂન્ય ઘરમાં અને ક્યારેક ઝાડની નીચે નિવાસ કરતા હતા / ૩ //
પ્રભુ મહાવીરસ્વામી તેર વરસમાં કાંઈક, ઓછા મહિનાના સમયમાં પૂર્વોકત બતાવેલ સ્મશાન - શૂન્ય ઘર - વૃક્ષ આદિ સ્થાનોમાં નિવાસ કરતા એવા કઠિન તપસ્યા કરતા હતા. તેઓ રાતદિવસ સંયમના અનુષ્ઠાનમાં રક્ત રહેતા હતા પરંતુ ક્યારેક પણ પ્રમાદનું સેવન કરતા નહોતા. તેઓનું ચિત્ત હંમેશા સમાધિસ્થ રહેતું હતું. આ પ્રકારે તેઓ ધર્મ - શુક્લ ધ્યાનનું ચિંતન કરતાં હતા. / ૪/
સર્વ પ્રમાદોથી રહિત પ્રભુ નિદ્રાનું સેવન પણ કરતા નહોતા, તેઓ હંમેશા સ્વયંના આત્માને શુભ અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્ત રાખતા હતા, પરંતુ ઉંધવાની નિદ્રા લેવાની ક્યારેક ઈચ્છા પણ કરતા નહોતા // પ //
પ્રભુ મહાવીરસ્વામીના ચિત્તમાં નિદ્રા - પ્રમાદ નહોતો, તેઓ સમજતા હતા કે નિદ્રા - પ્રમાદ સંસાર ભ્રમણનું કારણ થાય છે. જો ક્યારેક નિદ્રા - પ્રમાદનો ઉદય થઈ જાય તો ભગવાન તેની નિવૃત્તિ માટે ઠંડીના કાળમાં રાત્રિમાં સ્વયંના સ્થાનથી બહાર નીકળી અને થોડા ચાલીને ધ્યાનમાં સ્થિર થઈ જતા હતા . ૬ / - જ્યાં પ્રભુ સ્થિરતા કરતા હતા ત્યાં શીત - ઉષ્ણ - અનુકૂલ અને પ્રતિકૂલ અનેક પ્રકારના ભયંકર ઉપસર્ગ થાય, શૂન્ય ખાલી ઘરમાં રહ્યા ત્યારે સર્પ અને નકુલ દ્વારા, તથા શ્મશાનમાં ગીધ અને શીયાળ આદિ માંસલક્ષી પ્રાણિયો દ્વારા અનેક પ્રકારના ભયંકર ઉપસર્ગ થયા // ૭ ||
શૂન્ય ઘરમાં રહે ત્યારે પ્રભુને ચોર અને પારદારિક આદિ દ્વારા ઉપસર્ગ થતા
(૨૨૬)@@gegeઇઇઇઇઇઇથી મારા સૂત્ર

Page #350

હતા અને બજારમાં દુકાન આદિમાં રહ્યા હોય ત્યારે શસ્ત્રધારી ગ્રામરક્ષકો દ્વારા ઉપસર્ગ થતા હતા. તથા ક્યારેક ક્યારેક એકાંત સ્થાનમાં રહેતા હતા ત્યારે કોઈ સ્ત્રી भने पु३१ वा ५स यता उता ॥ ८॥
-આ લોકમાં દુઃખ આપવાવાળા દંડ પ્રહાર આદિ પ્રતિકૂલ અને પરભવમાં દુઃખ આપવાવાળા સ્ત્રી આદિથી થયેલ અનુકૂલ, આમ બન્ને પ્રકારના પરિષદોને તથા મનુષ્ય – તિર્યંચ અને દેવાદિ કૃત પરિષહ - ઉપસર્ગોને પ્રભુ સમભાવપૂર્વક સહન કરતા હતા. સુગંધ અને દુર્ગધ તથા મધુરશબ્દ અને કઠોરશબ્દ આ બધાને એક સમાન वि.२ २हित यित्तथी साउन २al edu॥ ८ ॥
___ भावार्थः- जम्बूस्वामी अपने गुरु श्री सुधर्मास्वामी से पूछते है कि हे भगवान् ! प्रभु महावीरस्वामी ने जैसी शय्या और आसनादि का सेवन किया था उन शय्या और आसन आदि के विषय में कृपा कर आप मुझ से कहिये ॥१॥ - भगवान महावीर स्वामी कभी सूने घर, सभा, प्याऊ और दूकान में निवास करते थे और कभी बढ़ई और लुहार के कार्य करने के स्थान में और मञ्च के ऊपर रखे हुए तृणों के नीचे निवास करते थे ॥२॥
. भगवान् महावीर स्वामी अवसर के अनुसार कभी धर्मशाला में, कभी बगीचे में बने हुए मकान में, कभी नगर में, कभी श्मशान में, कभी सूने घर में और कभी वृक्ष के नीचे निवास करते थे ॥३॥
• श्रमण भगवान् महावीर स्वामी तेरह वर्ष से कुछ कम समय तक इन पूर्वोक्त श्मशान, सूने घर, वृक्षमूल आदि स्थानों निवास करते हुए कठिन तपस्या करते थे। वे रात दिन संयम के अनुष्ठान में लगे रहते थे किन्तु कभी प्रमाद का सेवन नहीं करते थे। उनका चित्त सदा समाधिस्थ रहता था। इस प्रकार वे धर्म ध्यान शुक्ल ध्यान का चिन्तन करते थे ॥४॥ . .
___ समस्त प्रमादों से रहित भगवान् निद्रा का सेवन भी नहीं करते थे । वे सदा अपनी आत्मा को शुभ अनुष्ठान में प्रवृत्त रखते थे किन्तु सोने की कभी इच्छा तक नहीं करते थे ॥५॥
भगवान् महावीर स्वामी के चित्त में निद्रा प्रमाद न था । वे समझते थे कि निद्रा प्रमाद संसार भ्रमण का कारण होता है । यदि कभी निद्रा प्रमाद का उदय हो आता तो भगवान् उसकी निवृत्ति के लिए शीतकाल की रात में अपने स्थान से बाहर निकल कर और वहीं कुछ टहल कर ध्यान में स्थित हो जाते थे ॥६॥ ... जहाँ भगवान् ठहरते थे वहाँ शीत, ऊष्ण, अनुकूल और प्रतिकूल अनेक प्रकार के भयंकर उपसर्ग हुए। सूने घर में ठहरने पर सर्प और नकुल आदि द्वारा तथा श्मशान में गीध और श्रृगाल आदि मांसभक्षी प्राणियों द्वारा अनेक भयंकर उपसर्ग हुए ॥७॥
सूने घर में ठहरने पर चोर और पारदारिक आदि द्वारा उपसर्ग दिये जाते थे और बाजार में दूकान आदि पर ठहरने पर शस्त्रधारी ग्राम रक्षकों द्वारा उपसर्ग दिये जाते थे तथा कभी-कभी एकान्त स्थान में ठहरने पर किसी स्त्री और पुरुष द्वारा उपसर्ग दिये जाते थे ॥८॥
____ इस लोक में दुःख देने वाले दण्ड प्रहार आदि प्रतिकूल और पर भव में दुःख देने वाले स्त्री आदि से किये हुये अनुकूल इन दोनों प्रकार के परीषहों को तथा मनुष्य और तिर्यञ्चकृत और देवादिकृत परीषह उपसर्गो
श्री आचारांग सूत्र 000000000000000000000000000७(३२७

Page #351

को भगवान् समभावपूर्वक सहन करते थे । सुगन्ध और दुर्गन्ध तथा मधुर शब्द और कठोर शब्द इन सब को एक समान विकार रहित चित्त से सहन करते थे ॥९॥
अहियासए सया समिए, फासाई विरूवरूवाई। अरई रइं अभिभूय, रीयइ माहणे अबहुवाई ॥१०॥ स जणेहिं तत्थ पुच्छिंसु, एगचरावि एगया राओ। अव्वाहिए कसाइत्था, पेहमाणे समाहिं अपडिन्ने ॥११॥ . अयमंतरसि को इत्थ ?, अहमंसित्ति भिक्खू आह१ । अयमुत्तमे से धम्मे तुसिणीए कसाइए झाइ ॥१२॥ जंसिप्पेगे पवेयन्ति, सिसिरे मारुए पवायन्ते । तंसिप्पेगे अणगारा, हिमवाए निवायमेसन्ति ॥१३॥ संघाडीओ पवेसिस्सामो, एहा य समादहमाणा । पिहिया च सखामो, अइदुक्खे हिमंगसंफासा ॥१४॥ तंसि भगवं अपडिने, अहे विगडे अहियासए। .. दविए निक्खम्म एगया, राओ ठाइए भगवं समियाए ॥१५॥
एस विही अणुक्वन्तो, माहणेण मइमया। . . १५ बहुसो अपडिण्णेण, भगवया एवं रीयन्ति ॥ १६ ॥ त्ति बेमि ।
अध्यास्ते सदा समितः स्पर्शान् विरूपरूपान् । अरति - संयमेऽरति रतिमभिभूय - उपभोगाभिष्वङ्गे च रतिं तिरस्कृत्य रीयते माहनः अबहुवादी - कुतश्चिनिमित्ते एकद्विव्याकरणं कृतवान् इति ॥ १० ॥ स जनस्तत्र - शून्यगृहादौ पृष्टः, एकचारः - उपपत्याद्या अपि पप्रच्छुः एकदा रात्रौ । अव्याहृते च भगवता ते कषायिता दण्डमुष्ट्यादिभिस्ताडयन्ति तत् प्रेक्षमाणः समाधिम् अप्रतिज्ञः वैरनिर्यातनाभावात् तितिक्षते ॥ ११ ॥ अयमन्तः कोऽत्र व्यवस्थितः । इति पुष्टः क्वचिजल्पत्यपि, तथाहि - अहं भिक्षुरस्मीति, आहृत्य - जल्पित्वा तिष्ठति तदा ते अभिप्रेतार्थव्याघाताद् ब्रूयुः - तूर्णमितो निर्गन्छ । ततोऽचियत्तावग्रहः - अप्रीतिस्थानमिति कृत्वा निर्गच्छत्येव । यदिवा न निर्गच्छत्येव, किन्तु अयम् उत्तमो धर्मः - आचार इति कृत्वा स तूष्णीकः कषायितेऽपि गृहस्थे ध्यायति - ध्यानान प्रच्यवते ॥ १२ ॥
यस्मिन्नप्येके प्रवेपन्ते प्रवेदयन्ति वा दुःखमनुभवन्ति शिशिरे मारूते प्रवाति सति तस्मिन्नप्येके
३२८) COOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र |

Page #352

अनगाराः - पार्श्वनाथतीर्थप्रव्रजिता गच्छवासिनो हिमवाते निवातमेषन्ति - वातायनादिरहिता वसतीः प्रार्थयन्ति ॥ १३ ॥ किंच .
___ संघाटी : - कल्पद्वयं त्रयं वा प्रवेक्ष्यामः, एवं शीतार्दिता अनगारा अपि विदधति, तीर्थिकप्रव्रजितास्त्वेधाः समिधश्च - काष्ठानि समादहन्तः तथा सङ्घाट्या वा पिहिताः शक्ष्यामः अतिदुःखान् हिमस्पर्शान् सोदुमिति चिन्तयन्ति ॥ १४ ॥ तस्मिन शिशिरे भगवान् अप्रतिज्ञः न विद्यते निवातवसतिप्रार्थनादिका प्रतिज्ञा यस्य सः अधो वृक्षादेविकटे - कुड्यादिरहितेऽध्यास्ते । द्रविकः - संयमी निष्क्रम्य एकदा रात्रौ बहिर्मुहूर्तमात्रं स्थित्वा पुनः प्रविश्य भगवान् शमितया अधिसहते ॥ १५॥ एष विधिरनुक्रान्तः अनुचीर्णो माहनेन मतिमता बहुशः अप्रतिज्ञेन भगवता । एवं रीयन्ते अन्ये मुमुक्षव इति ब्रवीमि ॥ १६ ॥ .. अन्वयार्थ :- माहणे - महान् श्रम। प्रभु महावीरस्वामी सया - उंभेशा समिए - समितिथी युति ने विरूवरूवाई - मने प्रा२थी. फासाई - ४ष्टीने अहियासए - समतापूर्व सन २॥ यता भने अरई - मति भने रई - २तिने अभिभूय - 8वीने अबहुवाई - 4j न बोलता मेवा रीयइ - वियरता देता ॥ १० ॥
एगया - यारे या२४ तत्थ - ते ४२याभे राओ - रात्रिन। समयमा एगचरा - भे८॥ ३२वा ५२ स्त्रीलंपट माहि जणेहिं - ५३५ स - प्रभु महावीरस्वामीने पुच्छिंसु - पूछता उता भने अव्वाहिए - प्रभु is पोलता नथी भेटले कसाइत्थ - तमो ॐोपित यता Sdu, परंतु भगवान समाहिं - समाविमा पेहमाणे - तल्लीन रहेता मेवा अपडिण्णे - स्वयंना थेयेदा अपमाननो सहसो सेवानी ७७ ४२ता होता ॥ ११ ॥ • इत्थ - मया अंतरंसि - भी माननी. मह२ अयं - मा को - ओहा छ ? प्रमाणे पूछ। छत अहं - एंभिक्खू - भिक्षु अंसि त्ति - , म प्रभा आह? - डीने (मपान तुसिणीए - यू५ २६४du sdl. कसाइए - हो तेमो डीवित थ६४du तो अयं - ते परिषउने समभावपूर्व सन २j उत्तमे - उत्तम धम्मे - धर्म छ, भ. प्रभारी
पीने से - ते प्रभु यूपया५ २हीने झाइ - शुम ध्यानमाला २हेत। एता ॥ १२॥
सिप्पेगे. -४४0 *तुमi 32८05 ५३५ पवेयंति - 312. iपता उता भने यारे तंसि - ते सिसिरे - शिशिर ऋतुभां हिमवाए - हिमपातथी युति 3. मारूए - ३॥ पवायंते - पाती डोय तो एगे - अन्य शनवा 32413 अणगारा - मन॥२ णिवायं - पवन न आवे तेवा स्थानने एसंति - शोधता डा. मने 3241 अन॥२ २॥ प्रभारी विया२ ४२ अभी संधाडीओ - मणी माहि वस्त्रोम पवेसिस्सामो - प्रवेश रीशं भेटले. 3 idol माह मोटीने शरीरने ४५७४थी. ढiहीने ४ सक्खामो - 631ने सहन
| श्री आचारांग सूत्र | 000000000000000000000000000७(३२९)

Page #353

કરી શકીશું ચ - અને અન્યતીર્થી લોકો શીત નિવારણ માટે પ્રહ - લાકડાદિ સમાજના - સળગાવે છે, તેઓ કહે છે કે હિમield - ઠંડીને સહન કરવી સર્વે - ઘણું જ કઠીન છે || ૧૩-૧૪ //
તાસિ - તે ઠંડીની ઋતુમાં વ - શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરવાવાળા ભાવે - ભગવાન બહિયાસ - શીતપરિષદને સમભાવપૂર્વક સહન કરતા હતા. બપડm - તેઓ આ પ્રમાણે ઈચ્છા પણ કરતા નહોતા કે “મને પવનરહિત સ્થાન મળો'. જે સ્થાનમાં પ્રભુ નિવાસ કરતા હતા તે સ્થાન પ્રાયઃ દે - વૃક્ષ વગેરેની નીચે વિથડે ભીંત છાપરાદિ વિનાનું ખુલ્યું હતું. કયા - ક્યારેક ક્યારેક રાગો – રાત્રિના સમયમાં માd - ભગવાન શિવ - સ્વયં જે સ્થાનમાં ઉતર્યા છે તે સ્થાનથી બહાર નીકળીને સમય - શાંતિપૂર્વક ઠંડીને સહન કરતા એવા - સ્થિર રહેતા હતા . ૧૫ /
સમય - મતિમાન બહેન - નિદાન રહિત માળા - માહણ અથવા ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ વહસો - ઘણીવાર પ્તિ - આ વિદી - વિધિનું ગળુવતો - આચરણ કરેલ છે. એટલે મોક્ષાર્થી આત્માઓએ પણ પર્વ - આ પ્રકારે જ રીતિ - સ્થિતિ - આચરણ કરવું જોઈએ. ત્તિ વેમ - આ પ્રમાણે હું કહું છું . ૧૬ /
ભાવાર્થ :- શ્રમણ પ્રભુ મહાવીર સ્વામી હંમેશા પાંચ સમિતિઓથી યુક્ત રહેતા એવા અનેક પ્રકારના પરિષહોને સહન કરતા હતા, તેઓ વધારે બોલતા નહોતા અને સંયમમાં અરતિ તથા અસંયમમાં રતિને હટાવીને વિહાર કરતા હતા . ૧૦ ||
પ્રભુ મહાવીરસ્વામી સાડાબારવર્ષ અને ઉપર એક પક્ષ અધિક સુધી એકલા વિચર્યા હતા, તે સમયે જ્યારે તેઓ શૂન્યઘર આદિમાં રહેતા હતા ત્યારે રાત્રિના સમયમાં પરસ્ત્રી લંપટ યાર આદિ આવીને તેઓને જાર પુરૂષ પૂછતા હતા કે “તૂ કોણ છે? ક્યાંનો છે? અહીં કેમ રહેલો છે? પરંતુ પ્રભુ કાંઈ પણ જવાબ આપતા નહોતા, ત્યારે તે અજ્ઞાની ક્રોધિત થઈને પ્રભુને મારતા હતા. પ્રભુ આ બધા પરિષદોને સમતા પૂર્વક સહન કરતા હતા પરંતુ તેનો બદલો લેવાની ક્યારે પણ ઈચ્છા કરતાં નહોતા I/૧૧
જ્યારે પ્રભુ શૂન્ય ઘરમાં રહેતા હતા ત્યારે પરસ્ત્રીરંપટ આદિ પુરૂષ આવીને પૂછતાં હતાં કે આ મકાનની અંદર આ કોણ છે? આ પ્રમાણે સાંભળીને પ્રભુ પ્રાયઃ મૌન રહેતા હતા પરંતુ કોઈ સમય મોટા અનર્થને દૂર કરવા માટે તેઓ ફક્ત આટલું જ કહેતા હતા કે “હું ભિક્ષુ છું જો તે અજ્ઞાની ક્રોધિત થઈને માર મારે તો પણ તે પરિષદોને સમભાવપૂર્વક સહન કરતા હતા અને હંમેશા શુભધ્યાનમાં તલ્લીન રહેતા હતા / ૧૨ /
ઠંડીની ઋતુમાં સાધારણ વ્યક્તિ ઠંડીથી કંપવા લાગે છે અને અન્યતીર્થિક સાધુ
૩૦)BIJથઈ00થઈથUJથઇથઈથ080808 શ્રી બાવાર સૂત્ર

Page #354

ઠંડી નિવારણાર્થે કાંબળ આદિની યાચના કરે અને પવનરહિત સ્થાનમાં આશ્રય લે છે. તથા કેટલાક તો લાકડા બાળીને ઠંડીથી નિવૃત્તિ મેળવે છે. ઠંડા સ્પર્શની પીડા ઘણી દુસહ-દુઃખે કરીને સહન થાય છે એટલે તે લોકો આ પ્રમાણે કરે છે ૧૩ ૧૪ /
તે શિશિર ઠંડી ઋતુમાં પ્રભુ મહાવીરસ્વામી સમભાવપૂર્વક શીતસ્પર્શને સહન કરે છે. તેઓ આ પ્રમાણે ઈચ્છા પણ નથી કરતા કે મને પવન રહિત નિવાસ મળે, ક્યારેક ક્યારેક રાત્રિના સમયે પ્રભુ જે નિવાસ સ્થાનમાં રહેલા છે ત્યાંથી બહાર નિકળી થોડો સમય બહાર પસાર કરી પાછા અંદર આવી શીતસ્પર્શને સમભાવપૂર્વક સહન કરતા એવા ધ્યાનમાં ઉભા રહે છે // ૧૫ //
પ્રભુ મહાવીરે પૂર્વોક્ત પ્રકારે આચરણ કરેલ હતું, એટલે બીજા મોક્ષાર્થી પુરૂષોએ પણ તેઓનું અનુકરણ કરવું જોઈએ. આ પ્રમાણે શ્રી સુધર્માસ્વામી સ્વયંના शिष्य स्वामीने ४ छे ।। १६॥
भावार्थः- श्रमण भगवान महावीर स्वामी सदा पांच समितियों से युक्त रहते हुए अनेक प्रकार के परीषहों को सहन करते थे। वे अधिक नहीं बोलते थे और संयम में अरति और असंयम में रति को हटा कर विचरते थे ॥१०॥
भगवान महावीर स्वामी एक पक्ष अधिक साढ़े बारह वर्ष तक अकेले विचरे थे। उस समय जब वे सूने घर आदि में ठहरते थे तब रात्रि के समय परस्त्री लम्पट जार आदि आकर उनसे पूछते थे कि “तू कौन है ? कहाँ का है ? यहां क्यों ठहरा हुआ है ?" किन्तु भगवान् कुछ भी उत्तर नहीं देते थे। तब वे अज्ञानी क्रोधित होकर भगवान् को पीटते थे । भगवान् इन सब परीषहों को समभाव पूर्वक सहन करते थे किन्तु बदला लेने की कभी इच्छा नहीं करते थे ॥११॥. .
जब भगवान् सूने घर में ठहरते थे तब परस्त्री लम्पट जार आदि पुरुष आकर पूछते थे कि इस मकान के अन्दर यह कौन है ? यह सुन कर भगवान् प्रायः मौन ही रहते थे परन्तु किसी समय भारी अनर्थ को दूर करने के लिए वे सिर्फ इतना कह देते थे कि "मैं भिक्षु हूँ"। यदि वे अज्ञानी क्रोधित होकर,मार पीट आदि करते तो परीषहों को समभाव पूर्वक सहन करते थे और सदा शुभ ध्यान में तल्लीन रहते थे ॥१२॥
शिशिर ऋतु में साधारण व्यक्ति शीत से कांपने लगते और अन्यतीर्थिक साधु शीत निवारण के लिए कम्बल आदि की याचना करते और पवन रहित स्थान का आश्रय लेते तथा कितनेक तो लकड़ी जला कर शीत की निवृत्ति करते हैं । शीत स्पर्श की पीड़ा बड़ी दुःसह होती है इसलिए वे लोग ऐसा करते हैं किन्तु उस शिशिर ऋतु में भगवान् महावीर स्वामी समभाव पूर्वक शीत स्पर्श को सहन करते थे । वे यह इच्छा भी नहीं करते थे कि मुझे पवन रहित स्थान मिले । कभी कभी रात्रि के समय भगवान् अपने ठहरे हुए स्थान से बाहर निकल कर शीत स्पर्श को समभाव पूर्वक सहन करते हुए ध्यानस्थ खड़े रहते थे ॥१३ से १५॥
. भगवान् महावीर स्वामी ने पूर्वोक्त प्रकार से आचरण किया था। इसलिए दूसरे मोक्षार्थी पुरुषों को भी उनका अनुकरण करना चाहिए । ऐसा श्री सुधर्मास्वामी अपने शिष्य जम्बू स्वामी से कहते हैं ॥१६॥
श्री आचारांग सूत्र 096%96%2010000000000000000190/90%999(३३१)

Page #355

तृतीय उद्देशकः) બીજા ઉદ્દેશામાં પ્રભુની શય્યાના વિષયમાં કહ્યું, તે સ્થાનોમાં રહેતા એવા પ્રભુએ જે પરિષદો અને ઉપસર્ગ સહન કર્યા હતા, તે આ ઉદ્દેશામાં બતાવે છે.
दूसरे उद्देशक में भगवान् की शय्या के विषय में कहा गया है । उन स्थानों में रहते हुए भगवान् ने जो परीषह और उपसर्ग सहन किये थे वे तीसरे उद्देशक में बताये जाते हैं :
___अनन्तरोदशके भगवतः शय्याः प्रतिपादिताः । इह तु तासु व्यवस्थितेन भगवता ये यथोपसर्गाः परीषहाश्च सोढास्ते तथा प्रतिपायन्ते
तणफासे सीयफासे य, तेउफासे य दंसमसगे य । अहियासए सया समिए, फासाइं विरूवरूवाई ॥१॥ अह दुचरलाढमचारी, वजभूमिं च सुब्भभूमिं च । . . पंतं सिजं सेविंस, आसणगाणि चेव पंताणि ॥ २ ॥ लाढेहिं तस्सुवसग्गा, बहवे जाणवया लूसिंसु । अह लूहदेसिए भत्ते, कुक्कुरा तत्थ हिंसिंसु निवइंसु ॥ ३ ॥ अप्पे जणे निवारेइ, लूसणए सुणए दसमाणे । . छुच्छुकारिति आहेसु, समणं कुक्कुरा दसंतुत्ति ॥ ४ ॥ एलिक्खए जणा (जणे) भुजो, बहवे वनभूमि फरूसासी । लडिं गहाय नालियं, समणा तत्थ य विहरिंसु ॥ ५ ॥ एवंपि तत्थ विहरन्ता पुट्टपुव्वा अहेसि सुणिएहिं । .. संलुंचमाणा सुणएहिं, दुचराणि तत्थ लाढेहिं ॥ ६ ॥ निहाय दण्डं पाणेहि, तं कायं वोसरिजमणगारे । अह गामकण्टए भगवन्ते, अहिआसए अभिसमिचा ॥ ७ ॥
तृणस्पर्शान् शीतस्पर्शाश्च तेजःस्पर्शाच दंशमशकांश्च अध्यास्ते सदा समितः स्पर्शान् विरूपरूपान् ॥ १ ॥ अथ दुश्चरलाढं जनपदविशेषो यत्र दुःखेन चर्यते स च द्विरूपो - वज्रभूमिः शुभ्रभूमिश्च तं विहृतवान् । प्रान्ताम् - अनेकोपद्रवोपद्रुतशून्यगृहादिकां शय्यां सिषेवे आसनानि चैव प्रान्तानि प्रांशूत्करशर्करालोष्टाद्युपचितानि ॥ २ ॥ लाढेषु तस्य भगवत उपसर्गा बहव
(३३२ )OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO |श्री आचारांग सूत्र

Page #356

आसन् । तथा जानपदा लुलूषुः - जिहिंसुः । अथशब्दोऽपिशब्दार्थं स चैवं द्रष्टव्यः भक्तमपि तत्र रूक्षकल्पम् अन्तप्रान्तमिति । तथा तत्र कुर्करा जिहिंसुः उपरि च निपेतुः ॥ ३ ॥ अल्पः सहस्रामेको यदिवा मास्त्येवासौ यस्तान् निवारयति जनो लुषकान् शुनो दशतः अपि तु तत्प्रेरणाय छुच्छुकारयन्ति । कथमिति चेत् दण्डप्रहारादिभिर्भगवन्तमाहत्य 'श्रमणं कुर्करा दशन्तु' इति ॥ ४ ॥
एवंविधे जनप्रदे षण्मासावधिं कालं स्थितवान् । किंच -
ईदृक्षो जनो यत्र तत्र भगवान् विहृतवान् भूयो, बहवो जना वज्रभूमौ पुरुषाशिनः रूक्षभोजिनोऽत एव प्रकृतिकोधनास्ततो यतिरूपमुपलभ्य कदर्थयन्ति अत एव यष्टिं गृहीत्वा नालिकां वा गृहीत्वाऽन्ये श्रमणाः - शाक्यादयस्तत्र च विजहुः ॥ ५ ॥ एवं यष्ट्यादिकयाऽपि विहरन्तः स्पृष्टपूर्वाः पीडिता आसन् श्वभिः शौनिकैर्वा तथा संलुच्यमानाः - भक्ष्यमाणाः श्वभिरासन्, दुश्चराणि ग्रामादीनि तत्र लाटेष्विति ॥ ६ ॥ निधाय - त्यक्त्वा मनोवाकायलक्षणं दण्डं प्राणिषु तथा तं कायं व्युत्सृज्याऽनगारः । अथ ग्रामकण्टकान् नीचजनरूक्षाऽऽलापान भगवानध्यास्ते तान् । निर्जरामभिसमेत्य ॥ ७ ॥ - अन्वयार्थ :- सया' - भ. समिए - समितिथी युत प्रभु महावीरस्वामी तणफासे - घासनो स्पर्श सीयफासे - 31नो स्पर्श तेउफासे - (
3स्पर्श य - मने दंसमसगे - iस. - भ७२नो ५ य - तथा विरूवरूवाई - विविध प्रा२ना फासाई - परिष - उपसर्गाने अहियासए - समभावपूर्व साउन ४२d stu ॥ १ ॥
अह - माना पछी दुचरं - यां. विय२९॥ ४२ धj ४ 58ीन छ मेवा लाढं - सा देशनी वजभूमिं - q%भूमि च - भने सुब्भभूमि - शुनभूमिमा अचारी - प्रमुभे विडार ४२८ तो च - अने पंते - प्रांत भने उपद्रqueu शून्य५२ वगेरे सिज्जं - शय्यानो चेव - मने पंताणि - प्रांत धूजन ४२.! - ५५२ढेपाली भूमियत आसणगाणि - मासनोन सेविंसु - सेवन २८ तुं ॥ २ ॥
लाढेहिं - दाढदेशमा तस्स - ते प्रभु मडावीरस्वामीने बहवे - ५९॥ उवसग्गा - ७५स थयेद ता. अह - त्यां भत्ते - माडा२ लूहदेसिए - सूमो - सूडो °४ भगतो डतो. जाणवया - ते दृशन। अनार्य दो लूसिंसु - प्रभुने भारता सता अने तत्थ - त्यां कुक्कुरा - इत२॥ हिंसिंसु - तमोने ४२3ता हता, मने णिवइंसु - तमो ७५२ तूटी पडता हता ॥3॥
लूसणए - यारे शि.२री इत२॥ प्रभुने ४२४ ता त्यारे दसमाणे - ४२७१। qण सुणए - ते इतरामाने अप्पे जणे - ५९॥ थोड. मथात् रोमांथा. मे 16 व्यक्ति
श्री आचारांग सूत्र 09790/999999999999990/999999999(३३३)

Page #357

જ ળિયો - નિવારણ કરવાવાળા થતા હતા, બાકી તો બીજા બધા દુષુરિતિ - છું છુ શબ્દો દ્વારા વારંતુ - કુતરાઓને ઉત્સાહિત કરતા હતા. તેઓ ભગવાનને લાકડી વગેરેના માર મારી ફુવેરd - કુતરાઓને સમM - આ સાધુને વાં- કરડી ખાવા પ્રેરતા હતા II ૪ /
વનભૂમિ - તે લાઢદેશની વજભૂમિમાં વિલ - આવા ઘરે - ઘણા ગળT - મનુષ્ય પheતાણી - લુખો આહાર કરવાવાળા હતા જેથી તેઓ સ્વભાવ થી ક્રોધી થતા હતા. તસ્ય - તે જગ્યા પર સમણા - અન્યતીર્થી ભિક્ષુક 7 - સ્વયંના શરીરથી ૪ અંગુલ અધિક મોટી લાકડી Tહા - લઈને વિચારતા હતા. આવા વિક્ટ પ્રદેશમાં ભગવાને મMો - વારંવાર વિહુ - વિહાર કરેલ હતો // ૫ . .
તત્ય - તે દેશમાં પુર્વ વિ - આ પ્રકારે હાથમાં લાકડી અથવા નાલિકા લઈને વિદાંતા - વિચરતા હોવા છતાં પણ અન્યતીર્થિ ભિક્ષુ સુધાદિ - કુતરા દ્વારા પુપુત્રા મસિ - કરડાયેલા હતા અને અહિં - કુતરા દ્વારા સંતુંથમાળા - નખો મારેલા હતા, એટલે તત્વ - તે તાહિં - લાઢદેશમાં કુરાન - કુળ - વિચરવું ઘણું જ કઠીન હતું || ૬ |
મળT - ગૃહ રહિત અનગાર પર્વ - ભગવાન પાર્દિ - પ્રણિયોને - દુઃખ આપવા રૂપ દંડ આપવાનો રહા - સર્વથા ત્યાગ કરીને અને તે - સ્વયંના સાયં - શરીર ઉપર વસિષ્ણ - મમત્વનો ત્યાગ કરીને ગદ - અને પરિષદોને સમભાવપૂર્વક સહન કરીને નિર્જરા થાય છે, આ પ્રમાણે ભવ્યિા - જાણીને તે - તે વાજિંદા - નીચજનોના કઠોર વાક્યોને અને અન્ય પરિસહોને અહિયાત - સમભાવ પૂર્વક સહન કરતા હતા . ૭ //
ભાવાર્થ :- પ્રભુ મહાવીરસ્વામી તૃણ - શીત - ઉષ્ણસ્પર્શ અને ડાંસ - મચ્છર આદિના પરિષહોને તથા વિવિધ પ્રકારના પરિષહ - ઉપસર્ગોને સમભાવપૂર્વક સહન કરતા હતા / ૧ /
જ્યાં વિચરણ કરવું ઘણું કઠીન છે એવા લાઢ લાટ દેશની વજભૂમિ અને શુભ્રભૂમિ આ બન્ને પ્રદેશોમાં ભગવાને વિહાર કરેલ, ત્યાં અનેક ઉપદ્રવોથી યુક્ત શૂન્યઘર આદિમાં પ્રભુએ વિશ્રામ લીધેલ અને કાષ્ટ આદિ વાંકાચૂંકા આંગણારૂપ આસન પર ઉભા રહેલ / ૨ //
લાઢ દેશમાં વિચરતી વખતે પ્રભુને ઘણા ઉપસર્ગ થયા હતા અને પ્રભુ ઉપર તૂટી પડતા હતા // ૩ //

Page #358

તે લાઢ દેશમાં વિહાર કરતી વખતે પ્રભુને જ્યારે કુતરા કરડવા લાગતા હતા ત્યારે ત્યાંના નિવાસી હજારોમાંથી કોઈ એકાદ વ્યક્તિ સારો નિકળતો જે તે કુતરાઓનું નિવારણ કરતો હતો અન્યથા સર્વે વ્યક્તિઓ તે કૂતરાઓને છુ છુ કરીને કરડે તે માટે रित २du sal qमयं४२ देशमा प्रभु ६ मलिन। सुधा विया ॥ ४ ॥
તે લાઢ દેશની વજભૂમિમાં નિવાસિયોનો રૂક્ષ લુખો આહાર હોય છે માટે તેઓ સ્વભાવથી જ અત્યંત ક્રોધી હોય છે. ત્યાં વિચરવાવાળા અન્યતીર્થિક ભિક્ષુ હાથમાં લાકડી આદિ લઈને વિચરણ કરતા હતા અને તેઓ દ્વારા તે કુતરાનું નિવારણ કરતા હતા. આવા વિકટ પ્રદેશમાં પ્રભુએ વારંવાર વિહાર કરેલ / ૧ /
હાથમાં લાકડી આદી હોવા છતાં પણ વિહાર કરતી વખતે અન્યતીર્થિક ભિક્ષુઓને કુતરાઓ કરડતા હતા. આવા વિક્ટ પ્રદેશોમાં પણ પ્રભુએ સમભાવપૂર્વક વિહાર કરેલ
પ્રભુએ મન - વચન - કાયાથી પ્રાણિયોને દુઃખરૂપ દંડ આપવાનો ત્યાગ કરેલ છે તથા તેઓએ સ્વયંના શરીરની મમતા પણ ત્યજી દીધેલ જેથી કરીને નિર્જરાને માટે નીચજાતિના લોકોના કઠોર કર્કશ વચનોને અને બીજા પરિષહ - ઉપસર્ગોને સમભાવપૂર્વક सन २du sau ॥ ७ ॥
भावार्थः- भगवान् महावीर स्वामी तृण स्पर्श, शीत स्पर्श, उष्ण स्पर्श और देश मच्छर के परीषह को तथा नाना प्रकार के परीषह उपसर्गों को समभाव पूर्वक सहन करते थे। ॥१॥ .. जहाँ विचरना बड़ा ही कठिन है इसे लाढ़ देश की व्रज भूमि और शुभ्र भूमि इन दोनों ही प्रदेशों में भगवान् विचरे थे । वहाँ अनेक उपद्रवों से युक्त सूने घर आदि में भगवान् ने विश्राम लिया था और काठ आदि टेढे मेढे आसन पर ही शयन किया था ॥२॥
लाढ देश में विचरते समय भगवान को बहुत उपसर्ग हुए थे। वहां के निवासी अनार्य लोग भगवान को मारते थे, कुत्ते उन्हें काटते थे और उन पर टूट पड़ते थे ॥३॥ ____ उस लाढ देश में विचरते समय भगवान को जब कुत्ते काटने लगते थे तो वहाँ के निवासियों में हजारों में से कोई एकाध ही ऐसा निकलता जो उन कुत्तों को निवारण करता था अन्यथा सब के सब उन कुत्तों को छू छू करके काटने के लिए ही प्रेरित करते थे। ऐसे भयंकर देश में भगवान् ने छह मास तक भ्रमण किया था ॥४॥
उस लाढ देश की व्रज भूमि के निवासियों का रूक्षाहार होता है इसलिए वे स्वभाव से ही बड़े क्रोधी होते हैं । वहाँ रहने वाले अन्य तीर्थिक भिक्षु हाथ में लाठी या नालिका लेकर विचरते हैं और उसके द्वारा वे कुत्तों को निवारण करते हैं। ऐसे विकट देश में भगवान् ने बार बार विहार किया था ॥५॥
- हाथ में लाठी या नालिका लेकर विचरने पर भी अन्य तीर्थिक भिक्षुओं को कुत्ते काट खाते थे। वैसे विकट देश में भी भगवान् समभाव पूर्वक विचरे थे ॥६॥
|श्री आचारांग सूत्र |0000000000000000000000000000(३३५)

Page #359

भगवान ने मन, वचन, काया से प्राणियों को दण्ड देने का त्याग किया था तथा उन्होंने अपने शरीर की ममता भी त्याग दी थी अतएव निर्जरा के लिए नीच जनों के कठोर वचनों को और दूसरे परीषह उपसर्गों को समभाव पूर्वक सहन करते थे ॥७॥
कथमधिसहत इति दृष्टान्तद्वारेण दर्शयितुमाह - नागो संगामसीसे वा, पारए तत्थ से महावीरे । एवंपि तत्थ लाडेहि, अलद्धपुबोवि एगया गामो ॥ ८॥ उवसंकमन्तमपडिनं, गामंतियम्मि अप्पत्तं । .. पडिनिक्खमित्तु लूसिंसु एयाओ परं पलेहित्ति ॥ ९॥ हयपुग्यो तत्थ दण्डेण, अदुवा मुट्टिणा अदु कुन्तफलेण। अदु लेलुणा कवालेण, हन्ता हन्ता बहवे कन्दिसु ॥ १० ॥ मंसाणिं (मंसूणि) छिन्नपुवाणि, उटुंभिया एगया का परीसहाई लुंचिंसु, अदुवा पंसुणा उवकरिंसु ॥ ११ ॥ उचालइय निहणिंसु, अदुवा आसणाउ खलइंसु.। वोसट्टकायपणयाऽऽसी, दुक्खसहे भगवं अपडिन्ने ॥ १२ ॥ सूरो संगामसीसे वा, संवुडे तत्थ से महावीरे । पडिसेवमाणे फरूसाइं, अचले भगवं रीइत्था ॥,१३ ॥ एस विही अणुक्वन्तो, माहणेण मइमया । बहुसो अपडिण्णेण, भगवया एवं रीयंति ॥ १४ ॥ ति बेमि ॥
नागः संग्रामशीर्षे इव पारगस्तत्राऽसौ महावीरः अधिसहते । एवमपि तत्रं लाढेषु पारगोऽभूत । किं च - तत्र विरलत्वाद् ग्रामाणां क्वचिदेकदा वासायाऽलब्धपूर्वो ग्रामोऽपि भगवता ॥ ८॥ किंच - उपसङ्कामन्तप्रतिज्ञं ग्रामान्तिकमप्राप्तं ते जना ग्रामात् प्रतिनिष्कम्य भगवन्तमलूषिषुः एतचोचुः इतः परं-दूरतरं स्थानं पर्येहि - गच्छेति ॥ ९ ॥ हतपूर्वस्तत्र दण्डेन अथवा मुष्टिना अथवा कुन्तादिफलेन अथवा लेष्टुना कपालेन वा हत्वा हत्वा वहवः अनार्याश्चक्रन्दुः ॥ १० ॥ भगवतो मांसानि छिन्नपूर्वाणि, अवष्टभ्य - आक्रम्य एकदा कायम्, तथा परीषहा भगवन्तमलुञ्चिषुः, अथवा पांशुनाऽकीर्णवन्तः ॥ ११ ॥ किंच - भगवन्तमुचालयित्वा निहतवन्तः अथवा आसनाच्च स्खलितवन्तः । स तु पुनर्युत्सृष्टकायः परीषहसहनं प्रति प्रणतः आसीत् दुःखसहो भगवान् अप्रतिज्ञः नास्य दुःखचिकित्साप्रतिज्ञा इति ॥ १२ ॥
(३३६)00OTOOTOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO श्री आचारांग सूत्र

Page #360

कथं दुःखसहो भगवान् इत्येतद् दृष्टान्तद्धारेण दर्शयितुमाह -
शूरः संग्रामशिरसीव संवृस्तत्र - लाढादिजनपदे स महावीरः । प्रतिसेवमानः परूषान् दुःखविशेषान् अचलो भगवान् रीयते स्म ॥ १३ ॥ एष विधिरनुक्रान्तो यावत् रीयन्ते पूर्ववत् ૧૪ | કૃતિ રીમિા
અનાર્થ :- ગાળો ૩ - જેમ હાથી સંતામણીસે - યુદ્ધના અગ્રભાગમાં શત્રુઓના પ્રહાર સહન કરતો એવો પy - શત્રુસેનાને પાર કરી જાય છે. પર્વ વિ - આ પ્રમાણે તે - તે મહાવીર - પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ પણ પરિષહોને સહન કરતા એવા સર્ચ - તે તાહિં - લાઢદેશને પાર કરેલ. wયા - ક્યારેક ક્યારેક તો તાત્ય - તે લાઢ દેશમાં રહેવા માટે ભગવાનને જાનો - ગ્રામ પણ સત્તપુત્રો – મળેલ નહીં | ૮ |
ઉત્તમંત - ભિક્ષા માટે અથવા નિવાસ માટે જતાં - પ્રતિજ્ઞા વિનાના રાતિર્થ વિ - જાનંતિ - ગામની નજદિક પિત્ત -ન પંહોચેલા પ્રભુને ગરમg - ગામમાંથી નીકળીને તે અનાર્ય લોકો નૂર - મારતા હતા અને તેઓ રિ - આ પ્રકારે કહેતા હતા કે થાળી – અહીંથી - દૂર પદેિ - ચાલ્યો જા // ૯ // - તત્ય - ત્યાં લાઢદેશમાં કોઈ ન - દંડાથી મહુવા - અથવા કોઈ મુળા - મુષ્ટીથી બહુ - અથવા કોઈ કુંતાજોગ - ભાલાથી મહું - અથવા કોઈ તેનુળા - માટીના ટેકાથી અને કોઈ વાતન - તુટેલા ઘડાના ટુકડાથી પુજો - પ્રભુને મારતા હતા. આ પ્રકારે હતા હતા - મારો મારો એ પ્રમાણે વદવે - ઘણા અનાર્ય લોકો વુિં - શોરબકોર કરતા હતા / ૧૦ |
તે અનાર્ય લોકો ક્યારેક ક્યારેક ભગવાનનું સારું - માંસ ઝિમ્બાપુવાડું - કાપી લેતા હતા અને પાયા - ક્યારેક ક્યારેક વે - તેઓના શરીર ઉપર વપિયા - હુમલો કરતા અને ક્યારેક ક્યારેક સુવુિં - તેઓને માર મારતા હતા મહુવા - અથવા તેના ઉપર પશુપા - ધૂળ ઉtતુ - ઉછાળતા હતા. આ પ્રકારે પરીસહાડું - અનેક પરિષહ આપતા હતા પરંતુ ભગવાન તે બધાને સમભાવપૂર્વક સહન કરતા હતા || ૧૧ ને .
તે અનાર્ય લોકો ઉચ્ચારૂ - પ્રભુને ઉપર ઉઠાવીને હળતુ - પૃથ્વી ઉપર નીચે પટકતા હતા. મહુવા - અથવા વાસણો - આસનથી ઉત્તવૃંદુ - નીચે પાડી ધક્કો લગાડી નાંખતા હતા. પરંતુ વોટ્ટી - પ્રભુ કાયાની મમતાનો ત્યાગ કરીને પળવા પરીષહ સહન કરવામાં તત્પર માલી - હતા. ભાવે - ભગવાન તુવરવાદે - તે બધા
શ્રી નાવાર સૂત્રણ9099696969696969696999 રૂરૂ૭

Page #361

કષ્ટોને સહન કરતા હતા અને કપડm - દુઃખોના પ્રતિકાર માટે પ્રતિજ્ઞા રહિત હતા, ઈચ્છા વગરના હતા . ૧૨.
સૂર વ - જેમ શૂરવીર પુરૂષ હંગામીતે - સંગ્રામના અગ્રભાગમાં યુદ્ધ કરતા એવા શત્રુઓ દ્વારા ક્ષુબ્ધ નથી થતા, તે પ્રકારે જ તત્ય - તે લાઢદેશમાં વિચરતા એવા સિંધુ - સ્વયંની સમસ્ત ઈન્દ્રિયોને ગુપ્ત રાખતા એવા સે - તે મi - ભગવાન મહાવીર - મહાવીરસ્વામીજી તે પરિષહ - ઉપસર્ગોમાં સુબ્ધ થતા નહોતા, પરંતુ હસાવું - તે કઠોર પરિષહોને ઘડિસેમાને - સમત્વભાવ પૂર્વક સહન કરતા એવા અવને - સ્વયંના વ્રતોમાં અચલ થઈને રીફલ્ય - વિચરતા હતા . ૧૩ //
' ' સમય -મતિમાન - નિયાણારહિત માળ - માહણ અવયા - પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ વહુનો - ઘણીવાર સં - આ વિદી - વિધિનું ગળુવતો - આચરણ કરેલ હતું. એટલે અન્ય મોક્ષાર્થી આત્માઓએ પણ પર્વ આ પ્રકારે રીતિ - આચરણ કરવું જોઈયે ત્તિ લેમિ - આ પ્રમાણે હું કહું છું // ૧૪||
ભાવાર્થ :- જેમ હાથી યુદ્ધમાં આગળના ભાગમાં જઈને શત્રુના પ્રહારની પરવા કર્યા વગર શત્રુસેનાને જીતીને તેનો પાર પામી જાય છે. આ પ્રમાણે જ પ્રભુએ કરેલ. ક્યારેક ક્યારેક સ્થિરતા કરવા માટે તેઓને ગામ પણ મલતું નહોતું ત્યારે તેઓ જંગલમાં વૃક્ષાદિની નીચે નિવાસ કરતા હતા. આ ૮.
લાઢ દેશમાં વિહાર કરતા એવા ભગવાન જ્યારે કોઈવાર ભિક્ષા માટે અથવા નિવાસ માટે ગામમાં જતા હતા ત્યારે ગામ નજદિક પંહોચતા પહેલા જ ત્યાંના અનાર્ય લોક ગામથી નીકળીને ભગવાનને અનેક પ્રકારના કષ્ટ આપતા હતા અને તિરસ્કાર પૂર્વક કહેતા હતા કે અહીંથી દૂર ચાલ્યો જા | ૯ |
લાઢ દેશમાં અનાર્ય લોકો પ્રભુને લાકડીથી - મુઠ્ઠીથી – ભાલાથી - પથ્થરથી અને ઘડાના ટુકડાઓ આદિથી મારતા હતા અને મારીને બૂમ બરાડા પાડતા હતા ૧૦ ||
ક્યારેક ક્યારેક તે અનાર્ય લોકો પ્રભુના શરીરમાંથી કાપીને માંસને લેતા હતા, તેઓને ધક્કા મારતા હતા, માર મારતા હતા અને તેઓની ઉપર ધૂળ ફેંકતા હતા પરંતુ પ્રભુ આ બધા પરિષદોને સમભાવપૂર્વક સહન કરતા હતા // ૧૧ ,
અનાર્ય લોકો પ્રભુને જમીનથી ઉઠાવીને નીચે પછાડતા હતા, જ્યારે પ્રભુ ગોદોહિકા તથા ઉત્કટુક વિરાસન વગેરે આસનમાં બેઠેલા હોય ત્યારે તેઓને ઢકેલી
(૩૨)ooથઇerge6e0eU6e6ex69696969698 શ્રી બાવા સૂત્ર

Page #362

દેતા હતા, પરંતુ પ્રભુએ તો શરીર પરના મમત્વનો ત્યાગ કરેલ હતો એટલે તેઓ તે બધા કષ્ટોને સમભાવપૂર્વક સહન કરતા હતા પરંતુ તેના પ્રતિકાર ને માટે વિચાર સુદ્ધા ३२ता नहो। ॥ १२ ॥
* જેમ સંગ્રામ - યુદ્ધમાં આગળના ભાગમાં યુદ્ધ કરતા એવા વીરપુરૂષ શત્રુઓ દ્વારા સુબ્ધ થતા નથી, તે જ પ્રકારે પ્રભુ મહાવીર સ્વામી તે પરિષહ - ઉપસર્ગોથી કીચિન્માત્ર જરાક પણ ક્ષુબ્ધ થયા નહીં, તે બધાને સમભાવપૂર્વક સહન કરતા એવા तमोभे स्वयंना प्रतीम निश्यद 45ने विडार ४३८. सतो. ॥ १३॥
પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી આચરણ કરેલ હતું એટલે બીજા મોક્ષાર્થી પુરૂષોએ પણ તે જ પ્રકારે આચરણ કરવું જોઈએ એમ સુધર્માસ્વામી સ્વયંના शिष्य स्वामीने छ ॥ १४ ॥ ...
भावार्थः- जैसे हाथी संग्राम के अग्र भाग में जाकर शत्रु के प्रहार की परवाह न करता हुआ शत्रु सेना . को जीत कर उसको पार कर जाता है । इसी तरह भगवान् महावीर स्वामीने भी लाढ देश में परीषहों को जीत
करके उस देश को पार किया था। कभी कभी ठहरने के लिए उन्हें ग्राम भी नहीं मिलता था । तब वे जंगल में वृक्षादि के नीचे ठहर जाते थे ॥८॥ . ... लाढ देश में विचरते हुए भगवान् जब कभी भिक्षार्थ या निवासार्थ ग्राम के पास पहुँचने से पहिले ही वहाँ के अनार्य लोग ग्राम से निकल कर भगवान को अनेक प्रकार से कष्ट देते थे और कहते थे कि यहाँ से दूर चला जा ॥९॥ • लाढ देश में अनार्य लोग भगवान को लाठी, मुट्ठी, भाला, पत्थर और घड़े के टुकड़ों आदि से मारते थे और मार कर हल्ला मचाते थे ॥१०॥
... कभी कभी वे अनार्य लोग भगवान् का मांस काट लेते थे, उन्हें धक्का देते थे, मारते थे और उनके ऊपर धूलि फेंकते थे किन्तु भगवान् इन सब परीषहों को समभाव पूर्वक सहन करते थे ॥११॥
अनार्य लोग भगवान् को जमीन से उठा कर पटक देते थे । जब भगवान् गोदोहिका तथा उत्कटुक आसन से बैठे हुए होते तब वे उनको ढकेल देते थे परन्तु भगवान् ने तो शरीर का ममत्व त्याग दिया था इसलिए वे उन सब कष्टों को समभाव पूर्वक सहन करते थे किन्तु उनकी निवृत्ति के लिए विचार तक नहीं करते थे ॥१२॥
. जैसे संग्राम के अग्र भाग में युद्ध करता हुआ वीर पुरुष शत्रुओं द्वारा क्षुब्ध नहीं होता है उसी प्रकार भगवान् महावीर स्वामी उन परीषह उपसर्गो से किञ्चिन्मात्र भी क्षुब्ध नहीं हुए । उन सब को समभाव पूर्वक सहन करते हुए वे अपने व्रतों में निश्चल होकर विचरे थे ॥१३॥ ... भगवान् महावीर स्वामी ने पूर्वोक्त प्रकार से आचरण किया था । इसलिए दूसरे मोक्षार्थी पुरुषों को भी इसी प्रकार आचरण करना चाहिए, ऐसा श्री सुधर्मास्वामी अपने शिष्य जम्बूस्वामी से कहते हैं ॥१४॥
| श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(३३९

Page #363

चतुर्थ उद्देशकः । ત્રીજા ઉદ્દેશામાં પ્રભુને અનાર્યો દ્વારા અપાયેલ પરિષહ - ઉપસર્ગોનું કલ્પન કરાયું. હવે આ ચોથા ઉદ્દેશામાં પ્રભુએ કરેલ તપસ્યાનું વર્ણન કરાય છે. * કે
तीसरे उद्देशक में भगवान को दिये गये परीषह उपसर्गों का कथन किया गया है। अब इस चौथे उद्देशक में भगवान् की तपस्या का वर्णन किया जाता है :
इहानन्तरोद्देश भगवन्तः परीषहोपसर्गाधिसहनं प्रतिपादितं तदिहापि रोगातङ्कपीडाधिकित्साव्युदासेन सम्यगधिसहते तदुत्पत्तौ च नितरां तपश्चरणायोयच्छतीत्येतप्रतिपाद्यते -
ओमोयरियं चाएइ, अपुढेवि भगवं रोगेहि। पुढे वा अपुढे वा, नो से साइजइ तेइच्छं ॥१॥ संसोहणं च, वमणं च गायब्भंगणं च सिणाणं च । संबाहणं च न से कप्पे, दन्तपक्खालणं च परिन्नाए (य) ॥२॥ विरए गामधम्मेहिं, रीयइ माहणे अबहुवाइ । . सिसिरंमि एगया भगवं, छायाए झाइ आसीयः ॥ ३ ॥ आयावइ य गिम्हाणं, अच्छइ उक्कुडुए अभितावें । अदु जाव इत्थ लूहेणं, ओयणमंथुकुम्मासेणं ॥ ४ ॥ एयाणि तिन्नि पडिसेवे, अट्ठमासे अ जावयं भगवं । अपि इत्थ एगया भगवं, अद्धमासं अदुवा मासंपि ॥ ५ ॥ अवि साहिए दुवे मासे, छप्पि मासे अदुवा विहरित्था (अपिबित्ता)। राओवरायं अपडिन्ने, अन्नगिलाणमेगया भुंजे ॥ ६ ॥ छद्रेण एगया भुंजे, अदुवा अट्ठमण दसमेणं । दुवालसमेण एगया भुंजे, पेहमाणे समाहिं अपडिन्ने ॥ ७ ॥ णचा णं से महावीरे, नोऽविय पावगं सयमकासी । अन्नेहिं वा ण कारित्था, कीरंतंपि नाणुजाणित्था ॥ ८॥
अवमोदरतां शक्नोति कर्तुमस्पृष्टोऽपि भगवान् रोगैः । श्वभक्षणादिभिः स्पृष्टो वा कासश्वासादिभिरस्पृष्टो वा न स्वादयति - अभिलषति चिकित्साम् ॥ १ ॥ संशोधनं - विरेचनं च वमनं च गात्राऽभ्यङ्गनं च स्नानं च । संबाधनं च न तस्य कल्पते दन्तप्रक्षालनं च भरीरशुच्यात्मकमिति परिज्ञया ॥ २ ॥ विरतो ग्रामधर्मेभ्यः - विषयेभ्यो रीयते माहनः अबहुवादी । शिशिरे एकदा
(३४०)OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO | श्री आचारांग सूत्र

Page #364

भगवान् छायायां ध्यायी आसीत् च ॥ ३ ॥ आतापयति च ग्रीष्मेषु तिष्ठति उत्कुटुकः अभितापम् । अब यापयति स्म देहं रूक्षेण ओदनमन्थुकुल्माषेण ॥ ४ ॥ एतदेव कालावधिविशेषणतो दर्शयितुमाह - एतानि - ओदनादीनि त्रीणि - ओदनमन्थुकुल्माषरूपाणि प्रतिसेवते । एवम् आत्मानं ऋतुबद्धसंज्ञकान अष्ट मासान् अयापयत् भगवान् । पीतवान् पानम् एकदा भगवान् अर्धमासं अथवा मासमपि ॥५॥ अपि साधिकौ द्वौ मासौ अथवा षडपि मासान् पानकमप्यपीत्वा विजहार । रात्रोपरागम् अहर्निशम् अप्रतिज्ञः पानाऽभ्युपगमरहितो ग्लानाऽनं - पर्युषितम् एकदा भुक्तवान् ॥ ६ ॥ षष्ठेनैकदा भुङ्क्ते, अथवा अष्टमेन । द्वादशमेनैकदा भुङ्क्ते प्रेक्षमाणः समाधिम् अप्रतिज्ञः अनिदानः ॥ ७ ॥ ज्ञात्वा हेयोपादेयं स महावीरो नाऽपि च पापकं कर्म स्वयमकार्षीत् । अन्यैर्वा नाऽचीकरत् क्रियमाणमपि नानुज्ञातवान् ॥ ८ ॥ किंच - - अन्वयार्थः - भगवं - भगवान रोगेहिं - रोगथी अपुढे वि - अस्पृष्ट डोवा छत ५९ओमोयरियं - उनीहरी त५ चाएइ - ४२ता edu. पुढे - रोuथी स्पृष्ट डोवा छतi ५९ वा - अथवा अपुढे - न होप छत से - ते भगवान यारे ५९५ तेइच्छं - यित्सा ३२पानी णो साइज्जइ - २७॥ ४२di नहोत ॥ १ ॥
मा मौरि शरीरने अशुयिमय - अपवित्र. परिणाए - Dीने से - ते भगवान ने संसोहणं - 305 ५९ प्रा२न। ९८५ - रेय वमणं - वमन गायब्भंगणं - तेल माहि वारा शरी२- भईन सिणाणं - स्नान संबाहणं - संपाधन भेट ५ ५॥ २३ने हावा च - मने दंतपक्खालणं - हांत! ण कप्पे - उपतुं न तु ॥ २ ॥ गामधम्मेहिं - इन्द्रियोन विषयमा विरए - वि२.5 माहणे - माउन भगवान अबहुवाई -सत्यभाषी १७ने रीयइ - वियत य - भने एगया - यारे च्यारे सिसिरम्मि - 600 *तुभां छायाए - छायामां आसी - सीने झाइ - ध्यान ४२ता . ॥ 3 ॥
प्रभु गिम्हाणं - ग्रीष्म ऋतुमा उक्कुडुए - 333 मासनथी अभितावे - सूर्यनी सा. तम अच्छइ - सता ता य - मने आयावइ - सातापन तास्ता. अद - तथा तमो लूहेणं - ९७५ ओयणमंथुकुम्मासेणं - (मत, भन्थे भेटले. पोरकूट मने सुभाष भेट 3 3६ महिना मारथी. जावइत्थ - शरीरनो निर्वाध २ता हता
॥४॥
- भगवं - मंगवान अट्टमासे - माह मलिना जावयं - सुधी. एयाणि - म तिण्णि - ४५ रन मार्नु पडिसेवे - सेवन ४२ता edu. एगया - यारे यारे भगवं - (भगवान अद्धमासं - अधमास मेटले ५४२ हिवस अदुवा - अथवा मासं - सेमलिनो अदुवा - अथवा साहिए दुवे मासे - अ मलिना तथा मरिनाथी भघि भने छप्पि मासे - ७ मरिना सुधी अवि अपिवित्ता - ५५ ५९॥ न वापरीने राओ - वरायं - रात हिवस मात भेशा अपडिण्णे - परिष - उपसर्गोनो ओई ५९ अरे प्रती१२ न ४२॥
| श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(३४१

Page #365

-
એવા નિરીહ નિરાશંસ ભાવથી વિજ્ઞપ્ત્યિા - વિચરતા હતા ય - અને યા - ક્યારેક ક્યારેક ખૈ - આહાર કરતા હતા, પરંતુ તે પણ અળવિજ્ઞાય - ગૃહસ્થોએ સ્વયંના માટે રાખી મૂકેલ આહાર કરતા હતા || ૫-૬ ||
સમાહિઁ – સ્વયંના શરીરની સમાધિને પેમાળે - દેખતા એવા ભગવાન અહિને - નિયાણા રહિત થઈને પ્રાયા - ક્યારેક છઠ્ઠુળ - બે ઉપવાસ કરીને અર્થાત્ બે દિવસે અલુવા - અથવા ક્યારેક અદ્રુમેળ - ત્રણ ઉપવાસ અર્થાત્ ત્રણ દિવસે મેળ – ક્યારેક. ચાર દિવસે અને યા ક્યારેક તુવાતમેળ - પાંચ દિવસે મુંને - આહાર કરતા હતા
|| ૭ ||
નવ્વા ખૂં - હેય અને ઉપાદેય પદાર્થોને જાણીને સે - તે મહાવીરે - પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ જો વિ – ન તો સયં - સ્વયં પાવછ્યું - પાપકર્મ જ્ઞાતી - કરેલ હતું ય - અને ૫ અન્ગેરૢિ – ન તો બીજા પાસે ત્યિા - કરાવેલ હતું વા – તથા જીત - કરતા એવાનું ન અણુનાહિત્ય વિ - અનુમોદન પણ કરેલ નહીં ॥ ૮
-
ન
॥
ભાવાર્થ - પ્રભુના શરીરમાં કોઈ પણ પ્રકારની વ્યાધિ રોગ નહોતો છતાં પણ પ્રભુ હંમેશા ઉણોદરીતપ કરતા હતા, પ્રભુને શીથી પેદા થતાં શ્વાસ - ખાંસી આદિ કોઈ પણ રોગ થતો નહોતો પરંતુ બીજાઓ દ્વારા જે કષ્ટ અને વ્યાધિ થતી હતી તેના પ્રતિકારને માટે પ્રભુ ઔષધિ દવા કરવાની ક્યારેક ઈચ્છા પણ કરતા નહોતા ॥ ૧ ॥
પ્રભુ જાણતા હતા કે આ ઔદારિક શરીર અશુચિમય છે કોઈ પણ પ્રકારે આની શુદ્ધિ થઈ શકતી નથી, આ પ્રમાણે જાણીને જુલાબ - વમન - તૈલાદિ દ્વારા શરીરનું મર્દન - સ્નાન - પગચંપી અને દંતમંજન આદિ દ્વારા કોઈ પણ પ્રકારથી આ શરીરની પરિચર્યા કરતા નહોતા ॥ ૨ ॥
-
ઈન્દ્રિયોના વિષયોથી વિરક્ત પ્રભુ અલ્પભાષી થઈને વિહાર કરતા હતા. ક્યારેક ક્યારેક ઠંડીના દિવસોમાં પ્રભુ છાયામાં બેસીને ધર્મ - શુક્લ ધ્યાન કરતા હતા
॥ ૩॥
પ્રભુ ઉનાળમાં સૂર્યસન્મુખ બેસીને આતાપના લેતા હતા, તથા તેઓ લુખ્ખા - સુક્કા ભાત - કુલ્ફી આદિ આહારથી શરીરનો નિર્વાહ કરતા હતા || ૪ ||
ચોમાસા સિવાય શેષ આઠમહિનામાં શરીરના નિર્વાહાર્થે પ્રાયઃ કરીને લુખ્ખા ભાત - બોરકૂટ તથા અડદ આદિ નીરસ આહાર કરતા હતા, ક્યારેક ક્યારેક તેઓ પંદરદિન - ૧ મહિનો - ૨ મહિના અને ૨ મહિનાથી ૬ મહિના સુધીની તપસ્યા કરતા હતા, તેઓના મનમાં કોઈપણ પ્રકારની ઈચ્છા ઉત્પન્ન થતી નહોતી પરંતુ તેઓ
(૩૪૨ નનનનનX XXXXXX X અર્થે શ્રી આચારાંચ સૂત્ર 099

Page #366

હંમેશા નિરાશસભાવે વિચરતા હતા. જ્યારે ક્યારે પ્રભુ આહાર કરતા હતા પરંતુ તે પણ લુઓ - સુકો અને ગૃહસ્થોએ સ્વયંના માટે રાખી મૂકેલ આહાર કરતા હતા ॥ ५-६॥
પ્રભુ નિત્યભોજન નહોતા કરતા પરંતુ ક્યારેક બીજા – ત્રીજા - ચોથા અને પાંચમા દિવસે આહાર કરતા હતા, આહાર ન કરવાથી ભગવાનના મનમાં કોઈ પણ પ્રકારની દુર્બલતા ઉત્પન્ન થતી નહોતી પરંતુ તેઓ ફક્ત શરીરના નિર્વાહ માટે भाार ४२ ॥ ७ ॥
હેય - ઉપાદેય પદાર્થોને જાણીને પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ છદ્મસ્થ અવસ્થામાં ન પોતે પાપ કર્યું, ને બીજા પાસે કરાવડાવ્યું અને પાપ કરતા એવાને સારો પણ ન જાણ્યો भात : ५ ४२ता मेवा llनी अनुमोहन॥ ५९॥ ॐ न ॥ ८ ॥ ___ भावार्थः- भगवान् के शरीर में किसी प्रकार की व्याधि न होते हुए भी भगवान् सदा ऊनोदरी तप करते थे। भगवान् को श्वांस खांसी आदि शरीर जन्य कोई भी रोग नहीं होता था किन्तु अन्यकृत जो कष्ट और व्याधि होती थी, उसकी निवृत्ति के लिए भगवान् औषधि करने की कभी इच्छा तक नहीं करते थे ॥१॥
- भगवान् जानते थे कि यह औदारिक शरीर अशुचि मय है । किसी भी प्रकार से इसकी शुद्धि नहीं हो सकती है, ऐसा जान कर वे जुलाब, वमन, तैलादि द्वारा शरीर का मर्दन, स्नान, पगचम्पी और दांतन आदि बारा किसी भी प्रकार से इस शरीर की परिचर्या नहीं करते थे ॥२॥
इन्द्रियों के विषय से विरक्त भगवान अल्प भाषी होकर विचरते थे। कभी कभी शीत काल में भगवान् छाया में बैठ कर धर्म ध्यान शुक्ल ध्यान किया करते थे ॥३॥
': प्रभु ग्रीष्मऋतु में सूर्य सन्मुख बेठकर आतापना लेते थे, तथा लुखा-सुका आहार से शरीर का निर्वाह करते थे ॥४॥
. चातुर्मास के अतिरिक्त शेष आठ महीनों में शरीर निर्वाहार्थ प्रायः रूक्ष.भात, बोरकूट तथा कुलत्थी आदि नीरस आहार करते थे। कभी कभी वे पन्द्रह दिन, एक महीना, दो महीना और दो महीनों से अधिक तथा छह महीने तक तपस्या करते थे। उनके मन में किसी भी प्रकार की इच्छा भी उत्पन्न नहीं होती थी किन्तु वे सदा निरीह भाव से विचरते थे। कभी कभी भगवान् आहार करते थे किन्तु वह भी रूखा सूखा और ठंडा आहार करते थे ॥५-६॥ . भगवान् नित्यभोजी नहीं थे किन्तु कभी दूसरे, तीसरे, चौथे और पांचवें दिन आहार करते थे। आहार न करने से भगवान् के मन में किसी भी प्रकार की दुर्बलता उत्पन्न नहीं होती थी किन्तु वे केवल शरीर के निर्वाह के लिए आहार करते थे ॥७॥
हेय और उपादेय पदार्थों को जान कर भगवान महावीर स्वामी ने छद्मस्थ अवस्था में न स्वयं पाप किया, न दूसरों से करवाया और करते हुए को अच्छा भी नहीं जाना अर्थात् पाप कर्म करते हुए प्राणी की अनुमोदना तक नहीं की ॥८॥
| श्री आचारांग सूत्र 0000000000000000000000000000(३४३)

Page #367

गामं पविसे नगरं वा, घासमेसे कडे परवाए। सुविसुद्धमेसिया भगवं, आयतजोगयाए सेवित्था ॥९॥ अदु वायसा दिगिछत्ता, जे अन्ने रसेसिणो सत्ता । घासेणाए चिटुंति, सययं निवइए य पेहाए ॥१०॥ अदुवा माहणं च समणं, वा गामपिण्डोलगं च अतिहिं वा। सेवागमूसियारि वा, कुकुरं वावि विट्ठियं पुरओ ॥ ११ ॥ ... वित्तिच्छेयं वजन्तो, तेसिमप्पत्तियं परिहरन्तो। मन्दं परक्कमे भगवं, अहिंसमाणो घासमेसित्था ॥ १२ ॥ अवि सूइयं वा सुक्कं वा, सीयं पिंडं पुण्णकुम्मासं। . अदु बुक्कसं पुलागं वा, लद्धे पिंडे अलध्दे दविए ॥ १३ ॥ अवि झाइ से महावीरे, आसणत्थे अकुक्कुए झाणं । उड्ढे अहे तिरियं च, पेहमाणे समाहिमपडिन्ने ॥ १४ ॥ अकसाइ विगयगेही य सहरूवेसु अमुच्छिए झाइ । छउमत्थोऽवि परक्कममाणो, न पमायं सइंपिं कुवित्था ॥ १५ ॥ सयमेव अभिसमागम्म, आयतजोगमायसोहीए। अभिनिबुडे अमाइल्ले, आवकहं भगवं समियासी ॥ १६॥
एस विही अणुक्कतो, माहणेण मइमया । . बहुसो अपडिन्नेण, भगवया एवं रीयन्ति ॥ १७ ॥ त्ति बेमि। .
ग्रामं प्रविश्य नगरं वा ग्रासमेषयेत् कृतं - निष्पन्नं परार्थाय । सुविशुद्धमेषित्वा भगवान् आयतयोगतया - संयतयोगतया सेवितवान् ॥ ९ ॥
अथ श्लोकत्रयेण एषणाविधिमाह - अथ वायसा बुभुक्षार्ता येऽन्ये रसैषिणः पानार्थिनः पारापतादयः सत्त्वाः प्राणिनः । ग्रासैषणतया तिष्ठन्ति तान् सततं निपतितान् च प्रेक्ष्य ॥१०॥
(३४४ )OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOD1000 | श्री आचारांग सूत्र

Page #368

अथवा ब्राह्मणं च श्रमणं वा ग्रामपिण्डोलगं - द्रमकं चाऽतिथिं वा । श्वपाकं मार्जारीं वा कुर्कुरं बाऽपि विस्थितं पुरतः ॥ ११ ॥ वृत्तिच्छेदं वर्जयन् तेषामप्रीतिकं च परिहरन् । मन्दम् आहारार्थी पराक्रमते तथा भगवान् कुन्थुकादीन् अहिंसन् ग्रासमेषितवान् ॥ १२ ॥
अपि स्वेदितम् - आर्द्रीकृतं वा शुष्कं वा शीतं पिण्डं पुराणकुल्माषम् अथवा बुक्कसंगोधूममण्डकादि पुलाकं - यवनिष्पावादि वा लब्धे पिण्डे अलब्धे वा द्रविकः - रागद्वेषरहितः सन् आत्मानं दातारं वा नत जुगुप्सते ॥ १३ ॥
अपि तु ध्यायति स महावीर आसनस्थः अकौत्कुचः मुखविकारादिरहितो ध्यानम् । उर्ध्वमधस्तिर्यग् लोकस्य व्यवस्थितान् जीवपरमाण्वादीन् भावान् ध्येयरूपेण, कथंभूतः सन् इत्याह प्रेक्षमाणः समाधिमप्रतिज्ञः ॥ १.४ ॥
अकषायी विगतगृद्धिश्च शब्दरूपेष्वमूर्च्छितो ध्यायति । छद्मस्थोऽपि पराक्रममाणो न प्रमादं सकृदपि अकार्षीत् ॥ १५ ॥
स्वयमेव तत्त्वम् अभिसमागम्य तीर्थप्रवर्तनायोद्यतवान् आयतयोगं सुप्रणिहितयोगं आत्मशुद्ध्या । अभिनिर्वृत्तः शीतीभूतः अमायी यावत्कथं भगवान् समितं आसीत् ॥ १६ ॥ एष विधिरनुक्रान्तो भगवता रीयते - पराक्रमतेऽपरोऽपि मुमुक्षुरनेनैव पथा ॥ १७ ॥ इति
ब्रवीमि ।
अन्वयार्थ :- भगवं भगवान गामं - ग्राम वा अथवा नगरं नगरमा पविस्स प्रवेश रीने परट्टाए - जीभखोने भाटे कडं - हरेला घासं खहारनी एसे - गवेषणा डरता हता अने सुविसुद्धं सुविशुद्ध अर्थात् उगम उत्पादना अने भेषशाना घोषोथी रहित आहारनी एसिया - गवेसणा शोध उरीने आययजोगयाए भन - वयन - अयांना योगोनी स्थिरता पूर्व सेवित्था - ते खाहार सेवन डरता हता ॥ ८ ॥ दिच्छा भुजथी व्यास वायसा झगडा अदु - तथा रसेसिणो पाएगी पीवानी छावाना जे अण्णे - जीभ सत्ता प्राशी सययं सहा घासेसणाए - अन्नपासीने भांटे णिवइए - चिट्ठति - ४भीन ३५२ जेठेला हता पेहाए - तेने हेखीने च
अने माहणं - ब्रारंभ समणं - श्रम खावेला अतिथि सोवागं - थंडाल मूसियारिं विविहं - विविध प्रारना प्राशियोने पुरओ
-
गामपिंडोलगं - भिखारी अइहिं - जहारथी जिलाडी च अने कुक्कुरं - दुतरा सहि साभे ठियं - उभेला जी ने तेसि - तेनी वित्तिच्छेयं वृत्तिछेने वज्र्ज्जतो पता सेवा अर्थात् तेने अर्ध पत्र प्रारनी अंतराय तथा अप्पत्तियं - तेखोना मनमां को पए प्रझरनी अप्रीति ન કરતા એવા વા परिहरंतो - न थवा देता सेवा भगवं भगवान मंदं धीरे धीरे परक्कमे - त्यांथी
STEREOGnanananananananananana384)
-
-
-
·
-
-
-
-
-
-
-
-

Page #369

નિકળી જતા હતા ચ - અને હિંસનાળો - કુંથુ આદિ કોઈપણ પ્રાણીની હિંસા ન કરતા એવા પ્રભુ વાસં - આહાર પાનીની સત્યા - ગવેષણા શોધ કરતા હતા / ૧૦-૧૧૧૨ //
સૂફયં - દહીં વગેરેમાં પલાડેલા એવા વી - અથવા સુવ - સુકાયેલો એવો સીયપિs - ઠંડો આહાર તા - અથવા પુરાણમાd - ઘણા દિવસના સેવાયેલા ચના વગેરેનો આહાર યુવરુ - સાથવા અથવા માંડાના આહાર બહુ - અથવા પુના - જવ આદિ નીરસધાન્યના બનેલા જિs - આહારનું તને મળવા પર વા - અથવા બાદ - ન મળવા પર - પ્રભુ શાંત હતા // ૧૩ /
તે - તે મહાવીરે - પ્રભુ મહાવીરસ્વામી સાતત્ય - ઉત્કટુક - વિરાસન આદિ આસનોમાં બેસીને અશુન્શી - નિર્વિકાર ભાવથી જ્ઞાળે - ધર્મ - શુક્લધ્યાન શાન્ - ધરતા હતા ચ - અને સાહિં - સ્વયં ના અંત:કરણની શુદ્ધિને વેદનાળે - દેખતા એવા અsm - નિરીહ ભાવથી ૩ - ઉર્ધ્વલોક ગ - અધોલોક = - અને નિરિવું - તિર્યક્લોક તો - આ ત્રણે લોકના સ્વરૂપનું જ્ઞાય - ધ્યાનમાં વિચાર કરતા હતા, // ૧૪ ..
ગઝલ - કષાયરહિત વિનયહી - ગૃદ્ધિભાવરહિત 7 - અને સહેલું - શબ્દ રૂપ આદિ વિષયોમાં ગમુ૭િ - મૂર્શિત ન થતા સારું - સદા ધ્યાન મગ્ન રહેતા હતા. આ પ્રકારે પરવેજીમમાળો - શુભ અનુષ્ઠાનોમાં પરાક્રમ કરતા એવા પ્રભુએ છ૩મો વિ - છદ્મસ્થાવસ્થામાં સપિ - એક વાર પણ પમાડ્યું - પ્રમાદ - નહીં વિત્યા - કરેલ. // ૧૫ ||. - લયમેવ - સ્વયં અમલમાન - તત્ત્વોને સારી રીતે જાણીને ગાયોટ્ટિી - આત્મશુદ્ધિ દ્વારા ગાયનો - મન - વચન - કાયાના યોગોને પોતાના વશમાં કરીને બાળવુ - શાંત મફત્તે - માયારહિત માવાન - પ્રભુ માલદં - માવજીવ સાયં - પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિથી યુક્ત વાસી - હતા // ૧૬ //
મકથા -મતિમાનું બુદ્ધિશાળી સોળ - નિયાણારહિત માળા - માહણ માયા - પ્રભુ મહાવીર સ્વામીએ વાતો - ઘણીવાર - આ વિશી - વિધિનું અનુસરો - આચરણ કરેલ હતું. એટલે બીજા મોક્ષાર્થી આત્માઓએ પણ પર્વ - આ પ્રકારે રથતિ - આચરણ કરવું જોઈયે ત્તિ સેમિ - આ પ્રમાણે હું કહું છું / ૧૭ ||
ભાવાર્થ - ગ્રામ અથવા નગરમાં પ્રવેશ કરીને પ્રભુ ઉદ્ગમ અને ઉત્પાદનાદિના બધા દોષોથી રહિત શુદ્ધ આહારની ગવેષણા કરતા હતા, પછી મન - વચન - કાયા
(૨૪૬ થઈથJથઇથઈથ0666666666થી લાવાર
સૂત્ર

Page #370

ના યોગોની સ્થિરતા પૂર્વક તે આહારને વાપરતા હતા / ૯ // તે ભિક્ષા લેવા જતાં એવા પ્રભુને રસ્તામાં ભૂખથી વ્યાકુલ જે કાગડા આદિ પ્રાણી
અનાજ - પાણી માટે જમીન ઉપર બેઠેલા દેખાતા હતા તથા બ્રાહ્મણ - અન્યસાધુ - - ભિખારી - અતિથિ - ચંડાલ - બિલાડી અને કુતરા આદિ પ્રાણી કંઈક મલવાની આશાથી ઉભેલા દેખાતા હતા, તેઓને કોઈપણ પ્રકારની બાધા અને અંતરાય પંહોચાડયા વગર પ્રભુ ત્યાંથી ધીરે ધીરે ચાલી જતા હતા અને તે પ્રાણિયોના મનમાં જરા પણ અપ્રીતિ થવા દેતા નહોતા, કુંથુવા આદિ પ્રાણિયોની હિંસા ન કરતા એવા પ્રભુ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવા માટે ફરતા હતા // ૧૦-૧૧-૧૨ //
લુખ્ખો - સુકો અને ઠંડો કુલ્થી અથવા જુના તથા નીરસ ધાન્યનો બનેલ આહાર, જેવો પણ પ્રભુને આહાર મળી જતો તેઓ તેમાં સંતોષ માનતા હતા, આહાર મલવાં છતાં પણ અથવા ન મલવાં છતાં પણ પ્રભુ હંમેશા શાંત રહેતા હતા // ૧૩ / - પ્રભુ ઉત્કટુક - ગોદોહિકા - વીરાસન આદિ આસનોમાં બેસીને ધર્મ- શુક્લધ્યાન ધરતા હતા અને તેઓ સ્વયંના અંતઃકરણની શુદ્ધિને દેખતા એવા ઉર્ધ્વ - અધો – અને તિર્યફ આમ ત્રણે લોકના સ્વરૂપનું ચિંતન કરતા હતા . ૧૪ //
પ્રભુ મહાવીર સ્વામી અકષાયી હતા કારણ કે કષાયના ઉદયથી તેઓએ કોઈના પર પણ સ્વયંની ભૂકુટી વાંકી કરી નહોતી, તેઓ શબ્દાદિ વિષયોમાં આસક્ત થતાં નહોતા, અર્થાત્ અનુકૂળ વિષયોમાં રાગ અને પ્રતિકુળતામાં દ્વેષ કરતા નહોતા, તેઓ હંમેશા શુભઅનુષ્ઠાનમાં જ પ્રવૃત્ત રહેતા હતા, આ પ્રકારે તેઓએ છદ્મસ્થઅવસ્થામાં એકવાર પણ પ્રમાદનું સેવન કરેલ નહોતું / ૧૫ //
સંસારની અસારતા અને તત્ત્વોને સ્વયંમેવ સારી રીતે જાણીને તથા આત્મશુદ્ધિ દ્વારા મન - વચન - કાયાના યોગોને સ્વયંના વશમાં કરીને માયા રહિત અર્થાત્ ક્રોધાદિ કષાય ન કરતા એવા પ્રભુ હંમેશા શાંત તથા પાંચ સમિતિ અને ત્રણગુપ્તિથી યુક્ત હતા . ૧૬ In
પ્રભુ મહાવીરસમીએ પૂર્વોકત પ્રકારથી આચરણ કરેલ હતું, એટલે જ બીજા મોક્ષાર્થી પુરૂષોએ પણ તે જ પ્રકારે આચરણ કરવું જોઈયે એમ શ્રી સુધર્માસ્વામી સ્વયંના શિષ્ય જંબૂસ્વામીને કહે છે. // ૧૭ /
भावार्थ:- ग्राम अथवा नगर में प्रवेश करके भगवान् उद्गम, उत्पादनादि सब दोषों से रहित शुद्ध आहार की गवेषणा करते थे। फिर मन, वचन, काया के योगों की स्थिरता पूर्वक उस आहार का सेवन करते છે ?
શ્રી બાવાર સૂત્ર969696969696969696969696969(૨૪૭)

Page #371

भिक्षा लेने के लिए जाते हुए भगवान् को रास्ते में भूख से व्याकुल जो कौए आदि प्राणी दाना पानी के लिए जमीन पर बैठे हुए दिखाई देते थे तथा ब्राह्मण, श्रमण, भिखारी, अतिथि, चण्डाल, बिल्ली और कु. आदि प्राणी कुछ मिलने की आशा से खड़े दिखाई देते थे उनको किसी भी प्रकार की बाधा एवं अन्तरा पहुंचाये बिना भगवान् वहाँ से धीरे धीरे चले जाते थे और उन प्राणियों पर अपने मन में अप्रीति भी न ला थे । कुन्थु आदि प्राणियों की हिंसा न करते हुए भगवान् भिक्षाटन करते थे ||१० से १२॥
रूखा सूखा, 'ठण्डा कुलत्थी का अथवा पुराने तथा नीरस धान्यो का बना हुआ, जैसा भी आहार भगवान् को मिल जाता, वे उसी में सन्तोष करते थे। आहार के मिलने पर या न मिलने पर भगवान् सदा शान्त रहते थे ॥१३॥
भगवान् उत्कटुक, गोदोहिका, वीरासन आदि आसनों से बैठ कर धर्म ध्यान, शुक्ल ध्यान किया करते. थे और वे अपने अन्तःकरण की शुद्धि को देखते हुए ऊर्ध्व, अधो और तिर्यक् इन तीनों लोकों के स्वरूप का चिन्तन किया करते थे ||१४|
भगवान् महावीर स्वामी अकषायी थे क्योंकि कषाय के उदय से उन्होंने किसी पर भी अपनी भ्रुकुटी, टेढी नहीं की थी । वे शब्दादि विषयों में आसक्त नहीं होते थे अर्थात् अनुकूल विषयों में राग और प्रतिकूल में द्वेष नहीं करते थे । वे सदा शुभ अनुष्ठान में ही प्रवृत्त रहते थे। इस प्रकार उन्होंने छद्मस्थ अवस्था में एक बारे भी प्रमाद का सेवन नहीं किया था ॥१५॥
संसार की असारता और तत्त्वों को स्वयमेव भली प्रकार जान कर तथा आत्मशुद्धि द्वारा मन वचन काया के योगों को अपने वश में करके माया रहित अर्थात् क्रोधादि कषाय न करते हुए भगवान् सदा शान्त तथा पाँच समिति और तीन गुप्ति से युक्त थे ॥ १६ ॥
प्रभु महावीरस्वामीने पूर्वोक्त प्रकार से आचरण किया था, इसलिए दूसरे मोक्षार्थी पुरुषो को भी इसी प्रकार आचरण करना चाहिए, ऐसा श्री सुधर्मास्वामी अपने शिष्य जंबूस्वामी से कहते है ||१७||
प्रथम श्रुतस्कंध समाप्त
-: प्रशस्ति
:
૫. પૂજ્ય તપાગચ્છાચાર્ય આત્મ-કમલ-લબ્ધિ ભુવનતિલકભદ્રંકર અરૂણપ્રભસૂરીશ્વરના દિવ્યપાએ વિ.સં. ૨૦૬૫૫ વર્ષે શ્રી આચારાંગસૂત્રના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધનું સંપાદન તથા ગુજરાતી અનુવાદ મુનિવર્ય વિક્રમસેનવિજયએ પૂર્ણ કર્યો.
॥ शुभं भूयात् ॥
(३४८ popopopoppose श्री आचारांग सूत्र

Page #372
NRORTree STKHAB श्री शादीश्वराय नमः / श्री शंखेश्वर कार्यमाथाय नमः // श्री ॐकाराम मो नमः / यू. हाय-कमा लब्धि-भुवनतिलक शांकरसूरिभ्यो नमः // / विश्वमां प्रथम ॐकारमा पंच परमेष्ठी स्थापन 11 फुट ऊँचाई अने 8 फुट पहोलाई साथे नवनिर्मित श्री ॐकार जैन तीर्थ (भबंकरनगर) बडोदरा-अपदावार नेशनल हाइवे नं. 8 (हाइवे टच) पर आकार लई रहेन छे.. पुण्यानुबंधि पुण्य उपार्जननो महान लाभ RELESESERE आ तीर्थनां जिनालय निर्मापनी साथ साथे। पूज्य साधु-साध्वीजी भगवताना विहारधाम रूप.. मुखदिर, सुंदर उपाययो, तयार हे / आयतन धर्मशाला, भोजनशाला, विशाल ग्याछान होत, ( आदि निर्माणमा आरे . KazEXSIZETTEER