Book Title: Trishashti Shalaka Purush Charitra Part 1
Author(s): Ganesh Lalwani, Rajkumari Bengani
Publisher: Prakrit Bharti Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090513/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Yi , An Liao T T SET :: CC-27651SJG-Zhu Liao prathama parvagata TGI Q34aa-aSi [Ke Ke TS | -anuvAdakA .gaNeza lalavAnI Geng Si Fu Si SUE SUE JUISTE JUE prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura Si , 1751CT TOTT , inShi ,ITTWen Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta bhAratI puSpa : 62 triSaSTizalAkApuruSacarita prathama parvagata bhagavAna RSabhadeva-carita anuvAdaka : zrI gaNeza lalavAno evaM zrImatI rAjakumArI begAnI prakAzaka : prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura zrI jaina zvetAmbara nAkoDA pArzvanAtha tIrtha, mevAnagara Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: devendrarAja mehatA saciva, prAkRta bhAratI akAdamI 3826, yati zyAmalAla jI kA upAzraya, rAstA motIsiMha bhomiyAM, jayapura-302003 zrI pArasamala bhaMsAlI, adhyakSa, zrI jaina zvetAmbara nAkoDA pArzvanAtha tIrtha, po0 mevAnagara, sTe0 bAlotarA, jilA-bAr3amera-346025 prathama saMskaraNa : julAI, 1989 (ka) sarvAdhikAra prakAzakAdhIna mUlya : 100/ mudraka : arcanA prakAzana, ajamera - - TRISHAS HTI-SHALAKA-PURUSH CHARITA/ GANESHLALWANI/1989. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta bhAratI kI ora se apratima pratibhAdhAraka, kalikAla - sarvajJa, paramArhat kumArapAlapratibodhaka, svanAmadhanya zrI hemacandrAcArya racita triSaSTizalAkApuruSacarita kA prathama parva jisameM prathama tIrthaGkara zrI RSabhadeva bhagavAna kA carita guMphita hai, prAkRta-bhAratI ke puSpa saMkhyA 62 ke rUpa meM prastuta karate hue hameM hArdika prasannatA ho rahI hai / trizaSTi arthAt tiresaTha zalAkA-puruSa arthAt sarvokRSTa mahApuruSa, prathavA sRSTi meM utpanna hue yA hone vAle jo sarvazreSTha mahApuruSa hote haiM ve zalAkA puruSa kahalAte haiM / isa kAlacakra ke utsarpiNI aura avasarpiNI ke prArakoM meM pratyeka kAla meM sarvocca 63 mahApuruSoM kI gaNanA kI gaI hai, kI jAtI thI aura kI jAtI rahegI / isI niyamAnusAra isa avasarpiNI ke jo 63 mahApuruSa hue haiM unameM 24 tIrthaGkara, 12 cakravartI, 6 vAsudeva, 6 prativAsudeva aura 9 baladevoM kI gaNanA kI jAtI hai / inhIM 63 mahApuruSoM ke jIvana caritoM kA saMkalana isa 'trizaSTizalAkApuruSacarita' ke antargata kiyA gayA hai| AcArya hemacandra ne ise 10 parvoM meM vibhakta kiyA hai jinameM RSabhadeva se lekara mahAvIra paryanta mahApuruSoM ke jIvana-carita saMgRhIta haiM / prathama parva 6 sargoM meM vibhakta hai jisameM prathama tIrthaGkara bhagavAna AdinAtha kA sAMgopAMga jIvana gUMthA gayA hai / pUrva meM prAcArya zIlAMka ne 'cauppana mahApuruSa cariyaM' nAma se ina 63 mahApuruSoM ke jIvana kA prAkRta bhASA meM praNayana kiyA thA / zIlAMka ne 9 prativAsudevoM kI gaNanA svatantra rUpa se nahIM kI, ataH 63 ke sthAna para 54 mahApuruSoM kI jIvanagAthA hI usameM sammilita thI / prAcArya hemacandra 12vIM zatAbdI ke eka anupameya sArasvata putra the, kaheM to pratyukti na hogI / inakI lekhinI se sAhitya kI koI bhI vidhA prachUtI nahIM rahI / vyAkaraNa, kAvya, koSa, alaMkAra, chanda:zAstra, nyAya, darzana, yoga, stotra Adi pratyeka vidhA para apanI svatantra, maulika evaM ciMtanapUrNa lekhinI kA saphala prayoga unhoMne kiyA | AcArya hemacandra na kevala sAhityakAra hI the apitu jaina Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma ke eka diggaja prAcArya bhI the| mahAvIra kI vANI ke pracAraprasAra meM ahiMsA kA sarvatra vyApaka sakArAtmaka prayoga ho isa dRSTi se ve cAlukyavaMzIya rAjAroM ke samparka meM bhI sajagatA se Ae aura siddharAja jayasiMha tathA paramArhat kumArapAla jaise rAjarSiyoM ko prabhAvita kiyA aura sarvadharmasamanvaya tathA vizAla rAjya meM ahiMsA kA amArI paTaha ke rUpa meM udghoSa bhI krvaayaa| jaina paramparA ke hote hue bhI unhoMne mahAdeva ko bhI jina ke rUpa meM mAlekhita kara unakI bhI stavanA kI / hemacandra na kevala sArvadezIya vidvAn hI the, apitu unhoMne gurjara dharA meM ahiMsA, karuNA, prema ke sAtha gurjara bhASA ko jo anupama asmitA pradAna kI yaha unakI upalabdhiyoM kI parAkASThA thii| ___ mahApuruSoM ke jIvanacarita ko paurANika AkhyAna kaha sakate hai / paurANika hote hue bhI AcArya ne isa carita-kAvya ko sAhityazAstra ke niyamAnusAra mahAkAvya ke rUpa meM sampAdita karane kA abhUtapUrva prayoga kiyA hai aura isameM ve pUrNatayA saphala bhI hue haiN| yaha grantha chattIsa hajAra zloka parimAraNa kA hai| isa grantha kI racanA kA uddezya spaSTa karate hue hemacandra svayaM grantha kI prazasti meM likhate haiM _ 'cedi; dazArNa, mAlava, mahArASTra, siMdha aura anya aneka durgama dezoM ko apane bhujabala se parAjita karane vAle paramArhat cAlukyakulotpanna kumArapAla rAjarSi ne eka samaya prAcArya hemacaMdra sUri se vinayapUrvaka kahA-'he svAmin ! niSkAraNa paropakAra kI buddhi dhAraNa karane vAle ApakI AjJA se maiMne naraka gati ke prAyuSya ke nimitta-kAraNa mRgayA, jUyA, madirA Adi durguNoM kA mere rAjya meM se pUrNataH niSedha kara diyA hai tathA putrarahita mRtyu prApta parivAroM ke dhana ko bhI maiMne tyAga diyA hai tathA isa pRthvI ko arihaMta ke caityoM se suzobhita evaM maMDita kara diyA hai ataH vartamAna kAla meM ApakI kRpA se maiM saMprati rAjA jaisA ho gayA huuN| mere pUrvaja mahArAja siddharAja jayasiMha kI bhaktiyukta prArthanA se prApane paMcAMgIpUrNa 'siddhahemazabdAnuzAsana' kI racanA kii| bhagavan! Apane mere lie nirmala 'yogazAstra' kI racanA kI aura janopakAra ke lie 'dvayAzraya kAvya, chaMdonuzAsana, kAvyAnuzAsana aura nAma-saMgraha (koSa) pramukha aneka granthoM kI racanA kii| ataH he prAcArya ! prApa svayaM (I) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI logoM para upakAra karane ke lie kaTibaddha haiM / merI prArthanA hai ki mere jaise manuSya ko pratibodha dene ke lie 63 zalAkA-puruSoM ke carita para prakAza DAleM / ' isase spaSTa hai ki rAjarSi kumArapAla ke prAgraha se hI AcArya hemacandra ne isa grantha kI racanA unake adhyayana hetu kI thI / pUrvAGkita granthoM kI racanA ke anantara isakI racanA hone se isakA racanAkAla vikrama saMvat 1220 ke nikaTa hI svIkArya hotA hai / yaha grantha hemacandrAcArya kI prauDhAvasthA kI racanA hai aura isa kAraNa isameM unake lokajIvana ke anubhavoM tathA mAnava svabhAva kI gaharI pakar3a kI jhalaka milatI hai / yahI kAraNa hai ki kAla kI iyattA meM baMdhI purANakathAoM meM idhara-udhara bikhare unake vicArakaraNa kAlAtIta haiM / yathA 'zatru bhAvanA rahita brAhmaNa, beImAnIrahita vaNika, IrSyArahita pra emI, vyAdhirahita zarIra, dhanavAna - vidvAn, ahaMkAra rahita guNavAn, capalatArahita nArI tathA caritravAn rAjaputra bar3I kaThinAI se dekhane meM Ate haiM / ' zrI gaNeza lalavAnI isa pustaka ke anuvAdaka haiM / ye bahuvidha vidhAoM ke saphala zilpI haiM / inhoMne isakA baMgalA bhASA meM anubAda kiyA thA aura usI kA hindI rUpAntaraNa zrImatI rAjakumArI begAnI ne saphalatA ke sAtha kiyA hai / zabdAvalI meM komalakAnta padAvalI aura prAMjalatA pUrNarUpeNa samAviSTa hai / isake sampAdana meM yaha vizeSa rUpa se dhyAna rakhA gayA hai ki anuvAda kauna se padya se kauna se padya taka kA hai, yaha saMketa pratyeka gadyAMza ke anta meM diyA gayA hai / hama zrI gaNeza lalavAnI aura zrImatI rAjakumArI begAnI ke pratyanta prabhArI haiM ki inhoMne isake prakAzana kA zreya prAkRta-bhAratI ko pradAna kiyA aura hama unase pUrNarUpeNa prAzA karate haiM ki isI bhA~ti zeSa 9 parvoM kA anuvAda bhI hameM zIghra hI pradAna kareM jisase hama yaha sampUrNa grantha dhIre-dhIre pAThakoM ke samakSa prastuta kara sakeM / devendrarAja mehatA saciva adhyakSa jaina zve0 nAkoDA prAkRta bhAratI akAdamI prAkRta bhAratI akAdamI pArzvanAtha tIrtha mevAnagara jayapura jayapura pArasamala bhaMsAlI ma0 vinayasAgara nidezaka ( u ) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakIya bhUmikA kalikAla-sarvajJa zrI hemacandra sUri dvArA likhita trizaSTizalAkA-zalAkA-carita dasa parva meM vibhakta 34000 zloka parimANa hai| isameM tresaTha zalAkA-puruSoM kA jIvanavRtta grathita hai jo ki isa avasarpiNI kAla meM utpanna hue aura vizva ke itihAsa meM apanI pahacAna sthApita kara ge| ve haiM-24 tIrthaMkara, 12 cakravartI, 9 vAsudeva, 6 baladeva aura 9 prati vAsudeva / ina vesaTha zalAkApuruSoM kA jIvana vRtta samAna rUpa se vivRta nahIM hai / kisI kA choTA hai to kisI kA bdd'aa| yaha svAbhAvika hI hai kAraNa kisI kA jIvana ghaTanA-bahula hai, vividhatA lie hue hai to kisI kA km| para isameM jo loka-prakathAoM kA samAveza humA hai sAtha hI sAtha jaina dharma ke tattvoM kI vivati hai, vaha apane Apa meM anUThI hai| hemandracArya kA paricaya denA mujhe aAvazyaka nahIM lagatA kAraNa jaina sAhitya ke premI sabhI unase paricita haiN| para yaha avazya kahanA cAhUMgA ki unakI pratibhA jitanI vizAla thI usa tulanA meM unakA samAdara nahIM huaa| ve kevala bhArata ke hI nahIM, vizva ke ucca koTi ke pratibhAdharoM meM eka haiN| unhoMne apanI bahumukhI pratibhA se na kevala bhArata kA hI nAma U~cA kiyA balki vizva sAhitya ko bhI samRddha kiyA hai| yaha grantha anya purANoM kI bhA~ti anuSTup chaMda meM racita hai| isa mahAn grantha ko ana dita karane kI kalpanA bhI maiMne kabhI nahIM kI thii| Aja se nau sAla pahale kI bAta hai| merA eka mitra mujhase pAkara bolA ki 'karuNA prakAzanI' ne IzAna ghoSa kI jAtakakathA kA baMgAnuvAda mudrita kiyA hai| aisI jAtaka-kathA yadi jaina sAhitya meM ho to usakA anuvAda bhI ve prakAzita karanA cAhate haiM / buddha kI jAtakakathA ke anurUpa jAtakakathA to hamAre sAhitya meM hai Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM / phira bhI triSaSTi-zalAkA - puruSacarita kI ora unakA dhyAna AkRSTa karate hue kahA ki isameM hamAre zalAkApuruSoM kA vartamAna va pratIta jIvana vivRta hai / unhoMne usakA anuvAda turanta mAMgA / para vaha kahA~ sambhava thA / parantu maiMne usa dina nizcita kara liyA thA ki isa carita kA kucha na kucha anuvAda pratidina karU~gA aura vaisA hI karanA prArambha kiyA tathA usa anuvAda ko 'zravaraNa' (baMgalA mAsika ) meM prakAzita karane lgaa| usI kA hindI rUpAntara zrImatI rAjakumArI begAnI sAtha-sAtha karatI gayIM jise ki maiM 'titthayara' (hindI mAsika ) meM prakAzita karane lagA / saubhAgya se mahopAdhyAya zrI vinayasAgarajI paryUSaNa parva ke lie jaba-jaba kalakattA prAte haiM taba-taba jaina bhavana meM hI Thaharate haiM / unhoMne jaba isa hindI rUpAntara ko dekhA to kahA ki isa hindI rUpAntara meM baMgalA kA miThAsa A gayA hai / kahA~ taka yaha satya hai yaha to maiM nahIM jAnatA; para unake utsAha se isa mahAn grantha kA prathama parva 'prAkRta bhAratI', jayapura se prakAzita ho rahA hai / isake lie maiM unakA aura 'prAkRta bhAratI' kA kRtajJa hU~ / mere anuvAda meM truTiyA~ raha jAnA sambhava hai para yaha grantha mahopAdhyAya zrI vinayasAgarajI ke hAtha se sampAdita hokara nikala rahA hai isase maiM kucha prAzvasta hUM / ( e ) - gaNeza lalavAnI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama prathama parva prathama sarga prathama bhava dvitIya bhava tRtIya bhava paMcama bhava SaSTha bhava saptama bhava aSTama bhava dvitIya sarga 177 tRtIya sarga caturtha sarga paMcama sarga SaSTha sarbha 228 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triSaSTizalAkApuruSacaritam zrI AdinAtha carita prathama parva prathama sarga 1 jo sabake pUjya haiM, mokSa rUpI lakSmI ke lie nivAsa rUpa haiM, jo svarga, mRtyU aura pAtAla loka ke Izvara haiM unhIM arihaMta deva kA maiM dhyAna dharatA huuN| __(zloka 1) 2 jo saba kSetroM meM saba kAloM (bhUta, bhaviSya, vartamAna) meM nAma, sthApanA, dravya aura bhAva nikSepa se tInoM lokoM ko pavitra karate haiM unhIM arihaMta deva kI maiM upAsanA karatA huuN| (zloka 2) 3 jo pRthvIpatiyoM ke madhya prathama haiM, jo tyAgavatiyoM meM bhI prathama haiM aura prathama tIrthaMkara haiM una RSabhadeva bhagavAna kI maiM stuti karatA huuN| ___ (zloka 3) 4 vizvarUpa kamala sarovara meM jo mArtaNDa rUpa haiM, jinake nirmala, kevala jJAna rUpI darpaNa meM triloka pratibimbita hotA hai una grahaMta ajitanAtha kI maiM stuti karatA huuN| (zloka 4) 5 bhavyajIva rUpI udyAna ko siMcita karane ke lie jagatpati zrI sambhavanAtha ke mukha se niHsRta jaladhArA rUpI jo vANI hai vaha vANI sarvadA yazasvI ho| (zloka 5) 6 anekAnta rUpI samudra ko ullasita karane meM candra tulya haiM ve bhagavAna abhinandana svAmI AnandadAyI bneN| (zloka 6) 7 devagaNoM ke mukuTa kI maNiyoM kI prabhA meM pradIpta jinake caraNa-nakha haiM, ve bhagavAna sumatinAtha tumhArI icchA pUrNa kreN| ___ (zloka 7) 8 kAmakrodhAdi rUpI antaraMga vairiyoM ke manthana hetu kopa-prabalatA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] ke kAraNa jinake zarIra ne aruNa varNa dhAraNa kiyA hai ve padmaprabha tumhArA kalyANa kareM / ( zloka 8 ) 9 catuvidha saMgharUpa AkAza meM jo sUrya kI bhAMti dedIpyamAna hai, jinake caraNa indra dvArA pUjita haiM, una supArzvanAtha ko maiM namaskAra karatA hU~ / ( zloka 9 ) 10 candrakaumudI kI bhA~ti ujjvala candraprabha bhagavAna kI jo mUrti hai, use dekhane se lagatA hai jaise zukla dhyAna hI mUrtimaMta ho uThA hai, vaha mUrti tumhAre jJAna-lAbha kA kAraNa bane / ( zloka 10 ) 11 jo kevalajJAna ke prabhAva se jagat ko karAmalakavat jAnate haiM aura jo acintanIya prabhAva ke AdhAra haiM ve suvidhinAtha tumheM bodha pradAna kareM / ( zloka 11 ) 12 prANI mAtra meM prAnanda-aMkura vikasita karane meM jo navIna jalada tulya haiM, jo syAdavAda rUpI amRta kA varSaNa karate haiM ve zItalanAtha tumhArI rakSA kareM / ( zloka 12 ) 13 jinakA darzana saMsAra rUpI rogoM se pIr3ita logoM ke lie vaidya kI bhAMti hai, jo niHzreyasa rUpa se mokSa rUpI lakSmI ke pati haiM ve zreyAMsanAtha tumhAre kalyANa kA kAraNa baneM / ( zloka 13 ) 14 jo samasta vizva ke kalyANakArI haiM, jinhoMne tIrthaMkara rUpa nAma karma prApta kiyA hai aura jo surAsura nara pUjita haiM ve vAsupUjya tumhArI rakSA kareM | ( zloka 14 ) 15 nirmAlya cUrNa kI bhAMti jagat jana ke citta rUpI vAri ko jo nirmala karate haiM unhIM vimalanAtha kI vANI jayayukta ho / ( zloka 15 ) 16 jinakA karuraNA rUpa vAri svayaMbhUramaNa nAmaka samudra jala kA pratispardhI hai ve anantanAtha asIma mokSa rUpI lakSmI tumheM pradAna kareM / ( zloka 16 ) 17 zarIradhArI jovoM ke lie kalpavRkSa kI bhAMti jo abhIpsita Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 vastu pradAna karate haiM aura dAna, zIla, tapa, bhAva rUpa dharma ke upadezaka haiM una dharmanAtha svAmI kI hama upAsanA karate haiM / ( zloka 17 ) 18 jinakI vANI rUpI candrikA samasta diksamUha ko nirmala karatI hai, jinakA lAMchana mRga hai ve zAntinAtha grajJAnarUpa andhakAra ko zAnta kara tumheM zAnti pradAna kareM / ( zloka 18 ) 19 jo pratizaya rUpa Rddhi sampanna haiM, surAsuranara ke advitIya svAmI haiM ve kunthunAtha tumhAre kalyANarUpa lakSmI prApti kA kAraNa baneM / ( zloka 19 ) kAlacakra ke caturtha grArA rUpa AkAza meM jo mArtaNDa rUpa haiM ve bhagavAna aranAtha tumheM caturtha puruSArtha rUpa (mokSa) lakSmI sahita vilAsa kI abhivRddhi kareM / ( zloka 20 ) 21 navIna megha ke udaya se jisa prakAra mayUra prAnandita ho jAtA hai usI prakAra jinheM dekhane mAtra se sura-asura narapAloM ke citta grAnandita ho jAte haiM aura jo karmarUpI aTavI ke utkhAta meM matta hAthI kI bhAMti hai usa mallInAtha kA maiM stavana karatA hU~ / ( zloka 21 ) 22 jinakI vANI moha nidrA prasupta prANiyoM ke lie prabhAtI rUpa hai una muni suvrata svAmI kA maiM stavana karatA hU~ / ( zloka 22 ) 23 praraNAna karate samaya jinake caraNoM kI nakhaprabhA nikhila janoM ke mastaka para par3atI hai aura jo jaladhArA kI bhAMti unake hRdaya ko nirmala karato hai una neminAtha bhagavAna ke caraNoM kI nakhaprabhA tumhArI rakSA kare / ( zloka 23 ) 24 yaduvaMza rUpI samudra ke lie jo candramA rUpa haiM aura karmarUpa araNya ke lie hutAzana svarUpa haiM ve ariSTanemi bhagavAna tumhAre ariSTa yA duHkhoM ko dUra kareM / ( zloka 24 ) 25 kamaTha aura dharaNendra donoM apanA-apanA kArya karate haiM; kintu donoM hI ke prati jinakA manobhAva ekarUpa hai ve pArzvanAtha bhagavAna tumhArA kalyANa kareM / (zloka 25) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ] 26 jinake nayana - tArAnoM meM kRtAparAdhI ke prati bhI dayAbhAva prasphuTita hai aura isI kAraNa jinake nayana pallava ISat vASpArdra haiM unhIM bhagavAna mahAvIra ke nayana kalyANavarSI baneM / ( zloka 26 ) Upara caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti kI gayI hai / inhIM caubIsa tIrthaMkaroM ke samaya bAraha cakravartI, nau arddha - cakravartI (vAsudeva), nau baladeva aura nau prati - vAsudeva hue haiM / ina sabhI ne isI pravasarpiNI kAla meM isI bharata kSetra meM janma grahaNa kiyA hai / inheM triSaSTi zalAkApuruSa kahakara abhihita kiyA jAtA hai / inameM kaiyoM ne mokSa prApta kiyA hai, kaI bhaviSya meM kareMge / aise hI zalAkApuruSatva sampanna mahAtmAnoM ke caritra kA aba maiM varNana karU~gA / kyoMki mahAtmAoM kA caritra - kIrtana kalyANa aura mokSa prApti kA kAraNa hotA hai / ( zloka 27 - 29 ) sarvaprathama Ate haiM bhagavAna RSabha / inhoMne jisa bhava meM samyaktva prApta kiyA usI bhava kathA kA maiM prArambha karatA hUM / use hI unakA prathama bhava kahakara ullekha karatA hU~ / ( zloka 30 ) prathama bhava jambUdvIpa nAma kA eka vRhad dvIpa hai - jisake cAroM ora eka ke bAda eka asaMkhya valayAkRti samudra aura dvIpa haiM / jambUdvIpa vedikA ke prAkAra dvArA veSTita aura nadI, kSetra evaM varSadhara parvata dvArA suzobhita hai / ThIka isake madhya meM suvarNa aura ratnajar3ita meru parvata vartamAna hai / meru parvata ko jambUdvIpa kI nAbhi kaha sakate haiM / ( zloka 31-32) yaha meru parvata eka lAkha yojana U~cA aura tIna mekhalAoM dvArA suzobhita hai / prathama mekhalA meM nandana vana, dvitIya mekhalA meM somanasa vana ra tRtIya mekhalA meM pANDuka vana hai / isakI cUlikA cAlIsa yojana vistRta aura bahujinAlayoM se zobhita hai / ( zloka 33) meru parvata ke pazcima meM videha kSetra hai vahAM kSititrapratiSThitapura nAmaka eka nagara thA / usa nagara ko bhU-maNDala kA alaMkAra svarUpa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 5 ( zloka 34 ) rAjya karate the / jAgRta the / ( zloka 35 ) kahA jAtA thA / usI nagara meM prasannacandra nAmaka eka rAjA unakA aizvarya indra tulya thA aura dharma-karma meM ve sarvadA 1 usa samaya usI nagara meM dhana nAmaka eka zreSThI rahatA thA / jisa prakAra samudra sabhI nadiyoM kA prAzraya sthala hai usI prakAra ve bhI samasta sampattiyoM ke Azraya sthala the / unakA yaza bhI dUra-dUra taka vistRta thA / una mahattvAkAMkSI zreSThI ke pAsa itanA dhana thA ki usakI kalpanA bhI hara eka ke lie kaThina thI / cA~da kI candrikA kI bhA~ti vaha dhana paropakAra meM niyojita rahatA thA / kahA jAtA hai dhana zreSThI rUpI parvata se sadAcAra rUpI nadI pravAhita hokara samasta pRthvI ko pavitra karatI thI / ve sabake sevya the / unameM apane yazasvI vRkSa ko aMkurita karane ke lie gambhIratA, udAratA aura dhairyarUpI uttama bIja the / unake gRha meM rAzi rAzi dhAna kI bhA~ti ratna par3e rahate the aura Dhera ke Dhera divya vastra / jisa prakAra jalajantuoM se jala kI zobhA bar3hatI hai usI prakAra ghor3A, khaccara, U~Ta yadi vAhanoM se unake ghara kI zobhA vRddhigata hotI rahatI thI / deha meM jisa taraha prANa vAyu mukhya hotI hai usI prakAra dhanI, guNI, yazasviyoM meM ve bhI mukhya the / jisa prakAra mahAsarovara ke nikaTa kI bhUmi bharane ke jala se prAplAvita rahatI hai usI prakAra zreSThI ke karmacArIgaNa bhI dhana aura aizvarya se prAplAvita rahate the / arthAt unake adhInastha koI bhI daridra nahIM thA / (zloka 36-43) 1 eka dina zreSThIne paNyadravya lekara basantapura jAnA sthira kiyA / usa samaya ve sAkSAt mUrtimAna utsAha se lagate the / unhoMne samasta nagara meM yaha ghoSaNA karavA dI, 'dhana zreSThI basantapura jA rahe haiN| jisakI icchA ho ve unake sAtha jA sakate haiN| jisake pAsa pAtra nahIM hai use ve pAtra deMge, jisake pAsa vAhana nahIM hai use ve vAhana deMge. jinheM sahAyatA kI AvazyakatA hogI unheM ve sahAyatA deMge aura jinake pAsa pAtheya nahIM hai unheM ve pAtheya deNge| yAtrA meM cora, Dakaina aura hiMsra pazutroM se unakI rakSA kareMge aura jo azakta evaM asvastha hoMge unakI apane bhAI kI taraha sevA zuzrUSA kareMge / ' (zloka 44-48 ) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 ] anantara kula-vadhutroM kI kalyANakArI mAMgalika kriyA niSpanna hote hI ve ratha para ArohaNa kara zubha muhUrtta meM ghara se nikala kara nagara ke bAhara A ge| ( zloka 49 ) yAtrA ke pUrva tUrya-vAdana kiyA gayA / saMketa samajhakara jinheM basaMtapura jAnA thA ve ekatra ho gae / tUrya zabda ko yAtrA kA zahara se bAhara Akara ( zloka 50 ) dharma se pavitra upasthita hue / ( zloka 51-52) ThIka usI samaya sAdhucaryA aura pRthvI ko karate hue dharmaghoSa prAcArya zreSThI ke pAsa grAkara unakA mukha sUrya kI bhA~ti pradIpta thA / unheM dekhate hI zra eSThI uTha khar3e hue aura vidhipUrvaka hAtha jor3akara vandanA karate hue unake grAgamana kA kAraNa pUchA / AcArya bole--'hama tumhAre sAtha basantapura jAe~ge / ' ( zloka 53 ) yaha sunate hI zreSThI ne uttara diyA- 'bhagavan, maiM grAja dhanya ho gayA / jisa prakAra ke dharmAtmA vyakti ko sAtha lenA Avazyaka thA vaise dharmAtmA Apa svayaM upasthita ho ge| Apa saharSa mere sAtha caleM / ' (zloka 54 ) taduparAMta unhoMne rasoie ko bulAkara kahAlie anna-jala sadaiva prastuta rakhanA / ' 'tuma loga inake ( zloka 55 ) grAcArya bole - 'sAdhu to vahI granna-jala grahaNa karatA hai jo usake lie prastuta nahIM kiyA jAtA, karAyA bhI nahIM jAtA, karane kA saMkalpa bhI nahIM kiyA jAtA / kUpa vApI aura sarovara kA jala agni Adi dvArA gracitta na hone taka sAdhu grahaNa nahIM karate, jaina zAsana kA yahI vidhAna hai / ' ( zloka 56-57) usI samaya kisI ne eka thAla grAma zreSThI ke sammukha lAkara upasthita kiyA / una pake hue grAmoM kA raMga saMdhyAkAlIna sUrya ke raMga meM raMge megha kI bhA~ti thA / ( zloka 58 ) grAnandamanA zreSThI ne prAcArya se kahA - 'bhagavan, grApa ina phaloM ko grahaNa kara mujhe kRtArtha kareM / ' ( zloka 59 ) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7 prAcArya bole-'he zraddhAvAna zreSThI, ina sacitta phaloM ko khAnA to dUra, sAdhuoM ke lie to inakA chUnA bhI niSiddha hai / ' (zloka 60) zreSThI ne kahA-'aApane bar3A hI kaThora vrata grahaNa kiyA hai| aise kaThina vrata kA pAlana karanA duSkara hai| catura vyakti bhI yadi pramAdI ho to eka dina bhI pAla nahIM sktaa| phira bhI pApa mere sAtha clie| maiM Apako vahI AhAra dUMgA jo Apake lie grahaNIya hogaa|' aisA kahakara vandanA ke pazcAt usane prAcArya ko vidA kiyA / (zloka 61-62) jvAra ke samaya caMcala umimAlAoM se samudra jisa prakAra agrasara hotA hai zreSThI bhI uso prakAra vegavAna azva, U~Ta, zakaTa, balada sahita agrasara hue| AcArya bhI ziSya parivAra sahita unake sAtha ho ge| prAcArya sahita ziSya aise lagate the jaise mUlaguNa aura uttaraguNa mUrtimaMta ho gae haiN| (zloka 63-64) __ saMgha ke prAge dhana zreSThI jA rahe the aura pIche unake mitra maNibhadra evaM donoM prora azvArohI senaa| usa samaya AkAza zreSThI ke zveta chatroM se kahIM zaratkAlIna zubhra meghamAlAoM se pAcchAdita to kahIM mayUrapaMkha ke tane hue chatroM se varSAkAlIna meghamAlAoM se prAvata-sA pratIta ho rahA thA / vyavasAya ke lie jo paNya dravya lie the U~Ta, balada, gardabha unheM isa prakAra vahana kara rahe the jaise ghanavAta pRthvI ko vahana karatA hai| (zloka 65-67) dratagati ke kAraNa U~ToM ke paira kaba uThate the aura kaba bhUmi sparza karate the samajha ho nahIM par3a rahA thA / lagatA thA jaise ve hariNa haiM / khaccaroM kI pITha para rakhe hue thaile isa prakAra uchalate the mAno ve ur3ate hue pakSI ke Daine haiM / (zloka 68) var3e-bar3e zakaTa, jinameM baiThe yuvakagaNa khela-kUda bhI kara sakeM jaba calate the to lagatA thA jaise bar3I-bar3I aTTAlikAe~ hI cala rahI hoN| __ (zloka 69) jalavahanakArI vahada skandha vAle mahiSoM ko dekhakara lagatA thA jaise aAkAza ke megha hI pRthvI para utara pAe haiM aura pipAsugroM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zloka 72) kI tRSA nivAraNa kara rahe haiM / (zloka 70) paNya dravyoM se bharI huI gAr3I calate samaya isa prakAra aAvAja karatI thI mAno unake bhAra meM dabakara pRthvI hI cItkAra kara rahI hai| (zloka 71) balada, U~Ta aura ghor3oM ke khuroM se ur3I huI dhUla ne AkAza ko dina meM bhI isa prakAra andhakAramaya banA diyA thA jo ki sUI se hI bIMdhA jA ske| baladoM ke gale meM ba~dhI huI ghaNTiyoM kI AvAja se jaisa diGa mukha bhI badhira-sA ho gayA thaa| camarI mRga zAvaka sahita una zabdoM se bhayabhIta hokara dUra khar3e udgrIva se dekha rahe the ki yaha zabda kahA~ se A rahA hai ? (zloka 73) atyadhika bhAra vahana karane ke kAraNa U~TagaNa apanI gardanaTer3hI kara-karake vRkSa ke agrabhAgoM ko cATa rahe the| (zloka 74) jinakI pIThoM para paNya bhare thaile the ve gardabha kAna khar3A kara, gardana sIdhI kara calane ke samaya eka dUsare ko kATate the aura pIche raha jAte the| (zloka 75) astradhArI rakSakoM ke dvArA pariveSTita zreSThI isa bhAMti jA rahe the jaise ve vajra nirmita pIMjar3e meM baiThe hoN| maNidhArI sarpo se jisa prakAra loga dUra rahate haiM usI prakAra cora-Daketa bhI paNyavAhI usa sArtha se dUra rahate the| (zloka 77) zreSThI dhanI-nirdhana sabhI kA yogakSema samAna bhAva se vahana kara rahe the evaM sabake sAtha isa prakAra jA rahe the jaise hastIyUtha ke sAtha yUthapati hAthI calatA hai| sabhI prAnanda-pulakita netroM se unakA Adara-satkAra karate the| sUrya kI bhA~ti pratidina ve Age se Age bar3hate jAte the| (zloka 78-79) isa prakAra jAte-jAte rAtri ko choTA karane vAlA, nada, nadI, sarovara ko zuSka banA dene vAlA aura paryaTakoM ke lie klezakara bhISaNa grISmakAla yA upasthita huA / vizAla bhaTTI meM jalatI huI agni kI bhAMti asahya garma havA pravAhita hone lagI, sUrya aMgAre-sI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 9 dhUpa cAroM ora prasArita karane lagA / sArtha ne patha ke donoM cora ke vRkSoM ke nIce vizrAma le lekara grAge bar3hanA prArambha kiyA / jo pyAse hote ve pyAU se pAnI pI-pIkara vRkSoM ke nIce kucha dera so jAte / mahiSoM kI jIbheM isa prakAra bAhara nikalane lagIM jaise niHzvAsa hI unheM bAhara dhakkA de rahA hai / jo unheM calA rahe the unakI mAra kA bhI bhaya na kara ve kIcar3a kAde meM utarane lage / sArathI ke cAbuka se piTane para bhI usakI upekSA kara balada dUravartI vRkSoM kI chAyA meM jAkara khar3e hone lage / garama lauhazalAkAoM se jisa prakAra moma pighala jAtA hai usI prakAra sUrya kI uttapta kiraNoM ke sparza se manuSyoM kI deha se svedadhArA pravAhita hone lagI / patha kI dhUla gragnikuNDa kI rAkha kI bhAMti uSNa ho gayI / sArtha ke sAtha jo striyA~ thIM ve rAha meM jalAzaya dekhate hI usameM utara kara snAna karane lagIM aura padmanAla ukhAr3a kara gale meM lapeTane lagIM / pasIne se unake paridhAna vastra bhIgakara isa prakAra deha se saTe jA rahe the lagatA jaise abhI-abhI snAna kara ve gIle vastroM meM hI cala rahI haiM / manuSya DAka, tAr3a, hiMtAla, kamala aura kadalI ke patroM se havA kara kara pasInA sukhAne lage / (zloka 80-89 ) grISma ke pazcAt grISma kI hI bhA~ti patha ke lie vighnakArI varSA Rtu kA grAvirbhAva huA / yakSa kI bhAMti virATa dhanuSa lie aura jaladhArA rUpa vANa barasAte hue megha grAkAza meM chA gae / sArtha ke samasta loga bhayabhIta se usI ora dekhane lage / bAlaka jisa prakAra adhajalI lakar3I ghumA ghumAkara bhaya dikhAte haiM usI prakAra bijalI camaka camaka kara unheM DarAne lagI / varSA ke jala se umar3o huI jaladhArA nadI ke kagAroM kI bhA~ti pathikoM ke citta ko bhI bhaMga kara rahI thI / vRSTi ke jala meM U~cI-nIcI dharatI eka samAna ho gayI thI / saca hI to kahA hai ki jala jaba bar3ha jAtA hai to viveka kho detA hai | ( dUsarA artha - mUrkha unnati karane para bhI viveka ko prApta nahIM karatA / ) ( zloka 90-94 ) jala, kIcar3a aura kA~ToM se patha durgama ho gayA thA / ataH eka yojana patha atikrama karane para lagatA jaise eka sau yojana patha atikrama karAe haiM / manuSya ghuTanoM taka jala meM isa prakAra cala Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] rahe the mAno abhI-abhI kaida se mukta hokara Ae haiM (pA~voM meM bhArI-bhArI ber3iyA~ hone ke kAraNa kaidI jaise dhIre-dhIre calate haiM / ) samasta patha jala meM isa prakAra vistArita ho gayA thA jaise kisI duSTa daitya ne pathikoM ke patha ko avaruddha karane ke lie cAroM ora apane hAtha phailA die haiN| gAr3iyA~ kAde meM isa prakAra dhaMsane lagI mAno ratha ke cakkoM se unheM pIsa DAlane ke lie dharatI ne ratha-cakroM kA grAsa kara liyA hai| U~ToM ke paira hI nahIM uTha rahe haiM / grArohIgaNa isIlie nIce utara kara unake pairoM meM rassI bA~dhakara khIMcane lage; kintu kAde ke kAraNa unake paira uThate hI nahIM balki ve gira-gira jAte the| (zloka 95-99) varSA ke kAraNa patha calanA duSkara samajha kara dhanazraSThI ne usI vanameM rahane kA nizcaya kiyaa| eka U~cA sthAna dekhakara unhoMne tambU DAlA / unakI dekhA-dekhI anya logoM ne bhI tambU tAne yA kuTI nirmita kii| ThIka hI to kahA jAtA hai jo deza aura kAla-sA aAcaraNa karatA hai vaha sukhI hotA hai| (zloka 100-101) zreSThI ke mitra maNibhadra ne bhI jIvarahita bhUmi para upAzraya kI bhA~ti eka kuTI banA dii| sAdhu sahita prAcArya vahA~ avasthAna karane lge| (zloka 102) sAtha meM bahuta se loga the aura aneka dina unheM rahanA pdd'aa| ataH unake sAtha jo pAtheya aura cArA Adi thA, saba khetma ho gayA / kSudhA se pIr3ita ve anya sAmAnya tapasviyoM ko bhA~ti kanda-mulAdi ke sandhAna meM idhara-udhara vicaraNa karane lge| __(zloka 103-104) eka dina sandhyA ko zreSThI ke mitra maNibhadra ne sAthiyoM kI durdazA ke viSaya meM zreSThI se nivedana kiyA / yaha sunakara zreSThI unake duHkha se isa prakAra nizcala hokara baiTha gae jaise havA nahIM rahane para samudra nizcala ho jAtA hai / isI prakAra cintA karate-karate zreSThI kI A~kheM laga gaI / ThIka hI to kahA gayA hai ati duHkha aura ati sukhe nidrA ke pramukha kAraNa hote haiN| (zloka 105-107) rAtri ke zeSa prahara meM zubhacintaka azvazAlA kA eka praharI yaha kahatA huA zreSThI kA guNagAna kara rahA thA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 11 'hamAre jo svAmI hai unakA yaza cAroM ora vistRta haiM / yadyapi abhI duHkha kA samaya zrA gayA hai taba bhI bhalI-bhA~ti poSaNa karate haiM / ' ( zloka 108 - 9 ) yaha guNagAna zreSThI dhana ke kAnoM meM pahu~cA / vaha socane lagA - 'kisane merI bhartsanA kI ! mere sAtha kauna duHkhI hai ! are hA~ - hamAre sAtha jo prAcArya dharmaghoSa Ae the ve to kevala vahI bhikSA grahaNa karate haiM jo na unake lie banA hai, na banAyA gayA hai / kaMdamUla kA to sparza bhI nahIM karate / isa duHsamaya meM na jAne unakI kyA avasthA huI hai ? rAha meM sArI vyavasthA maiM karU~gA kahakara, grAzvAsana dekara maiM le AyA para unheM maiMne eka bAra yAda bhI nahIM kiyA / aba usake pAsa jAkara apanA mu~ha kaise dikhAU~ ? phira bhI Aja unake pAsa jAU~gA aura unakA darzana kara svayaM kA pApa-prakSAlana karU~gA / kAraNa isake atirikta saba prakAra kI vAsanAoM ke parityAgI una mahAtmA kI maiM kyA sevA kara sakatA hU~ ?' isa prakAra vicAra karate hue zreSThI ko rAtri kA caturtha yAma bhI dvitIya yAma lagane lagA / Akhira rAtri prabhAta meM pariNata huI / zreSThI navIna vastrAlaMkAroM se bhUSita hokara vizeSa - vizeSa vyaktiyoM ko sAtha lie AcArya kI kuTo kI ora agrasara hue / kuTI parNapatroM se prAcchAdita thI / ghAsa kI dIvAleM thIM / usakI banAvaTa isa prakAra thI jaise kapar3e para kasIde kA kAma kiyA gayA hai| jisa bhUmi para vaha kuTI banI thI vaha jIvarahita thI / ( zloka 110-18) vahA~ usane AcArya dharmaghoSa ko dekhA / dekhakara use aisA lagA ki zrAcArya ne pApa rUpa samudra ko prazamita kara liyA hai / ve mokSa ke mArga svarUpa haiM. dharma ke stambha hai, teja ke prAzraya aura kaSAya rUpa gulma ke lie himarUpa haiM, lakSmI ke kaMThAbharaNa, saMgha ke advaita bhUSaNa, mumukSutroM ke lie kalpavRkSa rUpa, tapasyA ke pratyakSa avatAra, mUrtimAn grAgama aura tIrtha paricAlanakArI tIrthaMkara svarUpa haiM / ( zloka 119-122) AcArya ke pAsa aura bhI aneka muni avasthAna kara rahe the / unameM koI dhyAna meM nirata thA, kisI ne mauna dhAraNa kara rakhA thA / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] koI kAyotsarga meM avasthita thaa| koI pAgama kA adhyayana kara rahA thA, koI guru kI sevA kara rahA thA, koI dharma kathA sunA rahA thaa| koI anujJA de rahA thA, koI tattva samajhA rahA thaa| (zloka 122-24) zreSThI ne pahale dharmaghoSa prAcArya kI evaM bAda meM anyAnya munivaroM kI vandanA kii| prAcArya ne 'jaina dharma prApta ho' kahakara zroSThI ko AzIrvAda diyaa| (zloka 125) zreSThI AcArya ke caraNa-kamaloM ke pAsa rAjahaMsa kI bhA~ti prasannatApUrvaka baiTha gayA aura bolA- he bhagavan, maiMne maiM Apako mere sAtha le jAU~gA, aisA, kahA thA; kintu merA vaha vAkya zaratakAla ke meghADambara kI bhA~ti hI mithyA aura ADambara mAtra hI thaa| kAraNa usa dina se lekara Aja taka na to maiMne aApakI darzana-vandanA kI aura na hI anna-jala aura vastradAna se ApakA satkAra kiyA / jAga kara bhI maiM soyA thaa| maiMne ApakI avajJA kI hai aura apanA vacana bhaMga kiyA hai| he bhagavan ! isa pramAda ke lie Apa mujhe kSamA kreN| sarvadA saba kucha sahana karate haiM isIlie mahAtmAgaraNa pRthvI kI bhA~ti sarvasaha hote haiN|' (zloka 126-130) pratyuttara meM AcArya bole-'he sArthavAha, tumane patha meM hiMsra pazuoM se merI rakSA kI hai| sarvaprakAra se merA sammAna kiyA hai / tumhAre sAtha jAne vAle logoM ne hI hameM anna-jala diyA hai| tabhI to hameM koI asuvidhA nahIM ho paaii| ata: tuma mana meM bilkula kSobha mata kro|' (zloka 131-132) zreSThI bole-'satpuruSa to sarvatra guNa hI dekhate haiM / yahI kAraNa hai ki aparAdhI hone para bhI Apa mujhe isa prakAra kaha rahe haiN| kintu maiM apane pramAda ke lie sacamuca hI atyaMta lajjita huuN| ava Apa prasanna hokara muniyoM ko mere yahA~ se bhikSA lAne ke lie prerita krie| maiM Apako icchAnukUla anna-jala duuNgaa|' (zloka 133-134) AcArya bole-'tuma to jAnate ho hama vahI anna-jala grahaNa karate haiM jo hamAre lie na banAyA gayA ho, na banavAyA gayA ho aura jo jIvarahita ho|' (zloka 135) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'maiM aisA hI anna-jala muniyoM ko dUMgA' -- kahate hue zreSThI prAcArya ko praNAma kara sva-grAvAsa ko lauTa ge| (zloka 136) manigaraNa bhikSA lene zreSThI ke AvAsa para gae; kintu daivavazataH zreSThI ke AvAsa para aisA kucha nahIM milA jise munigaNa grahaNa kara sakate / tava zreSThI idhara-udhara dekhane lage-sahasA unakI dRSTi unake nirmala antaHkaraNa kI bhA~ti tAje ghI para pdd'ii| __(zloka 137-38) zreSThI ne maniyoM se pUchA- kyA yaha ghI Apake kAma prA sakatA hai ?' muniyoM ne 'pA sakatA hai' kahate hue bhikSA-pAtra zreSThI ke sammukha rakha diyaa| (zloka 139) _ 'maiM dhanya huA, kRtArtha huyA, kRtakRtya huA' aisA cintana karate-karate zreSThI kA zarIra romAMcita ho gyaa| unhoMne sva-hAthoM se vaha hI muniyoM ke pAtra meM DAla diyaa| taduparAnta sAzru netroM se unakI vandanA kii| nAno usI prAnandAzru se unhoMne puNyarUpa aMkura aMkurita kara liyA / muni bhI samasta kalyANa evaM siddhi ke siddhimantra svarUpa 'dharma prApta ho' kahakara AzIrvAda dete hue apane kuTIra ko lauTa ge| dhanazreSThI ne mokSa rUpa vRkSa kA durlabha bIja va samyaktva rUpa bIja ko prApta kiyaa| sandhyA samaya zreSThI punaH muniyoM ke nivAsa sthAna para gae aura prAcArya kI vandanA kii| phira unakI anumati lekara-karabaddha bane unake sAmane baiTha ge| dharmaghoSa sUri ne zra ta kevalI kI bhA~ti megha mandra AvAja meM unheM kahA-'dharma hI utkRSTa maMgala hai| dharma hI svarga aura mokSa pradAna karatA hai evaM saMsAra aTavI ko pAra karane kA patha pradarzita karatA hai| dharma mAtA kI bhA~ti poSaNa karatA hai, pitA kI bhA~ti rakSA karatA hai, mitra kI bhA~ti prasanna karatA hai, bandhu kI bhA~ti Ananda detA hai. guru kI bhA~ti ujjvala guNa se bhUSita kara ucca sthAna detA hai aura prabhu kI bhA~ti pratiSThita karatA hai| dharma sukha kA prAsAda hai, zatrubyAha ke lie kavaca tulya hai, zItotpanna jar3atA ko vinaSTa karane meM prAtapa tulya hone ke sAtha hI pApa ke marma kA jJAtA hai| dharma prabhAva se jIva rAjA hotA hai, baladeva hotA hai, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] vAsudeva hotA hai, cakravartI hotA hai, devatA hotA hai, indra hotA hai, graiveyaka hotA hai aura anuttara vimAna meM ahamindra hotA hai| itanA hI nahIM dharma ke hI prabhAva se tIrthaGkara bhI hotA hai| aisA kyA hai jo dharma ke pravAsa se prApta nahIM kiyA jA sakatA ? (zloka 140-151) 'durgati meM patita jIva ko jo dhAraNa karatA hai usI kA nAma dharma hai| dharma cAra prakAra kA hotA hai : dAna, zIla, tapa aura bhAvanA / (zloka 152) dAna tIna prakAra kA hotA hai / yathA- jJAnadAna, abhayadAna aura dharmopagraha dAna / _(zloka 153) jo dharma nahIM jAnatA, unheM upadeza denA, jJAnArjana ke sAdhana juTA denA jJAnadAna hai| jJAnadAna se jIva apane hita-ahita ko samajhatA hai| hitAhita ko jAnakara jIvAdi tattva ko avagata kara virati yA vairAgya ko prApta karatA hai| jJAnadAna se jIva ujjvala kevalajJAna prApta kara samastaloka kA kalyANa sAdhana kara lokAgrAvasthita siddhazilA para prArUr3ha hotA hai arthAt mokSa prApta karatA (zloka 154-156) abhayadAna kA artha hai mana vacana kAyA se jIva-hiMsA nahIM karanA, karavAnA evaM koI kare to usakA anumodana nahIM karanA / (zloka 157) jIva do prakAra ke haiM : sthAvara aura trasa / inake bhI do bheda haiM : paryApta aura aparyApta / (zloka 158) 'paryApta bhI chaha prakAra ke hote haiM : AhAra, zarIra, indriya, zvAsa-prazvAsa, bhASA aura mana / (zloka 159) ekendriya jIva ke prathama cAra paryAptiyA~ hotI haiN| beindriya se caturindriya taka jIvoM kI bhI prathama cAra paryAptiyA~ hotI haiM / (zloka 160) ekendriya sthAvara jIva pA~ca prakAra ke hote haiM : pRthvIkAya, apakAya, tejakAya, vAyukAya, vanaspatikAya / inameM cAra ke sUkSma Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15 vAdara / aura vAdara do bheda haiM / vanaspatikAya ke bhI do bheda haiM : pratyeka aura sAdhAraNa / sAdhAraNa vanaspati ke phira do bheda haiM : sUkSma aura ( zloka 161-162 ) yasa jIva ke cAra bheda hote haiM / beindriya, teindriya, caurindriya, paMcendriya | paMcendriya jIva do prakAra ke hote haiM : saMjJI va asaMjJI | ( zloka 163 ) jo mana aura prANa ko pravRta kara zikSA, ke tAtparya ko grahaNa kara sakate haiM ve saMjJI haiM, jo prasaMjJI haiM 1 upadeza aura vAkya isake viparIta haiM ( zloka 164 ) indriyA~ pA~ca haiM : tvacA (sparza), rasanA ( jihvA), nAsikA (vANa), cakSu (prA~kheM), zrotra (kAna) / tvacA yA sparzendriya kA kArya hai sparza karanA, rasanA kA kArya hai svAda grahaNa karanA, nAsikA kA kArya hai sU~ghanA arthAt prAghrANa lenA, cakSu kA kArya hai dekhanA aura zrotra kA kArya hai sunanA / ( zloka 165 ) kITa, zaMkha, keMcagrA, joMka, karpAdikA, suthI nAmaka jalajIva Adi beindriya haiM / ( zloka 166 ) , khaTamala cIMTI grAdi teindriya jIva hai | pataMgA, macchara, bhauMrA, makkhI prAdi caurindriya jIva hai | ( zloka 167 ) , jalacara (machalI, magara Adi), sthalacara (gAya, bhaiMsAdi pazu), khecara (kabUtara, tItara, kauzrA Adi pakSI), nAraka ( naraka meM utpanna jIva), deva (svarga meM utpanna jIva) aura manuSya paMcendriya jIva haiM / ( zloka 168 ) uparyukta jIvoM kI hatyA karanA, zArIrika aura mAnasika kleza denA hiMsA hai| hatyA nahIM karanA abhayadAna hai / jo abhayadAna detA hai vaha cAra puruSArtha (artha, dharma, kAma, mokSa) dAna detA hai / kAraNa jIvita prANI puruSArtha prApta kara sakatA hai / jIva mAtra ko rAjya, sAmrAjya yahA~ taka ki svarga kI apekSA bhI apanA jIvana afar priya hotA hai / isIlie kIcar3a kA kITa aura svarga kA indra ina donoM ko hI prAraNa-hAni kA bhaya eka-sA hI hotA hai / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] ataH satpuruSoM ko sadaiva satarka hokara abhayadAna kI icchA rakhanI cAhie | abhayadAna dene se manuSya AgAmI janma meM manohara deha, dIrgha Ayu, svAsthya, kAMti, zrI aura zakti prApta karatA hai / ( zloka 169-74 ) dharmopagraha dAna pA~ca prakAra kA hotA hai : dAtA (jo dAna detA hai) zuddha ho, grAhaka (jo dAna graharaNa karatA hai) zuddha ho. devavastu (jo dAna dI jAtI hai) zuddha ho, kAla ( dAna dene kA samaya) zuddha ho, bhAva (dAna dene ke samaya kA manobhAva ) zuddha ho / (zloka 175) 'vahI dAtA zuddha hotA hai jisakA dhana nyAyopArjita hai, jisakI buddhi uttama hai, jo kisI pratyAzA se dAna nahIM detA, jo jJAnI hai ( kyoM dAna de rahA hai) aura dene ke pazcAt jo pazcAttApa nahIM karatA / jo mana meM socatA hai : maiM aisA citta ( jisameM dAna dene kI icchA utpanna huI hai), aisA citta (nyAyopArjita dhana), aisA pAtra (dAna grahaNa karane vAlA bhI zuddha hai) pAkara dhanya ho gayA hU~ / ( zloka 176 - 177 ) 'dAna grahaNa karane vAlA vahI zuddha hai jo pApa rahita hai, tIna gaurava svAda (svAda lolupatA, aizvarya lolupatA aura sukhalolupatA ) aura sukhalolupatA) rahita hai, tIna guptiyoM (saMyamita mana, saMyamita vacana aura saMyamita kAyA) kA dhAraka hai, pA~ca samitiyoM (jo calane phirane, bolane evaM AhAra lene ke samaya tathA kisI vastu ko uThAne evaM rakhane ke samaya aura zaucAdi ke samaya jIva hatyA se sAvadhAna rahatA hai) kA pAlana karane vAlA hai / vaha rAga-dveSa se rahita hotA hai, nagara, grAma, sthAna, upakaraNa aura zarIra se mamatva nahIM rakhatA hai, aThThAraha hajAra zIlAMgoM ko dhAraNa karane vAlA aura ratna traya (samyak jJAna, samyaka darzana, samyaka caritra ) kA adhikArI hotA hai / vaha dhIra hotA hai / lohA aura sonA ko samadRSTi se dekhatA hai, dharma dhyAna aura zukla dhyAna meM nirata rahatA hai, jitendriya aura kukSi sambala ( zrAvazyakatAnusAra bhojanakArI ) hotA hai / vaha nirantara choTI-bar3I tapasyA meM nirata rahatA hai, satraha prakAra ke saMyama akhaNDa rUpa se pAlana karatA hai, aThAraha prakAra ke brahmacarya kA vratI hotA hai / aise zuddhadAna grahaNakArI ko dAna denA 'grAhaka zuddha dAna yA supAtra dAna kahalAtA hai / ( zloka 178 - 182) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 17 _'dI jAnevAlI zuddha vastu bhI bayAlIsa prakAra kI hotI haidoSa rahita prazana (pUr3I, miThAI Adi) pAna (jala, dUdha, rasa Adi) khAdima / phala, bAdAma, kisamisa Adi), svAdima (lauMga, supArI, ilAyacI Adi), vastra aura saMthArA |phnne ke kapar3e tathA bichAne ke kambala Adi) / ina vastuoM ke dAna ko zuddha dAna bolA jAtA hai| 'yogya samaya para pAtra ko dAna denA pAtrazuddha dAna aura kAmanA rahita dAna denA bhAvazuddha dAna kahalAtA hai| (zloka 183-184) 'zarIra ke binA dharma kI ArAdhanA nahIM kI jA sakatI aura anna ke binA deha dhAraNa karanA sambhava nahIM hai| isIlie dharmopagraha (jisase dharma sAdhanA meM sahAyatA milatI hai| dAna denA ucita hai| jo vyakti azana-pAnAdi dharmopagraha supAtra ko dAna karate haiM ve tIrtha ko sthira karane meM sahAyaka banate haiM aura svayaM bhI paramapada ko prApta karate haiN| (zloka 185-86) "jisa pravRtti ke vaza hokara prANI hatyA kI jAtI hai usa pravRtti ko nahIM karanA zIla kahalAtA hai| zIla ke bhI do bheda haiMdeza virati aura sarva virati / (zloka 187) 'deza virati bAraha prakAra kI hotI hai| pA~ca aNuvrata, tIna guragavata, cAra zikSAvrata / (zloka 188) __ 'sthUla ahiMsA, sthUla satya, sthUla asteya (acaurya), sthUla brahmacarya aura sthUla aparigraha ye pA~ca aNuvrata haiN| dikvirati, bhogopabhoga virati aura anarthadaNDa virati, tIna guNavrata haiN| sAmAyika, dezAvakAzika, pauSadha aura atithi-saMvibhAga, cAra zikSAvrata (zloka 189-91) _ 'isI prakAra ke deza virati guNayukta zuzraSu (jinakI dharma sunane kI icchA rahatI hai), yati (sAdhu), dharma anurAgI, dharmapathya bhojI (aisA bhojana karane vAlA jisase dharmAcaraNa karanA sambhava ho), zama (nirvikAra zAMti), saMvega (vairAgya), nirveda niHspRhatA), anukampA (dayA) aura Astikya (zraddhA) buddhi sampanna, samyak dRSTi, ajJAna Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] aura sarvaprakAra se krodha rahita gRhastha cAritra mohanIya karma ko nAza karane meM sakSama hotA hai| (zloka 192-194) 'trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA se sarvathA dUra rahane ko sarva virati kahA jAtA hai| yaha sarva virati rUpa zIla ko prApta karate haiN| (zloka 195) 'jo karma ko tApita aura vinaSTa karatA hai use tapa kahate haiN| tapa ke do bheda haiM: bAhya aura AbhyaMtara / anazanAdi bAhya tapa haiM evaM prAyazcittAdi AbhyaMtara tapa haiN| zloka 196-97) 'bAhya tapa ke chaha bheda haiM: anazana upavAsa, ikAzanA, prAyaMbila Adi), vRtti saMkSepa (AvazyakatAe~ kama karanA), rasa tyAga (chaha rasoM meM se pratidina eka rasa kA tyAga), kAyakleza (kezotpATana Adi zArIrika duHkha), saMlInatA (mana aura indriyoM ko vaza meM rkhnaa)| __(zloka 198) 'AbhyaMtara tapa ke bhI chaha bheda haiM prAyazcitta (kRta aticAra evaM niyama ullaMghana ke lie AlocanA aura Avazyaka tapa), vaiyAvRtta (tyAgI evaM dharmAtmAnoM kI sevA karanA), svAdhyAya (dharmazAstroM kA paThana, zravaNa, manana), vinaya (namratA), kAyotsarga zArIrika samasta karmoM kA parityAga) aura zubha dhyAna (dharma aura zukla dhyAna meM citta niyog)| (zloka 199) 'jJAna, darzana aura cAritra rUpa tIna ratnoM ko dhAraNa karane vAle kI bhakti karanA, unakA kArya karanA, zubha vicAra aura saMsAra ke asAratva kA cintana karanA bhAvanA kahalAtA hai| (zloka 200) ___ 'yaha caturvidha (dAna, zIla, tapa, bhAvanA) dharma mokSaphala prApti kA sAdhana hai| ataH saMsAra bhramaNa se bhayabhIta vyakti ko sAvadhAna hokara isakI sAdhanA karanA ucita hai|' (zloka 201) dharmopadeza sunakara dhana zreSThI bole- aisI dharmakathA to maiMne kabhI nahIM sunii| isIlie itane dinoM taka maiM mere karmoM ke dvArA pravaMcita huA huuN|' phira ve uTha kara prAcArya evaM anya muniyoM kI vandanA kara svayaM ko dhanya socate hue apane AvAsa sthAna ko lauTa ge| dharma-zravaNa ke prAnanda meM zreSThI kI vaha rAtri eka muhurta kI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ [19 bhA~ti vyatIta ho gii| (zloka 202-4) .. subaha jaba ve zayyA tyAga kara uThe to bhAToM ke zaMkha kI bhA~ti udAtta aura madhura svara sunAI par3A - (zloka 205) 'ghane andhakAra se malina padminI kI zobhA ko haraNa karane vAlI tathA manuSya vyavahAra ko niruddha karane vAlI rAtri varSARtu kI bhA~ti vyatIta ho gaI hai| tejasvI aura pracaNDa razmirathI sUrya udita ho gayA hai / kAma-kAja kA sudRr3ha prabhAtakAla zarad Rtu kI bhA~ti upasthita ho gayA hai| tattvabodha se buddhimAna vyakti kA hRdaya jisa prakAra nirmala ho jAtA hai usI prakAra zarat ke AvirbhAva se sarovara aura saritA kA jala nirmala ho gayA hai / prAcAryoM ke upadeza se grantha jisa prakAra saMzaya rahita aura sarala ho jAtA hai sUrya kiraNa se zuSka aura kardamarahita patha usI prakAra sarala ho gayA hai| patha ke madhya se jisa prakAra gAr3iyoM kA samaha calatA hai nadI bhI usI prakAra taTa kI madhyavartI hokara dhIre-dhIre pravAhita hotI hai| patha ke donoM pora zasya kSetra meM utpanna zyAmaka, nIvAra, bAluka, kuvalaya Adi zasya aura phala bhAra se patha jaise pathikoM ke atithi satkAra ko pravRtta ho gayA hai| zaratkAla ke samIra se aAndolita ikSa vakSoM ke zabda jaise pukAra-pukAra kara kaha rahe haiM -he pathikagaNa ! tumaloga apane-apane yAna aura vAhanoM para prArohaNa kro| patha para calane kA samaya ho gayA hai| megha aba sUrya kiraNoM se tRpta pathikoM ke lie mAtra chatra kA kArya kara rahe haiM / sArtha ke vRSabhagaNa apane kumbha se bhUmi ko samatala kara rahe haiM tAki patha calate pathikoM ko koI kaSTa na ho / pahale patha para jo jala vega se garjana karatA-karatA pravAhita ho rahA thA aba varSA Rtu ke megha kI bhA~ti vaha bhI adRzya ho gayA hai| phaloM ke bhAra se avanata lagatA aura pada-pada para pravAhita nirmala jala ke jharane se binA parizrama ke hI pathikoM ke lie patha pAtheya se pUrNa ho uThe haiN| utsAhI aura udyamI vyaktigaNa rAjahaMsa kI bhA~ti dUra deza jAne ke lie tatpara ho gae haiN|' (zloka 206-217) zreSThI bhATa ke mukha se isa maMgalapATha ko sunakara samajha gae ki ye loga yaha sUcanA de rahe haiM ki yAtrA kA samaya ho gayA hai| unhoMne usI samaya yAtrA ke bherI ninAda kA Adeza diyaa| usa bherI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] nAda se AkAza aura pRthvI kA madhyavartI antarikSa bhara utthaa| gopoM kI zRgadhvani sunakara jaise gAyoM kA samUha calanA prArambha kara detA hai vaha sArtha bhI usI prakAra bherI kI dhvani sunakara calane lgaa| __ (zloka 218-19) jaise sUrya kiraNa-jAla se AveSTita hokara calatA hai vaise hI bhavya jIva rUpI kamala ko bodha dene meM pravINa dharmaghoSa prAcArya bhI munivaroM dvArA parivRta hokara calane lge| sArtha kI rakSA ke lie sAmane pIche dAeM-bAe~ rakSaka niyukta kara zreSThI bhI calane lge| sArtha jaba usa mahAraNya ko atikrama kara gayA taba prAcArya zreSThI kI anumati lekara anya dizA kI ora vihAra kara ge| (zloka 220-222) nadI samUha jisa prakAra samudra meM gamana karatA hai vaise hI dhana zreSThI bhI samasta patha sakuzala atikrama kara basantapura nagara meM upasthita hue| vahA~ kucha kAla avasthAna kara lAyA huA paNya vikraya kiyA evaM nayA paNya kraya kiyaa| phira megha jaise samudra se jalapUrNa hote haiM usI prakAra zreSThI bhI dhana aizvarya se paripUrNa hokara vahA~ se pratyAvartana kara kSitipratiSThitapura meM lauTa aae| isake kaI varSoM pazcAt Ayu zeSa hone para unakI mRtyu ho gii| (zloka 223-226) dvitIya bhava muni ko supAtra dAna dene ke phalasvarUpa dhana zreSThI ne uttara kurukSetra meM yugala rUpa meM janma grahaNa kiyaa| vahA~ saba samaya sukha pArAma vartamAna rahatA hai / vaha sthAna sItA nadI ke uttara taTa para jambU vana ke pUrva bhAga meM hai| ina yugaliyoM kI Ayu tIna palyopama kI evaM deha tIna koza lambI hotI hai| unakI pITha meM 256 asthiyA~ hotI haiM / ve alpa kapAyI aura mamatA rahita hote haiN| tIna dina meM mAtra eka bAra unako khAne kI icchA hotI hai / prAyu ke zeSa bhAga meM strI-yugala kevala eka bAra garbha dhAraNa karatI haiM aura usake yugala (eka putra eka kanyA) utpanna hote haiN| santAna ke unacAlIsa divasa kA ho jAne para mAtA-pitA kI mRtyu ho jAtI hai| vahA~ se ve devaloka meM jAkara utpanna hote haiN| uttara kurukSetra kI miTTI svabhAvataH hI zarkarA kI bhA~ti mIThI hotI hai, jala zaradakAlIna candramA ko Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21 bhA~ti nirmala aura bhUmi ramaNIya hotI hai| isa bhUmi para dasa prakAra ke kalpavRkSa utpanna hote haiN| ye kalpavRkSa binA parizrama ke yugaliyoM ko unakI prayojanIya vastueM dete haiN| (zloka 226-232) ____ madyAMga nAmaka kalpa-vRkSa unheM madirA detA hai, bhRgAka pAtrAdi detA hai, turyAMga vividha rAga-rAginI yukta vAdyayantra dete haiM, dIpa zikhAMka aura jyotiSkAMga adabhuta Aloka dete haiM / citrAMga nAnAvidha phUla aura mAlya dete haiM, citrarasa khAdya dete haiM, maNyAMga alaMkArAdi dete haiM, gehAkAra gRharUpa nivAsa sthAna dete haiM aura anagna divya-vastra dete haiM / ina kalpavRkSoM ke atirikta anya kalpavRkSa bhI hote haiM jo manovAMchita vastu pradAna karate haiN| vahA~ saba prakAra kI icchita vastueM milane ke kAraNa dhana zreSThI yugala jIvana meM svarga-sA viSayasukha bhoga karane lge| (zloka 233-237) yugala Ayu pUrNa kara dhana zreSThI ne pUrvajanma ke supAtra dAna ke kAraNa saudharma devaloka meM jAkara devatA-rUpa meM janma-grahaNa kiyaa| (zloka 238) devAyu pUrNa hone para vahA~ se cyuta hokara ve pazcima mahAvideha kSetra meM gandhilAvatI vijaya meM vaitADhya parvata ke Upara gAndhAra deza ke gandhasmRti nagara meM vidyAdhara ziromaNi zatabala rAjA kI candrakAntA nAmaka patnI ke garbha se putra rUpa meM utpanna hue| mahAvikramazAlI hone ke kAraNa unakA nAma mahAbala rakhA gyaa| vaibhava ke madhya lAlita-pAlita rakSakoM dvArA surakSita mahAbalakumAra vRkSa kI bhA~ti ddhita hone| kramazaH candra kI bhA~ti samasta kalA se pUrNa hokara ve mahAbhAgyazAlI samasta loka ke lie AnandadAyaka bana ge| ucita samaya para mAtA-pitA ne sAkSAt vinayalakSmI svarUpa vinayavatI ke sAtha unakA vivAha kara diyaa| inhoMne bhI dhIre-dhIre kAmadeva ke tIkSaraNa astra kI bhA~ti kAmaniyoM ke vazIkaraNa rUpa evaM rati ke krIr3A kSetra ke tulya yauvana ko prApta kiyaa| unake caraNoM ke pRSTha bhAga kacchapa pRSTha kI bhA~ti U~ce the, padatala samAna the| unakI deha kA madhyabhAga siMha ke madhyabhAga ko tiraskRta karane vAlA (arthAt kSINa kaTi) thaa| vakSa deza thA parvata zilAvata, donoM skandha the vRSabha skandha kI bhA~ti sundara aura donoM bhujAe~ zeSa nAga Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] ke phana kI bhA~ti suzobhita thiiN| unakA lalATa deza ardhaudita pUnamacandra kI bhA~ti abhirAma thaa| unakI saumya prAkRti, mariNa-muktA-sI danta paMktiyA~ evaM nAkhUna aura suvarNa kAntimaya deha merulakSmI ko bhI nindita kara rahI thii| (zloka 239-249) eka dina subuddhi, parAkramI aura tattvajJa vidyAdharapati zatabala ekAnta meM baiThe cintana kara rahe the ki yaha zarIra to svabhAvataH hI apavitra hai / isa apavitratA ko nitya nUtana bhAva se sajAkara aura kitane dinoM taka Dhakakara rakha sakeMge ? nAnA bhAva se nitya yatna karane para bhI yadi kabhI kucha prayatna ho jAe to duSTa puruSa kI bhA~ti zarIra vikRta ho jAtA hai / kapha, viSThA, mUtrAdi ke deha se nirgata hone para manuSya usase ghRNA karatA hai ; kintu jaba vaha zarIra meM rahatA hai taba usakI aora dRSTi hI nahIM jaatii| jIrNa vRkSa ke koTara meM jisa prakAra sarpa-vRzcika Adi krUra prANI nivAsa karate haiM usI prakAra isa zarIra meM bhI yaMtraNAdAyI aneka roga utpanna hote haiM zaratkAlIna megha kI bhA~ti yaha zarIra svabhAvataH hI nAzavAna hai, yauvana rUpI lakSmo dekhate-dekhate hI vidyuta prabhA kI bhAMti vilIna ho jAtI hai| Ayu dhvajA kI taraha caMcala hai| vaibhava taraMga-sA tarala / bhoga-sukha bhujaMga kI bhA~ti vakra aura saMgama svapna-sA mithyA hai / zarIra sthita aAtmA piMjarabaddha prANI kI bhA~ti kAma, krodha rUpa agni ke tApa meM dagdha hokara puTapAka kI taraha rAta dina pakatA rahatA hai| kitanA Azcarya ! mahAduHkhadAyI viSaya ko sukhadAyI samajhakara viSThA meM utpanna kITa-sA manuSya kabhI vairAgya prApta nahIM krtaa| pariNAmata: duHkhadAyI viSaya ke svAda meM Abaddha hokara usI taraha sira para khar3I mRtyu ko nahIM dekha pAtA jisa prakAra andhA sammukha upasthita kueM ko nahIM dekha paataa| madhura viSaya ke viSa ke prathama AkramaNa meM AtmA mUcchita ho jAtI hai| ata: usakA maMgala kisameM hai vaha yaha soca nahIM paatii| cAra puruSArtha yadyapi samAna haiM phira bhI AtmA pApa rUpI artha aura kAma puruSArtha meM lIna ho jAtI hai| dharma aura mokSa puruSArtha ke lie prayatna nahIM krtii| isa dustara saMsAra samudra meM jIva ke lie manuSya deha rUpI amUlya ratna prApta karanA atyanta kaThina hai / manuSya-zarIra prApta hone para bhI bhAgyodaya Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [23 se hI arhat bhagavAna aura nigraMtha susAdhuoM kA sAnnidhya mila pAtA hai / yadi manuSya-deha dhAraNa karake bhI hama isakA uttama phala grahaNa nahIM karate haiM taba hamArI dazA usa nAgarika-sI ho jAtI hai jinakA zahara meM rahate hue bhI sarvasva luTa jAtA hai| isalie aba maiM kavacadhArI mahAbala kumAra ko rAjya-bhAra dekara Atma-kalyANa meM niyukta hotA huuN| (zloka 250-265) aisA cintana kara rAjA zatabala ne mahAbalakumAra ko bulavAyA aura usa vinaya sampanna kumAra ko rAjya-bhAra grahaNa karane ko kahA / mahAbala kumAra ne pitR aAjJA zirodhArya kara lI, kyoMki mahAn AtmAe gurujanoM kI AjJA ko amAnya karane meM bhayabhIta ho jAtI haiN| ___(zloka 266-267) taba rAjA zatabala ne mahAbalakumAra ko siMhAsana para baiThAkara rAjyAbhiSikta kara sva hAthoM se maMgala tilaka aMkita kiyaa| kundapuSpa-se maMgala tilaka meM navIna rAjA udayAcala para ArUr3ha candramA kI bhA~ti suzobhita hone lge| zaratkAlIna meghAvata girirAja jisa prakAra dekhane meM sundara lagatA hai ve bhI haMsadhavala pitA ke zvetachatra meM utane hI sundara dikhAyI de rahe the| ur3ate hue haMsa yugaloM se meghapaMkti jisa prakAra suzobhita hotI hai usI prakAra donoM ora cAmara vIjane ke kAraNa ve zobhita ho rahe the| candrodaya ke samaya samudra jisa prakAra mandrita hotA hai usI prakAra abhiSekakAlIna mantra dhvani se AkAza bhI mandrita hone lgaa| sAmanta aura mantrIgaNa ne mahAbalakumAra ko rAjA zatavala kA rUpAntara mAnakara abhivAdana kiyA aura unakI prAjJApAlana kI zapatha lii| (zloka 268-273) isa bhA~ti pUtra ko siMhAsana dekara rAjA zatabala ne prAcArya ke nikaTa jAkara svayaM cAritra rUpa sAmrAjya ko grahaNa kiyA (arthAt pravajita hue)| unhoMne asAra viSaya kA parityAga kara sAra rUpa triratna (samyaka jJAna. samyaka darzana, samyaka cAritra) ko dhAraNa kiyA arthAt rAjavaibhava parityAga kara pravajita hue| ve samabhAva meM avasthita rahane lge| jitendriya banakara krodha, mAna, mAyA, lobha ko usI prakAra ukhAr3a pheMkane lage jisa prakAra nadI kA pravAha taTa sthita vRkSa ko utpATita kara detA hai| ve zaktizAlI mahAtmA mana ko Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] Atma-svarUpa meM lIna kara zarIra aura vANI ko niyamita kara duHsaha pariSaha sahana karane lge| maitrI, karuNA, madhyastha Adi bhAvanAoM meM jinakI dhyAna dhAraNA vaddhita ho gaI hai ve zatabala rAjaSi mahAnaMda meM isa prakAra avasthAna karane lage jaise ve mokSAnanda meM avasthita hoN| dhyAna aura tapasyA nirata ve mahAtmA prAyu ke avasAna hone para lIlAmAtra meM hI svarga meM devatA rUpa meM utpanna hue| (zloka 274-279) mahAbalakumAra balavAna vidyAdharoM kI sahAyatA se indra kI bhA~ti pRthvI kA akhaNDa zAsana karane lge| haMsa jisa prakAra kamalinIvana meM Ananda se krIr3A karatA hai usI prakAra ve bhI ramariNayoM ke sAtha puSpodyAna meM prAnandakrIr3A karane lge| unakI rAjadhAnI meM niyamita saMgIta kI jhaMkAra uThatI jo ki vaitADhya parvata para pratidhvanita hokara aisI lagatI mAno giri kandarAe usa saMgIta kA abhyAsa kara rahI haiN| Age-pIche, dAeM-bAe~ ramaNiyoM se parivRta ve sAkSAt zRgAra rasa kI bhA~ti suzobhita hone lage / svacchanda bhAva se viSaya krIr3A meM magna hokara unake dina-rAta viSavat rekhA sthita samabhAva divA-rAtri kI bhA~ti vyatIta hone lge| (zloka 280-284) eka dina sAmaMta aura mantriyoM se alaMkRta hokara mahAbala kumAra mariNastambha kI bhAMti sabhAsthala meM baiThe the / anyAnya sabhAsad bhI apane-apane sthAna para adhiSThita the| ve mahAbalakumAra ko eka dRSTi se isa bhA~ti dekhane lage jaise yogasAdhanA ke lie ve dhyAna karane jA rahe hoN| svayaMbuddha, saMbhinnamati, zatamati aura mahAmati nAmaka cAra mukhyamantrI bhI vahA~ upasthita the| inameM svayaM buddha mantrI svAmibhakti meM amRtasAgaravat the, buddhi meM rohaNAcala parvata kI bhA~ti aura samyak dRSTi sampanna the| ve socane lage-yaha duHkha kA viSaya hai ki hamAre viSayAsakta rAjA ko indriya rUpI duSTa azva AkRSTa kara lie jA rahe haiN| mujhe dhikkAra hai ki maiM isakI upekSA kara rahA huuN| viSaya ke Ananda meM Asakta hamAre prabhu kA jovana vyartha naSTa ho rahA hai yaha dekhakara jaise alpa jala meM mIna duHkhI ho jAtI hai maiM bhI usI prakAra duHkhita hU~ / yadi mere jaisA mantrI rAjA ko Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [25 sadmArga para nahIM le jAtA hai taba mujhameM aura vidUSaka mantrI ke madhya pArthakya hI kyA rahA ? ataH ucita hai rAjA kI viSayAsakti kA hrAsa kara unheM satpatha para le jAnA / kyoMki rAjAgaNa jala praNAlI kI bhA~ti maMtrIgaNa jisa patha para le jAte haiM usI patha para calate haiN| jo svAmI ke vyasana dvArA svayaM kA nirvAha karate haiM ve isa vicAra se kruddha ho sakate haiM kintu mere lie to ucita hai unheM sayukti denaa| kAraNa mRga ke bhaya se kyA hama kheta meM bIja-vapana karane se nirasta raheMge ? (zloka 285-293) buddhimAnoM ke madhya agraNI svayaMbaddha maMtrI isa prakAra cintana kara karabaddha hokara mahAbala se bole-'mahArAja, yaha saMsAra samudravat hai| jisa prakAra nadI ke jala se samudra tRpta nahIM hotA, samudra jala se bar3avAnala, jIvoM se yamarAja, Idhana se agni usI prakAra viSaya sukha-bhoga se prAtmA kabhI tRpta nahIM hotaa| nadI taTa kI chAyA, duSToM kI saMgati, viSa, viSaya aura sAdi prANiyoM kA adhika mAnnidhya sarvathA duHkhadAyI hotA hai| upabhoga ke samaya kAmopabhoga sukhadAyI lagate haiM kintu pariNAma meM rasahIna hI hote haiM / jalAne se jisa prakAra dAda bar3hatA jAtA hai usI prakAra kAmopabhoga sevana se asantopa hI bar3hatA hai| kAmadeva naraka kA dUta hai, vyasana kA mAgara hai, vipatti rUpa latA kA aMkura hai aura pApa rUpI vRkSa ko varddhana karane vAlA hai / kAmadeva ke mada meM matavAlA manuSya sadAcAra pUrNa mArga se bhraSTa hokara bhava-saMsAra rUpa gahvara meM patita hotA hai| cahA jaba ghara meM praveza karatA hai to sthAna-sthAna para bila banA detA hai usI prakAra kAmadeva bhI jaba zarIra meM praveza karatA hai taba artha, dharma, kAma, mokSa rUpa puruSArtha meM sthAna-sthAna para chidra kara detA hai arthAt vinaSTa kara detA hai| _ striyA~ viSAkta latA kI bhA~ti dekhane se, sparza karane se aura upabhoga karane se vyAmoha sRSTi karatI haiN| ve kAlarUpI vyAdha ke jAla kI bhA~ti haiM / isIlie manuSya rUpa hariNa ke lie mahA aniSTakArI haiM / jo vilAsa-vyasana ke mitra haiM ve kevala bhojana-pAna aura strIvilAsa ke mitra haiN| isalie ve loga kabhI bhI apane prabhu ke paraloka kI hita kI cintA nahIM karate / unhIM svArtha-parAyaNoM kA dala cATukAra aura lampaTa hotA hai| ve apane prabhu ko strIkathA, nAca-gAna Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura vinoda kI kathAeM sunAkara khuza karate haiN| badarI vRkSa ke sAtha rahakara jisa prakAra kadalI vRkSa acchA phala nahIM detA usI prakAra kUsaMgatirata kulIna vyakti kA bhI kabhI kalyANa nahIM hotaa| isalie he kulIna svAmI, Apa prasanna hokara vicAra kareM / pApa svayaM bhI jJAnI haiN| Apa isalie moha meM patita na hoN| prAsakti kA parihAra kara apane citta ko dharma meM saMlagna krie| chAyAhIna vRkSa, jalahIna sarovara, sugandhahIna phUla, dantahIna hAthI, lAvaNyahIna rUpa, mantrIhIna rAjA, viprahIna caitya, candrahIna rAtri, caritrahIna sAdhu, zastrahIna sainya, netrahIna mukha jisa prakAra zobhA nahIM detA usI prakAra dharmahIna puruSa bhI zobhA nahIM detaa| cakravartI rAjA bhI yadi adharmI hotA hai to vaha vahA~ janma letA hai jahA~ sar3e hue anAja kA mUlya rAjya sampadA-sA hotA hai / mahAkula meM utpanna hokara jo dharmAcaraNa nahIM karatA vaha anya janma meM kutta kI bhA~ti anya kA ucchiSTa bhakSaNa kara hI jIvana dhAraNa karatA hai / brAhmaNa bhI yadi dharmahIna ho to vaha bhI pApa saMcaya kara bilAva kI bhA~ti kukriyAkArI hokara mleccha yoni meM janma letA hai / bhavya jIva bhI yadi dharmahIna hotA hai to bilAva, sarpa, siMha, bAgha, giddha grAdi tiryak yoni meM kitane hI janma vyatIta kara naraka meM jAte haiN| vahA~ vaira ke dvArA kruddha vyaktiyoM kI bhA~ti paramAdhAmika devatAoM ke dvArA nAnA rUpa pIr3ita hote haiN| zIzA jisa prakAra agni meM gala jAtA hai usI prakAra aneka vyasanoM kI agni meM adhArmika vyakti kA zarIra bhI gala jAtA hai / isalie aise adhAmika vyaktiyoM ko dhikkAra hai ! dharma parama bandhu kI bhA~ti sukha detA hai aura naukA kI bhA~ti vipadrUpa nadI pAra karane meM sahAyaka banatA hai / jo dharma upArjana karatA hai vaha manuSyoM meM ziromaNi hotA hai aura latA jaise vakSa kA prAvaya letI hai usI prakAra sampadA usakA pAzraya letI hai / prAdhi, vyAdhi, virodha grAdi du:kha ke kAraNa haiN| jisa prakAra jala se agni bujha jAtI hai usI prakAra ye saba bhI dharma se vinaSTa ho jAte haiN| samasta zakti dvArA kRta dharma anya janma meM kalyANa aura sampatti prApti meM dharohara svarUpa hote haiN| he svAmI, aura adhika maiM pApako kyA bolU ! jisa prakAra bAMsa kI sIr3hI dvArA prAsAda ke zikhara para car3hA jAtA hai usI prakAra dharma kI mahAyatA se lokAgrabhAga meM sthita mokSa dhAma meM jAyA jAtA hai| dharma ke Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [27 dvArA hI pApa vidyAdharoM ke rAjA hue haiN| isalie aba isase aura adhika prApta karane ke lie dharma kA Azraya grahaNa krie|' (zloka 302-323) svayaMbuddha mantrI kI yaha bAta sunakara amAvasyA kI rAtri ke andhakAra kI bhA~ti ajJAna rUpa andhakAra kI khAna rUpa, viSa rUpa, viSamamati sampanna saMbhinnamati nAmaka mantrI bole-'zAbAsa, svayaM buddha, gAbAsa ! udgAra se AhAra kI pratIti hotI hai usI prakAra tumhAre vAkya dvArA tumhAre manobhAva ko jAnA jA sakatA hai| sarvadA Ananda meM rahane vAle svAmI ke sukhe ke lie tumhAre jaisA mantrI hI aisA bola sakatA hai, dUsarA nhiiN| kisa kaThora svabhAvI upAdhyAya ke pAsa tumane zikSA prApta kI hai jo isa prakAra vajrapAta se kaThora vAkya svAmI ko kahane meM tuma sakSama ho gae ho ? sevaka jabaki apane-apane bhoga ke lie svAmI kI sevA karatA hai taba vaha svAmI ko yaha kaise kaha sakatA hai ki pApa bhoga mata krie| jo isa janma meM prApta bhogya kI upekSA kara paraloka ke lie yatna kare vaha karatala sthita lehya padArtha kA parityAga kara kohanI cATane kI bhA~ti mUrkhatA kA paricaya detA hai / dharma ke dvArA paraloka meM suphala prApta hotA hai yaha kahanA bhI bhUla hai| kAraNa,jo paraloka meM nivAsa karate haiM unakA hI java abhAva hai to paraloka prAyA kahA~ se ? jisa prakAra gur3a, maidA aura jala se mAdaka zakti utpanna hotI usI prakAra pRthvI apa teja aura vAyu se cetana zakti utpanna hotI hai| zarIra se alaga aura koI dehadhArI nahIM hai jo isa loka kA parityAga kara paraloka jaaegaa| ata: niHsaMkoca hokara viSaya sukha bhoga karanA ucita hai| phira apanI AtmA ko ThaganA bhI to ucita nahIM hai| svArtha naSTa karanA mUrkhatA mAtra hai / dharmAdharma kI zaMkA karanA bhI ucita nahIM hai| kAragA vaha sukha meM vighna utpanna karatA hai| phira dharmAdharma kA gadhe ke mAMga kI bhA~ti koI astitva hI nahIM hai| patthara ke eka Tukar3e ko snAna, vilepana kara puSpa aura vastrAlaMkAra se loga pUjA karate haiM to kisI dUsare patthara para baiThakara mUtra tyAga karate haiN| jarA batAyo una donoM prastara khaNDoM ne kyA koI puNyapApa kiyA thA ? yadi jova mAtra karma ke kAraNa janma grahaNa karate haiM aura mRtyu ko prApta hote haiM to phira jala meM budabude uThate haiM aura naSTa hote haiM ve kisa karma ke kAraNa hote haiM? jo jaba taka icchAvaza Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] prayatna karanA hai taba taka vaha cetana nAma se abhihita hotA hai| vinaSTa hone ke bAda cetana kA punarjanma nahIM hotaa| yaha bAta bilakula yukti-saMgata nahIM hai ki jo prANI maratA hai vaha punarjanma grahaNa karatA hai| yaha saba to mAtra kahane kI bAta hai| hamAre prabhu zirISa kusuma tulya komala zayyA para zayana karate raheM, rUpa lAvaNyamayI ramaNiyoM ke sAtha niHsaMkoca ramaNa karate raheM, amRta tulya bhojya padArtha aura peya kA AsvAdana karate raheM aisI hamArI abhilASA hai| jo inakA virodha karate haiM ve prabhudrohI kahalAte haiM / he prabhu, Apa kapUra, agaru, kastUrI aura candanAdi kA sarvadA vilepana karie tAki Apa sugandha ke sAkSAt avatAra lgeN| he rAjan, udyAna, vAhana, durga aura citrazAlA Adi jo netroM ko prAnanda dete haiM unheM bAra-bAra avalokana krie| he svAmI, vINA, bAMsurI, mRdaMga Adi kI dhvani aura usake sAtha gAe gae madhura gAna aApake karNakuharoM ke lie rasAyana rUpa baneM / jaba taka jIvana hai taba taka viSaya sukha kA sevana karie / dharmakarma ke nAma para anAvazyaka kaSTa mata sahana kiijie| saMsAra meM dharma-adharma kA koI phala nahIM hai| (zloka 324-345) __saMbhinnamati kI bAta sunakara svayaMbuddha kahane lage- 'una nAstikoM ko dhikkAra hai jo svayaM ko evaM anya ko, jisa prakAra andhA apane anuyAyI vyakti ko kue meM DalavA detA hai usI prakAra aisI bAteM banAkara, durgati meM DAlatA hai| jisa prakAra duHkha-sukha svasaMvedana se jAnA jAtA hai usI bhAMti AtmA bhI svasaMvedana se hI jAnA jAtA hai| jaise svasaMvedana meM kahIM bAdhA nahIM usI prakAra AtmA kA niSedha karanA bhI kisI ke lie sambhava nahIM hai| 'maiM sukhI hUM', 'maiM du:khI hU~' isa prakAra kI abAdhita pratIti yAtmA ke sivAya aura koI nahIM kara sktaa| isa prakAra ke jJAna se svazarIra meM jaba AtmA siddha hotI hai taba anumAna dvArA anya ke zarIra meM bhI aAtmA hai yaha siddha hotA hai| jo prANI maratA hai vaha pUna: janma grahaNa karatA hai isase binA kisI sandeha ke yaha pramANita hotA hai ki cetanA kA paraloka bhI hai| jisa prakAra cetanA bAlya se yauvana ko prApta hotI hai yauvana se vArddhakya prApta karatI hai usI prakAra cetanA eka janma se dUsarA janma bhI grahaNa karatI hai| pUrva janma kI smRti Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [29 ke binA sadyajAta zizu binA zikSA prApta kie hI mAtRstana kA pAna kaise kara sakatA hai ? isa jagat meM jaisA kAraNa hotA hai vaisA hI kArya hotA hai / taba gracetana bhUta ( pRthvI, Apa, teja va vAyu) se cetana kisa prakAra utpanna ho sakatA hai ? he saMbhinnamati, bolo, cetana pratyeka bhUta se utpanna hotA hai yA usake samavAya se ? yadi tuma kahate ho ki pratyeka bhUta se cetanA utpanna hotI hai taba to jitane bhUta haiM utanI hI cetanA honA ucita hai aura yadi kahate ho ki samasta bhUta ke samavAya se cetanA utpanna hotI hai taba bhinna-bhinna svabhAva yukta bhUta se eka svabhAva sampanna cetanA kaise utpanna ho sakatI hai ? ye sabhI tathya vicAraNIya haiM / pRthvI rUpa, rasa, gandha aura sparza guNayukta hai, jala rUpa, sparza aura rasa guNa yukta hai, teja rUpa aura sparza guNa yukta hai evaM vAyu kevala sparzayukta hai, isa prakAra bhUta ke bhinnabhinna svabhAva sabhI ko jJAta haiM / yadi tuma kaho ki jala se bhinna guNayukta muktA jisa prakAra utpanna hotA hai usI prakAra acetana bhUta se cetanA utpanna hotI hai to aisA kahanA upayukta nahIM hai / kAraNa muktA meM jala hotA hai / dUsare meM muktA aura jala donoM hI paudgalika haiM / pudgala se utpanna hone ke kAraNa unameM bheda nahIM hai / tumane gur3a, maidA aura jala se utpanna mAdaka zakti kA udAharaNa diyA hai / kintu vaha mAdaka zakti bhI acetana hai / grataH cetanA ke lie yaha dRSTAnta kaise ThIka ho sakatA hai ? deha aura zrAtmA eka hai yaha kabhI nahIM kahA jA sakatA / eka prastara khaNDa kI loga pUjA karate haiM anya prastara khaNDa para mUtra tyAga, yaha dRSTAnta bhI galata hai / kAraNa prastara cetana hai / isalie use sukha-duHkha kA anubhava kaise hogA ? ataH isa zarIra se bhinna paralokagAmI AtmA hai aura dharma-adharma bhI haiM / ( kAraNa, paralokagAmI grAtmA hI isa janma kA acchA-burA phala lekara jAtI hai aura vahA~ bhoga karatI hai / ) jisa prakAra agni ke uttApa se makkhana gala jAtA hai usI prakAra striyoM ke vazIbhUta honA bhI puruSoM ke viveka ko naSTa kara detA hai / anargala aura adhika rasayukta AhAra graharaNa se manuSya pazu kI bhA~ti unmatta hokara ucita kArya ko bhUla jAtA hai / agaru, candana evaM kezara kastUrI Adi kI sugandha se kAmadeva sUrya kI bhA~ti manuSya para grAkramaNa karatA hai / jina prakAra kA~ToM meM vastra aTaka jAne se manuSya kI gati avaruddha ho jAtI hai usI prakAra strIrUpI kA~Te meM ulajhakara puruSa kI gati Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30] skhalita ho jAtI hai / jisa prakAra dhUrtta manuSya kI mitratA alpakAla ke lie hI sukhadAyaka hotI hai usI prakAra moha utpannakArI saMgIta kA bhI bAra-bAra zravaNa antataH duHkhadAyaka ho jAtA hai / isalie he prabhu, pApa kA mitra, dharma kA virodhI, naraka ke dvAra ko prazasta karane vAle viSaya kA dUra se hI parityAga kara diijie| hama dekhate haiM yahA~ eka sevya hai to eka sevaka hai / eka dAtA hai to eka yAcaka hai, eka prArohI hai to eka vAhana hai, eka grabhayadAtA hai to eka abhayayAcaka hai / ina sabhI se to isI loka meM dharma-adharma kA phala paridRSTa hotA hai / hama saba ko dekhakara bhI jo svIkAra nahIM karate unakA maMgala hI ho / maiM isa viSaya meM aura kyA kahU~ ? rAjan, Apako grasatya vacana kI bhA~ti duHkhadAyI adharma kA parityAga kara satya vacana kI bhA~ti sukha kA dvitIya kAraraNa rUpa dharma kA grAthaya grahaNa karanA ucita hai / ' (zloka 386-374) yaha saba sunakara zatamati nAmaka mantrI bolA- 'prati muhUrtta bhaMgura padArtha viSayaka jJAna ke atirikta granya koI grAtmA nahIM hai / vastutaH sthiratA viSayaka jo buddhi hai vaha vAsanA kA hI pariNAma hai / isIlie pUrva ra apara muhUrtta kI vAsanA rUpa ekatA vAstavika hai, muhUrta kI ekatA vAstavika nahIM hai / ' ( zloka 335-376) taba svayaMvuddha ne kahA - 'koI bhI vastu granvaya yA paramparA rahita nahIM hai / jisa prakAra gAya se dUdha pAne ke lie jala, ghAsa khilAne kI kalpanA karanI hotI hai usI prakAra grAkAza- kusuma kI bhA~ti yA kacchapa ke vAla kI bhA~ti isa saMsAra meM granvaya rahita koI vastu nahIM hotI / isalie kSaNabhaMguratA kI bAta karatA vRthA | yadi vastu kSaNabhaMgura hai to saMtAna paramparA ko bhI kSaNabhaMgura kahA jA sakatA hai | yadi hama santAna kI nityatA svIkAra karate haiM taba anya padArtha ko kSaNika kaise kaha sakate haiM ? yadi samasta padArtha ko hI kSaNika kaheM taba dharohara evaM dhana ko punaH cAhanA, jo bIta gayA use punaH smaraNa karanA, abhijJAna (cihna) taiyAra karanA kaise sambhava ho sakatA hai ? janma ke dUsare muhUrta hI jAtaka yadi vinaSTa ho jAtA hai taba to para muhUrtta meM use mAtA-pitA kI santAna nahIM kahA jA sakatA aura na hI bAlaka mAtA-pitA ko mAtA-pitA kahegA / ataH sabhI vastu ko kSaNabhaMgura kahanA prasaMgata Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / vivAha ke samaya vara-vadhU ko pati-patnI kahA jAtA hai| ve yadi kSaNika haiM, nAzavAn haiM taba to dUsare muhUrta meM pati pati nahIM rahegA aura patnI patnI nahIM rhegii| isa prakAra vastu ko kSaNabhaMgura kahanA mahAn mUr3hatA hai| eka muharta meM jo kukarma karatA hai dUsare muharta meM vaha bhinna vyakti meM rUpAntarita ho jAtA hai taba to phira vaha usakA phala-bhoga nahIM kregaa| yadi isa prakAra hotA hai taba to kRta kA nAza aura prakRta kA Agamana, ye do doSa utpanna ho jAte haiN|' (zloka 377-383) taba mahAmati mantrI bole-'yaha samasta mAyA hai| tattvataH yaha saba kucha nahIM hai| jo saba vastue hama dekhate haiM ve svapna yA mRgatRSNA kI bhA~ti mithyA haiN| guru-ziSya, pitA-putra, dharma-adharma, apanA-parAyA yaha saba vyavahAra mAtra hai-tattvata: yaha saba kucha nahIM hai / eka zRgAla eka Tukar3A mAMsa lekara nadI ke taTa para AyA thA / usane jala meM machalI tairatI dekhI / taba vaha mAMsa khaNDa chor3akara machalI pakar3ane gyaa| machalI gahana jala meM utara gayI / taba vaha usa mAMsa khaNDa ko lene daur3A to dekhA mAMsa khaNDa ko cIla le gayI hai| isa prakAra jo prApta vaiSayika sukha ko chor3akara paraloka ke sukha ke pIche daur3ate haiM ve itaH naSTa tataH bhraSTa hokara AtmA ko hI pravaMcita karate haiN| dharmadhvajiyoM kA vyartha upadeza sunakara loga naraka ke bhaya se bhIta hote haiM aura mohagrasta hokara vratAdi pAlana kara zarIra ko kaSTa dete haiN| naraka-gamana ke bhaya se inakI tapasyA vaisI hI hotI hai jaise lAvaka pakSI jamIna para gira jAne ke bhaya se eka pAMva se nRtya karatA hai|' __ (zloka 384-389) taba svayaMbRddha bole-'yadi vastu satya nahIM hai taba pratyeka ko nija-nija karma kA kartA kaise kahA jA sakatA hai ? yadi saba kucha mAyA hai to svapna meM prApta hAthI (pratyakSa kI bhA~ti) vyavahAra meM kyoM nahIM pAtA ? yadi tuma padArtha ke kArya kAraNa bhAva ko asvIkAra karate ho to vajrapAta se bhaya kyoM khAte ho? yadi kucha bhI astitva nahIM hai to tuma-maiM, vAcya-vAcaka yaha bheda hI nahIM rahegA aura vyavahAra pravatta ka iSTa prApti kaise sambhava hogI ? he rAjan, vinaNDAvAda meM paNDita zubha pariNAma vimukha aura viSayakAmI vyaktiyoM dvArA namita na hoN| viveka dvArA vicAra kara viSaya ko Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 dUra se hI parityAga kara ihaloka aura paraloka meM sukhadAnakArI dharma kA prAzraya grahaNa krie| (zloka 390-394) isa prakAra mantriyoM kA pRthak-pRthak matavAda sunakara svAbhAvika nirmalatA ke lie kAntisampanna mahArAja mahAbala bole-- 'he buddhimAna svayaMbuddha, tuma bahuta acche ho| tumane dharma kA prAzraya grahaNa karane ko jo kucha kahA ThIka khaa| maiM bhI dharmadveSI nahIM huuN| kintu jisa prakAra mantrAstra yuddha meM hI grahaNa kiyA jAtA hai usI prakAra dharma samaya hone para hI grahaNa kiyA jAtA hai| aneka dinoM ke pazcAt Agata mitra se yauvana kA upabhoga kie binA kauna usakI upekSA karatA hai? tumane jo dharma upadeza diyA vaha asAmayika hai| jisa samaya madhura vINA baja rahI ho usa samaya veda mantra kA uccAraNa zobhA nahIM detaa| dharma kA phala paraloka hai / vaha sandehAspada hai / isalie tuma isa loka ke sukha bhoga kA niSedha kyoM karate ho ?' (zloka 395-399) mahArAja mahAbala kA vacana sunakara svayaMbuddha karabaddha hokara bole-'mahArAja, pAvazyaka dharma ke phala meM zaMkA karanA kabhI ucita nahIM hai| zAyada Apako yAda hogA bAlyakAla meM eka dina jabaki hama nandana vana gae the taba eka kAntisampanna devatA se hama mile the| usa devatA ne prasanna hokara Apako kahA thA-'maiM tumhArA pitAmaha huuN| merA nAma atibala hai / maiMne bhIta hokara asat bandhu kI bhAMti viSaya sukha se virakta bana rAjya kA tRNavat parityAga kara ratnatraya grahaNa kiyA thaa| antima samaya meM bhI ratnarUpI prAsAda ke kalaza rUpI tyAga bhAva ko svIkAra kara usa zarIra kA parityAga kiyA thaa| usI ke phalasvarUpa lAntakAdhipati deva banA huuN| ata. tuma bhI asAra saMsAra meM pramAdI bana kara mata rahanA / aisA kahakara ve vidyut kI bhA~ti sva-prabhA se aAkAza pAlokita karate hue prasthAna kara ge| isalie he rAjan ! Apa apane pitAmaha ke kathana para vizvAsa kara paraloka hai yaha svIkAra kiijie| kAraNa, jahAM pratyakSa pramANa hI rahA huprA hai vahAM anya pramANa kI AvazyakatA hI kyA hai?' (zloka 40-406) ___ mahAbala bole-'tumane mere pitAmaha kI bAta sma karavA kara khUba acchA kiyaa| aba maiM dharma-adharma jisakA kAraNa hai usa paraloka ko svIkAra karatA huuN| (zlora 407) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [33 rAjA kA Astikya yukta kathana sunakara mithyAdRSTi mAnava kI vAraNI rUpa dhUla ke lie jaladarUpa svayaMbuddha avasara pAkara bole -- 'mahArAja, bahuta pahale aApake vaMza meM kurucandra nAmaka eka rAjA hue the| unake kurumati nAmaka strI aura harizcandra nAmaka eka putra thaa| ve krUra prakRti ke the aura sadaiva bar3e-bar3e prArambha samArambha kiyA karate the| ve anArya kAryoM ke netA the| durAcArI the, bhayaMkara the aura yamarAja kI bhA~ti nirdaya the| unhone bahuta dinoM taka rAjya kiyA / kAraNa, pUrva janma meM upAjita dharma kA phala advitIya hotA hai| antataH ve atyanta dUSita dhAtu roga se AkrAnta hue| usa samaya rUI ke narama takie bhI unheM kAMTe kI bhA~ti lagate / madhura svAdayukta bhojana nIma kI bhA~ti tikta aura kaTuka lagate / candana, agaru, kasturI Adi sugandhita vastueM durgandhayukta lgtiiN| strI-putrAdi priyajana zatru kI bhA~ti evaM sundara madhura gAna gardabha, U~Ta yA siyAroM kI cItkAra se pratIta hote / kahA bhI gayA hai-jaba puNya nAza ho jAtA hai taba samasta vastueM viparIta dharmI ho jAtI haiN|' (zloka 408-415) 'kUrumatI aura harizcandra gupta rUpa se pariNAma meM duHkhadAyI kintu alpa samaya ke lie sukhakara nAnAvidha viSayoMpacAra se unakI paricaryA karane lge| antataH kurucandra ke zarIra meM aisI jvAlA utpanna huI jaise aMgAre unheM dagdha kara rahe haiN| isa prakAra duHkha se pIr3ita hokara raudradhyAna meM unhone ihaloka kA parityAga kiyaa|' (zloka 416-417) ___ 'kurucandra ke putra harizcandra pitA kA agni saMskArAdi kara siMhAsana para pArUr3ha hue| AcaraNa meM ve sadAcAra rUpa patha ke pathika the| ve vidhivat rAjya paricAlanA karane lge| pApa ke kAraNa pitA kI duHkhadAyI mRtyu dekhakara ve dharma sevA karane lge| grahoM meM jisa prakAra sUrya mukhya haiM usI prakAra samasta puruSArtha meM dharma hI mukhya haiM / ' (zloka 418-419) _ 'subuddhi nAmaka unakA eka jinopAsaka bAla-mitra thaa| harizcandra ne usase kahA, tuma tattvajJa se dharma avadhAraNa kara mujhe sunAyo / subuddhi bhI tadnurUpa unheM dharmakathA sunAne lgaa| kahA bhI hai-manonukUla prAdarza satpuruSa kA utsAhavarddhana karatA hai| pApa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] bhaya se bhIta harizcandra, roga se DarA huA manuSya jisa prakAra auSadha para zraddhA rakhatA hai usI prakAra, subuddhi kathita dharma para zraddhA rakhane lagA / ' ( zloka 420 - 422) 'eka bAra usI nagarodyAna meM zIlaMkara nAmaka eka mahAmuni ne kevala jJAna prApta kiyA / unheM vandanA karane ke lie devatAoM kA Agamana huA / subuddhi ne yaha bAta harizcandra se kahI | nirmalahRdaya harizcandra ghor3e para savAra hokara muni ke pAsa gae aura muni kI vandanA kara unake sammukha baiTha ge| muni ne kumati rUpa andhakAra ko dUra karane ke lie candrikA tulya dharmopadeza diyA / upadeza ke anta meM harizcandra ne hAtha jor3akara muni se jijJAsA kI - he mahAtman, mRtyu ke pazcAt mere pitA ne kisa gati ko prApta kiyA hai ? ' ( zloka 423- 426) trikAladarzI muni bole- 'he rAjan, Apake pitA saptama naraka gae haiM / unake jaise manuSya kA aura kahIM sthAna nahIM ho sakatA / ' (zloka 427 ) yaha sunakara harizcandra ke mana meM vairAgya utpanna ho gayA / ve muni ko vandanA kara apane prAsAda meM lauTa ge| vahA~ jAkara putra ko siMhAsanArUr3ha kara subuddhi se kahA - 'maiM pravrajyA grahaNa karUMgA / tuma jisa prakAra mujhe dharma sunAte the usI prakAra aba ise sunAte rahanA / ' ( zloka 428-429 ) subuddhi ne kahA- 'maiM bhI Apake sAtha dIkSA grahaNa karU~gA / merA putra Apake putra ko dharma sunAegA / ' ( zloka 430 ) 'isa prakAra rAjA harizcandra aura subuddhi ne karmarUpa parvata ko vinaSTa karane vAlI vratarUpa pravrajyA graharaNa kara dIrgha dina taka munidharma kA pAlana karate hue mokSa prApta kiyA / ' (zloka 431) svayaM buddha ne phira kahA - 'deva, grApake vaMza meM daNDaka nAmaka anya eka rAjA ne janma grahaNa kiyA thA / ve zatrutroM ke lie yamarAja tulya the / unake mariNamAlI nAmaka eka putra thA / maNimAlI sUrya kI bhA~ti tejasvI the / daNDaka putra, strI, mitra, dhanaratna suvarNa Adi meM AsaktiparAyaNa the evaM inheM ve trAraNoM se bhI adhika pyAra karate the / AyuSya samApta hone para prArtadhyAna meM unakI mRtyu huI / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve ajagara yoni prApta kara apane hI koSAgAra meM utpanna hue aura vahIM rahane lge| vaha sarvabhakSI krUra ajagara jo bhI koSAgAra meM praveza karatA, use hI khA ddaaltaa| eka bAra usI ajagara ne maNimAlI ko koSAgAra meM praveza karate dekhA / pUrvajanma ke jJAna se jaba vaha jAna pAyA ki maNimAlI usakA putra hai to vaha zAnta hokara sneha kI sAkSAt mUrti-sA banA vahA~ upasthita huaa| yaha dekhakara maNimAlI samajha gayA ki yaha ajagara usake pUrva janma kA koI AtmIya yA bandhu hai| antataH maNimAlI ne kisI jJAnI se yaha jJAta kiyA ki yaha usakA pitA hai| taba usane usa ajagara ko jinadharma kA upadeza diyaa| ajagara ne dharma grahaNa kara tyAga-vrata kiyA aura zubhadhyAna meM mRtyu varaNa kara svarga meM devatA rUpa meM utpanna hugrA / usI devatA ne pAkara maNimAlI ko eka divya muktAmAlA upahAra meM dii| vahI mAlA aApane kaNTha meM dhAraNa kara rakhI hai| Apa harizcandra ke vaMzadhara haiN| maiMne subuddhi ke vaMza meM janma grahaNa kiyA hai / etadartha merA aura aApakA sambandha vaMza paramparAgata hai| isIlie maiM aApase nivedana karatA hUM ki pApa dharma saMlagna bnie| phira maiMne asamaya meM Apako dharmakathA kyoM kahI isakA bhI kAraNa hai / aAja nandana vana meM maiMne do cAraNa muniyoM ko dekhaa| ve donoM hI jagat prakAzaka aura mahAmoharUpI ghana andhakAra ko vinaSTa karane vAle candra-sUrya kI bhA~ti jJAta hote the| apUrva jJAna sampanna ve donoM dharmopadeza de rahe the| maiMne unase yaha pUchA ki yApakI Ayu kitanI hai ? isa para ve bole ki ApakI Ayu aba mAtra eka mAsa avazeSa rahI hai| isIlie he rAjan, maiM Apako zIghra dharmakArya meM saMlagna hone kA anurodha karatA huuN| (zloka 432) mahAbala bole-'he svayaMbuddha, he buddhi ke samudra, mere ekamAtra bandhu to tumhI ho| tumhIM mere hitacintana meM sarvadA tatpara rahate ho| viSayAsakta evaM mohanidrA meM nidrita mujhe jAgRta kara tumane bahuta acchA kArya kiyA hai / aba mujhe yaha batAo ki maiM dharma-sAdhanA kaise karUM ? Ayu kama hai| itane alpa samaya meM maiM kitanI dharmArAdhanA karane meM sakSama ho pAU~gA? agni laga jAne para kuA~ khudavAne se kyA agni bujhAI jA sakatI hai ? (zloka 447-449) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36] svayaM buddha ne kahA - 'mahArAja, paritApa mata kIjie / dRr3ha bnie| Apa paraloka ke mitra rUpa yati dharma kA prAzraya grahaNa kIjie / eka dina kA bhI yati dharmapAlana karane vAlA mokSa taka prApta kara sakatA hai, svarga kI to bAta hI kyA ?' 1 ( zloka 450-451) mahAbala ne dIkSA lenA sthira kara apane putra ko isa prakAra siMhAsana para baiThAyA jaise mandira meM pratimA sthApita kI ho / dIna aura anAtha para anukampA kara unhoMne itanA dAna diyA ki usa nagara meM koI dIna rahA hI nahIM / dvitIya indra kI bhAMti unhoMne samasta caityoM meM vicitra vastrAdi, mANika, svarNa aura puSpoM se grarhata devoM kI pUjA kii| tatpazcAt svajana - parijanoM se kSamAyAcanA kara munidevoM se mokSavAsiyoM kI sakhIrUpa dIkSA grahaNa kara lI / samasta doSoM kA parihAra kara usa rAjarSi ne caturvidha prahAra kA bhI parityAga kiyaa| ve samAdhirUpa amRta nirbhara meM sarvadA lIna rahakara kamalinI khaNDa- sA kiMcit bhI mlAna nahIM hue| ve mahAsattvavAn isa prakAra akSINa kAntimaya hone lage mAno ve utkRSTa grAhAra grahaNa karate hoM / bAIsa dinoM meM anazana ke pazcAt unhoMne paJca parameSThI kA smaraNa karate hue kAla dharma grahaNa kiyA / ( zloka 452 - 459 ) caturtha bhava saMcita puNyabala se dhanazreSThI kA jIva usI muhurta meM durlabha IzAna kalpa meM azva ke samAna vega se jA pahuMcA evaM vahAM zrIprabha vimAna meM deva zayyA para usI prakAra utpanna ho gayA jaise megha meM vidyuta utpanna hotI hai / vahAM divya prAkRti, samacaturasra saMsthAna, saptadhAturahita zarIra, zirISa puSpa-sI komalatA, dik samUha ke antarbhAga ko dedIpyamAna karane jaisI kAnti, vajra-sI kAyA, adamya utsAha, puNya ke sarvalakSaNa, icchAnurUpa rUpa, pravavijJAna, samasta vijJAna meM pAraMgatA, graNimAdi graSTa-siddhi kI prApti, nirdopitA, aura vaibhava isa prakAra samasta guNa sahita lalitAMga nAmaka sArthaka nAmA deva hue / unake pAMvoM meM ratna maMjIra, kamara meM kaTibhUSaNa, Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [37 hAtha meM kaMkaraNa, bhujA meM bhujabandha, vakSadeza para hAra, gale meM graiveyaka, kAnoM meM kuNDala, sira para puSpamAlA aura mukuTAdi bhUSaNa, divya vastra aura samasta aGga kA bhUSaNa rUpa yauvana utpanna hone ke sAthasAtha milA / usI samaya dik samUha ko pratidhvanita karatI huI deva duMdubhI bjii| maMgala pAThaka bhATa bola uThe - 'he deva, ko jagat Anandita karie, jayI bnie|' gItavAditra se dhvanita, caraNAdi ke kolAhala se mukharita yaha vimAna jaise apane svAmI ko prAptakara Ananda se gUMja uThA hai / lalitAMga usI prakAra uTha baiThe jisa prakAra soyA huA manuSya nIMda TUTane para uTha baiThatA hai / maMgala pAThakoM kI uparyukta ukti sunakara ve socane lage - 'yaha indrajAla hai ? svapna hai yA mAyA ? kyA hai yaha saba ? mere lie ye nRtya gIta kyoM ho rahe haiM ? ye vinIta loga mujha prabhu kahane ko prAtura kyoM haiM ? aura isa lakSmI mandira rUpa prAnanda ke dhAma svarUpa nivAsa yogya priya aura ramaNIya bhavana meM maiM kahAM se AyA hUM ?" ( zloka 460-472 ) unake mana meM jaba yahI saba bhAva udita ho rahe the usI samaya pratihArI unake nikaTa zrAkara yukta kara se bolA -- 'deva, prApake jaise prabhu ko prApta kara hama sanAtha ho gae haiM, dhanya ho gae haiM / Apa apane vinayI sebakoM para kRpA kara amRta varSA kIjie / yaha IzAna nAmaka dvitIya devaloka hai, acaMcala lakSmI kA nivAsa rUpa aura sarva sukhoM kA prAkara hai| yahAM Apa jisa vimAna ko suzobhita kara rahe haiM usakA nAma hai zrIprabha / puNya bala se Apane isa svarga ko prApta kiyA hai aura ye saba loga sAmAnika devatA evaM ApakI sabhA ke alaGkAra svarUpa haiM / inake sAtha isa vimAna meM Apa eka hokara bhI aneka rUpoM meM pratibhAsita ho rahe haiM / he deva ! inheM trayastrizaka purohita devatA kahA jAtA hai / ye mantra ke sthAna rUpa evaM ApakI prAjJA-pAlana meM sadaiva tatpara haiM / Apa inheM samayocita pradeza dIjie / (zloka 473- 478) aura ye haiM isa pariSad ke narma saciva yA vidUSaka | ye prAnanda krIr3A meM pradhAna haiM / lIlA - vilAsamaya bAtoM meM ye ApakA manoraMjana kareMge / (zloka 479 ) sarvadA kavaca aura lie prastuta rahate ( zloka 480 ) ye haiM Apake zarIra rakSaka devatA jo ki chattIsa prakAra ke praharaNa dhAraNa kara prabhu rakSA ke haiM / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] aura ye haiM Apake nagara rakSaNakArI lokapAla devatA / ye haiM ApakI senA vAhinI ke catura senaaptignn| (481) ye haiM pUra athavA dezavAsI prakIrNaka devatA jo ApakI prajAtulya haiM / Apake sAmAnya prAdeza ko bhI ye mastaka para dhAraNa karate (482) ye hote haiM abhiyogya devatA jo dAsa kI bhAMti ApakI sevA kreNge| aura ye haiM kilviSayaka devatA jo Apake malina karma kareMge / (483) yaha rahA ApakA ratnajar3ita prAsAda, jo ki sundarI ramaNIpUrNa, aMganayukta evaM cittatoSakArI hai| ye saba haiM svarNa-kamala kI khAna-rUpa vApI samUha / ratna evaM svarNa zikhara yukta ye Apake krIr3A parvata haiN| prAnanda dAnakArI aura nirmala jala se pUrNa yaha krIr3A taTinI hai| nitya puSpa aura phaladAnakArI ye krIr3A udyAna haiN| aura svakAnti se yukta dika mukha ko prakAzita karane vAlA sUryamaNDala ke samAna svarNa aura mAriNavaya racita yaha aApakA sabhAmaNDapa hai| ye vArAMganAe camara, paMkhA aura darpaNa lekara khar3I rahatI rahatI haiN| ye saba ApakI sevA ko hI mahAmahotsava samajhatI haiN| __'cAra prakAra ke vAdyoM meM pravINa ye gandharvagaNa Apako saMgIta sunAne ke lie yahAM upasthita haiN|' (zloka 484-489) pratihArI se yaha saba sunakara lalitAMga deva cetanA kI upayoga zakti ke bala se evaM avadhi jJAna se svayaM ke pUrva janma kI kathA isa prakAra smaraNa karane lage jaise saba kucha kala hI ghaTita hayA ho : _ 'maiM pUrva janma meM vidyAdhara rAjA thaa| mere dharma-bandhu svayaMbuddha ne mujhe jinadharma kA upadeza diyA thaa| phalataH maiMne dIkSA lekara anazana vrata grahaNa kiyA thaa| usI ke kAraNa yaha samasta vaibhava maiMne prApta kiyA hai / sacamuca dharma kA prabhAva acintya hai|' (zloka 491-492) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvajanma kI kathA smaraNa kara usI muhUrta meM vahAM uThakara ve pratihArI ke kandhoM para hAtha rakhakara siMhAsana para jA virAje / usa samaya cAroM ora unakI jaya dhvaniyAM gUMja uThIM / vevatAoM ne unakA abhiSeka kiyaa| camara Dalane lage aura gandhoM ne madhura svara meM maMgala gIta gAnA prArambha kara diyaa| (zloka 493-494) ___ taduparAnta bhaktipluta mana se lalitAMga deva vahAM se uThe evaM caitya meM jAkara zAzvata arhat pratimAoM kI pUjA kI evaM tIna grAma aura svara ke sAtha madhura kaNTha se maMgalamaya gIta sahita vividha prakAra ke stotroM se jinendradeva kI stuti kI, jJAna ke lie pradIpa rUpa dharma grantha kA pATha kiyA aura maNDapa ke stambha meM rakSita arhatoM kI asthiyoM kA pUjana-arcana kiyaa| (zloka 495-497) tatpazcAt chatra dhAraNa karane ke kAraNa pUrNimA ke zazAMka kI bhAMti dIpyamAna hokara unhoMne krIr3Abhavana meM praveza kiyaa| vahAM unhoMne svayaMprabhA devI ko dekhA jo nija prabhA se vidyutprabhA ko bhI lajjita kara rahI thii| usake hAtha, pAMva, mukha atyanta komala the| isI komalatA ke kAraNa vaha lAvaNyasindhu sthita kamala vATikA sI laga rahI thii| anukrama se sthUla kartula jaMghAe aisI laga rahI thIM mAno kAmadeva ne vahAM apanA mastaka nyasta kara rakhA hai / svaccha dukuloM meM prAvRta nitamboM ke kAraNa vaha aisI zobhAyamAna ho rahI jaise rAjahaMsoM se parivyApta taTa se nadI zobhA pAtI hai| supuSTa unnata stanabhAra vahana karane ke kAraNa kRza udara aura kaTi vajra ke madhya se pratIta ho rahe the| isase usakA saundarya aura adhika prakAzita ho rahA thaa| usakA tIna rekhAyukta susvara kaNTha kAmadeva ke jayaghoSakArI zaGkha-sA lagatA thaa| bimba phala ko tiraskRta karane vAle proSTha aura netra rUpa kamala kI mRNAlarUpa nAsikA ne use aparUpa saundarya pradAna kiyA thaa| pUrNimA ke dvikhaNDita candra kI samasta saundarya lakSmI apaharaNakArI usakA sundara snigdha lalATa mana ko mugdha kara rahA thaa| usake karNa yugala kAmadeva kI hindola lIlA ko bhI lajjita kara rahe the / usakI bhakuTi puSpadhanvA dhanuSa kI zobhA ko haraNa karane vAlI thI / mukharUpa kamala ke pIche guJjAyamAna bhramaroM kI bhAMti usake keza the snigdha aura kAjala varNa ke / samasta aGga ratnajar3ita bhUSaNoM meM vaha saMcAramAna kamalatA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] sI laga rahI thii| hajAra hajAra apsarAoM se veSTita vaha manohara padamAnanA bahu nado veSTita gaMgA kI taraha pratibhAsita ho rahI thii| (zloka 498-509) lalitAMgadeva ko apanI ora Ate dekha svayaMprabhA devI sneha se bharakara uThI aura unakA satkAra kiyaa| taba zrIprabha vimAna ke adhipati lalitAMgadeva svayaMprabhA ko lekara paryaMka para upavezita hue| eka hI kyArI meM vRkSa aura latA jaise zobhA pAtI hai usI prakAra ve donoM zobhita hone lge| eka zRGkhalA maiM ba~dha nivir3a anurAga meM donoM kA citta eka dUsare meM lIna ho gyaa| yahAM prema kA saurabha avicchinna hai| usa zrIprabha vimAna meM lalitAMgadeva ne svayaMprabhA ke sAtha narma krIr3A meM dIrghakAla vyatIta kiyA jo ki kalA kI bhAMti vyatIta ho gyaa| phira jisa prakAra vRkSa se pattA jhar3a par3atA hai usI taraha Ayu pUrNa ho jAne se svayaMprabhA devI ne usa vimAna se cyuta hokara anya gati prApta kii| satya hI hai aAyuSya pUrNa hone para indra ko bhI svarga se cyuta honA par3atA hai| (zloka 510-515) priyA ke abhAva meM lalitAMgadeva isa prakAra mUchita ho gae jaise ve parvata se patita ho gae hoM yA vajra se pAhata ho gae hoN| kucha kSaNa pazcAt jaba unheM hoza pAyA to ve ucca svara meM krandana karane lge| vana-udyAna unake mana ko zAnta aura vApI-taDAga zItala nahIM kara ske| na unheM krIr3A-parvata para zAnti milI na nandanavana unheM prAnanda de sakA / hAya priye ! hAya priye ! tuma kahAM ho ? aisA kahate hue evaM samasta jagat ko svayaMprabhAmaya dekhate hae ve cAroM ora vicaraNa karane lge| (zloka 516-519) udhara svayaMbuddha mantrI ne mahAvala kI mRtyu se vairAgya prApta kara zrI siddhAcArya nAmaka prAcArya se dIkSA grahaNa kara lii| usane dIrghakAla taka aticArahIna muni dharma pAlana kara AyuSya zeSa hone para IzAna devaloka meM indra ke dRr3hadharmA nAmaka sAmAnika devatA ke rUpa meM janma grahaNa kiyaa| (zloka 520-521) usa udAra buddhi sampanna dRr3havarmA ke mana meM pUrva bhava ke sambandha ke kAraNa lalitAMgadeva ke prati bandhutva bhAva utpanna huaaa| vaha apane vimAna se lalitAMgadeva ke nikaTa pAyA aura unheM dhairya pradAna Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [41 karane ke lie bolA-'he mahAsattva, Apa strI ke lie kyoM itane vyAkula ho gae haiM ? dhIra vyakti to svayaM kI mRtyu ke samaya bhI adhIra nahIM hote|' lalitAMgadeva bole-'he bandhu ! yaha tuma kyA kahate ho ? nija prANaviyoga kA duHkha sahA jA sakatA hai; kintu kAntA-viraha kA duHkha nahIM sahA jA sktaa|' kahA bhI gayA hai 'isa saMsAra meM eka mRganayanI hI sAra hai-jisake abhAva meM samasta vaibhava hI asAra hai|' (zloka 522-525) lalitAMgadeva kI isa vedanApUrNa ukti ko sunakara IzAnendra ke sAmAnika deva dRr3havarmA buHkhita ho ge| phira avadhijJAna prayoga kara ve bole-'ApakI priyA isa samaya kahAM hai jJAta ho gayA hai ataH dhairyadhAraNa kara suneM : 'martya loka ke dhAtakI khaNDa ke pUrva videha meM nandI nAmaka eka grAma hai| vahAM nAgila nAmaka eka daridra gRhastha vAsa karatA hai / peTa bharane ke lie bhUta kI taraha vaha sArA dina phiratA rahatA hai phira bhI peTa nahIM bhara paataa| bhUkha lekara hI sotA hai, bhUkha lekara hI uThatA hai| daridra kI kSudhA kI bhAMti nAgazrI nAmaka usakI eka patnI hai jise abhAginoM kI pramukhA bolA jAtA hai| dAda para viSaphor3e kI bhAMti usake eka-eka kara chaha kanyAe~ jnmiiN| grAma kutiyAnoM kI taraha ve bahabhogI, kutsita aura sabhI ko nindA kI pAtra thiiN| isa para bhI usakI patnI garbhavatI huI / ThIka hI to kahA hai-'prAyaH daridra ke ghara hI bahuprasavA svI dekhI jAtI haiN| (zloka 526-523) taba nAgila socane lagA-'kisa karma ke phala se manuSyaloka meM vAsa karane para bhI maiM naraka-yantraNA bhoga rahA hU~ ? mere janma samaya se hI jisakA pratikAra karanA asambhava hai aise daridra ne mujhe isa prakAra jIrNa kara diyA jaise ki kITa per3a ke zarIra ko jIrNa kara detA hai / pratyakSa alakSmI kI bhAMti, pUrvajanma ke vairI kI bhAMti, mUrtimAn azubha lakSaNa-sI ye kanyAe~ mere duHkha kA kAraNa ho gaI haiN| isa bAra bhI yadi kanyA hI janmI to isa parivAra kA parityAga kara maiM videzagamana kruuNgaa|' - (zloka 534-537 isa prakAra socate-socate nAgila ne eka dina sunA usakI strI ne phira kanyA ko hI janma diyA hai to yaha bAta usake kAnoM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] ko sUI kI taraha bIMdha gaI / adhama balada jisa prakAra bhAra parityAga kara bhAga jAtA hai usI prakAra vaha apane parivAra kA parityAga kara anyatra calA gyaa| pati ke videza gamana kA saMvAda prasavavedanA se pIr3ita nAgazrI ko ghAva para namaka chir3akane kI bhAMti lagA / ataH duHkhitA nAgazrI ne usa kanyA kA koI nAma nahIM rkhaa| isalie loga use nirnAmikA kahakara pukArane lge| nAgazrI ne bhalI-bhAMti lAlana-pAlana nahIM kiyA phira bhI vaha dina-dina bar3I hone lgii| ThIka ho to kahA hai-'vajrAhata hone para bhI yadi pAyu rahatI hai to usakI mRtyu nahIM hotii|' usa abhAgina mAM ke duHkha kA kAraNa banakara dUsare ke ghara chuTa-puTa kAma kara kisI prakAra vaha apanA dina vyatIta karane lgii| (zloka 538.543) eka dina usane kisI dhanI lar3ake ke hAtha meM modaka dekhaa| usane bhI modaka maaNgaa| usakI mAM krodha se dAMta pIsate-pIsate bolI-'terA kyA bApa hai jo tU modaka khAnA cAha rahI hai ? yadi modaka khAne kA itanA hI zauka hai to rassI lekara ambaratilaka pahAr3a para jA aura vahAM se lakar3I kATakara laa|' (zloka 544-546) mAM kI agnikuNDa-sI jvAlAmayI vANI sunakara nirnAmikA rassI lekara rotI-rotI ambaratilaka pahAr3a kI ora clii| usa samaya usI parvatazikhara para eka rAtri pratimAdhArI muni yugandhara ne kevala jJAna prApta kiyA thaa| isa upalakSa meM devatAgaNa unakA kevalajJAna samAroha manAne ke lie ekatra hue the| yaha samAcAra vidita hote hI nikaTavartI grAma aura nagara ke loga bhI parvatazikhara kI ora jAne lge| vibhinna prakAra ke vastrAlaMkAroM se bhUSita nara-nAriyoM ko jAte dekhakara nirnAmikA vismita hokara citra likhita-sI unakI aora dekhatI rhii| jaba use unase parvatazikhara para jAne kA kAraNa mAlama huyA to vaha bhI du:khabhAra kI bhAMti sira ke kASThabhAra ko paTaka kara parvatazikhara para car3ha gii| kAraNa, tIrtha to mabake lie hI samAna hai| usane muni ke caraNa / kamaloM ko kalpavRkSa mAnakara pulakita citta se unakA vandana aura namaskAra kiyaa| ThIka hI kahA hai-'buddhi bhAgya ke anurUpa hI ho jAtI hai|' (zloka 547-554) mahAmuni ne taba gambhIra svara meM loka hitakArI aura prAnandakArI dharmopadeza diyA : (zloka 555) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [43 'kacce sUta se bune hue palaMga para sone vAlA manuSya jisa prakAra dharatI para gira par3atA hai usI prakAra viSayasevanakArI manuSya bhI saMsAra rUpI dharatI para A giratA hai| saMsAra meM putra-mitra aura patnI Adi kA samAgama (panthazAlA meM) eka rAtri ke lie mile pathikoM ke snehasamAgama kI bhAMti hai| caurAsI lakSa yoniyoM meM paribhramaNakArI jIva jo ananta duHkha bhoga karatA hai vaha usake svakarmAnusAra hI hotA hai|' (zloka 556-558) taba nirnAmikA ne karabaddha hokara jijJAsA kI-'he bhagavan, rAjA aura daridra meM Apa samabhAvI haiM isIlie maiM Apase pUchatI hUM-Apane batAyA saMsAra du:khoM kA ghara hai; kintu kyA mujhase bhI adhika duHkhI isa saMsAra meM koI hai ?' (zloka 559-560) kevalI bhagavAn ne pratyuttara diyA-'he duHkhinI bAlikA, tumheM aisA kyA duHkha hai ? tumase bhI adhika duHkhI jIva haiN| unake viSaya meM batAtA haiM, suna-jo jIva apane manda karma ke lie naraka . gati prApta karate haiM unameM se aneka kA zarIra bhedana kiyA jAtA hai, aneka kA chedana kiyA jAtA hai| aneka kI deha se mastaka pRthaka kiyA jAtA hai| aneka jIva paramadhAmI devoM dvArA ghAnI meM tila kI taraha pIse jAte haiM, aneka ko kASTha kI bhAMti tIkSNa yAroM se cIrA jAtA hai| kisI ko lauha pAtra kI taraha hathaur3I se pITA jAtA hai| ve asura kaiyoM ko zUla ke bichaune meM sulAte haiM, kisI ko patthara para kapar3e kI taraha paTakate haiM aura anekoM ko sAga kI taraha Takar3e-Takar3e kATa DAlate haiN| kintu, unakA zarIra vaikriya hone ke sAtha-sAtha jur3a jAtA hai| isa taraha paramadhAmI jIba punaH unheM vahI duHkha dete haiN| isa prakAra duHkha bhoga karate-karate ve karuNa cItkAra karate rahate haiN| vahAM jo jala cAhate haiM unheM tapta sIse kA rasa pIne ke lie dete haiM, jo chAyA cAhate haiM unheM asipatra vRkSa ke nIce baiThAyA jAtA hai| ve pUrva karma ko smaraNa karate-karate eka muharta ke lie bhI duHkha se rahita nahIM hote| he vatsA, una napusaka nArakIya jIvoM kA jo duHkha hai usakA varNana hI manuSya ko ka~pA detA hai| (zloka 561-568) ina samasta tArakoM kI bAta to dUra rahI ye jitane bhI jalacara, sthalacara aura khecara jIva haiM unheM bhI hama pUrva karmAnusAra Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnA prakAra ke duHkha bhogate hue dekhate haiN| jalacara jIvoM meM kucha jalacara jIva anya jalacara jIva kA bhakSaNa karate haiM, anya ko dhIvara jAla meM Abaddha kara letA hai| kucha baka ke bhakSya bana jAte haiN| camar3e ke lie manuSya unakA camar3A utAratA hai, mAMsa ke lie kucha bhojanavilAsIgaNa unheM bhUjate haiM aura carbI ke lie pakAte haiN| __ (zloka 569-572) 'sthalacara jIva meM mAMsa kI prAzA se balavAna, siMhAdi durbala hariNAdi kI hatyA karate haiM, zikAra karane vAle mAMsa ke lie athavA mAtra zikAra ke prAnanda ke lie hI unakA vadha karate hai| balada Adi pazugaNa kSudhA, pipAsA, zIta, grISma sahana karate hue bahuta bhAra vahana karate haiM aura kazA, aMkuza Adi kA AghAta sahana karate haiN|' (zloka 573-575) ___ 'nabhacara jIvoM meM tItara, totA, kabUtara prAdi pakSiyoM ko mAMsabhojI bAja, giddha, siMcAna prAdi pakSI pakar3a kara khA jAte haiN| pakSI pakar3ane vAle vibhinna prakAra se unheM pakar3ate haiM aura taraha-taraha se niryAtana karate haiM, hatyA karate haiN| tiryaka pakSiyoM ko zastrAdi jala Adi kA bhaya rahatA hai| pUrva karmoM ke bandhana evaM unake vipAka ko TAlA nahIM jA sktaa|' (zloka 576-578) ___ 'jo jIva manuSya yoni meM janma lete haiM unameM aneka janma se hI andhe, bahare, paMgu, khaMja aura kuSTha rogagrasta hote haiM, aneka cora aura parastrIgAmI banakara daNDita hote haiM-nAraka jIvoM kI bhAMti duHkha bhoga karate haiN| aneka nAnA prakAra ke rogoM se grasta hokara, apane putroM dvArA upekSita hote haiN| naukara-krItadAsI kI bhAMti aneka bikate haiM, khaccara kI bhAMti mAlika dvArA die daNDa ko pAte haiM, apamAnita hote haiM / aneka bhAra vahana karate haiM, kSut pipAsA kA du:kha sahana karate haiN|' (zloka 579-582) 'paraspara jhagar3A karake hAra jAne para apane svAmI ke adhIna rahane ke kAraNa devatA bhI sadA duHkhI rahate haiN| svabhAva se bhayaMkara aura apAra samudra meM jisa prakAra apAra jala-jantu haiM usI prakAra saMsAra rUpI samudra meM duHkha rUpI apAra jala-jantu haiN| bhUta-preta ke sthAna meM jisa prakAra maMtrAkSara rakSaka hai usI prakAra jinopadiSTa dharma saMsAra rUpI duHkha se hamArI rakSA karatA hai| atyadhika bhAra se Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 45 pota jaise samudra meM DUba jAtA hai usI prakAra hiMsA rUpa bhAra se jIva naraka rUpa samudra meM DUba jAtA hai / isIlie hiMsA karanA kabhI bhI ucita nahIM hai / mithyA kA sarvadA parityAga karanA hI ucita hai / kAraNa, mithyA bhASaNa se jIva saMsAra meM isa prakAra bhramita hotA hai jaise cakkaradAra havA meM tRNa / corI bhI nahIM karanI cAhie / svAmI kI anumati ke binA kabhI koI cIja nahIM lenI cAhie / kAraNa, cauryakarma ke dvArA vastu apaharaNakArI usI prakAra kaSTa pAtA hai jisa prakAra kauMca kI phalIsparzakArI manuSya khujalAte -khujalAte kaSTa pAtA hai / brahmacarya (saMbhoga sukha ) sarvadA parihAra karanA ucita hai / kAraNa, brahmacaryahIna usI prakAra naraka meM jAtA hai jisa prakAra grArakSI duSkRtakArI ko le jAtA hai / parigraha, saMcita karanA bhI ucita nahIM hai / kAraNa, atyanta bhAra se valIvarda jisa prakAra kIcar3a meM Taka jAtA hai usI prakAra parigrahakArI parigraha bhAra se duHkha sAgara meM nimagna ho jAtA hai / jo hiMsAdi pAMca vratoM kA sAmAnya rUpa se hI parityAga karatA hai vaha uttarottara kalyANa sampatti kA pAtra banatA hai / ( zloka 583 - 591) 'kevalI bhagavAna ke mukha se upadeza sunakara nirnAmikA ko vairAgya utpanna ho gayA / lauha - guTikA kI bhAMti usakI karma granthi biddha ho gyii| usane samyakatayA mahAmuni se samyaktva grahaNa kiyA / sarvajJa kathita zrAvaka dharma aGgIkAra kara paraloka ke pAtheya rUpa paMca aNuvrata dhAraNa kie / taduparAnta mahAmuni ko vandana kara svayaM ko kRtya kRtya samajhatI huI kASTha bojha lekara apane ghara lauTa gayI / usa dina se usa buddhimatI nirnAmikA ne apane nAmAnukUla yugandhara muni ke upadeza ko hRdaya se dhAraNa kara nAnA prakAra ke tapa karane prArambha kie / kramazaH vaha yauvana ko prApta huI; kintu kisI ne bhI usase vivAha nahIM kiyA / jisa prakAra kar3ave tumbe ko pakane para bhI koI grahaNa nahIM karatA usI prakAra use bhI kisI ne grahaNa nahIM kiyA / taba vizeSa vairAgyabhAva se nirnAmikA ne yugandhara muni se anazanavrata grahaNa kiyA / he lalitAMgadeva, aba usakI mRtyu sannikaTa anurakta hai| tuma usake nikaTa jAmro / use svayaM ko dikhalAoo tAki tumameM hokara mRtyu ke pazcAt vaha punaH tumhArI patnI bane / kahA bhI gayA hai - - ' anta meM jaisI mati hotI hai vaisI hI gati hotI '' ( zloka 592 - 599 ) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46] lalitAMgadeva ne vaisA hI kiyA / lalitAMgadeva meM granurakta hokara nirnAmikA mRtyu ke pazcAt punaH svayaMprabhA ke rUpa meM usI zrIprabha vimAna meM utpanna huI / praNayakopa se dUra ho jAne vAlI strI ke punaH Ane kI bhAMti apanI priyA ko prAptakara lalitAMgadeva usake sAtha adhika grAnanda krIr3A karane lage / kAraNa, dhUpa se pIr3ita prANI kI chAyA atyanta priya va sukhadAyI lagatI hai / (zloka 600-601 ) isa prakAra krIr3A karate-karate bahuta samaya vyatIta ho gayA / lalitAMga deva meM svarga se patana hone ke kramazaH samasta cihna prakaTa hone lage / svAmI kA viyoga nikaTa jAnakara usake ratnAbharaNa nisteja, mukuTa kI mAlA mlAna aura graGga ke vastra malIna hone lage / kahA gayA hai - 'jaba duHkha samIpa A jAtA hai to lakSmI viSNu ko bhI chor3a jAtI hai / ' usa samaya lalitAMga deva ke hRdaya meM dharma ke prati anAdara aura bhoga kI vizeSa lAlasA utpanna huI / jaba anta samaya nikaTa prAtA hai taba prANi kI prakRti meM parivartana hotA hI hai| usake parijanoM ke mukha se apazakunamaya zokakAraka aura nIrasa vacana nikalane lage / kahA hai- 'bolane vAle kI jabAna se jo kucha hone vAlA hotA hai vaisA hI vAkya nikalatA hai / ' (zloka 602-606) janma se prApta lakSmI aura lajjA rUpa priyA ne usakA isa prakAra parityAga kara diyA jisa prakAra loga aparAdhI kA parityAga kara dete haiN| cIMTI ke jisa prakAra mRtyu ke samaya paMkha nikala prAte haiM usI prakAra gradIna aura nidrArahita lalitAMga deva dIna va nidrAdhIna ho gae / hRdaya ke sAtha unakA sandhi-bandha zithila hone lagA / mahAbalavAn puruSa bhI unake jina kalpavRkSoM ko hilA nahIM sakate the ve kAMpane lage / unake nIroga graGga-pratyaGgoM kI sandhi bhaviSya ke duHkha kI zaMkA se bhagna hone lagI / anya ke sthAyI bhAva ko dekhane meM asamartha unakI grAMkheM vastu ko dekhane meM asamartha ho gayIM / garbhAvAsa ke duHkha kA bhaya prApta ho gayA ho isa prakAra unakA samasta zarIra kAMpane lagA / Upara aMkuza lie baiThe mahAvata ke kAraNa jisa prakAra hastI svastilAbha nahIM karatA usI prakAra lalitAMga deva bhI ramya krIr3A parvata, saritA, vApI, dIrghikA aura udyAna meM prAnanda prApta nahIM karate / (zloka 607-613) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [47 unakI yaha gravasthA dekhakara devI svayaMprabhA bolI- 'maiMne aisA kauna-sA anyAya kiyA hai ki zrApa isa prakAra mujhase asantuSTa ho gae haiM ? " (zloka 614) lalitAMga deva bole- 'he zubhra, tumane koI anyAya nahIM kiyA hai / aparAdha merA hI hai ki maiMne kama puNya aura kama tapasyA kI hai| pUrva janma meM maiM vidyAdhara rAjA thA / taba maiM bhogakAryarata aura dharmakArya meM pramAdI thA / mere saubhAgya dUta kI bhAMti svayaM buddha nAmaka mantrI ne merI Ayu kama hai yaha jAnakara mujhe jinadharma kA upadeza diyA / maiMne use svIkAra kiyA / usa sAmAnya samaya ke lie kie dharma ke prabhAva se maiM itane dinoM taka zrIprabha vimAna kA adhIzvara banA; kintu aba mujhe yahAM se jAnA hogA / kAraNa, 'alabhya vastu kabhI prApta nahIM hotI / ' ( zloka 615- 618 ) usI samaya indra kI prAjJA se dRr3hadharmA nAmaka devatA usake nikaTa Ae aura bole - 'grAja IzAna kalpa ke adhIzvara nandIzvarAdi dvIpa meM jinezvara pratimApUjana ke lie jAe~ge / unakI prAjJA hai Apa bhI unake sAtha jAe~ / (zloka 619-620 ) yaha sunakara lalitAMga deva prAnandita ho gae / saubhAgyavaza AjJA samayAnukUla prApta huI hai yaha socate hue svayaMprabhA ko lekara yAtrA para nikala par3e / nandIzvara dvIpa jAkara unhoMne zAzvata grarhata pratimAnoM kI pUjA kI / usa pUjA se prApta Ananda meM ve apanA patana kAla bhI bhUla gae / nirmala mana se ve jaba anya tIrtha kI ra jA rahe the unakI prAyu samApta ho gaI aura ve alpa bace hue tela ke pradIpa kI bhAMti rAha meM hI bujha gae arthAt devayoni se cyuta ho gae / (zloka 621-323) jambUdvIpa meM samudra ke nikaTa pUrva videha kSetra pravasthita hai / vahAM sItA nAmaka nadI ke uttara taTa para puSkalAvatI nAmaka eka vRhada nagara hai / usa nagara ke rAjA kA nAma hai svarNadhvaja / usakI patnI lakSmI ke garbha se lalitAMga deva putra ke rUpa meM utpanna hue / Ananda se utphulla unake mAtA-pitA ne unakA nAma rakhA vajrajaMgha / ( zloka 324 - 626) svayaMprabhA devI bhI lalitAMga deva ke viyoga se duHkhI hokara dharma kArya meM dina vyatIta karane lgii| kucha samaya bAda vahAM se Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] cyUta hokara usI vijaya ke puNDarIkinI nagarI ke rAjA vajrasena kI patnI guNavatI ke garbha se kanyA rUpa meM utpanna huii| dekhane meM vaha khuba sundara thii| ata: usake mAtA-pitA ne usakA nAma rakhA zrImatI / mAliyoM dvArA pratipAlita hokara latA jisa prakAra bar3hatI hai usI prakAra paricArikAoM dvArA pratipAlita zrImatI bar3hane lagI / usakA zarIra komala aura karatala navIna kisalaya kI bhAMti prabhA sampanna thaa| ratnoM se jar3akara aMgUThI jisa prakAra zobhA detI hai usI prakAra svakAnti se pRthvI ko Anandita karatI huI zrImatI yauvana ko prApta huii| sAndhyakAlIna abhramAlA jisa prakAra parvatazikhara para ArUr3ha hotI hai usI prakAra usane eka dina apane sarvatobhadra nAmaka prAsAda ke zIrSa para Ananda ke sAtha prArohaNa kiyaa| vahAM se usane pratyakSa eka deva-vimAna ko jAte dekhaa| manorama nAmaka udyAna meM kisI muni ko kevala jJAna hone ke kAraNa devagaNa unake pAsa jA rahe the| use dekhakara zrImatI ko lagA, aisA vimAna upane kabhI dekhA hai| socate-socate rAta ko dRSTa svapna kI bhAMti use pUrvajanma smaraNa ho paayaa| pUrvajanma ke jJAna bhAra ko sahana karane meM asamartha hone ke kAraNa vaha usI kSaNa besudha hokara gira pdd'ii| sakhiyoM ne candanAdi lagAkara usakI cetanA ko lauttaayaa| vaha socane lagI-'pUrvabhava meM lalitAMgadeva mere pati the| ve svarga se cyuta ho gae the| nahIM jAnatI abhI ve kahAM hai ? hAya ! isIlie merA mana du:kha se bhArAkrAnta hai| mere hRdaya para ekamAtra unhIM kA adhikAra haiN| vahI mere prANezvara haiN| sacamuca hI kapUra ke pAtra meM koI lavaNa nikSepa karatA hai / yadi maiM apane prANapati ke sAtha hI bAta nahIM kara sakatI taba anya ke sAtha bAta karane se kAma hI kyA hai ?' yaha socakara usane mauna dhAraNa kara liyaa| (zloka 627-639) jaba usane bolanA banda kara diyA to usakI sakhiyoM ne ise deva-doSa mAnakara use svastha karane ke lie mantra-tantra se upacAra karane lagIM; kintu vibhinna upacAroM ke pazcAt bhI ve use svastha nahIM kara paayiiN| kAraNa, eka roga kI auSadhi anya roga ko ThIka nahIM kara sktii| jitanA prayojana hotA utanA likhakara yA saMketa se vaha apanI prayojanIya bAteM parijanoM ko jJAta karavAne lgii| (zloka 640-642) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [41 eka dina zrImatI apane krIr3A-udyAna meM gii| vahAM ekAnta pAkara paNDitA nAmaka eka dAsI usase bolI-'he rAjakanyA ! tuma mujhe apane prANoM se bhI pyArI ho aura maiM tumhArI mAM ke samAna haM / isalie, hama logoM kA eka-dUsare para avizvAsa rakhanA ucita nahIM hai| tuma kisa lie mauna ho vaha kAraNa mujhe batAo aura apane duHkhalAghava meM mujhe bhAgIdAra bnaayo| maiM tumhAre du:kha ko samajhakara usakA nirAkaraNa karane kI ceSTA kruuNgii| kAraNa, roga jAne binA usakA nirAkaraNa hogA kaise ?' (zloka 643.646) taba zrImatI ne apane pUrva bhava kI kathA paNDitA ko isa prakAra batAI jaise ziSya prAyazcita ke lie guru ke sammukha yathAyatha tathya vivRta karatA hai| paNDitA ne tadanurUpa eka citrapaTa aMkita karavAyA aura use lekara vahAM se prasthAna kiyaa| (zloka 647.648) usI samaya cakravartI vajrasena kA janmadina nikaTavartI hone se usa upalakSa meM aneka rAjA aura rAjaputra vahAM Ae the / zrImatI ke manobhAvoM ko vyakta karane vAlA vaha citrapaTa lekara paNDitA jisa rAjapatha se ve pA rahe the usI rAjapatha ke kinAre khar3I ho gii| jo pAe unameM jo zAstrajJa the pAgama ke anusAra citrita nandIzvara dvIpa Adi dekhakara usakI stuti karane lge| aneka zraddhA se sira jhukA-jhukAkara citrapaTa aMkita arhat mUtti kA vizad varNana karane lge| kalAbhijJagaNa sUkSma rUpa se rekhA-aGkana Adi vAstavikatA kI prazaMsA karane lge| koI sAndhya abhra kI bhAMti citrapaTa para citrita sapheda, pIlA, nIlA, lAla Adi raMgoM kA varNana karane lge| (zloka 649-654) isI bIca nAmAnurUpa guNayukta durdarzana nAmaka rAjA kA durdAnta nAmaka putra praayaa| vaha kucha kSaNa taka citrapaTa ko dekhatA rahA aura tabhI mUcchita hone kA bahAnA kara dharatI para gira pdd'aa| phira saMjJA lauTa grAI ho isa prakAra dhIre-dhIre uTha baiThA / logoM ne usake behoza hone kA kAraNa pUchA to vaha jhUTha banAkara bolA-- 'isa paTa meM kisI ne mere pUrva janma kI kathA citrita kI hai| ataH paTa dekhakara pUrvajanma smaraNa ho pAyA hai| yaha maiM lalitAMgadeva hU~ aura yaha merI devI svayaMprabhA hai| isa prakAra vahAM jo-jo ghaTanA citrita thI usakA varNana kiyaa|' (zloka 655-659) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] paNDitA bolI-'yadi aisA hI hai to citra meM citrita sthAnoM kA aMgulI ke saMketa se nAma btaao|' (zloka 660) durdAnta bolA-'yaha sumeru parvata hai, yaha puNDarIkinI nagarI paNDitA bolI - 'isa muni kA nAma kyA hai ?' vaha bolA- 'muni kA nAma maiM bhUla gayA huuN|' paNDitA ne phira pUchA-'mantrI parivRta isa rAjA kA kyA nAma hai ? vaha tapasvinI kauna hai ?' durdAnta bolA-'maiM unakA nAma nahIM jaantaa|' (zloka 661-662) isase paNDitA samajha gaI yaha yathArtha lalitAMgadeva nahIM hai / taba vaha haMsate-ha~sate bolI-'tumhAre kathanAnurUpa yaha tumhAre pUrva janma kA vivaraNa hai| tuma lalitAMgadeva aura tumhArI patnI isa svayaMprabhA ne karma-doSa se isa vakta paMgu hokara nandIgrAma meM janma grahaNa kiyA hai| apanA pUrvajanma smaraNa ho Ane ke kAraNa isa citrapaTa meM usane apanA pUrvajanma citrita kiyA hai| maiM jaba dhAtakI khaNDa gaI thI to usane yaha citrapaTa mujhe diyA thaa| usa paMgu para dayA pA jAne ke kAraNa maiMne tumheM khoja nikAlA haiM / aba tuma mere sAtha clo| dhAtakI khaNDa meM maiM tumheM usake pAsa pahuMcA duuNgii| vatsa, dAridraya-pIr3ita tumhArI patnI tumhAre viraha meM duHkhI jIvana vyatIta kara rahI hai| ataH tuma usake pAsa jAkara tumhArI pUrvajanma kI vallabhA ko Azvasta kro|' (zloka 663-667) paNDitA ke cupa hone para durdAnta ke bandhu-bAndhava parihAsa karate hue bole- 'bandhu, lagatA hai tuma strIratna prApta kroge| tumhArA puNyodaya huA hai / ataH tuma jAkara usa paMgu strI se milo aura AjIvana-usakA lAlana-pAlana kro|' (zloka 668-669) mitroM ke isa parihAsa ko sunakara durdAnta kumAra lajjita ho gayA aura vikraya ke lie lAI haI vastu meM jo baca jAtI hai usa bhAMti mukha banAkara vahAM se vidA ho gyaa| (zloka 670) isake kucha pazcAt hI lohArgalApura se Ae hue vajrajaMgha kumAra bhI vahAM pahu~ce / ve citrapaTa para aMkita citra dekhakara mucchita ho ge| unheM paMkhe se havA kI gaI, aAMkha-muha para jala ke chIMTe Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 51 gae / taba unakI cetanA lauTI / usI kSaNa mAno isI muhUrtta meM svarga se avataraNa kiyA ho isa prakAra unheM jAti smaraNa jJAna huA / ( zloka 671-672 ) paNDitA ne taba unase pUchA - ' kumAra, isa citrapaTa ko dekhakara tuma mUcchita kyoM ho gae ?" vajrajaMgha ne pratyuttara diyA- 'bhadre, mere pUrvajanma kI kathA merI strI sahita isa citrapaTa para aMkita hai / vahI dekhakara maiM mUcchita ho gayA / yaha hai IzAna kalpa, usameM yaha zrIprabha vimAna hai / yaha maiM lalitAMgadeva huuN| yaha merI devI svayaMprabhA hai / dhAtakI khaNDa ke nandIgrAma meM mahA daridra ke ghara janmI nirnAmikA ambaratilaka zikhara para yaha khar3I hai aura yugandhara nAmaka muni se anazana vrata grahaNa kara rahI hai / yahAM vaha mujha para grAsakta ho isalie maiM use dikhalAI de rahA hUM | vahAM usane mRtyu prApta hone para merI svayaMprabhA nAmaka devI ke rUpa meM janma grahaNa kiyA hai| yahAM maiM nandIzvara dvIpa meM grarhatu pratimA ke pUjana-vandana meM nirata hUM aura yahAM granya tIrtha ko jAte samaya maiM cyuta huA / ekAkinI dIna aura daridra kI 'bhAMti svayaMprabhA ne yahAM janma grahaNa kiyA - aisA merA anumAna hai / vaha mere pUrva bhava kI priyA thI / aba yahIM hai / merA vizvAsa hai jAti smaraNa jJAna se usane hI yaha citrapaTa aMkita karavAyA hai / kAraNa, anubhava ke binA dUsarA koI yaha saba nahIM jAna sakatA / ' ( zloka 673 - 681 ) samasta sthAnoM para nirdezana kara vajrajaMgha jo kucha bolA, suna kara paNDitA bolI- 'vatsa, tumhArI bAta satya hai / ' taba paNDitA zrImatI ke pAsa gaI aura hRdaya ke duHkha ko dUra karane vAlI audhaSa kI bhAMti sArA vRtAnta use sunAyA / megha ke zabda sunakara vidura parvata kI bhUmi jisa prakAra ratnoM se aMkurita ho jAtI hai usI prakAra zrImatI apane priya pati ke viSaya meM sunakara romAMcita ho gii| phira usane paNDitA se saba kucha pitA ko kahalavA bhejA / kAraNa, svacchanda na honA kulIna kanyA kA dharma hai / (zloka 682-684) paNDitA kI bAta sunakara vajrasena usI prakAra Anandita hue jaise megha dhvani sunakara mayUra grAnandita hotA hai / unhoMne vajrajaMgha Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52] kumAra ko bulavAkara kahA-'merI kanyA zrImatI pUrvajanma kI bhAMti hI isa janma meM bhI tumhArI bane yahI maiM cAhatA huuN|' (zloka 685-686) vajrajaMgha ne yaha bAta svIkAra kara lI / samudra ne jisa prakAra lakSmI kA vivAha viSNu se kiyA thA vajrasena ne bhI apanI kanyA zrImatI kA vivAha usI prakAra vajrajaMgha se kara diyaa| phira candrikA kI bhA~ti eka rUpa pati patnI ne ujjvala paTTavastra dhAraNa kara rAjA kI AjJA lekara lohArgalApura ko gamana kiyaa| vahA~ putra kI yogyAvasthA samajhakara suvarNajaMgha ne bhI putra ko rAjyabhAra dekara pravrajyA grahaNa kara lii| (zloka 687-689) idhara cakravartI vaz2asena ne bhI svaputra puSkarapAla ko rAjyabhAra dekara pravrajyA grahaNa kI aura tIrthaMkara hue| vajrajaMgha nijapriyA ke sAtha sambhoga karate hue jisa prakAra hastI kamala ko vahana karatA hai usI prakAra rAjyabhAra vahana karane lage / gaMgA aura samudra kI taraha ve kabhI viyukta nahIM hote / nirantara sukha bhoga karate hue usa dampatI ke eka putra utpanna huaa| (zloka 690-692) ahikula kI upamA sevanakArI aura mahAkrodhI sAmanta rAjA puSkarapAla ke virodhI ho ge| sarpa kI bhA~ti unheM vaza meM lAne ke lie puSkarapAla ne vajrajaMgha ko bulvaayaa| zaktizAlI vajrajaMgha usakI sahAyatA ke lie ravAnA hue| indra ke sAtha jisa prakAra indrANI jAtI hai usI prakAra acala bhaktimatI zrImatI bhI svAmI ke sAtha ho gii| arddhapatha jAte na jAte amAvasyA kI rAtri meM candrikA kA bhrama utpannakArI eka vistRta kAzavana unhoMne dekhA / pathikoM ne kahA-'isa patha para dRSTi viSa sarpa rahatA hai|' yaha suna kara unhoMne bhinna patha se gamana kiyA kyoMki nItivAn puruSa upasthita kArya meM hI tatpara hote haiN| (zloka 693-697) puNDarIka sadRza vajajaMgha puNDarIkinI nagarI meM upasthita hue| usake zaktibala se samasta sAmanta nRpatigaNa puSkarapAla ke adhIna hue| vidhijJAtA puSkarapAla ne jisa prakAra gurujanoM kA sammAna karanA cAhie usI prakAra vajajaMgha rAjA kA sammAna kiyaa| (zloka 698-699) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 653 __kucha dina pazcAt puSkarapAla se vidA lekara vajajaMgha ne zrImatI ko sAtha lie lakSmI ke sAtha jisa prakAra lakSmIpati jAtA hai usI prakAra prasthAna kiyaa| zatrunAzakArI rAjA jaba usa kAsavana ke ke nikaTa pAe taba mArgadarzaka catura vyakti bole-'abhI isa vana meM do muniyoM ko kevalajJAna utpanna hone ke kAraNa devatAgaraNa pAe haiN| unakI dyuti se dRSTiviSa sarpa niviSa ho gayA hai / vahI donoM muni sAgarasena aura munisena sUrya aura candra kI bhA~ti abhI yahA~ avasthita haiN| saMsAra samparka meM ve donoM sahodara bhAI haiN|' yaha sunakara vajajaMgha Anandita hue aura viSNu jisa prakAra samudra meM nivAsa karate haiM usI prakAra ve bhI vahA~ nivAsa karane lge| devatAoM dvArA parivata aura dharmopadezadAnarata una donoM muniyoM ko rAjA ne zrImatI sahita vandanA kI / upadeza ke anta meM unhoMne muniyoM ko anna-vastrAdi dAna kiyaa| phira ve socane lage-dhanya haiM ye muni yugala jo sahodara ke samparka meM bhI samAna kaSAyarahita, mamatArahita aura parigraharahita haiN| maiM aisA nahIM hU~ ataH adhama huuN| vrata grahaNakArI pitA ke sanmArga ke anusaraNakArI hote haiM tabhI to pitA ke aurasa putra kahalAte haiN| maiM aisA nahIM hU~ ataH krIta putra kI bhA~ti huuN| itanA hone para bhI yadi maiM abhI vrata grahaNa karU~ to ucita hI hogA / kAraNa, dIkSA pradIpa kI bhA~ti grahaNa mAtra se hI andhakAra dUra karatI hai / isalie maiM yahA~ se rAjadhAnI lauTakara putra ko rAjya sauMpa haMsa jisa prakAra haMsagati ko prApta hotA hai maiM bhI usI prakAra pitA ke padacihnoM kA anusaraNa kruuNgaa| (zloka 700-710) zrImatI ko isameM Apatti hone para bhI donoM eka mana hokara lohArgalA nagara ko lauTa gae / vahA~ rAjyalobhI unake putra ne maMtriyoM ko dhana dekara apane vazIbhUta kara liyA thA / kAraNa, jala ke lie kucha abhedya nahIM hai usI prakAra dhana ke lie bhI kucha abhedya nahIM haiN| __ (zloka 711-712) zrImatI aura vajajaMgha dUsare dina subaha putra ko rAjya dekara svayaM dIkSA grahaNa kareMge aisA socate hue so ge| usI samaya sukha se soe hue rAjya dampatI ko mArane ke lie rAjaputra ne unake kakSa meM viSAkta dhueM kA prayoga kiyaa| gaha agni kI bhA~ti use rokane meM samartha kauna thA? prAraNa ko cimaTe se pakar3a kara nikAlane meM samartha Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54] usa dhueM ne rAjA-rAnI kI nAka meM praveza kiyA / ataH usI bhava meM usI sthAna para unakA dehAnta ho gyaa| (zloka 713-715) paMcama bhava vanajaMgha aura zrImatI kA jIva uttara kurukSetra meM yugala rUpa meM utpanna hue| ThIka hI kahA gayA hai-'samAna vicAra vAle mRtyu-patha yAtriyoM kI gati eka-sI hotI hai| __(zloka 716) SaSTha bhava vahA~ se Ayu zeSa hone para unhoMne saudharma devaloka meM snehazIla devatA ke rUpa meM janma grahaNa kiyA aura vahA~ dIrghakAla taka svargasukha kA bhoga kiyaa| (zloka 717) deva Ayu samApta hone para uSNatA pAkara jisa prakAra hima pighala jAtA hai usI prakAra vigalita hokara vaz2ajaMgha kA jIva vahA~ se calakara jambUdvIpa ke videha kSetra meM kSiti pratiSThita nagara ke suvidhi vaidya ke ghara putra rUpa meM utpanna huaa| unakA nAma jIvAnanda rakhA gyaa| usI dina usI nagara meM dharma ke zarIradhArI cAra aMga kI bhA~ti anya cAra bAlaka utpanna hue| pahalA IzAnacandra rAjA ke ghara kanakavatI nAmaka rAnI ke garbha se mahIdhara nAmaka putra huaa| dUsarA sunAsIra maMtrI ke ghara lakSmI nAmaka strI ke garbha se subuddhi nAmaka putra huaa| tRtIya sAgaradatta zreSThI ke ghara abhayamatI strI ke garbha se pUrNabhadra nAmaka putra huaa| caturtha dhanazreSThI ke ghara zIlamatI strI ke garbha se zIlapuJja kI bhA~ti guNAkara nAmaka putra huaa| dhAtriyoM ke dvArA sayatna paripAlita aura rakSita hokara ye cAroM putra aMga ke cAra pratyaMga kI bhAMti samAna rUpa se bar3hane lge| ve sadA eka sAtha khelate / vakSa jaise meghavAri ko samAna rUpa se grahaNa karatA hai usI prakAra samAna rUpa se unhoMne samasta kalAe adhigata kara liiN| (zloka 718-726) zrImatI kA jIva bhI devaloka se cyuta hokara usI nagara ke Izvaradatta zreSThI ke ghara putra rUpa meM utpanna huaa| usakA nAma kezava rakhA gayA / pA~ca indriya aura chaThe mana kI bhA~ti ve chahoM mitra samasta dina prAyaH eka sAtha hI rhte| (zloka 727-728) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [55 inameM suvidhi vaidya kA putra pitA se auSadhi aura rasAyana zAstra kI zikSA prApta kara aSTAGga Ayurveda kA jJAtA banA / hAthI ke madhya jaise airAvata, navagrahoM meM jaise sUrya agraNI hai vaise hI vaha vaidyoM meM jJAnavAn, nirdoSa vidyA kA jJAtA aura agraNI thaa| ve chaha mitra sahodara bhAiyoM kI taraha nirantara sAtha-sAtha rahate, eka-dUsare ke ghara jAte rahate / (zloka 729-731) eka dina ve vaidyaputra jIvAnanda ke ghara baiThe the| usI samaya vahA~ eka muni bhikSA grahaNa karane aae| ye pRthvIpAla rAjA ke putra the| nAma thA guNAkara / guNAkara malinatA kI bhA~ti rAjasampadA kA parityAga kara zama sAmrAjya arthAt dIkSA grahaNa kara lI thii| grISmakAla meM jaise nadI sUkha jAtI hai usI prakAra tapasyA se unakA zarIra zuSka ho gayA / asamaya meM evaM apathya bhojana se unheM kRmi kuSTha nAmaka roga ho gayA thaa| sArI deha meM vaha roga phaila gayA thaa| taba bhI ve mahAtmA kabhI bhikSA meM auSadha nahIM mA~gate / kahate haiM, 'mumukSu kabhI zarIra kI paricaryA nahIM krte|' (zloka 732-735) ___ gomUtrikA vidhAna se ghara-ghara bhikSAcArI una muni ko do dina ke upavAsa ke pazcAt anna jala ke lie unhoMne unheM apane A~gana meM Ate dekhA / unheM dekhakara saMsAra meM advitIya aise mahIdhara kumAra ne vaidya jIvAnanda se parihAsa karate hue kahA-'tumheM roga kA jJAna hai, proSadhi kA jJAna hai, cikitsA bhI tuma acchI karate ho; kintu tumameM dayA jarA bhI nahIM hai| dhana ke binA gariekA jisa prakAra kisI ke mukha kI ora nahIM dekhatI tuma bhI usI prakAra dhana ke binA du:khI vyakti ke prArthanA karane para bhI usakI ora nahIM dekhate / vivekI manuSya ko kevala dhana kA lobhI bananA ucita nahIM hai| kabhI dharma samajhakara bhI cikitsA karanI caahie| tumhAre roga-nidAna aura cikitsA-jJAna ko dhikkAra hai yadi tuma aise satpAtra asvastha muni kI ora nahIM dekhate ho|' __ (zloka 736-741) yaha sunaka ra vijJAna ratna ke ratnAkara tulya jIvAnanda bolA'tumane mujhe kartavya smaraNa karavA kara bahuta acchA kiyA / tumheM dhanyavAda / ' (zloka 742), Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vAstava meM saMsAra meM brAhmaNa prAyaH dveSarahita nahIM hote, vaNika avaMcaka nahIM hote, mitra-maNDalI IAhIna nahIM hotI, zarIradhArI nIroga nahIM hote, vidvAn dhanavAna nahIM hote, guNavAna nirabhimAnI nahIM hote, strI a-capala nahIM hotI, rAjaputra uttama caritravAna nahIM hote| (zloka 743-744) 'ye muni cikitsA ke yogya haiM; kintu vartamAna meM mere pAsa auSadha ke upakaraNa nahIM hai| yahI isakA antarAya hai / isa vyAdhi ko dUra karane ke lie lakSapAka tela, gozIrSa candana aura ratnakambala kI AvazyakatA par3atI hai| mere pAsa lakSapAka tela hai; kiMtu anya vastueM nahIM haiM / ve vastue tuma loga lA do|' (zloka 745-746) 've donoM vastueM hama lAeMge' kahakara pA~coM mitra bAjAra gae / muni bhI apane nivAsa sthAna para lauTa ge| (zloka 747) ve pA~coM mitra bAjAra jAkara eka vRddha vaNika ko bole'hameM gozIrSa candana aura ratnakambala caahie| mUlya lekara hameM ye vastue~ do|' (zloka 748) vaha vRddha vaNika bolA-'ina donoM vastuoM meM pratyeka kA mUlya lakSa suvarNa mudrA hai arthAt donoM vastuoM kA mUlya do lakSa suvarNa mudrA huaa| mUlya le pAyo, vastu le jAyo; kintu pahale yaha batAyo ki tumheM ye vastue~ kyoM cAhie ?' (zloka 749) ve bole-'jo mUlya lage lo, hameM donoM vastueM do| eka mahAtmA kI cikitsA ke lie hameM ye donoM vastue~ caahie|' (zloka 750) ___ yaha sunakara vaNika Azcaryacakita ho gyaa| grAnanda se usakI A~khoM meM jala bhara pAyA aura zarIra romAMcita ho gyaa| vaha socane lagA-'kahA~ unmAda aAnanda aura tAruNya bharA inakA yauvana aura kahA~ vayovRddha-sA inakA viveka aura vicArazakti / jo kAma mere jaise vArddhakya jarjarita vyakti ko karanA cAhie vaha kAma ye kara rahe haiM aura adamya utsAha se karane ke lie agrasara ho (zloka 751-753) aisI vivezanA kara vaha vRddha vaNika unase bolA-'he vivevazAlI yuvakagaNa ! gozIrSa candana aura ratnakambala tuma le jAyo / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (57 mulya dene kI AvazyakatA nahIM hai| inakA mUlya rUpa meM dharma rUpa akSaya nidhi maiM prApta kruuNgaa| tuma logoM ne sahodara bhAI kI taraha dharmakArya meM aMzIdAra banAyA usake lie dhanyavAda / ' aisA kahakara vaNika ne unheM donoM vastue~ de diiN| phira usI zuddha antaHkaraNa se usa vaNika ne dIkSA grahaNa kara mokSa prApta kiyaa| (zloka 754-756) __ auSadha lekara mahAtmAnoM meM agraNI ve mitra jIvAnanda ko lekara muni ke pAsa ge| ve muni kAyotsarga dhyAna meM eka vaTa-vRkSa ke nIce khar3e the| unheM dekhakara lagatA thA jaise bar3a kI jar3a ho / muni mahArAja ko vandanA kara ve mitra bole-'he bhagavan, cikitsA ke lie hama aAja aApakI tapasyA meM vighna kreNge| Apa AjJA dIjie aura puNya dAna pradAna kara hameM anugRhIta kiijie|' (zloka 757-759) muni ne cikitsA kI anumati dii| taba ve loga turanta kI marI huI eka gAya le pAe / kAraNa, savaidya kabhI viparIta (pApayukta) cikitsA nahIM karate / phira unhoMne muni ke samasta zarIra meM lakSapAka tela mAliza kiyaa| vaha tela nAle ke pAnI kI bhA~ti unakI zirA-upazirA meM praviSTa ho gyaa| deha meM tApa utpannakArI usa tela kI garmI se muni besudha ho ge| kar3e roga meM ugra auSadha hI kArya karatI hai| __ (zloka 760-762) balmIka meM jala DAlane se jaise usameM se dImaka nikalatI hai usI prakAra uttApa se Atura hokara muni ke zarIra se kuSTha kRmi nikalane lgii| taba jIvAnanda ne cA~da jaise apanI candrikA se gagana ko AcchAdita kara detA hai usI prakAra munideha ko ratnakambala se pAcchAdita kara diyaa| ratnakambala meM zItalatA thii| isIlie zarIra se nikalI hue kuSTha kRmiyoM ne garmI ke dina meM dopahara ke samaya machaliyA~ jaise zItalatA ke lie zaivAla meM Azraya letI hai usI prakAra ratnakambala meM Azraya liyA / taba usane ratnakambala ko binA hilAe dhIre-se uThAkara usakI samasta kRmiyoM ko usa marI huI gAya para DAla diyaa| kahate haiM satpuruSoM kA samasta kArya adroha hI prakAzita karatA hai| isake pazcAt jIvAnanda ne amRta rasa tulya jIvamAtra ko prAraNadAnakArI gozIrSa candana kA unake sarvAGga meM Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] vilepana kara diyA / isase deha meM prazAnti prAyI / isa prakAra prathama carma ke bhItara rahe hue kIToM ko nikAlA / taduparAnta phira zatapAka tela kA mardana kiyA / isase udAnavAyu se jisa prakAra rasa nikalatA hai usI prakAra mA~sa ke bhItara se kRmiyoM ko nikAlA / pUrva kI bhA~ti hI ratnakambala se unakI deha AcchAdita kii| isase dotIna dina ke dadhikITa jisa prakAra lAkSArajita vastra meM tairane lagate haiM usI prakAra kuSTha kRmiyA~ usa ratnakambala meM taira kara AyIM / isa bAra bhI jIvAnanda ne use gAya ke mRta zarIra para DAla diyA / dhanya hai vaidya kI yaha caturAI / punaH jIvAnanda ne grISmakAla pIr3ita hastI ko jaise megha zAnta karatA hai usI prakAra gozIrSa candana ke rasa se muni ko zAnta kiyA / isake kucha kSaNa pazcAt unhone lakSapAka tela mardana kiyA / isase hAr3oM meM rahe hue kuSTha kITa nikala par3e / kAraNa, balavAna vyakti yadi roSa kare to vajranirmita piMjarA bhI usakI rakSA nahIM kara sakatA / ve kRmiyA~ bhI pUrva kI bhA~ti hI ratnakambala meM lAkara gAya para pheMka dI gayIM / ThIka hI kahA gayA hai, manda ke lie manda sthAna hI upayukta rahatA hai / phira usa vaidya ziromaNi ne parama bhakti ke sAtha jisa prakAra devatAoM kI deha meM vilepana kiyA jAtA hai usI prakAra gozIrSa candana kA rasa muni ke sarvAGga meM vilepana kiyA / isa cikitsA se ve muni nIroga aura kAntisampanna hue aura mArjita svarNamUrti kI bhA~ti zobhAsampanna hue / anta meM una mitroM ne muni se kSamA yAcanA kii| muni bhI vahA~ se vihAra kara anyatra cale gae / kAraNa, vaise sAdhu puruSa kabhI bhI eka sthAna meM nahIM rahate / ( zloka 763-777 ) ratnakambala aura svarNa aura grartha tatpazcAt unhIM buddhimAnoM ne avaziSTa gozIrSa candana vikraya kara svarNa kharIdA / jisa se ve gozIrSa candana aura ratnakambala pahale kraya karanA cAhate the usI artha aura svarNa se unhoMne meruzikhara jaise eka jinAlaya kA kA nirmANa karavAyA / jina pratimA kI pUjA aura guru kI upAsanA kara unhoMne karmakSaya karate hue bahuta samaya vyatIta kiyA / taduparAnta eka dina unake mana meM saMvega utpanna huA / taba ve guru mahArAja ke sannikaTa jAkara jaMbUbRkSa ke phala-sI dIkSA grahaNa kara lI / navagraha jisa prakAra nirdiSTa samaya taka pravasthAna kara eka rAzi se dUsarI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [59 rAzi meM jAtA hai ve bhI usI prakAra grAma, nagara evaM vana meM nirdiSTa samaya taka avasthita rahakara granyatra vihAra karane lage / upavAsa, chaha dina kA upavAsa, aThThAI Adi tapasyA dvArA ve cAritrarUpI ratna ko ujjvala karane lage / AhAra dene vAle ko koI kaSTa nahIM ho isa prakAra kevala prANa dhAraNa karane ke lie ve madhukarI vRtti se pArane ke dina bhikSA grahaNa karate / vIra jaMse zastra prahAra sahana karate haiM ve bhI usI prakAra dhairya se kSudhA, pipAsA, grISmAdi pariSaha sahana karate / moharAja ke cAra senApati rUpa cAra kaSAya ko unhoMne kSamA zastra se jaya kara liyA / phira ve dravya va bhAva se saMlekhanA grahaNa kara karmarUpa parvata kA nAza karane ke lie vajrarUpa anazana vrata graharaNa kiyA / samAdhi dhAraNa kara paMca parameSThI kA smaraNa karate hue unhoMne apanA zarIra tyAga diyaa| kahA bhI gayA hai, mahAtmAoM kI apanI deha se bhI moha nahIM hotA / ( zloka 778 788 ) saptama bhava ve chahoM mahAtmA vahA~ kI Ayu zeSa kara acyuta nAmaka devaloka meM indra ke sAmAnika deva ke rUpa meM utpanna hue kyoMki, aisI tapasyA kA phala sAmAnya nahIM ho sakatA / devaloka kA bAIsa sAgaropama kA grAyuSya pUrNa kara punaH cyuta hue| kAraNa, mokSa ke atirikta koI sthAna hI acyuta nahIM / ( zloka 789-790) pUrva videha ke puSkalAvatI nAmaka vijaya meM lavaNa samudra ke taTa para puNDarIkinI nAma kA eka nagara thA / usa nagara ke rAjA kA nAma thA vajrasena / unakI dhAriNI nAmaka patnI ke garbha se unameM se pA~ca putra rUpa meM utpanna hue| una pA~ca putroM meM jIvAnanda kA jIva caudaha mahAsvapna sUcita vajranAbha nAmaka prathama putra utpanna huA / rAjaputra mahIdhara kA jIva subAhu nAma kA dvitIya aura maMtrI putra subuddhi kA jIva tRtIya, zreSThIputra pUrNabhadra kA jIva pITha nAmaka caturtha evaM sArthavAha putra pUrNabhadra kA jIva paMcama putra ke rUpa meM utpanna huA | kezava kA jIva suyaza nAmaka anya rAjaputra huA / suyaza bAlyakAla se hI vajranAbha ke sannikaTa rahane lagA kyoMki pUrva bhava kA sneha-sambandha isa bhava meM bhI prema utpanna karatA hai / (zloka 791-096) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] chaha varSadhara parvatoM ne hI jaise manuSya deha dhAraNa kara rakhI ho isa prakAra ve pA~ca rAjaputra va suyaza kramazaH bar3hane lage / ve mahAparAkramI rAjaputra jaba rAjapatha para prazva dhAvita karate to sUryaputra revanta kI bhA~ti lagate / kalA zikSA dene vAle prAcArya to sAkSI mAtra the / kAraNa, mahAn grAtmAnoM ke guNa apane se hI utpanna hote haiM / ve sva-hAthoM se bar3e - bar3e parvata ko bhI zilAkhaNDa kI bhA~ti pakar3a lete / isalie unakI bAla krIr3AoM ko karane meM anya koI bhI sakSama nahIM thA / ( zloka 797 -800 ) eka dina lokAntika deva zrAkara vajrasena ko bole - 'he prabhu ! dharma tIrtha pravartana karie / dharma tIrtha prArambha krie|' (zloka 801 ) taba vajrasena ne vajU kI bhA~ti parAkramI putra vajranAbha ko siMhAsana para baiThAkara eka varSa taka dAna dekara logoM ko usI prakAra tRpta kiyA jaise megha varSA kara dharatI ko jalamaya kara detA hai / kira devatA, asura praura manuSyoM ke adhipati vajrasena kI pravrajyA grahaNa upalakSa meM eka zobhAyAtrA nikAlI / candramA jaise AkAza ko suzobhita karatA hai vajrasena ne bhI usI prakAra nagara ke bAharI udyAna ko suzobhita kiyA / vahA~ unhoMne svayaMbuddha dIkSA grahaNa kii| dIkSA grahaNa karane ke sAtha-sAtha unheM manaH paryava jJAna utpanna huA / phira Atma-svabhAva meM ramaNa karate hue samatAdhArI, mamatAhIna niSparigrahI ve nAnA prakAra ke abhigraha dhAraNa kara pRthvI para vicaraNa karane lage / ( zloka 802 - 806 ) udhara vajranAbha ne apane pratyeka bhAI ko pRthak-pRthak rAjya diyA / ve cAroM bhAI usakI sevA meM sadA tatpara rahate the / isase lokapAloM se jaise indra zobhA pAte haiM vaise hI ve bhI zobhA pAne lage / aruNa jaise sUrya kA sArathI hai usI taraha suyaza unakA sArathI ho gayA / mahArathiyoM ko apanA jaisA hI sArathI banAnA ucita hai / ( zloka 807-808 ) vajrasena kI ghAtIkarma rUpI malinatA dUra hone para, darpaNa malinatA haTa jAne se jisa prakAra ujjvala ho jAtA hai usI prakAra unheM ujjvala kevala jJAna prApta huA / ( zloka 809 ) usI samaya vajranAbha rAjA kI AyudhazAlA meM sUrya maNDala ko bhI tiraskRta karane vAlA cakraratna utpanna huaa| sAtha hI Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avazeSa teraha ratna bhI prApta hue| kahA hI gayA hai -kamalinI jaise jalAnurUpa U~cI hotI hai sampatti bhI puNya ke anusAra hI milatI hai| sugandha se AkRSTa hokara jaise bhramaragaNa Ate haiM usI prakAra prabala puNya se prAkRSTa hokara navanidhi pAkara unake gRha meM sevA karane lgii| (zloka 810-812) phira unhoMne samasta pUSkalAvatI vijaya ko jaya kara liyaa| isase vahA~ ke samasta rAjyagaNoM ne unheM cakravartI pada para abhiSikta kiyaa| bhogopabhoga upabhogakArI rAjA kI dharma buddhi bhI isa prakAra adhikAdhika bar3hane lagI jaise vaha bar3hatI huI Ayu kI pratispardhA karatI ho| adhika jala meM jaise latA vaddhita hotI hai usI prakAra saMsAra vairAgya kI sampatti se unakI dharma buddhi bhI bar3hane lgii| (zloka 813-815) eka bAra sAkSAt mokSarUpa prAnanda utpannakArI bhagavAn vajrasena pravrajana karate hue vahA~ upasthita hue / samavasaraNa meM caitya vRkSa ke nIce baiThakara unhoMne kAnoM ke lie amRta tulya dharmadezanA denI prArambha kara dii| unake Agamana kA saMvAda pAkara samrATa vajranAbha rAjahaMsa kI bhA~ti bandhu-bAndhavoM sahita samavasaraNa meM pahu~ce aura sAnanda tIna pradakSiNA dekara unake caraNoM kI vandanA kara indra ke pIche anuja bhrAtA kI bhA~ti baiTha ge| phira bhavya jIvoM ke manarUpI sIpa meM bodharUpI muktA utpanna karane vAlI svAti nakSatra kI vRSTi ke samAna unakI dezanA zrAvakagaNa sunane lge| mRga jaise gIta-dhvani sunakara utsuka hotA hai ve bhI usI prakAra unakI sumadhura vANI sunakara socane lage-yaha saMsAra apAra samudra kI bhA~ti dustara hai| ise uttIrNa kara mere pitA trilokanAtha bana gae haiM / puruSa ko andhakAra kI bhA~ti jo andha karatA hai usa moha ko sUrya kI bhA~ti jinhoMne sabhI prakAra se bhedA hai ve yahI jinezvara haiN| cirakAla saMcita ye karma samUha mahAbhayaMkara asAdhya roga kI bhA~ti hai / isake cikitsaka mere pitA hI haiN| adhika aura kyA kahane ko hai ? karuNA rUpa amRta sAgara tulya ye hI duHkha nAzakArI aura advitIya sukha utpanna karane vAle haiN| isa prakAra ke jinezvara deva ke rahate hue bhI maiM moha ke dvArA pramAdI hokara loka meM jo bhI pradhAna hai usa sva. prAtmA ko dharma se bahuta dinoM se vaMcita rakhA hai| (zloka 816-826) Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] isa prakAra vicAra karake una cakravartI ne dharma cakravartI kevalI se bhakti gadgad kaNTha se nivedana kiyA-'he prabhu, dUba jaise kheta ko vinaSTa kara detA hai usI prakAra artha sAdhana pratipannakArI nItizAstra ne merI buddhi ko vinaSTa kara diyA hai| viSaya lolapa hokara maiMne vibhinna rUpa dhAraNa kara isa pAtmA ko naTa kI bhA~ti dIrghakAla taka nacAyA hai| merA yaha sAmrAjya artha aura kAma ke lie hI hai / isameM rahakara dharma kA jo anucintana kiyA jAtA hai vaha bhI pApAnubandhI hI hotA hai| maiM yadi Apa jaise pitA kA putra hokara bhI saMsAra-samudra meM patha-bhraSTa hotA hU~ to mujhameM aura sAmAnya manuSya meM antara hI kyA hai ? isalie maiMne jisa prakAra Apa dvArA pradatta rAjya kA pAlana kiyA usI prakAra aba grApa saMyamarUpI rAjya mujhe dIjie maiM usakA pAlana kruugaa|' (zloka 827-832) apane vaMza rUpI AkAza meM sUrya samAna cakravartI vajrajaMgha ne apane putra ko rAjya dekara bhagavAn se dIkSA grahaNa kara lii| pitA evaM jyeSTha bhrAtA ne jo vrata grahaNa kiyA vahI vrata subAhu grAdi bhAiyoM ne bhI grahaNa kara lie| kAraNa, unakI kUlarIti yahI thii| suyaza sArathI ne bhI apane prabhu ke sAtha hI dIkSA grahaNa kara lii| sevaka prabhu kA anukaraNakArI hI hotA hai| (zloka 833.835) vajranAbha muni ne alpa dinoM ke madhya hI zAstra samudra atikramaNa kara liyaa| isalie ve eka aGga zarIra meM pratyakSa dvAdazAMgI tulya lagane lage / subAhu aAdi anya bhAiyoM ne gyAraha aGga adhigata kara lie| ThIka hI kahA gayA hai-kSayopazama se prApta vicitratA ke lie guNa sampatti bhI vicitra hotI hai| yadyapi ve santoSarUpI dhana se dhanI the phira bhI ve tIrthaMkara bhagavAn kI caraNa sevA rUpa duSkara tapa karane para bhI asantuSTa the| eka mAsa se adhika tapasyA hone para bhI ve nirantara tIrthaMkara kI vANI rUpa amRta kA pAna karane meM kabhI glAni mahasUsa nahIM karate / bhagavAn vajrasena ne uttama zukla dhyAna meM nirvANa pada prApta kiyaa| devatAoM ne unakA nirvANotsava mnaayaa| (zloka 836-840) vajranAbha muni dharma bhrAtA kI bhAMti apane sAtha dIkSita muniyoM ke sAtha pRthvI para vicaraNa karane lge| antarAtmA se jaise pA~ca indriyA~ sanAtha hotI haiM usI prakAra, vajranAbha svAmI ke dvArA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAha Adi cAra bhAI aura sArathI pA~coM muni sanAtha ho ge| candra kI candrikA se jaise parvata para oSadhi prakaTa hotI hai vaise hI yoga ke prabhAva se unameM nimna yoga zaktiyA~ prakaTa huii| (zloka 841-843) 1 zleSamauSadhi labdhi-aisI labdhi sampanna muni kA sAmAnya thaka yadi kuSTharogAkrAnta vyakti ke zarIra meM lepana kara de to koTirasa se (suvarNa taiyAra karane kA rasa) jaise tAmra suvarNa varNa ho jAtA hai vaise hI unakA zarIra svarNa kAntimaya ho jAtA hai| jalloSadhi labdhi-isa labdhi se sampanna muni ke kAna kA maila, aA~kha kI gIDa aura deha kA maila samasta rogoM kA nAza karane vAlA aura kastUrI kI bhA~ti sugandhayukta hotA hai| 3 AmauM Sadhi labdhi- amRta snAna se jaise rogI kA roga dUra ho jAtA hai usI prakAra aise labdhi sampanna muni ke zarIra sparza se samasta roga dUra ho jAte haiN| (zloka 844-846) 4 sarvoSadhi labdhi-vaSTi yA nadI kA jala aise labdhi sampanna muni kA zarIra sparza karane se sUrya kA teja jaise andhakAra ko naSTa karatA hai usI prakAra samasta rogoM ko naSTa karatA hai| gandha hastI kI mada gandha se jaise anya hastIgaNa bhAga jAte haiM usI prakAra unakA zarIra sparzakArI pavana viSa Adi kA samasta doSa dUra kara detA hai / yadi viSa mizrita annAdi padArtha unake mukha yA pAtra meM pA jAe to vaha bhI amRta kI bhA~ti niviSa ho jAtA hai| viSa utArane ke maMtrAkSaroM kI bhA~ti unakI vANI ke smaraNa se mahAviSa se duHkhagrasta manuSya kA duHkha dUra ho jAtA hai aura svAti nakSatra meM jala zukti meM par3ane para jisa prakAra kA motI vanatA hai unake nakha, keza, dA~ta aura unake zarIra meM utpanna samasta vastu auSadhi sama ho jAtI hai| (zloka 847-850) 5 aNutva zakti-sUta kI bhA~ti sUI ke chidra meM se zarIra ko ye bAhara kara sakate haiN| 6 mahattva zakti-isase apanI deha itanI bar3I kI jA sakatI hai ki meru parvata usake ghuTanoM taka pA sakatA hai| 7 laghutva zakti-isase deha ko vAyu se bhI halkA kiyA jA sakatA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] 8 gurutva zakti- indrAdi deva bhI jo sahana nahIM kara sakate aisIra vaja se bhI bhArI deha banA lene kI zakti / 9 prApti zakti-pRthvI para se hI vRkSa patra kI bhA~ti meru ke agra bhAga evaM gRhAdi ko sparza karane kI zakti / 10 prAkAmya zakti-jala para dharatI kI bhA~ti calane evaM dharatI meM jala kI bhA~ti nimajjita ho jAne kI zakti / 11 Izatva zakti-cakravartI aura indra kI bhA~ti vaibhava vistAra karane kI shkti| 12 vazitva zakti-svatantra evaM krUratama prANI ko bhI vaza meM kara lene kI zakti / 13 apratighAtI zakti - parvata ke madhya se chidra meM se nikalane kI taraha nikalane kI zakti / 14 apratihata antardhAna zakti-vAyu kI bhA~ti sarvatra adRzya rUpa dhAraNa karane kI shkti| 15 kAmarUpatva zakti-eka hI samaya meM ananta rUpa banAkara samasta loka ko bhara dene kI shkti| (zloka 852-862) 16 bIja buddhi - eka bIja se jaise aneka bIja utpanna hote haiM usI prakAra eka artha se bahuvidha artha karane kI zakti / 17 koSTha buddhi-koSTha meM rakhA huA dhAna jaise yathAvata rahatA hai usI prakAra smaraNa kare binA hI pUrva zruta viSaya ko smRti meM dhAraNa karane kI zakti / 18 padAnusAriNI labdhi-aAdi, anta va madhya kA koI bhI pada sunakara samasta grantha avadhAraNa karane kI zakti / manobala labdhi-kisI eka viSaya se avagata hote hI samasta Agama sAhitya avagAhana karane kI zakti / 20 vAgbala labdhi-muharta mAtra meM mUlAkSara kI bhA~ti samasta prAgama sAhitya kI prAvRtti kara lene kI shkti| 21 kAyavala labdhi-isase bahuta samaya taka kAyotsarga kara pratimA dhAraNa karane para bhI klAnti kA lavazeSa mAtra nahIM paataa| amRtakSIramadhvAjyAzravi labdhi-isase pAtra meM parivezita kadanna kutsita meM bhI amRta, kSIra, madhu, ghI kA prAsvAda utpanna karane kI shkti| aise labdhi sampanna kI vANI duHkha pIr3ita manuSya ke lie amRta, kSIra, madhu, ghI kI bhA~ti zAntidAyaka hotI hai / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 65 23 prakSINa mahAnasI labdhi - pAtra sthita annAdi kA kitanA hI dAna kyoM na diyA jAe vaha pUrvavat hI rahegA zeSa nahIM hogA / 24 akSINa mahAlaya labdhi - isa zakti bala se tIrthaMkara sabhA kI bhA~ti alpa sthAna meM asaMkhya prANiyoM ko baiThAne kI zakti / 25 saMbhinna zrota labdhi - isake dvArA eka indriya kA jJAna dUsarI indriya dvArA kiyA jAnA saMbhava / 26 jaMghAcAraNa labdhi - isa labdhi se sampanna vyakti eka hI padakSepa meM jambUdvIpa se rucaka dvIpa jA sakatA hai aura lauTane ke samaya eka padakSepa meM nandIzvara dvIpa aura dvitIya padakSepa meM jahA~ se usane yAtrA kI thI usI jambUdvIpa meM lauTakara A sakatA hai / yadi Upara kI ora jAnA ho to eka padakSepa meM meruparvata sthita pANDuka bana meM jA sakatA hai / lauTate samaya eka padakSepa meM nandanavana aura dvitIya padakSepa meM jahA~ se yAtrA prArambha kI thI vahIM lauTakara A sakatA hai | 27 vidyAcaraNa labdhi - isa labdhi se sampanna vyakti eka padakSepa meM mAnuSottara parvata aura dvitIya padakSepa meM nandIzvara dvIpa aura tRtIya padakSepa meM jahA~ se yAtrA prArambha kI thI vahA~ lauTakara yA sakatA thA / yadi Upara kI ora jAnA ho to madhyaloka ke anurUpa yAtAyAta kara sakatA hai ( zloka 863 - 879) 1 ye samasta labdhiyA~ vajrajaMghAdi muniyoM ko prApta thIM / isake pratirikta prasIbiSa labdhi, kSatikAraka, lAbhadAyaka aura bhI kaI labdhiyA~ unhoMne prApta kI thIM; kintu ina saba labdhiyoM kA vyavahAra unhoMne kabhI nahIM kiyA / satya to yahI haiM ki jo mumukSu hai vaha prApta vastu kI icchA nahIM rakhatA, unakA vyavahAra nahIM karatA / (zloka 880-881) vajranAbha svAmI ne bIsa sthAnaka kI ArAdhanA kara dRr3ha tIrthaMkara gotra karma upArjana kiyA / bIsa sthAnaka kA vivaraNa nimna prakAra hai 1 arihaMta pada - arihaMta aura arihaMta mUtti kI pUjA karane para, arihaMta devoM kI prarthayukta stuti karane para aura jahA~ usakI nindA ho usakA nirAkaraNa karane para arihaMta pada kI prArAdhanA hotI hai / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 siddha pada-siddhi prApta siddha bhagavantoM kI bhakti meM rAtri jAgaraNAdi utsava karane para, yathArtha rIti se siddhatA kA kIrtana, bhajana karane para siddhapada kI ArAdhanA hotI hai| 3 pravacana pada-bAlaka, asvastha, navadIkSita ziSyAdi yatiyoM para anugraha karane para, pravacana arthAt caturviSa saMgha va jaina zAsana para vAtsalya sneha rakhane para pravacana pada kI mArAdhanA hotI hai / 4 AcArya pada-samAdara ke sAtha AhAra, auSadha, vastrAdi dvArA guru ke prati vAtsalya yA bhakti dikhAne para isa pada kI ArAdhanA hotI hai| 5 sthavira pada-20 varSa paryanta dIkSA paryAya sampanna ko paryAya sthavira, sATha varSa kI vayaHsampanna ko vayaHsthavira aura samavAyAMga sUtra jJAtA ko sUtra sthavira kahA jAtA hai| inakI bhakti karane se isa pada kI ArAdhanA hotI hai| upAdhyAya pada-apane se adhika jJAna sampanna vyakti ko anna, vastrAdi dekara unake prati vAtsalya bhAva pradarzita karane para isa pada kI ArAdhanA hotI hai / 7 sAdhu pada-utkRSTa tapasyAkArI sAdhuoM kI bhakti karane para, unheM sukha-suvidhA dekara unake prati vAtsalya dikhAne para isa pada kI ArAdhanA hotI hai| 8 jJAna pada-prazna aura vAcanAdi dvArA dvAdazAGga zrutoM kA adhyApana karane para isa pada kI ArAdhanA hotI hai| 6 darzana pada-zaMkA Adi doSa rahita sthiratA Adi guNa bhUSita aura zamAdi lakSaNayukta samyak darzana prApta hone para isa pada kI ArAdhanA kI jAtI hai / 10 vinaya pada-jJAna, darzana, cAritra aura upacAra-isa prakAra ke cAra karmoM ke anuSThAtA vinaya sampanna hone se isa pada kI pArAdhanA hotI hai| 11 cAritra pada- icchA, mithyA, karaNAdi dasa prakAra ke samAcArI yoga aura Avazyaka yoga karma meM aticAra rahita hokara yatna karane para cAritra pada kI ArAdhanA hotI hai| 12 brahmacarya pada-ahiMsAdi mUla guNa aura samiti prAdi uttara guNa meM aticAra rahita hokara pravRtta hone se isa pada kI aArAdhanA hotI hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [67 13 samAdhi pada-prati muhUrta prati kSaNa pramAda parihAra kara zubha dhyAna meM lIna hone para isa pada kI ArAdhanA kI jAtI hai| 14 tapa pada-mana aura zarIra ko jisase kaSTa na pahu~ce isa prakAra yathAzakti tapasyA karane para isa pada kI ArAdhanA hotI hai / 15 dAna pada-mana, vacana aura kAya zuddhipUrvaka tapasviyoM ko yathA zakti dAna dene para isa pada kI ArAdhanA hotI hai| 16 vaiyAvRtya pada-prAcAryAdi dasa prakAra ke muniyoM ko anna, jala, pAsanAdi bhakti karane para isa pada kI ArAdhanA kI jAtI hai| 17 saMyama pada-caturvidha saMgha ke samasta vighna dUra kara santoSa utpanna karane para isa pada kI ArAdhanA kI jAtI hai| 18 abhinava jJAna pada-pratidina navIna-navIna sUtra aura artha prayatna pUrvaka grahaNa karane para isa pada ko ArAdhanA kI jAtI hai| 19 zruta pada--zraddhA se zruta jJAna kA spaSTIkaraNa, prakAzana aura nindAvAda kA nirAkaraNa karane para isa pada kI pArAdhanA hotI hai| 20 tIrtha pada-vidyA, nimitta, kavitA, vAda aura dharma-kathAnoM dvArA zAstra kA pracAra karane para isa pada kI ArAdhanA hotI (zloka 882-902) ina bIsa padoM meM eka-eka pada kI ArAdhanA bhI tIrthakara nAma karma bandhana kA kAraNa banatI hai; kintu vajanAbha muni ne to ina bIsoM hI pada kI ArAdhanA kara tIrthaMkara nAma karma baaNdhaa| (zloka 903) bAhumuni ne sAdhunoM kI sevA kara cakravartI ke bhogopabhoga prApta hone kA karma bandhana kiyaa| tapasvI muniyoM kI vizrAmaNA arthAt sevA-zuzrUSA kara subAhu ne amita bAhubala lAbha karane kA karma bandhana kiyaa| vajranAbha muni taba bole-bAhu aura subAhu hI dhanya haiM jo mAdhunoM kI sevA aura vaiyAvacca karate haiM / isa prazaMsA ko sunakara pITha aura mahApITha munidvaya ne socAjo logoM kA upakAra karate haiM loga unakI prazaMsA karate haiN| hama donoM to Agama ke adhyayana va dhyAna meM nimagna rahe isalie kisI kA koI upakAra nahIM kara sake / ataH hamArI prazaMsA kauna kare ? Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] manuSya usI ko sammAna detA hai jo unakA upakAra karatA hai / ( zloka 9040907) isa prakAra mAyA mithyAtva ke lie IrSyA kara evaM isa manda karma kI AlocanA na kara unhoMne strI nAma karma kA bandhana kiyA / ina chaha maharSiyoM ne zaturdaza lakSa pUrva taka praticArahIna asidhArA-sA saMyama pAlana kiyaa| phira una chahoM dhIra muniyoM ne do prakAra kI saMlekhanApUrvaka pAdopagamana anazana aGgIkAra kara deha parityAga kiyA | aSTama bhava ve chahoM hI svArthasiddhi nAmaka paMcama anuttara vimAna meM taiMtIsa sAgaropama kI zrAyu vAle deva bane / ( zloka 908-911) ( prathama sarga samApta ) dvitIya sarga isI jambUdvIpa ke pazcima mahAvideha meM zatru ke dvArA jo kabhI vijita nahIM huA aisA aparAjita nAmaka eka nagara thA / usa nagara meM IzAnacandra nAmaka eka rAjA rAjya karatA thA / usane apane vAhubala se jagat ko parAjita kara diyA thA / apane vizAla aizvarya ke kAraNa ve IzAnendra se pratIta hote the / ( zloka 1-2 ) usa nagara meM candanadAsa nAmaka eka zreSThI rahate the / ve bahuta dhanADhya the / ve dharmAtmAyoM meM agraNI aura pRthvI ko sukhI banAne meM candana kI bhA~ti the / 1 unake sAgaracandra nAmaka eka putra thA / unheM dekhakara sabhI prasanna ho uThate / samudra jisa prakAra candramA ko Anandita karatA hai vaise hI vaha apane pitA ko grAnandita karatA thA / svabhAva se vaha sarala, dhArmika aura vivekI thA isalie vaha samasta nagarI meM tilaka svarUpa thA / ( zloka 3-5 ) eka dina sAgaracandra rAjasabhA meM gayA / vahA~ rAjA siMhAsana para baiThe hue the| unakI sevA meM upasthita sAmanta bhI yathAsthAna baiThe the / rAjA ne sAgaracandra ko bhI usake pitA kI hI bhAMti satkAra aura sneha pradarzita kara ( zloka 6-7 ) Asana, tAmbUla Adi dekara sammAnita kiyaa| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [66 usI samaya eka cAraNa rAjasabhA meM prAyA aura zaGkhavinindita kaNTha meM bolA - 'mahArAja, Aja Apake udyAna kI udyAnapAlikA kI bhA~ti puSpa saMbhAra se suzobhita kara vasanta-lakSmI kAvirbhAva huA hai / isalie prasphuTita puSpa sugandha se dig-prAmoditakArI usa udyAna ko, indra jisa prakAra nandanavana ko suzobhita karatA hai usI prakAra, Apa bhI suzobhita kIjie / ( zloka 8 - 10 ) cAraNa kI bAta sunakara rAjA ne dvArapAla ko Adeza diyA ki nagara meM ghoSaNA karavAdI / kala prAtaH sabhI rAjodyAna meM Ae~ / phira unhoMne sAgaracandra se kahA - 'tuma bhI kala subaha udyAna meM mAnA / ' sneha isI prakAra abhivyakta hotA hai / (zloka 11-12) rAjA se vidA lekara sAgaracandra prAnandita mana se ghara lauTA aura usane apane mitra azokadatta ko rAjA kA pradeza sunAyA / (zloka 13 ) dUsare dina prAtaH rAjA saparivAra udyAna meM gae / nagarajana bhI vahA~ upasthita hue / prajA to rAjA kA hI anukaraNa karatI hai / jaise malaya pavana sahita vasanta Rtu kA zrAgamana hotA hai vaise hI sAgaracandra nija mitra azokadatta ke sAtha udyAna meM pahuMcA / vahA~ sabhI kAmadeva ke adhIna hokara puSpa AharaNa kara nRtya gItAdi krIr3A karane lage / sthAna-sthAna para krIr3Arata janatA kAmadeva ke anucaroM kI bhA~ti hI laga rahI thI / pada-pada para gIta aura vAdyadhvani isa prakAra utthita ho rahI thI mAno vaha anya indriyoM ke viSayoM para vijaya prApta karane ke lie hI utthita ho rahI ho / ( zloka 14-18 ) usI samaya samIpa ke hI kisI vRkSa ke antarAla se strIkaNTha se niHsRta dhvani 'rakSA karo, rakSA karo' sunAI par3I / sunate hI sAgaracandra usa prora daudd'aa| vahA~ jAkara dekhA - bAgha jisa prakAra hariNI kA galA pakar3a letA hai usI prakAra duSTa logoM ne pUrNabhadra zreSThI kI kanyA priyadarzanA ko pakar3a rakhA hai / sAgaracandra ne unameM se eka ke hAtha se churA usI prakAra chIna liyA jisa prakAra sA~pa kA galA pakar3a kara mariNa bAhara kara lI jAtI hai / usakI isa sAhasikatA ko dekhakara sabhI duSTa bhAga chUTe / jalatI huI Aga ko dekhakara to bAgha bhI bhAga jAtA hai / ( zloka 19 - 23) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70] sAgaracandra ne priyadarzanA ko isa prakAra mukta kara diyA jaM se AmralatA ko lakar3ahAroM se mukta kiyA jAtA hai| usa samaya priyadarzanA socane lagI-paropakAra hI jinakA vyasana hai unameM agraNI ye kauna haiM ? yaha acchA hI huA ki mere bhAgya se AkRSTa hokara ye satpuruSa yahA~ paae| kAmadeva-se rUpavAn ye hI mere pati bneN| aisA socatI huI vaha ghara lauTa gii| sAgaracandra bhI jisa prakAra mUtti sthApita kI jAtI hai usI prakAra priyadarzanA kI mUrti apane hRdaya-mandira meM sthApita kara mitra azokadatta ke sAtha apane ghara kI ora claa| (zloka 24-27) kramazaH candanadAsa ne yaha bAta sunI / bhalA aisI bAta chipa kara raha hI kaise sakatI thI? candanadAsa ne mana hI mana socAsAgaracandra ko priyadarzanA se jo prema ho gayA hai vaha ucita hI hai kAraNa, kamalinI kI mitratA rAjahaMsa se hI hotI hai; kintu usane jo vIratva dikhAyA vaha anucita hai kyoMki parAkramI hone para bhI zreSThI ko apanA vIratva pradarzana nahIM karanA caahie| phira sAgaracandra sarala svabhAva kA hai| usakI mitratA kapaTI azokadatta ke sAtha ho gaI hai yaha bhI ucita nahIM huaa| badarI vRkSa ke sAtha kadalI vRkSa jisa prakAra ahitakara hotA hai yaha bhI vaisA hI hai / isa prakAra bahuta soca-vicAra ke pazcAt usane sAgaracandra ko bulavAyA aura mahAvata jisa prakAra hAthI ko zikSA detA hai usI prakAra mIThe zabdoM meM upadeza dene lage 'putra, samasta zAstroM kA abhyAsa kara tuma yaha to pUrNata: jAna ho gae ho ki vyavahAra kaise kiyA jAtA hai ? phira bhI maiM tumheM kucha khuuNgaa| hama vaNika haiN| hama logoM ko kalA-kauzala se vyavasAya calAnA par3atA hai| isIlie hama logoM ko saumya-svabhAva yukta aura manohara veza meM rahanA par3atA hai / isa prakAra rahane se hama nindA ke bhAjana nahIM banate / ataH taruNAvasthA meM bhI tumheM gupta parAkramI honA hogA / variNakoM ko sAmAnya artha ke lie bhI zaMkAzIla vRtti kA kahA jAtA hai| striyoM kI deha kA jisa prakAra AcchAdita honA hI acchA hai usI prakAra hamArI sampatti, viSaya, krIr3A aura dAna kA gupta rahanA hI ucita hai| UMTa ke pairoM meM ba~dhA kaMkaNa jisa prakAra zobhA nahIM detA usI prakAra hamArI jAti kA ayogya (parAkrama-)pradarzana bhI hameM zobhA nahIM detaa| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [71 isalie he putra ! kula paramparAgata yogya vyavahArI hokara tuma dhana kI bhA~ti guNa ko bhI gupta rakho evaM jo svabhAva se kuTila haiM aise durjanoM kI saMgati kA parityAga kro| kyoMki durjanoM kI saMgati unmukta zvAna ke viSa kI bhA~ti samaya Ane para aniSTakArI hI hotI hai / he vatsa ! adhika paricaya se tumhArA mitra tumheM usI prakAra naSTa karegA jaise kuSTha roga vaddhita hokara samasta zarIra ko naSTa kara detA hai| kapaTI azokadatta vezyA kI bhAMti mana meM kucha socatA hai, muMha se kucha bolatA hai aura karatA kucha aura hai|' (zloka 28-41) zreSThI isa prakAra prAdarasahita upadeza dekara jaba cupa ho gae to sAgaracandra mana hI mana socane lagA-'priyadarzanA sambandhI vyApAra inheM mAlUma ho gayA hai tabhI isa prakAra upadeza de rahe haiN| yaha bhI samajhA ki mere mitra azokadatta kA sAhacarya inheM pasanda nahIM hai / aisA upadeza dene vAle gurujana bhAgyahInoM ko nahIM milate / jo bhI ho mujhe inakI AjJAnusAra hI calanA caahie|' kucha kSaNa cintana karane ke pazcAt sAgaracandra vinIta aura namra svara meM bolA-'pitAjI, Apane jaisA Adeza diyA maiM vaise hI karUMgA kAraNa, maiM ApakA putra huuN| jisa kArya ko karane se gurujanoM kI grAjJA kA ullaMghana ho vaha karanA ucita nahIM hai; kintu kabhI-kabhI daivavaza akasmAt aisA samaya A jAtA hai ki usake lie vicAravimarza kA jarA bhI samaya nahIM rhtaa| jisa prakAra mUrkha vyakti kA svayaM ko pavitra karate-karate hI ArAdhanAkAla vyatIta ho jAtA hai isI prakAra aisA kucha kArya upasthita ho jAtA hai ki vicAra kara karane jAne para vaha kArya vinaSTa ho jAtA hai| phira bhI pitAjI, aAja se jIvana saMkaTApanna hone para bhI aisA koI kArya nahIM karUMgA jisase aApako lajjita honA par3e aura azokadatta ke viSaya meM aApane jo kucha kahA maiM usake doSa se dUSita bhI nahIM hU~ aura guNoM se guNAnvita bhI nhiiN| eka sAtha rahanA, eka sAtha khelanA, bArabAra milanA, samAna jAti, samAna vidyA, samAna zIla, samAna vayasa, parokSa upakAra aura sukha-duHkha meM bhAga lene Adi se merI usase mitratA ho gaI hai| maiMne to usameM koI kapaTa nahIM dekhaa| usake sambandha meM kisI ne Apako mithyA batalAyA haiM kyoMki Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] duSTa vyakti anya ke lie duHkhadAyI hI hote haiN| yadi vaha kapaTI bhI hai to merI kyA kSati karatA hai ? kyoMki eka sAtha rahane para bhI kA~ca, kA~ca hI rahegA mariNa, mariNa hI rhegii|' (zloka 42-54) sAgaracandra ke cupa hone para zreSThI bole - 'putra, yadyapi tuma buddhimAn ho phira bhI mujhe kahanA hogA dUsaroM ke manobhAvoM ko jAnanA atyanta kaThina hai|' (zloka 55) .: - putra ke manobhAvoM ke jJAtA candanadAsa ne pUrNabhadra zreSThI se apane putra ke lie zIla-sampanna priyadarzanA kI yAcanA kI / pUrNabhadra zreSThI ne bhI yaha kahakara usakI prArthanA svIkAra kara lI ki Apake putra ne to upakAra dvArA merI kanyA ko kharIda hI liyA hai| _ (zloka 56-57) zubha dina, zubha muhUrta meM mAtA-pitA ne sAgaracandra kA priyadarzanA ke sAtha vivAha kara diyaa| icchita dundubhi bajAne se jisa prakAra Ananda hotA hai usI prakAra Ipsita vivAha hone se vara-vadhU donoM hI pAnandita ho ge| samAna anta:karaNa hone se ekAtmA kI bhA~ti unakA prema sArasa pakSI kI bhAMti bar3hane lgaa| candra dvArA jaise candrikA zobhita hotI hai usI prakAra saumyAkRti hAsyamayI priyadarzanA sAgaracandra ke dvArA zobhita hone lgii| dIrghakAla ke pazcAt daivayoga se zIlavAn, rUpavAn aura sarala svabhAvI dampatI kA yoga milA thaa| eka anya kA vizvAsa karatA thA ataH unameM avizvAsa utpanna hI nahIM huA / kAraNa, sarala vizvAsiyoM ke mana meM viparIta zaMkA kA udaya hI nahIM hotaa| (zloka 58-63) ___ eka bAra sAgaracandra jaba bAhara gayA huA thA azokadatta usake ghara AyA aura priyadarzanA ko bolA-'sAgaracandra dhanazreSThI kI patnI ke sAtha ekAnta meM milatA hai isakA kyA kAraNa hai ?' (zloka 64-65) svabhAvasaralA priyadarzanA bolI-'isakA kAraNa yA to Apake mitra jAne yA unake abhinna hRdayI mitra Apa jAneM / zreSTha vyavasAyiyoM ke ekAnta kRta kArya ko anya koI nahIM jAna sakatA / phira bhI ve ghara meM isakI carcA kyoM kareMge?' (zloka 66-67) azokadatta bolA-'tumhArA pati ekAnta meM usase kyoM milatA hai yaha maiM jAnatA hU~; kintu vaha tumako nahIM batA sktaa|' Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zloka 70) priyadarzanA bolI kyoM nahIM batA sakate ? bolie kyA abhiprAya hai ? azokadatta bolA- 'he zubhra ! jisa abhiprAya se maiM tumhAre pAsa prAtA hU~ vahI abhiprAya / ' (zloka 68-69) azokadatta ke isa prakAra kahane para bhI saralasvabhAvI priyadarzanA isakA artha nahIM samajha sakI / bolI-'mere pAsa Apa kisa abhiprAya se pAte haiM ?' vaha bolA-'he zubhra! tumhAre pati ke atirikta kyA anya kisI rasajJa puruSa se tumheM prayojana nahIM ho sakatA ?' (zloka 71) azoka datta kA yaha vAsanApUrNa vAkya priyadarzanA ke kAnoM meM sUI kI taraha cubha gyaa| vaha asantuSTa hokara mAthA nIce kie volI-'narAdhama, nirlajja, tumane yaha socA kaise ? yadi socA bhI to use prakAzita kaise kiyA ? mUrkha ! tumheM dhikkAra hai ! tumhArA yaha dussAhasa ! duSTa, tuma mere mahAmanA pati ko tumhAre jaise hone kI sambhAvanA hai yaha mujhe batA rahe ho ? tuma mitra hokara zatre-sA kAma kara rahe ho| pApI kahIM ke, tuma isI samaya isa sthAna kA parityAga kro| khar3e mata raho, tumheM dekhane se hI pApa lagatA hai|' (zloka 72-75) isa prakAra apamAnita hokara azokadatta cora kI bhA~ti vahA~ se calA gyaa| go-hatyA karane kI bhA~ti pApa rUpI andhakAra se malIna mukha lie azokadatta krodha se bar3a-bar3a karatA jA rahA thaa| usI samaya sAmane se sAgaracandra pA rahA thaa| use dekhakara sahaja svabhAva se sAgaracandra bolA-'mitra, aAja aise duHkhI kaise dikhalAI par3a rahe ho ?' (zloka 75-77) parvata tulya kapaTI azokadatta dIrgha ni:zvAsa pheMkatA huA bhAno mahAn duHkha se pIr3ita ho isa prakAra hoTha dabAte hue bolA'himAlaya ke nikaTa jo rahatA hai zIta ke du:kha kA kA kAraNa jisa prakAra usase chipA nahIM rahatA usI prakAra saMsAra meM jo rahatA hai usase bhI duHkha kA kAraNa chipA nahIM rahatA / phira bhI gupta sthAna meM hue phor3e kI bhAMti hI yaha merA duHkha hai jise na chipA sakatA hU~ na prakaTa kara sakatA huuN| (zloka 78-80) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] aisA kahakara prAMkha meM pAnI bharakara nAnA kapaTa karatA huA vaha cupa ho gyaa| taba nizchala sAgaracandra socane lagA-'poha ! sacamuca hI saMsAra asAra hai| tabhI to aise vyakti ko bhI haThAt du:kha ke sammukhIna honA par3A / dhugrAM jisa prakAra agni kI sUcanA detA hai usI prakAra dhairya dvArA bhI jo nahIM sahA jA sakatA usa aAntarika duHkha ko azru ho prakaTa kara detA hai|' (zloka 81-83) kucha kSaNa isa prakAra cintA karatA huA usake duHkha se duHkhI sAgaracandra phira vASparuddha kaNTha se bolA-'mitra, yadi bolane lAyaka ho to tuma isI samaya mujhe tumhAre duHkha kA kAraNa batAyo aura duHkha kA kucha aMza mujhe dekara svayaM ke duHkha ko halkA kro|' (zloka 84-85) azokadatta bolA-'mitra ! tuma mujhe prANoM jaise lagate ho / tumase jaba maiM anya kucha nahIM chipA sakatA to yaha bAta bhI kaise chipA sakatA hUM ? tuma to jAnate hI ho saMsAra meM striyAM, amAvasyA jaise ghane andhakAra kI sRSTi karatI hai usI prakAra, anartha hI utpAdana karatI haiN|' (zloka 86-87) ___sAgaracandra ne jijJAsA prakaTa kI, 'kintu bhAI ! abhI tuma kAla-nAgina-sI kisa strI ke palle par3a gae ho?' (zloka 88) taba azokadatta kRtrima salajjatA dikhalAte hue bolA - 'bhAI, priyadarzanA mujhe bahuta dinoM se anucita bAta kaha rahI thii| maiM yahI vAta socakara upekSA kara rahA thA ki vaha svayaM hI lajjita hokara cupa ho jAegI; kintu kulaTA kI bhAMti usakA bhASaNa banda nahIM hanA / kahA bhI gayA hai ki striyoM kA asat aAgraha bahuta tIvra hotA hai / bandhu, Aja maiM tumase milane tumhAre ghara gayA thA tabhI usa chalanAmayI nArI ne mujhe rAkSasI kI bhAMti jakar3a liyA; kintu hastI jisa prakAra bandhana se mukta ho jAtA hai usI prakAra bahuta ceSTA ke pazcAt usake bandhana se mukta hokara maiM vahAM se nikala bhAgA huuN| maiM pAte-Ate soca rahA thA yaha kulaTA jIvanaparyanta merA parityAga nahIM karegI ataH mujhe aAtmahatyA kara lenI cAhie; kintu aAtmahatyA karanA pApa hai| kAraNa, yaha kulaTA usa samaya jo kucha bolegI, mere viparIta hI bolegii| isalie maiM sArA vRttAnta mere mitra ko kyoM na kaha dUM jisase vaha usa para vizvAsa kara svayaM ko Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [75 naSTa na kare / athavA yaha bhI ThIka nahIM hai / kAraNa, maiMne jaba usakI icchA pUrNa nahIM kI hai taba kyoM usake duHzIla kI bAta kahakara tumhAre ghAva para namaka nikSepa karU / yahI saba socatA huA jA rahA thA tabhI tuma mila gae / bhAI, mere duHkha kA kAraNa yahI hai / ' ( zloka 89-98 ) usakI bAta sAgaracandra ko aisI lagI jaise usane tIvra halAhala pIliyA hai / vaha usI prakAra niSpanda ho gayA jaise nivAta samudra sthira ho jAtA hai / vaha bolA- striyAM aisI hI hotI haiM / kAraNa, tikta dharatI ke tala kA jala tikta hI hotA hai / mitra, tuma duHkha mata karo, acche kArya meM svayaM ko lagAo / usakI bAta ko mana meM mata lAmo / vaha cAhe kaisI bhI ho; kintu usake lie hamArI mitratA meM kisI prakAra kI malinatA nahIM AnI cAhie / ' ( zloka 99-102 ) sarala svabhAva sAgaracandra kI bAta se adhama azokadatta bar3A zrAnandita huA | kyoMki jo kapaTI haiM ve aparAdha karake bhI apanI prazaMsA karavAte haiM / ( zloka 103 ) usa dina se sAgaracandra priyadarzanA ke prati sneharahita hokara isa prakAra rahane lagA jaise aMguli ke rogAkrAnta hone para bhI manuSya use kATakara nahIM pheMkatA / kAraNa, nija hAthoM se ropI huI latA vandhyA ho taba bhI use ukhAr3a kara nahIM pheMkA jAtA / ( zloka 104 - 105 ) priyadarzanA ne azokadatta kI bAta pati ko ki kahIM unameM mitratA kA viccheda na ho jAe / isalie nahIM kahI ( zloka 106 ) sAgaracandra saMsAra ko kArAgRha tulya samajhakara apanA samasta dhana aizvarya nAtha dadidroM ko vitaraNa kara unheM kRtArtha karane lagA / isa prakAra jIvanayApana kara priyadarzanA, sAgaracandra aura azokadatta ne prAyuSya pUrNa hone para paraloka gamana kiyA / ( zloka 107-108) sAgaracandra aura priyadarzanA isI jambUdvIpa ke bharata kSetra ke dakSiNa bhAga meM gaMgA aura sindhu ke madhyavartI bhU-bhAga meM isI gravasarpiNI ke tRtIya prAre meM jabaki palyopama kA eka aSTamAMza bAkI thA taba yugala rUpa meM utpanna hue / ( zloka 109 - 110 ) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76] pAMca bharata aura pAMca airAvata kSetra meM samaya kA nirNAyaka bAraha Are kA eka kAla-cakra hotA hai / isa kAlacakra ke utsarpiNI aura avasarpiNI do bheda haiM / avasarpiNI kAla chaha bhAga yA prAroM meM vibhakta hai / yathA 1 suSamA - suSamA - yaha prArA cAra koTA koTi sAgaropama kA / 2 suSamA - yaha prArA tIna koTA koTi sAgaropama kA / 3 suSamA - duHSamA -- yaha ArA do koTA koTi sAgaropama kA / 4 duHSamA - suSamA - yaha ArA bayAlIsa hajAra kama 1 koTA koTi sAgaropama kA / 5 duHSamA - yaha prArA ikkIsa hajAra varSa kA / 6 duHzamA - duHSamA - yaha ArA bhI ikkIsa hajAra varSa kA / jisa prakAra avasarpiNI ke prAroM ke viSaya meM kahA gayA hai viparIta krama se chaha prAre hote duHSamA - suSamA, suSamA duHSamA, aura utsarpiNI kAla saMkhyA isI ko kAlacakra kahA jAtA ( zloka 111 - 117 ) usI prakAra utsarpiNI ke bhI isake haiM (arthAt duHSamA duHSamA, duHSamA, suSamA, suSamA - suSamA ) / zravasarpiragI kula bIsa koTA koTi sAgaropama hai / haiM / prathama prAre meM manuSya kI Ayu tIna palyopama hotI hai, zarIra tIna koza lambA hotA hai / ve cauthe dina AhAra grahaNa karate haiM / samacaturasra saMsthAna sampanna sarva sulakSaNA yukta vajra RSabha nArAca saMhanana viziSTa aura sarvadA sukhI hote haiM / ve krodharahita, mAnarahita, niSkapaTa aura nirlobhI svabhAva ke adharma parihArI hote haiM / uttara kuru kI bhAMti usa samaya grahorAtra unakI icchA pUrNakArI madyAMgAdi isa prakAra ke kalpavRkSa hote haiM 1 madyAMga nAmaka kalpavRkSa icchAbhAva se hI madyAMga dete haiM / 2 bhRtAMga nAmaka kalpavRkSa bhaNDAra kI taraha pAtra dete haiM / 3 tUryAMga nAmaka kalpavRkSa tIna prakAra ke vAdya yantra dete haiM / 4-5 dIpazikhA aura jyotizikhA nAmaka kalpavRkSa grAloka dAna karate haiM / 6 citrAMga nAmaka kalpavRkSa vibhinna varNa ke puSpa - mAlAdi dete haiM / 7 citrarasa nAmaka kalpavRkSa rasoie kI bhAMti nAnAvidha khAdya dete haiM / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [77 8 maNyaMga nAmaka kalpavRkSa Ipsita alaMkArAdi dete haiM / 6 gehAkAra nAmaka kalpavRkSa icchA mAtra se gandharva nagarI kI bhAMti uttama gaha dete haiN| 10 anagna nAmaka kalpavRkSa manacAhA vastra dete haiM / usa samaya miTTI zarkarA se bhI adhika svAdayukta hotI hai| nadI Adi kA jala amRta se bhI adhika mIThA hotA hai / usI pAre meM dhIre-dhIre aAyu, saMhanana aura kalpavRkSa kA prabhAva kramazaH kama hone lagatA hai| (zloka 118-128) dvitIya pAre meM manuSya kI paramAyu do palyopama, zarIra do koza lambA hotA hai aura ve prati tIsare dina AhAra grahaNa karate haiN| usa samaya kalpavRkSa kucha aura kama prabhAva sampanna, miTTI kama svAdayukta aura jala kucha kama mIThA hotA hai| isa bAre meM bhI prathama Are kI bhAMti jaise hAthI ko sUDa kA vyAsa kramazaH kama hotA jAtA hai usI prakAra pratyeka viSaya kama hone lagate haiN| / tRtIya pAre meM manuSya kI Ayu eka palyopama, zarIra eka koza lambA hotA hai aura ve dvitIya dina bhojanakArI hote haiN| isa pAre meM bhI pUrvavartI aAroM kI bhAMti zarIra Ayu miTTI kA svAda aura kalpavRkSa kA prabhAva kramazaH kama hone lagatA hai| caturtha pAre meM kalpavRkSa, miTTI kA svAda aura jala miSTatva rahita hotA hai| isa samaya manuSya kI Ayu eka koTi pUrva aura lambAI pAMca sau dhanuSa hotI hai / __ paMcama Are meM manuSya kI paramAyu eka sau varSa aura lambAI sAta hAtha hotI hai| SaSTha pAre meM manuSya kI paramAyu mAtra solaha varSa aura lambAI sAta hAtha hotI hai| (zloka 129-136) duHSamA-duHSamA nAmaka pArA se viloma krama se arthAt avasapiNI ke viparIta rUpa se chaha prAroM taka manuSya kI Ayu, lambAI Adi vaddhita hone lagate haiN| sAgaracandra aura priyadarzanA tRtIya pAre ke zeSa bhAga meM utpanna hone ke kAraNa nau sau dhanuSa lambe aura palyopama kI eka dazamAMza Ayu ke viziSTa yugala hue / unakI deha vajra RSabha nArAca saMhanana Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] viziSTa, sama caturasra saMsthAna yukta huI / megha mAlA se meru parvata jisa prakAra zobhA pAtA hai usI prakAra jAti suvarNa kI sI kAnsi viziSTa yugmadharmI ( sAgaracandra kA jIba) priyaMguvarNA strI ke dvArA zobhita huA / ( zloka 137-139) azokadatta ne bhI pUrva janma kRta kapaTa ke kAraNa zveta varNa kA cAra dAMta vAlA deva hastI sA hAthI banakara janma grahaNa kiyA / eka bAra idhara udhara vicaraNa karate hue usane apane pUrva janma ke mitra yugala rUpa utpanna sAgaracandra ko dekhA / ( zloka 140-141 ) bIja se jaise aMkura udgata hotA hai usI prakAra mitra-darzana ke amRta se siMcita usa hastI ke zarIra meM sneha aMkurita huA / taba usane sU MDa se usakA grAliMgana kiyA zraura usakI icchA na rahate hue bhI use uThAkara kaMdhe para baiThA liyaa| eka dUsare ko dekhane ke abhyAsa ke kAraNa donoM ko usa samaya pUrva kie hue kArya kI bhAMti pUrva janma kI smRti ho zraI / ( zloka 142-144) usa samaya cAra dAMta viziSTa hastI ke skandha sthita sAgara candra ko anyAnya yugalikagaraNa visphArita netroM se indra kI taraha dekhane lage / vaha zaMkha, kunda aura candra kI bhAMti vimala hastI ke Upara baiThA thA isalie una logoM ne use vimala vAhana kahakara grabhihita kiyA / jAti smaraNa jJAna se nItizAstra jJAna hone ke kAraNa, vimala hastI pRSTha para prArohaNa karane ke kAraNa aura svAbhAvika saundarya sampanna hone ke kAraNa vaha sabakA sammAnIya ho gayA / ( zloka 145 - 147 ) kucha samaya vyatIta hone para caritra bhraSTa yatiyoM kI taraha kalpavRkSoM kA prabhAva kama hone lagA / madyAMga kalpavRkSa alpa aura virasa madya dene lage mAnoM ve pahale ke kalpavRkSa nahIM haiM, durdaiva ne mAno unakI jagaha anya kalpavRkSa ropaNa kara diyA ho / bhRtAMga kalpavRkSa dU~ yA nahIM dU~ isa prakAra vicAra karate hue prArthanA karane para bhI dera se pAtra dene lage / tUryAMga kalpavRkSa isa prakAra saMgIta parivezana karane lage jaise unheM jabaradastI pakar3a kara pArizramika die binA baiThA diyA ho / dIpazikhA aura jyotizikhA kalpavRkSa bAra-bAra prArthanA karane para bhI pUrva kI bhAMti prAloka nahIM detedina ke samaya dIpazikhA kA Aloka jisa prakAra hotA hai vaisA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aloka dene lge| citrAMga kalpa vRkSa avinayI aura AjJAlaMghanakArI sevaka kI bhAMti apanI icchAnusAra puSpa-mAlA dene lage / citrarasa vRkSa jinakI dAna dene kI icchA nahIM hai aise sadAvrata ko bhAMti pUrva-sA cAra prakAra ke rasa se sampanna khAdya aba nahIM dete / maNyaMga kalpavRkSa inheM de dUMgA to phira kahAM pAU~gA isI cintA meM pIr3ita hokara pahale jaise alaMkAra nahIM dete / kalpanA zakti hIna kavi acchI kavitA kI jisa prakAra dhIre-dhIre sarjanA karate haiM gehAkAra kalpavRkSa usI prakAra dhIre-dhIre gRha karane lage / graha dvArA vAdhita megha jisa prakAra thoDA-thor3A jala varSaNa karatA hai usI prakAra anagna kalpavRkSa vastra dene meM kArpaNya karane lge| usI samaya kAla ke prabhAva se yugaliyoM kI deha avayavoM kI bhAMti kalpavRkSa para mamatA hone lagI (arthAt yaha hamArA hai aisA socane lge)| eka yugalika ne jisa kalpavRkSa kA Azraya liyA hai usa kalpavRkSa kA yadi dUsarA yugala grAzrama le letA to pUrvavartI yugalika svayaM ko parAbhUta samajhane lagate / (adhikAra ke prazna ko lekara) eka dUsare meM parAbhAva ko sahana karane meM asamartha hokara yugalikagaNa vimala vAhana ko apane se adhika zaktizAlI samajhakara unheM apanA prabhu yA netA mAna liyaa| (zloka 148-160) vimala vAhana ko jAti smaraNa jJAna se nItizAstra jJAna hone ke kAraNa unameM kalpavRkSa ko unhoMne isa prakAra bAMTa diyA jaise koI vRddha puruSa apane gotra meM dhana bAMTa detA hai| yadi koI dUsare ke kalpavRkSa kI icchA kara maryAdA kA tyAga karatA to use daNDa dene ke lie 'hAkAra' nIti kA prayoga kiyaa| samudra kA jala jisa prakAra taTa kI maryAdA kA ullaMghana nahIM karatA usI prakAra--'hAya tumane aisA kiyA' isa vAkya ko sunakara ve maryAdA kA ullaMghana nahIM karate / ve zArIrika pIr3A sahana kara sakate the; kintu 'hAya ! tumane aisA kiyA'-aisA apamAna vAkya sahana nahIM kara sakate the (arthAt aise vAkya ko adhika daNDa samajhate the)| (zloka 161-164) vimala vAhana kI prAyu jaba kevala chaha mAha bAkI raha gaI taba usakI strI candrayazA ne eka yugala ko janma diyA / ve yugala asaMkhya pUrva prAyu sampanna prathama saMsthAna prathama saMhanana yukta kRSNavarNa aura pATha sau dhanuSa dIrgha the : mAtA-pitA ne unakA nAma cakSuSmAna Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ] aura candrakAntA rakhA / eka sAtha aMkurita vRkSa aura latA kI bhAMti ve eka sAtha bar3e hone lage / ( zloka 165 - 167 ) chaha mAsa taka nija santAna kA pAlana vimalavAhana aura usakI strI ne binA vArddhakya ke binA kisI roga se pIr3ita hue mRtyu ko prApta kiyA / vimalavAhana suvarNa kumAra devaloka meM aura usakI strI candrayazA nAga kumAra devaloka meM utpanna huI / candra astamita hone para candrikA bhI nahIM rahatI / vahAM se vaha hastI bhI pUrNa prAyu hone para nAgakumAra devaloka nAgakumAra ke rUpa meM utpanna huA / kAla kA mAhAtmya hI aisA (zloka 168-170 ) apane pitA vimalavAhana kI bhAMti cakSuSmAna bhI hAkAra nIti se yugalikoM kI maryAdA kI rakSA karane lage / ( zloka 171) meM hai / mRtyu samaya nikaTa Ane para cakSuSmAna ke bhI candrakAntA dvArA yazasvI aura surUpA nAmaka yugala putra aura kanyA kA janma huprA / dvitIya kulakara kI bhAMti hI unake saMhanana aura saMsthAna the / Ayu avazya unase kama thA / Ayu aura buddhi kI bhAMti ve donoM bar3hana lage / ve sAr3he sAta sau dhanuSa dIrgha the / isIlie ve donoM jaba eka sAtha bAhara nikalate toraNa ke stambha kI bhAMti lagate / ( zloka 172 - 174 ) Ayu zeSa hone para mRtyu prApta kara cakSuSmAna suvarNakumAra aura candrakAntA nAgakumAroM ke madhya utpanna hue / ( zloka 175 ) yazasvI kulakara apane pitA kI taraha gopa jaise gAyoM kI rakSA karatA hai usI prakAra sahaja rUpa meM yugaliyoM kA pAlana karane lage; lekina unake samaya loga 'hAkAra' daNDa kA isa prakAra ullaMghana karane lage jaise madamasta hAthI aMkuza kI upekSA kara detA hai / taba yazasvI ne unheM 'mAkAra' (tuma aisA mata karo ) daNDa se daNDita karanA prArambha kiyA / eka oSadhi se yadi vyAdhi dUra nahIM hotI hai taba dUsarI auSadhi kA prayoga karanA ucita hai / mahAmati yazasvI arUpa aparAdhI ko hAkAra nIti evaM adhika aparAdhakArI ko 'mAkAra' nIti se daNDa dene lage / ( zloka 176 -178 ) yazasvI aura surUpA kI Ayu bhI jaba arUpa raha gaI to jisa prakAra vinaya aura buddhi eka sAtha janma grahaNa karate haiM usI prakAra Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ - 1 unake eka yugala putra aura kanyA ne janma liyA / unhoMne putra kA nAma abhicandra rakhA / kAraNa, vaha cAMda kI bhAMti ujjvala varNa kA thA aura kanyA kA nAma pratirUpA rakhA kyoMki vaha dekhane meM priyaMgulatA kI bhAMti kAntisampanna thI / ve apane mAtA-pitA se kama Ayu sampanna aura sAr3he chaha sau dhanuSa U~ce the / eka sAtha mile hue zamI aura vaTavRkSa kI bhAMti ve bar3e hone lage / gaMgA aura yamunA milita pravAha kI taraha donoM nirantara zobhita hone lage / (zloka 179-183) Ayu pUrNa hone para yazasvI udadhi kumAra aura surUpA nAga kumAra bhuvanapati deva nikAya meM utpanna hue / ( zloka 184 ) abhicandra bhI apane pitA kI taraha donoM nIti se daNDa dene lage / antima avasthA meM pratirUpA ne eka yugala ko isa prakAra janma diyA jaise graneka prANiyoM kI prArthanA para rAtri candramA ko janma detI hai / mAtA-pitA ne putra kA nAma prasenajita rakhA aura sabhI ke netroM ko priya lagane ke kAraNa kanyA kA nAma cakSukAntA rakhA / ve donoM mAtA-pitA kI apekSA kama grAyu sampanna tamAla vRkSa kI bhAMti zyAma kAnti evaM buddhi aura utsAha kI taraha eka sAtha bar3hane lage / unakI lambAI chaha sau dhanuSa aura viSuvat rekhA para jisa taraha rAta aura dina samAna hote haiM usI prakAra ve samAna prabhA sampanna the / ( zloka 185- 189 ) mRtyu ke bAda abhicandra udadhikumAra aura pratirUpA nAgakumAra loka meM utpanna hue / ( zloka 190 ) prasenajita samasta yugaloM ke rAjA hue| kAraNa, prAya: mahAtmAyoM ke putra mahAtmA hI hote haiM / ( zloka 191 ) kAmAndha vyakti jisa prakAra lajjA aura maryAdA kA ullaMghana karatA hai usI prakAra usa yuga ke yugalie hAkAra aura mAkAra daNDa nIti kI upekSA karane lage / taba prasenajita ke anAcAra rUpa mahAbhUta ko bhayabhIta karane ke lie mantrAkSara kI bhAMti tRtIya dhikkAra ( dhik tumane aisA kiyA) nIti ko apanAyA / mahAvata jisa prakAra tIna aMkuza se hAthI ko vazIbhUta rakhatA hai usI prakAra kuzala prayogI Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] prasenajita una tIna nItiyoM se ( hAkAra, mAkAra, dhikkAra ) yugalikoM ko daNDa dekara apane vaza meM rakhane lage / ( zloka 192 - 194) kucha samaya pazcAt jaba yugma dampati kI Ayu sAmAnya pravazeSa rahI taba candrakAntA ne strI-puruSa rUpa eka yugala ko janma diyA / unakI lambAI sAr3he pAMca sau dhanuSa thI aura ve vRkSa aura chAyA kI taraha kramazaH bar3hane lage / ve yugala marudeva aura zrIkAntA nAma se logoM meM prasiddha hue / suvarNa tulya kAnti sampanna marudeva apanI priyaMgulatA tulya priyA ke sAtha nandana vana kI vRkSa zreNiyoM se kanakAcala (meru) jaise zobhita hotA hai vaise hI zobhita hone lage / Ayu pUrNa hone para prasenajita dvIpakumAra aura cakSukAntA nAgakumAra devaloka meM utpanna hue / ( zloka 195-199) marudeva prasenajita kI hI daNDanIti se indra jaise devatAoM ko vaza meM rakhatA hai usI prakAra yugaliyoM ko daNDa dekara apane vaza meM rakhate the / ( zloka 200 ) Ayu pUrNa hone meM jaba thor3A samaya bAkI rahA taba zrIkAntA ne eka yugala ko janma diyA / putra kA nAma nAbhi aura kanyA kA nAma marudevA rakhA gyaa| pAMca sau dhanuSa deha vAle ve kSamA aura saMyama kI bhAMti bar3hane lage / marudevA priyaMgulatA kI bhAMti zrIra nAbhi suvarNa se kAnti sampanna the / isase ve sabako apane pitA ke pratibimba se lagate / unakI Ayu apane mAtA-pitA marudeva aura zrIkAntA kI Ayu se kucha pUrva kama thI / ( zloka 201 - 204 ) zrIkAntA nAgakumAra ( zloka 205 ) mRtyu ke pazcAt marudeva dvIpakumAra aura devaloka meM utpanna huI / marudeva ke pazcAt rAjA nAbhi yugaliyoM hue| ve bhI uparyukta tIna nItiyoM se yugaliyoM ko ke saptama kulakara daNDa dene lage / ( zloka 206 ) tRtIya Are kA jaba caurAsI lAkha pUrva aura unyAsI pakSa bAkI thA taba prASAr3ha kRSNA caturdazI ke dina uttarASAr3ha nakSatra meM candrayoga Ane para vajranAbha kA jIva taiMtIsa sAgaropama grAyu pUrNa kara sarvArthasiddha vimAna se cyuta hokara haMsa jaise mAnasarovara se Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 83 gaMgAtaTa para jAtA hai usI prakAra kulakara nAbhipatnI marudevI ke garbha meM praviSTa huA / usa samaya muhUrta bhara ke lie prANimAtra ke duHkha kA uccheda huA / ataH tInoM loka meM sukha aura udyota kA prakAza huA / (zloka 207 - 211) jisa rAtri meM bhagavAn cyuta hokara mAtA ke garbha meM praviSTa hue usa rAtri meM prAsAda meM prasupta marudevI ne caudaha mahAsvapna dekhe | prathama svapna meM unhoMne ujjvala skandhayukta, dIrgha aura sarala puccha viziSTa, suvarNa ghaNTikA pahane hue vidyutasaha zaratkAlIna megha-sA vRSabha dekhA | ( zloka 212 - 213 ) dvitIya svapna meM zvetavarNa, kramazaH unnata, nirantara pravahamAna madadhArA se ramaNIya, saMcaramAna kailAza parvata tulya, cAra dantayukta hastI dekhA | tRtIya svapna meM pItacakSu, dIrgha jihvA, capala kezarayukta, vIra kI jaya dhvajA sI puccha ullaMghanakArI kezarI dekhA | ( zloka 214 - 215) caturtha svapna meM kamalavAsinI, padmAnanA, diggaja ka ka pUrNa kumbha dvArA prabhisiMcamAnA lakSmI devI dekhI / paMcama svapna meM devadruma ke puSpoM se gU~thI huI, sarala aura dhanurdhArI ke prAropita dhanuSa kI bhAMti dIrgha puSpamAlA dekhI / ( zloka 216-217 ) SaSTha svapna meM jaise apane mukha kA pratibimba aura Ananda kA kAraNa rUpa evaM kAnti dvArA jo diksamUha ko prakAzita karatA hai aisA candramaNDala dekhA / (zloka 218 ) saptama svapna meM rAtri ke samaya bhI dina kA bhrama utpanna karane vAlA, tamonAzaka, prasArita prabhA sUrya dekhA / (zloka 219) aSTama svapna meM capala karNa se hastI jisa prakAra zobhA pAtA hai usI prakAra ghaNTikA paMkti se samRddha aura Andolita patAkA zobhita mahAdhvajA dekhI / ( zloka 220 ) navama svapna meM vikasita padma se arcita mukhabAlA, samudra maMthana se nikale hue sudhApAtra kI taraha jalapUrNa svarNa kalaza dekhA / ( zloka 221) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] dazama svapna meM Adi prarhat kI stuti ke lie bhramara guMjita kamala rUpa bahumukha se stuti karate hue kamala sarovara ko dekhA / gyArahaveM svapna meM pRthvI vyApta zaratkAlIna zrabhramAlA kI bhA~ti utkSipta taraMga se citta ko zrAnanda pradAnakArI kSIra samudra ( zloka 222 - 223 ) dekhA | dvAdaza svapna meM bhagavAn deva zarIra meM jahAM nivAsa karate the usa snehavaza Ae hue kAntimaya vimAna ko dekhA / terahaveM svapna meM jaise nakSatra samUha ko ekatrita aisA nirmala kAnti viziSTa ratna puMja dekhA / (zloka 224 ) kiyA gayA ho ( zloka 225 caudahaveM svapna meM triloka vyApta tejasa padArtha ko ekatra kara dyuti-sI prakAzamAna nidhUma agni ko mukha meM praveza karate dekhA / rAtri ke anta meM svapna dekhane ke pazcAt kamalavadanA marudevI kamalinI kI bhAMti jAgRta huI / grAnanda jaise hRdaya meM samA nahIM rahA hai isa prakAra svapna meM dekhe hue samasta viSaya ko komala akSaroM meM varNana kara nAbhirAja ko sunAyA / nAbhirAja ne apane sarala svabhAva ke anusAra svapna vicAra kara pratyuttara diyA- 'tumhAre uttama kulakara putra hogA / ' ( zloka 226-229) usI samaya indroM kA Asana kampAyamAna huA jaise vaha yaha kahanA cAhatA ho - ' devi, Apane jo yaha socA ki kevala uttama kulakara putra hogA vaha anucita hai / ' hama logoM kA prAsana kyoM kampAyamAna huA ? aisA socakara indroM ne upayoga bala se usakA kAraNa jAnA / pUrvakRta saMketAnusAra mitra jisa prakAra eka sthAna meM ekatra hote haiM usI prakAra ve ekatra hokara svapna ke artha batalAne ke lie bhagavAn kI mAtA ke pAsa aae| phira kRtAMjali hokara vinayapUrvaka jisa prakAra vRttikAra sUtra kA artha spaSTa karatA hai usI prakAra svapna phala samajhAne lage / ve bole'svAmini, Apane prathama svapna meM vRSabha dekhA isase ApakA putra moharUpI kardama meM pha~se hue dharmarUpI ratha kA uddhAra karane meM saphala hogA / dvitIya svapna meM grApane hAthI dekhA isase ApakA putra mahAn puruSoM kA guru aura mahAn balazAlI hogaa| tIsare meM siMha dekhane ke kAraNa vaha siMha-sA dhIra, nirbhaya, vIra aura graskhalita parAkrama sampanna hogA / devi, cauthe svapna meM Apane lakSmI dekhI Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [85 isase aApakA putra puruSottama aura trailokya kI sAmrAjya lakSmI kA adhipati hogA / Apane puSpamAlA dekhI isase ApakA putra puSpadI hogA evaM samasta loka usakI AjJA ko mAlA kI bhAMti dhAraNa kregaa| he jagat jananI, Apane svapna meM canda dekhA isase ApakA putra manohara aura netroM ko grAnanda dene vAlA hogaa| Apane sUrya dekhA-isase vaha moha rUpa andhakAra ko cIra kara vizva ko pAlokita kregaa| mahAdhvaja dekhane ke kAraNa ApakA putra svavaMza meM pratiSThA-sampanna aura dharma-dhvaja hogA / he devi, svapna meM pUrNa kubha dekhane ke kAraNa ApakA putra samasta atizayoM kA pUrNa pAtra arthAt atizaya sampanna hogaa| svAmini, Apane jo padma-sarovara dekhA isase aApakA putra saMsAra araNya meM pathabhraSTa logoM ke santApa ko dUra kregaa| Apane samuda dekhA-isase ajeya hone para bhI saba isake nikaTa paaege| svapna meM saMsAra meM alabhya deva vimAna dekhA isase Apake putra kI vaimAnika deva bhI sevA kreNge| kAntimaya ratnapuJja dekhane ke kAraNa ApakA putra samasta guNarUpI ratnoM kI khAna hogA aura Apane pradIpta agni dekhI isase vaha tejasviyoM ke teja ko haraNa karane vAlA hogA / he devi, Apane jo caudaha svapna dekhe isase yahI sUcita hotA hai ki ApakA putra caudaha rAjyaloka kA svAmI hogaa| __ (zloka 230-248) isa prakAra samasta indoM ne svapna kA varNana / kiyA taduparAnta mAtA marudevI ko praNAma kara apane-apane sthAna ko lauTa ge| mAtA marudevI svapna kI phala vyAkhyA dvArA siMcita hokara usI prakAra prapha hilata ho gayIM jisa prakAra varSA ke jala se siMcita hokara dharatI praphullita ho jAtI hai / (zloka 249-250) jaise sUrya ke dvArA meghamAlA zobhita hotI hai, muktA ke dvArA sIpa, siMha ke dvArA parvataguphAe~, usI prakAra mahAdevI marudevI usa garbha ko dhAraNa kara suzobhita hone lgiiN| priyaMgu kI bhAMti zyAmavarNa hone para bhI ve garbha ke prabhAva se kaMcanavarNA lagane lagI jaise zarad Rtu meM meghamAlAeM kaMcanavarNa ho jAtI haiM / jagatpati unakA payapAna kareMge isa Ananda meM unake payodhara unnata aura puSTa ho ge| unake netra viziSTa prakAra se vikasita ho gae mAno bhagavAn kA mukha dekhane ke lie utkaNThita ho rahe haiN| unake nitamba pahale se Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI vistRta the phira bhI varSAkAla bIta jAne para nadI taTa jaise vistRta ho jAte haiM vaise hI vistRta ho ge| unakI gati pahale se hI manthara thI; kintu aba to jisa prakAra hAthI kI gati madonmatta ho jAne para manthara ho jAtI hai vaisI hI manthara ho gii| garbha ke prabhAva se unakI lAvaNya-lakSmI prabhAta ke samaya vidvAnoM kI buddhi jisa prakAra vaddhita ho jAtI hai yA grISmakAla meM jisa prakAra samudrataTa vaddhita ho jAtA hai usI prakAra vRddhi ko prApta ho gii| yadyapi unhoMne trailokya kA sArabhUta garbha dhAraNa kiyA thA, phira bhI unheM koI kaSTa nahIM thaa| garbhavAsI arihaMtoM kA aisA hI prabhAva hotA hai| dharatI ke andara jisa prakAra aMkura bar3hatA hai usI prakAra mAtA marudevI ke udara meM gupta rIti se vaha garbha vaddhita hone lgaa| hima mRttikA (barpha) se jala jisa prakAra zItala ho jAtA hai usI prakAra garbha ke prabhAva se mAtA marudevI aura adhika vizva-vatsalA ho gii| garbha meM bhagavAna ke avatarita hone ke prabhAva se rAjA nAbhirAja yugaladharmI loka meM apane pitA se adhika sammAnanIya ho ge| zarad Rtu ke yoga se candra kiraNa jaise adhika prabhA sampanna ho jAtI hai vaise hI kalpavRkSa adhika prabhAva sampanna ho gae / jagat meM pazu aura manuSyoM ke madhya vaira zAnta ho gayA / kAraNa varSA Rtu ke AvirbhAva se sarvatra santApa zAnta ho jAtA hai| (zloka 251-263) isa prakAra nau mahIne sAr3he ATha dina vyatIta ho gae / caitra kRSNA aSTamI ke dina arddharAtri ke samaya jabaki samasta graha ucca sthAna para aura candra kA yoga uttarASAr3ha nakSatra para pAyA taba marudevI ne sukhapUrvaka yugala santAna ko janma diyA / usa grAnandavArtA meM diksasUha prasanna ho uThA-svargavAsI devoM kI bhAMti loga grAnanda krIr3A karane lge| upapAda zayyA para utpanna devoM kI bhAMti jarAyu aura rudhira Adi kalaMka rahita bhagavAn viziSTa zobhAnvita the| usI samaya loga-cakSutroM ko AzcaryAnvita kara andhakAranAzI vidyuta prakAza kI bhAMti eka alaukika prakAza triloka meM parivyApta ho gyaa| anucaroM ke dvArA dundubhI nAdita na hone para bhI meghamandra kI bhAMti gambhIra zabdakArI dundubhI aAkAza meM bajane lagI, jisase aisA pratIta huyA mAno svarga hI Ananda se garjana kara rahA ho / usa samaya jabaki nAraka jIvoM ne bhI kSaNamAtra ke lie sukha kA anubhava Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [87 kiyA jaisA ki kabhI nahIM hotA taba devatA manuSya tiryaMcoM ne sukhAnubhava kiyA isameM kahanA hI kyA hai ? manda-manda vAyu ne bhRtya kI bhAMti dharatI kI dhUla ko dUra karanA prArambha kiyaa| megha ne vitAna kI racanA kara sugandhita vAri varSaNa kiyaa| isase dharatI upta bIja kI bhAMti ucchavasita ho gii| (zloka 264-272) usI samaya dikakUmAriyoM ke prAsana hila utthe| bhogaMkarA, bhogavatI, subhogA, bhogamAlinI, toyadhArA, vicitrA, puSpamAlA aura aninditA ye AThoM dika kumAriyAM usI muhUrta meM adholoka meM bhagavAn ke sUtikA gRha meM utpanna huii| ve Adi tIrthaMkara aura tIthakara mAtA ko pradakSiNA dekara kahane lagIM-'he jaganmAtA, he jagadIpa kI janmadAtrI devi, hama Apako praNAma karatI haiN| hama adholokavAsinI AThoM dikkumAriyAM avadhijJAna se tIrthaMkara kA janma jJAta kara unake prabhAva se unakI mahimA sthApita karane ke lie yahAM AI haiM / isase aApa bhayabhIta na hoN|' phira unhoMne IzAna koNa meM jAkara eka sUtikA gaha kA nirmANa kiyaa| usakA mukha pUraba kI aora thaa| vaha eka sau stambha para avasthita thA / unhoMne saMvarta nAmaka vAyu pravAhita kara sUtikAgRha ke cAroM ora eka yojana paryanta bhUmi ko kaMkara evaM kardama se zUnya kara saMvarta vAyu ko niruddha kiyA / taduparAnta bhagavAn ko namana kara gIta gAtI huI unake pAsa Akara baiTha gii| (zloka 273-280) __ isI prakAra prAsana kampita hone para bhagavAn kA janma avagata kara meghaMkarA, meghavatI, sumedhA, meghamAlinI, toyadhArA, vicitrA, vAriSeNA aura valAhikA nAmaka meruparvata adhivAsinI ATha arddhaloka kI dikakUmAriyAM vahAM pAkara jinezvara aura jinezvara mAtA ko namaskAra kara stuti karane lgiiN| unhoMne usI samaya bhAdramAsasA megha sarjana kara usase sugandhita vAri-varSaNa kiyaa| sUtikAgRha ke cAroM ora eka yojana paryanta dhUla ko isa prakAra naSTa kara diyA jaise candrikA andhakAra ko naSTa kara detI hai| ghuTanoM taka paMcavarNIya pUSpoM kI varSA kara bhUmitala ko isa prakAra suzobhita kiyA jaise alpanA aMkita kI gaI ho| phira ve tIrthaMkara bhagavAn kA nirmala guNagAna karatI huI Ananda se utphulla hokara yathAsthAna jA baitthii| (zloka 281-286) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88] pUrva rucakAdri nivAsinI nandA, nandottarA, AnandA, nandivarddhanA, vijayA, vaijayantI, jayantI aura aparAjitA nAmaka prATha dikkumAriyAM bhI aise vegavAna vimAna meM baiThakara vahAM bhAI jo ki mana kI gati se bhI sparddhA kara sake / unhoMne bhagavAn aura mAtA marudevI ko namaskAra kara apanA paricaya diyA evaM hAthoM meM darpaNa lekara maGgala gIta gAtI huI pUrva dizA meM sthita ho gaI / ( zloka 287 - 289 ) dakSiNa rucakAdri nivAsinI samAhArA, supradattA, suprabuddhA, yazodharA, lakSmIvatI, zeSavatI, citraguptA aura vasundharA nAmaka ATha dikkumAriyAM mAno grAnanda hI unheM calAkara le AyA ho isa prakAra AnandamanA vahAM AI aura pUrvAgata dikkumAriyoM kI bhAMti bhagavAn aura unakI mAtA ko namaskAra kara apanA paricaya diyA / taduparAnta kalaza lie gIta gAtI huI dakSiNa dizA meM khar3I ho gaI / ( zloka 290 - 292) pazcima rucaka parvata sthita ilAdevI, surAdevI, pRthvI, padmAvatI, ekanAsA, anavamikA, bhadrA aura prazokA nAmaka grATha dik kumAriyAM itanI drutagati se vahAM AI mAno bhakti meM ve eka dUsare ko parAsta karanA cAhatI hoN| unhoMne bhI pUrva kI bhAMti jinezvara aura unakI mAtA ko namaskAra kara apanA paricaya diyA aura hAthoM meM paMkhA lie gIta gAtI huI pazcima dizA meM sthita ho gaI / (zloka 293 295) uttara rucaka parvata se alambuSA, puNDarIkA, vAruNI, hAsA, sarvaprabhA, zrI aura hrI nAmaka ATha dikkumAriyAM grAbhiyogika devatAoM ke sAtha ratha meM aisI drutagati se vahAM AIM mAno vaha ratha vAyu dvArA nirmita ho / phira ve bhagavAn aura unakI mAtA ko pahale AI huI dikkumAriyoM kI bhAMti hI namaskAra kara paricaya dekara hAthoM meM ca~vara lie uttara dizA meM sthita huI / ( zloka 296 - 298) vidizA ke rucaka parvata se citrA, citrakanakA, saterA auaura sautrAmanI ye cAra dikkumAriyAM vahAM grAIM / ve pUrvAgatoM kI bhAMti hI jinezvara mAtA ko namaskAra kara apanA paricaya diyA aura hAthoM meM dIpa lekara IzAna Adi vidizA meM gIta gAtI huI khar3I ho gaI / (zloka 299-300) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [86 rucaka dvapa se rUpA, rUpAsikA, surUpA aura rUpakAvatI nAmaka cAra dikkumAriyAM bhI usa samaya vahAM paaii| unhoMne bhagavAn kI prAMvalanAla ko cAra aMgula parimita rakha kara kATa diyA evaM prAMvala ko vahIM garta banAkara usameM gAr3ha diyaa| hIre aura ratnoM se usa garta ko bhara kara Upara se dUrvAdhAsa AcchAdita kara dii| phira bhagavAn ke jalagRha ke pUrva dakSiNa aura uttara kI ora lakSmI ke nivAsa rUpa kadalI vRkSa ke tIna gRhoM kA nirmANa kiyA / pratyeka ghara meM apane vimAna kI bhAMti vizAla aura siMhAsana bhUSita catuSkoNa pIThikA kA nirmANa kiyaa| phira jinezvara ko hAthoM kI aMjali meM lekara evaM jinamAtA ko catura dAsI kI bhAMti hAthoM kA sahArA dekara dakSiNa pIThikA meM le gii| vahAM siMhAsana para baiThAkara vRddhA saMvAhikA kI bhAMti sugandhita lakSapAka tela unakI deha meM saMvAhita karane lgiiN| phira samasta dizAoM ko sugandhita karane vAlA ubaTana unake zarIra para lgaayaa| phira pUrva dika kI pIThikA para le jAkara nirmala suvAsita jala se donoM ko snAna karavAyA / kapAya vastra se unakA zarIra pauMchakara gozIrSa candana cacita kiyA aura donoM ko divya vastra vidyutprabha alaMkArAdi pahanAe phira bhagavAn aura bhagavAn kI mAtA ko uttarapIThikA para le jAkara siMhAsana para baitthaayaa| vahAM unhoMne abhiyogika devatAoM kA preraNA kara kSuda himavanta parvata se gozISa candana kASTha mNgvaayaa| araNI ke do khaNDa lekara agni prajvalita kI aura gozIrSa candana ke choTe-choTe Tukar3e kara unase homa kiyaa| havana zeSa hone para bhasmAvazeSa vastra khaNDa meM lekara donoM ke hAthoM meM bAMdha diyaa| yadyapi tIrthaMkara aura tIrthaMkara mAtA mahAmahimA sampanna hotI haiM; kintu dikakumAriyoM kA bhaktikrama aisA hI hotA hai| bhagavAn ke kAna ke pAsa 'tuma parvata kI bhAMti AyuSmAna bano' aisA kahakara unhoMne prastara ke do golaka dharatI meM Thoka die| phira bhagavAna aura unakI mAtA ko sUtikAgRha kI zayyA para sulAkara maGgalagIta gAne lgiiN| (zloka 301-317) phira jaise lagna ke samaya sabhI bAje eka sAtha bajAe jAte haiM usI prakAra zAzvata ghaNTe eka sAtha baja uThe aura parvata zikhara-sA indAsana sahasA hRdayakampana kI bhAMti kAMpa utthaa| isase saudharmendra Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90] ke netra krodha se lAla ho ge| bhakuTi car3ha jAne ke kAraNa unakA mukha vikaTAkAra ho gayA aura Antarika krodha kI jvAlA kI bhAMti poSTha spandita hone lge| Asana ko sthira karane ke lie unhoMne eka pAMva uThAyA aura bole-'aAja kisane yamarAja ko Amantrita kiyA hai ?' phira vIratApUrvaka agni prajvalita karane ke lie vAyUtulya vajra ko pakar3ane kI icchA kii| (zloka 318-322) isa prakAra siMha ke samAna kruddha indra ko dekhakara jaise mAna hI mUttimAna deha dhAraNa kara pAe hoM isa prakAra usake senApati vinayapUrvaka bole-'bhagavan, jaba Apake hama logoM jaise anucara haiM taba Apa svayaM kopa kyoM kara rahe haiM ? he jagatpati, Apa hameM aAdeza dIjie, hama Apake zatruoM ko vinaSTa kreN|' (zloka 323-324) taba indra ne apane mana ko zAnta kara avadhijJAna ke prayoga se prathama tIrthaMkara kA janma hupA hai avagata kiyaa| prAnanda ke Aveza meM muharttamAtra meM unakA krodha vigalita ho gyaa| varSA ke jala se dAvAnala nirvApita hone para parvata jisa prakAra zAnta ho jAtA hai ve bhI usI prakAra zAnta ho ge| 'dhikkAra hai mujhe jo maiMne aisA socaa| mere duSkRta mithyA ho jaae|' aisA kahakara ve indrAsana tyAga sAta-pATha kadama Age bar3he, phira zraddhAJjali mastaka para lagA kara mAno dUsarA ratna-mukuTa hI unhoMne dhAraNa kara liyA ho, jamIna para mastaka rakhakara bhagavAn ko namaskAra kara romAMcita hokara isa prakAra stuti karane lage 'he tIrthanAtha, he jagattrAtA, he kRpArasa sindhU, he nAbhi-nandana, Apako namaskAra / he nAtha, nandana Adi udyAnoM se jaise meruparvata suzobhita hotA hai usI prakAra Apa bhI mati, zruta aura avadhijJAna se zobhAyamAna haiM kyoMki ye tInoM Apako garbha se hI prApta haiM / he deva, Aja yaha bharata kSetra svarga se bhI adhika alaMkRta ho gayA hai / he jagannAtha, ApakA janmakalyANaka mahotsava dhanya hai / Aja kA dina jaba taka maiM saMsAra meM hUM taba taka ApakI hI bhAMti vandanIya hai| aAja aApake janma parva meM una nAraka jIvoM ko bhI sukha prApta hunA hai| arhatoM kA janma kisake santApa ko dUra nahIM karatA ? isa jambUdvIpa ke bharata kSetra meM prothita sampatti kI bhAMti dharma naSTa ho gayA hai / use Apa apane prabhAva se bIja rUpa meM puna: aMkurita kreN| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 91 bhagavan, aba grApake caraNoM kA prAzraya lekara kauna saMsAra sAgara ko pratikrama nahIM karegA ? kAraNa, naukA ke sAhacarya se lauha bhI samudra zratikrama kara jAtA hai / Apa bharatakSatra meM logoM ke puNyodaya se hI avatarita hue haiM / yaha, vRkSahIna pradeza meM kalpavRkSa ke udgama aura maru pradeza meM nadI pravAhita hone jaisA hai / ' (zloka 325-337) prathama devaloka ke indra isa prakAra bhagavAn kI stuti kara apane senApati naigameSI nAmaka devatA se bole, 'jambUdvIpa ke dakSiNArddha meM bharata kSetra ke madhya bhU-bhAga meM nAbhi kulakara kI gRha lakSmI kI bhAMti vaibhava sampannA marudevI ke garbha se prathama tIrthaMkara kA janma huA hai / unake janma snAtra ke lie samasta devatAoM ko ekatra karo / ' (zloka 338-340 ) indra kI prajJA prApta kara eka yojana vistRta aura adbhuta dhvanikArI sughoSa nAmaka ghaNTe ko unhoMne tIna bAra bajAyA / isase anya vimAnoM ke ghaNTe bhI usI prakAra bajane lage jaise mukhya gItakAra ke pIche anya gItakAra gAnA prArambha karate haiM / ( zloka 341-342) una saba ghaNToM ke zabda dizA-dizA meM pratidhvanita hokara isa prakAra bajane lage jaise kulavAn putra se kula kI vRddhi hotI hai / battIsa lakSa vimAnoM meM dhvanita hokara ve zabda pratidhvani ke anuraNana se zataguNA vRddhi ko prApta hue / devatAgaNa pramAdagrasta the ataH usa zabda ko sunakara mUcchita ho gae / mUrcchA TUTane para ve socane lage grava kyA hogA ? sajaga devatAtroM ko sambodhita kara taba senApati meghamandra svara meM bole - 'devagaraNa, analaMghanIya zAsaka indra, devI grAdi parivAra sahita grApako prAdeza dete haiM ki jambUdvIpa ke dakSiNArddha meM bharata kSetra ke madhya bhAga meM kulakara nAbhirAja ke kula meM Adi tIrthaMkara kA janma huA hai / unakA janma kalyANaka utsava manAne ke lie hamArI taraha grApa bhI zIghra prastuta ho jAie / kAraNa, aisA uttama avasara aura nahIM hai / ' ( zloka 343-349) senApati kA yaha kathana sunakara bhagavAn kI bhaktivaza kucha devatA havA ke sammukha mRga kI bhAMti dhAvita hue yA cumbaka jaise lauha ko prAkRSTa karatA hai usI prakAra prAkRSTa hokara cale / kucha deva indra ke pradezavaza cale / anya kucha deva devAMganAtroM dvArA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utsAhita hokara nadI pravAha meM jisa prakAra jala-jantu bahate haiM usI prakAra pravAhita hue| kucha deva pavana ke AkarSaNa se jaise sugandha vistRta hotI hai usI prakAra mitra bAndhavoM ke AkarSaNa se cale / isa prakAra samasta devatA apane sundara vimAnoM yA anya vAhanoM se grAkAza ko svarga kI bhAMti suzobhita kara indra ke nikaTa paae| (zloka 350-352) tava indra ne pAbhiyogika nAmaka devatAnoM ko asaMbhAvya aura apratima eka vimAna prastuta karane kA Adeza diyaa| svAmI ke AjJApAlanakArI una devatAoM ne usI muhUrta meM eka vimAna prastuta kiyaa| vaha vimAna sahasra-sahasra ratna-stambhoM ke kiraNa-pravAha se AkAza ko pavitra kara rahA thaa| gavAkSa mAno usake netra the, bar3Ibar3I dhvajAe jaise usake hAtha the, vedikA dAMta thI jisase vaha svarNakumbha kI bhAMti pratIta hotI thii| isase lagatA jaise vaha ha~satA hai / vaha vimAna pAMca sau yojana U~cA thA, eka lakSa yojana vistRta thA, usa vimAna para car3hane ke lie kAnti se taraMgita tIna sIr3hiyAM thiiN| unheM dekhakara himavanta parvata kI gaMgA, sindhu aura rohitAsyA nadI kA bhrama hotA thaa| usa sIr3hI ke Age vividha varNa ke ratnoM kA toraNa thaa| vaha indradhanuSa kI bhAMti manohArI lagatA thaa| usa vimAna ke madhya prAliMgI mRdaMga kI taraha vatula aura samatala kuTTima thI jo candramaNDala, darpaNa yA uttama dIpikA kI bhAMti ujjvala aura prabhA-sampanna thI / usa kuTTima-jar3ita ratnamaya zilA kI kiraNajAla divAloM para lage citroM para isa prakAra par3a rahI thI jaise ve yabanikAe~ raca rahI hoN| unameM apsarAoM se puttalikA vibhUSita prekSA maNDapa thaa| usa prekSAmaNDapa ke bIca kamala kaNikA kI bhAMti sundara mAriNakyamayI eka pIThikA thii| vaha pIThikA lambAI aura caur3AI meM pATha yojana evaM uccatA meM cAra yojana thii| vaha indralakSmI kI zayyA-sI laga rahI thii| usa para eka siMhAsana thA jo samasta jyotiSka kA tejapuJja-sA thaa| usa siMhAsana para apUrva sundara vicitra ratnoM se khacita evaM svaprabhA meM AkAza vyAptakArI eka vijaya vastra dedIpyamAna thaa| usa vastra ke madhya hastI ke karNa para jisa prakAra vajrAMkuza rahatA hai usI prakAra vajrAMkuza thA aura lakSmI ke hiMDole meM jaise kumbhika jAtIya muktAmAlA rahatI hai vaisI hI muktAmAlAeM thiiN| muktAmAlAgoM ke pAsa-pAsa gaMgA ke saikata Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 93 kI bhAMti usase arddha-vistArayukta arddha- kumbhika mukkAmAlAe~ suzobhita thIM / una mukkAmAlA ke sparza - sukha ko pAne ke lobha meM jaise pAMva uTha hI nahIM rahA ho isa prakAra use mRdu-mRdu Andolita kara vAyu pravAhita ho rahA thA / usI mukkAmAlA ke madhya saMcarita hone se vAyu eka karNasukhakara madhura dhvani kara rahA thA / isase lagatA mAno stuti pAThaka indra kA nirmala yazogAna kara rahA hai / ( zloka 353 - 369) usa siMhAsana ke vAyavya aura uttara dizA ke madhya aura uttara evaM pUrva dizA ke madhya caurAsI hajAra sAmAnika devatAoM ke bhadrAsana the / ve devatA svarga lakSmI ke kirITa rUpa the / pUrva dizA meM grATha agramahiSiyoM ke prATha zrAsana the / ve sahodara kI bhAMti AkAraprakAra meM suzobhita the / dakSiNa aura pUrva dizA ke madhya abhyantara sabhA ke sabhAsadoM ke bAraha hajAra siMhAsana the / dakSiNa dizA meM madhya sabhA ke caudaha hajAra sabhAsadoM ke caudaha hajAra siMhAsana the / dakSiNa ra pazcima ke madhya vAhya pArSadoM ke solaha hajAra devatAoM ke solaha hajAra siMhAsana the / pazcima dizA meM jaise eka anya ke pratibimba se sAta hajAra senA ke sAta senApati devatA ke sAta prAsana the / meru parvata ke cAroM ora jaise nakSatra zobhA pAte haiM usI prakAra zaka ke siMhAsana ke cAroM ora caurAsI hajAra prAtmarakSaka devatA ke caurAsI hajAra grAsana the / isa prakAra paripUrNa vimAna kI racanA kara grAbhiyogika devatAoM ne indra ko saMvAda diyA / taba indra ne usI muhUrta meM uttara vaikriya rUpa dhAraNa kiyA / kAraNa, icchA ke anurUpa rUpa dhAraNa karanA devatAo ke lie svAbhAvika ( zloka 370 - 379) hai / phira indra ne diklakSmiyoM ke samAna ATha paTTa - mahiSiyoM sahita gandharva aura nATya sainikoM ke kautuka dekhate-dekhate siMhAsana kI pradakSiNA dekara pUrva dizA kI sIr3hI se svabhimAna kI bhAMti ucca siMhAsana para ArohaNa kiyA / mANikya kI dIvAloM para unakA pratibimba par3ane se aisA lagatA thA jaise unhoMne hajAra zarIra dhAraNa kiyA ho / saudharmendra pUrvAbhimukha hokara apane Asana para jA baitthe| phira mAno unhIM ke anya rUpa ho aise sAmAnika deva uttara dizA kI sIr3hI se car3hakara apane-apane AsanoM para baiTha gae / taba Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94] anya devatA dakSiNa dizA kI sIr3hiyoM se car3hakara apane-apane Asana para jA baitthe| svAmI ke samIpa apane-apane AsanoM kA ullaMghana nahIM hotaa| (zloka 380-384) siMhAsana para baiThe zacIpati indra ke sammukha darpaNa prAdi aSTa mAMgalika aura mAthe para cAMda-sA ujjvala chatra zobhita hone lgaa| donoM ora se cAmara isa prakAra DulAe jA rahe the mAno ve donoM calamAna haMsa hoN| parvata jaise nirbhara se zobhita hotA hai usI prakAra choTI-choTI patAkAoM se suzobhita eka hajAra yojana ucca indradhvaja vimAna ke Age zobhita thaa| usa samaya koTi sAmAnika devatAnoM se parivRta indra isa prakAra suzobhita thA jaise nadI pravAha se parivata samudra zobhA pAtA hai| anyAnya vimAnoM se parivRta vaha vimAna isa bhAMti zobhAyamAna thA jaise anya caityoM se parivata mUla caitya zobhita hote haiM / vimAnoM kI sundara mANikyamaya dIvAloM para eka kA anya para pratibimba lagane se lagatA thA mAno samasta vimAna eka-dUsare ke madhya samAhita ho gayI hai| (zloka 385-390) ___ cAraNoM kI jaya-jayakAra se, dundubhi kI AvAja se, gandharva aura nATaya vAhiniyoM ke bAjoM se sabhI dizAnoM ko pratidhvanita karate usa vimAna ne indra kI icchA se saudharma devaloka ke madhya hote hue AkAza ko vidArita kara calanA prArambha kiyaa| phira saudharma devaloka kI uttara dizA se tiryaka gati meM usa vimAna ne nIce utaranA prArambha kiyaa| vaha vimAna eka lakSa yojana vistRta hone se jambUdvIpa kA AcchAdana-sA pratIta ho rahA thA usa samaya devatAgaraNa eka-dUsare ko isa prakAra bolate hue calane lage-he hastivAhana, dUra ho jAyo / merA siMha tumhAre hastI ko sahana nahIM kregaa| he azvArohI, tuma jarA dUra haTa jAyo / kAraNa, merA U~Ta kruddha hai| he mRgavAhana, tuma pAsa mata A jAnA nahIM to merA bAgha usa para AkramaNa kara baitthegaa| he sarpavAhana, tuma anyatra cale jAyo nahIM to merA vAhana garur3a use bhakSaNa kara sakatA hai / he somya, mere sammukha Akara merI gati ko kyoM avaruddha kara rahe ho ? mere aura tumhAre vimAna ko TakarAnA cAhate ho kyA ? he bhadra, maiM pIche raha gayA hai| svargAdhipa tIvra gati se cale jA rahe haiM, isalie merA vimAna yadi tumhAre vimAna ko dhakkA lagAe to krodha mata krnaa| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [95 parva ke dina saMkIrNa hote haiN| arthAt usa dina bhIr3a hotI hai|' isa prakAra indra ke anugAmI saudharma devaloka ke devatAoM ke madhya utsukatA ke lie kolAhala hone lgaa| usI samaya indadhvaja zobhita vRhat vimAna AkAza se isa prakAra utarane lagA jaise samudra meM taraMga-zikhara se naukA utaratI hai / meghamaNDala meM AcchAdita svarga ko nIcA kara vRkSa ke madhya se jaise hastI jAtA hai usI prakAra nakSatra cakra ke madhya se AkAza se utarakara vaha vimAna bAyu vega se asaMkhya dvIpa samuda ko atikrama kara nandIzvara dvIpa meM jA pahuMcA / paNDita jaise grantha saMkSepa karate haiM usI prakAra inda ne usI dvIpa ke dakSiNArddha ke madhya sthita ratikara parvata ke Upara usa vimAna ko choTA bnaayaa| phira aura aneka dvIpa aura samuda atikrama kara vimAna ko aura choTA karate-karate inda jambUdvIpa ke dakSiNa bharatArddha meM Adi tIrthaMkara ke janma sthAna meM pahu~ce / sUrya jaise meru parvata kI pradakSiNA detA hai usI prakAra indra ne bhI usa vimAna meM sthita hokara bhagavAn ke sUtikAgRha kI pradakSiNA dI, phira ghara ke kone meM jaise dhana rakhA jAtA hai usI prakAra IzAna kona meM usa vimAna ko sthApita kiyaa| (zloka 391-406) maharSi jisa prakAra mAna se avataraNa karate haiM usI prakAra inda vimAna se utarakara bhagavAn ke nikaTa ge| bhagavAn ko dekha kara devoM meM agraNI zaka ne pahale unheM praNAma kiyaa| kAraNa, svAmI ke darzana mAtra se unheM praNAma karanA upahAra denA hai| taduparAnta mAtA sahita prabhu ko pradakSiNA dekara unhoMne punaH praNAma kiyaa| bhakti meM punarukti doSa kahAM ? devatAoM ne jinakA mastaka abhiSeka kiyA hai aise inda ne bhakti ke atizaya meM donoM hAthoM se zizu ko mastaka para lekara mAtA marudevI se kahA-'he ratnagarbhA, jagat prakAzaka ko prakAzitakAriNI, he jaganmAtA, maiM Apako namaskAra karatA huuN| Apa dhanya haiM / Apa pUNyavatI haiM / ApakA janma sArthaka hai| Apa uttama lakSaNayukta triloka kI putravatI ramaNiyoM ke madhya pavitra haiM / kAraNa, dharmoddhArakAriyoM meM agraNI, pAcchAdita mokSamArga ke prakAzaka bhagavAn Adi tIrthaMkara ko Apane janma diyA hai / he devi, maiM saudharma devaloka kA inda aApake putra arhat kA janmotsava karane pAyA hU~ / ataH pApa mujhase DareM nhiiN|' (zloka 407-414) Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira inda ne avasvApinI nidA meM mAtA marudevI ko nidita kiyaa| unake pAsa unake putra kA pratirUpa rakhA aura svayaM pAMca rUpa dhAraNa kie / kAraNa, jo zaktizAlI haiM ve aneka rUpa meM prabhu-bhakti kI icchA rakhate haiN| unhIM pAMcoM rUpoM meM eka rUpa se bhagavAn ke nikaTa jAkara namratA se praNAma kara bole-'he bhagavan, AjJA diijie|' aisA kahakara kalyANakArI bhaktimaya indra ne apane gozIrSa candana vilepita donoM hAthoM se jaise mUttimAna kalyANa ko hI uThAyA ho isa prakAra bhagavAn ko utthaayaa| dUsare rUpa meM jagat ke tApa ko nAza karane vAle chatra ke samAna jagatpati ke mastaka ke pIche khar3e hokara chatra dhAraNa kiyaa| tIsare-cauthe rUpa meM svAmI kI donoM bAhuoM kI bhAMti do rUpa se sundara ca~vara dhAraNa kiyA aura paMcama rUpa meM mukhya dvArapAla kI bhAMti vajra dhAraNa kara bhagavAn ke agrabhAga meM avasthita ho ge| phira jaya-jaya zabda se AkAza gu jita karate hue devatAoM dvArA parivata hokara AkAza kI hI bhAMti nirmala manA inda ne pAMcoM rUpoM se AkAza-patha para calanA prArambha kiyaa| tRSAtura pathika kI dRSTi jisa prakAra amRta-sarovara para par3atI hai usI prakAra utsuka devatAoM kI dRSTi bhagavAn ke adbhuta rUpa para pdd'ii| bhagavAn ke adbhuta rUpa ko dekhane ke lie agragAmI devatAoM ne cAhA unake netra pIche ho jaae| donoM pArzva ke devatA svAmI ke darzana se tRpta na hone ke kAraNa isa prakAra stambhita ho gae haiM ki netroM ko dUsarI ora ghumA hI nahIM pA rahe haiN| pIche ke devatA bhagavAn ko dekhane ke lie Age AnA cAha rahe haiM isalie ve apane prabhU mitroM Adi ko chor3akara Age bar3ha ge| devarAja bhagavAn ko hRdaya ke samIpa rakhakara mAno hRdaya meM dhAraNa kara hI meruparvata para le ge| vahAM pANDukavana meM dakSiNa cUlikA ke Upara nirmala kAnti sampanna prati pANDuka nAmaka zilA khaNDa para arhata snAtra yogya siMhAsana para pUrvadigAdhipati inda Anandamaya citta se prabhu ko goda meM lekara baiTha ge| (zloka 415.4 ) jisa samaya saudharmenda meruparvata para Ae usa samaya mahAghoSA nAmaka ghaNTe ke nAda se prabhu kA janma avagata kara aTThAisa lAkha devatAoM dvArA parivRta hokara trizUladhArI vRSabhavAhana IzAna kalpAdhipati IzAnenda Abhiyogika devatAoM dvArA nirmita puSpaka vimAna Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [97 meM baiThakara dakSiNa dizA se calakara tiryak gati se nandIzvara dvIpa meM jAkara usa dvIpa ke IzAna koNa sthita ratikara parvata para saudharmendra kI bhAMti apane vimAna ko choTA kara bhakti bhare hRdaya se bhagavAn ke samIpa paae| (zloka 431-434) sanatkumAra nAmaka indra apane bAraha lakSa devatAoM ke sAtha sumana nAmaka vimAna meM baiThakara vahAM aae| mahenda nAmaka inda ATha lAkha vimAnavAsI devatAoM sahita zrIvatsa nAmaka vimAna meM baiThakara mana kI taraha drutagati se vahAM paae| __ brahmanda nAmaka inda cAra lAkha vimAnavAsI devatAoM sahita nandAvarta nAmaka vimAna meM bhagavAn ke nikaTa aae| lAntaka nAmaka inda pacAsa hajAra vimAnavAsI devatAoM sahita kAmagama nAmaka vimAna meM baiThakara jinezvara ke samIpa pAe / zukra nAmaka inda cAlIsa hajAra vimAnavAsI devatAyoM sahita prItigama nAmaka vimAna meM baiThakara bhagavAn ke pAsa pahu~ce / sahasrAra nAmaka inda chaha hajAra devatAoM ke sAtha manorama nAmaka vimAna meM baiThakara prabhu ke nikaTa paae| aAnata prANata devaloka ke inda cAra sau vimAnavAsI devatAoM sahita vimala nAmaka vimAna meM baiThakara paae| araNAcyUta devaloka ke inda tIna sau vimAnavAsI devatAoM sahita ativegavAna sarvatobhada vimAna meM baiThakara paae| (zloka 435-442) usI samaya ratnaprabhA pRthvI ke bhItara rahane vAle bhuvanapati aura vyaMsara devatAoM ke inda ke prAsana bhI kampita hue / camaracaMcA nAmaka nagara meM sudharmA sabhA meM camara nAmaka siMhAsana para camarAsura baiThe the| unhoM ne avadhijJAna se bhagavAn -janma jAnakara apane druma nAmaka senApati ko samasta devatAoM ko avagata karavAne ke lie aoghaghoSA nAmaka ghaNTA bajAne ko khaa| phira ve cauMsaTha hajAra sAmAnika devatA, tetIsa trAyatriMzaka devatA, cAra lokapAla, pAMca agra mahiSI, prAbhyaMtara, madhya aura bAhya tIno sabhA ke devatA sAta prakAra kI sainya aura sAta senApati, cAroM dizAmoM ke causaTha Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98] causaTha hajAra prAtma-rakSaka deva evaM anya uttama Rddhi sampanna asura kumAra devatAoM dvArA parivata hokara Abhiyogika devatAoM dvArA tatkAla nirmita pAMca sau yojana U~ce vRhat dhvajAoM se suzobhita aura pacAsa hajAra yojana vistRta vimAna meM baiThakara bhagavAn kA janmotsava manAne ke lie nikala pdd'e| camarenda bhI zakenda kI bhAMti apane vimAna ko patha meM choTA kara bhagavAn ke Agamana se pavitra meruparvata para pahu~ce / (zloka 443-451) valicaMcA nAmaka nagara ke inda bali ne bhI mahaughasvarA nAmaka vRhat ghaNTA bjvaayaa| unake mahAdruma nAmaka senApati ke AmaMtraNa para Ae hue sATha hajAra sAmAnika devatA, usake cAra guNA arthAt 240000 aMgarakSaka devatA aura anya trAyatrizaka ityAdi devatAo sahita ve bhI camarenda kI bhAMti amaMda gati se Ananda ke maMdira rUpa meruparvata ke zikhara para paae| (zloka 452-454) nAgakumAroM ke dharaNa nAmaka inda ne meghasvarA nAmaka ghaNTA bjvaayaa| unake chaha hajAra padAtika senA ke senApati bhadasena ke kahane para pAe hue chaha hajAra sAmAnika devatA aura unake cAra guNA arthAt 24000 AtmarakSaka devatA apanI chaha paTarAniyo aura anya nAgakumAra devatAoM sahita indadhvaja se suzobhita pAMca sau hajAra yojana vistRta aura aDhAI sau yojana U~ce vimAna meM vaiThakara bhagavAn ke darzanoM ke lie utsuka hokara kSaNamAtra meM hI mandarAcala parvata ke zikhara para aae| (zloka 455-458) bhUtAnanda nAmaka nAgenda ne meghasvarA nAmaka ghaNTA bajavAyA aura dakSa nAmaka senApati dvArA sAmAnika deva Adi ko bulvaayaa| phira ve pAbhiyogika devatAoM dvArA nirmita vimAna meM sabake sAtha vaiThakara tIna loka ke nAtha se sanAtha banA hai isa prakAra ke meruparvata para phuNce| (zloka 459-460) taduparAnta vidyutkumAroM ke indra hari aura harisaha, suvarNakumAroM ke indra veNudeva aura veNudArI, agnikumAra devoM ke indra Agnizikha aura agnimAnava, vAyukumAra devoM ke indra velamba aura prabhaMjana, svanitakumAroM ke indra sughoSa aura mahAghoSa, udadhikumAra devoM ke indra jalakAnta aura jalaprabha, dvIpakumAra devoM ke indra pUrNa Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 99 ra pravaziSTa evaM dikkumAra devoM ke indra amita aura gramitavAhana bhI Ae / ( zloka 461-464 ) vyantara devatAoM meM pizAcoM ke indra kAla aura mahAkAla, bhUtoM ke indra surUpa aura pratirUpa, yakSoM ke indra pUrNabhadra aura maNibhad rAkSasoM ke indra bhIma aura mahAbhIma, kinnaroM ke indu kinnara aura kimpuruSa, kimpuruSoM ke indra satpuruSa aura mahApuruSa, mahoragoM ke indra pratikAya ra mahAkAya, gandharvoM ke indu gItarati aura gItayazA, aprajJapti aura paMca prajJapti grAdi vyaMtara devoM ke granya grATha nikAyoM (jinheM vAraNa vyaMtara kahA jAtA hai) ke solaha indu jinameM prajJaptiyoM ke indU sannihita haiM aura samAnaka, paMca prajJaptiyoM ke indU dhAtA aura vidhAtA, RSivAditoM ke indra RSi aura RSipAlaka, bhUtavAdinoM ke indra Izvara aura mahezvara, kranditoM ke indra suvatsaka aura vizAlaka, mahAkranditoM ke indU hAsa aura hAsarati, kuSkANDakoM ke indra zveta aura mahAzveta, pAvakoM ke indra pAvaka aura pAvakapati evaM jyotiSkoM ke sUrya aura candra inhIM do nAmoM ke prasaMkhya indra isa prakAra kula causaTha indra eka sAtha meru zikhara para Ae / (zloka 465-474) phira acyutendra jinezvara ke janmotsava ke upakaraNa lAne ke lie abhiyogika devoM ko Adeza diyA / ve turanta IzAna dizA meM ge| vahAM vetriya samudghAta se muhUrtta bhara meM uttama pudgala paramANu prAkRSTa kara ve suvarNa ke, rajata ke, ratna ke, suvarNa aura rajata ke, suvarNa aura ratnoM ke, suvarNa, rajata aura ratnoM ke, rajata aura ratnoM ke aura isI prakAra miTTI ke ataH ATha prakAra ke pratyeka hI eka hajAra ATha ( kula 8064 ) eka yojana U~ce sundara kalazoM kA nirmANa kiyA / kalazoM kI saMkhyA ke anupAta meM prATha prakAra ke padArthoM kI bhAriyAM darpaNa, ratna - karaNDikA, supratiSThaka thAla, rAtrikA aura puSpoM kI DAliyAM pratyeka hI 8064 hone se 56448 bartana aura kalazoM sahita 64512 jaise pUrva hI nirmita kara lie hoM isa prakAra zIghra taiyAra kara vahAM le Ae / ( zloka 475 - 480 ) phira abhiyogika devatAgaNa una kalazoM ko lekara kSIra-samudra ke jala se varSA ke jala kI bhAMti bharakara vahAM se puNDarIka utpala Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100] aura kokanada jAti ke kamala le Ae jisase inda sahajatayA samajha sakeM ki ve kSIra-samuda kA jala le pAe haiN| bhArI jalAzaya (kapa, vApI aura sarovara) se jala bharane ke samaya jisa prakAra kalaza uThAyA jAtA hai usI prakAra devatA kalaza hAtha meM uThAkara puSkaravara samudra ke taTa para Ae aura vahAM se puSkara jAti ke kamala lie| phira ve magadhAdi tIrthasthala gae aura vahAM se jala aura miTTI lI jaise ve aura adhika kalazoM kA nirmANa karanA cAhate hoM / vastukrayakArI jisa prakAra namUnA lete haiM usI prakAra una logoM ne gaGgA Adi mahAnadI kA jala liyaa| kSudra himavanta parvata se siddhArtha ke phala, zreSTha sugandha kI vastueM aura saba prakAra kI auSadhiyAM liiN| usa parvata se unhoMne padma nAmaka sarovara se nirmala sugandhita pavitra jala aura kamala lie| eka hI kArya ke lie prerita hone ke kAraNa unhoM ne pratispardhI bana dvitIya varSadhara parvata sthita sarovara se padma aAdi saMgraha kie / samasta kSetra se vaitADhaya parvata se aura anya vijayoM se atRpta devatAoM ne prabhu ke prasAda kI taraha jala aura kamala lie| vakSAra nAmaka parvatoM se unhoM ne pavitra aura sugandhita vastueM isa prakAra grahaNa kI jaise unake lie hI ve rakSita thiiN| AlasyahIna una devatAoM ne uttarakuru aura devakuru kSetroM ke tAlAboM kA jala kalazoM meM isa prakAra bharA jaise zreya dvArA apanI AtmA ko hI pUrNa kara liyA ho| bhadrazAlA nandana aura pANDaMka vana se unhoM ne gozIrSa candana Adi vastue~ saMgRhIta kii| jisa prakAra gandhI samasta sugandhita dravya ekatra karatA hai usI prakAra sugandhita jala aura dravya ekatra kara ve usI muhUrta meM meruparvata para phuNce| (zloka 481-493) taduparAnta dasa hajAra sAmAnika devatA, cAlIsa hajAra Atma-rakSaka devatA, taiMtIsa trAyastrizaka devatA, tIna sabhA ke samasta devatA, cAra lokapAla, sAta hatba sainyavAhinI aura senApati dvArA parivRta hokara pAraNa aura acyuta devaloka ke indra pavitra hokara bhagavAn ko snAna karAne ke lie prastuta ho ge| pahale acyutendra ne uttarAsaMga dhAraNa kara niHsaMga bhakti se prasphuTita pArijAta Adi puSpoM ko aJjali meM lekara sugandhita dhUpa ke dhueM se dhUpita kara trilokanAtha ke sammukha rakhe / phira devatAoM ne bhagavAn ke sAnnidhya ke lie prAnanda se jaise ha~sa rahe hoM aise puSpamAlya suzobhita sugandhita jala ke kalaze vahAM lAkara rkhe| una jalapUrNa kalazo para Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [101 bhramara gujita kamala rakhe hue the isase lagatA thA jaise ve bhagavAn kA prathama snAtra maMgala pATha kara rahe ho / kalaza aise pratIta hote the jaise ve pAtAla kalaza ho aura prabhu ko snAna karAne ke lie hI lAe gae hoN| apane sAmAnika devatAoM sahita acyutendra ne una eka hajAra pATha kalazo ko isa prakAra uThAyA jaise ve unakI sampatti kA phala ho| donoM bAhuoM ke agrabhAga sthita Upara uThAe hue ve kalaza mRNAlayukta kamala kalikA kA bhrama utpanna karate the| phira acyutendra ne apane mastaka ke sAtha kalaza ko jarA jhukAkara jagatpati ko snAna karAnA Arambha kiyaa| (zloka 494-504) usI samaya kucha devatAoM ne guphAoM se lauTakara Ane vAlI pratidhvani dvArA meruparvata ko vAcAla kara Anaka nAmaka mRdaGga bajAnA prArambha kiyaa| bhakti se tatpara anya devatAgaNa samadra maMthana kAlIna dhvani-sI dhvanita dundubhi bajAne lge| phira anya devatAgaNa bhakti se unmatta hokara sAgara taraMgoM meM pratihata pavana kI bhAMti Akula dhvanikArI jhAMjha bajAne lge| kucha devatA jaise Urdhvaloka meM jinAdeza vistRta kara rahe ho isa prakAra ucca mukha sampanna bherI bajAne lge| anya devatA meruparvata ke zikhara para ArUr3ha hokara gopagaNa jaise zRga dhvani karate haiM usI prakAra ucca niHsvanakArI kAhala nAmaka vAdya bajAne lge| kucha devagaNa (bhagavAn ke janmAbhiSeka kI ghoSaNA karane ke lie) duSTa ziSya ko jisa prakAra hAtha se pITA jAtA hai usI prakAra hAthoM se pITakara muraja nAmaka vAdya bajAne lge| kucha devatA vahAM aae| asaMkhya sUrya aura canda kI prabhA ko haraNakArI suvarNa aura raupya kI jhAlareM bajAne lge| anya devagaNa mukha meM jaise amRta kA gaNDUSa bharA ho isa prakAra apane unnata mukha ko phulA-phulAkara zaMkha bajAne lge| isa prakAra devatAoM dvArA bajAe hue vibhinna prakAra ke vAdyoM kI pratidhvani se AkAza vAdya na hone para bhI eka vAdya hI bana gyaa| (zloka 505-513) cAraNa munigaNa ucca svara se bole-'he jagannAtha, he siddhagAmI, he kRpAsAgara, he dharma-pravartaka, ApakI jaya ho, Apa sukhI ho|' (zloka 514) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] acyutendra ne dhravapada, utsAha, skandhaka, galita aura vAstuvadana nAmaka manohara gadya aura padya dvArA bhagavAn kI stuti kii| phira dhIre-dhIre apane parivAra ke devoM sahita bhuvanakartA (AdinAtha) bhagavAn para kalazoM meM bharA jala DhAlane lage / bhagavAn ke mastaka para jala-dhAra varSaNakArI ve kalaza meruparvata ke zikhara para vAridhArA barasAne vAle meghoM kI bhAMti lagane lge| bhagavAn ke mastaka ke donoM ora jhuke hue devatAoM ke kalazo ne mAriNakya mukUTa-sI zobhA dhAraNa kara lii| eka yojana vistRta kalaza mukha se nikalatI huI jaladhArA parvata kandarAoM se nirgata srotasvinI-sI lagane lgii| prabhu ke mastaka se Ahata hokara cAroM ora bikhare jala-karaNa dharmavRkSa ke aMkura kI bhAMti pratibhAsita hone lge| prabhu ke zarIra para girate hI kSIra-samudra kA sundara jala phalakara mastaka para zveta chatra-sA, lalATa para kAntimAna lalATa-bhUSaNa-sA, kAnoM ke prAntadaza para vizrAnta netroM kI kAnti-sA, gaNDadaza para karpUra kI patrAvali-sA, oSTho para smita hAsya kAnti kalApa-sA, kaNTha bhAga meM muktAmAla-sA, skandha deza meM gozIrSa candana ke anulepanasA vAdvaya aura pRSTha daza para vRhata vastra-sA lagane lgaa| (zloka 515-525) cAtaka jaise svAti nakSatra kA jala grahaNa karatA hai usI bhAMti kucha devatA snAtra ke usa jala ko dharatI para girate hI zraddhA se grahaNa karane lge| kucha devagaNa mAravAr3a ke adhivAsiyoM kI bhAMti aisA jala aura kahAM milegA samajhakara apane sira para DAlane lge| anya devagaNa grISma ke uttApa se vyAkula hastI kI bhAMti Ananda manA usa jala se nija deha ko siMcana karane lge| meruparvata ke zikhara para tejI se prasArita hokara usa jaladhArA ne cAroM ora hajAroM nijharoM kA bhrama utpanna kara kramazaH pANDaka, somanasa, nandana aura bhadrazAla udyAna meM vistRta hokara mahatI nadI kA rUpa dhAraNa kara liyaa| snAna karAte-karAle kalazoM kA mukha nIce ho gayA yaha dekhakara lagA jaise snAna karAne kI jalarUpa sampatti kama ho jAne se lajjita ho gae hoN| tabhI indra kI prAjJA se saMcaramAna pAbhiyogika devatAgaNa rikta kalazoM ko anya pUrNa kalazoM ke jala se bharane lge| eka hAtha se anya hAtha meM aura isa prakAra aneka hAthoM meM jAne ke Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [103 kAraNa ve kalazeM dhanikoM ke bAlakoM jaise lagane lage / nAbhirAja putra ke nikaTa rakSita kalazoM kI paMktiyAM Aropita svarNa-kamala kI mAlA kI taraha suzobhita ho rahI thIM / zUnya kumbha meM jala DhAlane ke samaya jo zabda ho rahA thA usase lagatA thA kumbha jaise prabhu kI stuti kara rahe hoM / devatAgaNa una bhare kalazoM se punaH abhiSeka karane lage / yakSa jaise cakravartI ke nidhAna kalaza ko bharate haiM usI prakAra bhagavAn ko snAna karAne se khAlI hue indra ke kalazoM ko devatA loga bharane lage / bAra-bAra khAlI hone se, bAra-bAra bharane se, bAravAra lAne, le jAne se ve kalaze aise lagane lage mAno ve jala le jAne ke yantra para grArUr3ha hoM / isa prakAra acyutendra ne eka karor3a kalazoM se bhagavAn ko snAna karAyA aura svayaM ko pavitra kiyA / yaha bhI eka Azcarya hI hai / ( zloka 526 - 538 ) pradhipati pracyutendra ne poMchane ke sAtha-sAtha phira prAraNa aura acyuta devaloka ke divya gandha kaSAya vastroM se prabhu ke zarIra ko apanI AtmA ko bhI poMcha liyA / prAtaH aura sandhyAkAla ke AkAza kA cakravAla sUrya maNDala ke sparza se jisa prakAra zobhita hotA hai usI prakAra gandha-kaSAyI vastra bhagavAn ke zarIra sparza se zobhita hone lage / poMchane ke pazcAt bhagavAn kI deha svarNasAra ke sarvasva -sI, svarNagiri ke eka bhAga se nirmita ho aisI lagane lagI / (zloka 539 - 541) tatpazcAt Abhiyogika devatAoM ne gozIrSa candana rasa kA kardama sundara aura vicitra pAtra meM gholakara acyutendra ke nikaTa rakhA / indra ne bhagavAn ke zarIra meM usI gozIrSa candana kA isa prakAra vilepana karanA prArambha kiyA jaise candramA apanI candrikA se meruzikhara kA lepana karatA hai / usI samaya kucha devagaNa paTTavastra dhAraNa kara, jisase dhUpa kA dhumrAM uTha rahA thA aisI dhUpadAnI hAtha meM lekara bhagavAn ke cAroM ora khar3e ho gae / jo dhUpa de rahe the unheM dekhakara lagatA thA jaise ve snigdha dhapa rekhA se meruparvata-sI dvitIya zyAma varNa cUlikA nirmita kara rahe hoM / jinhoMne bhagavAn para zveta-chatra dhAraNa kara rakhA thA unheM dekhakara mana meM hotA thA ve prAkAza-rUpI sarovara ko kamalamaya kara rahe haiM / jo ca~vara DulA rahe the unheM dekhakara lagatA thA mAno prabhu darzana ke lie grAtmIya- parijanoM ko Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] bulA rahe haiN| jo kamara-bandha bAMdhakara astra dhAraNa kie prabhu ke cAroM ora khar3e the ve bhagavAn ke aMgarakSaka se laga rahe the| jo svarNa aura mANikya ke paMkhoM se bhagavAn ko havA de rahe the ve gAno AkAza meM camakita vidyuta lIlA dikhA rahe the| jo prAnanda se vicitra vargoM ke divya puSpoM kI varSA kara rahe the ve vaNika se laga rahe the| kucha devatA atyanta sugandhita dravya ko cUrNa karake cAroM ora nikSepa kara rahe the mAno ve apanA-apamA pApa nikAlakara pheMka rahe haiN| kucha devatA svarNa utkSipta kara rahe the jaise ve svAmI kI AjJA pAkara meruparvata kI Rddhi ko bar3hA rahe haiN| kucha deva mahArgha ratna barasA rahe the| ve ratna AkAza se utarate tAroM sadRza lagate the / kucha deva apane sumadhura gale se gandhoM ko bhI lajjita karate hue nUtana grAma (tAra, madhya Sar3aja Adi svara) aura rAga meM bhagavAn kA guNagAna kara rahe the| kucha devagaNa maNDita, gharaNa aura chidrayukta vAdya bajAne lge| kAraNa, bhagavAn kI bhakti nAnA prakAra se kI jAtI hai| kucha deva apane caraNapAta se meru ko kampita karate hue natya kara rahe the| unhoMne to jaise meru ko hI natya paraka kara diyA thaa| kucha devagaNa apanI-apanI deviyoM sahita nAnA bhAvoM ke hAva-bhAva kA pradarzana kara ucca koTi kA nATaka dikhAne lge| kucha devatA AkAza meM ur3a rahe the| ve garur3a pakSI se laga rahe the| kucha kukkuTa kI bhAMti krIr3A karate hue dharatI para utpatita ho rahe the| kucha naTa-sI sundara cAla pradarzita kara rahe the| kucha prasannatA se siMha kI bhAMti siMhanAda kara rahe the, kucha hastI kI bhAMti ucca vRhaMtinAda kara rahe the to kucha aAnanda meM azva kI bhAMti hssaarv| kucha rathacakra-sA gharghara zabda kara rahe the| kucha vidUSaka kI bhAMti hAsya utpannakArI cAra prakAra kA zabda kara rahe the| bandara jaise kada-kada kara vRkSa zAkhA ko Andolita karatA hai usI bhAMti kucha devatA uchala-uchalakara meruzikhara ko Andolita kara rahe the| kucha devatA dharatI para apanA hAtha isa prakAra paTaka rahe the jaise ve saMgrAmapratijJAkArI yoddhA ho| kucha bAjI jIta lI ho aisA cItkAra kara rahe the| kucha vAdya yantroM kI taraha phUle hue apane-apane gAla bajA rahe the| kucha naTa kI bhAMti citra-vicitra rUpa dhAraNa kara kada rahe the| kucha ramaNiyoM jaise golAkAra hokara baiThatI haiM usI prakAra golAkAra hokara manohara nRtya ke sAtha sumadhura gIta gA rahe Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 105 the / kucha agni kI bhAMti prajvalita ho rahe / kucha sUrya kI bhAMti tApadAna kara rahe the / kucha megha kI bhAMti garaja rahe the / kucha vidyut kI bhAMti camaka rahe the / kucha pUrNa bhojana ke pazcAt baTuka kI bhAMti apanA udara pradarzana kara rahe the / prabhu prApti ke Ananda ko bhalA kauna chipAkara rakha sakatA hai ? isa prakAra jaba devagaraNa Ananda manA rahe the, acyutendra ne prabhu ko lepana kiyA, pArijAtAdi vikasita puSpa se bhaktipUrvaka pUjA kI aura kucha pIche haTakara bhakti meM namra hokara ziSya kI bhAMti bhagavAn kI vandanA kI / (zloka 542-571 agraja ke pazcAt jisa prakAra anuja karate haiM usI prakAra granya bAsaTha indroM ne bhI snAna vilepana dvArA prabhu kI pUjA kI / ( zloka 572 ) phira saudharmendra kI bhAMti IzAnendra ne bhI apane pAMca rUpa banAye / eka rUpa meM unhoMne bhagavAn ko goda meM liyA, dUsare se karpUra kI bhAMti chatra dhAraNa kiyA / chatra meM muktA jhAlara aisI lagatI thI mAno indra diksamUha ko nRtya karane kA Adeza de rahe hoM / anya do rUpa se prabhu ke donoM ora ve cAmara vIjana karane lage / vIjanarata unake donoM hAtha aise laga rahe the jaise ve harSa se nRtya kara rahe haiN| pAMcaveM rUpa meM ve prabhu ke sammukha isa prakAra khar3e the mAno prabhu ke dRSTipAta se svayaM ko pavitra kara rahe haiM / ( zloka 573 - 576) phira saudharmendra kalpa ke indra ne jagatpati ke cAroM ora sphaTika mariNa ke cAra U~ce aura pUrNa avayava vAle cAra vRSabha taiyAra kie / ucca zRGga zobhita ve cAroM hI vRSabha candrakAnta ratna nirmita cAra krIr3A parvata kI bhAMti prabhu ke cAroM ora suzobhita hone lage / cAra vRSabhoM ke ATha zRGgoM se prakAza se jaladhArA isa bhAMti girane lagI mAno dharatI bhedakara ve nikala rahI haiM / udgama sthala meM pRthak-pRthak, kintu, zeSa paryanta milI huI ve jaladhArAe~ prakAza meM nadI saMgama kA bhrama utpanna kara rahI thIM / surAsura ramaNiyAM kautukapUrvaka una jaladhArAtroM ko dekhane lagIM / ve dhArAe~ prabhu ke mastaka para usI prakAra gira rahI thIM jaise nadI samudra meM giratI hai / jalayantroM se zRGga se nirgata usa jaladhArA meM zakrendra Adi ne tIrthaMkara bhagavAn ko snAna karavAyA / bhakti se jisa prakAra hRdaya Ardra ho jAtA hai usI prakAra bhagavAn ke mastaka para girate hue usa I Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] snAna-jala ke sIkara karaNoM se dUra khar3e hone para bhI devatAoM ke vastra Ardra hone lge| phira inda ne una cAroM vRSabhoM ko usI prakAra adRzya kara diyA jisa prakAra aindajAlika indajAla se nirmita vastu ko adazya kara detA hai / snAna karavAne ke pazcAt snehazIla devarAja devaduSya vastra se prabhu kI deha isa prakAra pauMchane lage mAno ve ratnoM kA darpaNa pauMcha rahe haiM / phira ratnamaya paTTikA para nirmala aura rajata ke akhaNDa akSatoM se prabhu ke sammukha aSTamaMgala aMkita kie| taduparAnta mAno svayaM ke azeSa anurAga kI bhAMti uttama agarAga se tIna jagat ke guru ke aMgoM para lepana kiyA / prabhu ke hAsyamaya mukha kI mukhacandikA kA bhrama utpanna karane vAle ujjvala aura divya vastra se indra ne unakI pUjA kI evaM vizvazreSThatA kA cihna svarUpa vajramANikya kA sundara mukuTa bhagavAn ke mastaka para phnaayaa| kAnoM meM suvarNa kuNDala pahanAe jo sandhyAkAlIna pazcima aura pUrva dik-sthita sUrya aura canda-se zobhAyamAna ho rahe the / unhoMne bhagavAn ke gale meM dIrgha muktAmAlA pahanAI jo ki lakSmI ke hiMDoloM kI bhAMti lagane lgii| bAla hastI ke dAMta meM jaise sone ke kaMkaNa pahanAe jAte haiM usI prakAra bhagavAn kI donoM bAhuoM meM do bhujavandha pahanAe aura vRkSa zAkhAoM ke antima bhAga ke pallavoM kI taraha golAkAra aura vRhad muktA ke maNimaya kaMkaraNa prabhu ke mariNavandha meM phnaae| varSadhara parvatoM ke nitamba bhAga sthita suvarNa kA vilAsa dhAraNakArI mekhalA bhagavAn kI kamara meM pahanAI / donoM pAvoM meM mANikya jar3ita nupura pahanAe jinheM dekhakara lagatA mAno devAsuroM kA teja inameM saMcArita ho gayA hai| inda ne jo-jo AbharaNa prabhu aMgoM ko alaMkRta karane ke lie pahanAe the ve sabhI alaMkaraNa bhagavAn ke aMgasparza se alaMkRta ho rahe the| bhaktipUrNa, praphullita hRdaya se inda ne pArijAta puSpamAlya se prabhu kI pUjA kii| phira mAno kRtArtha ho gae hoM isa prakAra kucha pIche haTakara bhagavAn ke sammukha khar3e ho ge| AratI karane ke lie unhoMne hAtha meM prAratI kA thAla liyaa| prajvalita kAntimaya AratI dIpa se inda isa bhAMti zobhita hue jaise prakAzamaya auSadhiyukta zikhara se mahAgiri zobhita hotA hai| zraddhAlu devatAoM ne jisa pAratI ke thAla meM puSpa samUha rakhe the usI AratI thAla se prabhu kI tIna bAra bhAratI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [107 kii| phira bhakti se romAMcita hokara zakrastava dvArA prabhu kI vandanA kara indra isa prakAra stuti karane lage ' he jagannAtha, he trailokya kamala mArtaNDa, he saMsAra rUpI marusthala ke kalpavRkSa, he vizva uddhAraka bandhu, maiM Apako namaskAra karatA hUM / he prabhu, yaha muhUrtta vandanIya hai jisane dharma ko janma dene vAle, jagat jIvoM ke duHkhoM ko nAza karane vAle, apunarjanmA grApako janma diyA hai / he nAtha, isa samaya Apake janmAbhiSeka ke jala se grabhisiMcita evaM anAyAsa hI jisakA mAlinya dUra ho gayA hai aisI ratnaprabhA pRthvI yathAnAma tathA guNa sampanna ho gaI hai / he prabhu, ve saba loga dhanya haiM jo sadaiva ApakA darzana prApta karate haiN| maiM to kabhI-kabhI hI ApakA darzana prApta karUMgA / he svAmI, bharata kSetra ke manuSyoM ke lie jo mokSa mArga baddha ho gayA thA use Apa navIna yAtrI banakara punaH pravartita kareMge / he prabho, Apake dharmopadeza kA to kahanA hI kyA ? ApakA darzanamAtra hI jagajjana kA kalyANa karatA hai / he bhavatAraka, aisA koI nahIM hai jisase ApakI tulanA kI jaae| tabhI to maiM kahatA hUM ApakI tulanA Apa svayaM hI haiM / aura adhika stuti kaise karU ? he nAtha, maiM to Apake sadguNoM kI varNanA karane meM bhI asamartha hUM / kAraNa, svayaMbhUramaNa samudra ke jala ko kauna parimApa kara sakatA hai ? ' ( zloka 577-609) isa prakAra jagatpati kI stuti kara pramoda se jisakA mana suvAsita hotA hai usa zakrendra ne pUrva kI bhAMti hI pAMca rUpa dhAraNa kie | una pAMca rUpoM ke grapramAdI eka rUpa se unhoMne IzAnendra kI goda se rahasya-dhAraNa kI bhAMti jagatpati ko apane vakSa para dhAraNa kiyA / svAmI- sevA kA paricaya dene vAle unake anya rUpa bhI niyukta ho gae / ( zloka 610-612) phira devatAoM ke sAtha hI devoM ke svAmI inda vahAM se grAkAza-patha se marudevI ke aMkRta bhavana meM Ae | unhoMne mAtA ke pAsa jo pratirUpa rakhA thA use uThAkara prabhu ko vahAM sulA diyA / sUrya jisa prakAra kamalinI kI nidrA dUra karatA hai usI prakAra indU ne mAtA marudevI kI avasvApinI nidrA dUra kara dI / saritA taTa - vartI haMsa paMkti kA vilAsa dhAraNakArI ujjvala, divya aura rezamI vastra kA eka jor3A unhoMne bhagavAn ke pAsa rakhA / (zloka 613-616) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] __ bAlyakAla meM bhI bhAvI kAla utpanna prabhAmaNDala kI dyuti sampanna ratnamaya kuNDala yugala bhI unhoMne vahIM rakha die / isa prakAra svarNa prAkAra nirmita vicitra ratnoM kA hAra aura arddhahAra meM vyApta suvarNa sUrya kI bhAMti dIptimAna zrIrAmadaNDa (amara) bhagavAn ke netroM ko Ananda dene ke lie AkAza ke sUrya kI bhAMti ca~dove para laTakA diyaa| phira unhoMne kubera ko Adeza diyA ki battIsa koTi hiraNya, battIsa koTi suvarNa, battIsa koTi nandAsana, battIsa koTi bhadrAsana evaM anya mUlyavAna vastrAdi evaM aisI mUlyavAna vastueM jinase sAMsArika sukha mile svAmI ke ghara meM isa prakAra vaSaraNa karo jaise megha pAnI barasAtA hai| (zloka 617-622) AjJA milate hI kubera ne bhaka nAmaka devatAgro ko Adeza diyaa| unhI ne bhI indra kI AjJAnusAra samasta vastue varSaNa kii| kAraNa, pracaNDa zaktimAna puruSa kI AjJA kahane ke sAtha-sAtha hI pUrNa hotI hai| phira indra ne Abhiyogika devatAyo ko Adeza diyA-tuma cAroM nikAya ke devatAoM ko sUcita karo ki jo koI bhI prabhu yA unakI mAtA kA aniSTa karane kI icchA karegA usake mastaka ko arka maMjarI kI bhAMti sAta Tukar3oM meM vibhakta kara diyA jaaegaa| guru kI AjJA ziSya ko jisa prakAra ucca svara meM sunAI jAtI hai usI prakAra unhoM ne bhuvanapati, vyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika devatAoM ko indra kI prAjJA sunaaii| phira sUrya jaise megha ko jala se bhara detA hai usI prakAra unhoM ne bhagavAn ke aMguSTha ko amRta se bhara diyaa| arhat stanapAna nahIM karate isa lie jaba unako bhUkha lagatI taba ve amRtavarSI apanA aMgUThA muha meM lekara cUsa lete / taduparAnta pAMca apsarAoM ko dhAtriyoM kA kArya karane ke lie vahAM rahane kA Adeza diyA / (zloka 623-629) jina snAtra hone ke pazcAt jaba indra unheM mAtA ke pAsa lekara cale, anya devagaNa meruzikhara se nandIzvara dvIpa cale ge| saudharmendra bhI nAbhiputra ko unake prAsAda meM rakhakara svargavAsiyoM ke nivAsa tulya nandIzvara dvIpa meM pahuMce aura pUrva dik ke kSudra meru parvata tulya uccatA sampanna davaramaNa nAmaka aMjana giri para avataraNa kiyaa| vahAM ve vicitra maNimaya pIThikA zobhita caityavRkSa aura indradhvaja aMkita caturdhArI caitya bhavana meM praviSTa hue aura Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [109 aSTAhnikA mahotsava sahita RSabhAdi arhatoM kI zAzvatI pratimAoM kI pUjA kii| (zloka 630-634) usa aMjana giri ke cAroM konoM para sarovara the / unameM se pratyeka meM sphaTika mariNa ke dadhimukha nAmaka cAra parvata the| una cAra parvatoM ke UparI caitya meM zAzvata arhatoM kI pratimA thii| zakendra ke cAra dikpAloM ne aSTAhnikA mahotsava sahita una pratimAoM kA vidhivat pUjana kiyaa| (zloka 635-636) IzAnenda ne uttara dizA ke nitya ramaNIka aise ramaNIya nAmaka aMjana giri para avataraNa kiyA aura isI parvata sthita caitya meM uparyukta vidhi se aSTAhnikA utsava sahita pUjA kii| unake dikapAloM ne bhI usa parvata ke cAroM ora sarovara ke dadhimukha parvata ke caitya meM virAjita zAzvat pratimAoM kI pUjA kii| (zloka 637-639) camarenda ne dakSiNa dizA ke nityodyota nAmaka aMjanAdi parvata para avataraNa kiyaa| ratna dvArA nitya prakAzamAna usa parvata ke caitya para virAjita zAzvatI pratimA kA unhoMne atyanta bhaktipUrvaka pUjana kiyaa| usa parvata ke cAroM ora sthita sarovara ke dadhimukha parvata para ke caitya meM virAjita pratimA kI acala citta se utsava sahita camarendra ke cAroM lokapAloM ne pUjA kii| - (zloka 640.642) vali nAmaka inda ne pazcima dizA ke svayaMprabha nAmaka aMjana parvata para megha kI bhAMti prabhAva sahita avataraNa kiyaa| unhoMne usa parvata ke caitya para avasthita devatAoM ke netroM ko pavitra karane vAlI zAzvatI RSabhAdi arhat pratimAoM kA utsava kiyA / unake cAroM lokapAloM ne bhI usa parvata ke cAroM ora rahe hue sarovara ke madhya dadhimukha nAmaka parvata sthita caitya meM virAjita zAzvatI jina pratimAoM kA utsava kiyaa| (zloka 643-645) isa prakAra samasta devatA nandIzvara dvIpa meM utsavAdi kara yAtrI kI bhAMti jisa prakAra pAe the usI prakAra apane-apane sthAna ko pratyAvarttana kara ge| -- (zloka 646) idhara saverA hote hI mAM marudevI jAgRta huii| unhoMne rAtri meM devatAoM ke gamanAgamana kA isa prakAra varNana kiyA jaise svapna Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] dekhA ho| jagatpati kI jaMghA para vRSabha kA cihna thA aura mAtA marudevI ne bhI svapna meM sarvaprathama vRSabha dekhA thaa| isalie harSita mAtA-pitA ne zubha dina dekhakara utsAha aura uddIpanA ke sAtha prabhu kA nAma rakhA vRSabha / unake sAtha yamaja rUpa meM utpanna kanyA kA nAma sumaMgalA rakhA / yaha nAma yathArtha aura pavitra thA / jisa prakAra vRkSa kSetrAntaravartI nAle kA jalapAna karatA hai usI prakAra RSabha svAmI bhI inda dvArA aMguSTha meM pradatta amRta yogya samaya prApta hone para pAna karane lge| parvata kandarA meM jisa prakAra siMha zAvaka zobhA pAtA hai usI prakAra pitA kI kror3a meM bAlaka RSabha zobhA pAne lge| pAMca samiti jisa prakAra mahAmuni kA tyAga nahIM karatI usI prakAra inda dvArA niyukta pAMcoM dhAtriyAM eka muhUrta ke lie bhI prabhu kA parityAga nahIM karatI thiiN| (zloka 647-653) jaba bhagavAn eka varSa ke ho gae taba saudharmenda vaMza kI sthApanA ke lie vahAM Ae / sevaka ko prabhu ke nikaTa kabhI khAlI hAtha nahIM AnA cAhie ataH indra eka vRhad ikSu hAtha meM lekara aae| mUttimAna zarad Rtu kI bhAMti inda ikSu sahita vahAM pAe jahAM prabhu nAbhirAja kI goda meM baiThe the| mavadhi jJAna se indra ke manobhAvoM ko jAnakara hastI sUDa kI bhAMti unhoM ne apanA hAtha prasArita kiyaa| svAmI ke manobhAva ko samajha kara inda ne bhI mastaka jhukAkara vaha ikSu prabhu ko upahAra rUpa meM pradAna kiyaa| bhagavAn ne vaha ikSu grahaNa kiyA thA isalie inda ne aApake vaMza kA nAma ikSvAku rakhakara svarga kI aora gamana kiyA / (zloka 654-659) ___ yugAdinAtha kA zarIra sveda, roga, mala rahita evaM sugandhayukta aura sundarAkRti vAlA, svarNakamala kI bhAMti zobhita thaa| unake zarIra kA mAMsa aura rakta godugdha kI bhAMti ujjvala aura durgandha rahita thaa| unakA AhAra evaM zaucakriyAdi carma cakSa se agocara the arthAt unakA AhAra zaucakarma koI nahIM dekha sakatA thaa| unake niHzvAsa kI sugandha vikasita kamala kI-sI thii| ye cAra atizaya prabhu ko janma se hI prApta the| vajra RSabhanArAca saMhanana viziSTa prabhu yaha socakara dhIre-dhIre calate ki kahIM pIche kI dharatI dhaMsa nahIM jaae| yadyapi unakI umra choTI thI phira bhI ve gambhIra aura madhura svara meM bolate the| kAraNa, lokottara prabhu kA bAlyakAla to kevala Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [111 umra kI dRSTi se hI hotA hai| samacaturasrasaMsthAna sampanna prabhu kA zarIra isa prakAra zobhita hotA mAno vaha krIr3A vilAsinI kamalA kI svarNamaya krIr3A vedikA ho / (zloka 660-665) unake samAna vayasa dhAraNa kara Ae hue devakumAroM ke sAtha ve unheM parituSTa karane ke lie khelate / khela ke samaya prabhu kI dhUlilipta deha nupura pahane hue pairoM se gavita hastizAvaka-sI lgtii| lIlAmAtra meM prabhu jo kucha pA sakate the aneka siddhi sampanna deva bhI use pAne meM samartha nahIM the| yadi koI prabhu kI bala parIkSA ke lie unakI aMgulI pakar3atA to unakI svAMsa-vAyu se dhUlikaNa kI bhAMti ur3akara dUra jA giratA / (zloka 666-669) prabhu ko Anandita karane ke lie kucha devakumAra kanduka kI bhAMti unake sAmane utpatita hote / kucha devakumAra rAjazuka kA rUpa dhAraNa kara cATa kAra kI taraha 'jIvita raho, jIvita raho, Ananda se raho, Ananda se raho' aisI dhvani krte| kucha devakumAra mayUra hokara kekA svara meM gAte aura nRtya karate / prabhu ke manohara hastakamala kA sparza sukha prApta karane ke lie kucha devakumAra haMsa rUpa dhAraNa kara gAndhAra svara meM gIta gAte hue unake Asa-pAsa ghUmate / kucha devakumAra prabhu ke sneha rUpI amRta kA pAna karane kI icchA se koMca pakSI kA rUpa dhAraNa kara unake sAmane madhyama svara meM bolate / kucha prabhu kA mana prasanna rakhane ke lie koyala kA rUpa banAkara nikaTastha vRkSa para baiThakara paMcama svara meM gAte / kucha sva-prAtmA ko pavitra karane ke lie prabhu kA vAhana hone kI icchA se azva rUpa dhAraNa kara hinahinAte hue bhagavAn ke nikaTa pAte / kucha hAthI kA rUpa dhAraNa kara niSAda svara meM ciMghAr3ate hue mukha nIcA kara prabhu kA caraNa sparza karate / kucha vRSabha rUpa dhAraNa kara zRGga dvArA bhUmi kurehate hue vRSabha svara meM bhagavAn ko Anandita karate / kucha aMjanAcala bhI bhAMti vRhad mahiSa rUpa dhAraNa kara paraspara yuddha karate aura prabhu ko yuddha krIr3A dikhAte / kucha bhagavAn ke Ananda ke lie mallarUpa dhAraNa kara apanI donoM bhujAoM ko Thokate-Thokate anya ko dvandva yuddha meM pravRtta hone ke lie AhvAna karate / isa prakAra yogI jaise nAnA rUpa se prabhu kI upAsanA karate haiM vaise hI devakumAra bhI nAnA prakAra kI krIr3A pradarzana kara bhagavAn kI upAsanA karate / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] isa prakAra avasthita hokara evaM udyAna pAlaka jisa taraha vRkSoM kA lAlana-pAlana karatA hai usI prakAra apramAdI, pAMca dhAya mAtAoM dvArA lAlita-pAlita hokara ve kramazaH bar3e hone lge| (zloka 670-682) aMguSTha cUsane kI avasthA pUrNa hone para dvitIya avasthA prApta gRhavAsI arhat pakAe hue anna kA bhojana karate haiM; kintu nAbhinandana bhagavAn uttara kuru se devatAoM dvArA lAe hue kalpavRkSa kA phala bhojana karate aura kSIra samudra kA jala pAna karate / vyatIta kAla kI taraha bAlyakAla pUrNa kara sUrya jaise dina ke madhya bhAga meM pA jAtA hai bhagavAn bhI usI prakAra jisa samaya sabhI avayava dRr3ha aura pUrNa ho jAte haiM aise yauvana ko prApta hue / yauvana prApta hone para bhI prabhu ke donoM caraNa, kamaloM ke madhyabhAga kI taraha komala, lAla, USNa, kampanarahita, svedarahita aura sama padatala sampanna the| padatala meM cakra kA cihna thA jo ki duHkhiyo ke duHkhachedana karane ke lie aMkita huaA thaa| tadatirikta mAlA, aMkuza aura dhvaja cihna lakSmI rUpI hastinI ko sarvadA sthira karane ke lie aMkita hue the / lakSmI ke lIlA bhavana tulya prabhu ke caraNa tala meM zaMkha aura kumbha cihna the aura er3I para svastika cihna thaa| bhagavAn ke puSTa golAkAra aura sarpaphaNa se unnata aMguSTha para vatsa kI bhAMti zrIvatsa cihna thaa| nivAta dIpazikhA kI bhAMti bhagavAn kI chidrarahita aura sIdhI aMguliyAM caraNa rUpa kamala-sI pratIta hotI thiiN| ina aMguliyoM ke nIce nandAvarta cihna zobhita thaa| unakA pratirUpa jaba dharatI para par3atA to dharma pratiSThA kA kAraNabhUta hotaa| prabhu kI pratyeka aMguliyoM ke parva meM gambhIra yava cihna aMkita the| unheM dekhakara lagatA jagatlakSmI ke sAtha prabhu kA vivAha hogA isalie unakA vayana kiyA gayA hai| pRthu aura golAkAra er3iyAM aise lagatI mAno caraNa-kamala ke kanda haiN| aMguSTha aura aMguliyoM ke Upara ke nakha sarpa zira:sthita maNi kI bhAMti zobhita hote the / caraNoM ke gUr3ha gulpha svarNakamala kalikA kI kaNikA ke golaka kI bhAMti zobhA vistRta kara rahe the| prabhu ke padatala kA upavibhAga kacchapa pRSTha kI taraha kramazaH unnata, jisakI zirAeM dikhAI nahIM par3atIM aise, lobharahita, snigdha aura kAnti sampanna thaa| pairo kA gauravarNa nimna Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [113 bhAga asthi rudhira se prAvRtta hone se puSTa, gola aura hariNoM ke pairoM kI zobhA ko bhI tiraskRta karanevAlA thaa| unake ghuTane mAMsala aura gola the| jaMghAe~ komala, kramazaH unnata aura gola thiiN| ve kadalI stambha ke vilAsa ko dhAraNa karatI thiiN| muSka hastI kI bhAMti gUr3ha aura samasthiti yukta thA / kAraNa, azva kI taraha kulIna puruSa kA cihna gUr3ha hotA hai / unakA puruSAMga aisA thA jisakI zirA dikhAI nahIM pdd'tii| vaha na U~cA thA na nIcA, na zithila na khUba choTA na khUba mottaa| vaha sarala thA, komala thA, lomarahita aura golAkAra thaa| unake kozasthita paMjara-zIta pradakSiNAvarta zabdamukta ko dhAraNa karane vAle pravIbhatsa aura AvartAkAra the / prabhu ke pRSTha kA nimna bhAga vizAla, puSTa, sthUla aura atyanta kaThora thA aura madhyabhAga sUkSmatA meM vajra ke madhya-bhAga-sA thA / nAbhi nadI ke Avarta kA vilAsa dhAraNa karatI thii| kukSi ke donoM bhAga snigdha, mAMsala, komala, sarala aura samAna the| vakSadeza svarNazilA kI taraha vizAla, unnata, zrIvatsa cihna aMkita, mAno lakSmI kI choTI krIr3A-vedikA ho / unake donoM skandha vRSabha ke kandhoM kI bhAMti dRr3ha, puSTa aura unnata the| donoM bagala alpa romayukta, unnata gandha, sveda aura mala rahita the| unake puSTa aura hastarUpI pharaNoM ke chatroM se yukta bAhu ghuTanoM taka vilambita the| ve aise lagate mAno ve caMcalA lakSmI ko vazIbhUta karane ke nAga-pAza haiN| aura donoM hAtha ke karatala the navIna pAmra pallava kI bhAMti lAla, kucha kAma nahIM karane para bhI kaThora, svedarahita, chidrarahita aura ISat USNa / pairoM kI taraha unake hAthoM meM bhI daNDa, cakra, dhanuSa, matsa, zrIvatsa, vajra, aMkuza, dhvaja, kamala, cAmara, chatra, zaMkha, kumbha, samudra, mandira, makara, RSabha, siMha, azva, ratha, svastika, diggaja, prAsAda toraNa, dIpa grAdi cihna aMkita the| unake aMguSTha aura aMguliyAM lohita hasta se nikalane ke kAraNa lohita aura sarala the| ve prAnta bhAga meM mAriNakya phUla ke kalpavRkSa ke aMkura kI bhAMti pratIta hote the| aMgUThe ke parva bhAga meM yazarUpI uttama azva ko puSTa karane ke lie yavacihna spaSTataH gocara hote the| aMguliyoM ke UparI bhAgoM meM dakSiNAvarta cihna the| unhoMne sarva sampattidyotaka dakSiNAvarta ke zaMkha kA rUpa dhAraNa kara rakhA thaa| unake kara-kamaloM ke mUla bhAga meM tIna Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rekhAeM thiiN| ve aisI lagatIM mAno ve triloka uddhAra karane ke lie nirmita huI hoM / unakA golAkAra, pradIrgha trirekhA se pavitra, gambhIra dhvanikArI kaNTha zaMkha kI samAnatA dhAraNa kara rahA thaa| nirmala, varta la aura kAnti kI taraMga yukta mukha kalaMka rahita dvitIya pUrNa candra-sA pratIta ho rahA thaa| donoM gaNDa komala, snigdha aura mAMsala the, ve eka sAtha avasthAnakArI vANI aura lakSmI ke do darpaNa tulya the| bhItara ke Avarta meM sundara skandha paryanta lambita karNadvaya mukha kI kAnti rUpa samudra ke taTa para do zukti se lagate the| proSTha bimba phala kI bhAMti lAla the| pUrNa danta paMkti kundakalI ke sahodara tulya thii| nAsikA kramazaH vistRta aura vaMza tulya thii| unakA cibuka puSTa, golAkAra, komala aura samAna thA aura vahAM dAr3hI ke bAla, saghana, snigdha aura komala the| bhagavAn kI jIbha navIna kalpavRkSa ke pravAla tulya lAla, komala, anatisthala aura dvAdazAMgI kA arthakathanakArI thii| unakI akSi bhItara kI ora zyAma aura zveta aura kinAre para lAla thI isase nIlamaNi, sphaTikamaNi aura zoNamaNi dvArA nirmita ho aisI lagatI thii| karNaparyanta vistRta aura kAjala-sI kRSNa, bhra yukta aAMkheM jaise bhramara yukta kamalasI lagatI thiiN| unakI zyAma aura tiryaka bhra daSTi rUpa jalAzaya ke taTa para udgata latA kI zobhA ko dhAraNa karatI thii| mAMsala, gola, kaThina, komala aura sama lalATa aSTamI ke candramA-sA zobhA pA rahA thaa| lalATa kA Urdhva bhAga unnata thaa| vaha ulaTAe hue chAte-sA lagatA thaa| jagadIzvaratva sUcaka prabhu kI mauli chatra para virAjita gola aura ucca mukuTa kalaza kI zobhA ko dhAraNa kara rahI thI aura aMcita komala, snigdha, bhramaratulya kRSNa keza yamunA taraMga-se pratIta ho rahe the / prabhu kI deha gorocana ke garbha ke samAna zveta, snigdha aura svaccha tvaka mAno suvarNa rasa se lepita hokara suzobhita ho rahI thii| komala bhramaratulya zyAma aura apUrva kamala tantu samAna romAvali usa deha kI zobhA meM abhivRddhi kara rahI thii| (zloka 683-729) isa prakAra prabhu aneka prakAra ke asAdhAraNa lakSaNoM se yukta hokara ratna se bhare ratnAkara kI bhAMti kisake sevya nahIM the / arthAt sura-asura-mAnava sabhI ke sevya the / indra unheM apane hAthoM kA sahArA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [115 dete| yakSagaraNa cAmara DulAte aura asaMkhya devatA 'ciraMjIvI bano, ciraMjIvI bano' kahate hue unheM ghere rahate / phira bhI prabhu ke mana meM jarA bhI abhimAna nahIM thaa| ve yathAsukha vihAra karate / kitanI bAra ve indra kI goda meM paira rakhakara camarendra ke godarUpI palaMga para apanI deha kA UrdhvabhAga sthita kara devatAoM dvArA lAe hue Asana para baiThakara donoM hAthoM meM vastra lie khar3o appasarAyoM dvArA sevita hokara anAsakta bhAva se divya nRtya-gIta dekhate / (zloka 730-734) eka dina eka yUgala tAlavakSa ke nIce apanI bAlakocita krIr3A kara rahe the tabhI eka bhArI tAlaphala unameM puruSa ke sira para zrA par3A / kAkatAlIya naya se vaha puruSa usI samaya akAla mRtyu ko prApta huaa| aisI ghaTanA prathama bAra ghaTI thI / alpakaSAyI hone ke kAraNa usa puruSa ne svarga gamana kiyaa| kAraNa, rUI halkI hone se aAkAza kI ora hI jAtI hai| isake pUrva yugalikagaNa mRtadeha ko uThAkara usI prakAra samudra meM pheMka dete the jaise bar3e-bar3e pakSIgaNa apane nIr3oM ke tinakoM ko girA dete haiM; kintu usa samaya aisI bAta nahIM thii| kAraNa, avapiNI kAla ke prabhAva se saba kucha parivartita ho rahA thA / ata: usakI mRta deha vahIM par3I rhii| usa yugala kI strI usa samaya bAlikA thI / svabhAvata: vaha mugdhA thii| apane sAthI bAlaka kI mRtyu ho jAne se vikraya ke pazcAt bace-khuce dravya kI taraha vaha caMcalAkSI vahIM baiThI rhii| usake mAtA-pitA use vahAM se le jAkara usakA pAlana-poSaNa karane lge| unhoMne usakA nAma sunandA rakhA / kucha dina pazcAt sunandA ke mAtA-pitA kI mRtyu ho gaI / kAraNa, santAna utpanna karane ke pazcAt yugalika alpa dina hI jIvita rahate the| akelI hokara vaha kyA kare, yaha jJAta na hone se vaha yUtha-bhraSTA hariNI kI taraha idhara-udhara vicarane lgii| vaha jaba sarala aMgulI rUpa patra vAle pAMva dharatI para rakhatI to lagatA vaha dharatI para vikasita kamala sthApita kara rahI hai| usakI donoM jaMghAe kAmadeva nirmita suvarNa dhanuSa-sI pratIta hotiiN| kramazaH vizAla aura gola pairoM kA nimna bhAga hAthI kI sUDa-sA pratIta hotaa| calane ke samaya usake bhArI nitamba kAmadeva rUpI jugrArI dvArA nikSipta svarNa guTikA-sA lagatA / muTThI meM A jAe aisI aura kAmadeva ke aAkarSaNa ke samAna kamara se aura kAmadeva ke krIr3AvApI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulya nAbhi se vaha bahuta zobhatI thii| usake udara meM trivalI rUpI taraMgeM thiiN| unase vaha apane rUpa dvArA tIna lokoM ko jItakara tIna jaya rekhAoM ko dhAraNa kara lI ho aisI mAlUma hotI thii| usake stana kAmadeva ke krIr3A parvata se the| usakI donoM bhuja latAe~ ratipati ke jhUle kI donoM ora kI rassiyoM se lagatIM / usake tIna rekhA yukta kaNTha zaMkha kI zobhA ko bhI haraNa karatA / proSTha pakka bimbaphala kI zobhA ko parAbhava karate / oSTha rUpI zukti ke bhItara ke muktAphala rUpI danta paMkti aura netra rUpI kamala kI nAla sI nAsikA se vaha bahuta sundara pratIta ho rahI thii| usake donoM kapola lalATa kI spardhA kara arddhacandra kI zobhA ko haraNa kara rahe the| usake sundara keza mukharUpa kamalalIna nIla bhramara-se laga rahe the| samasta aMga meM sundara aura puNya lAvaNya rUpI amRta-nadI-sI vaha kanyA vana meM idhara-udhara bhramaNa karane ke samaya vanadevI-sI lgtii| usa ekAkI vicaratI huI mugdhA ko dekhakara kiMkartavyavimUr3ha kucha yugalika use nAbhirAja ke pAsa le ge| nAbhirAja ne yaha kanyA RSabha kI dharmapatnI bane aisA kahakara netra rUpa kumuda kI candrikA tulya usa kanyA ko svIkAra kara liyaa| (zloka 735-756) tatpazcAt eka dina saudharmendra avadhijJAna se prabhu kA vivAha samaya jJAta kara ayodhyA Ae aura jagatpati ke caraNoM meM praNAma kara unake sammukha khar3e hokara bhRtya kI bhAMti hAtha jor3akara vinatI karane lage-'he nAtha, jo ajJAnI hai vaha yadi jJAna-nidhi samAna prabhu ko apane vicAra aura buddhi se kisI kArya meM pravRta hone ko kahe to vaha parihAsa kA pAtra hI hogaa| phira bhI svAmI apane bhRtya ko sneha dRSTi se dekhate haiM tabhI to vaha bahuta bAra svacchandatApUrvaka kucha bola pAtA hai| unameM jo svAmI ke abhiprAya ko jJAta kara bolatA hai vahI sacce sevaka ke rUpa meM abhihita hotA hai; kintu he nAtha, maiM Apake abhiprAya ko jJAta na kara bolatA hU~ ataH Apa aprasanna na hoN| maiM jAnatA hU~ Apa garbhAvAsa se hI vItarAgI haiM evaM anya puruSArtha kI icchA nahIM rahane se caturtha puruSArtha ke pravAsI haiM / phira bhI he svAmI, mokSamArga kI bhAMti vyavahAra mArga pApa hI prakaTa kreNge| isalie loka vyavahAra prArambha karane hetu prApakA vivAhamahotsava karane kI icchA hai / he prabhu, pApa prasanna hokara mujhe anu Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [117 mati deM / bhuvana bhUSaraNa tulya rUpavatI sumaMgalA aura sunandA aba vivAha yogya ho gaI haiM / (zloka 757-765) usI samaya prabhu ne bhI avadhijJAna se yaha jAnakara ki tirAsI lAkha pUrva dRr3ha bhoga karma mujhe bhoga karane hoMge sira hilAkara apanI svIkRti pradAna kara sandhyAkAla kI bhAMti adhomukha ho gayA / (zloka 766-767) 1 svAmI ke manobhAva ko jAnakara indra ne vivAha karma prArambha karane ke lie devatAoM ko vahAM bulavAyA / indra kI AjJA prApta kara abhiyogika devatAgaraNa ne vahIM eka sundara maNDapa nirmANa kiyA, use dekhakara lagatA jaise sudharmA - sabhA kA anuja ho| usameM banAe gae suvarNa mANikya aura raupya ke stambha meru, rohaNAcala aura vaitADhya parvata ke zikhara se zobhita ho rahe the / usake Upara rakhe hue svarNamaya prakAzazAlI kalaza cakravartI ke kAMkaraNI ratnamaNDaloM ke samAna zobhA dene lge| vahAM nirmita vedI vistRta kiraNajAla meM anya teja ko sahane meM asamartha sUrya kiraNoM kA AbhAsa de rahI thI / usa maMDapa meM pravezakArI maNimaya zilAoM kI dIvAroM para pratibimbita hokara vRhat parivAra sampanna se laga rahe the / ratna -stambhoM para sthita puttalikAe~ nRtyakAriNI nartakiyoM kI bhAMti pratibhAta ho rahI thIM / usa maNDapa ke pratyeka prora kalpavRkSa ke toraNa banAe gae the / ve kAmadeva ke dhanuSa se zobhita ho rahe the / sphaTika dvAra kI zAkhA para nIlamaNi kA toraNa banAyA gayA thA jo ki zaratkAlIna meghamAlA meM ur3atI huI zukra-paMkti-sA sundara laga rahA thA / kucha sthAna sphaTika mariNa se nirmita hue the / vahAM niyata kiraNa par3ane ke kAraNa ve amRta kI kIr3A vApI se zobhita the / kucha sthAna para padmarAga mariNa kI zilA kI kiraNa prasArita ho rahI thI / isalie vaha maNDapa kusumbI aura vistRta divya vastra kA saMcayaka laga rahA thA / aneka jagahoM para nIlamariNa zilA kI atyanta manohara kiraNAMkura par3ane se maNDapa punaH ropita mAMgalika bhavAMkura yukta-sA lagatA thA / kucha sthAna para marakatamaya pRthvI kI kiraNa nirantara par3a rahI thI isase vaha vahAM lAe nIla aura maGgalamaya vaMza kI zaMkA utpanna kara rahA thA / usa maNDapa ke Upara jo sapheda divya vastra kA caMdovA bAMdhA gayA thA vaha aisA lagatA thA mAno AkAza gaMgA hI caMdove ke rUpa meM vahAM ke Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] ke kautuka ko dekhane ke lie samupasthita haI hai| ca~dove ke cAroM aura ke stambha para jo mukta mAlAeM aTakAI gaI thIM ve aSTadika ke hAsya-sI pratIta hotI thiiN| maNDapa ke madhya meM devAMganAoM ne rati ke nidhAna rUpa ratna-kalazoM kI cAra AkAzacumbI paMktiyAM sthApita kI thiiN| unhIM cAra paMktiyoM ke kumbha ko sthira rakhane meM sahAyakArI vaMza vizva ko sahAyatAdAnakArI svAmI ke vaMza ko vRddhi sUcita karate hue zobhA de rahe the| (zloka 768-784) usI samaya, he rambhA, mAlya racanA karo', 'he urvazI, dUrvAdhAsa lAyo', 'he ghatAcI, vara ko argha dene ke lie ghI, dahI yAdi lAyo', 'he maMjUghoSA, sakhiyoM dvArA dhavala maMgala acchI taraha gavAyo', 'he sugandhe, tuma sugandhita dravya taiyAra karo', 'he tilottame, daravAje para sundara svastika aMkita karo', 'he mainA, tuma abhyAgata vyaktiyoM ko sundara pAlApa gAkara sammAnita karo', 'he sukezI, vara-vadhU ke lie kezAbharaNa banAyo', 'he sahajanyA, varayAtrI rUpa meM Agata puruSoM ke lie sthAna nirUpaNa karo', 'he citralekhA, mAtRbhuvana meM vicitra citra aMkita karo', 'he pUNimA, tuma pUrNa pAtra zIghra taiyAra karo', 'he puNDarike, tuma puNDarIka se pUrNa kumbha sajAgo', 'he amloce, tuma vara ke lie caukI yogya sthAna para rakho', 'he haMsapAdI, tuma vara-vadhU ke lie pAdukAeM rakho', 'he pujikAsthalA, tuma vedikAoM ko gomaya se zIghra lepana karo', 'he rAmA, tuma kahAM jA rahI ho ?' 'he hemA, tuma sonA kI ora kyoM TakaTakI lagAe ho ?' 'he RtusthalA, tuma pAgaloM kI taraha cupa kyoM baiThI ho ?' 'he mArici, tuma, kyA soca rahI ho ?' 'he sumukhI, tumane muha kyoM phulA rakhA hai ?' 'he gAndharvI, tuma Age kyoM nahIM jA rahI ho?' 'he divyA, tuma kyoM idhara-udhara ghUma rahI ho ?' aba lagna kA samaya ho gayA hai| sabhI apane-apane vivAhocita kArya zIghra pUrNa kro|' isa bhAMti apsarAe eka-dUsare kA nAma le-lekara bola rahI thiiN| isase vahAM kolAhala-sA maca gayA thaa| (zloka 785-795) kucha apsarAnoM ne sunandA aura sumaMgalA ko maMgala snAna karavAne ke lie caukI para baitthaayaa| madhura dhavala maMgala gIta gAte hue prathama unhoMne unake samasta zarIra meM sugandhita tela mardana kiyaa| phira jinakI pada raja se pRthvI pavitra huI hai isa prakAra una donoM Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [119 kanyAnoM ke ubaTana lgaayaa| unake donoM hAtha, donoM ghaTanoM, donoM skandha aura mastaka para nau zyAma tilaka bnaae| ve unakI deha para nau amRta-kuNDa tulya pratibhAsita ho rahe the| takalI meM lapeTe kusumbhI sUta lekara deviyoM ke dAeM-bAe~ aMgoM kA unhoMne sparza kiyA mAno unakI deha samacaturastha saMsthAna vAlI hai yA nahIM, anubhUta kiyA / isa prakAra dAsiyoM kI taraha apsarAnoM ne gauravarNA una bAlikAoM ke badana meM unakI capalatA dUra karane ke lie ubaTana lgaayaa| phira grAnanda se utphullamanA una logoM ne unake zarIra meM eka aura vizeSa prakAra kA ubaTana lgaayaa| phira ve kuladevI kI taraha unako anya prAsanoM para baiThAkara suvarNa kalazoM meM bhare jala se snAna karAyA / sugandhita gairika vastra se unakA zarIra pauMchA, komala rezamI vastra se unake keza prAvRtta kie| phira rezamI vastra pahanAkara unheM unake AsanoM para baitthaayaa| unake kezoM se jalakaraNa isa prakAra kara rahe the mAno motiyoM kI vahAM varSA ho rahI ho / snigdha dhUma rUpI latA meM jinakI zobhA bar3hatI hai aise unake sAmAnya bhIge kezoM ko divya dhUpa se sugandhita kiyaa| jisa prakAra suvarNa para geru kA lepa hotA hai vaise hI donoM strI ratnoM ke zarIra meM sugandhita aGgarAga kA lepana kiyaa| unake gale meM, hAthoM ke agrabhAga meM, stanoM para, kapoloM para patrAvalI aMkita kii| ve kAmadeva kI prazasti-sI pratIta ho rahI thiiN| kAmadeva ke avasthAna ke lie navIna maNDala kI bhAMti unake lalATa para caMdana ke sundara tilaka kI racanA ko| unake netroM ke nIla kamala-vana meM bhAvI bhramara-sA kajjala sajjita kiyaa| unakI kavarI vikasita kusumadAma se grathita kii| ve aise laga rahe the mAno kAmadeva ne apane zastroM ko rakhane ke lie zastrAgAra nirmANa kiyA hai / candrakiraNa kA bhI tiraskAra karane vAle jarI khacita dIrdhAMcala yukta vivAha vastra unheM pahanAe / pUrva aura pazcima dizA ke mastaka para jaise sUrya aura candra rahate haiM vaise hI unake mastaka para dedIpyamAna mukuTa rkhaa| unake kAnoM meM maNimaya avataMsa pahanAe / ve apanI zobhA se ratnAMkurita meghaparvata ke samasta abhimAna ko cara kara rahI thiiN| karNalatAnoM meM navIna puSpamaJjarI ko bhI biDambita karane vAle muktA ke sundara kuNDala phnaae| kaNTha meM vicitra mANikya kAnti se AkAza ko prakAzita karane vAle saMkSepa kie hae indradhanuSa kI lakSmI kI zobhA ko apaharaNakArI padaka phnaae| bhujAnoM meM kAmadeva Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120] ke dhanuSa meM baMdhe vIrapaTa se suzobhita ratnamaNDita bAjUbanda pahanAe / unake stana taToM para utthita avanamita nadI kA bhrama utpannakArI hAra pahanAyA / unake hAthoM meM maNimaya kaMgana pahanAe / ve jala-latA ke nIce suzobhita jala ke AlavAla se laga rahe the| jisake ghuMgharU dhvanita ho rahe haiM aisI maNimaya kaTimekhalA unake kaTi pradeza para sthApita kii| isase ve ratidevI kI maMgala pAThikA - sI laga rahI thI unake caraNoM meM ratnamaya nupura pahanAe, jinakI bhaMkAra mAno unakA guNagAna kara rahI hai aisA pratIta hotA thA / deviyoM ne isa prakAra donoM ko sajAyA aura unako mAtRbhuvana le lAkara svarNAsana para baiThA diyA / ( zloka 796-823) usI samaya indra ne Akara vRSabhalA~chana prabhu ko vivAha ke lie prastuta hone kI vinatI kii| mujhe loka vyavahAra kA mArga dikhAnA hogA aura sAtha hI mere jo karma bhoga avazeSa haiM unheM bhoganA bhI hogA socakara prabhu ne indra kI vinatI svIkAra kI / vidhijJAtA indra ne prabhu ko snAna karavAyA, zraGgarAga lagAyA zrIra yathAvidhi unheM sajAyA / phira prabhu divya vAhana para baiThakara vivAhamanDapa kI ora agrasara hue / indra char3IdAra kI bhAMti unake Age calane lagA / apsarAe~ unake donoM ora nirmaMchana karane lagIM / indrANiyAM zreyakArI dhavala maMgala gIta gAne lagIM / sAmAnika devatA dUsaroM ke roga-duHkha grahaNa karane lage, gandharvagaNa sadyajAta prAnanda se bAjA bajAne lage / isa prakAra prabhu divya vAhana para car3he hue vivAhamaNDapa ke dvAra prAnta para Ae phira vidhijJAtA prabhu jisa prakAra samudra apanI maryAdA bhUmi para prA khar3A hotA hai usI prakAra vAhana se avataraNa kara maNDapa ke dvAraprAnta para zrA khar3e hue / bhagavAn indra ke hAthoM kA sahArA lekara khar3e the usa samaya aisA lagA jaise hastI kisI vRkSa kA sahArA lekara khar3A hai / ( zloka 824-831) usa samaya maNDapa kI striyoM ne sarAva sampuTa daravAje ke madhya meM rakhe / usameM agni aura lavaNa thA / lavaNa ke grAga meM DAlane ke kAraNa usameM 'tar3a-tar3a' zabda ho rahA thA / eka strI jisa prakAra pUrNimA kI rAtri candra ko dhAraNa karatI hai usI prakAra raupya kA eka thAla dhAraNa kara bhagavAn ke sAmane yA khar3I huI / usameM dUrvA Adi mAMgalika dravya rakhe hue the / eka strI kusumbhI vastroM Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [121 ko pahanakara pAMca patra viziSTa manthana-daNDa jo ki pratyakSa maMgalarUpa thA lekara argha dene ke lie bhagavAn ke sammukha khar3I ho gaI / 'he arghadAnakAriNI, argha dene yogya isa vara ko argha de, makkhana chIMTa, samudra jaise amRta uchAlatA hai vaise thAla meM se dahI uchAla', 'he sundarI, nandanavana se lAe hue candana kA rasa taiyAra kara / bhadrazAla vana kI se jo dUba lAI gaI thI vaha le pA / jina bhagavAn ke Upara upasthita sabhI logoM ke netroM dvArA jo sacala toraNa nirmita hupA hai aura jo triloka meM uttama haiM aise vara toraNa dvAra para khar3e haiM / unakA zarIra uttarIya AvaraNa se DhakA hai / dekhakara lagatA hai mAno gaMgA nadI ko taraMga meM navIna rAjahaMsa jaise AcchAdita ho gayA hai', 'he sundarI, havA se phala jharane lage haiM, candana sUkhane lagA hai ataH vara ko adhika dera taka dvAra para khar3A mata rakho'-bIca-bIca meM aisA kahatI huI devAMganAeM dhavala maMgalagIta gAne lgiiN| usa arghadAnakAriNI stro ne vara ko arghadAna kiyaa| pravAlagroSThA usa devI ne dhavala maMgala se zabda karate hue kaMkaNayukta hAthoM se triloka svAmI ke lalATa ko manthanadaNDa se tIna bAra sparza kiyaa| taba bhagavAn ne krIr3Avaza bAeM paira se, jisa prakAra himakhaNDa ko cara kiyA jAtA hai, usI prakAra agni sahita sarAva sampuTa ko cUra-cUra kara diyA / arghapradAnakAriNI devI ne bhagavAn ke kaNTha meM kusumbho vastra sthApita kiyaa| usa vastra dvArA prAkRSTa hokara prabhu ne mAtR-bhavana meM praveza kiyaa| (zloka 832-843) vahIM kAmadeva ke kanda kI bhAMti madana-phala se suzobhita sUtra vara-vadhU ke hAthoM meM bAMdhA gayA / deviyoM ne vara ko mAtRdeviyoM ke sammukha ucca suvarNa siMhAsana para baitthaayaa| ve vahAM isa prakAra zobhita hue jaise meru pavata ke zikhara para siMha suzobhita hotA hai / sundariyoM ne zamI aura pIpala vRkSa kI chAla kA cUrNa donoM kanyAoM kI hathelI meM lepana kiyA / usa kAmadeva rUpI vRkSa kA dohada pUrNa kiyA hai aisA lagatA thaa| jaba lagna kA ThIka samaya upasthita huyA taba sAvadhAnI se prabhu ne donoM kanyAoM ke lepayukta hAthoM ko apane hAtha meM dhAraNa kiyaa| usI samaya indra ne unake lepayukta hAthoM meM eka-eka mudrikA usI prakAra rakhI jaise jalapUrNa miTTI meM dhAnya kA bIja-vapana kiyA jAtA hai| prabhu ke donoM hAtha jaba unake donoM hAthoM se milita hue taba ve do zAkhAoM meM latA veSTita hone para vRkSa jisa prakAra zobhita Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] hotA hai vaise hI zobhita hone lge| nadI kA jala jaise samudra meM mila jAtA hai vaise hI vadhunoM ke netra vara ke netroM se mile / vAyuhIna jala kI taraha vara-vadhu ke nayana nayana se aura mana mana se milita hue| ve eka dUsare kI akSi tArakAoM meM pratibimbita hone lage / ve aise lagane lage jaise prama meM ve eka dUsare meM samAhita ho ge| (zloka 844-852) usI samaya vidyatprabhAdi gajadanta jisa prakAra meru ke nikaTa hI rahate haiM vaise hI sAmAnika devatAgaNa anucaroM kI bhAMti bhagavAn ke nikaTa avasthita the| kanyAoM ke sAtha jo striyAM thIM unameM catura parihAsa-rasikA isa prakAra parihAsa gIta gAne lagI : 'jaise jvaragrasta vyakti samasta samudra kA jalapAna karane kI icchA karatA hai usI prakAra anucaragaNa samasta modaka khAne kI icchA kara rahe haiN| kukura jisa prakAra pyAja para apanI akhaNDa dRSTi rakhatA hai usI prakAra bhaNDAra para lagI huI ina anucaroM kI dRSTi kukUra-daSTi se pratispardhA kara rahI hai| janma se hI jisane kabhI bhoja nahIM khAyA aise garIba bAlaka kI taraha ina anucaroM kA mana vRhad bhoja ke lie lAlAyita ho utthaa| cAtaka jisa prakAra megha vAri kI icchA karatA hai, yAcaka dhana kI, usI prakAra ye saba anucara supArI pAne kI icchA kara rahe haiN| gAe~ jaise ghAsa khAne kI icchA karatI haiM usI prakAra tAmbUla patra khAne ke lie sabhI anucara utkaNThita haiN| makkhana piNDa ko dekhakara jaise bilAva kI jIbha se jala girane lagatA hai vaise hI carNa khAne ke lie inakI jIbhoM meM jala bhara pAyA hai| kardama se jaise bhaisa AkRSTa hotI hai usI prakAra una sabakA mana vilepana meM prAkRSTa ho gayA hai / unmatta vyakti jaise nirmAlya meM prIti rakhate haiM usI prakAra inakI dRSTi puSpadAma para aTakI huI hai| __(zloka 853-862) isa prakAra parihAsapUrNa gota sunane ke lie devatAgaNa kautUhalavaza utkarNa aura Urdhvamukha hokara anavarata dekha rahe the| usa samaya ve citralikhita se laga rahe the| (zloka 863) logoM ko yaha vyavahAra dikhAne yogya hai aisA samajhakara vAdavivAda meM nirvAcita madhyastha kI bhAMti prabhu ina saba ko upekSA kI dRSTi se dekhane lge| (zloka 864) Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [123 tatpazcAt indra ne prabhu ke uttarIya ke sAtha donoM deviyoM ke uttarIya isa prakAra bAMdha die jaise jahAja ke sAtha naukA bAMdhI jAtI hai / grAbhiyogika devatAo kI taraha svayaM indra bhakti se bharakara bhagavAn ko goda meM uThAkara vedIgRha le jAne lage / indrANiyAM donoM deviyoM ko goda meM lekara sannaddha karatala binA chur3Ae bhagavAn ke sAtha-sAtha calane lagIM / triloka ke ziromaNi ratna samAna vadhue~ aura vara ne pUrva dvAra se vedI -sthala meM praveza kiyaa| kisI trAyastriza deva ne usI kSaNa vedI se isa prakAra agni prakaTita kI mAno gragni pRthvI se hI nikala rahI hai / usameM samidha DAlate hI agni isa prakAra AkAza meM phaila gaI mAno AkAzacArI vidyAdhara kanyAoM kI avataMsa zreNI ho / ( zloka 865-870 ) 1 striyAM maMgala gIta gA rahI thIM / prabhu ne sumaMgalA aura sunandA ke sAtha aSTapadI pUrNa hone taka vedI kI pradakSiNA dii| phira jaba AzIrvAda gIta prArambha huA taba indra ne tInoM ke hAthoM ko pRthak kiyA aura uttarIya granthi ko khola diyA / ( zloka 871-872) taduparAnta prabhu ke vivAhotsava se Anandita indra sUtradhAra kI taraha indrANiyoM sahita hastAbhinaya pradarzita kara nRtya karane lage / pavana dvArA Andolita vRkSa ke sAtha jaise prAzrita latA bhI nRtya karane lagatI hai vaise hI indra ke sAtha granya devatA nRtya karane lage koI-koI bharata nATya paddhati se vicitra prakAra se nRtya karane lage / kisI-kisI ne isa prakAra kA gIta gAnA prArambha kiyA jaise ve gandharva jAti ke haiM / koI-koI apane mukha se aisI dhvani nikAlane lage mAno unakA mukha vAditra ho / koI-koI capalatAvaza bandara kI taraha hI kUda - phAMda karane lage / koI vidUSaka kI bhAMti logoM ko ha~sAne lage / isa prakAra harSonmatta hokara jinake sammukha bhakti prakaTa kI gaI ve bhagavAn prAdinAtha prabhu sumaMgalA aura sunandA ko apane donoM ora baiThAkara divya vAhana para prArohaNa kara apane grAvAsa ko lauTa gae / ( zloka 873 - 879 ) nATyazAlA kA kArya samApta hone para sUtradhAra jaise apane ghara lauTa jAtA hai usI prakAra vivAhotsava samApta kara indra devaloka ko lauTa ge| tabhI se prabhu ne jisa prakAra vivAha paddhati pradarzita kI vaha loka meM pracalita ho gaI / kAraNa, mahApuruSoM kI prakRti anya ke maMgala ke lie hI ho jAtI hai / ( zloka 880-881) 1 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124] anAsakta hone para bhI prabhu taduparAnta apanI donoM patniyoM ke sAtha kAla vyatIta karane lge| kAraNa, zAtAvedanIya karmoM kA jo pahale bandhana ho gayA thA vaha binA bhoge kSaya hone vAlA nahIM thA / vivAhoparAnta prabhu ne chaha lAkha se kucha kama samaya taka donoM patniyo ke sAtha sukhabhoga meM nirata rhe| (zloka 882-883) usI samaya bAhu aura pITha ke jIva svArtha siddhi vimAna se cyuta hokara sumaMgalA kI kukSi meM evaM subAhu aura mahApITha ke jIva sunandA kI kukSI meM yugma rUpa se utpanna hue| marudevI kI bhAMti garbha ke mAhAtmya ko sUcita karane vAle caudaha mahAsvapna sumaMgalA devI ne dekhe / sumaMgalA ne svapna ke viSaya meM prabhu ko batAyA / prabhu ne kahA-'tumhAre cakravartI putra hogaa|' (zloka 884-887) ___ samaya prApta hone para pUrva dizA jisa prakAra sUrya aura sandhyA ko janma detI hai usI prakAra sumaMgalA devI ne nija kAnti se diksamUha prakAzakArI do baccoM ko janma diyaa| unameM putra kA nAma bharata, putrI kA nAma brAhmI rakhA gyaa| (zloka 888) varSA Rtu jaise megha aura vidyata ko janma detI hai usI prakAra sunandA ne sundara prAkRtiyukta bAhubalI aura sundarI ko janma diyaa| (zloka 889) taduparAnta vidura parvata kI dharatI jaise ratna utpanna karatI hai usI prakAra sumaMgalA ne unacAsa yugma putroM ko janma diyaa| mahAparAkramI aura utsAhI ve bAlaka krIr3A karate hue vindhya parvata ke hastizAvakoM kI taraha vaddhita aura puSTa hone lage / vRkSa jaise aneka zAkhAoM se zobhita hotA hai usI prakAra apane putroM se parivata bhagavAn RSabha suzobhita hone lge| (zloka 890-892) _prabhAta ke samaya jisa prakAra pradIpa kA Aloka kama ho jAtA hai usI prakAra kAla doSa se kalpavRkSa kA prabhAva kama hone lgaa| azvattha vRkSa meM jaise lAkSAkaraNa utpanna hote haiM usI prakAra yugalikoM ke madhya dhIre-dhIre krodhAdi kaSAya utpanna hone lage / sarpa jaise tIna prakAra kI tAr3anAmoM kI paravAha nahIM karatA usI prakAra yugalika bhI hAkAra, mAkAra, dhikkAra tIna prakAra kI nItiyoM kI upekSA karane lage / taba yugalikoM ke madhya jo vicakSaNa the ve prabhu ke nikaTa Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [125 pAkara unake pitA ke rAjya meM jo anucita ghaTanA ghaTa rahI thI use sunaayaa| sunakara tIna jJAna ke dhAraka prabhu ne jAti smaraNa jJAna se kahA-'saMsAra meM jo maryAdA kA ullaMghana karatA hai unheM daNDa dene ke rAjA lie hote haiM; kintu rAjA ko uccAsana para baiThAkara pahale usakA abhiSeka kiyA jAtA hai| usake hAtha meM prakhaNDa adhikAra aura caturaMginI senA rahatI hai / ' (zloka 893-898) yaha sunakara ve bole-'he svAmI, pApa hamAre rAjA bnie| hamArI upekSA Apake lie ucita nahIM hai| kAraNa, hamAre madhya Apa jaisA koI nahIM hai|' (zloka 899) ___ bhagavAn bole-'tuma loga uttama kulakara nAbhi ke pAsa jAkara prArthanA kro| ve tumheM rAjA deNge|' taba unhoMne kulakarAgraNI nAbhi ke pAsa jAkara nivedana kiyaa| nAbhi ne kahA-'RSabha tumhAre rAjA hoN| (zloka 900-901) yugalikagaNa bhagavAn ke abhiSeka ke lie jala lene ge| usI samaya svargAdhipati indra kA siMhAsana kampita huaa| unhoMne avadhijJAna se prabhu kA rAjyAbhiSeka samaya jAnakara loga jisa prakAra eka ghara se dUsare ghara meM jAte haiM usI prakAra kSaNamAtra meM ayodhyA pAkara upasthita hue| (zloka 902-904) saudharma kalpa ke una indra ne svarNavedikA nirmita kara ati pANDakavalA zilA kI bhAMti usa para eka siMhAsana sthApita kiyaa| pUrvadika ke adhipatiyoM ne svastivAcaka kI bhAMti devatAoM dvArA lAe gae tIrthajala se prabhu kA abhiSeka kiyaa| indra ne prabhu ko divya vastra phnaae| nirmalatA ke kAraNa ve usa samaya candra kI bhAMti sundara aura tejomaya lagane lge| phira indra ne unake sarvAMga para mukuTAdi alaGkAra dhAraNa krvaae| usI samaya yugalika bhI jala lekara pA gae / bhagavAn ko divya vastra se bhUSita dekhakara ve sAmane Akara isa prakAra khar3e ho gae mAno unheM arghadAna de rahe hoN| divya vastrAlaGkAroM se vibhUSita prabhu ke mastaka para jala DAlanA ucita nahIM samajhakara unhoMne kamala patra meM lAyA huA jala prabhu ke pairoM para samarpita kara diyaa| isase indra samajha gae ki ve atyanta Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] ge| vinIta haiN| unhoMne kubera ko unake nivAsa ke lie vinItA nAmaka nagarI kI sthApanA kA Adeza diyaa| phira indra devaloka ko lauTa (zloka 905-911) kubera ne bAraha yojana dIrgha aura nau yojana prazasta vinItA nAmaka nagarI sthApita kI / vinItA kA dUsarA nAma ayodhyA rakhA / yakSapati kubera ne usa nagarI ko akSaya vastrAlaGkAra aura dhana-dhAnya se pUrNa kiyaa| usa nagarI meM hIraka,indranIla aura vaidUryamariNa nirmita bRhad-vRhad aTTAlikAe apane kiraNa jAla se dIvAlarahita AkAza meM bhI vicitra citraracanA kara rahI thiiN| meru parvata ke zikhara tulya ucca svarNa aTTAlikAeM patAkAoM se suzobhita hokara vandanavAra kI lIlA ko vistRta kara rahI thiiN| durga prAkAra ke Upara saMyukta kSudra stambha zreNI mANikya dvArA nirmita huI thiiN| ve vidyAdhara sundariyoM ke lie anAyAsa hI darpaNa kA kArya kara rahI thiiN| usa nagara ke pratyeka gRha-prAMgana meM muktA ke svastika aMkita the| una muktAoM se lar3akiyAM karkaTaka khela khelatI thiiN| usa nagarI ke udyAna se vRhad-vRhad vRkSa se dina-rAta dhakkA khAkara khecaroM ke vimAna kucha kSaNa ke lie vihaga nIr3oM kA bhrama utpanna karate the| vipariNayoM aura gRhoM sthita ratnarAzi dekhakara zikhara sampanna rohaNAcala kI zaMkA ho jaatii| gRha vApikAeM jalakrIr3Arata sundariyoM kI muktAmAlA chinna ho jAne se tAmraparNI zobhA dhAraNa karate the| vahAM ke zreSThI itane dhanI the ki zreSThI putroM ko dekhakara lagatA jaise svayaM kubera vahAM vANijya karane Ae haiN| rAtri ke samaya candrakAnta mariNa kI dIvAla se pravAhita jala se dhUla sthira ho jaatii| ayodhyA nagarI amRta tulya jalapUrNa asaMkhya kunoM, vApI aura sarovaroM se navIna amRta ke kuNDa pUrNa nAgaloka-sI zobhita hotI thii| (zloka 912-923) prabhu jaba bIsa lAkha pUrva ke hue taba prajA pAlana ke lie rAjA hae / mantroM ke madhya jaise OMkAra hai vaise hI rAjAoM ke madhya prathama rAjA vRSabha apanI santAna kI hI taraha prajA kA pAlana karane lge| unhoMne duSToM ko daNDa dene ke lie aura satpuruSoM ke pAlana ke lie udyamI mantrI niyukta kie| ve prabhu ke aGgasvarUpa the| mahArAjA RSabha ne apane rAjya kI corI Adi se rakSA karane ke lie indra Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [127 ke lokapAla kI taraha catura caukIdAra niyukta kie| rAjya hastI kI taraha prabhu rAjya kI sthiti ke lie zarIra ke uttama graGga mastaka kI taraha sainya ke utkRSTa aGga svarUpa hastI rkhe| sUryAzva ke sparddhAkArI ucca grIvA sampanna ucca jAti ke azvoM se prabhu ne hayazAlA pUrNa kii| nAbhinandana ne uttama kASTha se saMzliSTa sundara ratha taiyAra karavAyA / cakravartI janma meM ekatra kI thI aisI parIkSita sAmarthyayukta padAtika sainya ekatra kI unhoMne jo senApati niyukta kie ve nUtana sAmrAjya ke stambha rUpa pratIta hote the / gAe~, bhaiMseM, valivarda, khaccara, U~Ta Adi pazutroM ko bhI vyavahAra jJAtA prabhu ne ekatra kiyA / ( zloka 924 - 933) / usa samaya putra hona vaMza kI bhAMti kalpavRkSa vinaSTa ho jAne para manuSyoM ne phala- mUla Adi khAnA prArambha kiyaa| cAvala, gehUM, canA dAla Adi zaSya bhI taba apane se hI tRraNa kI bhAMti ugane lage the / yugalika unheM binA pakAe hI khAte; kintu apakva anna hajama na hone ke kAraNa unhoMne prabhu se yaha bAta nivedana kI / prabhu ne kahA - ' unakA chilakA utAra kara khAo / ' prabhu ke prAdezAnusAra unhoMne isI prakAra zaSya khAnA prArambha kiyA; kintu sakhta hone ke kAraNa vaha bhI unheM nahIM pacA / taba ve phira prabhu ke nikaTa gae / bhagavAn ne kahA - 'pahale zaSya ko hAtha se masalo phira unheM jala meM bhigo do / phira patte ke done meM rakhakara khAmro / ' unhoMne isI prakAra zaSya khAnA prArambha kiyaa| phira bhI unakA jIrNa dUra nahIM huA / taba ve phira prabhu ke nikaTa Ae / prabhu ne kahA- 'uparyukta vidhi karane ke pazcAt muSThi yA bagala meM usa zaSya ko isa prakAra rakho jisase vaha uSNa ho jAe phira khAmro / ' isa prakAra khAne para bhI ajIrNa dUra nahIM huA / ve kramazaH durbala hone lage / usI samaya eka dina do vRkSa zAkhAoM ke gharSaNa se gragni utpanna huI / ( zloka 934 - 941 ) usa agni ne ghAsa aura vRkSa latAdi ko jalAnA prArambha kiyaa| logoM ne usa jvalanta gragni ko ratna samajhakara ratna lene ke lie hasta prasArita kiyA / usase unake hAtha jala ge| taba ve prabhu ke nikaTa jAkara bole - 'vana meM eka adbhuta bhUta utpanna huA hai / ' prabhu bole- 'snigdha aura rUkSa kAla milita hone se agni prakaTa huI Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] hai / ekAnta rUkSa aura ekAnta snigdha kAla meM agni kabhI prakaTa nahIM hotii| tuma usake pAsa jo gulma tRNAdi haiM unheM usake pAsa sarakA do| phira usI agni meM pUrva kathita vidhi se taiyAra kiyA huyA zaSya pkaayo|' pakane para use khaao|' (zloka 942-946) una ajJAniyoM ne zaSya agni meM DAla diyaa| agni ne use jalA DAlA / taba ve prabhu ke pAsa pAkara bole-'prabhu, lagatA hai agni kSughArta hai| isa agni meM jitanA zaSya nikSepa kiyA usane saba udarastha kara liyaa| eka dAnA bhI nahIM lauttaayaa|' usa samaya prabhu hastI para pArUr3ha the| unhoMne usI samaya unheM jala meM bhIgI miTTI kA piNDa lAne ko khaa| usa miTTI ko hAthI ke mastaka para rakhakara hAtha se vistRta karate hue hAthI ke mastaka ke AkAra kA eka pAtra taiyAra kiyA / isa prakAra zilpa ke madhya prabhu ne kumhAra kA zilpa sarvaprathama prakaTa kiyA / phira unhoMne kahA- 'isI prakAra aura bahuta se pAtra banAyo / unheM agni para rakhakara sukhA lo| phira usI pAtra meM bhIge hue zaSya rakhakara pkaayo| zaSya pakva ho jAne para pAtra agni se nIce utAro, phira khaayo|' unhoMne prabhu kI AjJAnusAra samasta kArya kiyA / tabhI se prathama kArIgara kumhAra huaa| phira prabhu ne varddha kI prarthAt gRhanirmANakArI rAjamistriyoM kI sRSTi kii| kahA bhI gayA hai mahApuruSa jo kucha bhI karate haiM saMsAra ke maMgala ke lie hI karate haiM / ghara meM citra banAne aura krIr3A ke lie prabhu ne citrakalA kI zikSA dekara aneka logoM ko citrakAra banA diyaa| vastra bunane ke lie julAhe taiyAra kie| kAraNa, usa samaya sabhI kalpavRkSoM ke sthAna para prabhu hI ekamAtra kalpavRkSa the| logoM ko keza aura nakha bar3ha jAne se kaSTa uThAte dekha unhoMne nAI banAe / ina pAMca zilpoM meM(kumhAra, rAjamistrI, citrakAra, julAhA aura nAI) pratyeka ke bIsa-bIsa bheda he| isase ve zilpa nadI ke pravAha kI taraha eka sau rUpa meM vistRta hue (arthAt zilpa eka sau prakAra kA huyaa)| logoM kI jIvikA ke lie prabhu ne ghasiyArA, lakar3ahArA, kisAna aura vaNika kArya kI zikSA dii| unhoM ne sAma, dAma, daNDa, bheda nIti kA pravartana kiyaa| ye cAra prakAra kI nItiyAM jagat kI vyavasthA rUpa nagarI ke mAno cAra patha the| __ (zloka 947-959) jyeSTha putra ko brahma kahanA ucita hai / isI dRSTi se bhagavAn Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [129 ne apane jyeSTha putra bharata ko bahattara kalAoM kI zikSA dI / bharata ne bhI una kalAyoM ko apane bhAiyoM aura putroM ko sikhAyA / kAraNa, yogya vyaktiyoM ko pradatta zikSA zata zAkhAyukta ho jAtI hai| prabhu ne bAhubalI ko hastI, azva, strI aura puruSa ke aneka bhedayukta lakSaNoM kA jJAna diyA / brAhmI ko dAhine hAtha se aThAraha lipiyAM aura sundarI ko bAeM hAtha se gaNita zikSA pradAna kii| vastu ke mAna (mApa), unmAna (tolA-mAzAdi vajana), avamAna (gaja, hAtha, aMgula Adi mApa), pratimAna (sera, pAva Adi vajana) ko zikSA dene ke sAtha mariNa prAdi gUthane kI kalA bhI sikhaayii| (zloka960-964) rAjA, adhyakSa, kulaguru ke samakSa vAdI - prativAdI jaisA vyavahAra pracalita huaaa| hastIpUjA, dhanurveda, vaidya kI upAsanA, yuddha, arthazAstra, bandhaghAta aura badha arthAt kaida, kazAghAta, prANadaNDa aura sabhA saMgaThana usI samaya se pratita huaaa| yaha merI mA~ hai, ye mere pitA haiM, yaha bhAI, yaha strI, yaha putra, yaha merA ghara, yaha merA dhana Adi mere kA mamatva bodha usI samaya se pracalita hupA / logoM ne prabhu ko vivAha ke samaya alaGkAroM se alaMkRta aura vastroM se susajjita dekhA thA ataH ve bhI svayaM ko vastroM va alaGkAroM se susajjita karane lge| bhagavAn ko unhoMne pANigrahaNa karate dekhA thA ataH loga usa samaya se Aja taka vaisA hI karate A rahe haiN| kAraNa, mahApuruSoM ke dvArA patha cirantana hotA hai| prabhu ke vivAha se hI anya ke dvArA pradatta kanyA ke sAtha vivAha karane kA prayAsa prArambha hgaa| ca r3Akarma (jAtaka ko sarvaprathama muNDana kara zikhA rakhanA), upanayana (yajJopavIta dhAraNa), yuddhanAda, prazna bhI tabhI se prArambha hgaa| ye samasta kArya yadyapi sAvadha hai phira bhI prabhu ne saMsArI logoM ke maMgala ke lie inakA pravartana kiyaa| unakI AmnAya meM Aja taka pRthvI para vaha kalA pravattita hai| arvAcIna buddhi ke paNDitagaNoM ne isa viSaya meM aneka zAstroM kI racanA kI hai, ve prabhu ke upadeza se catura hue haiN| kAraNa, upadezaka nahIM rahane se manuSya pazu-sA vyavahAra krtaa| (zloka 965-973) vizva kI sthiti rUpI nATaka ke sUtradhAra prabhu ne ugra, bhoga, rAjanya aura kSatriya nAmaka cAra kula sthApita kie / daNDadAnakArI Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] ( rakSaka aura duSToM ko daNDa dene vAlA) sampradAya ke loga ugrakula ke abhihita hue / indra ke jaise trAyastriMza devatA rahate haiM usI prakAra jo unheM parAmarza dete (mantrI) unheM bhogakula ke antargata rakhA gayA / prabhu ke samAna prAyu sampanna jo prabhu ke sAtha hI rahate the aura unake mitra the ve rAjanya kahalAe / avaziSTa vyakti kSatriya nAma se paricita hue / ( zloka 974 - 976) isa prakAra prabhu navIna vyavahAra nIti kA pravarttana kara navor3hA strI kI bhAMti navIna rAjyalakSmI kA upabhoga karane lage / vaidya jisa prakAra roga kI cikitsA karatA hai, yathAyogya prauSadhi detA hai usI bhAMti unhoMne aparAdhiyoM ke anurUpa daNDa dene kA vidhAna diyA / daNDa ke bhaya se bhayabhIta sAdhAraNa manuSya corI prAdi aparAdha se virata rahate / kAraNa, daNDa sabhI prakAra ke aparAdha rUpI sarpa ko vazIbhUta karane kA viSopahAraka mantra hai / jisa prakAra suzikSita loga prabhu kI AjJA kA ullaMghana nahIM karate usI prakAra ve bhI kisI ke gRha, kSetra aura udyAnoM kI maryAdA bhI laMghana nahIM karate the / vRSTi bhI jaise meghADambara meM prabhu ke nyAya dharma kI prazaMsA karatI aura samaya para dhAnya kSetroM meM jala dene ke lie vAri varSaNa karatI / havA meM laharAte hue dhAna ke kSetra, ikSu ke kSetra, govraja, cAMcalyamaya nagara aura grAma samRddhi se isa prakAra zobhita the mAno svAmI kI Rddhi ko iMgita kara rahe haiM / bhagavAn ne sabhI ko kyA tyAjya hai, kyA grahaNIya hai isakA jJAna karavAyA / pariNAmata: bharata kSetra prAya: ne videha kSetra kI bhAMti ho gayA / isa bhAMti nAbhirAja ke putra rAjyAbhiSeka ke pazcAt tresaTha lAkha pUrva taka pRthvI kA pAlana kiyA / (zloka 977-984) eka bAra kAmadeva kA nivAsa sthala vasanta Rtu prAyI / parivAra - parijanoM ke anurodha para prabhu upavana meM ge| vahAM mAno vasanta Rtu deha dhAraNa kara AI hai isa prakAra phUloM ke alaGkAra sajjita hokara ve puSpa gRha meM upavezita hue / usa samaya puSpa aura AmramaJjarI ke makaranda se unmatta hokara bhramaragaNa guJjana kara rahe the / lagatA thA mAno vasanta lakSmI hI prabhu kA svAgata kara rahI hai / paMcama svara meM gAne vAlI kokilA ne nATyArambha ke pUrva kA maMgalAcaraNa prArambha kiyA taba malaya pavana naTa banakara latArUpI ramaNiyoM sa Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [131 ko nRtya-zikSA dene meM pravRtta ho gyaa| mRgalocanAeM apane-apane kAmuka patiyoM kI taraha kurubaka, azoka aura bakulavRkSa ko AliMgana karane lagIM, unheM padAghAta kara apane - apane mukha kA madapAna krvaayaa| tilaka vRkSa ne apanI prabala sugandhoM se bhramaroM ko tuSTa kara yuvakoM ke lalATa kI bhAMti vana ko suzobhita kiyA / pIta puSpA lavalI latA apane puSpagucchoM ke bhAra se isa prakAra jhukI huI thI jisa prakAra kRzAMgI apane paripuSTa stanoM ke bhAra se jhukI rahatI hai| catura kAmo puruSa jisa prakAra manda-manda AliMgana karatA hai usI prakAra malaya pavana pAmralatAoM ko dhIre-dhIre AliMgana karane lgaa| vetradhArI puruSoM kI taraha kAmadeva jambU, kadamba, Amra aura campaka vRkSa rUpI vetroM se pathikoM ko Ahata karane lgaa| navIna pATala puSpa ke samparka se sugandhita malaya-pavana sabako Anandita karane lgaa| makarandapUrNa mahuAvRkSa bhramaroM ke guJjana se isa prakAra gujita ho rahe the jaise madhupAtra bhramara guJjana se gujarita hote haiN| golaka aura dhanuSa abhyAsa ke lie kAmadeva ne mAno kadamba puSpa ke golaka taiyAra kie / paropakAra hI (sarovara khanana, jalagRha nirmANa prAdi) jisakA iSTa hai isa prakAra pavana ne vAsantI latA ke bhramara rUpI pAnthoM ke lie makaranda gRha nirmANa kara rakhA thA / jina puSpoM kA AmodI prabhAva bahuta kaSTa se nivArita kiyA jAtA hai aise sindhuvAra vRkSoM ne pAnthoM kI nAsikAyoM meM sugandha vahana kara unheM mugdha banA diyaa| basanta rUpI udyAna pAlaka ke dvArA niyukta hokara campaka vRkSa avasthita bhramara ni:zaMka hokara vicara rahe the| yauvana jisa prakAra strI-puruSa ko suzobhita karatA hai usI prakAra vasanta Rtu bhI acchI-burI sabhI prakAra kI latAnoM aura vRkSoM ko suzobhita kara rahI thii| mRgAkSiyAM puSpacayana kara rahI thIM mAno ve mahAparva meM vasanta ko argha dene kI taiyArI kara rahI hoN| puSpa cayana ke samaya unake mana meM yaha bhI AyA hogA ki unake rahate kAmadeva ko anya puSpa dhanuSa kI kyA AvazyakatA hai ? vAsantI latA ke puSpacayana kie jA rahe the una para bhramara isa prakAra guJjana kara rahe the mAno puSpoM ke viyoga meM ve saba guJjana ke bahAne krandana kara rahe haiN| koI sundarI mallikA puSpacayana karane jA rahI thI, usake uttarIya prAnta ke aTaka jAne ke kAraNa vaha vahIM khar3I rahI, isase lagatA hai jaise mallikA usakA uttarIya prAnta pakar3akara use dUra nahIM jAne detii| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132] eka sundarI camelI phUla tor3anA cAha rahI thI; kintu vahAM baiThe eka bhramara ne usake praSThoM kA darzana kara liyA mAno usake prAzrayabhaGgakArI para ruSTa ho gayA thA / koI sundarI bAhulatA U~cI kara puSpa cayana karane ke sAtha-sAtha usake bAhUmUloM para baddha dRSTi puruSa kA hRdaya bhI cayana kara rahI thI / navIna puSpoM ke gucchoM ko hAtha meM rakhakara puSpa cayanakAriNiyAM saMcaramAna latA - sI laga rahI thIM / vRkSa zAkhAoM para kautukavaza puSpa cayanakAriNiyoM ne bhUlanA prArambha kara diyA thA / unheM dekhakara lagatA hai mAno usa vRkSa meM strIrUpa phala jhUla rahA hai / koI yuvaka svayaM hI mallikA kaliyAM cayana kara apanI priyA ke lie muktA - mAlA-sI mAlA evaM anya alaMkAra prastuta kara rahA thaa| kisI ne apanI priyA kI kavarI ko vikasita phUloM se isa prakAra bhara diyA mAno kAmadeva ke tUNIra ko usane sajA diyA hai / koI pAMca raMga ke phUloM se indradhanuSI mAlA apane hAthoM se gU~tha kara apanI priyA ko pahanAkara prasanna kara rahA thA / koI yuvaka kor3Achala se nikSipta puSpakanduka bhRtya kI bhAMti praharaNa kara lA lAkara apanI priyA ko de rahA thA / kucha mRgAkSiyAM jhUle meM jhUlatI huI sAmane ke vRkSa para isa prakAra padAghAta kara rahI thIM mAno aparAdhI pati para paira se prahAra kara rahI hoM / koI navor3hA sakhiyoM dvArA pati kA nAma pUchane para lajjA se prAnamita hokara unake padaprahAra ko sahana kara rahI thIM / koI yuvaka apane sAmane baiThI bhayabhIta priyA ko gAr3ha AliMgana dene kI icchA se khUba jora se jhUlA le rahA thA / vRkSoM kI zAkhAoM para ba~dhe jhUle rasikajanoM ke adhika vega se dhAvita karane ke kAraNa vRkSoM ke patroM ke madhya vAra-bAra Ane-jAne se ve markaTa se lagate the / ( zloka 985 - 2016) isa prakAra nagaranivAsiyoM ko lIlA - vilAsa meM magna dekha kara prabhu ke mana meM vicAra utpanna huA ki kyA anyatra bhI isI prakAra lIlA - vilAsa hotA hai ? vicAra karate-karate avadhijJAna se pUrva janmoM se lekara anuttara vimAna paryanta samasta svarga unheM smaraNa ho grAe / cintana karate hue unakA moha bhaMga hugrA / ve socane lageina viSayAkrAnta manuSyoM ko dhikkAra hai ! ye zrAtmasukha ke viSaya meM kucha nahIM jAnate | hAya ! ye saMsAra rUpI kUpa meM yantrArUr3ha kalaza kI bhAMti bAra-bAra yAtAyAta karate haiM / mohAndha manuSyoM ke janma ko Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [133 hI dhikkAra hai ! inakA jIvana usI prakAra vyartha bIta jAtA hai jaise nidrA rahita manuSyoM kI rAtri vyartha vyatIta hotI hai / satya hI kahA gayA hai - rAga, dveSa aura moha udyogI prANI ke dharma- mUla ko usI prakAra kutara detA hai jaise vRkSa kI jar3a ko cUhA vinaSTa kara detA hai / mohAndha jIva vaTa-vRkSa kI bhAMti krodha ko vistRta kara detA hai / yahI krodha jo use vaddhita karatA hai usI ko samUla grasa letA hai / mAna para zrArUr3ha vyakti hAthI para prArUr3ha vyakti kI taraha kisI kI bhI paravAha na kara maryAdA kA laMghana karatA hai / durAzaya prANI koMca bIja kI phalI kI bhAMti utpAtakArI mAyA kA parityAga nahIM karate / tuSodaka se jisa prakAra dUdha naSTa ho jAtA hai, kAjala se jisa prakAra ujjvala vastra malina ho jAtA hai usI prakAra lobha se jIva apane uttama guNoM ko malina kara detA hai / jaba taka isa saMsAra rUpI bandI gRha ke cAra kaSAya rUpI caukIdAra jAgRta rahakara prAMkha gar3Ae haiM taba taka mokSa kaise prApta ho ? hAya ! priyA ke AliMgana meM baddha manuSya bhUtagrasta kI bhAMti kSIyamAna AtmA ko dekha nahIM pAte haiM / auSadhi se siMha ko jaise noroga kiyA jAtA hai usI prakAra manuSya bhI nAnAvidha khAdya sAmagrI se svayaM hI apanI AtmA ko utmAdita kara detA hai / siMha ke nIroga hone para jisa prakAra vaha svastha banAne vAle para hI prakramaNa karatA hai usI prakAra prAhArAdi dvArA paripuSTa indriya grAtmA ko unmAdI kara bhava bhramaNa kA kAraNa rUpa banAtA hai / yaha sundara hai, sugandhita hai, yaha nahIM hai kise grahaNa karU~ yaha vicAra kara lampaTa mUr3ha hokara bhramara kI bhAMti bhramaNa karatA rahatA hai use kabhI sukha nahIM miltaa| bAlaka ko jisa prakAra khilaunA dekara bhulAve meM DAlA jAtA hai usI prakAra sundara vastroM se vaha apanI AtmA ko bhI bhulAve meM DAlatA hai / nidrita manuSya jisa prakAra zAstracintana se vaMcita rahatA hai usI prakAra vINA - veNu ke gIta svara se dattakarNa hokara manuSya apane svArtha se hI bhraSTa hotA hai / eka sAtha kupita tridoSa -vAta, pitta, kapha -- kI bhAMti unmatta hokara viSaya dvArA jIva svayaM kI cetanA ko kho detA hai / ataH unheM dhikkAra ! ( zloka 1017-1033) isa prakAra jaba prabhu kA mana saMsAra se virakta hokara cintA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134] jAla meM baddha thA usI samaya sArasvata, Aditya, vahni, aruNa, garditoSa, tuSitAzva, gravyAvAdha, maruta aura riSTa ina nau prakAra ke brahma nAyaka, paMcama devaloka ke antevAsI devagaraNa bhagavAn ke nikaTa Ae aura dvitIya mukuTa kI bhAMti mastaka para kamala kali sadRza aJjali dhAraNa kara nivedana kiyA- 'indra ke mukuTamariNa ke kiraNa jAla se jinake caraNa dhule hue haiM aura bharata kSetra ke vinaSTa mokSa mArga ko pradarzita karane ke lie jo dIpatulya haiM aise he prabhu, jisa prakAra Apane loka vyavahAra pracalita kiyA hai usI prakAra ApakA karttavya smaraNa kara dharma tIrtha pravattita kiijie|' aisA kahakara devagaraNa brahmaloka ke apane-apane sthAna ko lauTa gae evaM dIkSA grahaNa ko utsuka prabhu bhI nandana vana ke rAja prAsAda kI ora pratyAvarttana (zloka 1034 - 1040 ) kara gae / (dvitIya sarga samApta) tRtIya sarga tabhI prabhu ne sAmantAdi rAjapuruSa aura bharata bAhubalI Adi putroM ko bulavAyA aura bharata ko kahA- 'tAta! aba tuma rAjya kA saMrakSaNa kro| maiM to aba sayama rUpa sAmrAjya ko grahaNa karU~gA / ' (zloka 1-2 ) svAmI kI bAta sunakara bharata nIcA mAthA kie kucha kSaNa cupacApa khar3e rahe / phira karabaddha hokara gadgad kaNTha se bole'pitAjI, zrApake caraNa-kamaloM meM baiThakara mujhe jo grAnanda milatA hai vaha Ananda siMhAsana para baiThane se nahIM milegA / Apake caraNakamaloM kI chAyA meM maiM jisa prAnanda kI anubhUti karatA hU~ usa zrAnanda kI anubhUti rAja chatra kI chAyA meM nahIM ho sakatI / yadi mujhe ApakA viyoga-duHkha sahana karanA par3A to aisI rAjyalakSmI se kyA lAbha? ApakI sevA ke sukha rUpI kSIra samudra ke sammukha rAjya sukha to eka bindu jala kI bhAMti hai / ( zloka 3-7 ) prabhu bole- 'maiM rAjya kA parityAga kara rahA hUM / aisI sthiti meM pRthvI para yadi rAjA nahIM rahA to sarvatra matsya pravRtti phaila Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [135 jaaegii| ataH tAta, bhalI-bhAMti isa pRthvI kA pAlana karo / tuma prAjJA pAlaka ho, tumheM merA yahI Adeza hai|' (zloka 8.9) prabhu kI AjJA kA ullaMghana karane meM asamartha bharata ne rAjya grahaNa kiyaa| kahA bhI gayA hai-gurujanoM ke prati vinaya vyavahAra arthAt gurujanoM kI AjJA kA pAlana karanA hI choToM kA kartavya hai / (zloka 10) taba namra bharata ne unnata vaMza kI bhAMti pitA ke siMhAsana ko alaMkRta kiyA / prabhu ke Adeza se sAmanta senApati grAdi ne bharata ke rAjyArohaNa utsava ko usI prakAra pratipAlita kiyA jisa prakAra indrAdi devatAoM ne bhagavAn ke rAjyArohaNa ke samaya kiyA thaa| usI samaya prabhu ke zAsana kI taraha bharata ke mastaka para pUrNimA ke candratulya akhaNDa chatra suzobhita huyA / usake donoM ora ca~vara Dulane lge| ve bharata-kSetra ke uttara-dakSiNa donoM ora se Ae lakSmI ke dUta se lage / ve vastra aura alaGkAroM se isa prakAra zobhita hone lage mAno ve unake ujjvala guNa haiN| mahAmahima una navIna rAjA ko navIna candramA kI bhAMti samasta rAjamaNDala ne apanI kalyANa kAmanA se praNAma kiyaa| (zloka 10-16) prabhu ne bAhubalI grAdi putroM se bhI unakI yogyatAnusAra rAjya bAMTa diyaa| phira unhoMne kalpavRkSa kI bhAMti loka kI icchAnurUpa vArSika dAna detA prArambha kiyaa| nagara ke caurAhoM evaM dvAroM ke nikaTa Dhola bajAkara yaha ghoSita kara diyA gayA jisako jisa cIja kI aAvazyakatA hai vaha prabhu se pAkara le jaae| jaba prabhu ne dAna denA prArambha kiyA taba kubera ne z2ambhaka Adi devatAoM ko Adeza diyA ki ve prabhu ke nikaTa dhana upasthita kreN| ve loga usa dhana ratna svarNa raupya Adi ko lAkara prabhu ke koSa meM jamA karane lage jo cirakAla se naSTa ho gayA thA, kho gayA thA, maryAdAlaMghanakArI thA yA anyAya dvArA prApta kiyA gayA thA yA zmazAna meM, pahAr3oM, meM udyAnoM evaM ghara kI jamInoM meM gAr3a kara chipAyA huA thA yA jisakA koI adhikArI nahIM thaa| devatAoM ne usI prakAra prabhu kA koSa pUrNa kiyA jaise varSA kA jala kue grAdi jalAzayoM ko pUrNa karatA hai| bhagavAn sUryodaya se dAna denA prArambha karate vaha madhyAhna ke bhojana ke pUrva taka cltaa| ve pratidina eka karor3a ATha lAkha suvarNa mudrA kI Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] kImata ke lagabhaga dAna karate the / isa prakAra eka varSa meM unhoM ne tIna sau aThAsI karor3a assI lAkha suvarNa mudrA kI kImata kA dhana dAna diyA / bhagavAn dIkSA le rahe haiM yaha sunakara kaI logoM ke mana meM bhI vairAgya kA bhAva jAgRta huA / isalie ve kama dAna grahaNa karate the / yadyapi bhagavAn icchAnurUpa dAna dete the phira bhI ke adhika nahIM lete the / ( zloka 17-25) vArSika dAna zeSa hone para indra kA grAsana kampAyamAna huA / ve bhI dvitIya bharata kI taraha unake nikaTa aae| anya indra bhI hAtha meM jala-kalaza lekara unake sAtha ho gae / unhoMne rAjyAbhiSeka kI bhAMti dIkSA mahotsava sambandhI abhiSeka kiyA / vastrAlaMkAra vibhAga ke adhikAroM kI bhAMti indra vastrAlaMkAra laae| prabhu ne unheM dhAraNa kiyA / indra ne prabhu ke lie sudarzana nAmaka zivikA taiyAra karavAI / vaha dekhane meM anuttara vimAna nAmaka devaloka-sI thI / indra ke hAthoM kA sahArA lekara prabhu ne usa zivikA para ArohaNa kiyA / lagA jaise unhoMne lokAgrarUpI mandira kI arthAt mokSa kI prathama sIr3hI para padArpaNa kiyaa| pahale romAMcita manuSyoM ne, pIche devatAoM ne puNyabhAra kI bhAMti usa zivikA ko uThAyA / usa samaya Ananda ke kAraNa maMgala vAdya bajAe jAne lage / usake zabda ne puSkarAvarttaka megha kI bhAMti dasoM dizAoM ko prAcchAdita kara liyA mAno ihaloka aura paraloka kI nirmalatA mUrtimanta ho gaI hai aise donoM ca~vara bhagavAn ke donoM ora Dulane lage / vRndAraka jAti ke deva cAraNa kI bhAMti manuSya karNa ko sukha dene vAlI prabhu kI jaya dhvani ucca zabda se karane lage / ( zloka 26-34) zivikA meM upaviSTa prabhu uttama devatAoM ke vimAna meM rakhI zAzvata pratimA kI bhAMti suzobhita hone lage / inheM jAte dekha bAlaka, vRddha sakala nagaravAsI unake pIche isa prakAra daur3ane lage jaise pitA ke pIche bAlaka daur3atA hai / koI-koI megha darzana ko utsuka mayUra kI bhAMti dUra se unheM dekhane ke lie vRkSoM kI U~cI zAkhAoM para jAkara baiTha gae / koI-koI rAha ke mandira evaM aTTAlikA kI chata para car3ha ge| Upara se par3atI huI tIvra dhUpa ko unhoMne candra kI cAMdanI kI taraha samajha liyA / kisI kA ghor3A nahIM Ane ke kAraNa dera ho jAne ke bhaya se svayaM hI ghor3e kI taraha Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 137 bhAgane lagA / koI jala kI machalI kI taraha loka-samUha meM praveza kara prabhu ko dekhane kI icchA se logoM ke bagala se gujarate hue Age bar3hane lagA / jagatpati ke pIche jo striyAM daur3a rahI thIM, daur3ane ke kAraNa unake muktAhAra TUTa ge| dekhakara lagA mAno ve aJjali meM khoI lekara prabhu kA svAgata kara rahI haiM / prabhu A rahe haiM yaha sunakara kucha striyAM lar3akoM ko goda meM lekara sthiratA se khar3I thIM / ve vAnara sahita latA - sI lagatI thIM / stanabhAra se mandagati se calane vAlo yuvatiyAM apane donoM ora striyoM ke gale meM hAtha DAla kara cala rahI thIM, mAno unhoMne do Daine utpanna kara lie haiM / kucha striyAM prabhu ko dekhane ke utsAha kI gati ko bhaMga karane vAle apane nitamboM kI nindA kara rahI thIM / rAha ke donoM ora ghara kI kula vadhue~ kusumbhI vastra paridhAna kara pUrNa pAtra hAtha meM lie khar3I thIM / ve candramA saha sandhyA kI sahodarA bhaginiyoM sI pratIta hotI thIM / kucha ramaNiyAM prabhu ko dekhane ke lie utsuka banI sAr3I ke grAMcala ko hAtha se ca~vara kI taraha DulA rahI thIM / kucha striyAM prabhu para khoI barasA rahI thIM, mAno nirbhara yogya puNya bIja - vapana kara rahI hoM / kucha saubhAgyavatiyAM 'ciraMjIvI hopro, ciraMjIvI hopro, cira grAnanda lAbha karo' aisA AzIrvAda de rahI thIM / kucha capalanayanA nagaranAriyAM sthiranayanA hokara druta va dhIra gati se prabhu ke pIche-pIche jA rahI thIM / ( zloka 35-49 ) I usa samaya cAra nikAya ke devatAgaraNa vimAnoM ke dvArA pRthvI ko chAyAnvita kara prakAza meM upasthita hone lage / kucha devatA madajalavarSaNakArI hastI - pRSTha para grA rahe the / dekhakara lagA jaise ve AkAza ko meghamaya kara rahe haiM / AkAza rUpa samudra meM naukA rUpa grazva para ArohaNa kara DAMr3a rUpI cAbuka se unheM saMcAlita kara kucha devatA prabhu ko dekhane A rahe the / kucha devatA mAno mUrtimAn pavana hoM isa prakAra ke ratha para car3hakara nAbhi-nandana ko dekhane Ae | lagatA thA ratha ke gati vega para unhoMne bAjI lagAI hai isalie ve mitroM ko bhI patha nahIM dete the / svagrAma ko pahuMce pathika kI bhAMti prabhu ke nikaTa Akara 'yahI svAmI haiM, yahI svAmI haiM' kahate-kahate unhoMne vAhanoM kA gati ruddha kI / vimAna rUpI aTTAlikA, hAthI, ghor3A aura rathoM ke kAraNa aisA lagatA thA mAno aneka devatA zraura Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyoM se parivata jagatpati aneka sUrya aura candroM se parivata mAnuSottara parvata hai| unake donoM ora khar3e hokara bharata aura bAhavalI unakI sevA karate hue aise zobhita hote the jaise donoM taToM ke madhya samudra zobhita hotA hai| hAthI jisa prakAra yUthapati kA anusaraNa karatA hai usI prakAra anya aThThAnaveM vinIta putra unakA anusaraNa kara rahe the| mA~ marudevI, patnI sunandA aura sumaMgalA, brAhmI va sundarI kanyAeM evaM anya striyAM nIhAravinduyukta kamalinI kI bhAMti azrupUrNa netroM se pIche-pIche jA rahI thiiN| isa prakAra prabhu siddhArtha nAmaka udyAna meM yA upasthita hue| vaha udyAna prabhu ke pUrva-janma ke sarvArtha-siddha vimAna-sA laga rahA thA / vahAM prabhu zivikA ratna se azoka vRkSa ke nIce isa prakAra utare jaise mamatA rahita manuSya saMsAra meM utara jAtA hai arthAt saMsAra ko chor3a detA hai / usa samaya indra ne nikaTa pAkara candra kI kiraNoM se hI nirmita ho esA devaduSya vastra unake kandhoM para rkhaa| (zloka 50-64) usa dina caitra kRSNA aSTamI thii| candra uttarASAr3hA nakSatra meM avasthita thaa| dina kA antima bhAga thaa| 'jaya-jaya' zabda ke kolAhala se asaMkhya devatA aura manuSya sva harSa ko prakaTa kara rahe the / bhagavAn ke sammukhastha cAra dizAoM ko prasAda dene kI icchA se jaise unhoMne cAra muSTi se mastaka ke kezoM kA lacana kiyaa| una kezoM ko saudharmendra ne apane uttarIya meM jhela liyaa| usa samaya aisA lagA mAno ve apane uttarIya ko anya prakAra ke dhAge se bunanA cAhate the| prabhu ne jaba avaziSTa kezoM ko paMcama muSTi se lucana karanA cAhA taba indra ne nivedana kiyA, 'prabhu, ina kezoM ko rahane deM kAraNa, havA se ur3akara jaba ye Apake suvarNa kAntimaya skandho para girate haiM taba marakatamariNa kI bhAMti zobhita hote haiN|' indra kI vinatI svIkAra kara prabhu ne una kezo ko rahane diyaa| kAraNa, bhakto kI ekaniSTha sAdhanA ko prabhu kabhI parityAga nahIM karate / saudharmendra taba una kezoM ko kSIra samudra meM DAla paae| phira unhoMne sUtradhAra kI bhAMti hAtha ke izAre se vAdya-vAdana banda karane ko kahA / usa dina prabhu kA SaSTha tapa arthAt do dina kA upavAsa thaa| unhoM ne devatA, manuSya evaM asuroM ke sammukha siddha bhagavAn ko namaskAra kara 'maiM sAvadha yoga arthAta jina kAryoM meM hiMsA kI Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [136 saMbhAvanA hai usakA parityAga karatA hUM' aisA kahakara mokSa mArga ke ratha tulya cAritra ko grahaNa kara liyaa| zarat tApa se tapta vyakti ko megha kI chAyA meM jaise sAmAnya samaya ke lie sukha hotA hai usI prakAra nArakI jIvoM ko bhI kSaNamAtra ke lie sukha kI anubhUti huI / usI samaya dIkSA ho gaI yaha saMketa pAte hI prabhu ko manaHparyaya jJAna utpanna huA / kaccha aura mahAkaccha Adi cAra hajAra rAjAroM ne bhI prabhu ke sAtha hI dIkSA grahaNa kara lii| mitroM ne unheM niSedha kiyA, bandhugro ne manA kiyA, bharatezvara ne unheM bAra-bAra nivata hone ko kahA phira bhI ve strI-puruSa rAjyAdi kA tagavata parityAga kara prabhu kI kRpA kA smaraNa kara bhramara kI bhAMti prabhu ke caraNakamaloM ke viraha ko asahya samajha kara jo patha svAmI kA hai vahI patha hamArA patha hai yaha nizcaya kara aAnanda ke sAtha cAritra grahaNa kiyaa| ThIka hI to kahA gayA hai-bhRtyo kA yahI krama hotA hai arthAt sabhI avasthAnoM meM ve prabhu kA anusaraNa karate haiN| (zloka 65-80) phira indra karabaddha hokara prabhu kI stuti karane lage-'he prabho, hama loga aApake yathArtha guraNoM kA varNana karane meM asamartha haiM phira bhI yApakI stuti karate haiM, kAraNa, Apake prabhAva se hamArI buddhi kA vikAsa hotA hai| he svAmI, trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA kA parityAga karane ke kAraNa prAbhayadAna rUpI dAnazAlA-se Apako hama namaskAra karate haiN| mithyA kA parityAga karane ke kAraNa nirmala aura hitakArI satya aura priya vacana rUpa sudhApUrNa samudra-se Apako hama namaskAra karate haiN| adattAdAna tyAga rUpI mArga banda ho gayA thA isa patha meM prathama padakSepa kara usa patha ko punaH pravattita karane ke kAraNa he prabhu, hama aApako namaskAra karate haiN| kAmadeva rUpI andhakAra ko naSTa karane vAle akhaNDita brahmacarya rUpI mahAn tejapuJja sUrya-se aApako hama namaskAra karate hai| tRNavat dharatI aura sampada Adi sarva prakAra ke parigrahoM kA eka sAtha parityAga karane vAle nirlobha aAtmasampanna he prabho, Apako hama namaskAra karate haiN| paMca mahAvrata rUpa bhAra vahanakArI vRSabha tulya aura saMsAra samudra ko atikrama karane meM kacchapa samAna Apako hama namaskAra karate haiN| pAMca mahAvratoM kI sahodarA bhaginI kI bhAMti pAMca samitiyoM ko dhAraNakArI he prabho, hama Apako namaskAra karate haiN| prAtmabhAva Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140] meM lIna vAhya pravRtti kA virodha karane vAle aura samasta pravRttiyoM se pRthak zarIra sampanna tIna guptiyoM ko dhAraNa karane vAle prabho, hama Apako namaskAra karate haiN|' (zloka 81-90) isa prakAra stuti kara janmAbhiSeka ke samaya jisa prakAra devagaNa nandIzvara dvIpa gae the usI prakAra nandIzvara dvIpa jAkara saba apane-apane sthAna ko lauTa ge| (zloka 91) devatAoM kI taraha bharata bAhubalI Adi bhI prabhu ko namaskAra kara duHkhI mana se apane-apane sthAna lauTa ge| (zloka 92) apane sAtha dIkSA lene vAle kaccha-mahAkacchAdi muniyoM sahita prabhu mauna dhAraNa kara vicaraNa karane lge| (zloka 93) pArane ke dina prabhu AhAra bhikSA ke lie nikale; kintu kahIM AhAra prApta nahIM huaa| kAraNa, usa samaya loga bhikSAdAna kyA hai jAnate hI nahIM the| phira ve ekAnta sarala the| bhikSA ke lie Agata prabhu ko pUrva kI hI bhAMti rAjA mAnakara koI sUrya ke uccazravA azva se bhI vegagAmI azva upahAra meM dene lagA / koI zaurya meM diggajoM ko bhI parAsta karane vAlA hAthI dene lgaa| koI rUpalAvaNya meM apsarA ko bhI lajjita karane vAlI kanyA dene lagA to koI vidyutprabha alaGkArAdi unake sammukha rakhane lgaa| kisI ne sandhyAkAlIna AkAza meM vistRta vibhinna raMgoM vAlA raMgIna vastra denA cAhA to koI mandAra-mAlA ko bhI tiraskAra karane vAlI puSpamAlA arpaNa karane lgaa| koI sumeru parvata ke zikhara kI bhAMti svarNadAna karane lagA to koI rohaNAcala kI cUr3A kI taraha ratnarAzi prabhu ke sammukha rakhane lagA; kintu prabhu ne unameM se eka bhI vastu grahaNa nahIM kii| bhikSA nahIM milane para bhI prabhu adIna mana se jaMgamatIrtha kI bhAMti pravrajana kara pRthvI ko pavitra karane lge| unhoMne kSudhA, pipAsA, pariSaha ko isa prakAra sahana kara liyA jaise unakA zarIra saptadhAtu dvArA nirmita nahIM thaa| jahAja jisa prakAra pavana kA anusaraNa karatA hai usI prakAra svayaM-dIkSita rAjAgaraNa bhI prabhu ke sAtha vihAra karane lge| (zloka 94-102) __ kucha samaya pazcAt kSudhA-pipAsA se pIr3ita aura tattvajJAna rahita ve tapasvI rAjAgaNa apanI buddhi ke anusAra vicAra karane lage-prabhu mIThe phaloM ko bhI kimpAka phala kI taraha nahIM khAte / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [141 1 svAdiSTa mIThA jala bhI tikta jala kI bhAMti nahIM pIte / zarIra se mana haTAne ke lie snAna vilepanAdi bhI nahIM karate / vastrAlaGkAra aura puSpa ko bojha samajhakara dhAraNa nahIM karate; kintu pavana-vAhita rajakaraNoM ko ye parvata kI bhAMti dhAraNa kara lete haiM aura lalATa taptakArI tApa ko bhI mastaka para grahaNa karate haiM / kabhI bhI sote nahIM haiM phira bhI klAnta nahIM hote / zreSTha hastI kI bhAMti zIta, grISma ko kucha samajhate hI nahIM haiM / kSudhA pipAsA se jaise aparicita haiM / vaira-pratirodhakArI kSatriyoM kI bhAMti ye rAtri meM bhI nIMda nahIM lete| hama to inake granucara bane haiM; kintu hama mAno aparAdhI hoM isa prakAra se hameM eka dRSTi se dekhakara bhI prasanna karane kA prayAsa nahIM karate, bAta karanA to dUra rahA / inhoMne putra - kalatrAdi kA parityAga kiyA hai; kintu hama samajha hI nahIM pA rahe haiM ki phira ye mana hI mana kyA cintana karate rahate haiM ? ( zloka 103 - 110 ) isa prakAra vicAra kara ve tapasvIgaNa apane netAoM aura prabhu ke nikaTa sevaka kI bhAMti rahane vAle kaccha - mahAkaccha ke nikaTa gae aura bole- 'kahAM kSudhA para jaya prApta karane vAle prabhu aura kahAM annakITa se hama ? kahAM pipAsAjayI prabhu aura kahAM jala nivAsI meMDhaka se hama ? kahAM zItavijayI prabhu aura kahAM hama bandara kI bhAMti zIta se kampAyamAna hama ? kahAM nidrAhIna prabhu aura kahAM ajagara se nidrAlu hama ? kahAM dharatI para nahIM baiThane vAle prabhu aura kahAM prAsana bichAkara paMgu kI bhAMti baiThe rahane vAle hama ? samudra laMghanakArI ur3ate hue garur3a kA jisa prakAra kAka anusaraNa karatA hai usI prakAra svAmI parigRhIta vrata kA hama anusaraNa karate haiM / taba kyA AjIvikA ke lie apanA rAjya hameM punaH grahaNa karanA hogA ? kintu una rAjyoM ko to bharata ne apane adhikAra meM le liyA hai / to aba hameM kyA karanA ucita hai ? jIvana-nirvAha ke lie kyA hameM bharata kA grazraya lenA hogA ? lekina svAmI ko parityAga karake jAne para hamako bharata se bhI bahuta bhaya hai / he Arya, Apa sarvadA prabhu ke nikaTa rahate haiM / ataH prabhu ke manobhAvoM ko Apa acchI taraha jAnate haiM / isalie diGa mUr3ha se hama logoM ko vaha batAie ? ' kyA karanA cAhie ( zloka 111 - 118 ) taba kaccha aura mahAkaccha muniyoM ne uttara diyA- 'yadi Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] svayaMbhUramaNa samudra kA atikrama kiyA jA sakatA ho to prabhu ke manobhAvoM ko bhI jAnanA sambhava ho sakatA hai| pahale hama prabhu kI yAjJAnurUpa calate the; kintu aba prabhu ne mauna dhAraNa kara liyA hai ataH unake manobhAvoM ko jisa prakAra Apa bhI nahIM jAna pAe, hama bhI nahIM samajha pA rahe haiM / hama saba kI dazA eka-sI hI hai / etadartha Apa jaisA kaheMge hama vaisA hI krege|' (zloka 119-121) phira una logoM ne paraspara vicAra kara gaMgAtaTavartI araNya meM praveza kara kandamUla phalAdi kA AhAra karanA prArambha kara diyA / usa samaya se kandamUla phalAdi kA AhAra karane vAle vanavAsI jaTAdhArI tapasvIgaNa pRthvI para vicaraNa karane lge| (zloka 122-123) kaccha aura mahAkaccha ke nami aura vina mi nAma ke do vinayI putra the / ve prabhu kI AjJA se prabhu kI dIkSA ke pUrva kisI dUra meM deza cale gae the| vahAM se lauTane para unhoMne apane pitA ko vana meM dekhaa| unheM dekhakara ve socane lge| vRSabhanAtha-se nAtha ke hote hue bhI inakI aisI dazA kyoM ho gaI ? kahAM unake pahanane ke ve mahIna vastra aura kahAM bhIloM ke yogya ye valkala ? kahAM deha meM lagAne jAne vAle ve vilepana aura kahAM pazuoM ke tana para lagane lAyaka yaha dharatI kI dhala ? kahAM kusumadAma se suzobhita keza aura kahAM vaTa vRkSa kI jaTA-sI inakI jaTAe ? kahAM hastI-se vAhana, kahAM padacAriyoM kI bhAMti paidala calanA ? aisA vicAra kara ve apane pitA ke pAsa gae aura praNAma kara samasta zaMkAoM kA uttara caahaa| taba kaccha, mahAkaccha ne pratyuttara dete hue kahA -'bhagavAn RSabha ne rAjya parityAga kara evaM pRthvI bharatAdi putroM ke madhya vibhAjita kara pravrajyA grahaNa kara lI hai / hastI jisa prakAra ikSu kA carvaNa karatA hai usI prakAra hama bhI sAhasa kara pravrajita hue; kintu kSudhA-pipAsA aura zItagrISma ke tApa se tApita hokara gardabha aura khaccara jisa prakAra bojha kA parityAga kara detA hai usI prakAra hamane bhI vratoM parityAga kara diyA hai| yadyapi hama prabhu-sA pAcaraNa karane meM samartha nahIM haiM phira bhI saMsAra aAzrama meM lauTanA nahIM cAhate / isIlie isa tapovana meM rahate haiN|' (zloka 124-133) yaha sunakara ve socane lage-'hama bhI prabhu ke nikaTa jAkara Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [143 apane bhAga ke lie prArthanA kreN|' ve gae aura prabhu ke caraNoM meM praNAma kiyaa| prabhu usa samaya maunAvalambana lie dhyAnAvasthita the / nami-vina mi yaha nahIM jAnate the ki prabha isa samaya niHsaMga haiN| unhoMne saba kucha parityAga kara diyA hai| ata: ve bole-'hama logoM ko to Apane dUra deza bheja diyA aura samasta pRthvo bharatAdi ko bAMTa dI / hamako to aApane gAya ke khura jitanI dharatI bhI nahIM dii| isalie he vizvanAtha, aba dayA kara hameM bhUmi diijie|' bhagavAn ke pratyuttara na dene para ve punaH bole-'yApa devoM ke bhI deva haiM / hamArA Apane aisA kauna-sA aparAdha dekhA ki bhUmi denA to dUra mukha se bolate taka nahIM ?' donoM ke isa prakAra kahane para bhI bhagavAn ne koI javAba nahIM diyaa| kAraNa, mAyA-moha-parityAgakArI kisI viSaya ke sambandha meM bicAra nahIM krte| (zloka 134-139) yadyapi prabhu kUcha nahIM bole phira bhI hamAre ye hI saba kucha haiM yaha socakara ve unakI sevA karane lage / prabhu kI nikaTastha bhUmi dhUla rahita rahe isalie ve sarovara se kamala-patra meM jala lAkara unake Asa-pAsa kI bhUmi kA siMcana karane lge| ve dharma cakravartI bhagavAn ke sammukha nitya aise phUla lAkara rakhane lage jina para sugandha ke matavAle bhramara gUjate rahate the| jisa prakAra sUrya aura candra rAtadina meruparvata kI sevA karate haiM usI prakAra hAtha meM talavAra lekara ve unakI sevA meM khar3e rahate aura subaha-sAMjha dopahara meM karabaddha hokara praNAma karate hue prArthanA karate-'he prabhu, hameM rAjya do| Apa hI hamAre ekamAtra svAmI haiN|' (zloka 140-144) eka dina nAgakumAra devoM ke adhipati zraddhAzIla dharaNendra prabhu ke caraNoM kI vandanA karane aae| ve bAlakoM-se sarala donoM rAjaputroM ko prabhu se rAjyalakSmI ke lie prArthanA aura unakI sevA karate hue dekhakara Azcaryacakita ho ge| gharaNendra ne amRta se madhura zabdoM meM unase pUchA- 'tuma loga kauna ho ? bhagavAn se tuma kyA prArthanA karate ho ? jaba eka varSa taka prabhu ne sabako manovAMchita dAna diyA taba tuma kahAM the? isa samaya ye mamatArahita, parigraharahita haiM / ye to apane zarIra taka kI mamatA se rahita aura rAga-dveSa se mukta ho gae hai|' (zloka 145-194) dharaNendra ko prabhu kI sevA karane vAlA jAnakara nami-vinami Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] ne sAdara unheM kahA-'ye hamAre svAmI haiN| hama inake sevaka haiN| inhoMne hameM dUra deza bheja kara samasta rAjya bharatAdi putroM meM vitarita kara diyaa| yadyapi inhoMne saba kucha de diyA hai phira bhI ye hameM rAjya deMge aisA hamArA vizvAsa hai| sevaka ko to kevala sevA karanA ucita hai| prabhu ke pAsa kucha hai yA nahIM yaha cintana usake lie prayojanIya nahIM hai| (zloka 150-152) dharaNendra bole-'tuma loga bharata ke pAsa jAkara prArthanA karo / prabhu ke putra hone ke kAraNa ve prabhu ke jaise hI haiN|' (zloka 153) ve bole-'nikhila bhavana ke prabhu ko prApta karane ke pazcAt aba unake sivAya hama kisI ko prabhu nahIM mAneMge / kyA kabhI kalpavRkSa ko prApta kara koI kaNTaka vRkSa ke pAsa jAtA hai ? hama paramezvara ko chor3akara anya se prArthanA nahIM kreNge| cAtaka pakSI kyA megha ke atirikta kisI anya se prArthanA karatA hai ? bharatAdi kA kalyANa ho / Apa kyoM usake lie cintita ho rahe haiM ? hamAre prabhu jo kucha de sakege ve deMge, dUsaroM ko isase kyA matalaba ? ___(zloka 145-156) unake aise yuktiyukta vacanoM ko sunakara nAgarAja bahuta prasanna he| ve bole- 'maiM pAtAlapati dharaNendra, ina prabhu kA sevaka huuN| maiM tumhArA abhinandana karatA huuN| tuma loga mahAbhAgyavAn aura satyavAn bhI ho| tabhI to tumhArI yaha dRr3ha pratijJA hai ki yahI ekamAtra sevA karane yogya hai anya nahIM / nikhila bhuvana ke prabhu kI sevA karane se rAjyalakSmI to rajjuvaddha kara khIMcakara lAne kI bhAMti sevaka ke nikaTa svataH hI upasthita ho jAtI hai| ina mahAtmA ke sevaka ke lie vaitADhaya parvata vAsakArI vidyAdharoM kA Adhipatya to karatalagata phala kI bhAMti anAyAsa hI labhya hai| ina prabhu kI sevA karane para hI bhuvanAdhipati kI sampatti bhI pairoM tale par3e hue vaibhava kI taraha saralatA se prApta ho jAtI hai| inakI sevA karane vAloM ko vyantara indra kI lakSmo bhI vazIbhUta hokara isa prakAra namaskAra karatI hai jisa prakAra indrajAla se vazIbhUta hokara koI strI karatI hai| jo bhAgyazAlI ina prabhu kI sevA karatI hai use svayaM vara-vadhU kI taraha jyotiSkAdhipati kI lakSmI varaNa karatI hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [145 jisa prakAra basanta Rtu dvArA vividha prakAra ke puSpoM kI vRddhi hotI hai usI prakAra inakI sevA karane vAloM ko indra kI sampatti prApta hotI hai / mukti kI choTI bahana ahamindra kI lakSmI bhI inakI sevA karane vAle ko tatkAla prApta hotI hai| ina jagatpati kI sevA karane vAle ko to mRtyu rahita Anandamaya mokSa pada bhI prApta hotA hai / adhika kyA kahUM, inako sevA karane se ihaloka meM inhIM kI bhAMti tribhuvana kA prAdhipatya aura paraloka meM siddha gati taka prApta hotI hai| maiM inhIM prabhu kA dAsa hU~ aura tuma loga bhI inake kiMkara ho / ataH prabhu kI sevA ke phalasvarUpa maiM tumheM vidyAdharoM kA aizvarya dAna karatA huuN| yaha bAta smaraNa rakhanA yaha rAjya tumheM prabhu kI sevA ke kAraNa hI prApta huA hai| pRthvI para aruNodaya sUrya ke dvArA hI hotA hai| tatpazcAt dharaNendra ne unheM gaurI prajJapti prAdi ar3atAlisa hajAra vidyAe~ jo ki par3hane mAtra se siddha hotI haiM pradAna kI aura bole- 'vaitADhya parvata para jAgo aura vahA~ donoM ora nagara sthApita kara akSaya rAjya kro|' | (zloka 157-171) taba unhoMne bhagavAn ko namaskAra kiyA aura vidyAbala se puSpaka vimAna kI saracanA kara nAgarAja sahita usameM baiThakara vahA~ se prasthAna kiyaa| sarvaprathama ve apane pitA kaccha-mahAkaccha ke pAsa gae aura svAmI sevA ke phalasvarUpa vRkSa-phala-sI navIna sampatti kA jo lAbha huprA vaha variNata kiyaa| phira bharata ke nikaTa jAkara apane vaibhava kI kathA sunaaii| kAraNa abhimAnI puruSa ke mAna kI siddhi apanI vaibhavazAlI sthiti ko batAne se hI saphala hotI hai| phira ve svajana-parijana sahita uttama vimAna meM car3hakara vaitADhya parvata para (zloka 172-175) __ vaitADhya parvata ke prAnta bhAga ko lavaNa samudra kI taraMge cUma rahI thiiN| vaha parvata pUrva aura pazcima dizA kA mAnadaNDa-sA pratIta hotA thaa| vaha parvata uttara aura dakSiNa bhArata ke madhya kI mAno sImA-sA thaa| vaha parvata pacAsa yojana vistRta savA chaha yojana pRthvI ke nIce nihita thaa| aura bhU-pRSTha se pA~ca sau yojana U~cA thaa| gaMgA aura sindhu nadI isako vibhAjita kara isa prakAra pravAhita hotI mAno himAlaya apanI donoM bhujAoM ko prasArita kara usakA AliMgana kara rahA hai| ubhaya bharatArddha kI lakSmI ke Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146] nivAsa rUpa usa parvata meM khaNDaprabhA aura tamisrA nAmaka do giri kandarAeM thiiN| calikA se jisa prakAra meru sUrobhita hotA hai usI prakAra zAzvata pratimAoM sahita siddhAyatana se vaha parvata zobhita ho rahA thaa| usa parvata para kaNThAbharaNa tulya vividha ratna-khacita aura devoM kI lIlAsthalI se nau zikhara the| usake bosa yojana Upara dakSiNa aura uttara meM vastra-khaNDa kI bhA~ti vyanta ra devoM kI do nivAsa zreNiyA~ thiiN| pAdamUla se zikhara paryanta raupya kI manohara zilAe~ thIM jinheM dekhakara lagatA nami aura vinami ko ve hAtha ke izAre se bulA rahI haiM / aise parvata para jAkara nami aura vinami ne avataraNa kiyaa| (zloka 176-185) nami rAjA ne jamIna se dasa yojana Upara dakSiNArddha meM 50 nagaroM ko pattana kiyA / yathA-bAhuketu, puNDarIka, hariketu, setuketu, sIriketu, zrI bAha, zrI gaha, lohArgala, arijaya, svargalIlA, vajragala, vajravimoka, mahisArapura, jayapura, sukRtamukhI, caturmukhI, raktA, viraktA, AkhaNDalapura, vilAsayonIpura, aparAjita, kAJcidAma, suvinaya, nabhaHpura, kSemaMkara, sahacihnapura, kusumapurI, saMjayatI, zakrapura, jayantI, vaijayantI, vijayA, kSemaMkarI, candrabhAsapura, ravibhAsapura, saptabhUtalAvAsa,suvicitra, mahAdhapura, citrakUTa, trikUTake, vaizravaNakUTa, zazipura, ravipura, vimukhI vAhinI, sumukhI, nityodyotinI aura zrI rathanupUra cakravAla / (zloka 186-194) kinnara puruSoM ne prathama vahA~ maMgalagAna kiyaa| phira nami ne rathanupUra cakravAla nAmaka sarvottama nagara meM nivAsa kiyaa| vaha nagara saba nagaroM ke madhyavartI thaa| (zloka 195) dharaNendra kI AjJA se vinami ne bhI vaitADhya parvata ke uttarArddha ' meM sATha nagara basAe / unake nAma arjunI, vAruNI, vaira saMhAriNI, kailAzavAruNI, vidyutdvIpa, kilikila, cAru cUr3AmaNi, candrabhUSaNa, vaMzavata, kusumacUla, haMsagarbha, meghaka, zaMkara, lakSmIharmya, cAmara, vimala, asumatkRta, zivamandira, vasumati, sarvasiddhastuta, sarvazatra jaya, ketumAlAMka, indrakAnta, mahAnandana, azoka, vItazoka, vizokaka, sukhAloka, alaka, tilaka, naya stilaka, mandira, kumudakunda, gaganavallabha, yuvatI tilaka, avani tilaka, sagandharva, muktAhAra, animiSa, viSTapa, agnijvAlA, gurujvAlA, zrIniketapura, jayazrI nivAsa, sna Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [147 kuliza, vasiSThAzrama, draviNajaya, sabhadraka, bhadrAzayapura, phenazikhara, gokSIravara zikhara, vairya kSoma zikhara, giri zikhara, dharanI, vAranI, sudarzanapura, durga, durddhara, mAhendra, vijaya, sugandhita sUrata, nAgarapura aura ratnapura | dharaNendra kI AjJA se vinami gagana vallabha nagara meM nivAsa karane lage / yaha nagara samasta nagara ke madhya bhAga meM avasthita thA / (zloka 196-208) vidyAdharoM kI mahAvaibhavazAlinI donoM prora kI nagara zreNiyA~ usI prakAra zobhA pA rahI thIM jaise usake Upara vyantara zreNI kA pratibimba pA rahA thA / unhoMne granya aneka grAma bastI evaM upanagaroM kI sthApanAe~ kIM / sthAna aura yogyatAnusAra unhoMne praura bhI janapadoM ke nirmANa kie| jisa-jisa janapada se lAkara logoM ko vahA~ basAyA gayA unhIM logoM ke nAmAnusAra una janapadoM kA nAma rakhA gayA / samasta nagara meM nami aura vinami ne jisa prakAra zarIra meM hRdaya rahatA hai usI prakAra sabhAtroM meM nAbhi nandana kI mUrtiyA~ sthApita kIM / ( zloka 209 - 212) vidyAdharagaraNa vidyA ke kAraNa unmatta hokara pravinayI na ho jAe~ isalie dharaNendra ne kucha niyama pravartana kie| vidyA ke mada meM ve jinezvara, jaina mandira, caramazarIrI aura kAyotsarga sthita muniyoM kI avamAnanA na kareM / yadi kareMge to AlasyaparAyaNa vyakti kA jisa prakAra lakSmI parityAga kara detI hai usI prakAra vidyAe~ unakA tyAga kara calI jAe~gI / aura jo vidyAdhara kisI pati-patnI kI hatyA kareMge yA kisI strI ke sAtha usakI icchA ke viruddha balAtkAra kareMge to usakI vidyA use usI muhUrta meM tyAga degI / nAgapati ne yaha Adeza ucca svara se una sabako sunAyA aura inako sarvadA pAlanIya batalAkAra ratnoM kI dIvAroM para prazasti kI taraha khudavA diyaa| phira nami aura vinami ko vidhivat rAjA banAkara evaM granya prayojanIya vyavasthA kara ve vahA~ se lauTa gae / (zloka 213-218) I apanI-apanI vidyAtroM ke nAma para vidyAdharagaraNa solaha jAtiyoM meM vibhAjita ho gae / yathA, gaurI vidyA vAle gaureya manu vidyA vAle manuparyaka, gAndhArI vidyA vAle gAndhAra, mAnavI vidyA vAle mAnava, kauzikI pUrva vidyA se kauzikIpUrvaka, bhUmituNDa vidyA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] se bhUmituNDaka, mUlavIrya vidyA se mUlavIryaka, zaMkukA vidyA se zaMkuka, pANDukI vidyA se pANDuka, kAlI vidyA se kAlikeya, khapAkI vidyA se khapAkaka, mAtaMgI vidyA se mAtaMga, pArvatI vidyA se pArvata, vaMza zAlayA vidyA vAle vaMzIlaya, pAMzumUlA vidyA vAle pAMzumUlaka aura vRkSa mUlA vidyA vAle vRkSa - mUlaka kahalAe / inheM bhI do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA / prATha jAti ke vidyAdhara nami ke aura zeSa ATha jAti vAle vinami ke rAjya meM nivAsa karane lage / apanI-apanI jAti meM apane-apane zarIra ko bhA~ti unhoMne eka-eka vidyAdhIzvara devatA kI sthApanA kI / sarvadA bhagavAn RSabha kI pUjA kara dharma kI jisase hAni na ho isa prakAra devatAoM kI hI taraha bhoga upabhoga karane lage mAno nami zraura vinami dUsare zakra aura IzAnendra hI hoM / isa prakAra kabhI jambudvIpa ke parvata zikhara para kAntAoM ke sAtha kor3A karate, kabhI sumeru parvata ke nandana Adi vana meM pavana kI bhA~ti icchApUrvaka prAnanda vihAra karate, kabhI yaha socakara ki zrAvake hone ke kAraNa hI ve isa sampatti ke adhikArI hue haiM nandIzvara Adi tIrthoM meM zAzvata jina pratimAnoM kI pUjA karane jAte / kabhI videhAdi kSetroM meM jAkara arhaM t bhagavAn ke samosaraNa meM prabhu kI amRta vANI kA pAna karate / kabhI hariNa jisa prakAra kAna U~cA kara gAnA sunatA hai usI prakAra cAraNa muniyoM kI dharma dezanA sunate / samyaktva aura akSaya bhaNDAra ke adhikArI ve vidyAdharoM dvArA parivRta hokara artha dharma kAma kI kSati na ho isa prakAra rAjya karane lage / 1 ( zloka 225-233) kaccha aura mahAkaccha Adi rAjA jo ki tapasvI hue the gaMgA nadI ke dakSiNa taTa para mRga kI bhA~ti vanacara bane vicaraNa karane lage / valkalavastra dhAraNa kie hue ve calAyamAna vRkSa se lagate the / ve gRhastha gharoM ke anna ko vamana kiyA huA granna samajha kara kabhI grahaNa nahIM karate / colA aura belA Adi tapasyA karate rahane ke kAraNa unakI deha kA mAMsa sUkha gayA thA ataH unake zuSka zarIra vAyu rahita dhauMkanI kI taraha lagate / pArane ke dina bho ve vRkSa patita parNa aura phala mAtra khAte evaM mana hI mana kara vahIM nivAsa karate / se bhagavAn kA dhyAna ( zloka 234 - 237) Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [149 bhagavAn RSabha mauna dhAraNa kara Arya aura anArya samasta dezoM meM vicaraNa karane lage / eka varSa nirAhAra rahakara prabhu cintana karane lage-tela ke dvArA jisa prakAra dIpa prajvalita rahatA hai, jala ke dvArA vRkSa jIvanta rahatA hai usI prakAra prANI mAtra kA zarIra bhI AhAra ke dvArA hI TikA rahatA hai / ataH sAdhuyoM ko bayAlIsa doSoM se rahita madhukarI vRtti se bhikSA grahaNa kara upayukta samaya meM AhAra grahaNa karanA ucita hai / etadartha vigata dinoM kI bhA~ti aba bhI yadi maiM prahAra graharaNa nahIM karU~gA to merA zarIra Tika sakegA para cAra hajAra sAdhu jisa prakAra prahAra na milane ke kAraNa pIr3ita hokara bhraSTa ho gae usI prakAra anya sAdhu bhI bhraSTa ho jAe~ge / aisA socakara prabhu samasta nagara ke maNDala rUpa gajapura ( hastinApura ) nagara meM bhikSA ke lie agrasara hue| vahA~ bAhubalI ke putra, somaprabha rAjA ke putra zreyAMsa ne svapna dekhA ki cAroM ora se kRSNavarNa bane suvarNagiri ko dugdha bhare ghar3oM se abhiSeka kara unhoMne use ujjvala varNa banA diyA hai / usI dina subuddhi nAmaka zreSThI ne svapna meM dekhA --zreyAMsa kumAra ne sUrya se nirgata sahasra kiraNoM ko punaH sUrya meM saMsthApita kara diyA / pariNAmataH sUrya aura dedIpyamAna ho uThA / somaprabha rAjA ne dekhA - anekoM zatroM ke dvArA ghire hue eka rAjA ne unake putra kI sahAyatA se vijaya prApta kii| tInoM hI apane svapnoM kI bAteM paraspara sunAne lage, kintu svapna kA kAraNa koI nahIM batA skaa| usI svapna kA kAraNa batAne aura phala dene ke lie hI mAno prabhu ne usa dina bhikSA ke lie nagara meM praveza kiyA / nagaravAsiyoM ne eka varSa taka nirAhAra rakhate hue bhI prabhu ko vRSabha gati se sAnanda prAte hue dekhA / ( zloka 238 - 250 ) nagaravAsiyoM ne jyoMhI prabhu ko prAte dekhA ve daur3akara usI prakAra nikaTa gae jisa prakAra loga apane videzAgata bandhu ko Ate dekhakara jAte haiM / unameM se eka ne kahA - 'prabhu, Apa mere ghara padhArane kA anugraha kareM kAraNa basanta Rtu kI bhA~ti bahuta dinoM bAda Apake darzana hue haiM / ' dUsarA bolA - 'he svAmI, snAna kA jala, vilepana telAdi aura paridhAna vastra prastuta hai, grApa snAna kara vastra paridhAna kareM / ' tIsare ne kahA - 'he bhagavAn, mere ghara uttama kezara, kastUrI, karpUra, candana hai unakA vyavahAra kara Apa mujhe kRtArtha kareM / ' cauthA bolA - 'he jagadbhUSaNa, dayA kara Apa mere vastrA - Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] laMkAra ko prApakI deha para dhAraNa kara unheM alaMkRta kareM / ' pA~caveM ne kahA - 'he svAmin grApa mere ghara pdhaareN| Apake zarIra ke anukUla paTTa vastra dhAraNa kara unheM pavitra kareM / ' koI bolA - 'he deva, merI kanyA devAMganA-sI sundara hai Apa use grahaNa kareM / AApake Agamana se hama dhanya ho gae hai / ' anya kisI ne kahA - 'he rAjakuMjara, Apa kyoM paidala cala rahe haiM ? mere usa parvata tulya hAthI para ArohaNa kIjie / ' koI aura bolA- ' sUryAzva ke samAna mere azva ko svIkAra karie | hamArA prAtithya svIkAra na kara grApa kyoM hameM ayogya pratipAdita kara rahe haiM ?" kisI ne kahA - 'isa ratha meM uttama jAti ke prazva jute haiM Apa ise svIkAra kiijie| Apa isa ratha para nahIM car3heMge to yaha kisa kAma AegA ?' koI kahatA - 'he prabhu, ina pake phaloM ko graharaNa krie|' kisI ne kahA - 'he ekAntavatsala, Apa ina tAmbUla patroM ko prasannatApUrvaka grahaNa karie / ' kucha bole prabhu - 'hamane kauna-sA aparAdha kiyA hai| jisake kAraNa Apa na kucha sunate haiM na bolate haiM ?" ( zloka 251-263) isa prakAra loga unase prArthanA karane lage - kintu kisI kI bhI pradatta vastu grahaNa yogya na samajhakara prabhu usI prakAra ghara-ghara vicaraNa karane lage jaise candra eka nakSatra se dUsare nakSatra para bhramaNa karatA / prabhAta ke samaya jisa prakAra pakSiyoM kA kolAhala sunA jAtA hai usI prakAra zreyAMsakumAra ne ghara baiThe hI nagaravAsiyoM kA kolAhala sunA / yaha kolAhala kyoM ho rahA hai yaha jAnane ke lie unhoMne apane granucara ko bhejA / anucara gayA aura samasta vRtAnta vidita kara karabaddha hokara bolA 'rAjAoM kI bhA~ti jinakI pAda-pIThikA ke sammukha apane mukuTa se dharatI sparza karate hue indrAdi devatA dRr3ha bhakti se bhUluNThita hote haiM, sUrya jisa prakAra samasta vastu ko prakAzita karatA hai usI prakAra jinhoMne isa loka para dayA kara AjIvikA ke sAdhana rUpa karmoM kA nirdeza kiyA hai, dIkSA lene kI icchA se jinhoMne bharatAdi aura Apako bhuktAvaziSTa anna kI taraha yaha bhUmi dAna kI hai jinhoMne samasta sAvadaya vastuoMoM kA tyAga kara praSTa karma rUpa mahApaMka ko zuSka karane ke lie grISmakAlIna raudra kI bhA~ti tapa svIkAra kiyA hai, kSudhArta tRSArta ve hI prabhu RSabhadeva mamatvahIna bane Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [151 apane pairoM se bhUmi ko pavitra karate hue vihAra kara rahe haiM / ve na to raudratApa se pAkula hote haiM na chAyA se Anandita / ve to parvata kI bhA~ti donoM meM hI samabhAvI rahate haiN| vajra zarIra kI taraha ve na to zIta se virakta hote haiM na grISma para Asakta / isI taraha ve idharaudhara bhramaNa kara kara rahe haiN| saMsAra rUpI hastI ke lie kezarI tulya prabhu yuga mAtra arthAt cAra hAtha pramANa dRSTi rakhakara kisI cIMTI ko bhI jisase kaSTa na ho isa taraha paga dharate hue calate haiN| Apako AjJA dene meM samartha trilokanAtha Apake pitAmaha saubhAgya se hI yahA~ padhAre haiN| gopAla ke pIche jaise gAe daur3atI haiM usI taraha prabhu ke pIche samasta nagaravAsIgaNa daur3a rahe haiM / yaha unakA hI madhura kolAhala hai|' (zloka 264-276) prabhu ke Agamana kA saMvAda sunate hI yuvarAja zreyAMsa padagamanakAriyoM ko pIche karate hae daur3akara vahA~ ge| yuvarAja ko chatra aura pAdukArahita daur3ate hue dekhakara unakI sabhA ke pAriSadgaNa bhI chatra aura pAdukA kA parityAga kara unake pIche daur3ane lge| drutagati se daur3ate hue yuvarAja zreyAMsa ke karNa kuNDala isa taraha hila rahe the mAno yuvarAja punaH prabhu ke sammukha, bAla krIr3A kara rahe hoN| apane gRhAMgana meM prabhu ko pAte dekha ve una ke caraNa kamaloM para gira par3e aura bhramara bhrama utpannakArI nija kezoM se prabhu ke caraNoM ko mAjita kara diyaa| phira uThakara prabhu ko tIna pradakSiNA dI evaM prAnandAthapUrNa netroM se unake caraNoM meM punaH vandana kiyaa| girate hue azru aise pratIta hote the mAno ve prabhu caraNoM ko dho rahe hoN| phira khar3e hokara ve prabhu ke mukha kamala ko isa taraha dekhane lage jaise cakora pUrNimA ke cA~da ko dekhatA hai| unheM lagA aisA veza maiMne pahale bhI kahIM dekhA hai| aisA socate-socate unheM viveka vRkSa ke vIja kI bhA~ti jAti smaraNa jJAna utpanna ho gyaa| taba unheM jJAta huaA ki pUrva janma meM pUrva videha kSetra meM jaba prabhu vajranAbha nAmaka cakravartI the maiM unakA sArathI thaa| usa janma meM prabhu ke vajrasena nAmaka pitA the| unheM maiMne isI taraha tIrthaGkara cihnayukta dekhA thaa| vajranAbha ne vajrasena tIrthakara se dIkSA grahaNa kii| usa samaya maiM bhI unake sAtha dIkSita ho gayA thaa| usI samaya maiMne vajrasena tIrthaMkara ke mukha se sunA thA ki vajranAbha bharatakhaNDa ke prathama tIrthaMkara hoNge| svayaMprabhAdi janma meM bhI maiM unake sAtha thaa| isa samaya ve mere Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152] prapitAmaha haiM / bhAgyodaya se hI mujhe Aja inake darzana hue haiN| ye prabhu hI to sAkSAt mokSa haiM jo ki isa rUpa meM samasta pRthvI para va mujha para kRpA karane yahA~ pAe haiM / kumAra jaba isa taraha cintana kara rahe the usI samaya koI vyakti pAyA aura bar3I prasannatApUrvaka unheM navIna ikSurasa pUrNa kalaza upahAra rUpa meM die / jAti smaraNa jJAna se nirdoSa bhikSA dene kI vidhi jAnane vAlezreyAMsa. kumAra ne prabhu se prArthanA kI-'he bhagavan, isa kalpanIya ikSarasa ko svIkAra kiijie| tabhI prabhu ne bhI aMjali rUpI hastapAtra unake sammukha phailA die| zreyAMsakumAra ikSurasa bhare una kalazoM se prabhu kI aMjali meM rasa DhAlane lge| prabhu ne apanI aMjali meM bahuta-sA rasa grahaNa kiyA kintu kumAra kA hRdaya utane se santuSTa nahIM huaa| svAmI kI aMjali meM rasa isa taraha sthira huA mAno usakI zikhA AkAza sparza karane ke lie jama gaI ho / tIrthaMkaroM kA to prabhAva ho acintya hotA hai| prabhu ne usa rasa se pAraNA kiyA aura sura-asura manuSyoM ke netroM ne unake darzana rUpI amRta kA pAna kiyA / uso samaya zreyAMsa ke kalyANa ko prasiddha karane vAlI cAraNa rUpa AkAza meM pratidhvani se vRddhi prApta dundubhi jora-jora se bajane lgo| manuSyoM ke netroM sa patita prAnandAzruSoM ke sAtha sAtha devatAgaNa AkAza se ratna varSA karane lge| aisA lagA mAno prabhu ke caraNoM se pavitra pRthvI ko pUjA karane ke lie ve paMcaraMgI puSpoM kI varSA kara rahe hai / samasta phUloM ke samUha se saMcita sugandha-se gandhodaka kI devatAoM ne vRSTi kii| AkAza ko vicitra meghoM se citrita karane ke lie mAno devatA aura manuSya ujjvala vastra Upara kI ora utkSipta karane lge| vaizAkha zuklA tRtIyA ko diyA gayA yaha dAna akSaya huyA aura vaha dina akSaya tRtIyA ke nAma se Aja bhI pracalita hai| saMsAra meM dAna dharma zreyAMsa kumAra se evaM anya samasta vyavahAra bhagavAn RSabhanAtha dvArA prArambha huA / (zloka 276-302) ___ bhagavAn ne pAraNA kiyA isase devatAoM ne jo ratnAdi kI varSA kI use dekhakara nagaravAsI Azcarya cakita ho zreyAMsakumAra ke prAsAda kI ora pAne lge| kaccha aura mahAkaccha Adi kSatriya tapasvI bhI bhagavAn ke AhAra grahaNa kA saMvAda pAkara bahuta prasanna hae aura vahA~ paae| rAjA, gAgarika aura janapadavAsiyo kI deha Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [153 romAMcita ho utthii| ve Anandita hokara zreyAMsakumAra se bole'he kumAra, pApa dhanya haiM, kAraNa, prabhu ne Apa dvArA pradatta ikSurasa grahaNa kiyA; kintu hamane unheM saba kucha denA cAhA phira bhI unhoMne koI bhI vastu grahaNa nahIM kii| saba unheM tRNavat lgaa| ve hama para prasanna nahIM hue| prabhu ne eka varSa paryanta grAma, nagara, prAkara aura araNya meM pravrajana kiyA; lekina hamameM se kisI kA bhI prAtithya svIkAra nahIM kiyA / ataH bhakta hone kA abhimAna rakhane vAle hama saba ko dhikkAra hai| hamAre ghara vizrAma karanA aura hamArA dravya grahaNa karanA to dUra Aja taka unhoMne hameM sambhASita karane. jaisI sAmAnya-sI maryAdA bhI nahIM dii| jinhoMne lakSa-lakSa pUrva taka hamArA pAlana kiyA ve hI prabhu Aja hamAre sAtha aparicita vyakti-sA vyavahAra karate haiN| (zloka 303-310) zreyAMsakumAra bole-'Apa loga isa prakAra kyoM bola rahe haiM ? aba ye pUrva ke parigrahadhArI rAjA nahIM haiM / ye to aba saMsAra bha~vara se bAhara Ane ke lie samasta sAvadha karmoM kA parityAga kara yati bana gae haiN| jo bhogAkAMkSA rakhate haiM ve snAna, vilepana, vasanabhUSaraNa svIkAra karate haiM; kintu rAgahIna prabhu ko una vastuoM se kyA prayojana ? jo kAmAdi ke vazIbhUta hote haiM ve kanyA svIkAra karate haiM ina kAmajIta prabhu ke lie to kAminiyAM pASANa tulya haiN| jinheM bhUmi kI kAmanA hotI hai ve hastI, azva Adi svIkAra karate haiM; kintu saMyama rUpa sAmrAjya ko grahaNa karane vAle prabhu ke lie to ye samasta viSaya dagdha vastra kI bhAMti haiN| jo hiMsaka hote haiM ve sajIva phalAdi grahaNa karate haiM; lekina karuNAmaya prabhu to sabhI jIvoM ko abhayadAna dene vAle haiN| ye to kevala aiSaNIya, kalpanIya aura prAsuka aAhAra hI grahaNa karate haiN| Apa loga yaha saba bAta nahIM jAnate / __ (zloka 311-317) ve bole-he yuvarAja, jo zilpAdi aAja prayukta ho rahe haiM unakA jJAna to prabhu ne hameM pahale hI de diyA isalie unheM saba jAnate haiM; lekina Apane jo kucha batAyA vaha to prabhu ne hameM kabhI nahIM btaayaa| tabhI to hama yaha saba kucha nahIM jAnate; lekina Apa ne kaise jAnA ? Apa yaha kahane meM samartha haiM, kRpayA hameM btlaaie|' (zloka 318-319) Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154] yuvarAja bole- 'grantha par3hane se jaise buddhi utpanna hotI hai usI prakAra prabhu ko dekhane mAtra se mujhe jAti smaraNa jJAna ho gayA / sevaka jisa prakAra prabhu ke sAtha eka grAma se dUsare grAma jAtA hai usI prakAra maiMne bhI prabhu ke sAtha pATha janma vyatIta kie haiN| isa janma ke pUrva dvitIya janma meM videha bhUmi meM prabhu ke pitA vajrasena nAmaka tIrthaMkara the / prabhu ne unase dIkSA grahaNa kI thii| maiMne bhI usI samaya dIkSA grahaNa kara lI thI / usa janma kA smaraNa hone se maiM samasta bAteM jAna sakA hUM / gata rAtri meM maiMne, mere pitA aura subuddhi zreSThI ne jo svapna dekhA thA usakA pratyakSa phala prApta kiyA / maiMne svapna meM kRSNa varNa meru ko dugdha dvArA dhokara ujjvala kiyA thA / usI ke phalasvarUpa tapasyA dvArA dubale bane prabhu ko ikSurasa se pAraNA karavA kara inakI zobhA ko varddhita kiyA hai / mere pitA ne zatru ke sAtha jinheM yuddha karate dekhA ve ye prabhu hI the / prabhu ne mere dvArA karAe gae pAraNe kI sahAyatA se parigraha rUpI zatru ko parAjita kara diyA hai| subuddhi zreSThI ne svapna dekhA thA sUrya maNDala se patita hotI sahasrakiraNoM ko maiMne puna: saMsthApita kara diyA thA jisase sUrya aura adhika jAjvalyamAna ho gayA / prabhu sUrya ke hI samAna haiM / anAhArI rahane para sUrya sA kevala jJAna naSTa ho jAtA / prabhu ko pAraNA karavA kara Aja maiMne inheM kaivalya lAbha ke patha para saMsthApita kara diyA hai / isase bhagavAn aura pradIpta ho uThe haiM / ' zreyAMsa ke kathana ko sunakara sabhI ne unheM dhanya-dhanya kahA aura apane-apane ghara ko lauTa gae / ( zloka 320-329) I zreyAMsa ke ghara pAraNA kara prabhu vahAM se anyatra vihAra kara gae / kAraNa, chadmastha tIrthaMkara eka sthAna para kabhI nahIM rahate / bhagavAn ne jisa sthAna para pAranA kiyA use koI ullaMghana na kare isalie vahAM zreyAMsakumAra ne eka ratnamaya pIThikA banavA dI aura usa ratnamaya pIThikA ko sAkSAt prabhu ke caraNa samajhakara bhaktibhAva se unakI trikAla vandanA pUjA karane lage / yadi loga pUchate - 'kyA hai' to ve uttara dete--'yaha grAdikarttA kA maNDala hai |' tatpazcAt prabhu jahAM-jahAM bhikSA grahaNa karate vahAM-vahAM aisI pIThikAe~ prastuta karavAte / isI se kramaza: 'prAditya pITha' upAsanA pracalita ho gaI / ( zloka 330-334) 1 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [155 ku'jara jisa prakAra nikuja meM praveza karatA hai usI prakAra eka bAra prabhu sandhyA ke samaya bAhubalI ke rAjya meM takSazilA ke nikaTa Ae aura nagara ke bAhara eka upavana meM kAyotsarga dhyAna meM sthita ho ge| udyAnapAla ne yaha saMvAda bAhabalI ko diyA / usI kSaraNa bAhubalI ne nagara ke rakSakoM ko Adeza diyA-hATa-bATa grAdi ko sajAkara nagara ko susajjita kro| isa AjJA ke prApta hote hI nagara ke sthAna-sthAna para kadalI vRkSa kI toraNa mAlA taiyAra kI gii| jisase laTakate hue kele pathacAriyoM ke mukuToM ko sparza karane lage / bhagavAn ke darzanoM ko mAno devatAgaraNa Ae hoM isa prakAra pratyeka rAja-patha para, ratnapAtroM se alaMkRta maMca nirmita kie ge| havA meM ur3atI huI ucca patAkAoM kI zreNI se vaha nagara esA lagatA thA mAno vaha sahasrahasta banakara nRtya kara rahA hai| cAroM prora navIna kukuma jala kA chir3akAva kara dene ke kAraNa aisA lagatA jaise samasta nagara kI miTTI ne maMgala aMgarAga lagAyA hai| bhagavAn ke darzana karane kI utkaNThA rUpa candradarzana se samasta nagara kumuda khaNDa kI bhAMti vikasita ho utthaa| arthAt kisI ko bhI usa rAta nIMda nahIM aaii| subaha hI prabhudarzana se nija aAtmA aura janagaNa ko pavitra karUgA aisI icchA vAle bAhubalI kI vaha rAtri samApta hokara saverA hote hI pratimAsthiti samApta kara pavana kI bhAMti prabhu anyatra prasthAna kara ge| (zloka 335-344) jaise hI prabhAta hA bAhubalI upavana kI aora jAne ke lie prastuta hue| usI samaya sUrya kI bhAMti bar3e-bar3e mukuTadhArI-maNDalezvara aura samAdhAna ke mandira tulya sAkSAt zarIradhArI arthazAstra ke zukrAdi samAna aneka mantrIgaNa vahAM bAhubalI kI sevA meM upasthita the| guptapakSa garur3a tulya jagat ko ullaMghana karane vAle vegadhArI lakSa-lakSa azva zreNiyoM se vaha sthAna suzobhita huaa| dIrghakAya bahuta se aise hAthI bhI vahAM upasthita the jinake mastaka se madajala pravAhita ho rahA thaa| unheM dekhakara lagatA thA mAno pRthvI kI dhUla ko zAnta karane ke lie prasravaNayukta mahAgiri vahAM upasthita huA hai| pAtAla kanyA-sI sundara asUryampazyA basantazrI Adi anta:pura kI lalanAeM prastuta hokara unake cAroM ora khar3I thiiN| unake donoM ora cAmaradhAriNI ramaNiyAM khar3I thIM jisase ve rAjahaMsa yukta gaMgA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [156 yamunA dvArA sevita prayAga-se pratibhAsita ho rahe the| unake mastaka para zveta chatra thaa| isase ve aise zobhita ho rahe the jaise arddharAtri meM candramA ke dvArA parvata suzobhita hote haiM / devanandI nAmaka char3IdAra Age calakara jisa prakAra indra ko patha dikhalAte haiM usI prakAra suvarNa char3I hAtha meM lie pratihAra unake Age-Age calate-calate patha dikhA rahe the| ratnAbharaNa bhUSita zrIdevI ke putra tulya zreSThIgaNa azva para ArohaNa kara unakA anugamana karana ke lie prastuta ho rahe the aura parvata zilA para jisa prakAra taruNa siMha baiThA rahatA hai usI prakAra bhadrajAtIya zreSTha hastI para indratulya rAjA bAhubalI upavezita hue| parvatamAlA jisa prakAra zikhara se suzobhita hotI hai usI prakAra taraMgita kAntimaya ratnajar3ita mukuTa se ve zobhita ho rahe the| bAhubalI ne kAnoM meM motI ke kuNDala dhAraNa kie the| unheM dekhakara lagatA mAno unakI mukha zobhA dvArA parAjita donoM candra unakI sevA meM upasthita hue haiN| lakSmI ke mandira tulya hRdaya para unhoMne sthUla muktAmaNimaya hAra pahana rakhe the| ve hAra mandira kI argalA se lagate the| bhujAoM meM unhoMne do uttama suvarNa bAjUbaMda dhAraNa kara rakhe the| dekhakara lagatA thA bAhurUpI vRkSa ko bAjUbaMda rUpI latA ne veSTita kara aura dRr3ha banA diyA hai| unakI kalAI meM muktAmariNa ke kar3e the| ve dekhane meM lAvaNyarUpI saritA ke phena puja-se lagate the| nija kAnti se AkAza pAlokitakArI do aMgUThiyA~ unhoMne apanI aMguliyoM meM pahana rakhI thiiN| ve a~gUThiyA~ usI taraha suzobhita ho rahI thIM jisa taraha sarpa ke mastaka para do vRhada maNiyA~ zobhita hotI haiN| (zloka 345-360) unhoMne zarIra para mahIna zveta vastra dhAraNa kara rakhe the; kiMtu zarIra meM kie hue candana lepa ke kAraNa yaha rahasya koI nahIM jAna skaa| pUrNimA kA candra jisa taraha cA~danI ko dhAraNa karatA hai vaisA hI gaMgA taraMga se spardhA lene vAlA sundara uttarIya unhoMne dhAraNa kara rakhA thaa| nikaTastha vibhinna taraha kI dhAtumaya bhUmi se jisa taraha parvata suzobhita hotA hai usI taraha vibhinna raMga ke sundara pahane hue vastroM meM ve suzobhita ho rahe the| lakSmI ko AkarSita karane ke lie lIlAyita zastra rUpa vajra ve mahAbAhu apane hAthoM meM bAra-bAra ghumA rahe the| isa bhA~ti rAjA bAhubalI utsava sahita Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [157 prabhu ke pAvana caraNoM se pavitra usa upavana ke nikaTa phuNce| (zloka 361-365) AkAza se jisa taraha garur3a utaratA hai usI taraha ve hAthI se utare aura chatrAdi rAjacihna kA parityAga kara usI upavana meM praveza kiyaa| vahAM unhoMne candra rahita AkAza-sA aura amRta rahita sudhA kuNDa-sA prabhuhIna udyAna ko dekhaa| prabhu darzana ke utkRSTa abhilASI bAhubalI ne udyAnapAlaka ko pUchA-'dRSTi ko Ananda pradAnakArI prabhu kahA~ hai ?' usane pratyuttara diyA-ve rAtri kI bhA~ti hI anyatra cale ge| jaise hI mujhe yaha bAta mAlUma huI maiM Apako sUcanA dene jA rahA thA ki Apa svayaM hI pA ge|' (zloka 366-369) yaha sunakara takSazilA ke rAjA bAhubalI cibuka para hAtha rakha kara azrupUrNa nayanoM evaM du:khAta hRdaya se vicArane lage-'hAya, Aja saparivAra prabhu pUjA karane kI jo icchA thI vaha Usara bhUmi meM bIja vapana kI taraha vyartha ho gii| jana-sAdhAraNa para anugraha karane kI icchA se maiMne yahAM Ane meM vilamba kiyA usake lie mujhe dhikkAra hai ! prabhu ko nahIM dekhane ke kAraNa mere lie yaha prabhAta bhI aprabhAta hai, sUrya bhI asUrya hai, netra bhI anetra hai| hAya, tribhuvanapati rAtri meM yahAM pratimA dhAraNa kara avasthita the aura maiM nirlajja bAhubalI svaprAsAda meM ArAma se so rahA thA / ' (zloka 370-375) ___ isa prakAra bAhubalI ko cintita dekhakara unake zoka rUpI zalya ko niHzalya karane ke lie unake mukhya mantrI madhura vANI se bole-'he deva, Apa kyoM cintA kara rahe haiM ki yahAM Akara bhI maiM prabhu ko dekha nahIM skaa| kAraNa, ve prabhu to sarvadA Apake hRdaya meM pratiSThita rahate haiM aura yahAM unake caraNoM ke vajra, akuza, kamala, dhvaja aura mIna ke cihna dekhakara socie Apa unheM bhAvadRSTi se dekha pA rahe haiN|' (zloka 376-378) mukhya mantrI kI bAta sunakara antaHpura aura parivAra sahita sunandA putra bAhubalI ne una caraNa-cihnoM kI vandanA kii| ina caraNacihna ko koI ullaMghana na kare isalie una caraNacihnoM para eka ratnamaya dharma cakra sthApita kiyaa| pATha yojana dIrgha, cAra yojana ucca aura eka hajAra aroM se yukta vaha dharmacakra isa bhAMti Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ] suzobhita ho rahA thA mAno vaha pUrNa sUryabimba hai / devatAoM ke lie bhI jisakA nirmANa karanA kaThina thA aise dharmacakra ko bAhubalI ne prabhu ke atizaya se nirmita hote dekhA / samasta sthAnoM se lAe gae puSpoM se bAhubalI ne usa dharmacakra kI pUjA kI / isase mana meM huA jaise vahAM phUloM kA parvata hai / nandIzvara dvIpa meM indra jisa prakAra aSTAhnikA mahotsava karate haiM isa prakAra mahotsava kiyaa| phira dharmacakra kI pUjA aura dharmacakra kI rakSA ke lie rAjapuruSoM ko sadA vahAM rahane kA Adeza dekara punaH dharmacakra kI vandanA kI aura nagara kI ora lauTa gae / ( zloka 379 - 385) isa prakAra svatantratApUrvaka praskhalita gati se pravrajanakArI nAnA prakAra kI tapasyA meM niSThAvAna vibhinna prakAra ke grabhigrahazIla mauna vratAvalambI yavanAdi mleccha deza ke nivAsI nAya ko darzana mAtra se bhadra banAne meM samartha upasarga aura pariSaha sahana karane meM gravyAkula prabhu ne eka hajAra varSa eka dina kI bhAMti vyatIta kiyA / ( zloka 386-388 ) kramazaH pravrajana karate-karate prabhu mahAnagarI ayodhyA ke purimatAla nAmaka zAkhAnagara meM aae| usake uttara ko prora sthita dvitIya nandanavana ke samAna zakaTamukha nAmaka udyAna meM prabhu ne praveza kiyA / aSTama tapa kara pratimAdhArI prabhu ne apramatta nAmaka saptama guNasthAna meM prArohaNa kiyaa| phira apUrvakaraNa nAmaka guNasthAna meM zrArUr3ha hokara savicAra pRthaktva vitarka nAmaka zukla dhyAna kI prathama zreNI prApta kI / tatpazcAt anivRtti nAmaka navama aura sUkSma saMparAya nAmaka dazama guraNasthAna se hote hue kSaraNamAtra meM kSINakaSAya avasthA ko prApta kiyaa| phira dhyAna dvArA pala bhara meM cUrNIkRta lobha naSTa kara rIThe ke jala kI taraha upazAnta kaSAyI bane / isake bAda aikyazruta vicAra nAmaka zukla dhyAna kI dvitIya zreNI pAkara 1 antima kSaNa meM kSINamoha nAmaka dvAdaza guNasthAna para car3ha gae / isase prabhu ke samasta ghAtI karma kSaya ho ge| isa prakAra vrata grahaNa karane ke eka hajAra varSa pazcAt phAlguna mAsa ke kRSNa pakSa kI ekAdazI ke dina candra jaba uttarASAr3hA nakSatra para AyA taba subaha ke samaya prabhu ko trikAla viSayaka kevala jJAna prApta huA / isa jJAna se saMsAra ke samasta viSaya karAmalakavat jAne jAte haiM / usa samaya Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [159 sabhI dizAeM prasanna ho utthiiN| sukhada pavana pravAhita hone lgaa| yahAM taka ki nAraka prANiyoM ne bhI eka kSaNa ke lie sukha kI anubhUti kii| (zloka 389-398) ___ isI samaya sarva indroM ke aAsana kampAyamAna hone lage mAno ve svAmI kA kevala jJAna prApti utsava karane ke lie unheM udbodhita kara rahe hoN| samasta devalokoM meM madhura zabdakArI ghaNTe bajane lage mAno ve apane-apane devaloka ke devatAoM kA AhvAna karane kA kArya kara rahe hoM / prabhu caraNoM meM upasthita hone kI icchA vAle saudharmendra ke cintana karate hI airAvata nAmaka deva gaja rUpa dhAraNa kara usI muharta meM vahAM paayaa| usane apane zarIra ko eka lAkha yojana vistRta kiyaa| vaha aisA laga rahA thA mAno prabhu ke darzanoM kA icchuka calatA huaA meru parvata ho| apane zarIra kI himakhaNDa sI kAnti se vaha hastI cAroM ora candana kA lepa karatA. sA pratIta ho rahA thA / apane gaNDasthala se jharate hue madajala se vaha mAno svarga kI kuTTima bhUmi ko kastUrI samUha se aMkita kara rahA thaa| usake donoM kAna paMkhoM kI taraha hila rahe the mAno apane gaNDasthala se pravAhita mada jala kI sugandha se andha bhramara samUha ko ve nivArita kara rahe the / nija kumbhasthala kI dIpti se vaha bAla sUrya ko parAjita kara rahA thaa| kramazaH golAkAra aura puSTa sUDa se vaha nAgarAja kA anukaraNa kara rahA thaa| usake netra aura dAMta madhu-sI kAnti sampanna the| usakA galA bherI kI taraha gola aura sundara thA / zarIra kA madhya bhAga vizAla thaa| pITha thI pratyaMcA para Aropita dhanuSa-sI vakra / udara thA kRsh| (zloka 399-408) __ vaha candramaNDala-se nakhamaNDala se suzobhita thaa| usakA niHzvAsa thA dIrgha aura sugandhita / usakA karAMgula dIrgha aura dolAyamAna thaa| usake proSTha, guhya indriya aura pUcha bahuta bar3I thii| donoM ora sthita sUrya aura candra se jisa prakAra meru parvata aMkita hotA hai usI prakAra donoM ora dolAyamAna do ghaNToM se vaha aMkita thA / usake donoM ora kI rassI deva vRkSa ke puSpoM se guthI huI thii| grAThoM diga-lakSmiyoM kI vibhrama bhUmi ho aise svarNa patroM se sajjita usake ATha lalATa aura mukha zobhita ho rahe the| vRhad parvata ke zikhara tulya dRr3ha kucha vakra pATha-pATha dA~ta usake pratyeka mukha meM zobhA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] pA rahe the| usake pratyeka dAMta para madhura aura svaccha jala kI ekaeka puSkariNI thii| ve varSadhara parvata ke sarovara se zobhita the / pratyeka puSkariNI meM ATha-pATha kamala the| unheM dekhakara lagatA jaise jala deviyAM jala se muha nikAla rahI hoN| pratyeka kamala meM AThaATha paMkhuDIdala the| ve saba krIr3Arata devAMganAoM ke vizrAma karane ke lie nirmita dvIpa se lagate the| paMkhur3iyoM para cAra prakAra ke abhinaya yukta pRthak-pRthak ATha nATaka abhinIta ho rahe the| pratyeka nATaka meM kalanAdI jharane se battIsa pAtra the| (zloka 409-417) isa prakAra uttama gajendra para indra saparivAra sAmane vAle prAsana para baiTha ge| hastI ke kumbhasthala se unake nAsikA taka Dhaka gii| hastI indra ko saparivAra lie vahAM se ravAnA hue| aisA lagA mAno samagra saudharma devaloka jaise ur3A calA jA rahA thaa| kramazaH nija zarIra ko choTA karatA huA pAlaka vimAna kI taraha vaha hastI kSaNa mAtra meM usa udyAna meM jA upasthita huA jise bhagavAna ne pavitra kiyA thaa| anyAnya acyUtAdi indra bhI 'maiM pahale pahu~ca' isa taraha socate-socate devatAoM sahita atizIghra vahAM A pahu~ce / __ zloka 418-421) usI samaya vAyukumAra devatAoM ne AbhijAtya parityAga kara samavasaraNa ke lie eka yojana pRthvI pariSkRta kii| meSakumAra devatAoM ne jamIna para sugandhita jala kI varSA kii| aisA lagA mAno prabhu ke Agamana kI bAta sunakara pRthvI sugandhita azrujala se dhUpa aura arghya utkSipta kara rahI hai| vyantara devatAoM ne bhakti sahita apanI prAtmA ke anurUpa ucca kiraNa yukta suvarNa mANikya aura ratnoM kI pIThikA nirmita kii| usa para aise paMcaragI sugandhayukta puSpa bichA die jinake DaNThala nIce kI ora the| unheM dekhakara lagatA ye jamIna meM hI uge haiN| cAroM ora suvarNa, ratna eva mAriNakya ke toraNa bnaae| ye unake kaNThahAra se lagate the| vahAM sthApita ratnAdi nirmita puttalikAoM se nirgata pratibimba anya puttalikAoM para isa taraha par3a rahA thA lagA mAno sakhiyAM eka dUsare kA paraspara AliMgana kara rahI haiN| snigdha nIlamaNi racita makara kA citra vinaSTa kAmadeva ke lakSaNa makara kA bhrama utpanna kara rahA thaa| vahAM zveta chatra isa taraha zobhA pA rahA thA mAno bhagavAna ke kevala jJAna Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [161 se utpanna dika samUhoM kA prasanna hAsya ho| dhvajAe Andolita ho rahI thiiN| unheM dekhakara lagatA jaise pRthvI mahAnaMda meM nRtya karane ke lie hasta uttolita kara rahI hai| toraNoM ke nIce svastikAdi aSTamaMgala citra aMkita kie gae the| ve pUjA kI vedI-se lagate the| vaimAnika devoM ne samavasaraNa ke Upara kA prathama prAkAra ratnoM se nirmita kiyaa| vaha prAkAra aisA lagatA thA mAno ratnagiri kI ratna mekhalA vahAM lAkara sthApita kara dI ho| usa prAkAra ke Upara maNi nirmita kagUroM se nikalatA huA kiraNa-jAla AkAza ko vicitra raMgoM ke vastroM meM pariNata kara rahA thaa| (zloka 422-433) madhya meM jyotiSka devatAoM ne sUvarNamaya dvitIya prAkAra kI racanA kii| vaha prAkAra unake jyotirmaya deha piNDa-sA laga rahA thaa| usa prAkAra para bhI ratnoM ke kaMgUre devoM ne nirmita kie| ve aise laga rahe the mAno deva aura asura nAriyoM ke mukha dekhane ke darpaNa hoN| bhavanapati devatAoM ne bahirmArga meM rajatamaya prAkAra kA nirmANa kiyaa| use dekhakara lagA jaise bhakti ke lie vaitADhya parvata maNDalA. kRti bana rahA hai| usa prAkAra para svarNamaya kaMgUroM kA nirmANa kiyaa| ve devatAoM ke sarovara meM prasphuTita svarNakamala-se laga rahe the| una tIna prAkAroM se yukta bhUmi, bhavanapati, jyotiSka aura vaimAnika devatAoM kI lakSmI mAno eka golAkRta kuNDala meM zobhita ho rahI ho aisI pratIta hotI thii| patAkA zobhita mariNamaya toraNa aise lagate the mAno svakiraNoM se bhinna patAkAe~ aAndolita kara rahe haiN| pratyeka prAkAra ke cAra-cAra dvAra the| ve caturvidha dharma kI krIr3A karane ke nimitta bane alinda se laga rahe the| pratyeka dvAra ke nikaTa vyantara devatAoM dvArA rakSita dhUpadAna se indranIlamaNi ke stambha kI taraha dhUmarekhA vistRta kara rahe the| (zloka 434-441) usa samavasaraNa ke pratyeka dvAra ke nikaTa prAkAra se cAra patha aura madhya meM svarNa kamala sarovara nirmita kie gae the / dvitIya prAkAra ke IzAna koNa meM prabhu ke vizrAma ke lie vedikA-sA eka devachanda nirmita kiyA gayA thaa| bhItara ke prathama prAkAra ke pUrva dvAra para donoM ora sone-sI kAnti vAle do vaimAnika deva dvArapAla bane khar3e the / dakSiNa dvAra ke donoM ora mAno eka dUsare ke pratibimba hoM aise ujjvala do vyantara dvArapAla bane the| pazcima dvAra para Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] saMdhyA ke samaya candra-sUrya jaise Amane-sAmane hote haiM usI taraha raktavaNe do jyotiSka devatA dvArapAla bane the| uttarI dvAra para unnata megha se kRSNavarNa do bhavanapati deva donoM ora dvArapAla banakara sthita the| (zloka 442-445) dvitIya prAkAra ke cAroM dvAroM ke donoM ora kramaza: abhayapAza, aMkuza aura mudgala dhAraNa kara zvetamaNi, zoraNamaNi, svarNamariNa aura nIlamaNi ke sadRza kAnti sampanna aura jaisA ki Upara kahA gayA hai usI prakAra cAra nikAyoM kI jayA, vijayA, ajitA, aparAjitA nAmaka do-do deviyAM pratihAriyoM kI bhAMti khar3I thiiN| (zloka 448-449) zeSa bAhara ke prAkAra ke cAroM daravAjoM para tumbarUdhArI, khaTvAMgadhArI, namuNDamAlI aura jaTAmukuTadhArI nAmaka cAra deva pratihAriyoM ke rUpa meM khar3e the| (zloka 450) samavasaraNa ke madhya meM tIna koza dIrgha caityavRkSa vyanta ra devoM ne sthApita kiyA jo ki tIna ratnoM (jJAna, darzana, cAritra) ke udaya se laga rahe the| usa vRkSa ke nIce vividha ratnoM kI eka pIThikA nirmita kI aura usI pIThikA ke Upara anupama mariNayoM kA chandaka sthApita kiyaa| chandaka ke madhya pUrva dizA kI ora lakSmI ke sAra rUpa se pAdapITha sahita ratna siMhAsana sthApita kiyA aura usa siMhAsana ke Upara tIna loka ke svAmitva ke cihna rUpa tIna chatra zobhita the| siMhAsana ke donoM ora do yakSa ca~vara lie khar3e the| ca~vara aise laga rahe the mAno hRdaya meM samasta bhakti dhAraNa na kara sakane ke kAraNa vaha bAhara nikala AI hai evaM donoM ca~vara usake samUha hai / samavasaraNa ke cAroM dvAra para alaukika kAntimaya dharmacakra svarNa kamala para rakhA huA thaa| anya jo kucha karaNIya thA vyantara devatAoM ne ve samasta kArya kie / kAraNa, sAdhAraNataH samavasaraNa ke adhikArI vahI hote haiM / (zloka 451-457) __ prabhAta ke samaya cAra nikAya ke koTi-koTi devatAoM ke sAtha prabhu samavasaraNa meM praveza karane cle| usa samaya devatAgaNa hajAra-hajAra paMkhur3iyoM vAle nau svarNa kamala banAkara prabhu ke sammukha rakhane lge| unameM do para prabhu caraNa rakhane lage aura deva jaise hI prabhu ke caraNa agravartI kamala para par3ate vaise hI pIche ke kamala Age Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [163 rakha dete| jagatpati ne pUrva dvAra se samavasaraNa meM praveza kara caitya vRkSa kI pradakSiNA dii| phira tIrtha ko namaskAra kara sUrya jaise pUrvAMcala para ArUr3ha hotA hai usI prakAra jagat ke moha rUpI andhakAra ko naSTa karane ke lie pUrvAbhimukhI siMhAsana para ArUr3ha hue| usa samaya vyantara devatAyoM ne anya tIna dizAoM meM siMhAsana para prabhu kI ratnamaya tIna pratimAeM sthApita kii| yadyapi devatAgaNa prabhu ke aMguSTha kI pratikRti bhI yathAyogya banAne meM samartha nahIM the phira bhI prabhu ke pratApa se prabhu kI pratimA yathAyogya nirmita ho gaI / prabhu ke mastaka ke cAroM ora bhAmaNDala prakaTa huaa| usa maNDala kI dyuti ke sammukha sUryamaNDala kI dyuti khadyota-sI lagane lago / meghasI gambhIra zabdakArI deva-dundubhi bajane lgii| usakI pratidhvani se cAroM dizAe~ zabdAyamAna ho gii| prabhu ke nikaTa eka ratnamaya dhvajA thii| vaha aisI suzobhita ho rahI thI mAno dharma pRthvI ke ye hI ekamAtra prabhu haiM aisA saMketa karane ke lie apanA eka hAtha uttolita kara rahI hai| (zloka 458-467) phira vimAnapati devoM kI deviyAM pUrva dvAra se paaii| ve unheM tIna pradakSiNA dekara tIrtha aura tIrthaGkara ko namaskAra kara prathama prAkAra meM sAdhu-sAdhviyoM ke lie sthAna rakhakara apane sthAna ke agnikoNa meM khar3I ho gii| bhuvanapati jyotiSka aura vyantara devoM kI deviyAM dakSiNa dvAra se praveza kara aura pUrva vidhi kA pAlana kara kramazaH vimAnapati devoM kI bhAMti naiRtya koNa meM jAkara khar3I ho gaI / bhavanapati, jyotiSka aura vyatara devatAgaNa pazcima dizA ke dvAra se praveza kara upayukta vidhi kA pAlana kara vAyavya koNa meM jAkara baiTha ge| vaimAnika deva aura manuSya strI-puruSa uttara dizA ke dvAra se praveza kara pUrva vidhi ke anusAra IzAna koNa meM jAkara baiTha ge| vahAM pahale Ane vAle alpaRddhi sampanna, pIche Ane vAle Rddhi sampanna ko namaskAra karate aura pIche Ane vAle Age vAle ko namaskAra karake Age cale jAte / prabhu samavasaraNa meM kisI kA bhI grAnA niSedha nahIM thaa| vahAM vikathA nahIM thI, virodhiyoM ke madhya virodha nahIM thA aura kisI kA bhaya nahIM thaa| dvitIya prAkAra meM tiryaMca prANa Akara baiTha gae aura tRtIya prAkAra meM sabake vAhana raha gae / tRtIya prAkAra ke bahirdeza meM tiryaMca, manuSya aura devatA Ate Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] jAte dikhAI par3a rahe the| (zloka 468-476) isa prakAra samavasaraNa racita hone ke pazcAt saudharma kalpa ke indra hAtha jor3akara prabhu ko namaskAra kara romAMcita bane isa prakAra stuti karane lage : 'he svAmI, kahAM Apa guNoM ke parvata, kahAM maiM buddhi kA daridra, phira bhI Apa kI bhakti ne mujhe atyanta vAcAla banA diyA hai ataH maiM ApakI stuti karatA huuN| he jagatpati, jisa prakAra ratnoM se ratnAkara zobhita hotA hai usI prakAra aApa ananta jJAna, darzana, vIrya aura prAnanda se zobhita haiN| he deva, isa bharata kSetra meM bahuta dina hue dharma naSTa ho gayA hai| Apa usa dharma rUpI vRkSa ko punaH utpanna karane ke lie bIja sama banie / he prabhu Apake mAhAtmya kI sImA nahIM hai| kAraNa, svasthAna meM rahe hue hI Apa anuttara vimAna ke devatAoM ke sandeha kA nivAraNa kara sakate haiM / mahAn Rddhi sampanna aura kAnti se prakAzamAna ina saba devatAoM ko svarga meM rahane kA jo saubhAgya prApta huA hai vaha to ApakI bhakti kA sAmAnya phala hai|' __ (zloka 477-482) 'mUoM kA grantha adhyayana jisa prakAra duHkha kA kAraNa hotA hai usI prakAra jisa manuSya ke mana meM ApakI bhakti nahIM usakI var3I-bar3I tapasyA bhI kAyakleza kA kAraNa hI banatI hai / he prabhu, stuti karane vAle aura nindA karane vAle donoM para hI Apa samabhAva rakhate haiM; kintu Azcarya yaha hai ki donoM ko zubha aura azubha phala pRthaka-pRthak milatA hai / he prabho, maiM svarga kI lakSmI se santuSTa nahIM huuN| isalie maiM prArthanA karatA hUM ki mere hRdaya meM ApakI akSaya aura apAra bhakti ho|' isa prakAra stuti kara punaH namaskAra kara indra nara-nArI aura devatAoM ke Age prabhu ke sammukha hAtha jor3akara baiTha gyaa| (zloka 483-486) udhara ayodhyA nagara meM bharata cakravartI subaha hote hI mAtA marudevI ko namaskAra karane ge| apane putra ke viyoga meM rAta-dina rote rahane ke kAraNa unake netroM meM eka vyAdhi ho gaI thii| phalataH unakI dRSTi calI gaI thii| etadartha 'pApakA bar3A pautra Apake caraNoM meM namaskAra karatA hai' aisA kahakara bharata ne unake caraNa vandana kie / svAminI marudevI ne bharata ko AzIrvAda diyaa| phira mAno hRdaya meM zoka vahana nahIM kara pA rahI hoM isa prakAra bolane Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [165 lagIM- 'vatsa, merA putra RSabha mujhe, tumheM, prajAvRnda ko, lakSmI ko evaM rAjya ko tRNavat parityAga kara calA gayA hai taba bhI isa marudevI kI mRtyu nahIM huii| jisa mere putra ke mastaka para candra kI candrikA kI taraha chatra rahatA thA vaha abhI kahAM hai ? chatra virahita hone ke kAraNa usake samasta aGga ko santApadAnakArI sUrya kiraNa nizcaya hI pIr3ita kara rahI hogii| pahale to vaha zreSTha hastI Adi vAhana para ArUr3ha hokara nikalatA thA aba pathacArI pathika kI bhAMti paidala calatA hogA / pahale usakI deha vArAMganAeM camara vIjatI thIM aba vaha daMza-mazakAdi kI por3A sahana karatA hogA / pahale vaha devoM dvArA lAyA huA divya AhAra grahaNa karatA aura Aja abhAjana kI taraha bhikSA-bhojana grahaNa karatA hai| pahale vaha mahAn Rddhisampanna ratna siMhAsana para baiThatA thA, Aja gaiNDe kI taraha binA Asana ke hI baiThatA hai| pahale vaha nagararakSaka aura zarIrarakSakoM se rakSita hokara nagara meM rahatA thA, aba to vaha siMhAdi pazuoM se pUrNa vana meM bAsa karatA hogaa| divyAMganAoM ke amRtatulya gIta zravaraNakArI usake karNa sUcividhakArI sarpo kI phuphkAra sunate hoMge / kahAM usakI pUrva sthiti aura kahAM Aja kI vartamAna sthiti ? hAya ! mere putra ne kitanA du:kha sahana kiyA hai / vaha kamala tulya komala thA / Aja varSA ke upadravoM ko sahana karatA hai| araNya kI mAlatI latA kI taraha hemanta kA himapAta use vivaza hokara sahana karanA hotA hai / grISmakAla meM vanavAsI hastI kI taraha sUrya ke prati dAruNa kiraNajAloM kA vaha kaSTa sahana karatA hogaa| isa prakAra merA putra vanavAsI hokara grAzrayahIna sAdhAraNa puruSa kI taraha akelA pravrajana karatA hai, duHkha sahana karatA hai| mere aise duHkha pIr3ita putra ko mAno merI AMkho ke sammukha hI ho isa prakAra dekhatI hU~ aura tumheM bhI sarvadA ye saba bAte sunAkara du:khita karatI rahatI huuN|' (zloka 487-503) marudevI mAtA ko isa prakAra duHkhAta dekhakara rAjA bharata hAtha jor3akara amRta tulya vANI meM bole-'he devi, dhairya ke parvata tulya, vajra ke sAra rUpa, mahAsattva sampanna, manuSya ziromariNa mere pitA kI mAM hokara Apa isa prakAra du:khI kyoM ho rahI haiM ? isa samaya pitAjI saMsAra samudra ko atikrama karane kA prayatna kara rahe Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166] haiN| ataH hama logoM ko gale meM laTakate hue patthara kI taraha samajha kara parityAga kara diyA hai| unake sammukha to vana vicaraNakArI hiMsra pazU bhI prastara mUtti kI bhAMti hI ho jAte haiN| ve unheM jarA bhI kaSTa nahIM de sakate / kSudhA, tRSNA, zIta-grISma pitAjI ke karma nAza karane meM sahAyaka ho rahe haiN| yadi Apako merI bAtoM kA vizvAsa nahIM hai to alpa samaya ke madhya hI jaba putra ke kevala-jJAna prApti kA samAcAra suneMgI to avazya hI vizvAsa ho jaaegaa|' (zloka 504-509) ThIka usI samaya dvArapAla ne yamaka aura zamaka nAmaka do saMvAdavAhakoM ke Ane kI sUcanA mahArAja bharata ko dii| unameM yamaka ne pAkara praNAma nivedana kara kahA- 'he deva, Aja purimatAla nagara ke zakaTAnana udyAna meM yugAdinAtha ko kevala-jJAna utpanna huA hai / aisA kalyANakara saMvAda nivedana karate hue mujhe aisA laga rahA hai ki bhAgyodaya se ApakI bhI abhivRddhi ho rahI hai|' (zloka 510-512) zamaka taba ucca kaNTha se bolA-'deva, ApakI AyudhazAlA meM isI samaya cakra ratna utpanna huA hai|' (zloka 513) yaha sunakara rAjA bharata kucha dera ke lie cintAnvita ho ge| udhara pitA ne kaivalya prApta kiyA hai, idhara cakraratna utpanna hanA hai-aba mere lie prathama kisakI pUjA karanA ucita hai ? kintu, kahAM vizva ko abhayadAna dene vAle mere pitA aura kahAM prANa vinAzakArI yaha cakra ? aisA cintana kara unhoMne prathama pitA kI pUjA ke lie jAne ko prastuta hone kA Adeza diyaa| yamaka aura zamaka ko bahuta-sA puraskAra dekara vidA kiyA evaM mAtA marudevI se bole- 'devI, Apa sarvadA karuNAvazavartI hokara kahatI thIM ki bhikSAjIvI ekAkI merA putra du:khI hai; kintu aba to ve triloka ke svAmI ho gae haiN| aba unakA vaibhava dekhie'-aisA kahakara unheM hastI pRSTha para ArUr3ha krvaayaa| (zloka 514-518) pIche mUttimatI lakSmI kI taraha sonA, ratna aura mAriNakya ke AbhUSaNoM se yukta azva, hastI, ratha aura padAtika senA lekara mahArAja bharata ne yAtrA prArambha kii| nija grAbhUSaNoM kI yuti se jaMgamatoraNaracanAkArI sainya sahita calate hue mahArAja bharata ne dUra se hI UparI prAkAra ko dekhA aura marudevI mAtA ko bole Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 167 'devi, vaha dekhie devI aura devatAoM ne prabhu ke samavasaraNa kI racanA kI hai / sunie pitAjI ke caraNoM kI sevA se prAnandita bane devatAoM kI jaya dhvani / prabhu ke caraNa rUpa prakAza meM bajatI huI dundubhi gambhIra aura madhura zabda se hRdaya meM zrAnanda utpanna kara rahI hai / prabhu ke caraNoM meM vandana karane vAle devatAoM ke vimAnoM se nikalatI huI ghu MgharutroM kI AvAja maiM suna rahA hUM / bhagavAn ke darzanoM se Anandita devatAoM kA megha garjana-sA siMhanAda prakAza meM gU~ja rahA hai / tAla svara aura rAga samanvita pavitra gandharva gIta prabhu vANI kI dAsI-sA hama logoM ko grAnandita kara rahA hai / bharata ke kathana se utpanna grAnandAzru se marudevI mAtA kI prAMkhoM ke jAle isa taraha kaTa gae jisa taraha jala ke pravAha se prAvarjanA dhula jAtI hai / ata: unhoMne putra kI atizaya sahita tIrthaMkaratva lakSmI ko apanI grAMkhoM se dekhA aura usa grAnanda meM lIna ho gaI / usI samaya ke samakAla meM grUpUrvakaraNa ke krama se kSapaka zreNI para ArUr3ha hokara praSTa karma kSaya karate hue kevala jJAna prApta kiyA aura usI samaya Ayu pUrNa ho jAne ke kAraNa hastIpRSTha para baiTha hue hI unhoMne avyaya mokSa pada prApta kiyaa| isa avasarpiNI kAla meM marudevI mAtA prathama siddha huI / devatAoM ne unakA satkAra kara unakI deha ko kSIrasamudra meM nikSepa kara diyA / usa dina se loka meM mRta kA satkAra karanA prArambha huA / kahA bhI gayA hai - mahApuruSa jo kArya karate haiM ve hI AcAra rUpa svIkRta ho jAte haiM / ( zloka 519-532 ) marudevI mAtA kI mokSa prApti se rAjA bharata harSa aura zoka se isa prakAra vyAkula ho gae jaise megha kI chAyA aura sUrya ke prAloka se zarata kA dina hotA hai / phira bharata ne rAjacihna parityAga kara parivAra sahita paidala calate hue uttara dizA ke dvAra se samavasaraNa meM praveza kiyaa| vahAM cAra nikAyoM ke devoM se parivRtta aura dRSTi rUpI cakora ke lie candramA rUpa prabhu ko dekhA / bhagavAn ko pradakSiNA dekara praNAma kiyA aura yukta kara mAthe para rakha isa prakAra stuti karane lage - 'he akhilanAtha, ApakI jaya ho ! he vizva ko abhayadAna dene vAle, ApakI jaya ho ! he prathama tIrthakara, he jagattrAtA, ApakI jaya ho ! Aja isa avasarpiragI meM utpanna loka Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168] rUpa kamala ke lie sUrya rUpa Apake darzanoM se merA andhakAra dUra hyaa| mere lie yaha jaise suprabhAta hai| he nAtha, bhavya jIvoM ke mana rUpI jala ko nirmala karane ke lie nirmalI tulya aApakI vANI kI jaya ho| he karuNA ke kSIra samudra, jo Apake zAsana rUpI mahAratha para pArohaNa karatA hai unase mokSa dUra nahIM raha sakatA / he deva, he akAraNa jagabandhu, hama Apako sAkSAt dekha rahe haiM isalie saMsAra ko hama mokSa se adhika mAna rahe haiN| he prabho, isa saMsAra meM hI apalaka netroM se Apake darzanoM ke mahAnanda rUpI jharane meM hameM mokSa sukha-svAda kA anubhava ho rahA hai| he nAtha, rAga-dveSa-kaSAya Adi zatru dvArA baddhadazA prApta isa saMsAra ke lie Apa abhayadAnakArI aura bandhanamuktakArI haiN| he jagatpati, Apa tattva kA jJAna dIjie, mArgadarzana karAie aura saMsAra kI rakSA kiijie| aba isase adhika aura maiM Apase kyA prArthanA karU~ ? jo loga nAnAvidha upadrava aura yuddha karake eka-dUsare ke grAma, nagara Adi chIna lete haiM ve rAjA bhI paraspara maitrI dhAraNa kara ApakI sabhA meM baiThe hue haiN| aApake samabasaraNa meM prAgata hastI apanI sUDa se siMha ke pairoM ko khIMcakara usase apane kumbhasthala ko bAra-bAra khujalA rahA hai| yaha bhaiMsA apanI sneha bharI jIbha se bAra-bAra anya bhaiMsa ko cATane kI taraha hrasvAkArI azva ko cATa rahA hai| krIr3A karatA huA yaha mRga pUcha hilAte-hilAte kAna U~cA aura mAthA nIcA kara apanI nAka se bAgha ke mukha ko sUgha rahA hai| yaha taruNa viDAla apane Asa-pAsa prAge-pIche daur3ate hue cahoM kA apane baccoM kI taraha Adara kara rahA hai| sarpa kuNDalI mArakara nakula ke pAsa nirbhaya hokara baiThA hai| he deva, ye saba aura anya prANI jo paraspara vaira-bhAva sampanna haiM ve bhI yahAM nirvaira bane upasthita haiN| isakA kAraNa ApakA atula prabhAva hai| (zloka 533-549) rAjA bharata isa prakAra jagatpati kI stuti kara kramazaH pIche haTe aura svargapati indra ke pIche jA baitthe| tIrthanAtha ke prabhAva se usa yojana parimita sthAna meM hI koTi-koTi prANI binA kisI kaSTa kA anubhava kie baiThe hue the| (zloka 550-551) taba samasta bhASA ko sparza karane vAlI paiMtIsa atizaya sampanna yojanagAminI vANI se prabhu ne isa prakAra upadeza denA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [169 prArambha kiyA : 'prAdhi-vyAdhi-jarA aura mRtyu rUpa hajAroM jvAlAgra se bharA yaha saMsAra samasta prANiyoM ke lie prajvalita agni jaisA hai / ataH jJAnI vyakti ko jarA bhI pramAda karanA ucita nahIM hai kAraNa, rAtri ke samaya yAtrA karane yogya marusthala meM aisA kauna ajJAnI hai jo pramAda karegA arthAt yAtrA nahIM karegA / aneka yoni rUpa pravartta se kSubdha saMsAra rUpI samudra meM patita prANiyoM ko uttama ratna kI bhAMti manuSya janma milanA durlabha hai / dohadapUrNa hone para jaise vRkSa phalayukta hotA hai usI prakAra paraloka kA sAdhana saMgraha karane se hI manuSya janma saphala hotA hai / isa saMsAra meM zaTha vyaktiyoM kI vANI prArambha meM mIThI aura pariNAma meM kaTuphala dene vAlI hotI hai / usI prakAra viSaya vAsanA vizva ko ThagatI hai aura duHkha detI hai / bahuta U~cAI kA pariNAma jisa prakAra gira par3anA hai usI prakAra saMsAra ke samasta padArtha ke saMyoga kA anta viyoga meM hai / saMsAra ke samasta prANiyoM kA dhana-vaibhava aura prAyu mAno paraspara sparddhA kara rahI ho isa prakAra naSTa ho jAtI hai / marudeza meM jisa prakAra svAdiSTha jala nahIM pAyA jAtA usI prakAra saMsAra kI cAroM gatiyoM meM bhI lezamAtra sukha kA anubhava nahIM hotA / kSetra doSa se duHkha sahanakArI aura paramAdhArmikoM ke dvArA santapta jIvoM ko to sukha hogA hI kaise ? zIta, grISma, varSA, tUphAna, aura anurUpa vadha, bandhana, kSudhA pipAsAdi se aneka prakAra ke kaSTa sahanakArI tiryaMcoM ko bhI sukha kahAM ? paraspara dveSa, asahiSNutA, kalaha aura cyavana yadi duHkha devatAoM ko bhI sukha prApta nahIM hone dete / phira bhI jala jaise nIce kI ora jAtA hai usI prakAra prAraNI bhI ajJAna ke kAraNa bAra-bAra saMsAra kI ora daur3atA hai / isalie he bhavya prANI, jisa prakAra dUdha pilAkara sarpa kA poSaNa karA jAtA hai usa prakAra manuSya janma ke dvArA saMsAra kA poSaNa mata karo / ( zloka 552 - 556 ) 'he vivekIgaraNa, isa saMsAra meM rahane para nAnA prakAra ke duHkha prApta karane hote haiM - isakA samucita vicAra kara saba prakAra se muktilAbha kA prayatna karo / saMsAra meM naraka yantraraNA-sA garbhAvAsa kA du:kha hai / aisA duHkha mokSa meM kabhI nahIM hotA / kumbhI meM se khIMcane se utpanna nArakI jIvoM kI pIr3A-sI prasava vedanA mokSa meM kabhI nahIM hotI / bhItara aura bAhara Thoke hue kIloM kI pIr3A- sI Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170] prAdhi-vyAdhi pIr3A mokSa meM kabhI nahIM hotI / yamarAja kI agradUtI samasta prakAra kI zakti ko apaharaNa karane vAlI aura parAdhIna kAriNI jarA vahAM nahIM hotI aura nAraka tiryaMca, manuSya evaM devatAoM kI taraha saMsAra bhramaNa karane kI kAraNa rUpa mRtyu bhI vahAM nahIM hotii| mokSa to mahAnanda advaita aura avya sukha zAzvata rUpa aura kevala-jJAna sUrya kI akhaNDa jyoti hai| sarvadA jJAna-darzana aura cAritra rUpa tIna ujjvala ratnadhAraNakArI puruSa hI mokSa prApta kara sakatA hai| jIvAdi tattvoM kA saMkSepa va vistAra meM jo yathArtha jJAna hotA hai use samyak jJAna kahate haiN| jJAna pAMca prakAra ke hote haiM / mati, zruta, avadhi, manaparyava aura kevala / avagrahAdi bhI bahugrahAdi, abahugrahAdi bhedayukta haiM / indriya, anindriya se utpanna jo jJAna hai use matijJAna kahA jAtA hai / pUrva, aGga, upAGga aura prakIrNaka sUtra grantha meM jo vistArita bhAva se pAyA jAtA hai aura syAd zabda ke dvArA suzobhita hotA hai aise aneka prakAra ke jJAna ko zruta-jJAna kahate haiM / jo jJAna nArakI jIvoM ko janma se hI utpanna hotA hai use avadhijJAna kahate haiN| yaha jJAna kSaya aura upazama lakSaNayukta hai| manuSya aura tiryaMca ke Azraya se isake chaha bheda hote haiM / jisase anya prANI kA manobhAva jAnA jAe use manaparyava-jJAna kahate haiN| manaparyava jJAna ke bhI Rjumati, vipulamati do bheda haiN| inameM vipulamati vizuddha aura apratipAta haiN| jo samasta dravya aura paryAyoM ke viSayayukta vizvalocana kI bhAMti ananta aura indriya-viSaya hIna hai use kevala-jJAna kahate haiN| (zloka 567-581) 'zAstrokta tattvoM meM ruci samyak zraddhA hai| yaha zraddhA svabhAva yA gurUpadeza se prApta hotI hai| (zloka 582) 'samyaka zraddhA ko hI samyaktva yA samyaka darzana kahate haiN| isa anAdi ananta saMsAra cakra meM bhramaNazIla jIva ke jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya aura antarAya nAmaka karma kI utkRSTa sthiti tIsa karor3a sAgaropama kI hai| gotra aura nAma karma kI bIsa karoDa sAgaropama aura mohanIya karma kI sthiti 70 koTA-koTi sAgaropama kI hai| anukrama se phaloM kA upabhoga karate hue samasta karma usI prakAra masRNa ho jAte hai jisa prakAra parvata se nikalane vAlI nadI ke pAvata meM pASANa ghisate-ghisate masRraNa ho jAtA hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [171 isa prakAra kSaya prAptakArI karma kI sthiti anukrama se 29, 19 auaura 69 koTA - koTi sAgaropama kI aura 1 koTi sAgaropama se kucha kama sthiti jaba bAkI raha jAtI hai taba jIva ko yathApravRttikaraNa dvArA granthi deza prApta hotA hai / duHkha meM jise viddha kiyA jAe aise rAgadveSa ke pariNAma ko granthi deza kahate haiM / vaha granthi kaThora granthi kI taraha khUba majabUta hotI hai / kinAre para AyA huA jahAja jaise vAyuvega se samudra kI ora pravAhita hotA hai usI prakAra rAgAdi prerita bahuta se jIva granthi ko viddha kie binA hI granthi ke nikaTa se pratyAvarttana karate haiM / bahuta se jIva rAha meM avarodha prApta kara nadI kA jala jaise ruddha ho jAtA hai usI prakAra pariNAma vizeSa prApta na hone se vahIM ruddha ho jAte haiM / kaThina mArga ko pathika jaise kramazaH pratikrama karatA hai usI prakAra bahuta se jIva jinakA bhaviSya meM kalyANa hone vAlA hai apUrvakaraNa dvArA apane sAmarthya kA paricaya dekara durbhedya granthi ko bhI zIghra hI viddha karate haiM / cAra gati ke bahuta se jIva anivRttikaraNa se antarakaraNa dvArA mithyAtva ko kSINa kara antarmuhUrta meM kSAyaka darzana ko prApta kara lete haiM / ise naisargika zraddhA kahA jAtA hai / guru upadeza ke avalambana se bhavya jIvoM ko jo samyaktva utpanna hotA hai use guru adhigama se prApta samyaktva kahA jAtA hai / ( zloka 583 - 595 ) 'samyaktva ke praupazamika, sAsvAdana, kSayopazamika, vedaka aura kSAyika ye pA~ca bheda haiM / karma granthi viddha hokara jisa jIva ko antarmuhUrtta ke lie samyaktva kI prApti hotI hai use prapazamika samyaktva kahate haiM / isI prakAra upazama zreNI ke yoga se jisakA moha zAnta ho gayA hai aise jIva ko mohaka upazama se jo samyaktva prApta hotA hai use bhI prapazamika samyaktva bolA jAtA hai / samyaktva bhAva kA tyAga kara mithyAtva kI ora gatizIla jIva ko anantAnubandhI kaSAya ke udaya se utkRSTa rUpa meM chaha prAvali evaM jaghanya rUpa meM eka samaya paryanta samyaktva kA jo pariNAma rahatA hai use sAsvAdana samyaktva kahA jAtA hai / mithyAtva mohanIya ke kSaya ra upazama se jo samyaktva hotA hai vaha kSayopazamika samyaktva hai / samyaktva mohanIya pariNAma sampanna jIvoM ko hotA hai / jo kSapaka bhAva ko prApta kara lete haiM jinakA anantAnubandhI kaSAyoM kA pAza Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172] kSaya ho gayA hai jinakA mithyAtva mohanIya aura samyaktva mohanIya acchI taraha se kSaya ho gayA hai jo kSAyaka samyaktva ke sammukhIna haiM aise aura samyaktva mohanIya ke antima aMza kA bhoga kara rahe haiM aise jIvoM ko vedaka nAmaka caturtha samyaktva prApta hotA / sAta prakRtiyA~ (anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, samyaktva mohanIya, mizra mohanIya aura mithyAtva mohanIya kSaya karane meM tatpara zubha bhAva-yukta jIva ko kSAyika nAmaka pacama samyaktva prApta hotA hai / ( zloka 596-604 ) 'guNa bheda se bhI samyaktva tIna prakAra hotA hai / yathA rocaka, dIpaka aura kAraka | zAstrokta tattva se hetu aura udAharaNa vyatireka se jo dRr3ha vizvAsa utpanna hotA hai use rocaka samyaktva kahate haiM / jo anya ke samyaktva ko pradIpta kare use dIpaka samyaktva kahate haiM aura jo saMyama aura tapAdi utpanna karatA hai use kAraka samyaktva kahate haiM / ye samyaktva sama, saMvega, nirveda, anukampA aura prAstikatA ke lakSaNoM se yukta hote haiM / jisase anantAnubandhI kaSAya utpanna nahIM hotA use zama kahate haiM / samyak prakRti se kaSAya ko dekhane kA nAma zama hai / karma kA pariNAma aura saMsAra kI prasAratA kA kA vicAra karate-karate viSayoM se jo vairAgya ho jAtA hai use saMvega kahate hai | saMvega bhAvayukta jIvoM ke mana meM saMsAra meM rahanA kArAvAsa kI taraha hai / AtmIya svajana bandhana rUpa hai, aisA jo vicAra AtA hai usI vicAra ko nirveda kahA jAtA hai / ekendriya prAdi samasta prANI ko saMsAra meM du:kha bhoga karate dekhakara mana meM jo ArdratA AtI hai use dUra karane ke lie jo pravRtti hotI hai use nukampA kahate hai / anya tattva sunane para bhI prarhat tattva para jo gaurava aura vizvAsa rahatA hai use prAstikatA kahate haiM / isa prakAra samyak darzana kA varNana kiyA gayA hai / isakI prApti alpa samaya ke lie hone para bhI pUrva kA jo mati prajJAna thA vaha naSTa hokara matijJAna meM, zruta jJAna zruta jJAna meM aura vibhaMga-jJAna zravadhijJAna meM rUpAntarita ho jAtA hai / ( zloka 605- 616) 'samasta prakAra ke sAvadya yoga ke parityAga kA nAma cAritra hai / yaha hiMsAdi vratoM ke bheda se pAMca prakAra kA hotA hai / grahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ye pAMca vrata bhAvanAoM se Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 173 yukta hone para mokSa ke kAraNa hote haiN| pramAda yoga se trasa aura sthAvara jIvoM kA prAraNa nAza na karanA ahiMsA vrata hai / apriya aura ahitakArI satyavacana bhI asatya tulya hai / pradatta vastu kA graharaNa na karanA asteya va acaurya vrata hai / dhana manuSya ke bAhya prAraNa tulya haiM ataH jo granya kA dhana apaharaNa karatA hai vaha usakA prAraNa hanana karatA hai / divya ( vaikriya) aura praudArika zarIra meM mana, vacana, kAyA se brahmacarya sevana karanA karAnA aura anumodana karane se virata rahanA brahmacaryaM vrata hai / brahmacarya aThAraha prakAra kA hotA hai / samasta vastuoM se mUrcchA va moha tyAga aparigraha vrata hai / kAraNa, moha se jo vastu nahIM hai usake lie bhI citta vyAkula ho uThatA hai / yatidharma meM anurakta logoM ke lie yaha sarvatobhAva se pAlanIya hai / gRhasthoM ke lie deza va grAMzika pAlana ko cAritra kahate haiM / (zloka 617-624 ) 'pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata gRhasthoM ke lie ye bAraha vrata haiM / ye vrata samyaktva ke mUla haiM / paMgu honA, kuSTha roga honA aura krUratA hiMsA ke pariNAma haiN| isalie buddhimAn vyaktiyoM kA niraparAdha trasa jIvoM kI hatyA se virata rahanA ucita hai / vAk yantroM kI nyUnatA, graspaSTa ukti, mUkatva, mukha vyAdhi Adi jhUTha bolane ke pariNAma haiM / jAnakara jhUTha bolanA, striyoM ke sambandha meM mithyokti yAdi pAMca prakAra ke asatya bhASaNa kA parikara denA cAhie / napuMsakatA, indriyahInatA ko brahmacarya kA phala jAnakara buddhimAn vyakti svadAra santopa aura para strI kA tyAga kare / asantoSa, avizvAsa, prArambha aura duHkha Adi ko parigraha mUrcchA kA pariNAma jAnakara parigraha pariNAma karanA ucita hai / ' ( zloka 625- 631) 'dasa dizAoM meM kisI bhI dizA meM nirmita sImA kA pratikrama kara na jAnAdigvata nAmaka prathama guraNavrata hai / samartha hone para bhI bhoga aura upabhoga kI saMkhyA nirdhAraNa bhogopabhoga parimANa nAmaka dvitIya guNavrata hai / prArtta aura raudra dhyAna karanA, pApa karma kA upadeza denA, kisI kI aisI vastu dAna karanA jisase hiMsA hotI hai evaM pramAdAcaraNa ina cAra ko anarthadaNDa kahA jAtA hai / zarIrAdi arthadaNDa ke pratipakSI anarthadaNDa kA tyAga karanA tRtIya guNavrata hai / ' (zloka 632-635) Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] 'pAta aura raudra dhyAna tyAga kara sAvadha karma kA parihAra kara eka muhUrta athavA 48 minaTa paryanta samabhAva dhAraNa karanA sAmAyika vrata hai| (zloka 636) 'divasa rAtri sambandhI digvata pariNAma ko aura adhika sImita karane ko dezAvakAzika vrata kahate haiN| (zloka 637) 'cAra parva dina (dvitIyA, paMcamI, aSTamI aura ekAdazI) aura caturdazI ke dina upavAsAdi tapasyA karanA, saMsAra sambandhI samasta karmoM kA parityAga karanA, brahmacarya pAlana karanA aura anya snAnAdi kriyA kA parityAga karanA pauSadha vrata hai|' (zloka 638) __ 'atithi (sAdhu) ko caturvidha aAhAra, pAtra, vastra aura sthAna dAna ko atithisaMvibhAga brata kahate haiN| caturvidha AhAra-(1) asana-annAdi bhojana (2) pAna--peya vastu (3) khAdima-phala Adi (4) svAdima-lavaMga, ilAyacI Adi / 'yati aura zrAvakoM ko mokSa prApti ke lie samyaka aise tIna ratnoM kI sarvadA upAsanA karanI caahie|' (zloka 639-640) aisA upadeza sunakara usI samaya bharataputra RSabhasena ne prabhu ko namaskAra kara nivedana kiyA-'he svAmI, kaSAyarUpI dAvAnala meM, isa bhayaMkara saMsAra rUpI araNya meM pApa navIna megha kI bhAMti advitIya tattvAmRta varSaNa kara rahe haiN| samudra meM nimajjamAna vyakti jaise samudra meM pota prApta karatA hai, pipAsita jala-satra, zIta se vyAkula agni, pAtapa-pIr3ita vRkSa kI chAyA, andhakAra-nimagna dvIpa, daridra dhana, viSa-pIr3ita amRta, roga-grasta auSadha, zatra-pIr3ita durga kA Azraya, usI prakAra saMsAra bhaya se bhayabhIta hamane Apako prApta kiyA hai| isalie he dayAnidhe, rakSA karie ! hamArI rakSA karie ! pitA, bhAI, bhatIjA aura anya prAtmIya parijana saMsAra bhramaNa ke hetu rUpa hone ke kAraNa ahitakArI tulya haiM ataH inase mujhe kyA prayojana ? he jagat zaraNya, isa saMsAra samudra ko uttaraNa karane meM sahAyakArI ApakI maiM zaraNa grahaNa karatA hUM ata: Apa mujha para prasanna hoM aura mujhe dIkSA deN| (zloka 641-647) ___ isa prakAra nivedana kara RSabhasena ne bharata ke anya pAMca sau putra aura sAta sau pautra sahita vrata grahaNa kara liyaa| surAsura Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [175 abhinandita prabhu ke kevala-jJAna kI mahimA dekhakara bharatapUtra marIci ne bhI vrata grahaNa kara liyaa| bharata kI AjJA milane para brAhmI bhI dIkSita ho gii| kAraNa, laghukarma yukta jIvoM ke lie guru kA upadeza prAyaH sAkSImAtra hI hotA hai| (zloka 648-650) bAhabalI kI prAjJA pAkara sundarI bhI dIkSA lene ko udyata ho gaI; kintu bharata ke niSedha karane para vaha prathama zrAvikA bnii| bharata ne bhI prabhu se zrAvaka dharma grahaNa kie| kAraNa, yogya karmoM ko bhoge binA vrata prApta nahIM hotaa| manuSya, tiryaMca aura devatAoM ko usI pariSada meM kisI ne sAdhu vrata grahaNa kiyA to kisI ne samyaktva grahaNa kiyaa| una rAja tapasviyoM ke madhya kaccha aura mahAkaccha ko chor3akara anya samasta tApasa prabhu ke nikaTa Akara saharSa punaH dIkSita ho ge| usI samaya se caturvidha saMgha ko pratiSThA kA niyama prattita huaa| usI caturvidha saMgha meM RSabhasena (puNDarIka) pramukha sAdhu aura brAhmI pramukha sAdhvI bnii| bharata pramukha zrAvaka aura sundarI pramukha zrAvikA huii| catuvidha saMgha kI yaha vyavasthA taba se Aja taka eka zreSTha gRharUpa meM calatI A rahI hai| (zloka 651-656) usI samaya prabhu ne gaNadhara nAma karmayukta RSabhasena Adi 84 logoM ko sadbuddhi sampanna sAdhUnoM ke samasta zAstra jinameM samAviSTa hoM aise utpAda, byaya aura dhrauvya nAma yukta pavitra tripadI kA upadeza diyaa| usI tripadI ke anusAra gaNadharoM ne anukrama se caturdaza pUrva aura dvAdazAMgI kI racanA kii| phira devatAoM dvArA parivRtta indra, divya sugandha bhare cUrNa (vAsakSepa) kA eka thAla lekara prabhu ke caraNoM ke pAsa khar3e ho ge| bhagavAn ne khar3e hokara gaNadharoM para vAsakSepa nikSepa kiyA aura sUtra meM, artha meM, sUtrArtha meM, dravya meM, guNaparyAya meM evaM naya meM unheM anujJA dekara gaNa kI AjJA bhI dii| phira devatA manuSya aura unakI striyoM ne dundubhi dhvani ke sAtha una para cAroM ora se vAsakSepa nikSepa kiyaa| meghavAri ko grahaNa karane vAle vakSa kI bhAMti prabhu kI vANI graharaNakArI samasta garagadhara karabaddha hokara khar3e ho ge| tatpazcAt bhagavAn ne pUrva kI taraha pUrvAbhimukhI siMhAsana para baiThakara punaH hitaprada dharmopadeza diyaa| isa prakAra prabhu rUpI samudra se utthita hokara upadeza rUpI jvAra se ucchvasita Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176] taTarUpI prathama prahara vyatIta huaa| (zloka 657-666) usa samaya chilake rahita akhaNDa aura ujjvala zAli dvArA prastuta thAla meM rakhA huA cAra prastha (sera) bali samavasaraNa ke pUrva dvAra se bhItara lAyA gyaa| devatAoM ne usameM sugandha carNa nikSepa kara dviguNa sugandhita kara diyaa| pradhAna puruSa usa bali ko vahana kara lAe the| bharatezvara ne use taiyAra kiyA thaa| bali ke Age dundubhi baja rahI thI / dundubhi ke ghoSa se dizAoM ke agrabhAga pratidhvanita ho rahe the| bali ke pIche maMgala gAtI huI pura-striyAM cala rahI thIM mAno prabhu ke prabhAva se udgata puNya-samUha isa prakAra cAroM ora se puravAsiyoM ke dvArA parivata thaa| phira kalyANa rUpI dhAna bIja kI taraha usa bali ko prabhu ke cAroM ora pradakSiNA dekara uchAlA gyaa| megha vAri ko jisa prakAra cAtaka grahaNa karatA hai usI prakAra AkAza se girate hue usa bali ko devatAoM ne antarikSa meM hI grahaNa kara liyaa| jamIna para girane para usakA arddha bhAga rAjA bharata ne liyA aura avaziSTa ko eka hI parivAra ke loga hoM isa prakAra saboM ne bAMTa liyaa| usa bali ke prabhAva se pUrva roga naSTa ho jAtA hai aura navIna roga chaha mAsa taka nahIM hotaa| (zloka 667-674) phira siMhAsana se uThakara prabhu uttara patha se bAhara aae| kamala ke cAroM ora jisa prakAra bhramara guJjana karatA hai usI prakAra samasta indra prabhu ke sAtha-sAtha cale / ratnamaya aura svarNa maya vapra ke madhya bhAga meM IzAna koNa sthita devachanda para prabhu vizrAma lene ke lie upavezita hue| usI samaya bhagavAn ke mukhya gaNadhara RSabhasena ne bhagavAn ke pAdapITha para baiThakara dharmopadeza denA prArambha kiyaa| kAraNa, isase eka to prabhu kI klAnti dUra karane kA prAnanda milatA hai, dUsare meM ziSya kA guNa prakAzita hotA hai aura paraspara pratIti hotI hai| gaNadhara upadeza ke ye tIna guNa haiM / jaba gaNadharoM kA upadeza samApta huA taba saba prabhu ko vandanA kara apane-apane sthAna ko lauTa ge| (zloka 675-679) isa prakAra tIrtha sthApita hone ke pazcAt gomukha nAmaka jo yakSa prabhu ke nikaTa rahatA thA vaha adhiSThAyaka deva vnaa| usake cAra hAtha the| dAhinI ora ke donoM hAthoM meM se eka hAtha varada mudrA meM (palo Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 177 thA aura dUsare meM akSamAlA suzobhita thI / bAI ora ke donoM hAthoM meM bijorA aura pAza thA / usakI deha kA varNa svarNa kAntimaya thA aura vAhana hastI thA / isa prakAra bhagavAn RSabha ke tIrtha meM unake nikaTa avasthAnakAriNI praticakrA ( cakrezvarI) zAsana devI banI / usakI kAnti svarNa kI-sI thI, vAhana thA garur3a / usake dAhine hAthoM meM varad-mudrA, tIra, cakra aura pAza thA aura bAe~ hAthoM meM dhanuSa, vajra, cakra aura aMkuza thA / ( zloka 680 - 682 ) phira nakSatroM se ghire candra kI bhAMti maharSiyoM se parivRta bhagavAn anyatra vihAra kara ge| rAha meM calate samaya mAno vRkSa bhaktivaza unheM praNAma karate, kAMTe adhomukha ho jAte, pakSI unakI pradakSiNA dete / vihAra karane ke samaya Rtu aura vAyu unake anukUla Avartita aura pravAhita hote / kama se kama eka karor3a devatA unake sAtha rahate / janmAntara meM utpanna karma ko nAza karate dekha bhayabhIta hokara prabhu ke keza, dAr3hI aura nAkhUna bar3hate nahIM / prabhu jahAM jAte vahAM vaira, mahAmArI, anAvRSTi, prativRSTi, durbhikSa aura svacakraparacakra kA bhaya nahIM rahatA / isa prakAra vizva ko alaukika kSamatA se cakita kara saMsAra araNya meM bhramaNakArI jIvoM para anugraha karane kI icchA se bhagavAn nabha meM vAyu kI bhAMti pRthvI para apratibaddha bhAva se vicaraNa karane lage / ( zloka 683-689) (tRtIya sarga samApta) caturtha sarga phira atithi ke lie manuSya jisa prakAra utkaNThita hotA hai usI prakAra utkaNThita bharata vinItA nagarI ke madhya mArga se hokara zrAyudhAgAra meM gae / cakra ko dekhate hI praNAma kiyA / kAraNa, kSatriyagaNa zastra ko sAkSAt devatA yA paramezvara hI samajhate haiM / bharata ne roma hastaka ko hAtha meM lekara cakra ko poMchA / yadyapi cakraratna para dhUla nahIM rahatI phira bhI bhaktoM kI yahI rIti hai / phira udita hote sUrya ko jisa prakAra pUrva samudra snAna karAtA hai usI prakAra mahArAja bharata ne cakraratna ko pavitra jala se snAna karAyA / mukhya gajapati ke pIche kI ora jisa prakAra citra aMkita rahatA hai Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] usI prakAra usa para go-zIrSa candana kI pUjyatA zIrSaka tilaka aMkita kiyaa| phira sAkSAt vijaya lakSmI kI taraha puNya, gandha, vAsacUrNa, vastra aura ratnAlaMkAra se usakA pUjana kiyaa| isake sammukha rajata akSata se aSTa maMgala citrita kiyA aura bhinna-bhinna maMgala se ATha diklakSmI ko Abaddha kara liyaa| usake nikaTa pAMca varNa ke phUloM kA upahAra rakhakara pRthvI ko vicitra varNamayI banA diyaa| zatru ke yaza kI bhAMti yatnapUrvaka candana karpUramaya uttama dhUpa jalAyA / taduparAnta cakradhArI bharata ne cakra kI tIna pradakSiNA dii| guru bhAvanA se sAta-pATha kadama pIche haTakara snehAspada jaise namaskAra karatA hai usI prakAra bAyAM goMDA mor3akara dAhinA hAtha jamIna para rakhakara cakra ko namaskAra kiyaa| phira harSa hI ne mAno rUpa dhAraNa kiyA hai isa prakAra pRthvIpati bharata ne vahAM avasthita hokara cakra kA aSTAhnikA utsava kiyaa| kAraNa, pUjya bhI jisakI pUjA karate haiM usakI pUjA kauna nahIM karegA ? . (zloka 1-13) usI cakra ko digvijaya ke lie niyukta karane kI icchA se rAjA maMgala snAna ke lie snAnAgAra meM ge| AbharaNa kholakara snAna yogya vastra paridhAna kara bharata pUrvAbhimukhI hokara snAna-siMhAsana para baitthe| phira kahAM mAliza karanA kahAM nahIM karanA ke jAnakAra mAliza kalAbhijJa ne devavRkSa ke puSpa ke makarakanda tulya sugandhita sahasrapAka tela kA mahArAja ke zarIra para mAliza kiyaa| mAMsa meM, asthi meM,carma meM aura romakUpa ko sukhadAyI cAra prakAra kI mAliza, mRdU, madhya aura dRr3ha isa prakAra tIna prakAra ke hasta lAghava se unhoMne rAjA kI deha meM acchI taraha se kii| phira darpaNa kI bhAMti svaccha aura kAntimAna una mahIpati ke zarIra meM una logoM ne sUkSma divya carNa kA ubaTana lepana kiyaa| usa samaya U~ce mRNAla ke kamala zobhita sundara vApikA kI bhAMti kucha purAMganAeM kalaza lie khar3I haI to kucha jala hI kalaza kA AdhAra hayA ho aise rajata kalaza lie| kucha striyoM ne sundara hAthoM meM lIlAmaya nIla kamala kI bhrAnti utpannakArI indranIla mariNa ke kalaza lie the to kucha subhra bAlAoM ne apane nakharatnoM kI kAntirUpa jala se adhika zobhA sampanna divya ratnamaya kumbha / ina samasta purAMganAnoM ne devatAgaNa jisa prakAra jinendra kA snAna karAte haiM usI anukrama se sugandhita Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [179 aura pavitra jaladhArA se dharaNIpati ko snAna kraayaa| snAna karake rAjA ne divya vilepana kiyaa| dika prakAzita karane vAle ujjvala vastra pahane / lalATa para maMgalamaya candana kA vilepana dhAraNa kiyA / vaha yazarUpI vRkSa ke navIna aMkura kI bhAMti lagane lgaa| AkAza jaise vRhad tAroM ke samUha ko dhAraNa karatA hai usI prakAra nija yazakuJja ke samAna ujjvala muktA ke pAbharaNa unhoMne dhAraNa kie| svarNa kalaza-se jaise prAsAda zobhita hotA hai aise apanI kiraNoM se sUrya ko lajjita karane vAle mukuTa se ve zobhita he| lakSmI ke nivAsa rUpa kamala ko dhAraNa karane vAle padma sarovara meM jaise cala himavanta parvata zobhita hotA hai usI prakAra svarNa kalazayukta zveta chatra se ve suzobhita hue| sarvadA nikaTa rahane vAle pratihAra kI bhAMti solaha hajAra yakSa bhakta hokara unake Asa-pAsa ekatra hue| phira indra jisa prakAra airAvata para ArohaNa karatA hai usI prakAra ucca kumbhasthala ke zikhara se dikarUpI mukha ko prAvata kArI ratnakujara nAmaka hastI para ve Arohita hue| usI samaya utkaTa mada dhArA se dvitIya megha ke sadRza usa uttama jAtIya hastI ne gambhIra garjana kiyaa| mAno AkAza ko pallavita kara rahe haiM isa prakAra donoM hAtha uThAkara cAraNagaNa eka sAtha jaya-jaya dhvani karane lge| jisa prakAra vAcAla gAyaka anya gAne vAloM ko gAnA gAne ke lie bAdhya karatA hai usI prakAra dundubhi ke ucca svara ne dikasamUha ko zabdAyamAna karane ko vivaza kiyaa| anya sainikoM ko pukArane vAle dUta rUpa anya maGgalamaya zreSTha vAdya bajane lge| dhamAyamAna parvata kI bhAMti sindUradhAraNakArI hastI yUtha se, vibhinna rUpa dhAraNa kie revanta azva sadRza azva se, sva manoratha kI bhAMti vizAla-vizAla ratha se aura siMha ko vaza meM karane vAle parAkramI padAtika sainya se alaMkRta mahArAja bharatezvara ne mAno sainikoM kI padadhUli se dik samUha ko vastrAvRta kara pUrva dizA meM prayAraNa kiyaa| ___ (zloka 14-39) ___ usa samaya AkAzacArI sahasramAlI sUryabimba kI bhAMti hajAra yakSoM se sevita cakraratna senA ke agrabhAga meM calane lagA / daNDa ratna dhAraNakArI suSeNa nAmaka senApatiratna azvaratna para prArohaNa AgeAge calA / zAnti karane kI vidhi se zAntimantra tulya purohitaratna rAjA ke sAtha-sAtha cle| calatI huI annazAlA kI bhAMti sainikoM Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-0] ke lie vizrAma sthala meM uttama bhojana prastuta karane meM samartha aise gRhapatiratna, vizvakarmA kI bhAMti zIghra skandhAvAra banAne meM samartha varddhakiratna aura cakravartI ke skandhAvAra ke samAna vistRta hone meM samarthazAlI carmaratna aura chatraratna mahArAja ke saMga cale / apanI jyoti se sUrya candra kI bhAMti andhakAra naSTa karane meM samartha aise mariNa aura kAMkaraNI nAmaka do ratna bhI cale / surAsuroM ke zreSTha astroM ke sAra se nirmita hoM aisA ujjvala khaDgaratna narapati ke ( zloka 40-46) sAtha calA / senA sahita bharatezvara pratihAra kI taraha cakra ke pIche calane lge| usI samaya jyotiSiyoM ke matAnukUla pavana aura anukUla zakuna saba prakAra kI digvijaya kI sUcanA dene lage / kRSaka jisa prakAra lAMgala se bhUmi samatala karatA hai usI prakAra agragAmI suSeNa senApati daNDaratna se pRthvI ko samAna karate hue cale / sainya gamana se ur3atI huI raja se malina banA AkAza ratha aura astroM para uDDIyamAna patAkA rUpI balAkA se suzobhita ho rahA thA / jisakA antima bhAga dikhAI nahIM par3e aisI cakravartI kI senAvAhinI nirantara pravAhita gaMgA sI laga rahI thI / digvijaya ke utsava ke lie ratha cItkAra zabda se, azva haSArava se, hAthI vRhRtInAda se paraspara zIghratA kara rahe the / yadyapi senA calane ke kAraNa dhUla ur3a rahI thI phira bhI azvArohiyoM ke ballamoM ke agrabhAga bhalabhala kara rahe the / ve mAno pravRta sUrya kiraNoM kA upahAsa kara rahe hoM / sAmAnika devatAoM ke dvArA parivRta indra kI bhAMti mukuTadhArI aura vazaMvada rAjanya parivRta rAjaku jara bharata madhya bhAga meM zobhita ho rahe the / ( zloka 47-55) prathama dina eka yojana patha pratikrama kara cakra ruka gayA / usa dina se yojana kA parimANa huA / roja eka-eka yojana patha atikrama kara rAjA bharata kucha dinoM pazcAt gaMgA ke dakSiNa taTa ke nikaTa A phuNce| gaMgA kI vistRta bhUmi ko bhI senA ke lie pRthak-pRthak chAvaniyoM se saMkucita kara vahAM vizrAma kiyA usa samaya gaMgA kI taTa bhUmi varSAkAlIna taTa bhUmi kI taraha hastiyoM ke jharate hue madajala se paMkila ho gaI / megha se jaise samudra jala grahaNa karatA hai usI prakAra gaMgA ke nirmala pravAha se uttama hastI icchA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [181 pUrvaka jala grahaNa karane lge| ati caMcalatAvaza bAra-bAra ullamphanakArI azka gaMgA taTa para taraMgoM kA bhrama utpanna karane lge| gaMgA jala meM praveza kie hue hastI, bhaiMsa, U~Ta usa zreSTha saritA ko jaise cAroM ora se navIna jAti ke matsya samAkula kara DAlA / apane taTa para avasthita rAjA ke prati anukala bhAva vyakta karane ke lie gaMgA nadI svataraMgoM ke jalakaraNoM se unake sainikoM kI zrAnti zoghra dUra karane lgii| mahArAja bharata kI senA dvArA sevita gaMgA nadI zatruoM kI kItti kI bhAMti kSINa hone lgii| bhAgIrathI ke taTa para avasthita devadAru vRkSa binA parizrama ke hastiyoM ke bandhana sthala bana ge| (zloka 56-65) mahAvata hastiyoM ke lie pIpala, sallakI, kaNidhAra aura udumbara ke pattoM ko kulhAr3I se kATate the| urvIkRta karNapallava se paMktibaddha azva mAno toraNa nirmANa kara rahe hoM aise zobhita ho rahe the| azvapAla bhrAtA kI taraha mUga, moTha, cane, jau Adi ghor3oM ke sammukha rakhate the| mahArAja ke skandhAvAra meM ayodhyA nagarI kI hI bhAMti alpa samaya meM hI tirAhe, caurAhe aura dukAnoM kI paMktiyAM bana gaI thIM / ekAnta meM bar3e aura moTe kapar3oM ke tambuoM meM rahate samaya sainikoM ko apane gRha bhI yAda nahIM pAte / khejar3I, vera aura kera ke vRkSoM kI taraha kAMTe bhare vRkSoM ke patte bhakSaNakArI U~Ta sainikoM ke kAMTe cunane kA kArya karate / prabhu ke sammukha naukara kI taraha khaccara gaMgA ke bAlakAmaya taTa para apanI cAla calate aura loTa-poTa ho jAte / koI kATha lAtA to koI nadI se jala, koI tRNa lAtA to koI sAga-sabjiyAM aura phala / koI cUlhA taiyAra karatA to koI zAli dhAna kuTatA, koI agni prajvalita karatA / koI cAvala banAtA to koI ghara kI bhAMti eka ora nirmala jala se snAna krtaa| koI sugandhita dhUpa se nija ko sugandhita karatA, koI paidala senA ko pahale bhojana khilAkara svayaM bAda meM pArAma se bhojana karatA / koI striyoM sahita apane aMga meM vilepaNa krtaa| cakravartI kI chAvanI meM sabhI vastue~ sahaja upalabdha thiiN| ataH koI bhI aisA nahIM socatA thA ki vaha senA meM sammilita huA hai| (zloka 66-77) bharata ne vahAM eka dina aura eka rAtri rahakara prasthAna Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] kiyA / usa dina bhI eka yojana gamanakArI cakra ke pIche eka yojana patha atikrama kiyaa| isa prakAra sadaiva eka yojana calate hue cakra ke pIche-pIche bharata magadha tIrtha para pAe / vahAM pUrva samudra ke taTa para chAvanI ddaalii| vaha sthAna bAraha yojana dIrgha aura nau yojana caur3A thaa| varddhakiratna ne vahAM sainikoM ke lie grAvAsa nirmita kie| dharmarUpa hastI kI zAlArUpa pauSadha zAlAeM bhI bnaaii| siMha jaise parvata se utaratA hai usI prakAra mahArAja bharata pauSadhazAlA meM rahane kI icchA se hastI pRSTha se nIce utare / saMyama rUpI sAmrAjya lakSmI ke siMhAsana jaisA darbha kA navIna saMthArA vahAM bichvaayaa| unhoMne hRdaya meM mAgadha tIrtha kumAra deva ko dhAraNa kara siddhi ke Adi dvAra rUpa aSTama bhakta (belA) tapa kiyaa| phira nirmala vastra dhAraNa kara anya vastra,puSpamAlA aura vilepanAdi evaM stra-zastrAdi parityAga kara puNya poSaNa ke lie auSadha tulya pauSadhavata grahaNa kiyaa| avyaya pada mokSa meM jaise siddhagaNa rahate haiM usI prakAra darbhAsana para auSadhavratI mahArAja bharata ne jAgRta aura kriyA rahita hokara avasthAna kiyaa| aSTama tapa ke anta meM pauSadhavata paripUrNa kara zaradkAlIna megha ke bhItara se sUrya jaise bAhara nikalatA hai usI prakAra adhika kAntivAn bharata pauSadhazAlA se bAhara Ae aura sarva siddhi prApta unhoMne snAna kara bali karma kiyaa| kAraNa, vidhijJAtA puruSa kabhI nahIM bhUlate / (zloka 78-88) phira uttama rathI rAjA bharata pavana kI bhAMti vega sampanna aura siMha kI bhAMti tejasvI azvavAhita sundara ratha para car3he / vaha ratha calane ke samaya prAsAda kI taraha lagatA thaa| usa meM patAkA samanvita ucca dhvaja-stambha thaa| astrAgAra kI taraha vaha aneka astroM se susajjita thaa| usa ratha ke cAroM dizAoM meM cAra ghaNTe lage the| usake zabda mAno cAroM ora kI vijaya lakSmI ko pukAra rahe the| tabhI indra ke sArathI mAtali kI taraha rAjA ke manobhAvoM ke jJAtA sArathI ne valgA prAkRSTa kara azvoM ko daudd'aayaa| rAjA bharata dvitIya samudra kI bhAMti samudra ke kinAre pAe / isa samudra meM hastIrUpa parvata the / vRhad-vRhad zakaTa rUpI makara the| capalagati azvarUpI taraMga thii| vicitra astrarUpI bhayaMkara sarpa the| patha se uThatI raja rUpI velA bhUmi thI aura ratha kA gharghara samudra garjana tulya thaa| phira matsyoM ke zabdoM se jisakA garjana aura bar3ha Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [183 rahA hai aise samudra meM cakravartI bharata ne ratha ko nAbhi paryanta utArA / eka hAtha dhanuSa ke madhya bhAga meM aura dUsarA hAtha pratyaMcA para rakha usako khIMcA / dhanuSa kA grAkAra paMcamI ke cAMda kA anukaraNakArI banAyA evaM pratyaMcA ko kucha aura khIMcakara dhanuSa meM TaMkAra dI / yaha TakAra dhanurveda kI kAra dhvani-sI lgii| unhone tUNIra se apanA nAmAMkita eka tIra nikAlA jo ki pAtAla se nirgata sarpa-sA lagA / siMha ke karNa kI taraha unhoMne muSTi meM zatru ke lie vajradaNDa rUpa usa tIra ko pakar3A tathA usakA pichalA hissA pratyaMcA para car3hAyA / karNa ke svarAliMkAra rUpa mRNAla sadRza usa tIra ko unhoMne kAnoM taka khiiNcaa| rAjA ke nakharatna se prasArita kiraNoM meM vaha tIra apane sahodaroM se ghirA huA ho aisA mAlUma hotA thA / khice hue dhanuSa ke antima bhAga meM rahA vaha camakatA tIra mRtyu ke khule mukha meM jhilamilAtI jihvA kI lIlA ko dhAraNa kara rahA thA / usa dhanuSa ke maNDala meM sthita lokapAla rAjA bharata apane maNDala meM avasthita sUrya ke samAna bhayaMkara pratIta ho rahe the / ( zloka 89 - 103 ) ho gayA ki yaha usa samaya lavaNa samudra yaha socakara kSubdha rAjA yA to mujhe sthAna bhraSTa karegA yA daNDa degA / bharata cakravartI ne tava bAhara, madhya, Age aura anta meM nAgakumAra, asurakumAra evaM suvarNakumArAdi devatAoM dvArA rakSita dUta kI bhAMti prajJA pAlanakArI aura daNDa kI taraha bhayaMkara usa tIra ko magadhatIrthAdhipati para nikSepa kiyA / DainoM kI phar3aphar3AhaTa kI taraha zabda se AkAza ko jita kara vaha tIra garur3a kI bhA~ti khUba vega se daur3A / rAjA ke dhanuSa se nikSipta vaha tIra isa prakAra suzobhita huA jaise megha se utyanna vidya uta, prakAza se giratA tArA, agni se utkSipta sphuliMga, tApasa se nikalI tejolezyA, sUryakAnta mariNa se vahirgata agni, indra ke hasta se nikSipta vajra zobhita hotA hai / muhUrtta mAtra meM bAraha yojana samudra ko pratikrama kara vaha tIra magadhapati kI sabhA meM jAkara isa prakAra girA jaise vakSa meM prAkara tIra patita hotA hai / magadhapati asamaya meM sabhA ke madhya tIra ko grAkara girate dekha isa prakAra kruddha hue jisa prakAra lagur3a prahAra se ghAyala sarpa kruddha hotA hai / unakI donoM bhRkuTi pratyaMcA khIMce dhanuSa kI taraha bhayaMkara aura golAkAra ho gayIM / unake netra pradIpta agni kI taraha lAla ho gae / nAka Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184] dhauMkanI kI taraha phUlane lagI aura proSTha sarpa kI taraha phuphakAra uThe / lalATa ko prakAza ke dhUmaketu kI taraha rekhAMkita kara saperA jaise sarpa ko uThAtA hai usI prakAra dAhine hAtha se astra uThAkara bAyAM hAtha zatra u ke lalATa rUpI grAsana para paTaka va viSajvAlA-sI vANI meM ve bole : ( zloka 104-115) 'svayaM ko vIra mAnane vAle aura aprArthita vastu kI prArthanA karane vAle kisa kubuddhi ne merI sabhA meM tIra pheMkA hai ? vaha kauna hai jo erAvata hAthI ke dAMtoM ko tor3akara usase karNa kuNDala banAnA cAhatA hai ? vaha kauna hai jo garur3a ke paMkhoM kA mukuTa dhAraNa karanA cAhatA hai ? vaha kauna hai jo nAga mastaka sthita mariNa ko ukhAr3anA cAhatA hai ? sUryAzva ko haraNa karane kA icchuka vaha kauna hai ? usakA ahaMkAra maiM usI bhA~ti cUra-cUra karUMgA jaise garur3a sarpa ke prANa letA hai / ' aisA kahakara magadhapati uTha khar3e hue / vivara se nikalate sarpa kI bhA~ti unhoMne myAna se talavAra nikAlI aura dhUmaketu kI bhrama sRSTi karate hue ve talavAra ghumAne lage / krodha kI adhikatA se unakA sArA parivAra isa prakAra uTha khar3A huA jisa prakAra havA ke vega se samudra meM taraMgeM uThatI haiM / koI apane pauruSa se AkAza ko kRSNa vidyunmaya to koI camakate astra-zastra se grAkAza ko zraneka candramaya karane lagA / koI mRtyu danta dvArA nirmita huI ho aisI varachI ko cAroM ora utkSipta karane lagA to koI agni jihvA tulya pharase ko ghumAne lagA / kisI ne rAhu kI tarapha bhayaMkara bhAgya-se mudgara ko grahaNa kiyA / koI vajra tIkSNa trizUla aura yamarAja ke daNDa se pracaNDa daNDa ko uThAne lagA / koI zatru vinAza ke kAraNa rUpa sva hAthoM ko Thokane lagA to koI meghanAda kI taraha ucca svara se siMhanAda karane lagA / koI 'mAro-mAro' cillAne lagA to koI 'pakar3o - pakar3o' bolane lagA / koI 'khar3e raho- khar3e raho' kahane lagA / to koI 'calo calo' bolane lagA / isa prakAra magadhapati kA samasta parivAra kopavaza nAnA prakAra ke vikrama pradarzana karane lagA / taba amAtya ne bharata mahArAja ke usa tIra ko uThAkara bhalI-bhA~ti dekhA / usa para mantrAkSara se udAra sAra sampanna nimna akSara likhe the : 'surAsura aura manuSyoM ke sAkSAt Izvara zrI RSabhadeva svAmI kA putra bharata cakravartI tumheM Adeza detA hai ki yadi tuma svarAjya, Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [185 svajIvana surakSita rakhanA cAhate ho to tumhArA sarvasva hameM dekara hamArI sevA karo / ' (zloka 116-131) usa lipi ko par3hakara mantrI avadhijJAna se vicAra kara aura jAnakara usa tIra ko magadhAdhipati ko aura sabako dikhAkara ucca svara meM bolA - 'he mithyA sAhasakArI, artha buddhi se nija svAmI ke ahitakArI aura isa prakAra apanI svAmibhakti ko pramANita karane vAle rAjagaraNa, tumheM dhikkAra hai ! isa bharata kSetra ke prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva svAmI ke putra bharata prathama cakravartI hue haiM / ve hamase upahAra cAhate haiM aura indra kI bhAMti pracaNDa zAsanakArI hama logoM ko adhIna karanA cAhate haiM / isa pRthvI para samudra kA zoSaNa kiyA jA sakatA hai, meru parvata ko ukhAr3A jA sakatA hai, yamarAja ko vinaSTa kiyA jA sakatA hai, pRthvI ko ulaTAyA jA sakatA hai, vajra ko cUrNa kiyA jA sakatA hai, var3avAgni nirvApita kI jA sakatI hai kintu cakravartI ko jaya nahIM kiyA jA sktaa| isalie he rAjan, alpa buddhi vAle ina logoM kI upekSA kara cakravartI ko praNAma karane calie / ' ( zloka 132-138 ) gandha hastI ke mada ko sUMghakara jaise anya hastI zAnta ho jAte haiM vaise hI mantrI kI bAta sunakara aura tIra kI lipi par3hakara magadhapati zAMta ho gae / ve usI samaya usa tIra ko aura upahAra lekara rAjA bharata ke pAsa gae evaM unheM praNAma kara bole - 'he pRthvIpati, pUrNimA ke candra kI bhAMti bhAgyavaza hI Aja Apake darzana mile haiM / bhagavAn RSabhadeva ne jaise tIrthaMkara hokara pRthvI para vijaya prApta hai usI prakAra Apa bhI cakravartI banakara pRthvI vijaya kIjie / jisa prakAra airAvata hastI-sA anya hastI nahIM hotA, vAyu kI taraha koI balavAna nahIM hotA, AkAza se adhika koI mAnanIya nahIM hotA, usI prakAra Apa jaisA bhI koI nahIM hai / kAna paryanta khIMca kara lAI huI pratyaMcA se nikale prApake tIra ko sahana karane meM kauna samartha hai ? hama pramAdiyoM para dayA kara zrApane hameM karttavya smaraNa karavAne dUta se isa tIra ko bhejA isalie he nRpa ziromaNi, Aja se ApakI AjJA ko ziromariNa kI taraha hama dhAraNa kareMge / Apake dvArA niyukta maiM pUrva dizA meM Apake jayastambha kI taraha niSkapaTa bhakti se isa magadha tIrtha meM vAsa karU~gA / yaha rAjya merA samasta , Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] parivAra, maiM svayaM aura jo kucha bhI hai saba prApakA hai / Apa mujhe apanA sevaka mAnakara prAjJA dIjie / ' ( zloka 139 - 148 ) aisA kahakara usane vaha tIra, tIrtha kA jala, mukuTa auaura kuNDala upahAra meM die / rAjA bharata ne unheM graharaNakara magadhapati kA satkAra kiyA / kahA bhI gayA hai, mahAn vyakti sevA meM tatpara manuSya para kRpA hI karate haiM / phira indra jaise amarAvatI jAtA hai usI prakAra se cakravartI bharata ratha ko ghumAkara jisa patha se prAe the usI patha se hote hue chAvanI lauTa ge| ratha se utara kara snAna kara parivAra sahita unhoMne aSTama tapa kA pAranA kiyA / taduparAnta magadhapati para vijaya prApti ke lie cakravartI bharata ne cakra prApti ke upalakSya meM jaise praSTAhnikA utsava kiyA thA usI prakAra kA utsava khUba dhUmadhAma se kiyA / utsava samApti para vaha tIkSNa cakra mAno sUrya ratha se hI nikalA ho isa prakAra tejI se prakAza patha para calA aura dakSiNa dizA meM varadAma tIrtha kI ora pragrasara hugrA / vyAkaraNa meM pra-prAdi upasarga jaise dhAtu ke pIche-pIche calate haiM cakravartI bharata bhI usI prakAra cakra ke pIche-pIche cale / ( zloka 149 - 155) 1 eka yojana patha pratidina atikrama kara cakravartI bharata dakSiNa samudra taTa para isa prakAra pahuMce jaise rAjahaMsa mAnasarovara para pahu~catA hai / ilAyacI, lavaMga, ciroMjI aura kakkola vRkSa bahula dakSiNa samudra ke taTa para sainikoM ke skandhAvAra sthApita kie ge| mahArAja kI AjJA se varddha kiratna ne pUrva samudra taTa kI bhA~ti yahAM bhI nivAsa sthAna aura pauSadhazAlA kA nirmANa kiyA / rAjA bharata ne varadAma tIrtha ke devoM ko hRdaya meM dhAraNa kara aSTama tapa kiyA / pauSadha pUrNa hone para pauSadhazAlA se nikala kara dhanurdhAriyoM ke agraNI cakravartI ne kAlapRSTha nAmaka dhanuSa dhAraNa kara svarNa nirmita ratnajar3ita evaM jala lakSmI ke nivAsagRha tulya ratha para grArohaNa kiyA / deva se jaise mandira zobhita hotA hai usI prakAra sundarAkRti mahArAja bharata ke upavezana se ratha suzobhita huA / granukUla pavana se patAkAe~ AkAza ko jisa prakAra maNDita karatI haiM usI prakAra usa uttama ratha ne jahAja kI taraha samudra jala meM praveza kiyaa| ratha ko nAbhi paryanta samudra jala meM le jAkara sArathI ne lagAma khIMcI / ghor3e khar3e ho gae, ratha ruka gayA phira prAcArya jaise ziSya ko namra karate haiM / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [187 usI prakAra pRthvIpati ne dhanuSa ko namra kara pratyaMcA cddh'aaii| saMgrAma rUpI nATaka ke prArambha ke sUtrAdhAra kI bhAMti aura mRtyu grAhvAna mantra kI bhAMti dhanuSa TaMkAra kiyA / lalATakRta tilaka lakSmI apaharaNakArI tIra, tUNIra se bAhara nikAlA aura pratyaMcA para lagAyA / cakra bhrama utpannakArI usa dhanuSa ke madhya bhAga meM nAbhi kA bhrama utpanna karane vAle usa tIra ko mahArAja ne kAna taka khIMcA / karNa paryanta khIMcA tIra jaise mahArAja ko pUcha rahA thA - ' - 'bolie, aba maiM kyA karU~ ?' phira mahArAja ne usa tIra ko varadAmapati kI ora nikSepa kiyA / grakAza ko ujjvala kara jAte hue usa tIra ko dekhakara parvata vajra ke bhrama se, sarpa garur3a ke bhrama se aura samudra bar3avAnala ke bhrama se bhayabhIta ho gayA / bAraha yojana patha atikrama kara vaha tIra vidyuta kI bhAMti jAkara varadAmapati kI sabhA meM girA / zatru prerita ghAtaka kI taraha usa tIra ko girate dekhakara varadAmapati kSubdha ho gae aura ucchvasita samudra kI taraha udbhrAnta bhRkuTi se taragita hokara utkaTa zabdoM meM bola uThe : ( zloka 156 - 173) 'are, yaha kauna hai jisane Thokara mArakara sote hue siMha ko jagAyA hai ? mRtyu ne kisakA grAhvAna kiyA hai ? kuSTha grasta kI taraha Aja kisake jIvana meM vairAgya jAgA hai jisane sAhasa kara merI sabhA meM tIra nikSepa kiyA hai ? isI tIra se maiM tIra nikSepa karane vAle kA prANa haraNa karU~gA / (zloka 174-176) usane krodhapUrvaka usa tIra ko uThAyA / magadhAdhipati kI bhAMti varadAmapati ne bhI usa tIra para likhI lipi par3hI / usa lipi ko par3hakara vaha usI prakAra zAnta ho gayA jaise sarpa damana auSadhi se sarpa / vaha bolA - meDhaka jisa bhAMti kAle sAMpa ko capeTa meM lene ko prastuta hotA hai, bakarI apane sIMgoM se hAthI para prahAra karane kI icchA karatI hai, hastI jaise dantAghAta se parvata ukhAr3ane kA prayAsa karatA hai usI prakAra mandagati maiM bhI bharata cakravartI se yuddha karane kI icchA karatA hUM / ' ( zloka 176-180 ) phira yaha socakara ki kucha anartha na ho jAe usane sevakoM ko upahAra lAne kA Adeza diyA / aneka upahAroM ko lekara vaha bharata cakravartI ke pAsa jAne ko usI bhAMti nikalA jaise indra RSabhadhvaja Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] ke pAsa jAtA hai| vahAM jAkara cakravartI ko namaskAra karane ke pazcAt vaha bolA-'he pRthvI ke indra, ApakA dUta-sA prAgata tIra pAkara maiM yahAM AyA huuN| Apa svayaM yahAM Ae phira bhI svataH pravRtta hokara maiM Apake sammukha upasthita nahIM hugrA / mujha aise mUrkha ko prApa kSamA pradAna kreN| kAraNa, ajJAnatA doSa ko AvRtta kara detI hai| he svAmI, klAnta jisa prakAra vizrAma sthAna pAe, pipAsAta jalapUrNa sarovara pAe mujha aise svAmohIna ne bhI usI prakAra Apa-sA svAmI prApta kiyA hai| he pRthvIpati, samudra taTa para jisa taraha velAdhara parvata rahatA hai usI prakAra maiM bhI Apa dvArA rakSita hokara pApakA AjJAnuvartI banA rhuuNgaa|' (zloka 181-186) aisA kahakara varadAmapati ne usa tIra ko isa prakAra mahArAja bharata ke sammukha rakhA mAno usake pAsa surakSApUrvaka rakhA huyA thA / jaise sUrya kAnti se hI guthA huaA hai aisA eka svakAnti se diksamUha ko prakAzakArI ratnamaya kaTi sUtra, yaza samUha-sA cirakAla se saMcita muktA samUha usane rAjA bharata ko upahAra meM diyaa| jisakI ujjvala kAnti prakAzita ho rahI hai aise ratnakAra kA sarvasva ratna samUha bhI usane mahArAja bharata ko upahAra svarUpa pradAna kiyaa| una sabhI vastuoM ko grahaNa kara mahArAja bharata ne varadAmapati ko anugRhIta kiyA aura vaha kottimAn bane isa prakAra se use vahAM niyukta kara diyaa| phira kRpApUrvaka varadAmapati ko vidA dekara bharata sva skandhAvAra meM lauTa aae| (zloka 187-192) ratha se utara kara usa rAjacandra ne parijanoM sahita aSTama tapa kA pAranA kiyA aura vahIM varadAmapati ke lie aSTAhnikA mahotsava kiyaa| kAraNa, svAmI, logoM ke madhya pratiSThita karane ke lie apane prAtmIyajanoM kA satkAra karate haiN| (zloka 193-194) taduparAnta parAkrama meM dvitIya indra-se bharata cakravartI ne cakra kA anusaraNa karate hue pazcima prabhAsa tIrtha kI ora gamana kiyaa| sainikoM kI padotthita dhUla se AkAza aura pRthvI ko prApUrita karate hae bahuta dinoM pazcAt unhoMne pazcima samudra taTa para apanA skandhA. vAra sthApita kiyaa| vaha taTabhUmi supArI, tAmbUla aura nAriyaloM ke vRkSoM se pUrNa thii| vahAM bhI prabhAsapati ke uddezya se aSTama tapa kara pUrvAnusAra pauSadhazAlA meM jAkara pauSadhavrata grahaNa kiyA / pauSadha Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [189 ke anta meM dvitIya varuNa kI bhAMti ratha para baiTha kara samudra meM praveza kiyA | cakra kI nAbhi paryanta ratha ko jala meM le jAkara ratha sthApita kara dhanuSa para pratyaMcA car3hAyI phira jayalakSmI ke krIr3A karane kI vINA rUpa dhanuSa kI lakar3I kI tantrI ke samAna pratyaMcA ko apane hAthoM se ucca svara se zabdAyamAna kiyA / samudra taTa sthita beMta vRkSa tulya tUNIra se tIra bAhara kara chilA para isa prakAra sthApita kiyA mAno atithi ko Asana para baiThA rahe hoM / sUrya bimba se khIMcakara bAhara lAyI kiraNoM kI bhAMti vaha tIra unhoMne prabhAsapati kI ora nikSepa kiyA / vAyu kI bhAMti tIvra vega se bAraha yojana samudra pratikrama kara AkAza ko ujjvala karatA huA vaha tIra prabhAsapati kI sabhA meM jAkara girA / tIra dekhakara prabhAsapati kSubdha ho uThe; kintu usa para likhita lipi ko par3hakara vibhinna rasoM ko prakaTa karane vAle naTa kI bhAMti zIghra hI zAnta ho gae / phira vaha tIra aura upahAra lekara prabhAsapati cakravartI ke nikaTa zrAe evaM unheM namaskAra kara bole - 'he deva, prApa jaise svAmI se bhAsita hokara maiM grAja hI vAstavika rUpa meM prabhAsa banA hUM / kAraNa, sUrya kiraNa se hI kamala kamala banatA hai / he prabhu, maiM pazcima dizA meM sAmanta rAjA kI bhAMti Aja se sarvadA pRthvI zAsanakArI prApakI prAjJA meM rahUMgA / ' ( zloka 195 - 208 ) 1 aisA kahakara prabhAsapati ne usa tIra ko usI prakAra mahArAja bharata ko diyA jaise yuddha vidyA abhyAsakArI kA tIra bhRtya uThAkara lAtA hai aura de detA hai / usI ke sAtha mUrtimAn teja- sA valaya, bAjUbandha, mukuTa, hAra evaM anya vastue~ aura dhana-sampatti upahAra meM pradAna kie| use prAzvasta karane ke lie bharata ne ve sabhI vastue~ svIkAra kara lIM / kAraNa, bhRtya kA upahAra svIkAra karanA prabhu kI prasannatA kA sUcaka hotA hai / phira grAlavAla meM jisa prakAra vRkSa ropita kiyA jAtA hai usI prakAra prabhAsapati ko vahAM sthApita kara zatrunAzaka ve nRpati sva-skandhAvAra ko lauTa Ae / kalpavRkSa -se gRhI ratna dvArA prastuta grahAra se unhoMne graSTama tapa kA pAranA kiyA / phira prabhAsapati ke lie graSTAhnikA utsava kiyaa| kyoMki prArambha meM apane sAmanta kA bhI prAdara karanA ucita hotA hai / ( zloka 209-217) jisa prakAra pradIpa ke pIche prAloka jAtA hai usI prakAra cakra Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke pIche-pIche calate hue bharata cakravartI samudra ke dakSiNI taTa sthita sindhu nadI ke kUla para A phuNce| usake kinAre-kinAre pUrva kI pora jAkara sindhu devI ke 'prAsAda ke pAsa skandhAvAra ddaalaa| vahAM sindhu devI ko smaraNa kara aSTama tapa kiyaa| usase pavana vega se jaise lahareM uThatI haiM usI prakAra sindhu devI kA pAsana kampita hupraa| avadhi jJAna se yaha jAnakara ki cakravartI pAe haiM aneka divya upahAra lekara unakI pUjA aura sammAna karane ke lie vaha sammukha upasthita haI / vaha AkAza se jaya-jaya zabda se AzIrvAda detI huI bolI'he cakrI, maiM ApakI sevikA banakara yahAM rahatI huuN| Apa aAjJA dIjie, maiM usakA pAlana kruuNgii|' phira usane lakSmI devI ke sarvasva sampada svarUpa ratna bhare eka hajAra pATha kalaza, kItti aura lakSmI jisa para eka sAtha baiThAI jA sake aise do ratna bhadrAsana, anantanAga ke mastaka sthita maNiyoM dvArA nirmita aise dedIpyamAna ratnamaya bhujabandha, madhya bhAga meM sUrya kI kAnti ko hI mAno baiThA diyA ho aise valaya aura muTThI meM samA jAne vAle aise divya sukomala vastra cakravartI ko upahAra meM die / sindhu-rAja ko bhA~ti mahArAja bharata ne samasta dravya grahaNa kara lie aura madhura vAkyAlApa se devI ko vidA kiyaa| phira pUrNimA ke cA~da jaise suvarNa pAtroM meM aSTama tapa kA pAranA kiyA aura vahA~ devI kA aSTAhnikA mahotsava kara cakra pradarzita patha para prayANa kiyaa| (zloka 215-226) uttara aura pUrva dizA ke madhya (IzAna koNa) calate-calate anukrama se ve donoM bhAratArddha kI madhya sImA rUpa vaitADhaya parvata ke nikaTa jA phuNce| usa parvata ke dakSiNI bhAga meM jaise koI navIna dvIpa ho aisA lambAI-caur3AI se suzobhita skandhAvAra sannivezita kiyA gyaa| pRthvIpati ne vahA~ aSTama tapa kiyaa| isase vaitADhya dikkumAra kA Asana kampita huA / avadhijJAna se ve jAna gae ki bharata kSetra meM prathama cakravartI utpanna hue hai / taba ve AkAza meM sthita hokara bole-'he prabhu, ApakI jaya ho| maiM pApakA sevaka haM ataH jo AjJA denI ho diijie|' tatpazcAt mAno vRhad bhaNDAra hI khola diyA ho isa prakAra bahumUlya ratna, ratnoM ke alaMkAra, divya vastra aura pratApa sampatti ke krIr3A-sthala tulya bhadrAsana unhoMne cakravartI ko upahAra meM die| pRthvIpati ne unakI samasta vastuoM ko hcocho Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [191 svIkAra kara liyaa| taduparAnta mahArAja ne unheM bulavAkara paripUrNa rUpa se Adara satkAra kara vidA kiyaa| kahA bhI gayA hai-mahApuruSa apane Azrita sAmAnya vyaktiyoM kI bhI avajJA nahIM karate / aSTama tapa kA pAranA kara mahArAja bharata ne vaitADhaya deva ke lie aSTAhnikA mahotsava kiyaa| (zloka 227-236) vahA~ se cakraratna tamisrA guhA kI ora agrasara huaa| rAjA bhI padAnveSI kI taraha usake pIche-pIche calane lage / anukrama se vaha tamisrA guhA ke samIpa phuNcaa| vahA~ sainya ke lie skandhAvAra sthApita kiyA gyaa| skandhAvAra aisA laga rahA thA mAno vidyAdhara nagara hI vaitADhaya parvata se nIce utara AyA ho| usa guhA ke adhiSThAyaka kRtamAla deva ko smaraNa kara bharata ne aSTama tapa kiyaa| deva kA Asana kampita huprA / avadhi jJAna se unhoMne cakravartI kA prAgamana jAnA / bahuta dinoM pazcAt pAgata guru kI taraha cakravartI rUpI atithi kI pUjA karane ve pAe aura bole - 'he svAmI, isa tamisrA guhA ke dvAra para maiM Apake dvArapAla kI taraha avasthAna karatA huuN| aisA kahakara usane bharata kA sevakatva aMgIkAra kara strIratna ke yogya caudaha tilaka aura divya alaMkAra samUha cakravartI ko upahAra meM die / sAtha hI mAno pahale se hI mahArAja ke lie rakhe hoM aisI unake yogya divya mAlya aura divya vastra die| cakrI ne bhI ve samasta svIkAra kara lie; kAraNa kRtArtha rAjA bhI digvijaya lakSmI ke cihna rUpa dikpatiyoM se prApta upahAroM kA parityAga nahIM karate / adhyayana ke anta meM upAdhyAya jisa prakAra ziSya ko chuTTI dete haiM usI prakAra bharatezvara ne use bulavAkara usake sAtha ziSTa vyavahAra kara vidA dii| phira rAjA bharata ne mAno unake aMza hI hoM va sarvadA sAtha meM baiThakara bhojana karane vAle, aise rAjakumAroM ke sAtha nIce pAtra rakhakara pAranA kiyaa| phira kRtamAla devoM ke lie aSTAhnikA mahotsava kiyaa| bolA bhI gayA hai-namratA se jise apanA banAyA gayA hai usake lie prabhu kyA nahIM karate? __ (zloka 237-247) dvitIya dina mahArAja ne suSeNa nAmaka senApati ko bulvaayaa| tatpazcAt indra jisa prakAra naigameSI deva ko Adeza detA hai usI prakAra unheM Adeza dete hue bole-'tuma carma ratna dvArA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] sindhu nadI meM utara kara sindhu samudra aura vaitADhya parvata ke madhya sthita dakSiNa sindhu nadI niSkuTa (sindhu nadI ke dakSiNa taTavatIM udyAna - sA pradeza ) ko jaya karo aura badarI phala kI taraha vahA~ ke adhivAsI mlecchoM ko prAyudha rUpI lakar3I se jhAr3a kara carma ratna kA pUrNa phala prApta karo / ' ( zloka 248 - 250 ) suSeNa senApati ne cakravartI kI prAjJA svIkAra kara lI / unhoMne jaise vahIM janma grahaNa kiyA ho isa prakAra vahA~ ke U~ce-nIce samasta bhAgoM ke durgama sthAnoM meM jAne ke samasta pathoM se ve paricita the / ve mleccha bhASA ke jJAtA, siMha ke samAna parAkramI, sUrya-se tejasvI, vRhaspati-se buddhimAna aura sarvalakSaNa yukta the / ve tatkAla apane sthAna para Ae / mAno unhIM kA pratibimba ho aise samasta rAjAoM ko calane kA Adeza diyA / phira snAna-pUjA kara parvata se ucca gajaratna para grArUr3ha hue / usa samaya unhoMne svalpa kintu bahumUlya alaMkAra pahane / kavaca dhAraNa kiyA / prAyazcita ra kautuka maMgala kiyA / unake kaNTha sthita granya ratnoM ke divya hAra aise suzobhita ho rahe the mAno jayalakSmI ne unake gale meM apanI bAhulatA arpaNa kara dI hai| paTTa hastI kI taraha ve paTTa cihnoM se suzobhita the / unakI kamara meM mUrtimAna zakti kI taraha eka kaTAra thI / unakI pITha para saralAkRti svarNa nirmita do tUNIra the / ve donoM aise lagate the / mAno pIche se yuddha karane ke lie do vaikriya hAtha hoM / ve gaNanAyaka daNDanAyaka zreSThI sArthavAha sandhipAla aura anucaroM se yuvarAja kI taraha parivRta the / unakA gragrAsana isa prakAra nizcala thA mAno usa Asana ke sAtha hI unhoMne janma grahaNa kiyA ho / zveta chatra aura ca~vara zobhita devopama ve senApati sva padAMguSTha dvArA hastI ko calA rahe the / cakravartI kI arddha sainya sahita ve sindhu taTa para aae| sainikoM kI padacApa se ur3ane vAlI dhUla se vaha taTa aisA pratIta hotA thA mAno vahA~ setubandha kiyA gayA ho / senApati ne apane hAtha se carma ratna ko jo ki bAraha yojana taka vistRta ho sakatA hai, jisameM subaha boyA huA bIja sandhyA ko uga jAtA hai, jo nadI, jhIla, samudra ko pratikrama karane meM samartha hai use sparza kiyA / svAbhAvika rUpa se usake donoM prAnta vistRta ho gae / senApati ne use uThAkara jala para tela kI bhA~ti tairA diyA / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [193 phira usa para ve sainya sahita nadI ke usa pAra ge| (zloka 251-266) sindhU nadI ke samasta dakSiNI pradeza ko jaya karane ke lie ve pralayakAlIna samudra kI taraha vahAM phaila ge| dhanuSa ke nirghoSa se aura yuddha ke kautuhala meM hI lIlA karate hue unhoMne siMha kI taraha siMhala deza ko jIta liyaa| barbaroM ko krItadAsoM kI taraha apane adhIna kara TaMkanoM ke azvoM kI taraha rAjacihna se aMkita kara diyaa| jala rahita ratnAkara kI bhAMti mANikya pUrNa yavana dvIpa ko usa narakezarI ne khela hI khela meM jaya kara liyaa| unhoMne kAlemukha jAti ke mlecchoM ko bhI jIta liyaa| yaha dekhakara bhojana ke bAda bhI unakI aMguliyAM muha meM hI rahane lgiiN| isa prakAra senApati sarvatra phaila jAne ke kAraNa jonaka nAmaka mlecchagaNa vAyu se jaise vRkSa parAGa mukha ho jAte haiM usI prakAra parAGa mukha ho gae / saperA jisa prakAra sabhI prakAra ke so ko vaza meM kara letA hai usI prakAra unhoMne vaitADhaya parvata ke nikaTastha pradezoM meM rahane vAle mlecchoM kI samasta jAtiyoM ko vaza meM kara liyaa| praur3ha pratApa ko anivArya rUpa se prasArita karane vAlA vaha senApati vahAM se Age bar3hakara sUrya jisa prakAra samasta AkAza meM phaila jAtA hai usI prakAra usane kaccha deza ke samasta bhU-bhAga ko AkrAnta kara liyA arthAt jaya kara liyaa| siMha jisa prakAra samasta jaMgala ko padAnata rakhatA hai usA prakAra vaha bhI samasta niSkaTa pradeza ko padAnata kara samatala bhUmi para svasthatApUrvaka rahane lgaa| pati ke pAsa jisa prakAra patnI jAtI hai usI prakAra mleccha deza ke rAjAgaNa upahAra lekara bar3e bhakti bhAva se senApati ke pAsa jAne lge| kisI ne svarNa giri ke zikhara parimANa ratnarAzi dI to kisI ne calamAna vindhyaparvata tulya hastI die / kisI ne sUryAzva ko bhI parAstakArI azva die, kisI ne aJjana nirmita devatAoM ke ratha tulya ratha die| isake atirikta anya bhI jo sArabhUta vastueM thIM ve sabhI unhoMne upahAra svarUpa dI / kahA bhI gayA hai ki parvata se lekara nadI ke patha para nirgata sabhI ratna bhI ratnAkara meM hI cale jAte haiM / isa bhAMti upahAra dekara ve senApati se bole--'pAja se hama Apake prAjJA-pAlaka banakara bhRtya kI taraha yahAM rheNge|' senApati ne saba kA yathocita satkAra kara vidA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194] 1 kiyA / phira jisa prakAra ve Ae the usI prakAra sukhapUrvaka sindhu ke usa pAra lauTa gae / kIrti rUpI latA ke dohada tulya mlecchoM se prApta samasta upahAra senApati ne cakravartI ko samarpita kie| kRtArtha cakI ne bhI senApati kA bahumAna kara vidA dI / ve saharSa apane sthAna ko lauTa gae / ( zloka 267 - 283 ) rAjA bharata vahAM ayodhyA kI bhAMti hI sukhapUrvaka rahane lage / kAraNa, siMha jahAM bhI jAtA hai vahIM usakA nivAsa bana jAtA hai / eka dina unhoMne senApati ko bulAkara Adeza diyA- 'guphA kA daravAjA kholo / ' senApati ne unakI AjJA ko mAlA kI bhAMti mastaka para dhAraNa kiyA aura tamisrA guphA ke dvAra para Akara upasthita hue / tamisrA ke adhiSThAtA kRtamAla deva ko smaraNa kara unhoMne aTThama tapa kiyaa| kyoMki samasta siddhiyoM kI mUla tapasyA hI hotI hai / taduparAnta snAna kara zveta vastra rUpI paMkha dhAraNa kara isa prakAra snAnAgAra se nikale jaise rAjahaMsa snAna kara sarovara se bAhara nikalate haiM / phira sundara nIla kamala-sA svarNa dhUpadAna hAtha meM lekara tamisrA ke dvAra para Ae / prathama unhoMne dvAra ko praNAma kiyA / kAraNa, zaktivAna mahAn puruSa pahale sAmanIti prayoga meM lAte haiN| vahAM vaitADhya parvata para vicarane vAlI vidyAdhara patniyoM ko stambhana karane ke lie auSadha rUpa mahAddhika praSTAkA mahotsava kiyA evaM mAntrika jaise maNDala taiyAra karatA hai usI prakAra senApati ne vahAM prakhaNDa kSatoM se praSTa mAMgalikoM kI racanA kI phira indra ke vajra kI bhAMti zatrunAzakArI cakravartI kA daNDaratna hAtha meM lekara daravAje para AghAta karane ke lie sAta prATha kadama pIche haTe / kAraNa, hAthI bhI prahAra karane ke lie pIche haTatA hai / phira senApati ne usI daNDaratna se daravAje para coTa kI / usase samasta guphA yantra kI bhAMti dhvanita huI aura usI muhUrtta meM vaitADhya parvata ke mudrita netra kI bhAMti majabUtI se banda ve vajra nirmita kivAr3a khula gae / daNDa ke prAghAta se khulate hue ve kivAr3a isa prakAra AvAja kara rahe the mAno ve krandana kara rahe hoM / uttara dizA ke bharata khaNDa ko jaya karane jAne meM maMgala rUpa una kivAr3oM ke khula jAne kI bAta senApati ne jAkara cakravartI se kahI / yaha sunakara hastI ratna para ArUr3ha hokara mahAparAkramI mahArAja bharata ne candramA kI bhAMti tamisrA guphA meM praveza kiyA / ( zloka 284 - 299 ) aMgula pramANa aura praveza karane ke samaya narapati ne cAra Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [195 sUrya-sA prakAzavAn maNiratna grahaNa kiyaa.| vaha eka hajAra yakSoM dvArA adhiSThita thA arthAt eka hajAra deva usakI rakSA karate the| usa ratna ko mastaka kI cUr3A para bAMdha lene se pazu-pakSI, manuSya aura devatAkRta upasarga nahIM hote| isake atirikta usa ratna ke prabhAva se sUrya dvArA jisa prakAra andhakAra dUra ho jAtA hai usI prakAra samasta du:kha naSTa ho jAte haiM aura zastra ke grAghAta kI bhAMti samasta roga bhI dUra bhAga jAte haiN| suvarNa kalaza para jisa prakAra nuvarNa Dhakkana lagAyA jAtA hai usI prakAra una ripunAzaka rAjA ne usa ratna ko hastI ke dAhine kumbha sthala para rakhA / poche calamAna senA sahita cakra kA anusaraNa karate hue siMha kI bhAMti usa guphA meM praveza karate hue narakezarI ne cAra aMgula pramANa anya kAkiNI ratna bhI grahaNa kiyaa| vaha ratna sUrya, candra aura agni-sA kAnti sampanna thaa| usakA AkAra adhikaraNo-sA thaa| eka hajAra yakSa usake rakSaka the| pATha suvarNa mudrAoM-sA usakA pramANa thaa| usameM chaha patra the, bAhara koraNa the aura nIce kA bhAga samatala thA / vaha mAna, unmAna aura pramANa yukta thaa| usakI pATha kaNikAeM thiiN| bAraha yojana paryanta andhakAra dUra karane meM vaha samartha thaa| guphA ke madhya donoM ora eka-eka yojana ke bAda go-mUtra ke AkAra meM arthAt eka dAhinI ora, dUsarA bAyIM ora, isa prakAra kAkiraNI ratna ke dvArA maNDala taiyAra karate-karate cakravatI agrasara hue| pratyeka maNDala pAMca nau dhanuSa vistRta aura eka yojana taka prakAza karane meM samartha thaa| ina maNDaloM kI saMkhyA 49 thii| jaba taka kalyANakArI cakravartI pRthvI para vartamAna rahate haiM taba taka guphA kA daravAjA khulA rahatA (zloka 300-310) cakra ke pIche gamana karate hue cakravartI aura cakravartI ke pIche gamana karatI huI cakravartI kI senA maNDala ke Aloka meM usa guphA meM agrasara hotI gii| cakravartI kI calamAna senA usa guphA meM usI prakAra zobhA pAne lagI jisa prakAra asurAdi sainya se ratnaprabhA kA madhya bhAga zobhita hotA hai| manthana daNDa se manthana pAtra meM jisa prakAra zabda hotA hai| usI prakAra calamAna cakra aura senA se vaha gujita hone lgii| jahAM koI nahIM calatA aisA guphA patha ratha cakroM se lIkavAlA aura ghor3oM ke khuroM se ukhar3A kaMkaroM ke nagara pathoM Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaisA hI bana gyaa| sainya dvArA vaha guphA loka nAlikA kI bhAMti Ter3hI-mer3hI ho gii| kramaza: cakravartI usa guphA ke madhya bhAga meM nimnAMga ke vastra para pahanI huI kaTi mekhalA-sI unmagnA aura nimagnA nAmaka do nadiyoM ke nikaTa phuNce| una donoM nadiyoM ko dekhakara lagatA mAno dakSiNa aura uttara bharatArddha se pAe logoM ke lie vaitADhaya parvata ne nadI rUpa do AjJA rekhA khIMca dI hai| una donoM nadiyoM ke madhya unmagnA meM pASANa zilAe~ tumbe ke khola kI taraha pravAhita hotI aura nimagnA meM tUmbe ke khola bhI pASANa zilAoM kI bhAMti DUba jaate| ve donoM nadiyAM tamisrA guphA kI pUrva prAcIra se nirgata hokara pazcima prAcIra se hotI huI sindhu nadI meM mila jAtI hai / usa nadI para varddhakiratna ne eka acchA pula taiyAra kiyaa| vaha pula vaitADhaya kumAra devoM kI ekAnta sthita vizAla zayyA-sA lagatA thaa| varddhakiratna ne kSaNa bhara meM vaha pula taiyAra kara diyaa| kAraNa, gehAkAra kalpavRkSa ko gRha nirmANa meM jitanA samaya lagatA hai varddhakiratna ko utanA bhI nahIM lagatA / usa pula para patthara isa prakAra jar3ita kie gae the lagatA jaise pUrA pula eka hI patthara se banA ho| usakI bhUmi hAtha-sI samatala aura vajra-sI kaThora hone ke kAraNa vaha guphA ke dvAra ke daravAjoM dvArA nirmita lagatI thii| usa dustara nadI ko cakravartI ne sainya sahita isa prakAra svacchanda rUpa se pAra kiyA jaise pathacArI sAmAnya patha kA atikrama karate haiM / mahArAja sainya sahita anukrama se uttara dizA ke mukha ko bhA~ti guphA ke uttara dvAra ke nikaTa upasthita hue| uttara dvAra ke daravAje ke donoM kiMvAr3a dakSiNa dvAra kI AvAja sunakara bhayabhIta ho gae hoM isa prakAra tatkAla khula ge| daravAjA khulane ke samaya jo sara-sara zabda huA vaha jaise senA ko agrasara hone ke lie kaha rahA thaa| donoM kiMvAr3a dIvAroM se TakarAkara isa prakAra khar3e ho gae mAno pahale ve kabhI yahAM the hI nahIM / acAnaka pA gae haiM / phira sUrya jisa prakAra megha se bAhara nikalatA hai usI prakAra cakravartI ke Age calatA huA cakra guphA ke bAhara niklaa| usake pIche pRthvIpati bharata isa bhAMti nikale jisa prakAra pAtAla ke vivara se valIndra nikalatA hai| taduparAnta vindhyAcala kI guphA se niHzaMka lIlAyukta hastI jaise bAhara nikalatA hai vaise hI hastIyUtha niklaa| samudra se nikalate hue sUryAzvoM kA anusaraNa karate hue sundara ghor3e Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [197 svacchandatA se bAhara nikale / dhanADhaya vyakti kI rathazAlA se jaise ratha nikalatA hai usI prakAra kI dhvani se AkAza gujita karate ratha samUha nikale aura sphaTika mariNa ke vivara se jaise sarpa nikalatA hai vaise hI vaitADhaya parvata ko usa guphA se balavAn pada-senA bAhara niklii| (zloka 311-334) ___ isa prakAra pacAsa yojana dIrgha guphA atikrama kara mahArAja bharata ne bharatArddha jaya karane ke lie uttara khaNDa meM praveza kiyA / usa khaNDa meM pApAta jAti ke matavAle bhIla nivAsa karate the| ve pRthvI para dAnavoM kI bhAMti dhanavAna, balavAna aura tejasvI the| unake pAsa aparimita bar3I-bar3I aTTAlikAeM thiiN| zayyA, prAsana aura vAhana the, sonA-cA~dI thaa| ataH lagatA jaise ve kubera ke sagotriya hoN| unake kuTumbI bhI dhanI the| unake pAsa dAsa-dAsiyAM bhI bahuta the / devatAoM ke upavana vRkSoM kI bhAMti koI unheM nAza nahIM kara sakatA thaa| vRhad zakaToM ke bhAravahanakArI bailoM kI bhAMti ve sarvadA aneka yuddhoM meM apane bala kA pradarzana kiyA karate the| jaba bharatapati jabardastI yamarAja kI bhAMti una para A par3e taba unake aniSTa sUcanAkArI aneka utpAta ghaTita hone lge| cakravartI kI calamAna sainya ke bhAra se du:khI ho gaI ho isa prakAra gRha aura udyAnoM ko kampita karatI pRthvI kAMpane lgii| cakravartI kA diganta vistRta mahApratApa digantoM meM dAvAnala-sA prajvalita hone lgaa| sainya dvArA utthita patha dhala se sabhI dizAe~ puSpinI ramaNiyoM kI bhAMti dekhane lAyaka nahIM rahIM / krUra aura karNakaTuzabdakArI makara jisa prakAra samudra meM kalaha karatA hai usI prakAra duSTa pavana paraspara kalaha karatA pravAhita hone lgaa| jalatI huI mazAloM kI bhAMti mleccha zikAriyoM ke lie bhayautpannakArI ulkA aAkAza meM patita hone lgii| krodha se uddhata banI jamIna para hAthoM ko pachAr3a rahI hoM aisI bhayaMkarazabdakArI vidyuta AkAza meM camakane lagI aura mRtyu lakSmI ke chatra kI taraha cIla aura kaue yahAM-vahAM ur3ane lge| (zloka 335-347) udhara suvarNa kavaca, kuThAra aura barachI kI kiraNa mAlA se AkAza sthita sahasra kiraNa sUrya kI koTi kiraNakArI, uddaNDa, daNDa, dhanuSa thaura mudgara se AkAza ko bar3e-bar3e danta viziSTakArI, Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198] dhvajA se citrita vyAghra, siMha aura sarpa ke dvArA AkAza meM vicaraNa karatI khecarI ramaNiyoM ko bhayapradarzanakArI aura vahada-vahada hastI rUpa megha meM diksamUha ke agra bhAga ko andhakAramayakArI rAjA bharata agrasara hone lge| unake agrabhAga meM aMkita makara mukha yamarAja ke mukha se spardhA kara rahA thaa| ve azva khuroM ke AghAta se jaise dharatI ko tor3a rahe haiM aura jaya vAdyoM para patita AghAta se jaise AkAza ko Tukar3e-Tukar3e kara rahe haiM aisA lagatA thA / agragAmI maMgala tArA meM jaise sUrya bhayaMkara lagatA hai usI prakAra agragAmI cakra se bharata bhayaMkara pratIta ho rahe the| (zloka 348-352) __unheM Ate dekha bhIlagaNa atyanta kruddha ho uThe aura krUra grahoM kI bhA~ti ve sabhI ekatra hokara mAno cakravartI ko haraNa karane kI abhilASA se isa prakAra roSa meM bole-'sAdhAraNa manuSya kI bhA~ti lakSmI, lajjA, dhairya aura kItirahita yaha kauna vyakti alpa buddhi bAlakoM kI taraha mRtyu kI icchA kara rahA hai| jisakI puNya caturdazI kSINa ho gaI hai arthAt jo kRSNa caturdazI kI bhA~ti kSINa puNya ho gayA hai aisA lakSaNahIna yaha vyakti mAno mRga ne siMha kI guphA meM praveza kiyA ho isa prakAra hamAre deza meM AyA hai / mahApavana jisa prakAra megha ko chinna-bhinna kara detA hai usI prakAra isa uddhata AkRti viziSTa vistIryamAna vyakti ko hama bhI chinna-bhinna kara dasoM dizAoM meM pheMka deNge|' (zloka 352-356) isa prakAra jora se bolate-bolate zarabha jaise megha ke sammukha garjana karatA hai, daur3atA hai, usI prakAra ve rAjA bharata se yuddha karane ke lie prastuta hone lge| kirAtapatiyoM ne machanoM kI pITha kI haDDiyoM dvArA nirmita abhedya kavaca dhAraNa kie / mastaka para khar3e keza vAlA nizAcaroM kI sira lakSmI tulya bandaroM ke keza yukta zirastrANa pahane / yuddha karane kA avasara pAne ke Ananda meM unake zarIra isa prakAra phUlane lage ki unake kavacoM ke tAra TUTane lge| unake khar3e keza vAle mastaka se zirastrANa khisaka-khisaka kara gira rahe the| mAno mastaka kaha rahA thA hamArI rakSA karane vAlA koI nahIM hai / kucha kirAta krodhAveza meM yamarAja kI bhakuTi kI taraha vakra aura zRga dvArA nirmita dhanuSa ko sahaja hI pratyaMcA para ropaNa karane lge| kucha kirAta jaya lakSmI kI lIlA-zayyA tulya raNa meM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [199 dUrvAra aura bhayaMkara talavAreM myAna se bAhara nikAlane lge| kucha kirAta yamarAja ke laghu bhrAtA tulya daNDa ko uThAne lge| koIkoI dhUmaketu kI bhAMti bhAloM ko aAkAza meM ghumAne lge| koIkoI raNotsava meM Amantrita preta rAjAoM ko prasanna karane ke lie mAno zatroM ko zUlo para car3hAeMge isa prakAra trizUla dhAraNa karane lge| koI zatrurUpI pakSiyoM kA prANa hanana karane ke lie bAja pakSiyoM-sA lauha zailya hAthoM meM lene lge| koI-koI mAno AkAza ko tor3anA cAhate haiM isa prakAra apane-apane udyata hAthoM se mudgara ghumAne lge| isa prakAra yuddha karane kI icchA se sabhI ne nAnA prakAra ke astroM ko dhAraNa kiyaa| koI bhI AdamI astrarahita nahIM thaa| yuddha karane kI icchA se jaise ve eka AtmA vAle hoM aise unhoMne eka sAtha bharata kI senA para AkramaNa kiyaa| zilAvRSTikArI pralayakAlIna meghoM kI bhA~ti zastra-varSA karate-karate mleccha garaNa mahArAja bharata kI senA ke agrabhAga ke sAtha tIvra yuddha karane lge| lagatA thA pRthvI se, diGa mukha se, AkAza evaM cAroM dizAoM se prA-pAkara astra girane lage haiN| durjanoM kI yukti jisa prakAra sabhI ko viddha karatI hai isI prakAra rAjA bharata kI senA meM aisA koI nahIM thA jo una bhIloM ke tIroM se viddha na huprA ho| mlecchoM ke pAkramaNoM se cakravartI ke azvArohI samudra kI uttAla taraMga se nadI ke agrabhAga kI taraMgeM jisa prakAra pIche haTa jAtI haiM usI prakAra pIche haTane lgii| mleccha rUpI siMha ke tIra rUpI zveta nakhoM se kSatavikSata hokara cakravartI ke hastI pAta svara meM bhayaMkara rUpa se ciMghAr3ane lge| mleccha vIroM ke pracaNDa daNDa yuddha dvArA bAra-bAra kie gae prAghAta se bharata kI padAtika sainya kanduka kI bhA~ti uchala-uchala kara utpatita hone lgii| vajrAghAta se parvata jaise bhagna ho jAte haiM yavana senA kI gadA ke prahAra se cakravartI sainya ke agrabhAga ke ratha bhI usI prakAra bhagna ho ge| saMgrAma rUpa sAgara meM timiMgala jAti ke makara se machaliyA~ jisa prakAra pIr3ita aura trasta hotI haiM usI prakAra ve trasta va pIr3ita hone lgiiN| (zloka 357-377) anAthoM kI bhA~ti parAjita apanI senA ko dekhakara rAjyAjJA jaise krodha ne senApati suSeNa ko uttejita kara diyaa| usake netra aura mukha lAla ho gae aura kSaNa mAtra meM ve manuSya ke rUpa meM sAkSAt Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 agni kI bhA~ti aise jAjvalyamAna ho gae ki unakI aura dekhA nahIM jA skaa| rAkSasapati kI bhAMti ve vipakSa kI samasta sainya ko grAsa karane ke lie udyata ho gae / deha meM utpanna utsAha ke kAraNa suvarNa kavana ve bar3I kaThinatA se dhAraNa kara sake aura isa bhAMti ve baiThe ki jaise koI dUsarI hI tvacA ho / kavaca dhAraNa kara sAkSAt jaya rUpI suSeNa senApati kamalApIr3a ghor3e para savAra hue| usa ghor3e kI uccatA 80 aMgula aura prazastatA 99 aMgula aura dairgha 108 aMgula thA / usakA mAthA hamezA 32 agula se Upara rahatA thaa| usake bAhu arthAt sAmane ke paira 4 aMgula, jaMghA 16 aMgula aura ghuTanoM taka 4 aMgula thA aura usakA khura bhI thA 4 aMgula kA / usakA madhya bhAga golAkAra aura Anata thaa| pITha thI vizAla, Anata aura grAnandadAyaka / usake roe rezama ke sUte kI taraha komala the aura deha para zreSTha dvAdazAvarta thaa| usa ghor3e ke samasta lakSaNa acche the aura kAnti thI yauvana prApta zuka pakSI ke paMkhoM-sI marakata / usake zarIra ne kabhI cAbuka kA sparza nahIM kiyaa| kAraNa, vaha pArohI kI icchAnusAra calatA thA / ratna aura svarNamaya valgA meM mAno lakSmI ne hI apane donoM hAtha usake gale ko arpaNa kie haiM aisA lagatA thA / usa para laTakate svarNa ghugharU chama-chama AvAja kara rahe the / isase lagatA ki madhura dhvanikArI madhukara sevita kamala mAla se vaha pUjita hA hai| usakA mukha aisA lagatA thA jaise pAMca raMgoM kI maNiyoM se jar3ita svarNAlaMkAra kI kiraNa dvArA patAkA cihna meM aMkita huA hai| maMgala tArikA meM maNDita AkAza kI bhAMti suvarNa kamala usake lalATa deza para tilaka rUpa meM suzobhita the| cAmara ke alaMkAra se zobhita use dekhakara lagatA mAno usane dvitIya karNa dhAraNa kie haiM / vaha cakravartI ke puNya prabhAva se AkRSTa sUrya ke uccaiHzravA azva kI taraha suzobhita thaa| usake paira vakra-bhAva se par3ate jisase lagatA mAno vaha krIr3A kara rahA ho / usameM eka lakSa yojana atikrama karane kI zakti thii| usase vaha sAkSAt garur3a va pavana-sA lagatA thaa| vaha kardama jala, patthara, kaMkara aura dhUla bharA viSama sthAna evaM pahAr3a guphA Adi durgama sthAna ko atikrama karane kI zakti rakhatA thaa| calane ke samaya usake paira jamIna para bahuta kama par3ate the jisase lagatA mAno vaha AkAza meM ur3a rahA hai| vaha buddhivAn aura namra thaa| pAMca prakAra kI gati se usane zrama ko jaya kara liyA thaa| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [201 usako zvAsa kamala-sI sugandhayukta thii| (zloka 378-395) isa prakAra ke ghor3e para car3hakara senApati ne yamarAja kI taraha khaDga grahaNa kiyaa| vaha khaDga zatru ke lie mRtyu-patra kI taraha thii| vaha khaDga 50 aMgula lambI, 16 aMgula vistRta aura Der3ha aMgula moTI thii| usakI suvarNa myAna ratnajar3ita thii| vaha myAna vAhara thI isalie kaMcuka mukta sarpa-sI lagatI thii| vaha atyanta tIkSNa thii| dvitIya vajra kI bhAMti vaha zakta thI-aura vicitra kamala zreNI kI taraha dikhane vAle raMgoM se zobhita thii| usa khaDga ko dhAraNa kara senApati aise laga rahe the mAno ve paMkhayukta zeSanAga yA kavacadhArI kezarI siMha hoN| AkAza meM camakatI vidyut kI bhAMti capalatA se khaDga ghumAte hue unhoMne apanA azva raNabhUmi kI ora dhAvita kiyA / jalakAnta mariNa kI taraha zatru rUpa jala ko cIratA huA vaha azva raNa kSetra ke madhya jA upasthita huaa| (zloka 396-401) suSeNa ke aAkramaNa se kucha zatru mRga kI bhAMti vyAkula ho gae / kucha jamIna para zazaka kI bhAMti A~kheM vanda kara baiTha gae / kucha rohita mRga kI bhAMti thake hue se vahIM khar3e rahe / kucha bandaroM kI taraha durgabha sthAna para jA baitthe| kaiyoM ke hAtha ke astra vRkSa ke patroM kI taraha jamIna para khisaka kara gira ge| kaiyoM ke chatra unake yaza kI taraha dhalisAt ho ge| kucha ke ghor3e mantra dvArA citrArpita sarpa se sthira ho ge| kucha ke ratha isa prakAra TUTa gae mAno ve miTTI dvArA nirmita hoN| kucha aparicitoM kI bhAMti idhara-udhara bhAga ge| unhoMne apane logoM kI apekSA bhI nahIM kii| samasta mlecchagaraNa prAraNa lekara dasoM dizAoM meM bhAga chuTe / jala ke pravAha se AkRSTa hokara vRkSa jaise baha jAte haiM usI bhAMti suSaNa rUpI jala ke pravAha meM mlecchagaraNa pravAhita ho ge| phira ve kAga kI bhAMti eka sthAna para ekatra hokara kucha kSaraNa vicAra-vimarza kara pAtUra bAlaka jaise mAM ke pAsa jAtA hai usI prakAra mahAnadI sindhu ke nikaTa gae aura mAno mRtyu snAna karane ko taiyAra ho rahe haiM isa prakAra bAla kI zayyA para baiTha ge| vahAM baiThakara prAkAza kI ora mukha kie meghamukha prAdi nAgakumAra jAtIya svakula ke devatAoM ko mana hI mana smaraNa karate hue aSTama tapa kiyaa| aSTama tapa ke anta meM mAno Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] cakrI ke cakra bhaya se nAgakumAra devatAoM kA Asana kampita huyA / avadhi-jJAna se mlecchoM ko duHkhI dekha pitA jaise santAna ke du:kha se duHkhI hote haiM usI prakAra du:khI ho ve unake sammukha jAkara prakaTa hue aura AkAza meM sthita hokara bole-'tuma loga mana meM utpanna kisa icchA ko saphalatA cAhate ho ?' (zloka 402.413) ___ AkAza sthita meghamukha nAgakumAroM ko dekhakara mAno ve atyanta pipAsita hoM isa prakAra karabaddha hokara mastaka Tekate hue bole-'hamAre deza meM Aja taka kisI ne bhI kabhI AkramaNa nahIM kiyA; kintu isa samaya koI A pahu~cA hai| Apa kucha aisA karie jisase ve yahAM se cale jaaeN|' devagaNa bole-'he kirAtagaNa, ye bharata cakravartI rAjA haiN| ye indra kI bhAMti ajeya haiM / deva, asura yA manuSya koI ina ko parAjita nahIM kara sktaa| chenI dvArA jisa prakAra parvata ke pASANa ko viddha nahIM kiyA jA sakatA usI prakAra pRthvI para cakravartI rAjA mantra, tantra, viSa, zastra evaM vidyAoM ke lie abhedya haiN| unake pAsa koI nahIM pahuMca sktaa| phira bhI tumhArI icchA se hama unako kSati pahuMcAne kI ceSTA kreNge| aisA kahakara ve cale ge| __ (zloka 414-418) kSaraNa mAtra meM pRthvI se kUdakara samudra jaise AkAza meM A gayA ho isa prakAra kAjala se megha AkAza meM chA gae / vidyuta rUpa tarjanI aMgulI se jaise cakravartI sainya kA tiraskAra kara rahe hoM evaM meghaninAda dvArA kruddha hokara bAra-bAra unakA apamAna kara rahe hoM aise ve dikhAI dene lage / sainya ko cUrNa karane ke lie vaha senA jahAM taka vistRta thI vahAM taka saMcArita vajra zilA se megha mahArAja kI chAvanI para chA gae aura lauha khaNDa-se tIkSNa agrabhAga-viziSTa tIra aura daNDa rUpa pAnI barasAne lge| sArI dharatI varSA ke jala meM DUba gii| ratha naukA kI bhAMti, hastI Adi makara kI bhAMti pratIta hone lage / sUrya mAno kisI dizA meM calA gyaa| parvata jaise kahIM kho gae hoM isa prakAra meghoM kA andhakAra kAla-rAtri-sA dikhAI dene lgaa| aisA lagA mAno pRthvI para punaH yugma dharma pravartita hone vAlA ho / __ (zloka 419-421.) aisI aniSTakArI duHkhadAyI vaSTi dekhakara cakravartI ne kRpApAtra bhRtya kI taraha apane hAthoM se carma ratna ko sparza kiyaa| uttarI Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [203 pavana se jaise megha vistRta ho jAte haiM usI prakAra cakravartI ke hasta sparza se carmaratna bAraha yojana paryanta vistRta ho gayA / samudra jala ke madhya dvIpa meM jisa prakAra manuSya rahate haiM usI prakAra carmaratna para samasta sainya sahita mahArAja bharata avasthita ho gae / taduparAnta vikrama se jaise kSIra samudra zobhita hotA hai usI prakAra sundara kAnti sampanna 99veM hajAra zalAkAoM se suzobhita varaNa aura granthi rahita kamala nAla se sIdhe suvarNa daNDa yukta jala, dhUpa, havA aura dhUla se bacAne meM samartha chatra ratna ko rAjA ne sparza kiyA jisase carmaratna kI taraha vaha bhI vistRta ho gayA / isa chatra daNDa para andhakAra vinAza karane ke lie rAjA ne sUrya sA maNiratna rakhA / chatraratna aura carmaratna kA vaha sampuTa pravahamAna aNDe - sA lagane lagA / usase loka meM brahmANDa kI kalpanA utpanna huI / gRhI ratna ke prabhAva se usa carmaratna para utkRSTa kheta-sA subaha boyA dhAnya sandhyA meM utpanna hone lagA / candra ke prasAda kI taraha usase subaha boyA kumhar3A, pAlaka, mUlI Adi dopahara meM phalane lage / subaha boe grAma, kelA Adi phaloM ke vRkSa bhI dopahara meM mahApuruSoM dvArA Arambha kie kArya jisa taraha saphala hote haiM usI prakAra saphala hone lage / usa sampuTa meM nivAsa karane vAle manuSyagaNa uparyukta dhAna-zAka aura phalAdi kA bhojana kara prasanna the / unheM lagatA jaise ve udyAna meM ghUma rahe haiM / ataH isa prakAra unako sainika jIvana kA zrama bhI anubhUta nahIM ho rahA thA / mAno rAjamahala meM hI nivAsa kara rahe hoM isa prakAra madhya loka ke adhipati rAjA bharata carmaratna aura chatraratna ke madhya parivAra sahita rahane lage / udhara kalpAnta kAla kI bhAMti vAri varSaNa karate-karate sAta dina, sAta rAta vyatIta ho gaI / ( zloka 426-439) taba rAjA ke mana meM vicAra utpanna huA - kauna pApI hameM isa prakAra kaSTa de rahA hai ? rAjA ke vicAra ko jJAta kara unake nikaTa gravasthAnakArI aura mahAparAkramI solaha hajAra yakSa unake kaSToM ko dUra karane ke lie prastuta hue / unhoMne tUNIra bAMdhe dhanuSa para pratyaMcA car3hAI aura mAno apanI krodharUpI agni se zatrutroM ko jalAkara mAra denA cAhate hoM isa prakAra nAgakumAra devatAoM ke sammukhIna hokara bole - 'are, pro duSTa mUrkhoM ke dala, tuma kyA pRthvIpati bharata cakravartI ko nahIM jAnate ? ye samasta saMsAra meM ajeya Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] haiM / inheM kaSTa dene kA prayAsa tumheM usa prakAra kaSTa degA jaise parvata para danta dvArA prahAra karane vAle hastiyoM ko hotA hai / abhI bhI tuma kITa-pataMgoM kI taraha yahAM se dUra cale jAo nahIM to tumheM isa prakAra maranA hogA jisa prakAra Aja taka koI nahIM marA / ( zloka 440 - 445) yaha sunakara meghamukha nAgakumAra devagaNa bhayabhIta ho gae aura varSA ko isa prakAra sameTa liyA jisa prakAra aindrajAlika indrajAla ko / phira ve kirAtoM se bole -- 'tuma loga mahArAja bharata kI zaraNa graharaNa karo / ' aisA kahakara sva- zrAvAsa ko cale gae / ( zloka 446 - 447 ) devatAoM ke vAkya se nirAza hokara mlecchagaraNoM ne koI zrAzraya-sthala na pAkara rAjA bharata kI zaraNa graharaNa kI / unhoMne meru parvata ke sAra se svarNa kA Dhera, azvaratna ke pratibimba se lakSa-lakSa ghor3e rAjA bharata ko upahAra meM die| phira karabaddha hokara mAthA jhukAe sundara vAkyagarbhita vANI se jaise bandIjanoM ke sahodara hoM, bole - ' he jagatpati, prakhaNDa, pracaNDa parAkramI ApakI jaya ho / chaha khaNDa - pRthvI para prApa indra tulya haiM / mahArAja, hamAre pradeza ke durgatulya vaitADhya parvata ke dvAra ko Apake atirikta aura kauna khola sakatA hai ? he vijayI, AkAza ke jyotiSa cakra kI taraha jala para samasta senA kI chAvanI rakhane kI zakti aura kisameM hai / he svAmI, adbhuta zakti ke lie Apa ajeya haiM yaha aba hama samajha gae haiM / ataH hama jJAniyoM ke samasta aparAdha prApa kSamA kareM / he nAtha, navIna jIvana dene vAle Apa hamAre rakSaka baneM / Aja se hama Apake zrAjJAnuvartI raheMge / ' kRtavid bharata ne unheM apane adhIna kara liyA aura satkArapUrvaka vidA kiyaa| kahA bhI gayA hai - uttama puruSa kA krodha praraNAma kI avadhi taka hI rahatA hai arthAt virodhI jaba taka nata nahIM hotA taba taka hI usakA krodha rahatA hai / cakravartI kI prAjJA se senApati suSeNa ne samudra aura parvata kI maryAdA rUpa samudra ke uttara niSkuTa taka arthAt dvAra paryanta sabako jaya kara liyA / cakravartI bharata ne dIrghakAla taka vahAM sukhapUrvaka avasthAna kiyA mAno ve apane sAhacarya se anAryoM ko bhI prArya banAnA cAhate hoM / ( zloka 448-459) Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [205 eka dina digvijaya ke nyAsa rUpa meM rakSita tejasvI vizAla cakraratna rAjA kI AyudhazAlA se bAhara nikalA aura kSudra himavanta parvata kI ora pUrva dizA ke patha para calane lgaa| jisa prakAra jala kA pravAha nAlI patha se hI jAtA hai usI prakAra cakravartI cakra ke pIche-pIche calane lge| gajendra kI taraha lIlAmaya prayANakArI mahArAja bharata kaI dina prayANa ke pazcAt kSudra himavanta ke dakSiNa bhAga kI ora paae| bhojapatra, Tagara aura devadAru vRkSa pUrNa usa pradeza ke pANDuka vana meM mahArAja bharata ne indra kI bhAMti chAvanI ddaalii| vahAM kSudra himAdrikumAra devoM ke uddezya se RSabhAtmaja ne aSTama tapa kiyaa| kAraNa, kAryasiddhi ke lie tapasyA prArambhika maMgala hai| rAtri vyatIta hone para sUrya jaise pUrva samudra se nikalatA hai usI prakAra aSTama tapa pUrNa hone para subaha hI tejasvI mahArAja ratha para ArUr3ha hokara chAvanI rUpI samudra se bAhara nikale aura abhimAna sahita zIghra gamana kara mahArAjoM ke madhya agraNI unhoMne apane ratha ke agrabhAga dvArA kSudra himAlaya parvata para tIna bAra AkramaNa kie / dhanurdharoM kI tIra calAte samaya jo prAkRti hotI hai usI prAkRti meM avasthita hokara mahArAja ne nija nAmAMkita tIra himAcala kumAra devatAoM kI ora nikSepa kiyaa| pakSI kI taraha bahattara yojana paryanta AkAza meM uThakara vaha tIra himAcala kumAra devatA ke sammukha jAkara giraa| aMkuza dekhakara jaise unmatta hasto kruddha ho jAtA hai usI prakAra zatru-tIra dekhakara himAcalakumAra deva ke netra bhI krodhArakta ho gae; kintu jaba unhoMne tIra ko uThAkara dekhA aura usa para aMkita nAma par3hA taba unakA krodha isa prakAra zAnta ho gayA jaise dIpaka dekhakara sarpa zAnta ho jAtA hai / taba ve pradhAna puruSa kI bhAMti usa tIra ko bhI sAtha lekara upahAroM sahita bharatezvara ke nikaTa paae| AkAza meM sthita rahakara jaya-jaya zabda uccArita kara tIra prastutakAraka kI taraha tIra bharata ko diyA aura phira devavRkSoM ke puSpoM se grathita mAlA, gozIrSa candana, savauM Sadhi aura draha jala Adi cakravartI ko upahAra meM die / kAraNa, ye hI saba dravya unake lie sAra rUpa the| pAMvoM ke kar3e, bAjUbanda aura divya vastra unhoMne mahArAja ko daNDa ke rUpa meM die aura bolehe prabho, uttara dizA ke prAnta bhAga meM maiM Apake anucara kI bhAMti avasthAna kruuNgaa|' aisA kahakara jaba ve cupa ho gae taba bharata ne Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206] satkArapUrvaka unheM vidA kiyaa| phira ve mAno himAlaya ke zikhara hoM yA zatru ke manoratha hoM aise apane ratha ko pratyAvartita kiyaa| (zloka 460-476) vahAM se RSabhaputra RSabhakUTa gae / hastI jaise danta dvArA parvata para AghAta karatA hai usI prakAra unhoMne apane ratha ke agrima bhAga dvArA tIna bAra RSabhakUTa parvata para AghAta kiyaa| phira sUrya jaise kiraNa-koSa ko grahaNa karatI hai usI prakAra cakravartI ne ratha vahIM ThaharA kara kAMkiNI ratna grahaNa kiyA aura kAMkiNI ratna dvArA parvata ke zikhara para likhA-avasarpiNI kAla ke tRtIya pAre ke zeSa bhAga meM maiM bharata nAmaka cakravartI huA huuN| aisA likhakara ve apanI chAvanI meM lauTa Ae aura isake lie jo aSTama tapa kiyA thA usakA pAranA kiyaa| phira himAlayakumAra kI taraha RSabhakUTa pati ke lie bhI cakravartI ke vaibhavAnurUpa aSTAhnikA mahotsava kiyaa| ___ (zloka 477-481) gaMgA aura sindhu nadI kA bhU-bhAga meM jaise samA nahIM rahA hai aise AkAza meM uchalane vAle azvoM se, sainya bhAra se prapIr3ita dharatI ko mada jala se siMcita karane kI icchA rakhatA hai aise madajala pravAhI hastiyoM se, kaThora ratha cakra kI rekhAoM se, pRthvI ko alaMkRta karatA ho aise uttama rathoM se aura narAdvaita (manuSya ke sivAya aura kucha nahIM) aisI sthiti pratipannakArI advitIya parAkramazAlI pRthvI vyApta koTi-koTi padAtikoM se parivRta cakravartI mahAvata kI icchAnusAra gamanakArI hAthI kI taraha cakra ke pIche vaitADhya parvata para pAe aura usa parvata ke uttara bhAga meM jahA~ zabara ramariNayA~ prAdIzvara kA anindita gIta gAtI hai vahAM chAvanI ddaalii| vahA~ avasthAna kara unhoMne nami aura vinami nAmaka vidyAghara ke pAsa daMDayAcanAkArI tIra nikSepa kiyaa| tIra dekhakara ve donoM vidyAdharapati kra ddha hae aura paraspara vicAra karane lge| eka bolA-'jambUdvIpa ke bharata khaNDa meM ye bharata rAjA prathama cakravartI hue haiN| ye RSabhakUTa parvata para candra bimba kI bhA~ti apanA nAma aMkita kara lauTate samaya hamAre yahA~ pAe haiN| hastI ke prArohaka kI taraha inhoMne vaitADhaya parvata ke pArzva meM chAvanI DAlI hai| inhoMne sarvatra jaya lAbha kiyA hai| inheM apane bAhubala para abhimAna ho gayA hai| ye hamalogoM ko bhI jItanA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [207 cAhate haiM aura isIlie inhoMne uddaNDa tIra hamAre pAsa bhejA hai / ' ( zloka 482 - 493 ) isa prakAra vicAra vimarza kara donoM yuddha ke lie taiyAra hokara grapanI-apanI senA se parvata zikhara prAcchAdita karane lage / saudharma aura IzAna pati kI deva senA kI taraha donoM kI prajJA se vidyAdharoM kI senA ne AnA prArambha kiyaa| unake kila - kila zabdoM se lagatA mAno vaitADhya parvata ha~sa rahA hai, garaja rahA hai. phaTa rahA hai / vidyAdharendroM ke sevakagaNa vaitADhya parvata kI guhA kI bhA~ti sone ke vRhad-vRhad Dhola bajAne lage / uttara aura dakSiNa ke nagara janapada aura grAma ke nAyaka mAno ratnAkara ke putra hoM isa prakAra vibhinna prakAra ke ratna, alaMkAra dhAraNa kara garur3a kI bhA~ti askhalita gati se AkAza meM vicaraNa karane lage / eka sAtha jAte hue nami vinami donoM eka dUsare ke pratibimba se lagate the / aneka vicitra mANikyoM kI prabhA se dik samUhoM ko prakAza karane vAle vimAna meM baiThakara ve vaimAnika deva nahIM haiM yaha pratipanna na ho isa prakAra calane lage / aneka puSkarAvartta meghoM kI bhA~ti mada bindu barasAne vAle evaM garajane vAle gandha hastI para prArUr3ha hokara calane lage / aneka sUrya aura candra ke teja se paripUrNa svarNa aura ratna nirmita ratha meM baiThakara calane lage / aneka prakAzapatha para uttama gati ke drutadhAvanakArI azvoM para car3hakara vAyukumAra devoM kI bhA~ti calane lage / aneka hAthoM meM astra lekara vajra kavaca dhAraNa kara markaTa kI bhA~ti ullAsa meM uchalate hue calane lage / isa prakAra vidyAdhara sainya se parivRta hokara yuddha ke lie prastuta nami vinami vaitADhya parvata se nIce utara kara bharatapati ke sammukha upasthita hue 1 ( zloka 494 - 505) AkAza se utaratI huI vidyAdhara senA aisI laga rahI thI mAno apane maNimaya vimAnoM ke dvArA vaha AkAza ko aneka sUryamaya kara rahI thI / camakita hastI yUthoM se vidyutamaya kara rahI thI / vRhad vRhad bheriyoM ke zabdoM se zabdAyamAna kara rahI thI / are gro daNDa pratyAzI ! tU mujhase kyA daNDa legA ?' aisA kahate-kahate vidyA ke mada meM unmatta una donoM vidyAdharoM ne yuddha ke lie bharatapati kA AhvAna kiyA / taduparAnta donoM pakSoM kI senA vividha grastroM ke I Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208] prahAra se yuddha karane lgii| kAraNa jaya-lakSmI yuddha ke dvArA hI prApta hotI hai| bAraha varSoM taka yuddha claa| antataH vidyAdhara parAjita hue / bharata ne vijaya prApta kii| taba unhoMne karabaddha hokara bharata ko praNAma kiyA aura bole-'he kula svAmI ! jaise sUrya se adhika tejasvI koI nahIM hai, vAyu se adhika vegagAmo koI nahIM hai, mokSa se adhika sukhadAyI kucha nahIM hai usI bhA~ti Apase adhika zUravIra bhI koI nahIM hai| he RSabha svAmI ke putra, Apako dekhakara hama anubhava karate haiM ki hama sAkSAt RSabha svAmI ko hI dekha rahe haiN| ajJAnavaza hamane Apako jo kaSTa diyA usake lie Apa hameM kSamA pradAna kreN| kAraNa Aja aApane hI hameM ajJAna se mukta kiyA hai| pahale hama jaise RSabhadeva ke bhRtya the usI prakAra aba Apake bhRtya ho gae haiN| kyoMki svAmI kI bhA~ti hI svAmI putroM kI sevA bhI lajjAjanaka nahIM hotii| he mahArAja, uttara aura dakSiNa bharata ke madhya avasthita vaitADhaya ke do bhAgoM meM hama durga rakSakoM kI taraha aApakI AjJA kA pAlana kreNge|' (zloka 506-514) phira rAjA vinami yadyapi rAjA ko kucha upahAra denA cAhate hoM taba bhI mAno kucha prArthanA bhI kara rahe hoM isa prakAra unheM namaskAra kara karabaddha hokara lakSmI svarUpA striyoM meM ratna svarUpA apanI subhadrA nAmaka kanyA cakrI ko upahAra meM dii| (zloka 515) subhadrA kI AkRti isa prakAra samacatasra thI mAno use parimApa kara hI nirmita kiyA ho| usakI kAnti itanI pradIpta thI mAno triloka mANikya kI puja ho| yauvana bhAra se evaM cirakAla sundara keza, nakhoM se vaha isa prakAra zobhita ho rahI thI mAno vaha kRtajJa sevakoM se parivRta ho| divya auSadhi kI bhA~ti vaha samasta roga zAnta kara sakatI thii| divya jala kI bhA~ti vaha icchAnukala zIta aura USNa sparzayukta ho sakatI thii| vaha tIna sthAnoM para kRSNa, tIna sthAnoM para zveta aura tIna sthAnoM para tAmravarNA thii| tIna sthAna para unnata, tIna sthAna para gambhIra, tIna sthAna para vistIrNa aura tIna sthAna para kRza thii| apane keza-kalApa se vaha mayUra ke kalApa ko bhI nindita kara rahI thI aura lalATa se aSTamI ke candra ko parAjita / unake netra rati aura prIti ke kIr3A-sarovarase the| usake sundara gaNDadeza navIna darpaNa-se the| skandha-sparzI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [209 usake donoM karNa mAno do hiMDole the| usake proSTha eka sAtha pake bimbaphala tulya the| dAMta hIraka kaNikA kI zobhA ko bhI parAbhava karane yogya the| usakI grIvA udara kI bhA~ti tIna rekhAnoM yukta thii| usake donoM bAhu mRNAlanAla kI taraha sIdhe kamala-se komala the| usake donoM stana kAmadeva ke kalyANa-kalaza se the / stanoM ne samasta sphItatA ko haraNa kara liyA thA ataH usakA udara komala aura kRza thaa| usakA nAbhi-maNDala bhramara ke Avata-sA thaa| usake loma-samUha nAbhi rUpa sarovara ke taTa para aMkurita dUrvAtulya the| usake vahadAkAra nitamba yugala mAno kAmadeva ke zayyA rUpa the| usakI donoM jAMghe hiNDole ke svarNadaNDa-sI sundara thiiN| usake paira hariNI ke pairoM ko bhI tiraskRta karate the| usakI padAMguliyAM karatala-sA kamala kA tiraskAra kara rahI thiiN| aisA lagatA thA mAno vaha hAtha-pAMva ke aMguliyoM rUpI patra se zobhita latA yA prakAzita nakha rUpI ratna se ratnAcala kI dhAra yA vistRta svaccha komala aura sundara vastra se mRdu-pavana-sI taraMgita saritA ho / svaccha kAnti se jhalamala karate sundara avayava meM vaha apane svarNa aura ratnamaya alaMkAroM ko suzobhita kara rahI thI / chAyA-sI anugAminI chatra-dhAriNI usakI sevA kara rahI thii| do haMsoM se zobhita kamalinI kI taraha Andolita do ca~varoM se vaha suzobhita thii| lakSmI jisa prakAra aneka apsarAoM dvArA, gaMgA aneka nadiyoM dvArA zobhita hotI hai usI prakAra vaha sundarI kanyA samavayaska hajArahajAra sakhiyoM dvArA zobhita thii| (zloka 516-534) nami rAjA ne bhI mahA mUlyavAna ratna unheM upahAra meM die / kAraNa, prabhu jaba gRha pAte haiM taba mahAn loga unheM sarva prakAra kA upahAra dete haiN| unake lie adeya kucha nahIM rhtaa| taduparAnta bharatapati ne unheM vidA dii| ve ghara lauTakara apane-apane putroM ko rAjya dekara vairAgyavAna bane bhagavAn RSabhadeva ke caraNoM meM upasthita hue / vahAM unhoMne vrata grahaNa kiyaa| (zloka 535-536) mahAtejasvI bharata cakravartI vahAM se cakraratna ke pIche-pIche gaMgA taTa para aae| gaMgA taTa se bahuta dUra bhI nahIM, samIpa bhI nahIM ho aise sthAna para unhoMne chAvanI ddaalii| mahArAja kI AjJA se suSeNa ne sindhu nadI kI taraha hI gaMgA atikrama kara usakA uttarI Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210] niSkuTa pradeza jaya kara liyaa| phira bharata cakravartI ne aSTama tapa kara gaMgA kI ArAdhanA kii| (zloka 537-540) samartha puruSoM kI praceSTA usI samaya siddhidAnakArI hotI hai| ataH gaMgAdevI ne prasanna hokara do ratnamaya siMhAsana aura eka hajAra ATha ratnamaya kumbha bharata ko pradAna kie| rUpa lAvaNya meM kAmadeva ko bhI kiMkara ke samAna banAne vAle rAjA bharata ko dekhakara gaMgA devo kA mana vicalita ho gyaa| usane samasta zarIra meM mukharUpI candrikA kA anusaraNakArI manohara tArakA-se muktA ke alaGkAra aura kele ke bhItara kI tvacA-sA vastra dhAraNa kara rakhA thaa| dekha kara lagatA thA jaise usakA jalapravAha hI vastra rUpa meM pariNata ho gayA hai / romAMca rUpI kaNTakoM se usake urojoM kI kaMcukI khulane lgii| mAno svayaMvara mAlA ho aisI dhavala dRSTi vaha bAra-bAra bharata para nikSepa karane lgii| usI avasthA ko prApta gaGgA lIlAvilAsa ke lie prema bhare gadgad vAkyoM se rAjA bharata ko vinatI kara apane zayana kakSa meM le gii| vahAM rAjA bharata ne vividha bhogaupabhoga karate hue eka hajAra varSa eka rAtri kI bhAMti vyatIta kie| phira kisI bhAMti gaGgA ko bodha dekara usakI AjJA se vahAM se nikale aura apanI prabala sainya lie khaNDa prapAtA guhA kI ora gamana kiyaa| (zloka 540-548) kezarI siMha jaise eka vana se dUsare vana meM jAtA hai usI prakAra akhaNDa parAkramI rAjA bharatane khaNDa prapAtA guphA kI aora gamana kiyA guhA se kucha dUrI para usa balazAlI rAjA ne chAvanI DAlI / vahAM usa guhA ke adhiSThAyaka nATayamAla deva ko mana meM dhAraNa kara aSTama tapa kiyaa| usase usa devatA kA prAsana kampita hugrA / avadhi-jJAna se rAjA bharata kA Agamana avagata kara jaise RNI RNadAtA ke pAsa jAtA hai usI prakAra upahAra dravya lekara vaha bharata rAjA ke nikaTa gyaa| mahAbhakti sampanna usa deva ne chaha khaNDa bhUmi ke alaGkAra tulya mahArAja bharata ko alaGkAra upahAra meM die aura unakI sevA karanA svIkAra kiyaa| nATaka karane vAle naTa kI taraha nATayamAla deva ko vivekI cakravartI ne prasanna hokara vidA dI aura pAranA kara usa devatA ke lie aSTAhnikA mahotsava kiyaa| (zloka 549-556) Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [211 phira cakrI ne suSeNa ko 'khaNDa prapAtA guhA ke dvAra kholo' Adeza diyaa| senApati ne mantra kI taraha nATayamAla deva kA mana hI mana dhyAna kiyaa| taduparAnta aSTama tapa kara pauSadhazAlA meM jAkara pauSadhavata grahaNa kiyaa| aSTama tapa ke anantara unhoMne pauSadhazAlA se nirgata hokara pratiSThA kArya meM zreSTha prAcArya jaise bali-vidhAna karate haiM usI prakAra bali-vidhAna kiyaa| phira prAyazcita aura kautukamaMgala kara bahumUlyavAn svalpa vastra dhAraNa kara hAtha meM dhUpadAna lie usa guhA ke nikaTa pAe / guhA ko dekhate hI pahale to use namaskAra kiyA phira usakA dvAra kholane ke lie sAta-pATha kadama pIche jAkara mAno daravAje kI kujI ho aise suvarNa daNDa ko hAtha meM lekara daravAje para prahAra kiyaa| sUrya kiraNa se jaise kamala vikasita hotA hai vaise hI daNDaratna ke prAghAta se donoM daravAje khula ge| (zloka 557-561) guhAdvAra khulane kI sUcanA senApati ne cakravartI ko dii| tava bharata cakravartI hastIpRSTha para ArUr3ha hokara dAhine skandha para maNiratna rakha guhA meM praviSTa hue| rAjA bharata andhakAra vinaSTa karane ke lie tamisrA guhA kI bhAMti isa guhA meM bhI kAMkiNI ratna se maNDala racanA kara agrasara ho rahe the aura sainya-dala unake pIche-pIche bar3ha rahA thaa| jisa prakAra do sakhiyAM tIsarI sakhI se milatI haiM usI prakAra guhA ko pazcimI dIvAra se bahirgata hokara pUrva dizA kI dIvAra ke nIce se pravAhita unmagnA aura nimagnA nAmaka do nadiyAM gaGgA meM milatI thiiN| vahAM upasthita hokara tamisrA guhA kI taraha hI ina donoM nadiyoM para setu nirmANa kara cakravartI bharata ne sainya sahita una nadiyoM ko pAra kiyaa| sainya ke zUla prahAra se yA vaitADhaya parvata kI preraNA se mAno guhA ke dakSiNa dvAra usI muhUrta meM svataH hI khula ge| kezarI siMha kI bhAMti una nara kezarI bharata ne guhA se nikala kara gaGgA ke pazcima taTa para chAvanI ddaalii| (zloka 561-567) vahAM nava nidhi ke uddezya se pRthvIpati ne pUrva kRta tapa ke dvArA prApta labdhi se prAptavya lAbha ke mArga ko nirdeza karane vAlA aSTama tapa kiyaa| aSTama tapa ke avasAna meM navanidhi prakaTa huI aura mahArAja ke samIpa phuNcii| eka-eka labdhi eka-eka hajAra yakSoM Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] dvArA adhiSThita thii| unake nAma the-naisarpa, paNDuka, pIMgala, sarvaratnaka, mahApadma, kAla, mahAkAla, mAnava aura zaMkha / ye navanidhiyAM cakra para rakSita thiiN| inakI uccatA ATha yojana, vistAra nau yojana aura dairgha dasa yojana thA / vaidUrya maNi ke daravAjoM se unake mukha Dhake hue the| unakI prAkRti samAna thI evaM ve svarNa va raupya se bhare hue the / unakI deha para candra-sUrya aMkita the| nidhi ke nAmAnusAra hI unake nAma the| palyopama Ayu sampanna nAgakumAra jAti ke devatA adhiSThAyaka the| (zloka 568-573) inameM naisarpa nidhi ke dvArA chAvanI, gar3ha, khAna, droNamukha, maNDapa, pattana Adi nirmita hote haiN| pANDuka nAmaka nidhi ke dvArA mAna-unmAna aura pramANa Adi kA parimApa aura dhAnya bIja Adi utpanna hote haiN| pIMgala nAmaka nidhi ke dvArA nara-nArI, hastI-azva Adi ke samasta prakAra kI lakSaNa vidhi jJAta hotI hai / sarvaratnaka nidhi ke dvArA cakraratna Adi sAta ekendriya aura sAta paMcendriya ratna utpanna hote haiN| mahApadma nAmaka nidhi ke dvArA sarva prakAra ke zuddha aura raMgIna vastra utpanna hote haiM / kAla nAmaka nidhi ke dvArA bhUta, bhaviSya, vartamAna trikAla kI kRSi Adi karma aura anya zilpAdi kA jJAna hotA hai| mahAkAla nAmaka nidhi ke dvArA pravAla, cAMdI, sonA, motI, lauhAdika kI khAneM utpanna hotI haiN| mAraNava nAmaka nidhi se yoddhA, prAyudha, kavaca Adi sampatti, yuddha-nIti evaM daNDanIti utpanna hotI hai| navama zaMkha nAmaka mahAnidhi dvArA cAra prakAra ke kAvyoM kI siddhi, nATaya evaM nATaka kI vidhi evaM samasta prakAra ke vAdya utpanna hote haiN| ye sabhI guNa sampanna navanidhiyAM Akara bolane lagIM--'hama gaGgA ke muhAne para magadha nAmaka tIrtha meM avasthAna karatI haiN| Apake bhAgya se hama Apake nikaTa AI haiN| Apa apanI icchAnusAra hamArA vyavahAra kareM aura karAe~ / samudra kSaya ho sakatA hai; kintu hamArI zakti kabhI kSaya nahIM hotii|' aisA kahakara sabhI nidhiyAM prAjJApAlaka kI taraha khar3I ho gyiiN| (zloka 574-584) taba nirvikArI rAjA ne pAraNA kara navanidhiyoM ke lie ASTAhnikA utsava kiyA / suSeNa ne bhI gaGgA ke dakSiNa prAnta ko choTe grAma kI taraha khela hI khela meM jaya kara liyaa| pUrvApara samudra Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [213 ko usI prakAra grAkrAnta karane vAle mahArAja bharata jaise dvitIya vaitADhya parvata hoM aise vahAM bahuta dinoM taka rahe / (zloka 585-587) eka dina samasta bharata kSetra ke vijetA bharatapati ke cakra ne ayodhyA kI ora calanA prArambha kara diyaa| mahArAja bharata bhI snAna, vastra paridhAna, balikarma, prAyazcita aura kautuka maMgala kara indra kI bhAMti gajendra para prArUr3ha ho gae / mAno kalpavRkSa hoM aisI navanidhi se pUrNa bhaNDArayukta, mAno sunandA ke caudaha svapnoM ke pRthakpRthak phala hoM aise caudaha ratnoM se parivRta, rAjanyoM kI kula - lakSmI sUryampazyA battIsa hajAra vivAhita patnIyukta aura battIsa hajAra deza kI battIsa hajAra apsarA tulya vivAhita ramaNiyoM se zobhita, sevakoM se battIsa hajAra grAzrita rAjAoM dvArA sevita, vindhya parvata tulya caurAsI lakSa hastiyoM se suzobhita, mAno samasta dezoM se cunakara lAe gae hoM aise caurAsI lakSa azva, caurAsI lakSa ratha zraura pRthvI prAcchAdanakArI paidala sainya se parivRta cakravartI ne ayodhyA chor3ane ke sATha hajAra varSoM pazcAt cakrapatha kA anusaraNa karate hue punaH ayodhyA kI ora prayANa kiyA / patha pratikrAntakArI cakravartI kI sainya dvArA utkSita dhUla se malina pakSIgaNa aise lagate the mAno ve miTTI dvArA nirmita hoM / pRthvI ke madhya bhAga meM nivAsa karane vAle bhuvanapati aura vyantara deva isa bhaya se bhIta ho gae ki cakravartI ke sainya bhAra se pRthvI kahIM vidIrNa na ho jAe / pratyeka gokula meM prAyatanapanA gopAMganAtroM dvArA pradatta makkhana rUpI ardhya ko amUlya samajhakara cakrI sanmAna sahita svIkAra kara rahe the / anya hastiyoM ke kumbha sthala se prApta muktAdi upahAra le lekara kirAtagaNa A rahe the| mahArAja ve saba grahaNa kara rahe the / parvata para ke parvatarAjoM dvArA lAe hue aura svarNakhAna kA svarNa sAra bhI ve grahaNa kara rahe the / grAma-grAma meM utkaNThita bandhunoM kI taraha vRddhagaNa upahAra lie A rahe the, cakrI prasannabhAva se ve saba graharaNa kara unheM anugRhIta kara rahe the / ve kheta meM praviSTakArI gAyoM kI taraha grAma meM sarvatra vistRta sainikoM ko nija prAjJA rUpI ugradaNDa se nirdhArita kara rahe the / bandaroM kI taraha vRkSa para car3he hue grAmya bAlakoM ko apanI ora saprasanna nayanoM se dekhate hue dekhakara pitA kI taraha unakA vAtsalya dRSTi se avalokana kara rahe the / ve dhana-dhAnyapUrNa nirupadrava grAmya sampatti ko apanI nIti rUpI latA ke phala rUpa dekha 1 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114] rahe the| ve nadiyoM ko paMkila, sarovara ko zuSka evaM kuoM evaM vApiyoM ko pAtAla chidra kI taraha zUnya karate hue agrasara ho rahe the| isa prakAra avinayI zatru ko daNDa dene vAle mahArAja malayAnila kI taraha prajA-puja ko prAnanda dete hue dhIre-dhIre ayodhyA ke nikaTa phuNce| vahAM unhoMne chAvanI DAlane kA Adeza diyaa| vaha chAvanI jaise ayodhyA ke atithi rUpa meM prAgata sahodara-sI laga rahI thii| taduparAnta rAja-ziromaNi bharata ne mana hI mana ayodhyA kA dhyAna kara nirupadrava kI pratIti dilAne vAlA aSTama tapa kiyaa| tapa ke pazcAt pauSadhazAlA se nikalakara cakravartI ne anya rAjAoM ke sAtha divya bhojana se pAraNA kiyaa| (zloka 588-610) udhara ayodhyA meM sthAna-sthAna para digantoM se prAgata lakSmI ke hiMDoloM se U~ce-U~ce toraNa nirmita hone lge| tIrthaMkara ke janma samaya devatA jisa prakAra sugandhita jala barasAte haiM usI prakAra nagaravAsI pratyeka patha para kezara jala kI varSA karane lge| mAno nidhi svayaM aneka rUpa dhAraNa kara pUrva hI A gaI ho aise maMca svarNa stambhoM para nirmita hone lge| uttara kuru ke pA~ca sarovaroM ke donoM pora avasthita dasa svarNa parvata jaise zobhA pAte haiM usI prakAra patha ke donoM ora Amane-sAmane nirmita ratnamaya toraNa indradhanuSa kI zobhA ko bhI parAjita kara rahe the| gandharva senA jisa prakAra vimAna meM upavezita hotI hai usI prakAra gIta gAne vAlI ramaNiyA~, mRdaMga aura vINA bajAne vAle gandharvo ke sAtha usa maMca para baiThane lgiiN| usa maMca para candrAtapa se laTakatI huI muktAmAlAe~ lakSmI ke nivAsa gRha-sI kAnti se dasoM dizAnoM ko prakAzita karane lgiiN| jaise pramoda prApta nagara devI kA hAsya ho isa prakAra camara se, svargamaNDanakArI citra se, kautukAgata nakSatra rUpa darpaNa se, khecaroM ke hastabastroM kI bhA~ti sundara-sundara bastroM se aura lakSmI devI kI mekhalA ke samAna vicitra maNimAlAoM se aura ucca nimita stambhoM se nagaravAsI dukAnoM kI zobhA dvita karane lge| logoM dvArA vilambita ghugharUyukta patAkAe sArasa pakSI kI madhura dhvani se gujarita zarad Rtu ke Agamana kI sUcanA dene lgiiN| vyavasAyIgaNa gRha aura dukAnoM meM yajJa kardama lepana kara gRhAMgana meM muktA ke svastika racane lge| jagaha-jagaha rakSita aguru candana ke cUrNa se bhare dhUpadAnoM se nirgata jo dhuA~ Upara kI ora jA rahA thA dekhakara Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [215 lagatA thA mAno ve svarga ko bhI dhUpita karanA cAha rahe haiN|| (zloka 611-623) aisI susajjita nagarI meM praveza karane kI icchA se pRthvI ke indra bharata cakravartI zubha muhUrta meM megha ke samAna garjana karane vAle hastI para prArUr3ha hue| AkAza jisa prakAra candramaNDala se zobhA pAtA hai usI prakAra karpUra cUrNa-se zveta chatra se ve zobhita hone lge| donoM ca~vara isa prakAra DulAe jA rahe the mAno gaMgA aura sindhu bhaktivaza apane zarIra ko choTAkara ca~vara rUpa meM unakI sevA kara rahI hoN| sphaTika parvatoM kI zilA kA niSkarSa lekara bune hue hoM aise ujjvala, ati sUkSma komala aura dhana-sannaddha vastroM se ve suzobhita hone lge| mAno ratnaprabhA pRthvI ne premAveza meM nijasAra arpaNa kara diyA ho aise vicitra ratnAlaMkAroM se unakA sArA zarIra alaMkRta ho rahA thaa| phaNoM para maNidhAraka nAgakumAra devatAoM dvArA parivRta nAgarAja kI taraha mANikyamaya mukuTadhArI rAjAoM dvArA ve sevita ho rahe the| cAraNa devatA jaise indra kA guNagAna karate haiM usI prakAra cAraNa aura bhATa jaya-jaya zabdoM se sabako Anandita karate hue bharata ke adbhuta guNoM kA kIrtana kara rahe the| aisA lagatA thA mAno mAMgalika vAdyoM ke zabdoM se pratidhvaniyoM ke bahAne AkAza bhI unakA maMgala-gAna kara rahA ho / teja meM indra tulya aura parAkrama ke prAgAra mahArAja bharata ne ravAnA hone ko sI icchA se hastI ko Age bar3hAyA / aneka dinoM pazcAt pAe apane rAjA ke lie grAma aura nagaroM se itane loga Ae the mAno ve svarga se utara pAe hoM yA dharatI phaTakara nikale hoN| mahArAja kI samasta sainya aura unheM dekhane ke lie samaveta janatA ko dekhakara lagA mAno pUrA mRtyuloka hI eka jagaha ekatra ho gayA ho| usa samaya cAroM prora kevala naramuNDa hI dikhAI de rahe the| tila dharane kI bhI vahA~ jagaha nahIM thii| kaI harSa se utsAhita hokara bhATa kI taraha mahArAja bharata kI stuti kara rahe the, kaI vastrAMcala se havA kara rahe the, mAno vastrAMcala hI unakA ca~vara ho| kaI yuktakara lalATa para rakhakara sUrya ko jisa prakAra namaskAra kiyA jAtA hai usI prakAra namaskAra kara rahe the| kaI mAlI kI bhA~ti unheM puSpa-phala arpaNa kara rahe the, kaI kula devatA samajhakara unheM vaMdana kara rahe the to kaI gotra-vRddha kI taraha unheM pAzIrvAda de rahe the| (zloka 624-38) Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216] prajApati bharata ne cAra dvAra viziSTa nija nagara ke pUrvadvAra se isa prakAra praveza kiyA jisa prakAra bhagavAn RSabhadeva samavasaraNa meM praveza karate haiN| zubha lagna ke samaya jisa prakAra eka sAtha mahAghoSa vAdya bajate haiM usI prakAra nagara meM nirmita pratyeka maJca para saMgIta prArambha hone lgaa| mahArAja jaise-jaise agrasara ho rahe the vaise-vaise rAjapatha ke donoM pArzva sthita aTTAlikAoM se nara-nArIgaNa Ananda se upahAra dene kI taraha khIloM kA varSaNa kara unakA svAgata karane lge| purajanoM ne cAroM ora se puSpa varSaNa kara hastI ko cAroM ora se AcchAdita kara diyaa| usase hastI puSpamaya ratha-sA pratIta hone lgaa| utkaNThita logoM ke akuNTha utsAha sahita cakravartI dhIre-dhIre rAjapatha para Age bar3hane lge| hastI kA bhaya na kara janasamUha unake nikaTa pAne lagA aura unheM phalAdi upahAra dene lgaa| kAraNa, Ananda hI balavAna hotA hai| bharata hAthI ko aMkuza dvArA viddha kara pratyeka maMca ke nikaTa khar3e rakhate the| usa samaya donoM ora avasthita maMca kI agravattinI rUpasiyAM eka sAtha karpUra dvArA cakravartI kI AratI utAratI thiiN| isase mahArAja donoM ora candrasUrya saha meruparvata se laga rahe the| akSata kI taraha muktA bhare thAla U~ce kara cakravartI kA svAgata karane ke lie dukAnoM ke agrabhAga meM meM khaDe vaNikagaNa daSTi ke dvArA unheM AliMgana kara rahe the / rAjapatha ke donoM ora kI aTTAlikAoM ke dvAradeza para khar3I kulIna sundariyoM ke mAMgalika mahArAja apanI bahinoM dvArA kRta mAMgalikoM kI bhAMti svIkAra kara rahe the| unheM dekhane kI icchA se bhIr3a meM pise logoM ko dekhakara mahArAja apanA abhayadAnakArI hasta uttolita kara char3IdAroM dvArA unakI rakSA karavAte the| isa prakAra anukrama se calate hue mahArAja bharata ne pitA ke sAta maMjiloM vAle mahala meM praveza kiyaa| (zloka 639-657) usa rAja-prAsAda ke sammukha prAMgaNa ke donoM ora do hAthI ba~dhe the| ve rAjalakSmI ke krIr3A parvata se lagate the / sUvarNa kalaza-sA usakA mukhya dvAra isa prakAra zobhA pA rahA thA jaise cakravAkoM kI paMktiyoM se nadI zobhA pAtI hai| AmrapallavoM se suzobhita vaha prAsAda isa prakAra suzobhita thA jaise indra nIlamaNi ke kaNThahAra se grIvA suzobhita hotI hai| usa prAsAda meM kahIM muktA ke, kahIM ka' ra cUrNa ke, kahIM candrakAnta mariNa ke maGgala svastika racita the| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [217 kahIM cInAMzuka kI, kahIM rezama kI, kahIM devadUSya vastra kI patAkA zreNiyoM se ha suzobhita thA / usake prAMgana meM kahIM karpUra jala, kahIM puSpa rasa to kahIM hastiyoM kA madajala chir3akA huA thA / usake zikhara para rakSita kalaza aisA lagatA mAno kalazoM ke bahAne sUrya hI jaise vahAM Akara nivAsa kara rahA hai / isa prakAra susajjita usa rAjamahala ke prAMgana meM nirmita agravedI para paira rakha char3IdAroM ke hAthoM kA sahArA lie mahArAja bharata hastI se nIce utare / phira jisa prakAra prathama AcArya kI pUjA kI jAtI hai usI prakAra apane aMgarakSaka solaha hajAra devatAoM kI pUjA kara unheM vidA kiyA / isa prakAra battIsa hajAra rAjA, senApati, purohita, gRhapati aura varddhakiyoM ko vidA kiyA / hastiyoM ko jisa prakAra AAlAna stambha se bAMdhane kI AjJA dI jAtI hai usI prakAra tIna sau tesaTha rasoiyoM ko apane-apane ghara lauTane kI AjJA dI / utsava ke anta meM pratithiyoM kI taraha zreSThiyoM ko, nau prakAra ke kArIgaroM ko, nava zAyaka ko, durgapAlaka aura sArthavAhoM ko vidA dI / phira indrANI ke sAtha jaise indra gamana karatA hai usI prakAra strI-ratna subhadrA, battIsa hajAra rAjakula utpanna rAniyAM aura battIsa hajAra deza ke netAoM kI kanyAoM ke sAtha battIsa hajAra patrayukta, battIsa hajAra abhinaya saha maNimaya zilAoM kI pakti para dRSTi rakha yakSapati kubera jaise kailAza jAtA hai usI prakAra utsava saha mahArAja bharata ne rAjamahala meM praveza kiyaa| vahAM kucha kSaNa ke lie pUrvAbhimukhI rAjasiMhAsana para baiThe, satkathA sunI phira snAnAgAra meM gae / hastI jaise sarovara meM snAna karatA hai usI prakAra snAna kara parivAra sahita anekoM rasayukta AhAra grahaNa kie| phira yogI jaise yoga meM samaya vyatIta karatA hai usI prakAra unhoMne nava rasa ke nATaka dekhate hue, manohara saMgIta sunate hue kucha kAla bitAyA / ( zloka 658-668 ) eka dina devatAoM aura manuSyoM ne prAkara nivedana kiyAhe mahArAja, Apane vidyAdharoM sahita chaha khaNDa pRthvI para vijaya prApta kI hai / ata: AjJA dIjie indra ke samAna parAkramI ApakA hama rAjyAbhiSeka kareM | mahArAja bharata ke sammati dene para devatAoM ne nagara ke bAhara IzAna koNa meM sudharmAsabhA ke eka khaNDa jaisA eka maNDapa nirmita kiyA / ve draha nadI samudra aura anya tIrthoM se jala, auSadhi aura miTTI lAe / (zloka 669-672) Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218] indra se baiThe the mahArAja ne pauSadhazAlA meM jAkara aSTama tapa kiyA / kAraNa tapasyA dvArA prApta rAjya tapasyA dvArA hI sukhamaya hotA hai / aSTama tapa pUrNa hone para ve antaHpura aura parivAra sahita hastIpRSTha para ArUDha hokara usa divya maNDapa meM gae / phira antaHpura aura hajAra nATaka sahita ve uttama prakAra ke nirmita usa abhiSeka maNDapa meM praviSTa hue / vahAM ve siMhayukta snAnapITha para baiThe / dekhakara lagA jaise hastI ne parvata zikhara para ArohaNa kiyA ho / kAraNa hI mAno ve pUrva dizA kI ora mukha kara hoM isa prakAra battIsa hajAra rAjA uttara dizA kI ora snAnapITha para ArohaNa kara cakravartI se dUra jamIna para bhadrAsana para baiTha gae / ve vinayI rAjA isa prakAra yukta kara baiThe jaise devatAgaNa indra ke sammukha baiThate haiM / senApati, saha-senApati, varddhaki, purohita, zreSThI Adi dAhinI ora kI sIr3hiyoM se snAnapITha para car3he aura svayogya AsanoM para isa prakAra karabaddha hokara baiTha gae mAno ve cakrI kucha nivedana kareMge / ( zloka 673 - 683) phira Adideva kA abhiSeka karane ke lie jisa prakAra indra Ae the usI prakAra naradeva bharata kA abhiSeka karane ke lie indra ke abhiyogika devagaraNa Ae / jala se pUrNa hone ke kAraNa megha se, mukha bhAga meM kamala rahane ke kAraNa cakravAka pakSI se, bhItara se bAhara jala Ane ke samaya zabda hone ke kAraNa vAdya dhvani ko granusaraNa karane vAlI zabdAvalI - se, svAbhAvika ratnakalazoM se abhiyogika devagaNa mahArAja bharata kA abhiSeka karane lage / taduparAnta svanetra hoM aise jalapUrNa 32 hajAra rAjAtroM ne zubha muhUrta meM unakA abhiSeka kiyA aura apane lalATa para kamala - kaliyoM se hAthoM ko yukta kara 'ApakI jaya ho, ApakI jaya ho' bolakara cakrI ko sAdhuvAda dene lage / phira zreSThI prAdiyoM ne jala se unakA abhiSeka kara usI jala ke samAna ujjvala vAraNI se unakI stuti karane lage / tatpazcAt ve pavitra lomayukta komala gandha kaSAyI vastroM se cakrI kI deha ko mANikya kI bhAMti poMchane lage / gerU jisa prakAra svarNa ko ujjvala karatI hai usI prakAra mahArAja kI deha ko ujjvala karane ke lie gozIrSa candana kA lepana karane lage / devoM ne indra dvArA pradatta RSabhadeva ke mukuTa ko abhiSikta evaM rAjAnoM meM agraNI cakravartI ke mastaka para rakhA / unake donoM kAnoM meM ratna- kuNDala prIti ke 1 / thor3e se sIr3hI se Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [219 pahanAe / ve donoM candramA ke nikaTastha citrA aura svAti nakSatra se lagane lage / sUtra meM binA piroyA huA hAra rUpameM eka hI muktA utpanna ho gayA ho aisI muktAmAlA unake gale meM pahanAyo / mAno samasta alaMkAroM ke hAra rUpa rAjA kA yuvarAja ho aisA sundara arddhahAra unake vakSa para suzobhita kiyaa| ujjjala aura kAnti-zobhita do devadUSya vastra rAjA ko pahanAe / udhara dekhakara lagatA mAno vaha ujjvala abhraka sampuTa ho| eka sundara puSpahAra unake kaNTha meM laTakAyA jo lakSmI ke vakSaHsthala rUpI mandira ko argalA-sA lagatA thaa| isa prakAra kalpavRkSa-sA amUlya vastra aura mAriNakya ke alaMkAroM ko dhAraNa kara mahArAja ne svargakhaNDa-se usa maNDapa ko maNDita kiyaa| taduparAnta puruSAgraNI evaM mahAn buddhimAn mahArAja ne char3IdAroM dvArA rAjya puruSoM ko bulavAkara Adeza diyA - 'he adhikArI puruSa, Apa loga hastIpRSTha para ArohaNa kara samasta nagara meM ghoSaNA kareM ki bAraha varSoM ke lie vinItA nagarI ko bhUmikara, praveza zulka, daNDa, kudaNDa aura bhaya se mukta kara aAnandamaya kiyA jAtA hai|' adhikArIgaNa ne usI muhUrta meM vAdyadhvani kara samasta rAjAjJA pracArita kara dii| kahA bhI gayA hai-kArya saphala karane ke lie cakravartI kA Adeza pandraha saMkhyaka ratna ke samAna hai| (zloka 683-701) tatpazcAt mahArAja siMhAsana se uThe / sAtha hI sAtha, mAno unake pratibimba hI hoM, anya bhI uThakara khar3e ho ge| jaise parvata zikhara se utarate hoM usI prakAra bharatezvara snAnapITha se usI patha se utare jisa patha se car3he the| taduparAnta mAno unakA asahya pratApa hI ho aise hAthI para car3hakara cakrI apane prAsAda ko lauTa ge| vahAM jAkara uttama jala se snAna kara aSTama tapa kA pAranA kiyA / isI prakAra bAraha varSa abhiSekotsava meM vyatIta ho ge| taba cakravartI ne snAna, pUjA, prAyazcita aura kautuka-maMgala kara bAharI sabhA sthAna meM pAkara solaha hajAra prAtmarakSaka devatAoM kA satkAra kara vidA kiyaa| phira vimAnavAsI indra kI taraha mahArAja svaprAsAda meM avasthAna karate hue viSayasukha bhoga karane lge| (zloka 702-708) mahArAja kI AyudhazAlA meM cakra, khaDga, chatra aura daNDa-se cAra ekendriya ratna the| rohiNAcala ke mANikya kI bhAMti unake Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220] lakSmIgRha meM kAMkiNI ratna, carmaratna, maNiratna aura nava nidhiyAM thIM / apane nagara meM utpanna senApati, gRhapati, purohita aura varddhaki ye cAra nara-ratna the / vaitADhya parvata ke mUla deza meM utpanna gajaratna aura azvaratna the / vidyAdhara zreNI meM utpanna eka strI - ratna thA / netroM ko prAnandapradAnakArI AkRti meM ve candramA se suzobhita hote aura duHsaha pratApa se sUrya ke samAna pratibhAsita hote / puruSa rUpa meM utpanna samudra hoM vaise unakA antaHsthala duradhigamya thA / kubera kI bhAMti unheM manuSyoM kA prabhutva prApta huA thA / jambUdvIpa jisa prakAra gaGgA, sindhu Adi nadiyoM se suzobhita hotA hai usI prakAra ve pUrvokta caudaha ratnoM se suzobhita hote the / vihAra karate samaya jisa prakAra RSabhadeva ke pairoM tale nau svarNa kamala rahate the usI prakAra unake pairoM tale nau nidhiyAM rahatI thIM / bahumUlya krIta AtmarakSakoM kI bhAMti solaha hajAra pAripArzvika devatAnoM dvArA ve parivRta rahate the / battIsa hajAra rAjakanyAoM kI taraha battIsa hajAra rAjA paripUrNa bhakti se unakI upAsanA karate / battIsa hajAra nATakoM kI taraha battIsa hajAra dezoM kI battIsa hajAra kanyAoM ke sAtha ve ramaNa karate the / saMsAra meM zreSTha rAjA tIna sau tresaTha rasoiyoM se usI prakAra zobhita the jaise tIna sau tesaTha dina se vatsara zobhita hotA hai / aThAraha lipi pravartaka bhagavAn RSabha kI taraha aThAraha zreNiyoMupazreNiyoM dvArA pRthvI para unhoMne loka vyavahAra pracalita kiyA thA / ve caurAsI lakSa hastI, caurAsI lakSa ghor3e, caurAsI lakSa ratha aura chiyAnave koTi grAma aura itanI ho saMkhyA ke padAtikoM se zobhita hote the / ve battIsa hajAra deza aura battIsa hajAra vRhad nagaroM ke adhIzvara the / ninyAnave hajAra droNamukha aura ar3atAlIsa hajAra durga ke ve adhipati the / ve prADambarayukta zrIsampanna caubIsa hajAra kharbaTa, caubIsa hajAra maNDapa aura bIsa hajAra prAkaroM ke svAmI the / solaha hajAra kheTaka para ve zAsana karate the / ve prabhu caudaha hajAra saMvAha aura chappana hajAra dvIpoM ke evaM unacAlIsa kurAjyoM ke nAyaka the / isa prakAra ve samasta bharata kSetra ke zAsanakarttA adhIzvara the / ( zloka 709-728) ayodhyA nagarI meM nivAsa karate samaya akhaNDa adhikArI bharata mahArAja abhiSeka utsava samApta hone para eka dina jaba nija AtmiyoM kI yAda karane lage taba adhikArI puruSoM ne sATha hajAra Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [221 varSoM se jinhoMne mahArAja ko nahIM dekhA aise unake darzanoM ko utsuka samasta AtmiyoM ko unake sammukha upasthita kiyaa| unameM sabase prathama vAhubalI kI sahajAta, guNoM meM sundara sundarI ko upasthita kiyA gyaa| vaha sundarI grISmAkrAnta nadI kI taraha durbala laga rahI thii| hima samparka se jaise kamalinI malina ho jAtI hai usI prakAra vaha malina ho gaI thii| hima Rtu ke candramA kI kalA kI taraha usakA rUpa lAvaNya naSTa ho gayA thA va zuSkapatra kadalI kI taraha usake kapola pIle aura kRza dikha rahe the| sundarI kI avasthA dekhakara mahArAja krodha se bharakara apane adhikArI puruSoM se bole-'kyA hamAre ghara para paryApta khAdya nahIM hai ? kyA lavaraNa samudra kA lavaNa zeSa ho gayA thA yA puSTikarA khAdya prastutakAraka sUpakAra nahIM hai yA ve svecchAcArI aura kAryoM meM zithila ho gae haiM ? drAkSA evaM khajurAdi zuSka phala bhI kyA hamAre yahAM nahIM haiM ? suvarNa parvatoM para kyA sonA nahIM hai ? udyAna ke vRkSa kyA aba phala nahIM dete ? nandana vana ke vRkSoM meM kyA aba phala nahIM lagate ?.ghaTa se stana viziSTa gAyeM kyA aba dUdha nahIM nahIM detI ? kAmadhenu ke stanapravAha kyA zuSka ho gae haiM athavA samasta vastuoM ke rahate hue bhI rogAkrAnta hone ke kAraNa sundarI ne AhAra parityAga kara diyA ? isake zarIra meM kyA saundarya nAzakArI roga hagA hai ? yA use dUra karane meM sakSama vaidyagaraNa aba kahane bhara ko raha gae haiM ? hamAre ghara kI auSadhiyAM yadi zeSa bhI ho gaI to kyA himAdri parvata bho auSadhiyoM se rahita ho gayA ? he adhikArIgaNa, daridra kanyA kI taraha sundarI ko durbala dekhakara mere mana meM atyanta kaSTa ho rahA hai| tuma logoM ne zatru kI taraha mujhe pratArita kiyA hai|' (zloka 733-743) bharatapati kI aisI krodha bharI bAteM sunakara adhikArIgaNa unheM praNAma kara bole--'mahArAja, svargapati kI taraha aApake ghara meM sabhI vastueM vartamAna haiM; kintu jisa dina Apa digvijaya ke lie nikale usI dina se sundarI prAyaMbila tapasyA kara rahI haiN| kevala prANa dhAraNa ke lie sAmAnya-sA AhAra letI haiN| Apane inheM dIkSA lene se roka diyA thA isI se ye bhAva dIkSA lekara samaya vyatIta kara rahI haiN|' (zloka 744-746) Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222] yaha sunakara kalyANakArI mahArAja bharata sundarI se bole'kalyANI, tuma kyA dIkSA lenA cAhatI ho ?' sundarI ne pratyuttara diyA-'hAM mahArAja / ' __ (zloka 747) sunate hI mahArAja bharata bole-'hAya, pramAda va saralatA ke kAraNa maiM Aja paryanta isake vrata meM vighnakArI banA rhaa| yaha kanyA to apane pitA kI taraha hai aura unakA putra hokara bhI maiM sarvadA viSaya meM Asakta aura rAjya meM atRpta rahA / aAyu jalataraMgasI nAzavAna hai| phira bhI viSayAsakta vyakti yaha samajhanA nahIM caahtaa| andhakAra meM calane ke samaya jisa prakAra kSaNa-sthAyI vidyut ke Aloka meM patha dikhAI par3atA hai usI prakAra nazvara Ayu meM sAdhu vyakti kI taraha mokSa sAdhanA karanA hI ucita hai| mAMsa, viSThA, mUtra, mala, sveda aura rogapUrNa isa deha ko sajjita karanA ghara ke nAloM ko sajjita karanA hai| he bhaginI, tuma dhanya ho jo isa zarIra meM mokSa rUpa phala pradAnakArI vrata grahaNa karanA cAhatI ho / jo catura hote haiM ve lavaNa samudra se bhI ratna AharaNa karate haiN|' prasannacitta mahArAja ne aisA kahakara sundarI ko dIkSA grahaNa karane kA Adeza diyA / tapokRzA sundaro yaha sunakara grAnandita huI mAno pUSTa ho gaI ho aisI utsAhapUrNa ho gyii| (zloka 748-754) __usI samaya jagat rUpI mayUra ke lie meghatulya bhagavAn RSabha vihAra karate hue aSTApada parvata para aae| vahAM unakA samavasaraNa lgaa| ratna suvarNa aura raupya ke dvitIya parvata tulya usa parvata para devatAoM ne samavasaraNa kI racanA kii| vahAM baiThakara prabhu upadeza dene lge| giripAlakagaNa ne usI samaya jAkara bharatapati ko sUcanA dii| isa saMvAda ko sunakara medinIpati bharata ko jitanA Ananda huyA utanA Ananda unheM chaha khaNDa pRthvI ko jaya kara bhI nahIM huA / prabhu ke Agamana kA saMvAda lAne vAle anucara ko bAraha koTi svarNa-mudrAeM puraskAra meM dI aura sundarI ko bole-'tumhAre manoratha ke mUttimAna siddhitulya jagadguru vihAra karate hue yahAM pAe haiN|' phira dAsiyoM kI taraha antaHpurikAoM dvArA sundarI kA niSkramaNAbhiSeka krvaayaa| sundarI ne snAna kara pavitra vileparaNa kiyaa| dvitIya vilepaNa kI taraha aJcala yukta ujjvala vastra aura uttama ratnAlaGkAra dhAraNa kie| yadyapi usane zIla rUpa alaGkAra Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [223 dhAraNa kara rakhe the phira bhI vyavahAra rakSA ke lie anya alaGkAra svIkAra kie| usa samaya rUpa sampatti se suzobhita sundarI ke sammukha strIratna subhadrA dAsI-sI lagane lgii| zIla sampannA vaha sundarI bAlA saMcaramAna kalpalatA-sI yAcakoM ko prArthita aizvarya dAna karane lgii| haMsinI jisa prakAra kamalinI para baiThatI hai usI prakAra karpU raraja-se zveta vastroM se suzobhita hokara vaha eka zivikA meM baiTha gii| hastI, azvArohI, padAtika aura rathoM se pRthvI ko prAvRta kara mahArAja bharata marudevI kI taraha sundarI ke pIche-pIche calane lge| unake donoM ora cavara DulAe jA rahe the| mastaka para zveta chatra zobhA pA rahA thA / cAraNa aura bhATa unake saMyama kI dRr3hatA kI prazaMsA kara rahe the| bhrAtR-vadhue~ dIkSA utsava kA mAMgalika gIta gA rahI thIM evaM uttama striyAM pada-pada para nichAvara kara rahI thiiN| isa prakAra sAtha calane vAle aneka pUrNa pAtroM se zobhAyamAna sundarI prabhu caraNoM se pavitra aSTApada parvata kI adhityakA meM pahuMca gaI / candra sahita udayAcala kI bhAMti prabhu sahita usa parvata ko dekhakara bharata aura sundarI Anandita hue / svarga aura mokSa jAne ke sopAnarUpa vizAla zilAyukta usa parvata para donoM ne prArohaNa kiyA aura saMsAra bhaya se bhIta janoM ke zaraNatulya cAra dvAra viziSTa aura kSudrakRta jambUdvIpa ke prAkAroM ke se samavasaraNa ke nikaTa ge| unhoMne uttara dvAra se vidhivat samavasaraNa meM praveza kiyaa| phira harSa aura vinaya se sva-zarIra ko ucchvasita aura saMkucita kara prabhu kI tIna pradakSiNA diiN| paMcAMgoM se bhUmi sparza kara praNAma kiyaa| usa samaya aisA laga rahA thA ki ve bhUtalagata ratna yA prabhu bimba ko dekhane kA prayAsa kara rahe haiN| phira cakravartI bhaktipUta vANI se prathama dharma cakravartI kI stuti karane lage : (zloka 755-777) ___ 'he prabho, asat kathanakArI loga anya kI stuti kara sakate haiM; kintu maiM ApameM jo guNa haiM unakA varNana karane meM asamartha huuN| ata: maiM ApakI stuti kaise karUM? phira bhI daridra jaba lakSmIvAn ke pAsa jAtA hai taba kucha na kucha upahAra avazya detA hai| he jagannAtha, maiM bhI isI bhAva se ApakI stuti kruuNgaa| he prabho, sannipAta roga asAdhya hai; kintu ApakI amRta rasa tulya auSadharUpI vANI mahAmoharUpI sannipAta jvara ko dUra karane meM samartha hai |he nAtha, Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224] cakravartI aura daridra varSA ke jala kI taraha ApakI samadRSTi, prIti, sampatti ke eka se hI kAraNa hote haiM / he svAmI, krUra karmarUpI himakhaNDa ko vicalita karane vAle sUryarUpa Apa hamAre puNyodaya se pRthvI para vicaraNa kara rahe haiM / he prabho, vyAkararaNa meM vyApta saMjJA sUtra kI taraha utpAda, vyaya, dhauvyamaya tripadI Apa dvArA jayavanta hai / he bhagavan, jo grApakI stuti karatA hai usakA yaha janma hI zeSa janma jaba hai taba jo ApakI sevA bhakti karate haiM, prApakA dhyAna karate haiM unake viSaya meM to kahUM hI kyA ?' ( zloka 778-785 ) isa prakAra bhagavAn kI stuti evaM unheM namaskAra kara bharatezvara ne IzAna koNa meM apane yogya sthAna grahaNa kiyA / taduparAnta sundarI bhagavAn RSabha ko vandana kara karabaddha hokara gadgad kaNTha se bolI- ' he jagatpati, itane dinoM taka maiM mana hI mana Apake darzana karatI thI; kintu prAja bahu puNya aura bhAgyodaya se sAkSAt dekha rahI hU~ / mRgatRSNA se mithyA sukhapUrNa saMsAra rUpI marudeza meM amRta sarovara tulya prApako bar3e puNya se hI prApta kiyA hai / he jagannAtha, Apa mamatArahita haiM phira bhI sabake prati ApakA vAtsalya bhAva hai / yadi vaha nahIM hotA taba isa mahA duHkhasamudra se unakA uddhAra kyoM karate ! he prabho, merI bahana brAhmI aura mere bhatIje evaM unake putra bhI Apake patha kA anusaraNa kara kRtArtha ho gae haiM / bharata ke prAgraha se maiMne itane dinoM taka vrata grahaNa nahIM kiyA usase maiM svayaM hI vaMcita rahI / he vizvatrAtA zraba mujha-sI dIna kA trANa kIjie, nistAra karie / samasta gRha ko prakAzita karane vAlA pradIpa kyA ghaTa ko prakAzita nahIM karatA ? karatA hI hai / ataH he vizva vatsala, Apa mujha para prasanna hoM aura saMsAra samudra ko uttIrNa karane ke lie potarUpI dIkSA deM / (zloka 786-794) sundarI ke aise vAkya sunakara 'vatse, tuma dhanya ho' kahakara sAmAyika sUtra uccArita kara use dIkSA de dI / phira use mahAvrata rUpI aTavI se amRta dhArAvat zikSAmaya upadeza diyA / use sunakara sundarI ko lagA jaise usane mokSa prApta kara liyA hai / tatpazcAt vaha mahAmanA sAdhvI, sakala sAdhvI ke pIche jA baiThI / prabhu kA upadeza sunakara unake caraNa-kamaloM meM vandana kara mahArAja bharata zrAnandamanA ayodhyA ko lauTa gae / ( zloka 795-798) Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [225 vahAM adhikAriyoM ne samasta prAtmiyoM ko dekhane kI icchA vAle mahArAja bharata ke sAtha una sabakA paricaya karAyA / jo nahIM A sake unake nAma bhI batAe / phira apane bhAiyoM meM jo utsava meM bhI nahIM Ae unheM bulAne ke lie bharata ne dUta bheje / dUta jAkara bolA- 'yadi rAjya kI icchA hai to mahArAja bharata kI sevA karo / ' ( zloka 799-801 ) dUta kI bAta sunakara unhoMne vicAra vivecana kara uttara diyA 'pitAjI ne bharata ko aura hama saba ko rAjya bAMTa diyA hai / aba bharata kI sevA karane para ve hameM aura adhika kyA deMge ? mRtyu Ane para kyA ve usakA nivAraNa kara sakeMge ? ve kyA deha AkramaNakArI jarA rAkSasI ko daNDa dene meM sakSama hoMge ? kyA ve duHkhadAyI vyAdhirUpa vyAdha ko nihata kara sakeMge ? ve kyA uttarottara varddhita tRSNA ko naSTa kara sakeMge ? yadi sevA kA yaha saba phala dene meM bharata samartha haiM taba sAmAnya manuSya rUpa meM kauna kisakI sevA ke yogya hai ? unake pAsa aneka rAjya haiM / usase bhI unako santoSa nahIM hai / grata: apane bala se hamArA rAjya lenA cAhate haiM to hama bhI to usI pitA ke putra haiM / phira bhI he dUta, tumhAre prabhu ke sAtha, jo hamAre cAhate / ' pitAjI kI agraja haiM, anumati ke binA yuddha bhI karanA nahIM ( zloka 802-807) - dUta ko aisA kahakara RSabhadeva ke ve 98 putra aSTApada parvata para samavasaraNa meM avasthita bhagavAn RSabha ke pAsa ge| vahAM tIna pradakSiNA dekara unheM praNAma kara donoM hAtha mastaka para rakhakara isa prakAra stuti karane lage : ( zloka 808-809) 'he prabho ! jabaki deva bhI ApakI stuti karane meM asamartha haiN| taba aura kauna ApakI stuti karane meM samartha ho sakatA hai ? phira bhI bAla-sulabha capalatAvaza hama ApakI stuti karate haiM / jo sarvadA Apako namaskAra karate haiM ve tapastriyoM se bhI bar3hakara haiM / jo grApakI sevA karate haiM ve yogiyoM se bhI adhika bar3e haiM / he vizva prakAzitakArI sUrya ! pratidina namaskAra karane vAloM ke mastaka meM zrApake caraNa-nakhoM ke kiraraNa- jAla alaGkAra kI bhAMti zobhA pAte haiM / ve hI dhanya haiM / he jagatpati ! zrApa sAma yA bala se kisI se bhI kucha grahaNa nahIM karate, phira bhI Apa triloka cakravartI haiM / svAmI ! Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226] jisa prakAra samasta jalAzayoM ke jala meM candra kA pratibimba par3atA hai usI prakAra Apa eka hokara bhI samasta jagavAsiyoM ke hRdaya meM nivAsa karate haiN| he deva ! jo ApakI stuti karate haiM ve jagat meM sabhI ke stutya ho jAte haiN| jo ApakI pUjA karate haiM ve sabhI ke pUjya ho jAte haiM evaM jo Apako namaskAra karate haiM ve sabhI ke namaskAra yogya ho jAte haiN| isIlie ApakI bhakti ko mahAn phaladAyI batAyA gayA hai / duHkha rUpI dAvAnala meM dagdha puruSoM ke lie Apa meghatulya haiM aura mahAmohAndhakArI mUr3ha manuSyoM ke lie dIpaka tulya haiN| patha ke chAyA pradAnakArI vRkSoM kI taraha Apa dhanI, daridra, guNI, mUrkha sabhI ke samAna upakArI hai|' (zloka 810-817) isa bhAMti stuti kara sabhI ekatra hokara prabhu ke caraNa-kamaloM meM bhramara-sI dRSTi nibaddha kara vinIta kaNTha se bole-'he prabho ! Apane bharata aura hama logoM meM yogyatAnusAra pRthaka-pRthaka rAjya vibhAjita kara diyA thaa| hamako jo rAjya milA thA hama usI meM santuSTa haiN| kAraNa, prabhu dvArA kI gaI nirdiSTa maryAdA vinayavAnoM ke lie alaMdhya hai; kintu he bhagavan ! hamAre agraja bharata apane aura anya logoM se chInakara lie hue rAjya se bhI jala meM baDavAnala kI taraha santuSTa nahIM haiN| unhoMne jaise anya logoM ke rAjya chIna lie haiM usI prakAra hamAre rAjya bhI chIna lenA cAhate haiM / bharata ne anya logoM kI bhAMti hI hama logoM ko bhI dUta dvArA kahalA bhejA hai 'yA merI sevA karo nahIM to rAjya kA parityAga kara cale jaayo|' he prabhu ! apane ko balazAlI samajhane vAle bharata ke kathana mAtra se bhIta kI bhAMti hama pitA pradatta rAjya kisa prakAra tyAga kara sakate haiM ? phira adhika samRddhi kI kAmanA nahIM karane para bhI hama bharata kI sevA kyoM kareMge ? jo atRpta hote haiM ve hI sva mAna vinAzakArI anya kI sevA svIkRta karate haiN| hama na rAjya parityAga karanA cAhate haiM na unakI sevA / ataH hamAre lie yuddha ke atirikta dUsarA koI patha nahIM hai| phira bhI Apako pUche binA hama kucha karanA nahIM caahte|' (zloka 818-826) putroM kI bAta sunakara nirmala kevala-jJAna se jo samasta jagat ko dekha sakate haiM, dayAlu bhagavAn AdIzvaranAtha unase bole-'he vatsagaNa, puruSa-vratadhArI vIra puruSa ko to atyanta drohakArI zatru se Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [227 hI yuddha karanA ucita hai| rAga-dveSa aura moha-kaSAya zata-zata janmoM se jIva ko kSati pahuMcAne vAle aura mahAzatru haiM / rAga sadgatibAdhaka lauha zaGkhalA kI taraha bandhanakArI hai / dveSa naraka nivAsa ke balavAna nyAsa kI taraha hai| moha saMsAra-samudra ke prAvartta meM nikSepakArI aura kaSAya agni-tulya sva-prAzrita vyaktiyoM ke lie dagdhakArI hai| isalie manuSyoM ke lie ucita hai ki ve avinAzI una una astroM kI sahAyatA se nirantara yuddha kara zatruoM para vijayalAbha kareM aura satyazaraNabhUta dharma kI sevA kareM tAki zAzvata prAnandamaya pada kI prApti sulabha ho ske| yaha rAjyalakSmI aneka yoniyoM meM nikSepakArI, atyanta du:khadAyaka, abhimAnarUpa phalapradAnakArI aura nAzavAna hai / vatsagaNa, pUrvajanma ke svarga sukhoM se bhI tumhArI tRSNA tRpta nahIM huI to koyalA banAne vAle ko bhAMti manuSya sambandhI bhogoM se vaha kaise pUrNa hogI? (zloka 827-835) _ 'koyalA banAne vAle kI kahAnI isa prakAra hai-koyalA banAne vAlA koyalA banAne ke lie jala kI mazaka lekara araNya meM jAtA hai / vaha dopahara kI dhUpa meM aura agni ke uttApa se pipAsAta hokara sAtha lAyA huA mazaka kA samasta jala pI jAtA hai| phira bhI usakI pyAsa nahIM bujhI / taba vaha so gyaa| soyA-soyA vaha svapna dekhatA hai jaise vaha ghara lauTa gayA hai / vahAM hAMDI, kalaza kuJjoM Adi meM jo jala thA use bhI vaha pI gyaa| phira bhI tela se jisa prakAra agni kI tRSNA zAnta nahIM hotI usI bhAMti usakI pyAsa bhI zAnta nahIM huii| taba usane vApI, kue aura sarovaroM ke jala pIkara unheM zuSka kara ddaalaa| phira nadI aura samudra kA jala pIkara unheM zuSka banA diyaa| itanA hone para bhI nArakI jIvoM kI tRSNA kI vedanA-sI usakI pipAsA zAnta nahIM huii| taba usane marudeza meM jAkara, tRNa ekatra kara bAMdhA aura unheM rassI kI sahAyatA se marudeza ke kueM meM utAra diyaa| kAraNa, pIr3ita vyakti kyA nahIM karatA? kue meM jala bahuta gaharA thA ataH tRNoM meM lagA jala bIca rAha meM hI jhara gyaa| phira bhI bhikhArI jisa prakAra tela meM bhIge patte ko nicor3a kara cATatA hai usI prakAra usa tRNasamUha ko nicor3a kara vaha cATane lagA; kintu jo pipAsA samudra ke jala se bhI zAnta nahIM huI vaha tRNoM meM lage jala se kaise zAnta ho sakatI thI ?' (zloka 836-843) Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228] ___'ataH tumhArI tRSNA jo ki svarga ke sukhoM se bhI zAnta nahIM hii| vaha rAjyalakSmI bhoga kara kaise zAnta hogI? isIlie he vatsagaNa, tuma jaise vivekiyoM ko to ucita anindya Ananda ke prasravaraNa tulya aura mokSa prApti ke kAraNa rUpa saMyama sAmrAjya ko grahaNa karanA caahie|' (zloka 843-844) prabhu ke aise vAkyoM ko sunakara una 98 putroM ke mana vairAgya ke raMga meM raMjita ho gae aura unhoMne usI samaya unase dIkSA grahaNa kara lii| Azcaryajanaka hai inakA dhairya, Azcaryajanaka hai inakA sattva aura vairAgya, aisA vicAra karate hue dUtoM ne cakrI ke samIpa jAkara sArI kathA nivedana kii| taba cakrI ne unake rAjyoM ko usI prakAra grahaNa kara liyA jisa prakAra candramA tArAgaNa kI jyoti ko grahaNa karatA hai, sUrya agni ke teja ko grahaNa karatA hai, samudra nadI ke jala ko grahaNa karatA hai| (zloka 845-847) (caturtha sarga samApta) paMcama sarga eka samaya bharatezvara jabaki sukhapUrvaka sabhA meM AsIna the, senApati suSeNa ne pAkara unheM namaskAra kiyA aura bole-'mahArAja, yadyapi prApa digvijaya kara pAe haiM phira bhI ApakA cakra usI prakAra nagara meM praveza nahIM kara rahA hai jisa prakAra madonmatta hastI AlAna stambha ke nikaTa nahIM jaataa|' (zloka 1-2) bharatezvara ne pUchA-'senApati, bharata ke chaha khaNDoM meM aisA kauna hai jisane merI AjJA svIkAra nahIM kI hai ? (zloka 3) taba mantrI bole-'he prabhu, maiM jAnatA hUM Apa kSudra himAlaya paryanta samasta kSetra ko jaya kara pAe haiN| ava Apake jaya karane ko rahA hI kyA hai ? kAraNa, cakkI meM DAlA hA gehU~ kA dAnA kyA sAbUta baca sakatA hai ? phira bhI jaba cakra nagara meM praveza nahIM kara rahA hai usase sUcanA milatI hai ki abhI bhI koI aisA unmatta puruSa raha gayA hai jise Apako jaya karanA hai / ve haiM bhagavAn RSabhaveva ke putra, Apake choTe bhAI baahublii| ve mahAbalazAlI aura balavAna Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [229 puruSoM ke bala nAzakArI haiN| jisa prakAra samasta zastra eka aora evaM cakra eka ora hai usI prakAra samasta rAjAgaNa eka aora evaM bAhu. balI eka aora haiN| jisa prakAra Apa bhagavAna RSabha ke lokottara putra haiM usI prakAra ve bhI haiN| jaba taka Apane una para vijaya prApta nahIM kI taba taka kisI para vijaya prApta nahIM kI hai aisA mAnA jaaegaa| yadyapi bharata kSetra ke chaha khaNDoM meM prApa jaisA kisI ko nahIM dekhA phira bhI ApakA gaurava to tabhI bar3hegA jaba Apa bAhubalI ko jIta leNge| bAhubalI jagatamAnya ApakI AjJA nahIM mAnate hai isIlie unheM jIte binA cakra mAno lajjita ho rahA hai ataH nagara meM praveza nahIM kara rahA hai| alpa vyAdhi kI taraha kSudra duzmana kI upekSA nahIM karanI caahie| etadartha aba aura vilamba na kara unheM jaya karane kA prayAsa zIghra hI karanA ucita hai|' (zloka 1-13) mantrI ke aise vacanoM ko sunakara dAvAnala-dagdha aura meghavAri se sikta parvata kI taraha yugapat kopa aura zAnti se AzliSTa (arthAt pahale kupita aura bAda meM zAnta) hokara bharatezvara bole'eka ora choTA bhAI AjJA pAlana nahIM karatA yaha lajjAspada hai, dUsarI ora choTe bhAI ke sAtha yuddha karanA bhI du:khadAyI hai / jisakI AjJA ghara ke loga hI svIkAra nahIM karate usakI AjJA bAhara bhI upahAsAspada hotI hai| isa prakAra choTe bhAI ke avinaya ko sahanA bhI apavAda rUpa hai| ahaMkArI ko sajA denA rAjadharma aura bhAiyoM se milajula kara rahanA vyavahAra dharma bhI hai / duHkha kA viSaya hai ki maiM ubhaya saMkaTa meM par3a gayA huuN|' (zloka 14-17) amAtya bole-'mahArAja, ApakA yaha saMkaTa apanI mahattA se ApakA choTA bhAI hI dUra kregaa| sAmAnya gRhasthoM meM bhI yahI niyama hai ki bar3A bhAI jo AjJA detA hai use choTA bhAI mAnatA hai| isIlie sAmAnya rIti kA anusaraNa kara saMvAdavAhaka dUta bheja kara choTe bhAI ko AjJA diijie| he deva, kezarI siMha jisa prakAra jIna sahana nahIM karatA usI prakAra vIra abhimAnI ApakA choTA bhAI yadi jagat pakSa meM mAnya ApakI AjJA nahIM mAnatA hai taba indra tulya parAkramI Apa use daNDa deN| isa prakAra karane se lokAcAra kA bhI pAlana hogA aura Apako bhI koI doSa nahIM degaa| (zloka 18-22) Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230] mahArAja ne mantrI kI bAta svIkAra kara lI / kAraNa, zAstra aura loka-vyavahAra donoM ke hI anurUpa jo vAkya hote haiM unako svIkAra karanA ucita hai| taba unhoMne nItijJa aura vAka-paTu suvega nAmaka dUta ko zikSaNa dekara bAhubalI ke pAsa bhejA / apane svAmI kI zikSA ko dautya kArya kI dIkSA kI bhAMti svIkAra kara suvega ratha para car3hakara takSazilA nagarI kI ora ravAnA huA / (zloka 23-25) suvega jaba sainya sahita vegavAn ratha para baiThakara vinItA nagarI se bAhara nikalA to aisA lagA mAno vaha bharatapati kI zirodhArya prAjJA hI ho| jaise hI usane yAtrA prArambha kI daiva, viruddha hai aisI sUcanA svarUpa usakI bAyIM aAMkha bAra-bAra phar3akane lgii| agnimaNDala meM dhauMkanI se havA dene para jaise agni teja ho jAtI hai usI prakAra usakI dAhinI nAr3I binA vyAdhi ke hI teja calane lgii| totalA jisa prakAra asaMyukta akSara bolane meM bhI aTakatA hai usI taraha usakA ratha sarala patha para bhI bAra-bAra aTakane lgaa| kRSNa mRga jise usake azvArohiyoM ne Age jAkara bhagA diyA thA na jAne kisakI preraNA se usake dAhinI ora se bAyIM ora calA gyaa| kAka sUkhe kaNTaka vRkSa para baiThakara apane cappU rUpa astra ko mAno patthara para ghisa rahA ho isa bhAMti ghisate-ghisate usake sammukha kaTu zabda bolane lgaa| usakI yAtrA ko rokane ke lie mAno bhAgya ne argalA lagA dI ho isa prakAra eka lambA sarpa usake sAmane se nikala gyaa| jaise punaH vicAra ke lie supaNDita suvega dUta ko lauTane ke lie vivaza kara rahI ho aisI pratikula vAyu dhala uDAkara usakI AMkhoM ko bharatI huI pravAhita hone lgii| maidA na lagAyA huyA yA TUTA huyA mRdaGga sA virasa zabda karatA hA gadhA usake dAhinI ora khar3A hokara reMkane lgaa| ina sabhI apazakunoM ko pUrNatayA jAnatA huaA bhI suvega dUta agrasara hotA rhaa| kAraNa, sad dUta svAmI ke kAma para tIra kI taraha sIdhe jAte haiM, rAha meM kahIM aTakate nhiiN| aneka grAma, nagara, bAjAra aura galiyoM se drutavega se gujarate usa dUta ko logoM ne kSaNamAtra ke lie jhaMjhA kI taraha dekhaa| svAmI ke kArya meM niyukta krItadAsa jisa prakAra kazAghAta ke bhaya se nirantara kArya karate rahate haiM usI taraha suvega ne vRkSavATikAoM,sarovaroM evaM sindhutaToM para jarA bhI vizrAma nahIM kiyaa| isI bhAMti calate-calate mRtyu ke ekAnta ratikSetra se bhayaMkara araNya Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [231 ke nikaTa phuNcaa| rAkSasoM kI taraha dhanuSa para pratyaMcA car3hAe hastiyoM ko lakSya kara tIra nikSepakArI aura camarU jAti ke mRgacarma se kavaca taiyAra kara pahane hue bhIla usa jaMgala meM nivAsa karate the| mAno yamarAja ke sagotrIya hoM aise camarU mRga, cIte, bAgha, siMha aura zarabha Adi krUra hiMsaka pazu usa vana meM avasthAna karate the| paraspara AkramaNakArI sarpa aura nakuloM ke vivara se vaha vana bhayaMkara pratIta hotA thaa| bhAlla koM ke keza dhAraNa meM vyagra choTI-choTI bhIlaniyAM vahAM vicaraNa kara rahI thIM, bhaiMse paraspara yuddha karate hue usa araNya ke prAcIna vRkSoM ko ukhAr3a rahe the| madhu saMgraha karane vAloM dvArA vitAr3ita madhu-makkhiyoM ke kAraNa usa araNya meM praveza karanA kaThina thaa| prAkAza-sparzI vRkSoM ke samUha se vahAM sUrya bhI dikhAI nahIM par3atA thaa| puNyavAn jisa prakAra vipatti kA atikrama kara jAtA hai usI prakAra vegavAna ratha meM baiThe suvega ne usa ghora araNya ko pAra kara liyaa| vahAM se vaha bahalI deza phuNcaa| (zloka 26-43) __ usa deza meM rAha ke kinAre uge vRkSoM ke nIce pathika vadhue~ alaGkAra dhAraNa kie svacchanda rUpa se baiThI thiiN| dekhakara lagAisa rAjya maiM surAjya hai, suzAsana hai| pratyeka gAMva ke gokuloM meM vRkSoM tale baiThe gopa bAlaka sAnanda RSabha-caritra gA rahe the / mAno bhadrazAla vana se lAkara ropaNa kie hoM aise bahusaMkhyaka phaladAyI saghana vRkSoM se samasta grAma alaMkRta the| vahAM pratyeka gharoM meM dAna kI dIkSA lie gRhastha yAcakoM kA anusandhAna karate rahate / bharata rAjA dvArA utpIr3ita uttara bharatArddha se bhAge hue garIba mlecchagaNa yahAM ke aneka grAmoM meM prA base the| vaha sthAna bharata kSetra se anya-sA laga rahA thaa| vahAM koI bhI rAjA bharata kI AjJA ko jAnatA bhI nahIM thA, mAnatA bhI nahIM thaa| isa prakAra bahalI deza se gujarate samaya suvega rAha meM milate logoM ke sAtha jo ki bAhubalI ke atirikta kisI anya rAjA ko nahIM jAnate the evaM jinheM koI duHkha bhI nahIM thA, bAtacIta karatA huyA paricaya prApta kara rahA thaa| parvata para vicaraNa karane vAle durmada aura zikArI pazu bhI mAno paMgu ho gae hoM aise laga rahe the| prajA ke lie anurAga bhare vAkyoM evaM mahAn samRddhi ke kAraNa ve bAhubalI kI nIti ko advitIya sUkhadAyI samajhane lage the| rAjA bharata ke laghu bhrAtA bAhubalI ke utkarSa kI bAteM sunate-sunate Azcaryacakita suvega apane svAmI ke sandeza ko Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332] socatA huA takSazilA ke nikaTa pahu~cA / nivAsa karane vAle loga sAmAnya pathika kI najara uThAkara dekha lete / khelakUda ke maidAnoM meM karane vAle sainikoM ke hAthoM ke zabdoM se usake lage / idhara-udhara nagara kI samRddhi dekhane meM lage hue sArathI kA mana svakArya meM nahIM rahA ataH usakA ratha anya patha meM jA TakA / bAharI udyAnoM meM suvega ne uttama hastiyoM ko ba~dhA huA pAyA / use lagA mAno samasta cakravattiyoM ke hastI - ratnoM ko vahAM lAkara ekatra kiyA gayA hai / mAno jyotiSka devatAoM ke vimAnoM kA parityAga kara zrAe hoM aise uttama azvoM se pUrNa uttama azvazAlA usane dekhI / rAjA bharata ke choTe bhAI ke AzcaryakArI aizvarya ko dekhakara mAno usakA sira duHkhane lagA ho isa prakAra mAthA dabAte-dabAte dUta takSazilA meM upasthita huA / mAno grahamindra hI hoM aise svacchandavRtti kA avalambana lie dUkAnoM para baiThe vyavasAyIgaraNoM ko dekhatA huA vaha rAjadvAra ke sammukha kA upasthita huA / ( zloka 44 - 60 ) mAno sUrya teja kA AharaNa kara nirmita hugrA hai vaise hI camakate hue bhAle hAtha meM lie padAtika sainika vahAM khar3e the sthAna para ikSu ke patroM-sI tIkSNa bardhI lie jo rakSakagaNa khar3e the unheM dekhakara lagA mAno vIratA rUpa vRkSa hI pallavita ho gayA hai / kahIM prastaroM ko cUrNa kara dene vAle mudgara lie sainika khar3e the / ve ekadanta hastI - se laga rahe the / kahIM nakSatroM paryanta tIranikSepakArI evaM zabdabhedI tIra ko bhI nikSepa karane meM samartha dhanurdhara pITha meM tUNIra kase aura hAthoM meM kAla-dhanuSa lie khar3e the / jaise dvArapAla hI hoM aise daravAje ke donoM ora sUDa uThAe khar3e hue hAthiyoM ke kAraNa dUra se vaha rAjadvAra bar3A bhayaMkara laga rahA thA / usa narakezarI ke siMhadvAra ko dekhakara suvega ke mana meM vismaya utpanna huA / bhItara praveza ko prAjJA pAne ke lie vaha rAjadvAra para pratIkSA karane lagA / rAjamahala meM praveza kA yahI niyama hai / usake anurodha para dvArapAla bhItara jAkara bAhubalI se bolA ki Apake agraja kA suvega nAmaka dUta bAhara khar3A hai / rAjA ne use bhItara le Ane kI AjJA dI / char3IdAra ne buddhimAnoM meM zreSTha suvega nAmaka dUta ko sUryamaNDala budha ke praveza-sA usa sabhA meM lAkara upasthita kiyA / / sthAna meM ( zloka 61-69) nagara ke bahirbhAga meM taraha use eka bAra dhanurvidyA kA abhyAsa ratha ke ghor3e camakane Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [233 vahAM vismita suvega ne siMhAsana para baiThe teja ke devatA se bAhubalI ko dekhaa| mAno AkAza se sUrya hI utara pAyA ho aise tejasvI ratnamaya mukuTadhArI rAjA unakI sevA kara rahe the / nija svAmI ke vizvAsa rUpa sarvasva vallI ke santAna rUpI maNDapa ke samAna aura parIkSA dvArA zuddha nirNIta ho gae hoM aise pradhAnoM kA samUha unake pAsa baiThA huA thaa| pradIpta mukuTa sampanna evaM jagat ke lie asahya aise nAgakumAroM-se rAjakumAra unake pAsa-pAsa upasthita the| jihvA nikAle sarpo-sI khulI talavAreM hAtha meM lie khar3e hajAroM aMgarakSakoM se ve malayAcala-se bhayaMkara laga rahe the| camarImRga jisa prakAra himAlaya ko camara-vIjana karate haiM usI prakAra ati sundara vIrAMganAe~ unheM camara vIMja rahI thiiN| vidyut saha zarat-kAlIna meghoM se pavitra vastra aura char3IvAhaka char3IdAroM se ve suzobhita ho rahe the| sUvega ne zabdakArI suvarNa kI dIrgha zRGkhalAyukta hAthI kI taraha lalATa se dharatI ko sparza karate hue bAhubalI ko praNAma kiyaa| usI kSaNa mahArAja ke netroM ke saMketa se batAe hue prAsana ko pratihArI ne use dikhaayaa| suvega usa para baiTha gayA / (zloka 70-78) phira kRpArUpI amRta se dhulI ujjvala dRSTi se sUvega kI ora dekhakara bAhubalI bole--'he suvega, Arya bharata kuzala to haiM na? pitA dvArA lAlita-pAlita ayodhyA kI samasta prajA bhI kuzala haiM na ? kAmAdi SaDDiputroM kI bhAMti bharata mahArAja ne chaha khaNDoM ko to nirvighnatA ke sAtha jaya kara liyA hai na ? sATha hajAra varSoM taka bar3e-bar3e yuddha kara senApati Adi sabhI sakuzala lauTa pAe haiM na ? sindUra raMjita kumbha-sthaloM dvArA AkAza ko sandhyA kI taraha raktima kara dene vAle mahArAja kA hastiyUtha to kuzalapUrvaka haiM na ? himAlaya se lekara samasta pRthvI paribhramaNakArI samasta uttama azva svastha to haiM na ? akhaNDa prAjJAkArI va samasta rAjAoM dvArA sevita Arya bharata ke dina sukhapUrvaka vyatIta ho rahe haiM na ? (zloka 79-85) isa prakAra prazna karake bRSabhAtmaja bAhubalI jaba mauna hue taba nirudvigna bane suvega karabaddha hokara bole-'samasta pRthvI ko sakuzala banAne vAle rAjA bharata kI kuzalatA to svataHsiddha hai| Apake agraja jinakI rakSA kara rahe haiM unake senApati, azva, Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234] hastI, yahAM taka ki samasta ayodhyA nagarI meM kisI kA aniSTa karane kI zakti vidhAtA taka meM nahIM hai| rAjA bharata se adhika to kyA unake samAna bhI kauna hai jo bharata kSetra va chaha khaNDoM ko vijaya karane meM bAdhaka banatA ? yadyapi samasta rAjA unakI AjJA kA pAlana karate haiM, unakI sevA karate haiM, phira bhI mahArAja kA mana prasanna nahIM hai| kAraNa, daridra hokara bhI jo apane kuTumba dvArA sevita hote haiM, ve Izvara haiM; kintu jinakI kaTumba hI sevA nahIM karatA use aizvarya kA sukha kisa prakAra hogA ? sATha hajAra varSa ke pazcAt pratyAvRtta hue Apake agraja apane anujoM ke Ane kI pratIkSA kara rahe the| samasta sambandhI evaM unake mitroM ne pAkara unakA abhiSeka kiyaa| usa samaya indrAdi samasta devatA bhI unake pAsa pAe; kintu aise samaya bhI apane bhAiyoM ko na pAkara ve sukhI nahIM ho sake / bAraha varSoM taka rAjyAbhiSeka claa| phira bhI apane bhAiyoM ko Ate na dekhakara unhoMne unake pAsa dUta bheje / kAraNa, utkaNThA atyanta balavAna hotI hai; kintu na jAne kyA socakara ve rAjA bharata ke pAsa na jAkara sva pitA ke pAsa cale gae aura dIkSA grahaNa kara lii| aba ve moha-mamatA rahita ho gae haiN| unake lie na koI apanA hai na koI praayaa| ataH mahArAja bharata kA bhrAtRprema unake dvArA pUrNa nahIM ho sktaa| yadi Apake hRdaya meM bhrAtRprema ho to Apa vahAM calakara mahArAja ke hRdaya ko prasanna kreN| bahuta dinoM ke pazcAt Apake agraja pratyAvRtta hue haiM phira bhI Apa baiThe hue haiN| lagatA hai ApakA hRdaya vajra se bhI adhika kaThora hai| Apa agraja kI avajJA kara rahe haiM isase pratIta hotA hai pApa nirbhIkoM meM bhI nirbhIka haiN| nItivAkya hai-zUravIroM ke mana meM bhI gurujanoM kA bhaya rahanA caahie| eka ora vizva-vijayI, dUsarI ora gurujanoM kA vinykaarii| inameM prazaMsA yogya kauna hai ? yaha vicAra karane ke lie pariSad lAne kI AvazyakatA nahIM hai kyoMki gurujanoM kA vinayakArI hI prazaMsAyogya hai| Apa logoM ke isa avinaya ko sahanazIla mahArAja sahana kareMge; kintu nindakoM ko nindA karane kA abAdha avasara milegaa| Apake avinaya ko prakaTa karane vAle nindakoM ke vAraNI rUpI taka ke chIMTe dhIre-dhIre mahArAja ke dUdha se hRdaya ko vikRta kara deNge| svAmI ke viSaya meM yadi apanA sAmAnyasA bhI chidra ho to usakA nirodha karanA cAhie / kAraNa, sAmAnya Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [235 'chidra bhI jala bA~dha ko vinaSTa kara sakatA hai / Apa yaha mata socie ki maiM itane dinoM taka nahIM gayA to aba kaise jAU~ ? Apa calie, kyoMki susvAmI truTi ko grahaNa nahIM karate balki / usakI upekSA karate haiN| AkAza meM sUryodaya hote hI jaise kuhAsA naSTa ho jAtA hai usI prakAra vahAM jAte hI nindakoM ke manoratha naSTa ho jaayeNge| pUrNimA kA candra jisa prakAra sUrya se teja grahaNa karatA hai usI bhA~ti unase milane para Apake teja kI bhI abhivRddhi hogii| svAmI se AcaraNakArI aneka balavAna puruSa apanA sevya-bhAva parityAga kara mahArAja kI sevA kara rahe haiN| jisa prakAra devatAoM ke lie indra sevya hai usI prakAra kRpA karane meM evaM daNDa dene meM cakravartI samasta rAjAroM ke sevya hote haiN| Apa yadi kevala cakravartI ke rUpa meM hI unakI sevA kareMge to bhI ApakA bhrAtRprema hI prakAzita hogA / zrApa yadi yaha soceM ki ye cakravartI to mere bhAI haiM ataH vahAM na jAU~ to vaha bhI anucita hogaa| kAraNa, Adeza dene kA mukhya utsa rAjA hI hotA hai| vaha kauTumbikoM se bhI apanI prAjJA kA pAlana karavA sakatA hai| cumbaka jisa prakAra lauha ko AkRSTa karatA hai usI prakAra unake utkRSTa teja se prAkRSTa hokara deva, dAnava aura mAnava, sabhI bharatapati ke nikaTa pAte haiN| jabaki indra bhI mahArAja bharata ko apanA ardhAsana pradAna karate haiM; taba unake suhRda hokara kyoM nahIM unake nikaTa jAkara unheM apane anukala banA lete haiM ? yadi Apa vIratva ke abhimAna meM mahArAja kA apamAna karate haiM taba to sainya sahita Apa unake parAkrama rUpI samudra meM eka muSThi ghuna lage dhAnya ke ATe kI taraha vilIna ho jaaeNge| calamAna parvata-se unake airAvata tulya caurAsI lAkha hastiyoM kA vega sahana karane meM kauna samartha hai ? unake pralayakAlIna samudra ke kallola se samasta pRthvI ko plAvita karane meM samartha caurAsI lAkha azva aura caurAsI lAkha ratha ko nivAraNa karane meM kauna samartha haiM ? chiyAnave karor3a unake padAtika siMha kI bhAMti kisake hRdaya ko bhayabhIta karane meM samartha nahIM haiM ? unake ekamAtra senApati suSeNa hI yadi hAtha meM daNDa lie pAeM to deva aura dAnava koI bhI unake sammukhIna nahIM ho sakatA / sUrya ke sammukha jisa prakAra andhakAra kA koI mahattva nahIM usI prakAra cakradhArI bharata cakravartI ke sammukha tIna loka nagaNya hai / isa lie he bAhubalI, teja aura umra donoM meM Apa se bar3e mahArAja Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236] bharata rAjya aura jIvana ke icchuka Apake lie sevya haiM / ' ( zloka 86-120 ) suvega ke kathana ko sunakara svabala se jagat ke bala ko nAza karane vAle bAhubalI mAno dvitIya samudra hoM isa prakAra gambhIra vANI meM bole - 'he dUta ! tuma dhanya ho ! tuma bAtacIta karane meM agraNI ho isalie mere sammukha bolane meM samartha ho sake ho / agraja bharata mere pitRtulya haiM, yadi unhoMne bhAI ko dekhane kI icchA prakaTa kI hai taba to yaha unake yogya hI haiM; kintu maiM isIlie unake pAsa nahIM gayA ki jo sura-asura aura anya rAjAoM ke aizvarya se Rddhi sampanna haiM ve mujha se alpa vaibhavazAlI dvArA lajjita hoMge / sATha hajAra varSoM taka anya kA rAjya lene meM ve saMlagna rahe yaha bAta hI unake choTe bhAiyoM kA rAjya lene kI vyagratA ko prakaTa karatI hai / yadi bhrAtR-sneha hI kAraNa hotA to bhAiyoM ke pAsa eka-eka dUta bhejakara ve yaha nahIM kahalavAte, rAjya chor3o aura merI sevA karo - nahIM to yuddha karo / lobhI to haiM; kintu haiM bar3e bhAI / ataH unake sAtha yuddha na kara sabhI sattvavAn choTe bhAiyoM ne apane pitA ke padacihnoM kA anusaraNa kara liyA hai| unakA rAjya le lenA hI chidrAnveSI tumhAre svAmI kI vakadharmitA ko prakaTa karatA hai / aba vaisA hI sneha dikhAne ke lie vANI prapaJca kI sRSTi karane meM tuma jaise nipuNa ko bharata ne yahAM bhejA hai / mere choTe bhAiyoM ne apane rAjya unheM dekara vrata graharaNa karake jo zrAnanda unheM diyA hai vaha zrAnanda mere jAne para kyA una rAjya- lobhI ko hogA ? nahIM hogA / maiM vajra-sA kaThora aura alpa vaibhava hone para bhI bhAI kA apamAna hogA isa bhaya se unakI sampatti lenA nahIM cAhatA / ve phUla se bhI komala haiM; kintu kapaTI haiN| tabhI to vrata grahaNa karane vAle choTe bhAiyoM kA rAjya unhoMne le liyA / he dUta, bhAiyoM kA rAjya apaharaNa karane vAle bharata kI maiM upekSA karatA hUM / tabhI to maiM nirbhayoM meM nirbhaya hU~ / bar3oM kA vinaya karanA ucita hai; kintu yadi bar3A guNahIna ho to usakI vinaya karanA lajjAspada | bar3A yadi abhimAnI ho, kArya-prakArya kA jise bhAna na ho aura vipathagAmI ho to aise gurujanoM kA bhI parityAga kara denA caahie| tuma kahate ho ki bhArata sahanazIla rAjA haiM to maiMne kyA unake azvAdi chIna lie haiM, nagara lUTa lie haiM ki mere isa avinaya ko ve sahana kara rahe Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [237 haiM / aise kArya to maiM durjanoM kA pratikAra karane ke lie bhI nahIM karatA / tabhI to kahA gayA hai - vivekapUrvaka kArya karane vAlA sajjana kyA duSToM ke kathana se kabhI dUSita huA hai ? maiM itane dinoM nahIM gayA / ve kyA niHspRha hokara kahIM cale gae the ki aba lauTa Ae haiM ? ataH mujhe unake pAsa jAnA hogA / ve to bhUta kI taraha chidrAnveSI haiM / phira bhI maiM sabhI sthAna para sAvadhAna aura nirlobha rahatA hUM / merI kauna-sI bhUla grahaNa kareMge ? maiMne bharatezvara se na koI rAjya liyA hai na anya koI vastu / phira ve mere svAmI kaise haiM ? jaba unake aura mere svAmI RSabhadeva hI haiM taba unase merA svAmI sevaka sambandha kaise sambhava hai ? maiM teja kA kAraNa hU~ / mere pAsa Ane para unakA teja kaise TikegA ? kAraNa, tejasvI sUrya ke udita hone para agni kA teja nahIM rahatA / asamartha rAjAgaraNa svayaM svAmI hone para bhI bharata ko svAmI kahakara unakI sevA karate haiM kyoMki ve una nirbala rAjAnoM ko puraskAra aura daNDa dene meM samartha haiM / yadi maiM bhrAtR-snehavaza unakI sevA karU~ phira bhI usa sevA kA sambandha unake cakravartItva ke sAtha jur3egA / kAraNa, logoM kA mu~ha banda nahIM kiyA jA sakatA / maiM unakA nirbhaya bhAI hU~, ve mujhe AjJA de sakate haiM; kintu unameM kauTumbika - sneha kA avasara kahAM ? vajra dvArA vajra vinaSTa nahIM hotA / ve surAsura auaura mAnavoM kI sevA se prasanna ho sakate haiN| usase mujhe kyA ? sajjita ratha bhI sarala mArga para hI cala sakatA hai / vaha yadi kharAba rAha para jAegA to TUTa jAegA / indra pitAjI ke bhakta haiM / isalie bharata ko pitAjI kA jyeSTha putra samajhakara apane arddhasiMhAsana para baiThAte haiM / isameM bharata ke lie abhimAna kI kauna-sI bAta hai ? yaha satya hai ki bharata rUpI samudra meM anya rAjAgaraNa sainya sahita eka muSThi sar3e gehU~ ke chilake kI taraha haiM; kintu maiM asahya teja sampanna usa samudra ke lie bar3avAnala tulya hU~ / sUrya ke teja meM jaise samasta teja lIna ho jAte hai usI prakAra rAjA bharata bhI azva, hastI, padAtika aura senApati sahita mujhameM laya ho jAe~ge / bAlyakAla meM hastI kI taraha maiMne unakA paira pakar3a kara miTTI ke Dhele kI taraha AkAza meM uchAla diyA thA / khUba dUra AkAza meM jAne ke pazcAt nIce girate samaya kahIM unakI mRtyu na ho jAe zrataH phUla kI taraha unheM jhela liyA thA; kintu aba apane dvArA vijita rAjAoM kI cATukAritA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238] bharI bAteM sunakara ve ye saba bAteM bhUla gae haiM; kintu ve sabhI cATukAra bhAga jAe~ge aura bharata ko akele hI bAhubalI ke hasta dvArA utpanna vedanA sahana karanI hogI / he dUta, tuma yahAM se prasthAna kro| mere rAjya aura jIvana kI icchA se unheM yadi yahAM AnA par3e to Ae~ / maiM to pitA dvArA die gae rAjya se santuSTa hU~ / unakA rAjya lene kI merI icchA nahIM hai / ataH vahAM jAne kA merA koI prayojana hI dRSTigata nahIM hotA / ' bAhubalI ke isa prakAra bolane para svAmI ke dRr3ha prajJArUpI bandhana meM Abaddha citra-vicitra zarIrI anya rAjAgaraNa krodha se raktavarNa bane netroM se suvega kA avalokana karane lage / rAjakumAragaraNa 'mAro-mAro' kahate hue zroSTha sphurita kara vicitra bhAva se use dekhane lage / acchI taraha se kamarabanda kase aMgarakSaka talavAra hilAte hue aise dekhane lage mAno ve use mAra DAleMge / mantrI ko bhaya lagane lagA ki mahArAja kA koI sAhasika sainika usakI hatyA na kara baiThe / usI samaya char3IdAra kA pAMva uThA aura eka hAtha isa prakAra U~cA huA mAno vaha dUta kI gardana pakar3ane ko utsuka hai; kintu aisA nahIM huA / usane hAtha pakar3akara dUta ko prAsana se uThA diyA / isa vyavahAra se suvega kA mana kSobha se bhara uThA / jo kucha bhI humrA; kintu vaha dhairya dhAraNa kara sabhA se bAhara nikala gayA / kupita bAhubalI ke kaThora zabdoM ko smaraNa kara rAjadvAra ke praharI bhI kSubdha ho gae / unameM koI DhAla U~cI-nIcI karane lagA, koI talavAra ghumAne lagA, kisI ne mArane ke lie cakra hAtha meM uThAyA, kisI ne mudgara uThAyA, koI trizUla jhanajhanAne lagA, kisI ne tUNIra bAMdhA to kisI ne daNDa grahaNa kara liyA, to koI parazu uttolita karane lagA / samasta padAtikoM ko isa prakAra karate dekha vaha dUta pada-pada para mRtyu bhaya se bhayabhIta ho gayA / mAre bhaya ke usake paira sIdhe nahIM par3a rahe the / isa prakAra suvega narasiMha ke siMhadvAra se bAhara nikalA / usane ratha para car3hakara lauTate hue isa prakAra vArtA ( zloka 121-164) sunI : - 'rAjadvAra se yaha nayA AdamI kauna nikalA ?' - 'yaha rAjA bharata kA dUta lagatA hai / ' - ' pRthvI para kyA bAhubalI ke atirikta aura bhI rAjA hai ? Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [239 -'hAM, bAhubalI ke bar3e bhAI ayodhyA meM rAjya karate hai|' -'dUta ko unhoMne yahAM kyoM bhejA haiM ?' -'apane bhAI bAhabalI ko bulAne ke lie|' -'itane dina hamAre rAjA ke bhAI kahAM the ?' -'bharata kSetra ke chaha khaNDoM ko jaya karane gae the|' -'aba unheM bhAI ko bulAne kI icchA kyoM huI ?' -'anya sAmAnya rAjAoM kI taraha unase bhI sevA karavAnA cAhate haiN|' -'saba rAjAnoM ko jaya kara aba ve lauha ke kAMToM (zUla) para kyoM car3hanA cAhate haiM ?' -'isakA kAraNa hai akhaNDa cakravartItva kA abhimAna / ' -'choTe bhAI se parAjita hokara ve rAjA anya ko apanA muha kaise dikhAeMge?' --'sarvatra vijita vyakti bhaviSya meM parAjaya kI bAta nahIM soctaa|' -'rAjA bharata ke mantriyoM meM taba kyA cUhe jaisI buddhi bhI kisI meM nahIM hai ?' -'unake kulakrama se Ae hue aneka buddhimAna mantrI hai|' --'taba mantriyoM ne bharata ko sarpa kA sira khujalAne se kyoM manA nahIM kiyA ?' -'nivAraNa karanA to dUra ve unheM aura utsAhita kara rahe haiM / bhavitavyatA hI aisI hai|' (zloka 165-173) nagaravAsiyoM kI ye saba bAteM sunate-sunate suvega nagara se bAhara nikalA / nagaradvAra ke nikaTa mAno devatAoM dvArA prasArita kiyA jA rahA ho aisI RSabhadeva ke putra kI yuddhavArtA itihAsa kI taraha sunii| krodha bharA suvega jaise-jaise agrasara hotA gayA vaise-vaise mAno isakI spardhA kara yuddhavArtA bhI Age kI ora vistRta hotI gaI / kevala vArtA sunakara hI rAjAjJA kI taraha pratyeka grAma, pratyeka nagara ke yoddhAgaNa yuddha ke lie prastuta hone lge| yogI jaise zarIra ko majabUta banAtA hai usI prakAra koI yuddha kA ratha bAhara kara navIna dhurI Adi lagAkara use majabUta banAne lgaa| koI apane ghor3e ko azvazAlA se bAhara nikAlakara azvazikSA ke lie bane Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240] kSetra meM le jAkara use pAMca prakAra kI gatiyoM se calAkara yuddhopayogI kara usakA zrama dUra karane lgaa| koI mAno prabhu kI tejomaya mUrti-sI apane khaDga Adi prAyudhoM ko zAna para car3hAkara aura tIkSNa karane lgaa| koI yuddha-yAtrA ke samaya kavacAdi vahana karane ke lie dhvanikArI vAdyayantra-se jaMgalI U~Ta pakar3a-pakar3a kara lAne lgaa| tArkika puruSa jisa prakAra siddhAnta ko dRr3ha karatA hai usI prakAra koI apanA tIra, koI tUNIra, koI zirastrANa, koI kavaca Adi ko vizeSa bhAva se dRr3ha aura majabUta banAne lgaa| koI gandharva nagara se par3e hue tambU aura kanAtoM ko phailAne lagA / mAno eka-dUsare se spardhA karate hoM aise bAhubalI ke prati premavaza ve nAgarika yuddha ke lie isa prakAra taiyAra hone lage / rAjA kI bhaktivaza yuddha meM jAne ko prastuta kisI vyakti ko yadi usakA koI prAtmIya nivArita karatA to vaha usa para isa prakAra Rddha ho jAtA mAno vaha usakA koI nahIM / anurAgavaza rAjA ke maMgala ke lie apanA prANa dene ko prastuta logoM ke aise udyama rAha meM calate hue suvega ne dekhe / (zloka 174-187) yuddha kI bAta sunakara aura logoM ko prastuta hote dekha bAhubalI ke bhakta pArvatya rAjAgaNa bhI unake nikaTa pAe / gopoM kI pukAra sunakara gAyeM jisa prakAra daur3I pAtI haiM usI prakAra ukta rAjAoM kI zRGga dhvani sunakara hajAra-hajAra kirAta nikuJjoM se nikala pdd'e| ina sabhI balavAna kirAtoM meM koI bAgha kI pUcha kI carma se, koI mayUra puccha se, koI latA se, apane kezoM ko zIghratApUrvaka bAMdhane lagA / koI sarpa carma se, koI vRkSa chAla se, koI gAyoM ke tantu se apane zarIra meM pahane mRgacarma ko sudRr3ha karane lgaa| bandaroM kI taraha hAthoM meM prastarakhaNDa aura dhanuSa lie prabhu-bhakta zvAnoM kI taraha ve uchalate-uchalate apane-apane svAmiyoM ke samIpa pahuMca kara ekatra hone lage / ve paraspara kahane lage-'hama bharata kI senA ko samUla naSTa kara mahArAja bAhubalI ke upakAra kA anudAna deNge|' __(zloka 188-193) unake isa prakAra krodha bhare kArya-kalApoM ko dekhakara suvega viveka buddhi se socane lagA-bAhubalI ke adhInastha unake deza ke manuSya yuddha ke lie isa bhAMti zIghratApUrvaka taiyAra ho rahe haiM mAno Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [241 unheM apanA pitR-vaira kA badalA cukAnA hai / bAhubalI kI senA ke agrabhAga meM yuddhAbhilASI ye kirAta hI isa ora jo hamArI senA pAegI unake vinAza ke lie paryApta ho rahe haiN| yahAM to mujhe eka vyakti bhI aisA dikhAI nahIM par3A jo yuddha ke lie taiyAra nahIM aura bAhubalI kA bhakta nhiiN| yahAM ke to hala calAne vAle kisAna bhI vIra aura svAmibhakta haiN| yaha isa bhUmi kA prabhAva hai yA bAhubalI ke guNoM kA ? sAmanta aura sainikoM ko to vazIbhUta kiyA jA sakatA hai; kintu yahAM kI to dharatI hI bAhubalI ke guNoM se AkRSTa hokara unakI patnI bana gaI hai| mujhe to lagatA hai bAhubalI kI senA ke sammukha cakrI kI senA to agni ke sammukha ghAsa ke gaTThara-sI hai / bAhubalI kI senA ke mAge cakrI kI senA tuccha hai / mahAvIra bAhubalI ke sammukha cakrI svayaM hI aise lagate haiM jaise aSTApada ke sammukha hastI zAvaka / yadyapi pRthvI para cakravartI aura svarga meM indra balavAna hote haiM; kintu mujhe to RSabhadeva ke ye kaniSTha putra bAhubalI hI donoM ke antarvartI yA donoM ke urdhvavartI arthAt donoM se adhika mAlama hote haiN| bAhabalI kI eka thappar3a ke Age cakrI kA cakra aura indra kA vajra niSphala hai| isa bAhubalI se virodha karanA to bhAlU ke kAna pakar3anA aura sarpa kI muSThi meM lene jaisA hai| bAgha jaise eka mRga ko pakar3akara santuSTa ho jAtA hai usI prakAra isa sAmAnya bhUmi ko lekara hI santuSTa bane bAhubalI kA apamAna karanA vyartha hI zatru banAnA hai| aneka rAjAoM kI sevAoM se bhI santuSTa na hokara bAhubalI ko sevA ke lie bulAnA to kezarI siMha ko vAhana hone ke lie Amantrita karanA hai| svAmI ke hitAkAMkSI mantriyoM sahita mujhe bhI dhikkAra hai jo maiMne zatru-sA AcaraNa kiyaa| loga kaheMge suvega ne hI vahAM jAkara lar3AI karavAI hai| hAya, guNoM ko dUSita karane vAle isa dautya karma ko hI dhikkAra hai| rAha meM isI prakAra socatA-vicAratA suvega kaI dinoM pazcAt ayodhyA phuNcaa| dvArI use sabhAgaha meM le gyaa| vahAM cakrI ko praNAma kara karabaddha hokara suvega unake sammukha jA baiThA / taba cakrI ne pUchA- 'suvega merA anuja bAhubalI kuzala to hai na ? tuma bahuta jaldI lauTa Ae isalie maiM kSubdha huuN| kyA bAhubalI ne tumhArA apamAna kiyA hai jo tuma itanI jaldI lauTa Ae ? mere bhAI kI Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242] vIravRtti dUSita hote hue bhI yaha usake yogya hI hai / ' 1 1 ( zloka 194 - 212 ) suvega bolA- 'deva, Apake samAna atyanta parAkramazAlI bAhubalI ko kSati pahu~cAe aisI zakti to devoM meM bhI nahIM hai / ve Apake anuja haiM yahI socakara maiMne pahale unheM yahA~ prApakI sevA meM Ane ke lie hitakArI vacana vinIta bhAva se kahe / taduparAnta auSadhi kI taraha tIvra ; kintu pariNAma meM hitakArI aise-aise kaThora vAkya kahe ; kintu unhoMne na madhura vacanoM se na kaTu vacanoM se ApakI sevA karanA svIkAra kiyA / kAraNa, jaba manuSya ko sannipAta ho jAtA hai taba koI auSadhi kAma nahIM karatI / balavAna bAhubalI itane ahaMkArI haiM ki ve triloka ko tRraNavat samajhate haiM aura siMha kI taraha koI unakA pratidvandvI ho sakatA hai yaha svIkAra nahIM karate / maiMne jaba suSeNa senApati aura prApakI bAta batAyI to mAno Apa donoM kisI ginatI meM hI nahIM haiM yaha prakaTa karane ke lie isa prakAra nAka ko saMkucita kiyA jaise durgandha se nAka saMkucita ho jAtI hai / jaba maiMne kahA - ' mahArAja bharata ne chaha khaNDa pRthvI ko jIta liyA hai' to sArI bAta sunakara apane bhujadaNDoM para dRSTipAta karate hue bole- 'maiM to apane pitR-pradatta rAjya meM hI santuSTa hU~ / isalie udhara dhyAna hI nahIM diyA tabhI to bharata ne chaha khaNDa pRthvI ko jaya kara liyA / ' sevA karanA to dUra, nirbhaya hokara bAghina ko duhane ke lie bulavAne kI taraha Apako yuddha ke lie bulA rahe haiM / prApake bhAI aise parAkramI, mAnI aura balavAn haiM ki ve gandhahastI kI bhAMti asahya haiM / ve anya kisI ke vIratva ko sahana nahIM kara skte| unakI sabhA meM indra ke sAmAnika devoM kI taraha sAmanta rAjA bhI mahAparAkramI haiN| isIlie unake abhiprAya bhI unase bhinna nahIM haiN| unake rAjakumAra bhI rAjocita teja ke abhimAnI haiM / yuddha ke lie unake hAtha khujalA rahe haiM / lagatA hai bAhubalI se dasa guNA adhika balavAna ve haiM / unake abhimAnI mantrI bhI vaise hI vicAra sampanna haiM / kahA bhI gayA hai - jaisA svAmI hotA hai vaisA hI usakA parivAra hotA hai / satI strI jisa prakAra para puruSa ko sahana nahIM kara sakatI usI prakAra unakI anurAgI prajA itanA bhI nahIM jAnatI ki saMsAra meM aura bhI koI rAjA hai / jo kara dete haiM, jo begArI khaTate haiM aura usa deza ke anya janasAdhAraNa bhI apane rAjA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [243 ke lie prANa taka dene ko prastuta haiN| siMha kI taraha vana maura parvatoM para rahane vAle vIra bhI unake vaza meM haiM / ve cAhate haiM ki unake rAjA kA sammAna kisI bhI prakAra naSTa na ho| he svAmin, aura adhika kyA kahUM, mahAvIra ko dekhane kI icchA se nahIM, yuddha kI icchA se ve Apako dekhanA cAhate hai| aba Apa jaisA ucita samajheM kreN| kAraNa, dUta mantrI nahIM hotA vaha to kevala sandeza mAtra pahuMcAtA hai|' (zloka 213-230) yaha sunakara rAjA naTa kI taraha eka hI sAtha pAzcarya, kopa aura harSa kA abhinaya karate hue bole-'bacapana meM khelate samaya maiMne anubhava kiyA hai ki bAhubalI ke samAna saMsAra meM sura-asura aura mAnava koI nahIM hai| triloka ke svAmI kA putra aura merA anuja triloka ko tRNavat samajhatA hai yaha usake lie atizayokti nahIM, satya hai| aise anuja ke lie maiM bhI prazaMsA kA adhikArI huuN| kAraNa, eka hAtha choTA ho aura dUsarA bar3A to vaha zobhA nahIM detA / yadi siMha bandhana svIkAra kare aura aSTApada vazIbhUta ho jAe to bAhubalI ko bhI vaza meM kiyA jA sakatA hai| yadi ise vaza meM kara liyA jAe to zeSa ho kyA raha jAegA? usakA avinaya maiM sahana kruuNgaa| isake lie loga mujhe durbala kaheM to kheN| samasta vastueM puruSArtha va dhana se prApta kI jA sakatI haiM; parantu bhAI, vizeSakara aisA bhAI kisI prakAra bhI prApta nahIM kiyA jA sktaa| he mantrIgaNa, maiMne jo kucha kahA vaha mere yogya hai yA nahIM kaho ? tuma logoM ne vairAgiyoM kI taraha kyoM mauna dhAraNa kara rakhA hai ? jo yathArtha hai prakaTa kro|' (zloka 231-238) bAhabalI kA aisA avinaya aura sva-svAmI kA aisA kSamAyukta kathana sunakara mAno AghAta se du:khita hoM isa prakAra senApati suSeNa bole-'RSabhanAtha svAmI ke putra bharata ke lie kSamA sarvathA yogya hai; kintu kSamA karuNA ke pAtra ke lie hI honA ucita hai| jo jisake grAma meM rahatA hai vaha usake vaza meM rahatA hai; kintu bAhubalI Apake rAjya meM rahate hue vacana se bhI Apake vaza meM nahIM hai| prANa nAzakArI hone para bhI pratApI zatru acchA hai; kintu pratApa-nAzakArI bhAI acchA nahIM hai| rAjA artha, sainya, mitra, putra yahAM taka ki apanA zarIra dekara bhI sva-pratApa kI rakSA karate haiN| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244] kAraNa, pratApa hI unakA jIvana hai| ApakA apanA rAjya kyA kama thA jo Apane chaha khaNDa pRthvI ko jaya kiyA ? kevala apane pratApa ke lie hI to? jisa prakAra eka bAra zIlabhaMgakArI satI ko asatI hI kahA jAtA hai usI prakAra eka sthAna para vinaSTa pratApa bhI vinaSTa hI kahA jAtA hai| gRhasthoM meM sabhI bhAiyoM ko dravya samAna rUpa se diyA jAtA hai; kintu pratApazAlI bhAI kI anya bhAI upekSA nahIM karate / samasta bharatakhaNDa ko jaya karane ke pazcAt isa bAra ApakI parAjaya samudra pAra kara gopada jala meM DUba marane jaisI hai| kahIM sunA gayA hai yA dekhA gayA hai ki rAjya-cakravartI kA pratispardhI banakara koI rAjya karatA hai ? he prabhu, avinayI ke prati bhrAtR-prema rakhanA eka hAtha se tAlI bajAne jaisA hai| gaNikA tulya sneharahita bAhubalI para rAjA bharata snehaparAyaNa hai aisA kahakara Apa hameM roka sakate haiM; kintu samasta zatroM ko jaya kara hI maiM ayodhyA nagarI meM praveza kruuNgaa| aise nizcayakArI cakra ko prApa nivArita kareMge arthAt samajhAyeMge ? bhrAtA rUpI zatru bAhubalI kI upekSA kisI prakAra ucita nahIM hai| isa sambandha meM Apa anya mantriyoM kA mata bhI puuchie|' (zloka 239-252) . suSeNa kA kathana sunakara mahArAja ne anya mantriyoM kI ora dekhaa| taba vAcaspati-se jJAnI mukhyamantrI bole-'senApati ne jo kucha kahA hai ThIka hI kahA hai-aisA kahane kA sAhasa anya kisI meM bhI nahIM hai| jo parAkrama aura prayatna ke bhIru hote haiM ve hI svAmI ke pratApa kI upekSA karate haiN| svAmI jaba sva-pratApa ke lie prAjJA dete haiM taba sAmAnya adhikArIgaNa prAyaH svArthAnusAra uttara dete haiM aura apane vyasana kI vRddhi karate haiM; kintu senApati to vAyu jisa prakAra agni ko vaddhita karatI hai usI prakAra Apake pratApa ko hI vaddhita kara rahe haiN| he svAmin, senApati cakraratna kI taraha aparA. jita eka bhI zatru rahate santuSTa nahIM hoMge / ataH aba Apa derI na kreN| jisa prakAra ApakI AjJA se senApati hAtha meM daNDa lekara zatru ko vitAr3ita karate haiM usI prakAra prayAraNa bherI bjvaaie| sughoSA ke zabda se jaise sabhI deva ekatra ho jAte haiM usI bhAMti prayANa bherI ke zabda se vAhana aura parivAra sahita sainika upasthita ho jAeM aura sUrya kI taraha uttara dizA meM avasthita takSazilA kI Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [245 ora pratApa kI abhivRddhi ke lie Apa prayANa kreN| Apa svayaM jAkara bhAI kA sneha avalokana karie evaM dekhie suvega kA kathana satya hai yA nhiiN|' (zloka 253-261) _ 'taba aisA hI ho' kahakara bharata ne mukhyamantrI kI mantraNA svIkAra kara lii| kAraNa, buddhimAna vyakti dUsaroM ke yuktisaMgata vacanoM ko svIkAra kara lete haiN| phira zubha dina aura muharta dekhakara yAtrA-maMgala kara mahArAja ne prayANa ke lie parvata tulya ucca hastI para ArohaNa kiyaa| jaise anya rAjA kI senA ho isa prakAra hajAra-hajAra sevaka ratha para, ghor3e para aura hastI para ArohaNa kara prayANa-vAdya bajAne lge| samAna tAla se bajAe hue zabda se saGgItakAra jisa prakAra ekatra hote haiM usI prakAra usa prayANa-vAdya ko sunakara samasta sainika ekatra hue| rAjA, mantrI, sAmanta aura senApati se parivRtta mahArAja ne jaise bahurUpa dhAraNa kiyA hai isa prakAra nagara se nikale / eka hajAra yakSoM se adhiSThita cakraratna mAno senApati ho isa prakAra Age-Age calA / mahArAja kI prayANa vArtA ko sUcita karane ke lie dhUla ur3a-ur3akara cAroM ora vyApta ho gaI / aisA lagA mAno vaha zatru kA guptacara hai| usa samaya lakSalakSa hastiyoM ko calatA dekhakara lagA jahAM hastI janamate haiM vahAM aba aura hastI nahIM rahe / ghor3e, ratha, khaccara aura U~ToM ko dekhakara lagA-pRthvI para anyatra kahIM vAhana rahA hI nhiiN| samudra dekhane ke samaya jisa prakAra samasta jagat jalamaya lagatA hai usI prakAra padAtika senA ko dekhakara lagA-samasta jagat manuSyamaya hai / patha atikrama karate samaya mahArAja ne pratyeka nagara meM, pratyeka grAma meM, patha para yaha bAta sunI-'isa rAjA ne eka kSetra kI taraha samasta kSetra ko jaya kara liyA hai| muni jisa prakAra caudaha pUrva ko prApta karate haiM inhoMne usI prakAra caudaha ratna prApta kie haiN| astra-sI navanidhi bhI inake vazIbhUta haiN| itanA saba kucha prApta hone para bhI mahArAja kisa dizA meM aura kisa lie jA rahe hai ? lagatA hai apanA deza dekhane jA rahe haiM; kintu zatruoM ko jItane vAlA cakraratna inake Age-mAge kyoM cala rahA hai ? dizA ko dekha kara to lagatA hai ye bAhubalI ko jItane jA rahe haiM / ThIka ho kahA gayA hai-mahAn vyaktiyoM kA kaSAya bhI vegavAna hotA hai / sunate haiM bAhubalI to deva aura asuroM ke lie bhI ajeya haiN| isase lagatA hai Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246] unheM jItane kI icchA karane vAle ye rAjA aMgulI se meru ko dhAraNa karane kI icchA kara rahe haiM / isa yuddha meM yadi choTe bhAI ne bar3e bhAI para yA bar3e bhAI ne choTe para vijaya prApta kI to donoM hI avasthA meM mahArAja apayaza ke bhAgI hoMge / ' ( zloka 262 - 278 ) sainya kI padaraja ne mAno vindhya parvata ho isa prakAra cAroM ora andhakAra vyApta karate hue, azvoM kI hinahinAhaTa evaM hastiyoM kI ciMghAr3a, rathoM kI cIM-cIM aura paidala sainikoM kI khaTakhaTa zabda se prAnaka nAmaka vAdya kI taraha diksamUha ko guMjita karate hue, grISmakAlIna sUrya kI taraha patha pAzvastha saritAoM ko zuSka karate hue, prabala andhar3a kI taraha nikaTastha vRkSoM ko ukhAr3ate hue, sone ke dhvaja - paToM se prakAza ko balAkAmaya karate hue, sainya bhAra se prapIr3ita pRthvI ko hAthI ke mada-jala se zAnta karate hue aura pratidina cakra ke anurUpa calate hue mahArAja sUrya jisa prakAra anya rAzi meM jAtA hai usI prakAra bahalI deza meM jA upasthita hue aura sImAnta para chAvanI DAlakara samudra kI bhAMti maryAdA kI rakSA karate hue vahAM sthita ho gae / (zloka 279-284) usI samaya sunandA putra bAhubalI rAjanIti rUpa gRha stambha kI taraha guptacaroM dvArA cakrI ke Agamana kI sUcanA se avagata hue / unhoMne bhI prayANakAlIna bherI bajavAI / usakI dhvani svarga bherI-sI pratIta huI / prasthAna maMgala kara mAno mUrtimAna kalyANa hoM isa prakAra gajendra para jaise svayaM hI utsAha ho isa prakAra rohita mahAbalavAna, mahAutsAhI samAna kArya meM rata anya ke lie abhedya mAno bAhubalI ke hI aMza hoM aise rAjakumAra, pradhAna aura vIra puruSa parivRtta bAhubalI devatAoM dvArA parivRtta indra kI taraha suzobhita hue| jaise unake mana meM hI nivAsa karate hoM aise lakSa- lakSa yoddhA koI hastI pRSTha para, koI azva para koI ratha para, koI paidala cala kara usI samaya eka sAtha bAhara nikale / apane amogha astra se balavAna puruSoM ne mAno eka vIramaya pRthvI kI racanA kI ho isa prakAra acala nizcayakArI bAhubalI ne prasthAna kiyA / pratyeka cAhate the ki vijaya meM koI unakA hissedAra na ho / ataH unake sainika paraspara bola rahe the - 'maiM akelA hI samasta zatrutroM ko jIta sakU~gA / rohiNAcala ke samasta kaMkara hI mariNa hote haiM isa bhAMti Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [247 senA meM raNavAdya bajAne vAle bhI vIrAbhimAnI the / candratulya kAMtisampanna mANDalika rAjAoM ke chatra se prAkAza zveta kamala pUrNa-sA lagatA thaa| pratyeka parAkramI rAjA ko dekhate hue unheM sva bAhu rUpa samajhate hue ve agrasara ho rahe the| patha para calate sainikoM se mAno bAhubalI pRthvI ko dhvaMsa karane aura jaya vAdya se AkAza ko phor3ane lge| yadyapi deza kI sImA dUra thI phira bhI ve usI muhUrta meM vahAM jA phuNce| kAraNa, yuddha ke lie utsuka vAyu kI taraha vegavAna hotA hai / bAhubalI ne gaGgA taTa para aisI jagaha chAvanI DAlI jo ki bharata kI chAvanI se na adhika dUra thI na adhika niktt| (zloka 285-298) subaha cAraNa aura bhAToM ne aMtithi kI taraha una donoM RSabha-putroM ko yuddha ke lie Amantrita kiyaa| rAta ke samaya bAhubalI ne samasta rAjAoM ke parAmarza se siMha-se zaktizAlI apane putra siMharatha ko senApati ke pada para niyukta kiyA aura madamasta hastI kI taraha usake mastaka para mAno prakAzamAna pratApa ho aisA dedIpya. mAna eka svarNa raNa-paTa pAropita kiyaa| vaha rAjA ko praNAma kara yuddha viSayaka upadeza prApta kara mAno pRthvI hI prApta ho gaI ho isa prakAra Anandita banA apane skandhAvAra ko lauTa gyaa| mahArAja bAhubalI ne anya rAjAoM ko bhI yuddha kI prAjJA dekara vidA kiyaa| ve svayaM hI yuddha kI icchA rakhate the phira bhI svAmI kI AjJA-satkArapUrvaka svIkAra kii| (zloka 299-303) udhara mahArAja bharata ne bhI rAta ko hI rAjakumAra, rAjA aura sAmantoM kI sammati lekara prAcArya kI taraha suSeNa ko raNadIkSA dI arthAt senApati pada para niyukta kiyaa| siddhi mantra kI taraha svAmI kI prAjJA svIkAra kara cakravAka kI taraha prabhAta kI pratIkSA karate hue suSeNa nija skandhAvAra ko lauTa gyaa| kumAra evaM mukuTadhArI samasta rAjAoM aura sAmantoM ko bulAkara bharata ne AjJA dI-'vIro, mere choTe bhAI ke sAtha jo yuddha hogA usameM jisa prakAra tuma loga merI AjJApAlana karate ho usI prakAra satarkatApUrvaka senApati suSeNa kI AjJA kA pAlana krnaa| he parAkramI vIragaNa, mahAvata jaise hAthI ko vaza meM karatA hai usI prakAra tuma logoM ne bhI aneka parAkramI aura durmada rAjAoM ko vaza meM kiyA hai aura vaitADhaya parvata pAra kara jaise devatA loga asuroM ko Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248] jaya karate haiM usI prakAra durjaya kirAtoM ko tumane apane parAkrama se jaya kiyA hai; kintu unameM eka bhI aisA nahIM thA jisakI takSazilA ke rAjA bAhubalI ke sAmAnya padAtika se tulanA kI jA sake / bAhubalI kA jyeSTha putra somathaza akelA hI havA jaise rUI ko ur3A dene meM samartha hai usI prakAra samasta sainya ko dazoM dizAoM meM ur3A dene meM samartha hai| usakA kaniSTha putra siMharatha umra meM choTA hai kintu parAkrama meM akaniSTha / vaha zatru senA ke madhya dAvAnala-sA hai| adhika kyA kahUM usake anya putra aura pautra pratyeka-pratyeka ekaeka akSauhiNI senA ke lie malla kI taraha haiM aura yamarAja ke hRdaya ko bhayabhIta banA dene vAle haiN| usake svAmibhakta sAmantagaNa usake pratibimba hI hoM aise usake hI samAna balazAlI haiN| anyoM ke sainyadala meM to agraNI eka mahAbalavAna rahatA hai ; kintu usakI senA meM to sabhI mahAbalavAna haiM / yuddha meM mahAbalI bAhubalI to dUra usakA eka sainya-vyUha bhI abhedya hai| isalie varSARtu meM megha ke sAtha jaise pUrva dizA kI havA pravAhita hotI hai usI prakAra yuddha meM jAne vAle suSeNa ke sAtha tuma loga jaao| (zloka 304-317) apane svAmI ke amRta vacanoM se mAnoM pUrNa bana gae hoM isa prakAra unake zarIra pulakAvalI se vyApta ho gae arthAt unake zarIra romAMcita ho ge| mahArAja ne unheM vidA dii| ve isa prakAra apane skandhAvAra kI ora gae jaise virodhI vIroM kI jayalakSmI ko pAne ke lie svayaMvara maNDapa meM gae hoN| donoM RSabha pUtroM ke kRpArUpa samudra se pAra hone ke lie arthAt kRpArUpo RNa parizodha karane kI icchA vAle ubhaya pakSa ke vIrazreSTha usa yuddha ke lie prastuta ho ge| ve apane-apane kRpAraNa, dhanuSa, tUNIra, gadA, Adi ko devatA kI taraha pUjA karane lge| utsAha se nRtya karate hue apane citta ke sAtha tAla de rahe hoM isa prakAra ve mahAvIra AyudhoM ke sammukha jora-jora se vAdya bajAne lge| phira jaise unake nirmala yaza hoM aise navIna aura sugandhita ubaTana apane zarIra meM lepana karane lage / mastaka para ba~dhe vIrapaTTa kI taraha hI kastUrI bindu apane-apane lalATa para aMkita karane lge| donoM daloM meM yuddha kI bAtacIta ho rahI thI isalie zastra sambandhI jAgaraNakArI vIra sainikoM se mAno Dara gaI hoM aisI nIMda nahIM aaii| subaha jo yuddha hogA usameM vIratva dikhAne ke utsAhI vIra yoddhAnoM ko vaha tIna Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [249 prahara kI rAta sau prahara vAlI ho aisI lagane lagI / kisI prakAra unhoMne vaha rAtri vyatIta kI / (zloka 318-326) subaha hote hI sUrya ne isa prakAra udayAcala ke zikhara para ArohaNa kiyA mAno vaha RSabha putroM kI raraNa-krIr3A kA kautuka dekhanA cAhatA ho / ataH ubhayapakSoM ke sainya dala ne prabhAta samajhakara jora-jora se raNavAdya bajAnA prArambha kara diyA / vaha zabda mandarAcala se Ahata samudra-sA arthAt samudragarjana - sA yA pralayakAlIna puSkarAvarta meghagarjana-sA athavA vajrAghAta ke kAraNa parvata se nikalane vAle zabda-sA thA / raraNavAdya ke usa zabda se diksamUha ke hastI vyAkula ho uThe evaM unake kAna khar3e ho gae / jala-jantu bhayabhIta ho gae, samudra kSubdha ho gayA, krUra prANI cAroM ora se daur3ate hue Akara guphAtroM meM zrAzraya lene lage / bar3e-bar3e sAMpa vivara meM praveza karane lage / parvata kampita ho uThe aura unake zikhara TUTa-TUTakara girane lage / pRthvI ko dhAraNa karane vAle kUrmarAja bhaya ke mAre apane kaNTha aura pAMvoM ko sikor3ane lage / aisA lagA mAno AkAza dhvasa ho rahA hai / dharatI phaTI jA rahI hai / rAjA ke dvArapAla kI taraha vAdya se prerita hokara donoM pakSoM kI senAe~ yuddha ke lie prastuta hone lagIM / yuddha ke unmAda se unake zarIra utsAha meM phUla uThe / phalataH kavaca kI DoriyAM TUTane lagIM / ataH vIra senAnI unheM haTAkara navIna kavaca pahanane lage / koI premavaza apane azva ko kavaca pahanane lagA / kAraNa, vIra puruSa svayaM se adhika apane vAhana kI rakSA karate haiM / koI apane azva kI jAMca karane ke lie usa para car3hakara use ghumAne lagA kyoMki prazikSita aura jar3a ghor3A ArohI ke lie zatru samAna hotA hai / kavaca pahanAne ke pazcAt hraSAravakArI ghor3oM ko kucha sainika devatAoM kI taraha pUjane lage / kahA gayA hai - yuddha meM hraSArava jaya ko sUcita karatA hai / jinheM kavaca rahita ghor3e mile ve apane kavaca bhI utAra utAra kara rakhane lage / kAraNa, parAkramI puruSoM kA vIra-vrata aisA hI hotA hai / kisI-kisI ne apane sArathI se kahA - samudra meM machalI kI taraha, raNakSetra meM ratha ko isa prakAra calAnA ki vaha kahIM ruke nahIM / yAtrI jisa prakAra pUrA pAtheya lekara calate haiM usI prakAra kitane hI vIra yaha socakara ki yuddha bahuta dina calegA apane rathoM ko astra-zastroM se bharane lage / koI svacihnAMkita dhvajA ko isa prakAra stambha se Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250] bAMdhane lage ki dUra se hI ve pahacAne jA skeN| koI majabUta dhurI yukta rathoM meM zatru sainya rUpI samudra meM rAha banAne ke lie jalakAnta ratna se ghor3e jotane lge| koI apane sArathiyoM ko majabUta kavaca dene lge| kAraNa, binA sArathI ke azvayukta ratha bhI bekAra ho jAte haiN| koI lauha kaMkaraNa zreNI ke samparka se arthAt hAthI dAMta para jo lauha kaMkaraNa paharAyA jAtA hai usase kaThora bane hasto dantoM kI apanI bhujA kI taraha pUjA karane lge| koI bhaviSya meM jayalakSmI ke nivAsa sthAna se dhvajAyukta haude hastiyoM para bAMdhane lge| koI hastIgaNDa se tatkAla pravAhita mada ko zubha zakuna samajha kara kasturI kI taraha usase tilaka karane lge| koI mAno hastImada ke gandha se bharI vAyu ko sahana na kara pA rahe hoM aisI bhAvanA se mahAdurdhara mana rUpI hAthiyoM para prArohaNa karane lge| sabhI mahAvata mAno raNotsava ke zRGgAra vastra hoM aise svarNavalaya hAthiyoM ko paharAne lage / kisI-kisI ne hastI sUDa se bhI U~ce nalayukta nIlakamala kI zobhA dhAraNa karane vAle arthAt dekhane meM nIlakamala se lauha mudgara bhI hAthI ke dAMtoM para baaNdhe| koI mahAvata kRSNalauha ke tIkSNa AcchAdana hAthI dAMta para paharAne lage jisase ve yamarAja ke dantoM se lagane lge| (zloka 327-351) isI samaya rAjya adhikArIgaNa Adeza dene lage- 'sainyadala ke pIche astra-zastra bharI gAr3iyA~ evaM mAla lade U~Ta zIghra le Ayo anyathA kSiprazastranikSepakArI vIroM ke pAsa astra nahIM raheMge / kavaca lade U~ToM ko bhI le paayo| kAraNa, anavarata yuddharata sainikoM ke pahane hue kavaca TUTeMge / rathiyoM ke pIche dUsare prastuta ratha le jaayo| kAraNa, astra prahAra se ratha isa prakAra TUTa jAte haiM jaise parvata prAghAtoM se / Age ke azvoM ke klAnta ho jAne para azvArohI anya azva para prArohaNa kara yuddha jArI rakha sake isalie zata-zata azva azvArohiyoM ke pIche le jAne ke lie taiyAra kro| pratyeka mukuTabaddha rAjA ke poche jAne ke lie hAthiyoM ko sajjita kro| kyoMki yuddha meM eka hastI se kAma nahIM cltaa| sainikoM ke pIche jala le jAne ke lie baila prastuta kro| kAraNa, yuddha ke zramarUpI, grISma Rtu ke tApa se tape vIroM ke lie ve prapAlikAnoM ke kArya kareMge / auSadhi. pati candramA ke bhaNDAra tulya aura himagiri ke sAra rUpa sadya: prastuta vraNarohiNI auSadhoM ke thaile utthaayo|' (zloka 352-358) Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [251 isa prakAra inake kolAhala se raNavAdya ke zabda rUpa mahAsAgara meM jvAra pA gyaa| usa samasta saMsAra cAroM ora se Ate zabdoM se zabdamaya aura camakate astroM-zastroM se jaise lauhamaya ho aisA lagane lgaa| mAno apanI AMkhoM se dekhA ho aise prAcIna puruSoM ke caritra smaraNa karavAne vAle, vyAsa kI taraha raNa nirvAha kI arthAt bhalI bhAMti kie hue yuddha phala kA varNana karane vAle, nArada RSi kI taraha sainikoM ko utsAhita karane ke lie yuddha meM prAgata zatrupakSa ke vIroM kI prazaMsA karane vAle, cAraNa bhATa pratyeka ratha aura pratyeka azva ke pAsa parva dinoM kI taraha jAne lage aura ucca svara meM prazaMsA gIta gAte hue nirbhaya bane raNakSetra meM ghUmane lage / (zloka 359-363 ) ___idhara rAjA bAhubalI snAna kara devapUjA karane ke lie devAlaya ge| mahApuruSa kisI bhI paristhiti meM ghabarAte nahIM haiN| deva mandira meM jAkara janmAbhiSeka ke samaya indra jisa prakAra prabhu ko snAna karAte haiM usI prakAra bAhubalI ne RSabhadeva kI pratimA ko sugandhita jala se snAna kraayaa| phira kaSAyarahita parama zraddhA sampanna unhoMne divya-gandhayukta kaSAya vastra se zraddhA sahita usa pratimA kA mArjana kiyaa| divya vastramaya kavaca kI racanA kara rahe hoM isa bhAMti yakSa kardama kA lepana kiyA aura sugandha meM devavRkSoM ke phaloM kI mAlA kI sahodarA ho aise vicitra puSpoM kI mAlA phnaaii| suvarNa dhUpadAnI meM divya dhUpa jlaayaa| usa dhueM se aisA lagA mAno ve kamala se pUjA kara rahe haiM / phira makara rAzi meM sUrya yA gayA hai isa prakAra uttarIya vastra se prakAzamAna AratI ko pratApa kI bhAMti grahaNa kara prabhu kI AratI kii| antataH karabaddha hokara aAdIzvara bhagavAn ko praNAma kara bhakti bhAva se isa prakAra stuti karane lage (zloka 364-371) 'he sarvajJa, maiM apanA ajJAna dUra kara ApakI stuti karatA huuN| kAraNa, Apake prati jo merI durvAra bhakti hai usane mujhe vAcAla banA diyA hai / he Adi tIrthaza, ApakI jaya ho / Apake caraNa-nakhoM kI kAnti saMsAra rUpI zatru dvArA tapta prANI ke lie vajra nirmita piMjare ke tulya hai| he deva, Apake caraNa-kamaloM ko dekhane ke lie rAjahaMsa kI taraha jo saba prANI dUra se Ate haiM ve dhanya hai| zItArta vyakti jisa prakAra sUrya kI zaraNa letA hai usI prakAra isa bhayaMkara saMsAra ke duHkha se pIr3ita vivekI puruSa sarvadA eka aApakI hI zaraNa Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252] meM Ate haiN| he bhagavan, jo sAnanda animeSa netroM se prApako dekhate haiM unake lie paraloka meM animeSa netra (devatA) honA durlabha nahIM hai| he deva, jisa prakAra kajjalalipta rezamI vastra kI malinatA dUdha se svaccha karane para calI jAtI hai usI prakAra jIvoM ke karma mala Apake dezanA-jala se prakSAlita hone para ho jAte haiM / he svAmI, sarvadA 'RSabhadeva' isI nAma kA jApa kiyA jAtA hai| yaha japa samasta siddhiyoM ko AkRSTa karane vAle mantra ke samAna hai| he bhagavan, jo pApakA bhakti rUpI kavaca dhAraNa kara letA hai usa vyakti ko na vajra viddha kara sakatA hai na trizUla chedana kara sakatA hai|' isa bhAMti bhagavAn kI stuti kara pulakita deha se prabhu ko namaskAra kara ve nRpaziromaNi devagRha se bAhara pAe / (zloka 372-380) taduparAnta unhoMne svarNa evaM mANikyayukta kavaca dhAraNa kiyaa| vaha vijayalakSmI ko varaNa karane ke lie dhAraNa kie kaMcaka-sA pratIta hotA thaa| usa dedIpyamAna kavaca se ve aise zobhita hone lage jaise saghana vidrUma se samudra zobhita hotA hai / phira unhoMne parvatazikhara para meghamaNDala kI bhAMti zobhAdAyI zirastrANa dhAraNa kiyaa| bar3e-bar3e lauhanirmita. tIra bhare do tUNIra unhoMne pITha para bAMdhe / ve aise laga rahe the mAno sarpa bharA pAtAla vivara ho / unhoMne bAe hAtha meM dhanuSa dhAraNa kiyaa| vaha aisA laga rahA thA mAno pralayakAla meM uttolita yamadaNDa ho| isa bhAMti prastuta rAjA bAhubalI ko svastivAcaka puruSa 'pApakA kalyANa ho' kahakara AzIrvAda dene lge| kula kI vRddha striyAM 'dIrghAyu bano, dIrghAyu bano' kahane lgiiN| vRddha kuTumbI 'mAnanda meM raho, Ananda meM raho' bolane aura cAraNa bhATa 'ciraMjIvI raho' ucca svara meM kahane lge| isa prakAra sabake zubhakAmanA vAkya sunate hue mahAbhAga bAhubalI ne prArohakoM kA sahArA lekara hastIpRSTha para ArohaNa kiyA jaise svargapati meru parvata para prArohaNa karate haiM / (zloka 381-388) udhara puNya buddhi bharata rAjA bhI zubha lakSmI ke bhaNDAra tulya apane devAlaya meM ge| mahAM mahAmanA bharata rAjA ne bhI prAdinAtha kI pratimA ko digvijaya ke samaya lAe hue padmadrahAdi tIrthoM ke jala se snAna krvaayaa| uttama kArIgara jaise mariNa kA mArjana karate haiM Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (253 usI prakAra devadUSya vastra se unhoMne usa pratimA kA mArjana kiyA / sva yaza se nirmala pRthvI kI bhA~ti himAcalakumAra Adi devatAoM dvArA datta gauzIrSa candana kA usa pratimA para vilepana kiyA / lakSmI ke gRha tulya kamala se unhoMne pUjA meM netra stambhana kI auSadhirUpa prAMgI racanA kii| dhUmravallI se mAno kastUrI kI patrAvalI citrita kara rahe hoM isa prakAra pratimA ke sammukha unhoMne dhUpa kiyA / mAno samasta karma rUpI samidha kA vRhad agnikuNDa ho aisI prajvalita AratI thAla meM lekara prabhu kI AratI kii| phira karabaddha hokara namaskAra kiyA evaM lalATa para aMjali rakhakara yaha stuti karane lage (zloka 389-396) 'he jagannAtha, maiM ajJAnI hUM phira bhI svayaM ko yogya samajhakara stuti karatA huuN| kAraNa, bAlaka kI abodha cahacahAhaTa bhI gurujanoM ko acchI hI lagatI hai| he prabhu, jisa prakAra siddharasa ke sparza se lohA sonA ho jAtA hai usI prakAra prApakA prAzrayagrahaNakArI prANI kaThina karma baddha hone para bhI siddha ho jAtA hai| he svAmI, vahI prANI dhanya hai jo apane mana, vacana, kAyA kA phala prApta karane ko ApakA dhyAna karatA hai, ApakI stuti karatA hai, ApakI pUjA karatA hai| he prabho, pRthvI para vicaraNa karate samaya miTTI para par3I ApakI caraNa-raja manuSya ke pApa-rUpI vRkSa ko ukhAr3ane meM hAthI ke samAna AcaraNa vAlI hotI hai| he nAtha, svAbhAvika moha meM janmAndha sAMsArika prANI ko viveka rUpI daSTi dene meM eka prApa hI samartha haiN| jaise mana ke lie meru parvata dUra nahIM hai usI prakAra Apake caraNa-kamala meM bhramara kI taraha nivAsa karane vAle manuSya ke lie mokSa dUra nahIM hai / he deva, jisa prakAra megha-vAri se jAmuna vRkSa ke phala jhara jAte hai usI prakAra prApakI dezanA rUpa vANI se prANI ke karma rUpI bandhana jhara jAte haiN| he jagannAtha, maiM bAra-bAra praNAma kara Apase yahI prArthanA karatA hUM ki ApakI kRpA se samudra ke jala kI taraha Apake prati merI bhakti sarvadA mere hRdaya meM avasthAna kre|' isa prakAra AdinAtha kI stuti kara aura bhaktibhAva se unheM praNAma kara devAlaya se bAhara nikle| (zloka 3970405) phira bAra-bAra svaccha kara ujjvala kiyA kavaca cakrI ne Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254]] apane umaMga bhare zarIra meM dhAraNa kiyaa| divya mANikyamaya kavaca dhAraNa kara bharata aise suzobhita ho rahe the jaise mANikya dvArA pUjita deva pratimA zobhA pAtI hai| madhya se U~cA aura chatra kI taraha gola svarNa ratna kA zirastrANa unhoMne dhAraNa kiyA / vaha dUra se mukuTa kI taraha laga rahA thaa| sarpa kI bhA~ti atyanta teja sampanna tIra bhare do tUNIra unhoMne pITha para bAMdhe / indra jisa prakAra Rjurohita dhanuSa grahaNa karatA hai usI prakAra unhoMne zatru ke lie viSama ho aisA kAlapRSTha dhanuSa apane bAeM hAtha meM liyaa| phira sUrya kI bhAMti anya tejasviyoM ke teja ko grAsa karane vAle bhadra gajendra kI taraha krIr3Arata pAMva pheMkate hue vicaraNa karane vAlA, siMha kI bhA~ti zatru ko tRNa tulya samajhane vAlA, sarpa ko taraha duHsaha daSTi se bhayabhIta karane vAlA, indra kI taraha cAraNa devatA jisakI stuti kara rahe haiM aise bharata rAjA ne nistandra gajendra para ArohaNa kiyA / (zloka 406-413) kalpavRkSa kI taraha yAcakoM ko dAna dete-dete sahasra cakSu indra kI taraha cAroM dizAnoM se AtI apanI senA dekhate-dekhate rAjahaMsa jaise kamalanAla ko grahaNa karatA hai usI bhA~ti eka-eka tIra grahaNa karate-karate vilAsI jisa prakAra rativArtA karate haiM usI prakAra raNavArtA karate-karate AkAza meM udita sUrya kI taraha mahAutsAhI aura parAkramI donoM RSabha-putra apanI-apanI senA ke madhya upasthita hae / usI samaya sva senA ke madhya sthita bharata aura bAhubalI jambUdvIpa ke madhya sthita meruparvata ko zobhA ko dhAraNa kara rahe the / donoM senAoM ke madhya sthita bhUmi niSadha aura nIlavanta parvata ke madhya sthita mahA videha kSetroM kI bhUmi jaisI laga rahI thii| kalpAntakAla ke samaya pUrva aura pazcima samudra jisa prakAra Amane-sAmane vaddhita hote haiM usI prakAra donoM ora kI senAe~ paMktibaddha hokara AmanesAmane Ane lgiiN| setubandha jisa prakAra jala-pravAha ko idhara-udhara jAne se rokatA hai usI prakAra dvArapAla paMkti se bAhara Akara idharaudhara jAne vAle sainikoM ko roka rahA thaa| tAla ke dvArA saMgIta meM jaise eka hI chanda gAyA jAtA hai usI prakAra rAjAjJA se samasta sainika eka hI tAla meM pAMva rakhakara cala rahe the| isase donoM ora kI senA aisI laga rahI thI mAno eka zarIrI ho| vIra sainika pRthvI ko lauha-cakra se vidArita kara rahe the, lauha-kudAlI kI taraha Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [255 azvoM ke tIkSNa kSura se khanana kara rahe the, lohe ke arddhacandra se U~ToM ke kSaroM se biddha kara rahe the, padAtikoM ke jUtoM kI nAloM se vidIrNa kara rahe the, kSarapra vAraNa kI taraha mahiSa aura balIvarda ke kSura khoda rahe the aura mudgara ke samAna hAthiyoM ke pAMvoM se cUrNa kara rahe the| andhakAra kI taraha rajasamUha se ve AkAza ko AcchAdita kara rahe the aura sUrya-kiraNa ke samAna jhilamilAte astra-zastroM se cAroM ora pAloka vikIrNa kara rahe the| ve atibhAra meM karma pRSTha ko kaSTa de rahe the| mahAvArAha ke U~ce nAsAgra ko prAnamita aura ananta nAga ke pharaNoM ke garva ko kharva kara rahe the| ve aise laga rahe the mAno samasta diggaja ko kubja kara rahe hoN| apane siMhanAda se brahmANDa rUpI pAtra ko ucca dhvanikArI banA rahe the| unake tAla Thokane kI ucca dhvani brahmANDa ko vidIrNa karatI-sI laga rahI thii| paricita dhvaja-cihna se parAkramI sva pratispardhI vIroM ko pahacAna kara nAma le-lekara unakA varNana kara rahe the evaM abhimAnI aura zauryavAna vIra eka-dUsare ko lalakAra rahe the| makara jisa prakAra makara ke sAmane AtA hai usI prakAra hastIpRSTha ArUr3ha, hastIpRSTha para car3he huoM ke sammukha A ge| taraMga jaise taraMga se pAhata hotI hai usI prakAra azvArohI azvArohI ke sAmane aae| jisa prakAra vAyu vAyu se pratihata hotI hai usI bhA~ti rathI rathI ke sammukha Ae aura zRGgI jaise zRGgI para AkramaNa karatA hai usI prakAra paidala senA paidala senA ke sammukha paayii| isa bhAMti samasta vIra barkhA, talavAra, mudgara aura daNDa Adi AyudhoM ko lekara krodhapUrvaka eka-dUsare ke sAmane aae| (zloka 414-434) usI samaya triloka vinAza ke bhaya se devatAgaNa AkAza meM ekatra hue aura socane lage do hAthoM-se ina donoM RSabha-putroM meM paraspara yuddha kyoM ho rahA hai ? phira unhoMne donoM pakSa ke sainikoM se kahA-hama jaba taka tumhAre manasvI prabhutroM ko upadeza deM taba taka yuddha mata kro| yadi kisI ne kiyA to use RSabhadeva kI zapatha hai| devatAoM ke RSabhadeva kI zapatha dene ke kAraNa donoM pakSoM ke utsAhI sainika citra-likhita se ho ge| ve socane lage-ye devagaNa bharata ke pakSa ke haiM yA bAhubalI ke pakSa ke| (zloka 435-439) koI aisA kArya karanA hogA jisase hAni na hokara lokakalyANa ho aisA socakara devagaNa pahale cakravartI ke samIpa ge| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ] unheM 'jaya ho, jaya ho' zabda se zrAzIrvAda dekara priyabhASI deva mantriyoM kI taraha yukti-yukta se vAkya bole : ( zloka 440 - 441 ) 'he naradeva, indra jaise daityoM para jaya prApta karatA hai usI prakAra Apane chaha khaNDa bharata kSetra ke samasta rAjAoM para vijaya prApta kI hai / yaha Apake lie ucita hI hai / he rAjendra, parAkrama zraura teja se samasta rAjAoMoM rUpI mRgoM ke madhya Apa zarabha ( graSTApada ) tulya haiM / prApakA pratispardhI koI nahIM hai / kalaza ke jala meM manthana karane se jaise makkhana pAne kI icchA pUrNa nahIM hotI usI prakAra ApakI raraNa- spRhA pUrNa nahIM ho sakI / isIlie prApane svabhrAtA ke sAtha yuddha Arambha kiyA hai; kintu yaha yuddha to eka hAtha kA dUsare hAtha para AghAta karanA hai / vRhad hastI jisa prakAra apane gaNDasthala ko vRhad vRkSa se ragar3atA hai gaNDasthala meM utpanna khujalAhaTa ke kAraNa, usI prakAra Apa bhI jo bhAI ke sAtha yuddha kara rahe haiM usakA kAraNa Apake hAthoM kI khujalAhaTa hai / vana ke unmatta hastiyoM kI unmattatA se vana jaise vinaSTa ho jAtA hai usI prakAra Apake bAhunoM kI khujalAhaTa se jagat vinaSTa ho jaaegaa| mAMsabhojI manuSya jaise jilhvA svAda kI tRpti ke lie pazu-pakSiyoM ko vinaSTa karatA hai usI prakAra Apa bhI kor3Avaza jagat ke saMhAra ke lie udyogI hue haiM / candramA se agnivarSaNa jaise ucita nahIM hotA usI prakAra jagattrAtA dayAlu RSabhadeva ke putra kA nija bhrAtA ke sAtha yuddha karanA ucita nahIM hai / he pRthvIramaNa ! saMyamI jaise bhoga se mu~ha phera lete haiM usI prakAra Apa yuddha se nivRtta hokara sva-sthAna ko pratyAvartana kiijie| Apa yahAM Ae isalie ApakA choTA bhAI bAhubalI bhI Apake sammukhIna hone prAyA hai| kAraNa se hI kArya hotA hai / saMsAra nAza rUpI pApa se nivRtta hone para ApakA kalyANa hogA | yuddha banda hone para donoM pakSoM kI senA kA kuzala hogA / Apake sainya bhAra se pRthvI jo kampita ho rahI hai vaha sthira ho jAegI isase pRthvI ke garbha meM nivAsa karane vAle bhavanapati Adi ( vyaMtara deva ) sukhI hoMge, ApakI sainya dvArA mardana ke prabhAva meM pRthvI, parvata, samudra, prajAgaraNa aura samasta prANiyoM ke bhaya dUra hoMge aura Apake yuddha ke kAraNa pRthvI vinaSTa hone kA bhaya dUra ho jAne se samasta devagaraNa sukha se raheMge / ' ( zloka 442-455 ) isa prakAra jaba devatAgroM ne kAma kI bAta samApta kI taba Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [257 mahArAja bharata megha gambhIra svara meM bole -'he devagaNa Apake sivAya jaga-kalyANa kI bAta aura kauna kahegA ? prAyaH loga tamAzA dekhane kI icchA se aise kArya se udAsa rahate haiN| Apane kalyANa-kAmanA se yuddha ke jina kAraNoM kI kalpanA kI vaha vaisI nahIM hai, kAraNa dUsarA hai| kisI kArya kA mUla jAne binA yadi kucha kahA jAtA hai to vaha niSphala hI hai cAhe vaha bRhaspati dvArA hI kyoM na kahA gayA ho ? maiM balavAn hU~ yaha socakara maiM yuddha karanA sthira nahIM krtaa| kAraNa, tela adhika ho jAne para bhI use koI bhI parvata para lepana nahIM krtaa| bharata kSetra ke chaha khaNDoM ko jIta lene para merA koI pratispardhI nahIM rahA yaha maiM nahIM maantaa| kAraNa, zatru ke samAna pratispardhI aura hAra-jIta ke kAraNabhUta bAhubalI aura mere bIca meM bhAgyavaza hI virodha huA hai| pahale nindAbhIru, lajAla, vivekI, vinayI evaM vidvAn bAhubalI mujhe pitA tulya mAnatA thA; kintu sATha hajAra varSa pazcAt jaba maiM digvijaya kara lauTA to dekhA bAhubalI bahuta badala gayA hai / aba vaha anya-sA ho gayA hai / isa prakAra hone kA kAraNa itane dinoM taka na milanA hI lagatA hai| bAraha varSoM taka rAjyAbhiSeka kA utsava calA; kintu vaha nahIM pAyA / maiMne socA-pAlasyavaza hI vaha nahIM pAyA hogaa| taba use bulAne ko dUta bhejaa| taba bhI vaha nahIM paayaa| maiMne use krodha yA lobha ke vazIbhUta hokara nahIM bulAyA thA; kintu cakra taba taka nagara meM praveza nahIM karatA jaba taka eka bhI rAjA cakravartI ke adhIna na hokara svatantra rhegaa| ataH maiM kiMkartavyavimUr3ha ho gyaa| idhara cakra nagara meM praveza nahIM karatA hai udhara bAhubalI jhukatA nahIM hai / lagatA hai jaise donoM spardhA kara rahe haiN| eka vikaTa saMkaTa meM par3a gayA hUM maiM / merA manasvI bhAI yadi eka bAra bhI mere pAsa Ae aura atithi kI taraha pUjA grahaNa kare to icchAnusAra bhUmi bhI vaha mujhase le sakatA hai| cakra ke nagara-praveza na karane ke kAraNa hI to mujhe yuddha karanA par3a rahA hai| yuddha kA koI dUsarA kAraNa nahIM hai / nata nahIM hone vAle bhAI se mujhe kisI prakAra kA mAna pAne kI icchA nahIM hai| (zloka 456-470) devatA bole-'rAjan ! yuddha kA avazya hI koI bar3A kAraNa hai| Apa jaise puruSa kisI choTe kAraNa se aisI pravRtti kabhI nahIM karate / aba hama bAhubalI ke pAsa jAkara unako upadeza deMge aura Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] yuga kSaya rUpa bhAvI prajAnAza kA nivAraNa kareMge / lagatA hai ve bhI ApakI taraha yuddha kA anya koI kAraNa batAe~ge / phira bhI prApa logoM kA aisA adhama yuddha karanA ucita nahIM hai / mahAn puruSa to dRSTi, vANI, bAhu aura daNDAdi se paraspara yuddha karate haiM tAki niraparAdha hastI Adi prANiyoM kA vinAza na ho / ' (zloka 471-474) bharata cakravartI ne devatAoM kA yaha kathana svIkAra kiyA / taba ve dUsarI ora kI senA ke madhyavartI bAhubalI ke nikaTa gae / unheM dekhakara ve Azcaryacakita hokara socane lage - aho, bAhubalI kI deha to gUr3ha guNa sampanna mUrti se hI mAno banI hai / phira ve bole - ' he RSabhanandana ! he jagat netra rUpI cakora ko grAnanda dene vAle candra ! Apa cira vijayI hoM evaM Ananda pUrvaka raheM / grApa samudra kI taraha maryAdA kA ullaMghana kabhI nahIM kareMge eva Darapoka jisa prakAra yuddha se DaratA hai usI prakAra Apa nindA se Darate haiM / Apako sampatti kA abhimAna nahIM hai / dUsare ke aizvarya se zrApako IrSyA nahIM hai / durvinIta ko daNDa dete haiM evaM jagat ko abhaya pradAna karane vAle Apa RSabhanAtha ke yogya putra haiM / Apane apane bar3e bhAI ke sAtha bhayaMkara yuddha karanA sthira kiyA hai yaha ucita nahIM hai / jisa prakAra amRta se mRtyu sambhava nahIM hai usI prakAra Apake dvArA yaha kArya bhI sambhava nahIM hai / abhI bhI kucha nahIM bigar3A hai / ataH duSTa logoM kI mitratA kI bhA~ti isa yuddha kA parityAga karie / maMtra se jisa prakAra bar3e-bar3e sA~poM ko lauTAyA jAtA hai usI prakAra sva AjJA se vIra sainikoM ko yuddha se nivRtta karie / taduparAnta apane agraja bharata ke pAsa jAkara unakI adhInatA svIkAra kiijie| isase ApakI prazaMsA hI hogI ki zaktizAlI hone para bhI Apa binayI haiM / bharata rAjA dvArA vijaya prApta chaha khaNDa bharata kSetra kA Apake sva upArjita kSetra kI taraha upabhoga kIjie / kAraNa grApa donoM meM koI pArthakya nahIM hai / ' ( zloka 475 - 485 ) aisA kahakara jaba devagaraNa megha kI taraha zAnta ho gae taba smita hAsya ke sAtha bAhubalI gambhIra svara meM bole - 'he devagaNa, mere yuddha kA yathArtha kAraNa na jAnane ke kAraNa hI saralamanA prApa loga aisA kaha rahe haiM / Apa pitA ke bhakta haiM maiM unakA putra hU~ / isI sambandha ke kAraNa Apa mujhe jo kaha rahe haiM vaha ucita hI kucha Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [256 hai| pahale dIkSA ke samaya pitAjI ne jaise yAcakoM ko suvarNAdi diyA usI prakAra rAjya mere aura bharata ke madhya vibhAjita kara diyA thaa| maiM to pitAjI ne jo kucha diyA uso se santuSTa thaa| kAraNa kevala dhana ke lie kyoM kisI se vaira kruuN| kintu samudra meM jisa prakAra bar3I machalI choTI machalI ko khA jAtI hai usI prakAra bharata chaha khaNDa rUpI samudra meM choTI machalI kI taraha rahane vAle rAjAoM ko bar3e maccha bharata ne khA DAlA / peTU jisa prakAra bhojana se kabhI santuSTa nahIM hotA usI prakAra bharata itane rAjyoM ko jotane ke pazcAt bhI santuSTa nahIM hue haiN| unhoMne apane bhAiyoM ke rAjya chIna lie| apane choTe bhAiyoM ke rAjya chIna kara unhoMne apanA bar3appana svayaM hI kho diyaa| itane dina taka loga jisa prakAra pItala ko sonA aura kA~ca ko maNi samajha lete haiM usI prakAra bhrAnti se maiMne bhI bharata ko gurujana samajhA thaa| pitA dvArA pradatta va pUrva puruSoM kI pradatta bhUmi apane choTe bhAiyoM se koI sAdhAraNa rAjA bhI taba taka nahIM chInatA jaba taka ve koI aparAdha na kreN| phira bharata ne aisA kyoM kiyA ? choTe bhAiyoM kA rAjya chInane meM kyA bharata ko lajjA nahIM pAtI? unhoMne merA rAjya lene ke lie bulavAyA thaa| jahAja jaise samudra kA atikrama kara taTa ke samIpavartI kisI pavata se dhakkA khAtA hai usI prakAra bharata-khaNDa ke samasta rAjAoM ko jItakara bharata ne mujhase dhakkA khAyA hai| lobhI maryAdAhIna aura rAkSasa-se nirdaya bharata ko jaba mere bhAiyoM ne bhAI samajhane meM lajjA mahasUsa kI taba maiM kauna se guNa ke kAraNa unheM mAnUgA / he devagaNa, Apa sabhAsadoM kI taraha madhyastha hokara bolie| bharata yadi sva bala se mujhe vazIbhUta kara sake to kreN| kSatriyoM kA yaho svAdhIna mArga hai| itanA hone para bhI yadi ve abhI lauTanA soca rahe hoM to sakuzala lauTa sakate haiN| kAraNa maiM unake jaisA lobhI nahIM hUM ki lauTate samaya unheM kisI prakAra ko kSati pahuMcAU~gA / yaha kaise sambhava hai ki unake dvArA vijita samasta bharata kA maiM upabhoga kruuN| kezarIsiMha kyA kisI kA diyA huyA khAdya khAtA hai ? kabhI nahIM / unheM bharata kSetra ko jaya karane meM sATha hajAra varSa lage haiM yadi maiM use lenA cAhatA to usI samaya le letaa| kintu itane varSoM ke parizrama se prApta unake bharata kSetra kA vaibhava dhanapati ke dhana kI taraha bhAI hokara maiM kaise luu| campaka kA phala khAkara hAthI jaise madAndha ho Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260] jAtA hai usI prakAra chaha khaNDa ke rAjAoM ko jItakara bharata yadi andhe ho gae haiM to ve bhI sukha se nahIM raha skeNge| maiM to unake vaibhava ko chInA harA hI dekhatA huuN| maiM to jAnabUjha kara usakI upekSA karatA huuN| abhI mujhe dene kI amAnata ho aise unake mantrI unakA bhaNDAra, hAthI, ghor3A Adi aura yaza mujhe arpaNa karane ke lie hI bharata ko yahA~ lAe haiN| isalie he devagaNa, yadi Apa unakA hita cAhate haiM to unheM yuddha karane se rokie| yadi ve yuddha nahIM kareMge to maiM bhI nahIM kruuNgaa|' (zloka 486-509) megha garjana kI taraha unakA aisA utkaTa arthAta abhimAna pUrNa vAkya sunakara devagaNa vismita ho gae aura punaH unheM kahane lage -'eka ora cakravartI yuddha kA kAraNa cakra kA nagara meM praveza na honA batalAte haiN| isase unake guru bhI unheM roka nahIM sakeMge yA niruttara nahIM kara skeNge| dUsarI ora pApa kahate haiM ki jo yuddha karegA usake sAtha maiM bhI yuddha karU~gA taba isase indra bhI Apako yuddha karane se rokane meM asamartha haiN| Apa donoM RSabha svAmI ke dRr3ha saMsarga se suzobhita mahAbuddhimAna vivekI jagat rakSaka aura dayAvAn haiM phira bhI jagat ke lie durbhAgya rUpa yaha yuddha upasthita huyA hai| he vIra, prArthanA pUrNa karane meM Apa kalpavRkSa tulya haiM / ataH mApase yahI prArthanA hai ki Apa uttama yuddha karie, adhama yuddha nahIM / kAraNa, Apa donoM hI tejasvI haiN| adhama yuddha se aneka logoM ke vinAza ho jAne se asamaya meM hI pralaya ho jAtI hai| isalie Apa logoM ke lie ucita hai ki Apa donoM dRSTi-yuddhAdi krie| isase ApakA mAna bhI bar3hegA aura loka nAza bhI nahIM hogaa|' (zloka 510-517) bAhubalI ne devatAoM kA kathana svIkAra kara liyA / etadartha unakA yuddha dekhane ke lie nagaravAsiyoM kI taraha devatA bhI vahIM avasthita ho ge| (zloka 518) ___ taba eka balavAna char3IdAra bAhubalI kI AjJA se gajapRSTha para ArohaNa kara gaja kI bhA~ti garjana karate-karate bAhubalI ke sainikoM ko bolane lagA-'he vIra sainikagaNa, tuma logoM ko vAMchita putra lAbha kI taraha dIrgha dinoM se jo svAmI kArya karanA cAhate the vaha prApta bhI hanA thA kintu tuma logoM kI puNyahInatA ke kAraNa devatAoM ne rAjA bAhubalI se bharata ke sAtha dvandva-yuddha kI prArthanA kI Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [261 hai / ve bhI dvandva yuddha hI cAhate the phira devatAnoM ne bhI jaba prArthanA kI hai taba to phira bolanA hI kyA hai ? ataH indra ke samAna parAkamI mahArAja bAhubalI tuma logoM ko yuddha na karane kI prAjJA de rahe haiM / devatAoM kI taraha tuma loga bhI taTastha hokara hastI-malla ( airAvata) kI taraha mahAparAkramI apane svAmI ko yuddha karate dekho aura vakra graha kI taraha apane-apane ratha azva aura parAkramI hastiyoM ko lauTA lo / sarpa ko jisa prakAra TokariyoM meM rakhA jAtA hai usI prakAra tuma loga bhI talavAroM ko myAna meM rakho aura ketu kI taraha tumhAre bhAloM ko koSa meM bhara do / hAthI kI sUMDa se mudgara aba apane hAthoM meM mata rakho / lalATa se jisa prakAra bhRkuTi utArI jAtI hai usI prakAra apane dhanuSoM kI pratyaMcA ko utAra do / bhaMDAra meM jisa prakAra dhana rakhA jAtA hai usI prakAra tumhAre tIra tUNIra meM rakho evaM vidyuta jaise megha meM vilupta ho jAtI hai usI prakAra apane krodha ko zAnta karo / ' (zloka 519-527) - char3IdAra kI ghoSaNA vajraghoSa kI taraha bAhubalI ke sainikoM sunI / unakA citta vibhrAnta ho gayA / ve paraspara isa prakAra kahane lage - 'ye devagaNa yuddha dekhakara variNakoM kI taraha bhayabhIta ho gae haiM / aisA lagatA hai inhoMne bharata kI sainya se utkoca liyA hai / ye hamAre pUrva janma ke bairI-se haiM tabhI to svAmI se kahakara hamArA yuddhotsava banda karA diyA hai / khAne ke lie baiThe AdamI ke sammukha se jaise koI khAdya bharA thAla uThA le, sneha karate hue manuSya kI goda se jaise koI zizu haTA le, kue~ se bAhara nikalate samaya sahAyaka puruSa ke hAtha se kue~ meM DAlI rassI jaise koI khIMca le usI prakAra devatAyoM ne hamArA raNotsava hI banda kara diyA / bharata rAjA-sA aisA kauna dUsarA zatru milegA jisake sAtha yuddha kara hama mahArAja bAhubalI kA RNa cukA sakeMge / sagotra bhAI bandhu, caura aura pitRgRha meM rahane vAlI ramaNI kI taraha hamane vyartha hI bAhubalI mahArAja se dhana grahaNa kiyA / hamArI bAhuzakti bhI usI prakAra vyartha ho gayI jisa prakAra vanavRkSoM kI puSpa- gandha vyartha ho jAtI hai / napuMsaka vyakti dvArA ekatra yuvatiyoM ke yauvana kI taraha hamArA zastra-saMgraha vyartha ho gayA / zukapakSI dvArA kie gae zAstrAbhyAsa kI taraha hamArI zastra-zikSA vyartha ho gayI / tapasviyoM ke adhigata kAmazAstra kA jJAna jaise niSphala hotA hai usI prakAra hamArA sainika honA bhI Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262] vyartha ho gyaa| hama abodha the jo hastiyoM ko yuddha meM sthira rakhane kA aura azvoM ko zramavijayI banAne kA abhyAsa karAyA, kAraNa, vaha koI kAma nahIM paayaa| zaradakAlIna megha kI taraha hamane vyartha hI garjanA kii| mahiSiyoM kI taraha hamane vyartha hI kaTAkSa kiyaa| dravya vahanakArI kI bhA~ti hamArI samasta prastuti vRthA ho gyii| phira yuddha kA dohada pUrNa na hone se hamArA ahaMkAra dhUla meM mila gyaa| (zloka 528-540) isa prakAra bolate sunate duHkha rUpI viSa meM dagdha hote hue sarpa phutkAra kI taraha nizvAsa chor3ate hue sainika lauTa ge| kSAtravrata rUpI dhana se dhanI rAjA bharata ne bhI apanI senA ko usI taraha lauTA liyA jaise bhATe ke samaya samudra kA jala lauTa jAtA hai / parAkramI cakravartI dvArA pratyAhRta sainika sthAna-sthAna para ekatra hokara vicAra karane lage- 'hamAre svAmI bharata ne kisa vairI-se mantrI ke kahane se dvandva-yuddha svIkAra kara liyA ? takra AhAra kI taraha prabhu ne yadi isa bhAMti kA yuddha svIkAra kara liyA taba to phira aba hamArI AvazyakatA hI kyA rhegii| chaha khaNDa pRthvI ke kisa rAjya ko hamane parAsta nahIM kiyA ki unhoMne hameM yuddha ke lie roka diyA ? jaba nija sainika bhAga jAte haiM, hAra jAte haiM yA mara jAte haiM taba svAmI ko yuddha karanA ucita hotA hai / kAraNa, yuddha kI gati vicitra hai| bAhabalI ke atirikta yadi aura koI zatra hotA taba to svAmI ke bundva-yuddha meM jaya lAbha ke viSaya meM hameM koI - zaMkA hI nahIM rhtii| kintu balavAna bAha sampanna bAhabalI ke sAtha prathama to yuddha karanA hI ucita nahIM hai| pahale hama yuddha karate bAda meM svAmI ko yuddha meM jAnA cAhie thA / kAraNa, pahale cAbuka se ghor3e ko vaza meM kiyA jAtA hai bAda meM usa para savAra huaA jAtA hai|' cakravartI isa prakAra sainikoM ko bolate vicArate dekhakara unakA manobhAva jAna gae / ata: unheM bulavAyA aura samajhA kara kahane lage -'he vIra sainiko, jisa prakAra andhakAra kA nAza karane ke lie sUrya kiraNe agravartI hotI haiM usI prakAra zatru-vinAza ke lie tuma loga bhI agravartI rahate ho / gahana khanda meM girA hastI jisa bhA~ti durga ke nikaTa nahIM jA sakatA usI prakAra tuma logoM ke rahate koI bhI zatra mere pAsa nahIM pA sktaa| isake pUrva tuma logoM ne kabhI merA yuddha nahIM dekhA isalie tumhAre mana meM kucha anyathA zaMkAeM Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [263 utpanna ho rahI haiN| kahA bhI gayA hai-bhakti vahAM bhI zaMkA utpanna kara detI hai jahA~ zaMkA kA koI kAraNa hI nahIM hotaa| isalie he vIra sainikagaNa, tuma saba ekatra hokara mere bAhubala ko dekho| roga naSTa ho jAne para auSadhi ke lie utpanna zaMkA jisa prakAra naSTa ho jAtI hai usI prakAra tumhArI zaMkA bhI dUra ho jaaegii|' (zloka 541-556) tatpazcAt cakravartI ne sevakoM dvArA eka khUba lambA caur3A aura gaharA garta khudavAyA-dakSiNa samudra ke taTa para jisa prakAra sahyAdri parvata rahatA hai usI prakAra usa garta ke samIpa ve baiTha ge| vaTa-vRkSoM ko lambI-lambI jaTAoM kI taraha bharatezvara ne apane bAeM hAtha meM eka para eka majabUta zRkhalA bNdhvaayii| kiraNoM se jisa prakAra sUrya zobhita hotA hai, latA se vRkSa zobhita hotA hai usI prakAra eka hajAra zRkhalAoM se mahArAja suzobhita hone lge| phira unhoMne sainikoM ko kahA-'he vIro, jisa prakAra gAya zakaTa ko khIMcatI hai usI prakAra tuma loga tumhAre samasta bala aura vAhana dvArA mujhe nirbhayatApUrvaka khiiNco| aura tuma sabake ekatra bala dvArA mujhe isa garta meM girA do| prabhu ke bala kI parIkSA se prabhu kA apamAna hogA aisA socakara chala mata karo / maiMne eka duHsvapna dekhA hai / isa prakAra tuma loga use vinaSTa karo / kAraNa, jo svapna dekhatA hai vaha yadi svayaM hI svapna ko sArthaka kara detA hai to svapna niSphala ho jAtA hai|' jaba cakrI bAra-bAra yahI bAta kahane lage taba sainikoM ko bAdhya hokara mAnanA pdd'aa| kAraNa svAmI kI AjJA balavAna hotI hai phira deva aura asuroM ne mandarAcala rUpI manthanadaNDa se veSTita so ko jisa prakAra khIMcA thA usI prakAra sainikagaNa cakrI ke hAthoM meM ba~dhI zRkhalA ko khIMcane lge| unake hAthoM meM ba~dhI isa zRkhalA ko pakar3e hue sainika aise lagane lage mAno eka U~ce vRkSa kI zAkhA para eka dala bandara baiThe hoN| parvata ko biddha karane kA prayAsa karane vAle hastiyoM kI (jaise parvata upekSA karatA hai) usI prakAra una saba sainikoM kI, jo unheM khIMca rahe the, cakrI ne upekSA kI / taduparAnta unhoMne apanA phailAyA huaA hAtha chAtI se lgaayaa| usase saba sainika isa prakAra gira gae jaise paMkti meM ba~dhe hue ghar3e khIMcane para gira jAte haiN| usa samaya cakrI ke hAthoM meM jhUlate hue sainika isa prakAra zobhita hone lage jaise khajUra se vRkSa zobhita Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264] hotA hai| apane svAmI kI aisI zakti dekhakara sainika Anandita hae aura isake pUrva unake mana meM jo AzaMkA utpanna huI thI use aura usI kI taraha prabhu kI bhujA kI zRkhalA ko bhI turanta khola diyaa| __ (zloka 557-570) taduparAnta gAyaka jisa svara meM gIta prArambha karatA hai usI svara ko punaH pakar3atA hai usI bhAMti cakravartI hastIpRSTha para pArohaNa kara raNabhUmi meM ge| gaMgA aura yamunA ke madhya jisa prakAra vedi pradeza (do pAva) zobhA pAtA hai usI prakAra donoM senAoM ke madhya kI bhUmi zobhita hone lagI / jagat saMhAra banda hone kI jaise kisI ne preraNA dI hai isa prakAra pavana pRthvI kI dhUla ko dUra karane lgaa| devagaNa samavasaraNa bhUmi kI taraha hI usa raNabhUmi meM sugandhita jala varSaNa karane lge| mantravid jaise maNDala kI bhUmi para puSpa vRSTi karate haiM usI prakAra devagaNa raNabhUmi meM puSpavRSTi karane lge| phira kujara kI bhAMti garjana karate hue donoM rAjakujaroM ne hastI se utarakara raNabhUmi meM praveza kiyaa| mahAbalavAna aura krIr3A karate hue calane vAle una donoM ne pada-pada para karmendra ko prANa bhaya se bhayabhIta kiyaa| (zloka 571-577) pahale unhoMne dRSTi-yuddha karane kI pratijJA kii| aura mAno indra aura IzAnendra hoM isa prakAra ve eka dUsare ko animeSa netroM se dekhane lge| rakta varNIya donoM netroM se donoM vIra Amane-sAmane khar3e hokara eka dUsare ko dekhane lge| eka dUsare ke sammukha khar3e ve donoM sUrya-candra se laga rahe the| dhyAna karane vAle yogI kI taraha nizcala netra kie ve bahuta dera taka sthira khar3e rahe / antataH sUrya kiraNoM se aAkrAnta nIla kamala kI taraha RSabha deva ke jyeSTha putra bharata ke netra banda ho gae / aisA lagA bharata kSetra ke chaha khaNDoM ko vijaya kara bharata ne jo kotti prApta kI thI use apane netra siMcita karane ke bahAne azrujala dvArA poMcha DAlI / subaha jisa prakAra vRkSAdi aAndolita hote haiM devatAnoM ne usI prakAra mastaka hilAyA aura mahAbalI bAhubalI para puSpa varSA kI / sUryodaya ke samaya ke pakSiyoM kI taraha bAhubalI kI jaya hone ke kAraNa somaprabhA Adi ne harSa dhvani kii| kItirUpI nartakI ne mAno nRtya karanA prArambha kiyA ho isa prakAra bAhabalI ke sainikoM ne jayavAdyoM ko bjaayaa| rAjA bharata ke sainika to isa prakAra zithila ho gae mAno ve mUcchita ho gae haiM, Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [265 so gae haiM yA svastha ho gae haiN| andhakAra aura prakAzazIla meru parvata ke donoM ora kI taraha donoM tarapha ke sainika ke madhya viSAda aura prAnanda dRSTigocara hone lgaa| usI samaya bAhubalI bole'aisA mata kahanA ki maiM kAkatAlIya nyAya kI taraha jIta gayA / agara aisA socate ho to vAgyuddha kara lo|' bAhubalI kI yaha bAta sunakara padadalita sarpa kI taraha cakrI krodhita hokara bole-'isa yuddha meM bhI tumhI vijayI bana jaayo|' (zloka 578-589) IzAnendra ke valIvarda jisa prakAra nAda karate haiM saudharmendra ke hastI garjana karate haiM. megha aAvAja karate haiM usI prakAra rAjA bharata ne siMhanAda kiyaa| vaha siMhanAda AkAza ke cAroM ora isa prakAra vyApta ho gayA jaise nadI ke donoM taToM para bAr3ha Ane se jala parivyApta ho jAtA hai / lagA vaha nAda yuddha ko dekhane Ae devatAoM ke vimAnoM ko bhU-patita kara rahA hai / AkAza se graha nakSatra aura tArAgaNoM ko sthAnacyuta kara rahA hai, parvata ke ucca zikhara ko hilA rahA hai aura samudra jala ko uchAla rahA hai| usa siMhanAda ko sunakara apanI buddhi kA ahaMkAra karane vAlA chAtra jisa prakAra guru kI AjJA nahIM mAnatA usI prakAra rathoM ke azva lagAma kI upekSA karane lge| cora jisa prakAra savANI nahIM sunate usI prakAra hastI bhI aMkuza ko agrAhya karane lge| kapha rogI jaise kaTa padArtha nahIM khAtA usI prakAra ghoDa lagAma ko asvIkRta karane lge| biTa jisa prakAra lajjA zarma nahIM karate usI prakAra U~Ta nAka kI rasso ko agrAhya karane lge| bhUtAviSTa kI taraha khaccara cAbuka ke AghAta kI avajJA karane lage / isa prakAra bharata cakravartI ke siMhanAda se ghabar3Akara koI bhI sthira na raha skaa| (zloka 590-96) phira bAhubalI ne siMhanAda kiyaa| sApoM ne vaha siMhanAda sunA / ve socane lage-garur3a nIce utara rahA hai ataH unhoMne rasAtala kI ora gaharAI meM utara jAnA cAhA / samudra ke jIva-jantu ne usa siMhanAda ko mandarAcala dvArA samudramaMthana se hone vAlI AvAja samajhA ataH ve bhayabhIta ho ge| kula parvata usa zabda ko sunakara indra ke vajra ke zabda kI bhrAMti se vinAza kI AzaMkA kara bAra-bAra kAMpane lge| martyaloka ke samasta manuSya usa zabda ko puSkarAvarta megha kI vidyuddhvani samajha kara idhara-udhara loTane lage / usa duHzrava Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266] zabda ko sunakara devagaNa asamaya meM daityoM ke upadrava kI AzaMkA karane lge| (zloka 597-602) vAhubalI ke siMhanAda ko sunakara bharata ne punaH isa prakAra siMhanAda kiyA ki deva-patniyA~ hirariNayoM kI taraha bhayabhIta ho gyiiN| mAno krIr3A chala se loka ko bhayabhIta kareMge isa prakAra cakrI aura bAhubalI ne kramazaH siMhanAda kiyaa| aisA karate-karate hAthI kI sUDa aura sarpa ke zarIra kI taraha rAjA bharata kA siMhanAda dhIre-dhIre choTA hone lgaa| nadI ke pravAha kI taraha evaM sajjanoM ke sneha ko taraha bAhubalI kA siMhanAda adhikAdhika bar3hane lgaa| isa prakAra zAstrArtha meM bAdI jisa prakAra prativAdI para jaya prApta karatA hai usI prakAra bAhubalI ne bharata rAjA para vijaya prApta kii| (zloka 603-607) tatpazcAt donoM bhAI vaddha kakSa hastI kI taraha bAhuyuddha ke lie prastuta hue / usI samaya uddhata samudra kI bhA~ti gajana karate hue bAhubalI ko sone kI char3IdhAraka mukhya char3IdAra ne kahA-'he pRthvI, vajra kilaka kI taraha parvatoM ko pakar3o aura apanI samasta zakti ekatra kara tuma sthira ho jaayo| he nAgarAja, cAroM ora ke pavana ko AkRSTa kara saMharaNa karo aura parvata kI taraha dRr3ha hokara pRthvI kI rakSA kro| he mahAvarAha, samudra ke kardama meM loTa pUrva klAnti kA apanodana karo aura sateja hokara pRthvI ko aMka meM lo / he kUrma, apane vajra se aMgoM ko cAroM ora saMkucita kara pITha ko majabUta banAo aura pRthvI ko utthaao| he diggaja, pahale kI taraha pramAda meM yA mada meM jhAkiyA~ mata lo| kAraNa vajrasAra bAha dvArA cakrI ke sAtha yuddha karane ko khar3e ho rahe hai|' (zloka 608-615) punaH donoM malloM ne tAla ThoMkI / usakA aisA zabda huA mAno usI samaya parvata para vidyutpAta huA ho| khela hI khela meM padanyAsa karate hue aura kuNDala ko kampita karate hue ve donoM eka dUsare ke sammukha agrasara hone lge| usa samaya ve aise laga rahe the mAno ve dhAtakI khaNDa se Ae hue choTe meru parvata hoM jisake donoM ora candra aura mUrya haiM / balavAna hastI jisa prakAra madonmatta hokara apane dAMtoM se eka dUsare ke dA~toM para prAghAta karatA hai usI prakAra ve bhI paraspara prAghAta karane lge| eka kSaNa meM saMyukta dUsare kSaNa viyukta hote ve vIra aise laga rahe the mAno pavana dvArA prarita do Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [267 I virAT mahIruha hoM / durdina meM unmatta samudra jala kI taraha ve kSaraNa mAtra meM utpatita aura kSaNa mAtra meM nipatita hote the / mAno sneha se mila rahe hoM isa prakAra krodhAveza se daur3akara donoM mahAbAhu ekaeka aMga se eka dUsare ko pIsa rahe the aura karma paravaza jIva kI taraha yuddha vijJAna ke vazavarttI hokara kabhI nIce kabhI Upara grA jA rahe the / jala meM matsya kI bhA~ti itane vega se bAra-bAra Upara-nIce ho rahe the ki jo unheM dekha rahe the ve jAna hI nahIM pAte ki kauna nIce hai kauna Upara hai ? vRhad sarpa kI taraha ve eka dUsare ke lie bandhana rUpa ho rahe the aura capala bandara kI taraha usI kSaraNa pRthaka bhI ho jAte the / bAra-bAra pRthvI para loTane ke kAraNa donoM hI dhUli - dhUsara ho gae the / dekhakara lagatA jaise ve dhUlimada vAle hastI hoM / saMcaramAna parvata kI taraha unakA bhAra vahana karane meM asamartha hokara pRthvI unake padAghAta ke bahAne mAno ArtanAda kara rahI hoM / antataH krodhAviSTa mahAparAkramI bAhubalI ne bharata ko usI prakAra apane hAthoM meM uThA liyA jisa prakAra zarabha hastI ko uThA letA hai evaM hAthI jisa prakAra kSudra jAnavara ko uThAkara AkAza meM uchAla detA hai usI prakAra bharata ko uchAla diyA / kAraNa balavAnoM meM bhI adhika balavAnoM kI utpatti niravadhikAla se hotI A rahI hai / pratyaMcA se chUTe tIra kI taraha yA yantra dvArA utkSipta prastara kI taraha rAjA bharata AkAza meM bahuta Upara cale gae / indra dvArA nikSipta vajra kI taraha nIce kI ora girate hue cakrI ko dekhakara yuddha dekhane vAle samasta khecara bhAga gae evaM donoM senAoM ke madhya hAhAkAra maca gayA / kyoMki mahApuruSoM ke Apad kAla meM kise duHkha nahIM hotA ? ( zloka 616-631 ) bAhubalI socane lagemujha jaise sahasA kArya kI upekSA karane vAle athavA isa samaya aisI nindA karane isase to acchA yaha hai ki maiM bar3e girakara cUra-cUra hone ke pahale hI socakara bAhubalI ne apane donoM kara diyA / U~cA hAtha kara khar3e dekhate hue tapasvI kI taraha bharata utkSipta bharata ko AkAza meM dekhakara are dhikkAra hai mere bala ko, mere bAhu ko / karane vAle ko dhikkAra hai / aura aise kAryoM mantriyoM ko bhI dhikkAra hai ? kI hI kyA AvazyakatA hai ? bhAI ko AkAza se pRthvI para apane hAthoM para jhela lU~ / aisA hAthoM ko zayyA kI taraha vistRta bAhubalI kSaNamAtra sUrya kI ora Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268] kI ora dekhate rhe| mAno ve ur3anA cAha rahe hoN| isa prakAra pagataliyoM para bhAra die khar3e hokara unhoMne grApatita bharata ko kanduka kI taraha pakar3a liyaa| usa samaya donoM ora kI senA meM utsarga aura apavAda kI taraha cakrI utkSipta karane kA kheda aura unakI rakSA kA harSa saMcArita ho gyaa| RSabhadeva ke putra ne bhAI kI rakSA kA jo viveka dikhAyA usase loga unakI prazaMsA karane lge| devatAoM ne Upara se puSpa-vRSTi kii| kintu vIravrata dhArI puruSa ko usase kyA ? tatkAla dhuA~ aura jvAlA se jaise agni yukta hotI hai usI prakAra bharata rAjA bhI isa ghaTanA se kheda aura krodha yukta ho ge| (zloka 632-640) usa samaya lajjA se apane mukha kamala ko pAnata kara bhAI kA kheda dUra karane ke lie bAhabalI gadagada svara meM bole-'he jagatpati, he mahAvIrya, he mahAbhuja, Apa kheda mata krie| vijayI ko bhI kabhI dUsarA parAjita kara detA hai; kintu isa kArya se na maiMne Apako jotA, na maiM vijayI banA huuN| maiM to isa ghaTanA ko ghuraNAkSara nyAya kI taraha samajhatA huuN| he bhuvanezvara, abhI Apa ekamAtra vIra hai, kAraNa devatAnoM dvArA mathA jAne para bhI samudra samudra hI rahA, vASpa nahIM bnaa| kUda kara gire bAgha kI taraha Apa khar3a kyoM raha gae ? yuddha ke lie prastuta hoie / merA yaha bhujadaNDa muSThi prastuta kara apane apavAda ko dUra karegA-aisA kahate hue phaNIzvara sarpa jisa prakAra phaNa vistArita karatA hai usI prakAra muSTi banda kara krodha se rakta varNa netra kie cakravartI bAhubalI kI ora daur3a aura hastI jaise svadanta se daravAje para AghAta karatA hai usI prakAra unhoMne bAhubalI kI chAtI meM muSThi prahAra kiyaa| jisa prakAra USara bhUmi meM varSA, badhira vyakti ke kAna meM nindA, hima khaMDa meM agni vyartha ho jAtI hai usI prakAra bAhubalI kI chAtI para vaha muSThi prahAra bho vyartha ho gyaa| phira kyA ve mujhase asantuSTa ho gae haiM aisI AzaMkA se devatAoM dvArA paridRSTa sunandA putra muSThi bandakara bharata kI ora gae aura cakrI kI chAtI para isa prakAra muSThi prahAra kiyA jisa prakAra mahAvata aMkuza se hastI ke kumbhasthala para karatA hai / parvata para vajra prahAra kI taraha usa prahAra se ghabar3A kara bharatapati mUcchita hokara dharatI para gira pdd'e| pati ke patana para kulAMganA kI taraha bharata ke patana para pRthvI kampita hone Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [269 lagI aura bhAI ke patana se bhAI jaise parvata calita ho gae (zloka 641-654) apane bhAI ko isa prakAra mUcchita hokara girate dekha bAhubalI mana hI mana vicAra karane lage-kSatriyoM ke vIra vrata ke prAgraha se yaha eka dama burA hai ki bhAI ke prANa lene ke lie bhI lar3AI hotI hai| yadi mere ye bar3e bhAI jIvita nahIM rahe to merA bhI jIvita rahanA vRthA hai / aisA socate hue A~khoM ke jala se bharata ko siMcita karate hue bAhubalI apane uttarIya se pakhe kI taraha rAjA bharata ko havA karane lge| ThIka hI kahA hai, bhAI bhAI hI hotA hai| (zloka 655-657) kucha dera pazcAt nIMda se jAgRta manuSya kI taraha cakravartI kI cetanA lauTa aayii| ve uTha baitthe| unhoMne dekhA-unakA choTA bhAI bAhubalI dAsa kI taraha unake sammukha khar3A hai| usa samaya donoM kA mAthA nIcA ho gyaa| hAya ! mahApuruSoM ke lie jaya-parAjaya donoM hI lajjA ke viSaya hote haiN| (zloka 658-659) phira cakravartI kucha pIche haTa ge| kAraNa yuddha ke lie icchuka vyakti kA yahI lakSaNa hotA hai| bAhubalI ne socA-aba Arya bharata kisa prakAra kA yuddha karanA cAha rahe haiM / kAraNa svAbhimAnI puruSa jaba taka jIvita rahate haiM taba taka jarA bhI svAbhimAna chor3a nahIM skte| kintu bhAI kI hatyA se merA apavAda hogA aura vaha zeSa paryanta zAnta nahIM hogaa| bAhubalI aisA soca hI rahe the ki cakravartI ne yamarAja-sA daNDa grahaNa kara liyaa| (zloka 660-663) zikhara se jisa prakAra parvata zobhA pAtA hai, chAyApatha se AkAza, usI prakAra daNDa uttolana se cakravartI zobhita hone lge| dhUmaketu kA bhrama utpanna karane vAle usa daNDa ko rAjA bharata ne eka muharta ke lie prAkAza meM ghumaayaa| phira navIna siMha jisa prakAra apanI pUcha ko dharatI para pachAr3atA hai usI prakAra usa daNDa se bAhubalI ke mastaka para prahAra kiyaa| usa daNDa ke prahAra se itanI jora se AvAja huI jaisI sahyAdri parvata se jvAra ke samaya samudra lahara ke TakarAne se hotI hai| eraNa parvata para rakSita lohA jaise ghana lohe ke prAghAta se cUrNa ho jAtA hai usI prakAra bAhubalI ke mastaka para rakhA mukuTa daNDa ke AghAta se cUrNa ho gayA / vRkSa ko hilAne para Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270] jaise vRkSa se phUla jhar3a par3ate haiM usI prakAra mukuTa ke ratnakhaNDa jamIna para jhara pdd'e| usa prahAra se kSaNamAtra ke lie bAhubalI ke cakSu mudrita ho gae aura usa bhayaMkara AvAja se loka-samUha bhI vaise hI ho gayA arthAt sabhI ke netra banda ho ge| taba bAhubalI ne A~kheM kholakara saMgrAma ke hastI kI taraha lohe kA uddaNDa daNDa uttolita kiyaa| usa samaya AkAza ko yahI AzaMkA huI ki yaha mujhe utkSapita kregaa| parvata ke agrabhAga ke vivara meM sthita sarpa kI taraha bAhubalI kI muSThi meM vaha vizAla daNDa zobhita hone lagA / dUra se bulAne ke lie dhvajA ho aisA vaha lauha daNDa bAhabalI ghumAne lge| dhAnyabIja para lAThI prahAra kI taraha vahalIpati ne usa daNDa se cakrI kI chAtI para nirdayatApUrvaka prahAra kiyaa| cakrI kA kavaca khuba sakhta thA phira bhI usa AghAta se miTTI ke ghar3e ko taraha vaha cUracUra ho gayA, kavacahIna cakrI, meghahIna sUrya aura dhUmahIna agni se lagane lge| saptama madAvasthA prApta hAthI kI taraha rAjA bharata kSaNamAtra ke lie ghabarA ge| ve kucha soca hI nahIM pAe / phira kucha dera bAda priya mitra kI taraha apane bAhubala kI sahAyatA lie punaH daNDa uttolita kara bAhubalI kI ora daudd'e| danta dvArA proSTha madita kara bhRkuTi uttolita kara bhayaMkara rUpadhArI bharata ne bar3avAnala ke prAvata kI taraha daNDa ko khUba ghumAyA aura kalpAnta kAla meM megha jaise vidyut daNDa se parvata para prahAra karatA hai usI prakAra bAhubalI ke mastaka para prahAra kiyaa| lohe ke airaNa para vajramaNi kI taraha usa prAghAta se bAhubalI ghuTane taka jamIna meM phaMsa gae / mAno nija aparAdha se bhayabhIta ho gayA hai isa prakAra cakrI kA daNDa vajrasAra kI taraha bAhubalI para prahAra kara Tukar3e-Tukar3e ho gayA / ghuTane taka dhaMse hue bAhubalI parvata para sthita parvata kI taraha dharatI se nikalane vAle zeSanAga kI taraha zobhita hone lge| mAno bar3e bhAI ke parAkrama se camatkRta ho gae haiM isa prakAra usa AghAta kI vedanA se ve sira dhunane lage evaM AtmArAma yogI kI taraha kSaNa mAtra ke lie kucha suna hI nahIM paae| phira nadI taTa ke sUkhe kardama se jisa prakAra hastI bAhara hotA hai usI prakAra bAhubalI dharatI se bAhara nikale aura lAkSArasa-sI dRSTi se apanI bhujAoM kA tiraskAra kara rahe hoM isa bhA~ti krodhiyoM meM agraNI apane bhujadaNDoM ko dekhane lge| taduparAnta takSazilApati bAhubalI takSaka nAga kI taraha duSprekSya daNDa Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [271 ko eka hAtha meM ghumAne lge| tIvra vega se ghUmatA huprA vaha daNDa rAdhAvedha meM ghUmate hue cakra kI zobhA ko dhAraNa karane lgaa| pralaya kAlIna samudra ke prAvarta meM ghariNata matsyAvatArI viSNu kI taraha ghamate usa daNDa ko dekhakara logoM kI A~kheM bhI bhrama meM par3a gyiiN| usa senA ke sabhI logoM evaM devatAoM ko bhI yahI zaMkA hone lagI ki yadi bAhubalI ke hAtha se chUTa kara daNDa ur3a jAe to vaha sUrya ko kAMse ke pAtra kI taraha tor3a degA / candramaNDala ko bhAraNDa pakSI ke aNDe ko taraha cUrNa kara degA, nakSatroM ko mA~vale ke phala kI taraha jhAr3a degA, vaimAnika devoM ke vimAna ko pakSiyoM ke nIr3a kI taraha chinna kara degA, parvata zikhara ko valmIka kI taraha phor3a degA, bar3ebar3e vRkSoM ko kuja ke tRNoM kI taraha kucala degA aura pRthvI ko kaccI miTTI ke golaka kI taraha cUra degaa| isa prakAra zazaMka dRSTi se paridaSTa usa daNDa se bAhubalI ne cakrI ke mastaka para prahAra kiyaa| usa daNDa ke prAghAta se vajraghAta se vidhvaMsa durga kI taraha cakro gale taka dharatI meM dhaMsa ge| unake sainika bhI duHkhita hokara dharatI para gira par3e mAno ve yAcanA kara rahe hoM ki hamAre prabhu ko jisa prakAra dharatI meM praviSTa karA diyA usI prakAra hamako bhI karA diijie| rAhU ke dvArA grasita sUrya kI taraha jaba cakrI dharatI meM praviSTa hue usa samaya AkAza meM devoM kA aura dharatI para manuSyoM kA kolAhala sunAyI pdd'aa| jinakI A~kheM banda ho gaI haiM, muMha kRSNavarNa ho gayA hai aise bharatapati mAno lajjita hue hoM isa prakAra kucha kSaraNa bhUmi meM sthira rhe| phira usI samaya isa bhA~ti pRthvI se nikale jisa prakAra rAtri samApta hone para sUrya dedIpyamAna aura adhika teja hokara bAhara nikalatA hai| (zloka 664-701) __ usa samaya cakrI socane lage-jisa prakAra andha jArI pratyeka prakAra se jue meM hAra jAtA hai usI prakAra bAhubalI ke sAtha hara prakAra ke yuddha meM maiM hAra gayA huuN| to kyA gAya jaise ghAsa bicAlI khAtI hai; kintu usase utpanna dugdha dohana karane vAlA upabhoga karatA hai usI prakAra mere dvArA vijita bharata kSetra kA upabhoga bAhubalI karegA? eka myAna meM do talavAra kI taraha bharata kSetra meM eka hI samaya meM do cakravartI to na kabhI dekhe gae na sune gae / gadhe ke sIMgoM kI taraha devatAoM dvArA indra evaM rAjAnoM dvArA cakravartI para jaya lAbha isake pUrva kabhI sunA nahIM gyaa| to kyA Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272] bAhubalI dvArA parAjita maiM cakravatIM nahIM banagA? jisako maiM jIta nahIM sakA aura na hI saMsAra meM anya koI jIta sakA aisA bAhubalI hI kyA cakravartI banegA ? (zloka 702-706) ___ cakravartI jaba aisA vicAra kara rahe the usI samaya yakSa rAjAoM ne cintAmaNi ratna-sA cakra unake hAthoM meM de diyaa| usase bharata ko vizvAsa huA ki abhI taka ve cakravartI haiM / taba unhoMne bavaMDara jisa bhAMti AkAza meM dhUla ko ghaNita karatA hai usI prakAra prAkAza meM cakra ghumAne lge| kiraNajAloM se vikaTa banA vaha cakra aisA laga rahA thA mAno asamaya meM kAlAgni uddIpta ho gaI hai / jaise vaha dvitIya bar3avAnala yA akasmAt utpanna vajrAgni yA udhvotthita vidyut pUja athavA patanazIla sUrya bimba yA vidyut golaka hai| cakravartI dvArA prahAra ke uddezya se ghUmate hue usa cakra ko dekhakara manasvI bAhubalI mana meM vicArane lage-svayaM ko RSabhadeva kA putra kahane vAle isa rAjA bharata ko dhikkAra hai aura usake kSAtra dharma ko bhI dhikkAra hai| maiMne jaba daNDa prAyudha liyA to unhoMne cakra Ayudha grahaNa kiyaa| unhoMne devoM ke sammukha uttama yuddha kI pratijJA kI thI; kintu aisA vyavahAra kara unhoMne bAlaka kI taraha pratijJA bhaMga kara dI hai| ataH use dhikkAra hai| tapasvI jaise tejolezyA kA bhaya dikhAtA hai usI prakAra kruddha bharata cakra dikhAkara jaise samasta vizva ko bhaya dikhAnA cAhatA hai; kintu jisa prakAra sva bhujadaNDoM kI zakti unheM jJAta ho gaI hai usI prakAra cakraratna kI zakti bhI parijJAta ho jaaegii| jisa samaya zaktizAlI bAhubalI aisA vicAra kara rahe the usI samaya bharata ne pUrNa zakti se una para cakra nikSepa kiyaa| cakra ko apanI ora Ate dekha takSazilApati vicAra karane lage - to kyA jIrNa pAtra kI taraha maiM ise cUrNa kara dUM ? krIr3A kanduka kI taraha isa para prahAra kara kyA ise nIce girA dU ? khela hI khela meM patthara ke Tukar3e kI taraha kyA maiM ise AkAza meM uchAla dUM athavA zizunAla kI taraha ise bhUmi meM gAr3a dU ? athavA caMcala pakSI-zAvaka kI taraha ise pakar3a la? yA badhya aparAdhI kI taraha dUra se hI isakA parityAga kara dUM? yA cakkI meM die zasya kI taraha isake adhiSThAyaka devatAoM ko daNDa dvArA pIsa dUM? yA phira vaha saba pIche hogA pahale isakI zakti se to avagata hoU~ / isI prakAra jaba ve vicAra kara rahe the usI samaya ziSya pAkara jaise guru ko pradakSiNA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [273 detA hai usI prakAra cakra ne bAhubalI ko pradakSiNA dii| kAraNa, cakrI kA cakra jaba sAmAnya sva- gotrIya para prahAra nahIM kara sakatA to carama zarIrI sva- gotrIya para to prahAra karatA hI kaise ? isalie pakSI jaise nIr3a meM lauTa jAtA hai, azva jaise azvazAlA meM calA jAtA hai vaise hI cakra rAjA bharata ke hAthoM meM lauTa AyA / ( zloka 707-724) mArane ke viSadhArI sarpa-sA amogha astra eka cakra hI bharata ke pAsa thA / aba aisA dUsarA grastra bharata ke pAsa nahIM thA / ataH cakra nikSepa kara anyAya karane vAle bharata ko aura usake cakra ko muSThi prahAra se cUra-cUra kara dU~, krodhAvega meM aisA socate-socate sunandA putra bAhubalI yamarAja kI taraha bhayaMkara muSThi uttolita kara cakrI kI ora daudd'e| sUDa meM mudgara lie hAthI kI taraha muSThi baddha daur3ate hue bAhubalI bharata ke nikaTa jA khar3e hue; kintu samudra jaise maryAdita bhUmi meM hI avasthita rahatA hai usI prakAra ve mahAsattva kucha kadama pIche hI khar3e rahe aura socane lage - hAya ! isa cakravartI kI taraha rAjya- lobha se bar3e bhAI kA vadha karane ko maiM prastuta huprA etadartha maiM zikArI se bhI adhika pApI hUM / jisameM pahale hI bhrAtA aura bhrAtRputra ko mAra DAlanA hotA hai isa prakAra ke zAkinI mantra se rAjya ke lie kauna prayAsa karatA hai ? rAjA rAjyazrI prApta karate haiM, icchAnurUpa usakA upabhoga bhI karate haiM; kintu madirA se jaise kabhI santoSa nahIM milatA usI prakAra rAjAoM ko bhI prApta rAjyalakSmI se santoSa nahIM hotA / pUjA ArAdhanA karane para bhI kSudra chidra dekhakara duSTa devatAoM kI taraha rAjyalakSmI bhI muhUrtamAtra meM viparItagAminI ho jAtI hai / amAvasyA kI rAtri kI taraha vaha pragAr3ha andhakAramayI hotI hai / yadi aisA nahIM huA hotA to pitA kyoM usakA parityAga karate ? maiM usa pitA kA putra hokara bhI jaba yaha itane dinoM bAda jAna pAyA hU~ taba anya use isa prakAra kaise jAna sakate haiM ? ataH yaha rAjyalakSmI sarvadA tyAga karane yogya hai / aisA socate hue udAra hRdaya bAhubalI ne cakravartI se kahA - heM kSamAnAtha, he bhAI, kevala rAjya ke lie maiM zatru kI taraha Apako vyathita kara rahA hU~, mujhe kSamA krie| isa saMsAra rUpI vRhat sarovara meM saivAla - jAla kI taraha bhAI-bandhu aura putra kalatra haiM / aba isa rAjya se mujhe koI prayojana nahIM hai / maiM tIna loka ke svAmI Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274] aura jagat ko abhayadAna dene kA vrata dhAraNa karane vAle pitA ke patha para pAMtha kI taraha calU~gA / ( zloka 725 - 739 ) I aisA kahakara sAhasI puruSoM meM agraNI mahAsattvavAn bAhubalI ne uttolita muSThi se hI apane mastaka ke keza ukhAr3a DAle / usI samaya devatAoM ne sAdhu-sAdhu kahakara unake mastaka para puSpavRSTi kI / phira paMca mahAvrata dhAraNa kara ve mana hI mana socane lage- maiM abhI pitA ke caraNoM meM upasthita nahIM hoU~gA / kAraNa, yadi abhI gayA to mere choTe bhAiyoM ne, jinhoMne mujhase pUrva hI vrata graharaNa kiyA hai aura jJAnI haiM, unameM maiM choTA ginA jAU~gA / ataH maiM abhI yahIM jJAna rUpI agni prajvalita karU~gA aura usase ghAtI karmoM ko kSaya kara kevala jJAna prApta hone ke pazcAt hI svAmI kI parSadA meM jAU~gA / (zloka 740-744) aisA nizcaya kara manasvI bAhubalI apane donoM hAtha lambe kara pratimA kI taraha usI sthAna para kAyotsarga dhyAna meM avasthita ho ge| apane bhAI kI isa sthiti ko dekhakara rAjA bharata apane kukarma para vicAra kara mAno pRthvI meM praveza karanA cAha rahe hoM isa prakAra mAthA nIcA kara khar3e ho gae / taduparAnta mAno mUrtimAna zAnta rasa hoM isa prakAra apane bhAI ko alpa USma azru se, jaise avazeSa krodha ko pravAhita kara diyA ho, isa prakAra rAjA bharata ne praNAma kiyA / praNAma karate samaya bAhubalI ke padanakha rUpI darpaNa meM rAjA bharata kA pratibimba dikhAI pdd'aa| dekhakara lagA mAno tIvra upAsanA ke lie unhoMne bahurUpa dhAraNa kiyA hai / tatpazcAt bAhubalI kA guNa stavana aura apavAda rUpI roga kI prauSadhi samAna Atma-nindA karane lage / ( zloka 745-749) 'he bhAI, tuma dhanya ho ki mujha para anukampA kara tumane rAjya kAhI parityAga kara diyaa| maiM pApI aura durmada hU~ jo ki asantuSTa hokara tumheM isa prakAra kaSTa diyA / jo nija zakti ko nahIM jAnate, anyAyI aura lobha ke vazavartI haiM unameM maiM dhurandhara hU~ / jo vyakti isa rAjya ko saMsArarUpI vRkSa kA bIja nahIM samajhate ve adhama haiM / maiM unase bhI adhika prathama hU~ / kAraNa, aisA jAnakara bhI maiM rAjya kA parityAga nahIM karatA hU~ / tumhIM pitA ke sacce putra ho tabhI to tumane unakA mArga aGgIkAra kiyA hai / yadi maiM tumhAre jaisA ho Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 sakA tabhI pitA kA vAstavika putra kahalAne kA adhikArI houuNgaa|' (zloka 750-753) isa bhA~ti pazcAttApa rUpI jala meM viSAda rUpI kardama ko dhokara rAjA bharata ne bAhubalI ke putra candrayazA ko siMhAsana para baitthaayaa| candrayazA se candravaMza kA prArambha huaA aura yaha zata-zata zAkhAoM meM vibhAjita huaa| isa prakAra ve puruSa ratnoM kI utpatti ke kAraNa rUpa hue| __ (zloka 754-755) phira rAjA bharata bAhubalI ko namaskAra kara parivAra sahita svarga rAjyalakSmI kI sahodarA tulya apanI ayodhyA nagarI ko lauTa ge| (zloka 756) bhagavAn bAhabalI mAno pRthvI se bahirgata hae hoM athavA AkAza se avatarita hue hoM isa prakAra akele hI vahA~ kAyotsarga dhyAna meM nirata ho ge| dhyAnalIna bAhubalI kI donoM A~kheM nAsikA ke agrabhAga para sthita thIM aura mAno dikasamUha ko vaza meM karane kI zaMka hoM isa prakAra sthira bhAva se daNDAyamAna ve mahAtmA muni zobhita hone lge| agni sphuliMga kI taraha tapta dhala barasAne vAlI grISmakAlIna aA~dhI ve vanavakSoM kI taraha sahana kara rahe the| agni-kuNDa-sA madhyAhna kA sUrya unake mastaka para tApa de rahA thA phira bhI dhyAna rUpI amRta meM lIna una mahAtmA para unakA koI prabhAva nahIM pdd'aa| sira se paira paryanta deha para lagI huI dhUla pasIne se kardama kI taraha ho rahI thii| ataH ve kardama nirgata vArAha kI taraha zobhita ho rahe the| varSAkAla meM jalavarSaNakArI havA se evaM vRkSa ko ka~pA dene vAlI mUsalAdhAra varSA se bhI ve vicalita nahIM hue| ve parvata kI taraha sthira rahe / parvata zikhara ko tharrA dene vAlI bijalI bhayaMkara zabda karatI huI giratI phira bhI ve kAyotsarga dhyAna se vicalita nahIM hote| jaMgala ke sarovara kI sIr3hiyoM para jisa prakAra kAI jama jAtI hai usI prakAra unake pA~voM para pravahamAna jala se kAI jama gaI thii| zIta ke dinoM meM nadI kA jala jama jAne se nadI vinAzakArI ho uThatI thI; kintu dhyAna rUpI agni meM karma rUpI Idhana ko jalAne meM prayAsarata bAhubalI vahIM ArAmapUrvaka khar3e rahate / hima se vRkSa ko kleza pradAna karane vAlI hemanta Rtu kI rAtri meM bhI bAhubalI kA dharma-dhyAna kunda phUla kI taraha bar3hatA Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276] rahA / jaMgalI bhaiMse mahA-mahIruha ke aGgoM kI taraha unake zarIra para TakkareM mArate aura apanI deha ragar3a kara khujalI miTAte / bAghiniyA~ unake zarIra ko parvata kA nimna bhAga samajhakara unake sahAre sukhapUrvaka rAtri vyatIta karatIM / hAthI sallakI vRkSa kI DAla ke bhrama se usa mahAtmA ke hAtha-pA~va khIMcatA; kintu ve usase khiMcate nahIM the ataH hAthI lajjita hokara calA jaataa| camarI gAyeM nirbhaya hokara vahA~ pAtIM aura muha U~cA kara Are-sI kaMTakamaya jIbha se usa mahAtmA kI deha ko caatttiiN| unake zarIra ko zata-zata zAkhA prazAkhA yukta latAoM ne isa prakAra jakar3a liyA thA jaise mRdaGga meM camar3e kI paTTI jar3I rahatI hai| unakI deha ke cAroM ora sarakaNDoM ke vRkSa aMkurita hone lge| usase ve isa prakAra zobhita hote mAno pUrva snehavaza Agata tIra yukta tUNIra ho / varSA Rtu ke kardama meM DUbe unake pA~voM ko bIMdhakara sau-pA~voM vAle DAbha kI zUleM aMkurita ho gaI thiiN| latA-yAvata unakI deha para pakSiyoM ne binA kisI bAdhA ke ghoMsale banA lie| vanya-mayUra ke zabdoM se bhIta hajArahajAra sarpa latA se gahana hone ke kAraNa unake zarIra para car3hate / unake zarIra para car3hakara laTakate hue soM ke kAraNa bAhubalI hajAra hAthoM vAle lgte| unake pA~voM ke pAsa bane vivara se nikalakara sarpa unake pA~voM se isa prakAra lipaTa jAte ki ve unake kar3e se lagate / - (zloka 757-777) isa prakAra dhyAnalIna bAhubalI kA eka varSa vicaraNa karate hue anAhArI bhagavAna RSabhadeva ke eka varSa kI taraha vyatIta ho gyaa| jaba eka varSa pUrNa ho gayA taba vizva vatsala bhagavAna RSabha ne brAhmI va sundarI ko bulAkara kahA-aba bAhubalI aneka karmoM ko kSayakara zukla pakSa kI caturdazI kI taraha andhakAra rahita ho gae haiN| kintu parde ke pIche rakhA vastra jisa prakAra dikhalAyI nahIM par3atA usI prakAra mohanIya karma ke aMza rUpa mAna ke kAraNa unheM kevala jJAna nahIM ho rahA hai / aba tumhArI bAta suna kara ve mAna chor3a deNge| ataH tuma loga upadeza dene ke lie unake nikaTa jaano| upadeza dene kA yahI yogya samaya hai| __(zloka 778-782) prabhu ke caraNoM meM praNAma kara unakI prAjJA ko zirodhArya karatI huI brAhmI va sundarI bAhubalI ke pAsa jAne ko ravAnA huI / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [277 mahAprabhu RSabha pahale se hI bAhubalI ke mAna kI bAta jAnate the phira bhI eka varSa paryanta unakI upekSA kii| arhat sthira lakSya sampanna hote haiN| etadartha samaya upasthita hone para hI ve upadeza dete (zloka 783-784) AryA brAhmI va sundarI usa deza meM gaI kintu dhUla se AvRta ratna kI taraha aneka latAoM dvArA veSTita ve mahAmuni unheM dRSTigocara nahIM hue| bahuta khoja talAza ke pazcAt ve prAyikAeM vRkSa ke samAna bane usa mahAtmA ko pahacAna sakI / bar3I caturatA se unheM bhalI bhA~ti pahacAna kara donoM prAyikAoM ne mahAmuni bAhubalI ko tIna pradakSiNA dekara vandana kiyA aura isa prakAra bolIM-he jyeSTha Arya, hamAre pitA bhagavAna RSabha ne hama logoM ke dvArA Apako kahalavAyA hai-'hastI para prArUr3ha vyakti ko kevala jJAna kabhI nahIM hotaa|' (zloka 785-788) aisA kahakara donoM pArthikAe~ jisa prakAra pAyI thIM usI prakAra calI gyiiN| yaha sunakara mahAtmA bAhubalI ke mana meM Azcarya huyA / ve socane lage-'maiMne samasta sAvadha yoga kA tyAga kiyA hai| maiM vakSa kI taraha kAyotsarga kara vana ke madhya khar3A hai| phira bhI hastI para ArUr3ha hUM ? kaise ? ye donoM AyikAeM bhagavAna kI ziSyAeM haiN| ye kabhI jhUTha nahIM bola sktiiN| to phira isakA kyA artha hai ? hA~-aisA hotA hai| aba maiM samajha gayA ! itane dinoM maiM jo socatA rahA ki vrata meM bar3e hone para bhI umra meM choTe mere bhAiyoM ko maiM kaise namaskAra karUMgA-yahI merA abhimAna hai| yahI vaha hAthI hai| usI para maiM nirbhaya hokara baiThA huuN| maiMne triloka ke svAmI kI cirakAla sevA kI hai taba bhI mujhe usI prakAra jJAna nahIM huyA jisa prakAra jala nivAsI karkaTa ko tairanA nahIM paataa| isI lie mujhase pUrva vrata grahaNa karane vAle mahAmanA bhAiyoM ko ye choTe haiM aisA samajhakara bandanA karane kI icchA nahIM huii| aba maiM abhI jAkara una mahAmuniyoM kI vandanA kruuNgaa| (zloka 789-795) aisA vicAra kara mahAsattva bAhubalI ne jAne ke lie jaise hI pA~va uThAe usI kSaNa jisa prakAra unake zarIra se latAe~ chinna hone lagIM usI prakAra unake ghAtI karma bhI kSaya hone lage aura tatkSaNa unheM kevala jJAna utpanna ho gyaa| jinheM kevala jJAna utpanna huyA hai Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [278 aise saumya darzana yukta mahAtmA bAhubalI candra jaise sUrya ke pAsa jAtA hai usI prakAra RSabha svAmI ke pAsa ge| tIrthaMkara ko pradakSiNA dekara evaM tIrtha ko namaskAra kara jagatpUjya bAhubalI muni pratijJA meM uttIrNa hokara kevaliyoM kI parSadA meM jA baitthe| (zloka 796-798) (paMcama sarga samApta) SaSTha sarga bhagavAna RSabhadeva ke ziSya, apane nAma kI taraha gyAraha aMga kA paThana karane vAle sAdhu guNa yukta evaM hastipati ke sAtha jisa prakAra kalabha (hastI zAvaka) rahatA hai isI prakAra svAmI ke sAtha sarvadA vicaraNakArI bharata putra marIci svAmI ke sAtha grISmakAla meM vihAra kara rahe the| eka dina dviprahara ke samaya cAroM ora ke patha kI dhUla sUrya kiraNoM se isa prakAra prakhara ho uThI mAno lauha dhauMkanI se havA kara unheM uddIpta kiyA gayA hai / jaise adRzya agni kI jvAlA ho isa prakAra uttapta Avarta dvArA patha ruddha ho gayA thaa| usI samaya agni uttapta ISat Ardra Idhana kI taraha unakA zarIra sira se paira taka sveda dhArA se pUrita ho gayA thaa| jala meM bhigoe sUkhe camar3e kI gandha kI taraha pasIne meM bhIge vastroM ke kAraNa unake zarIra ke maila kI duHsaha durgandha pA rahI thii| unake pA~va jale jA rahe the| usa samaya unakI sthiti uttapta sthAna meM sthita nakula jaisI ho rahI thii| grISma ke kAraNa ve pyAsa se prAkula hokara socane lage : __(zloka 1-7) ___kevala jJAna aura kevala darzana rUpa sUrya-candra dvArA zobhita hokara meru parvata tulya triloka guru RSabhadeva svAmI kA maiM pautra hUM aura akhaNDa chaha khaNDa sahita pRthvImaNDala ke indra evaM viveka meM advitIya nidhi rUpa rAjA bharata kA maiM putra huuN| caturvidha saMgha ke samakSa RSabhadeva svAmI se maiMne paMca mahAvrata dhAraNa kara dIkSA grahaNa kii.| ataH jisa prakAra vIra puruSoM kA yuddha se bhAganA ucita nahIM hotA usI prakAra isa sthAna ko tyAga kara ghara jAnA mere lie ucita nahIM hogaa| vaha lajjAspada hai; kintu vRhad pASANa ko jisa prakAra bahuta kaThinatA se uThAyA jA sakatA hai usI prakAra Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [279 cAritra rUpI isa bhAra ko to maiM kSaNa mAtra ke lie bhI vahana karane meM asamartha huuN| mere lie yaha vrata pAlana kaThina ho gayA hai| kintu isakA parityAga kara dene se kula kalaMkita hogaa| ataH eka ora siMha dUsarI ora nadI isa bhA~ti maiM madhya meM phaMsa gayA hU~; kintu maiM jAna gayA hU~ ki parvata para car3hane ke lie jaise pagaDaNDo hotI hai usI prakAra isa kaThina mArga kA bhI sugama mArga hai| (zloka 8-14) ye saba sAdhu manodaNDa, kAyadaNDa ko jItane vAle haiM; kintu maiM to inase parAjita ho gayA hU~ isalie maiM tridaNDI banUgA / ye zramaNa indriya jaya karate haiM aura keza utpATita kara muNDita ho jAte haiM; kintu maiM mAthA muNDita na kara zikhA rkhuugaa| ye sthUla aura sUkSma ubhaya prakAra ke prANI vadha se virakta ho gae haiM aura maiM kevala sthala prANI vadha se virata rhuuNgaa| ye akiMcana rahate haiM aura maiM svarNa mudrAdi rkhuugaa| unhoMne jUtoM kA parityAga kiyA hai; kintu maiM jUte pahanUMgA / ye aThAraha hajAra zIla dhAraNa kara atyanta suvAsita ho gae haiM maiM unase rahita hokara durgandhayukta ho gayA hU~ isIlie candana grahaNa kruuNgaa| ye zramaNa moharahita haiM maiM moha dvArA mAviSTa isake cihna rUpa sira para chatra dhAraNa kruuNgaa| ye kaSAyarahita hone ke kAraNa zveta vastra dhAraNa karate haiM maiM kaSAya dvArA kaluSita hUM isalie kaSAya (gairika) vastra dhAraNa kruuNgaa| ye muni pApa ke bhaya se aneka jIva yukta sacitta jala kA tyAga karate haiM maiM parimita jala meM snAna karUMgA, pAna kruuNgaa| (zloka 15-22) isa prakAra svabuddhi se nija veSa kI kalpanA kara marIci RSabhadeva ke sAtha pravrajana karane lage / khaccara jisa prakAra gadhA yA ghor3A nahIM hotA ubhaya aMzoM se utpanna hotA hai usI prakAra marIci bhI na muni the na gahastha / ve ubhaya aMzoM ko lekara navIna veSadhArI sAdhu bana gae the| haMsoM ke madhya kAka kI taraha sAdhunoM ke madhya isa vikRta sAdhu ko dekhakara bahuta se loga 'dharma kyA hai ?'-unase puuchte| usake uttara meM ve mUla aura uttara guNayukta sAdhu dharma kA upadeza dete / yadi koI unase pUchatA ki taba Apa usa prakAra kyoM nahIM calate to ve kahate, maiM asamartha huuN| aise upadeza se yadi koI bhavya jIva dIkSA grahaNa karane kI icchA karatA to ve prabhu ke pAsa bheja dete / ataH marIci se pratibodha prApta bhavya jIva ko niSkAraNa Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ] upakArakArI bandhu ke samAna bhagavAn svayaM dIkSA dete / ( zloka 23-28 ) isa prakAra prabhu ke sAtha pravajanakArI marIci ke zarIra meM eka dina kATha meM jaise ghuna laga jAtA hai usI prakAra eka mahA vyAdhi utpanna ho gayI / yUthabhraSTa kapi ko taraha vrata bhraSTa marIci kA unake sAthI sAdhunoM ne pratipAlana nahIM kiyA / Ukha kA kheta jaise rakSakahIna hone para zUkara Adi pazuoM dvArA kSatigrasta ho jAtA hai usI prakAra sevA-zuzrUSA na hone para marIci ke lie vaha vyAdhi atyadhika duHkhadAyI ho gayI / vRhad araNya meM sahAyahIna puruSa kI taraha ghora vyAdhi se prAkrAnta marIci apane mana meM vicAra karane lagA - hAya ! mere isI bhava meM kisI azubha karma kA udaya huA hai isalie apane sAdhu hI anya kI taraha merI upekSA karate hai / kintu ullU jaise dina meM nahIM dekha pAtA usameM prakAzakArI sUrya kA koI doSa nahIM hai / kAraNa uttamakula sampanna jisa prakAra mleccha kI sevA nahIM karate usI prakAra pApa karma karane vAle kI sevA kaise kareMge ? phira unase sevA karavAnA bhI mere lie ucita nahIM hai / kAraNa, vrata bhaMga se mujhe jo pApa lagA hai| unase sevA karAne se usameM aura vRddhi hI hogI / merI sevA zuzrUSA ke lie to mere hI jaise koI manda dharmAtmA vyakti kA sambandha karanA hogA kAraNa mRga ke sAtha mRga kA hI milAna hogaa| aisA vicAra karate-karate kucha dina bAda marIci roga mukta ho ge| kahA bhI gayA hai ki USara bhUmi bhI kabhI-kabhI apane Apa upajAU ho jAtI hai / ( zloka 29-38 ) eka samaya bhagavAna RSabhadeva vizva ke upakAra ke lie jo varSAkAlIna megha kI taraha haiM, dezanA de rahe the / vahAM kapila nAmaka koI bhavya rAjakumAra AyA aura dharma zravaNa kiyA / bhagavAna kathita vaha dharma candrikA jaise cakravAka ko, divasa jaise ullU ko, zrauSadha jaise bhAgyahIna rogI ko, zItala padArtha jaise vAtarogI ko zraura megha jaise bakare ko acchA nahIM lagatA usI prakAra use acchA nahIM lagA / anya rUpa dharma sunane kI icchA se kapila idhara-udhara dekhane lagA / prabhu kI ziSya maNDalI meM tabhI use vicitra veSadhArI marIci dikhAI par3A / kucha kharIdane kI icchA se bAlaka jaise bar3I dukAna se choTI dukAna para jAtA hai usI prakAra anya dharma zravaNa ke lie icchuka kapila prabhu ke nikaTa se uThakara marIci ke pAsa gayA / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [201 usane marIci se dharma mArga pUchA / marIci ne uttara diyA- 'mere pAsa koI dharma nahIM hai / yadi dharma cAhate ho to marIci kI bAta sunakara kapila punaH prabhu ke bhA~ti dharmopadeza sunane lagA / prabhu kA Azraya lo / ' pAsa gayA aura pUrva kI ( zloka 39-46 ) kiyA - svakarma kyoMki daridra ( zloka 47 ) usake jAne ke pazcAt marIci ne vicAra dUSita isa vyakti ko prabhu kA dharma acchA nahIM lagA cAtaka ko pUrNa sarovara se kyA lAbha ? alpakSaNa ke pazcAt kapila punaH marIci ke pAsa AyA aura bolA- 'Apake pAsa kyA jaisA taisA dharma bhI nahIM hai ? yadi dharma nahIM hai to vrata kaise sambhava hai ?' marIci ne socA-daivayoga se yaha mere jaisA hI lagatA hai / bahuta dinoM pazcAt samAna vicAradharmI prApta huA hai | ataH mujha asahAya kA yahI sahAyaka bane / aisA soca kara unhoMne pratyuttara diyA- 'vahA~ bhI dharma hai aura yahA~ bhI dharma hai / ' apane isa utsUtra kathana se marIci ne koTyAnukoTi sAgaropama kA utkaTa saMsAra bhramaraNa bar3hA liyA / marIci ne taba kapila ko dIkSA dekara apanA sahAyaka banA liyA / inhIM se Arambha huA / parivrAjaka dharma kA ( zloka 48-52 ) vizvopakArI bhagavAn RSabhadeva grAma, Akara, pura, droNamukha, kharvaTa, pattana, maNDapa, Azrama, kheTa Adi pUrNa pRthvI para pravrajana karane lage / pravrajana ke samaya (1) apane cAroM ora eka sau paccIsa yojana paryanta manuSyoM kI vyAdhi dUra kara varSA Rtu ke megha kI taraha jagat ke prANiyoM ko zAnti dete / (2) rAjA jisa prakAra anIti dUra kara prajA ko sukha pahuMcAtA hai usI prakAra TiDDIdala, cUhe, pakSI Adi upadravakArI prANiyoM kI pravRtti ko saMyamita kara sabakI rakSA karate the / (3) sUrya jaise andhakAra ko dUra kara prANiyoM ko sukha detA hai usI bhA~ti kisI kAraNavaza utpanna athavA zAzvata vaira ko dUra kara prANiyoM ko prasanna karate the / (4) pahale jisa prakAra sukha pradAnakArI vyavahAra pravRtti se sabako Anandita karate the usI prakAra aba vihAra pravRtti se sabako Anandita karate / (5) auSadha se jaise ajIrNa evaM prati kSudhA dUra hotI hai usI prakAra ve ativRSTi aura anAvRSTi dUra karate / ( 6 ) antaHzalya kI taraha unake Ane se sva Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282] cakra aura paracakra bhaya tatkSaNa dUra ho jaataa| ataH sukhI loga atyanta utsAha ke sAtha unakA svAgata utsava karate / (7) mAntrika puruSa jaise bhUta yA rAkSasa se rakSA karate haiM usI prakAra saMhArakAraka ghora durbhikSa se ve sabakI rakSA karate / isa upakAra ke kAraNa samasta jIva unakI stuti karate / (8) bhItara na samA sakane ke kAraNa bAhara AI ananta jyoti ho aisI aura sUrya maNDala ko parAsta karane vAlI prabhA ve dhAraNa karate the / (9) agragAmI cakra se jaise cakravartI zobhita hotA hai vaise hI AkAza meM agragAmI dharmacakra se ve zobhita hote / (10) samasta karmoM ko jaya karane ke kAraNa ucca jaya stambha kI taraha choTI-choTI dhvajAroM se yukta eka dharma-dhvajA unake AgeAge cltii| (11) mAno unake prayANa ke lie ucita kalyANa maGgala kara rahe hoM aisI mahAn zabdakArI dundubhi unake Age bjtii| (12) ve jaise svayaM ke yaza hoM isa prakAra prAkAza sthita pAdapITha sahita ratna siMhAsana se zobhate the| / 13) devatAoM dvArA rakhe svarNa-kamaloM para apane sundara caraNa rakha ve calate / (14) unake bhaya se mAno rasAtala meM praveza karanA cAhate hoM isa prakAra nimnamukhI tIkSNa kaMTakoM dvArA unakA sAdhu-sAdhvI samUha pAzliSTa nahIM hotA / (15) chaha Rtue~ eka sAtha unakI upAsanA karatIM mAno kAmadeva kI sahAyatA kara unhoMne jo pApa kiyA thA usakA prAyazcita kara rahI hoM / (16) patha ke cAroM ora ke vRkSa, yadyapi ve jJAna rahita haiM lagatA unheM jhuka kara praNAma kara rahe haiM / (17) paMkhe kI havA kI taraha mRdu zotala aura anukUla pavana nirantara unakI sevA karatA / (19) svAmI ke pratikalagAmiyoM kA kalyANa nahIM hotA aisA socakara pakSI nIce utara unakI pradakSiNA dete hue dAhinI ora cale jAte / (19) capala taraMgoM se jaise samudra zobhA pAtA hai usI prakAra pAvAgamanakArI kama se kama eka koTi surAsuroM se ve zobhA pAte / (20) bhaktivaza candra dina ke samaya hI candraprabhA sahita AkAza meM sthita ho gayA hai aise chatra se ve zobhita hote / (21) mAno candra se pRthaka kara die gae hoM aise kiraNa puJja hoM aura gaGgA-taraGga ko taraha zveta camara unheM vIMjate / (22) tapasyA se pradIpta aura saumya lakSa-lakSa sAdhunoM se prabhu isa prakAra zobhita hote jaise tAroM ke madhya candramA zobhA pAtA hai| jisa prakAra sUrya samasta sAgara aura sarovara ke kamala ko praphallita karatA hai usI prakAra ve Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [283 mahAtmA pratyeka grAma aura nagara ke bhavya jIvoM ko pratibodha dete / isa prakAra vicaraNa karate hue bhagavAn RSabhadeva eka bAra bAra aSTApada parvata para ge| (zloka 53-77) vaha parvata atyanta zveta hone se lagatA jaise zaradkAlIna meghamAlA kA ekatra puja ho yA himIbhUta kSIrasamudra kI rAzikRta taraMga ho athavA prabhu ke janmAbhiSeka ke samaya indra dvArA racita cAra vRSabhoM ke ucca zRGgayukta eka vRSabha ho| vaha parvata isa prakAra zobhA pA rahA thA mAno vaha nandIzvara dvIpa ke sarovara meM sthita dadhimukha parvata se aAgata eka parvata ho yA jambUdvIpa rUpI kamala kI eka nAla yA pRthvI kA zveta ratnamaya mukuTa ho| vaha nirmUla aura prakAzazIla thA ata: aisA lagatA ki deva sarvadA use snAna karAte hoM aura vastra se poMchate hoN| havA meM pravAhita hokara AI kamala-reNu se usake nirmala sphaTika maNiyoM ke taTa ko ramaNiyA~ nadI pravAha samAna dekhatI thiiN| usake zikhara ke agrabhAga meM vizrAma nirata vidyAdhara patniyoM ko vaha vaitADhaya aura kSudra himAlaya parvata ko yAda karavAtA / aisA lagatA jaise vaha svargabhUmi kA dapeNa ho, dikasamUha kA atula hAsya ho evaM graha nakSatra nirmANa karane kI miTTI kA akSaya sthala ho / usa zikhara ke madhya bhAga meM krIr3A-zrAnta mRga baiThe the usase vaha mRga lAMchana kA (candramA kA) bhrama utpanna kara rahA thaa| nirjhariNI paMktiyoM se vaha isa prakAra zobhatA thA mAno vaha nirmala arddhavastra parityAga kara detA ho athavA sUryakAnta mariNa kI prasArita kiraNoM se vaha ucca patAkA yukta ho| usake ucca zikhara ke agrabhAga para sUrya kA saMkramaNa hotA / isase vaha siddhoM kI mugdha badhuoM ko udayAcala kA bhrama utpanna karavAtA / mAno mayUra paMkhoM se nirmita vRhad chatra ho aise ati Ardrapatra vRkSoM kI usa para nirantara chAyA rahatI thii| (zloka 78-89) khecara striyA~ kautukavaza mRga-zAvakoM kA lAlana-pAlana krtiiN| isase hariNiyoM ke jharate hue dUdha se unake kuja siMcita hote / kadalIpatra meM arddha vastrAvRta zabarI ramaNiyoM ke nRtya dekhane ke lie nagara nAriyA~ vahA~ netroM kI paMktiyA~ racatI arthAt apalaka netroM se dekhtii| ratizrAnta sapiriNayA~ vahA~ vana kI manda-manda pavana pAna krtiiN| vahA~ ke nikuja vallariyoM ko pavana rUpI naTa krIr3A Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284] se natya kraataa| kinnara striyA~ rati prArambha hone para usakI guphAoM ko mahala kA rUpa pradAna krtiiN| apsarAnoM ke snAna karane ke samaya unakI kalloloM se sarovara ke jala taraMgita ho jAte / yakSa. gaNa kahIM ghUta-krIr3A karate to kahIM madirA-pAna karate / kahIM bAjI lagAkara khela hotaa| isase usakA madhya bhAga kolAhala se pUrNa rhtaa| usa parvata para kisI jagaha kinnara striyA~, kahIM bhIla patniyA~, kahIM vidyAdhara ramariNayA~ krIr3A karatI huI gIta gaatiiN| kahIM pake hue drAkSAphala khAkara unmatta bane zuka pakSI kalarava karate / kahIM Amra makaranda pAna kara unmatta banI kokilAeM paMcama svara maiM AlApa krtiiN| kahIM kamala nAla ke svAda se unmatta bane kroMca pakSI keMkAra dhvani karate / kiso sthAna para nikaTa sthita meghadarzana se unmatta bane mayUra kekArava karate / kahIM sarovara meM vicaraNa karane vAle sArasa pakSiyoM kA svara sunAyI pdd'taa| ina sabase vaha parvata bahuta manorama lgtaa| (zloka 91-98) yaha parvata kahIM raktavarNa azoka vRkSa ke patroM se kusumbhI vastra vAlA ho aisA lagatA, kahIM tamAla tAla aura hintAla vRkSoM se zyAma vastra vAlA, kahIM sundara puSpa yukta DhAka vRkSoM se pIta vastra vAlA, kahIM mAlatI-mallikAoM ke samUha se zveta vastra vaalaa| usakI uccatA pATha yojana hone se vaha AkAza paryanta U~cA hai aisA lgtaa| isa prakAra usa aSTApada parvata para giri ke samAna gariSTha arthAt sabake sammAnita jagadguru ne prArohaNa kiyA / pavana se skhalita puSpoM se aura nirbhara ke jala se usa parvata ne prabhu ke caraNoM meM argha diyaa| (zloka 99-102) prabhu ke caraNa par3ane se pavitra banA vaha parvata prabhu ke janma snAtra se pavitra meru se svayaM ko nyUna nahIM samajhatA thaa| harSita kokilAnoM ke zabda se mAno vaha jagatpati kA guNagAna kara rahA ho aisA lagatA thaa| (zloka 103-104) ___ jhAr3a se pariSkRta karane vAle sevaka kI taraha devatAoM ne usa parvata kI eka yojana bhUmi ko taNa kaNTakAdi se vimukta kiyaa| devatAoM ne jalavahanakArI bhaiMsa kI taraha megha sRSTi kara sugandhita jala se usa bhUmi ko siMcita kiyaa| phira devatAoM ne bar3I-bar3I svarNaratna kI zilAoM se usa bhUmi ko AcchAdita kara darpaNatala Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [285 tulya samatala kara diyA / vyantara devatAoM ne usa bhUmi ko indradhanuSa ke khaNDa-se pA~ca vargoM ke puSpoM kI itanI vRSTi ko jisase ghaTanoM taka unake pAMva unameM DUba gae / yamunA nadI ko taraMga-zobhA dhAraNa karane vAle vRkSoM ke prArdra patroM se cAroM ora toraNa baaNdhe| cAroM ora ke stambhoM para ba~dhe makarAkRti toraNoM ne sindhu ke ubhaya taTa para sthita makara kI zobhA dhAraNa kara lI thii| unameM cAroM dizAoM kI deviyoM ke cA~dI ke darpaNa hoM aise cAra chatra the aura AkAza-gaMgA kI capala taraMgoM kI bhrAnti utpanna karane vAle pavana dvArA Andolita patAkAe~ suzobhita ho rahI thiiN| usa toraNa ke nIce race muktA ke svastika jaise samasta jagat kA kalyANa yahIM hai aisI citralipi kA kA bhrama paidA kara rahe the| vaimAnika devatAoM ne usa bhUmitala meM ratnAkara kI zobhA ke sarvasva rUpa ratnamaya gar3ha nirmita kie aura usI gar3ha para mAnuSottara parvata kI sImA meM sthita candrasUrya kI kiraNamAlA-sI mANikya ke jisameM golaka laTaka rahe haiM aisI mAlA taiyAra kI phira jyotiSka devagaNoM ne valayAkAra kiyaa| hemAdri parvata ke zikhara hoM aise nirmala svarNa se madhyama gar3ha nirmita kiyA aura usa para ratnamaya golaka laTakAe / pratibimba par3ane ke kAraNa ve golaka citramaya se lagate the / bhuvanapati devatAoM ne kuNDalAkAra bane zeSa nAga kA bhrama utpanna karane vAle cA~dI ke antima gar3ha kA nirmANa kiyA aura usa para kSIra samudra ke jala-taTa para baiThe hue mAno garur3oM kI zreNI ho aise suvarNagolakoM kI zreNiyA~ bnaayiiN| phira ayodhyA nagarI ke gar3ha meM jisa prakAra cAroM dizAoM meM cAra daravAje the vaise hI pratyeka gar3ha meM cAra daravAje banAe / una daravAjoM para mAriNakya ke toraNa bA~dhe / sva-prasArita kiraNoM se ve toraNa zataguNa ho gae hoM aise pratibhAsita ho rahe the| vyaMtara devoM ne pratyeka daravAje para A~khoM kI kAjala-rekhA-sI dhue~ rUpI umi ko dhAraNa karane vAlI dhUpadAniyA~ rkhiiN| madhya gar3ha ke IzAna koNa meM gaha-dIvAloM-sI prabhu ke vizrAma ke lie eka deva chanda nirmita kiyA / vyantaroM ne jahAja ke madhya jaise kUpaka (mastUla) hoM aise samavasaraNa ke madhya meM tIna koza U~cA caitya vRkSa lgaayaa| usa caityavRkSa ke nIce sva kiraNoM se mAno vRkSa ko mUla se pallavita kara rahe hoM aisI eka ratnapIThikA nirmita kii| usa pIThikA para caitya vRkSa kI zAkhA ke anta meM sthita patroM se bAra-bAra pariSkRta Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286] ho rahA ho aisA eka ratna chanda nirmita kiyA / usake madhya pUrva dizA meM vikasita kamala - koza ke madhya kariNakA se pAda- pITha saha eka ratna siMhAsana lagAyA aura usake Upara mAno gaMgA kI pravRtti kie tIna-tIna pravAha hoM aise tIna chatra lgaae| isa prakAra jaise pUrva meM kahIM banAkara rakhA huA thA use vahIM se lAkara yahA~ sthApita kara diyA gayA ho isa bhA~ti kSaraNamAtra meM deva aura asuroM ne milakara vahA~ samavasaraNa kI racanA kara dI / ( zloka 105 - 129) jagatpati ne bhavyajanoM ke hRdaya kI taraha mokSadvAra rUpa usa samavasaraNa meM pUrvadvAra se praveza kiyaa| usa samaya zAkhA ke prAnta pallava jisake alaMkAra tulya ho gae the aise prazoka vRkSa kI unhoMne pradakSiNA dI / phira prabhu pUrva dizA meM Akara 'namastIrthAya' kahakara rAjahaMsa jaise kamala para baiThatA hai usI prakAra siMhAsana para baiThe / vyantara devatAoM ne usI samaya zeSa tIna dizAoMoM ke siMhAsana para bhagavAn kI tIna pratimAe~ racIM / phira sAdhu-sAdhvI aura vaimAnika devatAoM kI striyoM ne pUrva dvAra se praviSTa hokara bhakti sahita jinezvara aura tIrtha ko namaskAra kiyA / prathama gar3ha meM prathama dharma rUpI udyAna ke vRkSarUpa sAdhu pUrva aura dakSiNa dizA ke madhya baiThe / unake pIche kI ora vaimAnika devoM kI striyA~ khar3I rahIM aura unake pIche usI prakAra sAdhviyA~ khar3I rahIM / bhuvanapati jyotiSka praura vyantara devoM kI patniyA~ dakSiNa dvAra se praviSTa hokara pUrva vidhi anusAra pradakSiNA aura namaskAra kara naiRtya dizA kI ora baiTha gayIM aura tIna jAti ke devagaraNa pazcima dvAra se praveza kara vidhi anusAra namaskAra kara anukrama se vAyavya koNa meM baiTha ge| isa prakAra prabhu ko samavasaraNa meM virAjamAna hue jAna apane vimAna ke samUha se prakAza ko prAcchAdita kara indra zIghra hI vahA~ Ae aura unhoMne uttara dvAra se samavasaraNa meM praveza kiyA / bhaktivAn indra prabhu kI tIna pradakSiNA dekara isa prakAra stuti karane lage : I ( zloka 130 - 140 ) 'he bhagavan, jaba Apake guNoM ko saba prakAra jAnane meM uttama yogI bhI asamartha haiM taba ApakI stuti karane lAyaka guraNa kahA~ aura maiM nitya pramAdI stuti karane vAlA maiM kahA~ ? phira bhI he svAmI, yathAzakti Apake guNoM kI stavanA karU~gA ? paMgu vyakti ko kyA koI patha para calane se niSedha karatA hai ? he prabho, isa saMsAra Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 287 rUpI grISma meM tApita prANiyoM ke lie ApakI caraNa chAyA jaise chatrachAyA kA kAma karatI hai usI prakAra Apa hI merI rakSA karie / he nAtha, sUrya jaise paropakAra ke lie hI udita hai Apa bhI loka-kalyANa ke lie usI prakAra vihAra karate haiM / prApa dhanya haiM / Apa kRtArtha haiN| madhyAhna ke sUrya se jisa prakAra deha kI chAyA saMkucita hotI hai usI prakAra Apake udaya se prANiyoM ke karma cAroM prora se saMkucita ho jAte haiM / ve pazu bhI dhanya haiM jo sarvadA Apake darzana karate haiM aura ve svarga ke deva bhI pradhanya haiM jo Apake darzana nahIM pAte / he trilokanAtha, jisake hRdaya rUpI caitya meM Apa se adhideva virAjamAna haiM ve bhavya jIva utkRSToM ke madhya bhI utkRSTa haiM / Apase merI eka hI prArthanA hai ki grAmAnugrAma vicaraNa karate hue bhI prApa mere hRdaya rUpI siMhAsana kA kabhI parityAga na kareM / ' ( zloka 141 - 148 ) 1 isa prakAra svargapati indra prabhu kI stuti kara paMcAMgoM se bhUmi sparzapUrvaka prabhu ko praNAma kara pUrva aura uttara dizA ke madhya jAkara vaiTha gae / prabhu aSTApada para Ae haiM - yaha samAcAra zailarakSaka ne usI samaya jAkara cakrI ko batA diyA / kAraNa, vaha isa kArya ke lie hI vahAM niyukta thA / bhagavAn ke Agamana kA zubha samAcAra lAne vAle puruSa ko dAtA cakrI ne sAr3he bAraha karor3a svarNa mudrAe~ dIM / isa prasaMga para kucha bhI diyA jAe vaha kama hI hotA hai / taba mahArAja siMhAsana se uThe aura sAta - ATha kadama aSTApada kI ora agrasara hokara prabhu ko praNAma kiyA / punaH siMhAsana para baiThe / prabhu ko vandanA karane jAne ke lie apane sainikoM ko bulvaayaa| bharata kI AjJA se cAroM ora ke rAjA isa prakAra ayodhyA meM ekatra hone lage jaise samudra taTa para taraMgeM prA TUTatI haiM / ucca svara se hAthI vRMhatinAda karane lage aura ghor3e ho SArava / aisA lagA mAno ve apane prArohiyoM ko zIghra calane ke lie prerita kara rahe hoM / pulakita dehI rathI aura padAtika sAnanda yAtrA ke lie pravRtta hue / kAraNa, bhagavAn ke pAsa jAne kI rAjAjJA sone meM suhAge - sI ho rahI thI / jisa prakAra bAr3ha kA jala bar3I nadI meM bhI nahIM samAtA usI bhA~ti prayodhyA aura bhraSTApada ke madhya vaha senA samA nahIM rahI thI / zrAkAza meM zveta chatra aura mayUra chatra eka sAtha dRSTigata hone se gaMgA-yamunA ke saMgama dRzya ko dhAraNa kara rahA Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288] thA / azvArohiyoM ke hAthoM kI varzA se viccharita kiraNeM aisI laga rahI thIM jaise ve anya varzAe~ U~cI kara rahe haiM / hastI para baiThe vIra kujara harSa se ucca svara meM garjana kara rahe the| aisA laga rahA thA jaise hastI para anya hastI ne ArohaNa kiyA ho / samasta sainika jagatpati ko namaskAra karane ke lie bharata se bhI adhika utsuka ho rahe the| kAraNa, talavAra kI myAna talavAra se bhI tIkSNa hotI hai| unakA kolAhala dvArapAla kI taraha madhya sthita bharata ko jaise nivedana kara rahA thA, samasta ekatra ho gae haiN| (zloka 149-162) phira munizvara jaise rAga-dveSa ko jItakara mana ko pavitra karate haiM usI prakAra mahArAja ne snAna kara aMgoM ko svaccha kiyA evaM prAyazcita aura kautuka maMgala kara nija cAritra-sA ujjvalavastra dhAraNa kiyaa| mastaka sthita zveta chatra aura donoM dizAoM ke zveta cavaroM se suzobhita hokara mahArAja apane prAsAda ke bAharI alinda meM gae aura vahA~ hAthI para isa prakAra car3he jaise sUrya AkAza meM car3hatA hai| bherI, zaMkha, anika prAdi uttama vAdyoM kI dhvani kI phuhAre ke jala kI taraha AkAza meM vyApta kara, megha kI taraha hastiyoM ke madajala se dikasamUha ko prArdra kara, taraMga jisa prakAra samudra ko prAvRta karatI hai turaga se usI prakAra pRthvI ko prAvRta kara, kalpa-vRkSa se sambandhita yugaliyoM-se harSa aura zIghratAyukta mahArAja sva antaHpura aura parivAra sahita alpa samaya meM hI aSTApada jAkara upasthita ho ge| (zloka 163-169) saMyama lene ko icchuka vyakti jisa prakAra gRhastha dharma se avataraNa kara U~ce cAritra dharma para ArUr3ha hotA hai usI prakAra mahArAja bharata mahAgaja se avataraNa kara mahAgiri para car3he / uttara dizA ke dvAra se ve samavasaraNa meM praviSTa hue| vahA~ AnandarUpa aMkura utpannakArI megha kI taraha prabhu ko unhoMne dekhA / bharata prabhu ko tIna pradakSiNA dekara unake caraNoM meM namaskAra kara mastaka para aMjali rakha isa prakAra stuti karane lage : (zloka 170-172) he prabhu, mere jaise vyakti dvArA ApakI stuti karanA mAno kalaza sa samudra ko pAna karAne kI praceSTA hai| phira bhI maiM stuti karUMgA / kAraNa, ApakI bhakti ke kAraNa maiM niraMkuza ho gayA hU~ / he prabhu, dIpaka ke samparka se jaise bAtI bhI dIpakatva ko prApta hotI Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [289 hai usI prakAra Apake Azrita bhavyajana bhI Apake samAna hI ho jAte haiM / he svAmI, matavAle bane indriya rUpI hastiyoM ko nirmada karane meM auSadha rUpa aura patha-pradarzanakArI ApakA zAsana vijayI hotA hai| he tribhuvanezvara, Apa cAra ghAtI karma ko naSTa kara avaziSTa cAra karmoM kI upekSA kara rahe haiN| isase lagatA hai ki Apa meM loka-kalyANa kI bhAvanA hai| he prabhu, garur3a ke paMkhoM para Azrita puruSa jisa prakAra samudra-ullaMghana karatA hai usI prakAra Apake caraNAzrita bhavyajana isa saMsAra rUpI samudra kA laMghana karate haiN| he nAtha, ananta kalyANa rUpI vRkSa ko praphullita karane meM dohada rUpa aura vizva ko moha-nidrA se jAgRta karane meM prAtaHkAla ke sadazza Apake darzana kI (tattvajJAna kI) sarvatra jaya hotI hai| Apake caraNakamaloM ke sparza se prANiyoM ke karma nAza hote haiN| kAraNa, candra kI komala kiraNoM se bhI hAthI ke dAMta TUTa jAte haiM / meghavAri kI taraha aura candra kI candrikA kI taraha ApakI kRpA saba para eka sI rahatI (zloka 173-179) isa prakAra prabhu kI stuti evaM unheM namaskAra kara bharatapati sAmAnika devoM kI taraha indra ke pIche jAkara baiTha ge| devatAoM ke pIche samasta mahilAeM khar3I rhiiN| prabhu ke nirdoSa zAsana meM jisa prakAra caturvidha dharma rahatA hai usI prakAra samavasaraNa ke prathama gar3ha meM caturvidha saMgha baitthaa| dvitIya gar3ha meM samasta tiryaMca prANI Adi paraspara virodhI svabhAva hone para bhI mAno snehazIla sahodara hoM isa prakAra zAntipUrvaka baiThe the| tRtIya prAkAra meM Agata rAjAroM ke samasta vAhana (hAthI, ghor3A Adi) dezanA sunane ke lie ucca karNa kie khar3e the| phira tribhuvanapati ne samasta bhASA-bhASI jisase samajha sakeM aisI bhASA meM evaM megha gambhIra vANI meM dezanA denI prArambha kii| dezanA sunane ke samaya tiryaMca, manuSya, deva isa prakAra Anandita hue mAno ve atyadhika bhAra se mukti pA gae hoM / yA ve iSTa pada ko prApta ho gae hoM yA unhoMne kalyANa abhiSeka kiyA hai yA dhyAna meM lIna ho gae haiM yA unheM ahamindra pada yA parabrahma pada prApta ho gayA hai| dezanA samApta hone para mahAvrata pAlanakArI apane bhAiyoM ko dekhakara duHkhI bane bharata isa prakAra socane lage (zloka 180-189) Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290] 'hAya, yaha maiMne kyA kiyA ? maiM sadA agni kI bhA~ti atRpta manA rahA / isIlie maiMne bhAiyoM ke rAjya le lie haiM / aba yaha bhogaphaladAyI lakSmI dUsaroM ko denA mere lie usI prakAra niSphala hai jisa prakAra kisI mUrkha kA bhasma meM ghI DAlanA niSphala ho jAtA hai / kAka bhI anya kAkoM ko bulAkara annAdi bhakSaNa karatA hai; kintu maiM apane bhAiyoM ko chor3akara bhoga-upabhoga karatA hU~ / ataH maiM to kAka se bhI hIna hU~ / mAsa kSapaNaka jisa prakAra kisI dina bhikSA grahaNa karatA hai usI prakAra yadi maiM apanI bhoga-sampatti apane bhAiyoM ko dU~ to kyA ve mere puNya ke lie use grahaNa kareMge ?' aisA vicAra kara prabhu ke caraNoM meM baiThakara bharata ne karabaddha hokara bhAiyoM ko bhoga-upabhoga karane kA zrAmantraNa diyA / ( zloka 190 - 194 ) usa samaya prabhu bole- 'he sarala hRdayI rAjA, tumhAre ye bhAI mahAsattva haiM / unhoMne mahAvratoM ko pAlane kI pratijJA kI hai / isalie saMsAra kI prasAratA jJAta kara tyAga kie hue bhoga ko vamana kie hue anna kI taraha ye grahaNa nahIM kreNge|' isa prakAra bhoga sambandhI AmantraNa kA jaba prabhu ne niSedha kiyA taba pazcAttApa se bhare cakrI ne socA, mere ye bhAI bhoga-upabhoga nahIM kareMge / phira bhI prANa dhAraNa ke lie AhAra avazya grahaNa kareMge / aisA socakara unhoMne pA~ca sau bar3e-bar3e zakaTa bharakara prahAra ma~gavAyA aura apane joM ko pUrva kI bhA~ti prahAra grahaNa karane kA zrAmantraNa diyA / (zloka 195-199) taba prabhu bole, 'he bharatapati, muniyoM ke lie prastuta yaha AhAra muniyoM ke grahaNa karane yogya nahIM hai / ' prabhu se yaha sunakara aise bhojana ke lie muniyoM ko grAmantraNa diyA jo na muniyoM ke lie taiyAra thA na taiyAra karavAyA gayA thA / kAraNa, saralatA meM saba kucha zobhA detA hai / ' he rAjendra, muniyoM ke lie rAja piNDa grAhya nahIM hotA / ' aisA kahakara dharmacakrI prabhu ne cakravartI ko puna: nivArita kara diyA / prabhu ne saba prakAra se merA niSedha kara diyA yaha socakara candra jisa prakAra rAhu dvArA duHkhI hotA hai usI prakAra mahArAja pazcAttApa se duHkhI hue / bharata ko isa bhAMti duHkhI dekha kara indra ne prabhu se jijJAsA kI - 'he svAmI, pravagraha kitane prakAra ke haiM ?" ( zloka 200 - 204 ) Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [261 prabhu ne kahA-'indra sambandhI, cakrI sambandhI, rAjA sambandhI, gRhastha sambandhI aura sAdhu sambandhI pA~ca prakAra ke hote haiN| ye avagraha uttarottara pUrva ke bAdhaka haiN| inameM pUrvokta aura parokta vidhi se pUrvokta vidhi balavAn hai|' indra bole-'he deva, jo muni mere avagraha meM vihAra karate haiM unheM maiMne mere avagraha kI AjJA dii|' aisA kahakara indra prabhu ke caraNa-kamaloM meM praNAma kara khar3e rahe / yaha sunakara rAjA bharata punaH socane lage- 'yadyapi ina muniyoM ne mere anna kA aAdara nahIM kiyA phira bhI avagraha ke anugraha kI aAjJA se to maiM dhanya ho sakatA huuN|' aisA vicAra kara zreSTha hRdaya sampanna cakrI ne bhI indra kI taraha prabhu ke caraNoM ke nikaTa jAkara abhigraha kI AjJA dii| phira unhoMne sahadharmI indra se pUchA-'yahAM lAe anna kA aba mujhe kyA karanA cAhie ?' indra ne kahA- 'yaha aAhAra vizeSa guNa sampanna vyakti ko dAna kro|' bharata ne socA-'sAdhunoM se adhika guNavAn puruSa aura kauna ho sakatA hai ? hA~, aba samajha gayA-nirapekSa (vairAgyayukta zrAvaka aisA hI guragavAn hotA hai / ataH yaha unheM denA hI upayukta hai|' (zloka 205-213) aisA nizcaya karane ke pazcAt bharata ne svargapati indra ke prakAzamAna manohara prAkRti sampanna rUpa ko dekhakara vismaya se pUchA - 'he devapati, Apa svarga meM bhI isI rUpa meM rahate haiM yA anya kisI rUpa meM ? kAraNa, deva to kAmarUpI hote haiN|' (zloka 214-215) indra bole-'rAjan, svarga meM merA aisA rUpa nahIM hotA / vahA~ jaisA rUpa hotA hai use manuSya dekha bhI nahIM skte|' bharata bole-'Apake usa rUpa ko dekhane kI merI prabala icchA hai| ataH he svargapati, candra jaise cakravAka ko prasanna karatA hai usI prakAra Apa bhI apanI sva-prAkRti dikhAkara mere netroM ko prasanna kreN|' ___ indra bole- he rAjA, tuma uttama puruSa ho / tumhArI prArthanA vyartha honA ucita nahIM hai| isalie maiM tumheM apanA eka aGga dikhaauuNgaa|' taba indra ne ucita alaGkAroM se suzobhita aura jagat Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292] rUpI mandira ke eka pradIpa tulya apanI eka aMguli bharata ko dikhaaii| ujjvala aura kAntimAna usa aMguli ko dekhakara jisa prakAra canda ko dekhakara samuda ullasita ho jAtA hai usI prakAra medinIpati bharata ullasita ho ge| isa prakAra bharata rAjA kA mAna rakhakara bhagavAn ko praNAma kara sandhyA ke megha kI taraha inda antanihita ho ge| (zloka 216-222) cakravartI bhI svAmI ko namaskAra kara karaNIya kArya ke viSaya meM socate hue inda kI bhAMti apanI ayodhyA ko lauTa ge| rAta meM unhoMne inda kI aMguli sthApita kara vahA~ aSTAhnikA maho. tsava kiyA / kahA bhI gayA hai-sajjana kA kartavya bhakti aura sneha meM nihita hotA hai| tabhI se logoM ne inda stambha kA ropaNa kara sarvatra indotsava manAnA prArambha kara diyA jo ki Aja bhI pracalita hai| __ (zloka 223-225) sUrya jaise eka sthAna se anya sthAna ko jAtA hai usI prakAra bhavya jIvoM ko prabodha dene ke lie bhagavAn RSabha svAmI aSTApada parvata se anyatra vihAra kara ge| (zloka 226) udhara ayodhyA meM bharata ne samasta zrAvakoM ko bulAkara kahA -Apa loga khAne ke lie kRpAkara sarvadA mere pAsa Aie / kRSi Adi kArya kA parityAga kara nirantara svAdhyAya meM lIna rahakara apUrva jJAna grahaNa karane meM tatpara rahie / khAne ke pazcAt Apa loga nitya mere pAsa Aie aura mujhe aisA kahie : 'zrApa parAjita hue haiM, bhaya vaddhita ho rahA hai ataH mA hana, mA hana-mAre nahIM, mAreM nahIM arthAt prAtmaguNa vinAza na kreN| (zloka 227-229) cakrI kI yaha bAta svIkAra kara ve sadaiva cakrI ke ghara Ane lage aura pratidina khAne ke pazcAt uparyukta vAkya tatparatApUrvaka svAdhyAya kI taraha bolane lage / devatAoM kI taraha kAma-krIr3A meM rata pramAdI cakravartI usa zabda ko sunakara isa prakAra vicAra karate'are, maiM kisake dvArA parAjita huA hU~ ? hA~-samajha gayA, maiM kaSAyoM ke dvArA parAjita huyA hai| merA bhaya ddhita ho rahA haiM isIlie vivekojana mujhe nitya smaraNa karavAte haiM, aAtmA kA hanana mata kro| phira bhI maiM kitanA pramAdI aura viSayalolupa huuN| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [293 dharma ke prati maiM kitanA udAsIna hU~ / isa saMsAra se mujhe kitanA moha hai| mahApuruSoM jaisA merA prAcAra bhI kahA~ hai ?' aisA vicAra karane para una pramAdI rAjA kA hRdaya gaMgA ke pravAha kI taraha svalpa samaya ke lie dharma-dhyAna meM praveza karatA; kintu punaH zabdAdi indriyoM ke viSaya meM prAsakta ho jAtA / kAraNa, karmoM kA bhoga-phala miTAne meM koI samartha nahIM hai| (zloka 230-36) __eka dina rasoiyoM ke pramukha ne Akara nivedana kiyAmahArAja, Ajakala bhojana karane vAloM kI saMkhyA khUba bar3ha gayI hai ata: yaha jAnanA kaThina ho gayA hai ki kauna zrAvaka hai, kauna nahIM hai / yaha sunakara bharata bole-tuma bhI zrAvaka ho isalie Aja se tuma parIkSA kara bhojana denaa| isa para pramukha rasoiyA bhojana ke lie Ane vAloM se pUchatA-Apa kauna haiM ? kitane vratoM kA pAlana karate haiM ? jo bolate maiM zrAvaka hU~ aura pA~ca aNuvrata evaM sAta zikSAvratoM kA pAlana karatA hU~ use vaha bharata rAjA ke pAsa le jAtA / mahArAja bharata jJAna, darzana, cAritra ke cihna rUpa tIna rekhA kAMkiNI ratna se eka vaikakSa rUpa meM (yajJopavIta kI taraha) unakI zuddhi ke nidarzana svarUpa unake vakSa meM aMkita kara dete / usa cihna se ve bhojana pAte aura ucca svara se 'jito bhavAn' Adi vAkya bolate / isase ve mahAn nAma se prasiddha hue| ve apane putroM ko sAdhunoM ko dene lge| unameM bahuta se virakta hokara svecchA se vrata grahaNa karane lage / aura jo pariSaha sahana karane meM asamartha ho gae ve zrAvaka hone lge| kAMkiNI ratna se cihnita unheM nirantara bhojana prApta hone lgaa| rAjA unheM bhojana karAte ataH anya loga bhI inheM bhojana karAne lge| kAraNa, pUjya-puruSa jisakI pUjA karate haiM usako kauna nahIM pUjatA hai| unake svAdhyAya ke lie cako ne arhatoM kI stuti, muni tathA zrAvakoM kI samAcArI se pavitra aise cAra vedoM kI racanA kii| kramazaH ve loga mAhanA kI jagaha brAhmanA nAma se prasiddha ho gae aura kAMkiNI ratna se jo rekhA banAyI gayI thI vaha yajJopavita rUpa se jAnI jAne lgii| bharata rAjA ke sthAna para jaba unake putra sUryayazA siMhAsanArUr3ha hue taba unake pAsa kAMkiNI ratna nahIM rahA / ataH unhoMne suvarNa yajJopavIta taiyAra karavAkara denA prArambha kara diyaa| sUryayazA ke pazcAt mahAyazA Adi rAjA hue| unhoMne Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294] cA~dI ke yajJopavIta taiyAra karavAe / anta meM kacce sUta se yajJopavIta banane lage / ( zloka 237-25) bharata, sUryayazA, mahAyazA, pratibala, balabhadra, balavIrya, kIttivIrya, jalavIrya aura daNDavIrya ina grATha puruSoM taka yahI prAcAra rhaa| unhoMne isa bharatArddha rAjya kA upabhoga kiyA aura indra dvArA pradatta rAjamukuTa dhAraNa kiyaa| bAda meM anya rAjA; hue kintu mukuTa mahAprANa ( khUba vajanI ) hone ke kAraNa ve loga use dhAraNa nahIM kara sake / kAraNa hAthI kA bhAra hAthI hI vahana kara sakatA hai anya koI nahIM / nauveM aura dasaveM tIrthaMkaroM ke madhya sAdhuyoM kA viccheda huA aura isI prakAra unake bAda sAta tIrthakaroM ke pazcAt zAsana viccheda huA / usa samaya arhatoM kI stuti aura yati tathA zrAvakoM ke dharmamaya ve veda badala gae jinakI racanA bharata ne ko thI / taduparAnta sulabhA aura yAjJavalkya yAdi dvArA granArya veda racita hue / (zloka 251-256) cakradhArI bharata zrAvakoM ko dAna dete aura zeSa samaya kAmakIr3A meM vyatIta karate / eka bAra candra jaise grAkAza ko pavitra karatA hai usI prakAra sva-caraNa raja se pRthvo ko pavitra karate hue bhagavAna AdIzvara aSTApada parvata para Ae / devatAyoM ne tatkSaNa vahA~ samavasaraNa kI racanA kii| phira bhagavAna ne vahA~ dezanA prAraMbha kii| adhikAriyoM ne pavana vega se grAkara mahArAja bharata ko prabhuzrAgamana kA saMvAda diyA / bharata ne pUrva kI bhA~ti use puraskAra diyA / kahA bhI gayA hai pratidina dete rahane para bhI kalpavRkSa kSINa nahIM hotA / bharata aSTApada parvata para Ae aura prabhu ko pradakSiNA dekara namaskAra kara stuti karane lage : ( zloka 257-262 ) ' he jagatpati, maiM jJa hU~ phira bhI Apake prabhAva se ApakI stuti karatA hUM / kAraNa candradarzana karane vAle kI manda dRSTi bhI sAmarthyavAna hotI hai / he svAmI ! moharUpa andhakAra meM nimagna jagat ko prAloka pradAna karane vAlI pradIpa kI taraha evaM AkAza kI taraha ananta prApakA kevala jJAnadarzana sarvadA vijayI hai / he nAtha, pramAda rUpI nidrA meM nimagna mere jaise puruSoM ke lie Apa sUrya kI taraha bAra-bAra gamanAgamana karate haiM / jisa prakAra samaya prApta hone para patthara kI taraha jamA huA ghI gala jAtA hai usI prakAra Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [295 lAkha janmoM meM upArjita karma bhI prApake darzanoM se vinaSTa ho jAte haiM / he prabhu, ekAnta sukhama kAla se sukhama- duHkhama kAla acchA hai kyoMki usa samaya kalpavRkSa se bhI adhika phala pradAna karane vAle zrApa utpanna hue haiM / he savaM bhuvanoM ke svAmI, jisa prakAra rAjA grAma aura nagara meM apane rAjya ko bhUSita karate haiM usI prakAra Apa bhI isa bhuvana (bharatavarSa) ko bhUSita karate haiM / jo upakAra pitA-mAtA guru aura svAmI saba milakara bhI nahIM kara sakate aisA upakAra Apa eka hokara bhI aneka kI taraha karate haiM / candra se jaise rAtri zobhita hotI hai, haMsa se sarovara, tilaka se mukha, usI prakAra prApa se bhuvana zobhA pAtA hai / ( zloka 263 - 270 ) isa prakAra yathAvidhi bhagavAna kA stava kara vinayI rAjA bharata ne svayogya sthAna grahaNa kiyA / phira bhagavAn ne eka yojana paryanta sunI jA sake aura saba bhASA meM samajhI jA sake aisI vizva kalyANakArI dezanA dI / dezanA kI samApti para bharata ne prabhu ko namaskAra kara romAMcita bane karabaddha hokara nivedana kiyA- ' isa bharata kSetra meM Apase vizva hitakArI aura kitane dharma cakrI hoMge ? kitane cakravartI hoMge ? he prabho, unake gotra, mAtA-pitA kA nAma, Ayu, paraspara kAla vyavadhAna, dIkSA paryAya aura batAie / ' varNa, zarIra kA mAna, gati - ye saba Apa ( zloka 271-275) bhagavAn bole, he cakrI, isa bharata khaNDa meM mere pazcAt teIsa tIrthaMkara hoMge aura tumhAre bAda gyAraha cakravartI hoMge / unnIsa, bIsa ra bAIsa saMkhyaka tIrthaMkara gautama gotrIya aura avazeSa kAzyapa gotrIya hoMge / ve sabhI mokSa jAe~ge / 2 prayodhyA meM jitazatru rAjA aura vijayA rAnI ke putra prajita dvitIya tIrthaMkara hoNge| unakA zrAyuSya bahattara lAkha pUrva kA hogA / kAnti suvarNa-sI, zarIra sAr3he cAra sau dhanuSa U~cA aura dIkSA paryAya eka pUrvAGga (caurAsI lAkha varSa) kama eka lAkha pUrva hogA / mere aura ajitanAtha meM nirvANakAla ke pacAsa lAkha koTi sAgaropama kA vyavadhAna hogA / 3 jitArI rAjA aura senA rAnI ke putra sambhava tRtIya tIrthaMkara hoNge| unakI kAnti suvarNa-sI, prAyu sATha lAkha pUrva kI, zarIra Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296] cArasau dhanuSa U~cA aura dIkSA paryAya cAra pUrvAMga (tIna sau chattIsa varSa) kama eka lAkha pUrva hogA / ajitanAtha aura unake nirvANa ke madhya tIsa lAkha karor3a sAgaropama kA vyavadhAna rahegA / 4 ' vinItApurI (ayodhyA) meM saMvara rAjA aura siddhArtha rAnI ke putra abhinandana caturtha tIrthaMkara hoMge / unakI Ayu pacAsa lAkha pUrva, deha svarNa varNa evaM sAr3he tIna sau dhanuSa U~ce aura dIkSA paryAya ATha pUrvAGga (6 karor3a 12 lAkha varSa) kama eka lAkha pUrva hogA / sambhavanAtha aura abhinandananAtha ke nirvAraNa ke madhya dasa lAkha koTi sAgaropama kA vyavadhAna hogA / 5 ayodhyA meM megha rAjA aura maMgalA rAnI ke putra sumati paMcama tIrthaMkara hoMge / unakI kAnti suvarNa-sI, grAyuSya cAlIsa lAkha pUrva, zarIra tIna sau dhanuSa dIrgha, dIkSA paryAya dvAdaza pUrvAGga ( dasa koTi ATha lAkha varSa) kama eka lAkha pUrva hogA / abhinandananAtha aura sumatinAtha ke nirvANakAla ke madhya nau lAkha koTi sAgaropama kA vyavadhAna hogA / 6 kauzAmbI ke rAjA dhara aura susImAdevI ke putra padmaprabha nAmaka chaThe tIrthaMkara hoNge| unakI kAnti lAla, Ayu tIsa lAkha pUrva kI, zarIra DhAI sau dhanuSa aura dIkSA paryAya solaha pUrvAGga ( teraha koTi cavAlisa lAkha varSa) kama eka lAkha pUrva hogA / sumatinAtha aura padmaprabha ke nirvANakAla kA vyavadhAna nabbe hajAra koTi sAgaropama hogA / 7 vArANasI ke pratiSTha rAjA aura pRthvI rAnI ke putra supArzva nAmaka saptama tIrthaMkara hoMge / unakI kAnti svarNa-sI, prAyu bIsa lAkha pUrva, zarIra do sau dhanuSa aura dIkSA paryAya bIsa pUrvAGga ( solaha karor3a assI lAkha varSa) kama eka lAkha pUrva hogA / padmaprabha aura supArzvanAtha ke nirvAraNakAla kA vyavadhAna nau hajAra karoDa sAgaropama hogA / = candrAnana nagara meM mahAsena rAjA aura lakSmaNAdevI ke putra candra prabha nAmaka aSTama tIrthaMkara hoMge / unakA varNa zveta, Ayu dasa lAkha pUrva, zarIra Der3ha sau dhanuSa aura dIkSA paryAya caubIsa pUrvAGga (dokaror3a solaha lAkha varSa ) kama eka lAkha pUrva hogaa| supArzvanAtha Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [297 aura candrabha ke nirvAraNakAla kA vyavadhAna nau sau karor3a sAgaroma hogA / 9 kAkandI nagara meM sugrIva rAjA aura rAmAdevI ke putra suvidhi nAmaka navama tIrthaMkara hoMge / unakA varNa zveta, prAyu do lAkha pUrva, zarIra eka sau dhanuSa aura dIkSA paryAya aThThAisa pUrvAGga (taitIsa koTi bAvana lAkha varSa) kama eka lAkha varSa pUrva hogA / candraprabha aura suvidhinAtha ke nirvANakAla kA vyavadhAna nabbe koTi sAgaropama hogA / 10 bhaddilapura meM dRr3haratha rAjA aura nandAdevI ke putra zItala nAmaka dasaveM tIrthaMkara hoMge / unakA varNa suvarNa-sA, zarIra nabbe dhanuSa, Ayu eka lAkha pUrva aura dIkSA paryAya paccIsa hajAra pUrva hogA / suvidhinAtha aura zItalanAtha ke nirvANa kA vyavadhAna nau karor3a sAgaropama hogA / 11 viSNupurI ke rAjA viSNu aura viSNudevI nAmaka rAnI ke zreyAMsa nAmaka putra gyArahaveM tIrthakara hoMge / unakA varNa suvarNa-sA, zarIra assI dhanuSa, Ayu caurAsI lAkha varSa, dIkSA paryAya ikkIsa lAkha varSa hogA / zItalanAtha aura zreyAMsanAtha ke nirvAraNakAla kA vyavadhAna chattIsa hajAra chiyAsaTha lAkha eka sau sAgaropama kama eka koTi sAgaropama hogA / 12 campApurI ke vasupUjya rAjA aura jayadevI rAnI ke putra vAsupUjya nAmaka bArahaveM tIrthaMkara hoMge / unakA varNa lAla, Ayu bahattara lAkha varSa, zarIra sattara dhanuSa aura dIkSA paryAya cauvana lAkha varSa kA hogA | zreyAMsanAtha aura vAsupUjya ke nirvANakAla kA vyavadhAna cauvana sAgaropama hogA / 13 kapila nAmaka nagara meM kRtavarmA rAjA zraura zyAmAdevI rAnI ke vimala nAmaka putra terahaveM tIrthaMkara hoMge / unakI Ayu sATha lAkha varSa, varNa suvarNa-sA, zarIra sATha dhanuSa aura dIkSA paryAya pandraha lAkha varSa hogA / vAsupUjya aura vimalanAtha ke nirvAraNakAla kA vyavadhAna tIsa sAgaropama hogA / 14 ayodhyA ke siMhasena rAjA aura suyazAdevI ke ananta nAmaka putra caudahaveM tIrthaMkara hoMge / unakA varNa suvarNa kI bhA~ti, Ayu tIsa lAkha varSa, zarIra pacAsa dhanuSa aura dIkSA paryAya sAr3he sAta Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298]] lAkha varSa hogaa| vimalanAtha aura anantanAtha ke nirvANakAla kA vyavadhAna nau sAgaropama hogaa| 15 ratnapUra ke bhAna rAjA aura suvratAdevI ke dharma nAmaka putra pandrahaveM tIrthaMkara hoNge| unakA varNa suvarNa-sA, Ayu dasa lAkha varSa, zarIra paiMtAlIsa dhanuSa aura dIkSA paryAya DhAI lAkha varSa hogaa| anantanAtha aura dharmanAtha ke nirvANakAla kA vyavadhAna cAra sAgaropama hogaa| 16 gajapura nagara ke vizvasena rAjA aura acirAdevI ke zAnti nAmaka putra solahaveM tIrthaMkara hoNge| unakA varNa suvarNa-sA, Ayu pATha lAkha varSa, zarIra cAlIsa dhanuSa aura dIkSA paryAya paccIsa hajAra varSa kA hogA / dharmanAtha aura zAntinAtha ke nirvANakAla kA vyavadhAna tIna-caturtha palyopama kama tIna sAgaropama hogaa| 17 gajapura ke sUra rAjA aura zrIdevI ke kunthu nAmaka putra satrahaveM tIrthakara hoNge| unakA varNa suvarNa-sA, deha paiMtIsa dhanuSa, prAyu paMcAnave hajAra varSa aura dIkSA paryAya teIsa hajAra sAr3he sAta sau varSa hogaa| zAntinAtha aura kunthanAtha ke nirvANakAla kA vyavadhAna addha palyopama hogaa| 18 uparyukta gajapura meM sudarzana rAjA aura devI rAnI ke ara nAmaka putra aThArahaveM tIrthaMkara hoNge| unakA varNa suvarNa-sA, prAyU caurAsI hajAra varSa, zarIra tIsa dhanuSa aura dIkSA paryAya ikkIsa hajAra varSa kA hogaa| kunthunAtha aura aranAtha ke nirvANakAla kA vyavadhAna eka hajAra koTi varSa kama palyopama kA eka caturthAMza hogaa| 16 mithilA nagarI ke kumbha rAjA aura prabhAvatI rAnI kI malli nAmaka kanyA unnIsavIM tIrthakara hoNgii| usakA varNa nIla, Ayu paMcAnave hajAra varSa, zarIra paccIsa dhanuSa aura dIkSA paryAya bIsa hajAra nau sau varSa kA hogaa| aranAtha aura mallinAtha ke nirvANakAla kA vyavadhAna eka hajAra koTi varSa hogaa| 20 rAjagaha nagara ke sumitra rAjA aura padmAdevI ke sUtrata nAmaka putra bIsaveM tIrthakara hoNge| unakA varNa kRSNa, prAyu tIsa hajAra varSa, zarIra bIsa dhanuSa aura dIkSA payayi sAr3he sAta hajAra varSa Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [299 kA hogA / mallinAtha aura suvratanAtha ke nirvANakAla kA vyavadhAna caupana lAkha varSa hogA / 21 mithilA nagarI ke vijaya rAjA aura vaprAdevI rAnI ke nami nAmaka putra ikkIsaveM tIrthaMkara hoMge / unakA varNa suvarNa-sA, Ayu dasa hajAra varSa, kAyA pandraha dhanuSa aura vrata paryAya DhAI hajAra varSa hogaa| muni suvrata svAmI aura naminAtha ke nirvAraNakAla kA vyavadhAna chaha lAkha varSa kA hogA / 22 zauryapura ke samudra vijaya rAjA aura zivAdevI rAnI ke putra nemi bAisaveM tIrthaMkara hoMge / unakA varNa zyAma, Ayu eka hajAra varSa, zarIra dasa dhanuSa aura dIkSA paryAya sAta sau varSa hogA / naminAtha aura neminAtha ke nirvANakAla kA vyavadhAna pA~ca lAkha varSa hogA / 23 vArANasI nagarI ke grazvasena rAjA aura vAmAdevI rAnI ke pArzvanAtha nAmaka putra teisaveM tIrthaMkara hoMge / unakA varNa nIla, Ayu eka sau varSa, zarIra no hAtha, dIkSA paryAya sattara varSa kA hogA / neminAtha aura pArzvanAtha ke nirvANakAla kA vyavadhAna tirAsI hajAra sAr3he sAta sau varSa hogA / 24 kSatriya kuNDagrAma meM siddhArtha rAjA aura trizalA rAnI ke putra varddhamAna caubIsaveM tIrthaMkara hoNge| unakA varNa suvarNa-sA zrAyu bahattara varSa, zarIra sAta hAtha aura dIkSA paryAya bayAlIsa varSa hogA / pArzvanAtha aura mahAvIra svAmI ke nirvANakAla kA vyavadhAna praDhAI sau varSa hogA / ( zloka 276-325) cakravartI sabhI kAzyapa gotra ke hoMge / unakA varNa suvarNa-sA hogA / unameM pATha mokSa jAe~ge, do svarga jAe~ge, do naraka jAe~ge / 1 tuma prathama cakravartI mere samaya meM hue ho / 2 ayodhyA nagara meM ajitanAtha tIrthaMkara ke samaya sagara nAmaka dvitIya cakravartI hoMge / ye sumitra rAjA aura yazomatI rAnI ke putra hoMge / unakA zarIra sAr3he cAra sau dhanuSa aura prAyu bahattara lAkha pUrva kI hogI / 3 zrAvastI nagara meM samudra vijaya rAjA aura bhadrA rAnI ke madhavA nAmaka putra tRtIya cakravartI hoNge| unakA zarIra sAr3he cAlIsa Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ] pA~ca lAkha varSa kI hogI / dhanuSa aura Ayu 4 hastinApura ke azvasena rAjA aura sahadevI rAnI ke sanatkumAra nAmaka putra caturtha cakravartI hoMge / unakA zarIra sAr3he unacAlIsa dhanuSa aura prAyu tIna lAkha varSa hogI / ye donoM cakravartI dharmanAtha aura zAntinAtha ke kAla vyavadhAna meM hoMge aura tRtIya devaloka maiM gamana kareMge / 5-6-7 zAntinAtha, kunthunAtha aura arahanAtha ye tIna tIrthaMkara cakravartI bhI hoMge / = inake bAda hastinApura meM kRtavIrya rAjA aura tArA rAnI ke putra subhoga nAmaka aSTama cakravartI hoMge / unakA prAyuSya sATha hajAra varSa aura zarIra aTThAisa dhanuSa kA hogA / ve praranAtha aura mallinAtha ke samaya hoMge aura sAtaveM naraka meM jAe~ge / 9 vArANasI meM padmottara rAjA aura jvAlA rAnI ke padma nAmaka putra navama cakravartI hoNge| unakI Ayu bIsa hajAra varSa aura zarIra bIsa dhanuSa hogA / 10 kAmpilya nagara meM mahAhari rAjA aura merAdevI ke putra hariSeNa nAmaka dasaveM cakravartI hoMge / unakI zrAyu dasa hajAra varSa aura zarIra pandraha dhanuSa hogA / ye donoM cakravartI muni suvrata svAmI aura naminAtha arhata ke samaya hoMge / 11 rAjagRha nagara meM vijaya rAjA aura vaprAdevI ke jaya nAmaka putra gyArahaveM cakravartI hoNge| unakI zrAyu tIna hajAra varSa aura zarIra bAraha dhanuSa kA hogaa| ve naminAtha aura neminAtha ke kAla vyavadhAna meM hoMge / ye tInoM cakravartI mokSa jAe~ge / 12 kAmpilya nagara meM brahma rAjA aura culanI rAnI ke brahmadatta nAmaka putra bArahaveM cakravartI hoMge / unakI Ayu sAta sau varSa aura zarIra sAta dhanuSa kA hogA / ve neminAtha aura pArzvanAtha ke kAla vyavadhAna meM hoMge aura raudra dhyAna meM mRtyu varaNa kara sAtaveM naraka meM jAe~ge / ( zloka 326-337) isa prakAra tIrthaMkara aura cakravartiyoM ke viSaya meM batAkara Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [301 prabhu bharata dvArA jijJAsA nahIM karane para bhI bole - 'cakravartI se arddha parAkramazAlI aura tIna khaNDa pRthvI kA upabhoga karane vAle nau vAsudeva kAzyapagotrIya aura avazeSa ATha gautamagotrIya hoNge| inake sautele bhAI bhI nau hoNge| unakA varNa zveta hogaa| unheM baladeva kahA jaaegaa| (zloka 338-339) 1 potanapura nagara ke prajApati rAjA aura mRgAvatI rAnI ke tripRSTha nAmaka putra prathama vAsudeva hoNge| unakA zarIra assI dhanuSa parimAraNa hogaa| jaba zreyAMsa jinavara pRthvI para vicaraNa kareMge usa samaya ve caurAprI lAkha varSa kI paramAyu pUrNa kara sAtaveM naraka meM jaaeNge| 2 dvArikA nagarI meM brahma rAjA aura padmAvatI rAnI ke dvipRSTha nAmaka putra dvitIya vAsudeva hoNge| unakA zarIra sattara dhanuSa parimAraNa aura AyuSya bahattara lAkha varSa kA hogaa| ve vAsupUjya jinezvara ke pravrajana ke samaya hoMge aura anta meM chaThe naraka meM jaaeNge| 3 dvArikA meM bhadra rAjA aura pRthvIdevI ke putra svayaMbhU nAmaka tRtIya vAsudeva hoNge| unakA AyuSya sATha lAkha varSa kA aura zarIra sATha dhanuSa parimAraNa hogaa| ve vimalabhadra ko vandana karane vAle arthAt vimalanAtha svAmI ke samaya hoNge| prAyuSya pUrNa kara ve chaThe naraka meM jaaeNge| 4 dvArikA meM hI soma rAjA aura sItAdevI ke puruSottama nAmaka putra caturtha vAsudeva hoNge| unakA zarIra pacAsa dhanuSa aura umra tIsa lAkha varSa kI hogI / ve anantanAtha tIrthaMkara ke samaya hoMge aura mRtyu ke pazcAt chaThe naraka meM jaaeNge| 5 azvapura nagara ke zivarAja rAjA aura amRtAdevI rAnI ke putra puruSasiMha pA~caveM vAsudeva hoMge / unakA zarIra cAlIsa dhanuSa kA aura prAyu dasa lAkha varSa kI hogii| ve dharmanAtha jinezvara ke samaya hoMge aura chaThe naraka meM jaaeNge| 6 cakrapurI nagara meM mahAvIra rAjA aura lakSmIvatI rAnI ke puruSa pa NDarIka nAmaka patra chaThe vAsudeva hoNge| unakA zarIra untIsa dhanuSa, Ayu paiMsaTha hajAra varSa hogii| ve aranAtha aura mallinAtha Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302] ke kAla vyavadhAna meM hoMge aura prAyu pUrNa kara chaThe naraka meM jaaeNge| kAzInagara meM agnisiMha rAjA aura zeSavatI rAnI ke datta nAmaka patra sAtaveM vAsudeva hoNge| unakA zarIra chabbIsa dhanuSa aura AyuSya chappana hajAra varSa kA hogaa| ve bhI aranAtha aura mallinAtha svAmI ke madhyavartI samaya meM hoMge aura Aya parNa kara pA~caveM naraka meM jaaeNge| ayodhyA meM dazaratha rAjA aura sumitrA rAnI ke nArAyaNa nAma se prasiddha lakSmaNa nAmaka patra pAThaveM vAsudeva hoNge| unakA zarIra solaha dhanuSa aura Ayu bAraha hajAra varSa kI hogii| ve muni suvrata aura naminAtha ke madhyavartI samaya meM hoMge aura aAyuSya pUrNa kara caturtha naraka meM jaaeNge| 9 mathurA nagarI meM vasudeva aura devakI rAnI ke putra kRSNa navama vAsudeva hoNge| unakA zarIra dasa dhanuSa kA aura Ayu eka hajAra varSa kI hogii| ve neminAtha ke samaya hoMge aura AyuSya pUrNa kara tRtIya naraka meM jaaeNge| (zloka 340-357) 1 bhadrA nAmaka mAtA ke acala nAmaka patra prathama baladeva hoNge| unakI Ayu piccAsI lAkha varSa kI hogii| 2 subhadrA mAtA ke vijaya nAmaka putra dvitIya baladeva hoMge / unakI ____Ayu pacahattara lAkha varSa kI hogii| 3 suprabhA mAtA ke bhadra nAmaka putra tRtIya baladeva hoNge| unako aAyu paiMsaTha lAkha varSa kI hogii| 4 sudarzana mAtA ke suprabha nAmaka patra caturtha baladeva hoNge| unakI Ayu pacapana lAkha varSa kI hogii| 5 vijayA mAtA ke sUdarzana nAmaka patra pA~caveM baladeva hoNge| unakI Ayu sattaraha lAkha varSa kI hogii| 1 baladeva ke pitA kA nAma, zarIra kA parimAraNa, janma sthAna isalie nahIM diyA gayA ki ye saba vAsudeva ke samAna hI hote haiM / pratyeka baladeva kramazaH vAsudevoM ke samaya meM hI hote haiM / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [303 6 vaijayantI mAtA ke prAnanda nAmaka putra chaThe baladeva hoMge / unakI Ayu piccAsI hajAra varSa hogii| 7 jayantI mAtA ke nandana nAmaka putra sAtaveM hoNge| inakA prAyuSya pacAsa hajAra varSa kA hogaa| 8 aparAjitA mAtA ke padma nAmaka putra pAThaveM baladeva hoNge| unakA prAyuSya pandraha hajAra varSa kA hogA / 9 rohiNI mAtA ke rAma nAmaka putra navama baladeva hoNge| unakA Ayu bAraha sau varSa kA hogaa| (zloka 358-366) ___ inameM pATha baladeva mokSa jAeMge aura navameM baladeva paMcama svarga meM jaaeNge| vahA~ se cyava kara AgAmI utsapiNI meM isI bharata kSetra meM utpanna hokara kRSNa nAmaka tIrthaMkara ke tIrtha meM siddha hoNge| ___ 'azvagrIva, tAraka, meraka, madha, niSkumbha, bali, prahlAda, rAvaNa aura magadhezvara ye nau prati vAsudeva hoNge| ve cakra prahArakArI arthAt cakrarUpa astradhArI hoNge| vAsudeva unhIM ke cakra se unheM maareNge|' (zloka 367-369) isa prakAra prabhu kI vANI sunakara evaM bhavya jIvoM se bharI sabhA kI ora dekhakara bharatapati ne unase jijJAsA kI, 'he jagatpati, mAno tInoM loka hI ekatra ho gaye hoM aisI isa nara, tiryaMca aura devamaya sabhA meM kyA koI aisI prAtmA bhI hai jo ApakI hI taraha tIrtha sthApita kara isa jagata ko pavitra kareMge ? (zloka 370-372) prabhu ne kahA-'tumhArA yaha marIci nAmaka patra jo prathama tridaNDI huyA hai Atta aura raudra dhyAna se rahita, samyaktva se suzobhita hokara caturvidha dharma dhyAna kara ekAnta se dhyAna karatA hai aura isakI AtmA kardama se rezamI vastra kI bhA~ti aura niHzvAsa se darpaNa kI taraha abhI karma dvArA malIna hai| svaccha hone vAle vastra kI taraha evaM agni-tApa se tapta-uttama svarNa kI taraha zukla dhyAna rUpI agni ke saMyoga se kramazaH vaha zuddha ho jaaegaa| pahale yaha isa bharata kSetra ke potanapa ra nAmaka nagara meM tripRSTha nAma kA prathama vasudeva hogaa| bAda meM anukrama se yahA~ videha meM dhanaMjaya aura dhAriNI kA patra hokara priyamitra nAmaka cakravartI hogA / tatpazcAt Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304] dIrghakAla taka saMsAra bhramaNa kara isI bharata kSetra meM mahAvIra nAmaka caubIsavA~ tIrthakara hogaa|' (zloka 373-379) yaha sunakara prabhu kI AjJA le bharatapati bhagavAna kI hI taraha marIci ko bhI vandanA karane ge| vahAM jAkara marIci kI vandanA kara ve bole - 'pApa tripRSTha nAmaka prathama vAsudeva aura mahAvideha kSetra meM priya mitra nAmaka cakravartI hoMge; kintu maiM Apake vAsUdevatva aura cakravartitva ko vandanA nahIM kara rahA huuN| Apake isa tridaNDItva ko bhI vandanA nahIM kara rahA huuN| maiM to Apako isalie vandana kara rahA hU~ ki aApa bhaviSya meM caubIsaveM tIrthaMkara hoNge|' aisA kahakara tIna pradakSiNA de mastaka para aJjalibaMddha hAtha rakhakara bharatezvara ne marIci kI vandanA kii| phira jagatpati ko punaH vandana kara sarparAja jaise bhogavatI ko lauTa jAte haiM ve bhI ayodhyA lauTa ge| (zloka 380-384) bharatezvara ke jAne ke pazcAt marIci tIna bAra tAlI bajA kara prAnanda ke Adhikya se isa prakAra bolane lagA-'aoha ! maiM vAsudevoM meM pahalA vAsudeva bana gA, videha meM cakravartI banUgA aura bharatakSetra meM antima tIrthaMkara bnuuNgaa| mere samasta manoratha pUrNa hue| samasta tIrthaMkaroM meM mere pitAmaha prathama haiM, cakravartiyoM meM mere pitA prathama haiM aura vAsudevoM meM maiM prathama huuN| ataH isase merA kula zreSTha kahA jAtA hai / hastiyoM meM jaise airAvata zreSTha hai, samasta grahoM meM jaise sUrya zreSTha hai, samasta tArAoM meM jaise candra zreSTha hai usI prakAra sabhI kuloM meM ekamAtra merA hI kula zreSTha hai / ' makar3e jisa prakAra apanI lAra se tAra nikAla kara jAla bunate haiM aura bAda meM svayaM hI usameM aTaka jAte haiM usI prakAra marIci ne bhI sva-kula kA garva kara nIca gotra kA bandhana kara liyaa| (zloka 385-390) bhagavAn RSabha gaNadharoM sahita pravrajana ke bahAne pRthvI ko pavitra karane ke lie bahirgata hue| kauzala deza ke adhivAsiyoM ko pUtroM kI taraha dharma kuzala kara, mAno paricita hoM aise magadhavAsiyoM ko tapa meM pravINa kara, sUrya jaise kamala koza ko vikasita karatA hai usI prakAra kAzI deza ke adhivAsiyoM ko prabodha dekara, candra jaise samudra ko grAnandita karatA hai usI prakAra dazArNa deza ko prAnandita kara, moha mUcchitoM ko jaise sAvadhAna kara rahe hoM isa Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [305 prakAra cedI deza ko jAgarUka kara vahada valIvarda kI taraha mAlava deza ko dharma dhurA ko vahana karAkara, devatAoM ko taraha gurjara deza ko pAparahita kara, vaidya kI taraha saurASTra dezavAsiyoM ko dakSa kara mahAtmA RSabhadeva zatruJjaya parvata para aae| (zloka 391-395) __ cA~dI ke zikhara se mAno vaitADhaya parvata vahA~ A gayA ho, svarNa zikhara se meruparvata, ratna khAna se jaise dvitIya ratnAcala, auSadha samUha se mAno dvitIya himAlaya ho, zatruJjaya parvata aisA laga rahA thaa| Asakta arthAt nikaTAgata meghapuJja se usane mAno zveta vastra dhAraNa kara liyA ho aura nijhariNI ke jala meM jaise uttarIya laTaka rahA ho isa prakAra vaha suzobhita ho rahA thaa| dina ke samaya nikaTAgata sUrya se mAno ucca mukuTa dhAraNa kara liyA hai aura rAtri meM candra se jaise candanarasa kA tilaka kara liyA hai aisA laga rahA thaa| AkAza rodhakArI zikharoM se jaise vaha bahu mastaka viziSTa ho aura tAla vRkSa se bahubhujadaNDayukta ho aisA pratIta ho rahA thaa| vahA~ nAriyalavana meM paka kara pItavarNa dhAraNakArI nAriyala samUha ko dekhakara nija zAvaka bhrama se bandaroM ke dala idhara-udhara daur3a rahe the / Ama tor3ane meM rata saurASTra kI ramaNiyoM ke gItoM ko mRga kAna khar3A kara suna rahe the| UparI bhAga kI bhUmi ucca zUloM ke bahAne ketakI ke sapheda bAla pAe haiM aise ketakI ke jIrNa vRkSoM se pUrNa thii| pratyeka sthAna para zrIkhaNDa (candana) vRkSa ke rasa kI taraha pIta bane sindhuvAra vRkSa se jaise usane samasta zarIra meM mAGgalika tilaka dhAraNa kara liyA hai aisA lagatA thaa| vahA~ vRkSoM kI zAkhAoM para baiThe bandaroM kI pUchoM se guthita tetula vRkSa pIpala va vaTavRkSa-sA laga rahA thA / apanI vizAlatA ke lie harSita huA hai aise nirantara phalaprasU panasa vRkSa se vaha parvata zobhita ho rahA thA / amAvasyA kI rAtri ke andhakAra kI taraha zleSmAtmaka vRkSa se mAno aJjanAcala kI calikA hI vahAM A gaI hai aisA lagatA thaa| sugge kI coMcoM kI taraha lAla phalayukta kiMzuka vRkSa se vaha kukumatilakayukta vRhad hastI-sA laga rahA thaa| kahIM drAkSAsava, kahIM kharjurAsava aura kahIM tAla kI madirA pAna karane vAlI bhIla ramaNiyA~ pAsavAsaktoM kI maNDalI raca rahI thiiN| sUrya kI praskhalita kiraNa rUpI vAraNoM se bhI abhedya aise tAmbUla latA ke maNDapa se vaha isa prakAra laga rahA thA mAno kavaca dhAraNa kara rakhA ho| vahAM harI-harI dUrvAdaloM ke svAda Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306] se Anandita mRgayUtha vRhad - vRhad vRkSoM ke tale baiThe romanthana kara rahe the / mAno abhijAta vaidUryamaNi ho aise Amraphala ke svAda meM jinake netra DUbe hue haiM aise zuka pakSiyoM ke dvArA vaha parvata manohara laga rahA thA | ketakI, camelI, azoka, kadamba aura vArasalI vRkSoM se vAyu dvArA ur3akara Ate parAga se usakI zilAe~ rajomaya ho rahI thIM aura pathikoM dvArA tor3e gae nAriyaloM ke jala se usakI upatyakA paMkila ho rahI thI / bhadrazAla Adi vanoM meM se koI eka bana vahA~ lAyA gayA hai aise vizAla - vizAla aneka vRkSa yukta vana se vaha vana manohArI laga rahA thA / mUla meM pacAsa yojana, zikhara meM dasa yojana aura uccatA meM ATha yojana usa zatruMjaya parvata para bhagavAn RSabhadeva ne prArohaNa kiyA / ( zloka 396 - 416) vahA~ devatAoM dvArA nirmita samavasaraNa meM sarvahitakArI prabhu baiThe aura dezanA dene lage / gambhIra zabda se dezanA dete samaya prabhu kI vANI usa girirAja se TakarAkara pratidhvanita ho rahI thI isase lagatA vaha parvata prabhu ke bAda sva-kandarA meM baiThakara dezanA de rahA thA / cAturmAsa ke anta meM megha jaise varSA se virAma pAtA hai usI prakAra prathama prahara pUrNa hone para prabhu ne dezanA se virAma pAyA evaM vahA~ se uThakara madhyamagar3ha meM devatAoM dvArA nirmita devachanda meM jAkara baiTha gae / taduparAnta mANDalika rAjA ke nikaTa jaise yuvarAja baiThatA hai usI prakAra samasta gaNadharoM meM pradhAna zrI puNDarIka svAmI mUla siMhAsana ke nIce ke pAdapITha para baiThe aura pUrva kI taraha hI sArI sabhA baiTha gayI / phira ve bhagavAna kI hI taraha dezanA dene lage / prAtaHkAla kA pavana jaise himarUpa amRta kA siMcana karatA hai usI prakAra unhoMne bhI dvitIya prahara zeSa na hone taka dezanA dI / prANiyoM ke upakAra ke lie isa prakAra dezanA dekara prabhu aSTApada kI bhA~ti kucha dina vahA~ bhI rahe / phira pravrajana karane kI icchA se jagadguru ne puNDarIka tulya puNDarIka ko Adeza diyA- 'he mahAmuni, maiM yahA~ se anyatra vihAra karUMgA / tuma eka koTi muniyoM sahita yahIM raho / isa kSetra ke prabhAva se muni parivAra sahita tumheM pratpadinoM meM hI kevala jJAna prApta hogA aura zailezI dhyAna karane ke samaya muni parivAra sahita hI tumheM isI parvata ke Upara mokSa prApta hogA / ' 1 ( zloka 417 - 428 ) prabhu kI dezanA zirodhArya kara unheM praNAma kara garaNadhara Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [307 puNDarIka eka koTi muniyoM sahita vahA~ raha ge| jaise udva elita samudra taTabhUmi ke garta meM ratna samUha nikSepa kara lauTa jAtA hai usI prakAra prabhu bhI puNDarIka ko vahA~ chor3akara anyatra vihAra kara gae / jisa prakAra udayAcala parvata para nakSatroM ke sAtha candramA rahatA hai usI prakAra anya muniyoM ke sAtha puNDarIka svAmI usa parvata para rahane lage / phira prati saMvegI ve prabhu kI taraha madhura vANI se aneka muniyoM ko aise kahane lage : ( zloka 429-432) 'he munigaraNa, vijaya kI icchA rakhane vAloM kA sImAnta durga jaise sahAyaka hotA hai usI prakAra mokSa kI icchA rakhane vAle hama logoM ke lie isa parvata kSetra ke prabhAva se siddhi milegI / zrataH hama logoM ko mukti kI dvitIya sAdhanA ke samAna saMlekhanA karanI ucita hai | yaha saMlekhanA dravya aura bhAva do prakAra kI hai / sAdhutroM kA saba prakAra kA unmAda aura mahAroga ke kAraNa ko naSTa karanA dravya saMlekhanA hai evaM rAga-dva eSa moha aura samasta kaSAya rUpI svAbhAvika zatrutroM kA viccheda karanA bhAva saMlekhanA hai / aisA kahakara paNDarIka gaNadhara ne eka koTi zramaNoM sahita pahale sarva prakAra ke sUkSma aura bAdara praticAroM kI AlocanA kI phira pratizuddhi ke lie pa unaH mahAvratoM kA prAropaNa kiyA kAraNa do-tIna bAra vastroM kA dhonA jaise adhikAdhika nirmalatA kA kAraNa hotA hai usI prakAra praticAra lekara pa unaH sAdhutA kA uccAraNa vizuddhi va vizeSa nirmalatA kA kAraNa hotA hai / sarvajIva mujhe kSamA kareM, maiM bhI saba ko kSamA karatA hU~ / samasta jIvoM se merI maitrI hai, vaira kisI se nahIM hai - aisA kahakara prAgArarahita aura duSkara jIvana kA antima anazana vrata unhoMne samasta muniyoM sahita grahaNa kiyA / kSapaka zreNI para car3hate hue una parAkramI puNDarIka gaNadhara ke samasta ghAtI karma jIrNa rassI kI taraha kSaya ho gae / anya eka koTi sAdhutroM ke karma bhI usI samaya kSaya ho ge| kAraNa tapa sabhI ke lie eka-sA hI phaladAyI hotA hai / eka mAsa kI saMlekhanA ke antima dina caitra mAsa kI pUrNimA ko puNDarIka gaNadhara ko kevala jJAna prApta huA / taduparAnta granya sabhI munivaroM ko bhI kevala jJAna prApta ho gayA / zukla dhyAna ke caturtha pada para sthita una prayogI kevaliyoM ne avaziSTa graghAtI karmoM ko bhI naSTa kara mokSapada prApta kiyA / usI samaya svarga se devatAoM ne Akara marudevI mAtA kI taraha bhaktipUrvaka unakA mokSa Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308] gamana utsava kiyaa| bhagavAna RSabha jisa prakAra prathama tIrthaMkara hue usI prakAra yaha parvata bhI usI samaya se prathama tIrtharUpa bnaa| (zloka 433.446) jahA~ eka sAdhu bhI siddha hotA hai vaha sthAna pavitra tIrtha bana jAtA hai phira vahA~ jahA~ eka koTi muni siddha hue usakI pavitratA aura utkRSTatA ke sambandha meM to kahanA hI kyA hai ? (zloka 447) rAjA bharata ne isa zatrujaya parvata para meru parvata ke zikhara se spardhA karane vAlA ratna zilAmaya eka caitya nirmita karavAyA / usameM antaHkaraNa meM jisa prakAra cetanA rahatI hai usI prakAra puNDarIka kI pratimA sahita bhagavAna RSabhadeva kI pratimA sthApita kii| (zloka 448-449) bhagavAna RSabha pRthaka-pRthaka dezoM meM pravrajana kara jaise andha ko cakSudAna diyA jAtA hai usI prakAra bhavya jIvoM ko bodhi bIja dAna karane kA anugraha kara rahe the| prabhu ke kevala jJAna hone ke bAda prabhu ke parivAra meM caurAsI hajAra sAdhu, tIna lAkha sAdhviyA~, tIna lAkha pacAsa hajAra zrAvaka aura pA~ca lAkha cauvana hajAra zrAvikAe~, cAra hajAra sAta sau pacAsa caudaha pUrvI, nau hajAra avadhijJAnI, bosa hajAra kevalajJAnI, chaha sau vaikriya labdhivAna, bAhara hajAra chaha sau pacAsa manaHparyAya jJAnI, itane hI vAdI aura bAisa hajAra anuttara vimAna vAsI mahAtmA the| prabhu ne vyavahAra se jaise prajA kI sthApanA kI thI usI prakAra dharma mArga aura caturvidha saMgha kI bhI sthApanA kii| dIkSA se eka lakSa pUrva vyatIta hone para unhoMne apanA mokSa samaya nikaTa jAnakara aSTApada ko ora vihAra kiyaa| usa parvata ke nikaTa pAkara prabhu ne parivAra sahita mokSa rUpa prAsAda kI sIr3hiyoM kI taraha usa para ArohaNa kiyaa| vahA~ dasa hajAra muniyoM ke sAtha bhagavAna ne caturdaza tapa kara pAdopagamana anazana kiyaa| (zloka 45-461) parvatapAlaka ne prabhu ko isa prakAra rahate dekha tatkAla jAkara bharata ko saMvAda diyaa| bhagavAna ne caturvidha pAhAra kA tyAga kiyA hai yaha sunakara bharatapati ko itanA duHkha hA mAno ve zUla se viddha ho gae hoN| vRkSa jisa prakAra jalavindu kA parityAga karatA hai usI prakAra ati zoka se pIr3ita hone ke kAraNa unakI prAMkhoM se prazra Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [309 vahane lge| phira ve asahya duHkha se pIr3ita hokara parivAra sahita paidala calate hue aSTApada kI ora ge| patha ke kaThora kaMkaroM kI bhI unhoMne paravAha nahIM kii| kAraNa harSa kI taraha zoka ke samaya bhI kaSTa kA bhAna nahIM hotaa| pA~voM meM kaMkara cubha jAne ke kAraNa khUna girane lagA usase unake padacihna isa prakAra miTTI para aMkita ho gae jaise pAlatA ke nizAna aMkita ho jAte haiN| parvata para car3hane meM lezamAtra bhI zaithilya na ho isalie ve sammukha pAte hue vyaktiyoM kI bhI upekSA kara agrasara hone lge| yadyapi unake mastaka para chatra thA phira bhI calate samaya unheM atyadhika garmI laga rahI thii| kyoMki manastApa amRtavarSA se bhI zAnta nahIM hotaa| zokagrasta cakravartI ne hAthoM kA sahArA dene vAle sevakoM ko bhI patha avarodhaka vRkSoM kI zAkhAoM ke agrabhAga kI taraha eka aora haTA diyaa| nadI meM pravAhita naukA jisa prakAra taTa kI vRkSa rAji ko pIche chor3atI huI Age bar3ha jAtI hai usI prakAra bharateza agragAmI char3IdAroM ko tejI se pIche chor3a dete the / citta ke vega kI taraha calane meM utsuka mahArAja bharata sAtha-sAtha calatI huI cAmara dhAriNiyoM ko bhI pIche chor3akara Age bar3ha jAte the| zIghratApUrvaka calane ke kAraNa vRkSoM se pAhata muktAmAlya chinna-bhinna ho gayI hai yaha bhI ve nahIM jAna sake / unakA mana prabhu dhyAna meM lIna thA ataH pArzva sthita giripAlaka ko bhI char3IdAra dvArA bulavAyA aura usase prabhu kI khabara pUchane lge| dhyAnalIna yogI kI taraha bharata na kucha dekha rahe the na kucha suna rahe the| ve kevala prabhu kA dhyAna kara rahe the / vega ne mAno patha kama kara diyA ho isa prakAra ve kSaNa bhara meM aSTApada ke nikaTa pahu~ce / sAdhAraNa manuSya kI taraha paidala cala kara Ane para bhI parizrama kI paravAha na kara cakrI ne aSTApada parvata para ArohaNa kiyaa| zoka aura harSa se vyAkula cakrI ne paryakAsana para baiThe prabhu ko dekhaa| prabhu ko pradakSiNA dekara evaM vandanA kara deha kI chAyA kI taraha ve unake nikaTa baiThakara upAsanA karane lge| (zloka 462-479) prabhu kA aisA prabhAva hai phira bhI indra mere Upara baiThA hA hai, yaha socakara mAno indra kA siMhAsana kA~pane lgaa| avadhijJAna se prAsana ke kAMpane kA kAraNa avagata kara causaThoM indra usI samaya prabhu ke nikaTa paae| jagatpati ko pradakSiNA dekara du:khita mana se Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310] prabhu ke pAsa isa prakAra nizcala hokara baiTha gae mAno ve citralikhita mAtra haiM / ( zloka 480 - 482) isa dina isa avasarpiNI ke tRtIya Are ke ninyAnave pakSa avaziSTa the, mAgha kRSNA trayodazI kA dina thA / divasa ke pUrvAhna kA samaya thA / abhijit nakSatra meM candra kA yoga thA / usI samaya paryakAsana meM baiThe prabhu ne bAdara kAya yoga meM avasthAna kara bAdara kAya yoga aura bAdara vacana yoga niruddha kara diyA / phira sUkSma kAya yoga kA Azraya lekara bAdara kAya - yoga, sUkSma mano-yoga aura sUkSma vacana - yoga ko bhI niruddha kara diyA / antataH sUkSma kAya yoga ko bhI samApta kara sUkSma kriyA nAmaka zukla dhyAna ke tRtIya pAda ke antako prApta kiyA / taduparAnta ucchinna kriyA nAmaka zukla dhyAna ke caturtha pada kA jisakA samaya pA~ca hrasva akSaroM ke uccAraNa jitanA hai, Azraya liyA / phira kevala jJAnI, kevala darzanI, ATha karmoM ko kSaya kara sarva duHkharahita, sarva arthasiddhakArI, ananta vIrya, ananta Rddhi sampanna prabhu bandhana ke abhAva meM araNDa phala ke bIja kI taraha Urdhvagati sampanna hokara svAbhAvika sarala patha se lokAgra arthAt mokSa ko prApta kiyaa| dasa hajAra zramaraNoM ne bhI anazana vrata lekara kSapaka zreNI para AroharaNa kara kevala jJAna pAyA evaM mana, vacana aura kAyA yoga ko sarva bhAva se ruddha kara ve bhI svAmI kI taraha tatkAla paramapada arthAt mokSa ko prApta hue / ( zloka 483-492) prabhu ke nirvANa kalyANaka ke samaya sukha kI lezamAtra bhI anubhUti nahIM karane vAle nArakIya jIvoM kI duHkhAgni bhI kSaNamAtra ke lie zAnta huI / usa samaya mahAzoka AkrAnta catrI vajrAhata parvata kI taraha mUcchita hokara bhUtala para gira pdd'e| bhagavAn ke viraha kA mahAdu:kha A par3A; kintu usa samaya duHkha ko zithila karane kA kAraNa rUpa Rndana koI jAnatA nahIM thA / ataH cakravartI ko yaha batAne ke lie evaM hRdaya bhAra kama karane ke lie indra cakrI ke pAsa baiThakara jora-jora se rone lage / indra ke sAtha samasta deva bhI krandana karane lage / kAraNa, samAna du:khI prANiyoM kI praceSTAe~ bhI ekasI hotI haiM / ina sabakA rudana sunakara cetanA lauTane para cakrI bhI mAno brahmANDa ko khaNDa-khaNDa kara deMge / isa prakAra ucca svara se Rndana karane lage / vRhad pravAha ke vega se jaise bA~dha TUTa jAtA hai Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [311 usI prakAra mahArAja bharata kI zoka granthi bhI TUTa gii| usa samaya deva, asura aura manuSya tInoM kA krandana isa prakAra lagatA thA mAno triloka meM karuNa rasa kA ekachatra rAjya sthApita ho gayA hai / usI samaya se saMsAra meM prANiyoM ke zoka jAta zalya ko vizalya karane ke lie ronA pracArita huprA / rAjA bharata svAbhAvika dhairya kA bhI parityAga kara duHkhita ho tiryakoM ko bhI rulAte hue isa prakAra vilApa karane lage : ( zloka 493 - 501 ) 'he pita: ! he jagad bandhu ! he kRpArasasAgara ! mujha jaise ajJAnI ko isa saMsAra rUpI araNya meM kaise chor3a gae ? dIpa binA jisa prakAra andhakAra meM nahIM rahA jA sakatA usI prakAra kevalajJAna se sarvatra prakAza phailAne vAle Apake binA hama isa saMsAra meM kisa prakAra raha sakeMge ? he paramezvara ! chadmastha prANiyoM kI taraha Apane mauna kyoM dhAraNa kara rakhA hai ? mauna parityAga kara prApa dezanA dekara kyA manuSyoM para kRpA nahIM kareMge ? he prabhu! Apa mokSa jA rahe haiM isIlie bola nahIM rahe haiM; kintu mujhe duHkhI dekha kara bhI mere ye bandhugaNa mujhase bAta kyoM nahIM kara rahe haiM ? hA~-hA~, maiM samajha gayA / ye to svAmI ke hI anugAmI haiM / jaba svAmI hI nahIM bola rahe haiM to ye kaise boleMge ? oha ! mujhe chor3akara aisA aura koI nahIM hai jo zrApakA anuyAyI nahIM huaa| tIna loka kI rakSA karane vAle prApa bAhubalI Adi mere choTe bhAI, brAhmI, sundarI bahineM, puNDarIka Adi putra, zra eyAMsa Adi pautra karmarUpI zatrutroM ko vinaSTa kara mokSa cale gae, kintu maiM abhI bhI jIvana ko priya samajha kara bacA huA hUM / ' ( zloka 503 - 509) zoka se nirveda prApta kara cakrI ko mRtyu ke lie unmukha dekha indra ne unheM samajhAnA zurU kiyA- 'he mahAsattva bharata ! hamAre svAmI ne svayaM saMsAra samudra ko pAra kiyA hai aura anya ko bhI pAra hone meM sahAyatA karate haiM / taTa ke dvArA mahAnadI kI taraha inake pravartita dharma se saMsArI jIva saMsAra samudra pratikrama kareMge / ye prabhu svayaM kRtakRtya hue haiM aura anyoM ko kRtArtha karane ke lie eka lakSa pUrva paryanta dIkSAvasthA meM rahe / he rAjan, samasta logoM para anugraha kara mokSagamanakArI ina jagatpati ke lie Apa zoka kyoM kara rahe haiM ? zoka usake lie karanA ucita hotA hai jo marakara mahAduHkhoM ke gRha rUpa caurAsI lAkha yoni meM bAra-bAra bhramaNa karate Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312] haiM / mokSagAmI ke lie zoka karanA kadApi ucita nahIM / he rAjA ! sAdhAraNa manuSyoM kI taraha prabhu ke lie zoka karane meM Apako lajjA kyoM nahIM pAtI ? zoka karane vAle Apake aura socanIya prabhu ke lie zoka karanA kisI bhI sthiti meM ThIka nahIM hai| kAraNa, prabhu kI dezanA jo eka bAra suna letA hai vaha harSa aura zoka se parAbhUta nahIM hotaa| Apa to kaI bAra prabhu kI dezanA suna cuke haiN| phira Apa zoka ke vazIbhUta kaise ho rahe haiM ? jaise vRhad samudra kA kSobha, meruparvata kA kampana, pRthvI kA udvartana, vajra se kuNThatva, amRta meM virasatA, candra meM USNatA asambhava hai usI prakAra prApakA krandana bhI asambhava hai| he dharAdhipati ! Apa dhairya dhAraNa kara svaprAtmA ko smjhie| Apa tIna loka ke svAmI haiM aura dhairyavAn bhagavAn RSabha ke putra haiN| isa prakAra gotra vRddha kI taraha indra ne mahArAja bharata ko prabodha diyaa| isase jaise jala zItala ho jAtA hai usI prakAra bharata ne apanA svAbhAvika dhairya dhAraNa kiyA / (zloka 510-521) phira indra ne prabhu kA aGga saMskAra karane ke lie dravyAdi lAne ko pAbhiyogika devatAoM ko Adeza diyaa| ve nandana vana se gozIrSa candana kA kASTha le aae| indra kI AjJA se devoM ne prabhu kI deha ke lie pUrva dizA meM gozIrSa candana kI eka golAkAra citA taiyAra kii| ikSvAku kula meM janma lene vAle anya maharSiyoM ke lie dakSiNa dizA kI ora eka trikoNAkAra aura anya sAdhuoM ke lie pazcima dizA meM eka catuSkoNa citA sjvaayii| phira mAno puSkarAvarta megha hoM isa prakAra devatAoM dvArA indra ne zIghratApUrvaka kSIrasAgara se jala ma~gavAyA / usa jala se prabhu ko snAna krvaayaa| phira unakI deha meM gozIrSa candana kA lepa kiyA evaM haMsa lakSaNayukta devadUSya vastra se prabhu ke zarIra ko AcchAdita kara divya mANikya ke alaMkAroM se devAgraNI indra ne use cAroM ora se vibhUSita kiyaa| anya devatAoM ne bhI indra kI bhA~ti bhaktipUrvaka anya muniyoM kI snAnAdi samasta kriyAeM kii| phira devoM ne mAno pRthaka-pRthaka lAyI gayI hoM aisI tIna jagat ke zreSTha ratnoM se hajAroM loga le jA sakeM aisI tIna zivikAeM nirmita kiiN| indra ne prabhu ke caraNoM meM praNAma kara prabhu kI deha ko mastaka para uThAkara zivikA meM rkhaa| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [313 1 anya devoM ne mokSa mArga ke atithi rUpa ikSvAku vaMza ke muniyoM ko mastaka para uThAkara dvitIya zivikA meM le jAkara rakhA evaM anya samasta sAdhutroM ko tRtIya zivikA meM rakhA / prabhu kI zivikA ko indra ne svayaM uThAyA evaM anya donoM zivikAoM ko devatAoM ne uThAyA / usa samaya apsarAe~ eka ora tAla sahita rAsa kara rahI thIM dUsarI aura madhura svara se gIta gA rahI thIM / zivikA ke Age deva dhUpadAnI lie cala rahe the / dhUpadAnI ke dhue~ ke bahAne mAno ve ro rahe haiM aisA pratIta ho rahA thA / kucha deva zivikAoM para puSpa varSA kara rahe the aura kucha deva prasAda kI taraha use uThA rahe the / kucha deva Age kI ora devadRSya kA toraNa nirmita kara rahe the, kucha yakSa kardama chir3aka rahe the / koI gophana yantra se utkSita patthara kI taraha zivikA ke Age lauTa rahe the, koI 'he nAtha ! he nAtha !' kahakara pukAra rahe the / koI 'hama abhAge mAre gae' aisA kahakara prAtmanindA kara rahe the / koI yAcanA kara rahe the - 'he deva, aba hamArA dharmasaMzaya kauna dUra karegA ?' koI 'andhe jaise aba hama kahate hue pazcAttApa kara rahe the aura koI kaha rahA tuma phaTa jAo, hama tumameM samA jAe~ / ' kahA~ jAe~ge ?' thA - ' - 'he pRthvI, ( zloka 522-544) aisA vyavahAra karate hue, vAdya bajAte hue deva aura indra zivikA ko citA ke pAsa le aae| vahA~ kRtajJa indraputra jaise pitA ke zarIra ko rakhatA hai usI prakAra prabhu ke zarIra ko dhIre-dhIre pUrva dizA kI citA para rakhA / anya devatAnoM ne bhI sahodara kI bhA~ti ikSvAku kula ke muniyoM kA zarIra dakSiNa dizA kI citA para rakhA aura vyavahAravid anya devatAoM ne bhI pravaziSTa muniyoM kI deha ko pazcima dizA kI citA para rkhaa| phira indra kI prAjJA se agnikumAra devatAoM ne citAoM meM agni saMyukta kI evaM vAyukumAra devatAoM ne vAyu pravAhita kI / ataH agni cAroM ora se prajvalita ho gayI / devagaNa ghar3e bhara-bhara kara ghI, madhu zraura karpUra DAlane lage / jaba asthiyoM ko chor3akara gravaziSTa samasta dhAtu jala gae taba meghakumAra devoM ne kSIrasamudra ke jala se citAoM kI agni zAnta kii| saudharmendra ne nija vimAna meM pratimA kI bhA~ti pUjA karane ke lie prabhu kI UparI dAhinI dAr3ha grahaNa kI aura IzAnendra ne UparI bAyoM dAr3ha lI / camarendra ne dAhinI nicalI dAr3ha grahaNa kI aura Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314] valIndra ne bAyIM ora ke nIce kI dAr3ha lii| anya indroM ne prabhu ke dA~ta grahaNa kie aura anya devoM ne asthiyA~ grahaNa kii| usa samaya jina zrAvakoM ne agni cAhI unheM devoM ne tInoM citAoM kI agni dI / usa agni ko grahaNakArI zrAvaka agnihotrI brAhmaNa khlaae| ve apane ghara jAkara prabhu kI citAgni kI sarvadA pUjA karane lage aura dhanapati jaise nirvAta pradeza meM lakSmI kA pradIpa rakhate haiM usI prakAra ve bhI agni kI rakSA karane lage / ikSvAku vaMza ke muniyoM kI citAgni yadi zAnta hone lagatI to use prabhu kI citAgni se ve prajvalita kara dete| yadi anya sAdhuoM kI citAgni zAnta hone lagatI to ikSvAkuvaMzIya muniyoM kI citAgni se prajvalita karate; kintu anya sAdhuoM kI citAgni ko prabhu evaM ikSvAkuvaMzIya muniyoM kI citAgni ke sAtha saMkramaNa nahIM karate / yahI vidhi brAhmaNoM meM aba bhI cala rahI hai| koI-koI prabhu kI citAgni se bhasma lekara bhakti-bhAva se usakI vandanA karane lage aura deha para malane lge| isase bhasma bhUSaNadhArI tApasoM kA udbhava huA / phira mAno aSTApada giri ke tIna navIna zikhara hoM aise una citAoM ke sthAna para devatAoM ne ratnoM ke tIna stUpa nirmita kie| vahA~ se devagaNoM ne nandIzvara dvIpa jAkara aSTAhnikA mahotsava kiyA taduparAnta indra sahita sabhI deva apane-apane sthAna ko cale gae / vahA~ ve sva-vimAnoM meM sudharmA sabhA ke madhya mAnavaka stambha para vajramaya gola peTikAoM meM prabhu ke dA~ta rakhakara pratidina usakI pUjA karane lge| isake prabhAva se unakA sarvadA vijaya maMgala hone lagA / (zloka 545-565) mahArAja bharata ne prabhu ke saMskAra sthAna ke nikaTa jamIna para tIna kosa U~ce mAno mokSa-mandira kI vedikA ho aisA siMha niSadyA nAmaka prAsAda (mandira) ratnamaya pASANoM se varddhakIratna dvArA nirmita krvaayaa| usake cAroM ora prabhu ke samavasaraNa kI taraha sphaTika ratnoM ke cAra ramaNIya dvAra banavAe aura pratyeka dvAra ke donoM ora zivalakSmI ke bhaNDAra kI taraha rakta candana ke gola kalaza nirmita krvaae| pratyeka daravAje para mAno sAkSAt puNyavallarI hoM aise solaha-solaha ratnamaya toraNa bnvaae| prazasti lipi kI taraha aSTa maMgala kI solaha-solaha paMktiyA~ banavAyIM aura jaise cAra dikpAloM kI sabhA hI vahA~ le pAe hoM aise vizAla mukhya Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [315 maNDapa nirmita krvaae| una cAra mukhya maNDapoM ke Age calamAna zrI vallI ke madhya cAra prekSA maNDapa nirmita karavAe / una prekSA maNDapoM ke madhya sUrya bimba kA bhI upahAsa karane vAle vajramaya akSavATa bnvaae| pratyeka akSavATa meM kamalakariNakA kI taraha eka manohara siMhAsana bnvaayaa| prekSA maNDapa ke Age eka eka mariNapIThikA banavAyI, usa para ratnoM ke manohara caitya stUpa nirmita krvaae| pratyeka caitya stUpa para AkAza ko prakAzita karane vAlI pratyeka dizA meM bar3I mariNa-pIThikAeM nirmita krvaayiiN| una mariNapIThikAnoM para caitya stUpa ke sAmane pA~ca sau dhanuSa pramANa ratna nirmita RSabhAnana, varddhamAna, candrAnana aura vAriSeNa ko cAra zAzvata jina-pratimAeM sthApita krvaayiiN| paryakAsana meM baiThI manohara netra rUpI kamaliniyoM ke lie candrikA tulya ve pratimAeM aisI thIM mAno nandIzvara mahAdvIpa ke caitya ke madhya haiM / pratyeka caitya ke stUpa ke sammukha, amUlya mANikyamaya vizAla sundara pIThikAe~ nirmita karavAyIM / pratyeka pIThikA para eka-eka caitya vRkSa bnvaae| pratyeka caitya vRkSa ke nikaTa anya eka eka mariNa-pIThikA banavAyo aura pratyeka para eka-eka indra-dhvaja taiyAra krvaayaa| ve indra-dhvaja aise laga rahe the mAno pratyeka dizA meM dharma ne apanA jaya-stambha ropaNa kiyA hai| pratyeka indra-dhvaja ke sAmane tIna sIr3hI aura toraNayukta nandA nAmaka puSkariNI nirmita krvaaii| svaccha, zItala, jalapUrNa aura vicitra kamaloM se suzobhita puSkariNI dadhimukha parvata ko puSkariNI kI taraha manohara laga rahI thii| usI siMha niSadmA mahA-caitya ke madhya bhAga meM vRhad mariNa-pIThikA nirmANa karavAI aura samavasaraNa kI taraha hI usake madhya bhAga meM vicitra ratnamaya eka devachandaka nirmita krvaayaa| usa para vibhinna raMgoM ke candove nirmita krvaae| ve asamaya meM bhI sandhyAkAlIna megha ko zobhA utpanna kara rahe the / una candovoM ke madhya aura nikaTa vajramaya aMkuza vnvaae| phira bhI candovoM kI zobhA niraMkuza hI thii| una aMkuzoM para kumbha ke samAna gola AmalakI ke phala jaise bar3e-bar3e motiyoM ke amRtadhArA se hAra laTaka rahe the| ina hAroM ke prAnta bhAga meM nirmala maNimAlikA nirmita krvaayiiN| mariNayA~ aisI laga rahI thIM mAno tIna loka sthita khAnoM se namUne ke lie vahA~ lAI gaI haiN| mariNamAlikA ke agrabhAga meM sthita nirmala vajramAlikAe sakhiyoM kI Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316] taraha apanI kAntirUpa bAhuoM ke bandhanoM se paraspara AliMgana kara rahI thiiN| usa caitya kI dIvAroM para vicitra maNimaya gavAkSa banavAe gae the| usakA prabhA paTala aisA laga rahA thA mAno unake madhya yavanikA utpanna ho gaI hai| unameM jvalita dhUpa kI dhUmrazikhA parvata ke Upara navanirmita nIlacUlikA kA bhrama utpanna kara rahI thii| (zloka 566-594) pUrvokta madhya devachanda para zailezI dhyAnarata pratyeka prabhu kI sva-sva deha parimAraNa sva-sva varNanArUpa mAno pratyeka prabhu hI baiThe hoM aisI RSabha svAmI Adi caubIsa arihaMtoM kI nirmala ratnamaya pratimAeM nirmita karavAkara sthApita krvaayiiN| unameM solaha pratimAeM ratnoM kI, do pratimA rAjavarta ratna kI (zyAma), do sphaTika ratna kI (zveta), do vaidUryamaNi kI (nIla) aura do zoraNa mariNa kI (lAla) thiiN| ina saba pratimAoM ke rohitAkSa maNiyoM ke (lAla) prAbhAsayukta aGka ratnamaya (zveta) nAkhUna the aura nAbhi, kezamUla, jIbha, tAlU, zrIvatsa, stanAgrabhAga aura hAtha pAvoM ke talue svarNa ke (lAla) the| A~khoM kI putaliyA~, palakeM, roe, bhauheM aura mastaka ke keza riSTa ratnamaya (zyAma) the| proSTa pravAlamaya (lAla), dA~ta sphaTika ratnamaka (zveta), mastama vajramaya, nAsikA kA bhItarI bhAga rohitAkSa maNi (lAla) ke grAbhAsayukta svarNa kA thA / pratimA ke netra lohitAkSa maNi ke prAnta bhAgayukta aura aGkamaNi dvArA nirmita the| isa bhA~ti aneka prakAra kI mariNayoM se nirmita ve pratimAeM apUrva zobhA dhAraNa kara rahIM thiiN| (zloka595-602) pratyeka pratimA ke pIche yathAyogya parimAraNa ratnamayI puttalikA rUpI chatradhAriNiyA~ thIM / pratyeka puttalikA ke hAtha meM kuraNTaka puSpoM kI mAlAyukta muktA tathA pravAla se guthA aura sphaTika mariNa kA daNDayukta zveta chatra thaa| pratyeka pratimA ke donoM pora ratnoM kI cAmaradhAriNI do-do puttalikAe~ thiiN| yuktakara khar3I ujjvala zarIrI una nAgAdi deviyoM kI ratnamaya puttalikAeM isa prakAra zobhita ho rahI thIM mAno deviyA~ hI vahA~ baiThI huI haiN| (zloka 603-607) devachandoM ke Upara ujjvala ratnoM ke caubIsa ghaNTe, saMkSipta kie sUrya bimba-se mANikya ke darpaNa, unake nikaTa yogya sthAnoM para Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [317 rakhe suvarNa pradIpadAna, ratnoM kI karaNDikAeM, nadI se uThe Avarta kI bhAMti golAkAra phaloM kI DAliyA~, uttama aMgoche, alaMkAroM ke Dibbe, sone ke dhUpadAna aura bhAratI, ratnoM kA maGgala dIpaka, ratnoM kI jhArI, manohara ratnamaya thAla, suvarNa-pAtra, ratnoM ke kalaza, ratnoM ke siMhAsana, ratnoM ke aSTa mAMgalika, tela rakhane ke gola Dibbe, dhUpa rakhane kA suvarNa-pAtra aura sone ke karatAla ye samasta vastue~ caubIsa arihaMtoM kI pratyeka pratimA ke nikaTa satraha-satraha thiiN| isa prakAra vibhinna ratnoM kA trailokya sundara caitya bharata cakravartI kI AjJA mAtra se hI saba prakAra se kalAvid varddhakIratna ne usI muharta meM vidhi anurUpa taiyAra kara diyaa| mAno mUrtimAna dharma ho aise candrakAnta maNiyoM ke gar3ha meM dIvAroM para banAe IhAmRga, valIvarda, makara, azva, manuSya, kinnara, pakSI, zizu, rUrUmRga, aSTApada, camarImRga, hastI, vana latA aura kamala citroM se vicitra aura adbhuta vaha caitya ghane vRkSoM se yukta udyAna kI taraha zobhA de rahA thaa| unake nikaTa ratnoM ke stambha the / mAno AkAza gaMgA kI taraMga ho aisI patAkAnoM se vaha caitya manohara laga rahA thA / ucca svarNa ke dhvaja-daNDa se vaha unnata laga rahA thaa| nirantara prasArita patAkAoM ke ghugharU zabda vidyAdhAriyoM kI kaTi meghalAnoM kI dhvani kA anusaraNa kara rahI thii| usa para vizAla kAntiyukta padmarAga maNi se baha caitya mANikya jar3ita mudrikA kI taraha zobhA pA rahA thaa| kahIM vaha pallavita, kahIM kavacAvRta, kahIM romAMcita, kahIM kiraNa lipta-sA laga rahA thaa| geru candana ke ratnamaya tilaka se vaha cihnita kiyA gayA thaa| nirmANa samaya meM pattharoM ke sandhi-sthala isa taraha milAe gae the ki dekhakara lagatA mAno vaha eka hI patthara kA hai / usa caitya ke nitamba bhAga meM hAva-bhAvoM se manohara dikhatI mANikya kI puttalikAe~ isa bhA~ti rakhI huI thIM ki ve apsarAoM dvArA adhiSThita meruparvata kI taraha zobhita ho rahA thaa| usake daravAje ke donoM ora candana rasa meM lipta do kumbha rakhe hue the| unase daravAje vikasita zveta kamala se aMkita hoM aise laga rahe the| dhUpa suvAsita tirachI ba~dhI laTakatI mAlAoM se vaha ramaNIya laga rahA thaa| usake tala bhAga meM pA~ca raMgoM ke phaloM ke sundara gucche laTakAe gae the| yamunA nadI se jisa prakAra kalinda parvata plAvita rahatA hai usI prakAra karpUra aura kastUrI mizrita kara taiyAra kie dhUpa ke dhueM se vaha sarvadA vyApta Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318] rhtaa| sAmane ke donoM ora aura pIche sundara caitya vakSa aura mAriNakya kI pIThikAeM nirmita huI thiiN| usase vaha alaMkAra kI taraha suzobhita thA / aSTApada parvata ke zikhara deza para mAno mastaka ke mukuTa kA mANikyabhUSaNa ho aura nandIzvarAdi caitya kI jaise spardhA kara rahA ho aisA vaha pavitra laga rahA thaa| (zloka 608-628) isa caitya meM mahArAja bharata ne apane ninyAnave bhAiyoM kI bhI divya ratnamayI pratimAeM sthApita kI aura prabhu kI sevA kara rahe hoM aisI eka apanI pratimA bhI sthApita kii| bhakti se atRpta hone kA yaha bhI eka cihna hai / caitya ke bAhara bhagavAn kA eka stUpa bhI nirmita krvaayaa| usake nikaTa apane ninyAnave bhAiyoM ke stUpa bhI bnvaae| vahA~ Ane-jAne vAle maryAdA kA bhaMga na kareM isalie lohe kA eka yantramaya ArakSaka puruSa bhI sthApita kiyaa| usa lohe ke yantramaya puruSa ke kAraNa vaha sthAna mRtyuloka ke bAhara ho isa prakAra manuSyoM ke lie agamya ho gyaa| phira cakravartI ne daNDaratna se parvata ko sIdhA aura stambha kI taraha kara diyaa| phalata: vaha manuSyoM ke car3hane yogya na rahA / phira cakravartI ne usa parvata ke cAroM pora mekhalA kI taraha jise manuSya atikrama na kara sake aise eka yojana vyavadhAna ke pATha sopAna nirmita karavAe / ataH isa parvata kA nAma aSTApada rUpa meM prasiddha ho gyaa| anya use harAdri (mahAdeva), kailAza aura sphaTikAdri nAma se jAnane lge| (zloka 629-637) isa prakAra caitya nirmANa aura pratiSThA karAne ke pazcAt candra jisa prakAra megha meM praveza karatA hai usI prakAra cakravartI ne zveta vastra dhAraNa kara usameM praveza kiyaa| parivAra sahita pradakSiNA dekara mahArAja ne una pratimAoM kA sugandhita jala se snAna karavAyA aura devadUSya vastra se poMchA / usase ve pratimAe ratnadarpaNa kI taraha ujjvala ho gyiiN| taduparAnta unhoMne candrikA samUha se nirmalAkRta gAr3hA sugandhita geruzandana kA rasa pratimA para vilepana kiyA aura vicitra ratnoM ke alaMkAra, divya mAlA aura devadUSya vastra se inakI arcanA kii| ghaNTA bajAkara dhapa kheyA jisakI dhUmra. zreNI se caitya kA antarbhAga mAno nIlavallI se aMkita ho aisA Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [319 lagane lgaa| phira saMsAra rUpI zIta ke bhaya se bhIta manuSyoM ke lie mAno agnikuNDa ho isa prakAra karpUra kI prAratI kii| (zloka 638-644) isa prakAra pUjA kara RSabha svAmI ko namaskAra kara zoka aura bhaya se AkrAnta bane cakravartI unakI stuti karane lage1 he jagatsukhakara, he trilokanAtha,pA~ca kalyANaka kesamaya nArakIyoM ko bhI sukha pradAna karane vAle maiM Apako namaskAra karatA huuN| sUrya kI taraha vizva hitakArI he svAmI ! Apane sarvadA pravrajana kara isa carAcara jagat para anugraha kiyA hai| Arya aura anArya ubhaya ke prati prItivAn hokara sarvadA pravrajana karane vAle Apa ko aura pavana kI donoM kI gati paropakAra ke lie hI hotI hai| isa loka meM manuSyoM kA upakAra karane ke lie hI Apane vahata dinoM taka pravrajana kiyA; kintu mokSa meM kisakA upakAra karane ke lie Apane gamana kiyA ? Apa jisa lokAgra meM gae haiM vaha sacamuca hI lokAgra ho gayA hai evaM Apa jise choDa gae haiM vaha mRtyuloka arthAt mara jAne yogya ho gayA hai / he nAtha ! jo vizva kalyANakArI ApakI dezanA kA cintana karate haiM ve bhavya prANI abhI bhI aHpako apane sammukha dekha sakate haiM / jo prApakA rUpastha dhyAna karate haiM una mahAtmAnoM ke lie bhI Apa pratyakSa haiN| he paramezvara ! jisa prakAra Apane mamatA rahita hokara samasta saMsAra ko tyAga kara diyA hai usI prakAra Apa mere mana kA tyAga kabhI mata kriegaa| (zloka 645-653) isa prakAra AdIzvara bhagavAna kI stuti kara pratyeka jinendra kI vandanA kara ve stuti karane lge| 2 viSaya kaSAyoM se ajita vijayA mA~ kI goda ke mANikya rUpa aura jita rAjA ke putra he jagatsvAmI ajitanAtha ! ApakI jaya ho| 3 saMsAra rUpI aAkAza ko atikramaNa karane meM sUrya rUpa zrI senA devI ke garbha se utpanna aura jitAri rAjA ke putra he sambhavanAtha! maiM Apako namaskAra karatA huuN| 4 saMbara rAjA ke vaMzAlaMkAra rUpa pUrvadik rUpA siddhArthadevI ke Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320] garbhotpanna aura vizva ko Ananda pradAnakArI sUrya kI taraha he abhinandana svAmI pApa mujha pavitra kreN| 5 megha rAjA ke vaMza rUpI vana meM megha kI taraha aura maMgalA mAtA rUpI meghamAlA meM motI kI taraha he sumatinAtha, maiM Apako namaskAra karatA huuN| 6 dhara rAjA rUpa samudra ke lie candramAtulya aura susImAdevI rUpA gaMgAnadI ke kamalatulya he padmaprabha, maiM Apako namaskAra karatA zrI pratiSTha rAjA ke kula rUpI gaha ke pratiSThA-stambha rUpa aura pRthvI mAtA rUpo malayAcala ke lie candana tulya he supArzva nAtha ! Apa merI rakSA kreN| 8 mahAsena rAjA ke vaMzarUpI AkAza meM candratulya aura lakSmIdevI ke garbha rUpI sarovara ke hasa samAna he candraprabhu, pApa mero rakSA krie| 9 sugrIva rAjA ke putra aura zrIrAmAdevI rUpI nandanavana kI bhUmi para utpanna kalpavRkSa rUpa he suvidhinAtha ! merA kalyANa zIghra kiijie| 10 dazaratha rAjA ke putra nandAdevI ke hRdaya ke lie prAnanda rUpa aura jagat ko AhlAdita karane meM candramA tulya he zItala svAmI ! Apa mere lie prAnandamaya bneN| 11 zrI viSNudevI ke putra, viSNu rAjA ke vaMza meM muktA kI taraha aura mokSa rUpI lakSmI ke svAmI he, zreyAMsa prabho ! Apa mere kalyANa ke kAraNa bnie| 12 vasupUjya rAjA ke putra jayAdevI rUpa vidura parvata kI bhUmi para utpanna ratnarUpa aura jagat ke lie pUjya he vAsupUjya ! prApa mujhe mokSa lakSmI pradAna kreN| 13 kRtavarma rAjA ke putra aura zyAmAdevI rUpa zamIvRkSa se prakaTita agni tulya he vimala svAmI ! pApa mere mana ko nirmala karie / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 siMhasena rAjA ke kula ke ananta bhagavAn ! Apa mujhe 15 suvratAdevIrUpa udayAcala para ke putra, he dharmanAtha prabho ! karie / [321 maMgaladIpa aura suSamAdevI ke putra ananta sukha deM / udita sUrya rUpa aura bhAnu rAjA merI buddhi ko dharma meM sthApita 16 vizvasena rAjA ke kula ke lie alaGkArasvarUpa aura gracirA devI ke putra zAntinAtha, Apa mere karma - zAnti ke kAraNa banie / 17 sUra rAjA ke vaMza rUpa AkAza meM sUrya tulya zrIdevI ke garbha se utpanna aura kAmadeva kA vadha karane vAle he jagatpati kuMthunAtha ! ApakI jaya ho / 18 sudarzana rAjA ke putra devI mAtA rUpI zaradalakSmI ke kumuda tulya aranAtha ! Apa mujhe saMsAra pratikrama karane kA vaibhava dAna dIjie / 19 kumbha rAjA rUpa samudra meM kumbha tulya aura karma kSaya meM mahAmalla samAna prabhAvatI devI se utpanna mallinAtha Apa mujhe mokSalakSmI pradAna kareM / 20 sumitra rAjA rUpI himAlaya ke padmadraha tulya aura padmAdevI ke putra he muni suvrata prabho ! maiM prApako namaskAra karatA hUM / 21 vaprAdevI rUpa vajrakhAna pRthvI se vajra ke samAna vijaya rAjA ke putra, jinake caraNa-kamala jagat ke lie pUjya haiM aise he nemi prabho ! maiM Apako namaskAra karatA hU~ / 22 samudra (vijaya) ko prAnandita karane vAle candra tulya zivAdevI ke putra aura parama dayAlu mokSagAmI he zrariSTanemi ! maiM zrApako namaskAra karatA hUM / 23 azvasena rAjA ke kula - cUr3AmariNa rUpa aura vAmAdevI ke putra pArzvanAtha ! maiM Apako namaskAra karatA hUM / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322] 24 siddhArtha rAjA ke putra trizalA mAtA ke hRdaya AzvAsana rUpa aura siddhi prApti ke artha ko siddha karane vAle he mahAvIra prabho! maiM ApakI vandanA karatA huuN| (zloka 654-677) isa prakAra pratyeka tIrthaMkara ko stutipUrvaka namaskAra kara mahArAja bharata isa siMha niSadya caitya se bAhara nikale aura priya mitra kI bhAMti usa sundara caitya ko pIche ghUma-ghUmakara dekhate hue aSTApada parvata se nIce aae| unakA mana parvata meM saMlagna rahane se mAno uttarIya kahIM aTaka gayA ho isa prakAra ayodhyApati manda gati se ayodhyA kI ora ge| zoka se pUra kI taraha senA ke padotthita dhUli se diksamUha ko pAkula kara zokArta cakravartI ayodhyA ke nikaTa pahu~ce / cakrI ke mAno sahodara hoM isa prakAra unake duHkha se atyanta duHkhI nagara janoM kI azru bharI A~khoM se sammAnita hokara mahArAja ne vinItA nagarI meM praveza kiyaa| (zloka 678-682) tatpazcAt bhagavAn ko yAda karate hue varSA ke bAda avazeSa megha kI taraha azra-bindu girAte hue ve rAjamahala paae| jisakA dravya luTa jAtA hai aisA manuSya jisa prakAra rAta-dina usI kA dhyAna karatA hai usI prakAra prabhu rUpa dhana luTa jAne se bharata uThate-baiThate, calate-phirate, sote-jAgate, bAhara-bhItara, dina-rAta prabhu kA hI dhyAna krte| kisI kAraNavaza aSTApada se Agata manuSya ko jaise prabhu kA koI samAcAra lAyA hai, socakara pUrva kI taraha hI sammAna dene lge| (zloka 683-685) mahArAja ko isa prakAra zokAkUla dekhakara mantrI unase bole -mahArAja, pitA RSabhadeva prabhu ne gahasthAzrama se hI pazu kI taraha ajJAnI logoM ko vyavahAra zikSA dI, taduparAnta dIkSA lI aura alpa samaya ke madhya hI kevala-jJAnI ho gae / kevala-jJAna prApta kara isa jagata ke manuSyoM ko bhava samudra se pAra karane ke lie dharma meM niyukta kiyaa| phira svayaM kRtArtha hokara anya ko kRtArtha kara parama pada ko prApta hue| aise parama prabhu ke lie Apa zoka kyoM kara rahe haiM ? isa prakAra upadiSTa hokara cakravartI dhIre-dhIre rAjya kArya karane lge| (zloka 686-689) Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [323 rAha mukta candramA kI taraha dhIre-dhIre zokamukta hokara bharata cakravartI bAharI vihAra bhUmi para vicaraNa karane lge| vindhyAcala ko smaraNa karane vAle gajendra kI taraha prabhu ke caraNoM ko smaraNa kara du:khI bane mahArAja ke pAsa Akara AtmIya svajana sarvadA unheM prasanna karane lage / ataH parivAra ke prAgraha para ve vinoda utpannakArI udyAnoM meM bhI jAne lge| vahA~ jaise pramIlA rAjya ho aisI sundarI striyoM ke sAtha latA maNDapa kI ramaNIya zayyA meM ramaNa karane lge| vahA~ kusumaharaNakArI vidyAdharoM kI taraha yuvakoM kI puSpacayana krar3A kautuhalapUrvaka dekhane lge| kAmadeva kI pUjA kara rahI hoM aisI vArAMganAeM phUloM kI pozAka taiyAra kara mahArAja ko upahAra dene lgiiN| mAno unakI upAsanA karane ke lie asaMkhya zruti ekatra hue haiM isa bhA~ti nagara ke nara-nArI samasta zarIra meM phUloM ke alaMkAra pahanakara unake nikaTa krIr3A karane lge| Rtu devatAoM ke eka adhidevatA hoM isa bhA~ti samasta zarIra para phUloM ke alaMkAra pahanakara unameM mahArAja bharata zobhA pAne lge| (zloka 690-697) kabhI-kabhI apanI patniyoM ko lekara rAjahaMsa kI taraha sva icchA se krIr3A karane ke lie krIr3A vApI para jAne lge| hastI jisa prakAra hastiniyoM sahita narmadA nadI para krIr3A karatA hai usI prakAra ve vahA~ sundariyoM ke sAtha jalakrIr3A karane lge| jala kI taraMgoM ne jaise sundariyoM se zikSA grahaNa kI hai isa prakAra kabhI kaNTha meM, kabhI bAhuoM meM, kabhI hRdaya meM unakA AliMgana karane lgiiN| isase usa samaya kamala ke karNAbharaNa praura muktA ke kuNDala dhAraNakArI mahArAja jaise sAkSAt varuNadeva hoM isa prakAra zobhA pAne lage / mAno lIlAvilAsa ke rAjya meM mahArAja kA abhiSeka kara rahe hoM isa prakAra 'pahale maiM, pahale maiM' socatI huI striyA~ una para jala DhAlane lgiiN| jaise apsarA yA jaladevI hoM isa prakAra caturdika avasthita aura jalakrIr3A meM tatpara ramaNiyoM ke sAtha cakrI ne bahata samaya taka jalakrIr3AeM kiiN| sva mukha kI spardhA karane vAle kamaloM ko dekhakara jaise rAgAnvita ho gae hoM isa bhA~ti mRgAkSiyoM kI A~kheM lAla ho gyiiN| aMganAoM ke aMga se gala-galakara jhare hue aMgarAga se kardamita vaha jala yakSakardama kI taraha ho gayA / cakravartI bAra-bAra isa prakAra krIr3A karane lge| (zloka 698-705) Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324] eka bAra isI prakAra jalakrIr3A kara mahArAja bharata indra kI bhA~ti saMgIta karAne kI icchA se vilAsamaNDapa meM ge| vahA~ bA~surI bajAne vAle uttama puruSa mantra meM OMkAra kI taraha saMgIta karma prathama hai aisA madhura svara bA~surI meM bharane lge| vINAvAdanakArI karNa sukha pradAna karane vAle aura vyaMjana dhAtu se puSTa aise puSpAdika svara meM gyAraha prakAra se vINA bajAne lge| sUtradhAra apanI kAvya pratibhA kA anusaraNa kara nRtya aura abhinaya ke mAtR tulya prastAra sundara nAmaka tAla dene lge| mRdaMga evaM praNava nAmaka vAdya bajAne vAle priya mitra kI taraha paraspara sAmAnya samparka kA bhI tyAga na kara apane vAdya bajAne lge| hA-hA ha-ha nAmaka devatAoM kA aura gandharvo kA ahaMkAravinaSTakArI gAyaka svaragIti meM sundara aise sUkhIna-navIna zailI ke gIta gAne lge| natya aura tANDava meM catura naTiyAM vicitra prakAra ke aGga-vipekSoM se sabako cakita kara nRtya karane lgii| mahArAja bharata ne dekhane lAyaka yaha nATaka nivighna rUpa se dekhA / kAraNa, samartha puruSa jaisI icchA ho vaisA vyavahAra kareM usameM unheM kauna roka sakatA hai ? isa prakAra prabhu ke mokSa jAne ke pazcAt pA~ca lAkha varSa taka mahArAja bharata saMsAra sukha bhogate rhe| (zloka 706-714) eka dina bharatezvara snAna kara valikarma kI abhilASA se devadRSya vastra se zarIra ko pariSkAra kara keza meM puSpamAlya dhAraNa kara samasta zarIra meM gozIrSa candana kA lepa kara amUlya divya ratnoM ke alaGkAroM ko samasta deha meM dhAraNa kara antaHpura kI lalanA sahita char3I-dAra ke pradarzita patha se antaHpura ke prAbhyantara meM sthita ratnamaya darpaNagRha meM gae / vahA~ AkAza aura sphaTika maNi kI taraha nirmala aura manuSyAkRti kI taraha vRhad darpaNa meM apane svarUpa ko dekhane ke samaya mahArAja bharata kI aMgulI se aMgUThI khisaka kara gira pdd'ii| nRtya ke samaya jisa prakAra mayUra kA eka-prAdha paMkha khisaka kara gira jAtA hai aura vaha jAna bhI nahIM pAtA usI prakAra mahArAja bharata mI aMgulI se khisaka kara gira jAne vAlI aMgaThI ke viSaya meM kucha nahIM jAna paae| dhIre-dhIre zarIra ke samasta bhAga ko dekhate hue candrikAhIna candrakalA kI taraha aMgaThI rahita apanI aMgulI unheM kAntihIna lgii| are ! aMgulI zobhAhIna kaise ? socate hue mahArAja bharata kI dRSTi dharatI para girI apanI aMgUThI para Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [325 par3I / taba ve socane lage - 'kyA alaMkArahIna hone para zarIra ke anya aMga bhI isI prakAra zobhAhIna ho jAe~ge ? ataH ve apane anya alaMkAra ko kholane lage / ( zloka 707-723) prathama mastaka se mANikya mukuTa utArA / usase mastaka ratnaaMgUThI - sA pratIta huA / kAnoM se mANikya ke kuNDala khole / usase donoM kAna candra aura sUrya hIna pUrva aura pazcima dik-se lagane lage / kaNThAlaGkAra kholane para unakA galA jalahIna nadI -sA zobhAhIna lagane lagA / vakSaHsthala se hAra haTAne para vaha nakSatrahIna zrAkAza kI taraha zUnya ho gayA / bhujabandha haTAne para unake donoM hAtha latAveSTana rahita zAla vRkSa-sA lagane lagA / hastamUla se kar3A nikAla dene para vaha grAmalakahIna prAsAda-sA lagane lagA / (zloka 724-729)* anya aMguliyoM kI aMgUThiyA~ bhI jaba unhoMne khola dIM to ve maNirahita sarpa ke pharaNa-sI lagane lagIM / pA~voM se pAda-kaTaka khola dene para pA~va rAjahastI ke svarNapAta rahita danta sA lagane lagA / samasta gralaGkAroM ke khola dene para deha patrahIna vRkSa-sI lagane lagI / isa prakAra nija deha ko zobhAhIna dekhakara mahArAja bharata vicAra karane lage - 'hAya ! isa zarIra ko dhikkAra hai / jisa prakAra citra aMkita kara dIvAra ko zobhAnvita kiyA jAtA hai usI prakAra alakAra dhAraNa kara deha kI kRtrima zobhA kI jAtI hai / bhItara viSThAdi aura bAhara mUtrAdi ke pravAha se malina yaha deha vicAra karane para kucha bhI zobhanIya nahIM / kar3a yA miTTI jisa prakAra varSA ke jala ko dUSita karatI hai usI prakAra isa deha ne vilepita kie karpUra, kastUrI Adi ko dUSita kiyA hai / jo viSayoM kA parityAga kara tapasyA karate haiM ve tattvavettA puruSa hI isa zarIra kA phala grahaNa karate haiN|' isa prakAra vicAra karate hue samyak prakAra se pUrva karaNa ke anukrama se ve kSapaka zreNI para prArUr3ha ho gae evaM zukladhyAna prApta kara meghoM ke haTa jAne para jisa prakAra sUrya prakAzita ho jAtA hai usI prakAra ghAtI karmoM ko kSaya kara kevala - jJAna prApta kiyA / ( zloka 730- 738 ) usI samaya indra kA Asana kampAyamAna huprA / kAraNa, acetana vastu bhI mahAn samRddhi ko batA detI hai / avadhijJAna se yaha Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326] jAnakara ki bharata ko kevala jJAna ho gayA hai unake nikaTa pAe / bhakta puruSa svAmI kI taraha hI svAmI-putra kI bhI sevA karate haiM; kintu jaba putra ko bhI kevala-jJAna prApta utpanna ho gayA taba to kahanA hI kyA ? indra vahA~ Akara unase bole-'he kevalajJAnI ! Apa sAdhu veSa dhAraNa kareM tAki maiM ApakI vandanA kara aura dIkSA mahotsava kr|' bharata ne bhI usI samaya bAhubalI kI taraha paJcamuSTika keza luJcana rUpa dIkSA kA lakSaNa aGgIkAra kiyA aura devatAoM dvArA pradatta rajoharaNa Adi upakaraNa svIkAra kie| taba indra ne unakI vandanA kI / kAraNa, kevala-jJAna utpanna ho jAne para bhI adIkSita puruSa ko vandanA nahIM kI jaatii| usa samaya mahArAjA bharata cakravartI ke Azrita dasa hajAra rAjAoM ne bhI dIkSA grahaNa kara lii| kAraNa, isa prakAra kI svAmI-sevA paraloka meM bhI sukhakArI hotI hai| (zloka 739-745) taduparAnta pRthvI kA bhAra vahana karane meM samartha bharata cakravartI ke putra prAdityayazA ko indra ne rAjyAbhiSeka kiyaa| (zloka 746) kevala jJAna hone ke pazcAt mahAtmA bharatamuni ne RSabha svAmI kI taraha hI grAma, khani, nagara, araNya, giri, droNamukha Adi meM dharma dezanA se bhavya prANiyoM ko pratibodha dete hue sAdhu parivAra sahita eka lAkha pUrva taka vihAra kiyaa| antataH unhoMne bhI aSTApada parvata para jAkara vidhi sahita caturvidha AhAra kA pratyAkhyAna kiyaa| eka mAsa pazcAt candra jaba zravaNa nakSatra meM thA taba catuSka arthAt ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra aura ananta vIrya ko prApta kara maharSi bharata siddhi kSetra arthAt mokSa pada ko prApta (zloka 747-750) isa prakAra bharatezvara ne sattahattara lakSa pUrva rAjakumAra kI taraha vyatIta kie| usa samaya pRthvI kA pAlana bhagavAna RSabha kara rahe the| bhagavAna dIkSA lekara chadmastha avasthA meM eka hajAra varSa rhe| taba bharata ne eka hajAra mAMDalika rAjA kI taraha vyatIta kie| eka hajAra varSa kama chaha lAkha pUrva ve cakravartI rhe| kevala. jJAna utpanna hone ke bAda vizva kA upakAra karane ke lie dina ke sUrya kI taraha eka pUrva taka unhoMne pRthvI para vihAra kiyaa| isa bhAMti caurAsI lAkha pUrva prAyupya upabhoga kara mahAtmA bharata mokSa padhAra hue| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [327 ge| usa samaya harSita devatAoM ke sAtha svargapati indra ne unakA mokSa gamanotsava kiyaa| (zloka 751-755) __ isa prathama parva meM zrI RSabhadeva prabhu kA pUrvabhava varNana, kulakaroM kI utpatti, prabhu kA janma, vivAha, vyavahAra-darzana, rAjya, vrata aura kevala-jJAna, bharata rAjA kA cakravartItva, prabhu evaM cakrI kA mokSagamana Adi kA jo kramazaH varNana kiyA gayA hai vaha tuma logoM ke samasta parvo ko vistArita kare arthAt tuma logoM ke lie kalyANakArI bne| (zloka 756) (SaSTha sarga samApta) Page #337 -------------------------------------------------------------------------- Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta bhAratI ke prakAzanoM ke prApti sthAna : 1. prAkRta bhAratI akAdamI, 3826, motIsiMha bhaumiyoM kA rAstA, jayapura-302.003 2. jaina bhavana, po-25, kalAkAra sTrITa, kalakattA-300007 3. motIlAla banArasIdAsa baMgalo roDa, javAharanagara dillI-110 007 4. prAgama, ahiMsA, sasatA evaM prAkRta saMsthAna, padminI mArga, udayapura-313 001 sarasvatI pustaka bhaNDAra, 112, hAthI khAnA, ratanapola, ahamadAbAda-380 001