Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
10000000000
2215
जनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालजी - महाराज -
विरचितया प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं हिन्दी - गुर्जर भाषाऽनुवादसहितम्
vvvvvvvvvvv03
॥ श्री भगवती सूत्रम् ॥
(त्रयोदशो भागः )
नियोजकः
संस्कृत - प्राकृतज्ञ - जैनागमनिष्णात- प्रियव्याख्यानि
पण्डितमुनि - श्रीकन्हैयालालजी - महाराजः
T.
प्रकाशकः
राजकोटनिवासी- श्रेष्टि श्री - शामजी भाई - वेलजीभाई वीराणी तथा कडवीबाई - वीराणी स्मारकट्रस्टप्रदत्त द्रव्य साहाय्येन अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धार समितिप्रमुखः श्रेष्ठि- श्री शान्तिलाल - मङ्गलदास भाई - महोदयः
मु० राजकोट
प्रथमा - आवृत्तिः
प्रति १२००
..
"वीर- संयंत् विक्रम संवत्
२४९५
२०२५
ईसवीसन्
१९६९
मूल्यम् - रू० ३५-00:11 17 11:
Parorararaporanar काकाक
YOYOYOYOYOLOLOLOY
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
7
भगवालु, आलु श्री म. सा. श्वे स्थानवासी 'नैनशास्त्रोद्धार समिति, हे गरेडिया वा रोड, राट, (सौराष्ट्र ).
卐
Published by :,
C
Shri Akhil Bharat. SS. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India.
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैप यत्नः ।
उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा,
कालो ह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥ १ ॥
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦ वीर, संवत् २४८५, વિક્રમ સવત ૨૦૨૫ ઇસવીસન ૧૯૬૯
.<
品
हरिगीत च्छन्दः
करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये ।
4
लिये ॥
जो जानते हैं तत्व कुछ फिर यत्न ना उनके जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे है काल निरवधि विपुलपृथ्वी, ध्यान में यह लायगा ॥ १ ॥
पायगा ।
फ्र
भूस्यः ३. ३५=00
: भुद्र :
મણિલાલ છગનલાલ શાહ नवप्रभात, "प्रिटींग” प्रेश धी ंअंटा रोड, अभंड़ावाह,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
... भगवतीसूत्र भा. १३ वे की विषयानुक्रमणिकां भनुक्रमांक विषय
पृष्ठाङ्क .... अठारहवें शतक का चौथा उद्देशा १ प्राणातिपात आदिके परिभोग का निरूपण.
१-१० २ कषाय के स्वरूप का निरूपण
१०-१८ ३ कृतयुग्मादि राशियों से नारकादि का निरूपण . १८-२८ ४ अन्धवहि जीवों का निरूपण
' २८-३० पांचा उद्देशा ५ भास्वर जीवविशेष देवों का निरूपण
३१-४० ६ अमरकुमार आदिकों के भिन्नत्व में कारण का निरूपण ४१-४६ ७. नारकादिकों के आयुष्क आदि प्रतिसंवेदना का निरूपण . ८ भमरकुमारों की चिकुर्वणा का निरूपण
५३-६० छटा उद्देशा ९ सचेतन और अचेतनों के स्वभावता का निरूपण ..६१-७१ १० परमाणू में वर्णादि का निरूपण
७२-८६ सातवां उद्देशा ' ११ फेवली को यक्षावेश का निरूपण
८७-९१ १२ उपधि परिग्रह आदि का निरूपण १३ महक श्रमणोपासक के चारित्र का निरूपण
१०५-१३२ १४ देवों की वक्तव्यता
१३३-१३७ १५ देवासरों के संग्राम का निरूपण
१३८-१४१ १६ देवों के सामर्थ्य का निरूपण ।।
१४१-१४४ १७ देवों के कर्मक्षपण का निरूपण
१४४-१५५ __
आठवा उद्देशा १८ कर्मबन्ध के स्वरूप का निरूपण
१५६-१६१
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४-२१०.
. २११-२१५
१९ गमन को आश्रित फरके परतीर्थिकों के मत का निरूपण १५१-१७४ २० छमस्थ जनों के द्विपदेशादि स्कंध के ज्ञान का निरूपण १७९-१९३
नवा उद्देशा २१ भव्यद्रव्य नारक आदि का निरूपण
दशा उद्देशा २२ भन्यद्रव्य देवरूप अनगार का निरूपण .. २३ अवगाहना का स्पर्शनालक्षण पर्यायान्तर से . ।
परमाणु आदि का.कथन -२१६-२२१ २४ पुगलों के वर्णादिवत्व का निरूपण . ..२२१-२२५ २५ द्रव्यधर्म विशेष का और आत्मद्रव्य का निरूपण . २२५-२५८ २६ वस्तुतत्व का निरूपण
२५८-२७५ उनीसवें शतक का पहला उद्देशा .. २७: उद्देशार्थ संग्राहक गाथा का कथन
। २७६-२७८ २८ लेश्या के स्वरूप का निरूपण
२७८-२८४ दसरा उद्देशा २९ लेश्यावालों का निरूपण
. . .:२८५-२८९ .. तीसरा उद्देशा ३० लेश्यावान् पृथ्वीकायिक आदि जीवों का निरूपण २९०-३२३ ३१ जघन्य उत्कृष्ट अवगाहना के अल्पबहुत्व का निरूपण ३२३-३४० ३२ पृथ्वीकायिकों के सूक्ष्मत्व का निरूपण
- ३४०-३५२ ३३ पृथ्वीकायिकों के अवगाहना प्रमाण का निरूपण ..." ३५३-३९६,
, चौथा उद्देशा ३४ नारकादिकों के महावेदनावत्व का निरूपण , ३६७-६८२०
पांचवां उद्देशा ३५ नारकादिकों के चरम-परमपने का निरूपण
... ३८४-३९३ ३६. वेदना के स्वरूप का निरूपण
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
. . ३९८-४९१
४०३-४१३
४१३-४४८.
__.४४९-४६५
४६६-४७१
.... : छठा उद्देशा . , , . ३७, द्वीप समुद्र आदि का निरूपण ... ... . ....... सातवां उद्देशा :.:, ३८ अमुरकुमार आदिकों के आवास का निरूपण ...: .. आठवां- उद्देशा३९ जीवों के निवृत्ति का निरूपण , ....
.. नवा उद्देशा . . .... ४. करण के स्वरूप का निरूपण
दशवा उद्देशा ४१ वानव्यन्तरों के आहार-करण आदि का निरूपण
बीसवें शतक का पहला उद्देशा ४२ उद्देशक के अर्थ को संग्रह करनेवाली गाथा का कथन ४३ द्वीन्द्रिय नामके पहले उद्देशे का निरूपण
दसरा उद्देशा ४४ आकाश के स्वरूप का निरूपण ४५ धर्मास्तिकाय आदि के एकार्थक नाम का निरूपण
तीसरा उद्देशा . ४६ माणातिपात आदि आत्मपरिणाम काः निरूपण
___ चौथा उद्देशा ४७ इन्द्रियों के उपचय का निरूपण
पांचवां उद्देशा ४८ पुद्गलों के वर्णादिमत्त्व का निरूपण ४९ पांच प्रदेशवाले स्कन्ध का निरूपण ५० छ प्रदेशवाले स्कन्ध का निरूपण
४७२-४७३ ४७४-४९६
४९७-५०३ ५०३-५२४
५२५-५३४
५३५-५३७
५३८-६३५ ६३५-६७९ ६७९-७२१
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
یه-انه
५१ सात प्रदेशवाले स्कन्ध के वर्णादि का निरूपण ७२२-७३ ५२ आठ प्रदेशवाले स्कन्ध के वर्णादि का निरूपण ५३ नव प्रदेशवाले स्कन्ध के वर्णादि का निरूपण ८.७-८२५ ५४ पादरपरिणत अनन्न प्रदेशिक स्कंध में
पुद्गलगन वर्णादि का निरूपण ८२६-८५८ ५५ पादरपरिणत अनन्तमदेशिक स्कन्धगन
सात आठ स्पर्भगत मग का निरूपण ८९८-९४६ ५६ परमाणु के प्रकार का निरूपण
९.४७-९५३
समाप्त
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
“મસંયં વિયં મા પમાય”
•;
&
,
છે
-ધ
'
૧
શ્રી વિનેદકુમાર વીરાણું (દીક્ષા લીધા પહેલાં શાસ્ત્રાભ્યાસ કરતા)
જન્મ : પિટસુદાન સાં. ૧૯૨ દીક્ષા
- નિર્વાણ ખીચન – (રાજસ્થાન)
ફલેદી – (રાજસ્થાન) સં. ૨૦૧૩ વૈશાખ વદ ૧૨
સાં. ૨૦૧૩ શ્રાવણ સુદ ૧૨ તા. ૨૬-૫-૧૭ રવિવાર
તા. ૭-૮–૧૭ બુધવાર
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
મા. બ્ર. શ્રી વિનાદમુનિનુ સક્ષિપ્ત જીવનચરિત્ર
'
પરમ વૈરાગી અને દયાના પુંજ જેવા આ પુરુષના જન્મ વિક્રમ સ્વત ૧૯૯૨ પા સુદાન (આફ્રિકા)માં કે જ્યાં વીરાણી કુટુંબના વ્યાપાર આજ દિવસ સુધી ચાલુ છે, ત્યાં થયા હતા. .
શ્રી વિનાદકુમારના પુણ્યવાન પિતાશ્રીનું નામ શેઠશ્રી દુર્લભજી શામજી વીરાણી અને મહાભાગ્યવંતા તેમના માતુશ્રીનુ નામ એન મણિબેન વીરાણી. અર્ન્સનુ અસલ વતન રાજકાટ (સૌરાષ્ટ્ર) છે. એન મણિમૅન ધાર્મિ ક ક્રિયામાં પહેલેથી જ રુચિવાળા હતા, પરંતુ શ્રી વિના કુમાર ગલમાં આવ્યા પછી વધારે દૃઢષમી અને પ્રિયધમી બન્યા હતા.
1
1
પૂર્વ ભવના સ*સ્કારથી શ્રી વિનાનકુમારનુ લક્ષ ધાર્મિક અભ્યાસ અને ત્યાગ ભાવ તરફ વધારે હાવા છતાં તેએશ્રીએ નાનમેટ્રીક સુધી અભ્યાસ કરી વ્યવહારિક કેળવણી લીધેલી અને વ્યાપારની પેઢીમાં કુશળતા બતાવેલી.
J
તેઓશ્રીએ યુનાઈટેડ કિંગડમ, ફ્રાન્સ, બેલ્જીયમ, ડાલેન્ડ, જમની સ્વીઅલેન્ડ, તેમ જ ઈટાલી, ઈજીસ વગેરે દેશામાં પ્રવાસ કરેલ સ; ૨૦૦૯ના વૈશાખ માસ, સને ૧૯૫૩માં લ‘ડનમાં રાણી એલીઝાબેથના રાજ્યારાહણુ પ્રસંગે તેઓશ્રી લંડન ગયા હતા. કાશ્મીરના પ્રવાસ પણ તેમણે કરેલ, દેશ પરદેશ ફરવા છતાં પણ તેમણે કેાઈ વખતે પશુ.ક દમૂળને આહાર વાપરેલ નહી',
''
'
ઉગતી આવતી યુવાનીમાં તેઓશ્રીએ ટ્રુનિયાના'મણીય સ્થળે જેવાં કે કાશ્મીર, ઈજીપ્ત અને યુરેાપનાં સુદંર સ્થળાની 'મુલાકાત લીધી હાવા છતાંએ તેઓને તે રમણીય સ્થળેા કે મણીય યુવતીઓનું આકષ ણુ થયુ નહી. એ એના પૂર્વભવના ધામિક 'સ્ટારને જ રંગ હતા અને એર્ગે જ તેમને તે બધુ ન ગમ્યું. અને તુરત ત્યાંથી પાછા ફર્યાં અને સાધુ-સાધ્વીજીનાં 'દશનકરવાને ઠેકઠેકાણે ગયા અને તેમના ઉપદેશને લાભ લીધા અને વૈરાગ્યમાં જ મન લગાડ્યું.હુ'ડાકુલ અવસર્પિણિના આ દુષમ નામના પાંચમાં આવાનુ વિચિત્ર વાતાવરણ નઈ તેમને કંઇક ક્ષેાલ થતા કે તુરત જ તેના ખુલાસે મેળવી લેતા અને ત્યાગ ભાવમાં સ્થિર રહેતા. દેશ પરદેશમાં પણ સામાયિક, પ્રતિક્રમણુ, ચાવિહાર આદિ પચ્ચક્ક્ષાણુ વિ. ધમજાય તે ચૂકયા નહી' ઊંચી ક્રેડિટની શૈયાના ત્યાગ કરી તે સૂવા માટે માત્ર એક શેતર’જી, એક એસીકુ અને એઢવા એક ચાદર ફક્ત વાપરતા અને પલંગ-ઉપર નહી. પણ ભૂમિ પરજ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શયન કરતા. અને પહેરવા માટે એક ખાદીને લે છે અને ઝબ્બે વાપરતાકે વખતે કબજો પહેરતા બહુ ઠંડી હોય તે વખતે સાદે ગરમ કોટ પહેરી લેતા અને સુહપતિ, પાથરણું રજોહરણ અને બે ચાર ધાર્મિક પુસ્તકની-ળી સાથે રાખતા સંડાસમાં નહીં પણ જંગલમાં એકાંત જગ્યામાં ઘણે ભાગે શરીરની અશુચિ દૂર કરવા જતા, હાલતાં ચાલતાં, સંડાસ અને પેશાબ સંબંધીમાં જીવદયાની ‘બરાબર જતના કરતા.
દેશમાં કે પરદેશમાં જ્યારે તેમને કોઈની સાથે મળવાનું થતું ત્યારે તેમની સાથે અહિંસામય જૈનધર્મનું સ્વરૂપ પ્રકટ કર્યા વગર રહેતા નહીં,
' ' દીક્ષાર્થીઓને ઢીક્ષા લેવાની પ્રેરણા કરતા અને એમ જ કહેતા કે જીદગીને કોઈ ભરોસે નથી “શંહ જીવિયં મા ઉમા ” આયુષ્ય તૂટતાં વાર લાગતી નથી, જીવન તૂટયું સધાતું નથી માટે ધર્મકરણમાં સમયમાત્રને પ્રમાદ ન કરવો જોઈએ
ગેંડલ સંપ્રદાયના ઘણાખરા પૂ. મુનિવરે અને પૂ. મહાસતીજીઓને તથા બોટાદ સંપ્રદાયના પૂ. આચાર્ય શ્રી માણેકચંદજીમહારાજ અને દરિયા પુરી સંપ્રદાયના શાંત–શાસ્ત્રજ્ઞ પૂ મુનિશ્રી ભાયચંદજી મહારાજ શ્રમણસંઘના મુખ્ય આચાર્યશ્રી આત્મારામજી મહારાજ તમયે જ્ઞાનનિધિ શાસ્ત્રોદ્ધારક બા. પ્ર. પુ. આચાર્ય મહારાજ શ્રી વઘાસીલાલજી મહારાજ વગેરે અનેક સાધુ સાવીના ઉપદેશને તેમણે લાભ લીધેલ. મુંબઈમાં સં. ૨૦૧૧ સાલમાં શ્રી ધર્મસિંહજી મહારાજના સંપ્રદાયના પડિતરત્ન શ્રી લાલચંદજી મહારાજને પરિચય થયો. લાલચંદજી મહારાજ પિત, સંસારપક્ષના ત્રણ પુત્રો અને બે પુત્રીઓ એમ કુલ ૬, બલકે આખા કુટુંબે સંયમ અંગીકાર કરેલ. તે જાણી તેમને અદૂભત ત્યાગભાવના પ્રગટ થઈ કે જે કદી ક્ષય પામી નહીં,
S
* આ સ્પહેલાં તેઓ જ્યારે માતા-પિતા સાથે પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી માણેકચંદજી મહારાજના દર્શને બાટાં ગયેલા ત્યારે તેમના ઉપદેશની જે
અસર થઈ તે સુખ્ય અસર પહેલી હતી અને બીજી: અસર તે પૂજ્ય, લાલચંદજી - મહારાજના સહકુટુંબુની દિક્ષાએ હતીઆ બેઉ પ્રસંગે પૂર્વભવની બાકી રહેલી આરાધનાને પૂરી કરવાના નિમિત્તરૂપ હાઈને વખતોવખત તેઓ માતાપિતા પાસે દીક્ષાની આજ્ઞા માગતા હતા અને તેને જવાબ તેમના પિતાશ્રી તરફથી એક જ હતે. “જે હજીવાર છે સમય પાકવા દીઓ « જ્ઞાનાયાસ વધારા,
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
સ. ૨૦૧૨ના અષાઢ સુધી ૧૫ થી શ્રી વિનાઇકુમારે ગોંડલ સ`પ્રદાયના શાસ્ત્રજ્ઞ પૂ. આચાર્ય શ્રી પુરુષાત્તમજી મહારાજ સાહેબ પાસે વેરાવળ ચાતુર્માંસ દરમ્યાન ખાસ નિયમિત રીતે દીક્ષાની તૈયારી કરવા માટે તેમની પાસે જ્ઞાનાભ્યાસ કર્યાં. તેની સાથે પૂ. આચાર્ય શ્રી પુરુષાત્તમજી મહારાજના સસાર પક્ષના કુટુંબી દીક્ષાના ભાવિક શ્રી જસરાજભાઈ પણ જ્ઞાનાભ્યાસ કરતા હતા. તેઓએ ત્યાં એવે નિર્ણય કરેલા કે આચાર્ય શ્રી પુરુષાત્તમ મહારાજ પાસે આપણે બન્નેએ દીક્ષા લેવી, પહેલાં વિનદકુમારે અને પછી શ્રી જસરાજભાઇએ દીક્ષા લેવી, શ્રી જસરાજભાઈની દીક્ષાતિથિ પૂ॰ શ્રી પુરુષાતમજી મહારાજ સાહેબે સં. ૨૦૧૩ના જેઠ સુદ ૫ ને સેાસવારે માંગરોલ મુકામે નક્કી કરી શ્રી જસરાજભાઈ વિનેદકુમારને રાજકોટ મળ્યા. શ્રી વિનેમારૂં શ્રી જસરાજ ભાઈની યથાયેાગ્ય સેવા ખજાવી, માંગરેળ રવાના કર્યાં અને પેાતે નિશ્ચયપૂર્વક દીક્ષા માટે આજ્ઞા માગી પણ તેઓના પિતાશ્રીની એકને એક વાણી સાંભળીને તેમને મનમાં આઘાત થયા અને દીક્ષા માટેના તેમણે મીજો રસ્તા શેાધી કાઢચે..
પૂજ્યશ્રી લાલચંદ્રજી મહારાજ અને તેમના શિષ્યાના પરિચય મુખઈમાં થયેલ હતા અને ત્યારખાદ કઇ વખત પત્રવહેવાર પણ થતા હતા. છેલ્લા પત્રથી તેમણે જાણેલ હતું, જે પૂ॰ શ્રી લાલચંદજી મહારાજ. ખીંચન ગામે પૂ. આચાય શ્રી સમસલજી મહારાજ સાહેબ પાસે જ્ઞાનાભ્યાસ અર્થે ગયા છે, પેાતાને પિતાશ્રીની આજ્ઞા (દીક્ષા માટે) મળે તેમ નથી અને દીક્ષા તેા લેવી જ છે આજ્ઞા વિના કોઈ સાધુ મુનિરાજ દીક્ષા આપે નહી અને સ્વયમેવ દીક્ષા સૌરાષ્ટ્રમાં લઈને આચાય શ્રી પુરુષાતમજી મહારાજ પાસે જવામાં ઘણાં વિધ્ના થશે, એમ ધારીને તેએએ દૂર રાજસ્થાનમાં ચાલ્યા જવાનું નક્કી કર્યુ.
તા. ૨૪-૫-૫૭ સ’. ૨૦૧૩ના વૈશાખ વદ ૧૦ ને શુક્રવારના રાજ સાંજના તેમના માતુશ્રી સાથે છેલ્લુ જમણ કર્યું. ભેાજન કરી, માતુશ્રી સામાયિકમાં એસી ગયા. તે વખતે કોઈને જાણ કર્યાં વગર દીક્ષાના વિઘ્નામાંથી અચવા માટે ઘર, કુટુંબ, સૌરાષ્ટ્રભૂમિ અને ગાંડલ સંપ્રદાયના પણ ત્યાગ કરી તે ખીચન તરફ રવાના થયા.
શ્રી વિનાન્દમુનિના નિવેદન પરથી માલૂમ પડ્યુ· કે તા. ૨૪-૫-૫૭ના રાજ રાત્રે આઠ વાગે ઘેરથી નીકળી, રાજકાટ જકશને જોધપુરની ટિકિટ લીધી. તા. ૨૫–૫–૫૭ના સવારે આઠ વાગ્યે મહેસાણા પહોંચ્યા ત્યાં અઢી કલાક ગાડી પડી રહે છે, તે દરમ્યાન ગામમાં જઈને લાચ કરવા માટેના વાળ રાખીને બાકીના કઢાવી નાખ્યાં અને ગાડીમાં બેસી ગયા. મારવાડ જ કશન તથા જોધપુર જકશન થઈને તા. ૨૬-૫-૫૭ની સવારે ૪ા વચ્ચે લાદી
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહોંચ્યા ત્યાંથી પગે ચાલીને ખીચન ઉપાશ્રયમાં જઈ ત્યાં બિરાજતા મુનિવરોના દર્શન કર્યા વંદણા નમસ્કાર કરી સુખશાતા પૂછી, બહાર નીકળ્યા અને પિતાના સામાયિકના કપડાં પહેર્યા અને પછી પૂજ્ય શ્રી મુનિવરોની સન્મુખ સામાયિક કરવા બેઠા, તેમાં “જાવ નિચ ઘgવાલામિ સુવિ દ્વિવિ” ના બદલે “નાવવીવલ્લુવારા તિવિ રિવિઝ” બોલ્યા તે શ્રી લાલચંદજી મહારાજે સાંભળ્યું અને તેઓશ્રીએ પૂછયું કે વિનોદકુમાર! તમે આ શું કરે છે? તેને જવાબ આપવાને બદલે “ગવાળું વોસિરામિ” બેલી પાઠ પૂરો કર્યો અને પછી વિનયપૂર્વક બે હાથ જોડીને બોલ્યા કે “સાહેબ! એ તે બની ચૂકયું અને મેં વયમેવ દીક્ષા લઈ લીધી, તે બરોબર છે અને તેમાં કોઈ ફેરફાર થઈ શકે તેમ નથી. આ સિવાય આપશ્રીની બીજી કોઇપણ પ્રકારની આજ્ઞા હોય તે ફરમાવે.”
- તેજ દિવસે બપોરના શાસ્ત્રજ્ઞ પૂ મુનિશ્રી સમર્થલાલજી મહારાજ સાહેબે શ્રી વિનોદકુમાર મુનિને પિતાની પાસે લાવ્યા અને રામજાવ્યા કે “તમે એક સારા ખાનદાન કુટુંબની વ્યક્તિ છો. તમારી આ દીક્ષા અંગીકાર કરવાની રીત બિરાબર નથી, કારણ કે તમારા માતા પિતાને આ હકીકતથી દુઃખ થાય અને તેથી મારી સંમતિ છે કે રજોહરણની ડાંડી ઉપરથી કપડું કાઢી નાખો જેથી તો શ્રાવક ગણાવ અને જરૂર પડે તે શ્રાવકને સાથે લઈ શકે, એમ 'ત્રણવાર પૂ. મહારાજશ્રીએ સમજાવેલા પરંતુ તેમણે ત્રણેય વખત એક જ ઉત્તર
પેલે કે “જે થયું, તે થયું હવે મારે આગળ શું કરવું તે ફરમાવે.
શ્રી વિનોદમનિના શ્રી સમર્થમલજી જેવા મહામુનિના પ્રશ્નના જવાબ પછી ખીચનને ચતુર્વિધ સંઘ વિચારમાં પડી ગયો અને મુનિશ્રીઓ પર સંસારીઓને કેઈ પણ પ્રકારને નિષ્કારણ હુમલે ન આવે તે માટે વિદમુનિને જીણવવામાં આવ્યું કે “અમારી સલામતી માટે તમારે જાહેર 'નિવેદનું બહાર પાડવાની જરૂર છે ત્યારે શ્રી વિને દમુનિએ પિતાના હસ્તાક્ષર નિવેદન શ્રીસંઘ સમક્ષ પ્રગટ કર્યું, તેને સારા નીચે મુજબ છે –
-
૧
, મારા માતા-પિતા મોહને વશ થઈને દીક્ષાની આજ્ઞા આપે તેમ ન હતું અને “સંહ જીવિ મા પદને આધારે હું એક ક્ષણ પણ દીક્ષાથી વિચિત રહી શકું તેમ નથી, એમ મને લાગ્યું. શ્રી લાલચંદજી મહારાજ સાહેબ વિગેરેએ મને મારી દીક્ષા માટે વિચારી પછી પગલું ભરવાનું કહેલ પરંતુ મને
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમય માત્રને પ્રમાદ કર ઠીક ન લાગે, તેથી શ્રી અરિહંત ભગવત તથા શ્રી સિદ્ધ ભગવતેની સાક્ષીએ મારા ગુરુ મહારાજ સમક્ષ પ્રજ્યાને પાઠ ભણીને મારા આત્માના કલ્યાણ માટે દીક્ષા અંગીકાર કરી છે. સમાજને બેટે
ખ્યાલ ન આવે કે મારી દીક્ષા ક્ષણિક જુસ્સાથી અગર ગેરસમજથી થઈ છે તેથી તથા સમાજમાં જૈનશાસનની પ્રભાવના થાય તે હેતુથી મારે મારા વૃત્તાંત પ્રગટ કર ઉચિત છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૧૯ મા અધ્યયન પરથી મને લાગ્યું કે મનુષ્ય જીવનનું ખરૂં કર્તવ્ય મેક્ષફળ આપનારી દીક્ષા જ છે.
છેવટ સુધી મેં મારા બાપુજી પાસે દીક્ષા માટે આજ્ઞા માગી અને તે વખતે પણ પહેલાંની જેમ વાત ઉડાવી દીધી અને અનંત ઉપકારી એવા મારા બાપુજી સમક્ષ હું તેમને કડક ભાષામાં પણ કહી શકતું ન હતું અને બીજી બાજુથી મને થયું કે આયુષ્ય અશાશ્વત છે અને આવા ઉત્તમ કાર્ય માટે જરાપણ પ્રમાદ કરે ઉચિત નથી તેથી મેં વિચારીને આ પગલું ભર્યું છે અને મને પૂર્ણ વિશ્વાસ છે કે શ્રી વિરપ્રભુ મહાવીર સ્વામીને સકળ સંઘ મારા આ કાર્યને અનુદો જ “ તથાસ્તુ”.
રાજકેટમાં શ્રી વિનોદકુમારના ગયા પછી પાછળથી ખબર પડી કે વિનોદ કુમાર દેખાતા નથી એટલે તપાસ થવા માંડી ગામમાં ક્યાંય પત્તો ન લાગ્યો એટલે બહારગામ તારે કર્યા. ક્યાંયથી પણ સંતોષકારક સમાચાર સાંપડયા નહીં. અર્થાત્ પત્તે મળે જ નહી. આમ વિમાસણના પરિણામે તેમના પિતાશ્રીને બે મહિના પહેલાંની એક વાતની યાદ આવી તે એ હતી કે તે વખતે શ્રી વિનોદકુમારે આજ્ઞા માગેલી કે “બાપુજી! આપની આજ્ઞા હોય તો આ ચાતુર્માસ ખીચન (રાજસ્થાન) જાવું કારણ કે ખીચનમાં પૂ. ગુરુમહારાજ શ્રી સમર્થમલજી મહારાજ કે જેઓ સિદ્ધાંત વિશારદ છે અને અનેકાંતવાદના પૂરા જાણકાર છે, તેઓ ત્યાં બિરાજમાન છે જેઓશ્રી પાસે શાસ્ત્રાભ્યાસ કરવા માટે પૂ શ્રી લાલચંદજી મહારાજ આદિ ઠાણા ૪ જવાના છે. તે મારી ઇચ્છા પણ ત્યાં તેમની પાસે જવાની છે.
આ વાતચીતનું સ્મરણ પિતાશ્રીને આવવા સાથે તેઓએ પ. પૂર્ણચંદ્રજી દકને પોતાની પાસે બોલાવ્યા અને વિનોદકુમાર માટેની પોતાની ચિંતા વ્યક્ત કરી. પંડિતનું આ વાતને સમર્થન મળ્યું. તેઓશ્રીએ જણાવ્યું કે ચેડા સમય પૂર્વે વિનદકુમારે મારી પાસે જાણવા માગ્યું હતું કે, ખીચનમાં કેવા પ્રકારની
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગવડ છે? આમ મારી સાથે વાર્તાલાપ થયે હતે. અને આ પ્રમાણે એકમત થતાં તેમના પિતાશ્રીએ ખીચન તાર કરવા સૂચના કરી તા. ર૭-૫-પ૭ ના રોજ પૃથ્વીરાજજી માલુ ખેચન (રાજસ્થાન) ઉપર તાર કર્યો.
* તા.૨૮-૫-૧૭ના રોજ જવાબ આવ્યું કે શ્રી વિનોદભાઈએ ખીચનમાં સ્વયમેવ દીક્ષા ગ્રહણ કરી છે. એટલે તેમના પિતાશ્રીએ રાવબહાદુરશ્રી એમ. પી. સાહેબ શ્રી કેશવલાલભાઈ પારેખ અને પંડિતજી પૂર્ણચંદ્રજી દક એમ ત્રણેયને શ્રી વિનંદકુમારને પાછા તેડી લાવવા માટે ખીચન મોકલ્યા તા. ૨૮-૫-૧૭ના રોજ રવાના થઈ તા. ૩૦-૫-૧૭ના રોજ સવારે ફલદી સ્ટેશને પહોંચ્યા. બળદગાડીમાં તેઓ ખીચન ગયા કે જ્યાં સ્થવિર મુનિશ્રી શીરામલજી, મહારાજ પૂજય પંડિતરત્ન શાસ્ત્ર વિશારદ શ્રી સમર્થમલજી મહારાજ આદિ ઠાણું ૮ તથા પૂજ્ય તપસ્વી મહારાજ શ્રી લાલચંદજી મહારાજ આદિ ઠા. ૪ બિરાજમાન હતા. કુલ્લે સાધુ-સાધ્વીની સંખ્યા અઠ્ઠાવીસથી ત્રીસની હતી.
પૂછપરછના જવાબમાં શ્રી વિનોદમુનિએ કેશવલાલભાઈ પારેખનો કહ્યું કે મેં તે દીક્ષા અંગીકાર કરી લીધી છે તેમાં કાંઈ ફેરફાર થાય તેમ નથી. તમે અમારા વીરાણી કુટુંબના હિતૈષી છે. અને જે સાચા હિતૈષી છે તે મારા પૂ બા અને બાપુજીને સમજાવીને મારી હવે પછીની મેટી દીક્ષાની આજ્ઞા અઠવાડિયાની અંદર અપાવી દ્યો એટલું જ નહીં પણ
સવિ જીવ કરૂં શાસન રસી”ની ભાવનામાં અને આજ દિવસ સુધીના મારી ઉપરના ઉપકારના બદલામાં આગમને અનુલક્ષીને મારી ભાવના એ જ હોય કે, મારી દીક્ષા તેઓની દીક્ષાનું નિમિત્ત બને અને મારા માતા-પિતા સદ્દગતિને. સાધે અર્થાત્ મારી સાથે દીક્ષા લીએ.
આવા દેઢ જવાનના પરિણામે તે જ સમયે શ્રી વિનોદકુમારને પાછા લઈ જવાની ભાવનાને નિષ્ફળતા સાંપડી અને તા. ૩૧-૫-૧૭ ની રાત્રીના રવાના થઈ તા. ૨-૬-૫૭ના સવારે મહા પરીષહરૂપ ક્ષેત્રને અનુભવ કરી, શ્રી વિનોદકુમારના પિતાશ્રીને તમામ વાતથી વાકેફ કર્યા.
શેડા વખતમાં ફલેદીને શ્રી સંઘે પૂ શ્રી લાલચંદજી મહારાજને ફલેદીમાં માસુ કરવાની વિનંતી કરી તેને અસ્વીકાર થવાથી સંઘ ગમગીન બન્યું એટલે નિર્ણય ફેર અને અષાઢ શુદ ૧૩ ના રોજ બીચનથીવિહાર કરી ફલેદી આવ્યા.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
દીક્ષા પછી અઢી મહિનાને આંતર કલાદી ચામાસા દરમ્યાન શ્રી વિનાદમુનિંને હાજતે જવાની સત્તા થઈ અને તે માટે જવા તૈયાર થયા એટલે તેમના ગુરુએ કહ્યુ` કે ખડું ગરમી છે, જરાવાર ચાલી જાય એટલે શ્રી વિનાદમુનિએ રજોહરણુ વગેરેની પ્રતિલેખના કરી તે દરમ્યાન ન રોકી શકાય એવી હાજત લાગી તેથી ફરી આજ્ઞા માગતાં જણાવ્યુ કે મને હાજત બહુ લાગી છે તેથી જાઉ છું, જલકી પાકો ક્રીશ કાળની ગહન ગતિને દુઃખદ્ રચના રચવી હતી. આજે જ હાજતે એકલા જવાના બનાવ બન્યા હતા, હંમેશાં તે બધા સાધુએ સાથે મળીને દિશાએ જતા.
હાજતથી માકળા થઈ પાછા ફરતા હતા, ત્યાં રેલ્વે લાઇન ઉપર એ ગાચા આવી રહી હતી. ખીજી ખાજુથી ટ્રેઈન પણ આવી રહી હતી તેની વ્હિસલ ભાગવા છતાં પણ ગાયા ખસતી ન હતી. શ્રી વિનાન્દમુનિનું હ્રદય થરથરી ઉઠયુ' અને મહા અનુકપાએ મુનિના હૃદયમાં સ્થાન લીધુ' હાથમાં રજોહરણુ લઈ જાનના જોખમની પરવા કર્યાં વગર ગાયાને મચાવવા ગયા. ગાયાને તા મચાવી જ લીધી પરંતુ આ ક્રિયામાં છકાય જીવની તૈયાના સાધનભૂત જે રજોહરણુ કે વિનેદમુનિને આત્માથી વધારે પ્યારૂ હતું, તે રેલ્વે લાઈન ઉપર પડી ગયું. અને શ્રી વિનાદમુનિએ તે પાછું સ`પાદન કરવામાં જડવાદને સિદ્ધ કરતાં રાક્ષસી એન્જિનને ઝપાટે આવ્યા અને પેાતાનુ અલિદાન આપ્યુ. અરિહંત ...અરિહંત ..એવા શબ્દે મુખમાંથી નીકળ્યા અને શરીર તૂટી પડયુ.. રક્ત પ્રવાહ છૂટી પડચા અને ઘેાડા જ વખતમાં પ્રાણાંત થઈ ગયા, બધા લેાકા કહેવા લાગ્યા કે ગૌરક્ષામાં મુનિશ્રીએ પ્રાણ આપ્યા અંતિમ સમયે મુનિશ્રીના ચહેરા પર ભવ્ય શાન્તિ જ દેખાતી હતી.
'
હમેશાં તેઓ જે તરફ હાજતે જતા હતા તે તરફ લાદીથી પાકરણ તરફ જવાની રેલ્વે લાઈન હતી. આ લાઈન ઉપર રેલ્વે સત્તાવાળાઓએ ફાટક મૂકેલ નથી ત્યાં રસ્તે પણુ છે એટલે પશુઓની અવરજવર હોય છે. અને વખત વખત ત્યાં ઢારા રેલ્વેની હડફેટે ચડી જવાના પ્રસગ અને છે,
લેાદી સઘે આ દુર્ઘટનાના ખખર રાજકીટ, ટેલીફાનથી આપ્યા. જે “વખતે ટેલીફાન આવ્યેા. તે વખતે વિનાન્તમુનિના પિતાશ્રી મહાર ગયા હતા. અને માતુશ્રી મણિમેન સામાયિક-પ્રતિક્રમણમાં બેઠાં હતાં, માત્ર એક નેકર જ ઘરમાં હતા કે જેણે ટેલિફાન ઉઠાવ્યે પણ તે કાંઈ ટેલીફોનમાં હકીકત સમજી શમ્યા નહી. અને સાચા સમાચાર મેાડા મળ્યા. જેથી તે સ્પેશ્યલ પ્લેનથી લેાદી પહોંચે તે પહેલાં અગ્નિસ’સ્કાર થઈ ગ। સૂચનાના કેલીફ્રાન
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
અર્ધા કલાકમાં પહોંચ્યા, જે સદેશા સમયસર પહેામ્યા હતા તે માતા-પિતાને શ્રી વનીદમુનિના શરૂપે પણ ચહેરા જોવાના અને આ મનાં પ્રસરી મળત પરતુ અંતરાય કેમે' તેમ મન્યુ' નહી. ” કે
'
• ! • I
pitcr
આથી પ્લેઇનના પ્રાગ્રામ પડતા મૂકવામાં આવ્યા અને માતા-પિતા તા. ૧૪-૮-૧૭ના રોજ ટ્રેઇન મારફત લાદી પહોંચ્યાં, શ્રી દુલ ભજીભાઇ, અને ગેબને પૂજ્ય તપસ્વીશ્રી લાલચંદજી મહારાજ સાહેમના દર્શન કર્યાં. -
આ પ્રસંગે શ્રી લાલચંદજી મહારાજ સાહેબે અવસરને પિછાણીન અને ધૈ’તુ એકાએક અકય કરીને, શ્રી વિનાદમુનિના માતા-પિતાના સાંત્વન અર્થે ‘ઉપદેશ શરૂ કર્યાં જેના ટૂકમાં સાર આ પ્રમાણે છે—
.
.
k
!
'} }
“હવે તે રત્ન ચાલ્યુ ગયુ! સમાજને આશાદીપક આલવાઈ ગયા ! ઝટ ઊગીને આથમી ગયા ! હવે એ . દીપ ફરીથી આવી શકે તેમ નથી
}}
"
}
શ્રી વિનાદસુનિના સસારપક્ષના માતુશ્રી મણિબેનને મુનિશ્રીએ કહ્યું કેજૈન ! ભાવિ પ્રમળ છે. આ ખામતમાં મહાપુરૂષોએ પણુ હાથ ધોઈ નાખ્યા છે એમ સૌને મરણને શરણુ થવુ' પડે છે, તેા પછી આપણા જેવા પામર પ્રાણીનુ' શુ' ગજું' છે ? હવે તો શાક દૂર કરીને આપણે એમના મૃત્યુના 'આદશ જોઈને માત્ર ધીરજ ધરવાની રહી.
પૂ. શ્રી સમ મલજી મહારાજ સાહેબને અભિપ્રાય
ન
પ્રાથમિક તેમ જ અલ્પકાળના પરિચયથી મને શ્રી વિનાદમુનિના વિષે અનુભવ થયે, કે તેમની ધર્મપ્રિયતા અને ધર્માભિજ્ઞાષા ‘અદ્ગિમિના વેમાળુરાત્તે’ ના પરિચય કરાવતી હતી પ્રાપ્ત સૌંસારિક પ્રચૂર વૈભવ તરફ તેમની રુચિ ત્રિંગાચર થતી ન હતી પરંતુ તેઓ વીતરાગવાણીના સંસગ થી વિષયવિમુખ ધમ કાય માં સદા તત્પર અને' લૅટ્વીન દેખાતા હતા. ખાસ પરિચયના અભાવે વૈરાગ્ય પણ તેમની પારાથીતેમની ધર્મોનુરાગિતા તથા જીવનચર્ચાથી કઠિન કાર્ય •કરવામાં' પર્ણ ગભરોટના સ્થાને સુખાનુભવની વૃત્તિ લક્ષમાં આવતી હતી. હવે
, . .
શ્રી વિાદમુનિના જીવનના બે પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય છે તેના ખુલાસા કામાં આવે છે.
પ્ર.૧. તેમણે આજ્ઞા વગર સ્વયમેન દીક્ષા કેમ લીધી ?
ઉત્તર:-પચમાં આરાનાં ભદ્રા શેઠાણીના પુત્ર એવતા ( અતિમુક્ત) કુમારને તેમની માતુશ્રીએ દીક્ષાની .જ્ઞા આપવાની તંદ્ન ના પાડી એટલે તેણે
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવયમેવ દીક્ષા લીધી. ત્યાર બાદ ભદ્રા શેઠાણીએ પોતાના કુમારને ગુરુને સેંપી દીધા તેજ રાત્રે તેણે બારમી ભિખુની પડિમા અંગીકાર કરી અને શિયાળણીના પરીષહથી કાળ કરી નલીન ગુલ્મ વિમાનમાં ગયા તેવી જ રીતે શ્રી વિનોદકુમાર સ્વયં દીક્ષિત થયા.
પ્ર. ૨. આવા વૈરાગી જવને આ ભયંકર પરીષહ કેમ આવે ?
ઉત્તર-કેટલાક ચરમ શરીરી જીવને મારણાંતિક ઉપસર્ગ આવેલ છે. જુઓ ગજસુકુમાર મુનિ, મેતાર્ય મુનિ, કોશલ મુનિ, કારણ કે તેમની સત્તામાં હજારે ભવનાં કર્મ હોવા જોઈએ ત્યારે તેમને એકદમ મોક્ષ જવું હતું, તે મારણતિક ઉપસર્ગ આવ્યા વગર એટલાં બધાં કર્મ કેવી રીતે ખપે? બા. બ્ર. શ્રી વિનોદમુનિને આ પરીષહ આવે, જે ઉપરથી એમ અનુમાન થાય છે કે તે એકાવતારી જીવ હોય
શ્રી વિને દમુનિનું વિસ્તૃત જીવનચરિત્ર જુદા પુસ્તકથી ગુજરાતી ભાષા તથા હિન્દી ભાષામાં છપાયેલ છે તેમાંથી સાર રૂપે અહીં સંક્ષેપ કરેલ છે,
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુરબ્બીશ્રીઓ
જ
. :
---
-
શ્રી શાંતિલાલ મંગળદાસભાઈ
અમદાવાદ,
(સ્વ) શેઠશ્રી શામજીભાઈ વેલજીભાઈ
વીરાણ–રાજકોટ
(સ્વ) શેઠશ્રી છગનલાલ શામળદાસ ભાવસાર
અમદાવાદ,
છે
!
છે
|
5
2 /
:
હોમ કરી ને મમતા
1.
ના
'
શેઠશ્રી રામજીભાઈ શામજીભાઈ
વીરાણુ-રાજેકેટ,
વચ્ચે બેઠેલા લાલાજી કિશનચંદજી સા. જાહરી ઉભેલા સુપુત્ર ચિ. મહેતાબચન્દ્રજીસા. નાના – અનિલકુમાર જૈન દયના
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધમુરબ્બીશ્રીએ
(સ્વ.) શેઠશ્રી હરખચંદ કાલીદાસ વારિ ભાણવડ.
(સ્વ.) રોઢ રંગજીભાઈ માહનલાલ શાહ
અમદાવાદ.
(સ્વ.) શેઠશ્રી દિનેશભાઇ કાંતિલાલ શાહ
અમદાવાદ,
શેઠશ્રી જૈસિગભાઈ પાચાલાલભાઇ સ્વ. શેઠશ્રી આત્મારામ માણેકલાલ
અમદાવાદ
અમદાવાદ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુરબ્બીશ્રીએ
શ્રી વૃજલાલ દુર્લભજી પારેખ રાજકોટ.
કોઠારી હગાવિ જેચંદભાઈ શકાય.
શેઠશ્રી મિશ્રીલાલજી લાલચંદ્રજી સા. લુણિયા તથા શમ્મી જેવતરાજજી લાલચંદ્રજી સા.
(સ્વ.) શેઠશ્રી,ધારશીભાઇ જ્વણલાલ બારસી
સ્વ શ્રીમાન્ શેઠશ્રી મુક્તચંદ્રજી સા. બાલિયા પાલી મારવાહ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्री वीतरागाय नमः॥ श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालबतिविरचितया
प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलवृतम्
व्याख्यापज्ञप्त्यपरनामकम् ॥श्री-भगवतीसूत्रम्॥ ___ (त्रयोदशो भागः)
अथ चतुर्थोदेशकः प्रारभ्यते। तृतीयोद्देशकस्यान्ते निर्जरापुद्गलानाम् आसितुमित्यादिपदैरर्थतः परिभोगो दर्शितश्चतुर्थे च प्राणातिपातादीनाम् असौ परिभोगो विचार्यते इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्यास्य चतुर्थोद्देशकस्येदमादिमं सूत्रम्-'तेणं कालेणं' इत्यादि ।
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे जाव भगवं गोयमे एवं वयासी अह भंते! पाणाइवाए मुसावाए जाव मिच्छादसणसल्ले पाणाइवायवेरमणे जाव मिच्छादसणसल्लवेरमणे पुढविकाइए जाव वणस्सइकाइए, धम्मस्थिकाए अधम्मस्थिकाए आगासस्थिकाए, जाव असरीरपडिबद्धे परमाणुपोग्गले, सेलेसि पडिवन्नए अणगारे सव्वेय बायरबोंदिधर कलेवरा एए णं दुविहा जीवदवा य अजीवदव्वा य जीवाणं परिभोगत्ताए हव्वमागच्छंति ? गोयमा! पाणाइवाए जाव एए णं दुविहा जीवबा य अजीवव्वा य अत्थेगइया जीवाणं परिभोगताए हव्वमागच्छंति अत्थेगड्या जीवाणं जाव नो हव्वमागच्छंति। से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ पाणाइवाए जाव नो हव्वमागच्छंति ? गोयमा! पाणाइवाए जाव मिच्छादसणसल्ले पुढवीकाइए जाव वणसइकाइए सव्वे य वायरबोंदिधरा कलेबरा एए णं दुविहा जीवदव्वा य अजीवदुव्वा य जीवाणं परिभोगत्ताए हव्वमागच्छति। पाणाइवाय
भ० १
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
૬
वेरमणे जाव मिच्छादंसणसलविवेगे धम्मत्थिकाए अधम्मत्थिकाए जाव परमाणुपोग्गले सेलेसिं पडिवन्नए अणगारे एएणं दुविहा जीवदव्वा य अजीवद्द्वा य जीवाणं परिभोगताए नो हव्वमागच्छति से तेणट्टेणं जाव नो हव्वसागच्छति ॥सू० १ ॥
छाया - तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहे यावत् भगवान् गौतम एवमवादीत् अथ भदन्त ! माणातिपाती मृपावादो यावत् मिथ्यादर्शनशल्यम् प्राणातिपात विरमणं यावन्मिथ्यादर्शनशल्य विरमणम् पृथिवीकाथिको यावत् वनस्पतिकायिको धर्मास्तिकायोऽधर्मास्तिकायआकाशास्तिकायो जीवोऽशरीरप्रतिवद्धः परमाणुपुद्गलः शैलेशीं प्रतिपन्नोऽनुगारः सर्वाणि च वादरवदिधराणि कलेवराणि एतानि खलु द्विविधानि जीवद्रव्याणि चाजीवद्रव्याणि च जीवानां परिभोगतया हन्यमागच्छति १ गौतम | प्राणातिपातो यावत् एतानि खलु द्विविधानि जीवद्रव्याणि च । अजीवद्रव्याणि च अस्त्येककानि जीवानां परिभोगतया हव्यमागच्छति अस्त्येककानि जीवानां यावत् नो हव्यमागच्छेति । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते प्राणातिपातो यावत् नो हव्यमागच्छन्ति ? गौतम | प्राणातिपातो यावत् मिथ्यादर्शनशल्यम् पृथिवीकायिको यावत् वनस्पतिकायिकः सर्वाणि वादरवदिधराणि कलेवराणि एतानि खलु द्विविधानि जीवद्रव्याणि च अजीवद्रव्याणि च जीवानां परिभोगतया हव्यमागच्छन्ति प्राणातिपातविरमणं यावन्मिथ्यादर्शनशल्यचिरमणम् धर्मास्तिकायोऽधर्मास्तिकायो यावत् परमाणुपुद्गलाः तथा शैलेशीं प्रतिपन्नोऽनगारः एतानि खलु द्विविधानि जीवद्रव्याणि च अजीवद्रव्याणि च जीवानां परिभोगतया नो हव्यमागच्छन्ति तत् तेनार्थेन गौतम ! यावत् नो हव्यमागच्छन्ति ॥०१॥
चतुर्थ उद्देशे का प्रारंभ
तृतीय उद्देशक के अन्त में निर्जरापुगलों का 'आसितुम् शयितुम् ' आदि पदों द्वारा अर्थतः उपरिभोग अर्थात् उठना बैठना आदि नहीं होता है यह प्रकट किया गया है अब इस चतुर्थ उद्देशे में यह परिभोग ચેાથા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ–
श्रील उद्देशाना अतमां निरा
गाना "आसितुम् शयितुम्” विगेरे यह थी अर्थतः परिभोग अर्थात् उठवुं, मेसवु, विगेरे तु नथी. ते वात અતાવવામાં આવી છે. હવે આ ચાથા ઉદ્દેશામાં આ પરિાગ પ્રાણાતિપાત
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०८ उं०४ सुं०१ प्राणातिपातादीनां परिभोगनिरूपणम् ३ ____टीका-'तेणं कालेणं तेणं समएण' तस्मिन् काले तस्मिन् समये 'रायगिहे जाव भगवं गोयमे एवं क्यासी' राजगृहे यावद् भगवान गौतमः एवम् वक्ष्यमाण प्रकारेण अवादीत्, अत्र यावत्पदेन नगरे गुणशिलकं चैत्यमित्यारभ्य प्राञ्जलिपुट इत्यन्तस्य सर्वस्यापि प्रकरणस्यानुस्मरणं कर्तव्यम् । किमवादीत् भगवान् गौतमस्तत्राह-'अह भंते' इत्यादि । 'अह भंते !' अथ खलु भदन्त ! 'पाणाइवाए मुसावाए' प्राणातिपातो मृषावादः 'जाव मिच्छादसणसल्ले' यावत् मिथ्यादर्शनशल्यम् तथा 'पाणाइवायवेरमणे जाव मिच्छादसणसल्लवेरमणे माणातिपातविरमणम् यावद् मिथ्यादर्शनशल्यविरमणम् 'पुढवीकाइए जाव वणस्सइकाइए' पृथिवीकायिको प्राणातिपात आदिकों के होता है या नहीं होता है इसका विचार किया गया है इसी सम्बन्ध से इस चतुर्थ उद्देशे का प्रारम्भ हुआ है। . ' 'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि
टीकार्थ-'तेणं कालेणं तेणं समएण' उस कालमें और उस समय में 'रायगिहे जाव भगवं गोयमे एवं बयासी' राजगृह यावत् नगर में भगवान् गौतमने प्रभु खे ऐसा कहा पूछा यावत् पदसे 'गुणशिलकं चैत्यम्' यहां से लेकर 'प्राञ्ज जलिपुटः, यहां तक का सब प्रकरण गृहीत हुआ है। 'अह भंते ! पाणीवाए मुसाधाए जाच मिच्छादसणसल्ले' हे भदन्त ! प्राणातिपात, मृषावाद, यावत् मिथ्यादर्शनशल्य तथा 'पाणाइवायवेरमणे जाव मिच्छादसणसल्लवेरमणे' प्राणातिपात विरमण यावत् मिथ्यादर्शन शल्य विरमण 'पुढवीकाइए जीव वस्सइकाइए' पृथिवीकायिक यावत् वनस्पतिकायिक 'धम्मस्थिकाए' धर्मास्तिकाय વિગેરેને થાય છે કે નથી થતું? તેને વિચાર કરવામાં આવે છે. તે સંબંધથી આ ચેથા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ થયો છે, "तेणं कालेणं तेणं समएण" त्याहि
-"तेणं कालेण तेणं समएणं" mi मन त समयमा "रायगिहे जाव भावं गोयमे एवं वयासी" २१ नगरमा मवान् गौतम स्वामी प्रभुने मा प्रमाणे पूछ्युं. डिं यावत् शपथी "गुणशिलक चैत्यम्" मडिया मारमा “प्राञ्जलिपुटः" महिं सुधार्नु समय ४२] अहए थयेर छे. 'अह भंते ! पाणाइवाए मुसावाए जाव मिच्छादसणसल्ले" भगवन् प्रातिपात, भृषापाई, यावत् मिथ्याश नहय तथा "पाणाइवायवेरमणे जाव मिच्छादसणसल्ले" प्रायातिपात विभ, यावत् मिथ्याशयविरमा “पुटवीकाइए जान वणस्सइकाइए" पृथ्वी।यि वनस्पतिथि: "धम्मत्थिकाए' मास्तिजय
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती यावद् वनस्पतिकायिकः 'धम्मस्थिकाए' धर्मास्तिकायः 'अधम्मस्थिकाए' अधर्मा. स्तिकायः 'आगासस्थिकाए' आकाशास्तिकायः 'जीवे असरीरपडिबद्धे' जीवोऽन. रीरप्रतिबद्धः-परित्यक्तपश्चविधशरीरो जीवः सिद्धावस्था प्राप्त इत्यर्थः 'परमाणुपोग्गले' परमाणुपुद्गलः 'सेलेसि पडिवन्नए अणगारे' शैलेशी प्रतिपन्नोऽनगारा, 'चतुर्दशगुणस्थानवर्ती साधुरित्यर्थः 'सम्वे य वायरवोंदिधरा कलेवरा' सर्वाणि च 'बादरवोन्दिधराणि कलेवराणि स्थूलाकारधराणि न सूक्ष्माणि कलेवराणि चेतनारहिता देहाः अथवा वादराकारधारिणः कलेवरा भिन्नत्वात् कलेवरा द्वीन्द्रियादयो जीवा इत्यर्थः 'एए ण' एतानि खलु प्राणातिपातादीनि 'दुविहा' द्विविधानि 'जीव दवा य अजीवदया य जीवद्रव्याणि अजीवद्रव्याणि च प्राणातिपातादीनि सामा. न्यतो द्विमकारकाणि नतु प्रत्येकं द्विप्रकारकम्, तत्र पृथिवीकायिकादयो जीव. द्रव्याणि माणातिपातादयस्तु न जीवद्रव्याणि अपितु जीवानां धर्माः इति न जीव 'अधम्मत्यिकाए' अधर्मास्तिकाय 'आगासस्थिकाए' आकाशास्ति काय' जीवे असरीपडिवद्धे' अशरीर जीव पांचो प्रकार के शरीर का परित्याग कर देनेवालासिद्ध जीव 'परमाणु पोग्गले' परमाणुपुतल .'सेलेसिं पडिवनए अणगारे' चतुर्दशगुणस्थानवर्ती अनगार साधु 'सब्वे “य पायरयोंदि धरा कलेवरा' स्थूलाकार को धारण करनेवाले विना चेत'नाके देह अथवा शरीर से अभिन्न होने के कारण चादर आकार को
धरनेवाले द्वीन्द्रियादिक जीव 'एए णं' ये सब प्राणातिपादिक 'दुविहा 'जीवव्याय अजीवव्याय' जीवद्रव्यरूप एवं अजीवद्रव्यरूपसे दो प्रकार के सामान्यतः कहे गये हैं। अर्थात् ये प्रत्येक दो २ प्रकारवाले नहीं हैं। अपितु पृथिवीकायिकादिक जीवद्रव्यरूप हैं, प्राणातिपातादिक जीवद्रव्यरूप नहीं हैं, किन्तु जीवों के धर्मरूप हैं, इसलिये ये जीव द्रव्यरूप नहीं हैं, "अधम्मत्यिकाए" अमिताय "जीवे असरीरपडिबद्धे" AAN२ ७१ पांय प्रारना शरीरका परित्यास ४२वावाणा सिद्ध १ "परमाणुपोग्गले" परमार
मत "सेलेसिं पहिवन्नए अणगारे" यौहमा गुस्थानमा रडता मनासाधु "सव्वे य बायरबोंदिधरा कलेवरा" सूक्ष्म नही ५ स्थूद मारने ધારણ કરનાર ચેતન વગરના દેહ અર્થાત્ શરીરથી ભિન્ન ન હોવાને કારણે
हर मारने ५२पापा द्वीन्द्रिय विगेरे ७१ "एए णं" मा तमाम प्राणातिपाताह "दुविहा जीव व्वा य अजीव दव्वा य" पद्रय अने म04
દ્રવ્યના ભેદથી સામાન્યતઃ બે પ્રકારના છે. અર્થાત્ તે પ્રત્યેક બબ્બે પ્રકારવાળા -- નથી. વિકાયિકાદિ છવદ્રવ્યરૂપ છે. અને પ્રાણાતિપાતાદિ અછવદ્રવ્યરૂપ છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उं०४ सू०१ प्राणातिपातादीनां परिभोगनिरूपणम् ५ . द्रव्याणि न अजीवद्रव्याणि वा धर्मास्तिकायादयस्तु अजीवरूपद्रव्याणि । एतानि सर्वाणि 'जीवाणं परिभोगत्ताए हव्यमागच्छंति' जीवानां परिभोगतया हव्यमागच्छन्ति किम् ?, अर्थात् एतानि जीवाजीवद्विपकारकाण्यपि द्रव्याणि जीवः परिभुज्यन्ते नवेति । हे भदन्त ! एते सर्वे माणातिपातादारभ्य कलेवरपर्यन्ताः पदार्थाः जीवानां भोगाय भवन्ति नवेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा!' इत्यादि । 'गोयमा! हे गौतम ! 'पाणाचाए जाव एए णं दुविहा जीवदया य अजीवदया य' प्राणा. विपातो यावत् एतानि द्विविधानि जीवद्रव्याणि चाजीवद्रव्याणि च 'अस्थेगइया जीवाणं परिभोगताए हन्धमागच्छति' अरत्येककानि जीवानां परिभोगतया हव्यमागच्छन्ति 'अस्थगइया जीवाणं जाव नो हन्धमागच्छंति' अस्त्येककानि जीवानां यावत् नो हव्यमागच्छन्ति हे गौतम ! प्राणातिपातादयः कलेवरान्ताः सर्वे इमे अजीव द्रव्यरूप हैं तथा जो धर्मास्तिकायादिक हैं वे अजीवद्रव्य. रूप हैं ये सब 'जीवाणं परिभोगत्ताए हच्चमागच्छति' जीवों के परिभोग में काम आते हैं या नहीं ? अर्थात् ये सब जीवों द्वारा भोगे जाते हैं या नहीं भोगे जाते हैं ? प्रश्न का आशय ऐसा है कि हे भदन्त ! प्राणातिपात से लेकर शरीर पर्यन्त पदार्थ जीवों के भोग के लिये होते हैं अथवा नहीं होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम 'पाणाइवाए जाव एए णं दुविहा जीवदव्या य अजीवदव्वा य' प्राणातिपात आदि दोनों प्रकार के जीवद्रव्यों और अजीव द्रव्यों में से 'अत्थेगड्या' कितनेक द्रव्य ऐसे हैं जो 'जीवाणं परिभोगत्तए हव्वमागच्छंति' जीवों के परिभोगरूप से काम में आते हैं। अत्थेगहन्या' तथा कितनेक द्रव्य ऐसे हैं जो 'अत्थेगइया जीवाणं जाव नो हन्ध. मागच्छंति' जीवों के परिभोगके काम में नहीं आते हैं तात्पर्य कहने तथा २ स्तिय विगेरे छ, त म०प०५३५ छे. मे मया "जीवाण परिभोगताए हव्वमागच्छंति" वाना परिक्षामा म मा छ, है नथा આવતા? પૂછવાનો આશય એ છે કે-હે ભગવન પ્રાણાતિપાતથી આરંભીને શરીર સુધીના પદાર્થ જીવને ભેગવવા માટે હોય છે? કે નથી હોતા? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -“गोयमा !” 3 गौतम ! "पाणाइवाए जाव एए ण दुविहा जीवदव्या य-अजीबव्वा य" प्रातिपात भन्ने प्रसना ॐ द्रव्यो पै "अत्थे गइया" सा द्रव्यो मेवा छ २ "जीवाणं परिभोगत्ताए हमागच्छंति" वन परिक्षाग३५थी मां भावे छे. "अत्येगइया" Sears द्रव्य ॥ छ । २ "अस्थेगइया जीवाणं जाव नो हन्धमागच्छंति"
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती जीवद्रव्यरूपा अजीवद्रव्यरूपाश्च तेषु केचन जीवानाम् उपभोगाय भवन्ति केचन न भवन्तीतिमाः । पुनः प्रश्नयति 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच पाणाइवाए जाव नो हममागच्छंति' तत् केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते प्राणातिपातो यावत् नो हव्यमागच्छन्ति, अत्र यावत् पदेन उत्तरवाक्यं सर्वमेव परिगृहीतं भवति हे भदन्त ! केन कारणेन एवं कथयसि यत् प्राणातिपातादिकलेवरान्तेषु जीवाजीवद्रव्येषु मध्यात् कियन्ति अभोगाय भवन्ति कियन्ति उपभोगाय न भवन्तीति द्वितीय प्रश्नाशयः । भगवानाह-'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम ! 'पाणाइवाए जाव मिच्छादसणसल्ले पुढवीकाइए जाव वणस्सइकाइए सम्वे य बायरवोंदिधरा कलेवरा एए णं दुविहा जीवदव्या य अजीवदवा य जीवाणं परिभोगत्ताए
का यह है कि प्राणातिपात से लेकर कलेवरान्त तक के जो ये जीव अजीवरूप द्रव्य हैं। उन द्रव्यों में से कितनेक जीव अजीव द्रव्य जीवों के उपभोग के लिये होते हैं और कितनेक जीवों के उपभोग के लिये नहीं होते हैं। ____अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से केगडेणं भंते ! एवं वुच्चइ पाणाइवाए जाव नो हव्यमागच्छति' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि प्राणातिपात आदि से लेकर कलेवरान्त तक के जो ये जीव अजीबरूप द्रव्य हैं उनमें से कितनेक जीव अजीव द्रव्य जीवों के उपभोग के लिये होते हैं और कितनेक जीवों के उपभोग के लिये नहीं होते हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'गोयमा' हे गौतम ! 'पाणाहवाए जाव मिच्छादसणसल्ले पुढवीकाइए जोव वणજીના પરિભેગના કામમાં આવતા નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કેપ્રાણાતિપાતથી લઈને શરીર સુધીના જે આ જીવ અજીવ દ્રવ્ય છે, તે દ્ર માંથી કેટલાક જીવ અજીવ દ્રવ્ય જીના ઉપગ માટે હોય છે, અને કેટલાક જીવોના ઉપભેગમાં આવતા નથી.
शथी गौतम स्वामी प्रभुने मे छे छे -"से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ पाणाइवाए जाव नो हबमागच्छंति" उ समवन् मा५ मे शारथी કહે છે કે–પ્રાણાતિપાતથી આરંભીને શરીર સુધીના જે આ જીવ અને અજીવ દ્રવ્ય છે, તે પૈકીના કેટલાક જીવ અજીવ દ્રવ્ય જીના ઉપભોગ માટે હોય છે, અને કેટલાક જીવોના ઉપગ માટે હોતા નથી ?આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभु ४ छ -"गोयमा ! 3 गीतमा “पाणाइवाए जाव मिच्छादसण
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्रिका टीका श०१८ ३०४ सू०१ प्राणातिपातादीनां परिभोग निरूपणम् ७ हन्यमागच्छति' माणातिपातो यावत् मिथ्यादर्शनशल्यम् पृथिवीकाथिको यावत् वनस्पतिकायिकः सर्वाणि च यानि वादरवोन्दिधराणि कलेवराणि एतानि खल द्विविधानि जीवद्रव्याणि अजीवद्रव्याणि च जीवानां परिभोगत्या हव्यमागच्छन्ति, अत्र प्रथमयावत्पदात् मृषावादादारभ्य मिथ्यादर्शनशल्यान्तस्य ग्रहणं भवति द्वितीययावत्पदात् चारकायिकादारभ्य वायुकायिकपर्यन्तस्य ग्रहणं भवति, प्राणातिपातादयः प्रायः सामान्यरूपेण द्विप्रकारका भवन्तिन प्रत्येकम्, तत्र पृथि atarfrकादयो जीवद्रव्यरूपाः सन्ति प्राणातिपातादयोऽशुद्धस्वभावतया जीवानां धर्मभूताः अतो न ते जीवरूपाः नाजीवरूपा इति कथयितुं शक्यते धर्मास्तिस्सइकाइए सव्वे य घायरबोंदिधरा कलेचरा एए णं दुबिहा जीवदव्वा य अजीवदव्वा य जीवा णं परिभोगत्ताए हव्वमागच्छति 'प्राणातिपात यावत् मिथ्यादर्शनशल्य पृथिवीकायिक यावत् वनस्पत्तिकाधिक ये स बार बोन्दि कलेवरान्त तक के दोनों प्रकार के जो जीव द्रव्य और अजीव द्रव्य हैं वे सब जीवों के परिभोग के लिये होते हैं यहां प्रथम यावत्पद से मृषाबाद से लेकर मिथ्यादर्शन शल्य तक के पदों का ग्रहण हुआ है तथा द्वितीय यावत्पद से अष्कायिक से लेकर वायुकायिक तक के पदों का ग्रहण हुआ है । प्राणातिपातादिक प्रायः सामान्यरूप से दो प्रकार के होते हैं ये प्रत्येक दो प्रकार के नहीं होते हैं जैसे इनमें पृथिवीकायिक जीवद्रव्यरूप हैं । तथा प्रोणातिपातादिक जो हैं वे अशुद्ध स्वभावरूप होने से जीवों के धर्मभूत हैं इसलिये वे न जीव रूप हैं और न अजीवरूप हैं, तथा जो धर्मास्तिका
सल्ले पुढवीकाइए जाव वणस्स इकाइए सव्वे य वायरबांदिघरा कलेवरा एए णं दुविहा जीवदव्त्राय अजीवदव्वा य जीवाणं परिभोगत्ताए हव्वमागच्छंति” आशु તિપાત ચાવત્ મિથ્યાદશનશલ્ય પૃથ્વિીકાયિક યાત્ વનસ્પતિકાયિક તે બધા માદર માંદી કલેવર ધારણ કરવા સુધીના બન્ને પ્રકારના જે જીવદ્રવ્ય અને અજીવદ્રવ્ય છે તે ખધા જીવાના ઉપÀાગ માટે હોય છે. અહિયાં પહેલા ચાવપથી મૃષાવાદથી લઇને મિથ્યદર્શનશલ્ય સુધીના પદો ગ્રહણ થયા છે. અને ખીજા ચાવત્ પઢથી અાયિકથી લઈને વાયુકાયિક સુધીના પાને સૉંગ્રહ થયા છે. સામાન્યરૂપથી પ્રાણાતિપાત વિગેરે પ્રાયઃ એ પ્રકારના હાય છે.-જેમ કે–નેએમાં પૃથ્વિકાયિક વિગેરે જીદ્રવ્યરૂપ છે. તેમજ જે પ્રાણા તિપાત વિગેરે છે તે અશુદ્ધ વસાવવાળા હોવાથી જીવાના ધ રૂપ છે. તેથી તેઓ જીત્રરૂપ કે અજીવરૂપ ાતા નથી. તથા જે ધર્માસ્તિકાય વિગેરે છે, તે
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
-भगवती सूत्रे कायादयस्तु अभीवरूपाणि द्रव्याणीति कृत्य अजीवद्रव्याणि अतस्तानि जीवानां परिभोगायागच्छन्ति जीवैस्तानि परिभुज्यन्ते इति भावः । यदा खलु जीवः प्राणातिपातादिकं सेवते तदा चारित्रमोहनीयं कर्म उद्यावलिकायाम् आगच्छति तेन प्राणातिपातादयश्वारित्रमोहनीय कर्मद्वारा जीवानां परिभोगे आगच्छन्ति पृथिव्यादिकायिकजीवानां परिभोगस्तु गमनशोचनादिना सद्य एव भवतीति । प्राणातिपातादयो जीवानां परिभोगे आगच्छन्तीति प्रदश्य ये जीवानां परिभोगे नागच्छन्ति तान् दर्शयन्नाह - 'पाणाइवाय वेरमणे' इत्यादि । 'पाणाइवायवेरमणे जावमिच्छादंमणसल्लत्रिवेगे धम्मस्थिकाए अधम्मत्थिकाए जाव परमाणुपोम्गले सेलेसि पडिवनए अणगारे एए णं दुविहा जीवदव्त्रा य अजीवदन्वा य जीवाणं परिभोगताए नो इन्त्रमा गच्छति' प्राणातिपात विरमणम् यावत् मिथ्यादर्शनशल्य
यादिक हैं वे अजीवद्रव्यरूप ही हैं इस प्रकार ये जीवद्रव्य और अजीब द्रव्य जीवों के परिभोग के लिये काम में आते हैं-जीवों द्वारा ये भोगे जाते हैं । जिस समय जीव प्राणातिपादिक का सेवन करता है तब चारित्र मोहनीय कर्म उदद्यावलिका में आता है इसप्रकार प्राणातिपातादिक चारित्र मोहनीय कर्म द्वारा जीवों के परिभोग में आते हैं तथा पृथिवीकायिकादि जीवों का परिभोग गमन शोधनादि क्रियाओं द्वारा होता ही है। अब 'पाणाइवायवेरपणे जाब निच्छादंसण सल्लविवेगे धम्मस्थिकाए, अधम्मस्थिकाए, जाव परमाणुपोग्गले, सेलेसि पडिवन्नए अणगारे, एएणं दुबिहा जीवदव्वा थ अजीवदव्वा य जीवाणं परिभोगसाए नो हदमागच्छंति' प्रोणातिपातविरमण यावत् मिथ्यादर्शन
અજી' દ્રશ્ય રૂપ જ છે. આ રીતે આ જીય દ્રવ્ય અને અજીવ દ્રવ્ય જીવેાના ઉપચાગના કામમાં આવે છે જીવેા દ્વારા તે ભાગવાય છે. જે વખતે જીવ પ્રાણાતિપાતનું સેવન કરે છે, ત્યારે ચારિત્ર મેાહનીયકમ' ઉત્ક્રય થાય છે. આ રીતે પ્રાણાતિપાત વિગેરે ચારિત્ર માહનીય કથી, જીવેના ઉપલેાગમાં આવે છે. તેમજ પૃથિવકાયિક વિગેરે જીવાના પરિભેગગમન શેન વિગેરે यामाथी थाय छे. हवे "पाणाइदाचवेरमणे जाव मिच्छादंसणसव्ल विविगे धम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकार, जाव परमाणुपोग्गले सेलेसि पडिवन्नए, अणगारे, एए णं दुविधा जीवद्व्वा य अ नीवव्वा य जीवाणं परिभोगत्ताए नो हव्यमागच्छंति" પ્રાણાતિપાત ત્રિરમણુ ય વત્ મિથ્યાકશનશલ્યવિવેક, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०४ सू०१ प्राणातिपातादीनां परिभोगनिरूपणम् ९ विवेको धर्मास्तिकायोऽधर्मास्तिकायो यावत् परमाणुपुद्गलः शैलेशी प्रतिपन्नको. ऽनगार एतानि खलु द्विविधानि जीवद्रव्याणि चाजीवद्रव्याणि च जीवानां परिभोगाय नो हव्यमागच्छंति अत्र प्रथमयावत्पदेन मृपारादादारभ्य मायामृपान्तानां ग्रहणं भवति तथा द्वितीययावत्पदेन 'आगासस्थिकाए जीवे असरीरपडिबद्धे' इत्य. नयोः संग्रहो भवति भाणातिपातविरमणादयो जीवस्य विराधनाविरतिरूपत्वेन भावरूपत्वात् जीवस्वरूपाः अतस्ते माणातिपातविरमणादयः चारित्रमोहनीयकर्मणउदये हेतवो न भवन्ति तस्मात् ते प्राणातिपातविरमणाढयो जीवानां परिभोगाय न भवन्ति परमाणुपुद्गलस्तु सूक्ष्मत्वादेव नोपभोगयोग्यः शैलेशी प्रतिपन्नोऽनगार उपदेशादिद्वारा प्रेषणादिकम् अकुर्वन् अनुपयोगी अतो जीवानामुपभोगाय न शल्यविवेक, धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, यावत् परमाणुपुद्गल, शैलेशी अवस्थावाला अनगार ये जीवद्रव्य और अजीचद्रव्यरूप सय जीवों के परिभोग के लिये काम में नहीं आते हैं। यहां प्रथम यावस्पद से मृषावाद से लेकर मायामृषान्त तक के पदों का ग्रहण हुआ है तथा द्वितीय यावत्पद से 'आगासस्थिकाए जीवे असरीरपडिबद्धे' इनका संग्रह हुआ है। प्राणातिपातविरमण आदि जीव के विरोध ना से विरतिरूप होने के कारण भावस्वरूप हैं और इस प्रकार से ये जीव स्वरूप हैं । इसलिये ये प्राणातिपात विरमण आदि चारित्र मोहनीय कर्म के उदय में हेतुभूत नहीं होता हैं। इस कारण ये प्राणतिपात विरमण आदि जीवों के परिभोग के लिये नहीं होते हैं। तथा परमाणु पुद्गल जो है वह सूक्ष्म होने के कारण ही उपभोग के योग्य नहीं होता है। शैलेशी अवस्थाप्रतिपक्ष अनगार उपदेश आदि द्वारा प्रपणाકાય, યાત્પરમાણુ પુદ્ગલ, શેલેશીઅવસ્થાવાળા અનગાર એ જીવઅછવ દ્રવ્યપણાથી બધા છના ઉપગ માટે આવતા નથી. અહિં પહેલા યાવત્પદથી મૃષાવાદથી લઈને માવા મૃષા સુધીના પદ ગ્રહણ કરાયા છે. અને બીજા यात्५४थी आगासस्थिकाए जीवे असरीरपडिबढे" मा पह! अक्षय ४२शय छे. પ્રાણાતિપાત વિરમણ વિગેરે જીવના મારવાથી નિવૃત્તિ રૂપ હોવાથી ભાવસ્વરૂપ છે. અને એ રીતે તે જીવ સ્વરૂપ છે. એથી આ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વિગેરે ચારિત્ર મોહનીય કર્મના ઉદયમાં કારણ રૂપ હોતા નથી. આ કારણથી આ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વિગેરે જીવોનાં ઉપભોગ માટે હોતા નથી. અને જે પરમાણુ પુદ્ગલ છે, તે સૂક્ષમ હોવાને કારણે જ ઉપગ્ય હોતા નથી. શશી અવસ્થાવાળા અનગાર ઉપદેશ વિગેરેથી પ્રેષણાદિ કિયા કરતા નથી,
भ०२
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
भगवती सूत्रे
भक्तीतिभावः । ‘से तेणट्टेणं जाव नो हन्त्रमागच्छेति' तत् तेनार्थेन यावत् नो हव्यमागच्छन्ति अत्र यावत्पदेन 'अत्थेगइया जीवाणं परिभोगत्ताए हव्वमागच्छति अत्थेगइया जीवाणं जाव' इत्यन्तस्य प्रकरणस्य संग्रहो भवतीति ॥०१॥
पूर्व सूत्रे प्राणातिपातादयो जीवानां परिभोगाय भवन्तीति प्रतिपादितम् परि ative area: कपायवतामेव भवतीति कपायान् प्रदर्शयितुमाह-- 'कह णं भंते !" इत्यादि ।
मूलम् कइ णं भंते! कसाया पन्नत्ता गोयमा ! चत्तारि कसाया पन्नत्ता तं जहा कसायपदं निरवसेसं भाणियव्वं जाव निजरिस्सति जाव लोभेणं । कइ णं भंते! जुम्मा पन्नत्ता ! गोयमा ! चन्तारि जुम्मा पन्नत्ता तं जहा कडजुम्मे । तेयोगे दावरजुम्मे कलिओगे । से केणणं भंते! एवं वुच्चइ जाव कलियोगे ? गोयमा ! जे णं रासी चउक्कएणं अवहीरेणं अवहीरमाणे चउपजवलिए से तं कडजुम्मे जेणं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे तिपज्जवसिए ते तं तेयोए । जेणं रासी चउकरणं अवहारेणं अवहीरमाणे दुपज्जवसिए सेतं दावर जुम्मे । जेणं रासी चउक्कइएणं अवहारेणं अवहीरमाणे एगदिक क्रिया नहीं करता है । अतः अनुपयोगी होता हुआ वह जीवों के परिभोग के लिये नहीं होता है । 'से लेण्डेणं जाव नेो हव्वमागच्छंति' इस कारण हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है कि कितनेक जीव अजीव द्रव्य जीवों के परिभोग के लिये होते हैं और कितनेक जीवों के परिभोग के लिए नहीं होते हैं। यहां यावत्पद से यही पूर्वोक्त प्रकरण गृहीत हुआ है ॥ १ ॥
I
मेथी अनुपयोगी थने ते लवाना परिलेोगमां भावता नथी. “से तेणटुणं जाव नो हव्वमागच्छंति” ते अरथी हे गौतम में शेवु' धु' छे - डेंटला જીત્ર અજીવ, દ્રવ્ય જીવેાના ઉપસેાગ માટે હાય છે. અને કેટલાક જીવાના ઉપલેાગ માટે હાતા નથી. અહિં યાવપદથી આ પૂર્વોક્ત પ્રકરણ લેવાયું છે. પહેલા સૂત્રમાં પ્રાણાતિપાત વિગેરે જીવેાના ઉપભેગ માટે હાય છે. એમ કહ્યું છે કેમ કે પરિભાગ ભાવતઃ કષાયવાળા જીવાને જ હાય છે, જેથી હવે તે કષાયેનું જ ફૅથન કરવામાં આવે છે.ન
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका श० १८ उ० ४ सू० २ कपायस्वरूपनिरूपणम् पज्जवसिए सेत्तं कालओगे । से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ जाव कलिओगे ॥ सू० २ ॥
छाया - कवि खलु भदन्त । कपायाः प्रज्ञप्ताः गौतम । चत्वारः कषायाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा कपायपदं निरवशेषं भणितव्यम् यावत् निर्जरिष्यन्ति यावत् लोभेन । कति खलु भदन्त ! युग्मानि प्रज्ञप्तानि गौतम ! चत्वारि युग्मानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा कृतयुग्मम् त्र्योजः, द्वापरयुग्मम् कल्योजः । तत् केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते यावत् कल्योजः, गौतम । यः खलु राशिः चतुष्केण अपहारेण अपह्रियमाणञ्चतुष्पर्यवसितः तदेतत् कृतयुग्मम् । यः खल्ल राशिः चतुष्केण अपहारेण अपह्रियमाणः त्रिपर्यवसितो भवति तदेतत् त्रयोजः । यः खलु राशिः चतुष्केण अपहारेण अपह्रियमाणो द्विपर्य - वसितो भवति तदेतत् द्वापरयुग्मम् यः खलु राशिः चतुष्केण अपहारेण थपहियमाण एकपर्यवसितः तदेतत् कल्योजः । तत् तेनार्थेन गौतम । एवमुच्यते यावत् कल्पोजः ||०२||
टीका -- ' क र्ण भते ।' कति खलु भदन्त ! 'कसाया पन्नत्ता' कषायाः प्रज्ञप्ताः पायाणां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः । उत्तरयति भगवान् 'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम! 'चत्तारि कसाया पन्नत्ता' चश्वारः कपायाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः
पूर्व सूत्र में प्राणातिपातादिक जीवों के परिभोग के लिये होते हैं। ऐसा कहा गया है क्योंकि परिभोग भावतः कषायवाले जीवों के ही होता है अतः अय उन्हीं कषायों का कथन किया जाता है ।
'कइ णं भंते कसाया पण्णत्ता' इत्यादि ।
टीकार्थ - गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - ' कइ णं भंते! कसाया पण्णत्ता' हे भदन्त ! कषायें कितनी कही गई हैं ? भगवान् ने उत्तर में कहा है- 'गोयमा चत्तारि कसाया पण्णत्ता' कपायें चार कही
गई हैं ।
"कइ णं भंते ! कसाया पण्णत्ता" छत्याहि
टीअर्थ--गौतमस्त्राभी से प्रभुने या प्रमाये पूछयु - " कइ णं भंते ! कसाया पण्णचा" हे भगवन् उषाया सा ह्या छेतेना उत्तरभां प्रभु छे - "गोयमा ! चत्तारि कसाया पण्णत्ता" हे गौतम! षाय यार प्रहारना ह्या छे. अधिषाय, भानउपाय, भायाउपाय, मने बोलउपाय, ये रीते यार
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती क्रोधमानमायालोभाख्याः 'तं जहा कसायपदं निरवसेस भाणिय तद्यथा कपायपदं निरवशेष भणितव्यम् कपायपदं प्रज्ञापनासूत्रस्य चतुर्दशं पदं तत् सर्वमिह वक्तव्यम् तच्चैवम् 'कोहकसाए माणकसाए, मायाकसाए लोभकसाए' इत्यादि। क्रोधकपायो मानकपायो मायापायो लोभकपायश्चेत्यादि । कियत्पर्यन्तं प्रज्ञापनासूत्रस्य चतुर्दशं पदमिह वक्तव्यं तत्राह-'जात्र निजरिरसं.ते जाव लोभेग' यावद निर्जरिष्यन्ति अष्टकर्मप्रकृतीः यावत् लोभेन एतत्पर्यन्तमेव मज्ञापनामत्रस्य चतुदेश पदं वक्तव्यम् तत्र-पूर्व कपायाणां चतुष्प्रकारत्वम् १। कपायाणामात्मप्रतिष्ठि तादि प्रकारचतुष्कम् २, कपायाणामुत्पत्तिस्थानचतुष्कम् ३, कपायाणाम् अनन्ता नुवन्ध्यादि प्रकारचतुष्टयम् ४, पुन:-कपायाणाम्-आभोगनिर्वतितादिपकार और वे क्रोध, मान, माया और लोभ हैं । 'तं जहा कसायपदं निरवसेसं भाणियन्वं प्रज्ञापला सूत्र का चौदहा पद जो कपायपद है वह यहां सर्व. रूप से कह लेना चाहिये वह इस प्रकार से है-'काहकमाए, मानकसाए, मायाकसाए, लेभिकलाए' इत्यादि क्रोधकषाय, मानकपाय मायाकपाय
और लाभकषाय इत्यादि प्रज्ञापना सूत्र का यह चौदहवां कपाय पद यहां कहां तक का कहने के लिये ग्रहण करना चाहिये-तो इसके लिये कहा गया है-'जाव निज्जरिस्सति जाव लोभेणं' यावत् लोभ के वेदन द्वारा आठकर्मप्रकृतियों की निर्जरा करेंगे यहां तक का वह पद ग्रहण करना चाहिये वहाँ पहिले कपायों के चार प्रकार कहे हैं कपायों के आत्मप्रतिष्ठित आदि चार प्रकार कहे हैं कषायों के चार उत्पत्तिस्थान कहे हैं कषायों के अनन्तानुवन्धी आदि चार प्रकार कहे हैं पुनः कपायों के आलोगनिर्तित आदि चार प्रकार कहे हैं । जीव से लेकर वैमानिक पाय छे. "तंजहा कसायपदं निरवसेस भाणियध्वं" अज्ञापन सूत्रतुंरे ચૌદમું પદ કષાય પદ છે તે સંપૂર્ણ રીતે અહીં કહી લેવું. તે આ પ્રમાણે छ. "कोहकसाए, माणक साए, मायाकसाए, लोभकसाए,
त्यापाय, मान કષય, માયાકષાય અને લેભઠષાય ઈત્યાદિ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું આ ચૌદમું કષાય 48 मडिं यां सुधार्नु र ४२वार्नु छ मतावा घुछ-"जाव निजरिस्सति जाव लोभेणं' यावत् सोमना वहनथी मा भप्रतियानी નિર્જરા કરશે આ કથન સુધીનું તે પદ અહિયાં ગ્રહણ કરવું. ત્યાં પહેલા ચાર પ્રકારો કહ્યા છે, કષાયોના આત્મપ્રતિષ્ઠિત વિગેરે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે. કષાના ચાર ઉત્પત્તિ સ્થાને કહ્યા છે. કષાયના અનન્તાનુબંધી વિગેરે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે. ફરીથી કષાયેના આગ નિવર્તિત વિગેરે ચાર પ્રકાર
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १८ उ० ४ सू० २ कपायस्व
पायस्वरूपनिरूपणम्
१३
चतुष्टयम् ५, जीवादारभ्य वैमानिकपर्यन्तमष्टकर्म प्रकृतीनाम् अतीत वर्त्तमानानागतकालमात्पचयोपचयबन्धोदी रणवेदन निर्जरणपदयोजनेनालापकाः कर्त्तव्याः । तथाहि - 'जीवाणं भंते ! कहिं ठाणेहि अह कम्मपगडीओ चिर्णिसु ? गोयमा ! ठाणे अकम्पपगडीओ चिर्णिट, तं जहा- कोहेणं, माणेणं, मायाए, लोभेणं' इति । एवम् चिति, चिणिस्संतिर, उवचिर्णिसु, उपचिणंति, उपचिणिस्सति ३, बंधिसु, बंधंति, वंधिस्संति ३, उदीरितु, उदीरंति, उदीरिस्संति ३, वेर्दिसु वेदेति, वेदिरसंति ३, निज्जरिंसु, निज्जरेंति, निज्जरिस्सति तं जहाकोहेणं, माणेणं, माया, लोभेणं' इति । इत्थं हि तत्रत्येऽन्तिमभाळापमकारः 'मणियाणं भंते | कहहिं ठाणेहिं अटुकम्मपगडीओ निज्जरिस्संति' वैमानिकाः खलु भदन्त | कतिभिः स्थानैरष्टकर्मपकृती निर्जरिष्यन्ति भगवानाह - 'गोयमा !' पर्यन्त आठ कर्मप्रकृतियों के अतीत वर्तमान एवं अनागत काल को आश्रित करके चय, उपचय, बन्ध, उदीरण, वेदन, निर्जरण इन पदों की योजना करके आलापक कर लेना चाहिये ऐसा कहा है जैसे'जीवा णं भंते । कहहिं ठाणेहिं अट्टकम्मपगडीओ चिर्णिसु ? गोधमा । चउर्दि ठाणेहिं अटुकम्मपगडीओ चिर्णितु तं जहा काहेणं माणेणं मायाए लाभेणं' इति एवं-चिर्णति चिणिस्संति उवचिर्णिसु उवचिणंति उवचिणिस्लति बंधि बंधंति बंधिस्संति उदीरिंसु उदीरंति उदीरस्संति वेदं वेदति विदिस्संति निजरिंसु निज्जरंति निज्जरिस्संति तं जहा - काहेणं माणेणं माघाए लाभेणं' वहां का अन्तिम आलाप इस प्रकार से है 'वेनाणियाणं भंते । कहहिं ठाणेहिं अट्टकम्मपगड़ीओ निजरिस्सति ?' हे भइन् | वैमानिक कितने स्थानों से आठ कर्मप्रकृतियो
કહ્યા છે જીવથી મારભીને વૈમાનિક સુધી આઠ કમ પ્રકૃતિયાના ભૂત, વર્તમાન मने लक्ष्यि अगा आश्रय अरीने यय, उपयय, मन्ध, उही रय, वेहन, નિજ રણુ આ પદોને ચેાજીને આલાપકે મનાવી લેવા જોઈએ તેમ કહ્યુ` છે -- "जीत्रा ण भंते कइरिं ठाणेहिं अटु कम्मपगडीओ चिनिंसु ? गोयमा ! उहि ठाणेहिं अट्ठ कम्मपगडीओ चिणिसु त जहा कोहेणं माणेणं मायाए लोभेणं इति एवं चिणंति चिणित्सति उवचिणिसु उवचिनिस्संति बंधिसु
विधिति, उद्दीरिंसु उद्दीरंति उदीरिस्संति वेदिंसु वेदे ति वेदिरसंति, निज्ज - रिंसु निज्जरंति निरिति तं जहा- कोहेणं माणेणं मायाए लोभेणं” त्यांना हेल्लो भावाय अहार मारीने छे. "वेमाणियाणं भंते । कइहिं ठाणेहिं अट्ठकम्मपगडीओ निज्जरिस्संति ?” डे लगवन् वैभानिओ सा स्थानाथी भा उर्भ प्रतियोनी निश २शे ? तेना उत्तरमा अलुखे ऽधुं - " गोयमा !
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
radhe
हे गौतम! 'चउहि ठाणेहिं' चतुर्भिः स्थानैः 'वं जहा' तद्यथा 'कोहेणं जाव लोभेणं' इति क्रोधेन यावत् लोभेन - अत्र यावत्पदेन मानमाययोर्ग्रहणम् तथा च क्रोधमानमायाकोमभेदेन कपायाश्वतुष्प्रकारका भवन्ति निरयावास स्थितानां नारकजीवानामष्टापि कर्माणि उदये वर्त्तमानानि भवन्ति उदयवर्तिनां च कर्मणामवश्यमेव निर्जर
कपायोदय वर्त्तिनश्च ते नारकादयो जीत्राः ततश्व कषायाणामुदये कर्म निर्जराया अवश्यमेव संवत् क्रोधमानमायालोभै वैमानिकानामष्टकर्मणां निर्जरणम् भवतीति कथ्यते इति । अनन्तरं कपायाः क्रोधादारभ्य लोमान्ता निरूपिताः ते च कषायाः चतुःसंख्यत्वात् कृतयुग्मलक्षणसख्याविशेषवाच्या भवन्तीत्यतो युग्मस्वरूपप्रतिपादनाय आह - ' कह णं भंते । जुम्मा पन्नत्ता' कति खलु भदन्त ! युग्मानि राशयः प्रज्ञप्तानि इति मनः, भगवानाह - 'गोपमा !' इत्यादि । 'गोयमा !' की निर्जरा करेंगे ? उत्तर में प्रभुने कहा है 'गोघमा' हे गौतम ! 'चउहिँ ठाणेहिं' चार स्थानों से तं जहा - जैसे 'कोहेणं जाव लाभेण ' क्रोध से यावत् लाभ से यहां यावत्पद से मान माया का ग्रहण हुआ हैं तथाच - क्रोध मान माया और लोभ के भेद से कषायें चार प्रकार के होते हैं । नरकावास में स्थित नारक जीवों के उदय में आठों कर्म वर्तमान होते हैं । उदयवर्ती कर्मों की निर्जरा आवश्य ही होती है वे नारक जीव कपायोदयवर्ती होते हैं इससे यह मानना चाहिये कि कषायोदय में कर्म निर्जरा अवश्य ही संभवित है इसीसे क्रोध मान माया और लाभ इनके उदय से वैमानिक देवों तक के आठ कर्मों की निर्जरा होती है ऐसा कहा गया है । कषाय चार प्रकार का कहा गया है सेा यह प्रकारतारूप संख्या कृतयुग्मादिसंख्याविशेषरूप होता है इसी घात का कहने के लिये सूत्रकार प्रश्नोत्तर पूर्वक कहते हैं- 'कह णं भंते !
हे गौतम! " चउहिं ठाणेहि" यार स्थानोथी "तंजहा" प्रेम है- "कोहेणं जाव लोभेणं" शोधथी, भानथी भायाथी भने बोलथी अध, मान, भाया, अने કૈાલના ભયથી કાચા ચાર પ્રકારના છે. નરકાવાસમાં રહેલા નારક જીવાને આઠે ક્રમ ઉદયમાં રહે છે. અને ઉદય થયેલ કર્મોની નિર્જરા અવશ્ય થાય છે. તે નારક જીવા કષાયથી ઉદય થનારા હૈાય છે. તેથી એમ માનવુ જોઈએ है उषायाना उध्यमां उनी निश ४३२ थाय छे. तेथी होध, भान, भाया, લેાભના ઉયથી વૈમાનિક દેવેને આઠ ક્રર્માની નિર્જરા થાય છે. તેમ કહેવામાં આવ્યું છે. કષાયે ચાર પ્રકારના કહ્યા છે. આ પ્રકારરૂપ સંખ્યા યુગ્માદિ સખ્યાવિશેષરૂપ હોય છે એજ વાત ખતાવવા સૂત્રકાર પ્રનેત્તરના રૂપે કહે छे.--" कइ णं भंते ! जुम्मा पण्णत्ता" से भगवन् युग्भ-राशियोटा अारनी
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्रिका टीका श० १८ उ० ४ ० २ कपायस्वरूपनिरूपणम्
१५
हे गौतम! 'चत्तारि जुम्मा पन्नत्ता' चत्वारि युग्मानि प्रज्ञप्तानि 'तं जहा ' तद्यथा 'कडजुम्मे' कृतयुग्मम् ' तेयोए' ज्योजः 'दावरजुम्मे' द्वापरयुग्मम् 'कलियोए' कल्योजः एवं चतुष्प्रकारकं युग्मम् आख्यातं भवति अत्र गणितशास्त्रपरिभाषया समोराशिर्युग्ममिति कथ्यते विषमो राशिस्तु ओज इति कथ्यते यद्यपि अत्र द्वावेव राशी युग्मपदवाच्यौ कृतयुग्मद्वापरयुग्माख्यौ एतयोरेव समराशिस्वात् द्वौ च योज कल्पनामको राशी तयोर्विषमत्वेनोजः शब्दवाच्यत्वात् तथा च द्वौ युग्मशब्दवा
द्वौ चौजः शब्दवाच्यौ भवतस्तथापि प्रकृते युग्मशब्देन राशयो विवक्षिताः अनचत्वारि युग्मानि राशयः कथिताः । पुनः प्रश्नयति से केणद्वेगं भते ! एवजुम्मापन्नत्ता' हे भदन्त ! युग्म-राशियां कितनी कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोग्रमा' हे गौतम | 'चत्तारि जुम्मा पन्नत्ता' युग्म चार प्रकार के कहे गये हैं । 'तं जहा' जे। इस प्रकार से हैं- 'कडजुम्मे' कृतयुग्म तेयोए' ज्यौज 'दावरजुम्मे' द्वापरयुग्म 'कलियोए' कल्योज यहाँ गणितशास्त्र की परिभाषा के अनुसार सम राशिका नाम युग्म है और विषमराशिका नाम ओज है, यद्यपि यहां पर दोही राशि कृतयुग्म और द्वापरयुग्म युग्मशब्दवाच्य हुई है क्योंकि ये दोनों ही सम राशि है तथा ज्योज और कल्योक ये दो राशियां विषमराशि होने के कारण ओजशब्दवाच्य हुई हैं इस प्रकार दो राशियाँ युग्म शब्दवाच्य और दो राशियां ओजशब्दवाच्य होती है फिर भी प्रकृत में युग्मशब्द राशियां विवक्षित हुई हैं। इसलिये चार युग्म राशियां कही गई हैं ।
हेवामां भावी छे ? तेना उत्तरमां अलु उडे छे "गोयमा ! हे गौतम " चत्तारी जुम्मा पण्णत्ता" युग्भ २२ अारना उडेवामां आया है. " तंजहा " ? या प्रभा छे. “कडजुम्मे' धृतयुग्भ " तेयोए” यौ? "दावरजुम्मे" द्वापर युग्भ “कलियोए” स्थोन महियां गति शाखनी परिभाषा प्रभा સમરાશીનું નામ યુગ્મ છે. અને વિષમ રાશીનું નામ એજ છે. જો કે અહિયાં કૃતયુગ્મ અને દ્વાપર યુગ્મ એ બે જ રાશી યુગ્મ પદ્મથી કહેવામાં આવી છે. કેમકે એ બન્ને સમરાશી છે, તથા યૌજ અને કલ્ચાજ એ એ રાશીચે વિષમ રાશી હાવાથી એજ શબ્દથી કહેવાઈ છે. આ રીતે બે રાશી યુગ્મ શબ્દ વાસ્થ્ય અને એ રાશી એજ શબ્દ વાચ્ય થાય છે. તે પણ ચાલુ પ્રકરણમાં યુગ્મ શબ્દથી રાશીયેા ગ્રતુણુ કરાઈ છે. તેથી યુગ્મ રાશીયા ચાર કહેવામાં આવી છે,
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
भगवती सूत्रे
yes जान कलियोगे' तत् केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते यावत् कल्योजः, अत्र यावदेन 'जुम्मे तेओगे दावरजुम्मे' इति त्रयाणां ग्रहणं भवतीति हे भदन्त ! एतेषां कृतयुग्मादिनाम कथमभूत् कश्च तेपामर्थ इति प्रश्नः । भगवानाह - कृतयुम्मा दिपदानामन्वर्थमाविष्कुर्वन्नाह - 'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम! जे णं रासी चउकरणं' यः खलु राशिः चतुष्केण 'अवहारेणं' अग्रहारेण अल्पताकरणेनेत्यर्थः ' अहीरमाणे ' अपहियमाणः 'चउपज्जवसिए' चतुः पर्यवसिनो भवेत् यादृशसंख्या विशेषे चतुः संख्यया विमाजने कृते सति चत्वार एवावशिष्टा भवेयुः तस्य कृतयुग्ममिति नाम भवति यस्मात् राशि विशेषात् चतुर्णा चतुर्णामपहारे कृतेऽन्ते चार एवं अशिष्टाः भवेयुर्यथा पोडराद्वात्रिंशदित्यादि एतस्यैत्र कृत
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'से केणद्वेण भंते ! एवमुच्चह जाय कलिओगे' हे दन्त । ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि यावत् कल्पोज पर्यन्त चार राशियां कही गई हैं ? यहाँ पर यावत् शब्द से 'जुम्मे भोगे दावरजुम्मे' इन पदों का संग्रह हुआ है पूछने का तात्पर्य ऐसा है कि कृमयुग्मादि ऐसा नाम कैले क्यों हुआ इनका अर्थ क्या है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम | इन कृतयुग्मादिपदों का अन्वर्थ नाम इस प्रकार से है । 'जे णं रासी चउक्कणं अवहारेणं अवहीरमाणे चउपजबसिए' जो राशि चार संख्या से चार से भाजित होकर चार बचे ऐसी होती है वह कृतयुग्म है अर्थात् जिस राशिविशेष में से चार २ कम करते २ अन्त में चार ही बचें उसका नाम कृतयुग्म है । जैसे १६, ३२ इत्यादि संख्या । इन संख्याओं में
હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવુ પૂછે છે - " से केणणं भंते । एवमुच्चइ जाव कलिओजे" हे भगवन् साथ मे शा अरथी हो छ ! ચાવત્ કહ્યુંાજ સુધી ચાર રાશીયેા કહેવામાં આવી છે ? અહિયાં યાવપદથી
" कडजुम्मे तेयोगे दावरजुम्मे" मा यही श्रड છે કે—કૃતયુગ્મ વિગેરે એ પ્રમાણે નામ કેવી તેના અર્થ શું છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે युग्भ तिगेरे पट्टी आ रीते मन्वर्थ थाय छे. "जे णं रासी चउक्कणं अवहारे णं अवीरमाणे चउपज्जवचिए" ? राशी यारनी सध्याथी - थारथी श्रोछा रतां ચાર ખર્ચે છે તે યુગ્મ કૃતયુગ્મ કહેવાય છે. અર્થાત્ જે રાશી.વિશેષમાં ચાર ચાર માછા કરતાં કરતાં છેવટે ચાર જ ખચે તેનું નામ કુતયુગ્મ છે. જેમ કે-૧૬-૩૨ વિગેરે સખ્યા આ સખ્યાઓમાંથી ચાર ચાર રૂમ કરતાં
राया छे पूछवाना हेतु मे
અને
કેમ થયા ? અને
--हे गौतम! या मॄत
રીતે
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०४ सू०२ कपायस्वरूपनिरूपणम् युग्म नाम इतिभावः । 'से तं कडजुम्मे तदेतत् कृतयुग्ममिति । 'जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अहीरमाणे तिपज्जवसिए सेत्तं तेयोए ? यः खलु राशिः चतुष्केण अपहारेण अपहियमाणस्त्रिपर्यवसितो भवेत् तदेतत् व्यौज इति, यस्मात् राशिसमुदायविशेषाव चतुर्णा चतुर्णामपहारे कृते सति अन्ते तिस एव संख्या अशिष्टा भवेयुः तस्मात् तस्य व्यौज इति नाम यथा पञ्चदशत्रयोविंशतिरित्यादि। 'जे गं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अबहीरमाणे' यः खलु राशिः चतुष्केण चतुः संख्यया अपहारेण विभाजनेन अपहियमाण:-विभागीक्रियमाणः सन् 'दुपज्ज वसिए' द्विपर्यवसितः द्वाभ्यामेवाऽवशिष्टो भवेत् यथा पट्, दशेत्यादि। ‘से तै दावरजुम्मे तदेतत् द्वापरयुम्मम् इति नाम्ना व्यपदिश्यते । 'जे णं रासी चक्क एणं अबहारेणं अबहीरमाणे एगज्जवसिर से तं कलिओए' यः खलु राशि: समुदायः चतुष्केण अपहारेण अपहिरमाणः एकपर्यवसितः तस्मात् स कल्योज: यत्र राशौ चतुःसंख्यया विभागे कृते सति अन्ते एकोऽवशिष्टो भवेत् स राशिः कल्योजशब्देन अपदिश्यते यथा त्रयोदशसप्तदशेत्यादि । 'से तेणटेणं गोयमा ! से चार २ कम करने पर अन्त में चार ही बचते हैं। 'जे णं रासी चउ. क्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे तिपजवसिए सेत्तं तेयोए ' जिस राशि में से चार २ घटाते अन्त में ३ बचते हैं वह राशि योज है। जैसे १५, २३ आदि संख्याएँ। इन संख्याओं में से ४-४ कम करने पर अन्त में ३ पचते है । 'जे णं रासी च उक्कए अवहारेणं अबहीरमाणे दुपज. यमिए सेत्तं दावरजुम्मे जिस राशिमें से चार २ कम करने पर अन्त में दो बचते हैं वह राशि द्वापरयुग्म राशि हैं। जैसे ६, १० इत्यादि संख्या । तथा 'जे णं राती च उक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणं एगपज्जवसिए से णं कलिओए' जिस राशि में से चार २ कम करने पर अन्त में एक बचता है वह राशि कल्योज शब्द से व्यवहृत होती है। छेपट यार । पये छ. तथा "जे णं रासी चठक्कएणं अवहारे णं अवहीरमाणे तिपज्जवसिए से तं तेओए" २ राशीमाथी यार यार माछ। २di छेक्ट ૩ ત્રણ બચે તે રાશિઓ એજ કહેવાય છે. જેમ કે-૧૫-૨૩ વિગેરે સંખ્યાઓ मा सयामामाथी या२ यार माछा ४२di मतम ऋण मय छे. "जेणं रासी चक्कएण अवहारेण अवहीरमाणे दुपज्जवसीए से तं दावरजुम्मे" रे રાશીમાંથી ચારચાર ઓછા કરતાં છેવટે બે બચે તે રાશિ દ્વાપર યુગમરાશિ ४२वाय छे. भ3--६-१० विगैरे सध्या तथा "जे णं रासी चंउक एणं भवहारेणं अवहीरमाण एगपज्जवसीए से णं कलिओ" २ शशिमाथी यार यार ઓછા કરતાં છેવટે એક બચે તે રાશી કલ્ય.જ કહેવાય છે. જેમ ૧૩-૧૭
भ०३
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती एवं वुच्चइ जाव कलिओए' तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते यावत् कल्योज इति अत्र यावत् पदेन कृतयुग्मच्योजद्वापरयुग्मानां संग्रहो भवति हे गौतम ! राशिविशेषाणां कृतयुग्मादिनामकरणे अयमेव हेतु वर्तते पारिभाषिकानि एतानि नामानि भवन्ति शास्त्रे एवमेव प्रतिपादनात् इति ॥सू० २॥ ____ अनन्तरं पूर्वसूत्रे कृतयुग्मादिराशयो निरूपिताः अथ तैरेव राशिभिर्नारका. दोन् निरूपयनोह-'नेरइया णं भंते !' इत्यादि ।
· मूलम्-नेरइया णं भंते! किं कडजुम्मा तेओगा दावरजुम्मा 'कलिओगा गोयमा! जहन्नपदे कडजुम्मा उक्कोसपए तेयोगा अजहन्नुकोसपदे लिय कडजुम्मा जाव सिय कलिओगा एवंजाव थणियकुमारा। वणस्सइकाइया णं भंते पुच्छा गोयमा! जहन्नपदे अपदा उक्कोसपदे य अपदा अजहन्नुकोलपदे सिय कडजुम्मा जाव सिय कलिओगा। बेइंदिया णंभंते पुच्छा गोयमा! जहन्नपदे कडजुम्मा उक्कोलपदे दावरजुम्मा अजहन्नमणुकोसपदे सिय कडजुम्मा जाव सिय कलिओगा। एवं जाव चउरिंदिया। सेसा एगिदिया जहा बेंदिया पंचिंदिया तिरिक्खजोणिया जाव वेमाणिया जहा नेरइया । सिद्धा जहा वणस्सइकाइया। इत्थीओ णं भंते! किं कडजुम्मा तेयोगा दावरजुम्मा कलिआगा गोयमा ! जहन्नपदे कडजुम्माओ उक्कोसपदे कडजुम्माओ जैसे १३, १७ आदि इसी कारण हे गौतम ! मैने ऐसा कहा है कि कल्योजपर्यन्त चार राशियां कही गई हैं । अर्थात् कृतयुग्म आदि नाम करने में यही हेतु है । ये सब नाम पारिभाषिक नाम हैं। क्योंकि शास्त्र में ऐसा हो प्रतिपादन किया है। सू० २ ॥
વિગેરે સંખ્યા આ કારણથી હે ગૌતમ! મેં એવું કહ્યું છે કે--કલ્યાજ સુધી ચાર રાશિ કહી છે. અર્થાત્ કૃતયુમ. વિગેરે નામ કહેવામાં આજ કારણ છે. આ તમામ નામો પારિભાષિક, નામો છે. કેમ કે શાસ્ત્રમાં આ રીતે જ તેનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. સૂ૦ રા
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०४ सू०३ नारकादीनां कृतयुग्मत्वादिनिरूपणम् १९ अजहन्नमणुकोसपदे लिय कडजुम्माओ जाब लिय कलिओगाओ एवं असुरकुमारिस्थिओ वि. जाव थणियकुमारइत्थीओ। एवं तिरिक्खजोणिय इत्थीओ एवं मणुप्तित्थीओ एवं जाव वाणमंतरजोइसियवेमाणिय देवत्थीओ॥सू०३॥
छाया-नैरयिकाः खलु भदन्त ! किम् कृतयुग्माः ज्योजाः द्वापरयुग्माः कल्योजाः, गौतम ! जघन्यपदे कृतयुग्मा:, उत्कृष्टपदे व्योजाः अजघन्योत्कृष्टपदे स्यात् कृतयुग्माः यावत् स्यात् कल्योजाः एवं यावत् स्तनिकुमाराः वनस्पतिका. यिकाः खलु भदन्त ! पृच्छा गौतम ! जघन्यपदे अपदा उत्कृष्टपदे चापदाः अजघन्योत्कृष्टपदे स्यात् कृत्युग्माः यावत्स्यात् कल्योजाः। द्वीन्द्रियाः खलु भदन्त ! पृच्छ। गौतम! जघन्यपदे कृतयुग्माः उत्कृष्टपदे द्वापरयुग्मा: अजघन्योत्कृष्टपदे स्यात् कृत्युग्माः यावत् स्यात् कल्योजाः। एवं यावत् चतुरिन्द्रियाः, शेपा एकेन्द्रिया यथा द्वीन्द्रियाः। पञ्चेन्द्रियतियग्यो। निका यावत् वैमानिका यथा नैरयिकाः । सिद्धा यथा वनस्पतिकायिकाः। स्त्रियः खल भदन्त ! किं कृतयुग्माः ज्योजाः द्वापरयुग्माः कल्योजाः गौतम ! जघन्यपदे कृतयुग्माः उत्कृष्टपदे कृतयुग्माः, अजघन्योत्कृष्पदे स्यात् कृतयुग्माः यावत् स्यात् कल्योजाः। एवमसुरकुमारस्त्रियोऽपि यावत् स्तनितकुमारस्त्रियः, एवं तिर्यग्योनिका. स्त्रियः, एवं मनुष्यस्त्रियः, एवं यावत् वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकदेवस्त्रियः।.सू. ३॥
टीका-'नेरइया णं भंते ।' नैरयिकाः खलु भदन्त ! 'किंकडजुम्मा तेयोगा दावरजुम्मा कलियोगा' किं कृतयुग्माः व्योजाः द्वापरयुग्माः कल्योनाः हे भदन्त !
पूर्व सूत्र में जो कृतयुग्नादिरूप राशियों का वर्णन किया है अब उन्हीं राशियों से नारकादिकों का निरूपण सूत्रकार करते हैं । __ 'नेरड्या भंते ! किं कडजुम्मा तेओगा दावरजुम्मा' इत्यादि ।
टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'नेरइया णं भंते !' हे भदन्त । जे। नैरयिक हैं वे कि 'कडजुम्मा तेयोगा दावरजुम्मा कलियोगा' क्या कृतयुगरूप हैं ? या द्वापरयुग्मरूप हैं ? या कल्यो1 પહેલા સૂત્રમાં કૃતયુગ્મ વિગેરે રાશિનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, હવે એજ રાશિથી સૂત્રકાર નારકાદિ નું નિરૂપણ કરે છે. ___ "नेरइया णं भंते ! किं कडजुम्मा ओगा दावरजुम्मा'
ટીકર્થ-આ સૂત્રથી ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે"नेरड्या णं भंते ! 8 लापन २ ना२६ीय ७२ छ तेस। "कदजुम्मा योगा
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे इमे नारकाः किं कृतयुग्मराशिरूपाः त्रपोजराशिरूपाः द्वापरयुग्मराशिरूपाः कल्योजराशिरूपाः ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा !" हे गौतम ! 'जहन्नपदे कडजुम्मा' जघन्यपदे कृतयुग्मा ः अत्यन्तरतोकत्वेन कृतयुग्म संज्ञिता नारका जघन्यपदे भवन्ति इत्यर्थः । 'उकोसपदे तेयोगा' उत्कृष्टपदे ज्योजाः, सर्वोत्कृष्टतायाम् ज्योजसंज्ञिता भवन्ति नारका इत्यर्थः, 'भजन्तुको सपदे सिय कडजुम्मा जाव सिय कलिओगा' अजघन्योत्कृष्टपदे स्याद् कृतयुग्माः, यावत् स्यात् कल्पोजाः मध्यमपदे चतुर्विधा अपि नारका भवन्ति, अत्र यावत्पदेन स्यात् कृतयुग्माः स्यात् ज्योजाः स्यात् द्वापरयुग्मा एतेषां ग्रहणं भवति तथा चाजघन्योत्कृष्टात्मकमध्यमपदे स्यात् कृतयुग्मराशिरूपाः स्यात् ज्योजः संज्ञिताः स्यात् द्वापरयुग्मसंज्ञिताः स्यात् कल्योजराशिरूपा भवन्तीतिभावः, एतच्च सर्व वचन
जरूप हैं ? अर्थात् इनका प्रमाण क्या कृनयुग्मराशिप हैं ? या योज राशिरूप हैं या द्वापराशिरूप हैं या कल्याजराशिरूप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोमा' हे गौतम | 'जहन्नपदे० में नैरधिक कृतयुग्मरूप हैं क्योंकि नारकियों का जघन्य प्रमाण अत्यन्तस्तोक कहा गया है इसलिये ये कृतयुग्म राशिवाले कहे गये हैं । 'उक्को पर तेयोगा' तथा सर्वोकृष्टता में ये योजराशिवाले हैं। 'अजहन्नुक्कोसपदे० ' तथा अजघन्योत्कृष्टपदरूप मध्यमपद में नारक चारों प्रकार के होते हैं । कृतयुग्मराशिरूप भी होते हैं ज्योजराशिरूप भी होते हैं द्वापरराशिरूप भी होते हैं और कल्पोजराशिरूप भी होते हैं। यहाँ यावत्पद से स्यात् कृतयुग्माः यावत् ज्योजाः स्यात् द्वापरयुग्मा:' इन पदों का ग्रहण दावरजुम्मा कलियोगा" शु मृतयुग्भ३५ छे ? डे ग्योम ३५ छे ? દ્વાપરયુગ્મ છે કે કયેાજરૂપ છે ? અર્થાત્ તેઓનું પ્રમાણુ કૃતયુગ્મ રાશિરૂપ છે ? કે દ્વાપરરાશિ રૂપ છે? અથવા કલ્યાજ રાશિ રૂપ છે ? माना उत्तरमा प्रलु छे ! - " गोयमा !" हे गौतम ? ' जहन्न पदे० " ०४धन्य પદ્મમાં નૈરિયક કૃતયુગ્મરૂપ છે. કેમ કે-નારક્રિયાનું જઘન્ય પ્રમાણ અત્યંત સ્તાક धुं छे तेथी ते द्रुतयुग्भ राशिवाला उद्या छे. "उकोसपदे तेयोगा" तथा सर्वोत्सृष्टयामां त्र्योन शिवाजा छे. “अजहन्नुकोपदे” मन्न्धन्योत्सृष्ट३५ મધ્યમપદમાં ચારે પ્રકારના નારક થાય છે. કૃતયુગ્મરાશિ રૂપે પણ થાય છે. Àાજ રાશિ રૂપે પશુ થાય છે. દ્વાપર રાશિ રૂપે પણ થાય છે અને કલ્યાજ राशि इथे पशु होय छे, अहिं यावत्यथी " स्यात् कृतयुग्माः यावत् त्र्योजाः स्यात् द्वापरयुग्माः " मा यही अणु उराया छे, मा अघणु अथन वयंननी
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ उ०४ सू०३ नारकादीनां कृतयुग्मत्वादिनिरूपणम् २१ प्रमाण्यादेव अवगन्तव्यम् तत्त्वस्यातिसूक्ष्मत्वादिति । ' एवं जाव थणियकुमारा' एवं यात्रत् स्तनितकुमाराः एवम् यथा नारकाः जघन्यपदे कृतयुग्मसंज्ञिता उत्कृष्ट. पदे योजाः जघन्योत्कृष्टात्मक मध्यमपदे स्यात् कृतयुग्मादिसंज्ञिताश्चतुर्विधा अपि भवन्ति यथैव - नारक देव असुरकुमारादारभ्य स्तनितकुमारपर्यन्त देवा अपि जघ न्यपदे कृतयुग्मसंज्ञिताः उत्कुष्टपदे योजाः जघन्योत्कृष्टात्मकमध्यमपदे कृतयुग्मादिपाचतुर्विधा अपि भवन्तीति भावः । ' वणस्सइकाइयाणं पुच्छा' वनस्पतिकाधिकानाम् पृच्छा हे भदन्त ! वनस्पतिका जीवाः किं कृतयुग्मराशिरूपाः ज्योजा द्वापरयुग्मराशिभूताः कल्बोजा वेति प्रश्नः, भगवानाह - ' जहन्न' इत्यादि । 'जहन्न
हुआ है यह सब कथन वचन की प्रमाणता से ही जानना चाहिये क्योंकि तत्व अतिसूक्ष्म होता है । ' एवं जाव धणियकुमारा' जिस प्रकार से नारक जघन्यपद में कृतयुग्म राशिरूप और उत्कृष्ट पदमें योजराशिरूप कहे गये हैं, तथा अजघन्योत्कृष्टात्मक मध्यमपद में कथंञ्चित् कृतयुग्मादि चारों प्रकार की राशिरूप कहे गये हैं उसी प्रकार से असुरकुमार से लेकर स्तनितकुमार पर्यन्त देव भी जधन्य पद में कृतयुग्मराशिप्रमाण हैं । उत्कृष्ट दमें ज्योजराशि प्रमाण हैं तथा अजघन्य अनुत्कृष्टात्मक मध्यमपद में कथंचित् वे कृतयुग्मादिरूप चारों राशिवाले हैं । इसी प्रकार से 'वणस्सकाइयाणं पुच्छा' वनस्पतिकायिकों ' के विषय में प्रश्न गौतम ने किया है- उन्होंने पूछा है हे भदन्त ! वनस्पतिकायिक जीव क्या कृतयुग्मराशिरूप हैं ? या योजराशिरूप हैं ? या द्वापरयुग्मराशिरूप हैं ? या कल्घोजराशिरूप हैं ? उत्तर में प्रभुने कहा
પ્રમાણતાથી જ સમજવુ` કેમ કે તત્ત્વ અત્યંત ખારીક હાય છે. “છ્યું લાવ थणियकुमारा" नाश्ने ? प्रमाणे धन्ययस्थी मृतयुग्भ राशि ३५ भने ઉત્કૃષ્ટ પદમાં યેાજર શિ રૂપ કહેવામાં આવ્યા છે તથા અજઘન્યાત્કૃષ્ટાત્મક મધ્યમ પટ્ટમાં કથાચિત્ કૃતયુગ્મ વિગેરે ચારે પ્રકારની રાશિ રૂપે કહ્યા છે. તે જ રીતે અસુરકુમારથી લઈને સ્તનિતકુમાર સુધીના દેવ પણુ જઘન્યપદમાં નૃતયુગ્મ રાશિ પ્રમાણ છે, અને ઉત્કૃષ્ટપરમાં ચૈાજ રાશિ પ્રમાણ છે તથા અજઘન્ય અનુભૃષ્ટવાળા મધ્યમ પદમાં કથાચિત તેએકૃતયુગ્માદિરૂપ ચારે शिवाजा छे. येन रीते "वणस्सइकाइयाणं पुच्छा" वनस्पति अयिोना विषयभां પણ ગૌતમ સ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યાં છે કે--હે ભગવન્ વનસ્પતિકાયિક જીવ શું કૃતયુગ્મ રાશિ રૂપ છે? અથવા ચૈાજ રાશિ રૂપ છે? કે દ્વાપરયુગ્મ રાશિ રૂપ છે ? કે કલ્ચાજ રાશિ રૂપ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे पदे अपदा' जघन्यपदे वनस्पविकायिकाः सामान्यतोऽपदाः, 'उक्कोसपदे य अपदा' उत्कृष्टपदे चापदाः वनस्पतिकायेषु जघन्यपदस्योत्कृष्टपदस्य च संभावना नास्ति यतो जघन्यपदमुत्कृष्टपदं च नियतसंख्यारूप भवति एतादृशनियतसंख्यारूपं जघन्यपदमुत्कृष्टपदं च नारकादिषु कालान्तरेऽपि संभवति परन्तु वनस्पतिकायविषये जघन्यपदमुत्कृष्टपदं च कालान्तरेऽपि न संभवति यतो वनस्पतिजीवाः परम्परया मोक्षे गच्छन्ति तथापि ते जीवाः अनन्तराशिरूपा भवन्तोऽपि तेषु राशिपु अनियतरूपत्वं भवति व्यवहारनयेन इत्यतः स राशिरनियतस्वरूपो भवति । अयमाशयः जघन्यपदमुत्कृष्टपदं च एतदुभयमपि नियतसंख्यारूपम् एतच्च नियतसंख्या वत्सु नारकादिष्वेव संभवति न तु अनियतसंख्यात्म वनस्पतिकायेपु भवति है-'जहन्न' हे गौतम ! वनस्पतिकायिक जीव जघन्यपद में सामान्यतः अपद हैं अर्थात् वनस्पतिकायिक में जघन्य पद की संभावना नहीं है इसी प्रकार उकृष्टपद की भी संभावना नहीं है। क्योंकि जघन्यपद और उत्कृष्ट पद नियतसंख्यारूप होता है। ऐसा संख्यारूप जघन्य पद और उत्कृष्ट पद कालान्तर में भी नारकादिकों में संभवित होता है परन्तु वनस्पतिकायिकों के विषय में जघन्य पद और उत्कृष्ट पद कालान्तर में भी संभवित नहीं होता है । क्योंकि वनस्पतिकायिक जीव परम्परा सम्बन्ध से मोक्ष में भी जाते हैं। फिर भी ये जीव अनन्त राशिरूप बने रहते हैं। इसी कारण व्यवहाररूप से इनकी राशियों में अनियतरूपता रहती है। इसका आशय ऐसा है-जघन्य पद और उकृष्ट पदये दोनों पद नियम से संख्यारूप होते हैं। और इसीसे ये दोनों पद नियत संख्यावाले नारकादिकों में ही संभवते हैं। अनियत संख्या*--"जहन्न" है गीतम! वनस्पति यि
न्यषयी सामान्यत: અપદ છે. અર્થાત વનસ્પતિ કાયિકમાં જઘન્યપદ સંભવતું નથી. તેજ રીતે ઉત્કૃષ્ટ પદ નિયત સંખ્યારૂપ હોય છે. એવું નિયત સંખ્યારૂપ જઘન્યપદ અને ઉત્કૃષ્ટપદ કાલાન્તરમાં પણ નારકાદિકે સંભવે છે પરંતુ વનસ્પતિ કાયિકોના વિષયમાં જઘન્યપદ અને ઉત્કૃષ્ટપદ કાલાન્તરમાં પણ સંભવતું નથી કેમ કે વનસ્પતિકારિક જીવ પરમ્પરા સંબંધથી મેક્ષમાં પણ જાય છે. તે પણ આ જીવ અનંત રાશિ રૂપ બની રહે છે એજ વ્યવહાર રૂપથી તેઓની રાશિમાં અનિયત રૂપ પણ રહે છે. કહેવાને આશય એ છે કે--જઘન્ય પદ અને ઉત્કૃષ્ટપદ એ મને પદ નિયતસંખ્યા રૂપ હોય છે. અને
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ८४ सु०३ नारकादीनां कृतयुग्मत्वादिनिरूपणम् २३ संभावनाऽत्रोभयोरतो वनस्पतिकायेषु अपदत्वं कथितम् । 'अजहन्नुको सपदे च सिय कडजुम्मा जाव सिय कलिओगा' अजघन्योत्कृष्टपदे च स्यात् कृतयुग्माः यावत् स्यात् कल्योजाः, अत्र यावत्पदेन 'स्यात् ज्योजाः स्यात् द्वापरयुग्माः ' इत्यनयोः संग्रह, अजघन्योत्कृष्टात्मकमध्यमपदे च कदाचित् कृत्र्युग्माः कदाचित् योजाः कदाचित् द्वापरयुग्माः कदाचित् कल्योजाः भवन्ति वनस्पतिकायिका इति । 'वेई दिया णं पुच्छा' द्वीन्द्रियाः खलु भदन्त । इति पृच्छा हे भदन्त ! 'द्वीन्द्रियाः जीवाः किं कृतयुग्माः ज्योजाः द्वापयुग्माः कल्योजा वेति प्रश्नः, भग वानाह - ' गोयमा !" इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम! ' जहन्नपदे कडजुम्मा' जघन्यपदे कृतयुग्माः कृतयुग्मसंज्ञिता भवन्ति अश्यन्तस्तोकस्वात् । 'उकोसपदे दावर जुम्मा' उत्कृष्टपदे द्वापरयुग्मा : - द्वापरयुग्मसहिताः 'अजहन्नमनुकोसपदे सिय कडजुम्मा जाव सिय कलिभोगा' अजघन्योत्कृष्टपदे मध्यमपदे इत्यर्थः स्यात् कृतयुग्मा यावत् स्यात् कल्योजाः मध्यमपदे कदाचित कृतयुग्माः कदाचित् ज्योजाः वाले वनस्पतिकायों में नहीं । इसलिये इन पदों की यहां संभावना को नहीं लेकर 'अपद' ऐसा कहा है। 'अजहणुक्कोसपदे० ' अजघन्योत्कृष्ट में ये किसी अपेक्षा ले कृत युग्मरूप भी हैं ज्योजराशिरूप भी हैं द्वापपयुग्मराशिरूप भी और कल्योजरूप भी हैं 'बेइंदिया णं पुच्छा' हे भदन्त । द्वीन्द्रियादिक जीव क्या कृतयुग्मरूप हैं या ज्पोजराशिरूप है ? या द्वापरयुग्मराशिरूप हैं ? या कल्योजराशिरूप हैं इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ० ' हे गौतम दो इन्द्रिय जीव जघन्यपद में कृतयुग्मराशिरूप हैं क्योंकि ये अत्यन्त स्तोक हैं। 'उक्कोस ० ' तथा उत्कृष्ट पद मैं ये द्वापरयुग्मराशिरूप हैं 'अजहन्न' तथा अजघन्योत्कृष्टरूप मध्यमपद में ये कदाचित् कृतयुग्मराशि रूप भी होते हैं । कदाचित् योजતેથી એ બન્ને પદ્મ નિયતસખ્યાવાળા નારકાદિકામાં જ સ'ભવે છે. અનિયત સખ્યાતવાળા વનસ્પિતકાયિકામાં સંભવતુ નથી જેથી मडियां ते भन्ने होनी संभावना न देतां "अपद" से प्रमाणे छु छे “अजइण्णुकोसपदे” अभ्धन्येोत्कृष्ट पहभां मा अर्ध अपेक्षाथी द्रुतयुग्म३५ पशु छे યેાજ રાશિરૂપ પણ છે દ્વાપરયુગ્મ રાશિ રૂપ પણ છે. અને કલ્યાજરાશિરૂપ પણ छे. “बेइंद्रियाणं पुच्छा" हे भगवन् ! मेद्रिय विगेरे कवी शुद्ध हृतयुग्भ३५ छे ? અથવા ચૈાજ રાશિ રૂપ છે ? અથવા દ્વાપરયુગ્મ રાશિ રૂપ છે? અથવા કહ્યુંાજ राशि ३५ छे ? "गोयमा !" हे गौतम! बेद्रीय कवा धन्य पद्दभां हुतयुग्भ राशि ३५ छे. प्रेम मे अत्यंत स्तोछे " उक्कोसेणं०" तथाष्ट पभां ये द्वापरयुग्भ राशि ३५ छे "अहन्न० " तथा अधन्योत्सृष्ट३ ५ मध्यम પ૬માં એ ફાઇ વાર કૃતયુગ્મ રાશિ રૂપ પણ છે. અને કેઇ વાર ચૈાજ રાશિ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
२४
कदाचित द्वापरयुग्माः कदावित् कल्योजा इति भावः । ' एवं जाव चउरिदिया' एवं यावत् चतुरिन्द्रियाः यथा द्वीन्द्रिया जीवाः कृतयुग्मादिरूपतया जघन्योत्कृष्टमध्यमपदेषु कथितास्तथा श्रीन्द्रियचतुरिन्द्रिया अपि जघन्येन कृतयुग्माः उत्कृष्टेन द्वापरयुग्माः मध्यमपदे कदाचित् कृतयुग्माः कदाचित् योजाः कदाचित् द्वापरयुग्माः कदाचित् कल्योजा इति भावः । ' सेसा एगेंदिया जहा वेदिया' शेषा एकेन्द्रिया यथा द्वीन्द्रियाः शेषा वनस्पतिष्यतिरिक्ता ये एकेन्द्रियाः पृथिव्यप्तेजो वायुरूपा जीवास्ते सर्वेऽपि द्वीन्द्रियवत् ज्ञातव्याः जघन्यपदे कृतयुग्मराशिसंज्ञिताः उत्कृष्टपदे द्वापरयुग्माः मध्यमपदे कदाचित् कृतयुग्माः कदाचित् त्रयोजाः कदाचित् राशिरूप भी होते हैं कदाचित् द्वापरयुग्मराशिरूप भी होते हैं और कदाचित् कल्पोजराशिरूप भी होते हैं । 'एवं जाव चउरिंदिया' जिस प्रकार से द्वीन्द्रिय जीव कृनयुग्मादिरूप कहे गये हैं । जघन्योत्कृष्टरूप पदों में उसी प्रकार से तेइन्द्रिय और चतुरिन्द्रिय जीव भी जघन्य से कृनयुग्मराशिरूप और उत्कृष्ट से द्वापरराशिरूप जानना चाहिये । तथा मध्यम पद में कदाचित् कृतयुग्मरूप कदाचित् योजरूप कदाचित् द्वापरयुग्मरूप और कदाचित् कल्यो जरूप जानना चाहिये 'सेसा एगें दिया जहा वेइंदिया' वनस्पति मिवाय जो पृथित्री, अपू, तेजचायुरूप जीव हैं वे सब भी द्वीन्द्रिय के जैसे जानना चाहिये । अर्थात् ये जघन्य पद में कृतयुग्म राशि परिमित है । उकृष्टपदमें द्वापरयुग्म परिमित हैं और मध्यम पदमें कदाचित् कृतयुग्म हैं । कदाचित् रूप हैं । कदाરૂપ પણ છે. અને કદાચિત્, દ્વાપરયુગ્મ રાશિ રૂપ પણ છે. અને કાઇ વાર કલ્ચાજ राशि ३५ छे. "एवं जाव चउरिंदिया" द्विन्द्रिय विगेरे को ? रीते કૃતયુગ્માદિરૂપે કહ્યા છે તેજ પ્રમાણે જઘન્યત્કૃષ્ટપદમાં ત્રણ ઇંદ્રિય અને ચાર ઇંદ્રિયવાળા જીવ જઘન્યથી નૃતયુગ્મ રાશિ રૂપ અને ઉત્કૃષ્ટથી દ્વાપર રાશિ રૂપે સમજવા. તથા મધ્યમ પદમાં કોઈ વાર કૃતયુગ્મરૂપે અને કોઈવાર ચૈાજ યુગ્મરૂપે કાઇવાર દ્વાપરયુગ્મરૂપે અને કોઈવાર યેાજ યુગ્મરૂપે સમજવા. “सेसा एगे दिया जहा बेइंदिया" वनस्पति शिवाय ने पृथ्वी, साय, तेन, વાયુ, રૂપ જીવા છે તે તમામને એ ઇન્દ્રિયાની જેમ સમજવા. અર્થાત્ તે બધા જઘન્યપદથી કૃતયુગ્મ રાશિ પ્રમાણુ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ પદમાં દ્વાપરયુગ્મ રાશિ પરિમિત છે, અને મધ્યમ પદમાં કોઇવાર કૃતયુગ્મ હૈાય છે. કાઇવાર સ્યેાજરૂપે હાય છે. ફાઇઠ્ઠાર દ્વાપરયુગ્મરૂપ છે, અને કાઈવાર કલ્પેજરૂપ છે,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०४ सू०३ नारकादीनां कृतयुग्मत्वादिनिरूपणम् २५ द्वापरयुग्माः कदाचित् कल्योजा इति । 'पंचिदियतिरिक्खजोणिया जाव वेमाणिया जहा नेरइया' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका यावत् वैमानिकाः यथा नारकाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकादारभ्य वैमानिक देवान्ताः यावत्पदेन मनुष्यभवनप विवानव्यन्तरज्योतिष्काः गृह्यन्ते, एते सर्वेऽपि नारकवदेव ज्ञातव्याः यथा नारकाः जघन्यपदे कृतयुग्माः उत्कृष्टपदे ज्योजाः अजघन्योत्कृष्टपदे कदाचित् कृतयुग्माः कदाचित् त्र्योजाः कदाचित् द्वापरयुग्माः कल्यो जास्तथा पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाः मनुष्याः, भवनपतयो वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाश्च सर्वेऽपि जघन्यपदे कृतयुग्माः उत्कृष्टपदे त्र्योजाः मध्यमपदे कदाचित् कृतयुग्माः कदाचित् ज्योजाः कदाचित् द्वापरयुग्गाः कदाचित् कल्योजा इति । 'सिद्धा जहा वणस्सइकाइया ' चित् द्वापरयुग्मरूप हैं और कदाचित् करयोजन हैं । ' पंचिदियतिरिक्खजोणिया जाव वेनाणिया जहा नेरहया , पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चयोनिक से लेकर वैमानिक देखों तक तथा यावत्पद से गृहीत मनुष्य भवनपति, वानन्यन्तर, ज्योतिष्क ये सब नारक के जैसा ही जानना चाहिये । जैसे नारक जघन्य पद कृतयुग्मरूप और उत्कृष्टरूप में ज्योजसंख्यारूप तथा अजघन्योत्कृष्टपद में कदाचित् कृतयुग्मरूपता, कदाचित् योजरूप कदाचित् द्वापरयुग्मरूप और कदाचित् कल्पोजरूप प्रकट किये हैं । उसी प्रकार से पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक मनुष्य भवनपति वानव्यन्तर ज्योतिष्क और वैमानिक ये सब भी जघन्यपद में कृतयुग्म उत्कृष्टपद में पोज मध्यमपद में कदाचित् योज कदाचित् द्वापरयुग्म और कदाचित् कल्पोज परिमित हैं । 'सिद्धा जहा वणस्सहकाइया' जैसे वनस्पतिकायिक जघन्य पदमें और उत्कृष्टपद में अपद प्रकट
“पंचिदियतिरिक्खजोणिया जाव वेमाणिया जहा नेरइया" यथेन्द्रिय तिर्यय ચેાનિકથી આર’ભીને વૈમાનિક દેવા સુધી યાવપદથી મનુષ્ય ભવનપતિ, વાનવ્યંતર, જન્મ્યાતિષ્ઠ એ બધાને નારક જીવ પ્રમાણે સમજવા, જેમ નારક જઘન્ય પદ્યમાં કૃતયુગ્મરૂપ અને ઉત્કૃષ્ટ પદમાં ચૈાજસ ખ્યારૂપ તથા અજઘન્ય ત્કૃષ્ટ પદમાં કોઈવાર કૃતયુગ્મરૂપ કઈવાર યેાજરૂપ કોઈવાર દ્વાપરયુગ્મરૂપ અને કાઈવાર કલ્યાજરૂપે વણુન્યા છે, તેજ પ્રમાણે ૫'ચેન્દ્રિય તિય ચૈાનિક, મનુષ્ય, ભવનપતિ વાનતર ચૈાતિષ્ઠ અને વૈમાનિક એ સઘળા જઘન્ય પદ્યમાં કૃતયુગ્મ અને ઉત્કૃષ્ટ પદમાં જ્યેાજ તથા મધ્યમ પટ્ટમાં કાઇવાર કૃતયુગ્મ કોઈવાર ત્ર્યાજ અને કાઇવાર દ્વાપરયુગ્મ અને કોઈવાર કલ્યાજ છે
"सिद्धा जहा वणस्स इकाइया" वनस्पति अयि धन्य यहां मने ઉત્કૃષ્ટ પદમાં જેવી રીતે અપદ ખતાન્યા છે. તથા અજઘન્યત્કૃષ્ટ પદ રૂપ
भ० ४
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसू सिद्धा यथा वनस्पतिकायिकाः जघन्यपदे उत्कृष्टपदे चापदाः अजघन्योत्कृष्टास्मकमध्यमपदे स्यात् कृतयुग्माः स्यात् ज्योजाः स्यात् द्वापरयुग्माः स्यान् कल्योजा इति । 'इत्थीओ णं भंते ! किं कडजुम्मा० पुन्छा' लिपः खलु भदन्त ! कि कृतयुग्माः योजाः द्वापरयुग्माः कल्योजा वा? स्त्रियः किं भदन्त ! कुनग्मराशिरूपाः ज्योजादिराशिरूपा वेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोगमा :' इत्यादि गोयमा!' हे गौतम ! 'जहन्नपदे कडजुम्माओ' जघन्यपदे कृतयुग्माः, 'उकोसपदे काडजुम्माओ' उत्कृष्टपदे कृतयुग्माः 'अजहन्नमणुकोसपदे सिय कडजुम्माओ जाब सिय कलि. योगाओं' अजघन्योत्कृष्टपदे स्यात् कृतयुग्माः, यावत् स्यात् बल्योजाः स्त्रियः । जघन्यपदे कृतयुग्मराशिरूपाः, उत्कृष्टपदेऽपि ताः कृतयुग्मराशिरूपा गा मध्यम पदे तु कदाचित् कृत्युग्मरूपाः कदाचित् कल्योजान्ता भवन्तीति । 'एवं असरककिये गये हैं। तथा अजघन्योत्कृष्टपदरूप मध्यम पद में कदाचित् कृतयुग्म कदाचित् व्योज पदाचित् ढोपरयुग्न और कदाचित् कल्योज बतलाये गये हैं। उसी प्रकार से सिद्ध भी जानना चाहिये।
अप गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'इत्थीओण मते' हे भदन्त स्त्रियों क्या कृतयुग्म परिमित हैं ? या योजपरिमित हैं, या द्वापरयुग्मपरिमित हैं ? या कल्योजपरिमित हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गायमा' हे गौतम! 'जहन्नपदे कडजुम्माओ उक्कोलपदे कडजुम्माओ स्त्रियां जघन्य पदे में कृतयुग्मराशिरूप हैं और उत्कृष्टपद में भी वे कृतयुग्मराशिरूप हैं। 'अजहन्नमणुक्कोसपदे सिय कड़जुम्माओ जाब सिय कलियोगाओ' तथा अजघन्योत्कृष्ट पदरूप मध्यमपद में वे कदाचित कृतयुग्मराशिरूप कदाचित् योजराशिरूप कदाचित् द्वापर युग्मराशिरूप और कदाचित् મધ્યમ પદમાં કઈવાર કૃતયુગ્મ કેઈવાર જ કઈવાર દ્વાપરયુગ્મ અને કઈવાર કલ્યાજ કહા છે. એ જ રીતે સિદ્ધોને પણ સમજવા. ફરીથી ગૌતમ स्वामी प्रभुने मे पूछे छे -"इत्थीओ पं भंते ! भगवन् लिये कृतयुभ છે? કે પેજ છે? અથયા દ્વાપરયુગમ પરિમિત છે? કે કાજ પરિમિત छ ? तना उत्तरमा प्रभु ४३ छे --"गोयमा! 8 गौतम "जहन्नपदे कडजुम्माओ उकोसपदे कडजुम्माओ" जियो धन्य ५६ कृतयुभ राशि ३५ छे. भने Gogre swi y] कृतयुम्भ राशि ३५ छ. "अजहन्नमणुकोसपद सिय कडजुम्माओ जाव खिय कलियोगाओ" तथा अन्य Gre ५६ ३५ मध्यम પદમાં તેઓ કેઈવાર કૃતયુગ્મ રાશિ રૂપ કોઈવાર જ રાશિ રૂપ કેઈવાર द्वापरयुग्म शशि ३५ मने बाईपा२ ४८या राशि ३५ छ, “एवं असुरकुमारत्थीभो
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०४ सू०३ नारकादीनां कृतयुग्मत्वादिनिरूपणम् २७ मारत्थीओ वि जाव थणियकुमारस्थीओ' एवमयुरकुमारस्त्रियोऽपि यावत् स्तनितकुमारस्त्रिया, यथा सामान्यस्त्रीपु जघन्योत्कृष्टमध्यमपदेषु कृतयुग्मादिरूपत्वं कथितं तथैव असुरकुमारादिस्त्रीत आरभ्य स्तनितकुमारस्त्रीषु जघन्योत्कृष्टपदयोः कृतयुग्मत्वम् मध्यमपदे च कराचिन् कृतयुग्मत्वम् कदाचित यावत् कल्योजत्वमेव ज्ञातव्यमितिभावः। एवं तिरिक्खजोणिय इत्थीओ' एवं तिरंग्योनिकस्त्रियः, यथा सामान्यस्त्रीपु कृतयुग्मादिरूपत्वं त्रिषु पदेषु प्रदर्शितं तथैव तिर्यग्योनिकस्त्रीष्वपि जधन्यपदे कृतयुग्मराशिरूपत्वम् उत्कृष्टपदेष्वपि कृतयुग्मराशिरूपत्वम् अजघन्योस्कृष्टात्मकमध्यमपदे कदाचित् कृतयुग्मत्वं कदाचित् यावत् कल्योजत्वमिति ? 'एवं मणुसित्थीओ' एवं मनुष्यस्त्रियः, यथा सामान्यतः स्त्रीपु कृतयुग्मादिरूपत्वं कथितं त्रिष्वपि पदेषु तथैव मनुष्यस्त्रीष्वपि त्रिपु पदेष्वपि कृतयुग्मादित्वं ज्ञातव्यमितिभावः । एवं नाव वाणमंतरजोइसियवेमाणियदेवित्थीओ' एवं यावत् कल्योजराशिरूप हैं। 'एवं असुरकुमारस्थीओवि जीव०' इसी प्रकार से असुरकुमार को स्त्रियों के विषय में भी यावत् स्तनितकुमार की स्त्रियों के विषय में भी सामान्य स्त्रियों में किये गये कथन के जैसा कथन जानना चाहिये । 'एवं तिरिक्खजोणिय इत्थीओ' तथा इसी प्रकार का कधन तिर्यश्चयोनिक स्त्रियों में भी जानना चाहिये । 'एवं मणुसित्थीओं' और ऐसा ही कथन मनुष्य स्त्रियों में भी जानना चाहिये । तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि जैसा सामान्य स्त्रियों के विषय में जघन्य उत्कृष्ट एवं मध्यम पदों में कृतयुग्मादि रूपता कही गई है । उसी प्रकार से अनुरकुमार आदि से लेकर मनुष्य स्त्रियों तक में भी जघन्य उत्कृष्ट एवं मध्यमपदों में कृतयुग्मादिरूपता जाननी चाहिये । 'एवं जाव वाणमंतरजाइसियवेमाणियदेविस्थीओ' इसी विजाव" से शत मसुरमादानी लियोना विषयमा ५५५ सामान्य शियाना सम'म ४२ प न प्रभारी सभा 'एवं तिरिक्खजोणियइत्थीओ" मा शतवें वन ति ययानि श्रियाना समभा सभा"एवं मणुसत्यी ओ" मा प्रभारीनं ४थन भनु ५ श्रीयाना विषयमा ५ सभा: આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-સામ ચિના વિષયમાં જે રીતે જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ અને મધ્યમ પદોમાં કૃતયુમાદિરૂપતા કહેવામાં આવી છે, તે જ રીતે અસુરકુમાર વિગેરેથી આરંભીને મનુષ્ય સ્ત્રિ સુધીમાં જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ भने मध्यम पम कृतयुमाहि३५५ सम . "एवं जाव पाणमंतरजोइसियवेमाणियदेविस्थीओ" मे शत यावत् पान०यन्त२, ज्योति,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकदेवस्त्रियः हमा अपि पूर्वोक्तप्रकारेणैव त्रिपदेष्वपि कृतयुग्मादितया ज्ञातव्या इति ॥० ३ || - जीवपरिमाणाधिकारादिदमप्याह- 'जावया णं भंते ।' इत्यादि ।
૨૮
मूलम् - जावइया णं भंते! वरा अंधगवहिणो जीवा तावतिया परा अंधगवहिणो जीवा, हंता गोयमा ! जावइया वरा अंगवणो जीवा तावइया परा अंधगवहिणो जीवा । सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥सू० ४ ॥
अट्ठासमे स चत्थो उद्देसो समत्तो ।
छाया - यावत्काः खलु भदन्त । वरा अन्धकवह्नयो जीवाः तावत्काः परा rasarat जीवाः ? हन्छ, गौतम ! यावत्काः वरा अन्धकवह्नयो जीवाः तावत्काः पराः अन्धकवयो जीवाः । तदेव भदन्त । तदेव भदन्त । इति || ४ ||
अष्टादशशतके चतुर्थीदेशकः समाप्तः ।
टीका -- 'जावतिया णं भंते ! वरा अंधगवहिणो जीवा' याचन्त, खलु भदन्त ! वरा अन्धकवयो जीवा' 'तावइया परा अंधगवन्हिणो जीवा' तावन्तः परा अन्धकहो जीवाः 'जावया' यावन्तः - यावत् परिमाणकाः 'वरा' वरा अवरा इत्यर्थः
C
प्रकार से यावत् वानव्यन्तर, ज्योतिष्क एवं वैमानिक इन देवों की स्त्रियों में भी पूर्वोक्तरूप से ही तीन पदों में कृतयुग्मादिरूपता जानना चाहिये || सु० ३ ॥
जीव परिमाण के अधिकार से यह भी सुत्रकार ने कहा है
-
'जावश्या णं भंते ! वरा अंधगवण्हणा' इत्यादि ।
टीकार्थ - 'जावइया णं भंते !'
इत्यादि - इस सूत्र में जो 'वरा' शब्द आया है वह अवर अर्थ में आया है आयुष्क की अपेक्षा जा
અને વૈમાનિક દેવાની શ્રિયામાં પણ પૂર્વોક્ત રૂપથી જ ત્રણે પદોમાં કૃતયુગ્માદિરૂપતા સમજવી. ાસ. ગા
જીવ પરિમાણુના અધિકારથી સૂત્રકાર કહે છે.--"जावइया णं भंते ! वरा अंधावहिणी" त्याहि
टीडार्थ--" जावइया णं भंते! त्याहि या सूत्रमां ने वरा श આપેલ છે. તે અન્ય-ખીજા એ અર્થમાં આપેલ છે. આયુષ્યની અપેક્ષાથી જે અધકતિ જીવા અલ્પ આયુષ્યવાળા છે, તે વરા અન્ધકજીવ છે. અધક
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
कि टीका शे० १८ उ०४ सु०४ अंधवह्निजीवनिरूपणम्
अवरा अग्रभागवर्त्तिनः आयुष्कापेक्षया, अल्पायुष्का इत्यर्थः 'अंधगवहिणी' अन्धकवयः, अन्धका अप्रकाशकाः सूक्ष्ननामकर्मोदयात् ये वहयः वह्निकायिका जीवा इत्यर्थः अथवा 'अंधगवह्निणो' इत्यस्य अधिपवय इतिच्छाया तदर्थस्तु अंघिया वृक्षास्तेषां वह्नयः वृक्षाश्रिता वहयोऽपिवद्वयः वादरतेजस्कायिकाः इत्यर्थः, यावत् प्रमाणका अल्पायुष्का अन्धकवह्नयस्तावत्प्रमाणका एव पराः दीर्घस्थितिका अन्धकवह्नयः किमिति प्रश्नः, भगवानाह - 'ता' इत्यादि । 'हंता गोयमा !" हन्त, गौan ! हन्त, इत्यामन्त्रणम् स्वीकारे तथा च हे गौतम! यावन्त एव अल्पायुष्का अन्धकचह्नयस्तावन्त एव दीर्घायुष्का अपि अन्धकवह्नयः एतदाशयेनैव कथयति 'जावतिय' इत्यादि । 'जावतिया' यावत्काः 'वरा' वराः - अवराः अर्वागूभागवर्त्तिनः अल्पायुष्काः 'अधगवहिणो जीवा' अन्धकवयो जीवाः अथवा अधिपarat जीवाः ' वात्रविया परा ' तावन्तः - तावत्ममाणका एव पराः - प्रकृष्टाः अंधकवह्नि जीव अर्वागभागवत है- अल्प आयुष्कवाले हैं । वे वरा अंधक जीव हैं । अन्धकशब्द का अर्थ प्रकाश नहीं करनेवाले ऐसा है । अर्थात् सूक्ष्म नाम के उदद्यवर्ती होने से थे प्रकाश नहीं करते हैं, ऐसे सूक्ष्म अग्निकायिक जीव जितने प्रमाणवाले हैं। क्या उतने ही प्रमाणवाले 'परा अंधगवहिणो जीवा' उत्कृष्टस्थितिवाले अन्धकवहि जीव है ? 'अंधग' शब्द की संस्कृतच्छाया अंग्रिप भी होती है । इस पक्ष में वृक्षाश्रित बह्निकाय - चादर तेजस्काय ऐसा अर्थ होता है । तथा च जितने प्रमाण में चादर तेजस्काय जीव कि जो अल्प आयुवाले हैं । उतने ही प्रमाण में क्या उत्कृष्ट स्थितिवाले बादर तेजस्काय जीव हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'हंता, गोयमा०' हां गौतम । जितने प्रमाणवाले अल्प आयुष्कवाले अन्धकवह्नि जीव है । उतने ही प्रमाणवाले
२९
શબ્દના અર્થ પ્રકાશ ન કરવાવાળા એ પ્રમાણે થાય છે. અર્થાત્ સૂક્ષ્મ નામના ઉભયવશવિત હાવાથી તે પ્રકાશ કરતા નથી. એવા સૂક્ષ્મ અગ્નિકાયિક જીવ भेटला प्रभाणुवाजा छे तेटसा प्रभानुवाणा "परा अंधगवह्निणो जोवा" उत्सृष्ट स्थितिवाणा मधवह्नि छे. "घ" शब्हनी छाया 'अधिप' प થાય છે, એ પક્ષમાં વૃક્ષમાં રહેલ અગ્નિકાય–અત્યંત ખાદર તેજસ્કાય જીવ કે
જે અલ્પ આયુવાળા છે, તેટલા જ પ્રમાણુમાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા ખાદર તેજસ્કાય ष हे ? तेना उत्तरमा “हता ! गोयमा !” डा गौतम ! અલ્પ આયુષ્યવાળા અંધક જીવે જેટલા પ્રમાણવાળા છે, તેટલા જ પ્રમાણવાળા ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા અંધકવદ્વિજીવ છે તે સર્વથા સત્ય છે. પ્રભુના આ કથનને
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्रे स्थितितः दीर्घायुप्का इत्यर्थः 'अंधगदहिणो जीवा' अन्धकवयो जीवा इति । 'सेवं भंते ! से भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! यत् देवानुप्रियेण कथितं तत् एवमेव-सत्यमेव इत्युक्त्वा भगवन्तं वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपमा आत्मानं भावयन् गौतमो विहरतीति ॥४० ४॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात- जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकाविशुद्धगद्यपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूपित - कोल्हापुरराजगुरुचालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालवतविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां अष्टादशशतके
चतुर्थो देशका समाप्तः॥१८-४॥ उत्कृष्ट स्थितिबाले अन्धकवह्नि जीव हैं । इस प्रभु के कथन को सुनकर गौतम ने उनले कहा 'लेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आपने जो कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गया ॥ सू० ४ ॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके अठारहवें शतकका
चतुर्थे उद्देशक समाप्त ॥१८-४॥
समिणाने गौतम स्वाभाय धु-सेवं भंते ! सेवं भंते । ति" है मापन આપે જે કહ્યું છે તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન્ આપતું કથન યથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને વંદના નમસ્કાર કરીને તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાને સ્થાને બિરાજમાન થઈ ગયા. સૂ ૪ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અઢારમા શતકને ચેશે ઉદ્દેશક સમાસ છે ૧૮-૪
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ ३०५ सू०१ भास्वर जीविशेषदेवानां निरूपणम् ३१
अथ पञ्चमोद्देशकः मारभ्यते ।। चतुर्थोद्देशकस्यान्तिममागे तेजस्कायिकवक्तव्यता कथिता ते च तेजस्कायिका भास्वरजीयाः ते च देवा भवन्तीति पञ्चमोद्देशके भास्परजीवविशेषाणाम् अमुरकुमारादिदेवानां वक्तव्यतोच्यते, इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्यास्य पञ्चमोद्देशकस्य आदिमं सूत्रम्- 'दो भंते !' इत्यादि ।
मूलम्-दो भंते! असुरकुमारा एगंसि असुरकुमारावासंसि असुरकुमारदेवताए उववन्ना, तत्थ णं एगे असुरकुमारे देवे पासाईए दरिसणिज्जे असिलवे पडिरूवे एगे असुरकुसार देवे से णं नो पालादीह नो दरिसणिजे लो अभिरूवे नो पडिरूवे से कहमेयं भंते! एवं? गोयमा ! असुरकुमारा देवा दुविहा पन्नत्ता तं जहा वेउवियसरीरा य अवेउवियलरीश य तत्थ णं जे से वेउव्वियसरीरे असुरकुमारे देवे से णं पासादीए जाव पडिरूवे तत्थ णं जे से अवेडब्वियसरीरे असुरकुसारे देवे सेणं नो पालादीए जाव नो पडिरूवे। से केणटेणं मंते! एवं बुच्चइ तत्थ णं जे से वेउब्वियसरीरे तं चैव जाब पडिरूवे ? गोयमा ! से जहा नामए इह मणुयलोगंसि दुवे पुरिसा भवंति एगे पुरिसे अलंकियविभूसिए एगे पुरिसे अणलंकियविभूलिए, एएसिणं गोयमा! दोण्हं पुरिसाणं कयरे पुरिसे पासादिए जाव पडिरूवे कयरे पुरिसे नो पासादीए जाव नो पडिरूवे, जे वा से पुरिले अलंकियविभूसिए जे वा अणलंकियविभूसिए? भगवं! तत्थ जे से पुरिसे अलंकियविभूसिए से णं पुरिसे पासादीए जात्र पडिरूवे, तत्थ णं जे से पुरिसे अणलंकियविभूतिए से णं पुरिसे नो पासादीए जाव नो पडिरूने से तेणटेणं जाव नो पडिरूवे।
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
भगवती सूत्रे
दो भंते! नागकुमारा देवा एगति नागकुमारावासंसि० (३) एवं चैव जाव थणियकुमारा । वाणसंतरजोइसियत्रेमाणिया एवंचेव ॥सू० १॥
7
छाया - द्वौ भदन्त ! असुरकुमारौ एकस्मिन् असुरकुमारावासे असुरकुमारदेवतया उपपन्नौ तत्र खलु एकोऽसुरकुमारो देवः प्रासादीयो दर्शनीयः अभिरूपः प्रतिरूपः, एकोऽसुरकुमारो देवः स खलु नो प्रासादीयः नो दर्शनीयो नो अभि रूपः नो प्रतिरूपः तत् कथमेतद् भदन्त ! एवम् ? गौतम । असुरकुमारा देवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा चैकियशरीराश्च अवैक्रियशरीराश्च तत्र खलु यः स 'वैक्रिपशरीरोऽसुरकुमारो देवः स खलु प्रासादीयः यावत् प्रतिरूपः, तत्र खलु यः स अक्रियशरीरकुमारो देवः स खलु नो गासादीयो यावत् नो प्रतिरूपः । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते तत्र खल्लु यः स वैक्रियशरीरस्तदेव यावत् प्रतिरूपः ? गौतम ! तद्यथानामकः इह मनुष्यलोके द्वौ पुरुषौ भवतः एकः पुरुषोऽलंकृतविभूषिता, एकः पुरुषोऽनलंकृतविभूषितः, एतयोः खलु गौतम । द्वयोः पुरुषयोः कतरः पुरुषः प्रासादीयो यावत् प्रतिरूपः, कतरः पुरुषो नो प्रासादीयः यावत् नो प्रतिरूपः, यो वा स पुरुषोऽलंकृतवि भूपितः, यो वाऽनलंकृतविभूषितः ? भगवन् ! तत्र यः स पुरुषोऽलंकृतविभूषितः स खलु पुरुषः प्रासादीयो यात्रत् प्रतिरूपः, तत्र खल्ल यः स पुरुषोऽनलंकृतविभूषितः स खलु पुरुषो नो प्रासादीयो यावत् नो प्रतिरूपः तत् तेनार्थेन यावत् नो प्रतिरूपः । द्वौ भदन्त ! नागकुमारौ देव एकस्मिन नागकुमारावासे ० (३) एवमेव यावत् स्वनितकुमाराः । वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका एवमेव ॥०१॥
पांचवां उद्देशाने प्रारंभ
चतुर्थ उद्देश के अन्त में तेजस्काधिक जीवों की वक्तव्यता कही ये तेजस्कायिक जीव भास्वर (प्रकाश) रूपवाले हे।ते हैं ऐसे रूपवाले देव हेोते हैं इसी अभिप्राय से इस पंचम उद्देशे का प्रारम्भ हुआ है। क्योंकि इसमें उन्हीं भास्वर जीव विशेष असुरकुमार आदि देवों की वक्तव्यता પાંચમા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ
ચાથા ઉદ્દેશાના અંતમાં તેજસ્કાયિકો સબધી કથન કરવામાં આવ્યુ છે આ તેજસ્કાયિકજીવ ભાસ્વર (પ્રકાશમાન) રૂપવાળા હાય છે એવા પ્રકાશમાન રૂપવાળા દેવા હોય છે. એજ અભિપ્રાયથી આ પાંચમાં ઉદ્દેશાના પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. કેમ કે—આ પાંચમાં ઉદ્દેશામાં તે ભાવર (પ્રકાશવાળા)
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका २०१८ उ०५ ०१ भास्वरजीवविशेषदेवानां निरूपणम् ३३
टीका- 'दो भंते !' द्वौ भदन्त | 'अमुरकुमारा' अमुरकुमारौ ' एगंसि असुरकुमारावासंसि एकस्मिन् असुरकुमारावासे 'असुरकुमारदेवता उवचन्ना' असुरकुमारदेवतया उत्पन्नौ ' तत्थ एगे असुरकुमारे देवे' तत्र खलु तस्मिन् देवकुमारावासे एक सुरकुमारो देवः 'पासाईए' प्रासादीयः प्रसादो - मनः प्रसन्नता प्रयोजनं यस्य स तथाभूतः प्रसन्नताजनकगुणयुक्तः, यद्दर्शनेन मनः प्रसन्नतामेति इत्यर्थः 'दंसणिज्जे' दर्शनीयः २ - क्षणे क्षणे द्रष्टुं योग्य इत्यर्थः 'अभिरुवे' ३ अभिरूपः - अभिमतम् - अनुकूलं रूपं यस्य स तथाभूतः मनोनुकूल रूपवान् इत्यर्थः 'पडिरूवे'४ प्रतिरूपः प्रतिरूपम् असाधारणं रूपं यस्य स तथाभूतः सर्वथा दर्शकजनमनोहारी - इत्यर्थः । ' एगे असुरकुमारे देवे से णं नो पासाईए' एकोऽसुरकही जावेगी इस उदेशे का आदि सूत्र 'देो भते' इत्यादि है ।
'दा ते असुरकुमारा एसि अष्टरकुमारावासंसि' इत्यादि । टीकार्थ- 'दो भंते असुरकुमारा' हे भदन्त | दो असुरकुमार 'एसि असुरकुमारावासंति' एकही असुरकुमारावास में 'असुरकुमार देव'ताए उदवन्हा' असुरकुमार देवरूप से उत्पन्न हुए 'तत्थ णं एगे असुरक्कुमारे देवे' इनमें एक असुरकुमार देव वहां 'पासाहए' प्रसन्नताजनक गुण से युक्त हुआ जिसे देखकर मन प्रसन्नता को प्राप्त हो जाता है ऐसा हुआ | 'देखणिज्जे' दर्शनीय हुआ । क्षण २ में जो देखने के लायक हो ऐसा हुआ । 'अभिरुवे' अनुकूल रूपवाला हुआ मन के अनुकूल जिसका रूप है ऐसा हुआ । 'पडिख्वे' असाधारण रूपवाला हुआ-सर्वथा दर्शकजनों के मनको हरनेवाला है रूप जिसका ऐसा हुआ ।
રૂપ જીવ વિશેષ અસુરકુમાર વિગેરે દેવાના સંબધાં કથન કરવામાં આવશે. આ ઉદ્દેશાનુ પહેલુ સૂત્ર આ પ્રમાણે છે.
"दो भंते! असुरकुमारा एगंसि असुरकुमारा !" त्याहि
""
टीअर्थ :--" दो भते असुरकुमारा હે ભગવન્ એ અસુરકુમાશ "एगंसि असुरकुमारावासंसि " शेड असुरकुभारावासभां "अरकुमारदेवत्ताए उबवन्ना" असुरसुभार हेवपणाथी उत्पन्न श्रया होय " तत्थ णं एगे असुरकुमारे देवे" तेभांथी असुरकुमार हेव त्यां "पासाइए' प्रसन्नताषाणी थाय छे, अर्थात् ने लेने मन प्रसन्न थाय तेवा होय छे, "दंणिज्जे " दर्शनीय होय हे अर्थात् क्षवृक्षशुभां नेत्रा योग्य होय तेवे। गने छे. "अभिरुवे" मनने अनुमने छे. पडिरुवे" असाधारण ३पत्राणी मने छे. त् ४नाना भनने यानं उपलवनार ने छे. ' एगे असुरकुमारे देवे से णं नो
भ० ५
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
भगवतीसूत्रे कुमारो देवः स खलु नो प्रासादीयः 'नो दरिसणिज्जे' नो दर्शनीयः 'नो अभिरूवे' नो अभिरूपः 'नो पडिरूवे नो प्रतिरूपः 'से हमेयं भंते ! एवं' तत् कथमेतद् भदन्त ! एवम् ? हे भदन्त ! उभयोऽमुरकुमारत्वाविशेषात्वाथमेको दर्शनीयत्वादिगुणोपेतः अपरस्तु न तथा तत्र को हेतु ? रिति प्रश्नाशयः, भगवानाह-'गोयमा!' इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम ! 'असुरकुमारा देना दुदिहा पन्नत्ता' असुरकुमारा देवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तथा 'वेरियमरीरा अवेउब्धियसरीरा य' वैक्रियशरीराश्च अक्रियशरीराश्च देवो यदा स्वामाधिकेन रूपेण अलंकाररहितरूपेण भवति तदा अक्रियशरीर इति कथ्यते, यदा खल्लु अलंकारादिना विभूषितशरीरो भवति तदा वैक्रियशरीर इति कथ्यते । 'तत्थ णं जे से वेउन्चिय'एगे असुरकुमारे देवे से णं नो पालाइए' तथा दूसरा असुरकुमारदेव प्रासादीय नहीं हुआ 'नो दरिलणिज्जे' दर्शनीय नहीं हुआ। 'नो अभिरुवे' अभिरूप नहीं हुआ। 'नो पडिस्वे' प्रतिरूप नहीं हुआ। 'से कहमेयं भंते ! एवं' तो हे भदन्त ! जब दोनों असुरकुमारों में असुरकुमारत्व की अपेक्षा काई विशेषता नहीं है तो फिर क्यों एक दर्शनीयत्वादिगुणों से युक्त है और दूसरा ऐसा नहीं है। इसमें क्या कारण है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'असुरकुमारा देवा दुदिहा पण्णत्ता' असुरकुमारदेव दो प्रकार के कहे गये हैं-'तं जहां-वेउम्विधलीराय अवेउनि य सरीराय' एक वैक्रियशरीरवाले और दूसरे अवै क्रियशीरचाले देव, जिस समय अपने अलंकार रहित स्वाभाविक रूप से युक्त रहता है, तब वह अवैक्रियपासाइए" तथा भान असु२४भारवि छ त प्रासाहीय-मन प्रसन्न ४२११ना२ हात नथी. "नो दसणिज्जे" शनाय३५वाना तो नथी. "नो अभिरूवे" मनि३५ मनत नथी. "नो पडिलवे" नारामान मान 64Mनार मनता नथी. “से कहमेय भंते ! एवं भगवन् मन्ने मसुरभारामा અસુરપણામાં કંઈ જ વિશેષપણ ન હોય તે એક દર્શનીય વિગેરે ગુણવાળે હોય છે. અને બીજે તે પ્રમાણે હોતે નથી તેમાં તેમ બનવાનું શું કારણ छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रमु छ । “गोयमा !" 8 गौतम ! "असुरकुमरा देवा दुविहा पण्णता" असुरभा२ देव मे प्रारना डाय छे. "तंजहा" -वेउव्वियसरीरा य अवेउबियसरीरा य" मे वैठिय शरीरवाणा सुरभारदेव અને બીજા અવૈક્રિય શરીરવાળા અસુરકુમાર દેવ-દેવ જ્યારે પોતાના અલંકર વિના સ્વાભાવિક રૂપથી યુક્ત રહે છે ત્યારે તે અકિય શરીરવાળે કહેવાય છે,
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सू०१ भास्वरजीवविशेषदेवानां निरूपणम् ३५ सरीरे असुरकुमारे देवे' तत्रोमयोर सुरकुमारयोर्मध्ये खलु यः स वैक्रियशरीरोऽनुरकुमारो देवः 'से णं पासादीप' स खलु प्रासादीयः 'जाव पडिरूवे' यावत् मति रूपः अत्र यावत् पदेन 'दरिसणिज्जे अभिरूवे' इत्यनयोः संग्रहः । तथा च यो हि अमुरकुमारदेवो वैक्रियशरीरवान् स खलु पासादीयोऽत्यन्तमनोरयत्वादिगुणयुक्तो भवति क्रियविभूपितशरीरमाहात्म्यादिति । 'तत्थ णं जे से अवेउन्धियसरीरे असुरकुमारे देवे' तत्र खल्लु यः सोऽवैक्रियशरीरोऽसुरकुमारो देवः 'से णं नो पासादीए जाव नो पडिरूवे' स खलु नो प्रामादीयो यावत् नो प्रतिरूपः, यस्यामरकुमारदेवस्य वैक्रियशरीरं नास्ति स न प्रासादीयो नापि मनोहरत्वादिगुणयुक्तः। शरीरवाला कहा जाता है और तय यह अलंकारादि से विभूषितशरीरवाला होता है, तब वह वैक्रियशरीवाला कहलाता है। 'तत्थ णं जे ले बेउवियसरीरे असुरकुमारे देवे' इन दोनों असुरकुमारों के बीच में जो क्रियशरीरबाला असुरकुमार देव हैं । 'से गं पासाइए' वह प्रासादीय होता है। 'जाव पडिस्वे' यावत् प्रतिरूप होता है । यहां यावत्पद ले 'दरिणिज्जे अभिल्बे' इन दो पदों का संग्रह हुआ है । तथा च जो असुगकुमार देव वैफ्रियशरीरवाला होता है । वह प्रासादीय होता है अत्यन्त मनोरमत्वादि गुगों से युक्त होता है क्योंकि वह पैक्रिय से विभूपितशरीर के महात्म्यवाला होता है । 'तत्थ णं जे ले अवेउब्वियसरीरे असुरकुमारे देवे' तथा जो असुरकुमारदेव अवैक्रियशरीरवाला होता है । 'से नो पालादीए जाव नो पडिरूवे' वह न प्राप्तादीय होता है और न यावत् प्रतिरूप होता है। અને તે જયારે અલંકાર વિગેરેથી સુશોભિત શરીરવાળે થઈ જાય છે, ત્યારે त वैठिय शशवाणी काय छे "तत्थ णं जे से वेउब्वियसरीरे असुरकुमारे देवे" म मन्ने असुमारामां 4यि शरीवाले असुमार हे छ, "सेणं पायाइए" प्रासाहीय मानने भान नाराय छ "जाय पडिरूवे" यावत् प्रति३५ छ।य छे. "दरिसणिज्जे अस्वेि " शनीय हाय छे. मलि३५ -સંદરરૂપવાળ હોય છે અર્થાત્ જે અસુકુમાર દેવ વિક્રિય શરીરવાળા હોય છે, તે પ્રાસાદીય હેય છે. અત્યંત મનપસાદિ ગુણોવાળો હોય છે કેમ કે
यथा सुशासित शरीरन मायाणे खाय . "तत्य गंजे से अवे. उव्वियसरीरे असुरकुमारे देवे" तथा २ सुमार व मवेश्यि शरीरवाणे। डाय छ. "से ण णो प.सादी र जाव णो पडिहवे" प्रासादीय-प्रसन्नता. વાળા હોતા નથી દર્શનીય હેતા નથી. ચાવ—તિરૂપ હોતા નથી.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६..
भगवतीस
तवथ प्रसन्नतादि प्रयोजकबै क्रियशरीरा मावादेवापासादीयः कारणाभावे कार्याभावस्यत्सर्गिकत्वादिति भावः । पुनः मनयन् आह - ' से के!' इत्यादि । 'से केणद्वेगं भंते । एवं च ' तत्केनार्थेन खलु भदन्त । एवमुच्यते 'तत्थ णं जे से वेन्सिरीरे तंत्र जाव पडिरूने' वन खलु यः स वैक्रियशरीरस्तदेव यावत् प्रतिरूपः, अत्र यावत्पदेन संपूर्णस्य उत्तरवाक्यस्यानुवादः कृतो भवतीति । भगवानाह - 'गोयमा !' इत्यादि ! 'गोयमा !" हे गौतम! 'से जहानामए' तद्यथा नामकः 'इह मणुगलोगंसि' इह मनुष्यलोके 'दुवे पुरिसा भवदि' ही पुरुषौ भवतः 'एगे पुरिसे अलंकियविभूलिए' एकः पुरुषोऽलंकृतविभूषितः अलंकृतोऽलंकारातात्पर्य यह है कि जिस असुरकुमारदेव के वैक्रमवारीर नहीं होता है मनेाहरत्वादिगुणों से युक्त नहीं होता है । इस कारण प्रसन्नतादि का प्रयोजक जो वैक्रिपशरीर है, उसका उसके अभाव होने के कारण ही वह अप्रासादीय है क्योंकि कारण के अभाव से कार्य का अभाव स्वाभाविक रहता है ।
- अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं । 'से केणहें भंते ! एवं बुच्चइ' हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि 'तत्थ णं ज़े से वेडसरीरे तं चेष जाव पडिरूत्रे' जो असुरकुमारदेव वैक्रिय शरीरवाला है वह यावत् प्रतिरूप है यहां यावत् पदसे समस्त उत्तरवाक्य का अनुवाद कर लेना चाहिये | ऐसा प्रकट किया गया है । उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'गोयमा !' हे गौतम ! 'से जहानामए हह मणुपलो सि' जैसे इस मनुष्यलोक में 'दुवे पुरिसा भवंति कोई दो 'पुरुष हो' 'एगे पुरिसे अलंकि विभूसिए' एक पुरुष अलंकार आदि से
કહેવાતુ' તાત્પય એ છે કે-એ અસુરકુમાર દેવને વૈક્રિય શરીર હાતુ નથી, અને મનહર આદિ ગુણુાવાળા હાતા નથી. તેથી પ્રસન્નતાનું પ્રત્યેાજ જે વૈકિય શરીર છે તેને તેને અસાવ હાવાથી તે અપ્રાસાદીય હાય છે. કેમકે કારણના અભાવમાં કાના અભાવ સ્વાભાવિક રીતે જ હાય છે. ફરીથી गौतम स्वामी प्रभुने मेवु छे छे - " से केणटुणं भंते ! एवं वुच्चइ" हे भगवन् आप शा अरथी मे । । "तत्थ णं जे से वेव्वियसरी रे संचेत्र जाव पडिरूवें' ने असुरकुमारदेव चैम्यि शरीरवाणी होय छे, ते यावપ્રતિરૂપ છે, અહિયાં યાવત્પન્નથી સઘળા ઉત્તર વાકચના પાઠના સ'ગ્રહ કરી लेवे। या अश्नना उत्तरमा अलु हे छे - " गोयमा !" हे गौतम ! " से जहा नाम इह मणुयलोसि" प्रेम आा मनुष्य बेोभां "दुवे पुरिसा - भवंति” अर्ध पुरुष डे “एगे पुरिसे अलंकियविभूसिए" ते चैङि ४ पुरुष असार
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सू०१ भास्वरजीवविशेषदेवानां निरूपणम् ३७ दिना विभूपितो वस्त्रादिना इति अलंकृतविभूपिता-वस्त्राभरणादिमिः सज्जितशरीर इत्यर्थः 'एगे पुरिसे अणलंकियविभूसिए' एका पुरुपोऽनलंकृतविभूपितः वस्त्रभूषणादिभिरसज्जितशरीर इत्यर्थः 'एएसि गं गोयमा!' एतयोः खल्लु गौतम ! __ 'दोहं रिसाणं' द्वयोः पुरुपयोः 'कचरे पुरिसे पासाईएकतर: पुरुषाभासादीयः 'जाव पडिरूये' यावत् मतिरूपः 'कयरे पुरिसे नो पासाईए नाव नो पडिस्वे' कतरः पुरुषो न मासादीयः यावत् नो प्रतिरूपः 'जे वा से पुरिसे अलंकियविभूसिए' यो वास पुरुषोऽनलंकृतविभूपितः 'जे वा से पुरिसे अणलंकियविभूसिए' यो वा स पुरुषोऽलंकृतविभूषितः अलंकृतविभूषितानलंकृतविभूपितशरीरयोमध्ये कतरः मासादीयादिगुणोपेतो भवति को वा प्रासादीयादिगुणोपेतो न भवतीति कथय इतिभावः। गौवमः कथयति 'भगवं' भगवन् 'तत्य जे से पुरिसे अलंकियविभूसिए से णं पुरिसे पासाईए जाव पडिरूदे' तत्र यः पुरुपोऽलंकृतविभूपितः स खलु प्रासाअलंकृत हो और वस्त्रादि से विभूषित हो तथा 'एगे पुरिसे अणलं क्रियविभूसिए' दूसरा अलंकार एवं वस्त्रादि से अलंकृत एवं विभूषित न हो वनभूषणादि ले सजितशरीर है। तो 'एएलिणं गोयमा, हे गौतम ! इन दोनों पुरुषों के मध्य में कौन पुरुष प्रासादीय यावत् प्रति. रूप प्रतीत होगा और 'कयरे पुरिसे ना पासाईए जाब नो पडिरूवे' कौन प्रासादीय यावत् प्रतिरूप प्रतीत नहीं होगा ? 'जे वा से पुरिसे अलंकियपिभूसिए, जे वा से पुरिले अणलंकियविभूसिए' क्या वह जो पुरुष अलंकृत विभूषित है ? या वह जो अलंकृत विभूषित नहीं है ? प्रभु की ऐसी बात सुनकर गौतम ने कहा-'भगवं' हे भगवन् 'तत्थ जे से पुरिसे अलंकियविभूलिए' जो पुरुष अलंकृत विभूषित है। 'से गं विरथी शशात जाय अने साहिया श सायमान साय तथा "एगे पुरिसे अणलंकियविभूसिए" मा पुरुष माभूषय भने १७ विगैरेथी मस्ति થયેલ કે સુશોભિત ન હોય એટલે કે વસ્ત્ર અને ઘરેણાથી સજજ થયેલ ન तो "एएसि गं गोयमा !” 8 भीतम ! मा भन्नेमा ४ये पुरुष प्रसन्नता Gunal! यावतू प्रति३५ ५। १ भने "कयरे पुरिसे नो पासाइए जाव नो पडिस्वे" मन ४ये पुरुष प्रसन्नता 6वना थापत् प्रति३५ नाहिं मने १ "जे वा से पुरिसे अलकि विभूमिए जे वा से पुरिसे अगलं कियविभूसिए" જે પુરુષ અલંકાર અને વિભૂપ.વાળો છે. તે પ્રસન્નતા ઉપજાવશે કે જે અલંકાર આદિ વગરને છે તે પ્રીતિજનક લાગશે? આ પ્રમાણે પ્રભુનું વચન સાંભળીને गौतम स्वामी भगव" मन "तत्थ जे पुरिसे अलंकिय विभसिय" २ पुरुष म२ मने स्थिी सुशासित छ. "से णं पुरिसे पासाईए
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र दीयो यावत् पतिरूपः । 'तत्य णं जे से पुरिसे अणलंकियविभूसिए से णं पुरिसे नो पासाईए जाब नो पडिरूवे' तत्र खलु यः स पुरुषोऽनलंरकृविभूपितः स खल पुरुषो न प्रासादीयो यावत् नो प्रतिरूपः हे भगवन् यो हि पुरुषो वस्त्राभरणादिना सुसज्जितः स प्रासादीयादिगुणोपतो भवति यश्चनालंक नविभूपितः स न मासादीयादिगुणोपेतो भवतीति समुदितार्थः। 'से तेणटेणं नाव नो पडिरूवे' तत् तेनार्थेन यावत् नो प्रतिरूपः । अत्र यावत् पदेन 'गोयमा! अमरकुमारा देवा दुविहा पन्नता तं जहा वेउब्वियसरीरा य' इत्यारभ्य 'नो पासईए' इत्यन्तस्य संपूर्णस्य प्राथमिकोत्तरवाक्यानां सर्वेषां संग्रहो भवतीति हे गौतम । अनेन दृष्टान्तेन एवम् जानीहि यत् ये असुरकुमारा देवा अलंकृतविभूपिता यस्मात्तस्मात्ते प्रासादीयाः येऽनलंकृतविभूपितास्ते न प्रासादीया इति उभयोरसुरकुमारत्वे पुरिसे पासाईए जाप पडिरूवे' वही पुरुष प्रसादीय यावत् प्रतिरूप प्रतीत होगा। 'तत्य णं जे से पुरिसे अगलंक्रियविभूसिए' और जो पुरुष अनलंकृत एवं अविभूषित है वह पुरुप प्रासादीय यावत् प्रतिरूप प्रतीत नहीं होगा। 'से तेगडेणं जाव नो पडिरूवे' तो इसी कारण हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है कि जो असुरकुमारदेव वैक्रियशरीर से युक्त है वह प्रासा. दीय आदि गुणों से युक्त होता है और जो वैक्रियशरीर से युक्त नहीं होता है वह पालादीय आदिगुणों से युक्त नहीं होता है यहां यावत् पदसे 'गोयमा ! असुरकुमारदेवा दुविहा पन्नता, तं जहा वेउब्धिय सरीरराय यहां से लेकर नो पासाईए' यहां तक का समस्त पाठ संगृहीत हुआ है । इस दृष्टान्त से तात्पर्य ऐसा है-कि जो असुरकुमारदेव अलंकृत विभूषित होते हैं वे इसी कारण से पालादीयादि जाव पडिरूवे" ते पुरुष प्रासाहीय शनीय यावत प्रति३५ भने शनीय शे तया "तत्थ ण जे से पुरिसे अणलंकियविभूसिए" २ पुरुष मा२ दिनाना અને વસ્ત્રથી સુશોભિત નથી તે પુરુષ પ્રસન્નતા ઉપજાવનાર યાવત્ પ્રતિરૂપ નહીં जन. "से तेणट्रेणं जाव नो पडिम्वे" a Rथी । गौतम में ये કહ્યું છે કે-જે અસુરકુમાર દેવ વિક્રિય શરીરવાળે છે, તે પ્રાસાદીય પ્રસન્નતાજનક વિગેરે ગુણવાળો હોય છે. અને જે વૈક્રિય શરીરવાળો નથી હોતે તે પ્રીતી ઉપજાવનાર વિગેરે ગુણોવાળે હેતે નથી. અહિયાં યાવત્પદથી "गोयमा !" असुरकुमारदेवा दुविहा पन्नचा-तं जहा वेउब्धियसरीरा य" मा पाथी मारली'नो पासाईए' माडि सुधीना सधा पाइन સંગ્રહ થયે છે. આ દષ્ટાંતથી કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જે અસુરકુમારદેવ અલકારથી અને વસ્ત્રથી સુશોભિત હોય છે, તે એજ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ १०१ भास्वरजीवविशेषदेवानां निरूपणम् ३९ समानत्वेऽपि कैलक्षण्यं भवति ।१ कारणाभावनेयत्यं कार्याभावे व्यवस्थितम् । अतोऽत्र कारणाभावात् कार्याभावोऽपि दृश्यताम् इति । 'दो भते! नागकुमारा देवा एगसि नागकुमारावासंसि०' द्वौ भदन्त ! नागकुमारौ एकस्मिन नागकुमारा वासे हे भदन्त ! द्वौ नागकुमारदेवो एकरिमन्नेव नागकुमारावासे समुत्पनी तत्रैक: प्रासादीयो दर्शनीयो अपरः नो दर्शनीशे नोऽभिरूपो नो पतिरूपश्च तत्कथमेतत् एवं भवतीति नागकुमारदेवविपयेऽपि वैषम्यं किं निमिमिति गौतमस्य प्रश्नः। भगवानाह-एवं' इत्यादि। ‘एवं चेव' एक्मेव-असुरकुमारवदेव हे गुणों से युक्त होते हैं और जो ऐसे नहीं होते हैं वे प्रासादीयादि गुणों से युक्त नहीं होते अतः असुरकुमारत्व जाश्यपेक्षया दोनों में समानता होने पर भी पूर्वोक्तकारणों से वैलक्षण्य है। इस प्रकार कारणाभाव अपने कार्य के अभाव का द्योतक होता ही है। ____ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'दो भते ! नागकुमारा देवा एगंसि नागकुमारावासंसि०' हे भदन्त ! दो नागकुमारदेव एक ही नागकुमारावास में समुत्पन्न हुए हों इनमें एक प्रासादीय, दर्शनीय अभिरूप और प्रतिरूप हो, दूसरा न प्रासादीय हो, न दर्शनीय हो, न अभिरूप हो और न प्रतिरूप हो तो ऐसी विषमता वहां क्या हो सकती है ? उत्तर में प्रभुने कहा हां हो सकती है इसका कारण क्या है ? तो प्रभु कहते हैं। 'एवं चेच' असुर कुमार के जैसे કારણથી પ્રસન્નતા ઉપજાવનાર વિગેરે ગુણવાળો હોય છે. અને જે તે પ્રમાણે અલંકાર વિગેરે વાળો નથી તે પ્રસન્નતા વિ. ઉપજાવી શકતે નથી. જેથી અસુરકુમાર જાતિપણાથી બને સમાન હોવા છતાં પણ પૂર્વોક્ત કારણોથી વિલક્ષણતા થાય છે. તે રીતે કારણને અભાવ પિતાના કાર્યના અભાવને પ્રકાશક હોય છે
शयी गौतभस्वामी प्रसुने ये पूछे छे 3-"दो भंते ! नागकुमारा देवा एगसि नागकुमारावासंसि०" समपन् मे नागभार हैं ये र નાગકુમારાવાસમાં ઉત્પન્ન થયા હોય તે પૈકી એક નાગકુમાર દેવ, પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ હોય છે. અને બીજા પ્રસન્નતા ઉપજાવનારો હતો નથી સુંદર દેખાવવાળ નથી. અભિરૂપ હેતે નથી અને પ્રસન્નતા ઉપજાવનાર પણ હોતો નથી તો તેઓમાં વિધમ્ય શું સંભવે છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હા ગૌતમ તેમ બની શકે છે. તેમ થવાનું કારણ શું છે? તેમ ગૌતમ સ્વામીએ પૂછવાથી પ્રભુએ ઉત્તર આપ્યો કે–
गीतम! "एवं चेव" मसुरशुभाशनी भा६४ नागमा ५९ मे मारना
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे गौतम ! नागकुमारो द्विविधः तत्रैको वैक्रियशरीरवान अपरः एकश्च न वैक्रियशरीरवान , तत्र यस्य शरीरं सर्वदैव अलंकारवस्त्रादिनाऽलकृन भवति विभूषितं च स प्रासादीयो दर्शनीयोऽभिरूपः नतिरूपश्च तदन्यस्य अलंकारवस्त्रादिभिरनलंकृताविभूषितत्वेन च न प्रासादित्व न दर्शनीयत्व नाभिरूपत्वं न वा प्रति. रूपत्वमिति पूर्ववदेव भगवत उत्तरम् । 'जाव थणिय कुमारा' यावत् स्तनितकुमारा एवमेव अयुगकुमारदेववदेव स्तनितकुमारणां द्विविधत्वं तत्र प्रासादि वाघासादित्वे च ज्ञातव्ये, प्रश्नवाक्यमुनरवाक्यं च स्वरसेशेहनीयम् । 'चाणमंतरजोइ. मियवेमाणिया एवं चेत्र' दानव्यन्वरज्योतिष्कवैमानिकाश्चैवमेव अउरकुमारदेवदेव वानव्यंतरज्योतिष्फगानिका अषि ज्ञातव्याः, एण्वपि प्रश्नवाक्योत्तर वाक्ययोरनुसन्धान पूर्ववदेव बोद्धव्यम् इति ॥मू० १॥ ही नागकुमार दो प्रकार के होते हैं। उनमें एक चैक्रियशरीरवाला होता है और दूसरा चैक्रिय शरीरबाला नहीं होता है जिसका शरीर सर्वदा ही अलंकार धन प्रादि से अलंकृत एवं विभूषित बना रहता है वह प्रासादीय दर्शनीय अभिरूप और प्रतिरूप होता है। तथा जो अलंकार वस्त्र आदिले अलंकन एवं विभूपित नहीं होता है वह प्रासा. दीय दर्शनीय अभिरूप और प्रतिरूप नहीं होता है। ऐसा यह अगः चान् का उत्तर है। 'जाब थणिकुमारा' असुरकुमारदेव के जैसा ही स्तनितकुमारों में विविधता एवं प्रानादीत्वाप्रासादीयत्वादि जानना चाहिये । प्रश्नवाश्य और उत्तरवाक्य अपने आप लगा लेना चाहिये । 'वाणमंतरजोखिपवेमाणिया एवं चेव' असुरकुमारदेव को वक्तव्यता के जैसा ही वानव्यन्तर ज्योतिषिक एवं वैमानिक इन देवों की वक्तછે તે પૈકી એક વૈકિય શરીરવાળે હોય છે અને બીજે ક્રિય શરીર વિનાને હોય છે. જેનું શરીર હમેશાં વસ્ત્ર, અલંકાર વિગેરેથી અલંકાર પામેલું અને વિભૂષાવાળું બનેલું રહે છે, તે પ્રસન્નતાજનક સુદર દેખાવવાળું અભિરૂપ અને પ્રસન્નતા ઉપજાવનારું હોય છે. તેમજ જે શરીર–અલંકાર વસ્ત્ર વિગેરેથી અલંકારિત થયેલું અને વિભૂષિત થયેલું હોતું નથી. તે પ્રસન્નતા ઉપજાવનાર, हमा, ममि३५ प्रीती Bागुडा नथी. “जाव थणियकुमारा" અસુરકુમારદેવ પ્રમાણે સ્વનિતકુમારેમાં બે પ્રકારપણું અને અપ્રાસાદીયપણુ વિગેરે સમજી લેવું. તેના પ્રક્ષવાકય ઉત્તરવા સ્વયં બનાવી લેવા, "वाणमंतरजोइसियवेमाणिया एवं चेव" सुरभार न थन प्रमाणे જે વાનભંતર તિષિક અને વૈમાનિક આ દેવોના સંબંધમાં પ્રાસાદીયપણું
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ ३८५ सू०२ असुरकुमाराणा भिन्नत्वे कारणनि०,४१ ' अनन्तरममुरकुमारादीनां विशेषः कथित इति विशेषाधिकारादेव इदमप्याहदो मंते ! नेरइया एगसि' इत्यादि।
मूलम्-दो भंते! नेरइया एगलि नेरइयावासंलि नेरइयत्ताए उववन्ना तत्थ गं एगे नेरइए महाकम्सतराए चेव जाव महावेयणतराए चेव, एगे नेरइए अप्पकरमतराए चेव जाव अप्पवेयणतराए चेव से कहमेयं भंते! एवं? गोयमा! नेरइया दुविहा पन्नता, तं जहा मायिमिच्छादिट्टि उबबन्नगाय अमाथि सम्मदिदि उववन्नगा य । तत्थ जे जे से मायिमिच्छादिद्धि उववन्नए नेरइए ले गं महाकस्मतराए चेव जाव महावेयणतराए चेव, तत्थ गंजे से अमायि सम्मदिष्ट्रि उववन्नए नेरइए से णं अप्पकम्मतराए व जाव अप्पयणतराए चेव। दो भंते! असुरकुमारा० एवं 'वेव। एवं एगिदियविगलिंदिय वज्जं जाव वेमाणिया।सू०२॥
छाया-द्वौ भदन्त ! नैरयिकौ एकस्मिन् नैरयिकावासे नैरयिकतया उपपन्नौ, तत्र खल्लु एको नैरयिका महाकर्मतरश्चैव यावत् महावेदनतरश्चैद, एको नैरयिकोऽल्पकर्मतरश्चैव यावद् अल्पवेदनतरश्चैव तत् कथमेतद् भदन्त ! एवम् ? गौतम ! नैरयिकाः द्विविधाः प्रज्ञप्ता: तघया माथिमिथ्यादृष्टयुपपन्नकाश्च अमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नकाश्च । तत्र खलु यः स मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नको नैरयिकः स खलु महाकर्मतरश्चैव यावत् महावेदनतरश्चैव, तन खलु यः सोऽमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नको नैरयिकः स खल अल्पकर्मतरश्चैत्र शव अल्पवेदनतरश्चैव । द्वौ भदन्त ! अमुरकुमारौ० एदमेव । एवम् एकेन्द्रियविकलेन्द्रियवर्ज यावद् वैमानिका।मु०२॥ व्यता प्रासादीयत्व अप्रासादीयत्व आदि के सम्बन्ध में समन लेना चाहिये । प्रश्नवाक्य और उत्तरवाक्य इन दोनों का अनुसंधान पहिले जैसा कर लेना चाहिये ॥ १॥ વિગેરેના સંબંધમાં સમજી લેવું. આ બનેના પ્રશ્ન વાક્ય અને ઉત્તરવાક્યનું અનુસંધાન પહેલા અસુરકુમાર દેવના સંબંધમાં કહ્યા પ્રમાણે-કહી લેવું સૂ. છે
भ०६
mmer-men-Immmmmspmmmmmm
m mw--
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती टीका--'दो भंते ! नेरहया' द्वौ भदन्त ! नैरथिको 'एगंसि नेरइयावासंसि' एकस्मिन् नरयिकावासे 'नेरइयत्ताए उववन्ना' नैरयिकतया उपपन्नौ-समुत्पन्नौ इत्यर्थः 'तत्य थे' तत्र खलु नैरयिकावासे 'एगे नेरइए' एको नैरयिका 'महाकम्मतराए चेव' महाकर्मतर एव 'जाव महावेयणतराए य' यावन्महावेदनतर एव, अत्र यावत्पदेन 'महाकिरियतराए' चेव महासवतराए चेव' इति संग्रहः महाक्रियतर एव महास्रवतर एव इति संग्रहः करणीयः। 'एगे नेरइए' एको नैरयिका 'अप्पकम्मतराए चेव' अल्पकर्मतर एव 'जाव अप्पवेयणतराए चेत्र' यावद् अल्पवेदनतर एव, अत्र यावत्पदेन 'अप्पकिरियतराए चेव अप्पासवचराए चेत्र' इति संग्रहः, अल्पक्रियतर एव अल्पास्त्रवतर एवेति संग्रहः करणीयः 'से कहमेयं भंते !
इसके पहिले असुरकुमार आदिकों में विशेषता प्रकट की गई है सो विशेषता का अधिकार होने से ही सूत्रकार यह भी कहते हैं। 'दो भते नेरइया एर्गसि नेरइयावासंसि' इत्यादि।
टीकार्थ-इसमें सर्व प्रथम गौतम ऐसा प्रभु से पूछ रहे हैं कि हे भदन्त ! 'दो नेरइया' दो नैरयिक 'एगंसि नेरयावासंसि' एक ही नैरयिकावास में 'नेरइयत्ताए उपवना नैरयिक रूप से लमुत्पन्न हुए इनमें 'एगे नेरइए' एक नैरयिक 'महाकम्मतराए चेव' महाकर्मतर ही होता है यावत् 'महावेयणतराए य' महावेदनतर ही होता है। यहां यावस्पद से 'महाकिरियतराए चेव महालवत्तराए चेव' इन पदों का संग्रह हुआ है । 'एगे नेरहए अप्पकम्मतराए चेव जाव अप्पवेयणतराए चेव' तथा काई नैरयिक अल्पकर्मतर ही होता है । यावत् अल्पवेदनतर
પહેલાં અસુરકુમાર વિ. માં વિશેષતા બતાવવામાં અાવી છે, એ રીતે વિશેષતાને અધિકાર હોવાથી આ પ્રમાણે સૂત્ર કહે છે કે--
"दो भंते नेरइया एगंसि नेरइयावाससि" त्यादि
ટીકાઈ—-આમાં પહેલાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછે કે–હે सावन "दो नेरइया" में नारीय व "एगसि नेरइयावासंसि" मे नैरविवासमा "नेरइयत्ताए उववन्ना" ना२४ीयपणाथी उत्पन्न थया. तमा “एगे नेरइए" मे नै२थि: "महाकम्मतराएव" महामवाणे होय छे. यावत: "महावेयणतराए य" भावहानवाणे डाय छे. "महाकिरियतराए चेव महासवतराएचेव" भी लियावाणा हाय छ भने भी माना जाय छे. सन “एगे नेरइए अप्पकम्मतराए चेव जाव अप्पवेयणतराए चेव" तथा असे नारीय ७१ म५४ वाजे यावत् भवनवाणे डाय छे. "से कहमेयं भंते । एवं" तम वाम शु. ४२ छ? तेना उत्तरमा प्रभु ४३ छ है
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सू०२ असुरकुमाराणां भिन्नत्वे कारणनि० ४३ एवं' तत्कथमेतद् भदन्त ! एवम् ? इति गौतमस्य प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'नेरइया दुविहा पन्नत्ता' नैरयिकाः द्विविधाः प्रज्ञप्वाः, तेषां द्विविधत्व मेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-मायिमिच्छादिहि उववन्नगा य अमायि सम्मदिहिउववन्नगा य मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नका अमायिसम्यग्दृष्ट्युपपन्नकाच 'तत्य णं जे से मायीमिच्छादिविउववन्नए नेरहए' तत्र खलु यः समायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नको नैरयिकः ‘से णं महाकम्मतराए चेक' स खलु महाकर्मतरएव 'जाव महावेयणतराए चेत्र' यावन्महावेदनतरएव अत्र यावत्पदात्महाऊर्भतरएव महाक्रियतरएव इति संग्राह्यम् 'तत्य णं जे सेअमायिसम्मदिटिउपचन्नए नेरइए' तत्र खलु यः सः अमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नो नैरयिका 'से णं अप्पकम्मतराए चेव स खलु अल्पकर्मतर एव 'नाव अप्पवेयण. ही होता है । ‘से कहमेय भंते ! एवं ' सो ऐसा होने में कारण क्या है ? उत्तर में प्रभु ने कहा 'गोयमा! नेरझ्या दुविहा पन्नत्ता' हे गौतम। नैरयिक दो प्रकार के कहे गये हैं। 'तं जहा माथिमिच्छदिट्टीउवधनगा य अमायिसम्मदिहिउधावन्नगा य' जैसे एक मायी मिथ्याष्टिरूप से उत्पन्न हुए और दूसरे अमायी सम्यग्दृष्टि रूप से उत्पन्न हुए 'तस्थ गंजे से साथिमिच्छदिष्टि उवचन्नए नेरइए से णं महकम्मतराए चेव, जाव महावेषणतराए चेव' इनमें जो मायी मिथ्यादृष्टिरूप से उत्पन्न हुए नैरयिक हैं वे महाकर्मतर ही होते हैं। यावत् महावेदनतर ही होते हैं। तथा तत्थ णं जे से अमायिसम्मादिष्ट्रिउववन्नए नेरहए' जो इनमें अमाथी सम्पष्टिरूप से उत्पन्न हुआ। नरयिक है । 'सेणं अप्पकम्मतराए चेव जाव अप्पवेषणतराए चेव' वह अल्पकर्मतर ही होता है । यावत् अल्पवेदनतर ही होता है। यहां पर भी यावत्पद से "गोयना | नेरइया दुविहा पण्णत्ता" है गौतम नयि में जाना l छ. "तं जहा-मायी मिच्छदिहि उबवण्णगा य अमायिसम्मदिदिउववनगा य" તે પૈકી એક માથી મિથ્યાષ્ટિપણાથી ઉત્પન્ન થયેલ છે. અને બીજે અમારી सभ्यष्टिपाथी उत्पन्न थये। छ. "तत्थ णं जे से मायिमिच्छदिद्रिउववनाए नेरइए से णं महकम्मतराए चेव जाव महावेयणतराए चेव" मा २ નરયિક જીવ માથી મિથ્યાષ્ટિપણાથી ઉત્પન્ન થયેલ છે, તે મહાકર્મવાળો જ साय छे. यावत् भावनवाणे डाय छे. तथा “तत्थ णजे से अमायिसम्मदिदिउववन्नए नेरइए" तभा २ सभाया सभ्यरि३५या पन थयेस नैराय छ, “से णं अस्पकम्मतराए चेव जाव अप्पवेयणतराए चेव" ते मध्य કર્મવાળે જ હોય છે. યાવત્ અલ્પવેદનવાળે જ હોય છે. અલ્પ ક્રિયાવાળે હોય છે. અને અ૫ાસ્ત્રવવાળા હોય છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે હે ગૌતમ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र तराए चेव' यावदल्पवेदनतर एव अत्र यावत् पदेन अल्यक्रियतर एव अल्पास्रवतर एव इति संग्रहो भवति । अयमाशयः हे गौतम ! द्विविधा नारका भवन्ति तत्रैको माथिमिथ्यादृष्टयुपपन्नकोऽपरोऽमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नका, तत्र यामाथिमिथ्यादृष्टयुपपन्नकः स महाकर्मतरो महाक्रियतरो महास्रवतरो महावेदनतरश्च भवति यः खलु अमायिसम्यग्दृष्ट्युपपन्नकः सोऽल्पकमतरोऽल्पास्त्रवतरोऽल्पवेदनतरश्च भवति मायिमिथ्याष्टित्वामायिसम्यग्दृष्टित्वरूपकारणानां भेदेन उभयोः कार्यस्यापि भिन्नत्वादिति भावः । 'दो भंते ! असुरकुमारा०' द्वौ भदन्त ! अमुरकुमारौ एकस्मिन् 'असुरकुमारावासे समुत्पन्नौ असुरकुमारतया, तत्रैको महाकर्मतरो यावत् महावेदनतरः, अपरोऽल्पकर्मतरो यावत् अल्पवेदनतरश्चेति तत्र हे भदन्त ! किं 'अल्पक्रियतर और अल्पास्रवतर' इन दो पदों का संग्रह हुआ है। इसका आशय ऐसा है हे गौतम ! नारक दो प्रकार के होते हैं, इनमें एक नारक माथिमिथ्यादृष्टयुपपन्नक होता है दूसरा अमाथिसम्यग्दृष्टयुपपन्नक होता है। जो माचिनियादृष्युपपन्नक नारक होता है वह महाकर्मतर, महाक्रियतर, महाभान तर, और महावेदनतर होता है।
और जो अमायो सम्यग्दृष्टयुपपल्लक नारक होता है वह अल्पकम. तर, अल्पक्रियतर, अल्पआन शतर और अल्पवेदनतर होता है। जब मायिमिथ्याष्टित्वरूप और अमायिसम्पष्टित्वरूप कारणों में भेद है तो फिर इनके दोनों कार्यों में भी भेद होना स्वाभाविक ही है, 'दो भंते ! असुरकुमारा०' अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं । हे भदन्त ! दो असुरकुमार एक ही असुरकुमारावास में असुरकुमाररूप से उत्पन्न 'हुए उनमें एक महाकर्मतर हुमा और यावत् महावेदतर हुआ दुसरा अल्पकर्मवर यावत् अल्पवेदतर हुआ तो हे भदन्त ! उसमें कारण क्या નારક છે બે પ્રકારના હોય છે તે પૈકી એક નારક માયી મિથ્યાષ્ટિથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય છે. અને બીજે નારકીય જીવ અમારી-માયા વિનાને અને સમ્યગૃષ્ટિથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય છે. જે નારક જીવ માયા મિથ્યાષ્ટિથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય છે તે મહાકતર, મહાક્રિયાવાળે, મહાઆસરવાળે અને મહાદનવાળા હોય છે. અને જે નારક જીવ માયારહિત સમ્યગૃદૃષ્ટિથી ઉત્પન્ન “ થયેલ હોય છે તે અલ્પકર્મવાળે, અલ્પક્રિયાવાળે, અલ્પઆસ્ત્રવવાળે, અને
અલ્પવેદનવાળા હોય છે. આ રીતે જ્યારે મારી મિથ્યાષ્ટિપણારૂપ કારણમાં लेय तो ते मन्नेना अभि ५४ ले डाव सामावि छ. "दो भंते !
असुरकुमारा०" शथी मौतम स्वामी प्रभुन गे पूछे छे 2-3 मगन में 'અસુરકુમારે એક જ અસુરકુમારાવાસમાં અસુરકુમારપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે પૈકી એક મહાકર્મવાળો હોય છે. યાવત મહાવેદનવાળે હોય છે. અને બીજો અપકર્મવાળે યથાવત અલ્પદનવાળો હોય છે. તે હે ભગવદ્
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ ३०५ सू०२ असुरकुमाराणां भिन्नत्वे कारणनि० ४६ कारणम् ? इत्यसुरकुमारभेदविपये प्रश्नः, भगवानाह-'एव चेत्र एवमेव-नारकवदेव तथाहि-असुरकुमारा द्विविधास्तत्रैको मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्ना, अपरोऽमायिसम्यक दृष्टयुपपन्नः, तत्र यः माथिमिथ्यादृष्टयुपपन्नः स महाकर्मतरी महाक्रिय तरो महसवतरो महावेदनतरव, यः खलु अमायि सम्यग्दृष्टयपपन्नः सोऽल्पकर्मतरोऽल्पक्रियतरोऽल्पास्त्रतरोऽल्पवे इनतरश्च भवति । मापि मिथ्याष्टित्वा मायिसम्यग्दृष्टित्वरूपकारणभेदेन उभयोरेका समुत्पन्नत्वेऽपि भेदो भवतीति भगवत उत्तरमिति । 'एवं एगिदियवज्जं जाव वेगाणिया' एवमेकेन्द्रियविकले. न्द्रियवर्ज यावद् वैमानिकाः एवमेकेन्द्रियविकलेन्द्रियजीवान् वर्जयित्वा चैमानिकान्तजीवानामपि परस्परं भेदो ज्ञातव्यः । 'एगिदियविकले दियवज्' इति एकेन्द्रियविकलेन्द्रियजीवा मायिमिथ्यादृष्टयो भवन्ति किन्तु अमायि सम्यग्दृष्टहै ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं एवं चेव' हे गौतम! असुरकुमार दो प्रकार के होते हैं। एक मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नक और दूसरा अमा. यिसम्यग्दृष्टयुपपानक इनमें जो मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नक असुरकुमार है वह महाकर्मतर महाक्रियातर, महाआरबतर होता है तथा जो अमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नक असुरकुमार है वह अल्पकर्मतर, अल्प. क्रियातर, अल्पआस्रवतर और अल्पवेदनतर होता है। इस मायिमिथ्याष्टित्वरूप और अमायिसम्यग्दृष्टित्वरूप कारण के भेद से दोनों के एक ही जगह उत्पन्न होने पर भी भेद हो जाता है । 'एवं एगदियविगलिंदियवज्ज जाय वेमाणिया' इसी प्रकार से एकेन्द्रिय विझलेन्द्रिय जीवों को छोडकर वैमानिक तक के जीवों में भी परस्पर तम वाम शु. १२५१ ना तरमा प्रमु छ है-"एवं चैव" 8 ગૌતમ અસુરકુમારે બે પ્રકારના હોય છે. તે પિકી એક માથી મિથ્યાષ્ટિ પણાથી ઉત્પન્ન થવાવાળે અને બીજો અમારી સમ્યગૂદષ્ટિપણાથી ઉત્પન્ન થવા વાળ હોય છે. તે પૈકી જે માયી મિથ્યાષ્ટિથી ઉત્પન્ન થવાવાળે અસુરકુમારદેવ છે, તે મહાકર્મવાળે મહાઢિયાવાળો મહાઆશ્ચવવાળો અને મહાદનવાળે હિય છે. તથા જે અમાથી સમ્યગ દાણથી ઉત્પન્ન ઘવાવાળે અસુરકુમારદેવ છે. તે અપકર્મવાળે, અપકિથાવ , અહ૫ આસવવાળે, અને અલ્પવેદન વાળા હોય છે. આ મચી મિથ્યાદષ્ટિપણરૂપ કારણના ભેદથી બને એક જ स्थणे ५-न येसा 4 छतi 45 लय छे. "एवं एगिदियविगलंदियवर्ज" "जाव वेमाणिया" मे २२ मेन्द्रिय, विन्द्रिय छान छोडी भानि સુધીના માં પણ અન્યમાં ભેદ સમજ. એકેન્દ્રિય અને
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे यस्ते न भवन्ति अतस्तेषु एकस्मिन् सम्यग्दर्शनसापेक्षाल्पकर्मत्वम् तथैकस्मिन् मिथ्यादर्शनसापेक्षमहाकर्मत्वम् न घटते अपि तु सर्वस्मिन्नेव महाकर्मत्वमेव भवतीत्यतः 'एकेन्द्रियविकलेन्द्रियवर्जम् इत्युक्तम् ॥सू० २॥
अनन्तरं नैरयिकादिवक्तव्यता कथिता ते च नारका आयुष्कादि प्रतिसंवेदनावन्त इति नारकादीना मायुष्कादि पतिसंवेदनां निरूपयन्नाह-'नेरइएणं भंते !' इत्यादि
मूलम्-नेरइए णं भंते ! अणंतरं उच्चहित्ता जे भविए पंचिंदियतिरिक्खजोणिएसु उववजित्तए ? से णं भंते ! कयरं आउयं पडिसंवेदेइ ? गोयमा! नेरइयाउयं पडि संवेदेइ पंचिंदियतिरिक्खजोणियाउए से पुरओ कडे चिटुइ एवं मणुस्सेसु वि नवरं मणुस्साउए ले पुरओ कडे चिटइ। असुरकुमारे णं भंते! अणंतरं उघट्टित्ता जे भविए पुढवीकाइएसु उववजित्तए पुच्छा गोयमा! असुरकुमाराउयं पडिसंवेदेइ पुढवीकाउयाउए से पुरओ कडे चिटुइ, एवं जो जहिं भविओ उववज्जित्तए तस्स तं पुरओ कडे चिटुइ जत्थ ठिओ तं पडिसंवेदेइ जाव वेमाणिए नवरं पुढवीकाइएसु उववज्जइ पुढवीकाउयाउयं पडिसंवेदेइ में भेद जानना चाहिये । एकेन्द्रिय विकलेन्द्रिय जीवों को छोडकर ऐसा जो कहा है सो इसका कारण ऐसा है कि ये माथिमिथ्या दृष्टि ही होते हैं सम्यग्दृष्टि नहीं होते हैं । अतःवहां पर किसी एक में सम्य. ग्दर्शन सापेक्ष अल्पकर्मता तथा किसी एक में मिथ्यादर्शन सापेक्ष महाकर्मता नहीं आती है। किंतु उन सब में महाकर्मता ही होती है। सू०२॥ વિકલેન્દ્રિાને છોડીને એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે, તેનું કારણ એ છે કેતે માયી મિથ્યાદૃષ્ટિ જ હોય છે અમ થી સમ્યગદૃષ્ટિ હોતા નથી. જેથી ત્યાં કેઇ એકમાં–સમ્યગૂ દર્શનવાળું અલ્પકમપણું અને કઈ એકમાં મિથ્યા દર્શનવાળું મહાકર્મપણુ આવતું નથી, પણ બધામાં મહાકર્મ પણ જ આવે છે. સૂ. રા
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सू०३ नारकादीनामायुप्फादिप्रतिसंवेदनानि. ४७ अन्ने य से पुढवीकाइयाउए पुरओ कडे चिटइ एवं जाव मणुस्लो सट्टाणे उक्वायम्वो परटाणे तहेव ॥सू०३॥
छाया-नैरयिकः खलु भदन्त ! अनन्तरमुद्धृत्य यो भव्यः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकेपु उत्पत्तुं स खलु भदन्त ! कतरमायुष्क प्रतिसंवेदयति ? गौतम ! नेरयिकायुष्कं प्रतिसंवेदयति पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकायुष्कं तस्य पुरतः कृतम् तिष्ठति, एवं मनुष्येष्वपि, नवरं मनुष्यायुष्क तस्य पुरतः कृतं तिष्ठति । असुरकुमारः खलु भदन्त ! अनन्तरसुवृत्य यो भव्यः पृथिवीकायिकेपु उत्पत्तुं पृच्छा गौतम ! अमुरकुमारायुष्क प्रतिसंवेदयति पृथिवीकायिकायुष्क तस्य पुरतः कृतं तिष्ठति । एवं यो यत्र भव्य उत्पत्तुं तस्य तद पुरत. कृतं तिष्ठति यत्र स्थितस्तद गतिसंवेदयति, यावद्वैमानिकः नवरं पृथिवीकायिकेतृत्पद्यते पृथिवीकायिकायुष्क प्रतिसंवेदयति, अन्यच्च स पृथिवीकायिकायुष्क पुरतः कृतं तिष्ठति एवं यावन्मनुष्यः स्वस्थाने उपपातयितव्यः परस्थाने तथैव ।।मु० ३॥
टीका--'नेरइए णं भंते ' नैरयिकः खलु भदन्त ! 'अणंतरं उच्चट्टित्ता' अनन्तरमुद्धृत्य मरणानन्तराव्यवहितोत्तरक्षणे एवेत्यर्थः 'जे भविए' यो भव्यः भवितुं योग्य इत्यर्थः “पंचिदियतिरिक्खजोगिएन उववज्जित्तए' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्यो
अभीर नैरयिकादिकों की वक्तव्यता कही गई है । सो ये नारक आयुष्क आदि का प्रतिसंवेदन अनुभव करनेवाले होते हैं । अतः अय सूत्रकार नारकादिकों की आयुष्कादि की प्रतिसंवेदना का निरूपण करते हैं।-'नेरइए णं भंते अणंतरं उच्चट्टित्ता जे भविए' इत्यादि।। ___टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से सर्व प्रथम ऐसा पूछा है कि-'नेरइए णं भंते !' हे भदन्त ! नैरयिक जो 'अणंतरं उच्चट्टित्ता' मरकर तुरंत ही-मरण के अनन्तर उत्तरक्षण में ही-'जे भविए पंचिंदिय तिरिक्खजोणिएप्सु उववज्जित्तए' पंचेन्द्रिय तिर्यञ्च योनिकों में
પહેલાં નારકીય જીના સંબંધમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે. તે નારકીય જી આયુષ્ક વિગેરે પ્રતિસલેખનને અનુભવ કરવાવાળા હોય છે. જેથી હવે સૂત્રકાર નારકીય વિગેરે જેની આયુષ્ય વિગેરેની પ્રતિસલેખનાનું નિરૂપણ કરે છે. તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે.
"नेरइया णं भंते ! अणंतरं उविद्वित्ता" त्या
ટીકર્થ-આ સૂત્રથી ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાનને એવું પૂછયું કે"नेरइए णं भंते ! 8 भगवन् रे नैरवि "अणंतर उविट्टित्ता" भर पछाना त्ति२ क्षमा १ अर्थात् मरण पाया पछी तरत १ "जे भविए पंचिदिय
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
છૂટ
निकेषु उत्पत्तुम् उत्पन्नो भवितुं ' से णं भंते ।' स खलु भदन्त ! 'कयरं आउयं पडिसंवेदेइ' कतर कीदृशमायुष्कं प्रतिसंवेदयति- अनुभवतीत्यर्थः, हे भदन्त ! यो नारको मृत्वा अनन्तरक्षणे एव पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकेषु उत्पत्तियोग्यो वर्त्तते स कतरमायुष्कम् अनु मचतीत्यर्थः । भगवानाह - 'गोयमा ! ' इत्यादि 'गोयमा ! ' हे गौतम ! 'नेरइयाउ पडिसंवेदेह' नैरयिकायुक्त प्रतिसंवेदयति- अनुभवति तथा 'पंचिदियतिरिक्खजोणियाउए' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकायुष्कम् 'से पुरओ कडे चिट्ठ' तस्य पुरतः कृतं तिष्ठति उदयाभिमुखं भवतीत्यर्थः हे गौतम ! यो नारको मृत्वा अनन्तरसमये पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनौ उत्पत्तियोग्यो भवति स नारको नारकायुष्कमनुभवन् पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकमुदयाभिमुखं करोतीतिभावः । नैरयिक जीवानां मरणसमये एवद्भवसंवन्ध्यायुष्कस्यानु भवनम् परायुष्कस्याभिमुखीकरणं उत्पन्न होने के येाग्य है । 'से णं भंते । कघरं आउयं पडिसंवेदेह' हे भदन्त ! वह किस आयुक्का प्रतिसंवेदन करता है । अनुभव करता है ? तात्पर्य ऐसा है कि जो नारक अनन्तरक्षण में ही पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों में उत्पत्तिद्योग्य हो रहा है वह किस आयुष्कका अनुभव करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'गोयमा ! नेरयाज्यं पडिसंवेदेह' हे गौतम! जो नैरयिक मरणक्षण के अनन्तर ही उत्तरक्षण में पञ्चन्द्रिय तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होने के योग्य है वह नैरयिक आयुष्क का तो अनुभव करता है और 'पंचिदिव तिरिख ० ' पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक आयुको उदयाभिमुख करता है । अर्थात् पञ्चेन्द्रिय तिर्यग् आयुष्य उसके उदद्याभिमुख होता है । तात्पर्य कहने का यह है कि नैरयिक जीवों के मरण समय में जिस भवमें वे वर्तमान हैं, उस भव सम्बन्धी आयुका
तिरिक्खजोगिएसु उववज्जित्तए" यथेन्द्रिय तियथ योनिअमां उत्पन्न थवावाजा छे, “से णं भंते! कयरं आउयं पडिसंवेदेह" हे भगवन्ते या આયુષ્યના અનુભવ કરે છે? કહેવાતુ તાત્પય એ છે કે-જે નારક મરીને તે પછીના જ ક્ષણમાં પચેન્દ્રિય તિયચ્ ચેાનિકામાં ઉત્પન્ન થવાના છે, તે કયા આયુષ્યના અનુભવ કરે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે"गोयमा ! नेरइयाउयं पडिसंवेदेह" हे गौतम! ने नैरयिङ भरण समयनी ક્ષની પછીના ક્ષણમાં પચેન્દ્રિય તિય ચ ચેાનિકોમાં ઉત્પન્ન થવા ચેાગ્ય હોય ते नैरचि आयुष्णुना तो अनुभव उरे छे, भने “पंचिदिय तिरिक्ख०" यथेન્દ્રિય તિય ઇંચ ચેાનિકોના આયુષ્યને દયાભિમુખ કરે છે. અર્થાત્ ૫ચેન્દ્રિય તિય ચાલુ તેને ઉદયાભિમુખ થાય છે. કહેવાનું તાત્પ એ છે કે નૈયિક
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सु०३ नारकादीनामायुप्कादिप्रतिसंवेदनानि. ४९ भवतीति परमार्थः। एवं मणुस्सेसु वि' एवं मनुष्येष्वपि यथा नारकविषये एकस्य प्रतिसम्वेदनं द्वितीयस्य पुरतः करणं कथितम् एवमेव मनुष्यविषयेऽपि ज्ञातव्यम् 'नवर मणुस्साउयं से पुरओ कडे चिट्ठई' नवरं मनुष्यायुष्क तस्य पुरतः कृतं तिष्ठति 'असुरकुमारे गं भंते !' असुरकुमारः खलु भदन्त ! 'अणंतर उबहित्ता' अनन्तरमुखत्य-व्युत्या 'जे अविए' यो मव्या, 'पुढत्रीकाइएसु उववज्जितए' पृथिवीकायिकेपु उपपत्तुम् 'पुच्छा' पृच्छा 7 खलु भदन्त ! कतरमायुष्क पतिसंवेदयति-अनुभवतीत्येवं रूपेण प्रश्ना, भगवानाह-'असुरकुमार' इत्यादि । 'असुरकुमाराउयं पडिसंवेदेई' असुरकुमारायुकं प्रतिसंवेदयति 'पुढवीकाइयाउए
अनुभव होता है और जहां भरकर जाता है उल परायुक का अभिमुखीकरण होता है। 'एवं मणुस्लेसु वि' जैसा नारक के यह एक आयु का प्रतिसंवेदन और परायष्क का पुरतःकरण कहा है। उसी प्रकार से मनुष्य के विषय में भी जानना चाहिये । 'लवरं मणुस्साउयं से पुरओ कडे चिट्ठ' विशेषता वेषल यहां ऐसी है कि यह मनुष्य आयु को उदयाभिमुख करता है।
अब गौमत प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'असुरकुमारे णं भंते !' हे भदन्त ! असुरकुमारदेव 'अणंतरं उवाहित्ता जे भविए पुढवी. काहएल उववज्जित्तए' जो सरकर तुरत ही पृथिवीकायिकों में उत्पन्न होने के योग्य है वह फिस आयु का अनुभव करता है? इल प्रश्नके उत्तर में प्रभु उनले कहते है। अखरकुमार' हे गौतम! असुरकुमारदेव जो मरकर तुरत ही पृथिवीकायिकों में उत्पन्न
ના મરણના સમયમાં જે ભવમાં તે વર્તમાન હોય તે ભાવ સંબંધી આયુષ્યને અનુભવ કરે છે. અને મરીને જ્યાં જાય છે, તે પરાયુષ્યનું અભિभुमी ४२ थाय छे. "एवं मणुस्सेसु वि०" नारीय वानरे प्रमाणे मे આયુષ્યનું પ્રતિસલેખન અને બીજા આયુષ્યનું અભિમુખી કરણ કહ્યું છે, તેજ शत मनुष्यना विषयमा ५] सम४. "नवरं मणुस्सायं से पुरओ कडे चिइ" ४थनमा विशेषता व मेटली के 8-मा मनुष्य मायने ઉદયાભિમુખ કરે છે.
6 गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छ है-"असुरकुमारे ७ भंते !"
गवन असुमार व "अणंतरं उच्चट्टित्ता" जे भविए पुढवीकाइएसु स्ववजित्तए" २ भशन पछी तरत. पृथ्वीयामा अत्पन्न याने योग्य બને છે, તે કેવા આયુષ્યને અનુભવ કરે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ
भने ४ छ 8-."असुरकुमार०" . गौतम ! असु२४भार हेर ने भर પછી તરત જ પૃથ્વીકાયિકોમાં ઉત્પન્ન થવાને ચગ્ય હોય છે, તે અસુરકુમા
म०७
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
५०
से पुरओ कडे चिट्ठ' पृथिवीकायिकायुष्कं तस्य पुरतः कृतं तिष्ठति हे भदन्त ! यो सुरक्कुमारः कतरमायुष्कमनुभवतीति प्रश्नः एतादृशोऽसुरकुमारः असुरकुमारायुकं प्रतिसंवेदयन् पृथिवीकायिका युष्कमुदयाभिमुखं करोतीत्युत्तरम् । 'एवं यो यत्र भव्य उत्पतुम् ' तस्स तं पुरओ कडे चिट्ठ' तस्य तत् - आयुः पुरतः कृतं तिष्ठति, एवमेव - असुरकुमार। दिवदेव यो जीवो यत्र भवविशेषे उत्पत्ति योग्यो भवति स तस्य भवविशेषस्य तत् आयुष्कस् उदयाभिमुखं करोतीत्यर्थः । ' जत्थ ठिओ तं पडिसंवेदेइ' यत्र भवविशेषे यो जीवः स्थितः स जीवः तद्-भवसम्बन्ध्या युवक प्रतिसंवेदयति अनुभवतीत्यर्थः यादृशभवात् मृत्वाऽनन्तरं यत्र भवविशेषे गमनयोग्यः तादृशमत्रस्थमायुष्कमनुभवन्नेव आगामि मवसंवन्ध्यायुष्कमुदयाभिमुखं करोतीति परमार्थः । एवं जाव वेमाणिए' एवं यावद् वैमानिकः वैमानिकपर्यन्तम् होने के योग्य हैं। वह असुरकुमार की आयुका तो अनुभवन करता है एवं 'पुढची काइयाउए से पुरओ कडे चिट्ठ' जहाँ उसे उत्पन्न होना है ऐसे पृथिवीकायिक की आयु को उदद्याभिमुख करता है । ' एवं जो जहिं भविओ उववज्जिन्तए तस्स ते पुरओ कडे चिट्ठह' इस असुरकुमारादि के प्रकार ही जो जीव जो भवविशेष में उत्पत्ति योग्य होता है वह उस भवविशेष की आयु को उदद्यामिमुख करता है, और ' जत्थ ठिओ तं पडिसंवेदेइ' जहाँ वह वर्तमान में स्थित है उस आयु का अनुभव करता है । जिस भव से सरकर अनन्तर भवमें उत्पन्न होता है, वह जीव उस आगामी अवसम्बन्धी आयु को उदद्याभिमुख करता है । और वर्तमान में जिस पर्याय में वह मौजूद है उस भवकी आयु का वह प्रतिसंवेदन ( अनुभव ) करता है । ' एवं जाव माणिए' रोना आयुष्या तो अनुभव रे छे, भने “ पुढवीकाइयाउए से पुरओ कडे चिट्ठर" तेने यां उत्पन्न थवानु छे, तेवा पृथ्वी आयिोना मायुष्यने उध्यामिभु रे छे, "एवं जो जहि भविओ उजवज्जित्तए तर ते पुरओ कडे चिट्ठइ" मा असुरसुभारोना अथन अभाबे ने व्यक्ति थे अव विशेषभां ઉત્પન્ન થવા ચાગ્ય અને છે. તે પ્રાણી તે ભવ વિશેષના આયુને ઉદયાભિમુખ पुरे छे. " जत्थ ठिओ तं पडिसवेदेइ" नयां ते वर्तमानमां होय ते આયુને અનુભવ કરે છે. જે ભત્રથી મરીને ખીજા ભવમાં જ જે જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. તે જીત્ર તે આગામી ભવ સમધી આયુને ઉદયાભિમુખ કરે છે, અને વમાનમાં જે પર્યાયમાં તે મેાજુદ છે. તે ભવની आयुना ते अतिस वेहन-अनुभव रे छे. "एवं जाव वेमाणिए" मान तनुं
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोक( श०१८ उ० ५ सु०३ नारकादीनामायुष्कादिप्रतिसंवेदनानि. ५१ एवमेव असुरकुमारादिवदेव ज्ञातव्यम् वैमानिकोऽपि च्यवनसमये वैमानिकायुक मनुभवन् यत्रोत्पत्ति योग्यो भवति तद्भन संवन्ध्यायुष्कमुदयाभिमुखं करोतीति । 'नवरं yaatmare yottaree उववज्जर' नवरं केवलम् - पृथिवीकायिको जीवः पृथिवीकायिकेषु उत्पद्यते ' पुढवीकाइयाउयं पडिसंवेदेइ' पृथिवीकायिकायुकं प्रतिसंवेदयति तथा 'अन्ने य से पुढवीकाइयाउए पुरओ कठे चिट्ठह' अन्यच्च स पृथिवीकायिकायुष्कं पुरतः कृतं विष्ठति वैलक्षण्यमेतदेव यत् पृथिवीकायिकः पृथि बीकायिकेपृत्पद्यते पृथिवीकायिकायुकमनुभवन् अन्यत् पृथिवीकायिकायुष्कमुदयाभिमुखीकरोति । ' एवं जाव मणुस्लो सहाणे उच्चारयन्बो' एवं यावन्मनुष्य स्वस्थाने उपपादयितव्यः, एवं यथा पृथिवीजीवस्य पृथिव्यामेवोत्पत्तिः कथिता एकं पृथिव्यायुष्कमनुभवन् पृथिवीसम्बन्ध्ये वायुष्कान्तरम् उदयाभिमुखं करोति इस प्रकार को यह कथन वैमानिक देवों तक में भी जानना चाहिये । अर्थात् वैमानिकदेव भी च्यवनसमय में वैमानिक आयुष्क का प्रतिसंवेदन करता हुआ जहां वह उत्पत्ति के योग्य होता है । उस भव सम्बन्धी आयु को उदद्याभिमुख करता है । 'नवरं पुढवीकाइए पुढवीकाइए उववज्ज' पृथिवीकायिकजीव पृथिवीकायिकों में उत्पन्न होता है । अतः वह 'पुढवीकाइयाउयं ०' पृथ्वीकायिक संबंधी आयुष्क का प्रतिसंवेदन करता है तथा 'अन्ने य से पुढवीकाइयाउए' जिस दूसरी पृथिवीकायिक पर्याय में उसे उत्पन्न होना है उस पृथिवीकायिक पर्याय के आयु को वह उदद्यामिमुख करता है । 'एवं जाव मणुस्सो सहाणे उवथाroat' जैसा यह कथन पृथिवीकायिक जीव की दूसरी पृथिवीकायिक जीव में उत्पत्ति होने के सम्बंध में किया गया है अर्थात् पृथिवीकायिक
કથન વૈમાનિક દેવા સુધીમાં પણ સમજવું. અર્થાત્ વૈમાનિક દેવ પણ ચવવાના સમયે વૈમાનિક આયુષ્યનું પ્રતિસવેદન કરશે, અને તેઓ જ્યાં ઉત્પન્ન થવા ચૈાગ્ય અને છે, लव समौंधी आयुष्यने उध्यालिभुभ उरे छे. "नवरं पुढवीकाइएसु उववज्जइ” पृथ्वी अयि व पृथ्विायिठोभां उत्पन्न थाय छे, मेथी ते “पुढवीकाइयाउयं” पृथ्वी अयि समधी आयुष्यनुं प्रतिस वेहन रे छे. तथा अन्ने य से पुढत्रीका इ०" ने मील पृथ्वी अयिनी पर्यायभां तेने उत्पन्न थवानुं छे, ते पृथ्वी जयिङ पर्यायना आयुष्यने ते उयाभिभु रे छे. “एवं जाव मस्सो सट्टा वायवे । ” मे पृथ्वी अयि भवना मील पृथ्वीपुायिष्ठ छषभां ઉત્પન્ન થવાના સમધમાં જે પ્રમાણે આ કથન કરવામાં આવ્યું છે, અર્થાત્ પૃથ્વીકાયિક જીવ ખીજા પૃથ્વીકાયક ભવમાં ઉત્પત્તિ ચેાગ્ય બને છે, તે તે
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
भगवती
;
- तथा अष्कायिकादारभ्य मनुष्यपर्यन्तनवोऽपि स्वस्थाने स्वकीयं स्वकीयमायुष्कमनुभवन् तत्सम्वन्ध्येव आयुष्कान्तरमुदयाभिमुखी करोति यथाऽकायिकोऽष्कायिकायुष्क' मनुष्यो मनुष्यायुष्कस् स्वस्थाने इत्यस्प मनुष्यो मनुष्यशरीरं त्यजन् यदा मनुष्यशरीरान्तरे एवं गच्छति तत्र स्थळे इत्यर्थः 'परड्डाणे तदेव' परस्थाने तथैव पूर्ववदेव असुरकुमारादिवदेव व्यवस्था ज्ञातव्या यदा एकस्मात् भवात् भवान्तर गच्छति तदा पूर्वभवायुष्कम् अनुभदन् भवान्तरसम्बन्ध्यायुष्कम् उदयाभिमुखी जीव दूसरे पृथिवीकायिक भवमें उत्पत्तियेोग्य होता है तो वह जैसे अपनी गृहीतभव की आयु का उदद्याभिख करता है । इसी प्रकार से जो मनुष्य मरकर तुरत ही मनुष्धभव में उत्पत्तियेोग्य है वह भी अपने गृहीतभवकी आयुका अनुभव करता है और आगामी मनुष्य भवसंबंधी आयुको उदघाभिमुख करता है । ऐसा यह कथन अष्काfre से लेकर मनुष्य पर्यन्त जीव में लगाना चाहिये । स्वस्थान में ये जीव अपनी अपनी आयुष्क का अनुभवन करते हैं | और आगामी - भव संबंधी अकायान्तर आदि की आयु को उदद्याभिमुख करते हैं । स्वस्थान का मतलब है कि जो जीव गृहीत भव को छोडकर अनन्तर क्षण में उसी भव में जन्म लेता है वह जैसे भकायिक जीव अष्कायिक की आयु को मनुष्य मनुष्यायुष्क को स्वस्थान में उदद्याभिमुख करता है । 'परट्ठा तहेब' तथा परस्थान में अतुरकुमार आदि की तरह व्यवस्था होती है । जब जीव एक भव से दूसरे भवमें जाता है तब वह पूर्वभवायुष्क का अनुभव करता हुआ भवान्तर संबंधी
7
જેમ પેાતાના ધારણ કરેલ ભવની આયુને ઉયાભિમુખ કરે છે, તેજ પ્રમાણે જે મનુષ્ય મરીને તરતજ મનુષ્યભવમાં ઉત્પત્તિ ચેાગ્ય છે, તે પણ પેાતાના જ ગૃહીતભવની આયુને અનુભવ કરે છે. અને આગામી મનુષ્યભવ સ'ખ'ધી આયુને ઉડ્ડયાભિમુખ કરે છે. આજ પ્રમાણેનું કથન અકાયિકથી આર‘ભીને મનુષ્ય સુધીના જીવામાં સમજી લેવુ', સ્વસ્થાનમાં તે જીવ પેાત–પેાતાના આયુષ્યને અનુભવ કરે છે. અને આગામી ભવસ'ખ'ધી આયુને ઉદ્દયાભિમુખ કરે છે સ્થાન એટલે કે જે જીવ ગૃહીત ભુવને છેડીને પછીથી ક્ષણ માં જે ભવમાં જન્મ લે છે તે જેમ અપ્રકાયિકજીવ અાયિકની આયુષ્યને મનુષ્ય भनुष्य आयुष्यने स्वस्थानभां उध्यालिभुण उरे छे. "परट्ठाणे तहेव" तथा ५२ સ્થાનમાં અસુરકુમાર વિગેરેની જેમ વ્યવસ્થા થાય છે. જ્યારે જીવ એક ભવથી ખીજા ભવમાં જાય છે. ત્યારે તે પૂર્વભવ સખી આયુષ્યના અનુભવ કરતા
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सृ०४ असुरकुमारविकुर्षणानिरूपणम्
५३
करोति अयमेवार्थः, 'परस्थाने' इत्यस्य परस्य स्थानमिति परस्थानस् चत्र मरणसमये तिष्ठति तद्भिन्नस्य भवान्तरसंबन्धिनः स्थानम् आगामिकोत्पत्याधारभूतम् तत्रस्थाने तद्विषयकगमने पूर्वायुष्कम् अनुमति परायुष्कमुदयाभिमुखी करोति इति||०३ ॥ पूर्वमायुः संवेदन कथितम् अथ तद्विशेपवक्तव्यमाह - 'दो भंते!' इत्यादि । मूलम् - दो भंते । असुरकुमारा एगंसि असुरकुमारावासंसि असुरकुमारदेवत्ताए उत्रवन्ना, तत्थ णं एगे असुरकुमारे देवे उज्जयं विव्विस्सामीति उज्जुयं विउव्वइ, वंकं विव्विस्सामीति वकं विउव्वइ जं जहा इच्छइ तं तहा विउव्वइ, एगे असुरकुमारे देवे उज्जुयं विउठिवस्सामीति वंकं विउव्वज्ञ वक विउन्विस्तामीति उज्जुयं विउव्वइ जं जहा इच्छइ णो तं तहा विउव्व से कहमेयं भंते! एवं ? गोयमा ! असुरकुमारा देवा दुविहा पन्नता तं जहा मायिमिच्छादिट्टिश्वन्नगा य अमाथिसम्मदिट्टिडववन्नगा य तत्थ णं जे से माथिमिच्छाद्दिट्ठि उववन्नए असुरकुमारे देवे से पणं उज्जुयं विउव्विस्तामीति वंकं आयुष्क को उदद्याभिमुख करता है यही अर्थ परस्थान शब्द का है 'परस्य स्थानम्' परस्थानम् मरण के समय में जीव जहाँ पर वर्तमान है, उससे भिन्न जो परभव में दूसरे जीव का भवान्तर है वह परस्थान है । आगामिक उत्पत्ति का आधारभूत अपनी गृहीत पर्याय से भिन्न पर्याय का जो स्थान है वह ऐसे स्थान में जाते समय जीव पूर्व आयुष्क को तो अनुभव करता है और परायुष्क को उदघाभिमुख करता है || सू० ३ ॥
ચા ભવાન્તરના આયુષ્યને ઉદયાભિમુખ અનાવે છે. એ પ્રમાણે પરસ્થાનના अर्थ छे. "परस्य स्थानम् परस्वानम्" भरयु समये नयां वर्तमान होय તેનાથી ખીજું' જે પરભવમાં ખીજા જીવને ભવાન્તર છે. તે પરસ્થાન છે, આગામી ઉત્પત્તિના આધારભૂત પેાતાની ગૃહીત પર્યાયથી ભિન્ન પર્યાયનુ' જે સ્થાન છે, તેવા સ્થાનમાં જતી વખતે જીવ પૂર્વે આયુષ્યને અનુભવ કરે છે, અને પરભવ સંબધી આયુષ્યને દયાભિમુખ કરે છે. ઘાસ, મા
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
भंगवतीसूत्र विउठबइ जाव णो तं जहा विउठबइ तत्थ णं जे से अमायि सम्मदिहिउववन्नए असुरकुमारे देवे से उज्जुयं विउव्विस्सामीति जाव तं तहा विउठवइ। दो भंते! नागकुमारा० एवं चेव जाव थणियकुमारा वाणमंतरजोइसियवेमाणिया एवं चेव। सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति सू०४॥
अटारसमे लए पंचमोदेसओ समत्तो। छाया-द्वौ भदन्त ! अमुरकुमारौ एकस्मिन् अमुरकुमारावासे असुरकुमारदेवतया उपपन्नौ तत्र खलु एकोऽसुरकुमारो देव ऋजु विकुर्विष्यामि इति ऋजु विकुर्वते वक्र विकुर्विष्यामीति वक्र विकुर्वते यद् यथेच्छति वत् तहा विकुर्वते । एकोऽसुरकुमारो देव ऋजु विकुर्विष्यामीति वक्र विकुर्वते वक्र विकुर्विष्यामीति ऋजु विकुर्वते यद् यथेच्छति तत्तथा न विकुर्वते तत् कथमेतत् भदन्त ! एवम् ? गौतम ! असुरकुमारा देवाः द्विविधाः प्रज्ञप्ता तथा मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नकाश्च अमायि सम्यग्दृष्टयुपपन्नकाश्व, तत्र खलु यः स मायि मिथ्यादृष्टयुपपन्नकोऽसुरकुमारो देवः स खल्लु ऋजुकै विकुर्विष्यामीति वक्रं विकुर्वते यावत् नो तत्तथा विकुर्वते तत्र खलु यः सोऽमायि सम्यग्दृष्टयुपपन्नकोऽप्रकुमारो देवः स ऋजु विकुर्विष्यामीति यावत् तत् तथा विकुर्वते । द्वौ भदन्त ! नागकुमारौ० एवमेव एवं यावत् स्वनितकुमाराः। वानव्यंतरज्योतिष्कवैमानिका एवमेव तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त इति ॥५०॥
अष्टादशशते पंचमोद्देशका समाप्तः ॥ टोका--'दो भंते ! अनुरकुमारा' द्वौ भदन्त ! असुरकुमारौ 'एगंसि असुरकुमारदेवत्ताए उववन्ना' असुरकुमारदेवतया उत्पन्नौ 'तस्थ णं एगे अमुरकुमारे
आयुका संवेदन कहा जा चुका है अब इसी विषय में जो विशेष धक्तव्यता है वह कही जा रही है ।
'दा भंते ! असुरकुमारा एगंसि असुरकुमारावासंति' इत्यादि। टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'दो
આયુર્મનું સંવેદન પહેલાં કહેવાઈ ગયું છે. હવે આ વિષયમાં જે વિશેષ કથન છે. તે કહેવામાં આવે છે.
"दो भंते ! असुरकुमारा एगंसि असुरकुमारावासंसि" साथ-सा सूत्रथी गौतम स्वामी प्रभुने भयुपूछ\-"दोभते !
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ ३०५ सू०४ अलुरकुमार विकुर्वणानिरूपणम्
५५
देवे' तत्र खल एकोऽसुरकुमारी देवः 'उज्जुयं विउन्निस्सामीति उज्जयं विउ' ऋजुकं - सरलं विलक्षणरूपादिकं विकुर्विष्यामीति ऋजुक विकुर्वते - विकुर्वणां करोति, 'बँक विव्विस्सामीति वकं विउन्त्र' वक्रं विकुर्विष्यामीति वक्रं विकुर्वते । तत्रैोरकुमारो देवः यदाऽहं विलक्षणं रूपं धारयिष्यामीत्याकारकं संकलं करोति तवः संकल्पकरणानन्तरमेव तादृशं रूपादिकं करोतीतिभावः, 'जं जहा इच्छतं तहा विउन्बई' यद् यथा उच्छति तत् तथा विकुर्वते यद् वस्तु येनैव रूपेण कर्तुं यदेच्छति तद्वस्तु तदैव तेनैव रूपेण संपादयतीत्यर्थः । ' एगे असुरकुमारे देवे उज्जयं विउन्निस्सामीति वक विउव्वर' एकोऽसुरकुमारी देवः भंते ! असुरकुमारा' हे भदन्त ! दो असुरकुमार ' एगंसि असुरकुमा· रावासंसि ' एक ही असुरकुमारावास में 'असुर कुमार देवत्ताए' असुरकुमारदेवरूप से 'उववन्ना' उत्पन्न हुए हों । 'तत्थ णं एगे असुरकु मारदेवे ' इनमें एक असुरकुमारदेव 'उज्जुवं विव्विस्सामीति उज्जुयं faraar' मैं सरल विलक्षणरूपादिकों की विक्रिया करूं' ऐसा जब विचार करता है तब ही वह सरलरूप में विलक्षण रूपादिकों की चिक्रिया करता है और जब 'वकं विउविस्सामीति वकं विउब्वाइ' में ar विक्रिया करूं ऐसा विचार करता है तो वक्र विक्रिया करता तात्पर्य ऐसा है कि जब उनमें का एक असुरकुमारदेव ' मैं विलक्षणरूप को धारण करू' 'ऐसा संकल्प करना है तब ही संकल्प करने अनन्तर ही तादृश रूपादिक कर लेता है । 'जं जहा इच्छइ तं तहा विउव्व इस प्रकार वह जिस वस्तुको जिसरूप से करना चाहता है वह उसी रूप असुरकुमारा' असुरकुभारे। 'एसि असुरकुमारावासंसि मे ४ असुरकुभारावासभा "असुरकुमारदेवत्ताए" असुरकुमार हेवपणाथी "उववन्ना" ઉત્પન્ન थथा होय " तत्थ णं एगे असुरकुमारदेवे" तेमां मेड मसुरडुभार हेव "अज्जुयं विउव्विस्सामीति अज्जुयं विउब" हुं सरसविक्षय ३५ વિગેરેની વિક્રિયા કરૂ જ્યારે એવે વિચાર કરે છે, ત્યારે તે ત્યાં જ સરલ રૂપે જુદા જુદા પ્રકારના રૂપાદિકાની વિક્રિયા કરે છે. અને જ્યારે "कं विविस्सामी ति वंकं विउव्वइ" हु १४ विडिया ४३ शेवे। वियार रे ત્યારે તે વક્ર વિક્રિયા કરે છે કહેવાનું તાત્પય એ છે કે-જ્યારે તેએ પૈકી એક અસુરકુમાર દેવ “હું” વિલક્ષણ રૂપ ધારણ કરૂ ” એવે વિચાર કરે છે, ત્યારે તે પ્રમાણે વિચાર કર્યાં પછી તરત જ તેવા પ્રકારના રૂપ વિગેરે ખનાવી से छे. "जं जहां इच्छ" तं तदा विव्वइ" मे रीते ते ने वस्तुनेले ३५थी ४२वा ४२छे छे, ते ते ३५थी ते वस्तुने मनावी से छे, “एगे असुरकुमारेदेवे उज्जुयं विउस्सामीति वकं विवह" तथा जीले ने असुरसुभार देव है,
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने ऋजु विकुर्विष्यामीति वक्र विकुर्वते विलक्षणं रूपादिकं कर्तुमिच्छति तदा कुटिलमेव रूपादिकं कुर्वते इत्यर्थः 'वक विउविस्सामीति उज्यं विउव्वई' 'क' वक्रं कुटिलमित्यर्थः विकुक्ष्यिामीति ऋजु विकुर्वते यदिच्छति ततो विपरीतमेव विकुर्वते इत्यर्थः 'जं जहा इच्छह णो तं तहा विउबई' यद् यथा इच्छति नो तत् तथा विकुर्वते, इच्छानुकल्ये विजुणिमामर्थ्यांमार इतिभावः। 'से कहमेयं भंते ! एवं तत् कथमेतत् भदन्त ! एवम् ? हे भदन्त । एतत् एकजातीयत्वेऽपि अमुरकुमारदेवयोवलक्षण्यम् तत् एवाभयोः समानत्वेऽपि कथं वैलक्षण्यम् ? इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम ! 'असुरकुमारा से उस वस्तुको कर लेता है। 'एगे असुर सुनारे देवे उज्जुयं विउविस्सा. मीति वकं विडयद तथा दूसरा जो असुरकुमार देव है । 'में विलक्षण रूपादिकों की विक्रिश करू" ऐला जप सोचता है तथ वह वैसा न करके कुटिल ही रूपादिकों की विक्रिया करना है। 'वकं विउघिस्सामीति उज्जुयं विउव्वह' और जब मैं चक्र अटिल रूपादिकों की विकु. वणा करूं' ऐसा सोचता है तब वह ऋजुक विकर्वणा करता है इस प्रकार वह जैसी विकुर्वणा करना चाहता है वह वैसी चिकुर्वणा न करके उससे विपरीत ही विकृर्वणा करते हैं अतः 'जं जहा इच्छा णो तं तहा विउव्वई' जैसी वह चाहता है वैसी वह दिक्रिया नहीं कर पाता है। इस प्रकार से उसमें इच्छानुकूल विकुर्वणा करने के सामर्थ्य का अभाव है । 'से कहमेयं भंते ! एवं' सो हे भदन्त ! एक जातीयत्ता होने पर भी दोनों असुरकुमार देवों में इस वैलक्षण्य होने का क्या कारण है। उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा!' हे गौतम । તે “હું વિલક્ષણ રૂાદિની વિક્રિયા કરૂ” એ પ્રમાણે જ્યારે વિચાર કરે છે, त्यारे ते प्रमाणे न Rai दुटित ३पाहिनी विजया रे छ. "वक विठस्सामी ति उज्जुयं विउव्वई" मन या "हु-टिस पानि विध्या કરૂછે એ પ્રમાણે વિચારે છે, ત્યારે તે કાજુ-સરળ વિદુર્વણું કરે છે. એ રીતે તે જેવી વિમુર્વણા કરવા ઈચ્છે છે, તેવી વિમુર્વણ ન કરતાં તેનાથી જુદા ३५नी विgg। २ छ. रथी "जं जहा इच्छई" णोतं तहा विउव्वइसी વિક્રિયા કરવા ઈચ્છે છે, તેવી વિકિયા તે કરી શકતા નથી, તેવી રીતે ઈચ્છા प्रभा विधु'! ४२वानी Als तनामा मा छे. “से कहमेयं भंते । एवं" હે ભગવન એક જાતીપણું હોવા છતાં પણ બને અસુરકુમાર દેવમાં આ પ્રમાણે જુદાપણું હવામાં શું કારણ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે –
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सू०४ असुरकुमारविकुणानिरूपणम् ५७ देवा दुविहा पन्नत्ता' अमुरकुमारा देवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा मायिमिच्छादिहि उवयन्नगा य' मायिसिथ्यादृष्टयुपपन्नकाश्च 'अमायि सम्मदिहि उववन्नगा य' अमाथि सम्यग्दृष्टयुपपन्नकाश्च । 'तत्थ णं जे से मायिमिच्छादिति उववन्नए असुरकुमारे देवे' तत्र खलु यः स माथियिथ्यादृष्टयुपपन्नकोऽनुरकुमारो देवः, 'से गं उज्जुयं विउविरसामीति विउदइ स खलु ऋजुक विकुर्विष्यामीति वक्रं विकुर्च ते 'जाव णो तं तहा विडवई' यावर नो तत् तथा विकुर्वते अत्र यावत्पदेन 'चक विउव्विस्सामीति उप्जुयं विउन्धड जं जहा इन्छ।' एतदन्तस्य ग्रहणं भवति अमुरकुमारेषु मध्ये यो मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नः स यथा असुरकुमारा देक्षा दुविधा पण्णता अलुर असारदेव दो प्रकार के होते हैं। 'तं जहा' जैसे 'मायिमिच्छादिष्टि उपवनगा य, अमाथि सम्मदिहि उववनगा ये एक मायी मिथ्यादृष्टि उपपन्नक और दूसरे आमारी सम्यग्दृष्टि उपन्नक 'तस्य गंजे ले माथिमिच्छादिष्टि जववन्नए असुरकुमारे देवे' इनमें जो माथी मिथ्यादृष्टि उपपन्नक असुरकुमारदेव है । 'से उज्जु विउविस्वामीति वकं विउवह वह ऋजुक चिकुर्षणा करूं ऐसा विचार करता है किन्तु वक्र विकणा उनसे हो जाती है, 'जाच णोतं तह चिउन्बई' यावत् वह जैसी विचारता है ऐसी चिकुर्वणा नहीं कर पाता है। यहां यावत्पद से '६कं विविस्तामीति उज्जुयं विउदा जं जहा इच्छई' इस पाठ का संग्रह हुआ है। असुरकुमारों के बीच में जो मायी मियादृष्टि उपपन्नक असुरकुमार है वह जैसा जो संकल्प करता है उसे पैसा नहीं कर पाता किन्तु संकल्पित से विपरीत ही करता है इसमें कारण उसके मायी सिध्यादृष्टि होने का प्रभाव है। "गोयमा !" है गौतम ! "असुरकुमारा देवा दुविहा पण्णत्ता" असु२९भार हे से प्रारना डाय छे "तजहा" "मायि मिच्छादिदि उववन्नगाय, अमायी सम्मदिदि उववन्नगाय" मे भाथी मिथ्या पन्न-पन्न थये डाय छ, मन भी अमाथी सभ्यटन-डाय छे. "तत्थ गंजे से मायिमिच्छादिट्ठी उववन्नए असुरकुमारे देवे" तेभा २ माथी मिथ्या पन्न:त्पन्न ये मसुशुमार है , “से णं उज्जुयं विउव्विस्सामीति बफ विउ. वह" -स२० वि ४३ "नाव नो तं तहा विउव्य" तम वियारे छ. पण यावत् ती वि शते। नथी. महिं यावत्पथी "वक विउस्सामीति उज्जुयं विउव्वइ जं जहा इच्छइ" मा पनि सबथये। छेवा વિચાર કરે છે તે પ્રમાણે તે કરી શક નથી. પણ સંક૯૫થી જુદી રીતે જ रेछ. तनु ४२ तेनु भायाभिथ्याष्टिपथाना प्रभार छे. "तत्य णं ने
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस यत् संकल्पयति तत् तथा कर्तुं न शक्नोति किन्तु संकल्पिताद् विपरीतमेव करोति माथिमिथ्याष्टित्वप्रमाणत्वात् इति भावः । 'तस्थ णं जे से अमायि सम्मदिहि उववन्नए असुरकुमारे देवे' तत्र खलु यः सोऽमायि सम्यग्दृष्टयुपपन्नकोऽसुरकुमारो देवः 'से उज्जुयं विउविस्सामीति जाव तं तहा विउच्चई' स ऋजुकं विकुर्विष्यामीति यावत् तत् तथा विकुरते अत्र यावतू पदेन 'उज्जुयं विउविस्सामीति उज्जुयं विउव्वइ बंक विउविस्सामीति वंक विउदइ जं जहा इच्छई' एतदन्तस्य वाक्यजातस्य ग्रहणं भवतीति संक्षेपः, कियन्तोऽसुरकुमारा देवाः स्वेच्छया ऋजो चक्रस्य वा रूपस्य विकुर्वणे शक्ता भवन्ति तथा कियन्तः स्वेच्छया तथा कर्तुं न शक्नुवन्ति इच्छाविरुद्धमेव तेषां भवति तत्र क्रमशो हेतुः प्रदश्यते-ऋजुत्वम् असायि सम्यग्दर्शननिमित्तकं बद्धं तीबरसात्मक वैक्रियं 'तत्थ णं जे से अमाथि सम्मादिहि उववन्नए असुरकुमारे देवे' तथा जो अमायी सम्यग्दृष्टि उपपन्नक देव है । 'से उज्जुयं विउविस्सामीति जाव तंतहा विउव्वई' वह मैं ऋजुक विकुर्वणा करूं वह यावत् तथा विकुर्वणा करता है। यहां यावत्पद से "उज्जुयं विउस्लामीति उज्जुयं विउवह वकं विउविस्वामीति वकं विउवह जे जहा' इस पाठ का संग्रह हुआ है। कितनेक असुरकुमार देव अपनी इच्छा से ऋजु अथवा कुटिलरूप की विकुर्वणा करने में समर्थ होते हैं। तथा कितनेक असुरकुमार देव वैसा करने में समर्थ नहीं होते इच्छाविरुद्ध ही विकुर्वणा उनके होती है। लो इनमें हेतु क्या है यही बात यहां क्रमशः प्रकट की गई है ऋजुत्व विक्रिया होने में हेतु अमायी समग्दर्शन निमित्तक घद्ध तीव्ररसात्मक वैक्रिय नाम कर्म है एवं इच्छाविरुद्ध रूपादिकों की से अमायी सम्मदिट्ठि उववन्नए असुरकुमारे देवे" तथा २ ममाया सभ्य दृष्ट ५५-न व छ, “से उज्जुयं विउस्वामीति जाव तं तहा विउठवइ" કાજુ-સરળ વિકુર્વણુ કરૂં તેમ વિચારે છે અને તે તેજ પ્રમાણેની વિમુવણા ४२ छ. माहिं यावत ५४थी उज्जुयं विउस्सामीति उज्जुयं विउव्वइ वकं विउस्वामीति वंकं विउव्वइ तंजहा" मा पाइने सर था . ट मसुरકુમાર દેવ પોતાની ઈચ્છાથી ત્રાજ-સરળ અથવા કુટિલ રૂપની વિદુર્વણું કરી શકે છે. તેમજ કેટલાક અસુરકુમાર દેવ તેમ કરી શકતા નથી. પણ પિતાની ઈચ્છા વિરૂદ્ધ તેમને વિતુર્વણ થાય છે. તેમાં શું કારણ છે? તેજ વાત અહિયાં ક્રમથી પ્રગટ કરેલ છે. ઋજુત્વ-સરળ વિક્રિયા હવામાં કારણ અમાથી સમ્યગ્દર્શન નિમિત્તવાળું તીવ્ર રસાત્મક બંધાયેલ વૈક્રિય નામ કમ છે. અને ઈચ્છા વિરૂદ્ધ રૂપાદિની વિમુર્વણ લેવામાં માયી મિથ્યાદર્શન નિમિત્તવાળું
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सु०४ अंसुरकुमारविकुर्वणानिरूपणम् ५९ नामकर्म च तथा मायिमिथ्यादर्शननिनित्तक वद्धं मन्दरसात्मक क्रियनाम कर्म च अत एव कथितम् अमायि सम्यग् दृष्टयुपपन्नको देवः स्वेच्छया रूपादिकं करोति माघिमिथ्यादृष्टयुपपन्नकः इच्छया तथा कतु न शक्नोति किन्तु इच्छाविरुद्धमेव करोतीतिभावः । 'दो भंते ! नागकुमारा०' द्वौ मदन्त ! नागकुमारौं एकस्मिन् नागकुमारावासे नागकुमारदेवतया उत्पन्नौ तत्रैक ऋजु विकुविष्यामीति ऋजु विकु दते वक्र विकुर्वियानीति वक्र विकुर्वते यत् यथेच्छति तत् तथा विकुर्वते अपरो न तथा कर्तुं शक्नोति किन्तु तस्य इच्छाविरुद्धमेव भवतीति विकुर्वणा होने में मामिमियादर्शन निमित्तक बद्ध मन्दरसात्मक वैक्रिय नाम कर्म है । इसीलिये ऐसा कहा गया है कि अमायी सम्यग्दृष्टि उपपन्नक जो असुरकुमार देव हैं वह स्वेच्छा से रूपादिकों को पना लेता है और जो मायी मिथ्याष्टि उपपन्नक असुरकुमार देव है वह अपनी इच्छा के अनुसार रूपादिकों की चिकुर्वणा करने में समर्थ नहीं होता है। किन्तु इच्छाविरुद्ध ही यह विकुर्वणा करता है। 'दो भंते ! नागकुमारा' हे भदन्त ! एक नागकुमारावास में दो नागकुमारदेव नागकुमारदेव की पर्याय से उत्पन्न हुए उनमें एक 'मैं ऋजु विक्रिया करू' ऐसा संकल्प करके वह ऋजु विक्रिया करता है और 'वक्र कुटिल विक्रिया करू' इस प्रकार का संकल्प करके कुटिल विक्रिया कर लेता है । इस प्रकार वह जैसी विक्रिया करना चाहता है। वैसी विक्रिया कर लेता है। परन्तु जो दूसरा नागकुमार देव होता है वह वैसी विक्रिया नहीं कर पाता है सोचता कुछ विक्रिया करने की बात બદ્ધ મંદરસાત્મક વૈકિય નામકર્મ કારણરૂપ છે. તેથી જ એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે-જે અમાયી સમ્યગ્દષ્ટિ ઉપપનક અસુરકુમાર દેવ છે. તે સ્વછાથી રૂપાદિકેને બનાવી લે છે. અને જે માયી મિથ્યાદષ્ટિ ઉપપનક અસુરકુમાર દેવ છે, તે પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે રૂપાદિની વિમુર્વણ કરી શકતા નથી. પણ ઇચ્છા વિરૂદ્ધ જ તે વિયુર્વણ કરે છે. "दो भवे । नागकुमारा" लगवन् ४ नागभारावासभा में નાગકુમાર દેવ નાગકુમાર દેવની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થયા હોય તેમાં એક બહ આજુ-સરળ વિક્રિયા કરૂં તેમ વિચારી તે તે પ્રમાણે વિમુર્વણ કરે છે. અને વક્ર–કુટિલ વિક્રિયા કરે તેમ વિચારી તે પ્રમાણે કુટિલ વિક્રિયા કરી લે છે. એ રીતે જે પ્રમાણે વિચારે છે. તે પ્રમાણેની વિક્રિયા કરી લે છે. પરંતુ જે બીજે નાગકુમાર દેવ છે. તે પ્રમાણેની વિક્રિયા કરી શકતા નથી. તે વિ. ચારે છે કંઈ અને વિકિયા તેનાથી જુદી જ રીતની થઈ જાય છે. આ રીતે
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे 'तत्र को हेतुः १ इति प्रश्नः, भगवानाह-'एवं चेत्र' एवमेव असुरकुगारवदेव नाग' कुमारेऽपि ज्ञातव्यम् । 'एवं जान थणियकुमारा' एवं यावत् स्तनितकुमाराः 'वाणमंतरजोइसियवेमाणिया एवं चेव' वानव्यन्तरज्योतिकवैमानिका एमेव स्तनितकुमारचानव्यन्तरज्योतिकत्रैमानिकेष्वपि असुरकुमारवदेव प्रश्नोत्तरे ज्ञातव्ये • इति 'सेवं भंते ! सेवं भंते । ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति इति ।। सू०४॥
अष्टादशशतके पश्चमोद्देशकः समाप्तः ॥ • और हो जाती है दूसरी विक्रिया इस प्रकार इच्छाविरुद्ध ही उसकी
विक्रिया होती है । सो हे भदन्त ! इसमें क्या कारण है ? इस प्रश्न के - उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं वेब' हे गौतम असा अनुश्कुमार देव के
विषय में प्रकट किया गया है वैसा ही यहां पर भी जानना चाहिये। - 'एवं जाव थणियकुमारा थाणमंतरजोइलियदेमाणिया एवं चेव' तथा - यावत् स्तनितकुमार दानधन्तर ज्योतिपिक और वैमानिक इस सब - में भी असुरकुमारदेव के जैसा कथन जानना चाहिये। इच्छानुकूल • विक्रिया होने में और इच्छा भतिकूल विक्रिया होने में जैसा कारण असु- रकुमार देषों में कहा गया है वैसा ही कारण यहां इन सबकी - इच्छानुकूल और इच्छा प्रतिकूल चिक्रिया होने में जानना चाहिये। - 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आपका यह कथन सर्वथा
सत्य है २ इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराज. मान हो गये पंचम उद्देशक समाप्त ॥ सू० ५॥ તેની ઈચ્છા વિરૂદ્ધ જ બીજી વિકિયા થાય છે. તે હે ભગવનું તેમ થવામાં शु. ४२५ छ १ मा प्रशन उत्तरमा प्रभु ४१ छ है "एवं चेव गौतम! અસુરકુમાર દેવના સંબંધમાં કહેવામાં આવ્યું છે. તે જ પ્રમાણે અહિંયાં પણ समा. "एवं जाव थणियकुमारा वाणमंतरजोइसियवेमाणिया एवं चेव" તથા યાવત્ સ્વનિતકુમાર વાનયંતર જાતિષિક અને વૈમાનિક આ સઘળાના સંબંધમાં પણ અસુરકુમાર દેવના કથન પ્રમાણેનું કથન સમજવું. ઈચ્છા પ્રમાણે વિક્રિયા હવામાં અને ઈચછા વિરૂદ્ધ વિકિયા હવામાં અસુરકુમાર દેવામાં જે પ્રમાણેનું કારણ બતાવ્યું છે, તે જ પ્રમાણેનું કારણ અહિંયાં રતનિતકુમાર વિગેરેની ઈચ્છા પ્રમાણે અને ઈચ્છા વિરૂદ્ધ વિક્રિયા થવામાં પણ સમજવું.
' "सेवं भंते सेवं भंते ! ति" है भगवन् मापनु मा ४थन सवथा सत्य છે. હે ભગવનું આપનું કથન યથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામી તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાને સ્થાને બિરાજમાન થયા, એ સૂ. ૪
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैचन्द्रिका टीका श०१८ उ०६ सू०१ सचेतनामचेतनानामनेकस्वभावत्वम् ६१ अथ पष्ठोद्देशः पारम्यते ।
पञ्चमोदेश के सुरकुमारादीनां सचेतनानामनेकस्वभावता कविता पष्ठोदेश के तु गुडादीनामचेतनानां सचेतनानां च अनेकस्वभावता कथयिष्यते इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्य पष्ठोद्देशकस्येदमादिमं सूत्रम् -' फार्णिय गुठे गं ' इत्यादि ।
,
मूलम् - फाणिय गुडे पणं भंते! कइवन्ने कड़गंधे कइरसे कइफासे पन्नत्ते गोयमा ! एत्थ णं दो नया भवंति तं जहा निच्छइयनए य वावहारियनए य । वावहारियनयस्स गोड्डे फाणियगुले नेच्छ्इयनयस्स पंचवन्ने दुगंधे पंचर से अट्ठफासे पन्नते । भमरे णं भंते! कइवन्ने पुच्छा गोयमा ! एत्थ णं दो नया भवंति तं जहा निच्छाइयनए य वावहारियनए य । वावहारियनयस्त्र कालए भमरे नेच्छइयनयस्ल पंचवन्ने जात्र अटूफासे पन्नते । सुयपिच्छे णं भंते! कइवन्ने० एवं चैव नवरं वावहारियनयस्स नीलए सुयपिच्छे नेच्छइनयस्स पंचवण्णे सेसं तं चेत्र । एवं एएवं अभिलावेणं लोहिया मंजिट्टिया पीतिया हालिद्दा सुकिलए संखे सुभिगंधे कोडे, दुभिगंधे मयगसरीरे, तित्ते निंबे कडुया सुंठी, कसाए कविट्ठे अंबा अंवलिया, महुरे खंडे, कक्खडे बहरे, मउए नवनीए गरुए अए, लहुए उलुयपत्ते सीए हिसे, उसिणे अगणिकाए णिद्धे तेल्ले । छारियाणं अंते! पुच्छा गोयमा ! एत्थ दो नया भवंति तं जहा निच्छइनए य वावहारियनए य वावहारियनयस्स लुक्खा छारिया नेच्छाइयनयस्त पंचवन्ना जात्र अट्ठफाला पन्नन्ता ॥ सू० १ ॥
छाया -- फाणितगुडः खलु भदन्त ! कतिवर्णः, कतिगन्धः, कतिरसः, कवि: प्रज्ञप्तः ? गौतम । अत्र खलु द्वौ नयौ भवतः तद्यथा निश्चयनयश्च व्यवहार
स्पर्शः
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे नयश्च व्यवहारनयस्य गौडः फाणितगुडः, नैश्चयिकनयस्य पञ्चवर्णः द्विगन्धः पञ्चरसः अष्टस्पर्शः प्रज्ञप्तः । भ्रमरः खलु भदन्त ! कतिवर्णः पृच्छा गौतम ! अत्र खलु द्वौ नयौ भवतः तद्यथा निश्चयनयश्च व्यवहारनयश्च कृष्णो भ्रमरः निश्चयनयस्य पञ्चवर्णों यावदष्टस्पर्शः प्रज्ञप्तः। शुरुपिच्छः खलु भदन्त ! कतिवर्ण:० एवमेव नवरं व्यवहारनयस्य नीलः शुकपिच्छ!, नैश्चयिकनयस्य पञ्चवर्णः शेष तदेव । एवमेतेन अमिलापेन लोहिता मंनिष्ठिका पीता, हरिद्रा, शुक्ला, शंखा, मुरभिगन्धः कोष्ठः, दुरभिगन्धं मृतकशरीरम् तिक्तो निम्बः, कटुका सुण्ठी कपायः कपित्थः आम्राआम्लाः मधुरः खण्डः कर्कशो बत्रा, मृदुकं नवनीतम्, गुरुकम् अयः, लघुकं पत्रम्, शीतो हिमः, उष्णोऽग्निकायः, स्निग्ध तेलम् । क्षारः खलु भदन्त ! पृच्छा गौतम ! अत्र द्वौ नयौ भवतः तपथा निश्चयनयश्च व्यवहारनयश्च व्यवहारनयस्य रूक्षः क्षार: नैनश्चयिकनयस्य पञ्चवर्णाः यावदष्टस्पाः प्रज्ञप्ताः ।।५० १॥
टीका--'फाणियगुडे णं भंते !' फाणितगुडः खल भदन्त ! फाणितेति देशीशब्दः तदर्थश्च द्रवत्व तथा च द्रवत्वगुणवान् गुडः फालितगुडः स च 'कइचन्ने कतिवर्णः-कतिवर्णवान् तथा 'कइरसे' कतिरस कियन्तो रसास्तत्र वर्तन्ते
छहा उद्देशेका प्रारम्भ पंचम उद्देशक में सचेतन असुरकुमारों में अनेक अनेक स्वभा. वता कही गई है। अब इस छठे उद्देशक में सचेतन और अचेतन जो गुड आदिक हैं उनमें स्वभावता कही जाती है इसी संबंध को लेकर इस छठे उद्देशक को प्रारम्भ किया जा रहा है इसका सर्व प्रथम सूत्र 'फाणियगुडे णं' इत्यादि है! 'फाणियगुडे णं भंते ! कावण्णे कहगंधे कारसे कइफासे पन्नत्ते' इत्यादि।
दीकार्थ-इल सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'फाणिय गुडे णं भंते ! कतिवन्ने' फाणित यह देशीयशब्द है इसका अर्थ द्रवता
છ ઉદેશાને પ્રારંભપાંચમાં ઉદ્દેશામાં સચેતન અસુરકુમાર દેવામાં અનેક–અનેક સ્વભાવપણુ કહ્યું છે. હવે આ છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં સચેતન અને અચેતન જે ગેળ વિગેરે છે, તેમાં અનેક સવભાવપણું કહેવામાં આવશે. તે સંબંધથી આ છ ઉદ્દેશાને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે.
"फाणियगुडेणं भंते ! कइवण्णे, कइ गधे, कइरसे, कइफासे" त्याह
Al-AL सूत्रथा गौतम स्वामी.मे प्रभुन से पूछ्यु छे ४-"फाणिय गुडेणं भंते ! कइवन्ने" "शशित देशाय श६ छे. मन म पता
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०६ सू०१ सचेतनामचेतनानामनेकस्वभावत्वम् ६३ इत्यर्थः 'कइफासे' कतिस्पर्शः लघुगुरुकादिषु आटविधेषु स्पर्शपु मध्ये कतमः स्पर्शी विद्यते 'पन्नत्ते' प्रज्ञप्ता-कथितः, भगवानाह-'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा!' 'एस्थ णं दो नया भवंति' अत्र खलु द्वौ नयौ भवतः, अत्र प्रकृनविषये द्रवगुडस्य वर्णरसस्पर्शादिमत्वे द्वौ नयौ भवतः नीयते प्राप्यते विवक्षिता
र्थोऽनेनेति नया प्रमाणैकदेशः सत्सु बहुषु पदार्थेषु मध्यात् एकार्थावगाही नय इति फलितः, प्रकते द्वौ नयौ भवतः, कौ तौ द्वौ नयो तवाह-'तं जहा' इत्यादि। 'तं जहा' तथा 'निच्छइयनए य वावहारियनए य' नैश्चयिकनयश्च व्यावहाहै । तथा च द्रवता (गीला) गुगवाला जो गुड है वह फाणितगुड है। वह फाणितगुड कितने वर्णवाला है? 'कहगधे कितने गन्धवाला है? तथा 'कहरसे' कितने रसवाला है। 'कहफासे' कितने उसमें स्पर्श है? इसका तात्पर्य ऐसा है कि फाणितगुड में पांच रसों में से कितने रस हैं। पांच वर्षों में से कितने वर्ण हैं यावत् आठ स्पशों में से कितने उसमें स्पर्श हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा !' हे गौतम 'एत्थ णं दो नया भवंति' इस विषय का विचार करने के लिये यहां दो नय होते हैं विवक्षित अर्थ जिसके द्वारा अच्छी प्रकार से समझ लिया जाता है उसका नाम नय है। यह नय प्रमाण का एक देश कहा गया है। अनेक अर्थों में से एक अर्थ में अवगाह करनेवाली जो विचारधारा है। वही नय है प्रकृत में दो नय पतलाये गये हैं और ये दो नय नैश्चायिक और व्यावहारिक नय हैं । यही घात 'निच्छइथनए य' इत्यादि सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है नैयत्य अर्थ -ઝરવું એ પ્રમાણે છે. તથા દ્રવતા ઝરવાના ગુણવાળો જે ગેળ છે, તે ફાણિત गाण ४पाय छे. माणित गण सा व पाणी छ ? “कइगंधे" साध सुशवाणी छे १ "कइरसे" या रसपान छ ? "कइफासे" मा सा५श છે? પૂછવાને હેતુ એ છે કે–ફાણિત ગોળમાં પાંચ રસોમાંથી કેટલા રસ છે? પાંચ વર્ષોમાથી કેટલા વર્ણ છે? બે ગંધમાંથી કેટલા ગંધ છે? તથા આઠ સ્પર્શેમાંથી કેટલા સ્પર્શ છે?
मा प्रशन उत्तरमा प्रभुई छ है-"गोयमा !" गौतम "एत्थ णं दो नया भवति" मा भामतना विया२ ४२वामा मडियां नयनी माश्रय ४२पामां આવે છે. વિક્ષિત અર્થ જેનાથી સારી રીતે સમજવામાં આવે તેનું નામનય છે. આ નય પ્રમાણેને એક દેશ કહેવાય છે. અનેક પદાર્થોમાંથી એક અર્થમાં અવગાહ કરવાવાળી જે વિચાર ધારા છે, તેજ નય છે. આ ચાલુ પ્રકરણુમાં नैश्वयि भने व्यव।२ नय से शत मे नय हा छ. मे पात "निच्छइय
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र रिकनयश्च, नैयत्यप्रदर्शनमवणो निश्चयः व्यवहारमात्रप्रयोजको व्यवहारनयः व्यवहारश्च यावता अंशेन संव्यवहारः प्रवर्तयितुं शक्यते तावन्तमेव अंशं गृहाति अन्याशान् उपेक्षते सत्सु अपि अनेकेषु धर्मेषु तत्र गनिमीलिकामाश्रयते, निश्चयश्च सर्वानेव गृह्णाति इति तत्र 'वावहारनयस' व्यवहारनयस्य मतेन 'गोडे फाणियगुले' गौडः गुडरसोपेतः मधुररसोपेतः फाणितगुडः, व्यवहारनयमतेन द्रगुडो मधुररसोपेत इत्यर्थः व्यवहारनयो हि लोकव्यवहारमात्रपरत्वात् तदेव तत्राभ्युपगच्छति, अन्यांश्च उपेक्षते वर्णरसादीन् , 'नेच्छइयनयस्स' नेश्वयिकनयस्यको दिखानेवाला निश्चयनय होता है और व्यवहारमात्र का प्रयोजक व्यवहारमय होता है । जितने अंश से पवहार चलाया जा सकता है उतने ही अंश को व्यवहार नय ग्रहण करता है। एवं अन्य अंशो के प्रति वह उपेक्षा कर देता है । वस्तुमें अनेक अंश होते हैं । फिर भी वह उन अंशों-धर्मों के प्रति उपेक्षाभाव धारण कर लेता है तथा निश्चयनय जो होता है वह वस्तुगत समस्त धर्मों को ग्रहण करता है जो व्यवहार नय है उसके मतानुसार फाणितगुड गौड-सधुर मीठा रस वाला है ऐसा प्रकट किया जाता है। क्योंकि यह व्यवहारनय लोक व्यवहार मात्र में तत्पर होता है जितने से लोक व्यवहार चलता है उसी बात को प्रकट करता है और उसी बात को वह मानता है तथा अन्य वर्ण रसादिकों के प्रति उपेक्षाभाव रखता है। यही पात 'वावहारनयस्स गोडे फाणियगुडे' इस पाठ द्वारा की गई है। 'नेच्छहनयस्स.' तथा नएय" विगैरे सूत्रा द्वारा अगर ४२वाम मावी छे. निश्वयात्म मन બતાવવાવાળો નિશ્ચયનય હોય છે. વ્યવહારમાત્રને બતાવનાર વ્યવહારનય છે. જેટલા અંશથી વ્યવહાર ચલાવવામાં આવે છે, તેટલા જ અંશને વ્યવહાર નય ગ્રહણ કરે છે અને બીજા અંશે પ્રત્યે તે ઉપેક્ષા કરે છે. વસ્તુમાં અનેક અંશ હોય છે. તે પણ તે તે અંશેના ધર્મપ્રતિ ઉપેક્ષાભાવ ધારણ કરી લે છે. તથા જે નિશ્ચયનય હોય છે, તે વસ્તુમાં રહેલ સઘળા ધર્મોને ગ્રહણ કરે છે. તેમજ વ્યવહારનયના મત પ્રમાણે ફાણિત ગુડ–ોળ-મીઠા રસવાળો હોય છે. એમ પ્રગટ કરવામાં આવે છે. કેમ કે તે વ્યવહારનય લેકવ્યવહાર માત્રમાં તત્પર હોય છે. જેટલાથી વ્યવહાર ચાલે છે, તેજ વાતને પ્રગટ કરે છે, અને તેજ વાતને ત્યાં માને છે. તથા અન્ય તથા બીજા વર્ણ, ગંધ રસ વિગેરે પ્રત્યે पेक्षामा रामे छ. मेवात "ववहारनयस्स गोडे फाणियगुडे" A! पाथी मतावाम मावी छ. "नेच्छइय नयस्स०" तथा नश्वयि नयना मत प्रमाणे मां पाय,
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ ३०६ सू०१ सचेतनामचेतनानामनेकस्वभावत्वम् ६५ मतेन 'पंचचन्ने' पञ्चवर्गः द्रवगुडोऽपि कृष्णादिपञ्चवर्णोपेत इति निश्चयनयस्य मतम् ' दुगंधे' द्विगन्धः द्वौ सुरभिदुरभिगन्धौ तत्र द्रवगुडे वर्त्तते इत्यर्थः, 'अट्टफासे पन्नत्ते' लघुगुरुकाद्यष्टस्पर्शः प्रज्ञप्तः द्रवगुडे । 'भमरे णं भंते । कइवन्ने पुच्छा' भ्रमरः खलु भदन्त ! कतिवर्ण इति पृच्छा प्रश्नः, भ्रमरः तन्नामकश्चतुरिन्द्रियविशेषः कविवर्णः कतिवर्णवान् कतिरसः -कविरसवान् कतिगन्धः - कतिगन्धवान्, कतिस्पर्शः-कतिस्पर्शयांश्चेति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम | 'एत्थ णं दो दया भवति' अत्र खलु द्वौ नयौ भवतः, 'तं जहा निच्छइयनए य वावहारियनए य' तद्यथा नैश्चयिकनयश्च व्यावहारिकनयश्च 'वावहारियनयस्स कालए अपरे' व्यावहारिनयस्य मतेन कालकः कृष्णः भ्रमरः व्यचहारनपाश्रयणे तु कृष्णो भ्रमरः भ्रमरकार सर्वाविसंवादात् 'नेच्छइनयस्स नैनिय के नुसार उसमें पांच वर्ण हैं । 'दुगंधे' सुरभिदुरभिदो गंध हैं । (पंचर) पांच रस और 'अडफासे पन्नन्ते' आठ स्पर्श हैं । अर्थात् द्रव्यगुड में निश्चयनय की अपेक्षा से ये सब हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं । 'अमरे णं भंते । इबन्ने० ' हे भदन्त | जो भ्रमर 't at fatafat है । ऐसा यह है भ्रमर चौइन्द्रियोंवाला होता है चक्षुत्राणरस स्पर्श से इन्द्रियां होती है यह कितने वर्णोंवाला कितने रखवाला कितने गंधगुणवाला और कितने स्पर्शो वाला होता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'गोयना' हे गौतम | इस विषय के विचार करनेवाले यहां दो नय हैं । एक नैश्चकिनय और दुसरा व्यावहारिक नय । व्यावहारिकनय हमें यह कहता है कि भ्रमर काला है क्योंकि भ्रमरकाला है, इस सम्बन्ध में किसी को भी विसं
वर्षा छे. “दुगंधे" सुरली भने हुरलि-सुगंध भने दुर्गध मे मे गध छे. अने 'पंचरसे' पांथ रस छे. 'टुफा से पण्णत्ते' या स्पर्श है. अर्थात सीसा गोणभां (ઝરતા ગેાળમાં) નિશ્ચય નયના મત પ્રમાણે આ પાંચ વણુ, પાંચ રસ છે. હુંવે गौतम स्वाभी अलुने पूछे छे - भमरे णं भंते! कइवन्ने० " हे भगवन् જે ભ્રમર-ભમરી છે. તે કેટલા વણુ વાળેા છે? ભ્રમર ચૌઇંદ્રિયવાળા હાય છે, ચક્ષુ, ઘ્રાણુ, રસ, અને સ્પ એ ચાર ઇદ્રા તેને છે તે કેટલા વર્તાવાળા, કેટલા રસેાવાળા કેટલા ગધ ગુણવાળા અને કેટલા સ્પ વાળા હાય છે? આ प्रश्नमा उत्तर 3 अलु हे छे - "गोयमा !" हे गौतम! मा विषयभां વિચાર કરવા નિશ્ચયનય, વ્યવહારનય, એ એ નચેાના આશ્રય લેવામા આવે છે. વ્યવહારનય, આપણને એ મતાવે છે કે-ભમરા કાળેા હાય છે. ભ્રમર કાળા હાય છે, એ સંબંધમાં કાઇને પણ વિસ'વાદ હતેા નથી, તથા નૈઋચિક
भ० ९
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६
भगवतीसूत्रे
पंचवन्ने जात्र अट्ठफासे पन्नत्ते' निश्चयनयस्य मतेन पञ्चवर्णो यावत् अष्टस्पर्शः मज्ञप्तः, निश्चयनयस्य मतेन पञ्चवर्ण के परमाणुजन्यत्वेन भ्रमरे पञ्चवर्णवचम् एवं यावत् अष्टमकारकस्पर्शवत्वं चापि विद्यते एव भ्रमरे इति अत्र यावत्पदेन पञ्चरसद्विविधगन्धयोः संग्रहः । 'सुयपिच्छे णं भंते ! कइवन्ने० ' शुकपिच्छः खलु भदन्त ! कविवर्णः, कतिगन्धः, कविरसः, कतिस्पर्शः ? हे भदन्त ! शुरुपिच्छे कियन्तो वर्णाः सन्ति कियन्तो गन्धाः कियन्तो रसाः कियन्तः स्पर्शाः भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह - ' एवं चेत्र' इति 'एवं चेव' एवमेव - भ्रमरसूत्रवदेव शुक्रपिच्छेऽपि ज्ञातव्यम् 'नवरं वावहारियनयस्स नीलए सुयपिच्छे' नवरं व्यावहारिकनयस्य मतेन
वाद नहीं होता है तथा नैश्चायिक नय यह प्रकट करता है कि भ्रमर केवलकाला ही नहीं है । किन्तु पांचों वर्णवाला है। पांचों रसवाला है । दो गंधोवाला है और आठ प्रकार के स्पर्शोवाला है । निश्चय की ऐसी मान्यता भ्रमर में उसे पांचवर्ण के परमाणुओं से यावत् आठ प्रकार के स्पर्शो से जन्य होने के कारण से है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'सुधविच्छेणं अंते० !' हे भदन्त ! जो तोते के पंख हैं वे कितने वर्णवाले, कितने गंधवाले, कितने रसवाले और कितने स्पर्शवाले हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा है- 'एवं चेव' हे गौतम ! भ्रमर के सूत्र के जैसा यहां पर भी सूत्र जानना चाहिये । अर्थात् नैवयक की मान्यता के अनुसार शुक्र के पंख पचवर्ण पाँच रस, दो गंध और आठ स्पर्शवाले हैं । परन्तु भ्रमर व्यवहारनयकी अपेक्षा से काला है पर शुरू के पंख काले नहीं है किन्तु वे हरा रंग से
નય એ મતાવે છે કે-ભમરા કેવળ કાળા જ નથી પણ પાંચ વઘુ વાળા છે. પાંચે રસવાળો છે, એ ગધવાળા છે, અને આઠ સ્પર્શવાળા છે. નિશ્ચયનયની આવી માન્યતા ભ્રમરામાં તેને પાંચ વણુના પરમાણુથી યાવત્ આઠ પ્રકારના સ્પાઁ જન્ય કારણથી થાય છે.
हवे गौतम स्वामी प्रभुने खेषु पूछे छे हैं "सुयपिच्छे णं अंते !" हे ભગવત્ પાપટની જે પાંખ છે, તે કેટલા વર્ણવાળી, કેટલા ગધવાળી, કૈટલા રસવાળી, અને કેટલા સ્પશવાળી હાય છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે“एवं चेव” अभरना सभधभां ह्या प्रमाधु पोपटी पांना सम'धमां पशु સમજવું. અર્થાત નૈૠયિક નયની માન્યતા અનુસાર-પેાપટની પાંખ પાંચ વણુ પાંચ રસ, એ ગધ, અને આઠ સ્પશવાળી છે. પર’તુ ભ્રમર વ્યહારનય પ્રમાણે કાળા રંગના છે. પરંતુ પાપડ કાળા હાતા નથી પણ લીલા રગને હાય છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टोका श०१८ उ०६ सू०१ सचेतनामचेतनानामनेकस्वभावत्वम् ६७ नीला नीलिमाहरितवर्णयुक्तः शुकपिच्छः 'नेच्छइयनयस्त पंचवन्ने निश्चयनयस्य मतेन पञ्चवर्ण:-पञ्चवर्णवान् शुकपिच्छ: 'सेसं तंचेव' शेपम्-उक्तादन्यत् सर्वम् एवमेव-भ्रमरसूत्रबदेव निश्चयनयमतेन शुकपुच्छ: पञ्चवर्णः पञ्चरसः द्विविधगन्धवान् अष्टविधस्पर्शवान् भवतीतिमात्रः । 'एवं एएणं अभिलावेणं लोहिया मंजिटिया' एवये वेनामिलापेन लोहिता मंजिष्ठिका एवम् एतेन भ्रमरसूत्रोदितेन अभिलापेन मंजिष्ठिका लोहितवर्णा, व्यवहारनयाश्रयणेतु लोहितत्व मंजिष्ठादीनाम् निश्चयनयमतानुसारेण पञ्चप्रकारकवर्णवत्तम् द्विप्रकारकगन्धवत्वम् पश्चप्रकारकरसवत्वम् अष्टमकारकस्पर्शवत्वम् वर्णादिसर्वगुणात्मकपरमाणुजन्यत्वात्। 'पीतिया हालिदा' पीतिका हरिद्रा-हरिद्रा-पीतवर्णाव्यवहारनयमतेन निश्चयनयमतेन पञ्चवर्णादिमत्त्वं हरिद्रायाः। 'सुकिल्लए संखे' शुक्लः शङ्खः व्यवहारनयस्य मतेन, निश्चयनयमतेन तु पश्चप्रकारकवर्णादिमान भवतीति । 'सुभिगन्धे को?' सुरमियुक्त हैं । यही बात 'नवरं चाबहारनयस्ल 'आदि पाठ से सूचित की गई है। एवं एएणं अभिलावेणं लोहिया मजिटिया०' इसी भ्रमर सूत्रके अनुसार मंजिष्ठा में लोहितवर्णता, एवं निश्चयनय के मतानुसार पांचवर्णता द्विप्रकारक गंध युक्तता पांच प्रकारक रसवत्ता और अष्टविषस्पर्श सहितता जाननी चाहिये। क्योंकि मजीठ वर्णादि सर्वगुणात्मक परमाणुओं से जन्य है । 'पीतिया हालिहा' व्यवहारनय के अनुसार हल्दी पीतवर्णवाली है एवं निश्चय नय के मन्तव्य के अनुसार वह पांचवर्णवाली, दो गंधवाली, पांचरसवाली एवं आठ स्पर्शवाली है। 'सुकिल्ले संखे' इसी प्रकार शंख में शुक्लाण दिखाई पड़ता है। अतः व्यवहारनय की अपेक्षा ले वही उसमें प्रधानता है तथा निश्चयननय की अपेक्षा से पांचों वर्ण दो गंध पांचों रल और आठों स्पर्श है। म वात "नवरं ववहारनयस्स” विगैरे सूत्राथी २५० ४ छ. "एवं एएणं अभिलावणं लोहिया मंमिडिया०" मा भरसूत्रना ४थन प्रमाणे भ७४ -મજીઠમાં લાલવર્ણપણુ, અને નિશ્ચયના મત પ્રમાણે પાંચ વર્ણપણ બે પ્રકારના ગંધ યુક્તપણું, પાંચ પ્રકાર નાસપણુ આઠ પ્રકારના સ્પર્શપણું સમજવું, भ भ3 विरेस गुवाका ५२माथा भने छ. "पीतिया हालिहा" વ્યવહારનયના મતવ્ય પ્રમાણે હલદર પીળા વર્ણવાળી છે. અને નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણે-પાંચ વર્ણવાળી બે ગધવાળી, પાંચ રસવાળી, અને આઠ સ્પર્શ. पाणी छ.-"सुकिल्ले संखे" मा प्रभा शमां वेतनाय छे. मेथी વ્યવહારનય પ્રમાણે તેનું જ તેમાં મુખ્યપણું છે. તથા નિશ્ચય નયના મત પ્રમાણે પાંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ રસ, અને આઠ સ્પર્શ છે.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने गन्धः कोष्ठकः कोष्ठपुटकः सुगन्धिद्रव्यसमुदायसम्पन्नौ वस्तुविशेषः कोष्ठक इति कथ्यते, स व्यवहारनयमतेन सुगन्धिमान् निश्चयमतानुसारेण पञ्चवर्णादिमानेवेति । 'दुभिगंधे मयगसरीरे' दुरभिगन्धं मृतकशरीरम् व्यवहारमतेन मृतकशरीरमशुभगन्धवदिति लोकानां संव्यवहारात निश्चयमतेन पञ्चवर्णादिमत्त्वं मृतकशरीरे वर्तते एवेति । 'वित्ते निवे' कटुको निम्बः व्यवहारनयमतेन, निश्चयनयेन तु पञ्चवर्णादिमानेव भवति । 'कडया सुंठी' तिक्ता सुण्ठी-तीक्ष्णरसोपेता सुठी व्यवहारनयेन, निश्चयनयेन सर्वरसोपेता पञ्चवर्णाधुपेता च 'कसाए कवि?' अम्लः कपित्थः कपित्थफलं आम्लरसोपेतं व्यवहारनयमतेन प्रधानतः, गौणत्या चान्येषां रसानां विद्यमानत्वेऽपि उपेक्षणात् निश्चयनयमतेन तु वर्णादिसर्वपदोपेतं 'सुन्निगंधे को, लुगंधित द्रव्यों के समुदाय से जो वस्तुविशेष निष्पन्न होता है वह कोष्ठपुट बासक्षेप है व्यवहारमय से यह सुगधगुणवाला माना गया है तथा निश्चयनय के अनुसार यह पौगलिक २० ही गुणोंवाला माना गया है। इसी प्रकार 'दुन्मिगंधे मयगसरीरे' मृतकशरीर दुर्गन्धगुणवाला व्यवहारनय से कहा गया है और निश्चधनय से वह पांचवर्णदिवाला माना गया है। वित्त निवे' व्यावहारिकमय से निम्ब तिक्त माना गया है निश्चयनय से पांचों वर्णों वाला पांचों ही रलवाला, दो गंधोवाला और आठ प्रकार के स्पर्शावाला माना गया है । 'कड्डया सुंठी' व्यवहारनय से सुंठी कटुकरसोपेत कही गई है और निश्चयनय से वह रूपरसादि सब गुणोंवाली मानी गई है। 'कस्साए कवि' इसी "मुभिगंधे को?" सुमधी द्रव्याना सभूया रे तु विशेष मन छ, तट પુટ વાસક્ષેપ કહેવાય છે. વ્યવહારનયના મંતવ્ય પ્રમાણે તે સુંગધગુણવાળે માનેલ છે. અને નિશ્ચય નયના મત પ્રમાણે તેને પૌલિક વીસ જ ગુણવાળા मानव छ. मेरी "दुब्भिगंधे मयगसरीरे" व्यवहारनयना मत अनुसार भरेस શરીર દુર્ગધ ગુણવાળું માનેલ છે. અને નિશ્ચયનયના મંતવ્યાનુસાર તેને પાંચ पशु मे पाय २स मने मा २५ वाणु मानस छे. "तित्ते निबे" व्यqહારનયના મત પ્રમાણે લીંબડાને માટે માનેલ છે. અને નિશ્ચયનયના મંતવ્યાનુસાર તે પાંચવર્ણવાળ, પાંચરસવાળો બે ગંધવાળે અને આઠ પ્રકારના २५शवाणी भानस . "कडुया सुंठी" व्यवहारनयना भतव्य प्रमाणे मुंहકડવા રસવાળી કહી છે, અને નિશ્ચિયનયના મત પ્રમાણે તે પાંચવર્ણ, પાંચ २स, मे मध मन मा २५शवाणी भानवाम मावत छ. "कसाए कविद्वे"
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०६ सू०१ सचेतनामचेतनानामनेकस्वभावत्वम् ६५ कपित्थफलमिति । 'अंबा अंविलिया' अम्मा-अम्लरसोपेतं तक्रमिति निश्चयनयमतेन तु वर्णादिसर्वपदोपेता एव, 'महुरे खंडे' मधुरः खलु शर्करा व्यवहारनय. मतेन मधुररसयुक्तैव निश्चयनयमतेन तु वर्णादिसर्वपदोपेता। 'कक्खडे वइरे' कर्कशो वज्रः । वज्रस्य स्पर्शः कर्कशो व्यवहारनयमतेन निश्चयनयमवेन तु वर्णादारभ्याटविधस्पर्शवान् 'मउए नवणीए' मृदुकं नवनीतम् नवनीते मृदुस्पर्शः व्यवहारनयमन प्रधानतया मृदुत्वस्यैव अनुभवात् निश्चयमतेन तु पञ्चवर्णाः द्वौगन्धौः पञ्चरसा: अष्टापि स्पर्शाः विद्यमानाः सन्ति, 'गरुए अए' गुरुकम् अय:प्रकार से व्यवहारमय से कपित्थ-कैथ कपायरसोपेत कहा गया है
और निश्चयनय से वह रूपरसादि सर्वगुणोपेत कहा गया है । 'अंबा अंबलिया' इसी प्रकार से आम्र, खट्टा कहा गया है। क्योंकि प्रधानरूप से उसमें आम्लरस ही रहता है। तथा निश्चयनय के मत के अनु. सार उसमें पांचों ही रस पांचों ही वर्ण, दो गंध और आठ स्पर्श रहते हैं। 'महुरे खंडे' व्यवहारनय की अपेक्षा से खांड मधुर ही है और निश्चयनय के मत से वह पांचवर्ण, पांचरस आदिवाली है। 'कश्खडे. वहरे' व्यवहारनय की अपेक्षा से बजकर्कश है अर्थात् वन में फर्कश (कठोर) स्पर्श है तथा निश्चयनय की अपेक्षा ले वह वर्ण से लेकर आठों ही स्पर्शवाला है। 'म उए नवणीए' व्यवहारनय की अपेक्षा से नवनीत माखन मुटु र्शवाला है और निश्चयनय की अपेक्षा से वह पांचवर्णों वाला दो गंधवाला पांच रसोबाला और आठ स्पर्शवाला है। 'गरुए अए' लोह व्यवहारनय की अपेक्षा से भारी स्पर्शवाला है કપિત્થ-કેવું કષાય-તુરા રસવાળું કહેલ છે. વ્યવહારનયના મત પ્રમાણે પાંચqण पायरस, मे मध भने मा १५शवाणु भान छ. "अंबा अंधालिया" એ જ રીતે વ્યવહારનયના મત પ્રમાણે કેરી ખાટી માનવામાં આવી છે કેમકે તેનામાં મુખ્ય પણે તે રસ રહેલ છે. અને નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણે તેમાં પચે २स, पाय पण, मे ध मन मा २५ २७ छ, “महुरे खंडे" ०५१६२ નયના મત પ્રમાણે ખાંડ મીડી જ છે. અને નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણે તેમાં पाय, पायरस, मे गध मन मा आरना २५श २९सा छे. "फक्खडे वहरे" व्यवहारनयना मत प्रमाणे 400 *श छे. (8t२) २५शवाणुछे. सन मा २५शा छे. "मउए णवणीए" ०यवहार नयनी अपेक्षाथी भामा भू -કમળ સ્પર્શવાળું છે. અને નિશ્ચયનયના મંતવ્ય પ્રમાણે તે પાચેવર્ણ, પાંચ २स, मे १५ मन मा २५शवाणुछे. “गरुए अए" सा-यहारनयना
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
७
भगवतीसूत्र अयो-लोहधातुविशेषो व्यवहारनयेन गुरुप्रधानतया गुरुत्वस्यैव अनुभूयमानत्वात् निश्चयनयमतेन तु सर्वेऽपि वर्णादिगुणास्तत्र वर्तन्ते एव । 'लहुए उलुयपत्ते' लघुकम् उलुकपत्रम्-बदरीपत्रम् लघु यद्वा उलूकस्य घूकाभिधरात्रिचरपक्षिविशेषस्य पत्रं-पक्ष्म, तल्लघुकं भवति व्यवहारनयमतेन निश्चयमतानुसारेण तु सर्वेऽपि वर्णादयस्तत्र विद्यन्ते एवेति। 'सीए हिमे' शीतं हिमं व्यवहारनयेन, निश्चयनयेन तु वर्णादिसर्वगुणयुक्तं वर्तते, 'उसिणे अगणिकाए' उष्णोऽग्निकायः व्यवहारनय. मतेन प्रधानत उष्णताया एवाग्नौ उपलस्मात् निश्चयनयादेशेन तु सर्वेऽपि वर्णादयस्वनाग्निकाये वर्तन्ते एव 'गिद्धे तेल्ले' स्निग्धं तेलम् व्यवहारनयादेशेन प्रधानतया स्निग्धताया एवोपलम्भात् निश्चयनयमतेन तु सर्वोऽपि अष्टविधस्पर्शस्तथा क्योंकि प्रधानरूप से उसीका उसमें अनुभव होता है । तथा निश्चयनय के मत के अनुसार उसमें समस्तवर्णादिगुण रहते हैं । 'लहुए उलुयपत्ते' उलूकपत्र-परिकापत्र या उल्लु के पंख व्यवहारनय की अपेक्षा लघु होते हैं। तथा निश्चयनय के अनुसार समस्तवर्णादिक उसमें रहते हैं। 'सीए हिमे' व्यवहारनय से हिम शीत होता है क्योंकि इसी स्पर्श की उसमें मुख्यता से प्रतीति होती है । तथा निश्चयनय से वह सर्ववर्णादिगुणों से युक्त माना गया है । 'उसिणे अगणिकाए' तथा अग्निकाय उष्णस्पर्शवाला होता है। क्योंकि उसमें इसी स्पर्श की मुख्यतयाप्रतीति होती है तथा निश्चयनय के अनुसार तो उसमें समस्तवर्णादिक गुण माने गये हैं। इसी प्रकार "णिद्धे तेल्ले' व्यवहारनय की अपेक्षा तैल स्निग्धगुण की प्रधानतावाला होने से स्निग्धगुणवाला माना गया है મત પ્રમાણે ભારે સ્પર્શવાળું માનેલ છે. કેમ કે પ્રધાન રૂપે તેનામાં તેને જ અનુભવ થાય છે. અને નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણે તેમાં પાંચવર્ણ વિગેરે सवा शुग। २। छे. "लहुए उलुयपत्ते" उलूकपत्र-मारनु पान अथवा ઘુવડની પાંખ વ્યવહારનયના મત પ્રમાણે લઘુ-હલકી હોય છે. અને નિશ્ચયનય ના મત પ્રમાણે વર્ણ, ગંધ, રસ, અને અઠે સ્પર્શ તેનામાં રહેલા છે. "सीए हीमे" व्यवहा२नयन्। मत प्रमाणे हीम-म२६ । डाय छे. भ . તેનામાં ઠંડા ગુણની મુખ્યતા રહેલી છે. તથા નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણે પાંચ पाय,मे गध, पांयरस मन मा २५श वाणुभाने छे. "उसिणे अगणिकाए" તથા અગ્નિકાય ગરમ સ્પર્શ શું હોય છે, કેમ કે તેનામાં તેજ સ્પર્શની મુખ્યતા છે. તથા નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણે તેનામાં વર્ણ વિગેરે સમસ્ત शय २९ । मानवामा मावत छ. "णिद्धे तेल्ले" व्यवहारनयना मतानुसार तर તિગ્ધ-ચિકાશ ગુણની પ્રધાનતાવાળું હોવાથી નિષ્પગુણવાળું માનેલ છે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०६ सू०१ सचेतनामचेतनानामनेकस्वभावत्वम् ७१ तत्र पञ्चवर्णपश्चरसद्विगन्धा अपि तिष्ठन्त्येव । 'छारिया णं भंते ! पुच्छा' क्षारिका खल भदन्त ! पृच्छा क्षारिका भस्म हे भदन्त ! क्षारिका कतिवर्णा कतिगन्धा कतिरसा कतिस्पी ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम ! 'एस्थ दो नया भवंति' अत्र द्वौ नयौ भवतः, 'तं जहा' तद्यथा 'निच्छइयनए य चवहारियनए य नैश्चयिकनयश्व व्यावहारिकनयश्च 'ववहारियस्स लुक्खा छारिया' व्यवहारनयस्य मतेन रूक्षा क्षारिका निश्चयनयस्य मतेन पश्चवर्णा यावत् अष्टस्पीः प्रज्ञता, व्यवहारनयमतेन तु भस्मनि रूक्ष एच स्पर्शः निश्चयनयमतेन तु सर्वेऽपि स्पर्शाः भस्मनि वर्तन्ते पश्चापि वर्णाः द्वावपिगन्धा अष्टापि स्पर्शाः भवन्त्येव इति यावत्पदेन विज्ञेयम् ॥ १॥ और व्यवहारनयकी अपेक्षा से वह पांच रसोवाला पांचवर्णों वाला दो गंधवाला और आठ स्पर्शवाला माना गया है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं । 'छारिया णं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त । क्षारिका राख कितने वर्णवाली है, कितने गंधवाली है, कितने रसोंवाली है और कितने स्पर्शवाली है। उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! एत्थ.' है गौतम ! इस विषय का विचार करने के लिये दो नय कहे गये हैं। एक निश्चय नय और दूसरा व्यवहारनय व्यवहारनय की अपेक्षा से 'लुक्खा छारिया' राख-भस्म रूक्षस्पर्शवाली है और निश्चयनय की अपेक्षा से वह 'पंचवन्ना जाव अट्टफासा' पांचो वर्णवाली है यावत्-पांचों रल. वाली है दो गंधवाली और आठ स्पर्शवाली है ॥ १ ॥ અને વ્યવહારનયના મંતવ્યાનુસાર તે પાંચ વર્ણવાળું પાંચ રસવાળું, બે ગંધવાળું અને આઠ સ્પર્શવાળું માનેલ છે.
व गौतम स्वामी प्रभुने श पूछे छे ४-'जारिया णं भंते ! पुच्छा" હે ભગવન ક્ષારિકા–રાખ કેટલા વર્ણવાળી છે? કેટલા ગધવાળી છે? કેટલા રસવાળી અને કેટલા સ્પર્શવાળી છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે – "गोयमा ! एत्य०" गीतम मा विषयमा विया२ ४२५भाट निश्चयनय અને વ્યવહારનય એ બે નયને આશ્રય લેવામાં આવે છે. વ્યવહારનયના मत प्रमाणे "लुकखा छारिया" राम-सभ३६ २५शवाजी छ भने निश्चय नयना मत प्रमाणे "वंच वन्ना-जाव अट्टफासा" पायqाजी. यावत् पांय રસવાળી બે ગંધવાળી અને આઠે સ્પર્શવાળી છે, સૂ. ૧
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे निश्चयनयस्य मतेन पश्चवर्णादिपरमाणूनां गुडादौ विद्यमानत्वात् पञ्चवर्णादिमत्वम् , इत्यनन्तरसूत्रे कथितमिति संगत्या परमाणावेव वर्णादीन विवेचयितुमाह'परमाणुपोग्गले णं भंते' इत्यादि ।
मूलम्-परमाणुपोग्गले जे भंते कइवण्णे जाव कइफासे पन्नते ? गोयमा ! एगवणे एगगंधे एगरले दुफाले पन्नत्ते। दुपएलिए णं अंते! खंधे कइयण्णे पुच्छा, गोयमा! सिय एगवण्णे, सिय दुवण्णे, एगगंधे, सिय दुगंधे, सिय एगरसे, सियदुरले, सिय दुशाले, लिय तिफाले, सिय चउफाले पन्नते। एवं तिपएसिए वि, नवरं सिय एगवण्णे, सिय दुवणे, सिय तिवणे, एवं रसेसु वि, सेसं जहा दुपएलियस्त । एवं चउप्पएलिए वि, नवरं सिय एगवन्ने जाव सिय चउवन्ने। एवं रसेसु वि, सेतं तं चेत्र। एवं पंचपएसिए वि, नवरं लिय एगवन्ने जाब सिय पंचवन्ने। एवं रसेसु वि। गंधफासा तहेव, जहा पंचपएसिओ । एवं जाव असंखेजपएसिओ। सुहुमपरिणए णं भंते ! अणंतपएलिए खंधे कइवन्ने । जहा पंचपएसिए तहेव निरवसेसं। बादरपरिणए णं भंते ! अणंतपएसिए खंधे कडबन्ने पुच्छा, गोयमा! लिय एगवन्ने जाव सिय पंचवन्ने, सिय एगगंधे सिय दुगंधे, सिय एगरसे, जाव सिय पंचरसे, लिय चउफाले, जाव अटफासे पन्नत्ते। सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥सू०२॥
॥अट्ठारसमे लए छट्ठो उद्देसो समत्तो॥ छाया-परमाणुपुद्गलः खलु भदन्त ! कतिवर्णः यावत् कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ? गौतम! एकवर्णः, एकगन्ध, एगरसो द्विस्पर्शः प्रज्ञप्तः । द्विप्रदेशिकः खलु स्कन्धः कतिवर्णः पृच्छा, गौतम ! स्यात् एकवर्णः स्थात् द्विवर्णः, स्यात् एकगन्धः, स्यात्
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ६ सू० २ परमाणौ वर्णादिनिरूपणम्
७३
द्विगन्धः, स्वात् एकरसः स्यात् द्विरसः स्यात् द्विरपर्शः स्यात् त्रिस्पर्शः स्यात् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः । एवं त्रिदेशिकोऽपि नवरं स्यात् एकवर्णः स्यात् द्विवर्णः, स्यात् त्रिवर्णः एवं रसेध्वपि । शेषं यथा द्विमदेशिकरण एवं चतुष्पदेशिकोऽपि, नवरं स्यात् एकत्रर्णी यावत् स्यात् चतुर्वर्णः । एवं रसेष्यपि, शेर्पा तदेव । एवं पञ्चमदेशिकोऽपि, नत्रर ं स्यात् एकवर्णः यावत् स्यात् पञ्चवर्णः । एवं रसेष्वपि । गन्धस्पर्शाः तथैव यथा पञ्चमदेशिकः । एवं यावत् असंख्येयमदेशिकः । सूक्ष्मपरिणतः खलु भदन्त । अनन्तमदेशिकः स्कन्धः कतिवर्णः, यथा पञ्चमदेशिकः तथैव निरवशेषम् । वादरपरिणतः खलु भदन्त । अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धः कतिवर्णः पृच्छा, गौतम ! स्वादेन यात् स्यात् पश्चवर्णः स्यादेकगन्धः स्याद् द्विगन्धः, स्यादेकरसो यावत् पञ्चरसः, स्वात् चतुःस्पर्शो यावत् स्यात् अष्टस्पर्शः प्रज्ञप्तः । तदेव भदन्त । तदेयं भदन्व | इति ॥ २॥
॥ अष्टादश पोदेशकः समाप्तः ॥
टीका- 'परमाणुपले णं भंते । ' परमाणुपुद्गलः खलु भदन्त ! 'कन्ने जान कइफा से पन्नत्ते' कतिवर्णो यावत् कतिस्पीः प्रज्ञप्तः ? हे भदन्त । एकैकस्मिन् परमाणौ कियन्तो वर्णगन्धरसस्पर्शाः भवन्ति इति परमाणुनिष्ठवर्णादि
निश्चय के मत से पांचवर्णविकों वाले परमाणुओं की गुडादिकों में विद्यमानता होने से उनमें पाँच वर्णादि युक्त है ऐसा अनन्तर सूत्र में कहा गया है सो इसी संगति को लेकर अब परमाणु में ही वर्णादिकों की विवेचना की जाती है ।
'परमाणु पोगले णं भंते ! कहचण्णे जाव कहफा से पन्नत्ते' इत्यादि । टीकार्थ -- गौतम ने इस खून द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है - 'परमाणु पोग्गले णं भते ! वहवण्णे जाच कइफासे' हे भदन्त ! एक एक परमाणुपुल में कितनेवर्ण कितने रस कितने गंध और कितने स्पर्श
નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણે પાંચ વધુ છે ગંધ, પાંચ ૨સ આઠ સ્પેશ વાળા પરમાણુએ ગેાળ વિગેરેમાં રહેલા હાવાથી તે પાંચવણ વિગેરેથી યુક્ત છે. તેમ આગલા સૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે. તેથી આ સબધને લઇને હવે પરમાણુઓના જ વણુ વગેરેનું વિવેચન કરવામાં આવે છે. "परमाणुपोगले णं भंते! कइनण्णे जाव कइफासे पण्णत्ते" इत्यादि
ટીકા ગૌતમ સ્વામીએ આ સૂત્ર દ્વારા પ્રભુને એવુ પૂછ્યું છે કે"परमाणुपोग्णले णं भंते ! कइवण्णे जाव कइफासे" हे भगवन् मे એક પરમાણુ પુદ્ગલમાં કેટલા વણ, કેટલા રસ, કેટલા ગંધ, અને કેટલા
भ० १०
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
भगवतीसूत्रे
विषयकः प्रश्नः, वर्णविपये पञ्चविकल्पाः गन्धविषये द्वौ विकल्पो, रसविषये पञ्चविकल्पाः, स्पर्शविषये अष्टविकल्पाः भवन्ति किम् ? इति मन्नाशयः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'एगवन्ने' एकवर्णः एकस्मिन् परमाणौ पञ्चवर्णेषु एक एव वर्णः कृष्णादिरूपः, 'एगगंधे' एकगन्धः एकपरमाणौ गन्ध द्वयोरेक एव गन्धो भवति 'एगर से' एकरसः पञ्चप्रकारकरसेषु एक एव रसो भवति 'दुफासे पन्नत्ते' द्विस्पर्शः प्रज्ञप्तः स्निग्धरूक्षशीतोष्णस्पर्शेषु अविरोधि - स्पर्शद्वययुक्तो भवति, द्वौ स्पर्शो भवतः परमाणुपुद्गलो विरुद्धस्पर्शवान् न भवति यथा यदा स्निग्धः तदा न रूक्षः, यदा रूक्षस्तदा न स्निग्धः एवं यदा शीतः
,
1
होते हैं । इस प्रकार से यह परमाणुनिष्ठ वर्णादि विषयक यह प्रश्न है । वर्ण के विषय में पांच विकल्प गन्ध के विषय में दो विकल्प रसके विषय में पांच विकल्प और स्पर्शके विषय में आठ विकल्प होते हैं क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'गोयमा ! एगवन्ने' हे गौतम ! एक परमाणु में पांचवर्णों में से एक ही कृष्णादिरूपवर्ण होता है। 'एग गंधे' एक परमाणु में दो गंधों में से एक ही गंध होता है । 'एगरसे' एक परमाणु में पांचरसों में से एक ही रस होता है । 'दुष्फाले पन्नत्ते' तथा आठ स्पर्शो में से कोई से दो अविरोधी स्पर्श होते हैं । स्निग्ध, रूक्ष, शीत उष्ण ये ४ स्पर्शो में से अविरोधी दो स्पर्श परमाणु में होते हैं । क्योंकि परमाणुपुद्गल विरुद्ध स्पर्शवाला नहीं होता है । जैसे जब स्निग्धस्पर्श होगा तब रुक्षस्पर्श नहीं होगा और जब रूक्षस्पर्श होगा तब स्निग्धस्पर्श नहीं होगा इस प्रकार जब उसमें शीत સ્પર્શ હાય છે? આ રીતે પરમાણુમાં રહેલા વર્ણાદિ વિષયમાં આ પ્રશ્ન કરેલ છે. વણુના વિષયમાં પાંચ વિકલ્પ, ગન્ધના વિષયમાં એ વિકલ્પ, રસના વિષયમાં પાંચ વિકલ્પ અને સ્પર્શના વિષયમાં આઠ વિકલ્પે અને છે ? या प्रश्नना उत्तरभां अलु उडे छे - " गोयमा ! एगवन्ने" हे गौतम! A परमाणुभां चांन्य वे चैड़ी दृष्य ! ४ वर्षा होय छे. "एगगंधे” मे परभाशुभां मे गौंध पैडी मे ? गंध होय हे "दुप्फासे पन्नत्ते" तथा भाई स्पर्श बैठी अर्ध अविरोधी मे ४ स्पर्श होय छे. स्निग्ध, ३क्ष, शीत, अने એ ચાર સ્પČમાંથી પરમાણુ પુદ્ગુગલ વિરૂદ્ધ સ્પર્શીવાળા હાતા નથી. જેમકે જ્યારે સ્નિગ્ધ-ચિકાશવાળા સ્પર્શ થશે ત્યારે રૂક્ષ-લુખા સ્પર્શ થશે નહી.. અને જ્યારે રૂક્ષ સ્પશ થશે, ત્યારે સ્નિગ્ધ પુશ થશે નહીં. એજ રીતે
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ६ सू०२ परमाणौ वर्णादिनिरूपणम् ७५ स्यात् तदा उष्णो न भवेत्, यदा उष्णः तदा न शीत इति, किन्तु एपु मध्येऽविरुद्धस्पर्शद्वयवान् भवति परमाणुपुद्गलः । अत्र चत्वारो विकल्पा भवन्ति, तथाहि-शीतस्निग्धों १, शीतरूक्षौर, उषणस्निग्धों३, उष्णरूक्षौ४ चेति । 'दुपएसिए णं मंते खं द्विपदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः कश्चन्ने पुच्छा' कतिवर्ण: इति पृच्छा प्रश्नः हे भदन्त ! द्विपदेशिका प्रदेशद्वययुक्तः स्कन्धोऽवयवी कतिवर्ण: कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शश्चेति प्रज्ञा, भगवानाह-'सिय एगवन्ने' स्यात एकवर्णः 'सियदुन्ने' स्थान द्विवर्णः सिय एगगंधे' स्यात एक गन्धः ‘लिय दुगंधे' स्यात् द्विगन्धः द्वयोः परमावोः संवन्धाद् द्विप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, तत्र यदि अवयवद्वये समानजातीय एक एव वर्णों भवेत् तदा समानजातीयवर्णवद्भयाम् परमाणुभ्यां जायमानत्वेन स्पर्श होगा तब उष्णस्पर्श नहीं होगा और जब उष्णस्पर्श होगा तब शीतस्पर्श नहीं होगा यहां चार विकल्प होते हैं। जैसे शीतस्निग्ध १, शीतरूक्ष २, लप्णस्निग्ध ३, और उष्णरुक्ष ४ अष गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'दुप्पएलिए णं भंते ! खंधे कइयन्ने पुच्छा' हे भदन्त ! जो स्कन्ध दो प्रदेश से युक्त है वह कितने वर्णवाला होता है ? कितने गंधवाला होता है ? शितने रसोशाला होता है और कितने स्पर्शी चाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'लिय एगवन्ने हे गौतम! दिप्रदेशी स्कन्ध अवयवी कदाचित् एकवर्णवाला होता है। 'सिय दुवन्ने कदाचित् दो वर्णवाला होता है । इसका तात्पर्य ऐसा है कि द्विप्रदेशिक स्कन्ध दो परमाणुओं के लम्बन्ध से होता है। उसमें यदि दोनां परमाणुरूप अवयवों में समानजातीय एक ही वर्ण होता है તેમાં જ્યારે શીત-ડે સ્પર્શ થશે ત્યારે ઉષ્ણ સ્પર્શ થશે નહીં. અને જ્યારે Gણ સ્પર્શ થાય છે ત્યારે શીત સ્પર્શ થતું નથી. અહીયાં નીચે પ્રમાણે ચાર વિકલ્પ બને છે. શીત-ધિ ૧ શીતરૂક્ષ ૨ ઉષ્ણુસ્નિગ્ધ ૩ અને ઉણ રૂક્ષ ૪
गौतम स्वामी प्रभुन से पूछे छे -"दुप्पएसिए णं भंते ! खंधे फइवन्ने पुच्छा" समपन्य प्रशवाणा २७ छ । वाणा હોય છે? કેટલા ગધવાળા હોય છે? કેટલા રસવાળા હોય છે અને કેટલા સ્પર્શીવાળા હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે"सिय एगवन्ने" गौतम । मे प्रशाणा २४.५ अपयवी हाय मे पाणी डाय छे. "सिय दुवण्गे" आथित् मे व वाणी काय . रवाना ભાવ એ છે કે-બે પ્રદેશવાળ સફધ બે પરમાણુના સંબંધથી થાય છે, તેમાં જે બને પરમાણુરૂપ અવયવોમાં સમાન જાતી વાળે એક જ વર્ણ હોય. તે તે બને સમાન જાતીવાળા પરમાણુઓથી થવાવાળા તે બે પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં એક જ વણું થશે, તેમજ જે તે બને
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र द्विपदेशिकस्कन्धेऽपि एको वर्णः, यदि वा परस्पर विभिन्नवर्णद्वयवस्या परमाणु
भ्यां द्विपदेशिकः स्कन्धो जायते तदा तस्मिन् स्कन्धे वर्णद्वयं स्यात् , इत्यभि' प्रायेण कथितं स्यादेकवर्णः द्वयोरपि परमानोरेकवर्णवत्त्वात् , अत्र वर्णानां पञ्च. ‘त्वेन पञ्चविकल्पाः भवन्तीति । तथा स्याद् द्विवर्णः प्रतिपदेशं वर्णान्तरभावात् , अत्र वर्णानां पश्चत्वेन परमाणोर्युग्मत्वेन च दशविकल्पा जायते । एवमेव गन्धरसयोरपि ज्ञेयम् । 'सिय एगगंधे सिय दुगंधे' स्यात् एकगन्धः स्याद द्विगन्धः 'सिय तो उन दोनों समानजातीय परमाणु भो ले जायमान उस द्विप्रदेशी स्कन्ध में एक ही वर्ण होगा तथा यदि उन दोनों परमाणुओं, भिन्न २ दो वर्ण होगा तो उस द्विप्रदेशी स्कन्ध में भी दो वर्ण होगा इसी अभिप्राय से कहा गया है कि कदाचित् वह द्विपदेशी स्कन्ध एक वर्ण घाला भी होता है। और कदाचित दो वर्णशाला भी होता है। वर्ण पांच होते हैं । इसलिये यहां एक वर्णवस्वके कथन में पांच विकल्प होते हैं। तथा 'स्यात् द्विवर्णः' इस कथन में प्रतिप्रदेश में वर्णान्तर के सद्भाव से दशविकल्प हेाते हैं। और वे इस प्रकार से जानना चाहिये एक सफेद रंगशाले और एक हरे रंगवाले परमाणुद्वय के सम्बन्ध ले भी विप्रदेशी स्कन्ध हो सकता है, एक लफेद रंगवाले और एक पीले रंगवाले परमाणुश्य के संयोगले भी छिप्रदेशी स्कन्ध हो सकता है एक सफेद रंगवाले और एक काले रंगवाले परमाणुव्य के सम्बन्ध से भी द्विप्रदेशी स्कन्ध हो सकता है। इत्यादि इसी प्रकार का कर्थन गंध और रस के होने में भी जानना चाहिये। वह हिप्रदेशी स्कन्ध 'लिय एगगंधे, सिय दुगंधे' कदाचित् एक गंधगुणवाला होता है પરમાણુઓમાં જુદા-જુદા બે વર્ણ હોય તે તે બે પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં પણ બે વર્ણ થશે. એજ અભિપ્રાયથી એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે-કદાચિત્ તે બે પ્રદેશવાળે પણ હૈય છે. વર્ણ પાંચ હેય છે. તેથી અહિયાં એક વર્ણ પણાના ४थनमा पांच वि४६५ थाय छे. तथा "स्यात् द्विवर्ण: को थनमा प्रतिप्रशभा વન્તરના સદૂભાવથી દશ વિકલ્પ બને છે. અને તે આ રીતે સમજવા. એક સફેત રંગવાળે અને એક લીલા રંગવાળે? વિગેરે રૂપે સમજવા. બે પરમાશુના સંબંધથી પણ બે પ્રદેશવાળે સ્કંધ થાય છે. એક સફેત રંગવાળો અને એક પીળા રંગવાળે એમ બે પરમાણુના સાગથી પણ દ્વિપદેશિક કંધ બને છે. એક સફેત રંગવાળે અને એક કાળા રંગવાળા બે પરમાણુના સંબંધથી પણ દ્વિદેશી ઔધ થાય છે. ઈત્યાદિ. આજ રીતનું કથન ગીધ . अने. २सन १४२ ५ सभा मा विदेशी ४५ "सिय एगगंधे सिय ___, दुगंधे" हाय । ध गुणवाा ाय छ भने हायित् मे गध मुगुवा
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमयन्द्रिका टीका श०१८ उ० ६ सू० २ परमाणौ वर्णादिनिरूपणम् ७७ एगरसे सिय दुरसे' स्यात् एकरसः द्विपदेशिकः स्कन्धः, स्यात् द्विरसः द्विपदेशिकः स्कन्धः 'सिय दुफासे' स्यात् द्विस्पर्शः स्कन्धः, एक स्पर्शवान स्कन्धस्तु कदाचिदपि न स्यात् यतः स्कन्धोत्पादके एकस्मिन् परमाणो कारणभूते अविरुद्धस्पर्शद्वयसत्वेन कार्यपि स्पर्शद्वयस्यैव संभवः, 'कारणगुणाः कार्यगुणान् आरभन्ते' इति नियमात । अत्रापि एकप्रदेशिकस्यैव शीतस्निग्धत्वादिभावेन त एन चत्वारो विकल्पा भवन्ति । 'सिय तिफासे' स्यात् त्रिस्पर्शः स्कन्धः, इह चत्वारो विकल्पा भवन्ति तथाहि-प्रदेशद्वयस्यापि शीतभावे एकस्य च तत्र स्निग्धभावात् द्वितीय
और कदाचित् दो गंध गुणवाला भी होता है । 'लिय एगरसे सियदूरसे' कदाचित् वह एकरसवाला होता है । और कदाचित् दो रसोंवाला भी होता है। 'सियदुफासे' कदाचित् यह दो स्पर्शवाला होता है एक स्पर्शबाला पुद्गल कभी भी नहीं होता है । क्योंकि स्कन्धोत्पादक एक परमाणु में अविरुद्धस्पर्शद्वय की सत्ता होती है । अतः कारणभूत परमाणुद्रय से जायमान स्कन्ध में भी स्पर्शद्वय का ही संभव है। क्योंकि 'कारणगुणाः कार्यगुणान् आरभन्ते' ऐसा नियम है। जिस प्रकार से एक परमाणु में शीतस्निग्ध आदि के सद्भाव से चार विकल्प पहिले प्रकट किये गये हैं वे ही चार विकल्प यहां पर भी होते हैं। 'सिय तिफाले' कदाचित् वह तीन स्पर्शे वाला होता है यहां चार विकल्प होते हैं-जैसे दोनों प्रदेशों में शीतस्पर्श भी हो सकता है। स्निग्धस्पर्श भी हो सकता है। और रुक्षस्पर्श भी हो सकता है। इस प्रकार दोनों प्रदेशों में शीतस्पर्श के साथ एक परमाणु के स्निग्धभाव पर डाय छे. "सिय एगरसे खिय दूरसे" हाथित् ते मे २सपा ५५] डाय छ भने हाथित् मे २सोपा ५ जय छे. सिय दुफ'से" हाय त બે સ્પર્શવાળ હોય છે. એક સ્પર્શવાળે ઔધ કેઈપણ સમયે થતો નથી. કેમ કે-ધને ઉત્પન્ન કરનાર એક પરમાણુમાં વિરૂદ્ધ નહી તેવા બે સ્પર્શની સત્તા હોય છે. તેથી કારણરૂપ બે પરમાણુથી થવાવાળા કંધમાં પણ બે સ્પર્શ १ सय छे. भ3-"कारणगुणाः कार्यगुणान् आरभन्दे" गुणे :ગુણેને પ્રાપ્ત કરે છે એ પ્રમાણે નિયમ છે.
જે રીતે એક પરમાણુમાં શીત, સ્નિગ્ધ વિગેરેના સદૂભાવથી પહેલા या वि८५ तास छे. ते यार ८ महियां ५५ थाय छे. "सिय ति फासे" हायित् त्रय स्वामी जय छे. मडियां यार
विजन છે. જેવી રીતે બનને પ્રદેશમાં શીતસ્પર્શ પણ થઈ શકે છે, નિગ્ય પશ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे स्य च तत्र रूक्षभावात् प्रथमः १ प्रदेशद्वयस्योष्ण भावाद्वितीयः २, प्रदेशद्वयस्यापि स्निग्भावे एकस्य शीतभावात् एकस्य चोष्णभावात् तृतीय३, प्रदेशद्वयस्य रूक्षभावाच्चतुर्थः ४ | 'सिय चउफासे' स्यात् चतुःस्पर्शः 'पन्नत्ते' प्रज्ञप्तः, देशे शीतः, देशे उष्ण, देशे स्निग्धो देशे रूक्ष इति । एवं तिरएलिए वि' एवं त्रिदेशिकोsपि एवमेव द्विदेशिकवदेव त्रिपदेशिकोऽपि । 'नवर' सिय एगवन्ने सिय दुवन्ने' नवर' केवलमेतावान् विशेषः स्यात् एकवर्णः त्रिप्रदेशिकः स्यात् द्विवर्णः स्यात्
से और दूसरे के रूक्ष भाव से यह पहिला विकल्प बनता है । तथा प्रदेश में उष्णता है और एक परमाणु में स्निग्धता है । और दूसरे में रूक्षता है । इस प्रकार से यह द्वितीय विकल्प होता है तथा प्रदेश द्वय में स्निग्धता है तथा एक प्रदेश में शीतता है और एकप्रदेश में उष्णता है इस प्रकार से यह तृतीय विकल्प होता है । तथा दोनों प्रदेशों में रूक्षता है और एक में शीतता है । और एक दूसरे में उष्णता है । इस प्रकार से यह चौथा विकल्प है । 'सिय च उफासे' वह द्विप्रदेशी स्कन्ध कदाचित् चार स्पर्शवाला होता है देश में शीतता देश में उष्णता है देश में स्निग्धता है । और देशमें रूक्षता है । ' एवं तिपएसिए वि' द्विप्रदेशिक स्कन्ध के जैसा त्रिपदेशिक स्कन्ध भी जानना चाहिये । 'नवरं सिय एगवन्ने सिय दुवन्ने' केवल इतना ही विशेष है कि वह त्रिप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् एक वर्णवाला होता है । कदाचित् वह दो
1
પશુ થઈ શકે છે, રૂક્ષ પશ પણ થઈ શકે છે એ રીતે બન્ને પ્રદેશેામાં શીત સ્પર્શની સાથે એક પરમાણુના સ્નિગ્ધભાવથી અને ખીજા પરમાણુના રૂક્ષભાવથી એ રીતે પહેલા વિકલ્પ મને છે, એ પ્રદેશમાં ઉષ્ણુતા છે. અને એક પરમાણુમાં સ્નિગ્ધપણુ છે અને ખીજામાં રૂક્ષપણુ છે. એ રીતે આ ખીજે વિકલ્પ થાય છે. એ પ્રદેશમાં સ્નિગ્ધપણુ છે. તથા એક પ્રદેશમાં ઉષ્ણુપણુ છે. આ રીતે આ ત્રીજો વિકલ્પ છે. તથા બન્ને પ્રદેશામાં ક્ષપણુ અને એકમાં શીતપણુ છે અને બીજા એકમાં ઉષ્ણુપણુ છે. આ રીતે या थोथे। विपछे, "सिय चउफासे" मा द्विप्रदेशी २४ध अर्धवार शार સ્પર્શીવાળા હોય છે. તથા એક દેશમાં શીતપણુ અને એક દેશમાં ઉષ્ણુપણું छे, देशमां स्निग्धपालु भने देशभां इक्षपशु छे. “एवं तिपएसिए वि०" द्विअहेशी २९ध असा त्रिप्रदेशि २४६ विषे या समन्न्वु " नवरं सिय एगवन्ने सिय दुवन्ने" ठेवण क्षेत्र विशेषता छे ते ते द्विअहेश २४६ अधवार એક વણુ વાળા હાય છે, તે કાઇવાર તે એ વઘુ વાળો હાય છે,
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १८ उ० ६ सू०२ परमाणौ वर्णादिनिरूपणम् ७९ त्रिवर्णः, युक्तिः पूर्ववदेव उदहरणीया । एवं रसेप्वपि यथा वणे कथितः तथा रसेऽपि त्रिप्रदेशिकः स्कन्धः स्यात् एकरसा, स्यात् द्विरसः, स्यात् त्रिरसः इति । 'सेसं जहा दुपएसियस्स' शेष यथा द्विप्रदेशिकस्य शेपम् उक्तादन्यत् सर्वमेव द्विपदेशिकवदेव ज्ञातव्यम् गन्धस्पर्शविषये । 'एवं चउपएसिए वि' एवं चतुप्पदेशिकोऽपि, एवमेव त्रिप्रदेशिकस्कन्धवदेव चतु:मदेशिकस्कन्धोऽपि ज्ञातव्यः 'नवर सिय एगवन्ने जाव सिय चउबन्ने' नवर' स्यात् एकवर्णों यावत् स्यात् चतुर्वर्णः, अत्र यावत्पदात् स्यात् द्विवर्णः स्यात् त्रिवर्णः, एतयोग्रहणं भवति तथा च चतुःप्रदेशिकः स्कन्धः कदाचिदेकवर्णः, कदाचित् द्विवर्णः, कदाचित् त्रिवर्णः, वर्णवाला होता है। और कदाचित तीन वर्णवाला होता है यहां पर युक्ति पहिले के जैसी प्रकट कर लेनी चाहिये। 'एवं रसुवि' जैसा कथन वर्ण के विषय में किया गया है । ऐसा ही कथन रस के विषय में भी कर लेना चाहिये । अर्थात् त्रिप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् एक रलवाला होता है, कदाचित् दो रसवाला होता है, कदाचित तीन रसवाला होता है। 'सेसं जहा दुप्पएसियस्स' कथित से अतिरिक्त और सब गन्ध स्पर्श के विषय में द्विप्रदेशिक स्कन्ध के जैसा ही जानना चाहिये । 'एवं चउप्पएसे बि' त्रिप्रदेशिक स्कन्ध के जैसा ही चतुःप्रदेशिक स्कन्ध भी जान लेना चाहिये । 'नवरं सिय एगवन्ने जाय सिय चवन्ने' इतना ही विशेष यहां पर है कि चतुः प्रदेशी स्कन्ध कदाचित् एकवर्णशला होता है । यावत् कदाचित् वह चार वर्णवाला भी होता है। यहां यावत्पद से 'स्यात् द्विवर्णः, स्यात् त्रिवर्णः' इन दो पदों का વાળો હોય છે. અને કેઈવાર ત્રણ વર્ણવાળો હોય છે. અહિયાં તે બાબતમાં पहा प्रभारी युति सम पी. "एवं रसेसु वि" वना विषयमा रे પ્રમાણે કથન કરવામાં આવેલ છે. એવું જ કથન રસના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. અર્થાત ત્રિપ્રદેશિક સ્કંધ કઈવાર એક રસવાળા હોય છે. કેઈ पा२ मे २सवाणा हाय छे. ७वा ऐ रसबागे। डाय छे. "सेसं जहा दुप्पएसियस्स" मने २५शना समधनी ४ विषयथा माडीना तमाम विषयमा विशि : २४ प्रभारी सभ७ : "एवं चउप्पएसे वि" विशि : २४' प्रमाणे १ यतुःप्रदेश २४५ ५ सभरवा. "नवरं सिय एग वन्ने जाय सिय चउवणे" महिया मेसी विशेषता छे ४-यतुःप्रशी કધ કદાચિત એક વર્ણવાળે હોય છે યાવત્ કદાચ તે ચાર વર્ણ વાળા પણ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
८०
9
कदाचित् चतुर्वर्णः । एवं स्यात् एकगन्धः स्यात् द्विगन्धः । ' एवं रसे त्रि' एवं रसेष्वपि चतुष्मदेशिकः स्कन्धः कदाविदेकरमः कदाचिद् द्विरसः कदाचित् त्रिरसः कदाचित् चतूरसः । चतुःपदेशिकः स्कन्धः कदाचिदेकरसः कदाचिद द्विरसः, कदाचित् त्रिरसः कदाचिचनूरसः । 'सेसं तं चेत्र' शेषं तदेव स्पर्शविषये त्रिदेशिकत्रदेव ज्ञातव्यम् तथा च स्यात् द्विस्पर्शः स्यात् त्रिस्पर्शः स्यात् चतु:स्पर्शः sa | 'ए' एलिए वि एवं पञ्चमदेशियोऽपि यथा चतुःप्रदेशिकः वर्णरसगन्धस्पर्शवत्त्या कथितः तथा पञ्चमदेशिकोऽपि ज्ञातव्यः 'नवरं सिय एम. बन्ने जात्र सिय पंचान्ते' नवरं स्यादेकवर्णः यावत् स्यात् पञ्चवर्णः, पञ्चप्रदेग्रहण हुआ है। तथा च चतुःप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् एकवर्णवाला होता है । कदाचित् दो वर्णवाला होता है कदाचित् तीनवर्णवाला होता है कदाचित् चारवर्णवाला होता है । इसी प्रकार वह कदाचित् एक गंववाला होता है कदाचित् दो गंधवाला होता है । 'एवं रसेसु वि' इसी प्रकार वह कदाचित् एक रसवाला होता है, कदाचित् दो रनवाला होता है कदाचित् तीन रसवाला होता है और कदाचित् चार रमवाला होता है । 'सेस तं चेव' स्पर्श के विषय में त्रिप्रदेशिक स्कन्ध के जैसा ही यहां जानना चाहिये । तथा च चतुःप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् दो स्पर्शवाला होता है । कदाचित् तीनस्पर्शाला होना है और कदाचित् चार स्पर्शवाला होता है । 'एवं पंचपए लिए वि' जिस प्रकार से चतुःप्रदेशी स्कन्ध के विषय में यह रूप गंध रस और स्पर्श इन गुणों के होने का होय छे, अहिं यावत् पहथी " स्यात् द्विवर्णः स्यात् त्रिवर्णः” मे यहोना संग्रह थयो छे,
ચતુઃપ્રદેશી સ્પષ કદાચિત્ એક વણુ વાળા હાય છે કદાચિત્ એ વધુ વણુ વાળા હાય છે. કદાચિત્ ત્રણ વણુ વાળા હાય છે. અનેક કદાચિત્ ચાર વણ વાળા હાય છે. એજ રીતે તે કાઇવાર એક ગધવાળા હાય છે. કદાચ मे गौंधवाणी होय छे, "एवं रसेसु वि" सेट रीतेते अाथित् मे रसवाजी હાય છે. કદાચિત્ એ રસવાળા ઢાય છે, કોઇવાર ત્રણ રસવાળા હોય છે, અને अधवार यार रसवाणी होय छे. "सेसं तं चेव" स्पर्शना विषयभां त्रिप्रदेशी સ્કન્ધ પ્રમાણે જ અહિયાં સમજવું અર્થાત્ ચતુઃપ્રદેશિક કદાચિત્ અે સ્પર્શવાળા ડાય છે. કોઈવાર ત્રણ સ્પર્શવાળા હાય છે. અને કેાઈવાર ચાર स्पर्शवाणी होय छे. "एवं पंचपएसिए वि" ? प्रभाये यार अहेशवाजा સ્કંધના વિષયમાં આ વણુ, ગંધ, રસ અને સ્પેશ એ ગુણ્ણા હોવાના
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१८ उ०६ सू०२ परमाणौ वर्णादिनिरूपणम् .. ८१ शिकः स्कन्धः, कदाचित् एकवर्णः समानजातीयवर्णयुक्तपञ्चपरमाणुभि यमानत्वात्, स्यात् द्विवर्णः, कदाचित् त्रिवर्णः, कदाचित चतुर्वर्णः, कदाचित पञ्चवर्णः। एवं रसेसु वि' एवं रसेष्वपि वर्णवदेव रसेप्वपि ज्ञातव्यः कदाचिदेकरसः, कदाचित् द्विरसः, कदाचिद त्रिरसः, कदाचित् चतूरसः, कदाचित् पञ्चरस इत्यर्थः । 'गंधफासा तहेव' गन्धस्पर्शाः तथैव द्विप्रदेशिकादिवदेव ज्ञातव्या:, कथल किया गया है उसी प्रकार से इन गुणों के होने को कथन पंचप्रदेशी स्कन्ध के विषय भी कर लेना चाहिये।'नवरं सिय एगवण्णे जाव पंचबन्ने' उस कथन की अपेक्षा इस पंचप्रदेशी स्कन्ध के कथन में विशेषता केवल ऐसी ही है कि यह पंचप्रदेशी कदाचित् एकवर्णवाला भी होता है और कदाचित् यावत् पांचवर्णवाला भी होता है जब यह समानजातीय वर्णवाले पांच परमाणुओं से जायमान होता है, तब यह एकवर्णवाला होता है यहां यावत् शब्द से 'स्थात् द्विवर्णः, स्यात् त्रिवर्णः, स्यात् चतुर्वर्णः' इन पदों का ग्रहण हुआ है । 'एवं रसेस्तु वि' वर्ण के होने के इस कथन के अनुसार ही उसमें रस होने के सम्बन्ध में भी ऐसा ही कथन कर लेना चाहिये । तथा च वह पंच प्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् एकरसवाला होता है । कदाचित् दो रसवाला होता है । कदाचित् तीन रसवाला होता है । कदाचित् चार रसवाला होता है और कदाचित् पांच रसवाला होता है। 'गंधफासा तहेव' વિષયમાં કહેવામાં આવ્યું છે એ જ રીતે તે ગુણે રહેવાનું કથન પાંચ પ્રદેશવાળા સ્કંધના વિષયમાં પણ સમજી લેવું.
नवरं सिय एगवन्ने जाव पंचवण्णे" ते ४थननी अपेक्षा मा पन्य પ્રદેશી સ્કંધના કથનમાં વિશેષપણુ કેવળ એ જ છે કે–આ પંચ પ્રદેશી સ્ક ધ કદાચિત એક વર્ણવાળ પણ હોય છે. અને કદાચિત થાવત્ પાંચ વર્ણ વાળે પણ હોય છે. જ્યારે સમાન જાતીવર્ણવાળા પાંચ પરમાણુઓ डाय त्यारे ते मे पाये जाय छे. माडिया यावत् १५४थी. 'स्यात् द्विवर्णः स्यात् त्रिवर्णः स्यात् चतुर्वर्णः" ये पहनी सभड थयो छे. "एवं रसेसु वि" १ डावाना समयमा मा थन अनुसार ०४ तेभा २स वाना સંબંધમાં પણ એવું જ કથન સમજવું. તે આ રીતે છે તે પાંચ પ્રદેશ વાળો સ્કંધ કેઈવાર એક રસવાળો હોય છે. અને કેઈવાર બે રસવાળો હોય છે, કોઈવાર ત્રણ રસવાળે હેય છે. અને કેઈવાર ચાર રસવાળો હોય खाय छे. मने अध्वार पां५ २सपाणी डाय छे. "गंधफासा सहेव' मे
भ० ११
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती स्यादेकगन्धः, स्याद् द्विगन्धः, स्यादेकस्पर्शः, स्याद् द्विस्पर्शः, स्यात् विस्पर्शः, स्यात् चतुःस्पर्शः इति । 'जहा पंचपएसिओ एवं जाव असंखेज्जपएसिओ' यथा पश्चप्रदेशिक एवं यावत् असंख्येयप्रदेशिकोऽपि, अत्र यावत्तू पदेन पट्पदेशिकादारभ्य दशप्रदेशिकपर्यन्तं तदनु संख्यातमदेशिका इति संगृह्यन्ते, तथा च-पट् प्रदेशिकादारभ्यासंख्यातादेशिके स्कन्धे स्यात् एकगन्धः, स्याद द्विगन्धः स्यात् द्विस्पर्शः स्यात् त्रिस्पर्शः, स्यात् चतुःस्पर्श, स्यात् एकवर्णः यावत् पञ्चवर्णः, स्यात् एकरसः 'विप्रदेशिक स्कन्ध आदि में होने के कथन के जैसे ही गंध एवं स्पर्शी के होने का कथन यहां पर कर लेना चाहिये । अर्थात् पंचप्रदेशी स्कन्ध कदाचित् एक गंधवाला भी होता है और कदाचित् दो गंधवाला भी होता है कदाचित् यह दो स्पर्शवाला होता है। कदाचित् तीनस्पर्श. वाला होता है कदाचित् चोर स्पर्शवाला होता है । 'जहा पंचपएसिओ एवंजाव असंखेजपएसिओ' जैसा यह कथन पंचप्रदेशिक स्कंध में रूपगंध आदिके होने के विषय में किया गया है । उसी प्रकार से छह प्रदेशिकस्कन्ध से लेकर दशप्रदेशिक स्कन्ध तक तथा संख्यात प्रदेशिक स्कन्ध तक और असंख्यात प्रदेशिक स्कन्ध तक में भी रूपगंध आदि होने के विषय में भी कथन कर लेना चाहिये । तथा च षट्प्रदेशिक स्कन्ध से लेकर असंख्यात स्कन्ध में कदाचित् एक गंध होता है, कदा. चित् दो गंध होते हैं, कदाचित् दो स्पर्श होते हैं, कदाचित् तीनस्पर्श होते हैं, कदाचित् चार स्पर्श होते हैं, कदाचित् एकवर्ण होता है, પ્રદેશવાળા સકંધ વિગેરેમાં વર્ણાદિની માફક ગંધ અને સ્પર્શ પણ હોવાના સંબંધમાં પણ અહિયાં કથન સમજી લેવું. અર્થાત્ પાંચ પ્રદેશવાળે કંધ કેઈવાર એક ગંધવાળે પણું હોય છે અને કોઈવાર બે ગંધવાળો પણ હોય છે, તેવી જ રીતે કદાચિત તે બે સ્પર્શવા પણ હોય છે. અને કદાચિત્ ત્રણ સ્પર્શવાળા પણ હોય છે. અને કોઈવાર ચાર સ્પર્શવાળે या डाय छे. "जहा पंचपएसिओ एवं जाव असंखेज्जपएसिओ" पांय પ્રદેશવાળા કંધમાં રૂપ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ હોવાના સંબંધમાં જે રીતે કથન કરવામાં આવ્યું છે. તે જ રીતે છ પ્રદેશવાળા સ્કન્ધથી આરંભીને દશ પ્રદેશવાળા સકંધ સુધી તથા સંખ્યાત પ્રદેશવાળ સ્કધ તેમજ અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં કઈવાર એક ગંધ હોય છે. કોઈવાર બે ગંધ હોય છે. કેઈવાર એક વર્ણ યાવત્ ઈવાર પાંચ વર્ણ હોય છે. કેઈવાર એક રસ હોય છે. કેઈવાર બે રસ હોય છે. કેઈવાર ત્રણ રસ હોય છે અને કઈ વાર ચાર રસ હોય છે તથા કેઈવાર પાંચ રસ હોય છે, કોઈવાર એક સ્પર્શ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका का श०१८ उ०६ सू०२ परमाणौ वर्णादिनिरूपणम् यावत् पञ्चरसः, द्वौ गन्धौ, चत्वारा स्पर्शाः, पञ्चवर्णाः पञ्चरसा एषु प्राप्यन्ते इति भावः । 'मुहुमपरिणए णं भंते !' सूक्ष्मपरिणतः खलु भदन्त ! 'अणंतपएसिए खंधे' अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धः अनन्तमदेशिको वादरपरिणामोऽपि स्कन्धो भवति द्वयणुकादिस्तु सूक्ष्मपरिणाम एव अतोऽनन्तप्रदेशिकस्कन्धे सूक्ष्मपरिणाम इति विशेपणं दत्तम् , तथा च सूक्ष्मपरिणामवान अनन्तप्रदेशिकादिरूपस्कन्धः 'कइवन्ने' कतिवर्णः मूक्ष्मादिस्कन्धे कियन्तो वर्णाः एवं कविगन्धाः, कतिरसाः, कतिस्पर्शा भवन्तोति प्रश्नः, भगवानाह-'जहा' इत्यादि। 'जहा पंचपएसिए तहेव यावत् कदाचित् पाँचवर्ण होते हैं। कदाचित् एक रस होता है, कदाचित् दो रस होते हैं, कदाचित् तीन रस होते हैं कदाचित् चार रस होते हैं, कदाचित् पांच रस होते हैं। मतलब कहने का यह है कि इनमें पांच रस, दो गन्ध, चार स्पर्श, पांचवर्ण और पांच रस पाये जाते हैं। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सुहमपरिणए णं भंते ! अणंतपएसिए खधे कावन्ने' हे अदन्त जो अनन्तप्रदेशिकस्कन्ध सूक्ष्मपरिणामवाला होता है वह कितने वर्णों वाला होता है ? कितने गंधोंवाला होता है ? कितने रसोंवाला होता है ? कितने स्पर्शीवाला होता है ? यहां जो 'सुहमपरिणए' ऐसा विशेषण अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध को दिया गया है वह पाद्रपरिणाम की व्यावृत्ति के लिये दिया गया है। क्योंकि अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध घादर परिणामवाला भी होता है। दद्यणुकादिकस्कन्ध तो सूक्ष्मपरिणामवाले ही होते हैं। इस प्रश्न के उत्तर
ચાવત કેઈવાર બે-ત્રણ ચાર-અને પાંચ પશ હોય છે. કહેવાનો હેતુ એ છે કે છ પ્રદેશવાળા સકંધમાં પાંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ રસ ચાર સ્પર્શ डाय छे. तभ सभा
व गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे -"सुहमपरिणए णं भवे ! अणंतपएसिए खंधे कइवन्ने" हे भगवन् रे मनात प्रशाणा २४५ सूक्ष्म પરિણામવાળા હોય છે. તે કેટલા વર્ણવાળા હોય છે? કેટલા ગંધવાળા હોય છે? કેટલા રસવાળા હોય છે? અને કેટલા સ્પર્શીવાળા છે. અહિયાં २ "मुहमपरिणए" मे प्रभानु विशेष मनात प्रशी २४ धने भावामा આવ્યું છે. તે બાદર પરિણામની વ્યાવૃત્તિ માટે આપવામાં આવ્યું છે કેમ કે અનંત પ્રદેશવાળા સ્કંધ બાદર પરિણામવાળા પણ હોય છે. પ્રત્યકાદિ સ્કંધ તે સૂમ પરિણામવાળા જ હોય છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે छे-"जहा पंचपएसिए तहेव निरवसेसं" 8 गौतम! पांय प्रशाणा
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र निरवसेस' यथा पश्चमदेशिका तथैव निरवशेपम् कदाचिदेकवर्णः कदाचिद् द्विवर्णः कदाचित् त्रिवर्णः कदाचित् चतुर्वर्णः कदाचित् पश्चवर्णः। एवमेक द्वि त्रि चतुः पश्चरसवत्वं, कदाचित् एकद्विगन्धवत्वं एवं द्वि त्रि चतु:स्पर्शोऽपि ज्ञातव्यः, तत्र चत्वारः शीतोष्णस्निग्धक्षाः स्पर्शाः सूक्ष्मेषु वादरेषु चानन्तपदेशिकस्कन्धेषु भवन्ति, मृदुक्रगुरुलघुकठोरस्पर्शास्तु बादरेष्वेव भवन्तीति। 'वादपरिणए णं भंते !" वादरपरिणतः खलु भदन्त ! 'अणंतपए सिए खंधे' अन. न्वादेशिकः स्कन्धः 'कइबन्ने पुच्छा' कतिवर्गः इति पृच्छा, हे भदन्त ! वादरमें प्रभु कहते हैं-जहा पंचपएसिए तहेव निरवसेसं' हे गौतम ! जैसा कथन इनके होने का पंचप्रदेशिक स्कन्ध में किया गया है। उसी प्रकार से वह सब इनमें भी जानना चाहिये। तथा च ये सब स्कन्ध कदाचित् एकवर्णवाले, कदाचित् दो वर्णवाले, कदाचित् तीनवर्णवाले, कदाचित् पांचवर्णवाले होते हैं, इसी प्रकार से कदाचित् दो गंधवाले होते हैं, कदाचित् एकरसवाले, कदाचित् दो रसवाले, कदाचित् तीन रसवाले, कदाचित् चाररलवाले, कदाचित् पांच रसवाले होते हैं तथा कदाचित् दो स्पर्शवाले, कदाचित् तीन स्पर्शवाले, कदाचित् चारस्पर्श होते हैं ऐसा जानना चाहिये । शीत, उष्ण स्निग्ध और रूक्ष ये चार स्पर्श सूक्ष्म एवं बादर अनन्तप्रदेशिक स्कन्धों में होते हैं । मृदुक, गुरु, लघु, एवं कठोर ये चार स्पर्श वादों में ही होते हैं। . अब गौतम प्रभु से ऐला पूछते हैं-'बादरपरिणएणं भंते! अनंतपएसिए खंधे कइचन्ने पुच्छ।' है भदन्त ! जो अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध
ધને જે પ્રમાણે વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ હોવાનું કહેવામાં આવ્યું છે. તે જ પ્રમાણે તે તમામ કથન આ અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કંધના વિષયમાં પણ સમજી લેવું તે આ પ્રમાણે છે. તે બધા જ સ્કધ કદાચિત્ એક વર્ણ વાળા, કદાચિત બે વર્ણવાળા, કદાચિત ત્રણ વર્ણવાળા, કદાચિત ચાર વર્ણ વાળા, અને કદાચિત્પાંચ વર્ણવાળા હોય છે. એ જ રીતે કેઈવાર એક ગધ વાળા અને કોઈવાર બે ગંધવાળા હોય છે. અને કદાચિત એક રસવાળા, કદાચિત બે રસવાળા કદાચિત ત્રણ રસવાળા કદાચિત ચાર રસવાળા અને કદાચિત પાંચ રસવાળા હોય છે. તથા કેઈવાર એક સ્પર્શવાળા અને કઈવાર બે સ્પર્શવાળા કેઈવાર ત્રણ સ્પર્શવાળા કઈવાર ચાર સ્પર્શવાળા હોય છે તેમ સમજવું. શીત, ઉષ્ણ, સિનગ્ધ અને રૂક્ષ એ પ્રમાણે ચાર સ્પર્શ સૂક્ષમ અને બાદર અનંતપ્રદેશી કંધમાં હોય છે. મૃદુ, ગુરુ, લઘુ, અને કઠોર એ ચાર સ્પશે બાદમાં જ હોય છે. ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું पूछे छे 3-"बादरपरिणए णं भवे अनंतपएसिए खंधे कावन्ने पुच्छा" .
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका श०१८ उ०६ सू० २ परमाणौ वर्णादिनिरूपणम्
८५
परिणामवान् अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धः कतिवर्णः, कतिगन्धः, कतिरसः, कतिस्पर्शः इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयना' इत्यादि । 'गोमा' हे गौतम | 'सिय एगवन्ने जाव सिय पंचवन्ने' स्यात् एकवर्णो यावत् पञ्चवर्णः अत्र यावत्पदेन 'सिय दुवन्ने सिय विन्ने सिय उवन्ने' एतेपां ग्रहणम्, तथा च कदाचिदेकवर्णः, कदाचिद द्विवर्णः कदाचित् त्रिवर्णः कदाचिद चतुर्वर्णः कदाचित् पञ्चवर्णोऽपि
"
"
भवतीति 'सि एगंधे यि दुगंधे' स्यात् एकगन्धः स्यात् द्विगन्धः 'सिय एगरसे जाव सिय पंचरसे' स्यात् एकरसो यावत् स्यात् पश्चरसः अत्र यावत् पदेन 'सिय दुरसे सिय तिरसे सिय चउरसे' एतेपां ग्रहणं भवति तथा च कदाचिदेकरसवान्, कदाचिद् द्विरसवान्, कदाचित् त्रिरसवान्, कदाचित् चतूरसवान, कदाचित् पञ्चरसवान् अनन्तप्रादेशिकवादरस्कन्धो भवतीति । 'सिय उफासे जाव सिय अट्ठफासे पन्नत्ते' स्यात् चतुः स्पर्शो यावत् स्यादष्टस्पर्शः प्रज्ञप्तः । अत्र चादर परिणामबाला होता है वह कितने वर्णवाला, कितने गंधवाला, कितने रसवाला और कितने स्पर्शो वाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोधमा' हे गौतम! 'लिय एगवन्ने जाव सिय पंचवन्ने' वह कदाचित एकवर्णवाला होता है, कदाचित दो वर्णवाला होता है. कदाचित् तीनवर्णवाला होता है, कदाचित् चारवर्णवाला होता है, कदाचित् पाँच वर्णवाला भी होता है । 'सिय एगगंधे० ' कदाचित् वह एकगंधवाला होता है, कदाचित् दो गंधवाला होता है 'सिय एगर से० ' कदाचित्०' वह एक रसवाला होता है, कदाचित् दो रसवाला होता है, कदाचित् तीन रखवाला होता है, कदाचित् चार रसवाला होता है और कदाचित् पांच रसवाला भी होता है । 'सिय उफाले जाब सिय
फासे' कदाचित् वह बादर अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध चार स्पर्शो वाला ભગવત્ જે અનંત પ્રદેશિક, 'ધ માદર પરિણામવાળા હાય છે તે કેટલા વઘુ વાળા, કેટલા ગંધવાળા અને કેટલા રસવાળા અને કેટલા સ્પર્શાવાળા होय हे ? तेना उत्तरभां अलु छे - " गोयमा ।" हे गौतम! "सिय गवन्ने जाव पंचचणे" ते अधवार मे वर्षावाजा होय हे अर्धवार मे વણુ વાળા હાય છે. કેાઇવાર ત્રણ વઘુ વાળા હોય છે, અને ચાર વણુ વાળા होय छे अर्धवार पांच वर्षावाजा होय छे. “सिय एगगंवे०” उहाथित् ते ते मे गधवाजा होय छे अने हाथित् मे गांधवाजा होय छे, “सिय एगरसे०" उदायित् मे रसवाजा होय हे हाथित् मे रसवाणा होय है. કેાઈવાર ત્રણ રસવાળા હૈાય છે. કોઇવાર ચાર રસવાળા હોય છે. અને કેાઈવાર पांच रसवाणा पशु होय छे. "सिय चउफासे जाव सिय अट्ठफासे" अर्धवार
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे यावत् पदेन पञ्चषट्सप्तस्पर्शानां संग्रहः तथा च कदाचित् चतुः स्पर्शः, कदाचित् पश्चस्पर्शः, कदाचित् षट्स्पर्शः, कदाचित् सप्तस्पर्शः, कदाचित् अष्टस्पर्शो भवति वादरपरिणामवान् अनन्तमदेशिकः स्कन्धः । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! यद् देवानुपियेण कथितं तदेवमेव सर्वथा सत्यमेव इति कथयित्वा चन्दननमस्कारादिकं कृत्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् गौतमो विहरतीति भावः ॥ २॥ इति श्री विश्वविख्यातजगद्वल्लभादिपदभूपितवालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालचतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायाम् अष्टादशशतकस्य पष्टोदेशका समाप्तः ॥०१८-६।। होता है यावत् पांच स्पर्शीवाला होता है कदाचित् ६ स्पर्शों वाला होता
और कदाचित् ७ सात स्पों वाला होता है। तथा कदाचित् आठ स्पर्शी वाला भी होता है । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आप देवानुप्रियने जो कहा है वह यह सब सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर वे गौतम प्रभु को वन्दन नमस्कार आदि करके संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। छट्ठा उद्देशक समाप्त ।
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके अठारहवें शतकका
छट्ठा उद्देशक समाप्त ॥ १८-६॥
તે બાદર અનંત પ્રશિક સ્કંધ ચાર સ્પર્શવાળા હોય છે, યાવત્ પાંચ સ્પર્શી વાળા હોય છે. કદાચિત છ સ્પર્શાવળા હોય છે. અને કદાચિત્ સાત સ્પશે વાળા હોય છે. તથા કેઈવાર આઠ સ્પર્શવાળા હોય છે.
"सेवं भते। सेव भंते ! ति" हे सगवन आ५ हेवानुप्रिये २ प्रभार કહ્યું છે, તે આ બધું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવદ્ આપતું કથન થથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને તે ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યો તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. એ સૂ ૨ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અઢારમા શતકને છઠ્ઠો ઉદેશક સમાસા૧૮-દા
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू० १ केवलीनां यक्षावेशनिरूपणम् ८७
अथ सप्तमोर्देशकः प्रारभ्यतेपष्ठोद्देशके नयवादमाश्रित्य पदार्थाः विचारिता, सप्तमोदेशकेतु अन्ययूयिकमतमाश्रित्य तद् विचार्यते, इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्यास्य सप्तमोद्देशकस्य इदमादिमं मूत्रम्-'रायगिहे जाव' इत्यादि। ___ मूलम्-रायगिहे जाव एवं वयासी-अण्णउत्थिया णं भंते! एवमाइक्खंति जाव परूवेति-एवं खलु केवली जक्खाएसणं आइटे समाणे आहच्च दो भासाओ भासइ तं जहा मोसं वा सच्चामोसं वा से कहमेयं भंते ! एवं०। गोयमा! जपणं ते अण्णउत्थिया जाव जे ते एवमाहंसु मिच्छंते एवमासु, अहं पुण गोयमा ! एवमाइक्खामि ४ नो खल्लु केवली जक्खाएसेणं आइस्सइ, नो खल्लु केवली जक्खाएसणं आइडे समाणे आहच्च दो भासाओ भासइ-तं जहा मोसं वा सच्चामोसं वा, केवलीणं असावजाओ अपरोवघाइयाओ आहच्च दो भासाओ भासइ तं जहा-सच्चं वा असच्चामोसं वा॥सू०१॥ ___ छाया-राजगृहे यावत् एवमवादीत् अन्ययूथिकाः खल भदन्त ! एवमाख्याति यावत् प्ररूपयन्ति, एवं खलु केवली यक्षावेशेन आविष्टा सन् आइत्य द्वे भाषे भापते, तद्यथा-मृपां वा सत्यामृपां वा तत् कथमेतत् भदन्त ! एवम् ? गौतम ! यत् खलु ते अन्यथिका यावत् ये ते एवमाहुः मिथ्या ते एवमाहुः अहं पुनगौतम ! एवमाख्यामि ४ नो खल केवली यक्षावेशेनाविश्यते, नो खलु केवली यक्षावेशेन आविष्टः सन् आहत्य द्वे भाषे भापते तद्यथा-मिथ्यां वा सत्यामिथ्यां वा, केवली खलु असावये अपरोपघातिके आहत्य वें भापे भापते तद्यथा सत्यां वा असत्याऽमृपां वा ॥सू०१॥
सातवें उद्देशे का प्रारंभ छठे उद्देशक में नयवाद को आश्रित करके पदार्थों का विचार किया गया है। अब इस सप्तम उद्देशक में अन्ययूधिक मत को आश्रित
सातभा देशाने प्रारमછટા ઉદ્દેશામાં વ્યવહારનય અને નિશ્ચયનયને આશ્રય કરીને વિચાર કરવામાં આવ્યા છે. હવે આ સાતમા ઉદ્દેશામાં અન્ય મતવાદીઓના મતને
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
टीका - 'रायगिहे जाव एवं क्यासी' राजगृहे यावद् एवम् अवादीत, अत्र यावत्पदेन समवसरणादारभ्य प्राञ्जलिपुटो गौतमः, एतत्पर्यन्तस्य सर्वस्यापि प्रकरणस्य अनुकर्षणं कर्त्तव्यम् । किमवादीत् गौतमः तत्राह - 'अन्न उत्थिया णं भंते !' अन्ययूथिकाः खलु भदन्त ! 'एवमाइक्खति' एवम् वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्यान्ति कथयन्ति 'जाव परूवेति' यावत् परूपयन्ति, अत्र यावत्पदेन भापन्ते प्रज्ञापयन्ति इत्यनयोः संग्रहः किं तेऽन्ययूथिकाः मज्ञापयन्ति ? तत्राह एवं खलु' इत्यादि । एवं खल केली जनखाएसेणं आइडे समाणे' एवं खलु केवळी
cr
करके पुनः इसी बात का विचार किया जाता है अतः इसी सम्बन्ध को लेकर प्रारम्भ किये गये इस उद्देशका 'रायगिहे जाव' आदि यह सर्व प्रथम सूत्र है । 'रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि ।
टोकार्थ - 'राघगिहे जाव एवं बघासी' यहां यावत्पद से समवसर णात्' से लेकर ' प्राञ्जलिपुटः गौतमः 'यहां तक का सब पाठ गृहीत हुआ है। तथा च - राजगृहनगर में घावत् गौतमने प्रभु से इस प्रकार पूछा 'अन्नउत्थिया णं भंते ० !' हे भदन्त ! जो अन्ययूथिक हैं वे इस प्रकार से कहते हैं । यावत् प्ररूपित करते हैं- 'यहां यावत्पद से 'भाषन्ते प्रज्ञापयन्ति' इन दो क्रियारूदों का संग्रह हुआ है । वे क्या कहते हैं । अब इसी बात को गौतम प्रकट करते हैं- ' एवं खलु केवली जक्खा ०
"
આશ્રય કરીને ફરીથી આજ વાતના-પદાર્થાના જ વિચાર કરવામાં આવશે. જેથી આ સંબંધને લઈને આ ઉદ્દેશાના પ્રારભ કરવામાં આવે છે. તેનું पडे सूत्र या प्रमाये छे. - " रायगिहे जाव एवं वयासी" इत्यादि
टीमर्थ:-" रायगिहे जाव एवं वयासी" अडियां यावत्यध्थी "समवखरणात्” थे पढ्थी मारलीने "प्राञ्जलिपुटः गौतमः” मडि सुधीनेो पाठ थडणु થયા છે તેના અથ આ પ્રમાણે છે. રાજગૃહ નગરમાં ભગવાનુ` સમવસર છુ થયુ. પરિષદ્ ભગવાનના દર્શન કરવા તથા તેએને વંદના કરવા બહાર આવી. ભગવાને તેઓને ધમ દેશના આપી, ધમ દેશના સાંભળીને તે પછી પરિષદ્ પાતપેાતાને સ્થાને પાછી ગઈ, તે પછી પ્રભુની સેવા કરતા ગૌતમ स्वाभीये असुने या प्रमाणे पूछयु - "अन्न उत्थियाणं भवे !” हे भगवन् अन्य યૂથિકા-અન્ય મતાદિ આ પ્રમાણે કહે છે યાવતુ પ્રરૂપિત કરે છે. मडियां यावत्पथी “भाषन्ते प्रज्ञापयन्ति" मे मेडियाय होना संग्रह थयो छे, तेनेा अर्थ भाषा द्वारा वधु वे छे. अज्ञापित रे छे. मे अभा . तेथे। शु' हे छे ? ते तावे छे. - "एवं खलु कवली जक्खा०" हे ભગવન
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ७ सू० १ केवलीनां यक्षावेशनिरूपणम् यक्षावेशेनाविष्टः सन यक्षो देवविशेषः तस्यावेशेन अन्तः प्रवेगेनेत्यर्थः 'आहच्च दो भासाओ भासह' आहत्य द्वे भाषे भापते आहत्य कदाचिदित्यर्थः के द्वे भाषे तत्राह - 'तं जहा ' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा 'मोसं वा सच्चामोसं वा' सृपां वा सत्यामृषां वा, यक्षावेशक्शात् केवली असत्यमेव वदति अथवा सत्यामृर्पा सत्यरूपां मृषारूपां चेत्यर्थः मिश्रभाषां वदतीति 'से कहमेयं भंते । एवं' तत् कथमेतद् एवम् हे भदन्त | एवं परैरुच्यमानं किम् एतत् एवं संभवेत् ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोपमा' इत्यादि । 'नोमा' हे गौतम ! 'जण्णं ते अन्न उत्थिया जाब एवमाहंस' यत् खलु ते अन्ययूथिकाः यावत् ये ते एरमाहुरते निध्या एकमाहु', अत्र यावत्पदेन संपूर्णस्य वाक्यस्य अनुवादः कर्त्तव्यः 'अहं पुण गोयहे भदन्त । ये ऐसा कहते हैं कि जब केवल पक्ष के आवेश से आविष्ट - गृहीत हो जाता है अर्थात् केवली के भीतर जब यक्ष देवविशेष लीन हो जाता है । केवली को जब भूत लग जाता है तब उसके आवेश से वे 'आहच्च०' कदाचित् दो भाषाओं को बोलने लग जाते हैं एक भाषा उनमें होती है मृषा, और दूसरी होती है सत्यमृषा यद्यपि केवली सत्य ही बोलते हैं परन्तु यक्षावेश से वे उस समय या तो असत्य भाषा को बोलते हैं या सत्य से मिली नृषा भाषा को मिश्रभाषा को बोलते हैं। 'से कह' सो हे भदन्त ! उन लोगों का ऐसा कथन aai ne ठीक है । क्या ऐसा हो सकता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं--यता | जपणं ते अन्नउत्थि०' हे गौतम जो उन्होंने ऐसा कहा है सो वह बिलकुल मिथ्या कहा है । यहां यावत् पद से समस्त प्रश्नवाक्य का अनुवाद कर लेना चाहिये । 'अहं पुण० ' मैं तो
તેઓ એવુ કહે છે કે-જયારે કેવલી ભગવાન યક્ષના આવેશથી આવેશવાળા થાય છે. અર્થાત્ કેલીની અંદર જ્યારે યક્ષ દેવ વિશેષ પ્રવેશ કરે છે. એટલે ठे ठेवञ्जीने ल्यारे लून पडे थे, त्यारे तेथे तेना है। भावेशथी "आहत्य ० " કાઈવાર એ ભાષા મેલે છે. એક ભાષા તેા તેમાં ભૃષ્ણ-અસત્યભાષા ડાય છે અને ખીજી સત્ય મૃષાભાષા ડૅાય છે જો કે કેવલી ભગવાન સત્ય જ ખેલે છે. પરંતુ યક્ષના આવેશથી તે સમયે તેએ અસત્ય ભાષા મેલે हे अथवा तो सत्ययी गणेशी भृषाभाषा भिश्रभाषा से छे. "से हमेवं અંતે! તે હે ભગવન્ તે લેાકેાનું આ પ્રમાણેના કથન શું સત્ય હોઇ શકે છે ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभु डे - "गोयमा ! जण्णं ते अन्नउत्थिया०" हे ગૌતમ! તે અન્ય મતવદીઓએ એવું જે કહ્યું છે તે બિલ મિથ્યા असत्य ह्युं छे. अहि यावत्पथी सपू अन वाइय समछ सेवा. "अहं
९
स० १२
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे मा" अहम् पुन गौतम ! अत्र पुनःपदं त्वर्थकं तथा च अहं तु गौतम ! 'एचमाइक्खामि४' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्यामि मापे प्रज्ञापयामि प्ररूपयामि 'नो खलु केवली जक्खाएसेणं आइस्सई' नो खलु केवली यक्षावेशेन आविश्यते केवलिनः शरीरे यक्षस्थावेशो न भवति अनन्तवीर्यवान् केवलिनः 'नो खलु केवली यक्षावेशेन आविष्टः सन् 'आहच्च दो भासाओ भासई' आहत्य द्वे भाषे भापते 'तं जहा मोसं वा सच्चामोस वा' तथथा मृपां वा सत्यामृषां वा, केवलिनां शरीरे न भवति यक्षादेः समावेशः केवलिनामनन्तवीर्यतया तस्य प्रतिरुद्धत्वात् अत: केवली कदाचिदपि यक्षावेशेन आविष्टः सन् यक्षस्य भगवच्छरीरे प्रवेशामावाद मिथ्याम् असत्यां वा सत्यामृपां वा सत्यरूपामसत्यरूपां चेत्यर्थः मिश्रभाषां न भाषते इतिभावः, यादृशी भाषां केवली ब्रूते तां दर्शयामाह-क्षेवलीण' इत्यादि। 'केवलीणं असावजाओ अपरोवघाइयाओं केवठी खलु असावध अपरोपघातिके पापव्यापाररहिता तथा यया भाषया परेपाम् उपघातो न भवेत्ताशी च, एतद्रूपे 'आहच्च दो भासाओ भासई' आहत्य द्वे भाषे भाषते कदाचित वक्ष्यमाणं भाषाइस विषय में ऐसा कहता हूँ ४ यहां 'भाषे प्रज्ञापयामि, प्ररूपयामि' इन क्रियापदों का संग्रह हुआ है-यही बात ४ इस संख्या पद से प्रकट की गई है । 'नो खलु केवली जक्खाएसेणं.' केवली न तो कभी यक्ष के आवेश से आविष्ट होते हैं। उन्हें कभी भी भूत नहीं लगता है और न वे उसके कारण कभी कृपा या मिश्रभाषा का प्रयोग करते हैं । केवली अनन्तवीर्यक्षाले होते हैं अतः उसके कारण भूतादिक का प्रवेश उनके भीतर नहीं हो सकता है वह उसके द्वारा प्रतिरुद्ध हो जाता है। इस कारण वे न मृषावादी होते हैं और न सत्यमृषा मिश्रभाषा को बोलते हैं। केवली तो पापव्यापाररहित तथा जिसके उच्चारण करने से दूसरे जीवों का उपघात पुण गोयमा०" 8 गौतम हुमा विषयमा छु "भाषे प्रज्ञापयामि प्ररूपयामि" भाषा बारा पशु छु. प्रज्ञापित ४३ छु, ३पित ४. छ8"नो खलु केवली जक्खाएसेणं०" Tel मगवान् ५ समये यक्षना પ્રવેશથી આવેશવાળા થતા નથી. અથૉત્ તેઓને કેઈપણ સમયે ભૂત લાગતું નથી. અને ભૂત વળગવાને કારણે તેઓ કઈ વખત મૃષા અથવા મિશ્રભાષા બેલતા નથી. કેવલી અને વીર્યવાળા હોય છે. તેથી તેઓમાં ભૂતાદિને પ્રવેશ થઈ શકતો નથી. તેથી મૃષાવાડી કે સત્ય મૃષા-મિશ્રવાદી હતા નથી. કેવલી ભગવાન તે પાપના વ્યવહાર વગરની તથા જે બોલવાથી બીજા ને ઉપઘાત ન થાય એવી જ ભાષા લે છે. એ રીતે તેઓ
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयंचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ७ सू० २ उपध्यादिस्वरूपनिरूपणम् ९१ द्वयं भापते इत्यर्थः 'तं जहा' तद्यथा 'सच्चं वा असच्चामोसं वा' सत्यं वा असत्यामृपां वा यदि केवली तदा सत्यमेव वदति यद्वा असत्यमृपां वा न सत्यां न मृपां व्यवहाररूपामित्यर्थः ताम् एतादृशी व्यवहाररूपां भापां भापते केवलीति ।।०१।। ___ सत्यादि भापाद्वयं च ब्रुवन् केवली उपधिपरिग्रहमणिधानादिकं विचित्रवस्तु भाषते इति तदेव दर्शयन्नाह-'कइविहे थे भंते' इत्यादि ।
मूल-काविहे णं संते! उवही पन्नते? गोयमा! तिविहे उवही पन्नते, तं जहा कम्मोवही, सरीरोवही, बाहिरभंडमत्तोवगरणोवही। नेरइयाणं भंते! पुच्छा गोयमा! दुविहे उवही पन्नत्ते तं जहा कम्मोवही य सरीरोवही य, सेसाणं तिविहे उवही एगिदियवज्जाणं जाव वेमाणियाणं, एगिदियाणं दुविहे उवही पन्नत्ते तं जहा कम्मोवही य सरीरोवही य । कइविहे णं भंते ! उवही पन्नत्ते ? गोयमा ! तिविहे उवही पन्नत्तेतं जहा सचित्ते अचित्ते मीसए, एवं नेरइयाण वि, एवं निरवसेसं जाव वेमाणियाणं । कइविहे गं भंते ! परिग्गहे पन्नते? गोयमा! तिविहे परिग्गहे पन्नत्ते तं जहा कस्मपरिगहे सरीरपरिग्गहे बाहिरभंडमत्तोवगरणपरिग्रहे । नेरइयाणं भंते ! एवं जहा उवहिणा दो दंडगा भणिया तहा परिरगहेण वि दो दंडगा भाणियव्वा । कइविहेणं भंते ! पणिहाणे पन्नते ? गोयमा! तिविहे पणिहाणे पन्नत्ते, न हो ऐसी भाषा का ही प्रयोग करते हैं । इस प्रकार वे 'सच्चं वा असच्चामोसं वाए' सत्य एवं अलत्यामृपा का ही प्रयोग करते हैं। यदि केवली घोलते हैं तो सत्य ही बोलते हैं यछा असत्यामृपा-न सत्य न असत्य ऐसी व्यवहाररूप भाषा को घोलते हैं। सू०१॥ "सच्चं वा असच्चामोसं वाए" सत्य सने असत्य-मभूषा मापानान પ્રોગ કરે છે. જે કેવલી ભગવાન બાલે છે. અથવા અસત્ય-અમૃષા નસત્ય -અને ન અસત્ય એવી વ્યવહાર ભાષા જ બોલે છે, જે સૂ૧
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
९२
तं जहा मणपणिहाणे वइपणिहाणे कायपणिहाणे । नेरइयाणं भंते! कइविहे पणिहाणे पन्नत्ते ? एवंचेव एवं जाव थणियकुमाराणं । पुढवीकाइयाणं पुच्छा गोयमा ! एगे कायपणिहाणे पन्नत्ते, एवं जात्र वणस्सइकाइयाणं । बेइंदियाणं पुच्छा गोयमा ! दुविहे पणिहाणे पन्नन्ते तं जहा वहपणिहाणे य कायपणिहाणे य एवं जाव चउरिंदियाणं । सेसाणं तिविहे वि जाव वैमाणियाणं । कवि णं भंते ! दुप्पणिहाणे पन्नत्ते गोयमा ! तिविहे दुप्पणिहाणे पण्णत्ते तं जहा मणदुप्पणिहाणे वइदुप्पणिहाणे कायदुप्पणिहाणे जहेव पणिहाणेणं दंडगो भणिओ तहेव दुप्पणिहाणेणं विभाणियो । कइ विहे णं भंते! सुप्पणिहाणे पन्नते ? गोयमा ! तिविहे सुप्पणिहाणे पनते तं जहा मणसुप्पणिहाणे वइसुप्पणिहाणे काय सुप्पणिहाणे | मणुस्ताणं भंते! कइविहे सुप्पणिहाणे पन्नत्ते ? एवं चेत्र । सेवं भंते ! सेवं भंते! ति जाव विहरइ । तरणं समणे भगवं महावीरे जाव बहिया जणवयविहारं विहरइ ॥ सू० २॥
छाया - विविधः खलु भदन्त ! उपधिः प्रज्ञप्तः गौतम ! त्रिविधः उपधिः प्रज्ञप्तः तद्यथा कर्मोपधिः, शरीरोपधिः, वाह्यभांडामात्रोपकरणोपधिः । नैरयिकाणां भदन्त ! पृच्छा गौतम ! द्विविधः उपधिः प्रज्ञप्तः तद्यथा कर्मोपधिश्च शरीरोपधिश्च शेषाणां त्रिवि उपधिः एकेन्द्रियवदानां यावद्वैमानिकानाम् । एकेन्द्रियाणां द्विविध उपधिः प्रज्ञप्तः तद्यथा कर्मोपधिश्च शरीरोपधिश्च । कतिविधः खल भदन्त ! उपधिः प्रज्ञप्तः १ गौतम ! त्रिविध उपधिः प्रज्ञप्तः तद्यथा सचित्तः, अचित्तः, मिश्रितः, एवं नैरविकाणामपि एवं निरवशेषं यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधः खलु भदन्त ! परिग्रहः प्रज्ञप्तः गौतम ! त्रिविधः परिग्रहः प्रज्ञप्तः तद्यथा कर्मपरिग्रहः, शरीरपरिग्रहः, वाह्यभांडा मात्रोपकरणपरिग्रहः । नैरयिकाणां भदन्त ! एवं यथा उपधिना द्वौ दण्डको भणितौ तथा परिग्रहेणापि द्वौ दण्डको भणितव्यौ ।
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श०१८ उ० ७ सू० २ उपध्यादिस्वरूपनिरूपणम् ९३ कविविध खलु भदन्त ! मणिधान प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! विविध पणिधानं प्रज्ञप्तम् तद्यथा मनः प्रणिधानम् , वचः प्रणिधानम् , कायमणिधानम् । नैरयिकाणां भदन्त ! कतिविध प्रणिधानं प्रज्ञप्तम् ? एवमेव एवं यावत् स्वनितकुमाराणाम् । पृथिवीकायिकानां पृच्छा गौतम ! एकं कायप्रणिधानम् मनातम् । एवं यावत् वनस्पतिकायिकानाम् । द्वीन्द्रियाणां पृच्छा गौतम ! द्विविध मणिधानं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा वामणिधानं च कायपणिधानं च एवं यावत् चतुरिन्द्रियाणां शेपाणां त्रिविधमपि यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधं खलु भदन्त ! दुष्पणिधानं प्रज्ञप्तम्, गौतम ! त्रिविधम् दुष्पणिधानम् मज्ञप्तम् तद्यथा मनोदुप्पणिधानं वचोदुष्पणिधानं कायदुष्पणिधानं, यथैव प्रणिधानेन दण्डको भणितः, तथैव दुष्पणिधानेनापि भणितव्यः । कतिविधं खलु भदन्त ! सुमणिधानं मज्ञप्तम् ? गौतम ! त्रिविधं सुप्रणिधान प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-मनासुपणिधानं वचः सुपणिधानम् कायमुप्रणिधानम् ? मनुष्याणां भदन्त ! कतिविध सुमणिधानं प्रज्ञप्तम् , एवमेव । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति । ततः खलु श्रमणो भगान् महावीरो यावद्धहिर्जनपदविहारं विहरति ।मु०२॥
टीका-'कविहे णं भंते ! उवही पन्नते' कतिविधः खलु भदन्त ! उपधिः प्रज्ञप्ता, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविहे उवही
सत्यादि भाषादय को पोलते हुए केवली उपधि, परिग्रह, प्रणिधान आदि विचित्र वस्तुको कहते हैं अब यही यात प्रकट की जाती है।
'कविहे णं भंते ! उवही पण्णत्ते' इत्यादि ।
टीकार्थ-गौतमने इस सूत्र द्वारा प्रभु ले ऐसा पूछा है-'काविहे णं भंते ! उवही पण्णते' हे भदन्त ! उपधिक्षितने प्रकार की कही गई है? जीवन निर्वाह में उपकारक कर्म, शरीर एवं वनादिक को उपधि कहा गया है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं। 'गोयमा !' हे गौतम ! उपधि तीन प्रकार की कही गई है । आत्मा जिनके द्वारा दुर्गति में स्थिर किया
સત્યાદિ બે ભાષાને બોલનારા કેવલી ભગવાન ઉપધિ પરિબ્રહ, પ્રણિધાન, વિગેરે વિચિત્ર વસ્તુને બતાવે છે, તે જ વાત હવે બતાવવામાં આવે છે.
"कइविहे गं भते ! उवही उन्नत्ते" त्यादि
ટકાર્ચ–ગૌતમ સ્વામીએ આ સત્રથી પ્રભુને એવું પૂછયું, છે કે -कइविहे थे भंते ! वही पण्णत्ते" हे सन् 64धिमा १२नी सेवामा આવી છે? જીવન નિર્વાહમાં ઉપકારક કર્મ, શરીર અને વસ્ત્ર વિગેરેને ઉપાધિ ४ामा मा छे. प्रश्नमा उत्तरमा प्रभु ४ छ-"गोयमा" गीतमा
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
भंगवतीसूत्रे पन्नत्ते' त्रिविधः उपधिः प्रज्ञप्तः, तत्र उपधीयते-उपष्टभ्यते आत्मा येन स उपधिः, स चोपधिः त्रिविधः कर्मशरीरवाह्यभाण्डादिरूपः तमेव दर्शयन्नाह-' तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा 'कम्मोवही, सरीरोवही, बाहिरभंडमत्तोवगरणीवही य' कोपधिः शरीरोपधिः बाह्यभाण्डामात्रोपकरणोपधिश्च तत्र भाण्डामात्रा भाजनरूपः परिच्छदः, उपकरणं च वस्त्रादि, इति । 'नेरइया णं भंते । पुच्छा' नैरयिकाणां खलु भवन्त ! पृच्छा हे भदन्त ! नैरयिकाणां कतिविधः उपधिः प्रज्ञप्तः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहे उवही पन्नत्ते' द्विविधा द्विमकारक उपधिः प्रज्ञप्तः, 'तं जहा' तथा कम्मोवही य सरीरोवही य' कर्मोंपधिश्च शरीरोपधिश्च, नारकाणां द्विविध एव कर्मशरीरोभयरूपः उपधिः, वाह्योपधेरसंभवात् 'सेसाणं विविहे उनही एगिदियवज्जाणं जाव वेमाणियाण' शेषाणां नारकव्यतिरिक्तानां विविध उपधिरेकेन्द्रियवर्जितानां यावद्वैमानिकानाम् एकेन्द्रियमिन्नवैमानिकान्तानां जीवानां त्रिविधोऽपि उपधि भवतीति । तहिं एकेजाता है वह उपधि है और वह कार्म, शरीर और बाह्यभांड आदि के भेद से तीन प्रकार की होती है । बाह्य जो वस्त्र पात्रादिक हैं वे बाह्य मांड आदि रूप उपधि कही गई है । अब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'नेरच्या णं भंते ! 'हे भदन्त नैरथिकों के कितने प्रकार की उपधि होती है ? उत्तर में प्रभुने कहा है । 'गोषमा' हे गौतम ! नैरयिकों को 'दुविहे उपही पन्नते' दो प्रकार की उपधि होती है । 'तं जहा०' वह इस प्रकार है कर्मोपधि और शरीरोपधि यहाँ बाय उपधि नहीं होती है। सेलाणं तिविहे.' नारक भिन्न जीवों से लेकर थावत् वैमानिक जीवों तक तीनों प्रकार की उपधि होती है। इनमें एकेन्द्रिय जीवों को छोड देना चाहिये। क्योंकि इनके शरीरोपधि और कर्मोपधि ये ઉપધી ત્રણ પ્રકારની કહેવામાં આવે છે. આત્મા જેનાથી સ્થિર કરાય છે. તે ઉપધી છે. અને તે કર્મ, શરીર અને બાહા, ભાંડ–પાત્ર વિગેરેના ભેદથી ત્રણ પ્રકારની હોય છે. બહ્ય જે વસ્ત્ર પાત્ર વિગેરે છે, તે બાહ્ય ભાંડ ઉપધી કહેવાય છે.
डवे गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छ -"नेरइयाणं भंते !" है ભગવન નૈરયિકેને કેટલા પ્રકારની ઉપાધિ હોય છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ એ ४g , "गोयमा " ३ गौतम नै२यि ने "दुविहे उवही पन्नत्ते" में प्रभारी पधि अपामा भावी छ. 'तं जहा." मा प्रभारी छ. १ पछि भने २ शरीषधि माडियां माह पछि ती नथी. 'सेसाणं तिविहे." ना२४ लाने छडीने यावत् वैमानि । सुधी नो अडानी ઉપાધિ હોય છે. તે પૈકી એકેન્દ્રિય જીવોને વર્જ્ય ગણ્યા છે. કેમ કે
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू० २ उपध्यादिस्वरूपनिरूपणम् ९५ न्द्रियाणां कतिविध उपधिस्तत्राह-एगिदियाण' इत्यादि । 'एगिदियाणं दुविहे उवही पन्नत्ते' एकेन्द्रियाणां द्विविध उपधिः प्रज्ञप्तः 'तं जहा' तयथा 'कम्मो. वही य सरीरोदही य' कर्मोपधिश्च शरीरोपधिश्च कर्मशरीरोभयरूप एव उपधिरेकेन्द्रिजीवानाम् तदन्येषां तु त्रिविधोऽपीति । 'कइविहे णं भंते ! उबही पन्नत्ते' कतिविधः खलु भदन्त ! उपधिः प्रज्ञप्तः इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविहे उवही पन्नत्ते विविध उपधिः प्रज्ञप्तः 'त जहा' तद्यथा 'सचित्त अचित्ते मीसए' सवित्तः अचित्तः, मिश्रकः 'एवं नेरडयाणं वि एवं नैरयिकाणामपि आलापप्रकारश्चेत्थम् 'नेरहयाणं भंते ! काबिहे उबही पन्नत्ते ? गोयमा ! तिविहे त जहा सचित्ते अचित्ते मीसए' नैरयिकाणां खलु दो दी उपधि होती हैं । जैसा कि 'एमिंदियाणं दुविहे उचही पन्नत्ते इल सूत्र बारा कहा गया है। अब गौतम पुनः उपधि के प्रकार के विषय में प्रभु से पूछते हैं-'कविहे गं भंते ! उवहीं पन्नत्ते' हे भदन्त ! उपधि कितने प्रकार की कही गई है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! उपधि पुनः प्रकारान्तर ले ३ प्रकार की कही गई है । 'तं जहा सचित्त' एक चित्त उपधि, अचित्त उपधि और मिश्र उपधि 'नेरझ्याणं भंते !०' हे भदन्त ! इन ३प्रकार की उपधियों में से नैरयिकों में कितनी उपधियां होती हैं ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं नेरझ्याणं वि' हे गौतम ! नैरपिकों में सचित्त, अचित्त और मित्र ये तीनों ही प्रकार की उपधियां होती हैं। यहां आलाए प्रकार ऐसा है'नेरइयाणं भंते ! काविहे उवही पन्नत्ते गोयमा ! तिविहे तं जहा તેઓને શરીરે પધિ અને કર્મોપધિ એ બે જ ઉપધિ હોય છે. જેમ કે"एगिदियाणं दुविहे उवही पन्नत्ते" मा सूत्रांशी संवामा माव्यु छ. शथा गौतम स्वामी प्रभुन धिना प्रारीना विषयमा पूछे छे ४-"कइविहे गं भंते ! वही०" मापन पछि सा ४२नी अवाम मावी छ ! तना उत्तरमा प्रभु ४ छ "गोयमा!" गीतम! तरथी पधि त्रए प्रा२नी अपामा मावी छ. "त जहा मचित्ते०" सथित, पधि मयित्त पधि मन मिश्र पधि. "नेरइयाणं भंते !" उ भगवान् मा ત્રણ પ્રકારની ઉપધિ પૈકી નૈરયિક જીને કેટલી ઉપધિ હોય છે આ मा प्रश्नमा उत्तरमा प्रभु ४३ छ है-"एवं नेरइयाण विहे गौतम! नैयि જમાં સચિત્ત –અચિત્ત, અને મિત્ર એ ત્રણે પ્રકારની ઉપધિ હોય છે. तेना मालापन ४२ मा प्रमाणे छे.-"नेरइयाणं भते ! काविहे उवही
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६
भगवती सूत्रे
भदन्त ! कतिविध उपधिः प्रज्ञणः गौतम ! त्रिविधः सचित्तो अचित्तो मिश्र, इति तत्र नारकाणां सचिवः उपधिः शरीरम् अचिसोपधिः उत्पत्तिस्थानम् मिश्रस्तु शरीरमेवोच्छ्वासादिपुङ्गलयुक्तम् तेषां सचेतनाऽचेतनत्वे मिश्रत्वस्य विवक्षणादिति । 'एवं निरवसेसं जाव वैमाणियाणं' एवं निरवशेषं यावद् वैमानिकानाम्, नैरयिकादाराम्य वैमानिकपर्यन्त चतुर्विंशतिदण्डकेषु पूर्वोक्तस्य त्रिपकारस्यापि उपवेः सत्त्वं ज्ञेयम् इति । उपधि प्रदर्श्य परिग्रहं दर्शयन्नाह - 'कवि ' इत्यादि । 'कहविहे णं भंते ! परिग्गहे पन्न' कतिविधः खल भदन्त ! परिग्रहः प्रज्ञप्तः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'तिविहे परिग्गहे पन्नते' त्रिविधः परिग्रहः प्रज्ञप्तः 'त' जहा' तद्यथा 'कम्मपरिग्गहे सरीरपरिग हे' बाहिर
सचित्ते, अचिते, मीसए' अर्थ स्पष्ट है, नारक जीवों के सचित्त उपधि शरीर है । अचित्त उपधि उनकी उत्पत्ति का स्थान है और मिश्र उपधि उच्छ्वासनिश्वास आदि पुद्गल्युक्त शरीर ही है। इनमें मिश्रा सचेतन अचेतनरूप होने से है । 'एवं निरवलेलं जाव वैमाणियाणं' नैरधिकों से लेकर थावत् वैमानिक पर्यन्त २४ दण्डकों में पूर्वोक्त तीनों प्रकार की उपधि का सत्व रहता है ऐसा जानना चाहिये | अब परिग्रह कितने प्रकार का है । इस विषय में प्रश्न करते हुए गौतम ! प्रभु से कहते हैं - 'कविणं भंते । परिग्गहे पन्नन्ते' हे भदन्त । परिग्रह कितने प्रकार का कहा गया है । 'गोपमा ! तिविहे परिजन हे पन्नत्ते' हे गौतम! परिग्रह ३ प्रकार का कहा गया है । 'तं जहा - कम्मपरिग्गहे० ' वह
पन गोयमा ! तिविहे तं जहा - सचित्ते, अचित्ते, मीखए" हे भगवन् नारडीय વેને કેટલી ઉપધિ કહેવામાં આવી છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે હૈ ગૌતમ ! તેમને સચિત્ત, અચિત્ત, અને મિશ્ર એ પ્રમાણે ત્રણ ઉપષિચે કહેવામાં આવી છે. નારક જીવાને સચિત્ત ઉપષિ શરીર છે. અચિત્ત ઉપધિ તેનુ* ઉત્પત્તિ સ્થાન છે. અને મિશ્ર ઉપષિ ઉપાસ વિગેરે પુદ્ગલવાળું શરીર જ છે, તેમાં મિશ્રપણ સચેતન અને અચેતન રૂપ होवाथी छे. “एवं निरवसेसं जाव वैमाणियाणं०" नैरयिाथी मारलीने यावत् વૈમાનિકા સુધી ૨૪ ચાવીસ દડકામાં પૂર્વોક્ત ત્રણે ઉપધિયા વિદ્યમાન રહે छे. तेभ सभन्नवु' हुवे गौतम स्वामी यदिअडना विषयभां पूछे छे हैं- "कइ विज्ञेण भंते ! परिग्गहे पन्नत्ते" हे भगवन् परिग्रह डेंटला अझरना हेवाभां भाव्या छे? तेना उत्तरमा प्रभु छे - " गोयमा ! तिविहे परिग्गहे पन्नत्ते" हे गौतम! परिग्रह ऋणु अहारना हेवामां आव्या छे, "तं जहा
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ७ सू० २ उपध्यादिस्वरूपनिरूपणम् ९७ भंडमत्तोवगरणपरिग्गहे' फर्मपरिग्रहः शरीरपरिग्रहः वाह्यभाण्डामात्रोपकरणपरिग्रहश्च । मूर्छया परिगृह्यमाणं भाण्डोपकरणं परिग्रहः । 'नेरझ्याणं भंते !' नैरयिकाणां खलु भदन्त । कतिविधः परिग्रहः प्रज्ञप्तः, भगवानाह-एवं जहा' इत्यादि। ‘एवं जहा उबहिणा दो दंडगा भणिया' एवं यथोपधिना द्वौ दण्डको भणिती 'तहा परिग्गहेण वि दो दंडगा भाणियव्या' तथा परिग्रहेणापि द्वौ दण्डको भणि. तव्यौ एकेन्द्रिय-नारकयोरेको दण्डकः, द्वीन्द्रियादारभ्य वैमानिकान्तानामेको दण्डक इति मिलित्या द्वौ दण्डको । अयं भावः-एकेन्द्रियनारकयोः द्वौ परिग्रहौं कर्मशरीररूपो. शेषाणां तु कर्मगरीस्वहिर्भाण्डादिरूपाश्रयपरिग्रहश्च । 'कइविहे गं भंते ! परिहाणे पन्नत्ते' कतिविधः खलु भदन ! मणिधानं प्रज्ञप्त, प्रणिहितिः, फर्म परिग्रह, शरीर परिग्रह और बाह्य भांडमात्रोपकरणरूप परिग्रह है। सूच्छी से परिगृहथमाण जो भाण्डोपकरण है वे परिग्रह में आते हैं । 'नेरइयाणं भंते !' हे भदन्त ! इन परिग्रहो में से नैरयिकों के कितने परिग्रह होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'एवं जहा उवहि०' कि हे गौतम! जिस प्रकार से उपधि को लेकर दो दण्डक कहे जा चुके हैं। उसी प्रकार से परिग्रह को लेकर भी दो दण्डक कह लेना चाहिये । इनमें एकेन्द्रिय और नारक इनका एक दण्डक और बीन्द्रिय से लेकर वैमानिकान्त तक के जीवों का दूसरा दण्डक है । भाव इसका ऐसा है कि एकेन्द्रिय और नारक इनमें दो परिग्रह होते हैं। एक कर्मरूप और दूसरा शरीररूप । इनके अतिरिक्त जो और जीव हैं, उनके कर्म, शरीर और बहिर्भाण्डादिरूप परिग्रह होता है। कम्मपरिग्ग" भपश्थि, शरीर५रियल, माममात्रा५४२५३५ ત્રણ પરિગ્રહ છે. મૂછીથી પરિગ્રમાણ જે ભાંડેપકરણ છે, તેને પરિગ્રહમાં भावामा मावे छ "नेरइयाणं भंते !" 8 सन मात्र परियडी पैत्री નારકીય જીને કેટલા પરિગ્રહ હોય છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે"एवं जहा उवहि०" गौतम! पधिना विषयमा प्रमाणे में हैं। કહેવામાં આવ્યા છે, એ જ રીતે પરિગ્રહને લઈને પણ બે દડકે કહેવા. તેમાં એકેન્દ્રિય અને નારકને એક દંડક અને દ્વીન્દ્રિયથી લઈને વૈમાનિક સુધીને જીને બીજે દંડક છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે-એકેન્દ્રિય અને નારકમાં કર્મરૂપ, અને શરીર રૂપ એમ બે પરિગ્રહ થાય છે તેથી બીજા જે જીવે છે, તેને કર્મ, શરીર અને બહિર્ભાડાદિ રૂપ ત્રણ પરિગ્રહ હેાય છે.
भ० १३
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतोसूत्रे
प्रणिधानम् एकाग्रता इत्यर्थः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'तिविहे पणिहाणे पन्नते' त्रिविधं प्रणिधानं प्रज्ञप्तम्, त्रिविधम्- मनोशकाय भेदादिति । मनोवाक्कायभेदानेव दर्शयन्नाह - 'त' जहा' इत्यादि । 'व' जहा' तद्यथा 'मणपणिहाणे' मनः प्रणिधानम् 'वह पणिहाणे' वचःप्रणिधानम् कायपणिहा' कायमणिधानम् । 'नेरइयाणं भंते ! कइ पणिहाणे पन्नत्ते ' नैर विकाणां भदन्त ! कतिप्रणिधानं प्रज्ञप्तम्, भगवानाह - ' एवं चेत्र' इत्यादि । 'एवं चेव' एवमेव त्रिवि धमेव त्रिविधं प्रणिधानं नारकाणाम् मनोवाक्काय से देन, न केवलं नारकाणामेव त्रिप्रकारकं प्रणिधानम् अपितु अन्येषामपि तत्राह - ' एवं जात्र थनियकुमाराणं' एवं यावत् स्तनितकुमाराणाम् असुरकुमारादारभ्य स्वनितकुमारदेचपर्यन्तानामेव
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं । 'कविहे णं संते । पणिहाणे पण्णत्ते' हे भदन्त । प्रणिधान कितने प्रकार कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोमा' हे गौतम | प्रणिधान ( एकाग्रता) तीन प्रकार का कहा गया है । मन की एकाग्रता मनःप्रणिधान है वचन की एकाग्रता वचनप्रणिधान है । और कायकी एकाग्रता कायप्रणिधान है इस प्रकार मन वचन और कायकी एकाग्रता को लेकर प्रणिधान तीन प्रकार का होता है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'नेरइया णं भंते ०' हे भदन्त ! इन प्रणिधानों में से नैरयिकों के कितने प्रणिधान होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं । ' एवं 'चेव' हे गौतम! नैरयिकों के मन वचन और काय के प्रणिधान से तीनों ही प्रणिधान होते हैं ये तीनों प्रकार का प्रणिधान केवल नारक जीवों के ही होते हों तो बात नहीं है किन्तु 'एवं जाव
डवे गौतम स्वाभी असुने येवु छे छे - " कइविहे णं भंते ! परिहाणे पन्नत्ते" हे भगवन् अशिधान - सेभयता डेटा अारनं अडेवाभ आवेस छे! तेना उत्तरमा अलु छे ! “गोयमा !” हे गौतम प्रशिधानએકાગ્રતા ત્રણુ પ્રકારનું કહેલ છે. મનની એકાગ્રતા-મનઃપ્રણિધાન છે. વચનની એકાગ્રતા વચનપ્રણિધાન છે. કાયની એકાગ્રતા કાયપ્રણિધાન છે. એ રીતે મન, વચન અને કાયની એકાગ્રતા રૂપ ત્રણ પ્રકારનું પ્રણિધાન उडेल छे, इरीथी गौतम स्वामी अलुने मेवु छे छे -"नेरइयाणं भंते !" હે ભગવન્ આ પ્રણિધાનેા પૈકી નારકીય જીવાને કેટલા પ્રણિધાન હોય છે ? तेना उत्तरमां अलु उडे छे - "एवं चेव" हे गौतम! नारीय लवाने भन વચન અને કાયરૂપ ત્રણે પ્રણિધાન હાય છે. આ ત્રણે પ્રકારના अशिधान ठेवण नारद भवन होय छे, तेभ नथी परंतु "एवं
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ७ सू० २ उपध्यादिस्वरूपनिरूपणम् ९६ त्रिप्रकारकं प्रणिधानं ज्ञेयम् । 'पुटवीलाझ्याणं पुच्छा' पृथिवीकायिकानाम् पृच्छा हे भदन्त ! पृथिवीकायिकानाम् जीवानां कतिविधं प्रणिधानं भवतीति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगे कायपणिहाणे पन्नत्ते' एकं कायपणिधानं भज्ञप्तम् पृथिवीकायिकजीवानाम् एकेन्द्रियतया मनोवचसोरभावात् कायमात्रमणिधानमेव भवतीत्युत्तरम् । 'एवं जाव वणस्सइकाइयाणं' एवं यावद्वनस्पविकायिकानामपि, या यावत्पदेन अप्तेजोचायूनां संग्रहो भवतीति 'बेइंदियाणं पुच्छा' द्वीन्द्रियाणां पृच्छा हे भदन्त ! द्वीन्द्रियजीवानां कतिविध प्रणिधान भवतीति प्रश्ना, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि । 'गोयसा' हे गौतम ! थणियकुमाराण' अरकुमार से लेकर स्तनितकुमार पर्यन्त ये तीनों प्रणिधान होते हैं। ऐसा जानना चाहिये। ____ अव गौतम प्रभु से ऐला पूछते हैं-'पुढवीकाइयाणं' हे भदन्त ! जो पृथिवीकायिक जीव हैं । उनके कितने पणिधान होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोधमा ! एगे.' हे गौतम ! एकेन्द्रिय पृथिवीकायिक जो जीव हैं। उनके सिर्फ एक कायप्रणिधान ही होता है। क्योंकि इनके वचन और जनप्रणिधान नहीं होते हैं। इनका उस को अभाव रहता है। 'एवं जाव वणस्सहकाइयाण' इसी प्रकार का प्रणिधान होने विष. यक कथन अकाचित तेजाकायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक जीवों में भी जानना चाहिये । अर्थात् ये सब एकेन्द्रिय जीव हैं और इसी कारण से इनमें केवल एक ही कायप्रणिधान होता है। 'इंदियाणं पुच्छा' हे भदन्त ! द्वीन्द्रिय जीवों के कितने प्रणिधान होते हैं-इस प्रश्न के जाव थणियकुमाराण" मसुरमाथी मारलीन नित शुभार सुधीनामाने ત્રણે પ્રણિધાન હોય છે. તેમ સમજવું. ગૌતમ સ્વામી ફરીથી પ્રભુને એવું पूछे छ है-"पुढवीकाइयाण०" सन् २ पृथ्वी४ि । छ, तन કેટલા પ્રકારના પ્રણિધાન હોય છે તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે"गोयमा ! एो" है गौतम! येन्द्रिय वीयि २ १ छ,
त त એક કાયપ્રણિધાન જ હોય છે. કેમ કે તેને વચન અને મનપ્રણિધાન डता नथी. मन भने क्यनन तमाने मला उय छे. "एवं जाव घणस्सइ काइयाण" मा प्रभारी प्रधान पाना विषयनु पथन-मयि, તેજ કાયિક વાયુકાવિક અને વનસ્પતિકાયિક જીમાં પણ સમજવું અર્થાત તે બધા એકેન્દ્રિય જીવે છે. અને તે જ કારણથી તેઓમાં ફક્ત એક કાય मणिधान थाय छे. "वेइंदियाणं पुच्छा" उ सन्दीन्द्रिय ७वान ४८ता
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
भगवतीचे 'दुविहे पणिहाणे पन्नत्ते' द्विविधं प्रणिधानं प्रज्ञप्तम् द्वीन्द्रियजीवानामिति 'तं जहा' तद्यथा 'वइपणिहाणे य कायपणिहाणे य' वचःप्रणिधानं च कायमणिधानं च 'एवं जाव चउरिदियाणं' एवं यावत् चतुरिन्द्रियाणां जीवानाम् एवमेव द्वीन्द्रियवदेव मनःमणिधानरहितवचःकायात्मकमणिधानद्वयवत्वं त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियजीवानामपि मनसोऽभावेन मनःप्रणिधानस्याभावात् । अत्र यावत्पदेन त्रीन्द्रियजीवानामेव ग्रहणं भवतीति । तत् किं सर्वजीवानां द्विप्रकारकमेव प्रणिधानमित्याशङ्का निराकुर्वन् आह-'सेसाण' इत्यादि । 'सेसाणं तिविहे वि' शेषाणां तिर्यग् पञ्चेन्द्रियादि वैमानिकपर्यन्तानां त्रिविधमपि प्रणिधानं भवतीति । अयमाशयःएकेन्द्रियजीवानां पृथिवीकायादारभ्य वनस्पतिकायान्तानां शरीरमात्रं भवति भोगाधिष्टान, मनोवचनं च न भवति अतः तेपामेकमेव कायात्मकं पणिधान भवति, द्वीन्द्रियादारभ्य चतुरिन्द्रियपर्यन्तजीवानां शरीरं वचनं च भवति भोगाउत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा !' हे गौतम! दीन्द्रिय जीवों के दो प्रणिधान होते हैं। एक वचनप्रणिधात और दूसरा कायप्रणिधान एवं जाव चउरिदियाण' इसी प्रकार से ये दो प्रणिधान तेइन्द्रिय जीवों और चौइंन्द्रिय जीवों के होते हैं। क्योंकि इनके भनके अभाव से मनःप्रणिधान नहीं होता है। 'सेसाणं' इत्यादि इनके अतिरिक्त पञ्चेन्द्रिय तिर्यश्च मनुष्य से लेकर वैमानिकदेवपर्यन्त जीवों के तीनों प्रकार के प्रणिधान होते हैं। तात्पर्य कहने का यह है कि एकेन्द्रिय जीवों के भोगाष्ठिानरूप एक शरीर ही होता है लन और वचन वहां होते नहीं हैं अतः उनके एक कायात्मक प्रणिधान ही होता है तथा द्वीन्द्रिय से लेकर चोइन्द्रियपर्यन्त जीवों को भोगाधिष्ठानरूप शरीर और बचा होते हैं પ્રણિધાન હોય છે? ગૌતમ સ્વામીના આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે"गोयमा!" हे गीतम! में धन्द्रियाणा वाले पयनप्रणिधान भने आयप्रणिधान मेम में प्रणिधान डाय छे. "एवं जाव चारिदियाणं' से રીતે બે પ્રણિધાન ત્રણ ઈન્દ્રિયવાળા અને અને ચાર ઇન્દ્રિયવાળા અને થાય છે. કેમ કે તેને મનને અભાવ હોવાથી મન પ્રણિધાન હોતું નથી. "सेसाणं" त्याला शिवायना माहीना पन्द्रिय तिय"य, मन मनुष्यथा લઈને વૈમાનિક દેવ સુધીના અને ત્રણે પ્રકારના પ્રણિધાન હોય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે એકેન્દ્રિય જીને ભેગાધિષ્ઠાન-ભેગભેગવવાના સાધન રૂપ એક શરીર જ હોય છે, મન અને વચન તેઓમાં હોતા નથી. તેથી તેઓને એક કાયપ્રણિધાન જ હોય છે તથા શ્રીન્દ્રિયથી લઈને ચૌઈન્દ્રિય સુધીના છાને ભેગાધિષ્ઠાન રૂપ શરીર અને વચન હોય છે.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ७ ० २ उपध्यादिस्वरूपनिरूपणम्
१०१
धिष्ठानमती वाकायद्वयात्मकं द्विविधं प्रणिधानं भवति, शेषाणां मनोवाक्कायात्मकं त्रयमपि भवति भोगाधिष्ठानमतः त्रिविधमपि प्रणिधानत्रयमपि भवतीति । कियतां tarai fararti मणिधानं भवति ? तत्राह - 'जाव' इत्यादि । 'जाव वैमाणियाणं' यावद्वैमानिकानाम्, अत्र यावत्पदेन तिर्यक् पञ्चेन्द्रियमनुष्य भवनपतिवानव्यन्तरज्योतिष्काणां ग्रहणं भवति । सामान्यतः प्रणिधानं निरूप्य प्रणिधान - विशेष दुष्प्रणिधान दर्शयन्नाह - ' कइ विहे णं' इत्यादि । 'कइविहे णं भंते !" कविविधः खलु भदन्त ! 'दुष्पणिहाणे पन्नत्ते' दुष्प्रणिधानं प्रज्ञप्तम् भगवानाह 'गोयमा ' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'तिविहे दुष्पणिहाणे पन्नत्ते' त्रिविधं दुष्प्रणिधानं प्रज्ञप्तम् । भेदत्रयमेव दर्शयितुमाह - 'तं जहा ' इत्यादि । 'तं जहा ' तद्यथा 'मणदुपणिहाणे वइदुप्पणिहाणे कायदुप्पणिहाणे ' मनोदुष्प्रणिधानं वचो दुष्प्रणिधानं इसलिये उनके वचन एवं कायरूप दो प्रणिधान होते है । इनसे अवशिष्ट जीवों को मन वचन एवं कायात्मक तीनों ही प्रणिधान होते हैं । यही बात 'जाव वैमाणियाणं' इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है। यहां यावत्पद से पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च, मनुष्य भवनपति, वानव्यन्तर और ज्योतिष्क इनकी ग्रहण हुआ है। इस प्रकार सामान्यतः प्रणिधान की प्ररूपणा करके प्रणिधान का भेदरूप जो दुष्प्रणिधान है अब उसकी प्ररू पणा की जाती है इस विषय में गौनमने प्रभु से ऐसा पूछो है- 'कइविहे गं भते । दुपणिहाणे पण्णत्ते' हे भदन्त दुष्प्राणिधान कितने प्रकार का है ? उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है । 'गोयमा । तिथिहे दुष्परिणाहाणे पण्णत्ते' हे गौतम! दुष्प्रणिधान तीन प्रकार का कहा गया है 'तं जहा ० ' जैसे मनोदुष्प्रणिधान, व चोदुष्प्रणिधान और काय दुष्प्रणिधान मन वचन
તેથી તેઓને વચન અને કાય એ એ પ્રણિધાન કહેવામાં આવેલ છે. તે શિવાયના જીવાને મન, વચત અને કાય રૂપ ત્રણે પ્રણિધાન થાય છે. એજ वात "जाव वैमाणियाणं" से सूत्रांश द्वारा मतावेस छे. अहि यावत यहथी यथेन्द्रिय, तिर्यथ, मनुष्य, लवनपति, पानव्य ंतर, भने ज्योतिष्अनु ગ્રહણ થયેલ છે, આ રીતે સામાન્ય પ્રકારથી પ્રણિધાનની પ્રરૂપણા કરીને પ્રણિધાનના ભેદ રૂપ જે દુપ્રણિધાન છે, તેની પ્રરૂપણા કરવામાં આવે છે मा विषयभां गौतम स्वामी असुने येवु पूछे छे है-"कइविणं भंते । दुपणिहाणे पन्नत्ते" हे भगवन् दुष्प्रणिधान डेंटला अहारना हेवामां भावेस छ. तेना उत्तरमां अलु उडे छे - " गोयमा ! तिविहे दुप्पणिहाणे पन्नत्ते" हे गौतम! दुष्प्रशिधान त्रयु अहारतु उडेवामां आवे छे. "तं जहाँo"
જેમ કે–મનાદુપ્રણિધાન, વાદુપ્રણિધાન અને કાય દુપ્રણિધાન અન
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कापदुष्मणिधानं च, मनोवाकाया एव सावधव्यापारे व्यामियमाणाः दुष्प्रणिधानशब्दवाच्या भवन्तीति मनोवाकायानां त्रिप्रकारकत्वात् दुष्प्रणिधानमपि त्रिपकारकं भवतीति, 'जहेच पणिहाणेणं दंडओ भणिो तहेव दुप्पणिहाणेण वि भाणि. यो' यथैव येनैत्र प्रकारेण मणिशनेन दण्डको भणितः तथैव दुप्रणिधानेनापि दण्डको भणितव्यः, यथा नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवविषये प्रणिधानमाश्रित्य दण्डकः कथितः तथैव दुष्पणिधानमाश्रित्यापि विचारः करणीयः, यथा एकेन्द्रियजीवानामेकमेव प्रणिधानं कायात्मकं, द्वीन्द्रियादारभ्य चतुरिन्द्रियान्तानां द्विपकारकं प्रणिधानं ततः परं तिर्यपञ्चेन्द्रियादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां त्रि.
और काय जब सायद्यव्यापार में लग जाते हैं तब ये दुष्प्रणिधान शब्द वाच्य हो जाते हैं। मन वचन एवं काय ये स्वयं तीन हैं। अतः इन संबधी जो दुष्प्रणिधान होता है वह भी तीन ही प्रकार का होता है। 'जहेव पणिहाणेणं दंडो मणिो तहेव दुप्पणिहाणेणं विभाणियव्यो' जिस प्रकार से प्रणिधान को लेकर दण्डक कहा गया है। उसी प्रकार ले दुष्प्रणिधान को लेकर भी दण्डक कह लेना चाहिये। तात्पर्य ऐसा है कि नारक से लेकर वैमानिकान्त जीव के विषय में प्रणिधान को आश्रित करके दण्डक कहा जो चुका है। उसी प्रकार से दुष्प्रणिधान को भी आश्रित करके विचार कर लेना चाहिये । अर्थात् एकेन्द्रिय जीवों को एक ही झायात्मक प्रणिधान द्वीन्द्रिय ले लेकर चौहन्द्रियों तक के वचन और कायात्मक दो प्रणिधान तथा तिर्यक् पञ्चे. न्द्रिय से लेकर वैमानिकान्त जीवों को मन वचन और कार्यात्मक तीनों
વચન, અને કાય જ્યારે સાવધ પ્રવૃત્તિમાં લાગી જાય છે. ત્યારે તેઓ આ દુપ્રણિધાનવાળા બની જાય છે. મન વચન અને કાય એ પિતે ત્રણ છે છે તેથી તેના સંબંધી જે દુપ્રણિધાન હોય છે, તે પણ ત્રણ જ डाय छे. "जहेव पणिहाणेगं दंडओ भणिओ तहेव दुप्पणिहाणेण वि भाणिજવો” જે રીતે પ્રણિધાનને ઉદ્દેશીને દંડક કહેલ છે. તે જ રીતે દુપ્પણિ ધાનના વિષયમાં પણ દંડકે સમજી લેવા. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કેનારક છથી આરંભીને વૈમાનિક સુધીના જીના વિષયમાં પ્રણિધાનને આશ્રય કરીને દંડક કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે દુપ્રણિધાનના વિષયમાં પણ દંડકેને વિચાર સમજે. અર્થાત્ એકેન્દ્રિય જીવોને કાયરૂપ એક જ પ્રણિવાન હોય છે. અને હીન્દ્રિયથી લઈ ને ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જીને વચન અને કાય રૂપ બે પ્રણિધાન હોય છે, અને તિર્યંચ
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ उ० ७ ० २ उपध्यादिस्वरूपनिरूपणम् प्रकारकं मनोवाक्कायात्मरुं त्रिविधमपि दुष्प्रणिधानं भवतीति । दुष्प्रणिधानविरोधिनं सुपणिधानं निरूपयन्नाह - 'करविहे ' इत्यादि । 'कइविद्देणं अंते' कतिविधं खलु भदन्त ! 'सुप्पणिहाणे पन्नत्ते' सुप्रणिधानं यज्ञप्तमिति प्रश्नः भगवानाह - 'गोमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम | 'तिविहे सुप्पणिहाणे पन्नते' त्रिविधं सुप्रणिधानं प्रज्ञप्तम् त्रैविध्यमेव दर्शयन्नाह - ' तं जहा ' इत्यादि । 'तं जहा ' तद्यथा 'मणसुपणिहाणे वसुपणिहाणे काय सुप्पणिहाणे' मनःसुप्रणिधानं वचःसुप्रणि धानं कायसुपणिधानम् | 'सणुस्साणं भंते ।' मनुष्याणां भदन्त ! 'कहविहे सुप्प णिहाणे पन्नत्ते' कतिविध सुपणिधानं प्रज्ञप्तम् भगवानाह - 'एर्वचेव' प्रश्नोक्तवदेवोत्तरम् मनुष्याणां त्रीणि सुपणिधानानि भवन्ति, एतानि च त्रीणि सुगणिधा प्राणिधान होते कहे गये हैं । उसी प्रकार से दुष्प्रणिधानों के सम्बन्ध में भी ऐसा ही कथन कर लेना चाहिये । अव दुष्प्रणिधान विरोधी सुप्रणिधान की प्ररूपणा करने के निमित्त प्रश्नोत्तर के रूपमें उसका स्पष्टीकरण किया जाता है । इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है । 'कवि णं भंते! सुप्पणिहाणे पण्णत्ते' हे भदन्त ! सुप्रणिधान कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है - 'गोयमा० ' हे गौतम ! सुप्रणिधान तीन प्रकार का कहा गया है जैसे- 'मणसुपणिहाणे० ' मनःसुप्रणिधान वचनसुप्रणिधान, और कायसुप्रणिधान ।
१०३
अथ गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'मणुरसाणं भंते ! कइविहे सुपणिहाणे प०' हे भदन्त ! मनुष्यों के कितने सुप्रणिधान कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-' एवं चेव' हे गौतम ! मनुष्यों के ये तीनों પચેન્દ્રિયથી આર’ભીને વૈમાનિક સુધીના જીવેામાં મન, વચન, અને કાયરૂપ ત્રણે પ્રણિધાન કહ્યા છે. એજ રીતે દુપ્રણિધાનના વિષયમાં પણ આ પ્રમાણે જ સઘળુ કથન સમજવું',
હવે દુપ્રણિધાનનુ* પ્રતિપક્ષ જે સુપ્રણિધાન છે, તેની પ્રરૂપણા કરવા भाटे गौतम स्वाभी असुने मे पूछे छे - " कइ विणं भंते ! सुप्पणिहाणे વળત્તે” હે ભગવન્ સુપ્રણિધાન કેટલા પ્રકારનું કહેવામાં આવેલ છે તેના उत्तरभां अलु उडे थे - "गोयमा !" हे गौतम! सुप्रविधान ऋणु अारनुं
वामां आवे छे. प्रेम है - मणसुप्पणिहाणे० " भनः सुप्रलिधान, वथन સુપ્રણિધાન, અને કાયસુપ્રણિધાન, ફરીથી ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવુ' પૂછે छे-" मणुस्खाणं भंते ! कवि सुप्पणिहाणे पण्णत्ते" हे भगवन् भनुष्यने કેટલા સુપ્રણિધાન કહેવામાં આવ્યા છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે~~ "एवं चेव" हे गौतम! मनुष्याने मात्र अहारना सुविधान हेवामां
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
भगवतीस्त्रे धानानि चतुर्विंशतिदण्ड केषु मनुष्याणामेव भवन्ति नान्येपाम् , तत्रापि संयतानामेव, सुमणिधानानां चारित्रपरिणतिरूपत्वादिति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाच विहरई' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति हे भदन्त ! उप. ध्याधारभ्य सुपणिधानपर्यन्तं यद् देवानुप्रियेणोपदिष्टं तद सर्वमेवमेव सर्वतः सत्यमेवेति कथयित्वा भगवन्त वन्दित्वा नमस्कृत्य संयमेन तपमा आत्मान भावयन् विहरतीति । 'तए णं समणे भगवं महावीरे' ततः खलु समणो भगवान् महावीरः, 'जाव बहिया जणवपबिहार विहरइ' यावद् वहिर्जनपदविहार विहरति यस्मिन् स्थाने भगवन्तं गौतममुपदिशन् आसीत् भगवान महावीरः तस्मात् स्थानात् निर्गत्य बहिर्जनपदविहारम् ततो राजगृहात् विभिन्नमदेशे विहार विहरति विहार कृतवानितिमात्रः ॥सू० २॥ प्रकार के सुप्रणिधान कहे गये हैं इन्हें ही 'मणस्मुप्पणिहाणे इत्यादि०' मनः सुपणिधान आदि नामों से इस सूत्र द्वारा प्रकट किया गया है। "एवं चेव' इसी प्रकार है जैसा कि प्रश्न में पूछा गया है अर्थात् मनुष्यों को मनवचन, काय को आश्रित करके तीनों प्रकार के स्तुप्रणिधान होते हैं, वहां भी लयतों को ही होते हैं क्योंकि सुप्रणिधान चारित्रपरिणति रूप होते हैं । 'सेवं भंते ! सेवं भते ! त्ति' जाव विहरह' हे भदन्त । जैसा आप देवानुप्रियने यह विषय कहा है वह ऐसा ही है-सर्वथा सत्य ही है । अर्थात् उपधि से लेकर सुप्रणिधान पर्यन्त जो आपने प्रतिपादित किया है वह सब इसी प्रकार से है ऐसा कहकर घे गौतम भगवान् को वन्दना नमस्कार करके संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। 'तए णं समणे भगवं महावीरे जाच बहिया जणवयविहारं विहरह' इसके बाद श्रमण આવ્યા છે. તેઓને મનસુપ્રણિધાન વચન સુપ્રણિધાન અને કાય સુપ્રણિધાન એ ત્રણે પ્રણિધાન હોય છે. મનુષ્ય સિવાયના તેવીસ દંડકમાં સુપ્રળિયાર હતા જ नथी ॥२९ मनुष्य सिवायना वामां यात्रिन मला २ छ. "सेवं भते ! सेवं भंते । त्ति जाब विहरई" 3 सावन मा५ पानु प्रिय माविषयमा જેવું પ્રતિપાદન કર્યું છે. તે તે પ્રમાણે જ છે. આ૫નું કથન સર્વથા સત્ય છે. અર્થાત ઉપધિથી આરંભીને સુપ્રણિધાન સુધિના વિષયમાં આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું છે તે સઘળું તેજ પ્રમાણે છે. આ પ્રમાણે કહીને તે ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાનને વંદના નમસ્કાર કરીને તપ અને સંયમથી આત્માને सावित ४२॥ ५४पाताने स्थान विमान थ/ गया. "तए णं समणे भगवं महावीरे जाव बहिया जणवयविहारं विहरइ" ते पछी श्रम समवान
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मद्रुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १०५ .
एषु च केवलिभाषितेषु वस्तुषु विप्रतिपद्यमानोऽहंमानी मनुष्यो न्यायेन निराकरणीय इत्येतत् मद्रुकश्रमणोपासकचरितेन दर्शयन्नाह-'तेणे कालेणे' इत्यादि।
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नामं नयरे । गुणसिलए चेइए वन्नओ जाव पुढवीलिलापट्टओ तस्स णं गुणसिलस्ल णं चेइयल्स अदूरसामंते बहवे अन्नउत्थिया परिवसंति तं जहा कालोदायी, सेलोदायी. एवं जहा सत्तमसए अन्नउत्थिय उहेसए जाव ले कहमेयं सन्ने ! एवं ? तस्थ णं रायगिहे नयरे महुए नामं समणोवासए परिवसइ अड्डे जाव अपरिभूए अभिगय० जाव विहरइ। तए णं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाई पुव्वाणुपुचि चरमाणे जाव समोसढे परिसा जाव पन्जुवासइ। तए णं मदुए समणोवालए इसीसे कहाए लढे समाणे हतुट जाव हियए हाए जाव सरीरे सयाओ गिहाओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता पादविहारचारेणं रायगिहं नगरं जाव निग्गच्छइ निग्गच्छिता तेसि अन्नउत्थियाणं अदूरसामंतेणं वीयीवयइ । तए णं ते अन्नउत्थिया मदुयं समणोवासयं अदूरसामंतेणं वीयीवयमाणं पासंति पासित्ता अन्नमन्त्रं सदावेंति सद्दावेत्ता एवं वयासी एवं खलु देवाणुप्पिया! अम्हं इमा कहा अविप्पगडा अयं च णं महुए समणोवासए अम्हं अदूरसामंते णं वीइबयइ तं सेयं खलु देवाणुप्पिया! अम्हं मयं समणो भगवान महावीर उस स्थान से कि जहां भगवान् गौतम को उपदेश दे रहे थे निकल कर विभिन्न प्रदेशों में विहार करने लगे। सू० २॥ તે સ્થાનેથી કે જયાં ભગવાન ગૌતમ સ્વામીને ઉપદેશ આપતા હતા ત્યાંથી નીકળીને જુદા જુદા પ્રદેશમાં વિહાર કરવા લાગ્યા. તે સૂ. ૨
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
भगवतीय वासयं एयमद्रं पुच्छित्तए त्तिकटु अन्नमन्नस्स अंतियं एयमढे पडिसुणेति, पडिसुणेत्ता जेणेव महुए समणोवालए तणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता मदुयं समगोवालयं एवं वयासी। एवं खलु मया तव धम्मायरिए धम्मोपदेलए लमणे णायपुत्ते पंच अस्थिकाए पन्नवेइ जहा सत्भे सए अन्नउस्थिय उद्देलए जाव से कहमेयं मया! एवं ? तए णं से सद्दए समणोवासए ते अन्नउत्थिए एवं वयासी जइ कज्जं कज्जइ जाणामो पासामो अहे कजं न कज्जइ न जाणामो न पासामो। तए णं ते अन्नउत्थिया मयं समणोबासयं एवं वयासी केस णं तुमं मया समणोवासगाणं भवसि जे णं तुमं एथमटुं न जाणासि न पाससि। तए णं से महुए समणोवासए ते अन्नउस्थिए एवं वयासी अस्थि णं आउसो वाउकाए वाति? हंता! अस्थि । तुझे णं आउसो ? वाउकायस्त वायमाणस्स रूवं पासह ? णो इण्ट्रे समझे। अस्थि णं आउसो ? घाणसहगया पोग्गला? हता! अस्थि । तुज्झेणं आउसो घाणसहगयाणं पोग्गलाणं रूवं पासह ? णो इणढे समठे। अत्थि णं आउसो अरणिसहगए अगणिकाए ? हंता अत्थि, तुज्झे णं आउसो! अरणिसहगयस्त अगणिकायस्स रूवं पासह ? णो इणढे समहे। अत्थि णं आउसो! समुदस्स पारगयाइं रूवाइं? हंता अत्थि। तुझे णं आउसो! समुदस्स पारगयाई रूवाइं पासह ? जो इणढे समटे । अत्थिणं आउसो! देवलोगगयाइं रूवाई ? हंता अत्थिा तुझे णं आउसो!
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका शं०१८ उ०७ सू०३ मद्रुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १०७ देवलोग गयाई रूवाई पासह ? . जो इणढे समढे। एवामेव आउसो ? अहं वा तुज्झे वा अन्नो वा छउमत्थो जह जो जं न जाणइ न पासइ तं सव्वं न भवइ एवंभे सुबहुए लोए न भविस्लाइ त्तिकट्टु ते णं अन्नउत्थिए एवं पडिहणइ, एवं पडिहणित्ता जेणेव गुणसिलए चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छद उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं पंचविहेणं अभिगमेणं जाव पज्जुवासइ । मयाइ समणे भगवं महावीरे मदुयं समणोवासगं एवं वयाली-सुडु णं मईया ! तुमं ते अन्नउस्थिए एवं वयासी, साहू णं मया! तुमं ते अन्नउस्थिए एवं क्यासी जे णं मधुया! अटुं वा हेडं वा पलिणं वा वागरणं वा अन्नायं अदिटुं अस्सुयं अमयं अविण्णायं बहुजणमझे आघवेइ पन्नवेइ जाव उवदंसेई से णं अरिहंताणं आसायणाए वइ, अरिहंतपन्नत्तस्स धम्मस्स आसायणाए वइ, केवलीणं आसायणाए वहइ केवलिपन्नत्तस्स धम्मस्स आलायणाए वहइ तं सुहु णं तुमं मया! ते अन्न उत्थिए एवं वयासी, साहु णं तुमं मदुया? जाव एवं वयासी। तए णं मदुए लमणोवानए समणेणं भगवया महावीरेणं एवं वुत्ते लमाणे हद्वतुढे समण भगवं महावीरं वंदइ नमसइ वंदित्ता नमंसित्ता णच्चासन्ने जाव पज्जुवालइ । तएणं समणे भगवं महावीरे मयस्स समणोवालगस्त तीसेय जाव परिसा पडिगया। तएणं मदुए लमणोवासए समणस्त भगवओ महावीरस्स जाव निसम्म हट्टतुट्टे पलिणाई वागरगाईपुच्छइ पुच्छित्ता अट्टाई
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
ot
भगवती सूत्रे
परियायइ, परियाइता उडाए उट्ठेह, उडाए उट्टित्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ नसंसइ वंदित्ता नमसित्ता जाव पडिगए। भंते त्ति भगवं गोयसे समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ वंदित्ता नमसित्ता एवं वयासी, पसूर्ण भंते! मद्दुए समणो वालए देवाणुपियाणं अंतियं जाव पव्वइत्तइ ? णो इणट्टे समट्टे एवं जहेव संखे तहेव अरुणाभे जाव अंतं काहि ||सू०३ ॥
छाया - तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं नाम नगरम् गुणशिलकं चैत्य, वर्णकः यावत् पृथिवीशिळापट्टकः, तस्य खलु गुणशिलकचैत्यस्य अदूरसामन्ते बहवोऽभ्ययूथिकाः परिवसन्ति तद्यथा - 'कालोदायी शैलोदायी' एवं यथा सप्तमशतके अन्ययूथिकोदेश के यावत् तत् कथमेतत् मन्ये एत्रम् ?' तत्र खल राजगृहे नगरे मद्भुको नामा श्रमणोपासकः परिवसति, आडयो यावत् अपरिभूतोऽभिगतजीवाजीवो यावत् विहरति । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरोऽन्यदा कदाचित् पूर्वानुपूर्व्यं चरन् यावत् समवसृतः परिषत् यावत् पर्युपास्ते । ततः खलु मनुः श्रमणोपासकः एतस्याः कथायाः लब्धार्थः सन् हृष्टतुष्ट, यावत् हृतहृदयः स्नातो यावत् शरीरः स्वकात् गृहात् प्रतिनिष्क्रामति प्रतिनिष्क्रम्य पादविहारचारेण राजगृहनगरे मध्यमध्येन निर्गच्छति, निर्गत्य ते पामन्ययूथिकानामदूर सामन्तेन व्यतित्रजति । ततः खलु ते अन्ययूथिकाः मदुकं श्रमणोपासकम् अदुरसामन्तेनं व्यतिव्रजन्तं पश्यन्ति दृष्ट्वा अन्योऽन्यं शब्दयन्ति, शब्दयित्वा एवम् अत्रादिपुः, एवं खलु देवानुप्रियाः अस्माकमियं कथा अविप्रकटा अयं च खल्ल मलुकः श्रमणोपासकोऽस्माकमदरसामन्तेन व्यतिव्रजति तत् श्रेयः खलु देवानुमियाः वयं मनुक श्रमणोपासक मेतमर्थं प्रष्टुमिति कृत्वाऽन्योम्यस्यान्तिके एतमर्थ प्रतिग्रण्वन्ति प्रतिश्रुत्य यत्रैव मदुकः श्रमणोपासकः तत्रैव उपागच्छन्ति उपागत्य मदुकं श्रमणोपासकमेवमवादिषु : - एवं खलु मडक ? तव धर्माचार्यो धर्मोपदेशकः श्रमणो ज्ञातपुत्रः पञ्चास्तिकायं प्रज्ञापयति यथा सप्तमे शतके अन्ययूथिकोद्देशके यावत् तत् कथमेतत् मदुक ? एवम् ? । ततः खल्लुस मनुकः श्रमणोपासकः तान् अन्ययूथिकान् एवम् अवादीत् यदि कार्य क्रियते (तदा) जानीमः पश्यामः अथ कार्य न क्रियते (तदा) न जानीमः न पश्यामः । ततः खलु तेऽन्ययूथिकाः मदुकं श्रमणोपासकमेवमवादिषुः क एपः खलु त्वं मद्रुक ! श्रमणोपासकानां भवसि यत् खलु त्वम् एतमर्थ न जानासि न पश्यसि । ततः खलु
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मंद्रुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १०९ स मद्रुका श्रमणोपासकः तान अन्ययूथिकानेवमवादीत् अस्ति खलु आयुष्मन्तः । वायुकायो वाति ? हन्त ! अस्ति, यूयं खलु आयुष्मन्तः ! वायुकायस्य वहतो रूपं पश्यत ? नायमर्थ समर्थः सन्ति खलु आयुष्मन्तः घाणसहगताः पुद्गलाः ? हन्त! सन्ति । यूयं खलु आयुष्मन्तः घ्राणसहगतानां पुद्गलानां रूपं पश्यथ ? नायमर्थ: समर्थः। अस्ति खलु आयुष्मन्तः ! अरणिसहगतोऽग्निकायः? हन्त ? अस्ति, यूयं खलु आयुष्मन्तः ? अरणिसहगतस्याग्निकायस्य रूपं पथ ? नायमर्थः समर्थः । सन्ति खलु आयुष्मन्तः ? समुद्रस्य पारगतानि रूपाणि ? हन्त ! सन्ति, यूयं खलु आयुष्मन्तः ? समुद्रस्य पारगतानि रूपाणि पश्यथ ? नायमर्थः समर्थः । सन्ति खलु आयुष्मन्तः ? देवलोकगतानि रूपाणि ? हन्त ! सन्ति, यूयं खलु आयुष्मन्तः ? देवलोकगतानि रूपाणि पश्यत ? नायमर्थः समर्थः । एवमेव आयुमन्तः । अहं वा यूयं वा अन्यो वा छद्मस्थो यदि यो यत् न जानाति, न पश्यति तत् सर्व न भवति? एवं युष्माकं मते सुवहुको लोको न भविष्यति ? इति कृत्वा तान् खलु अन्ययूथिकान एवं प्रतिहन्ति एवं प्रतिहत्य यत्रेव गुणशिलकं चैत्यं यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीर पञ्चविधेन अभिगमेन यावत् पर्युपास्ते । मद्रुकः इति श्रमणो भगवान् महावीरो मद्रुकं श्रमणोपासकमेवम् अवादीत्-सुष्टु खलु मद्रुक ! त्वं तान् अन्ययथिकान एवमवादीः, साधु खलु मद्रुक ! त्वं तान् अन्ययूथिकान् एवमवादीत् यत खलु मद्रुक! अर्थ वा हेतुं वा प्रश्न वा व्याकरणं वा अज्ञातमम अश्रुतममतमविज्ञातं बहुजनमध्ये आख्याति प्ररूपयति यावत् उपदर्शयति से खल्लु अर्हतामाशानायां वर्तते, अर्हस्मज्ञप्तस्य धर्मस्य आशातनायां वर्तते, केवलिनामाशातनायां वर्तते, केवलिमज्ञप्तस्य धर्मस्याशातनायां वर्तते, तत सुष्ठ खल वं मद्रुक ! तान् अन्ययूथिकान् एवमवादी, साधु खल् त्वमेवमयादीः । ततः खलु मद्रुकः श्रमणोपासकः श्रमणेन भगवता महावीरेण एवमुक्तः सन् हृष्टतुष्टः श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते नमस्पति वन्दित्या नमस्थित्वा नात्यासन्ने यावत पर्युपास्ते । ततः खल्ल श्रमणो भगवान महावीरो मद्रुकाय श्रमणोपासकाय, तस्यै व यावत परिपत् मतिगता । ततः खल मद्रुका श्रमणोपासकः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य यावत् निशम्य हृष्टतुष्टः प्रश्नानि व्याकरणानि पृच्छति पृष्ट्वा अर्थान पर्याददाति । पर्यादाय उत्थया उत्तिष्ठति, उत्थया उत्थाय श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा यावत्मतिगतः। भदन्त इति भगवान गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा एवमवादीत प्रभुः खलु भदन्त ! मनुकः श्रमणोपासको देवानुप्रियाणामन्तिके यावत् प्रवजितुम ? नायमर्थः समर्थः। एवं यथैव शङ्ख तथैवारुणाभे यावत् अन्तं करिष्यतीति ॥सू०३।।
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
टीका- 'तेणं कालेणं तेणं समएणं' तस्मिन् काले तस्मिन् समये 'रायगिहे नामं नवरे' राजगृहं नाम नगरम् 'गुणसिलए चेइए' गुणशिलकं चैत्यम् उद्यानम् आसीत् 'वन्नभो' वर्णकः राजगृहनगरस्य तथा गुणशिलकोधानस्य च वर्णनं चम्पा - नगरीवन पूर्ण मद्र चैत्यवच्च कर्तव्यमिति 'जाव पुढनी सिलापट्टओ' यावत् पृथिवी शिलापट्टकः कियत्पर्यन्तं वर्णनं कर्तव्यं तत्राह - ' जाव' इत्यादि । यावत्पदेन गुणशिलकनामक चैन्यस्य वर्णनं पृथिवीशिलापट्टकपर्यन्तं विधेयमिति । 'तस्स णं गुण सिलस्स चेहयस्स' तस्य खलु गुणशिलकस्य चैत्यस्य 'अदूरसामंते' अदूरसामन्ते
११०
इन केवली भाषित वस्तुओं में विप्रतिपद्यमान जो अहंमानी-अभिमानी मनुष्य होता है वह युक्तिपूर्वक निराकरणीय होता है इसी बात को अव सूत्रकार मद्रक श्रमणोपासक के चारित्र से प्रदर्शित करते हैं
'तेणं काले तेर्ण समएणं रायगिहे नामं नघरे' इत्यादि ।
टीकार्थ - इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ऐसा प्रतिपादन कर रहे हैं 'तेणं कालेणं तेणं समएणं' उस काल और उस समय में 'रायगिहे नामं नथरे' राजगृह नामका नगर था । 'गुणसिलए चेहए' इसमें गुणशि. लक नामका उद्यान था । 'वन्नओ' राजगृह नगर का तथा गुणशिलक उद्यान का वर्णन चम्पानगरी एवं पूर्णभद्र चैत्य-उद्यान के जैसा करना चाहिये | 'जाव पुढ़वी सिलापट्टओ' यहाँ यावत्पद् से यह समझाया गया है कि गुणशिलक चैत्य का वर्णन पृथिवीशिलापट्टक तक कर लेना चाहिये | 'तस्स णं गुणसिलस्स चेहयस्स' उस गुणशिलक चैत्य के
આ કેવલી કથિત વસ્તુ એમાં વિપ્રતિપદ્યમાન જે અભિમાની મનુષ્ય હાય છે, તે યુક્તિપૂર્વક પરાસ્ત કરવા લાયક હાય છે. એજ વાત હવે સૂત્રકાર મક્કુક શ્રમણેાપાસકના ચારિત્રથી બતાવવામાં આવે છે.
"तेणं कालेणं वेगं समरणं रायगिहे नामं नयरे" इत्याहि टीडअर्थ — मा सूत्रश्री सूत्रार मे प्रतिपादन रे
" तेण काले वेणं समएणं.” ते अणमा भने ते सभये “रायगिहे नामं नयरे" रानगृह नाभनुं नगर हेतु' “गुगसिलए चेइए" तेभां गुबुशिल नामनुं उद्यान हेतु "वन्नओ" शब्भ्गृड्ड नगरनुं भने गुशुशिल उद्यानतुं वर्षान अनुमे यभ्या नगरी भने पूयुभद्र थैत्य - उद्यान अभाये अभवु "जाव पुढवीसिलापट्टभ" अहिं यावत्पथी से सभलत्रवामां आव्यु' छे —गुशुशिल त्य - उद्यानतुं वार्जुन पृथ्वीशिलापट्ट सुधी समन्न्वु' "तस्वणं गुणसिलस्स चेयास" ते गुथुशितः शैयनी "अदूरखामंते" अधिक नल नहीं तेभ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मद्रुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १११ नातिदरे नातिसमीपे उचितस्थाने 'बहवे अन्न उत्थिया परिवसंति बहवोऽन्ययूथिकाः परिवसन्ति, के ते अन्ययूथिका बहवो वसन्ति ? तत्राह-'तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यया 'कालोदायी सेलोदायी' कालोदायिनामकाः शैलोदायिनामकाश्च ‘एवं जहा सत्तमसए अन्नउत्थिय उद्देसए' एवं यथा सप्तमशतके दशमेऽन्ययथिकोद्देशके 'जाव से कहमेयं मन्ने एवं' यावत् कथमेतत् मन्ये एवमित्यन्तः सप्तमशतकीयान्ययूथिकमस्ताब उपवर्णनीयः ‘एवं जहा सत्तमसए' इत्यादिना यत् सचितं तदिह संक्षेपतः पदश्यते, तथाहि-कालोदायी शैलोदायी सेवालोदायी उदयः नामोदयः नर्मोदयः अन्यपालका, शैलपालका, शंखपालकः, सुहस्ती माथापतिरिति नामका वहवोऽन्ययूथिकाः परिवसन्तिस्म गुणशिलचैत्यस्य समीपदेशे तेषामन्ययुथिकानां कदाचित् एकत्र संहितानां परस्परं 'अदूर सामंते' न अधिक पास और न अधिक दूर ऐसे उचित स्थान पर 'बहवे अन्ननथिया परिवसंति' अनेक अन्य तीर्थिकजन रहते थे। उनमें 'तं जहा-कालोदायी सेलोदायी' किसी का नाम कालोदायी था किसी का नाम शैलोदायी था । 'एवं जहा सत्तमसए अन्नउत्थिय उद्देसए' इत्यादि यह सब वर्णन पहिले सप्तम शतक के दशवें उद्देशक में किया गया है, और यह वर्णन वहां 'जाव से कहमेयं मन्ने' इस पाठ तक है यही बात यहां संक्षेप से प्रदर्शित की जाती है जो वहां अनेक अन्यतीर्थिकजन रहते थे उनमें से कितनेक के नाम इस प्रकार से हैं-कालोदायी, शैलोदायी, सेवालोदायी, उदय नमोंदय अन्यपालक, शैलपालक, शंखपालक सुहस्ती और गाथापति आदि गुणशिलक चैत्य के समीप के प्रदेश में बसे हुए उन अन्यतीर्थिकों की अधिः पास नही मे सथित स्थान ५२ "बहवे अन्नउत्थिया परिवसंति" भने अन्यतार्थि न २डेता ता. "तं जहा-कालोदायी, सेलोदायी" भां
Usd नाम या तुमने नाम शैोहाया तु. “एवं जहा सत्तमसए अन्नउत्थिय उद्देसए" त्यादि तमाम प न पसi सातमा शतना सभा देशामा ४२वामा मा०यु छे. भन ते पन त्यां "जाव से कहमेवं मन्ने" भा 48 सुधा छे. मे पात मडिया सोपथी मतावामा આવે છે. તે આ પ્રમાણે છે–ત્યાં અનેક અન્ય મતવાદીઓ રહેતા હતા. તેમાંના કેટલાકનું નામ-કાલેદાયી શેલેદાયી, સેવાદાયી. ઉદય, નદય, અન્યપાલક શૈલપાલક, શંખપાલક સુસ્તી અને ગાથા૫તી વિગેરે ગુણ શિલક ચિત્યના નજીકના પ્રદેશમાં વસેલા. તે અન્યતીથિકે જ્યારે પરસ્પર
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे ११२ कथालापः संजाता-यदयं महावीरः समुत्पन्न केवलज्ञानी धर्मास्तिकायादीन् पञ्चास्तिकायान् प्रज्ञापयति, तत्र च धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकायाकाशास्तिकायानचेतनान् जीवास्तिकायं च सचेतन प्रज्ञापयति । तथा धर्मास्तिकायाऽधर्मास्तिकायाऽऽकाशास्तिकायान् अरूपित्वेन प्रज्ञापयति, पुद्गलास्तिकाय च रूपित्वेन मज्ञापयति इति 'से कहमेयं मन्ने एवं' इति, तत् कथमेतत् धर्मास्तिकायाऽधर्मास्तिकायाऽऽकाशास्तिकायादि वस्तुजातं मन्ये इति वितीर्थः एवं सचेतनाचेतनरूपेण रूपित्वारूपित्वादिरूपेण च अदृश्यमानत्वेनासंभवात्तस्य धर्मास्तिकायावीनामदृश्यत्वेन कथमयं विभागः संभवति कथमयमित्थं प्रज्ञापयति सर्वमेतदसंवद्धमेवेति सप्तशतकीयः संक्षिप्तो वृत्तान्त इति । 'तत्थ णं रायगिहे नयरे तन खलु जब वे एकत्रित हुए तब आपस में इस प्रकार से बातचीत हुई कि महावीर जिले केवलज्ञान उत्पन्न हो गया है वे धर्मास्तिकायादिक पांच अस्तिकायों की प्ररूपणा करते हैं। इनमें धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय और आकाशास्तिकाय इन्हें तो वह अचेतन कहते हैं । और जीव द्रव्यों को सचेतन कहते हैं। धर्मास्तिकायादिक तीन को अरूपी कहते हैं । एवं पुद्गलास्तिकाय को रूपी कहते हैं । 'से कहमेयं मन्ने एवं' तो क्या महावीर के द्वारा कथित इस धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय और आकाशास्तिफाय आदि रूप वस्तुजात को कैसे स्वीकार किया जावे क्योंकि सचेतन अचेतनरूप से तथा रूपी अरूपी आदि रूपसे जो इनका विभाग किया गया है वह धर्मास्तिकायादिको के अदृश्य होने से संभव कैसे हो सकता है ? अतः इस प्रकार का यह उनका कथन सब असं. એકઠા થયા ત્યારે આ રીતે વાત થઈ કે– મહાવીર સ્વામી કે જેઓને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયેલ છે, તેઓ ધર્માસ્તિકાય, વિગેરે પાંચ અસ્તિકાની પ્રરૂપણ કરે છે. તે પચ પૈકી ધર્માસ્તિકાય અધમસ્તિકાય અને આકાશા સ્તિકાય એ ત્રણને તેઓ અચેતન કહે છે. અને જીવને સચેતન કહે છે. ધર્માસ્તિકાય વિગેરે ત્રણેને અરૂપી કહે છે. અને પદ્લાસ્તિકાયને રૂપી
छ, “से कहमेयं मन्ने एवं" तो तेशु प्रमाणे मानी शाय तम छ ? અર્થાત્ મહાવીર સ્વામીએ કહેલ આ ધમસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય વિગેરે રૂપ વસ્તુ સમૂહને કેવી રીતે સ્વીકારી શકાય? કેમ કેસચેતન અચેતનરૂપથી અને રૂપી અરૂપી વિગેરે રૂપથી. જે પ્રમાણે આ ધર્માસ્તિકાયાદિને વિભાગ કર્યો છે, તે ધર્માસ્તિકાય વિગેરે અદશ્ય હોવાથી કેવી રીતે સંગત થઈ શકે તેમ છે તેથી આ રીતનું તેઓનું કથન અસંબદ્ધ જ છે. એજ વાત સાતમા શતકના દસમાં ઉદ્દેશામાં કહેલી છે. તે
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
का टीका श०१८ उ०७ सु०३ मर्तुकश्रमणोपासक चरितनिरूपणम् ११३
,
राजगृहे नगरे ' मदुए नाम समणोवासए परिवसई' मदुको नाम श्रमणोपासकः परिवसतीति' 'अड्डे' आढ्यः अतिशयितधनवान् 'जाव अपरिभूए? यावत् अपरिभूतः केनापि पराभवितुमयोग्य इत्यर्थः अत्र यावत् पदेन 'दित्ते विस्थिन्नविउलभवण सयणासण जाणवाहणा इण्जे वहुधणवहुजायरूवरयए आओगपओगसंप्प उच्छिविलमतपणे वहुदासीदासगोमहिसग वेलयप्यभूए बहुजणस्स' इति ग्राह्यम् । दीप्तो विस्तीर्ण विपुल भवन शयनासनयानवाहनाकीर्णो बहुधनबहुजात रूपरजतः आयोगप्रयोग संयुक्तो विन्छर्दितविपुलभक्तपानः बहुदासीदासगोमहिपगवेलकमभूतो बहुजनस्य - एषां व्याख्यानम् उपासकदशांगसूत्रस्य मत्कृतायामगरधर्म संजीवनी टीकायां द्रष्टव्यम् | 'अभिगयजीवाजीवे' अभिगतजीवाजीचः, बद्ध ही है। यही बान सातवें शतक के दशवें उद्देशे में कही गई है यहां संक्षिप्त रूप से प्रकट की गई जाननी चाहिये । 'तत्थ णं रायगिहे नयरे' उस राजगृहनगर में 'अहुए नायं समणोवासए परिवस' मटुक नामका श्रमणोपासक रहता था । अड्डे जाव अपरिभूए' यह विशेषरूप में सब प्रकार से सम्पन्न था धनिक था, यावत् अपरिभूत किसी के भी द्वारा पराभव को प्राप्त हो सके इस योग्य नहीं था यहां यावत्पद से 'दित्ते विस्थिनदिउलभवणसघणासणजाणवाहणबहुधणबहुजागरूवरथए आओगपओगते विच्छभित्तपाणे बहुदासीदासगोमहिसगवेलयप्पभूए बहुजणस्स' इस पाठ का संग्रह हुआ है इन पदों की व्याख्या उपासकदशांग सूत्र पर की गई अगार संजीवनी टीका में की जा चुकी है, अतः वहीं से देख लेना चाहिये। 'अभिगयजीवाजीवे' यह यदुक श्रावक
अडीयां आशुथी प्रगट श्वासां गावी . " तत्थ ण रायगिहे नयरे" ते शभ्गृडे नगरभां “मदुए नामं सवणेावासए परिवसइ” भद्रुट नामने। श्रमापास रहेन। ते "अड्ढे जाव अपरिभूए" ते माढय यावत् अर्धथी याशु पराभ्य ન પામે તેવા હતેા અર્થાત્ વિશેષ રૂપથી દરેક પ્રકારે સપન્ન ધનાઢચ હતા. अडियां यावत्पदृधी "दित्ते वित्थिन्नविउल - भवण - सयणासणजाणवाहण बहुधणजायsarre आयोगपओगसंपत्ते विच्छड्डियविउलभतपाणे बहुदासीदासगोमहिस गवेलयप्पभूए बहुजणस्स” मा पहना संथ धये। छे, या महोनी व्याभ्या ઉપાસકદશાંગ સૂત્ર પર મે કરેલી અગારસ જીવની ટીકામાં કરવામાં આવી छे. ते त्यां ले लेवी.
'अभिनय - जीवाजीवे' ते व
विगेरेने यथार्थ ३ लघुनार तो, अर्थात् આ મહુક શ્રાવક સારી રીતે જાણુ। હતા કે આ છત્ર સચેતન અર્થાત્ ચેતનાલક્ષણુ
भ० १५
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
भगवतीसूत्रे 'अयं जीवः सचेतनोऽयम जीवोऽचेतनः' इत्येवं रूपेण जीवाजीवादिसकलपदा. र्थानां ज्ञाता 'जाव विहरई' यावद् विहरति, इह यावत् पदेन एतेषां श्रावकविशेषणानां संग्रहणम्' उनलद्धपुण्णपावे आसवसंवरनिज्जरकियाहिगरणवंधप्पमोक्खकुसले' इत्यादि । एतेषां व्योख्यानं भगवतीसूत्रद्वितीयशतकपश्चमोद्देशके द्रष्टव्यम् । तए ण समणे भगवं महावीरे' ततः खलु श्रमणो भगवान महावीर: 'अन्नया' अन्यदाअन्यस्मिन् काले 'कयाइ' कदाचित् 'पुवाणुपुचि' पूर्वानुपूर्या तीर्थकरपरम्परया 'चरमाणे' चरन्, गामाणुगाम दुइज्जमाणे ग्रामानुग्रामं द्रवन् एकस्मात् ग्रामात् ग्रामान्तरक्रमेण गच्छन् 'जाव समोसढे' यावत् समवमृतः विहारं कुर्वन् गुणशिलको. द्याने समागतः । तत्र च भगवतः समवसरणं जातमिति 'परिसा जाव पज्जुवासई' परिषत् यावत् पर्युपास्ते भगवतः समवसमणानन्तरं परिषत् नानादिग्भ्यः समागयह अच्छी तरह से जानता था कि जीव सचेतन अर्थात् चेतनोलक्षण. वाला है और अजीव अचेतन है । इस प्रकार यह जीव अजीव आदि सकल पदार्थों का ज्ञाता था। 'जाव विहरह' में जो यावत् पद आया है उससे 'उवलद्धपुण्णपावे, आसवसंवरनिन्जरकिरियाहिगरणे बंधप्पमोक्ख. कुसले' इत्यादि इन श्रावक विशेषगों का संग्रह हुआ है। इन पदों की व्याख्या भगवतीसत्रके द्वितीय शतक के पंचम उद्देशक में की जा चुकी है। अतः वहीं से देख लेना चाहिए । 'तए णं समणे भगवं महावीरे' इसके बाद श्रमण भगवान महावीर 'अन्नया कयाई' किसी एक समय 'पुवाणुपुब्धि तीर्थंकर परम्परा के अनुसार 'चरमाणे' विहार करते हुए। 'गामाणुगाम दूइज्जमाणे एकाग्राम से दूसरे ग्राम में धर्मोपदेश करते हुए।'जाच समोसढे' यावत् गुगशिलक उद्यान में पधारे । परिसा जाव पज्जुवासइ' प्रभुका आगमन सुनकर नाना दिशाओं से अनेक जनों का पामा छ भने म मयतन छ. "जाव विहरइ" से पहमारे यावत पहावेत छे, तेथी "उवलद्ध पुण्णपावे आसवसंबरनिज्जरकिरियाहिगरणे बंधमोक्खकुसले" ઈત્યાદિ શ્રાવકના વિશેષને સંગ્રહ થયો છે. આ પદની વ્યાખ્યા ભગવતી સૂત્રના भी शतना ५iuwi देश मा ५२वामा भावी छे तेथी नवी . "तए ण समणे भगवं महावीरे' ते पछी श्रम सगवान् महावीर स्वामी “अन्नया कयाई" छ मे सभये "पुवाणुपुव्विं' तीर्थ ३२नी ५२५२१ अनुसार "चरमाणे" विहार ४२di ४२di "गामाणुगाम दूइज्जमाणे" ४ भाभथा भी गाममा धपहेश ४२di ४२ai 'जाव समोसढे' यावत् शुशित जधानमा पधार्या "परिसा जाव पज्जुवासई" प्रभुन भागमन समजान भने દિશાએથી જનસમૂહ રૂપી પરિષદ્ પ્રભુની પાસે આવી અને પ્રભુને વંદના
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मद्रुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् ११५ तानां बहूनां जनानां समुदायः भगवन्तं वन्दते नमस्यति धर्मकथां शृणोति, ततश्च त्रिविधया पर्युपासनया भगवन्तं पर्युपास्ते इति । 'तए णं मददुए समणोवासए' ततः खलु मद्रुका श्रमणोपासकः 'इमोसे कहाए लढे समाणे एतस्याः कथायाः लब्धार्थः सन् ' हतढ० जाव हियए' हृष्टतुष्ट यावद् हृदयः यावत्पदेन चित्तानन्दितः मोतिमनाः परमसौमनस्थितो हर्षवशविसर्पद् हृदयः' इत्यन्तग्रहणं भवतीति 'हाए' स्नातः कृतस्नान:' 'जाब सरीरे' यावच्छरीरः यावत्पदेन 'कयवलिकम्मे कयकोउयमंगलपायच्छित्ते अप्पमहग्याभरणालंकिय' इत्यादीनां ग्रहणं भवति ततः कृतवलिकर्मा कृतकौतुकमङ्गलमायश्चित्तः अल्पमहा_भरणालङ्कृतशरीर इति । एतादृशः सन्' 'सयाओ गिहाओ पडिनिक्खमई' स्वकीयात् गृहाव प्रतिनिष्का. परिषद् प्रभु के पास आयी, आकर के उसने प्रभुको वन्दना की नम. स्कार किया प्रभुने धर्मकथा कही सबने उस धर्मकथा को सुनी और सुनने के बाद त्रिविध पर्युपासना से प्रभु की पर्युपासना की 'तए णं मुदुए समणोवासए इमीले कहाए लद्धढे समाणे हतुट्ठ० जाच हियए' मद्रुक श्रावकने जब प्रभु के आगमन का समाचार सुना तो वह हष्टतुष्ट हृदयवाला हुआ प्रीतिमनवाला हुआ, परमसौमनस्थित हुआ। एवं हर्ष से विसर्पत् हृदयवाला हुआ। और उसी समय उसने 'हाए' स्नान किया 'जाव सरीरे' यावत् 'कयवलिकम्मे' बलिकर्म किया वायसादि को अन्नादि का भाग दिया 'कयकोउयमंगलपायच्छित्ते' दुःस्वप्नादि निवारण के लिए कौतुकमंगलरूप प्रायश्चित्त किया। 'अप्पमहग्घाभरणालंकिय' और थोडे से भारवाले आभरणों से कि जो बहुत विशेष की. કરી નમસ્કાર કર્યા પ્રભુએ ધર્મકથા કહી સંભળાવી પરિષદાએ ધર્મકથા સાંભળ્યા પછી મન, વચન અને કાય રૂપ ત્રણ પથુપાસનાથી પ્રભુની पयुपासना ४३ तए ण मदुए समणोवासए इमीसे कहाए लढे समाणे हद तु० जाव हियए" भर श्राप प्रभुना मागमानना सभाया न्यारे સાંભળ્યાં ત્યારે હુણ-તુષ્ટ હૃદયવાળે થયે પ્રસન્ન મનવાળો બન્યો અત્યંત સોમનસ્થિત બન્યો અને હર્ષથી પ્રકુલિત હદયવાળો થઈને તે જ समये तो "हाए" स्नान यु “जाव सरीरे" यावत् "कयवलिकम्मे" વાયસ-કાગડા વિગેરેને અન્નને ભાગ આપવા રૂપ બલિકર્મ કર્યું , "कयकोउयमंगलपायच्छित्ते वाहिना निवारण माटोतु भण३५ प्रायश्चित्त थु" "अपमहग्याभरणालकियसरीरे" भितमi भने ARHI SA मेवा मासूष धारण ४ा मन पछी "सयाओ निहाओ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
-११६
भगवती सूत्रे
मति 'पडिनिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य 'पायविहारचा रेणं' पादविहारचारेण-पद्धयामेव न तु वाहनादिना 'रायगिहं नयरं जाव निम्गच्छ३' राजगृहं नगरं यावत् निर्गच्छति यावदात् मध्यमध्येन इति ग्राह्यम्' निग्गच्छिता' 'निर्गत्य 'तेर्सि अन्न उत्थियाण' तेपामन्ययूथिकानाम् ' अदूरसामंतेणं बीइवयह' अदूरसामन्ते व्यतिव्रजति, अन्ययुथिकानां नातिदूरेण नातिसमीपेन वा गच्छतीत्यर्थः ' 'तए णं ते अनउथिया' ततः खलु ते अन्ययूथिकाः 'मदुयं समणोवासयं' मडकं श्रमणोपासकम् 'अदूरसामंतेणं' अदुरसामन्तेन नात्यासन्नेन नातिदूरेण' बीइवयमाणं पासंति' व्यतित्रजन्तं - गच्छन्तम् पश्यन्ति 'पासिता ' अन्नमन्नं सहावेति' दृष्टा अन्योऽन्यं शब्दयन्ति आह्वयन्ति' 'सद्दावित्ता एवं व्यासी' शब्दयित्वा एवं वक्ष्यमत के थे अपने शरीर को अलंकृत किया । 'सयाओ गिहाओ पडिनिक्खमइ' इसके बाद वह अपने घर से बाहर निकला । 'पडिनिक्खमित्ता' बाहर निकल कर 'पायविहारचारेणं' पैदल ही सवारी पर बैठकर नहीं । 'रायहिं नयरं जाव निग्गच्छछ' यह राजगृह नगर के ठीक बीचोबीच के रास्ते से होता हुआ चल दिया । 'यहां यावत्पद से 'मध्य मध्येन' इस पद का ग्रहण हुआ है । निग्गच्छित्ता' चलकर वह 'तेसि अनउत्थियाणं अदूरसामंतेणं बीहवयह' उन अन्ययूथिकों के पास से होकर निकला न वह उनके बिलकुल पास से ही होकर निकला और न उनके अधिक दूर से ही होकर निकला यही बात 'अदूरसामंतेणं' पद द्वारा प्रकट की गई है । 'तए णं ते अन्नस्थिया मद्दुयं समणोवासगं अदूरसामंतेणं वीइवयमाणं पासंति' जब उन अन्ययूथिकोंने अपने से थोड़ी सी दूर से होकर जाते हुए मद्रुक श्रावक को देखा तो 'पासित्ता' देखकर 'अन्नमन' सहावेति' आपस में उन्होंने एक दूसरे को बुलाया'
,
पंडिणिक्खमइ" पोताना धरनी महार नीउज्या. "पडिणिक्खमित्ता" महार नीडजीने "पायविहारचारेणं" पगपाणी - ( वार्डन पर मेसीने नहीं ) " रायगिहं 'नयरं जाव निगच्छर' ते शनगृहना वस्योपस्यना भागेथा नीडज्यो. "निग्ग'च्छित्ता" नीणीने ते "तेखि अन्नउत्थियाणं अदूरसामंतेणं वीइवयइ" ते अन्य યૂથિકાની પાસેથી એટલે કે તેઓની મહુ નજીક નહીં અને તેમનાથી બહુ इ२ थए। नहीं तेवी रीते ते नीडल्या. "तए णं अन्नउत्थिया मदुयं समणोवासगे अदूरसामंतेणं वीइत्रयमाणं पासंति" क्यारे ते अन्ययूथ मे थोतानाथी थोडे इरथी नता सेवा भ श्रवने लेयेो तो "पासित्ता" तेने लेने "अन्नमन्नं सहावे'त्ति” परस्पर तेथे श्रेणीलने मोलाव्या. "सदावित्ता एवं
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
%20
अमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मद्रुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् ११७ माणकारेण आदिघु रुक्तवन्तः' एवं खलु देवाणुप्पिया अम्हं इमा कहा अविपकडा' एवं खलु देवानुपियाः अस्माकम् इयं कथा अविषक्टा न सम्यक्तया प्रकटा प्रतीता । 'अयं च णं मदुए समणोवासए' अयं च खलु मद्गुकः श्रमणो. पासका 'अग्ह अदूरसामंतेणं वीइवयइ' अरमाकमदूरगामन्ते-अदुरासन्नेन व्यतिवनति-गच्छति' तं 'सेयं खच देवाणुप्पिया अम्हं मदुयं समणोवासयं' अस्माकं मद्रुकं श्रमणोपासकम् 'एयमदं पुच्छित्तु एतमथै प्रष्टुम् 'तिकटु' इति कृत्वा 'अयं मद्रुका श्रमणोपासकोऽस्माभिः प्रष्ट' इत्येवं रूपेण मिशो विचारं कृत्वा इत्यर्थः । 'अभमण्णस्स अंतियं एयम पडिसुणेति' अन्योऽन्यस्यान्ति के एतमर्थ प्रतिशण्वन्ति-स्वीकुर्वन्ति पडिसुणेत्ता प्रतिश्रुत्य जेणेव मददुए समणोवासए' यत्रैव मनुकः श्रमणोपासका 'तेणेव उवागन्छंति' तत्रैव उपागच्छन्ति' उवांग 'सावित्सा एवं यासी' बुलाकर परस्पर ऐसा कहा-'एवं खलु देवाणुपिया अहं दमा कहा अविपकडा हे देशातुप्रियो ! हम लोगों को यह कथा अच्छी तरह से प्रतीति में नहीं आती है। 'अयं च गंमदए समणोवासए अम्हं अदूरसामंतेणं वीरवयह' यह क श्रीवक हम लोगों के अदूरासन्न से होता हुआ चला जा रहा है। 'त सेयं खल देवानुप्पिया! अम्हं मददुयं समणोवालयं एयम पुच्छित्तए' तो हमें अय उचित यही है कि इस बात को इस मद्रुक श्रावक से पूछलें। इस प्रकार का उन सबने परस्पर में विचार किया और विचार करके फिर उन्होंने 'अण्णमण्णस्त एएमटुं पडिसुणेति' परस्पर की इस बातको मान लिया । पडिसुणेत्ता जेणेव मद्दुए समणोवासए तेणेव उवागच्छति' इस बात को मानकर फिर वे सब के सब उस मनुक श्रावक के पास पहुंचे। वयासी, Rain माय त ५३९५२ मा प्रमाणे ह्यु "एवं खल देवाणुपिया अम्हं इमा कहा अविपकडा" हेवानुप्रिया अमान से पात समलती नथी. "अयं च ण मदुए समणोवासइ अम्हं अदूरसामवेणं वीइबयइ" આ મક શ્રાવક આપણાથી બહુ દૂર નહિં તેમ બહુ નજીક નહિં તે રીતે मरासन्न लय छे. 'तं सेयं खलु देवाणुप्पिया अन्हं मदुयं समणोवासयं एय मदं पुच्छित्तए" तो मापने वे मे येश्य छ है-मापणे मावत भर શ્રાવકને પૂછી લઈએ આ પ્રમાણે તેઓએ વિચાર કરીને પછી તેઓએ
"अण्णमण्गस्वं एयमटुं पडिमुणे ति" Balanनी मा पात तेयाय २५ री Fधा. "डिमुणित्ता जेणेव मद्दुए समणोवासए तेणेव उवागच्छंति" रीते વિચાર કરીને તે પછી તેઓ બધા જ તે મદુક 'શ્રાવક પાસે ગયા “વા
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
ર
,
"
च्छित्ता मदुयं समणोवासयं एवं वयासी' उपागत्य मद्भुकं श्रमणोपासकम् एवंवक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिपुस्ते अन्ययुथिकाः किमुक्तवन्तोऽन्ययूथिका मद्भुकं तत्राह - ' एवं खलु' इत्यादि । एवं खलु मया' एवं खलु मद्रुक !' तब धम्मायरिए' तव धर्माचार्यः 'धम्मो देसए समणे णायपुत्ते ' धर्मोपदेशकः श्रमणो ज्ञातपुत्रः ' 'पंच अत्थिकाए पम्नवेइ' पश्चप्रकारकान् अस्तिकायान् धर्मास्तिकायादीन् पदार्थान् प्रज्ञापयति 'जहा सत्तमे सर अन्नउत्थि उद्देसए' यथा सप्तमशते अन्ययूथिको देश के 'जाब से कहमेयं मद्द एवं ' यावत् तत् कथमेतत् मनुक ! एवम् हे मनुक ! तव धर्माचार्यः पञ्चास्तिकायान् धर्मास्तिकायादीन मज्ञापयति एतत् कथं घटते धर्मास्तिकायादीनामदृश्यत्वेन तत् परिज्ञानासंभवात् इत्यादिकं सर्व सप्तमशतकीयवृत्तान्तम् अवगन्तव्यम् । 'तरणं से मदुए समणोवासए' ततः खलु स मदुकः श्रमणोपासकः 'ते अन्न उत्थिए एवं क्यासी' तानन्ययूथिकाने वमवादीत् अन्ययूथिकेन 'उवागच्छित्ता मदुयं समणोवासयं एवं वयासी' वहां पहुंच कर उन लोगों ने उस मद्रुक श्रावक से ऐसा कहा - 'एवं खलु मदुया ! तव धम्मायरिए, धम्मो देस समणे णायपुत्ते पंच अस्थिकाये पनवे' हे मदुक ! तुम्हारे धर्माचार्य धर्मोपदेशक श्रमण ज्ञातपुत्रने जो पांच प्रकार के धर्मास्तिकायादिक पदार्थ कहे हैं । 'जहा सत्तमे सए अन्नउत्थिउद्देसए' जैसा कि सप्तम शतक के अन्ययूथिकोद्देशक में प्रकट किया गया है। 'जाव से कहमेयं मनुया ! एवं' सो हे मद्रुक ! यह उनका कथन कैसे संगत माना जा सकता है ? क्योंकि धर्मास्तिकायादिक पांच अस्तिकायका कथन यहां पर सप्तनशतक में जैसा कहा गया है वैसा कह लेना चाहिये। 'तए णं से मदुए समणोवासए ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' तब उस मदुक च्छित्ता मदुयं खमणोवासयं एवं वयासी" त्यां कहने ते भ६९ श्रावने भा प्रभाो ४ह्यु' “एवं खलु मया तवधम्मायरिए धम्मोवदेसए णायपुत्ते पंचअस्थिकाए पन्नवेइ" डे भए तभारा धर्भायार्य भने धर्मोपदेशः श्रभय ज्ञातपुत्रे यांय प्रारना ? धर्मास्तिय विगेरे पहार्थे उद्या छे " जहा सत्तमसप अन्न उत्थि उद्देस ए” सातभा शतना अन्ययूथिङ उद्देशामां ने प्रभावाभां मान्यु छे. ते प्रमाणे सभवु " जाव से कहमेयं मदुया ! एवं" तो મચ્છુક તેનું' આ પ્રમાણેનુ' કથન કેવી રીતે સંગત માની શકાય ? કેમ કે ધર્માસ્તિકાય વિગેરે પાંચ અતિકાયાનું કથન અહિયાં સાતમાં શતકમાં જે પ્રમાણે
धुं छे, ते प्रभाव सघणु अथन समन्वु "तए णं से मदुए समणोवासप ते अन्नउत्थि एवं वयासी" ते अन्य यूधिडोगे न्यारे पूर्वोत प्रारथी भ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
__अमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ १०३ मद्रुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् ११९
अष्टो मद्रुकोऽदृश्यानामपि पदार्थानां सत्तामावेदयितुं दृश्यत्वाभावं च प्रतिपादयितुं मानवादीदित्यर्थः 'जइ कज्ज कज्जइ जाणामो पासामो' यदि कार्य क्रियते तदा जानीमः पश्यामः । 'अह कज्नं न कज्जइ न जाणामो न पासामो' अथ कार्य न "क्रियते तदा न जानीमो न पश्यामः, हे अन्ययूथिकाः! शृणुत यदि धर्मास्तिकायादिभिः स्वकीय स्वकीय कार्य क्रियते तदा तेन कार्येण कारणस्वरूपान् तान् धर्मास्तिकायादीन् जानीमः पश्यामश्च यथा पर्वतादौ धूमादिकार्य कुर्वन् अग्निरिव, अथ तैः धर्मास्तिकायादिभिः स्वकीयं कार्य न क्रियते तदा न जानीमो न वा पश्शामा जले वहिरिव, एतदुक्तं भवति अतीन्द्रियपदार्थावगमं नास्माकं साक्षादेव भवति, किन्तु कार्यादिलिङ्गेन ताशा. श्रावक ने उनकी ऐसी बात सुनकर उन अन्ययूथिकों से ऐसा कहा अर्थात अदृश्य पदार्थों का अभाव नहीं है। किन्तु उनकी भी सत्सा है। परन्तु वे दिखते क्यों नहीं हैं, इस बात को प्रकट करने के लिये मद्रुक श्रावकने उनसे ऐसा कहाँ-'जइ कज्ज कजह जाणामो पासोमो अहे कज्जं न कजह न जाणामो न पासामो' हे अन्ययूथिकों ! सुनो जव धर्मास्तिकायादिकों द्वारा अपना कार्य किया जाता है। तय हम लोग उस कार्य से कारण रूप उन धर्मास्तिकायादिको जानते हैं और देखते हैं। जैसे पर्वत में धूमादिक कार्य करते हुए अग्नि को हम जानते और देखते हैं । और धर्मास्तिकायादिकों के द्वारा जब अपना कार्य नहीं किया जाता है तब हम उन्हे जलमें अग्नि के जैसा न जानते हैं और न देखते हैं । कहने का भाव ऐसा है कि यद्यपि अतीन्द्रियपदार्थों का શ્રાવકને કહ્યું ત્યારે તે મદ્રક શ્રાવકે તેઓની એ પ્રમાણેની વાત સાંભળીને તે અન્યમૂર્થિકોને આ પ્રમાણે કહ્યું અર્થાત્ –અદશ્ય પદાર્થોને અભાવ નથી, કિંતુ તેમની પણ સત્તા છે જ તે દેખાતા કેમ નથી? એ વાત પ્રગટ કરવા भद्र४ श्राप माने या प्रमाणे ४घु “जइ कजं कअइ जाणामो पासामो अहे कज्ज न कज्जइ न जाणामो न पासामो” 3 अन्य यूथि! न्यारे ધર્માસ્તિકાયાદિકેથી પિતપોતનું કાર્ય કરવામાં આવે છે. ત્યારે આપણે તે કાર્યના કારણરૂપ તે ધર્માસ્તિકાયાદિકેને જાણીએ છીએ અને દેખીએ છીએ જેમ પર્વતમાં ધૂમાદિ કાર્ય કરતા અગ્નિને આપણે જાણીએ છીએ અને દેખીએ છીએ. અને ધર્માસ્તિકાયાદિકે જ્યારે પિતાનું કાર્ય કરી શકતા નથી ત્યારે પાણીમાં રહેલ અગ્નિની માફક આપણે તેને જાણતા નથી અને દેખતા નથી, કહેવાને ભાવ એ છે કે–જે કે અતીન્દ્રિય પદાર્થોનું જ્ઞાન આપણને
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे
तीन्द्रियपदार्थस्यापि ज्ञानं जायते एव धूमेनाग्निरिव एवमेव अतीन्द्रियाणि धर्मास्तिकायादेरनुग्रहादिकार्येण भगतिर्भवत्येवेति । किन्तु अस्मानानां धर्मास्ति" कायादीनां कार्यस्य अनवगमात् तादृशानीन्द्रियपदार्थस्य अनुमति न भवतीति भावः । अर्हन्प्रतिपादितपश्चास्तिकायस्वरूपस्याज्ञानविषयक महकस्य युक्ति श्रुत्वा ते अन्ययूथिकास्तं पराभवितुं यदुक्तवन्तः तदाह- 'तम् ते' इत्यादि । 'तणं' ततः खलु मद्रुकस्य वाक्यश्रवणान्तरम् 'ते अन्नउस्थिया' ते अन्ययूथिकाः 'मद्दुयं समणोश्शास' मटुकं श्रमणोपासकम् 'एवं पगासी' एवं मामकारेण वा दिपुः उक्तवन्तः, मदुकं धर्मास्तिकायाद्यपरिज्ञानाभ्युपगमवन्तमुपालम्भयितुं यत् ते ज्ञान हम लोगों को माक्षात् रूप मे नहीं होता है । फिर भी कार्य से तो होता ही है । जैसे पहाड़ के निकुञ्ज में अवश्य भी अग्नि उस पर्वत में से निकलते हुए धूम से जानी जाती है । हमी प्रकार अतीन्द्रिय धर्मास्तिकादिक भी अनुग्रहादिरूप अपने कार्य से जाने जाते हैं । इस प्रकार हम लोगों को परितकायादिकों का साक्षात् दर्शनादिरूप ज्ञान नहीं हैं फिर भी उनके कार्य के ज्ञान से उन्हें हम जानते हैं । और देखते हैं । सामान्य विशेषरूप से उनका हमें ज्ञान होता ही है । इस प्रकार से महुँक आवक के द्वारा की गई अवतिपादित पञ्चास्तिकाय के स्वरूप की अज्ञान विषय शक्ति से सुनकर उन अन्ययूधिकोने उसे परास्त करने के लिये जो कहा वह इस प्रकार से है - यही बात 'तए णं ते अन्नत्था मद्दु सनोवासवं एवं वयासी' इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है। उन्होंने मगुरु भाषक को उपालम्भ देते हुए સાક્ષાત્ રૂપથી હાતુ નથી. તેા પણ તેના કાશી થાય છે. જેમ કે પહાડની ગુદામાં રહેલ અદૃશ્ય અગ્નિ તે પતની ઝુકાથી નીકળતા ધુમાડાથી જણાઇ આવે છે તેજ પ્રમાણે અતીન્દ્રિય ધર્માસ્તિકાયાદિ પણ અનુગ્રહારૂિપ પાતાના કાર્યથી જણાય છે. આ રીતે આપણને ધર્માસ્તિકાયાદિકાનુ સાક્ષાત્ દર્શન વિગેરે પ્રકારનું જ્ઞાન ન હોવા છતાં તેના કાના જ્ઞાનથી આપણે તેને જાણીએ છીએ અને દેખીએ છીએ.
१२०
સામાન્ય વિશેષરૂપથી તેનું જ્ઞાન આપણને થાય છે જ આ રીતે મદુક શ્રાવકે કહેલ અહહન્ત ભગવાને પ્રતિપાદન કરેલ ૫'ચાસ્તિકાયના સ્વરૂપની અજ્ઞાન સખ ધી કથનને સાંભળીને તે અન્યયૂથકાએ તેને પરાજીત કરવા આ પ્રમાણે अधु -वात 'तए णं ते अन्नउत्थिया मदुयं समणोवासय एवं वयासी” मा सूत्र દ્વારા પ્રગટ કરેલ છે તેઓએ મધુક શ્રાવકને ઉપાલ‘ભ-મહેણુ મારતા આ પ્રમાણે
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मद्कश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १२१ उक्तवन्तः तदेवाह - 'केसणं इत्यादि । केस णं तुम महेया' क एप त्वं मद्रुक ! समणोवासाणं भवसि' श्रमणोपासकानास मध्ये भवसि 'जे णं तुमं एयरट्ठ न जाणासि न पाससि' यत् खलु स्वम् एतमर्थ न जानासि न पयसि यस्त्वमेतमर्थ श्रमणोपासकै तिव्यं धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकायादि लक्षणमर्थ पदार्थजातन जानासि सामान्यरूपेण, न वा पश्यसि विशेषरूपेणेत्यर्थः । अथैवम् अन्ययूथिकैरुपालब्धो मद्रुको यत्तैरहश्यमानत्वेन धर्मास्तिकायाधसंभव इत्युक्तं तद्विघटनेन तान् अन्ययूथिकान् पराभवितुमिदमाह-तरणं' इत्यादि । 'तएणं से मद्दुए समणोवासए' ततः खल्ल स सद्गुका श्रमणोपासका 'ते अन्नउत्थिए एवं क्यासी' तान् अन्ययूथिकान एवं-उषमाणरूपेण अगदीद उक्तवान, किमुक्तवान् मनुकः? तत्राह-'अस्थि णं' इत्यादि । 'अस्थि णं आउसो' याउकाए वाई' अस्ति खलु आयुष्मन्तः ! परतीथिकाः ! वायुकायो दाति ? हे परतीथिकाः ! वायुर्वाति किम् ? इति ते अन्ययूथिकाः प्राहुः 'हता अत्यि' हन्त अस्ति वाति वायुरिति जानीमः, पुनः पृच्छति मद्रका 'तुज्झेणं आउसो' यूयं खल्लु आयुष्मन्तः 'चाउकायस्त वायमाणस्स रूवं पासह' वायुकायस्य वहता रूपं पश्यथ,योऽयं वायुः प्रचलति तस्य ऐसा कहा-मद्रुक ! तुम कैसे श्रमणोपासक हो जो तुम श्रमणोंपालको द्वारा ज्ञातव्य धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय आदिरूप अर्थ को न सामान्यरूप से जानते हो और न विशेषरूप से देखते हो। इस प्रकार अन्यथूथिकों द्वारा उल्लाहने से युक्त किये मद्रुक श्रावक ने 'ते अन्यउत्थिर एवं वयाली' उन अन्ययूधिकों से इस प्रकार से कहा-'अस्थि णं आउलो ! बाउकाए वाई' हे आयुष्मन् ! परतीर्थकों तुम हमें बताओ कि वायु चलता है ? उत्तर में उन्होंने कहा'हंता, अत्थि' हा पायु चलता है ऐसा हम जानते हैं । मद्रुकने उनसे पुन: पूछा-'तुझेणं आउसो ! बाउकायस्त वयमाणस्स रूवं पासह' हे ४ -- म । तमे श्रमास नवा ये२५ पास्ताय. अधर्मा. સ્તિકાય વિગેરે રૂપ અર્થને સમાન્ય રૂપે કે વિશેષ રૂપે જાણતા નથી. અને દેખતા નથી? તે પછી તમે કેવા પ્રકારના શ્રમણોપાસક છે ? આ પ્રમાણે તે भन्ययूथिही भन भारत भद्र श्राव "तं अन्नइथिए एवं वयासी" ते अन्ययथिलीन मा प्रमाणे यु "अत्थिणं भाउसोपाउकाए वाइ" 8 मायुમન પરતીર્થિકે! તમે કહો કે હવા ચાલે છે ? તેના ઉત્તરમાં તેઓએ કહ્યું है-"हंता अस्थि" है वायु या छे थे प्रभारी समे! anti छोय. ते पछी भद्रुर श्राप शथी तेमान पूछ्यु -" तुझेणं आउसो! वाउकायस्स वयमाणस्म एवं पासह” मायुभन्। । । तमामे,
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
भगवती सूत्रे
स्वरूपं परपथ किमति मनुकाशयः । कथयन्ति परतीर्थिकाः, 'णो इणडे समहे', नायमर्थः समर्थः न वयं वहतो वायोः स्वरूपं पश्याम इत्यर्थ: । ' अत्थि णं आउसो' सन्ति खलु आयुष्मन्तः चाणसहगया पोग्गला घ्राणसहगताः पुद्गलाः घ्राणते प्राणेन्द्रियविपयीकृतो भवतीति प्राणः गन्धास्मको गुणस्तेन गन्धास्तेन गन्धगुणात्मकप्राणेन सह गताः- गन्यसहचरिताः गन्धवन्त इति घ्राणसहगताः तथाविधाश्च ते पुद्गला इति घ्राणसहगताः पुद्गलाः घाणेन्द्रियग्राह्याः पुद्गलाः ? परतीर्थिकाः प्राहु- 'हंता अस्थि' दन्त, सन्ति घ्राणसहचरिताः पुद्गला इति' तुज्झे णं आउसो' यूयं खलु आयुष्मन्तः ' घाणसहगाणं पोग्लाणं रूवं पासह' घ्राणसहगतानां पुद्गलानां रूपाणि पश्यथ, पचनानीतगन्धयुक्तपुलानां किं रूपं जानीय यूयमिति मनुकस्याशयः, परतीर्थिका आहुः 'णो इट्ठे समट्ठे' नायमर्थ समर्थ, तादृशपुदलानां रूपाणि न पश्याम आयुष्मन्तो ! बताओ तुम लोग क्या चलते हुए उस वायुकाय के रूप को देखते हो ? उत्तर में परतीर्थिकोंने कहा- 'णो इणट्टे समट्ठे' हे द्रुक ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् हम चलते हुए वायुकाय के रूप को नहीं देखते हैं । पुनः बद्रुक ने उनसे पूछा 'अस्थि णं आउसो ! घाण सहगया पोगला' गन्धयुक्त पुद्गल घ्राणेन्द्रिय सहगत होते हैं क्या ? उत्तर में परतीर्थिकों ने कहा- 'हंता: अस्थि' हां होते हैं । तब मद्रुकने उनसे कहा- 'तुज्झेणं आउलो ! घाणसहगयाणं पोग्गलाणं रूवं पासह' हे अन्यतीर्थिक ! क्या तुम लोग घ्राण इन्द्रिय सहगत उन पवनानीत गन्धगुणविशिष्ट पुद्गलों के रूप को देखते हो ? उत्तर में उन्होंने कहा'णो इणट्ठे समट्टे' हे मद्रुक ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् हम लोग पवनानीत गन्धगुण विशिष्ट पुद्गलों के रूप को नहीं देखते हैं। महुक
1
"
ચાલતા એવા તે વાયુકાયના રૂપને દેખ્યુ છે? તેના ઉત્તરમાં તે ધરતીથિ કા मे उछु !- "णो इणट्टे समट्टे" हे द्रुमा अर्थ मरोभर नथी. अर्थात् ચલતા વધ્યુના રૂપને અમે જોયુ નથી. ફરીથી મદ્રુક શ્રાવકે તેને કહ્યું કે "अत्थि णं आउसो ! घाणसहगया पोमला" गन्धयुक्त युगसो शु प्रायेन्द्रियनी साथै ४ रहे है ? तेना उत्तरभां परतीर्थ थे। है-"हंता अत्थि " હા મધુક તે ઘ્રાણુઇન્દ્રિયની સાથે રહે છે. ફરીથી મક્રકે તેઓને કહ્યુ* -- "तुझेणं आउसो ! घाणसहगया पोग्गलाणं रूवं पासह" हे मन्यतीर्थिओ ! तभी પ્રાણઈન્દ્રિયની સાથે રહેલ પવન શિવાયના ગન્ધ ગુણવળા પુદ્ગલાના રૂપને लेह शो है। ? तेना उत्तरमां तेथेथे ' - - " णो इणट्टे समट्टे” मा अर्थ ખરેખર નથી, અર્થાત્ અમે તે પવનથી આવેલા ગધગુણવાળા પુદ્ગલાના
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मद्कश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १२३ त्यर्थः । पुनः कथयति मद्रुक' अस्थि णं आउसो' अस्ति खलु आयुष्मन्तः ! अरणिसहगए अगणिकाए' अरणिसहगतोऽग्निकायः अरणिः वयर्थं निमन्थनीयकाष्ठं तेन काष्ठेन सह गतः सहवरित इति अरणिसहगतः अग्निकायो वह अरणिकाष्ठेन सहाग्निवर्तते किम् ? इति मनुकस्याशयः । 'हंता अत्थि' हन्त, अस्ति अरणिकाष्ठेऽग्निवर्तते एवेत्युत्तरम् परतीथिकानामिति 'तुज्झे णं आउसो' ययं खलु भायुष्मन्तः 'अरणि सहगयस्स अगणिकायस्त रूवं पासह अरणिसहगतस्य रूपं पश्यथ ? इति प्रश्नः ‘णो इणहे समहे नायम: समथें: अरणिनिष्ठस्य वढे. रतीन्द्रियस्य रूपं न पश्यामः, इत्युत्तरं पर थिकानाम् ' मद्रुक आह-'अस्थि णं आउसो' सन्ति खलु आयुष्मन्तः 'समुदस्स पागरयाई ख्वाई' समुद्रस्य पारगतानि पुनः उनसे पूछता है-'अस्थि णं आउसो! अरणिसहगए अगणिकाए' कहो आयुष्मन्तो! अरणिकाष्ठ के सहगत अग्नि है क्या बह्नि के निमित्त जो काष्ठ रगडा जाता है वह अणिकाष्ठ है। इसको रगडने से अग्नि होती है । उत्तर में उन्होंने कहा-'हंता अस्थि हां मदक अरणिकाष्ठ में अग्नि है मद्रुक ने पुन: उनसे पूछा-'तुज्झेणं आउसो! अरणि सहगयस्त अगणिकायस्ल ख्वं पासह हे आयुष्मन्तो ! क्या तुम लोग उस अरणिकाष्ठ में वर्तमान अग्नि के रूप को देखते हो ? उत्तरमें उन्होंने कहा-'णो इणहे समडे' हे मद्रुक ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। क्योंकि अरणिकाष्ठगत अग्नि अतीन्द्रिय है । अतः उसके रूपको हम नहीं देख सकते हैं । पुनः मद्रुक ने उनसे पूछा-'अस्थि णं आउसो! समुदस्स पारगयाई बाई' हे आयुष्मन्तो ! कहो समुद्र के दूसरे तट उपनशता नथी. शथी भतमान पूछे छ है-"अस्थि णं आउसो! अरणिसहगए अगणिकाए" मायुभता! । मीना ४मा मभि રહેલ છે કે નહિ ? અગ્નિ પ્રદીપ્ત કરવા જે કાષ્ઠ પરસ્પર ઘસવામાં આવે છે તે અરણ કાષ્ઠ છે. તેને એકબીજા સાથે ઘસવાથી અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય છે, मप्रशन उत्तरमा तमामे यु:--"हंताअत्थि" है। भ! अगिना
४मा ममि २४ . म शथा पूछयु --"तुझे णं आउसो अरणिसहगयस्स अगणिकायस्स रूवं पासह" उ भायुभाता! शुतमे । તે અરણિકાષ્ઠમાં રહેલા અગ્નિના રૂપને જોઈ શકે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં तमाम है 'णो इणटे सम?" है भर मा म सरासर नथा. भ. કે અરણિના કાષ્ઠમાં રહેલે અગ્નિ અતીન્દ્રિય છે. તેથી તેના રૂપને આપણે नशता नथी शथी भट्ठः श्राप माने पूछ्युं है "अस्थि णं आउसो समुहस्स पारगयाई रुवाई" मायुष्मत! समुद्रना भी हमारे हटिया
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
१२४
रूपाणि समुद्रस्य परभागे चक्षुर्विषयातीताः पदार्थाः सन्ति किमिति मनुकस्य प्रश्नः, 'हंता अस्थि' हन्त, सन्तीत्युत्तरम् । पुनः पृच्छति मनुकः 'तुज्झे आउसो' यूयं खल्ल आयुष्मन्तः 'समुदस्स पारगयाई रुवाई पासह' समुद्रस्य पारगतानि रूपाणि पश्यय समुद्रपारवर्तिपदार्थजातस्य किं स्वरूप मितोऽवस्थिताः पश्यथ किमिति मद्रुकस्याशयः । ते कथयन्ति 'णो इट्टे सम' नायमर्थः समर्थः नैव पश्याम इतिभावः । ' अस्थि णं आउसो' सन्ति खलु आयुष्मन्तः ! 'देवलो गाई रुवाई' देवलोकगतानि रूपाणि मादृशानामविषयाः देवलोकगताः पदार्थाः सन्ति किमिति प्रच्छकाशयः, कथयन्ति ते अन्ययूथिकाः 'हंता अस्थि' हन्त सन्ति तत्रापि देवलोके पदार्था इति 'तुझे णं आउली' यूयं खलु आयुमन्तः ! 'देवलोगगया' रूश पासह' देवलोकगवानि रूपाणि परपथ, पर चक्षुर्दिषयातीत (दृष्टि से देखने में नहीं आवे ऐसे) पदार्थ है क्या ? उत्तर में उन्होंने कहा- 'हंना अस्थि' हां मद्रक | समुद्र के दूसरे तट पर पदार्थ हैं । पुनः मद्रुक ने उनसे प्रश्न किया । 'तुज्झेगं आउसो ! समुदस्स पारगयाई रुवाई पासह' हे आयुष्मन्तो ! क्या तुम लोग समुद्र के अपर पारवर्ती पदार्थों के रूपको देखते हो ? उत्तर में उन्होने कहा 'जो इणट्ठे समट्टे' हे मद्रुक ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् समुद्र के अपर पारवर्ती पदार्थो के रूप को हम नहीं देखते हैं। अब मदुक ने उनसे पुनः ऐसा पूछा 'अस्थि णं आउसो ! देवलोगगधाई रुवाई' हे आयुष्मन्तो ! देवलोक में रहे हुए पदार्थ जो कि हम लोगों के विषय है क्या ? उत्तर में अन्ययूथिकों ने कहा- 'हंता अस्थि' हां मदुक ! देवलोक में पदार्थ हैं । पुनः मनुकने उनसे पूछा- 'तुज्झेगं आउसो ! देवलोगगयाई रुवाई
ન જોઈ શકાય તેવા પદાર્થો છે કે નહિ? તેના ઉત્તરમાં તેએએ કહ્યું કે~~ "हंता ! अस्थि " । भद्रुङ! समुद्रना जील स्निारे पहार्थों छे, ते पछी इरीने भदुई पूछयु } "तुझे णं आउसो समुहस्स पारगयाई रुवाई पासह" हे भायुમતા કહે! તમેા સૌ સમુદ્રના ખીજા કિનારા પર રહેલા પદાર્થોના રૂપ જોઇ शो छ। ? तेना उत्तरमां तेथे मे छु ! "जो इणट्टे समट्टे" हे भगु सभुદ્રના ખીજા કિનારે રહેલા પદાર્થાંના રૂપને મે જોઇ શકતા નથી ફરીને भद्रुङ श्रावर्डे तेोनि पूछयूँ – “अत्थि णं आउसो ! देवलोगगयाई रुवाई" હું આયુષ્મ'તા ! દેવલાકમાં પદાર્થો વિદ્યમાન છે? તેના ઉત્તરમાં અન્યयूथिये उछु -- "हता अस्थि" । भडु देवखेाभां पार्थो रडेला छे. इरीथी भटुर्डे तेमाने पूछयु -- "तुझे णं आउसो देवलोगगयाई रुवाई 'पाग्रह" हे आयुष्भ'तो ! तते देवोभां रडेला ३यो लेह शो छो?
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैयचन्द्रिका टीका श०१८ ३०७ सु०३ मद्रुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १२५ वलोकवर्त्तमानपदार्थ जातानां प्रत्यक्षं भवति किमिति प्रश्नः, उत्तरयन्ति 'पो गडे समड़े' नायमर्थः समर्थः, परलोकगतपदार्थः, परलोकगत पदार्थजातानां प्रत्यक्ष न भवतीति । 'एवामेव आउसो' एवमेव आयुष्मन्तः ! 'अहं वा तुज्झे वा अन्नो वा छउमत्थो' अहं वा यूयं वा अन्यो वा छद्मरथः ' जइ जो जं न जाणइ न पासइ तं सव्र्व्वं न भवइ' यदि यो थं न जानाति न पश्यति तत्सर्वं न भवति किम् ? ' एवं मे 'सुबहुए लोए न भविस्सर' एव तदा सुबहुको लोको न भविष्यति यदि प्रत्यक्षनिवृत्तिमात्रात् निवृत्तिमात्रात् वस्तूनामभावो भवेत्तदा भवत्कथनानुसारेण पवनादि देवलोकस्थित बहुपदार्थानामभावः प्रसज्येत अतः यो यं पश्यति तस्य कृते तद्वस्तु प्रत्यक्ष न भवति न वाचता तादृशपदार्थजातस्याभावो भवतीति । पासह' हे आयुष्मन्तो ! तुम लोग क्या उन देवलोकगत पदार्थों के रूप को देखते हो ? उत्तर में उन लोगों ने कहा 'णो इणट्ठे समट्टे' हे मद्रुक ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् हम लोगों को देवलोकगत पदार्थों का प्रत्यक्ष नहीं होता है | 'एवामेव आउसो ! अहं वा तुझे वा अन्नो वा छउमत्थो जह जो जं न जाय, तं सव्वं इसी प्रकार से हे आयुष्मन्तो ! मैं अथवा तुम सब या दूसरा कोई छद्मस्थ जो जिस पदार्थ को नहीं जानता है । या नहीं देखता है तो क्या वह नहीं है । ऐसा माना जाता है ? ' एवं से पहुए लोए न भविस्सइ' यदि ऐसी बात मानी जावे कि जो प्रत्यक्ष से प्रतीत नहीं होता है उस वस्तु का अभाव है तो आपके इस कथन के अनुसार पथनादिकों का देवलोक स्थित पदार्थों का अभाव मानना पडेगा- इसलिये जो जिसे नहीं दिखता है । उसके लिये वह वस्तु प्रत्यक्ष नहीं होती है एतावता तादृश पदार्थ जात का अभाव होता है
उत्तर- "णो इणट्टे सगट्टे” डे ! म अथन मरोर नथी. अर्थात् આપણે દેવલેાકમાં રહેલા પદ્માર્થાના રૂપને પ્રત્યક્ષ જોઈ શકતા નથી. एवा मेव आउसा अहं वा तुज्झे वा अन्नो वा छउमत्थो जह जो ज न जाणइ न पासइ તું સ” હું આયુષ્મ`તા! હુ' અથવા તમે અગર ખીજે કોઈ છદ્મસ્થ જે પદ્માને જાણતા નથી અથવા દેખતે નથી. તેથી શું તે પદાર્થ છે ४ नहि तेम उही शाय छे ? “ एवं सुबहुए लोए न भविस्वइ' ले सेभन માની લેવામાં આવે કે પ્રત્યક્ષ રીતે જોઇ ન શકાય તે વસ્તુના અભાવ છે, તા એ કથનના આધારથી પવન વિગેરેના અને ડૅવલેકમાં રહેલા પદાર્થોના અભાવ જ માનવા પડશે.--તેથી જે વસ્તુ જેનાથી જોઈ શકાતી નથી તેને તે વસ્તુ પ્રત્યક્ષ ન હેાવાથી તેવા પદાર્થના અન્નાવ જ હાય છે એવુ કથન
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
भगवती सूत्रे
'त्तिकद्दु' इति कृत्वा एवं रूपेणेत्यर्थः तेणं अन्नउत्थिए एवं पडिहणई' तान खड़ी अन्ययूथिकान् एवं यथोक्तप्रकारेण प्रतिहन्ति परामवति मदुकः 'एवं पडिणिसा एवं यथोक्तक्रमेण परान् प्रतिहत्य - पराभूय' जेणेव गुणसिलए चेइए' यत्रैव गुणशिलकं चैत्यम् | 'जेणेव समणे भगवं महावीरे' यत्रैव श्रमणो भगवान महा वीर: 'तेणेव उवागच्छइ' तत्रैव उपागच्छति' उवागच्छित्ता उपागत्य " समणं भगवं महावीरं श्रमण भगवन्तं महावीरम् 'पचविणं अभिग़मेण जाव पज्जुवासह' पञ्चविधेन-पञ्चप्रकारेण अभिगमेन यावत् पर्युपास्ते यावत्पदेन वन्दननमस्कारादीनां ग्रहणं भवतीति मदुयाइ समणे भगवं महावीरे' हे मदुक ! इति श्रमणो भगवान् महावीरः, हे मनुक ! इत्येवं रूपेण मदुकं संबोध्य श्रमणो भगवान् महावीर ः 'मदुयं समणोवासयं एवं वयासी' मदुकं श्रमणोपासकम् एवंऐसा कथन तो ठीक नहीं माना जा सकता । 'त्ति कट्टु तेणं अन्नउत्थिए एवं पsिहणइ' इस प्रकार के युक्ति पूर्ण कथन से मद्रुक श्रावकने उन अन्ययूथिकों को परास्त कर दिया। एवं पडिणित्ता जेणेव गुगसिलए चेहए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छद्द' और परास्त करके वह जहां गुणशिलक उद्यान था, और उसमें भी जहां श्रमण भगवान् महावीर थे वहां पर आया । 'उवागच्छित्ता' वहां आकर के उसने 'समण भगवं महावीरं' उसने श्रमण भगवान् महावीर को 'पंचविहेणं अभिगमेणं जाव पज्जुवासह' पाँच प्रकार के अभिगम से यावत् पर्युपासना की यहां यावत्पद से वन्दना नमस्कार आदि पदों का ग्रहण हुआ है । 'मदुयाई समणे भगवं महावीरे' हे मनुक ! इस प्रकार से सम्बोधित करके श्रमण भगवान् महावीरने 'मदूदुयं समणोवासयं एवं
अर्ध रीते योग्य भानी शाय नहि. "तिकट्टु तेणं अन्नउत्थिए एवं पडिहणइ " આ રીતે યુક્તિ યુક્ત કથનથી મદ્રુક શ્રાવકે તે અન્યયૂથિકોને પરાજીત કર્યાં. " एवं पडिहणित्ता जेणेव गुणविलए चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ” मा रीते ते अन्ययूथिहोने पराकत र्या पछी ते भगु श्राव यां भगवान् भहावीर स्वाभी मिराभान देता त्यां ते मान्यो “उवागच्छित्ता" त्यां भावीने तेथे "समणं भगवं महावीरं " श्रमाशु लगवान् महावीर स्वाभीने “पंच विद्देणं अभिगमेणं जाव पज्जुवाखइ" यांय अहारना अलिगभथी यावत्थयुपासना उरी यावत्पद्यथी वहन नमस्कार विगेरे यही थड थथा छे. “मदु थाइं समणे भगवं महावीरे" हे २६ मे प्रभा सभोधन पुरीने श्रमायु भगवान् महावीरे “मदुय' समणोवासय एवं क्यासी" ते २ श्रावने
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ २०३ मद्रुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १२७ अयमाणमकारेण अवादीत्-उक्तवान्' 'मुटु णं मददुया' सुष्टु खल मद्रुक ! म ते अन्नउस्थिए एवं वयासी' त्वं तान् अन्ययूथिकान् एवमवादीः, 'साहु णं
या तुमं ते अन्नउस्थिए एवं वयासी' साधु खलु मद्रुक ! त्वं तान् अन्ययूथिकानेवमवादी:, हे मद्रुक ! साधु त्वया कृतं यत् अन्ययूथिकान पति एवमुक्तवान् यदहं न जानामीति, अन्यथा अजाननपि यदि जानामि इत्यभाष्यस्तदाऽहंदादीनामाशावनाकारकोऽभविष्यः, इति साधुवादित्वे कारणं दर्शयन्नाह-'जे णं मदुया' यत् खलु मद्रुक ! 'अहँ वा हेउवा पसिणं वा वागरणं वा' अर्थ वा हेतुं वा प्रश्नं वा व्याकरण वा' अन्नायं अदिळं अस्सुयं अमयं अविण्णाय' अज्ञातम् अदृष्टम् अश्रुतम् अमतम् अविज्ञातम् 'बहुजणमज्झे आघवेइ पनवेइ जाव उवदंसेइ' बहुजनमध्ये आख्याति प्रज्ञापयति यावदुपदर्शयति यावत्पदेन वयासी' उस मद्रुक श्रावक से ऐसा कहा-'सुटु णं मदुया तुमंते अन्न उत्थिए एवं वयासी साहुणं मया तुमं ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' हे मद्रुक ! तुमने बहुत अच्छा किया हे मद्रुक ! तुमने बहुत अच्छा किया जो तुमने उन अन्ययूथिकों से ऐसा कहा कि मैं नहीं जानता हूं नहीं जानते हुए भी मैं जानता हूं' ऐसा कह देते तो तो अहंदादिकों की आशातना के करनेवाले होते इसी बानको स्पष्ट करते हुए प्रभु उससे कहते हैं-'जे ण मद्रुया ! अह्र वा हेउं वा, पसिणं वा, वागरणं वा अन्नायं अदिळं अस्सुयं अमयं अविण्णायं बहुजणमज्झे आघवेह, पनवेइ जाव उवदंसेह' हे मद्रुक! जो जिस अर्थ को, हेतु को, व्याकरण को जो कि अज्ञात हो, अदृष्ट हो, अश्रुन हो अमत हो और अविज्ञात हो अनेकजनों के बीच में कहता है । प्रज्ञापित करता है, यावतू उसका उपदर्शन भगवाने या प्रमाणे ४यु-"सुठ्ठय मद्या तुम ते अन्नउस्थिए एवं वयासी" તે મદ્રક તમે ઘણું સારું કર્યું છે મદુક તમે બહુ જ ઉત્તમ કર્યું કે તે અન્યગૃથિકને એવું કહ્યું કે--હું જાણતા નથી. અથવા ન જાણવા છતાં પણ हुन छु. मे ४युं मानी मायातना ४२वा. मन ५३त. मा वातने पधारे २५०८ ४२५॥ प्रभु ४ छ -"जे णं मया । अटुं वा, हेउ वा, पसिणं वा, वागरण वा, अन्नाय' अदिटुं अस्सुयं अमाय अविण्णाय बहुजणमज्झे आघवेइ, पनवेइ, जाव उबदसेइ" 8 भ ! २ જે અર્થને, હેતુને, પ્રશ્નને વ્યાકરણને કે જે અજ્ઞાત હોય, અદષ્ટ હોય, અશ્રુત હેય, અમાન્ય હોય અને અવિજ્ઞાત હોય તેને અનેક જનમાં કહે છે, પ્રજ્ઞા
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे भापते मरूपयति दर्शयति प्रदर्शयतीत्यादीनां ग्रहणं भवतीति से अरिहंताणं आसायणाए चट्टई' स खल अहताम् आशातनायां वर्तते, तथा ' इंत-पन्नत्तस्स धम्मस्स आयायणाए बट्टइ' अत्मज्ञप्तस्य धर्मस्य आशातनाएं वर्तते यो जानन्नपि लोवेभ्यः प्रज्ञापयति प्रदर्शयति वा स भगवतो भगवत्पाद वस्य धर्मस्य च विराधनां करोति-इत्यर्थः तथा 'केवलीणं आसायणाए वह केवलिनाम् आशावनायां वर्तते' केवलिपन्नत्तस्स धम्मस्स आसायणाए बहुइ' केवलिपज्ञप्तस्य धर्मस्य आशातनायां वर्तते 'त मुठ्ठणं तुम मदुया' तत् सुग्छु खलु वं मद्रुक ! 'ते अन्नउथिए एवं बयासी' तान् अन्ययधिकान् एवमवादीः यस्मात्कारणात् यो यं न जानाति न पश्यति तस्य वस्तुनो बहुजनमध्ये प्ररूपणे करता है यावत्-उस पर भाषण करता है, उसकी प्ररूपणा करता है, उसे दिखाता है। उसे प्रदर्शित करता है। 'लेणं अरिहंताणं आसायणाए वई' वह अर्हन्तों की आशातना में रहता है । नथा-'अरिहंत पन्नत्तस्स धम्मस्त आसायणाए वह अहन्तप्रणीत धर्म की आशातनो में रहता है तात्पर्य यह है कि जो पूर्वोक्त अर्थादिकों को नहीं जानता हुआ भी लोकों के लिये उनकी प्ररूपणा करता है। अथवा प्रदर्शन करता है वह भगवत्प्रतिपादित धर्म की चिराधना करता है । तथा क्षेवलीणं आसा. यणाए वट्टा' केवलियों की आशातना में रहता है अर्थात् उनकी आशातनां करता है। 'केवलिपन्नत्तस्त धस्मस्ल आरसायणाए दट्टई' तथा केवलिप्रज्ञप्त धर्म की आशातना करता है । 'ते सुखणं तु मदुया!ते अन्न उत्थिए एवं क्याली' तो हे मद्रुक ! तुमने अच्छा किया जो उन अन्ययूथिकों से ऐसा कहा कि जो जिलको नहीं जानता है, नहीं देखता પિત કરે છે, યાવત, તેને પ્રરૂપિત કરે છે અને તેને ભાષા દ્વારા વર્ણવે છે. 'से णं अरिहंताणं आसायणयाए वट्टइ" ते मनुष्य मत अगवाननी माशातना ४२वामा मन छे. तेम १ “अरिहंतपन्नत्तस्स धम्मस्स आसायणयाए वट्टई" અહંત ભગવતેએ ઉપદેશેલા ધર્મની આશાતના કરે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–જે પૂક્તિ અદિને ન જાણવા છતાં પણ તેની આગળ તેની પ્રરૂપણ કરે છે. અથવા તેને વર્ણવે છે તે વ્યક્તિ ભગવાનની અને ભગવત્કૃતિ पाहित धमनी माशातना 3रे थे. तथा--"केवलीणं आसायणाए वट्टइ" वही प्रज्ञात धमनी माशातना रे छ. "ते सुटूठ्ठयं तुम मद्दयाते अन्नउत्थिए एवं वयासी" as भट्ठ! तमामे उत्तम यु भन्ययूथिने से ४ह्यु. જે કઈ જે પદાર્થને કેાઈ જાણતા નથી. કે દેખતા નથી. તેની અનેક સમુ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मद्रुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १२९ ते सति अहंदाधाज्ञायाः तदीयधर्मस्य च दिराधनं भवति तस्मात् कारणात् यत् खम न्ययूथिकान् प्रति पश्चारितकायविषयकाज्ञानस्य कथनं कृतं तव सम्यगेवकृतमित्यर्थः 'साहू णं तुमं मद्रुया जाय एवं वयासी' साधु सम्यक खलु त्वं मद्रुक ! , यावत् एवम् पूर्वोक्तप्रकारेग अवादोः, अत्र यावत् पदेन 'ते अन्नउस्थिए एवं' इत्यस्य ग्रहणं कर्तव्यम् । तए णं मद्दुए समणोवासए' ततः खलु-भगवतोऽनुमो. दनानन्तरं मद्रुका श्रमगोपासकः 'समणेणं भगवया महावीरेण एवं वुत्ते समाणे' श्रमणेन भगवता महावीरेण एमुक्तः सन् हतुडे' हृष्टतुष्टः 'समणं भगवं महावीरं वंदइ नमंसई श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नयस्यति' वन्दित्वा नमस्यित्वा 'णच्चासन्ने जाव एज्जुवासइ' नात्यासन्ने यावत् पर्युपास्ते, नातिदूरे नाति है । उसकी अनेकजनों के बीच में प्ररूपणा करने पर अहंदादिकों की
और उनके धर्म की विराधना होती है। इस कारण जो तुमने अन्ययू. थिकों के प्रति पंच अरिताप विषयक अज्ञान का कथन किया वह अच्छा ही किया है। अतः 'लाहू णं तुम मद्दुमा! जाच एवं बयासी' हे मद्गुक! तुम बहुत अच्छे हो जो तुमने पूर्वोक्त रूप से कहा यहां यावत पद से 'ते अन्नउत्थिए एवं इसका ग्रहण हुआ है। 'लए णं मदुए समणोवासए' इस प्रकार से भगवान द्वारा की गई अनुमोदना के बाद उस श्रमणोपालक मद्रक ने जब 'लनणेण भगवण महावीरेणं एवं वुत्ते समाणे श्रमण भगवान महावीर के द्वारा वह इस प्रकार से कहा गया तब 'हहतुढे समर्ण भगवं महावीरं बदह नमस' हृष्टतुष्ट हृद्यवाले होकर श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की नमस्कार किया 'वंदित्ता नमंप्सित्ता जच्चाप्तन्ने जाच पज्जुधालइ' बन्दना नमस्कार कर फिर वह દાયમાં પ્રરૂપણ કરવાથી અહંતાદિકની અને તેઓએ પ્રણીત ધર્મની વિરાધના થાય છે, તે કારણે તમે એ અચૂથિને પાંચ અસ્તિકાયના સંબંધમાં તેઓના मज्ञानन ४५न यु ही ४यु छ. "साहू ण तुमं मदुया! जाव एव वयासी" भ! तमासे २ पूड़ित ३२ पन्यु छ घार ४ उत्तम ४यु छे. मालियां या५४थी ' अन्नउत्थिए एवं वयासी" मा वाय अहए ४शयु छे. 'तएणं मद्दुए सनणोवासए' साने मारी भट्ठ श्रीना ४थन समर्थित यु त पछी ते श्रमास भट्ठयारे "समणेणं भगवया एवं वुत्ते समाणे" समकान महावीर स्वाभान या प्रमाणे यु त्यारे "हटतुठे समणं भागव' महावीर चंदइ नमसइ हटतुष्ट (यवाणी ने श्रHAIन महावीरने ना ४३१ नम२४१२ र्या वदित्ता नमसित्ता पच्चासन्ने
भ० १७
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
भगवती सूत्रे
:
समीपे वा स्थितो भगवन्तं त्रिविधया पर्युपासनया कायिव्यादिरूपया पर्युपास्ते, इत्यर्थः 'तए णं समणे भगवं महावीरे' ततः मद्रकस्य विनयेन पर्युपासनानन्त खलु श्रमणो भगवान् महावीर : 'मदुयस्स समणोवासगस्स तीसे जाव परिसा पडिगया । मदुकाय श्रमणोपासकाय तस्यै च यावत् परिषत् प्रतिगता, भगवता धर्मकथा कथिता सद्रुकमुद्दिश्व तथा परिषदं चोद्दिश्य, तदनन्तरं भगवतो वन्दनादिकं कृत्वा परिषत् प्रतिगतेति, अत्र यावत्पदेन 'महतिमहालयाए' इत्यारभ्य 'परिसा' इत्यन्तः सर्वोऽपि पाठः संग्राह्यः 'तएणं मदुए समणोवा सए' ततः खलु मर्तुकः श्रमणोपासकः 'समणस्स भगवओ महावीरस्स' श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'जाब निसम्म हट्टतुडे परिणाई पुच्छड़' यावत् निशम्य उनके समक्ष अपने उचित स्थान पर बैठ गया और वहीं से वह त्रिविध पर्युपासना से कायिक, वाचिक और मानसिक पर्युपासना से उनकी पर्युपासना करने लगा । 'तए णं सरणे भगवं महावीरे' इसके बाद श्रमण भगवान् महावीर ने 'मदुग्रस्त समणोवासगस्स तीसे य जाव परिसा पडिगया' श्रमणोपासक मनुक के लिये और उस परिषदा के के लिये धर्मकथा कही, इस कथिन धर्मकथा को सुनकर और भगवान् को वन्दना आदि कर परिषदा विसर्जित हो गई यहां यावत्पद् से 'महतिमहालपाए' से लेकर 'परिसा' यहाँ तक का पाठ सब गृहीत हुआ है । 'तए णं मद्दुए समणोवालए' इसके अनन्तर श्रमणोपासक मठुक प्रभु से धर्मकथा सुनकर और उसे हृदय में धारण कर हृष्टतुष्ट होते हुए उनसे प्रश्नों को पूछा यही पान 'समणस्स भगवओ महावीरस्स जाव निस्सम्म हट्ठे पसिनाई पुच्छ' इस मूत्रपाठ द्वारा व्यक्त की
जाव पज्जुवासइ" वहना नमस्कार पुरीने ते पछी भगवाननी सभीयमां याताना ઉચિત સ્થાને બેસી ગર્ચા અને ત્યાંથી જ ટાયિક, વાચિક, અને માનસિક पर्युपासनाथी तेखानी पर्युपासना वा साज्ये "तए णं समणे भगवं महावीरे" ते पछी श्रमायु भगवान् महावीर स्वाभीये " मदुस्स समणोशसगस्स तीसे य जाव परिसा पडिगया" श्रमास हुने तथा त्यां श्रेष्ठी थयेस परिषहाने ધર્મકથા કહી. તે ધમ થાને સાંભળીને અને ભગવાને વંદના નમસ્કાર કરીને परिषधा पोतपोताने स्थणे पछी गई. मडियां यावत् पथी "महइमह लयाए” थी सर्धने "परिसा " सहीं सुधीना पाठ थोछे “तए णं मदुए समणोवास” ते पछी श्रमास भगुडे प्रभुनी पासेथी धर्म अथा सांसणीने અને તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને હુતુષ્ટ થઈને પ્રભુને પ્રશ્નને! પૂછ્યા. આજ वृत “समणस्स भगवो महावीरस्स जाव निसम्म हहृतुठे पसिनाई पुच्छ ”
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
की प्रमेयचन्द्रिका टीका शे०१८ उं०७ सू०३ मद्रुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १३१
तुः पश्नान् पृच्छति, अत्र यावत्पदेन धर्मकथादि श्रवणादिकं सर्वं ज्ञातव्यम् , भगवतो मुखात देशनां श्रुत्वा हृदि अवधार्य च अतिशयेन प्रसन्नचित्तो भूत्वा
नान् अपृच्छदितिभावः । 'पसिगाई पुच्छिता अट्ठाई परियायइ' प्रश्नान् पृष्ट्वा अर्थान् पर्याददाति परियाइत्ता' पर्यादाय 'उहाए उद्देई' उत्थया उत्तिष्ठति 'उठाए उहित्ता' उत्थया उत्थाय 'समणं भगवं महावीर वंदइ नमंसई' श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते नमस्यति 'वदित्ता नमंसित्ता जाव पडिगए' वन्दित्वा नमस्यित्वा यावत्मविगतः अत्र यावत्पदात् मट्ठकः श्रमणोपासका यामेव दिशमाश्रित्य मादुभूतस्तामेव दिशं प्रतिगतः, इति संग्राह्यम् । 'मंते ! ति भगवं गोयमे' भदन्त ! इति एवं रूपेण भगवन्त संवोध्य भगवान् गौतमः 'समणं भगवं महावीरं वंदह नमंसई' श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी' गई है। 'पसिणाई पुच्छित्ता अट्ठाई परियायइ' प्रश्नों को पूछकर फिर उसने अर्थ को ग्रहण किया 'परियाइत्ता उठाए उहे' अर्थ को ग्रहण करके फिर वह अपने आप उठा-उठाए उहित्ता' अपने आप उठकर 'समणं भगवं महावीरं वंदह नमसई उसने श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की और नमस्कार किया 'वंदित्ता नमसित्ता' वन्दना नमस्कोर कर 'जाव पडिगए' फिर वह जहां से आया था वहीं पर चला गया यहां यावत्पद से 'यामेवदिशमाश्रित्य प्रादुर्भूतः तामेव दिश प्रतिगत:' इस पाठ का ग्रहण हुआ है । 'भंते ! ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं बंदा नमंसह हे भदन्त ! ऐसा कहकर भगवान् गौतमने श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की नमस्कार किया। 'वंदित्ता नमसित्ता' वन्दना नमस्कार कर 'एवं वयासी' फिर
मा सूत्र ४ ४९ छ. 'पसिणाई पुच्छित्ता अढाई परियायई" प्रता पछी पछी तेरे मछे अरु ४ा--"परियाइत्ता उहाए उठेई" मन ग्रह ४२a a पातानी उत्थान शतीथी 8:21. "उटाए उद्वित्ता" पातानी स्थान शतिथी हीन ते "समण भगवं महावीरं वंदइ नमसइ" श्रमश भगवान महावीर साभान ना ४ नमः४२ ४ा. “वंदित्ता नमंसित्ता" बहन नभा२ ४शन "जाव पडिगए" त म न्याथी पाये ते त्यांथी पाछ। गया. मडिया यात्५:यी “यामेवदिशमाश्रित्य प्रादुर्भूतः तामेव दिश प्रति गत." मा पाइने सब थये। छ. "भंते । त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ', ती गया पछी उ मापन मे प्रमाणे डीने ભગવાન ગૌતમસ્વામીએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને વંદના કરી नभसार र्या 'वंदित्ता नमंसिता' बना नभर ४शन एवं पयासी"
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
भगवतीस्त्र वन्दित्वा नमस्यित्वा एवम्-वक्ष्यमाणप्रकारेणावादीत् 'पभू णं भंते !' प्रभुः समर्थ खलु भदन्त ! 'मद्दुए समणोबासए' गद्रुकः श्रमणोपासकः 'देवाणुप्पियाणं अंति जाव पवइत्तए' देवानुप्रियाणामन्तिके समीपे यावत् मनजितुम्' भगवान गौतमो भगवन्तं नमस्कृत्य उक्तान् हे देवानुपिय ! किमयं महकः श्रमणोपासकः भव समीपे यावत्पदेन मुण्डो भूत्वा आगारात् अनगारितां प्रत्राजितुं समर्थः किमितिभावः। भगवानाह-'जो इणडे' इत्यादि । 'णो इणहे समठे नायमर्थः समर्थः 'एवं जहेव संखे तहेव अरुणाभे जाव अंतं काहिह' एवं यथैव शंखस्तथैव अरुणाभे यावद् अन्तं करिष्यतीति । साक्षादयं मत्समीपे दीक्षां न अहिप्यति किन्तु यथा शंखो नाम श्रावकः द्वादशशतके प्रथमोद्देशके उक्ता तथैव अयापि अरुणाभनामकविमाने उत्पध ततश्च्यु वा महाविदेहे उत्पथ समाराषितमोक्षमार्गः केवलज्ञानमवाप्य सेत्स्यति भोत्स्यते मोक्ष्यति परिनिर्वास्यति सर्वदुःखानामन्तं करिष्यतीति ॥० ३।। उन्होंने प्रभु से ऐसा पूछ। 'पभूणं भंते ! महुए समणोवासए देवानुप्पियाणं अंतिथं जाव पचहत्तए' हे भदन्त । श्रप्रणोपासक मद्रुक क्या आप देवानुप्रिय के पास धर्मशो श्रवण कर झुंडित होकर अगारावस्था का परित्याग करके अनगोरावस्था धारण करने के लिये समर्थ है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-'णो इण? समहे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। 'एवं जहेव संखे तहेव अरुणाभे जाव अंतं काहिह' अर्थात यह साक्षात् रूप से मेरे पास दीक्षाग्रहण नहीं करेगा, किन्तु द्वादश. शतक के प्रथम उद्देशक में कथित शंख श्रावक के जैला यह अरुणाम नामक विमान में उत्पन्न होकर और फिर वहां से चबाकर महाविदेह में उत्पन्न होगा, और वहां मोक्षमार्ग की आराधना करेगा उससे यह केवल. ज्ञान को प्राप्तकर सिद्धगति पावेगा, युद्ध हो जावेगा, मुक्त हो जावेगा, परिनिर्वाण हो जावेगा एवं सर्वदुःखों का विनाश कर देगा |सू० ३॥ awी माय सापानन मा प्रमाणे पूछ्यु "पभू णं भंते ! मदुए सणणोवासए देवाणुप्पियाणं अंतियं जाव पवइत्तए" हसन अभए। પાસક મક્ક આપ દેવાનુપ્રિય પાસે મુ ડિત થઈને અગાર અવસ્થાને ત્યાગ કરીને અનગાર અવસ્થા ધારણ કરી શકશે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુએ કહ્યું 2--"णो इणटूठे समठे" है गौतम भागय सरासर नथा. 'एवं जहेव संखे तहेव अरूणाभे जाव अंतं काहिह" अर्थात ते साक्षात् ३५थी भारी पासे દીક્ષા સ્વીકારશે નહીં પરંતુ બારમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં વર્ણવેલ શંખ શ્રાવકની જેમ આ મક શ્રાવક અરૂણાભ નામના વિમાનમાં ઉત્પન્ન થઈને તે પછી ત્યાંથી ચવીને મહાવિદેહમાં ઉત્પન્ન થશે. અને ત્યાં મોક્ષમાર્ગની આરાધના કરીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરશે અને તે પછી તે સિદ્ધ ગતિ भगवते. अर्थात् सिद्ध थशे. मुद्ध थशे. भुत थशे. अने परिनिर्वात थशे, मन सामाना मत २२.॥ सू० ॥
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू० ४ देववक्तव्यता
१३३
इतः पूर्वत्र करणे सद्गुरूश्रमगोपालकोऽरुणाये विमाने देवत्वेनोत्पत्स्यते इत्यु अथ देवाधिकारात् देववतव्यतामेव उद्देशकसमाप्तिपर्यन्तं प्रस्तुवन् आहवेणं संते' इत्यादि ।
मूल- देवे छणं ते! महिड्डिए जाव महासोक्खे रूवस हस्स विउठिवता पसू अन्नमन्नेर्ण सद्धि संगामं संगामित्तए हंता पभू । ताओ णं भंते ! बोंदीओ किं एग जीवफुडाओ अणेगजीवफुडाओ ? गोयमा ! एगजीवकुडाओ णो अणेगजीवफुडाओ । तेसि णं भंते! बोंदणं अंतरा किं एगजीवफुडा अणेगजीवफुडा ? गोयमा ! एगजीवकुडा णो अणेगजीवफुडा । पुरिसे णं भंते! अंतरेणं इत्येणं वा० एवं जहा अट्टमसए तइए उद्देसए जाव नो खलु तत्थ सत्थं कमइ ॥ सू० ४ ॥
छाया - देवः खलु भदन्त | महर्द्धिको यावन्महासौख्यः रूपसहस्रं विकुर्व्य प्रभुरन्योऽन्येन सार्द्ध संग्रामं संग्रामयितुम् ? हन्त, प्रभुः । तेषां खलु भदन्त । तानि ' वदीओ' शरीराणि किम एकजीवस्पृष्टानि अनेकजीवस्पृष्टानि ? गौतम ! एकजीवस्पृष्टानि नो अनेकजीवस्पृष्टानि । तेपां खलु भदन्त ! 'चौदीनां' शरीराणामंतरा एकजीवस्पृष्टा अनेकजीवस्पृष्टा ? गौतम । एकजीवस्पृष्टा नो अनेकजीवस्पृष्टा । पुरुषः खलु भदन्त ! अन्तरेण हस्तेन वा० एवं यथा अष्टमशतके तृतीयो देश के यावत् नो खलु तत्र शस्त्र क्रामति ॥ सू० ४ ॥
इस सूत्र से पहिले जो श्रमणोपासक मडक अरुणाभविमान में देवकी पर्याय से उत्पन्न होगा ऐसा कहा है सो देव का अधिकार होने के कारण अब सूत्रकार उद्देशक की समाप्ति पर्यन्त देवसम्बन्धी वक्तव्यता का ही कथन करते हैं ।
'देवे णं भंते । महिडिए जाब महासोक्खे' इत्यादि ।
પહેલા સૂત્રમાં શ્રમશેપાસક Áક શ્રાવક અરુણુાભ વિમાનમાં દેવની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થશે તેમ કહેવામાં આવ્યું છે, તે દેવનેા અધિકાર હાવાથી હવે સૂત્રકાર આ ઉદ્દેશાના અન્ત પન્ત દેવ સંબધી અધિકારનું જ વર્ણન કરશે, "देवे णं भंते | महिढिए जाब महास्रोक्खे' त्याहि,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र ___टोका--'देवे णं भंते । देवः खलु मदन्त ! 'महिडिए जाव महासोरो 'महद्धिको यावन्महासौख्यः अत्र यावत्पदेन महायशाः महावलो महाद्युतिक) एतेषां विशेषणानां संग्रहो भवति 'रूवसहस्सं विउवित्ता' रूपसहस्रं विकुव्य 'प, अनमन्नेणं सद्धि संगाम संगामित्तए' प्रभुः अन्योऽन्येन साई संग्राम संग्रामयि तुम् , हे भदन्त ! महद्धिको महाद्युतिको महायशाः महासौख्यो देवः सहस्ररूपाणि विकुयं मिथः संग्रामं कर्तुं किं समर्थोऽसमर्थोवेति प्रश्नः, भगवानाह-'हंता' इत्यादि । 'हंता पथू' हन्त प्रभुः, हे गौतम ! महासौख्यादि गुणोपेतो देवो रूपसहस्रं विकुळ मिथः संग्रामं कर्तुं समर्थों भवतीत्युत्तरम् । पुनः प्रश्नयति गौतमः 'ताओ णं' इत्यादि । 'ताओ णं भंते!' तानि खलु भदन्त ! 'वोदीओ कि एगजीवफुडाओ अणेगजीवफुडाओ' 'बोदयः' शरीराणि किम् एकजीवस्पृष्टानि अने
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'देवे गंभंते !' हे भदन्त ! जो देव परिवार विमान भादि महाऋद्धि से युक्त है। यावत् महायशस्वी है । महाबलिष्ठ है। महाद्युतिक है और महासुख से संपन्न है वह एक हजार रूपों की चिकुर्वगा करके क्या उन विकुर्वित हजार रूपों के साथ संग्राम करने के लिये समर्थ है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं। हे गौतम! पूर्वोक्त महासौख्यादि विशेषणोंवाला देव हजाररूपों की विकुर्वणा करके उनके साथ संग्राम करने के लिये समय है, असमर्थ नहीं है।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'ताओणं भंते हे भदन्त ! उस देवके द्वारा जो वे हजाररूप विकुर्वित किये गये हैं। उन सब में एक ही जीव है ? या भिन्न २रूपों में भिन्न २ जीव हैं। अर्थात् विकुर्वित वे
ટીકાર્થ––આ સૂત્રથી ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે– "देवे णं भंते !' उस परिवार विभान विगैरे महाद्विपापा २ દેવ છે, યાવત્ મહાયશસ્વી છે. મહાબળવાળે છે. મહાદ્યુતિવાળે છે. અને મહાસુખવાળે છે, તે દેવ એક હજાર રૂપની સાથે સંગ્રામ કરવા સમર્થ છે? કે અસમર્થ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે--હે ગૌતમ? પૂર્વોકત મહાસુખ વિગેરેથી યુક્ત દેવ હજાર રૂપોની વિમુવણા કરીને તે રૂપે સાથે સંગ્રામ કરવા સમર્થ છે, અસમર્થ નથી.
शथी गौतम स्वामी प्रभुने भयु' पूछे छे --"ताओ णं भवे". ભગવન તે દેવે જે હજાર રૂપિની વિક્વણુ કરી છે, તે બધામાં એક જ જીવ
११
स
.
स
.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
refer टीका श०१८ उ०७ सु० ४ देववक्तव्यता
इंजीवस्पृष्टानि वा तेषां देवानां विकुर्वितनानाशरीराणि किम एकजीवसम्बद्धानि जीवसम्बद्धानि वेति मनः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे ॐतम | 'एगजीवफुडाओ जो अणेगजीवफुडाओ' एकजीवस्पृष्टानि नो अनेकश्रीवस्पृष्टानि देवानां त्रिकुर्वितनानाशरीराणि न विभिन्नजीवसंबद्धानि भवन्ति किन्तु एकजीवसंबद्धान्येव एकएव देवजीवः सर्वेषां शरीराणां निर्माता, तस्यैत्र निर्मातु र्देवस्य विकुर्वितनानाशरीरैः सह संबन्धादित्युत्तरम् । पुनः प्रश्नयति गौतमः ' ते णं भंते !' इत्यादि । 'ते णं भंते!' ते खलु भदन्त | 'तेसिंणं बोंदीणं' तेषां विकुर्वितशरीराणां खलु 'अंतरा' अन्तराणि 'किं एग जीवफुडाओ अणेगजीवडाओ' किम् एकजीवस्पृष्टानि अनेकजीवस्पृष्टानि वा ? हे भदन्त । तेषां देवसंवन्धिविकुर्वित शरीराणामन्तराणि किमेकजीवसंवद्धानि अनेकजीवसंबद्धानि वेति प्रश्नः, भगवानाह - गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम! ' एगजीवफुडा णो अणेगजीवफुडा' एकजीवस्पृष्टा नो अनेकजीवस्पृष्टा, विकुर्वितशरीराणारूप सब एक जीव से सम्बद्ध हैं या अनेक जीवों से सम्बद्ध है ? उत्तर मैं प्रभु कहते हैं - 'गोमा०' हे गौतम ! वे देव द्वारा विकुर्वित हुए सब रूप एक ही जीव द्वारा संबद्धित है भिन्नर जीवों से संबंद्धित नहीं है तात्पर्य ऐसा है कि एक ही देव जीव उन सब विकुर्वित रूपों का करनेवाला है अतः उस देव का ही विकुचित उन नाना शरीरों के साथ सम्बन्ध है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'ते णं भंते !०' हे भदन्त ! विकुर्वितशरीरों के जो अन्तर हैं वे क्या एक जीव से सम्बद्धित हैं या अनेक जीवों से सम्बद्धित है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा०' हे गौतम! वे देवद्वारा विकुर्वित हुए शरीरों के अन्तर अनेक
१३५
રૂપે એક જીવથી બંધાયેલ છે? કે અનેક જીવાથી મધાયેલા છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरभां अलु ! छे -- " गोयमा !" हे गौतम! ते देवद्वारा विभुर्वित थयेला બધા જ રૂપે! એક જ જીવતા સબંધવાળા છે. જુદા જુદા જીવાના સમધવાળા નથી. કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે—એક જ દેવ સમ`ધી જીવ તે બધા વિકનિંત રૂપાને બનાવનાર છે. તેથી વિકૃવિત થયેલા તે અનેક શરીર સાથે ते देवने। सगंध छे.
डवे गौतम स्वाभी अलुने मे पूछे छे ! - "ते णं भंते!" हे भगवन् વિકુવા થયેલ શરીરાનું જે અંતર છે, તે શુ એક જીવના સંબંધવાળુ' છે કે અનેક જીવેના સંબંધવાળુ' છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે— " गोयमा !” देवद्वारा विदुर्वित थयेव शरीरातुं भतर भने हावा छतां पशु
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
प्राpowere
er
मंचराणि यद्यपि अनेकानि अथापि तानि अन्तराणि एकजीवनिर्मितत्वेन एक . स्पृष्टान्येव, न तु अनेकजीवस्पृष्टानि, इत्युत्तरम् । 'पुरिसे णं भंते !' पुरुषः खे भदन्त ! 'अंतरेणं' अन्तरेण-विकुर्वितशरीरावयविशेषेण 'हत्थेग वा' हस्तेन 'एवं जहा अट्ठमसए तइय उदेसए' एवं यथा अष्ट पशते तृतीयोद्देशके 'जाव को खलु तत्थ सत्थं कमई' यावत् नो खलु तत्र शस्त्र क्रामति हे भदन्त ! कश्चित पुरुषः विकुर्वितशरीराणां पध्ये वर्तमानानि अन्तराणि स्वकीयहस्तेन वा पादेन वा यावत् शस्त्रेग वा छिन्दन दु ख उत्पादयितुं समर्यो भवति किंमित्यादि अष्टमशतकीय तृतीयाद्देशके कथि प्रकारेण प्रश्ननीय नत्र शस्त्रादिकछेदनद्वारेण दुःखमुत्पादयितु न समर्थों भवतीत्येतन् पर्यन्तमुत्तरवाक्यमिहारोतव्यमिति, अष्टः मशतकीयतृतीयोदेशकमकरणं तु इत्यम् , तथाहि-'पारण वा हन्थे म वा अंगुलियाए वा सिलागाए वा कटेग वा कलिंचेग वा आमुममाणे वा आलिहमाणे वा होने पर भी एक जी द्वारा निर्मित होने के कारण एक जीव से ही सम्पद्धित है अनेक जीवों से सम्बद्धित नहीं है। ___अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पुरिले गं अंते !' हे भदन्त ! कोई पुरुष विकुर्वित शरीरों के बीच में वर्तमान अन्तरों को अपने हाथ से या पैर से या शस्त्र ले छेदन द्वारा दुःख उत्पन्न करने के लिये लमर्थ हो सकता है क्या ? इसके उत्तर में तु कहते हैं कि हे गौतम ! इस सम्बन्ध में जैसा कथन अष्टम झनक के युतीय उद्देशक में किया गया है वैसा ही कथन यहां पर कर लेना चाहिये। तात्पर्य ऐला है कि कोई भी व्यक्ति शस्त्रादिकों द्वारा छेदन करने से यहां दुःख उत्पन्न करने के लिये समर्थ नहीं हो सकता है यह अष्टन शतक के तृतीय उद्देशक का इस सम्बन्ध का कधित प्रकरण इस प्रकार से है-'पाए गया, એક જીવથી નિર્મિત થયેલ હોવાથી એક છરથી જ સંબંધિત છે. અનેક જીવોથી समाधित नथी. वे गौतम स्वामी प्रभुने से पू "पुरसे णं भंते!" હે ભગવન કેઈ પુરુષ વિકર્ષિત શરીરેમાં રહેલ અંતરોને પિતાના હાથથી અથવા પગથી અથવા હથિયાર વડે દુખ ઉપજાવી શકે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે--હે ગૌતમ આઠમા શતકના ત્રીજા ઉદેશામાં જે કથન કર્યું છે. તે જ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં પણ છે. આઠમા શતકના ત્રીજા देशमा ४थन ४२ ४२ मा प्रमाणे छे. “पारण वा हत्येण वा, अंगुलियाए वा, सिलागाए वा कठेण वा कलिंचेण घा, आमुम्रमाणे वा, आलिहमाणे वा,
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
म प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सु० ४ देववक्तव्यतानिरूपणम् ......९६७
लिहमाणे वा अन्नयरेण वा तिक्खेणं सत्यनाएणं आदिमाणे वा विछिंदमाणे ११.३१ अगणिकाएण वा समोऽहमाणे वा तेसि जीवप्पएसगणं आवाहं वा वावाई वा
रेइ छविच्छेयं वा उप्पाएइ' पादेन वा हस्तेन वा अंगुलिकया वा शलाकया वा काष्ठेन वा कलिंचेन वा आमृशन् वा आलिखन् वा चिलिखन् वा अन्यतरेण वा तीक्ष्णेन शस्त्रजातेन आछिन्दन् वा विच्छिन्दन वा अग्निकायेन वा समवदहन् वा तेषां जीवप्रदेशानाम् आयाधां वा व्याधी ना करोति छविच्छेदं वा उत्पादयति, तत्र पादेन चरणेन हस्तेन पाणिना अंगुलिकया-करचरणाधवयवविशेषेण शलाकयालोहादिरचितया, काप्ठेन-खदिरादिदारुखण्डेन, कलिंचेन-वंशनिर्मितकंचिकया आमशन्-स्पर्श कुर्वन् , अलिखन् सकदल्पं वा संघर्षयन, विलिवन् विशेषतो घंर्पयन्, शस्त्रमहारेण आछिन्दन सकृत् कर्त्तयन् विच्छिन्दन-विशेषतः कयन् अग्निकायेन वा लमबदहन-बहिना ज्वाळयन् तेषां जीवप्रदेशानां वाघां-दुखम् व्यावाधा-विशेषतो दुःखं वा करोति छविच्छेद-शरीराकारच्छेदं उत्पादयतिकिमित्यर्थः, भगवानाह-जो इणढे समढे' नायमर्थः समर्थः इति ॥ ४॥ हत्थेण का अंगुलियाए वा खिलागाए वा कोण या कलिंचेण वा आनु सपणे वा आलिहमाणे वा बिलिहमाणे अन्नघरेण या तिक्खेण संस्थजाएणं आछिमाणे वा विछिंदमोणे वा अगणिकाएण वा समोऽहमाणे वा तेसि जीवप्पएसाणं आवाहं वा वाबाहं वा करेह छविच्छेयं वा उपाएह इस पाठ का भावार्थ ऐसा है कि-गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है है भदन्त ! क्ण कोई जीच उन जीव प्रदेशों को पैर से, या हाथ से, या लोहादिक की शलाका से-शलाह ले खैर आदि की लकड़ी ले, या वांस की पंच से स्पर्श करता हुआ बार ३ कुरेदता हुआ घिसता हुआ विशेषरूप से रगडता हुआ शस्त्र के प्रहार से छेदता हुआ एक ही बार काटता हुआ उन्हें दुःख पहुंचा सकता है या उनका छविच्छेद कर विलिहमाणे वा, अन्नयरेण वा, तिक्खेणं, खत्थजाएणं अछिदमाणे वा विछिंदमाणे वा अगणिकाएण वा, समोऽहमाणे वा, वेसिं जीवप्पएखाणं, आवाह वा वावाहं वा करेइ छविच्छेय वा उप्पाएइ" मा ५४ मावा--मा प्रभारी છે. કે—ગીતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછ્યું છે કે હે ભગર્વન કેઈ જીવ તે જીવ પ્રદેશને પગથી અથવા હાથથી અથવા આંગળીઓથી અથવા લોખંડના સળીયાથી–અથવા ખેર વિગેરેની લાકડીથી અથવા વાંસની સળીથી સ્પર્શ કરતે વારંવાર કચરત-ઘસત વિશેષ રૂપથી ઘસતે શસ્ત્રના પ્રહારથી છેદન કરતે એક વાર કાપતે થકે તેને દુખ ઉપજાવી શકે છે? અથવા તેને છવિ છેદ-અંગભંગ
अ० १८
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
' भगवतीस्त्रे ___मूलम्-अस्थि णं भंते ! देवासुराणं संगामे ? हंता अस्थि
देवासुरेलु णं भंते ! संगामेसु वहमाणेसु किन्न तेसिं देवाणे पहरणरयणत्ताए परिणसइ? गोयमा ! जन्नं ते देवा तणं वार क; वा पत्तं वा सकरं वा परामुसंति तं गं तेसिं देवाणं पहरणरयणत्ताए परिणमइ। जहेव देवाणं तहेब असुरकुमाराणं? णो इणटे समटे, असुरकुमाराणं देवाणं णिच्चं विउब्धिया पहरणरयणा पन्नत्ता ॥सू०५॥ ___ छाया-अस्ति खलु भदन्त ! देवासुराणां संग्रामः ? हन्त, अस्ति देवासुरेषु खलु भदन्त ! संग्रामेषु वर्तमानेषु किं तेषां देवानां प्रहरणरत्नतया परिणमति ? गौतम ! यत् खल्लु ते देवाः तृणं वा काष्ठं वा पत्रं वा शर्करां वा परामशन्ति तद खलु तेषां देवानां पहरणरत्नत्या परिणमति । यथैव देवानां तथैव असुरकुमाराणामपि ? (विषये प्रश्नः), नायमर्थः समर्थः, असुरकुमाराणां देवानां नित्यं विकुर्वितानि प्रहरणरत्नानि प्रज्ञाप्तानि मू० ५॥
टीका-'अत्थि णं भंते !' अस्ति खल्लु भदन्त ! 'देवासुराणं संगामे देवामुराणां संग्रामः हे भदन्त ! देवासुरयोमध्ये कदाचित् संग्रामः-युद्धं भवति किमिति प्रश्ना, भगवानाह-'हंता' इत्यादि । 'हंता अस्थि हन्त ! अस्ति हे गौतम ! देवासकता है ? उत्तर में प्रभुने कहा--'णो इणडे सम?' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। सू०४॥
अस्थि णं भंते ! देवासुराणं संगामे' इत्यादि।
टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'अस्थि णं भंते ! देवासुराण' हे भदन्त ! देव और असुरों के बीच में क्या कभी युद्ध भी होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता अस्थि हे गौतम ! देव ४ी श छ ? तेना उत्तरमा प्रभु ४ --"णो इणठे समठे" गौतम આ અર્થ બરાબર નથી. સૂ ૪
"अत्थि ण भंते ! देवासुराणं संगामे" त्या
ટીકાઈ––આ સૂત્રથી ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે-- "अस्थि णं भंते ! देवासुराण" 3 सपन व अने असुशने ५२२५२ मते યુદ્ધ થાય છે ?
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू० ५ देवासुरसंग्रामनिरूपणम् १३९
राणामपि संग्रामो भवत्येव, रागद्वेषो हि संग्रामस्य कारणम् रागद्वेषौ च संसारिजत्रे एव भवतः, देवासरावपि संसारिभाव नातिक्रामतः यतो अवश्यमेव भवति यो युद्धमिति उत्तरपक्षाशय इति । संग्रामस्य शस्त्रसाध्यत्वेन शस्त्रसंवन्धे प्रश्नयन
आह-'देवासुरेसु' इत्यादि । 'देवासुरेसु णं भंते !' देवासुरेषु खलु भदन्त ! संगा/ मेसु चट्टमाणेसु संग्रामेषु वर्तमानेषु 'किन्न तेसिं देवाणं पहरणरयणत्ताए परिणमइ' किं खलु तेषां देवानां पहरणरस्नतया परिणमति ? यदा देवासुरयोः संग्रामो भवति तस्मिन् समये देवानां किं तद्वस्तु यत् श्रेष्ठशस्त्रतया परिणमति, तस्य शस्त्रं किमिति प्रश्नाशयः । भगवानाइ-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जन्नं ते देवा तणं वा कटं वा' यत् खल्लु ते देवाः तृगं वा काष्ठं वा 'पत्तं वा सक्कर वा' पत्रं वा शर्करां वा शकरानाम-पाषाणस्य सूक्ष्मखण्डम् 'परामुसंति' परामशन्ति और असुरों के बीच में युद्ध होता है । क्योंकि संग्राम का कारण राग और देष हुआ करता है । ये रागद्वेष समस्त संसारी जीवों में वर्तमान रहते हैं। देव और असुर भी ससारी ही हैं अतः इसी कारण से इनमें भी अवश्य ही युद्ध होता है संग्राम शस्त्रसाध्य होता है अतः वहां शस्त्र कहां से उनके पास आते हैं ? इस विषय में प्रश्न करते हुए गौतम उनसे पूछते हैं-'देवासुरेसु' इत्यादि हे भदन्त ! जब देव और असुरसंग्राम में वर्तमान रहते हैं । अर्थात् जब इन दोनों का संग्राम छिड जाता है-उस समय देवों के कौनसी वस्तु श्रेष्ठ शस्त्ररूप से परिणत होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जन्नं ते देवा०' हे गौतम! संग्राम में रत देव जिस तृण को अथवा काष्ठ को, अथवा पत्र को
तना उत्तरमा प्रभु है--"हता अत्थि" है गौतम ! हे मन અને પરસ્પર યુદ્ધ થાય છે, રાગ અને દ્વેષના કારણે યુદ્ધ થાય છે. આ રાગ દ્વેષ સઘળા સ સારી માં રહે જ છે. દેવ અને અસુર પણ સંસારી જ છે. આ કારણથી તેમાં પણ જરૂર યુદ્ધ થાય છે. સંગ્રામ શરુસાધ્ય હોય છે. તેથી ત્યાં તેઓની પાસે શ કયાંથી આવે છે? આ વિષયમાં પૂછતાં गौतम स्वामी ४ छ --"देवासुरेसु०" त्या गवन् न्यारे અને અસુરે અન્ય અન્ય યુદ્ધમાં પ્રવૃત્ત રહે છે, અર્થાત્ જ્યારે તેઓમાં યુદ્ધ થાય છે, તે સમયે દેવોને કઈ વસ્તુ ઉત્તમ શસ્ત્ર રૂપે પરિણમે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु ४ छ है-“गोयमा जनं ते देवा०" सभाममा रत थयेमा ३१ કોઈપણ તૃણને કે લાકડાને અથવા પાનને, પત્થરના નાના નાના કકડાઓને સ્પર્શ કરે છે, અર્થાત્ આ યુદ્ધમાં મારું આજ શસ્ત્ર છે, એ બુદ્ધિથી જે કઈ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
१४०
संग्रामे उपस्थितेऽस्माकनिदमेव शस्त्रमिति बुद्धया यदेव तृणादिवस्तु उपाददा इत्यर्थः 'तं णं तेर्सि देवाणं' तदेव खलु तेषां देवानाम् 'पहरणरयणत्ताए परिणम महरणरश्नतया परिणमति, तदेव तृणकाष्ठपत्रादिवस्तु श्रेष्ठशस्त्रतया परिणमति शस्त्रबुद्धया उपादीयमानं तृणादि सर्वमदि वस्तु शस्त्ररूपेण परिणमति । इह देवान यत् तृणाद्यपि वस्तुजातं महरणीययति तत् पूर्वोपार्जितपुण्यप्रभावबलात्, यथा सुभूमचक्रवर्त्तिनः स्थालमिति । यथा देवानामुपादीयमानं तृणाद्यपि शस्त्रीभति तथा किराणामपि भवतीत्याशयेन पश्यन्नाह - ' जहेब' इत्यादि । 'जदेव देवाणं तहेव असुरकुमाराणं' यथैव वैमानिकदेवानां तथैव असुरकुमाराणाम् ? हे भदन्त ! - शस्त्रबुद्धयोपादीयमानं तृणाद्यपि प्रहरणीभवति देवानां तथैव असुरकुमारापत्थरों के छोटे २ टुकडों को छूता है अर्थात् इस संग्राम में हमारा यही शस्त्र है इस बुद्धि से जिस तृणादि पदार्थ को स्पर्श करता है उठाता है । 'तेणं तेसि० ' वही तृणादि वस्तु उनके श्रेष्ठ हथियार के रूप में परिणत हो जाती है । शस्त्र बुद्धि से ग्रहण की गई हर एक तृणादिवस्तु : शस्त्ररूप में बदल जाती है । यहाँ जो ऐसा कहा गया है कि देवों द्वारा शस्त्रबुद्धि से स्पृष्ट की नई प्रत्येक तृणादिवस्तु शस्त्ररूप में परिणत हो जाती है सो यह उनके पूर्व के पुण्य के प्रध्याव के बल से होता है ऐसा जानना चाहिये । जैसा सुभूम चक्रवर्ती के उनका स्थाल हो गया था ।
: अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि जिस प्रकार से देवों द्वारा शस्त्रबुद्धि से स्पृट की गई तृणादि वस्तु उनके शस्त्ररूप से परिणत हो जाती है, तो क्या इसी प्रकार से असुरकुमारों के भी होता है ? यही बात- ' जहेब देवाण तहेब असुर०' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रदर्शित की तथुभला दिगेरे यहार्थने अडडे छे, है उपाडे छे, “तेणं तेलिं०" तेन तशुभसा દિ વસ્તુ તેઓના શ્રેષ્ઠ હથિયાર રૂપે પરિણમે છે. શસ્ત્ર-બુદ્ધિથી લીધેલ કાઈ પણ તણખલુ' વિગેરે વસ્તુ ઉત્તમ શસ્રરૂપે અદલાઈ જાય છે. અહિયાં જે એમ કહ્યુ છે કે-દેવાએ શસ્ર બુદ્ધિથી સ્પર્શ કરેલ દરેક તાઢિ વસ્તુ શસ્ત્ર રૂપે બદલાઇ જાય છે, તે તેવેાના પૂર્વાપાત પુણ્યના પ્રતાપથી જ તેમ થાય છે. તેમ સમજવું જેવી રીતે સુભૂમ ચક્રવર્તિની થાળી તેમના હથિયાર રૂપે પરિણમી હતી. હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવુ· પૂછે છે કે--જે રીતે દેવાએ શસ્ત્રબુદ્ધિથી ગ્રહણ કરેલ તુણુદિ વસ્તુ, તેએ'ના શસ્ત્ર રૂપે પરિણમે છે, તેવી જ રીતે અસુર कुमारीने पाथु भने छे ? मानवात "जहेव देवाणं तहेव असुर०" मा सूत्रपाठे
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
'प्रमेयंचन्द्रिका टीका शे०१८ उ० ७ ० ६ देवसामर्थ्यनिरूपणम्
રે
शामपि तृगादि महरणीभवति किमिति प्रश्नः, भगवानाह निषेधमुखेन - 'णो इणडे' प्रत्यादि । 'णो इट्टे समट्ठे' नायमर्थः समर्थः असुरकुमाराणां तृणादि शस्त्रं न भवति किन्तु 'असुरकुमाराण' देवाण णिच्चं विउब्विया पहरणरयणा पन्नत्ता' असुरकुमाराणां देवानां नित्यं विकुर्वितानि महरणरत्नानि प्रज्ञप्तानि, असुरकुमाराणां तु नित्यं विकुर्वितानि प्रहरणरत्नानि भवन्ति न तु विकुर्वणामन्तरेण देवापेक्षया असुरकुमाराणाम् मन्दमन्दतरमन्दतमपुण्यप्रभावात् मन्दतरादिपुण्ययुक्त पुरुषाणामिवेतिभावः ||५||
मूलम् - देवे णं भंते! महिडिए जाव महासोक्खे पभू लवणसमुद्दे अणुपरिहिंत्ता हव्वमागच्छित्तए ? हंता पभू । देवे णं भंते ! महिड्डिए एवं धायइखंडं दीवं जाव हंता पभू । एवं जाव रूगवरं दीवं जाव हंता पभु । ते णं परं वीइवएज्जा नो वेव णं अणुपरिट्टेज्जा ॥ सू० ६ ||
छाया - देवः खलु भदन्त ! महद्विको यावन्महासौख्यः प्रभु लवणसमुद्रम् अनुपर्यटच हव्यमागन्तुम् ? हन्त, प्रभुः । देवः खल्ल भदन्त ! महर्द्धिकः एवं धातकीखण्ड गई है। उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'जो इण्डे समट्ठे' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् असुरकुमारों के तृणादिरूप वस्तु शस्त्ररूप से नहीं बनती है । किन्तु 'अंसुरकुमाराणं देवाणं णिच्च विउब्विया०' असुरकुमार देवों के पास उनकी चिक्रिया से विकुर्वित किये हुए शस्त्र ही सदा रहते हैं । अर्थात् असुरकुमारों के जो महरण होते हैं, वे देवों के प्रहरणों के जैसे विना विकुर्वणा के नहीं होते हैं । किन्तु विकु - वा जन्य ही होते हैं। क्योंकि असुरकुमारों का पुण्यप्रभाव सन्दतरादि पुण्ययुक्त पुरुषों के प्रभाव के समान मन्द मन्दतम होता है || सू०५ ॥
थी अगर ४रेस छे, या प्रश्नना उत्तरमा प्रभु ! छे है--' णो इणट्टे समट्टे” હું ગૌતમ! આ અર્થ ખરાબર નથી અર્થાત્ અસુરકુમારને તૃણુ વિ. વસ્તુ शस्त्र ३ये परिणमति नथी 'असुरकुमाराणं देवाणं णिच्च विउब्विया" असुरकुभार દેવાની પાસે તેઓની વિક્રિયાથી વિકવિ ત કરેલ શસ્રો હંમેશા રહે છે અર્થાત અસુરકુમારના જે પ્રહાર કરવાના શો હાય છે, તે દેવાના શસ્રો પ્રમાણે વિધ્રુવ ણા કર્યો શિવાય થતા નથી. પણ વિષુણાથી શસ્રો ખની જાય છે. કારણ કે અસુરકુમારાદિકાને પુછ્યું " '' પન્દતર વિગેરે પુણ્યવાળા પુરુષાના પ્રભાવ પ્રમાણે મન્ત્ર, મન્દતર, અને
होय छे. ॥ सू. ५ ॥
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
भगवतीस्त्र द्वीपं यावत् इन्त, मभुः। एवं यावत् रुचकवरं द्वीप यावत् हन्त, प्रभुः। ततः खल पर व्यतिव्रजेत् नैखलु अनुपर्यटेत् ।।मु०६।। ___टीका–'देवे णं भंते !' देवः खल्ल भदन्त ! 'महिडिए जाव महासोक्खे। महद्धिको यावन्महासौख्यः, अत्र यावत्पदेन महाद्युतिको महायशाः महाबलः इत्यादि विशेषणानां संग्रहः 'पभू प्रभुः-समर्थः 'लवणसमुदं अणुपरियहित्ता' लवणसमुद्रम् अनुपर्यटय-लवणसमुद्रस्य चतुर्दिक्षु भ्रमणं कृत्वा इत्यर्थः 'हव्यमागच्छि. त्तए' हव्यमागन्तुम्, हे भदन्त ! महावलादिविशेषणोपेतो देवो लवणसमुद्रस्य चतुर्दिक्षु भ्रान्त्या शीघ्रं स्वस्थानमागन्तुं शक्तः किमिति प्रश्ना, भगवानाह-'हंता' इत्यादि । 'हंता पभू' हन्त, प्रभुः हे गौतम ! लवणसमुद्रस्य चतुर्दिक्षु भ्रमणे देवस्य सामर्थमस्ति विशिष्टतरपुण्यप्रभावादवाप्तसामर्थ्यशालिवादिन्युत्तरमितिभावः ।
'देवे र्ण भंते ! महिडिए जाय महेसोश्खे' इत्यादि।
टीकार्थ--इस मन्त्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि'देवे णं भंते ! महिडिए०' हे भदन्त ! जो देव विमान आदिरूप महाऋद्धिवाला होता है । यावत् महासुखवाला होता है वह क्या लवण समुद्र की चारों ओर चकर लगाकर बहुत ही जल्दी अपने स्थान पर आ सकता है ? यहां यावत् शब्द से 'महाद्युतिका, महायशाः महाबल' इन विशेषणों का संग्रह हुआ है। पूछने का तात्पर्य ऐसा है कि महायलादि विशेषणोंवाला देव लवणसमुद्र की चारों दिशाओं में भ्रमण करके शीघ्र ही क्या अपनी जगह पर आ सकता है ? इसके उत्ता में प्रभु ने कहा-'हना पल्लू' हा गौतम ! आ सकता है क्योंकि लघणसमुद्र की चारों दिशाओं में भ्रमण करने में देव की शक्ति है।
"देवे णं भंते ! महिढिए जाव महासोक्खे" त्या
12--21 सूत्री गौतम स्वामी प्रभुने यनु ५ युछ है-"देवेणं वे! महि ढिए" ७ सन् २ व विमान विरेथी महाशद्धिवाणे डाय છે. યાવત મહાસુખવાળા હોય છે, તે લવણ સમુદ્રની ચારે બાજુ ચકકર લગાવીને અર્થાત ચારે બાજુ ફરીને ઘણીજ શીઘનાથી તે પોતાના સ્થાને આવી શકે છે? અહિયાં યાવત્ શબ્દથી મહાદ્યુતિવાળ, મહાબળવાળે આ પદોનો સંગ્રહ થયે છે. આ પ્રશ્ન પૂછવાને હેતુ એ છે કે મહાબલ વિગેરે વિશેષણવાળો દેવ લવણ સમુદ્રની ચારે બાજુ ફરીને તુરત જ તે પિતાના સ્થાને આવી શકે છે? मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४९ छे है--"हंता पभू" । गौतम! तवी शत સમુદ્રને ફરીને દેવ આવી શકે છે. કારણ કે લવણ સમુદ્રની ચારે બાજુ ફરવાની દેવની શક્તિ છે. કેમ કે તે શક્તિ વિશેષ પ્રકારના પુણ્યના પ્રભાવથી-બળથી
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका २०१८ उ० ७ सू० ६ देवसामर्थ्यनिरूपणम्
१४३
I
देवे णं' देवः खलु भदन्त | 'महिडिए' महर्द्धिको महाद्युतिको महायज्ञा महावलो जहासौख्यः एवं घायखंडं दीवं जाव' एवम् लवणसमुद्रवदेव धातकीखंड द्वीप' सर्वतो वा शीघ्रमागन्तुं समर्थः किम्, यावत्पदेन 'अणुपरियहिता णं हन्त्रमागच्छित्तए' एतदन्तस्य पूर्ववाक्यावयवस्य संग्रहो भवतीति प्रश्नः भगवानाह - 'हंता' इत्यादि । 'हंता पभ्रू ' हन्त ! प्रभुः हे गौतम ! धातकीखण्डस्य चतुर्दिक्षु भ्रमणे ततः परावृत्यागमने चास्ति देवानां सामर्थ्यमित्युत्तरम् । ' एवं जान रुयगवर दीवं जाव' एवं यावत् रुवकवरंद्वीपं यावत् एवमेव धातकीखण्डवदेव यावत् रुचकदर' खण्डमिति पर्यन्तं महर्द्धिकादि विशेषणवतो देवस्य चतुर्दिक्षु भ्रमणे सामर्थ्यमस्ति ततः पराहृत्य आगमने च सामर्थ्यमवगन्तव्यमिति उत्तरपक्षाशय क्योंकि वह विशिष्टतर पुण्य के प्रभाव से अपूर्व सामार्थ्यशाली होती है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'देवे णं भंते ! महड्डिए' हे भदन्त ! महर्द्धिक आदि विशेषणोंवाला देव ' एवं धाइयखंड ० लवणसमुद्र के जैसा ही घातकी खण्ड द्वीप की चारों दिशाओं में भ्रमण करके शीघ्र ही अपने स्थान पर आ सकता है ? यावत्पद से 'अणुपरियहिताणं हव्वमागच्छत्तए' इन पूर्वपाठ का संग्रह हुआ है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'हंता पभू' हां गौतम ! पूर्वोक्त विशेषणोंवाला देव धातकी खण्ड की चारों दिशाओं में भ्रमण करके अपने स्थानपर आने के लिये समर्थ है | क्योंकि देवों में ऐसी सामर्थ्य होती है । 'एवं जाब रूपगवरं दीवं जाव' घातकी खण्ड के जैसा रुचकरवर द्वीप तक वह महर्द्धिक आदि विशेषणों वाला देव उसकी चारोंदिशाओं घूमकर वापिस बहुत जल्दी अपने स्थान पर आ सकता है । 'तेणं परं बीइवयेज।'
અપૂર્વ શક્તિવાળી હાય છે. ફરીથી ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવુ પૂછે છે કે-"देवे णं भंते! महिड् ढिए” हे भगवन् भडद्धिः विगेरे विशेष वाणी द्वेव "एवं હૈ धायइ खंडं०" सवयुसमुद्रनी भाई घातडीमांड द्वीपनी यारे माजु श्रीने सहीथी चाताना स्थान पर भावी शडे हे ? मडियां यावत्पथी "अणुपरियट्टित्ता गं हव्वमा गच्छित्तए" मा पूर्व चाहना संग्रह थयो छे. या अश्रना उत्तरमां अलु उडे छे ! - “हंता पभू” डा गौतम! पूर्वोक्त विशेषवाजो देव धातठी ખંડની ચારે બાજુ ફરીને પેાતાને સ્થાને આવવા તે સમથ છે કેમ કે દેવામાં वु सामर्थ्य होय छे. "एवं जाव रुयगवरं दीव जाव" ते भद्धि देव ધાતકી ખ′ડ દ્વીપ પ્રમાણે રૂચકવર દ્વીપ સુધી તેની ચારે તરફ ફરીને ઘણુાજ सद्दी पोताना स्थाने भावी शडे छे. " तेर्ण परं वीइवएज्जा" ते पछी ते हेव
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્ણ
भगवतीस्त्रे
इति । 'तेणं परं बीइययेज्जा' ततः परं व्यतित्रजेत् - एकया दिशा व्यतिक्रमे गच्छेaat aai अणुपरियोज्जा 'नो चैव खलु अनुप नैव सर्वतः परिभ्रमेत तथाविधप्रयोजनाभावादिति संभाव्यते, रुचकचरद्वीपादितः परं देशे एकया दिशा । गमनं संभवति किन्तु सर्वतः परिभ्रमणं न संभवति तत्र सर्वतः परिभ्रमणे प्रयोजनविशेष स्याऽभावादितिभावः ||सु० ६ ||
मूलम् - अस्थि भंते! ते देवा जे अनंते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिहिं व उक्कांसेणं पंचहिं वासस एहिं खवयंति ? हंता अस्थि । अस्थि णं भंते ते देवा जे अनंते कम्मंसे जहणेणं एक्केण वा दोहिं वा तिहिं वा, उक्कोसेणं पंचहिं वालसहस्ते हि खवयंति । हंता अस्थि । अस्थि णं अंते ! ते देवा जे अनंते फम्मंसे जहनेणं एक्केण वा दोहिं वा तिहिं वा उक्कोसेणं पंचहिं वाससय सहस्सेहिं खयंति ? हंता अस्थि । कयरे पणं भंते! ते देवा जे अनंते कम्मले जहन्नेणं एक्केण वा जाव पंचहिं बाससहि खवयंति । कयरे णं भंते! ते देवा जाव पंचहिं वाससहस्सेहिं खवयंति । कयरे णं भंते! ते देवा जाव पंचहिं वासंसय सहस्सेहिं खवयंति ? गोयसा ! वाणमंतरा देवा अनंते कम्मंसे एगेणं वाससएणं खवयंति, असुरिंदवज्जिया भवणवासी देवा अनंते कम्मंसे दोहिं वाससएहिं खवयंति । असुरकुमारा देवा अनंते कम्मले तिहिं वाससएहिं खवयंति । गह
इसके बाद वह एक दिशा तरफ जा सकता है पर वहां वह सब और नहीं घूमता है क्योंकि वहां उसे सब ओर घूमने का ऐसा कोई प्रयोजन नहीं रहता है ऐसी सभावना से ऐसा कहा गया है | सू० ६ ॥
એક દિશા તરફ જઈ શકે પશુ ત્યાં તે બધી દિશા તરફ ફરતા નથી. કેમ કે ત્યાં ચારે ખજુ કરવાનુ તેને કાઇ પ્રત્યેાજન-ખાસ કારણ હતું નથી. એમ માનીને આ કથન કર્યું છે. ૫ સૂ. ૬૫
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू० ७ देवानां कर्मक्षपणनिरूपणम् १४५ सुखचतारारूवा जोइसिया देवा अनंते कम्मंसे चउहिं इसस एहिं खवयंति । चंदिमसूरिया जोइसिया जोइसरायाणो यांते कम्मंसे पंचहिं वाससएहिं खवयंति । सोहम्म ईसाज़गा देवा अनंते कम्मंसे एगेणं वाससहस्सेणं खवयंति । सर्णकुमारमाहिंदगा देवा अणते कम्मंसे दोहिं वाससहस्सेहिं खवयंति । एवं एए अभिलावेणं बंभलोगलंतगा देवा अनंते कम्मंसे तिहिं वाससहस्सेहिं खवयंति । महासुक्कसहस्सारगा देवा अणते कम्मंसे चउहिं वाससहस्सेहिं खच्यंति | आणयपाणय आरण - अच्चुयगा देवा अनंते कम्मंसे पंचहिं वासस हस्से हि खवयंति । हिट्टिमगेवि जगा देवा अनंते कम्मंसे एगेणं वाससयसहस्सेणं खवयंति । मज्झिमगेत्रेज्जगा देवा अनंते कम्मंसे दोहिं वासयलहस्सेहि खवयंति। उवरिम गेवेजगा देवा अनंते कम्मंसे तिर्हि वासस्यसहस्सेहि खवयंति विजयवेजयंत जयंत - अपराजियगा देवा अणंते कम्मंसे चउहिं वाससयस हस्सेहि खवयंति । सव्वट्टसिद्धगा देवा अनंते कम्मंसे पंचहिं वाससयसहस्सेहिं खवयंति । एएण्डेणं गोयमा ! ते देवा जे अनंते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिहिं वा उक्कोसेणं पचहि वाससहि खवयंति, एएणडे णं गोयमा ! ते देवा जाव पंचहिं वाससहस्सेहि खवयंति, एएण्ट्टेणं गोयमा ! ते देवा जाव पंचहिं वाससयसहस्सेहिं खवयंति । सेवं भंते ! सेवं भंते! ति ॥ सू० ७ ॥ अट्टारसमस सत्तमो उद्देसओ समत्तो ॥
भ० १९
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतोसूत्रे/
દ
छाया - सन्ति खलु भदन्त ! ते देवा ये अनन्तान् कर्मा शान् जघन्येन एके वा त्रिभिर्वा उत्कृष्टेन पञ्चभि व वर्षशतैः क्षपयन्ति ? हंत सन्ति । खलु भदन्त! ते देवा ये अनन्तान् कमींशान् जघन्येन एकेन वा द्वाभ्यां वा त्रिि उत्कृष्टतः पञ्चभिः वर्षसहस्रैः क्षपयन्ति ? हंत संति । सन्ति खलु भदन्त ! ते हैं ये अनन्तान् कर्माशान् जघन्येन एकेन वा द्वाभ्यां वा त्रिभिर्वा उत्कृष्टतः पञ्चभि वर्ष ' शतसहस्रैः क्षपयन्ति ? हन्त, सन्ति । कतरे खलु भदन्त ! ते देवा ये अनन्तान् कर्माशान् जघन्येन एकेन वा यावत् पञ्चभिर्वर्षशतैः क्षपयन्ति ? कतरे खलु भदन्त ! ते देवा यावत् पञ्चभिर्वर्षशतसहस्रैः क्षपयन्ति ? कतरे खलु भदन्त ! ते देवा ये यावत् पञ्चभिर्वर्प शतसहस्रैः क्षपयन्ति ? गौतम । चानव्यन्तरा देवाः अनन्तान कमशान एकेन वर्षशतेन क्षपयन्ति ? असुरेन्द्रवर्जिता भवनवासिनो देवा अनन्तान् कर्मशान् द्वाभ्यां वर्षशताभ्यां क्षपयन्ति, असुरकुमाराः देवा अनन्तान् कर्माशान् त्रिभिर्वर्षशतैः क्षपयन्ति । ग्रहनक्षत्रतारारूपा ज्योतिका देवा अनन्तान् कर्मशान चतुर्विशतैः क्षपयन्ति, चन्द्ररूपाः ज्योति केन्द्राः ज्योतिराजानः अनन्तान् कर्माशान् पञ्चभिः वर्षशतैः क्षपयन्ति । सौधर्मेशानका देवाः अनन्तान् कर्मा शान् एकेन वर्ष सहस्रेग यावत् क्षपयन्ति । सनत्कुमारमाहेन्द्रका देवाः अनन्तान् कर्माशान् द्वाभ्यां वर्षसहस्राभ्यां क्षपयन्ति, एवमेतेनाभिलापेन ब्रह्मलोकान्तका देवाः अनन्तान् कर्माशान् त्रिभिर्वर्षसहस्रैः क्षपयन्ति । महाशुक्रसहस्रारका देवाः अनन्तान् कर्माशान् चतुर्भिर्वर्षसहस्रैः क्षपयन्ति । आनतप्राणताऽऽरणाच्युतका देवाः अनन्तान् कर्मा शान् पञ्चभिर्वर्षसहस्रः क्षपयन्ति । अधोग्रैवेयका देवाः अनन्तान् कर्मा शान् एकेन वर्प शतसहस्रेग क्षपयन्ति, मध्यमग्रैवेयका देवाः अनन्तान् कर्मा शान् द्वाभ्यां वर्षशतसहस्राभ्यां क्षपयन्ति, उपरितनयैवेयकाः देवाः अनन्तान् कम शान् त्रिभिर्वर्षशतसहस्त्रेः क्षपयन्ति, विजयवैजयन्तजयन्ता - पराजितका देवाः अनन्तान् कर्मा ज्ञान चतुर्भिर्वर्षसहस्रैः क्षपयन्ति, सर्वार्थसिद्धका देवाः अनन्तान् कर्मा शान, पञ्चभि वर्ष शतसहस्रैः क्षपयन्ति । एतेनार्थे गौतम ! ते देवा ये अनन्तान् कर्मा शान् जघन्येन एकेन वा द्वाभ्यां वा त्रिभिर्वा उत्कृर्षेण पञ्चभिर्वर्षशतैः क्षपयन्ति । एतेनार्थेन गौतम ! ते देवाः यावत् पञ्चभिः वर्षसहस्रैः क्षपयन्ति । अनेन अर्थेन गौतम । ते देवाः यावत् पञ्चभिर्वर्षशतसहस्रैः क्षपयन्ति, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ म्र० ७ ॥
॥ अष्टादशशते सप्तमोद्देशकः समाप्तः ॥
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ७ सू० ७ देवानां कर्मक्षपणनिरूपणम् १४७
टीका-'अस्थि णं भंते' सन्ति खलु भदन्त ! 'ते देवा जे अणंते कम्मसे ते SANE ये अनन्तान् कर्मा शान् शुभमकृतिलक्षणान' जहन्नेणं एगेण वा दोहिं वा
वा' जघन्येन एकेन वा द्वाभ्यां वा त्रिभिर्वा 'उक्कोसेणं उत्कृष्ट : पंचहि ससएहि खवयंति' पञ्चभिर्वर्षशतः क्षपयन्ति आत्मप्रदेशेभ्यः शातयन्ति विनाशयन्तीत्यर्थः, हे भदन्त ! किं ताशा देवाः कोऽपि सन्ति ये अनन्तान् कर्मा शान् एकेन वर्षशतेन द्वाभ्यां वा वर्पशताभ्यां त्रिभिर्वा वर्षशतेजघन्यतः शुभप्रकृतिकानि कर्माणि क्षपयन्ति, उत्कृष्टतः पञ्चभिवर्षशतैः तादृशानि कर्माणि विनाशयन्तीति प्रश्ना, भगवानाह-'हता' इत्यादि । 'हंता अस्थि' हन्त, गौतम ! सन्ति एतादृशा देवा ये एकेन द्वाभ्यां त्रिभिर्वा वर्षशतैर्जघन्यतः कीणि नाशयन्ति तथा उत्कृष्टतः पञ्चमिवशतैः कर्माणि विनाशयन्तीति उत्तरपक्षाशयः। 'अस्थि णं भंते !' सन्ति खलु भदन्त ! 'ते देवा जे अणंते कम्मंसे' ते ताईशा देवा ये अनन्तान् कर्मा शान्-शुभप्रकृतिकान् 'जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिहिं
'अस्थि गं भंते ! ते देवा जे अणते कम्मंसे इत्यादि।
प्रश्न--(अस्थि णं भते! ते देवा जे अणते कम्मसे) हे भदन्त । ऐसे देव हैं जो अनन्त शुभप्रकृतिरूप कर्माशों को (जहन्ने] एक्केण वा दोहिं वा, तिहिं वा) कम से कम एक सौ वर्ष में अथवा दोसौ वर्ष में अथवा तीनसौ वर्ष में (उक्कोसेणं पंचहि वाससएहिं खवयंति) एवं अधिक से अधिक पांचसौ वर्ष में नष्ट कर देते हो?
उत्तर--(हंता अत्थि) हां गौतम ! ऐसे देव हैं।
प्रश्न--(अस्थिभंते । ते देवा जे अनन्ते कम्मसे जहन्नेणं एक्केण या दोहिं वा तिहिं वा उक्कोलेणं पंचहिं वालसहस्से हि खवयंति) हे
"अस्थिणं भंते ! ते देवा! जो अणते कम्मंसे" त्याव
A4:--"अस्थि णं भंते ! ते देवा जे अणते कम्मंसे" भगवन् मेवा है। छ तना शुभ प्रकृति ३५ शान "जहन्ने णं एकेण वा, दोहिं वा, तिहिं वा." माछामा मे से १५ मा अथवा असे १ मा मया से वर्षमा “उकोसेण पंचहिं वाससहि खवयंति" भने पधारेभा पधारे पायो વર્ષમાં નાશ કરી શકે છે?
उ० "हंता अस्थि" । गौतम! प्रभाए श छे.
प्र. "अस्थि णं भंते ! ते देवा जे अणते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा, तिहिं वा उक्रोसेणं पंचहि चाससहस्सेहि खवयंत्रि" के सावन
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફુટ
भंगवतीस वा' जघन्येन एकेन वा द्वाभ्यां वा त्रिभिर्वा 'उक्कोसेणं' 'उत्कृष्टतः '६ वाससहस्सेहिं खवयंति' पञ्चभिवर्षसहस्रैः किं क्षपयन्ति इति प्रश्नः भगवाना। 'हता' इत्यादि । 'हंता अत्थि' हन्त ! सन्ति ताशा अपि देवा ये जघन्। एकेन द्वाभ्यां त्रिभिर्वा उत्कृष्टतः पञ्चभिर्वर्ष सवरनन्तान् कर्मा शान् क्षपयन्ती तिभावः । 'अस्थि णं भंते ! ते देवा' सन्ति खलु भदन्त ते देवा' जे अणते कम्म से ये अनन्तान् कर्मा शान् शुभमकृतिकान् 'जहन्नेणं' जघन्येन 'एक्केण वा दोहि वा तिहिं वा' एकेन वा द्वाभ्यां वा त्रिभिर्वा 'उक्कोसेणं पंवहिं वाससयसहस्सेहि' उत्कृर्षेण पञ्चभिर्वशतसहस्रः पञ्चलक्षामितवः 'खवयंति' क्षवयन्ति किमिति प्रश्ना, भगवानाह-'हंता ! अत्थि' हन्त ! सन्ति हे गौतम ! सन्ति तादृशा अपि देवाः ये जघन्यत एकेन द्वाभ्यां त्रिमिा, उत्कृष्टतः पञ्चभिवर्षशवसहरनन्तान् कर्मा शान् क्षपयन्तीत्युत्तरम् । के देवा एतादृशाः सन्तीति तान् विशेषतो दर्शयन्नाहभदन्त ! ऐसे देव हैं जो अनन्तकाशी को कम से कम एक हजार वर्ष में अथवा दोहजार वर्ष में या तीन हजार वर्ष में और अधिक से अधिक पांच हजार वर्ष में नष्ट कर देते हों ?
उत्तर--(हंता अस्थि) हांगौतम ! हैं।
प्रश्न--(अस्थि णं भते ! ते देवा जे अणते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहि वा तीहि वा उक्कोलेणं पंचहि वाससयसहस्सेहि खवयंति) हे भदन्त ! ऐसे देव हैं जो अनन्तकर्माशों को कम से कम एक लाख धर्ष में अथवा दो लाख वर्ष में या तीन लाख वर्ष में एवं अधिक से अधिक पांच लाख वर्षों में नष्ट कर देते हों।
उत्तर--(हंता, हस्थि) हाँ गौतम हैं। એ દેવ છે કે જે અનંત કમને ઓછામાં ઓછા એક હજાર વર્ષમાં અથવા બે હજાર વર્ષમાં અથવા ત્રણ હજાર વર્ષમાં અને વધારેમાં વધારે પાંચ હજાર વર્ષમાં નાશ કરી શકે છે?
6"हंता अस्थि" डा गौतम तम ३शश छ,
प्र० 'अस्थि णं भंते ! ते देवा जे अर्णते कम्मंसे जहण्णेणं एक्केण वा, दोहि वा, तिहिं वा, उक्कोसेणं पंचहि वाससयसहस्सेहि खवयंति' मान् એ દેવ છે કે જે પિતાના અનંત કર્મોશેને ઓછામાં ઓછા એક લાખ વર્ષમાં અથવા બે લાખ વર્ષમાં અથવા ત્રણ લાખ વર્ષમાં અને વધારેમાં વધારે પાંચ લાખ વર્ષમાં નાશ કરી શકે છે?
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका २०१८ उ० ७ सू० ७ देवानां कर्मक्षपणनिरूपणम्
तुकयरे णं' इत्यादि । 'कयरे णं भंते ' कतरे के खलु भदन्त ! 'ते देवा जे अनंते (कम्मं से' ते देवा ये अनन्तान् कर्मा शान् 'जहन्नेणं एक्केण वा जाव पंचहि 'वाससहि 'खवयंति' जघन्येन एकेन वा यांवत् पञ्चभिर्वर्षशतैः क्षपयन्ति, अत्र यावत्पदेन 'दोहिं वा तिर्हि वा उक्को सेणं' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवतीति प्रश्नः, तथा 'करे णं भंते' कतरे के खल भदन्त ! 'ते देवा जाव पंवहिं वाससहस्से हिं खत्रयंति' ते देवा यात्रत् पञ्चभिः वर्षसहस्रैः क्षपयन्ति अत्रापि यावत्पदेन' जे अनंते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिर्हि वा उक्कोसेणं' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवतीति प्रश्नः, तथा 'कयरे णं भंते ।' कतरे के खलु भदन्त ! 'ते देवा जाव पंचईि वाससयसहस्सेहिं खंबयंति' ते देवाः यावत् पञ्चभिर्वर्षशतसहस्रैः क्षपयन्ति इहापि यावत्पदेन' जे अणते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिर्हि वा उक्कोसेणं' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवतीति प्रश्नः यथाक्रमं त्रयाणामपि प्रश्नानामुतरयितुमाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'वाणमंतरादेवा' वानव्यरा देवाः 'अनंते कम्मंसे' अनन्तान् कर्मा शान् शुभप्रकृतिरूपान् 'एगेणं वास
प्रश्न - - ( कयरे णं भंते! ते देवा जे अनंते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा जाव पंचाहिँ वालसहि खवर्धति) हे भदन्त ! ऐसे वे कौन से देव हैं जो अनन्तकर्माशों को कम से कम एक सो वर्ष यावत् अधिक से अधिक पांच सौ वर्ष में नष्ट कर देते हैं ? (कघरे णं भंते । ते देवा जाय पंचहिं वाससहस्सेहिं खवयंति) तथा ऐसे वे कौन से देव हैं जो यावत् पांच हजार वर्षों में नष्ट कर देते हैं ? (कपरे णं भंते ! ते देवा जाव पंचहि वालसयस हस्से हिं खबयंति) तथा ऐसे वे कौन देव हैं जो यावत् पांच लाख वर्षों में अनन्तकर्मा शों को नष्ट कर देते हैं ?
उत्तर -- (गोयमा वाणमंतरा देवा अणते कम्मं से एगेणं वाससए णं खवयंति) हे गौतम | वानव्यन्तर जो देव हैं वे अनन्तकर्माशों को अ० " करेण भंते ! ते देवा जे अनंते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा जाव पंचहि वाससएहि खवर्यति" हे भगवन् भेवा ते यो हेव है, પેાતાના કર્માશાને આછામાં ઓછા એકસા વર્ષે યાવત વધારેમાં વધારે यांयसे। वर्षमां नाश श्री श छे ? " कयरे णं भंते! ते देवा पंचहि वास सहस्से हि खत्रयंति" मने मेवा अथ देव छे ? हे यावत् पांथ उन्तर वर्षभां अनंत उर्भाशांना नाश अरी हे छे ? 'कयरे णं भंते ! ते देवा जाव पचहिं वासयसहस्सेहिं खवय ंति” तथा मेवा अहेव छ ? વર્ષોમાં અનત કર્યાં શાને નાશ કરી દે છે ?
? यावत् यांन्य साथ
Go "गोमा ! बाणमंतरा देवा अनंते कम्मंसे હૈ ગૈતમ ! જે વાનન્યન્તર દેવ છે? તે અનંત
एगेणं वाससएणं खवयति” કર્માશાને એક સે વ માં
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे सएणं खत्रयंति' एकेन वर्षशतेन क्षपयन्ति, हे गौतम ! वानव्यन्तरा देवा एकेन वर्षशतेन अनन्तान् कर्मांशान् क्षपयन्ति स्त्रात्मप्रदेशेभ्यः शातयन्तीतिभावः 'असुरिंदवज्जिया भवणवासी देवा' असुरेन्द्रवर्जिता भवनवासिनो देवा.' 'दोहिंट बाससएहिं खवयंति' द्वाभ्यां वर्षशताभ्यां क्षपयन्ति, परित्यज्य असुरेन्द्रम् अन्ये . ये भवनवासिनो देवास्ते द्वाभ्यामेव वर्षशवाभ्याम् अनन्तान् कर्माशान् क्षपयन्तीत्यर्थः असुरकुमारा देवा' असुरकुमारा देवा: 'अणते कम्मं से' अनन्तान् कर्माशान 'तिहिं वाससहि' त्रिभिर्वर्षशतै.' 'खवयंति 'क्षपयन्ति' ' गहनक्खत्तताराख्वा जोहसिया देवा' ग्रहनक्षत्रतारारूपा ज्योतिष्का देवाः अणते कम्मंसे ' अनन्तान् कर्माशान् 'चउहिं वाससएहिं खत्रयन्ति' चतुर्भिर्वर्षशतैः क्षपयन्ति, तथा च ग्रहनक्षत्रतारारूपा ज्योतिष्का देवाः चतुर्भिर्वर्षशतैरनन्तान् कर्मा शान् क्षपयन्तीत्यर्थः । चंदिमसूरिया जोडर्सिदा जोतिसरायाणी' चन्द्रसूर्याः ज्योतिष्केन्द्रा ज्योतिष्कराजानः 'अगंते कम्मंसे' अनन्तान् कर्माशान् 'पंचहिं वाससहि खत्रयति' पञ्चभिर्वर्षशतैः क्षपयन्ति ज्योतिष केन्द्रा ज्योतिष्कराजानः चन्द्रसूर्याः पञ्चभिर्वर्षशतैः अनन्तानि कर्माणि क्षपयन्तीत्यर्थः 'सोहम्मीसाणगा देवा' सौषएक सो वर्ष में नष्ट कर देते हैं । (असुरिंदियवज्जिया भवणवासी देवा अनंते कम्मले दोहिं वालसहि खवयंति) तथा असुरेन्द्रों को छोड़कर भवनवासी जो देव हैं वे अनन्तकर्माशों को दो सौ वर्ष में नष्ट कर देते हैं । (असुरकुमारा देवा अणले कम्मंसे तिहिं वाससहि खवयंति) असुरकुमार देव अनन्त कर्माशों को ३०० वर्षों में नष्ट कर देते हैं । (गहनक्खन्तताराख्वा जोहलिया देवा अनंत क्रम्मंसे चउहिं वाससएहिं खयंति) ग्रह नक्षत्र तारारूप ज्योतिषिकदेव अनन्तकर्माशों को चार सौ वर्ष में नष्ट करते हैं । (चंदिम सूरिया जोइसिंदा जोइसरायाणो णो अनंते कम्नसे पंचहि वाससएहि खवयंति) ज्योतिष इन्द्र और
नाश श्री श छे. " असुरिंदवज्जिया भवणवासी देवा अणते कम्मंसे दोहि वाससएहि खवयं'ति' सुरेन्द्राने छोडीने ? लवनवासी व छे, ते अनंत उर्भाशाने मसेो वर्षभां नाश उरे छे भने ' असुरकुमारा देवा अनंते कम्मंसे तिहि वाखसहि खत्रयति” ने असुरकुमार देव छे ते अनंत उर्भाशोने त्रशुसो वर्षभां नाश उरे छे. " गहनक्खत्ततारारूवा जोइसिया देवा अनंते कम्मसे चउहिं वाससहि' खत्रयंति" ग्रह, नक्षत्र, तारा ३५ ज्योतिष्ठ हेव मनांत अर्भाशनेि थारसो वर्ष मां नाश पुरे छे. "चंदिमसूरिया जोइसि दा जोइसरायानो अनंते कम्नंसे पंचहि वाससरहिं खत्रयति" न्योतिषि ईन्द्र,
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
trafद्रका टीका ० १८ उ० ७ सू० ७ देवानां कर्मक्षपणनिरूपणम्
१५१
つ
मैशानका देवाः' उणते कामसे' अनन्तान् दशान् 'एगेण वाससहस्सेण खवयंति' एकेन वर्षसहस्रेण क्षपयन्ति सौधर्मेशानव ल्पे वर्तमाना देवा अनन्तान् कर्मा शान एकेनैव वसर सेण क्षपयन्तीत्यर्थः ' 'सर्णकुमारमा हिंदेगा देवा' सनत्कु'मारमाहेन्द्रका देवाः अनंते वम्मंसे' अनन्तान् कर्मा शान् 'दोहि वाससहस्से हिं' द्वाभ्यां वर्षसहस्राभ्यां क्षपयन्ति एवं एएणं अभिलावेणं' एवमेतेन अभिला पेन' लोगलंगा देवा अते कम्मंसे' ब्रह्मलोकलान्तका देवाः अनन्तान् कर्मा शान् 'तिर्हि वाससहस्सेहिं खभ्यंति' त्रिभिर्वर्षसहस्रैः क्षपयन्ति ब्रह्मलोकस्थिता देवाः तथा लान्ता देवाश्च त्रिभिरेव वर्षसहस्रैः अनन्तानपि कर्मा शान क्षपयन्तीत्यर्थः । महासुक्क सहस्सारगा देवा अनंते कम्मंसे चउहिं वाससहर सेहि 'महाशुक्रसहस्रारकादेवाः अनन्तान कर्मोंशान् चतुर्भिर्वर्षसहस्रैः क्षपयन्ति, महाशुक्रे कल्पे सहस्रारकल्पे च विद्यमानाः देवाः चतुर्भिरेव वर्ष सहसैरनन्तान् कर्मा शान् क्षपयन्तीत्यर्थः । ज्योतिष राजा चन्द्रमा एवं सूर्य अनंतकर्माशों को पांचसो वर्ष में नष्ट करते हैं । (सोहम्मीसाणगा देवा अणते धम्मंले एगेणं वाससहस्सेर्ण स्ववयंति) सौधर्म ईशान में रहनेवाले देव अनन्त, कर्माशो को एक हजार वर्ष में नष्ट करते हैं । (सर्णकुमारमादिगा देवा अणते कम्मंसे दोहिं वाससहस्सेहिं खचयंति) सनत्कुमार और माहेन्द्र देवलोकवासी देव अनन्तकर्माशों को २ हजार वर्ष में नष्ट करते हैं । ( एवं एएणं अभिलावेणं बंभलोग लंतगा देवा अणंते कम्मंसे तिर्हि वाससहस्से हि खवयंति) इसी प्रकार इस अभिलाप से ब्रह्मलोक एवं लान्तक देवलोकवासी देव अनन्तकर्माशों को तीन हजार वर्ष में नष्ट करते हैं । (महासुक्क सहरमारगा देवा अणते कम्मंसे चउहि यससहस्से हि खवयंति) महाशुक्र और सहस्रार देवलोक के देव अनन्तकर्मा शो चार हजार वर्ष અને જ્યેાતિરાજ ચંદ્રમા અને સૂર્ય અનત કર્યાં’શાને પાંચસે વર્ષમાં નાશ २ . “सोहम्मीसाणगा देवा अनंते कम्मंसे एगेणं वाससहरसेणं खवयंति" સૌધમ ઇશાનમાં રહેવાવાળા દેવા અનત કર્માશાને એક હજાર વર્ષમાં नाश पुरे छे. "वर्णकुमारमादिगा देवा अनंते कम्मंसे दोहि वास सहर से हि खवयं'ति" सनत्कुभार भने माहेन्द्र हेवसेोभां निवास पुरनारा हेवा मनत
शोने मे हर वर्षभां नाश उरी हे छे, "एवं एएणं अभिलावेणं बंभलो गलतगा देवा अते कम्मंसे तिहि वाखसहस्सेहि खवयति" मेन रीतना અભિલાપથી બ્રહ્મલેક અને લાન્તક દેવલેાકમાં રહેનારા દેવા અનત કર્માશાને त्रयु डेभर वर्षभां नाश उरी हे छे, "महासुक्क सहस्सारगा देवा अनंते कम्मंसे चउहि वास सहस्सेहि' खत्रय'ति” भडाशु भने सहस्रार देवयेोभां रहेनारा हेवे। અનત કર્મો શાને ચાર હજાર વર્ષમાં ખપાવે છે.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
१५२
'आणय - पाणय - आरण - अच्चुयगा देवा आनतप्राणतारणाच्युतका देवाः 'अणंते कम्मंसे' अनन्तान् कर्माशान् 'पंचर्हि वाससहस्सेदिं वपयंति' पञ्चभिः वर्ष सहस्र । क्षपयन्ति 'हिमविज्जगा देवा अणंते कम्मंसे' अधोग्रैवेयका देवा अनन्तान कर्मा शान् ‘एगेणं वासमयसहस्सेणं खच्चयंति' एकेन वर्षशतसहसेण क्षपयन्ति, अधोभागस्थितग्रैवेयका देवाः एकलक्षवर्षेण अनन्तान् कर्माशान् क्षपयन्तीत्यर्थ: 'मज्झिमवेज्जगा देवा अनंते' मध्यमत्रैवेयका मध्यभागस्थिता ग्रैवेयका देवाः अनन्वान् कर्मा' शान 'दोहिं वाससय सहस्से हिं खत्रयंति' द्वाभ्यां वर्षशतसहस्राभ्याम् free रित्यर्थः क्षपयन्ति 'उवरिमगे घेज्जगा देवा अनंते कम्मं से तिहिं वाससयसहस्सेहिं खवयंति' उपरितनग्रैवेयकाः उपरिभागस्थिता ग्रैवेयका देवाः अनन्तान् कमशान त्रिशतसहस्रैः क्षपयन्ति ग्रैवेयकविमानस्योपरिभागे विद्यमानाः ग्रैवेयका देवाः त्रिवर्षे: अनन्तान् कर्मा शान क्षपयन्तीत्यर्थः । 'विजयवेजयंतजयंत अपराजियगा देवा' विजयवैज पन्त जयन्तापराजितविमानस्थिता देवाः 'अनंते कम्मंसे चउहिं वासवसदस्सेहि खवयंति' अनन्तान् कर्माशान् चतुर्विषशतमें नष्ट करते हैं । (आणयपाणय आरणअच्चुयगा देवा अनंते कम्मंसे पंचाहिँ वाससहस्सेहिं खबयंति) आनतप्राणत आरण अच्युत इनके देव अनन्त कर्माशों को पांच हजार वर्ष में नष्ट करते हैं । (हिट्टिम गेविज्जगा देवा अनंतकम्मंसे एगेण वाससय सहस्सेणं खवयंति) अधस्तन ग्रैवेयक के देव अनन्तकर्मा शो को एक लाख वर्ष में नष्ट करते हैं । (मज्झिमवेज्जगा देवा अनंते, कम्मंसे दोहिं वाससय सहस्से हिं खवयंनि) मध्यम ग्रैवेयकवासी देव अनंतकर्माशों को दो लाख वर्ष में नष्ट करते हैं । ( उवरिमगेवेजगा देवा अनंते कम्मंसे तिर्हि वासस्यसहस्सेहिं खवयंनि) उपरिम ग्रैवेधक के देव अनन्तकर्माशों को तीन लाख वर्षो में नष्ट करते हैं ( विजयवेजयंतजयंत अपराजियगा देवा अणते कम्मंसे चाहिं वासलय सहस्सेहिं खवयंति) विजय, वैजयन्त,
+
" आणय पाणय अच्चुयगा देवा अनंते कम्मंसे पंचहि वाखसहस्से हि खत्रयत्रि" यानत, आणुन भने अभ्युत देवयेो निवासी हेवा अनंतशोने यांथ उभर वर्ष भां पावे छे. अर्थात् नाश अरे छे. "हिट्टिम गेविज्जगा देवा अनंते कम्मंसे एगेणं वासस्यसहरसेणं खवयति” અધસ્તન–નીચેના દેવલાકમાં ત્રૈવેયક દેવા અનત કાને એક લાખ વર્ષમાં નાશ કરે છે. “उब रिमगेवेज्जगा देवा अणंते कम्मंसे तिहि वास म्रयव्हरसेहि खवयं ति” ७५२ ना ग्रैवेय व अनंत उभशनेि शुभ वर्षभां नाश रे छे "विजय वैजयंत जयंत अपराजित देवा अणंते कम्म से चउहि वास हस्सेहि खवयति'"
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०७ देवानां कर्मक्षपणनिरूपणम् १५३
लक्षचतुष्केण वर्षेग क्षपयन्ति स्वात्मपदेशेभ्यो दूरीकुर्वन्तीत्यर्थः 'सचट्ठ दगा देवा' सर्वार्थसिद्धका देवाः-सर्वार्थसिद्धविमानस्थिता देवाः 'अणंते कम्मंसे'
तान् कर्मा शान् 'पंचहि वाससयसहस्सेहिं खवयंति' पञ्चभिर्ष शतसहस्रः गायन्ति-पश्चलक्षवः विनाशयन्तीत्यर्थः 'एएणडेणं गोयमा' एतेन अर्थेन हे गौतम!
ते देवा जे अणते कम्मसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिहि का' ते देवा ये (अनन्तान् कर्मा शान् जघन्यत एकेन वा द्वाभ्यां वा त्रिभि वा 'उकोसेणं' उत्कृष्टतः ' 'पंचर्हि वाससएहिं खवयंति' पञ्चभिशतैः क्षपयन्ति । 'एएणद्वेण गोयमा' एतेनैव अर्थेन कारणेन हे गौतम ! 'ते देवा जाव पंचहि वाससहस्सेहिं खवयंति' ते देवाः यावत् पञ्चभिर्वर्ष सहस्रः क्षपयन्ति अत्र यावत्पदेन 'जे अणंते कम्मसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहि वा तीहिं वा उक्कोसेणं' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवति हे गौतम ! अनेन कारणेन कथयामि यत् सन्ति तथाविधा देवा ये जघन्यत एकेन जयन्त अपराजित इनके देव अनन्तकर्मा शो को चार लाख वर्ष में नष्ट करते हैं। (सव्वसिद्धगा देवा अणते कम्मंसे पंचहिं वाससयसहस्से हिं खवयंति) सर्वार्थ सिद्धिकदेव अनन्त कर्मा शोंको पांचलाख वर्ष में नष्ट करते हैं (एएणद्वेणं गोयमा ते देवा जे अणते कम्मंसे जहण्णेणं एकेण वा दोहि वा तिहिं वा उकोसेणं पंचहिं वाससएहि खवयंति) इस कारण हे गौतम! ऐसे देव हैं कि जो अनन्तकर्माशों को कम से कम एक दो और तीनसौ वर्ष में और उस्कृष्ट से पांचसौ वर्ष में नष्ट करते हैं । (एएणटेणं गोयमा । ते देवा जाच पंचहि वाससहस्सेहिं खवयंति) तथा ऐसे भी देव हैं कि जो जघन्य से एक दो एवं तीन हजार वर्ष में और उत्कृष्ट से पांच हजार વિજય, વજ્યા, જયન્ત અને અપરાજીત દેવલોકમાં રહેનારા દે અનત माशान या२ म वर्षमा नाश 3रे छे “सव्वदृसिद्धगा देवा अणते कम्म से पंचहि वाससयसहस्सेहि नवयति" साथ सिद्ध निवासी है। मनत भांश पाय am qषमा भयाव छ. अर्थात् नाश ४३ छ. "एएणठेणं गोयमा! ते देवा जे अणते कम्मसे जहम्नेणं एक्केण वा दोहि वा तिहि वा उक्कोसेणं पंचहि वाससएहि खवयति" त था 8 ગૌતમ! એવા દે છે કે જેઓ અનત કર્યાશેને ઓછામાં ઓછા એકસે, બસે કે ત્રણ વર્ષમાં અને વધારેમાં વધારે પાંચ વર્ષમાં નાશ કરે છે. "एएणठेणं गोयमा! ते देवा जाव पंचहि वाससहस्सेहि खवयंति" तथा सेवा પણ દે છે કે જેઓ જઘન્યથી એક, બે અને ત્રણ હજાર વર્ષમાં અને
भ० २०
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवती चा द्वाभ्यां वा त्रिभिर्वा वर्ष सहस्रैरन्तान् कर्मा शान् क्षपयन्तीत्यर्थः। 'एए. गोयमा!' अनेन अर्थेन गौतम ! 'ते देवा जाव पंचहि वाससयसहस्सेहि खब ते देवाः यावत् पञ्चभिर्वर्ष शतसहस्रः क्षपयन्ति, इह यावत्पदेन 'जे अणते कर जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिहि वा उक्कोसेणं' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवति। गौतम ! अनेनैव कारणेनाहं कथयामि यत् तथाविधा अपि देवा ये अनन्तान कर्मा शान् जघन्यत एकेन वर्ष शवसहस्रग द्वाभ्यां वा विमिर्वा वर्ष शतसहस्र कर्माणि क्षपयन्ति, तथा उत्कृष्टतः पञ्चभिर्वर्प शतसहस्त्रन्तानपि कर्मा शान् आत्मः । प्रदेशेभ्यो दुरीकुर्वन्तीति निगमनाभिमायः इति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! यत् देवानां कर्मक्षपणविषये देवानुपियेण निवेदितं तत् एवमेव सर्वथैव सत्यं, भवद्वाक्यस्य सर्वथैव सत्यत्वात् इति कथयित्वा वर्ष में अनन्तकर्मा शो को नष्ट करते हैं। (एएणडेणं गोयमा ! ते देवा जाव पंचहि वाससयलहस्लेहि खवयंति) तथा ऐसे भी देव हैं जो हे गौतम ! जघन्य से एक दो और तीन लाख वर्ष में एवं उत्कृष्ट से पांच लाख वर्ष में अनन्तकर्माशों को नष्ट करते हैं । (सेवं भंते । "सेवं भंते ! त्ति) हे भदन्त ! आपने जो कनक्षपण के विषय में यह सब विषय कहा है वह ऐसा ही है । अर्थात् सर्वथा सत्य ही है क्योंकि आसके बाक्य सर्वथा सत्य ही होते हैं २ इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थानपर विराजमान हो गये।
'ते देवा जाव पंचहि वाससस्सेहि' यहाँ पर थावस्पद से 'जे अणंते “कम्मसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहि वा तिहि वा उक्कोसेण' यहां तक का Geी पाय १२ १ मा मानत शिाने नाश रे छे. “एएणठेणं गोयमा! ते देवा जाव पंचहि वासस्रयसहस्सेहि खवयंति" हे गौतम! तथा એવા પણ દે છે કે જેઓ જઘન્યથી એક છે અને ત્રણ લાખ વર્ષમાં અને ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ લાખ વર્ષમાં અનંત કર્મોશેને નાશ કરે છે.
"सेव भते । सेव भंते ! ति" है सब भक्षयना विषयमा मारे આ સઘળું કથન કર્યું છે, તે સઘળું તેજ રીતે છે. તે સઘળું તેમજ છે, અર્થાત્ સર્વથા સત્ય જ છે. કેમ કે આપ દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ હોય છે. આ પ્રમાણે કહીને તે ગૌતમ સ્વામી તપ અને સંયમથી ભાવિત થઈને પિતાના સ્થાન પર વિરાજમાન થઈ ગયા.
"ते देवा जाव पंचहि वाससहस्सेहि" मा पाइयभां यावत् ५४थी "जे अणते कम्म से जहण्णेणं एक्केण वा, दोहि वा विहिं वा उक्कोसेणं" मडि सुधीन।
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ उं० ७ ० ७ देवानां कर्मक्षपणनिरूपण
१५५
हमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा संयमेन तपसा आत्मानं न विहरतीति ॥० ७ ॥
इति श्री विश्वविख्यात - जगवल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभाषाकलितललितकला पालापकमविशुद्ध गद्यपद्यनैकग्रन्थ निर्मापक, वादिमानमर्दक - श्री शाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त - 'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री "भगवती सूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां अष्टादशशत के सप्तमोद्देशः समाप्तः ॥ १८-७॥
पाठ गृहीत हुआ है | तथा 'ते देवा जाव पंचहि वाससयसहस्सेहिं' में आगत यावत्वद से 'जे अणंते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिर्हि वा उक्को सेणं' यहां तक का पाठ गृहीत हुआ है || सू० ७|| जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवती सूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या के अठारहवें शतकका सातवां उद्देशक समाप्त ॥ १८-७ ॥
या ग्रहणु उरायो है, तथा वे देश जाव पंचहिं वाससयस हस्सेहि" मा वाध्यमां आपेस यावत्पथी "जे एणते कम्म से जहन्नेणं एक्केणं वा दोहिं वा तिहि वा उक्कोसेणं” मडि सुपीनो या ग्रहण हराये छे. ॥ सू. ७ ॥ જૈનાચાય જૈનધમ 'દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અઢારમા શતકના સાતમે ઉદ્દેશક સમાસા!૧૮ના
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती
अथ अष्टमोद्देशकः पारभ्यते। क्षपणं तु वद्धकर्मणामेव भवतीति कर्मबन्धस्वरूप दर्शयन्नाह-'रायगिहे' इत्या
मूलम्-रायगिहे जाव एवं क्याली, अणगारस्स णं भर भावियप्पणो पुरओ दुहओ जुगमायाए पेहाए रीयं रीयमाणस्से पायस्ल अहे कुक्कुडपोते वा वट्टयपोते वा कुलिंगच्छाए वा परियावजेजा तस्स र्ण भंते ! किं ईरियावहिया किरिया कजइ ? संपराइया किरिया कन्जइ ? । गोयमा! अणगारस्त णं भवियप्पणो जाव तस्त गं ईरियाबहिया किरिया कजइ, णो संपराइया किरिया कजइ । से केणडेणं भंते एवं वुच्चइ जहा सत्तमसए संबुडुद्देलए जाव अटो निक्खित्तो। लेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहरइ। तए समणे भगवं महावीरे बहिया जाव विहरहासू०१॥ __ 'छाया-राजगृहे यावदेवमयादीत् अनगारस्य खलु भदन्त ! भावितात्मनः पुरतः द्विधातः युगमात्रया प्रेक्ष्य रीत रीयतः पादस्याधः कुक्कुटपोतो वा वत्तकपोतो वा कुलिंगच्छायो वा पर्यापधेत तस्य खलु भदन्त ! किं ऐपिथिकी क्रिया क्रियते ? सांपरायिकी क्रिया क्रियते ? गौतम ! अनगारस्य खल भविता. स्मनो यावत् तस्य खलु ऐपिथिकी क्रिया क्रियते, नो सांपरायिकी क्रिया क्रियते । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते यथा सप्तमशते संवृतोद्देशके यावत् अर्थों निक्षिप्तः । तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावत् विहरति । ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरो बहिर्यावद्विहरति ।मु० १॥ ।
टीका-'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृहे यावदेवमयादीत् अत्र यावत्पदेन भगवतः समवसरणमभूत् , इत्यारभ्य 'प्राञ्जलिपुटो गौतमः' एतदन्तस्य प्रकरणस्य
आठवें उद्देशेका प्रारंभनाश-क्षय बंध अवस्था प्राप्त कर्मों का ही होता है । अतः इस उद्देशक में कर्मवन्ध का स्वरूप दिखाया जाता है
આમા ઉદેશાને પ્રારંભ અવસ્થા પ્રાપ્ત કર્મોને જ નાશ; ક્ષય અને બંધ થાય છે. જેથી આ ઉદ્દેશામાં કમબન્ધનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવે છે.
रायगिहे जाव एवं वयासी" त्याल
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयंचन्द्रिका टीका श०१८ उं० ८ सू० १ कर्मबन्धस्वरूपनिरूपणम् १५७ खणं भवति, तथा च परिषदो गमनानन्तरं गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति न्दित्वा नमस्यित्वा त्रिविधया पर्युपासनया पर्युपासीन एवमवादीत् 'अणगारस्सणं होते!' अनगारस्य खलु भदन्त ! 'भात्रियप्पणो' भावितात्मनः भावितः-संयमादिना 'प्रभावितः आत्मा अन्तःकरणं यस्य स तथाभूतः तस्य 'पुरओ' पुरतोऽग्रतः ‘दुहओ' द्विधात:-द्विपार्श्वत इत्यर्थः 'जुगमायाए' युगमात्रया-दृष्टया युगं चतुर्हस्तप्रमाणः शकटावयवविशेषः तत् प्रमाणं विद्यते यस्याः सा युगमात्रा दृष्टिः तया युगमा त्रया दृष्टया 'पेहाए' प्रेक्ष्य-दृष्ट्वा 'रीयं रीयमाणस्स' रीतं रीयतः-गमनं कुर्वतः 'पायस्स आहे' पादस्याधः 'कुक्कुडपोते वा' कुक्कुटपोत:-कुक्कुटडिंभा लघुकुक्कुट
'रायगिहे जाव एवं क्यासी' इत्यादि।
टीकार्थ-रायगिहे जाव एवं वयासी राजगृह नगर में यावत् इस प्रकार से पूछा-यहां यावत्पद से (भगवतः समवसरणमभूत्) यहां से लेकर 'प्राञ्जलिपुटो गौतमः' यहां तक का पाठ गृहीत हुआ है। तथा च परिषदा के विसर्जित हो जाने के बाद गौतम ने भगवान को वन्दना की नमस्कार किया धन्दना नमस्कार कर के फिर उन्होंने त्रिविध पर्युपासना से उनकी पर्युपासना की और फिर ऐसा पूछा'अणगारस्म णं भंते ! भावियप्पणो इत्यादि' जिसका अन्तःकरण संयम आदि से प्रभावित हो रहा है ऐसे अनगार के जो कि साम्हने की और अपने दोनों ओर के प्रदेश को युगमात्र दृष्टि से देखकर गमन करते समय 'पायस्स अहे' चरण के नीचे 'कुक्कुडपोते' मुर्गीका
---"रायगिहे जाव एवं वयासी" नगरमा "भगवतः सम घसरणम मृत्' सगवान् महावीर स्वामी यथार्या परिषद तमान पहना ४२११ આવી પ્રભુએ ધર્મને ઉપદેશ આપ્યો તે પછી ભગવાનને વંદના નમસ્કાર
शन परिषदा यात' याताने स्थाने पाछी 5 ते पछी "प्राञ्जलिपुटो गौतमः" ૌતમ સ્વામીએ ભગવાનને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યો, વંદના નમસ્કાર કરીને તેઓએ કાયિક, વાચિક અને માનસિક એ રીતે ત્રણ પ્રકારની પર્યું પાસનાથી
पानी पर्युपासना n a पछी सुने या प्रमाणे पूछयु "अणगारस्स ण भंते ! भावियप्पणो" ४त्यादि सयम विगेरेथी रेनु अत:४२ अमावाणु થયું છે તેવા અનગારને કે જેઓ સામી બાજુએ તથા પોતાની અને બાજુના પ્રદેશને યુગમાત્ર દષ્ટિથી (યુગ–ગાડાની ધુંસરીને કહે છે. તેનું માપ यार डाथनु गाय छे.) नन यासती मते "पायस्स अहे" पानी नीय
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
१५८ इत्यर्थः 'चट्टयपोते वा वर्तकपोतो वा वर्तकः-पक्षिविशेप: 'वटेर' इति प्रसिद्ध तस्य पोतो-डिमः 'कुलिंगच्छाए वा कुलिंगच्छायः-पिपीलकादि सदृशो जन्त विशेषः 'परियावज्जेज्जा' पर्यापयेत-म्रियेत इत्यर्थः 'तस्स णं भंते !' तस्या भावितात्मनोऽनगारस्य खल्ल भदन्त ! 'किं ईरियाबहिया किरिया कन्जइ' कि ऐयोपथिकी क्रिया क्रियते भवति अथवा 'संपराइया किरिया कज्जई' साम्परायिकी क्रिया क्रियते भवति ? भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम । 'अणगारस्स णं भावियप्पणो जात्र' अनगारस्य खलु भावितात्मनो यावत् , अत्र यावत्पदेन 'पुरओ दुह मो जुगमायाए पेहाए रीयं रीयमाणस्स पायस्स अहे कुक्कु डपोते वा वट्टयपोते वा कुलिंगच्छाए वा परियावज्जेज्जा' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवति बच्चा 'वयपोते या' वर्तक-चटेर का बच्चा' 'कुलिंगच्छाए वा पिपी. लिका जैसा जन्तुविशेष परियावज्जेज्ना' आकर दबकरके मर जाता है तो 'तस्स ण भंते !" तो उस भावितात्मा अनगार को 'किं ईरिया बहिया किरिया कज्जा संराच्या किरिया कज्जइ' क्या ऐयापथिकी क्रिया लगती है या सांपरायिकी क्रिया लगती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम! 'अणगारस्स णं भावियप्पणो जाव पुरओ दुहओ जुगमायाए पेहाए रीयं रीयमाणस्स पायस्स अहे कुक्कुडपोते वा वयपोते वा कुलिंगच्छाए वा परियावज्जेज्जा' दोनों ओर के प्रदेश को तथा सामने की भूमि को युगमात्र दृष्टि से देखकर गमन करते हुए भावितात्मा अनगार चरण के नीचे दबकर मुर्गी का बच्चा यो घटेर का बच्चा या पिपीलि का के जैसा कोई जन्तु विशेष भर जाता है तो उस भावितात्मा अनगार " डयो" दुनु सक्थु "वट्टयपोते वा" पत्त-क्टर, मतनुं सरयु "कुलि गच्छाए वा" 1 24 तु विशेष "परियावज्जेज्जा" मावस माईन भी तय छे. तो "तस्स णं भते !" ते मावितात्मा सनमारने "कि ईरिया बहिया किरिया कज्जइ अहवा संपराइया किरिया कज्जइ" भैपथिही या લાગે છે કે સાંપરાયિકી ક્રિયા લાગે છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-- "गोयमा" है गीतम! "अणगाररस णं भंते ! भाविअपणो जाव पुरमो दुहओ जुंगमायाए पेहाए रीय रीयमाणस्स पायस्स अहे कुक्कुडपोते वा, वट्टयपोते वा कुलिंगच्चाए परियावज्जेम्जा" भन्ने माना प्रशन तथा सामेनी भूभीमा युग પત્ર (ચાર હથિ પ્રમાણ) દષ્ટિથી જોઈને જતાં એવા ભાવિતાત્મા અનગારના પગ નીચે મરવાનું બચ્ચું અથવા બતકનું બચ્ચું અથવા કીડિ જેવું જંતુ
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका श०१८ उ० ८ सू० १ कर्मवन्धस्वरूपनिरूपणम्
१५९
सुतस्सं णं' तस्य भावितात्मनोऽनगारस्य खलु 'ईरियावहिया किरिया कज्जइ ' प्रिर्यापथिकी क्रिया क्रियते भवति 'णो संपराइया किरिया कज्जइ' नो सांपरायिकी क्रेया क्रियते, हे गौतम! युगममाणदृष्ट्या गच्छतो भावितात्मनोऽनगारस्य यदि मार्गे प्राणिविराधनं भवेत्तदा तस्य ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते भवति, सांपरायिकी क्रिया तु न भवतीतिभावः । ' से केणद्वेणं भंते । एवं बुच्चर' तत्केनार्थेन दन्त । एवमुच्यते यत् ऐर्यापथिकी क्रिया भवति न सांपरायिकीति प्रश्नः भगवानाह - ' हा ' इत्यादि । 'जहा सत्तमसए संबुडुद्देसए' यथा सप्तमशत के सप्तमे संदेश कथितं तथैव इहापि वोद्धव्यम्, कियत्पर्यन्तं सप्तमशतकीय प्रकरणं
को 'ईरियाहिया किरिया कज्जह' ऐर्यापथिकी क्रिया लगती है | 'णो सांपराइया' सांपरायिकी क्रियां नहीं लगती है। तात्पर्य कहने का यह है कि चलते समय युगप्रमाण दृष्टि से भूमिका संशोधन करते हुवे भावितात्मा अनगार को मार्ग में प्राणि की विराधना हो जाती है, तो उसका ऐर्यापथिकी क्रिया ही लगती है सांपराधिकी क्रिया नहीं लगती है क्योंकि यह क्रिया प्रमाद के योगवाले अनगार को लगती है उसके उस समय प्रमाद का योग है नहीं । इसलिये यह क्रिया उसके नहीं लगती है । 'सेकेणट्टेणं भंते ! एवं बुच्चह' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि उस भावितात्मा अनगार को ऐर्यापथिकी क्रिया लगती है सांपरायिकी नहीं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'जहा सत्तमसए संबुडुद्देसए' हे गौतम! इस विषय में जैसा सप्तमशतक के
विशेष भरी लय तो ते लावितात्मा मतगारने "ईरिया वहिया किरिया कज्जइ” भैर्यापथि दिया लागे छे. "जो सांपराइया " सांपरायिष्ठी ठिया લાગતી નથી. કહેવાનું તાત્પ એ છે કે ચાલતી વખતે યુગપ્રમાણુ દૃષ્ટિથી ભૂમિનું સ’શાધન કરતાં કરતાં ભાવિતાત્મા અનગારના માર્ગમાં પ્રાણિની વિરાધના થઈ જાય તેા તેને એોંપથિકી જ ક્રિયા લાગે છે સપરાચિકી ક્રિયા લાગતી નથી. કેમ કે સાંપરાયિકી ક્રિયા પ્રમાદના ચગવાળા અનગારને લાગે छे, मडियां प्रभावना योग नथी तेथी सांपरायिडी डिया सागती नथी. "से केणणं भंते ! एवं वच्चइ" हे भगवन् साथ मेनुं शा अरणथी । छो તે ભાવિતાત્મા અનગારને ઐય્યપથિકી જ ક્રિયા લાગે છે, સાંપરાયિકી ક્રિયા सागती नथी ? या प्रश्नना उत्तरभां अलु उडे छे - " जहा सत्तमसए संबुडु -
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
भगवती ज्ञातव्यं ? तत्राह-'जाव' इत्यादि । 'जाब अट्ठो निक्खित्तो' यावद् अर्थों निक्षिप्त एतत्पर्यन्तं तत्रत्यं प्रकरणं ज्ञातम्, तथाहि-अथ केनार्थेन भदन्त । एवमच्या गौतम ! यस्य क्रोधमानमायालोभाः व्यवच्छिन्ना विनष्टास्तस्य ऐपिथिक्य । क्रिया भवति, न सांपरायिकी क्रिया भवतीत्यादि । 'जाव अट्ठो निक्खित्तो' तिः 'से केणटेणं' इत्यादि वाक्यस्य निगमनं यावदित्यर्थः तच्च निगमनं 'से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुचई' इत्यादि । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! जाव विहरई तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावहिहरति, हे भदन्त ! ऐर्यापथिकी क्रिया विषये देवानुपियेण यत् कथितं तत् एवमेव सर्वथा सत्यमेव भवद्वाक्यस्याप्तसंवृत उद्देशक में कहा गया है वैसा ही यहां पर भी जानना चाहिये । सप्तमशतक के उद्देशक का प्रकरण यहाँ पर कहां तक का ग्रहण करना चाहिये ? इसके लिये 'जाव अट्ठोणिक्खित्तो' ऐसा कहा गया है कि यहां तक का वह प्रकरण यहां लेना चाहिये । तात्पर्य ऐसा हैं किगौतमने ऐसा पूछा है जिस भाषितात्मा अनगार के क्रोध, मान, माया
और लोभ ये कषायें नष्ट हो चुकी हैं । उस भावितात्मा अनगार को ऐयोपथिकी क्रिया ही होती हैं। सांपरायिकी क्रिया नहीं होती है। इत्यादि सो 'जाव अट्ठो निक्खित्तो' यह 'से केणटेणं' इत्यादि वाक्य का निगमन है । 'से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चई' और वह इस प्रकार से है। 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति जाव विहरह' हे भदन्त ! ऐयोपथिकी क्रिया के विषय में जो आप देवानुप्रिय ने कहा है वह सर्वथा सत्य ही देस" है गीतम. मा विषयमा सातमा शतना संत नामना देशामा પ્રમાણે કહ્યું છે, તે પ્રમાણે અહિયાં પણ સમજવું.
સાતમા શતકના સાતમા ઉદ્દેશાનું કથન અહિયાં કયાં સુધીનું ગ્રહણ ४२वातुं छे, ते भाट घुछ है 'जाव अड्छो निक्खित्तो" मे थन सुधार्नु त्यांनु थन माह सभा.
તાત્પર્ય એ છે કે-ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાનને એવું પૂછયું છે કે જે ભાવિત્મા અનગારના ક્રોધ, માન, માયા, અને લેભ એ કષાયે નાશ પામ્યા છે, તેવા ભાવિતાત્મા અનગારને ઐયપથિકી જ ક્રિયા લાગે છે. સાંપરાયિકી हिया हाती नथी. त्य.8 थिन "जाव अदो निक्लेवो" ॥ पाय "से केणट्रेण" त्यादि वायतु निगमन छे. “से वेणटेणं गोयमा एवं बुच्चइ" તે આ રીતે છે.
___ "सेव भंते ! सेव भंते ! ति जाव विहरई" है भगवन् मर्यापाथिली ક્રિયાના વિષયમાં આપી દેવાનું પ્રિયે જે પ્રમાણે કહ્યું છે. તે સર્વથા સત્ય જ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
५ प्रमेयचेन्द्रिका टीका श०१८७०८ सू०२ गमनमाश्रित्य परतीर्थिकमतनिरूपणम्१६१
यतया सर्वतः सत्यत्वादिति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति
त्या नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीतिभावः । 'तए णं _ णे भगवं महावीरे बहिया जाव विहरई' ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरो
महर्जनपदविहार विहरति तस्माद् राजगृहादन्यत्र विहारमकरोद् भगवान् महावीर इत्यर्थः ॥१० १॥ . इतः पूर्वं विहारमाश्रित्य विचारः कृतः, अथ गमनमेवाश्रित्य परतीथिकमत निषेधकरणेन स एव विचार उच्यते-'तेणं कालेणं' इत्यादि।
मूलम्-तेणं कालणं तेणं समएणं रायगिहे जाव पुढवीसिलापट्टए० तस्स णं गुणसिलस्स चेइयस्त अदूरसामंते बहवे अन्नउत्थिया परिवसंति । तए णं समणे भगवं महावीरे जाव समोसढे जाव परिसा पडिगया। तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जेटे अंतेवासी इंदभूईनामं अणगारे जाव उढे जाणू जाव विहरइ । तए णं ते अण्णउत्थिया जेणेव भगवं गोयसे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता भगवं गोयमं एवं क्याली-तुज्झे गं अज्जो ! तिविहं तिविहेणं है २ क्योंकि आपके वाक्य आप्तवाक्य स्वरूप हैं । अतः वे सर्व प्रकार से सत्य हैं इस प्रकार कहकर गौतम ने भगवान को बन्दना की नमः स्कार किया वन्दना नमस्कार करके फिर वे संयम औरतप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। 'तएणं समणे भगवं महावीरे पहिया जाच विहरई' इसके बाद श्रमण भगवान महावी. रने उस राजगृहनगर से बाहर के देशों में विहार कर दिया । सू०१॥ છે. આપનું કથન યથાર્થ છે. કેમ કે આ૫ દેવાનુપ્રિયનું વાક્ય આપ્ત વાક્ય છે. જેથી તે સર્વ રીતે સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ
ભગવાનને વંદન કરી નમસ્કાર કર્યા વદના નમસ્કાર કરીને તેઓ સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન थया. "तए णं समणे भगव' महावीरे बहिया जाव विहरई" ते पछी श्रमर लगवान् મહાવીર સ્વામીએ રાજગૃહ નગરથી બહારના દેશમાં વિહાર કર્યો. સૂ. ૧૫
भ० २१
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती असंजया जाव एगंतबाला यावि अवह । तए णं भगवं गोयसे अन्नउत्थिए एवं वयासी-से केणं कारणेणं अज्जो अम्हे तिवि तिविहेणं असंजया जाव एगंतबाला यावि भवामो । तए णं ते अण्णउत्थिया भगवं गोयले एवं बयाती तुज्झेणं अज्जो रीयं रीयमाणा पाणे पेच्चेह अभिहणह जाव उपदवेह तए णं तुझे पाणे पेच्चमाणा जाव उववेमाणा तिविहं तिविहेणं जाव एगंतबाला यावि भवह। तएणं भगवं गोयले से अण्णउत्थिए एवं क्यासी णो खल्लु अज्जो! अम्हे रीयं रीयमाणा पाणे पेच्चेमो जाव उववेमो, अम्हे णं अजो रीयं रीयमाणा कायं च जोयं च रीयं च पडुच दिस्सार पदिस्सा२ चयामो तए णं अम्हे दिस्सा दिस्सा वयमाणा पदिल्ला पदिस्सा वयमाणा जो पाणे पेच्चमो जाव णो उवद्दवेमो, तए णं अम्हे पाणे अपेच्चेमाणा जाव अणुहवेमाणा तिविहं तिबिहेणं जाव एगंतपंडिया यावि भवामो। तुझे णं अज्जो अप्पणा चेव तिविहं तिविहेणं जाव एगंतबाला यावि भवह। तए णं ते अन्नउत्थिया भगवं गोयम एवं वयासी-केणं कारणेणं अज्जो अम्हं तिविहं तिविहेणं जाव भवामो । तए णं भगवं गोयमे अन्नउत्थिए एवं वयासी-तुज्झेणं अज्जो ! रीयं रीयमाणा पाणे पेच्चेह जाव उवद्दवेह, तए णं तुज्झे पाणे पेच्चेभागा जाव उवद्दवेमाणा तिविहं जाव एगंतबाला यावि भवह । तए णं भगवं गोयमे ते अन्नउत्थिए एवं पडिहणइ पडिहणित्ता जेणेव समणे भगवं
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सु०२ गमनमाश्रित्य परतीर्थिकमतनिरूपणम् १६३ महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं दइ नमसइ वंदिता नर्मसित्ता पच्चासन्ने जाव पॅज्जुवासइ । गोयमाइ समणे भगवं महावीरं भगवं गोयमं एवं वयासी, सुणं तु गोयमा ! ते अन्नउत्थिए एवं वयासी, साहूणं तुमं गोयमा ! ते अन्नउत्थए एवं वयासी, अस्थि णं गोयमा, ममं बहवे अंतेवासी समणा णिग्गंथा छउमत्था जे णं णो पभू एवं वागरणं वागरत्तए जहा णं तुमं तं सुडुणं तुमं गोयमा ! ते अन्नउत्थिए एवं बयासी, साहू णं तुमं गोयमा ! ते अन्नउत्थिए एवं वयासी || सू० २ ॥
"
छाया - तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं यावत् पृथिवीशिलापट्टकः तस्य खलु गुणशिलस्य चैत्यस्यादूरसामन्ते वहवोऽन्ययूथिकाः परिवसन्ति । ततः खल श्रमणो भगवान् महावीरो यावत् समवसृतः यावत् परिषद् प्रतिगता । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठोऽन्तेवासी इन्द्रभूतिनमानगारो यावत् ऊर्ध्वजानुर्यावद्विहरति । ततः खलु ते अन्ययूथिका यत्रैत्र भगवान् गौतमः तत्रैव उपागच्छन्ति उपागत्य भगवन्तं गौतमम् एवमवादिषु :यूयं खलु आर्या | त्रिविधं त्रिविधेन असंयता यावद् एकान्तबालाश्चापि भवथ । ततः खलु भगवान् गौतमः ! अन्ययूथिकानेवम् अवादीत् तत् केन कारणेन आर्याः ! वयं त्रिविधं त्रिविधेन असंयता यावत् एकान्तबालाश्चापि भवामः ? | ततः खलु ते अन्ययूथिका भगवन्तं गौतमेवमवादिपुः - यूयं खलु आर्याः ! रीत रीयन्तः प्राणान् आक्रामय अमिथ यावदुपद्रवथ ततः खलु यूयं प्राणान् आक्रमन्तो यावदुपद्रवन्तः त्रिविधं त्रिविधेन याग्त् एकान्तवालाश्चापि भवथ । ततः खलु भगवान् गौतमः तान् अन्ययूथिकान एवमवादीत्-नो खलु आर्याः ! वयं रीतं रीयन्तः प्राणान् आक्रमामो यावदुपद्रवामः, वयं खलु आर्याः ! रीतं रीयन्तः कार्य च योगं च रीतं प्रतीत्य दृष्ट्वा २ प्रदृष्ट्वा २ नजामः २ ततः खलु चयं दृष्ट्वा - दृष्ट्वा व्रजन्तः मष्ट्वा दृष्ट्वा व्रजन्तः नो प्राणान् आक्रामामः यावत् नो उपद्रचामः, ततः खलु वयं प्राणान् अनाक्रमन्तो यावत् अनुपद्रवन्तः त्रिविधं त्रिविधेन यावदेकान्त पण्डिताश्चापि भवामः, यूयं खलु आर्याः | आत्मनैत्र ( स्वयमेव )
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती
त्रिविधं त्रिविधेन यावत् एकान्तबालाश्चापि भवथ । ततः खलु ते अन्ययूथिका भगवन्तं गौतममेवमवादिपुः केन कारणेनार्या वयं त्रिविधं त्रिविधेन याव भत्रामः । ततः खलु भगवान् गौतमः तान् अन्ययूथिकान एवमवादीत्-यूये. खलु आर्याः रीतं रीयन्तः प्राणान् आक्रामय यावदुपद्रवथ ततः खलु यूयं प्राणान आक्रामन्तो यावदुपद्रवन्तः त्रिविधं यावत् एकान्तबालाश्चापि भवथ । ततः खलु भगवान् गौतम ! तान् अन्ययूथिकान् एवं प्रतिहन्ति प्रतिहत्य यंत्र श्रमणो भगवान् महावीरः तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य श्रमण भगवंतं महावीरं वन्दते नामस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा नात्यासन्ने यावत् पर्युपास्ते । गौतम इति श्रमणो भगवान् महावीरो भगवन्तं गौतममेवम् अवादीत् सुष्टु खलु त्वं गौतम ! तान् अन्ययूथिकान एवमवादीः साधु खलु त्वं गौतम ! तान् अन्ययूथिकान् एवम्वादीः सन्ति खलु गौतम ! मम बहवः अन्तेवासिनः श्रमणा निर्ग्रन्था छद्मस्थाः ये खलु नो प्रभवः एवं व्याकरणं व्याकर्तुम् यथा खलु त्वं, तत् सुष्ठु खलु त्वं गौतम ! तान् अन्ययूथिकान एववादीः साधु खलु वं गौतम ! तान् अन्ययूथिकान् एवमवादीः ।। ० २ ॥
टीका- ' तेणं काळेणं तेणं समए' तस्मिन् काले तस्मिन् समये' रायगिहे जाब पुढची सिला पहए' राजगृह यावत् पृथिवीशिलापट्टकः अत्र यावत्पदेन नगरमासीत् वर्णकः इत्यादीनां संग्रहो ज्ञेयः 'तस्स णं गुणसिलस्स चेइयस्स' तस्य
,
-
इससे पहिले विहार को आश्रित करके विचार किया गया है। अब गमन को ही आश्रित करके परतीर्थिक मत के निषेध पूर्वक वही विचार प्रकट किया जाता है ।
'तेणं कालेणं तेन समएणं रायगिहे जाव' इत्यादि ।
टीकार्थ - - ' तेणं कालेणं तेणं समएणं' उस काल में और उस समय मैं 'रायगिहे ' राजगृह यावत् नगर था । इसका वर्णन चम्पानगरी के जैसे है । इत्यादि सब कथन यहां पर जानना चाहिये । इस राजપૂર્વોક્ત સૂત્રમાં વિહારને ઉદ્દેશીને વિચારવામાં આવ્યે છે. હવે ગમનને આશ્રય કરીને પરતીથિંકાના મતના નિષેધ પૂર્વક એજ કથન अश्वामां भावशे, “वेणं कालेणं वेणं समएनं जाव' इत्यादि
टीअर्थ -- "वेणं कालेणं तेणं समएणं" ते अणे अने ते सभये ' रायगिहे " રાજગૃહ નામનું નગર હતું તેનું વણ ન ચંપાનગરી પ્રમાણે સમજવુ. આ રાજગૃહ नगरभां गुणुशिवऽ नाभनु' उद्यान हेतु' तेमां पृथ्विशिसायट्टर हेतु "तरसणं गुणसिलस्सo" ते गुथुशिल उद्याननी पासे तेनाथ महु दूर पायु नहीं मने जहु नल या नहि सेवा स्थानमा ' बहवे ०" धथा अन्य तीर्थाने
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ ०२ गमनमाश्रित्य परतीर्थिकमतनिरूपणम् १६५ बलु गुणशिलस्य चैत्यस्य उद्यानस्य 'अदरसामंते' अदूरासन्ने-नातिदूरे नाति हमीपे इत्यर्थः 'बहवे अन्नउत्थिया परिवसंति' वहवोऽन्ययूथिकाः अन्यतैर्थिकाः रिवसन्ति । 'तए णं समणे भगवं महावीरे जाव समोसढे' ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरो यावत् समवस्तः, अत्र यावत्पदेन 'पुवाणुपुन्वि चरमाणे गामा'णुगामं दूइज्जमाणे जेणेव रायगिहे नयरे जेणेव गुणसिलए चेहए तेणेव 'इति संग्रहः करणीयः' जाव परिसा पडिगया' यावत् परिषत् पविगता, अत्र यावत्पदेन भगवदागमनश्रवणानन्तरं परिपत् धर्मश्रवणार्थ नगरानिर्गता धर्मकथोपदेशोऽभूत् , ततः परिषत् भगवन्तं वन्दते नमस्यति, बन्दित्वा नमस्यित्वा प्रतिगता, इत्यादि संग्रहो भवतीति । 'तेणं कालेणं तेणं समएणं' तस्मिन् काले तस्मिन् समये 'सम. गृह नगर में गुणशिलक नाम का उधान था उसमें पृथिवीशिलापट्टक था।'तस्सणं गुण.' उस गुणशिलक उद्यान के पास न अतिदूर न अति नजदीक स्थान में यहवे.' अनेक अन्य तैर्थिकजन रहते थे। 'सए णं समणे' श्रमण भगवान् महावीर यावत् वहाँ पर पधारे यहाँ यावत्पद से 'पुव्वाणुपुचि चरमाणे गामाणुगामं दूइज्जामाणे जेणेव रायगिहे नयरे जेणेव गुणसिलए चेहए तेणेव' इस पाठ का संग्रह हुआ है 'जाव परिसा पडिगया' थावत् परिषदा विसर्जित हो गई यहां यावत्पद से ऐसा पाठ ग्रहण कर लगा लेना चाहिये कि जब प्रभु वहां पधारे तब लोगोंने उनका वहाँ आगमन सुना, सुनकर धर्मश्रवण करने के लिये उनका समुदाय प्रभु के पास आया प्रभुने धर्मोपदेश दिया धर्मोदेश सुनकर उस लमुदाय ने प्रभु की वन्दना की, नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वह जहां से आया था, वहां पर वापिस चला गया। 'तेणं कालेणं तेणं समएण' उस काल में और उस समय २ता ता "तएणं समणे०" श्रम भगवान् महावीर स्वामी "पुव्वाणुपुब्धि चरमाणे गामाणुगाम दूइज्जमाणे जेगेव रायगिहे नयरे जेणेव गुणखिलए चेइए वेणेव उवागच्छइ" तीथ रानी ५२ ५२रानुसार वि.२ ४२i ४२di मन मे सामथी બીજે ગામ વિચરતાં જ્યાં આગળ રાજગૃહ નગર હતું અને તેમાં પણ જ્યાં शुशिम येत्य-उधान हेतु त्यां पयार्या. " जाव परिसा पडिगया" यावत् પ્રભુનું આગમન સાંભળીને પરિષદા પ્રભુને વંદના કરવા આવી પ્રભુએ તેમને ધર્મદેશના આપી તે પછી પ્રભુને વંદન નમસ્કાર કરીને પરિષદા પિતાપિતાને स्थान पाछी ४. तेणं कालेणं तेणं समएण' ते अणे मन त समये "समणस्स
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे णस्स भगवओ महावीरस्स' श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'जेडे अंतेवासी इंदई नाम अणगारे' ज्येष्ठोऽन्तेवासी-शिष्य इत्यर्थः इन्द्रभूति मानगारः 'जाव उई जाणू जाब विहरई' यावदूर्वजानुर्यावद्विहरति अत्र प्रथम यावत्पदेन 'गोयर गोत्तेणं सत्तुस्से हे 'इत्यारभ्य' समणस्स भगवओ महावीरस्स अदुरसामंते 'इतिपर्यन्तं संग्राह्यम्' द्वितीययावत्पदेन च 'अहोसिरे झाणकोहोवगए संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे इत्यन्तं संग्राह्यम् । 'तए णं ते अन्नउत्थिया' ततः खलु ते । अन्यथिकाः 'जेणेव भगवं गोयमे तेणेव उवागच्छंति' यत्रैव भगवान् गौतमः तत्रैव उपागच्छन्ति 'उवागच्छित्ता भगवं गोयमं एवं बयासी' उपागत्य गौतमस्य समीपमागत्य भगवन्तं गौतमम् एवम्-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिपुः-उक्तवन्त इत्यर्थः 'तुज्झे गं अज्जो' यूयं खलु हे आर्याः 'तिविहं तिविहेणं' त्रिविधं त्रिविमें 'लमणस्स भगवओ महावीरस्स' श्रमण भगवान महावीर के 'जेहे अंतेवाली इंदभूई नाम अणगारे प्रधान शिष्य इन्द्रभूति नामके अनगार 'जाव उडूंजाणू जाव चिहरइ' यावत् उर्वजानु हुए यावत् अपने स्थान पर विराजमान थे। यहां प्रथम यावत्पद से 'गोयमनोत्तेणं सत्तुस्लेहे' यहां से लगाक्षर 'समणस्त भगवओ महावीरस्स अदरसामंते' यहाँ तक का पाठ गृहीत हुआ है। तथा द्वितीय याचस्पद से 'अहोसिरे झाजकोहोवगए संजमेणं तवला अप्पाणं भावेमाणे' इस पाठ का संग्रह हुआ है। 'तए ण ते अन्नउस्थिया' इसके बाद वे अन्ययूथिकजन जहां भगघान् गौतम विराजमान थे वहां पर आये । 'उन्होंने भगवान् गौतम से ऐसा कहा-'तुज्झे णं अज्नो !तिविहं०' हे आर्य ! आप लोग त्रिक भगवओ महावीरस्व” श्रम लगवान् महावीरना "जेटे अंतेवासी इंदभूई नाम अनगारे" भुज्य शिष्य सुति नामना मना२ "जाव उड्ड जाणू जावविहरई" થાવત ઉર્વ જાતુવાળા થઈને યાવત્ પિતાના સ્થાને બિરાજમાન હતા. અર્થાત ગોઠણ ઉંચા રહે તેવા આસનથી અને ધ્યાન રૂપી કઠામાં જેનું ચિત્ત એકાગ્ર હતુ તેમ જ તપ અને સંયમથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરીને બિરાજમાન हता. माडियां पडे यावर५४थी "गोयमगोतेणं सत्तुस्सेहे" मा पाथी भारलीन "समणस्व भगवओ महावीरस्स अदूरसामते" महीयां सुधीना ५४ ए राय छे. भने मी यावत्५४थी 'अहोसिरे ज्झाणक्कोट्टोवगए संजमेणं तवसा अप्पाणं भावमाणे' मा पानी सड थय। छे. "तए णं ते अन्न उत्थिया" पछी ते अन्ययूथि ज्यां मवान् गौतम विरानभान त्यो भाव्या. "वागच्छित्ता" त्या भावान "भगवं गोयम एवं वयासी" त्या सगवान् गौतम स्वाभान मा प्रभारी यु “तुज्झे णं
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ ३०८ ६०२ गमनमाश्रित्य परतीर्थिकमत निरूपणम् १६७
न त्रिकरण त्रियोगेन 'असं जया' असंयताः - संयमरहिताः 'जाब एगंतबालाया यावि भवह' यावत् एकान्तवालाच अपि भवथ । अत्र यावत्पदेन अविरया अप्प डिहय चिक्खायपानकम्मा सकिरिया असंबुडा एगंतदंडा एगंतसुत्ता' इत्यन्तस्य "ग्रहणं भवति अविरता अप्रतिहताऽपत्याख्यात्तपापकर्माणः सक्रिया असंवृता एकान्तदण्डा एकान्तसुप्ताः । तत्र अविरताः अतीतकालिकपापाज्जुगुप्सापूर्वकम् भविष्यति च संवर पूर्वकमुपरताः, विरता- निवृत्ताः, न विरता अविरताः, अतएव अप्रतिहताऽप्रत्याख्यात पापकर्माणः- तत्र प्रतिहतं - वर्तमानकाले स्थित्यनुभागहासेन नाशितम्, प्रत्याख्यातम् - पूर्वकृतातिचारनिन्दया भविष्यत्यकरणेन निरारण त्रियोग से संग्रम रहित है । इस कारण 'जाव एगं०' यावत् एकान्त बाल भी हैं। यहां यावत्पद से 'अदिरमा अपड़ियापच्चवखाय पाचकम्मा सकिरिया असंबुडा एगंतदंडा एनंतसुत्ता' यहां तक का पाठ गृहीत हुआ है। जो अतीतकालिक पारों से जुगुप्सा पूर्वक एवं भवि यत्कालिन पापों से संवर पूर्वक उपरत होते हैं वे विरत हैं और जो ऐसे नहीं हैं वे अविरत हैं जो वर्तमानकालिक पापकर्म को स्थिति अनुभाग के हास से नष्ट कर देते हैं। तथा पूर्वकृत अतिचारों की निन्दा से एवं भविष्यत् में इन्हें नहीं करने के नियम से जो पापकर्म को नष्ट कर देते हैं, वे प्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा जीव कहे गये हैं तथा जो ऐसे नहीं होते हैं अर्थात् इनसे जो भिन्न हैं वे अप्रतिहत अप्रस्याख्यात पापकर्माजीव हैं । कायिकी आदि क्रिया से युक्त जो होते
अज्जो तिविह” हे मार्य साथ नयु १२षु अनेत्र योगोथी संयम विनाना छे! मेथी "जाब एगंत." असे यावत् अन्त मास पशु है। मडियां यावत्पथी "अविरया अप्पडियपच्चरखाय पावकम्मा किरिया असंवुडा एगंतदंडा एगंतसुत्ता" अहि सुधीना या ग्रहण थयो छे.
જે ભૂતકાળના પાપાની નિંદાપૂર્વક અને ભવિષ્યકાળના પાપેાથી સવરપૂર્વક ઉપરત–નિવૃત્ત થાય છે, તેએ વિરત કહેવાય છે, અને તે પ્રકારના ન હૈાય તે અવિરત કહેવાય છે. જેએ વર્તમાન કાળના પાપ કર્મોન સ્થિતિ અને અનુભાગના હાસથી નાશ કરે છે, તેમ જ પહેલાં કરેલા અતિચારીની નિદાપૂર્વક તેમજ ભવિષ્યમાં તે પાપકમ ન કરવાના નિયમથી જેએ પાપ કર્મોના નાશ કરે છે, તે પ્રતિહત પ્રત્યાખ્યાત પાપકર્માં જીવ કહેવાય छे. तथा तेवा ? होता नथी. अर्थात् अ. अ. पायार्भा लवथी ने नूहा छे તે અપ્રતિહત અપ્રત્યાખ્યાત પાપકમાં જીવ કહેવાય છે, કાયિકી વિગેરે ક્રિયાએ
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
भगवतीसूत्र कृतम् न प्रतिहतं न प्रत्याख्यातं पापकम-पापानुष्ठानं यैः ते तथा, सक्रिया:कायिक्यादिक्रियायुक्ताः, असंयता:-अनवरुद्धन्द्रियाः, एकान्तदण्डा:-एकान्तेनसर्वथैव दण्डयन्ति आत्मानं परान् वा पापप्रवृत्तितः ये ते तथा, एकान्तमुप्ताःसर्वथा मिथ्यात्वनिद्रया प्रमुप्ताः, एकान्तवाला:-सर्वथा मिथ्यादृष्टय इत्यर्थः, 'तए णं भगवं गोयमे अन्नउथिए एवं क्यासी' ततः खलु भगवान् गौतमः अन्ययथिकान् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अगदीत्-उक्तवान् किमुक्तवान् तत्राह-'से केणं' इत्यादि । 'से केणं कारणेणं अज्जो' तत् केन कारणेन आर्याः ! 'अम्हे तिविह तिविहेणं असंनया जाव एगंतवाला यावि भवामो वयं त्रिविधं त्रिविधेन असंयता यावत् एकान्तवालाश्चापि भवामः 'तए णं ते अन्नउत्थिया' ततः खलुहैं वे सक्रिय हैं। जो अपनी इन्द्रियों को इष्टानिष्ट विषय से हटालेते हैं वे अवरुद्धेन्द्रिय है ।जो ऐसे नहीं होते हैं वे अनवरुद्धेन्द्रिय हैं । जो पाप में प्रवृत्ति करने से अपने को अथवा दूसरों को दुःख भोगने के योग्य घनाते हैं । ये एकान्तदण्डयाले हैं। यही बात 'एकान्त दण्ड पद से व्यक्त की गई है सर्वथा जो मिथ्यात्वरूपी प्रगाढ निद्रा में सोये हुए होते हैं वे मिथ्यात्व अवस्था सम्पन्न हैं वे एकान्त सुत कहे गये हैं । और उन्हीं को एकान्त बाल कहा गया है । इस प्रकार का आरोप जब उन अन्घयूथिकोंने गौतमादि अनगार के ऊपर थोगा। 'तए णं भगवं गोयमे अन्नथिए एवं क्यासी' तब भगवान् गौतम ने उन अन्ययूधिकों से ऐसा पूछा 'से केण कारणेणे इत्यादि हे आयों! किस कारण से हमलोग त्रिकरण' त्रियोग से असंयत यावत् एकान्तपाल हैं ? 'तए णं ते अन्नउत्थिया.' વાળા એ હોય છે તે આ સક્રિય કહેવાય છે. જે ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ પદાર્થ થી પિતાની ઈન્દ્રિોને પાછી વાળે છે, તે અવરુદ્ધેન્દ્રિય કહેવાય છે. અને તેથી જે વિરૂદ્ધ હોય તે અનવરુદ્ધેન્દ્રિય કહેવાય છે. જેઓ પાપમય પ્રવૃત્તિથી પિતાને કે અન્યને દુઃખ ભેગવવાળા બનાવે છે. તે એકાન્તદડવાળા કહેવાય છે. આજ વાત એકાન્તદન્ડ એ પદથી બતાવેલ છે જેઓ મિથ્યાત્વરૂપી ગાઢ નિદ્રામાં સૂતેલા હોય છે. તેઓ મિથ્યાત્વ અવસ્થાવાળા કહેવાય છે. અર્થાત્ તેઓ એકાન્તસુસ કહેવાય છે. અને તેને જ એકાન્ત બાલ કહેવામાં આવે છે. તે અન્ય યુથિકેદ્વારા જ્યારે આ પ્રમાણેને આરોપતે ગૌતમાદિ અનગારે १२ ४२वामा माग्यो त्यारे "तए णं भगव' गोयमे ! अन्नउत्थिए एववयासी" सगवान् गौतम स्वाभासत मन्यथूथिन म प्रमाणु यु:--"से केण
” ઈત્યાદિ હે આર્યો! અમેને કયા કારણથી ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી मसयत यावत मेमन्त माल ४ छ।? "तए णं ते अन्नउत्थिया" त्यात
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका श०१८ ३०८ ०२ गमनमाश्रित्य परतीर्थिकमतनिरूपणम् १६९ गौतमस्य प्रश्नानन्तरं किल ते अन्ययूथिकाः, 'भगव' गोयमं एवं वयासी' भगएवं गौतमम् एवम् वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिपुः 'तुझे णं अज्जो' यूयं खलुआर्याः 'यं रीयमाणा' रीत रीयन्तः - गमनं कुर्वाणाः 'पाणे पेच्चेह' प्राणान् आक्रमथ नागमनसमये भवद्भिर्बहवो जीवाः पद्भ्यां विनाश्यन्ते इत्यर्थः ' अभिहणह' मिथ - मारयथ इत्यर्थः 'जात्र उबडवेह' यावत् उपद्रवथ जीवितादूव्यपरोपयथ 'अत्र यावत्पदेन 'अज्जावेह, परिगिन्देह, परियावेह' आज्ञापयथ, परिगृहीथ, परितापयथ इति ग्राह्यम् । आज्ञापयथ - तेषामनिच्छायामपि तान् स्वाभिमतकार्ये प्रवर्त्तयथ, परिगृहीथ परिग्रहरूपेण तान स्वीकुरुथ, परितापयथ-अन्नपानाद्यवरोधेन ग्रीष्मातपादौ स्थापनेन च पीडयथ 'तर णं तुझे पाणे पेच्चेमाणा' ततः खलु यूयं प्राणान-जीवान् आक्रमन्तः 'जाब उच्द्दवेमाणा' यावदुपद्रवन्तः 'तिविहं तिविदेणं जान एगंतवाला यावि भव' त्रिविधं त्रिविधेन यावत् एकान्तवालाश्चापि भवथ, यत्र यावत्पदेन 'असंजया' इत्यादीनां पदानां ग्रहणं भवति यस्मात् यूयं गमनसमये प्राणान् मारयथ तस्मात् त्रिविधं त्रिविधेन असंयता यावत् एकान्तबालाश्च भवथ इति वयं कथयाम इति अन्ययूथिकानां कथनम् । इममाक्षेपं परिहरनाह गौतमः 'तए णं' इत्यादि । 'तर णं भगवं गोयमे' ततः खलु भगवान् गौतमः 'ते अनउत्थि एवं वयासी' तान् अन्ययूथिकान् प्रति एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् 'णो खलु अज्जो अम्हे' नो खल्लु आर्याः । वयम् 'रीयं रीयतब उन अन्ययूथिकोंने भगवान् गौतम ले ऐसा कहा 'तुज्झे णं अज्जोο' हे आर्य ! आप लोग जब नमन करते हैं आना जाना करते हैं तब प्राणियों को आप लोग कुचलते हैं उन्हें पीडिन करते हैं । यावत् उपद्रवित करते हैं यहां यावत्पद से 'अज्जावेह परिगिण्हेह परियावेह ' इस पाठ का ग्रहण हुआ है इस प्रकार प्राणियों को कुचलते हुए, आप लोग त्रिविध विविश्व से यावत् एकान्तवाल भी हैं । तब गौतमने उन अन्ययूथिकों से इस प्रकार कहा- हे आर्यो ! जब हम लोग गमन
9
अन्ययूथिये भगवान् औतम स्वाभीने या अभाषे उछु "तुझे णं अज्झो० " હું આય તમા જ્યારે ગમન કરી છે અર્થાત્ અવર જવર કરી છે, ત્યારે આપલેાક પ્રાણિયાને કચડા છે. તેને પીડા પહેાંચાડા છે યાવત્ ઉપદ્રવિત १। छो, अडियां यावत्यथी "अज्जावेह परिगिन्छेह परिया वेह ” मा चाहना સ'ગ્રહ થયે છે. આ રીતે પ્રાણિયેાને કચડવાથી, અને તેએને ઉપદ્રવિત કરવાથી આપ લેાકેા ત્રણ કરણ અને ત્રણ ચૈાગથી અસ’યત ચાવત્ એકાન્તમાલ છે. આ પ્રમાણે તે અન્યયૂથિકાનુ કથન સાંભળીને ભગવાન્ ગૌતમસ્વામીએ તે અન્યયૂથિકાને આ પ્રમાણે કહ્યું. હું આર્ટ ! અમે જ્યારે ગમન કરીએ
भ० २२
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
भगवतीसूत्रे कृतम् न प्रतिहतं न प्रत्याख्यातं पापकर्म-पापानुष्ठानं यैः ते तथा, सक्रिया:कायिक्यादिक्रियायुक्ताः, असंहताः-अनवरुद्धेन्द्रियाः, एकान्तदण्डा:-एकान्तेनसर्वथैव दण्डयन्ति आत्मानं परान् वा पापपत्तितः ये ते तथा, एकान्तमुप्ताःसर्वथा मिथ्यात्वनिद्रया प्रसुप्ताः, एकान्तबाला:-सर्वथा मिथ्यादृष्टय इत्यर्थः, 'तए णं भगवं गोयमे अन्नउथिए एवं वयासी' ततः खलु भगवान् गौतमा अन्ययथिकान एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अगदीत्-उक्तवान् किमुक्तवान् तत्राइ-से केणं' इत्यादि । ‘से केणं कारणेणं अज्जो' तत् केन कारणेन आर्याः ! 'अम्हे विविह तिविदेणं असंजया जाव एगंतवाला यावि भवामो वयं त्रिविधं त्रिविधेन असंयता यावत् एकान्तवालाश्चापि भवामः 'तए णं ते अन्नउत्थिया' ततः खलहैं वे सक्रिय हैं। जो अपनी इन्द्रियों को इष्टानिष्ट विषय से हटालेते हैं वे अवरुद्धेन्द्रिय है ।जो ऐसे नहीं होते हैं वे अनवरुद्धेन्द्रिय हैं । जो पाप में प्रवृत्ति करने से अपने को अथवा दूसरों को दुःख भोगने के योग्य घनाते हैं। वे एकान्तदण्डवाले हैं। यही बात 'एकान्त दण्ड पद से व्यक्त की गई है सर्वथा जो मिथ्यात्वरूपी प्रगाढ निद्रा में सोये हुए होते हैं वे मिथ्यात्व अवस्था सम्पन्न हैं वे एकान्त सुप्त कहे गये हैं। और उन्हीं को एकान्त बाल कहा गया है । इस प्रकार का आरोप जय उन अन्यूथिकोने गौतमादि अनगार के ऊपर थोपा । 'तए णं भगवं गोयमे अन्नरथिए एवं क्यासी' तब भगवान् गौतम ने उन अन्ययूधिकों से ऐसा पूछा 'से केण कारणे ण' इत्यादि हे आर्यो! किस कारण से हमलोग त्रिकरण' त्रियोग से असंयत यावत् एकान्तपाल हैं ? 'तए णं ते अन्नउत्थिया.' વાળા જેઓ હોય છે તે આ સક્રિય કહેવાય છે. જે ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ પદાર્થ થી પિતાની ઈન્દ્રિયને પાછી વાળે છે, તે અવરુદ્ધેન્દ્રિય કહેવાય છે. અને તેથી જે વિરૂદ્ધ હોય તે અનવરુદ્ધેન્દ્રિય કહેવાય છે. જેઓ પાપમય પ્રવૃત્તિથી પિતાને કે અન્યને દુખ ભોગવવાળા બનાવે છે. તે એકાન્તદન્ડવાળા કહેવાય છે. આજ વાત એકાન્તદન્ડ એ પદથી બતાવેલ છે જેઓ મિથ્યાવરૂપી ગાઢ નિદ્રામાં સૂતેલા હોય છે. તેઓ મિથ્યાત્વ અવસ્થાવાળા કહેવાય છે. અર્થાત તેઓ એકાન્તસુસ કહેવાય છે. અને તેને જ એકાન્ત બાલ કહેવામાં આવે છે. તે અન્ય યુથિકેદ્વારા જ્યારે આ પ્રમાણેને આરોપતે ગૌતમાદિ અનગારે ५२ ४२वामा माल्यो त्यारे "तए णं भाव गोयमे ! अन्नउत्थिए एव वयासी" भगवान् गौतम स्वाभीमेत मन्ययूथिन । प्रभाए यु:--"से केणન ઈત્યાદિ છે આ! અમને કયા કારણથી ત્રણ કરણ અને ત્રણ યોગથી मसयत यावत मेन्त माल ४ छ।? "तए णं ते अन्नउत्थिया" त्यारे ते
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ गमनमाश्रित्य परतीर्थिकमतनिरूपणम्१६९ गौतमस्य प्रश्नानन्तर मिल ते अन्ययूथिकाः, 'भगव गोयम एवं चयासी' भगतं गौतमम् एवम्-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः 'तुझे णं अज्जो' यूयं खलुआर्या अयं रीयमाणा' रीत रीयन्त:-रामनं कुर्वाणाः 'पाणे पेच्चेह' प्राणान् आक्रमथ
नागमनसमये भवद्भिर्ववो जीवाः पद्धयां विनाश्यन्ते इत्यर्थः 'अभिहणह' अभिहथ-मारयथ इत्यर्थः 'जात्र उवहवेह' यावत् उपद्रवथ जीविताद्व्यपरोपयथ "अत्र यावत्पदेन 'अज्जावेह, परिगिण्हेह, परियावेह' आज्ञापयथ, परिगृहीथ, परिताफ्यथ इति ग्राह्यम् । आज्ञापयथ-तेषामनिच्छायामपि तान् स्वाभिमतकार्ये प्रवर्तयथ, परिगृहीय परिग्रहरूपेण तान् स्वीकुरुथ, परितापयथ-अन्नपानाधवरोधेन ग्रीष्मातपादौ स्थापनेन च पीडयथ 'तए गं तुझे पाणे पेच्चेमाणा' ततः खल्लु यूयं प्राणान्-जीवान् आक्रमन्तः 'जाब उबद्दवेमाणा' यावदुपद्रवन्तः 'तिविहं तिविहेणं जाव एगंतवाला यावि भवइ' त्रिविधं त्रिविधेन यावत् एकान्तवालाश्चापि भवथ, यत्र यावल्पदेन 'संजया' इत्यादीनां पदानां ग्रहणं भवति, यस्मात् यूयं गमनसमये प्राणान् मारयथ तस्मात् त्रिविधं त्रिविधेन असंयता यावत् एकान्तवालाश्च भवथ इति वयं कथयाम इति अन्ययथिकानां कथनम् । इममाक्षेप परिहरनाह गौतमः 'तए णं' इत्यादि । 'तए णं भगवं गोयमे' ततः खलु भगवान् गौतमः 'ते अनउत्थिए एवं वयासी' तान् अन्ययूथिकान् प्रति एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-उक्तवान् ‘णो खलु अज्जो अम्हे' नो खल्लु आर्याः । वयम् 'रीयं रीयतब उन अन्ययूथिकोंने भगवान् गौतम ले ऐसा कहा 'तुझे णं अज्जो' हे आयें ! आप लोग जब गमन करते हैं आना जाना करते हैं तब माणियों को आप लोग कुचलते हैं उन्हें पीडित करते हैं । यावत् उपद्रवित करते हैं यहां यावत्पद ले 'अज्जावेह परिगिण्हेह परियावेह' इस पाठ का ग्रहण हुआ है इस प्रकार प्राणियों को कुचलते हुए आप लोग त्रिविध त्रिविध ले यावत् एकान्तवाल भी हैं। तब गौतमने उन अन्ययूथिकों से इस प्रकार कहा-हे आर्यों ! जब हम लोग गमन मन्ययूबिहार मसवान् गौतम स्वाभान मा प्रमाणे यु: "तुझे णं अज्झो." હે આય તમે જ્યારે ગમન કરે છે અર્થાત્ અવર જવર કરે છે, ત્યારે આપલેક પ્રાણિયાને કચડે છે. તેને પીડા પહોંચાડે છે યાવત્ ઉપદ્રવિત ४। 2. मडिया यात्पथी "अज्जावेह परिगिण्हेह परियावेह" मा पाइन। સંગ્રહ થયે છે. આ રીતે પ્રાણિયોને કચડવાથી, અને તેઓને ઉપદ્રવિત કરવાથી આપ લે કે ત્રણ કરણ અને ત્રણ રોગથી અસંયત યાવત્ એકાન્તબાલ છે. ( આ પ્રમાણે તે અન્યયુથિકનું કથન સાંભળીને ભગવાન ગૌતમસ્વામીએ તે અન્યમૂથિકને આ પ્રમાણે કહ્યું. હે આર્યો! અમે જ્યારે ગમન કરીએ
भ० २२
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
भगवतीसूत्रे माणा पाणे पेच्वेमो' रोतं रियन्तः गमनं कुर्वन्तः प्राणान् आक्रमामः-हन्मः 'जाव उपद्दवेमो' यावत् उपद्रवामः यावत्पदेन अमिहन्म', आज्ञापयामः, परिगृह्णाम परितापयामः इत्येषां ग्रहणं भवति-कथं न आक्रमणादिकं कुर्म स्तबाह-'अम्हे इत्यादि । 'अम्हे णं अज्जो' क्यं खलु आर्याः ? 'रीयं रीयमाणा कायं च जोयं । रीयं च पडुच्च' रीतं रियन्त:-गमनं कुर्वाणाः, कायं च योगं च रीतं च प्रतीत्य, कार्य देहं प्रतीस्य बनामः देहश्चेद्गमनशक्तो भवति तदैव ब्रजामो नान्यथा वाहनादिना अंजाम इत्यर्थः, तथा योगं च संयमव्यापार ज्ञानाद्युपष्टम्भप्रयोजनं भिक्षाटनादिकं प्रतीत्य पद्ध्यामेव बजामो न तु निष्प्रयोजनं कदापि व्रजाम इत्यर्थः, तथा रीत गमनम् अत्वरितादिकं गमनविशेषं प्रतीत्य-आश्रित्यैव, न तु उपानत्पादुकादिना व्रजामोऽतो गच्छतामपि अस्माकं माणविराधनं न भरति । कथं ? तत्राह-'दिस्सा दिस्सा' दृष्ट्वा दृष्ट्वा मार्ग विलोक्यर रागद्वेषराहित्येन प्रखरतरराहस्रकरनिकरप्रकाशितासु दिशासु पदार्थावेक्षणक्षमे चक्षुद्वैये मनुष्यरथचक्रतुरगखरक्षुण्णतुषारादों प्रामुकमार्गे मनस एकाग्रतामालम्ब्य शनैर्विन्यस्तचरणा: संकुचितनिजपूर्वापरगावाः पुरतो भून्यस्तयुगमात्रदृष्टया, तथा 'पदिस्सा पदिस्सा' प्रदृश्य मदृश्यभकर्षण दृष्टा दृष्ट्वा 'वयामो' ब्रजाम: 'तए णं अम्हे दिस्सा दिस्सा वयमाणा' ततः खलु दृष्ट्वा दृष्ट्वा वान्तः 'पदिस्सा पदिस्सा, चयमाणा' मदृश्य पदृश्य व्रजन्तः 'णो पाणे पेच्चेमो' नो प्राणान् आक्रमामः हन्म: 'जाव णो उवहवेमो' यावत् नो उपद्रवामः यावत्पदात् 'नो अभिहणामो' इत्यादीनां संग्रहः। 'तए णं अम्हे पाणे अपेच्चमाणा' ततः खल्ल वयं प्राणान् अनाक्रमन्त: 'जाव अणुहवेमाणा' यावत् अनुपद्रवन्त: 'तिविहं तिविहेणं जाव एगंतपंडिया यावि भवामो 'त्रिविध त्रिविधेन यावत् एकान्तपण्डिताश्चापि भवामः प्रयोजनो. पयोगमन्तरा न वयं गच्छामोऽपितु उपयोगं दत्वा मार्ग मुहुर्मुहुरवलोक्यैव बजामो ऽतो न वयम् असंयता: एकान्तवाला वा किन्तु संयता, एकान्तपण्डिता एव करते हैं, आने जाने की क्रिया करते हैं, तब प्राणियों को नहीं अचलते हैं, यावत उन्हें उपद्रवित नहीं करते हैं। किन्तु जब हम लोग गमनागमन करते हैं, तब कापयोग एवं गमन को आश्रित करके ही चलते हैं । अतः चलने पर भी हम लोगों के द्वारा प्राणी की विरधना नहीं होती है। છીએ અર્થાત્ ચાલીએ છીએ આવજાવ કરીએ છીએ ત્યારે અમે પ્રાણિને કચડતા નથી. યાવત્ તેઓને ઉપદ્રવિત કરતા નથી પરંતુ અમે જ્યારે આવજાવ કરીએ છીએ ત્યારે કાયાગ અને ગમનને આશ્રય કરીને જ ચાલીએ છીએ. જેથી ચાલવા છતાં અમારાથી -પ્રાણિવધ થતું નથી. અહિયાં
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ गमनमाश्रित्य परतीर्थिकमतनिरूपणम् १७१ मवाम इत्यर्थः । 'तुज्झे णं अज्जो' यूयं खलु आर्याः 'अप्पणाचेव तिविहं तिविहेणं संजया एतवाला याचि भव' आत्मनैव स्वयमेव त्रिविधं त्रिविधेन एकान्तपलाश्वापि - विरतिरहिता इत्यर्थः भवथ, न वयम् एकान्तवालाः विरतिरहिताः, अपितु एकान्तपण्डिताः, मत्युत युयमेव एकान्तबालाः, विरविरहिता भवथ इतिभावः । 'तए णं ते अन्नउत्थिया भगनं गोयमं एवं क्यासी' ततः खलु ते अन्ययूथिका भर्गवन्तं गौतमम् एवम् - वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः उक्तवन्तः 'केणं कारणेणं अज्जो' केन कारणेन आर्या' ! 'तिविहं तिबिहेण जाव भवामो' वयं त्रिविधं त्रिविधेन यावत् भवामः अत्र यावत्पदेन असंयता एकान्तबालाश्चापि इत्यस्य ग्रहणं भवतीति । 'तए णं भगवं गोयमे' ततः खलु भगवान् गौतमः ' ते अन्न उत्थिए एवं वयासी' तान् अन्ययूथिकान् एवमवादीत् 'तुझे णं अज्जो' यूयं खलु आर्या: 'रीयं रीयमाणा' रीतं रियन्तः - गमनं कुर्वाणाः 'पाणे' प्राणान् - जीवान् पेच्चेह' आक्रामथ 'जाव उपद्दवेह' यावत् उपद्रवथ यावत्पदेन अभिहथ इत्यादि संग्रह: 'तएणं तुज्झे' ततः
यहां 'तुज्झे णं अज्जो रीयं रीयमाणा पाणे पेच्चेह' से लगाकर 'अम्हे णं अज्जो री रीयमाणा' का अर्थ है गमन करते हुए । 'पाणे पेच्चेह' प्राणों को अपने पैरों द्वारा विनष्ट करते हो अर्थात् कुचलतें' हो आते जाते हुए आप लोग उस समय उन्हें अपने चरणों द्वारा कुचलते हुए चलते हो 'अभिहणह' मारते हो 'जाव 'उवद्दवेह' यावत् जीवित से उन्हें व्यपरोपित करते हो- रहित करते हो यहां यावत् पद से जिन पदों का संग्रह हुआ है उनका अभिप्राय ऐसा है कि-उनकी इच्छा नहीं होने पर भी आप लोग उन्हें अपने कार्य में लगाते हो परिग्रह रूप से उन्हे स्वीकार करते हो और अन्नपान आदि के निरोध से एवं ग्रीष्मकाल में धूप में रखने से उन्हें कष्ट पहुंचाते हो “तुझे णं अज्जो ! री रीयमाणा पाणे पेच्चेह" अडींथी मारलीने "अम्हे णं अन्जो रीयं रीयमाणा" सानो अर्थ जमन पुरता उरतां "पाणे पेच्चे " પ્રાણિયાના પ્રાણાને પગેા દ્વારા નાશ કરેા છે, અર્થાત્ આવતા જતાં તેઓને घोताना यशोथी ४थडे है। "अभिहणह" भारी थे।. "जाव उवद्दवेइ" यावत् તેમને જીવનથી છેડાવા છે. અહિયાં યાવત્ પદ્મથી જે પદ્માને સગ્રહ થયે છે. તેના અથ એવા છે કે-તેઓની ઈચ્છા ન હેાવા છતાં આપ લેાકેા તેઓને પેાતાના કામાં લગાડા છે. પરિગ્રહ રૂપે તેના સ્વીકાર કરે છે, અને અન્ન પાન વિગેરેના નિરાધથી ગ્રીષ્મકાળમાં (ઉનાળામાં) તેને તડકામાં રાખીને દુઃખ પહેોચાડી છે, આ રીતનેા જીવા પ્રત્યેને આપના વ્યવહાર તમારામાં
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७.
भगवतीसूत्रे खलु यूयम् तेन कारणेन भवन्तः 'पाणे पेच्चेमाणा' प्राणान् आक्रमन्त जाव उबद्दवेमाणां विविहं जाव एगतवाला यावि भवह' यावदुपद्रवन्तः निविधेन यावत् एकान्तवालाश्चापि भवथ यस्मात्कारणात् मार्गमटन्तो भवन्तः प्राणान् विनाश यन्ति तस्मात् यूयमेव माणानां विनाशकत्वात् असंयता एकान्तवालाश्चापि भवथ, इस प्रकार का आप लोगों का जीवों के प्रति होता हुआ यह व्यवहार आप लोगों में त्रिविध त्रिविध से असंयतपने को ही प्रकट करता है। अतः आप लोग एकान्ततः बाल ही है यहां 'जाव एगंतवाला यावि भवह में जो यावत्पद आया है उससे 'असंजय' आदि पदों का ग्रहण होता है। जिस कारण ले आप लोग गमन समय में प्राणियों को मारते हो इस कारण से आप लोग त्रिविध विविध से असंयत है। और एकान्तवाल भी है ऐसा हमलोग कहते हैं। इस प्रकार जब अन्ययूथिकों ने गौतम से कहा तब उनके इस आक्षेप के परिहार निमित्त गौतम ने उनसे इस प्रकार कहा-हे आर्यों ! जब हम लोग गमन करते हैं। तब उस समय प्राणियों को नहीं मारते हैं यावत् उन्हें जीवित से व्यपरोपित नहीं करते हैं यहां यावत् पदसे 'अभिहन्मः आज्ञापयाम: परिगृहीमः परितापयामः' इन पदों का ग्रहण हुआ है । इसी बात का गौतम ने 'अम्हे णं अज्जो !' इत्यादि सूत्रपाठ द्वारा स्पष्ट किया है । इसमें यह कहा गया है कि हम लोग जो शमन करते हैं वह देह के सहारे से करते हैं । यदि गमन के योग्य देह हैं अर्थात् गमन क्रिया में ત્રિકરણ ત્રિગથી અસંતપણાને જ પ્રગટ કરે છે. જેથી આપ જ એકાન્ત 'मा छौ. मडिया "जाव एगतमाला यावि भवह" 0 यभारे या१५४ छ, तनाथी "असंजय" विरे यही अड ४२शया छ. माया गमनागमन સમયે પ્રાણિને મારે છે, તેથી આપ લે કે ત્રણ કરણ અને ત્રણ ચોગથી અસંયત છે. અને એકાન્તમાલ પણ છે. એ પ્રમાણે અમે કહીએ છીએ. આ રીતે જ્યારે અન્યગૃથિએ ભગવાન ગૌતમસ્વામીને કહ્યું ત્યારે તેઓ ના આ આક્ષેપના નિવારણ માટે ગૌતમ સ્વામીએ તેઓને આ પ્રમાણે કહ્યું -કે હે આજે? અમો જ્યારે આવ જાવ કરીએ છીએ ત્યારે તે સમયે અમે પ્રાણિને મારતા નથી. યાવત્ તેઓને જીવનથી વ્યપરપિત––અલગ કરતા नथी. मडियां यावत्यथा “अमिहन्मः, आज्ञापयामः, परिगृह्णीमः, परितापयामः, मा पानी सड थयो छ, मान पात गौतम स्वाभाये "अम्हे णं अज्जो!" ઈત્યાદિ સૂત્રપાઠ દ્વારા સ્પષ્ટ કરી છે. તેમાં એમ કહ્યું છે કે–અમે જે આવ જાવ કરીએ છીએ તે શરીરની સહાયથી કરીએ છીએ. જે શરીરગમન કરવા ગ્ય હેય અર્થાત્ ગમન કરવામાં શક્તિવાળું શરીર હોય, તે જ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
प्रमेयंचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ गमनमाश्रित्य परतीर्थिकमतनिरूपणम्१७३ शक्त शरीर है तब ही हम लोग चलते हैं । यदि वह अशक्त है तो हम लोग वाहन आदि पर बैठकर गमन नहीं करते हैं। तथा योग को संयम के व्यापार को लेकर ज्ञानादिक की प्राप्ति को या भिक्षाटनादिक को लेकर गमन करते हैं । विना प्रयोजन के हम लोग कभी इधर उधर गमन नहीं करते हैं तथा गमन जो करते हैं, वह भी त्वरितादि विशेषण विहीन होकर ही करते हैं। जूते आदि पहिनकर गमन नहीं करते हैं। इस कारण चलते हुए भी हम लोगों के द्वारा प्राणियों का वध नहीं होता है । उन्हें किसी भी प्रकार का हम लोगों से कष्ट नहीं होता है। दिस्सा २ पदिस्सा०२' इस पाठ द्वारा गौतम ने यह समझाया है कि हमलोग जिस मार्गसे चलते हैं वह मार्ग जब सूर्य की प्रखरतर किरणों से प्रकाशित हो जाता है तब उस पर चलते हैं । चलते समय भी हम यतना सहित होकर चलते हैं । किन्तु जीवों की विराधना न हो जाय इस विषय की बहुत ही सावधानी रखते हैं। चित्त की एकाग्रता किये रहते हैं चित्तमें रागद्वेष नहीं आने देते हैं। प्रत्येक पदार्थ को इन्द्रिय-चक्षुइन्द्रिय जब अच्छी प्रकार से देखने लग जाती है, तप चलते हैं । यद्यपि माना कि मार्ग में तुषार (ओस) आदि का पात रहता है, અમે ચાલીએ છીએ જે તે અશક્ત હોય તે અમો વાહન વિગેરે પર બેસીને ગમન કરતા નથી. તથા યેગને-સંયમ વ્યાપાર માટે અથવા જ્ઞાનાદિની પ્રાપ્તિ માટે અથવા આહાર પણ વિગેરે માટે ગમન કરીએ છીએ. પ્રોજન વિના અમે કઈ પણ સમયે આમ તેમ ગમન કરતા નથી. અને ગમન કરતી વખતે પણ ઉતાવળા ગમન કરતા નથી. જેડા વિ. પહેરીને ગમન કરતા નથી. તેથી ચાલવા છતાં પણ અમારાથી પ્રાણિ-વધ-હિંસા થતું નથી. તેઓને भभाराथी ४५] तनुं ट पयतु नथी. दिस्सार पदिस्सार' माथी ગૌતમ સ્વામીએ એ સમજાવ્યું છે કે–અમે જે માર્ગ થી ચાલીએ છીએ તે માર્ગ જ્યારે સૂર્યના તેજસ્વી કિરણથી પ્રકાશવાળો થાય છે ત્યારે જ તે માર્ગ પરથી ચાલીએ છીએ. ચાલતી વખતે પણ અમો યતના પૂર્વક ચાલીએ છીએ, અને જીવની વિરાધના ન થઈ જાય આ વાતની ઘણું જ કાળજી રાખીએ છીએ. ચિત્તની એકાગ્રતા રાખીએ છીએ ચિત્તમાં રાગ, દ્વેષ ને આવવા દેતા નથી. દરેક પદાર્થને ચક્ષુ ઈન્દ્રિય જ્યારે સારી રીતે જોઈ શકે ત્યારે જ અમો ચાલીએ છીએ. જો કે માર્ગમાં કઈ વાર તુષાર (ઝાકળ) વિગેરે પડે
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
..........
१७४
- परन्तु इस हालत में हम उस पर नहीं चलते हैं । किन्तु हमारे चलने से पहिले जब उस पर से होकर मनुष्य रथ चक्र तुरग आदि निकल गये होते हैं, और उनके निकलने के बाद हम चलते हैं। तब उस पर :से होकर हम गमन करते हैं । गमन करते समय हम उतावली से अयतना से नहीं चलते हैं । किन्तु धीरे २ चलते हैं । और आगे की भूमि को युग प्रमाण दृष्टि से देखते हुए चलते हैं। चलते समय भी हमलोग अपने शरीर से पूर्वापर भाग को संकुचित किये रहते हैं। उसे हिलाते डुलाते नहीं चलते हैं । इस प्रकार सूक्ष्म दृष्टि से बारीकी के साथ मार्ग का अवलोकन करते हुए ईर्था समिति पूर्वक हमलोग चलते हैं। अतः ऐसी सावधानी में हमलोगों द्वारा जीवों की हिंसा कथमपि नहीं होती है, न उन्हें हम लोगों के द्वारा पीडा ही होती है
और न वे हमारे पैरों द्वारा कुचले ही जाते हैं। फिर कैसे हम लोग त्रिविध त्रिविध से संयम के आराधक नहीं हो सकते हैं ? अतः यह मानना चाहिये, कि हम लोग इस प्रकार की प्रवृत्तिशाली होनेके कारण त्रिविध त्रिविध से संयत हैं, और एकान्त पण्डित भी हैं । यही घात-'तए णं अम्हे पाणे अपेच्चमाणा जाव अणुहवेमाणा तिविहं तिविછે. પરંતુ તેવા સમયે અને માર્ગમાં ચાલતા નથી. અને અમારા ચાલ્યા પહેલાં માર્ગ પરથી માણસે, રથ, ઘેડા વિગેરે ચાલતા થઈ ગયા હોય અને તે વાહનાદિના નીકળ્યા પછી જ અમે તે માર્ગે ચાલીએ છીએ, તે માગે થી અમે ગમન કરીએ છીએ. | ગમન કરવાના સમયે અમે ઉતાવળ કરતા નથી. તેમ જ અયતનાથી પણ ચાલતા નથી. પરંતુ ધીરે ધીરે જઈએ છીએ અને સામેની ભૂમી પર યુગપ્રમાણ (ચાર હાથ પરિમિત) દષ્ટિથી જોઈને ચાલીએ છીએ ચાલતી વખતે પણ અમે પિતાના શરીરના આગળના ભાગને સંકોચીને ચાલીએ છીએ, તેને હલાવતા કે ડોલાવતા ચાલતા નથી. આ રીતે સૂક્ષમ દ્રષ્ટિથી અને બારીકાઈથી. માર્ગનું અવલેકન કરતાં કરતા ઈસમિતિ પૂર્વક અમો ચાલીએ છીએ જેથી આ પ્રકારની સાવધાનીથી ગમન કરનારા અમારાથી કોઈ પણ રીતે જીવહિંસા થતી નથી. તેમજ અમારાથી તેમને પીડા પણ થતી નથી, અને તે અમારા પગ નીચે કચડાતા પણ નથી. તો પછી અમે બ્રણ કરશું અને ત્રણ ચોગથી સંયમના આરાધક કેમ ન બની શકીએ અને કેવી રીતે અને એકાંતબાલ કહે છે? જેથી એમ માનવું જોઈએ કે અમે આ રીતની પ્રવૃત્તિવાળા હોવાથી ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી सयत छी भने आन्तरित छी मा पात “तए णं अम्हे पाणे अपे.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ गमनमाश्रित्य परतीथिकमतनिरूपणम्१७५
हेणं जाव एगंतपंडिया वि अचासो' इस सूत्र पाठ द्वारा सूत्रकारने स्पष्ट की है । तात्पर्य कहने का केवल ऐसा ही है कि प्रयोजन एवं उपयोग के विना हम लोग चलते फिरते नहीं हैं। और इसी कारण से जब हम लोगों को चलना फिरना पडता है । तच्च उपयोग पूर्वक मार्ग को घार २ देखते हुए ही हम लोग चलते हैं । अतः हम लोग असंयत एकान्तबाल नहीं हैं । किन्तु संयत और एकान्तपण्डिन ही हैं। किन्तु जब हमलोग आपकी इस प्रवृत्ति पर विचार करते हैं तो 'तुज्झे गं अज्जो ! अप्पणा चेव तिविहं निविहेणं असंजया एगंतबाला यावि भवह' उल्टे तुम लोग ही त्रिविध त्रिविध से असंपत एवं एकान्तपाल प्रतीत होते हो विरति विहीन हो 'तए णं ते अन्नउत्थिया भगवं गोयमं एवं दयासी' गौतल का इस प्रकार का कथन सुनकर उन अन्ययथिकोंने उन भगवान् गौतम से ऐसा कहा-'केणं कारणेणं अजो! तिविहं तिविहेणं जाव भवामो' यहाँ यावत्पद से 'असंयता एकान्तबालाश्चापि' इन पदों का ग्रहण हुआ है । तथा च हे गौतम ! हम लोग किस कारण से त्रिविध निविष से असंख्यात और एकान्तबाल बनते हैं ? 'तए णं भगवं गोयमे तब भगवान गौतम ने 'ते अन्नउथिए एवं क्यासी' च्चेमाणा जाव अणुहवेमाणा तिविहं तिविहेणं जाव एगंतपंडिया वि भवामो" આ સૂત્રપાઠથી સૂત્રકારે સ્પષ્ટ કરી છે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે પ્રોજન અને ઉપયોગ શિવાય અમે ચાલતા ફરતા નથી. અને અમારે જ્યારે ચાલવું ફરવું પડે છે ત્યારે ઉપગ પૂર્વક ભાગને વારંવાર જોઈ જોઈને જ અમો ચાલીએ છીએ. તેથી અમે અસંયત એકાન્ત બાલ નથી. પરંતુ સંયત અને એકાન્ત પંડિત જ છીએ. પરંતુ જ્યારે આપની પ્રવૃત્તિ પર भमा विया२ ४श छी त्यारे "तुझे णं अज्जो! अप्पणाचेव तिविहं तिविहेणं असंजया एगंतबाला यावि भवह" मा at a ४२६ मत्र
ગથી અસંયત અને એકાન્તબાલ લાગો છો. અર્થાત્ આપ વિરતિરહિત छ।. "तए णं ते अण्णउत्थिया भगवं गोयम एवं वयासी" गौतम स्वाभानु मा કથન સાંભળીને તે અન્યમૂથિકેએ ભગવાન ગૌતમ સ્વામીને આ પ્રમાણે કહ્યું. "केणं कारणेणं अज्जो! तिविहं तिविहेणं जाव भवामो" माडियां यावत्यथा "असंयताः एकान्तवालाश्चापि" को पहोन। सह थय। छ तना म मा પ્રમાણે છે કે-હેગૌતમ અને શા કારણથી ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી અસંયત भने आन्त मान । छ। ? “तए णं भगव गोयमे" त्यास पूतिशत डिवाथी भगवान गौतम स्वामी "ते अन्नउथिए एवं वयासी" ते मन्य
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
१७६
तु वयं तथेतिभावः 'तरणं भगवं गोयमे' ततः खलु भगवान् गौतमः ते अन्नउस्थिए एवं पडिहणई' तान् अन्ययूथिकान् एवम् - यथोक्तप्रकारेण प्रतिहन्ति पराभवति निरूत्तरीकरोतीत्यर्थः ' पडिहणित्ता' प्रतिहत्य - पराभूय' जेणेव समणे भगवं महावीरे' यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीर ः 'तेणेव उत्रागच्छ तत्रैवोपागच्छति' उपागत्य - भगवतः समीपमागत्य' समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसः भ्रमणं उन अन्ययूधिकों से ऐसा कहा 'तुझे णं अज्ज रीयं रीयमाणा' जप आप लोग गमनागमन करते हैं, तब जीवों को 'पेच्चेह' कुचलते जाते हैं । 'जाब उवद्दवेह' यावत् उन्हें उपद्रवित करते जाते हैं । यहाँ यावपद से 'अभि' आदि पदों का संग्रह हुआ है । 'तए णं तुज्झे पाणे पेच्चमाणा इत्या०' इस कारण प्राणों को कुचलने के कारण और यावत् उन्हें उतद्रवित करने के कारण आप लोग विविध त्रिविश्व से असंयत हैं और एकान्तबाल भी विरतिरहित भी हैं । निगमन इसका केवल ऐसा ही है कि जिस कारण से आप लोग मार्ग पर चलते हुए प्राणों को नष्ट करते हो इसी कारण से आप लोग प्राणों के विनाशक होने से असंयत और एकान्तबाल होते हो, हम लोग नहीं । 'तए भगवं गोध मे ते अन्न उत्थि एवं पsिहणई' इस प्रकार से भगवान् गौतम ने उन अन्ययूथिकों को इस प्रकार से निरुत्तर कर दिया । 'पडिणित्ता जेणेव समणे भगव महावीरे तेणेव उवागच्छद्द' और निरुत्तर करके फिर वे जहां श्रमण भगवान् महावीर विराजमान थे वहां पर आये । 'स्वाग
यूथाने भा प्रभा - "तुज्झे णं अज्जो ! रीय रीयमाणस्स" क्यारे तभी सोही भाव न पुरो छे। त्यारे कवीने "पेच्चेह" उथडे छे। "जाब उ६वेद" यावत् तेने उपद्रव रे। छो, अहि यावत्पथी "अभिहथ" विगेरे पहो ग्रह ४राया छे. "तए णं तुज्झे पाणे पेच्चेमाणा" इत्याहि आशियाने उडवा થી યાવત્ તેઓને ઉપદ્રવવાળા કરવાથી તમે ત્રણ કરણ અને ત્રણ ચૈાગી અસયત છે અને એકાન્તમાલ પણ છે તથા વિરતિ વિનાના પણ છે.
આ કથનના સાર એ છે કે—તમે લેાકા માર્ગ પર ચાલતાં પ્રાણિયાને મારા છે તેઓને દુઃખ પહેાંચાડા છે તે કારણથી તમા જ પ્રાણિયાના પ્રાણેાના નાશ કરનાર હૈાવાથી અસયત અને એકાન્તમાલ છે. અમેા એકાન્તમાલ નથી. “तर णं भगवं गोयमे ते अन्नउत्थिय एवं पडिहणह" मा रीते भगवान् गौतम स्वाभीओ ते मन्ययूथिने आा रीते निरुत्तर अरी हीधा. "परिहणित्ता जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ" मा रीते तेमाने निउत्तर मनावीने
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८३०८ सु०२ गमनमाश्रित्य परतिर्थिकमतनिरूपणम्१७७ भगवन्तं महावीरं चन्दते नमस्यति' 'वंदित्ता नमंसित्ता णचासन्ने जाव, पज्जुवासई' वन्दित्वा नमस्यित्वा नात्यासन्ने नातिदुरे नातिसमीपे उचितस्थाने स्थितः सन् यावत् पर्युपास्ते-पाञ्जलिपुटः पर्युपासनां करोतीत्यर्थः 'गोयमाइ समणे भगवं महावीरें' गौतम ! इति एवं रूपेण भगवान् गौतमं संबोध्य श्रमणो भगवान् महावीरः 'भगवं गोयम एवं वयासी' भगवन्तं गौतमम् एवम्-वक्ष्यमाणमकारेण अवा. दी-उक्तवान् । किमुक्तवान् भगवान् गौतमं तत्राह-'सुटु णं इत्यादि । सुठु णं तुमं गोयमा' सुष्ठु खलु त्वं गौतम ! 'ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' तान् अन्ययू. थिकान् एवम्-पूर्वोक्तरूपं वचनमवादीः 'साहू णं गोयमा !' साधु खलु गौतम ! __'ते अन्नउथिए एवं वयासी' तान् अन्ययूथिकान् एवमवादीः हे गौतम ! यत् त्वम्
अन्ययूथिकान् प्रति सम्यगेव उक्तवान् अयमेव पन्थाः जिनशासनप्रवर्तकः समुपाच्छित्ता' वहां आकर के उन्होंने श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की नमस्कार किया। 'वंदित्ता नमसित्ता' वंदना नमस्कार कर फिर वे न उनले अतिदूर और न उनके अति समीप ऐसे समुचित स्थान पर खडे हो गये और वहीं से वे यावत् उनकी दोनों हाथ जोडकर पर्युपासना करने लगे । 'गोयमाइ समणे अगवं महावीरे' हे गौतम ! इस प्रकार से सम्बोधित कर श्रमण भगवान महावीरने 'भगवं गोयम एवं क्यासी' भगवान गौतम से ऐसा कहा-'लुटु णं, इत्यादि' हे गौतम! तुमने जो पूर्वोक्त रूप से उन अन्ययूथिकों से कहा है वह ठीक कहा है 'साहूणं गोयमा' हे गौतम ! जो पूर्वोक्तरूप से उन अन्ययूथिकों से कहा है वह बहुत अच्छा कहा हैं यही मार्ग जिनशासकप्रवर्तकों द्वारा તે પછી તેઓ જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી બિરાજમાન હતા ત્યાં मा०या. "उवागच्छित्ता." त्या भावीन तमामे श्रम भगवान महावीर स्वाभान ना ४ नभ२४२ ४ा. "वंदित्ता नमंसित्ता" ना ४ी नमार કરીને તેઓ ભગવાનથી બહુ દૂર નહીં તેમજ બહુ નજીક પણ નહીં તે રીતે ઉચિત સ્થાન પર ઉભા રહી ગયા. અને ત્યાંથી જ યાવત્ બને હાથ જોડીને तेयानी पथुपासना ४२१। साश्या. त्यारे "गोयमाइ समणे भगवं महावीरे" है गौतम!समाधन शन श्रम सगवान् महावीर स्वामी "भगवं गोयम एवं वयासी" सगवान् गौतमने या प्रमाणे यु'--"सुठुणं" त्यादि હે ગૌતમ તમેએ તે અન્ય યુથિકને પૂર્વોકતરૂપથી કહ્યું છે, તે ઠીક જ કહ્યું छे. "साहू णं गोयमा" B गौतम! तमामे त अन्य यूथिने पूरित ३५थी કહ્યું છે તે ઘણું જ ઠીક કહ્યું છે. આજ માર્ગ જનશાસન પ્રવર્તકોએ સેવેલે
भ०२३
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
भगवतीसूत्रे
सितः अंतो भवन्तं साधुवादेन अनुमोदयामीतिभावः 'अस्थि णं गोयमा ! ममं बहवे अंतेवासी' सन्ति खलु गौतम ! मम बहवोऽन्तेवासिनः- शिष्याः 'समणा णिग्गंथा छंउमस्था' श्रमणा निर्ग्रन्थाः छद्मस्थाः 'जे णं णो पभू एवं वागरणं वागरित्तए' ये खेलु नो प्रभव एवम् - यथोक्तरूपं व्याकरणमुत्तरम् व्याकर्तुम् - उत्तरयितुम् ' जहा तुमं यथा खलु त्वम्, हे गौतम ! त्वदन्ये समानेके शिष्याः सन्ति किन्तु यथा त्वमसि समुचितोत्तरदाने समर्थ स्तथा नान्ये सन्ति, इतिभावः । ' तं सुट्टणं तुमं गोयमा' तत् सुष्ठु खलु त्वं गौतम ! 'ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' तान् अन्ययूथिकान् एवमवादीः 'साहूणं तुमं गोयमा ! ते अन्नउत्थिए एवं क्यासी' साधु खलु गौतम ! त्वं तान् अन्ययुथिकान् एवमवादीः ॥ स्व० २ ॥
1
प्राक् छद्मस्था एवं रूवेण उत्तरयितुं न समर्था इति कथितम् यद् छद्मस्थमेत्र अधिकृत्याह - 'ar णं इत्यादि ।
मूलम् - तए णं भगवं गोयमे समणं भगवया महावीरेण एवं वृत्ते समाणे हट्टतुट्टे समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ
समुपासित हुआ है । इसलिये मैं तुमने जो कहा उसका अनुमोदन करता हूं । 'अत्थि णं गोयमा०' हे गौतम | मेरे अनेक श्रमण निर्ग्रन्थ शिष्य हैं जो छद्मस्थ हैं । 'जे णं णो पभू एवं०' और तुम भी छद्मस्थ हो परन्तु वे तुम जैसा समुचित उत्तर नहीं दे सकते हैं । अतः 'तं सुट्टु णं तुमं गोयमा ! ते अन्नउत्थिए एवं वयासी०' तुमने उन अन्ययूथिकों को जो ऐसा समुचित उत्तर दिया है वह बहुत अच्छा किया है । हे गौतम ! तुमने जो उन अन्ययूथिकों को ऐसा समुचित उत्तर दिया है वह बहुत अच्छा किया है इस प्रकार से प्रभु ने उनके उत्तर की अनुमोदना की ॥ ०२ ॥
छे. तेथी तभो ? ४ह्यं तेने हुं अनुमोहन आयु छु " अत्थि णं गोयमा !” डे गौतम भारा भने श्रम निर्थन्थ शिष्यो छे ? छमस्थ छे. "जेणं नो पभू एवं०” अने तभी था छद्मस्थ छ। परंतु तेथे। तभेोथे ४ह्या प्रभाषेने। योग्य उत्तर गांधी शता नथी. थी "तं सुगुणं गोयमा ते अन्नवत्थि एवं वयांसी” तभेोणे ते मन्ययूथि भने ? योग्य उत्तर माध्यो छे, ते धायें ઉત્તમ કર્યુ છે. હે ગૌતમ! તમાએ તે અન્યયૂથિકાને તે પ્રમાણેના સચાટ ઉત્તર આપ્યા છે તે ઘણું જ ઉત્તમ કર્યુ છે આ રીતે પ્રભુએ તેઓના ઉત્ત ને અનુભેદન આપ્યું. ॥ સૂ. ૨૫
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका शं०१८ उं०८ सू०२ छं स्थानां द्विप्रदेशादिस्कंधज्ञाननि० १७९ वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी। छउमत्थे णं भंते ! मणूसे परमाणुपोग्गलं किं जाणइ पालइ उदाहु न जाणइ न पासइ ? गोयमा अत्थेगइए जाणइ न पासइ अत्थेगइए न जाणइ नं पासइ । छउमत्थे णं भंते! मणूसे दुपएसियं खधं किं जाणइ पासइ ? एवं चेव एवं जाव असंखेजपएसियं । छउमत्थे णं भंते! मणूसे अणंतपएसियं खंधं किं पुच्छा गोयमा! अस्थेगइए जाणइ पासइ१, अत्थेगइए जाणइ न पासइ२, अत्थेगइए न जाणइ पासइ३, अत्थेगइए न जाणइ न पासइ । आहो. हिए णं मंते ! मगुस्से परमाणुपोग्गलं. जहा छउमत्थे एवं आहोहिए वि जाव अणंतपएसियं। परमाहोहिए णं भंते ! मणूसे परमाणुपोग्गलं जं समयं जाणइ तं समयं पासइ जं समयं पासइ तं समयं जाणइ ?। णो इणद्वे समढे ।से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ परमाहोहिए णं मणूसे परमाणुपोग्गलं जं समयं जाणइ नो तं समयं पासइ जं समयं पासइ नो तं समयं जाणइ ? गोथमा ! सागारे से नाणे भवइ अणागारे ले दसणे भवइ से तेणटेणं जाब नो तं समयं जाणइ एवं जाव अणंत. पएसियं । केवली णं भंते ! मणुस्से परमाणुपोग्गलं. जहा परमाहोहिए तहा केवली वि, जाव अणंतपएसियं । सेवं भंते! सेवं भंते ! ति ॥सू०३॥
अट्ठारससए अट्ठमो उद्देसओ समत्तो।
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
भगवती सूत्रे
छाया -- ततः खलु भगवान् गौतमः श्रमणेन भगवता महावीरेण एवमुक्तः सन् हृष्टतुष्टः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति वन्दिरवा नमस्यित्वा एवमवादीत् । छद्मस्थः खलु भदन्त ! मनुष्यः परमाणुपुद्गलं कि जानाति पश्यति उताहो न जानाति न पश्यति ? गौतम । अस्त्येकको जानाति न पश्यति अत्येकको न जानाति न पश्यति । छद्मस्थः खलु भदन्त ! मनुष्यो द्विप्रदेशिकं स्कन्धं किं जानाति पश्यति एवमेव एवं यावत् असंख्येयप्रदेशिकम् । छद्मस्थः खलु भदन्त ! मनुष्योऽनन्तप्रदेशिकं स्कन्धं किं पृच्छा गौतम ! अस्त्येकको जानाति पश्यति ९, अस्येत्येकको जाणाति न पश्यति २, अस्त्येकको न जानाति पश्यति ३, अस्त्येकको न जानाति न पश्यति ४ । आधोवधिकः खल्ल भदन्त ! मनुष्यः परमाणुपुद्गलं यथा छनस्थ एवमाधोवधिकोऽपि यावदनन्तप्रदेशिकम् । परमाधोवधिकः खलु भदन्त ! मनुष्यः परमाणुपुद्गलं यस्मिन् समये जानाति तस्मिन् समये पश्यति यस्मिन् समये पश्यति तस्मिन् समये जानाति ? नायमर्थः समर्थः, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते परमाधोवधिकः खलु मनुष्यः परमापुलं यस्मिन् समये जानाति नो तरिमन् समये पश्यति, यस्मिन् समये पश्यति नो तस्मिन् समये जानाति ? गौतम | साकारं तस्य ज्ञानं भवति अनाकारं तस्य दर्शन भवति तत्तेनार्थेन यावत् नो तस्मिन् समये जानाति एवं यावत् अनन्तपदे - शिक सू । केवली खल्ल भदन्त ! मनुष्यः परमाणु पुद्गलम् यथा परमाधोवधिकः तथावली अपि यावत् अनन्तप्रदेशिकम् तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति । सू० ३।
॥ अष्टादशशते अष्टमोद्देशकः समाप्तः ॥
तणं भगव गोयमे' ततः खलु भगवान् गौतमः ततो भगवतोऽनुमोदनानन्तरं भगवान् गौतमः 'समणेणं भगवया महावीरेण' श्रमणेन भगवता छद्मस्थ जन इस रूप से उत्तर देने में समर्थ नहीं होते हैं, ऐसा जो कहा गया है सो इसी छवस्थता के विषय में अब और सूत्रकार कथन करते हैं ।
'तर ण भगवं गोधमे समणेण भगवद्या महावीरेण एवं वृत्ते' इत्यादि
टीकार्थ - - 'तए णं भगवं गोयमे' इसके बाद गौतम ! जब श्रमण भगवान् महावीर ने उनके अन्ययूथिकों के प्रति किये गये कथन की अनुઅન્યયૂશિકાને ગૌતમ સ્વામીએ જે ઉત્તર આપ્યા. તે પ્રમાણે છદ્મસ્થા ઉત્તર આપવા સમર્થ થતા નથી. એ પ્રમાણે જે કહેવામાં આવ્યું છે. તેથી હવે આ છદ્મસ્થાના વિષયમાં સૂત્રકાર કથન ડરે છે.-~~
*H
"तए णं भगवं गोयमे समणेण भगवया" इत्याहि
टीडार्थ "तए णं भगव' गोयमे० " ते पछी क्यारे श्रभणु भगवान् भुडी વીર સ્વામીએ ગૌતમ સ્વામીએ અન્યયુથિકા પ્રત્યે કરેલા કથનનું સમથન
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शं०१८ उ०८ सु०२ छद्मस्थानां द्विप्रदेशादिस्कंधज्ञाननि ० १८१ महावीरेण 'एवं वृत्ते समाणे' एतत् प्रशंसावाक्येन उक्तः कथितः सन् 'हट्टतुट्टे' 'हृष्टतुष्टः ' 'समणं भगवं महावीरं' श्रमणं भगवन्तं महावीरम् 'वंदह नमसई ' वन्दते नमस्यति 'वंदित्ता नमसित्ता एवं वयासी' वन्दित्वा नमस्थित्वा एवं वक्ष्यमार्ण प्रश्नवाक्यम् अवादीत् उक्तवान् किमवादीत् १ तत्राह - 'छउमत्ये' इत्यादि । 'छउमत्थे णं भंते ! छद्मस्थः खलु भदन्त | 'मणुस्से' मनुष्यः छद्मस्थ इह निरतिशय एव ग्राह्यो न तु सातिशय इति 'परमाणुयोग्गलं किं जाणइ पासह' परमाणुपुदलम् - परमाण्वात्मकं सूक्ष्मपुद्गलं वर्णस्पर्शगन्धरसवन्तं पदार्थविशेषं किं जानाति पश्यति ? ' उदाहो न जाणइ न पास?' उताहो अथवा न जानाति न पश्यति, न जानाति - इत्यज्ञानमभिधीयते न पश्यति इत्यदर्शनमभिधीयते तथा च छद्मस्थमनुव्याणां परमाण्वादि सूक्ष्मपदार्थविषयके ज्ञानदर्शने भवतो नवेति प्रश्नाशयः, भगमोदना की तब बडे ही अधिक हृष्टतुष्ट हुए और उसी समय उन्होंने 'समणं भगवं महावीरं ० ' श्रमण भगवान् महावीर को वंदना की और नमस्कार किया ' वंदित्ता नमसित्ता०' वन्दना नमस्कार करके फिर उन्होंने प्रभु से इस प्रकार पूछा 'छउमत्थे णं' इत्यादि' हे भदन्त ! जो मनुष्य छद्मस्थ है । अतिशयधारी नहीं है । क्योंकि यहां पर उसीका ग्रहण हुआ है ऐसा निरतिशयछद्मस्थ मनुष्य परमाणुरूप सूक्ष्म पुद्गल को वर्ण रस, गंध और स्पर्शयुक्त पदार्थ विशेष को क्या जानता और देखता है ? 'उदाहो - न जाणई' अथवा नहीं जानता नहीं देखता है ? 'न जाणई' इस पद से उसे उस विषयक अज्ञान कहा गया है । और न 'पासह ' इस पद से उसके अदर्शन कहा गया है इल प्रश्न का आशय ऐसा है कि जो छद्मस्थ मनुष्य हैं, उनको परमाणु आदि सूक्ष्मકર્યું" ત્યારે ભગવાન્ ગૌતમ સ્વામીએ ઘણુા જ હૃષ્ટ તુષ્ટ અને પ્રસન્ન ચિત્તવાળા थाने "समणं भगव' महावीरं" श्रमण लगवान् महावीरने वढना हरी गने नमस्कार र्ध्या "व ंदित्ता नमखित्ता" वहना नमस्कार उरीने ते पछी तेथे प्रभुने या प्रमाणे पूछयुं – “छउमत्थे णं" इत्याहि हे भगवन् ने मनुष्य छद्मस्थ छे, અર્થાત્ અતિશય ધારી નથી. એવા નિતિશય ધારી છદ્મસ્થ મનુષ્ય પરમાણુ રૂપ સૂક્ષ્મ પુદ્ગલને વણુ, ગંધ, રસ અને સ્પવાળા પદાર્થી વિશેષને શુ लये छे ? भने देखे है ? अथवा "न जाणइ" अथवा लघुता नथी अने डेजता नथी. 'न जाणइ' से पहथी तेने ते विषयतुं अज्ञानयशु मतावेस छे, भने “न पाखइ” से पहथी तेतु महर्शन मतावेस छे. आ अश्न पूछવાના હેતુ એ છે કે--જે છદ્મસ્થ મનુષ્ય છે, તેને પરમાણુ વિગેરે સૂક્ષ્મ પદા' સંબધી વિષયનું જ્ઞાન દશન હાય છે, કે નથી હાતુ ? આ પ્રશ્નના
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८५
भगवती वानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'अत्थेगइए जाणइ न पासई' अस्त्येकको जानाति परमाणुपुद्गल किन्तु न पश्यति केवांचित् पुरुषाणां सूक्ष्मपपदार्थविषयकं ज्ञानं भवति किन्तु दर्शनं न जायते इत्यर्थः श्रुतोपयुक्तः श्रुतज्ञानी श्रुतेर्दर्शनाऽभावात् 'अत्यंगइए न जाणइन पासई' अस्त्येकको न जानाति न पश्यति केषांचित् छमस्थानां परमावादिविषयकं ज्ञानमपि न भवति दर्शनमपि न भवती. त्यर्थः श्रुतोपयुक्तातिरिक्तस्तु न जानाति न पश्यतीति, 'छउमस्थे णं भंते ! मासे' पदार्थ विषयक ज्ञानदर्शन होते हैं या नहीं होते हैं ? इनके उत्तर में प्रभु कहते हैं, 'गोयमा' इत्यादि हे गौतम ! कोई एक छद्मस्थ मनुष्य परमाणुपुद्गल को जानता तो है पर वह उसे देख नहीं सकता है। तात्पर्य ऐसा है कि कितनेक छद्मस्थ पुरुषों को सूक्ष्म पदार्थ विषयक ज्ञान तो होता है किन्तु उन्हें दर्शन नहीं होता है 'श्रुतोपयुक्तः श्रुत. ज्ञानी श्रुते दर्शनाभावात्' इस कथन के अनुसार अंत में उपयुक्त हुए श्रुतज्ञानी को श्रुतपदार्थ में दर्शन का अभाव रहता है। अर्थात् श्रुतज्ञानी जिन सूक्ष्मादिक पदार्थों को श्रुत के बल से जानता है उनका उसे दर्शन प्रत्यक्ष ज्ञान नहीं होता है, इस कारण यहां ऐसा कहा गया है कि कितनेक छद्मस्थ मनुष्य परमाणु आदि सूक्षम पदाथों को जानते तो हैं शास्त्र के आधार से उनके ज्ञान विशिष्ट तो होते हैं। पर उनके साक्षात् दर्शन से वे रहित होते हैं । 'अस्थगइए न जाणइ न पालइ तथा कितनेक .छास्थ ऐसे होते हैं जो सूक्ष्मादिक परमाणु पदाथों को न जानते हैं और न देखते हैं । 'श्रुतोपयुक्तातिरिक्तस्तु न उत्तरमा प्रभु छ ?--"गोयमा!" त्याहि गौतम ! ७ मे स्थ મનુષ્ય પરમાણુ પુલને જાણે છે. પણ તે પુલને જોઈ શકતા નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--કેટલાક છવાસ્થ પુરુષને સૂમ પદાર્થ સંબંધી જ્ઞાન सोडाय छ, ५२'तु म। तर मी शत नथा. श्रुतोपयुक्तः तज्ञानी श्रुते
भावात्" मा ४थन प्रमाणे श्रुतम उपयोगवाया श्रुशानी श्रुत पहाभा દર્શનને અભાવ રહે છે. અર્થાત્ શ્રુતજ્ઞાની સૂફમાદિ જે પદાર્થને શ્રી બળથી જાણે છે, તેનું તેને દર્શન-પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન થતું નથી. તે કારણથી અહિંયાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે કેટલાક છદ્મસ્થ માણસ પરમાણુ વિગેરે સૂક્ષમ પદાર્થને જાણે છે, કારણ કે શાસ્ત્રના આધારથી તેને જ્ઞાન તે છે, પણ તેના સાક્ષાત્
शनी ते वयित २७ छ, “अत्थेगइए ण जाणइ न पासइ" तथा सा છવ એવા હોય છે, જે સૂક્ષમ પરમાણુ વિગેરે પરમાણુ યુદ્ધને જાણતા नथा भने मता ५ नथी. "श्रुतोपयुकातिरिक्तस्तु न जानाति न पश्यति"
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ छद्मस्थानां द्विवदेशादिस्कंधज्ञाननि० १८३ छद्मस्थः खलु भदन्त ! मनुष्यः 'दुपए सियं खंधं कि जाणइ पास' द्विपदेशिकं प्रदेशद्वययुक्तं स्कन्धमवयविनं द्यणुकापरपर्यायम् कि जानाति पश्यति अथवा न जानाति न पश्यति इति प्रश्नः, भगवानाह - ' एवं चेव' पूर्ववदेव इहापि उत्तरं ज्ञेयम् अस्त्येकको जानाति न पश्यति अस्त्येकको न जानाति न वा पश्यतीत्यर्थः । 'एवं जाव असंखेज्जप एसियं' एवम् - द्विमदेशिकस्कन्धवदेव त्रिचतुःपञ्चप सप्ताष्टनवदशसंख्येयमदेशिकस्, असंख्येयप्रदेशिकं स्कन्धम् अस्त्येकको जानाति न पश्यति अस्त्येकको न जानाति वा न पश्यतीति । 'छउमत्थे णं भंते! मणूसे' छद्मस्थः खल्ल
जानाति न पश्यति' इस नियम के अनुसार जो छद्मस्थ मनुष्य श्रुतोपयोग से रहित होते हैं वे सूक्ष्मादिक पदार्थो को न जानते हैं और न देखते हैं । 'छउमत्थे णं अंत ! मणूसे० '
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि- हे भदन्त ! जो मनुष्य छद्मस्थ होता है वह क्या द्विप्रदेशिक स्कन्ध को द्व्यणुक अवयवों को क्या जानता है और देखता है ? या उसे नहीं जानता है और नहीं देखता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'एवं चेव' पहिले के जैसे ही यहां उत्तर जानना चाहिये । अर्थात् कोई एक उसे जानता है पर देखता नहीं है तथा कोई एक उसे न जानता है और न देखता है । 'एवं जाव असंखेजपएसियं' द्विप्रदेशिक स्कन्ध के जैसा तीन, चार, पांच, छह, सात, आठ, नौ, दश, और संख्यातप्रदेशी, असंख्यात प्रदेशी स्कन्ध को कोई एक जानता है पर उसे देखता
નિયમ પ્રમાણે જે છદ્મસ્થ માણસેા શ્રુતજ્ઞાન વિનાના હાય છે, તે સૂક્ષ્માદિ પદાર્થાન જાણતા નથી અને દેખતા નથી.
" छमत्थे णं भंते मणूसे" हवे गौतमस्वाभी असुने येवु छे छे है --हे भगवन् ? मनुष्यो छद्मस्थ होय छे, ते मे अहेशवाजा सुधने-द्वयશુક-એ પ્રદેશ અવયવવાળાને શું જાણે છે, અને દેખે છે ? અથવા તેને જાણતા नथी मनें हेमता नथी ? या प्रश्नना उत्तरमा अलु उडे छे -- " एवं चेव" પહેલાં કહ્યા પ્રમાણેના ઉત્તર અહિયાં સમજી લેવેા, અર્થાત કેાઈ એક તેને જાણે છે, પણ તેને દેખતા નથી. અને કોઈ એક તેને જાણતો પણું નથી भने हेमतो पशु नथी. " एव' जार्ज अखंखेज्जपएखियं" द्विप्रहेशि सुधना विषयभां त्रालु, थार, चांथ, छ, सात, आठ, नव अने इस तथा सौंध्यात, અસખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કંધને કોઇ એક તેને જાણે છે. પરંતુ તેને દેખતા
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीक्षे भदन्त ! मनुष्यः 'अणंतपएसियं खंधं किं पुच्छा' अनन्तमदेशिकं स्कन्धं किं पृच्छा हे भदन्त छनस्थो मनुष्यः अनन्तप्रदेशिकं स्कन्धं कि जानाति पश्यति अथवा न जानाति न पश्यतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'अत्थेगइए जाणइ पासइ' अस्त्येकको जानाति पश्यति च १, अत्थेगइए जाणइ न पासई' अस्त्येककोऽनन्तमदेशिकं कधं जानाति न पश्यति २, 'अत्थेगइए न जाणइ पासई' अस्त्येकको न जानाति किन्तु पश्यति ३, अस्थेगइए न जाणइ न पासइ' अस्त्येकको न जानाति न पश्यति ४ इति चत्वारो भङ्गा भगवता प्रदर्शिताः तथाहिनहीं है। तथा कोई एक उसे न जानता है, और न देखता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'छउमत्थे णं भंते ! अणूसे' हे अदन्त ! जो मनुष्य छद्मस्थ है वह 'अणंतपएलियं खधं कि पुच्छ।' क्या अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध को क्या जानता और देखता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा इत्यादि' हे गौतम! कोई ऐसा छद्मस्थ मनुष्य होता है जो उस अनन्तप्रदेशी स्कन्ध को जानता भी है और देखता भी है १, 'अत्थेगइए जाणइ न पाल' तथा कोई ऐसा छमस्थ मनुष्य होता है जो उस अनन्तप्रदेशी स्कन्ध को जानता तो है पर देखता नहीं है २ 'अस्थेगहए न जाणइ, पासह तथा कोई एक ऐसा छद्मस्थ होता है जो अनन्तप्रदेशी स्कन्ध को जानता नही है किन्तु देखता है ३ -'अस्थेगहए न जाणइ न पाल' तथा कोई एक छमस्थ मनुष्य ऐसा નથી. તથા કોઈ એક તેને જાણતા નથી અને દેખતા પણ નથી. ફરીથી ગૌતમ स्वामी प्रभुन मे पूछे छे ४-"छउमत्थे णं भंते मणूसे"3 सगवन् र भनुष्य। ७५२५ छे ते "अणंतपएसिय' खंधं किं पुच्छा" मनात प्रशी સ્કંધને શુ. જાણે છે ? અને દેખે છે ? અથવા જાણતા નથી અને
मता नथी ? प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ । गोयमा!” त्याह હે ગૌતમ! કોઈ એક છાસ્થ મનુષ્ય એ હોય છે, કે જે તે અનંત પ્રદેશી २४धन त ५४ छ भने हे पy छ. १, अत्थेगइए जाणइ न पासई" તથા કોઈ એક છશ્વાસ્થ એવા હોય છે કે જે તે અનંતપ્રદેશવાળા સ્કંધને
न त छ, ५५ ते मता नथी. २, अत्यंगइए न जाणइ पासई" तथा કોઈ એક ઇવસ્થ એવા હોય છે કે જેઓ અનંત પ્રદેશી સ્કંધને જાણતા नथी भने ५२'तु ते देणे छे, 3, “अत्यंगइए न जाणइ न पासइ" तथा
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
. प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ छमस्थानां द्विप्रदेशादिस्कंधज्ञाननि० १८५
१-जानाति स्पर्शनादिना पश्यति च चक्षुषा इत्येको भङ्गः १ यथा अवधिज्ञानी
२-तथा अन्यो जानाति स्पर्शनादिना न पश्यति चक्षुषा चक्षुपोऽभावादितिः, द्वियीयः यथा श्रुतज्ञानीश्रुतदर्शनाभावात् ।
३-तथा अन्यो न जानाति स्पर्शायविषयत्वात् पश्यति चक्षुषा इति तृतीयः यथा दूरस्थं पर्वतादिकम् ।
४-तथाऽन्यो न जानाति न पश्यति चाविषयत्वादिति चतुर्थों विकल्पः, होता है जो अनन्तप्रदेशी स्कन्ध को न जानता है और न देखता है इस प्रकार के ये चार अङ्ग भगवान ने दिखलाये हैं।
१--कोई एक छमस्थ मनुष्य स्पादि द्वारा उसे जानता है और चक्षु से देखता है ?
२--तथा कोई एक छद्मस्थ मनुष्य स्पर्शादि द्वारा इसे जानता तो है पर चक्षु के अभाव ले देखता नहीं है २
३--तथा कोई एक छद्मस्थ मनुष्य स्पर्शादि का अविषय, होने के कारण उसे नहीं जानता है। परन्तु चक्षु ले उसे देखता है यह तृतीय भङ्ग है। जैस्ले दूरस्थ पर्वत आदि को कोई एक छमस्थ मनुष्य चक्षु के द्वारा देखता तो है पर स्पर्शादि द्वारा उसे जानता नहीं है।
४--तथा कोई एक छमस्थ मनुष्य न उसे जानता है और न उसे
એક છવાસ્થ મનુષ્ય એવા હોય છે કે જેઓ અનંત પ્રદેશવાળા સ્કંધને જાણતા નથી. અને દેખતા પણ નથી. ૪,
આ રીતે આ ચાર ભંગ ભગવાને બતાવ્યા છે.
૧. કાઈ એક છદ્યાર્થી મનુષ્ય સ્પર્શાદિથી તેને જાણે છે અને નેત્રથી दुव छ. १, रेभ अवधिज्ञानी.
૨કોઈ એક છદ્મસ્થ મનુષ્ય સ્પર્શીદિથી તેને જાણે તે છે. પરંતુ, નેત્રના અભાવથી તેને દેખતો નથી. ૨ જેમ કે કૃતજ્ઞાની. શ્રતમાં દર્શનને અભાવ રહે છે.
૩ તથા કોઈ એક છગ્રસ્થ સ્પશદિ અવિષય હોવાથી જાણતા નથી. પરંતુ ચક્ષુથી તેને દેખે છે. આ ત્રીજો ભંગ છે. જેમ દૂર રહેલ પર્વત વિગેરેને કોઈ એક છાસ્થ માણસ નેત્રથી દેખે તે છે પણ સ્પશદિથી તેને જાણતો નથી.
૪ તથા કોઈ એક છવાસ્થ મનુષ્ય તેને જાણતા નથી. અને દેખતે પણ, નથી જેમ કે આંધળો માણસ. એ પ્રમાણેને આ ચેાથો ભંગ છે.
भ० २४
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे यथाऽन्धः । एते चत्वारो भङ्गा अनन्तपदेशिकस्कन्धविपये इति । छद्मस्थाधिकारात् छद्मस्थविशेषणभूताधोवधिकपरमाधोवधिकसूत्रे आह आहोवहिए' इत्यादि । 'आहोवहिए णं भंते' आधोवधिक:- अधोवधिज्ञानी खलु भदन्त ! 'मणुस्से मनुष्यः 'परमाणुपोग्गल.' परमाणुपुद्गलं जानाति पश्यति अथवा न जानाति न पश्यतीति प्रश्ना, भगवानाह-'जहा' इत्यादि । 'जहा छउमस्थे एवं आहोहिए वि' यथा छद्मस्थ एवमाधोवधिकोऽधोवधिज्ञानी अपि अस्त्येकको जानाति न पश्यति अस्त्येकको न जानाति न पश्यतीत्यर्थः ‘एवं जाव अणंतपएसियं' एवं यावत् अनन्तमदेशिकम् अत्र यावत्पदेन द्विपदेशिकत्रिचतुपश्चपटसप्ताष्टनवदशसंख्येयमदेशिकस्कन्धानां ग्रहणं भवति तथा च यथा अवधिज्ञानिनां देखता है ऐसा यह चौथा भङ्ग है जैले अन्धा मनुष्य ये चार भङ्ग अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध के विषय में है। ____ अषगौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं। 'आहोवहिए' इत्यादि हे भदन्त! जो छमस्थ मनुष्य अधअवधिज्ञानी होता है वह परमाणुपुद्गल को जानता और देखता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहा' इत्यादि हेगौतम ! जैसा उत्तर छद्मस्थ के सम्बन्ध में दिया गया है। इसी प्रकार का उत्तर यहां पर भी जानना चाहिये । अर्थात् कोई एक अधोवधिज्ञानी परमाणुपुद्गल को जानता तो है पर उसे देखता नहीं है तथा कोई एक अधो. वधिज्ञानी परमाणुपुद्गल को न जानता है और न देखता है । 'एवं जाव भणतएसियं' इसी प्रकार ले द्विप्रदेशिक स्कन्ध, त्रिप्रदेशिक स्कन्ध, पतुः प्रदेशिक स्कन्ध, पंचप्रदेशिक स्कन्ध, छह प्रदेशिक स्कन्ध, सप्तप्र
આ પ્રમાણેના ચાર ભગે અનંત પ્રદેશીક સ્કંધના વિષયમાં છે.
वे गौतम स्वामी प्रभुन सपछे छे । “माहोवहिए" त्यादि. ભગવદ્ જે છાસ્થ માણસ અવધિજ્ઞાન વાળો હેય છે. તે પરમાણુ પુદ્ગલને नये ? मन छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -"जहा" ઈત્યાદિ હે ગૌતમ! છદ્મસ્થાના સંબંધમાં જેવી રીતે કથન કર્યું છે તે જ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં પણ સમજી લેવું અર્થાત કોઈ એક આધવધિજ્ઞાની પરમાણુ પુલેને જાણે તે છે, પરંતુ તેને દેખતા નથી. તથા કોઈ એક अधावधिज्ञानी परभा पुरसने तता नथी भने हेमा ५ नथी. "एवं जाव अणतपएसिय" मा प्रभारे में प्रदेशवार २४, प्रशवाणा કપ ચાર પ્રદેશવાળા સકંધ પાંચ પ્રદેશવાળા સ્કંધ છ પ્રદેશવાળા ઔધ સાત પ્રદેશવાળા સ્કંધ, આઠ પ્રદેશવાળા ધ, નવ પ્રદેશવાળા સ્કંધ, દસ
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ छद्मस्थानां द्विप्रदेशादिस्कंधज्ञाननि० १८७ परमाणुपुद्गलविषयज्ञानदर्शनयोः सत्चासत्त्वे विकल्पेन दर्शिते तथैव द्विपदेशिकस्कन्धादारभ्य अनन्तप्रदेशिकस्कन्धपर्यन्तविषयेऽपि ज्ञानदर्शनयोः सत्त्व , असत्वं चापि ज्ञेयमितिभावः । 'परमाहोहिए णं भंते ! मणसे' परमाधोवधिको खलु भदन्त ! मनुष्यः 'परमाणुपोग्गलं जं समयं जाणइ तं समय पासई' परमा. णुपुद्गलं यस्मिन् समये जानाति तस्मिन् समये पश्यति' ज समयं पासइ तं देशिक स्कन्ध, आठ प्रदेशिक स्कन्ध, नौ प्रदेशिक स्कन्ध, दशप्रदेशिक स्कन्ध, संख्यातादेशिक स्कन्ध, असंख्यात प्रदेशिक स्कन्ध और अन. न्तप्रदेशिक स्कन्ध इन सबके विषय में भी ऐसा ही कथन जानना चाहिये। अर्थात कोई एक अधोवधिज्ञानी छमस्थ पुरुष विप्रदेशिक स्कन्ध से लेकर अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध तक को जानता तो है पर उन्हे देखता नहीं है। तथा कोई एक अधोषधिज्ञानी छद्मस्थ पुरुष न इन्हे जानता है और इन्हें न देखता है । इस प्रकार परमाणुपुछलके विषय में जिस प्रकार से इसके ज्ञान और दर्शन का सत्व और असत्व विकल्प से प्रतिपादित कियागया है, उसी प्रकार से विदेशीस्कन्ध लेकर अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध तक के विषय में भी इनके ज्ञान दर्शन का सत्व और असत्व विकल्प से जानना चाहिये। अय गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'परमाहोहिए णं भंते ! मणूसे' हे भदन्त ! मनुष्य परमाधोवधिक है वह 'परमाणुपोग्गलं जे समय जाणइ० परमाणुपुद्गल को जिस समय में जानता है। उसी समय પ્રદેશવાળા કંધ, સંખ્યાત પ્રદેશવાળા સકંધ અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા કંધઅને અનંત પ્રદેશવાળા સ્કંધ આ તમામના સંબંધમાં પણ આજ પ્રમાણે તુ કથન સમજવું અર્થાત્ કોઈ એક અવધિજ્ઞાની છઘસ્થ પુરુષ ક્રિપ્રદેશી હકને જાણે તે છે, પરંતુ તેને દેખતે નથી. તથા કોઈ અવધિ જ્ઞાની છદ્મસ્થ પુરુષ તેને જાણતા નથી. અને દેખતે પણ નથી. જે રીતે પરમાણ પુલના વિષયમાં તેના જ્ઞાન અને દર્શનના વિષયમાં વિકલપથી તેનું સત્વ હોવાપણું અસત્વ–નહિં હોવાપણું બતાવવામાં આવ્યું છે. તે જ રીતે બે પ્રદેશવાળા કંધથી આરંભીને અનંત પ્રદેશવાળા કાધ સુધીના વિષયમાં પણ તેના જ્ઞાન દર્શનનું સત્વ--હોવાપણું અને અસત્વ--નહી હેવાપણું વિકલ્પથી સમજી લેવું.
हवे शीतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे ४--परमाहिए णं भंते ! मणसे" B मापन २ भास ५रभाधावधिज्ञानी छे, ते "परमाणुपोग्गलं जं समयं जाणइ" २ समये ५२मा पुसने छे, ते सभये न श १
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
१८८ ।
भगवतीचे समयं जाणई' - यस्मिन् समये पश्यति तस्मिन् समये जानाति दर्शनसमये ज्ञान भवति ज्ञानसमये दर्शनं भवति न वाउभयोनिदर्शनयोः समानकालिकत्वं भवति नवेति प्रश्नाशयः, समानकालिकत्वस्य निषेधं कुर्वन्नेव भगवानाह-'णो इणहे समहे' नायमर्थः समर्थः ज्ञानदर्शनयोः समानकालिकत्वं न भवतीत्ययः, पुनः प्रश्नयन्नाह''सेकेणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ' तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते परमाहोहिए णं मणसे । परमावधिकः खल्ल मनुष्यः 'परमाणुपोग्गल जं समयं जाणइ तं समय नो पासई परमाणुपुद्गलं यस्मिन् समये जानाति नो तस्मिन् समये पश्यति तथा 'जं समयं पासइ नो तं समयं जाणइ' यस्मिन् समये पश्यति तस्मिन् समये नो जानाति इवि प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम | में उसे देखता है क्या ? अथवा जिल समय में देखता है उसी समय में क्या वह • उसे जानता है ? इस प्रश्नका आशय ऐसा है कि दर्शन के समय में ज्ञान होता है क्या ? या ज्ञान के समय में दर्शन होता है क्या ? ज्ञान दर्शन ये दोनों क्या एक ही काल में होते हैं ? या नहीं होते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'णो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् ज्ञान और दर्शन समान काल में नहीं होते है । अब इस पर पुनः गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-- 'सेकेण?णं भते !' हे भदन्त ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कीपरमाहोहिए णं मणूले०' कि जो परमावोवधिक छद्मस्थ मनुष्य है वह परमाणुपुद्गल को जिस समय में जानता है उस समय में वह उसे देखता नहीं है। तथा जिस समय में वह उसे देखती है। उस समय में वह उसे जानता नहीं है ? इसके उत्तर में प्रभु અથવા જે સમયે તેને દેખે છે, તે જ સમયે શું તેને જાણી શકે છે? આ પ્રશ્નને હેતુ એ છે કે-–દર્શનના સમયમાં જ્ઞાન અને દર્શન શું એક જ સમયમાં થાય છે? અથવા નથી થતા? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે है--"णो इणठे समठे" उ गौतम ! म म मरेराम नथी. अर्थात् ज्ञान અને દર્શન એક જ કાળે થતા નથી. આ વિષયમાં ફરીથી ગૌતમ સ્વામી असुने पूछे छे --"से केणठेणं भंते !" है मग भा५ से प्रभारी शा रथी ४ छ। --"परमाहोहिए णं मणूसे०" २ ५२भावधि छमस्थ મનુષ્ય છે, તે પરમાણુ પુલેને જે સમયે જાણે છે, તે સમયે તેને તે માણસ જોઈ શકતા નથી. તથા જે સમયે તેને તે જોઈ શકે છે, તે સમયે त
नथी. १ मा प्रश्नमा उत्तरमा प्रभु ४९ छ --"गोयमा "
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ छमस्थानां द्विप्रदेशादिस्कंधज्ञाननि० १८९ 'सागारे से नाणे भवई' साकारं यत् तज्ज्ञानं भवति परमावधिकज्ञानिनां ज्ञानं विशेषग्राहकं भवतीत्यर्थः 'अणागारे से दसणे भवई' अनाकारं तत् दर्शन भवति, दर्शनम् अनाकारं सामान्यग्राहकं भवति' 'से तेणटेणं जाव नो त समयं जाणई' तत् तेनार्थेन यावत् न तस्मिन् समये जानाति अत्र यावत्पदेन 'परमाहोहिए णं मणूसे परमाणुपोग्गलं जं समयं जाणइ नो तं समयं पासइ जं समयं पासई' इत्यन्तस्य प्रकरणस्य ग्रहणं भवतीति, हे गौतम ! ज्ञानदर्शनयोः साकारत्वनिराकारत्वरूपविरुद्धधर्मोपेतत्वात समानकालिकत्वं न भवतीत्यत एव कथितं यत यदा -जानाति तदा न पश्यति तथा यदा पश्यति तदा न जानातीतिभावः । एवं जाव अणंतपएसियं' एवं यावत् अनन्तप्रदेशिकम् अत्र यावत्पदेन द्विपदेशिकादारभ्याकहते हैं । 'गोयमा इत्यादि-हे गौतम ! परमावधिक ज्ञानियों का जो ज्ञान होता है वह लोकार होतो है अर्थात् विशेष का ग्रहण करनेवाला होता है । तथा उनका जो दर्शन होता है वह निराकार होता है, सामान्य का ग्रहण करनेवाला होता है। ‘से तेणटेणं जाव नोतं समयं जाणह' इस प्रकार परमावधिक छद्मस्थ मनुष्य जिस समय में परमाणुपुद्गल को जानता है, उस समय में वह उसे देखता नहीं है। और जिस समय वह उसे देखता है उससमय में वह उसे जानता नहीं है । ऐसा मैंने कहा है । तात्पर्य कहने का ऐसा है कि ज्ञान और दर्शन साकार और निराकार रूप विरूद्ध धर्मद्रय से युक्त हैं । अतः उनमें समानकालिकता नहीं है। इसी कारण ऐसा कहा गया है कि जिस समय वह जानता है। उस समय वह देखता नहीं है। और जिस समय यह देखता है उस समय वह जानता नहीं है । 'एवं जाच अणंतपएसियं' इसी ઈત્યાદિ હે ગૌતમ! પરમાવીજ્ઞાનીનું જે જ્ઞાન હોય છે, તે સાકાર હોય છે, અર્થાત વિશેષને ગ્રહણ કરવાવાળું હોય છે. તથા તેઓનું જે દર્શન હોય છે, તે નિરાકારણ હોય છે એટલે કે સામાન્યનું ગ્રહણ કરવાવાળું હોય छ, “से तेणट्रेणं जाव नो तं समयं जाणइ" १२४थी ७५२५ पुरुष रे સમયે પરમાણુ પુદ્ગલેને જાણે છે, તે સમયે તે તેને જોઈ શકતા નથી. અને જે સમયે તે તેને દેખે છે, તે સમયે તેને જાણતા નથી. એવું' મેં કહ્યું છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--જ્ઞાન અને દર્શન સાકાર અને નિરાકાર રૂપ પરસ્પર વિરુદ્ધતાવાળું છે. તેથી તેમાં સમાન કાલપણું હોતું નથી. તેજ કારણથી મેં એવું કહ્યું છે કે જે સમયે તે જાણે છે, તે સમયે તે તેને રેખ નથી. અને જે સમયે તેને દેખે છે, તે સમયે તેને જાણતા નથી.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवनीत्र संख्येयप्रदेशिकस्कन्धपर्यन्तस्य ग्रहणम् यथा परमाणुपुद्गलं सूक्ष्ममधिकृत्य परमाधोवधिकानां ज्ञानदर्शनयोः सहानवस्थानं प्रदर्शितं तथा द्विपदेशिकस्कन्धा. दारभ्य अनन्तमवेशिकस्कन्धमधिकृत्यापि ज्ञानदर्शनयोः सहानवस्थान प्रतिपादनीयं साकारत्वनिराकारत्वयोर्युक्तेः सर्वत्र समानत्वादितिभावः । परमाधोवधिक श्चावश्यमन्तर्मुहूर्तेन केवली भवतीति । परमाधिक सूत्रानन्तर केवलिसूत्र दर्शयन्नाह-'केवली ' इत्यादि ।' केवली णं भंते ! मण से 'केवली खलु भदन्त ! प्रकार का कथन यावत् अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध के विषय में भी कर लेना चाहिये। यहां यावत्पद से द्विप्रदेशिक स्कन्ध से लेकर असंख्यातप्रदेशिक स्कन्ध तक का ग्रहण हुआ है। जिस प्रकार से सूक्ष्म परमाणुपुदगल को लेकर उसके जानने में परमाधोवधिक मनुष्यों के ज्ञान दर्शन में सहानवस्थान दिखलाया गया है। उसी प्रकार से हिप्रदेशिक स्कन्ध ले लेकर अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध तक उस को जानने देखने में परमावधिक मनुष्यों के ज्ञानदर्शन में सहानवस्थान प्रतिपादित कर लेना चाहिये । क्योंकि लाकार निराकारता ही सहानवस्थान का कारण है और वह इन दोनों में सर्वत्र रहती ही है। परमावधिक सूत्र के याद जो केवलिसूत्र कहा गया है। उसका कारण ऐसा है कि परमावधिक ज्ञानी नियम से अन्तर्मुहूर्त के बाद केवली हो जाता है । अतः अय "एवं जाव अणंतपएसिय" मा शतनु ४थन यावत् ५६थी मानत પ્રદેશવાળા કાધના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. અહિયાં યાવત્ પદથી બે પ્રદેશવાળા સધથી આરંભીને સંખ્યાત અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કંધ સુધીનું કથન ગ્રહણ કરાયું છે. જે રીતે સૂક્ષમ પરમાણુના કથનમાં તેને જાણવા અને દેખવાના વિષયમાં પરમાવધિજ્ઞાની મનુષ્યના જ્ઞાન અને દર્શનમાં સહાનવસ્થાન–એક સાથે ન હોવાનું બતાવેલ છે, એજ રીતે બે પ્રદેશવાળા
ધથી આરંભીને અનંત પ્રદેશ સ્કંધના જાણવા અને દેખવાના સંબંધમાં પરમાવધિજ્ઞાની પુરુષના જ્ઞાન દર્શનમાં સહાનવસ્થાન–સાથે ન હેવાપણાનું પ્રતિપાદન કરી લેવું. કેમ કે સાકાર અને નિરાકારપણું જ સહાનવસ્થાનના વિરોધનું કારણ છે. અને તે આ બન્નેમાં બધે જ રહે છે. પરમાવધિ સૂત્રના કથન પછી જે કેવલી સૂત્ર કહેવામાં આવ્યું છે, તેનું કારણ એ છે કે-- પરમાવધિજ્ઞાની નિયમથી અન્તર્મુહૂર્ત પછી કેવળજ્ઞાની બની જાય છે. જેથી હવે કેવલી મનુષના સંબંધમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પ્રશ્ન કરે છે કે--
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ छद्मस्थानां द्विप्रदेशादिस्कंधशाननि० १२१ मनुष्यः 'परमाणुपोग्गलं.' परमाणुपुद्गलं यदा जानाति तदा पश्यति यदा परमा णुपुद्गलं पश्यति तदैव जानाति अथवा न तथा भवतीति प्रश्नः, अतिदेशमुखेन भगवानाह 'जहा' इत्यादि। 'जहा परमाहोहिए तहा केवली वि' यथा परमाधोवधिक तथा केवली अपि यथा परमाधोवधिज्ञानी परमाणुपुद्गलं यस्मिन् समये जानाति तस्मिन् समये न पश्यति तथा केवली अपि यस्मिन् समये जानाति तस्मिन् समये न पश्यति यतो हि ज्ञानस्य विशेषग्राहकतया दर्शनस्य सामान्यग्राहकतया च परस्परविरुद्धयो योरेकस्मिन् काले न संभव इति । 'जाव अणंतपएसिय' यावत् अनन्तप्रदेशिकं यथा परमाणुपुद्गल विषये कथितं तथैव द्विपदेशिकस्कन्धादारभ्य केवली मनुष्य को लेकर गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है-'केवली णं भंते ! मणूसे०' हे भदन्त ! जो केवली मनुष्य होता है, वह परमाणुपुद्गल को जिस काल में जानता है, उसी काल में क्या वह उसे देखता है ? और. जिस काल में वह उसे देखता है, क्या उसी काल में वह उसे जानता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहा' इत्यादि जिस प्रकार से परमाधोवधिकज्ञानी परमाणुपुद्गल को जिस समय में जानता है । उस समय में वह उसे देखता नहीं है। ऐसा कहा गया है। उसी प्रकार से केवली श्री जिस समय में जानता है, उस समय में वह उसे देखता नहीं है, ऐसो जानना चाहिये। क्योंकि ज्ञानविशेष ग्राहक होता है। और दर्शन सामान्यग्राहक होता है। अतः ऐसा होने से एकही काल में परस्पर विरुद्ध धर्मद्वयवालों का एक ही स्थान में होना संभवित नहीं होता है । 'जाव अणंतपएसियं' जैसा कथन परमा.
"केवली गं भंते ! मणसे." मग २ ही मनुष्य डाय छ, ते परमाणु પલને જે સમયે જાણે છે, તે જ સમયે શું તેને જોઈ શકે છે? અને જે કાળે તેને જોઈ શકે છે, તે જ કાળે તેને તે જાણે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्र४ छ ?--"जहा" त्याहिश परभाधावधिज्ञानी ५२માણુ પુદ્ગલને જે સમયે જાણે છે, તે સમયે તે તેને જોઈ શકતો નથી. એ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે, તે જ પ્રકારથી કેવલી પણ જે સમયે તેને જાણે છે. તે સમયે તેને જોઈ શકતા નથી. તેમ સમજવું કેમ કે જ્ઞાન વિશેષનું ગ્રાહક હોય છે, અને દર્શન સામાન્યનું ગ્રાહક હોય છે. તેથી એક જ સમયમાં પરસ્પર વિરોધી એવા બે ધર્મવાળાનું એક જ સ્થાનમાં સહાવस्थान--साथ वा समतु नथी. "जाव अणंतपएसिय" परमार પુના વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે જ રીતનું કથન બે
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
___भगवतीस्त्रे
१९२ अनन्तप्रदेशिकस्कन्धपर्यन्तेऽपि विषये ज्ञातव्यम् यदा द्विपदेशादिकसन्धं जानाति तदा तं न पश्यति यदा तु द्विपदेशिकस्कन्धादिकं दर्शनविषयीक्रियते तदा न जानाति विशेषावगाहीज्ञानविपयं न करोतीति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! मुश्मस्थूलपदार्थविषयज्ञानदर्शनयो यत् क्रमिकत्वं देवानुपियेण कथितम् तत् एवमेव भवतामाप्तत्वेन भवद्वाक्यस्य सर्वथैव सत्यत्वात् , इत्युक्त्वा भगवन्तं याचनमस्कृत्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति ॥ ३॥ इति श्री विश्वविख्यातजगद्वल्लभादिपदभूपितवालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालचतिविरचिताशं श्री "भगवती" मूत्ररय प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायाम् अष्टादशशतकस्य अष्टमोद्देशकः समाप्तः ०१८-८॥ णुपुद्गल के विषय में किया गया है। वैसा ही कथन दिप्रदेशिक स्कन्ध से लेकर अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध तक के विषय में भी कर लेना चाहिये। अर्थात् जब वह द्विप्रदेशिक आदि स्कन्ध को जानता है तब उसे देखता नहीं है। और जब उसे देखता है तब उसे जानता नहीं है। 'सेवं भंते ! सेवं भंते । त्ति' प्रभु के द्वारा अपनी जिज्ञासा के विषयभूत पदार्थों का स्पष्टीकरण सुनकर गौतम ने उनसे कहा हे भदन्त ! ओपके द्वारा कहा गया यह सब विषय का स्पष्टीकरण बिलकुल सर्वथा सत्य ही है २ अर्थात् सूक्ष्म स्थूल पदार्थ को विषय करनेवाले ज्ञान दर्शन के विषय में जो आप देवानुप्रिय ने क्रमिकना का कथन किया है। वह सब ऐसा ही है । सत्य ही है क्योंकि आप में आप्तता है और जो आप्त के वाक्य પ્રદેશવાળા સકંધથી આરંભીને અનંત પ્રદેશવાળા સ્કંધ સુધીમાં પણ સમજી લેવું, અર્થાત્ જ્યારે તે બે પ્રદેશવાળા વિ. સ્કને જાણે છે. ત્યારે તેને દેખતે નથી. અને જ્યારે તેને દેખે છે, ત્યારે તેને જાણતા નથી. તેમ સમજવું
__ "सेव भंते ! सेव' भंते ! ति" प्रभुनी पासेथी पातानी शासाना વિષયવાળા પદાર્થોના સંબંધમાં પૂર્વોક્ત પ્રકારથી સ્પષ્ટીકરણ સાંભળીને ગૌતમસ્વામીએ તેઓને કહ્યું- “હે ભગવન્ આપ દેવાનુપ્રિયે કહેલ આ સર્વ વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ બિલકુલ સત્ય છે હે ભગવનું આપનું સઘળું કથન યથાર્થ છે. અર્થાત સૂક્ષમ અને સ્થૂલ પદાર્થોને વિષય કરવાવાળા જ્ઞાન અને દર્શનના સંબંધમાં આ૫ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે. તે સઘળું તેજ પ્રમાણે છે. અર્થાત્ સત્ય જ છે. કેમ કે આપ આસ છે, અને આપ્તના વાક્યો નિર્દોષ હોવાથી સર્વ પ્રકારે સત્ય જ હોય છે. આ પ્રમાણે કહીને
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ छद्मस्थानां द्विप्रदेशादिस्कंधज्ञाननि० १९३ होते हैं वे निर्दोप होनेके कारण सर्व प्रकार से सत्य ही होते हैं। इस प्रकार कहकर भगवान् गौतम ने प्रभु की वन्दना की और नमस्कार किया बाद में वे फिर संयम और तप से आत्माको भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। सू० ३ ॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेय चन्द्रिका व्याख्याके अठारहवें शतकका
॥आठवां उद्देशक समाप्त ॥१८-८॥ ભગવાન ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી અને નમસ્કાર કર્યા તે પછી સંયમ અને તપથી પિત ના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થઈ ગયા. એ સૂત્ર ૩ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અઢારમા શતકને આઠમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત . ૧૮-૮
भ० २५
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
reader
अथ नवमोद्देशः प्रारभ्यते ।
अष्टमोद्देशकान्ते केली निरूपितः स च केवली भव्यद्रव्यसिद्धः इत्येवं भव्यद्रव्याधिकारात् नवमे उद्देशके भव्यद्रव्यनारकादयः कथ्यन्ते इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्यास्य नवमोद्देशकस्य इदमादिमं सूत्रम् - 'रायगिहे ' इत्यादि ।
मूलम् - रायगिहे जाव एवं वयासी अस्थि णं भंते ! भवियदव्व नेरइया भवि० हंता अस्थि । ले केणट्टेणं भंते ! एवं बुच्चइ भवियदव्वनेरड्या भवि० गोयमा ! जे भविए पंचिदिएतिरिक्खजोणिए वा मस्से वा नेरइएस उववज्जित्तए० से तेणहे० एवं जाव थणियकुमारा । अस्थि गं भंते ! भवियदव्व पुढवीकाइया भवि० हंता अस्थि से केणटुणं भंते एवं वुच्चइ भवियदव्यपुढवीकाइया भवि० गोयमा ! जे भविए तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा देवे वा पुढवकाइ एसु उववज्जित्तए से तेण - ट्टेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ भवियदव्यपुढवीकाइया२ | आउक्काइय वणसइकाइयाणं एवं चेव उववाओ तेउवाउवेइंदिय तेदियचउरिंदियाण य जे भविए तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा, पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं जे भविए नेरइए वा तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा देवे वा पंचिंदियतिरिक्खजोणिए वा एवं मणुस्सा वि । वाणमंतरजोइ सियवेमाणियाणं जहा नेरइयाणं । भवियदव्वनेरइयस्स णं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता गोयमा जहन्नेणं अंतोसुहुत्तं उक्कोसेणं पुद्दकोडी । भवियदव्वअसुरकुमारस्स णं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता गोयमा ! जन्नेणं अंतोमुडुतं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओ माई ।
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका श०१८ ४०९ सु० १ भव्यद्रव्यनारकादिनां निरूपणम् ૨૦૧ एवं जाव थणियकुमारस्त । भवियदव्वपुढचीकाइयस्स णं पुच्छा गोयसा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोलेणं सातिरेगाई दो सागरोवमाई | एवं आउकाइयस्स वि । तेऊबाऊ जहा नेरइयस्स । वणस्स इकाइयस्स जहा पुढवीकाइयस्स | बेइंदियस्स तेइंदियस चउरिदियस्स जहा नेरइयस्स । पंचिदियतिरिक्खजोणियस्स जहनेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई | एवं मणुस्ताण वि । वाणमंतर जोइसिय वैमाणियरस जहा असुरकुमारस्त | सेवं भंते! सेवं भंते ! ति ||सू० १ ॥
अट्ठारसलए नवमो उद्देस्रो समत्तो ॥
छाया --- राजगृहे यावदेवम् अत्रादीत् सन्ति खल्ल भदन्त ! मन्यद्रव्यनैरयिका, भव्यद्रव्यनैरयिकाः, हन्त, अस्ति । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते भव्यद्रव्यनैरयिका भव्यद्रव्य नैरयिकाः, गौतम ! यो सव्यः पञ्चेन्द्रियः तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा नैरयिकेपु उत्पत्तुं तत् तेनार्थे न गौतम ! एवमुच्यते भव्यद्रव्यनैरयिकाः भव्यद्रव्य'नैरयिकाः, एवं यावत् स्तनितकुमाराः । सन्ति खलु भदन्त । भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकाः भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकाः, हन्त सन्ति । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते सन्ति भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकाः भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकाः, यो भव्यः तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा देवो वा पृथिवीकायिकेषु उत्पत्तुम् तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते सन्ति भव्यद्रव्यपृथिवी कायिकाः भव्यद्रव्यपृथिवी कायिकाः । अष्कायिकवनस्पतिकायिकानां एवमेत्र उपपातः तेजोवायुद्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां च यो भव्यः तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां यो भव्यः नैरथिको वा तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा देवो वा पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको वा एवं मनुष्या अपि । दानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकानां यथा नैरयिकाणाम् । भव्यद्रव्यनैरथिकस्य खलु भदन्त । कियत्कालं स्थितिः प्रज्ञता ? गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण पूर्वकोटिः । भव्यद्रव्यासुरकुमारस्य खल भदन्त ! कियत्कालं स्थितिः प्रज्ञता ? गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्त्तम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि एवं यावत् स्तनितकुमारस्य । भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकस्य खलु पृच्छा गौतम ! जघन्ये नान्तर्मुहूर्त उरकर्षेण सातिरेकौ द्वौ सागरोपम, एवम् अष्कायिकस्यापि
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र तेजोवायु यथा नैरयिकस्य, वनस्पतिकायिकस्य यथा पृथिवीकायिकस्य द्वीन्द्रियस्य श्रीन्द्रियस्य चतुरिन्द्रियस्य यथा नैरयिकस्य । पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकस्य जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । एवं मनुष्याणामपि । वानव्यन्तर ज्योतिष्कवैमानिकस्य यथा असुरकुमारस्य । तदेवं भदन्त तदेवं भदन्त ! इति।।सू.१॥
अष्टादशशते नवमोद्देशकः समाप्तः । टीका-'रायगिहे जाच एवं वयासी' राजगृहे यावत् एवम् अवादीद् अत्र यावत्पदेन गुणशिलकं चैत्यं तत्र भगवान् समवस्त इत्यारभ्य माजलिपुटो गौतमः इत्यन्तस्य संपूर्णस्यापि प्रकरणस्य ग्रहणं भवतीति । 'अस्थि णं भंते । सन्ति खलु
नववे उद्देशे का प्रारंभ अष्टम उद्देशक के अन्तमें केवली का निरूपण किया गया है सो यह केवली भव्यद्रव्यसिद्धरूप होता है इस प्रकार भव्य द्रव्य के अधिकार को लेकर इस नौवे' उद्देशे में भव्यद्रव्य नारक आदि के विषय का कथन किया जायेगा। इस नौवे उद्देशेका यह 'रायगिहें' आदि सूत्र पहिला सूत्र है। 'रागिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि ।
टीकार्थ-'रायणिहे जाव एवं क्यासी' राजगृह नगर में यावत् 'गुणशिलक नामका उद्यान था उसमें भगवान महावीरस्वामी पधारे' इस कथन से लेकर गौतम ने दोनों हाथ जोडकर इस प्रकार उनसे पूछा यहां तक का संबंध यहां पर लगा लेना चाहिये। यही बात यहाँ
નવમા ઉદેશાનો પ્રારંભઆઠમા ઉદેશાના અંતમાં કેવલીઓનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. તે તે કેવલી ભવ્ય દ્રવ્યસિદ્ધરૂપ હ ય છે, તેથી ભવ્યદ્વવ્યના અધિકારથી આ નવમાં ઉદ્દેશામાં ભવ્ય દ્રવ્ય નારક વિગેરેનું કથન કરવામાં આવશે. આ સંબંધથી આ નવમાં ઉદ્દેશાને પ્રારંભ થાય છે આનું પહેલું સુત્ર આ प्रमाणे छे-"रायगिहे जाव" त्याल.
'--"शयगिहे जाव एवं वयासी" २४नगरमा यावत् शुशित નામનું ઉદ્યાન હતું તેમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામી પધાર્યા. તેઓનું આગમન સાંભળીને પરિષદા તેઓને વંદના કરવા આવી ભગવાને તેઓને ધર્મદેશના આપી ધર્મદેશના સાંભળીને પરિષદા પ્રભુને વંદના નમસ્કાર કરીને પિતાપિતાને સ્થાને પાછી ગઈ તે પછી ભગવાનની પપાસના કરતાં ગૌતમ સ્વામીએ
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०९ सू० १ भव्यद्रव्यनारकादिनां निरूपणम् १९७ भदन्त !' भवियदव्यनेरइया भवियदव्बनेरइया' भव्यद्रव्यनेरयिका भव्यद्रव्यनैरयिकाः भविष्यत् पर्यायस्य यत् कारणं तत् द्रव्यमिति कथ्यते द्रव्यतया नारका द्रव्यनारकाः न तु भावेन भविष्यकाले नारकत्वेन उत्पस्यमानत्वात् । अतः भव्यशब्देन विशेपिता इति ते च नैरयिकत्वेन उत्पत्स्यमानाः पञ्चेन्द्रियतियग्योनिको वा मनुष्यो वा भव्यद्रव्यनैरयिकतया व्यपदिश्यन्ते एते च भव्यद्रव्यनैरयिका एकभविक-बद्धायुष्काऽभिमुखगोत्रभेदात् त्रिविधा भवन्ति तत्र एकमविका:-ये विवक्षितैकभवानन्तरमेव नैरयिकरूपेण उत्पत्स्यन्ते एकमविकाः कथ्यन्ते ।। आगत यावस्पद ले प्रदर्शित की गई है । इस प्रकार से क्या पूछा सो ही विषय 'अस्थि ण भंते ! अक्यिबनेरइया २' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट किया गया है। भविष्यत् पर्याय का जो कारण होता है वह 'द्रव्य' है ऐसा कहा गया है। द्रव्य की अपेक्षा जो नारक हैं वे द्रव्य. नयिक हैं। वर्तमान पर्याय से जो नारक है वे द्रव्यनरयिक नहीं वे भावनारक हैं किन्तु भविष्यकाल में जो जीव नारक की पर्याय से उत्पन्न होनेवाला है चाहे वह पंचेन्द्रियतियश्च हो चाहे मनुष्य हो वही जीव भव्यद्रव्यनयिक रूप से कहा गया है। ये भव्यद्रव्य नैरथिक एकभविक, बद्धायुष्क और अभिमुखनामगोत्र इस प्रकार से ३ प्रकार के कहे गये हैं, जो जीव विवक्षित एकभव के अनन्तर ही नारफरूप से उत्पन्न होने के योग्य है, अर्थात् आगे उत्पन्न होनेवाले हैं वे एकभविक भव्यद्रव्यनरथिक कहे गये हैं । बद्धायुक-जो पूर्व भव संबंधी आयु के तृतीय भाग आदि के शेष रहने पर नारक की आयु भन्न थ न विनय सहित प्रभुने मा प्रभारी ५७यु:--"अस्थि णे भंते ! भवियब्वनेरइया" भविष्यत् पर्यायर्नु रे ॥२५ डाय छे. ते “व्य" छे तम કહેવામાં આવ્યું છે. દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જે નારક છે. તેઓ દ્રવ્યનરયિક છે. વર્તમાન પર્યાયથી જે નારકો છે, તે દ્રવ્ય નૈરયિકો નથી તેઓ ભાવનૈરયિક છે, પરંતુ ભવિષ્યકાળમાં જે જીવે નારકની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થવાના છે, ચાહે તે તે પચેન્દ્રિય તિર્યંચ હોય કે મનુષ્ય હેય તે જીવ ભવ્ય દ્રવ્ય નૈરયિક કહેવાય છે. આ ભવ્ય દ્રવ્ય નરયિક એક ભવિક ૧, બદ્ધાયુષ્ક ૨, અને અભિમુખ નામગાત્ર ૩, એ રીતે ત્રણ પ્રકારના કહ્યા છે. જે જીવ એક ભવ પછીના ભાવમાં નારકપણુથી ઉત્પન્ન થવાને ચગ્ય હેય અર્થાત ભવિષ્યમાં ઉત્પન્ન થવાના હોય
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફુટ
भगवतीसत्रे
वायुकाः- ये पूर्वभवायुपस्तृतीयभागादिशेषे नैरयिकायुष्कं बध्नन्ति ते वायुकाः भव्यद्रव्यनैरविकाः कथ्यन्ते २ । अभिमुखनामगोत्राः - ये पूर्वभवत्यागानन्तरनैरयिकस्य आयुषं नामगोत्रं च साक्षात् वेदन्ते ते अभिमुखनामनैरयिकाः कथ्यन्ते इति तत्र द्रव्यभूताः कारणरूपा नारका इति द्रव्यनारकाः ते च द्रव्यनारकाः भूतनारकपर्यायतयाऽपि भवन्तीति भव्येति विशेपणम् भवितुं योग्या भव्याः एतावता भूतपर्यायतया द्रव्यनारकस्य निराकरणं जातम् । पूर्वंभूतकाले नारका न, किन्तु भविष्यत्काले नारकत्वेन उत्पत्स्यन्ते इति भावः तत्र भव्यत्वधर्मस्याभावात् तथा च भव्याश्च ते द्रव्यनारकाश्चेति भव्यद्रव्यनारकाः, ततश्च हे भदन्त । भव्यद्रव्यनारकाः सन्ति किमिति गौतमस्य प्रश्नः,
का बंध करते हैं। वे बद्वायुष्क भव्यद्रव्यनैरथिक कहलाते हैं २ । अभिमुखनामगोत्र जो पूर्वभव के त्योग के अनन्तर ही नारक की आयु का और नामगोत्र का साक्षात् वेदन करते हैं वे अभिमुख नामगोत्र नैरचिक कहलाते हैं । जो द्रव्यभूत कारणरूप नारक हैं वे द्रव्यनारक हैं ऐसे ये द्रव्य नारकभूत नारक पर्यायरूप से भी होते हैं, अतः ऐसे नारक यहां द्रव्यनारकरूप से गृहीत नही हुए हैं । किन्तु जो जीव भविष्यत् में नारक होने के योग्य हैं अर्थात् गृहोत पर्याय को छोडने के बाद ही जो नारक पर्याय से उत्पन्न होनेवाले हैं वे ही भव्यद्रव्यनैरथिक हैं' । 'भवितुं योग्याः भव्याः ' इस व्युत्पत्ति के अनुसार भूतनरक पर्यायवाले जीवों को भव्यद्रव्य नैरयिक नहीं कहा गया है ।
તે એકલનિક કહેવાય છે. ૧ ખદ્ધાયુક-જે પૂ લવ સ`બધી આયુષ્યના ત્રીજા ભાગ વિગેરે બાકી રહે ત્યારે ખાદર પર્યાપ્ત તેજસ્કાયિકની નૈરયિકાના આયુનેા 'ધ કરે છે, તે ખદ્ધાયુષ્ક કહેવાય છે. ૨ અભિમુખનામગાત્ર—જે પૂર્વ ભવના ત્યાગ પછી નૈરયિકાના આયુષ્યનું અને નામગેાત્રનુ સાક્ષાત્ વેદન કરે છે, તે અભિમુખનામગાત્ર કહેવાય છે. ૩, જે દ્રવ્યભૂત કારણપણાથી નારક છે, તેઓ દ્રવ્યનારક છે. એવા આ દ્રવ્યનારક, ભુતનારક પર્યાય રૂપે પણ હાય છે, તેથી એવા નારક અહિં દ્રવ્યનારક રૂપે ગ્રહણ કર્યાં નથી. પરંતુ જે જીવ ભવિષ્યમાં નારક થવાવાળા હાય અર્થાત્ ગૃહીત પર્યાયને છેાઢ્યા પછી જ જે નારકપણે ઉત્પન્ન थवाना होय ते लव्यद्रव्यनार छे “भवितु' येोग्याः भव्याः" या व्युत्पत्ति प्रमाये लूननार पर्यायवाजा कवीने लव्यद्रव्यनैरવિક કહેવામાં આવ્યા નથી. જેથી આજ પ્રશ્ન અહિયાં ગૌતમસ્વામીએ
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
. प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०९ सू०१ भव्यद्रव्यनारकादिनां निरूपणम् १९९
भगवानाह-'हता' इत्यादि । 'हता अत्थि' इन्त सन्ति हे गौतम ! भवन्ति भव्यनारका इत्यर्थः पुनः प्रश्नयति गौतमः ‘से केणटेण' इत्यादि । 'से केण?णं भंते !' तत् केनार्थेन भदन्त ! 'एवं बुच्चइ भवियदव्यनेरइया भवियदबनेरइया' एव मुच्यते भव्यद्रव्यनैरयिकाः भव्यद्रव्यनायिका इति के भवन्ति भव्यद्रव्यनैरयिकाः कथं वा तेषां 'भव्यद्रव्यनैरयिकाः' इति संज्ञाकरणमिति प्रश्नः। भगवानाह'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जे भविए पंचे दिए तिरिक्खजोगिए वा मणुस्से वा' यो भव्या-भवितुं योग्यः पञ्चेन्द्रियो वा तिर्यग्योनिको वा मनु
यो वा 'निरएमु उबवज्जित्तए' नरके पु उत्पत्तुम् ‘से तेणटेणं भवियदधनेरइया' तत् वेनार्थेन भव्यद्रव्यनैरयिका इति हे गौतम ! यो हि पञ्चन्द्रियस्तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा भविष्यत्काले नरकेषु समुत्पत्तुं योग्यो भवति तस्मात्कारणात् स अतः यही प्रश्न यहां पर गौतम ने प्रभु से पूछा है कि हे भदन्त ! भव्यद्रव्यनारक है क्या ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुने कहा-'हंता अस्थि' हां, गौतम ! भव्यद्रव्यनारक हैं । अब पुनः गौतम प्रभु से पूछते हैं'से केणटेणं' इत्यादि हे भदन्त ! भव्यद्रव्यनैरपिक कौन होते हैं । और भव्यद्रव्यनैरयिक ऐली संज्ञा उनकी क्यों होती है ? इस पर प्रभु उनसे कहते हैं-'गोयमा' इत्यादि-हे गौतम ! जो जीव चाहे वह पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च हो चाहे मनुष्य हो वह यदि नारकों में उत्पन्न होने के योग्य है तो वह भव्यद्रव्यनरयिक है । तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि कोई मनुष्य या पञ्चन्द्रियतियश्च जो कि अभी है तो अपनी ही गृहीत पर्याय में परन्तु मरण के बाद ही उत्पन्न होता है नैरयिक की पर्याय
પ્રભુને પૂછે છે કે – હે ભગવન શું ભવ્યદ્રવ્યનારકે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुमे ४यु -"हंता अस्थि" & गौतम भव्य द्रव्य ना२४ छे.
शथी गौतम स्वामी प्रभुन पूछे छे ४-“से केणठेणं" त्याहि समपन् ભવ્ય દ્રવ્ય નૈરયિક કોણ હોય છે? અને ભવ્યદ્રવ્યનૈરયિક એ પ્રમાણેનું નામ તેઓનું કેમ થયું છે? આ પ્રમાણે ગૌતમસ્વામીના પૂછવાથી ભગવાને तमान यु है--"गोयमा" त्या गीतम! पयन्द्रिय तियन्य ७५ હિય કે મનુષ્ય હોય તે જે નારકોમાં ઉત્પન્ન થવાના હોય તે તે ભવ્ય દ્રવ્ય નૈવિક કહેવાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે--કોઈ મનુષ્ય અથવા પંચેન્દ્રિય કે જે વર્તમાનમાં તે પિતાની ગૃહીત પર્યાયમાં છે. પરંતુ મરણ પછી તેને નિરયિકની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થવાનું છે. તે એ તે જીવ કે જે
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
भगवतीस्त्रे में, तो ऐसा वह जीव जो की मनुष्य या तिर्यश्च की पर्याय में मौजूद है भव्यद्रव्यनैरयिक है जैसे राजगद्दी मिलने वाली है अभी मिली नहीं ऐले राजपुत्र को व्यवहार में राजा कह दिया जाता है इसी प्रकार से यहां भी जिसे आगे नारकपर्याय से उत्पन्न होना है एसे जीव को भी व्यवहार से भव्यदधनारक कहा जाता है इसी कारण
गौतम! मैंने भी ऐसे जीव को चाहे वह पञ्चन्द्रिय तिर्यश्च हो या अनुष्य हो भविष्यकाल में नरकों में भी उत्पन्न होने के योग्य होने के कारण भव्यद्रव्यरयिक कहा है । अतः भव्यद्रव्यनैरपिक है ऐसा मानना चाहिये। प्रभु से गौतम ने जो ऐसा पूछा है कि भव्यद्रव्यनैरथिक कौन होते हैं, और भव्यद्रव्य ऐसीसंज्ञा उनकी क्यों होती है तो इन दोनों बातों का इस कथन से समाधान हो जाता है । देव मरकर नारक नहीं होता है और नारक मरकर देव या नारक नहीं होता है इसलिये इन दोनों को यहां छोड दिया गया है । इसी कारण 'तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा' ऐला पाठ सूत्रकारने कहा है। अतः भव्यद्रव्यनैरयिक मनुष्य और तिर्यश्च पञ्चेन्द्रिय होते हैं यह फलित हो जाता है। तथा इस प्रकार की उनकी संज्ञा होने का
મનુષ્ય અથવા તિર્યંચની પર્યાયમાં રહેલો છે. ભવ્યદ્રવ્યનરયિક છે. જેમ ભવિષ્યમાં જેને રાજગાદી મળવાની હોય, હજી મળી ન હોય, એવા રાજપુત્રને વ્યવહારમાં રાજા કહેવામાં આવે છે. એ જ રીતે અહિયાં પણ જેને ભવિષ્યમાં નારપણાથી ઉત્પન્ન થવાનું છે, એવા જીવને પણ વ્યવહારથી ભવ્ય દ્રવ્ય નારક કહેવામાં આવે છે. તે કારણથી હે ગૌતમ! મેં પણ તેવા જીને કે જે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ હોય કે મનુષ્ય હોય તેવા ભવિષ્યમાં નારકમાં ઉત્પન્ન થવા ચોગ્ય હોવાને કારણે ભવ્યદ્રવ્યનૈરયિક કહ્યા છે. જેથી ભવ્ય દ્રવ્ય નરયિક છે, તેમ માનવું જોઈએ. પ્રભુને ગૌતમસ્વામીએ જે એવું પૂછયું છે કે––ભવ્યદ્રવ્ય નૈરયિક કેણ હોય છે? અને ભવ્યદ્રવ્ય નૈરયિક તેવી તેમની સંજ્ઞા કેમ થઈ છે? એ અને પ્રશ્નોનું પૂર્વોક્ત કથનથી સમાધાન કર્યું છે. દેવ મરીને નારક થતા નથી. અને નારક મરીને દેવ અગર નારક થતા નથી. તેથી તે બન્નેને અહિ છોડી દીધા છે ते अरथी "तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा" मेवी पा सूत्रारे हो
છે, એ રીતે ભવ્યદ્રવ્યનરયિક મનુષ્ય અને તિર્યંન્ચ હોય છે. એ સિદ્ધ - થાય છે. તથા આ રીતની તેમની સંજ્ઞા લેવાને કારણે ભવિષ્યકાળમાં તેમને
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०९ सू० १ भव्यद्रव्यनारकादिनां निरूपणम् २०१ भव्यद्रव्यनैरयिक इति कथ्यते एतेन कारणेन गौतम ! कथयामिः यत् सन्ति भन्यद्रव्यनैरयिका इतिभावः । 'एवं जाव थणियकुमाराण' एवं यावत् । स्तनितकुमाराणाम् उपपातो वाच्यः, अत्र यावत्पदेन असुरकुमारादारभ्य वायुकुमारान्तानां ग्रहण भवति । 'अस्थि णं भंते !' सन्ति खलु भदन्त ! 'भवियदव्यपुढवीकाइया भवियदव्वपुढवीकाइया' भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकाः भव्यद्रव्यपृथिवीकायिका, भगवानाह'गोयमा हंता अस्थि' गौतम ! हन्त सन्ति 'से केणटेणं भंते एवं बुच्चइ भवियदव्यपुढवीकाइया' तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते भव्यद्रव्यपृथिवीकायिका भव्यद्रव्यपृथिवीकायिका इति कथने किं कारणमिति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जे भविए' यो भव्यः-भवितु योग्यः, का कुत्रोत्पत्तुं योग्यस्तत्राह-निरिक्ख' इत्यादि। 'तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा' नियंग् योनिको वा मनुष्यो वा देवो वा 'पुढवीकाइएमु उववज्जित्तए' पृथिवीकायिकेषु कारण भविष्यकाल में उनका नारक पर्याय से उत्पन्न होना है । 'एवं जाव थणियकुमाराण' इसी प्रकार से असुरकुमार से लेकर स्तनितकुमारों तक का उपपात कह लेना चाहिये। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अस्थि णं भंते ! भवियवपुढ़वीकाइया भषियव्यपुढचीकाइया'२ हे भदन्त ! भव्यद्रव्यपृथिवीकायिक नैरयिक है क्या ? उत्तर में प्रभु कहते हैं--'गोयमा! हता, अस्थि' हां, गौतम ! भव्यद्रव्यपृथिवीकायिक है । अब पुनः गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से केण?णं भंते एवं वुच्चा भवियध्यपुढवीकाइया' हे भदन्त ! भव्यद्रव्यपृथिवीकायिक २ इस प्रकार से कहने में क्या कारण है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा!जे भविए तिरिक्खजोणिए वा मणुस्ले वा देवे वा पुढवीकाइएस्सु उववज्जित्तए' हे गौतम! कारण ना२४ पर्यायथी उत्पन्न थवानु छ. "एवं जाव थणियकुमाराण" मा शत અસુરકુમારથી આરંભીને સ્વનિતકુમારના ઉપપાતના સંબંધમાં કથન કરી લેવું.
शथी गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे 8--"अत्थि णं भंते ! भवि यदव्यपुढवीकाइया" भवन् सव्यद्रव्यपृथ्वी २ छ ? तना उत्तरमा प्रभु ४९ छ ?--"हंता अत्थि" &i गीतम! सभ्यद्रव्यपृथ्वी यि छे. तेनुं २६५ ongपानी छाथी गीतभस्वामी प्रभुने पूछे छे -"से केणटूठेणं भंते एवं वुच्चइ भवियदवपुढवीकाइया" २७ भगवन् मन्यद्रव्यवयि २ मे शत ४ानु शु. २९j छ ? तेन त्तरमा प्रभु ४ छे -"गोयमा! जे भविए तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा देवे वा पुढवीकाइएसु उववज्जित्तए" - भ० २६
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
२०२
उत्पत्तं योग्य: 'से तेणद्वेगं गोयमा ! एवं बुच्च भवियदव्यपुढवीकाइया' तत् नार्थेन गौतम! एवमुच्यते भव्यद्रव्यपृथिवीकायिका इति यः खल्ल तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा देवो वा पृथिवीकायिकशरीरे उत्पत्ति योग्यो भवति भविष्यत्काले सतिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा देवो वा भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकशब्देन व्यव ह्रियते इति भावार्थ: । 'आउकाइयत्रणस्सइकाइयाणं एवं चेव उवत्राओ' अकायिक वनस्पतिकायिकानाम् एवमेत्र उपपातो वक्तव्यः । एवं भव्यद्रव्यापूकायिकत्व ं भव्यद्रव्यवनस्पतिकायिकत्वं विज्ञेयम् यः खलु पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको मनुष्यो वा भविष्यत्काले अष्कायिकेषु वनस्पतिकायिकेपु वा उत्पत्ति योग्यो स पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा देवो वा भव्यद्रव्याकायिकतया भव्यद्रव्यवनस्पतिकायिकतया वा व्यवहारयोग्यो भवन् भव्यद्रव्याकायिकपदेन भव्ययह है कि जो तिर्यञ्च अथवा मनुष्य या देव भविष्यत्काल में पृथिवीकायिकों में उत्पन्न होने के योग्य होता है वह तिर्यग्योनिक जीव अथवा मनुष्य या देव भव्यद्रव्यपृथिवीकायिक इस शब्द से व्यवहृत किया जाता : है । इसी कारण हे गौतम ! ' एवं बुच्च भवियदव्यपुढ़वीकाइया' मैंने उसे भव्यद्रव्यपृथिकाधिक कहा है । 'आउकाडयावणस्सइकाइया णं एवंचेव उववाओं' भव्यद्रव्य अकायिक और भव्यद्रव्यवनस्पतिकायिक भी इसी प्रकार से जानना चाहिये अर्थात् जो पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च अथवा मनुष्य या देव भविष्यत्काल में अष्कायिक में अथवा वनस्पतिकायिक में उत्पन्न होने के योग्य होता है वह पञ्चेन्द्रियतिर्यश्च, अथवा मनुष्य या देव भव्यद्रव्य अकायिकरूप से या भव्यद्रव्य वनस्पतिकायिकरूप से व्यवहार करने योग्य होता हुआ भव्यद्रव्य अकायिकपद से या भव्यद्रव्यवनस्पतिकायिक पद से व्यवहार में कहा हे गौतम तेनु र मे छे -- तिर्यय, अथवा દેવ ભવિષ્યમાં પૃથ્વીકાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થવાના હોય તે તિય‘ચાનિક મનુષ્ય અગર જીવ અથવા મનુષ્ય અથવા દેવને—ભન્યપૃથ્વીકાયિક એ શબ્દથી व्यवहार हैश्वामां आवे छे. ते अरथी हे गौतम " एवं वुच्चइ भवियदव्वपुढवीकाइया" भे तेमाने लव्य द्रव्य पृथ्वीअयि उद्या छे. “आउकाइया वणस्सइकाइयाणं एवं चेव उववाओ" भव्यद्रव्य अयुमाथि અને ભવ્યદ્ર વનસ્પતિકાયિકોને પણ આાજ રીતે સમજવા. અર્થાત્ જે પ'ચેન્દ્રિય તિર્યંન્ચ મનુષ્ય અથવા દેવ ભવિષ્યકાળમાં અાયિકમાં અથવા વનસ્પતિકાયિકમાં ઉત્પન્ન થવાના હાય છે, તે પચેન્દ્રિય તિર્યંચ, મનુષ્ય અથવા દેવ ભવ્ય દ્રવ્ય અાયિકપણાથી અથવા ભવ્ય દ્રવ્ય વનસ્પતિકાયિકપણાથી વ્યવહારમાં
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०९ सू० १ भव्यद्रव्यंनारका दिनां निरूपणम् २०३ द्रव्यवनस्पतिकायिकपदेन च व्यवहियते इतिभावः । 'तेउवाउबेई दियतेइंदियचाउरिंदियाण य जे भविए तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा' तेजो वायुद्विन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां च यो भव्यस्तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा स भव्यद्रव्यतेजः कायिकतया भव्यद्रव्यवायुकायिकतया भव्यद्रव्यद्वीन्द्रियतया भव्यद्रव्यत्रीन्द्रियतया भव्यद्रव्यचतुरिन्द्रियतया व्यवहियते 'पंचिदियतिरिक्खजोणियाणं जे भविए नेरइए वा तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा देवे वा पंचिदियतिरिक्ख • जोणिए वा' यो अव्यो नैरयिको वा तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा देवो वा पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको वा पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकेषु उत्पत्तुं योग्यो वा स भव्यद्रव्यपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकशब्देन व्यवहियते इति । ' एवं मणुस्सा वि' एवं मनुष्या जाता है। 'बाउवे इदिय तेइंदिय चउरिंदियाग य जे भविए तिरिक्ख० ' तथा जो तिर्यग्योनिक जीव, अथवा मनुष्य भविष्यत्काल में अग्निकायिक मैं उत्पन्न होने के योग्य होता है अथवा दो इन्द्रिय जीवों में या तेइन्द्रिय जीवो में या वौइन्द्रिय जीवों में उत्पन्न होने के योग्य होता है । वह भव्यद्रव्यतेजस्कायिकरूप से या भव्यद्रव्यवायुकायिकरूप से व्यवहृत होता, है अथवा भव्यद्रव्य दोहन्द्रियरूप से व्यवहृत होता है । अथवा भव्यद्रव्यतेइन्द्रियरूप से व्यवहृत होता है । अथवा भव्यद्रव्य चौइन्द्रियरूप सेहत होता है । इसी प्रकार से 'पंचिदियतिरिक्खजोणियाणं जे भविए नेरइए वा तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा देवे वा पंचिदिय तिरिक्खजोणिए वा' जो नैरथिक, अथवा तिर्यग्योनिक अथवा मनुष्य, या देव पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्च पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चयोनिकों में उत्पन्न होने के योग्य होता है वह भव्यद्रव्य पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक शब्द से व्यवहृत अडेवामां आवे छे. “तेउवा उवेई दियतेइंदियच उरिंदियाण य जे भविए तिरिक्ख० " તથા જે તિય ચચેાનિક જીવ અથવા મનુષ્ય ભવિષ્વકાળમાં અગ્નિકાયિક અથવા વાયુકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થવાના હાય છે, અથવા એ ઇંદ્રિયવાળા જીવામાં
બ્ય
भ ઈન્દ્રિયવાળા જીવેામાં અથવા ચાર ઇંદ્રિયવાળા જવામાં ઉત્પન્ન થવાના હાય છે, તેને ભવ્ય દ્રવ્ય તેજકાયિકપણાથી અથવા ભવ્ય દ્રવ્ય વાયુકાયિકપણાથી વ્યવહાર કરવામાં આવે છે. અથવા ભવ્ય દ્રવ્ય એ ઇંદ્રિયપણાથી કે દ્રવ્ય તૈઇ દ્રિયપણાથી અથવા ભવ્યદ્રવ્ય ચૌઇંદ્રિયપણાથી વ્યવહાર કરવામાં भावे छे. येन रीते पंचिदियतिरिक्खजोणियाणं जे भविए नेरइए वा तिरिक्खजोणिए वा मणुस्खे वा देवे वा पंचिदियतिरिक्तजीणिए वा જે નૈયિક અથવા તિય ચૈનિક અથવા મનુષ્ય કે ધ્રુવ અથવા પચેન્દ્રિય तिर्यय, ૫'ચેન્દ્રિયતિય 'ચાનિકોમાં
"
ઉત્પન્ન
થવાના
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
Pos -... ...
भगवती अपि यः कश्चित् नैरयिकादिः मनुष्ययोनिकेपु उत्पत्तियोग्यो भवति कालान्तरे स भव्यद्रव्यमनुष्य इति शब्देन व्यवहियते इतिभावः । 'वाणमंतरजोइसियवेमाणियाणं जहा नेरइयाणं' वानभ्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकानां यथा नैरयिकाणाम् उपपातः । यथा कश्चिन्नेरयिकः पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकादौ कालान्तरे उत्पत्तियोग्यो भवन भव्यद्रव्यपश्चेन्द्रियादितया व्यपदिश्यते तथा यः कश्चित् पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा वानव्यन्तरे ज्योतिष्के वैमानिके वा कालान्तरे उत्पत्तियोग्यो भवेत् स भव्यद्रव्यवानभ्यन्तरभव्यद्रव्यज्योतिष्कमव्यद्रव्यवैमानिकेति शब्देन व्यवहियते इतिभावः । भव्यद्रव्यनरकादेः स्वरूपं परिज्ञाय तेषां होता है । 'एवं मणुस्सा वि' इसी प्रकार जो कोई नैरथिक आदि जीव भविष्यकाल में मनुष्ययोनिकों में उत्पत्ति योग्य होता है वह भव्यद्रव्य अनुष्य इस शब्द से व्यवहन होता है। 'वाणमंतरजोहसियवेमा. णियाणं जहा नेरइयाणं' जैला नरयिकों का उपपान कहा गया है। इसी प्रकार से वानव्यन्तर, ज्योतिषिक एवं वैमानिक इनका उत्पात कह लेना चाहिये । जैसे कोई नैरयिक पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक आदि में कालान्तर में भविष्यकाल में उत्पत्ति के योग्य होता है तो वह भव्यद्रव्यपञ्चे. न्द्रिय आदि शब्द से व्यवहृत किया जाता है । उसी प्रकार से कोई पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिक जीव अथवा मनुष्य वानव्यन्तर में या ज्योतिष्क में या वैमानिक में कालान्तर में उत्पत्ति योग्य होता है वह भव्यद्रव्यज्योतिष्क और भव्यद्रव्यवैमानिक ऐसे शब्द से व्यवहर होता है । छ त मल्यद्रव्यातिय ययानि शपथी व्यपाहत राय छ. "एवं मणुस्सावि" से शत २ ४ नयि विगैरे १ मविश्यमा मनुष्य
નિમાં ઉત્પન્ન થવા એગ્ય હોય તેને ભવ્ય દ્રવ્ય મનુષ્ય એ રીતે વ્યવહાર ४२राय छ, “वाणमंतरजोइसियवेमाणियाण जहा नेरइयाण" नैयिाना विषयमा જે રીતે ઉપપાત કહેલ છે. એજ રીતે વાતવ્યન્તર, તિષિક, અને માનિકોના સંબંધમાં ઉપપાત સમજી લે. જેમ કે કોઈ નૈરયિક પંચેન્દ્રિય તિર્થન્ગનિક વિગેરેમાં ભવિષ્યકાળમાં ઉત્પન્ન થવા ચોગ્ય બન્યા હોય તે ભવ્ય દ્રવ્ય પંચેન્દ્રિય વિગેરે શબ્દથી કહેવાય છે. એ જ રીતે જે કોઈ પચેન્દ્રિયતિયmનિક જીવ અથવા મનુષ્ય વાનવ્યંતરમાં અથવા તિકોમાં અથવા વૈમાનિકોમાં ભવિષ્યકાળમાં ઉત્પન્ન થવા પેશ્ય હોય તેઓ ભવ્ય દ્રવ્ય વાનવ્યન્તર, ભવ્ય દ્રવ્ય તિષ્ક, અને ભવ્ય દ્રવ્ય વૈમાનિક એ શબ્દ થી વ્યવહાર કરાય છે.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमैयचन्द्रिका टीका २०१८ उ०९ सू० १ भव्यद्रव्यनारकादिनां निरूपणम् २०५ स्थितिज्ञानाय मश्नपनाह - 'भवियदन्य' इत्यादि । 'भावियदव्यनेरइयस्स णं भंते !' भव्यद्रव्यनैरथिकस्प खलु भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियत्कालं स्थितिः मज्ञता इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहनेणं अंतोमुहुर्त' जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् नैरयिकस्य जघन्या स्थितिरित्यर्थः 'उकोसेणं पुन्त्रकोडी' उत्कृष्टतः पूर्वकोटिः यः अन्तर्मुहूर्त्तायुष्कः संज्ञी वा असंज्ञी af मृत्वा नरक गन्तुं योग्यो वर्तते तमाश्रित्य भव्यद्रव्यनैरथिकस्य जघन्या स्थितिरन्तर्मुहूर्त्त प्रमाणात्मिका कथिता, तथोत्कृष्टपूर्वकोटिस्थितिमान् संज्ञी पञ्चे
इस प्रकार से मंत्रद्रव्यनारकादि के स्वरूप को जानकर अब गौतम उनकी स्थिति को जानने के लिये प्रभु से इस प्रकार से प्रश्न करते हैं-'भविद् बनेरहयस्स णं भंते ।' हे भदन्त जो भव्यद्रव्यनैरयिक है, उसकी 'केवहयं कालं ठिई पन्नत्ता' स्थिति कितने काल की कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा जहन्नेणं अतोमुहृन्त' हे हे गौतम! जो भorद्रव्यनैरमिक है, उसकी जघन्य स्थिति एक अन्तमुंह की होती है और 'उक्को सेणं पुत्रकोडी' उत्कृष्ट स्थिति एक पूर्वकोटि की होती है यह उत्कृष्ट स्थिति उत्कृष्टरूप में एक पूर्वकोटि की स्थितिवाले संज्ञी पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चयोनिक अथवा मनुष्य को लेकर जो मरकर नरक गति में जाने के योग्य है कही गई है तथा जो अन्तमुहूर्त की जघन्य स्थिति कही गई है। वह अन्तर्मुहूर्त की आयुवाले संज्ञी अथवा असंज्ञी को जो मरकर नरकगति में जाने योग्य है, उनको लेकर कही गई है ऐसा जानना चाहिये । इस प्रकार से भव्यद्रव्यं
આ રીતે ભવ્યદ્રવ્ય નારકાદિના સ્વરૂપને જાણીને હવે ગૌતમસ્વામી તેઓની स्थितिने भगुवानी च्छाथी अलुते या प्रभाणे पूछे छे है--" भवियदव्व नेरइयरस णं' भंते!” डे भगवन् के भव्य द्रव्य नैरयि छे, तेखानी "केशन • ये कालं ठिई पण्णत्ता" स्थिति डेंटला आण सुधीनी 'डेवासां भावी छे ? मा प्रश्नमा उत्तरभां प्रलु ४ छे - " गोयमा !" हे गीतभ ! "जहणणं अंतोमुहुत्तं” ने लव्यद्रव्य नैरयि४ छे, तेनी धन्य स्थिति ४ अन्तर्मुहूर्त नी डाय छे, तेभर "उक्कोसेणं पुव्त्रकोडी” Gष्ट स्थिति थोड पूर्व डोटी होय છે, આ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ, ઉત્કૃષ્ટ રૂપમાં એક પૂર્વ કાટીની સ્થિતિવાળા સી પચેન્દ્રિય તિય ચૈાનિક અથવા મનુષ્ય મરીને નરકગતિમાં જવાને ચેગ્મ હોય તેઓને કહી છે. તથા જે અંતર્મુહૂતની જઘન્ય સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે, તે અંતર્મુહૂતની આયુષ્યવાળા સન્ની તથા અસન્ની કે જે મરીને નરકતિમાં જવાવાળા હાય છે, તેઓને ઉદ્દેશીને કહી છે તેમ સમજવુ,
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
२०६
न्द्रियतिर्यग्योनिको मनुष्यो वा मृत्वा नरकगतियोग्यो वर्तते तमाश्रित्योत्कृष्टतः पूर्वकोटिप्रमाणात्मिका कथितेति भावः । भव्यद्रव्यनारकस्य स्थिति कथयित्वा भव्यद्रव्यासुरकुमारस्य स्थितिज्ञानाय प्रश्नयन्नाह - 'भवियदव्व' इत्यादि । भवियदव्त्र असुरकुमारस्त णं भंते' भव्यद्रव्यासुरकुमारस्य खलु भदन्त ! 'केवइयं काल 'ठिती पन्नत्ता' कियत्कालं स्थितिः प्रज्ञप्तेति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् ' उक्को सेर्ण विनि पलियोवमाई' उत्कृष्टतः त्रीणि पल्योपमानि मनुष्यं पञ्चन्द्रियतिर्यञ्चं चाश्रित्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त स्थितिरुक्ता, उत्कृष्टत उत्तरकुर्वादियुग लिकमनुष्यान् आश्रित्य परयोपमत्रायात्मिका स्थितिः प्रज्ञप्ता । ' एवं जाव थणियकुमारस्स' एवं यावत् स्त नारक की स्थिति का कथन करके अब सूत्रकार भव्यद्रव्य असुरकुमार की स्थिति को प्रकट करने के प्रश्नोत्तर के रूप में कहते हैं- 'भवियदव्च असुरकुमारस्त णं भंते । केवहयं कालं ठिई पण्णत्ता' हे भदन्त जो जीव भव्यद्रव्य असुरकुमार है, उसकी कितने काल की स्थिति होती है ? इस गौतम के प्रश्न के उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं- 'गोयमा । जहन्नेणं अंतोमुहत्त' उक्कोसेगं तिनि पलिओमाई' हे गौतम! जो जीव भव्यद्रव्य असुरकुमार है उसकी स्थिति जघन्यरूप से एक अन्तमुहूर्त की है और उत्कृष्ट से तीन पत्योपम की है जघन्यस्थितिवाले संज्ञोपञ्चेन्द्रिय तिर्थश्च को एवं मनुष्य को लेकर कही गई है। क्योंकि पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च और मनुष्यों की जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूर्त की सिद्धान्त में कही गई है । तथा उत्कृष्ट स्थिति उत्तर कुरु आदि के युगलिक मनुष्यों को लेकर कही गई है । 'एवं जाव थणियकुमारस्स' जिस
આ રીતે ભવ્યદ્રવ્યનારકની સ્થિતિનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર ભવ્ય द्रव्य असुरकुमारनी स्थिति मताववा प्रश्नोत्तर ३ये छे. “भवियदव्व असुरकुमाराणं भते ! केत्रइय कालं ठिई पण्णत्ता" डे लगवन् ने लव लव्यद्रव्य અસુરકુમાર છે. તેની સ્થિતિ કેટલા કાળની હાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभु डे छे - "गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओ माई ” હે ગૌતમ જે જીત્ર ભવ્ય દ્રવ્ય અસુરકુમાર છે, તેની સ્થિતિ જઘન્ય રૂપથી એક અંતર્મુહૂત'ની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પત્યેામની છે. જઘન્ય સ્થિતિવાળા સ'ની પ'ચેન્દ્રિય તિયાઁચ અને મનુષ્યને ઉદ્દેશીને કહી છે. ક્રમ કે--પંચેન્દ્રિય તિય"ચ અને મનુષ્યની જઘન્ય સ્થિતિ સિદ્ધાંતમાં અન્તહૂત'ની કહી છે. તથા ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ઉત્તર કુરુ વિગેરેના યુગલિક મનુ प्यने उद्देशाने उडी . "एवं जाव थणियकुमारस्स्र०" ने रीते भव्य द्रव्य
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०९ सू०१ भव्यद्रव्यनारकादिनां निरूपणम् २०७ नितकुमारस्य एवं यथा भव्यद्रव्यामुरकुमारस्य जघन्येन अन्तर्मुहूर्तमुत्कृष्टतः पल्यो पमत्रयमायुः कथितं तथैव स्तनितकुमारपर्यन्तं जघन्यतोऽन्तर्मुहूतम् उत्कृष्टतः पल्योपमत्रयमायुनिरूपितमिति उत्तरकुर्वादियुगलिकानां मरणानन्तरं देवेयूत्पधमानत्वात् 'भवियदव्यपुढवीकाइस्स ' भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकस्य खल्ल 'पुच्छा' पृच्छा उक्तरूपेण भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकस्य स्थितिविषये प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' जघन्येन अन्तमहतं भव्यद्रव्यपृथिवीकापिकस्य स्थितिः प्रज्ञता 'उकोसेणं सातिरेगाई दो सागरोवमाई उत्कर्षेण सातिरेकाणि द्विसागरोपमाणि, भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकस्य स्थितिः ईशानदेवमाश्रित्य किञ्चिदधिकसागरोपमद्वयात्मिका कथिता, ‘एवं प्रकार से भव्यद्रव्य असुरकुमार की स्थिति जघन्य और उत्कृष्ट अन्तमुहूर्त की और तीन पल्पोपम की कही गई है, उसी प्रकार से स्तलितकुमार तक के भव्यद्रव्यभवनपतियों की जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति अन्तर्मुहूर्त की तथा तीन पल्योपम की कह लेनी चाहिये । क्योंकि उत्तर कुरु आदि के युगलिकों का उत्पाद देवों में ही होता है । 'भवियव्यपुढवीकाइयस्त णं पुच्छा' हे भदन्त जो जीव भव्यद्रव्यपृथिवीकायिक होता है, उसकी स्थिति कितने काल की होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहतं उक्कोसेणं सातिरेगाई दो सागरोधमाई' हे गौतम | भव्यद्रव्यपृथिवीकायिक की स्थिति जघन्य से अन्तर्मुहूर्त की होती है और उत्कृष्ट ले दो सागरोपम से कुछ अधिक होती है । यह स्थिति उत्कृष्ट जो इतनी कही गई है वह ईशानदेव को અસુરકુમારની સ્થિતિ જઘન્યથી અંતમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પાપમની કહી છે. તે જ રીતે સ્વનિતકુમાર સુધીના ભવ્યદ્રવ્યભવનપતિની જઘન્ય રિથતિ અન્તમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પાપમની સમજ લેવી કેમ કે ઉત્તર કુરુ વિગેરેના યુગલિકેનો ઉત્પાત દેશમાં જ હોય छ. "भवियदव्वपुढवीकाइयस्स ण पुच्छा" उ मापन भव्य द्रव्य पृथ्वी यि જે જીવ હોય છે, તેની સ્થિતિ કેટલા કાળની હોય છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ ४ छ है-"गोयमा! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उकोसेणं सातिरेकाई दो सागरोघमाई" हे गीतम! सव्यद्रव्यपृथ्वी यिनी स्थिति धन्यथी मतभुतनी હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી બે સાગરોપમથી કંઈક વધારે થાય છે. આ ઉત્કૃષ્ટ स्थितिकी छे ते शानदेवने उद्देशाने ही छ. "एवं आउक्काइयस्स वि"
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
भगवतीसूत्रे आउकाइयस्स वि एवमप्कायिकस्यापि जघन्योत्कृष्टाभ्यां स्थितितिव्या जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टतस्सातिरेकसागरोपमद्वयमितिभावः । 'तेऊ वाऊ जहा नेरइयस्स' तेजो वायवोर्यथा नैरयिकस्य भव्यद्रव्यतेन कायिकस्य तथा भव्यद्रव्यवायुकायिकस्य च स्थितिविषये भव्यद्रव्यनारकवदेव स्थितिः ज्ञातव्या, जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टतः पूर्वकोटिरिति । देवादीनां युगलिकानां च तत्रोत्पादाभावात् 'वणस्तइकाइयस्स जहा पुढवीकाइयस्स' वनस्पतिकायिकस्य यथा प्रथिवीकायिकस्य, भव्यद्रव्यवनस्पतिकायिकस्य स्थितिः भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकत्रदेव ज्ञातव्या जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कृष्टतः सातिरेकप्तागरोपमद्वयं स्थितिरिति भावः । 'बेइंदियस्स तेइंदियस्स चउरिदियस्स जहा नेरइयस्स द्वीन्द्रियस्य त्रीन्द्रियस्य चतुरिन्द्रियस्य यथा नैरयिकस्य, भव्यद्रव्यद्वीन्द्रियस्य भव्यद्रव्यत्रीन्द्रियस्य भव्यद्रव्यचतुरिन्द्रियस्य स्थितिः भव्यद्रव्यनारकस्थितिवदेव ज्ञातव्या जघन्येन आश्रित करके कही गई है । 'एवं आउक्काइयस्स वि' इसी प्रकार की स्थिति जघन्य और उत्कृष्ट अकायिक की भी जाननी चाहिये । 'तेऊ. वाऊ जहा नेरइयरस' भव्यद्रव्यनारक की स्थिति जघन्य और उत्कृष्ट जितनी कही गई है, उतनी ही जघन्य उत्कृष्ट स्थिति भव्यदन्यतैजसकायिक की और भव्यद्रव्यवायुकायिक की समझ लेनी चाहिये। अर्थात् जघन्य से अंतर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से एक करोडपूर्व 'वणस्सइकाइयस्त जहा पुढवीकाइय' अर्थात् जयद्रव्य वनस्पतिकाधिक की स्थिति भव्यद्रव्यपृथ्वीकायिक के जैसी कह देनी चाहिये। 'वेइंदियस्सतेइंदियस्स चाउरिदियस्स जहा नेरझ्यस्स' भव्यद्रव्यद्वीन्द्रियजीव की भव्यद्रव्य तेइन्द्रिय जीव की और भव्यद्रव्यचौइन्द्रिय जीव की स्थिति भव्यद्रव्यनारक के जैली ही जघन्य और उत्कृष्ट से है ऐसा આજ પ્રમાણેની સ્થિતિ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી અપકાયિકાની પણ સમજવી. "तेउ वा जहा नेरइयस्स" धन्य मन greeी १०य द्रव्य ना२नी स्थिति જેટલી કહી છે. તેટલી જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ભવ્ય દ્રવ્ય તેજસ્કાયિકની અને ભવ્ય દ્રવ્ય વાયુકાયિકની સમજી લેવી. અર્થાત્ જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્તની मन geeथा में सागरोपमथी ६ मधिर ४ी छे. "बेइंदियस्स तेइंदियस्स चरिदियस्स जहा नेरइयस्स" सत्यद्रव्यहीन्द्रिय नी तथा सव्यद्रव्य ત્રિીન્દ્રિયજીવની અને ભવ્ય દ્રવ્ય ચતુરિંદ્રિય જીવની સ્થિતિ જઘન્ય અને ઉકછરૂપથી ભવ્ય દ્રવ્ય નારક પ્રમાણે છે તેમ સમજવું અર્થાત્ જઘન્યથી એક मत इतनी भने टमी पूोटिना. छे, “पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीकाश०१८ उ०९ सू० १ भव्यद्रव्यनारकादिनां निरूपणम् २०९ अन्तर्मुहूर्तममाणा उत्कृष्टतः पूर्वकोटिममाणेतिभावः । 'पंचें दियतिरिक्खजोणियस्स जहन्नेणं अंतोमुहुर्त' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकस्य जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम्' उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि, भव्यद्रव्यपश्चन्द्रियतिर्यग्योनिकस्य आयुस्तु जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टतः त्रयस्त्रिंशत्सागरोपममित्यर्थः एतत् सप्तमनारकमपेक्ष्य कथितम् ‘एवं मणुस्साण वि' एवं मनुष्याणामपि भव्यद्रव्यमनुष्याणामायुर्विषये ज्ञातव्यम् जघन्येन अन्तर्मुहूर्त्तम् उत्कृष्टतः त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमम्, इति सप्तमपृथिवीनारकापेक्षया कथितम् । 'वाणमंतरजोइसियवेमाणियस जहा असुरकुमारस्स' वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकस्य यथा असुरकुमारस्य भव्यद्रव्यवानव्यन्तरस्य भव्यद्रव्यज्योतिष्कस्य भव्यद्रव्यवैमानिकस्य यथा भव्यद्रव्यामुरकुमारस्य तथा ज्ञातव्यम् , जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टतः पल्योपमत्रयमितिभावः उत्तरकुर्वादियुगलिकापेक्षया कथितम् । 'सेवं भंते । सेवं जानना चाहिये । अर्थात् जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि की है । पंचिंद्यि तिरिक्खजोणियस्स जहन्नेणं अंतोमुहत्त उक्कोसेणं तेतीसं सागरोवमाई' जो जीव भव्यद्रव्य पञ्चेन्द्रिय तियञ्च है उसकी जघन्य स्थिति एक अंतर्मुहूर्त की है, और उत्कृष्ट आयु तेतीससागरोपम की है । यह कथन सप्तमपृथिवी के नारक की अपेक्षाले कहा गया है, ऐसो जानना चाहिये । 'एवं मणुस्साण वि' इसी प्रकार मनुष्य संबंधी कथन कह देना चाहिये । 'वाणमंतर जोइलियवेमाणियस्स जहा असुरकुमारस्त' भव्यद्रव्य असुरकुमार के जैसी भन्यद्रव्यवानन्य न्तरकी भव्यद्रव्यज्योतिष्ककी और अन्यद्रव्यवैमानिक की स्थिति जघन्य से तो एक अंतर्मुहूर्त की है, और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की है यह तीन पल्योपम स्थिति का कथन उत्तरकुर्यादिक के युगलिक की अपेक्षा से जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई" सव्यद्रव्यप यन्द्रिय જીવ છે તેની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તેત્રીસ સાગરોપમની છે, આ કથન સાતમી તમતમા પૃથ્વીના નારકોની अपेक्षाथी अवाम मावेस छे. तेभ समापु “वाणमंतर जोइसियवेमाणियस्स जहा असुरकुमारस्स" सव्यद्र०यवान०यन्तनी लय द्रव्य न्यातिनी तथा દ્રવ્ય વૈમાનિકની સ્થિતિ ભવ્ય દ્રવ્ય અસુરકુમારના સંબંધમાં કહ્યા પ્રમાણે, જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યોપમની છે આ ત્રણ પાપમની સ્થિતિનું કથન ઉત્તર ક્ષેત્ર કુરૂ વિગેરેના યુગલિકોને ઉદ્દેશીને કહેવામાં આવ્યું છે તેમ સમજવું.
भ०२७
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
r
२१०
भगवतीने भंते ! चि' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! भव्यद्रव्यनारकादीनामायुविषये यत् देवाणुपियेण कथितम् तत् एवमेव-सत्यमेव आप्तवाक्यस्य सर्वथा प्रमाणत्वादिति कथयित्वा भगवन्तं यावत् नमस्कृत्य गौतमः संघमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति, इतिभावः ॥सू० १॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात- जगदल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगधपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां अष्टादशशतके
नवमोद्देशकः समासः॥१८-९॥ कहा गया जानना चाहिये । 'सेवं भंते । लेवं भंते ! त्ति' भव्यद्रव्यनारक आदि के विषय में और उनकी आयु के विषय में जो आप देवानुप्रिय ने यह कथन किया है वह आप्तचाश्य के सर्वथा प्रमाण होने के कारण सत्य ही है। इस प्रकार कहकर भगवान को यावत् नमस्कार करके गौतम संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ सू० १॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घालीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या अठारहवें शतकका
नववां उद्देशक समाप्त ॥१८-९॥
"सेवं भंते !सेवं भंते ! चि" मध्यद्रव्यना२४ वि. न समयमा भने તેની આયુષ્યના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે આ કથન કર્યું છે, તે આપ્ત વાક્ય પ્રમાણરૂપ જ હેવાના કારણે સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ભગવાનને વંદના નમસ્કાર કરીને તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા ગૌતમ સ્વામી પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થઈ ગયા સૂ. ૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની અમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અઢારમા શતકને નમે ઉદ્દેશક સમાપ્તા૧૮-લા
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० ०१ भव्यद्रव्यदेवरूपानगारनिरूपणम् २११ अथ दशमोद्देशकः प्रारभ्यते ।
नवमोदेश के भव्यद्रव्यनारकादीनां स्वरूपं कथितम् अथ भव्यद्रव्याधिकारात् अस्मिन् दशमोदेश के भव्यद्रव्यदेवस्थानगारस्य स्वरूपं निरूपयिष्यति इत्येवं संबन्धेनायातस्यास्य दशमोदेशकस्येश्मादिमं सूत्रम् - 'रायगिहे ' इत्यादि ।
मूलम् - रायगिहे जाव एवं वयासी अणगारे णं भंते भावियप्पा असिधारं वा खुरधारं वा ओगाहेज्जा हंता ओगाहेज्जा से णं तत्थ छिलेज वा भिजेज वा णो इणडे समट्ठे णो खलु तत्थ सत्थं कमइ एवं जहा पंचमसए परमाणुपोग्गलवत्तवया जाव अणगारे णं भंते! भावियप्पा उदावत्तं वा जाव नो तत्थ सत्थं कमइ ॥सू० १॥
खलु
छाया - राजगृहे यावदेवमवादीत् अनगारः खलु भदन्त ! भावितात्मा असिधारां वा क्षुरधारां वा अवगाहेव हन्त अवगाहेत स खलु तत्र छिद्येत वा भिद्येत वा नायमर्थः समर्थः नो खलु तत्र शस्त्रं क्रामति । एवं यथा पञ्चमशते परमाणुपुद्गलवक्तव्यता यावद् 'अनगारः खल्ल भदन्त ! भावितात्मा उदावर्त वा यावत् नो खलु तत्र शस्त्र क्रामति ॥ ० १ ॥
टीका – 'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृहे यावदेवम् अवादीत् अत्र यावत्पदेन गुणशिलकं चैत्यमित्यारभ्य प्राञ्जलिपुटो गौतम एतदन्तस्य सर्वस्यापि दसवें उद्देशे का प्रारंभ
नौवें उद्देशे में भव्यद्रव्यनारक आदि कों का स्वरूप कहा गया है अब इस १० वें उद्देशे में भव्य का अधिकार होने से भव्यद्रव्यदेवरूप अनगार के स्वरूप का कथन किया जावेगा सो इसी सम्बन्ध को लेकर प्रारंभ किये गये इस उद्देशे का 'रायगिहे जाव' इत्यादि पहिला सूत्र है । 'रायगिहे जाव एवं बयासी' इत्यादि ।
દસમા ઉદ્દેશાના પ્રાર ંભ—
નવમાં ઉદ્દેશામાં ભવ્યદ્રવ્ય નારક વિગેરેનુ કથન કરવામાં આવ્યુ છે. ભવ્યદ્રષ્યના અધિકાર ચાલુ હાવાથી આ દસમાં ઉદ્દેશામાં ભવ્યદ્રષ્ય દેવ -રૂપ અનગારનાં સ્વરૂપનું કથન કરવામાં આવશે એ સબન્ધથી આ ઉદ્દેશાના પ્રાર’ભ श्वामां आवे छे. तेनुं पडे सूत्र ' रायगिहे जाव" इत्याहि छे.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
भगवतीय प्रकरणस्यानुस्मरणं भवतीति । किमुक्तवान् गौतमः तत्राह-'अणगारे' इत्यादि । 'अणगारे णं भंते ! भावियपा' अनगारः खलु भदन्त | भावितात्मा भावितोज्ञानदर्शनचारित्रैधर्मवासनया वा आत्मा येन स मावितात्मा 'असिधार वा खुरधारवा ओगाहेज्जा' असिधारां वा क्षुरधारा वा अवगाहेत किं भावितात्मा अनगारः असिधारायां वा क्षुरधारायां वा उपवेष्टुं शक्नुयादिति प्रश्ना, भगवानाह'हंता' इत्यादि । 'हंता अवगाहेज्जा' हन्त अवगाहेत उपवेष्टुं शक्नुयादित्यर्थः असिधारादिषु भावितात्मनोऽनगारस्य प्रवेशो वैकियलब्धिसामर्थ्य लाद् भवतीति
टीकार्थ--'रायगिहे जाव एवं बयासी' राजगृह नगर में यावत् इस प्रकार से प्रभु से पूछा यहां यावत्पद से 'गुणशिलकं चैत्यम्' यहां से लेकर 'प्राञ्जलिपुयो गौतमः' यहां तक का पाठ गृहीत हुआ है। किस प्रकार से पूछा ? सो 'अणणारे ण भंते ! भावियप्पा असिधारं वा खुरधारं चा ओगाहेज्जा' इस स्तूपाठ द्वारा प्रकट किया गया है, कि'जो अनगार भावितात्मा होता है-ज्ञानचारित्र से अथवा धर्म की वासना से जिसने आत्मा को वासित किया है । ऐसा अनगार क्या असिधारा पर क्षुरा की धारा पर उपवेष्टु (बैठने के लिये) समर्थ हो सकता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं। 'हंता अवगाहेजा' ही गौतम ! ऐसा वह अनगार बैठने के लिये समर्थ हो सकता है। तात्पर्य कहने का यह है कि यहां जो असिधारा पर या क्षुरा की धारा पर भावितात्मा अनगार को
--"रायगिहे जाव एव' वयासी" रामनारमा लगवान्नु सम વસરણ થયું. ભનવાનનું આગમન સાંભળીને પરિષદા તેઓને વંદન કરવા આવી. ભગવાને તેને ધર્મદેશના આપી. ધર્મદેશના સાંભળીને પરિષદા घातपातान स्थाने पछी .ते पछी मावान्नी पयुपासना ४२di "प्राञ्जलिपुटो गौतमः" गौतम स्वामीण भन्ने हाथ न १ विनय साथे मा प्रमाणे ५७यु 'अणगारे णं भंते ! भावियप्पा असिधारं वा खुरधारं वा ओगाहेज्जा" જે અનગાર ભાવિતાત્મા હોય છે.--જ્ઞાન ચારિત્રથી અથવા તે ધર્મની વાસનાથી જેણે પિતાના આત્માને વાસિત કરેલ છે, એ અનગાર શું તલपारनी धार ५२ अथवा मनानी था२ ५२ "उपवेष्टु' मेसवान सभः थप श छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ --"हता अवगाहेज्जा" डा ગૌતમ! એ તે અનગાર તેના પર બેસવાને સમર્થ થઈ શકે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--અહિયાં જે તલવારની ધાર પર અથવા અસ્ત્રાની ધારપર ભાવિતાત્મા અનગારને બેસવાનું બતાવ્યું છે, તે વૈક્રિય લબ્ધિના પ્રભાવથી
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०१ भव्यद्व्यदेवरूपानगारनिरूपणम् २१३ ज्ञेयम् अन्यथा अग्रिमोत्तरवाक्यस्यासामंजस्यमापवेदिति । 'सेणं तस्थ छिज्जेज वा भिज्जेज्ज वा स भावितात्माऽनगारः खलु तत्रासिधारादौ छिघेत वा भिधेत वा असिधारयोपवेशनादि कर्तुस्तस्याऽनगारस्य शरीरे छेदनं भेदनं भवति नवेति प्रश्नः, भगवानाह-'णो इणटे समझे नायमर्थः समर्थः असिधारया तदंगस्य छेदनादिकं न भवतीतिमावा, कथं तदङ्गस्यासिधारया छेदनादिकं न भवति अत्र लोकानुभवविरोधो भवेदिति चेत्तत्राह-णो खलु' इत्यादि । 'णो खल तत्थ सत्य कमइ' नो खलु तत्र शस्त्रं कामति भावितात्मनोऽनगारस्य शरीरावयवे शस्त्रस्य क्रमणं न भवति वैक्रियलब्धिसामर्थ्यवलेन शस्त्रस्य तत्र कुण्ठितत्वात् पाषाणप्रवेश या बैठना कहा गया है वह वैक्रियलब्धि के प्रभाव के वश से ऐसा कर सकता है, यह प्रकट करने के लिये कहा गया है ऐसा जानना चाहिये नहीं तो अग्रिम उत्तरषाक्य में असमञ्जसता आजावेगी अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'से ण तत्थ छिज्जेज्ज वा भिज्जेज वा' हे भदन्त ! असिधारा के ऊपर उपवेशनादि क्रिया करने. वाले उस अनगार के शरीर में छेदन भेदन होता है, या नहीं होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'णो इणढे समडे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। अर्थात् असिधारा आदि के ऊपर उपवेशनादि क्रिया करनेवाले उस अनगार के शरीर में उस असिधारा आदि द्वारा जरासा भी छेदन नहीं होता है । इसका कारण क्या है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं। 'णो खलु तत्थ सस्थं कमई' उस भावितात्मा अनगार के शरीरावयव के ऊपर शस्त्र का क्रमण नहीं होता है। क्योंकि वैक्रिया તેમ કરી શકે છે. તે બતાવવા તેમ કહેવામાં આવ્યું છે. તેમ સમજવું. નહિ તે પહેલા કહેલ ઉત્તર વાકયમાં અસમંજસપણું–અઘટિતપણુ આવી જશે.
व गौतम स्वामी से पूछे छे 2-"से णं तत्थ छिज्जेज्ज वा भिज्जेजज वा" है मगनन् मसि-तसवारनी घा२ ५२ मेसना२ मनाना શરીરમાં છેદન ભેદન થાય છે? કે નથી થતું? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ
छ8--"णो इणठे समढे" गौतम ! म अथ परामर नथी अर्थात् તલવારની ધાર વિગેરે ઉપર બેસવા વિ૦ ની ક્રિયા કરવાવાળા તે અનગારના શરીરમાં તે તલવારની ધાર વિગેરેથી જરા પણ છેદન ભેદન થતું નથી. તેમ ન થવાનું શું કારણ છે? તે પ્રમાણે ગૌતમ સ્વામીના પૂછવાથી તેના उत्तरमा प्रभु ४९ छ -“णो खलु तत्थ सत्थं कम" मावितामा मान
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
भगवती पतितारधारावन् यथा लोकोऽपि दृश्यते तीक्ष्णापि क्षुरधारा पापाणादौ विफली भवति तथैव भावितात्माऽनगारशरीरेऽपि शुरधारादेः प्रवेशासंभवः एतावानेव विशेषः यत् पाषाणादिषु तत्र क्षुरधारादेर्वैफल्यं तत् तेपामतिकाठिन्यात्, अत्र भावितात्मानगारशरीरे तु चैक्रियलब्धिसामर्थ्यबलादिति। 'एवं जहा पंचमसए परमाणुपोग्गलबत्तच्चया' एवं यथा पश्चमशते परमाणुपुद्गलवक्तव्यता 'जाव अणगारे णं भंते !' यावदनगारः खल्ल भदन्त ! 'भावियप्पा' भावितात्मा 'उदावत्तं वा जाव नो खलु तत्थ सत्थं कमइ' उदावते वा यावत् नो खल्ल तत्र शस्त्र क्रामति, तत्र परमाणुपुद्गलघटित आलाप इह तु भावितात्मघटित लब्धि की शक्ति के बल से शस्त्र उस पर कुण्ठित हो जाता है जैसे पाषाण के ऊपर गिरे हुए क्षुरे आदि की धार कुंठित हो जाती है अतः जैसी पापाणपतित तीक्ष्ण भी क्षुरधारा विफल बन जाती है । उसी प्रकार से भावितास्मा अनगार के शरीर में भी क्षुर आदि की धारा विफल हो जाती है । उस पर अपना कुछ भी प्रभाव नहीं दिखला सकता है वह उसमें प्रविष्ट नहीं हो सकती है, पापाण आदि पर जो क्षुर धारा विफल होती है, वह उसकी अतिकठिनता के कारण होती है। और यहां जो भावितात्मा अनगार के शरीर पर विफल होती है वह वैक्रिपलब्धि के सामर्थ्य के पल से होती है, बस यही दृष्टांत और दाष्टन्ति में विशेषता जाननी चाहिये । 'एवं जहा पंचमसए परमा णुपोग्गलबसव्वया' जाव अणगारे णं भंते! भावियप्पा उदावतं वा जावनो खलु तस्य सत्थं कमइ तो जिस प्रकार से पंचम शतक के सातवें ગારના શરીરના અવયવ ઉપર શસ્ત્ર ચાલી શકતું નથી. કારણ કે વૈકિય લબ્ધિની શક્તિના બળથી શસ્ત્ર નિસ્તેજ-કુંઠિત થઈ જાય છે. જેવી રીતે પત્થર પર પડેલા અસ્ત્રા વિ. ની ધાર કુતિ-બુઠી થઈ જાય છે. તેથી પત્થર પર પડેલી તીવણ અસ્ત્રાની ધાર નિષ્ફળ બની જાય છે. તે જ રીતે ભાવિતાત્મા અનગારના શરીરમાં પણ તલવાર–અસ્ત્રા વિ. ની ધાર બુઠી યાને નિષ્કળ બની જાય છે. તેમના શરીરમાં તે પ્રવેશી શકતી નથી. પાષાણું પર જે અસ્ત્રની ધાર વિ નિષ્ફળ જાય છે, તે પથરના કઠણપણાને લઈને તેમ બને છે. પણ અહિં ભાવિતાત્મા અનગારના શરીરમાં નિષ્ફળ થાય છે તે તેઓના વૈક્રિયલબ્ધિના બળથી થાય છે. દષ્ટાંત (ઉદાહરણ) અને દાષ્ટન્તિકમાં मटकी विशेषता छ. "एवं जहा पंचमसए परमाणुपोग्गलबत्तव्वया जाव अणगारेणं भंते ! भावियप्पा उदावत्तं वा जाव नो खलु तत्थ सत्थं कमइ"241 રીતે પાંચમા શતકના સાતમા ઉદ્દેશામાં પરમાણુ યુદલ સંબધી કથન કર્યું
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०१ भव्यद्रव्य देवरूपानगारनिरूपणम् २१५ आलाप एतदेव उभयोर्वैलक्षण्यम् । 'जहा पंचमसर' इत्यादिना यत् सूचितं तदिदम् 'अणगारे णं भंते । भावियया अगणिकायस्त मज्झ मज्झेणं वीईवएज्जा हंता बीईएज्जा से णं तत्थ किं झियाएज्जा णो इण्ट्ठे समट्ठे णो खलु तत्थ सत्थं कमइ' इत्यादि । अनगारः खलु भदन्त ! भावितात्मा अग्निकायस्य मध्यं मध्येन व्यतिव्रजेत् त व्यतिव्रजेत् स खलु तत्र किं ध्यापयेद नायमर्थः समर्थः नो खलु तत्र शस्त्र क्रामतीत्यादि ॥ सू० १ ॥
उद्देश में परमाणुपुद्गल सम्बंधी वक्तव्यता यावत् उदकावर्त में वह प्रवेश कर सकता है क्योंकि उस पर शस्त्र अपना कुछ प्रभाव नहीं दिखा सकता है। यहां तक की वह सब वक्तव्यता यहाँ पर कह लेनी चाहिये । पंचमशतक के सातवें उद्देशे में जो आलाप कहा गया है वह परमाणु पुल को लेकर कहा है सो वही आलाप यहां भावितात्मा अनगार को घटित करके कह लेना चाहिये जैसे- 'अणगारे णं भंते । भावियप्पा अगणिकायरस मज्झ मज्झेणं बीइवएज्जा ? हंता वीइवएज्जा से णं तत्थ झियाएजा ? णो इण्डे समट्ठे णो खलु तत्थ सत्थं कमइ' इत्यादि इसका अर्थ स्पष्ट है । तात्पर्य गौतम के पूछने का ऐसा है कि- हे भदन्त ! भावितात्मा अनगार क्या अग्नि के बीच में होकर निकल सकता है ? उत्तर में प्रभु ने कहा हां गौतम ! निकल सकता है वह अग्नि के बीच में से होकर निकलने पर भी जो उस से जलता नहीं है उसका कारण उल पर शस्त्र अपना कुछ भी प्रभाव नहीं दिखा सकते हैं । यह है | सूत्र १॥
છે. તે યાવત્ ઉકાવતમાં——જલના ચઢાવામાં તે પ્રવેશ કરી શકે છે, કેમ કે તેના પર શસ્ત્ર પેાતાના કંઈ જ પ્રભાવ ખતાવી શકતુ નથી, અહિ સુધીનુ તે તમામ કથન અહિંયાં સમજી લેવું પાંચમા શતકના સાતમા ઉદ્દેશામાં જે જે આલાપકો કહ્યા છે તે પરમાણુના પુદ્ગલને ઉદ્દેશીને કહેવામાં આવેલ છે. તેજ આલાપક અહિયાં ભાવિતાત્મા અનગારને ઘટાવીને કહેવા. જેમ કે - " अणगारे णं भंते ! भावियप्पा अगणिकायस्स मज्झ मज्झणं वीइवएज्जा हता वीइवपज्जा से णं तत्थ झियाएन्जा, जो इणट्ठे समट्ठे णो खलु तत्थ सत्थं कमइ” इत्याहि मडियां गौतम स्वाभीये येवु पूछयु छे है--हे भगवन् ભાવિતાત્મા અનગાર શુ' અગ્નિની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે—હા ગૌતમ ! તેવી રીતે ભાવિતાત્મા અનગાર અગ્નિની પાર નીકળી શકે છે. તે અગ્નિની વચ્ચે થઈને નીકળવા છતાં પણ તે અગ્નિથી અળતા નથી તેનું કારણ તેના પર શસ્ત્ર પેાતાના કાંઈ જ પ્રભાત્ર બતાવી શકતુ નથી તે જ છે. ૫ સૂ, ૧ ॥
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
भगवतीस्त्रे पूर्वमनगारस्य भावितात्मनोऽसिधारादौ अवगाहना कथिता अतः परम् अब गाहनामेव स्पर्शनालक्षणपर्यायान्तरेण परमाण्वादिपुद्गलेषु कथयितुमाह-परमाणुपोग्गले' इत्यादि। ___ मूलम्-परमाणुपोग्गले णं भंते ! वाउकारणं फुडे वाउकाए वा परमाणुपोग्गलेणं फुडे गोयमा ! परमाणुपोग्गले वाउकारणं फुडे नो वाउकाए परमाणुपोग्गलेणं फुडे। दुप्पएलिए णं भंते! खंधे वाउकाएणं एवं चेव एवं जाव असंखेजपएसिए । अणंतपएप्तिए णं भंते ! खंधे वाउ० पुच्छा गोयमा! अणंतपएसिए खंधे वाउकाएणं फुडे, वाउकाए अणंतपएसिणं खंधेणं सिय फुडे लिय णो फुडे । वत्थीणं भंते! वाउकाएणं फुडे वाउकाए वत्थिणा फुडे गोयमा! वत्थी वाउकाए णं फुडे णो वाउकाए वस्थिणा फुडे॥सू०२॥
छाया-परमाणुपुद्गलः खलु भदन्त ! वायुकायेन स्पृष्टः वायुकायो वा परमाणुपुद्गलेन स्पृष्टः, गौतम ! परमाणुपुद्गलः वायुकायेन स्पृष्टः, नो वायुकायः परमाणुपुद्गलेन स्पृष्टः। द्विपदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः वायुकायेन एवमेव एवं यावत् असंख्यप्रदेशिकः । अनन्तप्रदेशिका खलु भदन्त! स्कन्धो वायु० पृच्छागौतम ! अनन्तप्रदेशिका स्कन्धः वायुकायेन स्पृष्टः वायुकायः अनन्तप्रदेशिकेन स्कन्धेन स्यात् स्पृष्टः स्यानोस्पृष्टः। वस्तिः खलु भदन्त ! वायुकायेन स्पृष्टः वायुकायो वा वस्तिना स्पृष्टः गौतम ! वस्तिः वायुकायेन स्पृष्टः नो वायुकायो वस्तिनास्पृष्टः।सू०२॥
भावितात्मा अनगार की असिधारा (तलवार की धार पर) आदि में अवगहना प्रकट की गई हैं । अतः इसी अवगाहना का स्पर्शना लक्षण पर्यायान्तर से परमाणु आदि पुगलों में कथन अबसूत्रकार करते हैं। ___ 'परमाणुपोग्गेले णं भंते ! वाउकाएणं फुडे' इत्यादि ।
પૂર્વ સૂત્રમાં ભાવિતાત્મા અનગારની તલવારની ધાર વિગેરે પરની અવગાહના બતાવવામાં આવી છે. જેથી હવે સૂત્રકાર તેજ અવગાહનાના સ્પર્શના લક્ષણ પર્યાયાન્તરથી પરમાણુ વિગેરે પુદગલમાં કહેવાને પ્રારંભ કરે છે,
"परमाणुपोगले णं भंते ! वाउकाएणं फुड़े" त्यादि.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सु०२ अ० पर्यायान्तरेणपुद्गलादिपुनि० २१७
टीका - परमाणुपोग्गले णं भंते !' परमाणुपुद्गलः खलु भदन्त ! 'वायुकारणं फुडे' वायुकायेन स्पृष्टो भवति ? 'वाउकाए वा परमाणुपोग्गलेणं फुड़े' वायुकायो वा परमाणु गलेन स्पृष्टः ? हे भदन्त ! वायुना परमाणुर्व्याप्तिः परमाना वा वायुर्व्याप्त इति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! ' परमाणुपले वाउकारणं फुडे' परमाणुपुद्गलः वायुकायेन स्पृष्टः व्याप्तो मध्ये क्षिप्त इत्यर्थः । 'नो बाउकाए परमाणुपोग्गलेणं फुडे' नो वायुकायः परमाणुपुद्गलेन स्पृष्ट, व्याप्तः मध्ये क्षिप्तः, वायोर्महत्त्वात् परमाणोश्च निष्मदेशत्वेनातिसूक्ष्मतया व्यापकत्वाभावादिति । 'दुपए लिए णं भंते ! खंधे वाउकाणं एवं चे' 'द्विप्रदेशिकः खल भदन्त । स्कन्धः वायुकायेन एवमेव स्पृष्टो.
टीकार्थ - इस सूत्रद्वारा सूत्रकार ने ऐसा पूछा है कि- परमाणुपोग्गलेणं भंते ० !' हे भदन्त ! जो परमाणुपुद्गल है, वह क्या वायुकाय के द्वारा स्पृष्ट होता है या वायुकाय परमाणुपुद्गल द्वारा स्पृष्ट होता है ? परमाणु के द्वारा वायु व्याप्त है या वायु के द्वारा परमाणु व्याप्त है ऐसा इस प्रश्न का आशय है उत्तर में प्रभु ने कहा- 'गोयमा' इत्यादि - हे गौतम! परमाणुपुद्गल वायुकाय द्वारा स्पृष्ट होता है - व्याप्त होता है मध्य में क्षिप्त होता है पर वायुकाय परमाणुपुद्गल से व्याप्त नहीं होता है मध्य में क्षिप्त नहीं होता है, क्योंकि वायुकाय महान् होता है और परमाणु दयादि प्रदेशों से रहित होने के कारण अति सूक्ष्म होता है । इस कारण वह उसे व्याप्त नहीं कर सकता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं । 'दुप्पएसिएण अंते । खंधे० ' हे भदन्त ! जो स्कन्ध द्विप्रदेशिक
टीार्थ-मा सुत्रथी सूत्रारे मे पूछयु छे - " परमाणुपोगले णं મંન્ને !'' હે ભગવત્ જે પરમાણુ પુદ્ગલ છે, તે વાયુકાયને સ્પશ કરી શકે છે? અથવા વાયુકાય તેને સ્પર્શ કરી શકે છે? પરમાણુથી વાયુ વ્યાપ્ત છે ? કે વાયુથી પરમાણુ વ્યાપ્ત છે? એ રીતનેા આ પ્રશ્નના ભાવ છે. આ પ્રશ્નના उत्तरभां अलु ! छे ! - "गोयमा !" त्याहि हे गौतम! परमाणु युगस વાયુથી સ્પષ્ટ વ્યાપ્ત થાય છે. પણ વાયુકાય પરમાણુ પુદ્ગલથી વ્યાપ્ત થતા નથી કેમ કે વાયુકાય મહાત્ હેાય છે. અને પરમાણુ એ પ્રદેશ વિગેરેથી રહિત હાવાથી અત્યંત સૂક્ષ્મ હાય છે. તેથી તે તેને વ્યાપ્ત કરી શકતા નથી
हवे गौतम स्वाभी असुने येवु चूछे छे है--' दुष्पएसिए णं भंते ! खंघे०” हे लगवन् मे प्रदेशवाजा ? २४ध होय छे, ते वायुभयथी व्याप्त
भ० २८
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
भगवतीस्त्रे व्याप्तः किं वा वायुकायिको द्विपदेशिकेन स्कन्धेनावयविना स्पृष्टः व्याप्त इति प्रश्नः, भगवानाह-यथा परमाणुपुद्गलेन वायुकायो न व्याप्तो भवति परमाणोः सूक्ष्मतया वायोश्च महत्वात् किन्तु महता वायुना अल्पीयान् परमाणुप्तेि तथा इमेऽपि द्विप्रदेशिकावयविनो वायुकायापेक्षया सूक्ष्मत्वेन न वायुकायो द्विपदेशिकेन स्कन्धेन व्याप्यते अपितु महता वायुकायेन अल्पीयसो द्विमदेशिकस्कन्धस्यैव व्याप्तिर्भवति, दृश्यते च लोकेऽपि महताऽल्पीयसो व्यापनात् यथा पटैर्घटस्य न तु घटेन मारत पटस्यातिरितिभावः। ' एवं जाव असंखेज्जपएसिए' एवं यावदसंख्येयप्रदेशिकः यथा द्विपदेशिकस्कन्धविषये वायुकायव्याप्तत्वविषयको विचारः कृतस्तथैव असंख्यातप्रदेशिकस्कन्धविपयेऽपि विचारः कर्तव्यो होता है वह वायकाय के द्वारा व्याप्त होता है या वायकाय उसके द्वारा व्याप्त होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं । हे गौतम ! जिस प्रकार परमाणुपुद्गल द्वारा वायुझाय व्याप्त नहीं हो सकता है। क्योंकि वह सूक्ष्म है और वायुकाय महान है । अतः ऐसा समझना चाहिये-कि महान् घायुकाय द्वारा अल्पीयान् परमाणु ही व्याप्त होता है और ऐसी ही धात देखी जाती है। कि लोक में जो महान होता है वह अपने से छोटे को व्यास करनेवाला होता है जैसे वस्त्र के द्वारा घट व्याप्त हो जाता है पर पसारा हुआ वस्त्र घट के द्वारा व्याप्त नहीं होता इसी प्रकार द्विपदेशी स्कन्ध के विषय में समझना चाहिये। ‘एवं जाव असंखेज्जपएसिए' जिस प्रकार से द्विपदेशिक आदि स्कन्ध के विषय में वायुकाय द्वारा व्यास होने का विचार किया गया है उसी प्रकार से असंख्यातप्रदेशिक स्कन्ध થાય છે કે વાયુકાય તેનાથી વ્યાપ્ત થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે--હે ગૌતમ! જે રીતે પરમાણુ પુદ્ગલથી વાયુકાય વ્યાપ્ત થતા નથી. કેમ કે તે સૂક્ષમ છે. અને વાયુકાય મહાન છે જેથી એમ જ સમજવું જોઈએ કે મહાન વાયુકાયથી અલ્પ એવા પરમાણું જ વ્યાપ્ત થાય છે અને એવી જ રીતે જોવામાં આવે છે કે –જગતમાં જે મહાન હોય છે, તે પિતાનાથી નાનાને વ્યાપ્ત કરવાવાળા હોય છે. જેમ કે વસ્ત્ર દ્વારા ઘડે વ્યાપ્ત થઈ જાય છે. પરંતુ ફેલાવેલું વસ્ત્ર ઘડાથી व्यात थ नथी. “एव जाव असंखेज्जपएसिए" रे प्राथी में प्रदेशवामा સ્કંધના વિષયમાં વાયુકાયથી વ્યાપ્ત હોવાના સંબંધમાં વિચાર કરવામાં આવ્યે છે, તે જ પ્રમાણે અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કંધને વાયુકાયથી વ્યાપ્ત
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०२ अं० पर्यायान्तरेणपुद्गलादिषुनि० २१९ ज्ञातव्यश्च, यावत् असंख्यातमदेशिकोऽवयवी वायुना व्याप्यते न तु कदापि असंख्यातप्रदेशिकावयविना वायुकायो व्याप्यते इति । अत्र त्रिपदेशिकादारभ्य दशमदेशिकसंख्यातमदेशिकान्तस्य यावत्पदेन ग्रहणं भवति । 'अणंतपएसिए णं भंते ! खंधे वाउकाय पुच्छा' अनन्तमदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः वायुकायः पृच्छा. अर्थात् अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धः वायुना व्याप्यते अथवा अनन्तमदेशिकेन स्कन्धेन वायु व्याप्यते इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'अणंतपएसिए खंधे वायुकारणं फुडे' अनन्तप्रदेशिका स्कन्धः वायुकायेन स्पृष्टोव्याप्तः मध्ये निक्षिप्तः 'वाउकाए अर्णतपएसिए णं खंघेणं सियफुडे' वायुकाया अनन्तमदेशिकेन स्कन्धेन स्यात् स्पृष्टः 'सिय नो फुडे' स्यात् नो स्पृष्टः, अनको वायुकाय द्वारा व्याप्त होने का विचार जानना चाहिये यावत् असंख्या: तप्रदेशी रूप अवयवी वायुकाय के द्वारा व्याप्त तो हो जाता है पर घायुकाय उस असंख्यातप्रदेशी अवयवी द्वारा व्याप्त नहीं होता है। यहां यावत्पद से त्रिप्रदेशिक स्कन्ध से लेकर कर दशप्रदेशिक स्कन्ध संख्यातप्रदेशी स्कन्ध का ग्रहण हुआ है। अणंतपएसिए णं भंते ! खंधे वाउ० पुच्छा!" हे भदन्त ! जो स्कन्ध अनन्तप्रदेशिक होता है। उसके द्वारा वायुकाय व्याप्त होता है या वायुकाय के द्वारा वह व्याप्त होता. है, उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! अनन्तपएसिए खंधे०' हे गौतम ! जो अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध होता है। यह वायुकाय के द्वारा व्याप्त होता है मध्य में निक्षिप्त होता है पर जो अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध है उसके द्वारा वायुकाय व्यास भी होता है, રહેવાના સંબંધમાં વિચાર સમજી લે. યાવત્ અસંખ્યાત પ્રદેશી રૂપ અવયવી વાયુકાયથી તે વ્યાપ્ત થઈ જાય છે વાયુકાય તે અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા અવયવીથી વ્યાપ્ત થતું નથી. અહિયાં યાવ૫દથી ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધથી मार लान से प्रदेश ३४ सुधी घडण या छे. "अणंतपएमिए णं भंते ! खंघे वाउ पुच्छा०" उ लगवन् मनात प्रदेशवाणा २२४५ छ, તેનાથી વાયુકાય વ્યાપ્ત થાય છે? અથવા વાયુકાયથી તે વ્યાપ્ત થાય છે. આ प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४७ छ है-'गोयमा ! अनंतपएसिए खंघे." गीतम! અનંત પ્રદેશવાળા જે કંધ હોય છે, તે વાયુકાય દ્વારા વ્યાપ્ત થાય છે. મધ્યમાં નિક્ષિપ્ત હોય છે. પરંતુ જે અનંતપ્રદેશી સ્કંધ છે, તેનાથી વાયુકાય વ્યાપ્ત થાય છે પણ ખરા. અને નથી પણ થતા. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०.
भगवती सूत्रे
न्तप्रदेशिकेन स्कन्धेन स्यात् स्पृष्टः स्यात् नो स्पृष्टः अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धो वायुना व्याप्यते सूक्ष्मतरत्वात् स्कन्धस्य, वायुकायिकस्तु अनन्तप्रदेशिकस्कन्धेन स्यात् व्याप्तः स्यात् न व्याप्तः कथम् ? कदाचित् व्याप्तत्वं कदाचिदव्याप्तत्वमिति, rator, यदा वायुकायिकस्कन्धापेक्षया अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धो महान् भवति तदा वायुर्महताऽनन्तमदेशिकस्कन्धेन व्याप्यते यदा तु वाय्वापेक्षया असौ अनप्रदेशिको महान् न भवति किन्तु अल्पीयानेव भवति तदा अनन्तमदेशिकस्कन्धेन वायुकायो न व्याप्तो भवति इति अपेक्षावादमाश्रित्य स्याद् व्याप्तः स्यात् अव्याप्त इति कथितम् । 'वत्थी णं भंते । वाउकारणं फुडे' वस्तिः खल भदन्त ! वायुकायेन पृष्टः 'वाडयाए वत्था फुडे' वायुकायो वा वस्तिना स्पृष्टः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'वत्थी वाउकाएणं फुडे' वस्तिः हृतिः 'मशक' इति लोकप्रसिद्धः वायुकायेन स्पृष्टो व्याप्तः वायुना सामस्त्येन और नहीं भी होता है । तात्पर्य इसका ऐसा है कि जब अनन्तप्रदेशिक कन्ध सूक्ष्म होता है तब तो वह वायुकाय के द्वारा व्याप्त हो जाता है । परन्तु जब थायुकायिक रूप स्कन्ध अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध की अपेक्षा महान नहीं होता है प्रत्युत अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध ही महान् रहता है तब वह अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध द्वारा व्याप्त हो जाता है। इस प्रकार से अपेक्षावाद को आश्रित करके 'सिय फुडे सिय णो फुडे' ऐसा कहा गया है । 'वस्थी णं भते ! बाउकाएणं फुडे' हे भदन्त ! वस्तीमशके वायुकाय से स्पृष्ट होता है ? या 'वाउयाए वत्थिणा फुडे' वायुकाय मशक से स्पृष्ट होता है उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयना ! वत्थी वायुकारणं फुडे' हे गौतम! मशक वायुकाय से स्पृष्ट होता है । क्योंकि वायुकाय के द्वारा उसके जितने भी विवर होते हैं, वे सब के सब
ક્ર—જ્યારે અન ́ત પ્રદેશી કધ સૂક્ષ્મ હાય છે, ત્યારે તે વાયુકાયથી વ્યાપ્ત થઈ જાય છે. પણ જ્યારે વાયુકાયિકરૂપ સ્કંધ અનત પ્રદેશી સ્કધથી સહાન્ હાતા નથી પરંતુ અનંત પ્રદેશી સ્ક'ધ જ મડ઼ાન રહે છે, ત્યારે તે અનંત પ્રદેશી સ્કંધ દ્વારા વ્યાપ્ત થઇ જાય છે. અપ્રમાણેની અપેક્ષાવાદના આશ્રય रीने " स्याद् व्याप्तः स्याद् अव्याप्तः" सेभ उडेवामां भाव्यु छे. "वत्थी णं भंते! वाउकाएणं फुडे" हे लगवन् वस्ती-भशा वायुभयथी स्पृष्ट थाय छे ? ! " वाउकार वत्थिणा फुडे" वायुडाय भशस्थी व्याप्त थाय छे. या प्रश्नना उत्तरमां प्रभु ४ छेडे - " गोयमा ! वत्थी वारकारणं फुडे" हे गौतम! મશક વાયુકાયથી પૃષ્ટ થાય છે. કેમ કે તેના જેટલા છિદ્રો છે, તે મા જ
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८३०१० सू०३ पुगलानां वर्णादिमत्व निरूपणम् २२१ वस्तित्रिवरपरिपूरणात् ' नो वाउकाए बल्थिगा फुडे' नो वायुकायो वस्तिना स्पृष्टो व्याप्तः वस्ते वयुकायस्य परित एव सद्भावादिति ॥ सू० २ ||
इतः पूर्व पुद्गलद्रव्याणि निरूपितानि तदनु वर्णादिभिः तान्येव पुद्गलद्रव्याणि निरूपयन्नाह - ' इ - 'अत्थि णं भंते' इत्यादि ।
मूलम् - अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे दव्वाई वन्नओ काल-नील - लोहिय- हालिद - सुकिल्लाई, गंधओ सुभिगंधा, दुबिभगंधाई, रसओ तित्त- कडुयकसाय - अंबिलमहुराई, फासओ कक्खड - मउय - गरुय - लहुय - सीय - उसिणनिद्ध - लुक्खाई अन्नमन्नबद्धाई अन्नमन्नपुट्ठाई जाव अन्नमन्नघडत्ता चिति ? हंता अस्थि एवं जाव अहे सत्तमाए । अस्थि णं भंते! सोहम्मस्स कम्पस्स अहे एवंचेव एवं जाव ईसिप्प - भाराए पुढवीए । सेवं भंते ! सेवं भंते ! जाव विहरइ । तर र्ण समणे भगवं महावीरे रायगिहाओ नयराओ पडिनिक्खमइ पडिनिक्खमित्ता बहिया जणवयविहारं विहरइ ॥ सू० ३ ॥
छाया - सन्ति खलु भदन्त ! अस्याः रत्नममायाः पृथिव्याः अत्रो द्रव्याणि वर्णतः कृष्णनीललोहितद्दारिद्राशुकछानि, गन्धतः सुरभिगन्धीनि दुरभिगन्धीनि रसतः तिक्तकटुककपायाम्लमधुराणि स्पर्शतः कर्कशमृदुकगुरु लघुकशीतोष्णस्नि
रूक्षाणि अन्योन्यवद्धानि अन्योन्यस्पृष्टानि यावत् अन्योन्यघट्टतया विष्ठन्ति ? हन्त सन्ति । एवं यावदधः सप्तम्यां सन्ति खलु सौधर्मस्य कल्पस्याधः एवमेत्र एवं यावत् ईषत् प्राग्भारायाः पृथिव्याः । तदेव भदन्त ! तदेव भदन्त । यावद्विहरति । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीर ः राजगृहानगरात् प्रतिनिष्क्रा मति प्रतिनिष्क्राम्य वहिः जनपद विहार विहरति ॥ सू० ३ ||
पूरे भरे हुए रहते हैं । 'नो वाडकाए वत्थिणा फुडे' अतः जब ऐसी बात है, तो मशक से वायुकाय स्पृष्ट नहीं होता है । क्योंकि मशक के चारों ओर वायुकाय का सद्भाव रहता है || सू० २ ॥
यूरेपूरा वायुभयथी भरेला रहे थे. "नो वाउका वत्थिणा फुडे” तेथी મશકથી વાયુકાય પૃષ્ટ થતે નથી. કેમ કે મશકની ચારે ખાજુ વાયુકાયના सहूलाव रहे छे. ॥ सू. २ ॥
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२५ ..
भगवतींसूत्र टीका-'अत्थि णं भंते !' सन्ति खल्ल भदन्त ! 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः, 'अहे' अधोभागे 'दबाई' द्रव्याणि, यानि द्रव्याणि खलु 'वन्नो कालनीललोहियहालिमुक्किल्लाई' वर्णतः कृष्णनीललोहितहारिद्रशुक्लानि-कृष्णनीललोहितपीतशुक्लरूपवन्ति द्रव्याणि, तथा 'गंधो मुन्मिगंधाई दुभिगंधाई" गन्धतः सुरभिगन्धीनि दुरभिगन्धीनि तथा 'रसो तित्तकड्डयकसायअंबिलमहुराई' रसतः तिक्तकटुकपायाम्लमधुराणि तिक्तादि रसवन्ती. त्यर्थः तथा, 'फासओ कक्खडमउयगरुयलहुयसीयउसिणनिद्धलुक्खाई' स्पर्शतः कर्कशमृदुकगुरुकलघुकशीतोष्णस्निग्धलक्षाणि यथोक्तस्पर्शविशिष्टानि नानि किम्
पुद्गलों का निरूपण किया जा चुका है। अब उन्हीं पुद्गलों का वर्णादिगुणों को लेकर वर्णन किया जाता है
'अस्थि णं भंते इसीसे रयणप्पभाए पुढवीए' इत्यादि ।
टोकार्थ-इस स्त्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवी के 'अहे' अधोभागमें ऐसे द्रव्य जो 'वन्नो कालनील लोहियहालिह मुक्किल्लाई' वर्ण से काले हो, नीले हो, लोहित हो, पीले हो और सफेद हो तथा 'गंधओ' गंध से 'सुभिगंधाई दुन्भिगंधाई सुरभिर्गधवाले हो एवं दुरभिगंधवाले हो । 'रसओ' रस से तित्तकडुयकसाय. 'अंपिल महुराई' तिक्त, कटुक, कपाय, अम्ल एवं मधुर रसोपेत हों। 'फासओ' स्पर्श से 'फक्खड़मउयगरुयलहुयसीयउसिणनिद्ध.
પુલનું નિરૂપણ કરાઈ ગયું છે. હવે તે પુલેના વર્ણાદિ ગુણેને લઈને વર્ણન કરવામાં આવે છે.
"अस्थि णं भवे ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए त्यात
ટીકા--આ સૂત્રથી ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે-- अस्थि णं भंते ! इनीसे रयणप्पभाए पुढवीए" भगवन् मा रत्नप्रभा पृथिवीना "अहे" नायन लारामा सेवा द्रव्ये। छ है --"वण्णओ कालनीललोहिय हालिहसुस्किल्लाई" प थी ४ा डाय, नील डाय, anाय, पीला डाय, भने सई हाय ? "गंधओ" भने यथा “सुन्भिगंधाई दुभिगंधाई" सुमि
धाणा डाय लिय-धामा डाय "रसओ" रसथी "तित्तकईकसाय-अंबिलमहुराई" तित तीमा-४९४-४४ा पाय-तुरा मन-मा अने भधुर-भी. २साणा डाय "फासओ" २५Nथा 'कक्खडमउयगरुयलहुय सीयउखिणनिखलुक्खाई" ४४श, भूड, मारे आधु-७४। 81 BY-रम, थिए।
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०३ पुद्गलानां वर्णादिमत्वनिरूपणम् २२३ 'अन्नमन्नबदाई' अन्योन्यबद्धानि गाढाश्लेपत्तः परस्पर संवद्धानि 'अन्नमनपुट्ठाई' अन्योन्यस्पृष्टानि स्पर्शनामात्रेण स्पर्शविषयीभूतानि 'जाव अन्नमनघडताए' अन्यो. न्यघटतया परस्परसमुदायरूपसम्बद्धतया इह यावत्पदेन 'अन्नमन्नो गाढाई अण्णमण्ण मिणेहपडिवद्धाई' अन्योन्यावगाढानि एकक्षेत्राश्रितत्वात् परस्पर लोलीभाव मातानि अन्योन्यस्नेहप्रतिवद्धानि-चिक्कणत्वेन परस्परं श्लिष्टानि इति संगृहीतं भवति । 'चिट्ठति तिष्ठति किमिति प्रश्नः, भगवानाह-'हंता अस्थि' हन्त सन्ति हे गौतम ! अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः अधोदेशे एतादृशविशेष णवन्ति द्रव्याणि सन्तीतिमाव: 'एचजाव अहे सत्तमाए' एवं यावत अधः सप्तम्याः पृथिव्याः विषयेऽपि ज्ञातव्यम् पूर्वप्रकारेणैव यथोक्तविशेषणविशिष्टद्रव्याणां स्थितिविषये प्रश्नः पूर्वोक्तोत्तरमकारेणैव उत्तरमपि ज्ञातव्यमिति । 'अस्थि णं भंते । सोहम्मस्स कप्पस्स अहे' सन्ति खलु भदन्त ! सौधर्मस्य कल्पस्याधः लुक्खाई' कर्कश, मृदु, भारी, लघु, शीत, उष्ण, स्निग्ध एवं रूक्ष स्पर्शवाले हैं क्या 'अन्नमन्नघद्धाई' गाढश्लेष से परस्पर संबद्ध हुए । 'अन्नमनपुटाई परस्पर में स्पृष्ट हुए 'जाव अन्नमण्णघडत्ताए' यावत् परस्पर में समुदाय रूप से सम्बद्ध है क्या ? यहां यावत्पद से 'अन्नमबओगाढाई अण्णमण्णसिणेहपडिबद्धाई' इन पदों का ग्रहण हुआ है। उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हता अस्थि हां, गौतम! हैं इस रत्नप्रभा पृथिवी के नीचे इन विशेषणों से विशिष्ट हुए द्रव्य हैं। 'एवं जाच अहे सत्तमाए' इसी प्रकार का कथन यावत् सप्तमी पृथिवी के विषय में भी जानना चाहिये अर्थात् पूर्वोक्त प्रकार से ही यधोक्त विशेषणविशिष्ट द्रव्यों की स्थिति के विषय में प्रश्न करना चाहिये, और पूर्वोक्त प्रकार से ही उत्तर भी समझ लेना चाहिये । 'अस्थि णं भंते ! सोहम्मस्स भने ३१-दुमा २५शवाय छ ? "अन्नमन्नबद्धाई" मा मधथी ५२२५२ मधान "अन्नमनपुदाई" मन्यामन्य २५धिन "जाव अन्नमनघडताए" यावत् ५२२५२ समुदाय ३२ मधायेा छ ? माडियां यावत् यथा “अन्नमन्न भोगाढाई अन्नमन्नसिणेहपडिबधाई" मा पहो अडर या छ. म प्रश्नना उत्तरमा प्रभु ४ छ ?-"हंता अस्थि" &। गौतम! a प्रमाणे छे. अर्थात् भारल्ला पृथ्वीना नाय पूर्वेति विशेष वाणा द्रव्यो छ. "एवं जाव अहे सत्तमाए" मा प्रभानु ४थन अर्धा यापत् सातभी तमस्तमा पृथ्वीना સંબંધમાં પણ સમજી લેવું. અર્થાત્ પૂર્વોક્ત પ્રકારે જ પ્રશ્ન કરવા
स. भने पूर्वरित प्रारथी St२ ५५ सभा मेवा, "अस्थि भते!
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
भगवतीस्त्रे द्रव्याणि वर्णतः कृष्णनीललोहितपीतशुक्लरूपवन्ति, तथा गन्धतः सुगन्धीनि दुर्गन्धीनि, रसतः तिक्तकटु कषायाम्लमधुरवन्ति, स्पर्शतः कर्कशमृदुगुरुलघुशीतोष्ण स्निग्धक्षाणि अन्योन्यप्तम्बद्धेत्यादि विशेषणवन्ति तिष्ठन्ति किम् ? इति प्रश्नः, भगवानाह-एवं चेव' एवमेव रत्नप्रभासम्बन्धिद्रव्यमेव स्वीकारात्मकयुत्तरम् ‘एवं जाव इसीपब्भाराए पुढवीए' एवं यावत् ईषत् माग्मारायाः पृथिव्याः विषयेऽपि सर्वमेव प्रश्नोत्तरादिकं ज्ञेयम् । 'सेवं भंते । सेव भंते ! जाव विहरइ' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! यावद्विहरति हे भदन्त । रत्नप्रभादिपृथिवीसम्बन्धिद्रव्यविषये यत् देवाणुप्रियेण कथितम् तत् सर्वमेव सर्वथा सत्यमेव आप्तवाक्यस्य सर्वथा प्रमाणत्वादिति । एवं कथयित्वा यावन्नमस्कार कृत्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् कप्पस अहे' हे भदन्त ! सौधर्मकल्प के नीचे कृष्णनीलादि वर्णवाले सुरभिदुरभि गंधवाले तिक्त कटु आदि रसवाले एवं कर्कश, मृदु आदि स्पर्शबाले द्रव्य अन्योन्य संबद्ध आदि विशेषणों वाले हैं क्या? उत्तर में प्रभु कहते हैं। 'एवं चेव' जैसा उत्तर रत्नप्रभा पृथिवी के नीचे रहे हुए द्रव्यों को स्वीकृति के रूप में दिया गया है वैसा ही उत्तर यहां पर भी जानना चाहिये । 'एवं जाव ईसीपन्भाराए पुढवीए' इसी प्रकार का कथन यावत् ईषस्मारभारा पृथिवी के विषय में भी कर लेना चाहिये। अर्थात् पूर्वोक्त रूपले प्रश्न और पूर्वोक्त से ही उत्तर जानना चाहिये । 'सेवं भंते! सेवं भते ! जाव विहरई' हे भदन्त ! रत्नप्रभापृथिवी आदि के सम्बन्धी द्रव्य के विषय से जो आप देवोनुप्रिय ने कहा है वह सब ही आप्तवाक्य को सर्वथा प्रमाणभून होने के कारण सत्य ही है सोहम्मत कप्पस्स अहे" साप सौधम ४६५नी नाय - वि. વર્ણવાળા સુગધ અને દુર્ગધવાળા, તીખા, કડવા, વિગેરે રસવાળા અને કઠોર, મૃદુ-કેમળ વિગેરે સ્પર્શીવાળા દ્રવ્યો પરસ્પરનાં સંબંધિત રીતે છે?
मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ है "एवं चेव" २त्नप्रभा पृथ्वीनी नाय રહેલા દ્રવ્યના સ્વીકાર કરવામાં જે પ્રમાણેને ઉત્તર આપે છે, તેજ प्रभागेन। उत्त२ मडिया पर समl. "एवं जाव ईसीपब्भाराए पुढवीए" આજ પ્રમાણેનું કથન યાવત્ ઈષત્ પ્રામ્ભારા પૃથ્વીના સંબંધમાં પણ સમજી લેવું. અર્થાત્ પૂર્વોક્ત પ્રકારે પ્રશ્ન વાક્ય અને ઉત્તર વાક્ય સમજી લેવા
सेव भवे! सेव' भंते ! जाव विरई" मगन् २नमा पृथ्वी વિગેરેમાં રહેલા દ્રવ્યના સંબન્ધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કહ્યું છે, તે આત વાક્ય હોવાથી સર્વથા સત્ય જ છે. આપનું કથન પ્રમાણરૂપ હોવાથી યથાર્થ
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सु०४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २२५ विहरतीति । 'तए णं समणे भगवं महावीरे' ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरः 'जाव बहिया जणवयविहारं विहरइ' यावत्-राजगृहनगरात् निर्गच्छति निर्मात्य वहिः जनपदविहार विहरतीति ॥सू०३॥ ___इतः पूर्व पुद्गलद्रव्याणां निरूपणं कृतम् , अतः परमात्मस्वरूपद्रव्यधर्मचिशेपान आत्मद्रव्यं च निरूपयन्नाह-'तेणं कालेणं' इत्यादि ।
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं वाणियगामे नामं नयरे होत्था वन्नओ दुईपलासए चेइए वन्नओ तत्थ णं वाणियगामे नयरे सोमिले णास माहणे परिवसइ अड्डे जाव अपरिभूए रिउव्वेय. जाव सुपरिनिटिए पंचण्हं खंडियसयाणं सयस्स कुडुंबस्स आहेवच्चं जाव विहरइ तए णं समणे भगवं महावीरे जाव समोसढे । जाव परिसा पज्जुवालइ, तए णं तस्स:सोमिलस्स माहणस्त इमीले कहाए लद्धटुस्स समाणस्ल अयमेयारूवे जाव समुपज्जित्था एवं खलु समणे णायपुत्ते पुवाणुपुर्वि चरमाणे गामाणुगामं दुइज्जमाणे सुहं सुहेणं जाव इहमागए जाव दूइपलासए चेइए अहापडिरूवं जाव विहरइ । तं गच्छामिण इस प्रकार कहकर यावत् नमस्कार कर गौतम संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। 'तए णं समणे भगवं महावीरे०' इसके बाद श्रमण भगवान महावीर राजगृह नगर से निकले और निकल कर बाहर के देशों में विहार करने लगे। सू०३॥
જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને વંદના નમસ્કાર કરીને સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર, मिरामान २४ गया. "तए णं समणे भगवं महावीरे०" ते पछी श्री ભગવાન મહાવીર સ્વામી રાજગૃહ નગરથી નીકળીને અન્યત્ર બહારના દેશમાં વિહાર કરવા લાગ્યા. સૂ. ૩
भ० २९
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे सलगल गायपुत्तरत अंतियं पाउब्भवामि इमाइं च णं एयाहवाई अठाई जाव वागरणाइं पुच्छिस्सामि तं जइ मे से इमाई एयारूवाई अटाई जाव वागरणाई बागरेहिइ ततो वंदीहामि नमसीहामि जाव पज्जुवासीहामि, अह मे से इमाई एयारूवाई अटाई जाव वागरणाई नो वागरेहिइ तोणं एएहिं चेव अहिय जाव वागरणेहिय निप्पट्रपसिणवागरणं करेस्सामि तिकटु एवं संपेहेइ, संपेहेत्ता पहाए जाव सरीरे साओ गिहाओ पडिनिक्खपाइ पडिनिकखमित्ता पायविहारचारेणं एगेणं खंडियसएणं सद्धिं संपरितुडे वाणिस्गामं नयरे मज्झं मझेणं णिगच्छइ णिग छिचा जेणेक दूतिपलासए चेइए जेणेव समणे भगवं महावी तेणे उबागच्छद उवागच्छित्ता समणस्त भगवओ महावीरस्स अदूरसासते ठिचा समणं भगवं महावीरं एवं क्यासी जत्ता हैं शंते ! जवणिज्जं ते भंते !, अवाबाहं ते भंते ! फासुयविहा ते भंते ! सोमिला जत्ता वि मे जवणिज्ज पि मे अव्वाबाहं वि। फायविहारं पि मे। किं ते भंते ! जत्ता ? सोमिला जं। तवनियमसंजमसज्झाय झाणावस्तय माइएसु जोगेसु जयणा
जत्ता। किं ते भंते ! जवणिज्ज ? सोमिला! जवणिज्जं दुवि पन्नत्तं तं जहा इंदियजवणिज्जं च नो इंदियजवणिजं च । से। तं इंदियजवणिज्जं इंदियजवाणिज्जं जं मे सोइंदियचक्खिंदिर घाणिदियजिभिदियफासिंदियाइं निरूवहयाई वसे वदंति से इंदियजवणिज्ज। से किं तं नो इंदियजवणिज्ज नो इंदिर
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शं०१८ उ०१० सू०४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् -२ जवणिजं जं मे कोहमाणमायालोभा वोच्छिन्ना नो उदीति से तं नो इंदियजवणिज्ज से तं जवणिज्ज । किं ते भंते । अवाबाहं ? सोमिला! जं मे वातियपित्तियसिभियसंनि-' वाइया विविहा रोगायंका सरीरगया दोसा उवसंता नों उदी रोति से तं अव्वाबाहं । ले कि तंभंते ! फासुयविहारं सोमिला! जन्नं आरामेसु उज्जाणेसु देवकुलेसु सभासु पवासु इत्थी पसुपंडगविवजियासु वसहीसु फासुएसणिजं पीढफलगसेज्जा. संथारगं उवसंपजित्ताणं विहरामि से तं फासुयविहारं । सरि. सवया ते भदन्त ! किं भक्खेया अभक्खया ? सोमिला ? सरि संवा मे भक्खेया वि अभक्खेया वि । से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ सरिसवा मे भक्खेया वि अभक्खेया वि ? से नूणं तें। सोमिला ! बंभन्नएसु नएसु दुविहा सरिसवया पन्नत्ता तं जहाँ मित्तसरिसक्या य धन्नसरिसक्या य। तत्थ णं जे ते मित्तसरिसवया ते तिविहा पन्नत्ता तं जहा सहजायया सहवड्डिययां सहपंसुकीलियया तेणं समणाणं निग्गंथाणं अभक्खेया। तत्थं णं जे ते धन्नसरिसवया ते दुविहा पन्नचा तं जहा सत्थंपरिणया य असत्थपरिणया य तत्थ णं जे ते असत्थपरिणया ते णं समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया। तत्थ णं जे ते सत्य परिणया ते दुविहा पन्नत्ता तं जहा एसणिज्जा य अणेसणिज्जा य । तत्थ णं जे ते अणेसणिज्जा ते समणाणं णिग्गंथाणे अभक्खेया। तत्थ णं जे ते एसणिज्जा ते दुविहा पन्नता ते
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
... भगधतीसूत्र जहा जाइया य अजाइया य तत्थ णं जे ते अजाइया ते णं समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया तत्थ गंजे ते जाइया ते दुविहा पन्नत्ता तं जहा लद्धा य अलद्धा य तत्थ णं जे ते अलद्वा ते समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया तत्थ णं जे ते लद्धा ते णं समणाणं णिग्गंथाणं भक्खेया से तेण?णं सोमिला ! एवं बुचड़ जाव अभक्खेया वि। माला ते भंते ! कि भक्खेया अभक्खेया? सोमिला ! माला मे भक्खेया वि अभक्खेया वि ले केणटेणं जाव अभक्खेया वि ? से नूणं ते सोमिला बंभन्नएसु नएसु दुविहा मासा पन्नत्ता तंजहा दुव्वमासा य कालमासा य तत्थ णं.जे ते कालमासा ते णं सावणादीया आसाढपज्जवसाणा दुवालसं. पन्नत्ता तं जहा सावणए भदवए आसोए कत्तिए मग्गसिरे पोसे माहे फग्गुणे चित्ते वइसाहे जेट्रामूले आसाढे तेणं समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया तत्थ णं जे ते दवमासा ते दुविहा पन्नत्ता तं जहा अस्थमासा य धन्नमासा य तत्थणं जे ते अत्थमासा ते दुविहा पन्नत्ता तं जहा सुवन्नमासा य रुध्वमासा य ते णं समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया तस्थ णं जे धण्णमाला ते दुविहा पन्नत्ता तं जहा सस्थपरिणया य असत्थपरिणया य एवं जहा धन्नसरिसवया जाव से तेणटेणं जाव अभक्खया वि। कुलत्था ते भंते ! किं भक्खेया अभक्खेया ? सोमिला ! कुलत्था भक्खेया वि अभक्खेया वि। से केणट्रेणं जाव अभक्खेया वि ? से नूणं लोमिला! ते बंभन्नएसु नएसु
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०४ व्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २२९ दुविहा कुलत्था पन्नत्ता तं जहा इस्थि कुलत्थाय धन्नकुलस्थाय तत्थ णं जे ते इत्थिकुलत्था ते तिविहा पन्नत्ता तं जहा कुलकन्नयाइ वा कुल वहुयाइ वा कुलमाउयाइ वा ते णं समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया तत्थ णं जे ते धन्नकुलत्था एवं जहा धन्नसरिसया से तेणटेणं जाव अभक्खेया वि ॥सू०४॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये वाणिज्यग्राम नाम नगरमासीव वर्णका, दूतीपलाशकं चैत्यम् वर्णकः तत्र खलु वाणिज्यग्रामे नगरे सोमिलो नाम ब्राह्मणः परिवसति आढयो यावत् अपरिभूतः ऋग्वेद० यावत् सुपरिनिष्ठितः पश्चानां खण्डिकशतानां स्वकस्य कुटुंवस्य आधिपत्यं यावद् विहरति । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरो यावत् समवसृतः यावत् परिषत् पर्युपास्ते, ततः खलु तस्य सोमिलस्य ब्राह्मणस्य एतस्याः कथाया लब्धार्थस्य सतः अयमेताचद्रूपो यावत् समुत्पद्यत एवं खलु श्रमणो ज्ञातपुत्रः पूर्वानुपूर्व्या चरन् ग्रामानुग्राम द्रवन् सुखं मुखेन यावदिहागत: यावद् दूतीपलाशके चैत्ये यथापतिरूपं यावद्विहरति, तद्गच्छामि खलु श्रमणस्य ज्ञातपुत्रस्यान्तिके प्रादुर्भवामि इमान् खलु एतावद्रूपान् अर्थान् यावद् व्याकरणानि पक्ष्यामि तत् यदि मे इमानेतावद्रूपान् अर्थान् यावद । व्याकरणानि व्याकरिष्यति ततः खलु वन्दिध्ये नमस्यामि यावत् पर्युपास्ये तव यदि मे स इमान् एतावद्रूपान् अर्थान् यावत् व्याकरणानि नो व्याकरिष्यति ततः खलु एमिरेव अर्थश्च याचद् व्याकरणैश्च निस्पष्टप्रश्नव्याकरणं करिष्यामीति कृत्वा एवं संप्रेक्षते संप्रेक्ष्य स्नातो यावत् शरीरः स्वगृहात् मतिनिष्कामति प्रति निष्क्रम्य पादविहारचारेण एकेन खण्डिकशतेन साई संपरिवृतो वाणिज्यग्राम नगर मध्य मध्येन निर्गच्छति निर्गत्य यत्रैव वीपलाशकं चेत्यं यत्रैव श्रमणो भगवान महावीर स्तत्रैवोपागच्छति उपागत्य श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यादूरासन्ने स्थित्वा श्रमणं भगवन्तं महावीरम् एवमवादीत् यात्रा ते भदन्त ! यापनीयं ते भदन्त !, अव्यावाधा ते भदन्त ! मासुकविहारः ते मदन्त ! सोमिल ! यात्रा अपि मे यापनीयमपि मे अव्यावाधोऽपि मे मासुकविहा.
रोऽपि मे। किं ते भदन्त ! यात्रा ? सोमिल ! यन्मे तपो नियमसंयमस्वा. __ध्यायध्यानावश्यकादिकेपु योगेषु यतना सा यात्रा। कि ते भदन्त ! यापनीयम,
सोमिल ! यापनीयं द्विविध प्रज्ञप्तम् तद्यथा इन्द्रिययापनीयं च, नो इन्द्रिययापनीय च । अथ किं तत् इन्द्रिययापनीयम् ? सोमिल ! इन्द्रिययापनीयं यन्मे श्रोत्रेन्द्रिय
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
4
२३०
enadrea
"
चक्षुरिन्द्रिय- घ्राणेन्द्रिय-जिह्वेन्द्रिय- स्पर्शनेन्द्रियाणि निरुपहतानि वशे वर्तन्ते तदेतत् इन्द्रिययापनीयम् । अथ किं तत् नो इन्द्रिययापनीयम् नो इन्द्रिययापनीयन्मे क्रोधमानमायलोभाव्यवच्छिन्नानो उदीरयन्ति तदेतत् नो इन्द्रिययापनीयम् । कस्ते भदन्त ! अव्याबाधः सोमिल ! यत् मे वातिकपैत्तिकश्लैष्मिकसान्निपातिका विविधा रोगातङ्काः शरीरगता दोषा उपशान्ता नो उदीरयन्ति स एष अव्यावाधः । अथ कहते भदन्त ! मासुकविहारः ? सोमिल ! यत् खलु आरामेषु उद्यानेषु देवकुलेषु सभासु पालु स्त्रीपशुपण्डकरहितासु वसतिषु प्रासुकैषणीयपीठफलकशय्यासंस्तारकमुपसंध खलु विहरामि स एषः प्रासुकविहार : 'सरिसवया' (सर्पपकाः सदृशवयसः) वे भदन्त किं भक्ष्या अमक्ष्या सोमिल ! 'सरिसवया' में भक्ष्या afe अभक्ष्य अपि । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते ' सरिसबया' में भक्ष्या अपि अभक्ष्या अपि तत् नूनं ते सोमिल ! वाह्मण्येषु नयेषु द्विविधाः 'सरिसवया' प्रज्ञताः तद्यथा मित्रसरिया (सहावयसः) च धान्य सरिसवयाश्व ( धान्यसर्व पाश्च) तत्र खलु ये मित्रसरिसवया ते त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा सहजाताश्च सहवर्द्धिताश्व सहपांशुक्रीडिताश्च ते खलु श्रमणानां निर्ग्रन्थानाम् अभक्ष्याः तत्र खलु ये धान्यसरिया (धान्यसर्षपा) ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा शस्त्रपरिणता श्वाशस्त्रपरिणताश्च तत्र खच्च ये अशस्त्रपरिणतास्ते खलु श्रमणानां निर्ग्रन्थानाम् अभक्ष्याः, तत्र खलु ये ते शस्त्रपरिणताः ते द्विषाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा एवणीयाश्चानेपणीयाश्च तत्र खलु ये अनेषणीयास्ते श्रमणानां निर्मन्थानाम् अभक्ष्याः, तत्र खलु ये एपणीयास्ते द्विविधाः मज्ञप्ताः तद्यथा- याचिताश्चायाचिनाश्च तत्र खच ये अयाचितास्ते श्रमणानां निर्ग्रन्थानाम् अभक्ष्याः, तत्र खल, ये याचितास्ते द्विधाः मज्ञप्ताः, तद्यथा - लब्धाश्च अलब्धाश्च तत्र खलु ये अलब्धास्ते श्रमणानां निर्ग्रन्थानाम् अमक्ष्याः, तत्र खलु ये लब्धास्ते खलु श्रमणार्ना निर्ग्रन्यानां भक्ष्याः, तत् तेनार्थेन सोमिल ! एवमुच्यते यावत् अभक्ष्या अपि । मासा ते rea | किं भक्ष्याः अभक्ष्याः, सोमिल ! माता में भक्ष्या अपि अमक्ष्या अपि तत्केनार्थेन यावत् अमक्ष्या अपि तत् नूनं ते सोमिल ! ब्राह्मण्येषु नयेषु द्विविधाः मासा प्रज्ञप्ताः तद्यथा द्रव्यमासाः च कालमासाश्च तत्र खलु ये कालमासास्ते खलु श्रावणादिकाः अपाठपर्यवसानाः द्वादशाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा श्रावण भाद्रपदाश्विन कार्तिकमार्गशीर्ष पौष माघ फाल्गुन चैत्र वैशाखज्येष्ठा मूलापादाः, ते खलु श्रमणानां निर्य म्यानाम् अभक्ष्याः, तत्र खलु ये ते द्रव्यमासाः ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः अर्थमासाः च धान्यमासाः च तत्र खलु ये ते अर्थ मासास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा सुवर्णमासाः च रूप्यमासाः च ते खलु श्रमगानां निर्ग्रन्थानाम् अक्ष्याः, तत्र खलु ये ते धान्यमासाः ते द्विविधाः मज्ञप्ताः तद्यथा शस्त्रपरिणता श्वाशस्त्रपरिणताश्च एवं यथा
V
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् .२३१ धान्यसरिसवया यावत् तत् तेनार्थेन यावन् अमक्ष्या अपि । कुलत्थास्ते भदन्त ! कि भक्ष्या अभक्ष्या सोमिल ! कुलत्था भक्ष्या अपि, अभक्ष्या अपि तत्केनार्थेन यावत् अभक्ष्या अपि तत् नूनं सोमिल ! ते ब्राह्मण्येषु नयेषु द्विविधाः कुलत्थाः मज्ञप्ता तथा स्त्रीकुलत्था च धान्यकुलत्था च, तत्र खलु यास्ताः स्त्रीकुलत्थाः तास्त्रिविवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा कुलकन्यका चा कुलवध्वो वा कुलमानरो वा ताः खलु श्रमणानां निग्रन्थानाम् अभक्ष्याः, तब खलु ये ते धान्यकुलस्था एवं यथा धान्यसरिसवया तत् तेनार्थेन यावत् अमक्ष्या अपि ॥सू० ४॥
टीका-'तेणं कालेणं तेणं समएणं' तस्मिन् काले तस्मिन् समये 'बाणिय गामे नयरे होत्था' वाणिज्यग्रामं नाम नगरमासीत् 'वनभो' वर्णका-चम्पापुरीवत् अस्यापि नगरस्य वर्णनं कर्तव्यम् 'दूतीपलासए चेइए' दृतिपलाशकम् चैत्य. मुद्यानमाप्तीत इति 'वन भो' वर्णकः, पूर्णभद्र चैत्यवत् दुतिपलाशचैत्यस्यापि वर्णन
इससे पहिले पुद्गलद्रव्यों का निरूपण किया जा चुका है । अब परमात्म स्वरूपद्रव्ध के धर्मविशेषों का एवं आत्मद्रव्य का निरूपण किया जाता है। 'तेणं कालेणं तेणं समएण' इत्यादि
टीकार्थ---इस सूत्र द्वारा कल्पनीय अकल्पनीय के विषय में प्रभु और सोमिल की बातचीत का वर्णन किया गया है सो अव्य इसी विषय को स्पष्ट किया जाता । 'तेणं कालेणं तेणं समएणं' उस काल में और उस समय में 'वाणियगामे नयरे होत्था' वाणिज्यग्राम नाम का नगर था, वण्णओ' इसका वर्णन औपपातिक सूत्र में वर्णित चम्पानगरी के जैसा ही जानना चाहिये । 'दूतीपलासए चेहए' इस वाणिज्यग्रामनगर में तीपलाशनाम का उद्यान था। 'वण्णो इसका भी वर्णन औषपा
પૂર્વોક્ત સૂત્રમાં પુલ દ્રવ્યનું નિરૂપણ કરવામાં આવી ગયું છે, હવે પરમાત્મ સ્વરૂપ દ્રવ્યના ધર્મ વિશેષનું અને આત્મદ્રવ્યનું નિરૂપણ ४२वामी भाव छ.-"वेणे कालेणं देणं समएणं" त्यात
ટીકાઈ—-આ સૂત્રથી કલ્પનીય અને અકલ્પનીયના વિષયમાં પ્રભુ અને સેમિલ નામના બ્રાહ્મણ વચ્ચે જે સંવાદ થયે તેનું વર્ણન કરવામાં આવે छ.--"वेण' कालेण वेण समएण" ते आगे मन त समये "वाणिय गामे नयरे होत्था" वाशिन्य गाम नामर्नु नगर तु “वण्णओ" तेनु, वर्णन मो५५ति सूत्रमा qaa यम्पानगरी वन प्रमाणे सभा "दुइपला 'सए चेइए" मा पाgिrययाम नगरमा तिपा से नामनु Gधान & “वण्णओ" मा इतिपमा Gधाननु न ५ भोपपाति सूत्रमा
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवनीसूत्र कर्तव्यम् 'तत्य णं वाणियगामे नयरे' तत्र खलु वाणिज्यग्राये नगरे 'सोमिले नामं माहणे परिवसई' सोमिलो नाम ब्राह्मणः परिवसति 'अड़े जाव अपरिभृए' आढथो यावद् अपरिभूतः अत्र यावत् पदेन दीप्जादिविशेषणाना संग्रहो भाति भगदतीसूत्रस्थ द्वितीयशतकाश्चमोद्देशतितुंगिकानगरीधश्रावकवत् 'रिउ. व्वेद० जाव सुपरिनिहिए' ऋग्वेद यायत् परिनिष्ठितः स्कन्दकवत् अत्र यावत्पदेन यजुर्वेदादि वेदशिक्षाकल गायनेकविधाङ्गादीनां संग्रहो भवति अत्र स्कन्दकपकरणं सर्वमेव अनुस्मरणीयम् । 'पंचण्ह खंडियसयाणं' पञ्चानां खण्डिकशनानाम् खण्डिका शिष्यः 'सयस कुडुवस्स य' स्त्रकस्य कुटुम्बस्य च 'आहेवच्चं जाव विहरह' आधिपत्य यावत्पदेन 'पोरेसच्चं आणाईमरसेगावच्वं कारेमाणे' पौरतिक सूत्र में वर्णित हुए पूर्णभद्र चैत्य उद्यान के होता है ऐसा लमाना चाहिये । 'तत्थ णं वाणिकगामे०' इस चाणिज्यग्राम नगरमें 'सोमिले. नाम०' सोमिल नाम का ब्राह्मण रहता था । 'अढे जाव अपरिभूए' यह आढ्य यावत् अपरिभूत था यहां यावत्पद से दीप्त आदि विशेषणों का ग्रहण हुआ है । भगवती सूत्रके द्वितीय शतकके पंचम उद्देशक में वर्णित हुए तुगिका नगरी में रहनेवाले श्रावक के जैसा यह था तथा स्कन्दक के जैसा 'रिउम्मेष० जाव सुपरिनिहिए' यह ऋग्वेद आदि चारों वेदों का ज्ञाता था वेदशिक्षाकल्प आदि अनेक प्रकार के अङ्गों का जाननेवाला था । इसके वर्णन में स्कन्दक का प्रकरण सय ही यहां लगा लेना चाहिये। 'पंचण्ह खडियसयाणं' इसके ५०० शिष्य थे खण्डिक शब्द का अर्थ शिष्य है । 'सयस्स कुडंपस्स य आहेवच्चं जाव विहरई' अतः वसा पूल उद्यान प्रभार ४ सभा "तत्थ ण वाणियगामे० मा पाणिन्य ग्राम नाम "सोमिले नाम०" मिस नामना ब्राह्मएर खेता तो "अड्ढे जाव अपरिभूए" ते माढय-मेटो है सपत्तिपाणी तो यावत् અપરિભૂત-બીજાથી પરાજય ન પામે તે હતે. અહિયાં યાવત્ પદથી દીસ વિગેરે પદોને સંગ્રહ થયે છે. ભગવતી સૂત્રના બીજા શતાના પાંચમા ઉદેશામાં વર્ણવેલા તુંગિકા નગરીમાં રહેવાવાળા શ્રાવક જે તે સેમિલ माझ ता. तभनी म ते "रिउव्वेय जाव सुपरिनिदिए" वह યજુવેદ સામવેદ અથર્વવેદ ચારે વેદને જાણકાર હતા. તેમજ શિક્ષા, કલ્પ
તિષ વ્યાકરણ નિરૂક્ત છંદ વિગેરે અનેક પ્રકારના અંગોને જાણવાવાળે हता, तेनु न २४४ना वन प्रमाणे सघणु समा. "पंचण्हं खंडियप्रयाण" तर पांयसे। ५००) शिष्य ता ''31 शहना अर्थ शिष्य से प्रभारी छ. "सूयस्स कुडु बस्त्र य आहेवच्चं जाव विहरइते सोभित
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् '२३३ पत्यम् आज्ञेश्वरसेनापत्यं कारयन् इतिग्राह्यम् 'तए णं समणे भगवं महावीरे जाव समोसढे' ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरो यावत् समवसृतः अत्र यावत्पदेन पूर्वानुपूर्व्याचरन् इत्यादि विशेषाणानां संग्रहः 'जाव परिसा पज्जुवासई' यावत् परिषत् पर्युपास्ते अत्र यावत्पदेन परिषत्संमेलनादिकादीनां संग्रहः वाणिज्यग्रामात परिषनिर्गता, भगवतः धर्मकथां श्रुस्वा परिषत् भगवन्तं त्रिविधया पर्युपासनया पर्युपास्ते इतिभावः । 'तएणं तस्स सोमिलस्स माहणस्स' ततः खलु तस्य सोमिलस्य ब्राह्मणस्य 'इमीसे कहाए लहस्स समाणस्स' एतस्याः कथायाः लब्धार्थस्य सतः 'अयमेयारूवे जाव समुपज्जित्था' अयमेतावद्र्यो यावत् समुपपद्यत, अत्र यावत्पदेन आध्यात्मिकश्चिन्तितः प्रार्थितः कल्पितो मनोगतः संकल्पः, एतेषां ग्रहणं भवति यह उनका और अपने कुटुम्ब का आधिपत्य करता हुआ सुख से अपने समय को व्यतीत करता था यहां यावत्पद ले 'पोरेवच्चं आणाईसरसेणावच्चं कारेमाणे' इन पदों का संग्रह हुआ है । 'तए णं से समणे भगव०' एक समय की बात है कि श्रमण भगवान महावीर यहां पर पधारे यहाँ यावत्पद से 'पुव्वाणुपुनि चरन्' इत्यादि विशेषणों का संग्रह हुआ है । 'जाव परिसा पज्जुवासह' यावत् परिषदा ने उनकी पर्युपासना की यहाँ पर यावत्पद से 'परिषत्संमेलन आदि का ग्रहण हुआ है। वाणिज्यग्रामनगर से परिषदा निकली भगवान् ने धर्मकथा कही, धर्मकथा को सुनकर के परिषदा ने भगवान् को तीन बार चंदन नमस्कार किया चंदना नमस्कार करके भगवान् की विविध प्रकार से पर्युपासना की । 'तए णं तस्स सोमिलस्स०' जब सोमिल ब्राह्मण को यह बात मालुम हुई तो 'अयमेया०' उसके मनमें ऐसा विचार उत्पन्न બ્રાહ્મણ તે શિષ્યનું અને પિતાના કુટુંબનું અધિપતિપણુ કરતે થકે સુખપૂર્વક पताना समय वितावी रह्यो डतो. मडियां यावत्पथी 'पोरवच्चं आणाईसरसेणा. वच्चं करेमाणे' से पहीन सय थये। छ. "तए ण' से समणे भगवं०" मे સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી વિહાર કરતા કરતા આ વાણિજગ્રામ नाभा पधार्या. माडियां यावत्पथी “पूर्वानुपूर्त्या चरन्" विगेरे विशेष अक्षय थया छ. "जाव परिसा पज्जुवासई" यात पाय ग्राम नारनी પરિષદા ભગવાનને વંદના કરવા નીકળી પ્રભુએ તેઓને ધર્મદેશના સંભળાવી ધર્મદેશના સાંભળીને પરિષદાએ ભગવાનને ત્રણવાર વંદના નમસ્કાર કર્યા. वन नभ२४२ ४३शन भगवान्नी त्रप्राथी पर्युपासना ४१. 'तए णं तस्स सोमिलस्स" पछी न्यारे सेभिस प्रासाने मा वातनी न थ त्यारे 'अयमेया० तेन भनभा वा पिया था -मडियां यावत् . यथा
भ० ३०
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
. .
'२३४
. . . . .
भगवती इति 'एवं खलु समणे णायपुत्ते' एवं खलु श्रमणो ज्ञातपुत्रः 'पुवाणुपुचि चरमाणे' पूख्नुपूर्व्या चरन् तीर्थकरपरम्परया गच्छन् 'गामाणुगाम दुइज्जमाणे' ग्रामाजुग्रामं द्रवन् गच्छन्-मार्गस्थग्राममत्यक्त्वा गच्छन् इत्यर्थः 'मुहं सुहेणं जाव इह आगए' सुखं सुखेन यावत् इह आगतः अत्र यावत्पदेन 'विहरमाणे' इत्यस्य ग्रहणं भवति 'जाव दूतिपलासए चेइए' यावत्पदेन 'इह समोसढे' इत्यस्य संग्रहः 'अहापडिरूवं जाव विहरह' यथामतिल्प यावद विहरति अन यावत्पदेन अवग्रहं अवगृह्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् इत्यस्य संग्रहः 'तं गच्छामि णं समणस्स 'णायपुत्तस्स' तद्गच्छामि खलु श्रमणस्य ज्ञात पुत्रस्य 'अंतियं पाउन्मवामि' अन्तिके हुआ। 'यहां यावत्पद से 'आध्यात्मिकश्चिन्तितः प्रार्थितः, कल्पितः, मनोगता, संकल्पः 'इन पदों का ग्रहण हुआ है। एवं खलु समणे णायपुत्ते पुवाणुपुचि चरमाणे गामानुगामं दूइज्जमाणे सुहं सुहेणं जाव इह आगए' पूर्वानुपूर्वी से तीर्थ कर परम्परा के अनुसार चलते हुए तथा एक ग्राम से दूसरे ग्राम में विहार करते हुए सुखशाता पूर्वक यहां पर आये हुए हैं। यहां यावत्पद से 'विहरमाणे' इस पद से विहार करते करते यहां पर आये 'हुए हैं। और 'जाव दृतिपलासए चेहए लमोलढे' यावत् दुतिपलाश
चैत्य में ठहरे हुए हैं। 'अहापडिरूवं जाव विहरई' ठहरने को उन्होंने वहां के वनपालक से आज्ञा प्राप्त कर ली है-यहां यावत्पद से 'अवग्रह अव. गृह्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयन्' इन पदों का संग्रह हुआ है । 'तं गच्छामि णं समणस्स णायपुत्तस्त अंतियं पाउन्भवामि' तो मुझे उन "आध्यात्मिकश्चिन्तितः, प्रार्थितः, कल्पितः, मनोगतः, संकल्पः, मा ५४! ! ४२राया छे. “एवं खलु समणे णायपुत्ते पुव्वाणुपुब्बि घरमाणे गामाणुगामं दूइज्जमाणे सुहं सुहेणं जाव इह आगए पूर्वानुपूर्वी थी तीय धरोनी ५२५रानुसार ચાલતા ચાલતા અને એક ગામથી બીજા ગામ સુધીના વિહાર કરતાં કરતાં मुस ४ मडिया पधारे छे. मडियां या१५४थी “विहरमाणे" विहार ४२di ४२di . ५४ अर रायु छे. मने “जाव दूइपलासए चेइए समोसढे" यावत् इतिपमा धानमा भिरामान छ. "जाव पडिरूव जाव विहरई" तमामे या २२१। भाटे त्यांना वनयानी माज्ञा प्राप्त - शन मिशनभान थया छ, माडियां यावत्पथी " अवग्रहं अवग्रह्य संयमेन तपमा आत्मानं भावयन्" । पह! अहY ४२राया छे. 'तं गच्छमि ण समणस्स , णायपुत्तस्स अंतियं पाउन्मवामि" ताई ज्ञातपुत्र श्रम समपाननी
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उं०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २३६ प्रादुर्भवामि-उपतिष्ठामि 'इमाई च णं एयारूवाई अट्ठाई' एतांश्च खलु-वक्ष्यमाणान् यात्रायाफ्नीयादीन् एतावद्रूपान् अर्थान् 'जाव वागरणाई पुच्छिस्सामि' यावद् व्याकरणानि भश्नान् प्रक्ष्यामि यावत्पदेन हेतून् कारणानि इति संग्रहः । अर्थादीन् प्रक्ष्यामीतिभावः अत्र 'हेतुः' उपपत्तिमात्रदृष्टान्तविराधनं कारणम् , युक्तिरूपपत्तिस्तन्मात्रस्य कथनम् । 'तं जइ मे से इमाई एयारूवाई अट्ठाई जाव वागरणाई तद् यदि मे स इमान् एतावद्रूपान् अर्थान् यात्रायापनादीयान यावत् व्याकरणानि अत्र यावत्पदेन हेतून कारणानि इति संग्रहः 'वागरेहिति' व्याकरिष्यति प्रतिपादयिष्यति तओ णं बंदीहामि नमसीहामि' ततः खलु वन्दिष्ये नमस्यामि 'जाब पज्जुबासीहामि' यावत् पर्युपासिष्ये अत्र यावत्पदेन सत्करि. प्यामि सम्मानयिष्यामि कल्याणं मंगलं दैवतं चैत्यं विनयेन इत्येषां संग्रहः । 'अह मे से इमाई एयारूबाई अट्ठाई जाव वागरणाई' अथ मे स श्रमण ज्ञातपुत्र के समीप चलना चाहिये और चलकर 'इमाईचणं एयाख्वाइं अट्ठाईजाव वागरणाई पुछिस्सामि' उनसे इन यात्रा यापनीय आदि प्रश्नों को पूछना चाहिये। यहां यावत्पद से 'हेतून कारणानि' इन पदों का संग्रह हुआ है । 'तं जह मे इमाई एयाख्वाइं अट्ठाई जाव वागरणाई वागरेहिति' यदि वे मेरे इन अर्थों का यात्रा यापनीय आदिकों का तथा व्याकरणों का प्रश्नों का यावत् हेतुओं का एवं कारणों का अच्छे प्रकार से उत्तर दे देगें तो मैं उनको वन्दना करूंगा, उन्हें नमस्कार करूंगा। 'जाव पज्जुवासामि' यावत् उनकी पर्युपासना करूंगा यहां यावत् पद से 'सत्करिष्यामि सम्मानयिष्यामि कल्याणं मंगलं दैवतं चैत्यं विनयेन' इन पदों का संग्रह हुआ है। 'अह मे से इमाई एयारवाई अट्ठाई जाव वागरणाई णो वागरेहिति' और यदि वे मेरे इन पासे न
ने "इमाइ च ण एयारूवाई अट्ठाइ जाव वागरणाई पुच्छित्सामि" मान मा यात्रा यापनीय विगेरे सभी प्रश्न पूछन मडियां यावत्पथी “हेतून् कारणानि" म पहोना सब थयो छे. "तंज मे इमाई एयारूवाई अढाइ जाव वागरणाई वागरेहिति" न तो मारा આ યાત્રા યાપનીય વિગેરેનું તેમ જ બીજા પ્રશ્નોને યાવતુ હતુઓ અને અને કારણેને યથાર્થ ઉત્તર આપશે તે હું તેમને વંદના કરીશ तमने नमः॥२ शश “जाव पञ्जुवासामि” यावत् तभाना पयुपासना ४रीश मा यावत् श५४थी 'सत्करिष्यामि सम्मानयिष्यामि कल्याणं मगलं दैवतं चैत्य विनयेन' मा पह! अहए। ४२शया छ. 'अह मे से इमाई एयारवाई अढाइ जाव वागरणाई णो वागरिहिति' भन न तमा भारा मा
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती इमान् एतावद्रूपान् अर्थान् यात्रायापनीयादीन् यावत् हेतून् कारणानि व्याकरणानि परमश्नस्योत्तररूपाणि 'णो वागरेहिति' नो व्याकरिष्यति अर्थ प्रक्षान्तरे यदि मदीयप्रश्नानाम् उत्तरं नो दास्यतीत्यर्थः 'तओ णं' ततः खलु 'एएहिं वेव अटेहिय जाव वागरणेहिय' एभिरेव अर्थश्च यावद् व्याकरणैश्च निष्पृष्टमश्नव्याकरणं पृष्टमश्नोत्तरप्रतिपादनाभावयुक्त निरुत्तरमित्यर्थः करिज्यामि 'इति कहु एवं संपेहेइ' इति कृत्वा एवं संप्रेक्ष्यते विचारयति । 'संपेहेत्ता' संप्रेक्ष्य-विचार्य ‘ण्हाए' स्नातः 'जाव सरीरे' यावत् शरीरे अत्र यावत्पदेन कृतबलिका कृतकौतुकमङ्गलमायश्चित्तः अल्पमहार्घाभरणालङ्कृतशरीरः इति संयोजनीयम् । एतादृशः सन् 'साओ गिहाओ पडिनिक्खमई' स्वाद गृहाद प्रतिनिष्क्रामति स्वगृहात् भगवतः पाश्वें गमनाय निर्गच्छतीत्यर्थः 'पडिनिक्खमित्ता' प्रतिनियात्रा यापनीयं आदि अर्थो का तथा और भी कृत प्रश्नों का समुचितरूप से उत्तर नहीं देंगे-'तो णं एएहिं चेव अडेहिं य जाव वागरेणहिं' तो मैं इन्हीं अर्थों से यावत् कृत प्रश्नों से उन्हें निरुत्तर कर दूंगा। 'एवं संपेहे' इस प्रकार से उसने विचार किया 'संपेहेत्ता हाए' विचार करके बाद में उसने स्नान किया 'जाव सरीरे साओ०' काक आदि को अन्नादिका भागरूप बलिकर्म किया, दुःस्वप्न विघातक कौतुकमङ्गकरूप प्रायश्चित्त किया और बहुमूल्यवाले अल्प आभरणों से अपने शरीर को अलंकृत किया । इस प्रकार से सजधजकर वह फिर वह अपने घर से पाहर निकला और निकल कर 'पायविहारचारेणं०' वह पैदल ही १०० विद्यार्थियों को साथ लेकर भगवान के पास जाने के लिये ठीक वाणि. ज्यग्राम नगर के बीचोंबीच से होता हुआ चला। 'णिग्गच्छित्ता.' યાત્રા યાપનીય વિગેરે અને તેમ જ બીજા કરેલ પ્રશ્નોને ઉત્તર નહીં साये तो 'तओ णं एएहिं व अठेहिं य जाव वागरणेहि 'ईमान मा અર્થોથી યાવત્ અન્ય પ્રશ્નોથી તેઓને નિરુત્તર કરી દઈશ. આ રીતે તેણે विया ये 'संपेहेत्ता हाए' मा शत विशार ४शन तो स्नान यु" 'जाव सरीरे साओ.' गा विगेरे पक्षीयाने मन्नन मा मा५। ३५ બલિ કર્મ કર્યું દુઃશ્વમના નાશ કરવા રૂપ મંગલ રૂપ પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યું અને ભારમાં હલકા તથા કીંમતમાં અધિક એવા કીમતી આભૂષણે પોતે ધારણ કર્યા. આ રીતે સજજ થઈને તે પિતાના ઘરની બહાર નીકળે
२ नीजी 'पायविहारचारेण' ५५पा १ मेसे। विद्यार्थि मानसाथे લઈને ભગવાનની સમીપે જવા માટે વાણિજ ગ્રામ નગરના વચ્ચે વચ્ચેના २५तथा नीन्या. "णिगच्छित्ता' मा नीजीन या ति५माधान तु
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २३७ क्रम्य 'पायविहारचारेणं' पादविहारचारेण पद्भयामेव न तु शकटादिनेत्यर्थः 'एगेणं खंडियसएणं सद्धिं संपरिखुडे' एकेन खण्डितशतेन शिष्यशतेनेत्यर्थः साध संपरिवृतो युक्त इत्यर्थः ‘वाणियगामं नयरं मज्झं मझेणं णिगच्छह' वाणिज्यग्राम नगरं वाणिज्यग्रामा, नगरादित्यर्थः मध्यं मध्येन निर्गच्छति 'णिग्गच्छित्ता' निर्गत्य 'जेणेद (ईपलासए चेइए' यत्रैव दूती. पलाशनामकं चैत्यम्-उद्यानम् 'जेणेव समणे भगवं महावीरे' यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः तेणेव उवागच्छद' तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ती' उपागत्य 'समणस्स भगवओ महावीरस्स' श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'अरेसामंते ठिच्चा' अदूरासन्ने स्थित्वा नातिदूरे नातिसमीपे उचितस्थाने स्थित्वा इत्यर्थः 'समणं भगवं महावीरं एवं वयासी' श्रमणं भगवन्तं महावीरम् एवम्-वक्ष्यमाणम् यापनीयादिविषयकं प्रश्नवाक्यम् अवादी-उक्तवान् । किमुक्तवान सोमिलो भगवन्तं ? तत्राह-'जत्ता ते' इत्यादि । 'जत्ता ते भंते!' यात्रा ते भदन्त ! 'जवणिज्जं ते चलकर वह वहां पहुंचा कि जहां दूतिपालाश.चैत्य में श्रमण भगवान् महावीर विराजमान थे 'उयागच्छित्ता०' वहां पहुंच कर वह 'समणस्स०' श्रमण भगवान महावीर से कुछ थोडी सी दूर पर खड़ा हो गया, वहां खडे होकर उसने 'समण भगवं महावीरं एवं पयासी' श्रमण भगवान् वीर से ऐसा पूछा 'जत्ता ते भंते !' हे भदन्त ! अपिके यात्रा है या नहीं ? 'जवणिज ते भंते..' हे भदन्त ! आपके पिनीय है या नहीं ? 'अव्यावाहते भंते ! हे भदन्त ! आपके अन्यायाध है या नहीं ? 'फासु. यविहारं ते भंते !'हे भदन्त ! आपके प्रामुक विहार है या नहीं? उत्तर में प्रभु ने कहा-'सोमिला ! जता पि मे' हे लोमिल | संयमरूप थोगों में जो मेरी प्रवृत्ति है वही मेरी यात्रा है। 'जवणिज्जं च मे અને તેમાં જ્યાં આગળ ભગવાન મહાવીર સ્વામી બિરાજમાન હતા ત્યાં તે पडेग्य।. "उवागच्छित्ता०' त्यो त पांथान त 'समणस्व' श्रभा सगवान् महावीरथी थोर '२ ते मे २ही गया. त्यi Sai Rही तरी 'समण भगव' महावीरं एवं वयासी' श्रम लगवान् महावीर स्वामीन मा प्रभार ५७यु'-'जत्ता भंते ! सावन मापन यात्रा छे नही ? 'जवणिज्जं ते भंते !' मापन यायनीय छे नही ? 'अबावाहं वे भवे सगवन् मा५ नामा मव्यामा छ । नही'फासुयविहारं ते भंते, सगन मापन मासु विहार छ । नहिं ? म प्रश्नांना उत्तरमा प्रभुणे ४ह्यु-स्रोमिला। जत्ता वि में सभि सयम योगमा भारी प्रवृत्ति छ, ते भारी यात्रा छे. 'जवणिज्जं च मे भाक्षभागमा रावण पुरुषाने लाथानी भ जाम
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे
રૂઢ
भदन्त !,
अंते ।" यापनीयं ते मदन्त ! 'अव्वावाहं ते भंते !" अव्यावाधः ते ' फासूयविहार ते भंते । प्रासुकविहारस्ते भदन्त ।
हे
भदन्त !
ते तत्र यात्रा यापनीयाव्यावाधप्रासुकविहारादिकमस्ति नवेति प्रश्नः, भगवानाह - 'सोमिला ' इत्यादि । 'सोमिला' हे सोमिल ! ' जत्ता वि मे' मम यात्रापि विद्यते यानं यात्रा संयमयोगेषु प्रवृतिः तथा च संगमयोगेषु प्रवृत्तिरूपा यात्रापि मम विद्यते एवेति स्वीकारात्मकं भगवत उत्तरम् । 'जवणिज्जं पि मे' यापनीयमपि मे' हे सोमिल ! यापनीयमपि मम विद्यते एव, यापनीयं नाम मोक्षमार्गे गच्छतां पाथेय व प्रयोजक इन्द्रियवश्यत्वादिरूपो धर्मविशेषः स च परित्यक्तसंसारस्य शिवं प्रति प्रस्थितस्य ममापि आवश्यकमेव अतो यापनीयमपि मम विद्यते एवेत्यत्रापि स्वीकारात्मकमेव उत्तरम् | 'अच्त्रावाहं पि मे' अन्नावाधोऽपि मे अव्याबाधः - शरीरवाधानामभावरूपः सोऽपि मम विद्यते एवेति । 'फासुयविहार पि मे' प्राविहारोऽपि मे निर्जीव वसतिवासरूपो विहारः प्रासुकविहारः सोऽपि
~
विद्यते एवेतिभावः । पुनः सोमिलः पृच्छति - 'किं ते भंते! जत्ता' का ते भदन्त । मोक्ष मार्ग में गमन करनेवाले मनुष्यों को कलेवा के जैसा काम आनेवाले इन्द्रियों को वश में रखनेरूप जो धर्मविशेष है वह यापनीय है ऐसा यह यापनीयरूप धर्मविशेष मुझ में है ही क्योंकि मैं संसार को छोडकर शिवमुक्ति के प्रति प्रस्थित हुआ हूं अतः वह मुझे आवश्यक है | 'अव्वाबाह' पि मे' शरीर में किसी भी प्रकार की बाधा का सद्भाव न होने से मुझ में अव्यावाधरूप धर्म भी है ही 'फासुयविहारं पि में' निर्जीववसति में रहने का नाम प्रालुक बिहार है ऐसा वह प्राकविहार भी मेरा होता है । इस प्रकार के ये उत्तर प्रभुने लोमिल को स्वीकारात्मक ही दिये है । अब सोमिल प्रभु से ऐसा पूछता
-किं ते भंते । जत्ता' हे भदन्त ! उस आपकी यात्रा का क्या स्वरूप આવવાવાળું ઇન્દ્રિયાને વશ રાખવારૂપ જે 'વિશેષ છે, તે યાપનીય છે. એવા
આ યાપનીય ધર્માંવિશેષ મારામાંછે જ કારણ કે મેં સ'સારને છેડીને મુક્તિના भार्ग अत्ये अस्थान यु छे, तेथी ते भने आवश्य छे. 'अठवावाहं पि मे' થારીરમાં કોઈપણ જાતની માધા ન હોવાથી મારામાં અન્યાષાધપણુ પણ છે ४ 'फायविहार पिय' निव वसतिभां रहेवु' तेनुं नाम आसुर विहार है, એવેા તે પ્રાસુક વિહાર પણ મારે થતા જ રહે છે. એ રીતે સેામિલ બ્રાહ્મણુ ના તમામ પ્રશ્નાના ઉત્તર ભગવાને સ્વીકાર રૂપે આપ્યા છે. પ્રભુના એ પ્રમાણે ઉત્તર સાંભળીને તે સામિલ બ્રાહ્મણુ ફરીથી પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછે
४- किं तं भंते! जत्ता' हे लगवन् ते आपनी यात्रा शु स्व३५ छे ?
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका २०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम्
२३९
यात्रा हे भदन्त ! किं स्वरूपा तव यात्रा ? भगवानाह - 'सोमिला ' हे सोमिल 1 'जं मे तवनियम संजमसझायझाणावस्तयमाइएसु जोपसु जयणा से तं जत्ता' यन्मे तपो नियमसंयमस्वाध्यायध्यानावश्यकादिषु योगेषु यतना सा एपा यात्रा तत्र तपोऽनशनादि द्वादशविधम्, नियमास्तद्विषया अभिग्रहविशेषाः यथा एतावत्तपः स्वाध्यायवैयावृत्त्यादि मया अवश्यं कर्तव्यमित्यादिरूपाः । संयमः- पृथिवीकायादि सप्तदशविधः, स्वाध्यायः धर्मकथादिः, ध्यानं - धर्मध्यानादिः आवश्यक पविधम्, यद्यपि एतेषु तपः प्रभृतिषु भगवतस्तदानीं विशेषतो न कश्चिदरि संभवति तथापि तपः प्रभृतीनाम् तत्फलसद्भावात् तपः प्रभृतिकमस्तीहै ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'सोमिला ! जं मे तवनियम संजमसज्झायझाणावरलयमाह एसु जो एसु जयणा से तं जन्ता' हे सोमिल! तप, नियम, संयम, स्वाध्याय, ध्यान और आवश्यक आदि योगो में जो यतना है अनशन आदि के भेद से तप १२ प्रकार का है तप की वृद्धि करनेवाले या तपमें सहारा पहुंचानेवाले जो अभिग्रह विशेष हैं वे नियम हैं जैसे इतना तप, स्वाध्याय वैद्यावृत्य आदि मुझे इतने समय तक अवश्य करना चाहिये । पृथिवीकायादिकों की रक्षा करने रूप संयम १७ प्रकार है धर्मकथा आदि करना स्वाध्याय है धर्मध्यान आदि ध्यान हैं समंता बन्दना आदि के भेद से आवश्यक ६ प्रकार का है यद्यपि भगवान् के तप आदिकों में उस समय कुछ भी विशेषरूप से संभवित नहीं होता है फिर भी तप आदिकों में विशेषफल का सद्भाव होने से तप आदि
तेना उत्तरभां अलु हे छे -- 'सोमिला ज मे तवनियमसंजमसज्ज्ञाय झाणावस् यमाइए जोए जयणा से त्त जत्ता' हे सोभिस तप नियम संयम स्वाध्याय ધ્યાન અને આવશ્યક વિગેરે ચેાગેામાં જે યતના છે, તેજ યાત્રા છે. અનશન વિગેરેના ભેદથી તપ ૧૨ ખાર પ્રકારનું છે. તપ વધારવાવાળું અથવા તપમાં સહાયતા પહેાંચાડનાર જે અભિગ્રહ વિશેષ છે, તે નિયમ છે. જેમ કે આટલું તપ, સ્વાધ્યાય કે વૈયાવૃત્ય વિગેરે મારે અમુક સમય સુધીમાં કરી જ લેવું જોઈએ. પૃથ્વીકાય વિગેરે જીવાની રક્ષા કરવા રૂપ સયમ ૧૭ સત્તર પ્રકારના छे. धर्म अथा वि. ४२ ते स्वाध्याय छे. धर्मध्यान विगेरे ध्यान छे. समता, વન્દના વિગેરેના ભેઢથી આવશ્યક છે ૬ પ્રકારનું છે જો કે ભગવાનના તપ વિગેરેમાં તે સમયે કાંઈ પણુ વિશેષ રૂપથી સંભવિત થતું નથી તેાપણુ તપ - વિગેરેમાં વિશેષ ફળને સદ્ભાવ હાવાથી તપ વિગેરે છે, તેમ સમજવુ...
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४० .
भगवतीस्त्र त्यवगन्तव्यमित्यादि योगेपु यतना प्रवृत्तिः, एपा सा यात्रा, तपः प्रभृतिषु प्रवृत्तिरूपैव मम यात्रा इति भावः । 'किं ते भंते ! जवणिज्ज' किं ते भदन्त ! यापनीयं यापनीयं किमाकारकं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'सोमिला' हे सोमिल ! 'जवणिज्जे दुविहे पन्नत्ते' यापनीयं द्विविधं प्रज्ञप्तम्, प्रकारभेदमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा 'इंदियजवणिज्जे य नो इंदियजवणिज्जे य' इन्द्रिययापनीयं च नो इन्द्रिययापनीयं च इन्द्रियविषयकं यापनीयम्-वश्यत्वमिन्द्रिययापनीयम् नो इन्द्रियविषयकं यापनीयं वश्यत्वम् नो इन्द्रिययापनीयम् किन्तु प्रकृते नो शब्दस्य मिश्रार्थकत्वात् इन्द्रियैमिश्रा नो इन्द्रियाः, अथवा नो शब्द: सहार्थकस्तेन इन्द्रियाणां सहचरिता इति नो इन्द्रियाः क्रोधादिलोभान्ताः कपायाः, तद्विपयकं वश्यत्वम् नो इन्द्रिययापनी. यम् ‘से किं तं इंदियजवणिज्ज' अथ किं तत् इन्द्रिययापनीयम् हे भदन्त ! तद् है ऐसा जानाना चाहिये अतः तप नियम आदिकों में जो मेरी प्रवृत्ति है वही यह मेरी यात्रा है। अब सोमिल प्रभु से ऐसा पूछता है हे भदन्त ! '
किते भते जवणिज्ज' आपका यापनीय क्या है ? अर्थात् यापनीय का क्या स्वरूप है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सोमिला ! दुविहे जर्वणिज्जे०' हे सोमिल ! यापनीय दो प्रकार का कहा गया है एक इन्द्रिय यापनीय और दूसरा नो इन्द्रिययापनीय इन्द्रियों को वश में रखना यह इन्द्रिय यापनीय है नोइन्द्रिय को वश में रखना यह नो इन्द्रिय यापनीय है यहां जो नो शब्द मिश्रार्थक है इन्द्रियों से मिश्रजो हैं वे नो इन्द्रिय हैं अथवा नो शब्द सोहार्थक है। इससे इन्द्रियों से सह चरित जो हैं वे नो इन्द्रिय हैं । ऐसी ये क्रोधादि लोभान्त कषाये हैं, इन्हें वश में करना नो इन्द्रिय यापनीय है । 'से किं तं इंदियजय. જોઈએ. તેથી તપ નિયમ વિગેરેમાં મારી જે પ્રવૃત્તિ છે તે જ મારી યાત્રા छ. शथा सोभित प्राशय प्रभुन से पूछे छे 2-3 मसन 'किं ते जवજિલ્લ આપનું યાપનીય શું છે? અર્થાત્ યાપનીરનું શું સ્વરૂપ છે? તેના उत्तरमा प्रभु ४९ छ है-'सोमिला! दुविहे जवणिज्जे०' 3 सोभित यापनीय બે પ્રકારનું કહ્યું છે. એક ઈદ્રિય યાપનીય અને બીજુ નઇદ્રિય યાપનીય. ઈદ્ધિને વશ રાખવી તે ઈદ્રિય યાપનીય છે કે ઈદ્રિયને વશમાં રાખવી તે
ઈદ્રિય યાપનીય છે. અહિયાં નો શબ્દ મિશ્રવાચક છે. ઇંદ્રિથી જે મિશ્ર છે, તે નેઈદ્રિય છે. અથવા ને શબ્દ સહાર્થક છે, તેથી ઈદ્ધિની સાથે રહેનાર જે છે, તે ને ઈન્દ્રિય છે. એવા આ કૅધ, માન, માયા અને લેભ
छेतेन. १२२ रामपा व नाद्रिय यायनीय छे. 'से किं तं इंदियज
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
F.
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम्--- २४५ इन्द्रिययापनीयं किमिति प्रश्नः, भगवानाह-'इंदिय' इत्यादि । 'इदियजवणिज्ज़े जं मे सोइंदियचविखदियघाणिदियजिभिदियफासिदियाई निरुवहयाई, बसे वति' इन्द्रिययापनीयं यन्मे श्रोत्रेन्द्रियचक्षुरिन्द्रियघाणेन्द्रियजिह्वेन्द्रियस्पर्शनेन्द्रियाणि निरुपहतानि वशे स्वाधिकारे वर्तन्ते 'से तं इंदियजवणिज्जे' तदेतत् इन्द्रिययापनीयम् इन्द्रियवश्यत्वमेव इन्द्रिययापनीयमिति फलितोऽर्थः। 'से कि तं नो इंदियजवणिज्ज' अथ किं तत् नो इन्द्रिययापनीयम्, नो इन्द्रिययापनीयम् । किमिति पश्ना, भगवानाह-'नो इंदियजवणिज्जे नो इन्द्रिययापनीयम् 'जमे
कोहमाणमायालोमा वोच्छिन्ना, यन्मे यस्मात्कारणात् मम क्रोधमानमायाकोमा__ व्युच्छिन्ना:-विनष्टा जाताः 'नो उदीरियंते' उदयभावं न प्राप्नुवन्ति इत्यर्थः,
'से तं नो इंदियजवणिज्जे' एतत्तत् नो इन्द्रिययापनीयम् , क्रोधमानमाया. लोभानाम् आत्यन्तिकविनाशस्यैव नो इन्द्रिययापनीयमिति संज्ञेतिभावः। 'से ते ___ जवणिज्जे' एतत् यत् यापनीयम् प्रकारभेदेन कथितमितिभावः। 'किं ते भंते ! - अव्वावाह' किं ते भदन्त ! अव्यावाधः, हे भदन्त ! तब अव्यावाधोऽयं क इति-णिज्ज' इन्द्रिय यापनीय क्या अर्थात् इन्द्रिय यापनीय का क्या स्वरूप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-इदिय जवणिज्जं च मे सोइंदियः' हे सामिल! मेरी जो श्रोनेन्द्रियादि पाँच इन्द्रियां हैं जो निरुपहत हैं अपने
२ विषय को पूर्णरूप से अच्छे प्रकार से ग्रहण करने में शक्तिशाली हैं वे । मेरे अधीन हैं यही इन्द्रिय यापनीय है। 'ले किं तं नो इंदियजवणिज्ज ‘नो इन्द्रिय यापनीय का क्या स्वरूप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं
'नो इंदियजवणिज्जे जं मे०' हे सोमिल! क्रोध, मान, माया और लोभ · इन कषायों का सर्वथा क्षय विनाश हो जाना नो इन्द्रिय यापनीय है। । 'आपका अव्याबाध क्या है अर्थात् अन्यायाध का क्या स्वरूप है ?
वणिज' छन्द्रिय यापनीय मे शु छ ? ४न्द्रिय यापनीयनु शु ११३५ छ ?
मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ ?--'इंदिय जवणिज्जं च मे खोइंदियः 5. હે સોમિલ શ્રોત્ર - ઈદ્રિય, વિગેરે જે પાંચ મારી ઈદ્રિ છે, કે જે
શક્તિશાળી છે. એટલે કે પોતપોતાના • વિષયને, પૂર્ણ રૂપે ગ્રહણ કરવા સમર્થ છે, તેવી તે ઈદ્રિયો મારે અધીન છે. આજ દિય , यापनीय छे. 'से किं तं नो इंदियजवणिज्ज' नाद्रिय यापनीयतुंशु २१३५
ना त्तरमा प्रभु ४३ छे ----'नोइंदियजवणिज्जे जं. मे०. . સૌમિલ ક્રોધ, માન, માયા, અને લેભ એ કષાચાને સર્વથા ક્ષય-વિનાશ થઈ જ તેનું નામ ઈદ્રિય યાપનીય છે. આપને અવ્યાબાધ શું છે? ' અર્થાત્ અવ્યાબાધનું શું સ્વરૂપ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે
भ० ३१
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
भगवती सूत्रे
प्रश्न', उत्तरयति 'सोमिला' इत्यादि । 'सोमिला ' हे सोमिल | 'जं मे वाति य पित्त य सिभियसन्निवाइया' यत् यस्मात् कारणात् मे मम वातिकः पैत्तिकः श्लैष्मिकः सान्निपातिकाः 'विविहा रोगायंका' विविधाः - अनेक प्रकाराः रोगाकाः 'सरीरगया दोसा' शरीरगता दोषाः शरीरे वर्तमाना दोपाः-दोपोत्पादकाः 'उवसेवा' उपशान्ताः - विनष्टा इत्यर्थः 'नो उदीरयंतं' नोदीरियन्ति-नोदयभावमासादयन्ति नोदीरिता भवन्ति - नाभीक्षण्येन उदय मागच्छन्तीत्यर्थः 'से तं अन्नावाहे ' एष एव अन्यावाधः 'किं ते भंते! फासूयविहारं किं ते भदन्त ! घासुकविहारः हे भदन्त कोयं भवतः प्रासुकविहार इतिप्रश्नः, उत्तरयति - 'सोमिला' इत्यादि । 'सोमिला' हे सोमिल ! ' जं णं आरामेसु उज्जाणेसु ' यत् खलु यस्मात् कारणात् आरामेषु उपवनेषु उद्यानेषु 'देवकुळेसु सभासु पचासु" देवकुलेषु देवायतनेषु इत्यर्थः सभासु मपासु 'इश्थीपसु1. पंडगवज्जियासु वसतिसु" स्त्रीपश्शुनपुंसकवर्जितासु वसतिषु "फासुयएस णिज्जं"
1
1
उसर में प्रभु कहते हैं- 'सोमिला । जं मे वातिय वित्तिय सिंभिय०' हे सोमिल ! वात, पित्त, कफ इन तीन दोषों से तथा संनिपात से उत्पन्न होनेवाले जो विविध प्रकार के रोगांत हैं तथा शरीर में वर्तमान जो दोष हैं ये सब मेरे उपशान्त हो चुके हैं अब ये उदद्य में आनेवाले नहीं हैं यही मेरा अव्याबाध है और यह अव्याबाध मुझ में मौजूद है 'किं ते भंते ! फायविहार' हे भदन्त ! आप का प्रासुकविहार क्या है अर्थात् प्रासुकविहार का क्या स्वरूप है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सोमिला । जं णं आरामेसु उज्जाणेसु०' हे सोमिल । जो मैं आरामों में, उद्यानों में देवकुलों में, सभाओ में प्रपाओं में तथा स्त्री पशु पंडकव जिस स्थानों में निर्दुष्ट पीठ, फलक, शय्या, संस्तारक को प्राप्त करके
'सोमिल ! जं मे वातियपि त्तिय सिभिय०' हे सोभित वात, पित्त, अने ४३ એ ત્રણ દાષાથી સનિપાતથી ઉત્પન્ન થવાવાળા જુદા જુદા પ્રકારના જે રાગાતા છે, તથા શરીરમાં રહેલ જે દાષા છે. તે તમામ મારા ઢાષા ઉપશાંત થઈ ગયા છે. અર્થાત્ નાશ પામ્યા છે. હવે તે ઉદયમાં આવવાના નથી. આજ મારા અવ્યાબાધ છે. અને આ અવ્યાખાધ મારામાં મેજુદ છે. વિ’ ते भंते! फासूयविहारं' हे भगवन् आपनो आसुर विहार शु छे ? मर्थात् પ્રાસુક વિહારનું શું સ્વરૂપ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે 'सोमिला ! जं णं आरामेसु उज्जाणेसु०' हे सोमिल ? હું આરામાંમાં ઉદ્યાનામાં, દેવકુળામાં સભાઓમાં પ્રા-વાવામાં તેમ જ સ્રી પશુ, પંક વિનાના
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमैयखन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम्
રહેફ
,
प्रासुकैषणीयम् प्रासुकं निर्दुष्टम् " पीढफलग सेज्जासंथारगं" पीठफलकसय्या - संस्तारकम् “उपसंपज्जित्ताणं विहरामि” उपसंपद्य-संप्राप्येत्यर्थः खलु विहरामि " से तं फायविहारं " एष एव प्रासुकविहार इति । एतेषां यात्रादिपदानां सामयिकातिक्लिष्टार्थत्वेन भगवतो महावीरस्य तदर्थं परिज्ञानमसंभावयता सोमि लेन भगवतः पराजयार्थमेतादृशाः प्रश्नाः कृताः पुनरग्रेऽपि "सरिसच्या " इत्यादि शब्दैः सोमिलस्य प्रश्नाः सन्ति तेऽपि तेन पूर्वोक्ताभिप्रायेणैव कृता इति ज्ञातव्यम् । । “ सरिसवया ते भंते । किं भक्खेया अभक्खेया" सरिसवया ते भरन्त । किं भक्ष्या अभक्ष्याः हे भदन्त । ये सरिसवया भवत
ठहरता हूं वही मेरा प्रासुकविहार है सोमिल ने इन यात्रादि पदों के विषय में प्रभु से ऐसा ही समझ कर पूछा है कि ये पद सामायिक होने के कारण अतिक्लिष्ट अर्थवाले हैं अतः भगवान् महावीर को इनका अर्थ परिज्ञात नहीं होगा इस प्रकार इनकी अज्ञानता को लेकर मैं प्रभु को पराजित कर दूंगा परन्तु वह उन्हें इन प्रश्नों से जब परास्त नहीं कर सका तब वह उन्हें पराजित करने की भावना से ही पुनः उनसे ऐसे प्रश्न करता है - 'सरिसवा' इत्यादि 'सरिसव' यह श्लिष्ट प्राकृत शब्द है इसका एक अर्थ सर्षप - सरसों - ऐसा होता है और दूसरा अर्थ 'सदृशवया' मित्र ऐसा होता है इस भाव को लेकर वह प्रभु से.. ऐसा पूछ रहा है । है भदन्त ! जो 'सरिसव' हैं वे आप को भक्ष्य हैं
સ્થાનામાં દોષ વગરના પીઠ, ફલક શય્યા, સસ્તારક પ્રાપ્ત કરીને રહુ છુ - તે જ મારા પ્રાસુક વિહાર છે. સેામિલ બ્રાહ્મણે આ યાત્રા વિગેરે પદાના વિષયમાં એવુ સમજીને પ્રભુને પ્રશ્ન કરેલેા કે~~આ પદો ગર્ભિતા વાળા હાવાથી કઠણુ અર્થવાળા છે. જેથી ભગવાન મહાવીર આ અથ સમ્યગ્ રીતે જાણતા નહિ હેય જેથી આ રીતે તેઓની અજ્ઞાનતાને કારણે હું ભગવાને પરાજય પમાડીશ. પરંતુ આ પ્રશ્નોત્તરેાથી તે ભગવાને હરાવી ન શકા તેથી તેઓને પરાજય પમાડવાની ભાવનાથી જ ફરીથી તેઓને આ પ્રમાણે, प्रश्न ४२वा लाग्यो. 'सरिस्रवया' त्याहि 'सरिसव' मा रिसष्ट आत शब्द है. તેના એક અથ સવ–સરસવ એ પ્રમાણે થાય છે. અને બીજો અથ 'सदृशवया' समत्रयस्- मित्र मे प्रभा थाय छे. आ प्रभावेनेो भाव सर्धने તે પ્રભુને એવુ' પૂછે છે કે-હે ભગવન્ જે સરસવ છે, તે આપને લક્ષ્ય-भावासाय! छे ? हे अलक्ष्य न भावादाय छे ? अर्थात् ने 'सरिस्रव' छे ते ખાવા ચાગ્ય છે? કે ખાવા ચાગ્ય નથી આપ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र मक्ष्याः-भक्षयितुं योग्याः उपभोग्या इत्यर्थः अमक्ष्या वा-नोपभोगयोग्या वेति - प्रश्ना, भगवानाह-"सोमिला" इत्यादि । “सोमिला" हे सोमिल ! "सरिसवा: से भक्खेया वि अभक्खेया वि' सरिसवया मे भक्ष्या अपि अभक्ष्या अपि सरिसक्या, इति पदं प्राकृतशैल्या द्वयर्थकम् एकत्र सदृशवयसः-समानव्यस्काः अन्यत्र सर्पपका धान्यविशेषा इत्यर्थों भवति अर्थविशेपमाश्रित्य' उपभोगयोग्या अपि इत्युत्तरम् । एकस्यैवोपभोगयोग्यत्वानुपभोगयोग्यत्वरूपविरुद्धधर्माश्रितत्वं मत्वा पुनः पृच्छति-" से केणटेणं भंते !" तव केनाथैन भदन्त ! 'एवं वुचह सरिसत्रया मे भक्खेया वि अभक्खेया वि' एवमुच्यते यत् सरिसवया मे भक्ष्या अपि अभक्ष्या अपीति । अथार्थविशेषमाश्रित्य - भक्ष्यत्वाभक्ष्यत्वयोरुभयोरपि विषये भगवानाह- से नूर्ण' इत्यादि । 'से नूर्ण या अलक्ष्य है ? अर्थात् 'सरिसव' आप के द्वारा खाने योग्य हैं या खाने योग्य नहीं हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'सरिसवा मे अक्खेया वि अभेक्खेया चि हे सोमिल ! 'सरिसव' मेरे द्वारा भक्ष्य भी हैं, और अभक्ष्य भी हैं जब यह सरिसव शब्द धान्यविशेष का वाचक होता है तब तो वह सरिसव खाने योग्य भी है ऐसा प्रभु ने कहा है और जब यह शब्द सदृशचया मित्र का वाचक होता है, तब वह भक्ष्य खाने योग्य नहीं है ऐसा प्रभुने कहा है। जब 'सरिसव' यह एक ही शब्द है तब उसमें भक्ष्यता और अभक्ष्यता कैसे युगपत् संभर्वित होती है ? इस बात को मानकर सोमिल प्रभु से पूछता है। 'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चह०' हे भदन्त । ऐसा आप किस कारण को लेकर कह रहे हैं कि 'सरिसव' भक्ष्य भी है और अभक्ष्य भी है ? इस विषय में अर्थ विशेष को लेकर प्रभु भक्ष्य अभक्ष्य का 'सरिसव' -'सरिसवा मे भक्खया वि अभक्खेया वि०' 8 सोभित 'सरिसव' लक्ष्य ખાવાલાયક પણ છે, અને અભય ન ખાવાલાયક પણ છે. “સરિસવ” શબ્દ ધાન્ય વિશેષને વાચક થાય છે. ત્યારે “સરિસવ ખાવા યોગ્ય પણ બને છે, સરિસવ એ શબ્દ સમાનવય-મિત્રવાચક થાય છે ત્યારે તે અભક્ષ્ય ખાવા લાયક હોતા નથી. આ પ્રમાણે પ્રભુને ઉત્તર સાંભળીને જ્યારે “સરિસવ એ એક જ શબ્દ છે, તે તેમાં એક સાથે ભયપણુ અને અભયપણું કેવી રીતે સંભવી શકે? તેમ વિચારીને સેમિ ફરીથી પ્રભુને એવું પૂછે छ ?--'सेकेणठेण भंवे ! एवं वुच्चई' डे मगवन् मा५ मे शायरी કહે છે કે--સરિસવી ભય પણ છે, અને અભક્ષ્ય પણ છે? આ વિષયમાં અર્થ વિશેષને લઈને પ્રભુ સરિસવમાં ભણ્ય અભક્ષ્યપણાનું પ્રતિપાદન
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०. द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २४५ सोमिला' तत् नूनं निश्चितं सोमिल ! 'वभण्णएसु नएमु' ब्राह्मण्येषु नयेषु-ब्राह्मणविषयेषु शास्त्रेषु, अथवा वृहयति-शरीरादीन् परिणमयति इति ब्रह्म जीवात्मा, जीवसंवन्धादेव जडपदार्थानां परिणामसंभवात् , ब्रह्मग उपासका. ब्राह्मणाः तेषां ''शास्त्रे जीवाजीवादि सूक्ष्मस्थूलविषयप्रतिपादकसर्वज्ञशासने इत्यर्थः संपयते । 'दुविहा सरिसवया पन्नत्ता' द्विविधाः द्विमकारकाः सरिसवयाः प्रज्ञप्ता कथिताः तं जहा' मिचसरिसक्या धनसरिसबया' तद्यथा मित्रसरिसवयाश्चधान्यसरिसवयाश्च, सरिसवयपदस्य सहशवयस्का इत्यर्थे मित्रपरत्वं, सर्षपका में प्रतिपादन करने के अभिप्राय से सोमिल से कहते हैं-'से पूर्ण सोमिला! बंभण्णएसु०' हे सोमिल ! ब्राह्मणविषयशास्त्रों में अथवा सर्वज्ञशासन में दो प्रकार के 'सरिसव' कहे गये हैं यहां 'भण्णएस नएसु' पद का जो दूसरा अर्थ 'सर्वज्ञशासन ऐसा किया गया है वह इस अभिमाय को लेकर किया गया है-ब्रह्म शब्द का अर्थ जीवात्मा है क्योंकि 'बृहति शरीरादीन् परिणमयति' इस व्युत्पत्ति के अनुसार जो शरीरादिकों को परिणमाता है वह ब्रह्म है, ऐसा वह ब्रह्म जीवात्मारूप ही है क्योंकि जड पदार्थों में जो परिणमन होता है वह जीव के सम्बन्ध से ही होता है। ऐसे इस ब्रह्म के जो उपासक हैं वे ब्राह्मण हैं इन ब्राह्मणों के शास्त्र में जीव, अजीच, सूक्ष्म स्थूल आदि विषयों के प्रतिपादक सर्वज्ञशासन में 'सरिसव' दो प्रकार के कहे गये हैं ऐसा जानना चाहिये दो प्रकार के सरिसव मित्रसरिसव और धान्य-अनाज सरिसव के भेद से हैं । 'सहशवयस्क इस अर्थ में सरिसववय पदं मित्र ४२वाना अभिप्रायथा साभिसर ४ छ है--से 'णूण सोमिला! बभण्णएस० હે મિલ! બ્રાહ્મણ વિષયના શાસ્ત્રોમાં અથવા સર્વજ્ઞ શાસનમાં બે પ્રકારના सरिसर वामां माव्या छे. माडियां 'बंभण्णएसु नएस' से पहने। भीगने અર્થ સર્વજ્ઞશાસન એ કરેલ છે, તે એ અભિપ્રાયથી કરવામાં આવ્યું
--ब्राह्मएर शो मय वात्मा से प्रमाणे छे. भ है 'बृहयति शरीरा दीन् परिणमयति' से व्युत्पत्ति प्रमाणे शरीरासरे परिणभाव छ, त. બ્રહ્યા છે. એવું તે બ્રહ્મ જીવાત્મા રૂપ પરિણમન થાય છે, તે છરના સંબંધથી જ થાય છે. એવા તે બ્રહાનો જે ઉપાસક છે, તે બ્રાહ્મણ છે. એ બ્રાહ્મણોના શાસ્ત્રમાં જીવ, અજીવ, સૂમ, સ્થૂલ, વિગેરે વિષયને પ્રતિપાદન કરનાર સર્વજ્ઞ શાસનમાં “સરિસવ બે પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે. તેમ સમજવું. તે બે પ્રકાર મિત્ર સરિસવ અને ધાન્ય સરિસવ એ રીતના ભેદથી છે. “સદશવયરક' એ અર્થમાં સરિસવ પદ મિત્રને વાચક હોય છે. અને “સર્ણ
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૯
भगवती सूत्रे
*
इत्यर्थे तु धान्यविशेषपरत्वम् मण्डपादिपदवत् अर्थद्वयपरत्वं मण्डं पिवतीति विग्रहे मण्डपानकर्तृत्वमर्थः अन्यत्र तु मण्डपो - वितानविशेषस्तद्वत् प्रकृतेऽपीति । 'तत्थ णं जे ते मित्तसरिसवया ते विविधा पन्नत्ता' तत्र खलु ये ते मित्रसरिसवयाः ते त्रिविधाः - त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिताः 'तं जहा सहजायया सहव डिया सहपंकीलिया' तथा सहजातकाः सहर्द्धिताः सहपांशुक्रीडिताः तत्र सहजातकाः - समानकाले जाताः, सहवर्द्धिताः - सहैव समानस्थाने समानकाले लालनपालनादिना वर्द्धिताः, सदैव पांशुभिः धूलिभिः क्रीडितार्थेति । 'ते णं
परक होता है और 'सर्षपक' इस अर्थ में सरिसव पद धान्यविशेष परक होता है इस प्रकार यह पद मण्डपादि पद के जैसे अर्थ द्वय परक है मण्डं पिवति इति मण्डपः' जब मण्डप पद का ऐसा विग्रह किया जाता है तब यह पद मांड को पीनेवाले का बोधक होता है और जब ऐसा विग्रह नहीं किया जाता है तब यह मण्डप वितान विशेष का बोधक होता है इसी प्रकार प्रकृत में भी 'सरिसव' पद द्व्यर्थक है ऐसा जानना चाहिये इनमें जो 'मित्तसरिसवया ० ' जब यह शब्द मित्र अर्थ परक गृहीत होता है तब वे मित्र सरिलव ३ प्रकार के कहे गये हैं- 'तं जहा सहजायया ० ' जैसे सहजातक मित्र, जो समान समय में उत्पन्न हुए होते हैं वे सहबर्द्धित - साथ २ एक स्थान में एक काल में जो लालनपालन आदि करके पड़े किये गये होते हैं वे और सहपांशुक्रीडित साथ २
पक' मे अर्थमां 'सरिसव' यह धान्य विशेषनु वाथ छे मा रीते मा 'सरिसव' यह भएउपाहि पहनी प्रेम मे अर्थवाया छे. 'मण्डं पिबति' 'इति मंडप' भय पहनो क्यारे मा रीते विग्रह रवामां आवे छे, त्यारे भा પદ માંડ–ચાખાના એસામણને પીવાવાળા એ અર્થનું ખેાધક છે. અને જ્યારે એ પ્રમાણેના વિગ્રહ કરવામાં ન આવે ત્યારે મડપ' માંડવા એ અના ધ કરાવે છે. એજ રીતે આ સરિસવ પદ દ્વિમથી છે. તેમ સમજવુ' तेभां ने 'मित्तंसरिसवया' क्यारे या अर्थ भित्र अर्थवाणु यह थ राय छे, त्यारे ते मित्र 'सरिसव' शु अारना हेवामां आवे छे. 'तंजहा सहजायया०' प्रेम } समता मित्र ने समान - सरमा- सभयभां उत्पन्न थया હાય છે, તે, ૧ સહેવધિ ત-એક સ્થાનમાં એક સાથે, એક કાળે જેને લાલન घासन विगेरे उरीने भोटा रवामां आवे छे ते, २ भने 'सहपांशुक्रीडिताः' એક સાથે ધુળમાં જે રમેલા હાય છે તે, ૩ આવા આ ત્રણ પ્રકારના
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सु० ४ द्रव्यधर्मविशेपादिनिरूपणम् समणाणं निग्गंथाणं अभक्खेया' ते खलु श्रमणानां निर्ग्रन्थानाम् अभक्ष्याः ते त्रकारका मित्रसरिसवया न साधून भक्ष्या इत्यर्थः ' तत्थ णं जे ते धनसरिसवा ते दुविधा पत्ता' तत्र खल ये ते धान्य सरिसवया धान्यसर्पपकाः ते द्विविधाः - द्विप्रकारकाः मज्ञप्ताः कथिताः "तं जहा सत्थपरिणया य असत्थपरिणयाय' तद्यथा शस्त्रपरिणताच वह्नचादिशस्त्रेण परिणता अचित्तभावं प्रापिता इति शस्त्रपरिणताः, अशस्त्रपरिणताथ वह्नयादिरूपशस्त्रविशेपेण नाचितीभूताः सचित्ता एव, ये शस्त्रपरिणतास्ते अचित्ताः, ये अशस्त्रपरिणतास्ते सचित्ता इत्यर्थः 'तत्थ णं जे ते असत्यपरिणया " तत्र खलु ये ते अशस्त्रपरिणताः बह्रयादिना अचित्ततां न प्रापिताः धान्य सरिसवया धान्यसर्पपकाः 'ते णं समणाणं निग्गंथाणं अभक्खेया" ते खलु श्रमणानां निर्ग्रन्थानाम् अमक्ष्याः " तत्थ णं जे
वया०'
सत्यपरिणया ते दुहिा पन्नत्ता' तत्र खलु ये ते शस्त्रपरिणता वह्नचादिशत्रण जो धूलि में खेले होते हैं वे ऐसे ये ३ प्रकार के मित्र सरिसव श्रमणनिर्ग्रन्थों के द्वारा भक्ष्य नहीं कहे गये हैं, तथा 'तत्थणं जे ते धन्नसरिसतथा जो धान्य सरिसव हैं वे शस्त्रपरिणत और अशस्त्र परिणत के भेद से दो प्रकार के कहे गये हैं जो 'धान्यसरिसव' अग्न्यादि शस्त्र के द्वारा अचित्तभाव को प्राप्त करवाये जाते हैं वे 'धान्य सरिसव' शस्त्रपरिणत हैं और जो वह्नयादिरूप शस्त्र के द्वारा अचित्तभाव को प्राप्त नहीं कराये गये होते हैं वे धान्य सरिसव अशस्त्रपरिणत हैं। इनमें जो शस्त्रपरिणत हैं वे अचित्त और जो अशस्त्र परिणत हैं वे सचित्त होते हैं । इनमें जो 'असत्थपरिणया' अशस्त्र परिणत सचित्त धान्यसरिसव हैं वे 'समणाणं निग्गंधाणं अभक्खेया' श्रमण निर्ग्रन्थो द्वारा अभक्ष्य हैं तथा जो 'सत्यपरिणया० ' शस्त्रपरिणत मित्रो 'सरिसव' पहथी ग्रहथ अश्वामां भावे तो ते श्रभयु निश्रन्थाने लक्ष्य होता नथी. 'तत्थ णं जे ते धन्नसरिसवया०' तेमां ने धान्य सरिसव छे, ते શસ્ત્ર પરિણત અને અશસ્ર પરિણત એ ભેદથી બે પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે, જે ધાન્ય સરિસવ' અગ્ન્યાદિ શસ્ત્રથી અચિત્તપણાને પ્રાપ્ત કરાવાય છે. તે ધાન્ય સરિસવ ‘શસ્ત્ર પરિણત છે. અને જે અગ્નિ વિગેરે શસ્ત્રથી અચિત્તભાવ પ્રાપ્ત નથી કરાવાયા તે ધાન્યસરિસવ અશસ્ત્ર પરિણત કહેવાય છે. તેમાં
જે શસ્રપરિજીત છે, તે અચિત્ત છે, અને જે અશસ્ત્ર પણિત છે, તે सचित्त होय छे, तेथी ते 'असत्यपरिणया' अशस्त्र परियुत धान्य सरिसव छे, ते 'समणाणं णिग्गंथाण' अभक्खेया' श्रमषु निग्रन्थाने लक्ष्य छे. तथा ? 'सत्थ परिणया?' शस्त्र परिबुत व्यथित धान्य सरिसव छे, ते श्रम
९
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८.
भगवतीसूत्रे
,
अचित्तीकृतास्ते द्विविधाः द्विमकारकाः मज्ञप्ताः 'तं जहा एसणिज्जा यं अणेस" णिज्जा य'' तद्यथा एषणीयाथ अनेपणीयाश्च तत्र एषणीया - आधाकर्मिका दिदोषरहिताः न एषणीया इति अनेपणीया आधाकर्मादिदोपसहिताः सदोपा इत्यर्थः । 'तत्थ णं जे अणे णिज्जा' तत्र खलु ये ते अनेपणीयाः “ते समणाणं गिग्गंथाणं अमक्खेया" ते अनेषणीया धान्यसरिसच्या धान्यसर्पपकाः श्रमणानां निर्ग्रन्यानाम् अभक्ष्याः उपभोगाय ग्रहीतुमयोग्या इत्यर्थः ' तत्थ णं जे ते एसणिज्जा ते दुविधा पनत्ता तत्र खलु ये ते पणीयास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा जाइया य अजाइया य' तद्यथा याविताच अपाचिताश्च तत्थ णं जे ते अजाइया' तत्र खलु ये ते अयाचिताः 'धन्नसरिसवया' धान्यसर्पषकाः 'ते णं समणाणं णिग्गंथाणं अभवखेया' ते खलु अयाचिता धान्यसरिसक्या एपणीया अपि श्रमणानां निर्यअचित्त धान्यरिव हैं वे श्रमण निर्ग्रन्थों द्वारा भक्ष्य भी हैं और अभक्ष्य भी है तात्पर्य कहने का यह है कि शस्त्र परिणत धान्य सरिसव 'एसणिज्जाय अणेस णिज्जा य०' एषणीय और अनेषणीय के भेद से दो प्रकार के कहे गये हैं । आधाकर्म आदि दोष से जो धान्यसरिसव रहित होते हैं वे एषणीय हैं और जो आधाकर्म आदि दोपों से सहित होते हैं वे अनेषणीय हैं इनमें जो आधाकर्म आदि दोषवाले धान्य सरिसव हैं वे अग्नि परिणत होने पर भी भ्रमणनिर्ग्रन्थों द्वारा अभक्ष्य होते हैं और जो आघाकर्म आदि दोषों से रहित होते हैं वे धान्यसरि - सव श्रमण निर्ग्रन्थों द्वारा भक्ष्य भी होते हैं। यहां 'भी' शब्द यह प्रकट करता है कि जो एषंणीय धान्य सरिसव हैं वे यदि याचित हैं तो ही भक्ष्य हैं अयाचित नहीं क्योंकि अयाचित धान्यसरिसवों के ग्रहण करने में अदत्तादान का दोष श्रमणनिग्रन्थों को' लगता है यही बात 'तत्थ નિગ્રન્થાને લક્ષ્યપણુ છે, અને અભક્ષ્યપણુ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કેशस्त्रपरियुत धान्य सरिसव 'एसणिज्जा य अणे संणिज्जाय० ' शोषणीय मने અનેષણીયના ભેથી એ પ્રકારના છે, જે ધાન્ય સરિસવ આધામ' વિગેરે દોષ વિનાના હાય છે તે અગ્નિપરિણત થવા છતાં પણ શ્રમણ નિર્ઝીન્થાને અભક્ષ્ય છે. અને જે આકમ વિગેરે દોષ વિનાના છે, તેવા ધાન્ય સરિસવ શ્રમણ નિગ્રન્થાને ભક્ષ્ય પણ હાય છે. અહિયાં ‘પણુ’ શબ્દ એ ખતાવે છે કે—જે એષણીય . धान्य सरिसव छे, ते ले थायना पुरेसा होय तो लक्ष्य गाय छे. અયાચિત હૈ!ય તા લક્ષ્ય મનાતા નથી કેમ કે યાચના કર્યા વિનાના ધાન્ય સૂસિવ લેવામાં શ્રમણુ નિગ્રન્થાને અતંત્તાદાનના ફાષ લાગે છે. એજ વાત
•
1
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
+-
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ २०१० सू० ४ दव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २४९ न्थानाम् अमक्ष्याः अदत्तादानसद्भावात् 'तत्थ णं जे ते जाइया ते दुविहा पन्नत्ता' . तत्र खलु ये ते याचितारते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा 'लद्धाय अलद्धाय लब्धाचालब्धाश्च, लधिः-प्राप्तिस्तद्विषयोभूना लब्धा एतद्विपरोता अलब्धाः, 'तस्थ णजे ते अलद्धा ते ण समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया' तत्र खलु ये ते अलब्धास्ते खलु श्रमणानां निग्रन्थानाम् अभक्ष्या, एतत्पर्यन्त सरिसवये पदार्थाः मित्रादिरूपाः आषाकर्मादिदोपपिता धान्यादि रूपाश्च साधूनां न कलान्ते इति, अथ साधूपभोगयोग्यं सरिसवयं दर्शयन्नाह- 'तत्य ण' इत्यादि । 'तस्थ णं जे ते लद्धा' तत्र खलु शस्त्रपरिणता एपणीया याचिता दोपरहिता लब्धा धान्यसरिसचयाः 'ते णं समणाणं णिग्गंथाणं भक्खेया' ते खलु धान्यसरिसवयाः श्रमणानां निग्रन्थानां भक्ष्याः । पकरणार्थमुपसंहरनाह -"से तेणटेणं सोमिला' तत् तेनार्थेन ण जे ते एसणिज्जा ते दुविहा' इस सत्र से लेकर अभक्खेया' इस सूत्र पाठ तक प्रकट की गई है। याचित धान्यसरिसव में भी दो प्रकारता है जैसे एक लब्ध और दूसरे अलब्ध प्राप्ति के विपयभूत हुए का नाम लब्ध
और जो इससे विपरीत हों वे अलब्ध हैं। इनमें जो अलब्ध हैं वह अलब्ध धान्य सरिसव श्रमणजनों को अभक्ष है। इस प्रकार यहां तक जो मित्रादिरूप सरिसव पदार्थ और आधाकादि दोष से दूषित धान्यदि. रूप सरिसव पदार्थ हैं ये सब साधु जनों के लिये अभक्ष्य हैं। इस प्रकार साधुजनों द्वारा वेही धान्यरूप सरिसव भोग्य हो सकते हैं जो शस्त्र परिणत हों, एपणीय हों, याचित हो, दोपरहित हों और लब्ध हों इसी कारण हे सोमिल ! मैंने ऐसा कहा है कि धान्यरूप सरिसव एषणीय न हों, याचित न हों, लब्धादि न हों, वे साधुजनों को मोग्य नहीं हैं तथा 'तत्थ ण जे वे एमणिज्जा दुविहा' के सूत्रथी मारीन. 'अभक्खेया' मा સૂત્ર૫ ઠ સુધીમાં બતાવવામા આવેલ છે યાચના કરેલ ધાન્ય સરિસરમાં પણ લબ્ધ અને અલબ્ધ એ ભેદથી બે પ્રકાર છે, પ્રાપ્તિના વિષયભૂત થયેલાનું નામ લબ્ધ છે. અને તેનાથી ભિન્ન અલબ્ધ છે. તેમાં જે અલબ્ધ છે, તે અલબ્ધ ધાન્ય સરિસવ શમણુજનેને અભક્ષ્ય છે. આ રીતે અહિં સુધી જે મિત્રાદિ. રૂપ સરિસવ પદાર્થ અને આ ધાકર્માદિ દેષથી દૂષિત ધાન્ય સરિસવ છે, તે સાધુજનોને અભક્ષ્ય છે. આ રીતે સાધુજનેને એજ ધાન્ય રૂપ સરિસવ ગ્રાહ્ય કહ્યા છે કે જે શસ્ત્રપરિણત હોય, એષણીય હોય, યાચના કરેલા હોય અને નિર્દોષ હેય તથા લબ્ધ હેય. હે સે મિલ આજ કારણથી મેં એવું કહ્યું છે કે–જે ધન્યરૂપ સરિસવ એષણય ન હોય યાચિત ન હોય, તે સાધુજનેને
म० ३२
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
२५०
सौमिल ! हे सोमिल ! एतदनेन उपरोक्तेन कारणेन " एवं बुच्चइ जात्र अभक्खेया वि" एत्रमुच्यते यावत् अमक्ष्या अपि अत्र यावादेन संपूर्णमपि प्रश्नवाक्यं संगृsti refa | 'सरिसवया' अमित्ररूपा धान्यरूपाः एपणीया याचिता लव्धास्तेतु साधुनामुपभोगयोग्याः एतद् व्यतिरिक्ता मित्रादिरूपाः, धान्यरूपेऽपि अनेपणीया अयाचिता अशस्त्रपरिणता अलब्धायाभक्ष्येया अनुपभोगयोग्या इति समुदितार्थः पुनः सोमिलः पृच्छति - 'मासा ते भंते' माला ते भदन्त ! 'किं भक्खेया अभ क्खेया' किं भक्ष्याः अभक्ष्याः अत्र मालशब्दस्य संस्कृते रूपद्वये भवति - माषाः मासाः इति तत्रैकस्यार्थः मापरूपधान्यविशेषः, अपरथ कालात्मकमासरूपः, तत्र लिनुस् मासस्यायें वादी अ न ज्ञास्यति तत् एनं पराभविष्यामि इति मनसि अववाय सोमिलेन प्रश्नः कृत इति भगवानाह - ' सोमिला 'इत्यादि । 'सोविला' हे सोमिल ! 'माला मे इनसे भिन्न मित्रादि रूप सरिसव एवं धान्यरूप सरिसव में भी अनेप णीय, अयाचित, अशस्त्रपरिणत और अलब्ध ये सब अभक्ष्य कोटी में साधुजनों के लिये हैं ऐसा यह समुदित अर्थ जानना चाहिये | अब सोलि प्रभु से और भी इस प्रकार से पूछता है - 'मासा ते भंते! किं भक्खेया अभक्खेया' हे भदन्त ! मास माष साधुजनों द्वारा भक्ष्य है या अभक्ष्य हैं ! संस्कृत में मास शब्द के दो रूप होते हैं । माषमास इनमें माष शब्द का अर्थ उडा है और मास शब्दका अर्थ महिना है । श्लिष्ट मास शब्द का अर्थ यह वानी नहीं जानता होगा इसलिये इस शब्द का प्रयोग कर मैं इसे राजि दूंगा, ऐसा मनमें विचार कर सोमिल ने प्रभु से ऐसा यह प्रश्न किया है उत्तर में प्रभु ने
ગ્રહણુ કવા ચેગ્ય નથી. તથા આનાથી જુા મિયાદ્વિરૂપ સરિસવ અને ધાન્ય રૂપ–સિરસવમાં પણ અનેષણીય અયાચિત, અસ્ત્ર પરિણત અને અલખ્યું એ તમામ સાધુજનને અભક્ષ્ય કહેવમાં આવ્યા છે એજ આ કથનને સારાંશ છે તેમ સમજવું.
इरीथी सोभित ब्राह्मशु प्रभुने पूडे छे - म सा ते भवे ! भिक्खेया अभक्खेया' हे भगवन् भास-भाष भडड साधुनाने लक्ष्य छे ! अलक्ष्य छे ? સસ્કૃતમાં માસ શબ્દના એ રૂપ થાય છે, માત્ર-અને માસ તેમાં માષ શબ્દને અથ અડદ એ પ્રમાણે થાય છે, અને ‘માસ' શબ્દના અર્થ મહિના વાચક છે. શ્ર્વિણ માસ શબ્દના અર્થ આ મહાવીર સ્વામી જાણતા નહી' હોય તેથી
આ શબ્દ પ્રયોગ કરીને હું તેને પુજી1 - 1 તેમ મનમાં વિચારીને સામિયે પ્રભુને આ રીતના પ્રશ્ન કરેલ છે, ાના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २५६ भक्खेया वि अभक्खेया वि' मासाः मासावाच्या मे साधूनां भक्ष्या अपि भवन्ति अभक्ष्या अपि भवन्तीति-कथं भक्ष्याचाभक्ष्याश्चत्याशयेन पुनः पृच्छति-"से केणद्वेगं' इत्यादि । “से केणटेणं जाव अभक्खेया वि' तत्केनार्थेन यावद् अभक्ष्या अपि, अत्र यावत् पदेन 'भते एवं बुच्चइ माता मे भक्खेया वि' इत्यन्तस्य पदजातस्य ग्रहणं भवतीति । भगवानाह'से चूर्ण' इत्यादि । 'से नूणं ते सोमिला' तत् नूनं निश्चयेन ते-तव सोमिल ! 'वभगएस नएसु' ब्राह्मण्येषु नयेषु स्वदीय शास्त्रेष्वपीत्यर्थः 'दुविहामासा पन्नत्ता' द्विविधाः-द्विमकारकाः मासा:-मासपदवाच्या प्रज्ञताः 'तं जहा' तथा 'दन्धमासाय कालमासा य' द्रव्यमाषाश्व कालमासाश्च तत्र द्रव्यमाषा:-गरूपाः माषा द्रव्यमापाः कालरूपामासाश्व कालमासाः । 'तत्य णं जे ते कालमासा' तत्र खल ये ते कालरूपाः मालाः 'ते णं सावगादीया असाढ पज्जवसाणा दुवालसं पन्नत्ता' ते खलु श्रावणादिका आपाठपर्यवसाना द्वादश यज्ञप्ताः श्रवगादारभ्य आपाढ पर्यन्ता द्वादश कथिताः कालमासाः श्रावण आदियेषां ते श्रावणादिकाः, आषाढः अस्ति पर्यवसाने-समाप्तौ येषां ते आषाढपर्यवसाना इत्यर्थः 'तं जहा' तद्यथा कहा है-'सामिला! मासा मे भक्खेया वि अभक्खेया वि' हे सोमिल! मासपदवाच्य पदार्थ साधुजनों द्वारा भक्ष्य भी होते हैं और अभक्ष्य भी होते हैं इनके भक्ष्य और अभक्ष्य होने में कारण क्या है ? 'से केणटेणं' तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'से गृणं ते सोमिला ! बभण्णएसु नएसुहे सोमिल ! तुम ब्रह्मणों के शास्त्रों में भी 'दुविहा मासा पन्नत्ता' मास दो प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा' जैसे-'दव्यमामा य कालमासा ' एक द्रव्यमास और दूसरे कालमास 'तत्थ णं जे ते कालमासा' इन में जो कालरूप मास हैं 'तेणं सावणादीया अमाद रज्जवसाणा दुवालसं पत्नत्ता' वे श्रावण से लेकर असाढ तक के महिनों तक १२ प्रकार के कहे गये हैं। जैसे-'सावणे, भह'सोमिला! मासा मे शक्खेया वि अभक्खेया वि' सोभित भास' में पहथा કહેવા પદાર્થ સાધુજનેને ભક્ષ્ય પણ હોય છે, અને અભય પણ હોય छ. 'से केणठेणं 8 लगन् त सक्ष्य भने अलक्ष्य अभ मन्ने घारे डावातुं र शुछ १ ते प्रमाणे प्रभुने पूछवाश्री प्रभु ७ छ है-'से णूणं वे सोमिला ! बंभण्णएसु नएसु०' 8 समिट १ मा प्रासाना शाखमा ! 'दुविहा मासा पण्णत्ता' मास में प्रारथी ४३ छ. 'तंजहा' सेभ है'दबमासा य कालमासा य' से द्रव्यमास भने भी मास 'तत्थ जेते कालमास' मा ४४ ३५ भास छ, 'वे ण' सावणादीया असाढपज्जबसाणा दुवालसं पन्नता' श्रावथी गालीन भास सुधामा १२ मार
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्र
५५२
'सावणे महयए आसोए कचिए मग्गसिरे पोसे माहे फग्गुणे चित्ते वहसाहे जेहा मूळे आसाढे' श्रावणः भाद्रपदः आश्विनः 'कार्त्तिको मार्गशीर्षक: पौषो माघः फाल्गुनश्चैत्रो वैशाखो ज्येष्ठा मूल आषाढश्च ' तेणं ' ते खलु श्रावणादिका आषाढान्ताः कालरूपा मासाः 'समणाणं णिग्गंधाणं अभक्खेया' श्रमणानां निर्ग्रन्यानाम् अमक्ष्याः 'तत्थ णं जे ते दव्वमासा ते दुविधा पन्नता' तत्र खलु ये ते द्रव्यमाणाः द्रव्यरूपामाषास्ते द्विविधाः - द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिताः जहा अत्थमासा य धन्नमासा य' तद्यथा - अर्थमापाश्च धान्यमापाश्च 'तत्थ णं जे अस्थमासा ते दुविधापन्नत्ता' तत्र खर ये ते अर्थरूपा माषास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा ' तद्यथा 'सुवन्नमासा य रुपमासा य' सुवर्णमापाश्च - सुवर्णरजत तोलना सुवर्णकारस्य कर्षविशेषो मापः इमे, सुवर्णरौप्यमाषाः 'समणाणं निगं - थाणं अमक्खेया' श्रमणानां निर्ग्रन्थानामभक्ष्या- उपभोगानदः 'तस्थ णं जे ते यए, आसोए, कन्तिए, मग्गसिरे, पोसे साहे० 'श्रावण, भाद्रव, आसोज, कार्तिक, मार्गशीर्ष, पौष, माघ आदि कालरूप जो मासशब्द वाच्यार्थ हैं वे श्रमणनिर्ग्रन्थों द्वारा अभक्ष्य हैं। तथा 'तत्यणं जे दवसासा०' जो द्रवरूप माष शब्द के वाच्यार्थ हैं वे दो प्रकार के कहे गये हैं । 'तं जहा ' जैसे 'अत्थमासा य धन्नमासा य' जैसे एक अर्थ रूप माषा और दूसरे धान्यरूपमाष 'तत्थ णं जे ते' इन में भी जो अर्थमाष हैं वे भी दो प्रकार के कहे गये हैं । जैसे 'सुवन्नमासा य०' सुवर्ण माष और रौप्यमाष सुवर्ण को एवं चांदी को तोलने का जो ८ रत्तीका बाट विशेष होता है जिसे मासा कहते हैं वे सुवर्णमाप और रौप्यमाष हैं ये दोनों प्रकार के अर्थमा हैं । भ्रमणजनों को अभक्ष्य कहे गये हैं । तथा 'जे ते धन्नमासा०' जो धान्यरूपमाष हैं वे भी दो प्रकार के होते हैं - 'सत्थपरिया०' एक शस्त्रपरिणत और दूसरे अशस्त्रपरिणत जैसे धान्यसरिसव
अारना उद्या छे. प्रेम 'सावणे, भहुए, आसोए, कत्तिए, मग्गसिरे, पोसे, माहे० ' श्रावण, लाहरवा, भासो, अर्तिक, भार्गशीर्ष, घोष, भाध विगेरे अस ૫ के भास शब्द वाक्यार्थ छे, ते श्रमशु निर्मन्थाने लक्ष्य छे. 'तत्थ णं' जे से दव्वमाखा० ? द्रव्य३५ भास शब्दधी योजध्याय छे, ते मे अारना ह्या छे. 'तंज' प्रेम ' अत्यमासा य धन्नमासा य' मे अर्थ ३५ भाष भने ખીજું ધાન્ય રૂપ માષ તેમાં જે અથ માષ છે તે પણ એ પ્રકારના કહેવામાં यावेस छे, प्रेम है 'सुवन्नमासा य०' सुत्र'भाष भने रौप्य भाष सोना अने ચાંદીને તાલવાનુ' જે ૮ આઠ રતિનુ ખટ વિશેષ હાય છે, તેને માષા કહે છે, તે સુવમાષ અને રોપ્યમાષ તે અને અમાષ છે. તે થમણેાને અભક્ષ્ય ४ह्या छे. तथा 'जे ते धन्नमासा०' ने धान्य३५ भष छे, ते या मे प्रार
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ २०१० ५० ४ धर्मविशेषादिनिरूपणम् २५३ धन्नमासा ते दुविधा पन्नता' तत्र खलु ये वे धान्यमापास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा सत्थपरिणया य असत्थपरिणया २' तद्यथा शस्त्रपरिणताश्च अशस्त्र परिणताच शस्त्रेण वह्नयादिना परिणता अचित्तीभूता इति शस्त्रपरिणताः, वयादि शस्त्रेण अपरिणताः नाचिनीभूता अशस्त्रपरिणताः 'एवं जहा धन्नसरिसवया जाव से तेजद्वेण एवं यथा धान्यसरिसवया यावत् तत् तेनार्थेन यथा धान्यसरिसवे विचारः कृतस्तथैवेहापि करणीयः, अत्र यावत्पदेन 'तत्थ गं जे ते असत्थपरिणया ते णं समगाणं णिगंयाणं अभक्खेया 'इत्यारभ्य तत्थ णं के विषय में कहा गया वैशाही कथन भनके विषय में भी कर लेना चाहिये अर्थात शस्त्रबन्यादि द्वारा जो अचित्त कर दिये गये हों, वे शस्त्र परिणत हैं ।अशस्त्र परिणत जो धान्यमास है वे अभक्ष्य हैं । शस्त्रपरिणत में भी एषणीय एवं अनेषणीय दो प्रकार हैं जो धान्यमास शस्त्रपरिणत हो जाने पर भी अनेषणीय होते हैं तो साधुजनों को अभक्ष्य कोटि में कहे ही गये हैं और एषणीय ही धान्यमास भक्ष्यकोटि में कहे गये हैं परन्तु फिर भी एषणीय होने पर भी जोधान्यमाष अलब्ध हों वे अभक्ष्य
और जो लब्ध हों वे भक्ष्य कहे गये हैं। इस कारण हे सोमिल ! मैंने ऐसा कहा है कि धान्यमाष भक्ष्य भी होते हैं और अभक्ष्य भी होते हैं । इस प्रकार से धान्यलरिवल में जैसा विचार किया गया है उसी प्रकार का विचार यहां पर भी किया गया है ऐसा जानना चाहिये। तात्पर्य इस कथन का केवल ऐसा ही है कि धान्यमाप वे ही भक्ष्य कहे गये हैं जो शत्र परिणत होते हैं शस्त्र परिणत धान्यमाषों में भी सब हो धान्यमाषा भक्ष्य नहीं होते हैं किन्तु जो एषणीय धान्यमाष होते हैं वे ही भक्षणीय होते हैं एषणीय धान्यमाल भी लव ही एषणीय भक्ष्य नहीं होते हैं किन्तु इनमें जो याचित धान्यमाष होते हैं वे ही भक्षछ. 'सत्यारिणया' मा मे शख परिणत डाय छ, भने भी सशस्त्र પરિણત હોય છે જે પ્રમાણે ધાન્ય સરિસવના વિષયમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે જ પ્રમાણેનું સઘળું કથન આ ભાષના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. અર્થાત્ શસ્ત્ર અગ્નિ વિગેરેથી જે અચિત કરી દેવાયા હોય છે તે શસ્ત્ર પરિણત છે. તથા અશસ્ત્ર પરિણત જે ધાન્ય માસ છે, તે અભક્ષ્ય છે. શસ્ત્ર પરિણુતમાં પણ એષય અનેષણીય એ રીતે બે પ્રકાર છે જે ધાન્ય માસ શસ્ત્રપરિ. પુત થવા છતાં પણ અનેષણય હોય છે, તે સાધુજનેને અભક્ષ્ય છે તેમ પહેલાં કહી જ દીધું છે. અને જે એરણીય ધાન્યમાષ છે તે જ સાધુજનેને ભય-આહારમાં ગ્રહણ કરવા લાયક કહ્યા છે. પરંતુ એષણીય હોવા છતાં
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र जे ते लद्धा ते गं समणाणं जिग्गंथाणं भक्खेया' इत्यन्तः सर्वोऽपि पाठः संग्राह्यः, तथा च ये धान्यमासा अशस्त्रपरिणतास्तेऽभक्ष्याः शस्त्रपरिणताः द्विविधाः एपणीया अनेषणीयाश्च अनेवणोया अभक्ष्याः एपणीया द्विविधाः याचिता अयाचिताच तत्र अयाचिता अभक्ष्याः, याचिता द्विविधाः लब्धा अलब्धाश्च तत्रालब्धाः अभक्ष्याः लब्धाश्च धान्यमापा श्रमणानां भक्ष्या इति भावः । 'जाव अभक्खेया वि' यावत् अमक्ष्या अपि अत्र यावत्पदेन धान्यमासा मे भक्ष्या अपि इत्यस्य ग्रहणं भवतीतिभावः । पुनः प्रश्नपति सोमिला-'कुलत्या ते' इत्यादि, 'कुलत्था ते भंते ! किं मक्खेया अभक्खेया' कुलत्था ते भदन्त ! किं भक्ष्या अभक्ष्या वा कुलत्था किं भवतां साधनां भक्ष्या भवन्ति अथवा न भवन्ति इति प्रश्नः । कुलत्थेतिपदम् श्लिष्टम् तेन कुलत्था' इत्यस्य 'कुलस्थाः' णीय होते हैं याचिन में भी सब ही याचनीय भक्ष्य नहीं होते हैं किन्तु जो लब्ध होते हैं वे ही भक्षणीय होते हैं। अब सोमिल प्रभु से ऐसा प्रश्न करता है-'कुलत्या ते मते ! किं भरखेपा अमरखेया?' हे भदन्त ! कुलस्था आपके लिये भक्ष्य है-अपने उपयोग में लाने योग्य है या अभक्ष्य है अपने उपयोग में लाने योग्य नहीं है ? यह 'ते' पद उप. लक्षणरूप है अतः इससे ऐसा अर्थ लगाना चाहिये कि कुलत्या आपके साधुओं को भक्ष्य है या अभक्ष्य है ? यहां कुलस्था यह पद श्लिष्ट पद જે યાચિત ધાન્યમાષ છે તે જ આહાર માટે ગ્રડણ કરવા ચોગ્ય છે. અને વાચિતમાં પણ જે ધાન્યમાષ અલબ્ધ હોય એટલે કે અન્ય દ્વારા મળેલા ન હોય તે અભય છે. અને જે લબ્ધ છે તે ભય કહેવાય છે. તે કારણથી હે મિલ મેં એવું કહ્યું છે કે-ધાન્યમાષ ભય પણું હોય છે, અને અભણ્ય પણ હોય છે. આ રીતે ધાન્ય સરિસવના વિષયમાં જે પ્રમાણેનો વિચાર કરવામા આવેલ છે, એ જ પ્રમાણેને સઘળે વિચાર અહિયાં પણ કરવામાં આવેલ છે, તેમ સમજવું. આ કથનનું તાત્પર્ય કેવળ એટલું જ છે કે-એજ ધાન્યમાષ ભય કહેવામાં આવેલ છે કે જે શસ્ત્ર પરિણત હોય છે. અને શસ્ત્રપરિણત ધાન્યમ માં પણ બધા જ ધ ન્યમાષ ભ હોતા નથી. પરંતુ જે એષણીય હ ય છે તે જ ધાન્યમાષ ખાવાલાયક હોય છે અને એષણીય ધાન્યમાષમાં પણ બધા જ એષણીય ભય હોતા નથી પરંતુ તેમાં જે યાચિત ધાન્યમ સ હોય તે જ ભક્ષણીય હોય છે, એજ યાચિતમાં પણ બધા જ ચાચિત કરી દેતા નથી. પરંતુ જે લબ્ધ હેય છે, તે જ ધાન્ય મોષ ભર્યો હોય છે.
शया सोभित प्राण प्रभुने प्रश्न ४२ -'कुलत्या हे भते । किं भक्खया अभक्खेया समवन् मुसत्या सापना भतथी १क्ष्य छ , अभक्ष्य છે અર્થાત્ તે આપના ઉપયોગમાં લેવા ગ્ય છે? કે ઉપયોગમાં લેવા લાયક
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २५५ 'कुलस्था' इति च संस्कृतं भवति । तत्र-कुले तिष्ठति या सा कुलस्था नारी, अथवा कुलत्थो धान्यविशेषः तत्र प्रथमपक्षमाश्रित्य अभक्ष्यत्वं द्वितीयपक्षेऽपि कथंचित् भक्ष्यस्वमभक्ष्यत्वं वेति मनसि निधाय भगवानाह-'सोमिला' इत्यादि। 'सोमिला' हे सोमिल ! 'कुलत्था भक्खया वि अभक्खेया कि कुलस्था भक्ष्या अपि अभक्ष्या अपि, एकस्य कुलत्थपदवाच्यस्य कथं भक्ष्यत्वममक्ष्यत्वमित्याशयेन पुनः पृच्छति सोमिला 'से केणढणं' इत्यादि । 'से केणटेणं नाव अभक्खेया वि' तत् केनार्थेन भदन्त ! एमुच्यते कुलत्था भक्ष्या अपि अभक्ष्या अपीति । भग वानाह-"से चूर्ण' इत्यादि । 'से चूणं सोमिला' तत नून-निश्चितं सोमिल ! है उसके संस्कृत में 'कुलस्थाः और कुलत्था' ऐसे दो रूप होते हैं। 'कुले तिष्ठति इति कुलस्था' इस व्युत्पत्ति के अनुसार कुलस्था पद कुलिन नारी का वाचक होता है तथा कुलत्थकुलथी नामक धान्यविशेष का वाचक होता है, इसमें प्रथमपक्ष जो कुलीन नारीरूप है उसे लेकर प्रश्नु अभक्षता का और जो कुलथी नामक धान्यविशेपहप द्वितीयपक्ष है उसे लेकर कथंचित् भक्ष्यता और कथंचित् अमक्षता का प्रतिपादन करने के अभिशाप से ऐसा कहते हैं'मोमिला ! कुलत्था भरखेया वि अभक्खेया वि' हे सोमिल! कुलस्था तो साधुजनो के द्वारा सर्वथा अभक्ष्य अपने उपयोग में लाने योग्य ही नहीं है परन्तु जो कुलत्थ धन्यविशेष है वह भक्ष्य भी है और अभक्ष्य भी है 'सेकेणष्टेणं जाव अभक्खेया वि' हे भदन्त ! एकही कुलस्थ पद वाच्य पदार्थ में आप भक्ष्यना और अभक्ष्यता का प्रतिपादन किस कारण से करते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'से नूणं सोमिला! નથી? અહિંયાં પદ ઉપલક્ષણરૂપ છે એટલે એ અર્થ સમજવું જોઈએ કે
वस्था ये पिसाट ५४ छे. सतमा तेना 'कुलस्थाः' मने 'कुलत्थाः' मेवामे ३१॥ बने छ 'कुले तिष्ठति इति कुल्स्था ' मा व्युत्पत्ति अनुसार 'सस्था' से यह કુલીન નારી વાચક છે તેમ જ “કુલચા એ પદ “કુલથ” કળથી નામના ધાન્ય વિશેષન બેધક છે. તેમાં પહેલે પક્ષ જે કુરીને સ્ત્રીવાચક છે, તેને ઉદ્દેશીને અભય પણાનું તથા કળથીનામના ધાન્ય. વિશેષ રૂપ બીજા પક્ષને સ્વીકારને કઈવર ભયપણાનું અને કેઈવાર અભક્ષપણાનું પ્રતિપાદન કરવાના અભિપ્રાયથી પ્રભુ આ પ્રમાણે કહે छ -'सोमिला! कुलत्या भक्खेयावि अभक्खेयावि' मिल कुलस्था' એ કુવાન સ્ત્રી વાચક “કુલસ્થા સાધુઓને પોતાના ઉપયોગમાં લેવા ગ્ય જ નથી અર્થાત અભક્ષ્ય છે. તેમ જ કળથી નામનું ધાન્ય વિશેષરૂપ જે બીજો પક્ષ છે, તેને તે ધન્ય વિશેષ કળથી કોઈવાર ભક્ષ્ય-ગ્રહણ કરવા યોગ્ય भने वार असक्ष्य-बल्य ५९ हे 'से वेणटेणं भंते ! जाव अभक्खेयावि' હે ભગવન્ એક જ કુલસ્થ પર વાચ્ય પદાર્થમાં આપ ભઠ્યપણાનું અને અભયપણાનું પ્રતિપાદન કેવી રીતે અર્થાત્ કયા કારણથી કરે છે? આ
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
भगवती सूत्रे
'ते भए नए दुाि कुछत्था पत्ता ' से तब ब्राह्मण्येषु नयेषु शास्त्रेषु द्विविधा: - द्विमकारकाः कुलत्था भवन्ति, द्वैविध्यमेव दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादि । 'तं जहा ' तथा 'इत्थि कुलत्थाय धन्नकुलत्थान' स्त्रीकुलत्थाच धान्यकुलत्थाश्च कुलस्था इति संस्कृतेन कुले तिष्ठन्ति यास्ताः कुलस्था इति व्युत्पत्तिरिति यौगिकार्थाश्रयणे कुलस्थाः स्त्रियः " कुलस्थ" इति प्राकृतेन कुलत्थो धान्यविशेषः 'तत्थ णं जे ते इत्थिकुलत्था ते विविध पन्नत्ता' तत्र खलु या स्ताः स्त्री कुलस्थाः स्त्रीरूपाः कुलस्थाः ता विविधाः - त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ता भवन्ति 'तं जहा ' तद्यथा 'कुलकन्नयाई वा कुलवहुयाई वा कुलमाउयाइ वा' कुलकन्यका इति वा कुन इति वा कुमातर इति । कुलकन्यका, कुलवधू, कुलमातृभेदेन कुलस्था त्रिविधा इतिभाव: 'तेणं समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया' ततः ते बभण्णएनएस दुविहा कुलत्था पन्नत्ता' हे सोमिल ! ऐसा करने का कारण यह है कि तुम्हारे जो नय शास्त्र है उनमें दो प्रकार की कुलत्था होती है ऐसा कहा गया है । 'लं जहा' जैसे -' इत्थी कुलतथा य धनकु लत्था य' एक स्त्री कुलस्था और दूसरी धान्यकुलत्था 'कुले तिष्ठन्ति या स्ताः कुलस्था।' इस प्रकार के यौगिक अर्थ के आश्रयण करने पर संस्कृत में कुलस्था शब्द का अर्थ कुलीन नारी होता है और जब 'कुलस्या' पद का विचार प्राकृत से किया जाता है तो वह इस शब्द का अर्थ धान्यविशेष होता है। 'तत्थ जे जे ते इत्थि कुलत्था ते तिविहा पन्नत्ता' इनमें जो स्त्रील्प कुलत्या है वह तीन प्रकार की कही गई है ! 'त जहा जैसे 'कुचकायाह वा कुलबहुधाइ वा कुलमाउयाह वा' कुलक न्यका. कुलवधू और कुलमाना 'ते मं सरणाणं बियाणं अभक्खेघा'
प्रश्नना उत्तरभां प्रलु छे-से णूगं खोसिला ! वे बंभण्णरसु नरसु दुविहा कुठल्या पन्नत्ता' हे सेोभिस मे ं 'हेषानु र थे छे !-तभा ? नयशास्त्र छे, तेमां में अजरनी 'संस्था' हे छे. 'तंजहा' भ ' इत्थी - कुलत्थाय धन्न कुलत्था य' तेभा थे। श्री 'कुलत्था' 'कुले तिष्ठन्ति यास्ताः कुलस्था:' मा अश्वाथी स ंस्ङ्कृतभां ‘कुलस्थाः' मे पहने अर्थ सीन स्त्री मे प्रमाणे थाय छे भने न्यारे 'कुलत्था" पढना आत प्रभा विचार अश्वामां आवे तो थे पहनो अर्थ धान्य विशेष मे अभाये थाय छे 'तत्थ णं जे वे इत्थि कुलत्था वे तिविहा पन्नत्ता' तेमां ने स्वी३५ 'कुलत्था' छे ते त्राण अारती 'डेश्री छे. 'तंजहा' प्रेम है 'कुछकन्नयाइ वा, कुलबहुयाइ वा कुलमाच्या वा, डुस हुन्या, डुल वधू ने इस भाता 'ते णं समणाण' णिग्गंथाण अभक्खेया'
सत्था भने जील धान्य रीतना यौगिङ अर्थना माश्रय
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरुपणम् २५७ खल कुलकन्यकादिकाः कुलस्थपरवाच्याः श्रमणानां 'निर्ग्रन्थानाम् अभक्ष्याः कथिता इतिभावः । 'तत्थ णं जे ते धन्नकुलत्या एवं जहा धनसरिसवया' नत्र खलु ये ते धान्यकुलस्थाः धान्यरूपाः कुलत्थाः ते एवं यथा धान्यसरिसक्या: धान्यसरिसवया पदवाच्यानां यथा भक्ष्यत्वमभक्ष्यत्वं च विभागशः कथित तथैवा. त्रापि ज्ञातव्यम् ‘से तेगडेणं जाव अभक्खेया वि' तत् तेनार्थेन सोमिल ! एवमुच्यते यावत् धान्यकुलत्था भक्ष्या अभक्ष्या अपि अयं भावः धान्यकुलत्था द्विविधाः भवन्ति शस्त्रपरिणताश्च अशस्त्रारिणताश्च तत्र ये अग्न्यादिशस्त्रेण अचित्तीभूतास्ते शस्त्रपरिणताः ते साधूनामभक्ष्याः। ये शस्त्रपरिणताः अग्न्यादिशस्त्रेणाचित्तीभूताः तीनों प्रकार की यह कुलस्था-कुलत्था कुलस्थपदवाच्य पदार्थ श्रमण निर्ग्रन्थों के लिये अभक्ष्य है तथा-तत्थ णं जे ते धन्न कुलत्या एवं जहा धनसरिसवा' जो धान्यरूप कुलत्था है वह धान्यरूप सरिसव के जैसे भक्ष्य भी है और अभक्ष्य भी है । इस विषय में जैसा विचार पहिले किया गया है वैसा ही यहां पर भी कर लेना चाहिये । 'से तेणटेणं जाव अभक्खेया वि' इस कारण हे सोमिल ! मैंने ऐला कहा है कि योवत् धान्यकुलत्थ भक्ष्य भी है और अभक्ष्य भी हैं। तात्पर्य ऐसा है-धान्यकुलत्थ दो प्रकार के होते हैं एक शस्त्र परिणत और दूसरे अशस्त्र परिणत जो धान्यकुलत्थ अग्न्यादिरूपशस्त्र से अचित्त कर दिये जाते हैं वे शस्त्र परिणत हैं और जो ऐसे नहीं वे अशस्त्रपरिणत हैं शस्त्रपरिणत धान्यरूप कुलस्थ साधुजनों द्वारा भक्ष्य और अशस्त्र परिणत धान्य. रूप कुलत्थ अभक्ष्य है । शस्त्रपरिणतकुलत्थ सब ही साधुजनों द्वारा આ ત્રણે પ્રકારની કુલસ્થા, કુલસ્થા શ્રમણ નિન્થને અભક્ષ્ય છે. તથા 'तत्थ ण जे वे धन्न कुलस्था एवं जहा धन्नसरिसवा' तwi रे धान्य३५ કુલથા-કળથી છે તે ધાન્યરૂપ “સરિસવના કથન પ્રમાણે ભઠ્યપણું છે, અને અભયપણ છે. આ વિષયમાં પહેલાં જે પ્રમાણે વિચાર કરવામાં આવેલ छ. प्रभारी वियार गलियां ५५ सम देवा. 'से देणट्रेण जाव अभक्खेयावि' २४थी ३ से मिल ५ छे ४-यावत् धान्य सत्य ભય પણ છે, અને અભક્ષ્ય પણ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-ધાન્ય કુલત્થ બે પ્રકારના હોય છે. તેમાં એક શસ્ત્રપરિણત અને બીજુ અશસ્ત્ર પરિણત હોય છે જે ધાન્ય કુલસ્થ અગ્નિ વિગેરે શસ્ત્રથી અચિત્ત કરાયેલું છે. તે શસ્ત્ર પરિણત કહેવાય છે, અને એવું જે નથી તે અશસ્ત્ર પરિણત છે. શાસ્ત્ર પરિણત ધાન્યરૂપ કુલ સ ધુજનેને ભય ખાવાલાયક કહેલ છે. અને અશસ્ત્ર પરિણત ધાન્યરૂપ કુલ છે, તે અભક્ષ્ય છે અને શસ્ત્ર પરિણત ધાન્ય
भ० ३३
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
भगवतीस्वे तेऽपि द्विधा भवन्ति एषणीगचानेषणीयाश्च तत्र ये अनेपणीयास्ते साधूनामभक्ष्याः, ये एपणीयास्तेऽपि द्विविधा भवन्ति याचिताश्च अयाचिताच तत्र ये अयाचितास्ते माधूनामभक्ष्याः ये याचितास्तेऽपि द्विप्रकारका भवन्ति लब्धाश्च अलव्धाश्च तत्र ये अलब्धास्ते साधूनगमभक्ष्याः ये च लब्धा भवन्ति ते धान्यकुलस्था: साधूनां भक्ष्या भवन्ति । अनेनैव कारणेन अहं कथयामि यत् कुलत्थाः साधूनां भक्ष्या अपि अभक्ष्या अपि तमाभक्ष्यकोटिपतिता अनेके सन्ति कुलत्थपदवाच्याः, भक्ष्यकोटौ तु एक प्रकारका एव ये धान्यरूपाः कुलत्था शस्त्रपरिणता एपणीया याचित्ता लब्धाश्च भवेयुरिति प्रकरणार्थः । सू० ४॥ पुनरपि भगवतो वस्तुतत्त्व ज्ञागजिज्ञासयाऽऽह-'एगे भव' इत्यादि ।
मूलम्-एगे भवं दुवे भवं अक्खए भवं अव्वए भवं अवट्रिए भवं अणेगभूयभावभविए भवं ? सोमिला! एगे वि अहं जाव अणेगभूयभावभविए वि अहं से केणटेणं भंते ! भक्ष्य होते हों सो ऐली बात नहीं है किन्तु इनमें भी जो एषणीय होते हैं वे ही अक्ष्य होते हैं। एषणीय में भी जो याचित होते हैं वे ही भक्ष्य होते हैं अयाचित्त नहीं, याचित में भी सब ही याचित भक्ष्य नहीं होते किन्तु याचिन में जो धान्यकुलत्य लब्ध होते हैं वे ही भक्ष्य होते हैं अलब्ध नहीं इसी कारण मैने ऐसा कहा है कि कुलत्था साधुओं को भक्ष्य भी होती है और अभक्ष्य भी होती है कुलत्थपद वाच्य अनेक कुलत्य अभक्ष्य कोटि में कही गयी है। तव की भक्ष्यकोटि में धान्यरूप जो एक प्रकार की कुलत्थ है कि जो अग्नि परिणत हो, एषणीय हो, याचिन हो और लब्ध हो वही कही गई है। सूत्र ४ ॥ કુલત્થ પણ જે એષણય હેય તે જ ભક્ષ્ય-ખાવાલાયક હોય છે. અને તેમાં જે અને એષણયમાં, પણ જે યાચિત હોય છે, તે જ ભય કહેવાય છે. અયાચિતને ભક્ષ્ય કહ્યા નથી. અને યાચિતમાં પણ બધા જ યાચિત ભય હતા નથી પરંતુ યાચિતમાં જે ધાન્ય કુલસ્થ લબ્ધ હોય છે, તે જ ભય गाय छे. म सक्ष्य नथी. ते १२थी में म४युं छ-'कुलत्था' साधुमाने लक्ष्य पर डाय छे भने समय पY डाय छे. 'कुलत्थ' से પદથી અનેક કુલત્થા અભક્ષ્ય હોય છે. અને જે ધન્ય કુલત્થ અગ્નિથી પરિણત થયેલ હોય, એષણીય હાય, યાચિત હોય, અને લબ્ધ હોય તે જ કુલસ્થ ભક્ષ્યખાવાલાયક કહેલ છે. જે સૂ. ૪
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सु०५ वस्तुतत्वनिरूपणम् २५९ एवं वुच्चइ जाव भविए वि अहं सोभिला! दबट्टयाए एगे वि अहं, नाणदंसणठ्याए दुवे वि अहं, पएसठयाए अक्खए वि अहं अवए वि अहं अवट्ठिए वि अहं उदओगट्ठयाए अणेगभूयभावभविए वि अहं से तेणटेणं जाव भविए वि अहं। एत्थ णं से सोमिले माहणे संबुद्धे, समणं भगवं महावीरं० जहा खंदओ जाव से जहेयं तुज्ने वदह जहा णं देवाणुप्पियाणं अंतिए बहवे राईसर० एवं जहा रायप्पसेणइजे चित्तो जाव दुवालसविहं सावगधम्म पडित्रज्जइ पडिवजित्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ जाव पडिगए । तए णं से सोमिले माहणे समणोवासए जाए अभिगयजीवा० जाव विहरइ । भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदइ नभंसइ वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी पभू णं भंते ! सोमिले माहणे देवाणुप्पियाणं अंतिए मुंडे भवित्ता० जहेब संखे तहेव निरवसेलं जाव अंतं काहिइ। सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहरइ ॥सू०५॥ अट्ठारसमसयस्स दसमो उद्देसो समत्तो॥१८-१०॥
॥ अट्ठारसमं सयं समत्तं ॥ छाया-एको भवान् द्वौ भवान् अक्षयो भवान् अव्ययो भवान् अवस्थितो भवान् अनेकभूतभावभव्यो भवान् ? सोमिल ! एकोऽप्यहं यावदनेकभूतभावभव्योऽप्यहम् , तत् केनाथैन भदन्त ! एवमुच्यते यावद् भव्योऽप्यहम् , हे सोमिल ! द्रव्यार्थतया एकोऽप्यहम् , ज्ञानदर्शनार्थतया द्वावप्यहम् प्रदेशार्थतया अक्षयोऽप्यहम् अव्ययोऽप्यहम् अवस्थितोऽप्यहम् उपयोगार्थतया अनेकभूतभावभव्योऽप्यहम् तत् तेनार्थेन यावत् भव्योऽप्यहम् । अत्र खलु स सोमिलो ब्राह्मणः संबुद्धः श्रमणं भगवन्तं महावीरं० यथा स्कन्दका यावत् तत् यथेदं यूयं वदथ०
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती
५६०
यथा खलु देवानुप्रियाणामन्तिके बहवो राजेश्वर० एवं यथा राजमनीये चित्रो यावत् द्वादशविधं श्रावकधर्म प्रतिपद्यते, प्रतिपद्य श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते यावत् प्रतिगतः, ततः खलु स सोमिलो ब्राह्मणः श्रमणोपासको जातः अभिगतजीवा० यावद् विहरति, भइन्त इति भगवान् गौतमः श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति चन्दित्वा नमस्थित्वा एवमवादीत् प्रभुः खलु भदन्त ! सोमिलो ब्राह्मणो देवानुप्रियाणामन्तिके मुण्डो भुत्ला आगारादनगारितां प्रत्रजितम् ? यथैव शंखः तथैव निरवशेषं यावदन्तं करिष्यति । तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद् विहरति ॥ सू० ५ ॥
|| अष्टादशशतस्य दशमोद्देशः समाप्तः ||१८ - १०॥ ॥ अष्टादशं शतं समाप्तम् ॥
टीका- 'एगे भ' एको भवान् हे भदन्त ! किं भवान् एकरूपः एको भवान् इत्येवं भगवता आत्मन एकत्वस्वीकारे कृते सति श्रोत्रादि विज्ञानानामवयवानां चात्मनोऽनेकत्वदर्शनात् भगवत एकत्वपक्षदुपयिष्यामीति सोमिलेन प्रश्नः कृत इति भावः । 'दुवे भवं' द्वौ भवान् 'द्वौ भवान्' इत्येवं द्वित्वाभ्युपगमेSeमित्येवविशिष्टस्यार्थस्य विरोधेन द्वित्वपक्ष खण्डविष्यामीति मनसि निधाय
सोमिल पुनः भगवान् से वस्तुतत्व को जानने की इच्छा से ऐसा पूछता है - 'एगे भवं दुवे भवं, अक्खए भव, अन्त्र भव' इत्यादि ।
टीकार्थ - - इस सूत्र द्वारा सोमिल ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि है भदन्त ! 'एगे भवं' आप क्या एकरूप हैं ? ऐसा प्रश्न सोमिल ने प्रभु से इसलिये किया है कि यदि भगवान् अपने आप में एकता को स्वीकार कर लेते हैं तो मैं श्रोत्रादिक विज्ञानों की एवं अवयवों की अनेकता प्रदर्शित कराकर उनके इस एकत्व पक्ष को दूषित कर दूंगा । 'दुवे भवं' अथवा आप दो रूप हैं ? ऐसा यह प्रश्न सोमिलने प्रभु से इसलिये किया
વસ્તુતત્વને જાણવાની ઈચ્છાથી સેસિલ બ્રાહ્મણ પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછે છે. 'एगे भवं, दुवे भवं, अक्खए भवं, अव्त्रए भवं.' इत्याहि
ટીકા”—આ સૂત્રથી સેામિલે પ્રભુને એવુ' પૂછ્યુ... છે કે-હે ભગવન્ 'एगे भवं' आप शुं ! ३ये है। ? या प्रश्न सोभित ब्राह्मणे से भाटे પૂછેલ છે કે-જો મહાવીર ભગવાન્ પેાતાનામાં એકતાના સ્વીકાર કરી લેય તે ત્રાદિ વિજ્ઞાનાતુ અને અવયવાનુ અનેકપણુ ખતાવીને તેએના આ એકત્વ याने पोटु उरावी दृश. 'दुवे भवं' अथवा साथ मे ३ये हो? मा પ્રમાણેના આ પ્રશ્ન સેામિલે પ્રભુને એ હેતુથી કર્યાં છે કે જો પ્રભુ પેાતાનામાં
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ ३०२० सू०५ वस्तुतत्वनिरूपणम् ... २६१ सोमिलेन प्रश्नः कृत इति । 'अक्खए भवं' अक्षयो भवान् क्षीयते इति क्षयों विनाशा न क्षयोऽक्षयोऽविनाशीत्यर्थः, तथा चाविनाशी भवानित्यर्थः अविनाशित्वस्वीकृते 'मरणादिकं कथम्' इत्यादि दोपेण पराभविष्यामीत्याशयेन प्रश्नः कृतो भवति 'अव्वए भवं' अध्ययो भवान् नव्येति स्वकीय स्वरूपं परित्यज्य रूपान्तरं प्रामोतीति अव्ययः पर्यायान्तरेण सर्वस्य व्यपदर्शनात् कथमव्यय इति कृत्वा तद्वचनं दुषयिष्यामीति भावेन प्रश्नः । 'अहिए भवं' अवस्थितो भवान् एकरूपेण है कि यदि प्रभु अपने में द्वित्व की स्वीकृति देते हैं तो फिर मैं उनके उस एकत्व पक्ष के साथ इस द्विस्वपक्ष का तो विरोध है ऐसा उद्भावित करके उनके इस द्वित्व पक्ष का खण्डन करूंगा । 'अक्खए भवं' अथवा आप अक्षय हैं ऐसा यह प्रश्न सोमिल ने प्रभु से इस अभिप्राय से किया है कि यदि आप अक्षय अविनाशी हैं तो फिर मरणा दिक कैसे हो सकते हैं और ये होते तो हैं अतः ऐसा प्रकट कर युक्तियों से पुष्ट कर मै उन्हें पराभूत करू गा । 'अचए भवं' अथवा आप अव्यय हैं ऐसा जो यह प्रश्न उनसे किया है वह इस अभिमाय से किया है जो स्वकीय स्वरूप का परित्याग कर रूपान्तर को प्राप्त करता है उसका नाम व्यय है यदि ऐसे व्ययरूप आप नहीं हैं तो पर्यायान्तर से सर्व का व्यय देखा जाता है तो वह अब कैसे देखा जा सकेगा इसलिये आप में अव्ययता कैसे मानी जा सकती है ? इस प्रकार से उद्भावित करके मैं उनके इस अव्यय पक्ष को दूषित करूंगा। 'अहिएभवं' आप अवस्थित એ પણાને સ્વીકાર કરે તે પછી તેઓના એકત્વવાદ સાથે આ દિવપણાને विश छे, ते मतावान यानी 1 द्विस्वानुभन शश. 'अक्खए भव' अथवा मा५ मक्षय छ। १ मा प्रश्न सोभित ब्राझो प्रभुने से भाट પડેલ છે કે-જે આપ અક્ષય અને અવિનાશી છો તે પછી મરણ વિગેરે કેવી રીતે થાય છે? અને મરણાદિ થાય તે જ જેથી એવું યુક્તિથી બતાવીને है. तमान ५२ ५माश. 'अव्वए भव' मा मा५ अ०यय छ।१ मा પ્રશ્ન કરવાને સામિલ બ્રાહ્મણને હેતુ એ છે કે-જે પિતાના સ્વરૂપને ત્યાગ કરીને રૂપાન્તરને પ્રાપ્ત કરે છે, તેનું નામ “વ્યય છે. જે આપ એવા વ્યય રૂપ ન હ તો પર્યાયાતરથી સવને વ્યય જોવામાં આવે છે. તો તે હવે કેવી રીતે દેખવામાં આવશે. તેથી આપનામાં અવ્યય પણ કેવી રીતે માનવામાં આવી શકે? આ રીતે કહીને તેઓના આ અવ્યય પક્ષને દોષવાળો मीश, 'अवढिए भवं' मा५ भवस्थित छ। १ अर्थात् मे ३ स्थित छ ?
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२६२
भगवतीसूत्रे स्थित इत्यर्थः प्रतिक्षणं रूपान्तरदर्शनात् कथम् अवस्थितः इति कृत्वा पराभविव्यति अनेन 'अक्खए' इत्यादि पदत्रयेण आत्मनो नित्यताविषयकः प्रश्नः कृतः सोमिलेनेति 'अणेगभूयभावमविए भवं' अनेकभूतभावभन्यो भवान् अनेके भ्रता अतीताः, भावाः सत्ता परिणामाः, भव्याश्च भाविनो यस्य सोऽनेकभ्रतभावभव्यः, एतेन आत्मनोऽतीतानागतसत्ताविषयकमश्नेन आत्मनोऽनित्यता. पक्षः प्रदर्शितः । अत्र एकतरस्त्रीकारे तस्यैव दूषणाय भविष्यतीति मत्वा प्रश्नः कृत इति प्रदर्शितपश्नेषु एकतरपक्षस्य स्वीकारेऽपरपक्षीयो दोपः समापतेत् हैं क्या ? एकरूप से स्थित है क्या ? ऐसा जो यह प्रश्न उसने किया है सो प्रतिक्षण में प्रत्येक पदार्थ में रूपान्तर का दर्शन होता रहता है अतः आप में अवस्थितता कैसे मानी जा सकती है ? अतः अपने में अवस्थितता का पक्ष युक्तियुक्त नहीं है ऐसा प्रकट कर मैं उनके इस पक्षको दुषित करूंगा। इस प्रकार 'अक्खए' आदि इन तीन पदों को लेकर सोमिल ने जो प्रभुसे पूछा है सो वह उसका पूछना आत्मा की नित्यता को लक्ष्य कर के है ऐसा जानना चाहिये तथा 'अणेगभूयभावभविए भवं' आप अनेक भून वर्तमान एवं भाविपर्यायवाले हैं ? ऐसा जो यह प्रश्न किया है वह आत्मा की अनित्यता के पक्ष को लेकर किया गया है जिसमें भूतकाल में अनेक भाव हुए हों वर्तमान में जिस में अनेक भाव हो रहे हों एवं भविष्यत् में भी जिसमें अनेक भाव होने योग्य हैं वह अनेक भूतभाव भव्य है ऐसा वह अनेकभूत भाव भव्यवाला आत्मा है આ પ્રશ્ન કરવાને મિલ બ્રાહ્મણને હેતુ એ છે કે-દરેક ક્ષણે પદાર્થમાં રૂપાન્તર થયા કરે છે, તે પછી આપનામાં અવસ્થિતતા કેવી રીતે માની શકાય? જેથી આપનામાં અવસ્થિત હોવાપણાને પક્ષ સ્વીકારી શકાય તેમ નથી. એમ બતાવીને હું તેમને એ પક્ષ દેજવાળે બતાવીશ. આ રીતે 'अक्खए' विगैरे त्रणे पह। हीन सोभित माझाए प्रभुने ने पूछयु छ, ते તેમના પ્રશ્નો આમાની નિત્યતાને લક્ષ્ય કરીને તેણે આ પ્રશ્નો કર્યા છે, તેમ समन. तथा 'अणेगभूयभावभविए भवं' आ५ भने भूत पतमान मन ભાવિ પર્યાયવાળા છે? એ જે આ પ્રશ્ન કરવામાં આવેલ છે, તે આત્માની અનિત્યતા માનીને કરવામાં આવેલ છે, જેમાં ભૂતકાળમાં અનેક ભાવ થયા હોય, વર્તમાનમાં જેમાં અનેક ભાવ થઈ રહ્યા હોય અને ભવિષ્યમાં પણ જેમાં અનેક ભાવ થવાના છે, તે અનેક ભૂત ભાવ ભવ્ય છે. એ અનેક ભૂત ભાવ ભવ્યવાળે આત્મા છે. કારણ કે આત્મામાં
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
-
-
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०५ वस्तुतत्वनिरूपणम् २६३ इति विचार्य भगवान् स्याद्वादस्य समस्तदोषगोचरातिकान्तत्वात् स्याद्वादपक्षमालम्व्यैव उत्तरयति-'एगे वि अहं' इत्यादि । 'एगे वि अहं' एकोऽप्यहम् 'जाव अणेगभूयमावभविए वि अहे' यावत् अनेकभूतभाव मन्योऽप्यहम् अत्र यावत्पदेन 'दुवे वि अहं अक्खए वि अहं अन्वए वि अहं अवहिए वि अह' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवतीति एकत्वद्वित्वादीनां विरुद्धत्वात् कथमित्येतदित्याशयेन पुनः पृच्छति क्योंकि आत्मा में ही थे सब भूतकालीन, वर्तमानकालीन और भविष्यस्कालीन परिणमन होते हैं । इसी प्रकार भूतकाल के बाद वर्तमानकोलिक परिणमन और वर्तमानकालिक परिणमन के बाद भविष्यत्कालीन परिणमन जो आत्मा में होते हैं वे उसकी अनित्यता बिना हो नहीं सकते हैं क्योंकि भिन्न २ परिणमनों में आत्मा में एक स्वभावता व्यवस्थितता एवं अव्ययता रह नहीं सकती है। इस प्रकार से प्रदर्शित इन प्रश्नों में एकतर पक्ष के स्वीकार में अपरपक्षीय दोष आता है ऐसा विचार कर भगवान् उसे स्वादाद की शैली से जो कि समस्त दोष गोचरातिकान्त है उत्तर देते हुए कहते हैं 'एगे वि अहं' हे सोमिल ! मैं एक भी हूं यावत् 'अणेगभूय' अनेक भूत, भाव और भव्य परिणमनोवाला भी हूँ यहां यावत् पद से 'दुवे वि अहं' इत्यादि वीच का सब पाठ संगृहीत हुआ है। प्रभु की अपने द्वारा कुन प्रश्नों के ऊपर स्वीकृति जानकर वह इस ख्याल से कि एकत्व द्वित्व आदि धर्म परस्पर में विरुद्ध हैं अतः एक ही जगह में इनकी मान्यता कैले घटित हो सकती है प्रभु से पुनः જ ભૂતકાળ સંબધી વર્તમાનકાળ સંબંધી પરિણમન થાય છે, એજ રીતે ભૂતકાળ પછી વર્તમાનકાલિક પરિણમન અને વર્તમાનકાલના પરિણમન પછી ભવિષ્યકાલ સંબંધી પરિણમન અ મામાં જે થાય છે, તે તેની અનિત્યતા વગર થઈ શકતી નથી. કેમ કે જુદા જુદા પરિણમનોમાં આત્મામાં એક સ્વભાવપણું વ્યવસ્થિતપણું અને અવ્યયપણું રહી શકતા નથી. આ પ્રમાણે કહેલા આ પ્રશ્નોના એક પક્ષને સ્વીકાર કરે તે બીજે પક્ષમાં દેષ આવી જાય છે. એમ વિચારીને ભગવાન તેને સ્થાદ્વાદની શૈલીથી ઉત્તર भा५i छ है-'एगे वि अहं' 3 मिस मे पछु यावत् 'अणे गभूय०' भने भूत, भाव मन सय परिणाभा पाणे।
प छु: मलियां यावत्यथा 'दुवे वि अहं' इत्यादि सधणे या ग्रह राय छे. પતે કરેલા પ્રશ્નોને ઉત્તર પ્રભુએ સ્વીકાર રૂપે આપે તે જોઈને તે ફરીથી એવા વિચારથી કે એકવ, દિન વિગેરે ધર્મ પરસ્પર વિરુદ્ધ છે, જેથી એક જ સ્થળે તે બને છેવાની વાત કેવી રીતે ઘટી શકશે?
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
भगवतीस्वे से केगटेणे' इत्यादि से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ जाव भविए वि अहं' तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते यावत् भव्योऽप्यहम् अत्र यावस्पदेन 'एगे वि अह' इत्यारभ्य "अणेगथूयभाव' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवति । भगवानाह-'सोमिला' इत्यादि । 'सोमिला' हे सोमिल ! 'दबट्टयाए एगे वि अहं' द्रव्यार्थतया एकोऽप्यहम् हे सोमिल ! जीवद्रव्यस्यैकत्वेन एकोऽहम् न तु प्रदेशार्थत्या एकोऽहम् तथा चानेकत्वात् ममेत्यवयवादीनामनेरुत्वोपलम्भो न वाधको भवति यथा पृथिव्यादि भेदेन द्रव्याणामने कत्वेऽपि सकलद्रव्यानुगतद्रव्यत्वधर्म पुरस्कृत्य द्रव्यमित्याकारकमयोगो नानुपपन्नः तथा जीवप्रदेशानामनेकत्वेऽपि जीवत्यरूपद्रव्यकत्वमादाय एकोऽहमिति प्रयोगो नानुपपन्नोऽपि तु उपपद्यते एवेतिभावः, तथा पूछता है कि-'से केणटणं' इत्यादि हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि मैं यावत् भविष्यकालीन अनेक परिणामोंवाला भी हैं. यहां यावत्पद से 'एगे वि अहं' इस पाठ से लेकर 'अणेगभूयभाव यहां तक का पाठ गृहीत हुआ है इस लोमिल के प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'लोमिलादब्वयाए एगे वि अहं' हे लोमिल ! मैं एक भी ऐसा जो मैंने कहा है वह जीवद्रव्य की एकता को लेकर कहा है प्रदेशार्थना. को लेकर ऐसा नहीं कहा है हम एकत्व बाधक अव्यादिकों की अनेकना का उपलम्म नहीं होना है क्योंकि जैसे पृथिवी आदिके भेद से द्रव्य में अनेकला होने पर भी सकलद्रव्यानुगत द्रव्य एक है इस प्रकार का कथन वहां बाधक नहीं होता है उसी प्रकार से जीव के प्रदेशों में अनेकता होने पर भी जीवत्वरूप द्रव्य की एकता को लेकर मैं एक हूं तभ सम प्रसुन भा प्रमाणे ५ वाया. 'से केणट्रेणं' त्या ભગવન આપ એવું શા કારણથી કહે છે? કે-યાવત ભવિષ્ય કાળ સંબંધી भने परिणामी पामे५४ महियां यावत् ५४थी 'एगे वि अहं' या पाथी बने 'अणेगभूय भाव' महि सुधान। ५४ अपराये। छ. सोभितना मा प्रश्रमी उत्त२ मा५तi प्रभु ४ छे ४-'सोमिला ! दव्वदयाए एगे वि अहं' હે સોમિલ હું એક છું તેમ મેં કહ્યું છે, તે જીવ દ્રવ્યની એકતાને લઈને કહ્યું છે. પ્રદેશાર્થતાને લઈને તેમ કહ્યું નથી આ એકત્વનો બોધ કરનાર અવયવાદિકના અનેકપણાને ઉપલભ્ય થતું નથી. કેમ કે-જેમ પૃથ્વી વિગેરેના ભેદથી દ્રવ્યમાં અનેકપણું હોવાથી સકલ દ્રવ્યાનુગત છ દ્રવ્યત્વ ધર્મની અપેક્ષાથી તે દ્રવ્ય એક છે, આ રીતનું કથન ત્યાં બાધક થતું નથી
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ५ वस्तुतत्वनिरूपणम् ... --२६५ च जीवस्वरूपद्रव्यैकत्वमादायाहमेकोऽपीति । तथा कञ्चित् स्वभावविशेषमाश्रित्यैकत्वसंख्याविशिष्टस्यापि पदार्थस्य स्वभावान्तरद्वयापेक्षया द्वित्वमपि न विरुद्धमित्याशयेन समाधत्ते 'नाणदसणट्टयाए दुवे अहं' ज्ञानदर्शनार्थतया अहं द्वौ द्विविधोऽहम् धर्मधर्मिणोः कथंचिदभेदो भवति तथा च ज्ञानं दर्शनं चात्मनो धर्म इति ज्ञानधर्म पुरस्कृत्य जीवो ज्ञानात्मको दर्शनधर्म च पुरस्कृत्य दर्शनात्मको भवतीति ज्ञानदर्शनार्थतया एकोऽपि जीवो द्विविधो भवति ज्ञानस्वभावस्य ऐसा कथन भी बाधक नहीं होता है इस प्रकार जीवत्वरूप द्रव्य की अपेक्षा से में एक भी हूं ऐसा कथन निर्वाध हैं । तथा किसी स्वभाव. विशेष को आश्रित करके एकत्वसंख्याविशिष्ट भी पदार्थ में स्वभावान्तर की अपेक्षा से द्वित्व भी विरोध को प्राप्त नहीं होता है इसी आशय को लेकर 'नाणदलणयाए दुविहे अहं' ऐसा कहा गया है कि मैं ज्ञान और दर्शन की अपेक्षा लेकर दो रूप भी हूं इस कथन में धर्म और धर्मी में कथंचित् भेद मान लिया गया है अतः ज्ञानदर्शन आत्मा के वेदो धर्म हैं जब ज्ञानधर्म को पुरस्कृत करके कहा जाता है तथ जीव ज्ञानात्मक है और दर्शन धर्म को पुरस्कृत करके जप कहा जाता है तब जीव दर्शनात्मक है इस प्रकार ज्ञानदर्शन की अपेक्षा से एकत्वविशिष्ट भी जीव में विविधता आ जाती है। यदि यहां पर ऐसी आशंका की जावे कि ज्ञानस्वभाववाले जीव को दर्शन स्थावता और
એજ રીતે જીવના પ્રદેશમાં અનેપણું હોવા છતાં પણ જીવત્વરૂપ દ્રવ્યની એકતાને લઈને હું એક છું એ રીતનું કથન પણ બાધક થતું નથી. આ રીતે જીવવ રૂ૫ દ્રવ્યની એકતાથી હું એક પણ છું. એ કથન નિર્દોષ છે. તેમ જ કેઈ સ્વભાવ વિશેષને આશ્રય કરીને એકત્વ સંખ્યાવાળા પદાર્થમાં સ્વભાવની ભિન્નતાથી ધિત્વપણુમાં વિરોધ આવતું નથી. એજ આશયથી 'नाणदसणटयाए दुवे अहं' मे प्रमाणे ४ामा मा०यु छ. अर्थात् ज्ञान भने દર્શનની અપેક્ષાથી હું બે રૂપે પણ છું. આ કથનમાં ધર્મ અને ધર્મિમાં કથંચિત ક્ષેત્ર માનવામાં આવેલ છે. તેથી જ્ઞાન અને દર્શન આ બે આત્માના ધર્મ છે. જ્યારે જ્ઞાનધર્મને લઈને કથન કરવામાં આવે છે, ત્યારે જીવ જ્ઞાન
સ્વરૂપ છે, અને દર્શન ધર્મને લઈને કથન કરવામાં આવે છે, ત્યારે જીવ દર્શન સ્વરૂપ છે. આ રીતે જ્ઞાન અને દર્શનની અપેક્ષાથી એકવ ધર્મવાળા જીવમાં દ્વિવિધપણુ આવી જાય છે. જે અહિયાં એવી શંકા કરવામાં આવે કે-જ્ઞાન સ્વભાવ વાળા જીવન દર્શન સ્વભાવપણુ અને દર્શન- સ્વભાવવાળા
भ०३४
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीले जीवस्य दर्शनस्वभावता कथं स्यात् न हि शीतस्वभावस्य जलस्य कथमपि उष्णस्वभावता भवतीति कथमुच्यते उभयस्वभारात् द्विविधो भवत्यात्मेति न वाच्यम् अपेक्षाभेदेन उभयोरपि समावेशसंभवात् यथा एकोऽपि देवदत्त एकदैव पितृपुत्रजामातृश्यालकश्वसुराधपेक्षया पिळपुत्रायनेकान् स्वभावान् लभते तथा जीवोप्यपेपेक्षाभेदमादाय अनेकोऽपि स्यादन का क्षतिः । 'परसट्टयाए अक्रवए वि अहं' प्रदेशार्थतया असंख्यप्रदेशतामाश्रित्याक्षयोऽप्यहं प्रदेशानां सर्वथा क्षयाभावात् । दर्शन स्वभाववाले जीय को ज्ञान स्वभावता कैसे मानी जा सकती है क्योंकि इन दोनों स्वभावों में भिन्नता है, भिन्न स्वभाव युगपत् एक वस्तु में रह नहीं सकते हैं जैसे कि शीतस्वभावबाले जल में उष्णस्वभावना नहीं रहती है। तो इसका समाधान ऐसा है कि यहाँ अपेक्षा के भेद से एक आत्मा में दोनों का समावेश हो जाता है जैसे एक भी देवदत्त अपेक्षा के भेद से एक ही काल में अनेक स्वभावोंवाला हो जाता है। पिता की अपेक्षा वह पुत्र स्वभाव को धारण करता है पुत्र की अपेक्षा वह पितृ स्वभाव को धारण करता है जामाता की अपेक्षा वह ससुर स्वभाव को धारण करता है आदि २ अपेक्षा लेद से और भी अनेक स्वभाव को वह युगपत् धारण करता है अतः उसमें स्वभाव भेद से भिन्नता आती है उसी प्रकार से एक भी जीव अपेक्षा भेद से अनेक भी होता है इसमें हानि ही कौन सी है ? 'पएसट्टयाए अक्खए वि अहं' तथा जब जीव के असंख्यात प्रदेशों को आश्रित करके विचार किया
જીવને જ્ઞાન સ્વભાવપણું કેવી રીતે માની શકાય તેમ છે? કેમ કે-આ બનને સ્વભાવમાં ભિન્નતા રહેલી છે. ભિન્ન સ્વભાવ એક સાથે એક વસ્તુમાં રહી શકતાં નથી. જેમ કે-ઠંડા સ્વભાવવાળા જળમાં ઉષ્ણુ સ્વભાવપણુ રહેતું નથી. આ શંકાનું સમાધાન એવું છે કે અહિયાં અપેક્ષાના ભેદથી એક આત્મામાં આ બન્નેને સમાવેશ થઈ જાય છે. જેમ એક જ દેવદત્ત અપેક્ષાના ભેદથી એક જ કાળમાં અનેક સ્વભાવવાળો બની જાય છે. પિતાની અપેક્ષાથી તે પુત્ર પણને ધારણ કરે છે. પુત્રની અપેક્ષાએ તે પિતૃસ્વભાવને ધારણ કરે છે. જમાઈની અપેક્ષાએ તે સસરાપણું ધારણ કરે છે વિગેરે વિગેરે. અપેક્ષાના ભેદથી બીજા પણ અનેક સ્વભાવને તે એક સાથે ધારણ કરે છે. તેથી સ્વભાવ ભેદથી ભિન્નપણું આવે છે. તે જ રીતે એક જ જીવ અપેક્ષાના ભેદથી અનેક ५ थ/ नय छे. तो तमा शुबानी छ ? 'पएसट्टयाए अक्खए वि अहं' ना અસંખ્યાત પ્રદેશનો આશ્રય લઈને વિચાર કરવામાં આવે તે હે મિલ તે
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ५ वस्तुतत्वनिरूपणम्
૨૦૦
,
तथा 'अन्नए वि अह' अव्ययोऽप्यहम् कतिपयानां प्रदेशानां व्ययाभावात् 'अत्रfor a अह' अवस्थितोऽप्यहस् यत एव अक्षयोऽव्ययोऽतएत्र अवस्थितो नित्योऽप्यहम् असंख्येयप्रदेशिता हि जीवस्य न कदापि व्यपैति अतो जीवस्य नित्यस्वाभ्युपगमेऽपि न दोषः । तथा 'उत्रभोगट्टयाए अगभूयभावभविए वि अह " उपयोगार्थतयाऽनेकभूतभावमविकोऽप्यहम् उपयोगार्थतया अनेकविषयकोपयोगानाश्रित्य अनेक भूतभाव भविकोऽप्यहमिति अतीतानागतकालयोरनेकविषयबोधानामात्मनः सकाशात् कथंचिदभिन्नानां भृतत्वात् भावित्वाच्चेति अनित्यपक्षोऽपि
जाता है तो हे सोमिल ! उस समय में अक्षयरूप भी हूं क्योंकि प्रदेशों का त्रिकाल में भी क्षण नहीं होता है । तथो 'अव्वए वि अहं' ऐसा जो कहा गया है वह जीव के एक भी प्रदेश का द्रव्य नहीं होने के कारण से कहा गया है 'अडिए वि अहं' मैं अवस्थित भी हू ऐसा जो प्रभुने सोमिल से कहा है सो उसका अभिप्राय ऐसा है कि जीव के जो असंख्यात प्रदेश हैं उनमें एक भी कमती बढती नहीं होता है इस कारण मैं अवस्थित भी हूं अर्थात् नित्य भी हू जो वस्तु नित्य होती है वह अक्षय और अन्य स्वरूप होती है मैं भी ऐसा ही हू अतएव मैं नित्य हूं ऐसा मानने में भी कोई दोष नहीं है । तथा 'उवओगट्टयाए अणेगभूयभावभचिए वि अहं' उपयोगार्थता की अपेक्षा लेकर मैं अनेकभूत भावभविक भी हूँ । इस कथन से सोमिल को प्रभु ने यह समझाया है कि मैं अनित्य भी हूं इस कथन का तात्पर्य ऐसा है कि अनेक पदार्थ
સમયે હુ' અક્ષય રૂપ પણુ છું, કેમ કે-તે પ્રદેશાના ત્રણે કાળમાં ક્ષય થતા नथी. 'अव्वएव अहं' मेधुं ? महेवामां मान्युछे, ते लवनेो मे प्रदेशनुं द्रव्य न होवाना हारगुथी उस छे. 'अवट्टिए वि. अहं' ' अवस्थित પણ છે, એ પ્રમાણે પ્રભુએ સેામિલ બ્રાહ્મણને જે કહ્યુ છે, તેના ભાવ એ છે કે-જીવના જે અસંખ્યાત પ્રદેશે છે. તેમાં એક પણ એછાવત્તિ થતું નથી. તે કારણથી હું... અવસ્થિત અર્થાત્ નિત્યપણુ છું. જે વસ્તુ નિત્ય હાય છે, તે અક્ષય અને અવ્યય સ્વરૂપ હે ય છે. હુ' પશુ એવેા જ છું. તેથી જ હું नित्य छु. मेवु भानवामां पशु अई होष भावतो नथी. तथा 'उवओगट्टयाए अगभूयभावभवि वि अहं' उपयोगार्थ पानी गपेक्षाथी हु मने भूत ભાવ ભાવિક પણ છું. આ કથનથી સેામિલને પ્રભુએ એ સમજાવ્યુ છે કેહું અનિત્યપણુ છુ. એક કથનનું તાત્પર્ય એવુ` છે કે-અનેક પદાથ
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
२६८
न दोपाय इति भावः । 'से तेणद्वेगं नाव भनिए वि अहं' तत्तेनार्थेन सोमिल ! rasad एकोstor द्विविधोऽप्यहम् अक्षयोऽप्यहम् अव्ययोऽप्यहम् अवस्थितोऽप्यहम् अनेक भूतभाव भविकोऽप्यहमिति । एत्थ णं से सोमिले माहणे संबुद्धे' अत्र खलु स सोमिलो ब्राह्मगः संबुद्धः अत्र जीवरूपकत्व द्वित्वनित्यत्वानित्यत्वविपयकोत्तरश्रवणानन्तरम् स सोमिलो ब्राह्मणः सम्यग् वोधवान् अभूत् सयुक्तिकं समीचीनोत्तरमवाच्य भगवति श्रद्धावान् जात इत्यर्थः । ततः सः " समणं भगवं विषयक उपयोग भूतकाल में मुझ में ही हुए हैं और वे उपयोग मुझ से भिन्न नहीं हुए हैं मुझमें ही हुए हैं अतः मैं कथञ्चित् उन उपयोगों से अभिन्न होने के कारण तथा भविष्यत्काल में भी जो अनेक पदार्थविषयक उपयोग होंगे वे भी मुझ में हांगे, अतः उनसे भी मैं कथञ्चित् अभिन्न हैं अतः उपयोगों को कथश्चित अभिनता होने के कारण उनके परिणमन में मुझ में परिणमन हुआ है और आगे भी वह परिणमन होगा इस कारण इस परिणमन रूप से मै अनित्य भी हू । 'से तेणट्टेणं जाव भविए वि अहं' इसलिये हे सोमिल ! मैंने ऐसा कहा है कि मैं एक भी हूं दो रूप भी हूँ अक्षय भी हूं अव्यय भी हूं अवस्थित भी हूं और अनेक भूतभाव भविक भी हूं। प्रभु ने जब इस प्रकार से उसे समझाया तो वह सोमिल ब्राह्मण जीव विषयक एकत्व, द्वित्व, नित्य अनित्य पक्ष सम्बन्धी उत्तर सुनकर अच्छे प्रकार से प्रतिबोध को प्राप्त हो गया और सयुक्तिक समीचीन उत्तर पाते ही उसने श्रद्धाशील होकर 'समणं भगवं महावीरं સમધી ઉપયાગ મારામાં જ ભૂતકાળમાં થયા છે. અને તે ઉપચેગ મારાથી જુદા જુદા થયા નથી. મારામાં જ વત માનમાં थथा छे. તેથી હું કથ་ચિત્ તે ઉચેાગેાથી જુદો નહાવાના કારણે તથા ભવિષ્યકાળમાં પણ અનેક પદાથ સ*બધી ઉપયાગ થશે. તે પણું મારામાંજ થશે તેથી તેનાથી પણ હું કથચિત અભિન્ન છું. તેથી ઉપચેાગેાનુ કથ’ચિત્ અભિન્ન પણ હેાવાને કારણે તેના પરિણમનમાં મારામાં પરિણમન થયું છે. અને આગળ પણ તે પરિણમન થશે તે કારણથી આ પરિણમનથી હું' અનિपशु छ 'से वेणट्ठेणं जाव भविए वि अह' मा अरथी हे सोभिस ! में मेवु' म्ह्युं छे हैं-हु मे पशु छु. मे ३ये छ. अक्षय छ અવ્યય પશુ છુ, અવસ્થિત પણ છુ, અને અનેક ભૂત ભાવ ભાવિક પણ છુ’. પ્રભુએ જ્યારે આ રીતે તે સેામિલ બ્રાહ્મણને સમજાબ્યા ત્યારે તે સામિલ બ્રાહ્મણ જીવ સમૃધી એકત્વ, દ્વિત્વ, નિત્ય અને અનિત્ય પક્ષ સમધી ઉત્તર સાંભળીને સારી રીતે પ્રતિબંધ પામ્યા' યુક્તિયુક્ત ચેગ્ય ઉત્તર સાંભળીને
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०५ वस्तुतत्वनिरूपणम् महावीरं वंदइ नमसइ" ततः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति 'जहा खंदओ' यथा स्कन्दकः चन्दननमस्कारादिकं सर्वमपि स्कन्दकवदेव करोति अत्र द्वितीयशतकमथमोद्देशकमरूपितं स्कन्दकप्रकरणमनुस्मरणीयम् कियत्पर्यन्तं स्कन्दकपकरणम् इह अध्येतव्यम् ? तत्राह-'जाव से इत्यादि । 'जाव से जहेयं तुज्झे वदह' यावत् तत् यथेदं यूयं वदथ एतत्पर्यन्त स्कन्दकपकरणं ज्ञातव्यम् । 'जहा गं देवाणुप्पियाणं अंतिए वहवे राईसर०' यथा खल्लु देवानु पियाणामन्तिके बहवो राजेश्वरतलचरमाडम्पिककौटुम्बिकेभ्यश्रेष्ठिसेनापतिसार्थवाहमभृतयः मुण्डा भूत्वा अगारादनगारितां प्रबनिता, किन्तु नाहं तथा कर्तुं शक्नोमि किन्तु अहं तु देवानुप्रियाणामन्तिके पश्चानुव्रतादियुक्तं द्वाद
वंदह नमंसह 'श्रमण भगवान महावीर के वन्दना की नमस्कार किया 'जहाखंदओ' जैसा बन्दन नमस्कार आदि स्कन्दक ने किया था वैसा ही इसने किया स्कन्दक का प्रकरण द्वितीय शतक के प्रथम उद्देशक में प्ररूपित किया गया है सो वह सब प्रकरण 'जाब से जहेयं तुज्झे बदह' इस मूत्र तक का कथन यहाँ ग्रहण कर कह लेना चाहिये तात्पर्य इस प्रकरण का ऐसा है कि हे भदन्त ! जैसा आप कहते हैं, बात तो वैसी ही है, परन्तु 'जहाणं देवानुपियाणं अंतिए बहवे राईसर.' जिस प्रकार से आप देवानुप्रिय के पास अनेक राजेश्वर तलवर माडम्बिक, कौटुम्बिक, इभ्य, अष्ठी, सेनापति और सार्थवाह आदि सुण्ठित होकर अगारावस्था से अनगारावस्था को धारण कर चुके हैं वैसी अवस्था में धारण करने के लिये समर्थ नहीं हूं मैं तो आप देवानुप्रिय के पास पंच अणुतेथे श्रद्धा युद्ध। धन 'समणं भगव महावीरं वंदइ नमसइ' श्रम मगवान भलावीर स्वामी न ४२, नमः॥२ ४ा-'जहा खंदओ' की રીતે વંદના નમસ્કાર કર્યા હતા તે જ પ્રમાણે આ સમિલે પણ વદન નમસ્કાર કર્યા. સ્કંદકનું પ્રકરણ બીજા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં પ્રરૂપિત કરેલ છે. તે તમામ પ્રકરણ અહિયાં સમજી લેવું. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે-હે मापन भा५२ प्रमाणे । छ।, ते प्रभारी छे. पर' जहा णं देवाणु प्पियाणं अंतिए बहवे राइसर०' ले प्रमाणे मा५ ।नुप्रियनी पासे भने રાજેશ્વર તલવર, માડમ્બિક, કૌટુમ્બિક, ઈભ્ય, શ્રેણી, સેનાપતિ અને સાર્થવાહ વિગેરે મુંડિત થઈને અગાર અવસ્થાથી અનગાર અવસ્થાને સ્વીકારી ચૂક્યા છે. તેવી જ અવસ્થા હું સ્વીકારવા સમર્થ નથી. હું તે આપ દેવાનુપ્રિય
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
भगवतीसूत्रे शविध गृहिधर्म पतिपत्स्यामि, इत्यादि सर्वमत्रवाच्यम् , तदेवाह-'एवं जहा रायप्पसेणइज्जे चित्तो' एवं यथा राजप्रश्नीये चित्रः यथा राजप्रश्नीयमूत्रे चित्रप्रधानस्य वर्णनं तथा इहापि सर्वोऽपि चित्रकत्तान्तो ज्ञातव्यः, कियत्पर्यन्तं राज. प्रश्नीयप्रकरणमध्येतव्यं तबाह-'जाव' इत्यादि । 'जाव दुवालसविहं सावगधर्म पडिवज्जइ' यावद् द्वादशविर्ष श्रावकधर्म प्रतिपद्यते द्वादशभकारकं श्रावकधर्म स्त्रीकरोतीत्यर्थः 'पडिवज्जित्ता' प्रतिपद्य-श्रावकधर्म स्वीकृत्य स सोमिल: 'समर्ण भगवं महाबीर बदइ जाव पडिगए' श्रमणं भगवन्तं महावीर चन्दते यावत्मविगतः यावत्पदेन नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा यस्यां दिशः प्रादुर्भूतः समागतस्तामेव दिशमाश्रित्य प्रतिगतः, इति पर्यन्तस्य ग्रहणं भवति ततश्च स व्रतादियुक्त १२ प्रकार का गृहिधर्म स्वीकार करूंगा इत्यादि सब कथन यहां पर कह लेना चाहिये यही बात 'एवं जहा रायप्पसेणहज्जे चित्तो' इस सूत्र पाठ छारा प्रकट की गई है अर्थात् राजप्रश्नीय सूत्र में चित्र. प्रधान का जैसा वर्णन आया है वही चित्रकवृत्तान्त यहां पर भी सब 'जाब दुवालसचिहं सावगधम्म पड़िवजई' यावत् उसने १२ प्रकार का श्रावक धर्म को स्वीकार कर लिया इस सूत्र पाठ तक का कह लेना चाहिये 'पडिजित्ता' १२ प्रकार का श्रावक धर्म स्वीकार करके उल सोमिल ने 'समण भगवं महावीरं वंदह जाव पडिगए' श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की नमस्कार किया और यावत् वह फिर वापिस अपने घर पर चला गया यहां यावत्पद से 'नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा धर्म कथाश्रुत्वा त्रिविधया पर्युपालनया पर्युपास्थ यस्यां दिशः प्रादुर्भूतः तामेव પાસે પાંચ અણુવ્રત સહિત બાર ૧૨ પ્રકારના ગૃહસ્થના ધર્મને સ્વીકાર કરીશ विगैरे सपणु ४थन मडिया सभ र पात 'एवं जहा रायप्पसेणइज्जे चित्तो' मा सूत्रपा8थी मतावर छे. अर्थात् २४प्रश्नीय सूत्रमा यिप्रधाननु જેવું વર્ણન આવેલ છે, તે ચિત્રકનું સઘળું વૃત્તાંત અહિયાં પણ સમજવું. 'जाव दुवालसविहं सावगधम्म पडिबज्जई' यावत् तणे मा२ १२ रन श्राप ધર્મને સ્વીકારી લીધું. આ સૂત્રપાઠ સુધીનું તે કથન અહિયાં સમજી લેવું. 'पडिजित्ता' १२ मार मारने श्राप धर्म स्वीजरीन त सभिल ब्राये 'समणं भगवं महावीरं वंदइ जाव पडिगए' श्रम समवान् महावीर स्वामीन વદના નમસ્કાર કર્યા અને યાવત્ તે પછી તે પિતાના ઘેર ગયે. અહિયાં थापत्पथी 'नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा धर्मकथां श्रुत्वा त्रिविधया पर्युपासनया पर्युपास्य यस्याः दिशः पादुर्भूतः तामेवदिशं प्रतिगतः' मा पाइने। सभड थयो
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०५ वस्तुतत्व निरूपणम्
२७९
धर्म
सोमिलः संप्राप्तसमुचिचोचरः सन् भगवति तत्पतिपादितधर्मे च संजातश्रद्धोऽनगारियाशक्तः श्रावधर्म स्वीकृत्य भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यिश्रुत्वा त्रिविधया पर्युपासनया पर्युपास्य यस्या दिशः प्रादुर्भूतः तामेव दिशं प्रतिगत इतिभावः । 'तर णं से सोमिले माहणे समणोवासए जाए' ततः खलु स सोमिलो ब्राह्मणः श्रमणोपासकः श्रावको जातः कीदृशो जातः तत्राह - 'अभिगयजीवा० जाव विहरई' अभिगतजीवा० यावद् विहरति अत्र यावत्पदेन चक्ष्यमाणः पाठो वाच्यः - अभिगतजीवाजीवः उपलब्ध पुण्यपापः असवसंवर निर्जरा क्रियाधिकरणबन्धमोक्षकुशलः असहाय्यः देवासुरनागयक्षराक्षसकिंनर किं
दिशं प्रतिगत:' इस पाठ का ग्रहण हुआ है तात्पर्य इस पाठ का ऐसा है कि सोमिल समुचित उत्तर प्राप्तकर जब प्रभु पर और उनके द्वारा प्रतिपादित धर्म पर श्रद्धायुक्त हो गया तब वह अनगारावस्था स्वीकार करने की अपनी अशक्ति को प्रकट करके और श्रवधर्म धारण करने की अपनी योग्यता को प्रकट करते हुए उस धर्म को स्वीकार करके तथा प्रभु को वन्दना और नमस्कार करके एवं उनसे धर्मकथा सुनकर के यह जिस दिशा से आया था उसी दिशा की तरफ चला गया चलते समय उसने त्रिविध पर्युपासना से प्रभु की पर्युपासना की 'तए णं से सोमिले माहणे० ' इस प्रकार वह सोमिल ब्राह्मण सचा श्रावक बन गयो । 'अभिगय जीवा० जाव विहरह' जीव अजीव आदि तत्वों को वह जानने लगा यहां यावत्पद से 'उपलब्धपुण्यपापः आस्रवसंवर निर्जराक्रियाधिकरणबन्धमोक्षकुशलः, असहाय्यः, देवासुरनागयक्षराक्षस किन्नर किंपुरुष
છે તાત્પય આ પાઠનું એ છે કે-સેામિલ બ્રાહ્મણુ ચેાગ્ય ઉત્તર સાંભળીને જ્યારે પ્રભુ પ્રત્યે તેમ જ પ્રભુએ પ્રતિપાદિત ધર્મ પ્રત્યે શ્રદ્ધાવાળા થયા ત્યારે તેણે અનગાર અવસ્થા સ્વીકારવાની પેાતાની અશકતી ખતાવીને અનેક શ્રાવક ધના સ્વીકાર કરીને તે પછી પ્રભુને વંદના નમસ્કાર કરીને અને તેઓ પાસેથી ધમ દેશના સાંભળીને તે જે દિશાએથી આન્યા હતા તે જ દિશાએ થઈ ને ચાલ્યેા ગયા, જતિ વખતે તેણે મન વચનકાય રૂપ ત્રણ પ્રકારની પથુ॰પાસનાથી પ્રભુની પચુ પાસના श्री 'तएण से सोमिले माहणे० ' भा રીતે ते सोभित ब्राह्मणु साथी श्री मनी गयी. "अभिगयजीवा० जाव विहरइ ' लव लव विगेरे तत्त्वाने ते भगुवा साग्यो मडियां यावत्यथी 'उपलब्धपुण्यपापः आस्रवसंवरनिर्जरा क्रियाधिकरणबन्धमोक्षकुशलः' असहाय्य ः देवासुरनागयक्षराक्षस किंनरकिंपुरुषगरुडगन्धर्वमहोरगादिकैर्देवगणैः निर्मन्थात् प्रवचनात् अनति
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
भगवतीचे पुरुषगरुडगन्धर्वमहोरगादिक वगणैनिग्रन्थात् प्रवचनाद् अनतिक्रमणीयः नैनथे प्रवचने निश्शङ्कितः निष्काइक्षितः निर्विचिकित्सः लब्धार्थः गृहीतार्थः पृष्ठार्थः अभिगतार्थः विनिश्चितार्थः अस्थिमज्जाप्रेमानुरागरक्तः इदमायुष्मन् ! नैन्थं प्रवचनम् अर्थ:, इदं परमार्थः शेषमनर्थः उच्छ्रितस्फटिका (उच्छ्रि परिधः) अवंगुयद्वारः (अपाहतद्वार:) श्यक्तान्तःपुरगृहमवेशः बहुभिः शीलवत-गुणविरमण-प्रत्याख्यान-पोषधोपवासै चतुर्दश्यष्टम्युद्दिष्टपौर्णमासीषु प्रतिपूर्ण पोपधम् अनुपाल्य श्रमणान् निग्रन्थान मासुकैपणीयेन अशनपानखाद्यस्वायेन वस्त्रप्रतिग्रहकम्बलपादमोउन केन औषधभैषज्येन प्रातिहारिकेण च पीठफलकशय्यासंस्तारकेण प्रतिलाभयन् , इति अग्रेविहरति' इति सम्बन्धनीयम् एषां पदानां सविस्तरव्याख्या औपपातिकमूत्रस्योत्तरार्दै त्रिषष्टितमसूत्रस्य सत्कृतायां पीयूपवर्षिणी व्याख्यायां विलोकनीया । 'भंते ति भगवं गोयमे' भदन्त ! इति भगवान् गरुडगन्धर्वमहोरगाहिकैर्देवगणैः निर्ग्रन्थात् प्रवचनात् अनतिक्रमणीयः नैन्थे प्रवचने निश्शंकित:निष्कांक्षितः निर्विचिकित्सः लब्धार्थः, गृहीताः, पृष्ठा अभिगतार्थः, विनिश्चितार्थ: अस्थिमज्जाप्रेमानुरागरक्तः इदमायुष्मन् नैर्ग्रन्थं प्रवचनम् अर्थः इदं परमार्थः शेषमनर्थः उच्छ्रितस्फटिका (उच्छ्रितपरिधः) अवंशुयद्वारः (अपावृतद्वार:) त्यक्तान्तःपुरगृहप्रवेशः बहुभिः शीलवतगुणविरमणमत्याख्यातपोषधोपवासै:संस्तारकेण प्रतिलाभयन् विहरति' इन सब पदों की व्याख्या विस्तारपूर्वक औपपातिक सूत्र के उत्तरार्ध में जो ६३ वां सूत्र है उसकी पीयूष वर्षिणी टीका में की गई है सोधही से देख लेनी चाहिये 'भंते त्ति भगवं गोयमे' हे भदन्त ! इस रूप से भगवान गौतम ने सम्बोधित क्रमणीयः नैनन्थे प्रवचने निश्शंकितः निष्कांक्षितः विनिर्विचिकित्सा, लब्धार्थः, गृहीतार्थः पृष्ठार्थः अभिगतार्थः विनिश्चितार्थः अस्थिमज्जाप्रेमानुरागरक्तः इदमायुष्मन् नैन्यं प्रवचनम् अर्थः इदं परमार्थः शेषमनर्थः उच्छितस्फटिकः (उच्छितपरिषः) अवंगुयद्वारः (अपावृत्तद्वारः) त्यक्तमन्तपुरप्रवेशः बहुभिः शीलवतगुणविरमण प्रत्याख्यातपोषधोपवासैः-संस्तारकेण प्रतिलाभयन् विहरति' म तमाम पा8 अहए કરાવે છે. આ તમામ પદની વ્યાખ્યા ઔપપાતિક સૂત્રના ઉત્તરાર્ધમાં ૬૩
સઠમાં સૂત્રમાં પીયૂષવર્ષિણ ટકામાં વિસ્તાર પૂર્વક કરવામાં આવેલ છે. તે તે ત્યાંથી સમજી લેવું.
भते त्ति भगवं गोयमे' 3 महन्त मा प्रमाणे भगवान् गौतम स्वाभाये ___प्रभुने समापन शन 'समण भगवं महावीरं वंदइ नमसई' श्रम लगवान्
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨.
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०५ वस्तुतत्वनिरूपणम् गौतमः हे भदन्त ! इत्येवं रूपेण भगवन्तं संबोध्य भगवान् गौतमः 'समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ' श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति 'बंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी' वन्दित्वा नमस्यित्वा एवम्-वक्ष्यमाण वचनम् अवादीत् उक्तवान् किमुक्तवान् तत्राह-'पभू णं भंते ! प्रभु!-समर्थः खलु हे भदन्त ! 'सोमिले माहणे' सोमिलो ब्राह्मणः 'देवाणुपियाणं अंतिए मुंडो भवित्ता०' देवा. नुप्रियाणामन्ति के मुण्डो भूत्वा अगारान् अनगारितां प्रव्रजितुम् अत्रातिदेशमाह'जहेव संखे तहेत्र निरवसेस जाव अंतं काहिइ यथैवान द्वादशे शते प्रथमोद्देशके शंखः तथैव निरवशेष यावद् अन्तं करिष्यति हे भदन्त ! भवदन्तिके दीक्षामादाय प्रजिष्यति सोमिलः किमितिगौतमप्रश्ने शंखश्रावकदृष्टान्तो वाच्यः करते हुए 'लमणं भगवं महावीर वंदह नमंसह श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की नमस्कार किया 'बदित्ता नमंसित्ता वन्दना नमस्कार करके फिर उन्होंने प्रभु से 'एवं बयाली' ऐसा पूछा 'पभू णं भंते । सोमिले मारणे' हे भदन्त ! लोमिल ब्राह्मण क्या 'देवानुप्पियाणं अंतिए मुंडे भवित्ता०' आप देवानुप्रिय के पाल मुडित होकर अगारावस्था से अनगारास्था धारण करने के लिये क्या समर्थ है 'जहेव संखे' हे गौतम ! १२ वें शतक के प्रथम उद्देशक शास के विषय में जैसाकथन किया गया है वही सच कयन यहां पर भी इसके विषय में कर लेना चाहिये अर्थात् जम गौतम ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया कि हे भदन्त ! आपके पास क्या सोमिल भागवती दीक्षा धारण करेगा ? तो प्रभु ने उनसे कहा हे गौतम ! इस विषय में यहाँ पर शत श्रावक का दृष्टान्त कह लेना चाहिये जिस प्रकार से शः श्रावक ने श्रावकधर्मका पालन महावीरन बना ४री नमः४।२ ४ा, 'वंदित्ता नमंसित्ता' ना नभ२४१२ शन ते पछी तमा प्रभुने 'एवं वयासी' 4 प्रमाणे पूछयु'. 'पभूणं भंते ! सोमिले माहणे' है भगवन् सोभित माझए 'देवाणुपियाणं अंतिए मुंडे भवित्ता०' मा५ हेवानुप्रियनी पासे दीक्षा स्वारीन मा२ मवस्थाथी सनगार सपथा घार री शशे ? 'जहेव संखे०' है गौतम १२ मारमा શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં શંખના વિષયમાં જે પ્રમાણે કથન કરવામાં આવ્યું છે. તે સઘળું કથન અહિયાં આ સેમિલના વિષયમાં સમજવું અર્થાત જ્યારે ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવો પ્રશ્ન કર્યો કે-હે ભગવન આપની પાસે સેમિલ બ્રાહ્મણ દીક્ષા ધારણ કરશે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુએ કહ્યું કે-હે ગૌતમ! આ વિષયમાં અહિયાં શંખ શ્રાવકનું દૃષ્ટાંત સમજવું શંખ શ્રાવક જે રીતે શ્રાવક
भ० ३५
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
m
भगवतीस्त्रे यथा शंखश्रावकः। श्रावकधर्म प्रतिपाल्य कालमासे कालं कृत्वा देवलोकं गतः सन् ततश्च्युत्वा महाविदेहे उत्पद्य गृहीतदीक्षः संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् सिद्धो बुद्धो मुक्तः परिनिर्वृतः सर्वदुःखानामन्तं करिष्यति तथैव सोमिलोऽपि श्रावकधर्म प्रतिपाल्य देवलोके गत्वा ततश्च्युत्वा महाविदेहे वर्षे उत्पनो भविष्यति तत्र दीक्षितो भूत्वा धर्म प्रतिपाल्य सेत्स्यति भोत्स्यते मोक्षति परिनिवास्यति सर्वदुःखानामन्तं करिष्यतीति भावः । 'सेवं मंते ! सेवं भंते ! ति जाब विह. रई' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद् विहरति, हे भदन्त ! सोमिल विषये यद् देवानुपियेण कथितं तत् एवमेव सर्वथैव सत्यमिति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीतिभावः ॥१० ५॥ इति श्री विश्वविख्यातजगद्वल्लभादिषदथूषितबालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलाल अतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रोयन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां अष्टादशशतके दशमोद्देशकः समाप्तः ॥१८-१०॥
अष्टादशं शतकं समाप्तम् ॥१८॥ करके मरण समय में मरकर देवलोक में गये हैं और फिर वहां से च्युत होकर महाविदेह में जन्म लेकर वे दीक्षा स्वीकार करके संयम
और तप से आत्मा को भावित करते हुए सिद्ध, बुद्ध,मुक्त परिनिर्वात होकर समस्त दुःखों के अन्तकर्ता होंगे उसी प्रकार से सोमिल श्रावक भी धर्म को पालन कर के देवलोक में जावेगा और वहाँ से च्युत होकर वह महाविदेह क्षेत्र में उत्पन्न होगा वहां भागवती दीक्षा धारण करके और धर्म का पालन करके वह सिद्ध होगा, वुद्ध होगा, युक्त होगा, परिनिर्वात होगा और समस्त दुःखों का अन्तकर्ता होगा । 'सेवं भंते ! ધર્મનું પાલન કરીને મરણ સમયે મરીને દેવલોકમાં ગયો. અને તે પછી ત્યાં થી આવીને મહાવિદેહમાં જન્મ ધારણ કરીને તેણે દીક્ષા સ્વીકારીને સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરીને સિદ્ધ થશે, બુદ્ધ થશે, મુક્ત થશે, પરિવિત થશે, અને સમસ્ત દુઃખને અંત કર્તા થશે તે જ રીતે આ સેમિલ બ્રાહ્મણ પણ શ્રાવક ધર્મને પાલન કરીને દેવલેકમાં જશે. ત્યાંથી ચવીને તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થશે. ત્યાં દીક્ષા પર્યાયને ધારણ કરીને અને ધર્મનું પાલન કરીને સિદ્ધ થશે બુદ્ધ થશે, મુક્ત થશે, પરિનિર્વા થશે. અને સમસ્ત દુખેને અંત કર્તા થશે,
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० १० सू०५ वस्तुतत्वनिरूपणम् २७५ सेवं भंते ! त्ति जाव विहरइ' हे अदन्त ! सोमिल के विषय में आप देवानुप्रियने जो कहा है वह ऐसा ही है सर्वथा सत्य ही है ऐसा कहकर गौतमने भगवान् को वन्दना की नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ सू० ५॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिखाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीलूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या अठारहवें शतकका
दसवां उद्देशक समास ॥१८-१०॥ 'सेव भंते ! सेवं भैते ति जाव विहरई' सन् सोभिताना विषयमा આપ દેવાનુપ્રિયે જે કહ્યું છે. તે સર્વથા સત્ય છે. એ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાનને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તેઓ સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરીને પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. એ સૂપ છે જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અઢારમા શતકને દસમે ઉદ્દેશક સમાપ્તા૧૮-૧
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे ॥अथैकोनविंशतितमं शतकं मारभ्यते ॥ अष्टादशशतकं निरूप्य अवसरसंगत्या एकोनविंशतितम शतकमारभमाणः तदुक्तोद्देशार्थ संग्राहिको गाथामादौ उदाहरतिमूलम्-लेस्ला य१ भब्स२पुढवी महासवा४ चरम५ दीव६ भव
णाय७।निवत्तिट करण९वणचरसुराय१० एगूणवीसइमे॥१॥ छाया-छेश्याश्च गर्भः पृथिवी महास्रवाश्चरम द्वीप भवनानि च ।
नित्तिकरणवनचरमुराश्च एकोनविंशतितमे ।।
टीका-लेश्यानामका प्रथमोदेशको-यत्र लेश्याविचारः करिष्यते १। गर्भनामको द्वितीयोद्देशको-यत्र गर्भमाश्रित्य विचारः करिष्यते २ । पृथिवीनामक
__उनीसवें शतक के पहले उद्देशे का प्रारंभ१८ वे शतक की मरूपणा हो चुकी अब १९३ शतक की प्ररूपणा की जाती है इस शतक में जो उद्देशालार्थ की प्ररूपणा की जाती है उसको संग्रह करके बतानेवाली गाथा इस प्रकार से है-'लेस्लाय गम्भ' इत्यादि।
लेश्या नाम का प्रथम उद्देशा हैं गर्भ नामका द्वितीय उद्देशा है पृथिवी नामका तीसरा उद्देशा है महालक नाल का चौथा उद्देशा है चरम नामका पाचा उद्देशा है द्वीप नामका छहा उद्देशा है भवन नामका सातवां उद्देशा है निवृत्ति नाम का आठवां उद्देशा है करण नामका नववा उद्देशा है और वनचरस्तुर नामका दशवां उद्देशा है।
ઓગણીસમા શતકના પહેલા ઉદેશાને પ્રારંભઅઢારમા શતકની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી ગઈ છે. હવે આ ઓગણીસ માં શતકની પ્રરૂપણું કરવામાં આવે છે. આ શતકના ઉદ્દેશાઓના અર્થની પ્રરૂપણ કરવામાં આવે છે, તેને સંગ્રહ કરીને બતાવનારી ગાથા આ પ્રમાણે छ-'लेस्साय गम्भ' ऽत्यादि.
લેશ્યા નામને પહેલે ઉદ્દેશ છે. ગર્ભ નામને બીજો ઉદ્દેશ છે. પૃથિવી નામને ત્રીજે ઉદ્દેશ છે. મહાસવ નામને ચૂંથો ઉદેશે છે. ચરમ નામને પાંચમે ઉદ્દેશ છે. દ્વીપ નામને ઉદ્દો ઉદ્દેશ છે ભવન નામનો સાતમે ઉદેશે છે. નિવૃત્તિ નામને આઠમે ઉદ્દેશ છે. કરણ નામને નવમો ઉદ્દેશ છે અને વનચર સુર નેમને દશમો ઉદ્દેશ છે.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १९ उ० १ उद्देशार्थगाथासंग्रहः
૨૭૭ स्तृतीयोद्देशको-यत्र पृथिवीकायिक्रवक्तव्यता भविष्यति ३ । महास्वनामकश्चतुथोद्देशको-यत्र नारका महास्ववन्तो महाक्रियावन्तश्चेति विचारः करिष्यते ४ । चरमनामकः पञ्चमोद्देशको - यत्राल्पस्थितिकनारकापेक्षयाऽधिकस्थितिवन्तो नारका महाक्रियावन्त इति विचारः करिष्यते ५! द्वीपनामकः पप्ठोद्देशको-यत्र द्विपादि विषयको विचार: करिप्यते ६ । भवननामकः सप्तमो देशको-यत्र भत्र
टीकार्थ--लेश्या नामके प्रथम उद्देशे में लेश्याओं के सम्बन्ध में विचार किया गया है इसलिये इसका नाम लेश्या उद्देश हुआ है। गर्भ नामके द्वितीय उद्देशे में गर्भ के विषय में विचार किया है। इस लिये उस उद्देशे का नाम गर्भ उद्देशा हुआ है पृथिवी नामके उद्देशे में पृथिवीकायिक के सम्बन्ध में वक्तव्यता कही गई है अतः इस उद्देशे का नाम पृथिवी उद्देशा हुआ है महानव नामके चतुर्थ उद्देशे में नारक महस्रववाले एवं महाक्रियावाले होते हैं ऐसा विचार किया गया है अतः इसीसे इस उद्देशे का नाम महास्रय उद्देशा हुआ है। चरमनामके पूर्व उद्देशे में अल्पस्थितिवाले नारकों की अपेक्षा महास्थितिवाले नारक महाक्रियावाले होते हैं ऐसा विचार किया गया है अतः इस सम्बन्ध को लेकर इस उद्देशे का नाम चरम उद्देश ऐसा हुआ है डीप नामके उद्देशे में द्वीपादिविषयक विचार किया गया है अतः इस उद्देशा कानाम द्वीप उद्देश ऐसा हुआ है भवन नामका सातवां उद्देशा है, इसमें भवन
ટીકાર્યું–લેશ્યા નામના પહેલા ઉદ્દેશામાં વેશ્યાઓના વિષયમાં વિચાર કરવામાં આવ્યો છે. તેથી તેનું નામ લેશ્યા ઉદ્દેશ એ પ્રમાણે પડયું છે. ગર્ભનામના ઉદેશામાં ગર્ભના વિષયમાં વિચાર કરવામાં આવ્યું છે તેથી તે ઉદ્દેશાનું નામ ગર્ભ ઉદ્દેશે એ પ્રમાણે થયું છે. પૃથિવી નામના ઉદેશામાં પૃથિવીકાયિકના સંબંધમાં કથન કહેવામાં આવ્યું છે, જેથી આ ઉદ્દેશાનું નામ પૃથિવી ઉદેશ એ પ્રમાણે થયું છે. મહાન્સવ નામના ચેથા ઉદ્દેશામાં નાર મહાસ્ત્રવવાળાં અને મહાદિવાવાળા હોય છે. એ વિચાર કરવામાં આવ્યો છે. તેથી આ ઉદ્દેશાનું નામ મહાવ એવું થયું છે. ચરમ નામના પૂર્વ ઉદ્દેશામાં અ૫રિથતિવાળા નારની અપેક્ષાથી મહાસ્થિતવાળા નારક મહાકિયાવાળા હોય છે, એવો વિચાર કરવામાં આવ્યું છે. તેથી આ સંબંધને લઈને આ ઉદેશાનું નામ ચરમ ઉદેશ એ પ્રમાણે થયું છે. દ્વીપ નામના ઉદ્દેશામાં દ્વિપ વિગેરેનો વિચાર કરવામાં આવ્યો છે. તેથી આ સંબંધને લઈને આ ઉદેશાનું નામ દ્વીપ એ પ્રમાણે થયું છે. ભવન
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र
नादि संबन्धि विचारः करिष्यते ७ । नितिनामकोऽहमोद्देशको-यत्रैकेन्द्रियादि जीवानामुत्पतिविपये विचारः करिष्यते ८ । करणनामको नवमोदेशको-यत्र द्रव्यादिकरणनिपये विचारः करिष्यते ९ । वनचरसुरनामको दशमोद्देशको-यत्र वानव्यन्तरदेवविषयको विचारः करिष्यते १० । एवं रूपेण अस्मिन् एकोनविशतितमे शतके दशोदेशकाः सन्तीति ।।
मूलम्-रायगिहे जाव एवं वयासी कइ णं भंते! लस्साओं पन्नताओ गोयसा! छ ल्लेस्साओ पन्नताओ, तं जहा एवं जहा पन्नवणाए चउत्थो लेस्सुद्देल्लो भाणियको निरवसेसो सेवं भंते ! लेवं भंते! ति॥१॥
छाया-राजगृहे यावद् एवमवादीत् कति खलु भदन्त ! लेश्याः प्रज्ञप्ताः गौतम पडलेश्याः प्रज्ञप्ताः तद्यथा एवं यथा प्रज्ञापनायाः चतुर्थीलेश्योद्देशको भगिजन्यो निरवशेषः । तदेवं गदन्त । तदेवं भदन्त ! इति ॥१० १॥ संबन्धी विचार किया गया है अतः इसी संबन्ध को लेकर इस उद्देशे का नाम भवन हुआ है निवृत्तिनामके ८३ उद्देशे में एकेन्द्रियादि जीवों की उत्पत्ति के विषय में विचार किया गया है अतः इसीसे इस उद्देशे का नाम निवृत्ति ऐसा हुआ है करण नाम के ९३ उद्देशे में द्रव्यादिकरण के विषय में विचार किया गया है इससे इस उद्देशे का नाम करण उद्देश हुआ है और १० वे उद्देशे में वनचरसुर वानव्यन्तर के सम्बन्ध में विचार किया गया है इसलिये इस उद्देशे का नाम वनचरसुर उद्देश ऐसा हुआ है इस प्रकार से इस १९ वें शतक में ये १० उद्देशे हैं। નામને સાતમે ઉવેશે છે. તેમાં ભવન સંબંધી વિચાર કરવામાં આવ્યું છે, તેથી આ સંબંધને લઈને આ ઉદ્દેશાનું નામ ભવન ઉદ્દેશ એ પ્રમાણે થયું છે. નિવૃતિ નામના આઠમાં ઉદ્દેશામાં એકેન્દ્રિય વિગેરે જીવની ઉત્પત્તિના વિષયમાં વિચાર કરવામાં આવ્યો છે. તેથી ઉદ્દેશાનું નામ નિવૃત્તિ એ પ્રમાણે થયું છે. કરણ નામના નવમાં ઉદ્દેશામાં દ્રવ્ય વિગેરે કરણના વિષયમાં વિચાર કરવામાં આવે છે. તેથી આ ઉદ્દેશાનું નામ કરણ ઉદ્દેશ એ પ્રમાણે થયું છે. અને દશમાં ઉદ્દેશામાં વનચર સુર વાનવ્યન્તર દેવના સંબંધમાં વિચાર કરવામાં આવ્યું છે. તેથી આ ઉદ્દેશાનું નામ “વનચરસુર એ પ્રમાણે થયું છે. આ રીતે એગણમા શતકમાં આ દશ ઉદ્દેશાઓ છે.
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
reeद्रका टीका श०१९ उ० १ सू० १ लेश्यास्वरूपनिरूपणम्
२७९
टीका - " रायगिहे जाव एवं क्यासी" राजगृहे यावद गौतम एवमवादीत् अत्र यावत्पदेन गुणशिकं चैन्यम् भगवान् समवतः परिषत् समागता धर्मकथानन्तरं परिषत् मविगता, तदनु प्राञ्जलिपुटो गौतमः, एतदन्तस्य प्रकरणस्य संग्रहो भवति किमुक्तवान् गौतमः तत्राह - ' कइ णं' इत्यादि । 'कइ ' संते ! लेस्साओ पन्नत्ताओ" कति खलु भदन्त ! लेश्याः प्रज्ञप्ता इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोमा' इत्यादि । 'गोग्रमा' हे गौतम! 'छ लेस्साओ पनचाओ' पलेश्याः प्रज्ञताः, कृष्णादिद्रव्यसंबन्धात् आत्मनः परिणामविशेषो लेग्या यावत्पर्यन्तं योगा
'रायगिहे जाव एवं बयासी' इत्यादि । टीकार्थ -- 'रायगिहे जाव एवं वयासी राजगृहनगर में यावत् गौतम ने इस प्रकार से पूछा यहां यावताद से इस प्रकरण का संग्रह हुआ है कि उस राजगृह नगर में गुगशिल उद्यान था । उसमें भगवान् का आगमन हुआ परिषदा वहां पहुंची प्रभु ने कथा कही पत् परिषत् वापिस चली गई, तब गौतम ने दोनों हाथ जोडकर प्रभु से ऐसा पूछा ऐसा सम्बन्ध यहां यावत्पद से लगाया गया है प्रभु से पूछा - 'कह णं भंते । लेस्साओ पन्नन्ताओ' तो इसे बताने के लिये यह सूत्र कहा गया है, हे भदन्त ! लेश्याएँ कितनी होती हैं ऐसा गौतम ने प्रभु से पूछा है । उत्तर में प्रभु ने कहा- 'गोमा ! छल्लेस्साओ पनन्ताओ' हे गीत ! daurएँ छ होती हैं कृष्णादिद्रव्य के सम्बन्ध से जो आत्मा का परिणाम विशेष होता है उसका नाम बेश्या है, यह लेल्या जब तक योग रहते हैं
'रायगिहे जाव एवं वयासी'
टीडार्थ - रायगिहे जाव एवं वयासी' गृह नगरभां यावत् गौतम સ્વામીએ પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછ્યુ. અહિયાં ચાવત્ પદથી નીચે પ્રમાણે પાના સગ્રહ થયેા છે. રાજગૃહે નગરમાં ગુરુશિલક નામના ઉદ્યાનમાં ભગવાન્ મહાવીર સ્વામી પધાર્યાં. પ્રભુનુ આગમન સાંભળીને પરિષદા પ્રભુને વ'દના કરવા આવી પ્રભુએ તેઓનેધદેશના આપી. તે ધમ દેશના સાંભળીને પ્રભુને વંદના નમસ્કાર કરીને પરિષદા પાતપાતના સ્થાને પાછી ગઈ છે પછી પ્રભુની પયુ પાસના કરતા એવા ગૌતમ સ્વામીએ અન્ને હાથ लेडीने अलुने या अभागे पूछयु - क्रइणं भंते । लेस्साओ पण्णत्ताओ' हे ભગવત્ લેશ્યાએ કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુએ प्रभा - 'गोयमा ! छ केप्साओ पण्णत्ताओ' हे गौतम! वेश्याओ छ થાય છે. કૃષ્ણાદ્વિ દ્રવ્યના સબધથી આત્મામાં જે કનુ પરિણમન થાય છે,
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
H
भगवतीस्त्रे स्तिष्ठन्ति तापदेव लेश्या भवति योगाभावे सति लेश्या न भनति इत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां योगैः सह नियतसम्बन्धमाद् योगकारिकी लेश्येति निश्रीयते । अथेयं लेश्या कि योगान्तर्गतद्रव्यरूपा योगनिमित्तककर्मद्रव्यरूपा वा ? यदि योगनिमित्तकफर्मद्रव्यरूपेति द्वितीयपक्षः स्वीक्रियते तदा किं घातिककर्मद्रव्य. रूपा अघातिककर्मद्रव्यरूपा वा ? तत्र नायः पक्षी घातिककर्मद्रव्यरूपेति यतः सयोगिकेवलिनां घातिकर्माऽभावेऽपि लेग्या भवतीति न वा अघाविकर्मद्रव्य रूपेति पक्षोऽपि न साधुः अयोगिफेवलिनाम् अघातिकर्मसद्भावेऽपि लेश्याया अभावात् अतो लेश्या योगान्तर्गतद्रव्य रूपैवेति अर्थात् मनोवाक्कायानामन्तर्गत. तब तक रहती है गेग के अभाव में लेश्य नहीं होती है अतः अन्वय व्यतिरेक सम्पन्ध से यही निश्चित होता है कि योगों के साथ नियत लस्पन्धनाली होने से लेश्यायोग निमित्तक है यहां यह विचारणीय है कि लेश्या योगान्तर्गत द्रव्यरूप है ? कि योगनिमित्तकमद्रव्यरूप है ? यदि योगनिमित्तक कर्मद्रव्यरूप लेश्या है ऐसा यह द्वितीय पक्ष स्वीकार किया जावे तो इसमें पुनः यह प्रश्न उठता है कि क्या वह घातियाकर्मद्रव्यरूप है या अघातिया कर्मद्रव्यरूप है यदि कहा जावे कि लेश्या घातियाकर्मद्रव्यरूप है तो यह कहना इसलिये नहीं बनता है कि सयोग फेवली के घातियांकनद्रव्य के अभाव में भी वह वहां होती है यदि कहाँ जावें कि लेख्या अघातिया कसैद्रव्यरूप है सो गइ भी कथन ठीक नहीं बैठता है क्योंकि अघालिया कर्मों के सद्भाव में भी अयोग क्षेव. लियों में यह नहीं पाई जाती है इसलिये लेश्या योगान्तर्गत द्रव्यरूप તેનું નામ લેશ્યા છે. આ વેશ્યા જયાં સુધી ચાગ રહે છે. ત્યાં સુધી રહે છે.
ગના અભાવમાં વેશ્યા રહેતી નથી. તેથી અન્વયે તિરેકના સંબંધથી એજ નિશ્ચિત થાય છે કે–ગોની સાથે નિયત સંબંધવાળી હવાથી લેશ્યા જેગ નિમિત્તક છે. અહિયાં વિચારવાનું એ છે કે લેણ્યા ગાન્તર્ગત દ્રવ્યરૂપ છે કેચોગ નિમિત્ત કર્મ દ્રવ્ય રૂપ છે? જે ચોગ નિમિત્તવાળા કર્મ દ્રવ્ય રૂપલેશ્યાને માનવામાં આવે છે તેમાં પ્રશ્ન એ થાય છે કે-તે ઘતિયા કર્મ દ્રવ્ય રૂપ છે? કે અઘાતિયા કર્મ દ્રવ્ય રૂપ છે? જે વેશ્યા ઘાતિયા કર્મ દ્રવ્ય રૂપ છે તેમ કહેવામાં આવે છે તે કથન એટલા માટે સુસંગત થતું નથી કે–સાગ કેવલજ્ઞાન ને ઘાતિયા કદ્રવ્યના અભાવમાં પણ તે વેશ્યા ત્યાં થાય છે જે વેશ્યા અઘાતિયા કર્મ દ્રવ્યરૂપ છે, તેમ સ્વીકારવામાં આવે તે પણ બરાબર લાગતું નથી કેમ કે અઘાતિયા કર્મોના સદૂભાવમાં પણ અગ કેવળીમાં તે હોતી નથી તેથી લેણ્યા ગાન્તર્ગત દ્રવ્ય રૂપ છે એજ માન્યતા બરાબર છે.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका श०१९०१ सु०१ लेश्यास्वरूपनिरूपणम्
૨૮૨
शुभाशुभ परिणामकारणरूप कृष्णादिवर्णानां पुद्गलविशेषा एव लेश्याः, इयं च लेश्या कषायोदये निमित्तभूता यतो योगान्तर्गतपुद्गलानां कषायोदयवृद्धौ सामर्थ्यस्य सद्भाव इति यथा पित्तप्रकोपात् क्रोधो वर्द्धते, आन्तरस्य पित्तोदयस्य कारणत्वात् वाह्यद्रव्यमपि कर्मणामुदये क्षयोपशमादौ कारणं भवति यथा ब्राह्मी वनस्पतिरूपा ज्ञानावरणीय क्षयोपशमे, मद्यपानं च ज्ञानावरणोदये निमित्तं भववीति सेयं लेश्या पदविधा कृष्णनीलकापोतितेजः पद्मशुक्ल भेदादिति । 'तं जहा ' तद्यथा ' एवं जहा पनत्रणाए चउत्थोलेस्सुद्देसओ भाणियच्यो निरवसेसो ' एवं यथा प्रज्ञापनायाश्चतुर्थो लेश्योद्देशो भणितव्यो निरवशेषः प्रज्ञापनायाः सप्त ही है ऐसा मानना चाहिये । अर्थात् मन वचन एवं कायरूप योगों के अन्तर्गत जो शुभ और अशुभ परिणाम होते हैं उन शुभाशुभ परिणामों के कारण कृष्णादिवर्णवाले पुद्गल होते हैं अतः ये कृष्णादिवर्णवाले पुद्गल ही लेश्यारूप हैं । यह लेश्या कषाय के उदय में निमित्त होती है क्योंकि योगान्तर्गत पुद्गलों में कषाय के उदय की वृद्धि करने का सामर्थ्य है । जैसे पित्त के प्रकोप से क्रोध की वृद्धि होती है। आन्तर पितोदय का कारण होने से बाह्यद्रव्य भी कर्म के उदय में एवं क्षयोपशम आदि में कारण होता है । जैसे वनस्पतिरूप ब्राह्मी ज्ञानावरणीय के क्षयोपशम में, एवं मद्यपान ज्ञानावरणीय कर्म के उदय में निमित्त होता है । लेश्या ६ प्रकार की कही गई है १ कृष्णलेड्या, २ नीललेश्या, ३ कापोतलेइया, ४ तेजोलेश्या, ५ पद्मलेश्या, ६ और शुक्ललेश्या ' एवं जहा पन्नचणाए चउत्थो बेस्तुद्देसओ भाणियच्वो निरवसेसो '
અર્થાત્ મન, વચન અને કાયરૂપ ચાંગાના અન્તગત જે શુભ અને અશુભ પરિણમન થાય છે. તે શુભાશુભ પરિણામેાને કારણે કૃષ્ણાદિ વણુ વાળા પુદ્ગલા થાય છે. તેથી આ કૃષ્ણાદિવણુ વાળા પુદ્ગલા જ લેશ્મારૂપ છે. આ લેફ્યા કષાય ના ઉદ્દયમાં નિમિત્તરૂપ અને છે. કેમ કે-ચેગના અન્તગત પુદ્ગલામાં કષાયના ઉદયની વૃદ્ધિ કરવાનું સામર્થ્ય છે, જેમ પિત્તના પ્રકાપથી ક્રાધ વધે છે. આન્તર પિત્તોદયનુ' કારણ હાવાથી ખા દ્રવ્ય પણ ક્રમના ઉદયમાં અને ક્ષયેાપશમ વિગેરેમાં કારણુ રૂપ હાય છે જેમ વનસ્પત્તિરૂપ ભ્રાહ્મી જ્ઞાનાવરણીયના ક્ષયાપશમમાં અને મદ્યપાન જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના ઉદયમાં નિમિત્ત બને છે.
લેસ્યા છ પ્રકારની કહેવામાં આવી છે. ૧ કૃષ્ણુલેશ્યા, ૨ નીલલેશ્યા, ૩ अयोतझेश्या, ४ तेलेट्वेश्या च पद्मवेश्या, अने ६ शुसोश्या 'एवं जहा पण्णवणाए चउत्थो लेश्सुद्देस्रो भाणियन्वो निरवसेसो' मेवी रीते मडियां प्रज्ञाभ० ३६
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीचे दशस्य लेश्यापदस्य चतुर्थों लेश्योद्देशक इह भणितपः स च 'कण्हलेस्सा जाव मुक्कलेस्सा' इत्यादि । कृष्णलेश्यादिद्रव्यं यदा नीललेव्यादि द्रव्येण सह संवध्यते तदा नीललेश्यादीनां स्वभावतया वदीयवर्णादिरूपेण च परिणमते यथा दुग्धे दधनः संबन्धाद दुग्धं दध्यासारेण परिणभते एतादृशो लेश्या परिणामः तियंग्मनुष्ययोर्लेश्या आश्रित्य ज्ञातव्यः, देवनैरयिकयोस्तु स्वभवपर्यन्तं लेश्याद्रव्यस्यावस्थानात् तत्रान्यलेण्याद्रव्यसंवन्धेऽपि तथा परिणामस्य असंभवात् अर्थात् पूर्वलेश्यान्तररूपेण न परिणमते किन्तु स्वकीयवर्णस्वभावमपरित्यज्यन्ती इस प्रकार से यहां प्रज्ञापना का पूग चौथा लेश्योद्देशक कह लेना चाहिये इस लेश्या उद्देशक का अभिप्राय ऐसा है-'कण्हलेस्सा जाव सुक्कलेस्ता' इत्यादि कृष्णलेश्या आदिका द्रव्य जिस समय नीललेझ्यादि द्रव्य के साथ सम्बन्ध को प्राप्त होता है उस समय वह नीललेश्यादि के स्वभाव रूप में बदल जाता है अर्थात् उसके वर्णादिरूप में परिणम जाता है जैले दुग्ध का दही के साथ सम्बन्ध होने पर वह दूध दही के आकार में परिणम जाता है। लेश्या का ऐसा यह परिणमन तिर्यग्मनुष्यों की लेश्याओं को लेकर ही होता है ऐसा जानना चाहिये। देव नारकियों की लेश्याओं को लेकर लेश्याओं का ऐसा परिणाम नहीं होता है। क्योंकि वहांतोस्वभावपर्यन्त लेश्याद्रव्य का अवस्थान रहता है अन्य लेण्याद्रव्य के साथ सम्बन्ध होने पर भी एक लेश्याद्रव्य दूसरे પનાનો સત્તરમાં પદનો ચેથે લેડ્યા ઉદેશે પૂરેપૂરો સમજી લેવો. આ લેસ્થા देशान। भावार्थ मा प्रमाणे छे.-'कण्हलेस्सा जाव सुकलेस्सा' त्या दृष्य લેશ્યા વિગેરેનું દ્રવ્ય જે સમયે નીલા દ્રવ્યોની સાથે સંબંધવાળું બને છે, તે સમયે તે નીલલેશ્યા વિગેરેના સ્વભાવ રૂપમાં બદલાઈ જાય છે, અર્થાત તેના વણદિરૂપમાં પરિણમી જાય છે. જેમ દૂધને દહીં સાથે સંબંધ થવાથી તે દૂધ દહીં રૂપે પરિણમે છે. વેશ્યનું આવી રીતનું આ પરિણમન તિર્યંચ મનુષ્યની વેશ્યાઓને લઈને જ થાય છે. તેમ સમજી લેવું દેવ અને નારકીની લેશ્યાઓનું આવું પરિણમન થતું નથી. કેમ કે-ત્યાં તે સ્વભાવ પર્યન્ત વેશ્યા દ્રવ્યનું અવસ્થાન રહે છે, બીજી લે કર સ થે સંબંધ થવા છતાં પણ એક વેશ્યા દ્રવ્ય રૂપે પરિણમનવાળું થતું નથી એક લેસ્થા દ્રવ્ય સાથે સંબંધ થવા છતાં પણ એક વેશ્યા દૂચ બીજી વેશ્યા દ્રવ્ય રૂપે પરિણમનવાળું થતું નથી
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०१ सू०१ लेश्याम्वरूपनिरूपथम् २८३ एवं लेश्यान्तरस्य छायामात्रमनुकरोति यथा स्फटिकमणिः रक्तादिग ग्रथितः स्वकीय रूपमपरित्यजन्नेव तस्य सूत्रस्य छायामात्रं गृह्णाति तथैव कृष्णादिद्रव्यं वेश्यान्तरद्रव्यस्य संबन्धे आगच्छति तदाऽन्यस्य छापामात्रं गृह्णाति, न तु स्वकीयं स्वरूपं परित्य नतीति प्रज्ञापनामूत्रस्थसशदशपदस्य चतुर्योद्देशकस्याभिप्रायः । विशेषजिज्ञासुभिस्तु प्रज्ञापनात एव सर्वं द्रष्टव्यमिति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति" तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! लेश्याविषये यत् देवानुपियेण कथितम् तत् सर्वमेव सर्वथा सत्यमेवेति कथयित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् गौतमो विहरतीति भावः ।।सू० १॥ इति श्री विश्वविख्यातनगद्द्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मवारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालचतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायामेकोनविंशतितमश कस्य प्रथमोदेशका समाप्तः।।१९.१॥ लेश्याव्यरूप से परिणामनवाला नहीं होगा है एकलेश्पाद्रव्य का अन्य लेश्याव्य के साथ सम्बन्ध होने पर भी वह लेश्या अपने वर्ण स्वभाव का परित्याग नहीं करती हुई ही लेश्यान्तर की छायामात्र का अनुकरण करती है जैसा स्फटिक मणिरक्तादिसूत्र से ग्रथित होने पर भी अपने रूपादि को नहीं छोडता हुभा ही उल रक्तादि सूत्र की केवल छायामात्र को ग्रहण करता है उसी प्रकार से कृष्णादि लेश्याद्रव्य के साथ सम्बन्धित होने पर भी उस सम्बन्धित लेश्याद्रव्य की छायामात्र को ग्रहण करता है अपने स्वरूप का परित्याग नहीं करता है। ऐसा यह भाव प्रज्ञापना सूत्र के १७ वें पद के चौथे उद्देशक का है। इस विषय में विशेष जिज्ञाએક વેશ્યા દ્રવ્યનું અન્ય લેસ્થા દ્રવ્ય સાથે સંબંધ થવા છતાં પણ તે વેશ્યા પિતાના વર્ણ અને સવભાવને ત્યાગ ન કરતાં અન્ય લેસ્થાની છાયા માત્રનું અનુકરણ કરે છે. જેમ સ્ફટિક મણિ લાલ વિગેરે રંગના દેરાથી ગૂંથાવા છતાં પિતાના રૂપને છોડ્યા વિના જ તે રક્ત વિગેરે દેરાની કેવળ છાયા માત્રને ગ્રહણ કરે છે. તે જ રીતે કૃષ્ણદિ લેશ્યાનું દ્રવ્ય બીજા સ્થાદ્વવ્યની સાથે સંબંધવાળું હોવા છતાં પણ તે સબંધવાળા વેશ્યાદ્રિવ્યની છાયા માત્રને જ ગ્રહણ કરે છે. પિતાના સ્વરૂપને ત્યાગ કરતા નથી. આ પ્રમાણેને ભાવ પ્રજ્ઞાપના સૂવના ૧૭ સત્તરમા પદના ચેથા ઉદ્દેશાને છે આ વિષયમાં વિશેષ જીજ્ઞાસુએએ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં જોઈ લેવું.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
भगवतीसूत्र सुओं के लिये प्रज्ञापना सूत्र का अवलोकन करना चाहिये । 'सेवं भंते ! सेवं भंते त्ति' हे भदन्त ! लेश्या के विषय में जो आप देवानुप्रिय ने यह कहा है वह सब सत्य ही कहा है इस प्रकार से कहकर संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए गौतम अपने स्थान पर विराजमान हो गये । सू० १॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूजश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके उन्नीसवें शतकका
॥पहला उद्देशक समाप्त ॥१९-१॥
'सेवं भंते ! सेव भंते ! त्ति' लगवन् वेश्याना विषयमा माय देवानु પ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું સત્ય છે. હે ભગવન આપનું કથન યથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા ગૌતમ સ્વામી પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થઈ ગયા. એ સૂ. ૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ઓગસમા શતકને પહેલે ઉદ્દેશક સમાસ ૧૯-૧
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयर्यान्द्रका टीका श०१९ उ०१ सू०२ लेश्यावतः निरूपणम्
अर्थकोनविंशतितमे शतके द्वितीयोदेशक मारभ्यते । इतः पूर्व प्रथमोद्देशके लेश्या निरूपितेति लेश्याधिकारीद लेश्यावान् द्वितीयोद्देशको निरूप्यते इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्य द्वितीयोदेशकस्य इदमादिम सूत्रम्-'कइ णं भंते । इत्यादि ।
मूलम्-कह णं भंते ! लेस्साओ पन्नत्ताओ एवं जहा पन्नवणाए गब्भुदेसो सो चेव निरक्सेसो भाणियव्यो । सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति सू०१॥
एगूणवीसइमे सए बीओ उद्देसो समत्तो। छाया-कति खल्ल भदन्त ! लेश्याः प्रज्ञप्ता एवं यथा प्रज्ञापनायाः गर्भोदेशः स एव निरवशेषो भणितव्यः तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥० १॥
एकोनविंशतितमे शतके द्वितीयोदेशकः समाप्तः टीका-'कह णं भंते !' कति खलु भदन्त ! 'लेस्साओ पन्नताओं' लेश्या: प्रज्ञप्ताः इति प्रश्नः एवं जहा' एवं यथा 'पन्नवणाए गभुइँसो' प्रज्ञापनाया:
दूसरा उद्देशे का प्रारंभ इससे पहिले प्रथम उद्देशक में लेश्याओं के सम्बन्ध में विचार किया गया है अतः लेश्या के अधिकार ले लेश्यावान जीव का इस द्वितीय उद्देशे में निरूपण किया जायेगा इसी संबंध को लेकर इस द्वितीय उद्देशका प्रारम्भ हो रहा है।
'कइ णं भंते लेस्लाओ पन्नत्ताओं' इत्यादि।
टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'कह णं भंते ! लेस्साओ पन्नत्ताओ' हे भदन्त ! लेश्याएं कितनी कही गई हैं ? प्रभुने इसके उत्तर में एवं जहा पनवणाए गम्भुद्देसो सोचे' ऐसा कहा
भी देशान पारसપહેલા ઉદેશામાં લેશ્યાઓના સંબંધમાં વિચાર કરવામાં આવ્યું છે. તેથી લેશ્યાના અધિકારથી આ બીજા ઉદ્દેશામાં લેશ્યાવાળા જીવોનું નિરૂક્ષણ કરવામાં આવશે. આ સંબંધથી આ બીજા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે
'कइ गं भंते लेस्साओ पण्णत्ताओ' त्याहि
ટીકાઈ–આ સૂત્રથી ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછવું છે કે'कइ णं भंते ! लेरसाओ पण्णत्ताओ' मगवन् वेश्यामा वाम मावी छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४३ छ , ‘एवं जहा पण्णवणाए गन्भुदेस्रो
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્ટેટ્
भगवती
गर्भोदेशकः 'सोचैव निरवसेसो भाणियन्त्रो' स एव निरवशेषः- समग्रोऽपि भणितव्यः - वक्तव्यः 'एव' इति एवम् अनेन प्रकारेण यथा प्रज्ञापनायां गर्भोदेश के गर्भसूत्रोपलक्षितो देश के सप्तदशपदस्य षष्ठे उद्देश के सूत्रं तथैव इहापि वाच्यम् तन्न्यूनाधिकत्वपरिहारार्थमाह- 'सोचेव' स एव गमदेशको निरवशेषो भणितव्य इति अनेन यत् सूचितं तदिदम् कति खलु भदन्त ! लेश्याः प्रज्ञप्ताः 'गोयमा ! छ लेस्साओ पन्नत्ताओ तं जहा कण्हलेस्सा जाव सुक्कलेस्सा' गौतम ! पड्लेश्याः प्रज्ञताः तद्यथा कृष्णलेश्या यावत् शुक्ललेश्या अत्र यावत्पदेन नीलकापोततेजः पतिलेाचतुष्टयस्य संग्रहो भवति तथा च कृष्णनीलका पोत तेजःपद्मशुक्लादि भेदेन षड्लेश्याः प्रज्ञप्ताः 'मणुस्साणं भंते ! कइलेस्साओ पन्नताओ गोयमा ! है कि हे गौतम! यहाँ प्रज्ञापना सूत्र के १७ वें पदका छट्टा गर्भ उद्देश 'पूरा कर लेना चाहिये । इस प्रकार से जैला प्रज्ञापना सूत्र के गर्भोदेशक मैं- गर्भसूत्रोपलक्षित उद्देशक में १७ वें पद के छट्टे उद्देशे में सूत्र है 'उसी प्रकार से यहां पर भी वह समग्ररूप से कह लेना चाहिये 'निरवसेसी' पद से यह प्रकट किया गया है कि वह उद्देश पूरा का पूरा यहां कहना चाहिये कमती बढती नहीं इस प्रकार के कथन से जो निष्कर्ष निकला वह इस प्रकार से है - गौतम ने प्रभु से जब ऐसा पूछा हे भदन्त । asure कितनी कही गई हैं ? तो इसके उत्तर में प्रभु ने कहा हे गौतम! लेश्याएं छह कही गई हैं। कृष्णलेश्या यावत् शुकुलेश्या यावत्पद से यहां नील, कापोत, तेज और पद्म इन चार लेश्याओं का ग्रहण हुआ है । फिर गौतम ने प्रभु से पूछा - 'मणुस्साणं भंते ० !' हे भदन्त ! मनुष्यों को
सोचे०' हे गौतम! या विषयभां प्रज्ञायना सूत्रना १७ अत्तरमा पहना पूरेपूरा છઠ્ઠા ગોદ્દેશનુ કથન સમજવુ' અર્થાત્ જે રીતે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ગોંદ્દેશમાં –ગ સૂત્રથી ઉપલક્ષિત ઉદ્દેશાના ૧૭ સત્તરમાં પદના છટ્ઠા ઉદ્દેશામાં સૂત્ર છે. તે જ રીતે અહિયાં પણ તે સમ્પૂર્ણ રૂપે સમજી લેવું
'निरवसेस्रो' थे यहथी मे मनाव्यु छे ! - यूरेपुरा उद्देशानु उथन ४२. તેથી વધુ કે ઓછું કરવું નહીં.
ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને જયારે એવુ' પૂછ્યું કે હે ભગવન્લેશ્યાએ કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુએ કહ્યુ` કે-હે ગૌતમ ! છ પ્રકારની વૈશ્યાએ કહેવામાં આવી છે તે આ પ્રમાણે છે. કૃષ્ણે લેશ્યા૧, નીલલેશ્યા ૨, કાપેાતવૈશ્યા, તેજોલેશ્યા૪, પદ્મવેશ્યાપ અને શુકલલેશ્યા૬, ક્રીથી गीतभस्वाभीमे प्रभुने मे' पूछयु छे है- 'मणुस्खाणं भते ! हे भगवन् मनुष्याने
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१९ उ०१ सू०२ लेश्यावतः निरूपणम् छ लेस्साओ पन्नत्ताओ तं जहा कण्हलेस्सा जाव सुक्कलेस्सा' इत्यादि, मनुष्याणां भदन्त ! कतिलेश्याः प्रज्ञप्ताः गौतम ! षड्लेश्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा कृष्णलेश्या यावत् शुक्ललेश्या अत्रापि यावत्पदेन नीलकापोततेज पद्मलेश्यानां संग्रहो भवतीति यानि च सूत्राणि आश्रित्य अयं गर्मोद्देशक उक्तः तानि सूत्राणीमानि 'कण्हलेस्से णं भंते ! मणुस्से कण्हलेस्सं गम्भं जणेज्जा हंता गोयमा ! जणेज्जा! कण्हस्सेणं भंते ! मस्से नीललेस्सं गम्भ जणेज्जा हंता गोयमा ! जणेज्जा' इत्यादि, कृष्णलेश्यः खलु भदन्त ! मनुष्यः कृष्णलेश्यं गर्भ जनयेत् इन्त गौतम ! जनयेत् कृष्णलेश्यः खलु भदन्त ! मनुष्यः नीललेइयं गर्भ जनयेत् हन्त कितनी लेश्याएं कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा-हे गौतम! मनुष्यों को छ लेश्याएं कही गई हैं । जो कृष्ण नील आदि रूप से ही हैं । 'कइ णं भंते लेस्साओ पन्नत्ताओ' से लेकर 'गोयमा ! छ लेस्लाओ पनत्ताओ तं जहा कण्हलेस्सा जाव सुक्कलेस्सा इस प्रकार से जिन सूत्रों को आश्रित करके यह गोद्देशक कहा गया है वे खून ये हैं-प्र० 'कण्ह लेस्लेणं भते! मणुस्से कालेस्सं गम्भ जणेजा? हंता, गोयमा जणेजा।' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाला मनुष्य कृष्णलेश्यावाले गर्भ को उत्पन्न करता है क्या ? हां गौतम ! कृष्णलेश्यादाला मनुष्य कृष्णलेश्यावाले गर्भ को उत्पन्न करता है । प्र. 'कण्हलेस्से ण भंते ! मणुस्से नील. लेसं गर्भ जणेज्जा ? उ०-हंता, गोयमा ! जणेज्जा' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाला मनुष्य नीललेश्यावाले गर्भ को उत्पन्न करता है क्या ? हां, गौतम ! कृष्गलेश्यावाला मनुष्य नीललेश्यावाले गर्भ को उत्पन्न करताકેટલી વેશ્યાઓ કહેવામાં આવી છે, તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હે ગૌતમ! મનુષ્યને છ લેશ્યાઓ કહેવામાં આવી છે જે કૃષ્ણ, નીલ વિગેરે રૂપે છે. 'कइ णं भंते ! लेस्पा पण्णत्ताओ' से प४थी as 'गोयमा छ लेस्साओ पण्ण. त्ताओ तंजहा-कण्हलेस्साओ जाव सुक्कलेस्सा' मा प्रभारना २ सूत्राना આશ્રયથી આ ગભેદેશક કહેવામાં આવેલ છે. તે સુત્ર આ છે.
अ. 'कण्हलेस्से णे भते ! मणुस्से कण्हलेस्सं गम्भ जणेज्जा? हंता गोयमा લોક' હે ભગવાન કૃષ્ણલેશ્યાવાળા મનુષ્ય કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ગર્ભને ઉત્પન્ન કરે છે? હા ગૌતમ? કૃષ્ણલેશ્યાવાળો મનુષ્ય કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ગર્ભને ઉત્પન્ન કરે છે. ___ 'कण्हलेस्से णं भते ! मणुस्से नीललेस्सं गम जणेज्जा?
उ हंता गोयमा! जणेज्जा' लगवन् वेश्यावाणा मनुष्य, नास
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
भगवतीस्त्र गौतम ! जनयेत् इत्यादि । तदयं प्रज्ञापनामकरणस्य निकृष्टोऽर्थः तथाहि-हे भदन्त ! किं कृष्णलेश्यो मनुष्यः कृष्णलेश्यं गर्भमुत्पादयेत् हन्त, गौतम ! कृष्ण. लेश्यो मनुष्यः कृष्णलेश्यं गर्भमुत्पादयेत् । कृष्णलेश्यः खलु भदन्त ! मनुष्यः नीललेश्य गर्भमुत्पादयेत् किम् ? हंत गौतम ! उत्पादयेत् कृष्णलेश्यो मनुष्यः कापोततेन पद्मशुक्ललेश्यं गर्भमुत्पादयेत् किम् ? हन्त गौतम ! कृष्णलेश्यो मनुष्यः कापोतलेश्यगर्भादारभ्य शुक्ललेश्यपर्यन्त गर्भमुत्पादयेत् , एवं नीललेश्यो मनुष्यः कृष्णलेश्यं गर्भमुत्पादयेत् एवमेव कापोततेनः पद्मशुक्ललेश्यायुक्तगर्मविषयेऽपि ज्ञातव्यम् । एवं कृष्णलेइयो मनुष्यः कृष्णलेश्यायुक्तस्त्रीतः कृष्णलेश्यावन्तं गर्भमुत्पादयेत् एवमेव सर्वारवपि कर्मभूमिषु अकर्मभूमिपु च मनुष्यविषये ज्ञातव्यम् है। इसी प्रकार से कृष्णलेश्यावाला मनुष्य कापोनलेश्यावाले गर्भ को तेजोलेश्यावाले गर्भ को पालेश्यावाले गर्भ को और शुक्ललेश्यावाले गर्भ को क्या उत्पन्न कर सकता है ? हां, गौतम! कृष्णलेश्यावाले मनुष्य कपोतलेक्योवाले गर्भ को पद्मलेश्यावाले गर्भ को और शुक्ललेश्यावाले गर्भ को उत्पन्न कर सकता है । इसी प्रकार से नीललेश्यावाला मनुष्य कृष्णलेश्याबाले गर्भ से लेकर शुक्ललेश्यावाले गर्भ तक उत्पन्न कर सकता है इसी प्रकार से कृष्णलेश्यावाला मनुष्य कृष्णलेश्या युक्त स्त्री से कृष्गलेश्यावाले गर्भ को उत्पन्न कर सकता है इसी प्रकार का कथन समस्न कर्मभूमि और अकर्मभूमि के मनुष्यों के सम्बन्ध में
લેશ્યાવાળા ગર્ભને ઉત્પન્ન કરે છે? હા ગૌતમ કૃષ્ણલેશ્યાવાળે મનુષ્ય નીલ લેશ્યાવાળા ગર્ભને ઉત્પન્ન કરે છે. એ જ રીતે કૃષ્ણ લેશ્યાવાળા મનુષ્ય કાપિત લેશ્યાવાળા ગર્ભને, તે જેલેશ્યાવાળા ગર્ભને, પલેશ્યાવાળા ગર્ભને અને શુકલ લેક્ષાવાળા ગર્ભને ઉપન્ન કરી શકે છે? હા ગૌતમ? કૃષ્ણલેશ્યાવાળે મનુષ્ય, કાપત લેશ્યાવાળા ગર્ભને, પદ્મ લેશ્યાવાળા ગર્ભને અને શુકલ વેશ્યા વાળા ગર્ભને ઉત્પન્ન કરી શકે છે. અને એજ રીતે નીવ લેશ્યાવાળો મનુષ્ય કૃષ્ણ લેશ્યાવાળા ગર્ભથી લઈને શુકલ લેશ્યાવાળા પર્યન્તના ગર્ભને ઉત્પન્ન કરી શકે છે. અને એ જ રીતે કૃષ્ણલેશ્યાવાળો મનુષ્ય કૃષ્ણલેશ્યાવાળી સ્ત્રીથી ગુલેશ્યાવાળા ગર્ભને ઉપન્ન કરી શકે છે, આ પ્રમાણેનું કથન સઘળી કર્મ
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०२ सू०२ लेइयावतः निरूपणम्
२८९
अकर्मभूमिस्थ मनुष्याणां प्रथमाश्चतस्र एव लेश्या भवन्तीति ता आश्रित्यैव सर्व ज्ञातव्यमिति । विशेषतस्तु प्रज्ञापनामुत्रादेव अवगन्तव्यमित्यलमधिकेन ॥ १ ॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभापाकलितललितकला पालापकमविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थ निर्मापक, वादिमानमर्दक- श्रीशाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूपित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री " भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यामेकोनविंशतिशत के द्वितीयोदेशकः समाप्तः ॥ १९-२॥
भी जानना चाहिये | अकर्मभूमिस्थ मनुष्यों के पहिली चार ठेश्याएं ही होती हैं अतः उन्हें ही आश्रित करके पूर्वोक्त रूप से कथन करना चाहिये, इस विषय में विशेष में जानने के लिये प्रज्ञापना सूत्र देखना चाहिये || सू० १ ॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके उन्नीसवें शतकका दूसरा उद्देशक समाप्त ॥ १९-२ ॥
ભૂમિ અને અકમ ભૂમિના મનુષ્યેાના સંબંધમાં પણ સમજી લેવુ'. અક્રમ ભૂમિમાં રહેવાવાળા મનુષ્યને પહેલી ચાર લેશ્યાએ જ થાય છે. તેથી તેને જ ઉદ્દેશીને પૂર્વતિ રૂપે કથન કરવુ. જોઈએ આ વિષયમાં વિશેષ જાણવાની ઇચ્છાવાળા આએ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં જોઈ લેવુ'.
જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના એગણીસમા શતકને બીજો ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૫૧૯–રા
भ० ३७
5
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
भगवती सूत्रे
अथैकोनविंशतिशते तृतीयोदेशकः प्रारभ्यते ॥
द्वितीयोदेशके लेश्याः कथिताः लेश्यायुक्ताश्च जीवाः पृथिव्यादि कायिकतया उत्पद्यन्ते इति पृथिवीकायिकादयो जीवाः तृतीयोदेशके निरूपयिष्यन्ते, इत्येवं सम्बन्धेनायातस्य तृतीयोद्देशकस्य इदमादिमं सूत्रम् - 'रायगिहे ' इत्यादि ।
मूलम् - रायगिहे जाव एवं वयासी सिय भंते! दो वा तिन्नि वाचत्तारि वा पंच वा पुढवीकाइया एगयओ साधारणं सरीरं बंधंति, बंधित्ता तओ पच्छा आहारेति वा परिणामेति वा सरीरं बंधति ? नो इणट्ठे समट्टे पुढवीकाइया णं पत्तेयाहारा पत्तेयपरिणामा पत्तेयं सरीरं बंधंति बंधित्ता तओ पच्छा आहारेंति वा परिणामेति वा सरीरं वा बंधंति ९ । तेसिं णं भंते! जीवाणं कइलेस्साओ पन्नत्ताओ ? गोयमा ! चत्तारि लेस्साओ पन्नताओ तं जहा कण्हलेस्सा नीललेस्सा काउलेस्सा तेउलेस्सा | ते भंते! जीवा किं सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्टी सम्मामिच्छादिट्ठी ? गोयमा ! नो सम्मद्दिट्ठी मिच्छादिट्टी नो सम्मामिच्छादिट्टी ३ | ते णं भंते! जीवा किं नाणी अण्णाणी? गोयमा ! नो नाणी अन्नाणी नियमा दु अन्नाणी तं जहा मह अन्नाणी य सुयअन्नाणी य ४ ते णं भंते! जीवा किं मणजोगी वयजोगी कायजोगी ? गोयमा ! नो मणजोगी नो वयजोगी काय जोगी ५। ते णं भंते जीवा किं सागारोवउत्ता अणागारोवउत्ता ? गोयमा ! सागारोवउत्ता वि अणागारोवउत्ता वि ६ । ते णं भंते! जीवा किमाहारमाहारेति गोयमा ! दव्त्रओ णं अनंतपसियाई दवाई
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० २९१ एवं जहा पन्नवणाए पढमे आहारुद्देसए जाव सव्वप्पणयाए आहारमाहारेति। ते णं अंते! जीवा जमाहारेति तं चिजति जं नो आहारोति तं नो चिजति चिन्नेवा स उद्दाइ पलिसप्पइ वा हंता गोयमा! ते णं जीवा जमाहाति तं चिजति जं नोजाव पलिसप्पइ। तेसि णं भंते ! जीवा णं एवं सन्नाइ वा पन्नाइ वा मणो ति वा वईई वा अम्हे णं आहारमाहारेमो ? णो इणट्रे समटे आहारेंति पुणते तेसि गं भंते! जीवा णं एवं सन्नाइवा जाव वईइ वा अम्हे णं इट्टाणिटे फासे पडिसंवेदेमो? णो इणठे समढे पडिसंवेदेति पुणते ७। ते णं भंते! जीवा किं पाणाइवाए उवक्खाइज्जति मुसावाए अदिन्नादाणे जाव मिच्छादंसणसल्ले उवक्खाइजति ? गोयमा ! पाणाइवाए वि उवक्खाइज्जति जाव मिच्छादसणलल्ले वि उवक्खाइजति जेसि पिणं जीवाणं ते जीवा एवमाहिज्जति तेसिं पिणंजीवाणं नो विन्नाए नाणत्ते। ते णं भंते! जीवा कओहितो उववज्जंति किं नेरइएहितो उववज्जति एवं जहा वकंतीए पुढवीकाइयाणं उववाओ तहा भाणियव्यो ९॥ तसिणं भंते! जीवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नता? गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोलेणं बावीसं वाससहस्साइं१०॥ तेसि णं भंते ! जीवाणं कइसमुग्घाया पन्नत्ता ? गोयमा! तओ समुग्धाया पन्नत्ता तं जहा वेयणालमुग्घाए कसायसमुग्धाए मारणंतियसमुग्घाए । ते णं भंते ! जीवाः मारणंतियसमुग्घाएणं किं समोहया मरति असमोहया मरंति गोयमा! समोहया
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
भगवतीसूत्रे 'वि मरंति असमोहया वि मरंति ११॥ ते णं भंते ! जीवा अणंतरं उव्वट्टित्ता कहिं गच्छंति कहिं उववज्जति एवं उव्वदृणा जहा वक्रतीए १२। सिय भंते ! जाव चत्तारि पंच आउक्काइयाए, गयओ साहारणसरीरं बंधित्ता तओ पच्छा आहारैति एवं जो पुढवीकाइयाणं गमो सो चेव भाणियवो जाव उव्वति नवरं ठिई सत्तवाससहस्साई उक्कोसेणं सेसं तं चेव १२॥ सिय भंते! जाव चत्तारि पंच तेउक्काइया० एवं चेव नवरं उववाओ ठिई उवणाय जहा पन्नवणाए, सेसं तं चेव १२। वाउक्काइयाणं एवं चैव नाणतं, नवरं चत्तारि ससुग्घाया १३ । सिय भंते ! जाव चत्तारि पंचवणस्सइकाइया० पुच्छा, गोयमा ! णो इणढे समटे। अणंता वणस्तइकाइयाए, गयओ साहारणलरीरं बंधंति बंधित्ता तओ पच्छा आहारेति वा परिणामेति वा सरीरं वा : बंधति। सेसं जहा तेउकाइयाणं जाव उज्वटंति नवरं आहारो नियम छदिसिं ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण वि अंतो. मुहुत्तं सेसं तं चेव।सू०१॥ ... छाया-राजगृहे यावदेवमवादीत् स्याद् भदन्त ! द्वौ वा त्रयो वा चत्वारो
था पश्च वा पृथिवीकायिकाः एकतः साधारणशरीरं बध्नन्ति बद्ध्वा ततः पश्चात् 'आहरन्ति वा परिणमयंति वा शरीरं वा बध्नन्ति ? नायमर्थः समर्थः पृथिवीकायिकाः प्रत्येकाहाराः प्रत्येकपरिणामाः प्रत्येकं शरीरं वध्नन्ति बद्ध्वा ततः पश्चात् आहरन्ति वा परिणमयन्ति वा शरीरं वा वध्नन्ति १। तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति लेश्याः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! चतस्रो लेश्याः प्रज्ञप्ताः तद्यथा कृष्णलेश्या नीललेश्या कापोतलेश्या तेजोलेश्याः २ । ते खलु भदन्त ! जीवाः कि सम्यगू दृष्टयो मिथ्यादृष्टयः सम्यमिथ्यादृष्टयो वा ? गौतम ! नो सम्यगू दृष्टयो मिथ्यादृष्टयो नो सम्पमिथ्यदृष्टयः ३ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०१ लेश्यावान पृथ्वीकायिकादिनीपनि० २९३ ज्ञानिनः अज्ञानिना, गौतम ! नो ज्ञानिनः अज्ञानिनः नियमतो द्वे अज्ञाने तद्यथा मत्यज्ञानं च श्रुताज्ञानं च ४ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं मनोयोगिनो वचोयोगिनः काययोगिनः ? गौतम ! नो मनोयोगिनो नो वचोयोगिनः काययोगिनः ५। ते खलु भदन्त । जीवाः कि साकारोपयुक्ता अनाकारोपयुक्ताः ? गौतम ! साकारोपयुक्ता अपि अनाकारोपयुक्ता अपि ६ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किमाहारमाहरन्ति ? गौतम ! द्रव्यतः खलु अनन्तपदेशिकानि द्रव्याणि एवं यथा प्रज्ञापनायाः प्रथमे आहारोद्देशके यावत् सर्वात्मतया आहारमाहरन्ति ते खलु भदन्त ! जीवा यमाहरन्ति तं चिन्वन्ति यं नो आहरन्ति तं नो चिन्वन्ति चीण वा तत् अपद्रवति परिसर्पति वा ? हन्त गौतम । ते खलु जीवायमाहरन्ति तं चिन्वन्ति यं नो यावत् परिसर्पति वा तेषां खलु भदन्त ! जीवानाम एवं संज्ञा इति वा प्रज्ञा इति वा मन इति वा वच इति वा 'वयं खलु आहारमाहराम:' नायमर्थः समर्थः आहरन्ति पुनस्ते । तेषां खलु जीवानाम् एवं सज्ञा इति वा यावद् वच इति वा वयं खलु इष्टानिष्टान स्पर्शान् प्रतिसंवेदयामः ? नायमर्थः समर्थः प्रतिसंवेदयन्ति पुनस्ते ७ । ते खलु भदन्त ! जीवाः कि प्राणातिपाते उपाख्यायन्ते मृषावादे अदत्तादाने यावन्मिथ्यादर्शनशल्ये उपाख्यायन्ते ? गौतम ! प्राणातिपातेऽपि उपाख्यायन्ते यावत् मिथ्यादर्शनशल्येऽपि उपाख्यायन्ते, येषामपि खलु जीवानां ते जीवा एवमाख्यायन्ते तेषामपि खलु जीवानां किं नो विज्ञातं नानात्वम् ८ । ते खलु भदन्त ! जीवाः कुत उत्पद्यन्ते कि नरयिकेभ्य उत्पद्यन्ते ? एवं यथा व्युत्क्रान्तौ पृथिवीकायिकानामुपपात तथा भणि न्यः ९ । वेषां खलु मदन्त ! जीवानां फियत्काल स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहुर्तम् उत्कृष्टतो द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि १०॥ तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति समुद्घाताः प्रज्ञप्ता: गौतम ! त्रयः समुदघाताः प्रज्ञप्ताः तद्यथा वेदनासमुदघातः कषायसमुद्घातो मारणान्तिकसमुदघालः। ते खल्लू भदन्त ! जीवाः मारणान्तिकसमुद्घातेन कि समवहता नियन्ते असमबहता नियन्ते गौतम ! समवहता अपि नियन्ते असमवहता अपि नियन्ते ११ । ते खल भदन्त ! जीवाः अनन्तरमुदत्य कुत्र गच्छन्ति कुत्रोत्पधन्ते, एवमुद्वर्तनाय व्युत्क्रान्ती १२ । स्याद्भदन्त ! यावत् चत्वारः पञ्चाफ़ायिका एकतः साधारणशरीरं वध्नन्ति, एकतः साधारणशरीरं बद्ध्वा ततः पश्चात् आहरन्ति एवं य: पृथिवीकायिकानां गमः स एव भणितव्यो यावदुद्वतन्ते नारं स्थितिः सप्तवर्षसहस्राणि उस्कृष्टतः शेष तदेव १३ । स्याद् भदन्त ! यावत् चत्वारः पञ्च तेज: कायिका एवमेव नवरमुपपातः स्थिविरुद्वर्तना च यथा प्रज्ञापनायाम् शेषं तदेव १२ । वायुकायिकानामेयमेव नानात्वम् , नवरं चत्वारः समुद्घाताः १२ । स्याद
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९५
भगवती भदन्त ! यावत् चत्वारः पञ्चवनस्पतिकायिका० पृच्छा, गौतम ! नायमर्यः समर्थः अनन्ता वनस्पतिकायिकाः एकतः साधारणशरीरं वध्नन्ति बद्ध्या ततः पश्चाद् आहरन्ति वा परिणमयन्ति वा शरीरं वा वध्नन्ति २। शेपं यथा तेजस्कायिकानाम् यावदुद्वर्तन्ते नवरमाहारी नियमात् पदिशि स्थितिर्जघन्येन अन्तर्मुहर्तम् उत्कृष्टेनापि अन्तर्मुहूर्त शेषं तदेव ॥सू० १॥
टीका-'रायगिहे जाव एवं क्यासी' राजगृहे यावदेवमवादीत् अत्र यावत्पदेन गुणशैल चैत्यं तत्र भगवान् समस्त इत्यारभ्य प्राञ्जलिपुटो गौतम एतदन्तस्य प्रकरणस्य ग्रहणं भवति किमवादीव गौतमस्तत्राह-'सिय भंते' इत्यादि । इह च
तीसरे उद्देशे का प्रारंभ द्वितीय उद्देशक में लेश्याएं कही गई हैं लेश्यायुक्त जीव पृथिव्यादि. कायिक रूप से उत्पन्न होते हैं इसी कारण यह तृतीय उद्देश पृथिवीकायिक आदि जीवों का निरूपण करने के लिये प्रारम्भ किया जारहा है
'रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि ।
टीकार्थ-'रायगिहे जाच एवं व्यासी' राजगृह नगर में यावत् इस प्रकार से पूछा-यहां यावत्पद से 'गुणशिलक चैत्य. तत्र भगवान् समवसतः' इस पाठ से लेकर 'प्राञलिपुटो गौतमः' यहां तक का पाठ गृहीत हुआ है तथा च राजगृह नगर में गुणशिलक नाम का उद्यान था उसमें तीर्थंकर परम्परा के अनुसार विहार करते हुए श्रमण भगवान महावीर पधारे परिषदा धर्मोपदेश सुनने के लिये प्रभु के समीप आधी प्रभुने धर्मकथा कही परिषद् धर्मशथा सुनकर वापिस चली गई वाद में दोनों
ત્રીજ ઉદેશાને પ્રારંભબીજા ઉદ્દેશામાં લેશ્યાઓનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. વેશ્યાવાળા જીવ પૃથિવીકાય વિગેરે રૂપથી ઉત્પન્ન થાય છે. એ જ કારણથી પૃથિવીકાયિક વિગેરે જીનું નિરૂપણ કરવા માટે ત્રીજા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે, 'रायगिहे जाव एवं वयासी' त्याल
--'राजगिहे जाव एवं वयासी' सगुड नाभा सगवान् મહાવીર સ્વામી તીર્થંકર પરમ્પરા અનુસાર વિહાર કરતા કરતા પધાર્યા, 'गुणशिलकः चैत्यः तत्र भवान् समत्रसृतः' सति भाट वनपासनी माज्ञा લઈને ગુણશિલક નામના ચૈત્યમાં–ઉદ્યાનમાં બિરાજ્યા પ્રભુનું આગમન સાંભળીને પરિષદા તેઓને વંદના કરવા આવી પ્રભુએ તેઓને ધર્મદેશના આપી ધમદેશના સાંભળીને પ્રભુને વંદના નમસ્કાર કરીને પરિષદ્ પિતપોતાને સ્થાને પાછી ગઈ. ते ५७ प्रभुनी पयुपासना ४२ता गौतम स्वाभीमे 'प्राञ्जलिपुटो गौतमः'
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकारि कादिजीवनि० २९५ कचिदियं द्वारगाथा दृश्यते
सिये १ लेस्से २ दिहि ३ नाणे ४ जोगो ५ वओगे ६ दहा किमाहारो ७। पाणाइवाय ८ उप्पाय ९ ठिई १० समुग्धाय ११ उन्चट्टी १२ ॥१॥ स्यात् १ लेश्या २ दृष्टि ३ ज्ञानं ४ योगो ५ पयोगौ ६ तथा किमाहारः ७ । प्राणातिपातोटत्पाद९ स्थितयः १० समुद्घातो ११ द्वर्त्तना १२ ॥१॥ एतेषु द्वादशद्वारेषु प्रथमद्वारमाह-'सिय भंते' इत्यादि । 'सिय भंते' स्यात भदन्त ! अथवा प्रायः सर्वेपि पृथिवीकायिका जीवा: प्रत्येकं शरीरं वध्नन्ति इति सिद्धमेव किन्तु 'सिय त्ति' स्यात् कदाचित् 'दो वा तिनि वा चत्तारि वा पंच वा पुढवीकाइया' द्वौ वा त्रयो वा चत्वारो वा पञ्च वा पृथिवीकायिकाः, उपलक्षणमेतत् तथा च बहुतरा वा पृथिवीकायिका जीवाः 'एगयओ' एकत एकीभूय परस्परं संयुज्येत्यर्थः 'साधारणसरीरं वंधंति' साधारणमेकशरीरं वध्नन्ति वहूनां हाथ जोडकर गौतम ने प्रभु से इस प्रकार पूछा-'सिय भंते ! जाव चत्तारि पंच पुढवीकाइया एगय ओ०' यहां पर कहीं २ द्वार गाथा लिखी हुई मिलती है-सिय १, लेसे २, इत्यादि स्यात् , लेश्या, दृष्टि, ज्ञान, योग, उपयोग, किमाहार, प्राणातिपात, उत्पात, स्थिति समुद्घात एवं उद्वर्तना ये १२ पृथिवीकायिक से लगाकर वनस्पतिकायिक तक कहे जाते हैं सो इनमें से पहिला द्वार जो 'स्यात्' है उसको आश्रित करके गौतम ने ऐसा यह प्रभु से प्रश्न किया है इसमें पूछा गया है कि हे भदन्त ! कदाचित् दो या तीन, या चार या पांच पृथिवीकायिक जीव एकटे होकर मिलकर साधारण शरीर का बन्ध करते हैं ? पूछने का तात्पर्य ऐसा है कि यद्यपि प्रायः सब ही पृथिवीकायिक जीव प्रत्येक शरीर का बंध करते हैं यह बात तो सिद्ध ही है परन्तु वे दो, भन्न साथ 12 घg! विनय साथै प्रभुने मा प्रमाणे पूछयु-'सिय मते । जाव चत्तारि पंच पुढवीकाइया एगयओ०' भडियो
मागाथा समेती भणे छ, 'सिय१ लेसे२' त्याl: स्यात् वेश्या, हल्टि, ज्ञान, योग, ઉપગ, કિમાહાર, પ્રાણાતિપાત, ઉત્પાત, સ્થિતિ, સમુદ્દઘાત, અને ઉદ્વર્તના આ બાર દ્વાર પૃથ્વીકાયિકાથી લઈને વનસ્પતિકાયિકે સુધીમાં કહેવામાં આવે छ. तमाथी ५ वा २ 'स्यात्' छे, तर देशीन गौतमस्वामी प्रसुने એવું પૂછયું છે કે-હે ભગવન કેઈવાર બે અગર ત્રણ અથવા ચાર અથવા પાંચ પૃથ્વીકાયિક જી એદ્દા થઈને-મળીને સાધારણ શરીરને બંધ કરે છે? આ પ્રશ્ન પૂછવાને હેતુ એ છે કે જે કે પ્રાયઃ બધા જ પૃથ્વીકયિક પ્રત્યેક શરીરને બંધ કરે છે. એ વાત તો સિદ્ધ જ છે. પરંતુ તે બે, ત્રણ,
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
२९६
सामान्यशरीरं बध्नन्ति आदित एव तत् प्रायोग्यपुद्गलग्रहणात् इति 'बंधित्ता' वद्ध्वा 'तओ पच्छा आहारैति' ततः पश्चात् आहरन्ति विशेषाहारापेक्षया सामान्याहारस्यापि विशिष्टशरीरवन्धनसमये एव कृतत्वात् 'परिणामेति वा' परिणामयन्ति वा आहृतपुद्गलानां परिणामं कुर्वन्तीत्यर्थः ' सरीरं वा वयति' शरीरं वा वनन्ति आहारितपरिणामिवपुद्गलैः शरीरस्य पूर्वबन्धापेक्षया विशेषतो वन्धं कुर्वन्तीत्यर्थः । कदाचिदने के पृथिवीकायिका जीवा मिलित्वा प्रथममेकसाधारणशरीरं बध्नन्ति साधारणशरीरस्य वन्धानन्तरं विशेषपाहारमाहरन्ति तथा आहनपुङ्गलस्य परिणामं कुर्वन्ति ततः पञ्चात् शरीरस्य विशेषरूपेण वंन्धं कुर्वन्ति किम् इत्ययं प्रश्नः । तीन, चार, पांच आदि पृथिवीकायिक जीव आपस में मिलकर क्या ऐसा भी कर सकते हैं कि वे साधारण एक शरीर का भी आदि से ही तत्प्रायोग्य पुद्गलों को ग्रहण करके बन्ध करलें ? और 'बंधिता तभ पच्छा आहारेति' बंध करने के बाद फिर वे विशिष्ट आहार ग्रहण करें क्योंकि सामान्य आहार तो उनका विशिष्ट शरीर बन्ध के समय में ही किया गया हो जाता है तथा गृहीत आहार को वे परिणमावें और फिर वे शरीर का पूर्वन्ध की अपेक्षा विशिष्ट बन्ध करलें ? यहां पांच यह उपलक्षण पद है इससे बहुत से भी पृथिवीकाथिकों का यहां ग्रहण हो जाता है ऐसा जानना चाहिये इसका सक्षिप्तार्थ ऐसा है कि क्या अनेक पृथिवीकायिक जीव पहिले एक साधारण शरीर का बन्ध करते हैं ? शरीर के बंध के अनन्तर फिर वे क्या विशेष आहारको ग्रहण करते हैं ? आहार को ग्रहण करके फिर वे क्या गृहीत उस आहार को परिणमाते
ચાર પાંચ વિગેરે પૃથ્વીકાયિક જીવે પરસ્પરમાં મળીને શુ એવું કરી શકે છે . કે–તેઓ સાધારણ એક પણુ શરીર પહેલેથી જ તત્કાયેાગ્ય પુદ્ધેલાને ગ્રહણ हरीने अन्ध पुरी से ? भने 'वधित्ता तओ पच्छा आहारेति' अंध अर्या पछी
આહાર ગ્રહણ કરે. કેમ કે આહાર તો તેના વિશિષ્ટ શરીર અન્યના સમયમાં જ કરેલો હેાય છે. તથા ગ્રહણ કરેઃ આહારને તે પરિણમાવે અને તે પછી તે પૂર્વની અપેક્ષાએ શરીરના વિશિષ્ટ અધ કરી લે છે? અહિયાં પાંચ એ ઉપલક્ષણુ પદ છે, તેથી ઘણા પૃથિવીકાયિકાનું ગ્રહણ થાય છે. તેમ સમજવુ’. આના સંક્ષેપ અર્થ આ પ્રમાણે છે કે-થ્રુ અનેક પૃથ્વિકાયિક જીવા પહેલાં એક સાધારણ શરીરના અંધ કરે છે? શરીરના અધ કર્યાં પછી તે વિશેષ પ્રકારના આહારને ગ્રહણ કરે છે ? આહારને ગ્રહણ કરીને ગ્રહણ કરેલા તે આહારને પરિ ગુમાવે છે ? અને પરિણુમાવીને વિશેષ રૂપથી શરીરના બંધ કરે છે? એમ તે
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ स०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० २९७ अत्र सामान्यतः सर्वसंसारिजीवानां पतिसमये निरन्तरमाहारग्रहणं भवत्येव ततः माथमिकसामान्यशरीरबन्धसमयेऽपि आहारस्तु विद्यते एव तथापि ते प्रथम शरीरं वध्नन्ति पश्चादाहारग्रहणं कुर्व-तीत्याकारकः प्रश्नो विशेषशरीरग्रहणापेक्षया ज्ञातव्यः । अर्थात् जीवा उत्पत्तिसमये प्रथममोजाहारं कुर्वन्ति तदनन्तरं शरीरस्पर्शद्वारा लोमाहारं कुर्वन्ति परिणमयन्ति च तदनन्तरं विशेषरूपेण शरीरं वध्नन्ति किम् ? इत्याकारका प्रश्ना, प्रथमं सर्वे जीशः मिलित्वा एकमेव शरोरं गृह्णन्ति आहरन्ति परिणमयन्ति च ततो विशेषरूपेण शरीरं गृह्णन्ति आहरन्ति परिणमहै ? और परिणमा कर शरीर का फिर विशेषरूप से चन्ध करते हैं क्या? वैसे देखा जावे तो सामान्यरूप से समस्त संसारी जीवों के प्रतिसमय निरन्तर आहार का ग्रहण तो होता ही है इससे प्रथम सामान्यशरीर के बन्धनसमय में भी आहार तो चालुहीरहता है फिर भी यहां जो ऐसा प्रश्न किया गया है कि वे प्रथम शरीर का बंध करते हैं और बाद में आहार लेते हैं ऐसा जो यह प्रश्न किया गया है वह विशेष शरीर को ग्रहण करने की अपेक्षा से किया गया है ऐसा जानना चाहिये अर्थात् जीव उत्पत्ति के समय में ओज आहार करते हैं उसके बाद शरीर स्पर्श द्वारा लोमाहार करते हैं और उसे परिणमाते हैं, परिणमाने के बाद फिर वे विशेषरूप से शरीर का बंध करते हैं ऐसा यह प्रश्न है। इसका आशय ऐसा है प्रथम सब जीव मिलकर एक ही शरीर ग्रहण करते हैं फिर आहार करते हैं बाद में उसे परिणमाते हैं, फिर विशेषरूप से शरीर का ग्रहण करते हैं फिर आहार करते हैं, फिर उसे સામાન્ય રૂપથી સઘળા સંસારી જીને પ્રતિસમય નિરંતર આહારનું ગ્રહણ તે થાય છે જ તેથી પ્રથમ સામાન્ય શરીરના બંધન સમયે પણ આહાર તે ચાલુ જ રહે છે. તે પણ અહિયાં જે એ પ્રશ્ન કરે છે કે તે પહેલાં શરીરને બંધ કરે છે, તે પછી આહાર લે છે? એ જે આ પ્રશ્ન કરવામાં આવ્યો છે, તે વિશેષ શરીરને ગ્રહણ કરવાની અપેક્ષાથી કરવામાં આવેલ છે. તેમ સમજવું. અર્થાત જીવ ઉત્પત્તિના સમયે જ આહાર ગ્રહણ કરે છે. તે પછી શરીર સ્પર્શ દ્વારા લેમાહાર કરે છે અને તેને પરિણુમાવે છે. પરિણુમાવ્યા પછી તે વિશેષ રૂપથી શરીરને બંધ કરે છે? એ આ પ્રશ્ન છે આ કથનનો હેતુ એ છે કે-પહેલાં બધા જ મળીને એકજ શરીર ગ્રહણ કરે છે. તે પછી આહાર ગ્રહણ કરે છે. તે પછી તેને પરીણુમાવે છે તે પછી વિશેષરૂપથી શરીરનું ગ્રહણ કરે છે. તે પછી અહાર કરે છે, અને તે પછી પરિણુમાવે છે. આ પ્રશ્નના
भ० ३८
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
भगवतीस्त्र यन्ति च किम् ? इति प्रश्नाशयः । भगवानाह-'यो इणढे सम?' नायमर्थः समर्थः कुतो नायमर्थः समयः तत्राह-'पुढती' इत्यादि 'पुढवीकाझ्याण' पृथिवीकायिकाः खलु जीवाः 'पत्तेयाहारा' प्रत्येकाहाराः 'पत्तेयपरिणामा' प्रत्येकपरिणामाः 'पत्तयं सरीरं बंधति' प्रत्येकं शरीरं बध्नन्ति 'बंधित्ता' बद्ध्या 'तओपच्छा' ततः पश्चात् तत्तद्रूपेण प्रत्येकाहारग्रहणपरिणमनशरीरवन्धानन्तरम् 'आहारेति वा' आहरन्ति वा विशेषरूपेण 'परिणामेति वा परिणमयन्ति वा अहृतपुद्गलानां परिणामं विशेषरूपेण कुर्वन्ति 'सरीरं वा बंधति' शरीरं वा विशेषरूपेण बध्नन्ति इत्यर्थः ।। द्वितीयं लेश्याद्वारमाह-'तेसिणं भंते ! जीवाणे तेषां पृथिवीकायिकानां खलु जीवानां भदन्त ! 'कइलेस्साओ पन्नत्ताओं' कतिलेश्याः प्रज्ञताः परिणमाते हैं क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'णो इण? सम?' हे गौतम ! ऐसा यह अर्थ समर्थ नहीं है क्योंकि 'पुढवीकाइयाणं पत्तेया. हारा पत्तेपपरिणमा, पत्तेयं सरीरं बंधंति' पृथिवीकायिक जो जीव हैं वे प्रत्येक आहारवाले होते हैं और प्रत्येक ही उस गृहीत आहारके पुद्गलों को परिणामानेवाले होते हैं। इस कारण वे प्रत्येक अपने शरीर का बन्ध करते हैं एक ही शरीर का सब मिलकर बन्ध नहीं करते हैं। 'बंधित्ता' अपने २ शरीर का भिन्न २ रूप से बन्ध करके फिर 'तओ. पच्छा' वे प्रत्येक ही आहार के ग्रहण उसके जूदे २ परिणमन और शरीर के बन्ध के बाद में विशेषरूप से आहार करते हैं और आहृत. पुद्गलों को विशेषरूप से परिणमाते हैं और विशेषरूप से फिर वे शरीर का बन्ध करते हैं ॥१॥ __ अब द्वितीय लेश्याद्वार का कथन किया जाता है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-तेसिणं भंते ! जीवाणं कहलेस्साओ पनत्ताओ' Sत्तरमा प्रभु ४ छ है-'णो इणठे समठे' हे गौतम! 2 अय परामर नथी. भ पुढवीकाइयाणे पत्तेयाहारा पत्तेयपरिणामा पत्तेयं सरीरं बंधति' જે પૃથ્વીકાયિક જીવે છે, તે પ્રત્યેક આહારવાળા હોય છે, અને પ્રત્યેક તે ગ્રહણ કરેલ આહારના પુદ્ગલેને પરિણુમાવવાવાળા હોય છે. તે કારણથી તે પ્રત્યેક પોતાના શરીરને બંધ કરે છે બધા મળીને એક જ શરીરને બંધ
श्ता नथी. 'बधित्ता' पाताना शरीर l gal ३२ ५५ री तओ gઝ' તે પછી તેઓ આહારનું ગ્રહણ અને તેના જુદા જુદા પરિણમન અને શરીરના બંધ પછી વિશેષ રૂપથી આહાર કરે છે અને આહાર કરેલા પુલને વિશેષ રૂપથી પરિણમાવે છે અને પછી તે વિશેષ રૂપથી શરીરને બંધ કરે છે ?
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शं०१९ उ०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० २९२ पृथिवीकायिकजीवानां कियन्त्यो लेश्या: भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि लेस्साओ पन्नत्ताओ' चतस्रो लेश्याः प्रज्ञप्ताः तं जहा' तद्यथा 'कण्हलेस्सा य' कृष्णलेश्या 'नीललेस्सा' नीललेश्या 'काउलेस्सा' कापोतलेश्या 'तेउलेस्सा तेजोलेश्या २ । तृतीयं दृष्टिद्वारमाह'ते णं भंते ! 'ते पृथिवोकायिका खलु भदन्त ! जीवा किं सम्मदिही मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी' ते जीवाः किं सभ्यदृष्टयो मिथ्यादृष्टया सम्यग्मिथ्यादृष्टयो वा ? कीदृशी दृष्टिः पृथिवोकायिकजीवानां भवतीति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा! इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो सम्मदिट्ठी' नो सम्यग्दृष्टयः पृथिवीकाहे भदन्त ! उन पृथिवीकायिक जीवों के कितनी लेश्याएं होती हैं ऐसी यह द्वितीय प्रश्न हैं उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! चत्तारि लेस्साओ पन्नत्ताओ' हे गौतम ! उन पृथिवीकायिक जीवों के चार लेश्याएं होती हैं, जिनके नाम इस प्रकार से हैं--'कण्ह लेस्सा य०' कृष्णलेश्या, नीललेश्या कापोतलेश्या और तेजोलेश्या ॥२॥
अब तृतीयदृष्टिद्वार का कथन किया जाता है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है--'ते णं भंते ! जीवा किं सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीव क्या सम्यग्दृष्टि होते हैं ? यामिथ्यादृष्टि होते हैं ? या सम्यगमिथ्यादृष्टि होते हैं ? अर्थात् इन जीवों की कैसी दृष्टि होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'नो सम्मदिट्ठी' पृथिवीकायिक जीव सम्यग् दृष्टि नहीं होते हैं और न
હવે બીજા લેસ્થા દ્વારનું કથન કરવામા આવે છે.
मामा गौतम स्वामी प्रसुन मे ५७थु छ , 'वेसि णं भते ! जीवाणं कइलेस्साओ पन्नत्ताओ' है मग ते पृथ्वीय४ वानी वेश्याय हाय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुणे ४थु-गोयमा! चत्तारित लेस्साओ पण्णत्ताओ' 3 गौतम! ते पृथ्वी4x वाले या२ श्यामा
वाम मावी छ. ना नाम मा प्रमाणे छ-'कण्हलेस्सा य०' वेश्या , નીલેશ્યા, કાપતલેશ્યા, અને તે જેલેશ્યા પારા
હવે ત્રીજા દષ્ટિદ્વારનું કથન કરવામાં આવે છે. તેમાં ગૌતમ સ્વામી प्रभुने मे पूछे -'ते णं भते! जीवा कि' सम्मदिट्ठी मिच्छा दिदी सम्मा मिच्छा दिदी भगवन शिवयि छ। शुसभ्यष्टि डाय छ ? અથવા મિથ્યા દૃષ્ટિવાળા હોય છે અથવા તે સભ્ય મિથ્યાદષ્ટિવાળા હોય છે? અર્થાત્ આ જીવની કેવી દષ્ટિ હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ
छ -'गोयमा' 8 गौतम ! नो सम्मदिट्ठी' पृथ्वीय सभ्य
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
भगवतीस्त्रे यिका जीवाः सम्यग्दृष्टयो न भवन्तीत्यर्थः, अपि तुमिच्छादिट्ठी' मिथ्यादृष्टयः 'नो सम्ममिच्छादिट्ठी' नो सम्यग्मिथ्यादृष्टयः नो सम्यग्दृष्टित्वं न वा सम्यग्मि थ्याष्टित्वं तेषां किन्तु मिथ्याष्टित्वमेव ३ । चतुर्थ ज्ञानद्वारमाह-'ते णं भंते ! जीवा' ते पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! जीवाः 'कि नाणी अन्नाणी' किं ज्ञानिनो ऽज्ञानिनो वेति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा हे गौतम ! 'नो नाणी अन्नाणी' नो ज्ञानिनोऽपि तु अज्ञानिन एव ते पृथिवीकायिका जीवा इत्युत्तरम् अज्ञानित्वेऽपि ते 'नियमा दो अन्नाणी' नियमात् ते द्वन्यज्ञानिनः पृथिवीकायिका जीवा द्वयज्ञानिनः, तेषामज्ञानिनां नियमतोऽज्ञानद्वयं भवति येन द्वयज्ञानिनौ व्यपदिश्येते, कीदृशमज्ञानद्वयं तत्राह-'तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा 'मइ अन्नाणी य सुय अन्नाणी य' मत्यज्ञानिनश्च श्रुताज्ञानिनश्चेति ४ । पञ्चमं योगद्वारमाह-'ते णं भंते ! ते पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! 'जीवा वे 'सम्पग्मियादृष्टि होते हैं क्योंकि इन दोनों दृष्टियोवाले पञ्चेन्द्रिय जीव हो होते हैं । इस कारण वे मिथ्यादृष्टि ही होते हैं।
ज्ञानद्वार--इस चतुर्थ द्वार को लेकर गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है 'ते णं भंते ! जीवा नाणी अण्णाणी' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीव क्या मति आदि ज्ञानवाले होते हैं । या मति अज्ञान आदिवाले होते हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा 'गोयमा ! नो नाणी.' हे गौतम | वे पृथिवीकायिक जीव मति आदि ज्ञानवाले नहीं होते हैं किन्तु मति अज्ञानी और श्रुत अज्ञानी होते हैं यही बात 'मइ अनाणी.' आदि पदों द्वारा प्रकट की गई है।
eqा जाता नथी. तभ. मा 'सम्मामिच्छादिद्वी०' सभ्य मिथ्या દષ્ટિ પણ હોતા નથી. કેમ કે આ બે દષ્ટિવાળા પચેન્દ્રિય તિર્ધન્ય છે જ હોય છે. તેથી તેઓ મિયાદૃષ્ટિ જ હોય છે.
૪ જ્ઞાનદ્વાર--આ ચેથા જ્ઞાનદ્વાર માટે ગૌતમ વામીએ પ્રભુને એવું ७यु छ -'ते णं भवे! जीवा नाणी अण्णाणी' 8 भगवन् यि ७ શું મતિજ્ઞાન વિગેરે જ્ઞાનવાળા હોય છે? કે મતિ અજ્ઞાનવાળા હોય છે? मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुमे यु 'गोयमा ! नो नाणी' गौतम! ते पृथ्वी કાયિક જી મતિજ્ઞાન વિગેરે જ્ઞાનવાળા દેતા નથી. પરંતુ મતિઅજ્ઞાની અને श्रत अज्ञानी य छ मे पात 'मइअन्नाणी०' विगेरे यह द्वारा બતાવવામાં આવેલ છે.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० ३०१ किं मणजोगी' जीवाः किं मनोयोगिनः 'वयजोगी' वचोयोगिनः 'कायजोगी' काययोगिनः, मनोयोगवचोयोगकाययोगमध्यात् कतमो योगः पृथिवीकायिकानां भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो मणजोगीणो वयजोगी' नो मनोयोगिनो नो वचोयोगिनः किन्तु 'काय. जोगी' काययोगिनः पृथिवीकायिकजीवानां मनोवचसोरभावात् कायमात्रस्यैव सद्भावेन इत्थमुक्तमिति ५ । पष्ठं उपयोगद्वारमाह-'ते गं भंते !' ,ते खलु भदन्त ! 'जीवा किं सागारोवउत्ता' पृथिवी कायिका जीवाः किं साकारोपयुक्ताः अथवा 'अणागारोवउत्ता' अनाकारोपयुक्ताः इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा'
योगद्वार-इस योगद्वार में गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है। तेणं भंते ! जीवा०' हे भदन्त ! वे पृथिवीकायिक जीव क्या मनोयोगवाले होते हैं ? या वचन योगवाले होते हैं ? या काययोगवाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोषमा णो मणजोगी.' हे गौतम ! वे पृथिवीकाधिक न मनोयोगी होते हैं क्योंकि यह योग संज्ञी पञ्चेन्द्रिय के होता है न वचनयोगी वे होते हैं क्योंकि यह योग द्वीन्द्रिय जीवों से प्रारम्भ होता है अतः इन दोनों योगों के अभाव से सिर्फ एक काय योगवाले ही होते हैं क्योंकि इस योग होने का कारण उनके काया का सद्भाव है।
उपयोगद्वार-इस बार को आश्रित करके गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा. है-तेणंभंते! जीया कि०' हे भदन्त ! वे पृथिवीकायिक जीव साकारोप
પ યોગદ્વાર-આ ગદ્વારમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે है-तेणं भंते ! जीवा०' समपन्त पृथिवीशयि: । मनायोगा। डाय છે? કે વચનોગવાળા હોય છે? અથવા કાગવાળા હોય છે તેના उत्तरमा प्रभु छे? - गोयमा! णो मणजोगी 3 गीतम! ते नि કાયિક છ માગવાળા હોતા નથી. કેમ કે તે યોગ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિોને થાય છે. તે વચનગી પણ લેતા નથી. કેમ કે તે રોગ કીન્દ્રિય જીથી પ્રારમ્ભ થાય છે, તેથી એ બન્ને ચાના અભાવથી તેઓ કેવળ એક કાય
ગવાળા જ હોય છે. આ ચેગ હોવાનું કારણ તેઓને કાયને સદભાવ छ त १ छे.
૬ ઉપગાર-આ કારને ઉદ્દેશીને ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું छ -'ते णं भवे जीवा किं.' मग ते वी४ि७ सापयोगवाणा હોય છે કે નિરાકારપગવાળા હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'सागारोवउत्ता वि अणागारोवउत्ता वि' पृथिवीकायिकजीवाः साकारोपयुक्ता अपि अनाकारोपयुक्ता अपि साकारोज्ञानोपयोगः अनाकारो दर्शनोपयोगोऽपीति ६ । सप्तममाहारद्वारमाह-'तेणं भंते ! जीवा' ते पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! जीवाः 'किमाहारमाहारेति' किमाहारमाहरन्ति कीदृशमाहारम्-आहारपुद्गलरूपम् आहरन्ति-गृह्णन्ति ? इति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'दबओ णं अणंतपएसियाई दवाई' द्रव्यतः अनन्तमदेशिकानि द्रव्याणि आहारपुद्गलरूपाणि आहरन्तीत्यर्थः 'एवं जहा पनवणाए पढमे अ हारुद्देसए' एवं यथा प्रज्ञापनायाः अष्टाविंश्चतितमपदस्य प्रथमे आहारोद्देशके नैरयिकपकरणे आहारविपये कथितं तथैव इहापि ज्ञातव्ययोगवाले होते हैं या अनाकारोपयोगवाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम! पृथिवीकायिक जीव साकारोपयोगवाले भी होते हैं और अनाकारोपयोगवाले भी होते हैं ज्ञानोपयोग का नाम साकारोपयोग और दर्शनोपयोग को नाम अनाकारोपयोग है दोनों उपयोग इनमें इसलिये होते हैं कि जीव का स्वभाव ही उपयोगरूप है।
आहारद्वार-'ते णं भंते ! जीवा' हे भदन्त ! ये जीव कैसे आहारपुद्गलों का आहार करते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं--- 'गोयमा०' हे गौतम ! वे पृथिवीकायिक जीव 'व्यओ०' द्रव्यकी अपेक्षा ऐसे द्रव्यों का आहार करते हैं कि जो अनन्तप्रदेशात्म होते हैं । एवं जहा.' -प्रज्ञापना के २८ वे पद के प्रथम आहारोद्देशक में नैरयिक प्रकरण में आहार के विषय में जैसा कहा गया है वैसा ही कथन यहां छ ४-गोयमा !' 8 गौतम । पृथिवीयि वे सारोपयोगमा હોય છે, અને નિરાકારપગવાળા પણ હોય છે. જ્ઞાન વેગનું નામ સાકારપગ છે. દર્શનાગનું નામ નિરાકારે પગ છે. આ બંને પેગો તેઓમાં એ કારણથી હોય છે કે-જીવને સ્વભાવ જ ઉપયોગ રૂપ હોય છે. ७ मा २६२-ते णं मते ! जीवा०' है मगवन्
माहार पुदीना भाला ४२ छ १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु ४ छ -'गोयमा०'
गीतमा थियि ७३ ‘दव्यओ०' द्र०यनी अपेक्षाथी मेवा द्रव्यान। माहार रे छ है मन-1 प्रशाम जाय छे. 'एवं जहा०' प्रज्ञापन સૂત્રના ૨૮ અઠ્યાવીસમા પદના પહેલા આહાર ઉદ્દેશામાં નરર્થિક પ્રકરણમાં આહારના વિષયમાં જેવી રીતે કથન કરવામાં આવ્યું છે, તેવું જ કથન
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ १०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि०३०३ मिति कियत्पर्यन्तं प्रज्ञापनासूत्रस्य आहारोद्देशको वक्तव्यः तत्राह'जाव सन्चप्पणयाए आहारमाहरेंति' यावत् सर्वात्मतया सर्वात्मप्रदेशेन आहारमाहरन्ति एतत् पर्यन्तं प्रज्ञापनासूत्रस्य आहारोद्देशको वक्तव्यः एवं यथा प्रज्ञा पनायाम् अष्टाविंशतितमपदस्य प्रथमे आहाराभिधायकोद्देश के नैरयिकमकरणे सूत्रं तथैवेहापि वक्तव्यं तथाहि-'खेत्ती असंखेज्जपएसोगाढाई कालो अन्नयरद्वितियाई भावो वनमंताई गंधमंताई रसमंताई फासमंताई' इत्यादि, क्षेत्रतोऽसंख्येयपदेशावगाढानि कालतोऽन्यतरस्थितिकानि भावतो वर्णवन्ति गन्धवन्ति रसवन्ति स्पर्शवन्ति द्रव्याणीत्यर्थः ते पृथिवीकायिका जीवाः द्रव्यतोऽसंख्येयपदेशावगाढानि द्रव्याणि आहारतया आहरन्ति कालतश्च अन्यतरस्थितिकानि द्रव्याणि आहारपुद्गलतया आहरन्ति भावतः वर्णगन्धरसस्पर्शविशिष्टानि द्रव्याणि आहारपुद्गलतया आहरन्ति इति भावः । ते णं भंते ! जीवा' पर भी जान लेना चाहिये और यह प्रज्ञापना सूत्र का आहारोद्देशक 'जाव सधप्पणयाए आहारमाहरेंति' इस सूत्र तक का यावत् वे सर्वास्मकप्रदेशों द्वारा ग्रहण करते हैं यहां ग्रहण करना चाहिये प्रज्ञापना सूत्र में क्षेत्रकाल और भाव की अपेक्षा लेकर जो आहार के विषय का कथन आया है वह इस प्रकार से है। 'खेत्तओ०' क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यातप्रदेशों में अवगाढ हुए द्रव्यों का काल की अपेक्षा अन्यतर काल में स्थित हुए अर्थात् जघन्य मध्यम एवं उत्कृष्ट काल में रहे हुए द्रव्यों का तथा भाव की अपेक्षा वर्णवाले गन्धवाले और स्पर्शवाले द्रव्यों का आहार करते हैं । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'ते णं भंते !
અહિયાં પણ સમજી લેવું અને પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહેલ આ આહાર ઉદ્દેશાનું ४थन 'जाव सबप्पणयाए अहारमाहरे ति' यावत् ते सर्वात्म प्रशाथी माहार ગ્રહણ કરે છે. આ કથન સુધીનું ત્યાંનું સઘળું કથન અહિયાં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં ક્ષેત્ર, કાળ, અને ભાવની અપેક્ષાથી આહારના વિષયનું २ ४थन ४२वामा मान्छे , मा प्रमाणे छे. 'खेत्तमो०' क्षेत्रनी अपेक्षाथी અસંખ્યાત પ્રદેશોમાં અવગાઢ થયેલા દ્રમાં કાલની અપેક્ષાથી અન્યતર કાળમાં રહેલા અથત જન્ય, મધ્યમ, અને ઉત્કૃષ્ટ કાળમાં રહેલા દ્રવ્યોને તથા ભાવની અપેક્ષાથી વર્ણવાળા, ગધવાળા, રસવાળા અને સ્પર્શવાળા દ્રવ્યને આહાર કરે છે.
वे गौतम स्वामी प्रभुने मे पछे छे - णं भते ! जीवा जं श्राहारेति तं चिजति' 8 लगवन् ते पृथी।यि वा रेभ सासार
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे ३०४ ते पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! जीवाः 'जं आहारेति तं चिति' यं याह. शम् आहारम् आहारपुद्गलम् आहरन्ति आहाररूपतया गृहन्ति 'तं विनंति तद चिन्वन्ति तत् आहारतया गृहोतं पुद्रजातं चिन्वन्ति शरीरेन्द्रियतया परिणमन्तीत्यर्थः 'जं नो आहारेति तं नो चिजति यत् पुद्गलजातं नो आहरन्ति तत् पुद्गलनातं नो चिन्वन्ति न शरीरेन्द्रियतया परिणमन्ति । 'चिन्ने से वा उद्दाइ' चीर्ण तत् वा चीर्णं च आहारितं सत् तत् पुद्गलजातम् अपद्रवति-अपयाति विनश्यति मलवत्, सारश्वास्य शरीरेन्द्रियतया परिणमति एतदेवाह-'पलिसप्पड़ वा' परिसर्पति वा परिसमन्तात् सर्पति गच्छति किमिति प्रश्ना, भगवानाह'हवा' इत्यादि 'हंता गोयमा ! हन्त, हे गौतम ! 'ते णं जीवा जमाहरंति तं जीवा जं आहारेति तं चिति' हे भदन्त ! वे पृथिवीकायिक जीव जैसे आहारपुद्गल को आहाररूप से ग्रहण करते हैं उस आहाररूप से गृहीत पुद्गल जात को क्या वे शरीर और इन्द्रियरूप से परिण. माते हैं ? 'जं नो आहारे ति तं नो चिज्जति' तथा जिस पुद्गलजात को घे आहाररूम से ग्रहण नहीं करते हैं, उस पुद्गलजात को वे शरीर इन्द्रियाकाररूप से नहीं परिणमाते हैं क्या ? 'चिन्ने से वा उद्दाई' या आहारित हुए उस पुद्गल जात का अमारभाग मल की तरह नष्ट हो जाता है क्या? और 'पलिलपहवा' जो उसका सार भाग होता है वह शरीर इन्द्रियरूप से परिणम जाता है क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हता, गोयमा ! हां, गौतम ! 'ते णं जीवा जं आहा.' वे पृथिवीकायिक जीव जिस पुद्गल जात को अपने आहाररूप से ग्रहण करते પુને આહાર રૂપથી ગ્રહણ કરે છે. તે આહાર રૂપે ગ્રહણ કરેલા પુલ समूह शुतेमा शरी२ अने द्रिय ३२ परीभावे छे. 'जं नो आहारे ति तं नो चिज्जति ! भने २ युद्ध समूहनत माहार ३२ सेता नथी, તે પુલ સમૂહને તેઓ શરીર ઈન્દ્રિયાકાર રૂપથી પરિણમાવતા નથી? 'चिन्ने से पा उदाइ' अथवा भाडा२ ४३। पुरानो असार मा भजनी भा४ नाश 25 तय छ ? भने 'पलिसप्पइ वा' भने सन २ सा२ मा છે, તે શરીર અને ઈન્દ્રિય રૂપથી પરિણમી જાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभु ४ छ -'हंता! गोयमा!' हा गौतम!' 'वेण जीवा जमाहा०' તે પૃથિવીકાયિક જીવો જે પુલને પિતાના આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० ३०५ चिजति' ते खलु जीवाः पृथिवीकायिकाः यदाहारपुद्गलजातम् आहरन्ति तव पुद्गलजात चिन्वन्ति संगृह्णन्ति 'जं नो जाव पलिसप्पइ वा' यत् पुद्गलजातं नो चिन्वन्ति तत् पुद्गलजातं न संगृह्णन्ति चीण सत् तत् पुद्गलजातम् अपद्रवति अपयाति मलवत् सारांशश्च शरीरेन्द्रियतया परिणमति अत्र यावत्पदेन "चिज्जति चिन्ने वा से उदाई' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवति इति गौतमः पृच्छति 'तेसि णं भंते ! जीवाणं' तेषां खलु भदन्त ! जीवानां पृथिवीकायिकानाम् ‘एवं सन्नाति वा पन्नाति वा मणोइ वा वईइ वा' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण संज्ञा इति वा संज्ञा व्याख्यावहारिकार्थावग्रहरूपा मविरिति प्रवर्तते किम् प्रक्षेति वा प्रज्ञाममार्थविषया मतिरस्ति किम् मन इति वा मनो द्रव्यस्त्रभावकम् वागिति वा दान द्रव्यश्रुतरूपा अस्ति किमिति । संज्ञादेः स्वरूपं दर्शयति 'अम्हे णं' इत्यादि । 'अम्हे णं आहारमाहारेमो' वयं खलु हैं उस ओहारित हुए पुद्गलजात को वे शरीर इन्द्रियाकाररूप से परिणमाते हैं 'जं णो जाव पलिसप्पह वा' तथा जिस पुद्गल जात को वे आहाररूप से ग्रहण नहीं करते है उस पुद्गल जात को वे शरीरइन्द्रियाकाररूप से भी नहीं परिणमाते हैं। आहरित हुए उस पुद्गलजात का असारभाग मल के जैशा नष्ट हो जाता है और सार माग शरीर इन्द्रियाकाररूप से परिणम जाता है यहां यावत्पद से 'चिज्जंति चिन्ने वा से उदाइ' इस पाठ का ग्रहण हुआ है। ___ अब गौतम प्रभु ले ऐसा पूछते हैं-'तेसिणं भंते! जीवाण एवं सन्नाति वा पन्नाति वा मनोइ वा वईइ वा' हे भदन्त ! उन पृथिवीका. यिक जीवों के क्या ऐसी संज्ञा, प्रज्ञा, मन अथवा घाणी होती है ? कि जिससे वे 'अम्हे णं आहारमाहारेमो' हम आहार करते हैं ऐसा विचार છે, તે આહાર રૂપે થયેલ અને તે શરીર ઈદ્રિય રૂપે પરિણાવે छ. 'ज नो जाव पलिसप्पइ वा' तथा रे पुराने मा.२ ३२ तसा है। કરતા નથી. તે પુદ્ગલ જાનને તેઓ શરીર ઈન્દ્રિયાકારથી પણ પરિણમાવતા નથી, અને આહાર રૂપે ગ્રહણ કરેલા તે પુલેને અસાર ભાગ મળની જેમ નાશ પામે છે. અને સાર ભાગ શરીર ઈન્દ્રિયાકાર રૂપે પરિણમી જાય છે. यावत्पथी "चिज्जति चिन्ने वा से उदाइ' 241 48 ह राय छे.
वे गौतम स्वामी प्रभुने ये पूछे छे ?-वेसि णं भते ! जीवाणं एवं सन्नाति वा पन्नाति वा मनाइ वा वईइ वा' 8 ससवन पृथ्वी यिवान मेवी ज्ञा, प्रज्ञा, मन अथवा पाय छे ? नाथा तो 'अम्हेणं आहारमाहारेमो' अमे। माहा२ ४शमे छीमे, मेवा पियार ४शश ? भने
भ० ३९
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतोत्रे
३०६
आहारमा रामः इत्याकारिकाः संज्ञादिकाः सन्ति किमिति प्रश्नः, भगवानाह - 'णो द्दणडे समट्टे' नायमर्थः समर्थः किन्तु 'आहारेति पुण ते' आहरन्ति पुनस्ते है गौतम ! तेपां पृथिवीकायिकजीवानां वयमाहरामः इति संज्ञा प्रज्ञादिकं नास्ति तथापि ते आहारं कुर्वन्त्येव एकेन्द्रियजीवानां मनोवचसोरभावेन संज्ञादीनामभावात् आभोगपूर्वं कमाहारं न कुर्दन्ति किन्तु अनाभोगात् एत्र ते आहरन्तीतिभावः 'तेसि णं भंते ! जीवाणं' सेपां पृथिवीकायिकानां खलु भदन्त ! जीवानाम् ' एवं सन्नाति वा जाव वईइ वा 'एवं वक्ष्यमाणस्त्ररूपा संज्ञेति वा प्रज्ञेति वा मतिरिति वा वागिति वा 'अम्हे णं इन्द्राणिट्टे फासे पडिसंवेदेमो' नयं खलु इष्टनिष्टान् कर सकें और दूसरों से भी ऐसा ही प्रकट कर सकें ? अर्थावग्ररूप ति का नाम संज्ञा है सूक्ष्म अर्थ को विषय करनेवाली मति का नाम प्रज्ञा है । मनोद्रव्य का नाम यहां मन है और द्रव्यश्रुतरूप वचन का नाम वाणी है उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'णो इण्डे समट्ठे' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है फिर भी वे आहार तो करते ही हैं कहने का तात्पर्य ऐसा है कि उन पृथिवीकायिक जीवों के यद्यपि मन वचन के अभाव से हम आहार करते हैं ऐसी संज्ञा प्रज्ञा आदि कुछ भी नहीं हैं फिर भी वे जो आहोर करते हैं वह उनका आहार अनाभोग (अज्ञान ) पूर्वक ही होता है आभोग पूर्वक नहीं होता है । 'तेसि णं भंते! जीवाणं एवं सन्नाति वा जाव०' इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भइन् ! उन पृथिवीकायिक एकेन्द्रियों को क्या ऐसी सज़ा प्रज्ञा, मति अथवा वाणी होती है कि जिससे वे ऐसा जान सकें कि हम
ખીજાઓને પણ તે રીતે ખતાવી શકે? અર્થાવગ્રહ મતિનું નામ સંજ્ઞા છે. અને સૂક્ષ્મ અને વિષય કરવાવાળી મતિનું નામ પ્રજ્ઞા છે. મનેાદ્રશ્યનુ નામ અહિયાં મન છે. અને દ્રવ્ય શ્રુત રૂપ વચનનું નામ વાણી છે. આ प्रश्नना उत्तरमां अलु उडे छे है- 'णो इणठे समट्ठे' हे गोतम ! આ અર્થ ખરાખર નથી. તે પણ તે આહાર તા કરે જ છે. કહેવાનું તાત્પય એ છે કે તે પૃથિવીકાયિક જીવાને જો કે મન અને વચનના અભાવથી હું આહાર કરૂ છું તે રીતની સંજ્ઞા, પ્રજ્ઞા વિગેરે કઈ પશુ હેતુ નથી. તે પણ તે જે આહાર કરે છે. તે તેના આહાર અનાભાગ પૂર્ણાંક જ હાય छे, मालोग पूर्व' होतो नथी. 'तेखि णं भवे ! जीवानं' एवं सन्नाति वा जाव०' मा सूत्र द्वारा गौतमस्वाभी से प्रभुने मे पूछ् छे है-हे भगवन् તે પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયાને શું એવી સંજ્ઞા, પ્રજ્ઞા, મતિ, અથવા વાણી ડાય
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका शं०१९ उं०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० ३०७ ॥ स्पर्शान् प्रतिसंवेदयामः क्यमिष्टानिष्टस्पर्शसंवेदनं कुर्म इति विपया सज्ञादिका भवति किमिति प्रश्नः, भगवानाह-'णो इणढे समहे' नायमर्थः समर्थः हे गौतम ! पृथिवीकायिकानाम् इष्टानिष्टस्पर्शसंवेदनविषया संज्ञादिका न भवति मनो वचसोरभावेन संज्ञादीनामभावात् तथापि 'पडिसंवेदेति पुणते' प्रतिसंवेदयन्ति पुनस्ते यद्यपि तेषां प्रतिसंवेदनविषयिणीसंज्ञादिका न भवति किन्तु ते इष्टानिष्टादिवस्तूनां प्रतिसंवेदनं कुर्वन्त्येव ७ । अथाष्टमं प्राणातिपातद्वारमाह'ते णं मंते ! जीवा' ते खलु भदन्त ! पृथिवीकायिका जीवाः किं पाणाइवाए उवक्खाइज्जति' प्राणातिपाते-हिंसनव्यापारे विद्यमानाः सन्ति इति किम् उपाइष्टानिष्ट स्पर्श का प्रति संवेदन करते हैं और दूसरों से भी वे ऐसा प्रकट कर सकें कि हम इष्टानिष्ट स्पर्श का प्रतिसंवेदन करते हैं ? तात्पर्य प्रश्न का ऐसा है कि क्या उनके इष्टानिष्ट स्पर्श विषयक संज्ञा, प्रज्ञा आदि होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'णो इणढे सम?' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् पृथिवीकायिक जीवों के इष्टा. निष्ट स्पर्श विषयक संज्ञा प्रज्ञा आदि कुछ भी नहीं होते हैं। क्योंकि एकेन्द्रिय जीवों के मन वचन का अभाव रहता है, अत: संज्ञा आदि इनमें नहीं होते हैं फिर भी इष्टानिष्ट का संवेदन तो इनको होता ही है और ऐसा यह सवेदन उनके अनाभोग पूर्वक ही होता है।८ प्राणातिपातद्वार-इस द्वार को आश्रित करके गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है 'तेणं भंते! जीवा किं पाणाइवाए०' हे भदन्त ! ये पृथिवीकायिकप्राणातिपातછે? કે જેનાથી તેઓ સમજી શકે કે અમે ઈષ્ટ અથવા તે અનિષ્ટ સ્પર્શનું પ્રતિસંવેદન કરીએ છીએ. અને બીજાને પણ તે એવું જ બતાવી શકે કે અમે ઈબ્રાનિષ્ટ સ્પર્શનું પ્રતિસંપાદન કરીએ છીએ? કહેવાનું તાત્પર્ય એવું છે કે–તેઓને ઈષ્ટ અનિષ્ટ સ્પર્શ સંબંધી સંજ્ઞા, પ્રજ્ઞા, વિગેરે હોય छ ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभु 3-'णो इणठे समठे' गौतम ! આ અર્થ બરાબર નથી. અર્થાત્ પૃથ્વીકાયિક ને ઈષ્ટ અનિષ્ટ સંબંધી સંજ્ઞા, પ્રજ્ઞા વિગેરે કંઈ પણ હતા નથી. કેમ કે એકેન્દ્રિય જીને મન અને વચનને અભાવ રહે છે. તેથી તેઓમાં સંજ્ઞા વિગેરે હોતા નથી. તે પણ તેઓને ઈષ્ટનિષ્ટનું સંવેદન તે થાય જ છે. અને આવું આ સવેદન તેઓને અનાગ પૂર્વક જ થાય છે.
૮ પ્રાણાતિપાત દ્વાર–આ દ્વારને ઉદ્દેશીને ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું है-ते णं भवे ! जीवा! किं पाणाइवाए०' नावन् मा पृथ्वी थि। प्रायाति પાત–અર્થાત હિંસાના વ્યાપારમાં તત્પર છે, તેમ તેઓના સંબંધમાં કહી
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
भगवतीस्त्र ख्यायन्ते ? ते जीवाः प्राणातिपाते स्थिताः प्राणातिपातत्तयः इत्येवम् उपा. ख्यायन्ते अभिधीयन्ते किम् ? एते जीवाः माणातिपातं कुर्वन्तीत्येवं रूपपेणाभिधीयन्ते किमिति भावः । 'मुसावाए अदिन्नादाणे जाव मिच्छादसणसल्ले उवक्खाइज्जति' मृपावादे अदत्तादाने यावत् मिथ्यादर्शनशल्ये वर्तन्ते इत्येवं रूपेण ते जीवा उपाख्यायन्ते अभिधीयन्ते किम् ? इति प्रश्नः भगवानाइ-'गोयमा' हे गौतम ! 'पाणाइवाए वि उवक्खाइज्जति' प्राणातिपातेऽपि उपाख्यायन्ते हे गौतम ! पृथिवीकायिकाः जीवाः प्राणातिपातेऽपि वर्तन्ते इत्येवं रूपेणाभिधीयन्ते एवेति न केवलं प्राणातिपावे वर्तन्ते इत्याख्यायन्ते अपि तु 'जाव मिच्छा. दसणसल्ले वि उबक्खाइज्जति' यावत् मिथ्यादर्शनशल्पेऽपि उपाख्यायन्ते यावल्पदेन प्राणातिपातादारभ्य मिथ्यादर्शनपर्यन्ताष्टादशपापेष्वपि उपाख्यायन्ते इत्यर्थस्य ग्रहणं भवति यदिह पृथिवीकायिकजीवानां प्राणातिपातादिभिरुपाख्यानं "हिंसनव्यापार में विद्यमान है ऐसा इनके विषय में कहा जा सकता है क्या? अर्थात् ये जीव प्राणातिपात करते हैं इस प्रकार से ये कहे जा सकते हैं क्या? तथा-'मुसाबाए अदिनादाणे जाप मिच्छादसणसल्ले उवक्खा. इज्जति' मृषावाद में अदत्तादान में यावत् मिथ्यादर्शनशल्य में विद्यमान हैं इलरूप से ये कहे जाते हैं क्या ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'पाणाहवाए विडवक्वाइज्जति जाव 'मिच्छादसणलल्ले वि उपक्वाइजनि' ये पृथिवीकाधिक जीव प्राणातिपात में वर्तमान हैं इस रूप से भी ये कहे जाते है और यावत् मिथ्यादर्शनशल्य में ये वर्तमान में इस रूप से भी ये कहे जाते हैं। यहां यावस्पद से प्राणातिपात से लेकर मिथ शादर्शनशल्य तक के १८ पाप स्थानों में भी है ऐसा इनके विषय में कहा जाता है। ऐसे अर्थ का ग्रहण શકાય છે? અર્થાત્ એ જ પ્રાણાતિપાત કરે છે, એ રીતે તેઓ માટે કહી शय छ ? तथा 'मुसावाए अदिन्नादाणे जाव मिच्छादसणसल्ले उवक्खाइज्जति' મૃષાવાદમાં અદત્તાદાનમાં યાવત્ મિથ્યાદર્શન શલ્યમાં તત્પર છે. એ રીતે કહી शाय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४७ छ - 'गोयमा !' . गौतम ! 'पाणाइवाए वि उवक्खाइज्जति जाव मिच्छादसणसल्ले वि उबक्खाइज्जति' मा પૃથિવીકાયિક છે પ્રાણાતિપાતમાં તત્પર છે, તે રૂપે પણ તેઓના સંબંધમાં કહી શકાય છે, અને યાવત્ મિથ્યાદર્શન શલ્યમાં એ વર્તમાન છે. એ રૂપે પણ કહી શકાય છે. અહીયાં યાવત્પદથી પ્રાણાતિપાતથી લઈને મિથ્યાદર્શન શલ્ય સુધીના ૧૮ અઢાર પાસ્થાનમાં પણ તેઓના વિષયમાં એવું કહી શકાય છે, એ અર્થ ગ્રહણ કરાય છે. અહિયાં પૃથ્વિકાયિક અને પ્રાણાતિપાતમાં
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० ३०९ कथितं तत्तेषामविरतिमाश्रित्योच्यते इति । 'जेसिं पिणं जीवाणं' येषामपि खलु जीवानां प्राणातिपातादिविषयभूतानां पृथिवीकायिकानामेव सम्वन्धिनाम् अतिपातादिना 'ते जीवाः' ते जीवाः ते प्राणातिपातादिकारिणो जीवाः ' एवमाहिज्जेति एवमाख्यायन्ते एते प्राणातिपातमृषावादादिकारिणः इत्याख्यायन्ते तेषामपि जीवानाम् अतिपातादिविषयभूतानाम् न केवलं घातकानामेव 'तेसिं पिणं जीवाण' तेषामपि खलु जीवानाम् 'नो चिन्नाए ' नैव विज्ञातम् अवगतम् 'नाणत्ते' नानात्वं भेदः वध्यवधकरूपयदुत वयं वध्याः, एते तु वधकाः, एवं रूपेण वध्यवधकयोर्भेदो नैव ज्ञायते मनोरहितत्वात्तेषां पृथिवीकायिकानामितिभावः | ८ | अथ नवममुत्पादद्वारमाह- 'तेनं भंते ! जीवा' ते पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! जीवाः 'कओहिंतो उत्रवज्जंति' कुत आगत्य हुआ है। यहां जो पृथिवीकाधिक जीवों को प्राणातिपातों में वर्तमानरूप से कहा गया है वह उनके अविरतिभाव को लेकर ही कहा गया है ऐसा जानना चाहिये । 'जेलि पि णं जीवाणं ते जीवा०' तथा जिन अपने सम्बन्धी अन्य पृथिवीकायिक जीवों के वे पृथिवीकाधिक जीव प्राणातिपातकारी हैं तथा उनके विषय में मृषावादादिकारी हैं। उन घातादि क्रिया के विषयभूत अन्यपृथिवीकायिक जीवों को भी आपस का यह वध्यवधकभाव ज्ञात नहीं होता है अर्थात् ये हमारे वधक हैं और हम इनके वध्य हैं ऐसा वध्यवधक भाव नहीं जाना जा सकता है क्योंकि पृथिवीकायिक जीव एकेन्द्रिय होने के कारण मनोरहित होते है ।
नवयां उत्पादकद्वार - इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-' तेणं भंते । जीवा' हे भदन्त ! ये पृथिवीकायिक जीव 'कओहितो उववज्र्ज्जति'
વર્તમાન રૂપે કહેવામાં આવ્વા છે, તે તેમેના અવિરતિભાવને ઉદ્દેશીને જ वामां मान्छे, तेभ सभवु जेसि पि णं जीवा णं ते जीवा' तथा સબંધી અન્ય પૃથ્વીકાયિક જીવેાના તે પૃથ્વીકાયિક જીવે પ્રાણાતિપાત કરે છે, તેમ જ તેઓના સંધમાં મૃષાવાદ વિગેરે કરે છે, તે ઘાત વિગેરે ક્રિયાના વિષય ભૂત અન્ય પૃથ્વીકાયિક જીવને પણ પરસ્પરના આ વધ્યુ વધકભાવ જાણુ વામાં આવતા નથી, અર્થાત્ આ અમેને મારનાર છે, અને અમે તેના વચ્ચે છીએ એ રીતના વચ્ચે વધકભાવ તેઓને જાણવામાં આવતા નથી. કેમ કેપૃથ્વીકાયિક જીવ એકેન્દ્રિય હાવાથી તેમને મન હેતુ નથી.
૯ ઉત્પાતઢાર—આ દ્વારના સંબધમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવુ’ पूछयु छे - ते णं भंते ! जीवा०' हे लभवन् आ पृथ्वियि वे 'कओहि 'तो
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
भगवतीसूत्र उत्पद्यन्ते हे भदन्त! ते जीवाः कस्मात् स्थानविशेषादागत्य तत्रोत्पत्ति प्राप्नुवन्ती. त्यर्थः तदेव विशिनष्टि : किं नेरइएहितो' इत्यादि । किं नेरइएहितो उववज्जति' किं नैरयि केभ्य आगत्य उत्पद्यन्ते ? इत्यादिरूपेण प्रश्न उत्तरं चातिदेशेनाह-एवं जहा' इत्यादि । 'एवं जहा चकंतीए पुढवीकाइयाणं उबवाओ तहा भाणियव्यो' एवं यथा व्युत्क्रान्तौ पृथिवीकायिकानामुपपातः तथा भणितव्यः व्युत्क्रान्तिः प्रज्ञापनायाः षष्ठं पदम् अनेन यत् सूचितं तदिदम् "किं नेहएहितो उववज्जति तिरिक्खजोणिएहितो उपवज्जति मणुस्से हितो उववज्जति, देवेहितो उववज्जति' कि नैरयिकेभ्य उपपद्यन्ते तिर्यक् योनिकेभ्य उपपद्यन्ते, मनुष्येभ्य उपपद्यन्ते ? देवेभ्य उपपद्यन्ते इति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा ! नो नेरइएहितो उपवनंति तिरिक्खनोणिएहितो उपवज्जति मणुस्सेहितो उववज्नति किस स्थानविशेष से गति से आकर पृथिवीकायिकरूप से उत्पन्न होते हैं ? क्या 'नेरइएहितो' नैरयिकों में से आकर उत्पन्न होते हैं ? इत्यादि इस विषय में उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं । 'एवं जहा वक्कंतीए०' हे गौतम ! प्रज्ञापना के छठे व्युत्क्रान्तिपद में जैसा कहा गया है इनकी उत्पत्ति के विषय में वैसा ही यहां पर उसका कथन कर लेना चाहिये वहां पर इस विषय में ऐसा कथन किया गया है कि ये पृथिवीकायिक जीव क्या नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं या तिर्यश्च योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? या देवों से आकर उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा! नो नेरइहितो.' हे गौतम | पृथिवीकायिक रूप से ध्ववज्जति' या स्थान विथी भने ४४ अतिथी मापी मा पृथियि पाथी Burन थाय छ ? मेट 'नेरइएहितो.' तसा नरयिहाथी भावीन તિય ચોથી આવીને મનુષ્યથી તથા દેવેથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. ઈત્યાદિ.
उत्तरमा प्रभु ४३ छ -'एवं जहा वक्कंतीए०' है गोतम प्रज्ञापना સૂત્રના છઠા યુદ્ધ તિ પદમાં જેવી રીતે કહેવામાં આવ્યું છે. તેવી જ રીતે અહિયાં તેની ઉત્પત્તીના વિષયમાં કથન સમજી લેવું. ત્યાં આ વિષયમાં એવું કથન કર્યું છે કે-આ પૃશિવકાયિક જી નરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યચનિકેમાથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે દેવ માંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? તેના उत्तरमा प्रभु ४३ छ -'गोयमा ! नो नेरइएहितो.' के गोतम पृथ्वीमाथि
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०१ लेश्यावान पृथ्वीकायिकादिजीवनि० ३११ देवेहितो उववज्जति' इत्याधुत्तरम् हे गौतम ! पृथिवीकायिका जीवाः नो नैरयिकेभ्य आगत्य पृथिवीकायि के समुत्पद्यन्ते किन्तु तिर्यग्योनिकेभ्य आगत्योत्पधन्ते मनुष्येभ्य आगत्योत्पद्यन्ते देवेभ्यो वा आगत्य समुत्पद्यन्ते इतिभावः ९। दशमं स्थितिद्वारमाह-सिं गं भंते ! जीवाण' तेषां पृथिवीकायिकानां खल जीवानाम् 'केवइयकालं ठिई पन्नत्ता' कियत्कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता हे भदन्त ! पृथिवीकायिकाः जीवाः कियत्कालं पृथिवीकायिके तिष्ठन्तीति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम । 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं वाधीस वाससहस्साई' उत्कृष्टेन द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि पृथिव्यां पृथिवीकायिकजीवानां स्थितिर्भवतीति १० । एकादशं समुद्घातद्वारमाहजीव नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न नहीं होते हैं, किन्तु मनुष्यों में से आकरके भी जीव पृथिवीकायिकरूप से उत्पन्न हो जाते हैं, तिर्यश्चगति में से भी आकरके जीव पृथिवीकायिकरूप से उत्पन्न हो जाते हैं और देवों में भी आकर के जीव पृथिवीकायिकरूप से उत्पन्न हो जाते हैं।
स्थितिद्धार--इस १० वें स्थितिद्वार को लेकर गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है--'तेसि णं भंते ! जीवाणं.' हे भदन्त ! उन पृथिवीकायिक जीवों की जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति क्या है ? अर्थात् जीव पृथिवीकायिक अवस्था में अधिक से अधिक और कम से कम कितने समय तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा!' हे गौतम ! 'जहन्ने] अंतोमुहत्त०' हे गौतम! जीव पृथिवीकायिक अवस्था में कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक और अधिक से अधिक २२ हजार वर्ष तक रहता है । રૂપથી જીવ નારર્કિમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ મનુષ્યમાથી આવીને પણ જીવ પૃથ્વીકાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. તિર્યંચગતિમાંથી પણ આવીને જીવ પૃથ્વિકાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અને દેમાંથી આવીને પણ જીવ પૃથ્વીકાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે.
૧૦ સ્થિતિદ્વાર–ખા દસમાં સ્થિતિ દ્વારના સંબંધમાં ભગવાન ગૌતમ प्रभुने मे पूछे छे -'तेनि जीवाणं०' ले मापन ते शिवाय જીવોની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કેટલી છે? અર્થાતજી પૃશિવકાયિક પણામાં વધારેમાં વધારે અને ઓછામાં ઓછા કેટલા કાળ સુધી રહે છે? આ प्रश्नमा उत्तरमा प्रभु ४ ?-'गोयमा! 8 गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहत्त' હે ગૌતમ! જીવ પૃવિકાયિકપણામાં ઓછામાં ઓછા અન્તર્મુહૂર્ત સુધી અને વધારેમાં વધારે ૨૨ બાવીસ હજાર વર્ષ સુધી રહે છે,
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
भगवतीसरे 'तेसि णं भंते ! जीवाण' तेषां पृथिवीकायिकानां खलु भदन्त ! जीवानाम् 'कइ सामुग्धाया पन्नत्ता' कति समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः ?, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'तो समुग्धाया पन्नत्ता' त्रयः समुद्घाताः प्रज्ञता प्रकारत्रयमेव दर्शयति "तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा 'वेयणासमुग्धाए' वेदनासमुद्घातः 'कसायसमुग्धार' कषायसमुद्घात: 'मारणांतियसमुग्धाए' मारणांविकसमुद्घातः, वेदनाकषायमारणान्तिकभेदेन त्रयः समुद्घाताः पृथिवीका. यिकजीवानां भवन्तीति भगवत उत्तरमिति । तेणं भंते ! जीवा' ते पृथिवीका यिकाः खलु जीवाः 'मारणांतियसमुग्घाएणं किं समोहया मरंति' मारणान्तिक समुद्घातेन समवहताः कृतसमुद्घाताः कृतदण्डा इत्यर्थः, नियन्ते 'अप्समोहया मरंति' असमवहताः अकृतसमुद्घाताः अकृतदण्डा इत्यर्थः, नियन्ते ? इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'समोहया वि मरंति अस. मोहया वि मरंति' समवहता अपि म्रियन्ते असमवहता अपि म्रियन्ते समवहतानां कृतसमुद्घातानामपि मरणं भवति असमवहतानां दण्डादुपरतानाम् अकृतसमु
समुद्धातद्वार-तेसि णं भंते! जीवाणं०' इस ग्यारहवें समुद्घात द्वार में गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीवों में कितने समुद्घात होते हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा है 'गोयमा०' हे गौतम ! पृथिवीकायिक जीवों के तीन समुद्रात होते हैं । 'तं जहा०' उनके नाम इस प्रकार से है-वेदना समुद्घात १ कषायसमुद्घात २,
और मारणान्तिक समुद्घात ३ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि हे भदन्त ! वे पृथिवीकायिक जीव मारणान्तिक समुद्घात से समवहत होकर मरते हैं ? या विना समुद्घात किये ही मरते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! समोहया वि मरंति०' हे गौतम ! वे पृथिवीकायिक
११ समुदधातवार-'तेसि णं भंते ! जीवाणं०' मा मयारमा समुद्धात દ્વારમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે-હે ભગવન પૃશિવકાયિક
वाम है। समुद्धात डाय छ१ तना उत्तरमा प्रभु छ है-'गोयमा! 3 गीतम! वियि४ वान त्रए समुद्धात हाय छे. तंजहा०' तेना નામો આ પ્રમાણે છે ૧ વેદના સમુઘાત ૨ કષાય સમુઘાત ૩ મારણુનિક સમુદ્દઘાત. ફરીથી ગૌતમ સ્વામીને પ્રભુને એવું પૂછે છે કે-હે ભગવન તે પૃવિકાયિક જીવે મારાન્તિક સમુઘાતથી સમવહત થઈને મરે છે કે सभुधात या विना भरे छे ? तना उत्तरमा प्रभु ४ छ -'गोयमा!
समोहयावि० मरंति०' ३ गौतम! ते वियि वे! भारान्ति समुह - ઘાત કરીને પણ મરે છે, અને મારણબ્લિક સમુદુઘાત કર્યા વિના પણ કરે છે,
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०१ लेइयावान् पृथ्वीकायिका दिजीवनि० ३१३ दूधातानामपि मरणं भवति इति भावः १९ । द्वादशमुद्वर्तनाद्वारमाह - ' ते णं भंते ! जीवा' ते पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त । जीवाः 'अणंतरे' अनन्तरम् - मरणानन्तरमित्यर्थः 'उन्बद्वित्ता' उद्वृत्य 'कहिं गच्छति' कुत्र गच्छन्ति 'कर्हि उववज्जंति' कुत्र उत्पद्यन्ते हे भदन्त ! ते पृथिवीकायिका जीवाः मरणानन्तरं कुत्र गच्छन्ति कुत्र वा गत्वा उत्पद्यन्ते इति प्रश्नः, भगवानाह - ' एवं ' इत्यादि ' एवं उवहणा जदा बर्कनीए' एवद्वर्तना यथा व्युत्क्रान्तौ व्युत्क्रान्तिनामकं प्रज्ञापनायाः षष्ठं पदम् पृथिवीका विकजीवानामुद्वर्तना यथा प्रज्ञापनायाः षष्ठे व्युत्क्रान्तिपदे fear as surry ज्ञातव्या तथाहि - 'कि नेरइरसु जाव देवेसु' किं नैरयिकेषु यावत् देवेषु यावत्पदेन तिर्यक् मनुष्ययोर्ग्रहणम् हे भदन्त । किं पृथिवीकायिकाजी मारणान्तिक समुद्घात करके भी मरते हैं और मारणान्तिक समुद्घात नहीं करके भी मरते हैं ।
उद्वर्तनाद्वार - इस बारहवें द्वार को आश्रित करके गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है - 'ते णं भंते ! जीवा अनंतरं०' हे भदन्त । वे पृथिवीकायिक जीव मरणके बाद कहां जावेंगे ? कहां उत्पन्न होवेंगे ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- एवं उन्हगा जहा वक्कंतीए०' हे गौतम ! प्रज्ञापना का व्युत्क्रान्ति नामका छट्ठा पद है लो इस पद में पृथिवीकायिक जीवों की उद्वर्तना के विषय में कथन किया गया है सो जैसा कथन उद्वर्तना के विषय में वहां किया गया है वैसा ही कथन यहां पर भी इसके सम्बन्ध में जानना चाहिये। वहां प्रभु से गौतम ने इस प्रकार का प्रश्न किया है - 'कि नेरइएस जाव देवेसु' यहां यावत्पाद से तिर्यञ्च मनुष्यों का ग्रहण हुआ है तथा च-हे भदन्त । पृथिवीकायिक जीव मरणान
૧૨ ઉદ્ધૃતનાદ્વાર–આ ખારમા દ્વારના આશ્રય કરીને ગૌતમ સ્વામીએ अमुने खेषु गूछयु छे है 'वे णं भंते जीवा अणंतरं०' हे भगवन् ते पृथ्वि. કાયિક જીવ મરણ પછી કયાં જશે? અને કયાં ઉત્પન્ન થશે? તેના ઉત્તરમાં अनु ! छे - एवं उत्रट्टगा जहा वक्कंतीए०' हे गौतम । प्रज्ञायना सूत्रना વ્યુત્ક્રાંતિ નામના છટ્ઠા પદ્યમાં પૃથ્વકાયિક જીવાની ઉદ્ધૃતાના વિષયમાં કથન કરવામાં આવ્યુ છે, તે જ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં આ વિત્રયના સમધમાં પણ સમજી લેવું ત્યાં પ્રભુને ગૌતમ સ્વામીએ આ રીતે પ્રશ્ન ४रेस छे - 'कि' नेग्इएसु जाव देवेसु०' मडियां यावत् पहथी तिर्यन्य अने મનુષ્યા ગ્રહણ થયા છે. અર્થાત્ હે ભગવન પૃથ્વિકાયિક જીવ મરણુ પછી શું નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિયેાનિકામાં ઉત્પન્ન થાય છે ? કે
भ० ४०
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
भगवती सूत्रे
जीवाः मरणानन्तरं नरके गच्छन्ति नरके उत्पद्यन्ते तिर्यग्योनिकेषु मनुष्येषु देवेषु वा गच्छन्ति समुत्पद्यन्ते च इत्यादि प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा ' हे गौतम | 'नो नेरइएस उपवज्जेति तिरिक्खजोणिएस उबवज्जति मणुस्सेसु उववज्जंति नो देवेषु उववज्जति' इत्यादि । नो नैरयिकेषु उत्पयन्ते अपि तु तिर्यग्योनिकेषु उत्पद्यन्ते मनुष्ययोनिषु उत्पद्यन्ते नो देवेषु उत्पद्यन्ते इत्यादि । हे गौतम ! पृथिवीकायिका जीवाः पृथिवीशरीरं परित्यज्य मृत्वा नरकेषु न गच्छन्ति, नैव तत्र नरके उत्पति लभन्ते किन्तु कदाचित् तिर्यक्योनौ गच्छन्ति तत्रैव उत्पतिं लभन्ते अथवा पुण्यप्रकर्षात् कदाचित् मनुष्यगती गच्छन्ति तत्रैव उत्पत्ति लभन्ते किन्तु न पुनर्देवेषु गच्छन्ति न वा तत्रोत्पतिं लभन्ते इति निर्गलितोऽर्थः
न्तर क्या नरक में उत्पन्न होते हैं ? या तिर्यञ्चयोनिकों में उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्य में उत्पन्न होते हैं ? या देवगति में उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा- 'गोधमा !' हे गौतम । पृथिवीकायिकजीव 'नो नेरह उबजेति०' नैरधिकों में उत्पन्न नहीं होते हैं किन्तु 'तिरिक्ख जोणिएसु० ' तिर्यञ्चयोनिकों में उत्पन्न होते हैं । 'मणु.' मनुष्यगति में भी उत्पन्न होते हैं । परन्तु देवगति में उत्पन्न नहीं होते हैं । इत्यादि । तात्पर्य कहने का यह है कि पृथिवीकायिक जीव पृथिवीशरीर को छोडने के बाद मरकर लरकों में नहीं जाते हैं अतः वे वहां उत्पन्न भी नहीं होते हैं, किन्तु कदाचित् वे तिर्यञ्चगति में जाते हैं इसलिये वे वहीं पर उत्पन्न होते हैं, अथवा पुण्यप्रकर्ष से वे मनुष्ययोनि में भी जाते हैं अतः वे वहाँ उत्पन्न होते हैं । देवगति में ये मरकर नहीं जाते हैं अतः वहां इनकी उत्पत्ति भी नहीं होती है। इस प्रकार से पृथिवीका
भनुष्योभां उत्पन्न थाय छे ? या प्रश्नमा उत्तरमा अनु छे है - 'गोयमा ! हे गौतम! पृथ्विायि व 'नो नेरइएस उववज्जंति०' नैरथि।भां उत्पन्न थता नथी. परंतु 'तिरिकखजोगिएसु०' तिर्थ ययोनिअमां उत्पन्न थाय छे.. 'मणु०' भनुष्यगतिभां पशु उत्पन्न थाय छे, परंतु हेवगतिभां उत्पन्न थता નથી. ઇત્યાદિ કહેવાનુ' તાત્પય' એવુ છે કે–પૃથ્વિકાયિક જીવ પૃથ્વિકાયિક શરીરને છેડીને તે પછી મરીને નરકામાં જતા નથી તેથી તેઓ ત્યાં–નરકમાં ઉત્પન્ન પણ થતા નથી. પરંતુ કોઈવાર તિય ચ ગતિએામાં જાય છે, તેથી તેઓ ત્યાંજ ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા પુણ્યના ચૈાગથી તેઓ મનુષ્યમાં પણ જાય છે. તેથી તેએ ત્યાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે . તેએ મરીને દેવગતિમાં જતા નથી.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैचन्द्रिका टीका २०१९ ४०३ ०१ लेदयावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० ३१५ पृथिवीकायिका जीवाः मरणानन्तरम् कदाचित् विर्य योनौ उत्पद्यन्ते कदाचित् मनुष्यगतौ वा उत्पद्यन्ते न तु कदाचिदपि नरकगतौ वा तेषां गमनं भवतीति भावः ।
पृथिवीकायिकजीवमकरणं समाप्य अकायिकानां विपये कथयितुमाह- 'लिय भंते' इत्यादि । 'सिय मंते' स्यात् भदन्त | 'जाब चत्तारि पंच आउक्काइया' यावत् चत्वारः पञ्च । एकायिका जोवाः यावत्पदात् द्वौ त्रयः इति संग्रह: 'एग - ओ' एकत: - एकीभूय मिलित्वेत्यर्थः 'साहारणसरीरं बंधंति' साधारणम् - एकं शरीरं बध्नन्ति हे भदन्त | अकायिकाः जीवाः द्वौ वा त्रयो वा चत्वारो वा पश्च वा एकीभूय किमेकं शरीरं बध्नन्तोत्यर्थः । वंचिता' एकत: - एकीभूय साधारणमेकं शरीरं वद्ध्वा 'तओ पच्छा आहारे ति' ततः पश्चात् साधारणशरीरस्य बन्धनानन्तरम् आहारम् आहारपुद्गलम् आहरन्ति आहारतया स्त्रीकुर्वन्ति परिणमन्ति ततश्च स्वकीयं पृथक् पृथक्र गरारं बध्नन्ति किमिति प्रश्नः, भगवानाह - ' एवं जो पुढवीकाइयाणं गमो सो चेव भाणियन्त्रो जात्र उन्नति' एवं यो पृथिवीकायियिक जीव का प्रकरण समाप्त करके अकायिक जीव का प्रकरण प्रारम्भ होता है - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - 'सिय भंते ! जाव चत्तारि पंच आउक माझ्या' हे भदन्त ! दो, तीन, चार या पांच अष्काविक जीव एक साथ मिलकर 'साहारणसरीरं बंधंति' साधारण शरीर का एक शरीर रूपमें बन्ध करते हैं क्या ? 'बंश्रित्ता०' और उसे बांध करके फिर क्या वे बाद में आहारपुद्गलों को ग्रहण करते हैं? उन्हें ग्रहण करके फिर वे उन्हें परिणमाते हैं क्या ? और उन्हें परिणमाने के बाद फिर वे क्या अपने २ शरीर का पृथिवीकायिकरूप से बन्ध करते हैं- उत्तर प्रभु कहते हैं 'एवं जो पुढवीकायियाणं गमो सो चेव भाणिग्रन्वो जाव
તેથી ત્યાં તેઓની ઉત્પત્તિ પશુ થતિ નથી. આ રીતે પૃથ્વિકાયિક વાનું પ્રકરણ મતાવીને હવે અાયિક જીવેાના સ મધમાં કથન કરે છે તેમાં ગૌતમ स्वाभीय अनुने खेवु पूछयु छे - लगवन् 'सिय भते ! जाव चचारि पंच आउक इया०' हे भगवन् मे ऋभु यार, अथवा पांथ, मथमाथि ला ो साथै भसीने 'साहारणसरीरं बधंति' साधारण शरीरना गंध अरे हे ? 'बधिता०' भने ते प्रमाणे मंघ पुरीने ते पछी तेथे आहार युद्धसोने थडणु કરે છે? અને તેને ગ્રહણુ કરીને તે પછી તેને પરિણમાવે છે ? અને તેઓને પરિણુમાવ્યા પછી તે પૈાતાના શરીરના પૃથક્ રૂપથી બંધ કરે છે? આ अश्वनी उत्तरमा अलु डे - 'एवं जो पुढवीकाइयाणं गमो सो चेव भाणियन्त्रो जाव उपति' हे गौतम! पृथ्व प्रयि लवाना संबंधां देवी
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
भगवती सूत्रे
कानां गमः स एव भणितव्यो यावत् उद्वर्तन्ते, अपूकाधिकोऽपि पृथिवीकायिकद्वयादि पञ्चान्तजीवानाम् एकीभूय साधारणशरीरबन्धनमा हतपुद्गलानां मत्येक प्रत्येकरूपेणैव परिणमनम् प्रत्येकमप्रकायिकाः जीवाः आहरपुद्गलमाहरन्ति परिणमयन्ति च तथा प्रत्येकं शरीरं वध्नन्ति न तु कदाचिदपि संभूय द्वौ त्रयः चत्वारः पञ्च वा साधारणशरीरेण आहारमाठरन्ति परिणमयन्ति शरीरं वा वध्नन्ति, इति सर्वोऽपि विचारः पृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यः । कियत्पर्यन्तं पृथिवीप्रकरणम् इह नेतव्य' तत्राह - 'जाव उच्चति यावदुद्वर्तन्ते उद्वर्तनामकरणपर्यन्तं ज्ञातव्य - मित्यर्थः तद् यदि उभयोः सर्वथैव साधर्म्य तदा प्रकरणभेदो निरर्थक इत्याशंक्य
वति' हे गौतम! पृथिवीकायिक जीवों के विषय में जैसा गम-सूत्रपाठ उनकी उद्वर्तना तक कहा गया है वैसा ही सूत्रपाठ इनके संबन्ध में भी कह लेना चाहिये । तात्पर्य ऐसा है कि दो, तीन, चार या पांच आदि अनेक अपकाधिक जीव मिलकर न एक शरीर का बन्ध करते हैं और उसके प्रायोग्यपुद्गलों का आहार करते हैं न उस गृहीत आहार को परिणमाते हैं और न पुनः विशेषरूप से शरीर का बन्ध करते हैं किन्तु प्रत्येक अपकायिक जीव अपने प्रत्येक शरीर का बन्ध करते हैं प्रत्येक जीव उसके प्रायोग्यपुलों का आहाररूप से ग्रहण करते हैं और प्रत्येक ही उस गृहीत आहारपुद्गलों को परिणमाते हैं एवं प्रत्येक जीव ही प्रत्येक शरीर का यन्त्र करते हैं । ऐसा यह सब विचार पृथिवीकायिक जीव के जैसा अकाधिक जीव के विषय में भी उद्वर्तना तक कर लेना चाहिये परन्तु पृथिवीकायिक के प्रकरण में और अकायिक के प्रकरण
રીતના સૂત્રપઠ તેની ઉદ્દતના સુધીમાં કહ્યો છે એજ રીતના સૂત્રપાઠ આ
પ્રિયકાના સંબંધમાં પણ સમજી લેવા. કહેવાનુ' તાત્પય' એવુ' છે કે— ત્રણ, ચાર, પાંચ વિગેરે અનેક અાયિક જીવે મળીને એક શરીરને ખ ધ કરતા નથી. તેમ જ તેમના પ્રાચેગ્ય પુદ્ગલેના આહાર પણ કરતા નથી, અને તે ગ્રહણ કરેલા આહારને પરિણમાવતા પણ નથી. તેમ જ વિશેષ રૂપથી તેએ શરીરને ખધ પશુ કરતા નથી. પરંતુ પ્રત્યેક અાયિક જીવ પેાતાના પ્રત્યેક શરીરના બંધ કરે છે. પ્રત્યેક જીવ તેના આહાર પ્રાગ્ય પુદ્ગલાના આહાર રૂપથી ગ્રહણુ કરે છે. અને તે પ્રત્યેક ગૃહીત આહાર પુદ્ગલાને પરિણમાવે છે. અને પ્રત્યેક શરીરના 'ધ કરે છે. એ પ્રમાણેના આ વિચાર પૃથ્વિકાયિક જીવાની જેમ અપ્રકાયિક છવાના વિષયમાં પણુ ઉદ્દતના સુધી સમજી લેવા. પરંતુ પૃથ્વિકાયિકના પ્રકરણમાં અને અપ્રિય
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयर्यान्द्रका टीका श०१९ उ०३ ९०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकोदिजीवनि० २१७ वैलक्षण्यमाख्यातुमाह-'नवरं' इत्यादि । 'नवरं ठिती सत्तवाससहस्साई उक्कोसेणं' नवरं स्थितिः सप्तवर्षसहस्राणि उत्कृष्टता, पृथिवीकायिकानां स्थितिः जघन्यतोऽन्तमुहूर्तम् उत्कृष्टतो द्वाविंशतिवर्पसहस्राणि अकायिकानां तु जघन्यतः स्थितिरन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टतः सप्तवर्ष सहस्राणि एतावानेव अनयोर्भेद: सेसं तं चेव' शेष तदेव शेपं स्थित्यतिरिक्तं लेश्यादिकं तदेव पृथिवीवदेव ज्ञातव्यम् इति । अप्कायिकजीवाश्रिताऽऽहारादारभ्य उद्वर्तनापर्यन्त विचार्य तेजस्कायिकाश्रितान् तान् विशदयितुं प्रक्रमन् आह-'सिय भंते' इत्यादि । 'सिय भंते ! जाव चत्तारिपंच तेउक्काइया' स्यात् भदन्त ! यावत् चत्वारः पञ्च तेजस्कायिका जीवा: 'एवं चेव एवमेव पृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यम् , तथा च एकीभूय साधारणशरीरं बध्नन्ति एकतः साधारणशरीरं वद्ध्वा ततः पश्चात् आहरन्ति आहृतपुद्गमें यदि किसी बात को लेकर विशेषता है तो वह एक स्थिति द्वार को लेकर के ही है यही बात 'नवरं ठिती सत्तवालसहस्साई उक्कोसेणं' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रस्ट की गई है । पृथिवीकाधिक जीव की स्थिति उत्कृष्ट से २२ हजार वर्ष की कही गई है । तथ कि अकायिक जीव की उत्कृष्ट स्थिति ७ हजार वर्ष की कही गई है जघन्यस्थिति में दोनों में कोई अन्तर नहीं है ? 'सेस तं चेव' इस कारण स्थिति को छोडकर लेश्यादिक द्वारों में कथन की समानता ही है। तेजस्कायिक जीवों के विचार में भी पृथिवीकायिक जीव के जैसा ही विचार है अर्थात् गौतम ने इसके विषय में जब प्रभु से ऐसा पूछा-हे भदन्त ! कदाचित् दो, तीन, चार या पांच तेजस्कायिक जीव आपस में मिलकर एक साधारण शरीर का बन्ध करते हैं ? उसका बन्ध करके फिर वे क्या बाद में કેના પ્રકરણમાં જે કંઈ વિશેષતા હોય તે કેવળ સ્થિતિદ્વારના સંબંધમાં જ छ. मेरी वात 'नवरं ठिई सत्तवाससहस्साई उक्कोसेणं' या सूत्रमा द्वारा પ્રગટ કરેલ છે, પૃવીકાયિક જીની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી બાવીસ ૨૨ હજાર વર્ષની કહી છે, અને અપ્રકાયિક જીવની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ સાત ૭ હજાર વર્ષની કહી છે. જઘન્ય રિથતિ બનેની અંતમુહૂર્તની બનેલી છે. બન્નેમાં કાંઈ
विशेषता नथी. 'सेस तं चेव' मा शत स्थिति छोडीन वेश्या विरे દ્વારમાં બનેના સંબંધનું કથન સરખું જ છે. તેજસ્કાયિક જીના સંબધમાં પણ પૃથ્વિીકાયિક જીવ પ્રમાણે જ સમજવું. અર્થાત ગૌતમ સ્વામીએ તેજસ્કાયિકના સંબ ધમાં જયારે પ્રભુને એવું પૂછ્યું કે- ભગવત્ કદાચ બે ત્રણ, ચાર અથવા પાંચ તેજકાયિક જીવે પરસ્પર મળીને એક સાધારણ શરીરને બંધ કરે છે? અને તેને બંધ કરીને તે પછી આહાર પલૈને ગ્રહણ
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे गन् परिणमन्ति तदनन्तरं शरीरं वध्नन्ति किमिति प्रश्नः, पृथिवीकायिकवदेव इहापि सर्वं ज्ञातव्यम् भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणढे समढे' नायमर्थः समर्थः यतस्तेजस्कायिकाः प्रत्येकाहाराः प्रत्येकपरिणामाः प्रत्येकमेव शरीरं बध्नन्ति ततः प्रत्येकं शरीरं वद्ध्वा आहरन्ति परिणमन्ति वा शरीरं वा वनन्ति इत्यादिकं सर्व पूर्ववदेवेत्युत्तरम् । पृथिवीकायिकाद्यपेक्षया यद्वैलक्षण्यं तेजस्कायिकेषु तदाह-'नवरं' इत्यादि । 'नवरं उववाओ ठिई उन्धट्टणा य जहा पनवणाए 'सेसं तं चेव नवरमुपपातः स्थिति: उद्वर्तना च यथा प्रज्ञापनायो शेष तदेव तेजस्कायिकदेण्ड के स्यादादि द्वाराणि पृथिवीकायिकदण्डकवदेव वक्तव्यानि उत्पादस्थित्युद्वर्तनानु अस्ति विशेषः स च प्रज्ञापना मूत्रे इवात्रापि द्रष्टव्यः प्रज्ञापना आहारपुद्गलों को ग्रहण करके फिर बाद में वे क्या उन पुदगलों को परि
माते हैं ? परिणमाने के बाद फिर क्या वे विशिष्ट शरीर का बन्ध करते हैं? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं-हे गौतम! 'णो इणट्टे सम?' यह अर्थ समर्थ नहीं है । क्योंकि प्रत्येक तेजस्कायिक जीव ही अपने २ शरीर का बन्ध करते हैं, अपने २ शरीर के प्रायोग्य पुगलों को आहाररूप से ग्रहण करते हैं गृहीत आहार को सार असार रूपमें परिणमाते 'हैं बाद में वे विशिष्टशरीर का बन्ध करते हैं इत्यादि सब कथन पृथि. धीकायिक के कथन जैसा ही जानना चाहिये परन्तु उनके कथन में
और इनके कथन में यदि कोई विशेषता है तो वह उत्पाद स्थिति और 'उद्वर्तना द्वारों में है यही वात 'नवरं उववाओ ठिई उठाणा य जहा.' इस सूत्रगाठ द्वारा व्यक्त की गई-अर्थात् स्यात् आदि द्वार तो पृथिवी. 'कायिक की तरह से ही यहां कहे गये हैं। परन्तु उत्पाद स्थिति और કરે છે? અને આહારપુલેને ગ્રહણ કરીને તે પછી તે પુલેને પરિણાવે છે? અને પરિણુમાવ્યા પછી તેઓ શું તેને વિશેષ પ્રકારે બંધ કરે છે? આ प्रशन उत्तरमा प्रभु के 2-3 गौतम! 'णो इणठे समठे' मा म બરાબર નથી. કેમ કે–પ્રત્યેક તેજસ્કાયિક જીવ જ પિતા પોતાના શરીરના પ્રાથાગ પલેને આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે. અને ગ્રહણ કરેલા આહારને સાર અસાર રૂપે પરિણુમાવે છે. તે પછી વિશિષ્ટ શરીરને બંધ કરે છે વિગેરે સઘળું કથન પૃશ્ચિકયિકના કથન પ્રમાણે સમજવું પરંતુ તે કથનમાં અને આના કથનમાં જે કંઈ વિશેષપણું હોય તે તે ઉત્પાદ રિથતિ અને ઉદ્ધતના દ્વારમાં छ. '
मे त 'नवर उववाओ ठिई उवट्टणा य जहा०' से सूत्रा द्वारा मवीन Mर्थात् स्यात्' विगेरे द्वारा तो शिक्षाविहीनी भा३४१ महियां छे.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ३०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीका यिका दिजीवनि० ३१९ सूत्रस्य व्युत्क्रान्तिनामकं पष्ठं पदम् तथाचैत्रम् तेजस्कायिकजीवानामुपपातस्तिगतियो मनुष्यगतिभ्यो न तु एतद्भिन्नोऽयमित्याशयः । स्थितिस्तु तेजस्का यिकानां जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तं पूर्ववदेव उत्कृष्टतस्तु अहोरात्रत्रयमात्रम् तेजस्काविकजीवास्तेजस्कायिकेभ्य उद्वृत्तास्तु तिर्यग्गतावेव उत्पद्यन्ते यथैोत्पादादौ विशेषोऽस्ति तथा लेश्यायामपि यतः पृथिवीकायिकानां चतस्रो लेश्या भवन्ति 'तेजस्कायिकानां तु - तिस्रोतलेश्या भवन्ति 'सेसं तं चेत्र' शेषं तदेव शेष ं यत् वैलक्षयादिकं कथितं तद्भिनं सर्वमपि तदेव पूर्ववदेव समुद्घातादिकं सर्वं पूर्ववदेव बोद्धउद्वर्तना द्वारों को लेकर यहाँ तैजस्कायिक प्रकरण में अन्तर है यह अन्तर प्रज्ञापना सूत्र के व्युत्क्रान्ति नामके छडे पद में इस प्रकार से प्रकट किया गया है तैजस्काधिक जीवों का उत्पात निर्यश्चगति से और मनुष्यगति से ही यहां कहे गये हैं परन्तु उत्पाद स्थिति और उद्वर्तना द्वारों को लेकर यहां तैजस्कायिक प्रकरण में अन्तर है यह अन्तर प्रज्ञापना सूत्र के व्युत्क्रान्ति नामके छडे पद में इस प्रकार से प्रकट किया गया है तेजस्कायिक जीवों का उत्पात तिर्यञ्चगति से और मनुष्यगति से होता है अन्य गति से नहीं । तैजस्कायिकों की स्थिति जघन्य से अंतमुहूर्त की है और उत्कृष्ट से तीन अहोरात्र की है तेजस्कायिक जीव तैजस्कायिकों की पर्याय से मरण करके तिर्यञ्चगति में ही उत्पन्न होते हैं । जैसा उत्पाद आदिकों को लेकर यह पूर्व कथन की अपेक्षा यहां अन्तर प्रदर्शित किया गया है उसी प्रकार से लेश्या को लेकर भी इस कथन में विशेषता है क्योंकि पृथिवी कायिक जीवों में चार लेश्याएं होनी हैं और तैजस्कायिक जीवों में तीन लेश्याएं होती हैं । 'सेसं तं चेव' तैजस्कायिकों में जिन बातों को लेकर पृथिवीकाधिक की अपेक्षा પરંતુ ઉત્પાત, સ્થિતિ અને ઉદ્વૈતના દ્વારમાં આ તેજસ્કાયિકામાં અન્તર છે, અનન્તર પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રના વ્યુત્ક્રાન્તિ નામના છઠ્ઠા પટ્ટમાં આ પ્રમાણે બતાવેલ છે તેજસ્કાયિક જીવેાના ઉત્પાત તિય ચ ગતિથી અને મનુષ્યગતિથી થાય છે. ખીજી ગતિથી થતા નથી. તેજસ્કાયિકાની સ્થિતિ જઘન્યથી અન્તર્મુહૂતની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણુ અહેારાત્રની હેાય છે. તૈજસ્કાયિકની પર્યાયથી મરીને તિયાઁચ ગતિમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. ઉત્પાત વિગેરેની ખાખતમાં પૂર્વ કથનની અપેક્ષાથી જેવી રીતે અન્તર અતાવેલ છે તે જ રીતે લેશ્યાના સબધમાં આ કથનમાં વિશેષપણું છે. કેમ કે પૃથ્વિકાયિક જીવેામાં ચાર લેશ્યાએ થાય છે, 'सेस तं चेन' तै स्थायि अमां ने मामनाथी पृथ्वियि लवोनी अपेक्षाओ
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीस्ने ध्यमितिभावः । 'वाउकाइयाणं एवं चे' वायुकायिकानाम् एवमेव, वायुकायिकजीवानां स्यादादिद्वाराणि सर्वाण्यपि पृथिव्यादिवदेव ज्ञातव्यानि 'नाणत्तं नवरं चत्तारि समुग्घाया' नानात्वं भेदः नवरम्-अयं विशेषः चत्वारः समुद्घाताः, वायुकायिकानां चत्वारः समुद्घाताः पृथिव्यादीनां त्रयाणामपि आधास्त्रय एव समुयाताः वायुकायिकानां तु वेदनाकपायमारणान्तिकवैक्रियाख्याश्चत्वारः समु. धाता भवन्ति वायुकायिकजीवानां वैक्रियशरीरस्य सद्भावादिति । 'सिय भंते! स्याभदन्त ! 'जाव चत्तारि पंच वणस्सइकाइया० पुच्छा' यावत् चत्वारः पञ्चवनस्पतिकायिका जीना इति पृच्छा प्रश्नः हे भदन्त ! वनस्पतिकायिकाः द्वौ त्रयः चत्वारः पंच वा जीवाः एकीभूय साधारणमेकं शरीरं वघ्नन्ति ततः पश्चात् आहविलक्षणता प्रकट की गई है उन बातों को छोडकर और सब समुद्धातादि द्वारों के कथन में समानता ही है। 'वाउक्काइयाण एवं चेव' वायुकायिक जीवों में स्यात् आदि द्वारों को लेकर जैसा कथन पृथिव्यादिकों में किया गया है बैसा ही है यदि पूर्व कथन की अपेक्षा वायु: काय के कथन में कोई अन्तर है तो वह समुद्घात द्वार को ही लेकर है क्योंकि वायुकायिक जीवों के चार समुद्घात होते हैं। पृथिवी आदिक जीवों के आदि के ३ समुदघात होते हैं वेदना, कषाय मारणान्तिक और वैकिय ये चार समुद्घात वायुकायिकों में होते हैं। क्योंकि वायुका. 'यिकों के वैक्रियशरीर का सद्भाव कहो गया है। ___अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सिय भंते ! जाव चत्तारि पंच घणस्मइकाइया' हे भदन्त ! क्या कदाचित् दो तीन, चार या पांच वनस्पतिकायिक जीव एक होकर एक साधारण शरीर का बन्ध વિલક્ષણપણું બતાવેલ છે તે વાતને છેડીને બીજી તમામ સમુદ્રઘાત વિ. દ્વારના કથનમાં સરખાપણું જ છે,
__ 'वाउकाइयाण एवं चेव' वायुायिः वामां श्यात' विगेरे वासना સંબંધમાં પ્રષ્યિકાયિકાદિનું જેવું કથન કર્યું છે. તે જ પ્રમાણે છે. પૂર્વ કથનથી વાયુકાયિકાદિકના કથનમાં જે બીજુ કાંઈ અંતર છે તે સમુદુઘાતના દ્વારને લઈને જ છે કેમ કે–વાચકાયિક જીવને ચાર સમુદુઘાત હોય છે. પૃવિકાયિક ને આદિના ત્રણ જ સમુદ્રઘાત થાય છે. વાયુકાયિકેને વેદના સમુદ્દઘાત, કષાય સમુઘાત મારણતિક સમુદૃઘાત અને વૈક્રિય સમૃદુઘાત એ ચારસમુદુઘાત હોય છે કેમ કે વાયુકાચિકેને વક્રિય શરીરને સદ્ભાવ કહ્યો છે.
वे गौतम स्वामी प्रसुने ये पूछे छे हैं-'खिय भंते ! जाव, चत्तारि पंच वणस्सइकाइया' मग वार , ३ यार अथवा पाय वना
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
threat टीका श०१९ ३०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीं कायिकादिजीवनि० ३२१ रन्ति वा परिणमन्ति वा शरीरं वा वध्नन्ति? इति पूर्वपक्षः, भगवानाह - 'ओयमा ' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'जो हणडे समट्टे' नायमर्थः समर्थः अपि तु ' अनंता वणस्सइकाइया एगयओ साधारणसरीरं वंधति' अनन्ता वनस्पतिकायिकजीवा एकत एकीभूय साधारणमेकं शरीरं वनन्ति 'एमओ साहारंणसरीरं after ' एकत: एकीभूय साधारणशरीरम् - एकशरीरं बद्ध्वा 'तओ पच्छा आह रंति वा परिणामेति वा' ततः पश्चात् साधारणशरीरबन्धनानन्तरमाहरन्ति आहृत पुद्गलजातान् परिणमयन्ति ' सेसं जहा तेउकाइयाणं जान उन्नति' शेषं यथा तेजस्कायिकानां यावद्दुद्वर्तन्ते शेषमुक्तादन्यत् सर्वं तेजस्कायिकवदेव ज्ञातव्यम्
करते हैं ? बन्ध कर के वे उसके योग्य आहारपुहलों का आहरण करते हैं ? आहारपुद्गलों के बाद क्या वे उस आहार को परिणमाते हैं परि
माने के बाद क्या वे फिर विशिष्ट शरीर का बन्ध करते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा०' हे गौतम! 'णो इण्डे समट्टे' यह अर्थ समर्थ नहीं है, क्योंकि 'अर्णता वणस्लइकाइया ०' terrestपतिकायिक जीव एकत्रित होकर एक साधारण शरीर का बन्ध करते हैं । 'एगओ०' एक होकर साधारण शरीर का बन्ध करके बाद में वे उसके प्रायोग्य आहारपुद्गलों को ग्रहण करते हैं । उनको ग्रहण करने के बाद फिर वे उस आहार को असार साररूप अंश में परिणमाते हैं उसके परिणमाने के बाद फिर वे विशिष्ट रूप से पुनः शरीर का बन्ध करते हैं । 'सेसं जहा तेडकाइयाणं जाव उच्चर्वृति' સ્પતિકાયિક જીવા એકઠા થઈને સાધારણ શરીરના ખધ કરે છે ? અને અન્ય કર્યાં પછી તે તેના ચાગ્ય આહાર પુદ્ગલેાનુ આહરણ કરે છે? અને આહાર પુદ્ગલાના આહરણ પછી તે આહારને પરિણુમાવે છે અને પરિણभाव्या पछी तेथे विशिष्ट शरीरने। अध उरे छे ? 'गोयमा ।' हे गौतम! 'जो इणट्टे खमट्टे' या अर्थ' रोमर नथी प्रेम है- 'अणतावणरसइकाइया०' अनन्त वनस्पतियिः लव मेठा थाने साधारण शरीरनो गंध रे छे. 'एगओ०' એકઠા થઈને સાધારણુ શરીરને ખધ કર્યાં પછી તે તેના પ્રાચેાગ્ય આહારના પુદ્ગલાને ગ્રહણ કરે છે? તેને ગ્રહણ ક્રર્યાં પછી તેઓ તે આહારને અસાર–સાર રૂપ અશથી પરિણુમાવે છે. તેને પરિણમાળ્યા પછી ते विशेष ३५थी इरीथी शरीरने मध उरे छे. 'सेसं जहा वेडकाइयाणं जाव उव्वट्टति' मडियां ? अथन ड्यु' छे, तेनाथी अतिरिक्त माडीनुं मधु
भ० ४१
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र कियत्पर्यन्तं तत्राह-'जाव' यावत् उद्वर्तनापर्यन्तं वनस्पतिकायिकानां तेजस्वायिफवदेव ज्ञातव्यमिति । तेजस्कायिकापेक्षया यदैलक्षण्यं तदाह-'नवरे' इत्यादि । 'नवरं आहारो नियम छदिप्सि' नवरमाहारो नियमात् पदिशं पट्स्वपि दिक्षु नियमतो वनस्पतिकायिकानामाहारो भवति परन्तु इदसत्र विचारणीयं लोकान्त निष्कुटानि आश्रित्य विदिगादेरेव आहारस्य तेषां वनस्पतिकायिकानां संभवात् अथवा वादरनिगोदानाश्रित्य नियमात् पदिशमित्यवसेयम् बादरनिगोदानां पृथिव्याश्रितत्वेन पइदिगाहारस्व संभवादिति । स्थितिविषयेऽपि बनस्पतिकायिकानामितरापेक्षया वैलक्षण्यं दर्शयति-'ठई' इत्यादि । 'ठई जहरनेणं अंतो मुलुत्त' यहां उक्त से अन्य और सब कश्न तेजस्कायिक के जैसे ही है 'जाव उवति' यावत् उतना तक जानना चाहिये परन्तु तेजस्कायिक के कथन की अपेक्षा से इनके कथन में जो अन्तर है वह आहार एवं स्थिति की अपेक्षा लेकर के है, यही यात 'नवरं आहारो नियमा छदिसिं' इस पाठ द्वारा प्रकट किया गया है। छहों दिशाओं में से नियस से वनस्पतिकायिक जीवों का आहार होता है। यहां तात्पर्य ऐसा है कि लोकान्त में जो निष्कुट है उनको आश्रित करके तीन दिशाओं में से ही उनका आहार संभवित होता है अथवा बादर निगोदों को आश्रित करके नियम से छहों दिशाओं में से इनका आहार होता है क्योंकि चादर निगोदों के पृथिव्याश्रित होने से छहों दिशाओं में से ही इनके आहार की संभावना है। स्थिति के विषय में भी वनस्पनिकायिकों की ४थन drsहिनी म 'जाव उबट्रेति' यावत् Sad (निज) सुधीभी સમજવું. પરંતુ તેજ કાયિકના કથનની અપેક્ષાએ આ કથનમાં જે અંતર છે, ते माहार मन स्थितिनी अपेक्षा छे. मे १ त 'नवरं आहारो नियमा s’ આ પાઠથી બતાવેલ છે. વનસ્પતિકાચિકેને છએ દિશાથી નિયમથી આહાર હોય છે. અર્થાત્ વનસ્પતિકામિકા નિયમથી છએદિશાએથી આહાર કરે છે.
આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-કાન્તમાં જે નિષ્ફટ છે, તેને આશ્રય કરીને ત્રણ દિશાએથી જ તેનો આહાર સંભવિત થાય છે. અર્થાત બાદર નિગેને આશ્રય કરીને નિયમથી છએ દિશાએથી તેને આહાર થાય છે. કેમ કે બાદર નિગદ પૃથ્યાશ્રિત હોવાથી એ દિશામાંથી તેને આહારની સંભાવના છે. સ્થિતિના વિષયમાં પણ વનસ્પતિકાયિકની સ્થિતિ કફनेण' धन्यथा मे अन्त तनी छ, भने 'उकोसेणे' Gटथी "अंतो.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैर्यथन्द्रिका टीका शं०१९ उ०३ सू०२ जघन्योत्कृष्टावगाहनायाल्पबहुत्वम् ३२३ वनस्पतिकायिकानां स्थितिः जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् 'उकोसेण वि अंतोमुहुत्तं' उत्कृष्टतोऽपि अन्तर्मुहूर्त्तं पृथिव्यादिकायिकजीवेषु उत्कृष्टतः स्थितिः भिन्ना भिन्ना कविता तत्स्थाने वनस्पतिकायिकेषु अन्तर्मुहूर्तमात्रैव कथिता जघन्यतस्तु स्थितिः सर्वेषामपि समानैवेति । 'सेसं तं चेव' शेषं तदेव - पूर्ववदेव यदुक्तं तद्भिन्नं समुद्घातादिकं पूर्ववदेव अवगन्तव्यमिति संक्षेपः ॥०१॥
अथ एषामेव पृथिवीकायिकादिजीवानां जघन्योत्कृष्टावगाहनाया अल्प बहुत्वनिरूपणायाह- 'एएसि णं भंते !' इत्यादि ।
मूलम् - एएसि जं भंते! पुढवीकाइयाणं आउतेउवाउवणएसइकाइयाणं सुहुमाणं बायराणं पजत्तगाणं अपजत्तगाणं जाव जहन्नुक्कोसियाए ओगाहणाए कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसा - हिया वा ? गोयमा सम्वत्थो वा सुहुमनिओयस्स अपज्जतस्स जहन्निया ओगाहणार, सुहुमवाउक्काइयस्स अपजत्तगस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा २ | सुहुम तेउकाइयस्स अपज - तस्स जहनिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ३ | सुहुम आउकाइयस्स अपज्जसहस जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा४ ।
'ठिई' स्थिति 'जहन्ने णं' जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और 'उक्को - सेन' उत्कृष्ट से भी 'अंतो मुहतं' अन्तर्मुहूर्त की ही है पृथिवीकायिक जीवों में उत्कृष्ट से स्थिति भिन्न २ कही गई है । उसके स्थान में वनस्पतिकायिकों में केवल अन्तर्मुहूर्त की ही स्थिति कही गई है । तथा जघन्य की अपेक्षा स्थिति सब की एफसी ही है । 'सेसं तं 'चेव' इस कथन से अतिरिक्त और सब समुद्घातादिविषयककथन पूर्वोक्त जैसा ही है ऐसा जानना चाहिये ॥ सू० १ ॥
मुहुत्तं' मे४ अन्तर्मुहूर्त'नी छे. पृथ्वियि वामां उत्सृष्टस्थिति भिन्नभिन्न કહી છે, અને વનસ્પતિકાયકામાં કેવળ અન્તર્મુહૂતનીજ સ્થિતિ કહી છે. તથા अधन्यनी अपेक्षाथी या मधानी स्थिति मे सरणी हे 'सेसं तं चैव मा કથનથી ભિન્ન ખીજુ ખધુ સમુદ્દાત વિગેરે સબંધી કથન પૂર્વોક્ત પ્રમાણે જ छे, तेभ समन्वु ॥ सू. १ ॥
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
भगवतीसूत्र सुहुम पुढवीकाइयस्स अपज्जत्तस्ल जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ५। पादरवाउकाइयास अपज्जत्तगरस जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ६। बादरतेउकाइयस्त अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ७। वादरआउकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा८। वादरपुढवीकाइयस्त अपज्जत्तस्ल जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ९। पत्तेयसरीरबादरवणस्सइकाइयस्स वादरनिगोदस्स एएसिणं अपज्जत्तगाणं जहन्निया ओगाहणा दोण्ह वितुल्ला ' असंखेज्जगुणा १०-११। सुहुमनिओयस्त पन्जत्तगस्ल जहन्निया 'ओगाहणा असंखेज्जगुणा १२॥ तस्लेव अपज्जत्तगस्त उक्कोसिया
ओगाहणा विसेसाहिया १३। तस्त चेव अपज्जत्लगस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया १४। सुहम वाउकाइयस्त पज्जतगस्ल जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा १५। तस्ल चेव अपज्जत्तस्स उक्कोलिया ओगाहणा रिसेसाहिया १६। तस्स चेव पज्जत्तगस्त उक्कोसिया ओगाहणा विसेलाहिया १७। एवं सुहमतेउकाइयस्स वि.१८-२०॥ एवं सुहम आउस्काइयस्त वि २१-२३ । एवं सुहुमपुढवीकाइयस्त वि. २४.२६। एवं बादर बाउकाइयस्स वि. २७-२९ । एवं बायरतेउकाइयस्ल वि. ३०-३२ । एवं वायरआउकाइयस्ल वि. ३३.३५। एवं बादरपुढवीकाइयस्त ३६.३८॥ सव्वेसिं तिविहेणं गमेणं माणियव्वं बादरनिओ
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
DD
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०२ जघन्योत्कृष्टावगाहनायाल्पवहुत्वम् ३२५ गस्त पज्जत्तगस्त जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ३९ । तस्ल चेव अपज्जत्तगस्त उक्कोलिया ओगाहणा विसेसाहिया४०। तस्त चेव पज्जत्तगस्ल उक्कोलिया ओगाहणा विसलाहिया४१। पत्तेयसरीरबादरवणस्सइकाइयस्स पज्जत्तगस्स जहन्निया
ओगाहणा असंखेज्जगुणा ४२। तस्स चेव अपज्जतगस्स उकोसिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ४३ । तस्त चेव पज्जत्तगस्स उकोलिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ४४ ॥सू०२॥ ___ छाया-एतेषां खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकानामप्तेजोवायुवनस्पतिकायिकानां सूक्ष्माणां वादराणां पर्याप्तकानामपशिकानां यावत् जघन्योत्कृष्टायामवगाहनायां कतरे कतरेभ्यो यावद् विशेषाधिकावा ? गौतम ! सर्वस्त्रोकाः सूक्ष्म____ अब इन्हीं पृथिवीकायिक आदि जीवों की जघन्य एवं उत्कृष्ट अवगाहना के अल्पबहुत्वका निरूपण किया जाता है। 'एएसिणंभंते ! पुढवीकाझ्याणं आउतेउवाउवणसइकाइयाण इत्यादि।
प्र० (एएसिणं भंते ! पुढवीकाइयाणं आउतेउवाउवणस्सइकाइयाणं सुहमाणं वायराण पजत्तगाणं अपजत्तगाणं जाय) हे भदन्त ! सक्षम. बादर पर्याप्त अपर्याप्त ऐसे पृथिवीकालिकों की तथा अप्काय, वायकाय एवं वनस्पतिकायिकों की यावत् 'जहन्नुकोसियाए ओगाहणाए कयरे कयरे हितो जाच विसेसाहिया वा) जघन्य उस्कृष्ट अवगाहना में किन की अवगाहना किनकी अवगाहना से यावत् विशेषाधिक है?
હવે એજ પૃથ્વિકાવિક વિગેરે ની જઘન્ય અને ઉકષ્ટ અવગાહી નાના અલપ બહુવપણાનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે.
एएसिणं भंते ! पुढवीकाइयाण अउतेउबाउवणस्सइकाइयाणं' त्यात
. 'एएसिणं भंते पुढवीकाइयाणं अउतेउवाउवणस्सइकाइयाणं सुहमाणं बायराणं पज्जताण अपज्जत्तगाणं जाव' 3 समपन् सूक्ष्म माह२ पर्याप्त, અપર્યાપ્ત એવા કૃત્રિકાયિકેની તથા અપકાયિકેની, વાયુકાઈકૅની અને वनस्पति यिनी यावत् 'जहन्नुक्कोसियाए ओगाहणाए कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा' धन्य भने ट अगाडनामा हानी मनाहानी અવગાહના કરતાં યાવત્ વિશેષાધિક છે?
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे 'निगोदस्य अपर्याप्तकस्य जघन्यावगाहना १ । सूक्ष्मवायुकायिकस्य अपर्याप्तकस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणाः २ । मूक्ष्मतेजाकायिकस्यापर्याप्तस्य जघन्या. ऽवगाहना असंख्येयगुणाः ३ । सूक्ष्माऽपू कायिकस्यापर्याप्तस्य जघन्याऽवगाइना असंख्येयगुणा ४। सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्य अपर्याप्तस्य जघन्याऽवगाहना असं
उ०—(गोयमा) हे गौतम ! (सव्वत्थो वा) सघ से कमती अवगा. हना (सुहमनिओयस्स अपज्जत्तगस्स) सूक्ष्मनिगोदिया अपर्याप्तक जीव की (जहनिया ओगाहना) जघन्य है अर्थात् सूक्ष्मनिगोदिया अप. प्ति जीव की जो जघन्य अवगाहना है वह सब से कम है। (सुहमवाउकाइयरस अपज्जत्तगस्त जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा) इससे असंख्यातगुणी जघन्य अवगाहना अपर्याप्तक सूक्ष्मवायुकायिक जीव की है। (सहुमतेउकाइयस्स अपजत्तगस्स जहनिया ओगाहणा असंखेनगुणा) सूक्ष्म अपर्याप्तक तेजस्कायिक जीव की जघन्य अवगाहना वायुकायिक जीव की जघन्य अवगाहना से असंख्यातगुणी है। (सुहमआउकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहनिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा) सूक्ष्म अपर्याप्तक अकाधिक की जघन्य अवगाहना सूक्ष्म अपर्याप्तक तेजस्कायिक की जघन्य अवगाहना से असंख्यातगुणी हैं (सुहमपुढवीकाइयस्स अपज्ज. तगस्ल जहन्निया ओगाहणा असखेज्जगुणा ५) सूक्ष्म अपर्याप्तक अप्कायिक की जघन्य अवगाहना से अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक की
__G. 'गोयमा!' गीतम! 'सव्वत्थो वा' माथी माछी माना 'सुहमनिमओयस्स अपज्जत्तगस्व' सूक्ष्म निगहिया अपर्याप्त वानी 'जहनिया ओगाहणा' धन्य माना छ. अर्थात सूक्ष्म निगोहिया अपर्याप्त
वानी २ धन्य माना छे. माथी भ छ, 'सुहम वाउकाइयस्स अपज्जत्तगस्स जहनिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' तनाथी भ्याताणी न्य ससाना अति सूक्ष्म वायुयि: वानी छ. 'सुहुमतेउकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' सूक्ष्म अपर्याप्त यि જીવોની જઘન્ય અવગાહના વાયુકાયિક જીવની જઘન્ય અવગાહનાથી અસંज्यात ही छ 'सुहुमआउकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेजगुणा' सूक्ष्म अपर्याप्त अ५४ायिः पनी धन्य साना सूक्ष्म म५. यति यिनी धन्य मानाथी असन्यात भी छे. 'मुहुम पुढवीकाइयस्स अपज्जत्तगस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा५' सूक्ष्म अयથપ્તક અપ્રકાયિકની જઘન્ય અવગાહનાથી અપર્યાપ્તક સૂફમ પૃથ્વિકાયિકની
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०२ जघन्योत्कृष्टावगाहनायाल्पवहुत्वम् ३२७ ख्येयगुणाः ५ । वादरवायुकायिकस्याऽपर्याप्तस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येय. गुणा ३ । बादर तेज.कायिकस्यापर्याप्तस्य जघन्याऽवगाहना असख्येयगुणा ७॥ वादराप्कायिकस्य अपर्याप्तस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणा ८ । वादरपृथिवीकायिकस्य अपर्याप्तस्य जघन्याऽवगाहमा असंख्येयगुणा ९। प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकस्य वादरनिगोदस्य एतयोः खलु अपर्याप्तयोः जघन्याऽवगा जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी है (वादर बाउकायस्स अपज्जत्तगस्स जहनिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा) अपर्याप्तयादरचायुकायिक की जघन्य अवगाहना सूक्ष्मअपर्याप्तक पृथिवीकायिक की जघन्य अच्छगाहना से असंख्यातगुणी है ६ (चादरतेउकाइयस्ल अपज्जत्तगस्त जहनिया ओगाहणा असंखेनगुणा ) अपर्याप्तवादर वायुशायिक जीव की जघन्य अवगाहना से अपर्यासकारतेजस्कायिक की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी है ७ (बादरआउकाहयरस अपज्जत्तस्स जहनिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा) अपर्याप्त पादरवायुकायिक जीव की जघन्य अवगाहना से अपर्याप्त पादर अप्कायिक की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी है ८ (बादर पुढवीकाइयस्त अपज्जतस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणाः पादरपृथिवीकायिक अपयाप्तक की जघन्य अवगाहना अपर्याप्त बादर अप्कायिक की जघन्य अवगाहना से असंख्यात गुणी है ९ (पत्तयसरीरबादरवणस्तइकाइयस्स बादरनिगोदरस एगसिणं अपज्जत्तगाणं जहनिया ओगाहना
धन्य असाहन मसज्यात गयी छ. 'बादरवाउकाइयस्स अपज्जत्तगस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' अपर्याप्त मा४२ वायुयिनी धन्य અવગાહના સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્તક પૃથિવીકાયિકની જઘન્ય અવગાહનાથી અસંખ્યાત गणी छे. 'बादरतेउकाइयस्स अपज्जत्तगस्स जहनिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' અપર્યાપ્તક બાદર વાયુકાયિક જીવની જઘન્ય અવગાહનાથી અપર્યાપ્તક બાદર ते४२४ायिनी धन्य अवाना असण्यात आली छ.७ 'बादर आउकाइयस्स अपन्जत्तगस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' अपर्याप्त मा२ वायुयि જીવની જઘન્ય અવગાહનાથી અપર્યાપ્તક ખાદર અપ્રકાયિક જીવની જઘન્ય અવगाना असभ्याताशि छ ८ 'वादरपुढवीकाइयत्स अपज्जनगरस जहनिया ओगाहणा असंखेजगुणा' मा २ पृथ्वियि मर्यातनी धन्य माना, अपर्याप्त मार अ५यिनी धन्य अवानाथी असभ्यात गयी छे ८ 'पत्तेयसरीरवादरवणस्सइकाइयस्स बादरनिगोदस्स एगंसि अपज्जचगाणं जहन्निया ओगाहणा दोण्ह
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
भगवतीने
हना द्वयोरपि तुल्या असंख्येया १०-११ । निगोदस्य पर्याप्तकस्य जघन्यावगाहना असंख्येयगुगा १२ । तस्यैव अपतकस्य उत्कृष्टाऽवगाहना विशेपाधिका १३ | तत्यैत्र पर्याप्तस्य उकारगानका १४ | सूक्ष्मवायुकायिकस्य पर्याप्तकस्य जघन्या अवगाहना असंख्येया १५ तस्यैव अपर्याप्तकस्य उत्कृष्टाऽस्नाहना विशेषाधिका १६ पर्याक
दोह वितुल्ला असंखेज्नगुणा) अपर्यात बादरपृथिवीकाधिक की जघन्य अवगाहना से प्रत्येक शरीरवाले अपति बाहर वनस्पतिकामिक की और बादर निगोद की जघन्य अवगाहना असंख्यात गुणी है और परस्पर में तुल्य है १०-११ (मुहमनिओवस्य पज्जनगस्य जन्निया ओगाणा अमं खेज्जगुगा) इससे असंख्यातगुणी जवन्य अवगाहना सूक्ष्म निगोदिया पर्यात की है (तस्सेच अपज्जत्तस्स उक्रोसिया ओगाहणा विलेमाहिया) इससे विशेपाधिक उत्कृष्ट अवगाहना अपर्याप्त सूक्ष्मनिगोदिया जीव की है १३ (तस्स चेव पज्जत्तगस्त उक्कोसिया ओगाहणा दिसे. साहिया) इससे पर्याप्त सूक्ष्म निगोदिया जीव की उत्कृष्ट अवगाहना विशेषाधिक है १४ (सुमनाङकाइयस्स पज्जतस्स वहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा १५ ) इससे पर्याप्त सूक्ष्म वायुकायिक जीव की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी है (ताम चेच अपज्जत्तगस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया १६ । इसकी अपेक्षा अपर्याप्त सूक्ष्म वायु
वितुल्ला, असंखेज्जगुणा' अपर्याप्त नाहर पृथ्विायिनी धन्य अवगाहनाथी પ્રત્યેક શરીરવાળા અપર્યાપ્તક ખદર વનસ્પતિકાયિકની અને બાદર નિગેાદની જઘન્ય અવગાહના અસખ્યાત ગણી છે. અને પરસ્પરમાં તુલ્ય છે.૧૦-૧૧ 'सुहुमनिओयल्स पज्जतगरस जइन्निया ओवाहणा असंखेज्जगुणा' तेनाथी असध्यात गाणी ४धन्य अत्रगाडुना सूक्ष्म निगोहिया पर्याप्तनी है. १२ 'तर सेव अपज्जत्तस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' तेनाथी विशेषाधि४ Gष्ट भवगाना अपर्याप्त सूक्ष्म निगेोहिया भवानी छे. १३ 'तरस चैव पज्जत्तree उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' तेनाथी पर्याप्त सूक्ष्म निगेोहिया
रनी उत्सृष्ट अवशाना विशेषाधि४ छे.१४ 'सुदुमदा उकाइयस्स पज्जत्तगरस जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' तेनाथी पर्याप्त सूक्ष्म वायुअयि छवनी
धन्य अवगाÈना असभ्यात गणि छे १५ " तस्स चेव अपज्जत्तगस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' तेनाथी अपर्याप्त सूक्ष्म वायुमायिनी धन्य अवगाहना विशेषाधिः छे, १६ 'तस्स चेव पज्जत्तगस्स उक्कोसिया ओगाहणा
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०२ जघन्योत्कृष्टावगाहनायाल्पबहुत्वम् - ३२९ टावगाहना विशेषाधिका १७ । एवं सूक्ष्मतेजःकायिकस्यापि १८-२० । एवं सूक्ष्मापकायिकस्यापि २१ - २३ । एवं सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्यापि २४ - २६ ।
कायिक की जघन्य अवगाहना विशेषाधिक है । (तस्स चेव पज्जन्तगस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया १७ ) इसकी अपेक्षा पर्याप्त सूक्ष्म वायुकायिक की उत्कृष्ट अवगाहना विशेषाधिक है ( एवं सुहुमते उकाइयस्स वि १८, १९, २० ) इसी प्रकार से सूक्ष्म अग्निकाय पर्याप्त की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी और इससे भी विशेषाधिक अपर्यात सूक्ष्म अग्निकाय की उत्कृष्ट अवगाहना और पर्याप्त सूक्ष्म अग्निकाय की उत्कृष्ट अवगाहना उत्तरोत्तर विशेषाधिक जाननी चाहिये ।' ( एवं सुहुम आउकाइयस्स वि २१, २२, ३२ ) इसी प्रकार से सूक्ष्म अकायिक पर्याप्त की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी है और इससे अपर्याप्त सूक्ष्म अप्रकायिक की उत्कृष्ट अवगाहना तथा पर्यातक सूक्ष्म अपकायिक की उत्कृष्ट अवगाहना उत्तरोत्तर विशेषाधिक है । ( एवं मढवीकायस्स वि २४, २५, २६) इसी प्रकार से सूक्ष्म पृथिParatfun की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी है और इससे भी विशे-' षाधिक अपर्याप्त पृथिवीकायिक की उत्कृष्ट अवगाहना है और इससे
विसेखाहिया' तेनाथी पर्याप्त सूक्ष्म वायुायिनी उत्कृष्ट अवजाईना विशेषाधि छे, १७ ' एवं सुहुम तेउकाइयस्स वि' मे रीते सूक्ष्म अभिप्राय પર્યાપ્તાની જઘન્ય અવગાહના અસખ્યાત ગણી અને તેનાથી પણુ વિશેષાધિક અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ અગ્નિકાયની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના અને પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ અગ્નિકાયની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ઉત્તરાત્તર વિશેષાધિક सभवी.१८-१८-२० ' एवं सुहुम आउक्काइयस्स वि' ये रीते सूक्ष्म - કાચિક પર્યાપ્તકની જઘન્ય અવગાહના અસખ્યાત ગણી છે. અને તેનાથી અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ અકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના તથા પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ આપ્કાયિકની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ઉત્તરાત્તર વિશેષાધિક છે.ર૧-૨૨-૨૩ વ सुहुमपुढवीकाइयस्स वि०' ४ रीते सूक्ष्म पृथ्विधायिनी धन्य अवगाहना અસખ્યાત ગણી છે. અને તેનાથી પણ વિશેષાધિક અપર્યાપ્ત પૃથ્વીકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના છે. અને તેનાથી પણ વિશેષાધિક પ†પ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકની उत्छृष्ट अवशाईना छे, २४-२५-२६ 'एव बादरवाउकाइयस्स वि' मे०४ रीते माहर પર્યાપ્તક વાયુકાયિકની જઘન્ય અવગાહના અસખ્યાત ગણિ છે. અને તેનાથી પણ વિશેષાધિક અપર્યાપ્તક ખાદર વાયુકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના છે. અને
४० ४२
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
भगवतीस्त्रे एवं बादरवायुकायिकस्यापि २७-२९ एवं चादर तेजाकायिकस्यापि ३०-३२ । एवं चादराप्रकायिकस्यापि ३३-३५। एवं वादरपृथिवीकायिकस्यापि भी विशेषाधिक पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक की उत्कृष्ट अवगाहना है। (एवं वादर वाउकाइयस्स वि २७, २८, २९) इसी प्रकार से बादर पर्याप्तकवायुकायिक की जघन्य अवगाहना असंख्याताणी है। इससे भी विशेषाधिक अपर्याप्तबादरवायुकायिक की उत्कृष्ट अवगाहना है और इससे भी विशेषाधिक पर्याप्त सादर वायुकायिक की उत्कृष्ट अवगाहना हैं । (एवं वादर तेउकाइयस्स वि ३०, ३१, ३२) इसी प्रकार से चादर पर्याप्त तेजस्कायिक की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी है और इससे भी विशेषाधिक अपर्याप्त बादर तेजस्कायिक की उत्कृष्ट अवगा. हना है । (एवं बादर आउकाइयस्त वि ३३, ३४, ३५) इसी प्रकार से चादर पर्याप्त अप्कायिक की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी है और इससे भी विशेषाधिक अपर्याप्त बादर अफायिक की उत्कृष्ट अवगाहना है और इससे भी विशेषाधिक पर्याप्त वादर अफायिक जीव की उत्कृष्ट अवगाहना है । (एवं वादरपुढवीकाइयस्स) इसी प्रकार से बादर पर्याप्तक पृथिवीकायिक जीव की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी है
और इससे भी विशेषाधिक अपर्याप्त बादरपृथिवीकाधिक जीव की उत्कृष्ट अवगाहना है तथा इससे भी विशेषाधिक पर्याप्त पृथिवीकायिक તેનાથી પણ વિશેષાધિક પર્યાપ્તક બાદર વાયુકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના छ. २७-२८-२९ एवं वादरतेउकाइयस्स वि' मे शत मा४२ पर्याप्त તેજસ્કાયિકની જઘન્ય અવગાહના અસંખ્યાત ગણી છે. અને તેનાથી પણ વિશેષાધિક અપર્યાપ્તક બદર તેજસ્કાયિકની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના છે.૩૦३१-३२ ‘एवं वादरआइकाइयस्तवि०' से शत माह२ पर्याप्त मायिनी જઘન્ય અવગાહના અસંખ્યાત ગણું છે. અને તેનાથી પણ વિશેષાધિક અપર્યાપ્તક અપ્રકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના છે. અને તેનાથી પણ વિશેષાધિક पर्याप्त माह मयि पनी reट अगाडना छ.33-३४-३५ ‘एवं बादरपुढवीकाइयस्व' मेर शत मा४२ ५४ पृथिवीयि न धन्य અવગાહના અસંખ્યાત ગણે છે. અને તેનાથી પણ વિશેષાધિક અપર્યાપ્તક બાદર પૃથ્વિકાયિક જીવની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના છે. તથા તેનાથી પણ વિશેષાધિક પર્યાપ્તક પૃથ્વિકાયિક જીવની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના છે. ૩૬-૩૭–૩૮
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०२ जघन्योत्कृष्टावगाहनायास्पबहुत्वम् ३३१ ३६-३८ । सर्वेषां त्रिविधेन गमेन भणितव्यम् वादरनिगोदस्य पर्याप्तकस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुगा ३९ । तस्यैव अपर्याप्तकस्य उत्कृष्टा अवगाहना विशेषाधिका ४० । तस्यैव पर्याप्तकस्योत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिका ४१ । प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकस्य पर्याप्तकस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणा ४२ । तस्यैवापकस्य उत्कृष्टाऽवगाहना असंख्येयगुणा ४३ । तस्यैत्र पर्याप्तस्य उत्कृष्टाऽवगाहना असंख्येयगुणा ४४ ॥ ०२ ॥
जीव की उत्कृष्ट अवगाहना है ३६, ३७, ३८ (सव्वेसि तिविहेण गमेणं भाणिय) इस प्रकार के तीन गमों से सब वायुकायादिकों की अवगाहना कह लेनी चाहिये (बादरनिओगस्स पज्जन्तगस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ) इससे बादर निगोद पर्याप्तक की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी है ३९ (तस्स चेव अपज्जन्तगस्स उक्कोसिया ओगाहणा बिसेसाहिया ४०) इससे अपर्याप्त बादर निगोद की उत्कृष्ट अवगाहना विशेषधिक है । (तस्स चैव पज्जन्त्तर्गस्स उक्कोसिया ओगा. हणा विसेसासिया) इससे पर्याप्त बादर निगोद की उत्कृष्ट अवगाहना विशेषाधिक है ४१ (१त्तेयसरीरबादरवणस्स इकाइयस्स पत्तज्जत्तगस जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ४२ ) इससे प्रत्येक शरीर, वाले बादर वनस्पतिकायिक जीव की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी है । (तस्स चेव अपज्जन्तगस्स उक्कोसिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ४३) इससे अपर्याप्त प्रत्येक शरीरवाले वनस्पतिकायिक की उत्कृष्ट अव
'सव्वेसिं तिविद्देणं गमेणं भाणियन्त्र' मा रीतना त्रयु गभौथी अधान वायुआयिोनी भवगार्डेना सभल सेवी 'बादर नियोगस्स पज्जतगस्थ जहनिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' तेनाथी माहर निगोह पर्याप्तउनी धन्य भवगाहना असभ्यात गणी छे.उ८ 'तस्स चेव अपज्जत्तगस्त उक्कोखिया ओगाहणा विसेसाहिया' तेनाथी अपर्याप्त महर निगोहनी अड्डष्ट अवगाडेना विशेषाधि ४ ४० ' तस्स चेव पज्जत्तगस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेखाहिया' तेनाथी पर्याप्त बाहर निगोहनी उत्डष्ट अवगाहना विशेषाधि छे. ४१ 'पत्तेयसरीर बादरवणस्स इकाइयस्व पज्जत्तगस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' तेनाथी પ્રત્યેક શરીરવાળા અદર વનસ્પતિકાયિક જીવની જઘન્ય અવગાહના અસ ध्यात गणी छे. 'तस्स चेत्र अपज्जत्तगस्स उक्कोसिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' તેનાથી અપર્યાપ્તક પ્રત્યેક શરીરવાળા વનસ્પતિકાયિક જીવની ઉત્કૃષ્ટ અવ
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
टीका- 'एएसि णं भंते । एतेषां खल भदन्त ! ' पुढवीकाइयाणं' पृथिवीकाथिकानां जीवानाम् ' आउतेउवाउचणस्सइकाइयाणं' अपू तेजो वायुवनस्पतिकायिकानाम् 'सुहुमाणं वादराणं' सूक्ष्माणां वादराणां 'पज्जतगाणं अपज्जतगाणं 'पर्याप्तकानामपर्याप्तकानाम् ' जहन्नुक्कोसियाए ओगाहणार' जघन्योत्कृष्टायामवगाहनायाम् ' कयरे कपरे जाव विसे साहिया वा' कतरे कतरेभ्यो यावद् विशेषाधिका वा अत्र यावत्पदेन अल्पा वा बहुका वा तुल्या वा इत्येषां गाहना असंख्यातगुणी है (तस्स चेथ पज्जन्तगस्स उक्कोलिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ४४ ) इससे असंख्यातगुणी उत्कृष्ट अवगाहना पर्याप्त प्रत्येक शरीरवाले वनस्पतिकायिक को है ४४ ।
टीकार्थ -- एकेन्द्रिय पृथिवीकायिक आदि जीव सूक्ष्म और बादर के भेद से दो प्रकार के कहे गये हैं तथा ये दोनों प्रकार के भी जीव पर्याप्त और अपर्याप्त होते हैं । सो इसी बात को लेकर इस सूत्र द्वारा वनस्पतिकाधिक तक के जीवों की जघन्य और उत्कृष्ट अवगाहना का विचार किया गया है इसमें सब से प्रथम गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त | 'एएसिं पुढवीकाइयाणं आडतेउवाउवणस्सहकाइयाणं०' पर्याप्त अपर्याप्त जो सूक्ष्म बादर पृथिवीकायिक जीव हैं तथा पर्याप्त अपर्याप्त जो सूक्ष्मयादर अष्काधिक, तैजस्कायिक, वायुकायिक एवं वनस्पतिकाधिक जीव हैं सो इन सबकी जघन्य और उत्कृष्ट अवगाहना मैं कौनसी अवगाहन वाले जीवों की अपेक्षा कौनसी अवगाहनावाले शाहुना असख्यात गली छे. 'तस्स चेव पज्जत्तगस्स उक्कोसिया ओगाहणा अखेज्जगुणा' तेनाथी असभ्यात गली उत्कृष्ट भवशाना पर्याप्त अत्येक શરીરવાળા વનસ્પતિકાયિક જીવાની છે૪૪
३३२
ટીકા એકેન્દ્રિય 'પૃથ્વિકાયિક વિગેરે જીવા સૂક્ષ્મ અને માદરના ભેદથી એ પ્રકારના છે. આ બન્ને પ્રકારના જીવે પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક હાય છે. માને ઉદ્દેશીને આ સૂત્ર દ્વારા વનસ્પતિકાયિક સુધીના જીવાની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાના વિચાર કરવામાં આન્યા છે. આમાં સૌથી પહેલાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછ્યુ છે કે હે ભગવન્ ‘વિ पुढवीकाइयाणं आतेउवाउवणइकाइयाणं०' पर्याप्त भने अपर्याप्त સૂક્ષ્મ બાદર પૃથ્વિકાયિક જીવે છે, તથા પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક જે સૂક્ષ્મ ખાદર અાયિક જીવ, તેજસ્કાયિક જીવ, વાયુકાયિક જીવ, અને વનસ્પતિ કાયિક જીવ છે, તે બધાની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનામાં કઈ અવગાહનાવાળા જીવેાની અપેક્ષાએ કઈ અવગાહનાવાળા જીવા યાવત્ વિશેષાધિક
-
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०२ जघन्योत्कृष्टावगाहनायाल्पवहुत्वम् ३३३ संग्रहो भवति तथा हे भदन्त ! पृथिव्यप् तेजोवायुवनस्पतिकायिकजीवानां सूक्ष्मवादरपर्याजापर्याप्तभेदभिन्नानाम् जघन्योत्कृष्टायामवगाहनायां कतरे कतरेभ्यो ऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'सवत्थोवा मुहुमनियोयस्त' सर्वस्तोका सूक्ष्मनिगोदस्य 'अपजत्तस्स जहन्निया ओगाहणा' अपर्याप्तकस्य जघन्या अवगाहना भवति सूक्ष्मनिगोदापर्याप्त जीवानां सर्वापेक्षया स्तोका जघन्याऽवगाहना भवति इति भावः ॥१॥ 'मुहुमवाउक्काइयस्स अपज्जत्तगस्स' सूक्ष्मवायुकायिकस्य अपर्यासकस्य 'जहनिया ओगाहणा असंखेजगुणा' जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणा सूक्ष्मनिगोदापर्याप्तजीवापेक्षया सूक्ष्मवायुकायिकापर्याप्तकजीवानां जघजीव यावत् विशेषाधिक हैं ? यहां यावत्पद से 'अप्पावातुल्ला वा' इन पदों का संग्रह हुआ है तथा च सूक्ष्मषादपर्याप्तअपर्याप्त इन भेदवाले पृथिवीअपू तेज वायु और वनस्पतिकायिक जीवों की जघन्य उत्कृष्ट अवगाहना में कौनसी अवगाहनावाले जीव कौनसी अवगावहनावाले जीवों से अल्प है ? कौनसी अवगाहनावाले जीवों से बहुत है ? कौलसी अवगाहनाबालों के बराबर हैं ? और कौनसी अवगाहनाबालों से विशेषाधिक हैं ? इस गौतम के प्रश्न के उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं-'गोयमा' सव्यत्यो वा सुहुम' हे गौतम ! सूक्ष्मअपर्याप्तक निगोद जीव की जघन्य अवगाहना सब से कम कही गई है ? 'सुहमवाउकाइयस्स अपजत्तगस्स.' इसकी अपेक्षा सूक्ष्म अपर्याप्तक वायुकायिक की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी हैं इसे यो समझा जा सकता है कि छ ? मडियां 'अप्पा वा तुला वा' मा पनि सघड थयो छे. तना अर्थ આ પ્રમાણે છે-સૂમ બાદર પર્યાપ્તક અપર્યાપ્તક એ ભેદવાળા પૃથ્વિકાયિક, અપકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક ની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા જ કઈ અવગાહનાવાળા જીવોથી અલ્પ છે? અને કઈ અવગાહનાવાળા જીવોથી વધારે છે ? અને કઈ અવગાહનાવાળાની બરાબર છે? અને કઈ અવગાહનાવાળાએથી વિશેષાધિક છે?
गौतम स्वामीना मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु ४९ छ -गोयमा ! सव्व स्थो वा सुहुम० 3 गीतम! सूक्ष्म अपर्याप्त निगा। यानी धन्य म गाना माथी माछी ४डी छ.१ 'सुहुमवाउकाइयस्स अपज्जत्तगस्स०' હે ગૌતમ! તેની અપેક્ષાએ સૂમ અપર્યાપ્તક વાયુકાયિકની જઘન્ય અવગાહના અસંખ્યાત ગણિ છે. આ કથનને ભાવ એ છે કે-જે સૂક્ષમ અપાય
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे न्याऽवगाहना असंख्येयगुणाधिका भवतीतिभावः २ । 'सुहुमतेउकाइयस्स अपज्जतस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' 'सूक्ष्मतेजस्कायिकस्य जीवस्यापर्याजकस्य जघन्यावगाहना असंख्येयगुणाधिका भवति सूक्ष्मापर्याप्तवायुकायिकजीवापेक्ष्येति ३ । 'सुहुम आउकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया बोगाहणा असंखेनगुणा' सूक्ष्माप्कायिकस्य जीवस्य जघन्याऽवगाहना सूक्ष्मापर्याप्ततेजस्कायदि हम सूक्ष्म अपर्याप्त निगोदिया जीव की सब से कम जघन्य अवगाहना के स्थान पर २ रख लें और असंख्यात के स्थान ४ रखलें तो २४ ४ = ८ जो आ जाते हैं वे अपर्याप्तसूक्ष्म वायुकायिक जीव की जघन्य अवगाहना के स्थान पर आये हुए जानना चाहिये । इससे यही निष्कर्ष निकलता हैं कि सूक्ष्म अपर्याप्तक निगोदिया जीव की जघन्य अवगाहना से सूक्ष्म अपर्याप्तक वायुकाय की जघन्य अवगाहना असं. ख्यात गुणित अधिक आती है। आगे भी इसी प्रकार से कल्पना करके समझा जा सकता है २ सूक्ष्म अपर्याप्तक वायुकायिक जीव की जितनी जघन्य अवगाहना होती है उससे असंख्यातगुणी जघन्य अव. गाहना सूक्ष्म अपर्याप्तक तेजस्कायकी होती है यही बात 'सुहुमतेउ. काइयस्स अपजत्तगस्स जहनिया' इस सूत्रपाठ द्वारा समझाई गई है ३ सूक्ष्म अपर्याप्त तैजस्कायिक जीव की जघन्य अवगाहना से भी असंख्यातगुणी जघन्य अवगाहना 'सुहुमाउकाइय०' सूक्ष्मअपर्याप्तक अप्कायिक जीव की है ४, सूक्ष्म अपर्याप्तक अकायिक जीव की जघन्य પ્તક નિગેદિયા જીવની બધાથી ઓછી જઘન્ય અવગાવનાના સ્થાને ૨, બેને આંક રાખવામાં આવે. અને અસંખ્યાતને સ્થાને ૪ ચારને આંક રાખવામાં તે ૨૪ ૪ = ૮ જે આ આઠ આવી જાય છે, તે અપર્યાપ્તક સૂમ વાયુકાયિક જીવની જવન્ય અવગાહનાને સ્થાને આવેલ સમજવા. તેને સાર એજ છે કે–સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્તક નિગેદિયા જેની જઘન્ય અવગાહનાથી અપર્યાપ્તક વાયુકાયિકની જઘન્ય અવગાહના અસંખ્યાત ગણું અધિક છે. હવે પછી પણ આજ રીતે કલ્પના કરીને સમજાવી શકાય છે. સૂક્ષ્મ અપર્યા-* "તક વાયુકાયિક જીવની જેટલી જઘન્ય અવગાહના હોય છે તેનાથી અસં. ખ્યાત ગણું જઘન્ય અવગાહના સૂક્ષમ અપર્યાપ્તક તેજસ્કાયિકની હોય છે.
१ पात 'सुहुम तेउकाइयस्स अपज्जत्तगस्स जहन्निया०' मा सूत्रया द्वारा સમજાવવામાં આવી છે. ૩ સૂક્ષમ અપર્યાપ્તક તેજસ્કાયિક જીવની अगाडनाथी ५ असभ्यातगण धन्य अगाडना 'सुहुमआउकाइय०' सूक्ष्म अपात माथि नी छ. ४ सूक्ष्म
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०२ जघन्योत्कृष्टावगाहनायाल्पचहुत्वम् ३३५ यिकापेक्षया असंख्येयगुणा अधिका भवतीति ४ । 'सुहुमपुढवीकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' संक्षमपृथिवीकायिकस्य जीवस्या पर्याप्तस्य जघन्यावगाहना सूक्ष्मापर्याप्ताप्कायिकजीवापेक्षयाऽसंख्येयगुणाधिका भवतीति ५। 'बादरवाउकाइयस्त अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' 'बादरवायुकायिकस्यापर्याप्तकस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणाधिका भवति सूक्ष्मापर्याप्तपृथिवीकायिकापेक्षयेति ।। 'वायर तेउक्काइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया, ओगाहणा असंखेज्जगुणा' बादरतेजस्कायिकस्य जीवस्यापर्क प्तकस्य जघन्याऽागाहना वादरापर्याप्तवायुकायिकनीवापेक्षया असंख्येयगुणा. धिका भवतीति ७ । 'वादर आउकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा अवगाहना से असंख्यातगुणी जघन्य अवगाहना 'सुहुमपुढवीकाइ. यस्स०' सूक्ष्म अपर्यास पृथिवीकायिक जीव की होती है ५ इस प्रकार से सूक्ष्म अपर्याप्तक वायुकाय से लेकर सूक्ष्म अपर्याप्तकपृथिवीकायिक जीव तक यह जघन्य अवगाहना कही गई है। अब बादरअपर्यासक वायुकायिक से लेकर बादर अपर्याप्तक पृथिवीकायिक तक के जो जीव हैं उनकी जघन्य अवगाहना प्रकट की जाती है-'पादरवाउकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहनिया ओगाहणा असंखेज्जागुणा' सूक्ष्म अपर्यासक पृथिवीकायिक की जितनी जघन्य अवगाहना प्रकट की गई उससे असंख्यातगुणी जघन्य अवगाहना अपर्याप्त बादरवायुकायिक जीव की है ६ 'बादर तेउकाहयस्त०' अपर्याप्त बादरवायुकायिक जीव जघन्य अवगाहना की अपेक्षा अपर्याप्तक बादर तेजस्कायिक जीव की जघन्य અપર્યાપ્તક અપ્રકાયિક જીવની જઘન્ય અવગહનાથી અસંખ્યાત ગણી જઘન્ય भाना 'सुहुम पुढवीकाइयस्स०' सूक्ष्म अपर्याप्त वियि पनी હોય છે. ૫ એજ રીતે સૂક્ષમ અપર્યાપ્તક વાયુકાયિકેથી આરંભીને સૂક્ષમ અપર્યાપ્તક પૃવિકાયિક જી સુધી આ જઘન્ય અવગાહના કહી છે. હવે બાદર અપર્યાપ્તક વાયુકાયિકાથી લઈને બાદર અપર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિક સુધીના २७ छ, तमानी धन्य अवगाहुना मतावामां आवे छे. 'बादर वाउ काइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' सूक्ष्म अपर्याप्त પૃવિકાયિકની જેટલી જઘન્ય અવગાહના બતાવી છે, તેનાથી અસંખ્યાત गए धन्य भगाना अपर्याप्त मा४२ वायुयि वानी छ ६ 'वादर तेउकाइयस्स.' अपर्याप्त पा२ वायुयि: पनी धन्य अपमानानी અપેક્ષાથી અપર્યાપ્તક બાદર તેજસ્કાયિક જીવની જઘન્ય અવગાહના અસં
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
भगवतीसत्रे
असंखेनगुणा चादराप्कायिकस्य अपर्याप्तकम्य जीवस्य जघन्याऽवगाहना चादरापर्याप्ततेजस्कायिकापेक्षया असंख्येयगुणा अधिका भवतीति ८ ।' वायरपुढवीकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असखेनगुणा बादरपृथिवीकायिकस्य अपर्याप्तकस्य जीवस्य जघन्याऽवगाहना वादरापर्याप्ता कायिकजीवापेक्षया असंख्येयगुणाधिका भवतीति ९। 'पत्तेयसरीरवायरवणस्सइकाइयस्त वायरनिओयस्स एएसि णं अपज्जत्तगाणं जान्निया ओगाहणा दोण्ह वि तुल्ला अखेजगुणा' प्रत्येकशरीरवनस्पतिकायिकस्य वादरनिगोदस्य च एतयोः अपर्याप्तकयोः जघन्याऽवगाहना द्वशेरपि तुल्या, असंख्येयगुणा अधिका भवति पूर्वीपेक्षया वादरपृथिवीकायिकापर्याप्तापेक्षया द्वयो:-चादरवनस्पति कायिकबादरनिगोदनीवयोजघन्याऽवगाहना असंख्यातगुणा अधिका भवति १०-११ । 'सुहुमनिगोयस्त पज्जत गरस जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' सूक्ष्मनिगोदस्य पर्याप्तकस्य जघन्याऽवगाहना पूर्वापेक्षया असंख्येयगुणाधिका अवगाहना असंख्यातगुणित अधिक है ७ 'बादर आउकाइयरस' अपयाप्त बादर तेजस्कायिक की जघन्य अवगाहना से अपर्याप्तक चादरअप्कायिक जीव की जघन्य अवगाहना असंख्घातगुणी अधिक है ८ 'थायरपुढवीकाइयस्स०' अपर्याप्त चादर अप्कायिक जीव की जघन्य अवगाहनासे अपर्याप्त बादर पृथिवीकायिक जीव कीजघन्य अवगाहना असंख्यातगुणित अधिक है ९ 'पत्तयसरीरबाघर०' अपर्याप्त बादर पृथिवीकायिक की जघन्य अवगाहना से अपर्याप्त प्रत्येक शरीरवाले बादर वनस्पतिकायिक जीव की और अपर्याप्त बादर निगोद जीव की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी अधिक होती है १०-११ 'सुहमनि. गोयस्स पज्जत्तगस्स जहनिया ओगाहणा.' इस प्रकार से यहां तक अपभ्यातथि मधि छ ७ 'बादर आकाइयस्स० अपर्याप्त माह त य જીવની જઘન્ય અવગાહનાની અપેક્ષાથી અપર્યાપ્તક બાદર અપકાયિક જીવની धन्य माना असण्यात l मधिः छे.८, 'पायर पुढवीकाइयस्स० અપર્યાપ્તક બદિર અપકાયિક જીવની જઘન્ય અવગાહનાથી અપર્યાપ્તક બાદર પૃવીકાયિકની જઘન્ય અવગાહના અસંખ્યાત ગણિ અધિક छ 'पत्तेयसरीरबायर' अपर्याप्त माह यिनी જઘન્ય અવગાહનાથી અપર્યાપ્તક પ્રત્યેક શરીરવાળા બાદર વનસ્પતિકાયિક જીવની અને જઘન્ય અવગાહના અસંખ્યાત ગણિ અધિક હોય છે ૧૦-૧૧ 'सुहम निओयस्स पज्जत्तगस्स जहन्निया ओगाहणा' मा माडि सुधी
HTHHTHHTHE
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ३०३ सू०२ जघन्योत्कृष्टावगाहनायाल्पबहुत्वम् ३३७ भरति १२ । 'तस्सेव अपज्जत्तस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' तस्यैव सूक्ष्मनिगोदस्य अपर्याप्तकस्य उस्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिका भवतीति १३ । 'तस्स चेव पज्जत्तगम्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' तस्यैव सूक्ष्मनिगोदस्यैव पर्याप्तकस्य उत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिका भवतीति १४ । 'मुहुमवाउकाइयस्सं पज्जत्तगस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुगा' सूक्ष्मवायुवायिकस्य पर्याप्तस्य जीवस्य जघन्याऽवगाहना पूर्वापेक्षया असंख्यातगुणा अधिका भवतीति १५ । 'तस्स चेा अपज्जतगास उकोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' योप्तक चादर एकेन्द्रिय जीवों को अवगाहना उत्तरोत्तर असंख्यातगुणित अधिक प्रकट कर अब सूत्रकार पर्याप्तक एकेन्द्रिय जीवोंकी अवगाहना प्रकट करते हैं-इसमें सबसे पहिले पर्याप्तक सूक्ष्म निगोदिया जीव की जघन्य अवगाहना प्रकट की जाती है सूक्ष्मनिगोदिया पर्याप्तक जीव की जघन्य अवगाहना, पूर्वकी अपेक्षा से असंख्यातगुणित अधिक होती है १२ 'तस्लेव अपज्जत्तगस्त उक्कोलिया ओगाहणा विसेसाहिया' अपर्याक सूक्ष्म नियोदिया जीव की उस्कृष्ट अवगाहनो विशेषाधिक होती है १३ 'तस्स चेव पज्जत्तगस्त उक्कोलिया ओगाहणा विसेसाहिया' तथा पर्याप्त सूक्ष्म निगोदिया जीव की उत्कृष्ट अवगाहना विशेषाधिक होती है १४ 'सुहमवाउकाइयरस जहन्निया ओगाहणा असंखेज्ज. गुणा' सूक्षमवायुकायिकपर्याप्त जीव की जघन्य अवगाहना पूर्व की अपेक्षा असंख्यानगुणित अधिक होती है १५ तस्स चेव अपज्जत्तगस्स અપર્યાપ્તક ખાદર એકેન્દ્રિય જીની અવગાહના ઉત્તરોત્તર અસખ્યાત ગણિ અધિક બતાવીને હવે સૂત્રકાર પર્યાપ્તક એકેન્દ્રિય જીની અવગાહના પ્રગટ કરે છે. તેમાં સૌથી પહેલાં પર્યાપ્તક સૂક્ષમ નિદિયા જીવની જઘન્ય અવઅવગાહના બતાવવામાં આવે છે. સૂક્ષમ નિદિયા પર્યાપ્ત જીવની જઘન્ય भान पानी अपेक्षा मण्यात य छ १२ 'तस्सेव अपज्जत्तास्स उनकोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' अपर्याप्त सक्ष्म निगोहिया
ट अगाडना विशेषाधि यि छ १३ 'तस्य चेत्र पज्जत्तास्त्र कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' तथा पनि सक्षम नगहिया पनी Grve साना विशेषाधि४ सय छ १४ 'सुहुमवाउकाइयस्स पज्जत्तगरस जहन्निश ओगाहणा असंखेज गुणा' सूक्ष्म वायुयिपर्याप्त eqनी धन्य અવગાહના પહેલાની અપેક્ષાએ અસંખ્યાતગણિ અધિક હોય છે.૧૫ “તરણ
भ० ४३
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे तस्यैत्र सूक्ष्मवायुकायिकस्य जीवस्यापतिकस्य उत्कृष्टाऽवगाहना पूर्वापेक्षया विशेषाधिका भवति १६ । 'तस्स चेव पज्जतगस्त उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' १७ । तस्यैव मृक्षावायुकाधिकस्यैव पर्याप्तकस्य उत्कृष्टाऽवगाहना अपर्याप्तसूक्ष्मवायुकाधिकापेक्षया विशेषाधिका भवतीति १७ । 'एवं सुहुमतेउकाइयस्स वि एवं सूक्ष्मतेजस्कायिकस्य जीवस्यापि जघन्योत्कृष्टाऽवगाहना ज्ञातव्या तथाहि-नक्ष्मतेजस्कायिकस्य पर्याप्तकस्य जघन्यावगाहना असंख्पेयगुणा अधिका सूक्ष्मतेजस्कायिकस्य अपर्याप्तस्य उत्कृष्टाऽवगाहना पूर्वापेक्षया विशेपाधिका एवं सूक्ष्मतेजस्कायिकस्य पर्याप्तकस्य उत्कृष्टावगाहना ततोऽपि विशेषाधिका भवतीतिमाः १८-२० । 'एवं सुहुमाउकाइयस्स वि' एवं यथा उक्कोसिधा ओगाहणा विसेसाहिया' अपर्याप्तक सूक्ष्मवायुकायिक जीव की उत्कृष्ट अवगाहना पूर्वको अपेक्षा विशेषाधिक होती है १६ 'तस्स चेव पज्जत्तग' पर्यासमवायुकाधिक जीव की उत्कृष्ट अवगाहना अपर्याप्त सूक्ष्म वायुकायिक की उत्कृष्ट अवगाहना की अपेक्षा विशेषाधिक होती है १७ 'एवं लुहलतेउकाझ्यस्त वि' इसी प्रकार से सूक्ष्म तेजस्कायिक जीव की भी जघन्ध उत्कृष्ट अवगाहना जाननी चाहिये । अर्थात् पर्याप्त सूक्षम तेजस्कायिक की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणित अधिक है तथा अपर्यास सूक्ष्म तेजस्कायिक की उत्कृष्ट अवगाहना पूर्व की अपेक्षा विशेषाधिक है इसी प्रकार पर्याप्त सूक्ष्म तेजस्काषित की उस्कृष्ट अवगाहना उससे भी विशेषाधिक है १८-२० 'एवं सुहम आउकास्यस्त धि' सूक्ष्म तेजस्काधिक की अवगाहना
चेत्र अजनास उकोसिया ओगाहगा विवाहिया अति सूक्ष्म वायुકાયિક જીવની ઉકૃષ્ટ અવગાહના પહેલાંની અપેક્ષાથી વિશેષાધિક हेय छ १६ 'तस्स चेव पजत्तग०' पर्याप्त सूक्ष्म वायुायि: न ष्ट અવગાહના અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ વાયુકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાની અપેક્ષાથી विशेषाधिन डाय छे. १७ एवं सुहुमते उकाइयस्प वि' २०४ शने सूक्ष्म તેજસ્કાયિક જીવની પણ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના સમજી લેવી, અર્થાત પર્યાપ્તક સૂમ તેજસ્કાયિકની જઘન્ય અવગાહને અસંખ્યાતગણી અધિક છે, તથા અપર્યાપ્તક સૂક્ષમ તેજસ્કાયિકની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના પહેલાંની અપેક્ષાએ વિશેષાધિક છે. એ જ રીતે પર્યાપક સૂમ તેજસકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ भर हुन तनाथी ५ विशेष पिछे १८-१६-२० 'एवं सुहम आउकाइयस्स
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमेन्द्रका टीका श०१९ ३०३ ०२ जघन्यौत्कृटाव वाहनायाल्पबहुत्वम् ३३९ सूक्ष्मतेजस्कारिकस्य तथैव सूक्ष्माकायिकजीवस्य पर्याप्तकस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणाधिका पूर्वापेक्षया तथा अपर्याप्तस्य पर्याप्तकस्य चोत्कृष्टाऽवगाहा विशेषाधिका भवतीति २१ - २३ । 'एवं मुहुमपुढीकाइयस्स त्रि' एवमेव सूक्ष्मापकायिकवदेव सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणा अपर्याप्तपर्याप्तभेदभिन्नस्य तस्यैवोत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिकेति २४ - २६ ॥ ' एवं बादरचा कायस्स वि' एवं बाखाधुकायिकस्यापि जघन्याऽवगाहना असंगुणा अपर्याप्तपर्याप्तभेदस्य तस्योत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिका भवतीतिभावः २७-२९। 'एवं बादरते काइयस्स वि' एवमेत्र बादरवायु कायवदेव बादरतेजस्कायिकस्यापि पर्यावकस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुगा अपर्याप्तकपर्याकोत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिका ज्ञातव्येतिभावः ३०-३२ । एवं वायरआउकाइयस्स वि' एवमेव वादरतेजस्कायिकवदेव वादरापूकायिकजीवस्यापि जघन्योत्कृष्टाऽवगाहना ज्ञातव्येतिभावः ३३ - ३५ । 'एवं वादरपुढवीकाइस वि' एवं वादरपृथिवी कायिकजीवस्यापि जघन्योत्कृष्टाऽवगाहना ज्ञातव्येति ३६-३८ । 'सव्वेसि विविण गमेणं भाणिक' सर्वेषां त्रिविधेन गमेन भणितव्यम्, सर्वेषां वायुकायिकादिजीवानां त्रिमकारेण गमेन अवगाहना वक्तव्येत् । त्रैविध्यमित्थम् - सूक्ष्मवायुकायिकादेर्जघन्याऽवगाहनाऽसंख्यगुणा तथा अपर्याप्त उत्कृष्टत्रगाहना विशेषाधिका तथा पर्याप्तकस्य उत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिकेति 'बादरनिगोयस्स पज्जतगस्स जहन्निश ओगाहणा असंखेज्जगुणा' बादरनिगोदस्य पर्यापकस्य जघन्यावगाहना असंख्येयगुणा सूक्ष्मवायुकायिकाद्यवगाहनापेक्षया पर्याप्तकस्य वादरनिगोदजीवस्य जघन्याऽवगाना असंख्यगुणात्रिका भवतीति ३९ । 'तस्स चेत्र अपज्जतगस्स उक्कोसिया जैसी यह कही गई है उसी प्रकार की पर्यातक सूक्ष्म अष्कायिक जीव की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणित है तथा अपर्यातक की उत्कृष्ट अवगाहना विशेषाधिक है २१ - २३ इमसे आगेका और सब कथन मूल सूत्रार्थ के जैसा ही है इस प्रकार से यहां तक ४४ स्थानों की अवगा - हना प्रकट की गई है ॥ ०२ ॥
વિ' સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિકની આ અવગાહના જે રીતે કહેવામાં આવી છે, તેજ રીતે પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ અાયિક જીવની જયન્ય અવગાહના અસખ્યાત ગણિ છે તથા અપર્યાપ્તક, પર્યોતકની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના વિશેષાધિક છે. ૨૧-૨૨ માના પછીનું ખીજું સઘળું કથન સૂત્ર પ્રમાણે છે. આ રીતે અહિ સુધી ૪૪ ચુંવાળીસ સ્થાનાની અવગાહના મતાવી છે. ! સૂ. ૨૫
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
भगवतीस्त्रे ओगाहणा विसे साहिया तस्यैव बादरनिगोदस्य अपर्याप्तस्य उत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिका भवतीति ४० । 'तस्स चे पज्जनस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' तस्यैव वादरनिगोदस्य पर्याप्तकस्य अपर्याप्तवादरनिगोदापेक्षया उत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिका भवतीतिभावः ४१ । 'पत्तेयसरीरवादरवणस्सइकाइयस्स' प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकस्य जीवस्य 'पज्जत्तस्स' पर्याप्तस्य 'जहन्निया ओगाहणा' जघन्या अवगाहना 'असंखेनगुणा' असंख्यातगुणाधिका भवति ४२ । 'तस्स चेव' तस्यैव प्रत्येकवनस्पतिकायिकजीवस्य 'अपज्जत्तस्स' अपर्याप्तस्य 'उक्कोसिया ओगाहणा' उत्कृष्टानगाहना 'असंखेज्जगुणा' असंख्येयगुणाधिका भवतीति ४३ । 'तस्त चेत्र' तस्यैव च प्रत्येकवनस्पतिकायिकस्य जीवस्य 'पज्जत्तस्स' पर्याप्तस्य 'उक्कोसिया ओगाहणा' उत्कृष्टाऽवगाहना 'असंखेज्जगुणा' असंख्यातगुणाधिका भवतीति ४४ । ।सू० २॥
अनन्तरपूर्वसूत्रे पृथिवीकायिकादिजीवानां ये अवगाहना भेदास्तेषामल्पयहुत्वादिकं निरूपितम् अथवा कायमाश्रित्य पृथिव्यादि जीनानामेव इतरेतरापेक्षया मक्ष्मत्वं निरूपयन्नाह-'एयस्स णं भंते ।' इत्यादि । - मूलम्।-एयस्स णं भंते ! पुढवीकाइयस्स आउक्काइयस्त तेउकाइयस्त वाउकाइयस्त वणस्सइक्काइयस्स कयरे काये सम्बसुहुमे, कयरे काये सव्वसुहुमतराए ? गोयमा ! वणस्सइकाए सव्यसुहुमे वणस्तइकाइए सव्वसुहुमतराए १। एयस्सणं भंते ! पुढवीकाइयस्त आउकाइयस्स तेउकाइयस्स वाउकाइयस्ल कयरे काये सव्वसुहमे कयरे काए सव्वसुहुमतराए ? गोयमा ! वाउकाये सव्वसुहुमे वाडकाए सव्वसुहु. मतराए २ । एयस्त णं भंते ! पुढवीकाइयस्त आउकाइयस्त तेउकाइयस्त कयरे काए सव्वसुहुमे कयरे काए सबसुहुमतराए? गोयमा ! तेडकाए सव्वसुहुमे तेउकाए सव्वसुहुमतराए ३ । एयस्स णं भंते ! पुढवांकाइयस्स आउकाइयस्त कयरे काए
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सु०३ पृथ्वीकायिकानां सूक्ष्मत्यनिरूपणम् ३४१ सबसुहुमे कयरे काए सबसहुमतराए ? गोयमा ! आउकाए सम्बसुहुमे आउकाए सव्वसुहुमतराए ४ । एयरत णं भंते ! पुढवीकाइयस्त आउक्काइयस तेउकाइयस्स वाउस्काइयस्त वणस्सइकाइयस्त कयरे काए सव्वबायरे कयरे काए सव्वबायरतराए ? गोयमा ! वणस्सइकाइए सबबायरे वणस्सइकाइए सव्वबायरतराए १ । एयरल णं अंते ! पुढवीकाइयस्त आउकाइयस्स तेउकाइयस्त वाउकाइया कयरे काए सव्वबायरे कयरे काए लबबायरतराए ? गोयमा! पुढवीकाए सव्वबायरे पुढवीकाए सव्वबायरतराए २ ।
एयस्स णं भंते ! आउकाइयस्स तेउकाइयस्स वाउकाइयस्स कयरे काए सम्बबायरे कयरे काए सवबायरतराए ? गोयमा! आउक्काए सबबायरे आउक्काए सव्वबायरतराए ३ । एयस्स णं भंते ! तेउक्काइयरस वाडक्काइयस्त कयरे काए सव्वबायरे कयरे काए सवबायरतराए ? गोयमा ! तेउक्काए सव्वबायरे तेउक्काए सव्वबायरतराए ४ । के महालए णं भंते ! पुढवीसरीरे पन्नत्ते ? गोयमा ! अर्णताणं सुहुमवणस्सइकाइयाणं जावइया सरीरा से एगे सुहुमवाउसरीरे, असंखेज्जाणं सुहुमवाउसरीराणं जावइया सरीरा से एगे सुहुमतेऊसरीरे, असंखेज्जाणं सुहुमतेऊकाइयसरीराणं जावइया सरीरा से एगे सुहमे आऊलरीरे, असंखेज्जाणं सुहमआउकाइयसरीराणं जावइया सरीरा ले एगे सुहमे पुढवीसरीरे, असंखेज्जाणं
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे सुहमपुढवीकाइयलरीराणं जावइया सरीरा से एगे वायरवाउसरीरे, असंखेज्जाणं वायरवाडक्काइयाणं जावइया सरीरा से एगे० बायर तेउसरीरे। असंखेज्जाणं वायर तेउकाइयाण जावइया सरीरा से एगे बायर आउसरीरे, असंखेजाणं वायर आउकाइयाणं जावइया सरीरा से एगे वायरपुढवीसरीरे ए महालपण गोयमा ! पुढवीसरीरे पन्नत्ते ॥सू० ३॥ ___ छाया-एतस्य खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकस्याप्कायिकस्य तेजस्कायि. कस्य वायुकायिकस्य वनस्पतिकायिकस्य कतरा कायः सर्वभूक्ष्मः कतरः काय: सर्वसूक्ष्मतर: ? गौतम ! वनस्पतिकायः सर्वसूक्ष्मः वनस्पतिकायः समूक्ष्मतरः १ । एतस्य खलु भदन्त ! पृथिवी कायिकस्य अपूकायिकस्य तेजस्कायिकस्य वायुका. यिकस्य कतरः कायः सर्वभूक्ष्मः कतर कायः सर्वसूक्ष्मतरः ? गौतम ! वायुकायः सर्वमूक्ष्मः वायुकायः सर्वमक्ष्मतरः २ । एतस्य खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकस्य अकायिकस्य तेजस्कायिकस्य कतरः कायः सर्वमक्ष्मः कतरः कायः सर्वमूक्ष्मतरः ? गौतम ! तेजस्कायः सर्वक्षमः तेजस्कायः सर्वसूक्ष्मारः ३ । एतस्य खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकस्याप्कायिकस्य कतरः कायः सर्वसूक्ष्मा कतरा कायः सर्वक्षमता? गौतम ! अकायः सर्वसूक्ष्मोऽफायः सर्वसूक्ष्मतरः ४ । एतस्य खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकत्याप्कायिकस्य तेजस्कायिकस्य वायुकायिकस्य वनस्पतिकायिकस्य कतरः कायः सर्ववादरः कतरः कायः सर्ववादरतरः ? गौतम ! वनस्पतिकायः सर्ववादरः वनस्पतिकायः सर्ववादरतरः १ । एतस्य खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकस्य अकायिकरय तेजस्कायिकस्य वायुकायिकस्य कतर कायः सर्ववादरः कतरः कायः सर्ववादरतरः १ गौतम ! पृथिवीमाय: सर्ववादरः पृथिवीकायः सर्व बादरतरः २ । एतस्य खलु भदन्त ! अफायिकस्य तेजस्कायिकस्य वायुकायिकस्य कतरः कायः सचादरः कारः कायः सम्वादरतरः ? गौतम ! अफाय: सर्वबादरः अफायः सर्ववादरतरः ३। एतस्य खल्नु भदन्त ! तेजस्कायिकस्य वायुकायिकस्य कतरः कायः सर्ववादः, कतरः कायः सर्ववादरतरः ? गौतम । तेजः कायः सर्वत्रादः तेजः कायः सर्वबादरतरः ४ । कियन्महत् खलु भदन्त ! पृथिवीशरीरं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! अनन्तानां सूक्ष्मवनस्पतिकायिकानां यावत्कानि शरीराणि तदेकं सूक्ष्म वायुशरीरम् । असंख्येयानां सूक्ष्मवायुकायिकानां यावत्कानि शरीराणि तदेकं सुक्ष्म तेजः शरीरम् । असंख्येयानां सूक्ष्मतेजस्कायिकशरीराणां यावस्कानि शरीराणि तदेकं सूक्ष्मम शरीरम् । असंख्येयानां सूक्ष्माकायिकशरी
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०३ पृथ्वीकायिकानां सूक्ष्मत्वनिरूपणम् ३४३ राणां यावत्कानि शरीराणि तदेकं सूक्ष्म पृथिवीशरीरम् । असंख्येयानां सक्षम पृथिवीकायिकशरीराणां यावत्कानि शरीराणि तदेकं वादरवायुशरीरम् । असंख्येयानां बादरवायुकायिकानां यावत्कानि शरीराणि तदेकं वादर तेजश्शरीरम् । असंख्येयानां बादरतेजस्कायिकानां यादन्ति शरीराणि तदेकं चादराप्शरीरम् । असं. ख्येयानां बादराकायिकानां यावत्कानि शरीराणि तदेकं बादरपृथिवीशरीरम् । एतन्महत खल्लु गौतम | पृथिवी शरीरं प्रज्ञतम् ॥ ३॥
टीका-'एयस्सणं भते !' एतस्य खलु भदन्त ! 'पुढवीकाइयस्स' पृथिवीकायिकजीवस्य 'आउक्काइयरस' अप्कायिकस्य 'तेउक्काइयस्स' तेजस्कायिकजीवस्य 'वाउक्काइयस्स' वायुकायिकजीवस्य 'वणस्सइकाइयस्स' वनस्पतिकायिकजीवस्य 'कयरे काए' कतरः कायः को जीवनिकायः 'सधमुहमे' सर्वमृक्षमा पञ्चानां मध्ये सर्वथा सूक्ष्मः सर्वसूक्ष्मः सर्वसूक्ष्मत्वं च चक्षुरिन्द्रियाग्राह्यतामात्रेण
इसले पहिले के सूत्र में पृथिवीकायिकादि जीवों की अवगाहना के भेदों का अल्पबहुत्व आदि कही जा चुका है अब काय को आश्रित करके पृथिव्यादि जीवों की ही एक दूसरे की अपेक्षा ले सूक्ष्मता का निरूपण किया जाता है।
'एयरस णं भंते ! पुढचीकाइयरस आउक्काइयस्स' इत्यादि।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'एयस्स णं भंते ! पुढपीकाइयस्त, आउकाइयरल, ते उक्काइयस्त वाउकाइयस्स, यणस्सइकाइयस्स कयरे काए' हे भदन्त ! ये जो पृथिवीकायिक, अप्का. यिक, तेजस्कायिक वायुकायिक, एवं वनस्पतिकायिक जो पांच जीवनिकाय हैं सो इनमें से कौन सा जीवनिकाय 'सव्वलुहमे०' सर्वसूक्ष्म है सर्वथा सूक्ष्म है सर्व सूक्ष्मता चक्षुइन्द्रिय द्वारा अग्राह्यता मात्र से या
આનાથી પહેલા સૂત્રમાં પૃથ્વિકાયિકારિ જીની અવગાહનાના ભેદોનું અલ્પ બહત્વ વિગેરે કહેવાઈ ગયું છે. હવે કાયને આશ્રય કરીને પૃવિ વિગેરે જીવોની જ એકબીજાની અપેક્ષાએ સૂક્ષમતાનું નિરૂપણ કરવામાં આવશે.
'एएस्स णं भंते ! पुढवीकाइयस्स आउकाइयस्स' इत्यादि
ટીકર્થ-આ સૂત્ર દ્વારા ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછ્યું છે કે'एयरस जे भने ! पुढवीकाइयस्स, आउकाइयरस, तेउकाइयस्स, वाउकाइयस्स वण स्सकाइयस्त कयरे काए ? 8 सावन् रे । पृथिवी1ि8, 4:43, ते કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક આ પાંચ જવનિકા છે તેમાથી ४ निधाय 'सव्वसुहुमे' सवथा सूक्ष्म छ१ सपथा सूक्ष्म छे? सव
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे ३४४ पदार्थान्तरमपेक्षशापि संभवति यथा सूक्ष्मोवायुः सूक्ष्म मन इत्यत आह-'कयरे. काए' कतरः काय:- काय: सबसु हुमतराए' सर्वक्ष्मतरः पञ्चानां मध्ये अतिशयेन सूक्ष्म इति सूक्ष्मतरः आपेक्षिकसूक्ष्मता च भवतु अन्यत्रापि यथा तथा किन्तु सुक्ष्मेऽपि सूक्ष्मतरः क इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'वणस्यइकाइए' वनस्पतिकायिका 'सम सुहुमे' सर्वसूक्ष्मः 'वणस्सइकाइए सबसुहुमतरार' वनस्पतिकायः सर्वसूक्ष्मतरः अयमतिशयेन सूक्ष्मः एपां मध्ये एतदपेक्षया नान्यः कश्चिदपि सूक्ष्म इति १ । 'एयरस णं भंते !' एतस्य पदार्थान्तर की अपेक्षा से भी हो सकती है जैसे वायू में सूक्ष्मता है मन में सूक्ष्मता है लो ऐसी सूक्ष्मना यहां नहीं विवक्षित हुई है किन्तु इन पांचों के बीच में सूक्षम में भी सूक्षन कौन सा काय है ? ऐसा प्रश्न का तात्पर्य है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'गोयमा ! वणरसहकाहए सव्वासहुसे वणलइकाइए सव्वानुहमतराए' हे गौतम ! वनस्पतिकाय ही इन पाचों के बीच में सक्षम और सूक्ष्मतर है बनस्पतिकाय की अपेक्षा इन पांचों में और कोई कायन सूक्षम है और न सूक्ष्मतर है। आपेक्षिक सूक्ष्मना तो और भी कायों में हो सकती है परन्तु सर्वसूक्षम तरता आपेक्षिक नहीं होनी है इसलिये ऐसा ही प्रश्न और ऐसा ही उत्तर दिया गया है ।। १ ।। ___अप गौतम वनस्पतिकायिक को छोडकर शेष चार जीवनिकायों में सर्वप्रयता और सर्वसूक्ष्मतरता को पूछते हैं-'एयरस णं भंते ! पुढસૂક્ષમતા ચક્ષુદ્રય દ્વારા અગ્રાહ્યાપા માત્રથી અથવા પદાર્થાન્તરની અપેક્ષાએ પણ થઈ શકે છે જેમ વાયુમાં સૂર પણ છે. મનમાં સૂક્ષમ પણ છે. એવું સૂમપણું અહિયાં વિવક્ષિત થયું નથી પરંતુ આ પાચેની અંદર સફમથી સૂમ કયા નિકાય છે? આ રીતનું આ પ્રશ્નનું તાત્પર્ય છે. આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु ४३ छ - गोयमा वणस्सइकाइए सव्वसुहुमे वणस्सइकाइए सम्पसहमनराव' गीतम! वनस्पतिय १ मा सयामा सवथा સૂક્ષમ છે. અને સૂઝતર છે વનસ્પતિકાયની અપેક્ષાએ આ પચેમાં બીજી કોઈ પણ કાય સૂમ નથી તેમજ સૂક્ષમતર પણ નથી. અપેક્ષાવાળી સૂક્ષ્મતા તે બીજી કારમાં પણ હોઈ શકે છે પરંતુ સર્વ સૂક્ષ્મતરપણુ આપેક્ષિત હોતું નથી તેથી અહિયાં એજ રીતને પ્રશ્ન અને એજ રીતને ઉત્તર આપવામાં આવેલ છે. જેના
હવે ગૌતમ સ્વામી વનસ્પતિકાયિકને છોડીને બાકીના ચાર જીવનકામાં सन २६५५॥ अने सू सूदपत२५१ २ प्रश्न ४२ छ, 'एयस्स णं भते !
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सु०३ पृथ्वीकायिकानां सूक्ष्मत्वनिरूपणम् ३४६ खलु भदन्त ! 'पुढवीकाइयस्स आउकाइयस्स तेउकाइयरस बाउकाइयस्स' पृथिवींकायिकस्याकायिकस्य तेजस्कायिकस्य वायुकायिकस्य 'कयरे काए' कतरः कायो कः कायः एषु चतुर्यु 'सासुहुमे' सर्वनक्षमा 'सव्वमुहुमतराए' सर्वक्ष्मतरका सर्वेभ्यः सूक्ष्म इति सर्वसुक्ष्मा सर्वसूक्ष्मेऽपि अतिशयेन सूक्ष्म इति सर्वसूक्ष्मतर: सर्वसूक्ष्मतर एव सर्वसूक्ष्मतरकः पृथिव्या आरभ्य वाय्वन्तेषु चतुर्यु जीवनिकायेषु अतिशयेन सूक्ष्मः कः ? इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'चाउकाए सबसहुमें' वायुकायः सर्वसूक्ष्मः 'वाउक्काए सबसहुमतरीए' 'वायुकायः सर्वक्ष्मवरकः पृथिव्याशिवायबन्तेषु सर्वापेक्षया वायुरेव सर्वतः सूक्ष्मतर इति भावः २ । 'एयस्सणे भंते !' एतस्य खलु भदन्त ! 'पुढवीकाइयस्स' पृथिवीकायिकरय 'आउकाइयस्स' अफायिकस्य 'तेउकाइयस्स' तेजस्कायिकस्य 'कयरे काए' कतरः कायः एषु त्रिषु का कायः 'सव्वसहुमे' सर्वसूक्ष्मः वीकाइय' हे अदन्त पृथिवीक्षाधिक, अपकायिक, तेजस्कायिक और वायुकायिक इन चार जीवनिकायो में कौन निकाय सर्वसूक्ष्म और सर्वसूक्ष्मतर है ? सबों से सूक्षा है, और सर्वसूक्षम में भी अतिशय सूक्ष्म है ? अर्थात् पृथिवी से लेकर बायबन्त के चारों जीवनिकायों में अतिशय सूक्ष्म कोनसा जीवनिकाय है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! बाउकाए सबस्नुहुमेहे गौतम ! इन चार जीवनिकायों में वायुकायिक ही सर्व की अपेक्षा लक्ष्म और सूक्ष्मतर है। ____अब गौतम वायुकायिक को छोडकर तीन जीवनिकायों में कौन निकाय सर्वक्षम और सर्वसूक्षमनर है ऐसा पूछते हैं-'एयरल भंते ! पुढवीकाइयरस आउकाइयरस' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक, अपूकायिक पुढवीकाइय०' मगवन् पृथ्वी थि४, PAutfix, तायि भने . वायुકાયિક એ ચાર જવનિકામા કઈ નિકાય સર્વથી સૂક્ષમ છે? અને કઈ નિકાય સર્વથી સૂક્ષમતર છે? અને સર્વ સૂફમમાં પણ અત્યંત સૂક્ષમ છે? અર્થાત પૃવિકાયિકથી આરંભીને વાયુકાય સુધીના ચારે જીવનિકામાં અત્યંત સૂક્ષમ કઈ જીવनिय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -'वाउकाइए सव्वसुहुमे' ગૌતમ! આ ચારે જવનિકામાં વાયુકાયિક જ સર્વથી સૂક્ષ્મ અને સૂક્ષમતર છે ૨
હવે ગૌતમ સ્વામી વાયુકાયિકને છોડીને બાકીના ત્રણ જવનિકામાં ४. निहाय साथी सूक्ष्म अने सूक्ष्मतर छ? वा प्रश्न. ४२ छे. 'एयस्व णं भंते ! पुढवीकाइयरस आउकाइयस्स.' भगवन वि4ि8, म५
भ०४४
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
भगवतीसूत्र 'कयरे काए' कतरः काय को जीवनिकायः 'सधमुहुमतराए' सर्वसक्षमतरका, पृथिवीकायिकादारभ्य तेजस्कायिकान्तेषु सर्वतः सूक्ष्मतरकः क इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'तेउक्काए सव्वसुहुमे तेजस्काय: सर्ववक्ष्मः 'तेउक्काइए सबसहुमतराए' तेजस्कायः सर्वसूक्ष्मतरकः पृथिव्यादि तैजसान्तेषु सर्वतः सूक्ष्मतरस्तेजस्काय एवेति ३ । 'एयस्स णं भंते !' एतस्य खलु भदन्त ! 'पुढचीकाइयस्स भाउकाइयस्स' पृथिवीकायिकस्याकायिकस्य अनयोयोमध्ये 'कयरे काए सनमुहुमे कतरः कायः सर्वसुक्ष्मः ‘कयरे काए सबसुहुमतराए' कतरः कायः सर्वसूक्ष्मतरकः पृथिव्यप्कायिकयोमध्ये कतरः कायः सूमा कतरः कायः सर्वतः सूक्ष्मतरक इतिप्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'आउक्काए सबसहुमे' अप्कायः सर्वसूक्ष्मः 'आउकाए सव्वसुहुमतराए' अप्कायः सर्वसूक्ष्मतरकः पृथिव्यष्कायिकयोमध्ये अकाय एव सर्व सूक्ष्मतरफ इतिभावः ४ । तदेवं पञ्चस्थावराणां सूक्ष्मत्वं निरूपितमतः परं तेषामेव बादराणां बादरत्वनिरूपणायाह-'एयस्स णं भंते' इत्यादि।
और तेजस्कायिक इन तीन जीवनिकायों में कौनसा जीवनिकाय सर्वसूक्ष्म और सर्वसूक्ष्मतर है उत्तर में प्रभु ने कहा-'गोयमा ! तेउकाए सव्वसहुमे' हे गौतम! इन तीन जीवनिकायों में तेजस्कोयिक ही सर्वसूक्ष्म और सर्वसूक्ष्मतर है ३ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं'एयस्स णं भंते ! पुढवीकाइयस्स आउक्काइस्स.' हे भदन्त ! इन पृथिवीकायिक और अपमायिक में कौनसा जीवनिकाय सर्वसूक्ष्म और सर्वसूक्ष्मतर है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा अउक्काए सव्वसु. हुमे' हे गौतम! अकायिक ही इन दोनों में से सर्वसूक्ष्म और सूक्ष्मतर है। इस प्रकार से इन पांच स्थावरों में सूक्ष्मता का निरूपण किया अब इन्हीं के भेद रूप बादरों में पादरता का निरूपण किया કાયિક અને તેજસ્કાયિક આ ત્રણ જવનિકામાં કયા જવનિકાય સવથી सक्षम भने सव सूक्ष्भत२ छ १ तेन उत्तरमा प्रभु ४९ छ है-'गोयमा ! तेसकाए सव्वसुहुमे०' गौतम मा पनियामा यि સર્વ સુક્ષમ અને સૂક્ષ્મતર છે. ૩
व गौतम स्वामी प्रसन मे पूछे छे ,-'एयस्स णं भंते ! पुढवीकाइयस्स आउकाइयस्स०३ मगवन् मा पृथिमाथि भने अयिभा કયા જવનિકાય સર્વથી સૂકમ અને સર્વ સૂક્ષમતર છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં अनु -'गोयमा ! आउक्काए सव्वसुहुमे०' ३ गौतम! माथि આ બન્નેમાં સર્વ સૂક્ષમ છે. અને સૂક્ષમતર છે. આ રીતે આ પાંચ સ્થાવરામાં સક્ષમતાનું નિરૂપણ કર્યું હવે તેના જ ભેદ રૂપ પાદરમાં બાદરપણાનું
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयंचन्द्रिका टीका शं०१९ उ०३ सू०३ पृथ्वीकायिकानां सूक्ष्मत्वनिरूपणम् ३४७ 'एयस्स णं भंते । एतस्य खल्ल भदन्त ! 'पुढवीकाइयस्स' पृथिवीकायिकस्य 'आउकाइयस्स' अप्कायिकस्य 'वेउकाइयस्य' तेजस्कायिफस्य 'वाउकाइयस्स' वायुकायिकस्य ‘वणस्सइकाइयस्स' वनस्पतिकायिकस्य 'कयरे काए सन्च. बायरे' कतरः कायः एषु पञ्चसु मध्ये को जीवनिकाय: सर्ववाद। सर्ववादरत्व कदाचित् अपेक्षयापि स्यादत आह-'कयरे काए सबबादरतराए' कतरः कायः सर्वबादरतरका सर्वेभ्योऽतिशयेन बादर इति सर्वबादरता बादरतर एव बादरतरक इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोथमा' हे गौतम ! 'वणस्सइकाए सव्ववायरे वनस्पतिकायः सर्वबादरः एषु पञ्चसु सर्वेभ्यो बादर वनस्पतिकाय इत्यर्थः 'वणस्सइकाए सबवायरतराए वनस्पतिकाय: सर्वबादरतर इति १ । 'एयस्स भंते ! ' एतस्य खलु भदन्त ! 'पुढवीकाइयस्स अपूकाइजाता है--इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-'एयस्स णं भंते ! पुढवीकाइयस्स आउकाइयस्त तेउकायहस्स.' हे भदन्त ! इन पृथिवीकायिक, अकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक इन पांच जीवनिकायों में कौनसा जीवनिकाय सर्वथा बादर है ? सर्वथा बादरता अपेक्षा से भी आ सकती है-इसलिये ऐसा पूछा है कि कौन सा जीवनिकाय सर्व में अतिशयरूप से बादतर है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा वणस्सहकाए सव्व बायरे०' हे गौतम ! वनस्पतिकायिक ही इन पांच जीधनिकायों में सर्व चादर और सर्व यादतर है । अब वनस्पतिकाय को छोडकर चार जीवनिकायों में से कौनसा जीवनिकाय बादतर है इसे जानने के लिये गौतम प्रभु से पूछते हैं-'पुढवीकाइयस्स आउकाइयस्स तेउकाइयस्स वाउकाइथस्स०' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक નિરૂપણ કરવામાં આવે છે. તેમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે है-'एयत्व णं भवे ! पुढवीकाइयस्स आउकाइयस्स तेउकायइस्स०' ले मान् આ પૃવિકાયિક, અપકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક આ પાંચ જવનિકામાં કયા જવનિકાય સર્વથા બાદર છે? સર્વથા બાદર પણુ અપેક્ષાથી પણ સંભવી શકે છે, તેથી એવું પૂછેલ છે કે-કયા જીવનિકાય સર્વથી અતિશય રૂપે બાદરતર છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે छे-'गोयमा! वणस्सइकाए सव्व बायरे०' गोतमा वनश्यनिहाय र આ પચે જીવનિકામાં સર્વથી બાદર છે. અને બાદરતર છે. હવે વનસ્પતિ કાયને છોડીને ચાર જવનિકામાંથી કયા જીવનિકાય બાદરતર છે, તે જાણવા भाट गौतम स्वामी प्रभुन पूछे छे ४-'पुढवीकाइयस्म आउकाइयस्म वेउकाइयस्स वाउकाइयस्स०' सन् चियिs, Ali, यि म वायु.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८, ..
भेगवतीसूत्रे न्येस्स तेउकाइयस्त वाउकाइयस्स' पृथिवीकायिकस्य अकायिकस्य तेजस्कायिकस्य वायुकायिकस्य 'कयरे काए' कतरः काया का कायः 'सव्ववायरे' सर्ववाद:सर्वेभ्यो वादर इत्यर्थः 'कयरे काए सव्वयायरतराए' कतरः काया सर्ववादरतरका सर्वेभ्योऽतिशयेन चादरतरकः क इवि प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । गोयमा' हे गौतम ! 'पुढवीकाइए समवायरे' एषु चतुर्यु पृथिवीकायः सर्ववादरः 'पुढवीकाए सबवायरतराए' पृथिवीकायः सर्ववादरतरकः एषु सर्वातिशायीवादरः पृथिवीकाय एवेतिभावः २ । 'एयस्स गंभंते ! 'एतस्य खलु भदन्त ! 'आउक्काइयस्स' अकायिकस्य 'तेउकाइयस्स' तेजस्कायिकस्य 'वाउकाइयस्स' वायुकायिकस्य 'कयरे काए सव्यवायरे' एपु त्रिपु कतरः कायः सर्ववादरः कयरे काए सबवादरतराए' कतरः कायः सर्ववादस्तरका एषु सर्वापेक्षयाऽतिवादरः का इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'आउक्काए अकाधिक तेजस्कायिक और वायुकायिक इन चार जीवनिकायों में 'कौनसाजीवविकाय सर्व से चादर और सर्व से बादतर है ? उत्तर में प्रभुने कहा-'गोयमा' हे गौतम ! 'पुढयीकाइयस्स.' इन चार जीवनिकायों के बीच में पृथिवीकाय ही सब से बादर है और पृथिवीकाय ही सब से
अधिक पादरतर है २ अघ पृथिवीकाय को छोडकर गौतम तीन जीवनि'कायों में सर्व बादताऔर सर्व बादतरता जानने के लिये प्रभु से ऐसा '' पूछते हैं 'आउकाइयस्स तेउकाइस्स० हे भदन्त अपूकायिक, तेजस्कायिक और वायुकायिक इन तीन जीवनिकायां में कौनसा निकाय सर्व चादर और पादतर है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोषमा आउक्काए सव्व. કાયિક આ ચાર જવનિકામાં કયા જવનિકાય સર્વથી બાદરતર છે? તેના उत्तरमा प्रभु ४३ छ ?--गोयमा !' गीतम! 'पुढवीकाइयस्स.' मा यार છત્રનિકામાં પૃથ્વિકાવિક જ બધાથી બાદર છે. અને પૃથ્વિકાયિક જ સૌથી અધિક બાદરતર છે. હવે પૃવિકાયિકને છોડીને ગૌતમ સ્વામી ત્રણ જીવ नियामा सव माहरा तया माटे प्रभुने मे पूछे छे है-'आउकाइयस्स
उझाइयस्स०' सान् यि: शायि भने वायुायि मा ३ જવનિકામાં કયા જવનિકાય સર્વ બાદર અને બાદરતર છે?તેના ઉત્તરમાં 'प्रभु ४ छ है-'गोयमा !' आउक्काए सब वायरे' गौतम ! मात्र पनि
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय वन्द्रिका टीका शं०१९ उ०३ ५०३ पृथ्वीकायिकानां सूक्ष्मत्वनिरूपणम् ३४६ सबवायरे' अकायः सर्ववादरः 'आउक्काए सबवायरतराए' अकायः सर्ववादरतरकः एषु त्रिषु सर्वथा बादरत्वमकायस्यैव इति भगवत उत्तरमिति ३। 'एयस्सगं भंते !' एतस्य खलु भदन्त ! 'वेउकाइयस्स वाउकाइयस्स' तेजस्कायिकस्य वायुकायिकस्य मध्ये 'कयरे काए सचबायरें' एतयोयोमध्ये कतरः कायः सर्वबादरः ‘कयरे काए सव्यवायरतराए' कतरः कायः सर्ववादरतरका अनयोयोमध्ये सर्वापेक्षया अतिशयितबादरस्तेजस्काय एवेतिभावः ४ । पूर्वोक्तमेवार्थ प्रकारान्तरेण कथयन्नाह-'के महालए' इत्यादि । 'के महालए णं भंते !' कियन्महत् खल्ल भदन्त ! 'पुढवी सरीरे पन्नते' पृथिवीशरीरं प्रज्ञप्तम् हे भदन्त ! पृथिवीकायिकस्य शरीरं कियन्महदिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! अणंताणं सुहुमवणस्सइकाइयाणं' अनन्तानां सूक्ष्मवायरे०' हे गौतम! इन तीन जीवनिकायों में अपूकायिक ही सब की अपेक्षा बादर और अतिशयरूप में बादतर है अर्थात् इन तीन जीवनिकायों में सर्वथा बादरता अप्रकायिक में ही है। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'एयरस णं भंते ! तेउकाइयस्स घाउकाइयस्त०' हे भदन्त तेजस्कायिक और वायुकायिक इन दो जीवनिकायों में कौन से जीवनिकाय में सर्वथा बादता और बादतरता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा० !' हे गौतम ! इन दोनों जीव. निकायों के बीच में सर्वापेक्ष अतिशयवादर तेजस्काय ही है अब गौतम 'इसी बात को प्रकारान्तर से प्रभु से पूछते हैं-'के महालए णं भंते ! पुढवीसरीरे पन्नत्ते' हे भदन्त ! पृथिवीकाधिक का शरीर कितना धडा कहा गया है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अणंताणं सुहुमयકાર્યોમાં અષ્કાયિકે જ સર્વની અપેક્ષાએ બાદર અને અતિશય રૂપથી બાદરતર છે. અર્થાત્ આ ત્રણે જવનિકાચામાં સર્વથા બાદરપણું અષ્ઠાયિકામાં જ છે.
व गौतम पाभी प्रभु से पूछे छे ?-'एयस्स ण भंते ! तेउकाइयस्स वाउकाइयस्स' 8 सपन तायि भने वायुयि मामे नियोमा ક્યા જવનિકાયમાં સર્વથી બાદરતરપણુ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે
है-'गोयमा! गौतम! मा ३०४ भन्ने पनियोमा सपना અપેક્ષાથી અત્યંત બાદર તેજસ્કાયિક જ છે.
હવે ગૌતમ સ્વામી આજ વાતને પ્રકારાન્તરથી પ્રભુને પૂછે છે કે'के महालए णं भंते ! पुढवी सरीरे पण्णत्ते' 3 लगवन् चियितुं शरीर है वि ४ छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४३ छ -'अणताणं
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
भगवतीसूत्र वनस्पतिकायिकानां जीवानाम् 'जावइया सरीरा' यावत्कानि शरीराणि 'से एगे सुहमवायुपरीरे' तदेकं सूक्ष्मवायुशरीरं भवति 'असंखेजाणं सुहुमचाउसरीराण' असंख्येयानां सूक्ष्मवायुशरीराणां वायुरेव शरीरं येषां ते वायुशरीरा: सूक्ष्माश्चते वायुशरीराश्चेति सूक्ष्मवायुशरीराः तेषां सूक्ष्मवायुशरीराणाम् असंख्येयानां सूक्ष्मायुकायिकानाम् 'जावइया सरीरा' यावत्कानि शरीराणि 'से एगे मुहुमे तेउसरीरे' तदेकं सूक्ष्म तेज-शरीरम् 'असंखेज्जाणं मुहुमतेउकायसरीराणं' असंख्येयानां सूक्ष्मतेजस्कायशरीराणाम् 'जावइया सरीरा' यावत्कानि शरीराणि 'से एगे मुहुमे आउसरीरे' तदेक सूक्ष्मापशरीरम् 'असंखेजाणं सुहुम आउकाइयसरीगणं' असंख्येयानां सूर्यमाप्कायिकशरीराणाम् 'जावइया सरीरा' यावणस्सहकाइयाण' हे गौतम ! अनन्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिकों के जितने शरीर होते हैं । 'से एगे सुहुमवाउसरीरे' उतना शरीर एक सूक्ष्म वायुकायिक जीव का होता है तात्पर्य कहने का यह है कि अनन्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिकों के असंख्यात शरीर को एकत्रित करने पर जो समुदाय रूप में शरीर का प्रमाण होता है उतना प्रमाण एक सूक्ष्म वायुकायिक जीव के शरीर का होता है ऐसा ही कथन आगे भी जानना चाहिये । 'असंखेज्जाणं सुहुम बाउसरीराणं०' असंख्यात सूक्ष्मवायुकायिकों के जितने शरीर हैं-'से एगे सुहुमे तेउसरीरे०' उतना एक शरीर सूक्ष्म एक तेजस्कायिक जीव का होता है 'असखेज्जाणं सुहम तेउकाय सरीराणं०' इसी प्रकार से असंख्यात सूक्ष्म तेजस्कायिक जीवों के जितने शरीर होते हैं 'से एगे सुहुमे आउसरीरे० उतना एक शरीर एक सुहुमवणस्तइकाइयाणं०' ३ गौतम! मनन्त सूक्ष्म वनस्पतिहिन रेखा शरीर डाय छ. 'से एगे सुहुमवाउसरीरे' भेटमा शरी२ मे सूक्ष्म वायुायिहाना હોય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-અનન્ત સૂમ વનસ્પતિકાયિકાના શરીરને એકઠા કરવાથી સમુદાય રૂપથી શરીરનું જે પ્રમાણ થાય છે, એટલું જ પ્રમાણે એક સૂક્ષ્મ વાયુકાયિક જીવના શરીરનું થાય છે. એ જ પ્રમાણનું ४थन मा ५ सभा . 'असंखेज्जाण सुहुम वाउसरीराणं०' असभ्यात सूक्ष्म वायुविहीन रेसा शरीर डाय छ, 'से एगे सुहुमे तेउसरीरे०' तर शरीर सूक्ष्म arयि पनु डाय छे. 'असंखेज्जाणं सुहुम तेउकायसरीराणं०' मे शत मसभ्यात सूक्ष्म यि वाना रेखा शरीर डाय छ, 'से एगे सुहुमे आउसरीरे से शरीर मे सक्षम मयि व डाय छे. 'असंखेज्जाण सुहमभाउकाइयसरीराण'
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०३ पृथ्वीकायिकानां सूक्ष्मत्वनिरूपणम् ३५१ कानि शरीराणि 'से एगे सुहुमे पुढवी सरीरे' तदेकं सूक्ष्मं पृथिवी शरीरम् 'असंखेज्जाणं सुहुमपुढवीकाइयसरीराणं' असंख्येयानां सूक्ष्मपृथिवीकायिकशरीराणाम् 'जावइया सरीरा' यावत्कानि शरीराणि 'से एगे बादरवाउसरीरे तदेकं वादरवायुशरीरम् 'असंखेज्जाणं बादरवाउकाइयाणं' असंख्येयानां वादरवायुकायिकानां जीवानाम् 'जावइया सरीरा' यावत्कानि शरीराणि 'से एगे बादरतेउसरीरे' तदेकं बादरतेजः शरीरम् 'असंखेज्जाणं बादरतेउकाइयाणं जावइया सरीरा' असंख्येयानां बादरतेजस्कायिकानां जीवानाम् 'जावइया सरीरा' यावत्कानि शरीराणि 'से एगे बादर आउ सरीरे' तदेकं बादरा शरीरम् 'असंखेज्जाणं वादरआउकाइयाणं जावइया सरीरा' असंख्येयानां वादराकायिकानां यावत्कानि शरीराणि 'से एगे सूक्ष्म अपूकायिक जीव का होता है । असंखेज्जाणं सुहम 'आउकाइयसरीराणं.' असंख्यात सूक्ष्म अकायिक जीवों के जितने शरीर होते हैं से एगे सुहुमे पुढवी सरीरे० उतना एक शरीर एक सूक्ष्म पृथिवी. कायिक का होता है। 'असंखेज्जाणं सुहमपुढचीकास्यसरीराणं' असंख्यात सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों के जितने शरीर होते हैं 'से एगे पादरवाउसरीरे उतना एक शरीर एक बादवायुकायिक जीव का होता है 'असंखेजाणं बादवाउकाइयाणं.' असंख्यात बादचायुकायिकों के जितने शरीर होते हैं उतना एक शरीर बादर तेजस्कायिक एक जीव का होता है । 'असंखज्जाणं बादर तेउकाइयाणं' असंख्यात बादर तेजस्कायिक जीवों के जितने शरीर होते हैं 'से एगे पादराउसरीरे' उतना एक शरीर एक पादर अपूकायिक का होता है 'असंखेज्जा णं बादर आउकाइयाणं' असंख्यात बादर अप्कायिक जीवों के जितने मसभ्यात सूक्ष्म माय: wवाना २८वा शशर हाय छ, 'से एगे सहमे पुढवीसरीरे०' तर मे शरीर मे सुक्ष्म पृथ्विायिनुसाय छे. 'असंखेज्जाण' मुहुम पुढयीक इयसरीराण'०' असभ्यात सूक्ष्म पिाय: वाना २८मा शरीर डाय छ, 'से एगे पादरवाउसरीरे' मेट से शरीर में मा४२ वायुयि नु डाय छे. 'असंखेज्जाण' बादरवाउकाइयाण' मस ખ્યાત બાદર વાયુકાચિકેના જેટલા શરીર હોય છે, તેટલું એક શરીર બાદર
यि पाय छे. 'असंखेज्जाण बादर वेटकाइयाण'' असभ्यात माह त य ७वाना रेखा शरी। हाय छ, 'से एगे बादर आउसरीरे' मेरो शरीर मा २ मयि य छे. 'असखेजाण' बादर आउकाइयाण'०' मध्यात माह२ मयि लवान २८मा शरी। हाय
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
भगवतीसूत्रे
बादरपुढवीसरी रे' तदेकं चादरपृथिवीशरीरं भवतीति । प्रकरणार्थमुपसंहरमाह'ए महालएणं' इति 'ए महालए णं गोयमा' एतन्महत् खलु गौतम ! 'पुढवीसरीरे फनत्ते' पृथिवीशरीर मज्ञप्तम् हे गौतम ! एतादृशं महत्प्रमाणकं वादरपृथिवीकायिक शरीरं भवतीतिभावः ॥ ०३॥
प्रकारान्तरेण पृथिवीकायिकानामवगाहना प्रमाणमाह - 'पुढची ' इत्यादि मूलम् - पुढवीकाइयस्स पणं भंते ! के महालया सरीरोगाहणा पन्नत्ता गोयमा ! से जहानामए रन्नो चाउरंतचक्कवहिस्स वन्नगपेसिया तरुणी वलवं जुगवं जुवाणी अप्पायंका० वन्नओ जाव निउणसिप्पोवगया नवरं चम्मेदृदुहणसुट्टियसमाहयणिचियगत्तकाया न भण्णइ सेसं तंचेव जाव निउणसिप्पोवगया तिक्खाए वइरामईए सण्हकरणीए तिक्खेणं वइरामएणं वहविरण एवं महं पुढवीकाइयं जतुगोलासमाणं गहाय पडिसाहरिय पडिसाहरिय पडिसंखिविय पडिसंखिविय जाव इणामेव तिकड तित्तखुत्तो उप्पीसेज्जा तत्थ णं गोयमा ! अत्थेगइया पुढवीकाइया आलिद्धा अत्थेगइया पुढवीकाइया नो आलिद्धा अत्थेमइया संघट्टिया अत्थेगइया नो संघट्टिया अत्थेगइया परियाविया अत्थेगइया नो परियाविया अत्थेगइया उद्द विया अत्थेगइया नो उद्देविया अत्थेगइया पिट्टा अत्थेगइया शरीर होते हैं । 'से एगे बादरपुढवीसरीरे' उतना एक शरीर एक यादर पृथिवीकायिक का होता है 'ए महालएणं गोयमा०' हे गौतम ! ऐसे बडे प्रमाणवाला चादर पृथिवीकाधिक का शरीर होता है || सू० ३॥
'से एगे बादर पुढत्री सरीरे' तेदु मे शरीर जाहर पृथ्विायिउनु होय छे. 'ए महालाए णं गोयमा !' हे गौतम! भाषा भोटा प्रभाणुवाणु बाहर पृथ्विक्षयितु शरीर होय छे. ॥ सू. ३ ॥
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९३०३ सू०४ पृथ्वीकायिकानामवगाहनाप्रमाणनि० ३५३ नो पिट्टा पुढवीकाइयस्स णं गोयमा ! ए महालया सरीरोगाहणा पन्नता । पुढवीकाइए णं भंते! अकंते समाणे केरिलियं वेदणं पच्चणुग्भचमाणे विहरइ गोयमा ! से जहानामए केइ पुरिसे तरुण बलवं जाव निउणसिप्पोवगए एगं पुरिसं जुन्नं जराजज्जरियदेहं जाव दुब्बलं किलंतं जमलपाणिणा मुद्वाणंसि अभिहणिज्जा से णं गोयमा ! पुरिसे तेणं पुरिसेणं जमलपाणिणा मुद्धार्णति अभिहए समाणे केरिसियं वेदणं पच्चणुभवमाणे विहरह ? अणिहं समणाउसो ? तस्स णं गोयमा ! पुरिसस्स वेदनाहिंतो पुढवीकाइए अकंते समाणे एतो अणिटूतरियं चेव अकंततरियं जाव अमणामतरियं चेव वेदणं पच्चणुग्भवमाणे विहरइ ? आउकाइए णं भंते! संघट्टिए समाणे केरिसियं वेदणं पच्चणुब्भवमाणे विहरइ ? गोयमा ! जहा पुढवीकाइए एवंचेव एवं तेउकाइए वि एवं वाउकाइए वि एवं वणस्सइकाइए वि विहरइ । सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥सू० ४ ॥ एगूणवीसमस तईओ उद्देसो समतो
छाया -- पृथिवीकायिकस्य खलु भदन्त ! कियन्महती शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता । गौतम ! तद्यथानामकम् - राज्ञश्वा तुरन्त चक्रवर्तिनो वर्णकपेषिका तरुणी वळवती युगवती युवतिरल्पाका वर्णकः यावत् निपुणशिल्पोपगता नवरं चर्मेष्टदुधणमुष्टिसमाहतनिचितगात्रकाया न भव्यये शेषं तदेव यावद्द निपुणशिल्पोपगता तीक्ष्णायां वज्रमय्यां श्लक्ष्णकरिण्यां तीक्ष्णेन वज्रमयेन वर्तकवरेण एकं महत् पृथिवी कायिकं जतुगोलसमानं गृहीत्वा मतिसंहृत्य प्रतिसंहृत्य प्रतिसंक्षिप्य प्रतिसंक्षिप्य यावत् इमामेवेति कृत्वा त्रिसप्तकृत्वः उत्विष्यात् तत्र खलु गौतम ! अस्त्येक के पृथिवीकायिका आदिष्टाः अस्त्येके पृथिवीकायिका नो आश्लिष्टाः अस्त्येक के संघट्टिताः अस्त्येक के नो संघट्टिताः अस्त्येकके परितापिताः, अस्त्ये
०४५
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे कके नो परितापिताः, अस्त्येकके उपद्राविताः अस्त्येकके नो उपद्राविताः, अस्त्येकके पिष्टाः अस्त्येकके नो पिष्टाः पृथिवीकायिकस्य खलु गौतम ! एतन्महतीशरीरावगाहना प्रज्ञप्ता । पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! आक्रान्तः सन् कीहशीं वेदनां प्रत्यनुभवन् विहरति ? गौतम ! तद्यथानामकः कश्चित्पुरुषः तरुणो बलवान् यावत् निपुणशिल्पोपगतः एक पुरुष जीर्ण जराजर्जरितदेहं यावत् दुर्वलं क्लान्तं यमलपाणिना मूर्द्धनि अभिहन्यात् स खलु गौतम ! पुरुपस्तेन पुरुषेण यमलपाणिना मूर्द्धनि अभिहतः सन् कीशी वेदना प्रत्यनुभवन् विहरति ? अनिष्टं श्रमणायुष्मन् । तस्य खलु गौतम ! पुरुपस्य वेदनाभ्यः पृथिवीकायिकथाक्रान्तः सन इतोऽनिष्टतरामेव अकान्ततरां यावत् अमनआमतरां वेदनां प्रत्यनुभवन् विहरति । अप्कायिकः खलु भदन्त ! संघट्टितः सन् कीदृशीं वेदनां प्रत्यनुभवन् विहरति ? गौतम ! यथा पृथिवीकायिक एवमेव । एवं तेजस्कायिकोऽपि एवं वायुकायिकोऽपि एवं वनस्पतिकायिकोऽपि विहरति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥०४॥
एकोनविंशतिशते तृतीयोदेशकः समाप्तः टीका-'पुढवीकाइयस्स णं भंते । पृथिवीकायिकस्व खलु भदन्त ! 'के महालया सरीरोगाहणा' कियन्महती शरीरावगाहना शरीरस्य पृथिवीजीवसम्बन्धिनः अवगाहना कियती कियत्ममाणा 'पन्नत्ता' प्रज्ञप्ता कथितेति अवगाहना
अब प्रकारान्तर से पृथिवीकायिकों की अवगाहना का प्रमाण सूत्रकार कहते हैं-- 'पुढवीकाइयस्स णं भंते । के महालया सरीरोगाहणा पण्णत्ता' इत्यादि।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है 'पुढवीका. इयस्स णं भंते ! के महालया सरीरोगाहणा पण्णता हे भदन्त ! पृथिबीकायिक जीव के शरीर की अदगाहना कितनी बडी कही गई है ? इस प्रकार का यह प्रश्न अवगाहना के प्रमाण विषय का है इसके उत्तर में प्रभु
હવે પ્રકારાન્તરથી પૃવિકાયિકેની અવગાહનાનું પ્રમાણ સૂત્રકાર કહે छ.-'पुढवीकाइयस्स ण' भंते ! के महालए घरीरोग हणा पण्णत्ता' त्यादि
ટીકાઈ– આ સૂત્ર દ્વારા ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછ્યું છે કે --'पुढवीकाइयस्स ण' भंते ! के महालया सरीरोगाहणा पण्णत्ता' लगन् પૃથ્વીકાયિક જીવના શરીરની અવગાહના કેટલી કહેવામાં આવી છે? આ રીતે અવગાહનાનું પ્રમાણ જાણવા તેના પ્રમાણ વિષે આ પ્રશ્ન ગૌતમ
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका श०१९ उ०३ सु०४ पृथ्वीकार्यि कान (मवगाहना प्रमाणनि० ३५६ प्रमाणविषयकः प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'से जहानाम९' तथथानामका कश्चित् 'रनो' रातः 'चउरंतचक्कवटिस्स' चातुरन्तचक्रवर्तिनः चतुर्दिगन्ताधिपतेश्चक्रवर्त्तिनः पेषिका वर्णको नाम गन्धद्रव्यचूर्ण विशेषः तस्य पेषणकारिणी दासी भवेदित्यर्थः दास्याः विशेषणानि कथयति - 'तरुणी' इत्यादि । 'तरुणी' तरुणी प्रवर्द्धमानवयाः यस्याः वयः प्रतिदिनं वर्द्धते इत्थंभूताया इत्यर्थः ' वलव' वलवती - शारीरिकसामर्थ्यवती 'जुगवं ' युगवती सुषमहुष्पमादिविशिष्टकालवती 'जुत्राणी' युवति:- युवत्वं प्राप्तेति यावत् 'अपायंका' अल्पातङ्का - अल्पः अविद्यमानः आतङ्को - रोगो यस्याः सा अल्पातङ्का अत्राल्पशब्दः अभात्रवाची तेन नीरोगेत्यर्थः 'वन' वर्णकः वर्णनग्रन्थोऽत्र वाच्यः अत्रास्या वर्णनं कर्त्तव्यमितिभावः कियत्पर्यन्तमेतद्वर्णनं कर्तव्यं तत्राह - ' जाव' इत्यादि । 'जात्र निउणसिप्पोपगया' यावत् निपुणशिल्पोपगता किं तत्रत्यं सर्वमेव वर्णनं कर्त्तव्यं तत्राह - 'नवर' इत्यादि । 'नवरे' अयं विशेषः कहते हैं - 'गोयमा ! से जहानामए रन्नो चउरंतचक्कवहिस्स' हे गौतम! जैसे कोई एक चारों दिशा के अधिपति चक्रवर्ती राजा की वर्णकपे षिका - गन्धद्रव्यचूर्णविशेष को पीसनेवाली दासी हो जो कि - 'तरुणी० ' युवती हो वृद्ध न हो 'बलव' बलिष्ठ हो शारीरिक शक्ति से युक्त हो 'जुगवं ' सुषमदुष्षयादिविशिष्ट काल में उत्पन्न हुई हो 'जुवाणी' जवान हो - उमरलायक हो 'अपायंका' निरोग हो यहाँ अल्पशब्द अभाववा - 'चक है 'वन्नओ' इस दासी के वर्णन करनेवाला पाठ यहां पर कह लेना चाहिये | वर्णन करनेवाला पीठ यहाँ पर कहां तक का ग्रहण करना चाहिये तो इसके लिये कहा गया है- 'जाव निउणसिपोवगया' यावत्
स्वाभीगे ये छे. तेना उत्तरमा अलु हे छे - 'गोयमा ! से जहानामए रन्नो 'चाउरन्नचक्कव ट्टेस्व०' हे गौतम! प्रेम अर्थ मे यारे हिशासना अधि પતિ કુર્તિ રાજાની વધુ કપેષિકા-એટલે કે અન્ય દ્રવ્ય સૂત્રુ વિશેષ ને वाटवावाणी हासी हाय है थे हासी 'तरुणी०' युक्ती होय मर्थात् वृद्ध न होय 'वलबं०' जलवान् होय अर्थात् शारीरिख शक्ति संपन्न होय 'जुगवं ० ' सुषभ दुष्टभाहि विशेषाणां उत्पन्न थयेस होय 'जुवाणी' युवान डाय अर्थात् उभ्भर साय! होय अप्पायंका' निरोगी होय अडियां मदप शब्ड અભાવ વાચક છે. ઇન્નો' દાસીના વર્ણન કરવાવાળા પાઠ અહિયાં કહેવા જોઈએ આ પાઠ અહિયાં કચાં સુધીના ગ્રહણ કરવા જોઈએ તે માટે કહે छे है- 'जाव निउणखिप्पोवगया' यावत् ते नियुष्य शिष्योपगत होय श
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
भंगवतीस्त्र 'चम्मेदृदुहणमुष्टियसमाहयणिचियगत्तकाया न भण्णई' चर्मेष्टद्रुघणमुष्टिकसमाहतनिचितगात्रकाया न भण्यते तत्र चर्मेष्टद्रुघणमुष्टिकादिकानि व्यायामक्रियायामुपकारीणि उपकरणानि एभिः समाहतानि व्यायामप्रवृत्ती अतएव निचितानि च घनीभूतानि गात्राणि अंगानि यत्र स चमष्टद्रुघणमुष्टिकसमाइतनिचितगात्रकाया, एतद् विशेषणमत्र न वक्तव्यम् , स्त्रिया एतादृशविशेषणस्यासंभवाद् 'सेसं तं चे' शेषं तदेव एतद्भिन्नं यत् यत् तत्र विशेषणं तत् सर्वमेव वक्तव्यं कियत्पर्यन्तं विशेषणं वक्तव्यं तत्राह-जाय निउणसिप्पोरगया' यावत् "निपुणशिल्पोपगता सूक्ष्मशिल्पज्ञानसम्पन्नेति । अत्र यावत्पदसंग्रायः पाठो यथा'थिरगहत्थे दढपाणिपायपापितरोरुपरिणया, वलजमलजुगलपरिघणिभवाहू उरस्सबलसमण्णागया लंघणपवणजवणवायामसमत्था छेया दक्खा पता यह निपुण शिल्पोपगत हो उत्पन्न कला में कुशल हो इस पाठ के भीतर 'चम्मेद्हणतुष्टियसमाइयणिचियगत्तमाया न भण्णह' यह पाठ भी आया है, सो यह पाठ इल दासी के वर्णन करने में ग्रहण नहीं करना चाहिये क्योंकि स्त्रियों में इस प्रकार के व्यायाम क्रिया के साधक उपकरणों द्वारा पुष्ट गात्र होने का प्रायः अभाव सा रहा करता है। 'सेसं तं चेव' इस विशेषण के अतिरिक्त और जो २ विशेषण वहाँ पर हो वे सब यहां पर कह लेना चाहिये और ये सब विशेषण 'जाव निउणनिप्पोधगया' इस पाठ तक हैं इस विशेषण का अर्थ ऐसा है कि यह दासी सूक्ष्म शिल्पज्ञान से संपन्न थी यहां जो यावत्पद आया है उस से इस पाठ का यहाँ संग्रह हुआ है-'चिरग्महत्थे, ढ़पाणिपायपासपिठंतरोरुपरिणया तलजमलजुयलपरिणिभबाहू उरस्सपलसमण्णाया लंघण. हाय मडि सुधारा ५४ सय ४२ मा पानी भर 'चम्मेद्वदुणमुट्टिय समाहयणिचियगत्तकाया न भण्णई' मा प्रभाोना या४ मा छे ते पा४ ॥ દાસીના વર્ણનમાં ગ્રહણ કરવાનું નથી. કેમ કે સ્ત્રિોમાં આ રીતના વ્યાયામ ક્રિયાના સાધક ઉપકરણથી શરીરના અવયવે પુષ્ટ કરવાને અભાવ હોય છે. 'सेसं तं चेव' मा विशेष। शिवायना भीगत २२ विशेष यो डाय ते तमाम महियां सम वा. मन त विशेष। 'जाव निउणसिप्पोवगया' આ પાઠ સુધી ગ્રહણ કરવાના છે. આ વિશેષણોને અર્થ એ પ્રમાણે છે કે –આ દાસી સૂમ શિલ્પ જ્ઞાન વાળી હતી. અહિયાં જે ચાવત્પદ આપેલ છે, तनाथी नये प्रमाणेन५8 माडियां अडर शय छे. 'थिरग्गहत्थे, दृढपाणिपायपासपिटुंतरोरुपरिणया तलजमलजुयलपरिघणिभवाहू उरस्स बलसम
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शं०१९ उ०३ सू०४ पृथ्वीकायिकानामवगाहनाप्रमाणनि० ३५७ कुसला मेहावी निउणा' इति 'थिरग्नहत्था' स्थिराग्रहस्ता-स्थिरः कम्पनरहितः अग्रहस्तो यस्याः सा तथा 'दढपाणिपायासपिटवरोरुपरिणया' दृढपाणिपादपार्श्वपृष्ठान्तरोरुपरिणता तत्र-पाणी च पादौ च पावों च पृष्ठान्तरे च उरू च एतैरङ्गैः परिणता परिणाम प्राप्ता दृढपाणिपादादिसंपन्ना, सर्वावयवैरत्युस्कृष्टसंहननवतीत्यर्थः 'तलजमलजुयलपरिघणिभवाहू' तलयमलजुगलपरिघनिभबाहू तत्र तलस्य-तालवृक्षस्य यद् यमलं समश्रेणीकं युगलं-द्वयं, परिधः कपा. टार्गला च, एतन्निभौ एतत्सदृशी दीर्घसरलपीनत्वादिना वाहू यस्याः सा तथा 'उरस्सवलसमन्नागया' औरस्सवळसमन्वागता-औरस्यं सहजं यद् बलं तेन समन्वागता युक्ता आन्तरोत्साहवीर्यवतीत्यर्थः 'लंघणपवणजवणवायामसमत्था' लंघनप्लवनजवनव्यायामसमर्थाः, तत्र लङ्घनं कूदनम् , प्लवनं वाहुभ्यां नधास्तरणम् , जवनं वेगेन धावनम् एतद्रूपो व्यायामस्तत्र समर्था लङ्घनादि सामर्थ्यसंपन्ना इत्यर्थः 'छेया' छेका-प्रयोगज्ञा, 'दक्खा' दक्षा-शीघ्रकारिणी 'पत्तट्टा' माप्तार्थी पवणजवणवायामसमत्था छेया दक्खा पतहा कुसला मेहावी निउणा' इससे यह जाना जाता है कि यह दाली और भी इन विशेषणों वाली हो अर्थात इसका अग्रहस्त कम्पन क्रिया से रहित हो मजबूत कर चरण आदि से संपन्न हो सर्व अवयवों द्वारा अति उत्कृष्ट शरीरवाली हो-समश्रेणिवाले दो ताल वृक्षों के जैसे एवं कपाट की अर्गला जैसे दीर्घ सरल पुष्ट जिसके दोनों बाहु हो स्वाभाविक बल से जो युक्त हो अर्थात् आन्तर उत्साह एवं वीर्यवाली हो लांघने में दौडने में वेगसे चलने में और व्यायाम करने में जो समर्थ हो लङ्घन शब्द का अर्थ कूदना है, प्लवन शब्द का अर्थ नदी आदि का तैरना है जवन शब्द का अर्थ वेग से ण्णागया लधणपवणजवणवायामसमत्या छेया दुक्खा, पत्तद्वा कुटला मेहावी निउणा' मा पाइने म मा प्रभाए छ. म हासीनसडरत કંપન વિનાને હોય અર્થાત્ કાંપતે ન હોય, હાથ પગ વિગેરે અવય જેના મજબૂત હોય, જેના શરીરના બધા જ અવયવ ઘણા ઉકઈ–અર્થાત ઉત્તમ હોય, જેના બને હાથ સમાન ઉંચાઈવાળા બે તાડ વૃક્ષ જેવા લાંબા અને કમાડની સાંકળ જેવા સરલ અને પુષ્ટ હોય છે સ્વાભાવિક બળવાળા હોય અર્થાત, આંતરિક ઉત્સાહ અને શક્તિવાળી હોય લાંઘવામાં, દેડવામાં ઉતાવળથી ચાલવામાં અને કસરત કરવામાં જે સમર્થ હોય, લંઘન શબ્દનો અર્થ કૂદવું એ પ્રમાણે છે. લવન શબ્દનો અર્થ નદી વિગેરેમાં તરવું એ પ્રમાણે છે. “ક્વન' શબ્દનો અર્થ વેગથી દડવું એ
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
રૂટ
स्वकर्मज्ञा, 'कुसला' कुशला आसोच्य कार्यकारिणी 'मेहावी' मेधाविनी सकृच्छुतदृष्टकर्म परिज्ञानवती 'निउणा' निपुणा उपायारम्हकारिणी इति ( मग. श. १६ उ. ४) 'तिक्खाए' तिक्ष्णायां कठोरायाम् ' वइरामईए' वज्रमय्यां वज्रवत् कठि नायामित्यर्थः ' सण्डकरणीए' श्लक्ष्णकरणी सूक्ष्म चूर्णकारिणी पेपणशिला तस्याम् ' तिक्खेणं' तीक्ष्णेन 'वइरामएणं' वज्रमयेन वज्रवत् कठोरेण 'वट्टवरएणं' adhara प्रधानलोष्टकेन गोलाकारपेपणप्रस्तरेण 'लोढा' इति लोकमसिन 'एगं महं पुढवीकायं एकं महत् पृथिवीकायिकम् 'जतु गोलासमाणं, जतु गोलसमानम् डिमरूपक्रीडनकं जतुगोलकप्रमाणं नातिमहत् तत् 'गहाय' गृहीत्वा 'पडिसाहरिय पडिसाइरिय' प्रतिसंहृत्य प्रतिसंहृत्य 'पडिसंखिविय पडि
दौडना है इस रूप व्यायाम में जो दक्ष हो 'छेका' प्रयोगज्ञ हो ' दक्खा' शीघ्रता से प्रत्येक कार्य करनेवाली हो 'पत्तट्ठा' अपने काम को जाननेबाली हो 'कुसला' काम करनेवाली हो 'मेहावी' एकबार में ही सुने गये अथवा देखे गये काम को जाननेवाली हो 'निडणा' निपुण हो - उपाया. रम्भकारिणी हो (भग० श० १६ उ० ४) ऐसी वह दासी 'तिक्खाए' तीक्ष्ण-कठोर 'वइराम एणं' वज्रमय 'सण्हकरणीए' सूक्ष्म चूर्णकरनेवाली शिला के ऊपर 'तिक्खेण वहरामएणं' तीक्ष्ण वज्रमय कठोर वज्र के जैसी कठिन 'ववरणं' गोल आकारवाली लोढी से पीछे, क्या पीसे तो कहते हैं - ' एगं महं पुढवीको इयं जतुगोलासमाणं' लाख के गोला जैसे पृथिवीकायिक को पीले पीसते समय वह शिला पर और लोढी पर चिपक गये उस पृथिवीकायिक को 'पडिसाहरिय २' बार २ छुडावे और छुडाकर
પ્રમાણે છે. આવા પ્રકારના વ્યાયમમાં જે કુશળ ડાય છેöા' પ્રયાગને अणुवावाजी होय ‘दक्खा' शीघ्रताथी हरे कार्य १२वावाजी होय 'पत्तट्ठा' घोताना अर्थने लगुवावाजी हाय 'कुसला' दुशणताथी अभ उरवावाजी हाय 'मेहावी' शोभ वार सांलणेसा अथवा लेयेसा अमने लगुनारी होय 'निउणा' निपुणु हाय-उपायनेो मारल उ२नारी होय (ल, श. १६७. ४) भेवी माहासी. 'तिक्खाए' तीक्ष्य हैठोर 'वइरामएणं' वनमय 'सण्ह करणीए' सूक्ष्म लघु यू उरवावाजी शिक्षा-पत्थर उभर तिक्खेण वइरामरणं' तीक्ष्य वलमय उठौरअर्थात् वन्न वा उठे 'वट्टवर एणं' गोज આકારના ઉપરવટણાથી વાટે. શું वाटे तेने भाटे आहे - ' एगं महं पुढत्रीका इयं जतुगोलासमाणं' सामना ગેાળા જેવા પૃથ્વિકાયિકને વાર્ટ અને વાટતી વખતે તે શિલા પર અને ઉપર बटला पर थोंटी गयेला ते पृथ्वी थिए- 'पडिसाहरिय पड़िसाहरिय' वारंवार
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०६९ उ०३०४ पृथ्वोकायिकानामवगाहनाप्रमाणनि० ३५९ संखिविय' प्रतिसंक्षिप्य पतिसंक्षिप्य अत्र प्रतिसंहरणथिलायाः शिलापुत्रकाच्च संहृत्य एकीकरण प्रतिसंक्षेपणं तु शिलापृष्ठात् पततो द्रव्यस्य संरक्षणमिति 'जावइणामेव तिकटु' यावत् इदमेव इतिकृता-शिलापृष्ठे किश्चित् द्रव्यं दत्वा घर्ष येत् तत्र पततोऽशस्य एकत्रीकृत्य पुनः शिलापृष्ठे संस्थाप्य एनमह झटित्येव घर्षयिष्यामि इपि कृत्या 'ति सत्तखुत्तो उप्पीसेज्जा' निराप्तकृत्वः एकविंशतिवारमित्यर्थः उत्पेषयेत्-चूरयेत् 'तत्थ ण' तत्र खलु 'अत्थेगहया पुढयीकाइया आलिद्धा अत्थेगइया पुढवीकाइया नो आलिद्धा' अस्त्येकके पृथिवीकायिकाः आश्लिष्टाः शिलायां शिलापुत्रके या संलग्नाः, अत्येकके पृथिवीकायिका नो आश्लिप्टाः न संलग्मा 'अत्थेगइया संघट्टिया' अस्त्येकले संघटिताः 'अत्थेगइया नो संघट्टिया' अस्त्येकके नो संघट्टिताः तत्र केचन पृथिवीकायिकाः शिलया शिलानकेण सह स्पृष्टा एव अवन्तीत्यर्थः 'अत्थेगइया परियाबिया' अस्त्येक के परितापिताः 'अत्थे गइया नो परियादिया' आत्येकके नो परितापिता केषांचित् संघृष्यमाणानां उसे 'पडिसंखविय २'बार २ ही उल शिला पर एकत्रित करती जावे इस प्रकार से करते:२ वह उसे 'त्तिसत्तखुत्तो उप्पीलेजना २१ चार पीसे पीसते समय वह अपने मन में ऐसा उत्साह रखे कि मैं इसे अभी देखते २ पीस डालती हूं इस प्रकार से उस पृथिवीकाधिक के चूर्ण करने में लगी हुइ वह दासी हे गौतम! उस पृथिवीकायिक को पूर्णरूप से नहीं पीस सकती है क्योंकि 'अत्थेगहथा.' उसमें पृथिवीकायिक कितनेक ऐसे हैं जो उस शिला में और लोढी में लग ही नहीं पाये हैं कितनेक ही लग पाये हैं तथा कितनेक ऐसे हैं जो उस शिला ले एवं लोढी से घिस ही नहीं पाये हैं तथा कितनेक पृथिवीकायिक ऐसे हैं घिसे जाने 63 मन ते प्रमाणे 8 'पडिसंखविय पडिसंखविय' वारपार शिक्षा ५२ ४ ४२ती तय मा शत ४२०i ४२di तर 'चिसतखुत्तोउप्पीसेज्जा' એકવીસ વાર વાટે અને વાટતી વખતે તે પિતાના મનમાં એ ઉત્સાહ રાખે - मान भi or तलतामा पारी नाभु छु. माशते ते पृथ्वीકાવિકને ચૂર્ણ કરવામાં લાગેલી તે દાસી છે ગૌતમ તે પૃવિકાયિકને પૂર્ણ ३५थी पाटी शती नथी भ-'अत्थेगइया०' तमासा पृथ्विायि એવા હોય છે કે-તે શિલામાં અને ઉપરવટણામાં લાગ્યા જ નથી હોતા. અને કેટલાક જ લાગેલા હોય છે. અને કેટલાક એવા હોય છે કે તે શિલાથી અથવા ઉપરવટણાથી ઘસાયા જ હોતા નથી તથા કેટલાક પૃવિકાવિકે એવા હોય છે કે-જેને ઘસવા છતાં પણ દુઃખ થતું નથી, તથા કેટલાક એવા હોય
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
भगवतींसूत्रे पृथिवीकायिकानां दुःखप्नुत्पद्यते केपांचिन्नोत्पद्यते इत्यर्थः 'अत्थेगइया उदृविया अत्थेगड्या नो उद्दविया' अस्त्येकके उद्राविताः अरत्येकके नो उद्राविता:-नो मारिताः केपांचित् संघृष्यमाणानां मरणं भवति केपांचिन्न भवतीत्यर्थः 'अत्थे. गइया पिट्ठा अत्थेगइया नो पिट्ठा' अस्त्येकके पिष्टाः अस्त्येकके नो विष्टाः केषांचित् पेपणं भवति केपाचिन भवतीत्यर्थः 'पुढवीकाइयस्स णं गोयमा 'पृथिवीकायिकस्य खलु गौतम ! 'ए महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता' एतन्महती शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता हे गौतम ! वज्रमयशिलायां वज्रमयशिलावत केण (शिला पुत्रेण) पृथिवीकायिकस्य यत्नो बलवत्यादिविशेषणवत्या चक्रवर्तिदास्या संघर्षणे कृतेऽपि केगांचिदेव संघर्पणादिकं भवति नतु सर्वे पाम् अतः पृथिवीकायिकजीवस्य शरीरावगाहनाऽतिसूक्ष्मेति जानीहि इति प्रकरणार्थः 'पुढीकाइए पं भंते !' पृथिवीकारिकः खलु भदन्त ! 'अझते समाणे आक्रान्तः सन् 'केरिसियं वेयणं' कीदृशीं वेदनाम् 'पञ्चणुभवमाणे प्रत्यनुभवन् 'विहरई' विहरति हे पर भी दुःख नहीं हो पा रहा है, तथा कितनेक ऐसे हैं जो मरे ही नहीं तथा कितनेक ऐसे हैं जो पिले ही नहीं हैं इस से हे गौतन! अब तुम समझ सकते हो कि पृथिवीकायिक की अवगाहना कितनी सूक्ष्म है तात्पर्यकहने का यह है कि वज्रमय शिला पर वज्रमय लोढी से बडी सावधानी के साथ बलवती आदि विशेषणोंवाली चक्रवर्ती की दासी के द्वारा पीसे जाने पर भी कितनेक ही पृथिवीकायिकों का संघर्षण आदि होता है लब का नहीं होता है इस कोरण पृथिवीकायिक जीव की शरीरावगाहना अति सूक्ष्म है ऐसा हे गौतम! तुम जानो। अब गौतम प्रभु से ऐला पूछते हैं-'पुढवीकाइए णं भंते ! अक्कंते समाणे केरिलियं वेयणं पचणुभवमाणे विहरई' हे भदन्त पृथिवीका. थिक जीव जब आक्रान्त होता है तब वह कैसी वेदना का अनुभव करता છે કે જેઓ મરતા જ નથી. તથા કેટલાક એવા હોય છે કે જે વટાયા જ હોતા નથી. તેથી હે ગૌતમ! હવે તમે સમજી શકે તેમ છે કે-વૃશ્વિકાયિકની અવગાહના કેટલી સૂક્ષમ છે? કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–વામય શિલા પર વજીમય ઉપર વટણાથી ઘણું જ સાવધાની પૂર્વક બલવતી વિગેરે વિશેષણાવાળી ચક્રવર્તિ રાજાની દાસી દ્વારા વાટવાં છતાં પણ કેટલાક પૃવિકાચિકે જ ઘસાય છે. ઉપમદિંત થાય છે. બધા નહી. એ કારણથી પૃવિકાયિક જીવની શિરાવગાહના અત્યંત સૂક્ષમ છે, તેમ હે ગૌતમ તમે જાણે.
હવે ગૌતમ સ્વામી પૃવિકાયિકની વેદના બાબત જાણવા પ્રભુને એવું पछे छे ४-पुढवीकाइए ण भंते ! अक्कते समाणे केरिसयं वेयणं पच्चणुब्भवमाणे
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०४ पृथ्वीकायिकानामवगाहनाप्रमाणनि० ३६१ भदन्त ! योऽयं पृथिवीकायिको जीवः शिलापट्टकादौ शिलापुत्रकादिना संघृष्य. माणः कीदृशी वेदनाम् अनुभवति ? किमाकारकं दुःखं तस्य जायते ? इति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'से जहानामए केइ. पुरिसे' तद्यथानामको कश्चित् पुरुषः 'वरुणे बलवं जाव निउणसिप्पोवगए' तरुणो वलवान यावत् निपुणशिल्पोपगतः तत्र तरुणः प्रवर्द्धमानवयाः बलवान् सामर्थ्यवान् यावत्पदेन 'जुग जुवाणे' इत्यादि विशेषणानां संग्रहो भवति सत्र 'जुगवं' युगवान् 'सुषमदुष्पमादिविशिष्टकालवान् 'जुवाणे' युवा-युवावस्था प्राप्त इत्यर्थः 'अपायके थिरग्गहत्थे दहपाणिपायपासपिलुतरोरुपरिणए चम्पेहृदुहणमुट्टियसमाहयनिचियगत्तकाए' अल्पाङ्क: स्थिराग्रहस्तः दृढपाणिपाद. पार्थ पृष्टान्तरोरुपरिणतः चर्मेष्टद्गुषणमुष्टिकसमाहसनिचितगात्रकायः इत्यादि है ? पूछने का तात्पर्य ऐसा है कि जब पृथिवीकायिक शिलापट्टक आदि ऊपर लोढी वगैरह से पीसा या रगडा जाता है, तब वह कैसी वेदना का अनुभव करता है ? किस प्रकार का दुःख उसे होता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! से जहानामए केह पुरिसे' हे गौतम! जैसे कोई अविज्ञातनामा पुरुष हो और 'तरुणे बलवं जाव निउणसिप्पोवगए' तरुण प्रवर्द्धमानधय वाला हो, बलवाला हो, शक्तिशाली हो यावत्पद के अनुसार वह 'जुगव' सुषमदुषमादिकालचाला हो 'जुवाणे' युवावस्थावाला हो 'अल्पायंके' अल्पातङ्कवाला हो रोगरहित हो स्थिर अग्रहस्तवाला हो, दृढ हाथ, पग, पाच, पृष्टान्तर आदिवाला व्यायाम क्रिया में उपकारक चमेंष्ट, दुघण, मौष्टिक आदि उपकरणों से जिस विहर' सपन् पृथ्वियि ७१ च्यारे माid थाय छे,
त्यापी વેદનાને અનુભવ કરે છે? પૂછવાનું તાત્પર્ય એવું છે કે-જ્યારે પૃથ્વિકાયિક જીવને શિલા આદિ ઉપર ઉપરવટણ વિગેરેથી વાટવામાં અથવા રગડવામાં આવે છે, ત્યારે તે કેવી વેદનાને અનુભવ કરે છે અને તેને કેવા પ્રકારનું
म थाय छ १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु ४९ छ है-गोयमा! से जहानामए केहपुरिसे 3 गौतम! २ ५ यथा नामवाणी पुरुष डाय भने 'तरुणे बलवं जाव निउणसिप्पोवगए' तरुषु भने ती ती भरपाणी लाय, भगवान् डाय, शठित संपन डाय मडियां यात ५४थी 'जुग' सुषमापमालि. मा मेरो डाय 'जुवाणे' युवान स्थापना हाय 'अप्पायके' रोग विनाना डाय भने स्थि२ अडायवाणा डाय, मरभूत હાથ, પગ, પડખાં, પીઠ વાંસાને ભાગવાળે હાય વ્યાયામ ક્રિયામાં ઉપયોગી
भ०४६
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
३६२
"
पूर्वोक्तानि दासीमकरणगृहीतानि सर्वाणि विशेषणानि संग्राह्याणि कियत्पर्यन्त' विशेषणं ग्राह्यं तत्राह - 'निपुण सिप्पोवगए' यावत् निपुणशिल्पोपगतः सूक्ष्म शिल्पज्ञाननिपुण इत्यर्थः एतादृशविशेषणविशिष्टः कश्चित् पुरुषः 'एगं पुरिसं जुनं' एकं पुरुषं जीर्णम् 'जराजज्जरियदेहं ' जराजर्जरितदेहम् जरया जर्जरितः - जीर्णतां प्राप्तो देहो यस्य स जराजर्जरित देहः वार्धक्येन विशीर्णशरीर इत्यर्थः तम् 'जाब दुब्बलं किलं' यावत् दुर्बल क्लान्तम् अत्र यावत्पदेन 'सिढिलतया बलितरंग संविणद्वगतं, पविरलपरिसडियदंवसेदि उण्हाभिहयं तामिहयं आउरं झुंझियं पिवासियं' इति संग्रामम् तत्र शिथिलत्वचावलितरङ्गसंपिषद्धगात्रं - शैथिल्यमाप्तया त्वचया, वलितरङ्गः शिथिलीभृतचर्मरेखारूपैश्च संपिनद्धं व्याप्तं गात्रं शरीरं यस्य स तथा तम् शिथिलचर्मरेखाश्रेणियुक्तशरीरचन्तमित्यर्थः, प्रविरलपरिशटितदन्तश्रेणिम् - विरला अनिविडा शिथिला विच्छिन्ना वा कियत्पतितत्वेन पृथक् पृथक् भूताः नो तथा परिशटिता शटनधर्मप्राप्ता दन्ता यस्यां सा, तथाविधा श्रेणिः दन्तपक्तिर्यस्य स तथा तम् 'उण्हामिहये' उष्णभिहतम् - औयव्याकुलं सूर्यकिरणादिना सन्तप्तम् 'तण्डाभिहयं' तृष्णाभिहतम् अतएव 'आउरं' आतुरं मनो का शरीर पुष्ट हो गया हो यावत् सुक्ष्म शिल्पज्ञान में निपुण हो, ऐसा वह पुरुष एक ऐसे पुरुष को जो कि 'जुन्नं' जीर्ण है 'जराजज्ज - रियदेह' जरा से जर्जरित देहवाला है 'जाव दुव्यलं किलतं' यावत् दुर्बल है क्लान्त है तथा यावत्पद के अनुसार- 'लिटिलतयावलितरंगसंपिषद्गत्तं' जिसका शरीर शिथिल हुई त्वचा से और झुरियों से या हो रहा है कितनेक दांतों के गिर जाने से विरल और शिथिल जिसकी दन्त पंक्ति है साथ में वह जिसकी सड़ी गली हुई हैं । 'उण्हाभिहयं' सूर्य के आतप से जो व्याकुल हो रहा है - 'तण्हाभिहयं' એવા ચમેટ-દ્રુધ-મૌષ્ટિક–વિગેરે સાધનાથી જેનું શરીર મજબૂત અને પુષ્ટ થયું હાય યાવત્સૂક્ષ્મ શિલ્પકળામાં નિપુણુ હાય, એવા તે પુરુષ शो मेवा पुरुषने } - 'जुन्नं' लागू होय, 'जराजज्जरियदेह' गढपाशुथी रित शरीरवाणा जाव दुच्चल किलतं' यावत् दुर्भस होय, उसान्त— थाली होय, मने पावत् पथी 'सिढिलतयावलितरंग संपिणद्धगत्तं' नेतुं શરીર ઢીલી થયેલી ચામડીની કરચલીયેાથી વ્યાપ્ત થઈ રહ્યું. હાય, અને કેટલાક દાંતેાના પડવાથી વિરલ અને શિથિલ જેની દત પક્તિ હાય અને ते तयति सडेती है गणेसी होय, 'उन्हाभिहये' सूर्यना तउठाथी ? व्याज थ रह्यो होय, 'तव्हा मिहयं' तरसथी हेनु भन अशांत थर्ध रघु
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०६९ उ०३ सू०४ पृथ्वीकाथिकानामवगाहनाप्रमाणनि० ३६३ मालिन्ययुक्तम् 'झुझिय' झुशितं म्लानं बुभुक्षितम् एतावदेव न किन्तु 'पिवासियं' पिपासितं पिपासाव्याकुळमिति दुर्वलं शारीरिकबलरहित क्लान्तम्-मानसव्यथाव्यथिवशरीरमित्यर्थः 'जुगलपाणिणा' युगलपाणिना हस्ताभ्यामित्यर्थः 'सुद्धाणंसि' मुर्द्धनि मस्तके 'अभिहणेज्जा' अभिहन्यात् यथा कश्चित् युवा पुरुषः सर्वथा शरीरसमृद्धिमान् हस्ताभ्यां कमपि जीर्णादिविशेषणविशिष्ट वृद्ध मस्तके ताडयेदित्ययः ‘से णं गोयमा! पुरिसे' स खल गौतम ! पुरुषः स जराजर्जरितद्धशरीर इत्यर्थः 'ते णं पुरिसेणं' तेन -पुरुषेण यूना 'जुगलपाणिणा' युगलपाणिना 'मुद्धाणंसि अभिहए समाणे मुर्द्धनि अभिहतः सन्
के रिसायं वेयण' कीशी वेदनाम् 'पच्चणुभत्रमाणे विहरई मत्यनुभवन् विहरति बलवता यूना युगलपाणिना मस्तके ताडितो वृद्धपुरुषः कीदृशीं वेदनामनुभवन्नवस्थितो -भवतीति भगवतो वितका गौतम आह-'अणि समणाउसो' अनिष्टं श्रमण ! तृष्णा-तृषा से-जिसका मन अशान्त बना हुआ है। 'आउरं' अतएव जो घवरायासा है 'झुझियं' 'झुझालायासा है या बुभुक्षित है प्यासा है दुबैलशारीरिक बल से जो रहित है क्लान्त-मानसिक व्यथा से जिसका शरीर व्यथित है 'जमलपाणिणा' अपने दोनों हाथों से 'मुद्धाणंसि' मस्तक के ऊपर प्रहार करे अर्थात् सर्व प्रकार से शारीरिक समृद्धि शाली युवापुरुष अपने दोनों हाथों से किसी जीर्णादिविशेषण विशिष्ट वृद्ध पुरुष को उसके मस्तक के ऊपर ताडित करे तो 'सेगोयमा!' हे गौतम! वह जरा ले जर्जेरित हुभा शरीरवाला पुरुष 'तेणं पुरिसेणं.' उस पुरुष के द्वारा मस्तक पर चोट पहुंचाये जाने पर
केरिसयं वेयणं' किस प्रकार की वेदना का अनुभव करता है ?-इस प्रकार से प्रभु के द्वारा पूछे जाने पर गौतमने कहा-'अनिट्ठ-समणाउसो डाय आउरे' भने मान रथी २ रा गयेडाय झुझिय' भुयेवा હોય, અર્થાત ભૂખ અને તરસથી વ્યાકૂળ, શારીરિક બલ વિનાને થાકેલે માનસિક પીડાથી જેનું શરીર પીડાવાળું હોય એવા પુરૂષને પૂર્વોક્ત બલવાન पुरुष 'जुगलपाणिणा' पाताना मन डायाथी 'मुद्धाणसि' भाथा ५२ પ્રહાર કરે અર્થાત દરેક પ્રકારના શારીરિક બલ વિગેરેથી સમૃદ્ધિવાળો યુવાન પુરુષ પોતાના મનને હાથોથી કોઈ જીણું શીર્ણ વિગેરે વિશેષણુંવાળા વૃદ્ધ सपना माथा ५२ भारे तो 'से गं गोयमा ! ७ गोतम! ते गढपाथी नरत शरीरवाणे पुरुष 'देण पुरिसेण' ते पुरुष द्वारा भरत १२ धा भारवामां मावे त्यारे केरिसयं वेयणं' वी वनाना अनुस ४२१ मा પ્રમાણે પ્રભુ દ્વારા પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે ગૌતમ સ્વામીએ કહ્યું
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र आयुष्मन् ! हे श्रमण ! हे आयुष्मन् स वृद्धोऽनिष्टाममियां वेदनाम् अनुभवतीति 'तस्स णं गोयमा' तस्य खल्लु गौतम ! 'पुरिसस्त' पुरुषस्य 'वेयणाहितो' वेदनाभ्यः 'पुढवीकाइए अकंते समाणे' पृथिवीकायिको जीव आक्रान्तः सन् 'एचो अणितरियं' इतोऽनिष्टतराम् 'अकंततरिय' आक्रान्ततराम् 'जाव अमणामवरियं' यावत् अमन आमतराम् अत्र यावत्पदेन अप्रियाम् , अमनोज्ञाम्-मनसा प्राप्तुमयोग्यामित्यादि विशेषणानां संग्रही भरति 'वेयणं पच्चणुभवमाणे विहरई' वेदनां प्रत्युभवन् विहरति यथा यूना ताडितो वृद्धो यादी वेदनामनुभवति ततोऽप्य. धिकमकान्तममनोज्ञममियं दुःखमनुभवन् पृथिवीकायिको जीवो घर्षणादिसमयेऽवस्थिती भवति हे गौतम ! अवर्णनीयं दुःखं तस्य जायते इतिभावः । 'आउकाइए णं भंते !' अकायिकः खलु भदन्त ! 'संघट्टिए समाणे' संघटितः सन् 'केरिसयं वेयणं' कीशी वेदनां दुःखम् 'पचणुभवमाणे विहरइ' प्रत्यनुभवन् हे श्रमण आयुष्मन् ! यह वृद्ध पुरुष अनिष्ट अप्रिय वेदना को भोगता है 'तस्सणंगोयमा' हे गौतम ! उस 'पुरिमस्त' पुरुष की 'वेयणाहितो.' वेदना से भी अधिक अनिष्टतर यावत् अमनामतर 'पुढवीकाइए अक्कते समाणे वेदना को पृथिवीकायिक जब आक्रान्त होता है तब भोगता है यहां यावत्पद ले 'अप्रियाम् अमनोज्ञाम्' इत्यादि विशेषणों का ग्रहण हुआ है । तात्पर्य कहने का यह है कि किसी बलवान् युवा के द्वारा मस्तक पर ताडित हुआ कोई वृद्ध पुरुष जैली वेदना का अनुभव करता है उससे भी अधिक आक्रान्त, अमनोज्ञ अप्रिय दुःख का अनुभवन पृथिवीकायिक जीव जब घर्षणादि से युक्त होता है तप करता है अर्थात् उसको अवर्णनीय दुःख होता है । 'आउकाइएण भंते ! हे 'अणिटुं समणाउसो' श्रम आयुभन् त वृद्ध पुरुष मनिष्ट-मप्रिय वहना सागवे छे. 'तस्स णं गोयमा ! गौतम ! 'पुरिसस्व' पुरुषनी 'वेयणाहितो०' અનંતગણું વેદનાથી પણ વધારે અનિષ્ટતર યાવત્ અમન આમતર 'पुढवीकाइए अक्कते समाणे' वेहनाथी विजयि न्यारे मा भाभित ५. महत थाय छे त्यारे लोगवे छे. मडियां यावत्पथी 'अप्रियाम् अमनोज्ञाम्' વિગેરે વિશેષણે ગ્રહણ કરાયા છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—કેઈ બળવાન યુવક દ્વારા માથા પર ઘા કરાયેલે કઈ વૃદ્ધ પુરુષ જેવી વેદનાને અનુભવ કરે છે, તેનાથી પણ વધારે આકાંત, અમને જ્ઞ અપ્રિય દુઃખને અનુભવ પ્રવિકાયિક જીવ જ્યારે ઘર્ષણ વિગેરે ક્રિયાઓવાળે થાય છે ત્યારે કરે છે. અર્થાત તેને વર્ણન ન કરી શકાય તેવું દુઃખ થાય છે.
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३सू०४ पृथ्वीकायिकानामवाहनाप्रमाणनि० ३६५ विहरति हे भदन्त ! यदाऽप्कायिको जोवः संघृष्यते तदा तस्य कीदृशं दुःख जायते ? इति प्रश्ना, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहा पुढवीकाइए एव चेव' यथा पृथिवीकायिक एवमेवाऽप्कायिकोऽपि यथा संघृष्यमाणस्य पृथिवीकायिकजीवस्य दुःखं प्रदर्शितं दुर्वलद्धताडनदृष्टान्तेन तथैवाकायिकजीवस्यापि भवतीत्यवगन्तव्यम् ‘एवं तेउकाइएवि' एवं तेजःकायिकोऽपि संघृष्यमाणो दुःखमनुभवतीति एवं वाउकाइए वि' एवं वायुकायिकोऽपि संघृष्यमाणो वेदनाम् अनुभवति पृथिवीकायिकजीवनदेवेति एवं वणस्सइकाइए विजाव विहरई' एवं वनस्पतिकायिकोऽपि यावत् विहरति तथा च यथा संघृष्यमाणस्य पृथिवीकायिकजीवस्य दुखं जायते तादृशं च दुःखमनुभवन् पृथिवीकायिको विहरति अवस्थितो भवति तथैव वनस्पतिकायिकोऽपीविभावः । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! यत् भवता प्रतिपादित तत् एवमेव इति भदन्त ! जब अपकायिक संघटित होता है तब वह कैसे दुःख का अनुभव करता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! जहा पुढवीकाइए.' हे गौतम! संघटित होने पर पृथिवीकायिक जिस प्रकार के दुःख का अनुभव करता है, जो कि दुर्वलवृद्ध के ताडन दृष्टान्त से प्रकट किया गया है उसी प्रकार से अप्कायिक जीव दुःखसे आक्रान्त होनेपर दुःख का अनुभव करता है एवं वाउकाइए वि' इसी प्रकार के दुःखका अनुभव वायुकायिक जीव भी करता है 'एवं वणस्सइकाइए वि' इसी प्रकार से वनस्पतिकायिक जीव भी आक्रान्त होने पर दुःख का अनुभव करता है 'जाव विहरह'यावत् गौतमस्वामी 'सेवं भंते ! २ त्ति आपकी
आउकाइए णं भते ! सन् ज्या३ मयि ७१ मत थाय छ ત્યારે તે કેવા દુઃખને અનુભવ કરે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે 3-'गोयमा जहा पुढवीकाइए०' है गौतम ! धसवामा भावना विविहीन જે પ્રમાણે દુઃખનો અનુભવ થાય છે, કે જે દુર્બળ એવા વૃદ્ધપુરષનાવાડન -મારવાના દષ્ટાંતથી બતાવેલ છે, તે જ રીતે અષ્કાયિક જીવ પણ આક્રાંત थत मन अतुम रे छ. 'एव वाउकाइए वि०' मा शतना
मन मनुभव वायुायि ५५ ४२ छे. एवं वणस्सहकाइए वि जाव विहरई' से शते वनस्पतिथि: २५ मात थाय छ क्यारे गौतम
मना मनुल ४२ छ. _ 'सेवं भंते । सेवं भंते ! त्ति' ३ समपन् मापर्नु भा सघणु थन सपथा સત્ય છે. હે ભગવનું આપનું સર્વ કથન યથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને તે
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
भंगवतीस्त्रे कथयित्वा भगवन्तं वन्दित्वा नमस्यित्वा गौतमः संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीतिभावः ॥सू०४॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात- जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगधपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालप्रतिविरचितायां श्री "भगवतीमूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यामेकोनविंशतिशतके
__ तृतीयोद्देशकः समाप्तः ॥१९-३॥ यह कथन सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर वे गौतम भगवान्
को वन्दना और नमस्कार कर संयम और तप से आत्मा को भावित ‘करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।।सू० ४॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके उन्नीसवें शतकका
तीसरा उद्देशक समाप्त ॥ १९-३॥ સ્વામી ભગવાનને વંદના અને નમસ્કાર કરીને સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર વિરાજમાન થયા. એ સૂ.૪ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની -પ્રમેયચનિદ્રકા વ્યાખ્યાના ઓગણીસમા શતકને ત્રીજે ઉદ્દેશક સમાસ ૧૯–૩
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका श०१९ उ०४ सू०१ नारकादिनां महावेदनावत्वनि० ३६७ अथ चतुर्थीदेशकः प्रारभ्यते
पृथिवीकायिकादयो जीवा महावेदना इति तृतीयोदेशके कथितम्, चतुर्थो - देशके तु नारकादयो जीवा महावेदनाः इति कथयिष्यन्ते इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्य चतुर्थीदेशकस्य इदमादिमं सूत्रम् - 'सिय भंते ।" इत्यादि ।
मूलम् - सिय भंते! नेरइया महासवा महाकिरिया महावेयणा महानिज्जरा गोयमा ! नो इणट्ठे समट्टे १, सिय भंते ! नेरइया महासवा महाकिरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा हंता सिया २, सिय भंते! नेरइया महासवा महाकिरिया अप्पवेयणा महानिज्जरा गोयमा ! णो इणडे समट्टे ३, सिय भंते ! नेरड्या महासवा महाकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा गोयमा ! जो इट्टे समट्टे ४, सिय भंते! नेरइया महासवा अप्पकिरिया महावेयणा महानिज्ञ्जरा गोयमा ! णो इणट्टे समट्टे ५, सिय भंते! नेरइया महासवा अप्पकिरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा गोयमा ! णो इणट्टे समट्टे ६, सिय भंते! नेरइया महासवा अपकिरिया अप्पत्रेयणा महानिज्जरा गोयमा ! जो इणट्ठे समट्ठे ७, सिय भंते! नेरइया महासवा अप्प किरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा गोयमा ! णो इण्डे समट्ठे ८, सिय भंते! नेरइया अप्पासवा महाकिरिया महावेयणा महानिज्जरा गोयमा ! णो इट्टे समट्ठे ९, सिय भंते! नेरड्या अप्पासवा महाकिरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा गोयमा ! णो इणट्ठे समट्ठे ! १०, सिय भंते! नेरइया अप्पासवा महाकिरिया अप्पवेयणा महानिज्जरा गोयमा ! णो इण समट्ठे ११, सिय भंते! नेरइया अप्पासवा
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे महाकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा गोयमा! णो इणढे समटे १२, सिय भंते ! लेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया महावेयणा महानिज्जरा गोयमा ! णो इणटे सम?। १३ सिय भंते! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा गोयमा! णो इणटे सम? १४, सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा महानिज्जरा गोयमा! णो इणढे समढे १५, सिय भंते ! नेरड्या अप्पासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा गोयमा ! णो इणटे समझे।१६। . एए सोलसभंगा लिय भंते! असुरकुमारा महासवा महाकिरिया महावेयणा महानिज्जरा गोयमा! णो इणद्वे समझे एवं चउत्थो भंगो भागियत्रो सेला पन्नरसभंगा पडिसेहेयत्वा एवं जाव थणियकुमारा सिय भंते! पुढचीकाइया महासवा महांकिरिया महायणा महानिज्जरा, हंता सिया एवं जाव सिय भंते ! पुढवीकाइया अप्पासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा हंता सिया एवं जाव मणुस्ला। वाणमंतरजोइसिय वेमाणिया जहा असुरकुमारा। सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति॥सू०।। , छाया-स्याद् भदन्त ! नैरयिज्ञाः महात्रवाः महाक्रियाः महावेदना: महानिर्जराः गौतम ! नायमर्थः समर्थः ॥१॥ स्याद् भदन्त ! नरयिकाः महासंवाः महाक्रियाः महावेदनाः अल्पनिर्जरा हन्त स्यात् ॥२॥ स्याद् भदन्त ! नैरयिका महास्वा महाक्रियाः अल्पवेदना महानिर्जरा: गौतम ! नायमर्थः समर्थः ॥३॥ स्याद् भदन्त । नायिका महास्न वा महाक्रिशः अल्पवेदना अल्पनिर्जराः गौतम ! नायमयः समर्थः ॥४॥ स्याद् भदन्त ! नरयिका महासत्रा अल्पक्रिया महावेदना महानिर्जराः गौतम ! नायमर्थः समर्थः ॥५॥स्याद् भदन्त !
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०४ सू०१ नारकादिनां महावेदनावत्वनि० ३६९ नैरयिका महस्रवा अल्पक्रिया महावेदना अल्पनिर्जराः गौतम !, नायमर्थः समर्थः ॥६॥स्याद् भदन्त ! नैरयिका महास्त्रवा अल्पक्रिया अल्पवेदना महानिजरा गौतम ! नायमर्थः समर्थः ॥७॥स्याद् भदन्त ! नैरयिका महासवा अल्पक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जरा गौतम ! नायमर्थः समर्थः ॥८॥स्याद्, भदन्त ! नैरयिका अल्पास्त्रवा महाक्रिया महावेदना महानिर्जरा, गौतम । नायमर्थः समर्थः ॥९॥स्याद् भदन्त । नैरयिका अल्पावना बहा क्रिया महावेदना अल्पनिर्जराः, गौतम ! नायमर्थः समर्थः ॥१०॥ स्याद् भदन्त । नरयिका अल्पास्त्रवा महाक्रिया अल्पवेदना महानिर्जरा, गौतम नायमर्थः समर्थः॥११॥ स्याद भदन्त नैरयिका अल्पानवा महाक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जशः गौतम! नायमर्थः समर्थः॥१२॥ स्याद् भदन्त ! नरयिका अल्पामा अल्पक्रिया महावेदना महानिर्जरा, गौतम! नायमर्थ समर्थः॥१३।। स्याद् भदन्त निरयिका अल्पात्रत्रा अल्पक्रिया मंहावेदना अल्पनिर्जरा, गौतम ! नायमर्थः समर्थः॥१४॥ स्याद्भदन्त निरयिका अल्पानवा अल्पक्रिया अल्पवेदना महानिर्जरा गौतम नायमी समर्थ ॥१५॥ स्याद् भदन्त ! नैरयिका अल्पास्त्रवा अल्पक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जरा गौतम! नायमर्थः समर्थ।१६।। - एवे षोडशभङ्गाः । स्याद् भदन्त ! असुरकुमारा महास्त्रवा महाक्रिया महावेदना महानिर्जराः गौतम ! नायमर्थः समर्थः। एवं चतुर्थों भङ्गो भणितव्यः शेषाः पञ्चदशमजाः प्रतिषेद्धव्याः एवं यावत् स्तनितकुमाराः। स्याद् भदन्त ! पृथिवीकायिका महास्त्रया महाक्रिया महावेदना महानिर्जरा, हन्त स्यात् । एवं यावत् स्याद् भदन्त ! पृथिवीकायिका अल्पानवा अल्पक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जरा: १ इन्त स्यात् । एवं यावत् अनुष्याः। वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका यथा असुरकुमारा तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू०१॥ टीका-'सिय मंते !" स्याद्भदन्त ! 'नेरइया' नैरयिका: 'महासवा' महा
चौथे उद्देशे का प्रारंभपृथिवीकायिकादिक जीच महावेदनाबाले होते हैं ऐसा तृतीय उद्देशे में कहा गया है अथ इस प्रारंभ होनेवाले चतुर्थे उद्देशे में यह प्रकट किया जावेगा कि नारकादिक जीव महावेदलाबाले होते हैं--
'सिय भंते ! नेरइया महालया लहाकिरिया महावेयणा' इत्यादि । टीकार्थ-लिय भते ! नेरच्या महालवा महाकिरिया महावेयणा'
योथा लशानी मारलપ્રથિવીકાયિક જીવ મહાદનાવાળા હોય છે, એવું ત્રીજા ઉદેશામાં કહેવામાં આવ્યું છે. હવે આ પ્રારંભ કરવામાં આવતા થા ઉદેશામાં નાર.. કાદિક મહાવેદનાવાળા હોય છે તે પ્રગટ કરવામાં આવશે તેનું પ્રથમ સૂત્ર माप्रमाणे छ.-'सिय भंवे ! नेरइया महासवा महाकिरिया महावेयणा'. त्या :
सार्थ:-सिय भंते ! नेरइया महासवा महाकिरिया महावेयणा' भगवन्' भ० ४७
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती स्वी प्रचुरकर्मवन्धनाद 'महाकिरिया' महाक्रियाः कायिक्यादिक्रियाणी महखात् 'महावयणा' महावेदनाः नारकाणां वेदनायाः तीव्रत्वात् 'महानिज्जरा' महानिर्जराः नारकाणां कर्मक्षपणवहुत्वात् ? भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि। 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणढे समहें' नायमर्थः समर्थः इति प्रथमो भगः ॥१॥ एतेषाम् आस्रवक्रियावेदनानिर्जरारूपाणां चतुर्णामल्पत्वबहुत्वाभ्यां पोडशभङ्गा भवन्ति तेषु च नारकाणां द्वितीयभङ्गोऽल्पनिर्जरारूपो भगवतोऽनुमतः नारकाणामास्रवादि त्रयस्य महत्वात् कर्मनिर्जरायाश्वाल्पत्याद शेषाणां पञ्चदशमङ्गानां पतिषेधो भवति । शेष पञ्चदशभङ्गानां नैरयिकेवलाभात् । तानेव भज्ञान दर्शयति'सिय भंते !' इत्यादि । 'सिय भंते !' स्याद् भदन्त ! 'नेरयिया' नरयिकाः हे भदन्त ! प्रचुरकर्म के बन्धकर्ता होने से नारक जीव महानववाले कायिक आदि क्रियाओं की प्रचुरताचाले होने से महाक्रियावाले, वेदना की अधिक तीव्रतावाले होने से महावेदनाबाले तथा कर्मक्षपण की बहुलताबाले होने से महानिर्जरावाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा०' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है यह प्रथम भङ्ग है
आस्त्रव, क्रिया, वेदना और निजरा इन चारों के अल्पत्व एवं बहुत्व की अपेक्षा से सोलह भङ्ग होते हैं । इनमें नारकों के द्वितीय भङ्ग जो अल्प निजरारूप है वह होता है क्योंकि नारकों में आनध आदि तीनों की अधिकता होती है और कर्मों की निर्जरा की अल्पता होती है इस कारण १५ भङ्गों का यहां प्रतिषेध कहा गया है कारण के ये शेष १५ भङ्ग नैरथिकों में नहीं पाये जाते हैं। वे १५ भंग इस प्रकार से हैं- इनमें नारकों में पाया जानेवाला यह सिय भंते ! रक्ष्या महालवा महाकिरिया ઘણું કર્મોને બંધ કરનાર હોવાથી નારક જીવ, મહાસવવાળા, કાયિકી વિગેરે ક્રિયાઓની અંપિકપણાવાળા હોવાથી મહાકિયાવાળા, વેદનાની અધિક તીવ્રતા વાળા હોવાથી મહાદભાવાળા, તથા કર્મક્ષપણની બહલતાવાળા હોવાથી महानिन रावणा राय छ ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभु छ -'गोयमा! હે ગૌતમ! આ અર્થ બરાબર નથી. આ પહેલે ભંગ છે. આસવ, ક્રિયા વેદના અને નિર્જરા આ ચારેના અલ્પપણું અને બહુપણાની અપેક્ષાએ સેળ ૧૬ ભોગ બને છે. તેમાં બીજો ભંગ જે નિર્જરા રૂપ છે તે નારકને હોય છે. કારણ કે નારકમાં આસવ, ક્રિયા અને વેદના એ ત્રણેનું અધિકપણું હોય છે. અને કર્મોની નિજેરાનું અાપણું હોય છે. તેથી બાકીના ૧૫ પંદર ભગતનો તેમાં નિષેધ કરેલ છે. કારણ કે શેષ ૧૫ પંદર નારકીયામાં હોતા નથી. તે ૧૫ ભેગે આ પ્રમાણે છે તેમાં નારકમાં જે भीन्न हो , म म प्रमाण छ.-'सिय भंते ! नेरच्या महासवा
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०४ सू०१ नारकादिनां महावेदनावत्वनि० ३७५ 'महासवा महाकिरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा' महास्रवाः महाक्रिया महावेदना अल्पनिर्जराः इति प्रश्ना, भगवानाह-हता' इत्यादि । 'हंता सिय' हन्त स्युनारका महालवा महाक्रिया महावेदना अल्पनिर्जराः अयं च द्वितीयो भङ्गो नारकाशा भवतीति भगवता अनुमोदितः इति द्वितीयो भङ्गः २। अन्ये पञ्चदशभङ्गा निषिद्धार तत्र प्रथमो भङ्गः पूर्व प्रदर्शितः, अथ तृतीयादारभ्य शेषचतुर्दशमङ्गानाइ-'सिय भंते' स्याद् भदन्त ! 'नेरइया महासवा महाकिरिया अप्पवेयणा महानिज्जरा' नैरयिका महासवा महाक्रिया अल्पवेदना महानिर्जरा ? इति प्रश्ना, भगवानाइ'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणढे समढे' नायमर्थः समर्थः, महावेयणा अप्पनिज्जरा' दिलीय भङ्ग है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त । नैरयिक जीव महानववाले महाक्रियावाले महावेदना वाले और अल्पनिर्जरापाले होते हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा है। 'हंता गोयमा०' हां गौतम ! नारक महानववाले, महाक्रियावाले, महावेदनावाले और अल्पनिर्जरावाले होते हैं । यही द्वितीय भङ्ग नारकों में होता है ऐसी ही अनुमोदना भगवान् ने की है शेष १५ भङ्ग नारकों में निषिद्ध कहे गये हैं । प्रथम तो पहिले प्रकट ही किया जा चुका है अब यहां से तृतीय भङ्ग से लगाकार शेष १४ भंग प्रकट किये जाते हैं--- तृतीय भंग इस प्रकार से है-'नेरझ्या महासवा, महाकिरिया, अप्पवेयणा महानिज्जरा' इसमें गौतम ने ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! नारक महास्रववाले, महाक्रियावाले महानिर्जरावाले होते हुए भी क्या अल्पवेदनावाले होते हैं ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! णो इणद्वे महाकिरिया महावेयणा अप्पनिजरा' तम गौतम स्वामी प्रभुने मे પૂછયું છે કે-હે ભગવદ્ નારકીય જી મહા આસવવાળા, મહાદતાવાળા મહાદિયાવાળા અને અ૫ નિર્જરાવાળા હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रल छ -'हंता गोयमा !' गौतम ! ना२। म मासाणा, महाવેદનાવાળા અને અલ્પનિર્જરાવાળા હોય છે. આ બીજો ભંગ જ નારકમાં હોય છે. એવી જ અનુમોદના ભગવાને કરી છે. બાકીના પંદર ભાગને નારમાં નિષેધ કરેલ છે. તે પંદર ભાગે પૈકી પહેલે ભંગ તે પહેલા આ સત્રના આરંભમાં જ કહ્યો છેહવે ત્રીજા ભંગથી બાકીના ૧૪ ભાગો પ્રગટ કરવામાં भाव छ. श्री R1 मा प्रभाए छ.-'नेरइया महासवा, महाकिरिया, अप्प. वेयणा, महानिज्जरा,' मा alon win समयमा गौतमस्यामा पुण्यं છે કે-હે ભગવન નારકે મહા આસવવાળા, મહાદિયાવાળા, અને મહા તિરાવાળા થઈને અલ્પવેદનાવાળા હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
भंगवतीसूत्रे 'अयं "तीयो भङ्गो नारकविषये न युक्तः तेषां निर्जराया अल्पत्वादिति तृतीयो "भङ्गः-३ सिय भंते !' स्युभदन्त ! किम् 'नेरइया महासवा महाकिरिया अप्प. "वेयणा अप्पनिज्जरा' नैरयिका महास्त्रवा महाक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जराश्चेति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणढे समझे' नायमर्थः समर्थः अयं चतुर्थों मङ्गो नारकविपये न युक्तस्तेपां नारकाणां वेदनायाः बहुत्वादिति चतुर्थो भगः ४ । 'सिय भंते ! नेरइया महासया अप्पकिरिया महावेयणा महानिज्जरा' स्युर्भदन्त । नैरयिका महास्र अल्पक्रिया महावेदनाः महानिर्जराः तत्र महान आलयो येषां ते महासमा, अल्पाः क्रियाः येषां ते ऽल्पक्रिया, महती वेदना येषां ते महावेदनाः, महती निर्जरा येषां ते महानिर्जरा भवन्ति किमिति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणद्वे समढे नायमर्थः समर्थः हे गौतम ! नायं पञ्चमो भङ्गो नारकाणामुपयुक्तनारकाणां समडे' हे गौतम ! नारकों में यह अर्थ समर्थ नहीं है क्योंकि नारकों में 'निर्जरा जो होनी है वह अल्प होती है इससे इनमें यह तृतीय भंग
घटित नहीं होता है इसी प्रकार से ऐसा जो यह चतुर्थ भंग है कि'सिय भंते ! नेरच्या०' नारफ महास्रवधाले और महाक्रियावाले होते हुए भी अल्प वेदना और अल्पनिर्जरावाले हों 'नारकों में घटित नहीं होता है क्योंकि नारक अल्पवेदनाबाले नहीं होते हैं प्रत्युत वे महावेद" नावाले ही होते हैं। ' अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि हे भदन्त क्या नारकों में , ऐसा यह पंचम भंग घटता है कि वे महानववाले हों अल्पक्रियावाले
हों, महावेदनावाले हों और महानिर्जरावाले हों? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि हे गौतम! यह पांचा भंग भी नारकों में घटित नहीं होता है 'छे - गोयमा ! णो इणद्वे समढे' गौतम नामानि डाय छ,
તે અલ્પ હોય છે, તેથી તેઓમાં આ ત્રીજો ભંગ ઘટતો નથી. આજ રીતે :याथR 'सिय भते ! नेरड्या०' ना। भह मालवाणा मन भी * કિયાવાળા થઈને અલ્પ વેદના અને અલ્પ નિર્જરાવાળા હોય છે? એ રીતને *છે તે ચોથે ભંગ નારકમાં ઘટતું નથી. કેમ કે નારકે અલ્પ વેદનવાળા હતા નથીપરંતુ તેઓ મહાદનાવાળા હોય છે.
હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુને એવું પૂછે છે કે હે ભગવન નારકમાં નીચે ' પ્રમાણેને પાંચભગ ઘટે છે કે–તેઓ મહાઆસ્રાવવાળા હોય, અલ્પક્રિયાકે વાળા હોય, મહાવેદનાવાળા હોય, અને મહાનિ જેરાવાળા હોય? આ પ્રશ્નના ( ઉત્તરમાં પ્રભું કહે છે કે – હે ગૌતમ! 'આ પાંચમો ભંગ પણ નારકમાં ઘટતા
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैन्द्रका टीका शं०१९ उ०४ सू०१ नारकादिनां महावेदनावत्यनि०
३७३
निर्जराया अल्पत्वादिति पञ्चमो भङ्गः ५ । 'सिय भंते ! नेरइया महासवा अप्प - किरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा' स्युर्भदन्त ! नैरयिका महास्रवा अल्पक्रिया महावेदना अल्पनिर्जराश्च ? इति प्रश्न, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जो इट्टे समट्टे' नायमर्थः समर्थः अयं पष्ठो भङ्गो न नारकजीवानां भवति तेषां क्रियाया बहुत्वादिति षष्ठो भङ्गः ६ । 'सिय भंते !' स्युर्भदन्त ! 'मेरइया महासवा अपकिरिया अष्पवेयणा महानिज्जरा' 'नैरयिका महास्रवा अल्पक्रिया अल्पवेदना महानिर्जराः भवन्ति किमिति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'णो इणट्ठे समट्ठे' नायमर्थः समर्थः, अयं सप्तम भङ्गोऽपि नाभिमतो नारकाणां क्रिया वेदनयोर्महत्त्वादिति सप्तमो भङ्गः ७ ।
+
"
क्योंकि नारकों में इस भंग गत जो 'महानिर्जरा' विशेषण है वह घटित नहीं होता है कारण कि वे महानिर्जरावाले न होकर अल्पनिर्जरावाले ही होते हैं । इसी प्रकार से नारको में ऐसा जो यह छट्टा भंग है वह भी घटित नहीं होता है वह छठा अंग ऐसा है कि- 'नारक महास्रववाले महावेदनावाले और अल्पनिर्जराचाले होते हुए भी क्या अल्पक्रियावाले होते - हैं ?' नहीं घटित होनेका कारण ऐसा है कि नारक महाक्रियावाले ही 'होते हैं अतः अल्पक्रियावत्व का इनमें अभाव हैं 'नेरइया महासवा अप्पकिरिया अपवेषणा महानिज्जरा' हे भदन्त नैरयिक महास्रववाले, * अपक्रियावाले अल्पवेदनावाले और महानिर्जरावाले होते हैं क्या' प्रभु इसके उत्तर में कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम! 'णो हण्डे समट्टे' यह
1
નથી. કેમ કે નારકામાં આ ભગમાં કહેલ જે મહાનિર્જરાવાળું વિશેષણ છે, તે તેઓમાં ઘટતું નથી. કારણ કે તેએ મહાનિર્જાવાળા હાતા નથી પણ અલપનિજ રાવાળા જ હાય છે.
એજ રીતે નારકામાં નીચે પ્રમાણેના છઠ્ઠો ભંગ પણ ઘટતા નથી. તે છટ્ઠો ભંગ આ પ્રમાણે છે.—નારકા મહાઆસ્રવવાળા, મહાવેદનાવાળા, અને અપનિર્જરાવાળા થઈને અપક્રિયાવાળા હાય છે ? આ છઠ્ઠો ભંગ તેમાં ઘટતા ન હવાનુ કારણ એ છે કે-નારા મહાક્રિયાવાળા જ હાય છે ? તેથી તેઓમાં અપક્રિયાપણાના અભાવ છે.
હવે ગૌતમ સ્વામી સાતમાં ભંગ વિષે પૂછતાં પ્રભુને એવુ' કહે છે કે - 'नेरइया महासवा अपकिरिया अन्पवेयणा महानिज्जरा' हे भगवन् नैरथि। મહાચ્યાસવવાળા, અપક્રિયાવાળા અલ્પવેદનાવાળા અને મહાનિર્જરાવાળા होय छे? तेना उत्तरमां अलु उडे छे - 'गोयमा !' हे गौतम!
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
भगवतीसूत्रे
'सिय संते !" स्युर्भदन्त ! 'नेरइया महासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्ञ्जरा' नैरयिका महासत्रा अल्पक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जराः किम् ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'गो इण समट्ठे' नायमर्थः समर्थ: अयममोsपि भट्टो मारकजीवानां विषये नाभिमतो नारकाणां क्रिया वेदनयोर्वहुत्वादित्यष्टमभङ्गः ८ । 'सिय भंते !' स्युर्भदन्त ! 'नेरइया अप्पासवा महाकिरिया महावेयणा महानिज्जरा' नैरयिकाः अल्पाखवा महाक्रिया महावेदना महानिर्जराश्य किम् ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणडे समट्ठे 'नायमर्थः समर्थः अयं नत्रमभंगो नारकजीवानां न घटते तेषामात्रत्रस्य वहुत्वात् निर्जरायाश्चायत्वादिति नवमो भङ्गः ९ । 'सिय
अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् ऐसा जो यह सातवां भंग है वह भी नारक जीवों में घटित नहीं होता है क्योंकि नारकों में क्रिया एवं वेदना ये दोनों भी अल्प नहीं होती है किन्तु महती ही होती है 'नेरइया महासवा अप्यकिरिया, अप्पवेयणा अप्पनिज्जर।' ऐसा जो यह आठवां भंग है वह भी इसी कारण से घटित नहीं होता है कि इस भंग के अन्तर्गत 'अपकिरिया अप्पवेषणा' ये जो दो विशेषण हैं वे वहां नहीं हैं क्योकि उनकी क्रिया में और वेदना में अल्पता नहीं है प्रत्युत महत्ता ही है 'सिय भंते । नेरइया अप्पासवा महाकिरिया महावेयणा महानिज्जरा' ऐसा जो यह नौवां भंग हैं वह भी इसलिये नहीं सघता है कि नारकों में आस्रव की अल्पता नहीं है और निर्जरा की ही महत्ता नहीं है प्रत्युत वहां आस्रव की महत्ता और निर्जरा की अल्पता ही है
'जो इट्टे मट्टे' मा अर्थ मरोभर नथी. अर्थात ? भा सातभा लग છે તે પણુ નારકામાં ઘટતા નથી. કેમકે નાકામાં ક્રિયા અને વેદના એ અને અલ્પ ડેાતા નથી. પરંતુ તેઓમાં માક્રિયાપણુ અને મહા बेहनाया होय छे. 'नेरइया महासवा अपकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा'
આ પ્રમાણેના જે આઠમા ભંગ છે તે પણ તેઓમાં ઘટતા નથી. કારણ કે माल'गमां ? 'अप्प किरिया अल्पवेयणा' मा रीतना मे विशेष छे, ते તેમાં હાતા નથી. કેમ કે તેઓની ક્રિયામાં વેદનાનુ અલ્પપણુ હતુ नथी परंतु भडानयालु' ४ होय छे. 'सिय भंते! नेरइया अप्पासवा महाकिरिया महावेयणा महानिन्जरा' मा प्रभानो ने नत्र भी लग छे ते पशु તેઓમાં સભવતા નથી કારણ કે નારકામાં અપાસ્રવપણુ હાતુ નથી, તેમ જ મહાનિર્જરાપણું પણ્ હેતુ નથી. પર ંતુ તેમાં મહાસવપણુ અને અલ્પનિ રાણુ હોય છે.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०४ सू०१ नारकादिनां महावेदनावत्वनि० ३७५ भंते ! नेरइया' स्युभदन्त ! नैरेयिकाः 'अप्पासवा महाकिरियां महावेयणा अप्पनिज्जरा' अल्पासवा महाक्रिया महावेदना अल्पनिर्जराश्च किम् ? इति प्रश्न:, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणढे समढे' नायमर्थः समय:, अयं दशमभङ्गात्मक पक्षोऽपि नारकजीवविपये न घटते तेषामानव बहुवादिति दशमो भङ्गः १० । 'सिय मंते ! नेरइया' स्युभदन्त ! नैरयिकाः 'अप्पासवा महाकिरिया अप्पवेयणा महानिज्जरा' अल्पासवा महाक्रिया अल्पवेदना महानिर्जराः किम् ? इति प्रश्नः, भगवानाइ-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणढे समढे नायमर्थः समर्थ, अयमेकादशमङ्गात्मकः पक्षो नारकविषये न घटते तेषापासवधेदनयोबहुत्वादिति, उत्तरमित्येकादशो भगः ११ । 'सिय भंते ! नेरइया' स्यभदन्त ! नैरयिकाः 'अप्पासवा महाकिरिया अपवेयणा अप्पनिजरा' अल्पास्त्रका महाक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जरा अल्पनि डरावन्तः किम् ? इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इगट्टे समढे' नायमर्थः समर्थः, अयं द्वादशभङ्गात्मक पक्षो नारकविषये न घटते नारकाणामासबवेदनयोबहुत्वादिति द्वादशो भगः १२ । 'सिय
'सिय भंते ! नेरच्या अप्पासवा महाकिरिया महावेयणा अप्पनिजरा' ऐसा यह जो दशवां भंग है वह भी नारकों में इसलिये घटता नहीं है कि उनमें आस्रव की अल्पता न होकर प्रत्युत्त महत्ता ही रहती है
सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा महाकिरिया अप्पयणा महा निज्जरा' ऐसा जो यह ११ वा अंग है वह भी नारकों में इसलिये घटित नहीं होता है कि नारकों में आस्रव और वेदना अल्पमात्रा में नहीं होती है । किन्तु आस्रव भी बहुत अधिक मात्रा में होती है और वेदना भी बहुत अधिक मात्रा में होती है, 'सिय मते ! नेरच्या अप्पासवा महकिरिया अप्पवेषणा अप्पनिज्जरा' ऐसा जो यह १२ वां भंग है वह भी नारकों में घटित नहीं होता है क्योंकि उनमें अल्प आस्रव होने का एवं अल्पवेदना होने को अभाव रहता है।
'सिय भंसे| अप्पासवा महाकिरिया महावयणा अप्पनिज्जरा' मा प्रभा છે જે દસમો ભંગ છે, તે પણ નારકે માં ઘટતું નથી. કારણ કે તેમાં मासा खातुनथी. ५२'तुतन्या महामानहाय छे. 'सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा महाकिरिया अप्पवेयणा महानिज्जरा' मा शतने ११ અગીયારમો ભંગ પણ નારકમાં ઘટતું નથી, કારણ કે નારકમાં આસવ અને વેદના અલ્પ માત્રામાં હોતા નથી પરંતુ તેઓમાં આસ્રવ ઘણી અધિક માત્રામાં હોય છે અને વેદના પણ ઘણું અધિક માત્રામાં હોય છે.
"सिय भते । मेरहया अप्पासो महाकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा'
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
भगवतीसूत्रे भंते ! नेरइया' स्युभदन्त । नैरयिकाः 'अप्पासवा अप्पकिरिया महावेयणा महानिज्जरा' अल्पावा अल्पक्रिया महावेदना महानिर्जराश्चेति किमिति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणटे समझे' नायमर्थः समर्थः, अयं त्रयोदशमगात्मक पक्षो नारकविषये न घटते यतो नारकजीवानामासवा महान्तः क्रियाश्चापि महत्यो भवन्तीति त्रयोदशो भङ्गः १३ । 'सिय भंते ! नेरइया' स्युभदन्त ! नरयिकाः 'अप्पासवा अप्पकिरिया महावयणा अप्पनिज्जरा' अल्पासवा अल्पक्रिया महावेदना अल्पनिर्जराश्च किम् ? इति प्रश्ना, भगवानाह'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'गो इणढे सम?' नायमर्थः समर्थः, अयं चतुर्दशभक्षात्मक पक्षोऽपि न घटते नारकविपये, नारकजीवानामात्रकक्रिययोमहत्वादिति चतुर्दशो मङ्गः १४ । 'सिय भंते ! नेरहया' स्युभदन्त ! नैरयिकाः 'अप्पासवा अप्पकिरिया अप्पवेषणा महानिज्जरा' अल्पास्वा अल्पक्रिया
अल्पवेदना महानिर्जराश्व किम् ? इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । ___'सिय भंते ! नेरइया अप्पालवा अप्पकिरिया महावेषणा महानि. ज्जरी' ऐसा जो यह १३ वां भंग है वह भी नारकों में घटित नहीं होता है क्योंकि नारकों में आनव की अल्पता और क्रिया की अल्पता काअभाव रहता है प्रत्युत उनमें इन दोनों की महत्ता ही रहती है।
सिय भंते ! नेरहया अप्पासवा अप्पकिरिया महावेयणा अप्पनि ज्जरा' ऐसा जो यह १४ वां भंग है वह हे गौतम ! नारकों में इसलिये घटित नहीं होता है कि नारको में आनय अधिकरूप में होता है और कायिकी आदि क्रियाएं भी अधिकरूप में होती है । 'सिय भंते । नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा महानिज्जरा' ऐसा जो १५ वां આ રીતને જે બા ભંગ છે, તે પણ નારકમાં ઘટતું નથી. કેમ કે તેઓમાં અલપઆશ્વવપણાને અપવેદનને અભાવ હોય છે.
___'सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया महावेयणा महानिज्जरामा પ્રમાણેને જે આ તેરમે ભંગ છે, તે પણ નારકૈમાં ઘટતું નથી, કેમ કેનારકમાં આસવનું અપપણુ અને ક્રિયાનું અલ્પપણું હોતું નથી. પરંતુ તેઓમાં આસવ અને ક્રિયાનું મહાપણું હોય છે.
'सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा' मा અમને ચૌદમો ભંગ પણ તેમાં ઘટતું નથી કારણ કે-નારકામાં આસ્રવ અધિક હોય છે. અને કાયિકી વિગેરે ક્રિયાઓ પણ અધિક રૂપમાં હોય છે.
'सिय भते ! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा ' महानिज्जरा' આ પ્રમાણેને જે પંદરમે સંગ છે, તે હે ગૌતમ નારÀમાં સંભવતા નથી
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१९ उ०४ सू०१ नारकादीनां महावेदनावत्वनि० ३७७६ गोयमा' हे गौतम ! 'गो इणटे सम?' नायमर्थः समर्थः, अयं पञ्चदशभङ्गात्मक पक्षी नारकविपये न घटते नारकाणामात्रक्रियावेदनानां बहुत्वात -निर्जसंया वाल्पत्वादिति पञ्चदशो भङ्गः १५ । 'सिय भंते नेरइया' स्युः भदन्त ! नैरयिकाः 'अप्पासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा' अल्पावा अल्पक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जराश्च किम् ? इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणढे समढे' नायमर्थः समर्थः अयं पोडशभङ्गात्मकः पक्षो नारकविषये न घटते तेपामासवक्रियावेदनानां बहुत्वादिति. पोडशो भगः १६ । 'एए सोलासभंगा' एते पूर्वोक्ताः षोडशमगा नारकविषये भवन्ति । अथ अंगुल्यु परिसंख्यया छते एव उपर्युक्तभङ्गेषु पोडशवसिद्धे, पोडशभङ्गा इति कथनं निरर्थकमिति चेन भङ्ग न्यूनाधिकसंख्याव्यवच्छेदार्थ भंग है वह हे गौतम ! नारकों में इस कारण से नहीं घटित होता कि नारकों में आस्रव किया और वेदना इन सब की अधिकता रहती है और निर्जरा की अल्पता रहती है।
'सिय भंते ! नेरच्या अप्पासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा' यह जो १६ वां संग है वह हे गौतम ! नारकों में नहीं घटता है कारण को नारकों में आस्रव क्रिया और वेदना की बहुत अधिकता होती है। इस प्रकार से ये १६ भंग हैं । यहाँ ऐसी शंका हो सकती है कि 'एए सोलसभंगा' इस प्रकार से कहने की क्या आवश्यक्ता सूत्रकार को लगी? क्योंकि गिनने से सोलह की संख्या साध्य हो जाती है ? खो ऐसी शंशा करना ठीक नहीं है कारण कि 'एए सोलसभंगा' ऐसा जो कहा गया है वह भंगों की न्यूनाधिक संख्या की निवृत्ति के लिये कहा गया है या श्रोतृजनों को सुख से કારણ કે–નારમાં આસવ, ક્રિયા, અને વેદના એ ત્રણેનું અધિક પણ હોય છે. અને નિર્જરાનું અલ્પપણું હોય છે.
'सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिजा' આ પ્રમાણે જે ૧૬ સોળ ભંગ છે તે પણ હે ગૌતમ નારકમાં ઘટતા નથી. કારણ કે નારકમાં આસવ, ક્રિયા અને વેદનાનું અધિપણું હોય છે.
આ રીતે ઉપરોક્ત આ સેળ ભંળે છે.
मलियां मेवी श य श छ -'एए स्रोलसभंगा' मा प्रभारी કહેવાની સૂત્રકારને શી જરૂર હતી? કેમ કે ગણવાથી સેળની સંખ્યા ચક્કસ જણાઈ આવે છે. તે પછી તેમ કહેવાનું શું, કરણ छ १ मा प्रभारी । ४२वी ही नथी. ४१२५ 'एए सोलसभंगा' : જે કહેવામાં આવ્યું છે, તે ભાગોની છાવત્તી સંખ્યાના નિવારણ માટે
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
७
भगवतीस्त्र तथा लिखनस्यावश्यकत्वात् अथवा श्रोतृगां मुखमतिपत्त्यर्थं तथालेखनस्य सार्थकत्वादिति । ततश्च नारकेषु द्वितीयभङ्ग एव घटते नारका महासवाः प्रचुरकर्मवन्धनाद, महाक्रियाः कायिक्यादि क्रियाणां महत्त्वात् , महावेदनास्तदीय वेदनायाम् अतितीव्रत्वात् कर्मनिर्जरा तु अल्पैच भवतीति, अतो द्वितीयभङ्गएवानुमतो भवतीतिभावः नारकविषये भगान् दर्शयित्वा नारकविरोधिदेवे कतमो भङ्गो भवतीति दर्शयन्नाह-'सिय भंते !' इत्यादि । 'सिय भंते ! अमुरकुमारा' स्युर्भदन्त ! असुरकुमाराः 'महासवा सहाकिरिया महावेयणा महानिज्जरा' महासका महाक्रिया महावेदना महानिर्जराः हे भदन्त ! असुरकुमारा महानववन्तो महाक्रियावन्तो महावेदनावन्तो महानिर्जरावन्तश्च भवन्ति किम् ? इति भंगों की संख्या का परिज्ञान हो जाये इसलिये भी इस प्रकार से. लिखना दोष का कारण नहीं है इस प्रकार इन १६ भंगों में से केवल द्वितीय भङ्ग ही नारकजीवों में घटित होता है क्योंकि वे प्रचुर कर्मों के बन्धक होने से महाववाले कायिक्यादि क्रियाओं की अधिकता होने से तथा महास्रववाले कर्मजन्य तीव्र वेदना भोगनेवाले होने से महावेदनावाले तथा अल्पकर्मों की निर्जरावाले होने से अल्पनिर्जरावाले होते हैं । इस प्रकार नारकविषयक भंगों को प्रकट करके नारक विरोधीदेव में कौनसा भङ्ग होता है इस बात को प्रकट किया जाता है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'सिय मते । असुरकुमारा महासवा, महाकिरिया, महावेयणा, महानिज्जरा' हे भदन्त ! असुरकुमार महास्रव. वाले महाक्रियावाले, महावेदनावाले और महानिर्जरावाले होते हैं क्या? 'તેમ કહ્યું છે. અથવા સાંભળનારને ભંગની સંખ્યા સુખ પૂર્વક જણાઈ આવે
એ માટે પણ આ પ્રમાણે કહેવું તે દેષાવહ નથી. આ રીતે આ સળ ભમાંથી કેવળ બીજો ભંગ જ નારકમાં ઘટિત થાય છે. કેમ કે તેમાં કર્મોને પ્રચૂર બન્યું હોવાથી મહા આસ્ત્રવવાળા કાયિકી વિગેરે ક્રિયાઓના અધિકપણાથી તેમ જ મહા આસવવાળા કર્મોથી થવાવાળી તીવ્ર વેદના ભેગવવાવાળા હોવાથી મહાદનાવાળા તથા અલ્પ કર્મોની નિજેરાવાળા હોવાથી અલ્પ નિજેરાવાળા હોય છે. પૂર્વોક્ત રીતે નારક સંબધી ભગાને બતાવીને નારક વિરોધી દેવામાં કયા ભંગ હોય છે. એ વાત પ્રગટ કરવામાં આવે છે. તેમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું પૂછે છે કે'सिय भंते ! असुरकुमारा महासवा, महाकिरिया, महावेयणा, महानिज्जरा' હે ભગવન અસુરકુમારે મહાઆસરવાળા, મહાઠિયાવાળા, મહાવેદનાવાળા मन महानिशाणा साय छ १ तेना इत्तरमा प्र ४ छ -'गोयमा !
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०४ सू०१ नारकादीनां महावेदनावत्वनि०
ફૈરે
प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'णो इणडे समट्टे' नायमर्थः समर्थः महत्वघटितास्त्रवादिमन्तो न भवन्ति किन्तु 'एवं चउत्यो भंगो afrost' एवं चतुर्थो भङ्गो भणितव्यः यथा नारकविषये द्वितीयो मङ्गः कथितः तथाऽत्रासुरकुमारविषये चतुर्थो भङ्गो महास्रवमहाक्रियाल्पवेदनाल्पनिर्जरारूपो वक्तव्यः, ते देवा महास्रवन्तो महाक्रियावन्तश्च भवन्ति विशिष्टाऽविरतियुक्तस्वात् अल्पवेदनाश्च देवा भवन्ति मायेणासातोदयाभावात् अल्पनिर्जराश्च भवन्ति प्रायशोऽश्शुभपरिणामत्वादित्यतश्चतुर्थभंग एव संभवतीति । 'सेसा पन्नरसभंगा पडिसे हे यव्वा' शेषाः पञ्चदशभङ्गा प्रतिषेद्धव्याः चतुर्थभङ्गातिरिक्तक द्वित्रिपञ्चाउत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा । जो इणट्टे समट्टे' हे गौतम | यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् असुरकुमार देव महास्रववाले महाक्रियावाले महावेदनावाले और महानिर्जरावाले नहीं होते हैं । 'एवं उत्थो भंगो भाणिव्वो' जिस प्रकार से नारक के विषय में द्वितीय भङ्ग अनुमत हुआ है उसी प्रकार से यहां पर असुरकुमारों के विषय में महास्रव, महाक्रिया, अल्पवेदना और अल्पनिर्जरा इनसे सहित होने रूप चतुर्थ भङ्ग अनुमत हुआ है अर्थात् असुरकुमारदेव महास्त्रववाले, महाक्रियावाले, अल्पवेदनावाले और अल्पनिर्जरावाले होते हैं । विशिष्ट अविरतिभाव से युक्त होने के कारण ये महास्रववाले एवं महाक्रियावाले होते हैं, तथा प्रायः कर असातावेदनीय कर्म के उदय के अभाव से ये अल्पवेदनावाले होते हैं तथा प्रायः कर अशुभ परिणामवाले होने से ये अल्पनिर्जरावाले होते हैं 'सेसा पनरसभंगा पडिसेहेयच्या '
णों इणट्ठे समट्ठे' हे गौतम! या अर्थ मरोणर नथी. अर्थात् असुरकुभार દેવ મહાઆસ્રવવાળા મહાક્રિયાવાળા અને મહાવેઢનાવાળા અને મહાનિર્જરાवाणा होता नथी. 'एवं चउत्थो भंगो भाणियव्वो' ? रीते नारना सभधभां બીજો ભંગ અનુમત કહ્યો છે, તે જ રીતે અસુરકુમારેાના સબધમાં ‘મહાઆસવ, મહાક્રિયા, અલ્પ વેદના અને અલ્પ નિર્જરાવાળા હાવા રૂપ ચેાથા ભગ સમત થયા છે, અર્થાત્ અસુરકુમાર દેવ મહા આસવવાળા મહા ક્રિયા વાળા અલ્પ વેદનાવાળા અને અલ્પ નિર્જરાવાળા હાય છે, વિશેષ પ્રકારની “અવિરતિ ભ,વવાળા હેાવાને કારણે, તે મહાસવવાળા અને મહાક્રિયાવાળા હાય છે. તથા પ્રાય:આસ્રવ અને વેદનીય કર્મના ઉદયના અભાવથી તે અલ્પવેદનાવાળા હાય છે. તેમ જ ઘશે ભાગે અશુભ પરિણામવાળા હોવાથી तेथे अस्य निरावाजा होय छे, 'सेसा पनरसभंगा पडिसेद्देयन्ना' मा
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
...:
.
भगवतीसूत्रे धारभ्य- पोडशान्ताः पश्चदशभङ्गा निराकरणीया इति ‘एवं जाव थणियकुमारा' एवं यावत् स्वनितकुमाराः, सामान्यतोऽसुरकुमारवदेव स्तनितकुमारादिपु देवेवपि चतुर्थो भङ्गा, महानवमहाक्रियाल्पवेदनाल्पनिर्जरारूप एव एतव्यतिरिक्त एक 'द्विनि पश्चाधारभ्य पोडशान्ता भङ्गा निराकर्तव्या एवेति भावः । देवनारकयोमहात्रवादिमत्त्वं दर्शयित्वा एकेन्द्रियविषये दर्शयन्नाह-'सिय भंते !' इत्यादि । सिय भंते ! पुढवीकाइया' स्युभदन्त ! पृथिवीकायिकाः 'महासवा महाकिरिया महावेयणा महानिज्जरा' महासका महाक्रिया महावेदना महानिर्जराः, हे भदन्त ! 'ये इसे पृथिवीकायिकाः ते महान महाक्रिया महावेदना महानिर्जरावन्तो भवन्ति इस चतुर्थ भग के अतिरिक्त और जो १५ पंद्रह भंग हैं वे यहां प्रतिषेध के योग्य हैं । ' एवं जाव थणियकुमारा' इसी प्रकार का कथन यावत् स्तनितकुमारों के विषय में भी जानना चाहिये अर्थात् यहां पर भी केवल महानघ, महाक्रिया अल्पवेदना और अल्पनिर्जरा इन 'चारों से युक्ततारूप चौथा भंग ही होता है शेप पहला, द्वितीय, तृतीय, पंचम, षष्ठ, सप्तम आदि १६ लोलह तक के रङ्ग यहां नहीं होते हैं। अयं एकेन्द्रिय जीव में इन १६ सोलह भङ्गों में से कितने भग होते हैं यह प्रकट किया जाता है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'सिय भंते ! 'पुढवीकाइया महासवा महाकिरिया, महावेधणा, महानिजरा' हे भदन्त पृथिवीकायिक जीव महासबवाले, महाक्रियावाले, महावेदनावाले और महानिर्जरावाले होते हैं क्या ? इस प्रकार के प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते ચેથા ભંગ સિવાયના બીજા જે પંદર ૧૫ ભંગ છે. તેને અહિ પ્રતિષેધ ४२ छ अर्थात् माहीना २ गो असुर सुमारेरामा घटता नथी. 'एवं जोव थणियकुमारा' मा प्रमाणेतुं ४थन याक्तू स्तनित उभाराना विषयमा પણ સમજી લેવું. અર્થાત્ તેઓમાં પણ કેવળ મહા અસ્તવ, મહા ક્રિયા, અલ્પ વેદના અને અ૫ નિર્જરા એ ચારેથી યુક્ત હવા રૂપ ચે ભંગ જ હોય છે, તે સિવાય બાકીના પહેલે, બીજ, ત્રીજો, પાંચમે, છઠ્ઠો સાતમે વિગેરે સોળ સુધીના ભાગે સ્વનિતકુમાર વિગેરેમાં સંભવિત થતા નથી.
* હવે એકેન્દ્રિય ખામાં આ સોળ બંનેમાંથી કેટલા ભંગ હોય છે? તે બતાવવામાં આવે છે. આ વિષયમાં ભગવાન્ ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું
छ छ -'सिय भंते ! पुढवीकाइया महासवा महाकिरिया, महावेयणा महानिज्जरी' संगवन् ाियि: 01 मा मासाणा, भला हियावाणा, મહા વેદનાવાળા અને મહા નિર્જરાવાળા હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका श०१९ उ०४ सू०१ नारकादीनां महावेदनावत्वनि०
૩૮o
1
किम् ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'हंता' इत्यादि । 'हंता सिया' हन्त स्युः हे गौतम | भवन्ति पृथिवीकायिका महास्रववन्तो महाक्रियावन्तो महावेदनावन्तो महानिर्जरावन्त इति एवं जाव सिय भंते ।" एवं यावत् स्युभदन्त ! 'पुढवीका“इयां' पृथिवीकायिकाः 'अप्पासवा अप्प किरिया अप्पवेपणा अप्पनिज्जरा' अल्पास्रा अपक्रिया अल्पवेदना अलरनिर्जराः अत्र यावत्पदेन द्वितीयभंगादारभ्य पञ्चदशान्तभङ्गानां ग्रहणं कर्त्तव्यमिति प्रश्नः, भगवानाह - 'हंस' इत्यादि । 'हंता सिया' इन्त स्युः, हे गौतम! पृथिवीकायिका जीवाः प्रथमभङ्गादारभ्य पोडशभङ्गपर्यन्तभङ्गवन्तो भवन्त्येव किन्तु तेषां परिणते वैचित्र्यात् स तारतम्यानि भवन्तीति षोडशापि भङ्गा लभ्यन्ते इति । ' एवं जाव मणुस्सा' एवं यावत् मनुहै 'हंता, सिया' हां गौतम ! पृथिवोकायिक जो जीव हैं वे महास्रववाले, महाक्रियावाले, महावेदनावाले, और महानिर्जरावाले होते हैं । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं ' एवं जाव सिय भंते! पुढवीhitया अप्पासवा, अप्पकिरिया, अप्यवेयणा अप्पनिज्जरा' हे भदन्त ! क्या पृथिवीकायिक जीव यावत् अल्प आस्रववाले, अल्पक्रियावाले, अल्पवेदनावाले और अल्पनिर्जरावाले होते हैं क्या ? यहां यावत् पद से द्वितीय भङ्ग से लेकर १५ पंद्रह भङ्गो तक का ग्रहण हुआ है इस प्रकार पृथिवीकायिक जीव प्रथम भङ्ग से लेकर १६ सोलह भङ्ग तक के भङ्गों से युक्त होते हैं यह कथन जानना चाहिये किन्तु ये १६ सोलह भङ्ग उनमें उनकी परिणति की विचित्रता को लेकर तारतम्य सहित होते
1
हैं इस प्रकार ये १६ सोलह भङ्ग वहां पाये जाते हैं । 'एवं जाब मणुस्स ।'
अलु १ छे है-'हंता ! सिया' डा गौतम! पृथ्विायिष्ठ भुवो भडा मासव वाजा, મહાક્રિયાવાળા, મહાવેદનાવાળા અને મહાનિર્જરાવાળા હાય છે. इरीथी गौतम स्वाभी अलुने मेनुं छे छे हैं - ' एवं जाव खिय भंते । पुढी काइया अप्पासा, अपकिरिया अप्पवेयणा अध्पनिज्जरा' हे भगवन् पृथ्वि - કાયિક જીવા યાવત્ અલ્પ આસવવાળા અલ્પ ક્રિયાવાળા, અલ્પ વેદનાવાળા અને અલ્પ નિજ રાવાળા હાય છે? અહિયાં યાવત્ પદથી ખીજા ભગથી આરંભીને ૧૫ પંદર ભંગા સુધીના ભગા ગ્રહણ કરાયા છે. આ રીતે પૃથ્વિકાયિક જીવ પહેલા ભગથી આર.ભીને સેાળે ભગાવાળા હાય છે. એ પ્રમાણેનું કથન સમજવું. પરંતુ આ સેાળ ભગા તેએામાં તેઓની પરિણતિની વિચિત્રતાને લઈને તારતમ્ય સહિત હૈાય છે. આ રીતે સેાળે ભંગ પૃથ્વિ अयि प्रभां स ंभवे छे. 'एवं जाव मणुस्सा' पृथ्विमाथि विगेरेनी प्रेम मे
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
भंगवतीसूत्रे ष्याः एवं पृथिव्यादि जीववदेव द्वीन्द्रियादारभ्य मनुष्यपर्यन्तदण्ड केषु भङ्गानां व्यवस्था ज्ञातव्या सर्वेऽपि भङ्गा भवन्त्येवेति, 'वाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहा असुरकुमारा' वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका यथा असुरकुमाराः, व्यन्तरादीनां वैमानिकान्तानाम् असुरकुमारवत् चतुर्थो भङ्गो भवति । अयमत्र संक्षेप: नारकाणां द्वितीयो भङ्गः अमुरकुमारादीनां चतुर्थों भङ्गः, पृथिव्यादि मनुष्यान्तानां सर्वेऽपि भङ्गाः विचित्रकर्मोदयात् तथोक्तम्
बीएण उ नेरइया, होति चउत्थेण सुरगणा सव्वे । ओरालसरीरा पुण, सम्वेहि पएहिं भाणियचा ॥१॥ द्वितीये तु नैरयिका भवन्ति चतुर्थे सुरगणाः सर्वे ।
औदारिकशरीराः पुनः सर्वेषु पदेषु भणितव्याः ॥ 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति हे भदन्त । यत् देवानुपियेग कथितं तत् एवमेव सत्यमेवेति ॥१० १॥ इति श्री विश्वविख्यातनगद्वल्ल मादिपदभूपितबालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य ममेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायामेकोनविंशतितमशतकस्य चतुर्थो देशकः समाप्तः॥१९-४॥ पृथिवी आदि जीव की तरह ही द्वीन्द्रिय से लेकर मनुष्यपर्यन्त दण्डकों में भङ्गो की व्यवस्था जाननी चाहिये अर्थात् मनुष्यों में सप ही भंग होते हैं 'वाणमरजोइसियवेमाणिया जहा असुरकुमारा' जैसा कथन असुरकुमारों में भङ्ग का चतुर्थभङ्ग होने का किया गया है इसी प्रकार का कथन व्यन्तर देवों से लेकर वैमानिकान्त देवों में समझना चाहिये इसका संक्षेप आशय ऐसा है-नारकों के द्वितीय भङ्गा होता है असुरकुमार आदिको के चौथा भङ्ग होता है पृथिवी आदि से लेकर मनुष्यव्यन्तरों में विचित्रकर्मोदय से सब ही सोलह के सोलह भङ्ग होते हैं। सोही कहा है-'पीएण तु नेरल्या होति' इत्यादि। ઈદ્રિયવાળા જીથી આરંભીને મનુષ્ય સુધીના દંડકમાં ભગેની વ્યવસ્થા સમજવી. અર્થાત્ મનુષ્યમાં બધા જ ભગો સંભવે છે.
____ 'पाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहा असुरकुमारा' असुरभाराने म ૪ ચે ભંગ સંભવિત હોવાનું કથન કર્યું છે, તે જ પ્રમાણેનું કથન વ્યન્તર દેથી આરંભીને વૈમાનિક સુધિના દેવામાં સમજી લેવું આ કથનને ટુંકસાર આ પ્રમાણે છે-નારકેને બીજો ભંગ હોય છે. અસુરકુમાર વિગેરેને ચા ભંગ સંભવે છે. શિવકાયિકથી આરંભીને મનુષ્ય અને ચન્તામાં वियित्र यथी तमाम साणे सन डाय छे. तर ४ छ8-'वीएण तु -नेरइया होति' या.
-
-
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१९ उ०४ सू०१ नारकादीनां महावेदनावत्वनि० २८३
'सेवं भते ! सेवं भंते । त्ति' हे भदन्त ! आप देवानुमिय ने जो यह कथन किया है वह ऐसा ही है-सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥१॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके उन्नीसवें शतकका
॥चौथा उद्देशक समाप्त ॥१९-४॥
___ 'सेवं भंते ! सेवं भते! तिसग मा५ देवानुप्रिये विषयमा જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું તેમ જ છે આપનું કથન સર્વથા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને ભગવાન ગૌતમ સ્વામી યાવત્ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. . ૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજયશ્રી ઘાસલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ઓગણીસમા શતકને ચેશે ઉદ્દેશક સમાસ ૧૯-૪
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
अथ पञ्चमोद्देशकः प्रारभ्यते । चतुर्थीदेशके नारकादयो निरूपिताः पञ्चमे उद्देशकेऽपि प्रकारान्तरेण नारकादीनामेव निरूपणं करिष्यते इत्येवं सम्बन्धेनायावस्यास्य पञ्चमोद्देशकस्येदमादिम सूत्रम्-'अस्थि णं भंते !' इत्यादि ।
मूलम्-अस्थि णं भंते ! चरिमावि नेरइया परमा वि नेरइया ? हन्ता अस्थि से नूर्ण भंते! चरमहिंतो नेरइएहितो परमा नेरइया महाकम्मतराए चेव महाकिरियतराए चेव महासवतराए चेव महावेयगतराए चेव परमेहिंतो वा नेरइएहितो वा चरमा नेरइया अप्पकम्मतराए चेव अप्पकिरियतराए चेव अप्पासवतराए चेव अप्पवेयणतराए चेव? हंता गोयमा चरमेहिंतो नेरइएहितो परमा जाव महावेयणतराए चेव परमेहितो वा नेरइएहितो चरमा नेरइया जाब अप्पवेयणतराए चेव । से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ जाव अप्पवेयणतराए चेव (३) गोयमा! ठिई पडुच्च से तेणडेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ जाव अप्पवेयणतराए चेव । अस्थि भंते ! घरमा वि असुरकुमारा परमा वि असुरकुमारा एवं चेव नवरं विवरीयं भाणियव्वं परमा अप्पकम्मतराए चरमा महाकम्मतराए। सेसं तं चेव जाव थणियकुमारा ताव एवमेव । पुढवीकाइया जाव मणुस्सा एए जहा नेरइया। वाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहा असुरकुमारा।सू.१॥ __छाया-सन्ति खलु भदन्त ! चरमा अपि नैरयिकाः परमा अपि नैरयिकाः ? हन्त सन्ति । तत् खल भदन्त ! चरमेभ्यो नैरयिकेभ्यः परमा नैरयिका महा कर्मतराः एव महाक्रियतराश्चैव महास्रवतराश्चैव महावेदनतराश्चैव परमेभ्यो वा नैरयिकेभ्यो वा चरमा नैरपिका अल्पकर्मतराश्चैत्र अल्पक्रियतराश्चैव अल्पावतराथैव अल्पवेदनतराश्चैव ? हन्त गौतम ! चरमेभ्यो नैरपिकेभ्यः परमा यावत् महा
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१९ उ०५ सू०१ नारकादीनां चरम-परमवत्वनि० ३८५, वेदनतराश्चैव, परमेभ्यो वा नैरयिकेभ्यश्चरमा नैरयिका यावदल्पवेदनतराश्चैवा। तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते यावदल्पवेदनतराश्चैव ? गौतम ! स्थिति प्रतीत्या तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते यावत् अल्पवेदनतराश्चैव । सन्ति खलु भदन्त ! चरमा अपि असुरकुमाराः परमाअपि असुरकुमाराः एवमेव नवरं विपरीत'भणितव्यम् , परमा अल्पकर्मतराः चरमा महाकर्मतरा, शेषं तदेव यावत् स्तनितः कुमारास्तावदेवमेव पृथिवीकायिका यावन्मनुष्याः एते यथा नैरयिका वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाः यथा असुग्कुमाराः ॥५० १॥ ।। ...
टीका-'अस्थि मंते !' सन्ति खलु भदन्त ! 'चरिमा वि नेरइया' चरमा अपि नैरयिकाः तत्र चरमत्वम् अल्पस्थितिफत्वं तथा च चरमा अल्पंस्थितय इत्यर्थः 'परमा वि नेरइया' परमाः-महास्थित्योऽपि नेरयिकाः ? हे भदन्त! इमे नारका अल्पस्थितिमन्तोऽपि महास्थितिमन्तोऽपि भवन्ति किमिति पश्ना,
पांचवें उद्देशे का प्रारम्भ- ।। चतुर्थ उद्देशे में नारक आदिकों का निरूपण किया गया है इस प्रारंभ किये जा रहे पांचवें उच्शे में भी प्रकारोन्तर ले उन्हीं नारकादिकों का निरूपण किया जायगा अतः इसी संबंध को लेकर इस पांचवें उद्देशे का प्रारभ सूत्रकार ने किया है। __अस्थि णं भंते ! चरिमा वि नेरइया परमा वि नेरच्या इत्यादि।
टीकार्थ-इस सूत्र बारा गौतम ने प्रक्षु से ऐला पूछा है-'अस्थि णं भंते ! चरिमा वि नेरथा परमा वि नेरक्या' हे भदन्त ! नैरयिक क्या चरम भी और परम भी होते हैं ? इस प्रश्न का तात्पर्य ऐसा हैं कि नैरयिक चरम अल्प आयुवाले भी होते हैं क्या?'और परम लम्बी
पायमा देशानो मा - . ચોથા ઉદેશામાં નારક વિગેરેનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે અને આ પ્રારંભ કરવામાં આવતા પાંચમા ઉદ્દેશામાં પણ પ્રકારાન્તરથી તે નારકાદીનું જ નિરૂપણ કરવામાં આવશે તે સંબંધને લઈને સૂત્રકાર આ પાંચમા ઉદેશાનેप्रा ४२ छ. तुं पडे सूत्र मा प्रभारी छ.- , , .
'अस्थि ण मते चरिमा वि नेरइया परमावि नेरइया' त्यादि. ३०.१. ( . .
ટીકાઈગૌતમ સ્વામી પ્રભુને નારકેનું ચરમપણું જાણવાની ઈચ્છાથી; मे पूछे छे ४-'अस्थि ण भो! चरिमा वि नेरइया परमा वि नेरइया है ભગવદ્ નૈરયિક ચરમ અને પરમ પણ હોય છે? આ પ્રેગ્નનું તાત્પર્ય એ છે કે-નરયિક ચરમ અલ્પ આયુવાળા પણ હોય છે, અને પરમ એટલે કે દી
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
reader
३८६
भगवानाह - 'हंता' इत्यादि । 'हंता अस्थि' हन्त सन्ति भवन्ति नैरयिकाः अल्पस्थितिमन्तोऽपि महास्थितिमन्तोऽपीतिभावः । ' से नृणं भने !' तद् नूनं भदन्त ! 'चरमेहितो नेरsहिंतो ' ' चरमेभ्यो नैरपिकेभ्यः 'परमा नेरइया महाकम्मतरा 'चेव' परमा दीर्घायुष्का नैरयिकाः महाकर्मतराश्चैत्र 'महाकिरियतराए चेव' महाक्रियतराश्चैव अधिककर्मवन्तः किमित्यर्थः ' महासवतराए चैव' 'महास्रवतराश्चैव 'महावेयणतराए चैव' महावेदन उराश्चैव 'परमेहिंतो वा नेरहहिंतो वा' परमेभ्यो वा नैरयिकेभ्यो वा 'चरमा नेरइया' चरमा नैरयिकाः 'अनकम्मतराए चेत्र' अल्पकर्मतराश्चैद 'अप्पकिरियतराए चेव' अल्पक्रियतराश्चैव 'अप्पासवतराए चेच' अल्पास्रवतराश्चैत्र 'अल्पवेयणतराए चेव' अल्पवेदनतराश्चैव हे भदन्त ! अल्पायुeकनारकापेक्षया परमायुष्कनारकाः महाक्रियतरादिविशेषणाः तथा परमायुष्कनारकापेक्षया अल्पस्थितिका नारका अल्पकर्मतरादिविशेषणाः भवन्ति किमिति प्रश्नाशयः, भगवानाह - 'हंता' इत्यादि । 'हवा, गोयमा ।' इन्त, गौतम ! इन्तेति आयुवाले भी होते हैं क्या ? अल्पायुवाले नैरथिकों को यहां चरम कहा गया है और लम्बी आयुवालों को परम कहा गया है इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'हंता, अस्थि' हां गौतम ! नारक अल्पस्थितिवाले और लम्बीस्थितिवाले दोनों प्रकार की स्थितिवाले होते हैं । तो 'से नू भंते ! चरमे हितो.' हे भदन्त ! जो नारक अल्पस्थितिवाले होते हैं उनकी अपेक्षा 'जो दीर्घायुवाले नैरयिक होते हैं वे क्या महा. कर्मवाले, महाक्रियावाले, महास्रववाले और महावेदनावाले होते हैं ? या जो चरम नैरधिक हैं वे परम नैरयिकों की अपेक्षा अल्पका अल्पक्रियावाले अल्पआस्रववाले और अल्पवेदनावाले होते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में 'हंता, गोयमा ! चरमेहितो०' प्रभु कहते हैं हा, આયુવાળા પણ હાય છે, અલ્પમચુવાળા નૈરયિકાને અહિયાં ચરમ કહેવામાં આવ્યા છે, અને લાંખી આચુવાળાને પરમ કહ્યા છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે
- ''ता अत्थि' डा गौतम! नार। अयमायुषाणा भने सांगी आयुवाजा એમ બન્ને પ્રકારની આયુવાળા હૈાય છે. પ્રભુને આ પ્રમાણેના ઉત્તર સાંભળીને इरीथी गौतम स्वाभी प्रभुने पूछे छे है- 'से णूणं भ'ते ! घरमेहितो०' हे भगवन् જે નારા અલ્પ આયુવાળા હાય છે, તેઓની અપેક્ષાએ જે દીઘ આયુવાળા નૈયિકા હોય છે, તે મહાકમ વાળા, મહાક્રિયાવાળા મહાઆસ્રવવાળા, અને મહાવેઢનાવાળા, હાય છે? અથવા જે ચરમ નૈરિયકા છે, તે પરમ નૈરયિકાની અપેક્ષાએ અપકમ વાળા, અપક્રિયાવાળા, અલ્ય આસવવાળા અને અલ્પ बेहनावाजा होय छे ? या अनना उत्तरमा अलु अड़े छे है- 'हंता गोयमा !
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०५०१ नारकादीनां चरम-परमवत्वनि० ३८७ आमन्त्रण स्वीकारार्थकं तथा च भवन्त्येव इत्थम् , तदेव दर्शयति-'चरमेहितो नेरइएहितो परमा जाव महावेयणतराए चेव चरमेभ्यो नैरपिकेभ्यः परमा यावत् महावेदनतरा एव अत्र यावत्पदेन 'नेरइया महाकम्मतराए चेव महाकिरियतराए चेव महासवतराए. चेच' इत्यन्तस्य प्रकरणस्य संग्रहो भवति तथा च चरमायुष्कनारकापेक्षया परमायुकनारका महाकर्मतरादि विशेषणयुक्ता भवन्त्येव इत्यर्थः । 'परमेहितो वा नेरइएहिंतो चरमा नेरइया जाव अपवेयणतराए चेव परमेभ्यो वा नैरयिकेभ्यो यावत् अल्पवेदनतराश्चैव, अत्रापि यावत्पदेन 'अप्पकम्मतराए चेव अप्पकिरियतराए चेव अप्पासवतराए चेव' इत्यन्तविशेषणानां ग्रहणं भवति तथा च परमायुष्कनारकापेक्षया अल्पायुष्का नारका अल्पकर्मतरादिविशेषयुक्ता भवन्त्येवेति भावार्थः । ‘से केणटेणं भंते !' तत् केनार्थेन भदन्त ! 'एवं बुचड़ गौतम चरम नैरयिक और परम नैरयिक ऐसे ही होते हैं अर्थात् जो परम नैरयिक है वे चरमनैरयिकों की अपेक्षा यावत् महावेदनावाले होते हैं यहां यावत्पद ले 'नेरच्या महासवतराए चेव, महाकम्मतराए चेव, महाकिरियतराए चेव' यहां तक के प्रकरण का ग्रहण हुआ है। तथा च-चरमायुकनारकों की अपेक्षा परमायुषकनारक महाकर्मतरादि विशेषणोवाले होते हैं और जो परमायुष्क नारक हैं उनकी. अपेक्षा चरमायुकनारक यावत् अल्पवेदनतरवाले होते हैं। यहां पर भी यावस्पद से 'अल्पकम्मतराए चेव अप्पशिरियतराए चेव, अंपासर्वतराए चेव' इन विशेषणों का ग्रहण हुआ है तथा च परमायुर्षकनारकों की अपेक्षा अल्पायुष्क नारक अल्पकर्मतरादि विशेषणोंवाले होते हैं। चरमेहितो.' है। गौतम ! २२म नैयि में प्रभारी डायं छ. यात પરમ નિરયિક છે, તેઓ ચરમ નરયિકની અપેક્ષાએ યાવતું મહાદનાવાળી हाय छे. माडियां यावत्५४थी 'नेरइया महासवतराए चेव महाकम्मतराए . चेव महाकिरियतराए चेय' महि सुधारा पा अयु ४२राय छे. तर म मा પ્રમાણે છે. ચરમ-અલ્પ આયુવાળા નારકોની અપેક્ષાએ પરમ-દીર્ઘ આયુષ્યવાળા નારકે મહાકર્મતર વિગેરે વિશેષણવાળા હોય છે અને જે પરમ લાંબી આયુષ્યવાળા નારકે છે, તેની અપેક્ષાએ ચરમ આયુવાળા નારકો ચાવત मरवहनावार डाय छे.मडियां यावत् पहथी 'अप्पकम्मतराए चेष अप्पकिरियतराए चेव अप्पासवतराए चेव' मा विशेषणे! ख ४२राया छे. ते मय આ પ્રમાણે છે. પરમ-દીર્ઘ આયુષ્યવાળા નારકેની અપેક્ષાએ ચરમ-અલ્પ આયુવાળા નારકે અ૫ કર્મતર અલ્પક્રિયા અને અલ્પ આસવતર હોય છે,
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ેટ૨
emedies
ज़ाब 'अप्पवेयणतराए चैव 'एवमुच्यते यावत् अल्पवेदनतराश्चैत्र अत्र यावत्पदेन ''चरमेहितो नेरहपहिती परमा नेरइया महाकम्मतराए चैत्र महाकिरियतराष् चैव महासवतराए चैत्र महावेयणतराए चेत्र परमेहिंतो नेरइएहिंतो चरमा नेरहया अप्पकम्मतराए चेत्र अप्पकिरियतराए चेव अप्पासत्रतराए चेत्र' इत्यन्तस्य मकरणस्य ग्रहणं भवतीति, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'ठिई पडुञ्च', स्थितिमायुष्कं प्रतीत्य आश्रित्य ' एवं बुच जाव अप्पवेयणतग़ए चेव' एत्रमुच्यते यावत् अल्पवेदनतरा एत्र हे गौतम! स्थित्यपेक्षया कथयामि यत् चरमनारकेभ्यः परमाः नारकाः महाकर्मतरादिविशेषणयुक्ता भवन्ति तथा
अब गौतम इस प्रकार से पूछते हे 'से केणदृणं भंते । एवं चुच्च जाब अप्पवेषणतराए' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से करते हैं कि वे यात अल्पवेदनतर विशेषणचाले होते हैं ? यहां यावापद से 'चरमेहितो नेरहहितो परमा नेरख्या महाकम्मतराए चेव महाकिरियतराए चेव, महासवतराए चेव, महावेषणतराए चेप, परमेहितो नेरहएहिंतो चरमा नेरइया अनकम्मतराए चेद, अप्पकिरियतराए चेव, अप्पासंवतराए चेव', इस पूर्वोक्त पाठ का ग्रहण हुआ है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-- 'गोपमा ! ठिहं पडुच्च एवं बुच्चह, जाव अपवेयणतराए 'चेव' हे गौतम | ऐसा पूर्वोक्तरूप से जो मैंने कहा है वह उनकी स्थिति को लेकर कहा है अर्थात् स्थिति की अपेक्षा परमनारक घरमनारकों से. महाकर्मतर आदि विशेषणोंवाले होते हैं तथा चरमनारक परमायुष्क
A
હુંવે ગૌતમ સ્વામી તેનું કારણ જાણવાની ઈચ્છાથી પ્રભુને એવુ” પૂછે छे.न.से. केणद्वेगं भंवे एवं बुच्चइ जाव अप्पवेयणतराए' हे लगवन् साथ એવું શા કારણથી કહેા છે કે તેઓ યાવત્ અલ્પ વેઇનતર વિગેરે વિશેષણ वाणा होय हे ? मडियां यावत् पढ्थी 'चरमेहिंतो नेरइएहि तो परमा नेरइया महाकम्मतराए चैव महाकिरियतराए चेत्र, महासवतराए चेव, महावेयणतराए चैव, परमेहिंतो "नेरइएहि तो, चरमा नेरइया अप्पकम्मतराए चेव, अप्पकिरियतराए चैव अप्पासवतराए चेव' मा पूर्वेति पाठ श्रथ राय है.
,, र्मा,अश्नना उत्तरसां अलु उहे है- गोयमा ! ठिइं पडुच्च एवं बुच्चइ जाव अप्पवैयणतराए चेव' हे गौतम! यूवेति प्रारथी में ? 'ह्यु' छे, ते તેઓની સ્થિતિને ઉદ્દેશીને કહ્યુ છે. અર્થાત્ સ્થિતિની અપેક્ષાએ પરમ નારક ચરમ નારકાી મહાક્રમ તંર મહાક્રિયાતર મર્હાઆસવતર મહાવેદનતર એ વિશેષશેવાળા ‘હાય છે; તથા ચરમનારક પરમ આયુષ્યવાળા નારકાની
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
haar टीका श०१९ ३०५ ०१ नारकादीनां चरम- परमवत्वनि०
૨
परमायुष्कनारका पेक्षया चरमा नारकाः अल्पकर्मतरादिविशेषयुक्ता भवन्ति येषां arrar aedi स्थितिर्नरकावासे भवति ते इतरेभ्यो महाकर्मतरादयोऽशुभकर्मापेक्षया भवन्ति येषां तु असा स्थितिस्ते इतरेभ्योऽल्पकर्मतरादिविशेषणयुक्ता भवन्तीति परमार्थ इति ।
- अथ देवविषये महाकर्मतराद्यल्पकर्मतरादिकं दर्शयितुमाह- 'अस्थि' इत्यादि । 'अस्थि णं भंते' सन्ति खलु भदन्त ! 'चरमा वि असुंरकुमारा परमा चि असुरकुमारा' चरमा अपि असुरकुमाराः परमा अपि असुरकुमाराः अल्पस्थितिकाः परमस्थितिकाः 'असुरकुमाराः भवन्ति किमिति प्रश्नाशय, भगवानाह - ' एवं चैवं ' इतिं 'एवं चैव पूर्वोक्तप्रकारेणैवाऽस्ति पूर्वापेक्षया असुरकुमाराणां वैकक्षण्यं दर्श तुमाह- 'नवरं इत्यादि । 'नवर" नवरम् - अयं विशेष: 'विवरीयं भाणियन्त्र' नारकों की अपेक्षा अल्पकर्मतरादि विशेषणोंवाले होते हैं जिन नार कियों की नरकावास में महती स्थिति होती हैं वे नारक इतर नारक से अपने अशुभ कर्मों की अपेक्षा महांकर्मतरादि विशेषणो से युक्त होते हैं और जिन नारकों की स्थिति अल्प होती है वे इतर नारकों से अल्पकर्मतरादि विशेषणोंवाले होते हैं ऐसा तात्पर्यार्थ है ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'अस्थि णं अंते ! चरमा वि असुरकुमारा, परमा चि असुरकुमारा' हे भदन्त ! जो असुरकुमारदेव है वे' क्या चरम भी होते हैं ? और परम भी होते हैं ? अर्थात् असुरकु मारदेव अस्पस्थितिवाले और परंमस्थितिवाले भी होते हैं क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'एवं चेव' हे गौतम! इस विषय का कथन पूर्वोक्त जैसा ही है 'नवरं' परन्तु पूर्व की अपेक्षा जो असुरकुमारों में विलक्ष
·
અપેક્ષાએ અલ્પકમ તર વિગેરે વિશેષણાવાળા હોય છે. જે નારકીયાની સ્થિતિ નરકાવાસમાં વધારે હાય છે, તે નારકેા ખીજા નારઙાથી પાતાના 'અશુભ ક્રર્માંની અપેક્ષાએ મહાક્રમતર વિગેરે વિશેષણાવાળા હાય છે. અને જે નારકાની સ્થિતિ નરકાવાસમાં અલ્પ હાય છે તે બીજા નારકાથી અલ્પ ક્રમ 'તર વિગેરે વિશેષ@ાવાળા હોય છે. એપ્રમાણે આ કથનનું તાત્પ છે.
1
हवे गौतम स्वाभी अलुने मे पूछे छे है - ' अस्थि णं भते ! चरमा वि असुरकुमारा, परमावि असुरकुमारा' हे भगवन् ने शासुरकुमार छेत्र छे, तेथे શુ ચરમ અને પરમ એ બન્ને પ્રકારવાળા હોય છે? અર્થાત્ અસુરકુમાર દેવ અપસ્થિતિવાળા અને દીઘ સ્થિતિવાળા પણ હાય છે. આ પ્રશ્નના उत्तरभां अलु छे ! - ' एवं चेव' हे गीतभ या विषयभां पूर्वेत अथन પ્રમાણે જ કથન સમજવું. પરતુ અસુરકુમારામાં પૂર્વની અપેક્ષાથી જે
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे विपरीतं नारकसूत्रापेक्षयाऽसुरकुमारसूत्रे विपरीतं भणितव्यम् किं विपरीतम् ? इति सूत्रकार एवाह-परमा अप्पकम्मा चरमा महाकम्मा' परमा अल्पकर्माणः, चरमा महाकर्माणः, नैरयिकसने चरमेभ्यः परमाणां महाफर्मादित्वं परमेभ्यश्चरमाणां चाल्पकर्मादित्वं कथितम् , अत्रासुरकुमारसूत्रे च चरमेभ्यः परमाणाममकर्मादित्वं परमेभ्यश्चरमाणां च महाकर्मादित्वं वाच्यमिति दैपरीत्यम् , तथाहि'से नूनं भवे ! चरमेहितो अमुरकुमारेहितो परमा अमरकुमारा अप्पकम्मतरा चेव अप्पकिरियवरा चेव अप्पासवतरा चेव अप्पवेयणवरा चेव' इत्यादि । तद् नूनं- भदन्त ! चरमेभ्योऽसुरकुमारेभ्यः परमा असुरकुमारा अल्पकमतरा एव अल्पक्रियतरा एव अल्पासवरा एव अल्पवेदनतरा एव, एवं प्रश्न उत्तरं च णता है,वह इस प्रकार से है-विधीयं भाणियवं' नारफसूत्र में जैसा कथन किया गया है उसकी अपेक्षा असुरकुमार सूत्र में विपरीत कथन किया गया है और वह 'परमा अप्पकम्मा, चरमा महाकम्मा' इस सूत्र पाठ से प्रकट किया गया है तात्पर्य कहने का ऐसा है कि नैरयिक सूत्र में चरमों से परमों में महाकर्म आदि से युक्तता कही गई है तथा परमों से चरमों में अल्पकर्म आदि से युक्तता प्रकट की गई है, परन्तु असुरकुमार सूत्र में चरमों से परमों में अल्पकर्म आदि से युक्तता और परमों से चरमों में महाकर्म आदि युक्तना कही गई है यही बात-'से नूनं भंते ! चरमेहितो. असुरकुमारहितो परमा असुरकुमारा अप्पकम्मतरा
व, अप्पकिरियतरा चेव. अप्पासवतरा' चेव अप्पवेयणतरा चेव' इत्यादि सूत्र पाठ बनाकर समझ लेना चाहिये । गौतम ने विशेषता छ, त मा अमाथे छ 'विवरीयं भाणियव्वं' ना२४ सूत्रभावी રીતનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે કથનની અપેક્ષાએ અસુરકુમાર સૂત્રમાં विपरीत ४थन ४अपामा माव्यु छे, ते ४थन 'परमा अप्पकम्मा, घरमा महा कम्मा' या सूत्रा४थी प्रगट ४२ छ. ४ानु तापय से छे है-२यि સૂત્રમાં ચરમ આયુષ્યમાંથી પરમાયુષ્ય વાળાઓમાં મહાકર્મ વિગેરેનું હોવાપણું કહ્યું છે. તેમ જ પરમાયુષ્કથી ચરમાયુષ્યવાળાઓમાં અલ્પકર્મ આદિનું હોવા પણું કહેલ છે. પરંતુ અસુરકુમાર સૂત્રમાં ચરમાયુકેથી પરમાયુષ્કમાં અલ્પ કર્મ આદિનું હોવાપણુ અને પરમાયુષ્કથી ચરમાયુષ્કમાં મહાર્મ વિગેરે होपापा ४डस छे. मे बात से नून भते! चरमेहितो! असुरकुमारहितोपरमा असुरकुमारा अप्पकम्मतरा चेव अप्पकिरियतरा चेव अप्पासवतरा चेव अप्पवेयणतरा चेव' त्या सूत्रा3 मतावान सभामा मायुं . छ. गौतम
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०५ सु०१ नारकादीनां चरम-परमवत्वनि० ३९१ वक्तव्यम् चरमामुरकुमारापेक्षया परमासुरकुमाराणाम् अल्पकर्मतरत्वं तेपामसाताधशुभकर्मापेक्षम् , अल्पक्रियत्वं च तथाविधकायिक्यादि कष्टक्रियाऽपेक्षम् , अल्पास्त्रवत्वं तु तथाविधकष्टक्रियाजन्यकर्मवन्धापेक्षम् , अल्पवेदनत्वं च पीडा. ऽल्पत्वापेक्षयेति, तथा परमेभ्योऽमुरकुमारेभ्यश्चरमा असुरकुमारा महाकर्मतरा महाक्रियतरा महासवरा महावेदनतराश्चेति ज्ञातव्यम् 'सेसं तं चेव' शेषं तदेव पूर्वोक्तमेवेति 'जाव थणियकुमारा ताव एवं चेत्र' यावत् स्तनिदकुमारास्तावत् एवमेव स्तनितकुमारदेवपर्यन्तम् अमुरकुमारवदेव ज्ञातव्यम् । चरमस्वनितकुमाराप्रभु से ऐसा पूछा है कि है भदन्त ! चरम असुरकुमारों से परम असुरकुमार क्या अल्पतर कर्मवाले होते हैं ? अल्पतर क्रियावाले होते हैं ? अल्पतर आत्रववाले होते हैं ? और अल्पवेदनावाले होते हैं ? इस प्रकार के गौतम के प्रश्न का उत्तर प्रभु ऐला देते हैं कि-हां, गौतम ! चरम असुरकुमारों की अपेक्षा परय असुरकुमार अल्पकर्मवाले होते हैं क्योंकिउनके अशाता आदि अशुभकर्म अल्प होते हैं, वे अल्पक्रियांवाले होते हैं क्यों कि कायिकी आदि जो अशुभ क्रियाएं हैं वे उनमें अल्प होती हैं अल्प आस्रवधाले होते हैं क्योकि कायिकी आदि अशुभक्रियाओं से जन्य कर्म को आस्रव उनमें कम होता है। अल्पवेदनावाले होते हैं क्योंकि उनको पीडा अल्प होती है तथा परम असुरकुमारों से चरम असुरकुमार महाकर्मचाले, लहाक्रियावाले, और महावेदनावाले होते हैं। 'सेसं तं चेव बाकी काऔर सच कथन पूर्वोक्त जैसा ही है 'जाव थणियकुमारा०' और असुरकुमारों के जैसा ही यह कथन यावत् स्तनित
વામી પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભગવન ચરમ અસુરકુમારેથી પરમ અસુરકુમારે અલ્પતરકર્મવાળા હોય છે ? અલ્પતર ક્રિયાવાળા હોય છે? અલપતર આસવવાળા હોય છે ? અને અલ્પવેદનવાળા હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હાં ગૌતમ! ચરમ અસુરકુમારની અપેક્ષાએ પરમ અસુરકુમાર અલ્પકર્મવાળા હોય છે. કારણ કે તેઓમાં અશાતા વિગેરે અશુભ કર્મ અલ્પ છે. તેઓ અલ૫ક્રિયાવાળા છે. કેમ કે કાયિકી વિગેરે જે અશુભ કિયાઓ છે, તે તેઓમાં અલ્પ હોય છે. તેઓ અપ આસ્રાવવાળા હોય છે, કારણ કે કાયિકી વિગેરે અશુભ ક્રિયાથી થવાવાળા કર્મનું આસ્રવ તેઓમાં અલ્પ હોય છે. તેઓ અલ્પવેદનાવાળા હોય છે. કારણ કે–તેઓને પીડા અલ્પ હોય છે. તથા પરમ અસુરકુમારે કરતાં ચરમ અસુરકુમાર મહાકર્મવાળા, भाठियावा, मन भावनापामा डाय छे. 'सेसं त चेव' माहीतुं भी तमाम ४थन पॐai प्रमाणे छे. 'जाव थणियकुमारा०' मसुरं
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे पेक्षया परमाः स्वनितकुमारा अल्पकर्माणोऽल्पक्रिया अल्पासवा अल्पवेदनाश्च तथा परमस्तनितकुमारापेक्षया चरमाः स्तनितकुमाराः महाकर्मतरा महाक्रियतरा महानवतराः महावेदनतराश्वेति 'पुढवीकाइया जाव मणुस्सा एए जहा नेरइया' पृथिवीकायिका यावत् मनुष्याः एते यथा नैरयिकाः, पृथिवीकायिका एकेन्द्रिया मनुष्यपर्यन्ता नैरपिकवत् ज्ञातव्याः अन यावत्पदेन हीन्द्रियादित आरभ्य पञ्चे. न्द्रियतिर्यक्योनिकान्तानां संग्रहः एकेन्द्रियत आरभ्य पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकान्ताः मनुष्याच चरमेभ्य एकेन्द्रियादिभ्योऽपेक्षया परमा एकेन्द्रियादि मनुप्यान्ताः महाकर्मतरादि विशेषणाः तथा परमेश्य एकेन्द्रियादेरारभ्य मनुप्यपर्यन्तेभ्यश्चरमाः एकेन्द्रियादिमनुष्यान्ता अल्पकर्मादि विशेषणयुक्ता भवन्तीतिभावः 'वाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहा असुरकुमारा' वानमन्तज्योतिष्कवैमानिका यया कुमारों तक जानना चाहिये । चरम स्तनितकुमारों की अपेक्षा परम स्तनितकुमार अल्पकर्मवाले, अल्पक्रियावाले, अल्पआस्रववाले और अल्पवेदनावाले होते हैं । तथा परमस्तनितकुमारों की अपेक्षा चरम स्तनितकुमार महाकर्मकाले, महाक्रियावाले, महानववाले और महावे. दनावाले होते हैं । 'पुढचीकाझ्या जाव मणुस्सा.' पृथिवीकायिक एके न्द्रिय जीव यावत्पद गृहीत द्वीन्द्रिय जीव, तेइन्द्रिय जीव चौइन्द्रियजीव पंचेन्द्रिय तिर्यञ्च और मनुष्य ये सब परमपदवाले पक्ष में चरम एकेन्द्रियादिकों की अपेक्षा महाकर्मादिविशेषणों वाले होते हैं और चरम पद पक्ष में परम एकेन्द्रियादिकों की अपेक्षा अल्पकर्मादि विशेषणों वाले होते हैं । 'पाणमंतरजोइसिय०' वानव्यन्तर ज्योतिष्क एवं वैमा निक इसमें परम चरमपक्ष सम्बन्धी महाकर्मादि विशिष्ट होने का एवं अल्पकर्मादि विशिष्ट होने का सब कथन इस विषय को लेकर असुरકુમારના કથન પ્રમાણેનું સઘળું કથન યાવત્ સ્વનિતકુમાર સુધીમાં સમજવું. ચરમ સ્વનિતકુમારે કરતાં પરમ સ્વનિતકુમાર અલ્પકર્મવાળા, અપક્રિયાपाणी, मानववा अन अपवहनवाजा हाय छे. 'पुढवीकाइया जाव मणुस्सा०' वियि मेन्द्रिय ७१ यावत् ५४थी मन्द्रिय, &, त्रए ઈન્દ્રિયવાળા છે, ચાર ઈદ્રિયવાળા જી પાંચ ઈદ્રિયવાળા તિર્યંચ અને મન આ બધા પરમ પદવાળા પક્ષમાં ચરમ એકેન્દ્રિય વિગેરેની અપેક્ષાએ મહાકર્મ વિગેરે વિશેષવાળા હોય છે. અને ચરમ પદ પક્ષમાં પરમ એકેन्द्रियाविहीनी मपेक्षाथी ६५ विगैरे विशेषावा डाय छे. 'बाणमंतर. जोइसिय' पान०यन्तर न्याति भने वैभानिमा ५२म-१२म भन्ने पक्ष
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०५सू०२ वेदनास्वरूपनिरूपणम् असुरकुमाराः चरमेभ्यो वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकेभ्यः परमाः वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाः अल्पकर्मादिविशेषणवन्तो भवन्ति तथा परमेभ्यो चान: व्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकेभ्यश्वरमा वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाः महाकर्मादि' विशेषणवन्तो भवन्तीतिः ॥सू० १॥
वैमानिका अल्पवेदना इत्युक्तम् अतः परं वेदना स्वरूपमाह-'कइविहे गं भंते' इत्यादि।
मूलम्-कहाविहा णं भंते! वेयणा पन्नत्ता गोयमा! दुविहा वेयणा पन्नत्ता! तं जहा निदा य अनिदाय नेरइयाणं भंते! किं निदायं वेयणं वेएंति अनिवार्य वेयणं वेएंति० जहा पन्नवणाए जाव वेमाणियत्ति सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति ॥सू०२॥ ___ छाया कतिविधा खलु भदन्त । वेदना मज्ञप्ता गौतम ! द्विविधा वेदना मज्ञप्ता तथा निदा च अनिदा च । नैरयिकाः खल्ल भदन्त ! किं निदां वेदनां वेदयन्ति० अनिदा वेदनां घेदयन्ति यथा प्रज्ञापनायां यावद् वैमानिका इति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ २॥ कुमारों के प्रकरण में जैसा कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये। अर्थात चरम वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकों से परम वानव्यन्तर ज्योतिष्क और वैमानिक अल्पकर्मादिविशेषणों वाले होते हैं तथा परमवानव्यन्तरज्योतिष्क और वैमानिकों से चरमवानव्यन्तरज्योतिष्क और वैमानिक महाकर्मादिविशेषणों वाले होते हैं ॥ सूत्र १॥
वैमानिकदेव अल्पवेदनाबाले होते हैं ऐसा कहा जा चुका है इस. लिये अब वेदना का स्वरूप प्रकट किया जाता है-- સંબંધી મહાકર્માદિપટ્ટાવાળા હોવાનું અને અલ્પકમદિવાળા હોવાના સંબંધનું કથન અસુરકુમારના સંબંધમાં જેમ કહેવામાં આવ્યું છે. એ જ પ્રમાણે અહિયાં સમજવું. અર્થાત્ ચરમ વનવ્યન્તર તિષ્ક અને વૈમાનિકે અલ્પ કર્મ વિગેરે વિશેષણોવાળા હોય છે. તથા પરમ વનવ્યન્તર તિષ્ક અને વૈમાનિકે મહાકર્મ વિગેરે વિશેષણોવાળા હોય છે. સૂ. ૧ છે ,
વૈમાનિક દેવ અલ્પવેદનાવાળા હોય છે. એ પ્રમાણે કહેવાઈ ગયું છે.' હવે વેદનાનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવે છે.
'कइविहे गं भंते ! वेयणा पण्णत्ता' या भ०५०
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीयत्रे टीका--'कइविहा णं भंते ?' कविविधा खलु भदन्त ! वेदना प्राप्ताः कथिता इति वेदनाविषयका प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुबिहा वेयणा पन्नत्ता' द्विविधा-द्विमकारका वेदना मजप्ता 'तं जहा तद्यथा 'निदा य अनिदा य' निदा च अनिदा च, 'नि' नियतं दानं शुद्धिर्जीवस्य 'द्वैप शोधने' इति धातो निदेति पदं सिद्धं भवति तथा च निदा ज्ञानम् आभोगः, तद् युक्ता वेदनाऽपि निदेति कथ्यते आभोगवतीत्यर्थः ज्ञानपूर्वकं वेदनं निदा अथवा सम्यग् विवेकपूर्वकं वेदन निदेति अनिदा अनाभोगवती वेदनेति 'निदा य' इति निदाकम् , अत्र क प्रत्ययः स्वार्थिकः अतो निदां वेदनामिति । पुनः प्रश्नयति 'नेरइया ण भंते !' नैरयिकाः खल्ल भदन्त ! 'किं निदायं वेयणं वेएंति
'कइविहे ण भते । वेयणा पत्नत्ता' इत्यादि ।
टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि:-कइ. विहाणं भंते । हे भदन्त ! वेदना कितने प्रकार की कहाँ गई है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है-गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहा०' वेदना दो प्रकार की कही गई है। तं जहा-वे दो प्रकार उस के ऐसे हैं-'निदा य अनिदा य' निदा और अनिदा 'द्वैप्शेधकने' नि उपसर्ग पूर्वक शेषनार्थ बैप् धातु से निदा यह पद घना है नियत जो जीव की शुद्धि है उसका नाम निदा है निदा, ज्ञान और आभोग ये सब पर्यायवाची शब्द हैं इस निदा से युक्त वेदना भी निदारूप से कह दी गई है जो वेदना आभोग युक्त होता है ज्ञानपूर्वक होता है अथवा सम्यग् विवेक पूर्वक होता है वह निदा हैं तथा अनाभोगवाली जो वेदना है वह अनिदा है।
ટીકાઈ–આ સૂત્ર દ્વારા ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કેહે ભગવન વેદના કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે તેના ઉત્તરમાં प्रभुझे ४ -'गोयमा! 3 गौतम! 'दुविधा वेयणा पण्णत्ता' बना में HIR Bाम मावी छ. 'तजहा' मा प्रभारी छे. 'निदा य अनिदा यो નિદા અને અનિદા “નિ ઉપસર્ગ પૂર્વક શોધનાર્થક ટૅપ ધાતુથી નિદા એ પાઠ બનેલ છે. નિયત જે જીવની શુદ્ધિ હોય તેનું નામ નિદા છે. નિદા, જ્ઞાન અને આગ એ બધા પર્યાયવાચી શબ્દો છે. આ નિદાથી થવાવાળી વેદના પણ નિદા રૂપે જ કહી છે આગ યુક્ત-જાણપૂર્વક જે વેદના થાય છે, અથવા સમ્યક્ વિવેક પૂર્વક જે વેદના થાય છે તે નિદા છે. તથા અનાજોગવાળી જે વેદના છે, તે અનિદા છે.
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैचन्द्रिका टीका श०१९ उ०५ सु०२ वेदनास्वरूपनिरूपणम्
३९६
अनिदायं वेयणं वेदेति' किं निदां वेदनां वेदयन्ति अनिदां वा वेदनां वेदयन्ति किं ज्ञानपूर्वकं वेदनमनुभवन्ति अज्ञानपूर्वकं वा वेदनमनुर्भवन्ति ? इति प्रश्नः भगवानाह - 'जहा ' इत्यादि । 'जहा पनवणाए जाव वैमाणिय त्ति' यथा प्रज्ञापनायां यावद्वैमानिका इति प्रज्ञापनायां पञ्चत्रिंशत्तमे वेदनापदे चतुर्थे सूत्रे चेत्थम् - 'गोयमा ! निदायं पिवेयणं वेति अणिदायं पिवेयणं वेति' इत्यादि निंदामपि वेदनां वेदयन्ति नारका अनिदामपि वेदनां वेदयन्ति नारका इत्यादि । अयमाशयः ज्ञानपूर्वकम् अथवा सम्यग् विवेकपूर्वकं वेदनं निदा तथा अज्ञानपूर्वकमथवा सम्यग् विवेकशून्यतापूर्वक वेदनं सुखदुःखान्यतरानुभवः अनिदा तंत्र
!
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'नेरइया णं भंते । किं निदाय वेणं वेति०' हे भदन्त नैरथिक क्या ज्ञानपूर्वक वेदना का अनुभव करते हैं ? या अज्ञानपूर्वक वेदनों का अनुभव करते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने कहा है कि 'जहा पनवणाए०' हे गौतम ! वैमानिको तक जैसा प्रज्ञावना के ३५ पैंतीस वे वेदना पद के चौथे सूत्र में कहा गया है वैसा ही इस विषय में कथन यहां पर भी कर लेना चाहिये वहां इस प्रकार से कहा हुआ है - 'गोयमा । निदायपि वेयणं वेति, अणिदायं पि वेणं वेति' इत्यादि तात्पर्य ऐसा है कि नारक, ज्ञानपूर्वक भी अथवा सम्पर विवेक पूर्वक सुखदुःखादिक का वेदन करते हैं और अंज्ञानपूर्वकं भी अथवा सम्यग् विवेक शून्यता पूर्वक भी सुखदुःखादिक कॉ वेदन करते हैं - जो नारक संज्ञी जीव की पर्याय से मरंकरं नरक में उत्पन्न होता है उसके सुखदुःख का अनुभव ज्ञानपूर्वक होने के कारण
हवे गौतम स्वामी असुने मेनुं पूछे छे है-नेरइयाणं भंते! किं' - निदाय वेयणं वेति ।' हे भगवन् नैरयि। शु' ज्ञानपूर्व' वेडनानी અનુભવ કરે છે? અથવા અજ્ઞાનપૂર્વક વેદનાના અનુભવ કરે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં अलु 8 छे ! - 'जहा पन्नवणाए०' हे गौतम! वैमानि सुधीयां अज्ञार्थनानी ૩૫ પાંત્રીસમાં વેદના પદના ચેાથા સૂત્રમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યુ છે. આ विषयमा पशु ते प्रभातुं थन री सेर्बु त्यां आ प्रभाये उस छे. 'गोयमा ! निदायं पिवेयणं वेति, अनिशयं पि वेयणं वेति' इत्याहि दीनु तात्यय એ છે કે—નારકા જ્ઞાનપૂર્વક અથવા સમ્યક્ વિવેક પૂર્વક સુખ અને શું ખ વિગેરેનુ વેદન કરે છે. અને અજ્ઞાન પૂર્ણાંક પણુ અથવા સમ્યક્ વિવેક વિના સુખ અને દુ:ખાદિનું વેદ્યન કરે છે, જે નારક સજ્ઞી જીવની પર્યાયથી મરીને નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેને સુખ દુઃખનેા અનુભવ જ્ઞાનપૂર્વક થવાથી
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने नारकाणामुभयविधमपि वेदनं भवति यो नारकः संज्ञित आगत्य नरके उत्पधते तस्य ज्ञानपूर्वकदुःखानुभवस्य जायमानत्वेन निदा वेदना भवति यश्च नारकोऽसंज्ञित आगस्य नारके उत्पद्यते तस्य अज्ञानपूर्वकदुःखानुभवस्य जायमानत्वेन अनिदा वेदना भवति । नारकवदेव असुरकुमारादि देवेष्वपि निदाऽनिदयो व्यवस्था ज्ञातव्या, पृथिवीकायिकत आरभ्य चतुरिन्द्रियान्त जीवानाम् अनिदेव वेदना भवति पश्चेन्द्रियतिरश्चा मनुष्याणां वानव्यन्तराणां च नारकचदेव उभयपकाराऽपि वेदना भवति ज्योतिष्कवैमानिकयोरपि उभयप्रकारा वेदना भवति मायिमिथ्यादृष्टिदेवानां या वेदना भवति सा अनिदा सम्यग् विवेकरहित. स्वात् अमायिसम्यग्दृष्टिमतां देवानां या वेदना सा निदा भवति यतस्तेषां सम्यग् दृष्टिरस्ति इत्यादिसर्व प्रज्ञापनायाः पञ्चत्रिंशत्तमवेदनापदतो द्रष्टव्यं निदा वेदना होती है तथा जो नारक असंज्ञी जीव की पर्याय छोड़कर नरक में उत्पन्न होता है, उसको सुखदुःखका अनुभव अज्ञानपूर्वक जाय. भान होने से अनिदा वेदना होती है नारक के जैसे ही असुरकुमार आदि देवों में भी निदा और अनिदा वेदना की व्यवस्था जाननी चाहिये पृथिवीकाय से लेकर चतुरिन्द्रियान्त जीवों के अनिदा ही वेदना होती है तथा पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चों को, मनुष्यों को और वानव्यन्तरों को नारक के जैसी ही निदा अनिदा दोनों प्रकार की वेदना होती है। ज्योतिष्क एवं वैमानिकों को भी दोनों प्रकार की वेदना होती है माथिमिथ्यादृष्टिदेवों को जो वेदना होती है वह सम्यग् विवेक रहित होने के कारण अनिदा होती है अमाथिसम्यग्दृष्टिदेवों को जो वेदना होती है वहां निदा वेदना होती है क्योंकि वे सम्यग्दृष्टिवाले होते हैं। નિદા વેદના થાય છે. તથા જે નારકે અસંજ્ઞી જીવની પર્યાયને છોડીને નારકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેને સુખખને અનુભવ અજ્ઞાનપૂર્વક થાય છે, તેથી તેને અનિદા વેદના થાય છે. તથા નારકોની જેમ જ અસુરકુમાર વિગેરે માંદ પણ નિદા અને અનિદા વેદનાની વ્યવસ્થા સમજવી. પૃવિકાયથી આરંભીને ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જેને અનિદા વેદના જ હોય છે. તથા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચે અને મનુષ્યને તથા વાચંતોને નારકોની જેમ નિદા અને અનિંદા એ બન્ને પ્રકારની વેદના હોય છે. જતિષ્ક અને વૈમાનિકને પણ અને પ્રકારની વેદના થાય છે. માયિમિથ્યાણિ દેવને જે વેદના થાય છે. તે સમ્યક્ વિવેક વિનાની હોવાના કારણે અનિદા વેદના જ થાય છે. અમાયિ સમ્યગૃષ્ટિ દેને જે વેદના થાય છે તે નિદા વેદના જ થાય છે. કેમ કે તેઓ સમ્યક્ દષ્ટિવાળા હોય છે. ઈત્યાદિ આ
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०५ सु०२ वेदनास्वरूपनिरूपणम्
३९७
दिग्मात्रमिह दर्शितमिति 'सेवं भंते ! सेवं भंते । ति' तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति है भदन्त । वेदनाविषये यद् देवानुप्रियेण कथितं तदेवमेवसर्वथा सत्यमेव इति कथयित्वा भगवन्तं वन्दित्वा नमस्थित्वा गौतमः संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥ ०२ ॥
॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगद्बल्लभ - प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितकलित कलापाला पकप विशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक- श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजपदत्त'जैनाचार्य ' पदभूपित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री घासीलालवतिविरचिता श्री " भगवतीसूत्रस्य " प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्या मे कोनविंशतितमशतके पञ्चमोद्देशकः समाप्तः ॥ १९-५॥
-
इत्यादि यह सब कथन प्रज्ञापना का ३५ पैतीस वे वेदनापद से जान लेना चाहिये यहां तो हमने संक्षेप से यह विषय प्रकट किया है 'सेवं भंते ! सेवं भंते । न्ति' हे भदन्त 1 वेदना के विषय में जो आपने ऐसा कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर गौतमने भगवान् को वन्दना की नमस्कार किया बन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये || सूत्र २ ॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवती सूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या के उन्नीसवें शतकका पांचवां उद्देशक समाप्त ॥ १९-५ ॥
સર્વ સ્થન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૩૫ પાંત્રીસમા વેદના પદથી સમજી લેવુ', અહિયાં તા સક્ષેપથી આ વિષય મે' મતાન્યા છે.
'सेवं भंते सेवं भंते त्ति' हे लभवन् वेहनाना विषयभां आये ? अभा કહ્યુ' છે, તે સવથા સત્ય જ છે. હે ભગવન્ આપતું કથન યથાય છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યાં વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તે સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. !! સ્ ૨ ।।
જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી શ્વાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના એગણીસમા શતકના પાંચમા ઉદ્દેશક સમાસા૧૯–પા
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્
भगवती सूत्रे
अथ षष्ठोदेशकः मारभ्यते ॥
पञ्चमोदेश के वेदनाः कथिताः ताश्च द्वीपादिष्वेव भवन्तीति द्वीपादयः पष्ठोदेशके कथ्यन्ते, इत्येवं संबन्धेनायातस्य पष्ठोद्देशकस्येदमादिमं सूत्रम् - 'क भंते' इत्यादि ।
मूलम् - कहि णं भंते! दीवसमुद्दा केवइया णं भंते! दीवसमुद्दा किं संठिया णं भंते! दीवसमुद्दा एवं जहा जीवाभिगमे दीवसमुद्देसो सो चेवेह वि जोइसियमंडियउद्देसगवज्जो भाणियन्त्र जाव परिणामो जीव उववाओ जाव अनंतखुत्तो । सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥सू० १ ॥
छाया--कुत्र खलु भदन्त ! द्वीपसमुद्राः कियन्तः खलु भदन्त ! द्वीपसमुद्राः, किं संस्थिताः खलु भदन्त ! द्वीपसमुद्राः एवं यथा जीवाभिगमे द्वीपसमुद्रोद्देशः स एव इहापि ज्योतिष्कमण्डित उद्देशकवर्जितो भणितव्यो यावत् परिणामः जीवोपगतः यावदनन्तकृत्वः तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति |सू० १ ॥
टीका -- 'कहि णं भंते ! दीवसमुद्दा' कुत्र खलु भदन्त । द्वीपसमुद्राः हे भदन्त ! द्वीपाथ तथा समुद्राश्र का कस्मिन् स्थानविशेषे विद्यते इत्यर्थः । छट्ठे उद्देशे का प्रारंभ
पंचम उद्देशे में वेदना के विषय में कहा गया है यह वेदना द्वीपादिकवर्ती जीवों में ही होती है अतः वेदना के सम्बन्ध को लेकर द्वीपा - दिकों का निरूपण इस छठे उद्देशे में किया जावेगा इसी सम्बन्ध से इस छठे उद्देशे का निरूपण किया जा रहा है
'कहि णं तें दीवसमुद्दा' इत्यादि । टीकार्थ- - इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा हैं कि हे भदन्त ! 'कहिणं भंते ! दीवसमुद्दा०' द्वीप और समुद्र कहां पर किस स्थानविशेष
છઠ્ઠા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ
પાંચમા ઉદ્દેશામાં વેદનાના સંબધમાં કહેવામાં આવ્યું છે. આ વેદના દ્વીપ વિગેરેમાં નિવાસ કરનારા જીવેાને જ ડાય છે. તેથી વેદનાના સમધને લઈ ને આ છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં દ્વીપાદિકનું નિરૂપણ કરવામાં આવશે. એજ સબ ધથી था छुट्टी उद्देशाना आरल श्वामां आवे छे- 'कहि णं भंते । दीवसमुद्दा' इत्यादि अर्थ- — સૂત્ર દ્વારા ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછ્યું છે કેभगवन् 'कहिणं भंते! दीवसमुद्दा०' द्वीप भने समुद्र यां याच्या हे ? अर्थात्
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
heeन्द्रिका टीका श०१९ उ०६ सू०१ द्वीपसमुद्रादिनिरूपणम्
३९९
"
'केवइया णं भंते । दीवसमुद्दा' कियन्तः खलु भदन्त । द्वीपसमुदाः कियत्संख्याका द्वीपाः समुद्राच सन्तीत्यर्थः किं संठिया णं भंते ! दीवसमुद्दा' कि संस्थिताः खलु भद्रन्त द्वीपसमुद्राः द्वीपसमुद्राणाम् आकाराः कीदृशा इति द्वीपसमुद्राणामधिकरण संख्याऽऽकार विषयकः प्रश्नः भगवानाह - ' एवं जहा ' इत्यादि । ' एवं ' जा ' एवं यथा 'जीवाभिगमे दीवसमुद्देसो' जीवाभिगमे द्वीपसमुद्रोद्देशः 'सो चैत्र द वि स एव इहापि भणितव्य इत्यग्रेतनेन सम्बन्धः, जीवाभिगमद्वीपसमुद्रोद्देशश्चैवम् 'किमागारभाव पडोयाराणं भंते । दीवसमुद्दा पनचा 'किमाकारभाचमत्यत्रताराः खलु भदन्त ! द्वीपसमुद्राः प्रज्ञप्ता - कथिताः, भगवानाह - गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जंबुद्दीवाइया दीवा' जम्बूद्वोपादिकाः द्वीपा : 'लवणाइया समुद्दा' लवणादिकाः समुद्राः जम्बूदीपमभृतयः द्वीपाः सन्ति तथा लवणसमुद्रप्रभृतयश्व समुद्राः सन्तीत्यर्थः । स च जीवाभिगमें हैं? तथा वे द्वीप और समुद्र कितने हैं ? और इन समुद्रों का आकार कैसा है ? इस प्रकार द्वीप समुद्रों के अधिकरण की संख्या का और आकार के विषय में यह प्रश्न किया गया है उत्तर में प्रभु ने कहा है । 'एवं जहा ' इत्यादि हे गौतम ! जीवाभिगम नाम के सूत्र में द्वीपसमुद्रोदेशक नामका एक उद्देशा है उसमें यह सब प्रकरण कहा गया है अतः वहीं से इस विषय को जान लेना चाहिये उस उद्देशे में एक ज्योतिषिक मण्डित उद्देश भी आया है सो उसे छोड देना चाहिये यहां पर नहीं कहना चाहिये जीवाभिगमीयद्वीप समुद्रोदेशक इस प्रकार से है'किमागारभाव पडोयाराणं भंते! दीवसमुद्दा पत्नत्ता ?' गोयमा ! बुदवाया दीवा, लवणाइया समुद्दा' यह द्वीप समुद्रोदेशक यहां पूर्ण કયા સ્થાન વિશેષમાં છે તથા એ દ્વીપ અને સમુદ્રો કેટલા છે? અને એ દ્વીપ અને સમુદ્રોને આકાર કેવા છે? આ રીતે દ્વીપ સમુદ્રોના અધિકરણુના સખ્યાના અને આકારના વિષયમાં આ પ્રશ્ન કરવામાં આવ્યા છે. તેના ઉત્તરમાં प्रभु ४ छे - ' एवं जहा' इत्यादि हे गौतम वाभिगम नाभना सूत्रभां દ્વીપસમુદ્રોદ્દેશક નામના ઉદ્દેશે આવેલ છે, તેમાં આ સમગ્ર પ્રકરણ કહેવામાં આવેલ છે. તેથી આ વિષય ત્યાંથી સમજી લેવા. આ ઉદ્દેશામાં એક ચૈાતિષ્ક મડિત ઉદ્દેશે! પણ આવેલા છે. તેને અડિયાં છેડી દેવા તે જીવાભિગમમાં भ्यास द्वीपसमुद्र उद्देशाभां या प्रभा आहेवामां आवे छे. - ' किमागारभाव - पडोयारा णं भंते । दीवसमुद्दा पण्णत्ता गोयमा ! जंणुदीवाइया दीवा, लवणाइया समुद्दा' हे गौतम આ દ્વીપસમુદ્ર ઉદ્દેશે. અહિયાં પૂરા કહેવાને
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
भगवती सूत्रे मी द्वीपसमुद्रोद्देशः किं संपूर्णोऽपि वक्तव्यः १ तत्राह - ' जोइसियमंडियउद्दे सगवज्जो भाणियचो' ज्योतिष्कमण्डितोद्देशक्रवर्ज : भणितव्यः ज्योतिष्केण ज्योतिष्कपरिणामेन मण्डितो य उद्देशरुः द्वीपसमुद्रोद्देशकस्यावयवविशेषः तद्वर्ज : तादृशमकरणं विहायेत्यर्थः ज्योतिष्कमण्डितो देशकश्चैवम् 'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे ' कइ चंदा पभार्तिसु वा पभासंति वा पभासित्संवि वा' कतिचन्द्राः प्राभापन्त वा प्रभाषन्ते वा प्रभासिष्यन्ते वा 'कइ सूरिया तविच वातर्विति वा विति वा' कति सूर्याः अतपन् वा तपन्ति वा तपिष्यन्ति वा, इत्यादि । स च द्वीपसमुद्रोद्देशः कियद्दूरं वक्तव्यः तत्राह - ' जाव परिणामो' याव परिणामः सचैत्रम् 'दीवसमुद्दाणं भंते किं पुढवी परिणामा पन्नता' द्वीपसमुद्राः खलु भदन्त ! किं पृथिवीपरिणामाः प्रज्ञप्ताः इत्यादि । तथा द्वीपसमुद्रेषु 'जीव नहीं कहना चाहिये क्योंकि इसके अन्तर्गत 'जोइसियमंडिप०' ज्योतिषिक मंडित नामका एक उद्देशक और भी है इसमें 'जंधुद्दीवेण भंते ! दीवे कह चंदा पभासिसु वा, पभासंति वा, पभासिस्सं ति वा कइ खरिया af वा तर्षिति वा तविस्संति वा' इस प्रकार का प्रकरण आया है सो इस ज्योतिषिकमंडित उद्देशक को इस कथन में छोड़ देना चाहिये । उसे यहां पर ग्रहण नहीं करना चाहिये । यह द्वीपसमुद्रोद्देशक जीवाभिगम सूत्र का कहां तक का यहां ग्रहण करना चाहिये ? तो इसके लिये कहा गया है। 'जाव परिणामो' यह प्रकरण इस प्रकार से है-'दीवसमुद्दा णं भंते! किं पुढवी परिणामा पन्नत्ता ? इत्यादि तथा द्वीप
नथी, अरथ है-तेनी ४२ 'जोइसियमंडिय०' ज्योतिषि मंडित नाभनु ! अ४२] भावे छे. तेमां 'जंधूद्दिवे णं भंते ! दीवे कइ चंदा पभार्थिसु वा, पभासंति वा, पभास्सिंति वा, कइसूरिया तविंसु वा, तविंति वा, तवि स्संति वा, ' 'भूद्वीपभां टला चंद्रो भूतअजभां प्राशता हता ? वर्तमानभां પ્રકાશે છે, અને ભવિષ્યમાં પ્રકાશ આપશે તથા કેટલા સૂર્પી તપતા હતા ? વર્તમાનમાં તપે છે, અને ભવિષ્યમાં તપશે. આ પ્રમાણેનું પ્રકરણ આવેલ છે. તે આ જ્યેાતિષિક મ‘ડિત ઉદ્દેશાને આ કથનમાં અહિયાં કહેવાના નથી. તેને અહિયાં ગ્રહણ કરવાના નથી, જીવાભિગમમાં કહેલ આ દ્વીપસમુદ્ર ઉદ્દેશેકનું अथन गडियां यां सुधीनुं ग्रहण श्वानुं छे ? मे भाटे हे छे - जाव परिणामो' मा अ४२५ यावत् परिणाम सुधीनुं मडियां 'हेवु' ते परिशाभ आ प्रभावे छे. 'दीवसमुद्दा णं भंते! किं पुढवी परिणामा पण्णत्ता' द्वीपसमुद्रो
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०६ सू०१ द्वीपसमुद्रादिनिरूपणम् .. उववाओ जाव अणंतखुत्तो' जीवोपपातो यावत् अनन्तकृत्वः, जीवोपपातोऽपि वक्तव्यः 'अनन्तकृत्व.' इति पर्यन्तम् , स च इत्थम् 'दीवसमुद्देसु णं भंते !' द्वीप समुद्रेषु खलु भदन्त ! 'सबपाणा ४॥ सर्वे प्राणभूतजीवसत्त्वाः 'पुढवीकाइय ताए' पृथिवीकायिकादितया 'उववन्नपुया' उत्पन्नपूर्वाः सर्वे प्राणभूतजीवसत्वा पृथिवीकायिकादि ६ रूपतया द्वीपसमुद्रेषु किं पूर्वम् उत्पन्नाः इति पकरणार्थः । उत्तरम् 'हंसा गोयमा असइयं अदुवा अणंतखुत्तो' इति पर्यन्त जीवोपपातो वक्तव्यः । असकृद् , बारं बारम् अनन्तकृत्व इति अनन्तवारं जीरा उत्पन्नपूर्वाः पृयिव्यादिकायिकत्तया अनन्तवारं पूर्वमुत्पन्नाः एतत्पर्यन्तं जीवोपपातो वक्तव्य इति 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! समुद्रों में 'जीव उवचाओ जाव अणंतखुत्तो' जीव का उपपात यावत् अनन्तवार हुआ है तात्पर्य ऐसा है कि गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-द्विपसमुद्र क्या पृथिवी के परिणामरूप हैं ? तथा द्वीपसमुद्रों में समस्त जीवों का उपपात क्या पृथिवीकायिक आदिरूप से पहिले कई बार हो चुका है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है-'हता, गोयमा ! असइयं अदुवा अणतखुत्तो' हा गौतम! द्वीपसमुद्रों में जीव का उपपात पहिले कंह चार पृथिवीकायिक आदिरूप से अथवा अनन्तयार हो चुका है इस प्रकार द्वीप समुद्रोद्देशक ज्योतिषिकमण्डित उद्देशक को छोडते हुए इन परि. णाम, उपपात और उत्तर वाक्यरूप अनन्तबार पदों तक ग्रहण करना चाहिये ऐसा प्रभु ने कहा है । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' अन्त में हे भगवन् शुश्पिरिणामाया छ ? य. तथा दीपसमुद्रीमा 'जीव उववाओ जाव अणंतखुत्तो' ना ५५त यावत मनतवार थय। છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે-હ ભગવન દ્વીપસમુદ્રો શું પૃવિના પરિણામરૂપ છે? તથા દ્વીપસમુદ્રોમાં સઘળા
ને ઉપપાત પૃથ્વીકાયિક આદિરૂપથી પહેલાં અનેકવાર થયે હતે? આ प्रश्न उत्तरमा प्रसु छ ,-'हता! गोयमा असइय अदुवा अणतक्खुत्तो' હા ગૌતમ! દ્વીપસમુદ્રોમાં અને ઉપપાત પહેલાં અનેક વાર પૃથ્વિકાયિક વિગેરે રૂપથી અનન્તવાર થયે હવે આ રીતે દ્વીપસમુદ્ર ઉદ્દેશે જ્યોતિવિક મહિન ઉદ્દેશાને છોડીને આ પરિણામ, ઉપપાત અને ઉત્તર વાક્ય રૂપ અનન્ત વાર એ પદ ગ્રહણ કરેલ છે. એમ પ્રભુએ કહ્યું છે
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
भगवतीचे द्वीपसमुद्रविषये यद् देवानुप्रियेण कथितं तत् एवमेव सवर्था सत्यमेव, इति कययित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ।।सू० १॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगदल्लम-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशमापाकलिपललितकलापालापकाविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्यश्री घासीलालप्रतिविरचिता श्री भगवतीमूत्रस्य" अमेयचन्द्रिकापायां व्याख्यामे कोनविंशतितमशतके
पष्ठोद्देशका समाप्तः॥१९-६॥ गौतम ने प्रभु से ऐसा कहा किहे भदन्त ! आप देवानुप्रियने द्वीपसमुद्रों के विषय में जो ऐसा कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर वे गौतम भगवान् को वन्दना नमस्कार कर संयम एवं तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये सू०१॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीम्सूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्यांके उन्नीसवें शतकका
॥छठा उद्देशा समाप्त १९-६ ॥ 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' मन्तमा गौतमस्वामी प्रसुन ४ હે ભગવન આ૫ દેવાધિ દ્વીપસમુદ્રોના વિષયમાં જે વર્ણન કર્યું છે. તે સર્વથા સ ય છે. આપનું કથન યથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને તે ગૌતમ સ્વામી ભગવાનને વંદના નમસ્કાર કરીને તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાને સ્થાને બિરાજમાન થયા. એ સૂ ૧છે જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ઓગણીસમા શતકને છઠ્ઠો ઉદ્દેશક સમાસા૧૯-૬
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
'प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०७०१ असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
अथ सप्तमोद्देशः प्रारभ्यते ॥
षष्ठो देश के द्वीपसमुद्राः कथिताः द्वीपादयश्च देवानामावासा इति देवावासाधिकारात् असुरकुमारावावासाः सप्तमोदेश के प्ररूप्यन्ते, अनेन सम्बन्धेनायातस्य सप्तमोद्देश के स्येदमादिमं सूत्रम् - 'केवइया णं भंते !' इत्यादि ।
मूलम् - केवइया णं भंते! असुरकुमारभवणावाससय सहस्सा -पन्नता ? गोयमा ! चउसहिं असुरकुमारभवणावाससय सहस्सा पन्नन्ता । ते णं भंते! किं मया पन्नता ? गोयमा ! सव्वरयणामया अच्छा सण्हा जाव पडिरूवा तत्थ णं बहवे जीवा य पोग्गला य वक्कमंति चयंति उववजंति सासया णं ते भवणावासा दव्वट्टयाए वनपजवेहिं जाव फासपज्जवेहिं असासया, एवं जाव थणियकुमारावासा । केवइया णं भंते! वाणमंतरभोमेज्जनगरावास सय सहस्सा पन्नत्ता गोयमा ! असंखेजा वाणमंतर भोमेज्जन गरावालसयसहस्सा पन्नन्ता । ते णं भंते ! किं मया पन्नत्ता सेसं तं चैव । केवइया णं भंते! जोइसियविमाणावासस्यसहस्सा पन्नत्ता गोयमा ! असंखेजा जोइसियविमाणावाससयसहस्सा पन्नता ? ते णं भंते! किं मया पन्नत्ता गोयमा ! सव्वफालिहामया अच्छा सेसं तं चैव । सोहम्मे णं भंते! कप्पे केवइया विमाणावासस्यसहस्सा पन्नत्ता गोयमा ! बत्तीसं विमाणावाससयसहस्सा पन्नन्ता ते पणं भंते! किं मया पन्नन्ता गोयमा ! सव्वरयणामया अच्छा सेसं तं चैव जाव अणुत्तरविमाणा नवरं जाणेयव्वा जत्थ जत्तिया भवणा विमाणा वा सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥ सू० १॥
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
भगवतीसूत्र छाया-कियन्ति खलु भदन्त ! असुरकुमारभवनावासशतसहस्राणि प्रशं. तानि ? गौतम ! चतुःषष्टिः असुरकुमारभवनावासशतसहस्राणि 'प्रज्ञप्तानि । ते खल्ल भदन्त ! किं मयाः प्रज्ञमा ? गौतम ! सर्वरत्नमया अच्छाः श्लक्ष्णा: यावर प्रतिरूपाः तत्र खलु वयो जीवाः पुद्गलाश्व अवकामन्ति व्युत्क्रामन्ति च्यवन्ते उपपद्यन्ते, शाश्वताः खलु ते भवनावासा द्रव्यार्थतया, वर्णपर्यवैर्यावत् स्पर्शपर्यवैरशाश्वताः । एवं यावद स्तनितकुमारावासाः कियन्ति खलु भदन्त ! वानव्यन्तरभौमेयकनगरावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! असंख्येयानि वानव्यन्तरभौमेयकनगरावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । ते ( भवनवासाः ) खलु भदन्त ! कि मयाः प्रज्ञप्ताः शेषं तदेव किंयन्ति खलु भदन्त ! ज्योतिष्कविमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, गौतम ! असंख्येयानि ज्योतिष्क० विमानावासशत.' सहस्राणि प्रज्ञप्तानिः । ते खलु भदन्त ! किं मयाः प्रज्ञप्ताः गौतम ! सर्वस्फटिकमयाः अच्छा शेषं तदेव, सौधर्मे खलु भदन्त ! कल्पे कियन्ति विमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! द्वात्रिंशद्विमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । ते खलु भदन्त ! किं मयाः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! सर्वरत्नमया अच्छा शेषं तदेव . यावत् अनुत्तरविमानानि नवरं ज्ञातव्यानि यत्र यावन्ति भवनानि विमानानि वा तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू० १॥ - टीका-'केवइया णं भंते' कियन्ति खल भदन्त ! 'असुरकुमारभवणावाससयसहस्सा पन्नता' अमुरकुमारभवनावासशतसहस्राणि मज्ञप्तानि हे भदन्त !
सातवें उद्देशे का प्रारंभ.. छट्टे उद्देशे में द्वीप और समुद्रों के विषय में कहा गया है, ये दीपादिक देवों के आवास होते हैं अतः देवावास के अधिकार को लेकर इस सप्तम उद्देशे में असुरकुमार आदिकों के आवासों की प्ररूपणा की जाती है इसी सम्बन्ध से इस सप्तम उद्देशा को प्रारम्भ किया जा रहा है। 'केवड्या णं भते! असुरकुमारभवणावाससयसहस्सा०' इत्यादि। .
સાતમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભછઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં દ્વીપ અને સમુદ્રોના વિષયમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે. આ દ્વીપ વિગેરેમાં દેવને આવાસ છે જેથી દેવના આવાસના અધિકારથી ‘આ સાતમાં ઉદ્દેશામાં અસુરકુમાર વિગેરેના આવાસની પ્રરૂપણ કરવામાં આવશે
એ સંબને લઈને આ સાતમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. તેનું " पासूत्र मा प्रभाये छे.
'केवइया णं भते! असुरकुमारभवणीवासयसहस्सा' त्यादि
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शं०१९ उ०७ सू०१ असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम् ४०५ असुरकुमाराणां भवनावासा कियच्छतसहस्रसंख्यकाः ? इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'चरसढि असुरकुमारमवणावाससयसहस्सा पन्नत्ता' चतु पष्टिरसुरकुमारभवनावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि हे गौतम ! असुरकुमाराणां भवनावासा' चतुःपष्टिलक्षप्रमाणका अवन्तीति, "किं मया पन्नत्ता' किं मया कि वस्तुनिर्मिताः असुरकुमाराणां भवनावासाः प्रज्ञप्ताः ? इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'सबरयणामया' सर्वरत्नमेयाः सर्वतो रत्नेनैव निर्मिता असुरकुमाराणां भवनावासाः 'अच्छा' अच्छाः स्वच्छाः स्फटिकादिवन्निर्मलाः 'सण्हा' श्लक्ष्णाः चिक्कणाः श्लक्ष्णपुद्गलैनिर्मितत्वात् 'जाव पडिरूया' यावत्मतिरूपाः सुन्दराकृतिकाः, अत्र यावत्पदेन 'लव्हा, घट्टा, मट्ठा, नीरया, निम्मला, निप्पंका, निक्कंकडच्छाया, सप्पभा, समरीइया, . टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु ले ऐसा पूछा है-'केवड्या णं
भते.' हे भदन्त । अस्लुरकुमारों के भवनापास कितने लाख कहे गये हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने कहा है कि-'गोथमा ! चउसाहि.' असु. रकुमारों के भवनावास ६४ लाख कहे गये हैं।
अष गौतम प्रभु से 'किमया' ऐसा पूछ रहे हैं कि हे भदन्त ! ये ६४ लाख असुरकुमारों के भवनावास किस वस्तु लय हैं ? 'गोयमा ! सम्धरणामया०' उत्तर में प्रभु ने कहा है कि हे गौतम ! ये सब भवनावास सर्व तरफ से रत्नों मय हुए हैं। अतः ये स्फटिक के जैसे निर्मल हैं चित्रने पुद्गलमय होने के कारण स्वयं चिकने हैं यावत् प्रति. रूप-सुन्दराकारवाले हैं यहां यावत्पद से 'लण्हा, घट्टा मट्ठा, नीरया, ' Ast-मा सूत्रथा गौतम स्वामी प्रभु से पूछयु छ ४-'केव• इया ण, भवे.' है भगवन् असुमाराना सपनापास 26L साथ ४ा छ ? साना त्तरभां प्रभु ४३ छ'गोयमा चउसदि.' गौतम ! मसूर કુમારના. ભવનાવાસો ૬૪ ચોસઠ લાખ કહેવામાં આવ્યા છે. . शशथी गौतम स्वामी प्रभुने म पूछे ४-'कि मया' 3 समवन् આ ૬૪ ચોસઠ લાખ અસુરકુમારોના ભવનાવાસ કઈ વસ્તુથી બનેલા या प्रश्न उत्तरमा प्रभु छ है-'गोयमा ! सवरयणामया०' है गीतम! આ તમામ ભવનાવાસે ચારે બાજુથી રથી જ બનેલા છે. તેથી તે સ્ફટિકના જેવા નિર્મલ લાગે છે ચિકણા પદથી બનેલા હોવાથી તે ચિકણ છે, યાવત્ પ્રતિરૂપ-સુંદર આકારવાળા છે. અહિયાં યાવત્પદથી 'लण्हा, घट्टा, मदा, नीरया, रिम्मला, निप्पंज्ञा, निकंकडच्छाया सप्पभा, समरीइया, सउन्जोया, पासाइया, दरिसणिज्जा अभिरूवा' मा पहाना स थये।
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
भगवतीस्त्रे सउज्जोया, पासाईया, दंसणिज्जा अभिरूपा' इति पदानां संग्रहः । तत्र 'लहा' मसृणा अतीव कोमलाः, 'घट्टा' घृष्टा इव घृष्टाः खरशाणेन 'मट्टा, मृष्टा इव मृष्टाः सुकुमारशाणेन, अथवा मृष्टा इव मृष्टाः मार्जिता इव प्रमार्जेनिकया शोधिता इव, अतएव 'नीरया' नीरजस्काः रजोरहिताः 'निम्मला' निर्मलाः कठिनमलरहिताः 'निप्पा' निष्पकाः आमलरहिता, 'निक्कडच्छाया' निष्कङ्करच्छाया निरा. वरणदीप्तिमन्तः 'सप्पमा' सममा कान्नियुक्ताः 'समरीइया' समरीचिकाः दीप्तिवाहुल्यात् किरणयुक्ताः 'सउज्जोया' सोद्योताः उद्योतसहिताः परवस्तुप्रकाशकसात 'पासाइया' भासादीयाः प्रसन्नताजनकाः, 'दंसणिज्जा' दर्शनीयाः द्रष्टुं योग्या: 'अभिरुवा' अभिरूपाः अतिरमणीयाः इत्येतेषां पदानां संग्रहः । एषां निम्मला निप्पंका, निक्कडच्छाया सप्पभा, समरीया सउलोया, पासाईया दंसणिज्जा, अभिरूवा इन पदों का संग्रह हुओ है, ये सब भवन 'लाहा' बहुत अधिक कोरल हैं। 'घट्टा'शाण पर घिसे गये पत्थर आदि के जैसे वे सब धृष्ट जसे प्रतीत होते हैं 'महा' सुकुमारशाण से घिसे गये के जैसे मृष्ट हैं अथवा प्रमार्जनिशा से साफ किये गये के जैसे ये बिलकुल साफ सुथरे हैं। "नीरया' इसी कारण ये धूलि आदिकचवर से सर्वथा विहीन हैं। निम्मला' कठिन मलवर्जित हैं। 'निप्पंका' आमलविहीन है 'निक्सडच्छाया' निराधरण दीप्तिवाले हैं । 'लप्पमा' कान्तिवाले हैं 'समरोहया' दीप्तिकी बहुलता से युक्त होने के कारण ये किरणों से युक्त हैं। 'सउज्जोया' परबस्तु के प्रकाशक होने से उचोत सहित है । 'पालाईया' प्रसन्नताजनक हैं। 'दंसणिज्जा' दर्शनीय-देखने योग्य है 'अभिरूवा' और अतिरमणीय है । इनकी છે. તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે. આ બધા ભવને ઢા” ઘણું જ કેમળ છે. “ઘ' શાલ પર ઘસવામાં આવેલ પત્થર વિગેરેની જેમ આ બઘા બૂટ-ઘસેલા २वा हेमय छ, 'मटा' सुमार शाथी घरेहाना भा६४ मा मा भृष्ट छे. અથવા પ્રમાર્શનિકા-સાવરણીથી સાફ કરેલાની જેમ બિલકુલ સાફ સ્વચ્છ છે. 'नीरया' मने मेरा रथी धूग विगरे ४५२। विनाना छे. 'निम्मला' निमय -४४२ मण विनाना छे 'निका' 8 विनाना छ, 'निरकंकडच्छाया' प्रगट
शामा छ. 'सप्पभा' iति छ. 'समरीइया' सनी मपिताथी युत डाबाना सरथे रिवाया छ. "सउज्जोया' तुने १० ४२।३०मा पाथी धोतवाणा छ 'पासाइया' प्रसन्न मतावाण छ. दसणिज्जा' शनीय भवा योग्य छे. 'अभिरूवा' सत्यत रमणीय छे. 'पडिरूवा' प्रति३५ छे. म.नी
HHHHHHHHHHHHI
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ प्रमेयवन्द्रिका टीका २०१९ उ०७ सु०१ असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम् ४०७ व्याख्या पूर्व द्वितीयशतकस्याष्टमोद्देशे प्रथमसूत्रेऽपि द्रष्टव्येति । 'तत्थ णं वहवे जीवा य पोग्गला य' तत्र खलु सर्वरत्नमयेषु भवनावासेषु बहवः अनेकमकारकाः जीवाश्च पुद्गलाश्च चेतनाचेतनरूपाः पदार्थाः वक्कमति' अवक्रामन्ति पूर्वमनुत्पन्ना उत्पद्यन्ते 'विउक्कमंति' व्युत्क्रामति विशेषेण उत्पधन्ते 'चयंति' च्यवन्ति म्रियन्ते 'उववज्जति' च्युताः पुनरुत्पद्यन्ते जीवा पुद्गलाश्च तत्रा गच्छन्ति निर्गच्छन्तीतिभावः, यतः 'सासया णं ते भवणावासा दबट्टयाए' शाश्वताः खलु भवनावासा द्रव्यार्थतया ते खलु असुरकुमारभवनावासाः कृत्रिमभवनवत् न अशाश्वताः अपि तु शाश्वताः निल्याः केन रूपेण ते भरनावासाः शाश्वताः ? तत्राह-द्रव्यार्थतया विशेषरूप से व्याख्या पहिले द्वितीय शतक के आठवें उद्देशक में की गई है सो वहां से देख लेनी चाहिये । 'तस्थ णं वह उन सर्व रत्नमय भवनावासो में अनेक प्रकार के जीव और पुद्गल चेतनाघेतनरूप पदार्थ 'चक्कमंति' जो पहिले वहां कभी नहीं उत्पन्न हुए हैंउत्पन्न होते हैं, 'विउकमंति' विशेषरूप से उत्पन्न होते हैं 'चयंति' मरते हैं 'उचचज्जंति' पुन: उत्पन्न होते हैं तात्पर्य ऐसा है कि यहाँ अनेक जीव उत्पन्न होते हैं और मरते हैं तथा अनेक पुद्गल यहां आते हैं और यहां से निकलते हैं। 'सासया णं ते भवणवासा' ये सब भवनावास शाश्वत हैं सो ऐसी शाश्वतता इनमें 'दबट्टयाए' द्रव्यार्थता को लेकर कही गई है अर्थात् असुरकुमारों के ये भवनावास बनारटी कृत्रिम-भवनों के जैसे अशा श्वत नहीं हैं अपि तु शाश्वत-नित्य हैं । किस रूप ले ये भवनावास વિશેષ સ્પષ્ટતાવાળી વ્યાખ્યા બીજા શતકના આઠમા ઉદ્દેશામાં કરવામાં भावी छ. तो त्यांची न वी . 'तत्थ ण बहवे.' ते सव२त्नमय सपनाવાસમાં અનેક પ્રકારના છે અને પુલો ચેતન અને અચેતનરૂપ પદાર્થો 'वक्झमंति' उत्पन्न थ य छे. 'विठक्कमंति' विशेष ३५थी स्पन्न थाय छे. 'चयति' भरे छे. 'उववज्जति' भरीने पाछ६५न्न थाय छ, उपार्नु तात्य से छ કે-તેમાં અનેક જ ઉત્પન્ન થાય છે. અને મારે છે અને અનેક પુલે અહિયાં भावे छ. मन मलिथी नी 'सासया णं हे भदणवासा' मा आधा । सपनापास शाश्वत छ. मने मे शाश्वतयार तमामा 'दबटुयाए' द्र०यादि. નયથી કહેલ છે. અર્થાત અસુરકુમારના અભાવનાવાસો બનાવટી કૃત્રિમ-ભવ તેની માફક અશાશ્વત હોતા નથી. પરંતુ શાશ્વત–અર્થાત્ નિત્ય છે. આ
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
भगवती द्रव्यार्थिशनयेनेत्यर्थः पर्यायरूपेणानित्यताया वक्ष्यमाणत्वात् , तत् किमेकान्तनित्यास्ते भरनावासाः ? इति नेण्यत आह-बन्नपज्जवेहि' इत्यादि 'वनराजवेहि वर्णपर्यवैः कृष्णनीलादिवर्णपर्यायन शाश्वतास्ते 'जावफासपज्जवेहिं असासया' एवं यावत्म्पर्शपर्यायैरशाश्वतास्ते भवनावासाः । अत्र यावत् पदेन गन्धरसयोः संग्रहः तथा च ते भवनावासाः वर्णगन्धरसस्पर्शपर्यायैरशाश्वताः द्रव्यरूपेण तु शाश्वता इत्यर्थः । एवं जाव थणियकुमारावासा' एवं यावत् स्वनितकुमारावासाः यथा अमुरकुमारभवनावासविपये कथिचं तत्सर्व स्तनितकुमारदेवभवनावासवि. पियेऽपि ज्ञातव्यम् संख्पया स्वरूपेण द्रव्यपर्यायाभ्यां चेति भावः । 'केवइया ण शाश्वत है तो इसके लिये कहा गया हैं 'दच्चयाए' कि ये सब द्रव्यार्थिक नय के अभिप्राय ले ही शाश्वत हैं पर्यायाधिशनय के अभिप्राय से नहीं उस अभिप्राय से तो अनित्य ही है यही बात 'वनपज्जवेहि.' इत्यादि सत्र पाठ द्वारा व्यक्त की गई कृष्णलील आदि जो वर्ण पर्यायें हैं, तथा यावत् जोपर्श पर्यायें हैं उनकी अपेक्षा से थे शाश्वत नहीं हैं किन्तु अशाश्वत हैं यहां यावत्पद ले गन्ध रस का ग्रहण हुआ है। इस प्रकार ये भवनावाप्त वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श इनकी पर्यायों से अशाश्वत हैं और द्रव्यरूप से शाश्वत हैं । 'एवं जाव थणियकुमारावासा' जैसा यह कथन असुरकुमारों के भवनावासों के सम्बन्ध में किया गया है हमी प्रकार का कथन यावत् स्तनितकुमारदेवों के भव. नावासों के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये जिलदी उनकी संख्या कही गई है उतनी ही उनकी संख्या है जिस प्रकार से ये द्रव्यदृष्टि लवतावासे वी शत शाश्वत छ १ . भाट ४ छ है-'दबटुयाए' मा मधा દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ શાશ્વત છે. અને પર્યાર્થિક નયની અપેક્ષાથી શાશ્વત હોતા નથી તે પર્ણય ચિક નય પ્રમાણે તે અનિત્ય જ છે. એજ વાત 'वन नवेहि' त्याहि सूत्र५४ वा प्रगट छ. ४, नीत विगेरेर વર્ષ પથ છે, તથા યાવત્ જે સ્પર્શ પર્યા છે. તે અપેક્ષાથી શાશ્વત હતા નથી. પરંતુ અશાશ્વત છે. અહિયાં યાત્પરથી ગબ્ધ અને રસ ગ્રહણ કરાયા છે. એ રીતે આ ભવનાવાસો વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ એ બધાની पायाथी मशाश्वत छ, भने द्र०यनय ३२ मे शत छ 'एव जाव थणियकुमारावासा' असुमाराना नवनवासाना समयमा २ मा ४थन ४२वामां આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન યાવત્ સ્વનિતકુમાર દેના ભવનાવાસના સંબંધમાં પણ જાણવું. જેટલી જેની સંખ્યા કહેવામાં આવી છે તેટલી જ તેની
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैन्द्रका टीका श०१९ ३०० सू०१ असुरकुमाराद्यावास निरूपणम् ४०९
संते !" कियन्ति खलु भदन्त ! ' वाणमंतरभो मेज्जनयरावाससयसहस्सा पत्ता ' चानन्यन्तर भौमेयन गरावास शतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि भूमेरन्तर्भवानि भौमेयकानि तानि च नगराणि इति भौमेयनगराणि, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! ' असंखेज्जा वाणमंतर मोमेज्जनगरावाससयसहस्सा पद्मत्ता' असं - रूयेपानि वानव्यन्तरभौमेयकनगरावासशतसहस्राणि मज्ञप्तानि 'ते णं भंते ! किं मया पन्नत्ता' ते विमानवासाः खलु भदन्त । किं मयाः किं वस्तु निर्मिताः प्रज्ञप्ताः तत्राह - 'सेसं तं चेत्र' शेषं तदेव असुरावासवदेव वानव्यन्तरभौमेयकनगरावासाः अच्छाः श्लक्ष्णाः इत्यादि विशेषणविशिष्टाः सन्ति । तत्र खलु जीवाः और पर्यापदृष्टि से नित्य और अनित्य कहे गये हैं उसी प्रकार से ये भी इन दोनों दृष्टियों से कथंचित् नित्यानित्य कहे गये हैं । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'केवइयाणं भले ! वाणमंतर०' हे भदन्त ! जो वानन्तर देव हैं उनके भूमि के अन्तर्गत भौमेय नगरावास कितने कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा है- 'गोवमा ! असंखेज्जा० ' हे गौतम! वानव्यन्तरों के भूमि के भीतर में जो नगरावास कहे गये हैं वे असंख्यात कहे गये हैं 'ते णं भंते ! किं मया' हे भदन्त ! ये सब नगरावास किस वस्तु के हैं ? तो इस प्रश्न का उत्तर हे गौतम ऐसा ही है कि जैसा असुरकुमारों के भवनावास के विषय में कहा जा चुका है | arari के भौमेयक नगरावास भी असुरकुमारों के भवनावासों के जैसे अच्छश्लक्ष्ण इत्यादि विशेषणों वाले हैं यहाँ जीव સખ્યા છે જે રીતે આ દ્રશ્યાર્થિ નય, અને પર્યાયાર્થિ કનયથી નિત્ય અને અનિત્ય કહ્યા છે, એજ રીતે આ પણ એ બન્ને દૃષ્ટિએથી કથ‘ચિત્ નિત્ય અને કથ'ચિત્ અનિત્ય કહ્યા છે. અર્થાત્ દ્રબ્યાર્થિ ક નયથી નિત્ય અને વર્ણાદિથી—અનિત્ય છે. હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને વાનન્યતાના ભવનાવાસેા સમન્યમાં પૂછે छे है - 'केवइया ण भंते! वाणमंतर०' हे अगवन् वानव्यतर नामना के हेवे। છે. તેએને ભૂમીની અંદર ભૌમેય નગરાવાસ કેટલા કહ્યા છે? આ પ્રશ્નના उत्तरभां अलु ४ छे है- 'गोयमा ! असंखे जा ० ' हे गौतम वानव्य तरीना भूमिनी महर के नगरावास ह्या छे, ते असंख्यात छे. 'ते णं' भंते! किमया०' हे ભગવન્ તે તમામ નગરાવાસા કઈ વસ્તુથી બનેલા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-કે ગૌતમ! આ પ્રશ્નને ઉત્તર એજ છે કે જેવી રીતે અસુર કુમારાના ભવનાવાસેના સમધમાં કહેવામાં આવ્યુ છે તેવી જ રીતે વાનજ્યન્તરાના આ ભૂમિની અદરના નગરાવાસે પણ અસુરકુમારના ભવનાવાસા પ્રમાણે અચ્છાઙ્ગ ઇત્યાદિ વિશેષશેાવાળા છે. તેમાં જીવે અને
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे शुद्गलाच उत्पद्यन्ते विपधन्ते अतो द्रव्यार्थतया ते नगराबासाः शाश्वताः किन्तु वर्णादिस्पर्शान्तपर्यायैरशाश्वताः वर्गादिभिः परिवर्तनशीलत्वात् 'केवइया णं मंते' कियन्ति खलु भदन्त ! 'जोइसियविमाणावाससयसहस्सा पन्नत्ता' ज्योविकपिमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्नानि ? ज्योतिष्यविमानावासाः कियन्तः इति प्रश्नः भगरानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'असंखेज्जा जोइसियविमाणावाससयसहस्सा' असंख्येयानिज्योतिष्कविमानावासशतसहस्राणि है गौतम ! असंख्या एवं ज्योतिष्कविमानासशतसहस्राणि इति । 'ते
मंते । मिया पनत्ता' ते खलु सदा ! ज्योतिष्कविमानावासाः किं मया: सन्ति ? इति पश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'सन्चफलिहामया' सर्वस्फटिकमयाः ज्योतिष्कविमानावासाः। 'अच्छा' इति 'अच्छा सहा' इत्यादि विशेषगानि पूवद्विज्ञेयानि 'सेसं तं चेव' शेषं तदेव
और पुनल उत्पन्न होते हैं और विपन्न होते हैं । अतः द्रव्यार्थिक नय की दृष्टि से ये नगरावाल शाश्वत भी हैं एवं वर्णादि स्पर्शान्तर्यायों की दृष्टि ले अशाश्वत भी हैं क्योंकि वर्णादिकरून पायें परिवर्तन शील होती है। अतः उनके सम्बन्ध से ये भी परिवर्तनशील हैं। 'केवहया णं भंते ! जोइलिय' हे भदन्त ! ज्योतिषिक देवों के विमानोवाल कितने लाख हैं ? तो हे गौतम! इस प्रश्न का उत्तर ऐसा है कि 'असंखेज्जा जोइसिय० ज्योतिषकदेवों के विमानावास असंख्यात लाख प्रमाण हैं । 'ते णं भंते। किं पया' यदि ऐसा पूछा जावे कि ये सशकिस वस्तु के बने हुए हैं? तो इसका उत्तर ऐसा है कि ये सब 'लाइफलिहालया' सर्व तरफ स्फटिकरम के बने हुए हैं। तथा ये सब अच्छश्लक्ष्य इत्यादि पूर्व में પુલે ઉત્પન થાય છે અને નાશ પામે છે. તેથી દ્રવ્યાર્થિક નયની દષ્ટિથી આ નગરાવાસે શાશ્વત-નિત્ય પણ છે અને વર્ણથી આરંભીને સ્પર્શ સુધીના પર્યાની દષ્ટિથી અશ શ્વા પણ છે કેમ કે વર્ણાદિપર્યાયે પરિવર્તને સ્વભાવ पाणाडय छ. २थी तना सधथी मा ५५ परिवर्तनशीस छ 'केवइया ण भंते ! जोइधिय०' 3 सग न्योति वन विमानापास मा साम
हा छ १ मा प्रश्नना तरमा प्रमु छ है-'असं खेज्जा जोइसिय०' है गौतम! स्यानि वाना विमानावासो मध्यात प्रमाणु ४ा छ. 'ते ण भंते ! किमया' ७२.१ ते या विमानापासो १२तुथी मनेसा छ ? तना उत्तरमा प्रभु ४३ छ-'सव्यफलिहामया' गीतमा गधी तथा ग विभाનાવાસ સ્ફટિક રત્નના બનેલા છે. અને તે તમામ “અ” શ્લણ મય સ્ફટિક છે. વિગેરે પૂર્વોક્ત વિષશેણવાળા છે. આ વિમાનાવાસના સંબન્ધનું બાકીનું તમામ
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०७ १०१ असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम् ४११ शेपमेतद्भिन्न सर्वमपि तदेव-भसुरक्षुमारसूत्रोक्तमेव । अवापि बहवो जीयाः - पुद्गलाथ उत्पधन्ते विपद्यन्ते, एते विमानावासा द्रव्यार्थतया शाश्वतः वर्णादि पर्यायैरशाश्वताश्चेति । 'सोहम्मे णं मंते ! कप' सौधर्मे खलु भदन्त ! कल्ये 'केवइंया विमाणावासमयसहस्सा पन्नत्ता' क्रियन्ति विमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि? भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'वत्तीसं विमाणावाससय सहस्सा पन्नत्ता' द्वात्रिंशत् विमानावासशतसहस्त्राणि द्वात्रिंशल्लक्षाणि मज्ञप्तानि । 'ते ण भंते । किं पया पन्नता' ते खलु भदन्त ! किं मयाः प्रज्ञप्ता:? भगवानाह'सबरयणामया' सर्वरत्नमया: 'अच्छा' अच्छाः 'सहा' इत्यादि विशेषणानि कहे गये विशेषणों वाले हैं। बाकी का और सब इनके विषय का कथन असुरकुमारों के भवनावास के जैसा ही है। यहां पर भी अनेक जीव और पुदगल उत्पन्न होते हैं और विपन्न-नाश होते हैं। द्रव्यार्षिकनय के अभिप्राय से नित्य हैं और पर्यायार्थिक दृष्टि के अभिप्राय से थे अनित्य भी है। न सर्वथा नित्य हैं और न सर्वथा अनित्य है, किन्तु कथंचित् ही ये नित्य और अनित्य है।' सोहम्मे णं भंते । कप्पे' यदि तुम ऐसा प्रश्न करो कि सौधर्म कल्प में कितने लाख विमानायास है ? तो हे गौतम ! इस प्रश्न को उत्तर ऐसा है कि वहां 'पत्तीसं विमाणा०' ३२ लाख विमानावास है । तेणं भंते । किं मया' ये किस वस्तु के बने हुए हैं ? तो इसका ऐसा उत्तर है कि ये सब 'सम्वरयणामया' सर्व प्रकार ले रत्नों के बने हुए हैं। साथ में 'अच्छा०' ये सब स्वच्छ हैं, चिकने हैं इत्यादि पूर्वोक्त विशेषणोंवाले हैं। કથન અસુરકુમારના ભવનાવાસોના વર્ણનની જેમ જ છે. આ વિમાનવામાં પણ અનેક જીવો અને પુદ્ગલે ઉત્પન્ન થાય છે. અને મરે પણ છે. દ્વાર્ષિક નયના મતથી એ વિમાનાવાસો શાશ્વત-નિત્ય છે. અને પર્યાયાર્થિક નયના મતથી એ વિમાનવાસે અશ.શ્ચત-અનિત્ય છે. અર્થાત્ સર્વથા નિત્ય પણ નથી અને સર્વથા અનિત્ય પણ નથી. પરંતુ એ કથંચિત્ જ નિત્ય છે અને કર્થચિત્ એ અનિત્ય છે.
'सोहम्मे ण भवे! कप्पे' के समापन सौध ४६५i seen on विमान ? तना त्तम प्रभु है छ -'बत्तीसं विमाणा' ७ गौतम सोध८५i 3२ मत्रीसम विमानापास ॥ छ. 'ते णभवे! कि મા” હે ભગવન તે વિમાનાવાસે કઈ વસ્તુથી બનેલા છે ? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ
छतमा विमानावासो 'सव्वरयणामया०' सारथी रत्नाना भनेता 2. तम-१ ते सपा विमानापास 'अच्छा' २१२७ छे. १५४मय छ
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
__भगवतीसूत्र पूर्ववद् वाच्यानि 'सेसं तं चेव' शेपं तदेव असुरकुमारसूत्रोक्तमेव 'जाव अणु. तरविमाणा' यावदनुत्तरविभानानि अनुत्तरविमानपर्यन्तमेव व्यवस्थाऽवगन्तव्येति 'नवरं जाणेयन्या जत्थ जावइया भवणा विमाणा वा' नवरं ज्ञातव्यानि अन्यशास्त्रतो विज्ञेयानि यत्र यावन्ति भवनानि विमानानि वा तानि तथा च द्वात्रिंशल्लक्षानि विमानानि प्रथमे सौधर्म १ । अष्टाविंशवि लक्षानि द्वितीये ईशाने २। द्वादशलक्षानि तृतीये सनत्कुमारे ३ । अष्टी लक्षाणि चतुर्थे माहेन्द्रे ४। चतुर्लक्षाणि पश्चमे ब्रह्मलोके ५। पश्चाशत् सहस्राणि पष्ठे लान्तके ६ । चत्वारिं'सेख त चेव' इस प्रकार अस्तुरखुमार सूत्र में कहे अनुसार ही ये सब सौधर्मकल्प के ३२ लाख विमानावाल है ऐसा जानना चाहिये। तथा इसी प्रकार की व्यवस्था यावत् अनुत्तर विमानपर्यन्त जान लेनी चाहिये, परन्तु इस व्यवस्था में यदि कोई अन्तर है तो वह जहां जितने भवन और विमान कहे गये हैं वहां उतने भवन और विमानों के कहने का है। यही बात नवरं जाणेघवा जत्थ जावया भवणा विमानावा' इस सूत्र पाठ द्वारा यहां समझाई गई है। किस कल्प में कितने विमा नावासहैं? यह विषय अन्यशास्त्रले यहां प्रकट किया जाता है प्रथम सौधर्मकल्प में ३२ लाख विमानावास हैं २८ लाख विमानावास द्वितीय ईशानकल्प में हैं १२ लाख विमानावास तीसरे सनत्कुमार कल्प में है ८ लाख विमानावास चौथे माहेन्द्रकल में हैं ४ लाख विमानावास 'श्लग' यिs! जे त्यादि पूति मा विशेष छ. 'सेसं तं चेव' આ રીતે અસુરકુમાર સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે આ બધા સૌધર્મક૯૫ના ૩૨ બત્રીસ લાખ વિમાનાવાસે છે. તેમ સમજવું. અને એ જ પ્રમાણેનું કથન થાવત્ અનુત્તર વિમાન સુધી સમજવું. પરંતુ આ કથનમાં જે કોઈ અંતર હોય તે તે જયાં જેટલા ભવને અને વિમાને કહ્યા છે. ત્યાં તેટલા જ सपने मन विमानानी सध्या ४वी. 'नवरं जाणेयव्वा जत्थ जावइया भवणा विमाणा वा मे सूत्रपा १ मडियां समनछे ४या ८५मा કેટલા વિમાને છે? આ વિષયમાં અન્ય શાસ્ત્રમાંથી અહિયાં બતાવવામાં भाव छ. २ नये प्रभारी छे.
પહેલા સૌધર્મ ક૫માં ૩૨ બત્રીસ લાખ વિમાનાવાસે છે. બીજા ઈશાન ક૫માં ૨૮ અઠયાવીસ લાખ વિમાનાવાસે છે. ત્રીજા સનસ્કુમાર કલપમાં ૧૨ બાર લાખ વિમાનાવાસે છે. ચેથા મહેન્દ્ર કલ્પમાં ૮ આઠ લાખ વિમાનાવાસે છે. પાંચમાં બ્રહ્મલોક ઠ૯૫માં ૪ ચાર લાખ વિમાનાવાસ છે. છ લાન્તક
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शे०१९ उ०७ ०१ असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
४१३
शत्सहस्राणि सप्तमे महाशुक्रे ७ । षट् सहस्राणि अष्टमे सहस्रारे ८ । चतुः शतानि नवममयोरात पाणतयोः ॥९-१०) त्रीणि शतानि एकादशद्वादशयोरारणाच्युतयोः ११ - १२ | 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति है भदन्त । असुरकुमारादि देवावासविषये यत् देवानुभियेग कथितं तत् एवमेव - सत्यमेव इति कर्पापत्वा भगवान गौतमो भगवन्तं वन्दित्वा नमस्यिवा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति इति ॥ सू० १॥
इति श्री विश्वविख्यातज गद्दल मादिपद भूषितवालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री घासीलालवतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायामेकोनविंशतितमशतकस्य सप्तमोदेशकः समाप्त ॥ १९७॥
पांचवें ब्रह्मलोक में हैं' ५० हजार विमानवास छठे लान्तककल्प में हैं ४० हजार विमानावास सातवें महाशुककल्प में हैं ६ हजार विमानावास आठवें सहस्रारकल्प में हैं ४०० विमानावास ९ वें १० वे कल्प में हैं । तीन सौ विमानावास ११ वें १२ वें कल्प में हैं । 'सेचं भंते ! सेवं भते ! सि' हे भदन्त ! असुरकुमारादि देवावासों के विषय में जो आप देवानु for a यहां कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर गौतमप्रभु को वन्दन नमस्कार कर संयम एवं तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ सून १ ॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवती सूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके उन्नीसवें शतकका ॥ सातवां उद्देशक समाप्त ॥१९७॥
૫માં ૫૦ પચાસ હજાર વિમાનાવાસે છે. સાતમા મહાશુક કલ્પમાં ૪૦ હજાર વિમાનાવાસે છે. આઠમાં સહસ્રાર૫માં ૬ છ હજાર વિમાનાવાસો છે. નવમા અને દસમા કલ્પમાં ૪૦૦ ચા સે વિમાનાવાસે છે. અગીયારમા અને ખારમાં કલ્પમાં ત્રણુસે ૩૦જી વિમાનવાસે કહ્યા છે.
'सेवं भंते । सेवं भंते । त्ति' हे भगवन् असुरकुमार विगेरे हेवाना આવાસના સમધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું" છે, તે તમામ કથન સર્વથા સત્ય જ છે, હું ભગવત્ આપનું કથન અપ્ત હેવાથી યયા છે આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યાં વન્દના નમ સ્કાર કરીને સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા, I સૂ ૧૫
જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘ સીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના એગણીસમા શતકના સાતમેા ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૯-છા
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र
४१४
अथ अष्टमोद्देशकः प्रारभ्यते । सप्तमोद्देशके अनुरादीनां भवनादीनि उक्तानि ते च देवा निर्वृत्तिमन्तो भवन्तीत्यष्टमे उद्देशके नि तिरुच्यते, इत्येवं संवन्धन आयावस्याष्टमोद्देशकस्येदमादिमं सूत्रम् 'कइविहा गं भंते' इत्यादि ।
मूलम्-'कइविहार्ण भंते! जीवनिव्वत्ती पन्नत्ता ? गोयमा! पंचविहा जीवनिव्वती पन्नत्ता, तं जहा-एगिदियजीवनिव्वत्ती, जाव पंचेंदियजीवनिव्वत्ती एगिदियजीवनिव्वती गंभंते ! कइविहा पन्नत्ता, 'गोयमा ! पंचविहा पन्नता, तं जहा-सुहुमपुढवीकाइयएगिदियजीवनिव्वती जाव वणस्लइकाइय एगिदिय जीवनिव्वत्ती। पुढवीकाइयएनिंदियजीवनिव्वती गं अंत! कइविहा पन्नत्ता गोथमा ! दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-सुहुमपुढवीकाइयएगिदियजीवनिव्वतीय बायरपुढवीकाइय एगिदियजीवनिवत्ती य। एवं एएणं अभिलावेणं जहा वड्डगवंधे तेयगसरीरस्स जाव सवटसिद्ध अणुत्तरोववाइवकप्पाईयवेमाणियदेवपचिंदियजीवनिव्वती गं भंते! कइविहा पन्नत्ता, गोयमा! दुविहा पन्नत्ता, तं जहा पजत्तगसवटसिद्धाणुत्तरोववाइयकप्पाईय वेमाणियदेवपंचिंदिय जीवनिव्वती य अपज्जत्तगसवठ्ठसिद्धाणुत्तरोक्वाइयकप्पाईयवेमाणियदेवपंचिंदियजीवनिव्वत्तीय। कइविहा णं अंते ! कम्मनिवत्ती पन्नत्ता ? गोयमा! अविहा कम्मनिव्वती पन्नत्ता, तं जहा-नाणावरणिज्जकम्मनिब्धत्ती
जाव अंतराइयकम्मनिव्वत्ती। नेरइयाणं भंते! कइविहा --- कम्मनिव्वती पन्नत्ता ? गोयमा! अट्ठविहा कम्मनिव्वत्ती
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१५
shraft der श०१९ ३०८ सू० १ जीवानां निर्वृत्तिनिरूपणम् पन्नत्ता तं जहा - नाणावरणिजकम्मनिव्वती जाव अंतराइयकम्मनिव्वन्ती । एवं जाव वैमाणियाणं । कइविहा णं भंते ! सरीरनिव्वती पत्नत्ता ? गोयमा ! पंचविहा सरीरनिव्वत्ती पन्नत्ता तं जहा ओरालिय सरीरनिव्वत्ती जाव कम्मगसरीरनिव्वन्ती । नेरइयाणं भंते! कइविहा सरीरनिव्वती पन्नत्ता, एवं चैव एवं जाव वैमाणियाणं णवरं नायव्वं जस्स जइ सरीराणि । कइ विहाणं भंते! सव्विदयनिव्वत्ती पन्नता ? गोयमा ! पंचविहा सव्र्वेदिय निव्वत्ती पन्नत्ता, तं जहा- सोइंदियनिवत्ती जाव फासिंदियनिव्वत्ती । एवं नेरइयाणं जाव थणियकुमाराणं । पुढवीकाइया णं पुच्छा गोयमा ! एगा फासिंदियनिव्त्रत्ती पन्नत्ता एवं जस्स जह इंदियाई जाव वेमाणियाणं । कइविहाणं भंते! भासानिवती पन्नत्ता ? गोयमा ! उविवहा भासानिव्वती पन्ना, तं जहा सच्चाभालानिव्वसी १, मोसाभासा निव्वती २, सच्चामोसाभाप्तानिव्वत्ती३, असच्चा मोसभासानिव्वत्ती४ । एवं एगिंदियवजं जस्स जा भासा जाव
माणियाणं । कइविहाणं भंते! मणनिवत्ती पन्नत्ता ? गोयमा ! चव्विा मणनिव्वत्ती पन्नत्ता, तं जहा सच्चमणनिव्वती जाव असच्चामोसमणनिव्वन्ती । एवं एगिंदियविगलिंदिय वज्जं जाव वैमाणियाणं । कइविहाणं भंते! कप्तायनिव्वन्ती पन्नत्ता ? गोयमा ! चउठिवहा कसायनिव्वन्ती पन्नता तं जहाकोहकसायनिवत्ती जाव लोभकसायनिव्वती । एवं जाव
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
भगवतीसरे धेमाणियाणं। कइविहाणं भंते! वन्ननिव्वत्ती पन्नत्ता? गोयमा! पंचविहा वन्ननिबत्ती पन्नत्ता तं जहा-कालवन्ननिवत्ती जाव सुकिल्लवन्ननिव्वत्ती। एवं निरवसेसं जाव वेमाणियाणं। एवं गंधनिबत्ती दुविहा जाव वेमाणियाणं। रसनिवत्ती पंचविहा जाव वेमाणियाणं। फासनिबत्ती अट्टविहा जाव वेमाणियाणं। कइविहाणं भंते ! संठाणनिव्वती पन्नत्ता? गोयमा! छविहा पन्नत्ता तं जहा-लमचउरंससंठाणनिवत्ती जाव हुंडसंठाणनिव्वत्ती। नेरइयाणं पुच्छा गोयमा! एगा इंडसंठाणनिव्वत्ती पन्नत्ता । असुरकुमाराणं पुच्छा गोयमा ! एगा समचउरंससंठाणनिव्वती पन्नत्ता एवं जाव थणियकुमाराणं। पुढवीकाइयाणं पुच्छा, गोयमा ! एगा मसूरचंदसंठाणनिव्वत्ती पन्नत्ता एवं जस्स जं संठाणं जाव वेमाणियाणं। कइविहाणं भंते! सन्नानिवत्ती पन्नत्ता ? गोयसा! चउबिहा सन्ना निवत्ती पन्नत्ता त जहा-आहारसन्नानिवत्ती जाव परिग्गहसन्नानिवत्ती। एवं जाव वेमाणियाणं। कइविहा णं भंते ! लेस्सा निवत्ती पन्नत्ता ? गोयमा ! छबिहा लेस्लानिव्वत्ती पन्नत्ता, तं जहा कण्हलेस्सानिव्वत्ती जाव सुकलेस्लानिवत्ती। एवं जाव वेमाणियाणं,'जस्त जइ लेस्लाओ तस्स तइया भाणियहा। कइविहा गं भंते ! दिट्रिनिवत्ती पन्नता? गोयमा! तिविहा दिद्विनिवत्ती एन्नत्ता, तं जहा-सम्मादिदिनिबत्ती मिच्छादिदिनिबत्ती, सम्मामिच्छादिद्विनिवत्ती, एवं जाव वेमा
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ ०१ जीवनिर्वृत्तिनिरूपणम्
૨૭
णियाणं, जस्स जइविहा दिट्ठी । कइ विहा णं भंते ! णाणनिवत्ती - परनत्ता ? गोयमा ! पंचविहा णाणनिवत्ती पन्नत्ता, तं जहा आभिणिबोहियणाणनिद्यत्ती जाय केवलनाणनिवत्ती । एवं एगिंदियवज्जं जाव वेमाणियाणं जस्स जइ णाणां । कइ विहाणंभंते! अन्नाणनिवत्ती पन्नता ? गोयमा ! तिविहा अन्नाणनिवत्ती पन्नत्ता-तं जहा महअन्नाणनिवत्ती १ सुयअन्नाणनित्तीर, विभंगनाणनिवत्ती ३ | एवं जस्त जइ अन्नाणा जाव वैमाणियाणं । कइविहा णं भंते! जोगनिवत्ती पन्नता ? गोयमा ! तिविहा जोगनिघती पण्णत्ता तं जहा-मणजोगनिवत्ती १ वइजोगवित्ती२ कायजोगनिद्वती३ एवं जाव वैमाणियाणं, जस्स जइविहो जोगो । कइविहा णं भंते ! उवओगनिवत्ती पण्णत्ता गोयमा ! दुविहा उवओगनिवत्ती पण्णत्ता तं जहा सागारोवओगनिवत्ती अणागारोवओगनिवत्ती २ । एवं जाव वेमाणि
याणं । (अत्र संग्गहणी गाथे) -
'जीवाणं निवत्ती १, कम्मप्पगडीर, सरीरनिवत्ती । सद्विंदिय निवत्ती४, भाला य५ मणै६, कसाया य' ७॥ ॥१॥
î
बन्ने८ गंधे९ रसे १० फाले११ संठाणविही य१२ होइ सण्णा य१३। - लेस्सा १४ दिवि१५ नाणे १६ अण्णाणे १७ जोगे१८ उवओगे १९ ॥ २ ॥ सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥सू० १॥
गुणसमे सए अट्टम उद्देसो समत्तो ॥
भ० ५३
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
•
छाया - फतिविधा खच भदन्त । जीवनिरृत्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! पञ्चत्रिधा जीवनितिः प्रज्ञप्ताः तद्यथा एकेन्द्रियजीवनिरृत्तिवत् पञ्चेन्द्रियजीवनिर्वृत्तिः । एकेन्द्रियजीवनिर्ऋतिः खलु भदन्त | कतिविधा प्रज्ञप्ता गौतम | पञ्चविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा - पृथिवीका यि कैकेन्द्रियजीव निरृत्ति', यावद्वनस्पतिकाथिकै केन्द्रियजीवनिरृत्तिः । पृथिवीकायिकै केन्द्रियजीवनिवृत्तिः खलु भदन्त ! कतिविधा मज्ञप्ता ? गौतम ! द्विविधा मज्ञप्ता तद्यथा - पृथिवी कायिकै केन्द्रि जीवनच वादरपृथिवी का थिकै केन्द्रियजीवनिवृत्तिः । एवमेतेनाभिलापेन भेदो यथा वर्धपस्तैजसशरीरस्य यावत् सर्वार्थसिद्धानुत्तरोपपातिककल्पातीत वैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियजीवनिवृत्तिः खलु भदन्त ! कतिविधा प्रज्ञप्ता ? गौतम ! द्विविधा प्रज्ञप्ता तद्यथा - पर्याप्त कसर्वार्थसिद्धानुत्तरोप गतिककल्पातीतचेमानिकदेवपञ्चेन्द्रियजीवनिवृत्तिश्च अपर्याप्त सर्वार्थसिद्धानुत्तरोपपातिककल्पातीतवैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियजीव निवृत्तिश्व | कतिविधा खलु भदन्त ! कर्मनिर्ह चिः ज्ञप्ता ? गौतम ! अविधा कर्मनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा - ज्ञानावरणीय कर्मनिर्वृविदन्तरायकर्मनिवृतिः । नैरयिकाणां खलु भदन्त । कतिविधा कर्मनिर्वृतिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! अष्टविधा कर्मनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा - ज्ञानावरणीयकर्मनिवृत्तिवत् अन्तरायकर्मनिर्वृतिः । एवं यावद् वैमानिकानाम् । कतिविधा खल भदन्त ! शरीरनिरृत्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! पञ्चविधा शरीरनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता तद्यथा-भदारिकशरीरनिवृतिः यावत् कार्मणशरीरनिर्वृत्तिः । नैरयिकाणां भदन्त ! कतिविधा शरीरनिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता, एवमेव एवं यावद्वैमानिकानाम् । नवरं ज्ञातव्यं यस्य यानि शरीराणि । कतिविधा खलु भदन्त ! सर्वेन्द्रियनिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! पञ्चविधा सर्वेन्द्रियनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता तद्यथा - श्रोत्रे - न्द्रियनिरृत्तिः यावत् स्पर्शनेन्द्रियनिवृत्तिः । एव नैरयिकाणाम्, यावत् स्तनितकुमाराणम् । पृथिवीकायिकानां पृच्छा, गौतम ! एका स्पर्शनेन्द्रियनिवृत्तिः मज्ञप्ता । एवं यस्य यानि इन्द्रियाणि यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधा खल भदन्त ! भाषानिवृत्तिः प्रज्ञप्ता १ गौतम ! चतुर्विधा भाषानिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा - सत्या मापानिवृत्तिः १ मृगवावानितिः २, सत्यामुवा भाषानिवृत्तिः ३) असत्यामृपाभापानिरृत्तिः । एवमेकेन्द्रियवर्णं यस्य या भाषा यावद्वैमानि - कानाम् । कतिविधा खलु भइन् | मनोनित्र त्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! चतुर्विधा मनोनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा - सत्य मनोनिवृत्तिदसत्यमृनामनो निर्वृत्तिः । एवमेकेन्द्रिय विकलेन्द्रियच यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधा खलु भदन्त ! पायनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! चतुर्द्विधा कपायनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता तद्यथा - क्रोध
४१८
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् कपायनित्तिर्यावल्लोभापायनिर्वृत्तिः। एवं यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधा खलु भदन्त ! वर्णनित्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! पञ्चविधा वर्णनितिः प्रज्ञप्ता, तद्यथाकाल (कृष्ण) वर्णनिवृत्तिर्यावत् शुक्ल वर्णनित्तिः । एवं निरक्शेपं यावद्वैमानिकानाम् । एवं गन्धनिर्वृत्तिद्विविधा यावद्वैमानिकानाम् रसनित्तिः पञ्चविधा यावद्वैमानिकानाम् । स्पर्शनिवृत्तिरष्टविधा यात्रद्वैमानिकानाम् । कतिविधा खलु मदन्त ! संस्थाननितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! पविया संस्थाननिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता तद्यथा-समचतुरस्रसंस्थाननितिः यावत् हुण्ड संस्थाननित्तिः । नैरयिकाणां पृच्छा गौतम ! एका हुण्डसंस्थाननित्तिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणं पृच्छा, गौतम ! एका समचतुरस्रसंस्थाननिवृत्तिः मज्ञप्ता । एवं यावत् स्तनितकुमारा. णाम् । पृथिवीकायिकानां पृच्छा गौतम ! एका मसुरचन्द्रसंस्थाननितिः प्रज्ञप्ता। एवं यस्य यत् संस्थानम् यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधा खलु भदन्त ! संज्ञानिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता गौतम ! चतुर्विधा संज्ञानिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-आहारसंज्ञानि तिर्यावत् परिग्रहसंज्ञानिवृत्तिः, एवं यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधा खलु भदन्त ! लेश्यानित्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! पविधा लेश्यानिवृत्तिः प्रज्ञप्ता तद्यथा-कृष्णलेश्यानिवृत्तिावत् शुक्ललेश्यानितिः । एवं यावद्वैमानिकानाम् । यस्य या लेश्या । कतिविधा खलु दृष्टिनिवृत्तिः प्राप्ता ? गौतम ! त्रिविधा दृष्टिनितिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-सम्यग्दृष्टिनित्तिः, मिथ्यादृष्टिनित्तिा, सम्यग्र मिथ्यादृष्टिनित्तिः । एवं यावद्वैमानिकानाम् यस्य यद्विविधा दृष्टिः । कतिविधा खलु भदन्त ! ज्ञाननिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता गौतम ! पश्चविधा ज्ञाननित्तिः मज्ञप्ता, तद्यथा-आमिनिवोधिकज्ञाननित्तिर्यायव केवलज्ञाननिवृत्तिः । एवम् एकेन्द्रियवर्ज यावद्वैमानिकानाम् यस्य यत् ज्ञानम् । कतिविधा खलु भदन्त ! अज्ञाननिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम! त्रिविधा अज्ञाननिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता तद्यथा-मत्यज्ञाननिर्वृत्तिः, श्रुताज्ञाननिवृत्तिः, विभङ्गज्ञाननिर्वृत्तिः, एवं यस्य यद् अज्ञानम् यावद्वै. मानिकानाम् । कतिविधा खल्लु भदन्त ! योगनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! त्रिविधा योगनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-मनोयोगनित्तिः, १ वचो योगनिर्वतिः२, काययोगनिर्वृत्तिश्च ३, एवं यावद्वैमानिकानाम् यस्य यद्विधो योगः । कतिविधा खलु भदन्त ! उपयोगनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! द्विविधा उपयोगनिवृत्तिः पज्ञप्ता, तयथा-साकारोपयोगनिवृत्तिः अनाकारोपयोगनित्तिः । एवं यावद्वैमानिकानाम् । (अत्र संग्रहणीगाथे)
जीवानां निवृत्तिः, १ कर्मप्रकृतिः, २ शरीरनिवृत्तिा, ३ ।। सन्द्रियनिर्वृत्तिः ४ भापा ५ च मनः ६ कापागाय ७१॥
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
भगवती वर्णों ८ गन्धो ९ रसः १० स्पर्श ११ संस्थानविधिश्च १२ भवति संज्ञा १३
च, छेश्या १४ दृष्टि १५ ज्ञानम् १६ अज्ञानं १७ योग १८ उपयोगः १९॥२॥ तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इसि |मू० १॥
एकोनविंशतिशते अष्टमोद्देशकः समाप्तः। टीका-'कइविहा णं भंते !' कतिविधा कतिप्रकारा खल्ल भदन्त ! 'जीव. निव्वती पन्नत्ता' जीवनिर्वृत्तिः-जीवानां निवृत्तिरिति जीवनिवृत्तिः-निर्वर्त्तनं निर्वृत्तिा-निष्पत्तिः जीवस्यैकेन्द्रियादितया निर्वृत्तिरिति जीवनितिः प्रज्ञप्ता-कथिता अगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'पंचविहा जीवनिबत्ती पन्नत्ता' पञ्चविधा- पञ्चप्रकारा जीवनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता-कथिता 'तं
आठवें उद्देशे का प्रारंभसप्तम उद्देशे में असुरादिकों के भवनों का कथन किया गया है, ये असुरादिदेव निवृत्तिवाले होते हैं, इस कारण इस अष्टम उद्देशे में अब निवृत्ति को कथन किया जाता है
- 'काविहा णं भंते ! जीवनिव्वती पण्णत्ता' इत्यादि । ____टीकार्थ--'कइविहाणं भंते ! जीवनिम्चत्ती पन्नत्ता' निवृत्ति नाम निष्पत्ति का है जीवों की जो एकेन्द्रियादि पर्यायरूप ले निष्पत्ति उत्पत्ति होती है उसका नाम जीवनिवृत्ति है, यहां पर गौतम ने प्रभु से ऐसा ही प्रश्न किया है कि हे भदन्त ! जीवनिवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा! पचविहा जीवनिव्वती पन्नत्ता' हे
माम देशाने प्रारम- સાતમાં ઉદ્દેશામાં અસુકુમારાદિકેના ભવને વિષે કથન કરવામાં આવ્યું - -આ અસુરકુમાર વિગેરે દેવે નિવૃત્તિવાળા હોય છે. તે કારણથી આ આઠમા ઉદ્દેશામાં હવે નિવૃત્તિનું કથન કરવામાં આવશે, તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે
'कइविहा णं भवे ! जीवनिव्वत्ती पण्णत्ता' त्या
At-'कइविहा ण मते! जीवनिव्वत्ती पन्नत्ता' निति मेटले નિષ્પત્તિ, એકેન્દ્રિય પર્યાય રૂપથી જીવની જે નિષ્પત્તિ-ઉત્પતી થાય છે, તેનું નામ જીવનિવૃત્તિ છે. અહિયાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે-હે ભગવદ્ જીવ નિવૃત્તિ કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુએ ४धु गौतम ! गोयमा! पंचविहा जीवनिव्वत्ती पण्णता' निति ५५
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमैयचंन्द्रिका टीका शे०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् ४२१ जहा' तथा 'एगिदियजीवनिव्वत्ती' एकेन्द्रियजीवनिवृत्तिः, एकेन्द्रियाणां पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतीनां निवृत्तिरिति एकेन्द्रियजीशनिवृत्तिः, 'जाव पंचिं. दियजीवनिव्वत्ती' यावत् पञ्चेन्द्रियजीवनिर्वृत्तिा, अत्र यावल्पदेन द्वीन्द्रियादारभ्य चतुरिन्द्रियान्तानां जीवानां संग्रहो भवति इति, पञ्चेन्द्रियजीवपदेन पञ्चन्द्रियर्यिः श्वमारभ्य वैवानिकान्तानां ग्रहणं भवति । 'एगिदियजीवनिबत्ती भंते ! एकेन्द्रियजीवनिर्वृत्तिः खलु भदन्त ! 'काविहा पनत्ता' कतिविधा प्रज्ञप्तागौतम जीवनिन्ति पांच प्रकार की कही गई हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'एगिदियजीवनिव्वत्ती' पृथिवी, अप, तेज, वायु और वनस्पति ये जो एकेन्द्रिय जीव हैं, इन एकेन्द्रिय जीयो की जो अपनो २ पर्याय से उत्पत्ति होती है अर्थात् एकेन्द्रियजातिनामकर्म के उदय से जो जीव की एकेन्द्रिय पृथिवीकायिक आदिरूप से उत्पत्ति होती है वह एकेन्द्रियजीवनिवृत्ति है । 'जावविदियजीवनिम्नत्ती' यावत् पञ्चन्द्रियजीवनित्ति यावत् पञ्चेन्द्रियजाति नामकर्म के उदय से जो जीव की यावत् पश्चन्द्रिय नारक तिर्यञ्चादि पर्यायरूप से उत्पत्ति होती है वह पञ्चेन्द्रिय जीवनिवृत्ति है यहां याश्स्पद से द्वीन्द्रिय जीव से लेकर चौह. न्द्रिय तक के जीवों का ग्रहण हुआ है तथा पञ्चेन्द्रिय जीच पद से पश्चे न्द्रियतिर्यच, से लेकर वैमानिकान्त जीवो का ग्रहण हुआ है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'एगिदियजीवनिवत्ती' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय जीव निवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? इसके उत्तर ५४२-ी ४ वाम मावी . 'तं जहा' २ . प्रमाणे छ. 'एगिदियजीव निव्वती पृयि, भय, ते४४ायि४, वायुयि भने वनस्पतिथि: જે આ એકેન્દ્રિય ની પિતપોતાની પર્યાયથી ઉત્પત્તિ થાય છે. અર્થાત્ એકેન્દ્રિય જાતી નામકર્મના ઉદયથી જીવની એકેન્દ્રિય પૃશિવકાયિક, વિગેરે રૂપથી उत्पत्ति थाय छ, तहन्द्रियनित छ. 'जाव पंचिंदियजीवनिव्वत्ती' થાવત્ પચેન્દ્રિય જીવ નિવૃત્તિ યાવત પચંદ્રિય નામકર્મના ઉદયથી જીવની જે થાવત્ પંચેન્દ્રિય નારક, તિર્યંચાદિ પર્યાય રૂપથી ઉત્પત્તિ થાય છે - તે પંચેન્દ્રિય જીવ નિર્વતી છે. અહિયાં યાત્પદથી કીન્દ્રિય જીથી આરંભીને ચાર ઈ દિયવાળા જીવો સુધીના છવો ગ્રહણ કરાયા છે. તથા પંચેન્દ્રિય પદથી પંચેન્દ્રિય તિર્યંન્યથી આરંભીને વૈમાનિક સુધીના જ ગ્રહણ કરાયા છે.
शथी गौतम स्वामी प्रभुने से पूछे छे हैं-'एगिदियजीव निवती' હે ભગવન્ એકેન્દ્રિય કવ નિવૃત્તિ કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે જે તેના
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
भगवतीसूत्र कथिता इति प्रश्नः। भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा पन्नत्ता' पञ्चविधा पञ्चपकारा प्रज्ञप्ता, तमेव पञ्चभेदं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'पुढवीकाइयएगिदियजीवनिमत्ती' पृथिवीकायिकैकेन्द्रियजीवनिवृत्तिः 'जाव वणस्सइकाइयएगिदियजीवनिबत्ती' वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियजीवनिवृत्तिा, अत्र यावत्सदेन अप्तेजोवायूनां संग्रहो भवति तथा पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिजीवनित्तिभेदेन पश्चमकारा एकेन्द्रियजीवनिर्वत्तिर्भवतीति भावः । 'पुढवीकाइयएगिदियजीवनिबत्ती णं भंते' पृथिवीकायिकैकेन्द्रियजीवनिवृत्ति खल भदन्त। 'काविहा पनत्ता' कविविधा प्रज्ञप्ता इति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' में प्रभुने कहा है 'गोयमा! पंचविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! एकेन्द्रियजीवनिवृत्ति पांच प्रकार की कही गई है-'तं जहाँ' जैसे-'पुढविका. इय एगिदियजीवनिव्वत्ती जाव वणस्सहकाइयएगिदियजीवनिव्वत्ती' पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय जीव निवृत्ति, यावत् वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय जीवनिर्वृत्ति यहां यावत्पद से 'अप, तेज, वायु' इन एकेन्द्रिय जीवों का ग्रहण हुआ है इस प्रकार पृथिवी, अप, तेज, वायु और धनरूपतिजीव की निवृत्ति के भेद से एकेन्द्रिय जीव की निवृत्ति पांच प्रकार की होती है।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पुढविक्काइयएगिदियजीव. निव्धत्ती णं भते कइविहा पन्नत्ता' हे भदन्त ! जो पृथिवीकायिक एके. न्द्रियजीवनिर्वृत्ति है वह कितने प्रकार की कही गई है ? उत्तर में प्रभु
उत्तरभा प्रभु के छ -'गोयमा! पंचविहा पण्णत्ता' गीतमन्द्रिय ७१ निवृत्ति पांय हानी उमा माती छ. 'तंजहा' रेभ है 'पुढवीकाइया एगिदियजीवनिवत्ती जाव वणस्सइकाइय एगिदियजीवनिव्वती' पृश्निायि એકેન્દ્રિય જીવ નિવૃત્તિ, યાવત્ વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિય જીવનિર્વત્તિ, અહિયાં થાવત્ પદથી અખાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક આ એકેન્દ્રિય જીવે ગ્રહણ કરાયા છે, એ રીતે પૃથ્વીકાયિક, અષ્કાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક જીવની નિવૃત્તિના ભેદથી એકેન્દ્રિય જીની નિવૃત્તિ પાંચ પ્રકારની થાય છે.
व गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे है-'पुढवीकाइयएगिंदियजीव निबत्ती ण' भवे ! काविहा पण्णत्ता' मा २५ यि सन्द्रिय ७१ નિવૃત્તિ છે, તે કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् ४२३ हे गौतम ! 'दुविहा पन्नत्ता' द्विविधा पज्ञप्ता 'तं जहा' तद्यथा 'महुमपुढवीकाइय. एगिदियजीवनिबत्ती य' सूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियजीवनिचिश्व 'बायरपुढचीकाइयएगिदियजीवनिम्बत्ती य' बादरपृथिवीकायिकैकेन्द्रियजीवनितिश्च तथाचसूक्ष्मवादरभेदेन पृथ्विकायिकैकेन्द्रियजीवनिर्वृत्तिद्विधा भवतीति, ‘एवं एएणं अभिलावणं भेदो' एवमेतेन अभिलापेन भेदो वक्तव्यः 'जहा बडगवंधी तेयगसरीरस्स' यथा वर्धकबन्धस्तैजसशरीरस्य यथा महल्लबन्धाधिकारे अष्टमशते नवमोदेशकाभिहिते तैजसशरीरस्य बन्धः कथितस्तेनैव प्रकारेण अत्र निवृत्तिर्वक्तव्या कहते हैं-'गोयमा दुविहा पन्नता' हे गौतम! पृथिवीकायिकएकेन्द्रियजीवनिवृत्ति दो प्रकार की कही गई-सुहमपुढवीकाइयएगिदियजीवनिव्वत्ती पायरपुढवी० एक सूक्ष्म पृथिवीकाधिक एकेन्द्रियजीवनित्ति और दूसरी चादर पृथिवीकायिकएकेन्द्रियजीवनिर्वृत्ति तथा च सूक्ष्म और बादर के भेद से पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय जीव निवृत्ति दो प्रकार की होती है'एवं एएणं अभिलावेणं भेदो जहां बडगबंधो तेयगसरीरस्स' जिस प्रकार से अष्टमशतक के नौंवे उद्देशे में अभिहित महद्वन्ध के अधिकार मैं तेजसशरीर का बन्ध कहा गया है उसी प्रकार से इस पाठ द्वारा निवृत्तिका कथन कर लेना चाहिये तात्पर्य कहने का यह है कि-इस विषय को जानने के लिये अष्टम शतक का नौवां उद्देशक देखना चाहिये कहां तक वह उद्देश देखना चाहिये तो इसके लिये 'जाव सव्वट्ठसिद्धअणु छ -'गोयमा! दुविहा पण्णत्ता' गौतम ! पृथ्वजयि मेन्द्रिय पनिवृत्ति मे २नी ही छे, 'तंजहा' मा प्रमाणे छ. 'सुहुमपुढवीकाइयएगि दिय जीवनि० पायरपुढची सूक्ष्म वीयिन्द्रिय पनिवृत्ति भने બીજી બાદર પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય જીવ નિવૃત્તિ એ રીતે સૂક્ષમ અને બાદરના महथा यि मेन्द्रिय समिति में प्रा२नी ही छ. 'एवं एएणं अभिडावेण भेदो जहा वगबंधो तेयगरीरस्सरे शत मा841 शतना नभा ઉંદેશામાં મહબંધના અધિકારમાં તેજસ શરીરને બંધ કહેલ છે. એ જ રીતે આ પાઠથી નિવૃતિનું કથન કરી લેવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–આ વિષયને સમજવા માટે આઠમા શતકને નવમો ઉદ્દેશ જેવો જોઈએ. એ નવમા ઉદેશાનું अथन, या सुधीनु मड़ियां न न ते भाटे ४१ छ -'जाव सम्वद्ध
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
भगवतीसु
अत्रविषये अष्टमशतकस्य नरमोदेशको द्रष्टव्यः कियत्पर्यन्तमित्याह - 'जाव' इत्यादि, 'जान सन्चहसिद्धअणुत्तरोववाइयकप्पातीय वैमाणियदेव पंचिदियजीवनिवत्ती नं भंते' या सर्वार्थसिद्धानुचरोपपातिककलातीत वैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियजीव निर्वृत्तिः खल भदन्न ! 'कइबिहा पन्नत्ता' कतिविधा मजला, 'गोयमा' ! हे गौतम! 'दुविहा पत्ता' द्विविधा प्रज्ञप्ता 'तं जहा ' तद्यथा - 'पज्जत्त गसच्चसिद्ध अणुत्त रोववाइय कप्यातीयमाणि यदेव चिदियजीवनिव्यतीय पर्यावक्रसर्वार्थसिद्धानुत्तरोपपातिककल्पातीत वैशनिकदेव पञ्चेन्द्रियजीवनि सिच, 'अपज्जत्तगसन्नट्टसिद्धाणुत्तवाकप्पादीयमानिय देशपंचिदियजीवनिव्रती य अपर्याप्त सर्वार्थ सिद्धा नुत्तरोपपातिककल्पातीत मानिकदेव पञ्चेन्द्रियजीयनिवृत्तिव एतत्पर्यन्तमष्टमशतकीयनवोदेशकप्रकरणं वक्तव्यमिति ।
तरोववाहयकपातीच वैमानियदेव पंचिदियजीवनिव्वन्त्तीणं भंते । कहविहा पन्नता ? गोयमा ! दुबिहा पत्ता तं जहां पज्जन्तगसव्वडसिद्ध अणुत्तरोववाहयकप्पातीपवेद्याणियदेव पंचिदियजीवनिवत्ती अपजसग सम्बद्धसिद्धाणुत्तरोववाहयकपातीमाणियदेव पंचिदियजीवनिव्यत्ती य' यह पाठ कहा गया है इस पाठ तक जीव निर्वृत्ति का प्रकरण देखना चाहिये इस पाठ का तात्पर्य ऐसा है कि गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- हे भदन्त ! यावत् सर्वार्थ सिद्ध अनुत्तरोपपातिक वैमातिकदेव पंचेद्रियजीव निवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है है गौतम । दे' प्रकार की कही गई है एक पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुतरौपगतिक वैमानिकदेव पञ्चेन्द्रिय. जीव निवृत्ति और दूसरी अर्थात सर्वार्थमिद्ध अनुत्तरोपपातिक वैमानिकदेव पञ्चेन्द्रियसिद्धअणुत्तरोत्रवाइयकप्पातीय वैमाणियदेवरचि दिय जीवनिव्यत्तीय अपज्जत्तगसव्वटुसिद्वाणुरोववाइयकप्पातोयवेमाणि श्वपंचि ढियजीवनिव्वन्तो य' या पाठ वामां આવ્યો છે આ ૫ ૪ સુધી જીવનિવૃત્તિનું પ્રકરણ સંમજવું. આ પઋતુ' તાત્પય એ છે કે ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવુ પૂછ્યું કે હૈ ભગવત્ થાવત્ સર્વાર્થ સિદ્ધ અનુત્તરે પપાતિક વૈમાનિક દેવ પંચેન્દ્રિય જીવને કેટલા પ્રકારની નિવૃત્તિ કહેવામાં આવી છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે હું રૌતમ! તેને એ પ્રકારની નિવૃત્તિ કહી છે. એક પર્યાપ્ત સર્વાથ સિદ્ધ અનુત્તર પપાતિક વૈમાનિક પચે'દ્રિયજીન નિવૃત્તિ અને બીજી અપર્યાપ્તક સર્વો સિદ્ધ અનુત્તરે પાનિક વૈમાનિક દેવ પચેદ્રિય નિવૃøત્તિ.
હવે ગૈતમસ્વામી કમ નિવૃત્તિના સબધમાં પ્રભુને પૂછે છે કે~~ 'कविहाणं' भते । कम्मनिव्वती पण्णत्ता ? हे भगवन निर्वृत्ति डेटा
य
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२५
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम्
इतः पूर्वं जीवनिर्वृत्तिरुक्ता अथ-जीवकार्यजीवधर्मापेक्षया निवृत्तिमाह'कइविहा णं' इत्यादि, ____ 'कइविहाणं भंते' कतिविधा खलु भदन्त ! 'कम्मनित्यत्ती पन्नत्ता' कर्मनित्तिः मज्ञप्ता, निवृत्तिः-संपादनम् कर्मणां निवृत्तिः-संपादनम् कर्मनिवृत्तिः सा च कतिविधेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अट्टः विहा कम्मनिव्वत्ती पनत्ता' अष्टविथा कर्मनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता । प्रकारभेदमेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'नाणावरणिज्जकम्मनिवत्ती ज्ञानावरणीयकर्मनिवृत्तिः, 'जाव अंतराइयकम्मनिबत्ती' यावत् अन्तरायकर्मनिवृत्तिः, अत्र यावत्पदेन दर्शनावरणीय-वेदनीय-मोहनीया-युष्क-नामगोत्राणां ग्रहणं भवति तथा च ज्ञानावरणीयादि भेदेन भष्टप्रकारिका कर्मनिवृत्तिः कथिता नित्ति। अब गौतम प्रभु ले कर्मनिवृत्ति के विषय में 'कइविहाणं भते! कम्मनिव्वत्ती पण्णत्ता' हे भदन्त ! कर्मनिवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? ऐला पूछते हैं जीव के राग द्वेषादिरूप अशुभ भावों के निमित्त से जो कार्मण वर्गणाएं ज्ञानावरणीयादिरूप परिणाम को प्राप्त होती हैं उसका नाम यहां कर्मनिवृत्ति है यह कर्म जीव के रागद्वेषादि द्वारा किया जाता है अतः उस कर्मकी निवृत्ति के विषय में-संपादन के विषय में गौतम ने ऐसा यह प्रश्न किया है-उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अट्टविहाकम्मनिव्चत्ती पण्णत्ता' हे गौतम! कर्मनिवृत्ति आठ प्रकार की कही गई है 'तं जहा' जसे 'नाणावरणिज्जकम्मनिवत्ती जाव अंतराइय. कम्मनिव्वत्ती' ज्ञानावरणीय कर्मनिवृत्ति यावत् अन्तरायकर्मनिवृत्ति यहां यावत्पद से दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आयुष्क, नाम और गोत्र इन कर्मों का ग्रहण हा है इस प्रकार ज्ञानावरणीय दर्शना. પ્રકારની કહી છે? જીના રાગદ્વેષ વિગેરે રૂપ અશુભ ભાવના નિમિત્તથી જે કાશ્મણ વર્ગણાઓ જ્ઞાનાવરણય વિગેરે રૂપ પરિણામને પ્રાપ્ત થાય છે. તેનું નામ અહિયાં કર્મનિવૃત્તિ છે. જીવને કર્મ રાગદ્વેષાદિ દ્વારા કરવામાં અાવે છે. તેથી તે તે કમની નિવૃત્તિના વિષયમાં સંપાદનના વિષયમાં ગૌતમ સ્વામીએ AL प्रश्न रेख छ.तना उत्तरमा प्रभु से छे -'गोयमा! अदुविहा कम्मर गौतम ! मनिवृत्ति मा प्रा२नी अवाम मावी छ. 'तंजहा' ते मा प्रभारी छ. 'णाणावरणिज्जकम्मनिव्वत्ती जाव अंतराइयकम्मनिव्वत्ती' ज्ञानावरणीय કર્મનિવૃત્તિ, દર્શનાવરીય કર્મ નિવૃત્તિ, વેદનીય કર્મનિવૃતિ, મેહનીય કે નિવૃત્તિ, આયુષ્ક કર્મ નિવૃત્તિ, નામકર્મનિવૃત્તિ, ગેત્રકર્મનિવૃત્તિ અને
भ० ५४
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
કરદ
इत्यर्थः । 'नेरइया णं भंते' नैरयिकाणां भदन्त ! कइविहा कम्मनिवत्ती पन्नत्ता' कतिविधा कर्मनिवृत्तिः मज्ञता, हे भदन्त ! नारकजीवानां कति कर्मनिवृत्तयो भवन्तीति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'अद्वविद्या कम्म निव्वती पद्मत्ता' अष्टविधा कर्मनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, 'ढं जहा' द्यथा-नाणावरणिजकम्मनिष्पत्ती जाव अंतराइयकम्मनिष्यती' ज्ञानावरणी वकर्मनिर्वृतियवदन्तरायिककर्मनिर्वृत्तिः, अत्र यावत्पदेन-दर्शनावरणीचादीनां संग्रहः, 'एवं वरणीय आदि के भेद से वह कर्मनिर्वृति आठ प्रकार की कही गई है ऐसा जानना चाहिये ।
अब गौतम यह कर्मनिर्वृप्ति नारकादि जीवों के कितने प्रकार होती है ऐसा प्रश्न 'नेरयाणं भंते! कदविहा कम्मनिव्वन्ती पन्नत्ता' इस सूत्र द्वारा प्रभु से पूछ रहे हैं - हे भदन्त ! नैरयिक जीवों के कर्मनिवृत्ति कितने प्रकार की कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! अट्ठविहा०' हे गौतम ! नैरयिक जीवों के कर्मनिर्वृत्ति आठ प्रकार की ही कही गई है अर्थात् कर्मनिवृत्ति के जो भेद कहे गये हैं- वे सब ही नैरधिक जीवों के होते हैं एक भी कम भेद वहां नहीं होता है यही बात 'तं जहा' जैसे'नाणावर णिज्जकस्मनिव्यत्ती जाव अंतराइयकस्मनिन्नप्ती' ज्ञानावरणी कर्मनिवृत्ति यावत् अन्तरायकर्मनिवृत्ति- इस सूत्रपाठ द्वारा व्यक्त की गई है यहाँ यावत्पद से दर्शनावरणीयादि कर्मों की निवृत्ति का ग्रहण અંતરાયક્રમ નિવૃત્તિ આ રીતે જ્ઞાનાવરણીય, દનાવરણીય વિગેરે ભેદથી કમનિવૃત્તિ આઠ પ્રકારની કહી છે તેમ સમજવું.
હવે ગૌતમામી આકનિવૃત્તિ નાકાદિ જીવાને કેટલા પ્રકારની हाय छ ? प्रमाने प्रश्न भगवान् ने पूछे छे, 'नेरइया णं' भते ! कइ विहा कम्मनिव्वन्ती पण्णत्ता' हे भगवन् नारीय लवाने उटा प्रहारनी उर्भनिर्वृत्ति नही छे? तेना उत्तरभां अलु ! छे ! - 'गोयमा ! अट्ठविहा' हे गौतम! नैरयिङ જીવેને આઠ પ્રકારની કÖનિવૃત્તિ કહેવામાં આવી છે. અર્થાત્ કનિવૃત્તિના જે આઠ ભેદ કહ્યા છે તે બધા જ નૈયિક જીવાને થાય છે. એજ વાત 'तंजहा' ? - 'नाणावरणिज्जकम्मनिव्वन्त्ती जाव अंतराइयकम्मनिव्वन्त्ती' ज्ञानाવરણીય ક્રમ નિવૃત્તિ યાવત્ અંતરાય ક્રમનિવૃત્તિ આ સૂત્રપાઠ દ્વારા
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयर्थन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिर्वृत्तिनिरूपणम् ४२७ जाव वैमाणियाण' एवं यावद्वैमानिकानामष्टविधा कर्मनिवृत्तिर्भवतीति' अत्र यावत्पदेन भवनपतित आरभ्य ज्योतिप्कपर्यन्ताः सर्वेऽपि जीवाः संग्राह्या, तथा च नारकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तचतुर्विंशतिदण्डकजीवानामष्टमकाराऽपि . कर्मनि चितिव्येति ।२ 'काविहाणं भंते !' कतिविधा-कसिमकारा खल्लु भदन्त ! 'सरीरनिवत्ती पन्नत्ता' शरीरनित्तिः प्रज्ञप्ता, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा सरीरनिव्यत्ती पनना' पञ्चविधा-पश्चमकारा शरीरनिचिः प्रज्ञप्ता 'तं जहा' तद्यथा-'ओरालियसरीरनिव्वत्ती' औदारिकशरीरनितिः 'जाव कम्मगसरीरनिबत्ती' यावत् कार्मणशरीरनित्तिा , अत्र हुआ है 'एवं जाव वेमाणियाणं' इसी प्रकार से यह अष्टविध कर्मनिवृत्ति यावत् वैमानिक देवों तक हुआ करती है यहां यावत्पद से भवनपति से लेकर ज्योतिष्क पर्यन्त सब ही जीवों का संग्रह हुआ है तथा च नारक से लेकर के वैमानिक पर्यन्त चौबीसदण्डक के जीवों के आठों प्रकार की कर्मनिवृत्ति होती है ऐसा जानना चाहिये २ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'कइविहा ण भंते सरीरनिव्वत्ती पण्णत्ता' हे भदन्त! शरीरनिवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? उत्तर में प्रक्षु कहते हैं'गोयमा । पंचविहा सरीरनिव्वती पण्णत्ता' हे गौतम ! शरीरनिवृत्ति पांच प्रकार की कही गई है 'तं जहा' जैसे-'ओरालियसरीरनिव्वत्ती, जाव कम्नगसरीरनिव्वत्ती' औदारिकशरीरनिवृत्ति, यावत् कार्मणशरीरनिवृत्ति यहां यावत्पद ले वैक्रिय आहारक और तैजस इन तीन બતાવેલ છે. અહિયાં યાવત્પદથી દર્શનાવરણીયાદિ કર્મનિવૃત્તિ ગ્રહણ કરાઈ छ. 'एवं जाव वेमाणियाण' मा प्रारथी मा मा १२नी मनिवृत्त થાવત્ વૈમાનિક દેવે સુધીમાં થાય છે. અહિયાં યાત્પરથી ભવનપતિથી લઈને
તિષ્ક દેવ પર્યન્ત બધા જ જીવેને સંગ્રહ થયેલ છે. તેમજ નારકેથી આરંભીને વૈમાનિક પર્યન્ત વીસ દંડકના જીને આઠ પ્રકારની કર્મનિવૃત્તિ थाय छे. तेभ समा
હવે ગૌતમ સ્વામી શરીર નિવૃત્તિના સંબંધમાં પ્રભુને પૂછે છે કે – 'कइविहा णं भवे सरीरनिव्वत्ती पण्णत्ता' सन् शरीर निवृत्त teau ४२नी डयामा मापी छ ? तन। उत्तरमा प्रभु ४९ छ -'गोयमा। पंचविहा सरीरनिवत्ती पण्णता' है गौतम! शरी२निता पाय घानी पामा भावी छ. 'तंजहा' मा प्रमाणे छे. 'ओरालियसरीरनिव्वत्ती नाव कम्मगसरीरनिव्वत्ती मोहारि शरीर निवृत्ती यावत् स शरी२ निवृत्ति
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
भगवतींसूत्र यावत्पदेन वैक्रियाहारकतैजसशरीराणां ग्रहणं भवतीति तथा औदारिकशरीरनिवृत्तिराहारकशरीरनितिक्रियशरीरनिवृत्तिस्तैजसशरीरनिवृत्तिः कार्मणशरीरनिर्वृत्तिश्चेति पञ्चमकारा शरीरनित्तिर्भवतीति । 'नेरइयाणं भंते ! नैरयिकाणां भदन्त ! कतिविधा शरीरनिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता इति प्रश्नः, उत्तरमाह-एवं चेत्र' एवमेव-एवम्-पूर्वोक्तप्रकारेणैव पञ्चमकारा गरीरनिर्वृत्ति नारकाणां ज्ञातव्येति, 'एवं जाव वेमाणियाण' एवं यावद्वैमानिकानाम् , अनेन चतुर्विशतिदण्डकस्था: सर्वेऽपि जीवाः यावत्सदग्राखा तथा च नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां पश्च. प्रकारा शरीरनिवृत्तिभवतीति । किं सर्वेषां जीवानां पञ्चविधाऽपि शरीरनितिभवति ? नेत्याह-'णवरं' इत्यादि, 'नवरं नायव्वं जस्स जइ सरीराणि' नवरं ज्ञातव्यम् यस्य यानि शरीराणि, नवरम्-अयं विशेषः यत् यस्य नारकादेर्यानि शरीरों का ग्रहण हुभा है तथा च औदारिकशरीनिवृत्ति, वैक्रियशरीरनिवृत्ति, आहारक शरीरनिति, तैजसशरीरनित्ति और कार्मण. शरीरनिवृत्ति-हस प्रकार से शरीर निवृत्ति पांच प्रकार की होती है। अप गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'मेरझ्याणं भते।' हे भदन्त नैरयिक जीवों के कितने प्रकार की शरीर निवृत्ति होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं एवं चेव' हे गौतम ! नैरयिक जीवों के इसी प्रकार की शरीरनिवृत्ति होती है-'एवं जाच वेमाणियाणं' वैमानिकों तक के भी इसी प्रकार की नित्ति होती है 'नवरं नायव्वं जस्स जा सरीराणि' तात्पर्य कहने का ऐसा है कि चतुर्विंशतिदण्डकस्थ जितने भी जीव हैं उन सब के अपने २ योग्य शरीरों की निवृत्ति होती है, जैसे नारक जीवों के तेजस અહિયાં-પાવાદથી વૈક્રિય, આહારક, તેજસ એ ત્રણે શરીરે ગ્રહણ કરાયા છે. તેથી ઔદ્યારિક શરીર નિર્વત્તિ ૧ વૈકિય શરીર નિવ્રુત્તિક ૨ આહારક શરીર નિવૃત્તિક ૩ તૈજસ શરીર નિવૃત્તિ અને કામણું શરીર નિવૃત્તિ ૫ આ રીતે શરીરનિવૃત્તિ પાંચ પ્રકારની થાય છે.
व गौतभस्वामी प्रभुने म पछे छ है-'नेरइयाणं भवे! . ભગવાન નરયિક જીને કેટલા પ્રકારની શરીર નિવૃત્તિ થાય છે? તેના ઉત્તરમાં प्रभु ४७ छ 8-'एवं चेव गौतम नै२थि वन पूति पाय प्रानी शरीरनिति थाय छे. 'एवं जाव वेमाणियाण' वैमानिकी सुधीमा ५ भर प्ररे शरी२ निवृत्ति थाय छे. 'नवरं नायव्वं जस्स जइ सरीराणि' કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–ચોવીસ દંડકમાં જેટલા જીવ છે. તે તમામને પાતપિતાના ચગ્ય શરીરની નિર્વત્તિ હોય છે. જેમ કે-નારક જીને તૈજસ,
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शे०१९ उ०८ सू०१ जीवनिर्वृत्तिनिरूपणम् ४३९ शरीराणि वान्येव शरीराणि तस्य ज्ञातव्यानि न तु पञ्चविधाऽपि शरीरनिवृत्तिः सर्वेषां जीवानामिति विवेकः ।३। 'कइविहा णं भंते ।' कतिविधा खलु भदन्त ! 'सबिदियनिव्वत्ती पनत्ता' सर्वेन्द्रियनितिः प्रज्ञप्ता निर्वर्तनं निर्वृत्ति:निष्पत्तिः, सर्वेन्द्रियतया-सन्द्रियाकारेण निर्वृत्तिरिति सर्वेन्द्रियनिवृत्तिः सा कतिविधेति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा सविदियनिव्वती पन्नत्ता' पञ्चविधा सर्वेन्द्रियनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता 'तं जहा' कार्मण और वैक्रिय ये ३ शरीर होते हैं अतः इन तीन शरीरों की निवृत्ति उनके होती है इसी प्रकार से देवों के भी जानना चाहिये मनुष्य और तिर्यश्चों के तैजस कामंग और औदीरिक शरीर होता है अतः इनके इन शरीरों की नित्ति जाननी चाहिये यही बात 'नवरं' इत्यादि सूत्र पाठ द्वारा प्रकट गई है। ____ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'काविहा णं माते ! सवें दियनिवत्ती पण्णत्ता सर्वेन्द्रिय निवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है? समस्त इन्द्रियों के आकाररूप में जो रचना है उसका नाम सर्वेन्द्रिय निवृत्ति है । तात्पर्य कहने का यह है कि आत्मा के एवं पुद्गलों के प्रदेशों की जो तत् तत् इन्द्रियरूप से रचना हो रही है उसका नाम सर्वेन्द्रिय निवृत्ति है ऐली यह सन्द्रिय निवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रक्षु कहते हैं-'गोयमा! पंचविहा सब्धिકાર્પણ અને વૈક્રિય એ ત્રણ શરીરે હેય છે. તેથી તેઓને એ ત્રણ શરીરની નિત્તિ હોય છે. એ જ રીતે દેવોના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. મનુષ્ય અને તિર્થને તૈજસ, કાર્મ, અને ઔદારિક શરીર હોય છે. તેથી તેઓને તે તે શરીરની નિવૃત્તિ સમજી લેવી. એજ વાત “નવી ઈત્યાદિ સૂત્રપાઠથી બતાવેલ છે
हवे गौतमस्वामी प्रभुने मे पूछे छे -'काविहा णं भवे! सन्वेंदियनिवत्ती पण्णत्ता' भगवन् सन्द्रिय निवृत्ति पानी डपामा । આવી છે? સઘળી ઈદ્રિના આકાર રૂપે શરીરની જે રચના છે તેનું નામ સર્વેન્દ્રિય નિવૃત્તિ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-આત્માની અને પુલના પ્રદેશની તે તે ઈન્દ્રિય રૂપથી જે રચના થાય છે તેનું નામ સન્દ્રિય નિવૃત્તિ છે. તેવી આ સન્દ્રિય નિવૃત્તિ કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभु छ-'गोयमा! पंचविहा सव्वि दियनिव्वत्ती पण्णत्ता'
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
४३०
"
तद्यथा - 'सोइंदिय निव्वती' श्रोत्रेन्द्रियनिर्वृत्तिः, 'जाब फार्सिदिय निव्यती' यावत् स्पर्शनेन्द्रियनिर्वृत्तिः अत्र यात्रत्पदेन चक्षुणरसनानां संग्रहो भवति, तथा च श्रोत्रेन्द्रियनिर्वृत्तिचक्षुरिन्द्रियनिर्वृत्तिः प्राणेन्द्रियनिर्वृतिः, रसनेन्द्रियनिवृत्तिः, स्पर्शनेन्द्रिय निर्वृत्तिचेति पञ्चविधा सर्वेन्द्रिय निर्वृत्तिरिति । एवं नेरड्या पं जाव धणियकुमाराणं' एवं नैरयिकाणां यावत् स्वनितकुमाराणाम्, यावत्पदेन असुरकुमारादारभ्य स्तनितकुमारपर्यन्तानां सर्वेन्द्रियनिवृत्तिर्भवनि । 'पुढवीका याणं पुच्छा' पृथिवीकायिकानां पृच्छा, हे भदन्त ! पृथिवीकायिकजीवानां कतिविधा सर्वेन्द्रिय निर्वृत्तिरिति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'एगा फासिदियनियती पद्मता' एका स्पर्शनेन्द्रियनिर्वृत्तिः माता, दिन किती पण्णत्ता' हे गौतम! सर्वेन्द्रिय निर्वृत्ति पांच प्रकार की कही गई है 'तं जहा' जैसे 'सोइन्दिय जाव फॉसिदिय निव्वती' श्रोत्रेन्द्रिय निर्वृति यावत् स्पर्शनेन्द्रियनिवृत्ति यहां यावत्पद से चक्षुघाण और जिह्वा' इन तीन इन्द्रियों का ग्रहण हुआ है तथा च श्रोत्रेन्द्रियनिर्वृत्ति, चक्षु इन्द्रियनिवृत्ति, घाण इन्द्रियनिवृत्ति, रसनाइन्द्रियनिर्वृत्ति और स्पर्शनेन्द्रियनिवृत्ति इस प्रकार से सर्वेन्द्रिय निर्वृत्ति पांच प्रकार की कही गई है ' एवं नेरयाणं जाव धणियकुमाराण' यह सर्वेन्द्रियनिर्वृत्ति नैरयिकों से लेकर यावत् स्तनितकुमारों के अर्थात् असुरकुमारों से लगाकर स्तनितकुमारों तक के होती है अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'पुढवीकाइयाणं पुच्छा' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीवों के कितने प्रकार की सर्वेन्द्रिय निर्वृत्ति होती है ? उत्तर में प्रभु कहते - 'गोयमा ! एमा फासिंदियनिव्वन्ती' हे गौतम । पृथिवीकायिक जीवों के एक डे गौतम सर्वेन्द्रिय निवृत्ति पांच अारती वामां भावी छे. 'तंज' प्रभा 'खोइदिय निव्वन्त्ती जाव फासिंदिय निव्वन्ती' श्रोत्रेन्द्रिय निर्वृत्ति ૧, ચક્ષુ ઇન્દ્રિયનિવૃત્તિર ઘ્રાણુ (નાક) ઇન્દ્રિય નિવૃ†ત્તિક, જહા ઈ દ્રિય નિવૃત્તિક અને સ્પશના ઇન્દ્રિય નિવૃત્તિપ આ રીતથી સવૅન્દ્રિય નિવૃત્તિ यांथ अारनी छे. 'एवं नेरइयाणं जाव थणियकुमाराणं' या सर्वेन्द्रिय निर्वृत्ति નારકીયેથી આર’ભીને યાવત્ સ્તનિતકુમારેાને અર્થાત્ અસુરકુમારેાથી આર’ભીને સ્તનિતકુમારે સુધીમાં થાય છે,
हुवे गौतम स्वाभी प्रलुने मेवु छे छे - 'पुढवीकाइयाणं पुच्छा' डे ભગવત્ પૃથ્વિકાયિક જીવેાને કેટલા પ્રકારની સવેન્દ્રિય નિવૃત્તી હૈાય છે ? તેના उत्तरभां अलु ेडे छे है- गोयमा एगा फासिंदियनिव्वत्ती' हे गीतभ पृथ्विअयि
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०६९ उ०८ सु०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् ४३१ तेषामेकमेव इन्द्रिय भत्तीत्यत एफैव इन्द्रियनित्तिः कथितेति भावः, एवं जस्स जइ इंदियाणि' एवं यस्य यानि इन्द्रियाणि तस्य तान्येव ज्ञातव्यानि, 'जाव वेमाणियाण' यावद्वैमानिकानाम्-वैमानिकपर्यन्तानाम् , अन्न यावत्पदेन अप्तेजोवायुवनस्पतिद्वन्द्रियादि सर्वजीवानां ज्योतिप्कपर्यन्तानां ग्रहणं भवति किन्तु यस्य यावन्ति इन्द्रियाणि तस्य तावन्ति ग्राह्याणीति विवेकः कर्तव्यः ।४। 'काबिहा गं भंते' कतिविधा खलु भदन्त ! भासानिदत्ती पन्नत्ता' भाषानिचिः प्रज्ञप्ता ? भगानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चउविहा भासानिध्दत्ती पत्ता' चतुर्विधामापानिवृत्तिः प्रज्ञता 'तं जहा' तद्यथा 'सच्चा भासा निव्वती' सत्यामापानिवृत्तिः, 'मोसाभासा निव्दत्ती' मृषाभापानितिक 'सच्चामोसा भासानिध्वत्ती' सत्यामृपाभापानिवृत्तिः 'असचामोसामासास्पर्शनेन्द्रिय निवृत्ति ही होती है ऐला जिनेन्द्र देवने कहा है एवं जलजइ०' इस प्रकार से जिन जीवों के जितनी इन्द्रियां होती हैं उन जीवों के उतनी इन्द्रियनित्ति कहनी चाहिये 'जाच वेवाणियाण' इस प्रकार का कथन यावत् वैमानिकों तक जानना चाहिये यहां यावत्पद से अप् तेज वायु बनस्पति एवं वीन्द्रियादि ज्योतिष्क पर्यन्त के जीवों का ग्रहण हुभा है परन्तु जिस जीव को जितनी इन्द्रियां हो उतनी उन जीवों की ग्रहण करनी चाहिये । 'काविहाणं माते ! भाशानिवत्ती पण्णत्ता' हे भदन्त ! भाषानिवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! चडचिहा भासानिध्यत्ती पण्णत्ता' हे गौतम ! भाषानिति चार प्रकार की कही गई है 'तं जहां-जैसे--- 'सच्चाभासा निव्वत्ती मोसा भासा निव्वती' सत्या भाषानिवृत्ति
જીવોને એક સ્પર્શેન્દ્રિય નિવૃત્તિ હોય છે, એવું જીનેન્દ્ર દેવે કહ્યું છે. 'एवं जस्म जहशत २ देवानन्द्र यो डाय छे. त्याने ती द्रिय निवृत्ति की न. 'जाव वेमाणियाणं०' मा प्रभाणेर्नु કથન અષ્કાયિક, તેજસ્કાયિક વાયુકાયિક, વનસ્પતિકાયિક અને કીન્દ્રિય વિગેરે જતિષ્ક પર્યન્તના જીવોના સંબંધમાં ગ્રહણ કરેલ છે પરંતુ જે જીવને જેટલી दिया हाय तवा मीन्द्रिय अY ४२वी से 'कइविहाणं भंते ! भासानिवत्ती पण्णत्ता सावन भाषा निवृत्ति २नी वामा सावी छ १ तेना उत्तरमा प्रभु छ है-'गोयमा! चन्विहा भासा निव्वत्ती पण्णता' है गौतम मापानिवृत्तियार प्रहारनी अवाम मावी छे. 'तजहा' २ मा प्रभा , 'सच्चाभासानिव्वत्ती मोसाभासानिव्वत्ती' सत्या भाषा
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे निव्वत्ती' असत्यामृषाभाषानिवृत्तिः, 'एवं एगिदियवज्ज' एवमेकेन्द्रियवर्जस् 'जस्स जा भासा' यस्य या भाषा सा भणितव्या, कियत्पर्यन्तं जीवानां भाषा भणितव्या, तबाह-'जात्र वैमाणियाण" यावद्वैमानिकानाम् सत्यादिभेदेन भाषा चतुर्विधा सा च एकेन्द्रियाणां जीवानां वर्जयित्वा जीवमात्रस्य भवति एकेन्द्रियाणां भाषाया अभावात् इयं च भाषा एकेन्द्रियवर्जितजीवमात्रस्य भवतीति।५। 'कहविहाणं भंते ! मणनिव्वती पन्नत्ता' कतिविधा खल्ल भदन्त ! मनोनित्तिः प्रज्ञप्ता ? मनोनितिः कतिप्रकारा इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चउनिहा मणनिम्नत्ती पन्नत्ता' चतुर्विधा मनोनित्तिः मृषाभाषानिवृत्ति 'सच्चामोसा भासानिव्वत्ती' सत्यमृषा भाषानिवृत्ति
और 'अलच्चा मोसा भासा निव्वत्ती' असत्याभूषा भाषा निवृत्ति एवं एगिदियवज्ज' इस प्रकार ले एकेन्द्रिय जीव को छोडकर यावत् वैमा. निकपर्यन्त जीवों के जिस जीव के जो भाषा होती है उस जीव को उस भाषा की निवृत्ति कह लेनी चाहिये यहाँ एकेन्द्रिय जीव को भाषा नहीं होती है इसलिये भाषा निवृत्ति में उनको ग्रहण नहीं करने के लिये कहा गया है इस प्रकार सत्यादि के भेद से चार प्रकार की भाषा एकेन्द्रिय जीव के सिवाय जीव मात्र को होती है। ___अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'कहविहो णं भंते ! मणनिः व्यत्ती पण्णत्ता' हे भदन्त ! मनोनिवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! चउविहा मणनिवत्ती पण्णत्ता' हे गौतम ! मनोनिवृत्ति चार प्रकार की कही गई हैं । 'तं जहा' जैसे-- निवृत्ति, भृषा भाषा निति 'सच्चामोसा भासानिव्वत्ती' सत्या भृषा मापा निति भने 'असच्चामोसा भासानिव्वत्ती' असत्या मृषा मापा निवृत्ति 'एवं एगिदियवजं जस्स जा भासा जाव बेमाणियाण' सशत सन्द्रिय व. છેડીને યાવત વૈમાનિક પર્યન્તના જીવને જે ભાષા હોય છે, તે જીવને તે ભાષાની નિવૃત્તિ કહી લેવી. અહિયાં એકેન્દ્રિય જીને ભાષા હોતી નથી. તેની ભાષા નિવૃત્તિમાં તેઓને ગ્રહણ કરવાને નિષેધ કરવામાં આવેલ છે. આ રીતે સત્યાદિ ભાષાના ભેદથી એકેન્દ્રિય જીવ સિવાયના અન્ય જીવમાત્રને ચાર પ્રકારની ભાષા હોય છે. ૫
शथी गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे है-'कइविहाणं भते ! मणनिव्वत्ती पण्णत्ता' भगवन् मनानिवृत्ति प्रानी अवाम मावी छ १ तना उत्तरमा प्रभु ४३ छ -'गोयमा! चउव्विहा मणनिव्वत्ती पण्णत्ता'
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम्
४३३
प्रज्ञप्ता, 'तं जहा' तद्यथा 'सच्चा मणनिव्वत्ती' सत्यामनोनिवृत्तिः, 'जाव असच्चा मोसमणनिव्यन्ती' असत्यामृषा मनोनिर्वृत्तिः, अत्र यावत्पदेन 'मोसामणनिव्वती, सच्चामोसा मणनिन्aत्ती' अनयोः संग्रहो भवति, तथा च सत्या मनोनिवृत्तिः मृषामनोनिवृत्तिः सत्यामृपामनोनिरृतिः असत्यामृषामनोनि तिरितिमेदेन चतस्रो मनोनिवृत्तयो भवन्तीति, एवं एगिदियविगलिंदियवज्जं जाव वैमाणियाण' एवम् एकेन्द्रिय विकलेन्द्रियवर्ज यावद्वैमानिकानाम् एकेन्द्रियविकलेन्द्रिययोर्मनसोऽभावेन मनोनित्यमावात शेषाणां वैमानिकान्तजीवानां मनसः सद्भावेन मनोनिवृत्तिर्भवतीति |६| 'कविह्ना णं संते' कतिविधा खलु भदन्त ! ' कसायं निव्वती पत्रचा' कषायनिर्वृत्तिः प्रज्ञता, गगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि. 'गोयमा ' हे गौतम! 'चउन्दिद्दा कसायनिव्वती पद्मत्ता' चतुर्विधा कपायनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता 'वं जहा ' तद्यथा 'कोहकसायनिव्वत्ती' क्रोधकपायनिर्वृत्तिः 'जाव लोभकसाय 'सच्चा मनवत्ती ०' सत्या मनोनिवृति असल्या मनोनिवृत्ति, सत्यासत्यामनोनिवृत्ति और अनुभयमनोनिवृत्ति यह चार प्रकार की मनोनिवृत्त एकेन्द्रिय और विकलेन्द्रिय जीवों के सिवाय शेष वैमानिकान्त जीवों को होती है । इन दोनों के छोडने का कारण उनको मन नहीं होता है यह मनोनिवृति जिन जीवों के मन होता है उन्ही को होती मन संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीवों के ही होता है अतः उन्हीं के इसकी निर्वृत्ति होती है 'कहविहा णं भते। कसायनिव्वन्ती पण्णत्ता' हे भदन्त ! कषायनिर्वृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? तो इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने कहा- 'गोयमा ! चव्विहा०' हे गौतम | कपायनिवृत्ति हे गौतम! यार प्रहारनी मनोवृत्ति वास न्यावी हे 'तंजहा' ते या अभा छे. 'सच्चा मणनिव्वत्ती' सत्या मनोनिवृत्ति, असत्या मनोनिवृत्तिर, સત્યાસત્યા મનેાનિવૃત્તિક, અને અનુભય મનેનિવૃત્તિષ્ઠ આ ચારે પ્રકારની મનેાનિવૃત્તિ એકેન્દ્રિય જીવે અને વિકલેન્દ્રિય જીવાને છેડીને બાકીના વૈમાનિક સુધીના જીવાને હાય છે. એકેન્દ્રિય અને વિકલેન્દ્રિય એ. અન્નેને છેડવાનું કારણ તેઓને મન હાતુ નથી તેજ છે. આ મનેાનિવૃત્તિ જે જીવેાને મન હાય છે તેને જ કહી છે. અને સની પચેન્દ્રિય જીવેાને જ મન હૈાય છે. તેથી તેઓને આ મનેાનિવૃત્તિ હાય છે.
'कविहाणं भंते! कसायनिव्क्त्ती पन्नता' है लगवन् उषायनिर्वृत्ति उटसा अारनी वामां भावी छे ? मा प्रश्नना उत्तरमा अलु उडे छे है-गोयमा ! चव्हा०' ' હે ગૌતમ! કષાયનિવૃત્તિ ચાર પ્રકારની કહેવામાં આવી છે. તે
भ० ५५
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
भगवतीचे निव्वची' यावत् लोभापायनि तिः, अत्र यावत्पदेन मानमाययोग्रहणं भवति तथा च क्रोधमानमायालोमभेदेन चतस्रः कपायनिर्वृत्तयो भवन्तीति भावः । एवं नाव वेमाणियाण एवं यात्रद्वैमानिकानाम् अत्र यावत्पदेन नारकादारभ्य चतुर्विशतिदण्डकस्थानां सर्वेषां जीवानां ग्रहणं भवतीति ।७। 'काविहा णं भंते' कति. विधा खलु भदन्त ! 'वननिव्वती पन्नत्ता' वर्णनित्तिः जप्ता, वर्णनिर्वृत्तयः कति संख्यकाः कथिताः ? इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा वननिरत्ती पन्नता' पञ्चविधा वर्णनिति प्रज्ञप्ता 'तं जहा' तद्यथा-'कालवन्ननिवत्ती एवं जाय सुकिल्माननियती कालवर्णनितिः यावत् शुक्लवर्णनित्तिः , अत्र यावत्पदेन नीलरक्तपीवानां संग्रहः, एवं निरवक्रोध, मान, माया और लोभ की निवृत्ति के भेद से चार प्रकार की कही गई है यह कषायनिर्वृत्ति चतुर्विंशत्तिदण्डकस्थ सब जीवों को होती है यही सब विषय 'कोहकलाय निन्वती' से लेकर 'एवं जाव वेमाणियाणं' तक स्पष्ट किया गया है। वर्ण नित्ति के प्रकार के प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने गौतम ! से ऐसा कहा है कि हे गौतम ! कृष्ण, नील, रक्त, पीत और शुक्ल के भेद से वर्ण पांच प्रकार का होता है और इनकी निवृत्ति भी पांच ही प्रकार की होती है सूत्र में आगत यावत् पद से 'नील, रक्त पीन' इन वर्गों का ग्रहण हुआ है यह वर्णनिवृत्ति भी चौवीस दण्डफस्थ सब जीवों को होतीही है अर्थात् पांच प्रकार की वर्णनित्ति में से कोई न कोई अविरोधी वर्णनित्तिवाले समस्त संसारी जीव होते ही हैं । यही सब विषय वर्णनिवृत्ति के सूत्र કષાયનિવૃત્તિના ચાર ભેદ આ પ્રમાણે છે-કેાધકષાય નિવૃતિ માનકષાય નિવૃત્તિર, માયાકષાય નિવૃત્તિ અને ભકષાય નિવૃત્તિ, આ કષાયનિવૃત્તિ २४ मा २९सा तमाम पो डीय छ मा तमाम लिषय 'कोहकसायनिव्वत्ती.' ५ पायनियतिथी मार मार 'एव जाव वेमाणियाण' यावत् વૈમાનિક સુધી આ વાક્યથી બતાવેલ છે.
વર્ણ નિવૃત્તિના પ્રકારના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુએ ગૌતમ વામીને એવું કહ્યું છે કે-હે ગૌતમ! કૃષ્ણ, નીલ, રક્ત, પીળી અને ધોળી એ ભેદથી વણું પાંચ પ્રકારના થાય છે. અને તેની નિવૃત્તિ પણ પાંચ જ પ્રકારની હોય છે. સૂત્રમાં આવેલ યાવત્ પદથી નીલ, રાતા પીળા એ વણે ગ્રહણ કરાયા છે. આ વર્ણનિવૃત્તી પણ ૨૪ દંડકોમાં રહેલા તમામ ને હોય છે. અથોતુ. પાંચ પ્રકારની વર્ણ નિવૃત્તિમાંથી કોઈને કોઈ અવિધિ વર્ણ નિવૃત્તિવાળા સઘળા સંસારી જ હોય છે. આ તમામ વિષય વર્ણ નિવૃત્તિના સૂત્રપાહથી
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका २०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम्
રૂપ
"
सेसं जाव वैमाणियाणं' एवं निरवशेषं यावद्वैमानिकानाम् अत्र यावत्पदेन सर्वोऽपि चतुर्विंशतिदण्ड कस्थ जीवराशिः परिगृहीतो भवति ततथ सर्वेऽपि पञ्चसु अन्यतमवर्णनितिमन्तो भवन्त्येवेति भावः | ८ | 'एवं गंधनिती दुविदा एवम्-वर्णवदेव गन्धनिरृतिद्विविधा सुरभिदुरभिभेदात् साच 'जाव वैमाणियाणं' यावद्वैमानिकानाम् - नारकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तजीवानां द्विपकारिका गन्धनिवृत्तिः भवति गन्धद्वये एकस्यावश्यम्भावादिति | ९| 'रसनिव्त्रत्ती पंचविद्या जात्र मानिया' रसनिवृत्तिः पञ्चविधा यावद्वैमानिकानाम् मधुरादिभेदेन रसानां पश्चविधत्वात् रस निर्वृतिरपि पञ्चप्रकारा भवति सा च रसनिवृत्तिः सर्वजीवानां चेमानिकपर्यन्तानां भवति |१०| फासनिव्त्रत्ती अट्ठविहा जाव वैमाणियाणं' स्पर्श नितिरष्टविधा यावद्वैमानिकानाम् कर्कशादिभेदेन स्पर्शस्याष्टविधत्वात् तनिवृत योऽपि अष्टनारकाः ताथ स्पर्शनि तयो वैमानिकान्तजीवानां भवन्तीति भावः | ११ | 'कविहाणं भंते ।' कतिविधा खलु भदन्त ! 'संठाणनिवत्ती पन्नत्ता' पाठ द्वारा समझाया गया है तथा गंधनिवृत्ति के पाठ द्वारा भी यहीं कहा गया है कि सुरभिगंधनिवृत्ति और दुरभिगंधनिवृत्ति भी नारक से लेकर वैमानिकान्त जीवों को होती है अर्थात् दो प्रकार की निवृत्ति में से कोई एक तो निरृत्ति समस्त संसारी जीवों को अवश्य ही होती है इस प्रकार से मधुरादि के भेद से पांच प्रकार की जो रसनिर्वृत्ति है वह भी समस्त संसारी जीवों को होती है कर्कश आदि स्पर्शो की निर्वृप्ति आठ प्रकार की होती है यह अष्टविध स्पर्श निर्वृत्ति भी समस्त संसारी जीवों को नारक से लेकर वैमानिक तक के जीवों को होती है। अब गौतम । संस्थाननिवृत्ति के विषय में - 'कविह्ना णं भते ठाणनिती पण्णत्ता' हे भदन्त ! संस्थान की जिससे जीव भले સમજાવેલ છે. તથા ગધ નિવૃત્તિના પાઠ દ્વારા પણ એજ સમજાવેલ છે કેસુરભિ ગંધ (સુગંધ) નિવૃત્તિ અને દુર્ગધ નિવૃત્તિ પણ નારકોથી લઈને વૈમાનિક સુધીના સઘળા જીવે ને હાય છે. અર્થાત્ એ પ્રકારની ગધ નિવૃત્તિમાંથી કોઈ એક ગધ નિવૃત્તી સઘળા સસારી જીવાને અવશ્ય હોય છે. એજ રીતે મધુર વિગેરેના ભેથી પાંચ પ્રકારની જે રસ નિવૃત્તિ છે, તે પશુ ખધા જ સસારી જીવાને હોય છે. કર્કશ વિગેરે સ્પર્શોની જે નિવૃત્તિ આઠ પ્રકારની હોય છે. તે આઠે પ્રકારની સ્પશનિવૃત્તિ પણ નારકથી લઈને વૈમાનિક સુધીના સઘળા સસારી જીવાને હાય છે.
હવે ગૌતમ સ્ત્રામી સસ્થાન નિવૃત્તિના સબંધમાં પ્રભુને પૂછે છે કે'कइविा र्ण भंते! संठाणनिव्त्रत्ती पण्णत्ता' हे भगवन् संस्थान
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३६
भगवतीसूत्र संस्थाननित्तिः संस्थीयते-सम्यकस्थितो भवति येन तत् संस्थानम् शरीराणामा कारविशेषः, तस्य निर्वृत्तिः-निष्पत्तिः सा कतिप्रकारा प्रज्ञप्ता, संस्थाननिवृत्तयः कति भवन्ति ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'छबिहा संठाणनिव्वती पन्नत्ता' पइविधा-पट्मकारा संस्थाननिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता संख्याभेदमेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तथा 'समचउरंससंठाणनिन्चत्ती'. समचतुरस्रसंस्थाननित्तिा , 'जाव हुंडसंठायानिधची' यावद् हुण्डसंस्थाननिवृत्तिः, अत्र यावत् पदेन न्यग्रोधपरिमंडल १ सादिकं २ वामनं ३ कुन्जम् ४, इत्येतेषां चतुर्णा संस्थानानां ग्रहणं भवति संस्थानद्वयस्य सूत्रे एव कथितत्वाद , तत्र कस्य जीवस्य कीदृशी संस्थाननिवृत्तिर्भवतीति दर्शयितुमाह'नेरइयाण' इत्यादि, 'नेरइयाणं पुच्छ।' नैरयिकाणां पृच्छा हे भदन्त ! नारकजीवानां कीडशी संस्थाननिवृत्तिर्भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम । प्रकार से स्थित होता है ऐसे उस संस्थानकी शरीरों के आकार विशे की निवृत्ति कितने प्रकार की होती है ? अर्थात् संस्थान निवृत्तियां कितनी होती हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में कहते हैं-'गोयमा ! छविहा संठाणनिबत्ती पण्णत्ता' हे गौतम ! संस्थाननिवृत्ति छ प्रकार की होती है जो नाम से इस प्रकार से है-'लमचउरंससंठाणनिन्धत्ती जाय हुंडसंठाणनिव्यत्ति' समचतुरस्रसंस्थाननिति यावत् हुंडकसंस्थाननिवृत्ति यहाँ यावत्पद से 'न्यग्रोधपरिमंडल, सादिक वामन और कुब्जक' इन ४ संस्थानों का ग्रहण हुआ है, दो संस्थानों को नाम सूत्र में ही बताया गया है कि जीव के कैसे संस्थान निवृत्ति होती है इस बात को जानने के लिये गौतम प्रभु से 'नेरयाणं पुच्छा' हे भदन्त ! नारक जीवों के कैसी संस्थानननित्ति होती है ? इस प्रकार से पूछते हैंજેનાથી જીવ સારી રીતે સ્થિર થઈ શકે એવા તે સંસ્થાનોની અર્થાત્ શરીરના આકાર વિશેષની નિર્વત્તિ કેટલા પ્રકારની હોય છે એટલે કે નિવૃત્તિ
सा ४१२नी लीय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४१ छ -'गोयमा ! छविहा सठाणनिव्वत्ती पण्णत्ता' गौतम! सस्थाननिवृत्ति छ अारनी अपामा मावी छे. तेना नाम 'समचउरंससंठाणनिव्वत्ती जाव हुडसठाणनिव्वत्ती' सभयतुरस याननिवृत्ति, न्याय परिभ सस्थाननितिर સાદિક સંસ્થાનનિવૃત્તિ ૩ વામન સંસ્થાનનિવૃતિ ૪, મુજસંસ્થાન નિવૃત્તિ ૫ અને હુડક સંસ્થાનનિવૃત્તિ ૬.
હવે ક્યા જીવને કેવી સંસ્થાન નિવૃત્તિ હોય છે, તે વાત સમજવા માટે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું પૂછે છે કે-હે ભગવન નારક છેને કેવી સંસ્થાન
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयंचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् 'एगा हुंडसंठाणनिवित्ती पन्नत्ता' एका हुण्डसंस्थाननिवृत्तिः प्रज्ञप्ता नारकजीवानां हुण्डसंस्थानं भवतीत्युत्तरम् 'असुरकुमारणं पुच्छा' असुरकुमाराणां पृच्छा हे भदन्त ! असुरकुमाराणां कीदृशी संस्थाननिर्वृत्तिर्भवती ? ति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगा समचउरंससंठाणनिवत्ती पन्नत्ता' एका समचतुरस्रसंस्थाननिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, असुरकुमाराणां कीशी संस्थाननितिरिति प्रश्नः, एका समचतुरस्रसंस्थाननिर्वृत्तिरित्युत्तरम् , 'एवं जाव थणियकुमाराणे' एवं यावत् स्तनितकुमाराणाम् यथा असुरकुमाराणाम् एकं समचतुरस्त्र. संस्थानम् तथैव यावत् स्तनितकुमाराणामपि एकमेव समचतुरस्त्र संस्थानमिति । 'पुढवीकाइयाणं पुच्छा' पृथिवीकायिकानां पृच्छा हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीवानां कीदृशी संस्थाननिर्वृत्तिर्भवतीति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगामपूरचंदसंठाणनित्यत्ती पन्नत्ता' एका ममरचन्द्रसंस्थान उत्तर में प्रयुकहते हैं-'गोयमा!' हे गौतम ! 'एगा हुंड ठाणनिव्वत्ती पण्णत्ता' नारक जीवों को एक हुंडकसंस्थान नित्ति होती है 'असुरकुमारणं पुच्छा' हे भदन्त ! अस्तुरकुमारों के कैसी संस्थाननिवृत्ति होती है? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! एगा समचउरंससंठाणनिवत्ती पन्नत्ता' हे गौतम! असुरकुमारों को एक समचतुरस्त्र संस्थाननिवृत्ति होती है एवं जाव थपियकुमाराण' इसी प्रकार से यावत् स्तनितकुमारों के भी एक समचतुत्र संस्थान की निर्वृत्ति होती है 'पुढवीकाइयाणं पुच्छा' हे भदन्त ! पृथिवीकाधिक जीवों को कैसी संस्थाननिवृत्ति होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-गोषमा ! एगा मसूरचंदसंठाणनिव्वत्ती' हे गौतम ! पृथिवीकाधिक जीवों को संस्थान की निवृत्ति जैसे निति य छ १ तना उत्तरमा प्रभु है-'गोयमा!' गीतम ! 'एगा इंडसठाणनिबत्ती पण्णचा' ना२४ लाने में संस्थान निवृत्त हाय. 'असुकुमाराणं पुच्छा' लगवन असुरभारीने वासस्थान निवृत्ति जय छ ?
मा प्रशन उत्तरमा प्रभु ४३ छे 3-'गोयमा! एगा समचउरंससंठाणनिव्यत्ती पण्णत्ता' गौतम! असुरशुभाशन में सभयतुरन सथान निवृत्ति डाय छे. 'एवं जाव थणियकुमाराण' मे प्रमाणे यावत् स्तनितभार सुधिमा माथे सभयतुरन सथानी निवृत्ति डाय छे. 'पुढवीकाइयाणं पुच्छा' हे ભગવદ્ પૃથ્વીકાયિક જીને કેવી સંસ્થાન નિર્વત્તિ હોય છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ ४ छ -'गोयमा एगा मसूरचंदसंठाणनिव्वत्ती' गौतम ! पृथ्वी विवाद મસૂરની દાળના આકારની અથવા ચંદ્રમાના આકાર જેવી ગાળ સંસ્થાન નિવૃત્તિ
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
भगवतीसत्रे नित्तिः प्रज्ञप्ता तत्र मसूरी धान्यविशेषः तस्य दलवत् चन्द्रवद्वा गोलाकारं पृथिवीकायिकजोगानां संस्थानं भवतीत्युत्तरम् , ‘एवं जस्स संठाणं' एवं यस्य जीवस्य यद् यादृशं संस्थानं तस्य जीवस्य ततू-तादृशं संस्थानं वक्तव्यम् , तथाहि नार. काणां विकन्द्रियाणां हुण्डसंस्थानम् पृथिवीकायिकनीवानां मसूरचन्द्राकारं संस्थानम् , अफायिकानाम् स्तिबुकं-जलयुचुदः, तत्सदृशं संस्थानम् । तेजस्का. यिकानां सूचीकलापसंस्थानम् , वायुकायिकानां पताकासंस्थानम् वनस्पतिकायिकानां नानाविधसंस्थानम् पञ्चेन्द्रियतिरश्चां मनुष्याणां च पडपि संस्थानानि इति । कियत्पर्यन्तं संस्थानं वक्तव्यस् तत्राह-'जाव वेमाणियाण' यावद्वैमानिकानाम् नारमसूर के दालका अथवा चन्द्रमा का आकार गोल होता है ऐसी ही होती है 'एवं जस्ल जसंठोणं' इसी प्रकार से जिस जीव को जो संस्थान होता है उस जीव को उसी संस्थान की निवृत्ति कहनी चाहिये तात्पर्य इसका ऐला है कि-नारकों के एवं विकलेन्द्रियों को इंडसंस्थान होता है पृथिवीकायिक जीवों को ममूरचन्द्राकारसंस्थान होता है अप्काधिक जीवों को जलवुवुर के जैसा संस्थान होना है तेजाकाधिक जीवों को सूचीकलाप के जैसा संस्थान होता है वायुकायिक जीवों को पताका के जैसा संस्थान होता है एवं वनस्पतिकाधिक जीवों का कोई नियत संस्थान नहीं होता है, किंतु नानाविध संस्थान होता है, पश्चेन्द्रिय तिर्यश्च और मनुष्यों के छहों प्रकार के भी संस्थान होते हैं 'जाव बेमाणियाणं' इस प्रकार नारक से लेकर वैमानिक पर्यन्त जीवों के जो संस्थान होता है वही संस्थान उसके कहना चाहिये । १२ डाय छे. 'एवं जस्स जं संठाण' मे शतरेपन संस्थान डाय छ, તે જીવને તેજ સંસ્થાનની નિવૃત્તિ કહેવી જોઈએ. કહેવાનું તાત્પર્ય એવું છે કે-નારકે અને વિકલેન્દ્રિયને હુંડ સંરથાન હોય છે, પૃથ્વીકાયિક જીવને મસૂર અથવા ચંદ્રકાર ગેળ સંસ્થાન હોય છે. અપકયિક જીવને જળના પર પેટા જેવું સંસ્થાન હોય છે. તેજસ્કાયિક છેને ધજાના જેવું સંસ્થાન હોય છે. અને વનસ્પતિકાયિક જીવને કે ઈ નિશ્ચિત રૂપનું સંસ્થાન હતું નથી. પરંતુ અનેક પ્રકારના સંસ્થાને હોય છે, પંચેંદ્રિય તિર્થં ચ અને મનુષ્યને એ પ્રકારના સંસ્થાને હોય છે,
'जाव वेमाणियाण' मा शत नामेथी मारली वैमानि सुधान। જીને જે સંસ્થાન હોય છે, તેજ સંસ્થાન તેઓને કહેવા જોઈએ.૧૨ - बिहा गं भ'ते! सन्नानिवत्ती पण्णत्ता' समपन् संज्ञानिवृत्ति ८॥ प्रा२नी
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३९
heefद्रका टीका श०१९ उ०८ ०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् कादारभ्य वैमानिकपर्यन्तजीवानां यस्य यादृशं संस्थानं तस्य तादृशं संस्थानं वक्तव्यमिति ||१२|| 'कविहा णं भने ।' कतिविधा खलु भदन्ते | 'सन्नानिव्वत्ती पन्नत्ता' संज्ञानिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, हे भदन्त ! संज्ञानिर्वृतयः कति भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! चउन्त्रिहा सण्णा निव्वत्ती पन्नता' चतुर्विधा संज्ञानिवृत्तिः प्रज्ञप्ता 'तं जहा ' तद्यथा 'आहारसन्नानिव्वती आहारसंज्ञानिवृत्तिः 'जाव परिग्गहसन्नानिव्वत्ती' यावत् परिग्रहसंज्ञा निवृत्तिः, अत्र यावत्पदेन मैथुनभयसंज्ञयोः परिग्रदो भवति तथा च आहारसयमैथुनपरिग्रहभेदेन संज्ञानिर्वृतयश्वतत्रो भवन्तीति, 'एवं जाव वैमाणियाणं' एवं यावद्वैमानिकानाम् - नारकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तानां चतुर्विंशतिदण्डकजीवानामिमाश्चतस्रः संज्ञानि तयो भवन्तीति | १३ | 'कई विहाणं भंते' कतिविधा खलु भदन्त ! 'लेस्सा निवत्ती पत्ता ' लेश्यानिवृत्तिः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा'
गौतम | 'छा सा निव्वती एन्नता' पविधा - पद्मकारा लेश्यानिवृत्तिः 'कविहाणं भंते । सन्नानिव्वन्ती पन्नत्ता' हे भदन्त । संज्ञा निवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? तो ऐसा उत्तर है कि हे गौतम! संज्ञानिवृत्ति 'asoosee yoणता' चार प्रकार की कही गई है 'तं जहा - आहार सन्नानिव्धत्ती ०' जैसे आहार संज्ञा निवृत्ति यावत् परिग्रह संज्ञानिवृत्ति यहां यावद से मैथुन और भय संज्ञाओं का ग्रहण हुआ है तथा च आहार संज्ञानिवृत्ति, भयसंज्ञानिर्वृत्ति, मैथुनसंज्ञानिवृत्ति और परिग्रह संज्ञा निवृत्ति इस प्रकार से संज्ञानिवृत्ति चार प्रकार की होती है । 'एवं जाव वैमाणियाणं' नारक से लेकर वैमानिकपर्यन्त चतुर्विंशतिदण्डकस्थ जीवों के ये चार संज्ञा निर्वृत्तियाँ होती है । 'कहविहाणं भंते । लेस्सानिव्वन्ती पण्णत्ता' हे भदन्त लेइयानिर्वृत्ति कितने प्रकार की होती हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोमा ! हे गौतम! 'छन्विहा०' लेइयानिवृत्ति ६ प्रकार की
કંહેવામાં આવી છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હે ગૌતમ સ'જ્ઞાનિવૃત્તિ 'चउत्रिहा पण्णत्ता' यार अारती उडेवासां गावी हे 'तंजहा - आहारखन्नानिव्वत्तो०' ते त्या अभावे छे. आहार संज्ञा निवृत्ति, भयस ज्ञानिवृत्ति મૈથુન સંજ્ઞા નિવૃત્ત, અને પરિગ્રહ સ'જ્ઞા નિર્દેત્તિ આ રીતે સૌંજ્ઞા નિવૃત્તિ यार प्रहारनी अडी छे, 'एवं जाव वैमाणियाणं' नारोथी मारलीने वैभानिही સુધીના ચેાવીસ દડકવર્તી જીવેને આ ચાર પ્રકારની સજ્ઞા નિવૃત્તિયેા હોય छे. 'कइविहा of भते ! लेस्सा निव्वत्ती पण्णत्ता' हे भगवन् सेश्यानिवृत्ति ईटसा अङ्गारनी होय छे ? तेना उत्तरसां अनु छे- 'गोयमा ! हे गौतम!
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
प्रज्ञप्ता - कथिता, 'तं जहा ' तद्यथा 'कण्हलेस्मानिव्वती' कृष्णलेश्यानिर्वृत्तिः 'जाब सुकलेरसानिध्यती' यावत् शुक्ललेश्यानिवृत्ति, अत्र यावत्पदेन नीलकापो तिक- तैजस-पद्म- लेश्यानां संग्रहो भवति तथा च कृष्ण-नील-कापोतिक-तैजस पक्ष - शुक्ल - लेश्यारूपाः पसंख्यका लेश्यानिर्वृतयो भवन्तीति । एवं जाव वेमाणियाणं जस्स जइ लेस्साथ' एवं यावद्वैमानिकानाम्, यस्य या लेश्याः नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां वा लेव्याः ज्ञातव्या, परन्तु यस्य जीवस्य यावन्त्यश्च लेश्या भवन्ति कृष्णनीला काशेतिका, इत्यादिकाः, एका द्वं तिस्रो वा इत्यादिकाः तस्य ता ज्ञातव्याः इति | १४ | 'कविद्या णं संते' कतिविधा ग्लु भदन्त ! 'दिविनिवत्ती पन्नता' दृष्टनिर्वृत्तिः मजप्ता ? भगवानाह - 'गोरमा' इत्यादि, 'गोमा' हे गौतम | 'तिविहा दिविनिवत्ती पन्नता' त्रिविधा दृष्टिनिर्वृत्तिः मज्ञप्ता 'तं जहा ' तथा 'सम्मादिनिवती' सम्यग्रहष्टिनिर्वृत्तिः, होती है । 'तं जहा ' जैसे - 'कण्हलेस्सानिन्यत्ती' कृष्णलेइयानिवृत्ति यावत्नीललेयानिर्वृत्तिकापोतिक लेश्यानिवृत्ति, तेजस लेश्यानिर्ऋति पद्मलेइयानिर्वृत्ति और शुक्ल श्यानिवृत्ति 'एवं जाव साणिवाणं' यह लेकयानिर्वृप्ति जिस जीव को जो जो देहयाएं होती हैं उसी लेश्या की निर्वृत्ति उस २ जीव को होती है और यह लेश्या निवृत्ति नारक से खेकर वैमानिक तक के समस्त संसारी जीवों के होती है, इस प्रकार जिन जीवों में जितनी लेश्याएं पाई जाती हैं उन जीवों में उतनी कहनी चाहिये । हे भदन्त ! दृष्टि निर्वृत्ति कितने प्रकार की कही गई ? तो इसके उत्तर में प्रभु ने 'तिविहा दिडि०' हे गौतम | दृष्टिनिर्वृत्ति सम्यग्दृष्टि निर्वृत्ति मिथ्यादृष्टि
४४०
'छव्विहा' बेश्या निवृत्ति छ अारती सेवामां भावी छे. 'तंजहा' ते भा प्रभाणे छे ‘कण्हलेस्सा निव्वत्ती ०' ष्णुसेश्यानिवृत्ति यावत् नीसश्या निर्वृत्ति, કાપેાતિક લેશ્યા નિવૃત્તિ. તૈજસ લેશ્ય નિવૃ*ત્તિ, પદ્મ વૈશ્યા નિવૃત્તિ અને શુકલ सेश्यानिवृत्ति 'एवं नाव वैमाणियाणं' मा बेश्यानिवृत्ति ? ने भवने ने જે વૈશ્યાએ હોય છે, તેજ વૈશ્યાની નિવૃત્તિ તે તે જીવને હાય છે. આ લેફ્યા નિવૃત્તિ નારકાથી લઈને વૈમાનિક સુધીના સઘળા સૌંસારી જીવાને હોય છે. કોઈને કૃષ્ણ, નીલ અને કાપેાતિક વિગેરે લેસ્યાએ હોય છે. કાઇને એક, કાઈને એ અને કાઈને ત્રણ વિગેરે લૈશ્યા નિવૃત્તિ હાય છે. એ રીતે જે જીવને જે લેસ્યા નિવૃત્તિ હૈાય તે જીવને તે વૈશ્યા કહેવી જોઈએ,
હું ભગવન્ દૃષ્ટિ નિવૃત્કૃત્તિ કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે? તેના उत्तरभां अलुखे धुंडे - 'तिविहा दिट्टि०' हे गौतम दृष्टि निर्वृत्ति-सभ्य ૠષ્ટિ નિવૃત્તિ, મિથ્યા દૃષ્ટિ નિવૃત્તિ, અને સભ્યમિથ્યા ષ્ટિ નિવૃત્તિ એ
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रका टीका श०१९ ३०८ ०१ जीवनिर्वृत्तिनिरूपणम्
४४१
'मिच्छादिद्विनिन्नत्ती' मिध्यादृष्टिनिर्वृत्तिः 'सम्मामिच्छादिट्ठिनिन्वत्ती' सम्यगूमिध्यादृष्टिनिवृत्तिः. हे गौतम! सम्यगृष्टिनिर्वृत्ति-मिथ्यादृष्टिनिवृत्ति-सम्यगमिध्यादृष्टिनिर्वृत्तिः भेदाद् तिस्रो दृष्टित्तियोऽभिमता इति । ' एवं जाव वैमाणियाणं जस्स जर विहा दिट्ठी' एवं यावद्वैमानिकानाम् यस्य यद्विधा - यत्म कारा यत्संख्यका च दृष्टिः सा तस्य ज्ञातव्या, दृष्टिश्च नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां भवति, तत्र सम्यग्दृष्टिः भव्यानाम् आसन्नमोक्षमार्गाणाम् मिध्यादृष्टिरेकेन्द्रियादीनाम् सम्यग्र मिध्यादृष्टिः सामान्यतो मनुष्यादीनामिति विवेकः | १५| 'कविह्ना णं भंते' कतिविधा खलु भदन्त ! 'णाण निव्चत्ती पन्नत्ता' ज्ञाननिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, ज्ञानभिर्वृत्तयः - ज्ञानस्य निर्वृत्तयः- आभिनिवोधिकादितया निष्पत्तयः कियन्तो भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविद्या णाणनिव्वती पन्नत्ता' पञ्चविधा पञ्चप्रकारा ज्ञाननिवृत्ति भवन्तीति, 'तं जहा ' तद्यथा 'आमिणिवोडियणाणनिव्वत्ती' आभिनिबोधिकज्ञाननिवृत्तिः, 'जाव केवळ गाणनिवती' यावत् केवलज्ञाननिर्वृतिः, अत्र यावत्पदेन श्रुतावधिनिर्वृत्ति और सम्पग्मिथ्यादृष्टिनिवृत्ति के भेद से तीन प्रकार की कही गई है. यह दृष्टिनिवृत्ति नारक से लेकर वैमानिक तक के समस्त समारी जीवों को होती है किसी के मिध्यादृष्टिनिवृत्ति होती है किसी के सम्पष्टिनिवृत्ति होती है किसी के उपदृष्टिनिवृत्ति होती है। जिन जीवों में जितनी दृष्टियां पाते हों, उनको उतनी दृष्टिनिवृत्ति कह देनी चाहिये । 'कह विहाणं भंते ! पाणनिव्वन्ती पण्णत्ता'
भदन्त | ज्ञानवृत्ति कितने प्रकार की होती है ? तो इसका उत्तर प्रभु ने ऐसा दिया है कि- 'गोयमा' हे गौनम ! 'पंचविह्ना णाण०' ज्ञाननिवृत्ति पाँच प्रकार की होती है, आभिनिबोधिक आदिरूप से जो ज्ञान की परिणति होती है उसीका नाम ज्ञाननिर्वृत्ति है । 'आभिणियोहिय
રીતના ભેદથી ત્રણ પ્રકારની કહેવામાં આવી છે. આ દૃષ્ટિ નિવૃÖત્તિ ારકોથી આર’ભીને વૈમાનિક સુધીના સઘળા સ’સારી જીવાને હોય છે. કોઈને સમ્યસૃષ્ટિ નિવૃત્તિ હોય છે. કેાઈને મિથ્યાદૃષ્ટિ નિવૃત્તિ હોય છે કોઈને ઉભય દૃષ્ટિ નિવૃત્તિ હોય છે. નજીકના મેાક્ષ માગવાળા ભન્ય જીવાને સમ્યગ્દષ્ટિ હાય છે. એકેન્દ્રિયાદિકાને નિષ્પાદૃષ્ટિ હોય છે. અને સામાન્યથી મનુષ્યને सभ्यङ्गमिथ्यादृष्टि होय छे 'कइविहाणं भंते! णाणनिव्त्रत्ती' हे भगवन् જ્ઞાન નિવૃવૃત્તિ કેટલા પ્રકારની કહી છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુએ કહ્યુ. કે-'गोयमा ! हे गौतम! 'पंचविह्ना णाण०' ज्ञाननिवृत्ति यांग अारती सेवामां આવી છે આભિનિએધિક વિગેરે રૂપથી જ્ઞાનની જે પરિણતિ થાય છે. તેનુ नाम ज्ञाननिवृत्ति छे. 'आभिणित्रोहियणाणनिव्वन्ती०' मामिनिषिक ज्ञान
भ० ५६
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने
मन:पर्ययज्ञानानां संग्रहो भरति तथा च मतिज्ञाननिवृतिः, श्रुतज्ञाननिवृचिः, अवधिज्ञाननि त्तिः, मनःपर्यवज्ञान निर्वृत्तिः, केवलज्ञाननिवृतिश्चेति ज्ञाननिवृत्तयः पञ्च कथिता इति । 'एर्गिदियवज्जं जात्र वेमाणियाणं' एवमेकेन्द्रियवर्ज यावद्वैमानिकानाम् एकेन्द्रियान् परित्यज्य नारकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तजीवानामिमा ज्ञाननिर्वृतो भवन्ति किन्तु सर्वेषां सर्वा ज्ञाननिवृत्तिर्न भवति तहिं किम् ? तत्राह - 'जस्स जह णाणा' यस्य यानि ज्ञानानि यस्य यादृशं ज्ञानं भवति तस्य जीवविशेषस्य तादृशमेव मत्याद्यन्यतमज्ञानं वक्तव्यमिति भावः | १६ | ज्ञाननिवृत्ति विरोधिनीम् अज्ञाननिवृतिदर्शयन्नाह - 'कविहा णं' इत्यादि, 'कइविहा णं भंते' णाणनिव्वसी०' आमिनिबधिक ज्ञाननिवृत्ति यावत केवलज्ञान निर्वृत्ति ये पांच इसके भेद हैं यहां यावत्पर से अनज्ञाननिवृत्ति, अवधिज्ञान निवृत्ति मनः पर्यवज्ञाननिवृत्ति इन तीन निर्वृत्तियों का ग्रहण हुआ है । 'एगिंदियवज्जं जाव वैमाणिषाणं ' एकेन्द्रिय जीवों के सिवाय यह ज्ञाननिवृत्ति नाशक से लेकर वैमानिक तक के समस्त संसारी जीवों में होती है परन्तु विशेषता केवल इतनी सी ही है कि सब ज्ञाननिनिसियां सब को नहीं होती है किन्तु जिन जीवों के जो मत्यादिक ज्ञान होते हैं वही निवृत्ति उसके होती है एक ज्ञान यदि होता है तो वह केवलज्ञान होता है दो ज्ञान होते हैं तो वे मतिज्ञान और श्रुनज्ञान होते हैं तीन ज्ञान यदि होते हैं तो वे प्रतिज्ञान, श्रुतज्ञान और अवधिज्ञान होते हैं और चार ज्ञान यदि होते हैं तो वे मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान और मनः पर्यवज्ञान होते हैं। इस प्रकार से जिस जीव को जो ज्ञान होता है उस जीव को उसी ज्ञान की निरृत्ति होती है ज्ञाननिवृत्ति की विरोधिनी अज्ञाननिर्वृत्ति है
४४२
નિવૃત્તિ, શ્રુતજ્ઞાનનિવૃત્તિ, અવધિજ્ઞાન નિવૃ†ત્તિ મનઃવજ્ઞાન નિવૃત્તિ કેવળ ज्ञान निर्वृत्ति मे रीते ज्ञाननिवृत्ति यांय अारनी है. 'एगिदियवज्जं जाव वैमाणियाणं' येडेन्द्रियलवाने होडीने नारथी मारलीने वैभानिठो सुधीना સઘળા સ’સારી જીવાને આ જ્ઞાનવૃિત્તિ હોય છે. પરંતુ વિશેષતા એજ છે કે-મધી જ્ઞાનનિવૃત્તિ બધાને હોતી નથી પરંતુ જે જીવાને જે મતિ વિગેરે જ્ઞાન હોય છે, તેજ નિવૃત્તિ તેને હોય છે એક જ જ્ઞાન હોય તા તે કેવળ જ્ઞાન જ હોય છે. એ જ્ઞાન હોય તે તે મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એ એ જ્ઞાન હોય છે. જો ત્રણ ન હોય તેા મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અને અવિધજ્ઞાન હોય છે. અને જો ચાર જ્ઞાન હોય તેા પ્રતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, અને મનપવજ્ઞાન હોય છે. આ રીતે જે જીવને જે જ્ઞાન હોય છે, તે જીવને તેજ જ્ઞાનનિવૃત્તિ હાય છે,
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् कतिविधा खलु भदन्त ! 'अन्नाणनिती पन्नत्ता' अज्ञाननिवृत्तिः प्रज्ञप्ता ? हे भदन्त ! अज्ञाननिवृत्तौ कतिविधत्वमितिप्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा!' हे गौतम ! 'तिविहा अन्नानिवत्ती पन्नत्ता' त्रिविधा अज्ञाननितिः प्रज्ञप्ता, 'तं जहा' तधथा 'सइअन्नाणनिबत्ती' सत्यज्ञाननिवृत्तिः, 'सुयअन्नाणनिव्वची' श्रुनाज्ञाननिर्वृतिः 'विभंगनाणनित्यत्ती' विभङ्गज्ञाननित्तिः, तथा च मत्यज्ञाननिवृत्ति-श्रुवाज्ञाननित्ति-विभङ्गज्ञाननिवृत्तिभेदेन अज्ञाननिवृत्तयः त्रिविधा मता इत्यर्थः 'एवं जल जइ अन्नाणा जाव वेमाणियाणं' एवं यस्य यानि अज्ञानानि तानि तस्य वक्तव्यानि, यावद्वैमानिकानाम् नारकादारभ्य वैमानिकदेवपर्यन्तम् अज्ञाननिर्वृत्तयो वक्तव्या इति ।१७। 'कइविहा णं भंते' कति विधाः खलु भदन्त ! 'जोगनिम्नत्ती पन्नत्ता' योगनिवृत्तिः प्राप्ता ! योगनिवृत्तेः कतिविधस्वमितिपश्नः, उत्तरमाह-'मोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! अतः यह अज्ञान निति कितने प्रकार की होती है ? इस गौतम के प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने उनसे ऐसा कहा कि-'गोयमा' हे गौतम ! 'अण्णाणनि' अज्ञाननित्ति तीन प्रकार की होती है 'मह अन्ना० सुयअन्नाण. एक मत्यज्ञान नित्ति, दूसरी श्रुताज्ञाननित्ति और तीसरी विभंगज्ञान नित्ति एवं जस्ल जइ अ.' इस प्रकार से जिस जीव को जितने अज्ञान हो उस जीव को उतने अज्ञानों की नित्ति कह लेनी चाहिये इस प्रकार ले नारक से लेकर वैमानिकदेवों तक अज्ञान नित्ति वक्तव्य है 'जोगनिव्वत्ती का वि० हे भदन्त ! योगनित्ति कितने प्रकार की कही गई है? इस गौतम के प्रश्न के उत्तर में प्रभुने उनसे ऐसा कहा है कि गौतम ! 'जोगनि
જ્ઞાનનિવૃત્તિની વિરોધી અજ્ઞાનનિવૃત્તિ છે. તેથી હવે ગૌતમ સ્વામી અજ્ઞાનનિવૃત્તિના વિષયમાં પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભગવન અજ્ઞાનનિવૃત્તિ કેટલા
१२नी छ ? तना उत्तरमा प्रभुमे तेमन यु -'गोयमा ! गौतम! 'अण्णाणनि' अज्ञाननिवृत्ति प्रा२नी अवाम मावी छे. 'मइअन्ना० सुयअन्नाण' मे मति मज्ञाननियति भी श्रुत मज्ञान निति, भने त्री विज्ञाननिति एवं जस्स जइ अ०' सशत रे २८९ मज्ञान होय તે જીવને તેટલા અજ્ઞાનની નિવૃત્તિ કહેવી જોઈએ આ રીતે નારકોથી माला वैमानिक व सुधी भज्ञाननिवृत्ति छ 'जोगानिव्वत्ती का वि०' હે ભગવદ્ જગનિવૃત્તિ કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે? તેના ઉત્તરમાં
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
પૃષ્ઠ
'तिविहा जोगनिव्त्रत्ती पन्नत्ता' त्रिविधा योगनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता 'तं जहा' तद्यथा 'मणजोग निव्वत्ती' मनोयोगनिवृत्तिः 'वयजोग निव्वत्ती' वचोयोगनिवृत्तिः 'कायजोगवित्ती' काययोगनिवृत्तिः तथा च मनोवाक्काययोगनिवृतभेदात् योगनिवृतयस्तिस्रो भवन्तीति, केपामेता योगनिर्वृत्तयो भवन्ति तत्राह - ' एवं जाव' इत्यादि, ' एवं जात्र वैमाणियाणं जस्स जइविहो जोगो' एवं यावद्वैमानिकानाम् यस्य द्विधो-याशी योगः - मनोनिर्वृत्यादिभेदभिन्नो यस्य जीवविशेषस्य विद्यते तस्य जीवस्य तादृशी एव योगनिर्वृत्ति वक्तव्या इयं च योगनिवृत्तिः योगादिनिर्वृतिरूपा सामान्येन वैमानिकान्तजीवानां भवतीति | १८ | 'कविदा णं भंते' कतिविधा खलु भदन्त ! 'उवओोगनिव्वत्ती पन्नता' उपयोगहित्तिः प्रज्ञप्ता, उपयोगनिवृत्तेः कतिविधत्वमिति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' गौतम | 'दुविहा उवओगनिव्बत्ती पन्नत्ता' द्विविधा - द्विमाकारिका उपयोगव्यत्ती ति०' योगनिवृत्ति तीन प्रकार की कही गई है जो इस प्रकार से - 'मणजोगनिव्वती० ' मनोयोगनिरृत्ति, वचनयोगनिवृत्ति और काययोगनिर्वृत्ति यह योगनिवृत्ति नारक से लेकर वैमानिक तक के समस्त संसारी जीवों को होती है किसी जीव को केवल काययोगनिवृत्ति होती है। किसी जीव को काय और चचन योगनिवृत्ति होती है और किसी जीव को इन तीनों निर्वृत्तियां होती हैं अतः जिस जीव को जो २ योग होते हैं उस जीव को उस २ योग की निर्वृत्ति कह लेनी चाहिये १८ हे भदन्त ! 'कहविहा उपभोगनिव्वती' उपयोगनिवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? तो इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है कि हे गौतम! 'उवओगनिवत्ती दुबिहा' उपयोगनिवृत्ति दो प्रकार की कही गई है वे उससे दो प्रकार साकारोपयोग और निराकाररोपअलु आहे हे गौतम! जोगणिव्वत्ती तिविहा' योगनिवृत्ति त्रय अहारनी उही छे मे मा अमा छे. 'मणजोण निव्वत्ती ० ' मनोयोग निर्वृत्ति,
વચનચેાગનિવૃત્તિ, અને કાયયેાયનિવૃત્તિ આ ચેાગનિવૃત્તિ નારકોથી લઈને વૈમાનિક સુધીના સઘળા સસારી જીવાને હોય છે. કોઈ જીવને કેવળ કાયયેાગ નિવૃત્તિ હોય છે કોઇ જીવને કાય અને વચન ચાગ નિવૃત્તિ હોય છે અને કોઇ જીવને એ ત્રણે નિવૃત્તિ હોય છે. જેથી જે જીવને જે જે ચૈાગ હોય છે. તે જીવને તે ચેાગની નિવૃત્તિ સમજી લેવી. ૧૮, હવે ગૌતમ સ્વામી ઉપયોગ નિવૃત્તિના સમધમાં પ્રભુને પૂછે છે કે— 'कइविहा उत्र भोगनिवत्ती ० ' ३ लगवन् उपयोग निर्वृत्ति डेंटला अारनी वामां भावी छे ? आ प्रश्न उत्तरमा अलुछे - गौतम! 'उव
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिर्वृत्तिनिरूपणम् ४४५ नितिः प्रज्ञप्ता 'तं जहा' तद्यथा 'सागारोवओगनिव्वत्ती' साकारोपयोगनिवृत्तिा, 'अणागारोवओगनिव्यत्ती' अनाकारोपयोगनिवृत्तिश्च, एवं जाव वेमाणियाण एवं यावद्वैमानिकानाम् साकारानाकारोपयोगनिवृत्तिभेदेन उपयोगनिर्वृत्ति द्विविधा, सा च उपयोगनितिर्वैमानिकान्तजीवानां भवतीति भावः।१९। प्रकृतविषये द्वे संग्रहगाथे भवतः ते एवाह-'जीवाणं' इत्यादि,
जीवानां नारकादारभ्य वैमानिकान्तानां चतुर्विंशतिदण्डकजीवानाम् एता या निवृत्तयो भवन्ति, तत्र प्रथमा जीवनिर्वृत्तिः सा च एकेन्द्रियादिजीवभेदात् पञ्चविधा ।१। ततो द्वितीया कर्मनिवृत्तिः सा च कर्मनित्तिानावरणीयादिभेदैरष्टविधा नारकादि वैमानिकान्तानाम् ।२। ततश्च शरीरनित्तिः , सा औदारिकादिभेदेन पञ्चप्रकारा वैमानिकान्तानाम् ।३। सन्द्रियनिर्वृत्तिः श्रोत्रादिभेदेन पञ्चयोग हैं साकारोग्योग की निवृत्ति साकारोफ्योगनिवृत्ति है, और निरा. कारोपयोग की निवृत्ति निराकारोपयोगनिवृत्ति है यह साकारोपयोगनिर्वृत्ति और निराकारोपयोग निवृत्ति समस्त संसारीजीवों को होती है क्योंकि जीव का लक्षण ही उपयोग है १९ । प्रकृत विषय में दो संग्रह गाथा इस प्रकार से हैं 'जीवाण' इत्यादि । नारक से लेकर वैमानिक तक के चतुर्विशतिदण्डकस्थ जीवों के ये निवृत्तियां होती हैं इसमें जो जीवनिवृत्ति है वह एकेन्द्रिय आदि जीव के भेद से पांच प्रकार की है१, दूसरी कर्मनिवृत्ति ज्ञानावरणीयादिके भेद से आठ प्रकार की होती है और यह नारकादि वैमानिकान्त जीवों को होती है २, औदारिक आदि शरीर के भेद से शरीर निवृत्ति पांच प्रकार की होती है और यह भी समस्त संसारी जीवों को होनी है ३. सर्वेन्द्रियनिवृत्ति श्रोत्रेन्द्रियादि के भोगनिव्वत्ती दुविहा०' सारोपयोग निवृत्ति भने निरोपयोगनिवृत्ति એ રીતે ઉપયોગનિવૃત્તિ બે પ્રકારની કહી છે. આ સાકારોપયોગનિવૃત્તિ અને નિરાકારે પગ નિવૃત્તિ બધા જ સંસારી જીવને હોય છે. કેમ કે જીવનું લક્ષણ જ ઉપયોગી છે. ૧૯ આ ચાલુ વિષય સંબંધી मे सर गाथा मा प्रभारी छ.-'जीवा गं०' त्यादि ना२४थी मारली વૈમાનિક સુધીના ચોવીશે દંડકમાં રહેલા જીને આ નિવૃત્તિ હોય છે તેમાં પહેલી જીવનિવૃત્તિ છે, તે એકેન્દ્રિય વિગેરે જીવના ભેદથી પાંચ પ્રકારની છે.૧, બીજી કમનિવૃત્તિ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરેના ભેદથી આઠ પ્રકારની કહી છે. અને તે નારકથી લઈને વૈમાનિક સુધીના છામાં હોય છે.૨, ઔદારિક વિગેરે શરીરના ભેદથી શરીર નિર્વત્તિ પાંચ પ્રકારની થાય છે અને એ પણ બધા જ સં સારી જ હોય છે.૩, સર્વેન્દ્રિય નિવૃત્તિ, શ્રોત્રેન્દ્રિય નિવૃત્તિ
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे विधा यावद् वैमानिकान्तानाम् ।४। ततो भापानिवृत्तिः सत्यादिभेदैश्चतुर्विधा, सापि वैमानिकान्तानाम् ।। ततो मनोनिवृत्तिः सा च सत्यादिभेदेश्चतुर्विधा यावद्वैमानिकान्तानाम् ।६। ततश्च कपायनिर्वृत्तिः, सापि क्रोधादिभेदेश्चतुर्विधा यावद्वमानिकान्तानाम् ।७) ततो वर्णगन्धरसस्पर्शनिवृत्तयः ताः क्रमशः पञ्चद्विपश्चाष्ट प्रकाराः तत्र वर्णाः कृष्णादिभेदात्पञ्च८, गन्धः सुरभिदुरभिरूपेण द्विविधा, रसा तिक्तादिभेदात् पञ्च१०, स्पर्शाः कर्कशादयोऽष्ट एते तारतम्येन यावद्वैमानिभेद से पांच प्रकार की होती है और यह भी नारक से लेकर वैमानिक तक के समस्त जीवों में होती है ४, भापानिवृत्ति सस्यादिभाषा के भेद से चार प्रकार की होती है ५, और यह एकेन्द्रिय जीवों के छोडकर नारक से लेकर वैमानिक तक के समस्त संसारी जीवों को होती है सत्यादिमन के भेद ले मनोनिवृत्ति भी चार प्रकार की होती है ६। यह मनोनिवृत्ति भी पञ्चन्द्रिय जीवों को होती है। क्रोधादिकषाय के भेद से कषायनिवृत्ति चार प्रकार की होती है, और यह भी यावत् वैमानिकान्त जीवों को होती है वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श इनकी निवृत्ति भी क्रमशः ५, २, ५ और ८, प्रकार की होती है कृष्णादि के भेद से वर्ण ५ प्रकार के होते हैं ८ सुरभि और दुरभिगंध के भेद से गंध दो प्रकार का होना है ९, तिक्तादि के भेद ले रस ५ प्रकार का होता है, १०, कर्कश आदि के भेद से स्पर्श आठ प्रकार का होता है ११, ये तरतमता से वैमानिकान्त जीवों को होते हैं समचतुरस्र संस्थान से लेकर हुण्ड संस्थान વિગેરે ભેદથી પાંચ પ્રકારની થાય છે. અને એ પણ નારકથી લઈને વૈમાનિક સુધીના બધા જ સંસારી જીવેને હોય છે ૪ સત્યાદિ ભાષાના ભેદથી ભાષા ર્વિત્તિ, ચાર પ્રકારની કહી છે અને તે પણ નારકથી લઈને વૈમાનિક સુધીના બધા જ સંસારી જીવેને હોય છે.પ સયમન વિગેરે ભેદથી મને નિર્વત્તિ પણ ચાર પ્રકારની હોય છે. આ મને નિવૃત્તિ પણ વૈમાનિક સુધીના બધા જીવોને હોય છે. ક્રોધ વિગેરે કષાયના ભેદથી કષાય નિવૃત્તિ ચાર પ્રકારની કહી છે.૭ વર્ણ, ગન્ય, રસ અને સ્પર્શ વિગેરે નિવૃત્તિ પણ કમથી વર્ણ ૫-૨-૫ અને ૮ પ્રકારની હોય છે. કૃષ્ણ વિગેરેના ભેદથી વર્ણ પાંચ પ્રકારના હોય છે.૮ સુરભી–સુગધ દુરશી-દુર્ગ એ ભેદથી ગંધ બે પ્રકારના હોય છે. તિક્ત, કટુ-કડ. કષાય-તુરે ખાટે અને મઠો એ ભેદથી રસ પાંચ પ્રકારને કહેલ છે.૧૦ કર્કશ, મૃદુ-વિગેરે ભેદથી સ્પર્શ આઠ પ્રકારનું હોય છે ૧૧ આ તરતમતાથી વૈમાનિક સુધીના જીવને હોય
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाका २०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम्
४४७ कान्तानाम् ॥११॥ ततः संस्थाननित्तिा , सा च पविधा समचतुरसादारस्य यावदुहुण्डान्ता यावद्वैमानिकान्तानाम् ।१२। ततः संज्ञानिवृत्तिः सा आहारादिभेदाचतुर्धा यावद्वैमानिकान्तानाम् ।१३। ततो लेश्यानिवृत्तिः सापि षइविधा यावद्वैमानिकान्तानाम् ।१४। ततो दृष्टिनिवृत्तिः सा च सम्यग्दृष्टयादिभेदात् त्रिधा याववैमानिकान्तानाम् ।१५। ततो ज्ञाननिवृत्तिः सा मतिज्ञानादिभेदात् पश्चप्रकारा एकेन्द्रियवर्जितयावद्वैमानिकान्तानाम् ।१६। ततः अज्ञाननित्तिः, सा च मत्य ज्ञान, श्रुताज्ञान विभङ्गज्ञानभेदात् त्रिप्रकारा, यस्य यद्ज्ञानं तद् वैमानिकपर्यन्तानां भवति ।१७। ततो योगनिवृत्तिः सा मनोवाकायभेदात् त्रिविधा, इयमपि यावद्वेतक संस्थान निवृत्ति ६ प्रकार की होती है और यह समस्त संसारी जीवों को होती है १२, आहार आदि के भेद से संज्ञानिवृत्ति, ४ प्रकार की होती है और यह समस्त संसारी जीवों को होती है १३, कृष्णलेश्या आदि के भेद से लेश्यानिवृत्ति ६ प्रकार की होती है और यह भी नारक से लेकर वैमानिक तक के जीवों को होती है १४, सम्यग्दृष्टि आदि के भेद से दृष्टिनिवृत्ति ३ प्रकार की है और यह भी वैमानिकान्त जीवों के होती है १५, मतिज्ञान आदि के भेद के ज्ञाननिवृत्ति ५ प्रकार की है और यह भी एकेन्द्रिय को छोड़कर वैमानिकान्त जीवों को होती १६, मति अज्ञान, श्रुतअज्ञान और विभंगज्ञान के भेद से अज्ञान निवृत्ति ३ प्रकार की कही गई है और यह जिस जीव को जो अज्ञान होता है उस जीव को होती है १७, मनोयोग, वचनयोग और काययोग के भेद से योगनिवृत्ति तीन प्रकार की होती है और यह भी છે સમચતુરસ સંસ્થાનથી લઈને હુંક સસ્થાન સુધીની સંસ્થાન નિર્વત્તિ છ પ્રકારની હોય છે. અને તે બધા જ સંસારી જીને હોય છે ૧૨ આહાર સંજ્ઞા વિગેરેના ભેદથી સંજ્ઞા નિવૃત્તિ ચાર પ્રકારની હોય છે. અને તે બધા જ સંસારી જીવોને હોય છે.૧૩, કૃષ્ણલેશ્યા વિગેરેના ભેદથી લેસ્યા નિવૃત્તિ છે પ્રકારની હેય છે અને તે પણ નારકથી લઈને વૈમાનિક સુધીના છાને હોય છે.૧૪, સમ્યગૃષ્ટિ વિગેરે ભેદથી દૃષ્ટિ નિવૃત્તિ ત્રણ પ્રકારની છે અને તે પણ વૈમાનિક સુધીના ને હોય છે ૧૫, મતિજ્ઞાન વિગેરેના ભેદથી જ્ઞાનનિવૃત્તિ પાંચ પ્રકારની છે, અને તે પણ એકેન્દ્રિયેને છેડીને વૈમાનિક સુધીના જીવોને હોય છે.૧૬, મતિ અજ્ઞાન શ્રત અજ્ઞાન અને વિસંગજ્ઞાનના ભેદથી અજ્ઞાનનિર્વત્તિ ત્રણ પ્રકારની કહી છે. અને તે જે જીવને જે અજ્ઞાન હોય છે તે જીવને તે નિવૃત્તિ કહી છે-૧૭, મ ગ, વચનગ અને
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
मानिकान्तानाम् | १८ | ततः उपयोगनिवृत्तिः, सा साकारानाकार भेदभिन्ना द्विधायावद्वैमानिकान्तानामिति । १९ । ता इमा एकोनविंशतिनिवृत्तयोऽस्मिन् उद्देश के प्रतिपादिता इति संग्रहगाथार्थः ॥ सू० १ ॥
४४८
॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगवल्लभ - प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकळितललितकलापालापक प्रविशुद्ध गद्यपद्यनेकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक- श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त - 'जैनाचार्य' पदभूपित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालयतिविरचितायां श्री " भगवतीसूत्रस्य " ममेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्याया मे कोनविंशतितमशत के अष्टमोदेशकः समाप्तः ॥ १९-८॥
यावत् वैमानिक तक जीवों के पाई जाती है १८, साकारोपयोग और निराकारोपयोग के भेद से उपयोग निर्वृत्ति दो प्रकार की है और यह यावत् वैमानिक तक के जीवों में पाई जाती है १९, इस प्रकार से ये १९ प्रकार की निर्वृत्तियां इस उद्देश में प्रतिपादित हुई हैं इस प्रकार अर्थ इन दो संग्रह गाथाओं का है ।। सू० १ ॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवती सूत्र" की प्रमेधचन्द्रिका व्याख्याके उन्नीसवें शतकका ॥ आठवां उद्देशक समाप्त ॥ १९-८॥
કાયયેાગના ભેદથી ચેાગનિવૃત્તિ ત્રણ પ્રકારની કહી છે. અને તે પણ યાવત્ વૈમાનિક સુધીના જીવેાને હાય છે.૧૮, સાકારાપયેાગ અને નિરાકારે પચેગના ભેટથી ઉપયેાગ નિવૃત્તિ બે પ્રકારની કહી છે. અને તે યાવત વૈમાનિક સુધીના જીવાને હાય છે.૧૯, આ રીતે આ એગણીસ પ્રકારની નિવૃત્તિયે આ ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદ્રિત કરી છે. કહી છે. આ રીતના અથ આ એ સ‘ગ્રહ ગાથાને છે. સૂ ૧૫ જૈત ચાય જૈતયમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા બ્યાન્થાના એગણીસમા શતકના આઠમા ઉદ્દેશક સમાપ્ત ।।૧૯–૮ ।
फ
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
'प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ सू०१ करणस्वरूपनिरूपणम् ॥ अथैकोनविंशतिशते नवमोद्देशकः प्रारभ्यते ॥ --
अष्टमे उद्देश निर्वृत्तिः कथिता, निर्वृत्तिश्च करणे सति भवति इति नवमे करणमभिधीयते इत्येवं संबन्धेन आयातस्य नवमोद्देशकल्येदमार्थं सूत्रम् - 'कह विणं भंते' इत्यादि ।
मूलम् -' कइ विहे णं अंते ! करणे पन्नत्ते, गोयमा ! पंचविहे करणे परनते, तं जहा - दद्दकरणे१, खेत्तकरणेर, कालकरणे३, भवकरणे४, भावकरणे५ । नेरयाणं भंते! कविहे करणे पन्नते ? गोयमा ! पंचविहे करणे पन्नन्ते तं जहा दवकरणे जाव भावकरणे । एवं जाव वैमाणियाणं । कइविहे णं भंते! सरीरकरणे पन्नत्ते, गोयमा ! पंचविहे सरीरकरणे पन्नन्ते, तं जहा ओरालियसरीर'करणे जाव कम्मगसरीरकरणे, एवं जाव वेमाणियाणं जस्ल जइ सरीराणि । कइदिहे णं भंते! इंदियकरणे पन्नत्ते ? गोयमा ! पंचविहे इंदियकरणे पन्नते, तं जहा सोइंदियकरणे जाव फासिंदियकरणे, एवं जाव वैमाणियाणं जस्स जड़ इंदियाई । एवं एएणं कमेणं भासाकरणे चविहे, मणकरणे चउविहे, कसायकरणे चउद्दि समुग्घायकरणे सतविहे, सन्नाकरणे चउविहे, लेस्ताकरणे छवि, दिट्ठीकरणे तिविहे । वेयकरणे तिविहे पन्नसे, तं जहा इत्थी वेयकरणे पुरिसवेकरणे, नपुंसगवेयकरणे । एष सव्वे नेरइयादिदंडगा जाव वेमाणियाणं जस्स जं अस्थि तं तरस सर्व भाणियच्वं । कइ विहे णं भंते! पाणाइवायकरणे पन्नत्ते, गोयमा !
101
४४९
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
भगवती पंचविहे पाणाइवायकरणे पण्णते, तं जहा-एगिदियपाणाइ. वायकरणे, जाव पंचिंदियपाणाइवायकरणे, एवं निरवसेसं जाव वेमाणियाणं । कविहेणं भंते ! पोउगलकरणे पन्नते ? गोयमा! पंचविहे पोग्गलकरणे पन्नत्ते, तं जहा वन्नकरणे१, गंधकरणे२, रसकरणे३, फालकरणे४, संठाणकरणे५ । अन्नकरणे णं भंते ! कइविहे पन्नते ? गोयसा! पंचविहे पन्नत्ते तं जहा कालबन्नकरणे जाव सुशिलवन्नकरणे, एवं दो, गंधकरणे दुविहे, रसकरणे पंचविहे, फासकरणे अविहे । संठाणकरणेणं भंते! कइविहे पन्नत्ते ? गोयमा! पंचविहे एन्नत्ते तं जहापरिमंडलसंठाणकरणे जाव आयतसंठाणकरणे, सेवं भंते! सेवं भंते ! ति जाव विहरइ ॥सू० १॥
एगूणवीसइमे लए नवमो उद्देसो समतो॥ छाया कतिविधं खलु भदन्त ! करणं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पश्चविधं करणं मज्ञप्तम् तद्यथा-द्रव्यकरणम् १, क्षेत्रकरणस् २, कालकरणम् ३, भवकरणम् ४, भावकरणम् ५ । नैरयिकाणां भदन्त ! कतिविधं करणं प्रज्ञप्तम्-गौतम ! पञ्चविधं करणं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा द्रव्यकरणं यावत् भावकरणम् एवं यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधं खलु शरीरकरणं प्रज्ञप्तम् गौतम ! पञ्चविधं शरीरकरणं प्रज्ञप्तम् तद्यथा औदारिकशरीरकरणम् यावत् कार्मणशरीरकरणम् , एवं यावद्वैमानिकानां यस्य यानि शरीराणि । कतिविधं खलु भदन्त ! इन्द्रियकरणं प्रज्ञप्तम् , गौतम ! पञ्चविधमिन्द्रियकरणं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा श्रोत्रेन्द्रियकरण यावत् स्पर्शनेन्द्रियकरणम् , एवं यावद्वैमानिकानाम् यस्य यानि इन्द्रियाणि। एवमनेन क्रमेण भाषाकरणं चतुविधम् , मन करणं चतुर्विधम् , कषायकरणं चतुर्विधम् , समुद्घातकरण सप्तविधम् , संज्ञाकरणं चतुर्विधम् , लेश्याकरणं षविधम् , दृष्टिकरणं विविधम् , वेदकरणं त्रिविधम् प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-स्त्रीवेदकरणम् , पुरुषवेदकरणम् , नपुंसकवेदकरणम् । एते सर्वे नैरयिकादिदण्डकाः यावद्वैमानिकानाम् यस्य यदस्ति तस्य तव सर्वे भणितव्यम् । कतिविधं खलु भदन्त ! प्राणातिपातकरणं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पञ्चविधं माणातिपातकरणं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-एकेन्द्रियमाणातिपातकरणम् , यावत् पश्चेन्द्रियमाणातिपातकरणम् , एवं निरवशेष याद्वैमानिकानाम् । कविविधं खल
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५१
प्रमेयं चन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ सू०१ करणस्वरूपनिरूपणम् भदन्त ! पुद्गलकरणं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पञ्चविधं पुद्गलकरणं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा वर्णकरणं गन्धकरणं रसकरणं स्पर्शकरणम् संस्थानकरणम् । वर्णकरणं खलु भदन्त ! कतिविध प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पश्चविध प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-कालवर्णकरणम् यावत् शुक्लवर्णकरणम् , एवं भेदः, गन्धकरणं द्विविधम् , रसकरणं पश्चविधम् स्पर्शकरणमष्टविधम् । संस्थानकरणं खलु भदन्त ! कतिविधं प्रज्ञप्तम् गौतम । पञ्चविषं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा परिमण्डलसंस्थानकरणम् यावद् आयतसंस्थानकरणम् तदेवं भदन्त ! वदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ।।सू० १॥ ____टीका-'काविहे ण भंते ! कतिविधं खलु भदन्त ! 'करणे पन्नत्ते' करणं मज्ञप्तम् हे भदन्त ! करणं कतिप्रकारकं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे करणे पन्न' पञ्चविधं-पञ्चप्रकारक
नववे उद्देशेका प्रारंभआठवें उद्देशे में निवृत्ति के विषय में कथन किया गया है यह निवृत्ति करण के होने पर ही होती है अतःकरण का स्वरूप को बताने के लिये इस नौवें उद्देशेका कथन किया जाता है ।
'कइविहे णं भंते ! करणे पण्णत्ते' इत्यादि ।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने करण का स्वरूप और उनके भेदों को पूछा है, इसमें सर्वप्रथम उन्होंने 'कविहे णं भंते! करणे पन्नत्ते' हे भदन्त ! करण कितने प्रकार का कहा गया है प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है उत्तर में प्रभुने कहा है-'गोयमा ! पंचविहे करणे पन्नत्ते' हे गौतम! करण पांच प्रकार का कहा गया है । क्रियते निष्पा
નવમા ઉદેશાને પ્રારંભઆઠમા ઉદેશામાં નિવૃત્તિના વિષયમાં કહેવા આવ્યું છે. આ નિવૃત્તિ કારણના સભાવમાં જ હોય છે. તેથી હવે કારણનું સ્વરૂપ બતાવવા માટે આ નવમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. -
कइविहा गं भंते ! करणे पण्णत्ते' त्यादि
ટીકાર્થ –આ સૂત્ર દ્વારા ગૌતમ સ્વામીએ કારણનું સ્વરૂપ અને તેના लेही युवा प्रश्न ४२ छ -'कहविहा गं भंते ! करणे पन्नत्ते' 8 सपन् ४२५ डेटमा प्रधान द्या छे. या प्रश्न उत्तरमा प्रभु यु 'गोयमा " 3 गौतम | पचविहे करणे पण्णत्ते' ४२ पाय मारना वाम भाव
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
भंगवतीसूत्र करणं प्रज्ञप्तम्-कथितस् तत्र क्रियते-निष्पद्यते कार्य येन तत् करणम् साधकतमम् क्रियां मति असाधारणं कारणमिति यावत् , अथवा क्रियते यत् तत् करणम्-कृतिः करणं क्रियामात्रम् अथ यदि क्रियैव करणं तदा करणनिवृत्त्योः को भेदः करणमपि- क्रियारूपं : निर्वृत्तिरपि क्रियारूपैव ? इति चेत् अत्रोच्यते-करणम्-आरम्भक्रिया, निवृत्तिस्तु कार्यस्य निष्पत्ति स्त्येितावतैव करणनिष्पयोर्भेद इति, तथा च- एतादृशं करणं पञ्चविधमिति । पञ्चभेदानेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि 'तं जहां तद्यथा-'दयकरण' द्रव्यकरणम्-द्रव्यरूपं करणमिति द्रव्यकरणं यथा यते कार्य येन तत् करण' इस व्युत्पत्ति के अनुसार जिससे कार्य निष्पन्न होता है वह करण है अर्थात् कार्य की निष्पत्ति में जो असा. धारण कारण होता है वह करण है अथवा-क्रियते यत् तत् करणम् इस भाषव्युत्पत्ति के अनुसार जो कृति, करण और क्रियामात्र है वही करण है यहां इस व्युत्पत्ति के मानने पर ऐसी शंका हो सकती है, कि यदि क्रिया को ही करण माना जाता है फिर करण में और निवृत्ति में कोई अन्तर ही नहीं रहता है क्योंकि दोनों में क्रियारूपता ही रहती है अर्थात करण भी क्रिया रूप होता है और निवृत्ति भी क्रियारूप होती है तो ऐसी इस शंका को समाधान इस प्रकार से है-आरम्भ क्रिया का नाम फरण है और कार्य की निष्पत्ति हो जाने का नाम निर्वृत्ति है यह इन दोनों में अन्तर है इस प्रकार का यह करण पांच प्रकार का कहा गया है-वे भेद उसके ऐसे हैं 'दव्यकरण' १ द्रव्यकरण-द्रव्य. करण-द्रव्यरूप जो करण है वह द्रव्यकरण है जैसे कुठार आदि अथवा "क्रियते निष्पाद्यते कार्य येन तत् करणं' या व्युत्पत्ति प्रभारी नाथी आय ४२॥ તે કરણું છે. અર્થાત્ કર્મની નિષ્પત્તિમાં જે અસાધારણ કારણ હોય છે. તે ४२ छ. 'क्रियते यत् तत् करणम्' मा सा०युत्पत्ति प्रमाणे रे ति, ४२५ અને ક્રિયા માત્ર છે, તેજ કરણ છે. આ વ્યુત્પત્તિ માનવામાં આવે તે એવી શકા થાય છે કે-જે ક્રિયાને જ કરણ માનવામાં આવે તે પછી કરણમાં અને નિવૃત્તિમાં કઈ ફેરજ રહેતું નથી, કેમ કે એ બન્નેમાં ક્રિયાપણું જ રહે છે. અર્થાત્ કરણ પણ ક્રિયા રૂપ જ હોય છે. અને નિવૃત્તિ પણ ક્રિયા રૂપ જ હોય छ. मातुं समाधान मा प्रमाणे छे. मान लियानु नाम ३२ छे. અને કાર્યની નિષ્પત્તિ થઈ જાય તેનું નામ નિવૃત્તિ છે. આ બંનેમાં એ જ અંતર છે. આ રીતનું આ કરણ પાંચ પ્રકારનું બતાવેલ છે. તેના તે हा- प्रभा-छ.-'दंव्धकरण' द्रव्य४२ द्रव्य३५थी २ ४२५ ते य
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ १०१ करणस्वरूपनिरूपणम् ४५३ कुठारादि अथवा द्रव्यस्य-घटादेः करणमिति द्रव्यकरणम् , यद्वा द्रव्येण-शलाकादिना करणमिति द्रव्यकरणम् , अथवा द्रव्ये पात्रादौ करणमिति । 'खेत्तं करणं' क्षेत्रकरणम् क्षेत्रमेव करणमिति क्षेत्रकरणम् , यद्वा क्षेत्रस्य-शालिक्षेत्रादेः करणमिति क्षेत्रकरणम् अथवा क्षेत्रण करणं स्वाध्यायादेरिति क्षेत्रकरणम् । 'कालकरण' काल एव करणं कालस्य वा-अवसरादेः करणं कालेन वा काले वा करणमिति कालकरणम् । 'भवकरणे' भवकरणं-भवो-नारकादिः स एव करणमिति भवकरणम् अथवा भवस्य-नारकादेः करणम् अथवा भवेन-नारकादिना करणं यद्वा भवे-नारकादौ करणमिति भवकरणम् । 'भावकरणे' भावकरणम् भाव एव करणं द्रव्य-घटादिक का जोकरण-आरम्भ किया है वह द्रव्यकरण है अथवा शलाका आदि से करना इसका नाम द्रव्यकरण है अथवा 'द्रव्ये करणम्' पात्रादिरूप द्रव्य में करण का नाम द्रव्यकरण हैं। 'खेत्ते करणे' क्षेत्रे करणे क्षेत्ररूप करण का नाम क्षेत्रकरण है अथवा क्षेत्रका शालि आदि के खेत का करना क्षेत्र करण है अथवा क्षेत्र के द्वारा स्वाध्याय आदि का करना वह क्षेत्र करण है । 'कालकरणे ३' कालरूप करण का नाम कालशरण है अथवा अवसर आदिरूप काल का समय का करना काल करण है अथवा काल के द्वारा पा काल में करना इसका नाम कालकरण है। 'भवकरणे ४' नारक आदिरूप पर्याय का नाम भव है इस भव का ही नाम करण है अथवा नारकादि भव का करना या नारक आदि भव के द्वारा करना, या नारक आदि भव में करना इसका नाम भवकरण हैं। કરણ છે. જેમ કે કુહાડ વિગેરે અથવા દ્રવ્ય-ઘડા વિગેરેનું કરણ-આરંભ ક્રિયા છે. તે દ્રવ્યકરણ છે. અથવા સળી વિગેરેનું કરવું તેનું નામ દ્રવ્યકરણ छे. 'द्रव्ये करणम्' पात्र विगेरे द्रव्यमा ४२ तेनु नाम द्र०५४२५ छ. १ 'खेत्ते करणे' क्षेत्र -क्षेत्र३५ ४२४-क्षेत्र३५ ४२ नाम क्षेत्र २ छे. અથવા શાલિ વિગેરેથી ક્ષેત્રનું કરવું તેનું નામ ક્ષેત્રકરણ છે. અથવા ક્ષેત્ર દ્વારા સ્વાધ્યાય વિગેરેનું કરવું તેનું નામ ક્ષેત્રકરણ છે. ૨
'कालकरणे' ४९३५ ४२६नु नाम ४२४ छे. अथवा अक्स२ विगैरे રૂપ કાલ-સમયનું કરવું તેનું નામ કાલકરણ છે. અથવા કાલ દ્વારા કે કાળમાં કરવું તેનું નામ કાલ કરણ છે ૩
'भवकरणे' ना२४ विगैरे पर्यायनु नाम स छ मा सपनु नाम કરણ છે. અથવા નારક વિગેરે ભેગું કરવું અથવા નારકાદિ ભવ દ્વારા કરવું मथ नाममा ४२ तेनु नाम पर छ.४ 'भावकरणे' मानु:
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
भगवतीस्त्र भावस्य वा करणं भावेन वा करणं भावे वा करणमिति भावकरणम् , एवं प्रकारेण करणं पञ्चविधं भवतीति । 'नेरइयाणं भंते ! कइविहे करणे पन्नत्ते नैरयिकाणां भदन्त ! कतिविधं करणं प्रज्ञप्तम् हे भदन्त ! पञ्च विधकरणेषु कदमतकरणं नारकजीवानां भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे करणे पन्नत्ते' पञ्चविधं करणं प्रज्ञप्तम् नारकजीवानाम् 'तं जहा' तद्यथा-'दव्यकरणे जाव भावकरणे' द्रव्यकरणं यावभावकरणम् अत्र यावत् पदेन क्षेत्रकाल मवानां ग्रहणम् , तथा च-नारकजीवानां द्रव्यक्षेत्रकालभवभावात्मकं पञ्चपकारकमपि करणं भवतीत्यर्थः । 'एवं जाव वेमाणियाण' एवं यावद्वैमानिकानां, एवम्-नारकवदेव पञ्चस्थावरजीवादारभ्य वैमानिकजीवपर्यन्तानां द्रव्यक्षेत्रकालभवभावात्मक पञ्चविधमपि करणं भवतीति भावः । 'काविहे गं भंते ! कतिविध-कतिमकारक खल्लु भदन्त ! 'सरीरकरणे पन्नत्ते' शरीरकरणं प्रज्ञप्तमिति प्रश्नः, भगवानाह'भावकरणे भावही का नाम करण है अथवा भाव का करना, या भाव के द्वारा करना, या भाव में करना इसका नाम भावकरण है इस प्रकार से करण पांच प्रकार का होता है। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'नेरयाणं भंते ! कह' हे भदन्त ! इन पांच करणों में नारक जीवों को कितने करण होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते-गोयमा ! पंचविहे करणे पण्णते.' हे गौतम ! नारक जीवों के पांचों प्रकार के करण होते हैं अर्थात् द्रव्यकरण से लेकर भावकरण तक के सब करण नारक जीवों को होते हैं 'एवं जाव वेमाणियाणं' इसी प्रकार से नारक जीवों के जैसे ही पांच स्थावरों से लगाकर वैमानिक जीवों तक के द्रव्य क्षेत्र, काल, भव और भावरूप पांचों ही करण होते हैं 'काविहे णं भंते ! सरीरकरणे पण्णत्ते' हे भदन्त ! નામ જ કરણ છે. અથવા ભાવનું કરવું તેનું નામ ભાવકરણ છે. આ રીતે કરણ પાંચ પ્રકારના હોય છે.
ફરીથી ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભગવન આ પાંચ પ્રકારના કરણમાંથી નારક જીવને કેટલા કરણ હોય છે તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે छ है-'गोयमा । पंचविहे करणे पण्णत्ते' 3 गौतम! ना२४ ७वाने पाये પ્રકારના કરણ હોય છે. અર્થાત્ દ્રવ્યકરણથી ક્ષેત્રકરણ કાલકરણ ભવકરણ અને ભાવકરણ સુધીના બધા જ કરણ નારક જીવને डाय छ, 'एवं जाव वेमाणियाणं' से शत ना२४ वानी रेभ પાંચ સ્થાવથી આરંભીને વૈમાનિક જીવ સુધીમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભવ અને ભાવરૂપ પાંચે કરણે હોય છે. અર્થાત્ વીસે દંડકમાં પાંચ કરણે હોય છે.
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ३०९ ०१ करणस्वरूपनिरूपणम्
४५५
'गोमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे सरीरकरणे पन्नत्ते' पञ्चविधं पञ्चप्रकारकं शरीरकरणं प्रज्ञप्तम् - कथितमित्युत्तरम् 'तं जहा ' तद्यथा - ओरालियसरीरकरणे' औदारिकशरीरकरणम्, 'जाव कम्यगसरी रकरणे' यावत् कार्मणशरीरकरणम् अत्र यावत्पदेन आहार कवै क्रियतैजसशरीराणाम् ग्रहणं भवति तथा चौदारिका-हारक - वैक्रिय - तेजस - कार्मणभेदात् पञ्चविध शरीरकरणं भवतीति भावः । ' एवं जाव वैमाणियाणं जस्स जइ सरीराणि' एवं यावद्वैमानिकानां यस्य यानि शरीराणि नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानाम् शरीरकरणं भवतीति ज्ञेयम् परन्तु यrय जीवस्य यादृशं शरीरं भवति तस्थ जीवस्य तादृशानि एव शरीरकरशरीरकरण कितने प्रकार का कहा गया है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने कहा है कि- 'गोमा' हे गौतम! पंचविहे सरीरकरणे पण्णत्ते' शरीर करण पांच प्रकार का कहा गया है जैसे- 'ओरालिय० ' औदारिक शरीरकरण यावत् कार्मणशरीरकरण यहां यावत्पद से आहारक, वैक्रिय और तैजस शरीरों का ग्रहण हुआ है तथा च औदारिक, वैक्रिय, आहारक, तेजस एवं कार्मणशरीर के भेद से शरीरकरण पांच प्रकार का होता है 'एवं जाच वैमाणियाणं०' नारक से लेकर वैमानिक तक के समस्त संसारी जीवों को जिस जीव को जो शरीर होता है उस जीव को वही करण 'होता है सब जीव को सब करण नहीं होते हैं, तात्पर्य कहने का यह है कि नारक और देवों को तेजस फार्मण और वैश्शिरीर होते है इसलिये इनके ये तीनों ही शरीरकरण होते हैं । तिर्यश्च एवं मनुष्यों के तैजस और कार्मणशरीर के साथ औदारिक शरीर होता है इसलिये
'कवि णं भते ! सरीरकरणे पण्णत्ते' हे भगवन् शरीर ईरा टला अारना डेवामां आवे छे ? या प्रश्नना उत्तरभां अलु छे - 'गोयमा ! डे गौतम 'पंचविहे सरीरकरणे पण्णत्ते' शरी२४२७ पांच अहारतुडेवाभां मावेस छे. प्रेम है- 'ओरालिय०' मोहारि शरीर ४२५१, भाई।२४ शरीर કરણ વૈક્રિયશરીરકરણ૩, તૈજસશીકરણ૪ અને કાળુશરીરકરણુપ એ રીતે શરીરકરણ પાંચ પ્રકારનુ` કહેવામાં આવેલ છે,
'एव जाव वैमाणियाणं' नारथी मारलीने वैभानिः सुधीना मधा ४ સસારી જીવાને જે શરીર હાય છે, તે જીવને તેજ કરણ હાય છે. ખા જીવાને બધા કરણ હાતા નથી. કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે-નારક અને દેવાને તૈજસ, કામણુ અને વૈક્રિય શરીર ઢાય છે. તેથી તેએને ક્ષા ત્રણે શરીર કરણા હ્રાય છે. તિયચ અને મનુષ્યાને તૈજસ અને કાણુ
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
भगवतीस्त्र भावस्य वा करणं भावेन वा करणं भावे वा करणमिति भावकरणम् , एवं प्रका. रेण करणं पञ्चविधं भवतीति । 'नेरइयाणं भंते ! काविहे करणे पन्नत्ते' नैरयिकाणां भदन्त ! कतिविधं करणं प्रज्ञप्तम् हे भदन्त ! पञ्चविधकरणेषु कतमतकरणं नारकजीवानां भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे करणे पन्नत्ते' पञ्चविधं करणं प्रज्ञप्तम् नारकजीवानाम् 'तं जहा' तद्यथा-'दबकरणे जाव भावकरणे' द्रव्यकरणं यावद्भावकरणम् अत्र यावत् पदेन क्षेत्रकाल मवानां ग्रहणम् , तथा च-नारकजीवानां द्रव्यक्षेत्रकालभवभावात्मकं पञ्चपकारकमपि करणं भवतीत्यर्थः । ‘एवं जाव वेमाणियाणं' एवं यावद्वैमानिकानां , एवम्-नारकवदेव पश्चस्थावरजीवादारभ्य वैमानिकजीवपर्यन्तानां द्रव्यक्षेत्रकालभवभावात्मकं पञ्चविधमपि करणं भवतीति भावः । 'कइविहे गं भंते !' कतिविधं-कतिप्रकारक खलु भदन्त ! 'सरीरकरणे पन्नत्ते' शरीरकरणं प्रज्ञप्तमिति प्रश्नः, भगवानाह'भावकरणे' भावही का नाम करण है अथवा भाव का करना, या भाव के द्वारा करना, या भाव में करना इसका नाम भावकरण है इस प्रकार से करण पांच प्रकार का होता है।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'नेरयाणं भंते ! कह०' हे भदन्त ! इन पांच करणों में नारक जीवों को कितने करण होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते-गोयमा ! पंचविहे करणे पण्णत्ते' हे गौतम ! नारक जीवों के पांचों प्रकार के करण होते हैं अर्थात् द्रव्यकरण से लेकर भावकरण तक के सब करण नारक जीवों को होते हैं 'एवं जाव वेमाणियाणं' इसी प्रकार से नारक जीवों के जैसे ही पांच स्थावरों से लगाकर वैमानिक जीवों तक के द्रव्य क्षेत्र, काल, भव और भावरूप पांचों ही करण होते हैं 'काव्हेि णं भंते ! सरीरकरणे पण्णत्ते' हे भदन्त । નામ જ કરણ છે. અથવા ભાવનું કરવું તેનું નામ ભાવકરણ છે. આ રીતે કરણ પાંચ પ્રકારના હોય છે.
ફરીથી ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભગવન આ પાંચ પ્રકારના કરણોમાંથી નારક અને કેટલા કરણ હોય છે ને તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે छ -'गोयमा! पवविहे करणे पण्णत्ते' हे गौतम । ना२४ वाने पाये પ્રકારના કરણ હોય છે. અર્થાત્ દ્રવ્યકરણથી ક્ષેત્રકરણ કાલકરણ ભવકરણ અને ભાવકરણ સુધીના બધા જ કરણ નારક જીવને खाय छ, 'एवं जात्र वेमाणियाण मे शत ना२४ वाला म १ પાંચ સ્થાવરોથી આરંભીને વૈમાનિક જી સુધીમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભવ અને ભાવરૂપ પાંચે કરણે હોય છે. અર્થાત્ વીસે દંડકેમાં પાંચે કરણે હાય છે.
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५५
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ खू०१ करणस्वरूपनिरूपणम् 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे सरीरकरणे पन्नत्ते' पञ्चविधं पश्चपकारकं शरीरकरणं प्रज्ञप्तम्-कथितमित्युत्तरम् 'तं जहा' तद्यथा-ओरालियसरीरकरणे' औदारिकशरीरकरणम् , 'जाच कम्मगसरीरकरणे' यावत् कार्मणशरीरकरणम् अत्र यावत्पदेन आहारकक्रियतैजसशरीराणाम् ग्रहणं भवति तथा चौदारिका-हारक-वैक्रिय-तैजस-कार्मणभेदात् पञ्चविध शरीरकरणं भवतीति भावः । एवं जाव वेमाणियाणं जस्स जइ सरीराणि' एवं यावद्वैमानिकानां यस्य यानि शरीराणि नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानाम् शरीरकरणं भवतीति ज्ञेयम् परन्तु यस्य जीवस्य यादृशं शरीरं भवति तस्य जीवस्य तादृशानि एव शरीरकरशरीरकरण कितने प्रकार का कहा गया है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने कहा है कि-'गोथमा' हे गौतम! पंचविहे सरीरकरणे पण्णत्ते' शरीरकरण पांच प्रकार का कहा गया है जैसे-'ओरालिय०' औदारिक शरीर करण यावत् कार्मणशरीरकरण यहां यावत्पद से आहारक, वैक्रिय और तेजस शरीरों का ग्रहण हुआ है तथा च औदारिक, वैक्रिय, आहारक, तेजस एवं कार्मणशरीर के भेद से शरीरकरण पांच प्रकार का होता है 'एवं जाय वेमाणियाणं०' नारक से लेकर वैमानिक तक के समस्त संसारी जीवों को जिस जीव को जो शरीर होता है उस जीव को वही कारण होता है सब जीव को सब करण नहीं होते हैं, तात्पर्य कहने का यह है कि नारक और देवों को तैजस कार्मण और वैक्रियशरीर होते हैं इसलिये इनके ये तीनों ही शरीरकरण होते हैं । तिर्यश्च एवं मनुष्यों के तेजस और कार्मणशरीर के साथ औदारिक शरीर होता है इसलिये
'इविहे गं भते ! सरीरकरणे पण्णत्ते' 3 सन् शरीर ४२६४ टक्षा २॥ ४वामां आवे छे १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुछ -'गोयमा । गौतम पंचविहे सरीरकरणे पण्णत्ते' शरी२४२९१ पांय प्रानु वाम मावेस छ. म है-'ओरालिय०' मोहरि शरीर ४२४१, माडा२४ शरीर કરણ વૈક્રિયશરીરકરણ૩, તેજસશરીરકરણ અને કામણશરીરકરણપ એ રીતે શરીરકરણ પાંચ પ્રકારનું કહેવામાં આવેલ છે. ___'एव जाव वेमाणियाणं' ना२४थी मारलीन वैभानि सुधीना पा સંસારી જીવને જે શરીર હોય છે, તે જીવને તેજ કારણ હોય છે. બધા જીને બધા કરણ હોતા નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–નારક અને દેવેને તૈજસ, કામણ અને વૈક્રિય શરીર હોય છે. તેથી તેમને આ ત્રણે શરીર કરણે હોય છે. તિર્યંચ અને મનુષ્યોને તૈજસ અને કાર્પણ
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
४५६
णानि वक्तव्यानि न तु सर्वशरीरकरणं सर्वस्य जीवस्येति । 'कविहे णं भंते ! इंदियकरणे पन्नत्ते' कतिविधं खलु भदन्न । इन्द्रियकरणं प्रप्तम् भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'पंचविहे इंदियकरणे पन्नत्ते' पञ्चविधंपञ्चमकारकम् इन्द्रियकरणं प्रज्ञप्तम् इन्द्रियमेवकरम्, इन्द्रियस्य वा करणम् इन्द्रियेण वा करणम्, इन्द्रिये वा करणमिति, 'तं जहा ' तद्यथा - 'सोइंदियकरणे' श्रोत्रेन्द्रिय करणम् | 'जान फासिंदियकरणे' यावत् स्पर्शनेन्द्रियकरणम्, अत्र यावत्पदेन घ्राणरसनचक्षुषामिन्द्रियाणां ग्रहणं भवति तथा च श्रोत्रेन्द्रियकरणघ्राणरसनचक्षुः इनके इन नाम के शरीरकरण होते हैं किसी २ छठे गुणस्थानवर्ती मुनिराज को तेजस फार्मण एवं औदारिकशरीर के साथ २ आहारकशरीर भी होता है इस कारण उनके इन नामके शरीरकरण होते हैं इस प्रकार सब जीवों को लव करण नहीं होते हैं ऐसा कहा गया है 'कविहे णं भंते ! इंदियकरणे० ' हे भदन्त । इन्द्रियकरण कितने प्रकार का कहा गया है ? तो इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने 'गोयमा ! पंचविहे इंदियकरणे पन्नन्ते' हे गौतम । इन्द्रियकरण पांच प्रकार को कहा गया है ऐसा कहा है- इन्द्रियरूप करण का नाम इन्द्रियकरण है अथवा इन्द्रिय का करना या इन्द्रिय द्वारा करना या इन्द्रिय के होने पर करना ऐसी यह इन्द्रियकरण शब्द की व्युत्पत्ति हे 'सोइंदियकरणे जाव फासिंदियकरणे' इन्द्रियकरण के पांच प्रकार ऐसे हैं-श्रोत्रेन्द्रियकरण, यावत् स्पर्शनेन्द्रियकरण यहां यावत् शब्द से 'घ्राण, रसना और चक्षु' इन ३ इन्द्रियों શરીરની સાથે ઔદારિક શરીર હોય છે. તેથી તેઓને એ નામવાળા શરીર અને કરણ હાય छे. કાઈ કાઈ છઠ્ઠા . ગુણુસ્થાનમાં રહેવાવાળા મુનિરાજેને તૈજસ, કાણુ અને ઔદારિક શરીરની સાથે આહારક શરીર પશુ હાય છે. તેથી તેને એ નામવાળા શરીર અને કરણ હોય છે. એ રીતે બધા જીવાને ખધા કરશેા હાતા નથી. તેમ કહેવામાં આવ્યુ છે. 'कइविण भंसे 1 इंदियकरणे०' हे भगवन् द्रिय४२ टला अारना अडेवाभां गावेस हे ? या प्रश्नना उत्तरमां अलु डे छे है- 'गोयमा ! पंचविहे इंदियकरणे पण्णत्ते' ४द्रिय४२ चांथ प्रारना अडेस छे.-६ द्रिय३५ छद्रिय छे. અથવા ઈદ્રિયનું કરવું તેનુ નામ ઈંદ્રિયકરણ छे. અથવા ઈદ્રિયદ્વારા કરવું અથવા ઈંદ્રિયેાના હૈાવાથી કરવુ. तेनु' नाम 'द्रिय४२ हे. मा द्रियार शब्डनी व्युत्पत्ति है. से इंदियकरणे जाव फासिंदिय०' द्रियना यांथ प्रार भी प्रमाणे छे. श्रोत्रेन्द्रियम ચાવત્ પ્રાણઇન્દ્રિયકરણ, રસના ઈદ્રિય કરણ, ચક્ષુ ઈંદ્રિય કરશુ સ્પેશ
નામ
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ सू०१ करणरवरूपनिरूपणम् स्पर्शनेन्द्रियकरणभेदात् इन्द्रियकरणं पञ्चविधं भवतीति भावः । 'एवं जाव वैमाणियाणं जस्स जइ इंदियाई' एवं यावद् वैमानिकानाम् यस्य यानि इन्द्रि. याणि, यस्य जोवरय यानि इन्द्रियाणि तस्य तानि इन्द्रियकरणानि वक्तव्यानि नारकजीवादारभ्य वैमानिकपयन्तजीवानामिति । 'एवं एएणं कमेणं भासाकरणे चउबिहे' एवम् एतेन क्रमेण भाषाकरणं चतुर्विध सत्यभाषाकरणम् मिथ्यामापाकरणम् सत्यमृषा भाषाकरणम् असत्यामृषा भाषाकरणमिति चतु:मकारकभाषाभेदाद भाषाकरणमपि चतुर्विध भत्रति इदं च भाषाकरण नारकजीवादारभ्य वैमानिकजीवपर्यन्तं यस्य याश भाषाकरणं तस्य ताशमेव भापाकरणमे केन्द्रियवर्ज वक्तव्यम् का ग्रहण हुआ है तथा च-श्रोनेन्द्रियकरण, घाणेन्द्रियकर क, रसनेन्द्रियकरण, चक्षुइन्द्रियकरण और स्पर्शनेन्द्रियकरण के भेद से इन्द्रियकरण पांच प्रकार का होता है, यह इन्द्रियकरण समस्त संसारी जीवों को जिस, जीव को जितनी इन्द्रियाँ होती हैं उनके अनुसार उन जीवों को होता है इस प्रकार नारक से लेकर यावत् वैमानिक तक के समस्तसंसारी जीवों के यह इन्द्रियकरण अपनी २ इन्द्रियों के अनुसार होता है, ऐसा जानना चाहिये 'एवं एएणं कमेण मालाकरणे' इसी क्रम से भाषाकरण भी चार प्रकार की भाषा के भेद ले चार प्रकार कहा गया है सत्य, असत्य, मिश्र और व्यवहार के भेद से भाण के चार भेद होते हैं यह भाषाकरण एकेन्द्रियजीव के सिवाय समस्त संसारी जीवों के होता है अर्थात् नारक से लेकर वैमानिक तक के जीवों के होता है यहां एकेन्द्रियों का जो त्याग किया गया है उसका कारण उनमें भाषा का नहीं होना है इस प्रकार जिस जीर को जैसी भाषा होती है ઈન્દ્રિય કરણ આ રીતે ઈદ્રિય કરણ પાંચ પ્રકારના છે. આ ઈદ્રિય કરણ બધા જ સંસારી અને હોય છે. જે જીવને જેટલી ઈતિ હોય છે, તે જીવને તેટલા ઇન્દ્રિય કરણ કહ્યા છે. આ રીતે નારકથી લઈને યાવત વિમાનિક સુધીના બધા જ સંસારી જીવને આ ઈન્દ્રિય કરણપોતપોતાની ઇન્દ્રિય अनुसार डाय छे. तेभ सभा'. 'एवं एएणं कमेणं भासाकरणे०' मा भथा ભાષા કરણ પણ ચાર પ્રકારની ભાષાના ભેદથી ચાર પ્રકારના ભાષાકરણ કહેલ છે. સત્ય અસત્ય મિશ્ર અને વ્યવહારના ભેદથી ભાષા ચાર પ્રકારની છે. આ ભાષાકરણ એકેન્દ્રિય જીવ સિવાય બધા જ સંસારી જીવોને હોય છે અર્થાત્ નારકથી આરંભીને વૈમાનિક સુધીના જીવેને હોય છે. અહિયાં એકેન્દ્રિયોને છેડવાનું કહ્યું છે તેનું કારણ તેઓમાં ભાષાને અભાવ છે તેજ છે એ રીતે જે જીવને જેવી ભાષા હોય છે. તેના અનુસાર તે જીવને તેજ ભાષાકરણ હોય છે.
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे ४५८ एकेन्द्रियाणां भाषाया अभावादिति भावः । 'मणकरणे चउबिहे' मनाकरणं चतुविधम् , सत्यमनःकरणम् , असत्यमन:करणम् सत्यमृषामनाकरणम् असत्यमृषामनाकरणम् इत्येवं मनःकरणं चतुर्विधम् एतदपि मनाकरणं यस्य जीवस्य यादृशं मनःकरणं विद्यते तस्य तादृशमेव नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानाम् एकेन्द्रियविकलेन्द्रियान् वर्जयित्वा वक्तव्यं तेषां मनसोऽभावात् इति । 'कसायकरणे चउविहे' कषायकरणं चतुर्विधम्-क्रोधकपायकरणं, १ मानकषायकरणम् २ मायाकपायकरणम् , ३ लोभकषायकरणमित्येवं ४ भेदात् कपायकरणं चतुर्विधं भवति इदमपि नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां यथाविभाग ज्ञातव्यमिति । 'समुउसके अनुसार उस जीव के वही भाषाकरण होती है । 'मणकरणे बउन्धि' सत्य असत्य मिश्र और व्यवहार मन के भेद से मनाकरण भी चार प्रकार का कहा गया है यह लन करण भी जिस जीव को जैला मन होता है उसी के अनुसार वही मनःकरण उसको होता है इसके कथन में एकेन्द्रिय और विकलेन्द्रियों को तथा असंज्ञिपञ्चेन्द्रियों को छोड़ दिया गया है। अतः नारक से लेकर वैमानिकान्त जीवों का कथन करना चाहिये एकेन्द्रिय और विकलेन्द्रिय को छोडने का कारण उनको मनका नहीं होना है 'कसायकरणे चउविहे' क्रोध, मान, माया और लोभ के भेद से कषायकरण चार प्रकार का कहा गया है, इस प्रकार क्रोधकषायकरण, मानकषायकरण, मायाकपायकरण, और लोभकषायकरण यह चार प्रकार का कषायकरणनारक से लगाकर वैमानिकान्त जीवों के अपनी २ कषायों
'मणकरणे चउबिहे' सत्य, असत्य, मिश्र, भने व्यवहार भनना ભેદથી મનાકરણ પણ ચાર પ્રકારનું કહેલ છે. આ મનકરણ પણ જે જીવને જેવું મન હોય છે, તે જ પ્રમાણે તેવું જ મનઃકરણ તેઓને હોય છે. આ મન કરણના કથનમાં એકેન્દ્રિય અને વિકલેન્દ્રિય તથા અસંશી પંચેન્દ્રિયને છોડવાનું કહેલ છે તેથી નારકથી આરંભીને વૈમાનિક સુધીના જીવોમાં તેનું કથન કરવું જોઈએ. એકેન્દ્રિય અને વિકaन्द्रयान छ। वार्नु ४२६ तमान भनन। ममा छ त छ. 'कसायकरणे चउबिहे' अध, मान, भाया भने वासना सेयी ४ाय ४२५ यार ४ानु કહેલ છે. એ રીતે ક્રોધકષાયકરણ માનકષાયકરણ, માયાકષાયકરણ, અને લેભષાયકરણ, આ ચારે પ્રકારના કષાયકરણ નારકથી આરંભીને વૈમાનિક સુધીના જેને પોતપોતાના કષાયોની સત્તા અનુસાર હોય છે.
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका २०१९ उ०९०१ करणस्त्ररूपनिरूपणम्
ग्घायकरणे सत्तविहे' समुद्घातकरणं सप्तविधम् मारणान्तिकसमुद्घातादारभ्य केवलिसमुद्घातपर्यन्तं समुद्धावानां सप्तविधत्वात् समुद्घातकरणमपि नारकजीवादारभ्य यस्य यादृशं समुद्घातकरणम् तस्य तादृशं समुद्घातकरणं वैमानिकान्तजीवानां वक्तव्यं ज्ञातव्यं चेति । 'सन्नाकरणे चउबिहे' संज्ञाकरणं चतुर्विधम्-आहारसंज्ञाकरणम्-भयसंज्ञाकरणम् मैथुनसंज्ञाकरणम् परिग्रहसंज्ञाकरणम् इत्येवं संज्ञाकरण' चतुर्विधम् तत् नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां वक्तव्यं ज्ञातव्यं चेति । 'लेस्साकरणे छव्बिहे' लेश्याकरणं पच्विधम् कृष्ण - नीलकापोतिकतैजस-पद्म- शुक्लभेदात् लेश्याः पह भवन्तीति अतो लेश्याकरणमपि पहू
४५९
की सत्ता के अनुसार होता है 'समुग्धाय करणे सत्तविहे पन्नन्ते' समुद्रघातकरण सात प्रकार का कहा गया है मारणान्तिक समुद्घात से लेकर केवलिसमुद्घात तक ७ समुद्घात होते हैं, यह समुद्घातकरण भी जिस जीव को जो समुद्घात होता है उसीके अनुसार उस जीव को होता है इस प्रकार यह समुद्घातकरण नारकों से लेकर वैमानिकान्त जीवों को होता है ऐसा जानना चाहिये 'सन्नाकरणे चउच्चिहे' आहार संज्ञाकरण, भयसंज्ञाकरण, मैथुनसंज्ञाकरण और परिग्रहसंज्ञाकरण के भेद से संज्ञाकरण चार प्रकार का होता है यह संज्ञाकरण नारक से लेकर वैमाfreeran जीवों को होता है 'लेस्साकरणे छवि हे० ' कृष्ण, नील, कापोतिक, तैजस, पद्म और शुक्कलेश्या के भेद से लेश्याकरण ६ प्रकार
'मुग्धा करणे सत्तविहे पण्णत्ते' समुद्घात र सात प्रहारना उस छे. તે આ પ્રમાણે છે. વેદના૧ કષાયર મારણાન્તિર ૩ વૈક્રિય૪ આહારકપ તૈજસ સમ્રુદ્ધાત† કેવલીયમ્રુધ્ધાત॰ મારણાન્તિક સમુદ્દાતથી આરંભીને કેલીસમુદ્ઘાત સુધીના સાત સમુદ્લાતા હૈાય છે. આ સાતળુ સમુદ્દાત પણ જે જીવને જે સમુદુધાત કહ્યા હોય છે. તે અનુસાર તે તે જીવને હાય છે. આ રીતે આ સમુદ્ધાત કરણ નારકાથી આર’ભીને વૈમાનિક સુધીના જીવાને હાય છે. તેમ સમજવુ, 'सन्नाकरणे चढठिविहे' आहार संज्ञा४२षु भयसंज्ञाहर] मैथुनस ज्ञा४२षु मने પરિગ્રહ સ’જ્ઞાકરણ એ રીતના ભેદથી સંજ્ઞાકરણ ચાર પ્રકારનુ` કહેલ છે. આ सौंज्ञाश्णु नार४थी भाररौंलीने वैमानि सुधीना लवाने होय छे. 'लेस्साकरणे विहे०' ष्णु, नीस, यति, तेन्स यद्म भने शुभ्सना लेहथी बेश्या ४२ પણ છ પ્રકારનું' કહેલ છે. આ વેશ્યાકરણ પણ જ્યાં જેટલી વૈશ્યા હોય તે મન
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती विधम् , तच्च नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां यथाविभागं वक्तव्यं ज्ञातव्यं चेति । 'दिट्ठीकरणे तिविहे दृष्टिकरणं त्रिविधम्-सम्यग्दृष्टि-मिथ्यादृष्टि-सम्यगुमिथ्यादृष्टिभेदेन दृष्टेखिविधत्वात् दृष्टिकरणमपि निविधं भवति-इदं चापि दृष्टिकरणं नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां यथाविभागं वक्तव्यं ज्ञातव्यं चेति । 'वेयकरणे विविहे पन्नत्ते' वेदकरणं त्रिविधं यज्ञसम् 'तं जहा तद्यथा 'इत्थीवेयकरणे' स्त्रीवेदकरणम् 'पुरिसवेयकरणे' पुरुषवेदकरणम् ‘णपुंसगवेयकरणे' नपुंसकवेदकरणम् एतादृशं त्रिविधमपि वेदकरणं नारकादारस्य यावद्वैमानिकान्तजीवानाम् यथाविभागं वक्तव्यं ज्ञातव्यं चेति । 'एए सव्वे नेरइयाइ दंडगा जाव वेमाणियाणं जस्स जं अस्थि तस्स तं सव्वं भाणियन्त्र एते सर्वे नैरयिकादिदण्डकाः यावद्वैका होता है यह लेश्याकरण भी जहां जितनी लेश्याएं होती हैं उसके अनुसार नारक से लेकर वैमानिकान्त जीवों को होता है 'दिट्ठीकरणे तिविहे दृष्टिकरण भी सम्यग्दृष्टि, मिथ्यादृष्टि और मिश्रदृष्टि के भेद से ३ प्रकार कहा गया है यह दृष्टिकरण भी नारक से लेकर वैमानिकान्त जीवों में यथा विभाग होता है 'वेयकरणे तिविहे पण्णत्ते' वेद. करण भी स्त्रीवेदकरण, पुरुषवेदकरण और नपुंसकवेदकरण के भेद से ३ प्रकार का कहा गया है यह वेदकरण भी नारक से लेकर वैमानिकान्त जीवों के यथाविभाग होता है । एकेन्द्रिय से लेकर असंज्ञी पञ्चेन्द्रिय तक जीव नपुंसकवेवाले ही होते हैं देवों में स्त्रीवेद और पुरुषवेद ही होता है नारकों में एक नपुंसकवेद ही होता है और शेष जीवों में तीनों प्रकार के वेद होते हैं इस प्रकार के विभाग अनुसार यह वेदकरणसमस्त संसारी जीवों को होता है । 'एए सव्ये नेरच्याइ दंडगा जाव वेमाणिसार नाही व वैभानि सुधीना वान डाय छ 'दिद्विकरणे तिविहे पण्णत्ते' दृष्टि४२५ ५ सभ्यष्टि, मिथ्याल्टि मन मिटना मेथी ત્રણ પ્રકારનું કહેલ છે. આ દૃષ્ટિકરણ પણ નારકથી લઈને વૈમાનિક સુધીના
वामां मथी थाय छे. 'देयकरणे तिविहे पण्णत्ते' व २५ ५ स्त्री व કરણ પુરુષ વેદ કરણ અને નપુંસક વેદકરણના ભેદથી ત્રણ પ્રકારનું કહેલ છે. આ વેદ કરવું પણ નારકથી આરંભીને વૈમાનિક સુધીના જીવમાં તેઓના વિભાગ પ્રમાણે હેાય છે. એકેન્દ્રિયથી આરંભીને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવ સુધીના જીવે નપુંસક વેદવાળા જ હોય છે. દેવામાં સ્ત્રી વેદ અને પુરુષ વેદ જ હોય છે. અને બાકીના જેમાં ત્રણ પ્રકારના વેદ હોય છે. આ રીતના विक्षा प्रभारी मया ॥ संसारी वान डाय छ, 'एए सव्वे नेरइयाइ दंडगा
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका M०१९ उ०९ सू०१ करणस्वरूपनिरूपणम् मानिकानां यस्य यदस्ति तत् तस्य सर्व भणितव्यम् एतत्सर्व द्रव्यकरणादारभ्य वेदकरणान्तं नारकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तानां जीवानां यस्य यादृशं करणं भवेत् तस्य तादृशं करणं वक्तव्यं ज्ञातव्यं चेति भावः । 'कइविहे णं भंते' कतिविधं खलु भदन्त ! 'पाणाइवायकरणे पन्नत्ते' प्राणातिपातकरणं प्रज्ञप्तम् प्राणातिपात. करणस्य कियन्तो भेदाः ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पञ्चविहे पाणाइवायकरणे पन्नत्ते' पञ्चविधम्-पञ्चप्रकारकं माणातिपातकरणं प्रज्ञप्तम्-कथितम् 'तं जहा' तद्यथा-'एगिदियपाणाइवायकरणे' एके न्द्रियप्राणातिपातकरणम् 'जाव पंचिंदियपाणावायकरणे' यावत् पञ्चन्द्रियपाणातिपातकरणम् अत्र यावत्पदेन द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियमाणातिपातकरणानां संग्रहस्तथा च एकेन्द्रियमाणातिपातकरणम् द्वीन्द्रियप्राणातिपातकरणम् याणं जस्स जं अस्थि तस्स तं सच माणिय' द्रव्यकरण से लेकर वेद करण तक जितनेकरण हैं वे सब मारक से लेकर वैमानिक तक के जीवों को जिल जीव को जैला करण होता है उसके अनुसार उसको वैसा करण कह लेना चाहिये । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछ रहे हैं-'कविहे णं भंते ! पाणावायज्ञरणे पण्णत्ते' हे भदन्त ! प्राणातिपातकरण के कितने भेद हैं ? उत्सर में प्रभु कहते हैं 'पंचविहे पाणाइवाधकरणे पन्नत्ते' हे गौतम प्राणातिपातकरण के पांच भेद कहे गये हैं-'त जहा-'एगिदियषाणाचारकरणे०' एकेन्द्रियप्राणातिपातकरण यावत् चिन्द्रियमाणानिपातकरण यहाँ यावत्पद से 'दीन्द्रिय त्रीन्द्रिय एवं चतुरिन्द्रिय का प्राणालिपातकरण गृहीत हुआ है प्राणाजाव वेमाणियाणं जास्स जं अस्थि तस्स ते सव्वं भाणियव्व' द्रय ४२थी આરંભીને વેદ કરણ સુધીમાં જેટલા કરણ છે. તે બધા નારકથી આરંભીને વૈમાનિક સુધીના અને જે જીવને જેવું કરણ હોય છે તે પ્રમાણે તેને તે પ્રમાણેનું કરણ કહેવું જોઈએ. તેમ સમજવું.
हवे गौतम स्वामी प्रभुनेश पूछे छ ?--कविहे णं भवे ! पाणाइवायकरणे पण्णत्ते सान् प्रातिपात ४२शुन सा हा छ ? तेन। उत्तरमा प्रभु ४ छ. 'पंचविहे पाणाइवायकरणे पण्णत्ते' प्रातिपात ४२शुना पांय छे. 'तं जहा' एगि दियपाणाइवायकरणे.' मेहन्द्रिय પ્રાણાતિપાતકરણ યાવત પંચેન્દ્રિય પ્રાણાતિપાત કરણ અહિયાં થાવત્ પદથી બે ઈન્દ્રિય, ત્રણ ઈદ્રિય, ચાર ઈન્ડિયાના પ્રાણાતિપાત કરણ ગ્રહણ કરેલ
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीचे त्रीन्द्रियमाणातिपातकरणम् चतुरिन्द्रियमाणातिपातकरणम् पञ्चेन्द्रियमाणातिपात. करणं चेति, प्राणिनां पञ्चविधत्वात् माणातिपातकरणमपि पञ्चविधमेव भवतीति, 'एवं निरवसेसं जाच वेमाणियाणं' एवं निरवशेष यावद्वैमानिकानाम् एतत्सर्व पञ्चविधमपि माणातिपातकरणं नारकजीवादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां वक्तव्य ज्ञातव्यं चेति । 'काविहे णं भंते' कतिविधं कतिप्रकारकं खलु भदन्त ! 'पोग्गल करणे पन्नत्ते' पुद्गलकरणं प्राप्तम् पुद्गलरूपं करणं पुद्गलस्य वा करणं पुद्गलेन वा फरणं पुद्गले वा करणमिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे पोग्गलकरणे पन्नत्ते' पञ्चविधं पुद्गलकरणं प्रज्ञप्तम्-कथित मित्युत्तरम् , 'तं जहा' तद्यथा-'वन्नकरणे' वर्णकरणम् , 'गंधकरणे' गन्धकरणम् 'रसकरणे' रसकरणम् 'फासकरणे' स्पर्शकरणम् , 'संठाणकरणे' संस्थानकरणम् तथा च वर्णकरण १ गन्धकरण २ रसकरण ३ स्पर्शकरण ४ संस्थानकरण ५ भेदात् पुद्गलकरणं पञ्चविधं भवतीति भावः । 'वनकरणे णं भंते' वर्णकरणं खलु तिपातकरण के पांच प्रकार होने का कारण प्राणियों की पंचविधता है, 'एवं निरवसेस जाव वेमाणियाण' यह सब पंचविध प्राणातिपातकरण नारक जीव से लेकर वैमानिकान्त जीवों के होता है 'कविहेणं भंते ! पोग्गलकरणे पण्णत्ते' हे भदन्त ! पुगलकरण के कितने भेद हैं ? पुद्गलरूपकरण का नाम पुद्गलकरण है अथवा पुद्गल का करना यापुद्गल के द्वारा करना या पुद्गल में करना यह सच पुदगलकरण है इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुने कहा है-'गोयमा! पंचविहे पोग्गलकरणे पण्णत्ते' हे गौतम! पुद्गलकरण के पांच भेद हैं । 'चन्नकरणे. वर्णकरण, गंधकरण, रसकरण, स्पर्शकरण और संस्थानकरण 'वण्णकरणे णं भते ! काविहे છે. પ્રાણાતિપાત કરણના પાંચ પ્રકાર હોવાનું કારણ પાંચ પ્રકારના પ્રાણિ डाय छे. ते छ. 'एवं निरवसेसं जाव वेमाणियाणं' मा पांय ४ानु प्रा. તિપાત કરણ નારક જીવથી લઈને વૈમાનિક સુધીના જીમાં હોય છે.
___'कविहे गं भंते ! पोगगलकरणे पण्णत्ते', मगवन् पुस ४२गुना टा -ભેદ હોય છે? પુલ રૂપ કરણનું નામ પુદલ કરણ છે. અથવા પુલ દ્વારા કરવું અથવા પુલમાં કરવું અથવા પુલનું કરવું આ બધા પુલ કરણ છે. तना उत्तरमा प्रभु ४३ छ -'गोयमा! पंचविहे पोग्गलकरणे पण्णत्ते' है गौतम! न पाय होछे ते मा प्रमाणे छ-वनकरणे' १४२६, २५, २४४२४, २५४२९५ भने संस्थान ४२५ 'वण्णकारणे णं भवे ! कइविहे पण्णत्ते' ३ मगन् १९४२ सा प्रारना हा
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ सू०१ करणस्वरूपनिरूपणम् भदन्त ! 'कइविहे पन्नत्ते' कतिविधं प्रज्ञप्तम् वर्णकरणस्य कियन्तो भेदाः ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे पन्नत्त' पश्चविधं प्रज्ञप्तम्-कथितम् 'तं जहा' तद्यथा 'कालवन्नकरणे' कृष्णवर्णकरणम् 'जाव मुकिल्लवन्नकरणे' यावत् शुक्लवर्णकरणम् अत्र यावत्पदेन नीलरक्तपीतवर्णानां संग्रहः, तथा च वर्णानां पञ्चविधत्वात् वर्णकरणमपि पञ्चविधं भवतीत्युत्तरम् । 'एवं भेदो' एवं भेदः, एवम्-कृष्णादिरूपेण भेदो वर्णानां कथितस्तथा गन्धादिष्वपि वक्तव्य इति, तथा च 'गंधकरणे दुविहे गन्धकरणं द्विविधं सुरभिगन्धकरणदुरभिगन्धकरणभेदात् 'रसकरणे पंचविहे' रसकरणं पञ्चविधम् तिक्तकटुकषायाम्लमधुरभेदेन रसस्य पञ्चविधत्वात् तत्करणमपि पश्चविधमेव भवपण्णत्ते' हे भदन्त ! वर्णकरण कितने प्रकार का कहा गया है ? उत्तर में प्रभुने कहा है-'गोयमा ! पंचविहे पनत्ते' हे गौतम ! वर्णकरण पाँच प्रकार का कहा गया है जो इस प्रकार से है-'कालबनकरणे जाय सुक्किल्लवन्नकरणे' कृष्णवर्णकरण थावत् शुक्लवर्णकरण यहां यावत्पद से नील, रक्त और पीतवर्णों का ग्रहण हुआ है इस प्रकार वर्गों की पंचविधता से इनके करणों में भी पंचप्रकारता कही गई है । 'एवं भेदो' इस प्रकार से यह कृष्णादिरूप से वर्गों का भेद जैसा कहा गया है वैसा ही गन्धादिकों में भी कह लेना चाहिये तथा च-'गंधकरणे दुविहे' गंधकरण सुरभिगंधकरण और दुरभिगन्धकरण के भेद से दो प्रकार का होता है 'रसकरणे पंचविहे पण्णत्ते' रस-तिक्त, कटु, कषाय, अम्ल और मधुर के भेद से पांच प्रकार का होता है इसलिये रखकरण छ १ मा प्रश्न उत्तरमा अाउछ है-'गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते' है गौतम १४२६५ पांय ४१२नु छ. २ मा प्रमाणे छ. 'कालवण्णकरणे जाव सुस्किल्लवण्णकरणे' ३ व ४२६५ शुस १ ४२११ मलियां થાવત્ પદથી નીલ રક્ત અને પીળા વણે ગ્રહણ કરાયા છે. એ રીતે વર્ણના पांय ४२पाथी मा तना ४२ मा ५ पांय Pा हे छे. 'एवं भेदो' मा शत मानीव विमेरे २२ ना हो ४ा छे. ते प्रमाणे गध विगैरेभा पy मेह! सभा . ते छ. 'गंधकरणे दुविहे' સુરભિ ગંધ કરણ સુંગધ અને સુરભિ ગંધ કરણના ભેદધી ગંધ કરણ એ
१२ना डोय छे. 'रसकरणे पचविहे पण्णत्ते' तिस-तीमा ४- षाय તુ અ-ખાટે અને મધુર-મીઠે એ ભેદથી રસે પાંચ પ્રકારના હોય છે,
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
भगवतीसूत्रे
F
तीति । 'फासकरणे अवि' स्पर्शकरणमष्टविधम् स्पर्शानां कर्कश -मृदु-गुरुलघु - शीतोष्ण स्निग्धरूक्षरूपाष्टमकारकत्वात् स्पर्शकरणमवि अष्टमकारकमेव भवतीति । 'संठाणकरणे णं संते !' सम्धानकरणं खलु भदन्त ! ' कइ विहे पन्नन्ते' कतिविधं प्रज्ञप्तम् - संस्थानकरणस्य कियन्तो भेदाः ? इति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! पंचविहे पन्नत्ते' पञ्चविधं पञ्च प्रकारकं प्रज्ञप्तम् - कथितं संस्थान करणमित्युत्तरम्, पञ्चविधत्वमेव दर्शयति-व जहा' इत्यादि, 'वं जहा' तद्यथा - 'परिमंडळ ठाण करणे' परिमण्डलसंस्थानकरणम् 'जाव आपयसंठाण करणे' यावत् आयतसंस्थान करणम् अत्र यावत्पदेन वृत्त - वस्र-चतुरस्रसंस्थानानां ग्रहणं भवति तथा च परिमण्डलावायतान्तभेदात् संस्थानकरणं पञ्चविधं भवतीति 'सेवं भंते । सेवं भंते ! चि जाव विहरई' तदेवं भी पांच प्रकार का कहा गया है 'फासकरणे भट्ठविहे' स्पर्श-कर्कश, मृदु, गुरु, लघु, शीन, उष्ण, स्निग्ध एवं रूक्ष के भेद से आठ प्रकार का कहा गया है इसलिये स्पर्शरण भी भाठ प्रकार का कहा गण है 'संठाण करणे णं अंते! कहविहे पत' हे भदन्त ! संस्थानकरण कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है 'गोपमा ! संगणकरणे पंचविहे पत्ते' हे गौतम ! संस्थानकरण पांच प्रकार का कहा गया है जैसे- 'परिमंडलापकरणे जाव आययसंठाणकर णे' 'परिमंडल संस्थान करण यावत् आघनसंधानकरण यहां यावत् शब्द से वृत्त, यत्र चतुरस्र इन संस्थानों का ग्रहण हुआ है तथा च परिमंडल संस्थान करण से लेकर आयत संस्थान करण तक संस्थानकरण ५ प्रकार का कहा गया है । 'लेवं भंते! सेव भंते ! ति जाव विहरह' हे भदन्त !
तेथी रस र पशु पांथ अहारना डेस छे. "फासकरणे अट्ठविहे' स्पर्श श મૃદ્ધ,ગુરુ લઘુ શીત ઉષ્ણુ, સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ એ ભેદથી પશ આઠ પ્રકારના કહેલ छे. तेथी स्पर्श २ मा प्रहारना ह्या छे 'संठाणकरणे णं भंवे ! कइविहे પાTM’ હે ભગવન્ સંસ્થાનકરણ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે. તેના ઉત્તરમાં પ્રભુએ S - 'गोमा ! संठाणकरणे पंचविहे पण्णत्ते' हे गौतम । संस्थानपुर
अमर उस छे. ते भा प्रभारी थे— ' परिमंडल संठाण करणे जाव आययसंठाणकरणे०' परिभउस संस्थानम्रणुथी यावत् भायत संस्थान गडियां યાવત્ શબ્દથી વૃત્ત વ્યસ, ચતુરસ, આ સસ્થાનેા ગ્રહણ કરાયા છે તેથી પરિમ`ડલ સસ્થાનથી આરસીને આયત સસ્થાન કરણ સુધીના ૫ પાંચે પ્રકારના સંસ્થાના સમજવા. 'सेव भवे सेवं भवे ! त्ति जाव विहरइ' हे भगवन् આપ દેવાનુપ્રિયે કરણના વિષયમાં જે કહ્યું છે. તે સઘળું તેમજ છે. આપ દેવાનુપ્રિયનુ આ
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ सु०१ करणस्वरूपनिरूपणम् भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति हे भदन्त ! यद् देवानुप्रियेण कथितं तत् एवम्-सर्वथा सत्यमेवेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्थति, वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥ सू० १ ॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगदल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकपविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजपदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुवालब्रह्मचारि -- जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्यश्री घासिलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायामेकोनविंशतितमशतके
नवमोद्देशकः समाप्तः॥१९-२॥ जो आप देवानुप्रिय ने इस प्रकार से कहा है वह ऐसा ही है सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर गौतम प्रभु को वन्दना नमस्कार करके अपने स्थान पर संयम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए विराजमान हो गये। सू०१॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घालीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके उन्नीसवें शतकका
नववा उद्देशा लमाप्त १९-२ । વિષયનું કથન યથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તપ અને સયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સુ. ૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ઓગણીસમા શતકને નવમે ઉદ્દેશક સમાપ્તા૧૯-૯
卐
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र अथ दशमोद्देशकः प्रारभ्यते ॥ नवमोद्देशके करणं कथितं करणसम्बन्धादशमोद्देशके व्यन्तराणामाहारकरणं कथयिष्यते, तदनेन सम्बधेनायातस्य दशमोद्देशकस्य इदमादिमं सूत्रम्'वाणमंतराण' इत्यादि।
मूलम्-वाणमंतरा णं अंते! सव्वे समाहारा० एवं जहा सोलसमसए दीवकुमारुहेलओ जाव अप्पड्डियत्ति। सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति सू०१॥ ___ छाया-वानव्यन्तराः खलु भदन्त । सर्वे समाहाराः, एवं यथा पोडशशते द्वीपकुमारोद्देशको यावत् अलपदिका इति, तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति ॥सं. १॥ ___टीका-'वाणमंतरा णं भंते' वानव्यन्तराः खलु भदन्त ! 'सब्वे समाहारा०' सर्वे समाहाराः सर्वे समशरीराः सर्वे समुच्छवासनिःश्वासाः, हे भदन्त ! सर्वेषां वानव्यन्तराणाम् अहाराः समाना एव भवन्ति समोच्छ्यासनिाश्वासा एव भवन्ति,
दशवें उद्देशे का प्रारंभनौवें उद्देशे में करण के सम्बन्ध में कथन किया गया है इसी करण के सम्बन्ध को लेकर इस १० में उद्देशे में व्यन्तरों के आहारकरण कहा जावेगा अतः इसी सम्बन्ध से इस १० वें उद्देशे को प्रारम्भ किया जा रहा है-'वाणमंतराणं भंते । सम्वे समाहारा०' इत्यादि ।
टीकार्थ-गौतम ने प्रसु से ऐसा पूछा है-'लव्वे वाणमंतरा णं भंते!' हे भदन्त ! सब ही वानव्यन्तर (समाहारा०) क्या समान आहारवाले होते हैं ? समान शरीरवाले होते हैं ? समान उच्चासनिःश्वासवाले
દસમા ઉદ્દેશાનો પ્રારંભ– નવમા ઉદેશામાં કરણના વિષયમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે. આ કરણના સંબંધથી આ દસમા ઉદેશામાં ચન્તના આહાર કરણ કહેવામાં આવશે. તેથી આ સંબંધને લઈને આ દસમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ ४२वामा मावे छे.-वाणमतरा णं भंते ! सव्वे समाहारा०' त्या
आ-गौतम स्वाभीमे प्रभुने मे पूछयु छ है-'सव्वे बाणमंतरा णं भंते !' भगवन् मया पानव्य-तर 'समाहारा०' समान माहारामा डाय છે? સમાન શરીરવાળા હેય છે? સમાન ઉચ્છવાસ નિશ્વાસવાળા હોય છે?
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शे०१९ उ०१० सू०१ वानव्यन्तराणामांहारकरणनि० ४६७ किमिति प्रश्ना, भगवानाह-एवं जहा' इत्यादि, 'एवं जहा-सोलसमसए दीव. कुमारुद्देसओ' एवं यथा षोडशशते द्वीपकुमारोदेशकस्तथैव इहापि सर्व वक्तव्यम् । तथाहि-'णो इणटे सम?' नायमर्थ: समर्थः सर्वे वानव्यन्तरा न समाहाराः, न समशरीरवन्ता, नवा समोच्छ्वासनिःश्वासवन्त इति । पोडशशतकीयकादशे द्वीपकुमारोद्देशकेऽपि प्रथमशतकीयद्वितीयोद्देशकस्य द्वीपकुमारवक्तव्यता सूचिता 'जाब समाहारा समसरीरा समुस्सासनिस्सासा' इत्यन्ता, इतः पोडशशतकीयद्वीपकुमारप्रकरणमित्थम् । तत्रत्यालापके वानव्यन्तरं नियोज्य आलापं दर्शयति, होते हैं ? इस प्रकार के इस गौतम के प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभु उनसे कहते हैं-'एवं जहा०' हे गौतम ! सोलहवें शतक में जैसा बीपकुमारोद्देशक हैं वैसा ही यहां पर भी वह सब कह लेना चाहिये। इस विषय में स्पष्टीकरण इस प्रकार से है-'जो इणढे समठे सब ही वानन्यन्तर समान आहारवाले हों, समान शरीरवाले हों और समान उच्छ्वास निश्वासवाले हों ऐसा अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् सब ही वानव्यन्तर न समान आहारवाले होते हैं, न समान शरीरवाले होते हैं और न समान उच्छ्वासनि:श्वासवाले ही होते हैं । १६ वे शतक के ११ वें उद्देशक में भी प्रथम शतक के द्वितीय उद्देशक में कथित दीपकुमारों की वक्तव्यता सूचित की गई है 'जाव समाहारा समसरीरा समुस्तासनिस्तासा' इस अन्तिम पाठ तक १६ में शतक का दीपकुमारप्रकरण આ પ્રકારના ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નને ઉત્તર આપતાં પ્રભુ તેમને કહે છે – 'एवं जहा०' गीतम! सलमi Adwigभार देशामा २ प्रभारी કહેવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ તે તમામ કથન સમજવું मा विषयतुं २५४२ मा प्रमाणे छे. 'णो इणदठे समठे' पान વ્યતર સરખા આહારવાળા હય, સરખા શરીરવાળા હોય, અને સરખા ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસવાળા હોય એ અર્થ બરાબર નથી. અર્થાત્ બધા જ વાન વ્યન્તર સરખા આહારવાળા દેતા નથી. સરખા સ્વભાવવાળા હોતા નથી. સરખા શરીરવાળા હોતા નથી અને સર આ ઉચ્છવાસ નિશ્વાસવાળા પણ હોતા નથી. આ વિષયનું વધુ વિવેચન સોળમા શતકના ૧૧ અગીયારમાં ઉદ્દેશામાં પહેલા શતકના બીજા ઉદ્દેશામાં કહેલ દ્વીપકુમારના કથન પ્રમાણે સમજવા ભલામણ કરી છે તે જ રીતે અહિયાં પણ તે વિષય સમજવા ત્યાં ४थन न . 'जाव समसरीरा समुस्सासनिस्सासा' मा मतिम पा सुधा ગ્રહણ કરવું. ૧૬ સે ળમા શતકનું દ્વિીપકુમાર પ્રકરણ આ પ્રમાણે છે–ત્યાં
-
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે.
भंगवतीस्त्र 'वाणव्यन्तराणं भंते ! कइलेस्साओ पन्नत्ताभी गोयमा ! चत्तारि लेस्साओ, तं जहा-कण्हलेस्सा जाच तेउलेस्सा एएसि णं भंते ! वानमंतराणं कण्हलेस्साणं जाच तेउलेस्साणं कयरे कयरेहितो जाब विसेसाहिया वा गोयमा ! सव्वत्योवा वानमंतरा तेउलेस्सा काउलेस्सा असंखेज्जगुणा नीललेस्सा विसेसाहिया कण्हलेस्सा विसेसाहिया' वानव्यन्तराणां भदन्त ! कतिलेश्या प्रज्ञप्ताा, गौतम ! चतस्रो लेश्याः प्रज्ञप्ताः तद्यथा- कृष्णलेश्या यावत् तेजोलेश्या, एतेषां खल्ल भदन्त ! वानव्यन्तराणां कृष्णलेश्यानां यावत्तेजोलेश्यानां च कतरे कतरेभ्यो यावद् विशेषाधिकाः गौतम ! सर्वस्तोकाः वानव्यन्तरा स्तेजोलेश्यार, इस प्रकार से है-वहाँ के आलापक में वानव्यन्तर पद को लगाकर आलाप दिखाया जाता है-'वाणमंतराणं भंते ! कइलेस्साओ पन्नत्ताओ' गोयमा!चत्तारि लेस्साओ तं जहा कण्हलेस्सा जाव तेउलेस्सा एएसिणं भंते । बाणमंतराणं कण्हलेस्साणं जाव तेउलेस्साणं कयरे कयरेहितो जाब विलेलाहिया वा? गोयमा ? सव्वत्थो वा वानमंतरा तेउलेस्सा काउलेस्ला असंखेज्जगुणा नीललेस्सा विसेसाहिया कण्हलेस्सा विसे. साहिया' इस पाठ का अर्थ इस प्रकार से है-हे भदन्त ! वानन्यन्तरों के कितनी लेश्याएं कही गई है ? प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! वानव्यन्तरों के चार लेश्याएँ कही गई है जैसे कृष्णलेश्या, यावत् तेजोलेश्या हे भदन्त इन कृष्णलेश्यावाले याचत् तेजोलेश्यायाले वानव्यंतरों में कौन किन की अपेक्षा यावत् विशेषाधिक हैं उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! सबसे कम तेजोलेश्यावाले वानव्यन्तर हैं इनकी વાન વ્યક્તિને ઉદ્દેશીને આલાપકે કહ્યા છે. તે પ્રમાણે બતાવવામાં આવે છે. -'वाणमंतराणं भवे ! कइलेस्साओ पण्णत्ताओ' गोयमा ! चत्तारि लेस्साओ'तंजहा कण्हलेस्सा जाव तेउलेस्सा एएसि णं भंते ! वानमंतराणं कण्हलेस्साणं जाव वेउ. लेष्माणं कयरे कयरेहि तो जाव विसेसाहिया वा। गोयमा! सव्वत्थो वा वानमंतरा तेउलेस्मा काउलेस्सा असंखेज्जगुणा नीउलेस्सा विसेसाहिया कण्णलेस्खा विसे साहिया' मा ५४ मथ मा प्रमाणे छ. ७ मापन पानव्य-तरीन કેટલી વેશ્યાઓ કહેવામાં આવી છે? પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ! વાન વ્યક્તિને ચાર વેશ્યાઓ કહેવામાં આવી છે. જેમકે કૃષ્ણલેશ્યા યાવતું તે લેહ્યા છે ભગવદ્ આ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા યાવત તેજલેશ્યાવાળા વાનવ્યંતરમાં કોણ કોની અપેક્ષાથી યાવત્ વિશેષાધિક છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ સૌથી ઓછી તેજેશ્યાવાળા વાનવ્યંતર છે તેની અપેક્ષાથી કાપતિકલેશ્યા
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैन्द्रिका टीका श०१९ उ०१० सू०१ वानेव्यन्तराणामाहारकरण नि० ४६९ कापोतिकलेश्या असंख्येयगुणाः, नीललेश्या विशेषाधिकाः, कृष्णलेश्या विशेषा धिकाः कियत्पर्यन्तं द्वीपकुमारप्रकरणं वक्तव्यम् तत्राह - जाव अप्पड़ियत्ति' अनेन द्वीपकुमारप्रकरणस्य अन्तिमं सूत्रं सूचितम् तथाहि - 'एएसि णं भंते ! वाणमंतराणं कण्हलेस्साणं जाब तेउलेस्साण य कयरे कयरेहिंतो अप्पडिया वा महिडिया वा गोयमा ! कण्डलेस्सेहिंतो नोललेस्सा महिडिया जान सन्वमहिड्रिया तेउलेस्सा एवं तेउलेस्सेहिंतो कावोयलेस्सा अपडिया, कावोयलेस्सेर्हितो नीकलेस्सा अपडिया, नीलले सेहिंतो कव्हलेस्सा अप्पडिया' इति एतेषां खल भदन्त ! वानव्यन्तराणां कृष्णलेश्यानां यावत्तेजोलेश्यानां च कतरे कतरेभ्यो
अपेक्षा कापोपितक लेश्यावाले वानव्यन्तर असंख्यातगुणित हैं इनकी अपेक्षा नीललेश्यावाले विशेषाधिक हैं एवं कृष्णलेइयावाले विशेषाधिक हैं। यह दीपकुमार प्रकरण यहां कहां तक का ग्रहण करना चाहिये तो इसके लिये 'जाब अध्यड्डपत्ति' ऐसा कहा गया है कि इस पद तक का पाठ यहां पर ग्रहण करना इससे आगे का नहीं। इससे द्वीपकुमार प्रकरण का यह अन्तिम सूत्र है ऐसा सूचित किया गया है वह पाठ इस प्रकार से है- 'एएसिणं भंते । वागमतराणं कण्हलेस्साणं जाव तेउ
साणं करे करेहिंतो अप्यडिया वा महिडिया वा ? गोयमा । कण्हंलेस्से हिंतो नीललेस्सा महिड्डिया जाय सम्बहिड्डिया तेउलेस्सा एवं उस्सेहिंनो कावोपलेला अप्पाडिया काबोधले सेहिंतो नीललेस्सा अपड़िया नीलसेहितो कण्हलेस्सा अपडिया' इस पाठ का अर्थ इस प्रकार से हैं- हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले यावत्
વાળા વાનન્યન્તર અસંખ્યાતગણા છે. તેની અપેક્ષાએ નીલલેશ્યાવાળા વિશેષા ધિક છે, અને કૃષ્ણલેશ્યાવાળા વિશેષાધિક છે. આ દ્વીપકુમાર પ્રકરણુ અહિયાં
सुधीनुं श्रश्वानुं छु छे ते भाई सूत्रार आहे हे — 'जाव अप्पइढियत्ति' मा यह सुधीना पाठ अडियां ग्रहण ४२वा लेहो. तेनी આગળના નહી.. આનાથી દ્વીપકુમાર પ્રકરણનું આ છેલ્લુ સૂત્ર છે. એમ सूथित ' हे 'एएसि णं भंते! बाणमंतराणं कण्हलेस्साणं जाव वेउलेस्खाणं करे कयरेद्दितो अपढिया वा महिइढिया वा गोयमा ! कण्णलेरसेहिंतो नीललेस्सा महिइढिया जाव सव्वमहिइढिया तेउलेस्सा एवं तेउलेरसेहिंतो कावायलेखा अप्पढिया, कावोयलेरसे हि तो नीललेश्सा अध्पडूढिया नीललेरसे हितो कण्हलेखा अप्पढिया' या पाउने अर्थ या प्रभा छे. हे भगवन् पशु લેશ્વાવાળા ચાવતુ તે વેશ્યાવાળા આ વાનન્યન્તરામાં કેણુ કાની અપેક્ષાએ
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
भगवतीसत्र ऽल्पर्दिका वा महद्धि का वा गौतम ! कृष्णलेग्येभ्यो नीललेश्या महद्धिंका यावन् सर्वमहदिका स्तेजोलेश्याः, एवं तेजोलेश्येभ्यः कापोतलेश्याः अल्पनिकाः, कापोतलेश्येभ्यो नीललेश्या अल्गाड़िकाः, नीललेश्येभ्यः कृष्णलेश्या अल्पदिका इति एतत्पर्यन्तमेव पोडशशतकीयैकादशोद्देशकस्थद्वीपकुमारवक्तव्यता वक्तव्येति। 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति, हे भदन्त ! यदेवानुपियेण कथितम् तत् एवमेव सर्वथा सत्यमेव आप्तस्य भवतो वाक्यानां तेजोलेश्यावाले इन वानव्यन्तरों के बीच में कौन किनकी अपेक्षा अल्पऋद्धिवाले हैं और कौन किनकी अपेक्षा महाऋद्धिवाले हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम कृष्णलेश्यावाले वानन्यन्तरों की अपेक्षा नील. लेश्यावाले वानन्यन्तर महाऋद्धिवाले हैं यावत् सबसे अधिक महा ऋद्धिवाले इनमें तेजोलेश्यावाले वानव्यन्तर हैं तथा तेजोलेश्यावाले वानव्यन्तरों से कापोतिक लेश्यावाले वानव्यन्तर अल्पऋद्धिवाले हैं। कापोतिक लेश्यावालों से नोललेश्यावाले अल्पऋद्धिवाले हैं नीललेश्या. घालों की अपेक्षा कृष्णलेश्यावाले अल्पऋद्धिवाले हैं। इस प्रकार १६ वें शतक के ११ वे उद्देशक में कही गई द्वीपकुमार संबंधी वक्तव्यता इस अन्तिम खून तक ही यहाँ ग्रहण की गई है ऐसा जानना चाहिये 'सेवं भंते । सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आप देवानुप्रिय ने जो इस विषय में कहा है वह ऐसा ही है सर्वथा सत्य ही है २ क्योंकि आप અલ ઋદ્ધિવાળા છે? અને કેની અપેક્ષાથી મહાદ્ધિવાળા છે. તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હે ગૌતમ! કૃષ્ણલેશ્યાવાળા વાનવ્યન્તરની અપેક્ષાએ નીલલેશ્યાવાળા વાતવ્યન્તર મહાદ્ધિવાળા છે. યાવત્ તેઓમાં સૌથી અધિક મહાદ્ધિવ ળ તેજલેશ્યાવાળા વાનવ્યન્તર છે. તથા તેજલેશ્યાવાળા વાનવ્ય તરથી કાપતિક વેશ્યાવાળા વાનવ્યન્તર અલ્પઝદ્ધિવાળા છે. કાપતિક લેશ્યાવાળાએથી નલલેશ્યાવાળા અ૯પઋદ્ધિવાળા છે. નીલલેશ્યા કરતાં કૃષ્ણલેશ્યાવાળા અલ્પાદ્ધિવાળા છે. આ રીતે સેળમાં શતકના ૧૧ અગીયારમા ઉદેશામાં કહેલ દ્વીપકુમાર સંબંધીનું કથન આ અન્તિમ સૂત્ર સુધી જ અહિયાં ગ્રહણ કરેલ છે તેમ સમજવું.
सेवं भंते ! सेवं भते त्ति' 3 मापन आ५ वानुप्रिये या विषयमा જે કહેલ છે, તે તેમ જ છે. હે દેવાનુપ્રિય આપનું કથન સર્વથા સત્ય છે.
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०१० सू०१ वानव्यन्तराणामाहारकरणनि० ४७१ सर्वथा सत्यत्वात् इति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति । सू०१॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात- जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा- . कलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायायेकोनविंशतिशतके
दसमोद्देशकः समाप्तः॥१९-१०॥
समाप्तश्च एकोनविंशतितमशतक इति ॥ आप्त हैं और जो आप्त होते हैं उनके वाक्यों में सर्वथा सत्यताही रहती है इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभु को वन्दना की नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे अपने स्थान पर संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए विराजमान हो गये।
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याफे उन्नीसवें शतकका
दसवां उद्देशक समाप्त ॥ १९-१०॥ કેમ કે આપ આપ્ત છે અને જે આપ્ત હોય છે તેઓના વાક્યોમાં સર્વથા - સત્યતા જ રહે છે. એ રીતે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી ગૌતમસ્વામી તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. એ સૂ. ૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ઓગણીસમા શતકને દસમે ઉદ્દેશક સમાતા ૧૯-૧૦
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
भगवतीस्त्रे ॥ अथ विंशतितमशतकमारमते ॥ एकोनविंशतितमशतकं व्याख्यातम् अथावसर माप्तं विंशतितमं शतकमारभते तस्य च विंशतितमशतकस्य उद्देशकसंग्रहणी गाथामाह-'वेइंदिय' इत्यादि, गाथा-'बेइंदिय१ मागासे२, पाणवहे३, उवचए य४ परमाणू५।
अंतर ६ बंधे ७ भूमी८ चारण ९ सोबकम्मा जीवा १०॥ छाया-द्वीन्द्रिय १ आकाश:२ माणवध ३ उपचयश्व४ परमाणुः५ ।
अन्तरव वन्धो ७ भूमिः ८ चारण सोपक्रमा जीवा१०॥ अर्थ:-द्वीन्द्रिया-द्वीन्द्रियजीववक्तव्यताविषयको द्वीन्द्रियनामकः प्रथमो. शक: १ । आकाश:-आकाशवक्ताताविषयक प्रकाशनामको द्वीतीयोद्देशकः २॥ माणधः-प्राणातिपाताधर्थविषयकः माणातिपातनामस्वतीयोद्देशकः ३ ॥
वीमवें शतक का पहला उद्देशा का प्रारंभ१९ वे शतक का व्याख्यान का दिया गया है अब अवसर प्राप्त २० वां शमक प्रारम्भ हो रहा है सो हदका व्याख्यान करने के लिये सूत्रकार सर्व प्रथम इस शतक गत उद्देशों के अर्थ का संग्रह करनेवाली इस संग्रह गाथा को कह रहे हैं।
'वेइंदियमागाने' इत्यादि--
इस २० वें शतक में जो उद्देश कहे जानेवाले हैं उनमें प्रतिपादित अर्थ का संग्रहीत करके प्रकट करनेवाली यह नाथा है दो इन्द्रिय आदि जीवों के सम्बन्ध में प्रथम उद्देशा है आकाश आदि के सम्बन्ध में द्वितीय उद्देशा है प्राणातिपात आदि के सपन्ध में तृतीय उद्देशा है
વીસમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશાનો પ્રારંભ ઓગણીસમા શતકની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી ગઈ છે. હવે અવસર પ્રાપ્ત વિીસમા શતકને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. વીસમા શતકની શરૂઆત કરવા માટે સૂત્રકાર સર્વ પ્રથમ આ શતકની અંદર આવેલા ઉદ્દેશાઓના मन मतावापानी सब गाथा ४ छ.-'इंदियमागासे' त्यादि
આ વીસમા શતકમાં જે ઉદ્દેશાઓ કહેવાના છે. તેમાં બતાવવામાં આવનારા અને સંગ્રહ કરીને પ્રગટ કરવાવાળી આ ગાથા છે. તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે.
બે ઈન્દ્રિય વિગેરે જીવેના સંબંધમાં પહેલે ઉદ્દેશ છે. આકાશઆદિના સંબંધને બીજો ઉદ્દેશ છે, પ્રાણાતિપાત વિગેરેના અર્થને બતાવનાર
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रका ठीका श०२० उ०१ उद्देशार्थसंग्रहः
४७३
उपचयः - इन्द्रियोपचयविपश्क उपचयनामकचतुर्थोद्देशकः । परमाणुः - परमाणुत आरभ्य अनन्तप्रदेशिकर कन्धविषयकः पञ्चमोदेशकः परमाणुरिति ५ । 'अंतर' - रत्नप्रभा दिपृथिव्याम् अन्वरालवक्तव्यताविषय कोऽन्तरनामकः षष्ठोदेशकः ६ । बन्धः - जीवप्रयोगादिबन्धविषयको बन्धनामकः सप्तमः ७ । भूमिःकर्मभूम्यकर्मभूमिवक्तव्याविषयको भूमिनामकोऽष्टमोदेशकः ८ । चारणः- विद्याचारणादिवक्तव्यताविषयकवारणनामको नत्रमोदेशकः ९ । सोपक्रमा जीवा:सोपक्रम निरुपक्रमायुकजीवन कन्यताविषयको जीवनामको दशमोदेशकः १० ॥ इन्द्रियोपचय सम्बन्ध में चतुर्थ उद्देशा है परमाणु से लेकर अनन्नप्रदेशी स्कन्ध के सम्बन्ध में पांच उद्देशा है, रत्नप्रभा आदि नरकों के अन्तराल के सम्बन्ध में छट्ठा उद्देशा है, जीव प्रयोग आदि बन्ध के सम्बन्ध में ७ यां उद्देशा है, कर्मभूमि और अकर्मभूमि के सम्बन्ध में ८ वां उद्देशा है, विद्याचारण आदि के सम्बन्ध में ९ वां उद्देशा है, तथा सोपक्रम एवं निरुपक्रम आयुवाले जीव के सम्बन्ध में १० वां उद्देशा है इस प्रकार से इस २० वे शतक में ये १० उद्देशे हैं ।
टीकार्थ - - द्रीन्द्रिय जीव की वक्तव्यताविषयक दीन्द्रिय नामका प्रथम उद्देशा है, आकाशवक्तव्यता विषयक आकाश नामका द्वितीय उद्देशा है, प्राणातिपात आदि अर्थविषयकप्राणातिपात नामका तृतीय उद्देशक है, इन्द्रियोपचयविषयक उपचयनामका चतुर्थ उद्देशा है, परमाणु से लेकर अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध तक परमाणु इस नामका पश्चम उद्देशा है, ત્રીજે ઉદ્દેશેા છે. ઇન્દ્રિયાપચયના સબંધમાં ચેાથેા ઉદ્દેશેા છે. પરમાણુથી આરભીને અનન્ત પ્રદેશી સ્કધના સમધમાં પાંચમા ઉદ્દેશ છે. રત્નપ્રભા વિગેરે નરકાના અંતરાલ સખ"ધમાં છઠ્ઠો ઉદ્દેશેા છે. જીવ પ્રત્યેાગ વિગેરે અન્યના વિષયને સાતમે ઉદ્દેશ છે, કમભૂમિ અને અકમભૂમિના સબંધમાં આઠમે ઉદ્દેશે. છે. વિદ્યાચારણ વિગેરેના સબંધમાં નવમે ઉદ્દેશેા છે તથા સેાપક્રમ અને નિરૂપક્રમ આયુષ્યવાળા જીવના સ`ખધમાં દસમે ઉદ્દેશ છે. આ રીતે આ વીસમાં શતકમાં ૧૦ ઉદ્દેશાઓ છે.
ટીકા ઇન્દ્રિય અને જીવના સંબંધ મતાવનાર દ્વીન્દ્રિય નામના પહેલા ઉદ્દેશ છે.૧ આકાશ, વિષે સ્પષ્ટતા કરનાર આ ખીજા ઉદ્દેશાનુ નામ આકાશ એ પ્રમાણે છે ર, પ્રાણાતિપાત વિગેરે વિષયનું પ્રતિપાદન કરનાર આ ત્રીજા ઉદ્દેશાનુ નામ પ્રાણાતિપાત એ પ્રમાણે છે ૩, ઇંદ્રિયાના ઉપચય વિગેરે વિષયને બતાવનાર આ ચેાથા ઉદ્દેશાનું નામ ‘ઉપચય’ એ પ્રમાણે છે.૪, ૫૨' માણુથી આર ભીને અનંતપ્રદેશી કોંધ સુધીના વિષયને તાવનાર આ પાંચમાં
To Fo
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
-
-
भगवतीस्त्रे ॥ अथ विंशतितमशतकमारमते ॥ एकोनविंशतितमशतकं व्याख्यातम् अयात्रसर प्राप्तं विंशतितमं शतकमारभते तस्य च विंशतितमशतकस्य उद्देशकसंग्रहणी गाथामाह-'वेइंदिय' इत्यादि, गाथा-'बेइंदिय१ मागासे २, पाणवहे३, उवचए य४ परमाणू५।
अंतर ६ बंधे ७ भूमी८ चारण ९ सोवकम्मा जीवा १०॥ छाया-द्वीन्द्रिय १ आकाशः२ माणवध३ उपचयश्च४ परमाणुः५।। ____अन्तर वन्धो ७ भूमिः ८ चारण९ सोपक्रमा जीवा१०॥
अर्थः-द्वीन्द्रियः-द्वीन्द्रियजीववक्तव्यताविषयको द्वीन्द्रियनामकः प्रथमोद्दे. शकः १ । आकाश:-आकाशवक्तरताविषयक आकाशनामको द्वीतीयोद्देशकः २॥ माणवधा-माणातिपाताधर्थविषयका माणातिपातनामस्वतीयोदेशकः ३ ॥
वीसवें शतक का पहला उद्देशा का प्रारंभ१९ वें शतक का व्याख्यान कर दिया गया है अब अवसर प्राप्त २० वां शामक प्रारम्भ हो रहा है तो इनका व्याख्यान करने के लिये सूत्रकार सर्व प्रथम इस शतक गत उद्देशों के अर्थ का संग्रह करनेवाली इस संग्रह गाथा को कह रहे हैं
'वेइंदियमागाले' इत्यादि-- ___इस २० वें शतक में जो उद्देश कहे जानेवाले हैं उनमें प्रतिपादित अर्थ का संग्रहीन करके प्रकट करने वाली यह माथा है दो इन्द्रिय आदि जीवों के सम्बन्ध में प्रथम उद्देशा है आकाश आदि के सम्बन्ध में द्वितीय उद्देशा है प्राणातिपात आदि के सपन्ध में तृतीय उद्देशा है
વીસમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશાનો પ્રારંભ ઓગણીસમા શતકની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી ગઈ છે. હવે અવસર પ્રાસ વીસમા શતકને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. વીસમા શતકની શરૂઆત કરવા માટે સૂત્રકાર સર્વ પ્રથમ આ શતકની અંદર આવેલા ઉદ્દેશાઓના भय मतावाप.की सब गाथा 3 छे.-'वेइंदियमागासे' इत्यादि
આ વીસમા શતકમાં જે ઉદ્દેશાઓ કહેવાના છે. તેમાં બતાવવામાં આવનારા અને સંગ્રહ કરીને પ્રગટ કરવાવાળી આ ગાથા છે. તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે.
છે ઈન્દ્રિય વિગેરે જેના સંબંધમાં પહેલે ઉદ્દેશ છે. આકાશઆદિના સંબંધને બીજો ઉદ્દેશ છે. પ્રાણાતિપાત વિગેરેના અર્થને બતાવનાર
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका ठीका श०२० उ०१ उद्देशार्थसंग्रहः उपचय:-इन्द्रियोपचयविषयक उपचयनामकश्चतुर्थोद्देशकः ४ । परमाणुः-परमाणुत आरभ्य अनन्तप्रदेशिकरकन्धविषयकः पश्चमोदेशकः परमाणुरिति ५। 'अंतर'-रत्नपभादिपृथिव्याम् अन्नरालवक्तव्यताविषयकोऽन्तरनामकः षष्ठो. देशकः ६ । बन्धः-जीवपयोगादिवन्धविषयको बन्धनामकः सप्तमः ७ । भूमिःकर्मभूम्यकर्मभूमिवक्तव्यताविषयको भूमिनामकोऽष्टमोदेशका ८ । चारण:-विद्याचारणादिवक्तव्यताविषयकश्चारण नामको नत्रमोदेशकः ९। सोपक्रमा जीवा:सोपक्रमनिरुपक्रमायुरुकजीवच क्तव्यताविषयको जीनामको दशमोद्देशकः १०॥ इन्द्रियोपचय सम्बन्ध में चतुर्थ उद्देशा है परमाणु से लेकर अनन्तप्रदेशी स्कन्ध के सम्बन्ध में पांच उद्देशा है, रत्नप्रभा आदि नरकों के अन्तराल के सम्बन्ध में छहा उद्देशा है, जीव प्रयोग आदि धन्ध के सम्बन्ध में ७ या उद्देशा है, कर्मभूमि और अकर्मभूमि के सम्बन्ध में ८ या उद्देशा है, विद्याचारण आदि के सम्बन्ध में ९ वा उद्देशा है, तथा सोपक्रम एवं निरुपक्रम आयुवाले जीव के सम्बन्ध में १० चा उद्देशा है इस प्रकार से इस २० वें शतक में ये १० उद्देशे हैं।
टीकार्थ--द्रीन्द्रिय जीव की वक्तव्यताविषयक द्वीन्द्रिय नामका प्रथम उद्देशा है, आकाशवक्तव्यता विषयक आकाश नामका द्वितीय उद्देशा है, प्राणातिपात आदि अर्थविषयकप्राणातिपात नामका तृतीय उद्देशक है, इन्द्रियोपचयविषयक उपचयनामका चतुर्थ उद्देशा है, परमाणु से लेकर अनन्तप्रदेशिक रहन्ध तक परमाणु इस नामका पश्चम उद्देशा है, ત્રીજે ઉદ્દેશ છે. ઈક્રિયાપચયના સંબંધમાં ચેશે ઉદ્દેશે છે. પરમાગથી આરંભીને અનન્ત પ્રદેશ સ્કંધના સંબંધમાં પાંચમે ઉદ્દેશ છે. રત્નપ્રભા વિગેરે નરકોના અંતરાલ સંબંધમાં છઠ્ઠો ઉદ્દેશો છે. જીવ પ્રાગ વિગેરે બન્ધના વિષયને સાતમે ઉદ્દેશ છે, કર્મભૂમિ અને અકર્મભૂમિના સંબંધમાં આઠમ ઉશે છે વિદ્યાચારણ વિગેરેના સંબંધમાં નવમે ઉદ્દેશ છે. તથા સેપક્રમ અને નિરૂપકમ આયુષ્યવાળા જીવના સંબંધમાં દસમે ઉદેશે છે. આ રીતે આ વીસમાં શતકમાં ૧૦ ઉદેશાઓ છે.
ટકાથ–ઈન્દ્રિય અને જીવને સંબંધ બતાવનાર કીન્દ્રિય નામનો પહેલે ઉદેશે છે.૧ આકાશ, વિષે સ્પષ્ટતા કરનાર આ બીજા ઉદ્દેશાનું નામ આકાશ એ પ્રમાણે છે ૨, પ્રાણાતિપાત વિગેરે વિષયનું પ્રતિપાદન કરનાર આ ત્રીજા ઉદ્દેશાનું નામ પ્રાણાતિપાત એ પ્રમાણે છે ૩, ઈદ્રિના ઉપચય વિગેરે વિષયને બતાવનાર આ ચેથા ઉદ્દેશાનું નામ “ઉપચય” એ પ્રમાણે છે.૪, પર માણુથી આર ભીને અનંતપ્રદેશી સ્કંધ સુધીના વિષયને બતાવનાર આ પાંચમાં
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतोस्त्रे तत्र सर्वप्रथमतः द्वीन्द्रियनामकपथमोद्देशकवक्तव्यतामाह-'रायगिहे' इत्यादि
मूलम्-'रायगिहे जाव एवं वयासी सिय भंते ! जाव बत्तारि पंचवेइंदिया एगयओ साहारणसरीरं बंधति, बंधित्ता तओ पच्छा आहारेति वा परिणामेति वा, सरीरं वा बंधति ? णो इणटे लमटे। बेदियाणं पत्तेयाहारा, पत्तेयपरिणामा पत्तेयसरीरं बंधति पत्तेयसरीरं बंधिता, तओ पच्छा आहारेंति वा परिणामेति वा सरीरं वा बंधति। तेसिं णं भंते ! जीवाणं कइलेस्लाओ पन्नत्ताओ? गोयमा! तओ लेस्साओ पन्नताओ, तं जहा-कण्हलेला, नीललेस्सा, काउलेस्ला एवं जहा एगूगर्विसइमेलए तेउक्काइयाणं जाव उवतिणवरं सम्मद्दिट्टी वि मिच्छादिट्ठी विनो सम्मामिच्छादिही, दो नाणा दो अन्नाणा नियम, नो रत्नप्रभा आदि पृथिवीयों में अन्तराल की बक्तव्यता को बतलाने वाला अन्तर नाम का ६हा उद्देशा है जीव प्रयोगादि बन्ध का विषय करनेवाले पन्ध नामका सातवां उद्देशा है, कर्म भूमि अकर्मभूमि की वक्तव्यता को प्रकट करने वाला भूमि नाम का पाठवा उद्देशा है, विद्याचारण आदि की वक्तव्यता को विषय करनेवाला चारण नामका नौवां उद्देशा है, सोपक्रम और निरूपक्रम आयुवाले जीवों की वक्तव्यता को बतलानेवाला जीव नामका १० वां उद्देशा है।
ઉદ્દેશાનું નામ “પરમાણુ' એ પ્રમાણે છે, પ, રત્નપ્રભા વિગેરે પૃથ્વીઓના અન્તરાલને બનાવનાર આ છક્કા ઉદ્દેશાનું નામ “અંતરાલ એ પ્રમાણે છે ૬, જીવના પ્રયોગ વિગેરે બંધને વિથ કરવાવાળું આ સાતમાં દેશનું નામ “બંધ એ પ્રમાણે છે.૭, કર્મભૂમિ, અકર્મભૂમિના વિષયને બતાવનાર આ આઠમાં ઉદ્દેશાનું નામ “ભૂમિ એ પ્રમાણે છે ૮, વિદ્ય ચારણ વિગેરે વિષયને બતાવનાર ચારણ નામને નવમે ઉદેશે છે ૯, સેપક્રમ અને નિરૂપક્રમ આયુષ્યવાળા જીવોના વિષયને બતાવનાર આ દસ ઉદ્દેશાનું નામ “જીવ” એ પ્રમાણે છે.૧૦.
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ ०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्देश निरूपणम् ४७५ मणजोगी, वयजोगी वि कायजोगी वि आहारो नियमं छद्दिसि । तेसिंणं भंते! जीवाणं एवं सन्नाइ वा, पन्नाइ वा, मणेइ वा, वइति वा, अम्हे णं इट्टाणिडे रसे इद्वाणिट्टे फाले पडिसंवेदेमो ?
इट्टे लट्टे पडसंवेदेति पुण ते, ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्को सेणं बारससंवच्छराई सेसं तं चैव । एवं तेइंदियाण वि एवं चउरिंदियाण वि णाणतं इंदिएसु ठिईए य सेसं तं चेव, ठिई जहा पन्नवणाए । लिय भंते! जाव चत्तारि पंच पंचिंदिया जीवा एगयओ साहारणं० एवं जहा बेइंदियाणं, णवरं छल्लेस्साओ दिट्ठी तिविहा वि चत्तारि नाणा, तिन्नि अन्नाणा, भयणाए, तिविहो जोगो । तेसिंणं भंते! जीवाणं एवं सन्नाइ वा पन्नाइ वा मणोइ वा वईइ वा 'अम्हेणं आहारमाहारेमो' गोयमा ! अस्थेगइयाणं एवं सन्नाइ वा पन्नाइ वा मणेइ वा वईइ वा अम्हेणं आहारमाहारेमो अत्येगइयाणं जो एवं सन्नाइ वा पन्नाइ वा जाव वईइ वा अम्हेणं आहारमाहारेमो आहारेंति पुण ते । तेसिं णं भंते! जीवाणं एवं सन्नाइ वा जाव वई वा, 'अम्हे णं इद्वाणिट्टे सद्दे इद्वाणिट्ठे रूवे इट्ठाणिट्टे गंधे इट्टाणिट्ठे रसे इट्ठाणिट्टे फासे परिसंवेदेमो ?' गोयमा ! अस्थेग - याणं एवं सन्नाइ वा जाव वईइ वा 'अम्हे णं इहाणि सदे जाव इट्टाणिट्टे फासे पडिसंवेदेमो' अत्थेगइयाणं णो एवं सन्नाइ वा जावई वा 'अम्हे णं इट्टाणिडे सदे जाव इट्ठाणिट्टे फासे पडिसंवेदेमो' पडिसंवेदेति पुण ते । तेणं भंते ! जीवा किं पाणाइवाएं उवक्खाइजंति ? गोयमा ! अत्थेगइया पाणाइवाए वि
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती उवक्खाइजति जाव मिच्छादलणसल्ले वि उवक्वाइजति, अत्थेगइया नो पाणाइवाए उबक्खाइज्जति णो मुला० जाव नो मिच्छादसणसल्ले उवक्खाइज्जति। जेसि पिणं जीवाणं ते जीवा एवमाहिजति, तेलि पिणं जीवाणं अत्थेगइयाणं विनाए नाणत्ते अत्थेगइयाणं णो विषणाए नो नाणत्ते, उववाओसवओ जाब सबटुसिद्धाओ ठिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई छस्समुग्घाया केवलिवजा, उवट्टणा सम्बस्थ गच्छंति जाव सबसिद्धति, सेसं जहा बेइंदियाणं । एएसि णं भंते! वेइंदियाणं जाव पंचिंदियाण य कयरे कयरे हिंतो जाव विसेसाहिया वा? गोयमा ! सव्वत्थो वा पंचिंदिया, चउरिदिया बिलसाहिया तिदिया विसेसाहिया, वेइंदिया विसेसाहिया । लेवं भंते! सेवं भंते! ति जाव विहरइ ॥सू०१॥
छाया-राजगृहे यावदेवम् अबादील-स्याद्भदन्त ! यावन् चत्वारः पञ्चद्वीन्द्रिया एकतः साधारणशरीरं वन्नन्ति बना ततः पश्चाद् आइरन्ति वा परिणामयन्ति वा शरीरं वा वनन्ति ? नायमर्थः समर्थः, द्वीन्द्रियाः खलु प्रत्येकाहारा प्रत्येकपरिणामाः प्रत्येकशरीरं वध्नन्ति प्रत्येकशरीरं बद्ध्वा ततः पश्चात् आहरन्ति वा परिणामयन्ति वा शरीरं वा वध्नन्ति । तेषां खतु भदन्त ! जीवानां कति लेश्याः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! तिस्रो लेश्याः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-कृष्णलेश्या, नीललेश्या कापोतलेश्याः । एवं यथा एकोनविंशतितमे शते तेजस्कायिकानां यावद्द्वर्तन्ते । नवरं सम्यग्र दृष्टयोऽपि मिथ्यादृष्टयोऽपि नो सम्यग् मिथ्याष्टयः, द्वे ज्ञाने द्वे अज्ञाने नियमतः, नो मनोयोगिनो वचोयोगिनोऽपि काययोगिनोऽपि, आहारो नियमतः पदिशि । तेषां खलु यदन्न । जीवानाम् एवं संज्ञा इति वा, प्रज्ञा इति वा, मन इति वा, वागिति वा, 'वयं खलु इष्टानिष्टान् रसान् इप्टानिष्टान् स्पर्शान् प्रतिसंवेदयामः, ? नायमर्थः सपर्थः प्रतिसंवेदयन्ति पुनस्ते । स्थितिघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , पण द्वादशसंवत्सराणि शेपं तदेव । एवं श्रीन्द्रियाणामपि एवं चतुरिन्द्रिया
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ सू०१ द्वीन्द्रियनामक प्रथमोद्देशनिरूपणम् ४७७ णामपि नानात्वमिन्द्रियेषु स्थितौ च शेतं तदेव । स्थितियथा प्रज्ञापनायाम् । स्याद् भदन्त ! यावत् चत्वारः पञ्च पञ्चेन्द्रिया जीवा एकतः साधारणं, एवं यथा द्वीन्द्रियाणाम् नवरं पड्लेश्याः दृष्टित्रिविधा अपि, चत्वारि ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि भजनया, विविधो योगः । तेषां खलु गदन्त ! जीवानाम् एवं संज्ञा इति वा प्रज्ञा इति वा मग इति वा बामिति वा 'वयं खलु आहारमाहराम:, गौतम ! अस्त्येकेपाम् एवं संज्ञा इति वा प्रज्ञा इति वा मन इति वा वागिति वा 'वयं खल्ल आहारमाहरामः । अस्त्येकेपां नो एवं संज्ञा इति यावद् वागिति वा 'वयं खल्ल आहारमाहराम:' आहरन्ति पुनरुते । तेषां खलु भदन्त ! जीवानाम् एवं संज्ञा इति वा यावद् वानिति वा 'वय खलु इष्टानिष्टान् शब्दान , इष्टानिष्टानि रूपाणि, इष्टानिष्टान् गन्धान इष्टानिष्टान् रसान् इष्टानिष्टान् स्पर्शान् मतिसंवेदयाम: ? गौतम ! अस्त्येकेताम् एवं संज्ञा इति वा यावद् वागिति वा 'वयं खलु इष्टानिष्टान् शब्दान् यावत इष्टानिष्टान् स्पर्शान् प्रतिसंवेदयामः, अस्त्ये केपां नो एवं संज्ञा इति वा यावद्यागिति वा 'वयं खलु इप्टानिष्टान् शब्दान् यावत् इष्टानिष्टान् स्पर्शान् 'प्रतिसंवेदपानः' प्रतिसंवेदयन्ति पुनस्ते। ते खल्ल भदन्त ! जीवाः किं प्राणातिपाते उपाख्यान्ति गौतम ! अत्येकका: पाणातिपातेऽपि उपाख्याति यावद् मिथ्यादर्शनशल्येऽपि उपाख्यान्ति । अस्त्येककाः नो प्राणातिपाते उपाख्यान्ति नो मृपावादे यावद् नो मिथ्यादर्शन शल्ये उपाख्यान्ति येषामपि खलु जीवानां ते जीया एवमाख्यायन्ते तेषामपि खल्ल जीवानामपि अस्त्येकवां विज्ञातं नानात्वम् अस्त्येकेषां नो विज्ञातं नानात्वम् उपपातः सर्वतो यावत् सर्वार्थसिद्धा स्थितिष-येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि, पट्समुद्घाखाः केवलिवर्जिताः । उद्वर्तनाः सर्वत्र गच्छन्ति यावत् सर्वार्थसिद्धमिति । शेषम् यथा द्वीन्द्रियाणाम् । एतेषां खलु भदन्त ! द्वीन्द्रियाणां यावत्पञ्चेन्द्रियाणां च कतरे कतरेभ्यो यावद्विशेषाधिका वा ? गौतम! सर्वस्तोकाः पञ्चन्द्रियाः, चतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः, श्रीन्द्रिया विशेषाधिकाः, द्वीन्द्रिया विशेषाधिकाः ।वदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ॥सू.१।।
विंशतितमशते मथमोद्देशकः समाप्तः ॥ टीका-'रायगिड़े जा एवं बयासी' राजगृहे यावदेवमवादीत अत्र यावस्पदेन भगवतः समयसरणमभूदित्यारण्य माजलिपुटो गौतम इत्यन्तस्य प्रकरणस्य
अब सूत्रकार सर्वप्रथन द्वीन्द्रिय नामक प्रथम उद्देशे की 'रायगिहे। इत्यादि सन द्वारा वक्तव्यता का कथन करते हैं
रायगिहे जाय एवं बाती इत्यादि ।
હવે સૂત્રકાર સર્વ પ્રથમ દ્વિીન્દ્રિય નામના પહેલા ઉદેશાને પ્રારંભ કરતાં ४९ छ -'रायगिहे जाव एवं बयासी' या
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७. ...
भगवतीस्त्र ग्रहणं भवति एतादृशविशेषणविशिष्टो गौतमः किमवादीत् तत्राह-'सिय' इत्यादि, 'सिय भंते !' स्याद् भदन्त ! अन स्यादिति अध्ययं तिङन्तमतिरूपकं संभवेदित्यर्थकम् , 'जाव चत्तारि पंच बेइंदिया' यावत् चत्वारः पञ्च द्वीन्द्रिया जीवाः यावत्पदेन द्वयोस्त्रयाणां संग्रहः, तथा च द्वौ वा त्रयो वा चत्वारः पञ्च वा द्वीन्द्रिया जीवा इत्यर्थः 'एगयओ' एकत:-एकीभूय-संयुज्येति यावत् , 'साहारण सरीरं' साधारणशरीरम् 'बंधंति' वध्नन्ति अनेकजीवसामान्यम् अनेकजीवो. पभोग्यम्-अनेकजीवभोगाधिष्ठानमिति यावत् बध्नन्ति प्रथमतया तत् मायोग्य. पुद्गलग्रहणतः कुर्वन्तीत्यर्थः । 'बंधित्ता' एकतो मिलित्वा-साधारणशरीरं बवा
टीनार्थ--'रायगिहे जाव एवं पयासी' यहां यावत्पद से 'भगवान् का समवसरण हुआ' यहां से लेकर 'प्राञ्जलिपुटवाले गौतम ने ' यहां तक का प्रकरण गृहीत हुआ है तथा च-राजगृहनगर में प्रभु का समवस. रण हुआ प्रभुका आगमन सुनकर परिषद् धर्म का व्याख्यान सुनने के लिये उनके पास आई प्रभु ने धर्म का उपदेश दिया धर्मोपदेश सुनकर परिषद् विसर्जित हो गई इसके बाद पूर्वोक्त विशेषणों से विशिष्ट गौतम ने प्रभु से इस प्रकार पूछा-- ___लिय भंते ! जाय चत्तारि पंच वेइंदिया एगयो साहारणसरीरं बंधति' 'सिय' स्यात् यह पद तिङन्त प्रतिपक अव्यय है और इसका अर्थ संभव हो सकता है' ऐसा है 'जाय चत्तारि' में आगत यावत्पद से 'दो और तीन' का संग्रह हुआ है तथा च-दो अथवा तीन, अथवा चार अथवा पांच द्वीन्द्रिय जीव मिलकर अनेक जीवोपभोग्य साधारण शरीर का बन्ध करते हैं ऐसी बोत क्या संभवित हो सकती है ? तथा-एकत्रित
An:-रायगिहे जाव एवं वयासो' डनगरमा सामाननु समવસરણ થયું. પ્રભુનું આગમન સાંભળીને પરિષદુ પ્રભુને વંદના કરવા તેઓ પાસે આવી. પ્રભુએ ધર્મદેશના આપી ધર્મદેશના સાંભળીને પરિષદ્ પ્રભુને વદન નમસ્કાર કરીને પિતા પોતાને સ્થાને પાછી ગઈ તે પછી ગૌતમ સ્વામી
मन्ने थ R. In or विनयथी प्रभुने ॥ प्रभाचे पूछ्यु'. 'सिय भंते ! जाव चत्तारि पंच बेइदिया एगयओ साहारणसरीरं बंधति' महियां 'सिय' 'स्यात्' से तिब्न्त प्रति३५४ भव्यय छे. अनेम सम 3 श छे. से प्रभारी छ. 'जाव चत्तारि' मा मास यावत्पथी में भने त्रय यड કરાયા છે. બે અથવા ત્રણ અથવા ચાર અથવા પાંચ બે ઈન્દ્રિય જી મળીને અનેક જીવોને ભેગવવા લાયક સાધારણ શરીરને બંધ કરે છે? એવી વાત
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ सू०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्देशनिरूपणम् ४७९ 'तओ पच्छा' ततः पश्चात् साधारणशरीरग्रहणानन्तरम् 'आहारेति वा परिणामेंति वा सरीरं वा बंधति' आहरन्ति वा-आहारं कुर्वन्तीति वा परिणमयन्ति वाआहतपुद्गलानां परिणामं कुर्वन्ति वा शरीरं वा बध्नन्ति पश्चाविशिष्टशरीरं तज्जीवग्राह्य गृह्णन्तीति वेत्यर्थः । भगवानाह-'णो इण?' इत्यादि, 'जो इणद्वे सम' नायमर्थः समर्थः, हे गौतम ! मिलिता अनेके द्वीन्द्रिया जीगः एक शरीरं नोपभोगाय गृह्णन्तीति भावः । तदा किं कुर्वन्ति तत्राह-बेइंदियाणं' इत्यादि, 'बेइंदियाणं पत्तेयाहारा' द्वीन्द्रियाः खलु प्रत्येकाहाराः द्वीन्द्रियजीवाः संभूय नाहरन्ति किन्तु एकैक एव आहारं कुर्वन्तीत्यर्थः ‘पत्तेयपरिणामा' प्रत्येकपरिणामाः एकैकश एवं आहृतपुद्गलानां परिणामं कुर्वन्तीत्यर्थः 'पत्तेयसरीरं होकर उस साधारण शरीर का 'बंधित्ता' पन्ध करके 'तो पच्छा' उसके याद-साधारणशरीर को ग्रहण करने के अनन्तर 'आहारेति वा परिणामें ति वा सरीरं वा बंधति' वे आहार करते हैं क्या ? तथा-माहृत पुगलों को रसादिरूप से परिणमाते हैं क्या? और परिणमाने के बाद फिर विशिष्ट शरीर का बन्ध करते हैं क्या इस प्रश्न समूह के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'णो इणटे समढे' है. गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। अर्थात् मिलित अनेक द्वीन्द्रियजीव उपभोग के लिये एक शरीर को साधारण शरीर को-ग्रहण नहीं करते हैं । इसमें कारण क्या है ? तो इसके लिये कहा गया है कि वे-'वेइंदिया णं पत्तयाहारा, पत्तेयपरिणामा, पत्तेयसरीरं बंधंति' दो इन्द्रिय जीव इकट्ठे होकर आहार नहीं करते हैं किन्तु जुदे २ रहकर ही सब स्वतंत्र २ होकर ही-एक २ रूपमें ससकी शछे १ तथा से प्रभारी ४ थधन व साधारण शरीरनु 'वधित्ता' ५५४शन 'तभोपच्छा' त पछी शटके , साधारण शरीर घडए पछी 'आहारेति वा परिणमंति वा सरीरं वा बंधंति' तमे २ ४२ छ ? तथा આહુત પુલોને રસ વિગેરે રૂપે પરિણુમાવે છે? અને એ રીતે પરિણુમાવ્યા પછી વિશેષ પ્રકારના શરીરને બંધ કરે છે? આ પ્રશ્નોના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે छ :-णो इणठे समठे' गौतम! 24॥ अथ परेशम२ नथी अथवा મળેલા અનેક બે ઈદ્રિય જીવો ઉપગ માટે એક શરીરને-સાધારણ શરીરને ગ્રહણ કરતા નથી. તેનું કારણ શું છે? તેમ ગૌતમ સ્વામીના પૂછવાથી तेना उत्तरमा प्रभु के छ ?- बेइंदियाणं पत्तेयाहोरा, पत्तेयपरिणामा, पत्तेय सरीर बंधति' में द्रिय व ४४ थन मा४२ता नथी. ५२तु જુદા રહીને જ એટલે કે એક એક રૂપમાં રહીને જ આહાર કરે છે. અને
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
४८०
बंधंति' प्रत्येकशरीरं बध्नन्ति न तु मिलित्वा, 'पत्तेयं सरीरं वंधित्ता' प्रत्येकम् - एकैकशः शरीरं वद्ध्वा 'तओ पच्छा आहारेति वा' ततः पश्चात् प्रत्येकशः शरीर बन्धनानन्तरम् 'आहारेति वा' आहरन्ति वा आहारपुद्गलान् गृह्णन्ति 'परिणामे ति वा' परिणमयन्ति आहृतपुद्गलान् 'सरीरं वा वंबंवि' शरीर वा बन्धन्ति उपभोगायेति । 'सिं णं भवे ! जीवाणं तेषां खलु भदन्त ! जीवानाम् 'कइ लेस्साओ पन्नताओ' कति लेश्याः मज्ञप्ताः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे tar ! ' साओ पन्नताओ' तिस्रो लेश्याः प्रज्ञप्ताः - कथिताः, भेदत्रयमेव दर्शयति - तं जहा ' तद्यथा 'कहलेस्सा' कृष्णलेश्या 'नीललेस्सा' नीललेश्या 'काउलेस्सा' कापोतिकलेश्या । ' एवं जहा एगूगसिमे लए तेडकाइपाणं' एवं यथा एकोनविंशतितमशते तेजस्कायिकानां जीवानां विषये कथितं तथैव इहापि द्रष्टव्यम् कियत्पर्यन्तमे कोनविंशवितमशतकीयतृतीयो - रहकर ही आहार करते हैं और आह्वन पुलों को एकेक २ रूप में रहकर ही जुदे २ होकर ही - परिणामाते हैं मिलकर नहीं परिणमाते है इस प्रकार वे मिलकर एक शरीर का बन्ध नहीं करते हैं किन्तु जुदे २ होकर ही उपभोग के निमित्त प्रत्येक शरीर का बन्ध करते हैं ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- तेसि णं भंते ! जीवाणं कहलेसाओ पगत्ताओ' हे इन्त ! इन जीवों के कितनी लेहयाएं कही गई है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है- 'तओ लेस्साओ पन्नताओ' हे गौतम! इन जीवों के ३ श्याएं होती हैं । 'तं जहा' जैसे 'कण्हलेस्सा, नीललेरसा, काउलेस्सा' कृष्णलेश्या, नीललेहया, कापोतिकले 'एवं जहा एगूण विसहमे सए ते काइयाणं' जैसा कथन १९ वे शतक में तेजस्कायिकों के આહાર કરેલા પુદ્ગલેાને એક એક રૂપે રહીને જ અર્થાત્ જુદા જુદા રહીને જ પરિણુમાવે છે. એક સાથે મળીને પરિણુમાવતા નથી. એ રીતે તે એક સાથે મળીને એક શરીરના અધ કરતા નથી પરંતુ જુદા જુદા રૂપે થઈને પ્રત્યેકના જુદા જુદા શરીરના અધ કરે છે
हुवे गौतम स्वाभी अलुने मे पूछे छे - ' तेसि णं भंते ! जीवाणं कइलेस्साओ पण्णत्ताओ' हे भगवन् ते कवाने ऐटली सेश्या थे। होय छे ? तेना उत्तरमा अलु छे - 'तओ लेहसाओ पण्णताओ' हे गौतम! मा लवाने त्रशु येश्याम। होय छे. 'तं जहा' - तेना नाम था अभाऐ है. 'कण्हलेस्सा, नीललेला, काउलेम्घा' धृष्णुद्देश्या, नीतझेश्या भने यति बेश्या, "एवं जहा एगूणवीस इमे सए देउकाड्यानं' मोजणी सभा शतम्भां તેજસ્કાયિકાના સબંધમાં જેવુ કથન કરવામાં આવ્યુ છે. તેજ પ્રમાણેનુ
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ सू०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्देशनिरूपणम् ४८१ देशकमकरणमध्ये तव्यम् तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव उववति' यावदुद्व- ,
न्ते लेश्यामकरणादारभ्य उद्वर्तनामूत्रपर्यन्तम्-तथाचोद्वर्तनापकरणम् 'तेणं भंते ! जीवा अणंतरं उन्नट्टिचा कर्हि उवज्जति ते खलु भदन्त ! जीवा अनन्तरमुवृत्त्य कुत्र गच्छन्ति कुत्रोत्पद्यन्ते, हे गौतम ! तेजस्कायिका जीवा तेजस्कायिकतो निम्मृत्य कुत्रोत्पद्यन्ते इत्यादि विशेषजिज्ञासुभिः तत्रत्यम् एकोनविंशतितमशतकीयतृतीयोद्देशकस्थं प्रकरणं तत्रापि 'एवं उब्वट्टणा जहा वक्कंतीए' इत्युक्तं तेन प्रज्ञापनायास्तृतीयोद्वर्त्तना पदं च सविस्तरं द्रष्टव्यम्।' 'नवरं सम्मदिट्ठी वि मिच्छादिट्ठी वि नो सम्मामिच्छादिट्ठी' नवरं सम्यग्दृष्टयोऽपि सम्बन्ध में किया गया है वैसा ही लथन यहां पर भी 'जाव उमट्टतितक. कर लेना चाहिये अर्थात् श्याप्रकरण से लेकर उद्वर्तना सून पर्यन्त का प्रकरण जोकि १९ वे शतक के तृतीय उद्देशे में है यहां पर कह लेना . चाहिये। वह उदर्तना प्रकरण वहां इस प्रकार से है 'ते णं भते ! जीवा अणंतर उव्वहिता कहिँ उववज्जंति' हे भदन्त ! वे तेजस्कायिक जीव तेजस्कायिक पर्याय से निकल कर कहां उत्पन्न होते हैं ? इत्यादि प्रश्न । इस प्रश्नके समाधान के निमित्त वहां ऐला कहा गया है कि हे गौतम ! 'एवं उचट्ठणा जहा वक्कंतीए' इस विषय को जानने के लिये प्रज्ञापना सूत्र का व्युत्क्रान्ति पद देखना चाहिये अतः विशेष जिज्ञासुओं को १९ वें शतक का तृतीय उद्देशक और उसमें भी प्रज्ञापना सन का छट्ठा उद्वर्तना पद विस्तार सहित देखना चाहिये । 'नवरं सम्मदिट्टी वि मिच्छादिट्ठी वि नो सम्मामिच्छादिही' लेश्याप्रकरण से लगाकर उद्ध.
यन लिया ५gy 'जाव उवटुंति' मे. वा४या सुधी ४ पु. अर्थात् वेश्या પ્રકરણથી આરંભીને ઉદ્વર્તના સૂત્ર સુધીનું ૧૯ ઓગણીસમા શતકનું પ્રકરણ ઓગણીસમા શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશામાં છે તે અહિયાં સમજી લેવું. ત્યાં તે ઉદ્ધતના ५.२९ मा शa छ. 'वेणं भंते ! जीवा अणंतरं उपट्टित्ता काहिं उववजंति' હે ભગવન તે તેજસકાયિક જ તેજસ્કાયની પર્યાયથી નીકળીને કયાં ઉત્પન્ન થાય છે? ઈત્યાદિ પ્રશ્ન કર્યા છે. અને તે પ્રશ્નોના સમાધાન માટે ત્યાં આ प्रमाणे घुछ ४-ॐ गौतम! 'एवं उवट्टणा जहा वक्तीए' मा विषयने સમજવા માટે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું વ્યુત્ક્રાંતિ પર જોઈ લેવું. જેથી વિશેષ જીજ્ઞાસુ એએ એગણીસમા શતકનો ત્રીજો ઉદેશે અને તેમાં પણ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું त्री ना ५६ सविस्तर न सभ . 'नवरं सम्मदिट्ठी वि मिच्छा. दिट्ठी वि नो सम्मामिच्छादिदी' श्या ४२थी त ४२५ सुधीमा म
L
-
.
.
.
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने मिथ्यादृष्टयोऽपि नो सम्यग्मिथ्यादृष्टयः, तेजस्कायिकमकरणे तेजस्कायिकानां सम्यग्दृष्टित्वस्य सम्यग्मिथ्याष्टित्वस्य च निषेधं कृत्वा मिथ्याष्ठित्वमात्रस्य विधानं कृतम् इह तु यदपेक्षया बैलक्षण्यं दर्शयितुं 'नवरं' इत्युक्तम् सम्यग्दृष्टयोऽपि मिथ्यादृष्टयोऽपि च न तु सम्यग्मिथ्यादृष्टयः सास्वादनसम्यक्त्वतः पतितस्य द्वीन्द्रियेषु उत्पत्तिसमये अपर्याप्तावस्थायाम सम्यग्दृष्टत्व-मिथयादृष्टिस्वयोरुभयोरपि संभावना न तु मिश्रष्टित्वस्य । एतेषां जीवानाम्-'दो नाणा दो अन्नाणा नियमा' द्वे ज्ञाने द्वे अज्ञाने नियमात् ‘णो मणजोगी' नो मनोयोगिनः, तना प्रकरण के भीतर यह प्रकरण भी आया है कि तेजस्कायिक जीव सम्यग्दृष्टि होते हैं ? या मियादृष्टि होते हैं ? या उभयदृष्टि होते हैं ? तो वहां इस प्रकरण में ऐसा कहा गया है कि वे न सम्यग्दृष्टि होते हैं एवं न उभयदृष्टि होते हैं किन्तु मिथ्यादृष्टि होते हैं इस प्रकार से उनमें मिथ्यादृष्टि मात्र का विधान किया गया है परन्तु यहां उस अपेक्षा से विलक्षणता दिखाने के लिये 'नवरं' ऐसे पद का प्रयोग किया गया है और यह बतलाया जा रहा है कि वे हीन्द्रियजीव सम्यगृहष्टि भी होते हैं और मिथ्यादृष्टि भी होते हैं उभयदृष्टि नहीं होते हैं क्योंकि सास्वादन सम्यक्त्व से पतित हुए जीव में द्वीन्द्रियों में उत्पत्ति के समय अपर्याप्तावस्था में सम्यग्दृष्टित्व की
और मिथ्याष्टित्व की इन दोनों की भी संभावना है उभयदृष्टित्व की संभावना नहीं है । इन जीवों के नियम से दो ज्ञान होते हैं दो अज्ञान પ્રકરણ પણ આવેલ છે કે તેજસ્કાયિક જીમ સાગૂ દષ્ટિ હોય છે કે મિથ્યા દષ્ટિ હોય છે અથવા ઉભયષ્ટિ હોય છે? આ સંબંધમાં ત્યાં આ પ્રકરણમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે–તેઓ સમ્યગ્ર દૃષ્ટિ હોતા નથી અને ઉભયષ્ટિ પણ હેતા નથી પરંતુ મિથ્યાષ્ટિ જ હોય છે. એ રીતે તેઓમાં માત્ર મિથ્યા દષ્ટિનું જ વિધાન કરેલ છે. પરંતુ તે કથન કરતાં અહિં ફેરફાર-વિશેષતા मतावा भाटे 'नवरं' पहनी प्रयोग य छे. मन म ता०यु छ । તે બેઈદ્રિય જીવો સમ્યગદષ્ટિ પણું હોય છે, અને સિધ્યાષ્ટિ પણ હોય છે. ઉભયદષ્ટિ હેતા નથી કારણ કે સાસ્વાદન સમ્યકૂવથી પતિત થયેલા જીવમાં બે ઈન્દ્રિયમાં ઉત્પત્તિના સમયે અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં સમ્યગદષ્ટિ પણાની અને મિથ્યાદૃષ્ટિપણાની એમ આ બને દષ્ટિની સંભાવના છે. ઉભય દૃષ્ટિપણાની સંભાવના નથી, આ જીને નિયમથી બે જ્ઞાન હોય છે, તેમ
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीकाश०२० उ०१ सू०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्देशनिरूपणम् ४८३ 'वयजोगी वि कायजोगी वि' वचोयोगिनोऽपि काययोगिनोऽपि भवन्तीति 'आहारो नियम छदिसिं' आहारो नियमातू षइदिशम् एतद्विषये विशेषविचार: प्रथमशतके आहारोद्देशके एव द्रष्टव्यः । 'तेसि णं भंते ! जीवाणं' तेषां खल्लु भदन्त ! जीवानां द्वीन्द्रियजीवानाम् 'एवं सन्नाइ वा मणेइ वा वईइ वा संक्षेति वा-संज्ञा-आहारादिरूपा साऽस्ति वेत्यर्थः, प्रक्षेति वा प्रज्ञा-बुद्धिः साऽस्ति वेत्यर्थः मन इति वा-मनोऽस्ति वेत्यर्थः, वागिति वा वाक्-वचनमिति वा वागस्ति वेत्यर्थः 'अम्हे णं इहानिढे रसे' वयं खलु इष्टानिष्टान् रसान् इप्टा:-मनोनुकूलाः अनिष्टा:-अवाञ्छिता रसा इत्यर्थः तान् इटाणि? फासे' इष्टानिष्टान् स्पर्शान 'पडिसंवेदेमो' प्रतिसंवेदयामः वयं खलु इष्टानिष्टरसान् गृहीमः इष्टानिष्टान् स्पर्शाश्व स्पृशामः इत्याकारिका बुद्धिरतेपां विधते किम् ? इति प्रश्नः, होते हैं ये मनोयोगी नहीं होते हैं किन्तु वचनयोगी और कापयोगी होते हैं यही बात 'दो नाणा दो अन्नाणा नियम, नो मणजोगी वयजोगी विकायजोगी वि' इन पदों द्वारा प्रकट की गई हैं। 'आहारोनियम छदिसिं' इनका छहों दिशाओं का आहार होता है इस विषय का विशेष विचार प्रथम शतक के आहारोदेशक में किया जा चुका है अतः वहीं से यह विषय देखना चाहिये 'तेसिं गंभंते ! जीवाणं एवं सन्नाह वा' इत्यादिअब गौतमप्रभु से ऐसा पूछ रहे हैं कि हे भदन्त ! उन दो इन्द्रिय जीवों के क्या ऐसी संज्ञा आहारादिरूपसंज्ञा होती है प्रज्ञा वृद्धि होती है, मन होता है ? वचन होता है ? कि हम लोग इष्ट अनिष्ट रसों का तथा इष्टानिष्ट स्पर्शी का मतिसंवेदन करते हैं अर्थात् हम इष्टानिष्ट रसों को ग्रहण करते हैं और इष्टानिष्ट स्पों को छूते हैं ? ऐसी बुद्धि क्या उनमें होती है? જ બે અજ્ઞાન હોય છે. તેઓ મનોગી હોતા નથી પણું વચન ગવાળા मने आययोगवा डाय छे. मे पात 'दो णाणा दो अण्णाणा नियम, नो मणजोगी, वयजोगी वि० कायजोगी वि०' मा पह! दारा प्रगट रेत छ. 'आहारो नियम छदिसि' तो। ७२ हिशाथी माडा२ ४२ छे. विषयमा વિશેષ વિચાર પહેલા શતકના આહાર ઉદેશામાં કરવામાં આવેલ છે. તેથી તે विषय सम वा. 'तेसिणं भंते जीवाण एवं सन्नाइवा' त्याल. . હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું પૂછે છે કે-હે ભગવન તે બે ઈહિય છોને એવી આહાર વિગેરે સંજ્ઞા હેાય છે? પ્રજ્ઞા-બુદ્ધિ હોય છે? મન - વચન હોય છે ? કે અમે ઈષ્ટ અનિષ્ટ રસનું તથા ઈષ્ટ અનિષ્ટ સ્પશેતુ પ્રતિસંવેદન કરીએ છીએ અર્થાત્ અમે ઈષ્ટ અનિષ્ટ રસને ગ્રહણ કરીએ છીએ અને ઈષ્ટ અનિષ્ટ સ્પર્શ કરીએ છીએ, એવી બુદ્ધિ તેઓમાં હોય છે? આ
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
Y
भगवतीस्त्र भगवानाह-'णो इणहे' इत्यादि, 'णो इणहे समो' नायमर्थः समर्थः इष्टानिष्टरसस्पर्श विषयकपतिसंवेदनं तेषां न भवतीत्यर्थः । 'पडिसंवेदेति पुण ते' प्रतिसंवेदयन्ति पुनस्ते पतिसंवेदनविषयकज्ञानाद्यभावेऽपि प्रतिसंवेदनं रसादिविषयक तु-रसादिविषयकोऽनुभवस्तु भवत्येवेति भावः । 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' स्थितिजघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् 'उकोसेणं वारससंबच्छराई' उत्कर्षेण द्वादशसंवत्सराणि 'सेसं तं चेव' शेषं तदेव एकोनविंशतिशतकीयतृतीयोद्देशकस्थतेजस्कायिकप्रकरणकथितवदेव समुद्घावादिकं सर्व तत्समानमेव द्रष्टव्यम् । एवं तेइंदियाणं पि' एवं त्रीन्द्रियाणामपि द्वीन्द्रियवत् त्रीन्द्रियजीवानामपि सर्वम् अवगन्तव्यम् ‘एवं चउरिदियाण वि' एवं चतुरिन्द्रियाणामपि जीवानाम् द्वीन्द्रियम उत्तर में प्रभु कहते हैं-'णो इणडे सभडे हे गौतम ! इष्टानिष्ट रसों
और स्पर्शों को विषय करनेवाला प्रतिसंवेदन उनको नहीं होता है इस प्रकार उनके प्रतिसंवेदन विषयक ज्ञानादिका अभाव है फिर भी 'पडिसं. वेदेति' रसादि विषयक अनुभव तो उनको होता ही है 'ठिई जहन्नेण अंतोमुहुत्तं' उनकी स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की होती है और 'उक्कोसेणं पारससंबच्छराई उत्कृष्ट से १२ वर्ष की होती है। 'सेसं तं चेच' बाकी का और सब समुद्घात आदि का कथन १९ वें शतक के तृतीय उद्देशक में जिस प्रकार से तेजस्कायिक जीवों का कथन किया गया है वैसा ही है 'एवं तेइंदियाण वि' द्वीन्द्रिय जीवों के . विषय में जैसा कथन किया गया है, इसी प्रकार का कथन तेइन्द्रिय जीवों के विषय में भी जानना चाहिये 'एवं चउरिदियाण वि' हीन्द्रिय
प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -'णो इणठे समठे' हे गौतम! 'અનિષ્ટ રસેને તથા સ્પશેને વિષય કરવાવાળું પ્રતિસંવેદન તેઓમાં હોતું નથી. એ રીતે તેઓના પ્રતિસંવેદન સંબંધી જ્ઞાનાવિને તેઓમાં અભાવ છે. aliey पडिसवेदेति' साहिन अनुमत माने थाय छ । 'ठिई जहण्णेण अंतोमुहुत्तं' तगानी थति न्यथी मे मतभुइतनी हाय छे. भने 'उक्कोसेणं बारससंवच्छराई थी १२ मार पनी डाय छे. 'सेस "तं चेव' मानुसभुधात विगरे सघणु ४थन १८ सासमा शतना - ત્રીજા ઉદ્દેશામાં જે પ્રમાણે તેજસ્કાયિક જીવનું કથન કરેલ છે 'त प्रमाणे छे. 'एवं तेइंदियाणे वि' हन्द्रिय वन संधी જે પ્રમાણેનું કથન કરેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું કથન ત્રણ ઇંદ્રિયવાળા જીવોને विषयमा ५५ सभा'. 'एवं परिदियाण वि' २ द्रियवाणा वाना
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ सू०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्देशनिरूपणम् ४८५ करणप्रतिपादितसूत्रवदेव चतुरिन्द्रियजीवविषयेऽपि पूर्वोत्तरपक्षमूत्राणि अध्येतव्यानि कि द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां सर्वमपि समानमेव इत्याशङ्कय आह-'नानतं' इत्यादि, 'नानत्तं इंदिपसु ठिईए य' नानात्वम्-भेदो द्वीन्द्रियप्रकरणात् त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणाम् इन्द्रियेषु स्थितौ च, द्वीन्द्रियाणां द्वे एव इन्द्रिये, त्रीन्द्रियाणां त्रीणि, चतुरिन्द्रियाणां चत्वारि इन्द्रियाणि, अयमेव उभयोभेदः, तथा स्थितावपि उभयोर्भेदः, 'सेसं तं चेव' शेपं तदेव-द्वीन्द्रियप्रकरण. पठितमेव अवगन्तव्यम् । स्थितौ उभयोर्भेद इति कथितः सोऽतिदेशेन प्रतिपाद्यते के प्रकरण में प्रतिपादित सूत्र के जैसा ही चौइन्द्रिय जीवों के विषय में पूर्वोत्तरपक्ष के सष सूत्र कह लेना चाहिये इस प्रकार द्वीन्द्रिय, तेहन्द्रिय
और चौइन्द्रिय जीवों की आहार आदि की वक्तव्यता में समानता है परन्तु जिस विषय में भिन्नता है उस बात को प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं 'नानत्त इंदिएसु ठिईए ध' समानता होने पर भी इन्द्रिय और स्थिति की अपेक्षा भिन्नता है दो इन्द्रिय जीवों के दो इन्द्रिय स्पर्शन और रसना ये होती है, तेइन्द्रिय जीवों के स्पर्शन, रसना और घ्राण ये तीन इन्द्रियां होती हैं और चौहन्द्रिय जीवों के स्पर्शन, रसना, घ्राण और चक्षु ये चार इन्द्रियां होती है इस प्रकार से इन्द्रियों को लेकर इनमें भिन्नता आती है तथा स्थिति को लेकर भी भिन्नता इस प्रकार से हैं द्वीन्द्रिय जीवों की तो स्थिति सूत्र द्वारा प्रकट कर दी गई है तथा तेइन्द्रिय जीवों की स्थिति यहां - પ્રકરણમાં પ્રતિપાદન કર્યા પ્રમાણે ચાર ઈદ્રિયવાળા જેના સંબંધમાં પણ પૂર્વ પક્ષ અને ઉત્તર પક્ષનું સઘળું કથન સમજી લેવું. એ રીતે બે ઈન્દ્રિય, ત્રણ ઈદ્રિય અને ચાર ઈદ્રિયવાળા જીવના આહાર વિગેરે વિષયના કથનમાં સરખાપણું છે, પરંતુ જે વિષયમાં જુદાપણું છે. તે વાત બતાવવા भारी सूत्रा२ ४ छ -'नान इंदिएसु ठिईसु य' सरापाडापा छतi py ઈદ્રિય અને સ્થિતિની બાબતમાં જુદાપણું છે તે આ રીતે છે. બે ઈક્રિય જીને સ્પર્શન અને રસના–જહા એ બે ઈદ્રિ હોય છે. ત્રણ ઈદ્રિય વાળા ને સ્પર્શન, અને ઘાણ-નાક એ ત્રણ ઈદ્રિ હેય છે. ચાર ઈદ્રિયવાળા જીને સ્પર્શન, રસના ઘાણ અને ચક્ષુ એ ચાર ઈદ્રિયો હોય છે. આ રીતે ઈદ્રિયની બાબતની ભિન્નતા આવે છે. તેમ જ સ્થિતિ બાબતની ભિન્નતા આ પ્રમાણે છે. બે ઈન્દ્રિયવાળા જીવોની સ્થિતિ સૂત્રદ્વારા બતાવેલ છે. તથા ત્રણ ઈદ્રિયવાળા જીવોની રિથતિ અહિયાં અતિદેશથી કહી
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૯
भगवती सूत्रे
'ठिई जहा ' इत्यादि, 'ठिई जहा पनवणार' स्थितिर्यथा प्रज्ञापनायाम् - प्रज्ञापनासूत्रे पण्ठे स्थितिपदे यथास्थितिः प्रतिपादिता तथैव इहापि ज्ञातव्या तत्र त्रीन्द्रि याणाम् उत्कृष्टा एकोनपञ्चाशत् रात्रिंदिवचतुरिन्द्रियाणामुत्कृष्टा स्थितिः पण्मासा जघन्या स्थितिः उभयेषामपि अन्तर्मुहूर्त्तमेवेति भावः । 'सिय भंते ' स्याद् भदन्त ! ' जाव चत्तारि पंच पंचिंदिया' यावत्पदेन द्वौ वा त्रयोवेत्यनयोः संग्रहः, 'एगयओ' एकतः संभूयेत्यर्थः 'साहारणं ० ' द्वौ वा त्रयो वा चत्वारो वा एकत्र मिलित्वा साधारणं शरीरं बध्नन्ति एकतः साधारणं शरीरं बद्ध्वा ततः पश्चात् आहरन्ति वा परिणमयन्ति वा शरीरं वा वध्नन्ति किम् ? इति प्रश्नः, भग
अतिदेश से कही गई है यही बात 'ठिई जहा पनवणाए' इस पद द्वारा प्रकट की गई है - प्रज्ञापना सूत्र का स्थितिपद चौथा पद है सो उसमें जैसी स्थिति तेहन्द्रिय और चौइन्द्रिय जीवों की प्रकट की गई है वैसी ही वह यहां पर भी कह लेनी चाहिये इनमें तेइन्द्रिय जीवों की उत्कृष्ट स्थिति ४९ रात दिन तक की है और चौहन्द्रिय जीवों की छह मास तक की है तथा जघन्य स्थिति इन दोनों की एक अन्तर्मुहूर्त की है।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'सिय भंते ! जाव चत्तारि, पंच पंचिदिया एगयओ साहारणं०' हे भदन्त ! क्या यह बात संभव हो सकती है कि यावत्-दो तीन एवं चार और पांच पञ्चेन्द्रिय जीव मिलकर एक शरीर का - साधारण शरीर का बन्ध करते हैं ? साधारण शरीर का बन्ध करके उसके बाद आहार करते हैं ? और आहृत पुदलों को परिणामाते हैं ? फिर विशिष्ट शरीर का बंध करते हैं ? इसके उत्तर
छे. ते वात "ठिई जहा पन्नत्रणाएं' मा पहथी प्रगट उरेल छे. अज्ञायनानु ૬ છ ુ' સ્થિતિપદ છે. તેમાં તેન્દ્રિય અને ચાર ઇન્દ્રિયવાળા જીવાની જેવી સ્થિતિ ખતાવેલ છે. એજ રીતની સ્થિતિ અહિયાં પણુ સમજી લેવી. તેમાં ત્રણ ઈંદ્રિયવાળા જીવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૪૯ એગણપચાસ રાત દિવસ સુધીની છે. અને ચાર ઈંદ્રિયવાળા જીવાની સ્થિતિ છ મહિના સુધીની છે. આ બન્નેની જઘન્ય સ્થિતિ એક અન્તર્મુહૂત'ની છે.
हवे गौतम स्वाभी अलुने येवु छे छे - सिय भंते ! जाव चत्तारि पंचपंचि दिया एगयओ साहारणं' हे लगवन् से वात संभवी शडे छे हैયાવત્ છે ત્રણ અને ચાર તથા પાંચ પચેન્દ્રિય જીવેા મળીને એક સાધારણ શરીરના અધ કરે છે? અને સાધારણ શરીરના અ′ધ કહીને તે પછી આહાર કરે છે? અને આહાર કરેલા પુદ્ગલાને પરિણમવે છે? તેના ઉત્તરમાં
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
sheet टीका श०२० उ०१ सू०१ होन्द्रियनामक प्रथमोद्देश निरूपणम् ४८७ बानाइ - ' एवं जहा वेई दियाणं' एवं यथा द्वीन्द्रियाणाम्, द्वीन्द्रियविषये यथा कथितं तथैव इहापि उत्तरं ज्ञातव्यं पञ्चेन्द्रियाः मत्ये काहाराः प्रत्येक परिणामाः प्रत्येकशरीरा इत्यादि, 'नवरं छल्लेस्साओ' नवरं पड्लेश्याः द्वीन्द्रियजीवापेक्षया पञ्चेन्द्रियजीवानामयं भेदः द्वीन्द्रियाणां तिस्रो लेश्याः पञ्चेन्द्रियाणां तु पडिति, 'दट्ठी तिथि - हावि' दृष्टय त्रिविधा अपि सम्यग्टष्टि मिध्यादृष्टिर्मिश्रदृष्टिरपीति । 'चत्तारि ' नाणा' चत्रारि ज्ञानानि मतिश्रुतावधिमनः पर्यवरूपाणि केवलज्ञानं तु अनिन्द्रिमैं प्रभु कहते हैं - ' एवं जहा वेई दियाणं' हे गौतम । द्वीन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में जैसा कहा गया है वैसा ही कथन इनके सम्बन्ध में भी जानना चाहिये अर्थात् प्रत्येक पञ्चेन्द्रिय जीव अलगर आहार करते हैं और अलग २ रूप से उसे परिणमाते हैं और अलग २ रूप में इनका शरीर रहता है - इत्यादि सब कथन द्वीन्द्रिय जीवों के समान है फिर भी 'नवरं बल्लेस्साओ' लेश्याओं आदि की अपेक्षा कथन में थोड़ी सी भिन्नता भी है द्वीन्द्रिय जीवों के लेश्याएं ३ कहीं गई हैं तब कि पश्चन्द्रिय जीवों के लेइयाएं ६ कही गई है 'दिट्ठी तिविहा वि' तथा द्वीन्द्रियों मैं सम्यग्दृष्टिपना और मिध्यादृष्टिपना कहा गया है मिश्रदृष्टिपना नहीं तब की यहां सम्यग्दृष्टिपना, मिथ्यदृष्टिपना और मिश्रदृष्टिपना कहा गया है 'चत्तारि नाणा' वहीं दो ज्ञान कहे गये हैं यहां मति, श्रुत, अवधि और मनःपर्यव चार ज्ञानभजना में कहे गये हैं केवलज्ञान अनिन्द्रिय जीवों के ही होता है इसलिये इन्द्रियवाले जीवों के वह नहीं
अलु अछे - ' एवं जहा बेइंदियाणं' हे गौतम | द्वीन्द्रिय भवाना संगंधमां જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યુ છે, એજ રીતનુ' કથન આ વિષયમાં પ સમજવું. અર્થાત્ દરેક પચેન્દ્રિય જીવા અલગ અલગ આહાર કરે છે. અને જુદા જુદા રૂપે તેને પરિણમાવે છે. અને અલગ અલગ રૂપે તેમેના શરીર रहे छे. विगेरे मधु उथन मे द्रिय व प्रभावे छे. तोय 'नवरं छ लेस्साओ' सेश्या विगेरैनी अपेक्षाथी थोडी दुहाई पाशु पशु छे, मेहद्रिय वाजा જીવાને ત્રણ લેસ્યાએ કહી છે. અને પચેન્દ્રિય જીવેાને છ લેશ્યાઓ કહી છે, 'दिट्ठी तिविहा वि' तथा मे द्रिय वामां सभ्यद्दृष्टिपायु भने मिथ्यादृष्टिपाशु કહેલ છે. મિશ્રર્દષ્ટિપણુ કહ્યું નથી. અહિયાં સમ્યગ્દષ્ટિપણુ, મિથ્યાર્દષ્ટિપણુ, અને મિશ્રષ્ટિપણુ કહેલ છે અહિયાં મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અધિજ્ઞાન અને મનઃપવજ્ઞાન એ પ્રમાણે ચાર જ્ઞાન કહ્યા છે, કેવળજ્ઞાન અનિન્દ્રિય-ઈ“દ્રિય વિનાના જીવાને જડૅાય છે, તેથી
'चत्तारि नाणा' त्यां मे ज्ञान उडेल छे भने
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
भगवतीसत्रे याणामेव भवतीति । 'तिनि अन्नाणा भयणाए' त्रीणि अज्ञानानि भजनया विकल्पनेत्यर्थः, 'विचिहो जोगो' त्रिविधो मनोवाक्कायरूपो योगो भवति पञ्चेन्द्रियाणाम् । 'तेसिं णं भंते ! जीवाण' तेषां खलु भदन्त ! जीवानां पञ्चेन्द्रियाणाम् 'एवं सन्नाइ वा पन्नाइ वा एवं संज्ञा इति वा प्रज्ञा इति वा 'मणेइ वा वईवा' मन इति वा, वागिति वा 'अम्हेणं आहारमाहारेमो वयं खल्ल आहारमाहरामा, इत्येवं रूपेण संज्ञा इति वा प्रज्ञा इति वा मन इति वा वागिति वा किम् ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अत्थेगइयाण' अस्त्येकेषां संज्ञिजीवानाम् 'एवं सनाइ वा जाव वईइ वा एवं संज्ञा इति वा प्रज्ञा इति घा मन इति वा वागिति वा, 'अम्हे णं आहारमाहारेमो' वयं खलु आहारगाहराया, 'अत्थेगइयाणं णो सन्नाइ जाच वईइ वा' अरत्येकेपामसंज्ञिनाम् नो एवं कहा गया है तिणि अनाणा भयणाए' इनमें मत्यज्ञान, श्रुताज्ञान
और विरंगज्ञान ये तीन अज्ञान विकल्प से ही कहे गये हैं नियम से नहीं 'तिविहो जो गो' मनोयोग, वचनयोग और काययोग ये तीनों योग इनमें होते हैं ऐसा कहा गया है तबकि दोहन्द्रिय जीवों में वचन. योग और फाययोग ये दो ही योग प्रकट किये गये हैं । अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेसि णं भंते ! जीवाण एवं सन्नाइ वा०' इत्यादि हे भदन्त ! इन पञ्चेन्द्रिय जीवों को क्या ऐसी संज्ञा प्रज्ञा मन एवं वचन होता है कि हम आहार कर रहे हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अस्थेगहयाणे' इत्यादि-हे गौतम ! कितनेक पश्चेन्द्रिय जीवों के ऐसी संज्ञा, प्रज्ञा यावत् वचन होते हैं कि मैं आहार कर रहा हूं तथा जितनेक पञ्चेन्द्रिय जीवों को ऐसी संज्ञा आदि कुछ भी नहीं होता है कि छन्द्रयवाणा वान डे नथी. 'अण्णाणा भयणाए' तमामा मतिमज्ञान શ્રતઅજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાન એ ત્રણ અજ્ઞાન વિભાગથી કહ્યા છે. નિયમથી नहीं. 'तिविहो जोगो' मनाया, क्यनया भने ययात्रणे योग तमामा હોય છે, તેમ કહેવામાં આવ્યું છે બે ઈદ્રિય જેમાં વચનગ અને કાયાગ એ બે ચોગ હોય છે.
वे गौतम स्वामी प्रभुन से पूछे छे है-'सिणं भंते ! जीवाणं एवं सन्नाइ वा' या 3 मन मा ५यन्द्रिय वामा मेवी सज्ञा, प्रज्ञा, મન અને વચન હોય છે? કે અમે આહાર કરીએ છીએ તેમ સમજી શકે છે? मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ -गोयमा! अत्थेगइयाण इत्याहि गौतम કેટલાક પદ્રિય તિય ચામાં એવી સંજ્ઞા, પ્રજ્ઞા યાવત વચન હોય છે કે હું આહાર કરૂં છું તથા કેટલાક પચેંદ્રિય માં એવી સંજ્ઞા વિગેરે કઈ
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ सू०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्देशनिरूपणम् ४८९ संज्ञा इति यावत्-प्रज्ञा इति वा मन इति वा वाणिति था, यत् 'अम्हे णं आहारमाहारेमो' वयं खलु आहारमाहरामा, इत्येव रूपेण असंज्ञिपश्चेन्द्रियजीवानां संज्ञा प्रज्ञामनोवाक् न भवतीति भावः । किन्तु 'आहारवि पुणते' आहरन्ति पुनस्ते-आहारविषयकसंज्ञायभावेऽपि ते आहारं कुर्वन्तीति भावः । 'तेखि भंते! जीवाण' तेषां खलु भदन्त ! जीवानां पञ्चेन्द्रियाणाम् ‘एवं सन्नाइ वा जाव वईई वा' एवं संज्ञा इति वा यावद् वागिति वा, यावत्पदात् पन्नाइ वा मणेइ वा' इत्यनयोः संग्रहः 'अम्हे णं इट्टानि सद्दे' वयं खलु इष्टानिष्टान् शब्दान् , 'इटानिटे रूवे' इष्टानिष्टानि रूपाणि-नीलपीतादिकानि 'इटानिढे गंधे' इष्टानिष्टान् मैं आहार कर रहा हूं तात्पर्य इस कथन का ऐला है कि पञ्चेन्द्रिय जीवों में दो प्रकार होते हैं एक प्रकार संज्ञी जीवों का है और दूसरा प्रकार असंज्ञी जीवों का है इनमें जो संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीव हैं उनके तो ऐसा विचार हुआ करता है कि हम आहार ग्रहण कर रहे हैं क्योंकि ऐसी विचारधारो मन से सम्बन्धित होती है और जो असंज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीव है उनके ऐसी विचारधारा नहीं होती है क्योंकि उनके मन नहीं होता है 'आहारेति पुणते' फिर भी वे आहार तो करते ही हैं, अब गौतम पुनः इन्हीं के विषय में प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेलि णं भंते ! जीवाणं इत्यादि-हे भदन्त ! इन पश्चेन्द्रिय जीवों को ऐसी संज्ञा यावत् वचन होता है यहां यावत् शब्द से 'पण्णाइ वा मणेह वा इन पदों का संग्रह हुआ है। कि हम लोग इष्टानिष्ट शब्दों को इष्टानिष्ट પણ હેતું નથી. કે હું આહાર કરું છું. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કેપંચેન્દ્રિય જીવોમાં બે પ્રકાર હોય છે. એક સંજ્ઞી જીને પ્રકાર છે. અને બીજો પ્રકાર અસંજ્ઞી જીવોને છે, તેમાં જે સંગ્નિ પંચેન્દ્રિય જીવ છે, તેને એ વિચાર થયા કરે છે કે અમે આહાર ગ્રહણ કરી રહ્યા છીએ કેમ કે એવી વિચારસરણું મન સાથે સંબંધવાળી છે અને જે અસંજ્ઞી પંચે ન્દ્રિય જીવ છે, તેને વિચારસરણી રહેતી નથી. કેમ કે તેઓને મન હોત नथी. 'आहार'ति पुण ।' त र ती मालार । ४२ १ छ. शथा गौतम स्वामी मान विषयना सभा प्रभुने मे पूछे छे ,-"तेसि णं भंते ! जीवाण' त्यावर सावन मा ५'यद्रिय जवान मेवा सज्ञा यावत क्यन डाय छ ? मडियां यावत ५४थी 'पण्णाइ वा मणेइवा' मा पहोना सय થયા છે. કે અમે ઈષ્ટ અનિષ્ટ શબ્દોનું ઈષ્ટ અનિષ્ટ નીલ, પીત વીગેરે
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०
भगवतीस्त्रे गन्धान 'इहानिटे रसे' इष्टानिष्टान रसान् पञ्चविधानपि 'इटानिटे फासे' 'इष्टा निष्टान् स्पर्शान-मृदुककशादिरूपान् 'पडिसंवेदेमो' प्रतिसंवेदयामः, वयमिष्टानिष्टान् शब्दान् यावत् स्पर्शान् संवेदयाम इत्येवं संज्ञादिकं भवति किं पञ्चेन्द्रियाणा ? मिति प्रश्नः, उत्तरमाह-'गोयमा ! इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अस्थेगइयाणं एवं सनाइ वा जाच बई वा' अस्त्येकेषां संज्ञिपञ्चेन्द्रियजीवानाम् , एवं संज्ञेति यावत् वागिति वा विद्यते 'अम्हे णं इटानिटे सद्दे जाव फासे पडिसंवे. देमो' वयं खलु इष्टानिष्टान् शब्दान् यावत् स्पर्शान् प्रतिसंवेदयामा, 'अत्गल्याणं नो एवं सन्नाइ वा जाव वई वा' अस्त्येकेषाम् असंक्षिपञ्चेन्द्रियाणाम् नो एवं संज्ञेति वा यावद वागिति वा, अत्र यावत्पदेन 'पन्नाइ वा मणेइ वा' इत्यनयोः संग्रहः, 'अम्हेणं इटानिढे सद्दे जाव फासे पडिसंवेदेमो' क्यं खलु इष्टानिष्टान् शब्दान यावत् स्पान् प्रतिसंवेदयामः, अत्र यावत्पदेन इष्टानिष्टरूंप. गन्धरसानां संग्रहा, केषांचित् असंज्ञिपञ्चेन्द्रियजीवानां वयम् इष्टानिष्टशब्दादिकं पतिसंवेदयाम इत्येवं रूपेण संज्ञादिकं न भवतीत्यर्थः संज्ञाधभावेऽपि ते नीलपीतादिरूपों को इष्टानिष्ट गंधों, इष्टानिष्ट पांचों प्रकार के रसों को
और इष्टानिष्ट मृदु कर्क शादिरूप स्पों को प्रतिसंवेदित करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अत्थेगइयाणं एवं सन्नाइ वा, जाव' हे गौतम! कितनेक पञ्चेन्द्रियों में ऐसी संज्ञा मन एवं वचन होते हैं कि हम इष्टानिष्ट शब्दों को इष्टानिष्ट रूपों को, इष्टानिष्ट गंधों को, इष्टानिष्ट रसों को और इष्टानिष्ट स्पों को प्रतिसंवेदित करते हैं तथा-'अत्थेगइयाणं नो एवं समाई वा जाव वईइ वा' कितनेक पञ्चेन्द्रियों को ऐसी संज्ञा यावत् वचन नहीं होते हैं कि हम इष्टानिष्ट शब्दों को इष्टानिष्ट रूपों को, इष्टानिष्ट गंधों को, इष्टानिष्ट रसों को इष्टानिष्ट स्पों को प्रतिवेदित करते हैं इस प्रकार से यद्यपि इनके इष्टानिष्ट शब्दादिको को संवेदन करनेवाली संज्ञादि का વનું તથા ઈષ્ટ અનિષ્ટ ગંધનું ઈટ અનિષ્ટ પાંચ પ્રકારના રસોનું અને ઇષ્ટ અનિષ્ટ મૃદુ કર્કશ વિગેરે સ્પર્શનું પ્રતિસંવેદિત કરી રહ્યા છીએ? ___ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु से छे ४-'गोयमा ! अत्थेगइयाणं' एवं सन्नाइ वा' जाव दईइ वा ३ गोतम! सा पयन्द्रियामा मेवा संज्ञा થાવત્ પ્રજ્ઞા મન અને વચન હોય છે કે અમે ઈષ્ટ અનિષ્ટ શબ્દને, ઈષ્ટ અનિષ્ટ રૂપને ઈષ્ટ અનિષ્ટ ગધોને ઈષ્ટ અનિષ્ટ રસને અને ઈષ્ટ અનિષ્ટ स्प प्रतिसहित (अनुम१) शो छोस. तथा 'अत्थेगइयाणं नो एवं सन्नाइ वा जाव वईइ वा' tals पथन्द्रियाने सेवा सज्ञा यावत् क्यन હતા નથી કે અમે ઈષ્ટ અનિષ્ટ શબ્દને ઈષ્ટ અનિષ્ટ ગધોને ઈષ્ટ અનિષ્ટ રસોને અને ઈષ્ટ અનિષ્ટ સ્પર્શીને પ્રતિસંવેદિત કરીએ છીએ. એ
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
"
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ सु०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्देशनिरूपणम् ४९१ जीवा संवेदयन्त्येव इष्टानिष्टशब्दादिका नित्याशयेनाह - ' पडिसंवेदेति पुणते प्रतिसंवेदयन्ति पुनस्ते इति । 'ते णं भंते । जीवा' ते पञ्चेन्द्रियाः खलु भदन्त ! जीवा' 'कि पाणावा उवक्वाइज्जति' किं प्राणातिषाते उपाख्यान्ति-धातूना'मावादुपतिष्ठतीत्यर्थः, उत्तरमाह - 'गोमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'अथेगइया पाणाइवाए वि' सन्त्येके जीवाः ये प्राणातिपावेऽपि 'उवक्खाइ - जेति' उपाख्यान्ति 'जाव मिच्छादंसण सल्ले वि उवक्खा इज्जति' यावत् मिथ्यादर्शनशल्येऽपि उपारूपान्ति अत्र यावत्पदेन मृषावादादिमायामृषापर्यन्तानां - पोडशपापस्थानानां संग्रहो भवति, द्वयोः सूत्र एव गृहीतत्वात् । 'अत्थेगइया नो अभाव है फिर भी 'पडिसंवेदेति पुण ते' वे इष्टातिष्ट शब्दादिकों का प्रतिसंवेदन तो करते ही रहते हैं अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं
' of भंते! जीवा कि पाणाइवाए उवक्खाइज्जंति' हे भदन्त ! वे पञ्चेन्द्रियजीव क्या प्राणातिपात में मौजूद रहते हैं - प्राणातिपातक्रिया करते हैं ? यहां 'उपाख्यान्ति' क्रिया का अर्थ 'धातुनामनेकार्थत्वात् ' के अनुसार उपस्थित रहते हैं-करते हैं ऐसा होता है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' अत्येगइया पाणाइवाए वि' हाँ गौतम ! कितनेक पञ्चेन्द्रिय जीव ऐसे होते हैं जो प्राणातिपातक्रिया में मौजूद रहते हैं या उसे करते हैं 'जावमिच्छादंसण सल्ले वि उवक्खा इज्जति' यावत् मिथ्यादर्शनशल्पमें भी मौजूद रहते हैं या उसे करते हैं यहां यावत्पद से मृषावादादि १६ पाप स्थानों का संग्रह हुआ है क्योंकि दो पापस्थान सूत्र में ही
1
રીતે જો કે તેઓને ઈષ્ટ અનિષ્ટ શબ્દાફ્રિકાને સવેદન કરવાવાળી સત્તા विगेरेने! अभाव छे तो पशु 'पडिसंवेदेति पुण ते' तेभ्यो ण्टा अनिष्ट શબ્દાદિકાના અનુભવતા પ્રતિસંવેદન તેા કરતા જ રહે છે.
श्री गौतम स्वाभी असुने येवु छे छे हैं-"ते णं भंबे ! जीवा कि' पाणाइवाए उवक्खाइज्जति' हे भगवन् ते यथेन्द्रिय कवी आयातिपातभां वर्तमान रहे छे ? अर्थात् प्रातिपात डिया उरे छे ? अडियां 'उपाख्यान्ति' मेडियाहने। धातूनामनेकार्थत्वात्' धातुना मने अथ थता होवाथी मे વચન અનુસાર ઉપસ્થિત રહે છે કરે છે તેવા અથ થાય છે. આ પ્રશ્નના उत्तरमा अनु - ' अत्थेोगइया पाणाइवाए वि' ड़ा गौतम | हेटसा પંચેન્દ્રિય જીવે એવા હાય છે કે જેગ્મા પ્રાણાતિપાત ક્રિયામાં તપર રહે છે. अथवा आशातिपात उरे छे. 'जाव मिच्छादंसणसले वि उवखाइज्जंति' यावत् मिथ्यादर्शनशस्यमां या तत्पर रहे छे. અથવા મિથ્યાદર્શન શલ્ય કરે છે. અહિયાં યાવત્ પર્શી મૃષાવાદ વિગેરે ૧૬ સાળ પાપસ્થાના ગ્રહણ કરાયા છે. કેમ કે એ પાપસ્થાન સૂત્રમાં બતાવી
i
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
. . . - ., ,, , ... भगवती सूत्र पाणाइवाए उवक्खाइज्जति' सन्त्येके नो माणातिपाते उपाख्यान्ति 'नो मुसावादे नो मृपावादे 'जाव नो मिच्छादसणसल्ले उक्खाइज्जति' यावत् नो मिथ्यादर्शनशल्ये उपाख्यान्ति, असंयता जीवाः प्राणातिपाताद्यष्टादशपापस्थानेषु उपतिष्ठन्ति, संयता जीवाःमाणाविपातादौ नोपतिष्ठन्तीत्यर्थः 'जेसि पिणं जीवाण' येषामपि खलु जीवानाम् 'ते जीवा एवमाहिज्जंवि' ते जीवा एवमाख्यायन्ते 'तेसि पिणं जीवाण' तेषामपि खल्लु जीवानाम् अत्थेगइयाणं' अस्त्येकेपामसंशिनामित्यर्थः, 'विनाए नाणत्ते' विज्ञातं नानात्वम्-भेदो विज्ञातो भवतीत्यर्थः 'अत्थेगइयाण' अस्त्येकेषाम् असंज्ञिनां न विज्ञातं नानात्वम् -भेदो न विज्ञातो भवतीत्यर्थः येषामपि जीवानां संबन्धिनाऽतिपातादिना ते पञ्चेन्द्रिया जीवा एवमारुपायन्ते यथा प्राणातिपातादिमन्त एते इति तेषामपि जीवानास् अस्त्ययमों यदुत एतेषां संज्ञिनां प्रतीतं नानात्वं-भेदः यदुत वयं वध्यादय एते वधकादय प्रकट कर दिये गये हैं। 'अस्थेगइया नो पाणाइवाए उवक्खाइज्जति' तथा कितनेक पश्चेन्द्रिय जीव ऐसे होते हैं कि जो प्राणातिपात क्रिया में यावत् मिथ्यादर्शनशल्य में मौजूद नहीं रहते हैं उसे नहीं करते हैं तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि असंयत जीव १८ पापस्थानों में वर्तमान रहते हैं और जो संयत जीव हैं वे १८ पापस्थानों में वर्तमान नहीं रहते हैं 'जेसि पिण जीवाणं ते जीवा एवमाहिज्जति तेसिपिणं.' इत्यादि-तथा जिन जीवों की ये प्राणातिपात आदि क्रिया करते हैं उन जीवों में से कितनेक जीवों को 'हम इनके द्वारा मारे जा रहे हैं वे हमारे मारनेवाले हैं। इस प्रकार का भेद ज्ञान नहीं होता है कहने का भाव यही है कि जो जीव असंज्ञी होते हैं वे पञ्चेन्द्रिय होने पर भी ran छे. 'अत्थेगइया नो पाणाइवाए उवक्खाइज्जति जाव नो मिच्छादसणसल्ले उवक्खाइज्जति' तथा पयन्द्रिय वा डाय छ है २ પ્રાણાતિપાત ક્રિયામાં યાવત્ મિથ્યાદર્શન શલ્યમાં તત્પર રહેતા નથી. અર્થાત્ પાણાતિપાત વિગેરે કરતા નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-અસયત છે ૧૮ અઢાર પ્રકારના પાપસ્થાનેમાં તત્પર રહે છે. અને જે સયત જીવ छ तमामढ२ असारना पापस्थानामा ५२ २९ता नथी 'जेसि पिण जीवाणं ते जीवा एवमाहिज्जति सि पिणं०' त्यादि तथा २७वानी प्राय:તિપાત આદિ કિયા તેઓ કરે છે, તે પૈકી કેટલાક જીને અમે આના દ્વારા મરાઈએ છીએ અથવા આ અને આ મારવાવાળા છે. એ રીતનું જ્ઞાન હેતું નથી. કહેવાનો હેતુ એ છે કે-જે અસંસી જીવ હોય છે, તે પંચેન્દ્રિય હોવા છતાં પણ વધ્ય અને ઘાતક એ ભેદ વિનાના
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयन्द्रिका टीका श०२० उ०१ सू०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्देशनिरूपणम् ४९३ इति एकेषां संझिनो नो विज्ञातं नानात्वं यथोक्तरूप वध्यवधकादिरूपमिति भावः । 'उववाओ सबओ' उपपात एषां जीवानां सर्वतः 'जाव सबट्टसिद्धाओ' यावत् सर्वार्थसिद्धात् उपपात: आगमनं स सर्वस्मादेव स्थानात् भवतीति, 'ठई जहन्नण अंतोमुहुत्त स्थितिर्जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् 'उको सेणं तेत्तीस सागरोवमाई' उस्कृष्टतः स्थितिस्त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि 'छ समुग्धाया केवलिबाना' पञ्चेन्द्रिय जीवानां पट्समुद्घाता भवन्ति केवलिसमुद्घातवर्जिताः, केवलिसमुद्घातं परित्यज्य अन्ये पट्समुद्घाता भवन्तीति, 'उवट्टणा सव्वत्थ गच्छंति' उद्वर्तना सर्वत्र गच्छन्ति, 'जाव सबसिद्धत्ति' यावत् सर्वार्थसिद्ध इति ते पञ्चेन्द्रियनीवाः, षध्यघातक के भेद से रहित होते हैं तथा जो संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीव होते हैं उन्हें ही वध्यघातक भेदका ज्ञान होता है यही बात इस 'जेसिपिणं' इत्यादि सूत्र द्वारा प्रकट की गई है। 'उववाओ सयओ' का मतलय ऐसा है कि इन जीवों में सब स्थानों से आकर जीन उत्पन्न होते हैं 'जाव सम्वट्ठ सिद्धाओ' यावत् सार्यसिद्ध तक के जीव भी इन पञ्चेन्द्रिय जीवों में आकर जन्म लेते हैं इस प्रकार से चारों गतियों के जीवों का इनमें उपपात कहा गया है । 'ठिई जहन्नेणं अंतो मुहत्तं' इनकी स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की होती है 'उक्कोलेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' और उत्कृष्ट से ३३ सागरोपम की होती है यह ३३ सागरोपम की स्थिति सप्तमी भूमि के नारकों की अपेक्षा से या सर्वार्थसिद्धधिमाल के देवों की अपेक्षा से कही गई - जाननी चाहिये 'छस्समुग्धाया' केवलि समुद्घोत को छोडकर इनमें ६ समुद्घात होते हैं 'उन्चट्टगा सव्वत्थ गच्छंति' ये पञ्चेन्द्रिय હોય છે. તથા જે સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવ હોય છે, તેઓને જ વધ્ય અને ઘાતક-મારનારનો ભેદ જાણવામાં હોય એજ વાત નહિ વિ ” ઈત્યાદિ સૂત્ર द्वारा मताव छ. 'उववाओ सव्व ओ' 2 पाने तु मे छे 3- मा ४ स्थानाथी मावीर 94 पन्त थाय छे. 'जाव सम्वसिद्धाओ' ચાવત્ સર્વાર્થસિદ્ધ સુધીના જીવે પણ આ પંચેન્દ્રિય જીવમાં જન્મ લે છે. આ રીતે ચારે ગતિવાળા જીને તેઓમાં ઉપપાત કહ્યો છે. “ जहन्नेणं अंतोमुहत्तं तेमानी स्थिति न्यथी मे मतभुत नी खाय छे. 'उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' सन थी 33 तीस सागरापमनी स्थिति હેય છે. આ તેત્રીસ સાગરોપમની સ્થિતિ સાતમી ભૂમિના નારકેની અપક્ષાથી અથવા સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનના દેવેની અપેક્ષાથી કહેલ છે તેમ સમજવું. 'छ समुग्धाया' del समुदधातन छोडीन, तेममा ७ समुधात साय छे. 'उव्व
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४ ....
_ भगवतीस्त्रे उद्धृत्य-मृत्वा सर्वार्थसिद्धपर्यन्तं गच्छन्तीत्यर्थः । 'सेसं जहा वेइंदियाण' शेपं यथा द्वीन्द्रियाणाम् एतद्भिन्न सर्व द्वीन्द्रियादेव ज्ञातव्यमिति । 'एएसिगं भंते !' एतेषां खलु भदन्त ! 'बेइंदियाणं जाव पंचिदियाण य' द्वीन्द्रियाणां यावत्पञ्चेन्द्रियाणां च जीवानाम् यावत्पदेन त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां ग्रहणं भवति । 'कयरे कयरेहितो जाब विसेसाहिया वा' कतरे कतरेभ्यो यावद्विशेषाधिका वा याव. त्पदेन अल्पचिका महद्धिका वेत्यनयोः संग्रहः इति प्रश्नः, उत्तरमाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थो वा पंबिंदिया' सर्वस्तोकाः पञ्चेन्द्रियाः 'चउरिदिया विसेसाहिया' चतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः 'तेइंदिया विसेसाहिया' त्रीन्द्रिया विशे जीव मरकर सर्वत्र उत्पन्न होते हैं 'जाव' तात्पर्य इस कथन का केवल यही है कि पञ्चेन्द्रिय जीव भरकर सर्वार्थसिद्ध तक उत्पन होते हैं । 'सेसं जहा वेईदियाणं' इस कथन से अतिरिक्त और सब कथल द्वीन्द्रियजीवों के कथन जैसा ही जानना चाहिये 'एएसिणं भंते ! इंदियाणं जाव पंचिंदियाण य कयरे कयरेहितो जाब विसेसाहिया' अब गौतम ने इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! इन द्वीन्द्रियजीवों से कौन किससेयावत् विशेषाधिक हैं ? यहां प्रथम यावत्पद से तेइन्द्रिय
और चौइन्द्रियजीवों का ग्रहण हुआ है और द्वितीय यावत्सद से अल्पर्द्धिक और महर्द्धिक इन दो का ग्रहण हुआ है गौतम के इस प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'सम्वत्थो घा पचिंदियो' सष से कम पञ्चेन्द्रिय जीव हैं और पश्चेन्द्रिय जीवों की अपेक्षा 'चरिदिया विसेसाहिया' चौइन्द्रिय जीव विशे. दृणा सव्वत्थ गच्छत्ति' मा पन्द्रिय ७१ भरी मधे पनि थाय छे. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-પંચેન્દ્રિય જીવ મરીને સર્વાર્થ સિદ્ધ ઉત્પન્ન थाय छे. 'सेसं जहा बेइंदियाण' मा ४थन शिवाय माडीनु मधु ४थन मे धन्द्रिय वोना ४थन प्रभाये छे. तभ समा. एएसिणं भंते ! बेइंदि याणं जाव पचिंदियाण य कयरे कयरहितो जाब विसेसाहिया' सरन् । બે ઈન્દ્રિય ખામાં કેણુ કેનાથી યાવત્ વિશેષાધિક છે? અહિયાં પહેલા યાવત્ પદથી ત્રણ ઇન્દ્રિયવાળા અને ચાર ઈદ્રિયવાળા જ ગ્રહણ કરાયા છે અને બીજા યાવત્ પદથી અલ્પર્ધિક અને મહદ્ધિકે એ બે ગ્રહણ કરાયા છે. ગૌતમ स्वाभाना मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु छ है-'गोयमा! गौतम! 'सव्वत्थो वा पंचिदिया' मधाम मेछपयन्द्रिय ७१ छ भने ५'येन्द्रिय वानी
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेद्रिका टीका श०२० उ०१ सू०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्दे शनिरूपणम् ४९५ पाधिकाः 'बेइंदिया विसेसाहिया' द्वीन्द्रिया विशेषाधिकाः सर्वतोऽल्पाः पश्चन्द्रियाः तदपेक्षया चतुरिन्द्रियाः ततोऽधिकाः, तदपेक्षया त्रीन्द्रिया अधिकास्तदपेक्षया द्वीन्द्रियाः अधिकाः सर्वतोऽल्पत्वं पञ्चेन्द्रियाणाम् सर्वतोऽधिकत्वं द्वीन्द्रयाणाम्, श्रीन्द्रियचतुरिन्द्रिययोरपेक्षया अल्पत्वमपि अपेक्षया विशेषाधिकत्वमपीति । सेवं भंते । सेवं भंते ! त्ति जाव विहरइ' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति यावद्विहरति हे भदन्त ! यद्देवानुमियेण कथितं तत् एवमेव सर्वथा सत्यमेव भवद्वाक्यस्य सर्वथा सत्यत्वात् इति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥ सू० १|| इति श्री विश्वविख्यात नवल मादिपद भूपितबालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री घासीलालवतिविरचितायां श्री " भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां विंशतितमशतकस्य प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥ २०-१॥ पाधिक हैं' 'तेsदिया विसेसाहिया' चौइन्द्रिय जीवों की अपेक्षा तेइन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं' 'बेइंदिया विसेसाहिया' तेहन्द्रिय जीवों की अपेक्षा दोहन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं इस प्रकार सब से कम पचे. न्द्रिय जीव हैं। इनकी अपेक्षा चौइन्द्रिय जीव अधिक हैं इनकी भी अपेक्षा तेइन्द्रिय जीव अधिक हैं और इनकी अपेक्षा दो इन्द्रियजीव अधिक हैं । अनः इस प्रकार से विचार करने पर पञ्चेन्द्रिय जीवों में सर्वतोऽल्पता आती है । और द्वीन्द्रिय जीवों में सर्वतोऽधिकता आती है तथा तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय जीवों में अपेक्षाकृत अल्पता भी और अपेक्षाकृत विशेषाधिकता भी आती है 'सेवं भंते !
अपेक्षा 'चउरि'दिया विसेसाहिया' यार इन्द्रियवाजा कवे। विशेषाधिः छे. 'इंदिया विसेसाहिया' यार 'द्रियवाणा भवानी अपेक्षाओ त्रषु इन्द्रियवाणा भवे। विशेषाधि४ छे. 'वेइंदिया विसेसाहिया' नाथु ४'द्रियवाजा लवोनी અપેક્ષાએ એ ઇન્દ્રિયવાળા જીવા વિશેષાધિક છે, આ રીતે બધાથી આછા પચેન્દ્રિય જીવે છે. તેમની અપેક્ષાએ ચાર ઇંદ્રિયવાળા જીવે અધિક છે. ચાર ઇંદ્રિયવાળા કરતાં ત્રણ ઇંદ્રિયવાળા જીવ અધિક છે. અને ત્રણ ઇન્દ્રિયવાળા જીવા કરતાં એ ઇન્દ્રિયવાળા જીવ અધિક છે. તેથી આ રીતને વિચાર કરવામાં આવે તે પ'ચેન્દ્રિય જીવેામાં સ`થી અલ્પપણુ આવે છે. અને એ ઇન્દ્રિયવાળા જીવેામાં સવથી અધિકપણુ આવે છે. તથા ત્રણ ઈન્દ્રિય વળા અને ચાર ઇન્દ્રિયવાળા જીવામાં અપેક્ષાથી અપપણુ અને અપેક્ષાથી વિશેષાધિકપણુ પણ આવે છે.
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९६
भगवतीसूत्र सेच भंते ! त्ति जाब विहरह' हे भदन्त । आप देवानुप्रिय ने जो यह कहा है वह सब सत्य ही कहा है, हे भदन्त ! आप देवानुप्रिय ने जो यह कहा है वह सब सत्य ही कहा है क्योंकि आपके वाक्य सर्वधा सत्य होते हैं इस प्रकार कहकर गौतम ने भगवान् को वन्दना की नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ सु० १॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्यांके वीसवें शतकका
॥पहला उद्देशा समाप्त २०-१ ॥
___'सेवं भंते सेव भंते त्ति जाव विहर इ8 लगवन् भा५ हेवानुप्रिये આ વિષયમાં જે પ્રમાણે કહ્યું છે. તે સઘળું સત્ય જ છે. હે ભગવદ્ આપનું કથન સર્વથા યથાર્થ જ છે. આતના વાકો સર્વથા સત્ય જ હોય છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા. વંદના નમસ્કાર કરીને તેઓ સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. એ સૂ ૧ છે જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની
પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના વીસમા શતકને પહેલે ઉદ્દેશક સમ તા ૨૦-૧n
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सु०१ आकाशस्वरूपनिरूपणम्
अथ द्वितीयोदेशकः प्रारभ्यते ॥
प्रथमोदेशके द्वीन्द्रियादयो जीवाः प्ररूपिताः, ते च जीवा आकाशाधारां इति द्वितीयोदेश के आकाशादिः मरूप्यते इत्येवं संबन्धेन आयातस्य द्वितीयोदेशकस्येदमादिमं सूत्रम् - 'कइविहे णं भंते ।" इत्यादि,
मूलम् - 'कइबिहे णं भंते! आगासे पन्नत्ते ? 'गोयमा ! दुविहे . आगासे पन्नते ? ' तं जहा - लोयागासे य अलोयागासे य । लोयागासे णं अंते ! किं जीवा जीवदेता एवं जहा बितीयसए अस्थि उसे तह चेत्र इह वि भाणियव्वं, नवरं अभिलावो जाव धम्मत्थिकाए णं भंते ! के महालए पन्नत्ते ? गोयमा ! लोए लोयमेचे लोप्पसाणे लोयफुडे लोयं चेव ओगाहित्ता णं चिह्न एवं जाव पोउगलत्थिकाए । अहे लोए णं भंते! धम्मः, त्थिकायस्त केवइयं ओगाढे ? गोयमा ! सातिरेगं अर्द्ध ओगाढे. एवं एएणं अभिलावेणं जहा बित्तीयसए जाव इसीप्पभारा णं भंते! पुढवी लोयागासहस किं संखेजभागं० ओगाढा पुच्छा ? - गोयमा ! नो संखेज्जइभागं ओगाढा, नो असंखेज्जइभागं ओगाढा नो संखेने भागे ओगाढा नो असंखेजे भागे ओगाढा नो सव्वलोयं ओगाढा सेसं तं चैव ॥ सू० १॥
}
४९७
छाया - कतिविधः खलु भदन्त ! आकाशः प्रज्ञप्तः १ गौतम ! द्विविध आकाशः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - लोकाकाशच अलोकाकाशश्च । लोकाकाशः खलु भदन्त ! कि जीवाः जीवदेशाः एवं यथा द्वितीयशत के अरत्युद्देशके तथैव इहापि सर्वं भणितव्यम् नवरसभिलापो यावत् धर्मास्तिकायः खलु भदन्त ! किं महालय मज्ञप्तः ? गौतम ! लोको लोकमात्रो लोकपमाणको लोकस्पृष्टो लोकमेबावगाह्य खलु तिष्ठति एवं यावत् पुगलास्तिकायः । अधोलोकः खलु भदन्त ! धर्मास्तिकायस्थ कियन्तमवगाढः १ गौतम | सादिरे कमर्द्धमवगाढः एवमेतेनाभिलापेन यथा द्वितीयते यावद् ईशत्प्राग्भारा खल भदन्त ! पृथिवी 'लोकाकाशस्य किं
भ० ६३
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे संख्येयभागम्० अवगाढा पृच्छा गौतम ! नो संख्येयभागमवगाढा नो असं. ख्येयभागमवगाढा नो संख्येयान् भागान् अवगाहा नो असंग्ट्येयान् भागान् अव. गाढा नो सर्वलोकमवगाढा शेषं तदेव ॥९० १॥
टीका-'कइविहे णं भंते ।' कतिविधः खलु भदन्त ! 'आगासे पानत्ते' आकाशा पज्ञप्तः ? उत्तरमाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहे आगासे पन्नत्ते' द्विविधा द्विमकारकः आकाशः प्रज्ञप्त:-कथितः, 'तं जहा' तबधा-'लोयागासे य अलोयागासे य' लोकाकाशश्वालोकाकाशश्च 'लोयागासे णं भंते ! किं जीवा जीव
दूसरे उद्देशे का प्रारंभ प्रथम उद्देशे में द्वीन्द्रियादिक जीवों की शरूपणा की गई है, ये जीव आकाश आधार है जिन्हों का ऐसे होते हैं इसलिये इस द्वितीय उद्देशे में अब आकाश आदि की प्ररूपणा की जायेगी इसका आदि सूत्र
'कहविहे णं भंते । आगासे पण्णत्ते' इत्यादि।
टीकार्थ-इस मूत्र द्वारा गौतम ने सबसे प्रथम आकाश के विषय में प्रभु से ऐसा पूछा है कि-'कइविहे णं भंते। आगाले पनत्ते' हे भदन्त ! आकाश कितने प्रकार का कहा गया है ? अर्थात् जीय और अजीव आदि द्रव्यों का आधारभूत जो आकाश है उनके कितने भेद हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा है 'गोयमा ! दुविहे आगासे पन्नत्ते' हे गौतम ! आकाश के दो भेद कहे गये हैं 'तं जहा'-लोयागासेर अलोयागासे ये एक लोकाकाश और दूसरा अलोकाकाश इस प्रकार से एक अखण्ड
બીજા ઉદ્દેશાનો પ્રારંભ– પહેલા ઉદ્દેશામાં બે ઈદ્રિય વિગેરે ની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. એ જી આકાશ આધાર છે. જેમને એવા છે. અર્થાત્, આકાશના આધારવાળા છે. તેથી આ બીજા ઉદેશામાં હવે આકાશ વિગેરેની પ્રરૂપણ કરવામાં આવશે તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે. -
'इविहे गं भंते आगासे पण्णत्ते' इत्यादि
ટીકાર્ય–આ સૂત્ર દ્વારા ગૌતમ સ્વામીએ સૌથી પહેલાં આકાશના समयमा प्रभुने पूछयु छ है-'कइविहे णं भते ! आगासे पण्णत्ते' ३ ભગવન આકાશ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે – 'गोयमा ! दुविहे आगासे पण्णत्ते' हे गीतम! भाश मे २नु छे. 'तंजहा-लोयागासे य अलोयागासे य' मा प्रभारी छ.-
मे श मन બીજુ અલકાકાશ આ રીતે એક અખંડ દ્રવ્ય આકાશ જે આ બે ભેદ કહ્યા છે, તે આયરૂપ દ્રવ્ય ત્યાં નહી મળવાથી જ કહ્યા છે. અર્થાત
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०१ आर्काशस्वरूपनिरूपणम् देसा' लोकाशाशः खलु भदन्त ! किं जीवा जीवदेशाः, 'एवं जहा वितीयसए अस्थिउद्देसए तहक्षेत्र इहवि साणिया' एवं यथा द्वितीयशतके दशमे अस्त्युद्देशके तथैव इहापि भणितव्यम् 'णबरं अभिलायो' नवरम् अभिलाप:-नवरम् विशेषः क्षेवलमेतावानेव यत्-तत्र-द्वितीयशतके 'लोयं चेत्र फुसित्ता णं चिदुई इत्यस्य स्थाने-'लोयं चेव ओगाहित्ता णं चिटई' इत्येवमभिलापो वक्तव्यः कियत्पर्यन्तमित्याह-'जाव' यावत् 'धम्मस्थिकाए णं' इत्यादि सूत्रमायाति तावत्पर्यन्त वक्तव्यम् । अत्र यावत्पदेन 'अलोयागासे णं मंते' इत्यादि अलोकाकाशनत्रं संपूर्ण पठनीयम् , अस्य व्याख्याऽपि तत्रैव द्रष्टव्येति । द्रव्य आकाश के जो ये भेद किये गये हैं वे आधेयभूतं द्रव्यों के वहां नहीं पाये जाने की अपेक्षा से ही किये गये हैं अर्थात जीवादिक द्रव्य आकाश के जितने भाग में पाये जाते हैं वह भाग लोकाकाश है और इससे अतिरिक्त भाग अलोकाकाश है। 'लोयागासे णं भंते ! किं जीवा जीवदेसा ?' हे भदन्त ! लोकाकाश क्या अनेक जीव रूप हैं ? या जीच देशरूप है ? इत्यादि प्रश्न का उत्तर 'एवं जहा पितियलए अस्थि उद्देसे तह चेव इह वि भाणियब" हे गौतम ! द्वितीयशतके १० वें अस्ति उद्देशक में कहे गये अनुसार है 'नवरं अभिलावो' परन्तु विशेषता केवल इतनी सी है कि वहां वितीयशतक में 'लोयंचेच फलित्ता णं चिट्ठह' ऐसा जो अभिलाप है उस अभिलाप के स्थान में 'लोयं चेव ओगाहित्ताणं चिटई' यहां ऐसा अभिलाप कहना चाहिये और यह अमिलोप 'जाव धस्लस्थिकाए णं' इस सूत्र पर्यन्त જીવ વિગેરે દ્રવ્ય આકાશના જેટલા ભાગમાં મળે છે, તે ભાગને કાકા ४. छ. 'लोयागासे णं भंते ! कि जीवा जीवदेसा' 8 लगव atta O. અનેક જીવ રૂપ છે? અથવા જીવ દેશ રૂપ છે ? વિગેરે પ્રકને ઉત્તર આપતા प्रभु ४९ छ -'एवं जहा वितियसए अस्थि उदेसे तह चेवं इहवि भाणियध्वं' के गौतम भी शतना १० समi Aasदेशमा प्रमाणे छ. 'नवरं अभिलावो' ५२' विशेषता ७ गरी ४ छ । त्यो भी शतमा 'लोयं चेव फुसित्ता णं चिइ' में प्रभायेन। २ मलिता५ छे, ते मलिदापना स्थान 'लोयं चेव ओगाहित्ता णं चिट्ठइ' मा प्रमाणे मलिताडवा नये. गर मा भलिता५ 'जाव धम्मस्थिकाए णं' मा सूत्र सुधी ४ नये. मलियां यापत् ५४थी में मतान्यु छ ४-अलोयागासे णं भवे त्या
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
भगवतीसूत्र 1. अथाग्रे . प्रस्तुतसूत्रमाह-'धम्मत्यिकाए णं मंते' इत्यादि, 'धम्मत्यिकारणे भंते' धर्मास्तिकायः खलु भदन्त ! 'के महालए पन्नत्ते' कियन्महालयः प्रज्ञप्त:कीदृशं महत्त्वं धर्मास्तिकायस्य कथितम् क्रियानविस्तीर्णः ? इत्यर्थः इति प्रश्नः, उत्तरमाह-'गोयमा' इत्यादि गोयमा' ! हे गौतम ! 'लोए लोयमेत्ते लोयप्पमाणे लोका लोकमाना, लोकमपाणा, लोका-लोकरूपः, लोकमात्र:-यावान् लोकस्तावन्माना, लोकममाण:-लोकरदेव प्रमाणं यस्य स तथा । 'लोयफुडे लोयं चेव ओगाहित्ताणं चिट' लोकस्पृष्टः सन् लोकं स्पृशन् स्थितः लोकमेवाकहते जाना चाहिये यहां यावत्पद से यह कहा गया है कि 'अलो. यागासे णं भंते !' इत्यादि अलोकाकाश सूत्र संपूर्णरूप से यहां पढ लेना चाहिये इसकी व्याख्या भी यहां पर देख लेनी चाहिये तात्पर्य कहने का यही है कि यहां पर लोकाकाश के जीवादिरूप होने का प्रश्न है सो उसके समाधान में ऐसा समझना चाहिये कि लोकाकाश यह जीव. रूप भी हैं जीवदेशरूप भी है और जीवप्रदेशरूप भी है इत्यादि समस्त कथन वहां द्वितीय शतक के १०३ उद्देशक में कहा गया है अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'धम्मस्थिकारणं भंते! के महालए पन्नत्ते' हे भदन्त ! धर्मास्तिकाय कितना बड़ा कहा गया है ? अर्थात् धर्मास्तिकाय कितना विस्तीर्ण है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोधमा लोए लोयमेत्ते लोयप्पमाणे हे गौतम धर्मास्तिकाय लोकल्प है जितना बडा लोक है, उतना धडा है, लोक का जितना प्रमाण है उतना ही प्रमाण અલકાકાશ સૂત્ર પૂરેપૂરૂ અહિયાં કહેવું જોઈએ. અને તેની વ્યાખ્યા પણું ત્યાં જઈ સમજી લેવી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–અહિં કાકાશમાં જીવ વિગેરે હેવાને પ્રશ્ન છે. તેથી તેના સમાધાનમાં એમ સમજવું જોઈએ કે-લે કાકાશ જીવ રૂપ પણ છે, જીવ દેશ રૂપ પણ છે. અને જીવ પ્રદેશરૂપ પણ છે. વિગેરે સંપૂર્ણ કથન ત્યાં બીજા શતકના ૧૦ દસમાં ઉદ્દેશામાં કહ્યું छे. प्रमाणे मडिया सम.
वे गौतम भी शथी प्रभुन पूछे छे ,-'धम्मत्थिकाए भते! के महाउए पण्णत्ते' 3 भगवन् पारिताय तु विशण ड छ ? ते उत्तरमा प्रभु छ -'गोयमा ! लोए लोयमेत्ते लोयम्पमाणे' गौतम ! ધમસ્તિકાય લેક રૂપ છે. એટલે વિશાળ લેક છે, તેટલું વિશાળ ધર્માસ્તિકાય છે. અર્થાત જેટલું પ્રમાણ લેકનું છે. તેટલું જ પ્રમાણે ધર્માસ્તિકાચનું छ. 'लोयफुडे लोय चेव ओगाहित्ता णं चिटुइ' खाने २५० ४शन सा
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
टी श०२० ५०२ सु०१ आकाशस्त्ररूपनिरूपणम्
५०१
वगाह्य-लोकं व्याप्य खलु तिष्ठति, 'एवं जाव पोग्गलत्थिकाए' एवम् - धर्मास्तिकायवदेव यावत् लास्तिकायोऽपि लोकस्पृष्टः लोकमवगाह्य तिष्ठति यावत्पदेन अधर्मास्तिकायलोकाकाशजीवास्तिकायानां संग्रहः । ' अहेलोए णं भंते' अधोलोकः खड्ड भदन्त ! 'धम्मत्थिकायस्त' धर्नास्तिकायस्य 'केवइयं ओगाढे' कियन्तं भागमवगाढः - अवगाह्य स्थितः 'गोयमा ! सातिरेगं अद्धं ओगाढे' गौतम | सातिरेकमर्द्धम् - अद्धत्किञ्चिदधिकमवगाढः, 'एवं एएणं अभिलावेणं जहा वितीयसए' एवम् एतेनाभिलापेन यथा द्वितीयशतके अनेनैव क्रमेण यथा द्वितीयशतके दशमोद्देशके कथितम् तथेहापि वक्तव्यम् । कियत्पर्यन्तमित्याहइसका है 'लोयफुडे लोयं चेव ओगाहित्ताणं चिट्ठद्द' लोक को छूता हुआ यह सम्पूर्ण लोक में व्याप्त होकर रहा हुआ है 'एवं जाव पुग्गलस्थिकाएं' यहां यास्पद से अस्तिकाय लोकाकाश और जीवास्तिकाय' इसका ग्रहण हुआ है तात्पर्य यह है कि धर्मास्तिकाय के जैसे ही यावत् अधर्मास्तिकाय लोकाकाश और जीवास्तिकाय पुद्गलास्तिकाय ये सप लोक को छूते हैं और लोक को व्याप्त कर उसमें ठहरे हुए हैं । अब गौतम ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है- 'अहेलोएणं भंते ! धम्मस्थिकायस्स केवइयं ओगाढे' हे भदन्त अधोलोक धर्मास्तिकाय के कितने भाग को व्याप्त करके ठहरा हुआ है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! सानिरे अर्द्ध ओगाढे' हे गौतम! अधोलोक धर्मास्तिकाय के आधे से कुछ अधिक भाग को व्यास करके ठहरा हुआ है 'एवं एएवं अभिलावेणं जहा वितीयसए०' इसी क्रम से जैसा द्वितीयशतक के १० वें उद्देशक में कहा
सोम्भां व्याप्त थर्धने रहे छे. 'एवं जाव पुग्गलत्थिकाए' अहि यावत्पढथी અધર્માસ્તિકાય લેાકાકાશ અને જીવાસ્તિકાય એ ગ્રહણ કરાયા छे. કહેવાતુ. તાપય એ છે કે-ધર્માસ્તિકાયની જેમ જ યાવતુ અધર્માસ્તિકાય લાકાકાશ, જીવાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાય એ ખવા જ લેકને સ્પર્શ કરે છે. અને લેાકમાં વ્યાપ્ત થઈને તેમાં રહે છે. ફ્રીથી गौतम स्वामी अलुने छे छे है- 'अहे णं भते ! धम्मत्थिकायस्स केवइय ओगाढे' हे भगवन् अधोलो धर्मास्तिडायना डेंटला लागने व्याप्त अने रह्यो छे? तेना उत्तरभां अलु - 'गोयमा ! खातिरेंग अद्धं ओगाढे' ह ગૌતમ! અધલાક ધર્માસ્તિકાયના અર્ધાં ભાગથી કઈક વધારે ભાગને વ્યાપ્ત કરીને રહેલ છે. 'एवं एएणं अभिलावेणं जहा बितीयख९०' मे उभी જેમ બીજા શતકના દસમાં ઉદ્દેશામાં કહેવામાં આવ્યુ છે તેજ પ્રમાણે અહિયાં
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
भगवतीसूत्रे 'जाव ईसिपमाराए णं भंते ! सावद् ईपत्याग्भारा खलु भदन्त ! यावत् ईपत्माग् भारा पृथिवीमूत्रमायाति तावत्पर्यन्तमित्यर्थः । अत्रस्थ यावत्पदेन तिर्यग्लोकोचं लोकादिसूत्राणां ग्रहणं भवति एतत्सर्वं तत्रैव द्वितीयशतके अस्तिकायोदशके दशमे द्रष्टव्यम् अय ईपत्माग्भारा पृथिवी सूत्रमाह-'ईसिपम्भाराणं भंते ! पुढवी, ईषत्मग्भारा सिद्धशिलेतिनाम्ना प्रसिद्धा खलु भदन्त ! पृथिवी 'लोयागासस्स कि संखेज्जइभाग० ओगाढा पुच्छा' लोकाकाशस्य किं संख्येयमागं० अवगाहा पृच्छा, असंख्येयभागं वेति प्रश्नः, 'गोयमा ! हे गौतम ! 'नो संखेज्जइमार्ग ओगाढा' नो संख्येयभागमवगाढा 'असंखेज्जइभागं ओगाढा' असंख्येयभागमवगाढा 'नो संखेज्जे भागे नो असंखेज्जे' नो संख्येयान् भागान् नो असंख्येयान् गया है वैसा ही यहाँ पर यावत् ईपत्प्रारभारा पृथिवीसूत्र पर्यन्त कह लेना चाहिये यहां यावत्पद से तिर्थग लोक, अलोक आदि सूत्रों का ग्रहण हुआ है यह लय द्वितीयशतक के १० वें अस्तिफायोद्देशक में देख लेना चाहिये। 'ईसिपमारा ण पुढवी' हे भदन्त ! जिसका दूसरा नाम सिद्ध शिला है ऐसी ईषत्वारभारा नाम की जो पृथिवी है वह लोकाकाश के संख्यातवें भाग को व्याप्त करके स्थित है या असंख्यातवें भाग को व्याप्त करके स्थित है ? इस गौतम के प्रश्न पर प्रभु उत्तर देते हैं 'गोयमा ! नो संखेज्जइभाग ओगाहा' हे गौतम ! ईषत्प्रारभारा पृथिवी लोकाकाश के संख्यातवें भाग को व्यास कर स्थित नहीं है किन्तु 'असंखेजाभाग ओगावा' लोकाकाश के असंख्यातवें माग को ध्यास कर स्थित है 'नो संखेज्जे भागे.' असंखेज्जे भागे.' वह लोक के संख्यात भोगों को अथवा असंख्यातभागों को भी व्याप्त થાવત ઈલ્ઝામ્રારા પૃથિવી સૂત્ર સુધી સમજી લેવું. અહિયાં યાત્પદથી તિર્યક, ઉદર્વક વિગેરે ગ્રહણ કરાયા છેઆ તમામ વિષય બીજા શતકના
समां मस्तिय देशाभान सभल वनस. 'ईसीप-भारा णं पुढवी' હે ભગવન ઈત્માગુભારા પૃથિવી-કે જેનું બીજું નામ સિદ્ધશિલા છે, તે લકાકાશના સંખ્યામાં ભાગને વ્યાપ્ત કરીને રહી છે? અથવા અસંખ્યાતમાં ભાગને વ્યાપ્ત કરીને રહી છે? ગૌતમ સ્વામીના આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે छ ४-'गोयमा ! नो संखेज्जइभागं छोगाढा' गीतम! पत्प्रामा। पृथिवी alsशना सध्यातमा लागन ०५.० ४ीन ही नथी ५ 'असंखे जइभार्ग भोगादा' शन! असभ्यातमाला यात शन रही छे. 'नो संखेज्जे
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामेकार्थकनामनि० ५०३ भागान्, 'नो सबलोयं ओगाढा' नो सर्वलोकमवगाढा 'सेसं तं चेच' शेष तदेव-द्वितीयशतकीयदशमोद्देशकस्थास्थिकायोद्देशकवदेव वक्तव्यम् । विशेषस्तु तत्रैव द्रष्टव्यः ॥१०॥ ___ अथानन्तरपूर्वोक्तानां धर्मास्तिकायादीनामेकाथिकान्याह-'धम्मस्थिकायस्स ण भंते' इत्यादि,
मूलम्-'धम्मस्थिकायस्स णं भंते ! केवइया अभिवयणा पन्नत्ता ? गोयमा ! अणेगा अभिवयणा एन्नत्ता, तं जहाधम्मेइ वा धम्मत्थिकायेइ वा पाणाइवायरमणेइ वा मुसावायविरमणेइ वा एवं जाब परिगहवेरमणेइ वा कोहविवेगेइ वा जाव मिच्छादसणसल्लविवेगेइ वा इरियालमिईइ वा भासासमिईइ वा एसणासमिईइ वा आयाणभंडभत्तनिक्खे. वणासमिईइ वा उच्चारपासवणखेलजल्लसिंघाणपरिट्ठावणियासमिईइ वा मणगुत्तीइ वा वइगुत्तीइ वा कायगुत्तीइ वा जे यावन्ने तहप्पकारा सव्वे ते धम्मस्थिकायस्ल अभिवयणा। करके स्थित नहीं है और 'नो सन्चलोयं ओगाढा' न सर्वलोक को भी व्याप्त करके स्थित है। किन्तु लोक के असंख्यातवें भाग को ही व्याप्त करके स्थित है 'सेसं तं चेव बाकी का इस सम्बन्ध का और सच कथन द्वितीयशतक के १० वें उद्देशक में स्थित अस्तिकायोदेशक के जैसे ही है ऐसा जानना चाहिये विशेषता भी इस कथन में क्या है यह सब भी वहां से देख लेना चाहिये ।।०१॥
भागे नो असंखेज्जे भागे' साना सयात लागाने ५Y अथवा मसण्यात भागाने ५ व्याप्त श. २७ नथी. मने 'नो सव्वलोयं ओगा ढा' समान વ્યાપ્ત કરીને પણ રહી નથી. પરંતુ લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગને જ વ્યાપ્ત
शन रहेछ सेसं ते चेव' माडीतुं मा विषय समधी सघणु ४थन भील શતકના દસમાં ઉદેશામાં આવેલ અસ્તિકાયદેશક પ્રમાણે જ છે. તેમ સમજવું અને આ કથનમાં વિશેષતા શું છે? તે પણ ત્યાં જઈને સમજી લેવું સૂ. ૧
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
५०४
भगवतीने अधम्मत्थिकायस्स णं भंते! केवइया अभिवयणा पन्नता ? गोयमा ! अणेगा अभिवयणा पन्नत्ता तं जहा-अधम्मेइ वा, अधम्मत्थिकाएइ वा पाणाइवाएइ वा जाव मिच्छादसणसल्लेइ वा इरिया असमिईइ जाव उच्चारणपालवण जाव परिहावणिया असलिईइ वा मणअगुत्तीइ वा वइअगुत्तीह वा कायअगुत्तीइ वा जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते अधम्मस्थिकायस्स अभिवयणा । आगासस्थिकायस्स णं पुच्छा गोयमा! अणेगा अभिवयणा पण्णत्ता तं जहा-आगासेइ वा आगासस्थिकाएइ वा गगणेइ वा नभेइ वा समेइ वा विसमेइ वा खहेइ वा विहेइ वा वीयीवा विवरेइ वा अंबरेइ वा अंवरसेइ वा छिड्डेइ वा झुसिरेइ वा मग्गेइ वा विमुहेइ वा अदेइ वा विपद्देइ वा आधारेइ वा वोमेइ वा भायणेइ वा अंतरिक्खेइ वा सामेइ वा ओवासंतरेइ वा अगमिइ वा फलिहेइ वा अणंतेइ वा जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते अगासस्थिकायस्स अभिवयणा। जीवस्थिकायस्स णं भंते! केवइया अभिवयणा पन्नत्ता? गोयमा! अणेगा अभिवयणा पन्नता तं जहा-जीवेइ वा जीवस्थिकायेइ वा पाणेइ वा भूएइ वा सत्तेइ वा दिन्नूइ वा याइ वा जेयाइ वा आयाइ वा रंगणाइ वा हिंडुएइ वा पोग्गलेइ वा माणवेइ वा कत्ताइ दा विकत्ताइ वा जगेइ वा जंतुइ वा जोणीइ वा सयंभूइ वा ससरीइ वा नायएइ वा अंतरप्पाइ वा जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते जाव अभिवयणा। पोग्गस्थिकायस्स णं
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामेकार्थकनामनि० ५०५ णं भंते! पुच्छा गोयमा! अणेगा अभिवयणा पन्नत्ता तं जहापोग्गलेइ वा पोग्गलस्थिकाएइ वा परमाणुपोग्गलेइ वा दुप्पएसिएइतिप्पएसिएइ वा जाव असंखेज्जपएसिएइ वा अणंतपएसिएइ वा जे यावन्ने तहप्पगरा सव्वे ते पोग्गलस्थिकायस्स अभिवयणा । सेवं भंते ! सेवं भंते! ति॥सू०२॥
वीसइमे सए बीओ उद्देसो समत्तो॥ छाया-धर्मास्तिकायस्य खल भदन्त ! कियन्ति अभिवचनानि प्रज्ञप्तानि? गौतम ! अनेकानि अभिवचनानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-धर्मइति वा धर्मास्तिकायइति वा, माणातिपातविरमणमिति वा, मृषावादविरमणमिति वा एवं यावत् परिग्रहणविरमणमिति वा, क्रोधविवेक इति वा. यावन् मिथ्यादर्शनशल्यविवेक इति वा, ईर्यासमितिरिति वा, भाषासमितिरिति वा, एषणासमितिरिति वा, आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणासमितिरिति वा, उचारप्रस्रवणखेलजल्लसिंघानपरिष्ठापनिकासमितिरिति वा मनोगुप्तिरिति वा बचोगुप्तिरिति वा कायगुप्तिरिति वा यानि चान्यानि तथापकाराणि सर्वाणि तानि धर्मास्तिकायस्य अभिवचनानि । अधर्मास्तिकायस्य खलु भदन्त ! कियन्ति अभिवचनानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! अनेकानि अभिवचनानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-अधर्म इति वा अधर्मास्तिकाय इति वा माणातिपात इति वा यावत् मिथ्यादर्शनशल्यमिति वा, ईर्याऽसमितिरिति वा यावत् उच्चारमस्रवण यावत् परिष्ठापनिकाऽसमितिरिति वा मनोऽगुप्तिरिति वा, बचोगुप्तिरिति वा कायागुप्तिरिति वा, यानि च अन्यानि तथामकाराणिसर्वाणि तानि अधर्मास्तिकायस्य अभिवचनानि । आकाशास्तिकायस्यं खल पृच्छा, गौतम ! अनेकानि अभिवचनानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-आकाश इति वा आकाशास्तिकाय इति वा, गगन मिति वा, नम इति वा, 'सम' इति वा विषम इति वा खहमिति वा विहमिति वा वीचिरिति वा विवरमिति वा अम्बरमिति वा अम्बरसमिति वा छिद्रमिति वा शुषिरमिति वा मार्ग इति वा विमुखमिति वा अदइति वा व्यदेइति वा आधार इति वा व्योमइति वा भाजनमिति वा अन्तरिक्षमिति वा श्याममिति वा अवकाशान्तरमिति वा अगममिति वा स्फटिकमिति वा अनन्नमिति वा यानिचान्यानि तथा प्रकाराणि सर्वाणि बानि आकाशास्तिकायस्याभिवचनानि । जीवास्तिकायस्य खलु भदन्त ।
भ०६१
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती कियन्ति अभिवचनानि मज्ञप्तानि ? गौतम ! अनेकानि अभिवचनानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-जीव इति वा जीवास्तिकाय इति वा प्राण इति वा भूत इति वा सवइति वा विज्ञ इति वा चेता इति वा जेता इति वा आत्मेति वा रङ्गणमिति वा हिण्डुक इति वा पुद्गल इति वा मानव इति वा कर्ता इति वा विकः इति वा जगत् इति वा जन्तुरिति वा योनिरिति वा स्वयम्भूरिति वा सशरीर इति वा नायक इति वा अन्तरात्मा इति वा यानि चान्यानि अभिवचनानि तथाप्रकाराणि सर्वाणि तानि यावदभिवचनानि । पुद्गलास्तिकायस्य खलु भदन्त ! पृन्छा ? गौतम ! अनेकानि अभिवचनानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-पुद्गल इति वा पुद्गलास्तिकाय इति वा परमाणुपुद्गल इति वा द्विपदेशिक इति वा त्रिप्रदेशिक इति वा यावद् असंख्येय. मंशिक इति वा अनन्तमदेशिक इति वा यानि चान्यानि तथा प्रकाराणि सर्वाणि सानि पुद्गलास्तिकायस्याभिवचनानि । तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! ॥सू० २॥
॥विंशतितमशते द्वितीयोद्देशकः समाप्तः। टीका-'धम्मत्थिकायस्स गं भंते ! धर्मास्तिकायस्य खल्नु भदन्त ! 'केवइया अभिवयणा पन्नत्ता' कियन्ति अभिवचनानि प्राप्तानि अभिधायिकानि वचवचनानि-शब्दा इति अभिवचनानि धर्मास्तिकायस्य कतिपर्यायशब्दा इत्यर्थः, उत्तरमाइ-'गोयमा!' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अणेगा थभिवयणा
अव सूत्रकार अभी २ कहे गये धर्मास्तिकायादिकों के एकार्थकगमों का पर्यायवाची शब्दों का कथन करते हैं इसमें गौतम ने प्रभुसे ऐसा पूछा है-'धम्मस्थिकायस्सणं भंते ! केवड्या अभिवयणा पनत्ता' इत्यादि।
टीकार्थ-धम्मत्थिकायस्त णं भंते ! केवड्या अभिवयणा पन्नत्ता' हे भदन्त ! धर्मास्तिकायद्रव्य कि जो गतिशील जीव और पुद्गलों के चलने में सहायक होता है अभिधायक शब्द कितने कहे गये हैं ? धर्मास्तिकाय के पर्याय शब्द कितने हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा-'गोयमा!
હવે સૂત્રકાર પૂર્વોક્ત કહેવામાં આવેલ ધર્મારિતકાય વિગેરેના એક અર્થ વાળા ગામના પર્યાયવાચક શબ્દનું કથન કરે છે.
'धम्मत्यिकायस्स णं भते । केवइया' त्याह ___ -'धम्मत्थिकायस्स णं मते ! केवइया अभिवयणा पण्णत्ता' गौतम સવામી પ્રભુને એવું પૂછે છે કે-હે ભગવન ધમસ્તિકાય દ્રવ્ય કે જે ગતિ, શીલ, જીવ અને પુદ્ગલેને ચાલવામાં સહાયક હોય છે તેના અભિધાયક શબ્દ-પર્યાયવાચક) કેટલા કહેવામાં આવ્યા છે એટલે કે ધર્માસ્તિકાયના પર્યાયવાચક કેટલા શબ્દ કહેવામાં આવ્યા છે તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ
2-8-'गोयमा! अणेगा अभिवयणा पन्नत्ता' हे गौतम पारितायना
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ ०२ धर्मास्तिकायादिनामेकार्थक नामनि० ५०७ पन्नता' अनेकानि अभिवचनानि - पर्यायशब्दा धर्मास्तिकायस्य प्रज्ञप्तानि कथितानि । कानि तान्यनेकानि अभिवचनानि तत्राह - 'तं जहा ' तथथा - 'धम्मे वा' धर्म इति वा, जीवपुद्गलानां गतिपर्यायसहायकरूपेण धारणात् धर्म इति शब्द उपपदर्शनपरकः, वा शब्दो विकल्पार्थे 'धम्मस्थिकाer '' धर्मास्तिकाय इति वा तत्र धर्मः -पूर्वोक्तलक्षणकः स चासौ अस्तिकायथ-प्रदेशराशिरिति धर्मास्तिकायः धर्मात्मकमदेशराशिरित्यर्थः २ पाणाइवायवे रमणे वा' प्राणातिपात विरमणमिति वा अत्र धर्मशब्दश्चारित्रलक्षणकः स च प्राणातिपातचिरमणरूपः ततश्च धर्मशब्दसाधर्म्यादस्तिकायरूपस्यापि धर्मस्य प्राणातिपातविर+
'अणेगा अभिवयाणा पन्नता' हे गौतम । धर्मास्तिकाय के अभिधायक शब्द अनेक कहे गये हैं 'तं जहा' - जैसे- 'धम्मेह वा' यहां सर्वत्र वा शब्द विकल्प अर्थ में प्रयुक्त हुआ है जीव और पुलों को यह गतिरूप पर्याय में सहायक रूप से धारण करता है अतः इस अभिप्राय से इसे धर्म ऐसा कहा गया है अर्थात् इसका एक नाम 'धर्म' ऐसा कहा गया है 'घम्मे' में 'इति' शब्द उपप्रदर्शनपरक है 'धम्मस्थिकाइ वा ' यह पूर्वोक्तलक्षणवाला धर्म प्रदेशों की राशिरूप है अर्थात् असंख्यात प्रदेशी है तात्पर्य ऐसा है, कि यह प्रदेशराशि ऐसा है जो जीव और पुगलों को चलने में सहायक होती है अतः यह धर्मास्तिकाय ऐसा कहा गया है यह इसका द्वितीय नाम है । 'पाणावायवेरमणेह वा' यह इसका तीसरा नाम है क्योंकि धर्म यह शब्द 'चारित खलु धम्मो' के अनुसार चारित्रधर्मरूप है और चारित्र जो होता है वह प्राणातिपात
अभिधाय: - पर्यायवाचीश हो भने डेला छे, 'तंजहा' ते भा प्रभा 'धम्मे वा' मडियां मधे वा शब्द विल्य अर्थभां वयरायेल छे. व અને પુદ્ગલાને આ ધર્માસ્તિકાય ગતિ રૂપ પર્યાયમાં સહાયક રૂપે ધારણ કરે छे. तेथी ये मलिआयथी तेने धर्म मे प्रभा वामां भाव्यु' छे. 'धम्मेव वा' मे वाक्यमां इति शब्द उपप्रदर्शन ५२४ छे. 'धम्मेत्थिकाएइ वा' भा પૂર્વોક્ત લક્ષણવાળા ધર્મ પ્રદેશની રાશિ રૂપ છે. અર્થાત્ અસખ્યાત પ્રદેશવાળા છે, કહેવાનું તાત્પ એ છે કે-આ પ્રદેશરાશી એવી છે કે જે જીવ અને પુદ્ગલાને ચાલવામાં સહાય રૂપ હોય છે. તેથી તેને ધર્માસ્તિકાય એ પ્રમાણે
वामां आवे छे. या तेनुं जीनु' नाम
'पाणाइवाय वेरमणेइ वा' मा तेतुं त्रीभु नाम छे, भ है-धर्म मे शফ 'चारितं खलु धम्मो' मे ४थन प्रभा] यास्त्रि मे धर्भश्य है. मने यारित्र - होय
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
०६:2
___.. भगवतीसत्रे मुणादयो धर्मास्तिकायस्य पर्यायतया व्यवहियन्ते । 'मुसावायविरमणेइ वा' - मृषावादविरमणमिति वा ‘एवं जाव परिग्गह वेरमणेइ वा एवं यावत् परिग्रहविरमणमिति वा अत्र यावत्पदेन अदत्तादानविरमणमैथुनविरमणयोः संग्रहो भवतीति, 'कोइविवेगेइ वा क्रोधविवेक इति वा, 'जाव मिच्छादसणसल्लविवेगेइ ..वा.यावद्- मिथ्यादर्शनशल्यविवेक इति वा अत्र यावत्पदेन मानः, माया, लोमः · रागों द्वेषः,, कलहा, अभ्याख्यान, पैशुन्यं, परपरिवादः, रत्यरतिः, मायामृषा च, इत्येतेषां संग्रहः, एषां विषये विवेक इति, 'इरिया समिईइ वा' ईर्यासमिति. विरमणरूप होता है इसलिये धर्म शब्द के साधर्म्य से अस्तिकायरूप . भी धर्म के धर्मास्तिकाय के प्राणातिपात विरमण आदि शब्द पर्याय
शब्द रूप से कहें गये हैं 'मुलावाविरमणेह वो एवं जाव परिग्गहवेरमणेह वा इसी प्रकार मृषावाद विरमण, यावत् परिग्रहविरमण ये सब . भी धर्मास्तिकाय के पर्यायवाची शब्दरूप ले व्यवहित किये गये हैं यह .. 'यांवत्' शब्द से 'अदत्तादानविरमण और मैथुनविरमण' इसका ग्रहण
हुआ है 'कोहविवेगेइ वा जाव मिच्छादसणसल्लविवेगेइ वा' यहां -यावत् शब्द से मान, माया, लोभ, रागद्वेष, कलह, अभ्याख्यान,
पैशुन्य, परपरिवाद, रति, अरति मायामृषा' इन सब का ग्रहण हुआ है .. अर्थात् क्रोध का विवेक त्याग यह धर्मास्तिकाय का पर्यायवाची नाम .. हैं इसी प्रकार से मान माया आदि का विवेक त्याग ये भी सब धर्मा
स्तिकाय के पर्यायवाची शब्द हैं । तथा मिथ्यादर्शनशल्य का त्याग यह . भी धर्मास्तिकाय का पर्यायवाची शब्द है यही बात 'विवेक' शब्द
છે, તે પ્રાણાતિપાત વિરમણ રૂપ હોય છે. તેથી ધર્મ શબ્દના સાધર્યપણાથી અસ્તિકાય રૂપ ધર્મના–ધર્માસ્તિકાયના પ્રાણાતિપાત વિરમણ વિગેરે શબ્દો પર્યાયपाची श०४ ३५था सा छे. मात्री नाम छे. 'मुसावायविरमणेइ वा एवं जाव परिगहवेरमणेइ वा' मे शत भूषावा विरमण, यावत् परियड विश्भय
એ બધાને ધર્માસ્તિકાયના પર્યાયવાચક શબ્દ રૂપથી વ્યવહાર કરેલ છે. અહિયાં , ચાવત શબ્દથી અદત્તાદાન વિરમણ અને મૈથુન વિરમણ એ બનને ગ્રહણ કરાયા छ. 'कोहविवेगेइ वा जाव मिच्छादसणखल्लविवेगेइ वा' मालियां यावत् Avथी भान, माया, al, राग, द्वेष, ४, याभ्यान, पैशून्य, ५२परिवाह, નિંદા, રતિ, અરતિ માયા મૃષા આ બધા ગ્રહણ કરાયા છે. અર્થાત્ ાધના વિવેકને ત્યાગ એ ધર્માસ્તિકાયનું પર્યાયવાચક નામ છે. એજ રીતે માન, માયા - વિગેરેનું વિવેકને ત્યાગ એ બધા જ ધર્માસ્તિકાયના પર્યાયવાચી શબ્દ છે.
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायर्यादिनामैकार्थकनामनि० ५०९ रिति वा, 'भासासमिईइ वा' भापासमितिरिति वा, 'एसणासमिईइ वा, एषणा समितिरिति वा, 'आयाणभंडमचनिक्खेवणासमिईइ वा' आदानभंडमात्रनिक्षेपणासमितिरिति वा 'उच्चारपासवणखेलजल्लसिंघाणपरिठ्ठावणियासमिईइ वा' उच्चारमस्रवणखेलजल्लसिंघानकपरिष्ठापनिकासमितिरिति वा 'मणगुत्तीइ वा' मनोगुतिरिति वा, 'वयगुत्तीइ वा वचोगुप्तिरिति वा 'कायगुत्तीइ वा' कायएप्तिरिति ' वा 'जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते धम्मस्थिकायस्स-अभिवयणा' यानि चाप्यन्यानि तथाप्रकाराणि चारित्र्याख्यधर्मस्यामिधायकानि-सामान्यरूपेण विशेपरूपेण वा वाक्यानि सर्वाण्यपि तानि धर्मास्तिकायस्याभिवचनानि-पर्याया द्वारा प्रकट की गई है 'ईरियासमिईइचा भासासमिईइवा एसणासमिईइवा आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासभिई इवा' तथा ईर्यासमिति भाषासमिति एषणासमिति आदानभाण्ड मात्र निक्षेपणा समिति अथवा -'उच्चारपासवणखेलजल्लसिंघाणपरिठ्ठावणियासमिईइवा' उच्चार प्रस्रवण खेलजल्ल सिंघानक परिष्ठापनिका समिति ये पांचो समितियां भी धर्मास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द हैं। 'मणगुत्तीइ वा वयगुत्तीह वा कायगुत्तीइ वा' अथवा मनोगुप्ति, वचनगुप्ति एवं कायगुप्ति ये ३ गुप्तियां भी धर्मास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द हैं। इसी प्रकार 'जे यावन्ने तहप्पगारा सब्वे ते धम्मस्थिकायस्स अभिवयणा' इसी प्रकार के जो और भी चारित्ररूप धर्म के सामान्य विशेषरूप से अभिधायक शब्द हैं-वाक्य हैं-वे सब धर्मास्तिकाय के अभिवचन पर्यायवाची शब्द हैं तात्पर्य कहने का यह है कि जिलने भी शब्द चारित्ररूप धर्म के प्रति
मे पात वि३४ मे २०४थी मताद छे. 'ईरियासमिईइ वा भासासमिईइ पा' तथा ध्यसमिति, भाषासमिति 'एसणासमिई वा आयाणभंडमत्तनिकखेवणाम्रमिईइ वा' भेषासमिति माहानमा मात्र निक्षेपणासमिति मया 'उच्चारपाखवणखेल्लजल्लसिंधाणपरिद्वावणासमिईइ वा प्यार, प्रसाण, मे, જલ, સિંઘાણક, પરિષ્ઠાપનિક સમિતિ એ પાંચ સમિતિ પણ
तयना पयायवाची शो छ. 'मणगुत्तीइ वा, वयगुत्तीइ वा कायगुत्तीइ રા' અથવા મને ગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ અને કાયગુપ્તિ આ ત્રણે ગુપ્તિ પણ Unledsiयना पर्यायवाची शह छ. मे प्रमाणे "जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते धम्मत्थिकायस्स अभिवयणा' को प्रमाणे यात्रि३५धर्मना सामान्य વિશેષ રૂપથી અભિધાયક બીજા પણ જે શબ્દો છે, વાકયે છે તે તમામ ધર્મોસ્તિકાયના પર્યાયવાચી શબ્દ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–ચારિત્ર રૂપ ધર્મનું
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१०
भगवती सूत्रे
इति । धर्मास्तिकायस्य पर्यायशब्दानभिधाय तद्विरोधिनोऽधर्मास्तिकायस्य पर्या यशब्दान् दर्शयितुमाह- 'अधम्मत्थि' इत्यादि, 'अधम्मत्थिकायस्स णं भंते ।" अधर्मास्तिकस्य खलु भदन्त ! धारणात् धर्मस्तद्विपरीतोऽधर्मः जीवपुद्गलानां स्थित उपकारीत्यर्थः अधर्मश्वास अस्तिकायश्च प्रदेशराशिरित्यधर्मास्तिकायः, तस्य धर्मास्तिकायस्य खलु भदन्त ! 'केवइया अभिवयणा पत्ता ' कियन्ति अभिवचनानि - पर्यायाः प्रज्ञप्तानि इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अणेगा अभिवयणा पन्नत्ता' अनेकानि अभिचचनानि प्रज्ञप्तानि 'तं जहा ' तद्यथा 'अधम्मे वा' अधर्म इति वा, 'अधम्मत्थिकाए पादक हैं वे सब धर्म के साधर्म्य को लेकर इस धर्मास्तिकाय के पर्यायचाची शब्द से व्यवहृत किये गये हैं ऐसा जानना चाहिये इस प्रकार से धर्मास्तिकाय के पर्याय शब्दों का कथन करके अब सूत्रकार तद्विरोधी अधर्मास्तिकाय के पर्याय शब्दों को दिखलाते हैं - इसमें गौतम ने प्रभु ले ऐसा पूछा है - 'अधम्मस्थिकायस्स णं भंते ! केवइया अभिघयणा पण्णत्ता' हे भदन्त अधर्मास्तिकाय के जो कि जीव और पुदूगलों को ठहरने में सहायक होता है पर्यायवाची शब्द कितने कहे गये हैं ? अधर्मरूप जो अस्तिकाय प्रदेशराशि है वह अधर्मास्तिकाय है धर्म से यह विपरीत स्वभाववाला होता है इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोमा ! अणेगा अभिवयणा पण्णत्ता' हे गौतम ! अधर्मास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द अनेक कहे गये हैं । तं जहा' - जैसे 'अधम्मेइ वा' अधर्म 'अधम्मस्थिकाइ था' अधर्मास्तिकाय 'पाणीइचाएद वा' प्राणाપ્રતિપાદન કરવાવાળા જેટલા શબ્દો છે, તે તમામ ધમાઁથી અધમ પણાથી મા ધર્માસ્તિકાયના પર્યાયવાચી શબ્દ રૂપે વ્યવહાર કરેલ છે. તેમ સમજવુ',
આ રીતે ધર્માસ્તિકાયના પર્યાયશબ્દાનુ કથન કરીને હવે સૂત્રકાર અધર્માસ્તિકાયના પર્યાયવાચી શબ્દાનુ કથન કરે છે. તેમાં ગૌતમ સ્વામીએ अलुने गयेवु पूछे छे - 'अधम्मत्थिकायस्स णं भंते ! केवइया अभिवयणा ત્તા' હું ભગવન્ અધર્માસ્તિકાયના કે જે જીવ અને પુદ્ગલેને રહેવામાં સહાયક હાય છે, તેના પર્યાયવાચક કેટલા શબ્દો છે? અધમ રૂપ જે અસ્તિ કાય-પ્રદેશરાશિ છે તે અધર્માસ્તિકાય છે ધ'થી એ ઉલટા સ્વભાવવાળુ’ होय छे. गौतमस्त्राभीता सा प्रश्नमा उत्तरमा प्रभु अगा अभिवयणा पण्णत्ता' हे गौतम! अधर्मास्तिडायना पर्यायवाची शब्दो म छे 'तंज' ते या प्रमाणे छे. 'अघम्मे वा' धर्भ' 'अधमत्थिकाएइ
- 'गोयमा !
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामेकार्थकनामनि० ५११ चा' अधर्मास्तिकाय इति वा, 'पागाइनाएइ वा प्राणातिपातइति वा, 'जावमिच्छादसणसल्लेइ वा यावन्मिथ्यादर्शनशल्यमिति वा अत्र यावत्पदेन मृषावादादारभ्य मायामृषापर्यन्तषोडशपदानां संग्रहो भनीति। ईरिया असमि ईई वा' ईर्याय मितिः-इर्यासमित्यभाव इति वा 'जाव उच्चारपासवण जाव पारिद्वावणिया समिईइ वा' यावत् उच्चारमस्रवण यावत् पारिष्ठापनिकाऽसमितिरिति वा अत्र प्रथमयावत्पदेन 'भासाअसमिई वा एसणा असमिईइ वा थायाणभंडनत्तनिक्खेवणा असभिई वा' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवति द्वितीययावल्पदेन 'खेलजल्लसिंघाण' इत्येतेषां पदानां ग्रहणं भवति । 'मण अगुत्तीइ वा' मनोऽगुप्तिरिति वा, 'वइ अगुत्तीइ वा वचोऽगुप्तिरिति वा, फाय अगुत्तीइ वा' कायाऽगुप्तिरिति वा 'जे तिपात 'जाव मिच्छादसणसल्लेइ वा' यावत् मिथ्यादर्शन ये सब अधमास्तिकाय के पर्यायशब्द हैं। यहां यावत् शब्द से पूर्वोक्त मृषावाद से लेकर मायामृषा तक के १६ पदों का संग्रह हुआ है । 'ईरियाअसमिईइवा' इर्या असमिति इर्यासमिति का पालना नहीं करना-उसका अभाव रहना 'जाव उच्चारपासवण जाव पारिठ्ठावणिया असमिईइ वा' यावत् उच्चार प्रस्रवण यावत् परिष्ठापनिका समिति का अभाव होना यह समित्यभाव भी अधर्मास्तिकाय का पर्याय शब्द है यहां प्रथम यावत् शब्द से 'भासा असमिई इवा एसणा असमिईइ वा आयाणभंडमत्त निक्खेवणा असमिईइ वा' यहां तक का पाठ गृहीत हुआ है तथा द्वितीय यावत् शब्द से 'खेल्लजल्लसिंघाण' इन पदों का ग्रहण हुआ है 'मण अगुत्तीइ वा मनोगुप्ति का अभाव 'वय अगुत्तीइ वा वचनगुप्ति का अभाव 'कायअगुत्तीइ वा' कायगुप्ति का अभाव तथा 'जे यावन्ने वा' मास्तिरीय 'पाणाइवाए इ वा' प्रातिपात 'जाव मिच्छादसणसलेइ વાં યાવત્ મિથ્યાદર્શનશલ્ય એ બધા અધર્માસ્તિકાયના પર્યાયવાચક શબ્દ છે. અહિયાં યાવત્ શબ્દથી પૂર્વોક્ત મૃષાવાદથી આરંભીને માયા મૃષા સુધીના सो पटानी सई थयो छ. 'ईरिया असमिई वा' ध्या-मसमिति ध्यासमितिर्नु पालन न ४२७ तो ममा २२वा 'जाव उच्चारपासवण जाव परिद्वापणिया असमिई वा' यावत् प्रसाण यावत् पशिधापनि समितिना भाव ५] अस्तियना पर्यायवाची शहा छ मडिया यावत शहथी भासा असमिई वा' एसणा असमिई वा आयाणभाहमत्तनिक्खेवणा असमिईवा' मे पाय सुधीना राय छे. तथा मीन यात श६था 'खेल्लजल्ल: सिंघाण' मा पो म शया छ. 'मणअगुत्ती इ वा' भनातिना मला 'वयागुत्तीहवा' क्यनतिन Iq 'कायअगुत्ती इ वा यस्तिनी अमाप
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे यावन्ने' यानि चाप्यन्यानि 'तहपगारा' तथामकराणि अधर्मास्तिकायस्य अभिधायकानि सामान्यतो विशेषतो वा वाक्यानि 'सव्वे ते सर्वाण्यपि तानि, 'अधम्मस्थिकायस्स' 'अधर्मास्तिकायस्य 'अभिवयणा' अभिवचनानि-पर्यायशब्दाः कथितानि । आगासत्थिकायस्स णं पुच्छा' आकाशास्तिकायस्य खल भदन्त ! पृच्छा ? हे भदन्त ! आकाशास्तिकायस्य कियन्ति अभिवचनानि प्रज्ञप्तानीति प्रश्न:, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अणेगा अभिवयणा पन्नत्ता' अनेकानि अभिवचनानि प्रज्ञप्तानि अनेके पर्यायशब्दाः आकाशास्तिकायस्य भवन्तीत्यर्थः, के ते तत्राह-'तं जहा' तद्यथा-'आगासेइ वा' आकाश इति वा 'आगासत्थिकायेइ वा१' आकाशास्तिकाय इति वा आ-मर्यादया अभिविधिना वा सर्वे अर्थाःकाशन्ते-स्वकीयं स्वकीयं स्वभावम् लभन्ते यत्र स तहप्पगारा' इसी प्रकार से जो और भी सामान्य विशेषरूप से अभिधायक वचन हैं 'सव्वे ते अधम्मत्थिकायस्ल अभिवयणा' वे सब ही अधर्मास्तिकाय के पर्याय शब्द कहे गये हैं । अब आकाशास्तिकाय के पर्याय शब्दों को प्रकट किया जाता है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'आगासस्थिकायस्लणं पुच्छा' हे भदन्त ! आकाशास्तिकाय के पर्याय शब्द कितने हैं उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा' हे गौतम ! 'अणेगा अभिवयणा पण्णत्ता' आकाशास्तिकाय के अनेक पर्याय शब्द हैं 'तं जहा' जैसे-'आगासेई वा आगालस्थिकायेइ वा सकलद्रव्यों का इसमें निवास है इसलिये इसका नाम आकाश है और यह आकाश ऐसी प्रदेशराशि है कि जिस में रहे हुए समस्त द्रव्य अपने २ स्वभाव को अपनी मर्यादा या अभिविधि से प्राप्त करके रहते हैं इसलिये
जे यावन्ने तहप्पगारा' मे शत भीत रे सामान्य विशेष ३५था लिधाययन। छे. 'सव्वे ते अधम्मस्थिकायस्स अभिवयणा' ते तमाम मस्तिકાયના પર્યાય શબ્દો કહ્યા છે.
હવે આકાશાસ્તિકાયના પર્યાય શબ્દને બતાવવામાં આવે છે તેમાં गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे 3-'आगासत्थिकायस्स णं पुच्छा' म1વન આકાશાસ્તિકાયના પર્યાયવાચક કેટલા શબ્દ છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ
छ -'गोयमा गौतम ! 'अणेगा अभिवयणा पण्णत्ता' मास्तियना पर्याय शह! मन छे. 'तजहा' मा प्रभारी छ. 'आगासेई वा' आगास थिकाएइ वा' सब द्रव्यानो मां निवास २डेसो छ, तेथी तेनु नाम माश એ પ્રમાણે છે. અને આ આકાશ એવી પ્રદેશ રાશી છે કે જેમાં રહેલા બધા જ દ્રવ્ય પિતપતાની મર્યાદા અથવા અભિવિધીથી પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી તેનું
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मारितकायादिनामेकार्थकनामनि०५१३ आका शः, तथाविधश्चासौ अस्तिकायश्च प्रदेशराशिरिति-आकाशास्तिकाय इति । 'गगणेइ वा ।' गगनमिति वा, गमनविषयत्वात् गगनं निरुक्तिवशात् २, 'नभेइवा३' नभ इति वा-नभाति-न दीप्यते छास्थानां दृष्टिविषयो न भवति इति नभो निरुक्तिवलादेवेति,३ 'समेइ वा४' सममिति वा निम्नोन्नत भावरहितत्वात् सममिति४, "विसमेइ वा५' विषममिति वा दुर्गमत्वाद्विषममिति,५ 'खहेइ ६ वा' खहमिति-खनने-पृथिव्याः खनने हाने च त्यागे च यद्भवति तत् खहमिति निरुक्तिवशात् ६, 'विहेइ७ वा' विहमिति वा विशेषेण हीयते-त्यज्यते इसका नाम आकाशास्तिकाय हुआ है गगणेइ वा' गमन का विषय होने के कारण इसका नाम गगन हुआ है, क्योंकि जीवादिद्रव्यों का गमन
आकाश लोकाकाश में ही होता है इससे बाहर अलोकाकाश में नहीं छमस्थजनों की दृष्टि का यह विषय नहीं होता है इसलिये 'न भाति' इस व्युत्पत्ति के अनुसार इसका नाम नभ ऐसा हुआ है निम्नोलत भाव से रहित होता है इसलिये 'सम' इसका नाम हुआ है दुर्गम होने के कारण अर्थात् इसकी छद्मस्थजन हद प्राप्त नहीं कर पाते हैं इस कारण विषम ५ भी इसका नाम हुआ है 'पृथिव्या-खनने हाने च यद्भवति' तत् 'खहम् ' पृथिवी के खोदने एर तथा पृथिवी की हानि होने पर प्रलय होने पर भी यह सदा बना रहता नष्ट नहीं होता है इस कारण 'खनने हाने च यद्भवति तत् खहम्' इस व्युत्पत्ति के अनुसार इसका 'खह' ६ ऐसा भी नाम हुआ है 'बिहेइ ७ वा' अथवा 'विह' ऐसा जो नाम म स्तिआय में प्रभार थयु छ. 'गगणे इ वा गमनना विषय ३५ હોવાથી તેનું નામ ગગન એ પ્રમાણે થયું છે કેમ કે સૂક્ષમ દ્રવ્યોનું ગમન આકાશ-લકાકાશમાં જ થાય છે. તેનાથી જુદા અલકાકાશમાં થતું નથી. छमस्थानी राष्टिभ मा विषय ३५ डता नथी. तेथी 'नभाति' मे व्युत्पत्ति પ્રમાણે તેનું નામ “રમ” એ પ્રમાણે થયું છે. આ નિષ્ણ નીચા ઉન્નત ઉંચા પણાથી રહિત હોય છે. તેથી તેનું નામ “aએ પ્રમાણે થયું છે. દુર્ગમ હેવાના કારણે અર્થાત છશ્વાસ્થ જન તેની હદ પામી શકતા નથી તેથી વિષभ५ मे भारतेनु' नाम थयु छ. 'पृथिव्याः खनने हाने च यद्भवति', 'तत् 'खहम्' पृथ्वी माहवाथी तथा शिवनी हानी थाय त्यारे-प्रसय थाय त्यारे ! सह ॥ २ छे नाश पामतु नथी तारणे 'खनने हाने च यद्भवति तत् खहम्' मा व्युत्पत्ति प्रमाणे ते 'खह' से प्रमाणेन नाम थयु छे.६ "विहेइ वा'७ अथवा 'विह' गेलु २ तेतुं नाम थयु छ, तेनुं १२५ "विशेषेण
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती 'यत् तद्विहम्-विहाय इत्यर्थः यद्वा विधमिति वा विधीयते-क्रियते कार्यजातं
यत्र तद्विधमिति, ७ 'वीयीइ ८ वीचिरिति-वेचनात्-वस्तुमात्रस्य विविक्तस्वभावस्थापनात् वीचिरिति८, 'विवरेइ वा९' विवरमिति वा-विगतावरणतया विवरमिति-आच्छादनरहितमिति९, 'अंबरेइ वा १०' अम्बरमिति वा अम्बा-माता तदिव जननसादृश्यात् अंबा-जलं तस्य राणाव-दानात् अम्बरं निरुक्तिवलादेव१०, इसका नाम हुआ है उसका कारण 'विशेषेण हीयते त्यज्यते' इस व्युत्पत्ति के अनुसार यह एक स्थान से दूसरे स्थान पर जाते समय जीव द्वारा छोडा जाता है इसी कारण 'विहाय' ऐला भी नाम हुआ है अथवा-विहेइ' इसकी संस्कृतच्छाया 'विध' ऐसी भी होती है सो 'विधीयते-क्रियते यत्र तद्विधम् ' इस व्युत्पत्ति के अनुसार समस्तकार्य इसी में जीवों द्वारा किये जाते हैं अतः इसका नाम विध ऐसा भी हो सकता है 'वीयीई ८ वीचि ऐसा भी नाम इसका है क्योंकि अपने में रहे हुए समस्त जीवादिक द्रव्यों को यह भिन्न २ स्वभाव में रखे रहता है तात्पर्य यह कि जीवादिक समस्त पदार्थ आकाश में व्याप्त होकर रहते हैं फिर भी एक पदार्थ दूसरे पदार्थ में नहीं बदल पाता है इस प्रकार यह अपने में रखे हुए समस्त पदार्थों को भिन्न २ स्वभाव में 'स्थापित किये हुए है इससे इसका नाम बीचि ऐसा हुआ है। 'विवरेइ वा' यह अपना आवरण करनेवाले पदार्थ से रहित है इस कारण इसका 'विचर' ऐसा भी नाम है 'अंथरेइ १० वा ' अम्बर भी इसका नाम है 'हीयते त्यज्यते' को व्युत्पत्ति प्रभार मा में स्थानथा भीत स्थान ती વખતે જીવ દ્વારા છોડવામાં આવે છે. તેથી તેનું નામ “વિહાય એ પ્રમાણે थयु छ. अथवा 'विहेइतनी सस्त छ.य! 'विध' मेवी ५९ थाय छे. तेथी 'विधीयते क्रियते यत्र तद्विधम्' मा व्युत्पत्ति प्रमाणे सधा या छ। भाभा १ रे छे. तथा तेतुं नाम 'विध' से पाश छ. 'वीयीइ' વીચિ એ પ્રમાણે પણ આનું નામ છે કેમ કે–પિતાનામાં રહેલા બધા જ
જીવાદિ કાને આ જુદા જુદા સ્વભાવથી ધારણ કરે છે. અર્થાત જીવાદિ સિઘળા પદાર્થો આકાશમાં વ્યાપ્ત થઈને રહે છે, તો પણ એક પદાર્થ બીજા પદાર્થરૂપે બદલાઈ જતા નથી, આ રીતે પોતાનામાં રાખેલા બધા જ પદાર્થોને જુદા જુદા સ્વભાવમાં સ્થાપિત કરે છે, તેથી તેનું નામ “વીચિ એવું થયું છે. विवरेइ वा मा मा याताने भाषण-disey ४२ना२ पहा विनानु छे. तथा ते नाम 'विव' पर छे. 'अंवेरइ वा' मा भातानी मारण
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
m
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामेकार्थकनामनि० ५१५ , 'अंबरसेइ वा११' अम्बरसमिति वा-अम्बा-जलम्-जलरूपो रसो यस्माद् भवति । तदम्बरसमिति निर्वचनवलादिति ११, 'छिड्डेइ वा११ छिद्रमिति वा-छिद्रः छेदनस्यास्तित्वात् छिद्रमिति निरुक्तिवलादेव १२, 'झुसिरेइ वा१३ शुपिरमिति . वा झुसेः शोषस्य दाना-पोषणक्रियासहायकत्वात् मुषिरमिति,१३ 'मग्गेइ. चा१४' मार्ग इति वा पथिरूपत्वान्मार्गः,१४ 'विमुहेइ वा१५' विमुखमिति वामुखम्-आदिस्तस्या भावात् अनादित्वेन विमुखमिति, 'अद्देइ वा१६' अई इति चा-अद्यते-गम्यते इति अर्द, अथवा अटयते-अतिक्रम्यते अनेन इति अट्ट सो इसका कारण ऐसा है कि यह माता के जैसा जल को देता है अर्थात् माता जिला प्रकार से सन्तति पैदा करती है उसी प्रकार से यह भी जलें को उत्पन्न करता है और उसे प्रदान करता है 'अंबरस'११ इसका नाम है सो इसका कारण ऐसा है कि इससे जलरूपरस उत्पन्न रोता है 'छिडे १२ वा' छिद्र ऐसा भी इसका नाम है सो इसका ६० मा है कि यह छिद्ररूप है अर्थात् पोलरूप है 'जुसिरेइ वा १३' कारण या नाम है सो इसका कारण ऐसा है कि यह जुषिर
पर भी इस होता है 'मग्गेइ १४ मार्ग भी इसका नाम है शोषण क्रिया में सहायक. यह परगति में जाते जीव को मार्गरूप सो इसका कारण ऐसा है कि काश की प्रदेशपंक्ति के अनुः है क्योंकि परगति में जीव का गमन . *सका नाम है सो इसको सार ही होता है 'विमुखेड चा१५' विमुख भा . अनादि है 'अद्देई कारण ऐसा है कि इसका मुख आदि नहीं है अर्थात् मा ५ આપે છે. અર્થાત્ માતા જે રીતે સત્તાન ઉત્પન્ન કરે છે. તેજ રી ૧ જલને ઉત્પન્ન કરે છે, અને તે આપે છે તેથી તેનું નામ “અમ્મર' એ પ્રમાણુ पर छे.१० 'अम्मरस' मानाथी ४० ३५ २स उत्पन्न थाय छे. तेथी तनु नाम 'समरस' को प्रमाण पर छ.११ 'छिड्डेइ वा' मा छि ३५-मर्थात पासावाणुछ तथा तेनु नाम 'छिद्र से प्रभारी पर छे.१३ 'झुसिरेइ वा' ઝુષિર એવું પણ તેનું નામ છે. તેનું કારણ એવું છે કે-આ ઝુષિર નામ शाषण छियामा सहाय हाय छे.१३ 'मग्गेइ वा मानु नाम 'भाग' से પ્રમાણે પણ છે, તેનું કારણ એ છે કે અન્યગતિમાં જનારા જીવને એ માર્ગ રૂપ છે. કેમ કે પરગતિમાં જીવનું ગમન આકાશની પ્રદેશ પંક્તિ અનુસાર पाय 2.१४ 'विमुखेइ वा' विभुम से प्रभातुं ५५ तेनु नाम, छ, त २६
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
____ भगवतीस्त्र
इति वा, १६ 'वियदृइ वा१७' व्यदों व्य? इति वा-अर्द एव विशिष्टः अट्टएव विशिष्ट इति व्यो व्यहो वेति, 'आधारेइ वा१८' आधार इति वा-आ-समन्तात् पदार्थजातानां धारणात् आधार इति१८ 'वोमेइ वा १९' व्योम इति वा-विशे. षेण अवनात्-रक्षणात् व्योम इति, 'भायणेइ वा२०' भाजनमिति-भाजनात्वा १६ अर्द अथवा अह भी इसका पर्याय शब्द है सो 'अर्दयते अथवा अश्यते इति अदः अथवा अः' इस व्युत्पत्ति के अनुसार यह जीवों के द्वारागमन क्रिया का विषय बनाया जाता है तात्पर्य यह है कि जीव इसी के आधार पर रहे हुए हैं अतः वे जो कुछ भी गमनागमनादि क्रिया करते हैं वह सब इसी में करते हैं अतः यह उनकी क्रिया का विषय कहा गया है 'वियटेइ वा १७ व्ध अथवा व्यह भी विशिष्ट क्रिया के कारण से इसका नाम हुआ है 'आधारेइ १९ वा' आधार भी इसका एक नाम है तो यह अपने में समस्त पदार्थों को धारण किये हुए हैं इससे 'आधार' ऐसे नाम से भी यह कहा गया हैं 'बोमेइ वा १९' 'विशेषेण अवनात्' व्योम इस व्युत्पत्ति के अनुसार यह अपने में रहे हुए पदार्थों की विशेष रूप से रक्षा करता है-अर्थात प्रत्येक पदार्थ द्रव्य अपने उत्पाद व्यय और प्रौव्यरूप स्वभाव में इसमें सतत कायम रहते हैं यही पदार्थों का संरक्षण है इससे विपरीत एकान्त मान्यता पदार्थ का असंरक्षण है जीवादिक पदार्थ लोकाकाश में ही रहते हैं 'अटेड वा' म मा मह प्रमाणे पण तनु नाम छ. तेनु र से छ -'अद्यते' अथवा अय्यते इति अद्र' मा अट्टः मा व्युत्पत्ति प्रमाणे । દ્વારા આ ગમનને વિષય બનાવાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જીવ તેના જ આધાર પર રહેલા છે. તેથી તેઓ ગમનાગમન આવજા રૂપ જે કંઈ ક્રિયા કરે છે, તે તમામ આકાશમાં જ કરે છે. તેથી તેઓની આ ક્રિયાના વિષય ३५ ४धु छ.१६ 'वियटेइ वा' व्य-मथवा व्यय विशेष ध्यान। २0 तेतु नाम थयु छे.१७ आधारेइ वा' 'माया' मे ५ तेनु नाम छ. १२१ તે પોતાનામાં બધા જ પદાર્થોને ધારણ કરે છે. તેથી તેનું નામ “આધાર પણ
उपाय छे. १८ 'वोमेइवा' विशेषेण अवनात् व्योम' मा व्युत्पत्ति प्रमाणे પિતાનામાં રહેલા પદાર્થોને વિશેષ રૂપે રક્ષા કરે છે. તેથી તેનું નામ વ્યોમ એ પ્રમાણે પણ કહેવાય છે. અર્થાત્ પ્રત્યેક પદાર્થ-દ્રવ્ય પિતાના ઉત્પાદ વ્યય અને દ્રવ્ય રૂપે સ્વભાવમાં તેમાં સતત કાયમ રહે છે. એજ પદાર્થોનું સંરક્ષણ પણું છે. તેનાથી જુદી રીતની એકાન્ત માન્યતા પદાર્થનું અસંરક્ષણ છે.
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उर सू०२ धर्मास्तिकायर्यादिनामैकार्थकनामनि० ५१७ वस्तुजातस्याश्रयणात् भाजनमिति, 'अंतरिक्खेइ वा २१' अन्तरीक्षमिति वा अन्तो-मध्ये ईक्षा-दर्शनं यस्य तदन्तरीक्षमिति सर्वत्र व्यापकत्वात् , 'सामेई वार२' श्याममिति वा-श्यामवर्णत्वात्-श्यामतयैव दर्शनात् श्याममिति२२, 'उवासंतरेइ वा२३' अवकाशान्तरमिति वा-अवकाशरूपमन्तरं स्वरूपं यस्य तदवकाशान्तरमिति२२, 'अगमेइ वा २४' अगममिति वा गमनक्रियारहितं यत् वत् अगममिति, २४' 'फकिहेइ वा२५' स्फटिकमिति वा स्फटिकमिव अति स्वअतः, यहां रहने के कारण वे इसके द्वारा संरक्षित हैं ऐसा यह व्यु. त्पत्ति लभ्य अर्थ औपचारिक है। 'भायणेह २० वा' इसी निमित्त को लेकर इसका नाम भाजन भी है क्योंकि समस्त पदार्थजात इसी में आधेयरूप रहे हुए हैं । 'अंतरिक्खेह वा 'अन्तरीक्ष २१' भी इसका नाम है क्योंकि सर्वत्र व्यापक होने से इसका अन्त मध्य में ईक्षा दर्शन होता है 'सामेह २२ वा श्याम भी इसका एक पर्यायवाची शब्द है सो इसका कारण ऐला है कि यह देखनेवालों को श्यामवर्णवाला प्रतीत होता है वैसे तो अमूर्तिक होने से इसका कोई भी वर्ण नहीं है परलौकिक मान्यता के अनुसार श्याम ऐसा इसका नाम कहा गया ज्ञात होता हैं 'उवासंतरेइ वा २३' इसका स्वरूप अवकाशरूप है अतः अवकाशान्तर भी इसका दूसरा नाम है 'अगमेइ वा २४' लोक अलोक में सर्वत्र व्यापक होने से यह स्वयं गमनक्रिया से शून्य है अतः 'अगम' भी इसका नाम है 'फलिहेइ २५ वा' अतिस्वच्छ होने જીવાદિક પદાર્થ લોકાકાશમાં જ રહે છે. તેથી ત્યાં રહેવાના કારણે તેના દ્વારા ते सरक्षित छे. सवा मा व्युत्पत्ति य म भीपथरि छ.१८ 'भायणेह વા’ આ નિમિત્તને લઈને તેનું નામ ભાજન એ પ્રમાણે પણ છે. કેમ કે मा पहा समूडी मामा माघेय ३५ ५२ २७ता छ.२० 'अंतरिक्खेइ જા” અંતરીક્ષ એ પ્રમાણે પણ તેનું નામ છે. કેમ કે બધે જ વ્યાપક હોવાથી तेना मत मध्यम क्ष-शन थाय छे.२१ 'सामेइ वा' श्याम सई पर તેનું પર્યાયવાચી નામ છે. તેનું કારણ એ છે કે આ જેવાવાળાને શ્યામવર્ણ વાળું જણાય છે. સામાન્ય તે અમૂર્તિક હોવાથી તેને કેઈપણ વણ નથી. પરંતુ લૌકિક માન્યતાનુસાર શ્યામ એવું તેનું નામ કહેલું જણાય છે. २२ 'सवासंतरेइ वा तनु २१३५ अ श३५ छे. तेथी 'मशान्त शव ५ तेनु' मा नाम छ.२३ 'अंगमेइ वा' as मन मा मधेर વ્યાપક હેવાથી તે સ્વયં ગમન ક્રિયા વગરનું છે. તેથી અગમ એવું પણ
तन नाम
लिदेश वा साताशी
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्र
६५१८
च्छत्वात् स्फटिकसित२५, 'अनंतेइ १' अनन्तमिति वा अन्तः - पर्यवसानं - समाप्तिस्तद्रहितस्थादर (म् इति२६, 'जे यावने' यानि चाप्यन्यानि -कथितव्यतिरिक्तानिः 'वह गारा सव्वे ते आगासत्थिकाम्स अभित्रयणा' तथा प्रकाराणि आकशस्यामि बायकानि - सामान्यतो विशेषतो वा सयपि तानि चन्द्राः आकाशास्तिकायस्व-अभिवचनानि भवन्तीत्यर्थः । 'जीवत्यिक यस्स णं भंते ।" यन्ति अभि जीवास्तिकायस्य खलु भदन्त ! ' केवइया अभिवयणा पत्ता' कि वचनानि - पर्याय शब्दाः प्रज्ञप्तानि - कथितानि इति जीवास्तिकायपथादविषयकः प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अोग. अभित्रयणा पन्नभा' अनेकानि अभिवचनानि-पर्यायशब्दाः प्रज्ञप्तानि - कथिता - भीति कानि च तानि पर्यायवचनानि जीवास्तिकायस्य तत्राह - 'तं जहा ' तद्यथा'जीवेइ वा१' जीव इति वा जीवनात् जीव इति वा १, 'जीवत्थिकाइ वा २' से यह स्फटिक के जैसा है अतः इसका नाम भी स्फटिक हो गया है। इसलिए इसे स्फटिक कहा गया है 'अणतेइ वा २६' अनन्त भी इसका नाम है क्योंकि यह अन्त समाप्ति से रहित है इसी प्रकार के 'जे यावन्ने तहपगारा सव्वे ते आगासत्थिकायस्स अभिवयणा' जो और भी दूसरे नाम हो वे सब भी आकाशास्तिकाघ के अभिधायक शब्द हैं ऐसा जानना चाहिए। अब गौतम जीवास्तिकाय के अभिधायक शब्दों को जानने के अभिप्राय से प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि 'जीवत्थिकायस्स
भंते! केवइया अभिवयणा पन्नत्ता' हे भदन्त । जीवास्तिकाय के अभिधायक पर्यायवाची शब्द कितने है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा अणेगा अभिवयणा पण्णत्ता' हे गौतम | जीवास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द अनेक हैं 'तं जहा' जैसे- 'जीवेइ वा' जीव जो पांच छे तेथी तेने 'स्टूटि मे यशुवामां आवे छे.२५ 'अणतेइ वा' 'अन ंत' એવુ પણ તેનુ' નામ છે. કેમ કે તે અન્ત-સમાપ્તિ વિનાનુ છે. આ રીતે 'जे यावन्ने तपगारा सव्वे ते आगासत्थिकायरस अभिवयणा' मा पूर्वेत ह्या શિવાયના બીજા પણ જે નામ તેના હેાય તે તમામ પણ આકાશાસ્તિકાયના અભિધાયક-પર્યાવાચક શબ્દ છે તેમ સમજવુ.
હવે ગૌતમસ્વામી જીવાસ્તિકાયના પર્યાયવાચક શબ્દોને જાણવાની छाथी अलुते भेवु छे छे - 'जीवत्थिकायस्स णं भंते ! केवइया अभिवयणा पण्णत्ता' हे भगवन् वास्तिभयना पर्यायवाय शब्द! टला छे ? तेना ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે. 'गोयमा !' हे गीतभ ! 'अणेगा अभिवयणा पण्णत्ता' वास्तिभयना पर्यायवाय शब्दो गने छे. 'तंजहा' ते' मा प्रभावे छे.
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामैकार्थकनामनि० ५१९ जीवास्तिकाय इति वा जीवश्चासौ अस्तिकायश्च प्रदेशराशिरिति जीवास्तिकाय इतिर, 'पाणेइ वा' प्राण इति वा, माणानां-श्वासोच्छ्वासरूपाणां धारणात् प्राणइति, 'भूएइचा' भूतइति वा अभूत् भवति भविष्यति चेति भूतो द्रव्यरूपेण त्रिकाल. वृत्तित्वात् ४, 'सत्तेइ वा' सत्त्व इति सत्वस्थ-अस्तितायाः सर्वदा विद्यमानत्वात् ५, इन्द्रिय ३ पल आयु एवं श्वासोच्छवास इन १० प्राणों से जीता है वह व्यवहारमाय से जीव है तथा शुद्ध चेतना एक यह प्राण जिसके होता है वह निश्चयनय से जीव है इस कथन के अनुसार जो जीता है वह जीव है जीव जीता है इसलिये इसका पर्यायवाची जीव शब्द कहा गया है 'जीवस्थिकाएइ वा २' यह ऐसी प्रदेश राशि है जो अपने द्रव्य एवं भावप्राणों से सदा जीवित रहती है इसलिये इसका पर्यायवाची शब्द जीवास्तिकाय ऐसा भी है 'पाणे चा३' प्राण यह भी इसका एक पर्यायवाची शब्द है क्योंकि श्वासोच्छवासरूप प्राणों को यह धारण करता है 'भूएइ वा ४' इसका पर्यायवाची भूत शब्द भी है यह इसलिये कि यह अपने मौलिक स्वभाव से त्रिकाल में भी रहित नहीं होता है किन्तु द्रव्यरूप से यह भूत में था धर्तमान में है और भविष्यत् में भी रहेगा इस प्रकार त्रिकाल में वृत्तिवाला होने से इसका पर्यायवाची शब्द भूतशब्द कहा गया है 'सत्तेइ वा' इसका 'जीवेइ वा पाय दिये। 3 म भने भायुष्य तथा श्वासोच्छ्वास ૧૦ દસ પ્રાણાથી જીવે છે, તે વ્યવહારનયથી જીવ છે. તથા શુદ્ધ ચેતનાએ એક પ્રાણ જેને હોય છે તે નિશ્ચય નયથી જીવ છે. આ કથન પ્રમાણે જે જીવે છે તે જીવ છે. જીવ જીવે છે તેથી તેને પર્યાયવાચી તેને “જીવ એ प्रभारी डर छ.१ जीवस्थिकाएइ वा' थे सवा शशी छपाताना દ્રવ્ય અને ભાવપ્રાણેથી હંમેશાં જીવતા રહે છે. તેથી તેને પર્યાયવાચી 'Order से प्रभारी छ.२ 'पाणेइ वा' प्राणु मे ५ तेना पर्याय વાચક શબ્દ છે, કેમ કે શ્વાસે છુવાસ રૂપ પ્રાણોને તે ધારણ કરે છે.૩ 'भूएइ वा तन पर्यायवाची शह 'भूत' से पर छे. तर 'भूत' से भाट કહેલ છે કે-તે પિતાના મૌલિક સ્વભાવ વિનાને ત્રણે કાળમાં હોતું નથી. પરંતુ દ્રવ્ય તે ભૂતકાળમાં હતો, વર્તમાન કાળમાં છે. અને ભવિષ્ય કાળમાં રહેશે. આ રીતે ત્રણે કાળમાં વૃત્તિવાળા હોવાથી તેને પર્યાયવાચી ભૂત
શા
હ » રિટ ના સવ' શબ્દ પણ તેના પર્યાયવાચી શબ્દ છે
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०
भगवतीय 'विन्नूइ चा६' विज्ञ इति वा चेतनरूपज्ञानवत्वात् ६ । 'चेया७ इति वा चेता इति वा चेताज्ञानावरणीयादि पुद्गलानां चयकारी चेतयिता वा इति चेता, 'जेया. इति बाट जेता इति वा कर्मरूपात्रूणां जयकर्ता जेता८, 'अप्पाइ वा९' आत्मा इति आप्नोति-व्याप्नोति ज्ञानविषयतया सर्वमिति आत्मा९ अथवा आप्नोतिप्राप्नोति सर्वकर्मफलमिति आत्मा, यद्वा नानागतिसततगामित्वादात्मा११, 'रंगणाइ वा१२' रगण इति वा रङ्गण-रागस्तादृशसम्बन्धात् रङ्गण इति१२ 'हिंड. एइ वा१३' हिण्डुक इवि वा गमनकर्तृत्वात् हिण्डुक इति१३, 'पोग्गलेइ वा१४' पर्यायवाची सत्व शब्द भी है क्योंकि यह अपनी अस्तित्वरूप संज्ञा से सदा विद्यमान रहता है 'बिन्नूह वा विज्ञ भी इसका पर्यायवाची शब्द है क्योंकि यह चेतनरूप ज्ञानवाला है 'चेया ७' ज्ञानावरणीय आदि कर्मपुदलों का चयकारी होने से इसका पर्यायवाची चेता भी है क्योंकि ज्ञानावरणीय आदि कर्मपुद्गलों का चय जीव ही करता है कर्म रूप शत्रुओं का जयकर्ता होने से इसका नाम जेता भी है अपने ज्ञान के द्वारा यह समस्त ज्ञेयों को व्याप्त कर लेता है इसलिये इसका नाम आत्मा भी है अथवा यह समस्त कर्मों के फलों को प्राप्त करता है इसलिये भी इसका नाम आत्मा है अथवा कर्माधीन हुआ यह निरन्तर नाना गतियों में भ्रमण करता रहता है इसलिये भी इसका नाम आत्मा है 'रंगणाइवा १०' राग के जैसे राग से यह सम्बन्धित है इसलिये इसका नाम रङ्गण भी है 'हिंडएइवा' नानागतियों में यह गमन
भातपातानी मस्तित्व ३५ सहाथी हमेशा विद्यमान २७ २.५ विन्नूइ ar વિજ્ઞ શબ્દ પણ તેને પર્યાયવાચક શબ્દ છે. કેમ કે તે ચેતના રૂપ જ્ઞાનવાળા छ.६ 'चेया' ज्ञानावरणीय विगैरे भyान यय ४२नार-648 पाथी તેને પર્યાયવાચી “ચેતા' શબ્દ પણ છે ૭ કેમ કે જ્ઞાનાવરણીયાદિ કમપદલેને ચય જીવ જ કરે છે. તેમ જ કર્મ ફલેને જીતનાર હેવાથી જોતા એવું પણ નામ છે.૮ પિતાના જ્ઞાનથી તે સઘળા ય-જાણવા લાયક પદાર્થોને ન્યાપ્ત કરે છે. તેથી તેનું નામ “આત્મા એ પ્રમાણે પણ છે અથવા તે સઘળા કર્મોના ફલેને પામે છે, તેથી પણ તેનું નામ આત્મા છે. અથવા મને આધીન થયેલ તે નિરંતર અનેક ગતિમાં ભમ્યા કરે છે. તેથી તેનું नाम 'मामा छ, 'रंगणाइ वा' सनीभ ते रोगथी सगथी मध. पामा २९ छ, तथा तनु नाम '२' मे पाय छे. 'हिंडुएइ वा' ते
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामेकार्थकनाम नि० ५२१ पुद्गल इति वा पूरणात् गलनाच्च शरीरेन्द्रियाणामिति पुद्गलः १४, 'माणदेह वा १५' मानव इति वा मा-निषेधे नवो- नवीनता न विद्यते यस्य स मानवः अनादित्वात् पुराणहति १५, 'कत्ता वा १६ कर्त्ता इति वा कर्ता - कारकः अष्टविधकर्मणाम् १६ 'वित्ता वा' विकत इति वा वि-विविधता- अनेकरूपेण कर्ता - कारकः कर्मणामिति विकर्ता अथवा विकर्तयिता- छेकः कर्मणां छेदकत्वात् इति विकर्ता १८, जगेइ वा १९' जगदिति वा चतुर्गतिगमनात् जगदिति १९ 'जंतुइ वा२०' जन्तुरिति वा जननात् अनेकगतिषु उत्पत्तिमत्त्वात् जन्तुरिति२०, 'जोणीइ बा२१' योनिरिति वा चतुरशीतिलक्षजीवानामुत्पादकत्वात् २१, 'सयंभूइ वा १२ ' स्वयंभूरिति वा स्वयमेव भवतीति स्वयम्भूः स्वयमेव भवनादेव स्वयम्भूरिति २२, करनेवाला है इसलिये इसका नाम हिंडुक भी है इसके द्वारा गृहीत इन्द्रियां और शरीर पूरण गलन स्वभाववाले हैं इसलिये इसका नाम पुद्गल भी है। इसमें नवीनता लादिता नहीं है किन्तु अनादिता है इस कारण इसका नाम मानव भी है इसी से इसका नाम पुराण भी है अष्टविध कर्मों का कर्त्ता होने से इसका नाम कर्ता भी है तथा विविध रूप से अनेकरूप से कर्मों का कर्त्ता होने के कारण अथवा कर्मों का छेदक होने के कारण इसका नाम विकर्त्ता भी है चतुर्गति में जाने के कारण इसका नाम जगत् भी है अनेकगतियों में चौरासी लक्षपोनियों में इसकी उत्पत्ति हुई है इस कारण इसका नाम जन्तु भी है और चौरासी लाख जी का उत्पादक होने से इसका नाम योनि भी है । अपने आप होने के कारण अर्थात् स्वयंसिद्ध होने के कारण इसका अने४ गतियोभां गमन श्वावाणी हे, तेथी तेनु' नाम 'हिंदुक' मे ं पशु - છે. તેણે ગ્રહણ કરેલ ઇન્દ્રિયા અને શરીર પૂરણુ ગલન સ્વભાવવાળા છે. તેથી તેનુ' નામ પુતૂલ પણ છે. તેમા નવીન પશુ માઢિ નથી પરંતુ અનાદિ છે તેથી તેનુ નામ ‘માનવ' પણ છે, અને એથી જ તેનું નામ ‘પુરાણું? પણુ છે. આઠ પ્રકારના કર્માંના કન્હેં હાવાથી તેનુ નામ ‘કર્તા' પણ છે. તથા જુદા રૂપથી અનેક રૂપથી ક્રર્મોના કરનાર હાવાને કારણે અથવા કર્મના છેદ્ય-નાશ કરનાર હાવાને કારણે તેનું નામ વિકર્તા’ પણ છે. ચતુ`તિમાં જવાને કારણે તેનુ’નામ ‘જગત્’ એ પ્રમાણે છે. અનેક ગતિયામાં અર્થાત્ ચારાશી ચાનીચામાં તેની ઉત્પત્તિ થઈ છે તેથી તેનુ નામ તુ' એવું પણ છે. અને ચાર્યાશી લાખ જીવાને ઉત્પન્ન કરનાર હોવાથી તેનું નામ ચૈાનિ' એવુ પણ છે પેાતાની મેળે જ થવાને કારણે અર્થાત્ સ્વયં સિદ્ધ હાવાને કારણે તેનુ” નામ સ્વયંભૂ પશુ છે. ઔદારિક શરીરથી મુક્તિ પ્રાપ્ત થયા પહેલા સુધી રહે છે.
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे 'ससरीरीइ वा२३' सशरीरीति-शरीरेण-औदारिकादिना सह विद्यते इति सशरीरी स्वावच्छिन्नभोगवत्वसंबन्धेन शरीरविशिष्ट इत्यर्थः २३, 'नायएइ वा२४' नायक इति वा नायक:-कर्मणां नेता२४, "अंतरप्पाइति वा२५' अन्तरात्मा इति वा अन्त:-भव्यरूप आत्मा न तु वाह्यशरीरादिरूप इति अन्तरात्मा,२५, 'जे यावन्ने तहप्पगारा' गनि चाप्यन्यानि तथामकाराणि-आत्मनः पर्यायवाचका शब्दाः, 'सब्वे ते जाव अभिवयणा' सर्वाणि तानि यावदभिवचनानि अत्र यावत्पदेन जीवान्तिकायस्येति संग्रहस्तथा च सर्वे तथाविधाः शब्दाः जीवास्तिकायस्य अमिवचनानि-पर्याया भवन्तीति भावः । 'पोग्गलस्थिकायस्स ण भंते ! पुच्छा' पुद्गलास्तिकायस्य खलु भदन्त ! पृच्छा हे भदन्त ! पुद्गलास्तिकायस्य कियन्ति अभिवचनानि भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'पोयमा' इत्यादि, नाम स्वयंभू भी है। औदारिक आदि शरीरों से यह सुक्तिप्राप्ति के पहिले तक रहता है इसलिये इसका नाम लशरीरीभी है कर्मों का नेता होने से इसका नाम नायक भी है सम्यग्दर्शनादि पर्यायवाला हो जाने से यह शरीर को और निज को जुदा २ कर लेता है, इसलिये अन्त में यह आत्मारूप ही हो जाता है इसलिये इस का नाम अन्तरात्मा भी है बाह्य शरीरादिरूप यह नहीं है तथा इसी प्रकार के 'जे यावन्ने तहप्पगारा सन्चे ते जाच अभिवयणा' जो और भी नाम हैं वे सब इसी जीवास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द हैं ऐसा जानना चाहिये यहां यावत्पद से 'जीवस्थिकायस्स' इस पद का संग्रह हुआ हैं अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-"पोग्गलत्यिकापस्त णं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! पुद्गलास्तिकाय के अभिवचन पर्यायवाची शब्द कितने हैं? તેથી તેનું નામ “નાયક એવું પણ છે, સમ્યગ્દર્શન વિગેરે પર્યાયવાળા તે શરીરને અને પિતાને જુદા જુદા કરે છે. તેથી અંતમાં તે આત્મારૂપે જ થઈ જાય છે. તેથી તેનું નામ “અંતરાત્મા” એવું પણ છે આ બાહ્ય શરીર विगेरे ३थे नथी. तथा २ ३ 'जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते जाव अभिवयणा' भी ५२ नामछ त म मा स्तियन पर्याय पाय शो छ. म समन. माडियां यावत पहथी 'जीवस्थिकायस्व' से પદને સંગ્રહ થયો છે,
ફરીથી ગૌતમ સ્વામી પુલાસ્તિકાયના સંબંધમાં પ્રભુને પૂછે છે કે'पोग्गलत्थिकायस्स गं भंते ! पुच्छा' ७ मशवन् yuestiना पर्यायवाय सण्हो ४८क्षा छ ? तना हत्तरमा प्रभु 23-'गोयमा! अणेगे अभिवयणा'
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रत्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामे कार्थकनामनि० ५२३ 'गोयमा' हे गौतम ! 'अणेगे अभिवयणा पन्नत्ता' अनेकानि अभिवचनानि पुद्रलास्तिकायस्य प्रज्ञवानि, 'तं जहा ' तद्यथा - पोग्गलेइ वा' पुद्गल इति वा, पोग्गलस्थिकाइ वा पुद्गलास्तिकाय इति वा, 'परमाणुपोग्गलेइ वा' परमाणुपुद्रक इति वा 'दुप्पएसिएइ वा' द्विपदेशिक इति वा, द्वौ प्रदेश अवयत्रतया विद्येते यस्य स द्विप्रदेशिकः, 'तिप्पएसिएइ वा' त्रिमदेशिक इति वा 'जाव असंखेज्जपfers ar' यावदसंख्येयप्रदेशिको वा अत्र यावत्पदेन चतुः पश्चादि दशान्तानां संख्यातानां च प्रदेशानां संग्रहो भवति 'अनंतपए सिए वा' अनन्तपदे शिक इति वा 'जे यावन्ने तह पगारा सव्वे ते पोग्गकत्थिकायस्स अभिवयणा' यानि चाप्यन्यानि उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' अणेगे अभिवयणा' हे गौतम! पुद्गलास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द अनेक हैं 'तं जहा' जैसे- 'पोग्गलेह वा ' पुद्गल का स्वभाव पूरण गलनरूप होता है इस कारण इसका नाम पुद्गल भी है 'पोग्गलत्थकायेह वा' पुद्गलास्तिकाय भी है 'परमाणुपोग्गलेइ वा' परमाणुपुद्गल भी है 'दुप्पएसिएइ वा' द्विप्रदेशिक ऐसा भी है 'तिप्पएलिए बा' त्रिप्रदेशिक भी है 'जाव असंखेज्जपए सिपह वा' यावत् असंख्यातप्रदेशी भी है। यहां यावत् शब्द से चार प्रदेशिक, पांचप्रदेशिक आदि दश प्रदेशिक पर्यन्त के नाम और संख्यात प्रदेशी नाम गृहीत हुए हैं। तथा 'अनंतपएसिएइ वा' अनन्तप्रदेशिक ऐसा भी इसका नाम है तात्पर्य यह है कि ये सब पूर्वोक्त नाम पुद्गलास्तिकाय के पर्यायवाची शब्दरूप से कहे गये हैं । तथा 'जे घावन्ने सहयगारा सब्बे से पोग्गलत्धिकायस्स अभिवयणा' इनके जैसे हे गौतम! युद्धसास्तियना पर्यायवथ शो भने छे. 'तंजहा' ते मा प्रभा छे. 'पोगालेइ वा' युद्धसना स्वभाव पूर गवन इयं होय छे. तेथी तेनु' नाम ‘युद्गस' छे, 'पोगलत्यिकाएइ वा' युद्धबास्तिय पशु तेनु' नाम छे. 'परमाणु पोलेइ वा' परमाणु युद्ध पशु तेनु' नाम छे. 'दुप्पएखिए इवा' द्विप्रदेशि मेवु गु तेतु' नाम छे. 'तिप्पएसिएइ वा' त्रिअदेशि४ वुशु तेतु' नाम छे. 'जाव संखेज्जपएसिएइ वा' यावत् मस. ખ્યાત પ્રદેશી પશુ છે. અહિયાં યાવત શબ્દથી ચાર પ્રદેશિક, પાંચ પ્રદેશિક વગેરે વંશ પ્રદેશી સુધીના નામા અને સખ્યાતપ્રદેશી નામ थथ पुरायेस थे, 'तथा 'अणतपए सिएह वा' अनंत अहेशिठ वु તેનુ' નામ છે. કહેવાનુ તાત્પય એ છે કે-આ પૂર્વોક્ત બધા જ નામાં પુદ્ગલાસ્તિકાયના પર્યાયવાચી શબ્દ રૂપે કહેવામાં આવેલા છે. તથા જે यावन्ने तह पगारा सच्चे ते पोगलत्विकायरस अभिनयणा' माना लेवा भीन्न
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
વરક
____भगवतीसूत्र तथामकाराणि-पुद्गलास्विकायस्य सामान्यतो विशेषरूपतश्चामिधायकशन्दवा. क्यानि सर्वाण्यपि तानि पुद्गलास्तिकायस्याभिवचनानि पर्यायशब्दा भवन्तीति । 'सेवं भंते । सेवं मंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति, हे भदन्त ! पर्यायशब्दविषये यद् देवानुपियेण कथितं तव सर्वमेवमेव-सत्यमेव भवतामाप्तस्वेन भवद्वाक्यस्य सर्वथैव सत्यत्वात् इति कथयित्वा गौतमः भगवन्तं चन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्या संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥ २॥
इति श्री विश्वविख्याराजगद्वल्लभादिषदभूपितवालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' . पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य ममेयन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां विशतितमशते द्वितीयोदेशकः समाप्तः ॥२०-२॥ जो और भी दूसरे शब्द है वे भी सण इस पुद्गलास्तिकाय के ही अभिधायक शब्द हैं ऐला जानना चाहिये 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आपने जो यह धर्मालिकायादिक के पर्यायशब्दों के विषय में कहा है वह सब आपके आस होने के कारण आपके वचनों में सर्वथा सत्यता होने से सत्य ही है २ इस प्रकार कह कर गौतमने भगवान् को वन्दना की नमस्कार किया और बन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू० २॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत ___ "भगवनीसूत्र" की प्रमेशचन्द्रिका व्याख्या वीसवें शतकका
॥दूसरा उद्देशक समाप्त ॥२०-२॥ જે શબ્દો છે તે બધા જ આ પુલાસ્તિકાયના જ પર્યાયવાચક શબ્દ છે तेम सभा
_ 'सेव भंते ! सेवं भंते ! ति है सन् मा५ हैवानुप्रिये २ मा ધર્માસ્તિકાયના પર્યાયશના સંબંધમાં કહ્યું છે તે સઘળું કથન સત્ય છે. હે ભગવન આપ આપ્ત હોવાથી આપના વચનેમાં સર્વથા સત્યપણું હોવાથી આપના વચને હંમેશાં સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાનને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાને સ્થાને બિરાજમાન થયા. એ સૂ. ૨૫ જેનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી વાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના વીસમા શતકને બીજો ઉદ્દેશક સમાન ર૦-રી
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०३ सं०१ प्राणातिपातादि आत्मपरिणामनि० ५२५
अथ तृतीयोदेशकः मारभ्यते द्वितीय उद्देशके पाणातिपातादयोऽधर्मास्तिकायस्य पर्याया भवन्तीति पतिपादितम् । तृतीयोदेशके प्राणातिपातादयोऽन्ये चात्मनोऽनन्यत्वेन कथयिष्यन्ते, इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्य तृतीयोद्देशकस्येदमादिमं सूत्रम्-'अह भंते' इत्यादि,
मूलम्-अह भंते ! पाणाइवाए मुसावाए जाव मिच्छादसण सल्ले, पाणाइवायवेरमणे जाव मिच्छादसणलल्लविवेगे, उप्पत्तिया जाव पारिणामिया, उग्गहे जाव धारणा, उहाणे कम्मे बले वीरिए पुरिसकारपरकमे, नेरइयत्ते, असुरकुमारत्ते जाव वेमाणियत्ते, नाणावरणिजे जाव अंतराइए, कण्हलेस्सा जाव सुक्कलेस्सा, सम्मट्टिी३, चक्खुदंसणे४, आभिणिबोहियणाणे जाव विभंगनाणे३, आहारसन्ना४, ओरालियलरीरे५, मणजोगे३, सागारोवजोगे अणागारोवजोगे, जे यावन्ने तहप्पगारा सम्वे ते गणस्थ आयाए परिणमंति? हंता गोयमा! पाणाइवाए जाव सव्धे ते णणस्थ आयाए परिणमंति। जीवे णं भंते! गर्भवकममाणे कावन्ने कइगंधे० एवं जहा बारसमसए पंचमुद्देसे जाव कम्मओ णं जए णो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमइ। सेवं भंते! सेवं भंते! ति जाव विहरइ ॥सू०१॥ - वीसइमे सए तईओ उद्देसो लमत्तो॥
छाया-अथ भदन्त ! प्राणातिपातो मृपावादो यावत् मिथ्यादर्शनशल्यम् । माणातिपातविरमणम् , यावनिमथ्यादर्शनशल्यविवेकः, औरपत्तिकी यावत् पारिणामिकी, अवग्रहो यावद् धारणा, उत्थानं कर्म बलं वीर्य पुरुषकारपराक्रमः, नैरयिकत्वम् अमुरकुमारत्वं यावद्वैमानिकत्वम् , ज्ञानावरणीयं यावत् अन्तरायिकम् , कृष्णलेश्या यावत् शुक्ललेश्या, सम्यग्दृष्टिः ३, चक्षुदर्शनम् ४ आभिनिवोधिकज्ञानम् ५ यावद्विभंगज्ञानम् ३, आहारसंज्ञा ४, औदारिकशरीरम् ५, मनोयोगः
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
भगवतीसूत्रे ३, साकारोपयोगोऽनाकारोपयोगः, ये चाप्यन्ये तथा प्रकाराः सर्वे ते नान्यत्र आत्मनः परिणमन्ति, हन्त, गौतम ! माणातिपातो यावत् सर्वे ते नान्यत्रात्मनः परिणमन्ति । जीवः खलु भदन्त ! गर्भ व्युत्क्रामन् कतिवर्णः कतिगन्धः एवं यथा द्वादशशते पञ्चमोद्देशके यावत् कर्मतः खलु जगत् नो अर्मतो विभक्तिमा परिणमति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ॥९० १॥
विंशतितमशते तृतीयोद्देशकः समाप्तः । टीका-'अह णं भंते !' अथ खलु भदन्त ! 'पाणाइवाए' मागातिपात: माणानां-पाणवतां जीवानाम् एकेन्द्रियादारभ्य पञ्चेन्द्रियपर्यन्तानां सूक्ष्मस्थूलानाम् यतिपातो विराधनमिति प्राणातिपातः, 'मुसावाए' मृपावादः 'जावमिच्छादसणसल्ले' यावन्मिथ्यादर्शनशल्यम् अत्र यावत्पदेनाष्टादशपापस्थानेषु अदत्ता
तीसरे उद्देशे का प्रारंभ द्वितीय उद्देशे में प्राणातिपात आदि अधर्मास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द है ऐसा कहा गया है अब इस तृतीय उद्देशे में यह प्रकट करता है कि प्राणातिपात आदि तथा और भी जो प्राणातिपात विरमण आदि हैं घे सप आत्मा से अनन्य (अर्थात् आत्मा से भिन्न नहीं) हैं इसी संबन्ध को लेकर इस तृतीय उद्देशक को प्रारम्भ किया गया है “अह भंते! यह आदि सूत्र है
'अह भंते? पाणाहचाए मुसावाए जाव मिच्छादसणसल्ले' इत्यादि
टीकार्थ-'अह भंते ! पाणाइवाए जाव मिच्छादसणसल्ले" यहां प्राण शब्द से प्राणवाले जीवों का ग्रहण हुआ है ये प्राणवाले जीव एकेन्द्रिय से लेकर पञ्चेन्द्रिय तक के जीव हैं। इनमें एकेन्द्रिय जीवों को
नील देशाने पालબીજા ઉદ્દેશામાં પ્રાણાતિપાત વિગેરે અધર્માસ્તિકાયના પર્યાયવાચક શબ્દો છે તેમ કહેવામાં આવ્યું છે. હવે આ ત્રીજા ઉદ્દેશામાં પ્રાણાતિપાત વિગેરે તથા પ્રાણાતિપાત વિરમણ વિગેરે છે, તે સઘળા આત્માથી અલગ અર્થાત આત્માથી જુદા નથી. આ વાત ત્રીજા ઉદ્દેશામાં બતાવવામાં આવશે તે સંબંધથી આ ત્રીજા ઉદ્દેશાનો પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે, __'अह भंवे! पाणाइवाए मुसावाए जाव' त्यात
साथ-'अह भने ! पाणाइवाए मुसाबाए जाव मिच्छादसणसल्ले' माडियां પ્રાણ શબ્દથી પ્રાણવાળા જ ગ્રહણ કરાયા છે. તેમાં એકેન્દ્રિય છના સૂફી અને બાદ૨ એ રીતે બે ભેદ છે, તથા બે ઈદ્રિયવાળા અને
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०३ सू० प्राणातिपातादि आत्मपरिणामनि० ५२७ दानादिपोडशपदानां संग्रहो भवति। तथा 'पाणाइवायविरमणे' प्राणातिपातविरमणम् , 'जाव मिच्छादसणसल्लविवेगे' यात्रन्मिथ्यादर्शनशल्यविवेकः, अत्र यावत्पदेन विरमणघटितमृपावादादारभ्य मायामृपाविवेकान्तानां पोडशपदानां संग्रहो भवति 'उप्पत्तिया जाव पारिणामिया' औत्पत्तिकी यावत् पारिणामिकी, सूक्ष्म एवं चादरूप दो विभागों में विभक्त किया गया है तथा दो इन्द्रिय जीवों को स्थूलरूप में माना गया है अतः वक्ष्म एवं स्थूलरूप जो एकेन्द्रिय से लेकर पञ्चेन्द्रिय तक के जीव हैं उनको जोविराधना की जाती है उसका नाम प्राणातिपात है सिद्धान्त की मान्यतानुसार सूक्ष्म एके न्द्रिय जीवों का किली के श्री द्वारा किसी भी अवस्था में घात नहीं होता है अतःयहां गृहीत सूक्ष्म शब्द उस सूक्ष्मता का ग्रहण करने वाला नहीं है कि जो सूक्ष्म नामकर्म के उदय से जीवों में होती है किन्तु स्थूल ले जो परिमाण आदि में विपरीत है हीन है वह सूक्ष्म जीव है इसलिये सूक्ष्मता और स्थूलता ये परस्पर सापेक्षिक शब्द होने के कारण जो जीव सूक्ष्म से विपरीत है वह स्थूल और स्थूल ले जो विपरीत है वह सूक्ष्म जीव है ऐसा यह व्यावहारिक कथन है इस प्रकार के लूक्ष्म स्थूल जीवों की चाहे वे एकेन्द्रिय हो चाहे यावत् पश्चेन्द्रिय हो प्रमाद के योग जो विराधना होती है वह प्राणातिपात है यह प्राणातिपात तथा 'पाणाइवाय विरमणे' प्राणातिपातविरमण तथा यावत् पद गृहीत मृषावाद आदि સ્થલ રૂપે માનેલા છે. તેથી સૂક્ષમ અને સ્થૂલ રૂપે જે એકેન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીના જીવે છે. તેની વિરાધના કરવામાં આવે છે. તેનું નામ પ્રાણાતિપાત છે. સિદ્ધાંતની માન્યતાનુસાર સૂમ એકેન્દ્રિય જીને કેઈનાથી પણ કંઈ પણ અવસ્થામાં ઘાત થતું નથી. તેથી અહિયાં ગ્રહણ કરેલ સૂક્ષમ શબ્દ તે સૂમપણને ગ્રહણ કરવાવાળા દેતા નથી. કે જે સૂક્ષમ નામકર્મના ઉદયથી જીવમાં હોય છે પરંતુ સ્થૂલથી પરિણામ વિગેરેમાં જે વિપરીત છે,-હીન છે. તે સુક્ષ્મ જીવ છે. તેથી સૂમપણુ અને શૂલપણું એ બને અન્ય અન્ય સાપેક્ષિત શબ્દ હોવાથી જે જીવ સૂક્ષ્મથી વિપરીત છે તે સ્કૂલ છે, અને સ્કૂલથી જે ભિન્ન છે તે સુક્ષ્મ જીવે છે. એવું આ વ્યવહારિક કથન છે. આ રીતે સૂક્ષ્મ અને સ્કૂલ જીવોની ચાહે તે તે એકેન્દ્રિય હોય ચાહે તે યાવત પંચેન્દ્રિય હોય પ્રસાદના ચેગથી જે વિરાધના થાય છે, તે प्रायतिपात छ. मा प्रायातिपात तथा 'पाणाइवायवेरमणे०' प्रायातिपात વિરમણ તથા યાવત શબ્દથી ગ્રહણ થતા ૧૮ અઢારે પ્રકારના પાપસ્થાનેનું
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतींसूत्रे ५२८ अत्र यावत्पदेन वैनयिकी कर्मजा चेत्यनयोः 'संग्रहः 'उग्गहे' अवग्रहः 'नाव धारणा' यावद्धारणा, अत्र यावत्पदेन ईहाऽवाययोहणम् 'उहाणे' उत्थानम् 'कम्मे' कर्म 'बले' बलम् 'वीरिए' वीर्यम् 'पुरिसकारपरक्कमे' पुरुपकारपराक्रमः। 'नेरइयत्ते' नैरयिकत्वम् नारकमाव इत्यथैः 'अमुरकुमारत्वम् असुरकुमारभावइत्यर्थः, 'जाव वेमाणियत्ते' याववैमानिकत्वम् अत्र यावत्पदेन नागकुमारादि दशभवनपति-पञ्चस्थावर-त्रिविकलेन्द्रियतियपश्चेन्द्रिय - मनुष्य-वानव्यन्तरज्योतिष्कानां संग्रहो भवति, अनेन नैरयिकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तचतुर्विशति दण्डकजीवानां ग्रहणं कृतमिति । 'णाणावरणिज्जे' ज्ञानावरणीगम् 'जाच अंरा इए' यावदन्तरायिकम् अत्र यावत्पदेन दर्शनावरणीयादीनां पण्णां कर्मणां संग्रहो १८ पापस्थानों का विरमण तथा 'उप्पत्तिया जाव पारिणाभिया' औत्प त्तिकी एवं यावत् पद गृहीन वैनयिकी कर्मजा और पारिणामिकी ये चार बुद्रियां तथा 'उग्गहे' अवग्रह यावत्पदगृहीत-ईहा, अवाय और धारणा ये मतिज्ञान के चार बेद तथा 'उहाणे उत्थान कम्मे कर्म 'बले' पलवीरिए' वीर्य 'पुरिसक्कारपरक्कम्मे पुरुषकार पराकम थे तथा 'नेरइयत्ते' नैरयिकता एवं असुरकुमार भाद ये 'जाच वेमाणिए' तथा यावत् पदगृहीत नागकुमार आदि १० भवनपतिदेवभाव, पांच स्थावरभाव, तीन प्रकार का विकलेन्द्रिय मान तिर्यक पञ्चेन्द्रियभाव मानवभाव वान. व्यन्तरभाव एवं ज्योतिष्कभाव, रूप जो नैरयिक से लेकर वैमानिकपर्यन्त २४ दण्डकस्थ जीव की अवस्थाएँ हैं.वे लथा-'णाणावरणिज्जे०' शानावरणीय यावत् पदगृहीत दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आयुविरभ तथा 'उत्पत्तिया जाव पारिणामिया' गोत्पत्तिा तथा यावत् पहथी अड]
शय वैनयि: म मरे परिणामी से प्यारे मुद्धियो तथा 'उग्गहे' અવગ્રહ, ઈહા, અવાય અને ધારણું એ મતિ અજ્ઞાનના ચારે દે તથા “a”
यान (आययागना व्यापार) 'कम्मे' में (पने व्यापा२) 'बले' (शारी२ि४ पशभ. 'वीरिए' वी (मात्माना व्यापार) 'पुरिसक्कारपरकमे' ५२५४१२ (५२।४म Y३१५यानु मलिभान विशेष तथा 'नेरइयत्ते' नापा भने असुरभार पार को 'जाव वेमाणिया' यावत् ५४थी नागभार विगेरे १० इस सपनपति व भाव; પાંચ સ્થાવર ભાવ, ત્રણે પ્રકારના વિકલેન્દ્રિય ભાવ તિય પંચેન્દ્રિય ભાવ, માનવ ભાવ, વાયત્તર ભાવ અને તિષ્ક ભાવ રૂપ જે નારકોથી લઈને वैमानि सुधी योवीस ४४४३५ नी २ अवस्था छ तथा ‘णोणावरणिज्जे' જ્ઞાનાવરણીય યાવત્ પદથી દર્શનાવરણીય વેદનીય, મોહનીય, આયુષ્ય, નામ
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०३ सू०१ प्राणातिपातादि आत्मपरिणामनि० ५२९ भवतीति । 'कण्हलेस्सा' कृष्णलेश्या 'जाव मुक्कलेस्सा' यावत् शुक्ललेश्या अत्र यावत्पदेन नील-कापोत-तैजस पद्म-लेश्यानां संग्रहो भवतीति, 'सम्मदिट्ठी३' सम्पदृष्टिमिथ्यादृष्टिमिश्रप्टिश्च 'चक्खुदंसणे' चक्षुर्दर्शनम् अचक्षुर्दर्शनम् अवधि दर्शनम् केवलदर्शनं चेति दर्शनचतुष्टयम् । 'भाभिणियोहियणाणे' आमिनिबोधिकज्ञानम् 'जाव विभंगनाणे' यावद् विभङ्गज्ञानम् यावत्पदेन श्रुतज्ञानावधिज्ञानमनःपर्यवज्ञानकेवलज्ञानानां मत्यज्ञानश्रुताज्ञानयोश्च संग्रहा, 'आहारसन्ना ४' आहारसंज्ञा१ भयसंज्ञा२ मैथुनसंज्ञा३ परिग्रहसंज्ञा च४ 'ओरालियसरीरे५' औदारिका हारकर वैक्रिय ३ तैजस४ कार्मण५ शरीराणि, 'मणोजोगे३' मनोयोगो १ बचोयोगः २ काययोगच ३ 'सागारोओगे अणागारोवओगे एक, नाम और गोत्र ये कर्म तथा-'कण्हलेस्सा जाच सुक्कलेसा' कृष्णलेश्या एवं यावत्पदगृहीत के अनुसार नील, कापोतिक, पीत पद्म और शुक्ल ये ६ लेश्याएं 'सम्मदिट्ठी तथा सम्यग्दृष्टि मिथ्यादृष्टि और मिश्रदृष्टि ये तीन दृष्टियां 'चरखुदंसणे' तथा चक्षुदर्शन. अचक्षुदर्शन अवधिदर्शन और केवलदर्शन थे चारदर्शन 'आभिणियोहियनाणे जाव विभंगनाणे' तथा आभिनिवोधिज्ञान गृहीत यावत्पद के अनुसार সুনজাল ঘিন্নাল, ফলঃঘাল, কাল ফাল, স্বাজান
और विभंगज्ञान थे पांच ज्ञान और ३ अज्ञान 'आहारसन्ना ४' आहार संज्ञा, भयसंज्ञा, मैथुनसंज्ञा और परिग्रह संज्ञा ये ४ संज्ञाएं 'ओरा. लिय सरीरे ५' तथा औदारिक, वैशिआहारक, तैजल एवं कार्मण ये ५ शरीर मणजोगे ३' तथा अनोयोग, बचनयोग एवं फारयोग ये भने मात्र में म' तथा 'कण्हलेस्सा जाव सुकलेसा' वेश्या, नात લેશ્યા, કાપતિક વેશ્યા, પત લેશ્યા, પ લેશ્યા, અને શુકલ લેસ્યા, એ છે वेश्यामे। 'सम्मदिद्वी०' तथा सभ्यट, मिथ्याष्टि, मने भिष्टि से नष्टया 'चक्खुदसणे' तथा यक्षुहशन, अन्याशन, अधिशन, भने
वसन से थार शन, 'माभिणियोहियणाणे जाव विभंगणाणे' मालिनि. माविज्ञान, भतिज्ञान, श्रुतज्ञान, मवधिज्ञान, मन:पय ज्ञान, ज्ञान, મતિઅજ્ઞાન, યુઅજ્ઞાન અને વિસંગજ્ઞાન આ પાંચ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાન 'आहारसंन्नो' माारसा, लयज्ञशा, मैथुनसशा, मने परियडशा मे यार सज्ञामा 'ओरालियसरीरे' तथा मोRs शरी२, वैठिय શરીર આહારક શરીર તૈજસ શરીર અને કાશ્મણ શરીર એ ५ पाय शरीर 'मणजोगे' तथा मनाया, क्यनया। मन ययास से 3
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
भगवती साकारोपयोगोऽनागारोपयोगश्च 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चाप्यन्ये तथाप्रकाराः ये दर्शितास्तथा ये चान्ये तथा प्रकारास्ताशा आत्मविशेषण वाचकाः सामान्यतो विशेषतश्च पर्यायशब्दाः 'सव्वे ते' सर्वे ते पर्यायाः 'णणत्थ आयाए परिणमंति' नान्यत्रात्मनः परिणमन्ति आत्मानं वर्जयित्वा पते प्राणाविपातादयो न वर्तन्ते आत्मपर्यायत्वात् प्राणातिपातादीनाः पर्णयाणां पर्यायिणा सह कथंचिदेकरूपत्वात् आत्मरूपा एव ल आत्मनो भिन्नत्वेन न परिणमन्ति, अपि तु आत्मन्येव तेषां परिणामो भवति किम् ? इति मन; भगवानाह-'हंता' इत्यादि, 'हता गोयमा !' हन्त गौतम ! हन्तेति आमन्त्रणं स्वीकारे 'पाणाइवाए जाव सव्वे ते णणत्यायाए परिणमंति' प्राणातिपातो यावत् सर्वे ते ३ योग 'सागारोवोगे अणागारोवोगे' तथा साकार उपयोग एवं अनाकारोपयोग-ऐसा यह दो प्रकार का उपयोग तथा 'जे यावन्ने तहप्पगारा सत्वे ते णणस्थ आयोए परिणमंति' इसी प्रकार के जो और भी सामान्य विशेपरूप से आत्मविशेषणवाचक पर्याय शब्द हैं वे सब आत्मा को छोडकर क्या अन्यत्र परिणमित नहीं होते हैं ? यहां गौतम ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है-हे भदन्त ! ये पूर्वोक्त प्राणातिपात आदि आत्मा की पर्यापरूप हैं क्योंकि ये आत्मा को छोडकर वे अन्यत्र परिणमित नहीं होते हैं तथा पर्यायपर्यायी के साथ कथंचित् एकरूप होने से पर्मपरूप आत्मारूप ही होता है अत: जय उनका परिणमन आत्मा पर्यायी के सिवाय अन्यत्र होना नहीं है तो ऐसी परिस्थिति में क्या उनका परिणाम आत्मा में ही होता है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा 'हंता गोयमा ! पाणाइवाए जाव लम्चे ते णण्णऋण योगा 'सागरोवओगे अणागारोवओगे य तथा सायास भने मना. पिया 2 री मे उपयोग तथा 'जे यावन्ने तहप्पगारा ते णण्णत्थ आयाए परिणमंति' से शत भाग ५ २ सामान्य विशेष ३थे मात्भाना વિશેષણ વાચક પર્યાય શબ્દ છે તે શબ્દો આત્માને છોડીને શું બીજે પરિસ્થમતા નથી? આ વિષયમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછર્યું છે કે હે ભગવન આ પૂર્વોક્ત પ્રાણાતિપાત વિગેરે આત્માના પર્યાય રૂપ છે? કેમ કે આ આત્માને છોડીને બી જે પરિણમતા નથી. તથા પર્યાય પર્યાયીની સાથે કથંચિત એક રૂપ હેવાથી પર્યાય રૂ૫–આત્મા રૂપ જ હોય છે. તેથી જયારે તેનું પરિણમન આમા વિના બીજે થતું નથી તે એ સ્થિતિમાં શું એનું પરિણામ આત્મામાં જ થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०३ सू०१ प्राणातपीतादि आत्मपरिणामनि० ५३१ नान्यत्र आत्मनः परिणमन्ति, अत्र यावत्पदेन प्रश्नसूत्रोक्ता सर्वे ग्राधाः, हे 'गौतम ! माणातिपातादारभ्यानाकारोपयोगपर्यन्ताः तथा ये एतदन्यप्रकाराः
आत्मविशेषणानि सर्वे ते आत्मव्यतिरिक्तस्थले न भवन्ति किन्तु आत्मन्येव एतेषां परिणामो भवतीत्युत्तरपक्षाशयः ।
इतः पूर्व माणातिपातादय आत्मधर्मकथिताः अतः परं कथंचित् आत्मधर्मा एव वर्णादिस्पर्शान्ताः विचार्यन्ते-'जीवे ण भंते' इत्यादि, ___'जीवे णं भंते !' जीवः खलु भदन्त ! 'गम्भं वक्कममाणे गर्भ व्युत्क्रामन् गर्ने उत्पद्यमान इत्यर्थः 'कइबन्ने कइगंधे' कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शः ? हे भदन्त ! गर्भ समुत्पद्यमानो जीवः कियता वर्णगन्धरसस्पर्शस्थ आघाए परिणमलि' हां, गौतम ! प्राणातिपात से लेकर अनाकारो. पयोग पर्यन्त जो धर्म है वे तथा इसी प्रकार के जो और भी आत्मा का विशेषणरूप धर्म हैं वे सघ आत्मव्यतिरिक्त स्थल में परिणमित नहीं होते हैं किन्तु आत्मा में ही इनका परिणाम होता है ऐसा यह उत्तर पक्ष का आशय है। माणातिपात आदिक आत्मा के धर्म हैं ऐसा प्रति. पादन इससे पहले किया जा चुका है अब इसके बाद ऐसा विचार करना है कि वर्णादि से लेकर स्पर्श तक के सब आत्मा केधर्म ही हैंगौतम ने इसी बात को प्रभु से यों पूछा है-'जीवे णं भवे । गम्भं वक्कममाणे कावन्ने, कहगंधे' हे भदन्त ! गर्भ में उत्पन्न होता हुआ जीव कितने वर्णों वाला कितनी गंधों वाला कितने रसों वाला और कितने स्पर्शों वाला होता है ? पूछने का तात्पर्य ऐसा है कि गर्भ में उत्पन्न होता हुभा जीव कितने वर्ण गंध रस स्पर्शरूप परिणाम से परि.
-'हंता गोयमा! पाणाइवाए जाव खव्वे ते णण्णस्थआयाए परिणमंति' है। ગૌતમ! પ્રાણાતિપાતથી લઈને અનાકારોપયોગ સુધીના જે ધર્મો છે, તે બધા આત્માથી ભિન્ન સ્થાનમાં પરિણમતા નથી. પરંતુ આત્મામાં જ તેનું પરિણમન થાય છે. એ આ ઉત્તરપક્ષને અભિપ્રાય છે. પ્રાણાતિપાત વિગેરે આત્માના ધર્મ છે. એવું પ્રતિપાદન પહેલ કરવામાં આવેલાં છે. હવે એ વિચાર કરવામાં આવે છે કે વર્ષથી લઈને સ્પર્શ સુધીના બધા જ આત્માના જ ધર્મો છે. ગૌતમ સ્વામીએ એજ વાત પ્રભુને આ નીચે પ્રમાણે પૂછી छे. 'जीवे ण भंते ! गम्भं वक्कममाणे कइवण्णे, कइगंधे स मापन થનારા છ કેટલા વર્ષોવાળા કેટલા ગધેવાળા કેટલા રસવાળા અને કેટલા સ્પર્શીવાળા હોય છે? પૂછવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–ગમાં ઉત્પન્ન થતે જીવ
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्ये परिणामेन परिणमंति । ननु जीवः अरूपीत्यादि विशेपयुक्तस्तत्कथं वर्णादि परिणामेन तस्य परिणामो भवतीति चेदत्रोच्यते गर्भ उत्पद्यमानो जीवः तैजसकामण शरीरविशिष्ट एवं औदारिकशरीरग्रहणं करोति, शरीराणि च वर्णगन्धरसस्पर्शयुक्तान्येव भवन्ति, वर्णादिविशिष्टशरीराव्यतिरिक्तश्च कथंचित् जीवः धर्मर्मिणोरभेदात् अत उच्यते कविवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शश्च जीवः परिणमति ? इति प्रश्नः, भगानाह-'एवं जहा' इत्यादि, 'एवं जहा वारसमसए पंचमुद्देसे' एवं यथा-द्वादशशते पश्चमोद्देशके कथितं तथैव इहापि वर्णादिमत्वेन णमित होता है ? यहाँ ऐसी शंका हो सकती है कि जीव जय स्वभावतः अमूर्तिक है रूप, गंध, रल और स्पर्श से रहित है तो फिर कैसे वर्णादि परिणाम से उसका परिणाम होता है ? तो इस शंका का समाधान ऐसा है कि गर्म उत्पन्न होता हआ जीव तैजस एवं कार्मणशरीर से विशिष्ट रहता है और तभी यह औदारिक शरीर को ग्रहण करता है औदारिक आदि शरीर जो होते हैं वे वर्ण, गंध रस और स्पर्श विशिष्ट ही होते हैं इसलिये जय संसारी जीव वर्णाः दिविशिष्ट शरीर से कथंचित् अभिन्न माना गया है तत्र ऐसी स्थिति में शरीररूप धर्म ले कथंचित् अभिन्न बना हुआ है, यह जीयरूप धर्मीरूप, गंध, रस स्पर्श वाला कैले नही हो सकता है इसीलिये यहां ऐसा प्रश्न किया गया है कि जीव कितने वर्णों वाला, कितनी गंधों वाला, कितने रसों वाला और कितने स्पर्शों वाला है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं जहा बारलमसए पंचमुद्देसे जाव सम्मओ णं કેટલા વર્ણ, ગંધ, રસ. અને સ્પર્શરૂપ પરિણામથી પરિમિત થાય છે? અહિયાં એવી શંકા સંભવે છે કે-જે જીવ સ્વભાવથી જ અમૂર્ત છે. રૂપ, ગધ, રસ અને સ્પર્શ વિનાને છે, તે પછી વર્ણાદિથી તેનું પરિણમન કેવી રીતે થાય છે? આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે. કે–ગમાં ઉત્પન્ન થતો જીવ તૈજસ અને કાર્મણ શરીરથી વિશેષિત રહે છે, અને ત્યારે તે દારિક શરીરને ગ્રહણ કરે છે. અને ઔદારીક શરીર જે હેય છે તે વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શવાળા જ હોય છે. તેથી જ્યારે સંસારી અને વદિવાળા શરીરથી કથંચિત્ અભિન્ન માનેલ છે, ત્યારે એવી સ્થિતિમાં શરીરરૂપ ધર્મથી કથંચિત્ અભિન્ન બનેલ આ જીવ રૂપ ધમી, રૂ૫, ગંધ રસ, સ્પર્શ વાળ કેમ ન થઈ શકે? એજ હેતુથી અહિયાં પૂર્વોક્ત પ્રશ્ન કરેલ છે. કેજીવ કેટલા વર્ષોવાળે, કેટલા ગંધવાળે, કેટલા રસોવાળે કેટલા સ્પર્શેવાળે
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०३ सू०१ प्राणांतिपातादि आत्मपरिणामनि० ५३३ गर्भे उत्पद्यमानस्य जीवस्य परिणामो वक्तव्यः 'एवं जहा' इत्यादिना सूचितं भवति तथा च गर्भ व्युत्क्रामन् जीवः 'कइरसं कइफासं परिणामं परिणमई कतिरसं कतिस्पर्श परिणाम परिणमति, हे भदन्त ! गर्भ समुत्पद्यमानो जीवः कतिवर्णकतिगन्धकतिरसकतिस्पर्श परिणामयुक्तः परिणमति समुत्पद्यते इति प्रश्न: द्वादशशते, उत्तरमाह-'गोयमा ! पंचवन्नं दुगंध पंचरसं अहफासं परिणाम परिणमई' इत्यादि, हे गौतम ! पञ्चवर्ण द्विगन्धं पश्वरसम् अष्टस्पर्श परिणाम परिणमति, पश्चवर्ण-द्विगन्धपश्चरसाष्टस्पर्शयुक्तशरीरतादात्म्यभावमागतो जीवः समुत्पद्यते इत्युत्तरम् कियत्पर्यन्तं द्वादशशतकीयप्रकरणमिहवक्तव्यं तबाह'जाव' इत्यादि, 'जाव कम्मो णं जए' यावत्कर्मतः खलु जगत् 'गो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमई' नो अर्मतः विभक्तिभावं परिणमति जए, णो अम्मओ विभत्तिभावं परिणमह' हे गौतम ! द्वादश शतक में पञ्चमोद्देशक में जैसा कहा गया है वैसा ही यहां पर भी गर्भ में उत्पन्न होते हुए जीव का परिणाम वर्णादि से युक्त जानना चाहिए तथा च-गर्भ में उत्पन्न होता हुआ जीव ! हे भदन्त ! कितने वर्षों वाला कितनी गंधो वाला कितने रसोबाला और कितने स्पशों वाला उत्पन्न होता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु उसी द्वादश शतक में ऐसा कहते हैं 'पंचवन्नं, दुगंध, पंचरलं, अट्ठफासं परिणामं परिणमह' हे गौतम ! पंचवर्ण, द्विगंध, पञ्चरस और आठस्पर्श से युक्त शरीर के साथ तादात्म्यसम्बन्ध वाला बना हुआ ,जीव गर्भ में उत्पन्न होता है यह छादश शतक के पंचम उद्देशक का प्रक्षरण यहां 'जाव क्षम्मओणं जए जो अकम्मो विभत्तिभावं परिणमइ' इस पाठ तक ग्रहण छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रा ४ छ -'एवं जहा बारसमसए पंचमहेसे जाव करमओ णं जए,णो अकम्मो विभत्तिभावं परिणमई' गौतम मारमा શતકના પાંચમા ઉદ્દેશામાં જેવી રીતે કહેવામાં આવ્યું છે, તે જ રીતનું સઘળું કથન અહિયાં ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થનારા જીવના પરિણામ વર્ણાદિવાળું સમજવું જોઈએ. તે આ રીતે છે. ગૌતમ સવામી પ્રભુને પૂછે છે કે-ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થનારા જીવ હે ભગવન કેટલા વર્ષોવાળા કેટલા ગંધવાળા કેટલા રસોવાળા અને કેટલા સ્પર્શીવાળા ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં એ બારમાં शतभा प्रभु भा प्रमाणे ४३ छ.-'पचवन्नं, दुगंध पंचरस, अदुफासं, परिणाम परिणमई' गौतम पाय व मे गध, पाय २५ मते मा २५ શરીરની સાથે તાદાભ્ય સંબંધવાળા બનેલ જીવ ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થાય છે. मा मारमा शतना पायwi देशानु ४२५ भाडयां 'जाव कम्मओ गंजए
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
भगवतीसूत्रे कर्मणः सकाशादेव जगद्भवति कर्मणोऽभावे जगतो विविधरूपेण परिणामो न भवतीति अन्वयातरेकाभ्यां जगतः कारण कर्मणे निर्णित भवतीत्येतत्पर्यन्तं द्वादशशतकीयप्रकरणं वक्तव्यमिति भावः । 'सेवं भते । सेवं भंते ! ति नाव विहरइ' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति हे भदन्त ! यद्देवानुप्रियेण कथितम् आत्मधर्मस्य जगतश्च परिणामविषये तद् एवमेव-सर्वतः सत्यमेव आप्त. वाक्यस्य सर्वथैव सत्यत्वादिति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्पति वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ।मु० १॥ इति श्री विश्वविख्यातनगद्वल्लभादिपदभूपितवालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां विंशतितमशतकस्य तृतीयोदेशकः समाप्तः।।२०-३॥ किया गया है ऐसा जानना चाहिये । तात्पर्य इसका ऐसा है कि कर्म से जगत् संसार प्राप्ति होती है कर्म के अभाव में विविध रूप से जगत्-का परिणाम नहीं होता है। इस प्रकार अन्वय व्यतिरेक सम्बन्ध से जगत् का कारण कर्म ही निर्णित होता है 'सेवं भंते । सेवं भंते ! त्ति जाव विहरई' हे भदन्त ! आप देवानुप्रिय ने जो आत्मधर्म और जगत् के परिणाम के विषय में कहा गया है वह ऐसा ही है सर्वथा सत्य ही है क्योंकि आप आप्त के वाक्य सर्वप्रकार से सत्य ही होते हैं। इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभु को चन्दना की, नमस्कार किया चन्दना नमस्कार कर फिर वे संघम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
तृतीय उद्देशक समाप्त ॥२०-३॥ णो अम्मओ विभत्तिभावं परिणमइ' मा ५४ सुधी 8 3 . साय આનું એ છે કે કર્મથી-સંસારપ્રાપ્તિ થાય છે. કર્મના અભાવમાં વિવિધ રૂપે જગતનું પરિણામ થતું નથી. આ રીતે અન્વય વ્યતિરેકના સંબંધથી જગતનું કારણ કર્મ જ છે તેમ સિદ્ધ થાય છે.
_ 'सेवं भंते सेवं भंवे त्ति' जाव विहरई' मगवन् मा५ देवानुप्रिये આત્માને ધર્મ અને જગતના પરિણામના સંબંધમાં જે કહ્યું છે તે સઘળું તેમજ છે. આપનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. કેમ કે આપ આપ્તનું વાક્ય સર્વ પ્રકારે સત્ય જ હોય છે. આ રીતે કહીને તે પછી ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાને સ્થાને બિરાજમાન થયા. સૂ. ૧ .
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०४ सू०१ इन्द्रियोपचयनिरूपणम्
अथ चतुर्थोद्देशकः भारभ्यतेतृतीयोद्देशके परिणामः कथित श्चतुर्थीद्देशके तु परिणामाधिकारात् इन्द्रियोपचयलक्षण एवं कथयिष्यते, इत्येवं संबन्धेन आयातस्य चतुर्थोद्देशकस्येदमादिम सूत्रम्-'कइविहे णं भंते' इत्यादि, ____मूलम्-'कइविहे जे भंते! इंदिय उवचए पन्नते ? गोयमा! पंचविहे इंदियोवधए पन्नत्ते, तं जहा-सोइंदियउवचए० एवं बितीयो इंदियउद्देसओ निरवसेसो भाणियठवो जहा पन्नवणाए सेवं भंते! सेवं भंते!त्ति भगवं गोयमे जाब विहरइ॥सू.१॥ __ छाया-कतिविधः खल्लु भदन्त ! इन्द्रियोपचयः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! पञ्चविधः इन्द्रियोपचयः प्रज्ञप्तः तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियोपचय:० एवं द्वितीयइन्द्रियोदेशको निरवशेषो भणितव्यो यथा प्रज्ञापनायाम् । तदेवं भदन्त ! तदेवं सदन्त ! इति भगवान् गौतमो यावद्विहरति ।।सू०१॥ ___टीका-'कइविहे णं भंते !' कतिविधः खलु भदन्त ! 'इंदिय उवचए पन्नत्ते' इन्द्रियोपचयः प्रज्ञप्तः हे भदन्त ! इन्द्रियाणां श्रोत्रादीनामुपचया-वृद्धिः कतिविधी
चतुर्थ उद्देशे का प्रारंभतृतीय उद्देशे में परिणाम के सम्बन्ध में कथन किया गया है अब इस चतुर्थ उद्देशे में परिणाम के अर्थ को लेकर ही इन्द्रियोपचय रूप परिणाम के विषय में कथन किया जाने वाला है अतः इसी सम्बन्ध से इस उद्देशे का प्रारम्भ किया गया है।
'कइविहे गं भंते ! इंदिय उवचए पण्गत्ते' इत्यादि।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'काविहे णं भंते ! इंदिय उपचए पन्नत्ते' श्रोत्रादिक इन्द्रियों का उपचय वृद्धि कितने
याथा शानो पारત્રીજા ઉદેશામાં પરિણામના સંબંધમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે. હવે આ ચેથા ઉદેશામાં પરિણામના સંબંધને લઈને ઈ દ્રિના ઉપચયરૂપ પરિણામના વિષયમાં કથન કરવામાં આવશે જેથી આ સંબંધને લઈને આ ઉદ્દેશાને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે.
'कइविहे गं भंते ! इंदियउवचए पण्णत्ते ध्याह
ટીકાર્યું–આ સૂત્ર દ્વારા ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે'कविहे.णं भते ! इंदियउवचए पण्णत्ते' श्रीन्द्रियान। ७५यय-वृद्धि टमा
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
भगवतीस्त्रे विद्यते ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! पंचविहे इंदियोवचए पन्नत्ते' पञ्चविधा-पञ्चप्रकारका इन्द्रियोपचयः प्रज्ञाशः, 'तं जहा' तद्यथा-'सोइंदियउवचए' श्रोत्रेन्द्रियोपचयः ‘एवं वीओ इंदियउद्देसमो निरवसेसो भाणियत्रो जहा पन्नवणाए' एवं द्वीतियइन्द्रियोद्देशको निरवशेषो भणितव्यो यथा प्रज्ञापनायास् , यथा-प्रज्ञापनायां पञ्चदशस्य इन्द्रियपदस्य द्वितीयउद्देशकस्तथाऽयमपि वक्तव्यः। प्रज्ञापनाया द्वितीयोद्देशक श्रेत्थस् , 'सोइंदियोवचएचक्खिदिओवचए-घाणिदिओवचए-रसगिदिभोवचए-फासिदिओवचए' इत्यादि श्रोत्रेन्द्रियोपचयश्चक्षुरिन्द्रियोपचयो घ्राणेन्द्रियोपचयो रसनेन्द्रियोपचयः स्पर्शनेन्द्रियोपचय इत्यादि । 'सेच भने ! सेयं भंते । ति भगवं गोयमे जाव विहरई' प्रकार का है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! पंचविहे इंदियोवचए पन्नत्ते' हे गौतम श्रोत्रादिश इन्द्रियों का उपचय पांच प्रकार का कहा गया है 'तं जहा' जैसे-'सोइंदियायचए' श्रोनेन्द्रिय उप. चय एवं घीओ इंदियउदेसओ निरक्सेसो मानियन्वो जहा पनवणाए' इस प्रकार से जैसा कथन प्रज्ञापना खून के १५ वे पद के द्वितीय उद्देशेमें कहा गया है उसी प्रकार से यहां पर भी कह लेना चाहिये वहां का दिनीय उद्देशे का कथन इस प्रकार से है-'सोइंदियोवचप, चविखदिओवचए' घाणिदिओवचए, इसणिदिभोशचए फालिदिओवचए' इत्यादि श्रोने न्द्रियोपचय चक्षुइन्द्रियोपचय घाणेन्द्रियोपचय रसनेन्द्रियोपचय और प्रारना छ १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु ४ छ है-'गोयमा! पंचविहे इंदयो वचए पन्नत्ते' 3 गीतमा श्रोत्र विगैरे छद्रियाना उपयय पांय सारना
डर छ. 'तजहा' ते मारी छे. 'सोइंदियउवचए' श्रोत्र द्रिय ६५च्य। 'एवं वीओ इंदियउद्देसओ निरवसेसो भाणियव्यो जहा पण्णवणाए' मा शते પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૧૫ પંદરમા પદના બીજા ઉદ્દેશામાં જેવી રીતે કહેવામાં આવ્યું છે, એજ રીતે અહિયાં પણ સઘળું કથન સમજવું. ત્યાંના બીજા देश ४थन ॥ प्रभारी छ.
_ 'सोइंदिओवचए, पक्खिदिओवचए, घाणिदिओवचए रसणिदिओवचए, फासिंदिओवचए' त्याहि श्रोत्र दिया५यय यक्षुद्रियो५यय, प्राधन्द्रिय પચય, રસના ઈદ્રિયાપચય અને સ્પર્શ ઈદ્રિપચય ઈત્યાદિ.
'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति भगवं गोयमे जाव विहरई' भगवन् मा५ દેવાનુપ્રિયે જે ઈન્દ્રિયાપચયના સંબંધમાં કથન કર્યું છે. તે સઘળું તેમ જ
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०४ सू०१ इन्द्रिोपचयनिरूपणम् तदेवं भदन्त ! तदेवं मदन्त ! इति भगवान् गौतमो यावद्विहरति हे भदन्त ! यत् देवानुप्रियेण इन्द्रियोपचयविपये आदिष्टं तद एवमेव-सत्यमेव आप्तवाक्यस्य सर्वथैव सत्यत्वादिति कयित्वा भगवान् गौतमो भगवन्तं बन्दते नमस्यति चन्दित्वा नमस्थित्वा, संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ।सू० १॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात- जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगधययनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहून्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुवालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालचतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां विंशतिशतके
चतुर्थो देशका समाप्तः॥२०-४॥ स्पर्शनेन्द्रियोपचय इत्यादि 'सेवं भंते ! लेवं भंते । त्ति भगवं गोयमे जाव विहरई' हे भदन्त ! आप देवाप्रप ने जो इन्द्रियोपचय के विषय में कथन किया है यह आप आप्त के वाक्य सर्वथा सत्य होने के कारण सत्य ही है इस प्रकार से कहकर भगवान गौतम ने भगवान् को वन्दना की नमस्कार किया बन्दना नमस्कार करके फिरवे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये सू० १॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याक वीसवे शतकका
॥चौथा उद्देशा साह २०-४॥
છે. આપ્ત વાક્ય સર્વથા સત્ય હોવાના કારણે આપ દેવાનુપ્રિયનું કથન સય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ભગવાન્ ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સ. ૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘસીલાલજી મહારાજ કૃત ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના વીસમા શતકને થે ઉદ્દેશક સમાપ્તા ૨૦-જા"
अ०
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
अथ पञ्चमोद्देशकः प्रारभ्यते । चतुर्थोद्देशके इन्द्रियोपचयः प्ररूपितः, सचेन्द्रियोपचयः परमाणुभिर्भवतीति पञ्चमोद्देशके परमाणुस्वरूपमुच्यते, इत्येवं सम्बन्धेन आयावस्य पञ्चमोद्देशकस्येदमादिमं सूत्रम्-'परमाणुपोग्गलेणं भंते !' इत्यादि।
मूलम्-'परमाणुपोग्गले णं भंते ! कइवन्ने कइरसे कइफासे पन्नत्ते? गोयमा! एगवन्ने एगगंधे एगरसे दुफाले एन्नत्ते, तं जहा-जइ एगवन्ने सिय कालए, सिय नीलए, सिय लोहियए, सिय हालिदे, सिय सुकिल्ले। जइ एगगंधे सिय सुब्भिगंधे सिय दुब्भिगंधे। जइ एगरसे सिय तित्ते सिय कडुए सिय कसाए, सिय अंबिले, सिय महुरे। जइ दुफासे, लिय सीए य निद्धे य१, सिय सीए य लुक्खे यर, लिय उसिणे य निद्धे य३, सिय उसिणे य लुक्खे य४ । दुप्पएसिए णं भंते ! खंधे कहबन्ने, कइगंधे, कड. रसे, कइफासे४। एवं जहा अट्ठारसमसए छडुद्देसए जाव सिय . चउफासे पन्नत्ते। जइ एग न्ने लिय कालए जाव सिय सुकिल्लए५, जइ दुवन्ने सिय कालए य नीलए य१, लिय कालए य लोहिए य२, सिय कालए य हालिदए य३, सिय कालए य सुकिलए य४। सिय नीलए य लोहियए य५, सिय नीलए य हालिहए य६, सिय नीलए य सुकिल्लए य७, लिय लोहियए य हालिदेए यद, सिय लोहियए य सुकिल्लए य९, सिय हालिद्दए य सुकिल्लए य१०। एवं एए दुया संजोगे दसभंगा। जइ एगगंधे सिय सुन्भिगंधे १, सिय दुब्भिगंधे य२, जइ दुगंधे सुब्भिगंधेय दुभिगंधे य। रसेसु जहा वन्नसु। जइ दुफासे सिय सीए य
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैथचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्व निरूपणम् ५३९ निद्धेय एवं जहेव परमाणुपोग्गले ४ | 'जड़ तिफासे सन्त्रे सीए देसे निद्धे देसे लक्खे, सव्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे २, सव्वे निद्धे देसे सीए देसे उसिणे, सव्वे लुक्खे देसे सीए देसे उसिणं । जइ चउफाले देसे सीए देसे उसिने देसे निद्धे देखें लक्खे एए नवभंगा फासेसु । तिपएसिए णं भंते! खंधे कइवन्ने ० जहा अट्ठारसमस छहुद्दे से जाव चउफासे पन्नत्ते । जइ एगवन्ने सिय कालए जाव सुकिल्लए ५ । जइ दुवन्ने सिय कालए य सिय नीलए य१, सिय कालए य नीलगायर, सिय कालगाय नीलए य३, सिय कालए य लोहियए य१, सिय कालए य लोहियगाय २, सिय कालगाय लोहियए य३, एवं हालिद्दएण वि समं भंगा तिन्नि, एवं सुक्किलपण विसमं भंगा तिन्नि३, सिय नीलए य लोहियए य एत्थ वि भंगा तिन्नि३, एवं हालिदएण वि समं भंगा तिन्नि३, एवं सुकिल्लेण वि समं भंगा तिन्नि३, सिय लोहियए य हालिदए य भंगा तिन्नि३, एवं सुकिल्लेण वि समं भंगा तिन्नि३, सिय हालि - दए य सुकिल्लए य भंगा तिन्नि३, एवं सव्वे ते दसदुया संजोगा भंगा तीसं भवंति । जड़ तिवन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य १, सिय कालए य नीलए य हरिद्द य २, सियकालए य नीलए य सुकिल्लए य ३, सिय कालए य लोहियए यहालिए य४, सिय कालए य लोहियए य सुकिल्लए य५.
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीस्त्रे ५४० सिय कालए य हालिद्दए य सुकिल्लए य ६, सिय नीलए य लोहियए य हालिद्दए य ७, सिय नीलए य लोहियए य सुक्किल्लए य ८, सिय नीलए य हालिदए य सुकिल्लए य ९, सियलोहिए य हालिदए य सुकिल्लए य १०, एवं एए दस तिया संजोगा । जइ एगगंधे सिय सुब्भिगंधे १, सिय दुन्भिगंधे २, जइ दुगंधे सिय सुन्भिगंधे य दुब्भिगंधे य भंगा तिन्नि ३, एवं रसा जहा वन्ना। जइ दुफासे लिय सीए य निद्धे य एवं जहेव दुप्पएसियस्त तहेव चत्तारि भंगा ४। जइ तिफासे सव्वे सीए, देसे निद्धे, देसे लुक्खे १, सव्वे लिए देसे निद्धे देसा लुक्खा २, सव्वे सीए देसा निद्धा देसे लक्खे ३, । सव्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे ३, एत्थ वि भंगा लिन्नि, लम्बे निद्धे देसे सीए देसेउसिणे भंगा तिन्नि ९, लव्ने लुक्खे देसे सीए देसे उसिणे भंगा तिन्नि ३ एवं १२ । जइ चउफासे देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे १, देसे सीए देले उलिणे देसे. निद्धे देसा लुक्खा २, देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसे रुक्खे३, देसे सीए देसा उसिणा देले निछे देसे लुक्खे ४, देसे लीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसा लुक्खा ५, देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसे लुक्खे ६, देसा सीया देसे उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे७, देसा सिया देसे उलिणे देसे निद्धे देला लुक्खा ८ देसासीया देसे उलिणे दसे निद्धे देले लुक्खे ९, एवं एएतिपएसिए फासेसुपणवीसं भंगा २५ ॥सू० १॥
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५४१
छाया-परमाणुपुद्गलः खलु भदन्त ! कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शः प्रज्ञप्ता ? गौतम! एकवर्णः, एकगन्धः, एकरसो द्विस्पर्शः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-यदि एकवर्णः स्यात् कालः (कृष्णः) स्यात् नीला, स्यात् लोहितः, स्याद् हारिद्रः, स्यात शुक्लः । यदि एकगन्धः स्थात् सुरभिगन्धः स्यात् दुरभिगन्धः, यदि एकरसः स्यात् तिक्तः स्यात कटुकः स्यात् कषायः, स्यात् आम्लः स्यात् मधुरः, यदि द्विस्पर्शः स्यात् शीवश्व स्निग्धश्वर, स्यात शीतश्च रूक्षश्वर, स्यात उष्णश्च स्निग्धश्च३, स्यात् उष्णश्च रूक्षश्च४ । द्विमदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्ण:०४ एवं यथा अष्टादशशतके षष्ठोद्देशके यावत् स्यात चतुस्पर्श: प्रज्ञप्तः। यदि एकवर्ण: स्यात् कालो यावत् स्यात् शुक्ला, यदि द्विवर्णः स्यात् कालश्च नीलश्च१, स्यात् कालश्च लोहितश्व२, स्यात् कालश्च हारिद्रश्च३, स्यात् कालश्च शुक्लश्च४, स्यात् नीलश्चलोहितश्च५, स्यात् नीलश्च हारिद्रश्व६, स्यात् नीलच शुक्लश्व७, स्यात् लोहितश्च हारिद्रश्च८, स्यात् लोहितश्व शुक्लच, स्थाव हारिद्रश्च शुक्लच १०, एवमेते द्विकसंयोगे दश भङ्गाः । यदि एकगन्धः स्याव मुरभिगन्धः १, स्यात् दुरभिगन्धश्च २। यदि द्विगन्ध: स्यात् सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्च । रसेपु यथा वर्णेषु । यदि द्विस्पर्शः स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च एवं यथैव परमाणुपुद्गलः । यदि त्रिस्पर्शः सर्वः शीतो देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १, सर्वेः उप्णः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः २, सर्वः स्निग्धो, देशः शीतो देश उष्णः ३, सर्वो रूक्षो देशः शीतः देशे उष्णः ४ । यदि चतुः स्पर्शः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १, एते नव भङ्गाः स्पर्श षु । त्रिमदेशिकः खल्ल भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्ण:० एवं यथा अष्टादशशते पष्ठोद्देशे यावत् चतु:स्पर्शः प्रज्ञप्तः । यदि एकवर्णः स्यात् कालः यावत् शुक्लः ५ । यदि द्विवर्णः स्यात् कालश्च स्यात नीलश्च १ स्यात् कालश्च नीलश्च २, स्याव कालाश्च नालाश्च ३, स्यात् कालश्च लोहितश्च १ स्यात् कालश्च लोहिताश्च २. स्यात् कालाश्च लोहितश्च ३. एवं हारिद्रेणापि समं भङ्गास्नय: ३, एवं शुक्लेनापि समं भङ्गास्त्रयः ३, स्यात् नीलश्च लोहितश्च अनापि भङ्गास्त्रयः ३, एवं हारिद्रेणापि समं भगानयः। एवं शुक्लेनापि समं भङ्गास्त्रयः, स्यात् लोहितश्च हारिद्रश्च भङ्गास्त्रयः ३, एवं शुक्लेनापि समं भङ्गास्त्रयः, स्यात् हारिद्रश्च शुक्लश्च भङ्गास्त्रया, एवं सर्वे ते दशद्विकसंयोगा भनास्त्रिंशान्ति यदि त्रिवर्णः स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितच १, स्यात् कालश्च नालश्च हारिद्रश्च २, स्यात् कृष्णश्च नीलश्च शुक्लश्च ३, स्यात् कालश्च लोहितश्च हारिद्रश्च ४, स्यात् कालच लोहितश्च शुक्लश्च ५, स्यात् कालश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च ६, स्यात नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च ७, स्याद नीलच लोहितश्च शुक्लश्च ८, स्यात् नीलश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च ९, स्यात् लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च १० ।
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४२
भगवती सूत्रे
एवमेते दश त्रिसंयोगाः । यदि एकगन्धः स्यात् सुरभिगन्धः १ स्याद् दुरभिगन्धः । यदि द्विगन्धः स्यात् सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्च भङ्गास्त्रयः । एवं रसा यथा वर्णाः । यदि द्विस्पर्शः स्यात् शीतश्च स्निग्धश्व एवं यथैव द्विप्रदेशिकस्य तथैव चत्वारो भङ्गाः । यदि त्रिस्पर्शः सर्वः शीतः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्वः शीतो देशः स्निग्धः देशा रूक्षाः २, सर्वः शीतो देशाः स्निग्धाः देश: रूक्षः ३, सर्व उष्णो देशः स्निग्धः देशो रूक्ष ३, अत्रापि भङ्गास्त्रयः ३ । सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशउष्णः, भङ्गास्त्रयः ९ । सर्वः रूक्षः देशः शीतः देशउष्णः, भङ्गात्रयः एवं द्वादश १२ । यदि चतुः स्पर्शः देशः शीतः, देशउष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशारूक्षाः २, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४ देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देश: रूक्षाः ५, देशः शीतः देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशी रूक्षः ६, देशः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशी रूक्षः ७, देशा शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः ८, देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ९, एवमेते त्रिप्रदेशिकः स्पर्शषु पञ्चविंशतिर्भङ्गाः । सू० १ ॥
पांचवें उद्देशे का प्रारंभ
चतुर्थ उद्देशे में इन्द्रियोपचय की प्ररूपणा की गई है यह इन्द्रियो पचय परमाणुओं द्वारा होता है अतः इस पंचम उद्देशे में परमाणु का क्या स्वरूप है यह कहा जानेवाला है इसी संबन्ध को लेकर इस पञ्चम उद्देश को प्रारम्भ किया जा रहा है इस पश्चम उद्देश का यह 'परमाणु पोग्गलेणं भंते !' इत्यादि आदि सूत्र है । परमाणुपोगाणं भंते! कहबन्ने, कहगंधे, कहरसे, कहफा से पनन्त' इत्यादि
टीकार्थ - - इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'परमाणु पोग्गले णं भंते!' हे भदन्त ! परमाणु पुद्गल 'कहबन्ने, कइगंधे, कइरसे, પાંચમા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ–
ચાથા ઉદ્દેશામાં ઇન્દ્રિયાના ઉપચય-વૃદ્ધિનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યુ છે. આ ઇન્દ્રિય ઉપચય પરમાણુ દ્વારા થાય છે. જેથી આ પાંચમા ઉદ્દેશામાં પરમાણુઓનુ શુ' અને કેવું સ્વરૂપ છે ? તે વિષયનુ પ્રતિપાદન કરવામાં આવશે. એ સબધને લઈને આ પાંચમા ઉદ્દેશાના આરંભ કરવામાં આવે છે. તેનું પહેલું' સૂત્ર આ પ્રમાણે છે.
www
'परमाणुपोगले णं भंते! कइवण्णे, कइगंधे कइरसे कइफासे पण्णत्ते'. ६त्यादि ટીકા”—આ સૂત્રથી ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવુ' પૂછ્યું' છે કે— 'परमाणुपोग्गले णं भंते!' हे भगवन् परमायु युद्गल "कइवन्ने, कडुगंधे, कह
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमयबान्द्रका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५४३
टीका-'परमाणुपोग्गले णं भंते !' परमाणुपुद्गलः खलु भदन्त 'कइवन्ने' कतिवर्णः 'कइगंधे कतिगन्धः 'कइरसे' कतिरसः 'कइफासे' कतिस्पर्शः-हे भदन्त ! परमाणुपुद्गलः कतिवर्णगन्धरसस्पर्शवान् भवतीति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगवन्ने' एकवर्णः कृष्णादि वर्णानामन्यतरयोगात् एक एव वर्णः कृष्णादिः परमाणौ तिष्ठतीति । 'एगगंधे' एकगन्धः एक एव गन्धः परमाणौ तिष्ठति सुरभिदुरभिगन्धयोरन्यतरस्यैव सत्त्वाकइफासे कितने वर्ण, गन्ध, रस, और स्पर्शवाला होता है? पुद्गल के गुण २० माने गये हैं ५ वर्ण, २ गन्ध ५रस, और ८ स्पर्श ये गुण पुद्गल के सिवाय अन्यत्र नहीं पाये जाते हैं पुद्गल परमाणु और स्कन्ध के भेद से दो प्रकार का कहा गया है छिप्रदेशी स्कन्ध से लेकर अनन्तप्रदेशी स्कन्ध तक जितने भी पुद्गल हैं वे सब स्कन्ध में ही परिगणित किये गये हैं इसके अतिरिक्त जो पुद्गल हैं वही परमाणु हैं इस सूत्र में एक पुदल परमाणु में इन गुणों में से कितने गुण पाये जाते हैं तथा पाये जाने वाले गुणों में कितने भंग हो लकते हैं यही लय विषय वर्णित हुआ है इसमें सबसे पहिले गौतम ने परमाणुपुद्गल के विषय में ही यह प्रश्न किया है इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा एगवन्ने' हे गौतम ? परमाणु पुद्गल ५ वर्गों में से कोई एक ही वर्णवाला होता है 'एगगंधे सुरभि दुरभिगंध दो गंधो में से कोई एक ही गंधवाला होता है 'एगरसे' रसे, कइफासे, eal Ag, गन्ध, २ सानेपामा डाय छ १ युद्सना ગુણ ૨૦ વીસ માનવામાં આવ્યા છે. ૫ વર્ણ ૨ ગધ પ રસ અને,૮ સ્પર્શ આ વીસ ગુણ મુદ્દલ શિવાય બીજે મળતા નથી. પુદ્ગલ, પરમાણુ અને કન્યના ભેદથી બે પ્રકારના કહેલા છે. બે પ્રદેશવાળા સ્કધથી આરંભીને અનન્ત પ્રદેશવાળા સ્કો સુધી જેટલા પુલ છે તે બધા રકંધમાં જ ગણવામાં આવે છે. તે સિવાયના જે પુલે છે તે જ પરમાણું છે. આ સૂત્રમાં એક પુલ પરમાણુથી આરંભીને ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કા સુધી જે પુલ છે, તેઓમાં આ ગુણે પૈકી કેટલા ગુણે સંભવે છે? આ તમામ વિષય આ સૂત્રમાં વર્ણવેલ છે, આમાં સૌથી પહેલાં ગૌતમ સ્વામીએ પરમાણુ પુલના વિષયમાં જ પ્રશ્ન કરેલ છે તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે'गोयमा! एगवन्ने' 8 गौतम • ५२मा पुरस पांय 4 : ४ मे १ जाय छे. 'एगगंधे' सुगध-मर दुर्गन्ध से गधा पैही
गयाडाय छे. “एगरसे' तीमा-व-पाय
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
भगवतीस्त्रे दिति । 'एगरसे' एकरसा परमाणौ तिक्तादीनामन्यतमस्यैव सत्वात् , 'दुफासे' द्विस्पर्शः शीतोष्णस्निग्धरूक्षाणामन्यतमयोरविरुद्धयोः द्वयोः संभवत् द्विस्पर्शः तत्र च विकल्पाश्चत्वारः शीतस्य स्निग्धेन रुक्षेण वा सह क्रमेण योगाइ द्वौ, एवउष्णस्यापि स्निग्वेन रूक्षेण वा सह योगाद् द्वाविति चत्वारः, शेषाम्तु गुरुलघुकर्कशमृदुकाः स्पर्शाः वादरणामेव भवन्तीति न ते अत्र गृह्यन्ते । 'तं जहा' तद्यथा तिक्तादि पांच रसो में से कोई एक ही रसवाला होता है और 'दुफासे' शीन, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष इन चार रूपों में से कोई से अबिरुद्ध दो स्पों वाला होता है इन चार स्पों में से अविरोधी दो स्पशों के होने में यहां चार विकल्प-भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं शीत का स्निग्ध के साथ और रुक्ष के साथ क्रमशः योग करने पर दो भंग होते हैं तथा उष्ण का भी इसी प्रकार से स्निग्ध और सक्ष के साथ क्रमशायोग करने पर दो भंग होते हैं, इस प्रकार से चार भंग हो जाते हैं-कहने का तात्पर्य ऐसा है कि शीत के साथ पर माणु में स्निग्ध और रूक्ष रह सकते हैं तथा उष्ण के साथ भी स्निग्ध
और रूक्ष रह सकते हैं इस प्रकार से चार स्पों के ४ भंग यहां कहे गये है। परमाणु में अविरोधी दो ही स्पर्श पाये जाते हैं शीत के साथ उष्णस्पर्श का और उष्णस्पर्श के साथ शीत का विरोध है इस लिये यदि परमाणु में शीत-स्पर्श रहता है तो वहां स्निग्ध स्पर्श भी रह सकता है और यदि स्निग्ध स्पर्श यहां नहीं हो तो रूक्ष स्पर्श वहां रह તરેખા અને મીઠે એ પાંચ રસે પૈકી કઈ એક જ રસવાળા હોય છે. 'दफासे' शीत-3-5 अनु निय-शिशु म ३६४१२ आयार ना સ્પશેવાળા હોય છે. આ ચાર સ્પર્શેમાંથી અવિરેધી બે સ્પર્શીના હોવાથી અહિયાં ચાર વિકલ્પ–સંગે થાય છે. જે આ પ્રમાણે છે.–શીતનું સ્નિગ્ધની ચિકાશની સાથે અને રૂક્ષની સાથે ક્રમથી ગ કરવાથી બે ભંગ થાય છે. તેમ જ ઉષ્ણુનું પણું આજ રીતે નિગ્ધ અને રૂક્ષની સાથે કમથી ચોગ કરવાથી બીજા બે ભાગે થાય છે. એ રીતે ચાર અંગે બને છે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-શીતની સાથે પરમાણુમાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ રહી શકે છે. તથા ઉષ્ણની સાથે પણ સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ રહી શકે છે. એ રીતે ચાર સ્પના ૪ ચાર ભંગ ઉપર બતાવ્યા છે. પરમાણુઓમાં અવિરેધી બે જ સ્પર્શ મળે છે. ઠંડા સાથે ઉoણ સ્પશને તથા ઉષ્ણુ સ્પર્શ સાથે ઠંડા સ્પર્શને પરસ્પર વિરોધ છે. તેથી જે પરમાણુમાં શીત સ્પર્શ રહે તે નિષ્પ સ્પર્શ પણ રહી શકે છે. અને જે ત્યાં સિનગ્ધ સ્પર્શ ન હોય તે રૂક્ષ સ્પર્શ ત્યાં રહી શકે
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५४५ 'जइ एगवन्ने' यदि एकवर्णस्तदा 'सिय कालए' स्यात् काल: 'सिय नीलए' स्यात् नीलः 'सिय लोहियए' स्यात् लोहिता, 'सिय हालिइए' स्याहारिद्रः-पीतः 'सिय सुकिल्लए' स्यात् शुक्ला, परमाणौ एकएकवर्णः तत्र कदाचिव कृष्णः, कदाचित् नीला, कदाचित् लोहिता, कदाचित् हारिद्रः, कदाचित् शुक्ला । तथा च कृष्णादिषु सकता है इसी प्रकार ले उष्ण स्पर्श के सम्बन्ध में भी कथन जानना चाहिये मृदुक कर्कश गुरु, लघु, ये जो शको ४ स्पर्श और हैं वे परमाणु में नहीं रहते हैं ये तो बादर पुद्गलो में ही रहते हैं परमाणु सूक्ष्माति सूक्ष्म पुद्गल है इसलिये यहां उनका ग्रहण नहीं हुआ है इसी विषय को अधिक और स्पष्ट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं-'तंजहा' 'जह एगवन्ने लिय कालए, सिय नीलर लिय लोहियए य, सिय हालिद्दए य, सिय सुकिल्लए २' परमाणु में एकषर्ण रहता है ऐसा कथन जब किया जाता है तो इसका तात्पर्य ऐला है कि एक परमाणु में पांच वर्गों में से कदाचित् कृष्णवर्ण भी रह सकता है यदि कृष्णवर्ण न हो तो वहां कदाचित् नीलवर्ण भी रह सकता है और यदि वहां नीलवर्ण न हो तो कदाचित् वहां लालवर्ण भी हो सकता है और यदि वहां लालवर्ण न हो तो कदाचित् पीतवर्ण भी हो सकता है और यदि वहां पीतवर्ण न हो तो कदाचित् वहां शुक्लवर्ण भी हो सकता है इस प्रकार पांच वर्षों में से कोई न कोई एक वर्ण उसमें अवश्य पाया जाता है છે. એજ રીતે ઉણ સ્પર્શના સંબંધમાં પણ કથન સમજવું ગુરૂ ભારે લઘુ હલકે કર્કશ અને મૃદુ આ બાકીના જે ચાર સ્પશે બીજા પણ છે તે પરમાણુ એમાં રહેતા નથી. તે તે બાદર પુદ્ગલામાં જ રહે છે. પરમાણુ સૂક્ષ્મથી પણ સુક્ષમ પુદ્ગલ છે. તેથી અહિયાં તેને બ્રણ કર્યા નથી. આજ વિષયને વધારે સ્પષ્ટ ४२वा माटे सूबर छ-'जहा' जइ एगवन्ने सिय कालए, सिय नीलए सिय लोहियए य, सिय हालिहए य, सिय सुकिल्लए य' ५२मामामा : १२३ છે એવું કથન જે કરવામાં આવે છે. તે તેનું તાત્પર્ય એ છે કે એક પરમાણમાં પાંચ વર્ણો પૈકી કદાચ કૃષ્ણ વર્ણ પણે રહી શકે છે, જે કૃષ્ણ વર્ણ ન હોય તે • ત્યાં કદાચ નીલ વર્ણ પણ રહી શકે છે. અને જે ત્યાં નીલ વર્ણ ન હોય તે કદાચિત ત્યાં લાલ વણ પણ હોઈ શકે છે અને જે લાલ વર્ણ ન હોય તે કદાચિત પીળે વર્ણ પણ હોઈ શકે છે. અને જે પળે પણ ન હોય તે કદાચિત ત્યાં શુકલ-તવણું પણ હોઈ શકે છે. એ રીતે પાંચ વર્ણો પૈકી કોઈ પણ એક
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र अन्यतमवर्णवान् भवति परमाणुरिति भावः । 'जइ एगगंधे सिय सुन्मिगंधे सिय दुभिगधे' यदि एकगन्धः तदा स्यात्-कदाचित् सुरभिगन्धः, स्यात्-कदाचित् दुरभिगन्धः । 'जइ एगरसे सिय तिते सिय कडए' यदि एकरसः नदा स्यात्कदाचित् तिक्तः, स्यात्-कदाचित् कटु का 'सिय कसाए' स्यात् कपायः 'सिय अंविले' स्यादम्लः 'सिय महुरे' स्याद् मधुरः तिक्तादिषु पश्चरसेपु एकतमरस एव भवति परमाणुरिति । 'जइ दुफासे' यदि द्विस्पर्शः तदा 'सिय सीए य निद्धे य' स्यात शीतश्च स्निग्धश्च 'सिय सीए य लुक्खे य' स्यात शीतश्व रुक्षश्च 'सिय उसिणे य निढे य' स्यादुष्णश्च स्निग्धश्च, 'लिय उसिणे य लुक्खे य' स्यादुष्णश्च इसी प्रकार का कथन आगे के गुणों के होने के विषय में भी जानना चाहिये 'जह एगगंधे, सिय सुभिगंधे, सिय दुन्भिगंधे' यदि वह एक गन्धगुणवाला कहा जाता है तो दो गन्धों में से या तो वह सुरभिगंध वाला हो सकता है या दुरभिगन्ध वाला हो सकता है। 'जह एगरसे, सिय तित्ते सिय कडुए, सिय कसाए, लिय अंबिले, सिय महुरे' यदि उसे जय एक रसगुण वाला कहा जाता हैं तो वह पांचरसों में से कोई न कोई एक रस वाला हो सकता है कदाचित् वह तिक्तरस वाला भी हो सकता है, कदाचित् वह कटुक रसवाला भी हो सकता है कदाचित् वह कषाय रसवाला भी हो सकता है कदाचित् वह अम्लएसवाला भी हो सकता है तथा कदाचित् वह मधुररस वाला भी हो सकता है इसी प्रकार से 'जह दुफासे सिय लीए य निद्धे च यदि वह दो स्पर्शों वाला है तो वह कदाचित् शीतस्पर्श और स्निग्धस्पर्शवाला भी हो सकता है और कदाचित् वह 'सिय सीए य लुक्खे य' शीतस्पर्श और
વર્ણ તેમાં અવશ્ય હોય છે જ, આજ પ્રમાણેનું કથન આગળના ગુણેના હોવાના समयमा पशु सभा'. 'जइ एग गंधे, सिय सुभिगधे सिय दुभिगंधे' न त भ3 ગધ ગુંણવાળા છે, તો બે ગધે પૈકી સુગંધ ગુણવાળા હોઈ શકે છે, અથવા તે दुधवा / श छे. 'जइ एगरसे सिय तित्ते सिय कडुए सिय कमाए, सिय अबिले, सिय महुरे,' तने मे २स शुशवाय अपामा मावे तात પાંચ રસો પૈકી કઈને કઈ એક રસવાળા હોઈ શકે છે. કદાચિત તે તીખા રસવાળા પણ હોઈ શકે છે. કદાચિત તે કડવા રસવાળા પણ હોઈ શકે છે.
थित् ते तु। २सवा ५ श छे. 'जइ दुफासे सिय सीए य निद्धे य त मे २५शा हाय त यिद ते शीत २५ मा भने स्निग्ध १५ वा छ. हाय ते 'सिय सीए य लुक्खे य' ४१
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका दीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्थ वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५४७ रूक्षश्च । परमाणुपुद्गलस्वरूपमभिधाय तज्जनितस्कन्धस्वरूपं वक्तुं प्रथमतो द्विप्रदेशिकस्कन्धस्वरूपमाह-'दुप्परसिए थे' इत्यादि, 'दुप्पएसिए णं भंते ! खंधे' द्विपदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः 'कइबन्ने' कतिवर्णः, द्वौ प्रदेशौ-परमाणुरूपौ विद्यते अश्यवतया यस्य स्कन्धस्यावयविनः स द्विपदेशिकः स्कन्धः कतिवर्णवान् कविगन्धवान् कतिरसवान् कतिस्पर्शवान् भवतीति प्रश्ना, उत्तरमाह-'एवं जहा' इत्यादि, 'एवं जहा अट्ठारसमप्लए छठुद्देसए जाव सिय चउफासे पन्नत्त' एवं यथाऽष्टादशशते षष्ठोद्देशके यावत् स्यात् चतु:स्पर्शः प्रज्ञप्तः, यथाऽष्टारूक्षस्पर्श वाला भी हो सकता है २ 'सिय उसिणे य निद्धे य' और कदाचित् वह उष्णस्पर्शवाला एवं स्निग्धस्पर्शवाला भी हो सकता है
और कदाचित् वह 'सिय उलिणे य लुक्खे य' उष्णस्पर्श वाला और रुक्षस्पर्शवाला भी हो सकता है।
इस प्रकार से परमाणुपुद्गल के स्वरूप का कथन करके अब सूत्र. कार परमाणुजनित स्कन्ध के स्वरूप का कथन करने की कामना से प्रथम द्विपदेशी स्कन्ध के स्वरूप का कथन करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'दुप्पएसिएज भते ! खंधे कइवन्ने' हे भदन्त! जिस स्कन्धरूप अवयवी के दो परमाणुरूप प्रदेश हैं अर्थात् जो स्कन्ध दो परमाणुओं के संयोग से जन्य हुआ है ऐसा वह द्विप्रदेशिकस्कन्ध कितने वर्णों वाला, कितने गंघोंबाला, कितने रखों वाला और कितने पशी चाला होता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने कहा है-'एवं जहा अट्ठारसमलए छट्ठद्देलए जाव सिय चउफासे पनत्ते' हे गौतम ! जैसा १५. मन मापा २ ५६५
साछ 'सिय उसिणे य निद्धे यमन કદાચિત તે ઉર્થ સ્પર્શવાળા અને રૂક્ષ સ્પર્શવાળા પણ હોઈ શકે છે.
આ રીતે પરમાણુના સ્વરૂપનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર પરમાણથી થતાં ક ના સ્વરૂપનું કથન કરવાની ઈચ્છાથી પહેલાં બે પ્રદેશવાળા ના ११३५नु ४५ परेछ तमा गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छ है-'दुप्पएसि णं भवे ! खंघे कइवण्णे' हे मानन २ २ ३५ अवयवीन गे-परमार પ્રદેશ છે, અર્થાત જે સ્કંધ બે પરમાણુના સંગથી ઉત્પન્ન થયે છે એ તે બે પ્રદેશવાળ સર્કલ કેટલા વર્ષો વાળે, કેટલા ગધેવાળે, કેટલા રસે. વાળા અને કેટલા સ્પશેવાળો હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે 3-'एवं जहा अद्वारसमसए छ?देखए जार सिय चउफासे पन्नत्ते' ३ गौतम।
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५४८. .
भगवतीमत्र दशशतकस्य पष्ठोद्देशके कथितं तथैव इहापि सर्वमवगन्तव्यम् कियत्पर्यन्तं तत्रत्यं मकरणं ज्ञातव्यं तबाह-'जाव' इत्यादि, यावत् स्यात् चतुःस्पर्शो द्विपदेशिका स्कन्धः, एतत्पर्यन्तम् , तथाहि-तत्रत्यं प्रकरणम् 'दुपएपिए गं भंते ! खंधे कइवन्ने पुच्छा ? गोयमा ! सिय एगवन्ने सिय दुवन्ने सिय एगगंधे सिय दुगंधे, सिय एगरसे सिय दुरसे सिय टुफासे सिय दियफासे सिय चउफासे' द्विपदेशिका खल्लु भदन्त ! स्कन्धः कतिवण: -छा ? कतिगन्धः ऋतिरसः कतिस्पर्शः ? इति प्रश्नः, स्यादेकवर्णः स्याद् द्विवर्णः, स्यादेवगन्धः स्याद् द्विगन्धः, स्यादेकरसः स्याइ द्विरसः, स्याद् द्विस्पर्शः स्यात् त्रिस्पर्शः स्याद चतु:स्पर्श इत्युत्तरम् ।। कथन १८३ शतक के छठे उद्देशे में किया गया है वैसा ही सब कथन यहां पर यावत् वह कदाचित् वार स्पों वाला होता है यहां तक का करना चाहिये यहां का वह प्रकरण इस प्रकार से है
प्र०-'दुप्पएसिए अंते ! खंधे कावन्ने पुच्छा
5-'गोथमा ! सित्र एमबन्ने, लिय दुचन्ने, लिय एगगंधे, सिय. दुर्गधे, सिय एगरसे, सिय दुरले, लिय दुफाले, सिय तियफासे, सियचउफाले' हे भदन्त ! विप्रदेशिश क्षन्ध शितने वर्णवाला होता है ? आदि प्रश्न क्षा उत्तर-हे गौतम ! विप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् एक वर्णवाला होता है, कदाचित् दो वर्णों वाला होता है, कदाचित् एक गंधवाला होता है कदाचित् दो गंधो वाला होता है, कदाचित् एक रलवाला होता है, कदाचित् दो रसों वाला होता है, कदाचित् वह दो स्पर्शों वाला होता है कदाचित् तीन स्पों वाला होता है और कदा ૧૮ અઢારમાં શતકના છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં જેવું કથન કર્યું છે તેવું જ કથન અહિયાં યાવત્ તે કદાચિત સ્પર્શીવાળા હોય છે. અહિ સુધીનું સમજી લેવું. ત્યનું તે પ્રકરણ આ પ્રમાણે છે.
प्रश्न 'दुप्पएविए णं भंते ! खधे कइवण्णे पुच्छा'
उ. 'गोयमा! सिय एगवन्ने, सिय दुवण्गे खिय एगांधे सिय दुगंधे, सिय एगरसे, सिय दुरसे, सिय दुफासे, सिय तिय फासे, खिय चउप्फासे' હે ભગવન બે પ્રદેશવાળા સ્કંધ કેટલા વર્ણ વળ હોય છે જે તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ! બે પ્રદેશી સ્કંધ કેઈવાર એક વર્ણવાળો હોય છે. કદાચિત બે વર્ણવાળો હોય છે. કેઈવાર એક ગંધવાળે હોય છે અને કઈવાર બે ગંધવાળો હોય છે. કેઈવાર એક રસવાળો હોય છે. કઈવાર બે રસવાળો હોય છે, કેઈવાર તે બે સ્પર્શવાળો હોય છે. કેઈવાર ત્રણ સ્પર્શીવાળી હોય છે. અને કઈવાર ચાર સ્પર્શેવાળો હોય છે. આ અઢારમાં
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०१ पुगलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५४९ अष्टादशशतकस्यैव व्याख्यानरूपम् अग्रिमप्रकरणमवतारयति-जइ एगवन्ने' इत्यादि 'जइ एगवन्ने यदिद्विप्रदेशिकः स्कन्धः एकवर्णः-कृष्णाधन्यतमवर्णवान तदा 'सियकालए जाव मुकिल्लए' स्यात् कालो यावत् शुक्ला, स्यात् कालः स्यात् नीला स्यात् लोहितः स्यात् हारिद्रः स्यात् शुक्ला, यदि द्वयोरपि परमायोः समानजातीय एव कृष्णाधन्यतमो वर्णों भवेत्तदा कदाचित कृष्णवर्णी द्विमदेशिका स्कन्धः कदाचित् नीलायन्यतमवर्ण: कारणे परमाणौ यादृश एवं वर्णों वर्तते कार्य स्कन्धेऽपि तादृशः-ताशसंख्याक एव भवति कारणगुणाः कार्यगुणान् आरभ-ते इति नियमात् । 'जइ दुवन्ने' यदि द्विवर्णः-यदि वर्णद्वयवान् द्विपदे. शिक स्कन्धः स्यात्तदा वक्ष्यमाणव्यवस्थाऽवगन्तव्या, तथाहि "सिय कालए य नीलए य' स्यात् काला नीलच, परमाणुरूपोऽवयवः कृष्णवर्णवान् अपरश्च परमाणुरूपोऽवयवो नीलवर्णवान् तदा रूपद्वयवत् परमाणुद्वयजनितत्वात् कार्यरूशे हि प्रदेशिकोऽवयवी स्कन्धोऽपि कृष्णनीलवर्णद्वयवान् इति १ 'सिय कालए य लोहियए य' स्यात् कृष्णश्च लोहितश्च कदाचित् कृष्णलोहितवान् द्विपदेशिका चित् चार स्पों वाला होता है इसी १८ वें शतक के ही व्याख्यानरूप अग्रिम प्रकरण को अवतरित करते हुए सूत्रकार इस प्रकार से कहते हैं-'जह एगवन्ने यदि वह बिमदेशिक स्कन्ध कृष्णादि वर्गों में से कोई एक वर्णवाला है तो वह इस प्रकार की इस कथन में व्यवस्था सम्पन्न पन सकता है-'सिय कालए य नीलए य' कदाचित् वह काले वर्ण वाला
और नीले वर्णवाला भी हो सकता है तात्पर्य यह है कि एक परमाणु रूप अवयव उस हिप्रदेशिक स्कन्ध का कृष्णवर्णवाला और दूसरा परमाणुरूप अवयव नीलेवर्ण का हो सकता है इस प्रकार दो रूपों वाले परमाणु क्ष्य से जनित होने के कारण कार्यरूप द्विप्रदेशिक अवयवी स्कन्ध भी कृष्ण नील रूपदोधों वाला हो जाता है १ लिय कालए य लोहियए य२१ फदाचिन् वह दिनदेशिक स्कन्ध झाले और लालवर्ण से युक्त भी हो શતકના જ વ્યાખ્યાનરૂપ આગળના પ્રકરણને બતાવતાં સૂત્રકાર કહે છે કે'जइ एगवन्ने त में प्रदेशवाणी ४ ० विगैरे पणे माथी १४ ॥ q डाय तो 'सिय कालए य नीलए यहाय ते आणावामन કદાચિત તે નીલાવર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કેએક પરમાણુરૂપ અવયવ તે બે પ્રદેશવાળા સ્કંધના કૃષ્ણવર્ણવાળા અને બીજા પરમાણુરૂપ નીલવર્ણના હોઈ શકે છે. આ રીતે બે રૂપિવાળા બે પરમાણુ બનેલ હેવાથી કાર્યરૂપ બે પ્રદેશિક સ્કંધ પણ કૃષ્ણ અને નીલરૂપ બે વર્ષો पण मनी नय छे. 'घिय कालए य लोहियए य' वा२ ते प्रदेशवाणा કંધ કૃષ્ણવર્ણવાળા અને લાલવર્ણવાળા પશુ હોઈ શકે છે. તેનું તાત્પર્ય એ.
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
५५०
स्कन्धः कारणस्य परमाणुद्वयस्य कृष्णलोहितवर्णद्वयवत्वेन ततो जायमानद्विमदेशिकाsarat अपि कदाचित कृष्णलोहितरूपवर्णद्वयवानेव भवतीति २ । 'सिप कालए य हालिए य' स्यात् कदाचित् कृष्णश्च पीतश्च यदि जनकं परमाणुद्वयं कृष्णपीतवर्णद्वयवत् तदा कदाचित् कार्यरूपे द्विपदेशिक स्कन्धेऽपि कृष्णपीतवर्णद्वययुक्तोऽवयवी भवतीति ३ । 'लियकालए य सुकिलए य' स्यात् कदाचित् कृष्णश्च शुक्लश्च कृष्णशुक्लद्वयवर्णवत् परमाणुद्वयजनितत्वात् द्विपदेशिकावयत्री अपि कृष्णशुक्लात्मक वर्णद्वयवानेव भवतीति, कृष्णमुख्पकनीलादि शुक्लान्तगौणपर्यायमाश्रित्य चत्वारो भङ्गा जाता इति प्रदर्शितम् अतः परं नीलमुख्यकगौणसकता है तात्पर्य यही है कि एक परमाणुरूप अवयव उसका कृष्ण वर्णों पेत हो और दूसरा परमाणुरूप अवयव उसका नीले वर्ण का न होकर लाल वर्ण वाला हो इस प्रकार से भी वह दो वर्णों से युक्त परमाणु द्वय से जनित होने के कारण कदाचित् कृष्णलोहित रूप वर्ण वाला ही हो सकता है २ 'सिप कालए य हालिद्दए य' यदि वह ऐसा न हो तो कदाचित् वह कृष्ण वर्णवाला और पीनवर्णवाला भी हो सकता है यदि उस द्विदेशी स्कन्ध का एक परमाणु कृष्ण वर्णवाला है और दूसरा परमाणु पीतवर्ण वाला है तो ऐसी स्थिति में उन दोनों परमाणुओं के संयोग से उत्पन्न हुआ वह द्विप्रदेशी स्कन्ध भी कृष्ण एवं पीतवर्णवाला हो जाता है ३ 'सिय कालए य सुकिल्लए य 'यदि वह कृष्ण पीतवर्ण वाला नहीं हो तो वह कृष्ण एवं सफेद वर्णवाले दो परमाणुओं से जन्य होने के कारण कृष्ण और श्वेतवर्ण वाला भी कदाचित् हो सकता है
છે કે-એક પરમાણુરૂપ અવયવ તેના કાળાવશુંવાળુ હાય અને ખીજુ પરમાણુ રૂપ અવયવ નીલવર્ણનું ન થતાં લાલ વર્ણવાળુ' હાય આ રીતે પણ તે એ વળેાંથી યુક્ત એ પરમાણુથી થયેલ હાવાથી કદાચિત્ કૃષ્ણ અને લાલ એ
वाजा थश छे 'सिय कालए य हालिहे य' भने ले से प्रभावेन હાય તેા કદાચિત તે કૃષ્ણવણુવાળા અને કદાચિત્ પીળાવણુ વાળા પશુ હાઇ શકે છે. જો તે એ પ્રદેશિકસ્યું ધનુ' એક પરમાણુ કાળા વણુવાળું હોય અને ખીજું પરમાણું પીળાવણુ વાળુ હાય તે તે એ સ્થિતિમાં તે બન્ને પરમ ણુઓના સચૈાગથી ઉત્પન્ન થયેલ તે એ પ્રદેશી કોંધ પણ કાળા અને પીળાવણુ વાળા અની જાય છે.૩
'सिय कालए य सुकिल्लए य' भने ले ते अजा भने भीजावर्षावाजा ન હોય તેા તે કાળા અને સફેતવણુ વાળા એ પરમાણુએથી થયેલ હોવાથી
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्व निरूपणम्
५५१
पर्यायमादायापि भङ्गत्रयं दर्शयति- सिय नीलए य लोहियए य' स्यात् नीलच लोहितश्च कदाचित् नीललोहितवर्णद्वयपरमाणुद्र यजनितत्वात् द्विपदेशिकस्कन्धो st नीललोहितवर्णद्वयवान इति पञ्चमो भङ्गः ५ । 'सिय नीलए य हालिए य' स्थान नीलच पीतश्च - नीलपीतद्वय परमाणुद्वयजनितद्विप्रदेशिक स्कन्धोऽपि नीलपीतात्मक वर्णद्वयवानेव भवतीति षष्ठो भङ्गः ६ | 'सिय नीलए य सुकिल्लए य' ४ इस प्रकार से इस कथन में कृष्ण गुग को मुख्य करके उसके साथ ही क्रमशः नील पीत लाल और श्वेतवर्ण को संयुक्त करके ये ४ भंग द्विसंयोगी प्रकट किये गये हैं । नील वर्ण को मुख्य करके और शेष ३ वर्ण को उसके साथ संयुक्त करके द्विसंयोगी ३ भंग इस प्रकार से होते हैं - 'सिय नीलए य लोहियए य' यदि उसमें कृष्ण वर्ण न हो कदाचित् नील वर्ण हो तो इस स्थिति में उस नील वर्ण के साथ लोहितवर्ण भी उसमें रह सकता है क्योंकि एक परमाणु उसमें नील वर्ण का है और दूसरा परमाणु लाल वर्ण का है इस प्रकार नीललालचर्णोपेत परमाणु द्वय से जन्य हुए उस द्विप्रदेशी स्कन्ध में भी नील लोहित वर्ण द्वय युक्तता आती है ५ यदि नील के साथ लोहित वर्ण वहां न हो तो उसकी जगह वहाँ पीतवर्ण भी हो सकता है इस लिये 'सिय नीलए य हालिए य ६' ऐसा यह ६ भंग वन जाता है तथा यदि नीलवर्ण के साथ वहां पीतवर्ण न हो तो उसके स्थान पर वहां श्वेतवर्ण भी हो सकता है इस
કદાચિત્ કાળા અને ધેાળાવણુ વાળા પણ હાઇ શકે છે.૪ આ રીતે આ કથનથી કૃષ્ણગુણુને મુખ્ય મનાવીને તેની સાથે જ અનુક્રમે નીલ, પીળેા, લાલ અને ધાળાવણુને મેળવીને આ ચાર ભગા દ્વિસયાગી બતાવ્યા છે. તેમ જ નીલ વષ્ણુને પ્રધાન બનાવીને અને ખાકીના ૩ ત્રણ વર્ષાંતે તેની સાથે મેળવીને એ પ્રદેશી ૫ પાંચ ભંગા નીચે પ્રમાણે મને છે.
'खिय नीलए य लोहियए य' ले તેમાં કૃષ્ણવર્ણન હાય તા કદાચિત્ નીલ વધુ હાય તા તે નીલ વશુ સાથે લાલ વર્ણ પણ તેમાં રહી શકે છે. કેમ કે એક પરમાણુ તેમાં નીલ વર્ણતું હેાય બીજુ પરમાણુ લાલ વણુનું હાય આ રીતે નીલ વણુ` અને લાલ વણુ વાળા એ પરમાણુથી થયેલ તે એ પ્રદેશી કાઁધમાં પણ નીલ અને લાલ એ છે વણુ પશુ' આવે છે. ૫ તે નીલવર્ણ સાથે લાલવ ત્યાં ન હેાય તે તેની જગ્યાએ ત્યાં પીતવણુ પણ सलवी शडे छे, 'खिय नीलए य हालिए य'६ आ प्रभानो मा छट्टो ભંગ છે. જો નીલવળુ સાથે ત્યાં પીળેા વધુ ન હેાય તે તેની જગાએ તે त्यां श्वेतवा पशु सौंभवी शो में रीते 'सिय नीलएय सुक्लिल्लए य
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२
भगवतीसंत्रे स्यात् नीलश्च शुक्लश्च कारणे परमाणुद्वये शुक्लवर्णवत्त्वेन तज्जनितद्विमदेशिकावयवी स्कन्धोऽपि नीलशुक्लरूपवर्णद्वयवानेव भवतीति सप्तमो भगः ७ । अथ लोहितवर्णमुख्यतामाश्रित्य भङ्गाद्वयमाह-'सिय लोहियए य हालिद्दए य' स्यात् लोहितश्च पीतश्च-कदाचित् लोहितपीतवर्णद्वयवत् परमाणुद्वयजनितद्विपदेशिक स्कन्धोऽपि लोहितपीतात्मकवर्णद्वयवान् भवतीति अष्टमो भगः ८ । 'सिय लोहियए य मुकिल्लए य' स्यात् लोहितश्च शुक्रश्च लोहितशुक्लात्मकवर्णद्वयवत् परप्रकार से 'प्तिय नीलए य सुक्किल्लए य' यह साता भंग बन जाता है इस प्रकार से ये ३ भंग नील गुण की मुख्यता करके और शेप ३ गुणों को क्रमशः उनके साथ लंयुक करके बनते हैं अब लोहित वर्ण की मुख्यता करके और शेष दो गुणों को पीतवर्ण और श्वनवर्ण को क्रमशः उसके साथ जोडकर २ मंगपनते हैं जो इस प्रकार से हैं 'सियलोहियए य हालिदए थे वह द्विपदेशी स्कन्ध कदाचित् लालवर्णवाला और पीतवर्णवाला भी हो सकता है ८, तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि यदि उस विप्रदेशी स्कन्ध में नीलवर्ण न हो तो इसके स्थान पर उममें लालवण भी हो सकता है इस प्रकार वह विदेशी स्कन्ध लाल वर्णवाले एक परमाणु से और पीत वर्ण वाले दूसरे परमाणु से जन्य होने के कारण लालपीत वर्ण वालो भी हो सकता है । इस प्रकार से यह ८ वां भंग है नौवां भंग इस प्रकार से है 'लिय लोहियए य सुविफल्लए य 'वह द्विपदेशी स्कन्ध अपने अवयव सूत एक लोहित वर्ण वाले परमाणु से और दूसरे शुक्ल આ રીતને ૭ સાતમો ભંગ બની જાય છે. આ રીતે ત્રણ અંગે નીલગુણની મુખ્યતા બતાવીને અને બાકીના ૩ ત્રણ ગુણેને ક્રમથી તેની સાથે મેળવીને બને છે, હવે લાલવણને મુખ્ય બનાવીને અને બાકીના બે ગુણોને પીળા વર્ણને-અને ધોળા વણને ક્રમથી તેની સાથે જોડીને ૨ બે ભંગ બને છે જે मा प्रभार छ.-'सिय लोहियए य हालिदए य' में प्रदेशवाजा हायित् લાલવર્ણવાળો અને પીળાવર્ણવાળો પણ સંભવી શકે છેકહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જે તે બે પ્રદેશી ધમાં નીલવણું ન હોય તે તેના સ્થાન પર તેમાં લાલવણું પણ હોઈ શકે છે, અને તેની સાથે ત્યાં પીળો વર્ણ પણ રહી શકે છે. આ રીતે તે બે પ્રદેશી સધ લાલ વર્ણવાળા એક પરમાણુથી અને પીળા વર્ણવાળા બીજા પરમાણુથી થયેલ હોવાથી લાલ અને પીળા વર્ણ વાળા પણ હોઈ શકે છે. આ રીતે આ ૮ આઠમો ભંગ છે. નવમો ભંગ मा प्रभारी छ.-'त्रिय लोहिय ए य सुकिल्लएय' ने प्रदेश २४ध पाताना
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम्
'६५३
माशुद्वयजनितत्वात् द्विपदे शिकस्कन्धोऽपि लोहितशुक्लात्मक वर्णद्वयवानेव read नवस भङ्गः ९ । अथ हारिद्रवर्णमुख्यतामाश्रित्यैकं मङ्गमाह - 'सिय- हालि tr य सुकिल्लए य' स्यात् हारिद्रव शुक्ल, हारिद्रशुक्लात्मक वर्णद्वयवत् परमाणुद्वयजनितस्वात् द्विप्रदेशिकावयवी अपि पीतशुक्लात्मक वर्णद्वयवानेव भवतीति दशमो भङ्गः १० | सम्प्रति द्विकसंयोगिभङ्गस्योपसंहारं कुर्वन्नाह - ' एवं एए दुयासंयोगे दसभंगा' एवम् - प्रदर्शितप्रकारेण द्विक्संयोगे दर्णद्वयमूलक संयोगे दशभङ्गा भवन्ति । यद्यपि द्विकसंयोगे पञ्चवर्णानां परस्परं विशेष्यविशेषण भावव्यत्यासेन विंशतिर्मङ्गाः संभवन्ति तथापि पूर्वपूर्वस्य उत्तरोत्तरत एव परस्परं
INTERES
वर्ण वाले परमाणु से जन्य होने के कारण लालवर्ण वाला और शुभ्र वर्ण वाला भी कदाचित् हो सकता है । अब पीतवर्ण की मुख्यता करके उसके लाथ श्वेत वर्ण को संयुक्त कर जो केवल एक ही भंग बनता है वह 'मिथ हालिए य सुकिल्लए य' इस प्रकार से है इस भंग में उस द्विदेशी स्कन्ध को पीतवर्ण वाले एक परमाणु से और शुक्लवर्ण के दूसरे परमाणु से जन्य होने के कारण पीन शुक्लात्मक वर्णद्वय वाला ही कहा गया है इस प्रकार से यह १० वां भंग है 'एवं एए दुयासंयोगे दस भंगा'चे १० भंग द्विक संयोगी है अर्थात् पांच वर्णों में से क्रमशः एकर वर्ण को मुख्य कर के और गौण करके बने है यद्यपि द्विक संयोग में पांच वर्णों के आपस में विशेष्य-विशेषण भाव के उलट फेर कर देने से २०, भंग हो सकते हैं फिर भी पूर्व पूर्व को उत्तरोत्तर के साथ ही ' અવયવ રૂપ એક લાલ વણુ વાળા પરમાણુથી અને ખીજા ધેાળા વણુ વાળા પરમાણુથી થનાર હાાના કારણે કદાચિત લાલ વણુ વાળા અને ધેાળાવણુ વાળા પણ થઈ શકે છે.
હવે પીળા વજુ ને મુખ્ય મનાવીને અને તેની સાથે ધેાળા વધુ ને भेजवीने ठेवण खेल मने छे ते 'सिय हाटिहए य सुक्किल्लए य' भा પ્રમાણે છે. આ ભાગમાં તે એ પ્રદેશી 'ધને પીળાવ વાળા એક પરમાણુથી અને ધેાળા વણુ વાળા ખીજા પરમાણુથી થવાવાળા હાવાથી પીળા અને ધોળા शेभ मे वर्णवाणो ह्यो छे, ये रीते थे इसभी लौंग छे. 'एवं एए दुया संयोगे दस भंगा' मे रीते या द्विस्सयोगी उस लौंगो भने અર્થાત પાંચ વ પૈકી એક વણ ને ક્રમથી મુખ્ય બનાવીને અને તેની માથે ખીજા નીચેના વણુને મેળવીને એટલે કે ગૌશુ કરીને અને છે. જો કે દ્વિક સયાગમાં પાંચ વના પરસ્પરમાં વિશેષ્ય વિશેષણ ભાવને ફેરફાર કરવાથી ૨૦ વીસ ભગા ખની શકે છે. તાપણુ પૂર્વ-પૂર્વને ઉત્તરાત્તરની સાથે જ મેળવવાથી ૧૦ દસ
भ० ७०
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४ - .
भगवतीस्त्रे संयोगकरणेन दशैव भङ्गा संभवन्ति अतो दशैवमङ्गाः प्रदर्शिता इति । यदा द्विप्रदेशिकस्कन्धे यदा द्वयोः प्रदेशयोरेकवर्णवत्तया परिणामस्तदा तस्य कृष्णादि पञ्च. धर्णरूपाः पञ्चविकल्पा भवन्ति । यदा तु द्वयोः प्रदेशयोभिन्न पर्णव या परिणामो भवति तदा तस्य द्विकसंयोगिनो दशविकल्पा उपरोक्ताः कृष्णादि विशेष्यविशेषणका भवन्तीति । अथ वर्णविषयकङ्गान् दर्शविस्था गन्धमहान् दर्शयितुमाहसंयुक्त करने से १० हो भा होते हैं इसलिये यहाँ १० वी भंग दिक संयोगी प्रकट किये गये हैं। जब छिमदेशी स्कन्ध में दो प्रदेशों का एकवर्ण रूप ले परिणाम होता है तप उसके कृष्णादि पंच वाले पांच विकल्परूप असंयोगी ५ भंग होते हैं और जप दो प्रदेशों का विभिन्न वर्णादि रूप से उसमें परिणाम होता है तब उस्के हिक संयो. गी उपरोक्त १० विकल्प हो जाते हैं। इनमें प्रथम चार विकल्पों में कृष्ण वर्ण को मुख्य करके शेष ४ बंगों को गोग किया गया है तथा तीन भंगों में नील वर्ण को मुख्य करके शेप ३ वर्णों को गौण किया गया है तथा दो भंगो में लाल वर्ण को मुख्य क के दो वर्गों को गौण किया गया है और अन्तिम भंग में पीतवर्ण को मुख्य करके श्वेतवर्ण को गौण बनाया गयाहै यही बात 'कृष्णादि विशेष्य विदोषणका' इस पद द्वारा प्रकट की गई है, इस प्रकार से वर्ण विषयक भनों को दिखाकर अब सूत्रकार गन्ध विषयक अंगों को दिखाने के लिये उपक्रम करते ભો દ્વિસંગી' બતાવ્યા છે. જયારે બે પ્રદેશી સ્કંધમાં બે પ્રદેશનું એક વર્ણપથી પરિણમન-ફેરફાર થાય છે, ત્યારે તેના કૃષ્ણ વિગેરે પાંચ વર્ષ પણ વાળા પાંચ વિક–સંગે અસગી પાંચ અંગો બને છે, અને જ્યારે જ્યારે બે પ્રદેશનું ભિન્નભિન્ન વર્ષાદિકપણાથી તેમાં પરિણામ થાય છે, ત્યારે તેના 'બ્રિક સગી પૂર્વોક્ત ૧૦ દસ વિકલ્પ બની જાય છે. તેમાં પહેલા ચાર વિકેમાં કૃષ્ણ વર્ણને મુખ્ય બનાવીને અને બાકીના ૪ ચાર વર્ણોને ગૌણ ઉતરતા કરવામાં આવ્યા છે. તથા ત્રણ ભંગમાં નીલ વર્ણને મુખ્ય બલવીને અને બાકીના ત્રણ વર્ણને ગૌણ ઉતરતા કરવામાં આવ્યા છે. તથા બે ભાગોમાં લાલ વર્ણને મુખ્ય કરીને બાકી બે તને ગૌણ બનાવ્યા છે. भने Desi lar-; पणु ने मुश्य मनावान, श्वेत-पापा ने
मनgaad. . पात.. ४० वगेरे. विशय-विशेषानी HIN Aaisी छे. 1 शत: मम भी मत मतावान 8.
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् . ५५५ 'जई' इत्यादि, 'जइ एग गंवे' यदि एकगन्धस्तदा 'सिय मुभिगंधे सिय दुन्मिनवे ये स्यात् सुरमिगंधः स्यात् दुरभिगन्धश्च यदि द्वयोः परमाण्वो रेकजातीयक एव गन्धस्तदा समानजातीयरुगन्धयुकपरमाणुद्वयसकाशात् जायमांनो द्विमदेशिका स्कन्ध एकगन्धवानेत्र भवति कदाचित् सुरमिगन्धवान् दुरभिगन्धंवान् वेति । 'जइ दुगंधे सिप मुभिगंधे य दुहिमगंधे य' यदि द्विगन्धो द्विपदेशिका स्कन्धस्तदा सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्च भवति एकस्मिन् अवयवे मुरभिगन्धः तदपरावयत्रे दुरमिगन्ध इति गन्धद्वययुक्तपरमाणुभ्यां जायमानो द्विपदेशिकस्कन्ध. रूपावयवी गन्धद्वयवान् भवति सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्चेति । 'रसेसु जहाँ बन्ने' रसेषु यथा वर्णेषु भङ्गाः कथितास्तथैव ज्ञातव्याः, यदि एकरसस्तदा हैं 'जइ एगगंधे सिय सुभिगंधे सिय दुनिभगंधे य' यदि वह द्रिप्रदेशी स्कन्ध एकगंध गुगवाला होता है तो कदाचित् वह सुरभिगंधवाला हो सकता है और दुरभिगंध गुणवाला हो सकता है तात्पर्य ऐसा है कि यदि दो परमाणुओं का एक ला ही गन्ध गुण है तो समान जातीय क गन्ध गुण से युक्त परमाणुद्रय से जायमान वह विदेशी स्कन्ध एकगंध वाला ही होता है इस प्रकार से कदाचित् वह सुरभिगंधवाला हो सकता है या कदाचित् बह दुरभिगंधघाला हो सकता है 'जई दुगंधे सिय सुन्भिगंधे य दुन्भिगंधे य'यदि वह दो गंधों वाला है तो एक परमाणु उसका सुरभि गंधवाला और दूसरा परमाणु उसका दूरभिगंध वाला होता है इस प्रकार अपने अवयव भूत दो गंधों वाले दो परमाणुओं से जन्य उस . विप्रदेशी स्कन्ध को युगपत् दो गन्धों वाला कहा गया है । 'रसेसु जहा बन्नेतु' रसों में भङ्ग वर्गों के भा जैसे १० होते हैं । यदि वह द्विप्रसूत्रा समधी मग मतावान प्रारम ४२ छ-'जइ एग गंधे सिय सुभिगंधे सिय दुन्भिगंधे
य मे अशी २४५ मे शुशवाजी હેય તે કદાચિત્ તે સુગંધવાળે હેઈ શકે છે. અને કદાચિત્ દુધવાળો હોઈ શકે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જે બે પરમાણુઓને એક સરખો જ ગંધ ગુણ હોય તે એક સરખી જાતીના ગંધ ગુણવાળા બે પરમાણુથી થતા તે બે પ્રદેશી કંધ એક જ ગંધવાળા હોય છે. એ રીતે કદાચિત તે સુગંધવાળે હેઈ શકે છે, અથવા કદાચિત તે દુર્ગધવાળ હોઈ શકે છે. અને ने-'जइ दुर्गवे सिय मुभिगंधेय दुन्भिगंधेय' मेजवाणी जाय तोतामे . પરમાણુ સુગંધવાળો અને બીજો પરમાણુ દુર્ગન્ધવાળા હોય છે. આ રીતે -- પિતા એયરૂપ બેગ ધોવાળા બે પરમાણુઓથી થતા એ બે પ્રદેશ સ્કંધને ? - साये में गवाहा छ. 'रसेसु जहा वण्णेसु' साना i after
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६,
भगवतीसूत्रे स्यात् तिक्तो यावत् अटुका, स्यात् कपाया, स्यात् अम्ला, स्यात् मधुर इत्येवं पञ्चभङ्गाः, । यदि द्विरसस्तदा कदाचित् तिक्तश्च कटुकश्च १ कदाचित तिक्तश्च कपायश्च २, कदाचित् तिक्तवाऽम्लच ३, कदाचित् तिक्तश्च मधुरश्च ४, स्यात्
कटुकश्च कपायश्च ५ कटुकश्च अम्लब्ध ६, कटुकश्च मधुरश्च ७, कषायश्च अम्लश्च ८, ___ कषायश्च मधुरश्च ९, अम्लश्च मधुरश्च १०, एवं मिलित्वा रसेऽपि वर्णवदेव पञ्चदश
भङ्गा भवन्तीति । वर्णादारभ्य रसान्तमान प्रदर्य स्पर्शविषयकभङ्गान् दर्शदेशी स्कन्ध एक रलवाला है तो कदाचित् वह तिक्त हो सकता है१, कदाचित् यावत् वह कटुक भी हो सकता है कदाचित् कषाय वाला भी हो सकता है कदाचित् अम्ल भी हो सकता है
और कदाचित् मधुर भी हो सकता है इस प्रकार से ये असंयोगी रल के लम्बन्ध में ५ विकल्प हो सकते हैं। वह छिप्रदेशी स्कन्ध दो रसों वाला है ऐसा जश्व विवक्षित होता है तब वह दो प्रदेशी स्कन्ध इस प्रकार से दो रसों वाला हो सकता है इनमें एक प्रकार विकल्प कदाचित तिक्तश्च कषायश्च१ 'ऐसा है इसमें ऐसा समझाया गया है कि यदि उस विप्रदेशी स्कन्ध में एक परमाणु तिक्त का और एक दूसरा परमाणु कटुक रस का होता है तो उन दोनों के संयोग से उत्पन्न हुए उस स्कन्ध में तिक्त एवं कटुक रस युक्तता आती है दूसरा प्रकार विकल्प ऐसा है कदाचित् तिक्तश्च कषायश्च' कदाचित् वह तिक्त और कपाश्वाले रस घाला भी हो सकता है विप्रदेशी स्कन्ध दो परमाणुओं के संयोग से हो પ્રમાણે ૧૦ દસ હોય છે. જે તે બે પ્રદેશી કંધ એક રસવાળા હોય તે કદાચ તે તીખા હોઈ શકે છે. કદાચિત્ યાવત તે કડવા પણ હોઈ શકે છે. કદાચિત કષાય-તુરા રસવ ળ પણ હોઈ શકે છે. કદાચિત્ અડ્ડ-ખાટી પણ હોઈ શકે છે. અને કદાચિત મધુર-મીઠા પણ હોઈ શકે છે. આ રીતે અસગી રસના સંબંધમાં ૫ પાંચ વિકલ્પ બને છે જે તે બે પ્રદેશ કઈ બે સેવાળા છે એવી વિવફા જ્યારે કરવામાં આવે છે, તે તે બે પ્રદેશી ઔધ આ રીતના બે રસવાળા હોઈ શકે છે. તેમાં ૧ પહેલા પ્રકાર -वि८५ हायित् 'तितश्च कटुकञ्च१ थे। छ. सीमा मेम समनव्यु छ । જે તે બે પ્રદેશી કંધમાં એક પરમાણુ તીખા રસને અને બીજે પરમાણુ કડવા રસ હોય છે. તે તે બને ના સંગથી થયેલા તે સ્કંધમાં તીખા અને કડવા ૨સ પણું આવે છે ને બીજે પ્રકાર–વિકલ્પ આ પ્રમાણે છે. કદીथित 'तिक्तश्च कपायश्च' वार से तीमा भने तु२२ २सवाणी डाईश छ. બે પ્રદેશ સ્કંધ બે પરમાણુને સગથી બને છે. તેથી તેમાં
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ खू०१ पुद्गलस्य वर्णादिवत्वनिरूपणम् ५५७ ता है अतः जब ऐसी बात है तो इसमें एक परमाणु कषाय रस वाला हो सकता है और इन दोनों के संयोग से जन्य वह द्विप्रदेशी स्कन्ध भी तिक्त और कषायले रसवाला बन सकता है ३ दुसरा प्रकार 'कदाचित् तिक्त श्व अम्लश्च ऐसा है इसमें तिक्त रलवाले परमाणु और अम्ल रसवाले परमाणु के संयोग से जन्य वह द्विप्रदेशी स्कन्ध कदाचित् तिक्तरस घाला और अम्लरस वाला भी हो सकता है चौथा प्रकार 'स्यात् तिक्तश्च मधुरश्च' ऐसा है इसमें द्विप्रदेशीस्कंध तिक्त भी हो सकती है और मधुर भी हो सकता है यहाँ तिक्त को प्रधान करके शेष ४ को अप्रधान गौण किया गया है इस प्रकार से यहां हिसंयोगी रस के ४भङ्ग हुए हैं तथा जब कटुक रस को प्रधान करके शेष ३ रसों को क्रमशः गौण कर भंग बनाये जाते हैं तब भङ्ग संख्या ३ होती है जैसे 'स्यात् कटुकश्च कषायश्च ५ स्यात् कटुकश्च अम्लश्च मधुरश्च' ७ तथा जय कषाय रस को प्रधान करके और शेष दोनों रसों को गौण करके भंग बनाये जाते है तब यहां भंग संख्या २ होती है जैसे 'कषायश्च अम्जश्च ८ कषोयश्च मधुरश्च ९॥ और जब अम्लरत को प्रधान करके और मधुररस को गौण करके अंग पनाये जाते हैं तो वहां एक ही भंग
એક પરમાણુ તીખા રસવાળા હોય છે અને બીજા પરમાણુ તુરા રસવાળા હોઈ શકે છે. અને તે બનેના સંગથી થતા તે બે પ્રદેશી સ્કંધ પણ तीमा भने तु२॥ २सवाणा मन छ. 3 श्रीन २ हायित् 'तिक्तश्च अम्लश्च' એવો છે. આમાં તીખા રસવાળા પરમાણુના સંગથી થવાવાળા તે બે પ્રદેશી કંધ કઈ વાર તીખા રસવાળા અને ખાટા રસવાળા પણ હોઈ શકે છે. थायी 'स्यात् तिकश्च मधुरश्च' मेवे। छे माते में प्रदेश २ તીખા પણ હોઈ શકે છે અને મધુર–મીઠા પણ થઈ શકે છે અહિયાં તીખાને સુખ્ય બનાવીને બાકીના ૪ ચારને ગૌણ કરવામાં આવ્યા છે. એ રીતે અહિયાં કિક સંગી રસના ૪ ચાર ભંગ બન્યા છે. તથા જ્યારે કડવા રસને મુખ્ય બનાવીને બાકીના ૩ ત્રણ રસને ક્રમથી ગૌણ કરીને ભંગ मनायामा भाव छ त्यारे २६ Ya मने छे, भ3-'स्यात् कटुक्श्च, कपायश्च५ स्यात् कटुकश्च अम्लश्च६ स्यात् कटुकश्च मधुरश्च' न्यारे उपायતુરા રસને મુખ્ય બનાવીને બાકીના બન્ને રસને ગૌણ કરીને ભંગ બનાવपामा भावे छे. तगानी सध्या २ मे मन छ. म ,-'पायच अम्लध८ कपायश्च मधुरश्च९' भने न्यारे मह-माटर २सने मुथ्य मनावान
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
- भंगवतीसूत्रे यिनुमाह-'जइ दुफासे' इत्यादि, 'जह दुफासे' यदि टिस्पर्शस्तदा 'सिय सीए य निद्रेय' स्यात् शीतश्च स्निग्धय शीतोष्णस्निग्धरूपचतुःस्पर्शमध्याव अविरोधिस्पर्शद्वयवान् यथा शीतश्व स्निग्धश्च 'एवं जहेत्र परमाणु शेरगले' एवं यथैव परमाणुपद्गलस्तथैव द्विपदेशिकस्कन्धोऽपि स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च १ स्यात् शीतश्च रुक्षश्च २, स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्च ३, स्यात् उष्णश्च रूक्षत्र इत्येवं रूपेण परमाणुपुंगलादेव द्विप्रदेशिकपुद्गलस्यापि द्विस्पर्शविपये चत्वारो भा भवन्तीति ।
आता है जैले स्यात् अम्लश्च मधुरश्च' १० इस प्रकार से आये हुए ये सप मिलकर असयोगी ५ और दिसंयोगी१० मिलकर १५ होते हैं तथा गंध विषयक भंग ३ होते हैं इस प्रकार वर्ण से लेकर रस तक के भङ्गों को प्रकट करके अब सूत्रकार इस विप्रदेशिक स्कन्ध में स्पर्श विषयक भङ्गों को दिखलाने के लिये कहते हैं-जह दुफासे सिय सीएप निद्धेय' यदि विप्रदेशी स्मन्ध दो स्पर्शों वाला होता है तो उसमें स्पर्शों की द्विप्रकारता इस प्रकार से हो सकती है-'सिय लिए य निद्धे य? सिय सीए य रक्खे यर' सिव उष्णश्च स्निग्धश्च ३, स्यात् उष्णश्च रूक्षश्च ४ इस प्रकार ले दो स्पशों के ये ४ अंग यहां होते हैं 'एवं जहेव परमाणु पोग्गले' परमाणु पुद्गल में जिला प्रकार से दो स्पर्शो के ४ भंग प्रकट किये गये हैं इसी प्रकार से यहां पर भी द्विप्रदेशी स्कन्ध में पूर्शक्त रूप से ४ भंग प्रकट किये गये हैं शीत, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष इन चार स्पर्शी અને મીઠા રસને ગૌણ બનાવીને ભંગ બનાવવામાં આવે તે એક જ ભંગ मन छे. भ3-'स्यात् अम्लन्च मधुरम्य १' गरी मनेता सगा मया મળીને એટલે કે-અસંગી ૫-પાંચ અને બ્રિકસગી ૧૦ દસ મલીને ૧૫ પંદર ભંગ બને છે. તથા ગંધ સંબન્ધી ૩ ત્રણ ભંગ બને છે.
આ રીતે વર્ણથી આરંભીને રસ સુધીના ભ બતાવીને હવે સૂત્રકાર १५ समधी मी मतावा भाटे ४ छ -'जइ दुफासे सिय सीए य निद्ध यन्ते में प्रदेशवाणे २४ मे २५ वाले डाय छ त तमा ५५ तुं मारा 24 Na य छ-'खिय सीए य निद्धे य'१ सिय सीए य, रुक्खे य२, सिय उज्गश्च स्निग्धश्च ३, स्यात् उष्णश्च लक्षश्च४' यश मे २५ मा पूरित प्रारथी ४ यार म मन छे. 'एवं जहेव परमाणुपोग्गले' ५२. માણુ પુદ્ગલમાં જે રીતે બે સ્પર્શના ૪ ચાર ભંગ બતાવ્યા છે એજ પ્રમાણે " અહિંયા પણ બે પ્રદેશી ધમાં પહેલા કહ્યા પ્રમાણેના ૪ ચાર ભાગો બતાવ્યા छ. शी1, BY-१२म निय-थिए। भने ३१-२ मा या२१५i'
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिवत्वनिरूपणम् ५१९ 'जा तिफासो' यदि निस्पों द्विपदेशिकस्कन्धस्तदा 'सव्वे सीए देसे निद्धे देसेलुक्खे' सर्वः शीतो, देशः स्निग्धो देशो रूक्षा, शीवस्तु सर्वाशे विद्यते किन्तु ' एकदेशे स्निग्धता अपरदेशे रूक्षता एवं मिलित्वाऽत्रयी द्विपदेशिकस्कन्ध त्रिस्पों भवतीति 'सवे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वः उष्णो देश: स्निग्रो देशो रूक्षः, औषण्यं तभयत्रापि अवयवे तिष्ठति किन्तु एकस्मिन् स्तिग्धता तदपरावयवे रूक्षतेति मिलित्वा त्रिस्पर्शी भवति द्विपदेशिकः स्कन्धः । 'सब्वे नि देसे सीए देसे उसिणे' सर्वः स्निग्धो देशः शीतो देश उष्णः, स्निग्धता तु उभयत्रापि किन्तु एकस्मिन् शैत्यं तदपरदेशे औष्ण्यमिति मिलित्वा त्रिस्पों द्विपदेशिकोऽवयत्री स्कन्धः । एवं सम्वे लुक्खे ऐसे सीए देसे उसिणे' सों रूक्षो, देशः शीतो देश उष्णः, रूक्षता तु सर्वा शे विद्यते एकदेशे शैल्यम् के मध्य में इस प्रकार से अविरोधी दो रूपों वाला द्विप्रदेशी स्कन्ध होता है ऐसा कहकर अध सूचकार 'जतिफाले' ऐला प्रकट करते हैं कि यदि वह विदेशी शन्ध तीन सों वाला होता है तो इस प्रकार की पद्धति से वह तीन स्पर्शों वाला हो सकता है 'सचे सीए, देसे निद्ध देसे लुक्खे' सर्वांश में वह शीत हो सकता है एकदेश में स्निग्ध और दूसरे एकदेश में यह रूक्ष हो सक्षता है १ 'सव्वे उलिणे, देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वांश में वह उष्ण हो सकता है एकदेश में स्निग्ध और एक दूसरे देश में वह रूक्ष हो सकता है २ 'लव्रे निद्ध देसे सीए, देसे उसिणे ३, सर्वांश, में वह स्निग्ध हो सकता है, एक देश में शीत और दूसरे एक देश में वह उष्ण हो सकता है 'एवं सच्चे लुक्खे, देसे सीए देसे उसिणे' इसी प्रकार से वह सर्वांश में रुक्ष हो सकता है और एकदेश में शीत और दूसरे एक में उष्ण हो सकता है। इस प्रकार से અવિરેાધી બે સ્પશેવાળા બે પ્રદેશી કંધ હોય છે એ પ્રમાણે કહીને હવે सूत्रा२ 'जइ तिफासे' बात पताव छ - ते मे प्रदेशवार २५ ત્રણ સ્પર્શીવાળા હોય તે નીચે પ્રમાણેની પદ્ધતીથી તે ત્રણ સ્પર્શીવાળા પણ मनी शई छ. 'सव्वे सीए, देसे निद्धे, देसे लुक्खे,' सशिथी ते 31 શકે છે. એક દેશમાં નિષ્પ–ચિકણાપણું અને બીજા એક દેશમાં તે રૂક્ષ હાઈ शछे १ 'सव्वे सिणे देसे निद्ध, इसे लुक्खे' सपा शथी
छे. मे देशमा स्निग्ध मन में भी माnwi BY श छे. एवं सब्वे लुखे देखे सीए देसे उसणे सशत सशथी ३क्ष छ. मन से દેશમાં તે શીત-ઠંડા અને બીજા-એ-દેશમાં તે ઉષ્ણ હોઈ શકે છે કે આ રીતે,
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
भगवती सूत्रे
तदपरदेशे औष्ण्यमित्येवं कृत्वा त्रिस्पर्शो द्विमदेशिकः स्कन्धो भवतीत्येवं चत्वारो भङ्गा भवन्ति । 'जइ चउफा से देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे' यदि चतुः स्पर्शस्तदा देश: शीवो, देश उष्गो, देशः स्निग्धो, देशी रूक्ष इति एको भङ्गः १ । सर्वान् भङ्गान् निगमयति 'एए नत्रभंगा फासेसु' एते नवमनाः
ये ४भंग हैं यहां ४भंगों में सर्वांग में शील, उष्ण, स्निग्ध और रुक्ष स्पर्शो का होना जो कहा गया है सो उस का तात्पर्य ऐसा है कि शीत Beat आदि स्पर्श तो जहां एकदेश में स्निग्ध और रुक्ष स्पर्श रहते हैं वहां पर भी रहते हैं जैसे प्रथम भाग में उस हिप्रदेशी स्कन्ध के सर्व देश में तो उष्णता रहती है और स्निन्धता उसके एक २ देश में रहती है इस प्रकार जहां स्निग्ध और रूक्षता रहती है वहां पर भी उन दोनों देशों में भी उष्णता रहती है इसी प्रकार से अन्यत्र भी कथन समझना चाहिये । इस प्रकार से मिप्रदेशिक स्कन्ध में त्रिस्पर्शना का कथन करके अब सूत्रकार उसमें चतुःस्पर्शता का कथन करते हैं
'जह फासे देसे सीए देसे उसिने देसे णिद्धे, देसे लक्खे' यदि वह द्विपप्रदेशी स्कन्ध चारस्पर्शो वाला होता है तो इस प्रकार से वह चार स्पर्शो वाल हो सकता है उसका एक देश शीत हो सकता है एक दूसरा देश उष्ण हो सकता है उन्हीं दोनों में से कोई एक देश स्निग्ध हो सकता है और कोई देश रुक्ष हो सकता है 'एए नव भंगा फासेसु'
ચાર ભગા અને છે. અહિયાં ચાર ભંગામાં સર્વાંશથી ઠંડા, ઉના સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્શી લેવાનું જે કહેવામાં આવ્યું છે, તેનુ' સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્શે હાવાનું જે કહેવામાં આવ્યું છે, તેનું તાત્પય એ છે કે–ઢડા અને ઉના વિગેરે સ્પર્શી તે જ્યાં એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પ રહે છે. ત્યાં પણ હાય જ છે. જેવી રીતે પહેલા ભંગમાં તે એ પ્રદેશી સ્ક’ધના સવ દેશમાં તે ઉષ્ણુપણુ રહે જ છે. અને સ્નિગ્ધપણુ અને રૂક્ષપણુ તેના એક દેશમાં રહે છે. આ રીતે જ્યાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષપણુ રહે છે, ત્યાં પણ તે અને દેશમાં પણ ઉષ્ણુપણુ રહે જ છે. આજ રીતે ખીજે પણ કથન સમજી લેવું. આ રીતે એ પ્રદેશી ←ધમાં ત્રણ સ્પપણાનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર तेभां यार स्पर्शयथा न छे.- 'जह चउकासे देसे सीए देसे उसिने 'देसे मिद्धे, देसे लुक्खे' ले ते मे अहेशी २४६ यार स्पर्शेवाला होय हो तो તે નીચે પ્રમાણેના ચાર સ્પર્શીવાળા અની શકે છે. તેના એક દેશ શીત ઠંડા હાય છે. અને બીજો એક દેશ ઉષ્ણુ હાઈ શકે છે. તેમજ એમાંથી કેાઈ એક हेश स्निग्ध होई शो ने ! देश ३क्ष होय छे, 'एए नवभंगा
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ १०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५६१ स्पर्शेषु भवन्ति द्विस्पर्श चत्वारो भङ्गाः ४, त्रिस्पर्श चत्वारो भङ्गाः ४, चतुःस्पर्श एको भङ्गः १ इति सर्वसङ्कालनया नभङ्गा भवन्तीति ।
द्विमदेशिकस्कन्धे वर्णगन्धरसस्पर्शान् विभागशो दर्शयित्वा निभदेशिकस्कन्धे तेषां विभागशो दर्शयन्नाह-'तिपएसिए थे' इत्यादि । 'तिपए सिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने' त्रिप्रदेशिकः खलु सदन्त ! स्कन्धः कतिवर्णः त्रयः परमाणन: प्रदेशा अवयवतया विद्यन्ते यस्य स्कन्धस्यानयविनः स त्रिपदेशिका स्कन्धः स च कतिवर्णः तस्मिन् कियन्तो वर्णाः कृष्णादयः, कियन्तो गन्धाः, कियन्तो रसा स्तिक्तादयः, कियन्तः स्पर्शाः कर्कशादयः सन्तीति प्रश्नः उत्तरमाह-'जहा' ये नौ भंग स्पर्श को लेकर के होते हैं तात्पर्य ऐसा है कि द्विस्पर्श में ४ भंग, त्रिस्पर्श में ४भंग और चार स्पों में एक भंग हुआ है कुल मिलकर ९भंग स्पर्श के सम्बन्ध हो जाते हैं।
द्विप्रदेशिक स्कन्ध में वर्ण, गन्ध, रस और स्पशों को विभागशः प्रकट करके अब सूत्रकार त्रिप्रदेशिक स्कन्ध में उन्हें विभागशः प्रकट करते हैं उसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'तिप्पसिए णं भंते ? खंधे कइन्ने' हे भदन्त ! जो स्कन्ध तीन प्रदेशों वाला है अर्थात् तीन परमाणुओं के संयोग से जन्य हुआहै वह कितने वर्णों वाला कितने गंधों वाला, कितने रसों वाला और कितने स्पों वाला होता है ? अर्थात् जिस स्कन्ध रूप अवयवी के तीन परमाणु रूप प्रदेश अवयव रूप से हैं ऐसे उस त्रिप्रदेशी स्कन्ध में कितने कृष्णादि वर्ण, सुरभि आदि रूप कितनी गंध, कितने तिक्तादिक रस और कितने कर्कश आदि स्पर्श होते हैं ? इस फासेसु' मा शत २५शन न न न मने छ. उपानु तात्यय में छ કે-બે પ્રદેશી સ્પર્શમાં ૪ ચાર ભંગ ત્રણ સ્પર્શમાં ૪ ચાર ભંગ અને ચાર સ્પર્શીને એક ભંગ થાય છે. એ રીતે કુલ મળીને સ્પર્શના ૯ ભંગ બને છે.
ક્રિપ્રદેશી સ્કંધમાં વર્ણ, ગંધ, રસ સ્પર્શીને કમથી બતાવીને હવે સૂત્રકાર ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં કમથી વર્ણાદિ પ્રકાર બતાવવા માટે સૂત્ર ४३ छे. तमा गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछ्यु छ है-'तिप्पएसिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने भगवन् त्रय प्रशारे २४ थे। छे मात ३ પરમાણુના સંગથી બન્યા છે. તે કેટલા વર્ષોવાળા, કેટલા ગધેવાળા કેટલા રસવાળા અને કેટલા સ્પર્શીવાળા હોય છે. અર્થાત્ જે સ્કન્ધ રૂપ અવયવીને ત્રણે પરમાણુ રૂપ પ્રદેશ અવયવ રૂપે છે, એવા એ ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં કૃષ્ણાદિ કેટલા વર્ષો, સુંગધ વિગેરે કેટલા ગધે તીખા, કડવા વિગેરે કેટલા રસો અને કર્કશ નિગેરે કેટલા સ્પર્શી હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે
भ० ७१
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२ ।
भगवतीपत्र इत्यादि, 'जहा अट्ठारसमसए छटुदेसे जाव चउफासे पन्नत्ते' यथाऽष्टादशशते षष्ठोद्देशके यावत् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्ता, अष्टादशशतकस्य पष्ठोद्देशके येनैव प्रकारेण वणितं तेनैव प्रकारेण इहापि ज्ञातव्यम् क्रियत्पर्यन्तं तत्राह-जाव' इति, यावत् चतु:स्पर्शः प्रज्ञप्त एतत्पर्यन्तम् , तपाहि-'तिप्पएसिए णं भंते ! खंधे कइबन्ने' इत्यादि, 'गोयमा' सिय एगान्ने सिय दुवन्ने सिय तिबन्ने, सिय एगगंधे सिय दुगंधे सिय एगरसे सिय दुरसे सिय तिरसे, सिय दुफासे सिय तिफासे सिय चउफासे' निमदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः कतिवणः कति गन्धः कति रसः कति स्पर्शः, गौतम ! स्यात् एकवर्णः, स्यात् द्विवर्णः स्यात् त्रिवर्णः, स्यात् एकगन्धः, स्याद् द्विगन्धा, स्यात् एकरसः, स्यात् द्विरसः, स्यात् त्रिरसः, स्यात् पहन के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहा अहारसमसए छठ्ठदेखे जाव घउ फासे पन्नत्ते' हे गौतम! यावत् वह चार स्पशों वाला होता है यहां तक के पाठ द्वारा जैसा कथन १८ घे शतक के छठे उद्देशे में कहा जा चुका है वैसा ही कथन यहां पर भी जानना चाहिये वहां का वह पाठ इस प्रकार से है-'तिप्पएलिए णं अते ! खंधे कइवन्ने ?' इत्यादि
उत्तर-'गोयसा! सिय एगवन्ने, सिय दुवन्ने, सिय तिवन्ने, सिय एगगंधे, सिय दुगधे, सिय एगरसे, सिय दुरसे, सिय तिरसे, सिय दुफासे, सिय तिफासे, लिय चउफारे' गौतम ने जब पूर्वोक्त रूप से प्रभु से पूछा कि हे भदन्त ! त्रिप्रदेशिक स्कन्ध कितने वर्णादि गुणों वाला है ? तो इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है गौतम ! विप्रदेशी स्कन्ध कदाचित् एकवर्ण वाला भी है, कदाचित् दो वर्णों वाला भी है छ ४-'जहा अद्वारसमसए छठुदेसे जाव च उफारे पण्णत्ते' , गौतम ! થાવત તે ચાર સ્પર્શેવાળા હોય છે. એટલા સુધીના પાઠ દ્વારા ૧૮ અઢારમાં શતકના છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે, તે જ પ્રમાણેનું કથન मडियां ५५ सभ७ ले त्यांना ते पा४ मा प्रमाणे छ. 'तिप्पएसिए ण भंते ! खधे कइवन्ने' त्या ____ उ० गोयमा ! सिय एगवण्णे सिय दुवण्णे, सिय तिवण्णे, सिय एग गंधे, सिय दुगंधे, सिय एगरसे, सिय दुरसे, सिय तिरसे, सिय दुफासे, खिय तिफासे, सिय चउकासे,' गौतम स्वाभाय न्यारे पूरित शत प्रसुने પૂછયું કે હે ભગવન ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધ કેટલા વર્ણ વિગેરે ગુણવાળો છે? તે તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હે ગૌતમ ત્રણ પ્રદેશવાળો કંધ કદાચિત એક વર્ણવા પણ હોય છે, કંઈવાર બે વર્ણવાળા પણ હોય
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू० पुद्गलस्य वर्णादिमत्यनिरूपणम् ५६३ द्विस्पर्शः स्यात् त्रिस्पर्शः स्यान् चतुःस्पर्शः, कदाचित् एकपर्णादिमान् , काचिद् द्विवर्णादिमान , कदाचित् त्रिवर्णरसस्पर्शवान् , कदाचिद् चा स्पर्शवान् भवति त्रिप्रदेशः स्कन्धः, एतत्पर्य-नाष्टादशशतकातपष्ठोद्देशकपकरणस्य व्याख्यान स्वरूपं प्रकरणवदेव मूलनुपादाय व्याख्या क्रियते-'जइ एगबन्ने सिय कालए जाव सिय सुकिल्लए' यद्येकवर्णस्तदा स्यात् कालःकृष्णो यावर शुक्ल: ५। त्रयाणामपि प्रदेशानां कालादित्वेनै रुवर्णत्वे पञ्च विषल्पा भवन्ति स्यात् काल: स्यात् नीलः स्यात् लोहितः स्यात् पीतः स्यात् शुक्ल: । 'जड दुबन्ने' यदि कदाचित तीन वर्णों वाला भी है कदाचित् वह एकगंध गुण वाला भी है कदाचित् वह दो गंध गुणवाला भी है कदाचित् वह एक रसवाला भी है कदाचित् यह दो रलौंचाल भी है कदाचित् वह तीन रसों वाला भी है कदाचित् वह दो स्पर्शों वाला है कदाचित् वह तीन स्पों वाला है और कदाचित् वह चार स्पों वाला भी है ऐसे अठारहवें शतक के छठे उद्देश के प्रकरण के मूलपाठ को लेकर व्याख्या की जाती है 'जा एगवन्ने, लिय कालए जाव सुकिल्लए' यदि वह त्रिप्रदेशी स्कन्ध एक वर्णवाला है तो ऐसी स्थिति में या तो वह कदा चित् काला हो सकता है कदाचित् नीला हो सकता है कदाचित् लाल हो सकता है कदाचित पीला हो सकता है और कदाचित् वह श्वेत भी हो सकता है इस प्रकार से ये एकवर्ण के होने के सम्बन्ध में भंग होते हैं ये पांच भंग इसलिये हो सकते हैं कि उस त्रिप्रदेशी स्कन्ध के उन तीन परमाणुओं में पांच वर्षों में से किसी एक ही वर्ण रूप से परिणाम हो सकता है છે અને કદાચિત ત્રણ વર્ણવાળા પણ હોય છે. તેમજ કદાચિત તે એક ગંધ ગુણવાળો પણ હોય છે, કદાચિત તે બે ગધ ગુણવાળો પણ હોય છે. કદાચિત તે એક રસવાળો હોય છે અને કદાચિત્ તે બે રસવાળો પણ હોય છે અને કદાચિત્ તે ત્રણ રસેવા પણ હોય છે. કદાચિત તે બે સ્પશેવાળ હોય છે. કોઈવાર ત્રણ સ્પર્શેવાળો હોય છે કેઈ વાર ચાર સ્પર્શેવાળ પણ હોય છે. * હવે આ પ્રકરણના મૂળપાઠને લઈને આ વિષયની વ્યાખ્યા કરવામાં भाव छ 'जइ एगवण्णे, सिय कालए जाव सुक्किलए' नेते त्रय પ્રદેશવાળે કંધ એક વર્ણવાળો હોય તે તે કદાચિત લાલ વર્ણવાળે હોઈ શકે છે. કદાચિત પીળા વર્ણવાળ હોઈ શકે છે. અને કોઈવાર તે શ્રતધળા વર્ણવાળે હોઈ શકે છે. એ જ રીતે તે એક વર્ણવાળા હવાના વિષયમાં ૫ પાંચ ગ બને છે. એ પ પાંચ અંગે એ માટે થાય છે કે-એ ત્રણ પ્રદેશવાળા ધના એ ત્રણ પરમાણુઓમાં પાંચ વર્ણોમાંથી કેઈએક જ વર્ણ
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र द्विवर्ण:-वर्णद्वयवान् तदा एकः प्रदेशः कृष्णः अपरस्तु कृष्णातिरिक्तो नीलादिः, 'सिय कालए य सिय नीलए य' स्यात् कृष्णश्च स्यात् नीलच, द्विसंयोगे दशभङ्गा त्रिमदेशिकस्कन्धे कथितास्तेषां प्रत्येकस्य त्रयो भङ्गाः कर्तव्याः तत्र प्रथम भङ्गे स्यात् कृष्णश्च स्यात् नीलश्च, अन्न नीलादं कृष्णेतरसझलरूपस्य परिचायकम् १ 'सिय कालए य नीलया य' स्यात् कृष्णश्च नीली चेनि द्वतीयो भङ्गः । 'सिय कालगाय नीलए य' स्यात् कालकौ च नीलचेति तृतीयो भङ्गः ३ । द्विवर्ण___ 'जह दुवन्ने सिय कालए सिय नीलए य' यदि वह त्रिमदेशी स्कन्ध दो वर्णों वाला है तो इस दो वर्णों वाले होने के सामान्य कथन में इस प्रकार से वह दो वर्णों वाला हो सकता है-एक प्रदेश उसका काला हो सकता है और दूसरे दोनों प्रदेश उसके कृष्णवर्ण से अतिरिक्त नीलादि वर्ण वाले हो सकते हैं यहां 'लिय नीलए य 'पाठ में दोनों प्रदेशों को एक रूप से विवक्षित किया गया है द्विक संयोग में जो दश भंग द्विमदेशिक स्कन्ध के प्रकट किये गये हैं उन्हीं दस भंगों में से यहां एक भंग के ३-३ भंग और होते हैं इस प्रकार यहां द्विकसंघोगी भंग कुल ३० हो जाते हैं जो इस प्रकार से हैं-सिय कालए य सिय नीलए य' यह प्रथम भंग है इस प्रथम भंग में प्रथम अंश कदाचित् काला भी हो सकता है और द्वितीयांश कदाचित् नीलादि रूपवाला भी हो सकता है-यहाँ नील पद कृष्ण से इतर सकलरूप का परिचायक है प्रथम भङ्ग का द्वितीय अवान्तरभंग-'सिय कालए य नीलए य' यह है ३५थी परिणभी श छ. 'जइ दुवण्णे सिय कालए सिय नीलए य' ते त्रय પ્રદેશવાળે અંધ બે વર્ણવાળ હોય તે તે બે વર્ણવાળા હવાના સામાન્ય કથનમાં આ રીતે તે બે વર્ણવાળો હોઈ શકે છે.–તેને એક પ્રદેશ કાળે હોઈ શકે છે. અને બીજા બે પ્રદેશ કાળા વર્ણથી જુદા નીલાદિ વર્ણવાળા हाई श छे. महियां 'सिय नीलए य' मा ५४मा भन्ने प्रशान मे ३५थी વિવક્ષિત કર્યા છે. દ્વિક સંગમાં જે દસ ભેગે ત્રણ પ્રદેશ સ્કંધના બતાવ્યા છે, તે જ દસ બંનેમાંથી અહિયાં એક ભંગના ત્રણ ત્રણ અંગે બીજા થાય છે. એ રીતે અહિયાં હિક સંજોગી કુલ ભંગે ૩૦ ત્રીસ બને छ. २ मा प्रभारी छे. 'सिय कालए य सिय नीलए य' मा ५3 am છે. આ પહેલા ભાંગમાં પ્રથમ અંશ કદાચિત્ કાળો પણ હોઈ શકે છે અને બીજો અંશ કદાચિત્ નીલ વર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. અહિયાં નીલ પદ કાળાથી બીજુ સકલ રૂપને બતાવવાવાળું છે. પહેલા ભંગના બીજા અવાન્તર
'सिय कालए य नीलए य' मा प्रमाणे छे. मनत्रीले मातरम"सिय
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम्
तायां चैकः प्रदेशः कालः प्रदेशद्वयं तु तथाविधैकपदेशावगाहादिकारणमपेक्ष्ये. करवेन विवक्षितमिति स्यान्नील इत्येको भङ्गः १, स्यात् कालस्तथैव प्रदेशद्वयं तु भिन्न प्रदेशादिना कारणभेदेन विवक्षितमवो नीलका त्रिति व्यपदिष्टमिति द्वितीयः २, अथ च द्वौ तथैव कालकौ उक्तौ एकरतु नीलक इत्येवं तृतीयः ३ | तदेवम् एकत्र द्विक्संयोगे त्रयाणां भावात् दशसु द्विकसंयोगेषु त्रिशद्भङ्गा भवन्ति ३० । एते च सूत्रसिद्धा एवेति' भङ्गत्रयं दर्शयित्वा तदपरं भङ्गान्तरं दर्शयति 'सिय का
और तृतीय अवान्तर भंग - 'सिय कालए य नीलए य ' यह है प्रथम भंग में जो दो वर्णों वाले होने के कथन में प्रदेश द्वय को एकरूप से विवक्षित किया गया है उसका कारण तथाविध एक प्रदेश में उन दोनों के अवगाह होने आदि की अपेक्षा से हैं इसी अपेक्षा से उन दोनों प्रदेशों में एकता की विवक्षा कर ली गई है इसी से 'सिघ कालए य सिय नीलए
' ऐसा प्रथम भङ्ग बना है द्वितीय भङ्ग में प्रथम प्रदेश उसका काल हो सकता है ऐसा कहा गया है और पहिले जिन दो प्रदेशों में प्रथम भंग
तथाविध एक प्रदेश में अवगाह होने आदि के कारण की अपेक्षा लेकर एक विवक्षित हुआ है अब उन दोनों प्रदेशों को दो भिन्न प्रदेश मानकर ये दोनों प्रदेश उसके नीले भी हो सकते हैं ऐसा कहा गया है यह द्वितीयभग हैं तृतीय भंग में दो प्रदेश उसके काले हो सकते हैं और एक प्रदेश उसका नीला हो सकता है ऐसा कहा गया है इस प्रकार से प्रथम भङ्ग को भी तीन भंग रूप विभागों में प्रकट करके अब सूत्रकार
लालगाय नीलएय' मा प्रभाले है, पडेला संगमां मे वाशेवाजा होवाना કથનમાં એ પ્રદેશને જે એક રૂપે વિવક્ષિત કર્યાં છે. તેનુ કારણ તે રીતના એક પ્રદેશમાં તે બન્નેના અવગાહના હાવા વિગેરેની અપેક્ષા એ છે એજ અપેક્ષાથી તે અને પ્રદેશેામાં એકપણાની વિવક્ષા કરવામાં આવી છે. તેથી વિય कालय सिय नीलएय' सेवा पासो लंग जन्यो छे मील लंगमां प्रथम દેશ તેના કાળા વણુ વાળા હોય છે તેમ કહેવામાં આવ્યુ' છે અને પહેલા જે એ પ્રદેશમાં પહેલા ભગમાં તે પ્રકારના એક પ્રદેશમાં અવગાહ હોવા વિગેરે કારણેાની અપેક્ષાએ એકત્વ વિવક્ષિત થયુ છે. હવે એ બન્ને પ્રદેશાને એ જુદા જુદા પ્રદેશે! માનીને તે તેના બેઉ પ્રદેશેા નીલા વર્ણવાળા પણ હાઈ શકે છે. એમ કહેવામાં આવ્યુ છે. આ પ્રમાણેના આ ખીજે ભંગ છે. ત્રીજા ભંગમાં તેના બે પ્રદેશેા કાળા હાય છે. અને એક પ્રદેશ તેના નીલ વધુ વાળે હોય છે, એમ કહ્યુ છે, આ રીતે પહેલા ભંગને પણ ત્રણ ભંગા રૂપ વિભાગેામાં
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र लए य लोहियए य' स्याद कालच लोहितश्च १, 'सिय कालए य लोहियगाय' स्यात् कालश्च लोहितकौच २ "सिय कालगाय लोहियएय य ३' स्यात् कालकीच लोहितकश्च ३ । कदाचित् एकोऽशः कालस्तदपरो लोहितः, कदाचित् एकोऽशः कालस्तदपरौ लोहितौ, कदाचित् अनेके देशाः काला एकांऽशो लोहित इत्येवं कालद्वितीय भंग को भी तीन अंगरूप विभागों में विभक्त करते हैं सिय कालए य लोहियए य१सिय कालए य लोहियगा य २' 'सिय काल गाय लोहियए य३' 'इस भंग में भी कृष्ण वर्ण के साथ लोहित वर्ण को रखा गया है प्रथम भंग में प्रथम प्रदेश को कृष्ण वर्णवाला और दोनों प्रदेशो में एकता की विवक्षा करके उन्हें एक मानकर लोहित वर्ण वाला प्रकट किया गया है द्वितीय भंग में प्रथम प्रदेश को कृष्ण वर्ण वाला
और दोनों ही प्रदेशों को स्वतंत्र दो प्रदेश मानकर उन्हें लोहित वर्ण बाले प्रकट किया गया है तृतीय भंग में प्रथम के दो प्रदेशों को काले वर्ण वाले और तृतीय प्रदेश को लोहित वर्ण वाला माना गया है इस प्रकार वह त्रिप्रदेशिक स्कन्ध अपने एक प्रदेश में काला हो सकता है और दूसरे प्रदेश में लाल होसकता है ऐसा यह प्रथम भंग है। अपने एक प्रदेश में वह काला हो सकता है, और दो प्रदेशों में वह-लाल हो सकता है ऐसा यह द्वितीय भग है अपने दो प्रदेशों में वह काला हो सकता है और एकप्रदेश में वह लाल हो सकता है ऐसा यह तृतीय भंग है अय
બતાવીને હવે સૂત્રકાર બી ના ભંગને પણ ત્રણ ભંગ રૂપ વિભાગમાં બતાવે છે. 'सिय कालए य लोहियए य सिय कालए य लोहियगा य सिय कालगाय लोहिय गाय३, म Ani 14 वर्ष साथे ala पन रामवाम मावस छे. પહેલા ભંગમાં પહેલા પ્રદેશને કૃષ્ણ વર્ણવાળો અને અને પ્રદેશમાં એક પણની વિરક્ષા કરીને તેને એક માનીને લાલ વર્ણવાળે કહેવામાં આવેલ છે. બીજા ભંગમાં પહેલા પ્રદેશને કાળ વર્ણવાળે અને બીજા બેઉ પ્રદેશને સ્વતંત્ર બે પ્રદેશ માનીને તેને લાલ વર્ણવાળા બતાવ્યા છે. ત્રીજા ભંગમાં પહેલા બે પ્રદેશને કાલા વર્ણવ ળા અને ત્રીજા પ્રદેશને લાલ વર્ણવાળે માનવામાં આવેલ છે
આ રીતે આ ત્રણ પ્રદેશવાળ સ્કંધ પિતાના એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણ વાળ હોય છે. અને બીજા પ્રદેશમાં લાલ વણવાળો હોય છે. એ આ પહેલે ભંગ બને છે. પિતાના એક પ્રદેશોમાં તે કાળા વર્ણવાળો હોય છે, અને બે પ્રદેશમાં તે લાલ હોય છે. એ પ્રમાણેને આ ત્રીજો ભંગ છે.
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५६७ लोहितयोः संबन्धात् त्रयो भङ्गाः । 'एव हालिइएण वि समं भंगा' एवं हारिद्रेण सममपि त्रयो भङ्गाः, तथाहि-स्यात् कालः स्यात् पीतः १, स्यात् कालश्च पीतों च २, स्यात् कालकौ च पीतश्चेति । 'एव मुकिल्लेण वि समं एवं शुक्लेनापि समं त्रयो भङ्गाः, स्यात् कालश्च शुक्लश्च १, स्यात् कालश्च शुक्लौ च २, पीले वर्ण के जो तीन भंग धनते हैं उसको बताते हैं 'सिय कालए य हालिहए य' ऐसा है उसको भी ३ भंगों में विभक्त करते हैं यही बात ‘एवं हालिद्दएण वि सम भंगा' इस सूत्रपाठ द्वारा सूचित की गई है-'सिय कालए य सिय हालिद्दए य१, सिय कालए य हालिहगा य २ सिय कालगाय हालिइए य३ 'जब कृष्ण वर्ण के साथ पीतवर्ण को रखकर भंग बनाये जाते हैं तो इस स्थिति में प्रथम भंग- स्यात् काला स्थात् पीता' ऐसा होता है इसमें त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का प्रथम देश कृष्णवर्ण वाला हो सकता है और दूसरा प्रदेश कि जो दो प्रदेशों की एकत्व विवक्षा से एक मान लिया गया है पीत भी हो सकता है द्वितीय भंग में एक प्रदेश काला हो सकता है और दूसरे दो प्रदेश पीले वर्ण वाले भी हो सकते हैं तृतीय भंग में दो प्रदेश काले वर्ण वाले हो सकते हैं और तीसरा एक प्रदेश पीले वर्ण वाला भी हो सकता है। इस प्रकार से ये तृतीय भंग के ३ अवान्तरभंग है 'एवं सुक्किल्लेण वि समं इसी प्रकार से शुक्ल वर्ण के साथ भी ३ भंग हो जाते हैं जो इस प्रकार से हैं-स्यात् कालश्च शुक्लश्च१, स्थात् कालश्च शुक्लौ चर
પીળા વણ સાથે જે ત્રણ ભંગ બને છે તે હવે બતાવવામાં मांव छ. 'सिय कालए य हालिदए य' को प्रमाणे मने छ. तर ५५
मनमा वाम मावा छे. मे वात 'एवं हालिइएण वि समं भंगा' मा सूत्राश्री सतावत छ. 'सिय कालए य सिय हालिहए य सिय कालए य हालिहगा य सिय कालगा य हालिहंगा य' न्यारे 4 वाजानी સાથે પીળા વર્ણને રાખીને ભંગ બનાવવામાં આવે છે ત્યારે પહેલે ભંગ 'स्यात् कालः स्यात् पीतः' मेव! मन छ. मामा ३ प्रशवाणाधना પહેલો પ્રદેશ કાલા વર્ણવાળો હોય છે અને બીજે પ્રદેશ કે જે બે પ્રદેશની એકત્વની વિવક્ષાથી એક માનવામાં આવેલ છે.-પીળો પણ હોઈ શકે છે. અને બીજા ભંગમાં એક પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળ હોય છે અને બીજા બે પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે ત્રીજા ભંગમાં બે પ્રદેશો કાળા વર્ણ વાળા હોય છે. અને ત્રીજો પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળો હોય છે. એ રીતે આ त्री ना ३ भवान्तर सगे छे. 'एव सुक्किल्लेण वि समं मे प्रमाणे
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती स्यात् कालौ च शुक्लश्चे ३ त्येवम् अत्रापि त्रयो महाः । 'सिय नीलए य लोहियए य' स्यात् नीलश्च लोहितश्च 'एत्य वि भगा ३' अत्रापि भंगास्त्रयः, तथाहिस्यात् नीलश्च लोहितश्च १, स्यात् नीलश्च लोहितौ च २, स्यात् नीलो च लोहितश्च, इत्येवं त्रयोभङ्गा इहापि । 'एवं हालिद्दरण वि समं भंगा ३' एवं हारिद्रेगापि नीलस्य भङ्गास्त्रयः, तथाहि-स्यात् नीलश्व पीतश्च १, स्यात् नीलश्च पीतौ च २, स्यात् नीलौ च पीतश्चेति त्रयः । एवं सुकिल्लेण वि समं भंगा' स्थात् कालौ च शुक्लश्च ये चतुर्थ भंग के अचान्तर ३भंग है अब नील वर्ण को मुख्य करके और लाल वर्ण को-गौण करके जो भंग होना है वह इस प्रकार से हैं-'सिय नीलए य लोहियए य १, अब इस भंग के भंग ऐसे हैं-'स्थात् नीलश्च लोहितश्च १ स्यात् नीलश्च लोहितौ च २, स्यात् नीलौच लोहितश्च ३'इस मंग के कथन में प्रथम भंग का अभिप्राय ऐसा है कि त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का जो प्रथम प्रदेश है वह कदाचित् नील भी हो सकता है और दूसराप्रदेश उसका लाल भी हो सकता है १ द्वितीय भंग में उसका प्रथम प्रदेश नील भी हो सकता है और उसके दूसरे दो प्रदेश लाल भी हो सकते हैं २ तृतीय भंग में प्रथम दो प्रदेश नीले हो सकते हैं और एक प्रदेश लाल भी हो सकता है ३ एवं हालि दएण वि समं भंगा३' पीत के साथ भी नील के ३संग होते हैं-'स्यात् नीलश्च पीतश्च १ स्यात् नीलश्च पीतौ च २, स्पात नीलौ च पीनन ३,इस
sस-वेत पण साथे पर 3 गो मन छ.२ मा प्रभारी छ.-'स्य त् कालश्च शुक्लश्च १ स्यात् कालश्च शुक्लौचर स्यात् कालौच शुक्लश्च' । ચેથા ભંગના ૩ ત્રણ અવાંતર ભંગે છે.
હવે નીલ વર્ણને મુખ્ય બનાવીને અને લાલ વર્ણને ગૌણ ३२ राभा २ सय मत छ त मा शत छ. "सिय नीलए य लोहियए य१' An Antay Aait२ गो मा प्रभाय छ'स्यात् नीलश्च लोहितश्च। स्यात् नीलश्च लोहितौ च२ स्यात् नीलोच लोहितश्च३' मा भगना व नभा पा सजन २ मा प्रभाव छ.ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધને જે પ્રથમ પ્રદેશ છે. તે કોઈવાર નીલ પણ હોઈ શકે છે અને તેને બીજે પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે ૧ બીજા ભંગમાં તેને પ્રથમ પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળ પણું હોઈ શકે છે. અને તેના બીજા બે પ્રદેશ લાલ પણ હોઈ શકે છે ૨ ત્રીજા ભંગમાં પહેલા બે પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળા હોઈ શકે છે અને એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળો પણ હેય छ 3 एवं हालिदेण वि समं भंगा३' पीक व साथे नीट व नासयोगथी ३ मा भने छे त मा प्रमाणे छे. 'स्यात् नीलश्च पीतश्च१ स्यात्
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५६९ एवं शुक्लेनापि समं नीलस्य त्रयो भङ्गाः तथाहि-स्याद नीलश्च शुक्लश्च १, स्यात् नीलश्च शुक्लौ च २, स्यात् नीली च शुक्ल श्च ३ 'सिय लोहियए य हालिहए य भंगा ३' स्यात् लोहितव पीतश्च भङ्गास्त्रया-क्यात लोहितश्च पीतश्च १, स्यात् लोहितश्च पीतौ च २, स्यात् लोहितौ च पीतश्चेत्येवं त्रयो भगा इहापि । 'ए मुक्किासि समं भंगा ३' एवं शुक्ले नावि समं लोहितस्य त्रयो भङ्गा भवन्ति, तथाहि-लोहितश्च शुक्मश्व इत्येक १, लोहितश्च शुक्लो भंग कथन में प्रथम भंग वा अभिप्राय ऐसा है कि उस त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का प्रथम प्रदेश नील भी हो सकता है और अपर प्रदेश पीत भी हो सकता है १ प्रथम प्रदेश नील भी होसकता हैं और दो प्रदेश पीले भी हो सकते हैं २, प्रथम दो प्रदेश नीले भी हो सकते हैं एक प्रदेश उसका पीला भी हो सकता है ३ 'सुकिल्लेण वि समं भंगा३' इसी प्रकार से शुक्ल के साथ भी नील के ३भंग होते हैं-'स्यात् नीलश्च शुक्ल श्व१, स्यात् नीलश्च शुक्लौ च २, स्थात् नीली च शुक्लश्च ३, पूर्वोक्तरूप से ही इन भंगों का अर्थ ज्ञातव्य है 'लिय लोहिए य हालिद्दए य भंगा ३' स्यात् लोहितश्च पीतश्च' ऐसा जो अंग है उस में भी भंग इसी प्रकार से होते हैं-'स्यात् लोहितश्च पीतश्च१, स्थात् लोहिश्च पीतौ चर, स्पात लोहितोच पीतश्च ३ इसी प्रकार से शुक्ल के साथ भी लोहित के ३ भंग होते हैं-'स्थात् लोहितश्च शुक्लश्च १, लोहितश्च शुक्लौ च २, लोहितौ च नीलश्च पीतौंचर स्यात् नीलौच पीतश्च३' मा माना थनमा पसामना પ્રકાર આ પ્રમાણે છે. કે-તે ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધને પહેલો પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. અને બીજે પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. ૧, તે જ પ્રમાણે પ્રથમ પ્રદેશ નીલવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. અને બે પ્રદેશે પીળા પણ હોઈ શકે છે. ૨ તથા પહેલા બે પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે અને એક પ્રદેશ પીળા पण डाय छे 3 'सुकिल्लेण वि समं भंगा' से प्रभारी श्वेत पनी साथ पर नीस व ना प डाय छे. 'स्यात् नीलश्च शुक्लश्च१ स्यात् नीलश्च शुक्लौचर स्यात् नीलौच शुवलश्च३' से शत पूरित ३५थी १ मा लगाना २ सम०४३1. 'सिय लोहियए य हालिहएय भगा३' स्यात् लोहितश्च पीतश्च' से प्रमाणन २ सय भने छे, तभा ५९ अवान्त२ 3 ऋण लगे! मे शमन छ 'स्यात् रोहितञ्च पीतश्च१ स्यात लोहितश्च पीतौचर स्यात् लोहितोच पीतश्च' भन शते श्वेत व नी सा2 खास ना योगथा ३ मा मन छ. ते भारी छे. 'स्यात लोहितश्च शुक्लश्च१ स्यात, लोहि
भ० ७२
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
५७०
3
चेति द्वितीयः २, लोहितौ च शुक्लश्च इति तृतीयः ३ । सिय हालिदए य सुकिल्लए य भंगा३' स्यात् पीतश्च शुक्लश्च इति प्रथम : १, स्यात् पीतश्च शुक् चेति द्वितीयः २ स्यात् पीतौ च शुक्यचेति तृतीयः ३ । ' एवं सन्धे ते दसदुया संजोगा मंगा तीसं भवति' एवं सर्वे ते दश द्विक्संयोगा भङ्गा स्त्रिंशद् भवन्ति, निमदेशिक स्कन्धस्य द्विक्संयोगे द्विपदेशिस्कन्धवत् दश भङ्गाः भवन्ति दशानां भङ्गानां पुनरेकैकस्य त्रिसङ्गे सति त्रिंगद् भङ्गा भवन्ति ते च पूर्व प्रदर्शिता एवेति । 'जति' यदि त्रिवर्णः - वर्णत्रयवान् त्रिपदेशिकः स्कन्ध स्तदा 'सिय काल य नीलए य लोहियए य' रपात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च, एकः प्रदेशः शुक्लश्च ३, इन अंगों का भी अर्थ पूर्वोक्त रूप से ही स्पष्ट है 'सिय हालिए य सुकिल्लए य भंगा ३' ऐसा जो भंग है, सो इस भंग के भी ३भंग इस प्रकार से हैं स्यात् पीनश्च शुक्लश्व१ स्यात् पीतश्च शुक्लौच २, स्यात् पीतोच शुक्लश्च ३, इन अंगो का भी अर्थ स्पष्ट है । 'एवं सव्वे ते दस दुयाजोगा मंगातीलं भवति' 'इस प्रकार से ये दश द्विक्संयोगी भंग ३० होते हैं तात्पर्य ऐसा है कि त्रिदेशिक स्कन्ध के द्विकसं योग में द्विप्रदेशिक स्कन्ध के जैसा १० यंग होते हैं फिर १० मंगों के एक एक भंग के तीन भंग और होते हैं इस प्रकार कुल भंग ये ३० हो जाते हैं जो अभी यहां पर दिखलाये गये हैं ।
'जह तिवन्ने' यदि वह त्रिप्रादेशिक स्कन्ध तीन वर्णों वाला होता है तो वह इस प्रकार से तीन वर्णों वाला हो सकता है- 'सिय कालए य्, नीलए य लोहियए य १' उसका एक प्रदेश काला भी हो
are शुक्लौचर लोहितौच शुक्ला३' मा गोलो प्रकार या पूर्वोत પ્રકારની જેમ જ છે તેજ રીતે પીળા વણુ અને શ્વેત વણુના ચૈાગથી ૩ ત્રણ लौंगे। जने छे ते या रीने हे 'सिय हालिदए य सुकिल्लए य भंगा ३' तेना अमर आ रीते छे 'स्य त् पीनश्च शुक्लश्च १ स्यात् पीतश्च शुक्लौचर स्यात् पीतौ च शुक्लश्च३' भागना प्रहार या स्पष्ट छे. एवं सव्वे ते दस दुया संजोगा मंगा तीस भजंति' या रीते थे इस हिस्सयोगी लगी अवाન્તર ભંગા સાથે ૩૦ ત્રીસ પ્રકાના થાય છે તાત્ક કહેવાનું એ છે કેત્રણ પ્રદેશવાળા કધના કિસ ચેાગમાં એ પ્રદેશી કધની જેમ ૧૦ દસ ભગા મને છે. અને તે દસ ભગેના એક એક ભંગતા ત્રણ ત્રણ વાન્તર ભુંગા બને છે. એ રીતે કુલ ત્રણ પ્રદેશી સ્કંધના ૩૦ લગે મને છે. જે ઉપર મતાવવામાં આવ્યા છે,
'जइतिवन्ने' ले ते त्र प्रदेशी धनवशेवाणा होय तो ते भा प्रभाषे त्र वर्जुवाणा । शडे छे, 'त्रिय काल य, नीलए य, लोहियए य, १'
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५७१ कृष्णः, एको नील स्तृतीयो लोहितः, एवमेको भङ्गः १। 'सिय कालए य नीलए य हालिदए य' स्यात् कालश्च नीलश्व पीतश्च त्रिप्रदेशिकस्कन्धस्यैकप्रदेशः कालो द्वितीय प्रदेशो नील स्तृतीयः प्रदेशः पीत इत्येवं द्वितीयो भङ्गः २, 'सिय कालए य नीलए य सुकिल्लए ये स्यात्कालश्च नीलश्च शुक्लश्व एकोऽशः कालो द्वितीयः प्रदेशो नीलस्तृतीयः प्रदेशः शुक्ल इत्येवं तृतीयो भङ्गो भवति३, 'सिय कालए य लोहियए य हालिदए य' स्यात् कालश्व लोहितश्च पीतश्व त्रिप्रदेशिकरकन्धस्यैका प्रदेशः कालो द्वितीयो लोहित स्तृतीयः पीतः, एवं रूपेण चतुर्थों भङ्गो भवति ।। 'सिय कालए य लोहियए य मुकिल्लए य' स्यात् कालश्च लोहितश्च शुक्लश्च सकता है एक दुसरा प्रदेश नीला भी होलकता है, और तीसरा प्रदेश लाल भी होसकता है ऐसा यह पहला अंग हैं, दूसरा भंग 'सिय कालए य, नीलए य हालिहए ऐला है उसका एक प्रदेश काला, दूसरा प्रदेश नीला और तीसरा प्रदेश पीला भी हो सकता है तीसरा भंग-'सिय कालए य नीलए य सुविकलए य' ऐसा है उसका एक प्रदेश काला, दूसरा प्रदेश नील, और तीला प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है ३सिय कालए य, लोहिथए य' हालिदए य ४' यह चतुर्थ भंग है उसका एक प्रदेश काला भी हो सकता है, दूसरा प्रदेश लाल भी हो सकता है
और तीसरा प्रदेश पीला भी हो सकता है। पांचवां भंग 'सिय कालए य, लोहियए य,सुश्किल्लए य' ऐसा है-उस त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का एक देश काला भी हो सकता है दूसरा प्रदेश लाल भी हो सकता है और तीसरा તેને એક પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળ પણ હોય છે. અને બીજો એક પ્રદેશનીલ વર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. અને ત્રીજે પ્રદેશ લાલ પણ હોઈ શકે છે. આ પ્રમાણેને मा प्रथम मछ. मीना प्रभारी छ.-'सिय कालए य नीलए य हालिहए य' તેને એક પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. અને બીજે પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળ હોય છે. અને ત્રીજે પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળ પણ હેઈ શકે છે.૨ alin an 'सिय कालएय, नीलए य, सुकिल्लए य' से प्रभारी छ. तो ये પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળે અને બીજે પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળો ત્રીજો પ્રદેશ ત पशुपाणी पहा छ. 'सिय कालए य, लोहियए य, हालिहए य४' આ પ્રમાણેને આ ૪ ચે ભંગ બને છે તેને એક પ્રદેશ કાળે પણ હેઈ શકે છે. બીજો એક પ્રદેશ લાલ પણ હોઈ શકે છે. અને ત્રીજે પ્રદેશ पाणा प ड शछ ४ पांय मग 'सिय कालए य, लोहियए य, सुक्कि રહે છે એ પ્રમાણે ત્રિપદેશી કપને એક દેશ કળા વર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. અને બીજો એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે.
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૨
भगवती
इत्येवं पञ्चमो भङ्गो भवति ५ । ' मिय कालए य हालिए य सुकिल्लए य' स्यात् कालश्च पीतश्च शुक्लश्च त्रिप्रादेशिक कन्वस्यैकः प्रदेशः कालो द्वितीयः पीत स्तृतीयः शुक्ल इत्येवं रूपेण पष्ठो भङ्गो भवति । 'सिय नीलए य लोहियए य हालिदए ' स्यात् नीलश्च लोहितश्न पीतश्च त्रिमदेशिक स्कन्धस्यैकः प्रदेशो arat द्वितीयो लोहित स्तुत्यः पीतः इत्येवं रूपेण सप्तमो भङ्गो भवति । 'सिय नीलए य लोहियए य सुकिल्लए य' स्यात् नीलश्च लोहितञ्च शुक्लश्च यदा त्रिप्रदेशिस्कन्धस्यैकपदेशो नीलो द्वितीयः प्रदेशो लोहित तृतीयः प्रदेशः शुक्कस्तदष्टमो भङ्गो भवति ८ | 'सिय नीलए य हालिए य सुकिल्लए च' स्यात् नीळश्च पीतश्च प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है छठा भंग-'लिय कालए य हालिए य, क्लिए य' ऐसा है इसमें उस त्रिदेशिक स्कन्ध का एक प्रदेश काला भी हो सकता है दूसरा प्रदेश पीला भी हो सकता है और तीसरा प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है सातवां भंग-'सिय नीलए लोहिय य हालिए य' ऐसा है इसमें उस त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का प्रथम प्रदेश कृष्ण के स्थान पर नीला भी हो सकता है दूसरा लाल भी हो सकता है और तीसरा प्रदेश पीला भी हो सकता है आठवां भंग - 'सिय नीलए य, लोहि यए य, सुकिल्लए य' ऐसा है इस में उस त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का प्रथम प्रदेश नील भी हो सकता है, दूसरा प्रदेश लाल भी हो सकता है और तीसरा प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है ८ नौचा भंग - 'मिय नीलए य, हालिए य, सुक्किल्लए य, ऐसा है इस में उस विप्रदेशिक स्कन्ध का
मनेत्रीले अहेश श्वेतवाणी पशु होई शडे छे.प छट्टो लौंग - 'स्त्रिय काल एय हालिहए य सुकिल्लए य भी प्रभा भने छे. या संगमां ते त्रयु अहेशीવાળા સ્કંધના એક દેશ કાળા વર્ણવાળા હાય છે, અને બીજો પ્રદેશ પીળા વણુ વાળા પણ હાઈ શકે છે, અને ત્રીજો પ્રદેશ શ્વેત વવાળા પણુ ખની श} छे.६ सातभा लंग भी प्रभा भने छे. 'सिय नीलए य लोहियए य हालि૬ ચ’આ ભગમાં એ ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધના પ્રથમ પ્રદેશ નીલ વણુ વાળા પણ હોઈ શકે છે અને ખીને પ્રદેશ લાલ પશુ હેાઇ શકે છે. અને ત્રીજો अहेश योगी पायु होठ शडे छे.७ माउभो लौंग - 'सिय नीलएय, लोहियएय, सुकि कल्लए य, मा प्रभावे माउभी लौंग भने छे. तेमां मे त्रयु अहेशवाजा સ્કંધના પ્રથમ પ્રદેશ નીલ વણુ વાળા પશુ ડાઈ શકે છે. ખીજો પ્રદેશ લાલ વણુ વાળા પણ હાઈ શકે છે. અને ત્રીજો પ્રદેશ શ્વેત પણ હાઇ શકે છે.૮, ह्नवे नवभो लौंग णताववामां आवे छे. 'सिय लोहियएय, हालिइएय, सुक्कि
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५७३ शुक्लश्य, यदा त्रिप्रदेशिकस्कन्धस्यैको देशो नीलो द्वितीयः पीतः तृतीयः शुक्ल स्तदा नवमो भङ्गो भवति ९ । 'सिय लोहियए य हालिदए य मुक्किल्लए य' रयात् लोहितश्च पौतश्च शुक्लश्च, यदा त्रिप्रदेशिकस्कन्यस्यैको देशो लोहितो भवेत् द्वितीयः प्रदेशः पीतो भवेत् तृतीयः प्रदेशः शुक्लो भवेत् तदा-दशमो भङ्गो निष्पद्यते १० । 'एवं एए दस तियासंयोगा' एवमेते दश त्रिकसंयोगाः एवम्पूर्वोक्तदर्शितपकारेण एते त्रिसंयोगिनां दशभङ्गा भवन्ति त्रिवर्णतायामेकवचनस्यैव संभवात् दशत्रिकसंयोगा भङ्गा भवन्तीति भावः । त्रिप्रदेशिकस्कन्धे एकद्वि. त्रिवर्णविषयकभङ्गान् दर्शयित्वा त्रिदेशिकस्कन्धरय गन्धविषयकभङ्गान् दर्शयितुमाह-'जइ एगगंधे' इत्यादि, गन्धविषये एकगन्धल्वे द्वौ मङ्गौ भवतः द्विगप्रथम प्रदेश नील भी हो सकता है दूसरा प्रदेश पीला भी हो संकता है
और तीसरा प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है ९ दशमां भंग-'सिय लोहि यए य, हालिदए य सुश्किल्लए य'ऐसा है इसमें उस त्रिमदेशिक स्कन्ध का प्रथम प्रदेश लाल भी हो सकता है दूसरा प्रदेश पीला भी हो सकता है और तीसरा प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है एवं एए दस तिया संजोगा 'इस प्रकार से ये १० त्रिक संयोगी भंग होते हैं त्रिवर्णता में एक वचन की ही संभवता होती है अतः इस अवस्था में त्रिक संयोगियों के १० ही भंग होते हैं। इस प्रकार से त्रिप्रदेशिक स्कन्ध में एक दो तीन वर्ण विषयक भगों को प्रकट करके अब सूत्रकार यहां गन्ध संबंधी भंगों को
સ્ટા આ પ્રમાણે નવમો ભંગ છે. તેમાં એ ત્રણ પ્રદેશવાળા સકંધનો એક પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે અને બીજો એક પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. તથા ત્રીજે એક પ્રદેશ શ્વેત વણ पाणी ५५ 31 श छ.६ स म -सिय लोहियए य, हालिहए य, सुक्किहए य1०' मा प्रभारी ने सभी मने छे. तेमात्र प्रदेशवाणा કંધને પહેલે પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. અને બીજો પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. અને ત્રીજો પ્રદેશ શ્વેત વર્ણ ગળો પણ होय छ १० ‘एवं एए दस तियासजोगा' मा शते । पूर्वरित १० स लगा ત્રિક સગી ભંગના બને છે. ત્રણ વર્ણપણામાં એક વચનની સંભાવના હોય છે. જેથી આ અવસ્થામાં ત્રણ સંગિમાં ૧૦ દસ જ ભંગ બને છે.
આ રીતે ત્રણ પ્રદેશવાળા માં એક, બે, ત્રણ, વર્ણ સંબંધી અંગે બતાવીને હવે સૂત્રકાર અહિયાં ગંધ સંબંધી ભંગને બતાવે છે તે मा प्रमाणे छ.
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
५७४
म्वतायां तु एकत्वानेकत्वाभ्यां त्रयो भङ्गा भवन्ति तानेव दर्शयति- 'सिय सुभिगंधेसि गंधे' स्यात् सुरभिगंधः त्रिष्वपि प्रदेशेषु सुरभिगन्धस्यैव सद्भावात् स्वाद् दुरभिगन्धः प्रदेशश्रयेऽपि दुरभिगन्धस्यैव सद्भावात्तदेव द्वौ भङ्गौ २, 'जइ दुगंधे सिय सुरभिगंधे य दुरभिगंधे य भंगार' यदि द्विगन्धस्तदा स्यात् सुरferre दुरभिगन्धश्चेति त्रयो भङ्गाः ३ । 'रसा जहा बन्ना' रसा यथा वर्णाः । त्रिपदेशिकस्कन्धस्य वर्णविपये यथा भङ्गाः कथिताः असंयोगे पञ्च, द्विकसंयोगे दिखलाते हैं - 'जह एगगंधे०' यदि त्रिप्रदेशिक स्कन्ध में एक गंध होना है तो या तो उस में सुगंधि हो सकती है या उस में दुरभिगन्ध हो सकता है इस प्रकार से एक गंध के विषय में ये दो भंग होते हैं त्रिप्रदेशिक
ध के तीनों प्रदेशों में जब सुरभिगंध का हो सद्भाव माना जावेगा तब तो सुरभिर्गंध विषयक एक भंग होगा और जब उनमें केवल एक दुर भिगंध का ही सद्भाव माना जावेगा तब दुरभिगंध विषयक एक भंग होगा इस प्रकार से एकत्व में दो विकल्प होते हैं जब उस त्रिप्रदेशिक स्कन्ध में दोनों गंध गुण है ऐसा कहा जाता है तो इस में केवल एकही भंग होता है यही बात 'जह दुगंधे लिय सुरभिगंधे य दुरभिगंधे य ३' इस पाठ द्वारा व्यक्त की गई है क्योंकि इस वक्तव्यता में उस में सुरभिष और दुरभिगंध दोनों गंध रहता हैं । 'रखा जहा वन्ना' रस सम्बन्धी भंग संख्पा प्रकट करने के लिये सूत्रकार ने यह सूत्र कहा है इससे यह कहा गया है कि इस त्रिप्रदेशिक स्कन्ध को वर्ण संबन्धी भंग संख्या
'जइ एग गंधे० ' ले यु अशवाजा धभां मे गंध होय छेत તેમાં સુગંધ શુશુ હોઇ શકે છે અથવા દુર્ગંધરૂપ એક ગુણ હાઇ શકે છે. આ રીતે એક ગંધના વિષયમાં એ ભંગ અને છે. ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધના ત્રણે પ્રદેશમાં જો સુંગધ ગુણુ જ માનવામાં આવે ત્યારે સુગંધ સખ‘ધી એક ભંગ થશે અને જ્યારે તેમાં એક દુધ શુશુ જ માનવામાં આવે ત્યારે દુધ વિષચક એક ભગ બનશે આ રીતે એક ણુમાં એ વિકલ્પા બને છે. અને જ્યારે તે ત્રણ પ્રદેશી સ્કંધમાં અને ગધ ગુણુ છે તેમ કહેવામાં આવે ते। तेनेा ठेवण ये४ ४ लौंग भने छे. ४ वात 'जइ दुर्गंधे सिय सुरभिगंधे य दुरभिगंधे य३' मा पाउथी मतावेस हे. मा उथनथी तेमां सुत्रध भने दुर्गध मे गरौंध रहे है तेभ ताभ्यु' हे 'रमा जहा वण्णा' रस समधी ભંગાની સખ્યા ખતાવવા સૂત્રકારે આ સૂત્ર કહ્યુ છે આ સૂત્રથી એ વાત કહી છે કે આ ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં વણુના સબધમાં જે રીતે ભગાની
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुगलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५७५ त्रिंशत् , त्रिकसंयोगे दश, तथैव रसविषयेऽपि असंयोगे पञ्च, दिकसंयोगे त्रिंशत् , त्रिकसंयोगे च दश भवन्तीति ज्ञातव्यमिति, भङ्गः प्रकारश्च स्वयमूहनीयः । ___'जइ दु फासे' यदि त्रिप्रदेशिका स्कन्धो द्विस्पर्शः-स्पर्शद्वयवान् तदा 'सिय सीए य निढे य' स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च 'एवं जदेव दुप्पएसियस तहेव चत्तारि भंगा' एवं यथैव द्विपदेशिकस्य स्कन्धस्य तथैव चत्वारो भङ्गा, कदाचित् शीतश्च स्निग्धश्वेत्येको भङ्गः १, कदाचित् शीतश्च रूक्षश्चेति द्वितीयो भङ्गा, २ स्थात् जिस प्रकार से असंयोग में ५ द्विकलंयोग में 30 और त्रिक संयोग में १० प्रकट की गई है उसी प्रकार से रससंबन्धी भंग संख्या भी असंयोग में ५दिक संयोग में ३० और त्रिक संयोग में १०होती है ऐसा जानना चाहिये तथा रससंबंधी भङ्ग प्रकार अपने आप समझ लेना चाहिये ! दो स्पर्श होने विषयक कथन इस प्रकार है-'जह दु फाले' यदि वह त्रिप्र. देशिक स्कन्ध दो रूपों वाला होता है लब वह इस प्रकार से दो रूपों वाला हो सकता है-'लिय सीए य निद्धे च कदाचित् वह शीत स्पर्शवाला
और स्निग्ध स्पर्शवाला इन दो स्पों वाला भी हो सकता है इत्यादि रुपसे विस्पर्शविषयकसमस्तकथन 'एवं जहेच दुप्पएसियल तहेव चत्तारि भंगा' जैसा द्विप्रदेशिक स्कन्ध के प्रकरण में किया गया हैं वैसा ही यहां पर कर लेना चाहिये अर्थात् द्विप्रदेशिक स्कन्ध में द्विस्पर्शता को लेकर चार भंा प्रकट किये गये हैं जैसे ही वे चार भंग यहां पर भी
સંખ્યા જેમ કે-અસંગમાં ૫ પાંચ કિક સંગમાં ૩૦ ત્રીસ અને ત્રિક સંગમાં ૧૦ દસ એ પ્રમાણે બતાવી છે. તે પ્રમાણે સના समयमा पर सभा
હવે સ્પર્શના સંબંધમાં ભંગ બતાવે છે. તેમા પહેલા બે २५ विषयमा मा प्रभार सूत्रा२ ४९ छ.-'जइ दुफाखे' ले त प्रदेश વાળ ધ બે સ્પર્શેવાળ હોય છે તે તે આ નીચે પ્રમાણેના બે સ્પશે पायो भने छरेम-खिय सिए य निद्धे य' वार ते ४॥ १५शवाणा भने સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળા હોઈ શકે છે. વિગેરે પ્રકારે બે સ્પેશ સંબ થી मधु ४थन एवं जहेव दुपएसियस तहेव चत्वारिभंगा' २वी शत में પ્રદેશી સ્કંધના પ્રકરણમાં કહેવામાં આવ્યું છે. તે જ પ્રમાણેના ચાર ભંગ અહિયાં સમજી લેવા અર્થાત બે પ્રદેશવાળા મધમાં બે સ્પશપને લઈને ચાર ભંગ બનાવવામાં આવ્યા છે. તે જ પ્રમાણેના ૪ ચાર બંગો અહિયાં ५५ ४ा. ते मा प्रभार छ. 'सिय सीए य निद्ध य' 21 प्रमाणुना मा पडे।
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस ५७६ उष्णव स्निग्धश्चेति तृतीयो भङ्गः ३, कदाचित् उष्णश्च रूक्षश्चेति चतुर्थों भङ्गः। एवं सङ्कलनया स्पर्शद्वयवत्वे त्रिपदेशिकस्य सन्धस्य स्पर्शविपये चत्वारो भङ्गा भवन्तीति । 'जइ तिफासे' यदि त्रिमदेशिक: स्कन्धः, त्रिस्पर्श:-स्पर्शत्रयवान तदा 'सव्ये सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमः सर्वाशे शैत्यमे कदेशे स्निग्धताः एकस्मिन रूक्षता इत्यर्थः तथाहि कह लेना चाहिये सिए य निद्धे य' यह प्रथम अंग है द्वितीय भंग 'सिय सीए य अस्खे ' इस प्रकार से है इस में कदाचित् वह शीत हो सकता है और सक्ष भी हो सकता है ऐसा कहा गया है तीसरा अंग-सिय उलिणे य निधि इस प्रकार से है इसमें कदाचित् वह उष्ण भी हो सकता है और स्निग्ध भी हो सकता है ऐसा समझाया गया है चतुर्थ भग-सिय उसिणे व रुस्खे य' ऐसा है हम में कदाचित् वह उष्ण हो सकता है और लक्ष भी हो सकता है ऐसा कहा गया है इस प्रकार शीन और उपण को प्रधान करके उनके साथ स्निग्ध और रूक्ष युक्त करके ये ४भा त्रिप्रदेशिक स्कन्ध के दो स्पों के विषय में बने हैं __अब त्रिस्पर्श विषयक कथन करते हैं-'जइ निफाले यदि वह त्रिप्रदेशिकमन्ध तीन स्पर्शवाला होता है तो वह इस प्रकार से तीन स्पर्शोवाला हो सकता है 'लये सीर, देसे निद्धे देसे लश्खे ?' यह साँश में शीत हो सकता है, एकदेग में स्निग्ध हो सकता है और दूसरे एक देश An छ, म 'सिय सीए य रुखे र प्रभाए छ. ALATHI हायित् ते शीत-331 श छे प्रमाणे . त्रीले 'सिय उसिणे य निद्धे य' हयात ४-१२म
पाछे मन निय-शिवाने ५५ देश छ यो। म सा प्रणे छे.-'सिय उसिणे य रुक्खे य' हायित् તે ઉષ્ણ હોઈ શકે છે અને રક્ષ પણ હોઈ શકે છે તેમ બતાવેલ છે. એ રીતે ઠંડા અને ગરમ ગુણને મુખ્ય બનાવી તે તેની સાથે બ્ધિ અને રૂક્ષને
જી ત્રણ પ્રદેશવાળા ક ધના બે સ્પર્શ પણાના વિષયમાં ૪ ચાર
स्प
न] २५० ५ना समधनु ४थन 241 प्रभारी छ 'जइ तिफासे' ने તે ત્રણ પ્રદેશવાળો રકંધ ત્રણ સ્પર્શવા હોય છે તે તે આ પ્રકારે ત્રણ
m मन छ.-'सव्वे सीए, देसे निद्धे, देसे लुक्खे' त सशिथी शीत સ્પર્શવાળા હોય છે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળ હેય છે અને બીજા એક દેશમાંસ્તિ5 રૂક્ષ પશવ ળ હેય છે ૧ આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
refer टीका श०२० उ०५ ०१ पुनलस्य वर्णादिमत्व निरूपणम्
५७७
'सम्वे सीए त्ति' त्रयाणामपि प्रदेशानां शीतपरिणामस्त्रात् सत्रः शीतः 'देसे निद्धे त्ति' देशः स्निग्धः त्रयाणां मध्ये एकप्रदेशस्य स्निग्धत्वात् २, 'देसे लक्खे' देशो रूक्ष इति त्रयाणां प्रदेशानां मध्ये द्विपदेशात्मको देशो रूक्षः एकपरिणामयोर्द्वयोरेकपदेशावगाहनादिना एकत्वेन विवक्षितत्वात् इति प्रथमभङ्गविवेकः १ । 'सव्वे सीए देसे निद्धे देमा लुक्वा' सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशौ रूक्षौ - सर्वोsriशः शीत एकदेशः farst तदनेकदेशौ रूक्षौ भिन्नपरिणामतयाऽनेकवच नान्तस्तृतीयः पादइति द्वितीय भङ्गः २ । तृतीये द्वितीयपादस्तु अनेक वचनान्तस्तदेव दर्शयति 'सच्चे सीए देसा निद्रा देसे लक्खे' सर्वः शीतो देशी में रूक्ष हो सकता है ? इसका तात्पर्य ऐसा है कि त्रिप्रदेशिक स्कन्ध के तीनों प्रदेशों में शीन परिणामता होने से वह सर्व रूप में शीत हो सकता है, प्रदेशों के मध्य के एक प्रदेश में स्निग्यता होने से वह देश में स्निग्ध हो सकता है तथा तीनों प्रदेशों के बीच में द्विपदेशात्मक एक देश रूक्ष हो सकता है क्योंकि एक परिणाम वाले दो प्रदेशों को एक प्रदेशावगाहन् आदि होने से यहां एकत्व की विवक्षा की गई है । इस प्रकार से यह प्रथम भंग है । द्वितीय अंग इस प्रकार से है- 'सव्वे सीए, देखे निद्धे देसा लुक्खा' वह अपने सर्व अंश में शीत हो सकता है एकदेश उसका स्निग्ध हो सकता हैं और अनेक देश रूप दो प्रदेश उसके रूक्ष हो सकते हैं । यहाँ भिन्न परिणामवाला होने से तृतीय पद अनेक वचनान्त है २, तथा तीसरे भंग में द्वितीय पद अनेक वचनान्म है जैसे- 'सव्वे सीए देसा निद्धा देसे लक्खे ३' वह अपने सर्वश में शीत हो सकता है
'सव्वे सीए' त्र प्रदेशवा' संधना अद्देशेोभां शीतसतायालु होवाथी ते सर्व शेते शीत होर्ध शडे छे. 'देसे निद्धे' - वायु प्रदेशोनी मध्य ४ अहेशभां स्निग्धता होवाथी ते देशमां स्निग्ध हो रा . र 'देसे लुक्खे' भने लु अहेशा पैकी દ્વિદેશાત્મક એક દેશ રૂક્ષ થઈ શકે કેમ કે એક પરિણામવાળા એ પ્રદેશેાના એક પ્રદેશાવગાહન હાવાથી એકત્વની વિવક્ષા કરવમાં આવી છે૩ આ રીતના मा पहेला लंग छे जीले लौंग या प्रमाये जाने . - ' सव्वे सीए देसे निद्धे देसा लक्खा' ते पोताना सर्वाशथी शीत होई शडे हे भने तेना द्वेश સ્નિગ્ધ હાઈ શકે છે. અને અનેક દેશ રૂપ તેનાં બે પ્રદેશ રૂક્ષ હાઇ શકે છે અહી ભિન્ન પરિણામવાળુ' હાવાથી આનું ત્રીજું પદ્ય અનેક વચનવાળું मने छे, तथा न्रीन लौंग मीनु यह ने वयनवाणु छे नेम है- 'सव्वेसीए देसा निद्धा देसे लुक्खे३' ते 'ताना सर्वांशी शीत हे। शडे छे. तथा
भ० ७३
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस ५७८ स्निग्धौ देशो रूक्ष इति तृतीयः ३ ! उष्णत्वमाश्रिय भङ्गाः पदयन्ते 'सव्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वउष्णो देश: स्निग्धो देशो रूक्षः सर्वाशे उष्णता एको देशः स्निग्धस्तदपरो देशो रूक्ष', 'पत्य वि भंगा तिन्नि' अत्रापि भङ्गास्त्रयः यथा सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशो रुक्ष इति प्रथमः १, सर्व उप्णो तथा उसके दो अंश स्निग्ध हो सकते हैं और एक अंश उसका रूक्ष हो सकता है। ये ३ भंग शीत स्पर्श को मुख्य कार के एवं स्निग्ध और रूक्ष गुणों को उसके साथ योजित कर के प्रकट किये गये हैं ३।अब उष्ण स्पर्श को मुख्य करके और स्निग्ध रूक्ष पर्श को उसके साथ योजित करके अंग प्रकट किये जाते हैं-'सचे उसिणे, देसे निद्धे देसे लुक्खे' वह सर्व देश में उष्ण हो सकता है, एक प्रदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है तथा एक परिणाम वाले दो देशों में एकत्व की विवक्षा से वह एक देश में रूक्ष भी हो सकता है १ यह प्रथम भंग है 'सच्चे उसिणे देले निद्ध देखा लुक्खा' सर्व उरः देश स्निग्धो, देशौ रूक्षो' यह द्वितीय भंग है इस में वह सर्वरूप में उष्ण हो सकता है एक देश में स्निग्ध हो सकता है और दो देशो में रूक्ष हो सकता है यहां तृतीय पद को अनेक वचनान्त किया गया है २, द्वितीयपद को अनेक वचनान्त करने पर तृतीय भंग इस प्रकार से है 'सबने उलिणे देले निद्ध देसे लुस्खे' सर्वः उष्णः, देशाः स्निग्धः देशो रूक्ष: इस अंग में उसके सर्व अंश तीनों प्रदेश उष्ण हो सकते हैं दो प्रदेश स्निग्ध हो सकते हैं और एक प्रदेश रूक्ष भी हो તેના બે અંશે સ્નિગ્ધ હોઈ શકે છે તથા એક અંશ તેનો રૂક્ષ હોઈ શકે છે. શીત સ્પર્શને મુખ્ય બનાવીને અને સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ ગુણોને તેની સાથે ચોજીને આ ત્રણ ભાગ બતાવ્યા છે.
હવે ઉg પર્શને મુખ્ય બનાવીને અને સ્નિગ્ધ તથા રૂક્ષ સ્પર્શને तनी साथे याने म' नावामा मावे छ. 'सन्चे उसिणे, देसे निद्ध देसे लुम्खेत सशथी BY २५शवाणो ४ श छे से प्रदेशमा निय સ્પર્શવાળ હોઈ શકે છે. તથા એક પરિણામવાળા બે પ્રદેશમાં એકત્વની વિવેક્ષાથી તે એક દેશ માં રૂક્ષ પણ થઈ શકે છે. આ રીતે આ પહેલે ભંગ છે.
व मी ममता छ.-'सव्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लुस्खे' सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूम' मी मम मेम सतावे छेस ३५थी પર્શવાળો હોઈ શકે છે અને તે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે પણ હાઈ અને બે દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હોઈ શકે છે. આ ભંગમાં ત્રીજા ચરણને
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम्
૧૭૨
देश: स्निग्धो देशौ रूक्षौ इति द्वितीयः २, सर्व उष्णः देशी स्निग्यौ देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, 'सच्चे निद्रे देसे सीए देसे उसिणे भंगा तिनि ३' सर्वः रिन - ग्धः देशः शीतः देश उष्णः अत्रापि भङ्गास्त्रयः तथाहि - सर्व स्निग्धो देशः शीतो देश उष्ण इति प्रथमः १, सर्व स्निग्धः देशः शीतः देशौ उष्णौ इति द्वितीयः २, सर्वः स्निग्धः देशौ शोतो देश उष्ण इति तृतीयः ३ । 'सव्वे लक्खे देसे सीए देउसि भंगा तिग्नि एवं वारस १२' सर्वो रूक्षो, देशः शीतो देश उष्णः,
सकता है ३। अब स्निग्ध स्पर्श को मुख्य करके और शीत एव उष्ण को उसके साथ योजित करके भंग प्रकट किये जाते हैं- 'सन्बे निद्धे, देसे सीए, देसेउसि भंगा तिनि ३' उसके सर्वदेश स्निग्ध हो सकते हैं एक देश शीत हो सकता है और द्विप्रदेशात्मक एकत्व की विवक्षा से उसका एकदेश उष्ण भी हो सकते हैं १ यह प्रथम भंग है 'सव्वे विद्धे देसे सीए देसा उणिा, 'सर्व स्निग्धः देशः शीतः देशः उष्णः २' यह द्वितीय भंग है इस में तृतीय पाद को अनेक वचनान्त करके भंग बनाया गया है २, 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशः उष्णः ३'यह तृतीय भंग है इस में द्वितीय पाद को अनेक वचनान्त करके भंग बनाया गया है अब रुक्ष स्पर्श को मुख्य करके और शीत उष्ण स्पर्श को उसके साथ योजित करके भंग प्रकट किये जाते हैं- 'सब्बे लक्खे देसे लिए, देखे उमिणे १
અનેક વચનવાળુ` બતાવેલ છે,૨ ખીજા પદને અનેક વચનવાળુ ખતાવીને हवे त्रीले लग मताववामां आवे छे, ते या प्रभाये छे. 'सव्वे उसिणे देखा निद्धा देखे लुक्खे' 'सर्वः उष्णः, देशौ स्निग्धौ देशो रूक्षः' ते सर्व अंशथी એટલે કે ત્રણે અશથી ઉષ્ણુ સ્પવાળા હેઈ શકે છે. એ પ્રદેશે! સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા હાઈ શકે છે. અને એક પ્રદેશ રૂક્ષ સ્પશવાળા હાઈ શકે છે.૩
હવે સ્નિગ્ધ સ્પર્શને મુખ્ય મનાવીને અને શીત અને ઉષ્ણુ સ્પર્શને तेनी साथै थेोलने लगी मनाववासां आवे छे ते भा प्रभा छे. - 'सव्वे निद्धे, देसे सीए, देसे उसिणे भंगा तिन्नि३' तेना सर्व अहेश स्निग्ध स्पर्श વાળા હાઈ શકે છે. એક દેશ શીત સ્પર્શીવાળા હાઈ શકે છે. દ્વિદેશાત્મક એક એકત્વની વિવક્ષાથી એક દેશ ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા પણ હાઈ શકે છે. या रीते या पडेला अग भने छे १ 'सव्वे निद्धे देसे सीए ऐसा उसिणो' 'सर्वः स्निग्धः देशः शीत. देशाः उष्णाः ३' मा प्रभानो भा जीले लग मने है.
આમાં ત્રીજા ચરણને અનેક વચનવાળુ બનાવીને આ ભગ કહેલ છે. હવે રૂક્ષ સ્પર્શને મુખ્ય મનાવીને અને શીત અને ઉષ્ણુ સ્પર્શને તેની સાથે थेोलने लगी मताववामां आवे छे. 'सन्वे लुक्खे, देसे सीए, देसे उसिणे १
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८०
भगवतीने अत्रापि भङ्गास्त्रय एवम् तथाहि-सौँ रूक्षो, देशः शीतो, देश उप्ण इति प्रथमः १, सों रूझो देशः शीतो देशौ उष्णौ इति द्वितीयः २, सों रूक्षो देशौ शीती देश उष्ण इति तृतीयः ३, सर्वसंकलनया द्वादश भङ्गाः १२ भवन्ति । 'जइ चउफासे' यदि चतुःस्पर्श त्रिपदेशिकः स्कन्धो भवेत्तदा 'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' देशः शीतो देश उष्णः देशः स्निग्यो देशो रूक्ष इति प्रथमो भङ्गः १ । 'देसे सीप देसे उसिणे देसे निद्वे देसा लुक्खा २' देशः शीतो देश सब्वे लुश्खे देसे सीए देला लिणा२, सोलुखे देसा सीया देसे उसिणे३' इस प्रकार ले बने हुए ये सब संग मिलकर बारह होते हैंतीन भषा शीतस्पर्श की प्रधानता के साथ स्निग्ध और रुक्ष को योजित करके ३ तथा तीन भंग उष्ण स्पर्श को प्रधानता के साथ स्निग्ध और रुक्ष को योजित करके पने हैं६ तथा हिताच रपर्श की प्रधानता के साथ शीत और उष्ण स्पर्श को योजित करके ३तीन भंगे ९ और तीन रुक्ष स्पर्श की प्रधानता के साथ शीतऔर उष्ण स्पर्श को योजित करके यने हैं१२, ऐसे थे बारह भंग होते हैं अब चतुः स्पर्श वत्ता की प्रकारता का कथन करते हैं 'जइ चउफाखे' यह निप्रदेशिक स्कन्ध चार स्पों वाला होता है तो वह इस प्रकार से चार स्पशों वाला हो सकता है ___'देसे सीए देसे उसिणे देसे गिद्धे देखे लुक्खें' वह त्रिप्रदेशिक स्कन्ध अपने एक देश में शीत स्पर्श वाला हो सकता है एकदेश में उष्ण स्पर्श सम्वे लुक्खे, देसे सीए, देसा उसिणार, सव्वे लुक्खे देसा सीया, देसे उमिणे३' આ રીતે આ તમામ અંગે મળીને ૧૨ બાર થાય છે. શીત સ્પર્શની પ્રધાનતા સાથે સ્નિગ્ધ અને રક્ષ સ્પર્શને જવાથી ૩ ભંગ બને છે, ઉષ્ણુ સ્પર્શની પ્રધાતામાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્શને જવાથી પણ ૩ ભંગો બને છે. તથા સિનગ્ધ સ્પર્શની પ્રધાનતામાં શીત અને ઉષ્ણુ સ્પર્શને જવાથી ૩ ભંગ બને છે તેમ જ રૂક્ષ સ્પર્શની પ્રધાનતામાં શીત અને ઉણુ સ્પર્શને જવાથી પણ ૩ ભંગ બને છે એ પ્રમાણે કુલ ૧૨ બાર ભંગ બને છે.
डवे यार २५4tm मग मताव छ. 'जइ चउफासे' मा ત્રણ પ્રદેશવાળો સ્કંધ જે ચાર સ્પશેવાળ હોય છે તે આ प्रभावना यार शिवाजो मन छ. 'देसे सीए देसे उसिणे देसे गिद्धे देसे लुक्खे' aay प्रदेशवाणे! १४ पाताना से देशमा शात २५शવાળે હેઈ શકે છે. અને એક દેશમાં ઉણ સ્પર્શવાળ હોઈ શકે છે. એક
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू० पुद्गलस्य वर्गादिमत्वनिरूपणम् ५६६ उष्णो देशः स्निग्धो देशौ हतौ इति द्वितीयो भङ्गः २ । 'देसे सीए देसे उसिणे देसा निदा देसे लुक्खे ३' देशः शीतो देश उष्णो देशौ स्निग्धौ देशौ रूक्ष इति तृतीयो भङ्गः ३ । 'देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्वे देसे लुक्खे' देशः शीतो देशौ उष्णौ देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति चतुर्थों भङ्गः ४ । 'देसे सीए देसा उसिगा देसे नि: देसा लुक्खा ५' देशः शीतो देशौ उष्णो देशः स्निग्धो देशों रुक्षौ इति पञ्चमो भङ्गः ५ । 'देसे सीर देसा उसिणा देसा निद्धा देसे लुक्खे ६' देशः शीतो देशौ उष्णौ देशौ स्निग्धौ देशो रूक्ष इति षष्ठो भगः ६ । 'देसा वाला हो सकता है एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है और एक देश में रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है यह प्रथम भंग है १, द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'देसे सीए देले उसिणे देसे निद्ध देला लुक्खा ' यहां चतुर्थ पद को अनेक वचनान्त करके यह द्वितीए मंग बनाया है र तृतीय भंग इस प्रकार से है-'देख लीए देले उसिणे देसा निद्धा देसे लुक्खे २'यहां तृतीय पद को अनेक वचनान्त करके यह तृतीय भाग बनाया गया है३' 'देसे सीए देशा उलिणा देसे निद्धे देले लुक्खे ४' यह चतुर्थ भंग है, इसमें द्वितीय पद को अनेक वचनान्त करके यह चतुर्थ भंग बनाया गया हैं ४, देसे लीए देखा उलिणा देसे निद्धे देना लक्खा ५' यह पांचयां भंग है इस में द्वितीय पद और चतुर्थ पद को अनेक बच. नान्त किया गया है, 'देसे सीए देसा उसिका देसा णिद्धा देसे लक्खे' यह छठा भंग है, इस द्वितीय तृतीय पद को अनेक वचनान्त किया દેશમાં તિબ્ધ સ્પર્શવાળ હોઈ શકે છે અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પેશવાળા
श: छ. म पडे 1 छ. भीn At मा प्रभार छ, 'देसे सीए देसे निद्धे, देखा लुक्खार' महियां याथा ५४ने मने क्यनवाणु मनावीन भी भी डर छ २ श्रीन A1 मा प्रभारी छ. 'देसे सीए देसे उसिणे, देसा निद्धा देसे लुखे३' मा रीत alon य२शुने मने क्यनवाणा मनपाथी मा श्रीन 1 ४ामा मान्य। छ. 'देसे सीए, देसा उसिणा वेसे निद्धे देसे लक्खे४' मा या छे. मी ५६ने मन वयनवा मनावाने डामा सावेद छ.४ 'देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसा लुक्या' । पांयमे छे. मामा मा य मनयाथु २२ मने क्यनथी वामां माव्यु छ. 'देसे सीए देखा उसिणा देसा णिद्धा देजे लुक्खे६' मा प्रभायना मा ७४ो 1 छे. मामा भी मन an
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६५
भगवतीसूत्रे सीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे ७' देशौ शीतों देश उष्ण देशः स्निग्धः देशो रूक्ष इति सप्तमो भङ्गः ७ । 'देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसा लुक्खा ८' देशौ शीतौ देश उष्णो देशः स्निग्धो देशौ रूक्षौ इति अष्टमो भङ्गः ८। 'देमा सीया देसे उसिणे देसा निद्धा देसे लुक्खे ९ देगौ शीतौः देशउष्णः देशी स्निग्धौ देशो रूक्ष इति नवमो भङ्गः ९ । 'एवं एए विपएसिए फासेसु पणवीसं भंगा' एवमेते त्रिप्रदेशिके पशेषु पञ्चविंशतिभा भवन्ति इति ।
त्रिप्रदेशिक स्कन्धविषये त्रिमदेशिकस्कन्धस्य चतु स्पर्शतायां नव भङ्गा यथासर्वपदेषु एकवचनं प्रथमो भङ्गः १ । अन्तिम रूक्षपदे अनेकवचनं द्वितीयो भङ्गः २। गया है ६ देसा सीया देले उलिणे देसे निद्ध देखे लुक्खे 'यह सातवां भंग है७ 'देसा सीया देखे उसिणे देखे निदे देला लुक्खा यहां प्रथम पद और चतुर्थ पद को अनेक वचनान्त किया गया है ८, 'देसा सीया देसे उसिणे देसा निद्धा देसेलुश्खे९' यहां पर प्रथम पद को और तृतीय पद को अनेक वचनान्त किया गया है९ 'एवं एए तिप्पलिए फालेलु पणवीसं भंगा' 'इस प्रकार से त्रिप्रदेशिक स्कन्ध में विस्पर्श सम्बन्धी ४,त्रिस्पर्शसम्बन्धी १२,और चतुः स्पर्श लम्पन्धी ९,भंग मिलकर कुल पचीस भंग होते हैं त्रिप्रदेशिक स्कन्ध के विषय में चतुः स्पर्शवत्ता को लेकर पूर्वोक्त रूप से कहा गया है उसका खुलाला इस प्रकार है त्रिप्रदेशिक स्कन्ध के जय समस्त प्रदेश एकवचन में होते हैं तब प्रथम भंग होता है जैसे एकदेश शीतस्पर्श वाला एकदेश उष्णस्पर्श वाला एकदेश स्निग्ध स्पर्श वाला और एकदेश उसका लक्ष स्पर्श वाल होता है । जब अन्तिम रुक्ष पद में अनेक ५४२ भने क्यथा मां आवे छे ८ 'देखा सीया देसे उसिणे, देसा निद्वा, देसे लुखे९' । म पडसा य२४ने भने alon यरने मई पयनयी उपामा माव्या. 'एवं एए तिप्पएसिए फासेसु पणवीसं भंगा' એ રીતે ત્રણ પ્રદેશવાળા ધમાં બે સ્પર્શ સંબધી ૪ ચાર અંગે ત્રણ સ્પર્શ સંબંધી ૧૨ બાર ભંગ અને ચાર સ્પર્શ સંબંધી નવ ભંગ મળીને કુલ ૨૫ ભંગ થાય છે.
ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધના સંબંધમાં ચાર સ્પર્શ પણાને લઈને જે પૂર્વોક્ત પ્રકારે કહ્યું છે, તેને ખુલાસો આ પ્રમાણે છે –
ત્રણ પ્રદેશવ ળા કંધના સઘળા પ્રદેશે જયારે એક વચનમાં હોય છે, ત્યારે પહેલે ભંગ બને છે. જેમ કે-શીત સ્પર્શવાળે એક દેશ, એક દેશ ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે, એક દેશ નિષ્પ સ્પર્શવાળે, અને તેને એક દેશ રૂક્ષ સ્પેશવાળે છે.૧ જ્યારે છેલ્લા રૂક્ષ પદમાં અનેક વચનોના નિવેશ કરવામાં
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ७०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्यनिरूपणम् ५८३ तृतीयपदेऽनेकवचनं तृतीयोभङ्गः ३ । द्वितीयपदेऽनेकवचनं चतुर्थी भङ्गः ४ । प्रथमततीयपदयोरेकवचनं, द्वितीयचतुर्थयोश्वानेकवचनं पञ्चमो भङ्गः ५। प्रथमचतुर्थपदयोरेकवचनं, द्वितीयतृतीययोश्चानेकवचनं षष्ठः ६ । प्रथमपदेऽनेकवचनं शेषपदत्रये चैकवचनं सप्तमः ७ । प्रथमान्तिमपदयोरनेकवचनं मध्यपदद्वये वचनान्त का निवेश किया जाना है अर्थात् उसे अनेक वचन में रखा जाता है तब दितीय भंग होता है जैसे-परमाणुरूप एकदेश शीत होता है तथा दूसरा परमाणु रूप एकदेश उष्ण होता है, दो शीत परमाणुओं के अन्दर का एक परमाणु स्निग्ध और दूसरा शीत परमाणु में का एक परमाणु, तथा उन, परमाणु रूप एक देश, ये दोनों अंश रूक्ष होते हैं ३, तीसरे पद में अनेक वचन रखने से तीसरा भंग बनता है, जैले-एक पर माणु रूप देश शीत, दो परमाणु रूप देश उष्ण, जो शीत है वह, तथा जो दो उष्ण परमाणुओं का एक है वह ये दोनों स्निग्ध हैं जो एक उष्ण है यह रूक्ष है ३,तीसरे पद में अनेक वचन रखने से चौथा भंग होता है, जैसे-स्निग्ध दो परमाणु रूप एक देश शील, और एक परमाणु रूप दूसरा अंश रूक्ष, स्निग्ध दो परमाणुओं में का शेष एक अंश तथा रुक्ष अंश ये दोनों उष्ण होते हैं४, दूसरे और चौथे पद में अनेक वचन रखने से पांचर्चा भंग बनता है, जैसे एक अंश शीत और स्निग्ध, तथा दूसरे दो अंश उष्ण और रुक्ष होते हैं ५ 'दूसरे और तीसरे पद में अनेक वचन रखने से छठा આવે છે, અર્થાત્ તેને અનેક વચનમાં રાખવામાં આવે છે, ત્યારે બીજો ભંગ બને છે. જેમ કે–પરમાણુ રૂપ એક દેશ શીત હેય છે, તથા બીજે પરમાણુ રૂપ દેશ ઉષ્ણ હોય છે. તે પછી બે શીત પરમાણુઓની અંદર એક પર માણુ સ્નિગ્ધ અને બીજા શીત પરમાણુમાંનું એક પરમાણુ તથા ઉણુ પર માણુ રૂપ એક દેશ, આ બેઉ અંશે રૂક્ષ હોય છે. ત્રીજા પદમાં અનેક વચન રાખવાથી ત્રીજે ભંગ બને છે જેમ કે-એક પરમાણુ રૂપ દેશ શીત, બે પરમાણુ રૂપ દેશ ઉષ્ણ, જે શીત છે તે તથા બે ઉષ્ણ પરમાણુઓ પૈકીનો જે એક છે, તે, આ બન્ને સ્નિગ્ધ છે જે એક ઉષ્ણ છે, તે રૂક્ષ છે.૩ ત્રીજા પદમાં અનેક વચન રાખવાથી ચે ભંગ બને છે જેમ કે–સ્નિગ્ધ બે પરમાણુ રૂપ એક દેશ શીત, અને એક પરમાણું રૂપ બીજા અંશ રૂક્ષ નિગ્ધ બે પરમાણુઓ પૈકીનો બકીને એક અંશ તથા રૂક્ષ અંશ આ બને ઉષ્ણ હોય છે૪, બીજા અને ચોથા પદમાં અનેક વચન રાખવાથી પાંચમ ભંગ બને છે. જેમ કે-એક અંશ શીત અને સ્નિગ્ધ, તથા બીજા બે અશે ઉ૦ણ અને રૂક્ષ હોય છે. ૫ બીજા અને ત્રીજા પદમાં અનેક વચન રાખવાથી
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
reprs
५८४
भगवती एकवचनमष्टमः ८। प्रथमतृतीयपदयोरने वचनं, द्वितीयचतुर्थयोश्चैकवचनं नमो भङ्ग ९ इति नव भगा।
क्रमाङ्क| भगमकाराः ११-१-१-१ २ १ -१-१-२ ३, १-१-२-१ ४ १-२-१-१ ५। १-२-१-२ ६ / १-२-२-१ ७/२-१-१-१
९| २-१-२-१ एषां विवरणं यथा-चतुर्थ द्विपदेषु एकत्रचने प्रथमो भगः स तु स्पष्ट एव १॥ अन्तिमक्षादस्याऽनेकाचनत्वे द्वितीयो भङ्ग स्थाहि-परमाणुरूप एको देश शोतः, द्वितीयः परमाणुरूप एको देश उणः पुनश्च द्वयोः शीवपरमाण्योमध्ये एका परमाणुः सिमा द्वितीयः शी उपरमाणु मध्यगत एक परमाणुः तथा उष्णपरमाणुरूप एको देशश्चेति द्वौ अंशौ रूपो, एप द्वितीयो भङ्ग इति । तृतीय. पदे स्थाऽनेकावनत्ये तृतीयो भङ्ग स्थाहि-एक परमाणुरूपो देश: शीतः, परमाणुद्वयख्यो देश उष्णः, अत्र य. परमाणुरूपो देशः शीतः सा, तथा च उष्ण परमाणुद्वयमध्यगतः एकः स इत्येतौ द्वौ स्निग्धी, तथा च एक उष्णः स रूक्षः, भंग होता है जैसे-एक अंश शीन और रूक्ष, तथा दूसरे दो अंश उष्ण
और स्निग्ध होते हैं ६, प्रथम पद में अनेक व वन रखने से सातवां भंग होता है जैसे-स्निग्ध रूप दो परमाणुओं में का एक और दूसरा एक ऐसे दो अंश शीत जानना चाहिये शेष एक एक अंश उष्ण स्निग्ध और रूक्ष जानना चाहिये ७, प्रथम और अन्तिम पद में अनेक वचन रखने से
आठवां भंग बनता है, जैसे-टो अश शीन और रूक्ष तथा एक अंश उष्ण और स्निग्ध जानना चाहिये८ पहले और तीसरे पद में अनेक છઠ્ઠો ભંગ થાય છે. જેમ કે-એક અંશ શીત અને રૂક્ષ, તથા બીજે બે અશો ઉષ્ણ અને નિધ હોય છે, પહેલા પદમાં અનેક વચન રાખવાથી સાતમે ભંગ થાય છે જેમ કે-સ્નિગ્ધ રૂપ બે પરમાણુઓ પિકી એક અને બીજો એક એમ બે અંશે સમજવા. બાકીને એક અંશ ઉoણ, નિ, અને રૂક્ષ સમ જવા.૭ પહેલા અને છેલ્લા પદમાં અનેક વચન રાખવાથી આઠમો ભોગ બને છે. જેમ કે -બે અંશ શીત અને રૂક્ષ તઘા એક અંશ ઉષ્ણુ અને સિધ્ધ સમજવો.૮ પહેલા અને ત્રીજા પદમાં અનેક વચન રાખવાથી નવમો ભંગ બને છે, જેમ
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५८५ एष तृतीयो भङ्गा३। द्वितीयपदस्यानेकवचनत्वे चतुर्थों भङ्ग स्तथाहि-स्निग्धपरमाणुद्वयरूप एको देशः शीतः, तथा एकपरमाणुरूपो द्वितीयोऽशो रूक्षः, तत्र स्निग्धपरमाणुद्वयमध्यगतो योऽशः सः, तथा रूक्षोऽशश्चेति द्वौ उष्णौ, एष चतुर्थों भगः ४ । द्वितीयचतुर्थपदयोरनेकरचनत्वे पश्चमो भङ्गस्तथाहि एका अंशः शीत उष्णश्च, अन्यौ द्वौ अंशौ उष्णः रूक्षश्च, एप पञ्चमो भगः ५। द्वितीयपदयोरनेकवचनत्वे षष्टो भङ्गस्तथाहि-अत्र एकोऽशः शीतो रूक्षश्व, अन्यौ द्वौ अंशौ उष्णः स्निग्धश्च, एष पष्ठो भङ्गः। प्रथमपदयोरनेकवचनत्वे सप्तमस्तथाहि-अत्र स्निग्धरूपपरमाणुद्वयमध्ये प्रथम एका द्वितीय एकश्वेति द्वौ अंशौ शीतौ ज्ञातव्यो, शेषा एकैका अंशाः प्रत्येक उष्णः स्निग्धो रूक्षश्च ज्ञातव्याः, एष सप्तमो भङ्गः ७। प्रथमचतुर्थपदयोरनेकवचनत्वेऽष्टमो भङ्ग स्तथाहि-अत्र द्वौ अंशौ शीतो रूक्षश्च, तथा एकोऽशः उष्णः स्निग्धश्च, एष अष्टमो भगः ८। प्रथमतृतीयपदयोरनेकवचनत्वे नवमो भङ्ग स्तथाहि-भिन्न देशवर्तिपरमाणुद्वये शीतः स्निग्धश्च, तथा एकोऽश उप्णो रूक्षश्च, एप नवमो भङ्ग: ९इति । एते त्रिप्रदेशिकस्कन्धस्य चतु:स्पर्शतामाश्रित्य नवमङ्गा भवन्ति । एवं द्वि-त्रि-चतुःस्पर्शसम्बन्धे चतुद्वादशनवानां संमेलनेन पञ्चविंशतिभङ्गा भवन्तीति भावः ॥स०१॥
मूलम्-'चउप्पएसिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने कड़गंधे कइ. रसे कइफासे पन्नत्ते, जहा अट्ठारसमसए जाव सिय चउफासे वचन रखने से नौवां भंग होता है, जैले-भिन्न देशवर्ती दो परमाणु शीत और स्निग्ध होते हैं तथा एक अंश उष्ण और रुक्ष होता है ९,इस त्रिमदेशिक स्कन्ध के चतुः स्पर्शता को लेकर नौ भंग होते हैं इसक्रम से स्पर्शता को आश्रित करके दो स्पर्शी के ४,तीन स्पर्श के बारह १२,
और चार स्पर्श के नौ९, ऐसे चार बारह १२ नौ९, इन सब को मिलाने से त्रिपदेशिक स्कन्ध में स्पर्शता को आश्रित करके २५ पचीस भंग हो जाते हैं । सू०१। કે-ભિન્ન દેશવતી જૂદા જુદા દેશમાં રહેલા બે પરમાણુ શીત અને સ્નિગ્ધ હાય તથા એક અંશ ઉષ્ણ અને રૂક્ષ થાય છે, આ ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધના ચતુપર્ણપણાને લઈને નવ ભાગે થાય છે આ ત્રિપ્રદેશિક સ્કંધના ચાર સ્પર્શ પણાને લઈને નવ લગો થાય છે. આ ક્રમથી સ્પર્શ પણાને આશ્રય કરીને બે સ્પર્શના ૪ ચાર ત્રણ સ્પર્શના ૧૨ અને ચાર સ્પર્શના ૯ નવ એમ આ બધા મળીને ત્રણ પ્રદેશવાળ ૨કંધમાં સ્પર્શતાને આશ્રય કરીને ૨૫ પચીસ ભંગ બની જાય છે. જે સૂ. ૧૫
भ० ७४
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र पन्नत्ते। जइ एगवन्ने सिय कालए जाव सुकिल्लए ५। जब दुवन्ने सिय कालए य नीलए य१, सिय कालए य नीलगा य२, सिय कालगा य नीलए य३, सिय कालगा य नीलगा य४, सिय कालए य लोहियए य, एत्थ वि चत्तारि भंगा। सिय कालए य हालिदए य४, सिय कालए य सुछिल्लए य४, सिय नीलए य लोहियए य४, सिय नीलए य हालिदए य४, सिय नीलए य सुछिल्लए य४, सिय लोहियए य हालिद्दए य४, लिय लोहियएय सुकिल्लए य४, सिय हालिद्दए य सुक्किल्लए यो एवं एए दस दुया संजोगाभंगा पुण चत्तालीसं४०।जइ तिवन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए यर, सिय कालए नीलए लोहियगा यर, सिय कालए य नीलगाय लोहियए य३, लिय कालगा य नीलए य लोहियए य४, एए भंगा चत्तारि ४। एवं कालनीलहालिदएहिं भंगा चत्तारित, कालनीलसुक्किलएहिं भंगा चत्तारि४, काललोहियहालिइएहि भंगा चत्तारि४, काललोहियसुकिलेहि भंगा चत्तारि४, कालहालिहसुकिल्लएहि भंगा चत्तारि४, नीललोहियहालिदहि भंगा चत्तारि४, नीललोहियसुकिल्लएहिं भंगा चसारि४, नीलहालिहसुकिल्लएहिं भंगा चत्तारि४, लोहियहालिदसुकिल्लएहिं भंगा चत्तारिएवं एए दस तियासंयोगा, एकके संजोए चत्तारि चत्तारि भंगा, सव्वे ते चत्तालीसं भंगा४। जइ चउबन्ने सिय कालए नीलए लोहिया हालिदए य १, सिय कालए नीलए लोहियए सुकिल्लए घ२, सिय कालए नीलए हालिद्दए
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५८७ सुकिल्लए य३, लिय कालए लोहियए हालिद्दए सुकिल्लए य४,सिय नीलए लोहियए हालिदए सुकिल्लए य५, एवं एए चउकसंजोगे पंचभंगा एए सब्वे ने उई भंगा। जइ एगगंधे सिय सुभिगंधे सिय दुन्भिगंधे यर, जइ दुगंधे लिय सुन्भिगंधे य दुन्भिगंधे या रसा जहा वन्ना। जइ दुफासे जहेब परमाणुपोग्गले४। जह तिफासे सव्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे१, सव्वे सीए देसे निद्धे देसा लुक्खार, सव्वे सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे३, सव्वे सीए देसा निद्धा देसा लुक्खा४, सव्वे उलिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे । एवं भंगा चत्तारि४। सव्वे निद्धे देसे सीए देसे उसिगे४, सब्वे लुक्खे देसे सीए देसे उसिणे४, एए तिफासे सोललभंगा१६। जइ चउफासे देसे सीए देसे उलिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे१, देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देला लुक्खार, देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसे लुक्खे३, देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देला लुक्खा, देसे सीए देसा उलिणा, देसे निद्धे देसे लुक्खे५, देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसा लुक्खा६, देसे सीए देला उसिणा देसा निद्धा देसे लुक्खे७. देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा८.देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे९, एवं एए चउफासे सोलस भंगा भाणियव्वा जाव देसा सीया देसा उलिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा सम्वे ते फासेसु छत्तीसं भंगा॥सू०२॥
छाया-चतुःपदेशिका खलु भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ? यथा अष्टादशशते यावत् स्यात् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः । यदि एकवर्णः स्यात् कृष्णश्च यावत् शुक्ल: ५, यदि द्विवर्णः स्यात् कृष्ण
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
नीलश्च १, स्यात् कृष्णश्च नीलाश्च २, स्यात् कृष्णाश्च नीलश्च ३, स्यात् कृष्णाश्च नीलाश्च ४, स्यात् कृष्णश्च लोहितश्च अत्रापि चत्वारो भगाः, स्यात कृष्णश्च हारिद्रश्च ४, स्याव कृष्णश्च शुक्लश्च ४, स्यात् नीलश्च लोहितश्व४, स्यात् नीलश्व हारिद्रश्च ४, स्यात् नीलश्च शुक्रश्च ४, स्यात् लोहितश्च हारिद्रश्च ४, स्यात् लोहितश्च शुक्लश्च ४, स्यात् हारिद्रश्च शुक्लश्च ४, एमे ते दश द्विकसंयोगा भङ्गार, पुनश्चत्वारिंशत् ४० । यदि त्रिवर्णः स्यात् कृष्णश्च नौलश्च लोहितश्च १, स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहिताश्च २, स्यात् कृष्णश्च नीलाश्च लोहितश्च ३, स्यात् कृष्णाश्च नीलश्च लोहितश्च४, एते मगाश्चत्वारः ४ा एवं कृष्णनीलहारिद्रभङ्गाश्चत्वारः४, कृष्णनीलशुक्लैभङ्गाश्चत्वारः ४, कृष्णलोहितहारिनैश्चत्वारो भङ्गाः ४, कृष्णलोहितशुक्लैश्च वारो भगाः ४, कृष्णहारिद्रशुक्लैमगाश्चत्वारः ४, नीललोहितहारिद्रैः भङ्गाश्चत्वारः नीललोहित शुक्लै भङ्गाश्चत्वारः ४, नीहारिद्रशुक्लै भङ्गाश्चत्वारः ४, लोहितहारिद्रशुक्लैमाश्चत्वारः ४ । एवमेते दशत्रिसंयोगाः, एकैकसंयोगे चत्वारो भङ्गाः सर्वे ते चत्वारिंशदभंगा:४० । यदि चतुर्वर्णः स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च १, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च शुक्लश्च२, स्थात् कालच नीलच हारिद्रश्च शुक्लश्च३, स्यात् कालश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च ४, स्यात् नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च ५। एवमेते चतुष्कसंयोगे पश्चभङ्गाः। एते सर्वे नवविर्भङ्गाः। यदि एकगंध: स्यात् सुरभिगन्धः स्यात् दुरमिगन्धय । यदि द्विगन्धा स्यात् सुरभिगन्धः दुरभिगन्धश्च। रसा यथा वर्णाः। यदि द्विस्पर्शः यथैव परमाणुपुद्गलः ४। यदि त्रिस्पर्श: सर्वः शीवो देश: स्निग्धः देशो रूक्षः १, सर्वः शीतः देशः स्निग्धा देशा रूक्षाः २, सर्वः शीवो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा:४, सर्व उष्णः देश: स्निग्धा देशो रूक्षः, एवं मगाश्चत्वारः४। सर्वः स्निग्धः देश: शीत: देश उष्णः । सो रक्षः देशः शीतो देश उष्ण: ४, एते त्रिस्पर्श पोडशभङ्गाः १६ । यदि चतु:स्पर्शः देश: शीतो देश उष्णो देशा स्निग्धः देशो रूमः १, देशः शीतो देश उष्णो देश स्निग्धो देशा रूक्षाः २, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः ४, देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ५, देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः ६, देशः शीतो देशा उप्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ७, देशः शीतो देशाः उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा
रूक्षा ८, देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशोरूक्षः ९, एवमेते चतुः __स्पर्श पोडश भङ्गा भणितव्याः यावदेशाः शीता देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः
देशाः लक्षाः, सर्वे एते स्पर्शेषु त्रिंशद्भङ्गाः ॥ २॥
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका २०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम्
५८९
टीका -- 'चउपसिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने कइगंधे करसे कइफा से पन्नत्ते ?' चतुः प्रदेशिकः खलु भदन्त | स्कन्नः कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ?, चत्वारः प्रदेशाः परमाणवोऽत्रयतया विद्यन्ते यस्य स्कन्धस्यानयचिनः स चतुः प्रदेशिकः रुरुन्धः तस्मिन् वर्णगन्धरसस्पर्शाः कियन्तो विद्यते ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'जहा' इत्यादि, 'जहा अट्टारसममए जात्र चउफासे पन्नत्ते' यथाऽष्टादशशते पष्ठोदेश के यावत् स्यात् चतुः स्पर्शः प्रज्ञप्तः, तथाहि तत्रस्थं मकरणम् 'सिय एगवन्ने सिवन्ने विन्ने चिन्ने, सिगमधे सिय दुगंधे, सियएगर से जाव चउरसे, सिय दुफा से जाव चउफासे'
'चपएसिए णं भते ? खधे' इस्थादि
टीकार्थ - - इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से चतुः प्रदेशिक स्कन्ध कितने वर्णादि वाला होता है ऐसा मइन किया है और प्रभु ने इस प्रश्न का उत्तर दिया है यह प्रकट किया गया है- 'चउप्परसिए णं भते ? बंधे कन्ने कह गंधे कहर से कहफा से पन्नत्ते' हे भदन्त ! अवयव रूप से चार प्रदेश परमाणु जिसके होते हैं ऐसे उस चतुः प्रदेशिक स्कन्ध रूप अव यवी में वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श कितने होते हैं ? ऐसो यह प्रश्न है इसके उत्तर में प्रभुने कहा है-'जहा अट्ठारसमसए जाव चडफासे पनते' गौतम जैसा अठारहवें शतक में यावत् वह चार स्पर्श वाला होता है यहाँ तक कहा गया है वैसा ही यहां पर भी कह लेना चाहिये वहां का प्रकार ऐसा है सिय एगवन्ने सिय दुबण्णे सिय तिवण्णे सिय चडवण्णे
'चखिए णं भंते । खंवे' इत्यादि
ટીકા—આ સૂત્રથી ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને ચાર પ્રદેશવાળા સ્કંધ કેટલા વાંતિવાળા હાય છે? એ પ્રમાણેના પ્રશ્ન કરે છે. અને પ્રભુએ તેના ઉત્તર આપ્યા છે. એ વાત પ્રગટ કરી છે. ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે'चउप्पएसिए णं भंते । खंधे कइवन्ने, कइरसे कइफासे पण्णत्ते १' हे भगवन् અવયત્ર રૂપથી ચાર પ્રદેશ પરમાણુ જેના હાય છે, એવા તે ચાર પ્રદેશવાળા સ્કંધ રૂપ અવયવીમાં કેટલા વર્ષાં હાય છે ? કેટલા ગધા હૈાય છે? કેટલા રસે હાય છે? મને કેટલા સ્પર્શે હાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે छे- 'जहा अट्टारसमए जाब चडफासे पण्णत्ते' हे गौतम | गढारमा शतना યાવત્ તે ચાર સ્પવાળા હાય છે. અહિયાં સુધીનું કથન સમજી લેવું ત્યાંનું તે भ्थन मा प्रमाणे छे.-‘सिय एगवण्णे, सिय दुवण्णे, लिय तिवण्णे, सिय चडवणे,
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९०
भगवतीसूत्रे स्यात् एकवर्णश्च :प्रदेशिका स्कन्धा, स्यात् द्विवर्णः स्यात् त्रिवर्णः स्यात् चतु वर्णः, स्यात् एकगन्धः स्यात् द्विगन्धः, स्यात् एकरसो यावच्चतुरसः, स्याद द्विस्पर्शी यावश्चतु स्पर्शइति । 'जइ एगवन्ने सिय कालए जाव सुकिलए' यदि एकवर्णश्चतुःप्रदेशिक: स्कन्धः चतुर्णामपि प्रदेशानां समानजातीय वर्णवत्वात् तदा स्यात्-कदाचित् कालः कृष्णा, यावत् शुक्लो यावत्पदेन कदावित् नीलः कदाचित् लोहितः कदाचित् पीतः कदाचित शुक्लश्च । 'जइ दुवन्ने' यदि द्विवोंवर्णद्वयवान् चतुःपदेशिक: स्कन्धस्तदा 'सियकालए य नीलए य' स्यात्-कदा. 'सिय एगगंधे, सिय दुर्गधे सिय एगरसे जाव चरसे सिय दुफासे जाव चउफासे' चतुःप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् एक वर्ण वाला कदाचित् दो वर्गों घाला, कदाचित् तीवों वाला, कदाचित् चार वर्णों वाला, कदाचित् एक गंध वाला, कदाचित् दो गंधों वाला, कदाचित एकरस वाला यावत् चार रसवाल, कदाचित् दो स्पों वाला यावत् चार स्पों वाला होता है इस समान्य कथन का विशेष स्पष्ट अर्थ करने के निमित्त प्रभु गौतम से कहते हैं-'जइ एगवन्ने सिय कालए जाव सुक्किल्लए' हे गौतमा यदि वह चतुः प्रदेशिक स्कन्ध एक वर्षे वाला होता है तो वह इस प्रकार से एक वर्ण वाला हो सकता है-कदाचित् वह काला भी हो सकता है, यावत् कदोचित् वह नीला भी हो सकना है, कदाचित् वह लाल भी हो सकता है, कदाचित् वह पीला भी हो सकता है और कदाचित् वह शुक्ल भी हो सकता है चारों प्रदेशों को समान जातीय वर्ण वाला होने से यहां पर एक वर्ण वत्ता प्रकट की गई है 'जई दुबन्ने सिय एग गंधे' सिय दुगंधे, सिय एगरसे, जाव चउरसे सिय दुफासे जाव चउफासे' ચાર પ્રદેશવાળે કંધ કેઈવાર એક વર્ણવાળે, કઈવાર બે વર્ણવાળે કોઈવાર ત્રણ વર્ણોવાળે કેઈવાર ચાર વર્ણવાળે, કઈવાર એક ગંધવાળો કઈવાર બે ગંધવાળે કઇવાર એક રસવાળ ચાવતુ ચાર રસવાળે કોઈવાર બે પશેવાળે થાવત્ ચાર સ્પશેવાળે હેય છે. આ સામાન્ય કથનને વધારે સ્પષ્ટ કરવા માટે प्रभु गौतम स्वाभान छ है-'जइ एगवन्ने सिय कालए जाव सुक्किल्लए' 3 ગૌતમ! જે તે ચાર પ્રદેશવાળે રકધ એક વર્ણવાળ હોય છે, તે તે આ રીતે એક વર્ણવાળે હેઈ શકે છે. કદાચિત તે કૃષ્ણ વર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે, ચાવત કદાચિત તે નીલ વર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે, યાવત્ કદાચિત્ તે લાલ વર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. અને કદાચિત્ પીળા વર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. અને કદાચિત તે ધોળા વર્ણવાળ પણ હેઈ શકે છે. ચારે પ્રદેશે એક જ જાતના વર્ણવાળા હોવાથી અહિયાં એક વર્ણપણું કહેલ છે.
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५९१ चित् कालश्च नीनश्च प्रदेशद्वये कालत्वं प्रदेशद्वये नीलत्वं चेति प्रथमो भगः १ । 'सियकालए य नीलगा य' स्यात् कालश्व नीलकाथ, एकः प्रदेशः कृष्णः प्रदेशत्रयं च नीलमिति द्वितीयो भङ्गः २। 'सिय कालगा य नीलए य' स्यात् कालकाश्च नीलश्च प्रदेशत्रयस्य कृष्णत्वमेकस्मिन् प्रदेशे नीलत्वमिति तृतीयो भङ्गः ३। "सिय कालगाय नीलगा य' स्यात्-कदाचित् कालाश्च नीलाच, तत्र बहवोऽशाः कृष्णा, वहयोऽशा नीला इति कन्या चतुर्थों भङ्गो भवति कृष्णनीलयोः परस्पर व्यत्यासेनेति ४ । 'सिय कालए य लोहियए य' स्यात्-कदाचित् कालश्च लोहितश्चेति काललोहितघटितो मङ्गः । 'एस्थ वि चनारि भंगा' अत्रापि काळलोहि'यदि वह चतुःप्रदेशिक स्कन्ध दो वर्णों वाला होता है तो वह इस प्रकार से दो वर्णों वाला हो सकता है 'सिय कालए य नीलए य दो प्रदेशों में यह कदाचित् कृष्ण वर्ण वाला भी हो सकता है और दो में नील वर्ण घाला भी हो सकता है यह प्रथम भंग है 'मिय कालए य नीलगाय २' कदाचित् वह एकदेश में काला भी हो सकता है और तीन प्रदेशों में नीला भी हो सकता है यह द्वितीय भंग है। 'सिय कालगा य नीलए य ३'कदा चित् उसके तीन प्रदेश कृष्णवर्ण वाले हो सकते हैं और एक प्रदेश उसका नीला भी हो सकता है । 'सिय कालगाय नीलगा य' अनेक अंश उसके कदाचित् कृष्ण हो सकते हैं और अनेक अंश नीले भी हो सकते हैं इस प्रकार से कृष्ण गुण की मुख्यता लेकर और नील गुग को उसके साथ योजित कर ४ भंग हुए हैं। अब कृष्णवर्ण के साथ लोहित वर्ण को योजित करके जो ४भंग बनते हैं वे प्रकट किये जाते हैं-'सिय 'जइ दुवन्ने तयार प्रदेशवाणाध में पाया डाय छ. तामा प्रमाणे लाश छे. 'सिय कालए य नीलए य' थित मे प्रदेशमा ४ વર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે અને બે પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવ ળા પણ હોઈ शई छ. मा ५ छ.१ 'सिर कालर य नीलगा य'२ हथित ते એક દેશમાં કાળા વર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. અને ત્રણ પ્રદેશોમાં નીલાपावाणी डा श छ. मारीतना मा मीन है.२ 'सिय कालगा य नीलए य३' यायित तना ३ प्रश ण श छ અને તેને એક પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ 'सिय कालगा य नीलगा यह तन मन मशहायित् वाणा पर હોય છે. અને અનેક અશે નીલ વર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. આ રીતે કૃષ્ણ ગુણની મુખ્યતામાં નીલ ગુણને તેની સાથે જવાથી ઉપર કહ્યા પ્રમાણેના ચાર ભંગો બને છે
હવે કૃષ્ણ વર્ણ સાથે લાલ વર્ણને જીને જે ચાર ૪ ભંગો બને છે ते मतामा भाव 2. 'सिय कालए य लोहियए य' हायित् तेना में प्रदेश।
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीच.
६९२
1
dsपि कृष्णनील नवत् चत्वारो भङ्गा भवन्ति तथाहि - कदाचित् कालश्च लोहि तश्च प्रदेशद्वयस्य कृष्णस्वात् प्रदेशद्वयस्य लोहित्यादित्येको भङ्गः ॥ स्वात् कालव लोहिताश्च प्रदेशैकस्य कृष्णत्वात् प्रदेशत्रयस्य च लोहितस्यादिति द्वितीयो मंगः २ | स्यात् कालाच लोहितश्च प्रदेशानां कृष्णत्वात् प्रदेशस्य च लोहितत्वादिति तृतीयो भंगः ३ । स्यात् कालाथ लोहिताय, वत्र बहवोऽशाः कृष्णाः, बहवोSशा लोहिता इति चतुर्थो भंगः ४ । एवमत्रापि चत्वारो भंगा भवन्तीति । 'सिय कालए य हालिदए य' स्यात् - कदाचित् कालश्च पीतश्च अत्रापि चत्वारो भंगा स्तथाहि - स्यात् कालश्व पीतश्वेत्येकः १ स्यात् कालथ पीताचेति द्वितीयः २, स्यात् काला पीतश्चेति तृतीयः ३. स्यात् कालाथ पीतः वि चतुर्थः । इत्येवं कालए य लोहियए य' कदाचित् उसके दो प्रदेश काले हो सकते हैं और दो प्रदेश लाल भी हो सकते हैं इस प्रकार का यह प्रथम भंग है 'स्पात् कालच लोहिताश्च २ 'कदाचित् वह एक प्रदेश में काला भी हो सकता है अनेक प्रदेशों में - ३प्रदेशों में - लाल भी हो सकता है 'स्यात् कालश्च लोहितश्च ३'कदाचित् वह अपने ३ प्रदेश में काला हो सकता है और एक प्रदेश में लाल भी हो सकता है ३ 'स्थात् कालश्च लोहिताश्च ४' अनेक अंश उसके काले हो सकते हैं और अनेक अंश उसके लाल भी हो सकते ४ कृष्ण वर्ण के साथ पीत वर्ण को घोजित करके जो ४ भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं - 'सिय कालए य हालिद्दर व १' कदाचित् वह दो प्रदेशों में काला हो सकता है और दो प्रदेशों में पीला भी हो सकता है 'स्यात् काल पीता २ 'कदाचित् वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला हो सकता है और अपने ३प्रदेश में पीत वर्ण वाला भी हो सकता है २ 'स्यात्
કાળા વર્ણના હાય શકે છે. અને એ પ્રદેશેા લાલ વણુના પણ હાય છે. આ રીતે या पडे। लौंग छे 'स्यात् कालश्च लोहिताश्च२' हाथित् ते 5 अदेशभां કૃષ્ણે વણુવાળા હોય છે. અને અનેક પ્રદેશેામાં એટલે કે ૩ ત્રણ પ્રદેશેામાં सास वालुवाणी पायु होर्ध श छे २ 'स्यात् काळाश्च लोहितश्च' ३ ४हाथित् ते પેાતાના ૩ ત્રણ પ્રદેશેામાં કૃષ્ણે વર્ણવાળા હાઇ શકે છે. અને એક પ્રદેશમાં सास वर्षावाणा पाथ हो रा छेउ 'स्यात् कालश्च लोहिताश्च४' तेना ने
અંશે કૃષ્ણ વર્ણવાળો હાઈ શકે છે. તેમજ તેના અનેક અંશે લાલ વર્ણ વાળા પણ હોઈ શકે છે ૪ કૃષ્ણ વણુની સાથે પીળા વણુ ને ચેાજવાથી જે ચાર ભંગો मने छे, ते आप्रभाये छे. 'सिय कालए य हालिए य१' हाथित् ते पोताना એ પ્રદેશેામાં કૃષ્ણવ વાળા હાઈ શકે છે. અને એ પ્રદેશેમાં પીળા પણ હાઇ छे. १ स्यात् कालाश्च पीताश्च२' ४ति ने प्रदेशसां वालुवा હાઈ શકે છે અને પેાતાના ૩ ત્રણ પ્રદેશેામાં પીળા વણુ વાળા પણ હોઈ શકે
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्थ वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५९३. चत्वारो भंगा भवन्तीति । 'सिय कालए य सुकिल्लए य' स्यात्-कदाचित् कालय शुक्लश्च अत्रापि चत्वारो भंगाः, तथाहि-स्यात् कालश्च शुक्लश्च १, स्यात् कालश्च शुक्लाश्च २, स्यात् कालाश्च शुक्लश्च ३, स्यात् कालाश्च शुक्लाश्चेति चतुर्थः ४, एवं चत्वारो भंगा अत्रापीति भावः। 'सिय नीलए य लोहियए य' स्यात् नीलश्व लोहितश्च अनापि चत्वारो भंगाः तथाहि-स्यात् नीलच लोहितश्च प्रदेशयोनीलत्वात प्रदेशयोलोहितत्वाच १, स्यात् नीलश्च लोहिताश्च प्रदेशस्य नीलत्वात मदेशानां लोहितत्वादिति द्वितीयः २, स्यात् नीलाश्च लोहितश्च प्रदेशभ्यस्य नीमस्वात् मदेशमात्रस्य लोहितत्वादिति तृतीयः ३, स्यात् नीलाथ लोहिताश्चेति चतुकालाश्च पीतश्च ३' कदाचित् वह अपने अनेक प्रदेशों में काला हो सकता है और एक प्रदेश में पीला भी हो सकता है 'स्यात् कालाश्च पीताश्च४' कदाचित् उसके बहुत से अंश काले हो सकते हैं और कदाचित् बहुत से अंश पीले भी हो सकते हैं। 'सिय कालए य सुकिल्लए थ१, 'स्थात् कालेश्च शुक्लश्च१, स्यात् कालश्च शुक्लाश्च२, स्यात् कालाश्च शुक्लश्च३, स्यात् कालाश्च शुक्लाश्च४' इस प्रकार ये चार भंग कृष्णवर्ण के साथ शुक्लवर्ण को युक्त करके यने हैं इसका अर्थ स्पष्ट है अब नील और लोहित को युक्त करके जो चार भंग धनते हैं वे इस प्रकार से हैं-'सिय नीलए य लोहियएँ य १' इस भंग में उसके दो प्रदेशों में कदाचित् नील वर्ण हो सकता है और दो प्रदेशों में लाल वर्ण भी हो सकता है 'सिय नीलए य लोहियगा प' इस भंग में उसका एक प्रदेश नील वर्ण का हो सकता है और ३ श छ.२, 'स्यात् कालाश्च पीतश्च' साथित त पाताना मन प्रदेशमा કૃ9 વર્ણવાળો હોઈ શકે છે અને એક પ્રદેશમાં પીળા પણ હોય છે ૩ 'स्यात् कालाश्च पीसाश्च४' हाय तना घrl
श छ भने घाम। म पी 4 श छ ४ 'सिय कालए य सुकिल्लए य१ स्यात् 'कालश्च शुक्लश्च१ स्यात् कालाश्च शुक्लश्च२ स्यात् कालश्च शुक्लाश्च३ स्यात् कालाष शुक्लाश्च४' मा शतना मा यार गो Boy पनी साथै યુક્ત–વેત વર્ણની ચેજના કરીને બને છે. - હવે નીલ વર્ણ અને લાલ વર્ણને યોજીને જે ચાર ભંગો બને છે તે मा प्रभावी छ. 'सिय नीलए य लोहियए य१' ५९सा आमा तना में प्रदेश કદાચ નીલ વર્ણવાળા હોઈ શકે છે. અને બે પ્રદેશે કદાચ લાલ વર્ણવાળા પણ
श छ.! 'सिय नीलए य लोहियगा यर' मा मीon Twi तेनी ४ પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળે હેઈ શકે છે. અને ૩ ત્રણ પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળા પણ
भ०७५
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९४
भगवतीस्त्रे धस्तदेवं चत्वारो भंगा भवन्तीति । 'सिय नीलए यहालिदए य ४' स्यात् नीलश्च पीतश्च ४, अनापि चत्वारो भंगाः, स्यात् नीलश्च स्यात् पीतश्च प्रदेशद्वयस्य नीलं. त्वात् प्रदेशद्वयस्य च पीतत्वादिति प्रथमः १, स्यात् नीलश्च पीताश्व प्रदेशमात्रस्य नीलत्वात् प्रदेशत्रयाणां लोहि त्वादिति द्वितीयो भंगः २, स्यात् नीलाच पीतश्च प्रदेशानां नीलत्वात् प्रदेशमात्रस्य च पीतत्यादिति तृतीयो मंगः ३, स्यात् नीलाच पीताश्चेवि चतुथों भंगस्तदेवमिहापि चधारो भंगा इति ४ । 'सिय नौलए य सुकिल्लए य' स्यात् नीलश्च शुक्लश्च अत्रापि चत्वारो भंगास्तथाहि-स्यात् नीलश्च प्रदेश लाल वर्ण के भी हो सकते हैं 'सिय नीलगा य लोहिए य३' इस भंग में उसके प्रदेश नीले हो सकते हैं और प्रदेश उसका लाल भी हो संकता है ३'सिय नीलगा य लोहियगा य ४'हस चतुर्थ भंग में उसके बहुत से अंश नीले हो सकते हैं और बहुत से अंश लाल भी हो सकते हैं 'सिय नीलए ये हालिद्दए य १'दो प्रदेशों में नील और दो प्रदेशों में पीतता होने की संभावना से यह प्रथम भंग घना है 'स्यात् नीलच पीमाश्च २'एक प्रदेश में नील की संभावना से और ३प्रदेशों में पीत वर्ण की संभावना से यह द्वितीय भंग बना है 'स्यात् नीलाश्च पीतश्च १३प्रदेशों में नील वर्ण की संभावना से और एक प्रदेश में पीत वर्ण की संभावना से यह तृतीय मंग बनाई 'स्यात् नीलाश्च पीताश्च' अनेक अंशों में नील वर्ण की और अनेक ही अंशों में पीत वर्ण की संभावना से यह चतुर्थ भंग बना है अपनी वर्ण के लाथ शुक्ल वर्ण को युक्त
शे २ सिय नीलगा य लोहियए य३' मा lorari तना પ્રદેશે નીલ વર્ણવાળા હોઈ શકે છે અને તેનો ૧ એક પ્રદેશ લાલ પણ હોઈ श छे. 'सिय नीलगाय लोहियगाय' मा याथा ममा तना पशु! In અંશે નીલ વર્ણવાળા હોય છે, અને ઘણાખરા અંશે લાલ પણું હોઈ શકે છે. , सिय नीलए य हालिहए य१' तेना में प्रदेशमा नlaq पाशु अन मीलन પ્રદેશોમાં પીળાવ પણ હોવાની સંભાવનાથી આ પહેલે ભંગ બન્યા છે.' 'स्यात् नीलश्च पीताश्चर' में प्रदेशमा नlaq 3 श'छ भने ३५ પ્રદેશોમાં પળવણું હોઈ શકે છે.૨ આ રીતે બીજો ભંગ બન્યાં છે. 'स्यात् नीलाश्च पीतश्च३' त्रय प्रशामा नसा छे. भने । अशी पाणी पंथु । छ. शत त्री मने छ.3 'स्यात् नीलाइच पीताश्च४' अन 3 मशाभी नाश छ. अने: मामा પીળો પણું હોઈ શકે છે. એ રીતે એ ચા મંગે બનેલું છે, હવે નીલવર્ણ
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सृ०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५६५६ शुक्लश्च प्रदेशयोर्नीलत्वात् मद्देशयोः शुक्लत्वादिति प्रथमः,, स्यात् नीलक्षा शुक्लाथ प्रदेशमात्रस्य नीलत्वात् प्रदेशत्राणां शुक्लस्वादिति द्वितीयः, स्पातः नीलाश्च शुक्लश्च प्रदेशत्रयाणां नीलत्वात् प्रदेशमात्रस्य शुक्लत्वादिति तृतीया स्यात् नीलाश्च शुक्लाश्च इति चतुर्थों भंगः ४, एवमिहापि चत्वासे मंगाः इति । 'सिय लोहियए य हालिदए य ४' स्यात् लोहितश्च पीतश्च अनापि चत्वारो भंगार तथाहि-स्यात् लोहितश्च पीतश्च प्रदेशौ लोहितौ पीतौ च प्रदेशौं इति मयसो करके जो भंग पनते हैं उन्हे सूत्रकार दिखलाते हैं-'सिय नीलए ये शुक्किल्लए य' यह प्रथम भंग है-इल में दो प्रदेशों में नील वर्ण और दो प्रदेशों में शुक्ल वर्ण हो सकता है ऐसा कहा गया है 'स्याल नीलश्च शुक्लाश्च' यह द्वितीय भंग है इसमें प्रथम एक प्रदेश में नील वर्ण और प्रदेशत्रय में शुक्ल वर्ण हो सकता है ऐसा कहा गया है 'स्यात् नीलाश्च शुक्लश्च' इस तृतीय भंग में प्रथम तीन प्रदेशों में नील वर्ण और एक प्रदेश में शुक्ल वर्ण भी हो सकता है ऐसा कहा गया है 'सिय नीलाश्च शुक्लाइच' यह चतुर्थ भंग है इस में अनेक अंशों में नील वर्ण और अनेक ही अंशों में शुक्ल वर्ण का सद्भाव प्रकट किया गया है इस प्रकार से ये चार भंग हैं 'सिय लोहियए य हालिद्दए य४' इस प्रकार के कथन में भी जो चार अंग होते हैं वे इस प्रकार से हैं 'स्थात् लोहितश्च पीतश्च१' दो प्रदेश उसके लालवर्ण वाले भी हो सकते સાથે ધોળાવણને એને જે ચાર ભાગે બનાવવામાં આવે છે. તે સૂત્રકાર मतावे छे.
'सिय नीलए य सुकिल्लए य१ मा ५९ मा में प्रदेशमा मतपणे અને બે પ્રદેશોમાં ઘેળવણું હોઈ શકે છે. એ રીતને આ પહેલે ભંગ छ. स्यात् नीच मलाश्चर' साभा पडसा से प्रदेशमा नाप भने બાકીના ત્રણ પ્રદેશમાં શ્વેતવર્ણ હોઈ શકે છે. એ રીતને આ બીજો ભંગ छे२. 'स्यात् नीलाश्च शुक्लश्च३' मा ममा पडे। 'प्रदेशमा नीस અને એક પ્રદેશમાં શુકલવર્ણ પણ હોઈ શકે છે એ રીતને આ ત્રીજો ભંગ छ.३ 'सिय नीलाश्च शालाश्च४' मा मा भने ४ मशहम नीसा भने અનેક અશામાં ઘ ણું હોઈ શકે છે. આ ચોથો ભંગ છે. આ રીતના ચાર ભંગ બને છે. હવે લાલવણું અને પીળાવણની સાથે જીને જે ચાર બને છે તે બતાવે છે. _ 'सिय लोहियए य हालिहए य१' स्यात् लोहितश्च पीतश्च तेनामे अशा લાલ વર્ણવાળા હોય છે. અને એ પ્રદેશે પીળવર્ણવાળા હોય છે. આ પહેલે
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
....... भगवतीसरे
-
भारः, स्यात् लोहितश्च पीताश्च प्रदेशकस्य लोहितत्वात् प्रदेशत्रयस्य च पीवस्वादिवि द्वितीयो भङ्गः, स्यात् लोहिताश्च पीतश्च प्रदेशत्रयाणां लोहितत्वात् एकमद शस्य पीतत्वादिति तृतीयो भङ्गा, स्यात् लोहिताश्च पीताश्चेति चतुर्थो भङ्गा इस्येवं चत्वारो भङ्गा इहापि । 'सिय लोहियए य मुकिल्लए य' स्यात् लोहितचे शुक्लच अत्रापि चत्वारो भंगास्तथाहि-स्यात् लोहितश्च शुक्लाश्च प्रदेशयोलोहितस्वात् प्रदेशयोः शुक्लत्वात् इत्येका, स्यात् लोहितश्च शुक्लश्च-प्रदेशमात्रस्य लोहि तस्वात् प्रदेशत्रयाणां शुक्लत्वाच्चेति द्वितीया, स्यात् लोहिताश्व शुक्लश्च मदेशप्रयाणां लोहितत्वात्मदेशमात्रस्य शुक्लस्वादिति तृतीयः, स्यात् लोहिताश्च शुक्ला
और दो प्रदेश-पीले वर्ण वाले भी हो सकते हैं१ 'स्यात् लोहिताचपीताश्चर' एक प्रदेश उसकालाल भी हो सकता है और तीन प्रदेश उसके पोले भी हो सकते हैं२ 'स्यात् लोहिताश्च पीतश्च' कदाचित् उसके तीन प्रदेश लाल भी हो सकता है और एक प्रदेश उसका पीला भी हो सकता ६३ लिय लोहिताश्च पीताश्च कदाचित् उसके अनेक अंश लाल भी छो लाते हैं और अनेक ही अंश उसके पीछे भी हो सकते हैं "सिय लोहियए ये सुकिल्लए य' स्यात् लोहितश्च शुक्लश्च यहां पर भी४ मंग होते हैं जो इस प्रकार ले हैं कदाचित् उसके दो प्रदेश लाल भी हो सकते हैं और दो प्रदेश शुक्ल भी हो सकते हैं १'स्यात् लोहितश्च शुक्लाश्चर' कदाचित् उसका एक प्रदेश लाल और तीन प्रदेश शुक्ल भी हो सकते हैं 'स्यात् लोहिताश्च शुक्लश्च कदाचित् उसके तीन प्रदेश लाल
छ. 'स्यात् लोहितश्च पीताश्चर' तना से प्रदेश पलाश छ, भने प्रदेश . पY 35 छ २ मा पास छ. 'स्यात् लोहिताश्च पीतश्च३' ४४ाय तेना ३ प्रदेश वाण पत्र / શકે છે. અને એક પ્રદેશ પળે પણ હોઈ શકે છે. આ રીતને ત્રીજો ભંગ 'छ ३ 'सिय लोहिताश्व पीताश्च४' हायित् तेना मने भी aleવર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. અને તેના અનેક અંશે પીળા પણ હોય છે.૪ આ રીતને ચેાથે ભંગ છે.
હવે લાલવર્ણ સાથે વેતવર્ણને જીને ચાર ભંગ બતાવવામાં આવે छ.-'सिय लोहियए य सुकिल्लए यायित् तेना, प्रदेश elegal 4 3 श छ. मन में प्रदेश। पाणपणा या डाय छे.१ 'स्यात् लोहिवश्व शुक्लाश्चर' हाय तन मे प्रदेश सभाको ? छ भने त्रय પ્રદેશ છેળાવર્ણવાળા પણ હોય છે. આ રીતે આ બીજો ભંગ બનેલ છે ? 'स्यात् लोहिताश्च शुक्लश्च३' ४ायित् तेन प्रदेश
हाई શકે છે. અને એક પ્રદેશ. ધળાવવાળ પણ હોય છે.૩ આ રીતને આ
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुंतलस्य वर्णादिमत्व निरूपणम्
५९७
श्रेति चतुर्थः, तदेवं संकलनया चत्वारो भंगा भवन्तीति । 'स्यात् पीतश्च शुक्ल अ अत्रापि चत्वारो भंगास्तथाहि स्यात् पीतश्च शुक्लश्व प्रदेशयोः पीतत्वात् मदेशयोः शुक्रवच्चेति प्रथमः स्यात् पीतश्व शुक्लाश्च प्रदेशमात्रस्य पीतस्वात् प्रदेशत्रयाणां शुक्लवादिति द्वितीयो भङ्गः स्यात् पीताश्व शुक्लश्च प्रदेशत्रयाणां पीतत्वात् प्रदेशमात्रस्य शुक्लत्वात् इति तृतीयो भङ्गः स्यात् पीता शुक्लाम्बेति चतुर्थो भंगदेव चत्वारो भंगा इहापि भवन्तीति भावः । ' एवं एए दसदुया संजोगा भंगा पुण चत्तालीस एवमेते दशद्विक्संयोगा भङ्गाः पुनश्वत्वारिंशद्
सकते हैं और एक प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है ३' स्यात् लोहिताश्च शुक्लाच४ कदाचित् उसके अनेक अंश लाल और अनेक अंश शुक्ल भी हो सकते हैं ४ इसी प्रकार से 'स्पात् पीतश्च शुक्लश्च' यहां पर भी ४ मंग होते हैं प्रथम भाग में कदाचित् उसके दो प्रदेश पीले भी हो सकते हैं और दूसरे दो प्रदेश सफेद भी हो सकते हैं स्यात् पीतश्च शुक्लाख 'कदाचित् उसका एक प्रदेश पीला भी हो सकता हैं और तीन प्रदेश शुक्ल भी हो सकते हैं । 'स्यात् पीताश्च शुक्लञ्च' कदाचित् उसके तीन प्रदेश तो पीले हो सकते हैं और एक प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है 'स्पात् पीताश्च शुक्लाश्च' कदाचित् उसके अनेक अंश पीले भी हो हो सकते हैं और दूसरे अनेक अंश सफेद भी हो सकते हैं 'एवं एए दस दुया संजोगा भंगा पुण चत्तालीसं' इस प्रकार से ये दशद्विक संयोगी
त्रीले लौंग छे. 'स्यात् लोहिताश्च शुक्ल श्व४' तेना भने म शो सासवा बाजा પણ હાઈ શકે છે. અને અનેક આશા ધેાળા વણુ વાળા હાય છે. એ રીતના આ ચેાથે ભગ છે. આજ રીતે પીળાવણુ સાથે ધેાળાવને જવાથી ૪ प्यार लौंगो भने छे. ते या प्रमाणे छे.
'स्यात् पीतश्च शुक्लच' या पडेसा संगमां तेना में प्रदेश भी जावायु: वाजा होय छे भने जीन मे अहेशी धोना या होय छे. 'स्यात् पीतश्च शुक्लाच्चर, उहाथ तेनेो मे अहेश भीजाव वाणी पाय होय छे. अने
પ્રદેશ ધેાળા વણુ વાળા પણ હાય છે. આ રીતે આખીો ભંગ બને છે. 'स्यात् पीता शुक्ला३' हाय तेना त्रयु अदेशी चीजा वायुवाजा होई श છે. અને એક પ્રદેરા ધેાળાવણુ વાળા પશુ હાય છે. આ રીતે આ ત્રીજે ભ’ગ भने छेउ 'स्यात् पीताश्च शुक्ला ४ ४हाथित् तेना भने म शो यीजा पाशु होय छे. मने भील अशी घोणा पाथ होय छे. 'एवं एए दस दुया संजोगा भंगा पुणचत्तालीसं' आ रीतना हि सयोगी इस लगे। ४० थालीस प्रहारना
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ५९८
भगवतीस्
भवन्ति कालादिशुक्लान्तपश्चवर्णानां द्विकसंयोगे दशभंगा भवन्ति दशानां च चतुःसंरूपया गुणने एकत्वाने रुत्वाभ्यां चत्वारिंशद् भङ्गा भवन्ति इति । 'जड़ तिबन्ने' यदि त्रिश्चतुःप्रदेशिकः स्कन्धस्तदा पुनरेते वक्ष्यमाणास्तत्प्रकारा भवन्ति 'सिय काल य नीलए य लोहियए य' स्यात् - कदाचित् कोऽपि अंशः कालच नीलश्च लोहितश्च तत्र कोऽपि प्रदेशः कृष्णः कोऽपि नीला कोऽपि कोहिको भवेदिति प्रथमो भंगः | 'सिय कालए नीचए लोहियगाय' स्यात् कृष्णो नीलो लोहितst एकः मदेशः कृष्णः, एकश्वनीला प्रदेशौ च लोहितौ स्यातामित्येवं द्वितीयो भंगः स्यात् । ' सिय कालए य नीलगाय लोहियए य' स्यात् कालव rtant च लोहितश्च कदाविदेकः प्रदेशः कृष्णः कदाचिद् द्वौ प्रदेशौ नीलों एक
,
संग पुनः ४० हो जाते हैं कालादि शुक्लान्त, पांच वर्णों के द्विकसंयोग १० अंग होते हैं फिर एकत्व और अनेकत्व को लेकर इन १०का बार से गुणा करने पर ४०भंग हो जाते हैं
'जह तिवन्ने' यदि चतुःप्रदेशिक स्कन्ध तीन वर्णों वाला होता है तो वहां ये वक्ष्यमाण भंग होते हैं-'सिय कालए य नीलए य- लोहियए य' कदाचित् वह कृष्ण वर्ण वाला भी हो सकता है अर्थात् इसका कोई प्रदेश काला भी हो सकता है कोई प्रदेश नीला भी हो सकता है और कोई प्रदेश इसका लाल भी हो सकता है इस प्रकार से यह प्रथम भंग है 'सिय फालए नीलए य लोहियगा य' कदाचित् कोई एक प्रदेश इसका काला भी हो सकता है कोई एक प्रदेश नीला भी हो सकता है और दो प्रदेश इसके लाल भी हो सकते हैं इस प्रकार का यह द्वितीय भंग है । 'सिय અને છે. તે આ રીતે છે જેમ કે—કાળાવણુથી ધાળાવણુ સુધીના પાંચ વધુ ના દ્વિક સંચાગી ૧૦ દસ ભગે બને છે. અને એકત્વ અને અનેકત્વપણામાં મા દસ ભગતા ચાર ગણા કરવાથી ૪૦ ચાળીસ ભગા થઈ જાય છે.
'जइतित्रपणे' ले यार प्रदेशी संबंध युवा होय तो त्यां या रीते लौंग थाय छे. 'प्रिय कालए य नीलए य लोहियए य उद्वाय ते अजावयुवाजो પણ હુઈ શકે છે. અર્થાત્ તેને કોઇ એક પ્રદેશ કાળાવણુ વાળા પણ હેઈ શકે છે. કે ઇ એક પ્રદેશ નીલાવણુ વાળા પશુ હાઈ શકે છે. તેના કાઇ એક प्रदेश सासवणुना पथ होई शडे हे, या रीतने। आा पहेली - भौंग छे, 'प्रिय कलर नीलए य लोहियगा य' अाथित् तेन । ऊ अहेश अणावायु वाणी પણ હાઈ શકે છે અને કેાઈ એક પ્રદેશ, નીલવવાળા પશુ હોઈ શકે છે. અને તેના બે પ્રદેશા લાલ પણ હાઇ શકે છે આ રીતના આા ખીજે ભગ छे. ' सिय कालए य नीलगाय लोहियए य' अाथित् तेना : प्रदेश अणावाशु
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५९९ पंदेशो लोहिन इत्येवं तृतीयो भंगः । 'सिय कालगाय नीलए य लोहियए य' स्पात् कालको च नीलश्च लोहितच, द्वौ प्रदेशौ कृष्णौ एका प्रदेशो नीलः एको लोहितश्च तदपरः प्रदेश इत्येवं चतुर्थों अंगो भवति कृष्णनीललोहितानां परस्परसंमेलनेन । 'एवं कालनीलहालिइएहिं भंगा ४' एवं कालनीलपीतैश्चत्वारो भंगाः, कालथ नीलश्च पीतश्चेत्येको भङ्गा, कालश्च नीलश्च पीतौ चेति द्वितीयो भङ्गः, कालश्च नीलौ च पीतश्चति तृतीयो भङ्गः, कदाचित् कालौ च नीलश्च पीत कालए य नीलगा थ लोहियएय' यह तृतीय भंग है कदाचित् एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्ण वाला भी हो सकता है कदाचित्-दो प्रदेश उसके नील वर्ण वाले भी हो सकते हैं और एक प्रदेश उसका लाल वर्ण बाला भी हो सकता है ३'सिय कालगी य नीलए य लोहियए थ' यह चतुर्थ भंडा है कदाचित् उसके दो प्रदेश काले वर्ण बाछे भी हो सकते हैं एक प्रदेश उसका नील भी हो सकता है और एक प्रदेश उसका लाल भी हो सकता है ४इन चार भंगों में कृष्ण नील और लोहित इन वर्गों का परस्पर में संमेलन किया गया है 'एवं काल नील हालिहएहि भंगा।' इसी प्रकार से कृष्ण नील और पीत इनके परस्पर के संमेलन में भंग होते हैं स्यात् कालश्च नीलश्च पीतश्च१, जैसे कदाचित् कोई एक प्रदेश काला होता है कोई एक प्रदेश नीला होता है और कोई एक प्रदेश पीला भी होता है 'स्यात् कालश्च नीलश्च पीतीश्चर' कदाचित् कोई प्रदेश इसका कृष्णवर्णવાળે પણ હેઈ શકે છે. કદાચિત તેના બે પ્રદેશ નીલવર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે અને તે એક પ્રદેશ લાલવર્ણવાળો પણ હોય છે. આ રીર્તને ala # छ. 'सिय कालंगा य नीलए य लोहियए य' तेना में प्रदेश miarte વાળા પણ હોઈ શકે છે. અને તેને એક પ્રદેશ નીલવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. અને એક પ્રદેશ લાલવર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. આ રીતને ચે ભંગ છે. આ ચાર ભાગમાં "કૃષ્ણવર્ણ. નીલવર્ણ અને લાક્ષણને પરસ્પર એગ કરીને ४ाभी भाव्या छ 'एवं कालनौलहालिंदरहि भंगा४' में शत नसry અને પીળાવને પરસ્પરમાં જિવાથી૪ ચાર ભાગે થાય છે. આ પ્રમાણે છે. 'स्यात् कालच नीलश्च पीतवहायित् । प्रदेश पाणी डाय छ અને કોઈ એક પ્રદેશ નીલવર્ણવા પણ હોય છે અને કેઈ એક પીળાવવાળે १५ सय छे.मा पो छे.१ 'स्यात् कालच नीलश्च पीताश्वर' हाथि તેને ઈ એક પ્રદેશ કાળાવર્ણવાળ હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશ નીલવર્ણવાળો
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
६००
भगवतीने श्वेति चतुर्थः, तदेवं संकलनया कृष्णनीलीतैश्चत्वारो भङ्गा भवन्तीति । एवं कालनीलमुकिल्लएहिं चनारि भंगा' एवं कालनीलशुक्लैमङ्गाश्चत्वारः, तथाहि कदाचित् कालश्च नौलश्च शुक्लश्चेति प्रथमो भंगः । कदाचित् कालश्च नीलच शुक्लौ चेवि द्वितीयो भङ्गः कदाचित् कालश्च नीलौ च शुक्लश्चेति तृतीयो भङ्गः । कदाचित् कालौ च नीलश्च शुक्लश्चत्येवं चतुर्थो भंगो भवतीति इहापि कालनील वाला होता है कोई प्रवेश नील वर्णवाला होता है और कोई दो प्रदेश पीले भी होते हैं २ 'कोलश्च नीलाश्च पीतश्च यह तृतीय भंग है 'कदाचित् कालाच नीलश्च पीतश्च' यह चतुर्थ भंग है इस प्रकार से कृष्ण नील और पीत के संमेलन से ये ४ भंग होते हैं। 'एवं काल नील सुकिल्लएहिं वत्तारि भंगा' इली प्रकार से कदाचित् वह काला भी होता है कदाचित् यह नीला भी होता है और कदाचित् वह शुक्ल भी होता है यह प्रथम भंग है 'कदाचित् कालश्च नीलश्च शुक्लाश्च' यह द्वितीय भंग है कदाचित कालच नीलाश्च शुक्लश्च' यह तृतीय भंग है। 'कदाचित् कालाश्च नीलश्च હોય છે. અને કેઈ બે પ્રદેશ પીળાવર્ણવાળા પણ હોય છે આ બીજો ભંગ છે. २ कालब्ध नीलाश्च पीतय३' हाथित् ।४ प्रदेश पर वाणी डाय छे. કોઈ બે પ્રદેશ નીલવર્ણવાળા હોય છે. અને કેઈ એક પ્રદેશ પીળાવવાળે " डायस शत मात्री 1 छ.3 'कालाश्च नीलब्ध पीतच तेना भने અશે કુણુવર્ણવાળા હોય છે. અને એક અંશ નીલવર્ણવાળ હોય છે, તથા બીજો એક અંશ પીળાવવાળો પણ હોય છે. એ રીતે આ ચે ભંગ છે.૪ सशत कानात भने पीना योगथी यार समन छे. 'एवं कालनीसुकिल्लएहिं चत्तारिभंगा' से श ण नीर मन वेतन साये यार मग मन छ. २ मा प्रभारी छे. कालच नीलश्च शुक्लश्च १, हाथित्ते કૃષ્ણવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. કદાચિત તે નીલવર્ણવાળા પણ હોય છે. અને हाथित् पाणापा ५ उय छ म प म छ। 'काम नीलच
શાયર' એક અંશ કુણુવર્ણવાળે હેય છે. એક અશ નીલવર્ણવાળ હોય છે અને અનેક અશ વેતવર્ણવાળા હોય છે. એ રીતે આ બીજો ભંગ છે. २४ायित 'कालच नीलाश्च शुक्लश्च३' पाणी जाय भने અશે નીલવર્ણવાળા હોય છે તથા કેઈ એક અંશ ધોળાવવાળ હોય છે
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् . ६ शुक्लानां संयोगेन चत्वारो मंगा भवन्तीति । 'काललोहियहालिदएहि भंगा: चत्तारि ४' एवं काललोहितपीतेश्चत्वारो भङ्गा भवन्ति, कदाचित् कालश्च लोहि, तश्च पीतश्वत्येका, कदाचित् कालश्च लोहितश्च पीनोचेति द्वितीया, कदाचित् - कालश्च लोहितौ च पीतश्चेति तृतीयः कदाचित् कालौ च लोहितश्च पीतश्चेति चतुर्थस्तदेवं संकलनया कृष्णलोहितपीतानां समवायेऽपि चत्वारो भंगा भवन्तीति । 'काललोहियक्किल्लएहि' काललोहितशुक्लैरपि चत्वारो भङ्गाा, शुक्लश्च' यह चौथा भंग है इस प्रकार ले ये कृष्णलील और शुक्ल के संयोग से ४भंग हुए हैं। 'काल लोहियहालिद्दएहि भंगो चत्तारि' इसी प्रकार से कृष्ण लोहित और पीत इनके संमेलन से ४भंग होते हैं जैसे. कदाचित् वह कृष्ण भी हो सकता है कदाचित् वह लाल भी हो सकता है और कदाचित् वह पोला भी हो सकता है १ कदाचित् वह कोला भी. हो सकता है कदाचित् वह लाल भी हो सकता है और कदाचित् उसके. दो प्रदेश पीले भी हो सकते हैं२, कदाचित् उसका एक प्रदेश काला भी. हो सकता है कदाचित् उसके दो प्रदेश लाल भी हो सकते हैं और कदाः चित् उसका एक प्रदेश पीला भी हो सकता है ३ कदाचित् उसके दो.
प्रदेश काले भी हो सकते हैं २ एक प्रदेश उसका लाल भी हो सकता है __ और एक प्रदेश पीला सीहोसकता है इसी प्रकार से 'काल लोहिय मुकि
मेरी मा श्री A1 मन छ.3 'कालौ च नीलश्च शुक्लब' मा शत બે અશ કૃષ્ણવર્ણવાળા હોય છે એક અશ નીલવર્ણવાળા હોય છે. તથા એક અંશ શ્વેતવર્ણવાળો હોય છે એ રીતે આ ચે ભંગ બને છે. આ પ્રકારે કૃષ્ણ નીલ અને શ્વેતવર્ણના સાગથી ૪ ચાર ભંગ બને છે. એજ शत 'काललोहियहालिइएहिं भंगा चत्तारि' पयः, aaj गन पीm arejar ચાગથી ચાર ભાગ બને છે જે આ રીતે છે–કદાચિત તે કૃષ્ણવર્ણ પણ હોઈ શકે છે. અને કદાચિત્ તે લાલવર્ણવાળા પણ બની શકે છે તથા કદાચિત તે પીળા વર્ણવાળ પણું હોઈ શકે છે ૧ કદાચિત તે કાળા વર્ણવાળો પણું હાઈ શકે છે. કદાચિત તે લાલ પણ હોઈ શકે છે. અને કદાચિત તેના બે પ્રદેશ પીળા પણ હોઈ શકે છે ? કદાચિત તેને એક પ્રદેશ કાળાવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. કદાચિત તેના બે પ્રદેશો લાલવણવાળા પણ હોઈ શકે છે. કદાચિત તેને એક પ્રદેશ પીળાવણું વાળો પણ હોઈ શકે છે.૩ કદાચિત તે બે પ્રદેશ કાળાવવાળા પણ હોઈ શકે છે. તેને એક પ્રદેશ લાલ પણ હોઈ શકે છે. અને એક પ્રદેશ પીળાવવાળો ચણ હોઈ શકે છે જ, આજ રીતે કાળા, લાલ અને ધોળાવર્ણના ચોગથી ૪ ચાર ભ
म० ७६
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०२
भगवती सूत्रे
तथाहि कदाचित् कालच लोहितश्च शुक्लश्चेति प्रथमः । कदाचित् कालश्च लोहितथ शुक्लौ चेति द्वितीयः । कदाचित् कालथ लोहितौ च शुक्लदेति तृतीयः । satta not oोहितश्र शुक्लश्चेति चतुर्थः, तदेवं कृष्णलोहितशुक्लेपु एकचत्वारो भङ्गा भवन्ति युक्तिस्तु सर्वत्र पूर्ववदेवेति । 'कालहाळिदसुकिल्लer भंगा चचारि कालपीतशुक्लैरपि चत्वारो भङ्गाः तथाहि - कालच पीत शुक्रति प्रथमो भंगः कदाचित् कालथ पीवथ शुक्लौ चेति द्वितीयः,
ल्लएहि' काल लोहित और शुक्ल इन वर्गों के संयोग से भी चार भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं- 'कदाचित् कालश्च लोहितश्च शुक्लश्व १' ऐसा यह प्रथम भंग है - कदाचित् उसका एक प्रदेश काला भी हो सकता है, एक प्रदेश लाल भी हो सकता है और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला भी हो सकता है १'कदाचित् कालच लोहितश्च शुक्लो च' ऐसा यह faatein है 'कदाचित् कालइच लोहितौ च शुक्लश्च' ऐसा यह तृतीय अंग है 'कदाचित फालौ च लोहितश्च शुक्लश्च' ऐसा यह चौथा भंग है इस प्रकार से कृष्ण लोहित और शुक्ल इनमें एकस्व और अनेकत्व को लेकर ये चार भंग हुए हैं। इस विषय में युक्ति पूर्ववत् ही है 'कालहालिएसुकिल्लापहि भगा वत्तारि' कृष्ण पीत और शुक्ल इनके संयोग से जो चार भंग होते हैं वे इस प्रकार से हैं- 'स्थात् कालश्च पीतश्च शुक्लश्च
भने छे ते मतावता सूत्रभर ४ छे ! 'काल लोहिय सुकिल्लए' ते न्यारे भगोना प्रहार या अभाये छे 'कालच लोहितश्च शुक्लश्च १' अाथित् तेना એક પ્રદેશ કાળાવ વાળા પણ હાય છે. એક પ્રદેશ લાલવણુ વાળા પશુ ડાઈ શકે છે તથા એક પ્રદેશ ધેાળાવણ વાળા પણ હાઇ છે એ રીતે આ પહેલા 'भग छे. १ 'कालरच लोहितश्च शुक्लौ च ' उायित् मे प्रदेश अणावक्षु वाणी અને એક પ્રદેશ લાલવણુ વાળા હૈાય છે. અને અનેક પ્રદેશા દ્વેતવણ वाजा बोर्ध शडे छे मे रीते या त्रीले लौंग जने छेउ हाथित् 'काछौ च लोहितश्च शुक्लश्च' तेना भने अशे ष्णुववाणा होय शडे के अर्थ અ‘શ લાલવણુ વાળા હોય છે, તથા કાઈ એક અશ ધેાળાવણુ વાળા પણ હાઈ શકે છે એ રીતે ચેાથેા ભ'ગ બને છે.૪ આ રીતે વણુ, લાલવણુ અને શ્વેતવ તેમાં એકપણા અને અનેકપણાને લઈને ચાર ભગા બનેલા છે. આ વિષયના પ્રકાર પૂર્વવત્ જ छे. 'कालहालिदसुकिल्लएहिं भंगा चत्तारि शेरीने भावार्थ, पीजावार्थ अने धोजा बना योगथी ४ यार भी जने छे ते या प्रभा छे, 'स्यात् कालश्च
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् १०३ कदाचित् कालश्च पीतौ च शुक्लश्चेति तृतीयः कदाचित् कालो पीतश्च शुक्लश्चेति चतुर्थी, तदेवं संकलनया कृष्णपीतशुक्लेषु एकत्वानेकत्वाभ्यां चत्वारो मंगा भवन्तीति । 'नीललोहियहालिद्दएहि भंगा चत्तारि' एवं नीललोहिदपीतैश्चत्वारो यह प्रथम भंग है कदाचित् वह काला भी हो सकता है पीला भी हो सकता है और शुक्ल भी हो सकता है 'स्यात् कालश्च पीतश्च शुक्लो च २'कदाचित वह अपने एकप्रदेश में काला भी हो सकता है दूसरे एक प्रदेश में पीला भी हो सकता है और कदाचित् अपने दो प्रदेशों में यह शुक्ल भी हो सकता है२'कदाचित् कालश्च पीतौ च शुक्लश्च३' यह तृतीय भंग है कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में काला भी हो सकता है अपने दूसरे दो प्रदेशों में पीत भी हो सकता है और अपने एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है ३'कदाचित् कालौ च पीतश्च शुक्लश्च' यह चतुर्थ भंग है इसमें वह अपने दो प्रदेशों में कदाचित् कृष्णवर्ण वाला
भी हो सकता है एक प्रदेश में पीले वर्णवाला भी होता है __ और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है। इस प्रकार
से ये एकत्व और अनेकत्व को लेकर कृष्ण पीत शुक्ल इनमें चार भंग हुए हैं । 'नील लोहियहालिद्दएहिं भंगा चत्तारि' नील लोहित पीत पीतश्च शुक्लश्च१' हाथित् a taq पाणी पY शछे पागाव: વાળો પણ હેઈ શકે છે અને ધોળાવવાળો પણ હોઈ શકે છે. આ રીતે मा पडेस .१ स्यात् कालश्च पीतश्च शुक्लौ चर' थित तना એક પ્રદેશમાં કાળાવર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. બીજા એક પ્રદેશમાં પીળા પણ હોઈ શકે છે, અને કદાચિત્ પિતાના બે પ્રદેશમાં ધળા પણ હોઈ श? छ, शतनामा बीन बछे २ 'काठश्च पीतौ च शुक्लश्च३' ४६. ચિત્ તે પિતાના એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળા હોય છે. અને પોતાના બીજા બે પ્રદેશોમાં પીળાવવાળ પણ હોઈ શકે છે, તથા એક પ્રદેશમાં ધળાવવાળો ५६ 5 शहै छ, मा शतबीन मने छ ३ 'कालौ च पीतश्च शुक्लश्च४' આ ચોથે ભંગ પિતે પિતના બે પ્રદેશોમાં કાળા વર્ણવાળા હોઈ શકે છે. તથા એક પ્રદેશમાં પીળ વર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. તથા એક પ્રદેશમાં ધળાવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. આ રીતે ચોથા ભંગને પ્રકાર છે. આ રીતે આ એકપણામાં અને અનેક પણાથી કાળા, પીળા અને ધોળાવણુના ચાગથી ૪ ચાર અંગે બન્યા છે. '
'नीललोहियहालिइएहि भंगा चत्तारि' नावqg, सास मन
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतींचे भंगास्तथाहि कदाचित् नीलश्च लोहितश्च पीतश्चेति एकः, कदाचित् नीलोलोहितः पीतौ चेति द्वितीयः, कदाचिद नीलश्च लोहितौ च पीतश्चेति तृतीयः, कदाचित् नीलौ च लोहिसश्च पीतश्चेति चतुर्थः, तदेवं नीललोहितपीतैः एकरवानेकत्वाभ्यां इनमें एकत्व और अनेकत्व को लेकर जो चार भंग हुए हैं वे इस प्रकार से हैं:कदाचित् 'नीलच लोहितश्च पीतश्च१' कदाचित् वह नीला भी हो सकता है लाल भी हो सकता है और पीला भी हो सकता है इस प्रकार का यह प्रथम भंग है १, 'कदाचित् नीलश्च लोहितश्च पीतीच' तृतीय पद में अनेकत्व करके यह द्वितीय भंग बनाया गया है कदाचित् वह अपने एक प्रदेश नील भी हो सकता है कदाचित् दूसरे एक प्रदेश में लोहित भी हो लकता है और कदाचित् दो प्रदेशों में पीत भी हो सकता है२, द्वितीय पद में अनेक वचनता करके तृतीय भंग बनाया गया है जैसे-'कदाचित् नीलश्च.. लोहितौ च पीतश्च' कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में नीला भी हो सकता है कदाचिन् दूसरे दो प्रदेशों में लाल भी हो सकता है और कदाचित् अपने एक प्रदेश में वह पीत भी हो सकता है३, प्रथम पद को बहुवचन में रखकर चतुर्थ भंग बनाया गया है जैले-'कदाचित् 'नीलो च लोहितश्च पीतश्च' कदाचित् वह भिन्न २ परिणमन वाले પીળાવર્ણના એકપણાને તથા અનેક વપણાને લઈને ચાર ભાગ બને छ. ते सूत्रा२ मा प्रभारी छ.-'नीललोहियहालिंदपहि' वा२ 'नीलश्च लोहितश्च पीतश्च १' हाय ते मे प्रदेशमा नासवाणे ५ लाई श? છે. કદાચ એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે અને કદાચ એક પ્રદેશમાં પીળાવણુંવાળો પણ હોઈ શકે છે. આ રીતે આ પહેલે ભંગ બને છે.૧ 'नीलश्च लोहितश्च पीच'
त्रीमा भनेपणाने न मा भने બતાવેલ છે. કદાચ તે પોતાના એક દેશમાં નીલવર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. બીજા એક દેશમાં લાલવર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. તથા બે ભાગમાં પળે પણ હોઈ શકે છે.૨ બીજા પદમાં અનેકપણાને લઈને નીચે
भाए श्री मनापामा मा०ये। छ. ते मा प्रभारी छ -'नीलश्च लोहि. तौ च पीतश्च३' हाय ते पाताना से प्रदेशमा नासपाणी पाश છે. કદાચ બીજા બે પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળ પણ હઈ શકે છે. અને કદાચ પોતાના એક પ્રદેશમાં તે પીળાવવાળે પણ હોઈ શકે છે. આ પ્રમાણેને આ ત્રીજો ભંગ છે.૩ હવે પ્રથમ પદને બહુવચનમાં રાખીને ચોથો ભંગ स्वामi मावे छे. रेभ है-'नीलौ च लोहितश्च पीतश्च४' हाय हा हा પરિણાર્મવાળા પિતાના બે પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. કદાચ
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०५
प्रबन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् चत्वारो भंगा भवन्तीति । 'नीललोहियसुकिल्लएहिं भंग । चत्तारि एवं नीलकोहितशुक्लचत्वारो भङ्गा भवन्ति कदाचित् नीलथ पी शुक्लचेति प्रथमः, कदाचित् नील लोहितश्च शुक्लौ चेति द्वितीयः कदाचित् नीलच लोहितौ च शुक्लश्चेति तृतीयः कदाचित् नीलौ च लोहितश्च शुक्लथेति चतुर्थः, इत्येवं नील
अपने दो प्रदेशों में नील भी हो सकता है कदाचित् एक प्रदेश में लाल भी हो सकता है और कदाचित् अपने एक दूसरे प्रदेश में पीत भी हो सकता है 'नीललोहित्रुकिल्लएहिं भंगा चत्तारि' नील लोहित शुक्ल इनके परस्पर संयोग से जो चार भंग होते हैं वे इस प्रकार से हैं- कदाचित् नीलश्च लोहितश्च शुक्लइच १ - कदाचित् वह नीला भी हो सकता है लाल भी हो सकता है और शुक्ल भी हो सकता हैं इस प्रकार यह केवल नीललोहित और शुक्ल के एकत्व को लेकर प्रथम भंग बनाया गया है कदाचित् 'नीलइच लोहितश्च शुक्लो च' कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में नीला भी हो सकता है कदाचित् वह अपने एक दूसरे प्रदेश में लाल भी हो मकता है और कदाचित् वह अपने दूसरे दो प्रदेशों में शुक्ल भी हो सकता है 'कदाचित् नीलश्च लोहितौ च शुक्लश्च' यह तृतीय भंग है इसमें द्वितीय लोहित पद को अनेक वचन में रखा गया है कदाचित् वह नील भी हो सकता है दो
એક પ્રદેશમાં લાલવવાળા પશુ હાઈ શકે છે અને કદાચ પેાતાના બીજા એક ભાગમાં પીળાવણુ વાળા પણ હોઈ શકે છે૪ એ પ્રમાણેના આ ચાથા ભ'ગ છે
હવે નીલવર્ગુ, લાલવણું અને શ્વેતવ'ના સ’યાગથી થનારા ચાર ભગા हे छे. 'नीललो हियसुकिलएहिं भंगा चत्तारि' ते यार लगी या अभालु है. उहाथित 'नीलश्व लोहितश्च शुक्लश्च' १ येऊ लागभां नीलवायु वाणी पायु हो શકે છે. કાઈ એક ભાગમાં લાલવણુ વાળા પણ હાઇ શકે છે. અને એક ભાગમાં ધાળાવણુ વાળા પણ હાઈ શકે છે. એ રીતે આ કેવળ નીલવર્ણ, વાલવણુ અને ધેાળાવણુ ના એકત્વથી આ પહેલા ભંગ કહેલ छे.१ हुवे भीजे लौंग उडे छे. 'नीलश्च लोहितश्च शुक्छौ च२' हाय ते पोताना એક પ્રદેશમાં નીલવવાળા પણ ાય છે. તથા પેાતાના ખીજા એક પ્રદેશમાં લાલ વાળા પણ હાઈ શકે છે, અને બીજા બે પ્રદેશેામાં ધાળાવણુ વાળા પણ होय . २ 'नीलश्च लोहितौ च शुक्लश्च' मा त्रीले लग छे, मामी श्रील લેાહિત પદને દ્વિ વચનમાં કહેલ છે. કદાચ તે એક ભાગમાં નીલવણુ વાળા પણ
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
. .
भगवतीने लोहितशुक्ल एकात्वानेकत्वाभ्यां चत्वारो भगा भवन्तीति । 'नीलहालिद मुक्किल्लएहि भंगा चत्तारि' एवं नीलपीतशुक्लानां चत्वारो भङ्गाः, तथाहिकदाचित् नीलश्च पीतश्च शुक्लश्चेत्येको भङ्गा, कदाचित् नीलश्वपीतश्च शुक्लो चेवि द्वितीय, कदाचित् नीलश्च पीतौ च शुक्लश्चेति तृतीयः कदाचित् नीलो च प्रदेशों में लोहित भी हो सकता है और अपने एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है३, प्रथम पद को पहुवचन में रखकर चतुर्थ भंग बनाया गया है-कदाचित् नीलौ च शुक्लश्च लोहितश्च' कदाचित् वह अपने दो प्रदेशों में नील भी हो सकता है अपने एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है और एक दूसरे प्रदेश में लोहित भी हो सकता है इस 'प्रकार से ये नीललोहितशुक्ल में एकस्व अनेकस्व करके ४ भंग पनाए गए हैं 'नीलहालिहसुकिल्लएहि भंगा चत्तारि' नीलपीत शुक्ल इनके एकत्व और अनेक के योग से जो चार भंग घने हैं वे इस प्रकार से हैं-'कदाचित् नीलश्च पीतश्च शुक्लश्च' यह प्रथम भंग है इसमें कदाचित् वह नील भी हो सकता है पीला भी हो सकता है और शक्ल भी हो सकता है १, 'नीलश्च पीतश्च शुक्लौ च 'कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में नीला भी हो सकता है एक दूसरे प्रदेश में पीला भी हो सकता है अपने दूसरे दो प्रदेशों में शुक्ल भी हो सकता है હોય છે. અને બે ભાગમાં લાલવર્ણવાળે પણ હેય છે તથા પિતાના એક ભાગમાં ધોળાવર્ણવાળો પણ હોય છે ૩ હવે પહેલા પદને દ્વિ વચનમાં કહીને એ ભંગ કહે છે. તે આ પ્રમાણે છે. 'नीलौ च शुक्लश्च लोहितश्च' हायत पाताना मागोमा नातवाणी હોય છે તથા એક ભાગમાં ધોળાવવાળો પણ હોઈ શકે છે તથા એક ભાગમાં લાલવણુંવાળ પણ હોઈ શકે છે. આ રીતે આ ચેાથે ભંગ છે.૪ આ રીતે નીલવર્ણ લાલવણું અને ધળાવર્ણના એકવ અનેકવથી ૪ ચાર ભંગ કહ્યા छ थेna 'नीलहालिहसुकिल्लएहि भंगा चत्तारि' नासप, पीत मन કવેતવર્ણ તેના એકપણુમાં તથા અનેકપણાના ચોગથી ચાર ભંગ બતાવે છે.'नीलश्च पीतश्व शुक्लश्च' भारी मा पडसा मग हायपोताना ભાગમાં નીલવર્ણ પણ હોઈ શકે છે. કોઈ એક ભાગમાં પીળાવર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. તથા કેઈ એક ભાગમાં ધોળાવવાળો પણ હોઈ શકે છે. એ રીતે मा पहे। छ.१ 'नीउश्च पीतश्च शुक्लौ च वायत पाताना मे भागमा નીલવર્ણવાળ પણ હોય છે. તથા બીજા એક ભાગમાં પીળાવર્ણવાળો હોઈ શકે છે તથા બાકી તે બે પ્રદેશમાં ધળાવણુંવાળ પણ હોય છે. આ રીતે આ બીજો ભંગ
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६०७ पोतच शुक्लश्चेति चतुर्थः, तदेवं नीलपीतशुक्लै एकत्वानेकत्वाभ्यां चत्वारो भङ्गा भवन्तीति । 'लोहियहालिहसुक्किलएहिं भंगा चत्तारि' एवं लोहितपीतशुक्लै. वत्सारो भंगास्तथाहि कदाचित् लोहितच पीतश्च शुक्लश्चत्येकः कदाचित् लोहितब पीतश्च शुक्लौ वेति द्वितीयः, कदाचित् लोहितश्च पीतौ च शुक्लश्चेति यह द्वितीय भंग है३, कदाचित 'नीलश्च पीतौ च शुक्लश्च' यह तृतीय भंग है इसमें कदाचिन वह एकप्रदेश में नीला भी हो सकता है अपने दूसरे दो प्रदेशों में पीला भी हो सकता है और एकप्रदेश में वह शुक्ल भी हो सकता है ३ 'कदाचित् नीली च पीतश्च शुक्लश्च' यह चतुर्थ भंग है इसमें कदाचित् वह अपने दो प्रदेशों में नीलवर्णवाला भी हो सकता है एकप्रदेश में पीले वर्ण घाला भी हो सकता है
और एक दूसरे प्रदेश में वह शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है इस प्रकार से ये नीलपीत और शुक्लवर्णों की एकता एवं अनेकता में चार भंग हुए हैं। 'लोहियहालिहसुकिल्लएहिं भंगा चत्तारि' इसी प्रकार से लोहितपीत और शुक्ल इन वर्गों की एकता और अनेकता में जो ४ भंग होते हैं वे इस प्रकार से हैं-'कदाचित् लोहितश्च पीतश्च शुक्लश्च कदाचित् वह लोहित भी हो सकता है पीत भी हो सकता है और शुक्ल भी हो सकता है ऐसा यह प्रथम भंग है कदाचित् 'लोहितश्च छे.२ 'नीलश्च पीतौ च शुक्लश्च' मा शत भात्रीन . तमा हाशित તે પિતાના એક ભાગમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. બીજા બે ભાગમાં પીળાવર્ણવાળો પણ હોય છે તથા એક ભાગમાં ધોળાવર્ણવાળ પણ હોય છે ? भा रे मा श्रीन ही छ. 'नीलो च पीतश्च शुक्लश्च' मा याथा ભંગમાં કદાચ તે પિતાના બે પ્રદેશોમાં નીલવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે અને એક પ્રદેશમાં પીળાવણુંવાળ પણ હોઈ શકે છે અને બીજા પ્રદેશમાં ધોળા વર્ણવાળા હોય છે. આ ચા ભંગ છે. આ નીલવર્ણ પીળાવણ અને ધોળાવણના એકપણ અનેકપણથી ચાર ભાગે કહ્યા છે. '
હવે લાલવણ પીળાવણું અને ધળાવર્ણના વેગથી બનતા ભાગે માટે सूत्र सूत्र ४ छ 'लोहियहालिहसुकिल्लएहि भंगा चत्वारि' ala, पीni भने થળાવણના એક પણું અને અનેકપણાના રોગથી પણ ચાર ભાગે કહ્યા છે तभा प्रमाणे . लोहितश्च पीतव शुक्लव' हाय aalay in ५६ હોઈ શકે છે. કેઈવાર તે પીળાવવાળે પણ હેઈ શકે છે. અને કોઈવાર के घाणावामा पाई छ. भारी पडत छ.१- 'लोहितच
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८
भगवतीसूत्रे
तृतीयः कदाचित् लोहितौ च पीतश्च शुक्लश्चेति चतुर्थः, तदेवं लोहितपीठ शुक्लेषु एकत्वानेकत्वाभ्यां चत्वारो भङ्गा भवन्तीति । ' एवं एए दस दियासंयोगा' एवमेते शनियोगः, तत्र कालनीललोहितानां समवेतानामेकः कालनीलपीतानां
1
पीत शुक्लौ च' कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला भी हो सकता है एक दूसरे प्रदेश में पीतवर्णवाला भी हो सकता है और अपने दो प्रदेशों में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है२ 'कदाचित् 'लोहितश्च प्रीतौ च शुक्लश्च' कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में लाल वर्णवाला भी हो सकता है दूसरे दो प्रदेशों में, पीलेवर्ण वाला भी हो सकता है और किसी एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ३ । 'कदाचित् लोहितौ च पीतश्च शुक्लव' यह चतुर्थ भंग है इसमें कदाचित् वह अपने दो प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ४ इस प्रकार से लोहितपीत और शुक्लवर्ण इनके एकत्व और अनेकत्व में ये चार भंग बने हैं 'एवं एए दस तिया संजोगा' इस प्रकार से ये १० त्रिकसंयोग हैं इनमें समवेत हुये कालेनीले पीतश्च शुक्लौ च ' हाय ते पोताना अहेशभां सासवणु वाणी होई श ખીજા એક ભાગમાં પીળાવણુ વાળા પણ હાઈ શકે છે. અને ખીજા એ भागेोभां धोजावर्थ वाणी हाय है, या रीते जीले लग उह्यों छे. २ 'लोहितश्च पीतौ च शुक्लश्च' 'हाय ते पोताना येऊ अहेशभां सासव वाणी मनी શકે છે. ખીજા એ પ્રદેશમાં પીળાવણુ વાળા પણ હાઈ શકે છે. અને ફાઈ એક પ્રદેશમાં ધળાવણ વાળા હાય છે. એ રીતે આ ત્રીજો ભંગ છે. હોિ तौ च पीतश्च शुक्लश्च' अवार ते पोताना मे प्रदेशाभां वासवनी डाय છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવણ વાળા હાર્ય છે. એક પ્રદેશમાં ધેાળાવણ વાળા ડાય છે.૪ આ રીતે, લાલૈત્રણ પીળાવણું અને ધેાળાવણ ના એકપણામાં અને અનેકपशुभि यार लौंगो भने छे. 'एवं एए ! दस तिया संजोगा' ये रीते खाना ત્રિક સયેાગમાં એટલે કે ત્રશુના ચૈાગમાં દસ ભગા અને છે. તે આ રીતે છે. આમાં મળેલા કાળાવણુ, નીલવણું અને લાલવણના ૧ એક ત્રિક સચેગીભંગ હાય છે૧ તેજ રીતે - કાળાવણુ નીલવશું અને
લાલવણુ ના
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६०९ समवेतानां द्वितीय, कालनीलशुक्लानां तृतीय', काललोहितपीतानां चतुर्थी, काललोहितशुक्लानां पञ्चमः, काळपीतशुक्लानां षष्ठः, नीललोहितपीतानां सप्तमः, नीललोहितशुक्लानामष्टमः, नीलपीतशुक्लानां नवमः, लोहितपीत शुक्लानां दशमः, एते दश त्रिकसंयोगाः कथिताः । 'एक्के के संजोए चत्तारि भगा' एकैकस्मिन् त्रिकसंयोगे चत्वारो भगा भवन्ति यथा-'सिय कालए य नीलए य लोहियए य १, सिय कालए य नीलए य लोहियगा य २, सिय कालए य नीलगाय लोहियए य ३, सिय कालगाय नीलए य लोहियए य ४' इत्येवं
और लोहित वर्ण का एक त्रिकसंजोग है, समवेत हुए काले नौले पीत इनका द्वितीय त्रिक संयोग हैं समवेत काले नीले और शुक्ल इनका तृतीय त्रिक संयोग है काले लाल और पीले इनका त्रिक संयोग चतुर्थ है काल लोहित और शुक्ल इसका पांचवां त्रिक संयोग है काले पीले और शुक्ल इनका त्रिक संयोग छठा है । नील लोहित और पीत इनका त्रिक संयोग सातवां है नीललोहित शुक्ल इन तीनों का संयोग आठवां है नील पीत और शुक्ल का नव वां और लोहित पीत एवं शुक्ल का १० वां त्रिकसंयोग है, इस प्रकार से ये १० त्रिक संयोग कहे गए हैं। 'एक्केव संजोए चत्तारि भंगा' एक एक विकसंयोग में ४-४ भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं-'सिय कालए य नीलए य लोहियए य १ सिय कालए य नीलए य लोहियगा य २' सिय कालए य नीलगाय लोहियए य ३' 'लिय कालगाय नीलए य लोहियए य ४'
ગથી બીજે ત્રિક સંગી ભંગ બને છે જે કાલવણ, નીલવર્ણ અને ળા વર્ણના વેગથી ત્રિક સંવેગી ત્રીજો ભંગ બને છે. ૩ કાળોવર્ણ, લાલવણ, પીળાવણના ગિથી ત્રિક સંગી ચે ભંગ બને છે. તેમ સમજવું.૪ કૃષ્ણવર્ણ, લાલવણું અને ધ ળાવર્ણના ચગથી ત્રિક સંચગી પાંચમે ભંગ બને છે. ૫ કાળવણ, પીળાવણું અને ધેળાવર્ણના રોગથી છો ત્રિક સંયોગી ભંગ બને છે.૬ નીલવર્ણ, લાલવણું, અને પીળાવર્ણના યોગથી ત્રિક સગી સાતમે ભંગ બને છે ૭ નીલવર્ણ, લાલવર્ણ અને ધળાવર્ણના વેગથી ત્રિક સંગી આઠમ ભંગ બને છે ૮નીલવર્ણ, પીળાવર્ણ અને ઘળાવણના ચોગથી ત્રિક સગી નવમે ભંગ બને છે ૯ તથા લાલવણ પળાવ અને ધોળા વર્ણના રોગથી ત્રિક સગી દસમો ભંગ બને છે ૧૦ આ રીતે દસ અંગે हेवामा माया छे. तेना 'एक्के के संजोए चत्तारि भगा' ४ ४ त्रि सागमा ४० यानीस सगे। थाय छे. मे प्रमाणे छे. 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य' 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य२' 'सिय कालए य नीलगा य लोहियए य३' सिय कालगा य नीलए य लोहियए य४' मा प्रकारे ४ि
भ०७७
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१०
भगवतीस्त्रे रूपेण एकस्मिन् एकस्वानेकत्वाभ्यां चत्वारो भंगा भवन्ति 'सवे ते चत्तालीसं भंगा' सर्वे ते चत्वारिंशद्भगाः ४० । एकैकरिमन् चतुर्भदे सति दशानां चतुः संख्यया गुणने चत्वारिंशद्भवतीति भावः । 'जइ चउवन्ने' यदि चतुर्वर्ण:- चतु: पदेशिका स्कन्धस्तदा 'सिय कालए नीलए लोहियए हालिद्दए य' स्यात् कालका नीलको लोहितका हारिदकश्च, कदाचित् कालो नीलो लोहितः पीतश्चेति प्रथमः, 'सिय कालए नीलए लोहियए सुकिल्लए य' स्यात् कालको नीलको लोहितका शुक्लश्चेति द्वितीयः' 'सिय कालए नीलए हालिद्दए मुक्किल्लए य' स्यात्-कदाचित इस प्रकार एक त्रिक संयोग में एकत्व और अनेकत्व को लेकर ये चार-भंग होते हैं 'सम्वे ते चत्ताल संभंगा' अतः १०त्रिक संयोग के घे सय भंग मिलकर ४० चालीस हो जाते हैं। . 'जइ चउन्ने यदि वह चतुः पदेशिक स्कन्ध चार वर्णों वाला होता हैं तो इस प्रकार से वह चार बर्णों वाला हो सकता है-'सिय कालए नीलए लोहियए हालिद्दए थ' कदाचित् वह काले वर्णों वाला भी हो सकता है नीलवर्ण वाला भी हो सकता है लालपर्ण वाला भी हो सकता है और पीले वर्ण वाला भी हो सकता है? इस प्रकार का यह प्रथम भंग है 'सिय कालए य नीलए य लोहियए सुकिल्लए य' कदाचित् वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला भी हो सकता है एक दूसरे प्रदेश में नीलेवर्ण वाला भी हो सकता है तीसरे एक प्रदेश में लालवर्ण वाला भी हो सकता है और चौथे एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता સંગી ભાગમાં એકપણમાં અને અનેકપણામાં ચાર ભાગે ઉપર મુજબ मन छे. 'सव्वे ते चत्तारि भंगा' मा प्रारथी पडा हे सियागी તમામ ભંગે મળીને ૪૦ ચાળીસ ભંગ બને છે. હવે સૂત્રકાર ચાર પ્રદેશ पाणाधना मनो मतावे छे. 'जइ चउबन्ने' २ ते यार प्रदेशका સ્કંધ ચાર વર્ણવાળે હે ય તે આ નીચે કહ્યા પ્રમાણે તે ચારવણુંવાળો डाश -'सिय कालर य सिय नीलए य लोहियए हालिहए य हाय તે કાળા વર્ણવાળો હોઈ શકે છે. નીલ વર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. લાલ વર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. અને પીળા વર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. આ शतन। म पडे। मा२ प्रशी २४धन। छे १ सिय कालए य नीलए य लोहियए य सुकिल्लए य' हायत में प्रदेशमा पाणाडाय छे. भीत એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. ત્રીજા એક ભાગમાં લાલ વર્ણવાળે પણ હેઈ શકે છે. અને ચોથા એક પ્રદેશમાં ધળા વર્ણવાળ પણ काश छे. मा शत भा. म भने छे २ 'सिय कालए नीलए हालिहएय'
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६१५ कालको नीलकः पीतकः शुक्लश्वेति तृतीयः। 'सिय कालए लोहियए हालिए सुकिल्लए य' स्यात्-कदाचित् कालको लोहितका पीतकः शुक्लकश्चेति चतुर्थः। 'सिय नीलए लोहियए हालिइए मुश्किल्लए य' स्यात् कदाचित् नीलको लोहितकः पीतक शुक्लकश्वेति पश्चमो भंगः, 'एवमेव चउकगसंजोए पंचभंगा' एवम्पूर्वोक्तमकारेण एते चतुष्कसंयोगे पञ्च भंगा भवन्तीति। 'एए सव्वे नउई भंगा' एते सर्वे नवतिर्भङ्गा, तथाहि-असंयोगे पञ्च ५, द्विकसंयोगे चत्वारिंशत् ४०, है। 'सिय कालए नीलए हालिइए सुकिल्लए य' कदाचित् वह किसी एक प्रदेश में कालेवर्ण वाला भी हो सकता है किसी एक प्रदेश में नीलेवर्णवाला भी हो सकता है किसी एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला भी हो सकता है और किसी एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है ३ 'सिय कालए लोहियए हालिहए स्तुश्किल्लए ' कदाचित् वह किसी एक प्रदेश में वह कृष्णवर्ण भी हो सकता है किसी एक प्रदेश में लालवर्ण चाला भी हो सकता है किसी एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला भी हो सकता है और किसी एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ४ 'सिय नीलए लोहियए हालिहए सुविकल्लए य कदाचित् वह किसी एक प्रदेश में नीलवर्ण वाला भी हो सकता है किसी एक प्रदेश में लालवर्ण वाला भी हो सकता है किसी एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला भी हो सकता है और किसी एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ५ इस पूर्वोक्त प्रकार से ये चतुष्कसंयोग में पांच भंग होते हैं । 'एए सव्वे नउई भंगा' इस प्रकार से ९० भंग वर्ण को आश्रित करके यहां चतुः प्रदेशी स्कन्ध में हुए हैं असंयोग में ५ भंग द्विकसं योग में ४०, त्रिकसंयोग सुकिल्लए य' हा मामा आ व पाणी डाय छे. ભાગમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. અને કોઈ એક ભાગમાં ધોળા વર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. એ પ્રમાણેને ચાર પ્રદેશ સ્કંધને ત્રીજો ભંગ બને છે. ૩ 'सिय कालए लोहियए हालिहए सुस्किल्लए य' य तान પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. કેઈ એક ભાગમાં પીળા વર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે અને કેઇ એક ભાગમાં ધોળા વર્ણવાળો પણ હાઈ શકે છે ૫ આ રીતે પૂક્તિ माथी या२ सयाजीनामा पांय | मन छ. 'एए सव्वे नई भगा' આ ચાર સગી ભાગોમાં વર્ણ સંબંધી ૧૦ દસ ભગ બન્યા છે. અસંગી ૫ પાંચ અંગે કહ્યા છે. હિક સમાં ૪૦ ચાળીસ અંગે તથા ત્રિક
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२
भगवतीसत्रे त्रिकसंयोगे पश्चचत्वारिंशत् ४५, एवं रावसंकलनया नवति ९० । पञ्चानामपि पञ्चचतुष्कसंयोगा भवन्ति ते च सूत्रे एवं प्रदर्शिताः, एक द्वित्रि चतुर्वर्णधु पञ्च चत्वारिंशत् पश्च चत्वारिंशत् पञ्चानां भङ्गानां मायान्नवतिभंगा भवन्तीति वर्णसावधिभंगविचारः । 'जइ एगगंधे यदि एकगन्धः चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवेद तदा 'सिय सुमिगंधे य १ सिय दुभिगंधे य २' स्यात् सुरभिगन्धवान् स्यात् दुरभिगन्धवान् , कदाचित् सुरभिगन्धवान् भवेत् चतुर्णामपि प्रदेशानामेक सुरमिगन्धवत्वात् , कदाचित् दुरभिगन्धवान् वा भवेत् चतुर्णामपि प्रदेशाना समानतया दुरभिगन्धवत्वात् । 'जइ दुगंधे सिय सुभिगंधे य दुन्भिगंधे य' यदि द्विगन्धस्तदा स्यात्-कदाचित् सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्च प्रदेशद्ववे सुरभिगन्धव में ४० और चतुस्संयोगी ५ पांच कुल मिलाकर ९० हो जाते हैं । पांचो वर्गों के पांच ही चतुष्क संयोग होते हैं जोकि सूत्र में ही दिखला दिये गये हैं इस प्रकार का यह भंग विचार वर्णों को आश्रित करके हुआ है । अब गन्ध को लेकर भंगविचार किया जाता है-'जह एगर्गधे सिय सुन्भिगंधे य १ दुन्भिगंधे य २' यदि वह चतुःप्रदेशी स्कन्ध गंधघाला होता है तो इस सामान्य कथन में इस प्रकार से वह गंधवाला हो सकता है-कदाचित् वह सुरभिगंध वाला हो सकता है १ या कदाचित् वह दुरभिगंध वाला हो सकता है २ जब उसके चारों ही प्रदेश एक सुरभिगंध वाले होते हैं तो वह सुरभिगंध वाला होता है ?
और जब उसके चारों ही प्रदेश एक दुरभिगंबरूप से परिणमित होंगे तो वह दुरभिगंध वाला होता है २ 'जइ दुगंधे सिय सुभिगंधे य दुन्भिगंधे य ४' 'यहां पर चार का अङ्क दिया है सो चार भंग इस સંગમાં ૪૫ પિસ્તાળીસ એ બધા કુલ મળીને ૯૦ નેવું ભંગ બને છે. પાંચ વર્ણોને ચતુઃ સચોગી પંચ જ ભંગ કહ્યા છે. જે સૂત્રમાં જ કહ્યા છે. આ વર્ણ સંબંધી અંગે વિચાર કરવામાં આવ્યો છે.
१५ समधी समाना विद्यार ४२पामा भाव छ -'जइ एग गंधे सिय सुन्भिगंधे य१ दुन्भिगधे यर' ने त यार प्रशिवाणी २४ गध ગુણવાળો હોય છે. તે આ સામાન્ય કથનમાં આ રીતે તે ગધ ગુણવાળો બને છે. કદાચ તે સુંગધવાળો હોય છે. અથવા કદાચ તે દુગઘવાળ હાઈ શકે છે. જ્યારે તેના ચારે ભાગે એક સુગંધવાળા હોય છે ત્યારે તે સગવાળો હોય છે ૨ અને જ્યારે તેના ચારે ભાગો એક દુર્ગધ રૂપથી परिषभ छ पारे ते पाणी खाय छे. 'जइ दुर्गधे सिय सुभिगधे य
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६१ई त्वात् प्रदेशद्वये दुरमिगन्धवत्वात् अश्यदिनि गन्धद्वयं भवतीति । 'रसा जहा बन्ना' रसा यथा वर्णाः, वर्णवद्रसेष्वति भङ्गाः ज्ञातव्यास्तथाहि-यदि एकरसश्रतुःमदेशिका स्कन्धस्तदा कदाचित् तिक्तश्च कदाचित् कटुकश्च कदाचित् कपायश्च कदाचिदम्लश्च कदाचिन्मधुरश्चेति पञ्चमङ्गाः, यदि रसद्वयवान् तदा स्यात् तिक्तश्च कटु कश्च १, स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च २, स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च ३, स्याव प्रकार होते हैं- इनमें से पहला भंग लिखा गया है। २-'सिय सुब्भिगंधे य दुम्भिगंधा थ' ३ सिय सुविभगंधा य दुभिगंधे य । ४ सिय सुन्मिगंधा यदुभिगंधा थ' यदि वहचतुष्पदेशिकरकंब दो गंध वाला होता है, तो वह दो प्रदेशों में सुरभिगंध वाला और दो प्रदेशों में दुरभिगंध वाला हो सकता है इस प्रकार से चतुष्प्रदेशी स्कन्धरूप अवयवी में युगपत् दो गंध गुग हो सकते हैं । 'रसा जहा चन्ना' इस सूत्र का तात्पर्य ऐसा है कि रसों को आश्रित करके जो यहाँ भंगविचार किया जावेगा तो वह भंगविचार वर्गों में जिस प्रकार से संग विचार किया गया है उसी प्रकार से कर लेना चाहिये अर्थात् यदि चतुःप्रदेशिक स्कन्ध एक रस वाला होता है तो कदाचित् वह तिक्त भी हो सकता है या कदाचित् वह कटु भी हो सकता है या कदाचित् वह कषायले रस वाला भी हो सकता है या कदाचित् वह अम्लरस घाला भी हो सकता है या कदाचित् वह मधुररल वाला भी हो सकता है इस प्रकार दुभिगंधे याने तयार प्र॥ २४५२ मधवाणी जाय छ त में ह. શોમાં સુધવાળો હોય છે. અને બે પ્રદેશમાં દુર્ગધવાળા હોય છે આ રીતે ચાર પ્રદેશી કંધ રૂપ અવયવીમાં એકી સાથે બે ગધ ગુણ હોઈ શકે છે ?
'रसा जहा वन्ना' । सूत्रनु तात्पर्य ये छ --साना समयभार ભગ બને છે તે વર્ષોના સંબંધમાં જે રીતે ભાગે કહ્યા છે તે પ્રમાણે સમજવા અર્થાત્ જે ચાર પ્રદેશી સ્કંધ એક રસવાળે હોય તે કદાચ તે તીખા રસવાળ પણ હોઈ શકે છે અથવા કડવા રસવાળ પણ હોઈ શકે છે. કદાચ તે કષાય-તુરા રસવાળો પણ હોઈ શકે છે, અથવા કદાચિત તે ખાટા રસવાળો પણ હોય છે. કદાચ તે મધુર-મીઠા રસવાળો પણ હોઈ શકે આ રીતે આ પાંચ સંગે અહિયાં બને છે જે તે ચાર પ્રદેશી કંધ બે રસવાળો હોય તે કદાચ તે તીખા અને કડવા રસવાળો હોય છે. અથવા
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१४
भगवतीस विक्ताश्च कटुकाश्च ४, स्यात् तिक्तश्च कपायश्च अत्रापि तिक्त कटुकमङ्गवत् चत्वारो भङ्गाः, तिक्तकषाययोरे कत्वानेकत्वाभ्यामवसेयाः । स्यात् तिक्तश्च अम्लश्च अत्र तिक्ताम्लयोरेकस्वानेकत्वाभ्यां चत्वारो भंगाः, स्यात् तिक्तश्च मधुरश्च ४, स्यात्
से ये पांच भंग यहां होते हैं यदि वह चतुष्पदेशिक स्कन्ध दो रसों वाला होता है तो कदाचित् वह तिक्त और कटु रस वाला भी हो सकता है १ या उसका एक प्रदेश तिक्त रसवाला हो सकता है और ३ प्रदेश कटुक रस वाले भी हो सकते हैं २, या ३ प्रदेश उसके तिक्त रसवाले हो सकते हैं और १ प्रदेश कटु रसवाला भी हो सकता है ३, या अनेक अंश उसके तिक्त भी हो सकते हैं और अनेक अंश उसके कटुक रस वाले भी हो सकते हैं ४, तिक्त और कटुक रस के द्विक संयोग में जैसे ये ४ भंग उनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं उसी प्रकार से तिक्त और कषाय रस के द्विक संयोग में भी उनके एकस्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हो जाते हैं जो इस प्रकार से हैं-स्थात् तिक्तश्च कषायश्च १, स्थात् तिक्तश्च रुषायाश्च २, स्यात् तिक्ताश्च कषायश्च ३ स्थात् तिक्ताश्च कपायाश्च ४ स्यात् 'तिक्तश्च अम्लश्च' यहां पर तिक्त अम्ल के एकत्व अनेकत्व को लेकर पूर्वोक्त रूप से ४
તેને એક પ્રદેશ તીખા રસવાળા હોય છે. અને ત્રણ પ્રદેશ કડવા રસવાળે પણ હેઈ શકે છે. અથવા તેને ત્રણ પ્રદેશ તીખા રસવાળા હોય છે. તથા એક પ્રદેશ કડા રસવાળો પણ હોય છે.૩ અથવા તેના અનેક અંશે તીખા રસવાળા પણ હોય છે તથા અનેક અશે કડવા રસવાળા હોય છે.૪ તીખા અને કડવા રસના દ્વિજ સંગમાં તેના એકત્વ અને અનેકત્વમાં આ ચાર ભાગ જેવી રીતે કહ્યા છે. તેવી જ રીતે તીખા અને કષાય રસના દ્વિક સંગમાં પણ એકત્વ અને અનેકપણામાં ૪ ચાર ભાગે અને छ. २ मा प्रमाणे छे. स्यात् तिकश्च कषायश्च १ स्यात् तिक्तश्च कषायाश्चर स्यात् तिकाश्च कषायश्व३ स्यात् तिताश्च कषायाश्च' अडियो ती अन ४षाय-तु॥ રસના એકપણું અને અનેકપણાને લઈને પર્વોક્ત ૪ ચાર ભંગ બન્યા છે. એજ રીતે તીખા અને ખાટા રસના એકપણામાં અને અનેકપણામાં ચાર ભંગ
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६१५ कटुकश्च कषायश्च ४, कटुकश्च अम्लव ४, कटुकच मधुरश्च ४, कपायश्च अम्लश्च ४, कायश्च मधुरश्च ४, स्थात् अम्लच मधुरश्च ४, एवमेते दशद्विकसंयोगाः भंगा, पुनश्चत्वारिंशद् भवन्तीति । यदि निरसस्तदा स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च १। भंग कर लेना चाहिये 'स्यात् तिक्तश्च मधुरश्च' यहां पर भी तिक्त और मधुरता के एकत्व और अनेकम्ब को लेकर ४ भंग पूर्वोक्त रूप से ही कह लेना चाहिये इसी प्रकार से स्थात् तिक्तश्च अम्लश्च' इन दो के संयोग में भी चार भंग इनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हुए हैं ऐसा जानना चाहिए इसी प्रकार से 'स्थात् तिक्तश्च मधुरश्च' यहां पर तिक्त और मधुर के मेल से एकत्व और अनेकत्व की अपेक्षा लेकर ४ भंग होते हैं ऐसा जानना चाहिये तथा कटुक और कषाय रस के मेल से इनकी एकता और अनेकता में भी ४ भंग होते हैं कटुक और अम्ल रस के मेल में इनकी एकता और अनेकता में ४ भंग होते हैं तथा कटु और मधुर रस के मेल में इनकी एकता और अनेकता को लेकर ४ भंग हुए हैं ऐसा समझना चाहिए इसी प्रकार से 'कषायश्च अम्लश्च ४ कषायश्च मधुरश्च ४' यहां पर भी ४-४ भंग हुए हैं तथा 'स्पात् अम्लश्च मधुरश्च ४' इस प्रकार के कथन में भी इनकी एकता
और अनेकता को लेकर ४ भंग हुए हैं ऐसा जानना चाहिए इस प्रकार से दश द्विक संयोग के ४-४ भेद होने से सथ भंग मिलाकर ४० भंग ४४. तथा 'स्यात तितश्च मधुरश्च' तामा भने मधुर २सना मामाभन भनेपामा ५ यार मग पूर्वात रीत सम सेवा मे शत 'स्यात् तिक्तश्च अम्लश्च' तीमा भने माटा २सना योगमा ५ तेना તથા અનેકપણાને લઈને ૪ ચાર ભંગે કહ્યા છે તેમ સમજવું. તેજ પ્રમાણે 'स्गत् तिक्तश्च मधुरश्च' मडिया पर ती मने मधु२२सना ५मा तथा અનેકાણામાં ૪ ચાર ભંગ કહા છે તથા કડવા અને કષાય રસના રોગથી તેના એકત્વ અને અનેકપણામાં પણ ૪ ચાર ભગો કહ્યા છે. કડવા અને ખાટા રસના રોગમાં તેના એકપણું અને અનેક પણાને લઈને ચાર ભાગે કહ્યા છે. તથા કડવા અને મધુર રસના ચેપગથી તેના એકપણું અને અનેકपाने या२ मग मन छे. तेभ समायुमे शत 'कषायश्च अम्लश्च कषायश्च मधुरश्च' षाय-
तुमने माटर रसना ३५! अन अने. કિપણથી ૪ ભંગે કહ્યા છે તથા કષાય–સુરા અને મધુર રસના એકપણુમાં भने मनपामा चार सय सभ०४ तथा 'स्यात् अम्लम्च मधुरश्च४' माटा અને મધુર રસના એકપણામાં અને અનેકપણમાં ૪ અંગે સમજવા. આ
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीद स्यात् तिक्तश्च कटुश्च कपायाश्च २। स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायश्च ३, स्यात तिक्ताश्च कटुकश्च कपायश्चेति चतुर्थः। एवं तिक्तकटुकाम्लैरपि चत्वारो भंगाः । एवं तिक्तकटुमधुरैश्चत्वारः, एवं तिक्तकपायाम्लैश्चत्वारो भेदाः, एवं तिक्तरूपायहो जाते हैं । यदि वह चतुःप्रदेशिक स्कन्ध तीन रसों वाला होता है तो इस प्रकार से वह तीन रसों वाला हो सकता है-'स्थात् निक्तश्च कटुकश्च कषायश्च १' कदाचित् वह तिक्तरस वाला भी हो सकता है कटुक रस वाला भी हो सकता है और कषाय रस वाला भी हो सकता हैं १ अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायाश्च २' कदाचित् वह एक प्रदेश में तिक्त रस वाला भी हो सकता है एक दूसरे प्रदेश में कटुक रस वाला भी हो सकता है और अपने दो प्रदेशों में वह कषाय रस वाला भी हो सकता है २ अथश 'स्थात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायश्च' वह अपने एकप्रदेश में तिक्तरस वाला भी हो सकता है दो प्रदेशों में कटुक रस वाला भी हो सकता है और अपने एक प्रदेश में कषायरस चाला भी हो सकता है ३ अथवा स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायश्च' वह अपने दो प्रदेशों में तिक्तरल वाला भी हो सकता है एक प्रदेश में कटुकरस वाला भी हो सकता है और एक दूसरे प्रदेश में कषायरस રીતે બ્રિકસંગી ૧૦ દમ ભંગના ૪-૪ ચાર ભેદ બનતા હોવાથી તમામ મળીને કુલ ૪૦ ચાલીય ભંગ થઈ જાય છે.
જે તે ચાર પ્રદેશી કંધ ત્રણ રસવાળો હોય છે તે તે આ રીતે ત્રણ रसावाणी खाश छ. 'स्यात् तितश्च कटुकश्च कपायश्च' हाय तेतीमा रसपानी પણ હોઈ શકે છે. અને કષાય રસવાળો પણ હોઈ શકે છે. આ पडे धो छ १ सय 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायाश्चर' કદાચ તે પિતાના એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળે પણ હોઈ શકે છે. તથા બીજા એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે હોઈ શકે છે, તથા બે પ્રદેશોમાં ४पाय रसवाणी पाय . म मान्न म छ.२ 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायश्च पाताना ४ प्रदेशमा तीमा २सवाणी ५ श छ में પ્રદેશમાં કડવા રસવાળ પણ હે ઈ શકે છે. અને એક પ્રદેશમાં કષાયતુરા २सपाणी डा श) छ. मा शत श्री यो छ 3 अथवा स्यात् तिताश्च कटुकच कषायश्च' ते पाताना मे प्रदेशमा तीमा २सपाको ५ डा श છે. એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો પણ હોઈ શકે છે. અને એક પ્રદેશમાં
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ११७ मधुरैश्चत्वारो भंगाः, एवं सिक्ताग्लमधुरैरपि चत्वारो भंगाः, एवं कटुकषायाम्लानामपि ४, एवं कटुकपायमधुराणाम् ४, एवं कटुकाम्छमधुराणाम् , एवं कषायाम्लमधुराणामपि चधारो भंगा, एवमेते दश निकसंयोगाः, एकैकस्य संयोगेचत्वारो भेदाः, सर्वे ते चन्वारिंशभेदा भवन्तीति । एवं चतुष्कसंयोगे वर्णवदेव वाला भी हो सकता है ४ जिस प्रकार से ये ४ अंग तिक्तरस को प्रधान करके और उसके साथ कहु और कषाय रम को रख करके उनकी एकता और अनेकता में किये गए हैं इसी प्रकार से तिक्त कटुक के साथ अम्लरस को जोड़कर उनकी एकता अनेकना में ४ भंग बना लेना चाहिये तथा तिक्त कटुक के साथ मधुर रस को जोड़कर उनकी एकता अनेकता में ४ भंग बना लेना चाहिए इसी प्रकार से तिक्त कषाय
और अम्लरस इनको युक्त कारके ४ भंग इनकी एकना और अनेकता में बना लेना चाहिये तश तिक्त कषाय और मधुर इनकी एकता और अनेकता में ४ भंग बना लेना चाहिये तथा तिक्त अम्ल और मधुर इनको युक्त करके इनकी एकता अनेकता में ४ अंग बना लेना चाहिए अब तिक्त पद को छोड़कर उसके स्थान में कटु क पद रखकर और उसके साथ कषाय एवं अमलपद को युक्तकर कटुक्रकषाय अम्ल इनके चार भंग इनकी एकला अनेकता में बना लेना चाहिए तथा कटुककषाय मधुर इनके भी इनकी एकना और अनेकता में ४ भंग बना लेना કષાય તુરા રસવાળો પણ હોય છે. આ રીતે ચે ભંગ કહ્યો છે ૪ તીખા રસને મુખ્ય બનાવીને અને તેની સાથે કડવા અને કષાય રસને રાખીને તેના એકપણું અનેકપણામાં જે રીતે ચાર અંગે કહ્યા છે. તેજ રીતે તીખા અને કડવા રસની સાથે ખાટા રસને ચોગ કરીને તેની એકતા અને અનેકતામાં ૪ ચાર અંગે સમજવા. તેમજ તીખા-કષાય, ખાટા રસને ગ કરીને તેના એકપણું અને અનેકપણમાં ૪ ચાર ભંગ કહી લેવા, તેજ પ્રમાણે તીખા, કષાય, અને મધુર રસના એકપણું અને અનેકપણામાં ૪ ભગો કહી લેવા. તથા તીખા, ખાટા અને મીઠા રસના એકપણામાં અને અનેકપણામાં ચાર ભાગે કહેવા.
હવે તીખા રસને છોડીને અને તેના સ્થાને એક કડવા રસને જીને અને તેની સાથે કષાય, ખાટા ને યોજીને કડવા-કષ ય-અને ખાટા રસના ૪ ચાર ભાગ તેની એકતા અને અનેકપણમાં સમજી લેવા. તથા કડવાકષાય-અને મધુર રસના એકપણું અને અનેકપણામાં ચાર ભંગ કહેવા
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती
६१८
रसेऽपि संयोगप्रकाराः स्वयमेवोहनीयाः ॥ 'जइ दुफासे जहेब परमाणुयोग्गले ४' यदि द्विस्पर्शो यथैव परमाणुवृद्गलः चतुःप्रदेशस्कन्धे स्पर्शद्वयवत्वे परमाणुवदेव भङ्गव्यवस्था ज्ञातव्या तथाहि स्यात् शीतथ स्निग्धश्च १, स्यात् शीतश्च
चाहिये इसी प्रकार से कटुक अम्ल मधुर इनके भी ४ भंग इनकी एकता और अनेकता में बना लेना चाहिए तथा कषाय अम्ल मधुर इनके भी 'युक्त करके इनकी एकता एवं अनेकता में ४ भंग बना लेना चाहिए इस प्रकार से ये त्रिक संयोगी भंग १० हो जाते हैं अब इन १० भंगों में से एक २ भंग के ४-४ भेद और हो जाने से कुल भंग संख्या दश त्रिक संयोगों की ४० हो जाती है इसी प्रकार चतुष्क संयोग में वर्ण के जैसे ही रस में भी संयोग प्रकार अपने आप समझ लेना चाहिये। 'जह दुफा से जहेब परमाणुपोग्गले' यहां तक वर्ण गंध एवं रस विषयक भंगों को चतुष्कपदेशिक स्कंध में प्रकट करके अब सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा उसमें स्पर्शो को प्रकट करने के लिये यह सूत्र कहा है - इसमें यह प्रकट किया गया है कि यदि वह चतुःप्रदेशिक स्कन्ध दो स्पर्शो वाला होता है तो इस विषय में जैसा कथन परमाणु पुद्गल के विषय में किया जा चुका है वैसे ही यहां पर भी कर लेना चाहिये अर्थात् जैसी भंग व्यवस्था वहां परमाणु में कही गई है वैसी ही
એજ રીતે કડવા, ખાટા અને મીઠા રસના એકપણા અને અનેકપણામાં ૪ ભગા સમજવા, તથા કષાય, ખાટા અને મીઠા રસને ચેાજીને તેની એકતા અને અનેકતામાં ૪ ચાર ભગા સમજવા, એ રીતે આ ત્રિક સચૈાગી ૧૦ દસ ભગા કહ્યા છે. હવે આ દસમાંથી એક એક ભગના ૪-૪ ભેઢા ખીજા થતા હાવાથી દશ ત્રણ સચાગીના કુલ ૪૦ ચાળીસ ભગા થાય છે. એજ રીતે ચાર સચેાગી સ્ક`ધમાં પણ વર્ણોમાં કહેલ પ્રકાશ પ્રમાણે રસમાં પશુ ચૈાજના પ્રકારે પ્રમાણે રસમાં પણ પેાતાની જાતે समल सेवा. जइ दुफासे जहेब परमाणुपोग्गले' मा सूत्रपा: सुधी વણુ, ગ, અને રસના સખ ધી ભગેને ચાર પ્રદેશવાળા સ્કે ધમાં બતાવીને હવે સૂત્રકારે આ સૂત્રથી તેમાં સ્પĒ મતાવવા માટે આ સૂત્ર રહ્યું છે. આ સૂત્રથી એ બતાવ્યું છે કે જો તે ચાર પ્રદેશી સ્કંધ એ સ્પર્શીવાળો હાય તા પરમાણુ પુદ્ગલના સ્પર્શના વિષયમાં જેવી રીતનુ` કથન કર્યું છે. તેજ રીતે અહિયાં પશુ કથન સમજી લેવું અર્થાત્ પરમાણુના વિષયમાં સ્પર્શીને લઈને જે પ્રમાણે ભંગ વ્યવસ્થા કહી છે તેજ પ્રમાણે અહિયાં પણ સમજવું.
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६९ रूक्षश्च २, स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्च ३, स्यात् उष्णश्च रूक्षवेति चतुर्थस्तदेव स्पर्श. द्वयवत्वे चत्वारो भंगाः भान्तीति, 'जइ तिफासे, यदि त्रिस्पर्शः-स्पर्शत्रयवान् चतुःपदेशिकः स्कन्धस्तदा
'सध्वे सीए देसे निद्ध देसे लुक्खे १' सर्व: शीतो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमो भंग १ भंगव्यवस्था यहां पर भी हुई है ऐसा जानना चाहिये-परमाणुपुद्गल में दो स्पर्शवत्ता में ४ भंग कहे गए हैं जैसे-'स्थात् शीतश्च स्निग्धश्च १ स्यात् शीतश्च रूक्षश्च २ स्थात् उपगश्च स्निग्धश्च ३ स्यात् उष्णश्च रूक्षश्व' इसी प्रकार से थे चार भंग यहां बनते हैं । ___'जह तिफासे' यदि वह चतुःप्रदेशिक स्कन्ध तीन स्पर्शों वाला होता है तो वहां भंगव्यवस्था इस प्रकारसे होती है
'सव्वे सीए देखे निद्धे देसे लुक्खे' वह अपने समस्त देशों में शीत हो सकता है एकदेश में स्निग्ध और दूसरे देश में रूक्ष हो सकता है १ तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि चतुःप्रदेशिक स्कन्ध चार प्रदेशों से जन्य होता है-अतः उसके चारों ही प्रदेश शीतस्पर्शवाले हो सकते हैं और शीतस्पर्श वाले उन चारों प्रदेशों में ले ही शीतस्पर्श वाले कोई दो प्रदेश तो स्निग्ध स्पर्शवाले और शीत स्पर्शवाले कोई दूसरे दो प्रदेश रूक्ष स्पर्शवाले हो सकते हैं यही देश में स्निग्धता और रूक्षना है यह इस प्रकार का प्रथम भंग हैપરમાણુ યુદ્વલમાં બે પશુપણામાં ૪ ચાર ભંગ કહ્યા છે. જેમ કે, 'स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च' १ स्यात् शीतश्च रूक्षश्च २ स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्च ३' स्यात् उष्णश्च रूक्षश्च ४' मा शते । यार सांगामलिया 'जइ तिफासे नेते यार प्रदेशी २४५ ३ २५शवाजा जाय तो ते an मा प्रमाणे वा छे. 'सम्वे सीए देसे निद्ध देसे लुक्खे तोताना मया ॥ मागमा 31 ड शो છે. એક ભાગમાં સ્નિગ્ધ અને બીજા એક ભાગમાં રૂક્ષ હોય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-ચાર પ્રદેશવાળો કંધ ચાર પ્રદેશજન્ય હોય છે. જેથી તેના ચારે પ્રદેશે ઠંડા સ્પર્શવાળા હોઈ શકે છે. અને કંકાસ્પર્શવાળા તે ચારે પ્રદેશોમાંથી જ ઠંડા સ્પર્શવ ળા કોઈ બે પ્રદેશો રિનગ્ધસ્પર્શવાળા અને ઠંડા સ્પર્શવાળા બીજા બે પ્રદેશો રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. એજ દેશમાં સિનગ્ધતા ચિકાશ–ચિકણાપણું, અને દેશમાં રૂક્ષતા છે. આ રીતને આ पडेले यो छे.
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२०
भगवतीसरे ___'सव्वे सीए देसे निद्धे देसा लुक्खा २' सर्वः गीतो देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः सर्वाशे शैत्यम् एकस्मिन् देशे स्निग्धता अवशिष्टांशेषु रूक्षतेति द्वितीयो भंगः २।
'सम्वे सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे ३' सर्वः शीतो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति तृतीयो भंगः ३ । ___ 'सव्वे सीए देखा निद्धा देमा लुक्खा ४' सर्व शीतो देशाः स्निग्धाः देशारूक्षा इति चतुर्थों मंगः ४ । ____ 'सम्बे लीए देसे निद्धे देसा लुक्खा २' इस प्रकार का यह द्वितीय भंग है इसमें वह चतुःप्रदेशी स्कन्ध अपने समरत अंशों में शीत स्पर्श वाला हो सकता है और एकदेश में स्निग्ध हो सकता है तथा अव. शिष्ट अंशों में वह रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ यहां एक से अभिप्राय एक परमाणुरूप देश से है 'सच्चे सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे' यह तृतीय भंग है इसमें वह अपने समस्त अंशों में शीत हो सकता है
और तीन परमाणुरूप अनेक देशों में वह स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है और देश में एक परमाणुरूप अंश यह रूक्ष स्पर्शवाला होसकता है ३, , 'सव्वे सीए देसा निद्धा देसा लुश्खा' यह चतुर्थ भंग है इसमें वह अपने संपूर्ण अंशों में शीत हो सकता है और भिन्न परिणमनवाले अपने उन दो देशों में वह स्निग्ध हो सकता है तथा भिन्न परिणमन
_ 'सव्वे सीए देसे निद्धे देसा लुस्खा २' मा प्रभारी भीन्न मन छ. આમાં તે ચાર પ્રદેશી સ્કંધ પિતાના સઘળા ભાગમાં શીતપર્શવાળે હાઈ શકે છે. તથા એક ભાગમાં તે સ્નિગ્ધ હોય છે તથા બાકીના અંશેમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે અહિયાં એક કહેવાથી એક પરમાણુ રૂપ અંશ સમજવાને છે. ૨
'सव्वे खीए देखा निद्धा देसे लुक्खे' मा श्री मां पाताना સઘળા અંશમાં ઠંડે હોઈ શકે છે. અને પરમાણુ રૂપ અનેક ભાગોમાં નિશ્વ-ચિકણુ સ્પર્શવાળો હોય છે તથા એક દેશમાં એટલે કે પરમાણુ રૂ૫ અંશમાં તે રક્ષ-ખડબચડા પશવાળા હોય છે આ રીતે ત્રીજો ભંગ કહ્યો છે. ૩
'सव्वे सीए देसा निद्धा देसा लुक्खा' 'भा याथा Anwi याताना સંપૂર્ણ અંશમાં–ભાગમાં ઠઠા સ્પર્શવાળ હેઈ શકે છે. અને ભિન્ન પરિણ, મનવાળા પિતાના બે દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો હોઈ શકે છે તથા ભિન્ન પરિણામવાળા પિતાના બીજા બે દેશમાં તે રૂક્ષ સ્પેશવાળો હોય છે. આ
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम्
૬૨
'सच्चे उस देसे निद्धे देसे लक्खे' सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, 'एवं भंगा चचारि एवं मंगावत्वारः, अत्रापि चत्वारो भंगा स्वथाहि सर्व उष्णो देश' स्निग्धो देशो रूक्षः इति प्रथमः, सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः, सर्व उष्णो देशाः स्निग्धा देश: रूक्षः इति तृतीयः, सर्व उष्णो देशाः
वाले अपने दूसरे दो देशों में वह रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ ये ४ भंग शीन स्पर्श की मुख्यता से एवं स्निग्ध और रूक्षस्पर्श को उसके साथ योजित करके बनाये गये हैं इन अंगों में स्निग्ध और रूक्ष पदों में एकता और अनेकता प्रकट की गई है अब उष्णपद को मुख्य करके और उसके साथ एकन अनेकत्व में स्निग्ध और रूक्ष पद को योजित करके जो चार भंग बने हैं वे प्रकट किये जाते हैं- 'सव्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे' वह चतुःप्रदेशी स्कन्ध अपने समस्त अंशों में उष्ण हो सकता है अपने देशरूप अंश में स्निग्ध हो सकता है और देशरूप दूसरे अंश में रुक्ष हो सकता है यहां देशरूप दो अंशों में एक प्रदेशावगाह आदि रूप से अभिन्नता मानकर उन्हें एकदेशरूप से एकवचन में प्रकट किया गया है तथा जहाँ 'देसा' ऐसा जो बहुवचन में प्रयोग आता है वहां उन्हें भिन्न परिणमन वाला मानकर भिन्न प्रकट किया गया है ऐसा जानना चाहिए 'एवं भंगा चत्तारि' द्वितीय भंग
રીતે ચેથા ભગ કહ્યો છે. ૪ ા ચ૨ ભગા ઠંડા સ્પર્શની મુખ્યતા અને નિષ—ચિકણા તથા રૂક્ષ સ્પર્શને પેાતાની સાથે ચેાજીને કહ્યા છે. આ ભંગામાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પદેોમાં એકપણુ, અને અનેકપશુ', તાવ્યુ' છે. હવે ઉષ્ણુપદને મુખ્ય મનાવીને અને તેની સાથે એક વચનમાં અને અડું. વચનમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા અને રૂક્ષ પદને ચેાજીને જે ચાર લગા અને છે તે
ताववामां आवे छे. 'सव्वे उसिणे देसे निद्धे देखे लुक्खे १' ते यार प्रदेशीÆધ -પેાતાના બધા જ અંશામાંઉષ્ણુ હાઈ શકે છે તથા એક દેશરૂપ અ‘શમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણુા સ્પર્શ વાળા હોય છે અને દેશરૂપ ખીજા અંશમાં વૃક્ષ સ્પવાળા હાય છે.૧ અહિયાં દેશરૂપ એ અ’શેમાં એક પ્રદેશાવગાહે વિગેર રૂપથી અસિન્નપણુ માનીને તેને એકદેશ રૂપ એકવચનમાં ખતાવેલ છે. તથા જ્યાં ફેલા' એ પ્રમાણે વચનમાં પ્રત્યેગ ખતાન્યેા છે ત્યા તેને ભિન परिशुभनवाणी भानीने हा ३ उडेल हे ते सुभवु 'एवं भंगा चत्तारि ' भेरीने यार लगे। उद्या हे हवे मीले लग मतावे छे. 'सर्वः उष्णः देशः स्निग्धः देशा रूक्षाः ' मडियां भील पहसां महुवयनने। प्रयोग रेस छे,
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र स्निग्धा देशा खक्षा इति चतुर्थः, संकलनया चत्वारो भंगाः। 'सव्वे निद्धे देसे सीए देसे उसिणे' सर्वः स्निग्धो देशः शीतो देशः उष्णः, अत्रापि चत्वारो भंगा इस प्रकार से है--'सर्वः उष्णः देशः स्निग्धः, देशा रूक्षा' यहां तृतीय पद को बहुवचन में रखा गया है अतः समस्त देशों में वह उष्ण हो सकता है एकदेश-एकप्रदेश में वह स्निग्ध हो सकता है और ३ प्रदेशों में वह रूक्ष हो सकता है २ 'सर्वः उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशः रुक्षः' ऐसा यह तृतीय भंग है यहां द्वितीय पद को बहुवचनान्त किया गया है सर्वदेश में वह उष्ण हो सकता है तीन परमाणुरूप अनेक देशों में यह स्निग्ध हो सकता है और एक परमाणुरूप एकदेश में वह रूक्ष हो सकता है ३ - 'सर्वः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः' ऐसा यह चतुर्थ भंग है इसमें वह अपने समस्त अंशों में उष्ण हो सकता है भिन्न परिणमन वाले अपने भिन्न अनेक देशों में वह स्निग्ध हो सकता है और भिन्न परिणमन वाले अपने दूसरे अनेक देशों में वह रूक्ष हो सकता है । अब स्निग्ध पद को प्रधान रख कर उसके साथ शीत और उष्ण को योजित करके जो चार अंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं-'सव्वे निद्ध देसे सीए देसे उसिणे' वह चतुः प्रदेशिक स्कन्ध सर्वदेश में स्निग्ध हो सकता है બધા દેશોમાં તે ઉષ્ણ રાશિવાળ હોય છે. એક દેશમાં તે સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળ હોય છે તથા ત્રણ પ્રદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતે બીજો ભંગ કહ્યો છે. ૨
'सर्वः उष्णः देशः स्निग्धाः देशाः रूक्षः' मा श्री Anwi पाताना સઘળા દેશમાં ઉષ્ણસ્પશવાળ હોય છે. ત્રણ પરમાણુરૂપ અનેક દેશોમાં તે સ્તિથ સ્પર્શવાળ હોય છે તથા એક પરમાણુરૂપ એકદેશમાં તે રૂક્ષ पए डाय छ 3 'सर्वः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा:' मा व्यथा मां તે પિતાના બધા અંશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળો હોઈ શકે છે. ભિન પરિણામ વાળા જુદા દેશમાં તે સ્નિગ્ધ-ચિકણ સ્પર્શવાળ હોઈ શકે છે. અને ભિન પરિણામવાળા પિતાના બીજા અનેક દેશોમાં રૂક્ષ હોઈ શકે છે. આ રીતે થિ ભંગ કહો છે. ૪ હવે સ્નિગ્ધ પદને મુખ્ય બનાવીને તેની સાથે ઠંડા અને ઉણુ સ્પર્શને જીને જે ચાર ભંગ બને છે તે બતાવવામાં આવે 2.-'सव्वे निद्धे देसे सीए देसे उसिणे' ते या२प्रदेशवाणा २३ पाताना
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुगलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६२३ सर्वः स्निग्धः देशः शीतो देशउष्ण इति प्रथमः, सर्वः स्निग्धो देशः शीतो देशा उष्णा इति द्वितीयः, सर्वः स्निग्धः देशाः शीवाः देश उष्ण इति तृतीयः सर्व स्निग्धः देशाः शीता देशा उष्णा इति चतुर्थः । 'सम्ये लुक्खे देसे सीए देसे उसिणे सों रूक्षो देशः शीतो देश उष्णः, अत्रापि चत्वारो भंगा स्तथाहि सो रूक्षो देश शीतो देश उष्ण इति प्रथमः, सर्वो रूक्षो देशः शीतः देशा उष्णा इति द्वितीयः, सर्वः रूक्षः देशाः शीताः देश उष्ण इति तृतीयः सवों रूक्षो देशाः शीताः देशा उष्णा इति चतुर्थस्तदेवं चत्वारो भंगा भवन्ति इति । 'एए तिफासे सोलसभंगा' एते बिम्पर्श षोडशभंगाः, चतुःमदेशिकस्कन्धे त्रिस्पर्शमधिकृत्य षोडशभङ्गा भवन्ति । शीवमुख्यदिशेष्यकरिनग्धरूक्षयोरेको मुख्यप्रथमः, उष्णअपने एक देश में शीत हो सकता है और अपने दूसरे एक देश में उष्ण हो सकता है १ 'सर्वः स्निग्ध: देशः शीतः देशाः उष्णाः २' यह द्वितीय भंग है 'सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देशः उष्णः' यह तृतीय भंग है । 'सवः स्निग्धः देशाः शीता देशाः उष्णा' यह चतुर्थ भंग है रूक्ष पद को प्रधान करके तथा शीत और उष्ण को उसके साथ योजित करके जो ४ भंग बने हैं वे इस प्रकार से है-'सव्वे लक्खे देसे सीए, देसे उसिणे' यह प्रथम भंग है 'सर्व रूक्षः देशः शीतः देशाः उष्णा' यह द्वितीय भंग है 'सर्वः सक्षः देशाः शीताः देश उष्णः' यह तृतीय भंग है 'सर्वः रुक्षः देशाः शीत: देशा: उष्णा' यह चतुर्थ भंग है इन भङ्गों का वाच्यार्थ सुस्पष्ट है 'एए तिफासे सोलसभंगा' इस प्रकार से तीन स्पर्शो को आश्रित करके चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध में ये १६ भंग સવ દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો હોઈ શકે છે. પિતાના એક દેશમાં શીતઠંડાસ્પર્શવાળો હોઈ શકે છે. અને પિતાના બીજા એકદેશમાં ઉણુ સ્પર્શ पाणी हाय छ. मा ५ छ. १ "सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशाः उष्णा!' मा भन्ने म छ. 'सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देशः उष्णः' मा ત્રીજો ભંગ છે. તથા રૂક્ષ પદને મુખ્ય બનાવીને અને ઠંડા અને ઉષ્ણ પદને तनी साथे ये रे यार मनो मन छे ते मा प्रभारी छ. 'सव्वे लुक्खे देसे सीए देसे उसिणे' मा पडेल म छे. या सर्व रुक्षः देशः शीतः देशाः उष्णाः' मा भीम छे. 'सर्व. रूक्षः देशाः शीताः देशः उष्णः' मा alon at छे. 'सर्व. रूक्षः देशाः शीताः देशाः उष्णाः' या व्यायी मछे. मा मनोना पाया २५. छ. 'एए तिफासे सोलसभंगा' । शत ભગને ઉદ્દેશીને ચાર પ્રદેશી કંધના આ ઉપરોક્ત ૧૬ ભાગે કહ્યા છે,
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीय मुख्यविशेष्यास्निग्धलक्षविशेषणको द्वितीया, स्निग्धमुख्यविशेष्यकशीतोष्णविशेषणकस्तृतीयः, रूक्षमुख्यविशेष्यमशीतोष्णविशेषणकश्चतुर्थः, चतुर्वपि विशेषणयोरेकत्वानेकत्वाभ्यां परस्परव्यत्यासेन चत्वारो भङ्गा भवन्ति, तदेवं सर्वसंकलनया पोडशभङ्गाः स्पर्शत्रयमधिकृत्य भवन्ति इति । 'जइ चउफासे' यदि चतुःस्पर्शः, चतुःप्रदेशिका स्कन्धस्तदा इयं विभागव्यवस्था-'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे' देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः बनते हैं । शीतस्पर्श को मुख्य करके और स्निग्ध रूक्षको उसके साथ योजित करके सर्व प्रथम अंग बना है उष्ण स्पर्शको मुख्यतावाला और स्निग्धलक्षप विशेषणशाला हितीय भंग बना है स्निग्ध स्पर्श की मुख्यताबाला और शीन उष्ण पर्शरूप विशेषणवाला तृतीय भंग बना है लथा रुक्ष स्पर्श की मुख्यलाबाला एवं शीत उष्ण स्पर्शरूपविशेष. जोयाला चतुर्थ भंग बना है। इनमें प्रत्येक अंग में विशेषणों की एकतो और अनेकता को लेकर ४-४ अधान्तर भंग और हुए हैं इस प्रकार से सब मिलकर ये पूरे १६ भंग हो जाते हैं 'जह चउफाले' यदि यह चतुः प्रदेशिक स्कन्ध चार स्पशों वाला होना है तो उसमें इस प्रकार से विभाग भंग व्यवस्था होती-हेले सीए देले उसिणे देसे निद्ध देसे लुक्खे' एक देश में वह शीत हो सकता है एक देश में वह उष्ण हो सकता है एक देश में वह स्निग्ध हो सकता है और एकदेश में वह આમાં ઠંડા સ્પર્શને મુખ્ય બનાવીને અને તેની સાથે સ્નિગ્ધ-ચિકણું અને રૂક્ષ સ્પર્શને યોજીને પહેલે ભંગ બન્યા છે. ઉષ્ણ સ્પર્શને મુખ્ય બનાવીને તથા સ્નિગ્ધ-ચિકણું અને રૂક્ષ સ્પર્શને જવાથી બીજો ભંગ બને છે ૨ સ્નિગ્ધ-ચિકણું સ્પશને મુખ્ય બનાવીને તથા ઠંડા અને ઉપણ સ્પર્શને તેમાં
જીને ત્રીજો ભંગ કહ્યો છે. ૩ તથા રૂક્ષ સ્પર્શને મુય બનાવીને અને ઠડા અને ૬ણ સ્પર્શને તેની સાથે જીને ચે ભંગ કહ્યો છે. ૪ આ પ્રત્યેક અંગોમાં વિશેષના એકપણું અને અનેકપણાને લઈને દરેકના ૪-૪ ચાર ચાર અવાન્તર ભંગ બીજા બને છે. એ રીતે બધા મળીને પૂરા સોળ ભેગો થઈ જાય છે.
हुवे या२ २५शवाणाधना स मताव छ. 'जइ चउफासे' न त ચાર પ્રદેશી ઔધ ૨ ૨ સ્પશેવાળો હોય છે. તે તે ભાગોને વિભાગ આ नाय BAL प्रमाणे मन छ 'देसे सीए देसे उरिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' તે એક દેશમાં કડા સ્પર્શવાળો હોય છે. એક દેશમાં ગરમસ્પર્શવાળો હાય છે. એક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણ સ્પર્શવાળ હોય છે અને એકદેશમાં રૂક્ષ-લુખા સ્પર્શવાળો હોય છે. આ પ્રમાણે આ પહેલા ભંગ કહ્યો છે. ૧
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६२५ प्रतिपदेशविभागशः स्पर्शचतुष्टयसंभवेन प्रथमो भङ्गो भवतीति १, 'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देमा हक्खा' देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रक्षार, सर्वत्रैकत्वं रूक्षतायामनेकत्वं द्वितीयो भङ्गो भवतीति । 'देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसे लुक्खे देशः शीत: देश उप्णो देशाः स्निग्धाः देशो रुक्ष इति तृतीयः । 'देसे सीए देसे उसिणे देखा निद्धा देसा लुक्खा' देश: शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशा रूक्षा इति चतुर्थः । 'देसे सीए देसा रुक्ष हो सकता है यह प्रथम भंग एक २ उसके प्रदेश में शीतादि स्पर्श की संभवता से घना है 'देखे लीए देसे उहिणे देसे निद्धे देसा लुक्खा' यह वितीय अंग है इस द्वितीय भंग में सर्वत्र शीतादिक में एकस्व-एकवचनता है परन्तु रूक्षता में बहुवचरता है 'देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसे लुक्खे' यह तृतीय भंग है इस में सर्वत्र शीतादिक में एकवचनता है परन्तु स्निग्ध पद में बहुवचनता है तात्पर्य ऐसा है कि शीत स्पर्श के साथ और उष्ण स्पर्श के साथ स्निग्धता रह सकती है इसलिये ___ जहां शीतस्पर्श है वहां पर और जहां उष्णस्पर्श है वहां पर स्निग्ध
स्पर्शका सद्भाव होने से उनमें अनेकाश्रयरूप बहुवचनता हुई है। 'देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसा लुक्खा' यह चतुर्थ भंग है यहां पर स्निग्ध और रुक्षपद में बहुवचनान्तता हुई है क्योंकि जिन दो આ પહેલે ભંગ તેના એક એક પ્રદેશમાં શીત સ્પર્શ વિગેરેની સંભાવનાથી मने छे. 'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसा लुक्खा' म! मीor anti શીતસ્પર્શ પણામાં બધે એકવચન કહેલ છે પરંતુ રૂક્ષપણામાં બહુવચન કહેલ છે. તે પિતાના એ દેશમાં ઠંડાસ્પર્શવાળ હોય છે. એકદેશમાં ગરમ સ્પર્શવાળો હોય છે. અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણું સ્પર્શવાળ હોય છેતથા એકદેશમાં રૂક્ષ-લુખા સ્પર્શવાળ હોય છે આ રીતને આ બીજો ભંગ .sal छ. २ 'देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसे लुक्खे' मा aloni શીતપર્ણપણામાં બધે જ એકવચન કહ્યું છે તથા ચિનગ્ધ પદમાં બહુવચનથી કહેલ છે. કહેવાનું તાર્થ એ છે કે –ઠંડાસ્પર્શની સાથે અને ગરમ સ્પર્શની સાથે રિશ્વતા–ચિકણાપણુ રહિ શકે છે. તેથી જ્યાં ઠંડે પર્શ છે ત્યાં તથા જ્યાં ગરમસ્પર્શ હોય છે ત્યાં નિગ્ધસ્પશને સદભાવ હોવાથી તેમાં અને કાશ્રયરૂપ બહુવચનને પ્રવેગ થયેલ છે. આ પ્રમાણે આ त्री 1 छो छ 3 'देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसा लुक्खा, આ ચોથા ભંગમાં સિનગ્ધ ચિકણા અને રૂક્ષ પદમાં બહુવચન કહ્યું છે. કેમકે
भ० ७९
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
-६२६
भगवतीय उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे' देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः इति पञ्चमः 'देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्ध देसा लुक्ग्वा' देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति षष्ठः, 'देसे सीए देसा उसिणा देसा प्रदेशों में इसके शीतस्पर्श और जिन दो प्रदेशों में उष्णस्पर्श रहता है वहाँ पर भी स्निग्धता रह सकती है या रुक्षता रह सकती है साथ में ये दोनों नहीं रह सकती है इसलिये शीतस्पर्श के साथ और उष्णस्पर्श के साथ उन देशों में भी रूक्षता या स्निग्धता के सद्भाव से यहां दोनों पदों में अनेकता हुई है क्योंकि वह अपने विवक्षित प्रदेश में रहती हुई भी अन्य प्रदेशों में भी रहती है । 'देसे सीए देखा उसिणा देसे निद्ध देसे लुक्खे' इस प्रकार का यह पांचयां भंग है इसमें वह चतुः प्रदेशिक स्कन्ध देशमें शीतस्पशवाला अनेक देशों में उष्णस्पर्शवाला दूसरे एक देशमें स्निग्य स्पशवाला और किसी एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा समझाया गया है यहां जो उष्णस्पर्श पद में पहुवचनता की गई है तो उसका कारण ऐसा है कि वह उष्ण स्पर्श अपने विवक्षित प्रदेश में रहना हुआ भी स्निग्ध और रूक्षस्पर्श के भी देश में रह सकता है 'देले सीए देला उलिणा देसे निद्ध देसा लुश्वा' यह छठा भंग है इसमें यह चतुःप्रदेशवाला स्कन्ध अपने किसी છે એ પ્રદેશોમાં તેના શીતસ્પર્શ અને જે બે પ્રદેશમાં ગરમ સ્પર્શ રહે છે. ત્યાં પણ સ્નિગ્ધ-ચિકણાપણુ અથવા રૂક્ષપણુ રહી શકે છે આ બને સાથે રહી શકતા નથી. તેથી ઠંડા સ્પર્શની સાથે અને ગરમ સ્પર્શની સાથે તે તે દેશમાં પણ રૂક્ષપણા અથવા સ્નિગ્ધપણાના રહેવાથી આ બને પદેશમાં અનેક પણ બતાવ્યું છે. કારણ કે તે પોતાના વિવણિત પ્રદેશમાં રહીને પણ બીજા પ્રદેશમાં રહે છે. આ રીતે આ ચે ભંગ કહ્યો છે. ૪ 'देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लुपखे' मा प्रभारीना मा पांथमा मग કહ્યો છે તેમાં તે ચાર પ્રદેશવાળે સ્કધ એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળ હેય છે. અનેક દેશમાં ઉણ સ્પર્શવાળ હે ય છે બીજા કેઈ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને કેઈ એક દેશમાં રક્ષસ્પર્શવાળ હેય છે તેમ બનાવ્યું છે. અહિયાં ઉણ સ્પર્શ પદમાં જે બહુવચન કહેલ છે, તેનું કારણ એ છે કે તે ઉણસ્પર્શ પિતાના વિવક્ષિત પ્રદેશમાં રહીને પણ સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્શના देशमा ५] २ही श छ. ५ 'देसे सीए देसा उमिणा देसे निद्ध देसा लुक्खा' આ છઠ્ઠા ભંગમાં ચાર પ્રદેશ સકંધ પિતાના એક દેશમાં હડા સ્પર્શવાળે
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्गादिमत्वनिरूपणम् ६७ निद्धा देसे लुक्खे' देशः शीतो देशा उष्णा: देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति सप्तमः 'देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा' देशः शीतो देशा उष्णा: एक देश में शीत हो सकता है अन्य देश उसके उष्णस्पर्शवाले हो सकते हैं एकदेश उसका स्निग्धस्पर्शवाला हो लकता है और अनेक देश उसके रूक्ष स्पर्शवाले हो सकते हैं यहां द्वितीयपद में और चतुर्थ पदमें अनेकवचनता प्रकट की गई है सो उसका कारण ऐसा है कि शीतस्पर्शवाले प्रदेश में रूक्षता भी रह सकती है तथा स्निग्ध स्पर्शवाले प्रदेश में उष्णता भी रह सकती है इसीलिये इन दोनों पदों के आश्रय स्थान अपने विवक्षिन प्रदेश के अतिरिक्त भी हैं 'देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसे लुक्खे' ऐसा यह सातवां भंग है इसमें द्वितीय और तृतीय पद में बवचनान्तता प्रकट की गई है इसके अनुसार वह अपने एकदेश में शीत हो सकता है अनेक देशों में उष्णस्पर्शवाला हो सकता है अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है और एकदेश में रूक्ष स्पशवालो हो सकता है ऐसा कहा गया है इन दो पदों में पहुवचन करने का यह कारण है कि उष्णता रुक्षस्पशवाले प्रदेश में भी रह सकती है और शीतस्पर्शवाले प्रदेश में भी स्निग्धता रह सकती है 'देसे लीए देखा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा' यह आठवां भंग है इसमें द्वितीय पद में तृतीय पद में और चतुर्थ पद में હોઈ શકે છે. તેમજ અન્ય દેશમાં ગરમ સ્પર્શવાળ હોય છે. કોઈ એક દેશમાં નિષ્પ સ્પર્શવાળ તથા અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. અહિયાં બીજા પદમાં અને ચેથા પદમાં અનેક પણ બતાવેલ છે. તેનું કારણ એ છે કે-૮ડસ્પર્શવાળા પ્રદેશમાં રક્ષપણુ પણ રહી શકે છે અને સ્નિગ્ધ પશવાળા પ્રદેશમાં ઉપશુ પણ રહી શકે છે. તેથી આ બંને પિતાના આશ્રય સ્થાનથી जीरे ५४ २ छ तम ४घुछे मारीते छटो म' ही छ. 'देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसे लुक्खे' मा सातभा समां भीan मने प्रीत પદમાં બહુવચન કહેલ છે તે પ્રમાણે તે ચાર પ્રદેશી કંધ પિતાના એક દેશમાં ઠંડાસ્પર્શવાળ હોય છે. અનેક દેશમાં ઉણસ્પર્શવાળો હોઈ શકે છે. તથા અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધસ્પર્શવાળો હોય છે. અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે તેમ કહ્યું છે. અહીંયાં બીજા અને ત્રીજા પદને બહુવચનથી કહેવાનું કારણ એ છે કે-ઉષ્ણુતા રૂક્ષસ્પર્શવાળા પ્રદેશમાં પણું રહી શકે છે. અને ઠંડા સ્પર્શવાળા પ્રદેશમાં પણ સિનગ્ધતા રહી શકે છે. આ शत मा सातमा 1 szो छ. ७ 'देसे सीए देसा उसिणा देखा निद्धा देसा लुक्खा' मामा म मामा भी मने त्री भने व्याथा मां
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्र
૬ર૮
देशाः स्निग्वाः देगा रूक्षा इत्यष्टतः, 'ऐसा सीया देते उसिणे देसे निछे देसे रुक्खे' देशाः शीताः, देश उष्णो देशः स्निग्यो देशी रूक्ष इति नवमः, 'एवं एए बहुवचनान्तता कही गई है इसके अनुसार वह अपने एकदेश में शीतस्पर्शवाला हो सकता है अनेक देशों में उष्णस्पर्शवाला हो सकता है और भी अनेक देश उसके स्निग्धस्पर्शवाले हो सकते हैं तथा अनेक ही देश उसके रूपवाले हो सकते हैं यहां इन पदों में बहुवचनता करने का यह कारण है कि जिस देश में शीतरपर्श है उस देशमें भी उसके साथ या तो रुक्षता या स्निग्धता रह सकती है तथा जिन देशों में रूक्षता या स्निग्धता रहती है वहां पर भी उनके साथ उष्णस्पर्श भी रह सकता है इस प्रकार से इन पदों का स्थान अपने विव.. क्षित स्थान से भी आगे हो जाता है 'देता सीमा देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे' यह नौवां भंग है इसमें सिर्फ प्रथम पद को ही बहुवचनान्तरूप से प्रकट किया गया है इसके अनुसार उसके अनेक देश शीतस्पर्शवाले हो सकते हैं कोई एक देश उसका उष्णस्पर्शवाला हो सकता है कोई एक देश उसका स्निग्धस्पर्शाला हो सकता और कोई सा एकदेश उसका रूक्षस्पर्शबाला हो सकता है शीतपद में बहुवचनता करने का कारण यह है कि स्निग्धस्पर्शवाले देश में एवं रूक्ष पर्शनाले देशमें भी शीत स्पर्श रहता है બહુવચનને પ્રયાગ કરેલ છે. તે મુજબ તે ચાર પ્રદેશી'ધ પેાતાના એક દેશમાં 8 ડા સ્પર્શીવાળા હાઇ શકે છે, અને અનેક દેશમાં ગરમ સ્પવાળા હાઈ શકે છે. અને ખીજા અનેક દેશમાં તે સ્નિગ્ધ પશવાળા હાય છે. તથા તેના અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હેય છે. અહિયાં ખીજા, ત્રીજા અને ચેથા પદને મહુવચનથી કહેવાનુ` કાણુ એ છે કે-જે દેશમાં ઠં સ્પશ હાય તે દેશમાં તેની સાથે સ્નિગ્ધ અથવા રૂક્ષસ્પર્શ રહી શકે છે. અને જે દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શીપણું અને સ્નિગ્ધસ્પપણુ રહે છે ત્યાં પશુ તેની સાથે ઉષ્ણુ સ્પ’પશુ રહી શકે છે. આ રીતે આ પેાતાના સ્થાનથી जीने स्थाने या रहे थे या रीते गाउभो लंग ह्यो छे. ८ 'देसा सीया सेउसि देसे निद्धे देसे लक्खे' मा नवमां लगभां ठेवण पडेला पहने મહુવચનથી કહેલ છે. તે પ્રમાણે તેના અનેક દેશેા ઠંડા સ્પર્શવાળા હાઈ શકે છે. એક દેશ ઉષ્ણુસ્પ વાળા હેાય છે. તથા કેઇ એક દેશ સ્નિગ્ધ પવાળા હાઈ શકે છે. ઠંડા સ્પ ́માં મહુવચન કહેવાનુ કારણ એ છે કે સ્નિગ્ધ પશવાળા દેશમાં અને રૂક્ષ પશવાળા દેશમાં શીતપશ રહી શકે
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६२६ ' चउफासे सोलसभंगा भाणियव्या' एवमेते चतुःस्पर्शे पोडश भङ्गा भणितव्या, कियत्पर्यन्तं तबाह-जाव' इत्यादि, 'जाव देसा सीया देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा' यावत् देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः, अत्र यावत्पदेन देशाः शीवा देशउष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः १० 'एवं एए चउफाले सोललसंगो भाणियमा' इस प्रकार ये चार स्पर्श में यहाँ १६ भंग कह लेना चाहिये-'जाव देसालीयाँ देखा उलिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा यावत् अनेक देश उसके शीत हो सकते हैं अनेक देश उसके उष्ण हो सकते हैं अनेक देश उसके स्निग्ध हो सकते हैं और अनेक ही देश उसके रूक्ष हो सकते हैं यह अन्तिम भंग है इसके पहिले के १० वां ११ व १२ व १३ वा १४ वां और १५ वां ये ६ भंग इस प्रकार से हैं यही बात यहां यावत्पद से प्रदर्शित की गई है 'देशाः शीता देशः उमादेशः स्निग्धः देशाः रूक्षा' यह १० वां भंग है इसमें प्रथम पद को और चतुर्थपद को बहुवचनान्त किया गया है इसके अनुसार उसके अनेकदेश शीत हो सकते हैं एकदेश उसका उडा हो सकता है एकदेश उसका स्निग्ध हो सकता है और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं यहां शीत पद में और रूक्ष पद में जो बहुदेश व्यापकता प्रकट की गई है उसका कारण यह है कि जो देश स्निग्ध छ. में शत मा ८ 1 छ. 'एवं एए चउकासे सोलसभंगा भाणियेवा' આ રીતે ચાર પ્રદેશી ધમાં ચર સ્પર્શવાળા ૧૬ સોળ ભંગે સમજવા. 'जाव देसा सीया देमा उत्रिणा देसा निद्धा देखा लुक्खा' यावत तना અનેક દેશે શીત સ્પર્શવાળા હોય છે. અને તેના અનેક દેશે ઉણ સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા તેના અનેક દેશો રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. આ છેલ્લે ભંગ છે. તેના પહેલાના ૧૦ દસમો ૧૧ અગીયારમે ૧૨ બારમાં ૧૩ તેરમે ૧૪ ચૌદમો ૧૫ પંદરમે આ છ અંગે આ પ્રમાણે છે–એજ વાત અહિયાં યાવત્ પદથી કહી છે.
'देशाः शीताः देशः उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षा' मा सभी લગ છે. આમાં પહેલા પદને તથા ચોથા પદને બહુવચનથી કહેલ છે. તે પ્રમાણે તેના અનેક દેશો શીત પવાળા હોય છે. તેને એક દેશ ઉષ્ણસ્પર્શ વાળ હોય છે તેને એક દેશ સિનગ્ધ-ચિકણું સ્પર્શવાળા હોય છે. અને તેના અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. અહિંયા શીત સ્પર્શ અને રૂક્ષ વાળા પહેલા અને ચોથા પદને બહુવચનથી કહેલ છે તેનું કારણ એ છે કે-જે દેશ નિષ્પ સ્પર્શ છે, તથા જે દેશ રૂક્ષસ્પર્શને
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती इति दशमः, देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति एकादशो भङ्गः, देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति द्वादशो भङ्गः,
● P
૬૦
स्पर्श का है और जो देश रूक्ष स्पर्शका है वहां पर भी शीतस्पर्श रह सकता है तथा जो देश उष्णस्पर्श का है वह पर भी रूक्षस्पर्श रह सकता है । 'देशाः शीताः देशः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रुक्षा' यह ११ व भंग है इसके अनुसार उसके अनेकदेश शीत हो सकते हैं एकदेश उसका उष्ण हो सकता है अनेक देश उसके स्निग्ध हो सकते हैं और एकदेश उसका रुक्ष हो सकता है यहां शीत स्पर्श को और स्निग्धस्पर्श को जो बहुव्यापकरूप से बहुवचनान्त कहा गया है उसका कारण जो देश रुक्ष स्पर्श का है वह देश शीत स्पर्श का भी हो सकता है तथा जो देश उष्णस्पर्श का है वह देश स्निग्धस्पर्श का भी हो सकता है इस प्रकार से इनमें बहुवचनान्तता जाननी चाहिये । 'देसा सीया देले उसिणे देसा णिद्धा देसा लक्खा' यह बारहवाँ भंग है अनेक देश उसके शीत हो सकते हैं उसका एकदेश उष्ण हो सकता है अनेक देश स्निग्ध और अनेक देश ख्क्ष होते हैं। 'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देश: स्निग्धः देश: रूक्ष' यह
છે ત્યાં પણ શીતસ્પરહી શકે છે તથા જે દેશ ઉષ્ણુ સ્પના છે ત્યાં પણ हेक्षस्पर्श रही शडे छे. या प्रभाऐ हशमो लौंग उद्योछे, १ 'देशाः शीताः देश: उष्णः देशाः स्निग्धाः देश: रूक्ष' मा गगीयारभेो लग छे. मडियां मा સંગમાં કેત્રળ શીતપશવાળા પહેલા પદ્મમાં જ મહુવચન કહ્યુ' છે. તે પ્રમાણે તેના અનેક દેશે! શીત૫શ વાળા હાય છે. તેના એકદેશ ઉષ્ણસ્પશવાળા ડાય છે તથા એક સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શ વાળા હાય છે તથા એક દેશ ક્ષ
સ્પશ વાળા હાય છે. આ ભંગમાં શીત સ્પર્શવાળા પહેલા ભંગમાં જે મહુ વચનના બ્યપદેશ કરેલ છે. તેનુ' કારણ એ છે કે-તે સ્નિગ્ધ-ચિકા અને રૂક્ષ સ્પવાળા દેશમાં પણ રહી શકે છે. આ અગીયારમે ભ ́ગ કહ્યો છે. ११ 'देशाः शीताः देशः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षा:' भी मारभां लगभां તેના અનેક દેશે ઠંડાસ્પર્શીવાળા હૈય છે. તેના એકદેશ ઉણુ સ્પર્શવાળા હાય છે. અને તેના અનેક દેશે સ્નિગ્ધ સ્પર્શીવાળા હેઈ શકે છે. અને તેના એકદેશ રૂક્ષ હાય છે. આ ભ્રુગમાં શીત૫શ અને સ્નિગ્ધસ્પર્શીવાળા પહેલા અને ત્રીજા પદને મહુવચનથી કહેલ છે, તેનુ' કારણુ જે દેશ
-
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६३१ देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति त्रयोदशः । देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति चतुर्दशो भङ्गा, देशाः शीताः देशा १३ वा भंग है इसमें अनेक देश शीलस्पर्शयाले भी हो सकते हैं अनेक देश उष्णस्पर्शचाले भी हो सकते हैं एकदेश उसका स्निग्धस्पर्शवाला भी हो सकता है और एकदेश उसका रुक्षस्पर्शवाला भी हो सकता है इस भंग में शीतपद में और उष्णपद में पहुवचनता की गई है सो उसका कारण ऐसा है कि जो देश स्निग्ध स्पर्शका 'अथवा रुक्षस्पर्श का है उस देश में भी शीतस्पर्श रह सकता है अथवा उष्णस्पर्श भी रह सकता है 'देशाः शीता देशाः उष्णाः देशस्निग्धः देशाः रूक्षाःयह १४ वा भंग है इसमें उसके अनेक देश शीत भी हो सकते हैं अनेक ही देश उसके उष्ण भी हो सकते हैं एकदेश उसका स्निग्ध भी हो सकता है और अनेक देश उसके रूक्ष भी हो सकते हैं यहां शीतपद में उष्णपद में एवं रूक्षपद में बहुदेशव्यापकता रूप जो घटुवचनान्तता प्रदर्शित की गई है उसका कारण ऐसा है कि जो स्निग्धस्पर्श का एकदेश है उसमें भी और जो रूक्षस्पर्श के अनेक રક્ષપર્શવાળે છે, ત્યાં શીતસ્પર્શ પણ રહી શકે છે, તથા જે દેશ ઉણસ્પર્શવાળે છે, ત્યાં રિનગ્ધ–ચિકણે સ્પર્શ પણ રહી શકે છે તે બતાवेद छ. मा शत मा भारी हो छ. १२ 'देशाः शीताः देशाः उप्णाः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः' मा २मा म तन मन शीत ५५श' વાળા હોઈ શકે છે. તેના અનેક દેશે ઉણ સ્પર્શવાળા પણ હોઈ શકે છે. તેને એકદેશ સ્નિગ્ધસ્પર્શવાળે પણ હોઈ શકે છે તથા એકદેશ રૂક્ષ સ્પર્શવાળ પણ હોઈ શકે છે. આ ભંગમાં શીતસ્પર્શ અને ઉણુ સ્પર્શવાળા પહેલા અને બીજા પદને બહુવચનથી કહેલ છે તેનું કારણ એ છે કે–જે દેશ સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે તથા જે દેશ રૂક્ષ સ્પર્શવાળે છે. તે દેશમાં પણ શીતસ્પર્શ રહી શકે છે. અથવા ઉsણ સ્પર્શ પણ રહી શકે છે. તેમ બતાવવાને માટે બહુવચननी प्रयोग हमारे छ. म १३ मा यो छ. 'देशाः शीता: देशाः उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षा:' मा यौहमा मातना भने देश શીત સ્પર્શવાળા હોય છે. અનેક દેશે ઉષ્ણસ્પર્શવાળા હોય છે. એકદેશ નિગ્ધ-ચિકણ સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા અનેક દેશો રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં શીતસ્પર્શ ઉષ્ણુ સ્પર્શ તથા રૂક્ષ સ્પર્શવાળા એમ પહેલા બીજા તથા ચોથા પદને બહુવચનથી કહેલ છે. તેનું કારણ એ છે કે સ્નિગ્ધચિકણ સ્પશને એકદેશ છે. તેમાં તથા રૂક્ષ સ્પર્શવાળા અનેક દેશોમાં પણ
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३२
भगवती सूत्रे
,
थाहि - देशाः
शीता :
उष्णोः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति पञ्चदशभङ्गाः, पोडशस्तु पूर्वप्रदर्शितरतदेशा उष्णाः देशा स्निग्धाः देशा रूक्षा इति १६, 'सब्वे देश हैं उनमें भी शीतस्पर्श रह सकता है तथा इसी कारण को लेकर - उष्णस्पर्श में भी पहुवचनान्तता जाननी चाहिये तथा लक्षस्पर्श में जो अनेकदेश व्यापकतारूप बहुवचनता की गई है वह इस अपेक्षा से की - गई है कि जो अनेकदेश शीतस्पर्श के हैं या अनेकदेश उष्णस्पर्श के हैं . उनमें भी रूक्षस्पर्श रह सकता है 'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो लक्ष:' ऐसा यह १५ वां भंग है इसके अनुसार अनेक देश उसके शीतस्पर्श वाले हो सकते हैं अनेक हो देश उसके उष्णस्पर्श हो सकते हैं अनेक ही देश उसके स्निग्ध स्पर्शवाले हो सकते हैं और एकदेश उसका रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है यहां शीत उग और स्निग्ध पदों में बहुवचनता जो दिखलाई गई है उसका कारण यह है कि जो रूक्ष का एकदेश है अथवा स्निग्ध स्पर्श के जो अनेक देश हैं उनमें भी शीतता अथवा उष्णस्पर्शता रह सकती है तथा स्निग्ध पद में पहुवचनता का कारण शीतस्पर्श के अनेक 'देशों में या उष्णरपर्श के अनेक देशों में भी स्निग्धता का रह सकना है । अन्तिम भंग-'देसा सीधा देला उसिणा देसा निद्रा देसा लक्खा'
શીતપ રહી શકે છે. તેમજ ઉષ્ણુ સ્પર્શ'માં જે ખુચન કહેલ છે તે પશુ એજ રીતે સજવું. રૂક્ષ સ્પર્શ'માં જે મહુવચનને પ્રયાગ કર્યાં છે. તેનુ કારણ એ છે કે-શીતપના જે અનેક દેશેા છે. અથવા ઉષ્ણુસ્સે ના અનેક દેશ છે, તેમાં પણ રૂક્ષ સ્પર્શી રહી શકે છે. એ રીતે આ ચૌદમે लौंग छे. १४ 'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो स्क्षः' मा પદરમાં ભગમાં તેના અનેક દેશેા શીતપ વાળા હાય છે અનેક દેશા ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા હેાય છે. તેના અનેક દેશે સ્નિગ્ધ પવાળા હાય છે, અને એકદેશ રૂક્ષ પશવાળે હાય છે અહિયાં શીત, ઉષ્ણુ અને સ્નિગ્ધ સ્પ વાળા પહેલા બીજા અને ત્રીજા પદને મહુવચનથી કહેલ છે તેનું કારણુ એ છે કે રૂક્ષ સ્પર્શ ના જે એકદેશ છે. અથવા સ્નિગ્ધ સ્પર્શના અનેક દેશ છે તેમાં પણ શીતલ્પ અથવા ઉષ્ણુ સ્પપણુ રહી શકે છેતેમ મતાવાને માટે છે. તેમજ સ્નિગ્ધ પદને મહુવચનથી કહેવાનું કારણુ શીત સ્પર્શ વાળા અનેક દેશમાં અથવા ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળા અનેક દેશમાં પણ સ્નિગ્ધસ્પર્શ રહી शडे छे, तेभ मतावे या पहरभो लौंग छे, १५ हेल्लो लौंग-'देखा श्रीया देसा उणिा देला निद्धा देसग लुक्खा' भी प्रभा छे. तेमां तेना
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् .६३३ एए फासेस छत्तीसं भगा' सर्वे एने स्पर्शेपु षत्रिंशद्भङ्गाः । 'जइ चउफासे' इत्यादि, तत्र देसे सीए' ति, एकाकारमदेशद्वयलक्षणो देश: शीतः, एतादश एवान्यो देश उष्णः, तथा च य एव शीतः स एव स्निग्धः यश्चोष्णः स रूक्ष इत्येक चतुर्थपदस्यानेकवचनान्तत्वे चतुर्थः, एवमेते षोडश भङ्गा भवन्ति । 'छत्तीस भंगा त्ति' पट्त्रिंशदाना इति द्वित्रि चतुः पशेषु चतु: पोडशषोडशानों भावादिति अत्र चेमे वृद्धगाथे भरतः ऐसा है इसके अनुसार उसके समस्त ही देश शीतस्पर्शवाले भी समस्त ही देश उष्णस्पर्शवाले समस्त ही देश रिनग्धस्पर्शवाले और समस्त ही देश रूक्षस्पर्शवाले भी हो सकते हैं 'लन्चे एए फासेतु छत्तीसं भंगा' इस प्रकार से स्पर्श के सम्बन्ध में यहां लय भंग ३६ होते हैं-हिकसंयोगी४, विकसंयोगी १६ और चतुःसंयोगी १६ ये सब मिलकर ३६ हो जाते हैं । 'जह च उफासे' इत्यादि पदों में जो 'देसे सीए त्ति' एकदेश में वह शीत हो सकता है एकदेश में उष्ण हो सकता है ऐसे जो पद आये हैं उनका भाव ऐसा है कि एकाकारवाले जो दो प्रदेश हैं वह एशदेश है ऐसा एकदेश शीत हो सकता है तथा ऐसा ही जो दूसरा देश है वह उष्ण हो सकता है जो शीत होता है वही स्निग्धस्पर्शवाला होना है और जो उष्ण होता है वह रूक्षस्पर्श वाला होना है। चतुर्थपद के अनेकवचनान्त में बहुवचन होता है इस प्रकार से ये सोलह भंग होते है। इस विषय में ऐसी ये दो
સઘળા દેશે શીતસ્પર્શવાળા, સમસ્ત દેશ ઉoણ સ્પર્શવાળા બધા જ દેશે નિષ્પ સ્પર્શવાળા અને બધા જ દેશે રૂક્ષ સ્પર્શવાળા પણ હોઈ શકે છે.. तेम मतान्यु छ 'सत्वे एए फासेसु छत्तीसं भंगा' । श२ २५ समाधी બધા મળીને ૩૬ છત્રીસ ભગે થયા છે. તે ટુંકાણથી આ પ્રમાણે છેબ્રિકસરગી ૪ ચાર ભંગ ત્રણના રોગમાં ૧૬ ભંગા ચાર સંયોગી ૧૯ ભંગ माम हुस ३६ छत्रीस गोपने छे. 'जइ चउफ से' विगेरे पहाभा २ 'देसे सीएत्ति त देशमा शी1 २५शवाणा हाय छे, महेशमा ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળ હોય છે એવા જે પદે આવ્યા છે, તેને ભાવ એ છે કે એકે આકારવાળા જે બે પ્રદેશ છે તે એકદેશ કહેલાય છે. એ એકદેશ શીત શેવાળ હોય છે અને એ જ જે બીજે દેશ છે તે ઉણું હોય છે જે શીત હોય છે તેજ નિષ્પ સ્પર્શવાળ હોય છે, અને જે ઉણ સ્પર્શવાળો હોય છે તે રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતે સેળ ભેગે
स०८०
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
%
E
वीसहमस उद्देसे चउप्पएसाइए चउप्फासे एगबहुवयणमीसा वीयाइया कह भंगा' विंशतितमे शतके पश्चमोद्देशे चतुः प्रदेशादिके चतुः स्परों ।
एकवचन बहुवचन मिश्रा द्वितीयादयो भङ्गाः कथं स्युः ।। एकवचनबहुववनमिश्रा द्वितीयतृतीयादयः कथं भङ्गाः स्युः, यत्रैव खल एकवचनं प्रागुक्तं तत्रैव वहुवचनम् , यत्र च बहुवचनं तत्रैकवचनमिति कथं स्यादेकत्वबहुत्वयोविरोधात् इति कृत्वा विरोध उद्भावितरतबोत्तरमाह
'देमो देसा वा मया दमक्खेत्तवसो विवकखाए। संघाय भेय तदुभय भावाओ वा चयणकाले' ॥ छाया--देशोदेशा वा विवक्षया द्रव्यक्षेत्राशतो वा मताः ।
वचनकाले संघातभेद स्तदुभयभावावति ॥ अयमाशय:-देशो देशा वा, इत्यनेन एकवचनबहुवचनयोनिर्देशो न दुष्टः, एकानेकवर्णादि धर्मयुक्तद्रव्यवशेन एकानेकावगाहनाक्षेत्रवशेन वा देशस्यैकत्वानेवृद्धगाथाएँ हैं--वीसइमसउद्देसे' इत्यादि । __यहां शङ्काकार ने ऐसी शंका की है कि एकवचन और यहुवचन से मिश्र द्वितीय तृतीय आदि भंग कैसे हो सकते हैं ? क्योंकि जहाँ पहिले एकवचन कहा गया है वहां बहुवचन और जहां बटुवचन कहा गया है वहां एकवचन ये परस्पर विरोधी बातें धन नहीं सकती हैं। इस प्रकार से शङ्काकारने विरोध को उद्भावित किया तब सूत्रकारने इसका ऐसा उत्तर दिया--'देसो देसा वा मया' इत्यादि ।
तात्पर्य इसका ऐसा है 'देश' ऐसा एकवचन अथवा 'देशा' ऐसा पहुवचन का जो निर्देश किया गया है वह सदोष नहीं है क्योंकि एक अनेक वर्ण आदि रूप धर्म से युक्त द्रव्य के वश ले अथवा एक मन छे. मा विषयमा नये प्रभारी मे वृद्ध माथामा छ. 'वीसइमनसे' ઈત્યાદિ અહિયાં શંકાકારે એવી શંકા કરી છે-એકવચન અને બહુવચથી મિશ્ર બીજે, ત્રીજો વગેરે ભગો કેવી રીતે બને છે કેમકે પહેલાં જ્યાં એકવચન કહ્યું હોય ત્યાં બહુવચન અને જ્યાં બહુવચન કર્યું હોય ત્યાં એકવચન આ પરસ્પર વિરોધી છે તે સંભવી શકતા નથી અહિયાં શંકાકારે વિરોધ બતાવ્યા त्यारे सूत्रधारे तन मा प्रमाणे उत्तर भाच्या-'देसो देसा वा मया' त्या मातुं तात्पर्य छ - देश:' मेसेयन अथवा 'देश :' वाक्यनन। જે નિર્દેશ કર્યો છે. તે સંદેષ-દોષાવહ નથી, કેમકે–એક-અનેક વર્ણ આદિ
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम्
દય
कत्वविवक्षणात्, अथवा वचन प्रस्तावे संघातविशेषभावेन भेदविशेषभावेन युगपत्तदुभयविशेषभावेन वा तस्यैकत्वानेकत्ववित्रक्षणाच्च, अपेक्षाभेदमादाय एकवचनान्ता बहुवचनान्तस्य वा एकवचनान्तता इति न भवति भङ्गानां कश्चिद्विरोध इति भावः || २ |
अथ पञ्चदेशिक वक्तव्यतामाह - 'पंचपरसिए णं भंते इत्यादि, मूलम् - पंचपएसिए णं भंते! खंधे कइवन्ने कइगंधे कइरसे कइफासे पण्णत्ते ? जहा अहारलमसए जाव सिय चउफासे पन्नत्ते, जइ एगवन्ने एगवन्नदुवन्ना जहेव चउप्पएसिए, जइ तिवन्ने सिय कालए नीलए लोहियए य१, सिय कालए नीलए लोहियगायर, सिय कालए नीलगाय लोहियए य३, सिय कालए नीलगाय लोहिया ४, सिय कालगाय नीलए य लोहियए य५' सिय कालगा य नीलएय लोहियगा य६, सिय कालगा य नीलगा य लोहियएय७, सिय कालए नीलए हालिइएय । एत्थ वि सत्तभंगा७ । एवं कालगनीलगसुकिल्लएसु, सन्तभंगा । कालग
अनेक प्रदेशों में अवगाहना के वश से देश में एकत्व और अनेकव की विवक्षा की गई अथवा - कथन के प्रस्ताव में संघात विशेषभाव को अथवा भेदविशेषभाव को या युगपत् तदुभयविशेष भाव को लेकर उसमें एकत्व एवं अनेकत्व की चित्रक्षा हो जाती है इस कारण अपेक्षा भेदको लेकर बहुवचनान्त में एकवचनान्तता और एकवचननान्त में बहुवचनान्तता बन जाती है इसलिये इनको लेकर भङ्गों का यह कथन विरोधयुक्त नहीं हो सकता है || सू० २ ॥
રૂપ ધર્મવાળા દ્રવ્યથી અથવા એક અનેક પ્રદેશેામાં અવગાહના ના વશથી દેશમાં એકપણા અને અનેકપશુાની વિવક્ષા કરેલ છે. અથવા કથનના પ્રસ્તાવમાં સઘાત (સમૂહ) વિશેષ ભાવને અથવા ભેદ વિશેષ ભાષને અથવા એકી સાથે તદ્રુભય વિશેષ ભાવને લાઈને તેમાં એકપણાની અને અનેકપણાની વિવક્ષા થઈ જાય છે તેથી એકવચનાદિથી કહેલ આ ભંગાનું કથન વિરાધ वाणु हो रातु नथी, तेभ समभवु - ॥ सू० २ ॥
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
'भगवती सूत्रे -
लोहियहालिद्देसु, कालगलोहियसुलिल्लेसु, कालगहालिद्दसुकिलेसु७, नीलगलोहियहालिद्देसु७, नीलगलोहियसुकिल्लेसु सत्तभंगा । एवमेष तियासंजोगे सचरिभंगा ७० । जइ चउवन्ने सिय कालए य नीलए लोहियए हालिइए य१, सिय कालए य नीलए य लोहियrय हालिदगाय २, लिय कालए य नीलए य लोहिया य हालिए य३, लिय कालस्य नीलगाय लोहियगेय हालिद गेय४, सिय कालगा य नीलए य, लोहियए य हालिदए य५, एए पंचभंगा । लिय कालस्य नीलएय लोहियए य सुकिलए य एत्थ वि पंचभंगा । एवं कालगनीलगहालिदसुकिल्लेसु वि पंचभंगा५, कालगलोहियहालिद्दसुविकल्लएसु वि पंचभंगा नीलगलोहियहालिद सुल्लिएसु वि पंचभंगा ५, एवमेए चउक्कसंजोएणं पणवीसं भंगा २५ । जह पंचवन्ने कालए थ नीलए य लोहियए य हालिए य सुक्किलए य । सव्वमेए एक्कगदुयगतियगच उत्रकपंच संजोएणं ईपालं मंगलयं भवइ गंधा जहा उप्पएलिया रसा जहा वन्ना फासा जहा च उप्प एसियस्स सू. ३।
छाया -- पञ्चमदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शः प्रज्ञष्ठः यथाऽष्टादशराने यावत् स्यात् चतुःपर्शः प्रज्ञतः । यदि एकवर्णः एकवर्णद्विवर्षो ययैव चतुःपदेशितः । यहि त्रिणः स्यात् कालो. नीलो लोहिन १, स्यात् कालो नीलो लोहिताश्च २, स्यात् कालो नीलाश्च लोहितश्व ३, स्यात् कालो नीलाश्च लोहिताश्च ४, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च ५, स्यात् कालाञ्च नीलश्च लोहिताञ्च २, स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च ७ स्यात् कालत्र नीलश्च हारिद्रश्च - अवि सप्तभङ्गाः ७ । एवं कालनन्दशुक्छेषु सप्तभङ्गाः । कालकोस्तिहारिद्रेषु सम्यमनाः ७ । कृष्णलोहित शुक्लेषु सप्तभङ्गाः ७ । कालहारिद्र्शुक्छेषु सप्तभङ्गाः ७ । नीललोहितहारि
·
६३६
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ १०३ पञ्चादेशिकस्बन्धनिरूपणम् ६३७, द्रेषु सप्तमा ७। नीललोहितशुक्लेषु सप्तमगाः ७। नीलहारिद्रशुक्लेषु सप्तभङ्गाः ७ । लोहितहारिद्रशुलेपि लप्तमा ७। एवमेते विसंयोगे सप्ततिभङ्गाः ७० । यदि चतुर्वर्णः स्याद् कालश्व नीलो लोहितः हारिद्रश्च १, स्यात् कालश्च नीतश्च लोहितश्व दारिद्राश्च २, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च ३, स्यात् बालक नीलाश्च लोहितश्न हारिद्रश्च ४, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च ५, एते पञ्च मनः। स्यात् कालव नीलश्च लोहितश्च शुक्लश्च अनापि पश्चमङ्गाः। एवं कालनीळहारिद्रशुक्लेषु अपि पञ्चभङ्गाः ५ । हाललोहिवहारिद्रशुक्लेमपि पञ्चमगाः ५ । नीललोहित हारि. द्रशुक्लेष्वपि पश्च नङ्गाः ५ । एवमेते चतुष्कसंयोगेन पञ्चविंशतिभङ्गाः २५ । यदि पञ्चवर्णः कालश्च नीलश्व लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च । एवमेते एकतिकत्रिकचतुकपञ्चसंयोगेन एकचत्वारिंशदधिकं सङ्गशतं भवति १४१। गन्धा यथा चतुम्भदेशिकस्य । रसा यथा वर्गाः । स्पर्शा यथा चतुःप्रदेशिकस्य ।।सू० ३॥
टीका--'पंचपए लिए ण मंते ! ' पञ्चमदेशिका वलु भवन्त ! स्कन्धः 'कडबन्ने० कातिनर्णः, पञ्च प्रदेशाः परमाणोऽवयवतया विद्यन्ते यस्य स पञ्चप्रदेशिकः स्कन्धोऽस्यत्री एतादृशः पञ्चपदेशिका स्कन्धः कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्श इति प्रश्नः, उत्तरमाह-'जहा अद्वारसमसए जाव सिय चउफासे . अब पंच प्रदेशी स्कंधों में वर्णादि प्रकार प्रकट करते हैं'पंचपएलिए णं भंते ! खधे काबन्ने' इत्यादि ।
टीकार्थ-दर सम्म बारा गौतम ने प्रभु से पंच प्रदेशिक समन्ध कितने पण दिवाला होता है ऐसा पूछा पांच पुनलपरमाणुभों से जो स्कन्ध उत्पन्न होता है उसका नाम पंचपदेशी स्कन्ध है ऐसा 'पंचपएसिए णं ते! खंधे कइचल्ने' पांच प्रदेशोंवाला स्कन्धरूप अव. यवी हे भदन्त ! कितने पणों वाला कितने गन्धगुणधाला कितने रसो. वाला और कितने स्पों वाला होता है ? इसके उसर में प्रसु ने कहा है कि हे गौतम ! 'जहा अहार समापनाव लिय च उफासे पन्नत्ते' अठा.
हवे पाय अशा २४ धाम हा मतावे -पंचपएसिए ण भंते ! खंचे कावन्ने' त्यात * ટીકાર્ય–આ સૂત્રથી ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને પાંચ પ્રદેશી સકંધનાં વિષયમાં પ્રશ્ન કરેલ છે. પાચ પુદ્ગલ પરમ ણએથી જે સ્ક ધ ઉત્પન્ન થાય છે, तेनु नाम पयप्रदेशी २४' गछ. 'पचपासिए ण भते ! कावन्ने' ભગવદ્ પાંચ પ્રદેશેવાળે સકધ રૂપ અવયવી કેટલા વર્ણવાળી, કેટલા ગધ ગણવાળો. કેટલા રસાવાળો, અને કેટલા પશવાળી હોય છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु ४९ छे 3-3 गौतम ! 'जहा अहारसमसए जाव सिय चउफाले
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
भगवती सूत्रे
पनत्ते' यथाऽष्टादशशते षष्ठोदेशके यावन् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः, तथाहि तत्रस्थं प्रकरणम्, 'सिय एगन्ने सिय दुदन्ने सिय विबन्ने सिय चवन्ने सिय पंचवन्ने । सि एगगधे सिप दुगंधे, सिय एगरसे जात्र पंचरसे, सिय दुफासे जाब चउफासे स्यात एकवर्णः स्यात् द्विवर्णः स्यात् त्रिवर्णः स्वात् चतुर्वर्णः स्यात् पञ्चवर्णः, स्यात् एकगन्धः स्याद् द्विगन्धः स्यादेकरसो यावत्पञ्चरसः स्यात् द्विस्पर्शो यावत् चतुः स्पर्श इति । 'जइ एगन्ने' यदि एकवर्णः पञ्चमदेशिकः 'एगवन्न
रहवें शतक में छठे उद्देशे में यावत् वह चार स्पर्शोवाला होता है यहां तक जैसा कहा गया है वैसा ही यहां पर कह लेना चाहिये वहां का वह प्रकरण 'सि एगवन्ने सिय दुबन्ने सिय तिवन्ने सिय चवन्ने aिय पंचवन्ने लिय एगगंधे सिय दुगंधे लिय एगरसे जाव पंचरसे सिथ दुफा से जाव चडफाले' इस प्रकार से हैं सो इसी प्रकरण को यहां पर इस प्रकार से खुलासा किया गया है
'जह एगवन्ने' यदि वह पंचप्रदेशिक स्कन्ध एक वर्णवाला होता है तो वह इस सामान्य वर्णवत्य के कथन में इस प्रकार से एक वर्णवाला हो सकता है - 'सिय कालए य, सिय नीलए य, लिय लोहियए य, सिये हालिए य, सिप लुकिकल्लए य' काचित् वह कालेवर्णवाला भी हो सकता है ? कदाचित् वह नीलवर्णवाला भी हो सकता है २ कदाचित् वह लालवर्णवाला भी हो सकता है ३ कदाचित् वह पीछे वर्णवाला भी हो सकता है ४ अथवा कदाचित् वह शुक्लवर्णवाला भी हो सकता है
पन्तत्ते' मढारमां शतम्भां छट्टा उद्देशानां यावत् ते यार स्पर्शवाजी छे. એટલે સુધીમાં જેવી રીતે કથન કર્યુ છે. તેજ પ્રમાણે સઘળુ કથન અહિયાં समभवु त्यांतु ते प्र२५ 'सिय एगवण्गे सित्र दुबन्ने सिय तिवण्णे खिय चउ वसिय पंचरणेसिव एग गंवे सिय दुर्गवे सिय एग रसे जाव पंचरसे सिय दुफासे जात्र चकासे' मा प्रभा अधु छे, मा अणुते सहियां या रीते तावत्रामा भ्यु छे. 'जइ एगवन्ने' ले ते पांय अहेशवाको धोव વાળો હોય તે તે આ સામાન્ય વર્ણનના કથનમાં નીચે કહ્યા પ્રમાણેના એક वावाजा होई शडे छे - श्चिय कालए य सिय नीलए य, सिच लोहियए य, सिय हाटिए य खिय सुक्किल्लए य' हाय ते अजा वर्षावाणी पायु होर्ध શકે છે. ૧ કદાચિત્ તે નીલવણુ વાળો પણ હોઈ શકે છે ૨ કદાચિત્ તે લાલ વણુ વાળો પશુ હાઈ શકે છે. ૩ કદાચ તે પીળા વઘુ વાળો પણ હાઇ શકે છે. ૪ અથવા કદાચ તે ધેાળા વણવાળો પણ હાઈ શકે છે. આ પ્રમાણેનું
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श०२० उ०५१०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६३९ दुबमा जहेव चउप्पएसिए' एकवर्णद्विवर्णो एकवर्णः द्विवर्णश्च यथैव चतुःपदे. शिकः चतुःप्रदेशिकस्य यथा एकवर्णवत्वं द्विवर्णवस्वं कथितम् तथैव पश्चादेशिक स्यापि वक्तव्यम् तथाहि-तत्रत्य प्रकरणम्-'जइ एगवन्ने सिय कालए य सिय नीलए य सिय लोहियए य सिय हालिहए य सिय सुकिल्लए य यदि एकवर्णस्तदा स्यात् कालश्च स्यात् नीलश्व स्यात् लोहितश्च स्यात् हारिद्रश्व स्यात् शुक्लश्च । यदि द्विवर्णः पश्चमदेशिका स्कन्धस्तदा 'सिय कालए य नीलए य१, सिय कालए य नीलगा य२, सिय कालगा य नीलए य३, सिय कालगा य नीलगाय ४' स्यात् सो ऐसा यह कथन 'एगवन्न दुवन्ना जहेव च उपएलिए' चतुःप्रदेशिक स्कन्ध में जैसा एकवर्ण के विषय में और दो वर्ण के विषय में कहा जा चुका है वैसा ही यहां पर कहा गया है 'सिय कालए य, सिय नीलए य इत्यादि प्रकरण वहीं का है यदि वह पंचप्रदेशिक स्कन्ध दो वर्णों वाला होता है तो वह 'लिय कालए च, नीलए, १' कदाचित् काले वर्णवाला और नीलेवर्णवाला भी हो सकता है १ 'सिय कालए य, नीलगाय २' अथवा एक प्रदेश उसका काला हो सकता है और अनेक प्रदेश उसके नीले हो सकते हैं 'लिय कालगा य नीलए य ३' अथवा-अनेक प्रदेश उसके काले हो सकते हैं और एक प्रदेश उसका नीला हो सकता है ३ 'सिय कालगो य नीलगा व ४' अथवा अनेक प्रदेश उसके काले हो सकते हैं और अनेक ही प्रदेश उसके नीले हो सकते हैं इस प्रकार से ये चार भंग कृष्ण एवं नील के एकत्व और
४थन 'एगान्नदुवन्ना जहेब चउपएसिए' यार प्रदेशवाणा मां से પણામાં, અને બે વર્ણ પણામાં કેવી રીતે કહેવામાં આવ્યું છે તે જ પ્રમાણે અહિયાં કહેલ છે.
'सिय कालए य, सिय नीलए य' त्यात त्यांनु' २६५ छ. त पांय प्रदेशवाणी २४५ २ १ वाणी डाय तो 'सिय कालए य नीलए य१' हाय आणावामा म ना ! 5 श छ । 'सिय कालए य नीलगाय' अथवा तना से प्रदेश वाणु वाणा हाय छ भने भान मे प्रदेश नlaq qाणा हाय छ २ 'सिय कालगा य नीलए य' अथवा तना અનેક પ્રદેશ કાળાવવાળા હોઈ શકે છે અને તેને એક પ્રદેશ નીલવર્ણવાળે ९.७ छ ३ "सिय कालगा य नीलगा य'४ मथवा तना भने प्रदेश अणापવાળા હોય છે. અને અનેક પ્રદેશે નીલવર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે કે આ રીતે કે વણે, અને નીલવર્ણના એકપણા અને અનેકપણાથી આ ચાર ભંગ બન્યા
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
भगवती सूत्रे कदाचित् कालच नीलच १, स्यात् कालश्व नीलाश्च २, स्यात् कालाश्च नीलश्च ३, स्यात् कालाश्च नीलाच इति कालनीलयोः चत्वारो भङ्गाः । तथा 'सिय कालए य लोहियए य' स्वात् कालश्व लोहितच अत्रापि काल्लोहितयो. theartsarni aeer भङ्गः भवन्तीत्यूहनीयम्, 'सिय कालए य हालिए' स्यात् कालथ हारिद्रव अनादि कालहारिद्रगोरेकत्वानेकत्वाभ्यां चत्वारी - भङ्गा भवन्तीति चतुष्पदेशिकपर मचदेवाव गन्तव्यम् । 'सिय कालए य सुकिल्लए '' स्यात् कालश्च शुक्लश्च अत्रापि चत्वारो भङ्गा द्रष्टव्याः चतुष्प्रदेशिकमकर"अनेकत्व को लेकर हुए हैं । अथवा -' - 'सिप कालए य लोहियए य' वह काला और लालवर्णवाला भी हो सकता सो यहां पर भी कालवण और लोहितवर्ण के एक और अनेकत्व को लेकर चार भंग होते हैं इनका प्रकार ऊपर के भंग प्रकार के जैला ही समझना चाहिये इसी प्रकार से "वह कदाचित् काले वर्णवाला और पीनवर्णवाला भी हो सकता है-'सिय कालए य, हालिए ' तो कालेवर्ण के एवं पीतवर्ण के एकत्व ● और अनेकत्व को लेकर यहाँ पर भी ४ भंग पहिले के जैसे ही कह लेना चाहिये | यह रूप कथन एकवर्ण एवं द्विवर्ण से युक्तता में चतुष्प्रदेशिक प्रकरण के जैसे ही किया गया है ऐसा समझना चाहिये । - "सिय कालए घ सुकिल्लए य' कदाचित् वह काला भी हो सकता है और सफेद भी होता है यहां पर भी काले और सफेद के एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हो जाते हैं सो यह कथन भी वही
छे. अथवा 'खिय कालए य लोहियए य' ते अजीवाणु वाणो भने नीसवाणु वाणी હાય છે. અહિયાં પણ કાળાવશું અને લાલવણુ ના એકપણા અને અનેકપણાથી ૪ ચાર લગે મને છે. તેના પ્રકાર કાળા અને નીલવણુના સબંધમાં કહેલ પ્રકાર પ્રમ ણે સમજવા. તેજ રીતે તે કોઈવાર કાળાવવાળા અને પીળ વધુ वाणो पशु होई शड़े छे. ते सूत्रार बतावे छे. 'सिय कालए य हाल्दिए य'
આ કાળાવણુ અને પીળાવણુના એકપણ અને અનેકપણામાં ચાર ભગા અના પશુ કહ્યા છે. તે પણ ઉપર કહ્યા પ્રમાણે સમજવા. આ તમામ કથન એક વણું, બે વણુના ચૈાગથી ચાર પ્રદેશી સ્કંધના વિષયમાં જે પ્રમાણે રહ્યુ છે तेथ अभाशे यांय प्रदेशी स्वधना विषयभां पशु समवु' 'सिय कालए य सुक्किल्लए य' उहाथ ते अजावावाजे पर होय छे भने सहत्र दाणी पशु હાય છે. અહિયાં પણ કાળાવણુ અને સફેદવણુ ના એકપણા અને અનેકપણાથી ૪ ચાર ભગા મને છે. આના સ ખ ધનુ` કથન પણ ચાર પ્રદેશવાળા સ્કધના
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ २०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६४ णवदेवेति । 'सिय नीलए य लोहियए य, सिय नीलए य हालिइए य, सिय नीलए य मुकिल्लए य, सिय लोहियए य हालिहए य, सिय लोहियए य मुकिल्लए य' एषु सर्वेष्वपि चत्वारश्चत्वारो भङ्गा भवन्ति भङ्गप्रकाराश्च अत्रैव-पूर्वपदर्शितचतुष्पदेशिकप्रकरणादेव अवगन्तव्या एवमेते दशद्विकसंयोगा भङ्गा भवन्ति दशानामपि चतुःसंख्यया गुणने पुनश्चत्वारिंशद्भङ्गा भवन्ति इति चतुष्पदेशिकभकरणात् द्रष्टव्यं ज्ञातव्यं चेति । 'जइ तिबन्ने यदि पञ्चमदेशिकः स्कन्धः त्रिवर्णों चतुष्प्रदेशी स्कन्ध के प्रकरण में शिया जा चुका है अतः वहीं से इसे भी जाना जा सकता है । इस प्रकार से कृष्णवर्ण के साथ नीलादिवों का योग कर भंग प्रकार प्रकट किया है । अब नीलवर्ण के साथ आगे के वर्णों का योगकर के भंग प्रकार प्रदर्शित किया जाता है-'सिय नीलए य लोहियए य१ सिय नीलए य हालिद्दए य सिय नीलए य सुकिल्लए य सिय लोहियए य हालिहए य सिय लोहियए य सुकिल्लए य सिय हालिदए य सुविचल्लए य' इस प्रकार से ये ठिकसंयोगी १० भंग होते हैं-४ कृष्णवर्ण की प्रधानता ले ४ नीलवर्ण की प्रधानता से ३, लालवर्ण की प्रधानता से दो और एक पीतवर्ण की प्रधानता से इन १.द्विकसंयोगों के प्रत्येक के ४-४ भंग और होते हैं जैसा कि ऊपर में प्रकट किया जा चुकी है अतः सब हिकसंयोगी भंग ४० हो जाते हैं यह सय विषय चतुष्प्रदेशी स्कन्ध के प्रकरण से देख लेना चाहिए। વિષયમાં ત્યાંના પ્રકરણમાં કરેલ વર્ણન પ્રમાણે સમજવું આ રીતે કાળાવણું સાથે નીલવર્ણ વિગેરે વણેને એગ કરવાથી જે ભંગ બને છે તે પ્રકાર અહિયાં કહ્યો છે. હવે નીલવર્ણની સાથે બીજા વર્ષોના ગથી જે ભંગ બને छ त मतावामा भावे छ. सिय नीलए य लोहियए य१' 'सिय नीलए य हालिहए यर, सिय नीलए य सुकिल्लए य लिय लोहियए य हालिहए य खिय लोहियए य सुकिल्लए य सिय हालिदए य सुकिल्लए य' या शत मावि सय १० इस ભગ બને છે. કાળાવણની મુBતામાં ૪ ચાર અંગે નીલવર્ણની પ્રધાનતામાં ૩ ત્રણ ભાગે તથા લાલવર્ણની મુખ્યતામાં બે ભંગ તથા પીળાવણુંની પ્રધાન તામાં ૧ એક ભંગ એ રીતે કિક સંગી દસ ભાગમાં તેના એકત્વ અને અનેકપણુથી ૪-૪ ચાર ચાર બંગે બીજા થાય છે. જે ઉપર બતાવ્યા છે. એ રીતે બ્રિકસોગી કુલ ૪૦ ચાળીસ અંગે કહ્યા છેઆ તમામ પ્રકરણ ચાર પ્રદેશ સ્કંધના પ્રકરણમાં કહેલ છે તે પ્રમાણે ત્યાંથી સમજી લેવું ગ્રંથ विस्तार भयथी मडियां ४ नथी. . . . . । ।
भ० ८१
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४२
-
... .. .
-
भगवतीसूत्रे वर्णत्रयवान् तदा सिय कालए नीलए लोहियए य' स्यात्-कदाचित् कालको लीलको लोहितकश्चेति प्रथमः १, एकस्मिन् कृष्णता तदपरदेशे नीलवम् अरशिष्टपदेशेषु लौहित्यमिति मथमाः १ । 'सिय कालए नीलए लोहियगा य २,' स्यात्-कदाचित् कालको नीलको लोहित-काश्च कृष्णनीलयोरेकरवं लोहित्येचानेकत्वम् इति द्वितीयो भङ्गः २ । 'सिय कालए नीलगाय लोहियए य३' स्यात् कालको नीलकाश्च लोहितश्चेति प्रथमतृतीययोरेकल्वं मध्यवर्तिनि च बहुवचनयदि वह पंचादेशिक स्कन्ध तिबन्ने' तीन वर्णों वाला होता है--तो इस त्रिवर्णवत्ता के सामान्य कथन में वह इस प्रकार से तीनवणीवाला हो सकता है-'विध कालए नीलए लोहियए य' कदाचित् वह काले घर्णवाला भी हो सकता है नीलवर्णवाला भी हो सकता है और लालवर्णवाला भी हो सकता है १ तात्पर्य इसका ऐसा है कि एक प्रदेश में कृष्णता दूसरे एकप्रदेश में नीलता और अवशिष्टप्रदेशों में लौहित्य हो सकता है ऐसा यह प्रथम भंगशा अर्थ हैं 'सिय कालए नीलए लोहियगा य' कदाचित् वह कृष्णवर्णगला भी हो सकता है नीलवर्णधाला भी हो सकता है और अनेक प्रदेशों में लालपर्णवाला भी हो सकता है २ यहां पर कृष्ण और नील में एकत्व और लौहित्य में
अनेकस्य कहा गया है इस प्रकार से यह द्वितीय भंग है 'सिय कालए । नीलगाय लोहियए य३' कदाचित् वह अपने एकप्रदेश में कालेवर्णवाला
भी हो सकता है अनेक प्रदेशों में वह नीलवर्णवाला भी हो सकता है ' ने या पांच प्रदेश २४५ 'तिवन्ने' त्रय पवाया जाय तो मात्रय -વર્ણપણના સામાન્ય કથનમાં તે આ નીચે કહ્યા પ્રમાણે ત્રણવર્ણવાળ હોઈ શકે છે. 'बिय कालए नीलए लोहियए य य त जापवाणे ५ ? છે. નીલવવા પણ હોઈ શકે છે. અને લાલવર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. આ પહેલે ભંગ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તેના એક પ્રદેશમાં કાળવણું પણ બીજા એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણપણું અને બાકીના બે પ્રદેશોમાં લાલવણુંવાળે હોઈ શકે છે. તે પ્રમાણે પહેલે ભંગ છે,
'सिय कालए नीलए लोहियगा यर' हान्य ताप वाम-4Y શકે છે. નીલવર્ણવાળા પણ હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે.૨ આ ભંગમાં કાળાવમાં અને નીલવર્ણમાં એક વચન तथा स भी महुवयन हुं छे, मा शत भाले मन छे. 'सिय कालप नीलगा य लोहियए य३' ४ायत पाताना ६ प्रदेशमा वागा
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम्
દૂર
मादाय तृतीय पर्यवसानम् ३ | 'मिय कालए नीलगा य लोहिया य ४" स्यात् कालको नtantra aोहिताश्व इति कृष्णत्वे एकत्वं नीललोहितयोरनेकत्व मादाय चतुर्थी भङ्गो भवतीति । 'प्रिय कालगा य नीकए व लोहियए २५' स्यात् ' कालकाश्च नीलेश्व लोहितश्च प्रथमे बहुत्वं द्वितीय तृतीययोरेकत्वमादाय पञ्चमो भङ्ग भवतीति । 'सिय कालगा य नीलए य लोहियगा य ६' स्यात् कालकाश्च नीलश्च लोहिताश्च, अत्र प्रथमवरमयोरनेकत्वं मध्यवर्तिनि एकत्वमादाय षष्ठो भङ्गो भवतीति ६ । 'सिय कालगा य नीलगाय लोहियए य ७' स्यात् कालऔर एक प्रदेश में वह लालवर्णवाला भी हो सकता है ३ यहां पर प्रथम और तृतीय पदों में एकत्व और मध्यवर्ती नीलपद में अनेकत्व कर यह तृतीयभंग बना है 'सिय कालए नीलगा य लोहिया य' यहां पर द्वितीय और तृतीय पदमें अनेकत्व और प्रथम में एकत्व कर यह. चतुर्थ भंग बनाया गया है 'लिय कालगाथ नीलए य लोहियए व ५' यहां प्रथम पद अनेकत्व एवं द्वितीय और तृतीय में एकत्व करके यह. पांचवां भंग बनाया गया है 'लिय कालना य नीलए य लोहिया य ६' यहां प्रथम और अन्तिम पदमें अनेकत्व और द्वितीयपद में एकत्व प्रकट कर यह भंग बनाया गया है 'सिय कालगा य नीलगाय लोहि
પણ હાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં તે નીલવણુ વાળા પણ હાય છે. ને એક પ્રદેશમાં તે લાલ વાળા પણ ડાય છે. આ ભંગમાં પહેલા અને ત્રીજા પત્રમાં એકવચન અને નીલવર્ણવાળા ખીજા પદમાં બહુવચન કહીને આ त्रीले अरंग मनाव्येा छे.3 'सिय कालए नीलगाय लोहिया य४ ' उहाथ ते પ્રદેશમાં કાળાવ વાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલવવાળા હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા હોય છે, આ ભંગમાં ખીજા અને श्री यहसां गहुवयन हुडीने था थोथे। लौंग मनाव्ये। छे.४ 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य५' मा लगमां पडेला यहां महुवयन भने श्रील અને ત્રીજા પદમાં એકવચનથી આ ભંગ મનાવ્યેા છે. કદાચ તે પેાતાના અનેક પ્રદેશેામાં કાળાવણુ વાળા હાય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળે હાય છે તથા કેાઈ એક દેશમાં લાલવ વાળા હોય છે એ રીતે આ પાંચમા लग_छे ५ ‘सिय कालगा य नीलए य लोहिया य६' उहाथ ते चातानी અનેક પ્રદેશેામાં કાળાવ વાળા હાય છે કાઇ એક પ્રદેશમાં નીલવ વાળે! હાય છે અને અનેક પ્રદેશેામાં લાલવવાળા હાય છે. આ લગમાં પહેલા અને ત્રીજા પદમાં બહુવચન તથા ખીજા પર્વમાં એકવચન उडीने मा छठ्ठों लौंग मनाव्य छे. 'सिय कालगाय नीलगाय लोहियप ये
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४४
भगवती
arra नीलकाश्च लोहितकथ प्रथमद्वितीययोरनेकत्वं चरमस्य चैकत्वमादाय भभवतीति । इत्थं त्रिवर्णमधिकृत्य पञ्चमदेशिके सप्तभङ्गा भवन्तीति ७ | 'सिय कालए नीलए हालिद्दए य' स्यात् कालो नीलो हारिद्रय, 'एत्थ वि सत्तभङ्गा' अत्रापि सप्त भङ्गा भवन्ति तथाहि - 'सिय कालए नीलए दालिदए य१, सिय कालए नीलए हालिगा पर, सिय कालए नीलगाय हालिए य ३, सिय कालए नीलगा हालिगा य ४, सिय कालगा य नीलए य हालिदए य ५, सिय काळगाय नीलए यहालिदा ६, सियकालगा य नीलगा य हालिदए य७' स्यात् कालव
यए य ७' उसके अनेक देश काले भी हो सकते हैं और अनेकदेश नीले भी हो सकते हैं तथा एकदेश उसका लालवर्ण का भी हो सकता है यहां प्रथम और द्वितीयपद में अनेकता एवं तृतीय पदमें एकता प्रकट कर यह भंग बनाया गया है इस प्रकार से पंचप्रदेशिक स्कन्ध में ये ७ भंग त्रिवर्ण को लेकर होते हैं इसी प्रकार से 'सिय कालए नीलए हालि
ए य' यहां पर भी ७ भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं 'सिय कालए नीलए हालिए य' यह प्रथम भंग है 'सिय कालए नीलए हालिएगा य २ ' यह द्वितीय भंग है 'सिय कालए नीलगाय हालिए य ३' यह तृतीय भंग है 'सिय कालए नीलगा हालिगा य' यह चतुर्थ भंग है 'सिय कालगा य नीलए य हालिए य ५' यह पांचवां भंग है 'सिय कालगाय नीलए य हालिद्दगा य' यह छठा भंग है 'सिय कालगा य नीलगाय हालिदए य' यह सातवां भंग है इन सात भंगों के होने की
તેના અનેક દેશા કાળાવણુ વાળા હાય છે. તથા અનેક દેશે। નીલવણુ વાળા હાય છે. તથા એકદેશ લાલવણુ વાળા પણુ હુઈ શકે છે. આ ભ‘ગમાં પહેલા અને બીજા પદમાં બહુવચનથી અનેકપણુ અને ત્રીજા પદમાં એકવચન કહીને એકપણુ ખતાવીને આ ભગ મનાવેલ છે છ આ રીતે પાંચ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં ७ सात लगे। नथु वर्षाना योगथी थाय छे. ४ शेते 'सिय कालए नीलए हालिए य' अभाव भने भीजावर्जुना योगथी पाशु ७ सात लगी मने छे.
भारीते छे - 'सिए कालए नीलए हालिए य' मा पडेसे लौंग छे. 'सिय कालए मीलए हादिगा य२' आ भीले मंग छे. 'सिय कालए नीलगा य हालिदए य३' यात्रीले लौंग छे, 'सिय कालए नीलगाय हालिएगा य' या थोथो लौंग छे. "सिय कालगा य नीलए य हालिदए य५' मा पांयभेो लौंग छे. 'सिय कालगाय मीलए य हालिदगा य६' मा छठ्ठो लौंग छे. 'सिय कालगा य नीलगाय हालिए य'
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ २०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६४५ नीलच हारिद्रश्च १, स्यात् कालश्च नीलश्च हारिद्राश्च २, स्यात् कालकश्च नीलकाश्च हारिद्रश्च ३, स्यात् कालो नीलकाश्च हारिद्राश्च ४, स्यात् कालकाश्च नीलच हारिद्रश्च ५, स्यात् कालकाश्च नीलश्च हारिद्राश्च ६, स्यात् कालकाश्च नीलाश्च सूचना 'एस्थ वि सत्त भंगा' इस सूत्र पाठ द्वारा दी गई है। 'एवं कालग नीलग सुकिल्लएस्सु सत्त भंगा कालगलोहियहालिहेसु ७' इत्यादि'स्यात् कालश्च नीलश्च हारिद्रश्च यह प्रथम भंग है इसके अनुसार वह अपने एकदेश में काला एक दूसरे देश में नीला और कोई एकदेश में पीला हो सकता है 'स्थात् कालश्च नीलश्च हारिद्राश्च २' यह द्वितीय भंग है इसके अनुसार वह अपने किसी एकदेश में काला किसी एकदेश में नीला और अनेक देशों में पीला हो सकता है 'मिय कालए नीलगा य हालिद्दए य' यह तृतीय भंग है इसके अनुसार वह अपने किसी एकदेश में काला अनेक प्रदेशों में नीला हो सकता है और किसी एफप्रदेश में पीला हो सकता है । 'स्यात् काल नीलाच हारिद्राश्च' यह चतुर्थ भंग है इसके अनुसार वह अपने किसी एक प्रदेश में काला हो सकता है अनेक देशों में नीला हो सकता है और अनेक ही प्रदेशों में पीला આ સાતમે ભગ છે. આ સાત ભંગ થતા હોવાના સંબંધમાં સૂત્રકારે 'तत्थ वि खत्तभंगा' मा प्रमाणे छे.
___ 'एवं कालगनीलगसुकिल्लएसु सत्तभंगा कालगलोहियहालिदेसु सत्त' એજ પ્રમાણે કાળાવણે નીલવણું અને ધોળાવર્ણના ચગમાં સાત ભાગે બને છે તથા કૃષ્ણવર્ણ, લાલવણ, અને પીળાવણના ચગથી પણ ૭ સાત ભંગ થાય છે. જે આ પ્રમાણે છે
स्यात् कालश्च 'नीलश्च हारिद्रश्च' ते पाताने से शमणा वाणा હોય છે. બીજા એક દેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે, તથા કઈ એક દેશમાં પીળા१ पाणी हाय छे. मेरी मा ५ थाय छ. १ 'स्यात् कालच 'नीलश्च हारिद्राश्च २' मा श्री छे. ते पोताना देशमा राणा હોય છે. કોઈ એક દેશમાં નીલ વર્ણવાળે અને અનેક દેશમાં પીળાવવાળો हाय छे. २ 'सिय कालए नीलगा य हालिहए य ३'हाय ते पाताना દેશમાં કાળા વર્ણવાળે હેાય છે. અનેક દેશમાં નીલવર્ણવાળા હોય છે. અને કેઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્કવાળો હોય છે. એ રીતે આ ત્રીજો ભંગ થાય छ. 3' 'स्यात् काला नीलाश्च हारिद्राश्च' हाय याताना मे प्रदेशमा કાળાવવાળા હોય છે. અનેક દેશોમાં નીલવર્ણવાળા હોય છે. તથા અનેક દેશમાં પીળાવવાળે હાઈ શકે છે. આ રીતે ચૂંથો ભંગ થાય છે. ૪
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४६
भगवतीसत्रे
दारिद्रश्चेति सप्तमः । ' एवं कालगनीलगसु किल्लएस सत्त भंगा' एवं कालनील शुक्लेषु सप्तभङ्गाः, तथाहि - 'सिय कालए नीलए सुकिल्लए१, सिय कालए नीलएं सुकिलगाय२, सिय कालए नीलगा सुकिल्लए य३, सिय कालए नीलगा सुकिल्ल गाय ४, सिय कालगा य नीलक्ष् य सुकिल्लए ५, सिय कालगा य नीलए सुकिल्ल६, सिगालगा नीलगाय सुकिल्लए य७' स्यात् कालश्च नीलश्च शुक्लथ १, स्यात् कालच नीलश्च शुक्लाच २, स्यात् कालच नीलाथ शुक्लश्च ३, स्वात् हो सकता है 'स्पात् कालाच नीलश्च हारिद्रश्च' यह पांचवां भंग हैं इसके अनुसार वह अपने अनेक देशों में काले वर्णवाला हो सकता है किसी एकप्रदेश में नीलेवर्णवाला हो सकता है और किसी एक प्रदेश में पीले वर्णवाला हो सकता है 'स्वात् कालाच नीलश्च हारिद्राच' यह छठा भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कोलेवर्णवाले हो सकते हैं कोई एक प्रदेश नीलेवर्णवाला हो सकता है और अनेक प्रदेश उसके पीछेवर्णवाले हो सकते हैं 'स्वात् कालश्च नीलाश्व हारिद्र्श्व' यह सातवां भंग है इसके अनुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कालेवर्णवाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में नीले वर्णचाला हो सकता है और एकप्रदेश में पीलेवर्णवाला हो सकता है 'एवं कालग नीलग सुविकल्लएसु लत्त भंगा' इस कथन के अनुसार काल नील और शुक्ल इनके संयोग में भी लात भंग होते हैं जो इस प्रकार से है - 'सिय कालए नीलए सुकिल्लए य' यह प्रथम संग है इसके अनुसार उसका एकदेश कृष्ण
" स्यात् कालाश्च नीलश्च हारिद्रश्च ५' हाय ते पोताना अने देशमां जा વણ વાળા હાય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા હાય છે. કોઈ એક प्रदेशसां चीजा वायु वाणी होय छे, मा रीते या पांयभो लौंग छे. 'स्यात् फाटकाच नीलश्च हारिद्राश्च ६' महायंते ने प्रदेश अणाव पाणी हाय છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા હેાય છે. અને અનેક પ્રદેશેામાં પીળાवालुवाणी होय छे. मे रीते छट्टो लौंग छे. ६' 'स्यात् कालकांश्च नीचाइष हारिद्रश्च ७' है। वार ते पोताना भने अहेशोभां अणाववाणी हायं छे. अने પ્રદેશેામાં નીલવવાળા હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળા હોય છે. એ રીતે આ સાતમા ભંગ થાય છે. ૭ હવે કાળા વણુની સાથે નીલ मेने घोणा वशुना योगथी थता सात अगो बतावे छे - 'सिय कालए नीलप सुकिलए य १' तेर्धवार पोताना शेउदेशमां अजाववाणी हाय छे. એક દેશમાં નીલવર્ણવાળા હૈાય છે. તથા એક દેશમાં પાળા
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेद्रिका टीका श०२० उ०५ ०३ पञ्चप्रदेशिक स्कन्धनिरूपणम्
-६४७
. कालव नीलाभ शुक्ला ४, स्यात् कालाच नीलश्च शुक्लव ५, स्यात् कालाच : नीव शुक्ला ६, स्यात् कालाच, नीलाथ शुक्लश्चेति सप्तमो भङ्गः ७ । 'काल
afवाला हो सकता है एकदेश उसके नीलेवर्णवाला हो सकता है और 'एकदेश उसका शुक्लवर्णधाला हो सकता है 'सिय कालए नीलए सुकिल्ला' यह द्वितीय भंग है इसके अनुसार उसका कोई एकदेश का वर्णवाला कोई एकदेश नीलेवर्णवाला तथा अनेक देश शुक्लवर्णवाले हो सकते हैं 'सिय कालए नीलगा सुक्किलए य ३' यह तृतीय भंग है इसके अनुसार कोई एक प्रदेश उसका कालेवाला हो सकती हे अनेक प्रदेश उसके नीलेवर्णवाले हो सकते हैं और कोई एकप्रदेश उसका शुक्लवर्णवाला हो सकता है 'सिय कालए नीलगा सुकिल्लगा '' यह चतुर्थ भंग है इसके अनुसार उसका कोई एकप्रदेश कृष्णवर्ण tor हो सकता है अनेक प्रदेश उसके नीलवर्णवाले हो सकते हैं और अनेक प्रदेश उसके शुक्लवर्णवाले हो सकते हैं सिय कालगा य, नीलप 'य सुकिल्लए य' यह पांवां भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश 'कृष्णवर्ण के हो सकते हैं कोई एक प्रदेश उसका नीलेवर्ण का हो सकता है और कोई एक प्रदेश उसका शुक्लवर्ण का हो सकता है 'सिय कालमा य नीलए सुकिल्लगा य' यह छठा भंग है इसके अनु सार उसके अनेकप्रदेश कृष्णवर्णवाले कोई एक प्रदेश नीलवर्णवाला
पशु वाणी होय छे. आ पडेलो लौंग १. 'सिय कालए नीलए सुकिल्ला. य' કદાચ તેના કોઇ એક દેશ કાળા વણુ વાળો હાય છે. કાંઇ એક દેશ નીલ વ વાળો હાય છે. અનેક દેશમાં ધેાળા વણુ વાળો હોય છે. આ રીતે આ ખીન્ત
+
123
भौंग थाय छे. २ 'सिय काल नीलगा सुक्किल्लए य३' ४हाथ तेनेो मे अहेश કાળા વણુ વાળો હાય છે. તેના અનેક પ્રદેશેા નીલવણુ વાળા હાય છે. તથા એક દેશમાં ધાળાવણુ વાળા ડાય છે. એ રીતે આ ત્રીજો ભ'ગ થાય છે. ૩' .. खिय कालए नीलगा सुकिल्लगा य ४', उहाथ ते चाताना अर्ध मे अहेशभां કાળાવણુ વાળો હાય છે. અનેક પ્રદેશેમાં નીલવણુ વાળો હાય છે. તથા અનેક प्रदेशाभां घाणावर्षावाणी होय छे. या रीने थोथे। लौंग थाय छे. ४' 'सिय कालाय नीलए क्लिप य ५' अाथित् ते चाताना अनेक अहेशाभां अजान વણુ વાળા હાય છે. તેના કેઇ એક પ્રદેશ નીલવળુ વાળો હાય છે. તથા તેના એક પ્રદેશ ધેાળાવણુ વાળો હાય છે. એ પ્રમાણે પાંચમા ભંગ થાય છે. પ "सिय कालगा य नीलए सुक्किल्लगा य ६' ते उान्थित् भने प्रदेशाभां अजा
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४८
भगवतीस्त्रे लोहियहालिनु' एवं काललोहितहारिद्रेषु सप्तमगा भवन्ति तथाहि-सिय कालए लोहियए हालिद्दए १, सिय कालए लोहियए हालिद्दगा २, सिय कालए नीलगा हालिद्दए य३, सिय कालए नीलगा हालिदगा य४, सिय कालगा य नीलए और अनेक प्रदेश शुक्लवर्णवाले हो सकते हैं 'सिय कालगा य, नीलगा य, सुक्किल्लए य' यह सातवां अंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेशकाले हो सकते हैं अनेक प्रदेश नीले हो सकते हैं और एकप्रदेश उसका शुक्ल हो सकता है 'कालगलोहियहालिद्देसु' के अनुसार कृष्ण लोहित पीत इनके संयोग में भी सान संग होते हैं जो इस प्रकार से हैं-'सिय कालए लोहियए, हालिए थ' ऐसा यह प्रथम भंग • है इसके अनुसार वह अपने किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्णवाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में लालवर्णवाला हो सकता है और किसी एक प्रदेश में पीलेवर्णवाला हो सकता है 'सिय कालए लोहियए हालिछगा य २' यह द्वितीय भंग है इसके अनुसार वह अपने किसी एकप्रदेश में कृष्णवर्णवाला किसी एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला और अनेक प्रदेशों में पीतवर्णवाला हो सकता है 'सिय कालए नीलगा हालिहए य' यह तृतीय भंग है इसके अनुसार वह अपने एकप्रदेश में कृष्णवर्णवाला अनेक प्रदेशों में नीलेवर्णवाला और एक प्रदेश में पीले વર્ણવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. તથા અનેક प्रदेशमा घाणा पाणी.डीय छे. या प्रभारी छAn थाय छे. ६ 'मिय कालगा य, नीलगा य, सुकिल्लए य ७ तना अने प्रदेश मावा હોય છે. અનેક પ્રદેશ નીલવર્ણવાળા હોય તથા તેને એક પ્રદેશ છેળાવણુંવાળી काय छे. को शत मा सातमी ' थाय 2.७' 'कालगलोहियहालिहेसु' કાળા લાલ અને પીળા વર્ણના રોગથી પણ સાત ભાગ બને છે. જે આ Na "सिय कालए लोहियए हालिहए य पोताना से प्रदेशमा કાળા વર્ણવાળો હોય છે કે એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળો હોય છે. તથા ४ प्रदेशमा पीपाडाय छ. म पडसा 12.१ 'सिय कालए लोहियए हालिहगा य २'तपाताना ७ मे प्रदेशमा ४il વર્ણવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલવણવાળો હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશોમાં પીળાવણુંવાળો હોય છે. આ બીજો ભંગ २ 'सिय कालए नीलगा य हालिहए यातना प्रदेशमा वा વાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે તે તથા એક પ્રદેશમાં
भीमा व वाणी जाय छे. मात्रीन . 3 'सिय कालए नीलगा हालि .एगा य ४' त पाताना ७४ प्रदेशमा वायोडाय छे. मन:
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६४६ . हालिईए य ५, सियकालगा य नीलए य हालिहगा य ६, सिय कालगा यं नीलगाय हालिदए य ७' पात् कालच लोहितच हारिद्रश्च १, स्यात् कालश्च लोहि- . तश्च हारिद्राश्च २, स्यात् कालश्च नीलकाश्च हारिद्रश्च ३, स्यात् कालाश्च नीलकाचे . हारिद्राश्च ४, स्यात् कालाश्च नीलकश्च हारिद्रश्च ५, स्यात् कालाश्च नीलश्च हारि- : दाध ६, स्यात् कालाच नीलकाश्च हारिद्रथेति सप्तमः । 'काललोहियसुकिल्लेस' काललोहितशुवलेष्वपि सप्तमगा भवन्ति तथाहि-'सिप कालए य लोहियए य वर्णवाला हो सकता है सिथ झालए नीलगा हालिमा ४' यह चौथा भंग है इसके अनुसार वह अपने किसी एक प्रदेश में काले वर्णवाला अनेक प्रदेशों में नीलेवर्णवाला और अनेक प्रदेशों में पीले . वर्णवाला हो सकता है । 'लिय कालगाय नीलए य हालिहए य ५' यह पांचवां भंग है इसके अनुसार उसके अलेप्रदेश कृष्णवर्ण के हो सकते है एकप्रदेश उसका नौलेवर्ण का हो सकता है और एक प्रदेश उसकी पीले वर्ण का हो सकता है 'सिक कालमा य नीलए य हालिदगो यं' । यह छठा भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्णवर्णवाले , एक प्रदेश नीलेवर्णवाला और अनेक प्रदेश पीलेवर्णवाले हो सकते हैं 'सिय कालगा य नीलगाय हालिद्दए य' यह सातवां भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्णपाले अनेक प्रदेश नीलवर्णवाले और एकप्रदेश पीलेवर्णवाला हो सकता है 'काललोहियालुस्किल्लेसु' काल लोहित शुक्ल इन तीन वर्गों के संयोग में भी इसी प्रकार से सात પ્રદેશોમાં નીલવર્ણવાળો તથા અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. SA मा या थाय छ ४ 'सिय कालगा च नील ए य हालिहए ૨ થ તેના અનેક પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળ હોય છે. તેને એક પ્રદેશ નીલવ વિાળ હોય છે. તથા એક પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળો હોય છે. આ પ્રમાણે આ पाय! सग ही छ. ५ 'सिय कालगा य नीलए य हालिहगा य ६' तना અનેક પ્રદેશે કાળા વર્ણવાળા હોય છે. એક પ્રદેશ નીલવર્ણવાળો હોય છે તથા અનેક પ્રદેશે પીળા વર્ણવાળા હોય છે. આ રીતે આ છઠ્ઠો ભંગ છે. 'सिय कालगा य नीलगा य हालिएद य' तनामने प्रदेश वाणा हाय છે. અનેક પ્રદેશ નીલવર્ણવાળા હોય છે. અને એક પ્રદેશ પીળાવર્ણવાળો है।य छे. मा सातमी ' छे. ७' 'काललोहियसुकिल्लेसु' गोवाणु લાલવણ અને ધળા વર્ણના રોગથી પણ સાત ભ થાય છે. જે આ
भ० ८२
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
६५०
सुकिल्ले य१, सिय कालए लोहियए य सुक्किलगा य २, सिय कालए य लोहिय गाय सुकिल्लए य३, सिय कालए. य लोहियगाय सुकिल्लभा य ४, सिय कालगाय लोहियए य सुकिल्लए १५, सिय कालगा लोहियए य, सुविलगा य ६, सियकालगाय लोहिया य सुकिलए य ७' स्यात् कालच लोहितथ शुक्लव १, स्यात् कालच लोहितश्च शुक्लाच २, स्यात् कालश्च लोहिताश्च शुक्लश्च २, स्यात् भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं - 'सिय कालए य लोहियए य सुकिल्ले य १' यह प्रथम भंग है इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्णवर्णवाला हो सकता है एक प्रदेश लाल वर्णवाला हो सकता है और एकप्रदेश शुक्लवर्णवाला हो सकता है १ 'सिय कालए य । लोहियए य सुकिलगा य' यह द्वितीय भंग है? इसके अनुसार उसका एक प्रदेश काला एक प्रदेश लाल और अनेक प्रदेश शुक्लवर्ण वाले हो सकते हैं 'सिय
फालए य लोहिया य सुकिल्लए य ३, यह तृतीय भंग हैं इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्ण वाला अनेक प्रदेश लालवर्ण वाले और एक प्रदेश शुक्लवर्ण वाला हो सकता है । 'सिय कालए य लोहिया य सुकिल्ला व ४' यह चौथा भंग है इस के अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्णर्णवाला अनेक प्रदेश लालवर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्लवर्णवाले हो सकते हैं ' सिय कालमा य लोहियए
1
प्रमाणे छे. 'सिय कालर य होहिय ए सुकिल्लए य १' उहाथ तेना मे પ્રદેશ કાળા વણુ વાળો હાય છે. કેાઇ એક પ્રદેશ લાલવણુ વાળો હાય છે. અને ये अहेश घोणा वर्षावाणी होय छे. आा पहेला लंग छे. ' सिय कालए लोहिया य सुकिल्ला य २' तेना मे अहेश अणाववाणी हाय छे. अर्ध એક પ્રદેશ લાલવણુ વાળા હાય છે. તથા તેના અનેક પ્રદેશે ધેાળા વઘુ વાળા होय छे, भा जीले लौंग छे. २ 'चिय कालए य लोहिंगा य लुक्विल्लए य ३' કદાચ તે પેાતાના એક પ્રદેશમાં કાળાવણુ વાળા હાય છે અનેક પ્રદેશા લાલવર્ણવાળા હાય છે અને એકપ્રદેશ ધેાળાવવાળા હાય છે. એ પ્રમાણે या त्रीले लौंग ४ह्या छे. 'सिय कालए य लोहिया य सुक्किलमा य ४' ते એક પ્રદેશ કાળાવણુ વાળો હાય છે. અનેક પ્રદેશેા લાલવણુ વાળા હાય છે. તથા અનેક પ્રદેશેાધેાળા વણુ વાળા હાય છે. આ ચાથા ભગત છે. ૪
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैर्थयन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम्
६५१
कालश्च लोहिताश्च शुक्लाश्च ४, स्यात् कालाश्च लोहितश्च शुक्लश्च ५, स्यात् "कालाच लोहितश्च शुक्लाश्च ६, स्यात् कालाश्च लोहिताच्च शुक्लश्चेति सप्तमः 'कालगहालिदसु किल्लेसु ७' एवं कालदारिद्रशुक्लेषु सप्तभङ्गा भवन्ति, तथाहि'सिय कालए हालिee सुक्किल्लर य १, सिय कालर हालिदए सुकिलगा य २, 'क्लिए य' यह पांचवां भंग है इसके अनुसार उसके अनेक -प्रदेश कृष्णवर्णवाला एकप्रदेश लालवर्ण वाला और एकप्रदेश शुक्ल वर्ण वाला हो सकता हैं ५ 'सिय कालगा लोहियए य सुकिल्ला य ६' यह छठा भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्णवर्ण वाले एक प्रदेश लालवर्ण वाला और अनेक प्रदेश शुक्लवर्णवाले हो सकते हैं 'सिय कालगाय लोहियगा य सुकिल्लए य' यह सातवां भंग हैं इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्णवर्ण वाले अनेक प्रदेश लालवर्ण वाले और एक प्रदेश शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ७ 'कालगहालिद सुकिल ए ७' इसके अनुसार कृष्णपीत शुक्ल इनके संयोग में भी ७ भंग होते हैं - जो इस प्रकार से है- 'सिय कालए हालिए सुकिल्लए य१' यह प्रथम भंग है इसमें वह अपने किसी प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में पीला और किसी एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है १ अथवा 'सिव कालर हालिदए सुकिल्लागा य' कदा'far काला य लोहियए य सुक्किल्लए य ५' तेना भने प्रदेश अणावालुवामा હાય છે. એક પ્રદેશ લાલ વણુ વાળા હાય છે. તથા એક પ્રદેશ घोणा वर्षावाणी होय हे भा यांथभो लौंग छे, प 'सिय कालगा लोहियए 'य सुकिल्ला य ६' तेना भने प्रदेशी दृष्यवाणु वराजा होय . પ્રદેશ લાલવણુ વાળા હૈાય છે. તથા અનેક પ્રદેશા સફેદ વણુ વાળા હાથ छेमा छट्टो लौंग छे. 'सिय कालगा य लोहियगा य सुक्किरलए य ७' તેના અનેક પ્રદેશેા કાળા વણુ વાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશ લાલવણુ વાળા હાય છે તથા એક પ્રદેશ ધેાળાવણુ વાળા ડાય છે. આ સાતમા ભંગ છે, છ કૃષ્ણવ, પીળાવ, અને ધેાળાવણુના ચૈાગથી પણ છ સાત ભગા અને છે ते भाटे सूत्र छे - 'कालगहालिदसुकिल्लएसु सत्त भंगा' दृष्य, चीत, मने श्वेत वर्षाना योगथी सात लगो थाय छे ते मी प्रमाणे छे- 'सिय कालए हालिए सुल्लिए य१' माथित ते पोताना मे देशमां आणा वर्षावाणी હાય છે. કાઇ એક દેશમાં પીળા વણુ વાળે! હાય છે તથા ફાઇ એક દેશમાં श्वेत वर्षावाणी होय छे, भा रीते या पहेलो लौंग छे. १ अथवा 'सिय कालए हालिए सुलिगा -२' हाय ते असे अदेशमां गंजा वांर्थवाणी
V
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र सिय कालए य हालिहगा य मुक्किलए य३, सिय कालए य हालिदगा य मुक्कि ल्लगा य ४, सिय कालगा य हालिदए य मुक्किल्लए य ५' सिय. कालगाय हालिद्दए य मुकिलगा य ६, सिय कालगा य हालिदगा य मुकिल्लए य७' • स्यात् कदाचित् काला हारिद्रः शुक्लश्च १, स्यात् काला हारिद्रः शुक्लाश्चर, स्यात् कालच हारिद्राश्च शुक्लश्च३, स्यात् कालच हारिद्राश्च शुक्लाश्व४, स्याद कालकाश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च५, स्यात् कालकाश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च६, स्यात् कालचित् वह किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में
पीतवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में शुक्लवर्णवाला हो सकता है । -- अथवा 'लिथ कालए य हालिगाय सुकिल्लए य ३' पदाचित् वह अपने
एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में पीतवर्ण वाला और एक “प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ३ अथवा-सिय कालए य
हालिहगा य सुकिलगा य ४' कदाचित् उसका एक प्रदेश कृष्णवर्ण का 'अनेक प्रदेश पीतवर्ण के और अनेक प्रदेश शुक्लवर्ण के हो सकते हैं ___ अथवा-'सिय कालगा य हालिद्दए य सुश्किलए थ ५' अनेक प्रदेश
उसके कृष्णवर्ण के एकप्रदेश उसका पीलवर्ण का और एक प्रदेश उसका शुक्लवर्ण का हो सकता है लिय कालमा य हालिइए य सक्किलगा य ६, अथवा-कदाचित् उसके अनेक प्रदेश कृष्णवर्ण के एकमदेश पीतवर्ण का और अनेक प्रदेश शुक्लवर्ण के हो सकते हैं ६કેઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા તથા અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ पाणाडा श छे. मा भने म छ. २ मा 'कालए य • हालिहगा य सुकिल्लए य' हाय तपताना में प्रदेशमा १ १ वाणी અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળ તથા એક પ્રદેશમાં ધળાવણું વાળે डाय छे. भात्री 12. 3 अथवा 'सिय कालए य हालिहंगा य सुकिल्लगा
' કદાચ એક પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળે તેના અનેક પ્રદેશે પીળા વર્ણવાળા તથા અનેક પ્રદેશ ત વર્ણવાળા હોઈ શકે છે. આ ચે ભંગ '2.४ अथवा-'सिय कालगा य हालिहए य सुकिल्लए य५' तेना भने
પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળા હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશપીળા વર્ણવાળો હોય - છે, તથા કઈ એક પ્રદેશ સફેદ વર્ણવાળા હોય છે આ પાંચમે ભગ मिया-'सिय , कालगा य हालिइए ,य सुकिल्लगा य६' ४ाय ते
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
- चन्द्रिका टीका शे०२० ३०५ सु०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम्
६५३
काथ हारिद्राथ शुक्लथेति सप्तमः । कालहारिद्रशुक्लेपु एकत्वानेकत्वाभ्यां काळमुख्यकारिद्रशुक्ल विशेषणकाः सप्तभङ्गा भवन्तीति । 'नीललोहियहालिद्दगेसु७' . एवं नीललोहितहारिद्रेष्वपि एकत्वानेकत्वनीत्या समूलकोऽपि सप्तभङ्गको भवति, तथाहि - सिय नीलए लोहियए हालिदए य१, सिय नीलए छोड़ियए - हालिगा य२, सिय नीलए लोहियगा य हालिए य३, सिय नीकए लोहिया य हालिगा य४, सिय नीलगाय लोहियए य हालिए य५, सिय नीलगाय लोहियए य हालिदगा य६, सिय नीलगाय लोहियगा य
अथवा - सिय कालगाय हालिगा य सुक्किलए य ७' अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्ण के अनेक प्रदेश उसके पीतवर्ण के और एक प्रदेश उसका शुक्लवर्ण का हो सकता है इस प्रकार से ये भंग कृष्ण हारिद्र और शुक्ल इन वर्णों के एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं इनमें कृष्णवर्ण को मुख्य रखा गया है और हारिद्र शुक्ल इन दो वर्णों को विशेषण रूप गौग रूप से रखा गया है । 'नील लोहियहालिएगेसु' नील लोहित हारिद्र इनमें भी इनके एकत्व और अनेhea को लेकर ७ भंग हुए हैं जो इस प्रकार से हैं - 'सिय नीलए लोहिए व हालिए य १ लिय नीलए लोहियए हालिगा य २ सिय नीलए लोहिया य हालिए य ३ सिय नीलए लोहिया य हालिदगा : सिय नीलगाय लोहियए थ हालिए य ५ लिय नीलगा य लोहियए य हालिगा य ६ सिय नीलगाय लोहिया य हालिए य ७ પાતાના અનેક પ્રદેશામાં કાળા વણુ વાળા હૈાય છે. કોઈ એક પ્રદે શમાં પીળા વણુ વાળા હાય છે તથા અનેક પ્રદેશેામાં સફેદ વણુ વાળા हाय छे. आ छट्टो लौंग छे अथवा 'लिय कालना य हालिगा य सुल्लिए T॰' અથવા કદાચ તે પેાતાના અનેક પ્રદેશામાં કાળા વધુ વાળા હાય છે, અનેક પ્રદેશામાં પીળા વઘુ વાળા ડાય છે. તથા કેાઈ એક પ્રદેશમાં ધેાળા વણુ વાળા હાય છે આ સાતમે લગ છે. છ આ રીતે આ લગે કાળાવ, પીળાવણ અને ધેાળાવણુના એકપણાને તથા અનેકપણાને લઈને અન્યા છે. આમાં કાળાવણુ તે મુખ્ય રૂપે રાખવામાં આવેલ છે. તથા પીળા વર્ણ અને સફેદવષ્ણુને વિશેષશુ રૂપે એટલે કે ગૌણ રૂપે રાખવામાં આવેલ છે.
" नीललोहिय हालिइगेसु सत्त भंगा' नीसवधु, सादवार्थ, अनेधीजा વણુના ચૈાગથી પણ તેના એકપણા તથા અનેકપણાથી છ સાત ભગા थाय छे. ? था प्रमाये छे. - 'सिय नीउए लोहियए हालिए य१' सिय नीलए 'छोहियर हालिएगा य२' सिय नीलए लोहियगा य हालिए य३ सिय नीलप लोहिया य हालिहगा य४ खिय नीलगाय लोहियए य हालिए य५ सिय नीलगय लोहिया य हालिएगा य६ खिय नीलगा य लोहियगा य हाल्दिए ए७'
t
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફળો
भगवती सूत्रे
हालिए य ७,' स्यात् नीलो लोहितो हारिद्रव १ स्यात् नीको लोहितः हारिवार, स्पात् नीलो लोहिताथ हारिद्रय, स्यात् नीलो लोहितकाव हारिद्राच४, स्यात् नीलका लोहितश्व हारिद्रवर, स्यात् नीलकाच लोहितय हारिद्रा६, स्यात् नीलकाच लोहितकाच हारिद्रश्चेति सप्तमः ७ । 'नील लोहिय मुकि
इन अंगों के अनुसार वह कदाचित् नील भी हो सकता है लोहित भी हो सकता है और पीत भी हो सकता है १ अथवा -एक प्रदेश में नील एक प्रदेश में लोहित और अनेक प्रदेशों में पीन भी हो सकता है २ अथवा - एक प्रदेश में नील अनेक प्रदेशों में लोहित और एक प्रदेश में पीन भी हो मकता है ३ अथवा एक प्रदेश में नील अनेक प्रदेशों में लोहित और अनेक प्रदेशों में पीत भी हो सकता है४ अथवा अनेक प्रदेशों में नील एक प्रदेश में लोहित और एक प्रदेश में पीत भी हो सकता है ५ अथवा अनेकप्रदेशों में नील एक प्रदेश में लोहित 'और अनेक प्रदेशों में पीत भी हो सकता है ६ अथवा अनेक प्रदेशों में नील अनेक प्रदेशों में लोहित और एक प्रदेश में पीत भी हो सकता ' है इस प्रकार से ये सात भंग नील लोहित और हारिद्र इन वर्णों के tara और अनेक को लेकर हुए हैं ।
આના ક્રમ આ પ્રમાણે છે.-કદાચિત્ તે નીલવણુ વાળા પણ ડાય છે. કદાચ તે લાલવણુ વાળા પણ હાય હાય છે. અને કોઈવાર પીળા વણુ વ ળા પશુ હોય છે.૧ અથવા એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળા હોય છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળા અને અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા પણ હાય છે.ર અથવા એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળા હાય છે. તથા અનેક પ્રદેશામાં લાલ વર્ણવાળા હાય છે. અને એક પ્રદેશમાં પીળા વધુ વાળા હાય છે.૩ અથવા એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળા હાય છે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા હાય છે. તથા અનેક પ્રદેશેામાં પીળા વણુ વાળા હાય છે! અથવા અનેક પ્રદેશમાં નીલ વધુ વાળા હાય છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળા હાય છે. અને એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળા હાય છે. ૫ અથવા અનેક પ્રદેશામાં નીલ વણુ વાળા હોય છે એક પ્રદેશમાં લાલ વવાળો હેાય છે. તથા અનેક પ્રદેશેામાં પીળા વણુ વાળા હાય છે. ૬ અથવા અનેક પ્રદેશામાં નીલ વણુ વાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળા હોય છે અને એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા હાય છે. છ આ રીતે નીલવણું, લાલવણુ અને પીળાવ ના એકત્વ અને અનેકલથી
मा सात लगी थया छे,
"
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६५५ ल्लेसु एवं नीललोहितशुक्लेष्वपि सप्त भङ्गा भवन्ति तथाहि-सिय नीलए लोहियए सुकिल्ले य१, सिय नोलए लोहियए मुक्किलगा यर, सिय नीलए लोहियगा मुकिल्ले य३, सिय नीलए लोहियगा मुकिल्लगाय४, सिय नीलगा लोहियए सुकिरलए य५, सिप नीलगा लोहियए सुकिम्गा य६, सिय नीलगा लोहियगा सुकिल्लए य७' स्यात् नीलो लोहितः शुक्लश्वेति प्रथमः, निष्वपि एकत्व प्रयुक्तः१। स्यात् नीलो लोहितः शुक्लाश्चेति चरमवहुत्वो द्वितीया। स्यात् नौलो लोहितकाः शुक्लश्वेति मध्यमबहुत्व स्तृतीया३ । स्यात् नीलो लोहि तकार शुक्लाश्वेति मध्यमचरमबहुवचनकश्चतुर्थो मङ्गः ४ । स्यात् नीलकाः लोदितः
नीललोहियसुबिल्लेलु' इसी प्रकार से नीललोहित शुक्ल इन वर्गों के संयोग में भी सात अंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं-'लिय नीलए लोहियए सुकिल्ले य १ सियनील ए लोहिथए सुक्किलगा य२ सिय नीलए लोहियगा सुकिल्ले य ३ सिय नीलए लोहियगा सुक्किल्लगा य ४ सिय नीलगा लोहियए सुकिल्लएथ५ लिय नीलगा लोहियए सुकिल्लगा थ६ लिय नीलगा लोहियगा सुक्झिलए य ७ इन भङ्गों के अनुसार वह अपने किसी एक प्रदेश में नील किही एक प्रदेश में लोहित और किसी एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है १ अथवा किसी एक प्रदेश में नील किसी एक प्रदेश में लोहित और अनेक प्रदेशों में शुक्ल हो सकता है २ अथवा-किसी एक प्रदेश में वह नील अनेक प्रदेशों में लोहित और एक प्रदेश में शुक्ल हो सकता है ३ अथवा-किसी एक प्रदेश में नील अनेक प्रदेशों में लोहित और अनेक
'नाललोहियसुकिल्लेसु सत्त भगा' मा प्रमाणे नlang, Aaye અને સફેદવર્ણના ગથી પણ સાત ભાગે થાય છે જે આ પ્રમાણે છે'सिय नीलए लोहियए सुकिल्ले च'१ ते १२ पाताना में प्रदेशमा નીલ વર્ણવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો હોય છે. અને કેઈ એક પ્રદેશમાં ધોળા વર્ણવા પણ હોય છે. આ પહેલે ભંગ છે. ૧ "सिय नीलए लोहियए सुक्किलगा य२' हाय त पाताना मम्मे प्रदेशमा નીલવર્ણવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો હોય છે. અને भने प्रदेशमा स पाणी य छे. २मा भाले. छ.२ 'सिय नीलए लोष्ठियगा य सक्किल्लए य३' ४ायत पाताना में प्रदेशमा नीत વર્ણવાળે હેાય છે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો હોય છે. તથા એક प्रदेशमा सह पाणी हाय छ २॥ श्री. छ. 3 'सिय नीलए लोहियगा य सुक्किल्लए य४ हाय तपाताना में प्रदेशमा नील पाणी
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५६
भगवती सूत्रे
शुक्लश्चेति प्रथमवहुत्वः पञ्चमः ५ | स्यात् नीलकाः लोहितः शुक्लाश्चेति प्रथम चरमबहुभ्यः षष्ठः ६. स्यात् नीलकाः लोहितकाः शुक्लश्चेति आदिममध्यमवहुत्वञ्चरमैकत्वः सप्तमो भङ्गो भवतीति७ | 'नीलहालिहसुकिल्लेसु' एवं नीलहारिद्र
प्रदेशों में शुक्ल भी हो सकता है ४ अथवा वह अपने अनेक प्रदेशों में नील एक प्रदेश में लोहित और एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है ५ अथवा - अनेक प्रदेशों में वह नील एक प्रदेश में लोहित और अनेक प्रदेशों में शुक्ल हो सकता है ६ अथवा अनेक प्रदेशों में नील अनेक प्रदेशो में लोहित और एक प्रदेश में शुक्र भी हो सकता है ७ इन भंगों में से प्रथन्न भङ्ग में तीनों में भी एकत्व का प्रयोग हुआ द्वितीय अंग में चरमपद में अनेकत्व का प्रयोग हुआ है तृतीय भाग में मध्यम पद में अनेकत्व का चतुर्थ भंग में मध्यम और अन्तिम पद में हुआ है, पञ्चम भङ्ग में प्रथम पद में हुआ है छठे अंग में प्रथम और अन्तिम पद में
प्रयोग हुआ है अनेकत्व का प्रयोग बहुवचन का प्रयोग बहुवचन का प्रयोग
તથા
હાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં લાલ વણુ વાળા હાય છે અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વણુ વાળા હોય मा थोथे। लौंग छे. ४ 'सिग्र नीलगा लोहियए सुंक्किल्लए य५' ४ बार ते पोताना भने अशोभां नीस वर्षावाणी होय `છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળા હાય છે તથા કોઈ એક પ્રદેશમાં सह वायु वाणी हाय छे, या पांयभो लौंग छे. ५ 'सिय नीलगा लोहियऍ सुक्किलगा य ६' अथवा ते पोताना मने अदेशोभां ते नीस वर्षावाणी होय છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ચુવાળો હાય છે તથા અનેક પ્રદેશામાં सह वायुवाजो होय छे मा छट्टो अंग छे. 'सिय नीलंगा लोहिया सुकिल्लए ये ७' ने अशोमां ते नीस वर्षावाजा होय हे अने! अद्वैशाभां લાલ વધુ વાળા હાય છે તથા એક પ્રદેશમાં શ્વેત વર્ણવાળા હાય છે સાતમા ભંગ છે. ૭ આ ભંગાં પૈકી પહેલા ભંગમાં ત્રણેમાં એકચ્ચનને પ્રત્યેાગ થયા છે. ખીજા લગમાં ત્રીજા પદમાં મહુવચનના પ્રત્યેાગ થા છે. ત્રીજા ભંગમાં બીજા પદ્યમાં અહુવચન કહ્યું છે. ચેાથા ભંગમાં બીજા અને ત્રીજા પદમાં બહુવચનના પ્રયાગ થયા છે પાંચમા ભંગમાં પહેલા પદમાં મહુવચનના પ્રયાગ થયા છે. છઠ્ઠા ભંગમાં-પહેલા અને ત્રીજા પદમાં મહુવચનના પ્રયાગ થયા છે; સાતમા ભંગમાં પહેલા · ઋને ખીજા પટ્ટમાં
આ
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू० ३ पञ्चप्रदेशिक स्कन्धनिरूपणम्
६५७
शुक्लेष्वपि सप्तभङ्गा भवन्ति, तथाहि - 'सिय नीलए हालियए सुकिलए य१, सिय to हालिए य सुकिलगा य२, सिय नीलए य हालिगा य सुकिल्लए य३, सिय नीलए य हालिगा य सुकिलना १४, सिय नीलगा य हालिइए य सुकिल्लए ५,
हुआ है सातवें भंग में आदि पद में एवं मध्यम पदमें बहुवचन का प्रयोग हुआ है और अन्तिम पदमें एकवचन का प्रयोग हुआ है । 'नीलहालिकिल्लेसु' इसी प्रकार से नील पीत और शुक्ल इन तीन पदों के संयोग में भी ७ भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं- 'सिय नीलए हालिए सुकिल्लए य १, सिय नीलए य, हालिए य सुकिला य २, सिय नीलए य, हालिगा य सुक्किल्लए य ३, सिध नीलए यहालि
गाय सुक्किलगाय ४ सिय नीलगा व हालिए य सुक्किलए य, सिय नीला य हालिए य सुकिल्ला व ६, सिय नीलगा य हालिदगा य सुकिल्लए य ७' इन भङ्गों के अनुसार वह एक प्रदेश में नील एक प्रदेश में पीत और एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है १ अथवा - एक प्रदेश में नील, एक प्रदेश में पीत और अनेक प्रदेशों में वह शुक्ल भी हो सकता है २ अथवा वह एक प्रदेश में नील अनेक प्रदेशों में पीत और एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है ३ अथवा -
બહુવચના પ્રત્યેાગ થયા છે. અને ત્રીજા પદમાં એક વચન કહ્યુ' છે 'River forgery त्तभंगा' नीलवलु पीजाव भने सह वर्धुना योगथी ७ सात लगे। थाय छे ? भाभा छे. 'सिय नीलए हालिद्दर सुक्कि - જીર્ ચ' કાઈ વાર તે પેાતાના એકપ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા હાય છે એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળા હાય છે. તથા એકપ્રદેશમાં સફેદ વવાળા પશુ होश है. मा पहेखेो लौंग छे. १ 'सिय नीलए य हालिए य सुक्किफल्लगा ચ ૨' અથવા તે પેાતાના એક પ્રદેશમાં નીલવળુ વાળા હાય છે એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળા હાય છે, અને અનેક પ્રદેશેામાં સફેદ વણુ વાળો पशु होराडे हे माजीले लौंग छे. २ तथा 'सिय नीलए य हालि हगा य सुकिल्लए य ३' अथवा ते खेड हेशभां नीसवाणु वाणो होय छे. अने પ્રદેશામાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદ વણુ વાળી पायु होराडे छे. ये रीते मा त्रीले लंग उद्यो छे. 3 'सिय नीलए य हालिद्दगाय सुक्लल्ला य ४' अथवा ते पोताना ४ प्रदेशमां नीसवर्थवाजी हाय છે. અનેક પ્રદેશેામાં પીળા વર્ણવાળો હાય છે તથા અનેક પ્રદેશેામાં સફેદ वालुवाजो होय छे. या थोथे। लौंग छे. ४ 'सिय नीलगा य हालिए य सुक्कि -
70 43
t
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ६५८
भगवतीसूत्रे
सिय नीलगाय पालिए य सुकिलगा य६, सिय नीलगाय हालिदगा य सुकिल्लए ५७' स्यात् नीलो दारिद्रः शुक्लश्चेति प्रथमः १, स्यात् नीलच हारिद्रश्च शुक्लश्चेति द्वितीयः २, स्यात् नीलश्च दारिद्राश्च शुक्रुश्चेति तृतीयः २ स्यात् नीलश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्चेति चतुर्थः ४, स्यात् नीलाश्च हारिद्रश्व शुक्लाश्चेति पञ्चमः ५, स्यात् नीलाश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति षष्ठः स्यात् नीलकाश्च हारिद्वाश्च शुक्लश्वेति सप्तमः । 'लोदियदा लिदसु विकल्लेसु' एवं लोहितहारिद्रशुक्लेष्वपि सप्तभङ्गा भवन्ति तथाहि - 'सिय लोहियए डालिए मुक्किल्लए य १, fer लोहियए हालिer य सुकिल्लागा य२, सिय लोहियए य हालिगा य सुकिलए य ३, सिय लोहियए य हालिदमा य सुकिलगा य ४, सिय लोहियगा य हालिए व सुकिल्लए ५, सिय लोहियगा य हालिदए य सुकिल्ला ६, सिय वह एक प्रदेश में नील अनेक प्रदेशों में पीत और अनेक प्रदेशों में शुक्ल. भी हो सकता है ४ अथवा अनेक प्रदेशों में नील एक प्रदेश से पीत और एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है ५ अथवा अनेक प्रदेशों में वह नील एक प्रदेश में पीत और अनेक प्रदेशों में शुक्ल भी हो सकता है ६ अथवा अनेक प्रदेशों में नील अनेक प्रदेशों में पीत और एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है ७ 'लोहिय हालिद सुकिल्लेसु' लोहित पीत और शुक्ल इन तीन वर्णों के संयोग में भी ७ भंग होते हैं-जो इस प्रकार से है - 'सित्र लोहियए हालिए सुक्किलए च १ लिय लोहियए य हालिए सुक्किलगाय २, सिप लोहियएव हालिगा य सुक्किलए य ३, सिय लोहियए य
ल्लए य ५' अथवा ते पोताना ने अशोमां नीसवायु वाणी होय हे. मे પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળા હાય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવવાળા હાય छे. आ पांयभेो लौंग छे. 'सिय नीलगाय हालिए य सुक्किल्लगा य ६ અથવા તે પેાતાના અનેક પ્રદેશામાં નીલવણુ વાળા હાય છે.એક પ્રદેશમાં પીળાવણુ વાળા હાય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં શ્વેતવણુ વાળા પન્નુ હાઈ શકે छे. या छठ्ठी लौंग ६ 'प्रिय नीलगा व हालिहगा य सुक्किल्लए य ७' अथवा તે પેાતાના અનેક પ્રદેશામાં નીલવણ વાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશામાં પીળા વધુ વાળા હાય છે તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવણુ વાળા હાય છે. આ સાતમા लौंग छे. ७ 'लोहियहा लिहसु विकल्लेसु सत्तभगा' सासव, चीजोवार्य भने શ્વેતવણુ આ ત્રણેના ચેાગથી પણુ છ સાત ભગા અને છે. જે આ પ્રમાણે छे -- 'खिय लोहियए हालिए झुक्किल्लए य १' हो पार ते सातवा पाणी
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू० ३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६५९ लोहियगा य हालिदगा य मुक्किलए य७' स्यात् लोहितः हारिद्रः शुक्लश्च सर्वप्रथमान्त मथमः१, स्यात् लोहितः हारिद्र शुक्लाश्चेति मथमद्वितीय प्रथमान्तश्चरमबहुवचनान्तो द्वितीया२, स्यात् लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति आदि चरमपंथमान्तो मध्यमवहुवचनान्तस्तृतीयः ३, स्यात् लोहितश्व हारिद्राश्च शुक्लाश्चेति आदि प्रथमान्तो मध्यमचरमबहुवचनान्तश्चतुर्थः ४, स्यात् लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति प्रथमबहुवचनान्तो मध्यमचरमैकवचनान्त: ५, स्याव लोहिताश्च हालिदगा य सुक्किलगा ४, सिय लोहियगाय हालिद्दए य लुक्किलएं य ५ सिय लोहियगा य हालिइए य सुक्किलगा य ६, सिय लोहियगा य हालिगाय सुक्किलगाय ७ इनम प्रथम पद सर्वत्र एकवचन वाला है १, द्वितीय भङ्ग में प्रथम वितीय पद में एकवचनान्त
और तृतीय पद बहुवचनान्त है, तृतीय अङ्ग में आदि चरम पद एकवचनान्त और द्वितीयपद बहुवचनान्त हैं३, चतुर्थ भङ्ग में आदिपद एकહેય છે. કેઈવાર પીળા વર્ણવાળે ય છે અને કોઈવાર સફેદ વર્ણવાળ, હોય છે. આ પહેલે ભંગ છે. આ ભંગમાં ત્રણે પદે એકવચનથી કહ્યા છે, १ 'सिय लोहियए हालिहए सुक्किल्लगा य २' हाय त याताना मे देशमा લાલવર્ણવાળ હોય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળો હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. આ બીજો ભંગ છે ૨ આ બીજા ભંગમાં પહેલા અને બીજા પદમાં એકવચન અને ત્રીજા પદમાં બહુવચનને પ્રયોગ ध्य छे. 'खिय लोहियर य हालिदगा सुकिल्लए य ३' अथवा पाताना એકપ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળ હોય છે. અનેક દેશમાં પીળાવર્ણવાળો હોય છે. તથા એકદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. આ ત્રીજા ભંગમાં પહેલું અને ત્રીજ પર્વ એકવચનાત છે. અને બીજા પદમાં બહુવચનને પ્રયાગ કર્યો છે. આ પ્રમાણે આ श्रीन छ. 3 'सिय लोहियए य हालिहगा य सुक्किल्लगा य ४' माते એકપ્રદેશમાં લાલવર્ણ વાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં પીળાવવાળે હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળ હોય છે. આ ચેથા ભંગામાં પહેલું પદ એકવચનાન્ત છે. તથા બીજા અને ત્રીજા પદમાં બહુવચનને પ્રગથ છે. એ शते मा यो सछे ४ 'सिय लोहियगा य हालिदाए य सुकिल्लए या અથવા તે કઈવાર અનેક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળ હોય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવણુંવાળો હોય છે તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળ હોય છે. આ ભંગમાં પહેલું પદ બહુવચનાન્ત છે. તથા બીજા અને ત્રીજા પદમાં એકવચનનો
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति आधन्तवहुवचनान्तो मध्यमैकवचनान्तः पप्ठः ६, स्यात् लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति प्रथमद्वितीयबहुवचनान्तश्चरमैकवचनान्त: सप्तमो भङ्गो भवति । एवमेए तिया संजोगे सत्तरि भंगा' एवमेते उपरिदर्शिता 'त्रिकसंयोगे सप्ततिभा भवन्तीति ७० । 'जह चउबन्ने' यदि चतुर्वर्णः पश्च- प्रदेशिकस्कन्धस्तदा वक्ष्यमाणप्रकारेण भङ्गा भवन्ति तथाहि-'सिय कालए य वचनान्त और द्वितीय तृतीय पद बहुवचनान्त ३४, पंचम अङ्ग में प्रथम पद बहुवचनान्त तथा द्वितीय तृतीय पद एकवचनान्त है छठे भङ्ग में प्रथम पद और अन्तिम पद बहुवचनान्त है एवं मध्यम पद एकवचनान्त है ६, सप्तम भंग में प्रथम द्वितीय पद्धयाचनान्त एवं अन्तिमपद एकेवचनान्त है७, 'एवमेए तियासंजोगे सत्तर भंगा' इस प्रकार से त्रिक संयोग में ये ७० अंग होते हैं, 'जा चवन्ने यदि वह पंचादेशिक स्कन्ध પ્રાગ થયે છે. “વિચ ઢોહિયા ચ દાઝિર યુરિજી ૨ ૬ કઈવાર અનેક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવણુંવાળો હોય છે તથા અનેક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળ હોય છે. આ છદા ભંગમાં પહેલું અને ત્રીજુ પદ બહુવચનથી કહ્યું છે. અને બીજું પદ એક વચનથી કહ્યું છે. એ રીતે છઠ્ઠો ભંગ થયો છે. ૬ લિચ ોહિયા જ્ઞા૪િ ૨ સુરણ ૨ ૭” કઈવાર પિતાના અનેક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં પીળાવણું વાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળો હોય છે. આ સાતમા ભંગમાં પહેલું અને બીજું પર બહુવચનાન કહ્યું છે. અને ત્રીજુ પદ એકવચના છે. આ સાતમે ભંગ છે. ૭ “gવમેઘ તથા નો રૂત્તરિ મં” આ રીતે ત્રણનાગમાં ૭૦ સિત્તેર ભંગ થાય છે. તે આ રીતે છે.-કાળાવર્ણ, નીલવર્ણ એને લાલ વર્ણના ચગથી ૭, સાત, કાળાવ નીલવર્ણ અને પીળાવના
ગથી ૧, સાત ભં, કાળાવણે, નીલવર્ણ અને વેળાવના રોગથી ૭, ભંગ તથા કાળોવર્ણ, લાલવણું અને પીળાવર્ણન એગથી, ૭ સાત ભંગ કાળાવ પીળાવણું અને ધોળાવર્ણના ચગથી સાત ભાગ ૫ નીલવર્ણ, લાલવણું અને પીળાવણના રોગથી ૭, સાત ભંગ ૭ નીલવર્ણ, લાલવણું અને ધેળાવના રોગથી ૭-૮ સાત ભંગ, નીલ પીળા અને ધેળાવર્ણના રોગથી ૭-૯ સાત ભગે તથા લાલવણું. પીળાઈ અને
ળાવના ગથિી ૭ સાત ભંગ ૯-૧૦ આ દસે પ્રકારના સાત સાત ભો થવાથી કુલ સિત્તર ભંગ થાય છે. રાવને જે તે પાંચ પ્રદેશી કંધ ચારવવાળો હોય છે. તે તે આ પ્રમાણે ચારવર્ણવાળો હોઈ શકે છે –વિશ વાઢg નીસ્ટા ચ ોહિયા ય ફાસ્ટિા ચશ' કોઇવાર તે પિતાના
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ खू० ३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६६१ नीलए लोहियए होलिदए य' स्यात्-कदाचित् कालश्च नीलो लोहितो हारिद्रश्च, एकस्मिन् प्रदेशे काला-कृष्णवर्णः तदपरदेशे नैल्यं तदपरदेशे लौहित्यम् अवशिष्ट देशद्वये हारिद्रतेति कृत्वा चत्वारो वर्णाः पञ्चपदेशिकस्कन्धे निविष्टा भवन्ति 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदगाय' स्यात्-कदाचित् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्चेति हारिद्रवहुवचनको द्वितीयभङ्गो भवति । सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिहए य' स्यात् कदाचित् कालाच नीलश्च लोहिताश्य पीतश्चेति लोहितबहुवचनान्तः शेषेकवचनकचारवर्णों वाला होता है तो वह इस प्रकार से हो सकता है-'लिथ कालए य नीलए लोहिथए हालिहए य १' कदाचित् वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला हो सकता है दूसरे एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला हो सकता है तथा तीसरे किली एक प्रदेश में वह लालवर्णवाला हो सकता है
और अवशिष्ट दो देशों में वह पीतवर्ण वाला हो सकता है १ इस प्रकार से वह चारवर्ण वाला हो सकता है अथवा-'लिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिमा य३' वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में नीले वर्णवाला किली एक प्रदेश में लाल वर्ण घाला और अनेक प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला हो सकता है २ यह द्वितीय भा हारिन पद में पहुवचनान्त वाला है २, 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिहए य' अथवा-वह किसी एक प्रदेश में कालेवर्ण वाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में नीले वर्णवाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में लालवर्ण वाला हो सकता है और एक प्रदेश में पीतवर्ण बाला हो सकता है ३ यहां तृतीय लोहित पद बहुवचनान्त है એક પ્રદેશમાં કાળાવવા હોઈ શકે છે. બીજા એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળા હોય છે. ત્રીજા કેઈ એક પ્રદેશમાં તે લાલવર્ણવાળોઈ શકે છે. બાકીના બે પ્રદેશમાં તે પીળાવવાળા હોઈ શકે છે આ પ્રમાણે ચારવવા થઈ શકે છે આ પહેલે ભંગ છે.૧ मथवा-सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदगा य
२ २ ते પિતાના એક પ્રદેશમાં કાળાવણુંવાળો હોઈ શકે છે. કેઈ એક પ્રદેશમાંનીલ વર્ણવાળા કોઈ એક પ્રદેશમાં લાવણુંવાળા તથા અનેક પ્રદેશોમાં પીળાવર્ણવાળો હોય છે. આ ભંગમાં ચેાથું પદ જે હારિદ્ર સંબધી છે તે બહુવચના છે. से शत पाभी A . २ 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिदए य ३' અથવા તે પોતાના કોઈ એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળા હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો હોય છે. તથા કઈ એક પ્રદેશમાં પીળાવણુંવાળા હોય છે. આ ભંગમાં ત્રીજુ હિતપદ બહાંચનથી
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६२
भगवती सूत्रे
स्तृतीयो भङ्गः 'सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हालिए य' स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्च दारिद्रश्चति नीलबहुवचनकचतुर्थो भङ्गो भवतीति । 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिए य स्यात् काore frer लोfear हारिद्रश्चेति पञ्चमो भङ्गो भवतीति ५ । एए पंच भंगा' एते चतुर्वर्णघटिताः पञ्चभङ्गाः पञ्चमदेशिकक्ष्मस्कन्धे भवन्तीति, 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य सुकिल्लए य' स्यात् और शेष पद एकवचनान्त है, 'सिप कालए य नीलना व लोहियए य हालिद्दर य अथवा वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में नीलवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला हो सकता है और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है ४ यहाँ द्वितीय पद नील में बहुवचन हुआ है और शेष पदों में एकवचन हुआ है ४, 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिए य' अथवावह अनेक प्रदेशों में कालेवर्ण वाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में लालवर्ण वाला हो सकता है और किसी एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला हो सकता है ५ यहां प्रथम पद में बहुवचन और शेषपदों में एकवचन हुआ है ५ 'एए पंच भंगा' ये पांच भंग चार वर्णों को लेकर पांच प्रदेशों वाले सूक्ष्म स्कन्ध में होते हैं । अब पीत के स्थान में शुक्ल पद को जोड़कर जो
मधु छे. ये रीते या त्रीले लौंग छे. 3 'सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हा लिए ચ' અથવા તે પેાતાના એક પ્રદેશમાં કાળાવણુ વાળો હાય છે, અનેક પ્રદેશેામાં નીલવણુ વાળા હાય છે, કેાઇ એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા હેાય છે. તથા એકપ્રદે શમાં પીળાવણ વાળો હૈાય છે, આ ભંગમાં નીલવ સ’ખંધી ખીજા પત્રમાં મહુવચનના પ્રયાગ થયા છે. બાકીના ત્રણે પદો એકવચનથી કહ્યા છે. એ રીતે આ आा थोथे। लौंग छे ४ 'सिय कालगा य नीलए य ढोहियए य हालिए य५' અથવા તે પેાતાના અનેક પ્રદેશામાં કાળાવણુ વાળો હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળા હાય છે, કેાઈ એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા હાય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં પીળાવ વાળા હાય છે. આ પાંચમા ભંગમાં પહેલા પદમાં મહુવચનના પ્રત્યેાગ કર્યાં છે. અને બાકીના પદો એકવચનાતકહ્યા છે. એ રીતે આ પાંચમા लौंग छे.५ 'एए पंच भंगा' या यांथ लगी पांय प्रदेशावाणासूक्ष्म सुषमां शार વાંને લઈને થાય છે. હવે પીળાવણ ને સ્થાને ધેાળાવણુ તથા સફેદ વણુ તે ચે જીને ने लगो धाय छे ते मृतावे छे. 'खिय कालए य नीलए य लोहियए य सुकिल्ले
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
'६६३
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू० ३ पञ्चनदे शिकस्कन्धनिरूपणम् कालश्च नीलश्च लोहितश्च शुक्लश्चेति कालनीललोहितशुक्लैरपि भङ्गा भवन्ति 'एत्थ वि पंचभंगा' अत्रापि पञ्चभङ्गाः अत्रापि कालनीललोहित शुक्लेष्वपि पञ्चभङ्गा भवन्ति, तथाहि - सिय कालए य नीलए य लोहियए य सुकिल्लए य१, सिय कालए य नीलए लोहियए य सुकिल्लगा य२, सिय कालए य नीलए य लोहियगा य सुकिल्लएय३, सिय कालए य नीलगाय लोहियए य सुकिल्लए य४, सिय कालगा य नील
भंग होते हैं उन्हें प्रकट किया जाता है 'सिप फालए य नीलए य लोहिय व सुकिल्ले व ' कदाचित् वह एक प्रदेश में कालेवर्णवाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में नीलेवर्णवाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में लालवर्ण वाला हो सकता है और किसी एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है १ अथवा 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य सुकिल्ला २ लिय कालए य नीलए य लोहिया य सुकिल्ले य ३ सिय कालए य नीलगा य लोहियए य सुक्किल्ले य ४ सिय कालगा प नीलए य लोहियए य सुक्किल्लए य ५' वह किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में नीलवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में लोहितवर्णवाला और अनेक प्रदेशों में शुक्लवर्णवाला भी हो सकता है २ अथवा किसी एक प्रदेश में वह कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश arraf वाला अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ३ अथवा वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में नीले वर्ण वाला एक प्रदेश में लोहितवर्ण
ચ’કદાચ તે પેાતાના એક પ્રદેશમાં કાળાવણુ વાળા હાય છે કોઈ એક, પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા હાય છે. કેાઈ એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા હાય છે. તથા કાઈએક अहेशभां सहवाणु वाणी होय छे. या पहेलो मंग छे. 'सिय कालए य नीलए य लोहिय पय सुकिल्लगार' ते पोताना अर्थ मे प्रदेशमां अजाववाणी मे પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા કાષ્ઠ એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા તથા અનેક પ્રદેશેામાં श्वेतवा वाणी होय छे, या जीले लग छे. २ 'खिय कालए य नीलए य लोहिया य सुकिल्ले य३' अथवा ते पोताना अर्ध ४ प्रदेशेभां आणावयेવાળા હાય છે કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશેશમાં લાલવણુ વાળો ડ્રાય છે તથા કેાઈ એક પ્રદેશમાં સફેદવવાળો હોય છે. આ श्रीले लौंग छे.उ 'खिय कालए य' नीलगाय लोहियए य सुक्किल्ले य४' अथवा ते પેાતાના કોઈ એક પ્રદેશમાં કાળાત્રણ વાળો હાય છે અનેક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળો
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६४
भगवतीसत्रे ए य लोहियए य सुकिल्लए य५' स्यात् कालच नीलश्च लोहितश्च शुक्लश्चेति प्रथमः१, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च शुक्लाश्चेति द्वितीयः२, स्यात् कालश्च नीलच लोहिताश्च शुक्लश्चेति तृतीयः३, स्यात् कालश्च नीलाच लोहितश्च शुक्लश्चेति चतुर्थः४, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च शुक्लश्चेति पश्चमो भङ्गो भवतीति । ‘एवं कालगनीलगहालिमुकिल्लेसु वि पंच भंगा' एवं कालनीलहारिद्रशुक्लेष्वपि पञ्च भङ्गा भवन्ति तथाहि-'सिय कालए य नीलए य हालिइए य सुकिल्लए य१, सिय कालए य नीलए य हालिइए य सुकिल्लगा य२, सिय कालए य नीलए य हालिदगा य सुकिल्लए य३, सिय कालए य लीलगा य हालिदए य मुकिल्लए य४, घाला और एक प्रदेश में शुरलपर्ण वाला भी हो सकता है ४ अथवावह अपने अनेक प्रदेशों में करुणार्णवाला एक प्रदेश में नीलेशर्णधाला एकप्रदेश में लालवर्ण पाला और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ५ 'एवं कालगनीलगहालिहसुविकल्लेसु वि पंच भंगा' इसी प्रकार से पांच भंग कृष्ण नील पीत शुक्ल इन चार वर्णों को लेकर होते हैं-'सिय कालए य नीलए य हालिइए य सुकिल्लए य १ लिय कालए य नीलए य हालिदए य सुक्किलगा य २, सिय कालए य नीलए य हालिद्दगा य सुकिल्लए य ३, लिय कालए य नीलगा य હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં લાલવણ વાળ હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં સફેદ व मी हाय छे. मा या म छ.४ 'खिय कालगा य नीलए य लोहियए य सुकिल्लए य५' अथवा पाताना भने प्रदेशमा वाण हाय छे. એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળ હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળા હોય એ રીતે આપાંચમે ભંગ છે. ૫ -
एवं कालगनीलगहालिद सुकिल्लेसु' वि पंच भंगा' प्रमाणे કૃષ્ણવર્ણ, નીલવર્ણ, વેતવર્ણ અને પીળાવર્ણના વેગથી પાંચ ભંગ બને છે ते मापी Na छ,-'सिय कालए य नीलए य हालिहए य सुक्किल्लए य१' हाय તે પિતાના એક પ્રદેશમાં કાળાવર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં પીળાવવાળ હોય છે તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળે હોય છે. એ રીતે પાંચ પ્રદેશી કંપનો આ પહેલે ભંગ છે.૧ 'सिय कालए य नीलए य हालिहए य सुक्किल्लगा यर' अथवा त पाताना એક પ્રદેશમાં કૃષ્ણવર્ણવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળ હેય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળો હોય છે અને અનેક પ્રદેશોમાં ધોળા पाणी डाय छे. मा भारी व छ २ 'सिय कालए य हालिद्दगा य सुक्किल्लए य ३' हाथित ते पोताना अशi gemag वा उध
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६६५' सिय कालगा य नीलए य हालिहए य मुक्किलए य५' स्यात् कालश्च नीमच हारिद्रश्च शुक्लश्चेति प्रथमः१, स्यात् कालश्च नीलब्ध पीतश्च शुक्लाश्चेति द्वितीयः२, स्यात् कालथ नीलश्च पीताश्च शुक्लश्चेति तृतीया३, स्यात् कालच नीलाच पीतश्च शुक्लश्चेति चतुर्थ:४, स्यात् कालाच नीलश्च पीतश्च शुक्लश्चेति पञ्चमः५। हालिइए य सुकिल्लए य ४, लिय कालगा य नीलए य हालिइए य सुकिल्लए य ५' कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में नीले वर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण याला भी हो सकता है ? अथवा-द्वितीय भंग के अनुसार वह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला हो सकता है, किसी एक प्रदेश में नीले वर्णधाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला भी हो सकता है और अनेक प्रदेशों में शुक्लवर्ण हो सकता है २ तृतीय भंग के अनुसार वह अपने किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में नीले वर्णवाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला हो सकता है और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ३, चतुर्थ भंग के अनुसार वह किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण झाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में पीतवर्ण पाला हो सकता है और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हों सकता है ४ पंचम भङ्ग के अनुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है और एक प्रदेश में शक्लશકે છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળ હોઈ શકે છે. અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોઈ શકે છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. આ ત્રીજો
छ. सिय कालए य नीलगा य हालिहए य सुक्किल्लए य४' अड એક પ્રદેશમાં કાળાવણું વાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળ હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં પીળાવાર્થવાળો હોય છે. તથા કઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ पाणी डा शछ. माया म छे. ४ 'सिय कालगा य नीलए य हालिइए य सुकिल्लए यायित् ते पाताना भने प्रदेशमा वाणे હોય છે. પ્રદેશમાં નીલવણ વાળ હોય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાપણું વાળ હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. એ રીતે આ
भ०८४
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र 'एवं काललोहियहालिहसुकिल्लेस पंच भंगा' एवं काललोहितहारिद्रशुक्लेम्वपि पञ्च भङ्गा भवन्ति, तथाहि-'सिय कालए य लोहियण य हालिद्दए य सुकिल्ल. एय १, सिय कालए य लोहियए य हालिहए य मुशिललगा य२, सिय कालए य लोहियए य हालिदगा य सुक्किलए १३, लिय कालए य लोहियगाय हालिद्दए य वर्ण वाला हो सकता है । 'एवं काल-लोहिय-हालिह-सुल्लेिसु पंचभंगा' इसी प्रकार से कृष्ण लोदित पीत शुक्ल इन वर्गों के संयोग में भी पांच भंग होते हैं जो इस प्रस्तार से हैं-खिर कालाय लोहियए य हालिइए य सुकिल्लए घ १' यह प्रथान भंग है इसके अनुसार वह पंचप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में लोहित वर्ण वाला किती एक प्रदेश में पीतवर्णघाला और किसी एकप्रदेश में शुक्लधर्ण वालाहो सकता है १, अथवा'सिय कालए य लोहियए पहालिद्दए य सुविफल्लगा पर इस द्वितीय भंग के अनुसार यह फिली एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में लोहित वर्ण वाला किसी एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है२, अधघा-'सिय कालए प लोहियए य हालिगा य सुविचल्लए य' इस तृतीय भंग के अनुसार वह किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में पीतवर्ण पाला और एक प्रदेश में 'पायमा म छ.५ ‘एवं काललोहियहालिहसुविकल्लेसु पंच भंगा' પાંચ પ્રદેશી સ્કધના એજ રીતે કૃષ્ણવર્ણ લાલવર્ણ પીળાવ અને ધાળા'पना योगथी पांय मी ॥२ . २ मा प्रभारी छ.--सिय कालए य लोहियए य हालिदए य सुकिल्ला य१' मा पाय प्रशी २४ायित् । ४ પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળા હોય છે. કે એક પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળો હોય છે તથા કોઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ पाणी जाय छ. मे शत मा प्रथम सछ.१ 'सिय कालए य लोहियए य हालिहए य सुकिल्लगा य २' ४ वा२ ते पाताना घटेशमा કાળાવવાળ હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલવવાળો હોય છે. કઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણ पाग। डाय छे. मा शत मा भान 1 थाय छ. २' 'सिय कालप य लोहियए य हालिहंगा य सुकिल्लए य३' त छ प्रदेशमा કાળાવણુંવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો હોય છે, અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણ
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम्
દેવ
विकले ४, सिय कालगा य लोहियए व हालिए य सुक्किलए य५' स्यात् कालच लोहित हारिद्रव शुक्लव', स्यात् काळच लोहितव हारिद्र शुक्ला - श्रेति द्वितीय: २, स्यात् कालथ लोहितथ हारिद्राय शुक्लकचेति तृतीयो भङ्गा ३, स्यात् कालच लोहिताश्च हारिद्रश्व शुक्लश्वेति चतुर्थो भङ्गः ४, स्मात् कालंका लोहित दारिद्र शुक्esवेति पञ्चमो भङ्गः५, इत्थं काललोहितद्दारिद्रशुक्लेsafe at reafa | 'एवं नीचलोहियहालिमुक्किल्लेसु वि पंच भंगा५ ' एवं नीललोहितपत शुक्लेवपि पञ्च भङ्गा भवन्ति तथाहि - 'सिय नीलए य
शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ३, अथवा - 'सिय कालए य लोहियगा य हालिए व सुकिल्ले य ४' इस चतुर्थ भंग के अनुसार वह किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में लोहित वर्ण वाला एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ४ अथवा - 'सिय कालगा व लोहियए व हालिए य सुकिल्लए य ५' इस भंग के अनुसार वह अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ५, इस प्रकार से ये काललोहित हालिद्र और शुक्ल इन वर्णों के संयोग में ५ भंग होते हैं 'एवं नीललोहिय हालिद्दसुकिल्ले वि पंच गंगा' इसी प्रकार से नील लोहित हारिद्र और शुक्ल इन वर्णों के संयोग में भी ५ भंग होते हैं,
वाणी हाय छे. थे रीते मा त्रीले लौंग थाय छे. 3 'सिय कालए य लोहिगाय हालिए य सुक्किल्लए य ४' मा लगभ उद्या प्रभा अर्थ वार ते એકપ્રદેશમાં કાળા વાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશામાં લાલવ વાળા હાય છે. એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા ડાય છે. તથા કાઇ એક પ્રદેશમાં સફેદવણુ वाणी होय छे. आ थोथो लंग छे. ४ अथवा 'सिय कालगा य लोहियए य हालिए य सुकिल्लए ५' हे वार ते पोताना भने अहेशोभां अजात्र વાળા હાય છે. એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા હાય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવણ વાળા હાય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવણુ વાળા હાય છે. એ રીતે આ પાંચમા ભાગ છે. ૫ આ પ્રમાણે કાળૌત્રણ, લાલવણ, પીળોવણુ અને સફેદ વણું આ ચાર વર્ણના સચાગથી ઉપરાસ્ત રીતે પાંચ ભગા થાય છે.
' एवं नीललोहियहालिदसुविकल्लेसु वि पंच भंगा ' એ પ્રમાણે નીલવણું, લાલણુ પીળ.વણુ અને સફેદ વણુના ચૈાગથી પણ પાંચભંગ થાય
मा प्रभा -
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત
भगवती सूत्रे
. लोहियए य हालिए य सुक्किल्लए य१. सिय नीलए य लोहियए य हालिदए य सुकिलगाय २, सिय नीलए य लोहियए य हालिगा य सुकिल्लए य ३, सिय नीलए य लोहिया य हालिदए य सुकिल्लए य४, सिय नीलगाय लोहियए य जो इस प्रकार से हैं - 'सिय नीलए य लोहियए व हालिए य सुक्कि ल्लए य' यह प्रथम भंग हैं इस भंग के अनुसार वह किसी एक प्रदेश में कदाचित नीवर्ण वाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में लोहित वर्ण वाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है और किसी एकप्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है १ 'सिय 'नीलए य लोहियए व हालिए य सुक्किलगा य २' यह द्वितीय भंग है इसके अनुसार वह एकप्रदेश में नीलवर्ण वाला हो सकता है एकप्रदेश में लोहितवर्ण वाला हो सकता है एकप्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है और अनेक प्रदेशों में शुक्ल वर्ण वाला हो सकता है २ 'सिय नीलए व लोहियए व हालिएगा य सुकिल्लए य३' यह तृतीय भंग है इसके अनुसार वह कदाचित् नीलवर्ण वाला हो सकता है कोई एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में पीतवर्ण वाला हो सकता है और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ३ 'सिय नीलए थ लोहिया य हालिद्दर व सुकिल्लए य ४' यह चतुर्थ भंग है इसके अनुसार वह एकप्रदेश में नीलवर्ण वाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में लालवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में पीतवर्ण
चिय नीलए य लोहियए य हालिद्दर य सुक्ल्लिए य १' अवार તે પેાતાના કોઈએક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા હાય છે, કાઇ એક પ્રદેશમાં લાલવણું વાળા હોય છે કાઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા હાય છે. અને કઈ એક પ્રદેશમાં સફેદવણુ વાળા હાય છે. એ રીતે આ પહેલા लौंग छे. १ 'सिय नीलए य लोहियए य हालिए य सुक्किल्टगा य २' अध વાર તે પેાતાના એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળો હેાય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળો હોય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં પીળાવણુ વાળો હાય છે. તથા અનેક પ્રદેશમાં સફેદવ વાળો હોય છે. આ जीले लौंग छे. २ 'सिय नीलए य लोहियए य हालिएगा य सुक्किल्लए य३' अर्धवार ते पोताना मे अहे. શમાં નીલવળુ વાળો હાય છે. કોઇ એક પ્રદેશમાં લાલવણુંવાળો હાય છે. અનેક પ્રદેશામાં પીળાવણુ વાળો હેાય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવણુ વાળો होय छे. मे रीते या त्रीले लौंग थाय छे. 3 ' 'सिय नीलए य लोहिया य हालिए सुकिल्लए यू ४' ई वार मे अहेशभां नीसवाणु वाणी हाथ छे. અનેક પ્રદેશામાં લાલવણુ વાળો હાય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવણ જાળો હાય
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैन्द्रका टीका ०२० ०५ ०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम्
હૃદય
हालिए य सुक्किल्लए य ५' स्यात् नीलश्च लोहितश्च दारिद्रश्व शुक्लति सर्वकवचनान्तः प्रथमो भङ्गः स्यात् नील लोहितश्थ हारिद्रव शुक्लाश्रेति चरमबहुवचनः पूर्वपूर्वप्रथमान्तो द्वितीयो भङ्गः २ स्यात् नीलव लोहितश्थ हारिद्राथ शुक्लथेति उपान्तबहुवचनकः शेषेष्वेकवचनान्तस्तृतीयः ३, रयात् fter लोहिताश्व हारिद्रश्च शुक्लश्चेति द्वितीयानेकवचनान्तः शेषेषु एकवचनान्त: चतुर्थः ४, स्यात् नीलाच लोहितश्च हारिद्रथ शुक्लश्चेति आदिबहुवचनान्तस्वदतिरिक्तेषु एकवचनान्तः पञ्चमः, तदेवं नीललोहितहारिद्रशुक्ल समुदायेऽपि पञ्चभट्टा भवन्ति । ' एवमेए चउक्कसंजोएणं पणवीसं भंगा' एवं पश्चवर्णानां परस्परं व्यत्यासेन एकवचनाने वचनव्यत्यासेन च एते चतुष्कसंयोगेन पञ्चविंशति हा भवन्ति चतुर्वर्णानां परस्परं विशेषणविशेष्यभावव्यत्यासेन पश्च भङ्गा वाला हो सकता है और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ४ 'सिय नीलगाय लोहियए य हालिए य सुकिल्लए य५' यह पांच भंग है इसके अनुसार यह अनेक प्रदेशों में नीलवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है और एक प्रदेश में गुरुवर्ण वाला हो सकता है ५ | प्रथम भंग सर्वत्र प्रथमा विभक्ति के एकवचन वाला है, द्वितीय अंग चतुर्थ पद में वहुवचन वाला और शेष पदों में एक वचन वाला है, तृतीय भंग तृतीय पद में बहुबचन वाला है और शेषपदों में एकवचन वाला है, चतुर्थ भंग द्वितीय पद में बहुवचन वाला और शेषपदों में एकवचन वाला है, पंचम भंग प्रथम पद में बहुवचन बाला और शेषपदों में एकवचन वाला है 'एवमेए चक्कसंजोएणं पणवीलं भंगा' इस प्रकार से ये पांच वर्णों
છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવવાળો હાય છે. આ ચેથા લગ છે. ૪ 'सिय नीलगाय लोहियए य हालिए य सुक्किल्लए य ५' ते पोताना अने अहे શામાં નીલવણુ વાળો હાય છે. એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળો હાય છે. એટ પ્રદેશમાં પીળાવણુ વાળો ાય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવણુ વાળો છે. એ રીતે આ પાંચમે ભગ છે.પ પહેલા ભગ ચારે પદોમાં પ્રથમ વિભક્તિના એકવચનથી કહેલ છે. ખીજા ભ`ગના ચેાથા પદમાં મહુવચનના પ્રત્યેાગ કરેલ છે. અને બાકીના ત્રણ પદો એકવચનવાળા છે. ત્રીજા ભંગનુ' ત્રીજું' પદ મહુવચનવાળુ' છે. તથા માકીના પદ્મ એક વચનવાળા છે, ચેાથા ભંગના ખીજા પદમાં બહુવચનના પ્રચાગ કરેલ છે. અને માકીના પદો એકવચનવાળા છે,
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
૭૦
भवन्ति एतेषु च एकत्वानेकत्वाभ्यां पुनः पञ्च पञ्च भवन्तीति पञ्चसंख्यायाः पश्चसंख्यया गुणने पञ्चविंशतिरेव भङ्गा भवन्तीति भावः । 'गइ पंचवन्ने' यदि पञ्चवर्णः पञ्चमदेशिकः स्कन्ध रतदा - 'फालए य नीलए य लोहियर य हालिए य सुकिल्लए य' कालश्व नीलच लोहितश्च पीतश्च शुक्लश्चेतिएको भङ्गो भवति पञ्चवर्णात्मकरवे पञ्चमदेशिकस्येति । 'सच्यमेए एक्दुयगतियगचक्कपंचगसंजोएणं ईया भंगसयं भवः सर्वमेते एकद्वित्रिचतुष्कपञ्चसंयोगेन एकके परस्पर के व्यत्यास से और एकवचन चवचन के व्यत्यास से चतुष्क संयोग में २५ भंग होते हैं, तात्पर्य ऐसा है कि जब चारवर्णी का परस्पर में व्पत्यास - उलटफेर होता है- विशेषण विशेष्यभाव करके उनमें परिवर्तन किया जाता है तब इनके चार संयोगी ५ भंग बनते हैं, ५ भंगों में फिर इन चार वर्णों के एकत्व अनेकत्व को लेकर १-५ भंग और बनते हैं इस प्रकार से ये कुल भंग चार वर्गों को आश्रित करके यहां २१ होते हैं ।
'जह पंचबन्ने' यदि वह पंचदेशिक स्कन्ध पांच वर्णों वाला होना है तो वह 'कालए य नीलए य लोहियए य हालिद्दर व खुल्लिए य' कृष्णवर्ण वाला नीलवर्ण वाला लोहितवर्ण वाला पीतवर्णवाला और शुक्लवर्ण वाला होता है इस प्रकार से यहाँ एक ही भंग होता है 'सबमेए एक्कग - यम-नियम-च-पंचग-संजोएणं ईग्रालं भंग
પાંચમાં ભંગના પહેલા પદમાં બહુવચન અનેાકીના પદ્મમાં
वथनन। प्रयोग उस छे. 'एवमेए चक्कसंजोएणं पणवीसं भंगा' એજ રીતે પાંચ વર્ણોના પરસ્પરમાં ફેરફારથી તથા એકવચન અને બહુચનના વ્યત્યાસથી ચાર સાગમાં પાંચ પ્રદેશવાળા ધના આ પચીસ ભગા થાય છે. કહેવાતુ' તાત્પય એ છે કે જ્યારે ચાર વાંના એકખીજામાં ફેશ્ફાર થાય છે. વિશેષણ વિશેષ્પ્રભાવથી તેએામાં પરિવર્તન કરવામાં આવે છે ત્યારે પાંચ પ્રદેશત્રાળા સ્કંધના ચાર સ'ચેાગી પાંચ ભ`ગેા થાય છે. પાંચલ ગેામાં એપણા અને અનેકપણાથી દરેકના ૫-૫ પાંચ પાંચ ભગા થાય છે. એ રીતે કુલ ૨૫ પચીસ ભગા ચાર વણુના આશ્રયથી થાય છે
'जइ पंचवन्ने' ले ते यांय प्रदेशवाणी संध यांय वशेवाणी होय छे. कालए य नीलए य, लोहियए य, हारिए य सुकिल्लए य१' अवार ते કાળાવણુ વાળા કાઇકાર નીલવર્ણ વાળો લાલવણુ વાળા સફેદણુ વાળા હાય છે. એ રીતે આ ૧ એકજ ભ`ગ થાય છે.
પીળાવ
વાળા અનેે
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ खू०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६७१ चत्वारिंशदधिकं भङ्गशतं भवति तथाहि असंयोगिनः पञ्चभङ्गा!५, द्विकसंयोगे चत्वारिंशद्भङ्गा४० त्रिकसंयोगे सप्तति भङ्गा!७०, चतुष्टसंयोगे पश्चविंशतिभङ्गा,२५ पञ्चकसंयोगे एकएव भङ्गो भवतीति सर्वसंकलनया एकचत्वारिंशदधिक भंगशतं भवति इति। 'गंधा जहा चउपएसियस' गन्धा यथा चतुष्पदेशिकस्य, येन रूपेण चतुष्पदेशिकरकन्धस्य गन्धा निरूपिता स्तथैव पञ्चपदेशिकस्कन्धस्यापि गन्धा ज्ञातव्या स्तथाहि-यदि पश्चप्रदेशिका स्कन्ध एकगन्ध स्तदा स्यात् सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्वेति । 'रसा जहा वना' रसा यथा वर्णाः, येनैव संयं भवह यहाँ पर समस्त भंगों की संख्या १४१ होती है-असंयोगी ५ भंग छिकलंयोगी भंग ४० त्रिससंयोगी ७० चतुष्क संयोगी २५ एवं पञ्चकसंयोगी १ इस प्रकार ले ये सष भंग जुड़कर १४१ हो जाते हैं। ___गधा जहा चउप्पएलियस जिस प्रकार से चतुष्पदेशिकस्कन्ध के गंधों का लिरूपण किया गया है उसी प्रकार से पश्चप्रदेशिक स्कंध के भी गंधों का निरूपण कर लेना चाहिए, तात्पर्य यह है कि-यदि पञ्चमदेशिक स्कन्ध एकगंधघाला होता है तो वह या तो सुरभिगंध वाला हो सकता है या दुरभिगंध वाला हो सकता है, इस प्रकार से ये २ भंग होते हैं
और यदि वह दो गंध वाला होता है तब वह सुरभिगंध वाला भी होता है और दुरभिगंध वाला भी होता हैं इसके चार भंग बनते हैं। कुल छह भंग होते हैं । 'रसा जहा वन्ना' जिस प्रकार से जिल भंग
" 'सव्वमेए एक्कग-दुयग-तियग-चउक्क-चग-सजोगेणं ईयालं भंगसायं भवई' मा समानी त सध्या १४६ साताजीस थाय छ त આ પ્રમાણે છે. અસંગી પ, પાંચ અંગે બે સાગીના ૪૦ ચાળીસ ભાગે, ત્રિક સંગી ૭૦ સિત્તર ભંગ તથા ચાર સગી ૨૫ પચ્ચીસ ભળે અને પાંચ સંગી ૧ એક ભંગ એ રીતે આ કુલ ૧૪૧ એકસએકતાળીસ થાય છે.
'गंधा जहा चप्पएसियस' या२ प्रशाधना समयमा २ प्रमाणे ગધગુણના વિષયમાં વર્ણન કર્યું છે તે જ પ્રમાણે પાંચ પ્રદેશવાળા ધના સંબંધમાં પણ ગંધ ગુણ સંબંધી કથન સમજી લેવું અર્થાત્ પાંચ પ્રદેશી રક છે એક ગંધ ગુણવાળો હોય તે તે સુંગધવાળો હોય છે. અથવા દુધ વાળ હોય છે. એ રીતે તેના બે અંગે થાય છે. તથા જે તે બે ગંધ ગુણ વાળો હોય તો તે સુગંધવાળો પણ હોય છે અને દુર્ગંધવાળે પણ હોય છે. એ રીતે ગંધ ગુણ સંબંધી કુલ ત્રણ અંગે થાય છે, તેમ સમજવું.
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
भगवती सूत्रे
प्रकारेण यादृश्या च संख्या वर्णा निरूपिताः पञ्चमदेशिकस्कन्धस्य तेनैव प्रका रेण तादृश्या च संख्यया रसा अपि ज्ञातव्याः वर्णरसयोः समसंख्याकत्वात् तथाहि - असंयोगिनो रसस्य पञ्चभङ्गाः५, द्विकसंयोगे चत्वारिंशद्धङ्गाः ४०, त्रिकसंयोगे सप्तविर्भङ्गाः ७०, चतुष्कसंयोगे पञ्चविंशति भङ्गाः २५, पञ्चकसंयोगे एक एव भङ्गः इति संकलनया एकचत्वारिंशदधिकं भङ्गशतं रसस्य पञ्चमदेशिक स्कन्धमाश्रित्य भवतीति भावः । ' फासा जहा चउप्पएसियस्स' स्पर्शा यथा चतुष्मदेशिकस्य चतुष्पदे शिरुरूकन्धमाश्रित्य यथा स्पर्शाः कथिता रतथैव पञ्चमदे शिकस्कन्धस्यापि स्पर्शाः ज्ञातव्या इति, तथाहि यदि द्विस्पर्शः पञ्चप्रदेशिक स्तदा स्यात् शीतच स्निग्वश्व१, स्यात् शीतथ रूक्षथ२, स्यात् उष्णश्व स्निग्वव३ स्यात् उष्णथ रूक्षश्चेति चश्वारो भङ्गा ४, | यदि त्रिस्पर्शः क्रम से पंचप्रदेशिक स्कन्ध के वर्णों का वर्णन किया गया है उसी प्रकार से रखों का भी वर्णन कर लेना चाहिये, क्योंकि इन दोनों की संख्या समान है, इस प्रकार असंयोगी भंग रससंबंधी ५, द्विक्संयोगी ४०, त्रिसंयोगी ७०, चतुष्कसंयोगी २५ और पंचकसंयोगी १, सब मिलाकर १४१ भंग होते हैं । 'फासा जहा चउप्पएसियस्स' जिस प्रकार से चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध में स्पर्शो का कथन किया है उसी प्रकार से पंचप्रादेशिक स्न्ध में स्पर्शो का कथन कर लेना चाहिए, तात्पर्य ऐसा है - यदि पंचप्रदेशिक स्कन्ध दो स्पर्शो बाला होता है तो वह या तो शीत और fare स्पर्श वाला हो सकता है १, अथवा - शीत और रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, अथवा उष्ण और स्निग्ध स्पर्शवाला
1
★
+
' रखा जहा वन्ना' के अभाये यांथ अदेशी सुधने वेना स'म'धी लौंगे। કહ્યા છે. તેજ ક્રમથી રસે। સમધી ભગાનુ' પણુ વન સમજવું. કારણુ કે વણુ, અને રસ, એ બન્નેની સખ્યા પાંચ-પાંચ અર્થાત્ એક સરખી જ છે. આ રીતે અસ`ચાની રસસ'ખ'ધી ૫ પાંચ લ`ગા દ્વિકસ'ચાગી ૪૦ ચાળીસ ત્રણ સચેાગી ૭૦ ચાર સંચેાગી ૨૫ અને પાંચ સચેાગી એક એ રીતે કુલ ૧૪૧ એક सोने खेताजीस अगो थाय छे. 'फासा जहा चउप्परसियरस' स्पर्शानुं स्थन ચાર પ્રદેશવાળા સ્કંધના વનમાં જે રીતે કરવામાં આવ્યુ છે. તેજ રીતે પાંચ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં પણ સ્પર્શીસ બધી કથન સમજી લેવુ'. 'કહેવાતુ. તાત્પય એ છે કે—જો પાંચ પ્રદેશવાળા સ્કંધ એ સ્પર્શવાળા હાય તા તે ઠંડા અને સ્નિગ્ધ-ચિકણા એ એ સ્પર્શીવાળા હાય છે,૧ અથવા ઠંડા અને રૂક્ષ એ એ સ્પર્શીવાળા હાય છે. ઉષ્ણુ સ્પર્શી અને નિષ-ચિકણા એ એ
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
f
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू० ३ पञ्चप्रदेशिक स्कन्धनिरूपणम् पञ्चमदेशिकः स्कन्धस्तदा सर्वः शीतो देशः स्निग्धो ' देशो स्वक्षः १, सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः २, सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षश्वेति तृतीयः ३, सर्वः शीतो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाश्चेति चतुर्थ: ४, सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति पञ्चमः ५, सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशा
•
' ६७३
हो सकता है ३, या उष्ण और रुक्षस्पर्शवाला हो सकता है ४, इस प्रकार से ये चार भंग होते हैं, यदि वह पंच प्रादेशिक स्कन्ध तीन स्पर्शो वाला होता है तो या तो वह अपने सर्वांश में शीत हो सकता है एकदेश में स्निग्ध हो सकता है और एकदेश में रूक्ष हो सकता है १, अथवा - सर्वांश में शीत हो सकता है एकदेश में स्निग्ध हो सकता है और अनेक देशों में रूक्ष हो सकता है २, अथवा - सर्वांश में शीत 'हो सकता है, अनेक देशों में वह स्निग्ध हो सकता है, और एकदेश में रूक्ष हो सकता है, अथवा 'सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ' सर्वांश में वह शीत हो सकता है अनेक देश उसके स्निग्ध हो सकते हैं और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं ४ | 'सर्व उष्ण देश: स्निग्धः देश: रूक्षः' अथवा सर्वांश में यह उष्ण हो सकता एकदेश उसका स्निग्ध हो सकता है और एकदेश उसका रूक्ष
સ્પશ વાળા હાય છે.૩ અથવા ઉષ્ણુ અને ક્ષ્સ્પ વાળા હાય છે, એ રીતે પાંચ પ્રદેશી ક"ધના દ્વિકસચેાગી ૪ ચાર ભંગ થાય છે, જો તે પાંચ પ્રદેશ વાળા સ્કંધ ત્રણ સ્પરવાળો હાય તા માં તા તે પેાતાના સર્વાંશમાં ઠંડા સ્પર્શીવાળો હાય છે, તથા એક પ્રદેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શીવાળો અને એક પ્રદેશમાં રૂક્ષસ્પશ વાળો હાય છે. એ રીતે પહેલા લોંગ છે.૧ અથવા સાશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળા હોય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં સ્નિગ્ધસ્પર્શવાળા હાય છે, અને અનેક દેશામાં રૂક્ષપવાળા હાય છે. આ ખીને ભગ છે.૨ અથવા સ`પ્રદેશેામાં ઠંડા સ્પશવાળા હાય છે. અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધસ્પર્શીવાળા હોય છે અને એક हेशभां इक्षस्यर्शवाणी होय छे. गात्रीले भौंग छेउ अथवा - 'सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा४' ते पोताना अधा अहेशोभां शीतस्पर्श वाणी હાય છે. તેના અનેક દેશેા સ્નિગ્ધસ્પર્શવાળા હાય છે. તથા તેના અનેક દેશે ३क्षस्य शवाणा होय छे मा योथो लौंग छे.४ " सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः५' ते थोताना सर्वांशभां स्पर्शवाणी हो शड़े छे तेन। भे! देश स्निग्ध સ્પશ વાળા હોય છે. તથા તેના એક દેશ રૂક્ષ સ્પવાળો હાય છે. આ પાંચમા
To s
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७४
भगवतीसूत्रे
क्षा इति षष्ठः ६, सर्व उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति सप्तमः ७, सर्व उष्णदेशाः स्निग्धा देशा रूक्षा इत्यष्टमा८ । सर्वः स्निग्धो देशः शीतो देश उष्णः, अत्रापि चत्वारो भङ्गाः, सर्वो रूक्षो देशः शीतो देश उष्णः अत्रापि पूर्वदेव चत्वारो भङ्गा स्वदेवं सर्वसंकलनया त्रिस्पर्शे पोडशभङ्गा भवन्तीति १६ । यदि चतुःस्पर्शः पञ्चमदेशिकः स्कन्धरतदा देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो
3
सकता है ५ । 'सर्व: उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रुक्षा' अथवा सर्वांश में वह उष्ण हो सकता है एक देश उसन स्निग्ध हो सकता है और अनेक देश उसके ख्क्ष हो सकते हैं ६ । अथवा - 'सर्व उष्ण: देशाः स्निग्धाः देशो रुक्षः७' सर्वांश में वह उष्ण हो सकता है अनेक देशों में - वह स्निग्ध हो सकता है और एक देश में रुक्ष हो सकता है ७ । 'सर्वः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः ८' अथवा सर्वांश में वह उष्ण हो
*
सकता है अनेक देश उसके स्निग्ध हो सकते हैं और अनेक देश उसके
रूक्ष हो सकते हैं ८ | 'सर्वः स्निग्धः देश: शीत देश: उष्ण:' यहां पर
भी ४ भंग होते हैं, 'सर्वः रूक्षः देशः शीतः देश उष्णः' यहां पर भी
.
४ भंग होते हैं इस प्रकार त्रिपर्श में १६ भंग होते हैं । यदि पंच
: प्रादेशिक स्कन्ध चार स्पर्शो वाला होता है तो 'देशः शीतः देश उष्णः
{
लौंग छे. 'सर्वः उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः' ते पोताना सर्व प्रदेशोभां ष्णु સ્પશ વાળો હાય છે તેના એક ક્રેશ સ્નિગ્ઝ સ્પ વાળો હાય છે. તથા અનેક देशोभां ३क्ष स्पर्शवाजी होय थे, भा छट्टो लौंग छे.६ अथवा 'सर्वः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ७' ते पोताना सर्व प्रदेशामां Gष्णु स्पर्शवाणी होय. छे. અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ પવાળો હાય છે તથા એક દેશમાં ક્ષ પશવાળો हाय है. ये रीते भा ७ सातभी लौंग छे. 'सर्व उष्णः' देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः ८' गथवा पोताना सर्व अशोथी उष्णु स्पर्शवाजी हाय छे. तेना અનેક દેશે સ્નિગ્ધ સ્પશવાળા હાય છે. અને તેના અનેક દેશેા રૂક્ષ સ્પवाजा होय छे. भा भाभी लौंग छे, 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः ' સ્નિ—ચિકણા સ્પ, ઠંડા સ્પર્શે અને ઉષ્ણુ સ્પર્શના ચેાગથી પશુ ચાર भगो थाय छे. तथा 'खर्वः रूक्षः देशः शीतः देश उष्णः' ३क्ष स्पर्श, शीत -સ્પર્શ, અને ઉષ્ણુ સ્પર્શના ચેગથી પણ ચ'ર अंगो भने छे. येथे रीते ऋणु સ્પર્શવાળા ૧૬ સેાળ ભગા થાય છે.
પાંચ પ્રદેશી કધ જે ચાર સ્પર્શવાળો હાય તા તે આ રીતે ચાર स्पर्शवाजी हो! शडे छे. प्रेम हे 'देश शीतः देशः- उष्णः देशः स्निग्धः
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू० ३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६०५ देशो रूक्ष इति प्रथमः१, देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्मी देशा, रूक्षा इति द्वितीयः२, देशः शीवो देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीया३, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशा रूक्षा इति चतुओं मङ्गः४, देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूमः इति पञ्चमा५, देशः शीतो देशा उष्णा: देशः स्निग्धः देशः रूक्षः' वह एकदेश में शीन हो सकता है एकदेश में उष्ण हो सकता है एकदेश में स्निग्ध हो सकता है और एकदेश में रूक्ष हो सकता है, ऐसा यह प्रथल भंग है १, अथवा-'देशः शीत: देश उष्णः देश: दिग्धः देशाः रक्षा' एकदेश में वह शीन हो सकता है एकदेश उसका उष्ण हो सकता है एकदेश उसका स्निग्ध हो सकता है और अनेक देश उहाके रुक्ष हो सकते हैं ऐसा यह द्वितीय भंग है २, अथवा-'देशः शीना देश उखणः देशाः स्निग्धाः देशः रूक्षः' वह एकदेश में शीत एक देश में उष्ण अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष हो सकता है, ऐसा यह तृतीय भंग है अथवा३,-देशः शीतः देश उवण देशाः स्निग्धाः देशाः क्षा' एकदेश में बह शीत हो सकला है एक देश में यह उष्ण हो सकता है अनेक देशों में वह स्निग्ध हो सकता है और अनेक देशों में वह रूक्ष हो सकता है ऐसा यह चतुर्थ अंग है४, अथवा-'देशः शीतः देशा उष्णाः देशा स्निग्धः देशः रूक्षा' एक देश में यह शीत हो सकता है अनेक देशों में वह देशः रूक्षः' पाताना से प्रशिमा शीत स्पर्शवाजी साय छे. એક દેશમાં ઉણ સ્પરવાળો હોય છે. એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે હોય છે. અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. એ રીતે मा पहेली 1 . अथवा-'देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रुक्षाः२' ते पानी से देशमा स्पशवाणी य छे. तन मे देश ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. એક દેશ સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળ હોય છે. તથા અનેક દેશે રૂક્ષ પશવાળા હોય છે. આ બીજો ભંગ છે ૨ અથવા— 'देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशः रुक्ष" ते पाताना देशमा ઠંડા સ્પર્શવાળ હોય છે. એક દેશમાં કુણુ સ્પર્શવાળી હોય છે. અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો હોય છે તથા એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. એ शते यात्रीले लछे 3 अथवा 'देशः शीत', देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा तानाशमा १९५शवाणी हाय छ, तथा દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળો હોય છે અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળ હોય છે. તથા અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. એ પ્રમાણે આ ચે ભંગ છે. भयका 'देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः५' a.चाताना
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७६
___ भगवती देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः इति पष्ठ.६, देशः शीतो देशा उप्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति सप्तमः७, देशः शीतो देशा उप्णा: देगा: स्निग्धाः देशा रुक्षा इत्यष्टमा८, देशाः शीताः देश उष्णो देशः रिनग्यो देशो रूक्ष इति नवमः९, उष्ण हो सकता है एकदेश में वह स्निग्ध हो सकता है और एकदेश में यह रूक्ष हो सकता है ऐसा यह पांचवां भंग है५, अथवा-'देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः ६ एकदेश में वह शीत हो सकता है अनेक देशों में वह उष्ण हो सकता है एकदेश उसका स्निग्ध हो सकता है और अनेक देशों में वह रुक्ष हो सकता है ऐसा यह छठा भंग है ६, अथवा-'देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो लक्षः' एकदेश उसका शीत हो सकता है अनेक देश उसके उष्ण हो सकते हैं अनेक देश उसके स्निग्ध हो सकते हैं और एक देश उसका रूक्ष हो सकता है ऐला यह सातवां भंग है७, अधवा'देशः शीत: देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः' एकदेश उसका शीत हो सकता है अनेक देश उसके उष्ण हो सकते हैं अनेक देश उसके स्निग्ध हो लकते हैं एवं अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं ऐसा यह आठवां भंग है अथवा-'देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देश रूक्षः' अनेक देश उसके शीत हो सकते हैं, एकदेश એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળ હોય છે. અનેક દેશોમાં ઉણ સ્પર્શવાળ હોય છે. એક દેશમાં તે સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળ હોય છે. તથા તે એકદેશમાં રૂક્ષ २५शवाजी ४ . शत मा पयमा माछ.५ अथवा 'देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षा:६' :ताना शमा વાળ હોય છે. અનેક દેશોમાં ઉણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. તેને એકદેશ નિષ્પ સ્પર્શવાળ હોય છે. તથા અનેક દેશોમાં તે રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. सशत मा छो छ.६ अथवा 'देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रुक्षः७' तना मेश ४ २५शवाणी हाय छे. तन मने देश। GY સ્પર્શવાળા હોય છે. અનેક દેશે સ્નિગ્ધ-ચિકણુ સ્પર્શવાળા હોય છે. અને એકદેશ રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ સાત ભંગ છે.૭ 'देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः ना मे देश 831 સ્પર્શવાળ હોય છે. તેના અનેક દેશે ઉષ્ણ સ્પર્શવાળા હોય છે. તેના અનેક દેશે દ્ધિધ સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા તેના અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પર્શવાળા डाय छ: स शतना मामा म छ.८ अथवा 'देशाः शीताः देश उष्णः देश:-स्निग्धः देशः रूक्षः९' ना भने देश :४७ २५शाणा डाय छे. तेना
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० ०५ ० ३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम्
વૈષ્ણ
देशा शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति दशमः १०, देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इस्येकादशः ११, देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशा रूक्षा इति द्वादश: १२, देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति त्रयोदशः १३, देशाः शीता देशा उष्णाः देशः स्निग्धों
उसका उष्ण हो सकता है एक देश उसका स्निग्ध हो सकता है और एक देश उसका रूक्ष हो सकता है ऐसा यह नौवां भंग है अथवा'देशाः शीता: देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षा' अनेक देश उसके शीत हो सकते हैं एक देश उसका उष्ण हो सकता है एक देश उसका स्निग्ध हो सकता है और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं ऐसा यह १० वां भंग है अथवा - 'देशाः शीताः देश उष्णः देशाः ferrer देश रूक्ष:' अनेक देश उसके शीत होते हैं एकदेश उसका उष्ण होता है अनेकदेश उसके स्निग्ध होते हैं और एक देश उसका रूक्ष होता है ऐसा यह ११वां भंग है अथवा - देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा' अनेक देश उसके शीन हो सकते हैं एकदेश उसका उष्ण हो सकता है अनेक देश उसके स्निग्ध हो सकते हैं और अनेक देश उसके ख्क्ष हो सकते हैं - ऐसा यह १२वां भंग हैं अथवा देशाः शीताः देशा उष्णाः देश:
એકદેશ ઉષ્ણુ સ્પર્શ વાળા હાય છે. તથા એકદેશ સ્નિગ્ધ ચિકણા સ્પર્શવાળા હાય છે. તથા તેના એકદેશ રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હાચ છે, આ नवभो लस छे.८ अथवा 'देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रुक्षाः १०' तेना भने देश उठा स्पर्शवाजा होय छे. तेना भेस्देश शु સ્પ વાળા હાય છે. તેના એકદેશ સ્નિગ્ન ચિકણુા સ્પવાળા હાય છે. તથા તેના અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પવાળા હોય છે. એ રીતે આ ૧૦ ઇસમે ભંગ છે, १० अथवा 'देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रुक्षः ११' तेना अने દેશે। ઠંડા પશ વાળા હાય છે. તેના એકદેશ ઉષ્ણુ સ્પશવાળા હાય છે. અનેક દેશે સ્નિગ્ધ સ્પર્શ વાળા હાય છે. તથા એકદેશ રૂક્ષ સ્પશવાળા होय छे. मा अगियारभेो लौंग छे ११ अथवा - 'देशाः शीताः देश. उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः १२' तेना भने देशो 'डा स्पर्शवाणा होय है, તેના એક દેશ ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળા હાય છે. તેના અનેક દેશા સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શીવાળા હાય છે તથા તેના અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પશવાળા હાય છે. આ १२ मारभेो लौंग छे, अथवा 'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशः स्निग्धः देशो
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७८
भगवतीसूत्रे देशा रूक्षा इति चतुर्दशः१४. देशाः शीवाः देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति पञ्चदशः१५, देशा शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूसा इति पोडश१६ इति, एते सर्वे मिलित्वा द्वि संयोगिनो भङ्गाश्चत्वारः४, त्रिकसंयोगिनी स्निग्धः देशो रूक्ष' अनेक देश उलके शीत होते हैं अनेक देश उसके उण होते हैं एक देश स्निग्ध और एक देश रूक्ष होता है ऐसा यह तेरहवां अंग है अथवा-'देशाः शीता देशाः उष्णाः देशः स्निग्धः देशा: रूक्षा' अनेक देश उल के शीत अनेक देश उष्ण एकदेश स्निग्ध और अनेक देश उसके लक्ष हो सकते हैं ऐसा यह १४वा अंग है अथवा-'देशाः शीताः देशा उष्ण देशाः स्निग्धाः देशो रक्षा उसके अनेक देश शीन हो सकते हैं अनेक देश उच्य हो सकते हैं अनेक देश स्निग्ध हो सकते हैं और एकदेश उसका रुक्ष हो सकता है ऐसा यह १५ चा भंश है अथवा-'देशाः शीताः देशाः उष्माः देशाः स्निग्धाः देशाः लक्षा' अनेक देश उसके शीन अनेक देश उसके उष्ण अनेक देश उसके स्निग्ध और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं ऐसा यह सोलहवां अंग है । ये सब मिलाकर ३६ भंग हो जाते हैं
रुक्षः' तना गनदे।। 31 २५ वाजाय छे. तेना अनेशी By સ્પર્શવાળા હોય છે. એક દેશ સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળ હોય છે. તથા એકદેશ ३क्ष २५शवाणा डाय छे. २। १3 तेरमा म छ. अथवा-'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः' तेना भने देश। १२५ वाणा डाय છે અનેક દેશ ઉષ્ણ સ્પર્શવાળા હોય છે. એક દેશ સ્નિગ્ધ–ચિકણું સ્પર્શ વાળો હોય છે. તથા તેના અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોઈ શકે છે. આ १४ यौहमे। छे. मथवा 'देशा. शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो
' તેના અનેક દેશે ઠંડા સ્પર્શવાળા હોય છે. અનેક દેશે ઉણુ સ્પર્શ વાળા હોય છે અનેક દેશે સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા તેને એક દેશ રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. એ રીતે આ ૧૫ પંદરમાં ભંગ છે. અથવા– देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः लक्षाः तना भने देश ४ સ્પર્શવાળા હોય છે. અનેક દેશ ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા હોય છે તથા અનેક દેશે નિષ્પ પશવાળા હોય છે તથા અનેક દેશો રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે એ રીતે આ સેળ ભંગ થાય છે. ૧૬ એ રીતે પાંચ પ્રદેશી કંધના બધા મળીને આ ૩૬ છત્રીસ ભંગ થાય છે. જેમ કે– બેના સંગથી ૪ ચાર ભાગે ત્રણ
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
'अमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षटूप्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६७९ भङ्गाः षोडश१६, चतुःसंयोगिनोऽपि भङ्गाः पोडश, तदेवं पट्त्रिंशद्वङ्गाः३६, स्पर्शविषये पञ्चमदेशिकस्कन्धस्य भवन्तीति पञ्चमदेशिकस्कन्धयकरणम् ॥मू० ३॥
पञ्चमदेशिकस्कन्धस्य वर्णगन्धरसस्पर्मान विभागशो दर्शयित्वा षट्पदेशिक स्कन्धस्य वर्णगन्धरसस्पर्शान् दर्शयितुं पश्यन्नाह-'छप्पएसिए थे' इत्यादि,
मूलम्।-छप्पएलिए णं भंते! खंधे कश्चन्ने कइगधे कहरसे कइफासे पन्नते? एवं जहा पंचपएलिए जाव लिय चउफाले एन्नते। जइ एगवन्ने दुवन्ना जहा पंचपएसियस्त। जइ तिबन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य, एवं जहेब पंचपएसियस्त सत्त भंगा जाब लिय कालगाय नीलगाय लोहियए 'य७, सिय कालगाय नीलगाय लोहियगा य८, एए अटू भंगा। एवमेए दसतियासंजोगा, एस्केक्कए संजोगे अटू भंगा एवं सठचे वितियगसंजोगे असीति भंगा। जब चउवन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिइए य १, सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदगा य२, लिय कालए य नीलए य लोहियगाय हालिदए य ३, सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिदगा य४, लिय कालए थ नीलगाय लोहियए य हालिए य५, सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हालिदगा य ६, सिय कालए य नीलगाय लोहिषगा य हालिहए य ७, सिय , 'कालगा य नीलए य लोहियए य हालिहए य८, सिय कालगा 'द्विकसंयोगी ४, विक्षसंयोगी १६ और चतुः संयोगी मी १६ ये सब ३६ भंग स्पर्श के विषय में पंच प्रदेशिक स्कन्ध के होते हैं ॥स्तू० ३॥ - સગી ૧૨ સેળ ભંગ તથા ચાર સગી ૧૬ સેળ ભેગે એ રીતે આ ३६ . थाय छे. ॥सूत्र ३॥
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसवे य नीलए य लोहियए य हालिदगा य९, सिय कालगाय नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य १०, सिय कालगा य नीलगाय लोहियए य हालिइए य११, एए एकारत भंगा एवमेव पंच बउका संजोगा कायव्वा एकेकसंजोए एकारस भंगा सब्जे ते चउकसंजोएणं पनपन्त भंगा। जइ पंचवन्ने लिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए । सुकिल्लए य? सिय कालए य लीलए य लोहियए थ हालिदए य मुक्षिगाय२, सिय कालए थ नीलए य लोहियए य हालिहगा य सुकिल्लए य३, सिय कालए य नीलए य लोहियगाय हालिदए य सुकिल्लए य४, सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हालिदए य सुकिल्लए य५ सिय कालगाय लीलए प लोहियए य हालिहए य सुकिल्लए य६, एवमेए छ भंगाभाणियच्या, एवमेते लम्बे वि एक्कगदुयगतियगचउक्कगपंचगसंजोगेसु छासीयं भंगलयं भवइ। गंधा जहा पंच पएसियस्त रसा जहा एयस्लेव बन्ना, फासा जहा चउप्पएसियस्स ॥सू०४॥ ___ छाया---पट्मदेशिनः खल्ल भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरस: कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ? एवं यथा पञ्चपरेशिका यावत् स्यात् चतुःस्पर्श: मज्ञप्तः। यदि एकवर्णा, विवों यथा पञ्चपदेशिकस्य यदि त्रिवर्णः स्याद कृष्णश्च नीलश्च लोहितश्च एवं यथैव पञ्चमदेशिकस्य सप्तमगा यावत् स्यात् कृष्णाश्च नीलाश्च लोहितश्च० स्यात् कृष्णाश्च नीताश्च लोहिताश्च । एते अष्ट भङ्गाः। एवमेते दश त्रिकसंयोगाः, एकैकसंयोगे अष्टौ भङ्गाः, एवं सर्वेऽपि त्रिकसंयोगे अशीतिभङ्गाः। यदि चतुवर्ण: स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहितश्च पीतश्च१, स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहितश्च पीताश्च२, स्थात् कृष्णश्च नीकरच लोहिताश्च पीतश्च३ स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहिताश्च पीताश्च४, स्यात् कृष्णश्च नीलाश्च लोहितश्च पीतश्च५, स्यात् कृष्णश्च नीलाश्च लोहितश्च पीताश्च६, स्यात् कृष्णश्च
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० ३०५ सू०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६८१ नीलाश्च लोहिताश्च पीतश्च७, स्यात् कृष्णाश्च नीलश्च लोहितश्च पीतश्च८, स्यात् कृष्णाश्च नीलश्च लोहितश्च पीतश्च९, स्यात् कृष्णाश्च नीलश्च लोहिताश्च पीतश्च१०, स्यात् कृष्णाश्च नीलाश्च लोहितश्च पीतश्च ११, एते एकादश मङ्गा, सर्वे ते चतुष्कसंयोगेन पञ्च पश्चाशद्भङ्गाः५५। यदि पञ्चवर्णः स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहितश्च पीतश्च शुक्लश्च १, स्याव कृष्णश्च नीलश्च लोहितश्च पीवश्च शुक्लाश्च२, स्यात् कृष्णश्च नौलश्च लोहितश्च पीताश्च शुक्लश्च३, स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहिताश्च पीतश्च शुक्लच ४, स्यात् कृष्णश्च नीलाश्च लोहितश्च पीतश्च शुक्लश्च५, स्यात् कृष्णाच नीलश्च लाहिर.श्च शुक्लश्च६, एदमेते पडूमना भणितव्या, एवमेते सर्वेऽपि एकद्विकनिकचतुष्कपश्चकसंयोगेषु पडशीत्यधिकं भङ्ग शतं भवति । गन्धा यथा पश्चादेशिकस्य, रसा यथा एतस्यैव वर्णाः, स्पर्शा यथा चतु:मदेशिकस्य ॥२०॥
टीका:--'छप्पएसिएणं भंते ! खंधे कइवन्ने कइगंधे कइरसे कइफासे पन्नत्ते ' पट् प्रदेशिका खल्ल भदन्त ! स्कन्धः कविवर्णः, षट् प्रदेशा:-पट् परमाणवा अवयवतया विधन्ते यस्य स्कन्धस्यावयविनः स पट्मदेशिकः स्कन्धः कतिवर्णः । 'छप्पएसिए णं भते ! खंधे कावन्ने कइगंधे इत्यादि' लू० ॥४॥
टीकार्थ--सूत्रकार ने पञ्चप्रदेशिकस्कन्ध के वर्ण गन्ध रस और स्पर्शों का उसमें विभागशः वर्णन किया अब वे इन्हीं वर्ण गन्ध रस और स्पर्शों को षट्प्रदेशिक स्कन्ध में विभागशः प्रकट करने के लिए 'छप्पएसिए णं भंते!' इत्यादि सूत्र का वर्णन करते हैंइसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'छप्पएसिए णं भंते ! कावन्ने कइंगंधे कइरसे कइफासे पन्नत्ते' हे भदन्त ! छ परमाणु अवयव रूप से जिस स्कन्धरूप अवयवी को होते हैं-अर्थात् जो स्कन्धरूप
પાંચ પ્રદેશવાળા સકંધમાં વર્ણ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શેના સંબંધી ક્રમથી કથન કર્યું હવે વર્ણ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શને છ પ્રદેશ કધમાં भथा मतावा सूत्र ४ छ. 'छप्पएसिए णं भंते ! खंघे कइवन्ने कइगंधे' त्याह
--गीतम स्वामी प्रभुत पूछे छे है-'छप्पएसिए णं भंते ! खंधे कावन्ने कइगंधे कइरसे कइफासे पण्णत्ते है भगवन २४५ ३५ २ सयका પરમાણુ રૂપ છ અવયવ રૂપેથી હોય છે, અર્થાત્ જે સ્કંધ રૂપ અવયવી છ પરમાણુના સાગથી થયેલ હોય છે. એ તે છ પ્રદેશવાળ સ્કંધ કેટલા
भ० ८६
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
દરે
भगवतीस्त्रे कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शः मनसः, षट्मदेशिकस्कन्धे कियन्तो वर्णगन्धरसस्पर्शा विद्यन्ते ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह-'एवं जहा' इत्यादि, ‘एवं जहा पंचपएसिए जाव चउफासे पन्नत्ते' एवं यथा पञ्चप्रदेशिको यावत् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः, पञ्चपदेशिकातिदेशमेव विवृण्वन् आह-'जइ एगदन्ने' इति, यदि पटनदेशिका स्कन्ध एकवर्ण:-एकवर्णवान् तदा-'एगवन्नदुचना जहा पंचपएसियस' एकवर्णद्विवौँ यथा पञ्चप्रदेशिकस्य, येन प्रकारेण पञ्चपदेशिकस्कन्धस्य एकवर्णद्विवर्णवच्चं कथितं तथैव षट् प्रदेशिकस्कन्धस्यापि एकवर्णवर वर्णद्वयवत्वं च वक्तव्यम् , तथाहि-'सिय कालए य सिय नीलए य सिय लोहियए य सिय हालिइए य सिय अवयवी छ परमाणुओं के संयोग से जन्य होता है ऐसा वह पहनदेशिक स्कन्ध कितने वर्णों वाला किनने गंधों वाला कितने रसों वाला
और कितने स्पों वाला होता है ? अर्थात् षट्प्रदेशिक स्कन्ध में कितने वर्ण गन्ध रस और स्पर्श होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'एवं जहा पंचपएलिए जाय लिय चउफासे पनत्ते' हे गौतम ! जिस प्रकार से पंचप्रदेशिक स्कन्ध यावत् चार स्पर्शवाला कहा गया है उसी प्रकार से यह षट्पदेशिक स्कन्ध भी यावत् चार स्पर्श वाला कहा गया है। इसी विषय को अब विस्तारपूर्वक समझाने के लिये 'जइ एगवन्ने' इत्यादि सूत्रपाठ कहा जाता है-इसमें यह समझाया गया है-यदि वह षट्प्रदेशिक स्कन्ध एकवर्ण वाला या दो दो वर्णों घाला होता है तो इनके वर्णन की शैली जैसे पंचप्रदेशिक स्कन्ध के प्रकरण में कही गई है वैसी ही वह यहां षट् प्रदेशिक स्कन्ध के सम्बन्ध में भी जान लेनी चाहिये था कह लेनी चाहिये । खुलासा इस विषय વર્ણોવાળે કેટલા ગંધવાળે કેટલા રસવાળે અને કેટલા શેવાળ હોય છે? અથાત્ છ પ્રદેશવાળા ધમાં કેટલા વર્ણો, કેટલા ગંધ, કેટલા રસ અને કેટલા સ્પર્શે હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે... - एवं जहा पंचपएसिए जाव चउफासे पण्णत्ते' के गौतम शत पांय પ્રદેશિક સ્કંધ થાવત્ ચાર સ્પર્શેવાળ કહ્યો છે તેજ રીતે આ છ પ્રદેશવાળા સ્કંધ પણ યાવત ચાર સ્પર્શેવાળે કહ્યો છે. આજ વિષયને હવે સૂત્રકાર विस्तारपूर ४ सभा 'जइ एगवन्ने' त्यादि सूत्रमा ४ छ. या सूत्रथा. એ સમજાવ્યું છે કે- જે તે છ પ્રદેશવાળે સ્કંધ એક વર્ણવાળે અથવા બબ્બે વણવાળો હોય તો તે પાંચ પ્રદેશી ઋધિનું જે રીતે એક અને બે વર્ષના સંબંધનું વર્ણન કર્યું છે, તે જ પ્રમાણે આ છ પ્રદેશવાળા રકંધનું વર્ણન પણ
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शे०२० उ०५ ०४. पद्मदेशिक स्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६८३ सुकिल्लए य' स्यात् कालः स्यात् नीलः स्यात् लोहितः स्यात् हारिद्रः स्यात् शुक्लइति एकवर्णविषयका भङ्गाः । यदि द्विवर्णस्तदा 'सिय कालए य नीलए य१, सिय कालए य नीलगा य२, सिय कालगा य. नीलए य३, सिय कालगाय नीलमा य४' स्थात् कालच नील त्येकः स्यात् कालश्च नीलाच इति द्वितीयः २, स्यात् काला नीलति तृतीयः ३, स्यात् कालाथ नीलायेति चतुर्थः ४ । सिय में ऐसा है - 'जइ एगवन्ने सिय कालए य सिय नीलए य सिय लोहि यए य सिय हालिए व सिय सुक्किल्लए य' यदि वह षट्प्रदेशिक स्कन्ध एकवर्ण वाला है तो वह या तो कदाचित् कालेवर्ण वाला हो सकता है या कदाचित् नीले वर्ण वाला हो सकता है या कदाचित् लोहित वर्ण वाला हो सकता है या कदाचित् पीनवर्ण वाला हो सकता है या कदाचित् शुक्लवर्ण वाला हो सकता है इस प्रकार से ये ५ भंग एकवर्ण को लेकर हो सकते हैं । यदि वह षट् प्रदेशिक स्कन्ध दो वर्णों वाला हो तो - 'सिय कालए य नोलए य १ सिय कालए य नीलगाय २ सिय कालगा य नीलए य ३ सिय कालगा व नीलगा य ४' इस प्रकार से वहां ये ४ भंग होते हैं । कदाचित् वह कालेवर्ण बोला और नीले
वाला हो सकता है १ अथवा - एक प्रदेश उसका कृष्णवर्ण वाला और अनेक प्रदेश उसके नीले वर्णवाले हो सकते हैं २, अथवा - अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्ण वाले और एक प्रदेश उसका नीले वर्ण वाला हो सकता है ३, अथवा अनेक प्रदेश उसके कालेवर्ण वाले और अनेक प्रदेश उसके नीलेवर्ण वाले हो सकते हैं ४, इस प्रकार से ये ४ भंग
सभवु तेनु वर्षात अहार मा प्रभाले छे.- 'जइ एगवन्ने सिय कालए य सिय नीलए य सिय लोहियए य सिय हालिए य सिय सुक्किल्लए य' ले ते छ પ્રદેશવાળા સ ધ એક વણુ વાળા હોય તે કોઈવાર કાળા વણુ વાળા હાય છે, અથવા કેાઈવાર નીલ વણુધાળા હેાય છે. અથવા કોઇવાર લાલ વાળા હાથ છે, કેાઈવાર પીળાવાળા હાય છે અથવા કોઈવાર સફેદવણુ વાળે હાય છે. ले ते प्रदेशवाणी संध मे वर्षावाणी होय तो 'सिय कालए य नीलए य१' अधवार ते अावार्थ वाणी होय छे मने नीसवर्थ वाणी पशु होय छे. १ यि कालए य नीलगा यर' अथवा तेनी मे अहेश अणावार्थ वाणी होय छे. अने अनेङ अहेश। नीसवणुवाजा होय छे.२ अथवा 'सिय कालगा थ नीलए य३' तेना भने अहेश अणावार्थ वाणा होय छेड अहेश नीलवायु वाणी होय छे. 3 'सिय कालगा य પ્રદેશા કાળાવણુ વાળા હેાય છે. અને અનેક
नीलया य४' अथवा तेना अनेक પ્રદેશા નીલવણુ વાળા હાય છે,
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. भगवतीसूत्र कालए य लोहियए य' स्यात् कालश्च लोहितच, अत्रापि चत्वारः काले लोहिते एकत्वाभ्यां प्रथमः१, काले एकत्वं लोहिते बहुत्वमिति द्वितीया२, काले बहुत्वं लोहिते एकत्वमिति तृतीयः३, काले लोहिते च बहुत्वमिति चतुर्थः४। 'सिय कृष्ण और नीलवर्ण के एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं। इसी प्रकार से कृष्ण और लालवर्ण के एकत्व और अनेकत्व को लेकर चार भंग होते हैं इनमें 'सिय कालए य लोहियए ये ऐसा यह मूलभंग हैइसके चार भंग इस प्रकार से है-'मिय कालए य लोहियए य १ सिय कालए य लोहियगा य२, सिय कालगाय लोहियए य ३, सिय कालगा य लोहियगा य ४' इनमें प्रथम भंग कृष्ण और लोहित (लाल) में प्रथमा के एकवचन को लेकर हुआ है १, दितीय भंग काल में एकत्व को और लोहित में बहुवचन को करके हुआ है२, तृतीय भंग काल में बहुत्व को और लोहित में एकत्व करके हुआ है३, चतुर्थ भंग दोनों पदों में काल और लोहित में बहुत्व करके हुआ है४, इसी प्रकार से 'सिय कालए य हालिहए य' ऐसा जो मूलभंग है उसके भी चार भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं-'सिय कालए य हालिद्दए य १, सिय कालए આ રીતે આ ચાર ભાગે કાળાવણે, અને નીલવણના એકપણ અમે અનેકાણુથી થાય છે. એ જ રીતે કાળાવ અને લાલ વર્ણના એક भने मनश्री यार भी थाय छे. ते मा प्रभारी छे. 'सिय कालए य लोहियए यार ते पाणी डाय छ भने वार दास वाणा પણ હોય છે. આ પહેલા ભંગમાં કાળાવણું, અને લાલવમાં सवयनथी ४२ छ । 'सिय कालए य लोहियगा य २' अथवा તેને એક પ્રદેશ કાળાવવો હોય છે અને તેના અનેક પ્રદેશ લાલવણવાળા હોય છે આ બીજા ભંગમાં કાળાવમાં એકપણાને લઈને એકવચન, અને લાલવમાં બડુત્વને લઈ બહુવચનથી કહેલ છે. આ રીતે આ भी मछे २ 'खिय कालगा य लोहियए य३' तना भने प्रदेश। કાળાવવાળા હોય છે અને એક પ્રદેશ લાલવર્ણવાળ હોય છે. આ ત્રીજો ભંગ કાળાવમાં બહુપણાને લઈ બહુવચન અને લાલવર્ણમાં એકવચનથી थयो 23 सिय कालगा य लोहियगा य ४' ना भने प्रदेश राणा હોય છે અને અનેક પ્રદેશ લાલવર્ણવાળા હોય છે. ચોથા ભંગમાં બંને પદમાં એટલે કે કાળા અને લાલ બન્નેના બહુવથી બહુવચનને પ્રગ ધ છે. આજ રીતે કાળા અને પીળા વર્ણના એકપણું અને અનેક પણાથી पण यार समाथाय छ.२ मा शत छ.-'सिय कालए य हालिहए य पार
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैथबन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ पट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६८५ यहालिगा य २, सिय कालगा य हालिद्दए य ३, सिय कालगा य हालिगा य ४ । इन भंगों में भी प्रथम भंग कृष्ण और पीतवर्ण के एकत्व में हुआ है, द्वितीय भंग कृष्णवर्ण के एकत्व में और पीतवर्ण के बहुत्व में हुआ है२, तृतीय भंग कृष्णवर्ण के बहुत्व में और पीत के एकच में हुआ है३, तथा चतुर्थ भंग दोनों पदों के बहुत्व में हुआ है४, इसी प्रकार से कृष्णवर्ण के साथ शुक्लवर्ण का योग कर ४ भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं - ' सिय कालए य सुकिल्लए य १, सिघ कालए
सुकिलगाय २, सिय कालगा य सुकिल्लए य ३, सिय कालगा य सुकिल्ला व ४' इनमें भी पूर्वोक्त रूप से कृष्ण और शुक्ल इन पदों में एकता और अनेकता होकर ये ४ भंग बने हैं ऐसा समझना चाहिये इस प्रकार से ये सब भंग कृष्णपद की प्रधानता में और शेष તે કાળા વણુ વાળા હાય છે અને કૈાઇ વાર પીળા વણુ વાળા હાય છે. આ घडेले अंग अजावायु भने भीजावाना त्वथी थये। छे. १ 'सिय कालए यहादिना २' ते पोताना श्रेष्ठ प्रदेशमां भजावावाणी होय छे અને અનેક પ્રદેશેામાં પીળાવણુ વાળા હાય છે. આ બીજો ભંગ કાળાવણું ના शेम्पद्याथी मने चीजावायुना भने पाथी थये। छे. २ 'सिय कालगा य हालिद्दए य ३' मने! प्रदेशाभां ते अमावार्थ वाणी होय छे. ये! प्रदेशमां भीजावा વાળા હાય છે. ત્રીજો ભ ગ કાળાત્રણના મહુપણામાં અને પીળાવણુના એકयथाथी थयो छे. 'सिय कालगा य हालिहगा य ४' अने अहेशोमां अजवाय
વાળા હાય છે. અને અનેક પ્રદેશામાં પીળાવણુ વાળે! હાય છે. ચેાથા ભંગમાં અને પુખ્ત બહુવચનથી કહેત છે. ૪ એજ રીતે કાળાવણુ સાથે सह वर्धुना योग ने ४ यार लौंगो थाय छे ? मा रीते है- 'सिय कालए य सुशिललए य १' अधवार ते अजावलु वाणी होय छे भने । पार सदेह वर्णुवाणी होय छे १ 'स्चिय कालए य सुकिल्लगा य २' अर्धवार ते मे પ્રદેશમાં કાળાવણુ વાળા હાય છે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદવણુ વાળા હાય છેર્ 'सिय कालमा सुकिल्लए य ३' अर्ध वार ते मने हेशामां भजावालुवाजो हाथ छे. मने थे! देशमां सह वर्धुवाणी होय छे 3 'सिय कालगा य सुक्कि• उगा य ४' भने प्रदेशोभां अणाववाणी होय हे माने ने अहेशाभां સફેદ વણુ વાળે હાય છે. આમાં પણ પૂર્વોક્ત રૂપથી કાળા અને સફેદ ના એકપણા અને અનેક પણાથી આ ૪ ચાર ભંગ અને છે. તેમ સમજવુ. આ રીતે આ તમામ ભંગે। કૃષ્ણ પક્ષની પ્રધાનતા અને બાકીના પદ્માની પ્ર
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
६८६
य४,
कालए य हालिए २४, सिय कालए य सुकिल्लए य४, सिय नीलए य लोहियए सिय नीलए य हालिए य४, सिय नीलए य सुकिल्लए य४, सिय लोहि पदों के अधानता में हुए हैं ऐसा जानना चाहिये। अब नीलपद की प्रधानता करके और नीचे के पदों को उसके साथ -योजित करके जो भ्रंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं- 'सिय नीलए य लोहियए य ४' इस मूलभंग में भी चार भंग बनते हैं जो इस प्रकार से हैं- 'सिय नीलए य लोहिए य १, सिय नीलए य लोहिया य २, सिय नीलगा य लोहियए ३, सिंग नीलगाय लोहियगा य ४' ये ४ भंग नील और लोहित पद की एकता और अनेकता में पने हैं ऐसा समझना चाहिए। प्रथम भंग में दोनों पदों में एकत्र है १, द्वितीय अंग में प्रथम पंद में एकत्व और द्वितीय पद में अनेकत्व २, है तृतीय भंग में प्रथम पद में अनेकत्व और द्वितीय पद में एकस्य है ३, चतुर्थ भंग में दोनों पदों में अनेकत्व है४, लोहित पद को छोडकर नीलपर के साथ पीतवर्ण को जोड़कर जो चार भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं- 'सिय नीलए य हालिदए य १, सिय नीलए य हालिगा य २, सिय नीलगा व हालिए य ३, सिय नीलगा
हालिगा ४' ये चार भंग भी नील और पीतवर्ण के एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं इसी तरह से नीलपद के साथ शुक्लवर्ण को योजित करके जो चार भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं
-
ધાનતાથી થયા છે. તેમ સમજવુ. હવે નીલ પત્નની પ્રધાનતા રાખીને તથા બાકી ના પદાને તેની સાથે ચેાજીને જે ભગા અને છે. તે આ પ્રમાણે છે 'सिय नी उप य लोहिय ए य१' खिय नीलर य लोहियगा य २ खिय नीलगाय लोहिय एय . ३ . सिय नीलगाय लोहियगा य ४' मा यार लगी नीशु भने सासવના એકપણા ને અનેકપણાથી થયા છે તેમ સમજવુ', પહેલા ભંગમાં અન્ને પદો એકવચનવાળા છે. ખીજા ભંગમાં પહેલા . પદમાં એકપણુ, અને બીજા પદમાં અનેક પશુ કહ્યુ. છે. ત્રીજા ભંગમાં પહેલા પટ્ટમાં અનેકપણુ અને ખીજા પદમાં એકપણુ‘ છે. ચેાથા ભંગમાં અન્ને પદોમાં અનેકપણુ છે. હવે લેાહિત પદને છેડીને અને નીલપદ સાથે પીત-પીળા વણું ને योकने के यार लौंगो भने छे ते मतावे छे. - - ' सिय नीलए य हालिए य १ खिय नीलए य हालिगा य२ सिय नीलगा य हालिए य ३ सिय नीलगाय हालिद्दर्गा य४' मा यार लौंग यशु नीलवर्णुना मेला भने अनेऽपाथी मन्या છે, એજ રીતે નીલપત્તની સાથે સફેદ વર્ણને ચેાજીને જે ચાર ભગો થાય
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०४ पट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६८७ ए यहाद्दिए य४, सिय लोहियए य सुकिल्लए य४, सिय हालिए य सुक्कि लए ४,' एत्रमेते दश द्विकसंयोगा भङ्गाः पुनश्चत्वारिंशद्भवन्तीति । 'नइ तिवन्ने' 'सिय नीलए य सुकिल्लए य १, सिय नीलए य सुक्किलगा य. २, सिप नीलगाय सुकिल्लए य ३, सिय नीलगाय सुक्किललगा य ४१ ये चार भंग भी नील और शुक्लवर्ण के एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं । अब लालवर्ण और पीतवर्ण को लेकर जो भंग होते हैं वे इस प्रकार से है- 'सिय लोहियए य हालिए य' ऐसा यह मूल भंग है इसके अवान्तर चार भंग इस प्रकार से है- सिय लोहियए य हालि६ए य १, सिलोहियए य हालिगा य २, लिय लोहिया य हालि६ए य ३ सिप लोहियगा य हालिया य ४' ये चार भंग भी लोहित और पीतवर्ण के एकत्व और अनेकत्व को लेकर संपन्न हुए हैं । इसी प्रकार से 'for लोहियए य सुकिल्लए य' इस मूल भंग के भी चार भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं - 'सिय लोहियए य सुकिल्लए य १, सिंघ लोहियए य सुकिल्लागा य २, सिय लोहिया य सुकिल्लए ३, सिय लोहिया य सुकिल्लगा य ४' ये चार भंग लोहित और शुक्लवर्ण के एकea और अनेकत्व में हुए हैं । पीत और शुक्लवर्ण की योजना करके जो चार भंग बने हैं वे इस प्रकार से हैं- 'सिय हालिए य सुकिल्लए य १, सिय हालिए य सुक्किलगा य २, सिय हालिंगा
•
••
छे, ते मी असा छे-सिय नीलए य सुकिल्लए य१' 'प्रिय नीलए य सुकिल्लगाय खिय नीलगाय सुकिल्लए य ३ 'खिय नीलगा य सुक्किललगा य ४ भा ચાર ભંગા પશુ નીલવણુ અને સફેદવણુના એકપણા અને અનેકણાને લઈને થયા છે. હવે લાલવણુ અને પીળાવને લઈને જે ચાર ભગા થાય છે. ते या प्रभाये छे, 'सिय लोहियए य हालिए य१ 'त्रिय लोहियए य हालिगा य २ सय लोहिया य हालिए यर 'सिय लोहियगा य हालिदगा य४' मा यार ભગા પણ લાલવણુ અને પીળાવ ના એકપણા અને અનેક પણાથી થયા છે. એજ રીતે લાલવણુ અને ધેાળાવણુના ચૈાગથી પણ ચાર ભગા થાય છે. જે या रीते छे. - 'सिय लोहियए य सुक्किल्लए य ११ सिय लोहियए य सुकिल्ल• गाय २ सय लोहिया य सुक्किल्लए य ३ सिय लोहियगा य सुकिल्लगा य ४' આ ચાર ભગા લાલ અને સફેદ વર્ણ ના એકપણા અને અનેકપણાથી થયા છે તે જ રીતે હુવે પીળા અને સફેદ વણુના યાગથી જે ચાર ભંગા બને છે તે બતાવવામાં भावे छे -- "सिय हालिए य सुक्किल्लए य' अर्ध वार ते पीजा वर्षावाणी हाथ हे भने ।धवार सह वाशुवानी, होय हे १ 'सिय हालिए य सुक्कि लगा य२'
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮૮
भगवती यदि त्रिवर्णः-वर्णत्रयवान् षट्पदेशिकः स्कन्धस्तदा 'सिय कालए य नीलए ये लोहियए य' स्यात् कालच नीलश्च लोहितश्च ‘एवं जहेब पंचपएसियरस' एवं यथैव पश्चादेशिकस्य 'सत्त भंगा' सप्त भङ्गाः, 'जाव सिय कालगाय नीलगा य लोहियए य७, सिय कालगाय नीलगा य लोहियगा य८, यावत् स्यात् कालकाच नीलकाश्च लोहितश्च७, स्यात् कालकाश्च नीलकाच लोहितकाश्चेत्यष्टमः८, अत्र यावत्पदेन पश्चप्रदेशिकस्य द्वितीयभङ्गादारभ्य षष्ठान्तस्य ग्रहणं भवति तथाहि-सिय कालए नीलए लोहियगा यर, सिय कालए नीलगा य लोहियए य३, सिय य मुक्किलए य ३, सिय हालिदगा य सुक्किलगा य ४' ये धार भंग भी पीतवर्ण और शुक्लवर्ण की एकता और अनेकता में हुए हैं इस प्रकार से मूल में ये १० विकसंयोग हैं इन १० विकसंयोगों के ये अवान्तर ४-४ अंग और हुए हैं इस प्रकार कुल विकसंयोगी यहां ४. भंग हो जाते हैं। ___ 'जइ तिबन्ने यदि वह षट्प्रदेशिक स्कन्ध तीन वर्ण वाला होता है तो या तो वह 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य" कदाचित् कृष्णवर्ण वाला हो सकता है नीलवर्ण वाला हो सकता है और लोहित वर्ण वाला हो सकता है इस प्रकार से वह तीन वर्ण वाला हो सकता है, या यावत् पदगृहीत 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य २' કઈ એક પ્રદેશમાં પણ વર્ણવાળો હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ qाणे डाय छे. २ 'सिय हालिहगा य सुक्किल्लए य३' भने प्रहશેમાં પીળાવવાળ હોય છે તથા કઈ એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળો હોય छ 3' 'सिय हलिहंगा य सुक्किलगा य ४' भने प्रदेशामi alag वाणी હોય છે અને અનેક્ર પ્રદેશોમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. ૪ આ ચાર ભંગ પીળા અને સફેદ વર્ણના એકપણું અને અનેકપણાથી થયા છે. આ રીતે વિકસાયેગી ભંગો જે મુખ્ય ૧૦ દસ છે તેના એક એકના ચારચાર અવાન્તર ભેદે થવાથી દ્વિસંગી ભંગ કુલ ૪૦ ચાળીસ થાય છે.
'जह तिवन्नेछ प्रशवाणी २४५ नवाजा जाय त मा प्रमाण वाणी श छ.-'सिय कालए य नौलए य लोहियए જ કદાચ તે કાળાવવાળે હેાય છે, નીલવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે અને કઈ વાર લાલ વર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છેઆ રીતે એ ત્રણ पाणी याय छे. मा ५९। मछ. १' 'सिय कालए य नीलए य
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६८९.
1
कालए य नीलगाय लोहियग़ा २४, सिय कालगा य नीलए य लोहियएं यें, 'सिय कालगा य नीलए य लोहियगा य६,' स्यात् कालो नीलो लोहितका २ २१, स्यात् कालो नीलाश्च लोहितश्च ३, स्यात् कालो नीलाच लोहि श्र४, स्यात् कालाथ नीलश्च लोहितश्चेति पश्चमः ५, स्यात् कालाथ नीलथ वह कदाचित् कृष्णवर्ण वाला नीलवर्ण बाला एवं अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला हो सकता है २, या- 'सिय कालए य नीलगा ये लोहियए य ३' एक प्रदेश में वह कृष्णवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में areef वाला और एक प्रदेश में लोहितवर्ण चाला हो सकता है है, या - ' सिय कालए य नीलगाय लोहिया य ४' वह एक प्रदेश में कृष्णावर्ण वाला अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में लालवर्ण वाला हो सकता है ४, या - 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य ५' वह अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला और एक देश में लालवर्ण हो सकता है ५, या 'सिय कालगा य नीलए य लोहिया व ६' वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला भी हो सकता है एक प्रदेश में नीलवर्ण वाला हो सकता है और अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है ६ 'जाब सिय कालगा य, नीलगा य लोहियए ७' या वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला भी हो कोहियगा य २' अर्ध वार ते पोताना मेड अहेशभां अजावाणु वाणी હાય છે. કોઈવાર તે પેાતાના એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા હાય છે. અને અનેક પ્રદેશેામાં લાલવ વાળા હાય છે. આ બીજો લોંગ છે. ૨ • सिय कालए य नीलगाय लोहियए य३' मे प्रदेशभां ते अजा वायु वाणी हाथ है. અનેક પ્રદેશેામાં નીલત્રણવાળા હાય છે તથા કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલવણુ वाणी होय छे. उ मा श्रीले अंग छे. 'सिय कालए य नीलगा य लोहियगा य ४' એક પ્રદેશમાં તે કાળાવશુ વાળા હાય છે અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળા હાય છે તથા અનેક પ્રદેશેામાં લાલ વણુ વાળા હાય છે. આ ચેાથા ભ ́ગ છે. ૪ सिय कालगा य नीलए य लोहियए य५' ते मने अशोभां भणावार्थ वाणी હાય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા હાય છે તથા એક પ્રદેશમાં લાલવણુ वाणी होय छे, मा पथमा लौंग छे, ५ ' सिय कालगाय नीलए य लोहिय गाय ६' ते पोताना भने प्रदेशोभां भावार्थ वाणी होय छे. मे अहेशभां નીલવળુ વાળો હાય છે તથા અનેક પ્રદેશામાં લાલવણવાળા હાય છે. આ छठ्ठी लग छे. ६ 'जाव खिय कालगा य नीलगा य लोहियए य ७' अथवा ते ગાંતાના' અનેક પ્રદેશામાં કાળાવ વાળા હોય છે, અનેક પ્રદેશામાં નીલવર્ણ
भ० ८७
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे लोहिताश्चेति षष्ठः६ 'एए • अह भंगा एतेअष्टौ भङ्गाः । प्रथमसप्तमाष्टमभङ्गास्तु इहेत्र षट् प्रदेशिक स्कन्धप्रकरणे स्वयमेव प्रदर्शिताः। द्वितीय तृतीयचतुर्थपञ्चमषष्ठभङ्गा यावत्पदेन संगृहीता इतिमिलित्वा अष्टौ भङ्गाः -भवन्तीति । कालनीललोहितानां समवायात् अष्टौ भङ्गाः प्रदर्शिताः(१) एवं सकता है अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला भी हो सकता है और एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है ७ या-सिय कालगाय नीलगा य लोहियगा य ८' वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में नीले वर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में लालवर्ण वाला हो सकता है ८ 'एए अट्ठ भंगा' इस प्रकार से ये आठ भंग होते हैं। यहाँ जो ये आठ भंग प्रकट किये गये हैं उनमें से ७ भंग तो पंचप्रदे. -शिक स्कन्ध के त्रिवर्ण प्रकरण में प्रकट किये जैसे ही हैं यही यात 'एवं जिहेब पंचपएसियस्स सत्त भंगा' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है तथा आठवां जो भंग है वह मूलपाठ में दिखला दिया गया है इस प्रकार यहां षट्पदेशिक स्कन्ध प्रकरण में सूत्रकार ने यह प्रथम अंग-स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च तथा-सिय कालगाय नीलगा स्य लोहियए य' ऐसा यह सप्तम भंग, और-'सिय कालगा य नीलगा य लोहियगा य ऐसा यह आठवां भंग, ये ३ भंग तो अपने आप ही दिखला दिये हैं और द्वितीय तृतीय चतुर्थ पंचम षष्ठ थे ५ भंग-यावવાળ હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળે હેપ છે. આ પ્રમાણે આ •सातमी A1 थाय छ ७ मथवा 'सिय कालगा य नीलगा य लोहियगा य८ ते પિતાના અનેક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણ વાળ હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળે હોય છે. એ રીતે આ मामेछ.८ 'एए अटु भंगा' मा शत भा मा ७ प्रदेशवाणाधना ત્રણ વર્ષોના સંગથી થાય છે. અહિયાં જે આ આઠ ભંગો બતાવ્યું છે.તે પૈકી સાત અંગે તે પાંચ પ્રદેશવાળા સકંધના ત્રણ વર્ણના પ્રકરણમાં બતાવ્યા प्रमाणे १ छ. ४ वात 'एवं जहैव पंच पएसियस सत्तभंगा' भा. सूत्र પાઠ દ્વારા સૂત્રકારે કહી છે તથા આઠમો ભંગ ભૂલ પાઠમાં કહેલ છે. એ शत ॥ ७ प्रदेशी २४ घना घरमा सूत्रमारे मा । An 'स्यात् कालच नीलब्ध लोहितश्च' तथा 'सिय कालगा य नीलगाय लोहियए य' मा शतनसातमA तथा 'सिय कालगा य नीलगा य लोहियगा य ८१ मे પ્રમાણેને આ આઠમો ભંગ આ ત્રણ અંગે સ્વયં સૂત્રકારે જ બતાવ્યા છે. તથા બીજ, ત્રીજ, થ, પાંચમ અને છઠ્ઠો આ પાંચ ભંગ યાવત્યદથી
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शं०२० उ०५ सू०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६९१ कालनीलहारिद्राणामपि अष्टौ भङ्गाः (२)। एवं कालनीलशुक्लानामष्टौ भङ्गाः(३) एवं काललोहितहारिद्राणामष्टौ भङ्गाः(४) तथा काललोहितशुक्लानामष्टा(५) तथा कालहारिद्रशुक्लानामपि अष्टौ भङ्गाः(६), एवं नीललोहितहारिद्राणामष्टो भगा (७) नीललोहितशुक्लानामष्टौ भङ्गाः(८) नीलहारिद्रशुक्लानामष्टौ भङ्गाः (९) तथा लेहितहारिद्रशुक्मनामपि अष्टौ भनाः (१०)। तदेवमेते कालादिवर्णानां परस्परविशेषणविशेष्यमावैकत्वानेकत्वाभ्यां दश भङ्गाः, एकैकस्य चाष्टौ भगा इति दशानां भङ्गानामष्टसंख्यया गुणने अशीतिमङ्गा भवन्ति स्पद से संगृहीत किये हैं । एवं कालनील हारिद्राणामपि अष्टौ भंगा' इसी प्रकार से काल नील और हारिद्र पदों के समय संयोग से आठ भंग होते हैं, तथा-काल नील और शुक्ल पदों के संयोग से भीमाठे भंग होते हैं, काल लोहित और हारिद्र पदों के संयोग से भी आठ भंग होते हैं, तथा-काल लोहित और शुक्लपदों के संयोग से भी आठ भंग होते हैं तथा-काल हारिद्र और शुक्ल इन पदों के संयोग से भी आठ भंग होते हैं इसी प्रकार से नील लोहित और हारिद्रपदों के संयोग से भी आठ भंग होते हैं नील लोहित और शुक्ल इन पदों के संयोग से भी आठ भंग होते हैं नील हारिद्र और शुक्ल इन पदों के संयोग से भी आठ भंग होते हैं तथा-लोहित हारिद्र और शुक्ल इन पदों के संयोग से भी आठ भंग होते हैं इस प्रकार से ये कालादि वर्गों के परस्पर विशेषण विशेष्यभाव को लेकर विकसंयोगी १० भंग होते हैं । इन १० भंगों में एक २ त्रिकसंयोगी भंग के वर्गों के श्रय या छे. 'एवं काल-नील-हारिद्राणामपि अष्टौ भंगाः' मेक शत णा વર્ણ, નીલવણું અને પીળાવણુંનાગથી આઠ ભેગો થાય છે. તથા કાળા વણું નીલવર્ણ અને સફેદવર્ણના સંગથી પણ આઠ ભેગો થાય છે. તથા કાળાવણું લાલવણું અને પીળા વર્ણના સાગથી પણ આઠ સંગે બને છે. તથા કાળાપણું, લાલવર્ણ અને સફેદ વર્ણના સંગથી પણ આઠ ભાગે બને છે. તથા કાળાવણું પીળાવણ અને સફેદ વર્ણના સાગથી પણ આઠ ભંગ થાય છે, એ જ રીતે નીલવર્ણ, લાલવણ અને પીળા વર્ણના ચોગથી આઠ અંગે થાય છે. નીલવર્ણ, પીળાવણું અને સફેદ વર્ણના સાગથી પણ આઠ ભંગ થાય છે. તથા લાલવર્ણ, પીળાવ અને સફેદ વર્ણના સંગથી પણ આઠ ભંગ થાય છે. આ રીતે આ કૃષ્ણ વર્ણ વગેરે વર્ણના પરસ્પર વિશેષણ અને વિશેષ્ય ભાવથી ત્રણ સગી ૧૦ દસ ભેગો થાય છે. આ ભાગમાં એક એક ત્રણ સંગી ભંગના વર્ગોને એકપણું અને અનેક પશુને
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
.......... भगवती
तुदेव दर्शयति 'एचमेए' इत्यादि, ‘एवमेए दसतियासंजोगा' एवम्-उपरोक्तपदशितप्रकारेण एते दश त्रिकसंयोगा भङ्गा भवन्ति 'एक्केक्कए संजोगे अट्ट भंगा' दशानामपि भङ्गानाम् एकैकसंयोगे पुन' अष्टौ भङ्गाः-एकैकस्य अष्टावष्टौ भङ्गाः। एकत्य और अनेकस्व को लेकर ८-८ भंग और हो जाते हैं, इस प्रकार कुल भंग संख्या यहां ८० होती है । यही 'एवमेए दस तियोसंयोगा एक्केक्कए संजोगे अट्ठभंगा' इस सूत्रपाठ द्वारा व्यक्त किया गया है। दश त्रिकसंयोग इस प्रकार से है-(१) सिय कालर य नीलए य लोहियए य, (२) सिय कालए य नीलए य हालिदए य, (३) सिय कालए य नीलए य सुश्किलल्ए य (४) लिय कालए य लोहियए य हालिद्दए य, (५) सिय कालए य लोहियए य सुक्किलए य, (६) सिय कालए य हालिहए य सुक्किलए य, (७) सिय नीलए य लोहियए य हालिहए य, (८)सिय नीलए य लोहियए य सुकिल्लए यं, (९) सिय नीलए य हालि. લઈ ૮-૮ આઠ અઠ ભંગ અવાન્તર ભંગ થાય છે. એ રીતે છ પ્રદેશી ધમાં qa ge ८० सी भी थाय छे. मा ४थन 'एवमेये दस तियासंजोगा एक्केक्कए संजोगे अट्ठ भंगा' मा सूत्र५४थी छ. मियाजा संगमा प्रमाणे छ. "खिय कालए य नीलए य लोहियए य १' अवार 'કાળા વર્ણવાળે હોય છે. કેઈવાર નીલવર્ણવાળ હોય છે કેઈવાર લાલશુંपाय छे मा परे म छ. 'सिय कालए य नीलए य हालिदए य २१ કોઈવાર તે કાળા વર્ણવાળો હોય છે. કોઈવાર નીલવર્ણવાળ હોય છે. કોઈવાર पीजीव पाणा हाय छे. मामा. छ. २ 'सिय कालए य नीलए य सुक्कि
लए य ३' वा२ ४१ वाले डाय छ. 'नागी डाय छ भने पार सहवागाणे डाय छे. म त्रीने म छ. "सिय कालए य लोहियएं य हालिहए य ४' २ वाणे डाय छे. वारसा वाणा हाय छ । पीवाणे डाय छे. ये शत मा था। मछ. ४ सय कालय लोहियए य सुकिल्लए य५' वा२ ४ावा पाणी डाय छे. पार લાલવર્ણવાળો હોય છે. કેઈવાર સફેદ વર્ણ વાળો હોય છે. આ પાંચમે ભંગ छ ५ सिय कार्लए य हालिहए सुक्किल लए य ६' १२ ते पाणी હોય છે. કેઈ વાર પીળા વર્ણવાળો હોય છે. કેઈવાર સફેદ વર્ણવાળો હોય छ मा छट्टो ' छे. ६ 'सिय नीलए य लोहियए य हालिइए य ७' वार તે નીલવર્ણવાળો હોય છે. કોઈવાર લાલવર્ણવાળ હોય છે. કેઈવાર પીળાપણું पाणी डाय डाय छे. मा सातभा 1 छे. 'सिय नीलए य लोहियए य सुक्कि. हला या नाaf पाणी डाय छे. वा२ सासवाणे खाय
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयुचन्द्रिका टीका श०२० ३०५ ०४ पट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६९३ 'एवं सव्वे त्रिवियगसंजोगे असीई भंगा' एवं सर्वेऽपि त्रिकसंयोगे अशीतिर्मङ्गा भवन्ति, पूर्वोक्तरीत्येति । 'जइ चउत्रन्ने' यदि चतुर्वर्णः षट्पदेशिकः स्कन्धस्तदा 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिए य१,' स्यात् कालश्च नीलश्च afear हारिद्रवेति प्रथमो भङ्गः १, 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिगा य२' स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च, एक:मदेशः कालः एकमदेशो नीलः एकोलोहितः अवशिष्टास्त्रयः प्रदेशा हारिद्रा इति द्वितीयो भङ्गः २, te य सुकिल्लए य, (१०) सिय लोहियए य हालिदए य सुकि कल्लए य, इन दश त्रिकसंयोगों में से एक २ त्रिकसंयोग के ८-८ भंग पूर्वोक्त पद्धति के अनुसार कर लेना चाहिए। ' एवं सव्वेवि तियगसंजोगे असीई भंगा' इस तरह से ये सब त्रिकसंयोग में ८० भंग हो जाते हैं ।
'जह चवन्ने' यदि वह चार वर्णों वाला होता है तो सिय कालए ये नीलए य लोहियए य हालिद्दर य १' कदाचित् वह कृष्णवर्णवाला नीलवर्ण वाला लोहितवर्ण वाला और पीतवर्ण वाला हो सकता है १ अथवा 'सिय कालए व नीलए य लोहियए हालिएगा य २' वह एक प्रदेश में कृष्णवर्णवाला एक प्रदेश में नीले वर्ण वाला एक प्रदेश मैं लोहितवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में पीतवर्ण वाला छे. मने वारस वर्षावाणी होय छे आ आईभी लौंग छे. सिय नीलए यहालिए य सुकिलए य९' अर्धवार ते नीसवाणु वाणी होय छे. अर्धवार भीजा' . વધુ વાળા હાય છે. અને કાઇવાર સફેદવવાળા હાય છે. આ નવમે ભગ छे 'खिय लोहियए य हालिए य सुक्कििल्लए य १० अधवार ते सासव વાળા હોય છે. કે ઈવાર પીળાવણુ વાળા હોય છે. અને કોઈવાર સફેદ વણુ વાળા હોય છે. આ દસમે ભ'ગ છે. ૧૦ આ રીતે ત્રિકસ'ચાગી દસ ભોમાં એકએક ત્રિકસ ચેાગીના ૮-૮ આાઠ આઠ ભંગા પહેલા કહ્યા પ્રમાણેની पद्धति अनुसार मनावी सेवा. 'एव सब्वे वि वियगसंजोगे 'असीई भंगा' मा शेते त्रिभ्स योगी ८० में सी लगी थाय छे.
'जह चवन्ने' ले ते छ प्रदेशी २४ध यार वोवाणी होय तो 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हो लिए य १' वार ते माववाणी होय છે. કોઈવાર તે નીલલઘુ વાળા હોય છે. કાઇવાર તે લાલવણુ વાળા હાય છે અને કાઈ વાર તે પીળાવણુ વાળા હૈાય છે. આ પહેલા ભંગ છે. ૧ અથવા 'सिय, कालए य, नीछेएय लोहियए य हालिगा य२' ये अहेशभां ते आणावयु વાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા ડાય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સાલવણુ વાળા હાય છે. તથા અનેક પ્રદેશામાં પીળ વણુ વાળો છે. આ ખી
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९४ --
भगवतीसूत्र 'सिय कालए य नीलए य ल हियगा य हालिहए य३' स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्चेति तृतीया३, सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालि. इंगा य४' स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्चेति चतुर्थ:४, सिय कालंए य नीलगा य लोहियए य हालिद्दए य५' स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्चेतिपञ्चमः५, "सिय कालए य नोलगा य लोहियए य हालिदगा य' स्यात् कालश्च नीलांश्च लोहितश्च हारिद्राश्चेति पष्ठः६, 'सिय कालए य हो सकता है, २ सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिदए य३' अथवा-एक प्रदेश में वह कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में नीले वर्ण वाला अनेक प्रदेशों में तीन प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है ३ अथवा-'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिहंगा य ४' वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में-दो प्रदेशों में-लोहितवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में-दो प्रदेशों में पीतवर्ण वाला हो सकता है ४ अथवा-सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हालिद्दए य ५' कदा. चित् वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में-तीन प्रदेशों में नीले वर्ण वाला एक प्रदेश में लोहित वर्ण वाला और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है५, अथधा-'सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हालिदगा य ६' वह अपने एक प्रदेश मे कृष्णवर्ण वाला दो प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला और दो प्रदेशों
छ. २ सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिहए य ३' अथवा : પ્રદેશમાં કાળાવણવાળ હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં–ત્રણ પ્રદેશમાં લાલવણ વાળે અને એક એક પ્રદેશમાં पी पाणी साय छे मा श्रीन छ. 'सिय कालए य नीलए य लोहि. यगा य हालिहंगा य
४ ४ प्रदेशमा ४ पाना हाय छे. मे प्र. શમાં નીલવર્ણવાળે હેાય છે અનેક પ્રદેશમાં બે પ્રદેશમાં લાલવણુંવાળો હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં–બે પ્રદેશમાં પીળા વર્ણ વાળો હોય છે આ शत भ! याथ। म थाय छ ४ अथ। 'सिय कालए य नीलगा य लोहियए य हालिदए य५ वा२ मे प्रदेशमा जापाणी हाय छ અનેક પ્રદેશમાં–ત્રણ પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે હોય છે. એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળો હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં પળાવવાળો હોય छ. शत भा पाय ग छ. "सिय कालए य नीलगा य लोहियए य हालिहंगा य६' a याताना से प्रदेशमा आणाव वाणी हाय छे. प्र. - મદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં લ લવર્ણવાળો હોય છે. અને
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
-प्रमैखन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६९५ नीलगाय लोहियगा य हालिद्दर य७' स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहिताश्च - हारिद्रश्चेति सप्तमः ७, 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिए य८' स्यात् कालाश्च नीलइंच लोहितश्च हारिद्रश्चेत्यष्टम ८, 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिगा य९' स्यात् कालाच नीलच लोहितश्च दारिद्रार्थेति नवमः ९, सिय कालगाय नीलए य लोहियगा य हालिदए य१०' स्यात् कालाच में पीतवर्ण वाला हो सकता है ६, अथवा - 'सिप कालए य नीलगा य लोहिया य हालिए य ७' वह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला दो प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला दो प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है ७, 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए हालिए य ८' अथवा वह अपने तीन प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है ८, अथवा - 'सिघ फालगा थ नीलए य लोहियए य हालिगा य ९' वह अपने अनेक प्रदेशों में दो प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला और दो प्रदेशों में पीतवर्ण वाला हो सकता है ९, अथवा - सिय कालगा य नीलए य लोहियगा य हालिद्दर य १०' वह अपने अनेक - दो प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला दों प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो ये अशोभां चीजाववाणी होय छे मा छट्टो लग छे ६ 'सिय कालए य नीलगाय लोहियगा य हालि६० य ७' ते पोताना मे प्रदेशमां भजावार्थ વાળો હાય છે. એ પ્રદેશામાં નીલવણુ વાળો હાય છે. એ પ્રદેશમાં લાલવણુવાળો હાય છે, અને એક પ્રદેશમાં પીળાવ વાળો હાય છે. એ રીતે આ સાતમા લગ છે. " सिय कालगा य. नीलए य लोहियए "य हालिएय ८' અથવા તે પેાતાના ત્રણુ પ્રદેશમાં કાળાવણુ વાળો હાય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવધુ વાળો હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળો હાય છે, તથા એક પ્રદેશમાં પીળા વશુવાળા ઢાય છે. એ રીતે આ આઠમા ભંગ થાય છે ૮ 'मिव कालगाय नीलए य लोहियए य हालिहगा य ९ ते पोताना भने अहेશામાં-એ પ્રદેશોમાં કાળાવણુ વાળો ડેાય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળો હાય છે. એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળો હોય છે. અને એ પ્રદેશામાં પીળાવણુ વાળા હોય છે. मे रीते मानवभे। लौंग थाय छे' अथवा 'सिय कालगा य नीलए य लोहिया य हालिहर य १०' ते पोताना अने प्रदेशामां मे प्रदेशाभां अजावायु वाणी होय छे. એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળો છે. એ પ્રદેશામાં લાલવણુ વાળો હોય છે. અને એક
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
' भगवतीस्त्र
नीलश्च लोहितोश्च हारिद्रश्चेति दशमः १०, 'सिय कालगा य, नीलगा य लोहियए य हालिदए य ११' स्यात् कालांश्च नीलाच लोहितश्च हारिद्रश्चेत्येकादशो भङ्गः ११, 'एए एक्कारस मंगा' एते उपरि प्रदर्शिता एकादशसंख्यकाः भगा भवन्ति, 'एक्मेए पंच चउक्कसंजोगा कायव्या' एवमेते पञ्च पञ्चसंख्यकाः चतुष्कसंयोगाः कर्तव्या, 'एक्केकसंजोए एक्कारस भंगा' एकैकसंयोगे एते एव एकादश भङ्गा भवन्ति 'सब्वे ते चउक्क. संजोगेणं पणपन्नं भंगा' सर्वं ते चतुष्कसंयोगेन पञ्चपञ्चाशद५५ भङ्गा भवन्ति, सकता है १०, अथवा-'सिय कालगा य नीलगा य लोहियए य हालिहए य ११' वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला दो प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला एक प्रदेश में लोहित वर्ण वाला और एक प्रदेश में पीतवर्ण घाला हो सकता है ११ 'एए एक्कारसभंगा' इस प्रकार से ये ११ भंग होते हैं एक चतुष्क संयोग में 'एवमेए पंच चउक्क संजोगा कायन्वा' यहां पांच चतुष्क संयोग करना चाहिए 'एक्केक्कसंजोए एक्कारसभंगा' एक संयोग में ११-११ भंग पूर्वोक्त पद्धति के अनुसार हुए हैं अतः 'सव्वे ते चउकसंजोगेणं पणपन्नं भंगा' समस्त चतुष्कसंयोगी भंग ५५ हो जाते हैं पांच चतुष्क संयोग इस प्रकार से होते हैं-'काल नील लोहित और हारिन्द्र इनका एक संयोग काल लोहित हारिद्र और शुक्ल इनका दूसरा संयोग नीललोहित हारिद्र और शुक्ल इनका तीसरा संशेग काल नील हारिद्र और शुक्ल इनका चतुर्थ संयोग तथा काल नील लोहित शुल इनका पांचवां संयोग इस प्रकार ये पांच संयोग हैं । प्रत्येक पंचक संयोग में ११ भंग होते हैं अतः ५४५-५५ भग आ जाते हैं। પ્રદેશમાં પોળાવણુંવાળો હોય છે. આ દસમો ભંગ છે. અથવા રિચ વાઢા य नीलगा य लोहियए य हालिहए य ११' याताना भने प्रदेशमा વર્ણવાળો હોય છે. બે પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળ હોય છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળ હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળો હોય છે. એ રીતે આ मनियारमा छ. 'एए एकारसभंगा' मा शत मा यार सयोगमा अगिया बागा थाय छे. एवमेव पंच च उकसंजोगा कायव्वा' माडिया यतु सयासी पांय ४ . 'एकेकसजोए एकारसभंगा' ४ सयोगमा ૧૧–-૧૧ અગિયાર અગિયાર ભ ગ પંક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે થાય છે. જેથી 'सव्वे ते चउकसंजोगेण पणपन्न भंगा' सधा यार अयो। सो भणीत. ૫૫ પંચાવન થાય છે. પાંચ ચતુષ્ક સગી ભગે આ રીતે થાય છે. કાળા
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ २०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६९७ पश्च चतुष्का इत्थं भवन्ति कालनीललोहितहारिद्राः१, काललोहितहारिद्रशुक्ला:२; नीललोहितहारिद्रशुक्लाः ३, कालनीलहारिद्रशुक्लाः ४, कालनीललोहितशुक्ला५, एवमेते पञ्च चतुष्काः चतुष्कसंयोगा भङ्गा भवन्ति, प्रत्येकस्मिन् पश्चके एकादश भङ्गास्ततः पञ्चसंख्यया एकादशानां गुणने पञ्चपञ्चाशद्भङ्गा भवन्तीति, प्रतिपादितमिति । यदि पञ्चवर्णः षट्पदेशिकः स्कन्धस्तदा-'सिय कालर य नीलए य लोहियए य हालिहए य सुकिल्लए य१' स्यात् कालच नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्थेवि प्रथमो भङ्गो भवति१, 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिहए य सुकिल्लगा य२ स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्गश्च शुक्लौचेति द्वितीयो भङ्गः २ 'सिय काळए य नीलए य लोहियए य
यदि यह छह प्रदेशिक स्कन्ध पांच वर्णों वाला होता है तो वह 'सिय कालए थ नीलए य लोहियए य हालिहए य सुविकल्लए य' कदा. चित् कृष्णवर्ण वाला नीलवर्णवाला लोहितवर्ण वाला पीतवर्ण वाला और शुक्लवर्ण दाला हो सकता है । अथवा-सिय कालए य नीलए
लोहियए य हालिद्दए य सुकिल्लगा य २' वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला एक प्रदेश में लोहितधर्ण वाला एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में-दो प्रदेशों में शुक्ल वर्ण वाला हो सकता है । अथवा-'सिय कालए य नीलए य लोहियए વર્ણ, નીલવર્ણ, પીળાવર્ણ અને સફેદ વર્ણના ચોગથી ચાર સગી એક ભગ થાય છે ૧ તથા કાળાવણું, લાલ, પીળાવણું અને સફેદ વર્ણના રોગથી ચારસગી બીજો ભંગ થાય છે ૨ નીલવર્ણ લાલવણું પીળાવ અને સફેદ વર્ણના રોગથી ત્રીજો ભંગ થાય છે. ૩ કાળાવણું નીલવર્ણ, પીળાવર્ણ, અને સફેદ વર્ણના રોગથી ચાર સંયોગી ચેાથે ભંગ થાય છે. ૪ કાળા વર્ણ, નીલ વર્ણ, લાલવ અને સફેદ વર્ણના રોગથી ચાર સગી પાંચમે ભંગ થાય છે. પ આ દરેક પાંચ સંગીમાં ૧૧-૧૧ અગિયાર અગિયાર ભંગ થાય છે. જેથી ૫-૧૧-૫૫ પાંચના અગિયાર અગિયાર મળીને કુલ ૫૫ પંચાવન
ना थाय छे. ते ७ प्रदेश पायवाणी डाय तो सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए य सुकिल्लए य १ २ ते, मा. વર્ણવાળો હોય છે. કેઈવાર નીલવર્ણવાળો હોય છે. કોઈ વાર લાલવર્ણવાળો હોય છે. કોઈવાર પીળાવવાળો હોય છે. અને કેઈ વાર સફેદ વર્ણવાળે डोय छे. साप an थाय छे. १ मथवा 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिहए य सुक्किलगा य २' पाताना प्रदेशमा stin geyવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવણ વાળ હોય છે. એક પ્રદેશમાં લાલવણું વાળ હોય છે તથા એકપ્રદેશમાં પીળાવણુંવાળ હોય છે. તયા બે પ્રદેશોમાં
भ० ८८
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९८
भगवती सूत्रे
हादगा सुक्कल य ३' स्यात् कालच नील लोहितथ हारिद्रौ च शुक्ल' वेति तृतीयो भङ्गो भत्रति ३ । 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिदए य सुक्किए य४' स्यात् कालच नीलथ लोहितौ च हारिद्रथ शुक्लश्चेति चतुर्थो सङ्गो भवति ४ ; 'सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हालिए य सुक्किल्लए यह स्यात् कालथ नीलौ च लोहितव हाद्रिश्च शुतखेति पञ्चमो भङ्गो:
हालय सुल्लिए य ३' वह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला एक दूसरे किसी प्रदेश में नीलेवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में लोहित वर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में दो प्रदेशों में पीतवर्ण वालां और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ३ 'सिय कालए य नीलए य लोहिया य हालिए य सुक्किल्लए य ' अथवा कदाचित् यह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में नीले वर्ण वाला किन्हीं दो प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ४ अथवा - 'सिय कालए य नीलगाय लोहियंए य हालिएं य सुकिल्लए य ५' कदाचित् वह एकप्रदेश में कृष्णवर्ण वाला दो प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में पोतवर्ण वाला और किसी एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ५ अथवा -
સફેદ વણુ વાળા હાય છે. આ પ્રમાણે આ બીજો ભંગ છે. ૨ અથવા પ્રિય कालए य नीलए य लोहियए य हालिएगा. य सुक्किलए य 3' ते 'पोताना પ્રદેશમાં કાળાવવાળા હૈાય છે. ખીજા એકપ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળા હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં લાલણવાળા હોય છે, એ પ્રદેશમાં પીળાવણુ વાળા હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેન્નુવણુ વાળાં હાય છે.એ રીતે આ ત્રીજો ભગ थाय छे. 3 'सिय कालएं य नीलए य- लोहियगा य दालिदए य सुकिल्लए य ४' અથવા કાઇવાર તે પેાતાના એકપ્રદેશમાં કાળાવણુ વાળા હોય છે. એકપ્રદેશમાં નીલવણું વાળા ઢાય છે. એ પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા હાય છે. કોઈ એકે પ્રદેશમાં પીળાવણુ વાળા હાય છે તથા કેઇ એક પ્રદેશમાં સફેદવણુ વાળા ડાય छे, में रीते या याथो अंग थाय छे, अथवा दुखिय काढए य नीलगा य लोहियए य हालिए य सुकिल्लए य५ अर्धवार ते पोताना मे प्रदेशभां अणा वाणु वाणी हाथ है. में प्रदेशमां नीसवधु वाणी होय हे. ये अहेशभां - सासवर्षा वाणी होय छे, थोड अद्देशसां श्रीजाववाणी होय छे, तथा खेड - શમાં સફેદ વધુ જ્ઞાળે હાય છે.- એ રીતે આ પાંચમા ભંગ થાય છે, પ્
ܘ
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
t
'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य . हालिए य विकल्प य ६' कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में. नीलेवर्ण वाला एक प्रदेश में लोहित वर्ण वाला एक प्रदेश में पीनवर्ण वाला ' और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ६ 'एवं एए, छन्भंगा भाणियन्त्रा' इस प्रकार के ये ६. भंग यहां कह लेना चाहिए, 'एवमेए सव्वे वि एक्का दुयग तियग वडक्क पंचग संजोगेसु छासी भंगसयं भवद्द' इस प्रकार वर्णों को लेकर असंयोगी ५, द्विकसंयोगी ४० त्रिसंयोगी ८० चतुष्कसंयोगी ५५ और पञ्चसंयोगी ६ कुल मिलाकर १८६. भग होते हैं । एक द्विक आदि संयोगी भंगो का प्रकार पञ्चमदेशिक स्कन्ध के समान ही जानना चाहिये ।'
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६९९ भवति ५, 'मि काळगा व नीलए य लोहिया व हालिद्दरं. . प. सुकिल्लए ५६' Friental च नीच लोहितश्च दारिद्रव शुक्लश्रेति पष्ठों भङ्गो भत्रति एवं एए छन्भंगा भाणियन्त्रा' एवम् - उपरोक्तप्रकारेण पड् भङ्गा भणितव्याः, 'एवमेए सच्चे वि एक्का-दुयग-तियंग- चुक्क-पंचग- संजोगेसु छासीयं भंगसयं भव' . एवम् एते सर्वे षडपि मँगा एक-द्विक- त्रिक-चतुष्क- पञ्चक-संयोगेन पडशीत्यधिकं भङ्गशतं भवति, तत्रासं रोगिनः पञ्चभङ्गाः द्विकस पोगिन चत्वारिंशत, त्रिकसंयो गिनोऽशीविभङ्गाः, चतुकसंयोगिनः पञ्चपञ्चाशद्भङ्गाः पर्श्वसंयोगिनः षमङ्गा भवन्ति, सर्व संकलनया वर्णानाश्रित्य षडशीत्यधिकं भङ्गशत (१८६) भवतीति
1
.
'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिए य सुक्किल्लए य ६' अथव કાઇ વાર તે પેાતાના અનેક પ્રદેશેામાં કાળાવ વાળા
હાય છે. કાઈ प्रदेशभां नीश्ववाणी हाय छे, कुछ शो' प्रदेशमां सास- वशुवाजो હાય છે मेड प्रदेशमां यीजावाणु वाणी होय छे तथा अर्ध थोड પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળા હાય છે. એ રીતે આ છઠ્ઠો ભગ થાય छे. ६ ' एवं एए छन्भंगा भणियव्वा' में रीते मा छ मग मडियां डेवा ले थे. 'एवमेए सव्वे वि एक्कग दुयग तियग चक्क पंचगसंजोगेसु छासीचं भंग सयौं भवइ' मा प्रमाणे - वर्षा समाधी. असयोगी पंथ लग प्रदेशवाणा ૪૦ ચાળીસ ભંગા ત્રણ સચેગી ૮૦ એસી ભગે અને ચાર સચૈાગી ૫૫ પ’ચાવન ભગા અને પાંચ પ્રદેશી કુલ ૬ ૭ ભગ-એ રીતે કુલ ૧૮૬ એકસા ચાસી ભગા થાય છે. એક ્સચેથી એ સચાગી, ત્રણ સર્ચની અને ચાર સચાગી ભગાના પ્રકાર પાંચ પ્રદેશવાળાં સ્કધની જેમજ સમજવાના છે, જેથી અહિયાં કહ્યો નથી
""
$1 Pr
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
७06
भगवतीस्त्र भावः । एकद्विकादिसंयोगिनां प्रकारः पञ्चपदेशिकवदेव ज्ञातव्यः । 'गंधा जहा पंचपएसियस' गन्धा यथा पञ्चपदेशिकस्य, यदि एकगन्धस्तदा-स्यात् सुरभिगन्धः स्यात् दुरभिगन्धो वा । यदि द्विगन्धस्तदा स्यात् सुरभिगन्धः दुरभिगन्धश्च एवं त्रयो भङ्गा भवन्ति । 'रसा जहा एयस्लेव बन्ना' रसा यथा एतस्यैव वर्णाः' एतस्य पट्मदेशिकस्कन्धस्य यथा वर्णानां पडशीत्यधिकाः शतसंख्याका भङ्गाः कथिताः तथा रसानामपि पडशीत्यधिकाः शतसंख्यका एव भङ्गा सातव्याः
'गंधा जहा पंचपएलियस्त' पंचप्रदेशिक स्कन्ध के समान यहां पर गन्धविषयक ६ भंग होते हैं जैसे-यदि वह षप्रदेशिक स्कन्ध एक गन्ध वाला होना है तो या तो वह सुरभिगन्ध घाला हो सकता है या दुरभिगन्ध वाला हो सकता है इस प्रकार के ये दो भंग यहां हो सकते हैं यदि वह दो गंधो वाला होता है तो आधे प्रदेशों में वह सुरभिगन्ध वाला और आधे प्रदेशों में दुरभिगन्धवाला हो सकता है। इसके चार भंग होते हैं। कुल मिलाकर गन्ध के छह भंग होते हैं। इस प्रकार से यहां ६ भंग होते हैं । 'रसा जहा एयस्लेव वना' जिस प्रकार से वर्णों को आश्रित करके यहां १८६ भंग प्रकट किए गए हैं उसी प्रकार से रसों को भी आश्रित कर १८६ भंग बना लेना चाहिए जैसे-यदि वह पटू प्रदेशिक स्कन्ध एक रस वाला होता है ऐसा जब कहा जाता है तो इस प्रकार के कथन में वह 'सिय तित्तए य जाव
'गंधा जहा पंचपएसियस' पाय शिवाणा २४धमा वा शत ગંધ સંબંધી ત્રણ ભળે કહ્યા છે તે જ રીતે આ છ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં પણ ગંધ સંબંધી ૩ ત્રણ ભંગ થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે. જે તે છ પ્રદેશ વાળે કંધ એક ગધગુણવાળે હાય તે તે સુગંધવાળું હોય છે ૧ અથવા દુધવાળો હોય છે. ૨ આ રીતે બે ભાગ થાય છે. અને જે તે બે ગધે વાળ હોય તે તે અર્ધા ભાગમાં સુગંધવાળો અને અર્ધા ભાગમાં દુર્ગધવાળે હોય છે. આ રીતે આ ત્રીજો ભંગ છે. આ પ્રમાણે ગંધગુણ સંબંધી ત્રણ ભંગ થાય છે. __'रसा जहा एयरसेव वण्णा'२ री मा ७ प्रदेशवाणाधना विषयमा વ સંબંધી ૧૮૬ એકસ- છયાસી ભગે કહ્યા છે. એ જ રીતે રસેને આશ્રિત કરીને ૧૮૬ એકને થાસી અંગે સમજી લેવા. જે આ રીતે છે. જે તે છ પ્રદેશીસ્કધ એકરસવાળો હોય છે તેમ કહેવામાં આવે તે તે આ
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षट्पदे शिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७०१ तथाहि - यदि एकरसंस्तदा 'सिय वित्तए य जाव महुरए य' च शब्दोऽत्र 'वा' इत्यर्थे तेन स्यात् तिक्तो वा१, स्यात् कटुको बा२, स्यात् कपायो वार, स्यादम्छो वा४, स्यान्मधुरो वा ५ । यदि द्विरसस्तदा स्यात् तिक्तश्च कटुकश्चेति प्रथमः स्यात् विश्च कटुकाश्चेति द्वितीयः २, स्याद विक्ताश्च कटुकश्वेति तृतीयः ३, स्यात् विक्ताश्च कंटुकाश्चेति चतुर्थ: ४, 'सिय तित्तए य कसाए य' स्यात् तिक्तश्च
महरए य' कदाचित् तिक्त भी हो सकता है यावत् कदाचित् वह कटुक भी हो सकता है कदाचित् वह कषाय रस वाला भी हो सकता है कदाचित् अम्लरस वाला भी हो सकता है और कदाचित् मधुररसं वाला भी हो सकता है इस प्रकार से वह एकरस विषयक असंयोगी ५ भंग वाला हो सकता है। यदि वह द्विरसवाला होता है तो कदाचित् वह तिक्तरस वाला और कटुकरस वाला भी हो सकता है १ कदाचित् वह एक प्रदेश में तिक्तरस वाला हो सकता है और अन्य पांच प्रदेशों में कटुकरस वाला भी हो सकता है २ अथवा वह अन्य प्रदेशों में तिक्तरस वाला हो सकता है और एक प्रदेश में कटुकरस वाला हो सकता है ३ अथवा तीन प्रदेशों में तिक्तरस वाला और तीन प्रदेशों में कटुक रस वाला हो सकता है ४ अथवा 'सिप तित्तए य कसाए य -१' वह कदाचित् तिक्त हो सकता है और कषायरस वाला हो सकता है १ इस मूल भंग में भी इसी प्रकार से चार भंग होते हैं । जैसे- 'सिय
रीते थे रसवणी होई शडे छे. सिय तित्तए यजाव महुरए य' अर्धवार ते તીખા રસવાળા હોય છે. યાવત્ કાઇ વાર તે કડવા રસવાળા હાય છે. કાઈ વાર તે કષાય તુરારસવાળા હાય છે. કાઇવાર અમ્લ ખાટા રસવાળા હાર્ય છે. અને કૈાઇ વાર મધુર-મીઠા રસવાળા પશુ હાય છે આ રીતે એક રસ સંબંધી અસચૈાગી ૫ પાંચ ભંગા થાય છે. જો તે એ રસાવાળા હાય તા કાઈ વાર તે તીખા રસવાળા હોય છે. અને કડવા રસવાળા પણ હાઇ શકે છે. એ રીતે દ્વિક સચાગી પહેલેા ભંગ છે. ૧ કેઈવાર તે એકપ્રદે શમાં તીખા રસવાળા હૈાય છે. અને બાકીના પાંચ પ્રદેશામાં કડવા રસવાળા હાય છે. આ ખીો ભંગ છે અથવા એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા હોય છે અને ખાકીના પ્રદેશેામાં તીખા રસવાળા હાય છે આ ત્રીને ભંગ છે. અથવા ત્રણ પ્રદેશેમાં તીખા રસવાળા હૈાય છે. અને ત્રણ પ્રદેશામાં કડવા રસવાળા होय छे, या थोथी भंग छे. अथवा सिय तित्तए य कसाए य१' अथवा ते तीमा रसवाणेो भने षाय-तुरा रसवाणी होय छे. १ 'सिय तित्तएं य कमाया
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
२ . - - - - - - .. .. . - -... .- भगवतीस 'कषायश्च :अत्रापि चत्तारो भंगाः; स्यात् तिक्तश्च कपायश्चेति 'प्रथम!-१, स्यात् ''तिक्तश्च कषायाश्वेति द्वितीयः २, स्यात् तिक्ताश्त्र कायश्वेति तृतीयः ३, स्यात् तिक्ताश्च कषायाश्चेति चतुर्थः ४) एवं सिय वित्तए य अमिलए य' स्यात् तिक्तश्च अम्लच, अनापि पूरीत्या चत्वारो भङ्गाः कर्तव्याः ४, 'सिय वित्तए “य म्हुरए य' स्यात्-तिक्तश्व मधुश्त्र, अत्रापि चत्वारो भङ्गा कर्त्तव्याः ४, 'सिय तित्तए य कसाए य १, सिय तित्तए य कलाया य२, सिय तित्तया य कसाए य ३, सिय तित्तयाय कलाथा : य.४':अथवा वह तिक्तरस वाला और कषायले रस. वाला हो सकता है १ अथवा-वह एकप्रदेश में तिक्तरस वाला और दूसरे पांच प्रदेशों में कषायले रस वाला हो सकता है २ अधवा पांच प्रदेशों में वह तिक्त रस वाला और एक प्रदेश में कषायले रस वाला हो सकता है. ३. अथवा अनेक प्रदेशों में '-३ तीन प्रदेशों में सिक्तरस वाला और तीन प्रदेशों में कषायले.रस वाला हो सकता है । इसी प्रकार से-'सिय तित्तएच अमिलए य १' कदाचित् वह तिक्तरस वाला और अम्लरस वाला हो सकता है १. सिय तित्तए य अमिलगाय २' एक प्रदेश में वह तितरल वाला और अनेक प्रदेशों में अलरस वाला हो सकता है २ 'लिय तित्तया य अमिलए थ' अनेक प्रदेशों में यह तिक्तरस वाला और एक प्रदेश में अम्लरस वाला हो सकता है ३-'लिया मित्तया य अमिलगाय' अनेक प्रदेशों में तिक्तरस वाला और अनेक प्रदेशों में अलरल वाला हो सकता है ४ 'सिय तित्तए य य २' मा त मे प्रदेशमा तीमा २वा मन माडीना पांय प्रशामा पाय-तुशरसपाण-हाय छ. २ 'सिय तित्तगा य फसाए-य ३' मा पोताना પાંચ પ્રદેશમાં તે તીખા રસવાળા હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં કષા–સુરા २५पाना है।य छे. 3 'सिय तित्तया य कसाया य ४' अथवा भने प्रदेशाभी તુ ત્રણ પ્રદેશમાં તીખા રસવાળ હોય છે અને ત્રણ પ્રદેશોમાં કષાચ-તુરા २सवाणे खाय छ, ४ मे १२ 'सिय तितए.य अमिला य १' वर ते तामा रसवाणी मने -माटर २संवाणे डाय छ- 'सिय तित्तए य अमिलगा य २' में प्रदेशमा ते..तीमा २सवाणा भने भने प्रदेशमा माटर रसंवाने य छे. २ 'सिय तित्तया य आमिलए य ३' भने प्रदेशमा तीमा રસવાળો હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં અમ્લ-ખાટા રસવાળું હોય છે. ૩ 'सिय तित्तश य अमिलगा य ४ मने प्रशामा तीमा २सपाणां तथा मन
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयंचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षट् प्रदेशिक स्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७०३ कडुए य कंसाए य' स्याद वे टुकश्च कषाथ, अत्रापि चत्वारो भङ्गः करणीयाः ५ । 'सिय कडुए अमिळए २' स्यात् कटुकच अम्लय अत्रापि चत्वारो मङ्गा महरएय १' इसी प्रकार से वह तिक्तरस वाला और मधुररल वाला भी हो सकता है १' स्यात् तिक्तश्च मधुराश्च २' एक प्रदेश में वह तिक्तरस वाला और अनेक प्रदेशों में मधुररस वाला हो सकता है २ 'स्यात् तिक्ताच मधुर' अनेक प्रदेशो में वह तिक्तरस वाला और एक प्रदेश मैं मधुररस वाला हो सकता है ३ ' स्यात् तिक्ताश्च मधुराश्च' वह अनेक प्रदेशों में तिकरस वाला और अनेक प्रदेशों में मधुररम वाला हो सकता है ४ इस प्रकार के यहां ४ भंग होते हैं 'सिग कडुए थ कसाए य' यहां पर भी ४ भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं अथवा - वह कटुकरेस बालो और कषायरस वाला हो सकता है १ एक प्रदेश में वह कटुकरेस वाला और अनेक प्रदेशों में वह कषायरस वाला हो सकता है २ अनेक प्रदेशों में वह कटुकरस वाला और एक प्रदेश में वह कषाय रंस वाला हो सकता है ३ अथवा अनेक प्रदेशों में - ३ प्रदेशों में वह कटुकरस वाला और ३ प्रदेशों में वह कषायरस वाला हो सकता है ४ इस प्रकार से ये मूलभंग में चार भंग हैं 'सिय कडुए य अमिलए पं
.
अदेशाम भाटा रसवाणी होय छे, ४ खिय तित्तए य महुए य १" "
પ્રમાણે કોઈવાર તે તીખા રસવાળા હાય છે. અને કાઇવાર મધુર-મીઠા રસवाणी द्वय छे. १ स्यात् तिक्तश्च मधुराश्च२' ४ प्रदेशमां ते तीमा रसवाणी अने अने प्रदेशाभां मधुर-भीठां रसवाणी होय छे. २ 'स्यात् तिक्तःश्च मधुर ३' ફાઈવાર તે અનેક પ્રદેશમાં તીખારસવાળા હાય છે અને એકપ્રદેશમાં મધુર-મીઠા
रसवाजी हाय छे. 3 'स्यात् तिकाचं मधुराश्च ४' ने प्रदेशोभां ते तीमा
ચૂંસવાળો હાય છે તથા અનેક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળા હોય છે. ૪ આ ચાર लौंगो थाय छे “खिय कडुए, य कसाए य १' अर्धवार छे, उडवा रसवाणी होय, छे અને કેાઈવાર કષાય-તુરા રસવાળા હોય છે. ૧ તે એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા
"
हाय है. मने, भने! प्रदेशमां उपाय रसवाणी होय . २ भने, ते अने પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા અને એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળા હાય છે, ૩ અથવા અનેક પ્રદેશામાં-૩ અથવા અનેક પ્રદેશમાં-ત્રણ પ્રદેશેામાં કડવા રસવાળા અને ત્રગુ પ્રદેશે માં કષાય-તુરા રસવાળા હેાય છે. આ રીતે ચાર ભગા થાય છે. તેવી જ રીતે કડવા અને ખાટા રસના પણ ચાર ભગા થાય છે, જે આ પ્રમાણે જે'सिय कडुए य् आमिलए य: १' अर्धवार ते आ रसाणी होय हे भने अर्धवार
ا
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
-.
. . . .
.
भगवती
७०४
भवन्ति ४ । 'सिय कडए य महुरे य' स्यात् कटुवश्च मधुरश्च, अत्रापि चत्वारो भजा भवन्ति ४। 'सिय कप्ताए य अमिलए य' स्यात् कपायश्च अम्लश्च अत्रापि अथवा वह कटुकरस वाला और अम्लरस वाला भी हो सकता है इस मूलभंग में भी चार भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं 'सिय कडुए य अमिलए य १' यह तो प्रथम भंग है ही द्वितीय भंग इस प्रकार से है-वह अपने एक प्रदेश में कटुकरस वाला और अनेक प्रदेशों में अम्लरस वाला हो सकता है २ तृतीय भंग इस प्रकार से है-अनेक प्रदेशों में वह कटुकरस वाला और एक प्रदेश में वह अम्लरस वाला हो सकता है ३ चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-अनेक प्रदेशों में वह कटुकरस वाला और अनेक प्रदेशों में वह अम्लरस वाला हो सकता है ४ सिय कडुए य महुरे य' अथवा-वह कटुक और मधुर रस वाला भी हो सकता है इस मूलभंग में भी चार भंग इस प्रकार से होते हैं-'सिय कडुए य महुरे य' यह प्रथाप्न भंग है १ अथवा वह एक प्रदेश में कटुक और अनेक प्रदेशों में मधुर हो सकता है २ अथवा वह अनेक प्रदेशों में कटुक और एक प्रदेश में मधुर हो सकता है ३ अथवा अनेक प्रदेशों में वह कटुक और अनेक प्रदेशों में वह मधुर हो सकता है ४ 'सिघ कसाए य अमिलए य'- अथवा-वह - कषायले रस वाला और તે ખાટા રસવાળે હેય છે. આ પહેલે ભંગ છે ૧ તે પિતાના એકપ્રદેશમાં કડવા રસવ છે અને અનેક પ્રદેશમાં ખાટારસવાળે હોઈ શકે છે. ૨ આ બીજો ભંગ છે. હવે ત્રીજો ભંગ કહે છે. તે પિતાના અનેક પ્રદેશોમાં કડવા રસવાળો હોય છે. અને એકપ્રદેશમાં અશ્લ–ખાટા રસવાળો હોય છે, ૩ આ ત્રીજો ભંગ છે. હવે ચે ભંગ કહે છે. તે પિતાના અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશોમાં ખાટા રસવાળો હોય છે. આ ચોથો ભંગ છે. ૪
वे ४७॥ मने मधु२ २सन सो ४३ छ.--२ मा प्रभारी छे. 'सिय कडुए य महुरे य १ २ २ ४४३॥ २सवाणा डाय छ. मत ३. વાર મીઠા રસવાળા હોય છે.૧ અથવા તે પિતાના એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે તથા અનેક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળો હોય છે. ૨ અથવા તે પિત ના અનેક પ્રદેશોમાં કડવા રસવાળો હોય છે તથા એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળો હોય છે ૩, અથવા અનેક પ્રદેશોમાં તે કડવા રસવાળ હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળો હોય છે. ૪ -
व तुमने माटा २सना यार el मतावे छ--सिय कसाए य भामिलए य १' अथवा ते पाय-तुरा रसपानी डाय छे. मन वार भाटा
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६०५ चत्वारो भङ्गा भवन्ति ४ । 'सिय कसाए य महुरए य' स्यात् कषायश्च मधुरश्र अत्रापि चत्वारो भङ्गा भवन्ति ४ । 'सिय अमिलए य महुरए य' स्यात् अम्लच अम्लरस वाला भी हो सकता है १ अथवा वह एक प्रदेश में कषायले रस वाला और अनेक प्रदेशों में ५ प्रदेशों में अम्लरस वाला भी हो सकता है २ अथवा - अनेक प्रदेशों में कषायले रखे वाला और एक प्रदेश में अम्लरस वाला भी हो सकता है ३ और अनेक प्रदेशों में ३ प्रदेशों में वह कषायलेरस वाला और ३ प्रदेशों में अम्लरस वाला भी हो सकता है : इस प्रकार से 8 भंग कपाय और अम्लरस के संयोग में rara और अनेकत्व को लेकर हुए हैं । इसी प्रकार से 'लिय कसाए य महुरए य' कपाले और मधुर के योग में भी चार भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं - वह कदाचित् कषायरस वाला और मधुर रस वाला भी हो सकता है १ कदाचित् वह एक प्रदेश में कषायरस वाला और अनेक प्रदेशों में मधुररस वाला हो सकता है २, कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कषायरस वाला और एक प्रदेश में मधुररस वाला हो सकता है ३ कदाचित् यह अनेक प्रदेशों में कषायरस वाला और अनेक प्रदेशों मैं मधुररस वाला हो सकता है ४ अम्लरस और मधुररस के योग में भी एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग इस प्रकार से होते हैं
રસવાળા હાય છે.૧ અથવા એક પ્રદેશમાં કષાય તુરા રસવાળો હાય છે. અને પાંચ પ્રદેશામાં ખાટા રસવાળેા હોય છે ૨ અથવા અનેક પ્રદેશમાં કષાય—તુરા રસવાળા હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો પણ હોઈ શકે છે,૩ ત્રણ પ્રદેશેામાં તે કષાય--તુરા રસવાળા હાય,છે અને ત્રણ પ્રદેશેામાં ખાટા રસવાળો પશુ હાય છે. ૪ આ રીતે કષાય તુરા અને ખાટા રસના સથે ગથી તેના એકા અને અનેકપણાથી આ ૪ ચાર ભંગા થયા છે. એજ રીતે ક્યાય અને મધુર રસના ચેગથી પશુ ૪ ચાર ભગા થાય છે. જે આ પ્રમાણે છે 'सिय कसाए य महुरए य १' अध्वार ते उषाय-तुरा रसवाणी होय છે. અને ાઈવાર મીઠા રસવાળા હોય છે. ૧ કેાઈવાર તે એક પ્રદેશમાં કષાય—તુરા રસવાળા હાય છે અને અનેક પ્રદેશમાં-પાંચ પ્રદેશમાં મીઠા રસ વાળા હાય છે. ૨ કે ઇવાર તે અનેક પ્રદેશેામાં કષાય રસવાળા અને એક પ્રદેશમાં મીઠારસવાળા હોય છે. ૩ કાઇવાર તે અનેક પ્રદેશામાં કષાય તુરા રસવાળો હોય છે અને અનેક પ્રદેશેામાં મીઠા રસવાળા હાઈ શકે છે જે ખાટા રસ અને મીઠા રસના ચેાગથી તેના એકપણા અને અનેકચાર ભગા થાય છે. જે આ પ્રમાણે છે.—ઢાઈવાર તે
પણાથી ૪ भ० ८९
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र ___मधुरश्च, अत्रापि चत्वारो भङ्गाः करणीयाः१०, तथाहि-स्यादम्लश्च मधुरश्च१,
स्यादम्लच मधुराचर, स्थादम्लाश्च मधुरश्चेति तृतीयः, स्यादम्लाश्च मधुराश्चेति
चतुर्थः ४, तदेवमेने दश द्विकसंयोगा भङ्गाः पुनश्चत्वारिंशद्भवन्ति (४०)। - यदि त्रिरसः षट्मदेगिकस्कन्धस्तदा स्यात् तिक्तश्च बटुकच कषायश्चेति ' कदाचित् वह अम्लरस घाला और मधुररस वाला भी हो सकता है १,
कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में अग्लरस वाला और अनेक प्रदेशों । में मधुररस घाला भी हो सकता है २, कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में
अम्लरस वाला और एक प्रदेश में मधुररस बाला भी हो सकता है ३, कंदाचित् वह अपने अनेक प्रदेशों में अम्लरस वाला और अनेक प्रदेशों में मधुररस वाला भी हो सकता है ४, इस प्रकार से ये पांव रसविषयंक १० द्विकसंयोग होते हैं और एक एक विकसंयोग के ४-४ भंग होते हैं जो पूर्वोक्त रूप से प्रकट किये जा चुके हैं, इस प्रकार से दश दिक संयोगों के भंग कुल ४० हो जाते हैं। - यदि वह षह्मदेशिक स्कन्ध तीन रनों वाला होता है तो वह'स्यात् तिक्तश्च कहकश्च कषायश्च तिक्त कटुक और कषाय इन तीन रसों वाला हो सकता है १, अथवा-वह अपने एक प्रदेश में तिक्तरस 'वाला इससे अतिरिक्त दूसरे प्रदेश में कटुभरस वाला और शेष ४ प्रदेशों
ખાટા રસવાળો હોય છે અને કોઈવાર મીઠા રસવાળો હોય છે. ૧ કઈવાર તે પિત ના એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળું હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળે હેપ છે. ૨ કેઈવાર તે અનેક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળ હોય છે અને એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળ પણ હોઈ શકે છે. ૩ કઈવાર તે પિતાના અનેક પ્રદેશેમાં ખાટા રસવાળ હોય છે, અને અનેક પ્રદેશેમાં મીઠા રસવાળે હેાય છે આ રીતે રસ સંબંધી આ ૫ પાંચ રસેના ૧૦ ભંગે બે ના સંગથી થયા છે. તથા એક એક દ્ધિક સંગના ૪-૪ ચાર ચાર બંગો થાય છે. જે ઉપરોક્ત રીતે કહ્યા છે આ રીતે વિક–સંગી દસ ભંગના કુલ ચાળીસ ભેગે થઈ જાય છે.
જે તે છ પ્રદેશવાળ સ્કંધ ત્રણ રસવાળે હોય તે આ રીતે ત્રણ રસેपाणी बाई शछे-'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च १ वार ते तीमा २सવાળો કેઈવાર કડવા રસવાળે અને કેઈવાર કષાય–તુરા રસવાળો હોઈ શકે છે, આ પહેલે ભંગ છે ૧ અથવા તે પોતાના એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળ હોય છે. અને
પ્રદેશોમાં કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. ૨ અથવા તે પિતાના એક પ્રદે
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ १०४ पट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७०७ प्रथमः १, स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कपायाश्चेति द्वितीय: २, स्यात् विक्तश्च कटुझाश्च 'कपायश्चेति तृतीयः३, श्यात् तिक्तश्च अटुकाश्च कषायाश्चेति' चतुर्थः४, स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायश्चेति पञ्चमः५, स्यात् तिक्तांश्च कटुकश्च ।" कषायाश्चेति षष्ठ.६, स्यात् विताश्च कटुकाश्च कपायश्चेति सामा७, स्यात् । तिक्ताश्च कटुझाश्च कपायाश्वेति अष्टना८, एवमेते अष्टौ भङ्गा भवन्ति । एवमेते , में कषायरस बोला हो सकता है , अधो-एक प्रदेश में वह तिक्तं ', रस वाला अपने अनेक प्रदेशों में-चार प्रदेशों में कटुक रस वाला और एक प्रदेश में पाया रस वाला हो सकता है ३, 'स्यात् तिक्तश्च कटु काश्च । कषायाश्च ४' अथवा वह अपने एक प्रदेश में तिक्त रस वाला अनेक ' प्रदेशों में ३ प्रदेशो में कटुक रस वाला और दो प्रदेशों में कपाय रस वाला कहता है ४, अथवा-'स्थात् तिक्ताश्च कटु कश्व कषायश्च ५' वह अपने अनेक प्रदेशों में ४ प्रदेशों में तिक्तरस वाला एक प्रदेश में कटुक , रस वाला और दूसरे इसके अतिरिक्त प्रदेश में छपायरस वाला हो . सकता है ५,. अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायाश्च ६' वह अपने । अनेक प्रदेशों में तिक्त हो सकता है एक प्रदेश में कटुक हो सकता है।
और इन से अतिरिक्त शेप प्रदेशों में कषायरल वाला हो सकता है ६, । अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च कटु काश्च कषायश्च ७' वह अपने अनेक प्रदेशों में तिक्त और दूसरे अनेक प्रदेशों में कटुफ और किसी एक प्रदेश में कषाय रख वाला हो सकता है ७, अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च कटु काश्च શમાં તીખા રસવાળો હોય છે. અને પિતાના અનેક પ્રદેશમાં–ચાર પ્રો. શેમાં કડવા રસવાળા હોય છે તથા એકપ્રદેશમાં કષાય તુરા રસવાળે હાઈ श. 3 'स्थात् तितश्च कटुक व कपायाश्च ४' मथवा वार ते पाताना એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો હોય છે અનેક પ્રદેશોમાં– એ પ્રદેશોમાં કડવા રસવાળું હોય છે તથા બે પ્રદેશમાં કષાય-તુરારસવાળે હેઈ શકે છે. ૪ અથવા 'स्थात् सिकाश्च कटु सश्च कपायश्च ५' ते पाताना भने प्रशाभा-यार प्रदेशमा તીખા રસવાળું હોય છે. એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે અને એક प्रशमां षाय-तुरा रसवाणे हाय छे. ५ मा 'स्यात् तिताश्च कटकन्च कषायाश्च ६ ते पाताना मने प्रशामा तीमा २सवाणे श छ. પ્રદેશમાં કડવા રસવ બે હેય છે. તથા બાકીના અનેક પ્રદેશમાં કષાય તરા २सपाणी डाय छ ६ मा 'स्यात् तिताश्च कटुकाच कपायश्च ७'तपाताना અનેક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે डाय छ भने से प्रदेशमा ४षाय-दृश २सवाणी डाय छे. मथवा 'स्यात
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
or...
भगवतीसूत्र .' देश त्रिकसंयोगा भङ्गाः, एकैक संयोगेऽष्टौ भवन्ति, एवं च सर्वेऽपि भङ्गाः त्रिक. संयोगेऽशीति भवन्तीति भावः। यदि चतूम्नस्तदा स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कपायचाम्लश्चेति प्रथमः१, स्यात् तिक्तश्च कंटुकश्च कषायश्च अम्लाश्चेति द्वितीय:२, कषायाश्च' वह अपने अनेक प्रदेशों में तिक्तरस वाला दूसरे और अनेक प्रदेशों में-२ प्रदेशों में-कटु फरस वाला और अतिरिक्त और दूसरे दो प्रदेशों में कवाय रस वाला हो सकता है ८। इस प्रकार से ये तीन रसों के योग में ८ भंग होते हैं। ये त्रिक संयोग १० होते हैं एक २ त्रिक संयोग में पूर्वोक्तरूप से ये आठ अंग हुए हैं इस प्रकार १० त्रिक संयोगों के कुल मिलाकर ८० भंग हो जाते हैं - यदि वह षट् प्रदेशिक स्कन्ध चार रसों वाला होता है तो वह स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लश्च १' कदाचित् तिक्तरस वाला कटुक रस वाला कषाय रस वाला और अम्ल रस वाला हो सकता है १, अथवा-स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लाश्च २' कदाचिन् वह एक प्रदेश में तिक्त रस पाला एक दूसरे प्रदेश में कटुक रस वाला भिन्न किसी एक प्रदेश में कषाय रस वाला और अतिरिक्त अनेक प्रदेशों में ३ प्रदेशों में अम्ल रस वाला हो सकता है २, अथवा-'स्पात् तिक्तश्च ..तिकाश्च कटुकाश्च कषायाश्च ८ पोताना मन अशाम तीमा २सपाये। : હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં બે પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. તથા
અનેક પ્રદેશોમાં બે પ્રદેશોમાં કષા–સુરા રસવાળું હોય છે. ૮ આ રીતે * આ ત્રણ રસે ના યોગથી આંઠ ભાગે થાય છે. ત્રિક સંગી ૧૦ દસ ભેગે થ ય છે. એક એક ત્રણ સગીમાં પૂર્વોક્ત રીતે આઠ આઠ ભંગ થાય છે. આ રીતે ત્રિક સગી ૧૦ દસ અંગેના કુલ એંસી ભેદે થાય છે.
જે તે છ પ્રદેશવાળો સ્કંધ ચાર પ્રકારના રસોવાળે હોય તે તે આ मा प्रमाणे या२ २सेवाणे ईश छ-'स्यात् तिक्तश्च कटुकच कषायच અજય ' કેઈવાર તે તીખા રસવાળો હોય છે કેઈવાર કડવા રસવાળે હોય છે. કેઈવાર કષાય-તુરા રસવાળે હોય છે. કેઈવાર ખાટા રસવાળો હોય छ. म पो छ. १ अथवा स्यात् तिक्तश्च कटुवश्व कषायश्च अम्लाश्च २' - કેઈવાર તે એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળે કેઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો કેઈ એક પ્રર્દેશમાં કવાય રસવાળે તથા બાકીના અનેક પ્રદેશમાં–ત્રણ પ્રદેशाम भाटारसवाणी डाय छे. भा भी छ. २ अथवा स्यात् तिक्तश्च
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सं०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे धर्णादिनिरूपणम् ७०९ स्यात् तिक्तश्च कटुश्च कषायाच अम्लश्चेति तृतीयः३, स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्लाश्चेति चतुर्थ:४, स्यातू विक्तश्व कटुकाश्च कषायश्च अम्लश्चेति पञ्चम:५, स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कपायश्च अम्लाश्चेति षष्ठा६, स्यात् तिक्तश्च कटुश्च कषायाश्च अम्लश्च ३ वह किसी एक प्रदेश में तिक्त रस वाला किसी एक प्रदेश में कटुक रस वाला अनेक प्रदेशों में २ प्रदेशों में कषाय रस वाला और एक प्रदेश में अम्ल रस वाला होता है ३, अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्लाश्चति चतुर्थः' वह किसी एक - प्रदेश में तिक्तरस वाला किसी एक प्रदेश में कटुकरस वाला अनेक प्रदेशों में कषायरस वाला और अनेक प्रदेशों में अम्ल रस वाला होता १४, अथवा- 'स्यात् तिक्तश्च कटु काश्च कषायश्च अग्लश्च ५' वह अपने किसी एक प्रदेश में तिक्त रस वाला अनेक प्रदेशो में दो प्रदेशों में कटुकरस वाला किसी एक प्रदेश में काय रस वाला किसी एक प्रदेश में अम्ल रस वाला हो सकता है ५, अथवा-'स्थात् तिक्तश्च कटुकाश्व कषायश्च अम्लाश्च ६' वह अपने किसी एक प्रदेश में तिक्तरस वाला अनेक प्रदेशों में कटुभरस वाला एक प्रदेश में कषाय रस वाला और अनेक प्रदेशों में अवशिष्ट दो प्रदेशों में अम्ल 'रस कटुकश्च कषायाश्च अम्लश्च ३' में प्रदेश तथा रसवाणा डोय. કે એકપ્રદેશમાં કડવા રસવાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં–-બે પ્રદેશોમાં કષાય-તુરા રસવાળે હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળે હોય छ. भात्री छ. 3 अथ। 'स्यात् तिक्तश्च कटु कश्च कषायचं अम्लाच' તે પિતાના કેઈ એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળે હાય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે હેય છે. અનેક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળ હોય છે તથા અનેક પ્રદેશોમાં અમ્લ-ખાટા રસવાળો હે ય છે. એ રીતે આ ચે ભંગ ywो छे. तभ सभा'. ४ 'स्यात् तिस्तश्च कटुकाश्च कषायच अम्लश्च ५'४વાર તે પિતાના કેઈ એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં બે પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો કેઈ એક પ્રદેશમાં કષાય રસવાળો કઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હોય છે. આ પાંચ at अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कपायश्च अम्लाश्च ६' ते પિતાના કેઈ એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશોમાં એટલે કે બાકીના બે પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હોય છે. આ છો
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१० - .
.
.
भगवती कटुकाश्च कपायाच अम्नश्चेति सप्तमः, स्थान विक्ताश्च कटुकश्च पायश्च अम्ल श्चेति अष्टमा८, स्यात् तिक्ताश्च कटुमश्च कपायश्च अग्लाश्चेति नवमः९, स्यात् 'तिक्ताश्च वटुमश्च कपायाश्च अम्लश्चेति दशमः१०, स्यात् विक्ता कटुकांश्च कपा‘घाला. हो सकता.है ६, अथवा-'स्पात् तिक्तश्च कटुकाश्च रुपायाश्च
मालश्च ७ वह अपने एक प्रदेश में तिक्तरस वाला और अनेक प्रदेशों ' में कटुकरस' वाला अनेक प्रदेशों में कपाय रस वाला और एक प्रदेश में अम्लरस वाला हो सकता है ७, अथवा-स्थात तिक्ताश्च कटुकश्च कपायच अम्लश्च ८' वह अनेक प्रदेशों में तिक्त रस वाला किसी एक प्रदेश में कटुक रस वाला किसी एक प्रदेश में कपाय रस वाला
और किसी एक प्रदेश में अम्ल रस वाला हो सकता है ८, अथवा'स्यात् तिक्ताश्च कटु शश्च कषायश्च अम्लाइच ९१ वह अपने अनेक प्रदेशों में तिक्तरस वाला किसी एक प्रदेश में कटुक रस वाला किसी एक दूसरे प्रदेश में कपायरस वाला और अनेक अवशिष्ट प्रदेशों में दो प्रदेशों में-अम्बरस बाला हो सकता है ९,अथवा-'स्पात् तिक्ताश्च काटुनश्च कपायाश्च अम्लश्च १०' वह अपने अनेक प्रदेशो में तिक्त रस वाला किसी एक प्रदेश में कहकरस वाला अनेक प्रदेशों में पाय रस वाला और अपशिष्ट एक प्रदेश में अलरस वाला हो सकता है
छ. ६ अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कपायाश्च भन्लश्च ७ पाताना એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે અનેક પ્રદેશોમાં કંષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. અને એક પ્રદેશ માં ખાટા २सपी डाय छे. 241 सातमा छे.७' अथवा स्यात् तिक्त श्च कटुकश्च कपा चाच' अन्लश्च ८'ते मन शाम तीमा २साजो डाय छे. ४ પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં કપાય-તુરા રસવાળો હેય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હેય છે. આ આઠમો ભંગ છે. ८ अथवा 'स्यात् तिक्ताश्व छटुकश्च कपायश्च अम्लाश्च ९' पाताना भने પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય કેઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળો હેય છે. બકીના બે પ્રદેશમાં ખાટા २सवान डाय छे. 'मानव
८ मथ! 'स्यात् तिम्ताश्च कटुकश्च कपायाश्च अम्लश्च १०' पोताना भने प्रदेशमा तीमा २सवाणा डाय छे. કે કેઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કવાયતુરા રસ- वाणा डाय छ. मे प्रदेशमा माट। रसवाणा डाय छ. म सभी छे.
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रभैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०४ पट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७११ यथ अम्लश्चेत्येकादशः ११ । वदेवमेते पञ्च चतुष्काः कर्त्तव्याः तथाहितिक्तकटु रुपायानां प्रथमः १, तिक्तकषायाम्लमधुराणां द्वितीयः२, कटुकपाया
मधुराणां तृतीय ३, विक्तम्मधुराणां चतुर्थः४, विक्तकटुकपापमधुराणां मिलितानां पञ्चमः ५ । एषामेव परस्परं विशेषणविशेष मापल्यासेन एकल्ला मेकादशभेदा भवन्तः पञ्च पञ्चाशद्भङ्गा भवन्तीति ।
१०, अथवा - 'स्थात् तिक्ताश्च कटुकाइच कषायश्व अम्लश्च ११' वह अपने अनेक प्रदेशों में निक्तरस वाला अने 6 प्रदेशों में -२ प्रदेशो में कटुक रस वाला एक प्रदेश में कषाय रस वाला और अवशिष्ट एक प्रदेश में अम्ल रस वाला हो सकता है, इस प्रकार से ११ भंग चार रसों के संयोग में हो सकते हैं। यहां पर तुकसंग इस् प्रकार से पांच होते है - तिक्त कटुक कषाय अम्ल इनके मेल का पहिला संयोग१, तिक्तकषाय अम्ल मधुर इनके जेल का द्वितीय संयोग, कडु कषाय अम्ल मधुर इनके मेल का तृतीय संयोग३, तिक्त कटु अम्ल मधुर इनके मेल का चतुर्थ संयोग४, और तिक्त कटु रूपाय एवं मधुर इनके मेल का पांचवां संयोग५, इस प्रकार के ये पांच चतुष्क संयोग हुए हैं, इन पांच रसों के परस्पर में विशेषण विशेष्य भाव के व्यत्यास से"उलट फेर से इन्हीं के एकत्व और अनेकत्व को लेकर एक २ चतुष्क
.
अथवा 'स्य. तू तिक्ताश्च कटुकाश्च कषायश्च अम्लश्च ११' ते पोताना અનેક પ્રદેશેામાં તીખા રસવાળા હાય છે, અનેક પ્રદેશમાં એ પ્રદેશેામાં કડવા રસવ ળે હાય છે. એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળા હાય છે. અને એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળા હાય છે. આ અગીયારમો ભંગ છે. આ રીતે, આ અગિયાર ભગ ચાર રસાના સૂચૈાગથી છ પ્રદેશીસ્ક ધના ચાર સ સંચાગીના પ્રકારમાં થાય છે. ચાર સચેાગી પાંચ ભગા થાય છે તે આ પ્રમાણે છે— તીખા, કડવા કષાય તુરા ખાટા આ ૪ ચાર રસેાના સ ચેાગથી પહેલા ભગ ૧ તીખા કષાય, ખાટા મીઠા સેાના સયેાગથી બીજો ભગ કડવા-કષાયતુરા-ખાટા અને મીઠા રસેાના સચાગથી ત્રીજે ભંગ અને છે. ૩ તીખા કહેવા ખાટા મીઠા આ સેના મેળથી ચેાથે લંગ અને તીખા, કડવા કષાય-તુશ અને મીઠા રસમાં મેથી પાંચમા ભંગ આ રીતે આ પાંચ ચાર સચે.ગી ભગા થાય છે, આ પાંચ રસેાના પરસ્પરમાં વિશેષણ વિશેષ્ય ભાવના ફેરફારથી તેના એકપણા અને અનેકપણાથી એક એક ચાર- સ`ચેાગી ભંગના ૧૧–૧૧ અગિયાર અગિયાર ભગા પૂર્વોક્ત પદ્ધતિથી થાય છે. એ રીતે પાંચ ચાર
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१२
भगवतीसूत्रे
यदि षट्पदेशिका स्कन्धः एञ्चरसो भवेत् तदा स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्चाम्लश्चमधुश्चति प्रथलो भङ्गः१, स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कपायश्च अम्लश्च मधुराश्चेति द्वितीयः २, स्यात् तिक्तश्च फटुकश्च कपायश्च अम्लाश्च मधुरश्चेति वतीयः ३, स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायाश्च अग्लश्च मधुरश्चेति चतुर्थः ४, स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च संयोग के ११-११ भंग पूर्वोक्त रूप से हुए हैं, इस प्रकार पांच चतुष्क संयोग के ५५ कुल भंग हो जाते हैं। ____ यदि वह षटूप्रदेशिक स्कन्ध पांच रसों वाला होता है तो वह 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लश्च मधुरश्च ११ कदाचित् तिक्त कटुक कषाय अम्ल और मधुर इन रसों वाला हो सकता है १, अथवा-'स्यात् तिक्तश्च कटु कश्च कषायश्च अम्लश्च मधुराश्च' कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में तिक्त रस वाला किसी एक प्रदेश में कद्धक रस वाला किसी एक प्रदेश में कषाय रस वाला किसी एक प्रदेश में अम्ल रस बाला और अवशिष्ट अनेक प्रदेशों में-दो प्रदेशों में मधुर रस वाला हो सकता है २, अथवा-'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लाश्च मधुरश्च ३' वह अपने किसी एक प्रदेश में तिक्त. रस वाला किसी एक प्रदेश में कटुक रस वाला किसी एक प्रदेश में कषाय रस वाला अनेक प्रदेशों में अम्ल रस वाला और एक प्रदेश में मधुर रस वाला हो सकता है ३, अथवा-'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च સગી ભંગના પ્રત્યેના અગિયાર અગિયારે પ્રમાણે કુલ ૫૫-પંચાવન ભંગ य नय छे.
જે તે છ પ્રદેશી કંધ પાંચ રસવાળો હોય તો તે આ પ્રમાણેના પાંચ रसोवाणी डाय छ, 'स्यात् तितश्च कटुवश्च कपायश्व अम्लश्च मधुरश्च' वार તે તીખા કડવા કષાયતુરા, ખાટા અને મધુર રસવાળ હોય છે. ૧ અથવા 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लश्च मधुराश्चर' पाताना में प्रदेशमा તીખા રસવાળા હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા હોય છે, કઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં ખાટી રસવાળા અને બાકીના બે પ્રદેશોમાં મીઠા રસવાળું હોય છે. આ બીજો ભંગ २.२ अथवा 'स्यात् तिक्तश्च क्टुकश्च कषायश्च अम्लाश्च मधुरश्च३' पोताना કોઈ એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળું હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળ હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં કષાય તુરા રસવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશોમાં ખાટા રસવાળું હોય છે તથા એકપ્રદેશમાં મીઠા રસવાળે अय छे. भात्रील 2. अथवा स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कृषायाश्च अम्बश्च
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५सू०४ षट्रप्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७१३ कषायश्च अग्लश्च मधुश्चेति पञ्चमः ५, स्यात् तिक्ताश्च -कटुकश्च - कपायश्च अम्लश्च मधुरश्चेति षष्ठः ६, एवमेव पइमङ्गा मणितव्याः पश्चरसमधिकृत्य । सर्वे एते एकद्विकनिकचतुष्कपञ्चकसंशेगे पडशीत्यधिकशतसंख्याका भङ्गा भवन्तीति कषायाश्च अग्लश्च मधुरश्च ४ वह किली एक प्रदेश में रिक्त रस घाला किसी एक प्रदेश में कटुक रल बाला अनेक प्रदेशों में कषाय रस वाला एक प्रदेश में अग्ल र बाला और एक प्रदेश में मधुर रस घाला हो सकता है ४ अथवा-स्वालतितात्र काश्च वषायच अग्लश्च मधुरश्च ५' कभी वह तिक्त बस वाला अपने अनेक प्रदेशों में कटुक रस घाला एक प्रदेश में पाय रस वाला किसी एक प्रदेश में अम्ल रस वाला और किसी एक प्रदेश में मधुर रस घाला हो सकता है५, अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च कच कापायश्च अग्लश्च अधुनश्च ६' अनेक प्रदेश उसके तिक्त रस वाले एक प्रदेश उसका कदुक रस वाला एक प्रदेश कषाय रस वाला और एक प्रदेश अम्ल रस वाला हो सकता है ६, इस प्रकार के यहाँ ६ भंग पांच रसों को लेकर कह लेना चाहिये, सब भग मिलकर यहां १८६ होते हैं-असंयोगी भंग ५, हिकसंयोगी अंग ४०, निक्षसंयोगी भंग ८०, चतुष्कर्मयोगी भंग ५५, और पांचसंयोगी ६,
मधुरश्च ४' १४ मे प्रदेशमा त तीमा २सवाणा हाय छ । सो . શમાં કડવા રસવાળો હોય છે અનેક પ્રદેશોમાં કષાય તુરા રસવાળે હોય છે.
એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળા હોય છે અને એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળે डाय छे. मायाथ। छे. ४ अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायश्च अम्लश्च मधुरश्च ५' वा२ : प्रदेशमा तीमा २सवान डाय छे. પિતાના અનેક પ્રદેશોમાં કડવા રસવાળે હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળા હોય છે કોઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હોય છે અને કોઈ એકપ્રદેશમાં મીઠા રસવાળે હેય છે. આ પાંચમ
छ. ५ अथवा स्यात् तिक्त श्च टुकश्च कषायश्च अम्लश्च मधुरश्व६' पाताना અનેક પ્રદેશમાં તે તીખા રસવાળ હોય છે કે એક પ્રદેશમાં કડવા રસ વાળા હોય છે. કેઈ એકપ્રદેશમાં કષાય- તુરા રસવાળે હેાય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં ખાટારસવાળે હૈય છે. અને કેઈ એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળે હોય છે આ છો ભંગ છે. ૬ આ રીતે આ છ સંગ પાંચ રસોના સાગથી થાય છે. બધા મળીને કુલ ૧૮૬ એસે છગ્યાસી ભંગ થાય છે તે આ પ્રમાણે છે. અસંગી ૫ પાંચ ભળે દ્વિક સગી ૪૦ ચાળીસ અંગે ત્રિક
भ ९०
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
Le
भगवती सूत्रे
भावः । 'फासा जहा चउप्पए सियस्स' षट्पदेशिकस्कन्धस्य स्पर्शास्तथैव वक्तव्याः यथा चतुष्पदेशिरुस्कन्धस्व स्पर्शाः कथितास्तथाहि यदि द्विस्पर्शः पद्मदेशिकस्कन्धस्तदा स्यात् शीश्च स्निग्ध १, स्यात् शीतश्च रुक्षव २, स्यात् उष्णश्च स्निग्श्व ३, स्यात् उष्णश्च रूक्षचेति चतुर्थः ४, एवं चत्वारो भङ्गाः द्विस्पर्शत्वे । यदि त्रिस्पर्शस्तदा सर्व शीतः देशः स्निग्धः देगो रुक्ष इति प्रथमो कुल १८६ होते हैं, 'फाला जहा चउप्परसियस्स' जिस पद्धति से चतुः प्रदेशी वध के स्पर्शो के विषय में कहा जा चुका है उसी पद्धति से यहां पर प्रदेशिक स्कन्ध के स्पशों को भी कह देना चाहिए, तथाहियदि वह षट् प्रदेशिक स्कन्ध दो स्पर्शो वाला होता है तो यहां ४ भंग होते हैं - 'स्यात् शीतइच स्निग्धश्च १' वह कदाचित् शीत और स्निग्ध स्पर्श चाला हो सकता है १ अथवा 'स्वात् शीतश्च रुक्षश्च' वह शीत और रूक्ष स्पर्श वाला भी हो सकता है २ अथवा 'स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्च' वह उष्ण और स्निग्ध स्पर्शवाला भी हो सकता है ३ अथवा'स्यात् उष्णश्च रूक्षश्च' वह उष्णस्पर्श वाला और रूक्ष स्पर्श बाला भी हो सकता है ४' ये ४ भंग द्विस्पर्श सम्बन्धी हैं । यदि वह त्रिप वाला होता है तो यहां १६ भंग होते हैं- 'सव्वे सीए देखे निद्धे देसे लक्खे' सर्वः शीतः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १' वह अपने सर्वांश में शीत हो सकता है,
एक
અને પાંચ સચાગી છ
સ ચેાગી એસી ભગેા ચાર સચાગી ૫૫ પંચાવન સ`ગ ભંગ આ રીતે કુલ ૧૮૬ એકસે છયાસી ભગા થાય છે. 'फासां जहा चउप्पएसियस्थ' यार अहेशवा
धोना स्पर्शना संभ
ધમાં જે પ્રમાણે કથન પહેલાં કર્યુ છે. તેજ પદ્ધતિથી આ છ પ્રદેશવાળા સ્કે ધના સ્પર્શી સબધી ભગે સમજવા. જેમકે જો તે છ પ્રદેશવાળા ધ मे स्पर्शोवाणी होय ते! तेना ४ लगे। थाय छे 'स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च ११ अवरार ते 'डा भने स्निग्ध स्पर्शवाणी होय छे. १ अथवा 'स्यात् शीतश्च रूक्षश्च २ ' वार ते ठंडा ने इक्षस्पर्शवाणी होय छे. २ अथवा ' स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्च ३' अर्धवार ते उष्णस्पर्श वाणी याने स्निग्ध-शिष्या स्पर्शवाणी होय, छे, 3 अथवा 'स्यात् उष्णश्च रूक्षश्च ४' अर्धदार ते स्पर्शવાળે મને રૂક્ષસ્પશવાળા હાય છે. ૪ આ ચાર ભગા એ સ્પર્શને લઈને હ્યા છે. જો તે છ પ્રદેશી કધ ત્રણ સ્પવાળા હોય તે તેના સાળ लौंगो थाय छे. ने मा रीते थाय छे- 'सव्वे सीए देसे निद्धे पैसे लुक्खे' 'सर्वः शीतः देशः स्निग्धः देशों रूक्षः १' ते पोताना सर्वाशमां 'अस्पर्श वाणी डॉय है.
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ पट्रप्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७१५ भङ्गः १, सर्वः शीतो, देशः स्निग्धो, देशा रूक्षा इति द्वितीयो भङ्गः २, सर्वः शीतः देशाः स्निग्या देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, सर्वः शीतो, देशाः स्निग्धाः, देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४ । सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षा, इति द्वितीयत्रिकम् । देश उसका स्निग्ध और एकदेश उसका रूक्ष हो सकता है १ अथवा-'सर्वः शीतः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' सर्वांश में यह शीत स्पर्श वाला हो सकता है एकदेश उसका स्निग्ध स्पर्शाला हो सकता है और अनेक देश लक्ष पर्श वाले हो सकते हैं २ अथवा'सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' सर्वाश में वह शीत हो सकता है अनेक देश उसके स्निग्ध स्पर्श वाले हो सकते हैं और एकदेश उसका रूक्ष हो सकता है ३ अथवा-'सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा ४' सर्वांश में वह शीतस्पर्श घाला हो सकता है अनेक देशों में वह स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है और अनेक देशों में वह रुक्षस्पर्श बाला हो सकता है ४ यह प्रथम त्रिक है अथधा-'सर्व उष्णा देशः स्निग्धः देशोः रूक्ष.' वह अपने सर्वाश में उष्णस्पर्श वाला एक देश में स्निग्ध स्पर्श वाला और एक दूसरे देश में वह रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है इस प्रकार का यह द्वितीय त्रिक है इस द्वितीय त्रिकमें भी इसी प्रकार से ४ भंग होते हैं जो इस प्रकार से है-'सर्व उष्णः
તેને એકદેશ સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળ હોય છે તેને એકદેશ રૂક્ષસ્પર્શવાળે हाय छे. मा पो छ १ मा 'सर्वः शीत. देशः स्निग्धः देशाः રાક્ષસર્વ અંશોથી તે ઠડાWવાળા હોય છે તેને એકદેશ નિધ સ્પર્શવાળો હોય છે. અને અનેક દેશે રૂક્ષસ્પર્શવાળા હોય છે. આ બીજે
2. २ मा 'सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' ते सशिथी ઠંડા સ્પર્શવાળ હોય છે. તેના અનેક દેશે સિનગ્ધ સ્પર્શવાળા હોય છે.
। ३६ २५ वा य छ ३ 'सर्वः शीतः देशाः निग्धाः देशाः રક્ષા જ સર્વ શથી ઠડા સ્પર્શવાળે ય છે અનેક દેશોમાં તે સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળો હોય છે. અને અનેક દેશમાં તે રૂક્ષસ્પર્શ. વાળો હોય છે. ૪ આ પ્રથમ ત્રણ સ ચોગી ૪ ચાર અંગે કહ્યા छ. अथवा 'सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देश. रूक्षः १' ते पाताना सशिथा ઉણુશવાળ હોય છે. એકદેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો હોય છે. અને એક દેશમાં રૂક્ષસ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતે બીજે ત્રિકસંગી અંગ છે. આ भी नियोगीमा ५ ४ स थाय छे. २ मा शत छ. 'सर्व उष्णः
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१६
...... . भगवतीने अत्र चत्वारो भङ्गा एकत्वानेकस्याभ्याम् ४ । सर्वः स्निग्धो देशः शीतो देश उष्णः, इति तृतीयत्रिकम् , अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४ । सर्वो रूक्षो देशः शीत: देशउष्णः, देशः स्निग्धः देश कक्ष' यह प्रथम भंग है १, द्वितीय भंग इस प्रकार से हैं सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः' अपने सर्वांश में वह उष्ण स्पर्श वाला एकदेश में स्निग्धस्पी वाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्श घाला हो सकता है २, अथा-'सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रुक्षा' सर्या श में वह उष्णस्पर्श बाला अनेक देशों में स्निग्धस्पर्श वाला और एकदेश में रूक्षस्पर्श पाला हो सकता है ३, अथवा-'सर्व उष्णः देशा स्निग्या देशाः रक्षाः' यह चतुर्थ भंग है इसके अनुसार वह अपने सर्वांश में उष्णपर्श पाला अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्श घाला और अनेक देशों में सक्षप्पी वाला हो सकता है ४, ये सब भंग उष्ण स्निग्ध और रूक्ष के एक्षत्व और अमेत्य को लेकर के हुए हैं । 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश का वह तृतीय त्रिक है-इस त्रिक में भी चार भंग होते हैं जैहले-'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्ण' वह अपने पूर्गाश में स्निम स्पर्श वाला एक देश में शीतस्पर्श घाला और एक देश में उष्णस्पर्श घाला हो सकता है १ अथवा-'सर्वः स्निग्धः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः ११ सपशिथीत GIपशवाजा खाय. शमा નિષ્પ સ્પર્શવાળો હોય છે. અને એકદેશમાં રૂક્ષસ્પર્શવાળો હોય છે. ૧ આ पडो छ 'सर्व उप्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः' याताना सशिथी તે ઉણુ સ્પર્શવાળે હેચ છે એકદેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળ હોય છે. અને અનેક દેશમાં રૂક્ષસ્પર્શવાળે હોય છે આ બીજો ભંગ છે. ૨ અથવા 'सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो सक्षः३' स प्रदेशमा BY २५शवाजी હોય છે અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિપણ સ્પર્શવાળો હોય છે. અને એક शिमा ३६ २५शवाजी हाय छे. मा श्रीन छ. अथवा 'सर्व उष्णः देशाः स्निस्थाः देशाः रूक्षाः ४' ते याताना सर्वाशी स्पशवाणी डाय छे. અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણ સ્પર્શવાળ હોય છે. અનેક દેશોમાં રૂક્ષસ્પર્શ વળો હોય છે. આ ચે ભંગ છે. આ અંગે ઉષ્ણુ સ્પર્શ, સ્નિગ્ધસ્પર્શ भने ३२९५ना ! मने मनपान सीधे थय। छ. 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः' मा श्री नि छ. मामां पर या२ मा थाय छे. २ गावी शत छे. 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः' पाताना સવાશમાં સ્નિગ્ધસ્પર્શવાળો હોય છે. કોઈ એક દેશમાં ઠંડાસ્પર્શવાળો હેય છે. તથા કોઈ એક પ્રદેશમાં ઉણસ્પર્શવાળો હોય છે. આ પહેલે ભંગ છે.
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ पट्पदे शिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७१७ इति चतुर्थत्रिकम् अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४ । एवमत्र त्रिस्पर्शे षोडश भङ्गा भत्रनवीति । यदि चतुःस्पर्शः षट्पदेशिकः स्कन्धस्तदा देशः शीनो देश उष्णो देशः स्निग्धो
देशः शीतः देशा उष्णाः' वह अपने सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शवाला एकदेश में शीत स्पर्श बाला और अनेक देशों में उष्णस्पर्श वाला हो हो सकता है २ अथवा - 'सर्व: स्निग्धः देशाः शीताः देश उष्ण सर्वांश में वह स्निग्ध स्पर्श वाला अनेक देशों में शीतस्पर्श वाला और एकदेश में उष्णस्पर्श वाला हो सकता है २, अथवा - 'सर्व: ग्धिः देशाः शीताः देशा उष्णा' सर्वांश में वह उष्णस्पर्श वोला अनेक देशों में वह शीत स्पर्श वाला और अनेक देशों में उष्णस्पर्श वाला हो सकता है ४, इस प्रकार के थे ४ भंग स्निग्ध शीत और उष्णस्पर्शके एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं । 'सर्व' रूक्षः देशः शीतः देश उष्ण:' यह चतुर्थं त्रिक है इसमें भी रुक्ष शीत और उष्ण के एकत्व और अनेकस्व को लेकर ४ भंग होते हैं इनका उत्थापन प्रकार पूर्वोक्त रूप से ही है इस प्रकार से यहां पर तीन स्पर्शो के एकत्व और अनेकस्व को लेकर प्रत्येक स्पर्श त्रिक के चतुष्क में ४-४ भंग होने से १६ भंग हो जाते हैं ।
१ अथवा - 'सर्वः स्निग्धः देश. शीत. देशा उष्णा' ते સર્વાં શમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પશવાળો હેાય છે. એકદેશમાં 'સ્પર્શ વાળો હાય છે. તથા અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુસ્પર્શવ ળો હોય છે આ ખીજો ભાગ છે. ર અથવા '' far. Tar: Mar: ta 360:' uqlani a fau-faqızya'qın હાય છે. અનેક દેશેામાં ઠંડપવાળો હાય છે. અને એક દેશમાં ઉષ્ણુ स्पर्शवाणी होय छे. या त्रीले लंगू छे 3 अथवा 'सर्व स्निग्धः देशा शीताः देशा उष्णाः ४' सर्वाशमां ते स्निश्व थिथा स्पर्शवाणी होय छे. અનેક દેશામાં ઠંડાસ્પ વાળો હેય છે. અને અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુવાળો हाय छे. या थोथे। लौंग हे ४, म यर अंगो स्निग्ध-शीत-मने
t
य
·
स्पर्शना शेोऽयथा भने गने पाथी थया छे. 'सर्वः रूक्ष देशः शीतः देश उष्ण' मा यथुः छे. आ पशु इक्ष, शीत, याने उष्णु स्पर्शना એકત્વ અને અનેકપણાથી ૪ ચાર ભગા થાય છે. આ ભગ। મનાવવાની રીત પહેલા કહ્યા પ્રમાણે જ છે. આ રીતે અહિયા ત્રણુ સ્પના એકપણા અને અનેકપણાથી દરેક સ્પશત્રિકના ચતુષ્ટમાં ૪૦૪ ચાર ચાર ભગા થાય છે. એ રીતે કુલ ૧૬ સેાળ ભગા થાય છે,
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
૯૮
देशो रूक्ष इति प्रथमः १, देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः २, देशः शीतो देश उष्णो देशा। स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः, देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४ देशः शीतो यदि वह प्रदेशिक स्कन्ध चार स्पर्शो वाला होता है - 'देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्ष' तो वह अपने एकदेश में शीतस्पर्श वाला दूसरे एक किसी देश में उष्णस्पर्श वाला किसी एक देश में स्निग्धस्पर्श वाला और किसी एक देश में रूक्षस्पर्श वाला हो सकता है १ अथवा देश: शीत देशः उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः' वह एकदेश में शीत किसी एक देश में उष्ण किसी एक देश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है २, अथवा देश: शीतः देश उष्गः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, एकदेश उसका शीत दूसरा एकदेश उसका उष्ण अनेक देश उसके स्निग्ध और एकदेश उसका रुक्ष हो सकता है ३, अथवा - 'देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ' एक देश उसका शीत एक देश उसकी उष्ण अनेक देश उसके स्निग्ध और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते
-
ને તે છ પ્રદેશવાળો કાઁધ ચાર સ્યશેવાળો હાય તો તે આ પ્રમાણે थाय छे. - देश. शीतः देश उज्गः देशः स्निग्धः देश रूक्षः' ते पोताना शेદેશમાં ઠંડા સ્પર્શ વાળો હાય છે. કેઈ એકદેશમાં ઉષ્ણુ સ્પવાળો હાય છે. કેઈ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો હાય છે તથા કોઈ એકદેશમાં રૂક્ષ स्पर्शवाणी होय छे, मा पडेलो लौंग छे अथवा - 'देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' ते पोताना अर्ध महेशभां 'डास्पर्श वाणी होय છે. કાઈ એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવળો હોય છે. કેાઈ એક દેશમાં સિધ ચિકણા સ્ત્રવાળો હાય છે. તથા અનેક દેશામાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળો હાય છે. या श्रीले लौंग छे २ गथवा 'देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धः देशों रूक्षः' તેના એકદેશ ઢડા ૫ વાળા હાય છે, બીજો એકદેશ ઉષ્ણુ-ગરમ સ્પર્શ વાળા હાય છે. ત્ર પ્રદેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શ વાળેા હાય છે. અને
આ
એક પ્રદેશમાં રૂક્ષ સ્પ વાળો હાય 'देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः ઠંડા સ્પશવાળો હોય છે. સ્નિગ્ધ ચિકણા
ત્રીજો ભંગ છે. ૩ અથવા रूक्षाः ४' तेनेो खेोऽद्देश એકદેશમાં ઉષ્ણુસ્જવ ળે! હાય છે. તેના એ દેશે વાળા હોય છે. અને બે દેશેા રૂક્ષપવાળા હોય છે.
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०४ पट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७१९ देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति पञ्चमः ५, देशः शीतो देशा उष्णाः देश: स्निग्धो देशा रूक्षा इति षष्ठः, ६, देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशी रूक्ष इति सप्तमः ७, देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इत्यष्टमः ८, देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति नवमः ९,
हैं ४, अथवा - 'देशः शीतः देशा उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः ५' एकदेश उसका शीत अनेक देश उसके उष्ण एक देश उसका स्निग्ध और एकदेश उसका रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है ५, अथवा 'देश: शीतः देशा उष्णा देशः स्निग्धः देशाः रूक्षा: ६' एकदेश उरुका शीन अनेक देश उसके उष्ण एकदेश उसका स्निग्ध और अनेक देश उसके रूक्ष स्पर्श वाले हो सकते है ६, अथवा - देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशः लक्षः ७' एक देश उसका शीत होता है अनेक देश उसके उष्ण होते हैं अनेक देश उसके स्निग्ध होते हैं और एकदेश उसका रूक्ष होता है ७, अथवा - 'देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ८' एकदेश उसका शीत अनेक देश उसके उष्ण अनेक देश उसके स्निग्ध और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं ८, अथवा - 'देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रुक्षः ९'
छे. माँ थोथो लौंग छे ४ अथवा ' देश. शीः देशा उणाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः ५' तेना मे६द्देश ठंडा स्पशवाणी होय . त्र देशी उष्णुस्पर्श वाजा હાય છે. એકદેશ સ્નિગ્ધ—ચિકણા સ્પવાળા હાય છે તથા એક દેશ ક્ષ स्पर्शवाणी होय छे, त्या पांयभो लंग छे. य अथवा - 'देशः शीतः देशा उष्ण:: देशः स्निग्ध' देशाः रूक्षः ६' तेने। उद्देश डंडास्पर्शवाणी होय छे. તેના અનેક દેશેા ઉષ્ણુ સ્પર્શવળા હાય છે એક દેશ સ્નિગ્ધ સ્પવાળા હાય છે, તથા તેના અનેક દેશેા રૂક્ષ સ્પવાળા હાય છે, અહિયાં અનેકદેશે કહેવાથી અમ્બે પ્રદેશ ગ્રહણુ કર્યાં છે. તેમ સમજવુ. આ છઠ્ઠો ભ`ગ છે અથવા 'देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धा देश: रूक्षः ७' तेन मे देश ठंडा स्पर्श - વાળા હાય છે. અનેક દેશે! એ દેશેા ઉષ્ણુસ્પર્શવાળા હેાય છે. અનેકદેશે--એ દેશા સ્નિગ્ધ-ચિકણા પવાળા હેાય છે. તથા એક દેશરૂક્ષ પશવાળા હાય छे मा सातभा जंग छे, ७ अथवा 'देशः शीत. देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः ८' तेने। थेऽद्देश 'हास्यर्शवाणी होय छे. मने! हे ! उष्णुस्पर्श'वाजा होय છે અનેક દેશે સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પવાળા હાય છે. તથા અનેક દેશેા રૂક્ષस्पर्श'वाजा होय हे मा आउभो लगछे ८ अथवा 'देशाः शीताः देश उष्णः देशः
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगदतीसूत्रे
७२०
देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति दशमः १०, देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इत्येकादशः ११, देशाः शीता। देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति द्वादशः १२, देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशी रूक्ष इति त्रयोदशः १३, देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः
अनेक देश उसके शीत एक देश उसका उष्ण एक देश उसका स्निग्ध और एकदेश उसका रूक्ष हो सकता है ९, अथवा - देशाः शीताः देश उष्ण. देशः स्निग्धः देशाः रूक्षा १०, उसके अनेक देश शीत एकदेश उष्ण एकदेश स्निग्ध और अनेक देश रुक्ष हो सकते हैं १० अथवा'देशाः शीता' देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ११' अनेक देश उसके शीत एक देश उसका उष्ण अनेक देश उसके स्निग्ध और एक देश उसका रूक्ष हो सकता है ११, अथवा - देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः १२' उनके अनेक देश शीत हो सकते हैं एक देश उसका उष्ण हो सकता है अनेक देश उसके स्निग्ध हो सकते हैं और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं १२ अथवा 'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशः स्निग्बी देशों रुक्षः १३' अनेक देश उसके - शीत हो सकते हैं अनेक देश उसके उष्ण हो सकते हैं एक देश उसका ferre हो सकता है और एकदेश उसका रूक्ष हो सकता है १३,
4
स्निग्धः देशो रूक्ष. ९' अथवा ते पोताना मने! देशाभां शीत-डंडा स्पर्शवाणी होय એકદેશમાં ઉષ્ણુસ્પ વાળા હાય છે તેના એકદેશ સ્નિગ્ધ-ચિકણા પશવાળા હાય છે. અને તેના એકદેશ રૂક્ષ પશવાળા હોય છે. આ નવમા ભંગ છે.ટ્ अथवा 'देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देश: रूक्षाः' तेना ने हेथे। ઠંડા સ્પર્શીવાળા હોય છે. એકદેશમાં તે ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા હય છે. એકદેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા રૂક્ષ સ્પ વાળા હાય છે. शीताः देश उष्णः देशाः स्त्रियाः સ્પા વાળો
સ્પશવાળે
હાય છે. તથા અનેક દેશેામાં
આ
इसभी लौंग छे. १० अथवा 'देशाः देशो रूः १११ तेना भने देशी ठंडा
होय छे, गोड्देश उष् स्यर्शवाणे होय छे, मने४ हेशा स्निग्धચિકણાસ્પશવાળા હાય છે. તથા તેના એકદેશ રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હોય છે.આ अगियांरभी लग छे. ११ अश्वा 'देशः शीताः देश उष्णः देशाः रूक्षाः १२' तेना अने देशी સ્પર્શવાળા વ્હાય છે. અનેકદેશે સ્નિગ્ધ અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પશવાળા હોય છે. આ 'देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १३' ते अने देशाभी डा
देशाः स्निग्धाः डांस्पर्श वाणा होय है, उद्देश उप् સ્પર્શ વાળા હાય છે. તથા તેના ખારમા ભગ છે. ૧૨ અથવા
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ पट्मदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम्-७२१ देशा रूक्षाः इति चतुर्दशः १४, देशाः शीता देशा उष्णाः देशा स्निग्धाः देशो रूक्ष इति पञ्चदशो भङ्गः १५, देशाः शीनाः देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशा रूकाः इति षोडशो मङ्गः १६ । तदेवं द्विस्पर्श चत्वारो भङ्गाः ४, निसरों पोडश, १६ चतुस्पर्श ऽपि षोडश १६, तदेवं सर्वसंकलनया पत्रिंशद् भङ्गा भवन्ति । इत्येवं वर्णगन्धरसस्पशैंः समभेदैः पट्पदेशिका स्कन्धः समाप्तः ॥ ४॥ अथवा-'देश: शीताः देशा उहगो देश. स्निग्धा देशा लक्षाः १४' अनेक देश उसके शीन अनेक देश उसके उष्ण एक देश उसका स्निग्ध
और अनेक देश उससे वाह हो सकते हैं १४' अश्या-'देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः रियाः देशो रूक्षः १५' अनेक देश उसके शीत अनेक देश उसके उग अनेक देश उसले स्निग्ध और एक देश उसका रूक्ष हो सकता है १५, अका-'देश शोता. देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः १६' अनेक देश उसके शीन अनेक देश उसके उष्ण अनेक देश उसके स्निग्ध और अनेक देश उलके रूक्ष हो सकते हैं १६ । इस प्रकार से विस्पर्श में चार भंग, त्रिस्पर्श में १६, भङ्ग और चार पश में १६ भङ्ग होते हैं और ये सब संग मिलकर ३६ हो जाते हैं। इस प्रकार सप्रभेद वर्ण गन्ध रस और स्पर्श इनको लेकर षट् प्रदेशिक स्कन्ध का कथन समाप्त हुआ। सू० ४॥ .
. સ્પર્શવાળ હોય છે. તેના અનેક દેશે ઉષ્ણુરપર્શવાળા હોય છે. તેને એકદેશ નિષ્પ સ્પર્શવાળો હોય છે. અને એકદેશ રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે આ तमा म छे. १३ अथवा 'देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः १४ तेना मनशा . २५ डाय छे भने । Bસ્પર્શવાળા હોય છે. એકદેશ સિનગ્ધ-ચિકણુ સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા તેના न्मने । ३२२५ य छे. या यौहमी छे. १४ अथवा देशाः शीताः शा उष्णा. देशाः स्निग्याः देशो रूक्ष १५' ना अने: ।।४२५।વાળા હોય છે અનેક દેશે ઉષ્ણુ-ગરમ સ્પર્શવાળા હોય છે. અનેક દેશો નિશ્વ સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા તે એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ પંદરમ
छ. १५ मथ। 'देश : शीता. देशा उरुगा. देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा.'१६' તેના અનેક દેશે ઠંડાસ્પર્શવાળ હોય છે. અનેક દેશે ઉષ્ણસ્પર્શવાળા હોય છે અનેક દેશે સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા હોય છે. અને અનેક દેશે રક્ષસ્પર્શવાળા હોય છે. આ સોળમો ભંગ છે. ૧૬ આ રીતે બે સ્પર્શ પણામાં ૪ ચાર અંગે ત્રણસ્પર્શ. પણામાં ૧૬ સેળ ભાગે તથા ચાર સ્પર્શમાં ૧૬ સોળ ભંગ થાય છે, એ રીતે બધા મળીને ૩૬ છત્રીસ ભેગો થાય છેઆ રીતે ભેદ સહિત વણ, ગધ, રસ, અને સ્પર્શને લઈ છ પ્રદેશી રકધનું કથન સમાપ્ત થયું સૂત્રકા
भ० ९१
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
७
.
. .
___ . भगवतीले मूलस्-सत्तपएसिए णं भंते ! कइवन्ने कइगंधे कइरसे कइफासे एण्णत्ते एवं जहा पंचपएसिए जाव सिय चउफासे पन्नत्ते जइ एगवन्ने एवं एगन्नदुदन्नतिवन्ना जहा छप्पएलियस्स। जइ चडवन्ने लिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए य१, सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदगा य२, लिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य३, एवमेते चउकगसंजोगेणं पन्नरसभंगा भाणियव्वा जाव सिय कालगा य नीलगाय लोहियगा य हालिद्दए य१५ एवमेव पंचचउकसंजोगा नेयवा-एकेके संजोए पन्नरस भंगा सव्वमेए पंचसत्तरी भंगा भवंति। जइ पंचवन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए य सुकिल्लए य१, सिय कालए य नीलए य लोहियए हालिदए य सुकिल्लगा य२, सिय कालए य नीलए य लोहियए हालिदगा य सुकिल्लए य३, सिय कालए य नीलए य लोहियए हालिदगा य सुकिल्लगा य४, सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिइए य सुकिल्लए य५, सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य सुकिल्लगा य६, सिय कालए य, नीलए य लोहियगा यहालिइगाय सुकिल्लए य७, सिय कालएय नीलगाय लोहियएय हालिइएय सुकिल्लए यद, सिय कालए य नीलगा य लोहियएय हालिइए य सुकिल्लगाय९, सिय कालए य नीलगाय, लोहियए यहालिदगा य सुकिल्लए य१०, सिय कालए य नीलगा य लोहियगा य हालिहए य सुकिल्लए य११, सिय कालगा य
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ पदेशिकस्कन्धस्यं वर्णादिनि० ७२३ नीलए य लोहियए य हालिइए य सुकिल्लए य१२, सिय कालगा य नीलए य लोहियगे य हालिदए य सुकिल्लागा य१३, सिय कालगाय नीलएय लोहियएय हालिहगा य सुकिल्लए य१४ सिय कालगा य नीलएय लोहियगा य हालिद्दए य सुकिल्लए य १५, सिय कालगा य नीलए लोहियगाय हालिदए य सुकिल्लए य१५, सिय कालगा य नीलगाय लोहियए य हालिदए य सुकिल्लए य१६, एए सोलस भंगा, एवं सव्वमेए एक्कग- दुयग-तियग- चउक्कग पंचग-संजोगेणं दो सोला भंगसया भवंति । गंधा जहा चउप्पएसिस्स' रसा जहा एयस्स चेव वन्ना, फासा जहा चउप्पएसियस्स रसा जहा एयस्स चेव वन्ना, फासा जहा चउप्पएसिस्स ॥सू०५॥
छाया - सप्तप्रदेशिकः खलु भदन्त | कतिवर्णः कतिगन्धः, कतिरसः कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः, एवं यथा पञ्चप्रदेशिको यावत् स्यात् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः, यदि एकवर्ण, एवमेकवर्ण - द्विवर्ण-त्रिवर्णाः यथा पद्मदेशिकस्य । यदि चतुर्वर्णः स्यात् कालच नील लोहितश्च दारिद्रश्च १, स्यात् कालच नीलच लोहितव हारिद्राय २, स्यात् कालश्च नीलच लोहिताश्च हारिद्रव ३, एवमेते चतुष्कसंयोगेन पञ्चदशभङ्गा भणितव्याः यावत् स्यात् कालाच नीलाच लोहिताश्व हारिद्रव १५ । एवमेव पञ्चचतुष्कसंयोगा ज्ञातव्याः, एकैकस्मिन् संयोगे पञ्चदश भङ्गाः सर्वे एते पञ्चसप्ततिभङ्गा भवन्ति । यदि पश्चवर्णः स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्व हारिद्रव शुक्लच, १, स्याद कालच नीलश्च लोहितश्च दारिद्रश्व शुक्ला २, स्यात् कृष्णश्च नीलम् लोहितश्व हारिद्राय शुक्लश्च ३, रयात् कालच नील लोहितश्च हारिद्रार्थ शुक्लाच ४, स्यात् कालच नीलम लोहिताश्च हारिद्र्य शुक्लध ५, स्यात् कालथ नtor लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च ६, स्वात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्व हारिद्राश्र शुक्लश्च ७, स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्व हारिद्रश्व शुक्लश्च ८, स्यात् कालच नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्व ९, (यत् कृष्णश्च नीलाइच लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्व १०, स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च ११, स्यात् कृष्णाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च १२, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च १३ स्यात् कालाच atest लोहितश्व हारिद्राश्च शुक्लश्व १४, स्यात् कालाइच नीलश्च लोहिताश्च
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
भगवती सूत्रे
हारिद्रश्च शुक्लश्च १५, स्यात् कालाश्व नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च १६ । एते पोडशभङ्गाः एवं सर्वम् एते एकक - द्विक- त्रिक-चतुष्क - पञ्चकसंयोगेन द्वे षोडश भङ्गशते भवतः । गन्धा यथा चतुष्यदेशिकस्य, रसा यथा एतस्यैव वर्णाः, स्पर्शा यथा चतुष्पदे शिकस्य ||० ५||
टीका- 'एसए मंते । खंधे कइवन्ने कइगंधे कइरसे कइफासे पण्णसे ? सप्तपदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्धा: प्रज्ञप्तः, सप्तमदेशाः परमाणोऽवयवतया विद्यन्ते यस्य स्कन्धस्यावयविनः स सप्तप्रदेशिकः स्कन्धस्तस्मिन् कियन्तो वर्णास्तिष्ठन्ति, कियन्तो गन्धाः कियन्तो रसाः कियन्तथ स्पर्शाः इति प्रश्नः, भगवानाह - 'जहा पंचपएसिए जाव सिय फासे पत्ते' यथा पश्च प्रदेशिको यावत् स्यात् चतुःस्पर्श: मज्ञतः, तथाहि - स्या
१.
'एलिए णं भंते ! खंधे कहबन्ने कहगंधे कहर से' इत्यादि । 3. टोकार्थ- इस सूत्र द्वारा लुत्रकार ने सप्तप्रदेशिक स्कन्ध में कितने वर्ण गंधादिक होते हैं इस विषय का विचार किया है इसमें सबसे पहले गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'सत्तपएलिए णं भते । खंधे कहबन्ने कहगंधे, कइरसे, कइफाले पण्गले ?' हे भदन्त । जो स्कन्ध सप्तप्रदेशिक हैं जिसमें अवयवरूप से सात ही प्रदेश विद्यमान हैं अर्थात् जो सात प्रदेशों के संयोग से जन्य है- उसमें कितने वर्ण, कितनी गंधे कितने रस और कितने स्पर्श विद्यमान रहते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में - प्रभु ने कहा है- 'जहा पंचपरलिए जान सिय चाफले पन्नत्ते' हे 'गौतम'। जिस प्रकार पंचप्रादेशिक स्कंध यांत कदाचित चार स्पर्शो
f
बोला होता कहा गया है उसी प्रकार से यह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध भी योवंत कदाचित् चार स्पर्शो वाला होता है ऐसा कहा गया है इस
'सतपरमिए भवे ! खंधे कइबन्ने कांधे कइर से ' इत्याहिટીકા”—આ સૂત્રથી સૂત્રારે સાત પ્રદેશવાળે "ધ કેટલા વીવાળા ડાય છે ? કેટલા ગધાવાળા હાય છે ? યાદિ વર્ણન કર્યું છે. अ'अ'धभां गौतम स्वाभीमे मे पूछ् छे है - 'सत्तपए सिए णं भवे । खंधे - इवन्ने ? कहगंधे कइरसे, कइफासे पण्णत्ते १' हे भगवन् ने सुध सात प्रदेशवाणी
છે, એટલે કે જેમાં અવચવરૂપે સાત જ પ્રદેશા રહેલા છે. અર્થાત્ જે સાત પ્રદેશાના સયાગથી બનેલેા છે-તેમાં કેટલાવી છે? કેટલા ગધા છે ? કેટલા રસે છે ? અને કેટલા સ્પર્શી છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે— 'जहाँ पंचपरखिए जाव सिय चउफासे पन्नत्ते हे गौतम पांय प्रदेशवाणी “કોઈવાર ચાર સ્પીવાળા હાવાનુ કહેવામાં આવ્યું છે,
મને જે રીતે યાવત્
ܐ
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयंसन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७२५ देकवर्णः स्याद् द्विवर्णः यावत् स्यात् पञ्चवर्णः स्यात् एकगन्धः स्याद् द्विगन्धः, स्यात् एकरसो द्विरसखिरसो यावत् स्यात् पञ्चरसः स्वाद् द्विस्पर्शः स्यात् त्रिस्पर्शः स्यात् चतुःस्पर्श इति । 'जड़ एगबन्ने' यदि एकवर्ण: 'एवं एगन्नदुबन्नविन्ना, जहा छप्पर सियस्स' एवमेकवर्णद्विवर्णवर्णा यथा पद्मदे - शिकस्य, तथाहि - यदि एकरर्णः सप्तपदेशिकस्तदा कदाचित् कालच नीच लोहिहारिद्रव शुक्रश्चेति यदि द्विवर्णस्तदां स्यात् कालच नीलच १, 'स्यात् विषय का स्पष्टीकरण इस प्रकार से है- यदि वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध एकवर्ण वाला, या इयादिवर्ण वाला होता है ऐसा जब कहा जाता है -तो तीन वर्णविशिष्ट होने तक के भंग पट्टप्रदेशिक स्कन्ध की तरह यहां जानना चाहिये । यही बात 'इ एगवन्ने, एवं एगवन्न - दुक्न्न - तिन्ना जहा छप्पएसिक्स' इस सूत्रपाठ द्वारा सम्झाई गई है - यदि सप्तपदेशिक स्कन्ध एक वर्ण वाला होता है ऐसा जब कहा जाता है तो इस - सामान्य कथन में वह कदाचित् कृष्णवर्ण वाला भी हो सकता है, कदाचित् नीलवर्ण वाला भी हो सकता है, कदाचित् लोहित (लाल) वर्ण वाला भी हो सकता है कदाचित् पीतवर्ण वाला भी हो सकता है और - कदाचित् शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है इस प्रकार से ये असंयोगी ५ संग यहां हो सकते हैं यदि वह दो वर्णों वाला होना है ऐसा जब कहा जाता है तो इस द्विवर्ण विषयक सामान्य कथन में वह कदाचित्
--
1
તેજ રીતે આ સાત પ્રદેશવાળે સ્કધપણુ યાવત્ .કદાચિત્ ચાર સ્પર્શીવાળો હાય છે. એમ કહેવામાં આવ્યુ છે. આ વિષયનુ વધારે સ્પષ્ટીકરણ મા પ્રમાણે છે--જો તે સાત પ્રદેશવાળા ધ એકવણુ વાળા અથવા ખે-ત્રણ વિગેર વીવાળે હાય છે એમ જ્ય રે કહેવામાં આવે છે ત્યારે ત્રણ વર્ણવાળા હાવા સુધીના લગે છ પ્રદેશી સ્મુધના સમધમાં જે રીતે, વધુ ન્યા છે તે પ્રમાણે
આ સાત પ્રદેશી કધના સંબધમાં પણ સમજવું. એજ વાત'जइ एगन्ने एवं एगवन्नदुवन्नतिवन्ना जहा छप्पएसियहस' मा सूत्रपाठथी સમજાવ્યુ` છે. જો તે સાત પ્રદેશવળે! કાંધ એક વઘુ વાળા હાય છે. એમ એ કહેવામાં આવે તે આ સામાન્ય થનમાં કૈઈવાર તે કાળા વઘુ વાળા પણ હોય છે, કાઇવાર તે નીલત્રણવાળા હાઇ શકે છે. ફાઇનાર લાલવણું વાળા પશુ હેાઈ શકે છે. કેાઈવાર પીળાવણુ વાળે, પણ દાય છે. અને કે ઇવાર સફેદવણુ વાળા પણ હોય છે. આ રીતે અસ ચેગી ૫ પાંચ ભગા અહિયાં થાય છે, જો તે એ ત્રીવાળા હાય
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
भंगवतीने कालश्च नीलाश्च २ स्यात् कालाश्च नीलश्च ३, स्यात् कालाश्च नीलाश्च ४ । 'स्यात् कालच लोहितश्च' अत्रापि चत्वारो भङ्गाः करणीयाः एकत्वानेकत्वाभ्याम् ४ । कृष्णवर्ण और नीलवर्ण वाला भी हो सकता है १, अथवा कदाचित् यह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में-छह प्रदेशों में नीलेवण वाला भी हो सकता है २ अथवा-कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में-छह प्रदेशों में कृष्णवर्ण और एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला भी हो सकता है ३, अथवा वह अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला और दूसरे अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला भी हो सकता है ४ ये चार भंग कृष्ण और नीलवर्णों के योग में उनकी एकता और अनेकता को लेकर हुए हैं ऐसा जानना चाहिये, अब कृष्ण और लोहित वर्ण के योग से इसी प्रकार के ४ भंग उनकी एकता और अनेकता को लेकर जो होते हैं वे इस प्रकार से हैं-कदाचित् वह कृष्णवर्ण वाला और लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है १ अथवा कदाचित् वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है २ अथवा-कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला और एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है ३ अथवा अनेक प्रदेशों में वह कृष्णवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता
છે એમ જ્યારે કહેવામાં આવે ત્યારે આ બે વર્ણ સંબંધી સામાન્ય કથનમાં તે કોઈવાર કાળાપણું અને નીલવર્ણવાળે પણ હય છે. ૧ અથવા કઈવાર તે એકપ્રદેશમાં કાળાવર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશોમાં-છ પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે પણ થઈ શકે છે. ૨ અથવા કે ઈવાર તે છપ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળો અને એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે પણ હોય છે. ૩ અથવા તે અનેક પ્રદેશમાં કાળાવણ વાળા અને બીજા અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે હેઈ શકે છે. ૪ આ ચાર ભળે કાળા અને નીલ વર્ણના ગથી તેના એકપણું અને અનેકપશુને લઈને થયા છે તેમ સમજવું. ૪ કેઈવાર તે કાળાવવાળા અને લાલ વર્ણવાળે હેાય છે. ૧ અથવા કઈવાર તે એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં લાલઘણુંવાળ પણ હોઈ શકે છે. ૨ અથવા કદાચિત્ તે અનેક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળો અને એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. ૩ અથવા અનેક પ્રદેશમાં તે કાળાવર્ણવાળે અને બીજા અનેક પ્રદેશોમાં લાલ વર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. ૪
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श०२० ३०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७२७स्यात् कालच हारिद्रव' अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४ । स्यात् कालश्व शुक्लश्च' अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४ । स्यात् नीलच लोहितश्च' अत्रापि चत्वारो मङ्गाः ४, है ४ अप कृष्णवर्ण के साथ पीतवर्ण के योग से जो ४ भंग उनकी एकता और अनेकता में होते हैं वे इस प्रकार से हैं- कदाचित् वह कृष्णवर्ण वाला और पीतवर्ण वाला भी हो सकता है १, अथवा - कदाचित् वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में पीतवर्ण वाला भी हो सकता है २ अथवा अनेक प्रदेशों में वह कृष्णवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला भी हो सकता है ३, अथवा अनेक प्रदेशों में वह कृष्णवर्ण वाला और अनेक दूसरे प्रदेशों में वह पीछेवर्ण वाला भी हो सकता है ४ अब कृष्णवर्ण और शुक्लवर्ण के योग से जो इनके एकत्व और अनेकत्व में ४ भंग निष्पन्न होते हैं- वे इस प्रकार से हैं - कदाचित् वह कृष्णवर्ण वाला और शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है १, अथवा कदाचित् वह एकप्रदेश में कृष्णवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है २, अथवा वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला और एकप्रदेश में शुक्लaf वाला भी हो सकता है ३ अथवा अनेक प्रदेशों में वह कृष्णवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ४ ये सब भंग कृष्णवर्ण की मुख्यता के साथ इतरवर्णों के योग से हुए हैं ।
હવે કુષ્ણવની સાથે પીળાવણના ચેાગથી જે ચાર ભંગા તેની એકતા અને અનેકતામાં થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે. કાઈવાર તે કાળાવણ વાળા અને પીળા વણવાળા પશુ હાય છે ૧ અથવા કદાચિત્ તે એક પ્રદેશમાં કાળાવ - વાળા અને અનેક પ્રદેશામાં પીળાવણુ વાળા હાઇ શકે છે. ૨ અથવા અનેક પ્રદેશામાં તે કાળાવણ વાળા હોય છે. અને એકપ્રદેશમાં પીળાવણુ વાળો પણ હાઈ શકે છે. ૩ અથવા અનેક પ્રદેશેામાં તે કાળાવ વાળા હોય છે. અને ખીજાં અનેક પ્રદેશેામાં તે પીળા વણુ વાળા હાય છે. ૪
હવે કૃષ્ણવણુ અને સફેદવણુના ચૈાગથી તેના એકપણા અને અનેકપણામાં જે ચાર ભગા થાય છે તે બતાવે છે. કોઈવાર તે કાળાવણુ વાળા અને સફેદ વઘુ વાળા પણ હાઈ શકે છે. ૧ અથવા કોઈવાર તે પાતાના એક પ્રદેશમાં કાળા વઘુ વાળા અને અનેક પ્રદેશેામાં સફેદવણુ વાળા હાય છે. ૨ મથવા અનેક પ્રદેશામાં કાળાવણુ વાળા અને એક પ્રદેશમાં સફેદવણુ વાળા પણ હાઈ શકે છે. ૩ અથવા અનેક પ્રદેશમાં તે કાળાવણુ વાળા અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદવણુ વાળા પણ હાઇ શકે છે ૪ આ તમામ ભંગા કાળા વણુની મુખ્યતા અને ખીજા વર્ણીના ગૌણપણાથી થાય છે.
હવે નીલવણુની મુખ્યતા અને તેની સાથે લાલ વગેરે વર્દની ચૈાજના हरीने के अंगो भने छे ते या अभाये छे - ' स्यात् नीलश्च लोहितश्च ॥४
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
.७२८.
'स्यात् नीलव हारिद्र्श्व' अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४, 'स्यान् नीलश्च शुक्लष' अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४, 'स्यात् लोहितश्व हारिद्रथ' अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४, 'स्यात् अव नीलवर्ण की मुख्यता करके उसके साथ लोहित (लाल) आदि वर्णों का योग करके जो भङ्ग बनते हैं वे इस प्रकार से है - 'स्थानी लोहितश्च' कदाचित् वह नील और लोहितवर्ण वाला भी हो सकती है
अथवा कदाचित् यह एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है २, अथवा कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में नीले वर्ण वाला और एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है ३ अथवा वह अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण शला और दूसरे अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है ४, अब नीलपर्ण के साथ पीतवर्ण के योग से जो चार भंग घनते हैं वे इस प्रकार से हैं - अथवा- वह कदाचित् नीलेवर्ण वाला और पीतवर्ण वाला भी हो सकता है १, अथवा कदाचित् यह एक प्रदेश में नीले वर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला भी हो सकता है २ अथवा अनेक प्रदेशों में वह नीलेवर्ण बोला और एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला भी हो हो सकता है ३ अथवा कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला और दूसरे अनेक प्रदेशों में पोलेवर्ण वाला भी हो सकता है ४ नीलवर्ण के साथ शुक्लवर्ण के योग से जो चार भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं - कदाचित् वह नीलेवर्ण वाला और शुक्लवर्ण वाला भी
1.
ז
વાર તે નીલવણુ વાળે અને લાલવણુ વાળા હાય છે.૧ અથવા કોઈવાર તે એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા અને અનેક પ્રદેશમાં લાલણુ વાળા પણ હોય શકે છે. ર અથવા કેાઈવાર તે અનેક પ્રદેશેામાં નીલવણુ વાળે અને એક પ્રદેશમાં લાલણુ વાળા પણ હે ઈ શકે છે. ૩ અથવા-તે અનેક પ્રદેશેમાં નીલવણુ વાળે અને અનેક પ્રદેશેમાં લલત્રણ વાળે! પણ હાર્ચ છે.
હવે નીલવણુની સાથે પીળા વધુની ચાજના કરવાથી જે ચાર ભગા થાય છે તે આ પ્રમાણે છે-કાઇવાર તે નીલવ વાળા અને પીળા વણુ વાળા હોય છે૧ અથવા કોઇવાર એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળે અને અનેક પ્રદેશેમાં પીળાવ વાળા હાય છે ૨ અથવા અનેક પ્રદેશેમાં તે નીલવર્ણવાળા અને એક પ્રદેશમાં પીળાવણવાળા પણ હાઇ શકે છે. ૩ અથવા કાઇવાર તે અનેક પ્રદેશેામાં નીલવણુ વાળે અને ખીજા અનેક પ્રદેશેામાં પીળવણુ વાળા હોય છે. ૪ હવે નીલવધુની સાથે ફ્દ વણુને ચાજીને જે ૪ ચાર ગા થાય છે ખતાવવામાં આવે છે. ઢોઈવાર નીલવણુ વાળા અને સફેદ વર્ષોંવાળા પણુ
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू८५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि०1७२५ लोहितश्च शुक्लश्च' अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४, 'स्यात् पीतश्च शुक्लश्च' अत्रापि चत्वारो भंगाः ४, एकमेते दश द्विकसंयोगा भंगा भान्ति, तेषां चतुःसंख्यया हो सकता है १ अथवा-कदाचित् वह एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में वह शुक्लवर्ण घाला भी हो सकता है २, अथवा-अनेक प्रदेशों में बह नीलेषणे बाला और एक प्रदेश में वह शुक्लर्ण घाला भी हो सकता है ३ अथवा अनेक प्रदेशों में वह नीलेवण वाला और दूसरे अनेक प्रदेशों में वह शुक्लवर्ण वारसा भी हो सकता है ४, अब लोहितवर्ण के साथ पीतशुक्लवर्ण का योग होने से जो अंग बनते है वे इस प्रकार से हैं-दाचित् बह लोहितवर्ण वाला
और पीतवर्ण बाला भी हो सकता है १, अथक्षा-कदाचित् वह एक प्रदेश में लोहितवर्ण याला और अनेक प्रदेशों में पीतवर्ण वाला भी हो सकता है २, अथवा-कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला भी हो सकता है ३ अथवा कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और दूसरे अनेक प्रदेशों में पीतवर्ण वाला भी हो सकता है । इसी प्रकार लोहित और शुक्ल के संयोग में भी चार भंग वाह देना चाहिये । पीतवर्ण और शुक्लवर्ण के योग से जो ४ भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं-कदाचित् वह पीत. वर्ण का और शुक्लवर्ण का भी हो सकता है १ अथवा-कदाचित् दह હોઈ શકે છે. ૧ અથવા કઈવાર તે એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં સહવર્ણવાળો પણ હોય છે. ૨ અથવા અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણ. વાળો અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. ૩ અથવા અનેક પ્રદેશોમાં નીલવર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદવવાળે પણ હોય છે. ૪
હવે લાલ વર્ણની સાથે પીળા વણને યોજીને જે ભંગ થાય છે તે બતાવે છે-કેઇવાર તે લાલ વર્ણવાળો અને પીળા વર્ણવાળી હોય છે. ૧ અથવા કેઈવાર તે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો અને અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણ વાળા પણ હોય છે. ૨ અથવા-કોઈવાર તે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો અને એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે પણ હોય છે. ૩ અથવા કેહવાર તે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો અને અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો પણ હોય છે ૪ આજ રીતે લાલ વર્ણ અને સફેદવર્ણના ચોગથી પણ ૪ ભંગ थाय छे.
પીળાવ અને સદવર્ણના ગથી જે ચાર ભાગે થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે કેઈવાર તે પીળાવણુંવાળા અને સફેદ વર્ણવાળા પણ હોય છે ,
भ० ९२
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती गुणनें चत्वारिंशद् भंगा भवन्तीति ४० । यदि त्रिवर्णः सप्तपदेशिकः स्कन्धस्तदा स्यात कालश्च नीलश्च लोहितश्च १, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च २, स्यात् कालच नीलाच लोहिनच ३, स्यात् कालाश्च नीलच लोहितश्चेति चतुर्थः ४ । अपने एक प्रदेश में पीतवर्ण बाला और अनेक प्रदेशों में शुक्लवर्ण घाला भी हो सक्षता है २ अयश-अमेज प्रदेश में बह पीतवर्ण वाला
और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण शाखाली हे साना है ३ अथवा-अनेक प्रदेशों में वह पीतवर्ण दाला और दूसरे भी अनेक प्रदेशों में शुक्लवर्ण चाला हो सकता है ४, इस प्रकार ले ये दलविश संयोगों के ४० भंग हो जाते हैं।
यदि वह लप्तमदेशिक स्कन्ध तीन वर्णों वाला होता है तो इस सामान्य कथन में बह-'स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च कदाचित कृष्णवर्ण घाला, नीलवर्णं वाला और लोहितवर्ण वाला हो सकता है १ अथवा-'स्यात् कालश्च, नौलश्च लोहिताश्च' वह किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला, किसी एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला,और अपने अनेक प्रदेशों में ५ प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला हो सकता है २, अथवा-स्यात् कालश्च, नीलाच, लोहितश्च वह अपने किसी एकप्रदेश में कृष्णवर्ण पाला, अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला और किसी एकप्रदेश में लोहितवर्ण पाला हो सकता है ३, अथवा-'स्यात् कालाव, नीलश्च, અથવા કઈવાર તે પિતાના એક પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળો અને અનેક પ્રદેશામાં સફેદવર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. ૨ અથવા તે અનેક પ્રદેશોમાં પીળાવર્ણવાળે અને એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. ૩ અથવા અનેક પ્રદેશોમાં તે પીળાવવાળો અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. ૪ આ રીતે આ દશ કિસાયેગી ભંગના રોગવાળા ૪૦ ભળે થાય છે. - જે તે સાત પ્રદેશવાળે આંધ ત્રણ વર્ણવાળો હોય છે તે આ સામાન્ય थनमा मा 'प्रभावना वाले छे.-स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च पवार या वाणानास पाणी भने सास वाणा डाई
छ. १ अथवा 'स्यात् फालश्च नीलश्च लोहिताश्च २' वार पाताना એક પ્રદેશમાં કાળા વાળ હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે હોય છે. અને પિતાના અનેક પ્રદેશમાં પાંચ પ્રદેશોમાં લાલવર્ણવાળ હોય છે. ૨ અથવા 'झ्यात् काळच नीलाच लोहितश्च ३' पावन मे प्रदेशमा पgવાળે, અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે અને કોઈ એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળે હાય
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिक स्कन्धस्य वर्णादिनि० ७३१
एवं कालनीललोहितानां समवाये एकत्वानेकत्वाभ्यां चत्वारो अंगा भवन्ति 8, एवं कालनीलहारिद्राणां समवायादपि एकत्वानेकत्वाभ्यां चत्वारो भंगा सवन्ति - ४,
लोहितश्च ४' वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला एवं किसी एक प्रदेश में लालवर्ण वाला 'हो सकता है ४ इस प्रकार से ये ४ भंग काल नील और लोहित वर्णों के समवाय में उनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं । इसी प्रकार से ४ भंग काल नील और पीतवर्ण के समवाय में उनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर हो जाते है - जैसे- 'स्थात् कालख, नीलख, पीतश्च १' अथवा 'स्वात् कालश्च, नीलश्च पीताश्च २, अथवा - 'स्वात् कालश्च, नीलाच पीतश्च ३, अथवा - ' स्यात् कालाच, नीलच, पीतच 8 ' इसी प्रकार से काल नील और शुक्ल इन वर्णों के समवाय में उनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हो जाते हैं जैसे- 'स्यात् कालश्च, नीलश्च शुक्लच १' अथवा 'हघात् कालश्च, नीलश्च, शुक्लाश्च २'
छे. 3 अथवा 'स्यात् कालाश्च, नीलश्च, लोहितश्च, ४, ते पोताना भने अहे. શેામાં કાળાવણુ વાળા હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવળુ વાળા અને કેાઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળા છે ૪. આ ૪ ચાર ભંગા કાળાવતુ નીલત્રણુ અને લાલવણેાંના સંબંધથી તેના એકત્વ અને અનેકત્વને લઈને થયા છે. એજ પ્રમાણે કાળાવ, નીલવણુ અને પીળાવણુના સÀાગથી તેના એકપણા અને અનેકપણાથી थाय छे. शेभ } 'स्यात् कालश्च नीलश्च पातश्च १' वार ते अणाव वाणी होय છે. કૈાઇવાર તે નીલવણુ વાળા હોય છે. અને કોઈવાર પીળા વણુ વાળો હાય છે. ૧ 'स्यात् कालश्च नीलश्च पीताश्च२' अथवा मे प्रदेशभां ते भावयु वाणी होय છે. એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં પીળાવણુ વાળા होय छे. २ अश्रा-श्यात् कालश्च नीलाश्च पीतश्च' ४ मे प्रदेशसां आजा વણુ વાળા હાય છે અનેક પ્રદેશમાં નીલણુ વાળા હોય છે. તથા ફાઈ એકप्रदेशभां चीज वार्यत्रण होय हो 3 अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलश्च पीतश्च' અનેક પ્રદેશમાં તે કાળાવવાળા હાય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં નીલત્રજુ વાળા હાય છે. અને કેઈ એકપ્રદેશમા પીળાવવાળા હેાય છે. ૪
હવે કાળાત્રણ નીલવણુ અને સફેદ વર્ણના સંયાગથી તેના એકપણા अने अने पाथी ४ यार लगी थाय छे ते मताववामां आवे छे. - स्यात् - कालश्च नीलश्च शुक्लश्च' अक्षर ते ४ वार्यावाणी होय . आई વાર નીલવળુવાળા હાય છે.અને કોઈવાર પળાવણુ વાળા હોય છે. ૧
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
भंगवतीसत्र तथा कालनीलशुक्लानां समवायादपि चत्वारो भंगा भवन्ति ४, तथा काललोहितहारिद्राणां समवायादपि चत्वारो भंगा भवन्ति ४, तथा काललोहित
शुक्लानां समवायादपि चत्वारो भङ्गा भवन्ति, ४, तथा कालपीतशुलानां सम'वायांदपि चत्वारो भङ्गा भवन्ति ४, ता नीललोहितहारिद्राणां समवायादपि चत्वारो भंगा भवन्ति ४, तथा नीललोहितशुक्लानामपि समवायात् चत्वारो भंगा भवन्ति ४, तथा नीलहारिद्रशुक्लानां समवायादपि चत्वारो भंगा भवन्ति
४, तथा लोहितहारिद्रशुक्लानां संयोगादपि चत्रो भंगा भवन्ति ४, तदेवं ..अथवा-'स्पात् कालश्च, नीलाइच, शुक्लइच३' अथवा 'स्यात् कालाश्च,
नीलश्च, शुक्लश्च ४ इसी प्रकार काल, पीत और शुक्ल इन वर्गों के समवाय में उनके एकत्ष्ट और अनेजस्व को लेकर ४ भंग हो जाते हैं, . हैं तथा नील, लोहित और पीत इनके समवाय में उनके एकत्य और अनेकत्य को लेकर ४ भंग हो जाते हैं तथा-नील, लोहित और शुक्ल इस वर्गों के समवाय में भी इनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हो जाते हैं तथा-नील, हारिद्र और शुक्ल इन वर्गों के समवाय में भी इनके एकात्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हो जाते हैं तथालोहित, हारिद्र शुक्ल इन तीन घणों के समवाय में भी इनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हो जाते हैं, इस प्रकार इन दश त्रिों
मय। 'स्यात् कालश्च नीलश्च शुक्लाश्च मे प्रदेशमा वाणे! डाय . છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળા હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશમાં સફેદ पाणी राय छे. २ मा 'स्यात् कालश्च नीलाश्च शुक्लश्च' से प्रदेशमा તે કાળાવવાળ હોય છે અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે હેય છે. કેઈએક प्रदेशमा सहवावा डाय छे. ३ अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलश्च शुक्लन्ध' અનેકપ્રદેશમાં તે કાળવણુંવાળ હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે હોય છે. અને કોઈ એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળો હોય છે. ૪ આજ પ્રમાણે કાળાવર્ણ પીળાવણું અને સફેદ વર્ણના સંગથી તેના એઠ૫ણું અને અનેકપણામાં ૪ ગે થાય છે. તેમજ નીલવર્ણ, લાલવણું અને પીળાવર્ણના સગથી તેના એકપણું અને અનેકપણામાં ચાર ભંગ થાય છે. તથા નીલવર્ણ, લાલવણું અને સફેદ વર્ણના સંયોગથી પણ તેના એકપણ અને અનેકપણમાં ૪ ભંગો થાય છે. તેમજ નીલવર્ણ, પીળાવર્ણ અને સફેદવર્ણ ના સાગથી તેના એકપણું અને અનેકપણાથી ૪ ચાર બંને
થાય છે. તેવી જ રીતે લાલવણું, પીળાવર્ણ અને સફેદ વર્ણના સંગથી - તેના એકપણ અને અનેકાણામાં ૪ ચાર ભો થાય છે. આ રીતે આ
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०५ संप्तप्रदेशिक स्कन्धस्य वर्णादिनि० ७३३ दश त्रिसंयोगा भंगा:, तेषामेकैकसंयोगे सति चत्वारिंशद् मंगा भवन्तीति ४० ॥ तथा च सप्तमदेशिक स्कन्धेऽपि चतुःपदेशिकस्कन्धवदेव एक-द्वि-त्रिवर्णसंध माश्रित्य मंगव्यवस्था करणीया । 'जह चवन्ने' यदि चतुर्णः सप्तमदेशिकः स्कन्धस्तदा 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए य १' स्यात् काच्य नीलच. लोहित हारिद्रश्चेति चतुर्वर्णघटितः प्रथमो मंगः १, 'सिय कालए य fior य लोfore य हालिगा य २' स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितव हारिद्राश्वेति चरमे बहुत्वं प्रथमद्वितीयतृतीयेषु एकत्वमाश्रित्य द्वितीयो मंगः २, सिय, के ४-४ भंग होने से ४० भंग होते हैं तथा सप्तप्रदेशिक स्कन्ध में पद् प्रदेशिक स्कन्ध की तरह ही एक, दो और तीन वर्णों के सम्बन्ध को लेकर भङ्ग व्यवस्था करनी चाहिए । जो कि ८० बनते है ।
'जह चवन्ने' यदि वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध चार वर्णों वाला होता है तब वह 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियए य, हालिए य १' कदाचित् कृष्णवर्ण वाला, नीलवर्ण वाला, लोहितवर्ण वाला और पीतवर्ण वाला हो सकता है १ या 'सिप कालए य, नीलए य, लोहियए य हालिगा व २' वह अपने किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला, किसी एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला, किसी एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में चार प्रदेशों में पीछेवर्ण वाला हो सकता है २ यहाँ चतुर्थ पद में बहुत्व और प्रथम, द्वितीय एवं तृतीय पद में एकत्व
દશ ત્રિકાના ૪-૪ ચાર-ચાર ભગા થવાથી ૪૦ ચાળીસ લગા થાય છે. તથા આ સાત પ્રદેશવાળા સધમાં એકવણું, બે વષ્ણુ અને ત્રણાંના સંબધને લઈને ભગાના પ્રકાર કહેવા. જે ૮૦ અને છે
'जइ चडवण्णे' ले ते सात प्रदेश । २४६ यास्ववाणी होय तो ते भारीने यात्री होई श छे - सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिद्दए य १' अर्धवार अणाव व जो होय आवार नीश्वर्थवाणी होय छे હું કોઇવાર લાલ વણુ વાળો હોય છે અને કૈાઇવાર પીળાવ વાળા પણ હાય છે. આ પહેલા लौंग १ 'खियकाल र य, नीलए च, लोहियए य, हालिगा यर' ते पोताना अर्ध એકપ્રદેશમાં કાળાવણુ વાળા હાય છે. કાઈ એકપ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા હાય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા હાય છે તથા અનેક પ્રદેશોમાં-ચારપ્રદેશામાં પીળાવ વાળા હાય છે. આ ખીો ભંગ છે. ર અહિયાં ચેાથા પદમાં બહુૐ વચનના પ્રયાગ કરીને મહુત્વની વિત્રા કરી છે. તથા પહેલા, બીજા અને
श्रील पहसां भेम्यथानी विवक्षार्थीी मेऽवयन प्रयोग यो 'स्त्रिय कालप
ܐ
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્ય भगवती सूत्रे कालर य नीलए य लोद्दियगा व हालिद्दय् य' ३' स्यात् कालच नीच लोहिताश्च हाद्रिथेति उपान्त्ये बहुवचनं शेषेषु एकवचनमाश्रित्य तृतीयो भंगः ३, 'एक्मेए चकमोगेणं पन्नरस मंगा भाणियन्त्रा' एत्रमेते चतुष्कसंयोगेन वर्णानां पञ्चकत्वेन पञ्चदश भंगा भणितव्याः कियत्पर्यन्तं भणितव्याः १ तथाह - 'जान' इत्यादि, 'जाव सिय कालगा य नीलगाय लोहियगा य हालिए य १५' यात्र स्यात् काला नीलाच लोहिताथ हारिद्रथेति पञ्चदशपर्यन्तं मंगा भणिताः
की षिक्षा हुई है २ - 'सिघ कालए य, नीलए य, लोहिया य, हालि. ' वह अपने किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला, किसी एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाल और एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला हो सकता है ३ यह तृतीय भंग तृतीय पद में बहुवचन और शेषपदों में एकवचन लेकर हुआ है ३, 'एवमेए चउक संजोगेणं पनरसभंगा भाणिकवा' इस प्रकार ये चतुष्क संयोग में, वर्णों के पांच होने से १५ भंग कहना चाहिये पन्द्रहवां भंग 'जाव सिय कालगाय, नीलगाय, लोहिया य, हालिदए य' यह है - इसके अनुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला, अनेक मदेशों में नीलेवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीले वर्ण वाला हो सकता है यहां अनेक प्रदेशों से दो प्रदेश गृहीतहुए हैं। इनमें सूत्रकार ने स्वयं प्रथम द्वितीय तृतीय और अन्तिम १५ वां इन
य नीकर य, लोहिया य, हालिद्दर य३' ते पोताना अर्ध महेशभां जा વધુ વાળા, કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળે અનેક પ્રદેશેામાં ચાર પ્રદેશમાં લાલણુ વાળા અને એક પ્રદેશમાં પીળાવણુ વાળા હાય છે. આ ત્રીજા ભ'ગના ત્રીજા પદમાં મહુવચન અને બાકીના પટ્ટામા એકવચનના પ્રયેળ થયેા છે.
'एरमेए चउक्कसंजोगेण पन्नरसभंगा भाणियव्वा' मा रीते सातप्रदेशવાળા સ્કંધમાં ચાર સયેાગી પંદર ભંગા પાંચ વાંને લઈને થાય છે. પંદરમે લગ આ -પ્રમાણે છે—
'जाव सियालगा च, नीलगा य लोहियगा य, हालिए य' भा प्रभाऐ છે. તે પેાતાના અનેક પ્રદેશેામાં કાળાવ વાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશેામાં નીલ વણુ વાળા હૈ.ય છે. અનેકપ્રદેશોમાં લાદવણુ વાળા હેાય છે. તથા કાઈ એક પ્રદેશમાં પીળાવ વાળા હેાય છે. આ લંગામાં અનેક પ્રદેશ કહેવાથી ખચ્ચે પ્રદેશ લેવાના છે. આ પંદર ભંગામાં સૂત્રકારે પાને પહેલેા, ખીજો, ત્રીજે
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेद्रिका टीका श०२० उ०५ ०५ सप्तप्रदेशिक स्कन्धस्य वर्णादिनि० ७३५ रात्रः प्रथमद्वितीयतृतीयभंगास्तथा पञ्चदशात्मकान्तिमभंगो मूले कथित एव, अवशिष्टान् मध्यमवर्त्तिन एकादश भंगाः प्रदश्यन्ते - तथाहि 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिगा य ४, सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हालिएय ५ सिय कालए य नीलगा य लोहियए य हालिगा य ६, सिय कालए:
चार बङ्गों को तो यहां प्रकट ही कर दिया है बाकी के जो मध्यवर्ती ११ भंग और हैं वे इस प्रकार से है- 'सिय कालए य, नीलए य लोहियगाय, हालिगा य ४' वह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला, एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला हो सकता है ४ यह चतुर्थ भंग है इसमें तृतीय और चतुर्थ पद में बहुवचन एवं प्रथम द्वितीय पद में एकत्व विवक्षित हुआ है ४, 'सिय कालए य, नीलगाय, लोहियए य, हालिद्दर य५' यह पांचवां भंग है इसके अनुसार वह अपने किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला, किसी एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला और किसी एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला हो सकता है इस भंग में द्वितीय पद में बहुवचन और शेष तीन पदों में एकदम्वन विवक्षित हुआ हैं " 'सिय कालए य, नीलगाय, लोहियए य हालिद्दना य ६' यह छट्ठा भंग है, इसके अनुसार वह अपने किसी एक प्रदेश में
તથા છેલ્લા પદરમા એમ ચાર ચાર ભંગા સૂત્રમાં ખતાવ્યા છે, જે અહિં બતાવામાં આવ્યા છે. તેની મધ્યમાં રહેલા બાકીના ૧૧ અગિયાર ભગા भील छे. ते या प्रभाशे मतावे छे. 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियगा य हालिगा य ४' ते पोताना मे ये अहेशभां अजावार्थवाजो होय छे अ એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશામાં લાલવણુ વાળા હાય છે તથા અનેક પ્રદેશમાં પીળા વઘુ વાળા હોય છે. આ ચાથા ભંગ છે. એ ભગમાં ત્રીજુ અને ચક્ષુ' પદ મહુવચનથી કહ્યું છે. તથા પહેલુ અને ખીજું પત્તુ એકપણાની विवक्षार्थीी मेऽवयनथी छु छे. 'सिय कालए य, नीलना य, लोहियए य हालिए य५' તે કોઈવાર પાતાના એકપ્રદેશમાં કાળાવણુ વાળો હાય છે અનેક પ્રદેશેામાં નીલવર્ણ વાળા હાય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા અને કાઇ એકપ્રદેશમાં પીળાવધુ વાળા હોય છે. આ ભંગનાં ખીજા પદમાં બહુપણાની વિવક્ષાથી બહુવચનથી કહેલ છે. તથા બાકીના ત્રણે પદ્મા એકપણાની વિક્ષાથી એક વચનથી उद्या छे. या पांयभेो लौंग छे. 'सिय कालए य, नीलगाय, लोहियए य, हालि गाय ६' ते पोताना अर्थ से प्रदेशभांजाव दाणो भने अहेशोभां नीदा
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३६
भगवतीसूत्रे य नीलगा य लोहियगा य हालिद्दए र ७, सिय कालए य नीलगा ग लोहियगा य हालिदगा य ८, सिय कालगा य नीलए य लोहियए हालिदए य ९. सिय कृष्णवर्ण गला, अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला, किसी एक प्रदेश में लोहितवर्ण दाला और अनेक देशों में पीलेवर्ण घाला हो सकता है इस भंग में वित्तीशगद में और तुर्शपद में बहुवचन और शेषपदों में एकवचन विधक्षित हुआ है ६: "
मिशाल एय नीलगाय, लोहियमा य, हालिहए य ७' यह साना भंग है इसके अनुसार यह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में बोहितवर्ण छाला और एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला हो सकता है, हल भंग में द्वितीय एवं तृतीय पद में पहुश्चन और शेष पदों. मे, एकवचन विवक्षित हुआ है लिय कालए य नीलगाय, लोहियगा य, हालिदगा यह यह आठयां अंग है इसके अनुसार यह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण बाला, अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला हो सकता है इस आठवें भंग में मितीय, तृतीय और चतुर्थ इन पदों में बहुवचन और प्रथम पद में एकवचन विवक्षित हुआ है 'सिय कालगा घ, नीलए य, लोहियए य, हालिदए य ९' यह नौवां भंग है इसके વર્ણવાળો કે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળ તથા અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોઈ શકે છે. આ ભાગમાં બીજા અને ચોથા પદમાં બહુપણાની વિવેક્ષાથી બહુવચનને પ્રયોગ કર્યો છે તથા પહેલા અને ત્રીજા પદમાં એકપણાની વિવક્ષાથી એકવચનથી કહ્યા છે. આ રીતે આ છો ભંગ છે. ૬ 'सिय कालए य, नीलगा य, लोहियगा य,हालिदए य ७'तपाताना प्रदेशमा કાળા વર્ણવાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે તથા અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણ વાળ હોય છે. તથા કેઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે હોય છે. આ સંગમાં બીજા અને ત્રીજા પદમાં બહુપણની વિવક્ષાથી બહુવચન તથા પહેલા અને ચોથા પદમાં એકપણાની વિવક્ષાથી એકવચનથી કહેલ छ. मेरीने भासतमा म छे. ७ 'सिय कालए य, नीलगा य, लोहियगा य, દારિદશા ચ૮ તે પિતાના કેઈ એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળ હોય છે અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં લાલ વર્ણવાળો હેય છે. તથા અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળ હોય છે. આ ભંગમાં બીજું, ત્રીજુ અને એ શું પદ બહુપણાની વિવક્ષાથી બહુવચનથી કહ્યું છે, પહેલું પદ એકવચનથી કહ્યું के ये शत मा मामी रा छे. ८ 'सिय कालंगा च, नीलए य, लोहियए य,
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ १०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७३७ कालगा य नीलए य लोहियए य हालिहंगा य १०, सिय कालंगा य नौलए ये लोहियगा य दालिदए य ११, 'सिय काला य नीलए य लोहियगा य हालिं अनुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला, एक प्रदेश में नीले वर्ण वाला, एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला हो सकता है इस नौवें भंग में प्रथम पद में बहुवचन और शेष'पदों में एकवचन विवक्षित हुआ है 'सिय कालगाय, नीलए य, लोहियए य, हालिद्दगा य १०' यह १. भंग है, इसके अनुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला, एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला, एक प्रदेश में लोहितवर्ण छाला, और अनेक प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला हो सकता है इस मंग में प्रथम और अन्तिमपद में बहुवचन विवक्षित हुआ है शेषपदों में एकवचन का प्रयोग हुआ है 'सिय कीलगाय नीलए य, लोहियगा य, हालिद्दए ११' यह ११ वां भंग है, इसकी मान्यतानुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णक्षण वाला, एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीले वर्ण वाला हो सकता है, इल भंग में प्रथम पद में और तृतीयपद में बहुवचन एवं शेषपदों में एकवचन विवक्षित हुआ है 'सिय कोलगा य, नीलए य
हालिहगा य ९' पोताना भने प्रदेशमi sun qामा लय छ [, એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળ હેય
છે તથા એક પ્રદેશમાં પીળા વણવાળો હોય છે. આ ભંગમાં પહેલું પર બહુવચનથી તથા બીજુ ત્રીજુ અને શું પદ એકવચનથી કહ્યું छ. म नवमी छे. ८ 'सिय कालगा य, नीलए य, लोहियए य, हालिइंगो ये १० पाताना भने प्रदेशामi sil qाणे डाय छ । એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં પીળો વર્ણવાળો હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા અને ચેથા પદમાં બહુપણાની વિવક્ષાથી બહુવચનને પ્રયોગ કર્યો છે તથા બીજા અને ત્રીજા પદમાં એકપણાની વિવક્ષાથી એકવચનને પ્રગ કર્યો છે. माश मा इसमा छ १० 'सिंय कालगा य, नीलए य, लोहियगा य, हालिदए य११ पोताना मन प्रशाभी Boy qा पाणी डाय छ । પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો હોય છે તથા એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા પદમાં અને ત્રીજા પદમાં બહુવચન અને તથા બીજા અને ચોથા પદમાં એકવચનનો प्रयाग ये छ. मा भगियारमा 4 छे. ११, 'सिय कालगा य, नीलए य,
स९३
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३८
भगवतींसूत्रे इंगा य १२, सिग कालगा य नीलगा य लोहियए य हालिदए य १३, सिय कालगा य नीलगा य लोहि ाए य हालिद्दगा य १४' छाया स्यात् कालश्च नीलच लोहिताश्च हारिद्राक्षेति चतुर्थः ४, स्यात् कालच नीलाच लोहितश्च हारिद्रश्चेति पञ्चमः ५, स्यात् कालच नीलाच लोहिश्च हारिद्राश्चेति षष्ठः ६, स्यात् कालश्च नीलार्थ लोहिताच हारिद्रश्चेति सप्त: ७, स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारि. द्राथेति अष्टम: ८, स्यात् कालाश्च नीलश्व लोहिनश्च हारिद्रशेति नवमः ९, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्व हारिद्राश्चेति दशमा१०, स्थान साताश्व नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्चेति एकादशः ११, स्यात् काला नीलश्च लोहिताश्व हारिद्राश्चेति द्वादशः १२, स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्चति त्रयोदशः १३, स्याद लोहियंगा य हालिगा य १२' यह १२ वां भंग है इसके अनुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला, एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला एवं अनेक प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला हो सकता है इस भंग में प्रथम पद में, तृतीय पद में और चतुर्थपद में 'बहुवचन हुआ है और द्वितीय पद में एकवचन हुआ है 'सिय कालगा यं, नीलगाय, लोहियए य हालिद्दए य १३' यह १३ वां भंग है इसके अनुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला, एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला, और एक प्रदेश में पीलेवर्ण वोला हो सकता है इस भंग में प्रथम और द्वितीय पद में बहुवचन और शेषपदों में एकवचन विवक्षित हुआ है 'सिय कालगा लोहियगा य, हालिहगा य १२ पोताना भने प्रदेशोभा ॥ १ वाणा હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં લાલ વર્ણ વર્ણવાળ હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. આ ભંગના પહેલા, ત્રીજા, અને ચોથા પદમાં બહુપની વિવક્ષાથી બહુવચનને પ્રયોગ કર્યો છે તથા બીજા પદમાં એકવચનને પ્રવેશ કર્યો છે આ બારમે
छ १२ सय कालगा य, नीलगा य, लोहियए य, हालिहए य १३' a પિતાના અનેક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળ હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા અને બીજા પદમાં બહુપણુની વિવક્ષાથી બહુવચન તથા ત્રીજા અને ચોથા પદમાં એકપણાની ' વિવક્ષાથી એકવચનને પ્રયાગ કર્યો છે. એ રીતે આ તેરમો ભંગ છે. ૧૩
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० - ७३९कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्राश्चेति चतुर्दशः १४, इति । एवमेते सप्तमदेशिक स्कन्धे चतुष्कसंयोगे वर्णविषये पश्चदश भङ्गा भवन्ति, 'सत्रमेएं पंच. सत्तरि भंगा भवंति' सर्वे एते पश्चप्लप्ततिभंगा ७५ भवन्ति । कासनीललोहितहारिद्राणां समुदायेन पञ्चदश भंगाः कथिताः १५ । एवमेव कालनीललोहित्तशुक्लानां समुदायेनापि पञ्चदशभङ्गा भान्ति १५, तथा कालनीलहारिद्रशुक्कानां समुदायेनापि पञ्चदश भङ्गा भवन्ति १५, तथा काललोहितहारिद्रशुक्लानां समुदायनापि पञ्चदश भङ्गा भवन्ति १५, तथा नीललोहितहारिद्रशुक्लानां समुदायेनापि पञ्चदशभङ्गा भवन्ति १५, इति पञ्चदशानां पञ्चसंख्यया गुणने पञ्चसप्ततिमङ्गा भवन्तीति। य नीलगाय, लोहियए य, हालिहगा य १४' यह १४ वां भंग है इसके अनुसार इसके अनेक प्रदेश कृष्णवर्ण वाले, अनेक प्रदेश नीलेवर्णवाले एक प्रदेश लोहितवर्ण वाला और अनेक प्रदेश पीलेवर्ण वाला हो सकता है। यह चौदहवां भंग है, पन्द्रहवां भंग मूलमें कह दिया गया है। इस प्रकार के ये १५ भंग चतुर्वर्ण के योग में सप्तपदेशिक स्कन्ध में हुए हैं 'लव्धमेए पंचसत्सरि भंगा भवंति' कुल मिलाकर यहां ७५ भंग होते हैं, काल, नील, लोहित और हारिद्र इन चार वर्णी के योग से जो ये १५ भंग हुए हैं वे तो स्पष्ट ही हैं इसी प्रकार के १५ भंग काल, नील, लोहित, शुक्ल इन वर्गों के संयोग से भी होते हैं तथा १५ ही भंग काल, नील, हारिद्र, शुक्ल इन वर्गों के समुदाय से भी होते हैं तथा-काल, लोहित, हारिद्र शुक्ल इनके संयोग से भी 'सिय कालगा य, नीलगा य, लोहियए य, हलिहंगा य१४' पाताना मन પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે હેય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળો હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા હોય છે. એ રીતે આ ચૌદમે ભંગ છે ૧૫ મો ભંગ પહેલા જ કહ્યો છે. આ રીતે આ ૧૫ પંદર ભંગ ચાર વર્ણના રોગમાં સાત પ્રદેશવાળા સ્કંધના થયા છે. 'सबमेर पंचसत्तरि भंगा भवंति' मा सातमहेश २ धना पण सधी हुस
૫ પંચેતેર ભંગ થાય છે, કાળાવણ, નીલવર્ણ, લાલવણું અને પીળા વર્ણ આ ચાર વર્ણોના વેગથી જે ૧૫ પંદર લંગો થાય છે. તે ઉપર બતાવવામાં આવ્યા છે. એ જ રીતે કાળા, નીલ, લાલ અને સફેદ વર્ણના વેગથી પણ પંદર ભંગ થાય છે. તથા કાળા, નીલ, પીળા, અને સફેદ એ ચાર વર્ણોના
ગથી પણ ૧૫ પંદર ભેગો થાય છે. તથા કાળા, લાલ, પીળા અને સફેદ વર્ણના વેગથી પણ ૧૫ પંદર લો થાય છે. તથા નીલ, લાલ, પીળા,
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४०
भगवती सूत्रे 'जइ पंचचन्ने' यदि पञ्चवर्णः सप्तप्रदेशिकः स्कन्धस्तदा- 'सिय कालए य नीलए य लोहियएय हालिए य सुकिल्लए य १' स्यात् कालश्व नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लथेति प्रथमो भङ्गः १, सर्वत्रैकवचनान्तः । 'सिय कालए य नीलए य ofore a हालिए य सुकिल्लागा य २' स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाचेति चरमबहुवचनः शेषैकवचनान्तो द्वितीयो भङ्गः २ । 'सिय कॉलए य नीलए य लोहियए य हालिग्रा य सुकिल्लए य '३' स्यात् कालश्च नीलश्च १५ भंग होते हैं, एवं नील, लोहित, हारिद्र शुक्ल इनके संयोग से भी १५ भंग होते हैं अतः १५x५ = ७५ सब भंग हो जाते हैं ।
'जह पंचवन्ने' यदि वह पंचप्रदेशिक स्कन्ध पांच वर्णों वाला होता है तो - 'सि कालए य, नीलए य, लोहियए थे, हालि६ए य, सुकिल्लए ये १' कदाचित् वह कृष्ण वर्णवाला, नीले वर्णवाला, लोहितवर्णवाला ure वर्णवाला और शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १ इसमें सर्वत्र एक वचनान्त का ही प्रयोग हुआ है 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियए य, हालिए य, सुलिगा य २' अथवा वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्ण वाला, एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश में पीले वर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है, इस द्वितीय भङ्ग में अन्तिमपद बहुवचनान्त हुआ है और शेषपद एकवचनान्त हैं 'सिप कालए य, नीलए य, लोहियए य,
અને સફેદ આ ચારે વણુના ચૈાગથી પશુ પન્નુર ૧૫ ભગા થાય છે. એ' રીતે ૧૫૪૫=૭૫ કુલ પચાતુર લગે થાય છે.
'जइ पंचवन्ने' ले ते सात प्रदेशवाणी रुध पांय पोवाणी होय ते या प्रमाणे॒ना यांय वņत्राणी होश छे. 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियए थे, हालिए य, सुक्किललए य१' अर्धवार ते अजा वर्थवाणी होय छे. अर्धवार નીલ વણુ વાળા હાય છે. કેાઇવાર લાલવણુ વાળા હાય છે. કોઈવાર પીળા વણવાળા હાય છે. તથા કોઇવાર સફેદ વણુ વાળા હાય છે.' આ પહેલા लगभां मधा पहोभां मेऽवयनमा प्रयोग थयो छे. 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियए य, हालिए य, सुक्किल्लगा य २' अथवा ते पोताना भे પ્રદેશમાં કાળા વણુ વાળો, એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણ વાળો એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા હાય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવ વાળો અને અનેક પ્રદેશેામાં સફેદ વણુવાળા હાય છે. આ ખીજા ભંગમાં છેલ્લુ પત્ર ખડુવચનાન્ત છે. અને आङ्गीना यहो मेऽवयंनवाजा ह्या छे. २ "सिय काउए य, नीलए य,
1
"
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैचन्द्रिका टीका शे०२० ०५ ०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७४१ लोहितश्च हारिद्राश्च शुकचेति उपान्त्यहुवचनः शेषैकवचनस्तृतीयो भङ्गः ३, 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिगा य सुकिलगाय४' स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्व शुक्लाश्चेति उपान्त्यान्तिमयोर्बहुवचनान्ततां, शेषेषु एकवचनान्ततामाश्रित्य चतुर्थी भङ्गः४, 'सिय कालए य नीलए य लोहिया 'य' हालिए य सुकिल्लए ५' स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्वेत- तृतीयस्य बहुवचनान्ततां, शेषाणामेक वचनान्ततामाश्रित्य पञ्चमो मङ्गः ५, हालिएगा य सुल्लिए य ३' यह तृतीय भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीत वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला
S
सकता है ३ इस भंग में चतुर्थ पद बहुवचनान्त और शेषपद एकवचनान्त हुवे हैं 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियए य, हालिएगा य सुकिल्ला य ४' यह चतुर्थ भंग है इस भंग के अनुसार उसका एकप्रदेश कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्ण वाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्लवर्ण वाले होते हैं ४ इस भंग में चतुर्थपद और पंचमपद में बहुवचन क्रिया है और शेषपदो में एकवचन किया है 'सिय कालए नीलए लोहिया
होलि य सुल्लिए य५' यह पंचम भंग है इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्णवर्ण वाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहिन वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्ण
लोहिया य हालिगा य सुकिल्लए य ३' तेना से अहेश हाजा वर्षावाणी हाय છે. એક પ્રદેશ નીલ વણુવાળા હાય છે કાઇ એક પ્રદેશ લાલ વધુ વાળા હાય છે. અને અનેક પ્રદેશા પીળા વર્ણવાળા હોય છે તથા એક પ્રદેશ સફેદ વઘુ વાળા હોય છે આ ભંગમાં ચેાથુ પુત્ર મહુવચનવાળુ અને
महीना यहो ोडवयनथी ४ह्या छे उ 'खिय कालए य, नीलए य, लोहियए, य, हालिएगा य सुलिगा य ४' ते ४ प्रदेशमां अजावर्थ वाणी होय छे. કોઈ એકપ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળા હાય છે. કાઇ એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશામાં પીળાવણુ વાળા હેાય છે. તથા અનેક પ્રદેશામાં સફેદ વર્ણવાળા હાય છે. આ ભાગમાં ચેાથું પદ અને પાંચમુ પદ અહુવચનથી કહ્યું છે. અને બાકીના પદામાં એકવચનના પ્રયાગ કર્યાં છે. જ 'प्रिय कोलए य, नीलए य, लोहियगा य, हालिदिए, य सुकिल्लर' य५ ते એકપ્રદેશમાં કાળાવણુ વાળા હાય છે. કોઇ એકપ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા ડાંય છે. અનેક પ્રદેશામાં લાલવણુ વાળા હાય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં
,
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य सुकिल्लगा य ६' स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्व हारिद्रश्च शुक्लाश्वेति तृतीयपश्चपयोबहुवचनान्तता शेषाणामे कवचनान्ततामाश्रित्य षष्ठो भङ्गः ६, 'सिय कालए य नीलए य लोहि. यगा य हालिदगाय सुकिल्लए य ७' स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति तृतीयचतुर्थयोर्वहुवचनान्ततां शेषेषु एकवचनान्ततामाश्रित्य सप्तमो घाला हो सकता है इस भंग में तृतीयपद में बहुवचन हुभा है शेषपदी में एकवचन हुआ है 'लिय कालए य, नीलए य, लोहियगा य, हालिहए य, सुकिल्लगा य ६' यह छठा भंग है इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एकप्रदेश पीले वर्णवाला, और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं। इस भंग में तृतीयपद में और अन्तिम पद में बहुवचन हुआ है
और शेषपदों में एकवचन हुआ है । 'सिप कालए य, नीलए य, लोहियगा य, हालिदगा य सुकिल्लर य ७' यह सातवां भंग है इसके __ अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्णवण वाला, दूसरा कोई एक प्रदेश
नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीले वर्ण. वाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ७, इस भंग में પીળાવર્ણવાળે હેય છે કોઇ એકપ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. આ ભંગના ત્રીજા પદમાં બહુવચન કહ્યું છે અને બાકીના પદે એકવચનથી ४ . ५ 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियगा य, हालिइए- य, सुकिल्लगा य' प्रदेशमा वाणा य छ. शमां नीajा । હોય છે. અનેકપ્રદેશમાં લાલ વર્ણ વાળ હોય છે એકપ્રદેશમાં પીળા વર્ણ વાળ હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળા હોય છે. આ સંગના ત્રીજા પદ અને છેલ્લા પદમાં બહુવચનને પ્રયાગ કર્યો છે. બાકીના પદમાં सवयननी प्रयोग ४२ छ. है 'सिय झालए य, नीलए य, होहियगा य, हालिहंगा य, सुक्किल्लए य ७ ते प्रदेश ४ पागा, भीन्न । એક પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશો લાલ વર્ણવાળા, અનેક પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળા અને એક પ્રદેશ સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. આ ભંગમાં ત્રીજા અને ચોથા પદમાં બહુવચ તથા બાકીના પદમાં એકવચન કહેલ છે. ૭ 'सिय झालए य नीलगा य लोहियए य हालिहए य सुकिल्लए य ७ ते पाताना કેઈ એક પ્રદેશમાં કાળાવર્ણવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશોમાં નીલવર્ણવાળે હેાય છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા હોય છે. તથા એક પ્રદેશ સફેદ વર્ણવાળો
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७४३ भङ्गः ७, 'सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हालिदए य सुकिल्चए य.८' स्यात् कालच नीलाच लोहितश्च दारिद्रश्च शुक्लाश्चेति द्वितीये बहुवचनान्ततां शेषेषु एकवचनान्तामाश्रित्याष्टमोभङ्गः ८ । 'सिय कालए य नीलगाय लोहियए हालिए य सुकिलगाय ९' स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्च पीतश्च शुक्लाश्वेति द्वितीयचरमयोर्वहुवचनान्ततां शेषेषु एकवचनान्ततां चाश्रित्य नवमो भङ्गः ९ | 'सिय काल य नीलगाय लोहियए य हालिद्दगाय सुकिल्लए य १०' स्यात् कालश्च नीललोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति द्वितीयचतुर्थयोर्वहुवचनान्तां
तृतीय और चतुर्थ पद में बहुवचनता और शेषपदों में एकवचनता है 'सिय कालए य नीलगा य लोहियए य हालिए य सुकिल्लए य ८' यह आठवां भंग है इसके मन्तव्यानुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण • वर्णवाला अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले एक प्रदेश लोहित वर्णगला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकना है इस भंग में केवल द्वितीय पद में बहुवचनता और शेष पदो में एकवचनता हुई है 'सिय कालए व नीलगा य, लोहियए य, हालिए य, सुक्किलगा य ९१ यह नौवा भंग है इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला एक प्रदेश पीले वर्णवाला एवं अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं ९, इस भंग में द्वितीय और पंचम पद में बहुवचनता की गई है, शेष पदों में एकचचनता है 'सिय कालए य, नीलगाय, लोहियए य, हालिगा य सुकिल्लए य १०' यह दशवां भंग है इसके कथनानुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक હાય છે. આ ભ ́ગમાં કેવળ ખીજા પદમાં મહુવચન અને માકીના પટ્ટામાં वयनमा प्रयोग रेस छे. ८ 'सिय कालए य, नीलगाय, लोहियए य, हालिए. य, सुकिल्ला य ९' ते मे अहेशभां अणाववाणी मने प्रदेशाभां નીલવળુ વાળો એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા અને અનેક પ્રદેશેામાં સફેદ વણુ વાળા હોય છે. આ ભગમાં ખીજા અને પાંચમા પદ્મમાં બહુવચન અને ખાકીના પટ્ટામાં એકવચન કહેલ છે. હું ઘિય कालए य, नीलगाय लोहियए य हालिगा य सुकिल्लए य१०' तेनो मे अहेश કાળા વઘુ વાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશા નીલ વણુ વાળા હેાય છે. કાઇ એક પ્રદેશ લાલ વધુ વાળા હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશેા પીળા વણુ વાળા અને ફ્રાઈ એક પ્રદેશ સફેદ વણુ વાળા હોય છે. મા ભંગમાં ખીજા અને ચાથા
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ga
भगवती सूत्रे :
शेषेषु एकवचनान्ततां चाश्रित्य दशमो भङ्गः १० । 'सिर्य कालए य नीलगा य लोहियगा य हालिद्दर य सुचिल्लर य११' स्यात् कालश्व नीलार्थ लोहिताश्च हारि are safa द्वितीयतृतीययोर्थहुवचनान्ततां शेषाणामेकवचनान्तां चाश्रित्य एकादशो भङ्गः ११, 'यि कालगा य नीलए य लोहियए य हालिदए य सुकि ल्लए य १२' स्यात् कालाच नीलम लोहितश्व हारिद्रश्च शुक्लचेति प्रथमस्य बहुवचनान्तां शेषाणामेकचवचनान्ततां चाश्रित्य द्वादशो भङ्गः १२ । 'मिय कालगी य नीलए य लोहियए य हालिदए य सुकिल्लगा य १३' स्यात् कालाश्च नीलश्च प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है इसमें द्वितीय पद में और चतुर्थ पंद में बहुवचनता और शेषपदों में एकवचनता की गई हैं 'सिय कालए य, नीलगाय, लोहिया य, हालिदएं य सुक्किल्लए य ११' यह ग्यारहवां भंग है इसके अनुसार वह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश में पीछे वर्णवाला और एक प्रदेश में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है इस भंग में द्वितीय तृतीय पद में बहुवचनता और शेषपदों में एकवचनता प्रयुक्त हुई है 'सिय कालगा य नीलए य लोहियेए य, हालिए य सुकिल्लए य' १२ यह १२वां भंग है इसके अनुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णबाला, एक प्रदेश में लोहित वर्णशला, एक प्रदेश में पीले वर्णवाला और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है इस भंग में प्रथम पंद में बहुवचनता और शेष पदों में एकवचनता प्रयुक्त हुई है 'सिय
यहां मडुवयन मनें महीना यही मेश्वथनथी उद्या १० 'सिंय कोलए ये नीलगाय, लोहियगा य, हालिदएं य, सुक्कििल्लए य११' ते चताना अध मे પ્રદેશમાં કાળા વણુ વાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં નીલ વધુ વાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશેામાં લાલ વણુ વાળા કાઇ એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળા અને કંઇ એક પ્રદેશમાં સફેદ વણુ વાળા હૈાય છે. આ ભાગમાં બીજા અને ત્રીજા પદ્મમાં મહુવચનં તથા બાકીના પદોમાં એકવચન કહેલ છે. ૧૧ ‘પ્રિય कॉलगाय, नीलए य, लोहियए य. हालिए य, सुक्किलए ये १२ ते पोताना અનેક પ્રદેશમાં કાળા વણુ વાળા હાય છે. એક પ્રદેશમાં નીલગુ વાળા એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળા એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળા અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વણુ વાળા હાય છે, આ ભાગમાં પહેલા પદ્મમાં મહુવચન અને मीना यद्दोभां मेऽवयनमा प्रयोग ये छे. १२ 'सिय कालंगा य नीलपं य
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि ४५ लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति प्रथमंचरमयोबहुवचनान्तता शेषाणामेकवचनान्ततो चाश्रित्य त्रयोदशी भङ्गः १३ । 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालि. इंगा य सुकिल्लए य १४' स्यात्कालाथ नीलश्च लोहितश्व हारिद्राश्च शुक्रश्चेति प्रथमोपान्त्ययोबहुवचनान्ततां शेषाणामेकवचनान्तता चाश्रित्य चतुर्दशो मङ्गः १४ ॥ सिय कालगा य नीलए य लोहियगा य हालिहए य सुकिल्लए य १५' स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्रश्चति प्रथमतृतीययोर्वहुवचनान्तत कालगाय, नीलए छ, लोहियए थ, झालिदए य, सुल्लिगाघ १३' यह १३ वा भंग है इसके अनुसार इसके अनेक प्रदेश कृष्ण, वर्णमाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहितवर्ण वाला, एक प्रदेश हारिद्र वर्णवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल पूर्ण वाले हो सकते हैं इस भंग में प्रथम और अन्तिम पद में बहुश्चनना और शेषपदो में एकपचनता हुई है । 'सिय कालगाय, नीलर थ, लोहियए य हालिदगा य, सुकिल्लए य १४' यह चौदहवां भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है इस प्रथम पद में और चतुर्थ पद में बहुवचनता की गई है और शेषपदों में एकवचनता । 'सिय कालगा य, नीलए या लोहियगा य, हालिद्दए य, सुविचल्लए य १५' यह १५ वां भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला लोहियएं ये हालिए य सुकिल्लगा य१३' पोताना भने प्रदेशोभा आणा. વર્ણવાળા હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. તથા બીજા કોઈ પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો હોય છે. કેઈ પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળે તથા અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે આ ભંગમાં પહેલા અને છેલા પદમાં બહુવચન તથા माहीना पहीमा क्यनमा प्रयोग य छे. १३ 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिहंगा य सुकिल्लए य १४' पाताना भने प्रदेशमा णाવર્ણવાળો કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલ વણવાળો કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળો તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળો હાથ છે. આ ભંગમાં પહેલા પદમાં અને ચોથા પદમાં બહુચન તથા બાકીના પદમાં
वयनका प्रयोग यथे। छ. १४ 'सिय कालगा यं नीलए य लोहियगा य हालिए य सुकिल्लए य १५पताना मने प्रशाभा ज १ वाले डाय छे. ४ પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં લાલવર્ણવાળો હોય છે
भ० ९४
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतोत्रे
७४६
शेषाणामेव वनान्तां चाश्रित्य पश्चदशों भङ्गः १५ । 'सिय कालगा य नीलगा य लोहियए य ढालिए य सुकिल्लर य १६' स्यात् काल व नीलाच लोहितश्व हारिद्र शुक्थेति प्रथम द्वितोप पोहुवचनान्ततां शेष णामेकवचनान्तां चाश्रित्य पोडशो नङ्गो १६ भवतीति । 'एए सोलसगंगा' एने पोडश भंगा भवन्ति, 'एवं सम्यमे दुयन- विषय - चउक-पंत्रम संजोगेणं दो सोला भंगसया भवंति एवं सर्वे एते एक-द्विक- त्रिक-चतुष्कपश्चकसंयोगेन छ पोडश भङ्गशते भवतः पोडशाधिकशतद्वयमाणा भङ्गा मन्दीति भावः । तथाहि असंयोगिनः पञ्चभङ्गाः ५, द्विसंयोगिनचत्वारिंशद् भङ्गाः ४०, त्रिकसं रोगिनोऽशीतिर्भङ्गाः ron प्रदेश लोfer वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है इसमें प्रथमपद में और तृतीयपद में बहुवचनता और शेषपदों में एकवचनता की गई है 'सिय कालगा च, नीलगाय, लोहियए य, हालिए य, सुक्किल्लए थ १६' यह सोलहवां भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है. इस भंग में प्रurपद में और द्वितीय पद में बहुवचनता और शेषपदों में एकवचनता की गई है 'एए सोलस भंगा' ये सब १६ भंग हैं 'एवं सव्वमेए एक्का - दुयग-तियण - चउक्कग-पंचग संजोगेणं दो सोला भंगसया भवति' इस प्रकार वर्णविपयक कुल भंग एक वर्ण के, एवं दो वर्णों, तीन वर्णों, चार वर्णों, एवं पांच वर्णों को मिलाकर यहाँ पर २१६ होते हैं वे इस प्रकार - एक वर्ण के अनी भंग ५, दो वर्णों के संयोगजन्य भंग ४०, तीन वर्णों के संयोगजन्य भंग ८०, चार वर्णों के संयोगजन्य કોઇ એક પ્રદેશમાં પીળા વઘુ વાળો ઢાય છે તથા કેઈએક પ્રદેશમાં સફેદવણુ વાળો હાય છે. આ ભગમાં પડેલા અને ત્રીજા પટ્ટમાં મહુવચન અને माडीना होभां श्वथन्नो प्रयोग ये छे. १५ ' सिय कालगा य, नीलगा य, लोहिया य, हालिदए य, सुकिल्लर य १६ ते पोताना अने४ प्रदेशाभां કાળા વણુ વાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશેમાં નીલ વવાળા હાય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં લલ વણુ વાળા હાય છે. એક પ્રદેશમાં પીળા વણવાળા હાય છે, અને કોઇ એક પ્રદેશમાં સફેદ વણ વાળા હૈાય છે આ ભગમાં પહેલા અને ખીજા પદમાં अडुवयन भने माडीना पट्टी शेश्वरानी अहेश छे 'एए खोडल मंगा' मा रीते मा ठुट्स सोग भगे। छे, 'एक' सन्त्रमेए एक्कग- दुयग-तियग- चउक्कग - पचग-सजोगेणं दो सोला गया भवति' मा रीते वर्षा समाधी मे वार्जुना भने मे होना ત્રણ વર્યાં, ચાર વર્ણો અને પાંચ ત્રોંના કુલ ભગો અહિયા ૨૧૬ ખસેા સેળ
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रभैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०५ सप्तप्रदेशिक स्कन्धस्य वर्णादिनि० ७४७
"I
८०, चतुष्कसंयोगिनः पञ्चसप्ततिर्भगाः ७५, पञ्चकसंयोगिनः पोडश भङ्गाः १६,. मिलित्वा पोडशाधिकशनद्वयमाणाः २१६ भङ्गाः सप्तपदेशिक स्कन्धे वर्णाः श्रिता भवन्ति इति । एतेषां विवरणम् अत्रैव प्रकरणे एवं द्रष्टव्यम् | 'गंधा जहां चप्पए सियरस' गन्धा यथा चतुष्पदेशिकस्य तथाहि - यदि एकगन्धस्तदा स्यात् सुरभिगन्धः १ स्याद् दुरभिगन्धः २ यदि द्विगन्धः सप्तप्रदेशिकः स्कन्धस्तदास्यात् सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्च ४, संकलनया षड्गन्ध भङ्गा भवन्तीति । 'रसा' भंग ७५ और पांच वर्गों के संयोगजन्य भङ्ग ९६ ये सब जोडे जानेपर २१६ भंग हो जाते हैं ।
'गंधा जहा चप्पएसियस्स' गंध संबंधी भंग चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध के अनुरूप जानना चाहिये जैसे-यदि वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध एक गंधवाला होता है - तो वह इस कथन के अनुसार कदाचित् सुरभिगंध वाला हो सकता है या कदाचित् दुरभिगंध वाला हो सकता है इस प्रकार से यहाँ ये दो भंग होते हैं और यदि वह दो गंधों वाला होता है - तो इस सामान्य कथन में वह कदाचित् सुरभि गंधवाला और दुरभिगंध वाला दोनों प्रकार की गंधवाला हो सकता है इस प्रकार के इस भंग में एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग होते हैं 'स्यात् सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्च' यह प्रथम भंग है 'स्वात् सुरभिगन्धश्च
T
થાય છે. એક વણુના અસ'ચૈાગી ૫ પાંચ લૉંગ એ વળેŕના સચાગથી થયેલ ૪૦ ચાળીસ ભંગે ત્રણ વર્ણીના સમૈગથી થયેલા ૮૦ એસી ભગા ચાર વર્ણીના 'ચાગથી થયેલા ૭૫ ૫ચાતુર લગા તથા પાંચ વર્ષોંના સ"ચેાગથી થયેલ ૧૬ સાળ લાગે! આ બધા મળીને કુલ ૨૧૬ મસેને સાળ ભગા થાય છે.
'गंधा जहा चउप्पएसियस्व' गंध विषेना 'भोयार अहेशी २४६ अभा સમજવા, જેમ કે જે તે સાત પ્રદેશી કહ્ર એક ગધવાળા હાય તેા તે કોઈવાર સુગંધવાળા હાઇ શકે છે અથવા કાઇવાર દુર્ગંધવાળે હેાય છે, આ રીતે ગંધ ગુણુસ'ખ'ધી અહિયાં એ ભગા થાય છે. અને જો તે એ ગધ વાળા હાય તા તે કાઈ પ્રદેશમાં સુગધવાળા અને કાઈ પ્રદેશમાં દુધવાળા એમ બન્ને ગધેવાળા હાઇ શકે છે, એ રીતે આ ગધ ગુણુના ચાર ભું'ગા थाय छे, ने या रीते छे. 'स्यात् सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्च' अर्थ वार ते સુગધવાળા હાય છે. અને કાઈ વાર ફુગન્ધવાળા હાય છે, આ પહેલા ભગ્
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
भगवती जहा एयस चेन वना' रसा यथा एतस्यैव वर्णाः, यथा-स्यात् तिक्तश्च १, स्यात् कटुकश्च २, स्यात् कषायश्च ३, स्यादम्लश्च ४, स्यात् मधुरश्चेत्यसंगिनः पञ्चभङ्गार ५। द्विकसंपोगे चत्वारिंशद रसमधिकृत्य भङ्गा भवन्ति ४०, स्यात् तिक्तश्च कटुकधेति प्रथमः १, स्यात् तिक्तश्च कट पश्यति द्वितीयः २, स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्चेति दुरभिगन्धाश्चर' यह द्वितीय भंगहै स्यात् सुरभिगन्धाश्च दुरभिगन्धश्च' यह तृतीय भंग है 'स्यात् सुरभिगन्धाश्च दुरभिगन्धाश्च ४' यह चतुर्थ भंग है इस प्रकार यहां गंधविषयक भंग ६ हो जाते हैं। 'रसा जहा एयरस चेव बना इसमें रसविषयक भंग इसीके वर्णों के अनुसार ही जानना चाहिये जैसे-यदि वह एक रसवाला होता है-तो इस सामान्य कथन में वह कदाचित् तिक्त रसवाला भी हो सकता है १, कदाचित् वह कटुक रलवाला भी हो सकता है २, कदाचित् वह कषाय रसवाला भी हो सकता है ३, कदाचित् वह अम्ल रसवाला भी हो सकता है । और कदाचित् वह मधुर रसवाला भी हो सकता है ५, इस प्रकार के शे असंयोगी ५ भंग यहां होते हैं दो रसों को आश्रित करके यहां ४० भंग होते हैं-यथा 'स्यातू तिक्तश्च कटुकश्च १' 'स्यात् तिक्तश्च कटवश्व छ. १ 'स्यात् सुरभिगन्धाश्च दुरभिगन्धश्च २ १ मे प्रदेशमा सुगन्धવાળે તથા અનેક પ્રદેશમાં દુર્ગન્ધવાળો હોય છે. આ બીજો ભંગ છે. ૨ 'स्यात् सुरभिगन्धाश्च दुरभिगन्धश्च' भने प्रदेशमा सुगन्धवाणी हाय छे. અને કેઈ એક પ્રદેશમાં દુર્ગધનાળે હેય છે. આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ 'स्यात् सुरभिगन्धाश्च दुरभिगन्धाश्च' भने प्रदेशमा सुशवाण हाय छे. અને અનેક પ્રદેશમાં દુર્ગધવાળે હોય છે. ૪ આ ચે ભંગ છે. આ રીતે અહિયાં ગંધ સંબંધી ૬ છ અંગે થાય છે. ___'रसा जहा एयस्व चेव पन्ना' मा सात प्रो२४ मा २स समधी ભંગ એના જ વર્ગોના ભંગ પ્રમાણે જ સમજવા જેમકે-જે તે એક રસવાળા હોય તો આ સામાન્ય કથનમાં તે કઈવાર તીખા રસવાળો હોય છે. ૧ કે ઇવાર કડવા રસવાળ પણ હોઈ શકે છે. કઈવાર તે કષાયતુરા રસવાળ પણ હોઈ શકે છે. ૩ કે ઈવાર તે ખાટા રસવાળ પણ હાઇ શકે છે કદાચ તે મીઠા રસવાળે પણ હોઈ શકે છે. ૫ આ રીતે આ અસગી ૫ પાંચ ભંગ થાય છે. બે રસ સંબંધી અહિયાં ૪૦ ચાળીસ ભેગો થાય
भ-'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च' वा२ तीमा २सवाणा य छ भने आवा२ ४३वा २सवाणे काय, छे. 2. 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च २' ।
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयन्द्रिका टीका श०२० २०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि ४९ तृतीया ३, स्याउ विक्ताश्च कटपश्चेति चतुर्थः ४, (१) एवं तिक्तकपाययोगेऽपि चत्वारो भगाः ४, स्यात् तिक्तश्च कपायश्चेति प्रथमः १, स्यात् तिक्तश्च कपायाश्चेति द्वितीयः २, स्यात् तिक्ताश्च कषायश्चेति तृतीयः ३, स्यात् तिक्ताश्च कपायाश्चेति चतुर्थः ४, (२) एवं तिक्ताम्लयोरपि योगे चत्वारो भंगाः यथा-स्यात् २' 'स्यान् तिक्ताश्च कटुकश्च ३' स्यात् तिक्ताश्च कटवश्च ४ ये ४ भंग तिक्त और कटुरस के योग से होते हैं इनका तात्पर्य ऐसा है कि वह सप्तपदेशिक स्कन्ध कदाचित् तिक्त और कटुक रसवाला हो सकता है १ कदाचित् वह एक प्रदेश में तिक्त रसवाला और अनेक प्रदेशों में कटुक रसवाला हो सकता है २ कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में तिक्त रसंवाला और एक प्रदेश में कटुक रसोला हो सकता है ३, अथवाकदाचित् वह अपने अनेक प्रदेशों में तिक्त रसवाला और अनेक प्रदेशों में कटुक रसघाला हो सकता है ४, जिस प्रकार से ये ४ भंग तिक्त और कटुक रस के योग में हुए हैं इसी प्रकार से ४ भंग तिक्त और कषाय रस के योग में भी करना चाहिये जैसे-'स्यात् तिक्तश्च कषा. यश्च १, 'स्यात् तिक्तश्च कपायाश्च २, 'स्यात् तिक्ताश्च कषायश्च ३, 'स्यात् तिक्ताश्च कषायाश्च ४ कदाचित् वह तिक्त और कषाय रसवाला हो सकता है १, कदाचित् वह एक प्रदेश में तिक्त रसवाला और अनेक પ્રદેશમાં તે તીખા રસવાળે હોય છે તથા અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો डाय छे. २ 'स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च' भने प्रदेशमा तीमा २सवाणे हाय छ. तथा १४ मे प्रदेशमा ४१ २सवाणा हाय छे. 3 'स्यात् तिक्ताश्च જવા અનેક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળા હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. ૪ આ ચાર ભંગ તીખા અને કડવા રસના ચોગથી થયા છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે તે સાત પ્રદેશવાળો ધ કેઈવાર તીખા અને કડવા રસવાળે હઈ શકે છે તીખા અને કડવા રસ સંબંધી ૪ ચાર ભંગ જે પ્રમાણે થાય છે તે જ રીતે ૪ ચાર ભંગે તીખા અને કષાય-તુરા રસના याथी ५ थाय छ रेमो-'स्यात् तितश्च कषायश्च' वार ते तीमा २सवाणी भने पार पाय-तु। २सवाणे डाय छ १ 'स्यात् तिक्तश्च कपायाश्च मे પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો અને અનેક પ્રદેશમાં કષા–સુરા રસવાળે હેય છે. ૨ 'स्चात तिक्ताश्च कषायश्च' मने प्रशाम त तामा २सपाको डाय छ, मा ४ प्रदेशमा ४ाय तुस २सवाणी डाय छे 3 'स्यात् तिक्ताचे कषायाश्च' भने प्रदेशाम तीमा २सवाणा हाय छ भने भने प्रदेशमा કષાય-તુરા રસવાળું હોય છે. ૪ આજ રીતે તીખાં અને ખાટા રસના ચોગથી
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
.
====----
-----
भगवती
तिक्तंच अजश्व १, स्यात् तिक्तश्चाग्लाश्व २, स्यात् तिक्ताचाम्लश्च ३, स्शद तिक्त श्वाम्लाश्चेति चतुर्थ ४, (३) एवं तितरधुरथोयोगेऽपि चलारो भंगार, स्यात् तिक्तश्च मधुरश्च १, स्यात् विक्तश्च मधुराश्च २, स्यात् तिक्ताश्च मधुरश्च-३, स्यात् तिक्तश्च मधुराश्चेति चतुर्थः ४ । (४) एवं कटुरूपाययोोंगेऽपि चारो भंगा, प्रदेशों में कषाय रसवाला हो सकता है २ कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में तिक्त रसवाला और एक प्रदेश में कषाय रसवाला हो सकता है अथवा कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में तिक्त रसवाला और अनेक प्रदेशों में कषाय रसवाला हो सकता है इसी प्रकार से तिक्त और अम्ल रस के योग में भी ४ अंग होते हैं-यथा-'स्थात् तितश्च अग्लश्च १' 'स्यात् तिक्तश्च अग्लाश्च ३' स्यात् तिक्ताश्च अन्लश्च ३' स्यात् तिक्ताश्च अम्लाचे ४' इन भङ्गों के अनुसार वह कदाचित् तिक्त और अम्ल हो सकता है १ कदाचित् वह एक प्रदेश में तिक्त रसवाला और अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला हो सकता है २, कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में तिक्त रंसवाला और एक प्रदेश में अम्ल रसशाला हो सकता है ३, अथवा काचित् वह अनेक प्रदेशों में निक्त रखवाला और अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला हो सकता है । इसी प्रकार से तिक्त और मधुररस के योग में भी चार भंग होते हैं-पथा-'स्थात् तिक्तश्च मधुमश्च-१, 'स्यात् तिक्तश्च मधुराश्च २' स्यात् तिक्तश्च मधुरश्च ३, 'स्थात् तिक्ताश्च मधुगश्च पर ४ २ २ बाय 2. 'स्यात् तिक्ताश्च अम्लश्च' वार ते तीमा २स्वागाय छ भने वार म.स २सबाण हाय छे. १ 'स्य त् तिक्तश्च अम्लाच' કિઈ એક પ્રદેશમાં તે તીખા રસવાળ હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો
हाय छ: २ स्यात् तिक्ताश्च अन्लान्य' भने प्रदेशमा तीमा २सरी हाय छे. Fi मे समाते पट २३.। डाय छे. ३ 'स्यात् तिक्तश्च अन्डरच' भने પ્રદેશમાં તે તીખા રસવાળે હોય છે. અને અનેક પ્રદેશોમાં ખાટા રસાળો હોય છે જ આજ રીતે તીખા અને મીઠા રસના ચે નથી પણ ૪ ચાર ભાગે थाय छे. ते मा प्रभारी छ. 'स्थात् तितश्च मधुरश्च' वार से तीमा २ सय छे. भने वार भी। २साणा डाय छ. १ 'स्यात् तिक्तश्च मधुराम्च' में प्रदेशमा त तीमा २साणे डाय छे. मन न. प्रदेशमा तभी २सवाणा हाय छ. २ 'स्यात् तिक्तश्च मधुरश्च' सन। प्रदेशमा ते
તીખા રસવાળ હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળું હોય છે. ૩ __ "यात तिक्ताश्च मधुर श्व' भने प्रदेशमा त तीमा सवाणा हाय छे. भने
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________
refer टीका श०२० उ०५ २०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ५५१
४'
स्यात् कटुश्च कषायध्यति प्रथमः १, स्यात् कदु थ कपायाश्चेति द्वितीयः २ स्यात् कटुकाय कायदेति तृतीयः ३, स्यात् वटुकाच कपायाचेति चतुर्थः ४ । (५) योगेऽपि चत्वारो भंगाः स्यात् कटुकचारल विम: १, स्यात् कटुकच अम्लवेति द्वितीयः २, स्यात् कटवालवत तृतीयः ३, स्यात् इन भर्गो के अनुसार वह कदाचित् तिक्त और मधुर भी हो सकता है, कदाचित् वह एक प्रदेश में तिक्त और अनेक प्रदेशों में मधुर हो सकता है २, कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में तिक्त और एक प्रदेश में मधुर हो सकता है, अथवा कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में तिक्त रस वाला और अनेक प्रदेशों में मधुर रसवाला हो सकता है, इसी प्रकार से तिक्त की प्रधानता छोडकर उसके स्थान पर कटुत की प्रधानता करके उसके साथ कबायरस का योग में भी चार अंग बनते हैंजैसे 'स्यात् कटुकश्च कषायश्च १, स्यात् कदु रुइन कषायाच २, स्यात् कटुकाइच कषायश्च ३ ' स्ात् कटुकाइन कपायाश्च ४' इन भंगो के अनुसार कदाचित् वह कटुक और कषाय रसवाला हो सकता है १, कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में कटुक रखवाला और अनेक प्रदेशों में कषाय रसवाला हो सकता है २, कदाचित वह अपने अनेक प्रदेश में कटुक रखवाला और एक प्रदेश में कषाय रसवाला हो सकता है ३, अथवा कदाचित् अनेक प्रदेशों में वह कटुक रसवाला और अनेक प्रदेशों में कषाय रसवाला हो सकता है ४ इसी प्रकार से कटु और अम्ल के योग में भी चार भंग होते हैं - यथा 'स्यात् कटुकश्च अम्लश्चेति प्रथमः १' स्यात् कटुकश्च अम्लार्खेति द्वितीयः २ स्यात् कटुकाञ्चालयति
અનેક પ્રદેશેામાં મીઠા રસવાળા હાય છે. ૪ માજ રીતે કડવા રસને મુખ્ય મનાવીને તેની સાથે કષાય રસને ચેાજવાથી પશુ ચાર ભંગા . થાય છે ते या रीते छे. 'स्यात् कटुकश्च कपायश्च' अर्धवार ते उडवा रसवाणे होई छे. भने अर्धवार उपाय - तुदा रसवाणी होय छे. १ 'स्यात् कटुकश्च कषायाश्च' કોઈ એક પ્રદેશમાં તે કડવા રસવાળા હોય છે અને અનેક પ્રદેશામાં કષાય तुरा रसवाजी हाय- छे. २ ' स्यात् कटुकाश्च कषायश्च' भने अशोभां ते કઢવા રસવાળો હાય છે. તથા કેાઇ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળા હાય हे उ 'स्यात् कटुकाश्च कषायाश्च' अने अहेशामां उडवा रसवाणी होय है. मते याने प्रदेशमां श्राय-तुरा दसराणी होय छे. ४ રીતે કડવા અને ખાટા રસના ચેગથી પશુ ચાર ભંગા ખને છે, તે આ પ્રમાણે
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५३
भगवती सूत्रे
कंटाळावेति चतुर्थः । (६) एवं कटुमेधुरयोर्योगेऽपि चत्वारो भङ्गा भवन्ति - बटुकन मधुरथेति प्रथमः १, म्यात् कटुक मधुराचेति द्वितीयः २, tara near धुरथेति तृतीयः ३ स्यात् कटवश्च मधुराचेति चतुर्थः ४, तृतीयः ३, स्यात् कवचम्लाश्चेति चतुर्थः ४, इन भंगों के अनुसार वह कदाचित् कटु और अम्ल हो सकता है १ कदाचित् वह एक प्रदेश मैं as रसाला और अनेक प्रदेशों में अम्ल रसाला हो सकता है २ कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कटु रसाला और एक प्रदेश में अम्ल रखवाला हो सकता है ३ अथवा कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कटु tearer और अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला हो सकता है इसी प्रकार से कटु और मधुर रस के योग में भी चार भंग हो सकते हैं यथा- 'कटुकश्च मधुरश्चेति प्रथमः १ स्यात् कटुकच मधुराचेति द्वितीयः २ स्यात् करवश्च मधुरश्चेति तृतीयः ३ स्यात् कंटवश्यं मधुराश्चेति चतुर्थः ४, इन के अनुसार वह कदाचित् कटु और मधुर भी हो सकता हैं १ कदाचित् वह एक प्रदेश में कटु और अनेक प्रदेशों में मधुरं हो सकता है २ कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कटु और एकप्रदेश में मधुर हो सकता है ३ अथवा कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कटु रसवाला और अनेकप्रदेशों में मधुर रसवाला
छे. भेभडे-'श्यात् कटुकरच अम्लश्चेति प्रथमः १' अधवार ते उडवा रसवाणेो मने अवि र माटा रसवाणी होय छे. १ 'स्यात् कटुकरच अम्हारचेति द्वितीय: २ કેાઈવાર તે એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે અને અનેક પ્રદેશેામા ખાટા રસवाणो डाय-छे. २ 'स्यात् कटुकाश्चाम्लश्चेति तृतीयः ३' अर्धवार ते भने प्रदेशामां *ईवा रसवाणा भने थे! प्रदेशमां भाटी रसवाणी होय छे. 3 'स्यात् कटुकाईचाम्लाश्चेति चतुर्थः४' अथवा अर्धवार ते मने अशोभां वा रसवाणा भने अने પ્રદેશે!મા ખોટા રસવાળા હેાય છે. જે આજ પ્રમાણે કડવા અને મીઠા રસના યાગથી चलु यार लगी थाय छे. मडे- 'कटुकश्च मधुरश्चेति प्रथमः १' वार ते अव रसवाणी मने भीठा रसंवाणी होय छे. १ 'स्यात् कंटुकश्च मधुराश्चेति द्वितीयः २' अर्धवार ते मे प्रदेशमां वा रसषाणो भने भने अशोभ 'भीठा रेसवाणी होय छे. २ 'स्यात् कटवंश्च मधुरश्चेति तृतीयः ३' अर्धवार ते અનેક પ્રદેશેામાં કડવા રસવાળે અને એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળા થાય છે.૩ " स्यात् केटवरच मधुराश्चेति चतुर्थ : ४' अर्धवार ते सने अहेशोभां કડવા રસવાળા અને અનેક પ્રદેશેામાં મીઠા રસવાળા હાય છે. ૪ આજ રીતે કષાય
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७५३, (७) एवं कषायाम्लयोरपि योगे चत्वारों भङ्गा भवन्ति तथाहि-कषायचाम्लश्चेति प्रथमः १, कषायश्च अम्लाश्चेति द्वितीयः २, कषायाचाम्लश्चेति तृतीयः ३, स्यात् कपायाश्च अम्लाश्चति चतु: ४ । (८) एवं कषाय मधुरयोरपि योगे चत्वारो भङ्गा भवन्ति तथाहि-स्यात् कपायश्च मधुरश्चेति प्रथमः १, स्यात् कपायश्च मधुहो सकता है। इसी प्रकार से कषाय और अम्ल रल के योग में भी चार भा होते हैं-यथा स्यात् कषायश्च : अम्लश्च १, 'स्मात् कपायश्च अम्लाश्च २, 'स्यात् कषायाश्च अग्लश्च ३' स्यात् शशाच अम्लाबा४'इन भड़ों के अनुसार कदाचित वह कषाय रसवाला और अम्ल रसवाला हो सकता है १ कदाचित् वह एक प्रदेश में झपाय रस्तवाला और अनेक प्रदेशों में अम्ल रलवाला हो सकता है २, कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कषाय रखवाला और एक प्रदेश में अम्ल रसवाला हो सकता है ३ अथवा-कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कषाय रसपाला और अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला हो सकता है ४ इसी प्रकार से कषाय और मधुररस के योग में भी ४ भंग होते हैं-यथा 'स्यात् कषायश्च मधुरश्च १, स्थात् कषायश्च मधुराश्च २, स्थात् कषायाश्च मधुरश्च ३, स्थात् कषायाश्च मधु. राश्च ४ इन अंगों के अनुसार कदाचित् कषाय रसवाला और मधुर रसवाला भी हो सकता है १ कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में कपाय रसवाला और अनेक प्रदेशों में मधुर रसवाला हो सकता है २ भने माटा रसना येथी १५ ४ यार भी थाय छ । प्रभारी छ-'स्यात् कषायश्च अम्लश्च' चार ते पाय-तुस २सवाणे भने मारा २सवाणे हाय छे. १ 'स्यात् कपायश्च धम्लाश्च मे प्रदेशमा पाय-तुरा रसपाणी डाय'.' भने म प्रदेशमा माटा रसवाणा हाय छे. २ 'स्यात् कंषायाश्च अम्लश्च' वार त मन प्रशामां षाय-तुरा २सवाणी હોય છે તથા કઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હોય છે. ૩ 'स्यात् कषायश्च अम्लश्च' सने शाम त तुरा २साणा हाय छ भने અનેક પ્રદેશોમાં ખાટા રસવાળો હોય છે ૪ આજ રીતે કષાય અને મીઠા २सना योगयी ५ यार मग थाय छे. मावीशत छ.-'स्यात् कषायश्च मधुरश्च' चार ते पाय-तु। सपाणी य छे. मन वार मधुर २सपाणी डाय छे. १ 'स्यात् कषायाश्च मधुराश्च', अर्थ मे प्रदेशमा ते કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળ હોય છે. ૨
०२५
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
भगवतीसरे राधेति द्वितीया २, स्यात् कपायाश्च मधुरश्चेति वतीयः ३, स्यात् कपायाश्च मधुराश्चेति चतुर्थः '४ । (९) एवम् अम्लमधुरयोरपि चत्वारो भङ्गा भवन्ति, तथाहिस्यादन्लश्च मधुरथेति प्रथमः १, स्यादब्लश्च मधुश्चेति द्वितीयः २, स्यादम्लाश्च मधुरश्चेति तृतीयः ३, स्यादरलाश्च मधुराश्चेति चतुर्थों भङ्गो भवति ४, (१०) तदेवं दशानां चतु संख्यया शुगने रसानधिकृत्य चत्वारिंशद्धगा भवन्तीति ४० । कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कषाय रशला और एक प्रदेश में मधुर रसवाला हो सकता है ३ कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कषाय रसवाला
और अनेक प्रदेशों में मधुर रसवाला हो सकना है ४ इसी प्रकार ले अम्ल और मधुर रस के योग में भी ४ भंग होते हैं यथा-'स्यात् अम्लश्च मधुरश्च १' स्यात् अम्लश्च मधुराश्च२, स्यात् अम्लाश्च मधुरश्च ३ स्यात् अम्लाश्च मधुराश्च ४ इन भंगों के अनुसार कदाचित् वह अम्ल रसवाला और मधुर रसवाला भी हो सकता है १, कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में अम्ल रसवाला और अनेक प्रदेशों में मधुर रसवाला हो सकता है २, कदाचित् वह अपने अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला और एक प्रदेश में मधुर रसवाला हो सकता है ३, अथवा-कदाचित् वह अपने अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला और अनेक प्रदेशों में मधुर रलवाला हो सकता है । इस प्रकार से ये तिक्त रस की प्रधानता वाले ४, कटुक रस की प्रधानता वाले ३, कषाय रस 'स्यातू कषायाश्च मधुरश्च' मने प्रदेशमा त ४५.य-तुरा २सवाणी डाय छे. मन मे प्रदेशमा भी २४ो डाय छ 3 'स्यात् कपायाश्च मधुराध' અનેક પ્રદેશમાં કષાય રસવાળો અને અનેક પ્રદેશમાં મધુર રસવાળો હોય છે. ૪ આ પ્રમાણે ખાટા અને મધુર રસના વેગથી પણ ૪ ચાર ભંગ થાય छ. २ मा शत छे. 'स्यात् अम्लश्च मधुरश्च' वा२ ते मारा २सवाको डाय छ भने वार भी २सवान डाय छ १ 'स्यात् अम्लभ मधुराश्च' को प्रदेशमा त माटा रसवाणे य छे. मने मने प्रदेशमा भी। २सवाणी य छे. २ 'स्यात् अम्लाश्च मधुरश्च' मन शाम ખાટા રસવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળે . હોય છે. ૩. 'स्यात्, अम्लाश्च मधुराश्च' मने प्रदेशमा पाटा २सपाना हाय छे. मने અનેક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળ હોય છે. રીતે તીખા રસની પ્રધાનતા
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयान्द्रका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७५५ "यदि निरसस्तदा स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कपायश्चेति मयमः १, स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायाश्चेति द्वितीयः २, रूपात् तितश्च वटुकाश्च कपायश्चति तृतीयः ३, स्यात् तिक्तश्च कटुझाश्च कपायाश्चेति चतुर्थ: ४, स्यात् तिताश्च कटुकश्च कपा'यश्चेति पञ्चमः ५, स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायाश्चेति पष्ठः ६ । रयात् तिक्ताश्च कटुकाश्च कषायश्चेति सप्तमः ७, स्यात् तिक्ताश्च कटुकाश्व कपायाश्चेत्यष्टमो भङ्गः ८, एवमेते तिक्त-कटु-कपाययोगे अष्टौ भङ्गाः ८ । तिक्तकटुकपायात्मकरसकी प्रधानता वाले २ और अम्ल रस की प्रधानता वाला १ सब मिल कर १० संयोग होते हैं और इन १० संयोगों में से प्रत्येक एक २ संयोग के ४-४ भंग होते हैं इस प्रकार कुल भंग यहां ४० हो जाते हैं। ___यदि वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध तीन रसों वाला होता है तो इस सामान्य कथन में वह 'स्थात् तिक्तश्च, कटुकाश्च कषायश्च १' कदाचित् तिक्त रस वाला, कटुक रसवाला और कषाय रसवाला हो सकता है १, अथवा स्यात् तिक्तश्च कटु कश्च कषायाश्च' २ कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में तिक्त रसवाला एक प्रदेश में कटुक रसवाला और अनेक प्रदेशों में-५ प्रदेशों में कषाय रसवाला हो सकता है २, अथवा-'स्थात् तिक्तश्च, कटुकाश्च, कषायश्च' एक प्रदेश उसका तिक्त हो सकता है, अनेक प्रदेश उसके कटुक रसवाले हो सकते हैं
और एक प्रदेश उसका कषाय रसवाला हो सकता है ३, अथवा 'स्यात વાળા ૪ ચાર સંગે કડવા રસની પ્રધાનતાવાળા ૩ ત્રણ ભાગે કષાય રસની પ્રધાનતાવાળા ૨ બે અંગે અને ખાટા રસની પ્રધાનતાવાળો ૧ એક ભંગ એમ બધા મળીને દસ સંગ થાય છે અને આ દસ સંગામાં દરેક એક એક સંગના ૪-૪ ચાર ચાર બંગે થાય છે. આ રીતે કુલ ૪૦ ચાળીસ ભંગ થાય છે.
જે તે સાત પ્રદેશવા સકંધ ત્રણ રસવાળે હોય તે તે આ પ્રમાણેના अY सीवाणो मा सामान्य ४थनमा 45 श है-'स्यात् रिक्तश्च कटुवश्च कषायश्च' ४१२ ते तीमा २सयो भने 8वार ४ २सवाणी तथा वार षाय-तुस २सवाणे हाय छ । अथवा स्यात् तिक्तच 'कटुकच कपायाश्च २' वा तपाताना मे प्रदेशमा तीमा २सपाजो मे પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં પાચ પ્રદેશમાં કષાય-તરા २सवाणो डाय छे. २ अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कपायश्च ३'aपोताना એક પ્રદેશમાં તીખ રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે, તથા કઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. ૩ અથવા
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
तिक्तश्च कटुकाइच कषायाश्च ४' एक प्रदेश उसका तिक्त रसवाला हो सकता है, अनेक प्रदेश कटुक रसवाले हो सकते हैं और अनेक ही प्रदेश उसके कषाय रसवाले हो सकते हैं अथवा स्यात् तिक्ताइच, कटुकश्च, कषायश्च ५' वह अपने अनेक प्रदेशों में तिक्त हो सकता है, एक प्रदेश में कटुक हो सकता हैं और एक प्रदेश में कषाय रसवाला हो सकता है ५ अथवा - 'स्यात् तिक्ताश्च, कटुकश्च, कषायाश्च ६' उसके अनेक प्रदेश तिक्त हो सकते हैं, एक प्रदेश कटुक हो सकता है और अनेक प्रदेश कषाय रसवाले हो सकते हैं, ६, अथवा स्थात् 'तिक्ताइच, कटुकाइच, कषायश्च' अनेक प्रदेश उसके तिक्त हो सकते हैं, अनेक प्रदेश कटुक हो सकते हैं और एक प्रदेश कषाय रसवाला हो सकता है ७ अथवा - 'स्यात् तिक्ताइच, कटुकाइच, कषायाश्च' अनेक प्रदेश उसके तिक्त रसवाले हो सकते हैं, अनेक प्रदेश कटुक . रसवाले हो सकते हैं और अनेक प्रदेश कषाय रसवाले हो सकते हैं ८, इस प्रकार से ये तिक्त, कटुक और कषाय इन तीन रसों के योग में ८ भंग हुए हैं इनमें एकत्व की अपेक्षा पहला अंग है और अनेकत्व की अपेक्षा ८ व भंग हैं बाकी के ६ संग एकत्व और अनेकत्व के 'स्यात् विकश्च कटुकाश्च कषायाश्च४' 5 अदेशमां ते तीमा रसवाजो होय छे. અનેક પ્રદેશેામાં કડવા રસવાળો હાય છે. તથા અનેક પ્રદેશામાં કષાય–તુરા रसोवानो होय छे ४ 'स्यात् तिक व कटुकश्व कपायश्च ५' ते पोताना अने પ્રદેશેામાં તીખા રસવાળો હાય છે, ક્રાઇ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હાય छे. मने अध मे प्रदेशभां उपाय- तुम रसवाजी हाय छे. य अथवा 'स्यात् तिकाश्च कटुकश्च कषायाच' ते चताना मने अदेशोभां तीया रसवाजी હાય છે. કે ઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળી હાય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં कृषाय-तुरा रसवाणी होय हे ६ अथवा 'स्यात् तिक्ताश्च कटुकाश्च कषायश्च' તે પેાતાના અનેક પ્રદેશેામાં તીખા રસેાવળે હાય છે અનેક પ્રદેશામાં કડવા રસેાવાળા હાય છે. તથા કેાઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસેાવાળા હોય છે.છ अथवा 'स्यात् तिकाश्च कटुकाश्च कषायाश्च' ते पोताना अने अहेशोभां તીખા રસવાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશામાં કડવા રસવાળા હાય છે. અને અનેક પ્રદેશામાં કષાય-તુરા રસવાળા હૈાય છે. ૮ આ પ્રમાણે તીખા, કડવા, અને કષાય એ ત્રઝુ રસેાના ચૈાગથી ૮ આઠ ભંગા થયા છે. આમાં પહેલા ભગ એકપણાની અપેક્ષાથી કહ્યો છે. અને અઢમા ભંગ અનેકપણાની જીજ્ઞાસાથી છે. બાકીના છ લગા એકપણા અને અનેકપણાના ચેાગથી થયા
: ७५६
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तर्षदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ५७ त्रययोगे परस्परमेकत्वाने कत्वाभ्यामष्ट भङ्गा भवन्तीति १ । एवं तिक्तकट्वम्लेध्वपि अष्टौ भङ्गाः २, तिक्तकटुमधुरेप्वपि अष्टौ भङ्गाः ३, एवं तिक्तकषायाम्लेध्वपि अष्टौ भङ्गाः ४ । एवं तिक्तकषायमधुरेष्वपि अष्टौ भङ्गाः ५। एवं तिक्तम्ल मधुरेष्वपि अष्टौ भङ्गाः ६। एवं कटुझकपागाम्लेष्वपि अष्टौ भङ्गाः ७ । एवं कटुकषायमधुरेष्वपि अष्टौ भङ्गाः ८ । एवं कट्वालमधुरेष्वपि अष्टौ भङ्गाः ९। एवं कपायाम्लमधुरेष्वपि अष्टौ भङ्गाः १० । एवमेते त्रिकसंयोगे दश भङ्गास्तेषाम् यथायोग से हैं । इसी प्रकार से तिक्त, कटुक और अम्ल रस के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं तथा तिक्त, कटुक और मधुर इन रसों के योग में भी ८ भा हो जाते हैं तथा इसी प्रकार से तिक्त, कषाय और अम्लरस के योग में भी ८ अंग हो जाते हैं तथा तिक्त, कषाय और मधुर रस के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं इसी प्रकार से तिक्त, कषाय और मधुररस के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं तथा तिक्त, अम्ल, मधुर इन तीन रसों के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं तथा इसी प्रकार से कटु, कषाय और अम्ल इन तीन रसों के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं । इसी प्रकार से कटु, कषाय और मधुर इन रसों के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं । इसी प्रकार कटु, अम्ल मधुर इन तीन रसों के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं । इसी प्रकार कषाय, अम्ल, मधुर इन तीन रसों के योग में भी ८ भंग हो जाते है। इस प्रकार से त्रिकसंयोग में थे १० मंग होते हैं इन भङ्गो में से प्रत्येक છે એજ રીતે તીખા કડવા અને ખાટા રસના રોગથી પણ આઠ સંગે થાય છે. તથા એજ રીતે તીખા, કડવા અને મીઠા રસેના રોગથી ૮ આઠ ભાગે થાય છે. તથા તીખા, કષાય અને ખાટા રસના રોગથી પણ આઠ ભંગ થાય છે. તેમજ તીખા, કષાય અને મીઠા રસના ચોગથી પણ આઠ ભેગો થાય છે. તથા તીખા, ખાટા અને મીઠા રસના રોગથી પણ આઠ ભંગ થાય છે. એ જ રીતે કડવા, કષાય, અને ખાટા એ ત્રણ રસના
ગથી પણ આઠ અંગે થાય છે. તથા કડવા, કષાય, અને મીઠા એ ત્રણ રસેના વેગથી પણ આઠ અંગે થાય છે એ જ રીતે કડવા, ખાટા અને મીઠા એ ત્રણ રસોને ભેગથી પણ આઠ ભંગ થાય છે. તે જ રીતે કષાય, ખાટા અને મીઠા એ ત્રણ રસના ચેગથી પણ આઠ ભણે થાય છે. આ રીતે ત્રિકસંગમાં ૧૦ દસ અંગે થાય છે. આ ભંગમાં પ્રત્યેક ભાગના
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________
१e ,
भगवतीसूत्र 'अष्टसंख्यया गुणने त्रिकसंयोगे अशीतिभङ्गाः ८० भवन्तीति । 'जड चउरसे' यदि चितूरस सप्तमदेशिकः स्कन्धस्तदा स्यात् तिक्तश्च कटुश्च कपायश्चाम्लञ्चेति प्रथम:१, : स्यात् तिक्तश्च कटुश्च कपायश्च - अम्लाश्चेति द्वितीयः २ । स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्लश्चेति तृतीयः ३, स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कपायाश्च अम्ल श्चेति भंग-के आठ २ मंग और होते हैं इस प्रकार १०४८-८० त्रिसंयोग मैं ये ८० भंग हुए हैं।
'जह चउरखे' यदि वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध चार रसों वाला होता है तो वह 'स्यात् तिक्तश्च, कटुश्च, कषायश्च, अम्लश्च १ कदा. चित् तिक्त रलवाला हो सकता है, कटुक रसवाला हो सशता है, कपाय रखवाला हो सकता है और अम्ल रसवाला हो सकता है १, अथवा'स्यात् तिक्तश्च, कश्च कषायश्च अम्लाश्च २' वह एक प्रदेश में तिक्त रसवाला हो सकता है, एक प्रदेश में कटुक रसवाला हो सकता है, एक प्रदेश में कपाय रसवाला हो सकता है और अनेक प्रदेशों में ४ प्रदेशों में अम्ल रसवाला हो सकता है २ अथवा-'स्थान् तिक्तश्च, कटुकश्च, कषायाश्च अम्लश्च ३' वह अपने एक प्रदेश में रिक्त रसवाला हो सकता है, एक प्रदेश में कटुक रखवाला हो सकता है, अनेक प्रदेशों में कषाय रलबाला हो सकता है, और एक प्रदेश में अम्ल रसवाला हो सकता है ३, अथवा-स्थात् तिक्तश्च कटुकश्व कषायाश्च, ૮-૮ આઠ આઠ ભેગે બીજા તેના એકત્વ અને અનેકવથી થાય છે. એ રીતે ૧૦-૮૯૮૦ ત્રિકસંગમાં કુલ ૮૦ એંસી ભગે થાય છે.
'जइ चउरसे' ते सात प्रदेशवाजी २ यार रसोवाणी डाय तो ;प्रमाणे यार सेवा हा छ - 'स्यात् तितश्च कटुकश्च कषायश्व अम्लईच' वा त तीमा २सपाको डाय छे. वार । રસવ હોય છે કેઈવાર કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે કે ઈવાર તે ખાટા २सवाणा हाईश छ. १ अथवा स्यात् तितश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लाश्च' તે પિતાના એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળે કઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં કષાયતુરા રસવાળા હોય છે. અને અનેક प्रशामां-या२ प्रशामा माटा २सवाणे डाय छे.२ मा 'स्यात् तितश्च कटुकरच कषायाश्च अम्लव' तपाताना प्रशमा ती रसवाणा डाय છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં કડવા ૨સવ હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં કષાયતુરા રસવાળું હોય છે તથા કોઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હોય છે. ૩ गया स्यात् तिक्तश्च कटुकश्व कषायाश्च अम्लाश्च' ते पाताना घरे.
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५सू०५ सप्तश्देशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७५९ चतुर्यः ४, स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायचाम्लश्चेति पञ्चमः ५ । स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायश्चाम्लाश्चेति षष्ठः ६ । स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कपायाश्च अम्लश्वेति सप्तमः ७ । स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कपायाश्च आल श्चेत्यष्टमः ८ । स्यात् तिक्ताथ कटुवाश्च कषायचाम्लश्चेति नवमः ९ । स्यात् तिक्ताश्च क्टुकश्च कपायश्चा अम्लाश्च ४ वह अपने एक प्रदेश में तिक्त रसवाला हो सकता है एक प्रदेश में कटुक रसवाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में कषाय रसवाला हो सकता है और अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला हो है ४, अथवा स्यात् तिक्तश्च कटुकारच, कषायश्व अम्लश्च ५' एक प्रदेश उसका तिक्त हो सकता है, अनेक प्रदेश उसके कटुक हो सकते हैं, एक प्रदेश उसका कषाय रलबाला हो सकता है, एक प्रदेश उसका अम्ल हो सकता है, अथवा-'स्यात् तिक्तश्च, कटुकाइच, कषायच अम्लाश्च ६ एक प्रदेश उसका तिक्त रसवाला हो सकता है, अनेक प्रदेश उसके कटुक रसवाले हो सकते हैं, एक प्रदेश उसका कषाय रसवाला हो सकता है और अनेक प्रदेश उसके अम्ल रखवाले हो सकते हैं ६, अथवा-'स्यात् तिक्तश्च, कटुकाश्च, कषायाश्च अग्लश्च ७ उसका एक प्रदेश तिक्त हो सकता है, अनेक प्रदेश उसके कटक हो सकते हैं, अनेक प्रदेश उसके कषाय रसवाले हो सकते हैं और एक प्रदेश उसका अम्ल रसवाला हो सकता है ७ अथवा-स्थत रिक्तश्च, कटुकाश्च, कषायाश्च, अम्लाश्च ८' एक प्रदेश उसका तिक्त શમાં તીખા રસવાળું હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા હોય છે અનેક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે તથા અનેક પ્રદેશોમાં ખાટા २सपाग। डाय छे. ४ मा 'स्यात् तिकश्च कटुक श्च कषायश्च अम्लश्च' તે પિતાના એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે તથા
5 प्रदेशमा मा २सवाणे डाय छे. ५ अथवा 'स्यात् तिक्तश्च फटुकाश्च कषायश्च अम्लाश्च' तन मे प्रदेश तीमा २सवाणे डाय छे. અનેક પ્રદેશે કડવા રસવાળા હોય છે. તેને કોઈ એક પ્રદેશ કષાય-તુરા રસવાળા હોય છે તથા અનેક પ્રદેશમાં તે ખાટા રસવાળો હોય છે ૬ અથવા 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायाश्च अम्लरच' पोताना प्रदेशमा તીખા રસવાળે હોઈ શકે છે. અનેક પ્રદેશોમાં કડવા રસાવાળો હોઈ શકે છે. અનેક પ્રદેશોમાં કષાય-તુરા રસવાળું હોય છે. તથા કઈ એક પ્રદેશમાં भार। सपाणी जाय छे.७ अथवा स्यात् तिकश्च कटुकाश्च कपाश्च
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
७६०
म्लाश्चेति दशमः १० | स्यात् विक्ताश्च वटुकश्च कषायाचाम्लथेत्येकादशः १९ । स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्थ कषायाश्च अम्लाचेति द्वादशः १२ | स्यात् विक्ताश्च कटु रसवाला हो सकता है अनेक प्रदेश कटुक रखवाले हो सकते हैं अनेक प्रदेश कषाय रसवाले हो सकते हैं अनेक प्रदेश अम्ल रसवाले हो सकते हैं ८, अथचा - 'स्यात् तिक्ताइच, बटुकहब, कषायइच, अम्लइच ९' उसके अनेक प्रदेश तित हो सकते हैं, एक प्रदेश कटुक हो सकता है, एक प्रदेश कषाय रतवाला हो सकता है, और एक प्रदेश अम्ल रखवाला हो सकता है ९ अथवा 'स्यान् तिक्ताश्च कटुकइव कषायश्च अम्लाइच १०' अनेक प्रदेश उनके तिक्त हो सकते हैं, एक प्रदेश कटुक हो सकता है, एक प्रदेश पषाय रखवाला हो सकता है और अनेक प्रदेश अम्ल रसवाले हो सकते हैं १०, अथवा 'स्यात् तिक्ताइच, कटुकश्च, कषायाइच अम्लश्च ११' उसके अनेक प्रदेश तिक्त रसवाले हो सकते हैं, एक प्रदेश कटुक रसवाला हो सकता है, अनेक प्रदेश कषाय रसवाले हो सकते हैं, और एक प्रदेश अम्ल रसवाला हो सकता है११, अथवा - ' स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायाश्च, अम्लाइच १२' अनेक प्रदेश उसके तिक्त रसवाले हो सकते हैं, एक प्रदेश कटुक रस
अम्लाश्च' तेने। भे प्रदेश तीमा रसवाणे होई श छे, भने अहेशभां તે કડવા રસવાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં કષાય–તુરા રસવાળા હાય છે. भने अने! अहेशोभां भाटा रसवाजी होय छे ८' अथवा 'स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायश्व अम्लइच' ते पोताना अने प्रदेशामां तीमा रसवाणी હાય છે એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા હાય છે. એક પ્રદેશમાં કષ.ય-તુરા રસવાળા હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળા હાય છે. ૯ અથવા 'स्यात् तिक्ताश्च कंटुकश्च कपायश्च अम्लाश्च' तेना अने अहेशी तथा રસવાળા હાઈ શકે છે. કાઈ એક પ્રદેશ કડવા રસવાળા હોઈ શકે છે. કાઈ એક પ્રદેશ કષાય-તુશ રસવાળા હાય છે. તથા અનેક પ્રદેશમાં ખાટા રસ वाजी हाय छे. १० अथवा 'स्यात् तिकाश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्लश्च' અનેક પ્રદેશમાં તે તીખા રસવાળા હાય છે એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશામાં કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે તથા કાઈ એક अहेशभां भाटा रसवाणी होय हे ११ अथवा 'स्यात् तिक्ताश्च कटुकच्च कषायाश्च अम्लाश्च' अनेक अदेशभ्रां ते तथा रसवाणे होय छे. आई येई
1
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________
९
प्रमेन्द्रका टीका श०२० ३०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७६१ 'काश्च कषायश्चाम्लश्चेति त्रयोदशः १३ | स्यात् विक्ताश्च कटुकाश्च कषायश्च अम्लाचेति चतुर्दशः १४ | स्यात् तिक्ताथ कटुकाच कषायाच अम्लश्चेति पञ्चदशः १५ । एवं यथा उपरिदर्शिताः तिक्तकटुकषायाम्लेषु पञ्चदशभङ्गास्तथा तिक्तकटुवाला हो सकता है, अनेक प्रदेश कषाय रखवाले हो सकते हैं और अनेक प्रदेश अम्ल रसवाले हो सकते हैं - यहाँ अनेक प्रदेशों से दो प्रदेश ग्रहण किये गये हैं । अथवा 'स्यात् तिक्ताइच, कटुकाइच, कषायश्च अम्लश्च १३' अनेक प्रदेश उसके तिक्त रसवाले हो सकते हैं अनेक प्रदेश उसके कटुक रसवाले हो सकते हैं एक प्रदेश कषाथ रसवाला हो सकता है, और एक प्रदेश अम्ल रसवाला हो सकता है अथवा - 'स्थात् तिक्ताश्च, कटुकाच, कषायथ, अम्लाथ १४' अनेक प्रदेश तिक्त रखवाले हो सकते हैं, अनेक प्रदेश कटुक रसवाले हो सकते हैं, एक: प्रदेश कषाय रसवाला हो सकता है, और अनेक प्रदेश अम्ल रस वाले हो सकते हैं १४, अथवा - 'स्पात् तिक्ताश्च, कटुकाश्च, कषायाश्च अम्लश्च १५' अनेक प्रदेश उसके तिक्त रसवाले हो सकते हैं, अनेक प्रदेश उसके कटुक रसवाले हो सकते हैं, अनेक प्रदेश कषाय रसवाले हो सकते हैं, और एक प्रदेश अम्ल रसवाला हो सकता है १५, इस प्रकार से ये तिक्त, कटुक, कषाय और अम्ल इन चार रसों के योग मैं- इनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर १५ भंग होते हैं । इसी प्रकार
પ્રદેશમાં કઠત્રા રસવાળો હાય છે. અનેક પ્રદેશામાં કષાય-તુરા રસવાળો હાય છે. તથા અનેક પ્રદેશેશમાં ખાટા રસેાવાળો હોય છે. ૧૨ અહિંયાં અનેક પ્રદેશ • अडवाथी मे अहेशी समन्वाना हे अथवा स्यात् तिकाव्य कटुकाश्च कषायश्च अम्लम्च' तेना भने प्रदेश तीमा रसवाजा होय हे माने अदेशी उडवा એક પ્રદેશ કષાય-તુરા રસવાળા ડાય છે તથા તેના એક પ્રદેશ ખાટા रसवाणी होय छे. १३ अथवा 'स्यात् तिक्ताश्च कटुकाश्च कषायश्च अम्लाश्च' તે પેાતાના અનેક પ્રદેશામાં તીખા રસવાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશામાં કડવા રસવાળા હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં કષાય તુરા રસવાળા હાય છે. તથા -मने अशोभां माटा - रसवाणी होय हे १४ अथवा 'स्यात् तिक्ताश्च कटुकाळा कषायाश्च अम्लश्च' तेना भने प्रदेश तीया रसवाजा होय छे भने प्रदेशा કડવા રસવાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશ કષાય-તુરા રસવાળા હોય છે. તથા કોઈ એક પ્રદેશ ખાટા રસવાળા, હાય છે. ૧૫-આ રીતે આ તીખા, કડવા, કષાય, અને ખાટા એ ચાર રસાના યાગથી તેના એકપણા અને અનેકપણાને भ ९६ ९५
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे कषायमधुरेष्वपि पञ्चदशभङ्गाः करणीयाः १५। एवं तिक्तकट्वम्लमधुरेष्वपि पञ्चदश भङ्गा भवन्ति १५ (६) एवं तिक्तकषायाम्लमधुरेष्वपि पञ्चदश भङ्गा भवन्ति १५ । एवं कटुकपायाम्लमधुरेष्वपि पञ्चदश मङ्गा भवन्ति १५ । एवं च पञ्चदशानां पंचसंख्यया गुणने पञ्चससतिभङ्गाः७५ रसानाश्रिस्य भवन्तीति ज्ञेयम् । यदि पञ्चरसः सप्तमदेशिका स्कन्धस्तदा स्थात् तिक्तश्च कटुथ करायचाम्लश्च मधुरश्चेति प्रथमः १, स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायचाम्लश्च मधुराश्चेति द्वितीयः से तिक्त, कटुक, कषाय और मधुर इन रसों के योग में भी १५ भंग हो जाते हैं । इसी प्रकार ले तिक्त, कटुक, अम्ल और मधुर इन रसों के योग में भी १५ भंग हो जाते हैं इसी प्रकार से तिक्त, कषाय, अम्ल
और मधुर इन रसों के योग में भी १५ भंग पूर्वोक्त पद्धति के अनुसार हो जाते हैं, इसी प्रकार से कटुक, कषाय, अम्ल एवं मधुर इन रसों के योग में भी १५ भंग हो जाते हैं । इस प्रकार १५ को ५ से गुणा करने पर ७५ भंग चार रसों को आश्रित करके हुए हैं।
यदि वह सप्तपदेशिक स्कन्ध पांच रसों वाला होता है तो इस 'सामान्य कथन में यह-'स्थात् तिक्तश्च, कटुकश्च, कषायश्च, अम्लश्च, मधुरश्च कदाचित् तिक्त हो सकता है,कटुक हो सकता है कषाय रसवाला हो सकता हैं, अम्ल रसवाला हो सकता है और मधुर रसवाला हो सकता है १, अथवा-'स्थात् तिक्तश्च, कटुकश्च कषायश्च, अम्लश्च
‘લઈને ૧૫ પંદર ભગો થયા છે. એ જ રીતે તીખા, કડવા, કષાય, ' અને મીઠા રસના વેગથી પણ પંદર ભગો થાય છે. તે જ રીતે તીખા, કડવા, ખારા, અને મીઠા એ ચાર રસેના ચેગથી પણ પંદર ભળે થાય છે. એજ રીતે તીખા, કષાય, અશ્લખાટા અને મીઠા એ ચાર રસેના વેગથી પણ '૧૫ પંદર ભંગ થાય છે. અને એ જ રીતે કડવા, કષાય, ખાટા અને મીઠા
એ ચાર રસોને વેગથી પણ પંદર ભંગ થઈ જાય છે. આ રીતે પંદરને ૫ પાંચથી ગુણવાથી કુલ ૭૫ પંચોતેર ભંગે ચાર રસોના આશ્રયે થાય છે.
જે તે સાત પ્રદેશીસ્કંધ પાંચ રસવાળે હોય તે તે આ સામાન્ય थनमा' याप्रमाणेना पाय- २सोवाणी डा शई छ.-'स्यात् तिक्तश्च कटुकरचे कपायश्च अम्लश्च मधुरश्च' वार तीमा सवाणे डाय छे. કેઈવાર કડવા રસવાળું હોય છે. કોઈવાર કષાય-તુરા રસવાળું હોય છે. કઈવાર ખાટા રસવાળો હેય છે. તથા કોઈવાર મીઠા રસવાળો હોય છે. मा पडेही मन छ. १ अथवा-'स्यात् तिक्तश्च, कटुकश्च, कषायश्च, अम्लश्च
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०५ सप्तप्रदेशिकंस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७६३ २ । स्यात् तिक्त कटुकश्च कपायश्चाम्लाथ मधुरथेति तृतीयः ३ । स्यात् विक्तव कटुकश्च कषायश्च अम्लश्च मधुराचेति चतुर्थः ४ । स्यात् तिक्तथ कटुकथ कपायाश्च अम्लश्च मधुरश्रेति पञ्चमः ५। स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कपायाश्च अम्लश्च
मधुराश्च २' कदाचित् वह एक प्रदेश में तिक्त रसवाला हो सकता हैं, एक प्रदेश में कटुक रसवाला हो सकता है, एक प्रदेश में कषायं रसवाला हो सकता है, एक प्रदेश में अम्ल रसवाला हो सकता है, और अनेक प्रदेशों में मधुर रसवाला हो सकता है २, अथवा - 'स्पात तिक्तश्च कटुकञ्च, कषायश्च, अम्लाच, मधुरश्च ३' कदाचित् यह एक प्रदेश में तिक्त रसवाला, एक प्रदेश में कटुक रसवाला, एक प्रदेश में कषायरसवाला, अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला और एक प्रदेश में मधुर रखवाला हो सकता है ३, अथवा 'स्यात् तिक्तश्च, कटुकइच, कषायइच, अम्लाइच मधुराइच ४' कदाचित् उसका एक प्रदेश तिक्त रसवाला एक प्रदेश कटुक रखवाला, एक प्रदेश कषाय रसवाला, अनेक प्रदेश अम्ल रसवाले और अनेक प्रदेश मधुर रसवाले हो सकते हैं ४ अथवा'स्यात् तिक्तश्च, कटुकइच, कषायाइच, अम्लच, मधुरइच, ५' कदाचित् उसका एक प्रदेश तिक्त रखवाला, एक प्रदेश कटुक रसवाला, अनेक प्रदेश कषाय रसवाले, एक प्रदेश अम्ल रसवाला और एक प्रदेश
मधुराश्च' अर्धवार ते पोताना मे अहेशभां तीमा रसवाजी होय छे, भेट પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા હાય છે. એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળા હાય છે. કાઇ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હાય છે. તથા અનેક પ્રદેશેામાં મીઠા रसवाणी होय छे, नमाजीले लग छे, २ अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लाश्च मधुरश्च' अवार ते पोताना शेट अहेशभां तीमा रसવાળા હાય છે. એ પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા હાય છે. ટાઈ એક પ્રદેશમાં કષાય–તુરા રસવળો હાય છે, અનેક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળા હાય છે. તથા ये अहेशभां भधुर रसवाजी हाय छे उ भथवा 'स्यात् तिकरच, कटुकश्च, कषायश्च अम्लाश्च मधुराश्च' वार ते मे अहेशभां तीमा रसवाजी हाय છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા ઢાય છે. એક પ્રદેશમાં કષાય–તુરા રસવાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં ખાટા રસવાળા હોય છે અને અનેક પ્રદે शोभां भीठा रसवाजी होय छे, या थोथो लौंग छे, ४ अथवा 'स्यात् तितश्च, कटुकश्च, कषायाश्च अम्लश्व, मधुरश्च' अर्धवार ते पोताना मे अहेशभां તીખા રસવાળા હાય છે. કાઈ-એક પ્રદેશમાં ક્ડા રસવાળો હાય છે. અનેક
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६४
भगवतीं
'मधुराश्चेति षष्ठः ६ । स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्लांश्च मधुरश्चेति सप्तमः । स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायश्च अम्लश्च मधुरश्चेत्यष्टमः ८ | स्यात् विक्तश्च "कंटुकाश्च कषायश्च अम्लश्च मधुराश्चेति नवमः ९ । स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषामधुर रसवाला हो सकता है ५ अथवा - 'स्पात् तिक्तश्च कटुकश्च, कषायाइच, अम्लश्च, मधुराइच ६' कदाचित् उसका एक प्रदेश तिक्तरेसवाला, एक प्रदेश कटुक रसवाला, अनेक प्रदेश कषाय रसवाले, एक प्रदेश अम्ल रसवाला और अनेक प्रदेश मधुर रसवाले हो सकते हैं ६, अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायाइच, अम्लाइच, मधुरइच '७' कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में तिक्त रसवाला, एक प्रदेश में कटुक रसवाला, अनेक प्रदेशों में कषाय रसवाला, अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवालो और एक प्रदेश में मधुर रसवाला होता है ७, 'स्थात तिक्तइच, कटुकाइच, कषायइच, अम्लश्च मधुरश्च ८ कदाचित् उसका एक प्रदेश तिक्त रखवाला, अनेक प्रदेश कटुक रखवाले; 'एक प्रदेश कषाय रखवाला, एक प्रदेश अम्ल रसवाला और एक प्रदेश मधुर रस वाला हो सकता है. ८, अथवा स्थात् तिक्तश्च, कटुकाइच,
अथवा
પ્રદેશેામાં કષાય રસવાળેા હાય છે તથા કાઇ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળા અને કોઇ એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળા હોય છે. આ પાંચમા ભંગ છે. પ अथवा 'स्यात् तिंकरच, कटुकरच, कषायाश्च अम्लश्च मधुराश्च' अर्धवार ते પેાતાના એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળા હૈાય છે. ફાઈ; એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા હાય છે, અને અનેક પ્રદેશમાં તે કષાય-તુર, રસવાળા હાય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસથાળે! હાય છે. તથા અનેક પ્રદેશેામાં તે મીઠા रसवाणी होय छे. या छठ्ठी भंग हे थवा', 'स्थात् तिकश्च कटुकश्च कपायाश्च अम्लाश्च मधुरश्च' अर्धो अदेशमां ते तीमा रसराजी होय છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં કષાય–તુરા રસવાળા હાય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળે! હાય છે તથા કોઈ એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળા હાય છે. આ સાતમા ભંગ છે. ૭ અથવા 'स्यात् तिक्तश्च, कटुकाश्च कषायश्च अम्लध मधुरश्च' अर्ध थे 'अहेशभां ते તીખા રસવાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં તે કડવા રસવાળા હાય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળા હોય છે. એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળા હાય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં મીઠારસવાળા હાય છે. આ આઠમા ભંગ છે.૮ मथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाईच कपायइच : अम्लेश्च मधुराश्च' : मे अहे.
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ संप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७६५ यश्च अम्लाश्च मधुस्थेति दशमः १०॥ स्यात् विक्तश्च कटुकाश्च कपायाश्चाम्लश्त्र मंधुरश्चेत्येकादश:११ । स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायश्च अग्लश्व मधुरश्चेति द्वादशः कषायश्च, अम्लइच, मधुराश्च ९' कदाचित् उसका एक प्रदेश तिक्त रसवाला, अनेक प्रदेश कटुक रसवाले, एक प्रदेश कषाय रसवाला, एक प्रदेश अम्ल रसवाला और अनेक प्रदेश मधुर रसवाले हो सकते हैं९, अथवा-'स्यात् तिक्तश्च, कटु काश्च, कपायश्च, अम्लाश्च, मधुरश्च, १०' कदाचित् उसका एक प्रदेश तिक्त रसवाला, अनेक प्रदेश कटुक रसवाले, एक प्रदेश कषाय रसवाला, अनेक प्रदेश अम्ल रसचाले
और एक प्रदेश मधुर रसवाला हो सकता है १०, अथवा-'स्यात् तिक्तश्च कटुकाइच, कषायाश्च, अम्लश्चे, मधुरश्च ११ कदाचित् उसका एक प्रदेश तिक्त रसवाला, अनेक प्रदेश कटुक रसवाले, अनेक प्रदेश कषाय रसवाले, एक प्रदेश अम्ल रसवाला और एक प्रदेश मधुर रसवाला हो सकना है ११, अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च कटवश्च, कषायश्च, अम्लश्च मधरश्च १२ कदाचित् उसके अनेक प्रदेश तिक्त रसवाले, अनेक प्रदेश कटुक रसवाले, एक प्रदेश कषाय रसवाला, एक प्रदेश अम्ल रसवाला और एक प्रदेश मधुर रसघाला हो सकता है १२, अथवा स्यात् શમાં તે તીખા રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં તે કડવા રસવાળે હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં તે કષાય-તુરા રસવાળો હાય-છે-કે-એક-પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળે હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશોમાં મીઠા રસવાળો હોય છે. આ नवमी छ.८ मा 'स्यातू तितश्च, कटुकाश्च कषायच अम्लाश्च જધા કેઈવાર તે એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હોય છે તથા કેઈ એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળો हाय छे. मा समाग छे. १० अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायाश्च अम्लश्च मधुरश्च' वा त मे शमा तीमा २सवाणा हाय छे. सन પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં કષાય રસવાળ હોય છે. કિઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો તથા કઈ એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળો हाय छे. मा मनियारमा म छे. ११ मथवा 'स्यात् तिक्ताश्च कटवश्च कवायश्च अम्लश्च मधुरश्च' पा२ भने -प्रशामा तीमा 'रसवाणो हाय છે. અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં કષાય- તરા રસવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હોય છે. અને કે એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળો હોય છે. આ બારમા ભંગ છે. ૧૨ અથવા
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६६
भगवतीस्त्रे १२। स्यात् तिक्ताश्व कटुकश्च कपायश्चाम्लश्च मधुराश्चेति त्रयोदशः१३ । स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कपायश्च अम्लाश्च मधुश्चेति चतुर्दश:१४ । स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कपायाश्च अम्लश्च मधुरश्चेति पश्चदशो भङ्गः१५। स्यात् तिक्ताश्च कटुकाश्च तिक्ताश्च, कटुकश्च, कषायश्च, अम्लश्च मधुराश्च १३' कदाचित् उसके अनेक प्रदेश-दो प्रदेश तिक्त रस घाले, एक प्रदेश कटुक रसवाला, एक प्रदेश कषाय रसवाला, एक प्रदेश अम्ल रसवाला और अनेक प्रदेश मधुर रस वाले हो सकते हैं १३, अथवा-'स्यात् तिक्ताश्चे, कटुश्च, कषायश्च, अम्लाश्च, मधुरश्च १४' कदाचित् उसके अनेक प्रदेश मिक्त रसवाले, एक प्रदेश कड़क रसवाला, एक प्रदेश कषाय रलवाला, अनेक प्रदेश अम्ल रसवाले और एक प्रदेश मधुर रसवाला हो सकता है १४, अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च, कटुकच, कषायाश्च, अम्लश्च, मधुरश्च १५' कदाचित् उसके अनेक प्रदेश-दो प्रदेश तिक्त रसवाले, एक प्रदेश कटुक रस वाला, अनेक प्रदेश कषाय रसवाले, एक प्रदेश अम्ल रसवाला और एक प्रदेश मधुर रसवाला भी हो सकता है १५, अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च, कटु काश्च, कषायश्च, अम्लश्च मधुरश्च' १६ कदाचित् उसके अनेक प्रदेश तिक्त रसवाले, अनेक प्रदेश दो प्रदेश कटुक रसवाले, एक प्रदेश कषाय रसवाला, एक प्रदेश अम्ल 'स्यात् तिक्ताच, कटुकश्च, कषायश्च, अम्लश्च, मधुराश्च' ध्वा२ मन પ્રદેશમાં–બે પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળો એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો અને અનેક प्रशाभां मधुर २सवाणो काय छे. मा तरी छे. १३ 'स्यातू तिक्ताच, कटुकश्च. कायश्च, अम्लाश्च मधुरश्च' हाय ती मने प्रदेश तीमा રસવાળા હોય છે. એક પ્રદેશ કડવા રસવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશ કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશ ખાટા રસવાળા હોય છે કે એક प्रश भी. २सपाको डाय छे. मा यौडमा म छे. १४ अथवा 'स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्लश्च मधुरश्च' वार अन प्रदेशमा तीमा २सयामा હોય છે. એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કષાય રસવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળે હેય છે. અને કેઈ એક પ્રદેશમાં મીઠા २सपाणी डाय छे. मा ५४२मा म छ. १५ 'स्यातू तिक्ताश्च कटुकाश्च कषायश्च अम्लश्च मधुरश्च' वा२ तेना भने प्रदेश तीमा २सवाणा हाय छे. भने। પ્રદેશે કડવા રસવાળા હોય છે. એક પ્રદેશ કષાય રસવાળો હોય છે. એક પ્રદેશ
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७६७ कषायश्च अम्लश्च मधुरश्चेति षोडशो भङ्गः १६ । 'एए सोलस भंगा' एते उपर्युक्ताः पश्चकसंयोगे पोडश भङ्गा भवन्तीति । ' एवं सन्नमेए एक्कगदुयगतिथगचउकगपंचगसंजोगेणं दो सोला भंगसया भवंति एवं यथोक्तप्रकारेण सर्वे एते एककद्विक - त्रिक-चतुष्क - पश्चक - संयोगेन षोडशाधिकशतद्वयाः २१६ भङ्गा भवन्तीति । तत्रा संयोगिनो भङ्गाः पञ्च ५, द्विक्संयोगिनो भङ्गाः चत्वारिंशत् ४० त्रिक.संयोगिनो भङ्गाः अशीतिः ८०, चतुष्क संयोगिनो भङ्गाः पञ्चसप्ततिः ७५, पञ्चक संयोगिनो भङ्गाः षोडश १६, सर्व संकलनया रसानाश्रित्य सप्तमदेशिक स्कन्धस्य षोडशाधिकद्विशतममाणा भङ्गाः २१६ भदन्तीति । रसानां भङ्गान निरूप्य स्पर्शभङ्गान् दर्शयितुमाह - ' फासा जहा चउप्पएसियस्स' स्पर्धा यथा चतु प्रदेशिकस्य येनैव प्रकारेण चतुःप्रदेशिक स्कन्धप्रकरणे स्पर्शस्य भङ्गाः कथितास्तेनैव प्रका रसवाला और एक प्रदेश मधुर रसवाला हो सकता है १६, 'एए सोस भंगा' ये उपरोक्त १६ भंग पंचक संयोग में होते हैं 'एवं सूत्रमेए एकग-दुषग-तियग- चउक्क - पंचग-संजोगेणं दो सोला भंगसया भवति' इस प्रकार से ये सब असंयोगी५, द्विक्संयोगी ४०, त्रिसंयोगी८०, चतुष्कसंयोगी ७५ और पंचकसंयोगी १६ भंग सब मिलकर यहाँ २१६ होते हैं, इस प्रकार से रसों के भङ्गों की प्ररूपणा करके स्पर्शो' के भंगों को दिखाने के लिये - ' फासा जहा चउप्पएसियस्स' सूत्रकार ने ऐसा यह सूत्र कहा है - इसके द्वारा उन्होंने यह समझाया है कि जिस प्रकार से चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध के प्रकरण में स्पर्शविषयक भंग प्रकट किये जा चुके हैं वैसे ही वे भंग इस सप्तप्रदेशिक स्कन्ध के प्रकरण में भी
ખાટા રસવાળો હોય છે. અને એક પ્રદેશ મીઠા રસવાળો હૈાય છે. આ સેાળમા लौंग छे. १६ 'एए सोलस भंगा', आ सोण लगो पांयना सयोगभां थाय छे, ' एवं सव्वमेए एक्कग - दुयग-तियग- चउक्क- पंचगसंजोगेणं दो खोला भंग खया भवंति' या रीते या तभाभ लौंगो भेटले ! असयोगी य पांथ, मे सयोगी ૪૦ ચાળીસ, ત્રિકસ'ચેાગી ૮૦ એ.સી, ચાર સચેાગી ૭૫ ૫'ચેતેર અને પાંચ સચેાગી ૧૬ સેાળ એમ કુલ ર્મળીને ૨૧૬ ખસેા ને સાળ ભગા થાય છે.
આ પ્રમાણે રસ વિષયના ભગા મતાવીને હવે સ્પર્શે સાઁબધી ભંગા मतावतां सूत्रार आहे - ' फासा जहा चउत्प एसियस्स' मा सूत्रथी सूत्रारे એ સમજાવ્યું છે કે ચાર પ્રદેશવાળા સ્કંધના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે સ્પશ સબધી ભંગા બતાવવામાં આવ્યા છે. એજ પ્રમાણેના સ્પર્શી વિષયક ભગ આ સાત પ્રદેશવાળા સ્કંધના પ્રકરણમાં પશુ સમજવા. જેમકે તે સાતપ્રદેશ
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६८
भगवतीसूत्रे
रेण सप्तमदेशिकमकरणेsपि स्पर्शभङ्गा ज्ञातव्या इति, तथाहि यदि स्पर्शद्वयवान् स्यात् सप्तमदेशिकः स्कन्धस्तदा चतुष्यदेशिकस्कन्धवदेव अत्रापि चत्वारो भङ्गाः, 'सिय सीए य निद्धे य १, सिय सीए य लुक्खे य २, सिय उसिणे य निद्रे य ३, सिय उसिणे य लुक्खे य ४' स्यात् शीतश्च स्निग्धश्चेति प्रथमः १, स्यात् शीतच रूक्षत्रेति द्वितीय: २, स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्चेति तृतीयः ३, स्यात् उष्णश्च रूक्षश्चेति चतुर्थः ४, एवं चत्वारो भगाः द्विस्पर्शविषये सप्तमदेशिक स्कन्धस्य भवन्तीति । यदि त्रिस्पर्शः सप्तप्रदेशिकः स्कन्धस्तदा 'सच्चे सीए देसे निद्धे देसे बखे य १, सच्चे सीए देसे निद्धे देसा लुक्खा २, सव्वे सीए देसा जानना चाहिये, जैसे यदि यह सप्तप्रदेशिक स्कन्धं दो स्पर्शो वाला होता है तो वह चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध की तरह ही इन चार भंगों वाला होता है 'सिय सीए य निद्धे य १, सिय सीए य लुक्खे प २, सिय उसिणे य, निद्वेय ३, लिय सिणे य लुक्खे य ४' इनका तात्पर्य ऐसा है कि वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् शीत स्पर्शवाला और स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है १ कदाचित् वह शीत स्पर्शवाला और रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, कदांचित् वह उष्णस्पर्शवला और स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ३, कदाचित् वह उष्ण स्पर्शवाला और रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ इस प्रकार के ये ४ भंग द्विस्पर्श के विषय में सप्तप्रदेशिक स्कन्ध के होते हैं ।
यदि वह सप्तमदेशिक स्कन्ध तीन : स्पर्शो वाला होता है - तो इस सामान्य कथन में वह - 'सव्वे सीए देसे निद्धे, देसे लुक्खे य १, सव्वे
વાળા સ્કંધ જો એ સ્પવાળી હાય તા તે ચાર પ્રદેશી સ્કંધ પ્રમાણે આ नीथे मतावेव लौंगे। अमाशे यार लोगों बाणो थाय छे, 'सिय सियए निद्धे य' १ કેાઈ વાર તે ઠંડા સ્પશ વાળો હાય છે. અને કેાઈવાર સ્નિગ્ધ-ચિકણા-સ્પશ વાળા होय छे १ 'सिय सिए-य लुक्खे य२' अर्धवार ते उडा स्पर्शवाणी होय छे भने अर्धवार ३क्ष स्पर्श वाणी पशु होध शडे छे. 'सिय उखिणे यं निद्धे य३' अर्धवार ते पशु स्पर्शवाणो भने स्निग्ध-शिष्या स्पर्शवाणा होय छे उ 'सिय उसिणे य लुक्खे य४' अर्धवार-ते उष्णु स्पर्शवाणी मने ३क्ष स्पर्शवाणा होय है ४ मा रीते આ ચાર ભગા એ સ્પર્શના સમધમા સાત પ્રદેશવાળા ધના થાય છે. જે તે સાત પ્રદેશવાળા સ્કંધ ત્રણ સ્પર્શે વાળા ઢાયતા આ સામાન્ય अथनभां ते या प्रभाये त्रयु - स्पर्शोवाजो | शडे छे. 'सव्वे' सीए देखे 'निद्धे, देसे - लुक्खे १' ते सर्वांशमां इडा स्पर्श वाणी होय. छे. मे४ देशमां
w
"
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिक स्कन्धस्य वर्णादिनि० ७६९ निद्रा देसे लक्खे ३, सव्वे सीए देसा निद्धा देसा लुक्खा ४' सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमः १, सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः २, सर्वः शीतो देशा स्निग्धाः देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, सर्वः शीतः देशाः स्निग्धा देशा रूक्षाः ४, 'सव्वे उसिणे, देसे निद्धे देसे लक्खे एत्थवि 'चत्तारि भंगा' सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः, अत्रापि चत्वारो भङ्गाः तथाहि - सर्व उष्णो देश : स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमः १, सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः २, सर्व उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, सीए देसे निद्वे, देखा तुखा २, सच्चे सीए, देसा निद्धा, देले लक्खें ३, सव्वे सीए देसा निद्वा, देवा लक्खा ४' इन भङ्गों के अनुसार सर्वांश में शीत स्पर्शबाला, एक देश में स्निग्ध स्पर्शवाला और एक देश में रूक्ष रपर्शवाला १, अथवा सर्वांश में शीत स्पर्शवाला, एक देश में fereeपर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शघाला २, अथवा - सर्वांश में शीत स्पर्शवाला अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला ३, अथवा - सर्वांश में शीत स्पर्शवाला अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है इसी प्रकार के ४ भंग 'सव्वे उसिणे देते निद्धे देसे लक्खे' यहाँ पर भी ४ भंग हो सकते हैं-जैसे 'सर्वः उष्णः देशःस्निग्धः, देशः रूक्षः १, सर्वः उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रुक्षाः २,
સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પશવાળા હાય છે તથા એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પશવાળા હાય छे. १ 'सव्वे सीए देशे निद्धे देखा लुक्खा २' सर्वाशभां ते 'डा स्पर्शवाणी હાય છે, એક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળા હાય છે. તથા અનેક हेशोभां ३क्ष स्पर्शवाणी होय छे. २ 'खव्वे सीए देसा निद्धा देखे लुक्खे ३ અથવા સર્વાંશમાં તે ઠંડા પશવાળા હોય છે. અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા
स्पर्शवाणी होय छे. तथा उद्देशभां ३क्ष स्पर्शवाणी छे. 3 'सव्वे सीए देखा निद्रा देखा लुक्खा ४' सर्वांशथी ते 'डा स्पर्शवाणी होय छे. अने દેશેામાં સ્નિગ્ધ-ચિકા પશવાળા હાય છે તથા અનેક દેશેામાં રૂક્ષ પશपाणी होय . ४ मा प्रभावेना यार लगी 'सव्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' Gष्णु स्निग्ध-अने ३क्ष स्पर्शना योगथी या थाय छे. ते या प्रभाये छे, . ' सर्वः उष्णः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः ११ ते सर्वांशथी उष्णु स्पर्शवाजी હાય छे. એકદેશમાં સ્નિગ્ધ ચિકણા સ્પર્શ વાળા હાય छे. मनेो देशमा ३क्ष स्पर्शवाणी होय छे. १ 'सर्वः उष्णः देशः
27 ९०
·
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस
७७
सर्व उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४ एवं सर्वः स्निग्धो देश: शीतो देश उष्णः, अनापि चत्वारो भङ्गाः ४, तथा सर्वः रूक्षो देशः शीतो देशउष्णः अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४ । एते सर्वे त्रिस्पर्शे पोडश भङ्गा भवन्ति इति । सर्वः उष्णः देशाः स्निग्धाः, देशी रूक्षः ३, सर्वः उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इन चार अंगों के अनुसार वह सर्वांश में उष्णस्पर्श वाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्श वाला, और एकदेश में रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १ अथवा - सर्वांश में उष्ण स्पर्शवाला, एकदेश मैं स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला भी हो सकता है २, अथवा - सर्वांश में उष्ण स्पर्शवाला अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्श वाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३ अथवा सर्वांश
उष्ण स्पर्श बाला अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला भी हो सकता है ४, इस प्रकार के ये ४-४ भंग शीत और उष्ण की प्रधानता करके बनाये गये हैं, अब इनके व्यत्यय से जो ४-४ भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं- 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः १, सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशा उष्णाः २' सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देश उष्णः ३, सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देशा उष्णाः ४' इन भङ्गों के अनुसार वह सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शस्निग्धः देशाः रूक्षाः २' अथवा सर्वांशमां ते उष्णु स्पर्शवाजी, अहेशभां સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પવાળા અને અનેક દેશામાં રૂક્ષ પશવાળા પણ થઈ श छे. २ " सर्वः, उष्णः देशाः स्निग्धाः देशोः रूक्षः ३' अथवा सर्वांशभां ते ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા હોય છે અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ—ચિકણા સ્પવાળો તથા
देशमां इक्ष स्पर्श'वाजो होय छे. 3 'सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' अथवा सर्वांशमां ते उष्णयु स्पर्शवाज़ो भने देशोभां ते स्निग्धચિકણા પવાળો તથા અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પશવાળા હાય છે, ૪ આજ પ્રમાણેના ૪-૪ ચાર ચાર ભંગા ઠંડા અને ઉના સ્પર્શની પ્રધાનતામાં થાય છે. હવે આ સ્પર્શોના ઉલ્ટાસુલ્ટી ફેરફારથી જે ચાર ચાર ભગા થાય છે ते ताववामां आवे छे. 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः १' ते सर्वांशथी
સ્નિગ્ધ સ્પવાળા તથા એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળો અને એક દેશમાં ઉષ્ણ स्पर्शवाणी होय छे १ 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशा उष्णाः २' अथवा ते સર્વાંશમાં સ્નિગ્ધ~ચિકણા સ્પશવાળા હાય છે. એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શ વાળા तथा अने शोभां पशु स्पर्शवाणी हे शडे छे. २ 'बर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देश उष्णः ३' अथवा सर्वांशमां ते स्निग्ध स्पर्शवाणी होय छे भने
-
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७७१, वाला, एक देश में शीत स्पर्शवाला और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है १, अथवा-लाश में स्निग्ध स्पर्शवाला, एकदेश में शीत स्पर्शवाला और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है २. अथवा-सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शवाला, अनेक देशों में शीत स्पर्शवाला
और एकदेश में उच्या स्पर्शचाला हो सकता है ३ अथवा सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शवाला, अनेक देशों में शीत स्पर्शवाला और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ४ तथा-सर्व रूक्षा देशः शीतः देशा उष्णः १, सर्व लक्षा, देशः शीतः, देशाः उष्णाः २, सर्व रूक्षा, देशाः शीता, देशः उष्णः ३, सर्वः रूक्षा, देशा शोताः, देशाः उष्णाः ४' ये ४ भंग रक्षस्पर्श की मुख्यता में होते हैं इनके अनुसार वह ससप्रदेशिक स्कन्ध सर्वांश में रूक्ष स्पर्शवाला एकदेश में शीत. स्पर्शवाला
और एकदेश में उरुण स्पर्शवाला हो सकता है १ अथवा-सर्वाश में रूक्ष स्पर्शवाला एकदेश में शीत स्पर्शवाला और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है २, अथवा-सर्वाश में रूक्ष पर्शवाला, अनेक. देशों में शीत रूपशवाला और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ३ अथवा-सर्वाश में वह रूक्ष स्पर्शवाला, अनेक देशों में शीत स्पर्श वाला और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ४, ये १६ भंग त्रिस्पर्श के विषय में यहां पर होते हैं । દેશમાં શીત-ઠંડા સ્પર્શવાળ હોય છે. કેઈ એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળો डाय छे. 3 'सर्वः स्निग्धा देशाः शीताः देशा उष्णाः ४' अथवा सशिमia નિશ્વ સ્પર્શવાળો, અનેક દેશોમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં ઉણ સ્પર્શવાળ હેય છે. ૪ હવે રૂક્ષ સ્પર્શની મુખ્યતામાં જે ચાર ભંગ થાય छ त मतावामां आवे छे.-'सर्वेः रूक्षः देशः शीतः देश उष्णः १ ते सात પ્રદેશવાળ સ્કધ સર્વાશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. એકદેશમાં ઠંડા २५शपाजो मत २४ देशमा ] २५शवाणी डाय छे १ 'सर्वः वक्षः देशः शीतः देशा उष्णाः २' अथवा सशिम ते ३५शवाणे सोशमा स्पशवाणे भने मन BY स्पशवाणा हाय छे. २ 'सर्वः लक्षः देशाः शीताः देश उपा३' अथवा सर्वा शमां ते ३क्ष स्पशवाणी हाय. અનેક દેશોમાં ઠંડા સ્પર્શવાળો હોય છે કે એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળો डाय छे. 3 'सर्वः रूक्षः देशाः शीताः देशा उष्णा:४' मथवा सशिम a રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. અનેક દેશમાં શીત-ઠંડા સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશમાં ઉsણ સ્પર્શવાળો હોઈ શકે છે. ૪ આ પ્રમાણે ૧૬ ભંગ ત્રણ સ્પના વિષયમાં અહિયાં થાય છે.
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
भगवतीस्त्र अथ चतुःस्पर्शः सप्तमदेशिकस्तदा-'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे १, देसे सीए देसे उसिणे देसे नि देसा लक्खा २, देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसे लुक्खे ३, देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसा लुक्खा ४, देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे ५, देसे सीए देसा उसिणा देसे' निद्ध देसा लुक्खा ६, देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसे लुक्खे ७, देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा ८, देसा सीया देसे उसिणे देसे' ....यदि वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध चार स्पर्शों वाला होता है तो इस प्रकार के सामान्य कथन में वह-'देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लखे.१, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्ध, देसा लुक्खा २, देसे सीए, देखे उसिणे, देसा निद्धा, देसे लुक्खे ३. देसे सीए, देसे उसिणे, देसा विद्धा देसा लुक्खा ४, देसे सीए, देसा 'उसिणा, देसे निद्धे, देसे लुक्खे ५, देसे सीएं देसा उरिणा, देसे निद्ध देसा लुक्खा ६, देसे सीए, देसा उसिणा, देसा निद्धा, देसे लुक्खे ७, देसे सीए, देसा खिणा, देसा निद्धा, देसी लुक्खा ८, देसा सीया, देसे उसिणे, देसे - જે તે સાત પ્રદેશવાળો સ્કંધ-ચાર સ્પર્શેવાળો હોઈ શકે तो ते मा शतना सामान्य थनमा प्रमाणे लाश छ.-'देसे सीए देखें उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे 'ते सात प्रदेशवाजी २४ ४ દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળ હોય છે. એક દેશમાં ઉણ સ્પર્શવાળો હોય છે. એક દેશમાં સિનગ્ધ-ચિકણે સ્પર્શવાળ હોય છે. અને એક દેશમાં રૂક્ષ
aunो डाय छ: १ . 'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसा लुक्खा २' અથવા એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળ હોય છે. એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળા હોય છે. એક દેશમાં નિશ્વ-ચિકણુ સ્પર્શવાળો હોય છે તથા અનેક દેશમાં ३६ २५शवाजी डश छ. २ 'देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसे लुक्खे३' અથવા તે પિતાના એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શ વાળો અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ–ચિકણું સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ २५शवाजी हाय छे. 3 'देसे सीए से उसिणे देखा निद्धा देसा लुक्खा४' અથવા એક દેશમાં તે ઠંડા સ્પર્શવાળે હેય છે. એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શ વાળ હોય છે. અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણુ સ્પર્શવાળો હોય છે તથા मन देशमा ३६ ५५शवाणे हाय छे. ४ 'देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे५' मथ त पाताना मे शमा स्वामी भने। દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણું સ્પર્શવાળે અને એક शमा ३६ ५५ वाणी जाय छ ५ 'देसे सीए, देसा- उसिणा-देसे निद्ध देसा
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीको श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७७३, निद्धे देसे लुक्खे ९, जाव देसा सीया देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा' इंति षोडशो भङ्गः । देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमः १, देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इंति द्वितीयः २, देश: शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, देशः शीवो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४ । देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति पञ्चमः ५ । देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति षष्ठः ६ । देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति निद्ध देसे लुक्खे ९ जाव देसा सीया, देसा उसिणा, देसा निद्धा, देसा लुक्खा १६ इस प्रकार के १६ भंगों वाला हो सकता है इन भंगों का तात्पर्य ऐसा है-वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध-एकदेश में शीत स्पर्शवाला हो सकता है, एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला, हो सकता है १, अथवा-एकदेश में शीतस्पर्श बाला, एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, 'अथवा-एकदेश में शीत स्पर्शवाला, एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३ अथवा-एकदेश में शीतस्पर्शवाला, एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४. अर्थवाएकदेश में शीत स्पर्शवाला, अलेक देशों में उष्ण पत्राला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला, और एक प्रदेश में रूक्ष स्पीवाला हो सकता है ५, अथवा-एकदेश में शीत स्पर्शवाला अनेक देशों में उपस्पर्शवाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शबाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ६, अथवा-एक देश में शीत स्पर्शवाला, लुक्खाह' मथवा तपाताना देशमा ४ २५शवाणो अन: शमा Gણ સ્પશવાળે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણું સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશોમાં ३६ २५शवाणी हाय छे. ६ देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसे लुक्खे અથવા તે પિતાના એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળો હોય છે. અનેક દેશોમાં ઉ સ્પર્શવાળો હોય છે. અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ-ચિકણું સ્પર્શવાળ હોય छ। तथा ४ देशमा ३६ २५शवाजो डाय छ “७ 'देसे सीए देखा उत्रिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा अथवा. पोताना देशमा ४ स्पशवाणे
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________
. भगवती ७७४ ....... .... सप्तमः ७ । देशः शीतो देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इत्यष्टमः ८, देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति नवमः ९, यावत्पदग्राह्या भगा यथा-देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति दशमः१०। देशाः शीता देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इत्येकादशः ११, देशा अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ७ अथवा-एकदेश में शीत. स्पर्शबाला, अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ८ अथवाअनेक देशों में शीत स्पर्शवाला, एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और एप्रदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ९ धावत् वह अनेक देशों में शीत स्पशवाला, अनेक देशों में उष्ण स्पर्शबाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्षस्पर्श वाला हो सकता है १६ यहां यावत्पद से-शेष ६ भङ्गों का ग्रहण हुआ हैजैसे-देशाः शीता, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशा रूक्षा १०' देशाः शीला, देश उष्णः, देशाः स्निग्धा, देशो रूक्षः ११, देशाः शीताः, હિય છે. અનેક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળો હોય છે. અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ .२५ वाण हाय छे. मने गने देशमा ३३ २५४१.जो हाय छे. ८ 'देसा
लीया देसे उसिणे देखे निद्धे देसे लुक्खे ९१ अथवा पोताना मन शाम -ઠડા સ્પર્શવાળો હોય છે. એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળો હોય છે. એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો હોય છે. અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે ૯ 'जाव देखा सीया देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा१६' यावत याताना અનેક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળા હોય છે. અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે "હોય છે. અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણું સ્પર્શવાળ હોય છે. તથા અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. ૧૬ આ સેળો ભંગ છે. આ પ્રમાણેના શળ ભગવાળો તે થઈ શકે છે. અહિયાં યાવત્ પદથી બાકીના ગ્રહણ ३२शया छ. १ मा प्रभारी छ. 'देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः હૃai ?? તે પિતાના અનેક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળો હોય છે. એક દેશમાં ઉoણ સ્પર્શવાળ હોય છે એક દેશમાં નિષ્પ સ્પર્શવાળે અને અનેક देशमा ३३ २५ वा डाय छे..१० 'देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः११' अथवा ते पाताना भने देशोभा । स्पशवाणी डाय छे.
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७७५
शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति द्वादशः १२, देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति त्रयोदशः १३ | देशाः शीताः देशा उष्णाः देश: स्निग्धो देशा रूक्षा इति चतुर्दशः १४ | देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति पञ्चदशः, देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः, देश: उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः १२, देशाः शीताः, देशाः उष्णाः देशः स्निग्धः, देशी रूक्षः १३, देशाः शीताः, देशाः उष्णाः देश: स्निग्धः, देशाः रुक्षाः १४, देशाः शीता', देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः १५ इन भङ्गों के अनुसार वह अनेक देशों में शीत स्पर्शवाला, एक देश में उष्ण स्पर्शवाला, एक देश में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १०, अथवा - अनेक देशों में वह शीन स्पर्शवाला, एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ११ अथवा अनेक देशों में शीत स्पर्शवाला, एक देश में उष्ण स्पर्शवाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १२ अथवा - अनेक देशों में शील स्पर्शवाला, अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला, एक देश में स्निग्ध स्पर्शवाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १३, अथवाअनेक देशों में शीत स्पर्शवाला, अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला, एक देश में स्निग्ध स्पर्शवाला, और अनेक देश रूक्ष स्पर्शवाले हो सकते
એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળા હાય છે. અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શે - વાળે હાય છે. અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળો હાય છે આ અગીયારમા अग छे. ११ 'देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः १२ અથવા તે પેાતાના અનેક દેશોમાં ઠંડા પશવાળા હાય છે. એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પશવાળા હોય છે, અનેક દેશામાં સ્નિષ ચિકણા સ્પવાળા ડાય छे. तथा अनेऊ देशोभां इक्ष स्पर्शवाणी होय छे. १२ ' देशाः शीताः देशा उष्णाः देश : स्निधः देशो रूक्षः १३' अथवा ते चताना भने देशभांडी સ્પર્શવાળા હાય છે, અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ સ્પશવાળો હાય છે એક દેશમાં स्निग्ध भने ४ देशमां ३क्ष स्पर्शवाणी होय छे. १३ ' देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः १४' अथवा भने देशोभां उडा स्पर्शવાળો હાય છે અનેક દેશામાં ઉષ્ણુ સ્પર્શ વાળો હાય છે, એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શ વાળો હાય છે. તથા અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો 'देशाः शीताः देशा उष्णाः - देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः १५'
·
હાય છે. ૧૪ अथवा भने
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________
•७७६ । .. . ... . - - • -- ,
भगवती देशा रूक्षा इति षोडशः १६, एवं चतुःस्पर्श षोडश भङ्गा भवन्ति १६, सर्वे, ते 'भङ्गाः षट्त्रिंशद् ३६ भवन्ति-द्विस्पर्श चत्वारः ४, त्रिस्पर्शे पोडशः १६; चतुःस्पर्शे ऽपि षोडश १६, संकलनया पत्रिंशत् ३६ ।
तदेवं सप्तप्रदेशिकस्कन्धे वर्णानाश्रित्य पोडशाधिकद्विशतभङ्गा २१६, गन्धा नाश्रित्य पडू मङ्गाः ६' रसानाश्रित्यापि २१६ पोडशाधिकद्विशत भङ्गाः, स्पर्शाना: श्रित्य ३६ पत्रिंशद् भंगाः। सर्वसंकलनया ४७४ चतुःसप्तत्यधिकचतुःशतः संख्यका भङ्गा भवन्ति ।।सू० ५॥
इति सप्तपदेशिकस्कन्धविचारः हैं १४ अथवा-अनेक देश शीन स्पर्शवाले, अनेक उष्ण स्पर्शवाले अनेक देश स्निग्ध स्पर्श वाले एवं एक देश रूक्ष स्पर्श बोला हो सकता है १५, तथा १६ वां भंग पहिले लिख दिया गया है, इस प्रकार चतुः स्पर्श संबंधी ये १६ भंग, तथा विस्पर्श संबंधी ४ भंग, एवं विस्पर्श संबंधी १६ भंग ये सब मिलकर ३६ भंग हो जाते हैं। इस प्रकार से इस सप्तप्रदेशिक स्कन्ध में वर्गों को आश्रित करके २१६ भंग, गंधों को आश्रित करके ६ भंग, रसों को आश्रित करके २१६ भंग, और स्पी को आश्रित करके ३६ भंग हुए हैं जो सब मिलकर ४७४ होते हैं।५॥
सप्तप्रदेशिक स्कन्ध विचार समाप्त ॥ દેશોમાં શીત સ્પર્શવાળો અનેક દેશોમાં ઉણુ સ્પર્શવા અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ- ચિકણા સ્પર્શવાળો અને કઈ એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પેશવાળો હાય છે૧૫ સોળમાં ભંગ ઉપર કહી જ દીધા છે. આ રીતે ચાર સ્પર્શ સંબંધી સેળ થાય છે. તથા બે સ્પર્શ પશુના ૪ ચાર ભંગ તથા ત્રણ સ્પર્શ પણુના ૧૬ સોળ ભંગ આ બધા મળીને કુલ ૩૬ છત્રીસ ભળે થાય છે આ રીતે આ સાત પ્રદેશી કંધમાં વર્ણ સંબંધી ૨૧૬ બસે સોળ ભગ ગધ સંબંધી ૬ છ ભંગ, રસ સંબંધી ૨૧૬ બસે સોળ ભંગ તથા સ્પર્શ સંબપિ ૩૬ છત્રીસ ભાગે થયા છે. તમામ મળીને ૪૭૬ ચારસે ચુમેતેર થાય છે. આ સૂપ . . .. सात
.. . . .; सात अशी २५ (
वासभात ॥ . . .".,
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७७७
सप्तमदेशिकान्तस्कन्धानां वर्णगन्धरसस्पर्शभङ्गान् यथाविभागं निरूप्य - अष्टपदेशादिकानां स्कन्धानां भङ्गान् दर्शयितुमाह-अट्ठपएसिए णं भंते' इत्यादि ।
मूलम्-'अटपएसिए णं भंते! खंधे पुच्छा, गोयमा! सिय एगवन्नेछ जहा लसपएलियस्ल जाव सिय चउफासे पन्नते, जइ एगवन्ने० एवं एगवन्नदुवन्नतिवन्ना जहेब सत्तपएलिए। जइ चउक्न्ने लिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिहएय१, सिय कालए ५ नीलए य लोहियए य हालिदगा य२, एवं जहेव लसपएलिए जाव लिय कालगा य नीलगा य लोहियगा य हालिदए य१५, लिथ कालगा य नीलगा य लोहियगा य हालिद्दगा य१६, एए सोलसभंगा एवमेए पंचचउकसंजोगा एवमेए असीई भंगा८०। जइ पंचवन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिहए य सुकिल्लए यर, सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए य सुकिल्लगा य२, एवं एएणं कमेणं भंगा चारेयवा जाव सिय कालए य नीलगा य लोहियगा य हालिदगा य सुकिल्लए य१५, एसो पन्नरसमो भंगो।सिय कालगायनीलए य लोहियए य हालिदए य सुकिल्लए य१६, सिय कालगाय नीलए य लोहियए य हालिदए य सुकिलगाय १७,सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिदगा य सुकिल्लए य१८, लिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिदगा य सुकिल्लगा य१९, सिय कालगाय नीलए य लोहियगा य हालिदए य सुकिल्लए य२०, सिय कालगा य नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य सुकिल्लए य२१, सिय
भ० ९८
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
ve - .. . . .
भगवतीसत्रे कालगाय नीलए य लोहियगा य हालिदगां य सुकिल्लए य२२ सिय कालगाय नीलगा य लोहियगे य हालिदगे य सुक्षिल्लए य२३, सिय कालगाय नीलगाय लोहियो य हालिदए य सुकिल्लगा य२४, लिय कालगा य नीलगाय लोहियगे य हालिदगा य सुविकल्लए य२५, लिय कालगा य नीलगा य लोहियगा य हालिदगे य सुविकल्लए य२६, एए पंच संजोगे णं छव्वीसं भंगा भवंति । एवमेए सपुवावरेणं एक्कगदुयगतियगचउक्कगपंचगलंजोएहिं दो एक्कतीसं भंगलया भवंति। गंधा जहा सत्तपएसियस्त, रसा जहा एयस्लेव वन्ना, फासा जहा चउप्पएसियस्स ॥सू०६॥ - छाया-अष्टप्रदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः पृच्छा, गौतम ! स्यात् एकवर्ण:० यथा सप्तपदेशिकस्य यावत् स्यात् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्ता, यदि एकवर्ण:०, एवम् एकवर्ण-द्विवर्ण-त्रिवर्णा यथैव सप्तप्रदेशिके । यदि चतुर्वणः स्यात् कालच नीलच लोहितश्च हारिद्रश्च १, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्व हारिद्रा २, एवं यथैव सप्तप्रदेशिके यावत् स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च १५, स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितांश्च हारिद्राश्च १६, एते पोडश भङ्गाः । एवमेते पञ्च चतुष्क संयोगाः, एवमेते अशीतिभङ्गाः८०। यदि पञ्चवर्णः स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च १, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च २, एवमेतेन क्रमेण भंगा चारयितव्याः यावत् स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च १५, एपः पञ्चदशो भङ्गः । स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च १६, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्व १७, स्थात् कालाश्च नीलश्व लोहितश्च हारिद्राश्च, शुक्लश्च १८, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिंद्राश्च शुक्लाश्च १९, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्व हारिद्रश्च शुक्लश्च २०, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्व हारिद्रश्च शुक्लश्च २१, स्थात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च २२, स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका श०२० ३०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७७९ २३, स्यात् कालाच नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च २४ | स्यात् arrrra Arora लोहितश्च दारिद्राश्च शुक्लश्च २५ | स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च २६, एते पञ्चसंयोगेन षड्विंशतिर्भङ्गा भवन्ति, एवमेते सपूर्वापरेण एककद्विकत्रिकचतुष्कपञ्चकसंयोगः द्वे एकत्रिंशद् भङ्गशते भवतः । गन्धा यथा सप्तमदेशिकस्य । रसा यथा एतस्यैव वर्णाः । स्पर्शाः यथा चतुष्पदेशिकस्य ||०६||
टीका- 'अपएसिए णं भंते !' अष्टमदेशिकः खल्ल भदन्त ! ' खंधे कइ - बन्ने० पुच्छा' हरून्धः कतिवर्ण इति पृच्छा-अष्टौ प्रदेशाः परमाणवोऽचयवाः अवयवतया विद्यन्ते यस्यावयविनः सोऽष्टमदेशिकः स्कन्धः, स च कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कविस्पर्श इति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' हे गौतम ! 'सिय
इस प्रकार सप्तप्रदेशिक स्कन्धों तक के वर्ण, गंध, रस और स्पर्शी के भंगों का यथाविभाग निरूपण करके सूत्रकार ने अष्टप्रदेशिक आदि Farai के भंगों को प्रकट करने के लिये 'अहुपएसिए णं भंते ! खंधे' इत्यादि सूत्र का कथन किया है
'अपएसिए णं भंते ! खंधे पुच्छा' इत्यादि
exp
टीकार्थ -- गौतम ने इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है- 'अट्ठपएं: सिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने० पुच्छा' हे भदन्त ! जिस अवयवी के आठ परमाणुरूप प्रदेश अवयवरूप से मौजूद होते हैं - अर्थात् आठ पुलपरमाणुओं के संयोग से जो अवयवी उत्पन्न होता है ऐसा वह आठ प्रदेश याला स्कन्ध कितने वर्णों वाला, कितने गंधों वाला, feat rai वाला और कितने स्पर्शो वाला होता है ? इस प्रश्न के
પૂર્વોક્ત રીતે સાત પ્રદેશવાળા ધા સુધીના વણુ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શી વિષયક ભ’ગાના તેના વિભાગ પ્રમાણે નિરૂપણુ કરીને હવે સૂત્રકાર આઠ પ્રદેશવાળા ધના ભગા મતાવવા સૂત્રકાર કહે છે.-
'अपपसिए णं भंते ! खंघे पुच्छा' इत्याहि
ટીકા —ગૌતમ સ્વામીએ આ સૂત્ર દ્વારા પ્રભુને એવું પૂછ્યું છે કે 'अट्ट एसिए of भंते! खंधे कइवन्ने ? पुच्छा' हे भगवन् के अवयवीने मा પુલ પરમાણુએના સંયાગથી જે અવયવી ઉત્પન્ન થાય છે.-એવા તે આઠે પ્રદેશવાળા સ્કંધ કેટલા વર્ણીવાળા હેાય છે ? કેટલા ગંધાવાળા હાય છે ? કેટલા રસાવાળા હાય છે? અને કેટલા સ્પર્શીવાળા હાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ
भगवती सूत्रे
एगवन्ने' स्यात् एकवर्णः, 'जहा संत्तपरसियस्स जाव चउकासे पन्नत्ते' यथा सप्तमदेशिकस्य । येनैव प्रकारेण वर्णादि संप्तमदेशिकस्य कथितं तथैव अष्टमदेशिकस्कन्धस्यापि वर्णादिमत्वं ज्ञातव्यम्, कियत्पर्यन्तं तत्रत्यं प्रकरणमनुस्मरणीयं तत्राह - 'जाव' इत्यादि, 'जाब सिय चउफ से पन्नते' यावत् स्यात् चतु:स्पर्शः प्रज्ञप्तः स्यादेकवर्णः स्याद् द्विवर्णः स्यात् त्रिवर्णः स्यात् चतुर्वर्णः स्यात् पञ्चवर्णः स्यादेकगन्धः स्याद् द्विगन्धः स्यादेकरसः स्यात् द्विरसः स्यात् त्रिरसः स्यात् चतूरसः स्यात् पञ्चरः स्यात् द्विस्पर्शः स्यात् त्रिस्पर्शः एतत्पर्यन्तं तत्रत्यं प्रकरणम् ।
1
उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहां है कि-'गोधमा ! सिय एगवन्ने जहा सत्तपैएसिस्स जाब चउरकाले पन्नन्ते' हे गौतम ! सप्तप्रदेशिक स्कन्ध के जिस प्रकार से वर्णादिक कहे गये हैं उसी प्रकार से अष्टप्रदेशिक स्कन्ध के भी वर्णादि कहना चाहिये यावत् वह कदाचित् चार स्पर्शो वाला होता है यहां तक इस कथन का स्पष्टार्थ ऐसा है कि वह अष्टप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् एक वर्णवाला होता है, कदाचित दो वर्णोंवाला होता है, कदाचित् तीन वर्णों वाला होता है, कदाचित् चार वर्णों वाला होता है, कदाचित् पांच वर्णों वाला होता है, कदाचित् वह एक गंधवाला कदाचित् दो गंधों वाला, कदाचित् एक रखवाला' कदाचित् दो रसों पाला, कदाचित् तीन रसो वाला, कंदाचित् चार रसोंवाला, कदाचित् पांच रसोवाला, कदाचित् दो स्पर्शो वाला, कदाचित् तीन स्पर्शो वाला, कदाचित् चार स्पर्शो वाला हो सकता है इस विषय का विशेषअलु उडे छे - 'गोयमा ! सिय एगवन्ने जहा सत्तपए सियरस जाव उसे पन्नत्ते' हे गौतम! सात अहेशवाजा रङघना वर्षा विगेरे प्रश રીતે કહેવામાં આવ્યા છે. એજ પ્રમાણે આઠ પ્રદેશવાળા સ્મ્રુધના વર્ણો વિગેરે પ્રકારા સમજવા. ચાવત્ તે કેાઈવાર ચાર સ્પોŕવાળે! હાય છે. એ કથન સુધીનુ' કથન ગ્રહણ કરવાનુ... કહ્યું છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે તે આઠ પ્રદેશવાળા સ્કંધ કઈવાર એક વણુ વાળા હાય છે. કેાઈવાર એ વર્ણવાળા હાય છે. કાઇવાર ત્રણ વટવાળા હાય છે, કાઇવાર ચાર વર્ષોŕવાળા અને કાઈવાર પાંચ વર્ષાવાળા હાય છે. કાઇવાર તે એક ગધવાળા કોઈવાર એ ગધાવાળા હાય છે. કોઈવાર એક રસવાળા કઈવાર એ રસેાવાળા કોઈવાર ત્રણ રસા વાળા કાઇવાર ચાર રસાવાળા અને કાઈવાર પાંચ રસાવાળા હાય છે. કાઈવાર તે એ સ્પર્શીવાળા કાઈવાર ત્રણ સ્પર્શીવાળા કોઇવાર ચાર સ્પર્શીવાળા बोध' शडे छे. या विशेष प्रहारमा विचार मा प्रभाये अश्वामां आवे छे.
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७८१ 'जइ एगबन्ने यदि एकवर्णोऽष्टपदेशिका स्कन्धस्तदा एवं एगवन-दुबन्न-तिवन्ना जहेव सत्तपएसिए' एवमेकवर्णद्विवर्णत्रिवर्णः यथैव सप्तपदेशिके यथैव सप्तमदेशिके एकवर्णद्विवर्णत्रिवर्णवत्त्वं कथितम् तथैव इहापि ज्ञातव्यम् , तथाहि-योकवर्णस्तदा स्यात् काला स्यात् नीलः स्यात् लोहितः स्यात् हारिद्रः स्यात् शुक्लः। यदि द्विवर्णस्तदा स्यात् कालश्च नीलश्च १, स्यात् कालच नीलाश्चेति द्वितीयः २, रूप से विचार इस प्रकार से किया गया है-'जह एगवन्ने यदि वह 'अष्टप्रदेशिक स्कन्ध एक वर्णवाला होता है ऐसा जब सामान्यरूप से कहा जाता है तो ऐसे कथन में उस अष्टप्रदेशिक स्कन्ध में एक-दो तीन वर्षों की युक्तता विषयक कथन सप्तपदेशिक स्कन्ध में किये गये इनके कथन- जैसा ही समझ लेना चाहिये, तथाहि-एकवर्णवत्ता के कथन में-'स्यात् काला, स्यात् नीलः, स्यात् लोहितः, स्यात् हारिद्रः स्यात् शुक्ला' इस पाठ के अनुसार वह कदाचित् कृष्ण वर्णवाला भी हो सकता है १, कदाचित् नीले वर्णवाला भी हो सकता है २, कदाचित् लाल वर्णवाला भी हो सकता है ३, कदाचित् पीले वर्णवाला भी हो सकता है ४ कदाचित् शुक्ल वर्णवाला भी हो सकता है ५ इस प्रकार से ये पांच भंग हो सकते हैं यदि वह दो वर्णों वाला होता है तो ऐसे कथन में वह-'स्थात् कालश्च नीलश्च १, स्थात् कालश्च नीलाश्च २, स्यात्
'जइ एगबन्ने त मा प्रदेशवाणी मेsor पाणी डाय छतम
જ્યારે સામાન્ય રૂપથી કહેવામાં આવે છે. તે તે પ્રમાણેના કથનમાં તે આઠ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં એક વર્ણ, બે વર્ણ, ત્રણ વર્ણ, ચુક્તપણાનું કથન સાત પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે તે જ પ્રમાણે આઠ પ્રદેશ વાળા કંધના સંબંધમાં પણ સમજવું. તે આ પ્રમાણે છે. એક વર્ણપણાના ४थनमा स्यात् कालः, स्यात् नीलः स्यात् लोहितः, स्यात् हारिद्रः, स्यातू शुक्लः' કેઈવાર તે કાળા વર્ણવાળા પણ હોય છે ૧ કઈવાર નીલ વર્ણવાળો પણ હોય છે. ૨ કઈવાર લાલ વર્ણવાળ પણ હોય છે. ૩ કઇવાર પીળા વર્ણવાળા પણ હોય છે. ૪ અને કેઈવાર સફેદ વર્ણવાળા પણ હોય છે. ૫ આ રીતે તેના એકપણામાં આ પાંચ ભંગ થઈ શકે છે. જે તે બે વર્સોવાળ હોય છે એ प्रमाणेना थनमा त म प्रभाय मे पाये छ. स्यात् कालच नीलश्च १ २ ते क्षण अने नील पाणी हाय छे. १ 'स्यात् कालश्च नीलाश्चर' त पाताना र प्रदेशमा पर्णवाणी भने भने प्रदेशमा
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટર
भगवतीस्त्रे
स्यात् कालाच नीलश्चेति तृतीय. ३, स्यात् कालाच नीलाश्चेति चतुर्थः ४, इति प्रथमो द्विक्संयोगः (१). काळलोहिताभ्यामपि चत्वारो भङ्गाः (२) कालपीताभ्यामवि कालाइच नीलइच ३, स्यात् कालाश्च नीलाइच ४' इन प्रथम द्विकसंयोग संबंधी चार भंगो वाला होता है इन भङ्गों के अनुसार वह कदाचित् काले वर्णवाला और नीले वर्णवाला हो सकता है १, अथवा - यह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला और अनेक प्रदेशो में नीले वर्णवाला हो सकता है . २, अथवा अनेक प्रदेशों में यह कृष्ण वर्णवाला और एक प्रदेश में नीले वर्णवाला हो सकता है ३ अथवा - अनेक प्रदेशों में वह कृष्ण वर्णवाला और अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला हो सकता है इसी प्रकार काल और लोहित वर्णों के योग में भी चार भंग होते है - जैसे- 'स्यात् कालश्च लोहितश्च १, स्यात् कालश्च लोहिताश्च २ स्यात् कालाश्च लोहितश्च ३, स्यात् कालाइच लोहिताश्च ४' इसी प्रकार से चार भंग कृष्ण और पीत वर्ण के योग में भी होते हैं जैसे 'स्यात् कृष्णश्च हारिद्रश्च १, स्यात् कृष्णश्च हारिद्राश्च २, स्थात् कृष्णाश्च हारिद्रश्च ३, स्थात् कृष्णाश्च हारिद्राञ्च ४' इसी प्रकार से चार भंग
नीस वर्षावाणी होय छे. २ 'स्यात् कालाश्च, नीलश्च३' अथवा म શામાં તે કાળા વણુ વાળા હાય છે અને કોઇ એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળા होय . 3 'स्यात् कालाश्च नीलाइच४' अथवा भने प्रदेशोभां ते अजा ઘણુ વાળા હાય છે. અને અનેક પ્રદેશામાં નીલ વણુ વાળા હાય છે. ૪ આજ પ્રમાણે કાળા અને લાલ વર્ણના ચેાગથી ૪ ચાર ભગા થાય છે. તે આ 'प्रमाणे छे- 'स्यात् कालश्च लोहितश्च' धवार ते अजा भने सात वर्षा पाणी होय छे. १ 'स्यात् कालश्च लोहिताश्च२' ४ प्रदेशमां ते अजावर्भुवाणा भने भने अहेशभां तास वर्षावाणी होय छे. २ 'स्यात् काला लोहितश्च ३' मने प्रदेशोभां ते अजा वर्षावाणी होय हे मने अर्थ खेड अहेशभां सात वाशुवाणी होय छे. 3 'स्यात् कालारच लोहिताश्च४' भने પ્રદેશેામાં તે કાળા વણુવાળા હાય છે અને અનેક પ્રદેશેમાં લાલ વણુ વાળા હાય છે. ૪ આજ પ્રમાણેના ૪ ચાર ભંગા કાળા અને પીળા વણુ ના ચાગથી धाथ छे. ते या प्रभा छे- 'स्यात् कृष्णश्च हारिद्रश्च १' अर्धवार ते आजा हमने भीजा वर्षावाणी होय छे. १ 'स्यात् कृष्णश्च हारिद्राश्चर' थे अहेशभां તે કાળા વણુ વાળા હાય છે અને અનેક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળા હાય છે.ર્ 'स्यात् कृष्णाश्व हारिद्रश्च३' भने अहेशोभां ते अजा वर्ग वाणी होय छे हमने अर्ध अहेशभां भीजा वायुवाणी होय छे. 3 'स्यात् कृष्णाश्च हारि
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७८३ चत्वारो भङ्गाः (३) एवं काल शुक्लाभ्यामपि चत्वारो भङ्गाः (४) एवं नील लोहिताभ्यां चत्वारो भङ्गाः (५) एवं नीलहारिद्राभ्यामपि चत्वारो भङ्गाः (६) एवं नीलशुक्लाम्यायपि चत्वारो भङ्गाः (७) एवं लोहित हारिद्राभ्यामपि चत्वारो भङ्गाः (८) कृष्ण और शुक्ल वर्ण के योग में भी होते हैं-जैसे 'स्वात् कृष्णश्च शुक्ला १ स्यात् कृष्णश्च शुक्लाश्च २ स्यात् कृष्णाश्च शुक्लश्च, ३, स्यात् कृष्णाश्च शुक्लाश्च ४ ।
इसी प्रकार से चार भंग कृष्ण के स्थान पर नीलपद रखकर और उसके लाथ लोहितपद का योगकर बनते हैं जैसे- 'स्यात् नीला लोहितश्च १, स्यात् नीलच लोहिताइच २, स्यात् नीलाइच लोहितइच ३, स्यात् नीलाच लोहिताश्च ४,' इसी प्रकार से चार भंग नील और पील वर्ण के योग से बनते हैं- जैसे- 'स्यात् नीलश्च हारिद्रश्च १, स्वात् नीलइच हारिद्राश्च २, स्पात् नीलाइच हारिद्रश्च ३, स्यात् नीलाइच
द्राश्च४' भने प्रदेशोभां ते अजा वर्षावाणो भने भने अहेशोभां थीजा વણુ વાળા હાય છે. ૪ આજ પ્રમાણે ૪ ચાર ભંગા કાળા અને સફેદ વર્ણના योगथी थाय छे. ने या प्रमाणे छे- 'स्यात् कृष्णश्च शुक्लश्च १' अर्ध वार ते अजा भने सह वर्षावाणी होय छे, १ 'स्यात् कृष्णश्च शुक्लाश्व २' अध એક પ્રદેશમાં તે કાળા વણવાળા હાય છે અને અનેક પ્રદેશમાં તે સફેદ वर्षावाणी होय छे. २ " स्यात् कृष्णाच्च शुक्ला३' भने प्रदेशोभां ते अजा વણુ વાળા હાય છે તથા કેાઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળા હેય છે. ૩ 'स्यात् कृष्णाच्च शुक्लाश्च४' अने अहेशासां ते अजा वायुवाणी होय छे અને અનેક પ્રદેશામાં સફેદ વણુ વાળા હાય છે. ૪
આજ પ્રમાણેના ચાર લાંગાએ કૃષ્ણ વહુની જગાએ ‘નીલ’પદ મૂકી तथा तेनी साथै 'सोहित' पहने योनवाथी थाय छे, ते या प्रभाशे . - 'स्यात् नीलश्च लोहितश्च १' अर्धवार ते नीस वार्धुवाणो भने सास वर्षावाणी होय . १ 'स्यात् नीलश्च लोहिताश्च२' थे अहेशभां नीस वर्णवाणो भने अने अहेशोभां सात वर्षावाणी होय हे २ 'स्यात् नीलाश्च लोहितश्च३' અનેક પ્રદેશમાં તે નીલ વર્ણવાળા અને કાઇ એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળા होय छे. 3 'स्यात् नीलाश्च लोहिताश्च४' मने अहेशोभां ते नीस वर्षावाणी હાય છે અને અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા હોય છે. ૪ આજ રીતે નીલ वायुनी साथै भीजा वायुने योक्वाथी थाय छे ते मा प्रभाले छे - ' स्यात् नीलश्च दारिद्रश्च १' अर्धवार ते नीसवर्ष भने यीजा वालुवाणी होय छे. १ 'स्यात् नीलश्च हारिद्राश्चर' मे प्रदेशमां ते नीत वर्षावाणी होय छे भने
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
૭૮૪
हारिद्राश्च ४' इसी प्रकार से नील और शुक्लपद के योग से भी चार भङ्ग बनते हैं - जैसे- 'स्यात् नीलइव शुक्लश्च १, स्यात् नीलश्च शुक्लाइच २, स्यात् नीलाश्च शुक्लइच ३, स्थात् नीलाइच शुक्लाइव ४' इसी प्रकार से लोferve के साथ पीतपद का योग करने पर चार भंग बनते हैं जैसे- 'स्यात् लोहितइच हारिद्रश्च १, स्यात् लोहितश्च हारिद्राइच २, स्यात् लोहिताच हारिद्रश्च ३ स्यात् लोहिताश्च हरिद्रा ४' इसी प्रकार से लोहितपद के साथ शुक्लपद का योग करके जो ४ भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं-'स्यात् लोहितश्च शुक्लच १, स्यात् लोहितश्च शुरू वच २, स्थात् लोहिताश्च शुक्लच ३ स्यात् लोहिताश्च शुक्लाच ४, इसी प्रकार से पीत के साथ शुक्लपद का योग करके ४ भंग इस
અનેક પ્રદેશામાં પીળા વર્ણવાળા હાય છે. ૨‘ચાર્નીશ્વ હારિÜરૂ’ અનેક પ્રદેશમાં તે નીલ વર્ણ વાળા હાય છે તથા કાઇ એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળા હોય છે. ૩
આજ રીતે નીલવણુ અને સફેદવણુના ચૈાગથી પણ ૪ ચાર ભગા થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે. ચાર્નીશ્વયુદ્ધશ્વ’કોઇવાર તે નીલ વધુ વાળા અને સફેદ વવાળા હાય છે.૧ અથવા ‘ચાર્નીશ્ય ગુન્હાચર’ એક પ્રદેશમાં તે નીલ વધુ વાળા હાય છે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વણુવાળા હોય છે. ૨ (સ્યાત્ નીન્દ્રાક્ષ વસ્ત્ર રૂ' અનેક પ્રદેશામાં નીલ વણુ વાળા અને એક પ્રદેશમાં શુક્લ વણુવાળા હાય છે. ૩ યાત્ નીસ્ટાપ જીવના પપ્પુ” અનેક પ્રદેશેામાં તે નીલ વઘુ વાળા હાય છે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વણુ વાળા હાય છે. ૪
.
આજ પ્રમાણે ‘લાહિત' પદની સાથે પીત' પદ્યના ચાગ કરવાથી પણ ૪ ચાર ભગા થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે. યાત્એન્નિધારિદ્રશ્ય' ફાઈવાર તે લાલ વણુ અને પીળા વર્ણવાળા હોય છે. ૧ યા સ્રોનિ હારિદ્રશ્ય ર’એક પ્રદેશમાં તે લાલ વણુવાળા અને અનેક પ્રદેશેામાં પીળા વર્ણવાળા હાય છે. ૨ યાત્ ોધિારપ જ્ઞાદ્રિચ’ અનેક પ્રદેશમાં તે લાલ વણુ વાળા હાય છે અને કેઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળે હાય છે. ૩ યાત હોહિતાશ્વ હારિદ્રાવ છુ' અનેક પ્રદેશોમાં તે લાલ વર્ણવાળા હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં તે પીળા વણવાળા હોય છે ૪ આજ પ્રમાણે પીળા અને સફેદું વણુના ચૈાગથી પણ ૪ ચાર ભગા થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે–
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्रिका टीका श०२० ४०५ सु०६ अष्टप्रदेशिक स्कन्धस्य वर्णादिनि० ७८५ एवं लोहितशुक्ला भ्यामपि चत्वारो भङ्गाः (९) एवं दारिद्रशुक्लाभ्यामपि चत्वारो भङ्गाः (१०) भवन्तीति, एवमेते दश द्विकसंयोगा भङ्गास्तेषां चतुर्भिर्गुणने चत्वारिंशद् ४० द्विक्संयोगिनो भङ्गा भवन्तीति । यदि त्रिवर्णोऽष्टपदेशिकः स्कन्धस्तदा स्यात् कालच नीलश्च लोहितचेति प्रथमः ९, स्यात् कालच नीलच लोहिताश्चेति द्वितीयः २, स्यात् कालश्च नीळाच लोहितश्चेति तृतीयः ३, स्यात् कालच नीलाथ प्रकार से बनते हैं - स्यात् हारिद्रश्च शुक्लश्च १, स्यात् हारिद्रश्च शुक्ला २, स्यात् हारिद्राथ शुक्लश्च ३, स्थात् हारिद्राश्च शुक्लाश्च ४, इस प्रकार से ये द्विक संयोग १० भंग हैं और इन १० द्विक संयोगों में से १-१ कि संयोग के ४-४ भंग होते हैं जो ऊपर में दिखला दिये गये हैं । अतः द्विकसंयोगो भंगों की कुल संख्या ४० आती है ।
यदि वह अष्टप्रदेशिक स्कन्ध तीन वर्णोंवाला होता है तो वह'स्यात् कालइच, नीलइच लोहितश्च १' कृष्ण वर्णवाला, नीले वर्णवाला और लोहित वर्णवाला हो सकता है १, अथवा स्यात् कालच, नीलश्च लोहिताश्च २' वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला एक प्रदेश में नीले वर्णवाला और अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला हो सकता है २, अथवा 'स्यात् कालइच, नीलाइच लोहितश्च ३' वह एक प्रदेश में कृष्ण'स्यात् हारिद्रश्च शुक्लश्च १' अर्धवार ते यीजा मने सह वर्षावाणी हाय छे. १ 'स्यात् हारिद्रश्च शुक्लाश्च२' ४ प्रदेशमां ते यीणा वर्षावाणी होय छे भने भनेङ अहेशोभां सह वायु वाणी होय छे. २ 'स्यात् हरिद्राच शुक्लश्च ३' अने४ प्रदेशोभां ते पीजा वर्षावाणी होय हे तथा अर्ध अद्देशभां सह वायुवाणी होय छे 3 'स्यात् हारिद्राश्च शुक्लाइव ४' अने४ પ્રદેશેામાં તે પીળા વણુવાળા હાય છે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વણુ વાળે હાય છે. ૪ આ રીતે દ્વિકસચેાગી ઇસ ભગા થાય છે. આ દસે દ્વિકસ ચાગામાં ૧-૧ એક એક દ્વિકસ’ચાગના ૪-૪ ચાર ચાર ભગા થાય છે. જે ઉપર બતાવવામાં આવ્યા છે. એ રીતે દ્વિકસ’ચૈાગી ભગાની કુલ સ`ખ્યા ૪૦ ચાળીસ થાય છે
જો તે આઠ પ્રદેશવાળા સ્કંધ ત્રણ વણુ વાળા હાય તા તે આ પ્રમાણે भावाशेवाण हो राडे छे- 'स्यात् कालश्च नीटइच लोहितश्च ११ अर्धवार તે કાળા વણુ વાળા, નીલ વણુવાળા અને લાલ વણ'વાળા હાય છે. ૧ અથવા 'स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च २' थे अहेशभां ते કાળા વણવાળા હાય છે. કાઇ એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલ वालु वाणी होय छे. २ अथवा 'स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्च३' शु
भ० ९९
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८६
भगवतीसरे लोहिताश्चेति चतुर्थः ४, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्चेति पञ्चमः ५; स्यात फालाश्च नीलश्च लोहिताश्चेति षष्ठः ६, स्यात् कालाश्च नीलाच लोहितश्चेति सप्तमः ७, स्यात् कालाश्च नीलाच लोहिताश्चेत्यष्टमः ८1 एवं कालनीलहारिद्ररष्टौ वर्णवाला अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला और एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला हो सकता है ३ अथवा-'स्यात् कालश्च, नीलाश्च, लोहिताश्चे४' यह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला
और अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला हो सकता है ४, अथवा'स्यात् कालाइच, नीलच लोहितश्च ५' वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्ण पर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला और एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला हो सकता है ५ अथवा-'स्यात् कालाश्च, नीलश्च, लोहिताश्च ६ वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले धर्णवाला और अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला हो सकता है ६, अथवा-'स्यात् कालाइव नीलाश्च, लोहितश्च७' वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला और एकप्रदेश में लोहितं वर्णवाला हो सकता है अथवा 'स्यात् कोलाश्च नीलाञ्च लोहिताश्च' वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला और अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला हो सकता हैं ८, इस प्रकार से ये आठ भंग काल, नील, लोहित इन तीन वर्गों પ્રદેશમાં તે કાળા વેણુવાળ હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે हाय छे. ध प्रदेशमा ala व वाणी जाय छे. 3 अथवा स्यात् कालव नीलाइच लोहिताश्व ४' पाताना से प्रदेशमा १ व वाणी डाय છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં લાલવણ पाणे डाय छे. ४ अथवा 'स्यात् कालाइच नीलश्व लोहितश्च५' चाताना અનેક પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળ હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અને કોઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા હોય છે. ૫ અથવા “દાર कालाइच नीलश्व लोहिताश्च६' भने प्रदेशमात पाणी साय छे. કઈ એક પ્રદેશમાં નીલ વણવાળે હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં લાલ वर्ष वाया जाय छे. ६ अथवा 'स्यात् कालाइव नीलाश्च लोहितश्च' भने પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો डाय छे. तथा प्रदेशमा सवाणे डाय छे ७ अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलाच लोहिताश्च८' मने प्रदेशमा ते 8 वाणी डाय छे. भने। પ્રદેશોમાં નીલ વર્ણવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા હોય છે. ૮ આ રીતે આ આહ ભંગે કાળા, નીલ અને લાલ વર્ણના
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैर्येचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिक स्कन्धस्य वर्णादिनि० ७८७ भङ्गाः २, एवं कालनी शुक्लैरष्टौ भङ्गाः ३, एवं काललोहितहारिद्रैरष्टौ भङ्गाः ४, एवं काललोहितशुक्लैरष्टौ भङ्गाः ५, एवं कालहारिद्रशुक्लैरन्टौ भङ्गाः ६, एवं नीललोहितहारिद्रैरष्टौ भङ्गाः ७, एवं नीललोहितशुक्लैरटौ भङ्गाः ८, एवं नीलहारिद्रशुक्रष्टौ भङ्गाः ९, लोहितहारिद्रवलैरष्टौ मङ्गाः १० एवमेते दशके योग में हुवे हैं इसी प्रकार से ८ भंग काल, नील और पीतवर्ण के योग में भी होते हैं यह द्वितीय त्रिक संयोग है । इसी प्रकार से आठ भंग तृतीय त्रिकसंयोग जो काल, नील, शुक्लरूप है उसमें भी होते हैं ३, इसी प्रकार से आठ भंग काल लोहित पीतरूप जो चतुर्थ त्रिक संयोग है उसमें भी होते हैं ४, इसी प्रकार से आठ भंग काल लोहित शुक्लरूप जो पंचम त्रिक योग है उसमें भी होते हैं ५, इसी प्रकार से आठ भङ्ग काल हारिद्र शुक्लरूप जो छठा त्रिक योग है उसमें भी होते हैं ६, इसी प्रकार से आठ भङ्ग नील लोहित हारिद्ररूप जो ७ वाँ त्रिकसंयोग है उसमें भी होते हैं ७, इसी प्रकार के आठ भंग नीललोहित शुक्लरूप जो आठव त्रिक संयोग है उसमें भी होते हैं ८, इसी प्रकार से आठ भंग नील हारिद्र शुक्लरूप जो नौवां त्रिक संयोग है उसमें भी होते हैं ९, इसी प्रकार से आठ भंग लोहित हारिद्र शुक्ल रूप जो १० वांत्रिक है उसमें भी होते हैं १०, इस प्रकार से ये १० त्रिक
ચેાગથી થયા છે. એજ રીતે કાળા, નીલ અને પીળા એ ત્રણ વર્ણના ચેાગથી પણ આઠ ભગા થાય છે. આ બીજો ત્રિકસચેાગ છે. આજ રીતે ત્રીજો ત્રિક જે કાળા, નીલ, અને સફેદ વણુના ચૈાગથી થાય છે. તેના · मा लगो थाय छे 3 सेट रीते अजा, सास, यीजावार्थ ३५ भे ચેાથા ત્રિકસ ચાગ છે. તેમાં પણ આઠે ભગા થાય છે. ૪ એજ રીતે કાળા લાલ અને સફેદ વણુ રૂપ જે પાંચમા ત્રિકસ યાગ છે, તેમાં પણ પાંચ ભગા થાય છે. ૫ એજ રીતે કાળા, પીળા, ધેાળા વણુના ચેાગથી જે છઠ્ઠો ત્રિસચેાગ છે. તેમાં પણ આઠ ભગા થાય છે. ૬, એજ રીતે નીલવર્ગુ, લાલ વણુ અને પીળા વધુ રૂપ જે ૭ સાતમા ત્રિકસચેાગ છે. તેમાં પણ આઠ ભગા થાય છે. ૭, એજ રીતે નીલવળું લાલવણુ અને સફેદવણુ ના ચેાગથી જે આઠમે ત્રિકસ'ચાગ છે તેના પણ આઠ લગા થાય છે. ૮, તથા એજ પ્રમાણે નીલવર્ણ, પીળાવણુ અને સફેદવણુ રૂપ જે નવમા ત્રિકસ’ચૈાગ છે. તેમાં પણ આઠે ભગા થાય છે. હું અને એજ પ્રમાણે લાલવ, પીળાવણુ અને સફેદ વણુ રૂપ જે દસમેા ત્રિકસ યાગ છે. તેમાં પણ આઠ ભગા થાય છે. ૧૦, આ રીતે આ ૧૦ દસ ત્રિકસચેાગ છે, તેમાં એક એક ત્રિકસંચાગના પૂર્વોક્ત
'
1
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________
... .
............... -- --
भगवतीय त्रिकसंयोगा भङ्गाः, दशानामपि भङ्गानामेकैकसंयोगेऽष्टौ भवन्ति एवं सर्वेऽपि एते त्रिकसंयोगिनो भङ्गा अशीतिर्भवन्ति ८० । यदि अष्टपदेशिकः स्कन्धश्चतुर्वर्णस्तदा स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्चेति प्रथमः १, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्चेति द्वितीयः२, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्चेति तृतीयः ३, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्चेति चतुर्थः ४, स्यात संयोग है इनमें से एक २ त्रिक संयोग के पूर्वोक्तरूप से आठ २ भंग हो जाते हैं अतः सब मिलकर त्रिक संयोगी भंग ८० होते हैं।
* यदि वह अष्टप्रदेशिक स्कन्ध चार वर्णों वाला होता है तो वह 'स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च १' कदाचित् कृष्ण वर्णवाला नील वर्णवाला, लोहित वर्णवाला और पीले वर्णवाला हो सकता है अथवा-'स्यात् कालश्च, नीलश्व, लोहितश्च, हारिद्राइच २' वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला, एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला और अनेक प्रदेशों में पीले वर्णवाला हो सकता है २, अथवा-'स्यात् कालश्च नीलश्च, लोहिताश्च, हारिद्रश्च ३' वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला' अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला और एक प्रदेश में पीले वर्णवाला हो सकता है २ अथवा-'स्थात् कालश्च, नीलश्च, लोहिताश्च, हारिद्राश्च४' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले और अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले हो सकते हैं ४, अथवाરીતે આઠ-આઠ ભંગ થાય છે. જેથી કુલ મળીને આ ત્રિકસરગી ૮૦ એંસી ભગે થાય છે. જે તે આઠ પ્રદેશવાળે કંધ ચાર વર્ણોવાળો હાય त म प्रमाणे या२ वा डश छ-'स्यात् कालश्च नीलच लोहितश्च हारिद्रश्च १ वा२ ते वाणा, नीद व पाणी are पाणी मने पी व वाण हाय छ. १ अथवा 'स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्चर' पाताना में प्रदेशमा व वाणी में प्रदेशमा નીલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો અને અનેક પ્રદેશોમાં પીળા व वाणी डाय छे. २ अथवा स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च३' એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવા અનેક પ્રદેશમાં 'दा पाणी मन में प्रदेशमा पीस पाणी हाय छे. 3 'स्यात् कालच नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च४' अथवा मे प्रदेशमा १ वाणा હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલ वाणी मरे भने प्रदेशमा पी. पाणी डाय छे. ४ अथ। 'स्यात्
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७८९ कालच नीलाच लोहितच हारिद्रश्चेति पञ्चमः ५ स्यात् कालच नीलाश्च लोहितश्च दारिद्रति षष्ठः ६ | स्यात् कालथ नीलाच लोहिताच दारिद्रश्चेति सप्तमः ७ । स्यात् कालच नीलाच लोहिताथ हारिद्राचेति अष्टमः ८ । स्यात् कालाच नीलव लोहितश्च हारिद्रश्चेति नवमः ९ | स्यात् कालाश्व नीलश्थ लोहितच हारिद्राश्चेति 'स्यात् कालच नीलाश्र, लोहितश्च हारिद्रश्च ५' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला और एक प्रदेश पीले वर्णवाला हो सकता है ५, अथवा - 'स्यात् कालइच, नीलाइच, लोहितश्च. हारिद्राइच ६' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला और अनेक प्रदेश हारिद्र वर्णवाले हो सकते हैं ६, अथवा - 'स्यात् कालश्च नीलाइच, लोहिताश्च हारिद्रश्च ७' एक प्रदेश में वह कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला और एक प्रदेश में हारिद्र वर्णवाला हो सकता है ७' अथवा स्यात् कालश्च, नीलाइव लोहिताश्च हारिद्राश्च ८' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला अनेक प्रदेश उसके नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले और अनेक प्रदेश पीछे वर्णवाले हो सकते हैं ८' अथवा 'स्थात् कालाइच, नीलश्च, लोहितच्च हारिद्रश्च ९' अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्णवाले, एक प्रदेश उसका नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्ण
,
कालच नीलाच लोहितश्च हारिद्रश्च५' तेनेो मे प्रदेश अजा वर्षावाणो मने પ્રદેશેા નીત વર્ણવાળા કાઈ એક પ્રદેશ લાલ વણુ વાળા તથા કાઈ પ્રદેશ -यीजा वर्षावाणी होय छे. ५ ' स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च६' તે પેાતાના એક પ્રદેશમાં કાળા વણુ વાળા અનેક પ્રદેશામાં નીલ વધુ વાળે કાઈ- એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા હોય છે ૬ અને અનેક પ્રદેશેામાં પીળા वर्षावाणी होय . अथवा 'स्यात् फलश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च ७' એક પ્રદેશમાં તે કાળા વણુ વાળે અનેક પ્રદેશેામાં નીલ વણુ વાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વવાળા અને એક પ્રદેશમાં પીળા વણુવાળા હાય છે. છ અથવા 'स्यात् कालश्च नीलाइव लोहिताश्च हारिद्राश्च८' मे प्रदेशमां ते आजा વાળા હાય છે. તેના અનેક પ્રદેશ નીલ વવાળા અનેક પ્રદેશે। લાલ वायु वाणा, मनेऽ अहेश। चीणा वायु वाणा होय छे ८ अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च ९' मने अहेशोभां ते डाणा वधु वाणी होय हे •એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળા કાડ઼ પ્રદેશમાં લાલ વર્ષોવાળા અને કોઈ એક
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्र
७९०
दशमः १० । स्यात् कालाच नीलच लोहितव हारिद्राचेति एकादशः ११ । स्यात् कालाच नीलश्व लोहिताश्व हारिद्राश्वेति द्वादशः १२ | स्यात् कालाव नीला लोहित हारिद्रश्चेति त्रयोदशः १३ | स्यात् कालाच नीलाच लोहितथ वाला और एक प्रदेश पीले वर्णवाला हो सकता है ९, अथवा - 'स्थात् कालाइच नीलश्च लोहितश्च हारिद्राइच १०' अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्णवाले एक प्रदेश उसका नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला और अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले हो सकते हैं १०, अथवा - ' स्यात् फालाश्च, नीलइच लोहिताश्थ, हारिद्रश्च ११' अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्णवाले, एक प्रदेश उसका नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्ण 'वाले और एक प्रदेश पीले वर्णवाला हो सकता है ११, अथवा 'स्यात् कालाख, नीला, लोहिताश्च, हारिद्राश्च १२' अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्णवाले, एक प्रदेश उसका नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश उसके लोहित वर्णवाले और अनेक प्रदेश पीछे वर्णवाले हो सकते हैं १२, अथवा'स्यात् कालाच, नीलाच, लोहितश्च, हारिद्रश्च १३' अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्ण'वाला और एक प्रदेश पीले वर्णवाला होता है १३, अथवा - ' स्यात् कालाच नीलाइच, लोहितश्च हारिद्राइच १४' अनेक प्रदेश उसके कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले एक प्रदेश लोहित वर्णवाला प्रदेशभां चीणा वर्षावाणी होय छे. अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च १०' ने प्रदेशोभां ते अजा वर्शवाणी मे अहेशभां नीसવણુ વાળા એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળેા અનેક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળા હાય છે. ૧૦ अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च ११' અનેક પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળા હાય છે એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળે હાય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા હાય છે. અને કાઈ એક પ્રદેશમાં श्रीजा वाशु वाणी होय छे. ११ 'स्यात् कालाञ्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च १२' તેના અનેક પ્રદેશેા કાળા વણુ વાળા હોય છે. એક પ્રદેશ નીલવર્ણવાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશેા લાલ વણુ વાળા અને અનેક પ્રદેશે પીળા વણુ વાળા हाय छे १२ अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च १३ तेना અનેક પ્રદેશ કાળા વઘુ વાળા અનેક પ્રદેશેા નીલ વધુ વાળા કાઈ એક પ્રદેશ લાલ વણુ વાળે અને કાઈ એક પ્રદેશ પીળા વણુ વાળા હાય છે. ૧૩ અથવા 'स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्राश्च १४' भने प्रदेशाभां ते आजा ઘણું વાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશેામાં નીલ વણુ વાળા હાય છે એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળા હોય છે, અને અનેક પ્રદેશામાં પીળા વણુ વાળા હાય છે.૧૪
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयमन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७९१ हारिद्राश्चेति चतुर्दशः १४ । स्यातू कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्चेति पञ्चदेशः १५ । स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च कारिद्राश्चेति षोडशः १६ । 'एए सोलसभंगा' एते षोडशभङ्गाः भवन्ति । 'एकमेए पंच चउकसंजोगा' एवमेते
और अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले हो सकते हैं १४, अथवा-'स्यात् कालाच, नीलाच, लोहिताश्च, हारिद्रश्च १५' अनेक प्रदेश उसके काले, अनेक प्रदेश उसके नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश उसके लोहित वर्णवाले
और एक प्रदेश उसका पीले वर्णवाला हो सकता है १५, अथवा'स्यात् कालाश्च, नीलाच, लोहिताश्च, हारिद्राश्च' अनेक प्रदेश उसके कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश उसके नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले और अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले हो सकते हैं १६, 'एए लोलस भंगा' इस प्रकार के ये १६ भंग होते हैं, ये १६ भंग एक चतुष्कयोग के काल-नील लोहित और हारिद्र इन चार के संयोग में हुए हैं यहां चतुष्क संयोग ५ होते हैं वे इस प्रकार से हैं, काल, नील, लोहित और हारिद्र इन चार का एक चतुष्क संयोग १, काल, नील, लोहित और शुक्ल इनका द्वितीय चतुष्क संयोग, काल, नील, पीत और शुक्ल इनका तीसरा चतुष्क संयोग, काल, लोहित, पीत, शुक्ल इनक्षा चतुर्थ 'स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च दारिद्रश्च१५' तेना मने प्रदेश ४ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશો નીલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશો લાલ વણવાળા અને है । प्रदेश पाट वाणे डाय छे. १५ अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलाइच लोहिताश्च हारिद्राश्च१६' भने प्रदेशामाता वाले भने પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો અનેક પ્રદેશોમાં લાલ વર્ણવાળો અને અનેક પ્રદેशाम पीक वाया जाय छे. १६ 'एए खोलसभंगा' मा शत मा An ભંગે થાય છે. આ સાળ ભંગ કાળા, નીલ, લાલ અને પીળા વર્ગના યેગથી પહેલા ચતુષ્ક સગમાં થયા છે.
એવી જ રીતે પાંચ ચતુઃસંગે થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે. કાળા. નીલ, લાલ અને પીળા વર્ણના રોગથી પહેલા ચતુષ્કસંગલ કાળા, નીલ, લાલ અને સફેદ વર્ણના રોગથી બીજો ચતુષ્કસાગ ૨ કાળા, નીલ, પીળા અને સફેદના વેગથી ત્રીજો ચતુષ્કસંચાગ ૩ કાળા, લાલ પીળા અને સફેદ વર્ણના રોગથી ચોથે ચતુષ્ટસંચાગ ૪ અને નીલ, લાલ, પીળા
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९२
... भगवतीने पोडशापि पश्चचतुष्कसंयोगाः कार्या: 'एवमेए असीईभंगा' एवमेते अशीतिसं. ख्यका भङ्गा भवन्ति षोडशानां पश्चसंख्पया गुणने अशीतावेव पर्यवसानाव, तत्र गुणने इमे भङ्गाः। कालनीललोहितहारिद्राणामेको भङ्गः १, कालनीललोहित शुक्लानां द्वितीयो भङ्गः २ । कालनीळहारिद्रशुक्लानां तृतीयो भङ्गः ३ । काल. लोहितहारिद्रशुक्लानां चतुर्थों भङ्गः ४ । नीललोहितहारिद्रशुक्लानां पञ्चमो भङ्गः ५, एमिः पञ्चभिरेव उपरोक्तषोडशानां गुणने कृते सति अष्टमदेशिकस्कन्धे चतुर्वर्णानधिकृत्य अशीतिमङ्गा भवन्तीति ॥ - यदि पञ्चवर्णोऽष्टप्रदेशिकः स्कन्धस्तदा स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च १, स्यात् कालन्ध नीलच लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च २, स्यात् चतुष्क संयोग और नील, लोहित पीत और शुक्ल इनका पांचवां चतुष्क संयोग, इस प्रकार से ये चतुष्क संयोग ५ हैं इनमें से एक एक चतुष्क संयोग के १६-१६ अंग हुए हैं-अतः १६४५८० भंग हो जाते हैं यही बात 'एवमेए पंच चउकसं मोगा, एक्मेए असीई भंगा' इन सूत्रपाठों से प्रकट की गई है। ये ८० भंग अष्टप्रदेशिक स्कन्ध में चार वर्णों को लेकर हुए हैं ऐसा जालना चाहिए। ___यदि वह अष्टप्रदेशिक स्कन्ध पांच वर्णों वाला होता है तो इस संबंध में यहां २६ मंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं-'स्थात् कालाश्च, नीलश्च लोहितच, हारिद्रश्च शुक्लश्च १' कदाचित् वह कृष्ण वर्णवाला, नील वर्णवाला, लोहिल वर्णवाला, पीत वर्णवाला और शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १ अथया-'स्यात् कालन्थ, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्रश्च, शुक्लाश्च २' वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश અને સફેદ એ ચાર વર્ણના રોગથી પાંચમે ચતુષ્કસંગ એ રીતે પાંચ ચતુષ્કસંગે થાય છે. તેમાં દરેક ચતુષ્કસગમાં ૧૬-૧૬ સોળ સોળ ભંગ ઉપર બતાવેલ કમથી થાય છે. એ રીતે ૧૯=૮૦ એંસી ભગે थाय छे. मे पात 'एबमेए पंच चउकसंजोगा एवमेए असीईभंगा' या सूत्र પાઠથી બતાવેલ છે. આ ૮૦ એંસી ભગે આઠ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં ચાર વણેના ચેગથી થયા છે તેમ સમજવું.
જે તે આઠ પ્રદેશવાળ સ્કંધ પાંચ વર્ણોવાળે હોય તે તે પાંચ વર્ણના योगथी मडिया ३६७०पीस लगी थाय छ २ मा प्रभारी छ.-'स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च१ वा२ ते ४ वाणी, नीर वाणा, લાલ વર્ણવાળે પીળા વર્ણવાળો અને શુકલ વર્ણવાળ હોય છે. ૧ અથવા સ્ટાર कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्व शुक्लाश्चर' ते पाताना मे प्रदेशमा
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७९३ कालच नीलच लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च ३, स्यात् कालच नीलश्च लोहितच हारिद्राथ शुक्लाथ ४, स्यात् कालच नीलव लोहिताथ हारिद्रथ शुक्लश्च ५, स्यात् कालच नीलश्च लोहिताश्व हारिद्रव शुक्लाच ६ | स्यात् कालश्च नीलभ मैं नीले वर्णवाला, एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश में पीले वर्णवाला, और अनेक प्रदेशों में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है अथवा - 'स्यात् कालश्च, नीलइच, लोहितइच, हारिद्राश्च शुक्लच ३' वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला, एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में पीले वर्णवाला, और एक प्रदेश में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ३ अथवा - 'स्थात् कालइच, नीलइच, लोहितइच, हारिद्राइब, शुक्लाइच ४' वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला, एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में पीले वर्णवाला, और अनेक प्रदेशों में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ४ अथवा - 'स्यात् कालइच, नीलइच लोहिताइच हारिद्रश्च शुक्लश्च ५' एक प्रदेश में वह कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश में पीछे वर्णवाला और एक प्रदेश में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ५, अथवा - 'स्पात् कालश्च, नीलइच, लोहिताश्च, हारिद्रश्च शुक्लाइच ६' एक प्रदेश में वह कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला, अनेक કાળા વઘુ વાળા એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળા એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળા એક પ્રદેશમાં પીળા વણ વાળા અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળા હાય ४. २ अथवा 'स्यात् कालश्च नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्राश्च शुक्लश्च३' ते પેાતાના એક પ્રદેશમાં કાળા વણુ વાળા એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળા એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળા અનેક પ્રદેશેામાં પીળા વણુ વાળા અને એક પ્રદેશમાં સફેદ वाणु वाणी होय छे, 3 अथवा 'स्यात् काउच, नीलश्च, लोहितरच, हारिद्रश्च शुक्लाश्च४' ते पोताना अ ो प्रदेशमां अजा वर्षावाणो मे प्रदेशभां नीस વણુ વાળા એક પ્રદેશમાં લાલ વધુ વાળે અનેક પ્રદેશામાં પીળા વઘુ વાળે અને मने प्रदेशोभां सह वर्षावाणी हाय है. ४ अथवा 'स्यात् कालश्च नीलश्च, लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च५' કોઈવાર ते એક પ્રદેશમાં કાળા વણુ વાળા એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળા અનેક પ્રદેશામાં લાલ વણુ વાળે એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળે અને એક પ્રદેશમાં सह पार्थवाणी होय छे. प अथवा 'स्यात् कालश्च नीलश्च, लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च६' अर्धवार ते पोताना मे अहेशभां आणा वायुवा ४
भ० १००
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९५
भगवतीस्त्रे बोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च ७ । स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्च ८ । स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च ९ । स्यात् कालच नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च १० । स्यात् कालश्च नीलाच प्रदेशों में लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश में पीले वर्णवाला, और अनेक प्रदेशों में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ६, अथवा-'स्यात् कालश्च नीलच, लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च ७' एक प्रदेश में वह कृष्णवर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में लोहित वर्ण: घाला अनेक प्रदेशों में पीले वर्णवाला और एक प्रदेश में शुक्ल वर्णघाला हो सकता है ७, अथवा-'स्यात् कालश्च, नीलश्च, लोहिताश्च, हारिद्राश्च शुक्लाश्च ८' एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में पीले वर्णवाला और अनेक प्रदेशों में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ८, अथवा-'स्यात् कालश्च, नीलाश्च, लोहितश्च, हारिद्रश्च, शुक्लश्च ९१ एक प्रदेश में वह कृष्ण वर्णवाला अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला, एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला और एक प्रदेश में पीले वर्णवाला एवं एक प्रदेश में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ९, अथवा-'स्पात कालइच, नीलाच, लोहितश्च, हारिद्रश्च, शुक्लाश्च १०' एक प्रदेश उसका પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો કોઈ એક પ્રદેશમાં पी वाणी मने मन प्रशामा स पाणी डाय छ. ६ अथवा स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च७' अथवा में प्रदेशमा क्षणा વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અને કેઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળે डाय छे. ७ मथवा 'स्योत् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्च પોતાના કેઈ એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણ વાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળે भने भने प्रदेशामा सह व पाणी य छे. ८ अथवा 'स्यात् कालश्च नीलाच लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च । प्रदेशमi sim १ वागा હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં નીલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળે હોય छ. ८ अथवा 'स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च१०' તેને એક પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળી, અનેક પ્રદેશે નીલ વર્ણવાળા, એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળ, એક પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળો, તથા અનેક પ્રદેશે સફેદ વર્ણવાળા डाय छे. १० अथवा 'स्यात् कालब्ध, नीलाध, लोहितश्व, हारिद्राश्च शुक्लश्व११' એક પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળ અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिक स्कन्धस्य वर्णादिनि०
लोहितव हारिद्राश्च शुक्लश्च ११ । स्यात् कालथ नीलाच लोहितच हारिद्राच शुक्ला १२ । स्यात् कालश्च नीलाच लोहिताश्व हारिद्रश्च शुक्लश्च १३ - 1 स्यात् कालश्च नीलाच लोहिताश्व हारिद्रश्च शुक्लाश्च १४ । एवमेतान् चतुर्दकृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीछे वर्णवाला, और अनेक प्रदेश शुक्लवर्णवाले हों सकते हैं १० अथवा - 'स्यात् कालथ, नीलाच, लोहितच, हारिद्रश्च शुक्लश्च ११' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ११, अथवा - 'स्पात् कालश्च, नीलाश्च, लोहितश्च, हारिद्राश्च शुक्लाश्च १२' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला हो सकता है, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं १२, अथवा - ' स्यात् कालश्च, नीलाच, लोहिताइच, हारिद्रश्च शुक्लश्च १३ ' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश उसके नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीत वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १३, अथवा 'स्यात् कालश्च, नीलाइच, लोहिताइच, हारिद्रश्च शुक्लाश्च १४१ एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, अनेक
તે લાલ વણુ વાળે અનેક પ્રદેશેામાં પીળા વણુ વાળા એક પ્રદેશમાં સફે वाणु वाणी, डाय छे. ११ अथवा 'स्यात् कालव, नीलाश्च लोहितश्व हारिद्राक्ष शुक्लाश्च १२' अथवा ते पोताना अर्ध से प्रदेशमां आणा वर्षावाणी अने પ્રદેશેામાં નીલ વણુ વાળા એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળા અનેક પ્રદેશેામાં પીળા वाणु वाणो भने अने! अशोभां सह वर्षावाणी होय छे. १२ अथवा 'स्यात् कालच नीलाच, लोहिताच, हारिद्रश्च शुक्ला १३' । વણુ વાળે અનેક પ્રદેશોમાં નીલ વધુ વાળા અનેક એક પ્રદેશમાં પીળા વણુવાળો અને કાઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ વધુ વાળો होय छे, १३ अथवा 'स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहिताश्च, हारिद्रश्च शुक्लाश्च १४ પાતાના કાઇ એક પ્રદેશમાં તે કાળા વણુ વાળો અનેક પ્રદેશમાં નીલ વણુવણુ વાળા અનેક પ્રદેશમાં લાલ વણુવાળો એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળો અને અનેક પ્રદેશેામાં સફેદ વર્ણવાળો હાય છે. ૧૪ માં ચૌદ લગા કહ્યા પછી
પ્રદેશેામાં
अहेशभां ते अजा લાલ વવાળો
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९६ .
भंगवतीसूत्र शान् उच्चार्य स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च १५ । 'एसो पन्नरसमो भंगो' एषः पञ्चदशो भङ्गः । ततः परं स्यात् कालाश्च नीलच लोहिनश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति षोडशः १६ । स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति सप्तदशः १७ । स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारि. प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला, और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते है १४, इन १४ भंगों को कहने के बाद फिर इन भंगों को कहना चाहिए-'स्थात् कालश्च, नीलाश्च, लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च १५' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला हो सकता है, अनेक प्रदेश उसके नीले वर्णवाले हो सकते हैं, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले हो सकते हैं, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले हो सकते हैं और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १५ 'एसो पन्नरसमो भंगो' यह पंद्रहवां अंग है, इसके बाद ऐसा कहना चाहिये-'स्थात् कालाव, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्रश्च, शुक्लश्च १६' उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले हो सकते हैं, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, हो सकता है, एक प्रदेश उसका लोहित वर्णवाला हो सकता है, एक प्रदेश उसका पीले वर्णवाला हो सकता है और एक प्रदेश उसका शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १६, अथवा स्यात् कालाब, नीलश्च, लोहितश्च, हारिप्रश्च, शुक्लाश्च १७ अनेक प्रदेश उसके कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं १७, अथवा स्यात्
मा प्रभायेन मान-'स्यातू कालश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च१५' तना से प्रदेश अणा पाणी भने प्रदेशी नामा અનેક પ્રદેશો લાલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળા તથા કઈ એક प्रदेश स व वाणी डाय छे. १५ 'एस्रो पन्नरसमो भंगो' मा ५२म। . छ. 'स्यात् कालाश्च, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्रश्च शुक्लश्च १६ तना અનેક પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળા હોઈ શકે છે. કેઈ એક પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળો કોઈ એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળ એક પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળ અને કઈ એક प्रदेश सह पाजो डाय छे. १६ अथवा स्यात् कालाश्च, नीलश्च, लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च१७' तना भने प्रदेश ४ वाणा मे પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળે અને અનેક प्रदेश सह पाडाय छे. १७ मा 'स्यात् कालाश्च नीलश्च
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७९৬ द्राश्च शुक्लचेति अष्टादशः १८ । स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्चेति एकोनविंशतितमः १९ । स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति विंशतितमः २० | स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति एकविंशतितमः २१ । स्यात् कालाश्च नीलश्व लोहिताश्च कालाइच, नीलइच, लोहितश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च १८' अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला अनेक प्रदेश पीत वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १८ अथवा - 'स्पात् कालाइच, नीलच, लोहितश्च, हारिद्राइच, शुक्लाश्च १९' अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं १९, अथवा - 'स्यात् कालाइच, नीलइच, लोहिताइच, हारिद्रश्च, शुक्लश्व २०' अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २०, अथवा - 'स्थात् कोलाइच, नीलश्च, लोहिताइच, हारिद्रश्च शुक्लइच २१' उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीछे वर्णवाला, और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २१, अथवा - ' - 'स्यात् कालाच,
लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च १८' भनेर अहेशासां ते ठाणा वर्षावाणी ये પ્રદેશમાં નીલ વવાળો એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળો અનેક પ્રદેશામાં પીળા વણુ વાળો અને કેઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ વધુ વાળો હાય છે. ૧૮ અથવા 'स्यात् क. लाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्च १९' भने अहेशोभां ते કાળા વણુ વાળો એક પ્રદેશમાં નીલ વણ વાળો એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળો અનેક પ્રદેશેામાં પીળા વણુ વાળો અને અનેક પ્રદેશામાં સફેદ વણુ વાળા હાય छे, १७ अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च२०१ અનેક પ્રદેશામાં તે કાળા વઘુ વાળો એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળો અનેક પ્રદેશામાં લાલ વણુ વાળો એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો અને એક પ્રદેશમાં सह वालुवाजो होय छे २० अथवा 'स्यात् कालाश्च, नीलश्च, लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च२१' मने अहेशामां ते अजा वायुवाजो मे अहेशभां નીલ વઘુ વાળો અનેક પ્રદેશામાં લાલ વધુ વાળો કાઇ એક પ્રદેશમાં પીળા
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६८
भगवतीने हारिद्राश्च शुक्लश्चेति द्वाविंशतितमः २२ । स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति त्रयोविंशतितमः २३ । स्यात् कालाश्च नीलाच लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति चतुर्विंशतितमः २४ । स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्राश्व शुक्लश्चेति पञ्चविंशतितमः २५ । स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च नीलच, लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च २२' उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २२, अथवा-'स्यात् कालाश्च, नीलाच, लोहितश्च, हारिद्रश्च, शक्लश्च २३' अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले. एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २३, अथवा-'स्यात् कालाइच, नीलाच, लोहितश्च, हारिद्रश्च, शुक्लाश्च २४' अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं २४, अथवा-'स्यात् कालाश्च, नीलाइच, लोहितश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च २५' अनेक प्रदेश उसके कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २५, अथवा-'स्यात् कालाइच, १ वाणी मन में प्रदेशमा स १४ामो सय छ २१ अथवा 'स्यात् फालाश्व नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च२२' मने प्रशामा तामा વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો હોય छ. २२ अथवा स्यात् कालाश्च, नीलाइच, लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च२३' तेना भने प्रदेश
। भने प्रदेश નીલ વર્ણવાળા એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળા એક પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળો मन में प्रदेश सई पाजो डाय छे. २३ अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च२४' अथवा म प्रशिमi a qg: વાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં નીલ વર્ણવાળો હોય છે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળ તથા અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ વર્ણ पाणी डाय छ २४ मा 'स्यातू कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्व२५' भने प्रदेशमा त ४ा १ वाणी डाय छे. मने प्रदेशमा નીલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણ पाणी मन में प्रदेशमा स प वाणो हाय छे. २५ मा 'स्यात्
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७९९ हारिद्रश्च शुक्लश्चेति पड्विंशतितमः२६ । 'एए पंचसंनोगेणं छब्बीसं भंगा भवंति' एते पञ्चवर्णानां कृष्णनीललोहितहारिद्रशुक्लानाम् एकत्वानेकत्वाभ्यां मिलि. तानां संयोगेन पइविंशतिभंगा भवन्ति इति । एवमेव सपुवावरेणं एकगदुयगतियगचउक्तगपंचगसंजोगेहि' एवमेव सपूर्वापरेण एक-द्विक-त्रिक-चतुष्कपंचकसंयोगैः 'दो एकतीसं भंगसया भवति' द्वे एकत्रिंशद् भङ्गशते इति एकत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गाः (२३१) भवन्ति । तत्रासंयोगिनो मङ्गाः एश्च ५, द्विकसंयोगिनो भङ्गाश्चत्वारिंशत् ४०, त्रिकसंयोगिनो भङ्गा अशीतिः ८०, चतुःसंयो गितो भङ्गा अशीतिः ८०, पञ्चकसंयोगिनो भङ्गाः पविंशतिः २६ भवन्ति, सर्वसंकलनया एकत्रिंशदधिकशतद्वयमङ्गाः (२३१) भवन्तीति । 'गंधा जहा नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च' अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्णवाले अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २६' 'एए पंच संजोगेणं छब्बीस भंगा भवति' इस प्रकार से ये पांच वर्षों के कृष्ण, नील, लोहित, हारिद्र और शुक्ल-इनके संयोग से-इन्हीं के एकत्व और अनेकत्व को लेकर २६ भंग हुए हैं 'एवमेव सपुत्वावरेणं एकग-दुयग-तियगचउक्कग-पंचग-संजोगेहि दो एकतीसं भंगसया भवंति' इस प्रकार वर्णों को आश्रित करके अष्टप्रदेशिक स्कन्ध में असंयोगी भंग ५, विकसंयोगी भंग ४०, त्रिकसंयोगी भंग ८०, चतु:संयोगी भंग ८० और पंचकसंयोगी भंग २६ ये सब मिलकर २३१ होते हैं । 'गंधा जहा कालाश्च नीलाश्च, लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च२६' भने प्रदेशमा stan વર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો અને કોઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ १ वाणाय छे. २६ 'एए पंचसंजोगेणं छव्वीसं भंगा भवंति' मा शत मा કાળા, નીલ, લાલ, પીળા અને ધોળા એ પાંચ વર્ષના સંયોગથી તેના એક५ भने मनपामा मा २६ ७०वीस म यया छ. 'एवमेव सपुव्वावरेणं, एक्कगदुयगतियगच गपंचगसंजोगेहि दो एकतीसं भंगसया भवंति' मा शत पाँ સ બંધી આઠ પ્રદેશી ઔધમાં અસ ચગી ૫ પાંચ દ્વિસંગી ૪૦ ચાળીસ ભગો વિકસંગી એંસી ભગ ચાર સંગી એંસી ભંગે અને પાંચ સગી ૨૬ છવ્વીસ ભેગે આ બધા મળીને કુલ ર૩૧ બસે એકત્રીસ ભંગ થાય છે.
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती ८०० सत्तपएसियस्स' गन्धा यथा सप्तपदेशिकल्य, तथा अष्टप्रदेशिकस्य पडू भङ्गा भवन्तीत्यर्थः । 'रसा जहा एयरसेव वना' रसा यथा एतस्यैव-अष्टप्रदेशिकस्यैव वर्णाः अष्टपदेशिकवर्णपदेव रसा अपि ज्ञातव्याः, तत्रासंयोगिनः पञ्च ५, द्विकसंयोगिनश्चत्वारिंशत् ४०, त्रिसंयोगिनोऽशीतिः ८०, चतुष्कसंयोगिनोऽशीतिः ८०, पञ्चकसंयोगिनः षड्वंशतिः २६, एवं रसानाश्रित्याऽटप्रदेशिय स्कन्धे सर्वसंकलनया एकत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गाः २३१, भवन्ति, वर्णविभागरदेव रसभङ्गानामपि विभागः स्वयमेव ऊहनीय इति । 'फासा जहा चउपएसियस' स्पर्शा यथा चतुष्प्रदेशिकप्रकरणे येन रूपेण स्पर्शानां भङ्गाः प्रदर्शितास्तेनैव रूपेण अत्रापि ज्ञातव्यास्तथाहि-यदि द्विस्पर्शोऽष्टप्रदेशिकः स्कन्धस्तदा स्यात् सत्तपएलियस्ल सप्तप्रदेशिक स्कन्ध में गंध को लेकर जिस प्रकार से ६ भंग प्रकट किए जा चुके हैं, इसी प्रकार से अष्टप्रदेशिक स्कन्ध में भी गन्ध को आश्रित करके६ भंग प्रकट करना चाहिये, रसा जहा एघस्से. ववन्ना' जिस प्रकार से अष्टप्रदेशिक स्कन्ध में वर्गों को आश्रित करके उनके कुल भंग २३१ कहे गये हैं, इसी प्रकार से रसों के भी यहां पर २३१ भंग कहना चाहिए, इनके असंयोगी भंग ५, द्विकसंयोगी ४०, त्रिकसंयोगी ८०, चतुष्कसंयोगी ८०, और पंचकसंयोगी २६ भंग मिलकर २३१ हो जाते हैं। इनके भंगों की रचना का प्रकार वर्ण के भंगों की रचना के प्रकार जैसा ही जानना चाहिये । ___'फाला जहा चउप्पएसियल' चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध में जिस रूप से स्पर्शों के भंग प्रदर्शित किये गये हैं, इसी प्रकार से यहां पर भी वे
'गंधा जहा सत्तपएसियस' सात प्रदेश २ मा समधी शेते છ ૬ ભંગે બતાવ્યા છે, એ જ રીતે આઠ પ્રદેશી કધમાં પણ ગંધ સંબંધી १७ an समा . 'रसा जहा एयरसेव वन्ना' श 218 प्रदेश સ્કંધમાં વણે સંબંધી તેના કુલ ૨૩૧ બસ એકત્રીસ ભંગ કહો છે એજ રીતે રસ સંબંધી પણ અહિયાં ૨૩૧ બસ એકત્રીસ ભેગે સમજવા. તેના અસંયેગી ૫ પાંચ સંગે, દ્વિસંગી ૪૦ ચાળીસ ભંગ, ત્રિકસંગી ૮૦ એંસી ભગે, ચતુષ્કસોગી ૮૦ એંસી ભગા અને પાંચ સગી ર૬ છવીસ ભળે એમ કુલ મળીને ૨૩૧ બસ એકત્રીસ ભગે રસ સંબંધી થઈ જાય છે. તેના ભંગની રચનાની રીત જેવી રીતે વર્ણની રીત બતાવી છે તે પ્રમાણે २स मधी मनोनीत सभ देवी. 'फासा जहा चउप्पएसियस' यार પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં જે રીતે સ્પર્શ સંબંધી ભંગ બતાવ્યા છે એજ રીતે આ આઠ પ્રદેશવાળા રકધમાં પણ સમજવા. તે આ પ્રમાણે છે-જે તે આઠ
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८०१ शीतश्च स्निग्धश्च १, स्यात् शीतश्च रूक्षश्चर, स्यात् उप्णश्च स्निग्धश्च३, स्यात् उष्णश्च रूक्षश्चेति चतुर्थः ४ । इत्येवं भङ्गाश्चत्वारो भवन्ति । यदि स्पर्शत्रयवान् तदा सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमः । सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः २ । सर्वः शीतो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति-तृतीया समझ लेना चाहिये, जैसे-यदि अष्टप्रदेशिक स्कन्ध दो स्पों वाला होता है तो वह 'स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च १' कदाचित् शीत स्पर्शवाला
और स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है, अथवा-'स्यात् शीतश्च रूक्षश्च' कदाचित् वह शीत स्पर्शवाला और रूक्ष स्पर्शवाला भी हो सकता है २, अथवा-'स्थात् उष्णश्च स्निग्धश्च ३' अथवा कदाचित् वह उष्ण स्पर्शवाला और स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ३ अथवा स्यात् उष्णश्च रुक्षश्च' वह उष्ण स्पर्शवाला और रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ।
यदि वह अष्टप्रदेशिक स्कन्ध तीन रूपों वाला होता है तो वह 'सर्वः शीतः देशः स्निग्धा, देशो रूक्षः १' अथवा-सर्वः शीता, देशा स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' अथवा-'सर्वः शीता, देशाः स्निग्धाः, देशो रक्षा ३' अथवा-'सर्वः शीता, देशा स्निग्धाः देशा रूक्षाः ४ प्रथम भंग के अनुसार सर्वांश में शीत स्पर्शवाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, अथवा द्वितीय भंग के अनुसार वह सर्वांश में शीत स्पर्शवाला, एक देश में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, अथवा तृतीय भंग के अनुसार वह सर्वांश में शीत स्पर्शवाला, अनेक પ્રદેશવાળે સ્કંધ એ સ્પશેવાળ હોય તો તે આ પ્રમાણેના બે સ્પર્શેવાળો डाय छ-'स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च१' वा ते ४.५५शाणा भने निधBox स्पशवाणा डाय छ. १ मा 'स्यात् शीतश्च रूक्षश्चर' वा ते ४४. मन ३१ मावाणे डाय छे. २ मथवा 'स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्च३' કેઈવાર ઉષ્ણુ અને સ્નિગ્ધ-ચિકણે સ્પર્શવાળ હોય છે. ૩ અથવા “ उष्णश्च रूक्षश्च४ ते 6 भने ३क्ष १५शवाणे डाय छे ४
જે તે આઠ પ્રદેશી સ્કંધ ત્રણ પૌંવાળો હોય તે તે આ પ્રમાણેના त्रय पवाणी Bाश छ-'सर्वः शीतः देशः स्निग्धः देशोः रूक्षः સર્વાશમાં તે ઠંડા સ્પર્શવાળે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા અને એક દેશમાં ३६ २५शवाणा हाय छ, २ मथवा 'पर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' સર્વાશથી તે ઠંડા સ્પર્શવાળો અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો અને એક
भ १०१
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०२ . .
. .
.
भगवती सूत्रे । सर्वः शीतो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४ । एवं सर्व उष्णो देशः निग्धो देशो रूक्षः, इहापि चत्वारो भङ्गाः करणीयाः। एवं सर्वः स्निग्धो देशः शीतो देश उष्णः, इहापि चत्वारो भङ्गाः । एवं सर्व रूक्षो देशः शीतो देश उष्णः देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, अथवा-चतुर्थ भंग के अनुसार वह सर्वाश में शीत स्पर्शवाला अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्श वाला, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है ४ ये चार भंग शीत स्पर्श के.साथ स्निग्ध और वक्ष स्पशों को जोड़ करके और उनमें एकस्व और अनेकत्व को विवक्षित करके हुए हैं इसी प्रकार से चार भंग उष्ण स्पर्श के साथ स्निग्ध
और रूक्ष स्पर्शों को जोड करके और उनमें एकत्व और अनेकत्व को 'फेरके होते हैं-जैसे-'सर्व उष्णः देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः १'अथवा'सर्व उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २, अथवा-'सर्व उष्णा, देशाः स्निग्धाः, देशो वक्षः ३' अथवा-'सर्व उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रुक्षाः४' इसी प्रकार से चार भंग 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः, देश उष्ण' यहां पर भी करना चाहिए यहां पर स्निग्ध स्पर्श को शिम ३२ ५५शवाजा खाय छे. 3 अथवा 'सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' सशिथी त २५शवाणो भने देशमा स्निपशवाणी અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. ક આ ચાર ભંગ ઠંડા સ્પર્શની સાથે રિનગ્ધ અને રક્ષ સ્પર્શને જોડવાથી અને તેના એકપણું અને અનેકપણાને લીધે થયા છે. એ જ રીતના ચાર ભંગ ઉણ સ્પર્શની સાથે સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્શોને જોડવાથી તેના એકપણું અને અનેકપણાને લઈને થાય छ. १ मा प्रमाणे छ.-'सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशोः रूक्षः ११ सशिथी ते ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ १५पाणी य छे. १ मा 'सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' साશથી તે ઉણુ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશમાં ३क्ष स्वामी डाय छे. २ अथवा 'सर्वः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशोः रूक्षः३' સંશથી તે ઉણુ સ્પર્શવા અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને એક देशमा ३६ ५५शवाणी डाय छे. 3 अथवा सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' 'સર્વાશથી તે ઉંણ સ્પર્શવાળ અનેક દેશમાં નિષ્પ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. એ જ રીતેના ચાર ભંગ નિગ્ધ-શીત અને bg २५शा योगथी थाय छे ते मा प्रभारी छ-'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशः
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
प्रमैन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अंष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८०३ इहापि चत्वारो भङ्गा इति त्रिस्पर्श पोडश भङ्गा भवन्तीति । यदि चतुःस्पर्शस्तदा देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १ देशः शीतो देश उष्णो देश: स्निग्धो देशा रूक्षाः २, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशौ रूक्षः मुख्य करके शीतस्पर्श और उष्ण स्पर्श को गौण किया गया है इसी प्रकार से ४ भंग रुक्ष स्पर्श को मुख्य करके बनाये जाते है - जैसे 'सर्व:" रूक्षः देशः शीतः देश उष्णः १, सर्वः रूक्षः देशः शीतः, देशा उष्णा" २, सर्वः रूक्षः देशाः शीताः, देश उष्णः ३, सर्वः रूक्षः देशाः शीता', देशा उष्णाः ४' इस प्रकार से ये चार भंग अष्टप्रदेशिक स्कन्ध मेंत्रिवर्णों को आश्रित करके होते हैं ।
यदि वह चतुःस्पर्शवाला होता है तो यहां १६ भंग इस प्रकार से होते हैं - देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १' देशः शीतः, देश उष्ण, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' देशः शीतः, રા' સર્વાશથી તે સ્નિગ્ધ પ વાળા એક દેશમાં 'ડા સ્પવાળા અને એક દેશમાં ઉષ્ણુ પશવાળા હૈાય છે. આ રીતે આ ચાર ભગા સમજવા. આમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શને મુખ્ય બનાવીને અને ઠંડા અને ઉષ્ણુ સ્પને ગૌણ રૂપે તાન્યા છે. આજ રીતના ચાર ભગા રૂક્ષ સ્પર્શને મુખ્ય બનાવીને અનાववामां आवे छे, भेभ है- 'सर्वः रूक्षः देशः शीतः देश उष्णः १' सर्वाशथी ते. રૂક્ષ સ્પશવાળા હાય છે તથા એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શ વાળા અને એક દેશમાં Go] स्पर्शवाणी होय छे, १ अथवा 'सर्व' : रूक्षः देशः शीतः देशा उष्णाः २' સર્વાશથી તે રૂક્ષ સ્પવાળા એક દેશમાં ઠં’ડા સ્પવાળા અને અનેક દેશેામાં उष्णु स्पर्शवाणी होय छे. २ अथवा 'सर्व': रूक्षः देशाः शीताः देश उष्णः ३' સર્વાશથી તે રૂક્ષ સ્પવાળા અનેક દેશેામાં ઠંડા સ્પર્શવાળા અને એક देशभां अष्णु स्पर्शवाणी होय छे. 3 अथवा 'सर्वः रूक्षः देशाः शीताः देशाः Sળા:પુ' સર્વાશથી તે રૂક્ષ સ્પવાળા અનેક દેશેામાં ઠંડા સ્પવાળા અને અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળા હોય છે. ૪ આ રીતના આ ચાર ભા આઠ પ્રદેશી સ્કંધમાં ત્રણ વ@Îના આશ્રયથી થાય છે.
જો તે ચાર સ્પોŕવાળા થાય તા તેના સેાળ ભગા આ પ્રમાણે થાય छे- 'देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशोः रूक्षः १' येऊ देशमां ठडा स्पर्श - વાળા એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પશવાળા એક દેશમાં સ્નિગ્ધ પવાળા અને કોઈ એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પવાળા હોય છે. આ પહેલા ભંગ શીત ઉષ્ણુ, स्निग्ध भने ३क्ष स्पर्शना पाथी थयो छे. १ 'देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्वः देशाः रूक्षाः २' येऊ देशमां उडा स्पर्शवाणी मे देशभां स्निग्ध
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने ३, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४, देशः शीतो देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ५, देशः शीतो देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशा रक्षाः ६, देशः शोतो देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षा ७ । देशः शीतो देश उष्णः, देशाः स्निग्धा देशो रूक्षः ३, देशः शीतः देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षा ४' देशः शीता, देशाः उष्णा, देशः નિષા, શો રક્ષા , રેરા રાતા, રેશા ઉsor, રેશા દિન,
રક્ષા ૬ રે શીત્તા, વૈશાં ૩sor, રેશa fપાર રે ચિકણે સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ બીજા ભંગમાં રૂક્ષ પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદેમાં એકવચનને પ્રગ થયેલ છે. આ બીજો ભંગ છે. ૨ “રેરાઃ રીતઃ તેરા ઉદઃ દેશ તિવાર રે દક્ષ રૂ? એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળો એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળો અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને કેઈ એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ભંગમાં ત્રીજા સ્નિગ્ધ પદમાં બહુવની વિવેક્ષાથી બહુવચન અને બાકીના પદમાં એકત્વને લઈને આ ત્રીજો ભંગ થયે છે. ૩ અથવા રેશઃ શીતઃ તેરા - શનિવાર રેરા ૪ એક દેશમાં ઠંડા સ્પેશવાળે એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળે અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે તથા અનેક દેશોમાં રક્ષ સ્પેશવાળ હોય છે. આ ચે ભંગ ત્રીજા અને ચોથા પદમાં અનેકપણુ તથા પહેલા બીજ પદમાં એકપણાને લઈને થયે છે. ૪ “રેરા
રાશિ ૩si શિ ત્રિધા તે હૃક્ષ છે એકદેશમાં ઠંડા સ્પર્શવા અનેક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં બીજા પદમાં બહુપણાથી તથા બાકીના પદે એકપણથી આ પાંચમે ભંગ થયે છે. ૫ અથવા “દ શીરા : ૩ શિઃ નિષશા હક્ષાદ્દ એકદેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળ એકદેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે એકદેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળે હોય છે. આ છઠ્ઠો ભંગ બીજા અને ચોથા પદમાં બહપણુની વિવક્ષા અને બાકીના પદેમાં એકપણાની વિવક્ષા કરીને કર્યો છે. ૬ “રેરા ફીઃ રિા વળ રેરા નિરધાર તેરો રક્ષા” એકદેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે અનેક દેશોમાં ઉણ સ્પર્શવા અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને કઈ એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હેય છે. આ ભાગમાં બીજા અને ત્રીજા પદમાં બહુપણાથી બહુવચન તથા પહેલા અને ચોથા પદમાં એકપણાને લઈ એકવચનને પ્રયોગ
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८०५ જે WT સેક્સ દિન સા ક્ષા, દેશ શીત લેર gm રેશ સિનો देशो रूक्षः ९ । देशा शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः १० । देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ११, देशाः शीताः देश उष्णो સેલા નિઘા તેરા હૃક્ષા ૨૨, ફેરાશી શા GUIટેશા નિગી લેશો
ક્ષક ૭, શીત, શા ઘson, શરિધાર, હક્ષા ૮, તે શતા, રે ૩so, નિપા, રેશા દક્ષા , શ શીતા, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रुक्षाः १०, देशाः शीताः, देश gs, રે ત્રિપા, તે રાક્ષ: ૨, ફેશા શીતા તેવા ઉson, રાનિધા, લેશ રક્ષણ ૨૨, લેશો તો, તે ઉsuiા, તેવા થયે છે. ૭ “રાઃ શીરઃ ાિર વદ તેરા ત્રિધા દક્ષા ૮ એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવા અનેક દેશોમાં ઉણુ સ્પર્શવાળે અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં પ્રથમ પદમાં એકપણુની વિવક્ષાથી એકવચન તથા બાકીના પદોમાં અનેકપણાની વિવક્ષાથી બહુવચનને પ્રયોગ થયો છે. ૮ “રેરા શીતા િsom: રિા નિશઃ તે પિતાના અનેક દેશોમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે એકદેશમાં ઉણું
સ્પર્શવાળે એક દેશમાં રિનષ્પ સ્પર્શવાળો અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ નવમો ભંગ પહેલા પદમાં અનેકપણું અને બાકીના પદોમાં એકપણાને લઈને થયો છે. ૯ “રેરા શીત દેશ as: રિા પિત્તપા રિા રક્ષા ૨૦ અનેક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં નિધ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં રક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા પદમાં અને ચોથા પદમાં બહુપણાથી અને બાકીના પદેમાં એક્ષણને લઈને આ દસમો ભંગ થયો છે. ૧૦ “ા પીતા તેરા Tw (રા. નિષા રે ૧૨ અનેક દેશોમાં ઠંડા સ્પર્શવાળો એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવા અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે તથા એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા અને ત્રીજા પડમાં અનેકપણાને લઈ બહુવચન અને બાકીના પદમાં એકપણાને લઈ એકવચનથી આ અગિયાર ભંગ થયેલ છે. ૧૧ “રેશાઃ શીતા રણ ૩w: રેશા નિ: રેશા અનેક દેશોમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળે અનેક દેશોમાં નિષ્પ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા ત્રીજા અને ચોથા પદમાં અનેકપણાને લઈ બહુવચન તથા બીજા પદમાં એક્ષણાની વિવક્ષાથી એકવચનને લઈ આ બાર ૧૨ મો ભંગ થયે છે. ૧૨
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________
०६
' भगवतीस्त्र स्निग्धः, देशो रूक्षः १३, देशाः शीताः देशा उष्णाः, देशा स्निग्धः, देशा रुक्षाः १४, देशाः शीताः, देशा उष्णा, देशाः स्निग्धाः, देश: रूक्षः १५, देशा शीता, देशाः उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः १६ इनमें प्रथम भा शीत, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष इनके एकत्व को लेकर हुआ है, द्वितीय भंग रूक्ष पद में अनेकत्व और शेष पदों में एकत्व को लेकर हुआ है, तृतीय भंग तृतीय स्निग्ध पद में अनेकत्व
और शेष पदों में एकत्व को लेकर हुआ है, चतुर्थ भंग तृतीय और चतुर्थ पद में अनेकत्व और शेषपदों में एकत्व को लेकर हुआ है, पांचयाँ अंग द्वितीय पद में अनेकत्व और शेषपदों में एकत्व को लेकर हुआ है, छट्ठा भंग इतीय और चतुर्थपद में अनेकत्व को एवं शेषपदों में एकत्व को लेकर हुआ है, सातवां भंग द्वितीय और तृतीयपद में अनेकत्व और शेषपदों में एकत्व को लेकर हुआ है, आठवां भंग द्वितीय, तृतीय और चतुर्थ पद में अनेकत्व को एवं शेषपद में एकत्व को लेकर के हुआ है, नौवां भंग प्रथमपद में अनेकत्व को और शेष पदों में एकत्व को लेकरके हुआ है, १० वां भंग प्रथमपद में और चतुर्थपद में अनेकत्व को लेकर के एवं शेषग्दों में एकत्व को लेकर हुआ है, ११ वां भंग प्रथम तृतीयपद में अनेकत्व को और शेषपदों में एकत्व को लेकर के हुआ है, १२वां भंग प्रथमपद में तृतीयपद में और चतुर्थ पद में अने. कस्य को लेकर तथा शेषपद में एकत्व को लेकर के हुभा है, १३ वा भंग प्रथमपद में और द्वितीय पद में अनेकत्व को लेकरके एवं शेषपदों में एश्य को लेकर के हुआ है, १४ वां भंग प्रथमपद में, द्वितीयपद 'देशा शीताः देशाः उष्ण : देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१३' मन देशमा ४४ २५शવાળો અનેક દેશોમાં ઉણું સ્પેશવાળે કેઈ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણું સ્પર્શવાળો અને કઈ એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા અને બીજા પદમાં અનેકપણાને લઈ બહુવચન તથા બાકીના પદે માં माने यनथी मातेर म थय। छ. १३ देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः१४' अनः देशमi ते ४ २५शवाणे। અનેક દેશમાં ઉણ સ્પર્શવાળ કઈ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા બીજા અને ચોથા પદમાં અનેકપણાને લઈ બહુવચન તથા ત્રીજા પદમાં એકપણાની ज्ञासाथी सवयनयी मा योहमा सथयो छे. १४ 'देशाः शीता देशाः
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८०७ रूक्षः १३ । देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः १४ । देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः १५ । देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः १६ । एतेऽपि पोडश भङ्गाः १६ । तदेवं द्विस्पर्श चत्वारो भङ्गाः ४, त्रिस्पर्श षोडश १६, चतुः स्पर्शेऽपि पोडरा १६, इति सर्वसंकलनयाऽष्टप्रदेशिकस्य स्पर्शविषये पट् त्रिशत् स्पर्शभङ्गा भवन्तीति भावः॥पू. ६॥ ___मूरम्-नवपएलियस्स पुच्छा, गोयमा! सिय एगवन्ने जहा अट्रप एसिए जाव सिय चउप्फाले पन्नते। जइ एगवन्ने एगवन्नदुवन्नतिवन्नचउवन्ना जहेव अटुपएसियल । जह पंच. वन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिहए य सुक्किल्लए य१, सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए य सुक्किलगा य२, एवं परिवाडीए एक्कतीसं अंगा में और चतुर्थपद में अनेकत्व को एवं शेषपद में एकत्व को लेकर के हुआ है, १५वां भंग प्रथम, द्वितीय एवं तृतीयपद् में अनेकत्व को लेकर और शेषपद में एकत्व को लेकर के हुआ है, १६ वा भंग प्रथम द्वितीय, तृतीय और चतुर्थपद में अनेकत्व को लेकर हुआ है १६, इस प्रकार द्विस्पर्श में ४ भंग, त्रिस्पर्श में १६ भंग, चतुःस्पर्श में भी १६, सब मिलकर कुल भंग अष्टप्रदेशिक स्कन्ध के स्पर्शविषय में ३६ होते हैं॥६॥ उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशोः रूक्षः१५' मने शाम 81 २५शवाणी मना દેશોમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવા અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા, બીજા અને ત્રીજા પદમાં બહપણાની જીજ્ઞાસાથી બહુવચન તથા ચેથા પદમાં એકપણાની જીજ્ઞાસાથી એકक्यनना प्रयोगधी मा परमे। ' थय। छे. १५ 'देशाः शीताः देशा. उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः१६' मन शामा २५शवाणी मन देशमा ઉષ્ણુ સ્પર્શવા અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ભંગમાં ચારેય પદમાં બહુપણાને લઈ બહુવચનને પ્રયોગ થયે છે. એ રીતે આ સેળભે ભંગ છે. ૧૬ આ રીતે બે સ્પર્શ પણામાં ૪ ભંગ ત્રણ સ્પર્શ પણામાં ૧૬ સોળ ભગે ચાર સ્પર્શ પણામાં ૧૬ ભાગે આ બધા મળીને આઠ પ્રદેશવાળ સકંધના સ્પર્શ સંબંધી કુલ ૩૬ છત્રીસ ભાગે થાય છે. સૂત્ર ૬ .
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
भाणियव्वा जाव लिय कालगा य नीलगाय लोहियगा य हालिगा य सुक्किलए य, एए एक्कतीलं भंगा। एक्कगदुयगतियगच उक्कगपंचग संजोएहिं दो छत्तीसा भंगसया भवंति । गंधा जहा अट्टएसियस। रसा जहा एयस्स चेव बन्ना । फासा जहा च उप्पएसियस्स | दसपएसिएणं भंते ! खंधे पुच्छा गोयमा ! सिय एगवन्ने० जहा नवपएसिए जाव सिय चउफासे पनते । जइ एगवन्ने एगवन्नदुवन्नतिवन्नचवन्ना जहेव नवपएसियस्स | पंचवन्ने वि तहेव, णवरं बत्ती - इमो भंगो भन्नइ । एवमेव एक्कगदुयगतियगच उक्कगपंचग संजोए दोन्नि सत्ततीसा मंगलया भवति । गंधा जहा नत्रपएसियस्स । रसा जहा एयस्त चेत्र बन्ना । फासा जहा चउप्पएसियस्स । जहा दसपएसिओ एवं संखेजपएसिओ वि एवं असंखेजपएसिओ वि सुहुमपरिणओ अणतपपसिओ वि एवं चैव ॥सू०७॥
८०८
छाया - नवपदेशिकस्य पृच्छा १ गौतम ! स्यादेकवर्णः यथाऽष्टप्रदेशिके यावत् स्यात् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः, यदि एकवर्णद्विवर्ण त्रिवर्णं चतुर्वर्णाः यथैवाष्टप्रदेशिकस्य, यदि पञ्चवर्णः स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हाद्रिश्च शुक्लच १, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च २, एवं परिपाटया एकत्रिंशदङ्गा भणितव्याः यावत् स्यात् कालाश्च नीलाइव लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च । एते एकत्रिंशद्भङ्गाः, एवमेकद्विकत्रिकचतुष्कपञ्चकसंयोगैः द्वे षट्त्रिंशद्धशते भवतः (पत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गा भवन्ति ) गन्धा यथाऽष्टपदेशिकस्य । रसा यथा एतस्यैव वर्णाः । स्पर्शा यथा चतुष्यदेशिकस्य ।
दशपदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः पृच्छा, गौतम ! स्यादेकवर्णः, यथा नवप्रदेशिके यावत् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः, यदि एकवर्णः एकवर्ण द्विवर्ण त्रिवर्ण
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८०९ चतुर्वर्णा यथा नवप्रदेशिकस्य । पञ्चवर्णोऽपि तथैव नवरं द्वाविंशत्तमो भङ्गो भण्यते । एवमेते एकद्विकत्रिकचतुष्कपश्च संयोगः द्वे सप्तत्रिंशद् भङ्गशते भवतः (सप्तत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गा भवन्ति) गन्धा यथा नवप्रदेशिकस्य । रसा यथा एतस्यैव वर्णाः। स्पर्श यथा चतुष्पदेशिकस्य । यथा दशमदेशिकः-एवम् संख्येयप्रदेशिकोऽपिएवमसंख्येयप्रदेशिकोऽपि, सूक्ष्मपरिणतोऽनन्तमदेशिकोऽपि एवमेव ॥सू० ७॥ ___टीका-'नवपएसियस पुच्छा नवपदेशिकस्य पृच्छा हे भदन्त ! नवप्रदेशिकः स्कन्धः कतिवर्णः कनिगन्यः कतिरसा कतिस्पर्श इति पन्नः, उत्तरमाह'गोयमा' इत्यादि, गोयना' हे गौतम! 'सिय एगवन्ने' स्यात् एकवण द्विवर्ण विवर्णश्चतुवर्णः पञ्चवर्णोऽपि, काचिद् भवनि । स्थात् एकगन्धो द्विगन्ध: स्यात् एकरसो द्विरमस्विरसश्चतूरसः एश्वरसश्क, द्विस्पर्शः कदाचित् त्रिस्पर्श:
'नवपएलियरस पुच्छा' इत्यादि।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-है भदन्त ! जो स्कन्ध नौ प्रदेशों वाला होता है-अर्थात् नौ परमाणुभो के संयोग से जो स्कन्ध उत्पन्न होता है ऐसा वह 'लव पएसियस्त' नव प्रदेशिक स्कन्ध कितने वर्णों वाला, शितनी गंधों वाला, कितने रसों वाला और कितने स्पर्शों वाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा ! सिय एगवन्ले' नवप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् एक वर्ण घाला, कदाचित् दो वर्णों वाला, कदाचित् तीन वर्णों वाला, कदाचित् चार वर्णों वाला, कदाचित् पांच वर्णों वाला होता है, कदाचित् यह एक गंधवाला, कदाचित् दो गंधोंचाला होता है कदाचित् वह एक रस वाला, कदाचित् दो रसोंबाला, कदाचित् तीन रसोंवाला, कदाचित् चार
'नवपएसियस पुच्छा' त्याल
ટીકાઈ–આ સૂત્રથી ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે હે ભગવદ્ ! નવ પ્રદેશવાળ જે સ્કંધ છે. અથવા નવ પરમ શુઓના સંગથી २२४५ पन्त थ य छ. मेवेत 'नवपएसियस्स' न प्रशाणा २४. કેટલા વર્ણવાળે, કેટલા ગધેવાળે, કેટલા રસોવાળે અને કેટલા પશેવાળો खाय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु छ है-'गोयमा! त्रिय एगवन्ने है ગૌતમ! તે નવ પ્રદેશવાળો સ્કંધ કઈવાર એક વર્ણવાળો, કેઈવાર બે વર્ષે. વાળે, કઈવાર ત્રણ વર્ણવાળે, કઈવાર ચાર વર્ણોવાળે, કેઈવાર પાંચ વણે વાળ હોય છે. કેઈવાર તે એક ગંધવાળે કેઈવાર બે ગધેવાળ હોય છે કઈવાર એક રસવાળે. કેઈવાર બે રસવાળે કોઈવાર ત્રણ રસવાળે કે ઈ
भ० १०२
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कदाचित् चतुःस्पर्टी वा भवति एतदेव कथयति 'जहा' इत्यादिना 'जहा अट्टपएसिए जाव सिय चउफासे पनत्ते' ययाऽएप्रदेशिको यावत् स्यात् चतुःस्पर्शः पज्ञप्तः एतत्पर्यन्तमष्टपदेशिकमकरणमवगन्तव्यम् । एतस्यैव विवरणं क्रियते'जइ एगवन्ने' इत्यादि । 'जइ एगवन्ने एगन्नद्वन्दतिवन चवन्ना जव अ. पएसियस्स' यदि एकवर्णः एकवर्णद्विवर्णत्रिवर्गवतुर्वर्ण यधै। अष्टप्रदेशिकस्य, अष्टपदेशिकवदेव नवप्रदेशिकस्कन्धस्यापि एकरणद्विवर्णत्रिवर्णचतुर्वर्णवत्वं व्याख्येयम्-द्विप्रदेशिकस्कन्धादारभ्य अष्टपदेशिकस्कन्धार्यन्तमेतत् सर्वम् अने. रसोंवाला और कदाचित् पांच रसों वाला होना है, कदाचित् वह दो स्पों वाला, कदाचित् वह तीन स्पर्शी वाला, और कदाचित् वह चार स्पों वाला होता है, इसी विषय को आगे के सूत्रपाठों से स्पष्ट किया जाता है और अतिदेश से यही रात समझाई जाती है-'जहा अट्टपएसिए जाच लिय चाफासे पन्नत्ते' जिस प्रकार आठ प्रदेशों वाला स्कन्ध यावत् चार स्पर्शों वाला कहा गया है, इसी प्रकार से नवप्रदेशिक स्कन्ध के विषय में भी चार स्पों तक का कथन करना चाहिये, जैसे'जइ एगवन्ने-एगवन्न-दुवन्न-सिवन-चउवन्ना जहेव अपएसियस्स' यदि वह एक वर्णवाला, या दो वर्णों वाला, या तीन वर्णों वाला या चार वर्णों वाला, होता है तो जैसा कथन इन के विषय का अष्टप्रदेशिक स्कन्ध के प्रकरण में किया गया है वैसा ही कथन इनके विषय का नवप्रदेशिक स्कन्ध में भी करना चाहिए, द्विप्रदेशिक स्कन्ध से लेकर अष्टप्रदेशिक વાર ચાર રસવાળો અને કેઇવાર પાંચ રાવળ હોય છે. કોઈવાર તે બે સ્પર્શેવાળે, કેઈવાર ત્રણ સ્પર્શેવાળે, કઈવાર ચાર સ્પર્શેવાળો હોય છે. આજ વિષયને આગળના સૂત્રપાઠથી સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે-અને અતિદેશથી भाग पात अभनपामा मावे छे.-'जहा अरएसिए जाच सिय बउफासे पन्नत' रेशत मा. प्रशाणा २४ यावत् या२ शिवाण य छे तेभ કહેવામાં આવ્યું છે. એ જ રીતે આ નવ પ્રદેશવા સર્કલ પણ ચાર સ્પશેવાળ હોય છે. ત્યાં સુધીનું સઘળું કથન આઠ પ્રદેશી સ્કધની જેમ જ ४२ ते मा प्रभारी छ.-'जइ एगवन्ने एगवन्न, दुवन्न, तिवन्न, चउवन्ना जहेव अटुपएसियस्त' ले ते मे वाणी, मे पवाणा, अथवा ત્રણ વર્ષોવાળે અથવા ચાર વર્ણોવાળ હોય છે. તે આઠ પ્રદેશવાળા સ્કંધના પ્રકરણમાં આ સંબંધી જે પ્રમાણેનું કથન કર્યું છે. તે જ પ્રમાણેનું સઘળું કથન આ વિષયનું આ નવ પ્રદેશવાળા સ્કંધના સંબંધમાં પણ સમજવું બે
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयर्यान्द्रका टीका श०२० उ०५ २०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८११ कशो निरूपितमिति तत्सर्वं ततएव द्रष्टव्यम् । अष्टप्रदेशिकाद्यपेक्षया यदिह वैलक्षण्यं तदिह पदयते-'जइ पंचवन्ने' इत्यादि, 'जइपंचवन्ने' यदि नवप्रदेशिका स्कन्धः पञ्चवर्णस्तदा 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिद्दए य सुकिल्लए य १' स्यात् काल नीलश्व लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च १' 'सिय कालए य नीलए लोहियए य हालिए य सुकिल्लगा य २' स्यात् कालच नीलश्च लोहितश्च हरिद्रश्च शुक्लाश्च २ । एवं परिवाडीए एक्कत सं भंगा भाणियव्या' एवं परिपाटया एकत्वानेकत्वाभ्याम् एकत्रिंशद्भङ्गा भणितच्या स्वत्राहस्कन्धपर्यन्त यह सब कथन अनेक बार निरूपित किया जा चुका है अतः वहीं से यह देख लेना चाहिये । अब जो अष्टप्रदेशिक स्कन्ध के कथन की अपेक्षा नवप्रदेशिक स्कन्ध के कथन में विलक्षणता है वही यहां प्रकट की जाती है-'जइ पंचवन्ने' इत्यादि-यदि वह नवप्रदेशिक स्कन्ध पांच वर्णों वाला होता है तो वह सिय कालए य, नीलए य, लोहियए य, हालिद्दए य, सुकिल्लए य १' कदाचित् काला, नीला, लाल, पीला, और शुक्ल इन वर्णों वाला होता है अथवा-खिय कालए - य नीलए य, लोहियए य, हालिद्दए य सुकिल्लगा य २' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीलेवर्ण व ला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला औरअनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं २, यहां अनेक प्रदेशों से ५ प्रदेश गृहीत हुए हैं ‘एवं परिवाडीए एक्कातीसं भंगा माणिधव्वा' इस परिपाटी के अनुसार एकत्व પ્રદેશથી લઈને આઠ પ્રદેશ સુધીનુ સઘળું કથન અનેકવાર કહેવામાં આવી ગયું છે. જેથી તે સંબંધી કથન ત્યાં જોઈ લેવું.
હવે આઠ પ્રદેશવાળા સાધના કથનથી આ નવ પ્રદેશવાળા સ્કધમાં જે विशेषता . मिताभ यावे छे. 'जइ पचवन्ने' ध्यानि પ્રદેશવાળ સ્કંધ પાંચ વર્ણોવાળા હોય છે તે આ પ્રમાણે પંચ વર્ણવાળે डश छ -'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिहए य सुकिल्लए य" કોઈવાર તે કાળા વર્ણવાળ, નીલવર્ણવાળો લાલવણુંવાળે પીળા વર્ણવાળો भने सह पाणी डाय छे. १ मथवा 'सिय कालए य नीलए य लोहि यए य हालिद्दए य सुकिल्लगा य २' तेन : प्रदेश ४ १ वाणा मे પ્રદેશ નીલ વવાળો એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળા અને અનેક પ્રદેશો સફેદ વર્ણવાળા હોય છે. ૨ આ ભાગમાં અનેક પ્રદેશ
वाथी पाय प्रदेश। अह या . 'एवं परिवाडीए एक्कतीसं भंगा भाणियव्या' मा ५RIC प्रमाणे तना ५। भने मन:पान न ३१
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________
- भगवतीसूत्रे 'जाव' इत्यादि, 'जाव सिय कालगा य नीलगा य लोहियगा य हालिहगा य मुकिल्लए य' यावत् स्यात् कालाश्च नीलाच लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति एकत्रिंशो भङ्गः यावत्पदेन तृतीयमझादारभ्य त्रिंशत्तमपर्यन्ता भङ्गाः संग्राह्याः, तथाहि-स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राथ शुक्लश्चेति तृतीयः ३, स्यात् कालच नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्चेति चतुर्थः ४, स्यात् कालच नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति पञ्चमः ५, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहि- और अनेकत्व को ले करके ३१ भंग कहना चाहिए यावत्-सिय कालगी य, नीलगाय, लोहियगा य, हालिहगा य सुशिल्लए य' उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश लाल वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है यह ३१ वां संग है यहां धावत्पद से तृतीय अंग से लेकर ३० ३ भंग तक के भंग ग्रहण किए गए हैं वे इस प्रकार से है-'स्थात् कालश्च, नीलश्च, लोहितच, हारिद्राश्च शुक्लश्च ३' यह तीसरा भंग है इसके अनुसार उसका एक प्रदेश ऋष्ण वर्ण का. एक प्रदेश नीले वणे का, एक प्रदेश लोहित वर्ण का, अनेक प्रदेश पीले वर्ण के और एक प्रदेश शुक्ल वर्ण का हो सकता है ३ 'स्यात् कालश्च, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्राश्च, शुक्लाश्च४' यह चतुर्थ भा है इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक . प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और अनेक प्रदेश
शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं ४ अश्या-'स्यात् कालच, नीलश्च, लोहि. ताश्च, हारिद्रश्व, शुक्लश्च' यह पांचवां भंग है इसके अनुसार इसका सत्रीस थाय छ तम समन. यावत् 'सिय कालगा य, नीलगा य लोहियगा य, हालिहंगा य सुकिल्लए या तना भने प्रदेश १ १ वाणा અનેક પ્રદેશે નીલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશે લાલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળા અને એક પ્રદેશ સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. આ ૩૧ એક ત્રીસમો ભંગ થાય છે. અહિંયાં યાત્ પદથી ત્રીજા ભંગથી લઈ ૩૦ ત્રીસમાં
सुधीना मग घड राय छे. ते या प्रभो छ.-'स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च३' तन मे प्रदेश अ व वाणा, એક પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળે, એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળે, અનેક પ્રદેશે પીળા વર્ણવાળા અને કેઈ એક પ્રદેશ સફેદ વર્ણવાળે હે ય છે. આ ત્રીજો ભંગ छे. 3 मया स्यात् कालश्च, नीलश्च, लोहितच, हारिद्राश्च, शुक्लाश्च४' એક પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ
पाणी डाय छे. मा याथी म छ. ४ मथा 'स्यात् कालश्च नीलश्च
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयर्थान्द्रका टीका श०२० उ०५ सू०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८५३ ताश्च हारिद्रश्त्र शुक्लाश्चेति षष्ठः ६, स्यात् काल नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति सप्तमः ७ । स्यात् कालच नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लाअत्यष्टमः ८, स्यात् कालश्च नीलाच लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति नवमः ९, एक प्रदेश कृष्णवर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला, और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ५ स्यात् कालश्च, नीलच, लोहिताश्च, हारिद्रश्च, शुक्लाश्च' यह छठा भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं ६ 'स्यात् कालश्च, नीलश्च, लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च ७' यह सातवां भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीत वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ७, 'स्थात् कालश्च, नीलच. लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्ला. श्च८' अथवा उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं यह ८ वां भंग है-'स्यात् लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च५' 5 प्रशिमा त ा ामो પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે તથા એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળે હોય છે. એ રીતે આ પાંચમ म थाय छे. ५ मा 'स्यात् कालश्च, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्रश्व, शुक्लाश्व' એક પ્રદેશમાં તે કાળ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ पाणी डाय छे. मा छट्टो छे ६ या 'स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च७' में प्रदेशमा त पवाणी । પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળે અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળે હે ય છે એ રીતે આ सातमी म थाय छे. ७ 'स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च, हारिद्राइच, शुक्लाश्च८' मा मे प्रदेशमा पागो में प्रदेशमा नीस વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં તે લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વણ વાળા તથા અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળે ય છે. ૮ આ આઠમ ભંગ.
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
___. ., . भगवतीस्त्रे स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति दशमः १० । स्याद कारश्च नीलाच लोहितश्च दारिद्राश्व शुक्लश्चेत्येकादशः ११, स्यात् कालथ नीलाइन लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्चेति द्वादशः १२, स्गत् कालश्च नीलाश्च लोहिकालश्च, नीलाइच, लोहिनश्च, हारिद्रश्च, शुक्लश्च९' यह नौवां भंग है, इसके अनुमार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला
और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १ 'स्थात् कालश्च, नीलाच, लोहितश्च, हारिद्रश्च, शुक्लाश्च' यह १० वां भंग है इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्ण गाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला, और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं १०, 'स्यात् कालश्च, नीलाश्च, लोहित३च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च' यह ११ वां भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णशाले, एक प्रदेश लाल वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्लवर्णवाला हो सकता है ११ 'स्थात् कालश्च, नीलाश्च, लोहितश्च, हरिद्राश्च, शुक्लाश्च' यह १२ वां भंग है, इसके अनुसार उसका एक :प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित. वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीन वर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णछे. 'स्यात् कालश्च, नीलाश्च, लोहितश्च, हारिद्रश्च, शुक्लश्च९' में प्रदेशमा તે કાળા વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણ વાળે એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો डाय छे. मा नकमा छ. ८ 'स्यात कालश्च, नीडाश्व, लोहिताश्च, हारिद्रश्च, शुक्लाश्व१०' में प्रदेशमा ते ४ प पाणे भने प्रीशमा નીલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં પીળા વાળ અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. એ રીતે આ દસમે ભંગ याय छे. १० 'स्य त् कालश्च नीछाश्च लोहितश्च, हारिद्रश्च शुक्लश्च११' એક પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળો અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો, એક વિદેશમાં લાલ વર્ણવાળે, અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે તથા એક પ્રદેશમાં स वर्ष माय . मे शते मा असीयारमे। म थाय छे. ११ स्यात् कालश्च नीलाइच लोहितश्च, हारिद्राश्व शुक्लाश्च १२' से प्रशिम ते ४ा વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો તથા અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू८७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८१५ ताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति त्रयोदशः १३ । स्यात् कालश्व नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति चतुर्दशः १४ । स्यात् कालश्व नीलाइच लोहिताच हारिद्राश्च शुक्लथेति पञ्चदशः १५ । स्यात् कालश्च नीलाश्व लोहिताश्च दारिद्राश्च वाले हो सकते हैं १२ 'स्थात् कालच, नीलाइच, लोहिताइच, हारिद्रश्च, शुक्लश्च' यह १३ व भंग है-इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश लोहितवर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १३ स्यात् कालश्च, नीलाइच, लोहिताश्च, हारिद्रश्च, शुक्ला. श्च' यह १४ व भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्ण वाला, अनेक प्रदेश नीछे वर्णवाले, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वणवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले, हो सकते हैं १४, 'स्थात् कालश्च, नीलाइच, लोहिताश्च, हारिद्राइच, शुक्लश्च' यह १५ वा भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश उसके लोहित वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १५ 'स्थात् कालश्च, नीलाच, लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्लाश्च' यह १६वा भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्णा वर्णवाला, अनेक प्रदेश नोले वर्णवाले, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीत वर्णडाय छ मे शत मा माश्म ब छ. १२ स्यात् कालश्च, नीलाइच, लोहिताश्च, हारिद्रश्च, शुक्लश्च १३' में प्रदेशमा त सपा प.मी अने પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. એ રીતે આ तभे! छे १३ 'स्यात् कालश्च नीलाइव, लोहिताश्च, हारिद्रश्च, शुक्लाફર?” એક પ્રદેશમાં તે કાળા વણવાળે અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશોમાં લાલ વર્ણવાળે, એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે તથા અનેક प्रदेशमा सई १ वाजा जाय 2. भामोहमी छ.१४ अथवा स्यात कालव नीलाच, लोहिताश्च, हारिद्राश्च शुलश्च१५' को प्रदेशमा त पाणी. मने। પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળા અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે આ પંદરમો ભંગ છે ૧૫ 'स्यात् कालश्च नीलाच लोहित व हारिद्राश्च शुक्लाश्च १६' म24 प्रदेशमा કાળા વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१६
भगवतीसंत्रे शुक्लाश्चेति षोडशः १६ । स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिनश्च हारिद्रश्च शुक्ल. श्वेति सतदशः १७ । स्यात् कालाश्व नीलश्व लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च त्यष्टादशः १८ । स्मात् कालाश्च नीलश्व लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्ववि एकोनविंशतितमः १९ । स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्ल.श्वेति वाले और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं १६ 'स्यात् कालाश्च, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्रश्च, शुक्लश्च' यह १७ वा अंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले एक प्रदेश नीलेवर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला भी हो सकता है १७, 'स्थात् कालाश्च, नीलश्च, लोहितच, हारिद्रश्च, शुक्लाश्च१८' यह १८ वां भंग है, इसके अनुमार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला, और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं १८, 'स्थात् कालाश्च, नीलच, लोहि. तश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च १९' यह १९ वां भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १९, 'स्यात् कालाश्च, नीलश्व, लोहितश्च, हारिद्राश्थ, शुक्लाश्च२०' यह २० वां भंग है, इसके अनुसार उसके छ, मा सागमा छ १६ अथवा 'स्यात् कालश्च, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्रश्च, शुक्लश्च१७' में प्रदेशमा ते आणी १ वाणी से प्रदेशमा नla વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. આ સત્તર ભંગ છે. ૧૭ અથવા 'स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च१८' सन प्रशामा તે કાળા વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવ डाय छे. मी मारमा छे. १८ अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्राइच, शुक्लश्च १९' भने प्रदेशमा तणाव वाणा हाय છે એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે હેય છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય छ. मा भाग सभी 1 छ. १८ अथवा स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिदश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्च२०' पोताना भने प्रदेशमi atau वाणी
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८१७ विंशतितमः २० | स्यात् कालच नीलश्च लोहिताश्च दारिद्रश्च शुक्रश्चेत्येकविंशतितमः २१ । स्यात् कालश्व नीक लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्वेति द्वाविंशतितमः २२ । स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति त्रयोविंशतितमः २३ | स्यात् काटाइन नीलश्च कोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्चेति अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णशले और अनेक प्रदेश शुक्लवर्णवाले हो सकते हैं २०, 'स्पात् कालाश्च, नीलच, लोहिताच, हारि द्रश्च शुक्लश्च २१' इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लाल वर्णवाले, एक प्रदेश पीछे वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २१, 'स्यात् काला, नीलइच, सोहिताइच, हारिद्रश्च शुक्लाइच २२' उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले एक प्रदेश पीले वर्णवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते है २२, 'स्वात् कालाइच, नीलइच, लोहिताइच, हारिद्राश्व, शुक्लाच २३' यह तेबीसवां भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीत वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्लवर्णवाला हो सकता है २३, 'स्वात् कालाहच, नीलइच, लोहिताइच,
હાય છે.
પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળા એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળે અનેક પ્રદેશેામાં પીળા वाणी गाने ने प्रदेशोभां सह वाणी होय छे. २० 'स्यात् कालाश्च नीलरच लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च२१' भने प्रदेशोभां ते आजा વઘુ વાળા એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશેામાં લાલ વણુ વાળે એક પ્રદેશમાં પીળા વણુવાળા અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વણુ વાળા या मेऽवीसभा अंग छे. २१ 'स्यात् कलाश्च नीलश्च लोहिताश्च हरिद्रश्च 'शुक्लाश्च२२' भने प्रदेशोभां ते अणा वर्षावाणी होय छे. मे अहेशभां નીલ વણુ વાળે અનેક પ્રદેશેમાં લાલ વર્ણવાળા એક પ્રદેશમાં પીળા ગુરૃવાળે અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વવ ળા હાય છે. આ ખાવીસમે लौंग छे, २२ ‘स्यात् कालाश्च, नीलश्च, लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च२३' તેના અનેક પ્રદેશ કાળા વણુ વાળા એક પ્રદેશ નીલ વણુ વાળા અનેક પ્રદેશે લાલ વર્લ્ડવાળા અનેક પ્રદેશે પીળા વર્ણવાળા અને એક પ્રદેશ સફેદ વણુ - वाणी होय छे. या तेवीसभा लौंग छे. २३ अथवा 'स्यात् कालाश्च, नीलरच
भ १०३
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાઢ
भगवतीसूत्रे
चतुर्विंशतितमः २४ | स्यात् कालाथ नीलाथ लोहितच हारिद्रश्च शुक्लश्चेति पञ्चविंश: २५ | स्वात् कालाथ नीलाच लोहितश्थ हारिद्रथ शुक्लाश्चेति पत्रिंशः २६ | स्यात् कालाच नीलाच लोहितश्च हारिद्राथ शुक्लचेति सप्तविंशतितमः २७ । हारिद्राइच, शुक्लाइच२४' यह चौबीसवां भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोजित वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीन वर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं २४ 'स्पात् फालाइच, नीकाइन, लोहितइच, हारिद्रश्च, शुक्लश्च२५' यह २५ वां भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहिन वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २५, 'स्पात् कालाइच, नीलाइच, लोहितश्च, हारिद्रश्च शुक्लाश्च२६' यह २६ वां भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं २६, 'स्यात् कालाइच, नीलाइच, लोहितइच, हारिद्राइच, शुक्लश्च२७' यह सत्तावीसवां भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीत वर्णवाले, और एक प्रदेश
लोहिताश्च, हारिद्राश्च शुक्लाश्च२४' ते पोताना अनेः प्रदेशेोभां आणा वर्षाવાળા એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળે અનેક પ્રદેશામાં લલવણુ વાળા અને પ્રદેશેામાં પીળા વઘુ વાળા અને અનેક પ્રદેશેામાં સફેદ વણુ વાળા હાય છે. भा थोपी सभी लौंग हे २४ ' स्यात् काल इच, नीलाइच, लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च २५' गने अशोभां ते अजा वर्षावाणी मने प्रदेशभां नीस વણ વાળો અનેક પ્રદેશેામાં લાલ વવાળો કાઇ એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળો એક પ્રદેશમાં સફેદ વણ વાળો હાય છે. એ રીતે આ પચ્ચીસમા ભંગ છે ૨૫ ' स्यात् कालाच नीलाच लोहितश्व हारिद्रश्व शुक्लाश्च२६' ते भने अहेशभां अजा વણ વાળો એક પ્રદેશમાં પીળા વ વાળા અનેક પ્રદેશામાં નીલ વણુ વાળી એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વ ળો અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વવાળો હોય છે. मे रीते भा छ०वीस भी संग छे. २६ 'स्यात् कालश्च नीला इच, लोहितश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च२७' मने अहेशामांते अजा वर्षावाणो भने प्रदेशोभां नीस વધુ વાળો એક પ્રદેશમાં લાલ વણુવાળા અનેક પ્રદેશામાં પીળા વર્ણવાળા અને
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८९ स्यात् काला नीला लोहितथ दारिद्राश्र शुक्लाचेति अष्टाविंशतिः २८ । स्यात् कालाथ नीलाच लोहिताश्व हारिद्रश्च शुक्लश्येत्ये कोनत्रिंशत्तमः २९ । स्यात् कालाच नीलाच लोहिताश्व हारिद्रव शुक्लाचेति त्रिंशत्तमः ३० | स्यात् कालाच नीळा लोहिताश्व हारिद्राश्च शुक्लश्चेति एकत्रिंशत्तमः ३१ । 'एए एकतीसं भंगा' शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २७, 'स्थात् कालाश्च नीलाइच, लोहितइच, हारिद्राइच, शुक्लाइच२८' यह अट्ठावीसर्वा भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीत वर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं २८ 'स्यात् कालाइच, नीलाइच, लोहिताच, हारिद्रय, शुक्लश्च २९' यह उनीसवां २९ वां भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीत वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २९, 'स्यात् कालाइच, नीलाइच, लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च३०' यह ३० व भंग है, इसके अनुसार अनेक प्रदेश उसके कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश उसके नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश उसके लोहित वर्णवाले एक प्रदेश पीत वर्णवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं ३०, इस प्रकार के ये ३० भंग है, इकतीसवां भंग इस प्रकार है 'स्पात् कालाश्च, नीलाइच,
એક પ્રદેશમાં સફેદ વણુ વાળા હાય છે. આ સત્યાવીસમા ભ’ગ છે. ૨૭ અથવા 'स्यात् कालाश्च, नीलाश्च, लोहितश्च, हारिद्राश्च शुक्लाइच२८' ते घोताना अने પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશમાં તે નીલ વણુ વાળા હાચ છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળે અનેક પ્રદેશામાં પીળા વણુ વાળે અને અનેક પ્રદેશમાં તે સફેદ વણુ વાળા હાય છે આ અઠયાવીસમા લગ છે. ૨૮ ' स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च२९' भने प्रदेशभां ते કાળા વણુ વાળે અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશમાં લાલ વણુ - વાળા એક પ્રદેશમાં પીળા વસુવાળા અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વણુ વાળા ડાય छे, भा भोगशुत्रीसभो लौंग छे. २७ 'स्यात् कालाश्च, नीलाश्च, लोहिताश्च, हारिद्रश्च शुक्लाश्च ३०' ने प्रदेशमां ते अजा वर्षावाणो भने अहेशामां તે નીલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશમાં લાલ વણુવાળા અનેક પ્રદેશમાં પીળા વસુવાળા અને અનેક પ્રદેશેામાં તે સફેદ વર્ણવાળા હાય છે. આ ત્રીસમા ભગ छे. 30 'स्यात् कालाच नीलाश्च लोहिताश्च, हारिद्राश्च शुक्ला३ १' मने
,
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसुत्रे एते उपरिदर्शिताः पश्चानामपि वर्णानां परिपाटया एक्स्यानेकत्वाभ्याम् एकत्रि शद्भङ्गा भवन्तीति 'एवं एकग- दुयग-तियंग- चउक्कग पंचगसंजोएहिं दोछत्तीसाभंगसया भवति' एवम् एक द्विक- त्रिक-चतुष्क पञ्चकसंयोगः वर्णानाश्रित्य पटत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गाः (२३६) भवन्ति । 'गंगा जहा अट्ठपएसियस्स' गन्धा यथा अष्टप्रदेशिकस्य गन्धमाश्रित्य पट्टभङ्गा भवन्ति तथैव नत्रमदेशिकस्यापि गन्धमाश्रित्य पड्भङ्गा भवन्तीत्यर्थः, 'रसा जहा एयस्स चेत्र वना' रसा यथा एतस्यैव - नवप्रदेशिकस्यैव वर्णा, यथा नवप्रदेशिकस्य वर्णाः कथिता स्वस्यैव लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च' 'एए एकतीसं गंगा' इस प्रकार से ये३१ भंग पांच वर्णो की परिपाटी से उनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं । एवं एकग- दुयग-तियग-च-पंचग-संजोएहिं दो छत्तीसा मंगलया भवति' ये वर्णाश्रित सब भंग यहां २३६ होते हैं, असंयोगी ५, हिकसंयोगी ४० त्रिसंयोगी ८० चतुष्कसंयोगी भी ८० और पंच संयोगी ३१, 'गंधा जहा अपएसियस्ल' जिस प्रकार से अष्ट प्रदेशिक गन्ध को आश्रित करके ६ भग कहे गये हैं, उसी प्रकार से नव प्रदेशिक स्कन्ध में भी गन्ध को आश्रित करके संग कहना चाहिये 'रसा जहा एयस्स चेव बन्ना' जिस प्रकार ले रसों को आश्रित करके अष्टप्रदेशिक स्कन्ध में भंग प्ररूपणा की गई है उसी प्रकार से इसी को आश्रम करके भी भंग प्ररूपणा करनी चाहिये अर्थात् रसों को आश्रित करके यहां पर असंयोगी ५, द्विक्संयोगी ४० त्रिक પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળા અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં પીડા વવળે અને એક પ્રદેશમાં સફેદ
वाणी होय हे. मा सभा लौंग हे. ३१ 'एए एकतीस भंगा' भा રીતે આ એકત્રીસ ભગા પાંચ વર્ડ્ઝના ચેાગથી તેના એકપણા અને અનેક पायाने सहने या छे. 'एव' एकग- दुयग-तियग- चउक्कग-पंचगसंजोएहि दो छत्तीसा मंगसया भवंति' या रीते पशु संधी २३६ असो छत्रीस लगो થાય છે. તે આ રીતે અસચે.ગી ૫ દ્વિકસ ચેગી ૪૦ ચાળીસ ભંગા ત્રિકસચેાગી ૮૦ એસી ભગા ચાર સંચેાગી પણ ૮૦ એસી ભંગે અને પાંચ સચેાગી ૩૧ એકત્રીસ એમ કુલ ૨૩૬ ભગા થાય છે.
-
'गंधा जहा अपए सियरस' ने रीते 15 अदेशवाजा सुधमां गंध સંબધી ૬ છ ભગા કહ્યા છે તેજ પ્રમાણે આ નવ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં પણ ગંધ સબધી છ ૬ ભગા સમજવા.
'रसा जहा एयस चेव वन्ना' मा प्रदेशवाणा अधमां ने रीते रस સબંધી ભંગાની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે એજ પ્રમાણે આ નવ પ્રદેશ
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयर्यान्द्रका टीका श०२० उ०५ सु०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० २१ तादृशसंख्याका रसा अपि ज्ञातव्याः, 'फासा जहा चउप्पएसियस्स' स्पर्शा यथा चतुःप्रदेशिकस्य । स्पर्शस्य पत्रिंशद्भङ्गा भवन्तीति भावः ।
नवप्रदेशिकस्य वर्णगन्धरसस्पर्शान यथाविभागं प्रदर्य दशरदेशिकस्य तान् दर्शयितुमाह-'दसपएसिए णं' इत्यादि, 'दसपएसिए णं भने खंधे पुच्छा 'दशपदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः पृच्छा हे भदन्त ! दशमदेशिका स्कन्धः संयोगी ८० चतुष्कसंयोगी भी ८० और पंचसंयोगी ३१ मिलकर २३६ भंग होते हैं।
'फासा जहा चउप्परलियस्स' चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध के प्रकरण में चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध के स्पर्शों को आश्रित करके जिस प्रकार से ३६ भंग कहे गये हैं उसी प्रकार से नवप्रदेशिक स्कन्ध के भी स्पर्शो को
आश्रित करके ३६ भी कहना चाहिये अतः नवप्रदेशिक स्कन्ध के स्पर्श संबंधी ३६ भंग हो जाते हैं-इस प्रकार से नवप्रदेशिक स्कन्ध के वर्ण गन्ध, रस और स्पर्श संबंधी भंगों की प्ररूपणा करके अब सूत्रः कार दशप्रदेशि स्कन्ध के वर्ग, गंध, रस और स्पर्शसंबंधी भंगों का कथन करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'दसपएसिए णं भंते ! खंधे पुच्छा' हे भदन्त ! जो स्कन्ध १० पुद्गल परमाणुओं के संयोग
વાળા સક ધના રસ સંબંધી લંગોની પ્રરૂપણું સમજી લેવી અર્થાત-રસે સંબંધી અહિયા અસંયેગી પ પાંચ કિસગી ૪૦ ચાળીસ ત્રિસ ગી ૮૦ એંસી ચાર સંયેગી ૮૦ એંસી અને પાંચ સંગી ૩૧ એકત્રીસ એમ पुस २3 मसे! छत्रीस २स संधी थाय छे. 'फासा जहा चउप्पएसियस' यार प्रशाधना प्रभा या२ प्रदेशवाघमा २५श. સંબંધી જે રીતે ૩૬ છત્રીસ ભેગો કહ્યા છે, એજ રીતે નવ પ્રદેશવાળા રક ધમાં પણ સ્પર્શ સંબંધી છત્રીસ ભંગ થાય છે. તેમ સમજવું.
આ પ્રમાણે નવ પ્રદેશવાળા સધને વર્ણ, ગંધ, રસ અને પશે સંબંધી ભગેનું વિવેચન કરીને હવે સૂત્રકાર દશ પ્રદેશવાળા ધના વણ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શ સંબધી ભગોની પ્રરૂપણ કરે છે. આમાં ગૌતમ स्वामी प्रभु से प्रमाणे पूछे छे -'दस पएसिए णं भंते खंधे पुच्छा है ભગવન જે ધ ૧૦ દસ પુલ પરમાણુઓના સંગથી થાય છે તે દશ
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
भगवती सूत्रे
9
कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्श इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' | इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'सिय एगवन्ने' स्यात् एकवर्णः द्विर्णस्त्रवर्णतुर्वर्णः पञ्चवर्णः स्यादेकगन्धो द्विगन्धः स्यादेकरसो द्विरसखिरसथतूरसः पञ्चरसः स्यात् द्विस्पर्श ख्रिस्पर्शश्चतुःस्पर्शः । एतदेव दर्शयति- 'जहा' इत्यादि, 'जहा नपरसिर जान चउफ से पन्नते' यथा नवपदेशिके यावत् चतुःस्पर्शः से जन्य होता है वह दशप्रदेशिक स्कन्ध कितने वर्णों वाला, कितनी गंधों वाला, कितने रसों वाला और किनने स्पर्शो वाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा । लिय एगवन्ने ? जहा नवपएसिए जाव सिय चउफाले पन्नत्ते' हे गौतम ! वह दशप्रदेशिक स्कन्ध नवप्रदेशिक स्कन्ध की तरह एक वर्णवाला यावत् चार स्पर्शोवाला होता है अर्थात् वह कदाचित् एक वर्णवाला हो सकता है, कदाचित् दो वर्गों वाला हो सकता है कदाचित् तीन वर्णों वाला हो सकता है, कदाचित् चार वर्णों वाला हो सकता है और कदाचित् पांच वर्णों वाला हो सकता है, इसी प्रकार वह कदाचित् एक गंधवाला, कदाचित् दो ister भी हो सकता है कदाचित् वह एक रसवाला, कदाचित् वह दो रसोंवाला, कदाचित् तीन रसोंवाला, कदाचित् चार रसोंवाला और कदाचित् वह पांच रसों वाला हो सकता है, कदाचित् वह दो स्पर्शो वाला, कदाचित् तीन स्पर्शो वाला, कदाचित् चार स्पर्शो वाला, हो सकता है, इस विषय को स्पष्ट करके अब सूत्रकार समझाते हैं
પ્રદેશવાળા સ્કંધ કેટલા વર્ણવાળા હાય છે? કેટલા ગંધાવાળા હોય છે? કેટલા રસાવાળા હાય છે ? અને કેટલા સ્પર્શવાળા હાય છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरभां अलु छे है- 'गोयमा ! सिय एगवन्ने ? जहा नवपएसिए जाव यि च फासे पण्णत्ते' हे गौतम । ते दृश प्रदेशशण ध नव प्रदेशवराजा સ્કંધની માફક એક વઘુ વાળા યાવત ચાર સ્પોંવાળા હાય છે. અર્થાત્ તે ઢાઈવાર એક વવાળા હોય છે. કૈાઈવાર એ વર્ડ્સવાળા હાય છે.કેાઈવાર ત્રણ વીવાળા હાય છે. કાઇવાર ચાર વર્ણીવાળા હાય છે. અને કોઈવાર પાંચ વર્તાવાળા હાય છે એજ રીતે કેાઈવાર એક ગધવાળા અને કોઈવાર એ ગંધવાળા પણુ હાય છે, ક્રાઈવર તે એક રસવાળા કોઇવાર તે એ રસેટવાળા કેાઈવાર ત્રણ રસાવાળા કાઢવાર ચાર રસાવાળા અને કેાઈવાર પાંચ રસાવાળો હાય છે. કોઈવાર એ સ્પર્શે વાળો કાઇવાર ત્રણ સ્પર્શવાળો અને કાર્ટાર ચાર સ્પર્શાવાળો હાય છે,
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयश्चन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८२३ मज्ञप्तः । 'जड एगबन्ने' यदि एकवर्णों दशमदेशिकस्तदा, 'एगदन्न द्विवन्नतिकन्नचउवना जहेर नवपएसियस' एकवर्णद्विवर्णप्रिवर्णचतुर्वर्णा यथैव नवमदेशिकस्य तथैव दशमदेशिकस्यापि ज्ञातव्याः । 'पंचवन्ने वि तहे।' पञ्चवर्णोऽपि तथैव नवमदेशिकवदेव 'णवरं वत्तीसइमो भंगो भन्नई नवरं-केवल मिह द्वात्रिंशत्तमो भङ्गो भण्यते-भणितव्यः, स्याद कालश्च नीलश्च लोहितश्व हारिद्रश्च शुक्लश्चेत्यारभ्य एकत्रिंशद्भङ्गा नवप्रदेशिके ये उक्तास्ते मर्वेऽपि ग्राह्या एव केवलमत्र द्वात्रिंशत्तमोऽपि स्यान कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्चेत्याकारकोऽविकोऽपि वक्तव्य इत्येवं क्रमेण परिपाटया द्वात्रिंशत्तमो वक्तव्यः । 'एव 'जइ एगवन्ने' यदि वह दश प्रदेशिक स्कन्ध एक वर्णवाला होता है तो 'एगवन्न दुवन्नतिवन्न चवन्ना जहेब नवपएसियस' एकवर्ण विष यक, द्विवर्ण विषयक, त्रिवर्ण विषयक और चार वर्णविषयक कथन जैसा नवप्रदेशिक स्कन्ध में किया गया है, वैसा ही कथन इनके विषय में यहां पर भी करना चाहिये तथा 'पंचवन्ने वि तहेव' पांच वर्णविषयक कथन भी नवप्रदेशिक स्कन्ध के जैसा ही करना चाहिये, यदि कुछ विशेषता है तो यह ३२ वें भंग की अपेक्षा से है तात्पर्य कहने का यह हैं कि नवप्रदेशिक स्कन्ध में पांचवर्णों के जो ३१ भंग प्रकट किये गए हैं सो ३१ भंग तो वे ही यहां कहना चाहिये तथा ३२ वां जो भंग है वह इस प्रकार से है-'स्यात् कालाइच, नीलाइच, लोहिताश्च,
सा२ मार विषय २५ष्ट रीत समावे छे. 'जइ एगवन्ने' नेते श प्रदेशवाणो २४५ मे १ वाणो जाय तो ते 'एगवन्न, दुवन्न, तिवन्न चउवन्ना जहेव नवपएसियस' से वर्ष समयी, मे १९९ समाधी ત્રણ વર્ણ સંબંધી અને ચાર વર્ણ સંબંધીનું કથન જેવી રીતે નવ પ્રદેશવાળા રકંધના વિષયમાં કહેવામાં આવ્યું છે એ જ પ્રમાણેનું કથન આ દશ प्रदेशवाणा विषयमा ४ धन पy समन. तथा 'पंच वन्ने तहेव' पांय पण સંબંધીનું કથન પણ નવ પ્રદેશવાળા કંધની જેમ જ સમજવું. જે કંઈ વિશેષપણુ છે તે ૩ર બત્રીસમાં ભંગ સંબંધી છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે નવ પ્રદેશવાળા કંધમાં પાંચ વર્ણ સંબંધી ૩૧ એકત્રીસ ભંગે કહ્યા છે આ દશ પ્રદેશ સ્કંધમાં ૩૨ બત્રીસ ભંગ થાય છે. ૩૧ એકત્રીસ ભંગ તો નવ પ્રદેશવાળા સ્કંધની જેમજ અહિયાં પણ સમજવા અને બત્રીસ જે मग छ मा प्रमाणे छ-'स्यात् कालाश्च नीलाच लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्च३२' भने प्रदेशमा ४ा पाणी भने प्रदेशमान पाणी અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો અને અનેક
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने मेए एक्कादयगतियगवउकगपंचगसंजोगेसु दोन्नि सत्ततीसा भंगसया भवंति' एवमेते एकतिकत्रिकचनुष्कपश्चकसं गोगैः सप्तत्रिंशदधिकशतद्वय भङ्गा भवन्ति असंयोगिनो भङ्गाः, पञ्च ५, द्विव संयोगिनश्चत्वारिंशत् ४० त्रिकसंयो. गिनोऽशीतिः ८०, चतुः संयोगिनोऽप्यशीतिरेव ८०, पश्चकसंयोगिनो द्वात्रिंशत् ३२, सर्वमंझलनया सप्तत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गाः २३७ भवन्ति, दशपदेशिकस्कन्धे वर्णानाश्रित्येति । 'गंधा नहा नपएसियस्स' गन्धा यथा नदेशिकस्य, दशमदेशिकस्य गन्धविषयकाः पहभङ्गा भवन्ति, 'रसा जहा एयरस चेव पन्ना' रसा यथा एतस्यैव वर्णाः यया वर्णाः विभागशो दशमदेशिकरून कथितास्तथैव रसाअपि असंयोगिनः पञ्च ५ द्विरसंयोगिनश्चत्वारिंशत् ४०, त्रिकसंयोगिनोऽशीति ८०, चतुः संयोगिनोऽप्यशीतिरेय ८०, पञ्चकसंयोगिनो द्वात्रिंशत् ३२, सर्वसंकलनया सप्तत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गाः २३७ भवन्तीति ज्ञातव्याः । 'फासा जहा चउ एसियस्म' स्पर्शा यथा चनुम्मदेशिशस्य । एवं क्रमेण दशपदेशिकस्य हारिद्राइच, शुक्लाश्च ३२' 'एवमेए एका-दुयग-तियग-चउक्का-पंचग संजोगेस्तु दोनि सत्ततीसा भासया भवनि' इस प्रकार से यहां पर असंयोगी ५ द्विक संयोगी ४०, त्रिकसंयोगी ८०, चतुष्कसंयोगी भी ८० और पंचतंगी ३२ भंग वर्गों को आश्रित करके २३७ हो जाते हैं। गंधविषयक भंग यहां नवप्रदेशिक स्कन्ध के जैसा ६ होते हैं 'रला जहा रसविषयक भंग भी यहां २३७ होते हैं-असयोगी ५, द्विक संयोगी ४०, त्रिकसंयोगी ८०, चतुष्क संयोगी ८० और पंचक संयोगी ३२, कुल मिलकर यहां रसों को आश्रित करके भंगसंख्या वर्गों की तरह २३७ होती हैं । 'फासा जहाच उप्प०' तथा स्पर्शसंबंधी प्रदेशमा सह पाजो डाय छ ३२ 'एवमेव एकग-दुयग-तियग-चउक्कगपंचग-संजोगेसु दोन्नि सत्ततीसा भंग सया भवंति' मा शत अहिया असयोगी પાંચ ભાગે બે સંગી ૪૦ ચાળીસ ભાગે, ત્રણ સગી ૮૦ એંસી ભગે, ચાર સગી ૮૦ એંસી ભગે પાંચ સંગી ૩ર બત્રીસ ભંગ એ રીતે વર્ણ સંબંધી ૨૩૭ બસોસાડત્રીસ ભેગો થાય છે. ગંધ સંબંધી ભેગો નવ प्रदेशी २४ धनी म ६ ७ थाय छे. 'रसा जहा पन्ना' व समधी रेम ૨૩૬ અંગે થાય છે તેમ રસ સંબંધી અંગે પણ ર૩૭ બસ સાડત્રીસ થાય છે. તેમાં અસંગી ૫ પાંચ બે સગી ૪૦ ચાળીસ ત્રણ સગી ૮૦ એંસી ચાર સગી ૮૦ એંસી અને પંચ સંચગી ૩ર બત્રીસ એમ કુલ २स समधी मसे! सात्रीस २३७ सय थाय छे. 'फासा जहा चउपएसियस्स'
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८२५वर्णविषये सप्तत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गाः २३७, गन्धविषये ६ पट्, रसविषये सप्तत्रिंशदधिकशतद्वयम् २३७, स्पर्शविषये पट्त्रिंशत् ३६, सर्वसंकलनया ५१६ षोडशाधिकपञ्चशतभङ्गा भवन्तीति । 'जहा दसपएसिओ एवं संखेज्जपएसिओं वि यथा दशपदेशिका स्कन्धो वर्णगन्धरसरूप ः सविभागैः कथितस्तथा संख्येय पदेशिकोऽपि स्कन्धो वर्णगन्धरसस्पर्शीः सविभागैः वर्णनीयः । 'एवं असंखेज्जपएसिओ वि' एवमेव-दशमदेशिकवदेव वर्णगन्धरसस्पर्शरसंख्येयपदेशिकोऽपि स्कन्धो वक्तव्यः। 'सुहुमपरिणओ अणंतपएसिओ वि एवं चेव' सूक्षपरिणतोऽनन्त. प्रदेशिक स्कन्धोऽपि एवमेव दशमदेशिकवदेव वर्णगन्धरयस्पशैर्वर्णनीय इति ॥सू०७॥ भंगों की संख्या चतुः प्रदेशी स्कन्ध के जैसी ३६ शेती हैं, इस प्रकार सघ भंगों की संख्या यहाँ ५१६ आती है-वर्णविषयक भाग २३७, गंधविषयक भंग ६, रस विषयक अंग २३७ और स्पर्शविषयक भंग ३६ । 'जहा दल पएसिओ एवं संखेज्जपए०' जिस प्रकार से दश प्रदेशिक स्कन्ध वर्ण, गंध, रस और स्पों के भङ्गों से प्ररूपित किया गया है, उसी प्रकार ले संख्यात प्रदेशिक स्कन्ध भी वर्ण गन्ध, रस
और स्पर्श संबंधी भंगों द्वारा प्ररूपित करना चाहिये, 'एवं असंखेज्ज दशप्रदेशिक स्कन्ध के वर्ण, गंध, रस और स्पर्श संयन्धी भङ्गो ले ही असंख्यात प्रदेशी स्कन्ध के वर्ण, गंध रस और स्पों के भड़ों का विवेचन करना चाहिये । तथा-सुहुंमपरिणओ०' सूक्ष्म परिणत अनन्त તથા સ્પર્શ સંબંધી ભગોની સંખ્યા ચાર પ્રદેશવાળો સ્કંધની જેમ ૩૬ છત્રીસ થાય છે. એ રીતે તમામ. ભશેની સંખ્યા ૫૧૬ પાંચસો સેળ થાય - છે. તે આ પ્રમાણે સમજવા વર્ણ સંબંધી ૨૩૭ બસે સાડત્રીસ ભંગ ગંધ સંબંધી ૬ છ રસ સંબંધી ર૩૭ બસે સાડત્રીસ અને સ્પર્શ સંબંધી ૩૬ छत्रीस शत पुस ५१६ पांयसेसण मग थाय छे. 'जहा दसपएसियो एवं संखेज्जपएसिओ' २ प्रमाणे ४२ प्रदेशवाय २४ पy, मध, रस, भने સ્પેશ સંબંધી અંગેની પ્રરૂપણ કરી છે તે જ પ્રમાણે સંખ્યાત પ્રદેશવાળા સકધમાં પણું વર્ણ ગંધ, રસ, અને સ્પર્શ સંબંધી ભગાની પ્રરૂપણું- સમ
वी. 'एवं असंखेज्ज. ६ प्रशाधना , गध, २स मन २५ સંબંધી પ્રમાણે જ અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કંધના વર્ણ, ગંધ, રસ અને २५श समधी ४थन सभा' तथा 'सुहुम परिणओ०) सूक्ष्म परिक्षत मानતપ્રદેશવાળા સકંધના વર્ણ વિગેરેના ભાગે પણ દશ પ્રદેશવાળા કંધ
भ० १०४
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र. ". परमाणुपुद्गलादारभ्य सूक्ष्मपरिणतानन्तमदेशिकस्कन्धपर्यन्तेषु वर्णगन्धरसस्पर्शान् सविभागान् प्रदर्य वादरपरिणताननन्तप्रदेशिकपुद्गले गतान् वर्णगन्धरसस्पर्शान् विभागशो दर्शयितुमाह-वायरपरिणए णं' इत्यादि।
मूलम्-'बायरपरिणए णं भंते ! अणंतपएसिए खंधे कइवन्ने एवं जहा अद्वारसमसए जाव सिय अठ्ठफासे पन्नते। वन्नगंध रसा जहा दसपएसियस्स। जइ चउफासे सवे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे सीए सव्वे निद्धे १, सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे सीए सव्वे लुक्खेर, सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे उसिणे सव्वे निः३, सव्वे कक्खडे लवे गरुए सव्वे सीए सवे लुक्खे४, सव्वे कक्खडे सव्वे लहुए सव्वे सीए सव्वे निद्धे ५, सत्वे कक्खडे सव्वे लहुए सब्बे सीए सव्वे लुक्खे६, सव्वे कक्खडे संवे लहुए सव्वे उसिणे सब्वे नि ७, सव्वे कक्खडे सव्वे लहुए सव्वे उसिणे सत्वे लुक्खे८, सव्वे मउए सव्वे गरुए सव्वे सीए सव्वे निद्धे९, सव्वे मउए सब्वे गरुए सव्वे सीए सव्वे लुक्खे१०, सब्जे मउए सव्वे गरुए सव्वे उसिणे सव्वे निद्धे ११, सव्वे मउए सव्वे गरुए सव्वे उसिणे सव्वे लुक्खे१२, सव्वे मउए सव्वे लहुए सव्वे सीए सव्वे निद्धे१३, सव्वे मउए सव्वे लहुए सव्वे सीए सव्वे लुक्खे१४, सवे मउए सव्वे लहुए सव्वे उसिणे सत्वे नि १५, सव्वे मउए सव्वे लहुए सव्वे उसिणे सव्वे लुक्खे१६, एए सोलस भंगा॥ प्रदेशिक स्कन्ध के वर्गादि भंग भी, दश प्रदेशिक स्कन्ध के वर्णादि भंगों की तरह ही वर्णित करना चाहिए ॥सू०७॥ પ્રમાણે સમજવા અને દશ પ્રદેશવાળા કંધના વદિ પ્રકાર પ્રમાણે તેનું પણ વર્ણન કરવું. સૂત્રણ ' .
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० १२७ _____ जइ पंचफासे सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए सव्व सीए देसै : निद्धे देसे लुक्खे १, सब्वे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे सीए देसे निद्धे देसा लुक्खार, सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए सत्वे सीएं देसा निद्धा देसे लुक्खे३, सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे सीए देसा निद्धा देसा लुक्खा४, सव्वे कश्खडे सव्वे गरुए संचे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे४, सव्वे कक्खडे सत्वे लहुए सव्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे४, सव्वे कक्खडे सब्वे लहुए सब्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे४। एवं एए कक्खडे णं सोलसभंगा१६ सब्वे मउए सव्वे गरुए सत्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे४। एवं मउएण वि सोलसभंगा१६, एवं बत्तीसं भंगा३२। सव्वे कक्खडे सत्वे गरुए सव्वे निद्धे देसे सीए देसे उसिणे४, सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे लुक्खे देसे सीए देसे उसिणे। एए बत्तीस भंगा३२। सव्वे कक्खडे सव्वे सीए सव्वे निद्धे देसे गरुए देसे लहुए, एत्थ वि बत्तीसं भंगा३२ । सव्वे गरुए सव्वे सीए सब्वे निद्धे देसे कक्खडे देसे मउए, एत्थ वि बत्तीसं भंगा३२, एवं सम्बे ते पंचफासे अट्ठावीसं भंगलयं१२८भवइ ॥
जइ छप्फासे सब्वे कक्खडे सव्वे गरुए देसे सीए देसे उलिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे१ सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसा लुक्खार, एवं जाव सब्वें कक्खडे सव्वे गरुए देसा सीया देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा१६। एए सोलस भंगा१६। सव्वे कक्खडे सव्वे
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેંત
भगवती सूत्रे
लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे, एत्थ वि - सोलस भंग १६ । सव्वे मउए सब्वे गरुए देसे सीए देसे उक्षिणे देसे मिद्धे देते लुक्खे, एत्थ वि सोलस भंगा १६ । सव्वे मउए सब्वे लहुए, देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे, एत्थ वि सोलस भंगा १६, एए चउताईभंगा ६४ । सब्वे कक्खडे सव्वे सीए देते गरुए लहुए देसे निद्धे देसे लुक्खे, एवं जाव सब्बे मउए सब्वे उसिणे देसा गरुया देसा लहुया देसा णिद्धा देला लक्खा, एत्थ विचउसट्ठि भंगा६४ (२) सत्रे कवडे सर्व्व निद्धे देखे गए देते हुए देसे सीए देसे उसिणे१, जाव सवे मउए सहे लक्खे देसा लहुया देसा सीया देसा उतिणा एए उट्टि भंगा६४ (३) सवे गरुए सवे सीए देसे कक्खडे देसे मउए देसे निद्धे देसे लक्खे एवं जाव सधे लहुए सवे उसिने देसा कक्खडा देसा मया देसा निद्धा देसा लुक्खा । एए
उसट्ठि भंगा६४ (४) सवे गरुए सवे निद्धे देखे कक्खडे देसे मउए देसे सीए देसे उलिने १ जाव सब्बे लहुए सवे लुक्खे देसा कक्खडा देसा मउया देसा सीया देसा उसिणा, एए चउसट्ठि भंगा ६४ (५) सवे सीए सवे निद्धे देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए? जाव सवे उसिणे सब्वे लुक्खे देसा कक्खडा देसा मया देसा गरुया देसा लहुया एए चउसट्ठि भंगा६४ (६) सवे ते छप्का से तिन्नि उरासिया भंग सया ३८४ भवंति ॥सू. ८॥
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकयुद्गलातयोदिनि ८२९
छाया-चादरपरिणतः खलु भदन्त ! अनन्तप्रदेशिकः कतिवर्णः ० एवं अथाऽष्टादशशते यावत् स्यादष्टस्पर्शः प्रज्ञप्तः । वर्णगन्धरसा यथा दशमदेशिकस्य, यदि चतुःरपर्शः सः कर्कश:-सौं गुरुका सा शीत: सर्वः स्निग्धः १, सः कर्कशः सणे गुरुका सर्वः शीतः सर्वो रूक्षः २, सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुकः सर्व उष्णा सर्वः स्निग्धः ३, सर्वः कर्कशः सर्भे गुरुकः सर्व उष्णः सर्त रूक्षः ४, सर्वः कर्कशः सौ लघुकः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः ५, सर्वः कर्कशः सर्वो लघुकः सर्वैः शीतः सर्वो रूक्षः ६, सः कर्कशः सों लघुका सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धः ७, सर्वः कशः सा लघुः सर्वः उष्णः सौ रूक्षः ८, सों मृदुकः सो गुरुका सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः ९, सों मृदुकः सर्वो गुरुका सः शीत: सर्वो रूक्षः १०, सर्वो मृदुकः सर्वो गुरुकः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्मः ११, सणे मृदुकः सर्वो गुरुकः सर्व उष्णः सा रूक्षः १२, सों मृहकः सर्वो लघुका सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धाः १३, सर्वा मृदुका सों लघुः सर्वः शोतः सो रूः १४, सों मृदुकः सों लघु का सर्व उष्णः सर्वः स्त्रिाधा १५, सों मृदुका सनों लघु का सर्व उष्णः सर्वो रूक्षा १६, एते पोडश भंगा ॥ ___ यदि पञ्चस्पर्शः सर्वः कर्कशः सो गुरुकः सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्वः कर्कशः सो गुरुका सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः २, सर्वः कर्कशः सो गुरुकः सः शीतः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, सः कर्कशः सों गुरुका, सर्वः शीतः, देशाः स्निग्धाः, देशा रूक्षाः ४ । सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुका, सर्व उष्णः, देशः स्निग्यो देशो रूक्षः ४, ,सर्वः कर्कशः, सर्वो 'लघुका, सर्वः शीतः, देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४ । सर्वः कर्कश', सर्वा लघुका, सर्व उष्णो, देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४, एवमेते कर्कशेन षोडश भङ्गाः १६ । सो मृदुकः सर्वा गुरुका सर्वः शीवा देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४ । एवं मृदु केनापि षोडश भङ्गाः १६, एवं द्वात्रिंशद् भङ्गाः ३२ । सर्वः कर्कशः सवों गुरुकः सर्व स्निग्धः देशः शीतो देश उष्ण, ४, सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुकः सर्वो रुक्षो देशः शीतो देश उष्णः ४, एते द्वात्रिंशद् भङ्गाः ३२ । सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धो देशो गुरुको देशो लघुकः, अत्रापि द्वात्रिंशद्भङ्गाः ३२ । सर्वो गुरुतः, सर्वः शीतः, सर्वः स्निग्यो, देशः कर्कशो, देशो मृदुकः, अत्रापि द्वात्रिंशद्भङ्गाः ३२। एव सर्वे ते पञ्चस्पर्शेऽष्टानिशत्यधिकं भाशनं (१२८) भवति । . यदि षट्स्पर्शः सर्वः कर्कशः, सर्यो गुरुकः देशः शीतो देश उप्णो देश स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्वः कर्कशः सर्यो गुरुकः देशः शीतो देश उष्णो देश स्निग्धो देशा रूक्षाः २, एवं यावत् सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुका, देशाः शीवार,
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३०
भगवतीसूत्र देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशा रूक्षाः १६ । एते पोडश भङ्गाः १६ । सर्व कर्कशः सा लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो सूक्षः, अत्रापि षोडश भङ्गाः १६ । सों मृदुकः सर्वो गुरुका देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, अत्रापि पोडश भङ्गाः १६ । सर्वो मृदुकः सर्यो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, अत्रापि पोदश भङ्गाः १६, एते चतुःपष्टभङ्गाः ६४ (१) । सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः देशो गुरुको देशो लघुका देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं यावत् सर्वो मृदुकः सर्व उष्णो देशा गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः, अत्रापि चतुःपष्टिभङ्गाः ६४ (२) । सर्वः कर्कशः सर्वः स्निग्धो देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णः १, यावत् सर्यों मृदुका सवों रूक्षः देशा गुरुकाः, देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः एते चतुष्पष्टिभंज्ञाः ६४ (३) । सर्वो गुरुकः सर्वः शीतः देशः कर्कशः देशी मृदुका देश: स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं यावत् सर्वो लघुकः सर्व उष्णः देशाः वर्कशाः देशा मृदुकाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः, एने चतुःपष्टिर्भङ्गाः ६४ (४) सो गुरुकः सर्वः स्निग्धः देशः कर्कशः देशो मृदकः देशः शीतो देश उष्णः, यावत् सौं लघुरुः सर्वो रूक्षः देशाः कर्कशाः देशा मृदुकाः देशा शीता, देशा उष्णाः, एते चतुःपष्टिमगाः ६४ (२) सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धो देशः कर्के शो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लुघुरा, यावत् सर्व उप्ण. सों रूक्षः देशाः कर्कशाः देशा मृदुकाः देशा गुरुकाः देशा लघुकाः, एते चतुःषष्टि भङ्गाः, ६४ (६) सर्वे ते षट् स्पर्श चतुरशीत्यधिकशतत्रयभङ्गाः ३८४ भवन्ति ॥५० ८॥
टीका-'वायरपरिणए णं भंते ।' वादरपरिणतः खलु भदन्त ! वादरतया
परमाणुपुद्गल से लेकर सूक्ष्मपरिणत अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध तक के स्कन्धों में भङ्गसहित वर्ण, गंध, रस और स्पर्टी को दिखाकर अब पादरपरिणत अनन्त प्रदेशिक पुद्गल स्कन्ध में रहे हुए वणे, गन्ध, रस और स्पर्शो को विभागशः प्रकट किया जाता है-'वायरपरिणए ण भंते' इत्यादि।
टोकार्थ-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'वायरपरिणए णं भंते ! • પરમાણુ યુદલથી લઈને સૂક્ષમ પરિણામવાળા અનંત પ્રદેશ સ્કંધ સુધીના રકધામાં ભંગ સહિત વર્ણ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શીને પ્રકાર બતાધીને હવે બાદર પરિણામવાળા અનંત પ્રદેશી પકૂલ કંધમાં રહેલા વર્ણ, છેધ, રસ, અને સ્પર્શીને ક્રમથી પ્રગટ કરે છે.
'बायरपरिणए णं भंते!' त्याल ટીકાળું—આ સૂત્રથી ગૌતમ વામીએ પ્રભુને એવું પૂછવું છે કે
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८३१ परिणतः, चादरत्वं-स्थूलत्वं ततश्च स्थूलता प्राप्त इत्यर्थः 'अणंतपएसिए खंधे' अनन्तमदेशिकः स्कन्धा-अनन्ताः प्रदेशा अवयवतया विधन्ते यस्यावयविनः सोऽनन्तप्रदेशिकः एतादृशः स्कन्धः स्थूलावयवी सः 'कइबन्ने' कतिवर्णः कतिगन्धः कविरसः कतिस्पर्शः स्थूरावयविनि कियन्तो वर्णगन्धरसस्पर्शाः विद्यन्ते इति प्रश्नः, 'एवं जहा अहारसमसए नाव सिय अट्ठफासे पन्नत्ते' एवं यथा अष्टादशेशते यावत् स्यात् अष्टस्पर्शः प्रज्ञप्तः तथाहि-तत्रत्यं प्रकरणम् , भगवानाह-हे गौतम ! स्यादेकवर्णों यावत् पश्चवर्णः, स्यादेकगन्धः स्याद् द्विगन्धः, स्यादेक अणतपएसिए खंधे' हे भदन्त ! जो अनन्त प्रदेशिक पुद्गल स्कन्ध चादर रूप परिणाम से परिणत होता है वह कितने वर्णों वाला, कितनी गंधों वाला, कितने रसों वाला, और कितने सौँ वाला होता है ? पूछने का तात्पर्य ऐसा है कि जो अनन्त प्रदेशों वाला पुग़ल स्कन्ध-अनन्त प्रदेश अवघवरूप से जिसमें विद्यमान होते हैं-अनन्त पुद्गल परमाणुओं के संयोग से जो जन्य होता है-ऐसा स्थूलावयची पुद्गल कितने वर्णादि वाला होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं जहा अट्ठारसमसए जाव सिय अट्ठफासे पन्नते' हे गौतम ! जिस प्रकार से अठारहवें शतक में 'यावत् वह कदाचित् आठ रुपों वाला होता है इस पाठ तक कहा गया है-वैसा ही कथन यहां पर भी कर लेना चाहिये, उत्तररूप में वहां का प्रकरण इस प्रकार से है-हे गौतम ! वह कदाचित् एक 'बायरपरिणए गं भंते! अणंतपएसिए खंधे पुच्छा' 3 भगवन् रे मनन्तપ્રદેશવાળો પુલ ધ બ દર રૂપ પરિણામથી પરિણામવાળે થાય છે. તે કેટલા વર્ષોવાળે હેય છે? કેટલા ગધેવાળો હોય છે? કેટલા સેવાળે હોય છે? અને કેટલા સ્પર્શીવાળા હોય છે ? પૂછવાને હેતુ એ છે કેઅનંત પ્રદેશવાળો પુદ્ગલ સ્કંધ અનન્ત પ્રદેશ રૂપ અવયથી જેમાં રહેલા હેય છે-અનન્ત પુદ્ગલ પરમાણુઓના સગથી થવાવાળો હોય છે-એ સ્થૂલ અવયવવાળો પુદ્ગલ કેટલા વર્ષોવાળો હોય છે? કેટલા ગધેવાળો હોય છે? કેટલા રસવાળો હોય છે. અને કેટલા સ્પર્શેવાળો હોય છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु ४९ छ 8-'एव' जहा अद्वारसमसए जाव सिय अटुफासे पण्णत्ते' હે ગૌતમ ! અઢારમાં શતકમાં જે પ્રમાણે યાવત્ તે કઈવાર આઠ સ્પશે વાળો હોય છે. આ પાઠ સુધીમાં કહેવામાં આવ્યું છે. તે જ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં પણ સમજવું.
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती रसो यावत् पञ्चरसः, स्यात् चतुःस्पर्शः यावत् अष्टस्पर्श इति । 'वन्न गंपरसा जहा दरुपएसिस' वर्णगन्धरसा यथा दशम देशिकस्य, दशमदेशिकस्य येनेर रूपेण वर्णगन्धरसाः कथितास्तेनैव रूपेण बादरपरिणतानन्तपदेशिकस्कन्धस्यापि ज्ञातव्याः । यथा-कदाचिदेकवर्णः कदाचिद् द्विवर्णस्त्रिवर्गश्चतुर्वणः पञ्चवर्णों वा, एवं गन्धरसयोरपि यथासंभवम् व्यवस्थाऽवगन्तव्या, दशमदेशिककन्धापेक्षया सवलक्षण्यं तद्दर्शयति-'नई' इत्यादि, 'जई चउफासे' यदि चतुः स्पों बादरपरिणतोऽनन्तप्रदेशिका कन्धरउदा 'सव्वे कक्खडे' सम्वे गरुए मव्वे सीए राब्वे वर्णवाला पावत् पाँच वर्णवाला, कदाचित् एक गंधवाला, कदाचित् दो गंधों वाला, कदाचित् एक रसवाला, यावत् पांच रसवाला, कदाचित् चार स्पों वाला चावत् आठ स्पर्शो काला होता कहा गया है यही चात अतिदेश से प्रकट करते हुए प्रभु कहते हैं-'वनगंध रसा जहा दसपएलियस्त' जिस प्रकार से वर्ण, गन्ध, और रस दशप्रदेशिक स्कन्ध के कहें गये हैं उसी रूप से चादर परिणत अनन्त प्रदेशिक स्कन्ध के भी ये जानना चाहिये तथा च कदाचित् यह एक वर्णवाला होता है, कदाचित् दो वर्णों वाला होता है, कदाचित् तीन वर्णों वाला होता है, कदाचित् चार वर्णों वाला होता है, कदाचिन पांच वर्षोंगला होता है, इसी प्रकार से गंध और रस की भी यथासंभव व्यवस्था समझनी चाहिये, दशप्रदेशिक स्कन्ध की अपेक्षा से जो इसमें विलक्षणना है
ઉત્તર રૂપે ત્યાંનું પ્રકરણ આ પ્રમાણે છે–હે નિમ! તે કઈવાર એક વર્ણવાળો યાવત્ પાંચ વર્ણવાળો કોઈવાર એક ગંધવાળો કઈવાર બે ગધેવાળ કેઈવાર એક રસવાળ ચાવતુ પંચ રસવાળો કોઈવાર ચાર સ્પર્શીવ ળ યાવત્ આઠ સ્પશેવાળો હોય છે તેમ કહ્યું છે, એજ વાત અતિ शिथी मताdi सूत्रा२ ४ छ -'वन्नगंधरसा जहा दसपएसियस्सरे शत વર્ણ, ગંધ, અને રસ સંબંધી કથન દશ પ્રદેશવાળા સ્કંધના પ્રકરણમાં કયું છે. તે જ પ્રમાણે ખાદર પરિણામવાળા અનંત પ્રદેશી ધમાં પણ તે પ્રમાછેના ભગે સમજવા. તે આ પ્રમાણે છે-કેઈવાર તે એક વેણુવાળો હોય છે. કેઈવાર તે બે વર્ણવાળે હેય છે. કેઈવાર ત્રણે વર્ણવાળો હોય છે. કેઈવાર ચાર વર્ણવાળ હોય છે કે ઈવાર પાંચ વર્ણોવાળે હોય છે. એજ પ્રમાણે ગધ અને રસ સંબંધી પ્રકાર પણ કેમથી સમજી લે. દશ પ્રદેશવાળા સ્કધની અપેક્ષાએ આમાં જે વિશેષપણું છે. તે હવે બતાવવામાં આવે छ. 'जई चउफासे नेते मा६२ परिवाणी मनात प्रदेशवानी २४ यार
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८३३ निद्ध १सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुकः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः, सर्व एव कर्कशी गुरुः शीतः स्निग्धश्च एकदैव अविरुद्धानाम् अनेकस्पर्शानामेकस्मिन् संभवादिति प्रथमो भङ्गः १ । सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे सीए सव्वे लुक्खे २' सर्व कर्कशः सर्यों गुरुका सर्वः शीतः सर्यों रूक्षः एवं रूक्षान्तर्भावेन द्वितीयो भङ्गः २। 'सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए सब्वे उसिणे सव्वे निद्धे' सर्वः कर्कशः सदों गुरुकः सर्व उष्णः सर्व स्निग्धः, इति तृतीयो भङ्गः ३ । सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए सम्वे उसिणे सव्वे लुक्खे' सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुकः सर्व उण्ण: अप वह प्रकट की जाती है-'जह च उफासे' यदि वह पादरपरिणत अनन्त प्रदेशिश कन्ध चार स्पर्शोबाला होता है तो-'लव्वे करखडे, सन्चे गरुए, सव्वे सीए, सन्चे निद्धे १' यह कदाचित् अपने सर्वांश में कठोर स्पर्शबाला, सर्वांश में गुरु स्पर्शवाला, सर्वाश में शीत स्पर्शवाला और सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है १, अविरोधी अनेक स्पर्शों का एक साथ ही एक काल में एक स्थल में रहना हो सकता है-इस संभावना से ऐसा यह प्रथम भंग कहा गया है 'सवे कक्खडे, सव्वे गरुए, सव्वे सीए, सब्वे लुक्खे २' अथवा-वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वांश में शीत और सर्वाश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ यह द्वितीय भंग है । 'सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुए, सम्वे उसिणे, सव्वे निद्धे' या सर्वांश में वह कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वाश में. उष्ण और सर्वाश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ३ यह तृतीय भंग है 'सब्वे कक्खडे, सम्बे गरुए, सव्वे उसिणे, सब्वे २५शामा य ततभा प्रमाणेना यार २५पाणी व श छ.-'सव्वे कक्खडे, सम्वे गरुए, सव्वे सीए, सव्वे निद्धे१' सशिथी ४४२ २५शवाणी તથા સર્વાશથી ગુરૂ-ભારે સ્પર્શવાળ સર્વ શથી ઠંડા સ્પર્શવાળે અને સવશથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળ હોય છે. ૧ અવિરેધી અનેક સ્પર્શે એક સાથે જ એક કાળે અને એક સમયે રહે છે. એ સંભાવનાથી આ પ્રકારને આ પહેલે
४ो छ. 'सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुए सव्वे सीए सव्चे लुक्खे' अथवा તે સવાશથી કર્કશ ખરબચડા સ્પર્શવાળે સર્વાશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળે સ. શથી ઠંડા સ્પર્શવાળે અને સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ બીજો
छ २ 'सम्वे कक्खडे, सव्वे गरुए, सव्वे उसिणे सव्वे निद्धे३' अथवा સર્વાશથી તે કર્કશ સ્પર્શવાળે, સર્વાશથી ગુરૂ-ભારે સ્પર્શવાળે, સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે, અને સર્વાશથી સ્નિચિકણુ સ્પર્શવાળ હોય છે એ शत मा तीन छे. 3 'सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुए, सव्वे समिणे, सव्वे
भ० १०५
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र सों रूक्षश्चेति चतुर्थो भङ्गः ४ । 'सव्वे कक्खडे सम्वे लहुए सव्वे सीए सम्वे निद्धे' स: कर्कशः सों लघुकः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः इति पञ्चमः । 'सन्वे कक्खडे सव्वे लहुए सव्वे सीए सव्वे लुक्खे ६' सर्वः कर्कशः सर्वो लघुकः सर्वः शीतः सवों रूक्षश्चेति षष्ठो भङ्गः ६ । 'सव्वे कक्खडे सव्वे लहुए सम्वे उसिणे सव्वे निद्धे ७' सर्वः कर्कशः सर्वो लघुः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धश्चेति सप्तमो मङ्गः ७ । 'सव्वे कक्खडे सव्वे लहुए सन्चे उसिणे सम्बे लुक्खे ८' सर्वः कर्कशः सर्बो लघुकः सर्व उष्णः सर्वो रूक्ष इत्यष्टमो भङ्गः ८ । 'सव्वे मउए सव्वे लुक्खे' या सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, सवाश में उष्ण और सर्वांश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ यह चतुर्थ भंग है, या 'सरे कक्खडे, सम्बे लहुए, सव्वे सीए, सव्वे निद्धे' वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वाश में शीत और सर्वाश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है यह पांचवां भंग है 'सब्वे कक्खडे, सव्वे लहुए, सव्वे सीए, सम्वे लुक्खे' था वह सर्वांश में कठोर, सर्वांश में लघु, सशि में शीत और सर्वांश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह छट्ठा भंग है 'सव्वे कक्खडे सव्वे लहुए सव्वे उसिणे, सव्वे निद्धे ७ या वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वांश में उष्ण और सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह सातवां भंग है या वह 'सव्वे कक्खडे, सम्वे लहुए, सव्वे उसिणे, सत्वे लुक्खे । लुक्खे४' अथवा सशिथी ते ४ २५शवाजी, सशथी गु३ २५शवाजा, સંર્વાશથી તે ઉsણ સ્પર્શવાળે અને સર્વાશથી તે રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. यो शत भा था। A1 थाय छे. ४ अथवा 'सव्वे कक्खडे, सव्वे लहुए, सव्वे सीए, सव्वे निद्धे५' । पाताना सशिथी * स्पशवाणी, सशिथी લઘુ-હલકા સ્પર્શવાળે, સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળે અને સવાંશથી સ્નિગ્ધयि २५शवाणे डाय छे. या पांयमी छ. ५ 'सव्वे कक्खडे, सव्वे लहुए, सव्वे सीए सव्वे लुक्खे६' अथवा ते सशिथी ४४४ २५ वाणी હોય છે. સર્વાશથી લઘુ-હલકા સ્પર્શવાળ સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળો અને सशिथी ३६ २५श वाणी डाय छे. से शत मा छटो छ. ६ 'सव्वे कक्खडे, सव्वे लहुए, सव्वे उसिणे सव्वे निद्धे' अथवा सशथी a४४श સ્પર્શવાળે સવાશથી તે લઘુ-હલકા સ્પર્શવાળ સર્વાશથી તે ઉણ સ્પર્શ વાળ, અને સર્વાશથી સ્વિધ સ્પર્શવાળો હોય છે. એ રીતે આ સાતમે
छ. ७ 'सव्वे कक्खडे, सव्वे लहुए, सव्वे उसिणे, सव्वे लुक्खेद'
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू० अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि०८३५ गरुए सव्वे सीए सव्वे निद्धे ९' सवों मृदुकः सो गुरुका सर्वः शीतः सर्वः स्निग्ध इति नवमो भङ्गः ९ । 'सव्वे मउए सव्वे गरुए सव्वे सीए सव्वे लुक्खे १०' सर्वो मृदुकः सर्वो गुरुका सर्वः शीतः सों रूक्ष इति दशमो भङ्गः १०। 'सव्वे मउए सम्वे गरुए सव्वे उसिणे सव्वे निद्धे ११' सों मृदुकः सर्वो गरुका सर्व उष्णः सर्व स्निग्ध इत्येकादशो भङ्गः ११ । सव्वे मउए सव्वे गरुए सव्वे उसिणे सव्वे लुक्खे १२' सर्वा मृदुकः सर्वो गुरुकः सर्व उष्णः सर्वो रूक्ष इति सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वाश में उष्ण और सर्वाश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है-ऐसा यह आठवां भंग है या वह 'सव्वे महुए, सव्वे गरुए, सव्वे सीए, सव्वे निद्धे ९' सर्वांश में मधुर, सर्वांश में गुरु, सर्वांश में शीत, और सर्वाश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह ९वां भंग है, या वह 'सव्वे मउए, सव्वे गरुए, सब्चे सीए सम्वे लुक्खे' सर्वांश में मृदु, सर्वाश में गुरु, सर्वाश में शीत, और सर्वांश में रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है ऐसा यह १० वां भंग है या वह-सव्वे महुए, सव्वे गरुए, लव्वे उसिणे, सव्वे निद्धे ११' सर्वाश में मृदु, सर्वांश में गुरु, सर्वाश में उष्ण और सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ऐला यह ११ वां भंग है, या वह-सव्वे मउए, सव्वे गरुए, सव्वे उसिणे, सव्वे लुक्खे १२' सर्वांश में मृदु, सर्वाश में गुरु, सर्वाश में उष्ण और सर्वांश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है સર્વાશથી તે કર્કશ સ્પર્શવાળ સર્વાશથી લઘુ-હલકા સ્પર્શવાળ સર્વાશથી તે ઉoણ સ્પર્શવાળે અને સર્વાશથી તે રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. એ રીતે मामा भाग छ. ८ अथवा 'सव्वे महुए, सव्वे गरुए, सव्वे सीए सव्वे निद्ध९' सशिथी त भी। २५शवाणी, सशिथी शु३-मारे ५५शवाणी, સર્વાશથી તે ઠંડા સ્પર્શવાળે અને સર્વાશથી તે નિધ-ચિકણ સ્પર્શવાળા हाय छे. से शत मा नवमी छ.६ अथवा ते 'सध्वे महुए, सध्ये गरुए, सव्वे सीए सम्वे लुक्खे १०' सशिथी भू-भ७ २५शवाणी, સર્વાશથી તે ગુરૂ-ભારે સ્પર્શવાળે, સર્વાશથી તે ઠંડા સ્પર્શવાળો હોય છે. અને સર્વાશથી રક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ દસમે ભંગ છે. ૧૦ અથવા ते 'सव्वे महुए सम्वे गरुए, सव्चे उसिणे सव्वे निद्धे ११' चाताना सपशिथी તે મધુર સ્પર્શવાળ સર્વાશથી ગુરૂ-ભારે સ્પર્શવાળે સર્વાશથી ઉષ્ણ ૫શ. વાળે અને સર્વાશથી રૂક્ષ સંપર્શવાળો હોય છે. આ અગીયારમ ભંગ છે. ૧૧ मया ते 'सव्वे महुए, सव्वे गरुए, सव्वे उसिणे, सव्वे लुक्खे१२' सपा शथी
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. ... .. भगवतीमत्रे __... ... ... ... .. . द्वादशो भङ्गः १२ । 'सव्वे मउए सम्बे लहुए सव्वे सीए सव्वे निद्धे १३' सों मृदुकः सवों लघुकः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्ध इति त्रयोदशो भङ्गः १३ । 'सव्वे मउए सव्वे लहुए सम्वे सीए सम्वे लुक्खे १४' सवों मृदुकः सवों लघुकः सर्वः शीतः सत्रों रूक्ष इति चतुर्दशो भङ्गः १४ । 'सव्वे मउए सन्चे लहुए सम्वे उसिणे सव्वे निद्धे १५' सों मृदुकः सर्वो लघुकः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्ध इति पञ्चदशो भङ्गः १५ । 'सव्वे मउए सव्वे लहुए सव्वे उसिणे सन्चे लुक्खे १६' ऐसा यह १२ वां भंग है या वह-सव्वे मउए, सव्वे लहुए, सव्वे सीए, सव्वे निद्धे १३' सर्वांश मृदु, सर्वाश में में लघु, सर्वांश में शीत
और सर्वाश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह १३वां भंग है या वह 'सव्वे मउए, सम्वे लहुए, सब्वे सीए, सव्वे लुक्खे १४' सर्वांश में मृदु, सर्वांश में लघु, सर्वाश में शीत और सर्वाश में रूक्ष स्पर्शचाला हो सकता है ऐसा यह १४ वां भंग है या वह-'सव्वे मउए, सब्वे लहुए, सन्चे उलिणे, सव्वे निद्धे १५' सर्वांश में मृदु, सर्वांश में लघु, सर्वांश में उष्ण, सर्वाश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह १५वां भंग है या वह-सव्वे सउए, सव्वे लहुए. सन्चे उसिणे, सब्वे लुक्खे १६' सर्वाश में मृदु, सर्कश में लघु, सर्वांश में उष्ण और सवा श में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसायह १६ वां તે મધુર–મડ સ્પર્શવાળે, સર્વાશથી તે ગુરૂ-ભારે સ્પર્શવાળે સર્વાશથી ઉષ્ણ સ્પર્શવાળે અને સવાશથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. એ રીતે આ भारम। म थाय छे. १२ ‘सने मउए, सव्वे लहुए सव्वे सीए सव्वे निद्धे १३' સવાશથી તે મુદ-કમળ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી તે લઘુ-હલકા સ્પર્શવાળો સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળે અને સર્વાશથી નિગ્ધ-ચિકણું સ્પર્શવાળ હોય • 2. को शत मातरम। A1 थाय छे. १३ अथवा ते 'सव्वे मउए, सव्वे लहुए, सव्वे सीए, सव्वे लुक्खे१४' सशिथी त भू-भग २५शवाणी સર્વાશથી લઘુ સ્પર્શવાળ સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળે અને સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે એ રીતે આ ચૌદમો ભંગ થાય છે. ૧૪ અથવા તે 'सव्वे मउए, सव्वे लहुए, सव्वे उसिणे, सव्वे निद्ध १५' पोताना सर्वांशथी મધુર સ્પર્શવાળે સર્વાશથી લઘુ-હલકા સ્પર્શવળે, સર્વાશથી તે ઉષ્ણુ સ્પર્શ વાળે અને સર્વાશથી નિધ સ્પર્શવાળ હોય છે. એ રીતે આ પંદરમે in थाय छे. १५ अथवा a 'सव्वे मउए, सव्वे लहुए, सव्वे उसिणे, सव्वे लुक्खे१६' साशयी त भृ-हमा २५शवाजो साथी सधु-
सं शવાળે, સર્વાશથી તે ઉણુ સ્પર્શવાળો અને સવાશથી તે રૂક્ષ સ્પર્શવાળો
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनिः ८३७ सर्वा मृदुकः सर्वो लघुकः सर्व उष्णः सवों रुक्षश्चेति पोडशो भङ्गः १६ । 'एए सोलस भंगा' एते उपरिनिर्दिष्टा अविरोधिनां चतुर्णा स्पर्शानां परस्परं विशेषण विशेष्यभावेन चतुःस्पर्श पोडशसंख्यका भङ्गा भवन्ति ।। ____ 'जइ पंचफासे' यदि पञ्चस्पशों भवेत् वादरपरिणतोऽनन्तपदेशिका स्कन्धस्तदा-'सन्चे कक्खडे सव्वे गरुर सब्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे १' सर्व कर्कशः सर्यो गुरुकः स शीतः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, बहुपु प्रदेशेषु विद्यते कर्कशत्वं बहुषु गुरुत्व बहुषु शैत्यम् एकस्मिन् देशे स्निग्धता एकदेशे रूक्षतेति प्रथमो भङ्गः १ । 'सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे सीए देसे निद्ध देसा भंग है इस प्रकार से-'एए लोलस भंगा' ये १६ भंग है । तात्पर्य ऐसा है कि ये उपरिनिर्दिष्ट अविरोधी चार स्पर्शों के १६ मङ्ग परस्पर विशे.षण विशेष्य भाव को लेकर चार स्पर्श में हुए हैं। _ 'जह पंच फासे' यदि वह बाद परिणत अनन्त प्रदेशिक स्कन्ध पांच स्पों वाला होता है तो वह-सव्वे कक्खडे सम्वे गरुए, सम्वे सीए, देसे निद्धे, देसे लुक्खे १' सर्वोश में कठोर स्पर्शवाला हो सकता है, सर्वांश में गुरु स्पर्शवाला हो सकता है, सर्वाश में शीत स्पर्शवाला हो सकता है, एक देश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह प्रथम भङ्ग है इस भर में बहुत प्रदेशों में कर्कशता, बहुत प्रदेशों में गुरुना, बहुत प्रदेशों में शैत्य, एक प्रदेश में स्निग्धता और एक देश में रूक्षता कही गई है
डाय छे. मे २ मा सोनम A1 थाय छ १६ मेरीत 'एए सोलसभंगा' આ સોળ ભંગ થાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ઉપર બતાવેલ વિધિ વિનાના ચાર સપના ૧૬ ભગો પરસ્પરના વિશેષણ અને વિશેષ ભાવથી ચાર સ્પશેના પ્રકરણમાં થયા છે.
'जइ पंचफासे ते माह२ परिणत मनात प्रशवाणी २४५ पांय સ્પર્શેવાળ હોય છે તે આ પ્રમાણેના પાંચ પશેવાળ હોઈ શકે છે. 'सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुए सव्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वाशिम કઠેર સ્પર્શવાળ હોય છે. સર્વા શમાં ગુરૂ-ભારે સ્પર્શવાળ હોય છે. સર્વ. શથી ઠંડા સ્પર્શવાળ હોય છે. એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. એ પ્રમાણેને આ પહેલો ભંગ છે. ૧ આ ભંગમાં ઘણા પ્રદેશોમાં કશપણુ ઘણુ પ્રદેશમાં ગુરૂપણુ ઘણુ પ્રદેશોમાં શીત:ણું અને એક પ્રદેશમાં સ્નિગ્ધપણુ તથા એક દેશમાં પણ કહ્યું છે. ૧
Page #866
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसो लुक्खा र सर्व कर्कशः सो गुरुका सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा:, बहुषु कर्कश गुरु शीतलमानि एकप्रदेशे स्निग्धताऽनेकस्मिन् प्रदेशे रूक्षता इत्येवं द्वितीयो भङ्गः २। 'सम्वे कक्खड़े सव्वे गरूए सव्वे सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे' सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुका सर्वः शीत: देशाः स्निग्धाः देशश्च रूक्ष इति तृतीयो भङ्गः ३ । 'सम्वे का वडे सव्वे गरुए सम्वे सीए देमा निद्धा देसा लुक्खा ४' सर्व: कर्कशः सों गुरुकः सर्वः शीतः देशा: स्निग्धाः देशा रूझाः 'सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुए, सव्वे सीए, देसे निद्धे, देसा लुक्खा २ यह द्वितीय भङ्ग है इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश स्पर्शवाला' हो सकता है, सर्वाश में गुरु स्पर्शवाला हो सकता है, सर्वाश में शीत स्पर्शबाला हो सकता है, एक देश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है और अनेक प्रदेशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, इसमें सर्वाश में कर्कशता, गुरुता और शीतता हो सकती कही गई है और एक प्रदेश में स्निग्धता और अनेक प्रदेशों में रूक्षता हो सकती कही गई है 'लवे कक्खडे, सव्वे गरुए, सम्वे लीए, देसा निद्धा, देसे लुक्खे ३' यह अतीय भंग है इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वाश में शीत, अनेक देशों में स्निग्ध और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है 'सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुए, सव्वे सीए, देस। निद्धा, देसा लुक्खा ४' यह चतुय भंग है इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वांश में शीत, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पशवाला हो सकता है ४, इस प्रकार की 'सव्वे खडे सव्वे गरुए सव्वे सीए, देसे निद्धे देसा लुक्खार' पाताना સર્વાશથી કર્કશ સ્પર્શવાળે, સર્વાશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળ હોય છે. એ રીતે આ બીજો ભંગ થાય છે. ૨ આ ભંગમાં અનેક પ્રદેશમાં કર્કશ પણ અનેક પ્રદેશમાં ગુરૂપણ અનેક પ્રદેશોમાં ઠંડાપણુ બતાવ્યું છે તથા એક પ્રદેશમાં સ્નિગ્ધપણુ અને અનેક પ્રદેશમાં રૂક્ષપણ કહ્યું છે. 'सवे फक्खडे सध्वे गरुए सम्वे सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे३' सा शथा ते કર્કશ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળ સર્વ શથી ઠંડા સ્પર્શવાળે અનેક દેશમાં નિષ્પ સ્પર્શવાળો અને એક દેશમાં રક્ષ સ્પર્શવાળ હોય छ मेरी मा श्री धो छ. अथवा ते 'सम्वे कक्खडे, सम्वे गरुए, सव्वे सीए देसा निद्धा देसा लुक्खा४' सशिमा त ४४° २५ वाणी सा શથી ગુરૂ-ભારે સ્પર્શવાળે, સર્વાશથી શીત-ઠંડા સ્પર્શવા અનેક દેશોમાં નિધ સ્પર્શવા અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતે આ
Page #867
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गल गत६र्णादिनि० ८३९ इत्येवं प्रथमा चतुर्भङ्गी । 'सव्वे कक्खडे सव्वे गरूर सच्चे उसिने देसे नि देसे लक्खे ४' सर्व : कर्कशः सर्वो गुरुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति द्वितीयचतुर्भचाः प्रथमो भङ्गः १ । सर्वः कर्कशः सर्वा गुरुः सर्व उष्णो देश: स्निग्वो देशा रूक्षा इति द्वितीयचतुर्भङ्गयाः द्वितीयो भङ्गः २, सर्वः कर्कशः सर्वा गुरुकः सर्व उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति द्वितीयचतुगयास्तृतीयभङ्गः ३ । सर्वः कर्कशः सर्वो गुरु सर्व उष्णो देगाः स्निग्धाः यह प्रथम चतुर्भङ्गी है द्वितीय चतुर्भङ्गी इस प्रकार से है- 'सव्वे कक्खडे सब्वे गरुए, सव्त्रे उक्षिणे, देसे निद्धे देसे लक्खे १' इस भंग के अनुसार वह सर्वाश में वर्कश, सर्वाश में गुरु, सर्वांश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है - यह द्वितीय चतुर्भगी का प्रथम भंग है 'सर्वः कर्कश', सर्वः गुरुकः, सर्वः उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षा:' इस भंग के अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वांश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ यह द्वितीय चतुभगी का द्वितीयभंग है । 'सर्वः कर्कश', सर्वः गुरुकः, सर्व उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' इस भंग के अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वाश में उष्ण, और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है का तृतीय भङ्ग है ३, 'सर्वः कर्कशः, सर्वो गुरुकः, सर्व उष्ण, देशाः
अनेक देशों में स्निग्ध
यह द्वितीय चतुर्भङ्गी
कक्खडे, सव्वे गरुए, खव्वे उस्रिणे देसे
पहेली यतुर्भुजी छे. १ 'सव्वे निद्धे देखे लुक्खे१' सर्वांशमां ते ४ स्पर्शवाणी, सर्वांशमां गु३ स्पर्शવાળા સર્વાંશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શ વાળા અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળો હાય છે. આ ખીજા ચતુર્ભ ́ગ પ્રકારના પહેલેા ભંગ ४. १ 'सर्वः कर्कशः सर्वः गुरुकः सर्व उष्णः देशः स्निग्ध. देशाः रूक्षाः २' ते પેાતાના સર્વાંશથી કર્કશ સ્પર્શીવાળો સર્વાંશમાં ગુરૂ-ભારે સ્પર્શીવાળો, સર્વાં શથી ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળો એક દેશમાં સ્નિગ્ધ પશવાળો અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળો હાય છે. આ ખીજી ચતુભગીના ખીન્ને ભગ છે. ૨ अथवा 'सर्वः कर्कश. सर्व गुरुकः सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' તે પેતાના સર્વાંશથી કકશ સ્પશવાળો સર્વાંશમાં શુરૂ સ્પવાળો સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શ વાળો અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ ચિકણા સ્પ વાળો અને એક દેશમાં
ક્ષ સ્પર્શ વાળો હાય છે. ખીજી ચતુર્ભૂગીના ત્રંજો ભરંગ છે, ૩ 'सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुः सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः ४' ते
Page #868
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
८४०
देशा रूक्षा इति द्वितीयचतुर्भङ्गयात्वारो भङ्गा निप्पन्ने ४ | 'सव्वे कक्खढे सब्वे लहुए सब्वे सीए देसे निद्धे देसे लक्खे' सर्वः कर्कशः सर्वो लघुः सर्वः शीतः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इत्येवं तृतीयचतुर्भङ्गया प्रथमो भङ्गः । अत्रापि चत्वारो भङ्गास्तत्र मथमस्तु दर्शित एत्र । सर्वः कर्कशः सर्वो लघुकः सर्वः शीतः देश: स्निग्धो देशा रूक्षा इति तृतीयचतुर्भङ्गणः द्वितीयो सङ्गः २ सर्वः कर्कशः सर्वो लघुः सर्वः शीतः देशाः स्निग्धा देशी रूक्ष इति तृतीय चतुर्भङ्गास्तृतीयो स्निग्धाः, देशाः रुक्षा:' इस भंग के अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वांश में उष्ण, अनेक देशों में रिजग्ध और अनेक देशों में रुक्ष स्पर्शशला हो सकता है यह द्वितीय चतुर्भङ्गी का चौथा भंग है इस प्रकार से ये द्वितीय चतुङ्गी के ४ चार भंग हैं । तृतीय चतुर्भङ्गी इस प्रकार से है- 'सव्वे कक्खडे, सव्वे लहुए, सव्वे सीए देले निद्धे, देखे लक्खे' यह तृतीय चतुर्भङ्गी का प्रथम भंङ्ग है इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वांश में शीत, एक देश में स्निग्ध और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है - 'सर्वः कर्कशः, सर्वः लघुकः, सर्वः शीतः, देशः स्निग्वः, देशाः रूक्षः २' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वाश में लघु, सर्वांश में शीन एक देश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ इसका तृतीय संग इस प्रकार से है- 'सर्वः कर्कशः, सर्वः लघुकः सर्वः शीतः, देश : स्निग्धाः, देशो दक्षः ३' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश सर्वांश में लघु, सर्वांश में शीन, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश પેતાના સર્વાશથી કર્કશ ૫ વાળો સર્વાંશથી ગુરૂ-ભારે સ્પશવાળો સર્વાં શથી ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળો અનેક દેશેામાં નગ્ધ સ્પર્શીવાળો અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળો હાય છે. આ ખીજી ચતુર્ભ ́ગીના ચેાથાભંગ છે ૪ આ રીતે આ બીજી ચતુભ“ગીના ચાર ભંગા થાય છે ત્રીજી ચતુભ'‘ગી भा प्रभाो थाय छे. 'सव्वे कक्खडे, सव्वे लहुए सब्वे सीए, देसे निद्धे देसे लक्खे१' ते पोताना सर्वाशथी ४४ स्पर्श वाणी, सर्वांशथी सधु-सा સ્પર્ધા વાળો સર્વાશથી ઠંડા પવાળો એક દેશમાં રિનગ્ધ સ્પર્શ વાળો અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પ વાળો હાય છે. આ ત્રીજી ચતુભ ગીને પહેલે लौंग छे. १ अथवा 'सर्व कर्कशः सर्वः लघुकः सर्वः शीतः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' सर्वाशथी ते ४ स्पर्शवाणी, सर्वांशथी बघु स्पर्शवाजी, सर्वाશથી ૪'ડા સ્પવાળો એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શીવાળો અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ પશ વાળો હાય છે આ ત્રીજી ચતુભ ગીના ખીજો ભગ છે. ૨ अथवा 'सर्वः कर्कशः, खर्वः लघुकः, सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशो रुक्षः ३’
Page #869
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८४१ भङ्गः ३, सर्वः वर्कशः सर्वा लघुकः सर्वः शीतः देशाः स्निग्धा देशा रूक्षा इति तृतीय चतुर्भयाचतुर्थी भङ्गः ४ । सब्वे कक्खडे सव्वे लहुए सब्वे उसिणे देसे निद्धे देसे इक्खे ४' सर्वः कर्कशः सर्वो लघुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति चतुर्थ चतुर्भङ्गया प्रथमो भङ्गः १ । सर्वः वर्कशः सर्वो लघुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति चतुर्थ चतुर्भङ्गया द्वितीयो भङ्गो भवति २में रूक्ष स्पर्शबाला हो सकता है ३, इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है - 'सर्वः कर्कशः, सर्वः लघुकः सर्वः शीतः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षः ४' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वांश में शीन, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रुक्षस्पर्श वाला हो सकता है ४, चौथी चतुर्भङ्गी इस प्रकार से है- 'सव्वे कक्खडे, सन्वे लहुए, सन्वे उक्षिणे, देले निद्धे देखे लुक्खे १' यह इसका प्रथम भंग है, इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश सर्वांश में लघु, सर्वाश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है - 'सर्वः कर्कशः, सर्वो लघुकः, सर्व उष्णः, देशः स्निग्धः देशाः रुक्षा:' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वांश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्धावाला हो सकता है २, इसका
સર્વાં ́શથી તે કર્કશ ૫ વાળો સર્વાંશથી લઘુ ૫ વાળો સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શ વાળો અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ પવાળો અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પશ - बाजो होय छे. या त्रीक अतुल गीत। त्रीले लौंग छे, उ अथवा ते 'सर्वः कर्कशः, सर्वः लघुकः सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' सर्वाशथी ते કર્કશ સ્પર્શીવાળા સર્વાશથી લઘુ-હલકા સ્પવાળા સર્વાંશથી ઠંડા સ્પર્શ. વાળા અનેક દેશમાં સ્નિગ્ન સ્પવાળા અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ પશવાળા હાય છે. આ ત્રીજી ચતુભ ́ગીના ચેાથેા ભંગ છે ૪ ચેાથી ચતુભ ગી मा प्रभाछे छे - 'सव्वे कक्खडे, सव्वे लहुए, सव्वे उम्रिणे, देसे निद्धे देसे लुक्खे१' सर्वांशभां श स्पर्शवाणी, सर्वाशथी लघु-सा स्पर्श वाणी, સર્વ'શથી ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળા એક દેશમાં સિધ સ્પર્શીવાળા અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હાય છે. આ ચેાથી ચતુભ'ગીના પહેલા ભગ છે. ૧ અથવા 'सर्व': कर्कशः, सर्वो लघुकः, सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' સર્વો’શથી તે કૅશ સ્પર્ધા વાળા, સર્વાશથી લઘુ સ્પર્શ વાળો, સર્વાશથી ઉષ્ણુસ્પશવાળા એકદેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શીવાળો અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પ વાળા હાય છે. આ ચેાથી ચતુલગીને ખીજે ભંગ છે. ૨ અથવા
भ० १०६
Page #870
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
भगवतीसूत्रे सवः कर्कशः सर्वो लघुकः सर्व उप्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति चतुर्थचतुभगयारतृतीयो भङ्गः ३ । सर्वः क के गः सबों लघुः, सर्व उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः ४, अत्र सर्वे मिलि वा पोडश भङ्गाः १६ भवन्ति, तत्र कर्कशस्य सर्वतः प्राधान्यं वर्कशान्तर्गतो गुरुको लघुमश्च गुरु लघुकयोघेटको शीतोष्णी, स्निग्धरूसौ तु एकत्यानेकवाभ्यां सर्वत्र प्रविष्टावेव एवं चत्वानेकत्वाभ्यां स्निग्धरूक्षघटितशीतोष्ण संवलित गुरुलघुकघटिताः कर्कशमुख्यविशेष्यकाः तृतीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः अर्कशः सर्वः लघुकः, सर्वः उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष' इसके अनुसार यह सर्वाश में कर्कश, सर्वाश में लघु, सर्वा श में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, इसका चतुर्थ भङ्गा इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः, सर्वः लघुकः, सर्व उष्ण: देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, साँश में लघु, सदाश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है, इस प्रकार से ये चारों चतुर्भगी के सब भङ्ग मिलकर यहां १६ होते हैं इन १६ भङ्गों में कर्कशप स्पर्श की सर्वत्र प्रधानता है, कर्कश के अन्तर्गत गुरु और लघुरूप स्पर्श है, शुरु लघु के साथ शीत और उष्ण स्पर्श हैं, तथा स्निग्ध एवं रूक्ष स्पर्श हैं, इनमें एकत्व और अनेकत्व विवक्षित किया गया है और ये सब ही भङ्गों के साथ हैं इस प्रकार 'सर्वः कर्कशः सर्वः लघुकः सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' पाताना सशिथी ४४ २५शयागी, सशिथी सधु २५शवाणी, सशिथी Gogસ્પર્શવાળો અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણું સ્પર્શવાળો અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હેય છે. આ ચેથી ચતુર્ભગીને ત્રીજો ભંગ છે. ૩ मया ते 'सर्वः कर्कशः, सर्वः लघुका, सर्व उणः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' पाताना सर्वाशयी ६ सयाजी, सशिथी वधुસ્પર્શવાળ, સર્વાશથી ઉષ્ણુ અવળે અનેક દેશમાં સ્તિષ્પ સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ચોથી ચતુર્ભગીને એ ભંગ છે. આ રીતે આ ચારે ચતુગીના કુલ મળીને ૧૬ ભંગે થાય છે. આ ૧૬ સેળ ભંગમાં કર્કશ સ્પર્શની બધે જ પ્રધાનપણુ છે. કર્કશ પર્શની અન્તર્ગત ગુરૂ-લઘુ સ્પર્શ છે અને ગુરૂ-લઘુની સાથે ઠંડા અને ઉણું શું છે. તથા સ્નિગ્ધ-રૂસ સ્પર્શ છે. એમાં એકપણું અને અનેક પણ ની વિવક્ષા કરવામાં આવી છે. અને તે બધા જ ભંગમાં સમજવાની
Page #871
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रका टीका श०२० उ०५ ०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८४३ षोडश भङ्गा भान्ति, तत्र गुरु वशीतघटिताश्चत्वारः ४, गुरुत्वोष्णघटिताच त्वारः ४, लघुत्वशीतच टेवाथ मारः ४, | लघुउष्णघटिताश्चत्वारः स्निग्धरूक्षौ ४ तु एकत्वानेकत्वाभ्यां सर्वत्र विद्येते एव, एवं क्रमेण पोडशभङ्गाः कर्कशे भवन्ति । एतदेव दर्शयति- 'एवं एए करखडे सोलस भंगा' एवमेते उपरोक्ताः कर्कशेन कर्कशघटिताः पोडश भङ्गा भवन्तीति । अथ मृदुकेन सह भङ्गानाह--' सब्वे मउए सच्चे गरुर सन्धे सीए देसे निद्धे देसे लक्खे' सर्व मृदुकः सर्वो गुरुः सर्व शीतः देवः स्निग्धो देशो रूक्ष इति मृदुप्रधानकः प्रथमो भङ्गः १, एवं मउपण वि सोलस मंगा' एवम् अनेन प्रकारेण मृदुकेनावि पोडश भङ्गाः, तथाहि - सर्वो मृदुः सर्वो गुरुकः सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशी रूक्षः, इति प्रथमो भङ्गः सूत्रप्रदर्शित एव १ । सर्वो मृदुकः सर्वा गुरुकः सर्वः शीतः इन समस्त भङ्गों में से गुरुत्व शीतत्व घटित ४ अङ्ग हैं, गुरुत्व उष्णत्व घटित ४ भङ्ग हैं, लघुत्र शीनस्य घटित ४ भंग हैं, और लघुत्व उष्णव घटित ४ भंग हैं इस प्रकार से ये सब १६ भङ्ग हैं और ये १६ भंग कर्कश स्पर्श की प्रधानता से हुए हैं, यही वात- ' एवं एए कक्खडेणं सोलस भंगा' इस सुनपाठ द्वारा प्रकट की गई है, अब मृदुक स्पर्श की प्रधानता से जो भंग बनते हैं, वे इस प्रकार से है- 'सत्रे मउए सव्वे गरुए, लव्वे सीए, देसे निछे देखे लुस्खे १' यह मृदुत्वस्पर्श की प्रधानतावाला प्रथम भंग है, इसके अनुसार वह सर्वांश में मृदु स्पर्श वाला, सर्वांश में गुरु स्पर्शवाला, सर्वांश शीन स्पर्शवाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शबाला और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १,
છે. આ રીતે આ બધા લગેામાંથી શુરૂપણા અને ઠંડાપણાના ૪ ચાર લગા થાય છે. ગુરૂપણા અને ઉષ્ણુપશુાથી ૪ ચાર લગેગા થાય છે. લઘુપણા અને ઉષ્ણુપણાના ચાર ભંગે એ રીતે આ કુલ ૧૬ સેાળ ભગે ક્રશ સ્પના प्रधानपणाभां थया छे, मेवात 'एव' एर कक्खडेणं सोउस भंगा' मा સૂત્રપાઠથી ખતાવેલ છે.
મુખ્યપણાથી જે मउए सव्वे गरुप
હવે મૃદુ સ્પર્શને મુખ્ય અનાર્લીને તેના ભંગ થાય છે તે મનાવવામા गावे छे.- 'सव्वे सव्वे सीए देते निद्वे देखे लुम्खे१' सर्वाशथी ते भृह स्पर्शवणे, सर्वाशशी ગુરૂ સ્પવાળા સર્વાશથી ઠંડા સ્પળવળો એક દેશમા નગ્ધ સ્પર્શીવાળા અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પવાળા હોય છે. આ મૃદુ સ્પશની પ્રધાનતાવાળાં थडेला अग छे. १ 'सर्व : मृदुकः सर्वो गुरुकः सर्वः शीतः देशः स्निग्धः
Page #872
--------------------------------------------------------------------------
________________
....... - - - -
-.-...-
भगवतीसो
देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः २ । सवों मृदुकः सवों गुरुकः सर्वः शीतः देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीयः ३ । सो मदुकः सर्वो गुरुकः सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः ४ इति चतुर्थः । षष्ठी चतुर्भङ्गीमाश्रित्य चत्वारो भङ्गाः, तथाहि-सों मृदुका, सो गुरुकः, सर्व उष्णः, देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १, सों मृदुकः सर्वो गुरुकः सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशा रूक्षाः 'सर्वः मृदुका, सर्वो गुरुकः, सर्वः शीतः, देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' यह द्वितीय भङ्ग है, इसके अनुसार वह सर्वाश में मृदु स्पर्शवाला, सर्वांश में गुरु स्पर्शवाला, सर्वांश में शीत स्पर्शवाला, एक देश में स्निग्ध स्पर्शवाला, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है । 'सों मृदुका, सर्यो शुरुका, सर्वः शीना, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' यह तृतीय भङ्ग है, इसके अनुसार वह सर्वांश में मृदुक स्पर्शवाला, सर्वांश में गुरु स्पर्शवाला, सर्वांश में शीत स्पर्शबाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, 'सों मृदुका, सर्वो गुरुकः, सर्व शीतः, देशाः स्निग्धा, देशाः रुक्षाः ४' यह चतुर्थ भंग है, इसके अनुसार वह लाश में मृदु स्पर्शवाला, सर्वांश में गुरु स्पर्शवाला, सर्वाश में शीत स्पर्शवाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ इस प्रकार से यह पांचवीं चतुर्भगी है, छट्ठी चतुभंगी इस प्रकार से है-'सों मृदुलः सर्वो गुरुका, सर्व उष्णः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्ष' देशाः रूक्षाः२' ते पाना साशथी भू २५ वाणी, सोशथी शु३ २५शવાળ, સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ પર્શવાળે અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ મૃદુ સ્પર્શના પ્રધાનપણાને भी. छ. २ अथवा 'खों मृदुकः, सर्वो तुमका, सर्व: शीतः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' सोशथी त म २५शवाणी, सर्वाशथी गु३ २५शવાળે સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવા અનેક દેશોમાં નિષ્પ સ્પર્શવાળો અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હેય છે. આ મૃદુ સ્પર્શના પ્રધાનપણાને श्रीन 1 छे. अथवा 'सवों मृदुकः सर्वो गुरुकः, सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशाः सूक्षाः ४ ते पाताना सर्वा शथी भृढ २५शवाणी सशिथी शु३२५ વાળે, સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ મુદ્દે સ્પર્શના પ્રધાનપણાને ૪ થે ભંગ છે. આ રીતે આ પાંચમી ચતુર્ભાગી થાય છે. છઠ્ઠી ચતુ भी मा प्रभाये थाय छ-'सों मृदुकः सर्वो गुरुकः सर्व उष्णः
Page #873
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ १०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८४५ २, सर्वो मृदुका, सर्वो गुरुकः, सर्व उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३, सों मृदुकः, सों गुरुमा, सर्व उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशा रूक्षाः ४ । सर्वाश में वह मृदु स्पर्शवाला, सर्वाश में गुरु पर्शवाला, सर्वांश में उष्ण स्पर्शवाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और एक देश में रुक्षस्पर्शवाला हो सकता है १ यह छठी चतुर्भगी का प्रथम भंग है इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वो मुटुका, सर्वो गुरुका, सर्वः उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षा २' सर्वाश में वह मृदु स्पर्शवाला, सर्वाश में गुरुस्पर्शवाला, सर्वांश में उष्ण स्पर्शवाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ तृतीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः मृदुकः, सर्वः गुरुका, सर्व उष्णा, देशा: स्निग्धाः देश: रूक्षा ३' सर्वांश में वह मृदुक, सर्वा श में गुरुक, सर्वाश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एक देश में रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है, चौथा भंग इस प्रकार से है-'सशे मृतुका, सयों गुरुकः, सर्व उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' सर्वांश में वह मृदु, सर्वाश में गुरु, सर्वांश में उठणा, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, सप्तमी चतुर्भगी इस देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १' सशिथी त म २५ वाणे, सशिथी १३ સ્પર્શવ ળો સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં રક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે આ છઠ્ઠી ચતુર્ભાગીને પહેલો
1 छ. १ मा 'सर्वो मृदुकः सर्वो गुरुकः सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रक्षाः२' सशिथी ते भूख २५शवाणी, सशिथी ते शुरु २५० पाणी, સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સાર્શવાળ હેય છે. આ ચોથી ચતુર્ભાગીને બીજો ભંગ છે. ૨
मा ते 'सव: मृदुकः सर्वः गुरुकः सर्व उष्णः देशा. स्निग्धाः देशः रुक्ष.३. સશથી તે મૃદુ સમર્શવાળે સર્વા શી ગુરૂ સ્પર્શવાળે સર્વા શથી ઉષ્ણ પર્શવા અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવા અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળ હોય છે. આ છઠ્ઠી ચતુર્ભગીને ત્રીજો ભાગ છે. ૩ અથવા તે 'सौं मृदु'क', सर्वो गुरुकः सर्व उपगः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा ४' साશથી તે મૃદુ સ્પેશવાળે, સર્વાશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળો સર્વાશથી ઉષ્ણ સ્પશે. વાળો, અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ–ચિકણા સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ છઠ્ઠી ચતુર્મ ગીને ચે ભંગ છે. ૪ અથવા
Page #874
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્
भगवती सूत्रे सप्त चतुर्भङ्गमाह- मृदुकः सर्वो लघुकः सर्वः शीतः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्वो मृदुः सर्वो लघुः सर्वः शीतः देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः २, सर्वो' मृदुकः सर्वो लघुरुः सर्वः शीतो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, सर्वो मृदुः स लघुकः, सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः ४, अथाष्टमी चतुर्भङ्गीमाह-सर्वा मृदुकः सर्वो लघुक. सर्व उष्णो देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १, सर्वो मृदुकः सर्वो लघुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः २, सर्वो प्रकार से है- 'ल मृदुका, सर्वो लघुकः सर्वः शीतः देशः स्निग्धः देश: रूक्षः १, सर्वः मृदुकः, सर्वः लघुकः, सर्वः शीतः, देशः स्निग्ध, देशाः रूक्षाः २, सर्वः मृदुकः, सर्वो लघुकः सर्वः शीतः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३, स मृदुकः सर्वो लघुः, सर्व उष्ण, देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः ४' आठवीं चतुर्भगी इस प्रकार है- 'सर्वो मृदुकः सर्वो लघुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्धः देशो रुक्षः १' सर्वांश से वह मृदु हावाला सर्वांश में वह लघु स्पर्शवाला सर्वांश में वह उष्ण स्पर्शघाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शबाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला है यह आठवीं चतुर्भगी का पहला भंग है अथवा वह - 'सर्वो मृदुक: सर्वो लघुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २' सर्वांश में मृदु स्पर्शवाला, सर्वांश में लघु स्पर्शबाला, सर्वांश में उष्ण स्पर्शवाला
ते 'सर्वो मृदुकः सर्वो लघुकः, सर्वः शीतः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः १' सर्वांશથી તે મૃદુ પશવાળા, સર્વાશથી લઘુ સ્પર્શવાળા સર્વાશથી ઠંડા સ્પ વાળો એક દેશથી સ્નિગ્ધ સ્પાવાળો અને એક દેશથી રૂક્ષ સ્પવાળા હાય छे. मा सातमी अतुर्भुजीना पडे। लौंग छे, १ अथवा ते 'सर्वः मृदुकः, सर्वः लघुकः, सर्वः शीतः देशः स्निग्धः देशाः रूक्ष : २' पोताना सर्वाશથી તે મૃદુ સ્પર્શ વાળા, સર્વાશથી લઘુ સ્પવાળું, સર્વાશથી ઠંડા સ્પ વાળા, એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શીવાળા અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ પ`વ ળે होय छे. भा सातमी अतुल गीन। भीले लौंग छे. अथवा ते 'सर्वः मृदुकः, खर्वौ लघुकः, सर्व शीतः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षा३' पोताना सर्वाગ્રંથી તે મૃદુ સ્પા વાળો સર્વાશથી લઘુ સ્પશ વાળે સમાં શથી ઠંડા સ્પ વાળા અને એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પશવાળા અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પવ ળો હાય छे. या सातभी यतुर्भु जीने। त्रीले लग छे 3 अथवा ते 'सर्वो मृडुकः, सर्वो लघुः सर्व उष्णः देशाः सिग्धाः देशाः रुक्षाः ४' सर्वांशी ते भृड स्पर्शवाणी ક્ષવાથી તે લઘુ સ્પર્શવાળા, સર્વાશથી ઉષ્ણુ વાળે અનેક દેશેામાં
Page #875
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ९८ अनन्तप्रदेशिकपुगलगतवर्णादिनि० ८४७ मृदुकः सत्रों लघुः सर्व उष्णो देशाः स्निग्धोः देशो रूक्षः ३, सों मृदुक: सर्वो लघुा: सर्व उष्णो देशाः स्निग्याः देशा रूमाः ४ । एवं क्रयेण मृदुकेनापि सह गुरुलघुशीतोष्णानां परस्परं व्यत्यासेन स्निग्धत्वरूक्षत्वयोरेकत्वाने कत्वाभ्यां एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शाला होता है यह आठवीं चतुर्भगी का दूसरा भंग है । अथवा वह 'सों मृदुकः सों लघुका सर्व उगो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः' सर्वाश में वह मृदु स्पर्शवाला सर्वाश में लघु सवाला सर्वांश में उष्ण स्पर्शवाला अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला होता है यह आठवीं चतुर्भगी का तीसरा भंग है अथवा वह-'सों मृदुरः सवों लघुशः सर्व उष्णो देशाः स्निग्याः देशाः रक्षाः ४' सर्वाश में मृदु स्पर्शवाला, सर्वाश में लघु स्पर्शवाला, सर्वाश में उष्ण स्पर्शचाला अनेक देश में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देश में रूक्ष स्पर्शवाला होता है। यह आठवीं चतुर्भगी का चौथा भंग है। इस प्रकार यह आठ चतुर्भगी समाप्त हुई। इस प्रकार સિનગ્ધ પશવાળો અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ સાતમી ચતુર્ભાગીને ચે ભંગ છે. ૪ હવે આઠમી ચતુર્ભાગી બતાવવામાં भावे छे. ते मा प्रभार छ-'सर्वो मृदुकः सर्वो लघुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्धः देशो रूमः१चाताना सर्वाशथी भृ २५शवाणी सर्वा शथी सधु સ્પેશવાળે સર્વાશથી ઉચ્ચ સ્પર્શવાળો એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ આઠમી ચતુર્ભગીને પહેલે ભંગ छ. १ मया 'सों मृदुकः सों लघुक. सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः२' सपशिथी त मुह ५५शवाणी, शिथी वधु १५शवाजी, सशथी Eસ્પર્શવાળ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. मा भाभी तुम मीना भी छ. २ मत 'खों मदुकः सर्वो लघुकः सर्व उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' सोशथी ते भृड २५शजी, સર્વાશથી લઘુ સ્પર્શવાળો, સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ પર્શવાળો અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે આ આઠમી ચતુભजीना 3 श्री . छ. 3 अथवा त 'सर्वो मृदुकः सर्वो लघुकः सर्व उष्णो देशा. स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पोताना सशिथी भड २५शवाणो सशिथी લઘુ સ્પર્શવાળો સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળો અનેક દેશોથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશે થી રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ રીતે આ આઠમી ચતુ
Page #876
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती
८४८
पंडश भङ्गा निष्यन्ते । ' एवं ववीसं भंगा' एवम् कथितरूपेण वर्कश मृदु कयोर्मिलित्वा द्वात्रिंशद्भङ्गा भवन्ति ३२ । एषा प्रथमा द्वात्रिंशिका १ । अथ द्वितीयां द्वात्रिंशिकामाह - ' सन्त्रे कक्वडे सव्वे गरुए सव्वे निद्धे देसे सीए देसे उसिणे' सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुः सर्वः स्निग्यो देशः शीतो देश उष्णः १, अत्रापि षोडश भङ्गाः कर्त्तव्यः तथाहि सः कर्कशः सर्वो रुकः सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देगा उष्णाः २ सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुः सर्वः स्निग्धो देशाः
के ये १६ भंग मृदु स्पर्श के साथ गुरु, लघु, शीन, उष्ण इनके व्यत्याम से और स्निग्ध रुक्ष की एकता और अनेकता से हुए हैं । 'एवं बसीसं भंगा' इस पूर्वोक्त कथन के अनुसार कर्कश और मृदु स्पर्श के ये १६- १६ भंग मिलकर ३२ भंग हो जाते हैं यह प्रथमा द्वात्रिंशतिका है । अप द्वितीया द्वात्रिंशतिका कैसी होती है - यह प्रकट कि जाती है'सव्वे कक्खडे, सच्चे गरुए, सवे निद्रे, देसे सीए देते उसिणे १' सर्वांश में वह कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वांश में स्निग्ध, एकदेश में शीत और एक देश में उष्ण स्पर्शबाला हो सकता है १, यह द्वितीय द्वात्रिंशतिका का प्रथम भंग है इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है'सर्वः कर्कशः, सर्वः गुरुकः, सर्वः स्निग्धः, देशः शीतः, देशा उष्णाः सर्वांश में २' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, स्निग्ध, एकदेश में शीत और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो
ભગીના ચાથેા ભંગ થાય છે. ૪ આ રીતે ૧૬ સાળ ભગા મૃદુ સ્પર્શની સાથે ગુરૂ, લઘુ, શીત, અને ઉષ્ણુ સ્પર્શના ફેરફારથી અને સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ स्पर्शना शोध्याया मने अभ्यार्थी थया छे. 'एवं बत्तीसं भंगा' मा पूर्वोत કથન પ્રમાણે કર્કશ અને મૃદુ સ્પર્શની પ્રધાનતાવાળા ૧૬-૧૬ ભગા મળીને કુલ ખત્રીસ લગા થઈ જાય છે. આ પહેલી ખત્રીસી છે.
મા
हवे मील मत्रीसीने प्रहार ताववामां भावे हे- 'सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुए, सव्वे निद्धे, देसे सीए देसे उसिणे १' ते पोताना सर्वाशथी श સ્પર્શીવાળો, સર્વાશથી ગુરૂ સ્પશવાળો, સર્વાશથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શીવાળો એક દેશમાં ૪'ડા પવાળો અને એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પવાળો હોય છે श्री मत्रीसीता पडेसे लौंग छे. अथवा 'सर्व': कर्कशः सर्वः गुरुकः सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशा उष्मा. २ ' सर्वाशश्री ते श स्पर्शवाणी, सर्वांशथी ગુરૂ પાળેા સર્વાંશથી સ્નિગ્ધ સ્પશવાળા એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળા અને અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા હોય છે, આ બીજી ત્રીસીના ખીજ્
Page #877
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८४९ शीताः देश उप्णः ३, सर्व: कर्कशः सो गुरुकः सर्वः स्निग्धो देशाः शीताः देशा उष्णाः ४ । सर्वः कर्कशः, सो गुरुका, सरों रूमः देशः शीतो देश उष्णः १ सर्व: कर्कशः सर्वो गुरुका सर्वो रूक्षः देशः शीतो देशा उष्णाः २, सर्व सकता है २ इसका तृतीय भा इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशा, सबों गुरुका, सर्वः स्निग्धः, देशाः शीताः देश उष्णः ३' इसके अनुसार यह सर्वांश में कर्कश, सर्वाश में गुरु, सोश में स्निग्ध, अनेक देशों में शीत और एकदेश में उष्ण हो सकता है ३, 'सर्वः कर्कशः, सर्वः गुरुरु', सर्वः स्निग्मा, देशाः शीताः, देशा उष्णाः ४' यह चतुर्थ भंग है इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, सोश में स्निग्ध, अनेक देशों में शीत और अनेक देशों में उष्ण हवाला हो सकता है ४, 'स: कर्कशः, सर्वः गुरुता, सो रक्षा, देशः शीतः
देश उष्णः १ यह द्वितीय द्वात्रिंशतिका की द्वितीय चतुर्भगी का प्रथम __ भंग है इसके अनुमार वह सर्वाश में कर्कश, सर्वांश में गुरुक, सर्वाश से रूक्ष, एकदेश में शीत और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है १ इसम्ता द्वितीय संग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः सर्यो गुरुकः, सबों रुक्षा, देशः शीता, देशार उगाः २' इसके अनु, सार वह सर्वांश में कर्कश, सर्शश में गुरु, सर्वांश में रूक्ष और एक म. छ. २ मा ते 'सर्व: कर्कशः, सर्वो गुरुकः, सर्व स्निग्धः देशाः शीताः देश उष्णः३' सशिथा ४४ वाणी, सर्वाशधा २३ २५ पाणी, સર્વાશથી સ્નિગ્ધ પશવાળે, અનેક દેશોમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ બીજી બત્રીસીને ત્રીજો ભંગ છે ૩ मया ते 'सर्व: कर्कशः, सर्वः गुरुकः सर्वः स्निग्धः देशाः शीता देशा उष्णाः४' સર્વાશથી તે કર્કશ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળે, સર્વાશથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અનેક દેશોમાં ઠંડા સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શ पाणी जय छे. मागील मत्रीसाना याथा 1 छ. ४ भय ते 'सर्व: कर्कशः सर्वः गुरुकः सर्वो रुक्षः देशः शीतः देश उष्णः१ ते पाताना सपा શથી કર્કશ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળો એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળો હોય છે. मा भी मत्रीसीना भी गाना पडसी छे. अथवा 'सर्व: कर्कशः सर्वो गुरुकः, सर्वो रूक्ष देशः शीतः देशा उष्णाः२' ते पाती। સર્વાશથી કર્કશ ૫શવાળ સર્વાશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળો સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શ
भ० १०७
Page #878
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
८५०
3
षकशः सर्वा गुरुः सर्वो रूक्षः देशाः शीताः देश उष्णः ३, सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुः सर्वो रूक्षः देशाः शीताः देशा उष्णाः४, सर्व : कर्कशः सर्वो लघुकः सर्वः देशः शीतः देश उष्णः १, सर्वः वर्कशः सर्वो लघुकः सर्वः
देश में शीत एवं अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है २, इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है- 'सर्वः कर्कशः, सर्वो गुरुकः, सर्वो रूक्षः, देशाः शीताः देशः उष्गः ३ इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वांश में रूक्ष, अनेक देशों में शीत और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ३, इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है - 'सर्व: कर्कशः, स गुरुकः, सर्वो रुक्षः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः ४' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरुक, सर्वांश में रुक्ष, अनेक देशों में शीत और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ४ इस प्रकार से यह इसकी द्वितीय चतुर्भगी है इसकी तृतीय चतुर्भगी इस प्रकार से है- सर्वः कर्कशः, सर्वो लघुकः सर्वः स्निग्धः, देशः शीतः, देश उष्ण:' इसका यह प्रथम भङ्ग है इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वांश में स्निग्ध, एक देश में शीत और एक देश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता
વાળા એક દેશમાં ઠં’ડા સ્પશવાળા અને અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળા હાય छे. माजी मंत्रीसीनी मील अतुल जीना जीने लौंग छे २ अथवा ते 'सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुः सर्वो रूक्षः देशाः शीताः देश उष्णः ३' ते पोताना सर्वाશથી ઠંડા સ્પર્શવ ળે, સર્વાંશથી ગુરૂ સ્પવાળા, સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પશવાળા અનેક દેશમાં ઠંડા સ્પશવાળે અને એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પશવાળા હોય છે. આ પ્રમાણે બીજી ખત્રીસીની ખીજી ચતુલગીના ત્રીજે लौंग छे. उ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः सर्वो गुरुकः, सर्वो रूक्षः देशाः शीताः देशा उष्णाः४' તે પે.તાના સર્વાશથી કશ સ્પશવાળા સર્વાં*શથી ગુરૂ સ્પ વાળા સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પવાળા અનેક દેશેામાં ઠંડા પશવાળા અને અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ સ્પર્શવાળા હાય છે. આ બીજી ખત્રીસીની બીજી ચતુભ ગીના ચાથેા ભંગ थाय छे. ४ हवे त्रीक यतुर्भुजी मताववामां आवे छे.
'सर्व': कर्कशः सर्वो लघुकः सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः १' તે પેાતાના સર્વાશથી કર્કશ સ્પર્શીવાળા, સર્વાશથી લઘુ સ્પવાળા, સર્વાં શથી સ્નિગ્ધ સ્પવાળા એક દેશમાં ઠંડા સ્પશવાળા અને એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા ડાય છે. આ બીજી ત્રીસીની ત્રીજી ચતુલગીના
Page #879
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८५१ स्निग्धो देशः शीतः देशा उष्णाः २, सर्वः कर्कशः सर्वो लघुकः सर्वः स्निग्धो देशाः शीताः देश उष्णः ३, सर्व: कर्कशा सा लघुकः सर्व स्निग्धो देशाः शीता देशा उष्णा:४, एवं सर्वः कर्कशः सवो लघुकः सर्वो रूक्षः देशः शीतः देश है इसका द्वितीय भङ्ग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशा, सर्वः लघुका, सर्वः स्निग्धः, देशः शीना, देशा उष्णाः' इसके अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वाश में स्निग्ध, एक देश में शीत और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है २ इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः, सर्वः लघुका, सर्वः स्निग्धा, देशाः शीताः, देश उष्णः३' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वाश में स्निग्ध, अनेक देशों में शीत और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ३, 'सर्वः कर्कशः, सर्वो लघुकः, सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देशा उष्णाः' यह इसका चतुर्थ भंग है-इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वाश में लघु, सर्वांश में स्निग्ध, अनेक देशों में शीत और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ४, इसकी चौथी चतुर्भगी इस प्रकार से है-'सर्व कर्कशः, सर्वो लघुका, सर्वो रूक्षा, देशः शीतः, देश उष्णः १" यह इसका पहिला भंग है, पो म छ. १ भय। 'सर्व: कर्कशः, सर्वः लघुकः सर्वः स्निग्धः देशा शीतः देशा उष्णाः२' सशिथी a४४ २५शवाणी, सर्वाशथी मधु २५श. વાળે સર્વાશથી સિનગ્ધ સ્પર્શવાળો એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશમાં ઉગ્ર સ્પર્શવાળ હોય છેઆ રીતે બીજી બત્રીસીની ત્રીજી ચતુર્ભગીનો Ha . २ अथवा त 'सर्व कर्कशः सर्वः लघुकः सर्व स्निग्धः देशाः शीताः देश उष्ण ३' सशिथी ते ४४० २५शवाणी सशिथी લઘુ સ્પર્શવાળો સર્વાશથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા અનેક દેશોમાં ઠડા સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતે બીજી બત્રીસીની त्री यतुगीन जीने 1 थाय छे. अथवा ते 'सर्वः कर्कशः, सर्वो लघुकः सर्व: स्निग्धः देशाः शीताः देशा उष्णाः४' पाताना सशिथी तश સ્પર્શવાળે, સર્વાશથી લધુ સ્પર્શવાળો સર્વાશથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો અનેક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં ઉણુ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ રીતે આ બીજી બત્રીસીની ત્રીજી ચતુર્ભ ગીને ચે ભંગ થાય છે. ૪
वे याथी तुमी मतावामा आवे छे.-'सर्वः कर्फशः सर्वो लघुक: सर्वो रुक्षः देशः शीतः देश उष्णः१' सशिथी ते ४४०२५पाणी, अशिया
Page #880
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे उष्णः १, सर्वः कर्कशः सर्वो लघुकः सर्वा वक्षः देशः शीतो देशा उष्णाः २, सर्वः कर्कशः सर्वो लघुः सर्वो रूक्षः देशाः शीताः देश उष्णः ३, सर्वः कर्कशः सर्वो लघुकः सर्वो रूक्षः देशाः शीताः देशा उष्णाः ४, यथा कर्कशेन सह षोडश भङ्गा जातास्तथैव मृदुकेनापि सह पोडश भङ्गाः कर्त्तव्याः १६ | 'एए इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वांश में रूक्ष एकदेश में शीत और एकदेश में उष्ण हो सकता है १, 'सर्वः कर्कशः, सर्वो लघुकः, सर्वो रुक्षः, देशः शीतः देशा उष्णाः २' यह इसका द्वितीय भंग है, इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वांश में रूक्ष, एकदेश में शीत और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है २, 'सर्वः कर्कशः सर्वः लघुकः, सर्वो रूक्षः, देशाः शीताः, देश उष्णः ३' यह इसका तृतीय अंग है इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वांश में रूक्ष, अनेक देशों मैं शीत और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ३, 'सर्व': कर्कशः सर्वो लघुका, सर्वो रूक्षः देशाः शीताः देशा उष्णाः' यह 'इसका चतुर्थ भंग है, इसके अनुसार वह वश में कर्कश, सर्वांश "मैं लघु, सर्वांश में रुक्ष, अनेक देशों में शीत और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ४, जिस प्रकार से कर्कश के साथ ये લઘુ સ્પર્શવાળા સર્વાંશયી રૂક્ષ સ્પશવાળે એક દેશમાં ઠંડા ૫ વાળા અને એક દેશમાં ઉ પ વાળે હાય છે. આ રીતે આ ખીજી ત્રીસીની ચાથી अतुभगीना पहेलो लौंग थाय छे. 'सर्वः कर्कशः, सर्वो लघुकः, सर्वो रूक्षः देशः शीतः देशाः उष्णाः २' ते पोताना सर्गशथी ४४श स्पर्शवाणी સર્વાશથી લઘુ સ્પર્શવાળે, એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શીવાળા અને અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા હોય છે. આ રીતે મીજી ખત્રીસીની ચાથી થતુલ ગીના जीले लौंग छे, २ अथवा ते 'सत्रः कर्कशः सर्वो लघुकः सर्वो रुक्षः देशाः शीताः देश उष्णः ३' पोताना सर्वाशथी श स्पर्शवाणी सर्वाशथी
લઘુ સ્પ`વાળે, સર્વોશથી રૂક્ષ સ્પશવાળા અનેક દેશેામાં ઠંડા સ્પશ વાળા અને એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શ વાળા હોય છે. આ રીતે બીજી ખત્રીસીની याथी यतुभगीना त्रीले लौंग थाय छे अथवा ते 'सर्व': कर्कशः सर्वो लघुः खर्वो रूक्षः देशाः शीनाः देशा उष्णाः ४' पोताना सर्वाशथी अश
સ્પ વાળા સર્વાશથી લઘુ સ્પર્શવાળે સર્વોશથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળા અનેક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શીવાળા અને અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળે હાય છે. આ રીતે ખીજી ખત્રીસીની ચેાથી ચતુભ'ગીના ચેાથેા ભંગ થાય છે. ૪ જે પ્રમાણે કર્કશ સ્પની સાથે આ સેાળ ભગા મતાવ્યા છે, એજ રીતે મૂહુ
Page #881
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि०.८५३ बत्तीस भंगा एते द्वानिशद्भङ्गा उपर्युक्ता भवन्तीति; एपा द्वितीया द्वात्रिंशिका २।। 'सव्वे कक्खडे सव्वे सीए सव्वे निद्धे देसे गरुए देसे लहुए' सर्वः कर्कश सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः देशो गुरुको देशो लघुका, 'एस्थवि वत्तीसं भंगा' अत्रापि द्वात्रिंशङ्गा भवन्तीति, कर्कशशीतस्निग्धेन सह गुरुकलघुकयोरेर ताने कत्वाभ्यां चत्वारो भङ्गा ४, कशशीवरूण सह गुरुकलघुरुयोरेकत्वाने कत्वाम्यां पुनश्चवारो भङ्गाः ४ । एवम् शीतस्थाने 'उसिणे' दरवा कर्कशोणस्निग्धेन सह गुरुकलघुरुयोरेकत्तानेकत्वाभ्यां पुनश्चत्व.र. ४ । कर्कशीष्ण. सोलह भंग किये गए हैं उसी प्रकार से सुद्धक के साथ भी १६ भग कर लेना चाहिये, 'एए बत्तीसं भंगा' इस प्रकार से थे ३२ भंग है, यह द्वितीय द्वात्रिंशतिका है तृतीय द्वात्रिंशतिका इस प्रकार से है'सन्चे कक्खडे, सम्बे सीए, सच्चे निद्धे, देले गए, देसे लहुए' यह इसका प्रथम भंग है, इसके अनुसार वह सर्वा श में कर्कश सर्वाश में शीत, सर्वाश में स्निग्ध, एकदेश में गुरु और एकादेश में लघु स्पर्शवाला हो सकता है १, यहां पर कर्कश, शीन, स्निग्ध के साथ गुरु और लघु इन्हें एकत्व और अनेकत्व में रखने से ४ भंग होते हैं, कर्कश, शीत, रूक्ष के साथ गुरु और लघु पदों के एकत्व और अनेकत्व में रखने से ४ भंग होते हैं, इसी प्रकार से शीत के स्थान में 'उसिणे' पद का प्रयोग करके कर्कश, उषम, स्निग्ध के साथ गुरु लघुपद में एकाच और अनेकत्व करके ४ भंग होते हैं, कर्कश, उष्ण, रूक्ष के साथ २५शया साये पक्ष १६ सण सो सभा . मे २२ 'एए बतीस भंगा' આ રીતે આ બીજી બત્રીસીના બત્રીસ અંગે કહ્યા છે. આ રીતે આ બીજી मन्त्रीसी छे.
वील त्रीसी मतापामा मावे छ. २ मा प्रभारी -'सम्वे कक्खडे सव्वे सीप, सम्वे निद्धे, देसे गरुए देखे लहुए१ ते पाताना सशिथी કર્કશ સ્પર્શવાળો સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવ ળો સશથી સ્નિગ્ધ સ્પશવાળા એક દેશમાં ગુરૂ સ્પર્શવા અને એક દેશમાં લઘુ સ્પર્શવાળે હેય છે. અહિયાં કર્કશ, શીત અને સ્નિગ્ય સ્પર્શની સાથે ગુરૂ અને લઘુ સ્પર્શને રાખીને તેના એકપણ અને અનેકપણથી ૪ ચાર ભંગ થાય છે 1 કર્કશ, શીત અને રૂક્ષ સ્પર્શની સાથે ગુરૂ અને લઘુ સ્પર્શ સંબંધી પદે અને તેના એમ્પણ અને અનેકપણાથી પણ ૪ ચાર ભાગે થાય છે ૨ એજ રીતે 'शीत' पनि स्थाने 'उसिणे' पहनी प्रये ॥ श श, GY भने સ્નિગ્ધ સ્પર્શની સાથે ગુરુ લઘુ પદમાં એકપણું અને અનેક પણ કરવાથી પણ
Page #882
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे रूक्षेण सह गुरु लघुकयोरेकत्वानेकत्वाभ्यां पुनश्चत्वारो भङ्गाः ४ । एवम् पोडश १६, इत्येवं क्रमेण कर्कशवत् मृदुकेनापि सह पोडश भङ्गाः कर्त्तव्याः १६ । इत्येवमत्रापि द्वात्रिंशद्भङ्गाः करणीया इति, एषा तृतीया द्वात्रिंशिका | ३| तथाहिसर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धो देशो गुरुको देवो लघुकः १, सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्वः देशी गुरुको देशा लघुकाः २, सर्व कर्कशः सर्वः शी 1ः सर्वः स्निग्धः देशा गुरुकाः देशो लघुरु इति तृतीयः ३, सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः देशा गुरुकाः देशा लघुका इति चतुर्थः ४, एवं सर्वः गुरु लघु पदों में एकत्व और अनेकत्व करके ४ भंग होते हैं, इस प्रकार से १६ भंग हो जाते हैं, इसी प्रकार से मृदुक के साथ भी १६ भंग होते हैं - इस प्रकार से तृतीय द्वात्रिंशतिका में ३२ भंग हो जाते हैं । वे ३२ भंग इस प्रकार से हैं- 'सर्वः कर्कशः, सर्वः शीतः, सर्वः स्निग्धः, देशो गुरुकः, देशः लघुकः १, इस भङ्ग के अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में शीत, सर्वांश में स्निग्ध, एकदेश में गुरु और एकदेश में लघु स्पर्शत्राला हो सकता है १ 'सर्वः कर्कशश, सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः, देशो गुरुको देशाः लघुकाः २' इस भङ्ग के अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, सर्वांश में शीत, सर्वांश में स्निग्ध, एकदेश मे गुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शवाला हो सकता है २, 'सर्व': कर्कशः, सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः, देशाः गुरुकाः, देशो लघुकः३' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में शीत, सर्वांश में
:
૪ ચાર ભગા થાય છે. ૩ એજ રીતે કર્કશ ઉષ્ણુ, રૂક્ષ, સ્પર્શની સાથે ગુરૂ લઘુ પઢામાં એકપણુ અને અનેકપણું કરવાથી પણ ૪ ભગા થાય છે આ પ્રમાણે આ સેાળ લગા થઈ જાય છે. એજ રીતે મૃદુ સ્પની સાથે પણ ૧૬ સેાળ ભગા થાય છે. આ રીતે આ ત્રીજી ખત્રીસીના ૩૨ ખત્રીસ ભગા थ लय छे. ते मत्रीस लगे। भा प्रभाये छे. - ' सर्वः कर्कशः, सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः देशों गुरुका देशः लघुकः १' ते पोताना सर्वशश्री उश સ્પર્ધા વાળા સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળા સર્વાશયી સ્નિગ્ધ સ્પવ ળે એક દેશમાં ગુરૂ પવાળા અને એક દેશમાં લઘુ સ્પર્શીવાળા હાય છે. આ ત્રીજી अत्रीसीना पडेझेो लौंग छे. अथवा ते 'सत्रः कर्कशः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः देशो गुरुको देशाः लघुकाः २' पोताना सर्वाशथी स्निग्ध स्पर्शवाणी એક દેશમાં ગુરૂ સ્પર્શ વાળા અને અનેક દેશેામાં લઘુ સ્પર્શવાળા હાય છે, मा श्रीकु मत्रीसीना जीने लगे छे २ सर्वः कर्कशः, सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः ३' पोताना सर्वाशयी ४ स्पर्शवाणी
"
Page #883
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८५५ कर्कशः सर्वः शीतः सर्वा रूक्षः देशी गुरुको देशी लघुकः १, सर्वः फर्कशः सर्वः शीतः सर्वो रूक्षः देशो गुरुको देशा लघुकाः २, सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सर्वो रूक्षः देशा गुरुकाः देशी लघुकः ३, सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सर्वो रूक्षः देशा
स्निग्ध, अनेक देशों में गुरु और एकदेश में लघु स्पर्शवाला हो सकता है ३, 'सर्वः कर्कशः, सर्वः शीनः सर्वः स्निग्धः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः ४' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में शीत, सर्वांश में स्निग्ध अनेक देशों में गुरु, और अनेक देशों में लघु स्पर्शवाला हो सकता है ४, इसी प्रकार से स्निग्ध पद के स्थान में रूक्षपद का प्रयोग करके चार भङ्ग बनते हैं- जैसे सर्व : कर्कशः सर्वः शीतः, सर्वो रूक्षः, देशो गुरुकः, देशो लघुकः' सर्वांश में वह कठोर, सर्वांश में शीत, सर्वाश में रूक्ष, एकदेश में गुरु और एकदेश में लघु हो सकता है १, अथवा - 'सर्वः कर्कशः, सर्वः शीतः, सर्वो रूक्षः, देशो गुरुकः, देशाः लघुकाः २' सर्वांश में वह कर्कश, सर्वांश में शीत, सर्वांश में रूक्ष, एकदेश में गुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शवाला हो सकता है २, अथवा 'सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सर्वः रूक्षः, देशाः
સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શ વાળા સર્વાશથી સ્નિગ્ધ સ્પશવાળા હાય છે. અનેક દેશામાં તે ગુરૂ સ્પર્શીવાળા અને એક દેશમાં લઘુ સ્પવાળા હોય છે. આ त्रील अतुल गीन। त्रीले लौंग छे. 3 अथवा ते 'सर्व': कर्कशः सर्वः शीतः सर्व : स्निग्धः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः ४' पोताना सर्वाशथी ४४श स्पर्श - વાળા સર્વોશથી ઠંડા સ્પ વાળા સર્વાંશથી સ્નિગ્ધ પશવાળા અનેક દેશેામાં ગુરૂ સ્પર્શવાળા અને અનેક દેશેામાં લઘુ સ્પવાળા હાય છે. આ ત્રીજી ખત્રીસીના ચાથા ભંગ છે. ૪ આજ પ્રમાણે સ્નિગ્ધ પદને સ્થાને રૂક્ષ પદને प्रयोग ४२वाथी पशु यार लौंगो थाय छे. ते या प्रभा छे - 'सर्व': कर्कशः सर्वः शीतः सर्वो रूक्षः देशो गुरुकः देशो लघुकः १' ते पोताना सर्वाशथी કઠોર સ્પવાળા સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળા સર્વાં ́શથી રૂક્ષ સ્પવાળા અને એક દેશમાં ગુરૂ સ્પવાળા તથા એક દેશમાં લઘુ સ્પર્શીવાળેા હાય છે. अथवा ते 'सर्व': कर्कशः सर्वः शीतः सर्वः शीतः सर्वो रूक्षः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः २' चोताना सर्वाशथी ते ४ स्पर्शवाणी सर्वाशथी ठंडा સ્પર્શવાળો સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા એક દેશમાં ગુરૂ સ્પશવાળો અને એક हेशोभां ३क्ष स्यर्शवाणो होय छे. २ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः सर्वः शीतः सर्वः रूक्षः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः ३' पोताना सर्वांशथी ४४ स्पर्शवाणी
Page #884
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे गुरुका देशा लघु काः ४ । सर्वः कर्कशः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धो देशो गुरुका देशो लघुकः १, मर्यः कर्कशः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धः देशो गुरुको देशा गुरुकाः, देशो लघुकः ३' सर्वांश में वह कर्कश, सर्वाश में शीत, सर्वाश में रूक्ष, अनेक देशों में गुरु और एकदेश में लघु हो सकता है ३, अथवा-'सर्वः कर्कशः, सर्वः शीतः, सर्व रक्षा, देशा शुरुका, देशा लघु काः ४' सशि में बह कर्कश, सर्वाश में शीत, सर्वांश में
क्ष, अनेक देशों में गुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शाला हो लकता है ४, इस प्रकार के ये आठ भंग कर्कश, शीत, स्निग्धपद के साथ गुरु लघुपद में एकत्व और अनेकत्व करके तथा कर्कश शीन
और रुक्षपद के साथ गुरु लघु स्पर्शद में एकता और अनेकता करके हुए हैं। अब शीतपद के स्थान में उष्णपद को रखकर और स्निग्ध गुरु लघु पद को युक्त कर एवं गुरु लघु पद में एकता और अनेकता करके जो भंग बनते हैं-वे इस प्रकार से हैं-'सर्वः कर्कशा, सर्व उगः, सर्वः स्निग्धः, देशो गुरुकः देशः लघुक १, इस भंग के अनुसार यह सर्वाश में कठोर, सर्वाश में उष्ण, सर्वाश में स्निग्ध, एकदेश में गुरु, और एकदेश में लघु स्पर्शवाला हो सकता है १, अथवा-'सर्वः સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળે સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળો અનેક દેશોમાં ગુરૂ સ્પવાળો અને એક દેશમાં લઘુ સ્પર્શવાળે હે ય છે ૩ અથવા તે 'सर्व: कर्कशः सर्व: शीतः सर्व: रूक्षः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः४' सीશથી તે કર્કશ સ્પર્શવ છે સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળે સવાશથી રૂક્ષ સ્પર્શ વાળ અનેક દેશોમાં ગુરૂ પર્શવાળ અને કેઈ અનેક દેશોમાં લઘુ સ્પર્શ વાળો હોય છે ૪ આ રીતના આ આઠ ભંગ કર્કશ શીત, સ્નિગ્ધ પદની સાથે ગુરૂ વઘુ પદમાં એકપણું અને અનેકપણુની પેજના કરીને તથા કર્કશ શીત અને રૂક્ષ પદની સાથે ગુરૂ લઘુ સ્પર્શ સંબંધી પદમાં એકપણું અને અનેકપરું કરવાથી થાય છે.
હવે શીત પદની સાથે ઉષ્ણ પદને એજીને તથા નિષ્પ ગુરૂ લઘુ પદને ચોજીને તથા ગુરૂ લઘુ પદમાં એકપણું અને અનેક પણ કરવાથી જે ભંગ मन छ. ते मतामा मावे छे.-'सर्वः कर्कशः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धः देशो गुरुकः देश. लघुकः१' सशिथी ते ४४°श २५शवाणी सशिथी Bey સ્પર્શવાળો સવ'શથી ધિ સ્પર્શવાળ એક દેશમાં ગુરૂ સ્પર્શવાળે અને से देशमा सधु २५ वाणा हाय छे. १,. अथवा त 'सर्वः कर्कशः सर्व
Page #885
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८५७
"
लघुकाः २, सर्वः कर्कशः सर्व उष्णः सर्व स्निग्धः देशा गुरुकाः देशो लघुकः ३, सर्वः कर्कशः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धो देशा गुरुकाः देशा लघुकाः ४, सर्वः कर्कशः सर्व उष्णः सर्वो रूक्षः देशो गुरुको देशो लघुः १, सर्वः कर्कशः सर्व कर्कशः, सर्व उष्ण, सर्वः स्निग्धः, देशः गुरुकः देशाः लघुताः २' सर्वांश में वह कर्कश, सर्वांश में उष्ण, सर्वाश में स्निग्ध, एकदेश मैं गुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शवाला हो सकता है २, अथवासर्वः कर्कशः, सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धः देशाः गुरुकाः देशः लघुकः ३' सर्वांश में वह कर्कश, सर्वांश में उष्ण, सर्वांश में स्निग्ध, अनेक देशों में गुरु और एकदेश में लघु स्पर्शबाला हो सकता है ३ अथवा'सर्वः कर्कशः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धः, देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः' इसके अनुसार यह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में उष्ण, सर्वांश में स्निग्ध, अनेक देशों में गुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शवाला हो सकता है ४, स्निग्ध की जगह रूक्षपद रखकर इसी प्रकार से चार भंग बनते हैं - जैसे 'सर्वः कर्कशः, सर्व उष्णाः सर्वो रूक्षः देशो गुरुकः देशो लघुः १ सर्वांश में वह फर्कश, सर्वांश में उष्ण, सर्वांश में रूक्ष एकदेश में गुरु और एकदेश में लघु स्पर्शवाला हो
उष्णः सर्वः स्निग्धः देशः गुरुकः देशाः लघुकाः २' ते पोताना सर्वांशी કર્કશ સ્પર્શીવાળો સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળા સર્વાશથી સ્નિગ્ધ સ્પવાળી એક દેશમાં ગુરૂ સ્પ વાળો અને અનેક દેશેામાં લઘુ સ્પર્ધા વાળો હાય છે ર अथवा ते 'सर्व': कर्कशः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धः देशाः गुरुकाः देशः लघुकः ३' સર્વાશથી તે કશ સ્પર્શીવાળો સર્વાંશથી તે ઉષ્ણુ સ્પર્શ વાળો હાય છે, સર્વાશથી સ્નિગ્ધ પવાળો અનેક દેશામાં ગુરૂ સ્પ વાળા અને એક દેશમાં लघु स्यर्शवाणी होय छे 3 अथवा ते 'सर्व': कर्कशः सर्व' उष्णः सर्वः स्निग्धः देशाः देशा गुरुका लघुकाः ४' सर्वाशथी ते श स्पर्शवाजी सर्वाशथी Go સ્પર્શીવાળો સર્વાંશથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો અનેક દેશમાં ગુરૂ સ્પશ વાળો અને અનેક દેશેામાં લઘુ સ્પર્શીવાળી હાય છે. ૪ આજ રીતે સ્નિગ્ધ પુર્દને સ્થાને રૂક્ષ પદની ચાજના ક૨વાથી પણ ૪ ચાર ભગા થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે. 'सर्व': कर्कशः सर्व उष्णः सर्वो रूक्षः देशो गुरुकः देशी लघुकः १' ते पोताना સર્વાશથી કશ સ્પર્શવાળો સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શ વાળો સર્વાંશથી રૂક્ષ સ્પર્શી વાળો એકદેશમાં ગુરૂપવાળો અને એકદેશમાં લઘુ સ્પર્શવાળો ડ્રાય
भ १०८
2
Page #886
--------------------------------------------------------------------------
________________
५
. , .
भगवतीस्त्रे उष्णः सर्वो रूक्षः देशो सुरुको देशा लघुकाः २, सर्वः कर्वशः सर्व उष्णः सर्वा रूक्षी देशा गरुकाः देशो लघुक: ३. मः कर्कश: स्वं उष्णः सर्या रूक्षः देशा गुरुका देशा लघुकाः ४ (१६) हदेवं कशरतु सर्वत्र वाच्यः, शीतस्निग्धयोः व्यत्यासेन गुरुकलघुकयोरेकत्वानेकत्वाभ्यां षोडश भङ्गा जाताः १६। एवं कर्कशस्थाने मृदुकं कृत्वा षोडश भङ्गाः कर्तव्याः १६ । एवं द्वात्रिंशद्भङ्गा भवन्ति सकता है अथवा-'सर्वः फर्कशा, मवः ३गः, सर्भे रूक्षः देशो गुरुकः, देशा लघुकाः २' सर्वाश में वह कर्कश, सर्वाश में उष्ण, सर्वांश में रुक्ष एकदेश में गुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शवाला हो सकता है २, अथवा-'सर्वः कर्फ शः, सर्व उष्णः सों रूक्षा, देशाः गुरुकाः, देशः लघुका ३' सःश में वह कर्कश, सर्वाश में उग, सर्वांश में रुक्ष, अनेक देशों में गुरु और एकदेश में लघु स्पर्शवाला हो सकता है ३, अथवा-'सर्वः कर्कशः, सर्व उण: सोंरक्षः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघु काः ४' सर्वाश में वह कर्कश, सर्वांश में उष्ण, सर्वाश में रूक्ष अनेक देशों में शुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शवाला हो सकता है ४ इस प्रकार से ये १६ अंग-आठ पहिले के और आठ ये. कर्कश की सर्वत्र प्रधानता से एवं शीत स्पर्श के व्यत्यास से और गुरु लघु में एकत्व और अनेकत्व करने से हुए हैं इसी प्रकार के १६ भंग कर्कश के स्थान में मृदु स्पर्श के निक्षेप से और पूर्वोक्त इन्हीं सघ पदों को यथाक्रम रख करके बन जाते हैं। इस प्रकार से ये सब छ. १ मा त 'सर्व: कर्कशः सर्व उगः सर्वो रूक्षः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः२' सशिथी त ४४२ २५शवाजी सर्वाशयी १५शवाजी साશથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળો એક દેશમાં ગુરૂ સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશોમાં લઘુ पशवाणी डाय छे. २ मया ते 'सर्व: कर्कशः सर्व उष्णः सर्वो रक्षः देशा' गुरुकाः देशः रघुकः३' पाताना सर्वा शथी ४४ २५शवाणी साशयी ઉsણું સ્પર્શવાળ સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળી અનેક દેશમાં ગુરૂ સ્પર્શવાળો मन मे देशमा मधु २५शवाजी साय छे. 3 अथवा ते 'सर्वः कर्कशः सर्व उष्णः सर्वो रूक्ष. देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः४' पोताना सशिथी त ४४श સ્પેશવાળે સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશોથી લઘુ સ્પર્શવાળો હોય છે. ૪ આ પ્રમાણે આ સોળ ભેગે છે કે જેના આઠ ભંગ પહેલા બતાવ્યા છે અને આઠ આ ફર્કશ સ્પર્શની બધે જ મુખ્યતા રાખીને અને શીત સ્પર્શના ફેરફારથી
Page #887
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८५९ तृतीयाद्वात्रिंशिकायाः इति । 'सब्वे गरु सन्दे सीए सच्चे निद्धे देसे कक्खडे देसे महुए' सर्वो गुरुः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धो देशः कर्कशो देगो मृदुकः, 'एत्थ विवती भंगा' अत्रापि द्वात्रिंशद्भङ्गा, कर्क शमृदुकयो रेकत्वानेकत्वाभ्यां गुरुशीत स्निग्धघटिताथत्वारः ४ गुरुशोतरूक्षघटिता थत्वारः ४ शीतस्थाने
भंग ३२ हो जाते हैं । चतुर्थी द्वात्रिंशतिका इस प्रकार से है - इसमें प्रथम के सोलह भंगों में गुरुपद को मुख्य रखा गया है और उसके साथ शीत, स्निग्ध, कर्कश एवं मधुरपदों को जोड़ा गया है तथा कर्कश और मधुर स्पर्श में एकत्व और अनेकत्व किया गया हैजैसे- 'सच्चे गरुए सच्चे सीए, सन्धे निद्धे, देसे कक्खडे, देसे महुए १' सर्वांश में वह गुरु, सर्वांश में शीत, सर्वांश में स्निग्ध, देश में कर्कश और देश मे मधुर हो सकता है । पहिले के चार भंग कर्कश और मृदुक में एकत्व और अनेकत्व को लेकर, तथा गुरु शीत और स्निग्ध को एकवचनान्त बनाकर बनाये गए हैं द्वितीय चार भंग गुरु शीत रूक्ष को लेकर और उनके साथ कर्कश और मृदुत्व में एकरव 'अनेकत्व कर बनाये गए हैं, तृतीय : भंग शीत के स्थान में उष्णत्व
અને ગુરૂ લઘુ સ્પમાં એકપણુ અને અનેકપણું કરવાથી થયા છે. એજ રીતે ૧૬ સેાળ ભગા કશને સ્થાને મૃદુ સ્પશને ચેાજવાથી તેમજ માકીના પૂર્વોક્ત પટ્ટાને કમથી રાખવાધી મને છે. એ રીતે આ તમામ ભગા મળીને ખત્રીસ ભગા થાય છે. એ પ્રમાણે ત્રીજી ખત્રીસીના ક્રમ છે.
હવે ચાથી બત્રીસીના પ્રકાર બતાવવામાં આવે છે. તેમાં પહેલાના સાળ ભંગામાં ગુરૂપદને મુખ્ય રાખવામાં આવ્યુ* છે અને તેની સાથે શીત, સ્નિગ્ધ અને કર્કશ તથા મધુર સ્પર્શ સબધી પદ્મા જોડવાથી થાય છે, તેમજ કર્કશ અને મધુર ૫માં એક અને અનેકવ કરવામાં આળ્યુ છે. તે श्या प्रभाऐ समन्वो- 'सच्चे गरुए, सव्वे सीए, सव्वे निद्धे, देसे करखडे - देखे महुए१' सर्वाशथी ते गु३ स्पर्शवाणी सर्वाशधी शीत स्पर्शवणे सर्वाशथी સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા એક દેશમાં કકશ સ્પ`વાળેા અને એક દેશમાં મધુર સ્પ'વાળા હાય છે. ૧ આ રીતે પહેલાના ૪ ચાર ભગા કશ અને મૃદુ સ્પર્શના એકપણા અને અનેકપણુ થી તથા ગુરૃ, શીત અને સ્નિગ્ધ સ્પર પ્રથમાન્ત વિભક્તિથી ચેાજીને મનાવ્યા છે. ૧ બીજા ચાર ભંગા ગુરૂ-શીત અને રૂક્ષ સ્પર્શ સાથે કર્કશ અને મૃદુ સ્પર્શીમાં એકપણા અને અનેકપણાથી બનાવ્યા છે. ૨ ત્રીજા ૪ ચાર લગા શીત સ્પર્ધા'ને સ્થાને ઉષ્ણુ સ્પશ
Page #888
--------------------------------------------------------------------------
________________
2
t
રત
भगवती सूत्रे
उष्णस्य निवेशात् स्निग्धेन सह चत्वारः ४, स्निग्धस्थाने रूक्षं निवेश्यापि चत्वारः ४, इति षोडश भङ्गा जाताः १६ । एवं गुरुस्थाने लघु निवेश्य षोडश भङ्गाः कर्त्तव्या इति सर्वप्रथमप्रदर्शितप्रकारेण इहापि द्वात्रिंशद्भङ्गा - भवन्तीति ३२, एषा चतुर्थी द्वात्रिंशिका |४| 'एवं सव्वे ते पंचफासे अट्ठावीस भयं भव' 'एवम् - उपर्युक्तप्रकारेण सर्वे ते भङ्गाः पञ्चस्पर्शे अष्टाविंशत्यधिककशत (१२८) प्रमाणा भवन्तीति भावः ॥
'जह छप्फासे' यदि षट् स्पर्शः बादरपरिणतोऽनन्तमदेशिको भवेत् तदा 'सव्वे कक्खडे सव्वे गरुप देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे १, ' सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुकः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति
पद का निवेश करके स्निग्ध स्पर्श के साथ बनाये गए हैं, चौथे भंग
स्निग्ध के स्थान में रूक्षपद को रख करके बनाये गये हैं इस प्रकार
से पहिले १६ भंग बने हैं, इसी प्रकार से गुरु के स्थान में लघुपद को रखकर १६ भंग बना लेना चाहिये इस प्रकार सर्वप्रथम प्रदर्शित पद्धति के अनुसार यहां पर १६ भंग बन जाते हैं ऐसी यह चौथी . द्वात्रिंशलिका है, इन चारों द्वात्रिंशनिका के भंगों की संख्या पंच स्पर्शो को आश्रित करके १२८ होती हैं ।
'जह छप्फासे' यदि वह बांदर परिणत अनन्त प्रदेशिक स्कन्ध षट् स्पर्शवाला होना है तो- 'सन्धे कक्खडे, सब्बे गरुए, देसे सीए, देसे उसणे, देखे निद्धे, देसे लक्खे १' वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और
સબધી પત્નને જવાથી અને સ્નિગ્ધ સ્પર્શને સાથે રાખીને બનવવામાં આવે છે. ૩ ચેાથા ૪ ચાર ભંગા સ્નિગ્ધને સ્થાને રૂક્ષ પદને રાખીને અનાવવામાં આવ્યા છે. ૪ એ રીતે પહેલા સેળભ'ગે ચેાથી ચતુલગીમાં થયા છે. અને એજ રીતે ગુરૂને સ્થાને લઘુ પદ રાખીને ૧૬ સાળ ભગા મનાવવામાં આવે છે. એ રીતે પહેલાં બતાવેલ પદ્ધતિ પ્રમાણે અહિયા બીજા ૧૬ સાળ ભગા ખની જાય છે. એ રીતે આ ચેાથી ખત્રીસી પુરી થાય છે. શ્મા ચારે બત્રીસીના કુલ ભગાની સંખ્યા ૧૨૮ એકસ અઠયાવીસની થાય છે. 'जह छत्फासे' ले ते बाहर परिश्रुत यानन्त प्रदेशी २४६ छ स्पर्श' - बाणी होय तो ते भा प्रभावेना छ स्पर्शोवाणी होई शडे छे. - 'सव्वे कक्खडे, सव्वे गए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे१' सर्वांशथी ते अश સર્વાંશથી ગુરૂ એક દેશમાં ઠંડા એક દેશમાં ઉષ્ણ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને
Page #889
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुरलगतवर्णादिनि० ८६१ प्रथमः १, 'सव्ये कक्खडे सव्वे गरुए देसे सीए देसे उतिणे देसे निद्धे देमा लुक्खा २' सर्वः कर्कशः सम गुरुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूझा इति द्वितीयः २, सर्वः कर्कशा सो गुरुका देशः शीतो देश उप्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इवि तृतीयः ३, सर्वः कर्कशः सर्वा गुरुको देशः शीतो देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति चतुर्थः ४, ‘एवं जाव सव्वे कक्खढे सन्चे गरु ! देसा सीया देसा उसिणा देसा निद्वा देसा लुक्खा १६' एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, अथवा-सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसा लुक्खा २' सर्वाश से वह कश, सर्वाश में गुरु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध, अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, अथवा-'सर्वः कर्कः सवों गुरुकः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः' सर्वाश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध
और एकदेश में रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३ अथवा-'सर्व कर्कशः सर्वः गुरुका, देशः शीतः, देशा उष्णाः देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः ४' सर्वांश में वह कर्कश, सर्वाश में गुल, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ 'एवं जाव सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुए, देसा सीया, देसा उसिणा देसा निद्धा, देसा लुक्खा १६' इस प्रकार से वह यावत् सर्वांश में
शिमा ३२ ५५ वाजे खाय छे. १ मा त 'सम्वे कक्खडे, सम्वे गरुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देखे निद्धे देमा लुक्खा' सशिथी श સર્વાશથી ગુરૂ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉણું એક દેશમાં નિગ્ધ અને भने देशमा ३६ २५श वाणी सय छ २ मथवा ते 'सर्वः कर्कशः, सर्वो गुरुकः देशः शीतः देश उष्णः देशा. स्निग्ध : देशो रूक्षः३' सशियी ४४२ સવાશથી ગુરૂ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સિન અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હોય છે. ૩ અથવા તે 'सर्वः कर्कशः सर्व गुरुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धा देशो रूक्षः ४' याताना सशथी ४२ सपशिथी १३ ये देशमा શીત અનેક દેશોમાં ઉણું એક દેશમાં નિષ્પ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પશે. पाणी डाय छ ४ 'एव जाव सम्वे कक्खडे सव्वे गरुए देसा सीया देसा मुसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा१६' मा रीते यावत् ते पाताना सांशी
Page #890
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२ -
भगवतीले एवं यावत् सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुका देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूझा इति षोडशो भङ्गा १ । 'एए सोलस भंगा' एते पोडश भङ्गा भवन्ति षट्स्पर्श । 'सव्वे कक्खडे सव्वे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वः कर्कशः सो लघुको देशः शीवो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, 'एत्थ वि सोलस भंगा' आपि षोडश भङ्गाः, यथा गुरुक घटिते शीतोष्ण स्निग्धलक्षादौ एकत्वानेक-वाभ्यां षोडश भङ्गाः परिपाटयादर्शिवास्तथैव लयुकघटिते शीतोष्णस्निग्धरूमादी एकत्वाने कत्वाभ्यां षोडश भङ्गाः करणीया इति कर्कश' सर्वाश में गुरु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों मे उष्ण
और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १६ यह १६वां भंग है । 'एए सोल सभंगा' इस प्रकार से पहा स्पर्श में ये १६ भंग होते हैं । 'सन्धे कक्खडे, सब्वे लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे' ये १६ भंग गुरु के स्थान में लघुपद रखकर बनते हैं-जैसे वह सर्वाश में कर्कश, सर्वांश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १ इस प्रकार के कथन में भी १६ भंग होते हैं, जिस प्रकार से गुरु पदयुक्त शीत, उष्ण, स्निग्ध, रूक्ष आदि में एकत्व
और अनेकत्व को लेकरके क्रमानुसार १६ भंग प्रकट किये गये हैं उसी प्रकार से लघु पदयुक्त शीत उषग, स्निग्ध, रूक्ष आदि मे एकत्व और अनेकत्व को लेकर १६ भंग करना चाहिये।
કર્કશ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળો અનેક દેશોમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને मने देशमा ३६ २५शवाणी डाय छ १६ मा से.मी छ. 'एए सोलसभंगा' मा शत मा ७ २५शना योगथा सण मी थाय छ. 'मध्ये फक्खडे, सव्वे लहुए, देसे सीए देखे उसणे देसे निद्धे देसे लुक्खे १६' मा શિતના ૧૬ સોળ ભગો ગુરૂ પદને સ્થાને લઘુ પદ રાખીને બને છે. જેમકે સવાશથી તે કર્કશ સર્વાશથી લઘુ એકદેશમાં શીત એક દેશમાં ઉચ્ચ-એક દેશમાં નગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હેય છે. ૧ આ રીતના કથન પ્રમાણેના પણ ૧૬ સેળ ભંગ થાય છે. જે રીતે ગુરૂ પદ સાથે શીત ઉણુ, સિનગ્ધ, રૂક્ષ વિગેરેમાં એકપણું અને અનેક પાને લઈને ક્રમ પ્રમાણે ૧૬ સેળ ભંગ બતાવ્યા છે. તેજ રીતે લઘુ પદની સાથે શીત, ઉષ્ણુ સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ વિગેરે પદમાં એકત્વ અને અનેકત્વને લઈને ૧૬ ભાગે કરી લેવા
Page #891
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० ३०५ २०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८६३ . २। 'सन्वे मउर सव्वे गरुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खें सर्वो मृदुकः सणे गुरुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षा, 'एत्थ वि सोलम भंगा' अत्रापि षोडश भङ्गा भवन्ति । यथा कर्कशघटिते पोडश भङ्गा दर्शिताः तथा कर्क शस्थाने मृदुकपदं नियोज्य ताश क्रमेणेव पोडशभङ्गाः करणीयाः ३, 'सव्वे मउर सव्वे लहुए देसे सीए देसे उसिणे । देसे निद्धे देसे लुक्खे' सो मृदुकः स लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्यो देशो रूक्ष:, 'एन्थ वि सोलस भंगा' अत्रापि षोडश भङ्गा भवन्ति कर्कशस्थाने मृदुकत्वं गुरुकस्थाने लघुकत्वं निवेश्यापि पूर्वोक्तक्रमेण पोडश भङ्गाः करणीयाः ४ । 'एए चउसढि भंगा' एते चतुः पष्टिमा चतुर्णा पोडश सादायानां संकलनया चतुःषष्टिसंख्यका भङ्गा भवन्तीति १ । 'सव्वे कक्खडे
'सचे मउए, सब्वे गाए, देसे सीए, देसे उक्षिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे जिस प्रकार से कर्कश पदयुक्त शीत उष्ण, स्निग्ध, रूक्ष आदि में इनके एकत्व और अनेकत्व को लेकरके क्रमशः १६ भंग दिखलाए गये हैं उसी प्रकार से कर्कश के स्थान में मृदुपद को रख करके उसी क्रम से १६ भंग यहां करना चाहिये । 'सव्वे मउए सम्वे लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लक्खे' सर्कश मे वह मृदु, सर्वाश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध और एकदेश में वह रूक्ष स्पर्शवाला होता है। इस प्रकार के कथन में भी १६ भंग होते हैं कर्कश के स्थान में मृदुपद को और गुरु के स्थान में लघुपद को रख करके ये १६ भंग घनाये गए हैं ऐसा जानना चाहिये 'एए चउसहि भंगा' इस प्रकार से ये चार १६ सोलह
_ 'सम्वे मतप, सम्वे गरुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्ध देसे लुक्खे' જે રીતે કર્કશ પદની સાથે શીત, ઉષ્ણુ નિગ્ધ અને રૂક્ષ આદિ પદમાં એકવ અને અનેકત્વથી ક્રમશઃ ૧૬ સેળ ભંગ બતાવ્યા છે એજ રીતે કર્કશના સ્થાને મૃદુ પર રાખીને એજ ક્રમથી અહિયાં સોળ ૧૬ ભંગ કરી લેવા, 'सव्वे मउए सव्वे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' ते પિતાના સર્વાશથી મૃદુ સર્વાશથી લઘુ એકદેશમાં શીન એકદેશમાં ઉણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હેાય છે. આ પ્રકારના કથન પ્રકારથી પણ સોળ ભંગ થઈ જાય છે. અહિયાં કર્કશને સ્થાને મૃદુ પદને અને ગુરૂના સ્થાને લઘુ પદને રાખીને આ સેળ ભંગને પ્રકાર રહ્યો छ. तम सभा. 'एए चउसद्धि मंगा' मारीत १६-४-६४ सण सामना
Page #892
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६४
भगवतीस्त्रे सम्वे सीए देसे गरुए देसे लहुए देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वः कश: सर्वः शीतः देशो शुरुको देशो लघुको देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं जाव सने मउए सव्वे उसिणे देसा गरुया देमा लहुया देसा निद्धा देवा टुकवा' एवं यात् सर्वो मृदुकः सर्व उष्णो देशा गुरु माः देशा लघु काः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः, 'एत्थ वि चउसद्धि भंगा' अत्रापि चतुः पर्भिङ्गाः काणीयाः यथा सर्व कर्कश सर्व गुरुरुस्थले परिपाटया चतुःषष्टि भङ्गाः प्रदर्शिता स्तथैव गुरु:स्थाने लघुक निवेश्य कर्कशस्याने मृदु च निवेश्य शीतोष्णस्निग्धरूमादौ सनुदायों के ६४ भंग हो जाते हैं, 'सव्वे कर वडे, सब्वे सीर, देसे रुए, दे से लहुए, देसे निद्धे, देसे लखे' सर्वांश में यह कर्कश, सोश में शीत, एकदेश में गुरू, एकदेश में लघु, एकदेश में स्निग्ध
और एकदेश में रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है इस प्रकार के इस प्रथम भंग से लेकर 'एवं जाव सच्चे पउए, लध्वे उसिणे, देमा गरुपा, देसा लहुया देसा निद्धा, देसा. लक्खा' यावत् वह सर्वाश में मृदु, सर्वाश में उष्ण, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है यहां तक कथन में 'एस्थ वि चउसटि भंगा' ६४ भंग होते हैं ऐसा जानना चाहिये, जिस प्रकार से सर्व कर्कश और सर्वगुरुक स्थल में परिपाटी से ६४ भंग दिखलाये जा चुके हैं उसी प्रकार से गुरु के स्थान में लघुपद का निवेश कर के और कर्कश के स्थान में मृदुकपद का निवेशकर यार प्रहारथी दुस ६४ यास8 A थ तय . 'सव्वे कक्खडे सव्वे सीए देसे गरुए, देसे लहुए देसे निद्धे देसे लुक्खे' ते पाताना साशथी ४श સર્વાશથી શીત એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એ દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતના આ પહેલા ભંગથી આરંमीन ‘एवं जाव सम्वे महुए सव्वे उसिणे देसा गरुया देसा लहुया देखा निद्धा ऐसा लुक्खा' यावत् ते सर्वाशमा भृढ सशिमi By मने देशमा १३ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ पामा श छ. महि सुधीन थनमा 'एत्य वि चउसदि भंगा' से थन પ્રમાણે અહિયાં પણ ૬૪ ચોસઠ ભંગ થાય છે. તેમ સમજવું. જે રીતે સર્વ કર્કશ અને સર્વ ગુરૂને સ્થાને ક્રમથી ૬૪ ચોસઠ ભંગો બતાવવામાં આવ્યા છે. એ જ રીતે ગુરૂ પદને સ્થાને લઘુ ૫દ મૂકીને અને કર્કશ સ્થાને મૃદુ ૫દ રાખીને અને શીત, ઉષ્ણુ સ્નિગ્ધ રૂક્ષ વિગેરે પદોમાં કમથી એક
Page #893
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२०३०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८६५ परित्या एकत्वानेकत्वाभ्यामिहापि चतुःषष्टि भङ्गाः करणीयाः ज्ञातव्याचेति भावः २ | 'सच्चे कक्खडे सच्चे निद्धे देसे गरुए देसे कहुए देसे सीए देसे उसिणे' सर्वः कशः सर्वः स्निग्धः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्गः, 'एवं जाव सव्वे मउए सन्वे लुक्खे देसा गरुया देसा लहुया देसा सीन देसा उसिणा' एवं यावत् स मृटुकः सर्वो रूक्षो देशा गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णा', 'एए चट्ठि भंगा' एते चतु पष्टि ङ्गा, इहापि पूर्ववदेव चतुःषष्टि भङ्गाः करणीयाः ३ । 'सव्वे गरुए सव्वे सीए देसे कक्खडे देसे मउप देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वो गुरुकः सर्वः शीतः देशः कर्कशो देशो मृदुको देशः के एवं शीत, उष्ण, स्निग्ध, रूक्ष आदि में क्रमश: एक और अने कव करके ६४ भंग करना चाहिये, 'सन्धे कक्खडे. सव्वे निद्रे, देसे गरुए, देखे लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे' वह सर्वाश में कठोर, सर्वांश में स्निग्ध, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, और एकदेश में उष्ण हो सकता है - यहाँ से लगाकर 'एवं जाय सब्वे are सव्वे लुक्खे, देसा गरुया, देता लहुया, देसा सीया, देसा उसिणा' यावत् वह सर्वांश में मृदु, सर्वांश में रूक्ष, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है 'यहां तक के कथन में भी ६४ भंग हो जाते हैं यही चान एए चउसट्ठि भंगा' पद से प्रकट की गई है, इसी प्रकार से - 'सव्वे गरुए, सच्चे सीए, देसे कक्खडे, देसे मउए, देखे निद्धे, देसे लक्खे' वह सर्वांश में गुरु, सर्वांश में शीत, एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृद्र, एकदेश में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्श
પશુ અને અનેકપણુ કરીને ૬૪ ચાસઠ ભંગે મનાવી લેવા. એવી જ રીતે 'सव्वे फक्खड़े सव्वे निद्धे देसे गरुर देखे लहुए देसे सीए देसे उसिणे' ते પેાતાના સર્વાશથી કર્કશ સર્વાશથી સ્નિગ્ધ એક દેશથી ગુરૂ એક દેશથી લઘુ એક દેશથી શીત અને એક દેશથી ઉષ્ણુ સ્પશવાળા હાય છે. અહિથી લઈને 'एव' जाव सव्वे मउए सव्वे लुक्खे देसा गरुया देसा लहुया देसा सीया ऐसा उसणा' यावत् ते सर्वांशी भृटु सर्वाशधी ३क्ष मने! हे शोभां गु३ અનેક દેશેામાં લઘુ અનેક દેશેમાં શીત અને અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ સ્પર્શ વાળા હાય છે. અદ્ધિ' સુધીના કથનમાં પણ ૬૪ ચાસઠ ભગા થઈ જાય છે. चट्ठि मंगा' मेवात या सूत्रपाथी मतावी छे. मेन रीते 'सव्वे गरुप सव्वे सीए देसे कक्खडे देसे मउए, देसे निद्धे देसे लक्खे' ते पोताना सर्वाશથી ગુરૂ સર્વાશથી શીત એક દેશમાં કર્કશ એક દેશમાં મૃદુ એક દેશમાં
भ० १०९
Page #894
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६६
भगवतीसूत्रे
स्निग्धो देशो रूक्षः, 'एवं जाव सव्बे लहुए सने उसिणे देमा कक्वडा देसा मया देसा निदा देमा लुक्खा' एवं यावत् सर्वो लघुकः सर्वः उष्णः देशाः कर्कशाः देशा मृदुकाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः, 'एए चउसट्ठि भंगा' एते चतुःषष्टि भङ्गाः प्रथमकलानुसारेण इहापि चतुःपष्टि भन्ना: कर्तव्या इत्यर्थः ४ । '०वे रूर सच्चे निद्धे देसे कक्खडे देसे मउप देसे सीए देसे उसिणे' सर्व': गुरुः सर्वः स्निग्धः देशः कर्कशः देशी मृदुकः देशः शीतः देश उष्ण', 'जाब सव्वे लहु र सधे लुक्खे देसा कववडा देसा मउया देसा [सीया देसा उसिना' यात् सर्वो लघुकः सर्वो रूक्षो देशाः कर्कशाः देशा मृदुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः, 'एए चउस िभंगा' एते चतुःषष्टि भङ्गाः, इहापि वाला हो सकता है' यहां से लेकर 'एवं जाव सच्चे लहुए, सव्वे उसिणे देखा कक्खडा, देखा मज्या, देसा विद्धा, देसा लक्खा' यहां तक के कथन में भी ६४ भंग प्रथम कल्प के अनुसार करना चाहिये, यह चौथी चतुष्षष्ठि है । 'सबै गरुए सवे निद्धे देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे सीए देसे उसिणे' वह सर्वांश में गुरु, सर्वाश में स्निग्ध, एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में शीत, और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है' यहां से लेकर 'एवं जाव सव्वे लहुए सव्वे लुक्खे, देसा कक्खडा, देसा मउया, देसा सीया, देखा ऊसिणा' यावत् वह सर्वांश में लघु, सर्वांश में रूक्ष, अनेक देशों में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, अनेक देशों में शीत, और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है' यहां तक के कथन में भी ६४ भंग होते हैं यहां
સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પવાળા હાય છે. અહિ‘થી આરસીને 'एव' जाव सव्वे लहुए सव्वे उसिणे देसा कक्खडा देखा मउया देसा निद्धा 'देखा लुक्खा' ते पोताना सर्वाशथी लघु सर्वांशथी ष्णु भने देशोभां अर्श અનેક દેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશામાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળા હાય છે. અહિ' સુધીના કથનમાં પશુ ૬૪ ચાસઠગા પ્રથમ કલ્પ પ્રમાણે મનાવી લેવા આ પ્રમાણે આ ચેાથી ચતુષ્ટી છે. 'सव्वे गरु सव्वे निद्धे देसे कक्खडे देसे मउए देसे सीए देसे उस्रिणे' ते પાતાના સર્વાશથી શુરૂ સવાશથી સ્નિગ્ધ એક દેશમાં કશ એક દેશમાં મૃદુ એક દેશમાં શીત અને એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા होय छे. आ लौंगथी म रलीने 'एव' जाव सव्वे लहुए सब्वे लुक्खे देखा कक्खडा देखा मउया देसा सीया देसा उसिणा' यावत् ते सर्वांशथी सघु સર્વાંશથી રૂક્ષ અનેક દેશેમાં કશ અનેક દેશેમાં મૃદુ અનેક દેશામાં શીત અને અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ સ્પશવાળા હેાય છે. અહિં સુધીના કથનમાં પશુ
Page #895
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८६७ शीतोष्णयोरेकत्वाने त्याच्या लवुकसयोः परस्परं व्यत्यासेन च चतुःषष्टि भङ्गाः करणीया: ५। एवन्-'सम्वे सीए सव्चे निद्धे देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए' सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुका देशो लचुका, 'एवं जार सव्वे उसिणे सव्वे लुखे देसा कक्खडा देसा मउया देसा गरुया देसा लहुया' एवं यावत् राई उष्णः सर्वो रूशो देशाः कर्कशाः देशा मृदुकाः देशा गुरुकाः देशा लघुकाः, 'एए चउमहि भंगा' एतेऽपि पूर्वोक्तप्रकारेण चतु-पष्टि भगा भान्तीति । 'सच्चे से छफासे तिन्नि चउरासिया भंग. सया भवंति,' सर्वे ते पट्पर्शे चारशीत्यधिकशतत्रयभंगा भवन्ति, प्रकृते पट्शीत उष्ण की एकता और अनेकता को लेकर के तथा लघुक और रुक्ष के परस्पर में व्यत्यास-फेरफार को लेकर के ये ६४ भंग किये गये हैं-यह पांचवीं चतुःषष्ठि है इसी प्रकार से-'सव्वे सीए, सव्वे नि , देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देले लहुए' वह सर्वाश में शीत, सर्वांश में स्निग्ध, देश में कर्कश, देश में मृदु, देश में गुरु और देश में लघु हो सकता है-यहां से लेकर 'एवं जाव सो उलिणे सव्वे लुक्खे, देसा कक्खडा, देशा मउया, देसा गल्या, देसा लहुया' यावत् वह सर्वांश में उष्ण, लाश में रूक्ष, अनेक देशों में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, अनेक देशों में गुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शवाला हो सकता है। यहां तक के कथन में सी ६४ भंग होते हैं यह छट्टी चतुष्पष्ठि है इस प्रकार 'सन्दे ते छझाले तिनि चउरासिया भंगसया भवंति' इस प्रकार से ये छहों चतुष्ठि के ६४-६४ भंगों के हिसाब ૬૪ ચોસઠ ભંગ થાય છે. આ જંગમાં શીત અને ઉષ્ણ પદની એકતા અને અનેકતાને લઈને આ ૬૪ ચોસઠ ભંગ બનાવવામાં આવ્યા છે. આ પાંચમી यतुषही छे. मे प्रमाणे 'सन्चे सीए सव्वे निद्ध देसे कक्खडे से मजए देसे गरुए देसे लहुए' ते पाताना सशिथी शीत सशिक्षा नियम દેશથી કર્કશ એક દેશથી મૃદુ એક દેશથી ગુરૂ અને એક દેશથી લઘુ સ્પર્શ पाणी हाय छे. महिथी मारीन 'एवं जाव सव्वे उसिणे सव्वे लुक्खे देसा काखडा देसा मउया देसा गरुया देखा लहुया' यावत् ते पाताना સર્વાશથી ઉoણ સર્વાશથી રૂક્ષ અનેક દેશોમાં કર્કશ અનેક દેશોમાં રુદ અનેક દેશમાં ગુરૂ અને અનેક દેશોમાં લઘુ સ્પર્શવાળો હોય છે. અહિં સુધીના કથનમાં પણ ૬૪ ચેસઠ ભંગ થાય છે. આ છઠ્ઠી ચતુષષ્ઠી છે. એ शत 'सव्वे ते फासे तिन्नि चउरासिया भंगसया भवंति' मा शत मा छन्
Page #896
--------------------------------------------------------------------------
________________
..
................--..-
भगवतासूत्र
भगवतीस्त्र चतुःपष्टयो भवन्ति सर्वेषां संफळनया, षट्स्पर्शानविकृत्य चतुरशीत्यधिकशतत्रय (३८४) भङ्गा भवन्तीति ।मु० ८॥
चादरपरिणतानन्तमदेशिकस्कन्धे षट्स्पर्शान्तस्य विचारं कृत्वा तदनन्तरं सप्तस्पर्शान विचारयितुमाह-'जइ सत्तफासे' इत्यादि ।
मूळम्-'जइ सत्तफासे सवे कक्खडे देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे१, सल्वे कक्खडे देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसा लुक्खा४, सवे कक्खडे देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसा उलिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे४, सवे कक्खडे देसे गरुए देसेलहए देसा सीया देसे उलिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे४, सो कक्खडे देसे गरुए देसे लहुए देसा सीया देसा उसिणा देसे गिद्धे देसे लुक्खे४, सचे ते सोललभंगा भणियबा १६। सवे कक्खडे देसे गरुए देसा लहुया देले सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे, एवं गरुएणं एगत्तगेणं लहुएणं पहुत्तेणं एए वि सोलस भंगा१६॥ लवे कक्खड देसा गरुया देसे लहुए देसे लीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुकले, एए वि सोलस भंगा भाणियबा१६। सम्बे कक्खडे देसा गरुया देसा लहुया देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे, एए वि सोलस भंगा भाणियबा१६ । एवमेव से सब भंग मिलकर ३८४ हो जाते हैं। ये ३८१ भंग पादरपरिणत अनन्त प्रदेशिक स्कन्ध में षट् स्पर्शो को आश्रित करके हुए हैं ऐसा जानना चाहिये ॥८॥
ષષ્ઠીનાં ભંગો કુલ મળીને ૩૮૪ ત્રણસે ચોર્યાશી થાય છે. એ ૩૮૪ ત્રણ ચોર્યાશી ભંગ બાદર પરિણત અનન્ત પ્રદેશવાળા સ્કંધના છ સ્પર્શ પણામાં " થાય છે. તેમ સમજવું. સૂ૦ ૮
Page #897
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.२० ४०५ ०९ अनन्तप्रदेशिकेसप्तास्पर्शगत भङ्गनि० ८६९
चउसट्टिं भंगा कक्खडेणं समं ६४ | सच्चे महुए देसे लहुए देसे
सीए देसे उसिणे देसे निद्वे लुक्खे, एवं मउएण चि समं चउसट्टिं भंगा भाणियन्त्रा ६४, सवे गरुए देसे कक्खडे देसे मउए देसे सीए देसे उसने देसे निद्धे देते लुक्खे, एवं गरुएण वि समं चउसट्टिं भंगा कायवा६४ | सच्चे लहुए देसे कक्खडे देसे मउए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देखे लुक्खे, एवं लहुएण त्रिसमं चउलाई भंगा कायव्वा ६४ । स सीए देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे निद्धे देसे लक्खे, एवं सीतेगं विसमं चट्ठि भंगा कायव्वा ६४ | सच्चे उलिणे देखे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे निद्धे देसे लक्खे, एवं उसणेण वि समं चउसट्ठि भंगा कायद्या ६४ । सव्वे निद्धे देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसणे, एवं निद्वेण वि उसट्टिं भंगा कायद्या ६४ । सब्बे लक्खे देसे कक्खडे, देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे एवं लक्खेण वि समं चउसट्ठि भंगा कायद्या ६४ । जाव सव्वे लुकले देखा कक्खडा देला मउया देसा गरुया देसा लहुया देसा सीया देखा उसिणा, एवं सत्तफासे पंच बारसुत्तरा भंग सा भवंति (५१२)
जइ अफा से देसे कक्खडे देसे मउए देखे गए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देते निखे देसे लुक्खे४, देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसा उसिणा देसे
Page #898
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
.
.
भगवतीस्त्रे निद्धे देसे लुक्खे४, देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे४, देसे कक्खडे देसे भउए देसे गरुए देसे लहुए देसा सीया देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे४, एए चत्तारि चउका सोलसभंगा १६। देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसा लहुया देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे, एवं एए गरुए जं एगत्तएणं लहुएणं पुहुत्तएणं सोलस भंगा कायव्वा १६। देसे कक्खडे देसे मउए देसा गरुया देसे लहुए देसे सीए देसे उलिणे देसे निद्धे देसे लुखेड, एए वि सोलस भंगाकायव्वा१६॥ देसे कश्खडे देसे मउए, देसा गरुपा देसा लहया देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे४, एए वि सोलस भंगा कायवा१६।
सव्वे वि ते चउमहि भंगा कक्खडमउएहिं एगत्तेहिं६४। ताहे ___ कक्खडे णं एगत्ते णं मउए णं पुहुत्तेणं एए चउसद्धिं भंगा
कायमा६४। ताहे कक्खडेणं पुहुत्तेणं मउएणं एगत्तएणं चउसहिं भंगा कायवा६४ । ताहे एएहि चेव दोहिं वि पुहुत्तेहि चउसद्धिं भंगा कायवा जाव देसा कक्खडा देसा मउया देसा गरुया देसा लहुया देसा सीया देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा, एसो अपच्छिमो भंगो६४। सव्वे ते अट्रफाले दो छप्पन्ना भंग सया भवंति (२५६), एवं ते बादरपरिणए अणंतखंधे सव्वेसु संजोगेसु बारलछन्नउया भंगलया (१२९६) भवंति ॥सू. ९॥
Page #899
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०९ अनन्तप्रदेशि के सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ८७१
छाया - यदि सप्तस्पर्शः सर्वः वर्कशो देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्वः कर्वशो देशी गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रुक्षाः ४, सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशी लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४, सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४, सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्यो देशो रूक्षः ४, सर्वे ते षोडशभङ्गा भणितव्याः । सर्वः वर्कशो देशी गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं गुरुकेण एकत्वेन लघुकेन पृथक्त्वेन एतेऽपि पोडश भंगाः । सर्वः कर्कशः देगा गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णः देशः स्निग्धो देशो एतेऽपि षोडश भङ्गा भणितव्याः ॥ सर्वः वर्कशो देसी गुरुको देशा लघुका देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देश: रूक्षः, एवं गुरुकेण एकत्वेन लघुकेन पृथक्त्वेन एतेऽपि षोडश भङ्गाः । सर्वः कर्कशो देशा गुरुका देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः एतेऽपि पोडश भङ्गा भणितव्याः । सर्वः कर्कशो देशा गुरुका देशा लघुका देशः शीतो देश उन्नी देश: स्निग्धो देशो रूक्षः एतेऽपि पोडश भङ्गा भगतव्याः एवमेते चतुःपष्टिभङ्गाः कर्कशेन समम् । सर्वो मृदुको देशो गुरुरुः देशो लघुको देशः शीत्रो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं मृदुकेनापि समं चतुःषष्टिर्मज्ञा मणितव्याः । सर्वो गुरुको देशः कर्कशो देशो मृदुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धः देशो रूक्षः, एवं गुरुकेणापि समं चतुःषष्टिर्भगाः करणीयाः - कर्त्तव्याः । सर्वो लघुको देशः कर्कशो देशो मृदुकः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशी रूक्षा एवं लघुकेनापि समं चतुःपष्टिर्भद्दा कर्त्तव्याः । सर्वः शोतो देशः कर्कशो देशो मृदुको देशी गुरुको देशी लघुको देशः स्निग्धो देशो रूक्षः एवं शीतेनापि समं चतुःषष्टिर्मङ्गा कर्त्तव्याः । सर्व उष्णो देशः कर्कशो देशी मृदुको देशो गुरुको देशी लघुको देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एत्रमुष्णेनापि समं चढ़ः पष्टिङ्गाः कर्त्तव्याः । सर्वः स्निग्धो देशः कर्कशी देशो मृदुको देशी गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्ण,, एवं स्निग्धेनापि समं चतुःषष्टिङ्गाः कर्त्तव्याः । सर्वो रूक्षो देशः कर्कशो देशी मृदुको देशी गुरुको देशी लघुको देशः शीतो देश उष्णः, एवं रूक्षेणापि समं चतुःषष्टिभङ्गा कर्त्तव्याः यावत् सर्वो रूक्षः देशाः कर्कशा : देशाः मृदुकाः देशा गुरुका देशा लघुका देशाः शीता देशा उष्णाः । एवं सप्तस्पर्शे द्वादशोत्तरपश्चशतभङ्गा भवन्ति ||
रूक्ष,
Page #900
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसुत्रे
स्पर्शः देशः कर्कशो देशो मृदुको देशी गुरुको देशी लघुको देशः शीतो देश उष्मो देवः स्निग्धो देशो रूक्षः ४, देशः कर्क शो देशो मृदुको देशी गुरुको देशो लघुको देशः शोतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूमः ४, देशः कर्कशी देशी मृदुको देशी गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४, देशः कर्क शो देशी मृदुको देवो गुरुको देशी लघुको देश:: शीताः देशाः उष्णाः देशः स्निग्धो देश: रूक्षः ४, एते चत्वारश्च ष्काः पोडश भङ्गाः । देगः कर्कशः देशी मृदुः देशी गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवमेते गुरुकेण एकत्वेन लघुकेन पृथक्त्वेन पोडशभद्राः कर्त्तव्याः । देशः कर्कशो देशी मृदुको देशा गुरुका. देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४, एतेऽपि षोडश भङ्गाः कर्त्तव्याः । देशः कर्कश देशो मृदुको देशा गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देश: स्निग्धो देशी रूक्षः, एतेऽपि पोडश भङ्गाः कर्त्तव्याः । सर्वेऽपि ते चतुः षष्टिङ्गाः कर्कश मृदुकै रेक-वैः, तत्र कर्कशेन एकत्वेन मृदुकेन पृथक्त्वेन एते चतुःषष्टिङ्गाः कर्त्तव्याः । तत्रापि कर्कशेन पृथक्त्वेन मृदुकेन एकत्वेन चतुःषष्टि भङ्गाः कर्त्तव्याः, तत्रापि अभ्यामेव द्वाभ्यामपि पृथक्त्वः चतुःषष्टिभा कर्त्तव्यःः, यावत् देशाः कर्कar: देशा मृदुकाः देशा गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः, एषोऽपश्चिम भङ्गः सर्वे ते अष्टस्पर्शे पट्वश्चाशदधिकशतद्वयभङ्गा भवन्तीति । एवमेते बादरपरिणतानन्तमदेशिक स्कन्धे सर्वेषु संयोगेषु षण्णवत्युत्तर द्वादशशत भङ्गा भवन्ति सू० ॥ ९ ॥ ॥
1
↑
टीका- 'जह सचफा से' यदि सप्तस्पर्शो वादरपरिणतोऽनन्तप्रदेशिकः स्कन्धस्तदा- 'सन्वे खडे देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसने देसे इस प्रकार से बादरपरिणत अन प्रदेशिक स्कन्ध में बा का विचार करके अब उसी में सप्तस्पर्श का विचार किया जाता है'जह सत्तासे' इत्यादि ।
टीकार्थ - इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'जइ सत्त फासे' हें भदन्त । यदि वह बादरपरिणत अनन्तमदेशिक स्कन्ध सात આ રીતે માદર પરિણત અનન્ત પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં છ પ્રદેશવાળા સ્કધના વિચાર કરીને હવે તે ધમાં સાત પ પણાને વિચાર કરવામાં आवे छे. 'जइ खत्तफासे' इत्यादि
ટોકા—આ સૂત્રથી ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એ પૂછ્યું' છે કે ન सत्तफासे' ले ते बाहर परियुत अनंत प्रदेशवाणी संघ सात स्पशेवाणी
८७२
Page #901
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ. ५०९ अनन्तप्रदेशिके सप्तास्पर्शगतभङ्ग नि० ८७३ निद्धे देसे लुक्खे १' सर्वः वर्कशो देशी गुरुको देशी लघुको देश. शोतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमो भङ्गः १, सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयो भङ्गः २ सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति तृतीयो भङ्गः ३, 'सन्धे कक्खडे देसे गए देसे लहुए स्पर्शो वाला होता है तो किस पद्धति से होता है ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम! यदि वह सात प्रदेशोंवाला होता है तो 'सम्बे कक्खडे, देले गरुए, देसे लहुए, देसे सीए, देखे उक्षिणे, देसे निद्धे, देसे लक्खे ?' वह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीन, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १. यह इस विषय में प्रथम भंग हे अथवा 'सर्वः कर्कशः, देशः गुरुकः, देशः लघुकः, देशः शीतः, देश उष्ण, देशः स्निग्धः, देशाः कक्षाः २' सर्वांश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है, इस प्रकार का यह यहां द्वितीय भंग है अथवा - 'सर्वः फर्कशः, देशो गुरुक, देशो लघुकः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' सर्वांश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एक देश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश
-
"
હાય તા તે કેવી રીતે આ સાત સ્પČવાળા હાઇ શકે છે ?આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ જો તે સાત પ્રદેશવાળા હોય તેા આ प्रभावेना सात स्थशेवाणी होय छे - 'सव्वे कक्खडे, देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देखे उस्रिणे देसे निद्धे देखे लुक्खे१' ते सर्वाशथी अश मेहेशभां गु३ એકદેશથી લઘુ એક દેશથી શીત એકદેશથી ઉષ્ણુ એકદેશથી સ્નિગ્ધ અને એકદેશથી રૂક્ષ સ્પર્શ વાળા હાઈ શકે છે. ૧ આ પહેલા ભાગ છે. અથવા 'सव : कर्कशः देशः गुरुक' देशः लघुकः देशः शीत' देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' ते पोताना सर्वांशी अश मे देशथी गुइ ४ देशथी લઘુ એક દેશથી શીત એક દેશમાં ઉષ્ણ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ પશવાળા હાઈ શકે છે આ રીતે આ ખીજો ભંગ થાય છે. ૨ અથવા 'सर्वः कर्कशः देशी गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशी रूक्षः ३' ते चोताना सर्वांशी शो देशमां गु३ ४ हेशभां लघु એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પવાળા હોય છે. એ પ્રમાણે આ ત્રીજો ભંગ છે. રૂ અથવા તે
भ ११०
Page #902
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
ટી
देसी देसे उस देसा निद्वा देसा लुक्खा ४' सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः रिनग्धाः देशा ख्क्षा इति चतुर्थो भङ्गः ४ । 'सन्वे कवडे देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देवा उसिणा देसे निदे देसे लक्खे ४' सर्वः कर्कजो देशो गुरुको देशी लघुको देशः शीतो देशा उष्णः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति द्वितीयेऽपि चत्वारो भगाः तथाहि--प्रथ मस्तु औव्यवहुवचनो मृले कथित एव द्वितीयस्तु सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशा रुक्षा इति, सर्वः कर्क शो
में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह यहां तीसरा अंग हैं, अथवा - 'मव्वे कक्खडे, देते गए, देले लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसा निद्वा, देसा लुक्खा ४' सर्वांश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, एक एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रुक्ष स्पर्शवाल हो सकता है ऐसा यह यहां चतुर्थ भंग है । 'सब्वे कनखडे, देसे रुए, देसे लहुए, देसे सीए, देसा उसिणा, देसे निद्धे, देखे लक्खे ४' वह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १ यह द्वितीय चतुर्भङ्गी का प्रथम भंग है इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है- सर्वः कर्कशः, देशो गुरुः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षा' सर्वांश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत अनेक देशों में उष्ण और एकदेश में स्निग्ध एवं
'सव्वे कक्खडे, देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देखा જીવા' તે પેાતાના સર્વાશથી કશ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં ३क्ष स्पर्शवाणी हाय छे. आ थोथे। लौंग छे ४ 'सन्त्रे कक्खडे, ऐसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लक्खे१' ते पोताना सर्वाશથી કર્કશ એક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉણુ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ પશવાળા હાય छे. १ भाभी अतुल गीना पहला अंग छे. अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' તે પેાતાના સર્વાશથી કશ એક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં
Page #903
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्त देशिके सताप्टपर्शगतभानि० ८७५ देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धा :देशो रूसं इति तृतीयः ३, सर्वः कर्कशः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशां उष्णाः देशाः स्निग्या देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४ । सब्वे कक्खडे देसे गरुए देसे लहुए देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे ४' सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्यो देशो रूक्ष इति तृतीयस्य प्रथमो मङ्गः १, सर्वः कर्कशः देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः अनेक देशों में रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः, देशः गुरुकः देशः लघुका, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशः रूक्षः ३' सशि में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीन, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष हो सकता है ३, इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'सर्वः तकशः, देशो गुरुक', देशो लघुका, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्या, देशाः रूक्षा ४' सर्वाश में वह कर्कश, एक देश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष हो सकता है ४ 'सब्वे कक्खडे, देले गरुए, देसे लहुए, देसा सीया, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लक्खे ४' यह तृतीय चतुर्भङ्गी का प्रथम भङ्ग है-इस के अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीन, एरुदेश में उग, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष हो सकता है १ 'सर्वः कर्कशः, देशो શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણુ અને એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ पशवाणी डाय छ. म भी छ. २ 'सर्वः कर्कशः देशः गुरुकः देशः लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशः रूक्षः३' पाताना સવાશથી કર્કશ, એક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હાઈ श? छ. 3 44n a 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः देशो लघुरः देशः शीत! देशा उष्णाः देशाः स्निग्धा. देशाः रूक्षाः४ ते पाताना सशिथी श દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણુ અનેક
शमा नि मन भने म ३६ २५ वाणा डाय छ. ४ 'सवे कक्खडे देसे गरुए देसे लहुए, देसा सीया देसे उखिणे देसे निद्ध देसे लक्खे તે પિતાના સવોશથી કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એક દેશમાં ઉણુ એકદેશમાં સિનગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ શ્ય
Page #904
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
भगवती सूत्रे
देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः २ । सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीयो भङ्गः ३, सर्व कर्कशो देशी गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४ | 'सच्चे कक्खडे दे से गरुए देसे लहुए देसा सीया देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लक्खे४' सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीनाः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' यह इसका द्वितीय भंग है इसके अनुसार सर्वांश में चह कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एक देश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ इसका तृतीय भङ्ग इस प्रकार से है - 'सर्वः 'कर्कशः, देशो गुरुकः, देशः लघुरुः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशी रूक्षः ३' इसके वह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है, इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है- 'सर्वः कर्कशः, देशी गुरुकः, देशो लघुरुः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षा.' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष हो सकता है : 'सव्वे कक्खडे देसे गरुए, देखे लहुए देसा
वाणा होय छे. १ अथवा ते 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' ते पोताना सर्वांशथी अश એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ ४ देशमां स्निग्ध भने भने देशोभां इस स्पर्शवाणी होय छे. २ 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः देशः लघुकः देशाः शीतः देश उष्गः देशाः स्निग्धाः देशो દારૂ' તે પેાતાના સર્વાશથી કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશામાં શીત, એક દેશમાં ઉષ્ણુ, અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પશવાળા હાય છે. આ રીતે આ ત્રીજો ભાગ છે. અથવા તે 'सर्वः कर्कशः देशी गुरुकः देशो लघुकः, देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः ४' ते पोताना सर्वाशथी अशोद्देशभां ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશામાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ પશવાળા હાય છે. આ રીતે આ ચેથા ભંગ છે. ૪ मथवा ते 'सव्वे कक्खडे देसे गरुए देसे लहुए देखा सीया देखा उक्षिणा देखे
Page #905
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमयन्द्रिका टीका श०२० उ.५२०९ अनन्तप्रदेशिक सप्ताप्टस्पर्शगत भङ्गान० ८७७ लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति चतुर्थस्य पथमः१ सर्वः पशो देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्यो देशा रूक्षा इति द्वितीय:२, सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीता: देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति तृतीयः३, सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीवाः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति सीया, देसा उसिणा, देले निद्धे, देसे लुक्खे ४' यह चतुर्थ चतुर्भगी का प्रथम भंग है इसके अनुसार वह सर्वा श में कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एक देश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कश', देशो शुरुका, देशो लघुका, देशाः शीत':, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धा, देशाः लक्षाः २' इसके अनुसार वह सर्वाश में कर्फश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उषा, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है-'सर्व कर्कशा, देशो गुरुकः, देशा लघुका, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशः रूक्षः' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है, चतुर्थ भंग इसका इस प्रकार से है'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीताः देशा उष्णाः, निद्धे देसे लुखे' ४-१ पाताना साथी ४४ मे देशमा ४३ मे देशमा લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે આ ચેાથી ચતુગીને પહેલે ભંગ છે.૧ मया ते 'सर्वः कर्कशः, देशो गुरकः, देशो लघुकः देशाः शीताः देशा उष्णा: देशः स्निग्धः देशाः रूक्ष:२१ वाताना पशिथी ४४ मे शमा २३ से દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છેઆ રીતે આ બીજો म छ. २ मया ते 'सर्वः कर्कश देशो गुरुरुः, देशः लघुका देशाः शीता। देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशः रूक्षः३' पोताना सशिथी त श मे। દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ રીતે આ atm not थाय छे. 3 124t a 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः, देशः लघुक:
Page #906
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने चतुर्थों मङ्गः ४ । सम्वे ते सोलसभंगा माणियव्या' सर्वे ते पोडशभङ्गा भणितपाः, कर्कशमुख्यत्वे स्निग्धरूक्षयोरेकत्वानेकत्वाभ्यां शीतोष्णयोः क्रमेण एकखानेकत्वविवक्षायां षोडश भङ्गा उपयुक्ता भवन्तीति १६ । सव्वे कक्खडे देसे गरुए देसा लहुया देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे रुक्खे' सर्वः कर्कशी देशो गुरुको देशा लघुका देशः शीतो देश उष्णः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, 'एवं गरुपणं एगणं लहुएणं पुहुत्तेणं एएवि सोलसभंगा' एवं गुरुकेण एकत्वेन लघुकेन पृथक्त्वेन बहुत्वेनेत्यर्थः एतेऽपि पोडशभंगा भवन्ति तथादि-सर्वः कर्कशो देवो गुरुको देशा लघु काः देशः शीतो देश उष्णो देश स्निग्यो देशो रूक्ष देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षा' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीन, अनेक देशों में उष्ण. अनेक देशों में स्निग्ध एवं अनेक देशों में रूक्ष हो सकता है ४, इस प्रकार से चारों चतुर्भङ्गियों के मिलकर १६ भंग हो जाते हैं। इन १६ भंगों में कर्कश स्पर्श की मुख्यता है तथा स्निग्ध और रूक्षपदों में एकता और अनेकता है एवं साथ में रहे हुए शीत और उष्ण पदों में भी क्रमशः एकत्व और अनेकत्व की विवक्षा हुई है, 'सव्वे कक्खडे, देसे गरुए, देशा लहुया, देसे सीए, देसे उसिणे देसे निदे, देसे रुक्खे' ऐसे कथन में 'एवं गरूएणं एगत्तणं लहुएणं पुहुत्तेणं एए वि सोलस भंगा' गुरुपद में एकवचन करने से और लघुपद में बहुवचन करन से १६ भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं-'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुका, देशा लघुकाः, देशः शीता, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशो रूंक्षा, देशाः शोताः देशः उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पाताना शिथी તે કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. એ રીતે આ ચેાથો ભંગ થાય છે. ૪ આ રીતે આ ચારે ચતુભંગીના કુલ ૧૬ સેળ અંગે થાય છે. આ સોળ ભગમાં કર્કશ સ્પર્શનું ચુખ્યપણુ છે, તથા સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પદેમાં એકાવ અને અનેકત્વને રોગ કર્યો છે તથા તેની સાથે રહેલા શીત અને ઉષ્ણ પદેમાં કમથી એકપણા मन भनेपानी विषक्षा ४२पामा माकी छ, तथा 'सव्वे कक्खडे देखे गरुए देसा लहुया, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देखे लुक्खे' मा प्रभावना Twi एवं गरुएणं एगत्तेणे लहुएणं पुहत्तेणं एए वि सोलभंगा' Y३ પદમાં એકવચન કરવાથી અને લઘુપદમાં બહુવચન કરવાથી પણ ૧૬ ભંગે याय छे. २ मा प्रभारी छ-'सर्व: कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशः
Page #907
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ. ५ ०९ अनन्तप्रदेशि के सप्तास्पर्शगतभङ्ग नि० ८७९
इति प्रथमः १, सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देश: स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः २ । सर्वः कर्कशः देशो गुरुको देशा
चुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४ । सर्वः कर्कशी देशी गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देशा
सर्वांश में वह कठोर, एकदेश में गुरु अनेक देशों में लघु एकदेश में शीन, एकदेश में उष्ण एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रुक्ष हो सकता है, ऐसा यह प्रथम अंग है 'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुकः, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशा रूक्षाः २' अथवा सर्वांश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष हो सकता है ऐसा यह द्वितीय भंग है २, 'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुकः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्ण, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' अथवा - सर्वांश में वह फर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में fears और एकदेश में रूक्ष हो सकता है ऐसा यह तृतीय भंग है । 'सर्व' कर्कशः, देशी गुरुकः, देशाः लघुका', देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रुक्षा:' अथवा सर्वांश में वह कर्कश, एकदेश
शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १ अथवा ते पोतना सर्वांशथी કર્કશ, એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હોય છે. આ भ्रमाशे या पडेखे। लौंग छे. १ अथवा ते 'सर्व': कर्कश देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रुक्षाः २' पोताना सर्वांशथी તે કકશ એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ એક દેશમાં ઠંડા એક દેશમાં ઉષ્ણુ અને એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પવાળા હેય છે. थे रीते या जीले लौंग थाय छे. २ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्ध : देशो रूक्षः ३' पोताना સર્વાશથી ક શ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હાય छे. या त्रीले लौंग छ, उ अथवा ते 'खर्वः कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्ध देशाः रूक्षाः४' पोताना सर्वा:
Page #908
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८०
भगवतीसूत्रे उष्णाः देशः स्निग्यो देशो रूक्ष इति पञ्चमः । सर्ववर्कशो देशो गुरुको देश लघुकाः देशः शीतो देशा उष्ण!: देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति षष्ठः ६। सर्व: कर्कशो देशो सुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति सप्तमः । सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देशा में शुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीन, एकदेश में वरुण, अनेक देशों में स्निग्ध एवं अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह चतुर्थ भंग है, 'सर्वः कर्कशा, देशो शुरुका, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्या, देशो रूक्षः ५' अथवासर्वांश में फर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों मे लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ५, 'सर्वः कशा, देशः गुरुका, देशाः लघुकाः, देशः शीता, देशा उष्णा, देशः निग्धः, देशाः क्षाः ६' अथवावह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरुं, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता हैं, ऐला यह छठ्ठा भंग है, 'सर्थः कर्कशः देश गुरुका देशाः लघुकाः, देशः शीता, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ७' अथवा-सर्वांश में वह कर्कश एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु एकदेश में शीत अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में શથી કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ એક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા डाय छे. मे शत मा यो। म छे. ४ अथवा ते 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः देशा लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः५' પિતાના સર્વાશથી તે કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં, લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉsણ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ. पाणी डाय छे. भा पांयमी मछ. ५ मया ते 'सर्वः कर्कशः देशः गुरुकः देशाः लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः६' પિતાના સર્વાશથી તે કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણુ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં ३क्ष २५शवाणी हाय छ. से श२ मा म छ. ६ अथवा त 'सर्व: कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो કિસ' પિતાના સર્વાશથી કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ એક
Page #909
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ. ५०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्ट्रस्पर्शगतभङ्गनि० ८८१ उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इत्यष्टमः ८ । सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति नवमः ९ । सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा
ferre और एकदेश में रूक्ष हो सकता है ऐसा यह सातवां भंग है 'सर्वः कर्कशः, देशी गुरुकः, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रुक्षाः ८' अथवा सर्वांश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शाला हो सकता है-ऐसा यह आठवां भंग है 'सर्वः कर्कशः, देशी गुरुकः, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशः स्निग्वः, देश: रूक्ष.' अथवा सर्वांश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में soor, एकदेश में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह नौवां संग है 'सर्व' फर्कशः, देशी गुरुकः, देशाः लघुका', देशाः शीताः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः ' अथवा सर्वांश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है ऐसा यह १०वां भंग है 'सर्वः
દેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં ३क्ष स्पर्शवाणी हाय छे. या सातभी लग हे ७ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकः : देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः ८' પેાતાના સર્વાશથી કર્કશ એક દેશમાં જીરૂ અનેક દેશેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ स्पर्शवाणी होय छे. ओ रीते मा आउभो लौंग छे. ८ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशः ક્ષક્ષક પેાતાના સર્વાંશથી તે કર્કશ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં ३क्ष स्पर्शवाणी हाय है, या नवभो लौंग छे, अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशः उष्णः देशः स्निग्धः देशा रूक्षाः १० પેાતાના સર્વાંશથી કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પवाणी होय छे. मे रीते या इसभी अंग हे १० अथवा ते 'सर्व': कर्कशः ४० १११
Page #910
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
भगवतीयले रुक्षा इति दशमः १० । सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्षः इत्येकादशः११। सर्वः कर्फ शो देशो गुरुको देशी लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति द्वादशों भङ्गा १२ । सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूम इति योदशः १३ । सर्वः कर्क शो देशो गुरुको देशा कर्कशा, देशो गुरुकः, देशा लघुका, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशः रुक्षः' अथवा-सर्वाश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीन, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष रूपर्शवाल हो सकता है ऐसा यह ११ वां भंग है, 'सर्वः कर्कशः, देशो गुरु का, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रुक्षा' अथवा लाश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्य और अनेक देशों में रक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह १२ दा भंग है, 'सर्वः कर्कशा, देशो गुरुको, देशाः लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशः स्निग्धा, देशों रूक्ष.' अधवां-वह सर्वाश में कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एक देश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, एवं एकदेश में रूक्ष हो सकता है ऐसा यह १३ वा लंग है। 'सर्वः देशी गुरुकः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशः उष्णः देशाः स्निग्या. देशः रूक्षः११' પિતાના સર્વાશથી તે કર્કશ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં નિષ્પ એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ पाजाय छे थे शत म शीयार! थाय छे. ११ मथवा ते 'पर्व: कर्कशः देशो गुरुक' देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धाः देशाः रुक्षा:१२. पानसर्गाशयी ४४° देशमा ४३ मने पेशामा सधु भने દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. એ રીતે આ બારમો ભંગ થાય છે. ૧૨ અથવા તે सव: कर्कशः देशो गुरुको देशाः लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१३' पोतन सशिथी ४४ देशमा ४३ मन शामा લઘુ અનેક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક देशमा ३० २५शवाणे हाय छे. ॥ तरी म छ. १३ सय 'सर्व:
Page #911
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका श. २० उ. ५ ०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ८८३ लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति चतुर्दशः १४ | सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति पञ्चदशः १५ । सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति पोडशः १६ । तदेवं गुरुस्वैकत्वेन लघुम्बबहुत्वेन पोडश भङ्गा भवन्ति १६ इति । 'सव्वे कक्खडे देसा
कर्कश', देशो गुरुकः, देशा लघुकाः, देशाः शीना, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः' अथवा 'सर्वांश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता हैऐसा यह १४ वां भंग है 'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुरु, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः' अथवा - वह सर्वांश में कर्कश. एकदेश मे गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शनाला हो सकता है ऐसा यह १५ वां भंग है 'सर्वः कर्कशः देशी गुरुकः, देशाः लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षा:' अथवा वह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह
कर्कशः, देशी गुरुकः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशाः उष्णाः देश स्निग्धः देशाः रूक्षाः१४' घोताना सर्वाशथी ईश मे देशमां गु३ अने! देशाभां લઘુ અનેક કેશામાં શીત અનેક દેશમાં ઉથ્થુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ પશવાળા હોય છે. આ રીતે આ ચૌદમા ભંગ છે. ૧૪ अथवा ते 'सर्व': कर्क'शः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः१५' पोताना सर्वाशथी ४४श मेऽद्देशमां गु३ અનેક દેશેમાં લઘુ અનેક દેશે!માં શીત અનેક દેશામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ તથા એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પ વાળા હાય છે. એ રીતે આ પહેરમા 'लौंग थाय छे. १५ अथवा ते 'सर्व': फक'शः देशो गुरुकः देशाः लघुका : देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः १६' पोताना सर्वाशथी ते ઈશ એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશેામાં ઉજ્જુ અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશામાં રૂક્ષ સ્પવાળા હાય છે, આ સેાળમા લગ છે. ૧૬ આ રીતે શુરૂ સ્પર્શના એકપણામાં અને લઘુ
Page #912
--------------------------------------------------------------------------
________________
હે
भगवती
गरुपा देसे लहुए देसे सोए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे एएवि सोलस भंगा माणियव्वा' सर्वः कर्कशो देशा गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धों देशो रूक्षः, एतेऽपि पोडश भङ्गा भणितव्यशः, तथाहि - सर्वः कर्कशो देशा गुरुकाः देशी लघुको देशः शीतः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष : १,
१६ वां भंग है, इस प्रकार से गुरु स्पर्श की एकता में और लघुस्पर्श की बहुता में ये १६ भंग हुए हैं । 'सवे कक्खडे, देसा गरुया, देखे लहए देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लक्खे एएवि सोलस भंगा भाणियन्वा' इसी प्रकार से वह सर्वांश में कर्कश, अनेक देशों में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है-इस प्रकार के कथन में भी १६ भंग होते हैं ऐसा कहना चाहिये तात्पर्य ऐसा है कि अभी जैसे पूर्व में गुरु स्पर्श की एकता में और लघु स्पर्श की अनेकता में १६ भंग प्रकट किये जा चुके हैं-ठीक इसी प्रकार से गुरुस्पर्श की अनेकता में और लघुस्पर्श की एकता में पूर्वोक्तरूप से ही १६ भंग निष्पन्न होते हैं जैसे- 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देश: उष्णः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः १' ऐसा यह
स्पर्शना महुयशाने वर्ध या सोज १६ लौंगो थयो छे. 'सव्वे कक्खडे देसा गरुया देसे लहुए देखे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे एए वि सोलस भंगा भाणियव्वा' ते चाताना सर्वांशी अश अने देशोभां गुड़ मे हेशभां લઘુ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પવાળા હોય છે. આ પ્રકારના કથનમાં પણ ૧૬ સેાળ ભગા થાય છે તેમ સમજવુ' કહેવાનું તાય એ છે કે—આનાથી પહેલા જેમ ગુરૂ સ્પશના એકપણા અને લઘુ સ્પના અનેકપણામાં ૧૬ ભગા મતાન્યા છે. ખરેખર એજ પ્રમાણે શુરૂ સ્પના અનેકપણા અને લઘુ સ્પના એકપણાને લઈને પૂર્વોક્ત ક્રમ પ્રમાણે જ ૧૬ સેાળ ભગા સિદ્ધ થાય છે, તે प्रभाबे छे.-'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १' सर्वांशथी ईश ने देशोभां गु३ को देशभां લઘુ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ અને એક દેશમાં સ્નિગ્ધ પશુવાળા હાય છે. આ પહેલેા ભંગ છે. આ પહેલા ભગના બીજા પદમાં મહુવચન તથા બાકીના પદોમાં એકવચનના પ્રયાગથી આ પહેલે ભગ થા
:
Page #913
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ. ५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्तास्पर्शगतभङ्गनि० ८८५ सर्वः कर्कशो देशा गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २ । सर्वः कर्कशो देशा गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशा स्निग्धाः देशो रूक्षः ३ । सर्वः कर्कशो देशा गुरुकाः देशो लघुको देश : शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः ४ । सर्व: कर्कशो देशा गुरुका: देशी लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्व कर्कशी
प्रथम भंग है, 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशी लघुकः देशः शीतः, देश उष्णो, देशः स्निग्धो, देशाः रूक्षाः २' ऐसा यह द्वितीय भंग है, 'सर्वः कर्कशः, देशाः, गुरुकाः, देशो लघुको, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशी रूक्षः ३' ऐसा यह तृतीय भंग है 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशो लघुकः, देशः शीतः देश उष्णः, देशाः निग्धाः, देशाः रुक्षाः ४' ऐसा यह चौथा भंग है 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशो लघुको, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशों
छे. १ अथवा ते 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रुक्षाः २' सर्वाशथी ते शमने देशोभां गु३ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પશવાળા હોય છે. આ ભ`ગના બીજા અને સાતમાં પદમાં બહુવચન અને ખાકીના પદેમાં એકવચનના પ્રયાગથી આ ખીજે लौंग थयो छे, २ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' पोताना सर्वाशथी ते श અનેક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળા હાય છે. આ ભંગના ખીજા અને છઠ્ઠા પટ્ટમાં મહુવચન અને માર્કીના પટ્ટામાં એકવચનના પ્રયાગ થયા છે. એ રીતે આ ત્રીજો ભ`ગ થયા છે. ૩ अथवा ते 'सर्वः कर्कशः वैशाः गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः४' पोताना सर्वांशश्री उश भने शोभां गु३ मे देशमां लघु खे દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેશમાં રૂક્ષ સ્પવાળા હાય છે. આમાં ખીજા છઠ્ઠા અને સાતમાં પદમાં બહુવચન અને બાકીના પઢામાં એકવચનના પ્રયાગથી આ ચેાથેા ભંગ થયેા છે. ૪ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रुक्षः १' ते सर्वांशथी ४४श भने देशमां गु३ मेऽद्देशभां લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશામાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં દેશમાં રૂક્ષ સ્પશવાળા હાય છે. આ બીજી ચર્તુભ'ગીના
સ્નિગ્ધ અને એકપહેલા ભ’ગમાં
Page #914
--------------------------------------------------------------------------
________________
भंगवतीसूत्र હેશ ગુજHI દેશો ઝgો, વેશ શીવો, દેશr acળા વેશ ત્રિો હેરાન રક્ષા કરી સર્વ જશો શા પુરુ, શો છgો, કાશીતો, દેશ સUT, દેશ स्निग्धाः, देशो रूक्षा३ । सर्व कर्क शो, देशा गुरुकाः, देशी लघुको, देशः शीतो તેશા કશા નિપાશા હા વર્ષ થશો, હા , रूक्षः १' यह द्वितीय चतुर्भगी का प्रथम भंग है 'सर्वः कर्कशा देशाः કુ, તે ઢgશો દેશ શીત, શા કાર, તેરા હિના તેરા ક્ષાર' થઇ gણા જિતર મા હૈ, સર્વ , રેશા ,
શો રજુ, શ શીતો, રેશા કcorn, રેશા હિના, શો રક્ષા ઘર પર તીર મા રે “સર્વ જફા રેરા ગુજ, રા છુ, देशः शीतो, देशा उष्णा, देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' यह इसका બીજા અને પાંચમાં પદમાં બહુવચનને પ્રવેશ થયેલ છે. અને બાકીના પદોમાં એકવચનને પ્રોગ થયો છે. એ રીતે આ બીજી ચતુર્ભાગીને પહેલે ભંગ છે. ૧ અથવા તે “સર્વ ઃ શિઃ ગુણાઃ રો રઘુ તે શીતઃ રેરા swતેશ ત્રિપ રેશર ક્ષાર પિતાના સર્વાશથી તે કર્કશ અનેક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. એ રીતે આ બીજા ભંગમાં બીજા પાંચમાં અને સાતમા પદમાં બહુવચન અને બકીના પદોમાં એકવચનને પ્રાગ થયો છે. એ રીતે આ બીજી ચતુર્ભગીને બીજે ભંગ છે. ૨ અથવા તે “સર્વ શિ , રાજગુરુ, શો રઘુ દેશઃ શીતઃ તેરા ૩sor: તેરા હિનધાર શો સારૂ પિતાના એક દેશમાં તે કર્કશ અનેક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હોય છે. આ ભંગના બીજા પદમાં પાંચમાં પદમાં અને છઠ્ઠ પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદમાં એકવચનનો પ્રયોગ કરીને આ ત્રીજો ભંગ કર્યો છે. ૩ અથવા તે “ રાઃ રિાઃ ગુરુવાર
શો અઠુો રેશર શીતો રેરા ઉsor: રેશર નિરધાર રેરા રક્ષા ક” પિતાના સર્વાશથી કર્કશ અનેક દેશોમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રક્ષ સ્પર્શ વાળ હોય છે. આ ભંગના બીજા પદમાં પાંચમા પદમાં છઠ્ઠા અને સાતમાં પદમાં બહુવચનને પ્રચાગ થયા છે અને બાકીના પદોમાં એકવચનને પ્રાગ કરીને આ ચેાથો ભંગ થયે છે. આ રીતે આ બીજી ચતુર્ભાગી પૂર્ણ થઈ
Page #915
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि०८८७ देशो लघु को, देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्वः कर्कशी देशा गुरुकाः, देशो लघुको, देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः २, सर्वः कर्कशी देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशाः शीताः, देश उष्णो देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३, सर्वः कर्वशी देशाः गुरुका, देशो लघुको, देशाः चौथा भंग है, 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशो लघुको, देशाः शीता; देश उष्णो, देशः स्निग्धो, देशो रूक्षः १' यह तृतीय चतुर्भङ्गी का प्रथम भंग है, 'सर्वः कर्कशो, देशाः गुरुकाः, देशो लघुको, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशः स्निग्धो, देशाः लक्षा' यह इमका द्वितीय भंग है, 'सर्वः कर्कशः, देशा गुरुकाः, देशोः लघुको, देशः शीता, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशो लक्षा' ३ यह इसका तृतीय भंग है। सर्वः कर्क शो, देशा गुरुकाः, देशो लघुको, देशाः शीताः, देश उष्णा,
डील यतुझ00 मतावामा मावे छे. 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकोः देशो लघुको देशाः शीताः देश उप्णः देश स्निग्धो देशोः रूक्षः१' पाताना સવાશથી તે કર્કશ અનેક દેશોમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે આ ભંગના બીજા અને ચે થા પદમાં બહુવચનને પ્રયોગ કર્યો છે તથા બાકીના પદેમાં એકવચનને પ્રયોગ કરીને આ ત્રીજી ચતુર્ભગીને पडे न मायामां मा०ये। छ. १ म त 'सर्वः कर्कशो देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णः देश स्निग्धो देशाः रूक्षाः२' પિતાના સર્વાશથી કર્કશ અનેક દેશોમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉણું એક દેશમાં સિનગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળ હોય છે આ ભંગના બીજા પદમાં ચોથા પદમાં અને સાતમાં પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદમાં એકવચનને પ્રયોગ કરીને આ ત્રીજી ચતુमगीना भी मनापामा मान्य छे. २ अथवा ते 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः देशः लघुको देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३५ પિતાના સર્વાશથી કર્કશ અનેક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એક દેશમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળ હોય છે. આ ભંગના બીજા પદમાં ચોથા પદમાં અને છઠ્ઠા ૫દમાં બહુવચન અને બાકીના પદમાં એકવચનને પ્રવેગ કરીને આ ત્રીજી ચતુमान श्रीम. यो छ. 3 अथवा त 'सर्वः कर्कशो देशाः गुरुकीः
Page #916
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र જીલ્લા સેવા સુcળો, ફ્રેશ નિષ દેશ દલાક, સર્વે વારો શા શુ તે શુ, શ શતા, તેશા વEMI વેશ નિષ્પો વેશ રH , सर्वः कर्कशो देशा गुरुकाः देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः २, सर्वः कर्कशो देशा गुरुकाः देशो लयुको देशाः शीताः देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, सर्वः कर्कशो देशा गुरुकाः देशो
શા નિપાત, અક્ષા રદ્ કૃપા વતુર્થ જ હૈ, વર્ષ રાજા, કાજુ, રેશા ઝgશાશી, વેશ ૩evi, તેરા હિસાધો, શો રક્ષા જ તુર્થ ચતુમ રજ પ્રધa એ છે “સર્વ વાશ, રેશા ગુiા, રઘુ શા સાર તે કળા, તેંશા નિ, રેશા સારાહ ફરજ ક્રિતીર મંદ હૈ, બ્રા વારા તેરા જુહા, વેશો ઢgો રેશા શોતા, કor, શા નિષો ક્ષારૂ ઘર દૃર વીર અજ હૈ, “સર્વ કાશ, શિશો #gશો શિર શીત દેશ - રેસાઃ સિત્તાવાર વેશ: હૃક્ષાઝ પિતાના સવાશથી કર્કશ અનેક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે, આ ભંગના બીજા પદમાં ચોથા પદમાં છઠ્ઠા અને સાતમાં પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદેમાં એકવચનને પ્રયોગ કરીને આ ચે. ભંગ થયો છે. ૪ આ રીતે ત્રીજી ચતુર્ભગી કહીને હવે એથી ચતુર્ભળીના ભંગ બનાવવામાં આવે છે. “ રાઃ વૈજ્ઞા પુર: રેરા જો જ્ઞાઃ શીત રેસા com: વેશઃ સત્તાધો રેરા :” સર્વાશથી કર્કશ અનેક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણું એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ચોથી ચતુર્ભ"ગીના પહેલા ભાગમાં બીજા ચેથા અને પાંચમાં પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદમાં એકવચનને પ્રયાગ કરીને આ પહેલે ભંગ કહ્યો છે. એ રીતે આ ચોથી ચતુર્ભગીને પહેલે ભંગ છે ૧ અથવા તે “સર્વ કરો જેવા રેરો ઢઘુ ફિr: તાઃ જરા ૩sળા તેરા હ્નિો વાર
૨” પિતાના સર્વાશથી તે કર્કશ અનેક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હેય છે. આ ભંગના બીજા ચેથા પાંચમાં અને સાતમા પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદેમાં એકવચનને પ્રયોગ થયે છે એ રીતે આ ચોથી ચતુર્ભાગીને બીજો ભંગ છે. ૨ અથવા તે “સર્વ #ા રેશl: गुरुकाः देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३'
Page #917
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेन्द्रका टीका श०२० उ. ५ ०९ अनन्तप्रदेशिके सप्तास्पर्शगत रङ्गनि० ८८९ लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः ४ । एवं क्रमेण गुरुके बहुत्वं लघुके एकत्वं प्रयुज्य शीते उष्णे च परिवृत्या एकत्वं बहुत्वं च प्रयुज्य रिग्धरूक्षचोरेकत्वाने कन्याभ्यामपि पोडशभङ्गाः पर्यवमिताः ॥
देशाः गुरुकाः, देशो लघुको, देशाः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धा, देशाः रुक्षाः ४' यह उसका चौथा भंग है, इस क्रम से गुरु, स्पर्श में पहुवचन और लघुदर्श में एकचवन करके तथा शीत और उष्ण स्पर्श में परिवृत्ति से एक और बहुत्व का प्रयोग करके एवं स्निग्ध और रूप में भी ए और बहुत्व का प्रयोग करके छन १६ मंगों को बनाया ऐसा है- चतुर्भङ्गी के प्रथम भंग के द्वितीय पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है एवं शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है, द्वितीय अंग में द्वितीयपद में और सातवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेष पांच पदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है। तृतीय अंग से हितीयाद में एवं छडे पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है, शेष पांच पदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है । चतुर्थ भङ्ग में द्वितीपपद में एवं छठे और सातवें पद में बहुबचन प्रयुक्त हुआ પેાતાના સર્વાં′શથી તે શ અનેક દેશોમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પ વાળા હાય છે. આ ભંગના ખીન્ન ચેાથા પાંચમાં અને છઠ્ઠા પઢમાં મહુવચનના પ્રોગ કર્યાં છે અને બાકીના પદેમાં એકવચનના પ્રયાગ કયેર્યાં છે એ રીતે આ ચેાથી . अतुल जीनो त्रीले लंग छे उ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशाः गुरुकाः देशो लघुको देवाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्ध : देशाः रूक्षाः४' पोताना सर्वाશથી કશ અનેક દેશેમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળા હાય છે. આ ાગના ખીજા ચેાથા પાંચમાં છઠ્ઠા અને સાતમાં પદમાં બહુવચન અને માહીના પહેલા અને ત્રીજા પદમાં એકવચનના પ્રચાગ કરીને આ ચેાથે! ભંગ કહેવામાં આવ્યે છે. એ રીતે આ ચેાથી ચતુર્ભ ́ગીના ચેાથેા ભંગ છે. ચેાથી ચતુ‘ગી પુરી થઇ. ૪ આ ક્રમથી ગુરૂપદમાં મહુવચન અને લઘુપદમાં એકવચનના પ્રયાગ કરીને તથા શીત અને ઉષ્ણુ સ્પર્શમાં ફેરફાર કરીને એકપણા અને બહુપણાને પ્રત્યેાગ કરીને તેમજ સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પદ્યમાં પણ એકવચન અને બહુવચનના પ્રચાગ કરીને ૧૬
भ० ११२
"
Page #918
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९०
भगवतीसूत्रे
'सव्वे कक्खडे देसा गरुपा देसा लहुया देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे' एएत्रि सोलस भंगा माणियच्या' सर्वः कर्कशो देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः है और शेष चार पदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है, द्वितीय चतुर्भङ्गी के प्रथम भंग में द्वितीयपद और पांचवें पद में पहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकश्चन प्रयुक्त हुआ है १, इसके द्वितीय अंग में feature, in vr और सामवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है २, इसके तृतीय भंग में द्वितीय पद में, पांचवें पद में और छठे पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेष पदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है ३, इसके चतुर्थ भंग मेंद्वितीय पद में पद में छठे पद में और सात वें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है, इसके द्वितीय भंग में द्वितीय पद में चतुर्थपद में और सातवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ हैर, इसके तृतीय भंग में द्वितीयपद में, चतुर्थपद में और छठे पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है, इसके चतुर्थ भंग में द्वितीय पद में, चतुर्थपद में, छठे पद में और सातवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है४, चतुर्थ चतुर्भगी के प्रथम भंग में द्वितीयाद में चतुर्थ पद में और पांचवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है, इसके द्वितीय संग में द्वितीय पद में, चतुर्थ पद में, पंचम पद में, और सातवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेष - पदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है, इसके तृतीय भंग में द्वितीय पद में चतुर्थ पद में पांच पद में और छठे पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है, इसके चतुर्थ भंग में - द्वितीय पद में, चतुर्थ पद में पांच पद में, छठे पद में और सातवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषादों में एकवचन, 'सवे फक्खडे, देसा गरुवा, देला लहुया, देसे सीए, देसे सिणे, देसे निद्धे, देसे लक्खे' सर्वांश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, सोज लगे। मनाववामां आव्या छे. 'सव्वे कक्खडे देखा गरुया देसा लहुया देसे सीए देसे उसिणे ऐसे निद्धे देसे लक्खे' सर्वांशी ते शमने देशोभां ગુરૂ અનેક, દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં બ્લ્યુ એકદેશમાં
Page #919
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
मैचन्द्रिका टीका श०२० उ. ५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ८९१
देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्वो देशो रूक्षः । अत्रापि पोडशमङ्गाः भणितव्याः, तथाहि - सर्वः कर्कशो देशाः गुरुरुः देशाः लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देश: स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्वः कर्कशो देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा' रूक्षाः २, सर्वः कर्कशो देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्वाः देशाः रूक्षाः ४,
एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है - इस प्रकार के कथन में भी १६ भंग होते हैं, 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुहाः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्विग्धः, देशः खक्षा' ऐसा यह प्रथम भंग है, द्वितीय भंग इस प्रकार से है - 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशः शीत, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' सर्वांश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में रिवन्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ? 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशो रुक्षा३' सर्वाश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है३, 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्णः સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ પશવાળા હાય છે. આ પ્રકારના ભગોના પ્રકારમાં પણ ૧૬ સેાળ ભગા થાય છે. તે પ્રકાર આ પ્રમાણે છે : कर्कशः, देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः १' मा पडे। लंग छे. मानो अर्थ उपरना प्राकृत पहमां मापेत छे. हवे मोजे लग मताववामां आवे छे. 'सर्व': कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' ते पोताना सर्वां શથી કશ અનેક દેશેામાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ એકદેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પવાળા હોય छे. २ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशाः गुरुकाः देशः लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्वाः देशो रूक्षः ३' पोताना सर्वाशथी अश मने! हे शोभां ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હોય છે. આ ત્રીજો ભગ છે ૩ मथवा ते 'सर्व कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः
Page #920
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीले .. सर्व कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघु काः देसः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः • देशो रूक्षः,१, मयः कर्कशो देशाः गुरुकाः देशाः लघु काः देशः शीतो देशा उष्णाः - देशः स्निग्धो देशाः रूक्षा:२, सर्वः कर्कशी देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, सर्वः कर्कशो देशाः गुरुकाः देशाः देशाः स्निग्धाः, देशाः रक्षाः४' सर्वाश में यह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में लक्ष हो सकता है। 'सर्वः धागा देशाः शुरुकाः, देशा लघुकाः, देशः शीतः देशा उष्णाः, देशः स्निग्धा, देशो रूक्षः सर्वाश में वह कर्कश, अनेक देशामें वह शुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एजदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है-इस प्रकार के कथन में भी ४ भंग होते हैं-'सर्वः कर्कशः, देशाः गुलकाः, देशाः लघुकाः, इत्यादिरूप यह प्रयास भंग है मितीय भंग इसका इस प्रकार से है'सर्थः कर्कशा, देशाः गुरु काः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः देशाः रूक्षा २' सर्वांश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में लक्ष स्पर्शवाला हो सकता है२, तृतीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुझाा, देश शीना, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षा३' देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा.४' पाताना सर्वाशथी ४४° मन देशमा ४३ અનેક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉગણ અનેક દેશોમાં નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે આ ચે ભંગ છે૪ 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१ ते पोताना सशिथी ४श भने देशमा शु३ मने पेशामा લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક
शम ३६ २५शवाणे डाय छे. ॥ ५ छ. १ ग त 'सर्व: कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णा देशः स्निग्धः देशाः लक्षाः२' पाताना सशिथी ४२ भने देशमा २३ मने देशमा सधु
એક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં । ३२ १५शवाणे हाय छे. ये शते । भी छ. २ गया त 'सर्व:
कर्कशः देशाः गुरुकाः' देशाः लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः
Page #921
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. २० उ. ५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्तास्पर्शगतभङ्गनि० ८९३
लघुकाः देशः शीतो देशा उष्णा देगाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । सर्वः कर्कशो देशाः गुरुत्राः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देश: रूक्षः १, सर्वः कर्कश देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीता देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, सर्वः कर्क शो देशाः गुरुकाः देशाः लघु काः देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो ख्क्षः ३, सर्वः कर्कशो देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः
सर्वांश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु एकदेश में शीन, अनेक देशों में स्निग्ध, और एकदेश मे रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, चतुर्थ संग इस प्रकार से है - 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुका, देशः शीतः देशा उष्णः देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' सर्वांश में वह कर्कश, अनेक देशों में वह गुरु, अनेक देशों में लघु एकदेश में शीन, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में fears और अनेक देशों में रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, 'सर्व: कर्कशः देशाः गुरुताः, देशाः लघुकाः, देशाः शीताः, देश उपयः, देश: स्निग्धः, देशो दक्षः १' अथवा सर्वांश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीर, एकदेश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष सरीवाला हो सकता है, अथवा'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशाः शीना, देश उष्णः,
देशो रूक्षः३' पोताना सर्वाशश्री उमेश ने हेशामां शु३ भने देशमां लघु અને દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક हेशभां ३क्ष स्पर्शवाणी होय है, आ त्रीले लग छेउ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशाः गुरुताः देशाः लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षा.४' थोताना सर्वांशी श भने देशमां गु३ भने देशोभां लघु એક દેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક हेशोभां ३क्ष स्पर्शवाणी होय हे या थे थे। लौंग छे. ४ 'सर्व': कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्ध देशो दक्षः १' અથવા તે પેાતાના સર્વાંશથી કશ અનેક દેશે!માં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અને એકદેશમાં સ્નિગ્ધ તથા એક हेशभां इक्ष स्पर्शवाणी होय छे. सापडेले लग छे १ अथवा ते 'सर्व' : कर्कश. देशाः गुरुकाः देशाः लघुका' देशा' शीता. देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः રક્ષાઃર્' પેાતાના સર્વાશથી કર્કશ અનેક દેશેામાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત એકદેશમાં ઉથ્થુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક
Page #922
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसचे शोतः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । सर्वः कर्क शो देशाः गुरुकाः . देशाः लघुकाः देशाः शीनाः देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशो रूक्षः१, सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीता देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः२, देशः स्निग्धः, देशाः रुक्षाः २' सर्वाश में वह कर्कग, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष हो सकता है २, अयधा-इस तृतीय अंग के अनुसार 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशाः शीनाः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' वह सर्वांश में तर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीन, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता हैं ३ अथवा-इस चतुर्थ भंग के अनुसार 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः, देशाः लघुमाः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशाः क्षाः ४' यह सर्वांश में कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीन, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रुक्ष पर्शवाला हो सकता है ४, 'सर्वः कर्केशः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, .देशाः शीता, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः १' अथवा-लाश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्श देशमा ३६ २५शाणा डाय छे. २मा मान छे. २ अथवा त 'सर्व: कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष.३' पोताना सर्वाशयी त श मने शाम शु३ भने शमा લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એક દેશમાં ઉણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને એક देशमा ३२ १५ वाणी डाय छे. मात्री छे. अथवा त 'सर्व: फर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शोताः देशा उण्गाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूझाः४' पाताना सशिथी ते ४४श मने शमां शु३ मने દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. એ રીતે આ ચે ભંગ थाय छे. ४ 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुका: देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१' मथ ते पाताना शिधी ४४श, અનેક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ એક દેશમાં રિનગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ
Page #923
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ. ५०९ अनन्तप्रदेशिके सप्तास्पर्शगतभङ्गनि० ८९५
सर्वः कर्कशो देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, सर्वः वर्कशो देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । एवं क्रमेण चतुर्दचतुष्कस्य कर्कश मुख्यस्य वाला हो सकता है, १, 'सर्वः कर्कशः, देशा गुरुका', देशाः लघुक्काः, देशाः शीता, देशा उष्णाः, देशः स्निग्वः, देशाः रूक्षाः २' अथवाइस भंगके अनुसार यह सर्वांश में कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में ferre और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशाः शीनाः, देशा उप्गाः देशाः स्निग्धाः, देश: रूक्षः ३' अथवा इस तृतीय भंग के अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शाला हो सकता है ३, 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः देशाः शीताः, देशा उष्णा', देशाः स्निग्धाः, देशाः रुक्षाः ४' अथवा- इस चतुर्थ भंग के अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, इस क्रम से कर्कश मुख्यतावाले"
पहेलो लौंग छे. १ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णा. देशः स्निग्धः देशाः रूक्षा २' पोताना सर्वांशी अने દેશામાં ગુરૂ અનેક દેશામાં લઘુ એક દેશેામાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણ અને એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ પશવાળા હેય છે. એ રીતે भगा जीले लौंग छे. २ अथवा ते 'सर्वः कर्कशः देशाः गुडका, देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देश: रूक्षः ३' पोताना सर्वाशधी ते કર્કશ અનેક દેશેામાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ અનેક દેશામાં શીત અનેક દેશામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હેાય છે. मे रीते या त्रीले लौंग ले उ अथवा ते 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः, देशा• लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः ४' पोताना સર્વાશથી ક શ અનેક દેશેામાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પવાળા હાય છે. એ રીતે આ ચેાથે ભંગ છે. ૪ આ પ્રમાણેના ક્રમથી
Page #924
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
८९६
षोडश भङ्गा भवन्ति इति । 'एवमेए चउस िभंगा कक्वडेन समं' एवमेते चतुःपर्भिङ्गा चर्कशेन समं भवन्ति, कर्कशमुख्यतया चतुःषष्टिङ्गा व्य. ख्याताः । 'सच्चे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देरो लुत्रखे, एवं मरण व समं चट्ठि भंगा माणियना' सर्वो मृदुको देशी गुरुको देशो लघुको देशः शीनो देश उष्णो देवः सिग्धो देशी रूक्षः, एवं मृदुकेनापि ममं चपष्टिर्भङ्गा भणितव्या', यथा आर्थ कर्कशाख्वं पदं स्कन्धव्यापरत्वाद् विपक्षरहितम् शेषाणि तु गुर्वादीनि पस्कन्देशादिसनिपक्षाणि इत्येवं सप्तरपर्शाः तेषां गुर्वादीनां पदानाम् एकत्वानेकत्वाभ्यां चतुःपष्टि भक्तीति म मदचतुर्थ चतुष्क के ये १६ भंग होते हैं 'एक्सेप चट्टि गाणं सम' इस प्रकार वर्कश सभी मुख्यता लेकर यहां तक ये ६४ संग कहे गये हैं । अब दुस्पर्श की मुख्यता से भंगों का कथन किया जाता है । 'सवे मउए, देले गरुए, देसे लहुए, देसे सीए, देसे उलिणे, देसे निद्धे, देसे लक्खे एवं मजि समं चउसट्ठि भंगा भागियावा' वह सर्वांश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीन, एक देश में उष्ण, एकदेश में रिनग्न और एकदेश में रूक्ष स्पर्धाचाला हो सकता है १, इस प्रकार से बृहस्पर्श की मुख्यता करके ६४ भंग कहना चाहिए जिस प्रकार से 'आदि का कर्कश पद सम्म व्यापक होने से विपक्ष से रहित है और शेष जो गुरु आदि पद हैं वे स्कन्ध देशाश्रित होने से सविपक्ष है अतः विपक्षरहित कर्कशस् की मुख्यता से यहां सात स्पर्श होते हैं क्योंकि इस मुख्यता मे मृदुકર્કશ સ્પર્શની મુખ્યતાવાળા ચેાથી ચતુ ́ગીના આ ૧૬ સેાળ ભગા થાય छे. 'एवमेत्र चट्टिभंगा कक्खढेणं सम' ' આ રીતે કશ સ્પેની મુખ્યતા કરીને અહં સુધીમાં આ ૬૪ ચાસઠ ભંગા બતાવ્યા છે
હવે મૃદુ સ્પર્શીને મુખ્ય બનાવીને ભુ ંગાનું કથન કરવામાં આવે છે, ते या प्रभाछे छे.- 'सव्वे मउए देसे गरुर देसे लहुए देसे सीए देसे उरिणे देसे निद्धे देते लुक्खे एवं मठपण वि सम चउट्टि भंगा भणियव्वा' ते સર્વાશથી મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પવાળા ાય છે. ૧ આ રીતે મૃદું સ્પર્શની મુખ્યતા કરીને ૬૪ ચેસ લંગા સમજવા. જે રીતે પહેલું કર્કશપદ સ્કંધમાં વ્યાપક હાવાથી પ્રતિપક્ષ વગરનુ છે અને બાકીના જે ગુરૂ વિગેરે છ પદ્મા છે તે સ્કન્ધ દેશાશ્રિત હેાવાથી પ્રતિપક્ષવાળા છે. જેથી વિપક્ષ વગરના કર્કશ સ્પની મુખ્યતાથી અહિયા સાત સ્પર્શી થાય છે,
Page #925
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि०८९७ शितम् ते च भङ्गाः सर्वशब्दविशेपितेन आदिन्यस्तेन कर्कशपदेन लब्धाः, तथा मृदुपदेने आदिन्यस्तेनापि समं चतुःषष्टिभंज्ञा भवन्तीति तथाहि-सों गृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्वो मृदुको देशो शुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उप्णो देशः स्निग्धो देशाः लक्षाः २, वा मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीवो देश उष्णो स्पर्श छोड़ दिया गया है गुरु आदिक पट्पद जिस प्रकार से फर्कश स्पर्श के साथ रहते हैं उसी प्रकार से वे उसी के साथ भी रहते हैं अतः गुरु आदि पदों की एमता, और अनेकता को लेकर ६४ भंग हुए यहां प्रकट किये गए है उसी प्रकार से अपर को भी आदिमें रख करके ६४ मंग कर लेना चाहिये अर्थात् अदुपद को प्रधान कर के
और गुरु आदि पदों में एकता और अनेकता करके पूर्शक्त रीतिके अनुसार ही ६४ संग कर लेना चाहिये, जैसे-'सों दुका, देशो गुरुका, देशो लघुका, देशः शी, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशी रूक्षः १' यह प्रश्न भा है, 'सर्वो शृङका, देशो गुरुका, देशो लघुमा, देशः शीता, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षा' यह द्वितीय भंग है इसके अनुसार वह सा में वृद्ध, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु एकदेश में शीत, एशदेश में उष्ण, ए देश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष पायाला हो सकता है २, 'सर्वः पृहुकः, देशः गुरुका, કેમકે આ મુખ્યપણામાં મૃદુ સ્પર્શને છોડી દીધેલ છે. ગુરૂ વિગેરે છ પદે જે રીતે કર્કશ સ્પર્શની સાથે રહે છે તે જ રીતે મૃદુ સ્પર્શની સાથે પણ તે રહે છે. જેથી ગુરૂ વિગેરે પદના એકપણને અને અનેકપણાને લઈને ૬૪ ચેસઠ ભંગે અહિયાં બતાવ્યા છે. તે જ રીતે મૃદુ પદને પહેલા રાખીને ૬૪ ચેસઠ ભગ સમજી લેવા અર્થાત્ મૃદુ પદને મુખ્ય બનાવીને અને ગુરૂ વિગેરે દેશમાં એકપણું અને અનેકપણુ કરીને પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે ૬૪ योस मी मनापी सेवा न त मा प्रमाणे छ.-'सों मृदुफः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्ण' देशः स्निग्धः देशो रूक्षः સર્વાશથી મૃદ એકદેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉsણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે, ૧ या पडेसी मछ. १ ५२१ ते 'सर्वो मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देश. स्निग्ध देशाः रूक्षाः२' पोताना सशिथी भृक्ष એકદેશમાં ગુરૂ એ દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણું એકદેશમાં સિનગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. ૨ આ બીજો ભંગ
भ ११३
Page #926
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
भगवतीस्त्रे देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, सर्वो गृयुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । सर्यो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सवों मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशाः रुक्षाः२, सों देशो लघुका, देश: शीत, देश उणाः, देगा स्निग्धाः, देशो वक्षः ३' यह तृतीय भंग है-इसके अनुसार वह मर्वांश में शुद्ध, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में लक्ष स्पर्शबाला हो सकता है ३, 'सर्वः मृदुका, देशो गुरुका, देशो लघुका, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशाः रक्षाः ४' यह चतुर्थ भंग है इसके सर्वांश में वह सुद्ध, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एनदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है, 'सर्वः मृदुको, देशो गुरुता, देशो लघुको, देश: शीतः, देशा उष्णाः देशः स्निग्धा, देशो रूक्षः' इस प्रकार के कथन में भी चार भंग होते हैं-'जैसे-सोश में वह स्मृदु. एकदेगा में गुरु, एक देश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और एक देश में रूक्ष हो सकता है ऐसा यह प्रथम भंग है द्वितीय भंग उष्ण स्पर्श की बहुवचनता में ऐसा है-'सर्वः मृदुका, देशो गुरुका, देशो छ. २ अ ते 'सर्वः मृदुकः देशः गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' पोताना सशिथी भृड मेहेशमा गु३ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીન એક દેશમાં ઉચ્ચ અનેક દેશોમાં રિનગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ અથવા તે 'सर्वः मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्ण: वेशा: स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पाताना सर्वाशयी भृड महेशमा १३ देशमा मधु એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં ३क्ष २५शवाणी डाय छे. भा याथी म छे ४ 'सर्व: मृदुको देशो गुरुकः देशी लघुको देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो लक्षः१ ते पाताना સર્વાશથી મૃદુ–કમળ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતના કથનમાં ઉણુ સ્પર્શને બહુત્વમાં પણ ચાર ભંગ થાય છે તે थैली ! ५ on छ. १ मथ'सर्वः मृदुकः देशो गुरुफः देशो
Page #927
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिक सताप्टपर्शगतभनि०८९९ मतको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशो रुस ३, सों मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । सों मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः लघुकः, देशः शीतः, देशा उष्णा, देशः स्निग्धा, देशाः रूक्षाः २' इसके अनुसार यह सर्वांश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, तृतीय भंग ऐसा है-'सर्वः मृदुका, देशो गुरु का देशो लघुकः देशः शीता, देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः, देशो रक्षः ३' इसके अनुसार वह सर्वाश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लधु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में रुण, अनेक देशों में स्निग्ध और एक्रदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'सर्वः मृदुका, देशो गुरुका, देशो लघुका, देशः शीतः, देशा उरुगाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' सर्वाश में वह मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, शीत स्पर्श की बहुवचनता में भी चार भंग होते हैंजैसे-'सर्वः मृदुका, देशो गुरुकः, देशो लघुका, देशाः शीताः, देश लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' पोताना साशया મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉણું એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ બીજે मग छ. 3 अथवा ते 'सर्वः मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' पोताना सा था भू येशमा ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ અને એક દેશમાં રૂસ સ્પર્શવાળે હેય છે. એ રીતે આ ત્રીજો ભંગ छ. 3 मा त 'सर्वः मुटुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा.४' पाताना सपशिथी मुह मेशमा ४३ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત, અનેક દેશમાં ઉણુ, અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ચોથો ભંગ છે ૪ શીત સ્પર્શના બહુપાથી પણ ૪ ચ૨ અંગે થાય છે હવે તે અંગે બતા
पामा मावे छे. 'सर्व: मदुकः देशो गुरुक देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशे रूक्षः१ पोताना सशिथी भूमेशा २३
Page #928
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
भगवतीय शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १, सों मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीवाः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रक्षा: २, सर्वो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३, सो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः उष्णा, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षा १' यह इसका प्रथम भंग है-इसके अनुसार वह सवाश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रुक्ष स्पर्शवाला होता है १, द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः मृदुका, देश गुरुकः, देशो लघुका, देशाः शीनाः, देश उष्णः, देशः स्निग्धो, देशाः रक्षाः २' इसके अनुसार वह सर्वांश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीन, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ब और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ तृतीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः मृदुका, देशो शुरुका, देशो लघुका, देशाः शीता, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशो रक्षः' इसके अनुसार वह सर्वाश में मृदु' एकदेश में गुरू, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उग, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रक्ष स्पर्श वाला हो सकता है ३, चतुर्थ भंग इस प्रकार ले है-'सर्वः मृदुका, देशो गुरुका, देशो लघुक, देशाः शीताः, देश उष्णा, देशाः स्निग्धाः, देशाः रुक्षाः ४' इसके अनुसार यह ल श में मृदु, एकदेश में गुरु, એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉગ્ર અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. એ રીતે આ પહેલો ભંગ છે. 'सर्व: मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः लक्षा.२१ मथवा पोतना सर्वाशी मृत शमां शु३ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. એ રીતે આ બીજો ભંગ છે.૨ भय ते 'सर्वः मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुक. देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्माः देशो रूक्षः३' नाना सशिथी भृष्ट से देशमा शु३ देशमा લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં નિધ અને એકशिमा ३६ २५वाणी डाय छे. मात्र म छ. ३ मा 'सर्वः मृदुकः, देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः રાઝ પિતાના સર્વાશથી મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં
Page #929
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५२०९ अनन्तप्रदेशिक सप्ताप्टस्पर्शगतमङ्गनि० ९०१ देशाः रूक्षाः४, सों मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशो रूक्ष:१, सों मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीता: देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशाः रूक्षा२, सों मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षा३, सो मृदुको देशो गुरुको एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, शीत,
और उष्ण पद में बहुवचन करके जो ४ भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं-'सर्वः मृदुकः, देशः गुरुषः, देशो लघुका, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धो, देशो रूक्षः १" इस के अनुसार वह सणेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में वक्ष स्पर्शवाला हो सकता है इस द्वितीय भंग के अनुसार यह 'सों स्मृदु कः, देशो गुरुका, देशो लघुता, देशाः शीताः, देशा उरुणा, देशः स्निग्धः, देशाः लक्षाः २' सर्वाश में , एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, 'सर्वो भुतुका, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीता, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' इस तृतीय શીત એકદેશમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં રિનગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ચે ભંગ છે ૪ હવે શીત અને ઉષ્ણ પદમાં બહુવચનની ધજના કરીને જે ચાર ભંગ થાય છે તે બતાવવામાં આવે છે. ते मा प्रभारी छ -'सर्व: मृदुकः देशः गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः' अथवा ते पाताना सपशिथा યુદ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષણ એકદેશમાં નિધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હેય છે. ૧ અથવા તે 'सर्वो मदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देशा उष्ण : देशः स्निग्धः देशाः रुक्षाः२' पाताना सर्वा शथी भृक्ष शमi Y३ देशमा લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રક્ષ સ્પર્શવાળે હોય છે. આ બીજો ભંગ छ. २ मया ते 'सों मदुकः देशो गुरुक. देशो लघुकः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' पाताना सपशिथी भूख मे.
Page #930
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०२
... भगवतीसूत्रे देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णा देश : स्निग्धाः देशाः रक्षाः ४, ते एते मिलित्वा षोडश भङ्गा भवन्ति । एवं सदों मृदुको देशो गुरुको देशाः लघुकाः देशः शीतो देश उप्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं गुरुकेण एकत्वेन लघुकेन पृथक्त्वेनापि पोडश भङ्गा भवन्ति, तथा सों मृदुको देशो गुरुको देशाः लघुकाः देशः शीतो देश उप्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, अत्रापि गुरुकेण पृथक्त्वेन भंग के अनुसार यह सर्वाश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३ 'सर्वो सुदुका, देशो गुरुता, देशो लघुको, देशाः शीनाः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशाः रक्षाः ४' इस चतुर्थ भंग के अनुसार वह सर्वांश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ ये सब ४-४-४-४-मिलकर १६ भंग हो जाते हैं। इसी प्रकार से गुरुपद को एकवचन में और लघुपद को बहुवचन में रख करके भी १६ भंग होते हैं-'सर्वो दुका, देशो शुरुका, देशा लघुका, देशः शीता, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्ष' यह प्रथम भंग हैइसके अनुसार वह सर्वाश में ऋतु एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, बाकी के १५ भंग पूर्वोक्तानुદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે આ ત્રીજો ભંગ छ. ३ अथवा त 'सों मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः, देश : स्निग्ध : देशाः रुक्षाः४' येताना सशिथी ते भृो मे देशमा ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશે માં શીત અનેક દેશોમાં ઉણ અનેક દેશોમાં નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ચે ભંગ છે.૪ આ ચારે પ્રકારના ૪-૪ ચાર ચાર ભાગે મળીને કુલ ૧૬ ભંગ થાય છે.
હવે ગુરૂપદને એકવચન અને લઘુ પદને બહુવચનમાં અને જે સોળ लगी थाय छ । मतावामां आवे छे 'सवों मदुकः, देशो गुरुकः, देशाः लघुकाः, देश शीतः देश उष्णः, देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१ ते पाताना सर्वाशया મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણું એકદેશમાં રિનગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ પહેલે
Page #931
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका श०२० उ. ५ सु०९ अनन्तप्रदेशिके सप्तास्पर्शगतभङ्गनि० ९०३ लघुकेन एकत्वेनापि पोडशभङ्गाः, सर्वो गृहको देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देवः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, अत्रापि षोडश भङ्गा भवन्ति एवं मिलित्वा मृदु केन सर्वपदसंबद्धेनापि चतुःषष्टिर्भङ्गा भवन्ति, कर्कश मृदुकयोर्मिलित्वा
सार समझ लेना चाहिये, इसी प्रकार से गुरुपद को बहुवचन में और लघुपद को एकवचन में रख करके भी १६ भंग होते हैं- जैसे- 'सर्व: मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देश उष्ण, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः १' यह इसका पहिला भंग है बाकी के १५ संग स्वयं पूर्वोक्त रीति के अनुसार बना लेना चाहिये इसी प्रकार से गुरु और लघुपदों को बहुवचन में रखकरके भी १६ भंग बनते हैं- जैसे'सर्वो मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशः शीत, देश उष्णः, देश: स्निग्धः, देशी रुक्षः ' यह प्रथम भंग है इसके अनुसार वह सर्वांश में मृदु, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शाचाला हो सकता है बाकी के इस सम्बन्ध में १५ भंग पूर्वोक्त क्रमानुसार जानना चाहिये इस प्रकार सर्वपद से संबद्ध मृदुपद के साथ गुरु आदि ६ पर्दों को रखकरके और उनमें एकत्व और अनेकत्व करके ये ६४
ભંગ છે. ૧ બાકીના ૧૫ ૫દર ભંગા પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે સમજી લેવા, આજ રીતે ગુરૂપદને મહુવચનથી ચાજીને અને લઘુ પદને એકવચનથી કહીને थट्] १६ सोण लौंगो थाय छे ते मा अभा छे.- 'सर्व' मृदुकः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १' चताना સર્વાશથી મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પવાળા હાય છે
આ તેના પહેલા ભંગ છે. ખાકીના ૧૫ પંદર ભંગા પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે મનાવી લેવા. એજ રીતે ગુરૂ અને લઘુ પદાને મહુવચનમાં ચેાજીને પણ ૧૬ सेज लगो धाय छे. प्रेम है- 'सर्वो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश उष्ण. देशः स्निग्ध देशो रूक्ष १' अथवा ते थोताना सर्वाशथी મૃદુ અનેક દેશામાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પશવાળા હૈાય છે. આ પહેલા ભંગ છે. આ ભગને સબધ ધરાવતા માસીના ૧૫ પદર ભગા પૂર્વોક્ત કેમથી સમજી લેવા. આ રીતે સર્વ પદ્મની સાથે સંબંધવાળા મૃદુ પદ્મની સાથે શુરૂ વિગેરે છ પદોને રાખીને અને તેમાં એકપણા અને અનેકપણાની
Page #932
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०४
___भगवतीसूत्रे १२८ अष्टाविंशत्यधिक भङ्गशतं भवति । 'सव्वे गरुए देसे कक्खडे देसे मउए देसे सीए देसे उसिणे देसे नि? देमे लुक्खे, एवं गरुण वि समं चउमदि भंगा' सर्वो गुरुको देशः कर्क शो देशो मृदुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं गुरुकेणापि समं चतुःपष्टभंगा कत्र्तव्याः। 'सव्ये लहुए देसे कक्खडे देसे मउए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे, एवं भंग बनते हैं कर्कश की प्रधानतादाले ६४ अंग और वृद्ध की प्रधानता वाले ६४ भंग मिलकर १२८ भंग होते हैं इसी प्रकार से गुरुपद को प्रधान करके और उसके साथ कर्कश आदि६ पदों को एकवचन और घहवचन में रखकर के ६४ भंग बनते हैं इनमें का प्रथम भा इस प्रकार से हैं-'सरे गलए, देले कक्खडे, देहे मउए, देले सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे १' सर्वाश में वह शुरु, एकदेश में कर्कश, एक देशमें स्तु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, इसी प्रकार से 'सव्वे लहुए, देसे कक्खडे, देले भाउए, देसे लीए, देले उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे' इस प्रकार के लघु प्रधानक कथन में भी ६४ भंग होते हैं उन अंगो में से-वह सर्वाश में लघु, एकदेश में कर्कश, एकदेश में भृगु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध एवं एकदेश
જના કરીને આ મૃદુ સ્પર્શની પ્રધાનતાવાળા ૬૪ ચેસઠ ભંગ થાય છે. કર્કશ સ્પર્શની પ્રધાનતાવાળા ૬૪ ભંગ તથા આ મૃદુ સ્પર્શની પ્રધાનતાવાળા ૬૪ ચેસડ ભંળે મળીને કુલ ૧૨૮ એકસે અઠયાવીસ ભેગો થાય છે. આજ પદ્ધતિથી ગુરૂ પદને મુખ્ય રાખીને અને તેની સાથે કર્કશ વિગેરે છ પદેને એકવચન અને બહુવચનથી યોજીને ૬૪ ચોસઠ ભેગેથાય છે, तना पडसी प्रमाणे छ, 'सव्वे गरुए देसे कक्खडे देसे मउए देसे सीए देसे उसणे देखे निद्धे देसे लुक्खे१' पाताना सशिथी शु३ એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણું એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. ૧ આજ રીતે લઘુ સ્પર્શને મુખ્ય બનાવીને તેની સાથે કર્કશ વિગેરે છ પદેને એકવચન અને બહુવચનથી જવાથી પણ ચોસઠ ૬૪ ભંગ થાય છે. તેને પહેલે न मा प्रमाणे छे 'सव्वे लहुए देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे१' a पाताना सोशथी सधु देशमा ४४°श એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ એકદેશમાં રિનગ્ધ અને
Page #933
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० २.५ १०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताप्टस्पर्शगतभङ्गनि० १०५ लहुएण वि समं चउसहि भंगा कायद्या' सौ लघुको देशः कर्कशो देशो मृदुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूसा, एवं लघुकेनापि समं चतुःपष्टि अंडा कर्तव्याः। 'सव्वे सीए देसे कपडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे निद्धे देसे लुक्खे' रानः शीतो देशः कःशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः स्निग्धो देशो रूक्षा, एवं शीतेनापि समं चउहि भंगा कायवा' एवं कर्कशादिवत् शीतेनापि समं चतु पष्टिर्भङ्गाः कर्तव्याः । 'सव्वे उसिणे देसे कक्खडे देसे उए देसे गरुए देसे लहुए देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्व उष्णो में रुक्ष स्पर्शाला हो सकता है १' ऐसा यह प्रथम भंग 'सच्चे सीए, देले करखडे, देसे मउए, देले गरुए, देने लहुए, देसे निद्ध, देसे लुक्खे' इस प्रकार के सर्वशीन प्रधानक कथन में भी ६४ भंग होते हैं, उन भंगों में से-'सर्वाश में वह शीत, एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एफदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्षो सकता है। ऐसा यह प्रथम भंग है चाची के भंग अपने आप बना लेना चाहिये 'सव्वे उसिणे, देसे कक्खडे, देखें मउए, देसे गरुए, देसे लहुप, देसे निद्धे, देसे लरखे' इस प्रकार के सर्व उष्ण प्रधानक कथन में भी ६४ भंग कर छेना चाहिये उन अंगों એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે, આ રીતના લઘુ પદ પ્રધાનતાવાળા પણ ६४ यास मी थाय छ तेना पडa at A प्रमाणे छ 'सव्वे सीए देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहए, देसे निद्धे देसे लुक्खे१ ते પિતાના સર્વાશથી શીત એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ, એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ પહેલો ભંગ છે બાકીના પંદર ૧૫ ભંગ સ્વયં સમજી લેવા. હવે SY पहनी प्रधानताatn गाना प्रा२ मतावामां आवे छे. 'सव्वे उसिणे देसे कक्खडे देसे मए देसे गरुए देसे लहुए देसे निद्धे देसे लुक्खे' ते પિતાના સર્વાશથી ઉષ્ય એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. આઉષ્ણ પદની પ્રધ'તાવાળ પહેલે ભંગ છે. બાકીના ઉષ્ણ પદની પ્રધા નતાવાળા ૬૪ ચોસઠ ભાગે પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે સમજી લેવા. આજ પ્રમાણે સ્નિગ્ધ સ્પર્શને પ્રધાન બનાવીને પણ ૬૪ ચેસઠ ભંગ થાય છે. તેને પ્રથમ An I प्रमाणे छ- 'सम्वे निद्धे देसे खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे तपाताना सशिथी नि देशमा ४२ मे
भ ११४
Page #934
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०६
भगवतीस्त्रे देशः कर्कशी देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः स्निग्धो देशो रूक्षा, 'एवं उसिणेण वि समं चउसहि भंगा कायवा' एचYष्णेनापि समं चतुःषष्टिभङ्गा कर्तव्याः । 'सच्चे निद्ध देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहए देसे सीए देसे उसिणे' सर्वः स्निग्धो देशः द के शो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णः, 'एवं निःण वि सम चउसहि भंगा कायया' एवं स्निग्धेनापि सम चतुःषष्टिभङ्गाः कर्त्तव्याः । 'सव्वे सुक्खे देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे' सों रूक्षो देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णः, एवं लुक्खेण चि समं चउसहि भंगा कायबा' एवं रूक्षेणापि समं चतुःषष्टिभङ्गाः कर्तव्याः, 'जाव सव्वे लुक्खे देसा कक्खडा देसा मउया देसा गुरुया देसा में से-वह 'सर्वाश में उष्ण, एकदेश मे कर्कश, एकदेश में मृत, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १' ऐसा यह भंग प्रथम भंग है इसी प्रकार से ६४ भंग सर्वस्निग्ध प्रधानक कथन में भी कर लेना चाहिये यही बाल 'सम्वे निळे, देसे कक्खडे, देले मउए, देले गरुए, देसे लहुए, देसे सीए, देसे उमिणे' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकाशित की गई है, सर्व स्निग्ध प्रधानक कथन में यह प्रथम भंग है 'सब्ने लुक्खे, देसे कक्खडे देसे मउए, देल गहए, देसे लहुए, देले सीए, देसे उलिणे' इस प्रकार के कथन में भी ६४ भंग होते हैं, उन भंगों में से यह-लाश में वह रूक्ष, एकदेश में कर्कश, एकदेश में प्नु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, और एकदेश में उष्ण हो सकता है। प्रथम भंग है, अवशिष्ट भंग अपने आप 'जाव सब्वे लुक्खे, देसा દેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અને એકદેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. સ્નિગ્ધ પદની પ્રધાનતાવાળો આ પહેલો ભંગ છે. તેના પણ ૬૪ અંગે પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે બનાવી લેવા. આજ રીતે રૂક્ષ પદની પ્રધાનતામાં પણ ૬૪ ચોસઠ ભંગ થાય છે. તેને પહેલે ભંગ આ प्रभारी छ.-'सव्वे लुक्खे देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे१' ते पाताना सर्वाशथी ३क्ष महेशमा शो देशमा મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અને એકદેશમાં ઉષ્ણ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રક્ષ સ્પર્શની પ્રધાનતાવાળો પહેલો ભંગ છે. બાકીના ભંગે સ્વયં ઈલા ભંગ સુધી સમજી લેવા, તેને છેલ્લે સંગ આ
Page #935
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रन्द्रिका टीका श०२० ४.५०९ अनन्तप्रदेशिके सप्तास्पर्शगत मङ्गनि० ९०७ लहुया देसा सीया देसा उणिा' यावत्सव रूक्षो देशाः कर्कशाः देशाः मृदुकाः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः, इह यावत्पदात आय चतुष्कत्रयाणाम् अन्तिमचतुष्काद्यत्रयाणां भङ्गानां संग्रहः करणीयः । रूक्षादिकं सर्व निवेश्य शीतोष्णयोरेकत्वानेकत्वाभ्यां प्रथमचतुष्कः लघुके वहुत्वं निवेश्य द्वितीयचतुष्को गुरुके वहुत्वं निवेश्य तृतीयचतुष्को गुरुलघुके उमयस्मिन् बहुत्वं निवेश्य चतुश्चतुष्कस्तदेवं पोडशा भङ्गाः, एवं मृदुके बहुस्वं निवेश्य द्वितीय
कक्खडा, देसा मख्या, देसा गरुया, देसा लहुया, देना सीया, देसा उसिणा' इस प्रकार से अन्तिम भंग तक कहना चाहिये यावत् वह सर्वांश में रूक्ष, अनेक देशों में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, और अनेक देशों मे उष्ण स्पर्शबाला हो सकता है यहां यावत्पद से आदि के चतुष्क के दो आदि तीन भंगों का और अन्तिम चतुष्क के आदि के तीन भङ्गों का संग्रह किया गया है रुक्षादिक सर्व का निवेश कर के और शीत एवं उष्ण में एकता और अनेकता करके यहां प्रथम चतुष्क होता है लघुपद में बहुवचन करके द्वितीय चतुष्क होता है गुरुपद में बहुवचन का निवेश करके तृतीय चतुष्क होता है-तथा-गुरु लघु इन दोनों पदों में बहुवचन करके चतुर्थ चतुष्क होता है इस प्रकार से एक एक के ४-४ भंग होने से १६ भंग हो जाते हैं इसी प्रकार से मृदुपद में
अभाये छे. - ' जाव सव्वे लुक्खे देखा कक्खडा देसा मउया देसा गरुया देसा लहुया देसा सीया देसा उसिणा १' यावत् ते सर्वाशी ३क्ष भने शोभां કર્કશ અનેક દેશામાં મૃદુ અનેક દેશેમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશામાં શીત અને અનેક દેશેમાં ઉષ્ણુ સ્પશવાળા હાય છે. આ છેલ્લા ભગ સુધીના ભગે સમજી લેવા ડુિંય યાવતુ પદથી પહેલા ચતુષ્કના એ વિગેરે ત્રણ ભગે અને છેલ્લા ચતુષ્કના પહેલા ત્રણ ભગાના સંગ્રહ થયેા છે. રૂક્ષાદિમાં સર્વ પદ્મને ચેાજીને તથા શીત અને ઉષ્ણુ પટ્ટમાં એકપણા અને અનેકપણાથી પહેલા ચતુષ્ટ થાય છે. ૧ તથા લઘુ પટ્ટમાં બહુવચનના પ્રત્યેાગ કરવાથી ખીજી ચતુર્ભ‘ગી થાય છે ૨ ગુરૂપદમાં મહુવચનની ચૈાજના કરવાથી ત્રીજી ચતુ ગી થાય છે ૩ તથા શુરૂ લઘુ આ બન્નેમાં બહુવચનના પ્રત્યેાગ કરવાથી ચેાથી ચતુ ́ગી થાય છે. ૪ આ રીતે પ્રત્યેકના ૪-૪ ચાર ચાર ભગા થવાથી ૧૬ સાળ ભેગા થઈ જાય છે. એજ રીતે મ્રુદું પ૪માં મહુ
Page #936
--------------------------------------------------------------------------
________________
Rod
भगवती सूत्रे
पोडश भङ्गाः, एवं कर्कशे बहुत्वं निवेश्य तृतीत षोडश भङ्गाः, सर्वत्र बहुत्वं निवेश्य चतुर्थ पोडश भङ्गाः, सर्व संकलनया रूक्ष मुख्यतायां चतुःषष्टिर्मङ्गाः पर्यवस्यन्तीति । एवं सत्तफा से पंवारता भंगवा भवंति एवम् उपर्युक्तदर्शित प्रकारेग सप्तस्पर्शे द्वादशोत्तरपञ्च रात मङ्गा भवन्ति, कर्कशाख्यं पदमाद्यं पदं स्कन्धव्यापकत्वा द्विपक्षरहितं शेपाणि युर्वादीनि षट् स्कन्धदेशाश्रितत्वात् सविपक्षाणीत्येवं सप्तस्पर्शाः तेषां च गुर्वादीनामेकत्वानेकत्वाभ्यां चतुःषष्टिबहुवचन करके द्वितीय १६ भंग होते हैं, कर्कशपद में बहुवचन करके तृतीय १६ भंग होते हैं और सर्वत्र बहुवचन करके चौथे १६ भंग होते हैं इस प्रकार से रूक्ष की मुख्यता वाले इस कथन में ये ६४ भंग हो जाते हैं । ' एवं सत्तफा से पंचवारसुत्तरा भंगलया भवति' इस प्रकार सातस्पर्श में ५१२ भंग होते हैं तात्पर्य इस कथन का इस प्रकार से है - सबसे प्रथम पद सान स्पर्शो में कर्कशस्पर्श पद है और यह पद स्कन्ध में व्यापक होने से विपक्ष से रहित है तथा शेष जो गुरु आदि पपद हैं वे स्कन्ध देशाश्रित हैं, इसलिये वे विपक्षसहित हैं । कर्कशपद विपक्षरहित है इसका सारांश ऐसा है कि वह अपने पूर्ण स्कन्ध में व्यापक रहता है - इसलिये वहां स्पर्श जो कर्कश का विपक्ष है नहीं रहता है परन्तु जो गुरु आदि षट्पद हैं वे पूर्ण स्कन्ध में नहीं रहते हैं किन्तु उसके एक अनेक देशों में रहते हैं इसलिये अपने अपने
વચનના પ્રત્યેાગ કરવાથી તેના પણ ૧૬ ભગા થાય છે. ૨ ક શ સ્પર્શમાં મહુવચનની ચેાજના કરવાથી ૧૬ સેળ ભગા થાય છે. તેમજ બધા જ પદોમાં મહુવચનની ચેાજના કરવાથી ચાથા ૧૬ સેાળ ભ`ગો થાય છે. આ રીતે ક્ષ સ્પશની પ્રધાનતાવાળા આ કથનમાં ૬૪ ચાસઠ સગા થાય છે, તે યુક્તિपूर: समछ सेवा 'एव' सत्तफासे पंच वारसुत्तरा भंगलया भवति' मा रीते સાત ૫માં ૫૧૨ પાંચસેા ખાર ભંગા થાય છે આ કથનનું તાપય એ છે કે–સૌથી પહેલાંના સાત પદેશમાં કર્કશ સ્પશ પદ પહેલું છે.—અને આ પદ્મ સ્કંધમાં વ્યાપક હાવાથી પ્રતિપક્ષ વગરનું છે. અને માકીના જે ગુરૂ વિગેરે છ પદો છે. તે સ્કંધના દેશાશ્રિત છે તેથી તે વિપક્ષવાળા છે. કકશ પદ્મ વિપક્ષ વગરનું છે. તેમ કહેવાના હેતુ એ છે કે તે પેાતાના પૂર્ણ સ્કંધમાં વ્યાપક રહે છે તેથી કર્કશના પ્રતિપક્ષિ જે મૃદુ સ્પર્શે છે તે રહી શકતે નથી. પરંતુ જે શુરૂ વિગેરે છ પદો છે, તે પૂર્ણ સ્કંધમાં રહેતા નથી પણ તેના એક અથવા અનેક દેશેામાં રહે છે. તેથી પાતપેાતાના વિપક્ષથી
Page #937
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमयन्द्रिका टीका श०२० उ.५२०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताटस्पर्शगतभङ्गनि० ९०९ भङ्गा भवन्ति, ते भङ्गाश्चतुःपष्टिः सर्वशब्दविशेषितेनादिन्यस्तेन कर्कशपदेन लभ्यन्ते, एवं मृदुपदेनापि चतुःषष्टिरित्येवमष्टाविंशत्यधिकं शतं भवति । एवं विपक्ष से वे युक्त हैं जैसे गुरु का विपक्ष लघु, लघु का विपक्ष गुरु शीत का विपक्ष उष्ण, उष्ण का विपक्ष शीत, रूक्ष का विपक्ष स्निग्ध और स्निग्ध का विपक्ष रूक्ष है ये सब इसी कारण से उसके कहीं एकदेश में और कहीं अनेक देशों में भंग कथन में रहते हुए प्रकट किये गये हैं मृदु स्पर्श के ग्रहण के अभाव से इस प्रकार से ये सात स्पर्श हैं इनमें जो गुरु आदि पद हैं उनमें एकता और अनेकता प्रकट करके ६४ भंग सर्वांश में कर्कश स्पर्श की मुख्यता में बने हैं। इसी प्रकार से मृदु स्पर्श की मुख्यता लेकरके और गुर्वादिक ६ पदों को उसके साथ जोड करके तथा उन गुर्वादिक पदों में कहीं एकता और कहीं अनेकता विव. क्षित करके ६१ भंग बन जाते हैं। इसी प्रकार से गुरु स्पर्श की मुख्यता करके और गुर्वादिक षट्पदों को उसके साथ जोडकरके एवं उनमें एकता और अनेकता की विवक्षा करके ६४ भंग बन जाते हैं इसी प्रकार से लघुस्पर्श की मुख्यता करके और गुर्वादिक पद पदों को उसके साथ जोडकरके एवं उनमें एकत्व और अनेकत्व को विवक्षित करके ६४ भंग बन जाते हैं इसी प्रकार से क्रमशः शीत स्पर्श के साथ एवं તેઓ યુક્ત છે, જેમ ગુરૂને પ્રતિપાક્ષિ લઘુ છે અને લઘુને વિપક્ષ ગુરૂ છે. શીતનો વિપક્ષ ઉણુ, ઉષ્ણને પ્રતિપક્ષ શીત, રૂક્ષને વિપક્ષ નિધ અને રિશ્વને વિપક્ષ રૂક્ષ છે. એ જ કારણથી તે બધા કેઈવાર તેના એકદેશમાં
અને કઈવાર અનેક દેશોમાં ભંગ કથનમાં રહેલા બતાવવામાં આવ્યા છે. - મૃદુ સ્પર્શના ગ્રહણના અભાવમાં આ રીતે સાત સ્પર્શ થાય છે તેમાં જે
ગુરૂ વિગેરે પદમાં એકપણુ, અને અનેકપણુ બતાવીને સર્વશમાં કર્કશ સ્પ શની મુખ્યતાવાળા ૬૪ ચોસઠ ભંગ થાય છે. એ જ રીતે મૃદુ સ્પર્શની મુખ્યતાવાળા અને ગુરૂ વિગેરે ૬ છ પદેને તેની સાથે જોડવાથી અને તે ગુરૂ વિગેરે પદમાં કઈવાર એકપણુ અને કેઈવાર અનેકપણાથી જવાથી ૬૪ ચોસઠ ભગો બને છે એજ પ્રમ ણે ગુરૂ સ્પર્શની મુખ્યતા કરીને અને ગુરૂ વિગેરે છ પદેને તેની સાથે જોડીને અને તેમાં એકવચન અને બહુવચનની જેજના કરવાથી ૯૪ ચોસઠ ભેગે થઈ જાય છે તે જ રીતે લઘુ સ્પશને મુખ્ય બનાવીને તથા ગુરૂ વિગેરે છ પદે ને તેની સાથે જવાથી અને તે ગુરૂ વિ. સ્પર્શોમાં એકવચન અને બહુવચનની એજના કરવાથી ૬૪ ચોસઠ ભંગ બની જાય છે. આ રીતે ક્રમથી શીત સ્પર્શની સાથે તથા દુર્ણ
Page #938
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे गुरुलघुभ्यां शेषैः षडुभिः सह अष्टाविंशत्यधिकं शतम् । एवमेत्र शीतोष्णाभ्यामपि अष्टाविंशत्यधिकं शतम् एवं स्निग्धरूक्षाभ्यामपि अष्टाविंशत्यधिकं शतं भवति, तदेवम् अष्टाविंशत्युत्तरं शतस्य चतुः संख्यया गुणने ५१२ द्वादशाधिकानि पञ्चशतानि भङ्गानां भवन्तीति ।
'ज अफासे' यदि अष्टस्पर्शस्तदा वक्ष्यमाणप्रकारेण भङ्गा भवन्ति, तथाहि - 'देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे' देशः कर्कशी देशो मृदुको देशी गुरुको देशो लघुको देश: शीतो देश उष्णो देशः स्निग्वो देखो रूक्षो भवति १, देशः वर्कशो देशी मृदुको उष्ण स्पर्श के साथ शेष पद्दों को युक्त करके और उनमें एकत्व और अनेक की विरक्षा करके १२८ भंग बन जाते हैं, तथा इसी प्रकार से स्निग्ध और रुक्ष स्पर्श की मुख्यता करके और उनके साथ शेष पदों का योग करके एवं उनमें एकत्व और अनेकत्व विवक्षित करके १२८ भंग बन जाते हैं, इन सब को जोडकर ५१२ भंग हो जाता है ।
'जह अफासे' यदि वह बादरपरिणत अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध आठ स्पर्शो वाला होता है, तब इस प्रकार से उसमें भङ्ग होते हैं जैसे 'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देते लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे' उसका एकदेश कर्कश, एकदेश मृदु, एकदेश गुरु, एकदेश लघु, एकदेश शीत, एकदेश उष्ण, एकदेश स्निग्ध और एकदेश रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १ द्वितीय भंग इस प्रकार से है
સ્પર્ધાની સાથે બાકીના પદ્માને ચાજીને ૧૨૮ એકસેા અયાવીસ ભગા ખની જાય છે. તથા એજ પ્રકારથી સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્શની મુખ્યત્તાથી અને બાકીના પદે તેની સાથે ચેાજવાથી અને તેમાં એકપણા અને અનેકપણાની યાજના કરવાથી ૧૨૮ એકસેા અઠયાવીસ ભગા ખની જાય છે. આ બધા ભગો કુલ મળીને ૫૧૨ પાંચસે ખાર થઈ જાય છે. 'जइ अट्ठफासे' ने ते महर परिवृत अनन्त प्रदेशवा जो संबंध आहे સ્પર્શીવાળા હોય તે તે આ પ્રમાણેના આઠ સ્પર્શીવાળા હાઇ શકે છે તેના लगना अठार भा प्रभा छे. प्रेम-' देखे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देसे लहुए, देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे' ते पोताना भे. દેશમાં કર્કશ, એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત, એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હાય છે. આ પહેલેા લગ છે. ? અથવા ' देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशो गुरुकः देशों
Page #939
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्तमदेशिक सप्तायस्पर्शगतभानि०९११ देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः क्षाः २, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति प्रथमचतुष्कतृतीयो मङ्गः ३, देशः कर्कयो देशो मृटुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रक्षा इति चतुर्थः ४, एवं प्रथमचतुष्का । 'देसे कवडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देशः कर्कशः, देशो वृद्धकः, देशो गुरुकः, देशो लघुक, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रक्षाः २' इसके अनुसार वह एक देश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में शुरु, एकदेश में लघु एक देश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, 'देशः कार्कशा, देशः स्मृदुकः, देशो गुरुको, देशो लघुको, देशः शीतः, देश उगः, देशाः स्निग्धाः, देशो रुक्षः ३' यह तृतीय भंग है । इसके अनुसार वह एकदेश में पार्कश, एकदेश में मृतु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशो में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष हो सकता है ३ यह प्रथम चतुष्क का तृतीय भंग है 'देशः कर्कशा, देशो मृतुका, देशो गुरुकः, देशो लघुको, देशः शीतो, देश उष्णो, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इसके अनुसार वह एक.देश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीन, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शचाला हो सकता है इस प्रकार से यह प्रथम चतुष्क है, द्वितीय चतुष्क इस प्रकार लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशा स्निग्धः देशाः रुक्षाः२' पाताना शमा કર્કશ એક દેશમાં મદ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણું એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય छ. भा भील 1 छ. २ अथवा त 'देशः कर्कश देशो मृदुकः देशो गुरुको, देशो लघुको, देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' पाताना देशमा કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ अथवा ते 'देश• कर्कशः देशो मदुकः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देश': रूक्षाः४' पाताना देशमा ४ देशमा મે એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીન એકદેશમાં ઉણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષપર્શવાળ હોય છે ૪ આ રીતે આ પહેલી ચતુર્ભગી છે,
Page #940
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१२
भगवतीपत्रे देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे' देशः कर्कशो देशो पृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति द्वितीय चतुष्कस्य प्रथमो भङ्गः १, देशः कःशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उप्णा देशः स्निग्धो देशाः रूक्षा इति द्वितीयकस्य द्वितीयो भङ्गः २, देशः कर्कशो देशो मृदु को देशो गुरु को देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति द्वितीयचतुष्कस्य तृतीयो भङ्गः से है-'देसे कक्खडे, देसे मजए, देसे गहए, देसे लहुए, देखे सीए, देना उसिणा, देसे निद्धे, देसे लाखे १' यह द्वितीय चतुष्क का प्रथम भङ्ग है-इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में वृद्ध, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, इसका द्वितीय भङ्ग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशः मृदुका, देशी गुरुषः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देशा उषणाः, देशः स्निग्धा, देशा रूक्षाः' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में गील, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशः मृदुका, देशो जुरुकः, देशो लघुका, देशः शीतः, देशा उगाः, देशाः स्निग्धार, देशो रक्षः३' इसके अनुनार वह एकदेश में कर्कश, देश में
हवे यतुम"on मत आवे छे. १ मा प्रमाणे छ. 'देखे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देसे लहुए देसे सीए देसा उसिणा, देसे निद्धे देसे लक्खेतपाताना महेशमा ४४श मेशमा भृढ शंभ Y३ એક દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉણું એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ બીજી ચતુર્ભ ગીને પહેલે म छे. अथवा ते 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः लक्षाः२' पाताना देशमा ४४श એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણ એકદેશમાં સિનગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હોય છે. આ भील तुमाना भी
२ अथवा त 'देशः कर्कशः देशः मदुकः देशो गुरुकः देशो लघुक, देशः शीतः देशा उप्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' પિતાના દેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ
Page #941
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५२०९ अनन्तप्रदेशिक सप्ताप्टस्पर्शगतभङ्गनि० ९१३. ३, देशः कर्कशः देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा इति द्वितीयचतुच्कस्य चतुर्थों नङ्गः ४ । 'देसे कक्ख ढे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसा सीया देसे उसिणे देसे निढे देते रुक्खे देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लयुको देशाः शीताः देश उच्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति तृतीपचतकस्य प्रथमो भङ्गः १, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघु को देशाः शीवाः देश उष्णो देश. स्निग्धो देशाः मृदु, देश में गुरु, देश में लघु, देश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ब और एकदेश में रूक्ष स्पर्श स्पर्शराला हो सकता है इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा. देशः हतुका, देशो गुरुका, देशो लघुका, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रुक्षाः ४' हलके अनुसार वह एकद्देश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरू, एकदेश में लघु, एकदेश शील, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है 'देसे काखडे, देसेसउए, देले रुए, देसे लहए, देला सीया, देसे उलिणे, देले निद्धे, देसे रुक्खे' यह तृतीय चतुष्क का प्रथम भंग है, इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में स्मृदु, एकदेश में गुरू, एकदेश लघु, अनेक देशों में शीत, एशदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है, इसका वितीय भंग इस प्रकार से है-'देशः फर्कशा, देशो मृदुका, એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે, આ બીજી ચતુર્ભાગીને ત્રીજો ભંગ છે. ૩ मया ते 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः४' पाताना मेहेशमा ४४° शमा मुड એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે આ બીજી ચતુર્ભગીને ચે ભંગ છે, હવે ત્રીજી ચતુર્ભગીના ભંગ બતાવવામાં भाव छ.-'देसे कक्खडे, देसे मउर देसे गरुए देसे लहुए देसा सीया, ऐसे उसिणे देसे निद्धे देसे रुक्खे१चताना महेशमा श शभा भूई એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણું એકદેશમાં નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ત્રીજી ચતુ. गाना पडेती ग छ. १ अथवा त 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुका भ० ११५
Page #942
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
भगवतीसूत्रे
रूक्षा इति तृतीयचतुष्कस्य द्वितीयो भङ्गः २ देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशी लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति categoer तृतीय भङ्गः ३ । देवः कर्कशो देशी मृदुको देशी गुरुको देशी लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशाः रूक्षा इति तृतीय
देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देश ॥ शीताः, देश उष्ण, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षा!' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शबाला हो सकता है २, इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है- 'देशः फर्कशः, देशः मृदुकः, देशः गुरुरुः, देशो लघुरुः, देशाः शीताः, देश उष्ण, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' इसके अनुसार यह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है- 'देशः कर्कशः, देशी मृदुकः, देशो गुरुकः, देशी लघुकः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्याः, देशाः रूक्षाः ४' एकदेश में यह कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में स्क्ष सर्शवाला हो सकता है ४ चतुर्थ
-देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्गः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' येताना शे દેશમાં કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશામાં શીત એકદેશમાં ઉછ્યુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પवाणी होय थे, या श्री अतुर्भुजी ने। जीले लौंग छे. २ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष'३' पोताना शमांश उद्देशमां भृटु मेहेशभां ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ પશવાળા હાય છે આ ત્રીજી ચતુર્ભુ ગીના त्रीले लौंग छे. उ अथवा ते 'देश: कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः४' येताना 5. દેશમાં કશ એદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશામાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શે - वाणी होय छे. मात्री अतुल गीन। थेोथो लग छे. हवे थे:थी अतुल
ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં
Page #943
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ. ५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्तास्पर्शगत भङ्गनि० ९१५ चतुest चतुर्थी भङ्गस्तदेवं तृतीयचतुष्कः । 'देसे कवडे देसे मउपदेसे गरुर देसे लहुए देना सीया देता उमिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे४' देशः कर्कशो देशी मृदुको देशी गुरुको देशी लघुको देशाः शीताः देशा उष्णा देशः रितम्धो देशो रूक्ष इति चतुर्थचतुष्कस्य प्रत्रनो भङ्गः १, देश: कर्कशो देशी मृदुको देशी गुरुको देशी लघुको देशाः शीता देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशाः रूक्षा इति चतुर्थचतुष्कस्य द्वितीयो मतः, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशी गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति चतुर्थचतुष्कस्य चतुष्क इस प्रकार से है - 'देसे फक्खडे, देसे भउए, देसे गरुए, देखे लहुए, देखा लीया, देखा उक्षिणा, देखे निहे, देते लुक्खे १' यह इलका प्रथम भंग है इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १ इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है- 'देश: कर्कशः, देशो मृदुकः, देशी गुरुकः, देशी लघुकः, देशाः शीता', देशा उष्णा', देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, इसका तृतीय भङ्ग इस प्रकार से है- 'देश: कर्कशः, देशो मृदुकः, देशी गुरुकः, देशी लघुकः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु,
शीना अगो मताववामां आवे छे. - ' देखे कक्खडे देखे मउए देसे गरुए देखे लहुए देखा सीया, देसा उक्षिणा, ऐसे निद्धे देखे लुक्खे१' अथवा ते पोताना એકદેશમાં ક શ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં શુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા होय छे. आ थोथी अतुल जीना पड़े। लंग हे १ अथवा ते ' देशः कर्कशः देशो मृदुः देशो गुरुः देशो लघुकः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्वः देशो रूक्ष २' घेताना शमांश उद्देशमां भृहु उद्देशमां गुड् એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશેમાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ પશવાળા જાય છે. આ ચેાથી ચતુભ''ગીના ખીન્ને लंग छे. २ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशों मृदुको देशो गुरुकः देशो लघुः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' पोताना देशमां श
Page #944
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१६
radha
तृतीयो भङ्गः । देशः कर्कशो देशी मृदुको देशी गुरुको देशी लघुको देशाः शीताः देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः इति चतुर्थचतुष्कस्य चतुर्थी भङ्गा ४, ४, । 'एव चचारि चउक्का सोलस भंगा' एते चत्त्रारचतुष्काः पोडशमङ्गाः | 'देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसा लहुया देते सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे' देशः कर्कशो देशी मृदुको देशी गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश
एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में For' अनेक देशों में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शावाला हो सकता है ३ इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है - 'देशः कर्कशः, देश:
मृदुकः, देशो गुरुरुः, देशो लघुकः, देशाः शीताः, : देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एक देश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीन, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शाला हो कता है ४, 'एए चत्तारि चक्का. सोलस भङ्गा' इस प्रकार से इन चारों चतुष्कों के ये सोलह भंग है ।
'देते कक्खडे, देले मउए, देखे गए, देसा लहुया, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे मिद्धे, देखे लक्खे' यह भङ्ग लघुपद को बहुवचन में रखने से हुआ है, यहां पर भी चार भंग होते हैं - यह उनमें से पहिला संग है, इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एक
એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા ડાય छे. या थोथी अतुल गीन। त्रीले लग है 3 ' देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशी गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीतः देशा उगाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' अथवा ते पोताना देशमांश शमां भृटु देशभां गु३ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ પળે હું ય છે. આ ચેાથી ચતુસ ગીના थोथे। लौंग छे. ४ ' एवं चत्तारि चउक्का खोलस भंगा' या रीते या थारे ચતુર્ભ ́ગીના કુલ સાળ ભગો થાય છે
હવે લઘુ પદને મહુવચનમાં ચેાર્થીને જે લગો થાય છે. તેના પ્રકારો अताववामां आवे छे.- 'देसे कक्खडे देसे मउर देखे गए देखा लहुया देखे सीए देखे उखिणे देसे निद्धे, देसे लुक्खे' ते येताना शमां शोદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં
Page #945
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शे०२० उ. ५०९ अनन्तप्रदेशिके सप्तास्पर्शगतभङ्गनि० ९१७ उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति लघु बहुत्वघटित प्रथमचतुष्के मयगो भङ्गः १, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशी गुरुको देशा लघुकाः देशः श्रीतो देश उष्णो देश: स्निग्धो देशाः रूक्षा इति बहुत्वविशिष्ट लघुघटित प्रथमचतुष्कस्य द्वितीयो भङ्गः२, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशी गुरुको देशा लघुकाः देशः गीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति बहुत्वविशिष्टलघुघटित प्रथमचतुष्कस्य तृतीयो देश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीन, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, 'देश: कर्कश', देशो दुकः, देशी गुरुकः, देशा लघुकाः, देशाः शीतः, देश उष्णः, देश: स्निग्धः, देशाः रक्षाः २' ऐसा यह द्वितीय भंग हैइसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, 'देश: कर्कशः, देश: मृदुः देशी गुरुकः, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देशः sort, देशाः स्निराः, देशो रूक्षः ३' ऐसा यह तृतीय भंग है - इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और एकदेश में रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, 'देश: कर्कशः, देशो मृदुकः, देश गुरुङ, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षा:' ऐसा यह चतुर्थभंग है - इसके अनुसार वह एक
ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પવાળા હાય છે. આ પહેલે लौंग छे. १ अथवा ते 'देशः फर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुरुः देशा लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रुक्षाः २' पोताना मेहेशभां કઈશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં ઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉથ્થુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શી વળે हे.थ थे, आा जीने लौंग हे. २ अथवा ते 'देश' कर्कशः देशः मृदुकः देशो गुरुकः देशा लघुकाः देशः पीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धा देशो रुक्षः ३' પેાતાના એકદેશમાં ક શ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશે માં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ
वाह! छे यात्रीले लौंग हे 3 यात्रा ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशी गुरुकः देशा लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्वाः देशाः रूक्षाः४' येऽहेशभां ४४ देशमां भृह उद्देशमां गु३ अनेक देशोभां लघु
Page #946
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे भङ्गः ३, देशः कर्कशो देशो मृको देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा इति चतुर्थों भङ्गः ४। देशः कर्षशो देशो मुस्को देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देशा उष्णा देशः स्निग्यो देशाः रूक्षा.२, देशः कर्कशी देशो मृदुको देशो गुरुको देश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उषा, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ इस प्रकार के थे ४ भंग यहुत्व विशिष्ट लघुग्दघाटन प्रथम चतुक के हैं, पहत्व विशिष्ट लघुपदघटित द्वितीय चतुष्क के चार भंग इस प्रकार से हैं-'देशः कर्कशः, देशो मृका, देशो शुभका, देशा लघुताः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशो रक्षः १' एकदेश में वह कर्कश, एकदेश में स्मृनु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रक्ष स्पर्श वाला हो सकता है १, द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशो मृनुका, देशो गुरुका, देशा लघु धाः, देशः शीना, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धा, देशाः रक्षाः२' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में हु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष हो सकता है २ तृतीय भंग इस
એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ચે ભંગ છે. ૪ આ ચાર ભંગો લઘુપદને બહુવચનથી જેને પહેલી ચતુર્ભગીના બનાવવામાં આવ્યા છે.
હવે બહુવચન વાળા લઘુપદના બીજી ચતુર્ભગીના ચાર ભંગો બતાવવામાં भाव छ.-'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशा लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूमः१ ते 11ना महेशमा ' એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ વાળે होय छे. मा ५३। छे. १ मयत 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशः शीतः देशा उष्गा देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એક દેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ
એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશે મા । ३१ पशवाय डाय छे. मा भान छ. २ अथवा त 'देशः कर्कशः
Page #947
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. २० उ. ५०९ अनन्त प्रदेशिके सप्तास्पर्शगतभङ्ग नि० ९१९ देशाः लनुकाः देशः शीतो देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देवो रूक्षः ३, देशः कर्कशो देशी मृदुको देशी गुरुको देशा लघुकाः देशः शीनो देवा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४, देशः कर्कशो देशी मृदुको देशी गुरुको देशा लकाः देशाः गीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमः १, देशः कर्कशो प्रकार से है - 'देश: कर्कशः, देशी मृदुकः, देशो शुरुकः, देगाः लघुकाः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देश रुक्षः ३' एकदेश में वह कर्कश, एक देश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एक देश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, चतुर्थ भंग इस प्रकार से है'देश: कर्कशः, देश' मृदुकः, देशी गुरुको, देशा लघुकाः, देशः शीतः देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इसके अनुसार वह एक देश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, महत्वविशिष्ट लघुपद घटित तृतीय चतुष्क के ४ भंग इस प्रकार से है - 'देशः कर्कशः, देशो मृदुको, देशी गुरुको, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः १' यह इसका पहिला भंग है, इसके अनुसार यह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में
देशो मृदुकः देशी गुरुकः देशा लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' येताना शमांश उद्देशमां भृटु उद्देशभ ગુરૂ અનેક દેશામાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ પશવાળા હોય છે. આ ત્રીજે ભંગ છે. ૩ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशा स्निग्धा देशाः रूक्षाः ४' पोताना उद्देशभां 85 मेદેશમાં મૃહુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પશવાળા હાય છે, या थोथे। लौंग छे. ४
હવે બહુવચનવાળા લઘુપદની ચૈાજનાવાળા ત્રીજી ચર્તુભ'ગીના ભ‘ગા मताववामां आवे छे.--' देशः कर्कशः देशो मृदुको देशी गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रुक्षः १' ते पोताना उद्देशभां કર્કશ એકદ્દેશમાં મૃદું એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશેમાં લઘુ અનેક દેશેામાં
Page #948
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२०
भगवती सूत्रे
देशो मृदुको देशी गुरुको देशाः लघुका देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः क्षाः २, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशी गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशी रूक्षः ३ । देशः कर्कशो देशी मृदुको देशी गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीनाः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ | देशः कर्कशो देशो मृदुको देशी गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः
लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, और एकदेश में रक्षस्पर्शवाला हो सकता है १, हलका द्वितीयभंग इस प्रकार से है - 'देश: कर्कशः, देश. मृदु, देशो गुरुगे, देशा लघुकाः, देशा। शीताः, देश
"
Gore, देश: स्निग्धो, देशाः लक्षाः २' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शबाला हो सकता है २, इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है - 'देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देशी गुरुकः, देशाः लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशो रुक्षः ३' एकदेश में वह कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूप वाला हो सकता है ३ इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है'देश: पर्कशः, देशो मृटुक, देशी गुरुकः, देशाः लघुकाः, देशाः शीताः देश उच्गः, देशाः स्निग्धा, देशाः रुक्षा:' इसके अनुसार वह एकदेश
શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પશવાળા होय छे. या रीते सा पड़े। लौंग छे. १ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुको: देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धो देशाः रूक्षा २' पोताना मेऽद्देशमां ४१श मेऽद्देशभां भृटु मेऽद्देशमां गु३ मने દેશેામાં લઘુ અનેક દેશામાં શીત એકદેશમાં ઉથ્થુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અનેક द्वेशोभां इक्ष स्पर्शवाणी डेय छे. या भीले लौंग छे. २ अथवा ते ' देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देश उगः, देशः: स्निग्ध : देशो रूक्षः३' ते पोताना शेहेशभांश अने हेशभां भृहु उद्देशभां गु३ अने દેશમાં લઘુ અનેક દેશેમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને श्रेऽद्देशमां ३क्ष स्पर्शवाणी होय छे. या त्रीले लौंग छे उ अथवा ते ' देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः, देशा लघुकाः, देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षा. ४' ते पोताना मेहेशभांश उद्देशमां भृड मेडेशभां
Page #949
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. २० उ. ५०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगन भङ्गनि० १२१ देशा उच्णा देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, देशः कर्कशो देशी मृदुको देशी गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, देशः कर्कशो देशी मृदुको देशी गुरुको देशा लघुकाः देशा' शीवाः देशा उष्णाः देशाः
में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रुक्ष स्पर्शशला होना है ४' महत्व विशिष्ट लघुपद टेल चतुर्थ चतुष्क के ४ भंग इस प्रकार से हैं- 'देश फर्कशः, देशो छ, देशो गुरुकः, देशा लघुकाः, देशाः शीनाः, देशा उष्णाः, देश: स्निग्धः, देशो रूक्षः १' एकदेश में वह कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीन, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शाला हो सकता है १ यह इसका प्रथम भंग है इसका द्वितीय अंग इस प्रकार से है- 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः, देशी गुरुको, देशा लघुकाः, देशाः शीता, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' एकदेश में वह कर्कश, एकदेश में मृदु, एक देश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्गवाला हो सकता है २, इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है- 'देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देशी गुरुको, देशा लघुका', देशाः शीना, देशा उष्णाः, देशाः
ગુરૂ અનેક દેશામાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હોય છે. આ ચેાથેા ભંગ છે. ૪ હવે મહુવચનવાળા લઘુપદથી ચેાથી ચતુભ'ગીના ચાર ભાંગાએ ખતાवामां आवे छे.- 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देश शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १' ते घोताना देशमां श એકદેશમાં મૃદુ એકઙેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પશવાળા હાય छे. १ आा प्रभाचे या पहेलो लौंग छे. १ अथवा ते ' देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' પેાતાના એકદેશમાં કર્કશ એદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ અનેક દેશે!માં શીત અનેક દેશે!માં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં ३क्ष स्पर्शवाणी होय हे भा जीने लौंग छे. २ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः
Page #950
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२२
भगवतीसूत्रे
स्निग्धाः देशो रूक्ष इति तृतीयः ३ । देशः कर्कशो देशो मृदुको देशी गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्याः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । ' एवमेए गरुपणं एगत्तएणं लहुएणं पुहुत्तएणं सोलस भंगा कापत्रा' एवमेते गुरुकेण एकत्वेन लघुन पृथकत्वेन पोडश भट्टाः कर्त्तव्याः, चतुर्णां कर्कशादिपदानां सविपर्ययाणामाश्रयणादष्टौ स्पर्शाः, एते व वादरस्य न्धस्य द्विधा विकल्पितस्यस्निग्धाः, देश रूक्षः ३' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एक देश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शाला हो सकता है ३, इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है - 'देश : कर्कशः, देशः मृदुकः, देशो गुरुकः, देशा लघुक्काः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशा' रुक्षाः ४' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, 'एवमेए गरुएणं एगत्तएणं लहुएणं पु६त्तएणं सोलस भंगा कायव्या' इसी प्रकार से गुरुपद को एकवचन में और लघुपद को बहुवचन में रखकर सोलह भंग करना चाहिये, सविपर्यय कर्कशादि पदों के आश्रयण से - कर्कश १, इसका विपरीत मृदु २ गुरु ३ इसका विपरीत लघु ४, शीत ५ इसका विपरीत उष्ण ६, स्निग्ध ७ और इसका विपरीत रुक्ष ८ इस प्रकार के करने
देशो रूक्षः३' पोताना उद्देशमांश उद्देशमां भृह उद्देशमां गु३ अने દેશેામાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હેાય છે. આ ત્રીજે ભગ છે. ૩ અથવા તે देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' पोताना उद्देशमां ४श उद्देशमां भृटु - દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શી બે હાય છે. આ थोथे। लौंग छे. ४ 'एवमेए वरुणं एत्तरणं लहुरणं पुहुत्तएणं सोलस भंगा कायव्वा' खान प्रभाो गु३पहने से,वयनमा भने सघुयहने महुवयंनभां ચાર્જીને સેાળ ભગા મનાવી લેવા. ફેરફ રવાળા ક શ વિગેરે પદેાના આશ્રયથી કર્કશ ૧ તેના વિપરીત મૃદુ ર્ ગુરૂ૩ તેના વિપરીત લઘુ ૪ શીત ૫ તેના વપરીત ઉષ્ણુ ૬ સ્નિગ્ધ છ અને તેના વિપરીત રૂક્ષ ૮ આ રીતે ચેાજના ફર
Page #951
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५सू०९ अनन्तप्रदेशिक सप्तायस्पर्शगतभनि०९२३ एकत्रदेशे चत्वारो विरुद्धास्तु द्वितीयदेशे इति, एषु च स्पर्गेषु एकत्वानेकत्वाभ्यां भङ्गका भवन्ति, रूक्षपदेन एकवचनान्तेन बहुवचनान्तेन द्वौ, एतौ च स्निग्धैकवचनेन लब्धौ एतावेव स्निग्धवहुवचनं लभेते, एवे चत्वारो भगाः सूत्रे एव चतुष्केण दर्शिताः, तथा एतेष्वेव अष्टमु पदेषु उष्णपदेन बहुवचनान्तेन उक्त चतुर्भङ्गी से आठ स्पर्श होते हैं-द्विधा विकल्पित पादर स्कन्ध के एकदेश में चार और द्वितीय देश में दूसरे विरुद्ध चार स्पर्श रहते हैं इन स्पर्शी में एकत्व और अनेकत्व को लेकर भंग बनते हैं । रुक्षपद के एकवच. नान्त से और बहुवचनान्त से दो अंग बनते हैं, पहिला भंग और तीसग भग रूक्षपद के एकवचनान्त से बने हैं तथा-द्वितीय और तृतीय भंग रुक्षपद के बहुवचनान्त से बने हुए हैं इसी प्रकार से स्निग्ध के एकवचनान्त से प्रथम भंग और दितीय भंग यने हैं और स्निग्धपद के बहुवचनान्त से तृतीय भंग और चतुर्थ भंग बने हैं। यह बात 'देसे कक्खडे, देखे भइए, देखे गए देले लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे इस प्रकार के कथन में जो चार भंग बने हैं, उनके विषय में कही गई है, 'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देसे लहुए, देसे सीए, देसा उलिणा, देले निद्धे, देसे लुक्खे' इस प्रकार के कथन में पूर्वोक्त कथन से यही भिन्नता है कि यहां उष्णपद को बहुवचनान्त किया गया है पूर्वोक्त कथन में उष्णपद एकવાથી આઠ સ્પર્શ થાય છે. બે પ્રકારના વિકલ્પવાળા બાદશ સ્કંધના એકદેશમાં ચાર અને બીજા દેશમાં બીજા અવિરૂદ્ધ ૪ ચાર સ્પર્શે રહે છે. આ સ્પર્શોમાં એકપણું અને અનેકપણુને લઈને ભગો બને છે. રક્ષ પદના એકવચનના તથા બહુવચનના પ્રયોગથી બે ભાગો થાય છે. પહેલા અને ત્રીજો ભંગ રૂક્ષ પદના એકવચનના પ્રયોગથી બને છે, તેમજ જે અને ત્રીજો ભંગ રૂક્ષ પદના બહુવચનના પ્રગથી થાય છે. એ જ રીતે સિનગ્ધ પદના એકવચનના પ્રયાગથી પહેલે અને બીજો ભંગ થયેલ છે. અને સિનગ્ધ પદના બહુવચનના प्रयागयी
त्रीमने याया 1 थाय छे. २४ पात 'देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निढे देसे लुक्खे' આ પ્રકારના કથનમાં જે ચાર ભેગા થાય છે. તેના સંબંધમાં કહી છે. 'देखे कक्खडे देसे मउए देसे गहए देसे लहुए देसे सीए देसा मसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे' मा ना थनमा पूर्वरित ४थनथी मेरा ३२॥२ छ :આ પ્રકારમાં ઉષ્ણ પદને બહુવયનાન કર્યું છે. બાકીના રૂક્ષ સ્નિગ્ધ પદના
Page #952
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
भगवती सूत्रे
युक्तेन अन्ये चत्वारो भङ्गा भवन्ति, एवं शीतपदेन बहुवचनान्तेनैव अन्ये चत्त्रारो भङ्गा भवन्ति, तथा शीतोष्णपदाभ्यामेते एव चत्वारो भङ्गा मिलित्वा षोडश एते भवन्ति, तथा लघुपदेन बहुवचनान्तेन एते एव चत्वारः तथा लघुशीतपदाभ्यां बहुवचनान्ताभ्यामेते एव चत्वारो भङ्गाः, एवं लघूष्णपदाभ्यां चत्वारो भङ्गाः, एवं लघु शीतोष्पदैरपि चत्वारो भङ्गाः, तदेवमेतेऽपि षोडश भवन्ति एतदेव वचनान्त किया गया है बाकी का रूक्ष स्निग्धपद के एकवचनान्त और बहुवचनान्त सम्बन्धी कथन पूर्वोक्त जैसा ही है इस प्रकार के कथन में भी चार भङ्ग बने हैं । 'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देसे लहुए, देला सीया, देसे उसणे, देसे निद्धे, देसे लक्खे' इस प्रकार के कथन में 'शीतपद' को बहुवचनान्त किया गया है इस कथन में भी ४ भंग हुए प्रकट किये गये हैं यहां पर भी रूक्ष, स्निग्ध को एकवचन और बहुवचन में रखकर भङ्ग रचना हुई है 'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देखे लहुए, देसा सीया, देसा उसिणा, देसे निद्धे, देसे लक्खे' इस प्रकार के कथन में भी चार भंग पूर्वोक्तरूप से रूक्ष स्निग्ध, पद को एकता और अनेकता से हुए हैं, यहां पर शीन और उष्णपदों में बहुवचनान्ता हुई है । इस प्रकार से ये सब भंग मिलकर १६ भंग हो जाते हैं । 'देते कक्खडे, देखे मउए, देले गरुए, देसा लहुया, देसे सीए, देखे उसणे, देले निद्धे, देसे लक्खे ४' इस प्रकार के कथन में
એકવચનાન્ત અને બહુવચનાન્ત સ`બંધીનું કથન પહેલા કહ્યા પ્રમાણે જ છે. आा प्रभाऐना उथन प्रारभां पशु यार लगी थाय छे ' देखे कक्खडे देसे मउ देसे गरुए देसे लहुए देखा खीया देसे उचिणे देखे निद्धे देसे लुक्खे' એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશામાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પવાળા હાય છે. આ પ્રકારના કથનમાં શીત પદને મહુવચનથી કહ્યું છે. આ કથન પ્રકારના પશુ ચાર ૪ ભંગા પહેલાં ખતાવ્યા છે. અહિયાં પણુ રૂક્ષ અને स्निग्धने शेऽवयन भने महुवयनमां येोलने लगोनी रथना थ छे. 'देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुर देते लहुए देसा सीया देखा उसिणा देसे निद्धे ऐसे लुक्खे' था अारना उथन अारमा पशु ४ यार लगे पूर्वेत ३ये इक्ष સ્નિગ્ધ પદના એકપણા અને અનેકપણાથી થયા છે. આમાં શીત અને ઉષ્ણુ પદામાં મહુવચનના પ્રયાગ થયા છે. આ રીતે આ તમામ ભ ંગા મળીને ૧૬ सोण थ लय छे. 'देसे कक्खडे देसे मउए देखे गरुए देसा लहुया देसे सीए देखे उसणे देसे ' निद्धे देसे लुक्खे४' था अारना उथन अारभां यथ
Page #953
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताप्टस्पर्शगतभनि० ९२५ सर्वम् , 'एवं गरुएणं एगलएणं लहुएणं पुहुत्तएणं' इति वाक्येन दर्शितम् , एकत्रचनान्तेन गुरुकेन लघु केन बहुवचनान्तेन लघुकेनेत्यर्थः । एवं कर्कशपदेन एकत्र चनान्तेन गुरुपदेन बहुवचनान्तेन एते एव पुनः पोडशभङ्गान् लभन्ते इति दर्शयन्नाह-'देसे कक्खढे देसे मउए देसा गरुया' इत्यादि, 'देसे कक्खढे देसे मउए देसा गरुया देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे४, भी ४ भंग हुए हैं यहाँ लघुद को बहुवचनान्त किया गया है तथा लघुपद और शीतपद को बहुवचनान्त करके ४ भंग और धनते हैं, इसी प्रकार से लघु, और उष्णपद को बहुवचनान्त करके ४ भंग बनाये जाते हैं इसी प्रकार से बहुवचनान्त करके लघु, शीत, और उष्णपदों के द्वारा भी ४ भंग बनाये जाते हैं यही बात 'एवं गरुएणं एगत्तएणं लहुएणं पुष्टुत्तएण' इस वाक्य से प्रकट की गई है । अर्थात् गुरुपद को एकवचन में और लघुपद को बहुवचन में रखकर और भी १६ भङ्ग इसी प्रकार से बनते हैं। तात्पर्य कहने का यह है कि यहां पर जितने भी ये चतुष्क प्रकट किये गये हैं उन सबके १६-१६ भंग बनते हैं। ___अघ यह प्रकट किया जाता है कि जप कर्कशपद को एकवचनान्त
और गुरुपद को बहुवचनान्त किया जाता है तब ये ही भग और १६ भङ्गरूप में परिणत हो जाते हैं जैसे-'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसा गल्या, देसे लहुए, देसे सीए, देखे उखिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे ४' ૪ ચાર ભાગે થયા છે. આમાં લઘુ પદને બહુવચનથી જેલ છે. તથા લઘુ પદ અને શીત પદને બહુવચનથી યેજીને ૪ ચાર ભગો બનાવાય છે. એજ રીતે લઘુ શીત ઉણપને બહુવચનાન્ત કરીને પણ ૪ ચાર ભંગ બનાવાય છે से वात 'एवं गएणं एगत्तएणं लहुए गं पुहत्तएणं' मा सूत्र५४थी ताव છે. અર્થાત ગુરૂ પદને એકવચનમાં અને લઘુ વિગેરે પદેને બહુવચનમાં રાખીને પણ બીજા ૧૬ સોળ ભાગે થાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કેઆ પ્રકરણમાં જેટલી ચતુર્ભગીઓ બતાવવામાં આવી છે તે તમામના ૧૬૧૬ સોળ સોળ ભંગ થાય છે.
હવે એ બતાવવામાં આવે છે કે-જ્યારે કર્કશ પદને એકવચન અને ગુરૂ પદને બહુવચનવાળું બનાવવામાં આવે છે. ત્યારે આજ ભંગ ૧૬ સોળ
३२ मनी लय छे. तसा प्रभारी छ-'देसे कक्खडे देसे मउए देसा गरुया ऐसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुखे४' मा शतना
Page #954
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
भगवती सूत्रे
refa सोलभंगा कायन्त्रा' देशः कर्कशो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४, एतेऽपि षोडशमङ्गाः कर्त्तव्याः, अत्रापि वहुत्वविशिष्टगुरुकघटिताष्टस्पर्शेष्वपि चतुश्चतुष्टकं कृत्वा पोडशभङ्गा रचनीयास्तथाहि देशः कर्कशो देशी मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमचतुष्कस्य प्रथमो भङ्गः १, देशः कर्क शो देशी मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्ध देशाः रूक्षा इति प्रथमचतुष्कस्य द्वितीयो भङ्गः २, देशः इस प्रकार के कथन में ४ भङ्ग बनते हैं और इन चार भङ्गों के और भी १६ भङ्ग बनते हैं जो इस प्रकार से हैं- 'देशः कर्कशः, देशो नृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्वः देशो रूक्ष' ऐसा यह भङ्ग प्रथम चतुष्क का पहिला भङ्ग है शेष तीन भङ्ग बनाने के लिए रूक्ष स्निग्वपद में एकत्व, अनेकत्व किया गया है'जैसे- 'देश: कर्कशः, देशी मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रुक्षाः' यह द्वितीय भङ्ग है, इसमें गुरुपद में तो बहुवचनता है ही क्योंकि बहुवचन विशिष्ट गुरुपद के योग से ही यहां चार चतुष्क हुए हैं उनमें प्रथम चतुष्क के प्रथम भङ्ग को तो दिखला ही दिया गया है, उसमें स्निग्व और रूक्षपद में
લગ
કથન પ્રકારમાં ૪ ચાર ભગા અને છે. અને એ ચાર ભગેડના બીજા ૧૬ सोज अंगो थाय छे ? मा प्रभावे छे. - ' देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १ ते પેાતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃહુ અનેક દેશેામાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પશવાળા હાય છે. આ પહેલી ચતુલગીના પહેલા ભંગ છે. ખાકીના ત્રણ મનાવવા રૂક્ષ અને સ્નિગ્ધ પ૪માં એકપણુ અને અનેક थाना प्रयोग श्वासां भावे छे. प्रेम-' देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' ते પેાતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશેામાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામા રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હાય છે. આ ખીજો ભાગ છે. ૨ આ ભંગમાં ગુરૂપદમાં તે બહુચત જ છે. કેમકે હુવચનથી વિશિષ્ટ ગુરૂ પદના ચાગથી જ અહિંયાં ૪ ચાર ચતુમ ગીયા થઈ છે. તેમાં પહેલી ચતુગીને પહેલે ભંગ તા ખતાન્યા જ છે. તેમાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પદમાં એકવચનના પ્રયેળ થયા છે.
Page #955
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ. ५ सू०९ अनन्तमदेशिके सप्तास्पर्शगन महनि० ९२७ दो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उग्णो देशाः स्निग्धाः देशी रूक्ष इति प्रथमचतुष्कस्य तृतीयो भङ्गः ३, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशी लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा इति चतुर्थः ४ । देशः वर्कशो देशी मृदुको देशाः गुरुहाः देशो लघुको एकत्व विवक्षित हुआ है यह द्वितीय भङ्ग है, इसमें स्निग्धपद में एकत्व और रूक्षपद में बहुत्व विवक्षित हुआ है, इसका तृतीय भङ्ग हस प्रकार से है- 'देश: कर्कशः, देशो नृटुकः, देशा गुरुकाः, देशी लघुकः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्शः, देश: रूक्षः ३' यहां स्निग्ध पद में बहुवचनता और रूक्षपद में एकवचनता विवक्षित हुई है हा
तु भङ्ग इस प्रकार से है - 'देशः कर्कशः, देशो सृबुकः, देशाः गुरुकाः, देश: लघुकः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रुक्षाः' यहां स्निग्s और रुक्ष दोनों पदों में बहुवचन विवक्षित हुआ है इस प्रकार से ये प्रथम चतुष्क के ४ भङ्ग है और ये : भङ्ग बहुवचनयुक्त गुरुपद के योग से हुए हैं इन सब में रूक्ष स्निग्ध पदों में एकता और अनेकता विवक्षित हुई है इसी प्रकार से द्वितीय चतुष्क के ४ गों को प्रकट किया जाता है - इसमें उष्णपद में बहुवचनता विवक्षित हुई
આ રીતે આ બીજો સંગ કહ્યો છે ૨ આમાં બ્ધિ અને ક્ષ પદમાં એકपशु णतावेस छे. ' देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' ते पोताना देशमा शोદેશમાં મૃદુ અનેક દેશેામાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ પળેા હેાય છે. આ ભંગમાં સ્નિગ્ધ પટ્ટમાં બહુવચન અને રૂક્ષ પદમાં એકવચનના પ્રત્યેાગ થયા છે આ त्रीले लौंग छे. 3 अथवा ते ' देशः कर्कश. देशी मृदुकः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देश. शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' पोताना म्हेशभां કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશામાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હાય છે. આ ભંગમાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ એ બન્ને પદામાં બહુવચનના પ્રત્યેાગ થયેા છે આ રીતે આ પહેલી ચતુલ ગીના ૪ ચાર ભગા થયા છે, અને
આ ચાર ભંગા બહુવચનવાળા ગુરૂપદના યેાગથી થયા છે. આ गधा ભગામાં રૂક્ષ અને સ્નિગ્ધ પદામાં એકપણુ અને અનેકપણુ થયેલ છે. હવે એજ રીતે બીજી ચતુલગીના ૪ ચાર ભ ંગા બતાવવામાં આવે છે. તેમાં Gष्ट्यु यदृभां महुवयनना प्रयोग उरेल छे, ते या प्रभा] छे.-— देशः कर्कशः
Page #956
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२८
भगवतीसूत्रे देशः शीनो दशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, देशः कर्क शो देशी मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशः शीवो देशा उष्णाः देश: स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, देशः कर्कशो देशो मृतुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, देशः व केशो देशो मृदुको है-'जैसे-'देशः कर्कशा, देशो मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशी लघुक्का, देशः शीनः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः १' यह इसका प्रथम भंग है-इसमें गुरूपद की बहुवचनता के साथ उष्णपद में बहुवचनता विवक्षित हुई है १, द्वितीध मंग इस प्रकार से है-देशः कर्कशः, देशः मृदुरू', देशा गुरु कार, देशो लघु रूः, देशः शीन:, देशा उष्णा, देशः स्निग्धा देशाः रूक्षाः २' यहां गुरुपद में बहुवचन के साथ २ उष्ण पद में और रुक्षपद में बहुवचनता विवक्षिन हुई है तुनीय भंग इस प्रकार से है-'देशः क कैशः, देशः मृतुका, देशाः गुरुकाः, देशो लघुकः देशः शीता, देशा उणाः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' यहां पर गुरुपद में बहुवचनता के कथन के साथ साथ उष्णपद में एवं स्निग्धपद में बहुवचनता कही गई है। इसका चतुर्थं भंग इस प्रकार से है-'देशः देशो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१ ते पाताना मे देशमा ४°श देशमा भृष्ट भने देशमा ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં ગુરૂપદના બહુવચનની સાથે ઉષ્ણ પદમાં પણ બહુવચનને પ્રવેગ કરેલ છે. એ રીતે બીજી यतम गाना पडे। म छे. १२ ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એ દેશમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં ગુરૂપદમાં બહુવચનની સાથે ઉષ્ણુ પદ અને રૂક્ષ પદમાં પણ બહુવચનને પ્રવેગ કરવામાં આવેલ છે. એ રીતેम भी 12. २, म त 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशाः गुरुकाः देशः लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष ३' पाताना मे દેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળો હોય છે આ ભંગમાં ગુરૂ પદમાં તથા ઉષ્ણુ અને સ્નિગ્ધ પદેમાં પણ બહુવચનને પ્રગ કરેલ છે. આ રીતે આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ અથવા
Page #957
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका श०२० उ. ५ सू०९ अनन्त प्रादेशिके सप्तास्पर्शगतभङ्गनि० ९२९
देशाः गुरुः देशी घुको देश शीवो देगा उष्णाः देशाः स्निग्याः देवाः रूक्षाः ४ | देश: पर्कशो देशी मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देखो रूक्षः १, देगः कर्कशो देशी मृदुको देशी गुरुको देशी लघु को देशाः शीता. देश उन्मो देशः लिनो देगाः रूक्षाः २, देशः कर्कशो
"
कर्कशः, देशः, देखा गुरुताः देगे लघुः देवः चीनः देशा उष्णा', देशाः स्निग्धाः देशाः क्षाः ४ यहां पर गुरुपद में बहुवचन के कथन के साथ २ उष्णपद में पद में और रुक्षपद में बहुaara चिक्षि हुई है ४ तृतीय प्रकार से है- 'देश: कर्कशः, देश, देशाः गुरुः देशः लघु, देशाः शीतः देा उष्ण, देशाः स्निगः, देश: रूक्षः १' इस तृतीयचतुष्क में शतपद में बहुवचनता हुई है, अतः इसका यह प्रथम भंग है, द्वितीय भङ्गका इस प्रकार से है - देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देश गुलाः, देशो लघुकः, देशाः शीता, देश उष्णः, देशः स्त्रियः देशाः रुक्षाः ' इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है- 'देशः कर्कशः, देश दुका,
દશામાં ઉષ્ણુ અનેક સ્પર્શીવાળે હાય છે.
ते ' देशः कर्कश. देशः मृदुकः देशाः गुरुक्काः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः ख्क्षा ४' पोताना उद्देशभां भृटु भने देशोभां ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશામાં રૂક્ષ આ ભાઁગમાં ગુરૂપદ્મમાં તથા ઉષ્ણુપદ સ્નિગ્ધપદ અને રૂક્ષપદમાં બહુવચનને પ્રયાગ કરવામાં આવેલ છે. એ રીતે આ ૪ ચેાથેા ભંગ છે. હવે ત્રીજી अतुभ ंगी णताववामां आवे छे - देशः कर्कश देशो मृदुकः देशाः गुरुका' देशः लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देश: रूक्ष १' अथवा ते चताना એકદેશમાં કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પવાળા હેાય છે આ ભંગમાં શીતપદમાં બહુવચનના પ્રયાગ કરેલ છે रीते मा श्री अतुल जीना पड़े। लौंग छे, १ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशः लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' पोताना देशमांश शमां भृटु भने शोभां शुइ અનેક દેશેામાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં અનેક દેશે!માં રૂક્ષ સ્પવાળા હાય છે. આ ખીન્ને ભંગ છે. ' देशः कर्कश' देशो मृटुकः देशाः गुरुकाः देशः लघुक' देशाः शीताः देश उष्णः
એ
સ્નિગ્ધ અને
અથવા તે
Page #958
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३०
भगवतीसरे देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशाः शीता: देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, देशः कर्कशो देशो मृदुको दशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा: रूक्षाः ४। देशः कर्क शो देशो मृदु को देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, देश: फर्क शो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उप्णाः देशः देशाः गुरुकाः, देशः लघुकः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशः रुक्षः ३' इस तृतीय चतुष्क के तीसरे भंग में गुरुपद की बहुघचनता के साथ २ शीत और स्निग्धपद में पहुवचनता कथित हुई है ३, इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्मशः, देशो मृदुका, देशो शुरुको, देशो लघुको, देशाः शीताः, देशा उष्णः, देशाः स्निग्धार, देशाः रुक्षाः ४' इलके इल चतुर्थ भंग में शीतपद में पहुवचनता के साथ २ स्निग्ध और रक्ष पदों में बहुवचनता हुई है-चतुर्थ चतुष्क में शीत और उष्णपद में बहुवचनान्तता करके इस प्रकार से भंगरचना हुई है-'देशः कर्कशा, देशो मृदुका, देशो गुरुको, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः देशो रक्षः १' यह इस चतुर्थ चतुष्क का प्रथम भंग है, द्वितीय संग इसका इस प्रकार से है-'देश: कर्कशः, देशो मृदुका, देशो गुरुकः, देशो लघुका, देशाः शीताः, देशा देशाः स्निग्धाः देशः रुक्षः३' पोताना देशमा ४४ २४देशमा भृ भने। દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. ત્રીજી ચતુગીના ત્રીજા ભંગમાં ગુરૂપદ અને સ્નિગ્ધ પદમાં બહુવચનપણું બતાવેલ છે. ૩ અથવા
'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देश': रक्षा ४' मेशम ४२० मेहेशमा भृह मेદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સિનગ્ધ, અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ચેથા ભગમાં શીત પદમાં બહુવચનપણાની સાથે સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પદેમાં પણ બહુવચનને પ્રયોગ થયેલ છે, આ ચેથી ચતુગીમાં શીત અને ઉણપદમાં महुवयनमा प्रयोग शन मा शत सामना . 'देशः कर्कशः देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुकः देशाः शोताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो હા તે પિતાના એકદેશમાં કંઠેશ એકદેશમાં મૃદુ એદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. એ રીતે ચોથી ચતુર્ભળીને આ પહેલો An छ, १ अथवा त 'देशः पर्कशः देशो मृदुका देशो गुरुकः देशो लघुका
Page #959
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श०२० ३.५ ३०९ अनन्तप्रदेशिके समायस्पर्शगतभङ्ग नि० ९३१ स्निग्ध देशाः क्षाः २, देशः कर्कशो देशी मृदुको देवाः गुरुकाः देशो को देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशी गुरुको देशी लघुको देशाः शीताः देगा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । तदेवं बहुत्वविशिष्टगुरुकघटितेऽपि पोडश भगा भवन्तीति । कर्कशादिपदेन एकवचनान्तेन गुरुरुपदेन च बहुवचनान्तेन एते चत्वारः, तथा गुरुष्णाभ्यां वहुवचनान्वाभ्यां चत्वारो भङ्गा अभवन् एवं गुरुशीताभ्यामपि उष्णाः, देशः स्निग्वो, देशाः रूक्षाः २, तृतीय भंग इसका इस प्रकार से है - 'देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देशी गुरुकः, देशो लघुकः, देशः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्याः, देशः खक्षः ३, चतुर्थ भंग इसका इस प्रकार से है - 'देशः कर्कश, देशी दुरुः, देशी गुरुकः देशो लघु, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः ४ ' इन भंग रचना का अर्थ स्पष्ट है, इस प्रकार के थे १६ भंग बहुवचनविशिष्ट गुरुपद के योग से हुए हैं, इनकी विगत इस प्रकार से हैप्रथमचतुष्क के ४ भंग एकवचनान्त कर्कशादिपद को लेकर और यहु
W
देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रुक्षाः २' पोताना भेशभां કર્કશ એકદેશમાં મૃત્યુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા डाय छे, २ अथवा ते ' देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशी गुरुकः देशो रघुकः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रुक्षः३' पोतान. अम्हेशभां કાશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા होय छे, या त्रीले लौंग छे. अथवा ते ' देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशा लघुकः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः" પેાતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમા મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમા લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશામાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા ડાય છે. આ રાથેા ભંગ છે. ૪ આ રીતના આ સેળ ભંગો ખહુવચનથી યુક્ત ગુરૂ પદના ચેાગથી થયા છે. તેની વિગત આ પ્રમાણે છે.-પહેલો ગ્રતુગીના ૪ ચાર ભંગો કર્કશ વિગેરે પ્રદેશના એક પણાથી અને ગુરૂપદના બહુવચનના પ્રયાગથી થયેલ છે. ૧ ગુરૂ અને ઉષ્ણુ ૧૪માં બહુવચનના પ્રયાગ કરીને બીજી ચર્તુભ'ગ'ના ૪ ચાર ભંગા થયા છે, ર્ ગુરૂ અને શીતપદમાં બહુવચનના પ્રયોગ કરીને ત્રીજી ચતુગના ૪
Page #960
--------------------------------------------------------------------------
________________
मंगवतीस्त्रे चत्वारो भङ्गा अभवन् एवं गुरुशीतोष्णबहुवचनान्तैश्चत्वारोऽभवन् , तदेवमेतेऽपि षोडश भङ्गाः, 'देसे कक्खडे देसे मउए देसा गरुया देसा लहुया देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे, एएवि सोलसभंगा कायदा' देशः कर्कशो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एतेऽपि षोडश भङ्गाः कर्तव्याः, गुरुलघूभ्यां बहुवचनान्ताभ्यामेते वचनान्त गुरुपद को लेकर हुए हैं, गुरु और उष्णपद में बहुवचनान्तता करके द्वितीय चतुष्क के ४ भंग हुए हैं, गुरु और शीतपद में बहुवचनान्तता करके तनीय चतुष्क के ४ भंग हुए हैं और गुरु, शीत और • उष्णपदों में बहुवचनान्तता करके चतुर्थ चतुष्क के चार अंग हुए हैं। इस प्रकार से ये पूर्वोक्त १६ भंग निष्पन्न हुए हैं। । 'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसा गरुपा, देखा लहुया, देसे सीए, देसे उलिणे, देसे निद्धे, देखे लुक्खे-एएवि सोलल्लभंगा कायव्वा' एवं लघुपद में बहुवचनान्त करके जो १६ भंग धनते हैं वे इस प्रकार से हैं-एक देश में वह कर्कश, एकदेश में मृदु, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध एवं एकदेश में रूक्ष हो सकता है, यह इस प्रकार के कथन का प्रथम भंग है, शेष १५ भंग और पूर्वोक्त पद्धति के अनुसार करना चाहिये इनकी विगत इस प्रकार से है-गुरु और लत्रुपद में बहुवचन करने से एवं शेषपदों में एकच पन करने से प्रथमचतुष्क का प्रथम भंग होता है, इसका वितीय भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशा ચાર ભેગો થયા છે, તથા ગુરૂ, શીત અને ઉષ્ણ પદમાં બહુવચનને પ્રયોગ કરીને ચેથી ચતુગીના ૪ ચાર ભંગ થયા છે. આ રીતે પૂર્વોક્ત ૧૬ સેળ मी या छ. ४ ‘देसे कक्खडे देसे मरए देसा गळ्या देखा लहुया देसे सीए देसे उसिणे देखे निद्ध देसे लुक्खे एए वि सोलसभंगा कायव्वा' ते પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ રીતે ગુરૂ અને લઘુ પદમાં બહુવચનને પ્રયોગ કરીને ૧૬ સળ અંગે બનાવાય છે. આ તે પ્રકારને પહેલે ભંગ છે. બાકીના '૧૫ પંદર ભંગે પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે કરી લેવા તેની વિગત આ પ્રમાણે 'છે–ગુરૂ અને લઘુ પદમાં બહુવચનને પ્રયોગ કરવાથી અને બાકીના પદમાં 'એકવચન કરવાથી પહેલી ચતુર્ભાગીને પહેલે ભંગ થાય છે. તેને બીજે
'मा प्रमाणे थे.-'देशः कर्कशः 'देशोः मृदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः
Page #961
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेयर्यान्द्रका टीका श०२० ३.५सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताप्टस्पर्शगनभनि० ९३३ एव चत्वारो भङ्गाः, एवं गुरुलष्गै हुवचनान्तैश्चत्वारो भङ्गाः, एवं गुरुलघु शीतर्वहुवचनान्तैश्चत्वारो मगाः ए गुरुलघुशीतोष्णबहुवचनान्तश्चत्वारो मङ्गास्त देवमेतेऽपि पोडश भवन्ति, तथाहि-देशः कर्क शो देशो मृनुको देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः निधो देशो रूक्षः १, देशः मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघु काः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्ध, देशाः रक्षाः २' इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा, देशः मृडका, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशः शीता, देश उपमा, देशाः स्निग्धाः, देशः रूक्षः३' चतुर्थ भंग इसका इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशो स्मृदुकः, देशाः गुरुका, देशाः लघुकाः, देशः शीत:, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः लक्षाः ४ द्वितीय चतुर्भगी इसकी इस प्रकार से हैं-इस चतुर्भगी में गुरु लघु एवं उगपदों में बहुवचनता हुइ है 'देशः कर्कशा, देशः मृदुका, देशाः गुरुशाः, देशाः लघुकार, देशः शीतः, देशा उमा, देशः स्निग्धः, देशः रूक्षः १ देशः शीतः देश उपगः देशः स्निग्धः देशाः समाः२' पोताना देशमा ४४ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ પર્શવાળો હાથ छ. म पडवी यतुमाना भी छे २ अथात 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतः देश उगः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' पोताना महेशमा ४० देशमा मह मने शामा ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ પહેલી ચતુર્ભાગીને जीन छे. 3 min a 'देशः सर्कशः देशः मदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतः देश उपगः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षा.४'तपाताना . દેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ એક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રહી સ્પર્શવાળે હેાય છે, આ ચેાથે ભંગ છે. ૪ હવે બીજી ચતુભળીના ભંગ બતાવવામાં આવે છે –આ ચતુગીમાં ગુરૂ, લઘુ અને કુણ પદમાં બહુ पयनने प्रयास थये। छ. 'देशः छर्कश. देश मृदुका देश' गुम्काः देशा लघुकाः देशः शीत देशा उगाः दशः स्निग्धः देशो लक्षः१ ते पाताना 28. દેશમાં કર્કશ એ દેશમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ અનેક દેશે માં વધુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ બીજી ચતુર્ભાગીને પહેલે ભંગ છે. અથવા તે
Page #962
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३४
भrades
v
कर्कशो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धदेशाः रूक्षाः २, देशः कर्कशो देशी मृदुको देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, देश: कक शो देशी मृदुको देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । देशः कर्कशो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, देशः कर्कशो द्वितीय भंग इसका इस प्रकार से है - 'देशः कर्कशः, देशः मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देशा उष्णा, देश: स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' तृतीय भंग इस प्रकार से है - 'देशः कर्कशः, देश: मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशः रूक्षः ३' चतुर्थ भंग इसका इस प्रकार से है - ' देश: कर्कशः, देशः मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रुक्षा ४' तृतीय चतुर्भगी इस प्रकार से है - इसमें गुरु, लघु और शीत पदों में बहुवचनान्तता की गई है - इसका प्रथम संग इस प्रकार से है - 'देश: कर्कशः, देशः मृदुक, देशा' गुरुकाः, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देश: रूक्षः १ '
' देश. कर्कशः देशः मृहुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूझाः २' ते पोताना मे उद्देशमां ४४श येऊ देशमां भृटु અનેક દેશેમાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અમે અનેક દેશામા રૂક્ષ પશવાળા હાય છે. આ ખીજી अतुल जीना जीने लौंग छे. २ अथवा ते ' देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतः देशाः स्निग्वाः देशाः रूक्षाः ३' चोताना એકદેશમાં કશો એકદેશમાં મૃદુ અને દેશામાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ - એકદેશમાં શીત અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હાય છે. આ ત્રીજી ચત્તુભ ગીના ત્રીજો ભ`ગ છે. અથવા તે 'देशः कर्कशः देशः संदुकः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः दशाः रूक्षाः४' अथवा ते पोताना शमां ४५ मेहेशमां भृहु भने દેશેામાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હાય છે. આ બીજી ચતુગીના ચાથેા ભંગ છે. હવે ત્રીજી ચતુ ́ગીના ભગા ખુતાવવામાં આવે છે—તેમાં ગુરૂ, લઘુ અને શીતપદેમાં બહુવચનના પ્રયોગ કરવામાં गावे छे. 'देशः कशः देशः मृदुकः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीताः
े
1
Page #963
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयावन्द्रिका टीका श०२० ३.५२०९ अनन्तप्रदेशिक सप्ताएस्पर्शगतभनि० ९३५ દિવા વાર ઇઝાર છે છે-દિ કાર, જા તૂ, રેસા કુદ, રેવા ઇ%, વા , આ ગુજ, ફ્રાનિ, આ શક્ષ: ૨ તૃષિ મંgar a gશા સે હૈ-દેશા , વૃદુ રે ગુદા, તેરા ઘુ, રેશા શીરા, ઉજા, રંગ હિનઘા રે હૃક્ષરૂ ફુલકા તુર્થ મંજરૂર wwાર રે - કાર, રેશ , રેશા સુરક્ષા, રેશા , રેશા નીતા, ગુદા, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः४' इसकी चौथी चतुर्भगी इस प्रकार से है-इसमें गुरु, लघु, शीत और उष्णपदों में बहुवचनान्लता ती गइ हैશિર વા, રેશા મૃદુલ્સ, રેજી ગુજ, રેશા ધુર, શાર
d, સૈા ૩suri, શારિર, રેશા હ ર ર રરરર ઘર લેરા સરેરાઃ નિઃ શર ર તે પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણું એકદેશમાં રિનગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ પહેલે ભંગ છે. ૧ અથવા તે “શઃ વશ તેરા મસુરા પુરવાર કરવું શીત:
રે શિશ્ન દેસાઃ ક્ષાર પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હેય છે. આ બીજો ભંગ છે. ૨ અથવા તે “શઃ ઃ રેશઃ પૂર શા ગુજારા રઘુ: તેર શતા ૩sળ વેરાઃ રિધાઃ આ સારૂ” પોતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હૈય છે, આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ અથવા તે “શ કરશ देशो मदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उप्णः देशाः स्निग्धाः તેરા રહ્યા છે પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ચે ભંગ છે ૪
હવે ચોથી ચતુર્ભગીના ભંગો બતાવવામાં આવે છેઆમાં ગુરૂ, લઘુ શીત અને ઉષ્ણ પદમાં બહુવચનને પ્રવેશ કરવામાં આવેલ છે. “રેરા કરા રેશો મૃદુ રેસાઃ ગુફા રે ઢપુર રેવાશીત દેસા દure રેશ સ્નિપર રેશઃ ? અથવા તે પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉચ્ચ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ચોથી
Page #964
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३६
भगवतीसूत्रे देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः, देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, देशः कर्म शो देशो मृतुको देशाः गुरुशाः देशा लघुकाः देशाः शीतो देशा उष्माः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः, ३, देशः कर्क शो देशो मृदुको देशाः गुरुझाः देशा लघुकाः देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः समाः ४ । एवमेते गुरुन्छघुकाभ्यां वहुवचनान्ताभ्यां शीतोष्णयोः परिवृत्या एक मानेक-वाल्यां तथा स्निग्धक्षशेरेकत्वानेकत्वाभ्यां पोडश भङ्गा भवन्तीति । 'सबै वि ते चउताई भगा कक्खडमउएहि एगत्तएहि' सर्वेऽपि ते आदितश्चतुःषष्टिर्भङ्गाः कर्कश दुकाभ्यामेकत्याभ्यां भवन्तीति । 'ताहे बक्खडेणं भङ्ग है-'देशः कर्कश , देशो सुटुका, देशाः गुरुका, देशा लघुमार, देशाः शीता, देशा उष्णा, देशः स्निग्धः, देशाः रक्षाः २' तृतीय भंग इसका इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा, देशो दुका, देशाः गुरुकाः, देशा लघुका, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्या देशो रुक्षः ३' चतुर्थ भंग इसका इस प्रकार से है-देशः कर्कश:. देशः मृदुका, देशाः गुरुकाः, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः लक्षाः ४' इस प्रकार से ५ १६ भंग होते हैं। 'लव्वे वि ते च उत्साह भंगा कवखडमडएहि एगत्तए। इस प्रकार से ये ६४ भंग कर्कश और मृदु स्पर्श की एकता को-एकवचन को लेकर यतुम"nal पडे1 छ. १ मा त 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઇ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશમાં ઉoણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક देशमा ३६ २५. डाय छ मा भीम छ. २ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उप्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः३' पाताना देशमा ४४° मेहेशभा भृक्ष मने દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ श्री. छ. 3 अथवा ते 'देशः कर्कशः देशो मदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा:४' पोताना देशमा કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ २५शवाजी हाय छे मा यायो न छ. ४ 'सव्वे विचउसद्धिं भंगा कक्खहमउएहि एगत्तपहिं मारीतना ६४ यास मी ४४ मन भु
Page #965
--------------------------------------------------------------------------
________________
shreefont टीका श०२० ७.५ ०९ अनन्तप्रदेशिके सप्तास्पर्शगतभग नि० ९३७ एमए उण पुहुत्ते एए चउसईि भंगा कायच्या' तदनन्तरं कर्कशेने कत्वेनं मृदुकेन पृथक्त्वेन कर्कशपदेन एकत्वकेन एकवचनान्तेन मृदुपदेन पृथक्त्वेन बहुवचनान्तेन एते एवं पूर्वोक्तक्रमेणेत्र चतुःपष्टिर्भन्नाः कर्त्तव्याः, तथाहि - देशः कर्कशो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशी लघुको देशः शीतो देश उष्णो देश स्निग्धो देश रूक्षः १ देशः कर्क शो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशी लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, देशः कर्कशो देशाः मृदुकाः हुए हैं 'ताहे कक्खडे एगत्तणं मउष्णं पुहुत्तेणं एए चउसडि भंगा arrot' इसी प्रकार से कर्कश पद को एकवचन में और मृदुपद को बहुवचन में रखकर जो ६४ भंग बनते हैं वे भी इसी क्रम से बनते हैंजैसे- 'देश : कर्कशः, देशाः मृदुकाः, देशो गुरुको, देशो लघुको, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धो, देशो रूक्षः।' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में गृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शचाला हो सकता है१, द्वितीय अंग इस प्रकार से है-' देशः कर्कश', देशाः मृदुकाः, देशी गुरुका, देशो लघुकः, देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्ध, देशाः रूक्षा' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु. एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष
C
ताहे कक्खडेणं पगत्तएणं रीतेश पहने - ચેાસઠ ભગા થાય છે. તે
સ્પર્શના એકપણા એકવચનને લઇને થયા છે. मउणं पुहुत्तेणं एए चउसट्ठि भंगा कायव्वा' मा વચનમાં અને મૃદુ પદને મહુવચનમાં ચાજીને ૬૪ या प्रभावे छे. - ' देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १ अथवा ते पोताना उद्देशभां કર્કશ અનેક દેશામાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હાય છે. मा पहेला लंग छे. १ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशाः मृदुद्धाः देशो गुरुकः देशी लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देश स्निग्ध देशाः साः २' पोताना शे. દેશમાં કર્કશ અનેક દેશેમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળે होय छे. या जीले लंग हे २ अथवा ते अथवा ते 'देशः कर्कशः देशाः
To ११८
Page #966
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
भगवतीले देशो गुरुको देशी लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, देशः कर्क शो देशाः मृदुका: देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । देशः कर्क शो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः २ । १, स्पर्शवाला हो सकता है२, तृतीय भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा, देशाः मृदुकाः, देशो गुरुका, देशो लघुका, देशः शीतः, देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षा३' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्य और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है३ चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा देशाः मृदुका, देशो गुरुको, देशो लघुको, देशः शीतः, देश उष्णः देशाः स्निग्धार देशाः रक्षाः' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता १४, अव उष्ण पदकी बहुवचनान्तता में जो चार भंग धनते हैं-वे इस प्रकार से हैं-'देशः कर्कशः, देशाः मृदुकाः, देशो गुरुको, देशो लघुको, देशः शीता, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः१' यह प्रथम भंग मृदुकाः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शोतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशः
શરૂ પિતાના એકદેશમાં કર્કશ અનેક દેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ અથવા તે 'देशः कर्कशः देशाः मदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पोताना देशमा ४४°५ मन शाम भू એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પેશવાળો હોય છે. આ ચોથે ભંગ છે. ૪
હવે ઉષ્ણ પદને બહુવચનમાં જવાથી જે ચાર ભંગ થાય છે તે यो मामा मावे छ.-' देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो बघुको देशः शीतः देशा उष्णाः देश स्निग्धः देशः रूमः' मया ते चोताना
Page #967
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिक सप्तायस्पर्शगतभनि०९३९ देशः कर्कशो, देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशाः उष्णाः देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २ । २, देशः कर्क शो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो है, इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदू, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीन, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है, द्वितीय भंग में रूक्ष पद में बहुवचनान्तता करके भंग बना है-जैसे-'देश: कर्कशा देशाः मृदुकाः, देशो गुरुका, देशो लघुका, देशः शीतः, देशा उष्णा, देश: स्निग्धः, देशाः रूक्षाः२' एकदेश में वह कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु. एकदेश में शीन, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशो में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है२, तृतीय भंग इसका इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा, देशाः मृदुकाः, देशो गुरुका, देशो लघुका, देशः शीतः, देशा उष्णा, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षा३' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृद, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्श. घाला हो सकता है३, चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशा એકદેશમાં કર્કશ અનેક દેશોમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સિનગ્ધ અને એકદેશમાં રક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ પહેલે ભંગ છે. ૧ બીજો ભંગ રક્ષ પદમાં બહુવચનને પ્રગ કરવાથી થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णा: देशः स्निग्धः देशाः रक्षाः२' पाताना शमा ४ मने देशमा भू એકદેશમાં ગુરૂ એ દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં નિષ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ વાળ હોય છે. આ બીજો ભંગ छे. मथवा ते 'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' ते पाताना शिम ४४श भने દેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશોમાં નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હેય છે. આ श्रीR 2 3 मथ त 'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुकः देशो
Page #968
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४०
भगवती
रूक्षः २ । ३, देशः कर्कशो देशाः मृदुकाः देशी गुरुको देशी लघुको देशः शीतो दवा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः २ | ४, देशः कर्कशो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्गो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ३ । १, देशः कर्कशौ देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशी लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः ३ । २, देशः कर्कशो
मृदुकाः देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' एकदेश में वह कर्कश, अनेक देशों में मृदुक, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध एवं अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है - ४ शीतपद में बहुवचनान्तला करके जो ४ भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं - 'देश : कर्कशः, देशाः मृदुकाः, देशी गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीता', 'देश उष्ण, देशः स्निग्धः, देश: रूक्षः १' यह प्रथम भंग तृतीय चतुष्क का है इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है- 'देश: कर्कशः, देशाः मृदुकाः, देशी गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देश:
लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' पोताना येદેશમાં કર્કશ અનેક દેશેામાં મૃદુ એકદેશમાં શુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશામાં રૂક્ષ પવાળા હાય છે. આ ચેાથા ભંગ છે, જ
શીત પદને મહુવચનમાં ચાજવાથી જે ૪ ચાર ભગો થાય છે. તે હવે अताववामां आवे छे.-' देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः १ अथवा ते पोताना येऊ. દેશમાં કર્કશ અનેક દેશેામાં મુહુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉથ્થુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં ક્ષ સ્પર્શીવાળા ડાય છે. આ પહેલા ભગ છે. ૧ આ ત્રીજી ચતુલગીને પહેલા लौंग छे, अथवा ते ‘देशः कर्कशो, देशाः मृदुकाः, देशो गुरुको, देशो लघुको
Page #969
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५१०९ अनन्तप्रदेशिक सप्ताएस्पर्शगतमहानि० ९४१ - देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उप्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३ । ३, देशः कर्कगो देशाः मृदुकाः, देशो गुरुको देशो लघुको देशा ीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः समाः ३ | ४, देशः कर्क शो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देगाः शीताः देशा उप्णाः देशः स्निग्धो देशो रूमः ४ । १, देगः कर्क शो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको स्निग्धा, देशाः रूक्षाः २' एकदेश में वह कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है-तृतीय भंग इसका इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा, देशाः मृदुका, देशो गुरुका, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देश उषणः, देशा: स्निग्धार, देशो रूक्षा३' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेकदेशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीन, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा, देशाः मृदुकान, देशो गुरुको, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धा, देशाः रूक्षा४' इसके अनुसार यह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है। देशाः शीताः, देश उष्णो, देशः स्निग्धो देशा रुक्षा:२' ते चाताना शाश, અનેક દેશોમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અનેક દેશોમાં રક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. ૨ આ श्री तुमीना भान छे. २ 'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्ण देशाः स्निग्याः देशो रूमः३' पाताना એકદેશમાં કર્કશ અનેક દેશોમાં મૃદુ એક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે डाय छे. मात्र यतुम भीनी श्री 12. 3 अपात 'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुरुः देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः' पोताना देशमा ४४ अने: शामा शिमा १३ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ત્રીજી ચતુર્ભાગીને याचा लहे. ४
Page #970
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્કર -
भगवती सूत्रे
देशी लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः ४ । २, देशः कर्कशो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो कघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशी रूक्षः४-३, देशः कर्कशो देशा मृदुकाः देशो
चतुर्थ चतुष्क शीत एवं उष्णपद में बहुवचन होने से हुआ हैइसका प्रथम भंग इस प्रकार से है- 'देश: कर्कशः, देशा' मृदुकाः, देशो गुरुकः, देशो लघुको, देशाः शीता, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः४' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है१, द्वितीय भंग इसका इस प्रकार से है- 'देश: कर्कशः, देशा' मृदुकाः, देशी गुरुकः, देशी लघुक', देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः देशाः रूक्षा!" इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदू, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है२, तृतीय भंग इसका इस प्रकार से है- 'देशः कर्कशः, देशाः मृदुकाः, देशी गुरुकः, देशी लघुकः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशी रूक्षः ३' एकदेश उसका कर्कश, अनेक देश मृदु, एकदेश गुरु,
હવે શીત અને ઉષ્ણુપને બહુવચનમાં ચેાજીને ચેાથી ચતુભ'ગીના ભંગા अताववामां आवे छे. ते मा अभागे छे -' देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो 'गुरुकः देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १ ' અથવા તે પેાતાના એકદેશમાં કર્કશ અનેક દેશેામાં મૃદું એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશામાં શીત અનેક દેશામાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ પશવાળા હોય છે. આ ચાથી ચતુલગીના પહેલા ભંગ छे, १ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्ध. देशाः रूक्षाः २' पोताना उद्देशमां ४४ અનેક દેશેામાં મૃદું એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પ વાળા होय हे भा योथी अतुल जीना जीले लौंग छे. २ अथवा ते ' देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुकः देशाः शीताः देशा उष्गाः, देश': स्निग्धाः देशो रूक्षः३' चाताना व्येऽद्देशभां शमने देशोभां भृद्ध उद्देशमां शु३ मेम्हेशभ
Page #971
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेrचन्द्रिका टीका श०२० उ. ५०९ अनन्तप्रदेशि के सप्तास्पर्शगत भइ नि० ९४३
लघुको देशाः शीताः देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः ४-४, एवं लघुके चहुम्वं निवेश्य पोडशभङ्गाः, तथा गुरुकेऽपि बहुत्वं लघुके एकत्वं निवेश्य पोडशभङ्गाः कर्त्तव्याः, तथा रुrayकयोरपि त्वं निवेश्य पोडशभङ्गः कर्त्तव्या स्वदेवं कर्कशे एकत्वं मृदुके बहुवचनान्ततामाथित्य चतुःपष्टिर्भेद्रा भवन्तीति । ' ताहे कक्खणं पुहुत्तेर्णं मउष्णं एगत्तएणं चउसट्ठि भंगा कायन्त्रा'
ן
एकदेश लघु, अनेक देश शीत, अनेक देश उष्ण, अनेक देश स्निग्ध और एकदेश उसका रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है३' चतुर्थ भंग इसका इस प्रकार से है - 'देश : कर्कशः, देशा' मृदुकाः, देशी गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देशाः उष्णाः, देशा' स्निग्धाः, देशाः रुक्षाः४' एकदेश उसका कर्कश, अनेक देश उसके मृदु, एकदेश उसका गुरु, एकदेश उसका लघु, अनेक देश उसके शीत, अनेक देश उष्ण, अनेक देश स्निग्ध और अनेक देश उसके रूक्ष स्पर्शचाले होते हैं । इसी प्रकार से लघुपद में बहुवचन करके सोलह भंग होते हैं, तथा गुरुपद में बहुवचन एवं पद में एकवचन करके भी सोलह भंग होते हैं। तथा गुरुपद और लघुपद इन दोनों में भी बहुवचन करके १६ भंग होते हैं। इस प्रकार से कर्कश में एकवचन करके और मृदुपद में बहुवचन करके ६४ भंग होते हैं । 'ताहे कक्खडेणं पुहुत्ते मरणं एत्तएणं चरसि
લઘુ અનેક દેશામાં શીત અનેક દેશામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પશવાળા ડાય છે. આ ચેાથી ચતુરંગીના ત્રીજો ભંગ છે. રૂ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशी लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४-४' येताना शमां ४४ मने દેશામાં મૃહુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશામાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હાય છે.
આ ચેાથી ચતુભ'ગીના ચેાથેા ભંગ છે. આજ રીતે લઘુ પદમાં બહુવચનની ચેાજના કરવાથી પણ ૧૬ ભગા થાય છે. તેમજ ગુરૂપદમાં બહુવચન અને લઘુપદમાં એકવચનની ચેાજના કરીને પણ ૧૬ સેાળ ભગા થાય છે. તેજ રીતે ગુરૂ અને લઘુ એ ખન્નેમાં બહુવચનના પ્રત્યેાગ કરીને પણ ૧૬ સાળ ભગા થાય છે. આ રીતે કૅશ પદમાં એકવચન અને મૃદુ પદમાં બહુવચનના प्रयोग ने ६४ यास लगी धाय छे. 'ताहे फक्सडेणं पुहुत्तेणं मरणं गत्तणं चट्ठि भंगा कायन्त्रा' ते पछी १४ शयहां महुवयन भने हु
Page #972
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५४ . .
.
,
भगवतीचे ततः कक शेन कर्कशपदेन पृथक्त्वकेन बहुवचनान्तेन मृदुपदेन चैकत्वकेन एकवचनान्तेन चतुःषष्टिभङ्गाः पूर्वोक्तमकारेण यथा बहुवचनान्तेन मृदुकपदेन - कृतं तथैव बहुवचनान्तेन कर्कशपदेनापि चतुःषष्टिर्मङ्गा?, कर्तव्या स्तथाहि-देशाः
कर्कशाः देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देश स्निग्धो देशो रूक्ष इत्यादि क्रमेण चतुःषष्टिभंगा ऊहनीयाः । 'ताहे एगेहि चेव दोहि वि पुहुत्तेहिं चउसहि भंगा कायच्या' जाव देसा कक्खडा देसा मउया देसा गरुया देसा लहुया देसा सीया देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा' ततःभंगा कायवा' इसके बाद कर्कश पद में बहुवचन करके और मृदुपद में एकवचन करके ६४ भंग करना चाहिये, जिस प्रकार से मृदुपद में बहुवचन करके ६४ भंग बनाये गये हैं, उसी प्रकार से कर्कशपद में भी बहुवचनान्त करके उसके द्वारा ६४ भंग बना लेना चाहिये, जैसेदेशाः कर्कशाः, देशो मृदुका, देशो गुरुकः, देशो लघुका, देशः शीतः, देश उष्णा, देशः स्निग्धा, देशो रूक्षः' इत्यादि रूप से ६४ भंग होते हैं, इनके बनाने की पद्धति कर्कशपद को एकवचनान्त करके पहिले प्रकट कर दी गई है-'ताहे एगेहि चेव दोहिं वि पुहुत्तेहिं चउहि भंगा कायब्बा, जाव देखा कक्खडा, देसा मउया, देसा गरुया, देसा लहुया, देसा सीया, देमा उक्षिणा, देखा निद्धा, देसा लुक्खा' इसी प्रकार से પદમાં એકવચનની ચેજના કરીને ૬૪ ચોસઠ ભંગ બનાવી લેવા. જે રીતે મૃદુપદમાં એકવચનની ચેજના કરવાથી ૬૪ ચોસઠ ભંગ બનાવવામાં આવ્યા છે. એજ રીતે કર્કશ ૫દમાં પણ બહુવચનની ભેજના કરવાથી તે પ્રકારે ૬૪ यास: a मनावी देवा. तो पडसममा प्रभारी छ.-'देशाः कर्कशाः देशो मदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो રક્ષ' તે પિતાના અનેક દેશોમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ પહેલે ભંગ છે. આ પ્રકારથી બાકીના ભાગે સમજી લેવા એ પ્રમાણે કુલ ૬૪ ચોસઠ ભાગે થાય છે. આ અંગે બનાવવાની પદ્ધતિ કર્કશ પદને એવચનમાં રાખીને પહેલા બતાવવામાં આવી छ. 'ताहे एगेहि चेत्र दोहि वि पुहुत्तेहि' चउसद्धि' भंगा कायव्या' जाव देसा कक्खडा देसा मउया देसा गझ्या देसा लहुया देसा सीया देसा उसिणा देसा निद्धा ऐसा लुक्खा' मे ते १४५ भने भूमे मे पहाने मपयनमा
Page #973
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैrन्द्रिका टीका श०२० उ. ५०९ अनन्त प्रदेशिके सप्तास्पर्शगतभङ्गनि० ९४५ तदनन्तरम् एताभ्यामेव कर्कशमृदुकाभ्यां पृथक्त्वेन बहुवचनान्ताभ्यां पूर्वोक्तक्रमेण यथा कर्कशेन एकवचनान्तेन चतुःषष्टिर्भङ्गाः कृतास्तथेत्र द्वाभ्यां कर्कश मृदुकाभ्यामपि चतुःषष्टिगाः कर्तव्याः, देशाः कर्कशाः देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशी लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशी रूक्ष इत्यारभ्य देशाः कर्कशाः देशाः मृदुकाः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः गीताः देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशाः खक्षाः एतदन्ता सर्वेऽपि भङ्गाः संग्राद्याः, 'एमोsपच्छिमो भंगो' एपोऽनन्तरोदीरितो भङ्गोऽपश्रियः - सर्वान्तियो भवतीति । एते च
कर्कश, और मृदु इन दोनों पदों को बहुवचनान्त करके उनसे भी एकवचनान्न मृदु पद से बनाये गये ६४ भंगों के जैसे ६४ नंग चना लेना चाहिये इन दोनों के संयोग से जो ६४ अंग बनते हैं उनमें से यह - 'देशाः कर्कशा देशाः नृदुकाः, देशी गुरुको, देशो लघुको, देश शीतः, देश उष्ण, देशः स्निग्धः देशो मा प्रथम अंग है, इसके अनुसार उसके अनेक देश कर्कश, अनेक देश मृदु, एकदेश गुरु, एकदेश लघु, एकदेश शीत, एकदेश उष्ण, एकदेश स्निग्ध, और एकदेश ख्क्ष हो सकता है, इन में का अन्तिम भंग 'देशाः कर्णशाः देशाः मृदुकाः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशाः शीताः, देशाः उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः' ऐसा है यही बात - 'एसोऽपच्छिमो संगो' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है। इसके अनुसार उसके अनेक देश कर्कश, अनेक देश मृदु, अनेक देश गुरु, अनेक देश लघु, अनेक देश
ચાજીને જેમ મૃદુ પદને એકવચનમાં રાખીને ૬૪ ચાસઠ ભંગા બનાવ્યા છે તે રીતે આમાં પણ ૬૪ ચેાસઢ ભંગા ખને છે. આ ખંનેના ચૈાગથી ૬૪ ચેાસઠ लगे। भने छे. तेनेो पहेलो लंग या प्रभाये छे.-' देशाः कर्कशाः देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशी लघुको देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रुक्षः १' તે પેાતાના અનેક દેશેામાં કર્કશ અનેક દેશમાં મૃહુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પવાળા હોય છે. આ પહેલા ભંગ છે. તેના છેલ્લે ભ‘ગ या प्रभा छे –— देशाः कर्कशाः देशाः मृदुकाः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षा' भने देशमां श અનેક દેશેામાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેરોમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશે!માં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હાય છે. આ પહેલા અને છેલ્લા લંગ સિવાયના બાકીના
४० ११९
Page #974
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे चतुश्चतुःषष्टय आदितो भङ्गा मिलिताः सन्तो द्वे शतेषट्पञ्चाशदधिके स्याताम् एतदेव दर्शयति-'सव्वे ते अठ्ठफासे दो छप्पन्ना भंग सया भवंति' इति, सर्वे ते अष्टस्पर्शषट्पञ्चाशदधिकाः शतद्वयभङ्गा भवन्ति, तथाहि-चतुःसंयोगिनः पोडश भङ्गाः१६, पश्चसंयोगिनोऽष्टाविंशत्यधिकगतसंख्यका १२८, पट्रयोगिनश्चतुरशीत्यधिर शस्त्रयसंख्यका भवन्ति ३८४ । सप्तसंयोगिनो द्वादशाधिकपञ्चशतसंख्यकाः(५१२) भवन्ति, अष्टसंगगिनः पट्पञ्चाशदधिकशतद्वयसंख्यका(२५६) भवन्ति, सर्वे एते भगा मिलित्वा पण्णवत्यधिकद्वादशशतसंरूपका भवन्ति इति । एतदेव दर्शयति मूले, 'एवं एए वायरपरिणए अणंतपएसिए खंधे सव्वेसु संजोएमु वारसछन्नउया भंगसया भवंति' एवम् एते वादरपरिणतानन्तमदेशिकस्कन्धे सर्वेषु संयोगेषु षण्णरत्यधिकद्वादशभङ्गशतानि भवन्ति ॥मू०९॥
__ अष्टस्पर्शकोप्टकम् देशे । देशे | देशे | देशे । देशे । देशे । देशे | देशे कर्कशः | मृदुकः । गुरुकः | लघुकः | शीतः । उप्णः स्निग्धः | रूक्षः
२५६ । १२८ । ६४ । ६४ । १६ ८ ४ शीत, अनेक देश उष्ण, अनेक देश लिग्ध, और अनेक देश रूक्ष हो सकते हैं। इन प्रथम और अन्तिम भंग के अतिरिक्त और जो ६२ भंग मध्य के बचे हैं वे सष भंग अपने आप समझे जा सकते हैं ऐसे हैं । 'सव्वे ते अकासे दो छप्पन्ना भंगसया भवति' इन चार ६४ के कुल भंग मिलकर २५६ हो जाते हैं ऐसा जानना चाहिये, स्पर्शो को आश्रित करके चतुःसंयोगी १६ भंग, पंचसंयोगी १२८ भंग, षट्सयोगी भंग ३८४, सात संयोगी भंग ५१२ और अष्ट संयोगी भंग २५६ ये सब मिलकर १२९६ भंग होते हैं ये १२९६ भंग बादरपरिणत अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध २ १२ मास छ त म २५य सभड वा. शत 'सव्वे वे अटफासे दो छप्पन्ना भंगसया भवति' मा यार ये ४४ना ख २५६ मसे। ७५न ભો થાય છે. તેમ સમજવું સ્પર્શોને આશ્રય કરીને ચાર સગી ૧૬ સોળ ભંગ પાંચ સંગી ૧૨૮ એક અઠયાવીસ છ સગી ૩૮૪ ત્રણ ચાર્યાશી સાત સંયોગી ૫૧૨ પાંચસો બાર અને આઠ સંગી ૨૫૬ બસો છપ્પન ભંગ આ બધા ભેગા મળીને કુલ ૧૨૯૬ બારસે છ— ભંગ થાય છે. ૧૨૬ ભંગ બાદર પરિણુત અને અનંત પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં પશે સંબંધી
Page #975
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयाका टीका श०२० उ.५ सू०१० परमाणुप्रकारनिरूपणम् ९४७ परमाण्वधिकारादेव इदमाह-'कइविहे णं मने !' इत्यादि।
मूलम्-'कइविहे णं संते! परमाणू पन्नत्ते गोयमा! चउ. बिहे परमाणू पन्नत्ते, तं जहा-दवपरमाण१, खेत्तपरमाणूर, कालपरमाणू३, भावपरमाणूट। दवपरमाणू णं भंते ! कइविहे पन्नत्ते, गोयमा! चउबिहे पन्नले, तं जहा-अच्छेजे१, अभेजे२, अडझे३, अगेज्झे । खेत्तपरमाणू णं भंते! कइविहे पन्नत्ते, गोयमा ! चउबिहे पन्नत्ते, तं जहा-अणद्धे१, अमझेर, अपएसे३, अविभाइमे४। कालपरमाणू पुच्छा, गोयमा! चउबिहे पन्नत्ते, तं जहा अवन्ने१, अगंधेरे, अरसे३, अफासे।। भावपरमाणू णं भंते ! कइविहे पन्नत्ते, गोरमा ! चउबिहे पन्नते, तं जहा वन्नमंते!१, गंधमंते २, रसमंते!३, फासमंते!१, सेवं भंते ! सेवं भते! ति जाव विहरई।सू०१०॥
छाया-कतिविधः खलु भदन्त । परमाणुः प्रज्ञप्तः, गौतम ! चतुर्विधः परमाणुः प्रज्ञप्तः, तथा द्रव्यपरमाणुः १, क्षेत्रपरमाणुः २, कालपरमाणुः ३, भावपरमाणुः ४ । द्रव्यपरमाणु. खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः, गौतम । चतुर्विधः प्रशसः तद्यथा-अच्छेधः १, अभेद्यः २, अदाखः ३, अग्रायः ४ । क्षेत्र. परमाणुः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रशप्तः, गौतम ! चतुर्विधः प्राप्तः तद्यथामें स्पों को आश्रित कर हुए हैं ऐसा जानना चाहिये, यही पात एवं एए पायरपरिणए अणंतपएसिए खंधे सम्बेसु संजोएसु पारसनाउया भंगसया अचंति' इस सूत्रपाठ द्वारा समझाइ गई है। आठ स्पर्श का कोष्टक सं. टोका में दिखाया है तो वहां से समझ लेवें ॥सू० १॥ यया छ. तम समापु. 'एवं एए य.यापरिणए अणतरपसिए बंधे सव्वेसु संजोएसु बारसछन्न उया भंगसया भवंति' मा सुत्राधी समापी छ. २४ २५शनु કોષ્ટક સં. રીક્ષામાં બતાવવામાં આવેલ છે તે તે ત્યાંથી સમજી લેવું. સૂર લા
Page #976
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટ
भगवतीस्त्रे अनर्धः १, अमध्यः २, अपदेशः ३, अविभागिमः ४ । कालपरमाणुः पृच्छा, गौतम ! चतुर्विधः प्राप्तः, तद्यथा-अवर्णः १, अगन्धः २, अरसः ३, अस्पर्शः ४। भावपरमाणुः खलु भदन्त ! कतिविधः प्राप्तः ? गौतम ! चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तघथावर्णवान् १, गन्धवान् २, रसवान् ३, स्पर्शवान् ४। तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ॥सू० १०॥
विंशतिशते पञ्चम उद्देशः समाप्तः। टीका--'काविहे णं भंते !' कतिविधः-कतिप्रकारकः खल भदन्त ! 'परमाणू पन्नत्ते' परमाणुः प्रज्ञप्त:-कथितः, हे भदन्त | योऽयं परमाणु:-य: खल्लु सूक्ष्मवादरस्कन्धानाम् अवयवरूपः स कतिविधः कथित इति भावः । भगवानाइ'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चउबिहे परमाणू पन्नत्ते' चतुर्विधश्चतुः प्रकारका परमाणुः प्रज्ञप्त, परमाणुः परमश्वासी अणुश्चेति परमाणुः यत्रावयवधारा विश्रान्ति गच्छति सोऽपकर्पगतो द्रव्य विशेषः । प्रकारभेदमेव दर्शयति-तं जहा'
परमाणु के अधिकार से ही सूत्रकार अर आगे बाह रहे हैं'कविहे णं भंते ! परमोशू पनन्त ?' इत्यादि ।
टीकाथै-इस सत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कविहे णं अते ! परमाणू एनन्ते' हे भदन्त ! जो सूक्ष्म एवं पादर स्कन्धों का अवषयरूप परमाणु है वह कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है-कि 'गोयमा ! चबिहे परमाणू पन्नत्ते' परमाणु चार प्रकार का कहा गया है 'परमश्वासी अणुश्च परमाणु: इस व्युत्पत्ति के अनुसार जहां अपयरधारा विश्रान्ति को प्राप्त हो जाती है ऐसा जो अपकर्षगत द्रव्यविशेष है उसका नाम परमाणु है अर्थात् पुद्गल का सबसे छोटे से छोटा हिस्सा कि जिलका फिर दूसरा
પરમાણુઓના અધિકારથી હવે સૂત્રકાર પરમાણુના પ્રકારેનું નિરૂપણ ४२ छ, 'इविहे गं भंते!' त्याहि.
ટીકાર્યું–આ સૂત્રથી ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે'कइविहे णं भंते ! परमाणू पन्नत्ते' 3 सावन् सक्षम भने मा४२ २४ धाना रे પરમાણુઓ છે, તે કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુએ
[-गोयमा ! चउबिहे परमाणू पण्णत्ते' ५२मार या२ अरना छे. 'परमश्चासौ अणुश्च परमाणुः' मा व्युत्पत्ति प्रमाणे या गयधारा विश्रांति મેળવે છે. એવું જે દ્રવ્યવિશેષ છે, તેનું નામ પરમાણુ છે. અર્થાત પુલને સૌથી નાનામાં નાને હિરસ-ભાગ કે જેને તેનાથી નાને ભાગ-ટુકડો થઈ
Page #977
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयर्यान्द्रका टीका शं०२० उ.५ सू०१० परमाणुप्रकारनिरूपणम् इत्यादि, 'तं जहा' तथा 'दयपरमाणू १, खेत्तपरमाणु २ कालपरमाणु ३, भावपरमाणू ४' द्रव्यपरमाणुः १, क्षेत्रपरमाणुः २, कालपरमाणुः ३, मावपरमाणुरिति ४, तथा च द्रव्यक्षेत्रकालभाव भेदात् परमाणुश्चतुर्विध इति । एनेषु द्रनक्षेप मिलेगु चतुःपकारकेपु परमाणुषु द्रव्यपरमाणुः कीदृशः करिमकारश्चेति दर्शयितुमाह- द६ माणू' इत्यादि, 'दरपरमाणू णं भंते ! काविहे पन्नत्ते' द्रव्यपरमाणुः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गोजम ! चउबिहे पनत्ते' चतुर्विधः प्रज्ञप्तः द्रव्यपरमाणुः तत्र द्रव्यरूपः परमाणुईव्यपरमाणुः वर्णादिरूपयमविवक्षया एका परमाणुरेव द्रव्यपरमाणुशब्देन कथ्यते, यतोऽत्र केरलं द्रव्यस्यैव विवक्षा विद्यते, एक आकाशमदेशः क्षेत्रपरमाणुरिति कथ्यते । समयः कालपरमाणुरिति कथ्यते। खण्ड न हो सके वह परमाणु कहा गया है, यह परमाणु 'दधपरमाणू १, खेत्तपरमाणू २, कालपरनाणू ३, भावपरमाणू' द्रव्यपरमाणु, क्षेत्र. परमाणु, कालपरमाणु और भावपरमाणु के गेन से चार प्रकार का कहा है-इनमें जो द्रव्यपरमाणु है उसके विषय में गौतम ने पुनः प्रभु से ऐसा पूछा है कि-'दयपरमाणू ण मंते ! कविहे पन्नत्ते' हे भदन्त। द्रव्यपरमाणु कितने प्रकार का कहा गया है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है'ग.यमा' चबिहे पन्नत्ते' हे गौतम ! द्रव्यपरमाणु चार प्रकार का कहा गया हैं? द्रव्यरूप परमाणु का नाम द्रव्यपरमाणु है। इस द्रव्यपरमाणु में वर्णादिरूप धर्मों की विवक्षा नहीं हुई है, इसलिये एक परमाणु ही द्रव्यपरमाणु शब्द से गृहीत हुआ है । क्योंकि यहां केवल द्रव्य की ही विवक्षा हुई है । एक आमाशप्रदेश क्षेत्रपरमाणु कहा गया है। न तन ५२मा ४२वाम गावे छ,- परभाना 'दवपरमाणू१ खेत्त. परमाणू२ कालपरमाणू३ भावपरमाणू४' ०२५२भा क्षेत्र५२मा २ स. પરમાણુ અને ભાવપરમાણુના ભેદથી ચાર પ્રકારે છે. આમાં જે દ્રવ્યપરમાણુ છે તેના સંબંધમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે – 'दव्वपरमाणू णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते' है सपन द्रव्य परमाना हो
टमा हाले ? ! प्रशना उत्तरमा प्रमुछे -'गोयमा ! चविह पण्णत्ते' हे गौतम द्र०५ ५२मा यार ना अपामा माव्या . द्रव्य રૂપ પરમાણુનું નામ દ્રવ્ય પરમાણું છે. આ દિવ્ય પરમાણુમાં વદિ રૂપ ધર્મોની વિવક્ષા કરવામાં આવી નથી જેથી એક પરમાણુ જ રથ પરમાણુ શબ્દથી ગ્રહણ કરાયેલ છે. કેમકે અહિયાં કેવળ દ્રવ્યની જ વિવફા થઈ છે. એક આકાશ પ્રદેશને ક્ષેત્ર પરમાણુ કહેવામાં આવે છે. સમય ફાળ પરમાવા
Page #978
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
भगवतीसूत्रे वर्णादिधर्माणां प्राधान्यविवक्षया भावपरमाणुरिति कथ्यते । द्रव्यपरमाणोः भकारभेदमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'जहा' तद्यथा-'अच्छेज्जे' अच्छेद्यः तत्रैकोऽपि द्रव्यपरमाणुविवक्षया चतुः स्वभावो भवति तत्रोक्तम् 'अच्छेज्जे' इति अच्छेयः खड्गादिना लतादिवत् छेदयितुमयोग्योऽच्छेद्यः परमाणोरतिसूक्ष्मत्वादवयवरहितत्वाच कदाचिदपि खड्गादिना छेदनं न संभवतीति अतोऽच्छेद्योऽयं भवतीति । अभेद्यः शून्यादिना चर्मवत् भेदयितुमयोग्योऽभेद्यः यथा चर्मवस्त्रादिकं सावयवं स्निग्धं च वस्तु शुच्यादिनाऽवयव विभागशो विभिद्यते न तथा शूच्यादिना कदाचिदपि परमाणुभियते अवयवाभावादतोऽभेद्य इति कथ्यते । 'अडज्झे' समय, कालपरमाणु और वर्णादिरूप धर्म-पर्याय भावपरमाणु कहा गया है-द्रव्यपरमाणु 'अच्छेज्जे' आदि के भेद से चार प्रकार का होता है यद्यपि द्रव्यपरमाणु एकरूप ही होना है फिर भी विवक्षा से उसे चार प्रकार का कह दिया है जिस प्रकार खड्ग आदि द्वारा लनादिरूप पदार्थो का छेदन कर दिया जाता है उस प्रकार द्रव्यपरमाणु का छेदन नहीं किया जा सकता है क्योंकि परमाणु अति सूक्ष्म और अवयवरहित होता है-इस कारण उसका कभी भी खड्ग आदि द्वारा छेदन नहीं हो सकता है इस कारण परमाणु को अद्य कहा गया है १, तथा 'अभेद्य' चर्म में जिस प्रकार शुची आदि से भेद कर दिया जाता है, उस प्रकार परमाणु में भेद नहीं किया जा सकता है अर्थात्-चमड़ा या वस्न आदि अवयवलहित ही शूची आदि से अवयव विभागपूर्वक भेदे जाते हुए सिद्धकोटि में आते हैं, परमाणु नहीं क्योंकि उसमें अवयवों का अभाव है इस कारण वह अभेद्य कहा गया है 'अडज्ञ' सावयव અને વદિપ ધર્મા–પર્યાયને ભાવ પરમાણુ કહેવામાં આવે છે. દ્રવ્યપરમાણુ 'अच्छेज्जे' विगेरेना मेथी या२ मारना थाय छे. नद्रव्यपरमाणु मे। રૂપે જ થાય છે. તે પણ વિવક્ષાથી તેને ચાર પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. જે રીતે તલવાર વિગેરેથી લતા-વેલ વિગેરે પદાર્થોનું છેદન કરવામાં આવે છે. તે રીતે દ્રવ્ય પરમાણુનું છેદન કરવામાં આવતું નથી, કેમકે પરમાણુ અત્યંત સૂક્રમ અવયવ વગરનું હોય છે. તે કારણથી તલવાર વિગેરેથી તેનું છેદન થઈ શકતું નથી. તે કારણે પરમાણુને અદ્ય કહેવામાં આવે છે. તથા “અમે ચામડામાં સેઈ વિગેરેથી જે રીતે ભેદ છિદ્ર કરવામાં આવે છે, તે રીતે પરમાણુમાં ભેદ કરી શકાતા નથી, અર્થાત્ ચામડું અગર વસ્ત્ર વિગેરે અવયવ સાથે જ સેઇ વિગેરેથી અવયવ વિભાગ પૂર્વક ભેદાય છે તે સિદ્ધ છે. પરમાણુ ભેદાતા નથી. કેમકે પરમાણુમાં અવયનો અભાવ છે, તે
Page #979
--------------------------------------------------------------------------
________________
sheeran टीका श० २० उ. ५ ० १० परमाणुप्रकारनिरूपणम्
अदाहा:, यथाऽग्निना काष्ठादि दाने सावयवत्वात् न तथा परमाणुवत्यादिना दग्धुं शक्योऽतिसूक्ष्मवादतोऽदाद्य इति कथ्यने, अनएव 'अगेज्झे' अग्रयः अतिक्ष्मादित्वात् हस्तादिना चक्षुरादिना वा ग्रहीतुमयोग्यत्वात्, अग्रन्ध इति कथ्यते सावयवस्य स्थूलत्वं प्राप्तस्यैव पदार्थस्य हस्तादिना ग्रहणं चक्षुरादिना वा ग्रहणं जायतेऽयं तु परमाणुरतिमुक्ष्मत्वादवयवरहितत्वादच कथमपि ग्रहीतुं योग्य न भवतीत्यतोऽग्राह्य इति कथ्यते । द्रव्यपरमाणु विभागशो दर्शयित्वा तदनन्तरं क्षेत्र परमाणुरूपं सविभागं दर्शयितुमाह - 'खेतपरमाणू ' उत्पादि 'खे तपरमाणू णं भंते ! काविहे पत्ते' क्षेत्रपरमाणुः खलु भदन्त । कतिविधः प्रज्ञप्तः - कति कारकः कथित इति मनः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा ! चन्हे पन्नत्ते' हे गौतम | क्षेत्रपरमाणुश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः । मकारभेदमेव होने से काष्ठादिक पदार्थ ही अग्नि द्वारा दाह्य (जलनेवाला) होते हैं अवयव रहित होने से परमाणु दाह्य नहीं हो सकता है 'अगेज्ने' इसी कारण इसे अग्राह्य कहा गया है, हाथ या वक्षुरादिक इन्द्रियां न इसे ग्रहण कर सकती है, और न इसे देख ही सकती हैं, इसलिये इसे अग्राह्य कहा है सावयव (अवयवसहित ) पदार्थ का ही जो कि स्थूल भाव को प्राप्त होता है हाथ आदि द्वारा ग्रहण होता है और चक्षुआदि इन्द्रियों द्वारा उसका देखना आदि होता है परन्तु परमाणु तो ऐसा होता नहीं है इसलिये अतिसूक्ष्म और अवयवरहित होने के कारण ही वह अग्राह्य होता है, 'खेत्त परमाणू णं भंते! कहविहे पगते' हे भदन्त ! क्षेत्रपरमाणु कितने प्रकार का कहा गया है ? इस गौतम के प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभु उनसे कहते हैं - 'गोयमा । चविहे पन्नत्ते' भरयुधी तेने मलेद्य वामां आवे छे. 'अहज्जे ' अवयव सहित सेवाधी કાઠલાકડા વિગેરે પદ્યાર્થી જ અગ્નિથી ખાળી શકાય છે. અવયવ વગરના होवाथी परमाणु मजी शमता नथी. 'अगेज्झे' से अरधी तेने अग्राद्य કહેલ છે. હાથ અગર ચક્ષુ વિગેરે ઇન્દ્રિયે તેને ગ્રહણ કરી શકતા નથી તેમ તેને જોઇ શકતા નથી તેથી તેને અગ્ર હા કહેલ છે. અવયવ સાથે પદાર્થીના જ કે જે સ્થૂલ ભાવ પામે છે. તેનું હાથ વિગેરેથી ગ્રહણુ કરાય છે. અને નેત્રાદ્ધિ ઇન્દ્રિયા વડે તેને જોવા વિગેરે થઇ શકે છે પરંતુ પરમાણુ તે। એવુ' હાતુ નથી તેથી અત્યંત સૂક્ષ્મ અને અવયવ વગરના હોવાને आरो ? ते अग्राह्य होय छे. 'खेत्तपरमाणू णं भते ! कवि पण्णत्ते ।' ભગવન્ ક્ષેત્રપરમાણુ કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે? આ પ્રશ્નના उत्तरभो अनु छे - 'गोयमा चउव्विहे पन्नत्ते' हे गौतम क्षेत्र परभा यार
९५१
Page #980
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे दर्शयति-'तं जहा तद्यथा-'अणद्धे' बनर्द्धः, न विद्यते अर्थ यम्य सोऽनों भवति, परमाणोः समर्स ख्यकावयवाभावात् , 'अमज्झे' अमध्यः विषमसंख्यकावयश. भावाद , अमध्य इति, 'अपएसे' अप्रदेश:-नाम्ति प्रदेशोऽवयवो यस्य सोऽप्रदेशः प्रदेशस्याभावात् । अतएव 'अदियाउमे' अविभागियः-अविभागेन निवृत्तः अविभागिला, प्रदेशाभावात परमाणुविभाजयितुमय ग्यः. प्रदेशवतामेव विभागो भवति परमाणोर्नास्ति प्रदेशः, नातो विभाजयितुं योग्योऽओऽविभागिम इति कथ्यते । 'कालपरमाणु पुछा' कालपरमाणुरिति पृच्छा' हे भदन्त ! कालपरमाणुः कतिविधः प्रज्ञप्तः इति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'कालपरमाणू' कालपरमाणुः 'चउबिहे पन्नत्ते' चतुर्विधः प्रजप्तः । चातुर्विध्यमेव हे गौतम ! क्षेत्रपरमाणु चार प्रकार का कहा गया है जो इस प्रकार से है-'अपडे आदि-अनध परमाणु में लनमंख्यक भवनों का अभाव होता है इस कारण उसमें अर्थ भाग नहीं होता है तथा विषमसंख्यक अवयवों का इसमें अभाव रहता है इससे इसे 'अनध्य' कहा है एक प्रदेश के सिवाय द्वितीयादिक प्रदेश इसमें होते नहीं हैं इससे इसे 'अप्रदेश' कहा है, तथा यह अविभाग से निवृत्त होता है अर्थात् पदेशों के अभाव से परमाणु का विभाग नहीं होता है-प्रदेशवालों का ही विभाग होता है परमाणु के दो आदि प्रदेश होते नहीं है इसलिये इसका विभाग नहीं हो सकता है, इससे यह 'अविभागिम' कहा गया है। 'कालपरमाणू णं अंते ! काविहे पण्णत्ते कालपरमाणु कितने प्रकार का होता है ? इस प्रश्न के उत्तर में गौतम से प्रभु कहते हैं-हे गौतम!
२ना ४९सा छे. २ मा प्रभारी छ 'अणड्ढे' विशेरे मन ५२मा मामा સરખી સંખ્યાવાળા અવયનો અભાવ હોય છે. તેથી તેમાં અર્ધો ભાગ હેતો નથી. તેમજ વિષમ સંખ્યાવાળા અવયને પણ તેમાં અભાવ હેય छ. तथा तन मध्यमा पारने 'अमध्य' ४ छे. तेभा में प्रदेश सिवाय भी बिोरे प्रदेशात नथी तथा तेने 'अप्रदेश' प्रदेश विनाना ४डेस छे. તથા તે વિભાગ વગરનો હોય છે અર્થાત પ્રદેશના અભાવથી પરમાણુઓને વિભાગ થતું નથી–કારણ કે પ્રદેશવાળાઓનો જ વિભાગ થઈ શકે છે. પરમાણુઓના બે વિગેરે પ્રદેશે કહેતા નથી, તેથી તેને વિભાગ થઈ શકો नथी, तथा तक 'अविभागिम' विसरमा अपामा भाव छ. 'कालपरमाणू णं भंते ! कइविहे पन्नत्ते' ७ सन् १९५२मा टस मारना ४द्या छ १ मा
Page #981
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० २० उ. ५ सू० १० परमाणुप्रकार निरूपणम् दर्शयति- 'तं जहा ' तद्यथा - 'अवन्ने' अवर्णः कृष्णनीललोहितद्दारिद्रशुक्लवर्णरहितत्वाद अवर्णः यपि वर्णगन्धरसस्पर्शवत्वं पुद्गलानां लक्षणमिति, परमाणोरपि पुद्गलत्वात् वर्णादिमत्वमावश्यकमेव तथापि द्रव्यमात्रस्य प्रधानतया विवक्षणात् सतामपि वर्णादीनामविचक्षणात् कालपरमाणौ वर्णादीनां निषेध इति कृत्वा अदः कालपरमाणुः कथ्यते इति 'अगंधे' अगन्धः - सुरभिदुरभिगन्धरहितः सतोरपि
०५३
'कालपरमाणू चविहे पत्ते' काल परमाणु चार प्रकार का कहा गया है - जो इस प्रकार से है - 'अवन्ने' इत्यादि, कृष्ण, नील, लोहित, हारिद्र, शुक्ल, इन प्रकार के वर्णों से वह रहित होता है इस कारण कालपरमाणु अवर्ण कहा गया है यद्यपि वर्ण, गंध, रस और स्पर्श इन गुणों से जो युक्त होता है वही पुल है ऐसा पुद्गल का लक्षण कहा गया है परमाणु पुद्गलरूप होता है अतः परमाणु में वर्णादिमत्ता होना आवश्यक ही है- फिर भी यहां जो उसे अवर्णादिवाला कहा गया है उसका कारण यहां समय ही प्रधानरूप से विवक्षा की है इसलिये वर्णादिकों के होने पर भी उनकी विवक्षा न होने के कारण कालपरमाणु में वर्णादिकों का निषेध किया गया है और इसी कारण उसे अवर्णरूप से प्रतिपादित किया गया है । इसी प्रकार का कथन 'अगंध' के कहने में भी जानना चाहिये अर्थात् काल परमाणु जिस प्रकार से वर्ण से रहित कहा गया है, उसी प्रकार से वह सुरभिगन्ध और
प्रश्नना उत्तरमां अनु ! छे - हे गौतम! 'कालपरमाणू चउब्विहे पण्णत्ते' अस परभागु यार प्रहारना वामां भाव्या हे ? या प्रमाणे छे. 'अवन्ने' ઇત્યાદિ કૃષ્ણ, નીલ, લાલ, પીળા અને સફેદ આ ચારે પ્રકારના વાંથી તે રહિત હૈાય છે. અર્થાત્ વણુ વગરનું હાય છે તેથી કાલ પરમાણુને ‘અવણુ’ કહેલ છે. જો કે વણુ, ગધ રસ અને સ્પશ આ Àાથી જે યુક્ત હાય છે તેજ પુદ્ગલ છે. આવા પુદ્ગલને કાલ-ક્ષણુ કહેલ છે. પરમાણુ પુદ્ગલ રૂપ હાય છે. જેથી પરમાણુમાં વદિ પ્રકાર હેવુ' જરૂરી છે, તે પણ તેને જે અવર્ણો દિવાળુ કહેવામાં આવ્યુ છે તેનુ' કારણુ અહિયાં દ્રવ્યમાત્રની જ મુખ્ય રૂપે વિવક્ષા કરેલ છે. તેથી વણૅહિના હોવા છતાં પણ તેની વિવક્ષા ન હાવાને કારણે કાલ પરમાણુમાં વર્ણાદિના નિષેધ કરવામાં આવેલ છે. અને એજ કારણથી તેને અવણુ' (વણુ વગરનુ) રૂપે વધુ'વેલ છે. આજ પ્રમાણેનુ अथन 'अगंध' (गंध वगरनु ) ना धनमां य समन्वु अर्थात् ने रोते કાલ પરમાણુને વ વિનાનું' કહેવામાં આવ્યુ છે. એજ રીતે સુરક્ષિંગધ
भ १२०
Page #982
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५४
भगवतीस्त्रे गन्धवतोरविवक्षणात्, द्रव्यमात्रस्यैव विवक्षणात् । 'अरसे' अरस:-तिक्तादिरसरहितः रसानामविचक्षणात् 'अफासे' अस्पर्श:-कर्कशमृदुकगुरुकलघुकशीतोष्णस्निग्धरूक्षस्पर्शरहितः स्पर्शानामपि अविवक्षणात् , 'भावपरमाणू णं भंते !" भावपरमाणुः खल्ल भदन्त ! 'कइविहे पन्नत्ते' कतिविधः प्रज्ञप्त: भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चाबिहे पनत्ते' भावपरमाणुश्चतिवधः चतुःपकारकः प्रज्ञप्तः कथितः। चातुर्विध्यमेव दर्शयति-तं जहा' तद्यथा'वनमंते वर्णवान-कृष्णनीललोहितहारिद्रशुक्लमभेदभिन्नपञ्चप्रकारकवर्णवान् दुरभिगन्ध इन दोनों प्रकार की भी गंध से रहित कहा गया है यद्यपि वहां परमाणु में गन्धगुण विद्यमान है फिर भी उसकी यहां विवक्षा नहीं हुई है। केवल काल (समय) द्रव्यमान की ही विवक्षा हुई है 'अरसे' वह कालपरमाणु अरस-तिक्तादि रसों से रहित होता है, यद्यपि उसमें वे विद्यमान रहते हैं फिर भी यहां उनकी विवक्षा नहीं हुई है-केवल समयमात्र की ही हुई है । 'अफासे' कर्कश, मृदुक, गुरुक, लघुक, शीत, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष इनके भेद से जो स्पर्श आठ प्रकार का कहा गया है वह भी उसमें नहीं रहता है इस कारण उसे अस्पर्श रूप से कहा है अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं'भावपरमाणु णं भंते ! काविहे पन्नत्ते' हे भदन्त ! जो भावपरमाणू है वह कितने प्रकार का कहा गया है उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! चउचिहे पण्णत्ते' हे गौतम ! भाव परमाणु चार प्रकार का कहा गया है-'तं जहा' जैसे-'वनमंते, गंधमते, रसमंते, फासमंते' वर्णवाला, अभाए छ-'वण्णमंते, गंधमंते,रसमंते, फासमं' वाणा वाणा, रसवाणा સુગધ દુરભિગંધ-દુર્ગન્ધ એ બન્ને પ્રકારના ગધ વિનાનું કહેવામાં આવેલ છે. જો કે ત્યાં પરમાણુમાં ગંધ ગુણ હોય જ છે. તે પણ અહિયાં તેની विवक्षा थ नथी. a द्रव्य भावना विवक्षा य छे. 'अरसे' ते ४० પરમાણુ અરસ-તિખા વિગેરે રસ વિનાનું હોય છે. જો કે તે રસ તેમાં વિદ્યમાન હોય છે પણ અહિયાં તેની વિવક્ષા થઈ નથી. કેવળ દ્રવ્ય માત્રની
४ विक्षा ४२वामा मापी छे. 'अफासे' ४४श भूड, ४३ वधु शीत, Grey, નિગ્ધ અને રૂક્ષ એ ભેદથી સ્પર્શ આઠ પ્રકારને કહેલ છે. તે પણ તેમાં રહેતું નથી, તેથી તેને “અસ્પર્શ સ્પર્શ વિનાને કહેલ છે,
હવે ગૌતમ સ્વામી ભાવપરમ શુના સંબંધમાં પ્રભુને પૂછે છે કે 'भावपरमाणू णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते' मग मावपरमार दा प्रारना ४ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४३ छ है-'गोयमा! चउविहे पण्णत्ते' 3 गौतम भाव ५२मार यार प्रानुस छ. 'त जहा' त मा
Page #983
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.२० उ.५ सू०१० परमाणुप्रकारनिरूपणम् ९५५ भावपरमाणुः भावा-वर्णादयरने विद्यन्ते यत्रासौ भावपरमाणुः । 'गंथमने' गन्धवान् सुरभिदुरभिप्रभेदभिन्नगन्धद्वयवान् भावपरमाणुरिति । 'रसमंने रमवान-तिक्तकटुकपायाम्लमपुररसवान भावपरमाणुरिति। 'फासमंते' स्पर्शवान् कम्शमृदुकगुरुकलघुकशीतोष्णस्निग्धरूमाष्टमकारकस्पर्शवान् भावपरमाणुरिति । तदेवं द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदेन परमाणोश्चातुर्विध्यमुपदर्शित मिति, 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाब विहरइ' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति हे भदन्त ! परमाणुपुद्गलादारभ्य वादरपरिणाम अनन्तमदेशिकस्कन्धे वर्णगन्धरसस्पर्शादीनां व्यवस्था, तथा परमाणोः प्रकारभेदो यद् देवानुपियेण गंधवाला, रसवाला और स्पर्शवाला वर्णवाला वह इसलिये कहा गया है कि उसमें कृष्ण, नील, लोहित हारिद्र और शुक्ल ये पांच वर्ण रहते हैं । भाव नाम वर्णादिकों का है-ये भाव जिस में विद्यमान हो वह भावपरमार है, सुरभिगंध और दुरभिगंध ये दोनों गंध उसमें रहते हैं इसलिये वह गन्धवान् कहा गया है, तिक्त, कटु, कपाय, अम्ल
और मधुर के भेद से रस पांच प्रकार का होता है-भावपरमाणु इन पांचों रसोंवाला होता है। इसलिये वह रसवाला कहा गया है, 'फासमंते' कश, मृदुक, गुरुक, लघुक, शीत, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष ये
आठ स्पर्श कहे गये हैं सो वह भावपरमाणु इन आठ स्पों वाला होता है इस कारण वह स्पर्शवाला कहा गया है इस प्रकार द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव के भेद से परमाणु में यह चतुर्विधता दिखलाई गई है। 'सेवं भते ! सेव भते ! ति जाव विहर' हे भदन्त ! परमाणुपुद्गल से लेकर बादर परिणामवाले अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध में वर्ण, गंध, रस, અને સ્પર્શવાળા તેમાં કૃષ્ણ, નીલ, લાલ પીળા અને સફેદ એ પાંચ વર્ષો રહે છે, તેથી તેને વર્ણવાળે કહેલ છે. ભાવનામ વર્ણાદિકેવું છે. આ ભાવ જેમાં વિદ્યમાન હોય તે ભાવ પરમાણું છે. સુરભિગધ–સુગંધ અને દુરભિગધ-દુર્ગધ એ બને ગંધ તેમાં વિદ્યમાને હેવાથી તેને ગંધવાન કહેલ છે. તીખા કડવા, કષાય, ખાટા અને મીઠા રસના ભેદથી પાંચ પ્રકારના રસ હોય છે. પરમાણુ તે પાંચે રસોવાળું હોય છે. તેથી તેને રસવાળું કહેવામાં આવેલ छ. 'फासमंते' *श, भृड, १३, मधु, शीत, Guy स्निग्ध भने ३६ ॥ આઠ પ્રકારના સ્પર્શે કહ્યા છે. તે ભાવ પરમાણુ આ આઠે પ્રકારના સ્પર્શેपाणु डाय छे.तथी तापामां मावेत. माशते द्र०य, क्षेत्र, स, અને ભાવના ભેદથી પરમાણુમાં આ ચાર પ્રકારતા બતાવવામાં આવેલ છે. 'सेव भते । सेवं भवेत्ति जाब विहरई' सन् ५२मार पुतथी asa બાદર પરિણામવાળા અનંતપ્રદેશિક સકધમાં વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શની
Page #984
--------------------------------------------------------------------------
________________ 956 - भगवतीसरे कथितं तत् सर्वम् एवमेव-सर्वथा सत्यमेव, यस्मात् केवलिनो भगवतः सकलसूक्ष्मार्थदर्शिततया सर्वथा सत्यस्यैव प्रतिपादनात् इति एवं प्रकारेण कथयित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् भगवान् गौतमो विहरतीति।।मृ० 10 // // इति श्री विश्वविख्यात-जगदवल्लभ-भसिद्धवाचक-पञ्चदशमापाकलितललितकलापालापफमविशुद्धगधपधनकग्रन्थनिर्मापक, चादिमानमर्दक-श्रीशाहन्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालप्रतिविरचित्तायां श्री "भगवतीमत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां विगतिशतके पञ्चमोद्देशकः समाप्तः॥२०-५॥ स्पर्श की व्यवस्था, तथा परमाणु के प्रकार भेद जो पूर्वोक्तरूप से आप देवानुप्रिय ने कहे हैं वह सब कथन सर्वथा सत्य ही है क्योंकि आप केवली हैं और जो केवली भगवान होते हैं वे सकल मूक्ष्म, अन्नरित और दूरार्थ पदार्थों के हस्तामलकवत् साक्षात् ज्ञाता होते हैं अतः उनके द्वारा प्रतिपादित किसी भी तत्व में प्रत्यक्ष और अनुमान प्रमाण से बाधा उपस्थित नहीं हो सकती है इस प्रकार से कहकर वे गौतम संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।।सू० 10 // जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके वीसवें शतकका ॥पांचवां उद्देशक समाप्त // 20-5|| વ્યવસ્થા તથા પરમાણુઓના પ્રકાર ભેદે પૂર્વોક્ત પદ્ધતિથી આ૫ દેવાનુપ્રિયે કહ્યા છે. તે તમામ કથન સર્વથા સત્ય જ છે. કેમકે આપ કેવલી છે, અને જે કેવલી ભગવાન હોય છે, તે બધા જ સૂમ અને ગંભીર અર્થવાળા પદાર્થોને હસ્તામલકની જેમ અર્થાત હાથમાં રહેલા આમળાની માફક સાક્ષારૂપથી જાણનાર હોય છે. જેથી તેઓએ પ્રતિપાદન કરેલ કે ઈપણ તત્વમાં પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન પ્રમાણથી બાધા આવી શકતી નથી. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામી તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થઈ ગયા. સૂ૦ ૧૦ના જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના વીસમા શતકનો પાંચમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ર૦–પા