Bhaj Re Mana Part 01

Author(s): Shrimad Rajchandra Sadhna Kendra Rajnagar Kukma Kutchh
Publisher: Shrimad Rajchandra Ashram
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009144/1

Page #1

।। શ્રી સદ્ગુરૂચરણાર્પણમસ્તુ I
ભજ રે મના
(ભાગ - ૧)
:HSIRIS :
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સાધના કેન્દ્ર રાજનગર (કુકમા) જિ. કચ્છ
I-૧
ભજ રે મના

Page #2

પ્રથમ આવૃત્તિ : ઓક્ટોબર, ૨૦૧૧ ૧૫૦૦ નક્લ
પ્રકાશકીય નિવેદન
મૂલ્ય : રૂા.
: પ્રાપ્તિસ્થાન :
• શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સાધના કેન્દ્ર રાજનગર (કુકમા) જિ. કચ્છ. ફોન : ૦૨૮૩૨-૩૨૪૮૦૪ Email: rajkukma@gmail.com
• Dev Dedhia
37 - E, Black Horse Pike Collings Lake NJ - 08094 (USA) Tel.: 609 567 2331
વિરલ સ્વરૂપનિષ્ઠ તત્વવેતા પરમકૃપાળુ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ ભક્તિ સંબંધિત પ્રરૂપેલ વચનો ભક્તિનો એક અલૌકિક અમૂલ્ય વારસો છે.
ભક્તિ સર્વોત્કૃષ્ટ માર્ગ છે. ભક્તિથી અહંકાર મટે, સ્વછંદ ટળે અને સીધા માર્ગે ચાલ્યું જવાય. અન્ય વિકલ્પો મટે, માટે ભક્તિમાર્ગ શ્રેષ્ઠ છે.”
ભક્તિ જ્ઞાનનો હેતુ છે. જ્ઞાન મોક્ષનો હેતુ છે. જીવમાત્ર જ્ઞાનસ્વભાવી છે. ભક્તિના બળે જ્ઞાન નિર્મળ થાય છે. નિર્મળ જ્ઞાન મોક્ષનો હેતુ થાય છે.”
સકામ ભક્તિથી જ્ઞાન થાય નહીં. નિષ્કામ ભક્તિથી જ્ઞાન થાય.” “ભક્તિ પ્રેમરૂપ વિના જ્ઞાન શૂન્ય જ છે.”
જ્ઞાની પાસે જ્ઞાન ઈચ્છવું તે કરતાં બોધસ્વરૂપ સમજી ભક્તિ ઈચ્છવી એ પરમળ છે.”
• મહેન્દ્રભાઈ લખમશી શાહ
ગુણોદયા કન્સ્ટ્રક્શન - ૨૧, શાંતિનિકેતન, ડો. બાબાસાહેબ આંબેડકર રોડ, માટુંગા (સેન્ટ્રલ રેલ્વે), મુંબઈ-૪૦૦૦૧૯. ફોન : ૦૨૨-૨૪૧૩૩૪૨૫
• Dilipbhai Shah
(Ex. President - Jaina Org.) 1902, Chestnut Street, Philadelphia pa - 19103 (USA) Tel.: 215 561 0581
• શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આધ્યાત્મિક સાધના કેન્દ્ર કોબા , જિ. ગાંધીનગર - ૩૮૨૦૦૭. ફોન : ૦૭૯-૨૩૨૭૬૨૧૯/૪૮૩૪૮૪
• Sujit Nagda
55, Lords View St. Johos Wood Road London, NW 87 HQ Tel.: 0044-782 480 8904
અક્ષરાંકન : ડ્રીમ ડીઝાઈના અમીત બી. શાહ સાબરમતી, અમદાવાદ.
“ભગવત્ મુક્તિ આપવામાં કૃપણ નથી, પણ ભક્તિ આપવામાં કૃપણ છે.”
ઘણા ઘણા પ્રકારથી મનન કરતાં અમારો દ્રઢ નિશ્ચય છે કે ભક્તિ એ સર્વોપરી માર્ગ છે. અને તે સંપુરૂષના ચરણ સમીપે રહીને થાય તો ક્ષણવારમાં મોક્ષ કરી દે તેવો પદાર્થ છે.”
ખરેખર ભક્તિ એ પરમ હાર્દિક ભાવ છે અને આવા ભાવસહિતનું કોઈ પણ શુભ કાર્ય વિશિષ્ટ બની જાય છે. જેમ પ્રવાસમાં ભક્તિ ઉમેરાય તો એ યાત્રા બની જાય છે, સેવામાં ભક્તિ ઉમેરાય તો એ સદાચાર બની જાય છે, ભોજનમાં ભક્તિ ઉમેરાય તો એ પ્રસાદ બની જાય છે, ત્યાગમાં ભક્તિ ઉમેરાય તો એ આનંદ બની જાય છે, શબ્દોમાં ભક્તિ ઉમેરાય તો પ્રાર્થના બની જાય છે, તેમાં ભાવમાં ભક્તિ ઉમેરાય ત્યારે ભગવાન બની જવાય - એવું ભક્તિનું વ્યાપક સ્વરૂપ છે.
રોમ રોમમાં ‘રાજ' નામનો રણકાર છે એવા પરમોપકારી આત્મમગ્ના
મુદ્રક : કારીગરી લીનાબેન આર. મહેતા. ઘાટકોપર, મુંબઈ.
ભજ રે મના
ભજ રે મના

Page #3

અમીત શાહ (ડ્રીમ ડીઝાઈન), સમગ્ર મુફ રીડીંગ કરનાર શ્રી હર્ષદભાઈ પંચાલ તેમજ મુખપૃષ્ઠ સજાવટ અને મુદ્રણ-પ્રસિદ્ધિ કરી આપનાર કુ. લીનાબેન આર. મહેતા (કારીગરી)ના પ્રેમપરિશ્રમનું અનુમોદન કરતાં અતિ પ્રસન્નતા અનુભવીએ છીએ.
જય પ્રભુ ! જય જિનેન્દ્ર !
સંવત ૨૦૬૭, આસો વદ - ૧, ગુરૂવાર તા. ૧૩-૧૦-૨૦૧૧
વિનીત, ટ્રસ્ટીગણ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સાધના કેન્દ્ર રાજનગર (કુકમા),
જિ. કચ્છ
જ્ઞાનાનંદી પરમ પૂજ્ય સાહેબશ્રી ગાંગજીભાઈ મોતા (શ્રીજી પ્રભુ )ના શુભાશિષ. પ્રાપ્ત કરી શ્રી હર્ષદભાઈ પંચાલે આ ‘ભજ રે મના' નામક ભક્તિપૂંજને પરમ કૃપાળુ સક્યુરૂદેવ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીના ચરણમાં અર્પણ કરેલ છે.
પોતાપણું પ્રગટાવી એની સુવાસને ભજન , ભક્તિ , ધૂન, સ્તુતિ અને પ્રાર્થના રૂપે શબ્દાંતિ કરનારા અનેક નામી-અનામી ભક્ત-કવિ, સંત આદિ મહાનુભાવોની કાવ્ય-કૃતિઓમાં પ્રગટ થયેલ ઉર્મીને, આપણા જેવા ભાવિકોના લાભાર્થે સંકલિત કરવાનો આ પ્રેમપરિશ્રમ કરનાર વિરક્ત સાધક શ્રી હર્ષદભાઈ પંચાલને ખૂબ ખૂબ ધન્યવાદ.
વિદ્યાવ્યાસંગી શ્રી હર્ષદભાઈએ અત્યંત મૌલિકપણાથી અને તાત્વિક લક્ષ સહિત, ૧૫૦થી પણ વધુ શાસ્ત્રીય રાગોથી નિબદ્ધ ૨૨૨૨ ભાવવાહી ભક્તિપધ રચનાઓનું સંપાદન, તેની વિભાગીય ગોઠવણ, રચનાકારોનો સચિત્ર ટૂંક પરિચય પ્રસ્તુત કર્યો છે, ૧૩૫૦ જેટલા પૃષ્ઠમાં ૩૪૫ ઉપરાંત પરમપ્રેમી-અધ્યાત્મરસિક રચનાકારોની પધ રચનાઓ આ બે વિભાગમાં સંગઠીત કરી , નિષ્કામ સેવા કરી છે. અધ્યાત્મરૂચિની પ્રેમપુષ્ટિ કરતી આ રચનાઓની તાજગીસભર પસંદગીમાં સંકલનકારનો ઊંડો ભક્તિરસ અને રુચિ પ્રગટ થતાં જણાય છે.
પરમકૃપાળુ દેવ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીના વાસ્તવિક ચરણસ્પર્શનું સૌભાગ્યા પામેલ ઘરા એટલે, પરમપૂજ્ય શ્રીજી પ્રભુની પરમ કુરણાથી નિર્મિત કચ્છનું કુકમા ગામની નજીક આવેલ રાજનગર (શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સાધના કેન્દ્ર). “રજરજમાં અને કણ-કણમાં દિવ્ય સંપદનો ફ્લાવતું, ઐતિહાસિક કૃતિ પામે એવું શ્વેતવર્ણી પિરામીડ આકારનું બેજોડ સ્વાધ્યાય મંદિર તેમજ દેવવિમાન સમાં જિનમંદિરથી શોભિત ક્ષેત્ર.”
આવી પવિત્ર ભૂમિમાં ભક્તિપદોના આ પુસ્તક પ્રકાશનના ઉપક્રમે આશ્રયભક્તિ સિંધુમાં સંસ્થા વતીથી આ છઠું પ્રકાશને સમર્પિત કરતાં ટ્રસ્ટીગણ અતિ આનંદ અનુભવે છે.
આ ભક્તિસંગ્રહની સુંદર શબ્દસ્થિતી (ટાઈપસેટીંગ) કરી આપનાર ભાઈશ્રી
ભજ રે મના
ભજ રે મના

Page #4

ભજ રે મના...
અધ્યાત્મગગનમાં ઝળકી રહેલ અદ્ભૂત જ્ઞાનજ્યોતિ, જ્ઞાનભાસ્કર, જ્ઞાનમૂર્તિ પરમકૃપાળુદેવ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી પ્રભુએ સમર્પણભાવ - લઘુત્વભાવને જ ભક્તિ કહેલ છે અને ઓ ભાવોનો ક્રમશઃ વિકાસ એટલે નવધા ભક્તિ. “શ્રવણ, કીર્તન, ચિંતવન, વંદન, સેવન, ધ્યાન; લઘુતા, સમતા, એક્તા, નવધા ભક્તિ પ્રમાણ.
- બનારસીદાસજી આવી નવધા ભક્તિની ઉપાસના અને ગુણગાન સદ્ગુરૂ અનુગ્રહથી શીઘા ળે છે. તેનો મહિમા વધારનારા અનેક પદો આ ‘ભજ રે મના...' નામક પધસંગ્રહમાં નિબદ્ધ છે. તેનું સંક્લન એક ભક્તહૃદયી ચેતનાએ કર્યું છે અને તે ચેતના એટલે શ્રી હર્ષદભાઈ.
ભક્તિરંગથી રંગાયેલ હર્ષદભાઈ સ્વયં શાસ્ત્રીય સંગીતના અભ્યાસી છે. તાલ-સૂર-લયની સુસંગતિ સહિત સુમધુર કંઠે ગવાયેલ એમની નિર્દોષ ભાવવાહીં ભક્તિ નિજાનંદની સમીપતા કરાવે એવી છે. “સાખી' દ્વારા ઉત્કૃષ્ટ ભાવમય જગતમાં પ્રવેશ કરાવી ગંભીર ગૂઢ રહસ્યોનું સમન્વય કરતાં તેમની ભાવવિભોર પારદર્શી ભક્તિરસની લહેરોને સૌ મુમુક્ષુઓએ ઘણા વર્ષોથી માણી છે.
પ્રેમ અને ભક્તિ બીજાને માટે જેમ જેમ વપરાય, તેમ તેમ આપણામાં તે વિસ્તૃતપણે પ્રગટ થતાં રહે છે. આ ભક્તિરસના વિપુલ સંગ્રહનું બે ભાગમાં થતું પ્રકાશન સાહિત્યજગતમાં અમરત્વ પામે કે ન પામે પણ આત્માર્થ સાધવામાં પરમ નિમિત્તરૂપ બની શકશે એવો અંતરનાદ આનંદની અભિવૃદ્ધિ કરાવે છે.
પરમકૃપાળુદેવ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ કહ્યા મુજબ ભક્તિ સર્વોત્કૃષ્ટ માર્ગ છે એ વચનમાં શ્રદ્ધા રાખી સાધકવર્ગ નિષ્કામ ભક્તિથી ઉજ્જવળ પરિણામોમાં સંલગ્ન રહી જ્ઞાનાનંદ અનુભવે એ જ અંતરભિલાષા સહ આ નૂતન પ્રકાશનને શુભેચ્છા. સર્વ મુમુક્ષોઓને જય સદ્ગુરૂ વંદન !
- ગાંગજીભાઈ (શ્રીજી પ્રભુ)
અધિષ્ઠાતા : શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સાધના કેન્દ્ર, કુકમાં ભજ રે મના
૧-૦
આર્શીવચન મોક્ષમાર્ગના સાધનોમાં ચિત્તની શુદ્ધિ તથા દેવ-ગુરુ-ધર્મ પ્રત્યેની સમજણપૂર્વકક્ની આત્યંતિક ભક્તિ કારણરૂપ બની રહે છે. આવી જ આશયથી શ્રી હર્ષદભાઈ, કે જેઓ બાળપણથી જ સંત-સમાગમ અને ભક્તિરસના રસિક હતા, ખૂબ પ્રેમ-પરિશ્રમ લઈ સ્વાર કલ્યાણ અર્થે ભક્તિ-રસનો આ સંપુટ તૈયાર કરેલ છે. આ કાર્ય કરતાં તેઓએ સ્વયં પ્રેરિત પુરુષાર્થ કર્યો છે, જે સ્પષ્ટપણે સમજી શકાય છે. કારણકે આ સંકલનની તૈયારી ઘણા વર્ષોથી તેમના હૃદયમાં આકાર લઈ રહી હતી, જે ‘ભજ રે મના...' નામથી સાકાર થઈ છે.
વર્ષોનું સંશોધન, અનેક પ્રાચીન ગ્રંથોનું સંશોધન અને અપૂર્વ પ્રેમ-પરિશ્રમ દ્વારા આ ભક્તિમાર્ગના પદોનું વિશાળ, સંપ્રદાયાતીત, બહુ આયામી અને ભક્તિમાર્ગના સંશોધકને પણ ઉપયોગી થાય એવું સુંદર સંક્લન છે.
હર્ષદભાઈ વિગત ઘણાં વર્ષોથી કોબામાં રહી સેવા-સાધના કરે છે અને પ્રસંગોપાત ભક્તિરસ મુમુક્ષુજનોને પીરસતા રહે છે. ધર્મના ઊંડા અભ્યાસની ઝંખનાએ, કોબાના મુમુક્ષઓની પ્રેરણાથી તેઓએ જયપુરમાં અભ્યાસ કરી શાસ્ત્રીની પદવી પણ પ્રાપ્ત કરેલ છે.
આ ભક્તિપદની અપૂર્વ અસાધારણ સંશોધનયુક્ત કૃતિ માટે શ્રી હર્ષદભાઈને અનેક્શ: ધન્યવાદ અને મોક્ષમાર્ગમાં વધુ અને વધુ પ્રગતિ સાધે એવી ભાવના. અને શુભાશિષ સહિત...
- હિતચિંતક છે.
અધિષ્ઠાતા – શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આધ્યાત્મિક સાધના કેન્દ્ર, કોબા
.
ભજ રે મના

Page #5

ઉપાસનાનું અર્થ ઈશ્વરપ્રાપ્તિ માટેના સર્વોત્કૃષ્ટ માર્ગ એવા ભક્તિમાર્ગના સમગ્ર આકાશને વ્યાપી વળવાનો શ્રી હર્ષદભાઈ પંચાલે ‘ભજ રે મના' નામના આ બે ભાગના સંકલનનો પ્રેમપુરુષાર્થ કર્યો તે સમગ્ર ભારતીય સમાજ માટે ઉમદા કાર્ય થયું છે. એમણે પ્રથમ ભાગમાં ૧૧૦૧ અને દ્વિતીય ભાગમાં ૧૧૨૧ જેટલાં પદો સંગ્રહિતા કર્યા છે. વળી, પોતાને હસ્તગત એવી શાસ્ત્રીય સંગીત ક્લાનો યોગ્ય ઉપયોગ કરી આ પદોને અનેક રોગોમાં નિબદ્ધ કરી ભાવ સમૃદ્ધ કરવાનો સંનિષ્ઠ પ્રયત્ન કરેલ છે. જેમાં એમના હૃદયની ભક્તિનો રંગ પણ નીખરી આવ્યો છે.
છેલ્લા કેટલાક વર્ષોથી આ પ્રેમરસભર્યા ભક્તિપદોનું અમૃત આચમના કરાવનાર વિધાવિશારદ શ્રી હર્ષદભાઈના ભક્તહૃદય પાસેથી સાંપડેલો આ સંચય છે. તત્ત્વાભ્યાસની વિશેષ રૂચિને યોગ્ય દિશા આપવા તેઓએ જયપુરમાં પાંચ વર્ષ રહી, પદ્ધતિસર શાસ્ત્રાભ્યાસ કર્યો અને શાસ્ત્રી થયા. હવે, આત્મશ્રેયાર્થે ગુરૂનિશ્રામાં પ્રગતિરત છે.
અહીં સંગ્રહાયેલાં ભક્તિપદો મનની સ્થિરતાથી મોક્ષ પ્રાપ્તિના માર્ગ સુધી. લઈ જવા સક્ષમ છે, ભક્તિ સૌપ્રથમ સહજતાથી અહંકારનાશનું મહાકાર્ય કરે છે અને એ પછી દ્રષ્ટિ પરિવર્તન દ્વારા જીવન પરિવર્તન સાધે છે. જીવનનાં સ્થળ આનંદ-પ્રમોદમાં ડૂબેલી દ્રષ્ટિને ભક્તિઆરાધના ઉદ્ઘ માર્ગે વાળે છે અને સાધકનો દેહ, ચિત્ત અને આત્મા - એમ સમગ્ર અસ્તિત્વ શુભ ભાવ અને શુભ કાર્યમાં પરોવાય છે. એની સ્વાભાવિક આત્મદશા ધીરે ધીરે સ્વરૂપલીનતા પામતી જાય છે. દર્પણ સમક્ષ ઊભા રહેતાં જેમ વ્યક્તિને પોતાની મુખાકૃતિ દેખાય છે, એમ ભક્તિભાવમાં લીન બનીને ગાનારને એના મન:ચક્ષુ સમક્ષ સ્વયં ભગવાન દ્રષ્ટિગોચર થાય છે.
ભક્તિનું ગાન કરતાં જ ભક્તહૃદયને આપોઆપ કેટલીક પ્રાપ્તિ થતી હોય છે. એને આત્મઓળખ, આત્મસુધારણા, આત્મવિશ્લેષણથી માંડીને છેક આત્મસાક્ષાત્કાર સુધીનો પંથ પ્રાપ્ત થાય છે. પરમાત્માના ગુણોની ઓળખ એના
જીવનમાં આચારની સુગંધ અને ચારિત્ર્યની શુદ્ધતા આણે છે. જેમ શ્રીકૃષ્ણની વાંસળીના નાદે ગોપીઓ સઘળું ભૂલીને, એમાં ઘેલી થઈને ડૂબી જતી હતી, તે જ રીતે ભક્તિના રસપાન સમયે વ્યક્તિનો આત્મા મોહ-નિંદ્રામાંથી જાગૃત થઈને આસપાસનું સઘળું ભૂલી જઈને મસ્તીમાં ડોલવા લાગે છે અને પછી પ્રભુ પ્રત્યક્ષ હોય કે ન હોય, પણ એને જીવનની પ્રત્યેક ક્ષણે વાંસળીના ભક્તિસૂર સંભળાતા રહે છે, આવો અનુભવ સૌ અધ્યાત્મ-ભક્તિ રસિકોને થશે જ.
વિશેષ તો આ પ્રકાશન માટે કુકમા સ્થિત શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમના પ્રણેતા પૂજ્ય સાહેબશ્રી ગાંગજીભાઈ મોતા ( શ્રીજી પ્રભુ) અને કોબા સ્થિત શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આધ્યાત્મિક સાધના કેન્દ્રના અધિષ્ઠાતા એવા પૂજ્યશ્રી આત્માનંદજી સાહેબના વિશેષ આશીર્વાદ સાંપડ્યા છે.
આ પધસંગ્રહમાં આવતાં પદોના રચયિતાઓનો એમણે વિશેષ પરિચય આપ્યો છે, તેમજ કેટલીક એવી રચનાઓ પણ સમાવિષ્ટ કરી છે, જે સામાન્ય રીતે સાધકને મેળવવી મુશ્કેલ બનતી હોય છે, શ્રી હર્ષદભાઈએ આ કાર્ય પાછળ લીધેલી અથાગ જહેમત એ પણ એમની પ્રભુ ઉપાસનાનું એક અર્થ છે.
- પદ્મશ્રી ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ
ભજ રે મના
ભજરે મના

Page #6

પદ્મશ્રી ડો. કુમારપાળ દેસાઈનો સંક્ષિપ્ત પરિચય
છેલ્લાં ચાળીસ વર્ષથી પ્રેરક, મૂલ્યનિષ્ઠ અને આધ્યાત્મિક સાહિત્યસર્જન કરીને ડો. કુમારપાળ દેસાઈએ માત્ર રાજ્ય કે રાષ્ટ્રમાં જ નહીં, બલ્ક આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે આગવી પ્રતિષ્ઠા સંપાદિત કરી છે. સાહિત્ય, શિક્ષણ, પત્રકારત્વ, સમાજસેવા અને સંસ્કૃતિવિચારક તરીકેનું એમનું વ્યક્તિત્વ ચોપાસ માનવીય ભાવનાઓ અને
આધ્યાત્મિક અભિપ્સાઓની સુવાસ ફ્લાવતું રહ્યું છે. સાહિત્યમાં ચરિત્ર , વિવેચન, સંશોધન, ચિંતન, અનુવાદ, પ્રૌઢ સાહિત્ય, નવલિકા, ધર્મદર્શન વગેરે વિશે એકસોથી વધુ ગ્રંથો લખનાર ડો. કુમારપાળ દેસાઈનાં પાંચ પુસ્તકોને કેન્દ્ર સરકારનાં અને ચાર પુસ્તકોને ગુજરાત સરકારના પારિતોષિકો પ્રાપ્ત થયાં છે. એમના અંગ્રેજીમાં લખાયેલાં દસ પુસ્તકોમાંથી ‘Glory of Jainism', 'Tirthankar Mahavira', Pinnacle of spirituality' મહત્ત્વનાં છે. ‘મહાયોગી આનંદઘન’ વિશે ચારસો હસ્તપ્રતોનું સંશોધન કરીને મહાનિબંધ લખી, પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવનાર ડો. કુમારપાળ દેસાઈએ વિશે ત્રણ પુસ્તકો લખ્યાં છે. અત્યારે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખ તરીકે તેઓ કાર્યરત છે. ગુજરાતી ભાષામાં તૈયાર થતાં સર્વપ્રથમ જનરલ એન્સાયક્લોપીડિયા ગુજરાતી વિશ્વકોશના એ ટ્રસ્ટી અને રાહબર છે,
| ગુજરાત યુનિવર્સિટીના ગુજરાતી વિભાગના અધ્યક્ષ, ભાષાસાહિત્ય ભવનના ડિરેક્ટર અને આર્ટસ ફેલ્ટીના ડીન તરીકે નિવૃત્ત થયેલા ડો. કુમારપાળ દેસાઈ ૩૮ વર્ષ સુધી અધ્યાપનકાર્ય કર્યું. એમના માર્ગદર્શન હેઠળ પંદર વિધાર્થીઓએ ડોક્ટરેટની પદવી મેળવી છે. ડો. કુમારપાળ દેસાઈ ગુજરાતી સાહિત્ય, પત્રકારત્વ અને જૈનદર્શન એમ જુદા જુદા ત્રણ વિષયોમાં પીએચ.ડી.ના માર્ગદર્શક તરીકે કાર્ય કરે છે. છેલ્લાં ચાળીસ વર્ષથી તેઓ પત્રકારત્વક્ષેત્રે પણ આગવું પ્રદાન કરી રહ્યા છે.
ભારતીય સંસ્કૃતિ અને જૈનદર્શન વિશેનાં એમનાં પ્રવચનોએ આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે ગુજરાતને ગૌરવ અપાવ્યું છે. ઈંગ્લેન્ડ, અમેરિકા, પૂર્વ આફ્રિકા, કેનેડા,
સિંગાપુર, બેલ્જિયમ, હોગકોગ વગેરે દેશોમાં પર્યુષણ નિમિત્તે તેમનાં વ્યાખ્યાનોએ
વ્યાપક જિજ્ઞાસા જગાડી છે. ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ જૈનોલોજી નામની વિશ્વવ્યાપી સંસ્થાના તેઓ ભારત ખાતેના ટ્રસ્ટી અને કો-ઓર્ડિનેટર છે, સમાજ, ધર્મ અને રાષ્ટ્રને ઉપયોગી કામગીરી કરતા ડો. કુમારપાળ દેસાઈ શ્રી જયભિખ્ખું સાહિત્ય ટ્રસ્ટ દ્વારા સાહિત્યિક અને સંસ્કારલક્ષી પ્રવૃત્તિઓ કરી રહ્યા છે.
મુંબઈમાં ભારતના વડાપ્રધાન શ્રી અટલ બિહારી બાજપેયીના હસ્તે સમગ્ર વિશ્વના ૨૬ પ્રતિભાવાન જનોને એવોર્ડ મળ્યો હતો. તેમાંના એક ડો. કુમારપાળ દેસાઈને * જૈન રત્ન 'ના એવોર્ડથી સન્માનિત કર્યા છે. તેઓને હ્યુમન સોસાયટી ઓફ ઇન્ડિયા દ્વારા લાઈફ ટાઈમ એચિવમેન્ટ એવોર્ડ એનાયત કરવામાં આવ્યો છે. વિખ્યાત સાહિત્યકાર શ્રી જયભિખ્ખના સુપુત્ર ડો. કુમારપાળ દેસાઈએ એમની બહુમુખી પ્રતિભા દ્વારા અનેકવિધ ક્ષેત્રોમાં આગવી નામના અને ચાહના સંપાદિત કરી છે. પ્રજાસત્તાક પર્વના દિવસે ભારત સરકાર તરફથી ડો. કુમારપાળ દેસાઈને શિક્ષણ, સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિને અનુલક્ષીને કરેલાં કાર્યો માટે ‘પદ્મશ્રી'નો ખિતાબ એનાયત કરવામાં આવ્યો છે. ઘણાં વર્ષો બાદ ભારત સરકારે શિક્ષણ અને સાહિત્યમાં કાર્ય કરતી ગુજરાતની પ્રતિભાને ‘પદ્મશ્રી 'થી પોંખી છે, આ રીતે અનેક ક્ષેત્રોમાં જ્વલંત પ્રગતિ સાધનાર અને સમાજને સાહિત્યસર્જન, પત્રકારત્વ તથા સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક કાર્યોથી આદર્શ પૂરો પાડનાર આ વ્યક્તિને હૃદયથી અભિનંદીએ ,
- મુકુંદ શાહ તંત્રી : નવચેતન
ભજ રે મના
ભજ રે મના

Page #7

શુભેચ્છા સંદેશ
સ્નેહી શ્રી હર્ષદભાઈ,
સપ્રેમ નકાર,
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમમાં સેવા-સાધનામાં સમર્પિત રહી, આપણા સાંસ્કૃતિક ભજન-વારસાને સંગ્રહ સ્વરૂપમાં ઉપલબ્ધ કરાવવાનો આપનો પાવન ઉમંગ પ્રશંસનીય છે.
ભારતીય સંત-કવિ-મહાત્માઓના અંતરે આનંદની પ્રસાદીરુપ આ ભજનો આટલી વિપુલ માત્રામાં સંકલિત કરીને તમે ભક્તિસરિતામાં પૂર લાવી દીધાં છે.
પુસ્તક પ્રકાશનના દિને શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમ દ્વારા પ્રગટ થનાર આ ‘મજ રે મના' ભક્તિ પદ સંગ્રહ માટે શુભેચ્છા પાઠવું છું.
મહાત્મા મંદિર બાબતે આપના સહકાર પ્રદાન નિવેદન માટે ધન્યવાદ.
હૈયાની વાત...
- ભક્તિ એ અંતરની એક પવિત્ર યાત્રા છે, ભીતરમાં સમાઈ જવાની એક કલા છે, અંતરનો. એક હાર્દિક ભાવ છે અને આવા ભાવસહિત શબ્દ અને સૂરનું જ્યારે અદ્વૈત રચાય છે, ત્યારે એક અજબ પ્રકારની ભાવ સૃષ્ટિ ઉત્પન્ન થાય છે. જે વ્યક્તિમાત્રની ચેતનામાં પ્રેમાનંદનો સંચાર કરી દે
છે અને એવો સંતોની કૃપાપ્રસાદીરૂપ આનંદ નાનપણથી જ મને મળતો રહ્યો છે. ગુઢ રહસ્યોથી ભરેલા એ ભજનોના ભેદક સૂર આજે પણ હૃદયને ઝંકૃત કરી દે છે, પ્રેમ અને ઉલ્લાસથી ભરી દે છે.
મિત્રો ! ‘ભજ રે મના' નામક આ દળદાર ભક્તિપદસંગ્રહના સંકલનમાં હું તો માત્ર નિમિત્ત જ છું. આ ઉન્નત કાર્યમાં ઘણાં સંતોના આશીર્વાદ અને સજ્જનોની પ્રેરણા મળેલી છે. અનેક ભજનિકોના સાન્નિધ્યમાં ભક્તિરસ માણ્યા પછી ઉમેરવા. જેવી ઘણી માહિતી આમાં એકત્રિત કરી છે અને એ જ આ નૂતન ભક્તિપદસંગ્રહની વિશેષતા અને હેતુ છે.
સામાન્યત: ‘બહુરત્ના વસુંધરા:'થી સુશોભિત ભારતની આ પવિત્ર ભૂમિ પર અનેક જ્ઞાની-ભક્ત-કવિઓનું અવતરણ થતું જ રહ્યું છે. તેમની અનવરત વહેતી અનુભવવાણીનો પ્રકાશ કરતી કાવ્ય-પદ્ય રચનાઓને સંગઠિત કરવામાં આવે તો કદાચિત્ સાગરની ઉપમા પણ ઓછી પડે – એમ સંક્લન દરમિયાન અન્વેષણ કરતા મને જણાયું છે. અહીં તો મારી અલ્પ શક્તિ-ભક્તિ પ્રમાણે તે હૃદયંગમ પદ્ય રચનાઓ પૈકીં કિંચિત્ માત્ર રચનાઓનું સંકલન કરી ગાગરમાં સાગર ભરવાની બાળચેષ્ટા કરી છે.
પરમાર્થ માર્ગમાં અંતરવિશુદ્ધિ અનિવાર્ય છે અને તે વિશુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય તો જ અંતરસ્થિરતા પ્રાપ્ત થઈ શકે અને ક્રમશઃ પરાભક્તિ પરિણમે, માટે આવા પરમકલ્યાણને કેન્દ્રમાં રાખી, મધ્યસ્થભાવે આ ભક્તિપદોની પસંદગી કરી છે. જેમાં રચનાકાળ તેમજ ભાષાની દૃષ્ટિએ પણ ગુણવત્તા જાળવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. વર્તમાન દેશકાળને ધ્યાનમાં રાખી આ સંકલન સર્વગ્રાહ્ય અને લાભદાયી થાય એવા પ્રયત્ન સહિત આનું વિભાજન દેવ-ગુરૂ-ધર્મની આશ્રયભક્તિ, પ્રેમભક્તિ, વૈરાગ્ય અને તત્ત્વખેરભક્તિ આદિ અનેક પ્રકારે કર્યું છે.
74 8318 |
(નરેન્દ્ર મોદી)
પ્રતિ શ્રી હર્ષદભાઈ લીલાચંદભાઈ પંચાલ, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર નાધ્યાત્મિક સાધના કેન્દ્ર, કોબા સર્કલ પાસે, ગાંધીનગર ૩૮૨ 09
નરેન્દ્ર મોદી મુખ્યમંત્રી, ગુજરાત રાજય
ભજ રે મના
વ- ૧૩)
ભજ રે મના

Page #8

સંગીતપ્રેમી ભક્તિરસિકોને ઉપયોગી થાય તે માટે અનેક શાસ્ત્રીય રાગોથી. આ રચનાઓને બદ્ધ કરી, ભાવ સમૃદ્ધ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. આ વિપુલ સંગ્રહમાંથી કોઈક એક ચોક્કસ પદને સરળતાથી શોધી શકાય તે માટે અલગ અલગ રીતે ત્રણ પ્રકારે, કક્કાવારી પ્રમાણે અનુક્રમણિકાનો સમાવેશ કર્યો છે, જેમાં રચનાકાર, પદરચનાઓ તેમજ ભાગ-૧ના સમગ્ર પદોની વિશેષ માહિતી સહિત યાદી આપી છે. પ્રથમ ભાગ અતિરિક્ત દ્વિતીય ભાગના પદોની પણ કક્કાવારી પ્રમાણે અનુક્રમણિકા આપેલ છે. પદોની ગોઠવણી પણ મુખ્યતઃ એવી રીતે કરી છે કે એક પદ માટે બીજુ પૃષ્ઠ ખોલવું ન પડે. જે પદમાં આવશ્યકતા જણાઈ તે પદની નીચે હાથની નિશાની દ્વારા વિશેષાર્થ પણ જણાવ્યો છે. બંને ભાગોમાં પૃષ્ઠ સંખ્યા વધુ હોવાથી રચનાકારોને શીઘ અને સરળતાથી શોધી શકાય તે માટે દરેક નવા લેખકની શરૂઆત ડાબા પૃષ્ઠથી જ કરી છે. સાથે પ્રત્યેક જમણા પૃષ્ઠની નીચે તે લેખકનું નામ અંક્તિ કરેલ છે. આ ભક્તિસંપુટમાં દરેક પૃષ્ઠની નીચે એક-એક દોહો લખેલ છે, એવા કબીરાદિ ઘણા સંતકવિઓના, વિવિધ પ્રકારનો બોધ કરાવતા લગભગ ૧૩૨૫ દોહાઓ તથા ૧૦૦ થી પણ વધુ સવૈયાઓ આદિની યથાસ્થાને ગોઠવણી કરી છે. ભાવવિભોર કરી શકે એવી અનેક ધૂનો અને સ્તુતિઓ પણ પુસ્તકના અંતમાં આવરી લીધેલ છે.
ભક્તિપદોનું ગુણગાન કરતા ભાવવેદનની સમવૃદ્ધિ અર્થે રચનાકારોનો સચિત્ર પરિચય અત્યંત આવશ્યક લાગવાથી વિગત ૫૦૦ વર્ષમાં ભારતના વિભિન્ન પ્રાંતમાં થયેલ ભક્ત-કવિ-સંતોની શક્ય એટલી માહિતી પ્રાપ્તને કરી, આ પ્રકાશનમાં સમાવિષ્ટ કરી મારા ભાવની પૂર્તિ કરી છે. રચનાકારોનાં આંશિક પરિચય માટે મુખ્યતઃ “વિશ્વકોષ” તેમજ “ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ' સંસ્થાઓના પ્રકાશનોનો આધાર લીધો છે. રચનાની પ્રામાણિક્તા અને રચનાકારોની માહિતી માટે અત્યંત સાવધાની રાખી છે, છતાં કાળદોષને લીધે અજાણતા ક્યાંય પણ , શબ્દો કે ભાવમાં મારી કોઈ ક્ષતિ રહી જવા પામી હોય તો તે બદલ હું ક્ષમાપ્રાર્થી
આભારી છું... મારા સર્વોચ્ચ ઉપકારી એવા પરમકૃપાળુ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી સદ્ગુરૂદેવના યોગબળથી અનુગ્રહિત, એક ઉમદા ભાવનાના ફળસ્વરૂપ સાકાર થયેલા ‘ભજ રે મના...' નામક આ યુગલ-ભક્તિપદસંગ્રહને ભક્તિભાવથી શ્રીગુરૂચરણમાં અર્પણ કરતાં અહોભાવ વ્યક્ત કરૂ છું. આ સમગ્ર કાર્ય ગુરૂકૃપાથી જ સંપન્ન થયું છે.
‘ભજ રે મના' નામક આ ભક્તિસંગ્રહ પુસ્તક રૂપે પ્રકાશિત થવામાં મારા અનેક કલ્યાણમિત્રો અને શુભેચ્છકોનો હું આભારી છું.
આ પુસ્તકમાં લેવામાં આવેલ કૃતિઓના જ્ઞાત-અજ્ઞાત રચયિતા એવા જ્ઞાની-ભક્ત-સંત-કવિ આદિ મહાનુભાવોનો, પરોક્ષ-અપરોક્ષપણે નતમસ્તકે વિનયપૂર્વક વંદન કરી, હું ભક્તિભાવથી આભાર માનું છું.
છેલ્લા ઘણાં વર્ષોથી કોબા સ્થિત શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આધ્યાત્મિક સાધના કેન્દ્રના અધિષ્ઠાતા પરમ ઉપકારી પૂજ્યશ્રી આત્માનંદજી સાહેબની નિશ્રામાં સાધનાર્થે રહેવાનું સૌભાગ્ય રહ્યું છે. એમના પ્રેમાર્શીવાદથી આ પુસ્તકનું સમગ્ર કાર્ય કોબામાં રહીંને જ પૂર્ણ કરી શક્યો છું, તે બદલ સમગ્ર કોબા પરિવારનો હું બહણી છું અને હૃદયપૂર્વક આભાર વ્યક્ત કરૂ છું.
- કુકમા સ્થિત શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સાધના કેન્દ્રના અધિષ્ઠાતા અને પરમ ધર્મસ્નેહી પૂજ્યશ્રી ગાંગજીભાઈ સાહેબના પ્રેમાનુરોધથી આ યુગલ ભક્તિપદસંગ્રહને પુસ્તક રૂપે પ્રકાશિત કરવાની પ્રેરણા અને પ્રોત્સાહન મળ્યું, તે બદલ અહોભાવપૂર્વક આભાર વ્યક્ત કરું છું તેમજ આ પુસ્તકના પ્રકાશન માટે ઉત્સાહપૂર્વક આર્થિક સહયોગ આપનાર સર્વ મુમુક્ષુબંધુઓનો હું ખૂબ ખૂબ આભાર વ્યક્ત કરૂ છું.
આ સમગ્ર ભક્તિસંગ્રહને કોમ્યુટરાઈઝ કરી સુંદર ગોઠવણી કરી આપનાર અમિતભાઈ શાહ (ડ્રમ ડીઝાઈન, અમદાવાદ)નો હૃદયપૂર્વક આભાર માનું છું.
જ્ઞાની સંત-કવિઓની અનુભવમુલક આ અંતરવાણી સર્વમાં ભક્તિભાવનું વિશેષ ઉત્થાન કરી પરમભાવમાં સ્થિર કરે એ જ અભ્યર્થના...
- સંકલનકાર સંતચરણરજ હર્ષદ પંચાલ “હર્ષ”
- હર્ષદ પંચાલ.
ભજ રે મના
ભજ રે મના

Page #9

અનુક્રમણિકા
.. ૩૫૯ થી ૩૬૨
*મ. ૩૬૩...
કવિ
પદ સંખ્યા |
પૃષ્ઠ સંખ્યા
નઝીર .... નર્મદાશંકર નથુરામ નરહરિ. નરસિંહ મહેતા . ન્હાનાલાલ કવિ ... નાગરીદાસ નાનક નિષ્કુળાનંદ નિરાંત ........
..૩૬૪ થી ૩૭૪ ... - . ............. 39પ
... 39૬ થી ૪રપ , ૪ર૬ થી ૪૬૪
મમમમમમમતા . ૪૬૫ થી ૪૮૪ ૪૮૫ થી ૪૯૨ .......
થી પ૦૭ ............
•
નૃસિંહ ....
પ૦૮
૨૧૩ થી રરર..
અખા ભગતે ................. .૧ થી ૨૪ ........ .. અનવર..
રપ થી ર૯ • આનંદઘન ..
.૩૦ થી ૮૧ ............ • ર્બીર
............ ૮૨ થી ૧૬9 -- • કમાલ .
... ૧૬૮ ... કાગ કવિ
૧૬૯ થી ૧૮૨ કૃષ્ણદાસ
૧૮૩ થી ૧૮૪ .... • કેશવ
૧૮૫ થી ૨૧૨ ............. • ગોવિંદ
ગંગાદાસ (નિરાંત) ............................................. ૨૨૩ .............. ચરણદાસજી છોટમાં
... ૨૨૪ થી ૨૬૦ .....................૧૩૨ જિનેશ્વર ...............
*** ર૬૧ ... • તાનસેન ..........
.૨૬૨ થી ૨૬૬ ** તિલકદાસ
***** ર૬9............................. • તુલસીદાસ ....
૨૬૮ થી ૨૯૮ ...... દયારામ ....
૨૯૯ થી ૩૧૧ ............. દાસ બહાદુર ... ................ ૩૧૨ ................... દીન દાસ મમમ મમમમ
.................
કકામમામ મ મ મ મ મ મ મ મ ૩૧૩ દૌલતરામ .................
.૩૧૪ થી ૩૩૪ ધાનતરાય ................................ ૩૩૫ થી ૩૪૫ - ધીરો ભગતે ...
- ૩૪૬ થી ૩૫૮
• નરસિંહરાવ દિવેટીયા ..
•. ... પ૦૯ .............. પલટદાસ પીંગળ .
• .. .૫૧૦ થી પ૧૬ ** પ્રભાશંકર .
.............. ૫૧૭ • પાર્શદાસ પ્રીતમ ...
...................... પ૪ર ....... પુનિત મહારાજ
થી ૫૮૩ પાંડુરંગ શાસ્ત્રી
.. ૫૮૪ થી પ૮૫ .... બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ..*
પ૮૬ થી ૬૫૩ ...... બાદરાયણ
..... ૬૫૪ ...... બ્રહ્માનંદ સ્વામી (અક્ષરવાસી) .........૬૫૫ થી ૬૬૭ • બિન્દુ મહારાજ .. ...૬૬૮ થી ૬૮૨ .... બુદ્ધિસાગર ....
૬૮૩ થી ૬૮૭ • બુધજન .
૬૮૮ થી ૬૮ ....... - બુલ્લેશાહ
મકાન.
દેવાત ...
બી 38 રાકમકમકામ,
ભજ રે મના
ભજ રે મના

Page #10

સરસ્વતી સ્તુતિ યા કુન્દન્દુતુષારહારધવલા યા શુભ્રવસ્ત્રાવૃતા, યા વીણાવરદણ્ડમણ્ડિતકરા યા શ્વેત પદ્માસના; યા બ્રહ્માસ્યુતશંકર પ્રભુતિભિÈવૈઃ સદાનંદિતા, સા માં પાતુ સરસ્વતી ભગવતી નિઃશેષાચાપહા.
ભાગચંદ ..
૬૯૯ થી ૭૦૯ ભૂધરદાસ ..
9૧૦ થી ૧૫ ભોલેબાબા .....
9૧૬ થી ૭ર૬ ...... ભોજો ભગત
.૭૨૭ થી ૩૮ મીરાં (યોગીની ઈન્દીરાદેવી) ...........૭૩૯ થી ૭૫૭ મીરાંબાઈ .
9૫૮ થી ૮૩૫ ... - મુક્તાનંદ
થી ૮૪૨ મંસૂર મસ્તાના ..
૮૪૩ થી ૮૪૬ • મગનીદાસ
૮૪૭ થી ૮૪૮ .. રાજચંદ્રજી (શ્રીમ) .
થી ૮૬૭ ............... • રૈદાસ ..
૮૬૮ થી ૮૧ ..... રંગીનદાસ ................ ..... ૮૭૨ રંગ અવધૂત ..
૮93 થી ૯૦૩ .......... લોલ ...........
.૯૦૪ થી ૯૧૪ ................૫૫૨ લહેરી ભગત . ..................૯૧૫ , વલ્લભ ..
.૯૧૬ થી ૯૨૦ ..... . . . . . ૫૬૦ - વૃંદાવનદાસ,
... ૯૨૧ ....... • શંકર મહારાજ ..................૯૨૨ થી ૯૮૮ .............
શંકરાચાર્ય ...... .......................... ૯૮૯ ................... સત્તાર શાહ ..
-૯૦ થી ૧૦૧૧ ...... • સૂરદાસ .....
.૧૦૧૨ થી ૧૦૭૨ ............. સંતશિષ્ય માત્ર
.. ૧૦૭૩ થી ૧૧૦૧ ............... • હરીશ્ચંદ્ર ..
............ પ્રકીર્ણ સ્તુતિ. • પ્રકીર્ણ ધૂન ..
ગુરૂ સ્તુતિ
(રાગ : હરિગીત છંદ) ગુરુદેવ, તારા ચરણમાં, ી ી કરૂં હું વંદના; સ્થાપી અનંતાનંત તુજ ઉપકાર મારા હૃદયમાં. ગુરુદેવ ! અવિનય કંઈ થયો, અપરાધ કંઈ પણ જે થયા; કરજો ક્ષમાં અમ બાળને, એ દીનભાવે યાચના. ગુરુવર ! નમું હું આપને , અમ જીવનના આધારને; વૈરાગ્યપૂરિત જ્ઞાન અમૃત સીંચનારા મેઘને. સખ્યત્વે આદિક ધર્મ પામું, તુજ ચરણ-આશ્રય વડે; જય જય થશે પ્રભુ આપનો, સૌ ભક્ત શાસનના ચહે.
૯િ૧૫ *** *
(રાગ : શિખરીણી છંદ). લખાયું જે હસ્તે, પ્રભુ તુજ કૃપાએ હર્ષથી, ધરૂ ભાવે પંકજ, દીનપણે તુજને વિનયથી; સ્વીકારો મુજ ભાવો, બાળ સમજીને તમ હરિ, હણો ભાંતિ મારી, ચરણમાં રાખો કૃપા કરી.
ભજ રે મના
ભજ રે મના

Page #11

અખા ભગત ઈ. સ. ૧૬૦૦ - ૧૬૫૫
મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્ય બે ધારામાં વહેંચાયેલું છે. જ્ઞાનધારા અને ભક્તિધારા. જ્ઞાનધારામાં કવિતા રચનારા કવિઓમાં નરસિંહ, ભોજો, ધીરો, નરહરિ અને અખો છે. જ્ઞાનધારાની કવિતાએ મુખ્યત્વે બ્રહ્મ , માયા અને જગતની ઉત્પત્તિ-સ્થિતિને કેન્દ્રમાં રાખ્યા છે. અખાની વાણીમાં ઉપમા , ઉબેંક્ષા, રૂપક, દ્રષ્ટાંત વગેરેથી બોધ કરાયેલ છે, જેમાં સર્વ પ્રકારની અલંકાર રચનાઓનો સમાવેશ થાય છે. કવિ અખાનું દૃષ્ટાંત નિરૂપણ , એની વૈવિધ્ય વિશાળતા, ચિત્રાત્મકતા, અવનવીન રચના-રીતિ તથા વેગ અને જોશને કારણે ગુજરાતી સાહિત્ય અનન્ય સરખું ભાસે છે. તેમની મુખ્ય રચનામાં ‘ અખેગીતા', છપ્પા, ચિત્તવિચાર સંવાદ અને ગુરુશિષ્યા સંવાદ વગેરે છે. જેમાં મુખ્યતાથી બ્રહ્મ-કેવલ્યનું વર્ણન કર્યું છે. અખેગીતા એ અખાનો પહેલો ગ્રંથ છે, અખાનો જન્મ લગભગ સંવત ૧૬૫૩માં માનવામાં આવે છે. જેતલપુરથી પંદર-સોળ વર્ષની વયે તેમણે અમદાવાદ આવીને નિવાસ કર્યો હતો. એમના પિતા અને એક નાની બહેન પણ સાથે હતા. અખાની ૨૦ વર્ષની ઉંમર પહેલાં એમના પિતાનો સ્વર્ગવાસ થયો હતો. ત્યારબાદ થોડા જ દિવસોમાં બહેનનો પણ સ્વર્ગવાસ થયો હતો. બાળલગ્નની પ્રાપ્ત થયેલી યુવાન સ્ત્રી પણ એ જ સમયમાં મૃત્યુ પામી. ત્યારબાદ પુર્નલગ્ન કર્યા હતા. અખો જ્ઞાતિએ સોની હતા. તીર્થ પર્યટન દરમ્યાન જયપુરમાં વૈષ્ણવ મંદિરમાં ભોળવાઈને ગુરૂદીક્ષા લીધી, ત્યાંથી અસંતોષ થતાં કાશીએ આવ્યા. ત્યાં સંન્યાસી બ્રહ્માનંદનો ભેટો થયો અને તેમને ગુરૂપદે સ્થાપિત કરી શિષ્ય બન્યા. ત્યારબાદ ગુજરાત આવી વસ્યા.
લાગી લાગી સબ કહે, લાગી હોય તો રોય ||
હમકો તો ઐસી લગી, હરિ બિન ખૂજા શકે ના કોય | ભજરેમના
બિભાસ ભૈરવી પ્રભાતી પ્રભાત દેશી ઢાળ દેશ ગોંડ દેશી ઢાળ ધોળા છપ્પા દેશી ઢાળ દેશી ઢાળ ધનીશ્રી દેશી ઢાળ ખમાજ ધોળ દેશી ઢાળ દેશી ઢાળ દેશી ઢાળ સોરઠચલતી ભૈરવી દરબારી દેશી ઢાળ દેશી ઢાળ ઝૂલણા છંદ
અક્લ કલા ખેલત નર જ્ઞાની અબ મોહે અભુત આનંદ આયા અવિધાનું મૂળ તે તન ત્રિયાતણું આતમાં પામવા કોઈ ઇચ્છા રે એ ગુરુ સેવીએ રે જેનું મૂલ કાગળ સદ્ગુરુ લખે, એના વિરલા ગરવા ગુરુ મળ્યા રે એવા જી રે આજ આતમ ઓળખાવિયો તિલક કરતાં ત્રેપન થયાં નૂરતસૂરત ચાલી શૂન્યમાં બ્રહ્મરસ તે પિયે રે જે કોઈ મહામતવાળા શ્રી રામ જના વચન વાલાતણાંરે, એવા શબ્દાતીત નિગમ મુખ ગાવે શાં શાં રૂપ વખાણું, સંતો રે સમજ્યા વિનાનું રે સુખ નહિ જીવને રે સાધુ મારા ભાઈ રે હાં પ્રેમને ભલકે સંતો ભાઈ રે હાં સ્વયં પદ તે સાચું સંતો રે સચ્ચિદાનંદ સ્વામી પૂરણ સંતો બાત બડી મહાપદકી. સંતો ભાઈ રે સમજણ કી એક બાત સંગત એને શું કરે હરિ ગુરુ સંતે કીધી મારી હાય હરિ હરિજન અળગા કરી રખે ગણો
હૈ આંખ વો જો પ્રભુના દર્શન કિયા કરે | વે શીશ હે ચરણોમેં, જો વંદન કિયા કરે.
અખા ભગત

Page #12

૧. (રાગ : બિભાસ) અકલ ક્લા ખેલત નર જ્ઞાની ! જૈસે હિ નાવ હિરે ફ્રેિ દસોં દિશ, ધ્રુવ તારે પર રહત નિશાની. ધ્રુવ ચલન વલન અવની પર વાકી, મનકી સુરત ઠહરાની; તત્વ-સમાસ ભયો હૈ સ્વતંતર, જૈસે હિમ હોતા હૈ પાની. અક્લ૦ છુપી આદિ અખ્ત નહિં પાયો, આઈ ન સક્ત જહાં મન બાની; તા ઘર સ્થિતિ ભઈ હૈ જિનકી, કહિ ન જાત એસી અથ કહાની. અho અજબ ખેલ અભૂત અનુપમ હૈ, જાકું છે પહિયાન પુરાની; ગગનહિ ગેબ ભયા નર બોલે, એહિ * અખા’ જાનત કોઈ જ્ઞાની. અક્લ૦
ગુરુ ગોવિંદથી એ જ અળગા કરે, મન્મથ ગુણના બાણ મારે; એ અગ્નિ બુઝાય મહાજળ જોગથી, એમ વૈરાગ્યથી શુદ્ધ વારે. અવિધા તેજપ્રતાપ ત્રિલોકમાં નવ રહે, રવિ-શશિ-તેજ જ્યમ રાહુ ગ્રાસે; કાળનું રૂપ તે કામિની-દામિની, મહા શૂરવીરનો નિયમ નાસે. અવિધા નાર તરવાર તે નવ ગણે નેહને, પરહાથ ચઢે ત્યારે તન ટાળે; આપણું પારકું અગ્નિ ના ઓળખે, બળ વધે ત્યારે સધ બાળે. અવિધા શાકણી, સાપણી બ્રેહવંતી વાંઘણી, ઘૂંઘટમાં કામનાં ઘેન ગાજે; મધુરી વાણી તો મુખ બોલે ઘણી , ભડ મેગળતણું જૂથ ભાગે, અવિધા સગુણની ચારિણી કલ્પના કારિણી , મક્ષિકા મારિણી માન મહાલે; ભક્ષ કરે એમાં ભીતિ આણે નહિ, વિષય વિકટ કરી પ્રેમ પાળે. અવિધા અજિતને જીતવા કોઈક સમર્થ છે, ગુણ ગંભીર મહા બ્રહ્મ કહાવે; કહે અખો ' પરમ પ્રતીતનું પારખું, ત્રિયાનું તિમિર ત્યાં નિકટ ના 'વે. અવિધાઓ
૨. (રાગ : ભૈરવી) અબ મોહે અદ્ભુત આનંદ આયા; કિયા કરાયો કબ્રુભી નાહી, સહજ પિયાકું પાયા, ધ્રુવ દેશ ન છોડ્યા, વેશ ન છોડ્યા , ના છોડ્યા સંસારા; ભરનિદ્રાસે જાંગ પડી તો, મિટ ગયા સપના સારા. અબo કૃપા નાલ અંતરસે છુટી, ગોલા જ્ઞાન મિલાયા; આડ અટક સબ ફોડકે નિસ, દૂર સે અજ્ઞાન ઉડાયો. અબ૦ ભલા કહે કોઈ બૂરા કહે કોઈ, અપની મતિ અનુસરા; * અખા’ લોહÉ પારસ પરસા, સોના ભયા સોનારા. અબ૦
૪. (રાગ પ્રભાત) આતમા પામવા કોઈ ઈચ્છા કરે, સંતને સેવવા મન શુદ્ધ; ભવરોગ વામવા ભેખ ભાવે લહે, આરોગતાં આવે જેમ સાકર દૂધ. ધ્રુવ સુલભ મારગ તે સંત કેરી કળા, ઉપરે જાય ઉવાટ વાટે; પાંખને બળે જેમ પંખીડાં પરવરે, એમ સમજ આવે જ્ઞાન ઘાટે. આતમાઓ જ્ઞાન વૈરાગ્ય ન પ્રેમ આતુરતા, નવધા કેરૂ માંઈ સમજ ન્યારું; પૂરી તે સમજણો પૂરા ગુરુ થકી, નહિ તો કૂંચી વિના રૂધ્યું તાળું. આતમાળ હજી હટક્યા હોય પરિબ્રહ્મની , તો પ્રથમ પરવર જે શુદ્ધ સંગે; સત્સંગ કર તો એવો કરજે ‘અખા' પ્રગટે પ્રાણનાથ તે આપ અંગે. આતમા
૩. (રાગ : પ્રભાતી) અવિધાનું મૂળ તે તન ત્રિયાતણું, જેના ગુણ પ્રપંચનો પાર ના'વે; એની સંગાથે વિધા સૌ વીસરે, શુદ્ધ વિચાર ચિત્તમાં ન આવે. ધ્રુવ
બેકાર વો મુખ્ય હે, જો રહે વ્યર્થ બાતોમેં મુખ વહ હૈ જો હરિ નામ કા સુમિરન ક્રિયા કરે |
હરિ કી ભક્તિ સહજ હે નાહીં, જ્યોં ચોખી તરવાર પલદાસ હાથ અપને સે, સિર કો લેઇ ઉતાર
ભજ રે મના
અખા ભગત

Page #13

૫. (રાગ : દેશી ઢાળ)
એ ગુરુ સેવીએ રે, જેનું મૂલ, તોલ ન માપ જી; ગુરુને આધ, અંત ને મધ્ય નહિ, તેને થાપ ન ઉત્થાપ ! ધ્રુવ પ્રપંચ થકી પરે રહ્યો, જેમ લોહચમકને ન્યાય જી; જડ હતું એ ગુરુ તણા, સંજોગે ચેતન થાય. જેનું ગુરુનું નામ-ઠામ ને ગામ નહિ, એવો સર્વનો વિશ્વાસ જી; ઉત્પત્તિ-સ્થિતિ-લય ગુરુ વિષે, એ તો કહાવે સદાય અકામ. જેનું ગુરુ મારો નવ અવતરે ! નવ ઘરે ગર્ભે વાસ જી; ઊપજે તે વણસે ખરો, એ તો માયાનો જ વિલાસ. જેનું ગુરુ મહિમા સદાશિવ લહે, વળી સનકાદિક-શેષનાગ જી; શુદ્ધ વિચારે રે'વે ‘અખા', જ્યારે ગુરુ કહે ગુરુ ભાગ, જેનું
૬. (રાગ : દેશગોંડ)
કાગળ સદ્ગુરૂ લખે, એના વિરલા કોઈ વાંચણહાર. ધ્રુવ જ્ઞાન-વૈરાગ્યનો દેહ ધર્યો, માંહે જોગપણાનો જીવ રે;
ભક્તિ-આભૂષણ પહેરિયાં રે, વાકો સેવક દાસ સદેહ. કાગળ
શીલ તણો ખડિયો કર્યાં રે, માંહે પ્રેમ તણી છે શાહી;
કલમ-બુદ્ધિ સત્ છે રે, તેમાં અદ્વૈત આંખ ભરાઈ. કાગળ સૂરત-નૂરતની દોરી લીટી, માંહે વિવેક તણી છે ઓળ; વિચાર-અક્ષર ત્યાં લખ્યા રે, પછી ઉતર્યોં પાટણ પોળ. કાગળ સમજણ કાનો-માતરા રે, માયા ઉપર છે શૂન્ય; તે ઉપર પરિબ્રહ્મ છે રે, તેને નહિ અડે પાપ ને પુણ્ય. કાગળ
જીવપણું જુગતે લહે રે, મન મળી મંડળ ગાય; વણવિચારે અક્ષર લખે રે, કાગળ કોરોને કોરો કહેવાય. કાગળ૦
ભજ રે મના
સાહેબકે ઘરકી કરી, મૈંને ખૂબ તપાસ અજ્ઞાની સે દૂર હે, પ્રભુ જ્ઞાની જનકે પાસ
G
કોટિ પંડિત વાંચી મુઆ રે, પઢી પઢી વેદ-પુરાણ; એક અક્ષર નવ ઊકલ્યો રે, તેમાં થાક્યા છે જાણ-સુજાણ. કાગળ૦ અંધે તે કાગળ વાંચિયો રે, બહેરે તે સુણ્યો કાન; મૂંગાએ ચર્ચા બહુ કરી રે, તેનાં વેદ કરે છે વખાણ. કાગળ અમરાપુરી નિજ ઘટમાં રે, ત્યાં છે તેનો વાસ; કર જોડીને ‘અખો' કહે રે, એવા દુર્લભ મળવા દાસ, કાગળ
૭. (રાગ : દેશી ઢાળ)
ગરવા ગુરુ મળ્યા રે, એવા સત નિરંજન દેવ જી; મિષ્ટ વચન ગુરુદેવનાં, તેનો વિરલા જાણે ભેદ. ધ્રુવ ગુરુને જાતવર્ણ-આશ્રમ નહિ, ને સહેજપણે અવધૂતજી, ગુણ સાથે નહિ યોજના, સ્પર્શે નહિ પંચભૂત. એવા અખિલ જગત ગુરુમાં રહે, અને ગુરુ રહે નિરધાર જી; અન્ય આશ્રિત નહિ ગુરુ વિષે, એ તો રહે પરાને પાર. એવા૦ એ આશ્ચર્ય ગુરુનું ઘણું, જે અરૂપી ને અણલિંગ જી; સ્વભાવે સાક્ષી તે સદા, પ્રતિબિંબ પાંચે રંગ. એવા સામર્થ્ય સઘળે રહે, અને સ્વયં રહે સંત પાસ જી; ત્યાં મેળવો ‘અખા' માહરો, એ તો સ્વયં મળે અવિનાશ. એવા
૮. (રાગ : ધોળ)
જી રે આજ આતમ ઓળખાવિયો, સદ્ગુરુજીએ કીધી સા’ય જી રે; પરવૃત્તિ મુકાવી રે પરહરી, નિરવૃત્તિ ઠેરાવી ઠાર. ધ્રુવ સદ્ગુરુજીએ મંત્ર જ આપિયો, મારા કર્ણદ્વાર-મોઝાર; ગુરુજ્ઞાન-દીપક કર્યો ગોખમાં, મારા હૃદયકમળની માંય. સદ્ગુરૂ૦
અબ તું કાહે કો ડરે, શિર પર હરિકા હાથ હસ્તી ચઢકર ડોલયે, કુકર ભસે જો લાખ
to
અખા ભગત

Page #14

ઊગ્યો અનુભવ-એક રે આતમાં, દીઠે ઝળહળ રૂપ અપાર; કામ-ક્રોધ-કલ્પના સઘળી ટળી, છૂટ્ય વિષય તણા વિકાર. સદ્ગુરૂ૦ મોહ, મૃગજળ, માયા ને મમતા, છૂટ્યા સ્વમ તણા રે આચાર; દિલે દરસી દયા ને દીનતા, જ્ઞાન, ભક્તિ, વિવેક, વિચાર, સદ્ગુરૂ૦ સત્સંગ, સંતોષ ને શીલતા, દૃઢ દયા ધીરજ ઘણી ધાર; રાખ્ય આશરો અક્ષરનો ‘ અખા’, જે છે બાવનથી વળી બા '૨. સદ્ગુરૂ૦
૯ (રાગ : છપ્પા) તિલક કરતાં ત્રેપન થયાં, ને જપમાળાનાં નાકાં ગયા, તીરથ ફ્રી ફ્રી થાક્યા ચર્ણ, તોય ન પહોંચ્યો હરિને શર્ણ; કથા સુણી સુણી ફૂટ્યા કાન, તોય અખા ન આવ્યું બ્રહ્મજ્ઞાન. (૧) ભાષાને શું વળગે ભૂર, જે રણમાં જીતે તે શૂર, સંસ્કૃત બોલ્યાથી શું થયું, પ્રાકૃતથી શું નાસી ગયું ? બાવનનો સઘળો વિસ્તાર, અખા ત્રેપનમો જાણે પાર. (૨) વણ સમજે દાવા-મત ઘણા, પંથ વખાણે પોતાતણા, ટળવું ઘટે ત્યાં સામા થાય, વણ સમજે બહુ વાંકા જાય; હેય વેષને વાધી ટેક, એ અખા કેમ થાયે એક ? (૩) આતમ સમજ્યો તે નર જાતિ, શું થયું ઘોળાં-ભગવા થકી ? બોડે, તોડે જોડે વાળ, એ છે સૌ ઉપલી જંજાળ; પ્રીછીને સંકોડે આપ, તો અખા હરિ જાણે આપ. (૪) દેહ અભિમાન હતું પાશેર, વિદ્યા ભણતાં વાર્થે શેર , ચરચા વદતાં તોલું થયો, ગુરુ થયો તો મણમાં ગયો; અખા હલકાથી એમ ભારે થાય, આત્મજ્ઞાન સમૂળગું જાય. (૫) મોટી તાણ છે પંથોતણી , નથી જૂજવી એક છે ધણી, નિજ ઈષ્ટની પાળવી ટેક, સકળ સૃષ્ટિનો અધિપતિ એક; જેમ રાજા એક, પ્રજા જૂજવી, ‘અખા ' એ રીર્ત જુએ અનુભવી. (૬)
અશરણકે તુમ શરણ હો, નિરાધાર આધાર
મેં ડૂબત ભવસિંધુમેં, ખેઓ લગાઓ પાર ભજ રે મના
૧૦ (રાગ : દેશી ઢાળ) નૂરતસૂરત ચાલી શૂન્યમાં, મહા ધૂચમાં મોહી જી; દેવચક્ષુ થઈ દો જણી, કળા કારમી જોઈ જી. ધ્રુવ નૂરીજન આગે નટડી, નિરાધારે ખેલે જી; સૂરત ન ચૂકે સુંદરી, ધરણી પાવ ન મેલે જી. નૂરતo તર્ણ ત્રિવેણી ત્યાગી કરી, ગુરુગમ પર આઈ જી ; નાથજી આગે નૃત્ય કરી, પદ અમર લખાઈ જી. નૂરતo ગગનમંડળના ગોખમાં, અનહદ નાદ ઘુરાયા જી; માવો વગાડે મીઠી મોરલી, અનભે ઘર પાયા જી. નૂરતo ઓહં સોહંની સીડીએ, સન્મુખ ઊભા છે સ્વામીજી ; કહે ‘અખો ' ગુરુના દેશમાં, આપોઆપ અનામીજી ! નૂરતo
૧૧ (રાગ : દેશી ઢાળ) બ્રહ્મરસ તે પિયે રે, જે કોઈ આપ ત્યાગી હોય જી; ભ્રમણામાં ભૂલે નહિ, એવા તે વિરલા કોક. ધ્રુવ કેસરી રણમાં સંચરે અને હોંકારે મહાવીરજી ; તે ગર્જનાઓ ગજરાજ ત્રાસે, પણ સિંહણ ન છોડે ધીર. એવા શૂરા તે રણમાં સંચરે, જેના ધડ પર ના હોય શિષ જી; ધાર અણીથી ધડકે નહિ, જેને રોમેરોમ જગદીશ. એવા સાત સાયર સે ”જે તરે, જેમ એક અંજલિ નીર જી; બૂડે નહિ તે બિરદ બાંધી, ત્રિવેણીને તીર. એવા સિંહણનું દૂધ જીરવે, જે હોય સિંહણનું બાળ જી; શુદ્ધ કનકના પાત્ર વિણ, તે ફોડી નીસરે બહાર. એવા પૂરા પરમારથી જાણવા, જે સમદર્શી હોય સંત જી; કહે ‘અખો’ મહાતેજ માંહે, તે મળી રહા મહંત. એવા
ત્યાગ તો ઐસા કીજીએ, સબ કુછ એક હી બાર સબ પ્રભુ કા મેરા નહી, નિશ્ચય કિયા વિચાર
અખા ભગત

Page #15

૧૨ (રાગ : ધનાશ્રી), મહામતવાળા શ્રીરામ જના, ચઢી ગયો ચિત આપન આપો; સો ફ્રી ન ઊતરત કઈ દિના, મહામતવાળા શ્રીરામ જના. ધ્રુવ સાધી સૂરત નિરતકી નિશ્ચ', આપ ન દેખત ઓર તના; નિરાધાર ઘરની ન ધારે, ચિત્ત ચિદ્રરૂપ ભયા અપના. મહામતo અજબ કળા અચાનક ઉપની, પાર બ્રહ્મરસરૂપ મના; પ્રપંચ પાર સેવક ન સ્વામી, એક હિ ન કહેજો ઘના. મહામતo સ્વપ્ત સાખ દેત નહીં કોઈ, જાગ્રતમેં સબ હોત ફ્લા; અપને બળે ઊડત પંખી, “ અખા' આધાર નહીં અના, મહામતo
૧૪ (રાગ : ખમાજ) શબ્દાતીત નિગમ મુખ ગાવે, સોહંમ હમ-હમ ભીતર બોલે; જાકો જોગેશ્વર ધ્યાન ધરત હય , શબ્દાતીત નિગમ મુખ ગાવે. ધ્રુવ ઉપનિષદ કહત આનંદમય, પ્રકૃતિ-પાર પંડિત બતાવે; જાકુ રટત હય મહા મુનીશ્વર, સો જ્ઞાની ઘર બેઠહિ પાવે, શબ્દાતીતo કોઈ તપ, તીર્થ, વ્રતાદિક રાચો, કો જમના વૃંદાવન ચા’યો; કોઈ ક્ષીરસાગર બહુ વિદ્યાદી , સોઈ સાધનસે સાધ્યો ન જાયો. શબ્દાતીતo જૈસે પારસ સ્પર્શે ધાતનકુ, સોહિ સિંધુ સહ નાવતુ નાયો; કહે ‘ અખો' એહિ અકથ કહાની, નહિ કુછ પાયો નાહીં ગુમાયો. શબ્દાતીતo
૧૩ (રાગ : દેશી ઢાળ) વચન વા'લાતણાં રે, એવા જીવપણાં રસરૂપ જી; જેણે ભ્રમ-ભોરિંગ ઊતરે, એવાં સબીજ સસ્વરૂપ. ધ્રુવ જેમ મારણવિદ્યા સંજીવની, તે વચને કરે પ્રવેશ જી; તેમ વચનદ્વારે ગુરુ વય, ત્યાં દ્વૈત નહિ લવલેશ. વચન બાહેર કે અંતરે રહ્યો, એવો જીવે કળ્યો નવ જાય છે; ઘટ-મઠે સઘળે ભર્યો, એ તો શરીર વિના સર્વ થાય. વચન ક્યારે બોલે ? નિજ ઘર રહી, અને ક્યારે બોલે? પરપંચ જી; પણ વચન સમજે ગુરુતણાં , તેને ન લાગે માયાનો અંચ. વચન મુજમાં આવીને માનિયો, ગુરુએ કહ્યો ગુરુ ભાગ જી; ત્યાં ‘અખે’ સાગર ઊલટિયો, નહીં રાગ, નહીં વૈરાગ. વચનો
૧૫ (રાગ : ધોળ) શાં શાં રૂપ વખાણું ? સંતો રે, શાં શાં રૂપ વખાણું ? ચંદ્રને ને સૂરજ વિના મારે, વાયું છે વા 'યું. ધ્રુવ નેનાં રોપ્યાં નિજ ધામમાં, વાજાં અનહદ વાજે; ત્યાં હરિજન બેઠા અમૃત પીએ, માથે છત્ર વિરાજે. સંતો નૂરતસૂરતની શેરીએ , અનભે ઘર જોયું; ઝિલમિલ જ્યોત અપાર છે, ત્યાં મુજ મન મોહ્યું. સંતો વિના વાદળ વીજળી, જળસાગર ભરિયું;
ત્યાં હંસારાજા ક્રીડા કરે, ચાંચે મોતીડું ધરિયું. સંતો માનસરોવર ઝીલતાં, તું તો તારું તપાસે; તેની તીરે વસે નાગણી, જાળવજે નહિ તો ખાસ. સંતો ઝગમગ જ્યોત અપાર છે, શૂન્યમાં ધૂળે લાગી; ‘અખો ' આનંદ શું ત્યાં મળ્યો, ભવભ્રમણા ભાંગી. સંતો
ઇસ અસાર સંસારમેં, તારણ તરણ જિહાજ
|| સો મેરે હિરદૈ બસો, ભાવિકે જિનરાજ ભજ રે મના
૧૦)
પરમ પૂજ્ય વીતરાગકો, નમું ચરણ ચિત લાયા શુદ્ધ મનસે પૂજા કરૂ, ઉર મેં અતિ હરષાય
અખા ભગત

Page #16

૧૬ (રાગ : દેશી ઢાળ) સમજ્યા વિનાનું રે સુખ નહિ જીવને રેજી, એતો અનુભવથી ઓળખાય; પોતાનામાં દરગેરે પોતે જ્યારે આતમા રેજી, ત્યારે હું પદ સહેજે જાય.
ધ્રુવ પારસ વગરનો રે કોઈ પથરો મળે રેજી , તેથી લોહ ફીટી ને કંચન થાય; સગુરૂ વિનારે સાધન જે કરે રેજી, તેથી તેનું જીવ પણું નવ જાય.
સમજ્યા રવિ રવિ કરતાં રે રજની મટે નહિ રેજી, અંધારૂં તો અર્ક ઉગ્યા પછી જાય; રૂદયે રવિ ઉગેરે ગુરૂ ગમ જ્ઞાનનો રેજી, ત્યારે તેને સુખનો સિંધુ જણાય.
સમજ્યા જળ-જળ કરતાં રે તૃષા કદિ ટળે નહિ રેજી , ભોજનના સ્મરણથી ભૂખે ન જાય; પ્રેમરસ પીતારે તુરત તૃષ્ણા મટે રેજી , તેને મહા આનંદ નિધિ ઉભરાય.
સમજ્યાd દશ મણ અગ્નિરે લખે કોઈ કાગળે રેજી, એ કાગળીઓ રૂ માંહે લઈને મૂકાય; લખેલા અંગારે રે રૂઈ નથી દાઝતું રેજી, રતી એક સાચી જો આગ પ્રગટાય.
સમજ્યા અવિધા ટળે છે રે અનહદ ચિંતવે રેજી, એહ વાણી રહિત છે રે વિચાર; જે જે નર સમજ્યારે તે તે શમી ગયા રેજી , અખો કહે ઉતરશે ભવ પાર.
સમજ્યા
શિશ રે પડે વીરા ધડ લડે, શૂરા ભડ સાથે ભડીએ રે; રહેવું કાજળતણી કોટડી, ડાઘ અડવા ન દઈએ એ હો જી. સાધુo ધીનો ઘડો રે અગ્નિ ધરીએ, પરજળવા ન દઈએ; પાંચે તો કળાઓ માંહેલી વશ કરીએ, છૂટે છેડે ક્રીએ રે હો જી. સાધુo સત્યની કમાનો ચડાવીએ, નવસેર કસી ભેળાં કરીએ; વામ રે ભરીને ભલકો મારીએ , માંહેલાને મારીને મરીએ રે હો જી . સાધુo કુરુક્ષેત્રમાં એમ લડીએ , કેસરિયાં ત્યાં કરીએ રે; શિર સાટે સદ્ગુરુ મળે, તેનો ધોખો ના ધરીએ રે હો જી. સાધુo સ્વર્ગનાં સામૈયાં સંતો આવિયાં, ત્યાં તો અવસાન કળીએ રે; ભૂતનાથચરણે “ અખો ' ભણે, તેજમાં તેજ થઈ મળીએ રે હો જી. સાધુo
૧૮ (રાગ : દેશી ઢાળ) સંતો ભાઈ રે હાં, સ્વયં પદ તે સાચું રે હો જી; સહજ શૂન્ય શમ્યા વિના, જાણો સર્વે કાચું રે હો જી. ધ્રુવ કાચું મને એવું જાણવું, જેવો અધ-કાચો પારો; શુદ્ધ નિરાશ થયા વિના, નવ હોય વિસ્તારો રે હો જી. સ્વયંo જોગ, જગન, તીરથ, વૃત-એ કૃત્ય છે મનનું; મન ઊગે સર્વે ખરું, મન બીજ છે તનનું રે હો જી. સ્વયં બીજ બળે નહીં જ્યાં લગી, ત્યાં લગી ઊગે; થયાને સ્થિરતા નહીં, ક્રે તે જુગ જુગે રે હો જી. સ્વયંo અનુભવ એવો કીજીએ, જેણે મનની જડ જાયે; મન મૂવા પછી માનવી, વસ્તુરૂપે થાયે રે ! હો જી. સ્વયં સાધન એવું રે સાધવું, અણલિંગીની આશે; મહાપુરુષ મુક્ત હુવા તે તો એ જ અધ્યાસે રે હો જી. સ્વયં તત્ત્વજ્ઞાની સ્વયં તત્ત્વને એણી પેરે જાણે ! અખો’ સમજીને ત્યાં શમ્યો, જેને વેદ વખાણે રે હો જી. સ્વયંo
નહિ વિઘા, નહિ વચનબલ, નહિ ધીરજ ગુણ ગાના | તુલસીદાસ ગરીબકી, પત રાખો ભગવાન
૧૭ (રાગ : દેશી ઢાળ) સાધુ મારા ભાઈ રે હાં પ્રેમને ભલકે લડિયે રે હો જી. ધ્રુવ મનને મારીને મર્દન કરીએ, કાંઇ એક જરણાંને જરીએ રે; શીલ-સંતોષ ધારણ ધરી, સંતોના ચરણોમાં વસીએ રે હો જી. સાધુ આયુધ બાંધી ના થઈએ આકળા, સધીરા સધીરા ચાલીએ રે; દિલ રે સામાં ડગલાં ભરી, ભૂપતશું રે મળીએ રે હો જી. સાધુ
થકી નાવ ભવદધિ વિષે, તુમ પ્રભુ પાર કરેયા ખેવટિયા તુમ હો પ્રભુ, જય જય જિનદેવ |
ભજ રે મના
અખા ભગત

Page #17

૧૯ (રાગ : સોરઠ ચલતી)
સંતો રે સચ્ચિદાનંદ સ્વામી, પૂરણ બ્રહ્મ પૂરી રહ્યો; એકલો બહુનામી, સંતો રે સચ્ચિદાનંદ સ્વામી. ધ્રુવ ગિરિ, ગેવર, વન, વાટિકા, પૂરરૂપે પોતે; સાગર, સરિતા, શ્રીહરિ, ભાંગ્યો ભ્રમ જ જોતે, પૂરણ દેવ, દાનવ, માનવ, મુનિ, દો દિશાએ દેખો; અન્ય નથી કોઈ ઈશથી, એમ દ્વૈત ઉવેખો. જગત તે જગદીશ છે, આતમ નથી અળગો;
પૂરણત
ઊંચ-નીચ જે ભાળવું, તે તુંને ભ્રમ જ વળગ્યો. પૂરણ આપેઆપ જ ઉલસિયું, બ્રહ્મ પોતે ભાઈ; વટબીજ જેમ વિલસિયું, જે રહ્યું'તું સમાઈ. પૂરણ
તે ભક્ત તે જ્ઞાનવાન, તે પંડિત છે સાચા;
તે છે દેવ, ઋષિ, મુનિ, જેની બ્રહ્મમય વાચા. પૂરણ
ધ્યેય, ધ્યાતા એક ધામમાં, કરે બ્રહ્મ કલોલ;
આત્મસિંધુ માંહે ‘અખા' કરો ઝાકમઝોલ. પૂરણ
૨૦ (રાગ : ભૈરવી)
સંતો બાત બડી મહાપદકી;
શબ્દ શયાન કછુ નહીં લાગત, ઐસી સ્થિતિ બેહદકી. ધ્રુવ દ્વંદ્વાતીત દ્વૈતસો ભાસે, કહા કહૂ કો બિંધકી; આપ અવાચ્ય કરી બોલત, અજબ કલા મહાનિધી. સંતો જહાં કહ્યું નાહિં તાહિમેં તકિયા, હામ નહિ જહાં હદકી; શબ્દાતીત સૂકી લગની, ચોજ ગ્રહી ચિદ્ઘનકી. સંતો
ભજ રે મના
રામ નામકે જાપ કા, નિકલા યહ પરિણામ દિલ મેં શ્રદ્ધા ચાહિયે, મરા કહો યા રામ
૧૪
ગ્રાહક ઘ્રાણગ્રાહ્ય નાહિ તામે, વાણ્ય ખૂટી જહાં શ્રુત્યકી; રૂપ-અરૂપી આપ ‘અખા' હે, બૂજ પડી એ ગધકી. સંતો
૨૧ (રાગ : દરબારી)
સંતો ભાઈ રે સમજણ કી એક બાત,
સમજ્યા સોઈ નર ફેર ન બોલ્યા - છોડ દીયા સકળ ઉધમાત. ધ્રુવ આપ ન સમજે ઓરનકુ સમજાવે, રાતદિવસ ગુણ ગાય; પર મંદિરિયે જઈ જ્યોત્યું જગાવે ભાઈ, ઘેર ઘોર અંધારી રાત. સંતો અજ્ઞાની ને છેડીએ તો સામા અવગુણ લઈ કરે વાત; નુગરાને પરમોદ ન લાગે ભાઈ રે, પથ્થર ઉપર જેમ મારો લાત. સંતો૦ મૂરખો શું જાણે ? મનખો મહા મળિયો; ખર જેમ નાગરવેલ ખાય; દૂધ પાઈને વશિયેર ઉછેર્યો ભાઈ રે, પણ મુખડાનું ઝેર ના જાય. સંતો સદ્ગુરુને બાળકે તો પારસ સ્પર્શો, ભાઈ રે પારસમણિ એને હાથ; ભૂતનાથને ભણે ‘અખૈયો', હું પદ ત્યાં નહિ મારો નાથ. સંતો
૨૨ (રાગ : દેશી ઢાળ)
સંગત એને શું કરે ? ભાઈ શઠને ન આવે સાન. ધ્રુવ પન્નગને પયપાન કરાવે, અમૃત રૂપી આ’ર; તોએ તે વિષ છાંડે નહીં, સામા કોટી વાઘે વિકાર. સંગત તીખાં રહે કપુર મધે, સદાયે ભેલો વાસ; તોએ તીખાસ ટળે નહીં, એની બુદ્ધે ન લાગે બરાસ. સંગત દુર રહે તો જળમાં નિત્યે, નિકટ કમળની પાસ; ક્લોલ કરતો કીચશું, એને ન આવી કમળની વાસ. સંગતo
રામ રસિક અરૂ રામ-રસ, કહત સુનનકો દોઈ જબ સમાધિ પરગટ ભઈ, તબ દુબિધા નહિ કોઈ
૧૫
અખા ભગત

Page #18

ચંદનનો ગુણ સદાય શીતલ, ભેલો રહે તો ભોરંગ; તોએ શીતલ થયો નહીં, એને નિત અડાડતો અંગ. સંગતo રાણી પાસે સદા રહેતી, દાસી પ્રાણ પ્રીત; તોએ ચેરી સમજી નહીં, એતો રાજ પદવીની રીત. સંગતo શ્રીમંત પાસે સદા રહેતો, અહોનિશ રળતો રાંક; અપરાધી અમથો રહ્યો, તેમાં શ્રીમંતનો શ્યો વાંક. સંગતo અધિકારીને સદા આવે, આતમ લક્ષ અભંગ; અખા એ પદ મુમુક્ષને , સદા સારો ક્લે સંત સંગ. સંગતo
૨૪ (રાગ : ઝૂલણા છંદ) હરિ હરિજન અળગા કરી રખે ગણો, સંત સેવ્યા તેણે સ્વામી સેવ્યા; નિર્ગુણ બ્રહમને સગુણ સંત જાણવા, જેમ વહિંથી તેજવંત થાય દીવા. ધ્રુવ અગ્નિથી દીપ થાય બહુ આદર કર્યો, દીપથી દીપ તે થાય સહેલો; જ્ઞાનીની મૂર્તિ તે જાણો ગોવિંદની, તહાંથી ભગવાન ભેટે જ વહેલો. સંતo દૃષ્ટિ ઉપદેશ આપે તે મોટી કળા, જે થકી જંતના કાજ સીજે; સેવતાં સુખ હોયે અતિ ઘણું, જે સદ્ગુરુ કેરું મન રીઝે. સંતo. પ્રત્યક્ષ રામ તે તત્ત્વવેત્તા વિષે, જેમ કુંડળ વિષે કનક દીસે; મન કર્મ વચને સંત ભજશે, ‘અખા ' ! તેનું દ્વત દેખી મન નહિ જ હિસે. સંતo
૨૩ (રાગ : દેશી ઢાળ) હરિ ગુરુ સંતે કીધી મારી હાય, ઓળખાવ્યો નિજ આતમા રે; ધીરજ દઈને બતાવ્યું નિજ ધામ , હરિ હીરો આપ્યો હાથમાં રે. ધ્રુવ ગુરુએ મને બતાવ્યું નિજ જ્ઞાન, સમજાવ્યું અને સાનમાં રે; મંતર સાધ્યો મારા મંદિર માંય, કહ્યો છે મારા કાનમાં રે. હરિ દયા કરીને ડગતું રાખ્યું દિલ, અસ્થિર મનને સ્થિર કર્યું રે; નૂરત-સૂરતે નીરખ્યા નિરાલંબ, એકધ્યાન હરિ સાથે ધર્યું રે. હરિ. હું તો મારું ભૂલી 'તી ભુવન , જાગીને જોતાં ઘર જડ્યું રે; અંબુ મધ્યે દીસે છે. આકાશ, વિરાટરૂપે દષ્ટ પડ્યું રે. હરિ. નિર્ગુણ પદને પામી બની નિશ્ચિત, રહી જ્ઞાનગંગામાં ભરી રે; બ્રહ્માગ્નિમાં બાળ્યાં જેણે બીજ, ઊગવાની તેને આશા ટળી રે. હરિ. કીધો રે કીધો દ્વતતણો સંહાર, અદ્વૈત ભાસ્યો આપમાં રે; વૃત્તિ પહોંચી બ્રહ્માંડની પાર, ના'વે માયાના માપમાં રે. હરિ. ત્રિગુણ ટાળી ખોર્યું જેણે આપ, એક બ્રહ્મ તેણે ભાળિયો રે; હે ‘ અખો' તું કરી લે ભજન, હરિ વેદાંતે વખાણિયો રે. હરિ.
શ્રી ચરણદાસજી મહારાજ
(રાગ : બિલાવલ) સાધો જો પકરી સો પકરી, અબ ત ટેક ગહી સુમિરન કી, જ્યોં હારિલ કી લકરી. ધ્રુવ જ્યોં સૂરા ને સસ્તર લીન્હોં, જ્ય બનિયે ને તખરી; જ્યોં સતવંતી લિયો સિંધૈરા , તાર ગહ્યો જ્યોં મકરી. સાધો ન્ય કામી કૂ તિરિયા પ્યારી, જ્યોં કિરપિન કૂ દાસી; એસે હમ કૂ રામ પિયારે, જ્યાં બાલક કૂ મમરી. સાધો જ્ય દીપક કું તેલ પિયારો, જ્યોં પાવક ક્રૂ સમરી; જ્યોં મછલી કૂ નીર પિયારો, બિછુરેં દેખે જમ રી. સાધો સાધ કે સંગ હરિ ગુન ગાઉં, તા તે જીવન હમરી; ‘ચરનદાસ’ શુકદેવ દ્રઢાયો, ઔર છુટી સબ ગમ રી. સાધો
ગણધર ઇન્દ્ર ન કર સર્ક, તુમ વિનતી ભગવાન ધાનત પ્રીતિ નિહારકે, કીજૈ આપ સમાન
૧૬)
ભવિજન કૌ ભવ-કૂપ તૈ, તુમ હી કાઢનહાર દીન-દયાલ અનાથ-પતિ, આતમ ગુણ ભંડાર |
અખા ભગત
ભજ રે મના

Page #19

બર્તન મેં ક્યું દૂધ રહા, મ્યાન મેં તલવાર; દેહ મેં હારો અલખ રહ્યો, કાયામેં કિરતાર, મેરે દરિયા ઘડા મેં સમાયા, બીજ મેં વડકા ઝાડ; સોંય કે નાકે હસ્તિ સમાયો, તરણા ઓથે પહાડ. મેરેo કાયા હમારી ઘોડલીને, આતમ હૈ અસવાર; મન ફાવે જ્યુ લે ચલો, કોઈ ન રોનહાર, મેરેo કાયા મનકા મેંલ હૈ, મિટે ગુરુ કે દ્વાર; ઉનમેં હમારા વાસ હૈ, તખ્ત તલે નિરાધાર. મેરેo કાયા હમારી ગોદડી, ઓઢ ફી દિનરાત; કહત ‘ અનવર’ સુનો મેરે જ્ઞાની, કાયા નહીં મેરે સાથ, મેરેo
કાજી અનવર મીયાં
ઈ. સ. ૧૩૪૩
અનવરના પૂર્વ અરબસ્થાનના વતની હતા. મુસલમાનમાં કાજી એટલે ન્યાયાધીશ. તેમના પૂર્વજોને કાજી તરીકે વિસનગરની જાગીર સોંપવામાં આવી હતી, અનવરનો જન્મ મહેસાણા જીલ્લાના વિસનગર તાલુકામાં વિ.સં. ૧૮૯૯ના વૈશાખ વદ - ૩ના શુક્રવારે થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ અજામિયાં હતું. અનવરે ઉર્દુ અને ફારસી ભાષાનો અભ્યાસ કર્યો હતો. પોતે જંગલોમાં અને એકાંતમાં ખૂબ સાધના કરી હતી. તેમના ગુરુનું નામ સૈયદ દરશાહ ક્કર હતું. સાધુ સંત-ક્કીરની સૌબતથી તેમનામાં અધ્યાત્મનો સૂરજ ઉગ્યો હતો.
E
Un
દરબારી હિંદોલ સિંધભૈરવી આહિરભૈરવ ચલતી.
to
૨૬ (રાગ : હિંદોલ) નાથ તેરી અકલિત માયા, તેરા ભેદ કિસીને ન પાયા. ધ્રુવ સમજ્યા સો તો ભયા દિવાના, મુરખને ગોથા ખાયા; તુઝર્સ મીલીયો સબસે થીગડા, કૈસા રંગ જમાયો ? તેરા સત્ય ચલે સો સબકા વેરી, પાખંડ શિર છાયા; જ્ઞાની કી કોઈ બાત ન માને, જુઠે જગ ભરમાયા. તેરા ખરે માર્ગે કોઈ સંત સીંધાવે, જુઠે સબકોઈ જાય; નજર બંધીકા ખેલ જગતમેં, તુમને ઠીક જમાયા, તેરા સ્વર્ગ નરક ઔર દેવલોકમેં, તું હી આપે સમાયો; તુજ બીન મુજકો તીન લોકમેં, નાથ નજર નહી આયા. તેરા સબ કોઈ ઘટ મેં તું હી પ્રગટ હો, તેરી હૈ સબ છાયા; ‘અનવર' તેરા જુના સંગી, ફેર મીલનકું આયા, તેરા
ગુરુને જ્ઞાન બતાયા રે, મેરે મન નાથ તેરી અકલિત માયા મેરે દિલમેં દિલકા પ્યારા મેં નજરસે પી રહા હું હરિકો દેખા દરસનમેં,
6
જો
૨૫ (રાગ : દરબારી) ગુરૂને જ્ઞાન બતાયા રે, મેરે મન અચરજ આયા રે. ધ્રુવ મન દરિયાની મોજો હાલ, હીંર લાગ્યો મારે હાથ; જે કોઈ અંતર ખોલે આપરાં, મીલે દીનાનાથ. મેરેo
રામ જપે અનુરાગસે, સબ દુ:ખ દાડે ધોય
વિશ્વાસે તો હરિ મીલે, લોહા ભી કંચન હોય. ભજ રે મના
જહાં કામ વહાં રામ નહિ, જહાં રામ વહાં નહિ કામ તુલસી દોનુ ના રહે, રવિ-રજની એક ઠામ
(૧૯)
અનાવર

Page #20

૨૭ (રાગ : સિંધ ભૈરવી) મેરે દિલમેં દિલકા પ્યારા, હૈ મગર મીલતા નહીં; ચશ્માંમેં ઉસકા નઝારા, હૈ મગર મીલતા નહીં. ધ્રુવ ઢંઢતા ફરતા હું ઉસકો, દરબદર ઔ કુ-બકુ; હર જગહ વો આશિકારા, હૈ મગર મીલતા નહીં. મેરેo શેખ ઢંઢે હૈ હરમમેં, ઓ બીરહમન દેરમેં; હર જગહ ઉસકો પુકારા, હૈ મગર મીલતા નહીં. મેરે મેરે ઘરમેં વોહી ખેલે, ઔ. ખિલાવે મુજકો વોહ; ઘરમેં દુલહનકા દુલારા, હૈ મગર મીલતા નહીં, મેરેo રે રકીબો ગર ખબર હો, તો લિલ્લાહ દો જવાબ; મેરે ઘરમેં મેરા પ્યારા, હૈ મગર મીલતા નહીં. મેરેo
ક્યા કરે ? કુછ બસ નહીં, ‘અનવર’ યહાં લાચાર હૈ; પાસ વહ દિલબર હમારા, હૈ મગર મીલતા નહીં. મેરેo
મેરે અશ્કભી હૈ ઈસમેં, યે નશા ઉબલ ના જાયે; મેરા જામ છુને વાલે કહીં તેરા હાથ જલ ન જાય. યે શમ્મા અભી રાત કુછ બાકી, ના ઉઠા નકાબ સાકી; તેરા રિંન્દ ગરકે દિલપે, કહીં િસંભલ ન જાયે, યે શમ્મા મેરી જિંદગી કે માલિક, મેરે દિલપે હાથ રખના; તેરે આનેકી ખુશીમેં, કહીં મેરા દમ નિકલ ન જાયે, યે શમ્મા મૂજે કુંકને સે પહેલે, મેરા દિલ નિકાલ લેના; યે કિસીકી હૈ અમાનત, કહીં સાથ જલ ન જાયે. યે શમ્મા ઈસી ખોર્ટ્સ નશમન , મેં બના સકા ના ‘ અન-વર'; કિં નિંગારે એહલે ગુલશન, કહીં ક્રિ બદલ ન જાયે, યે શમ્મા
(સાખી) જોગી જગતકો જાને નહીં, કપડે રંગેસે કર્યો હુઆ ? આપ ઘટ રંગા નહીં તો, પરઘટ રંગેસે કયા હુઆ ? 'ખાક મેં મિલ ગયે હમ દોસ્તો, ખાકમેં ઘરબાર મિલા; જોગી બનકર દર બંદર ,િ તો ભી ના દિલદાર મિલા. ના ઉડાયું ઠોકરો સે ખાકે મેરી કબ્રુ જાલિમ; બસ યહીં એક રહ ગઈ હૈ મેરે પ્યાર કી નિશાની.
૨૯. (રાગ : ચલતી) હરિકો દેખા દરસનમેં, સમઝકર મગન હુઆ મનમેં. ધ્રુવ જલ, થલ, પવન , અગનમેં દેખા, કંકર પાથર સબમેં; ઝાડ-પાન ઔર ફૂલક્લનમેં, દેખા સબ પુરૂષનમેં. સમઝo તીન લોકમેં ઉસકો દેખા, રમતા સબકે મનમેં; ઠામ-ઠામમેં દરસન પાયા , જ્ઞાનરૂપ દરપનમેં. સમઝo ઉસકે બિન કોઈ ચીજ ન દેખી, દરિયા બસ્તી વનમેં; ચૌદહ ભુવનમેં આપ સમાયા, તરહ તરહ કે ક્નમેં. સમઝo હર જગહમેં ઉસકો દેખા, નૂર ભયા લોચનમેં; ઉસ બિન દૂજા કછું ન દેખા, બોલા સત્ય વચનમેં. સમઝo કભી હમારા સંગ ન છોડે, જાગ્રત ઔર સુપનમેં; આઠ પહર હાજિર હીં રહતા, ‘જ્ઞાની ’ કે ચેતનમેં. સમઝo
૨૮ (રાગ : આહિર ભૈરવ) મેં નજરસે પી રહા હું, યે શમ્મા બદલ ન જાય; ના જુકાઓ તૂમ નિગાહે, કહીં યે રાત ઢલ ન જાયે. ધ્રુવ
તુલસી વિલંબ ન કીજીએ, સબસે મિલિયે ધાય.
કો જાણે કો બેસમેં, નારાયણ મિલ જાય. ભજ રે મના
૨)
કબીર સબ જગ નિર્ધના, ધનવંતા નહીં કોયા ધનવંતા સોહી જાનીએ રામ નામ ધન હોય
અનાવર

Page #21

શ્રી આનંદઘનજી
વિ. સં. ૧૬૬૦-૧૭૩૦
શ્રી આનંદઘનજી વિશે ઐતિહાસિક માહિતી ઉપલબ્ધ નથી, છતાં અનુમાન દ્વારા વિદ્વાનોના મત પ્રમાણે અકબરના શાસનના અંત સમયે ૧૩મા સૈકામાં તેઓ થયા હોય એવું પ્રમાણ દ્વારા જણાય છે. તેઓશ્રી ઉપાધ્યાય યશોવિજયજીના સમકાલીન હતા.
આનંદઘનજીનું જન્મસ્થળ બુંદેલખંડ છે. તેઓ સાધના માટે આબુની ગુફાઓમાં વિશેષ રહ્યા છે. તેમનો વિહાર ગુજરાતમાં પણ વિશેષ રહ્યો છે. એમ તેમના પદો પરથી જણાય છે. તેમનું દીક્ષાનામ લાભાનંદી હતું. તેઓએ તપાગચ્છમાં દિક્ષા લીધી હતી, છતાં ગચ્છભેદથી દૂર આત્મસાધનામાં - આત્મભાવમાં રહેતા હતા. રાજસ્થાનના મેડતા ગામમાં તેમણે દેહ છોડ્યો. ત્યાં તેમના નામથી નાની દેરી બનાવી છે અને ઉપાશ્રય પણ છે.
ભજ રે મના
નહીં વિધા નહી બાહુબળ, નહી ખર્ચન કો દામ તુલસી મોસમ પતિત કી, તુમ પત રાખોરામ
૨૨
30
૩૧
૩૨
33
૩૪
૩૫
૩૬
39
૩૮
૩૯
४०
૪૧
સર
૪૩
૪૪
૪૫
૪૬
૪૩
૪૮
૪૯
ЧО
૧
? ? ? ? ?
૫૬
સારંગ
ધનાશ્રી
સારંગ
ધનાશ્રી
જોગિયા
ધનાશ્રી
ભૈરવી
શિવરંજની
તોડી
આશાવરી
માલકૌંસ
દેશ
આશાવરી
આશાવરી
બિહાગ
તોડી
સારંગ
મેઘમલ્હાર
ભૈરવ આશાગૌડી
સાવેરી
બસંત
લલિત
ચલતી
બિલાવલ
બિહાગ
આશાવરી
આશાવરી
અનુભવ તું હૈ હેતુ હમારો
અનુભવ નાથકું કયું ન જગાવે ? અનુભવ હમ તો રાવરી દાસી અનુભવ પ્રીતમ કૈસે મનાસી ? અબ ચલો સંગ હમારે કાયા અભિનંદન જિન દરિશણ તરસીયે
અવધૂ ક્યા સોતે તન મહમેં ! અવધૂ સો જોગી ગુરુ મેરા, ઇન પદકા
અવધુ કયા માગું ગુણહીણા ?
અવધૂ નટ નાગરકી બાજી
અવધૂ નામ હમારા રાખે સૌ અવધૂ અનુભવકલિકા જાગી, મતિ અવધૂ રામ રામ જગ ગાવે અવધૂ વૈરાગ બેટા જાયા, વાને અવસર બેર બેર નહિ આવે આશા ઔરનકી કયા કીજે ? આજ સુહાગન નારી અવધૂ ઐસે જિનચરણે ચિત્ત ત્યાઉં રે
કયા સોયે ? ઊઠ જાગ રે
કયા તન માંજતા રે ? એક દિન ક્યારે મુને મિલશ્તે, માહો ચેતન ચતુર ચોગાન લરીરી,
કિન ગુન ભયો રે ઉદાસી ભમરા
વિચારી કહા વિચારે રે,
કંચન વરણો નાહ રે, મોને
ચેતન ! ઐસા જ્ઞાન વિચારો
ચેતન શુદ્ધાતમકું ધ્યાવો ગોરી ભગોરી લગોરી જગોરી;
તન તંબૂરા તાર મન, અદ્ભૂત હૈ યે સાંસ હરિ કે કરસે બજ રહા, યે હરિકી હૈ આવાજ
૨૩
આનંદઘનજી

Page #22

આશાવરી
માંડ
૩૦ (રાગ : સારંગ) અનુભવ તું હૈ હેતુ હમારો, આર્ય ઉપાય કરો ચતુરાઈ, ઔરકો સંગ નિવારો. ધ્રુવ તૃષ્ણા રાંડ ભાંડકી જાઈ, કહા ઘર કરે સવારો ? શઠ ઠગ કપટ કુટુંબ હી પોખે, મનમેં ક્યું ન વિચારો ? અનુભવ
ક્લટા કુટિલ કુબુદ્ધિસંગ ખેલકે, અપની પતે ક્યું હારો ? * આનંદઘન ' સમતા ઘર આવે, બાજે જીત નગારો. અનુભવ
Oñm a
won omo wro
બહાર સારંગા પ્રભાત કાલિંગડા આશાવરી શંકરા ભૈરવી સોહની બહાર તિલંગ બિહાગા છાયાનટ વિભાસા પ્રભાતી. કલ્યાણ કેદાર મધુવંતી મારૂં દરબારી આશાવરી આશાવરી કેદાર
જીય જાને મેરી સર્ટ્સ ઘરીરી જોવા ધો મને જોવા ધો ચંદ્ર દરિસન કાનજીવન ! મોહે દીજે ધર્મ જિનેર ગાઉ રંગશું, ભંગા ધાર તરવારની સોહલી , દોહલી. નિરાધાર કેમ મૂકી, શ્યામ મને નિસાની કહા બતાવું રે, તેરો નિશદિન જોઉં તારી વાટડી પિય બિન નિશદિન ઝુરૂ ખરીરી, પ્રણમું પદ પંકજ પાર્શ્વના, જસ પ્રીતકી રીત નહીં હો, ખિતમાં પીયા બિન સુદ્ધ બુદ્ધ ભૂલી હો મનડું કિમહીં ન બાજે હો, કુંથુંજિના મનસા નટનાગરસું જોરી હો મેરે ઘટ ગ્યાન ભાનુ ભયો ભોર મૂલડો થોડો ભાઈ ! વ્યાજડો ઘણેરો યા પુદ્ગલ કા ક્યા વિસવાસા ! રામ કહો રહમાન કહો કોઈ રિસાની આપ મનાવો રે, પ્યારે ઋષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ માહરો વીરજીને ચરણે લાગું, વીરપણું સાધુ સંગતિ બિનું કૈસે પઇયે ? સાધો ભાઈ ! સમતા રંગ રમીએ સુમતિચરણકજ આતમ અરપણા
૩૧ (રાગ : ધનાશ્રી) અનુભવે નાથકું કયું ન જગાવે ? મમતા સંગ સો પાય અજાગલ, થનાઁ દૂધ દુહાવે. ધ્રુવ મેં રે કહેતે ખીજ ન કીજે, તું ઐસી હી શિખાવે. બહીંત કહેતેં લાગત ઐસી , અંગુલી સરપ દિખાવે. અનુભવ ઔરન કે સંગ રાતે ચેતન, ચેતન આપ બતાવે. ‘આનંદઘન કી સુમતિ આનંદા, સિદ્ધ સરૂપ કહાવે. અનુભવ
૩૨ (રાગ : સારંગ) અનુભવ હમ તો રાવરી દાસી , આઈ કહા હૈ માયા મમતા, જાનું ન કહાંકી વાસી. ધ્રુવ રીજ પર વાંકે સંગ ચેતન, તુમ ક્યું રહત ઉદાસી? વરો ન જાય એકાંત કંથક, લોકમેં હોવત હાંસી. અનુભવ સમજત નાહિં નિધુર પતિ એતિ, પલ એક જાત છમાસી; ‘ આનંદધન' પ્રભુ ઘરકી સમતા, અટલી ઔર લબાંસી, અનુભવ
મેરા મુંજમેં કછુ નહિ, જો કછુ હૈ સો તોર તેરા તુજકો સોંપકે, ક્યા લગેગા મોર ||
પ્રભુતા કો સબ કોઈ ઇચ્છે, પર પ્રભુકો ચાહે ન કોય ધ્યાની જો “પ્રભુ' કો ચાહે તો, પ્રભુતા સેવક હોય
(૨૫)
ભજ રે મના
આનંદઘનજી

Page #23

૩૩ (રાગ : ધનાશ્રી)
અનુભવ પ્રીતમ કૈસે મનાસી ?
છિન નિર્ધન સઘન છિન નિર્મલ, સમલ રૂપ બનાસી. ધ્રુવ છિનમેં શક્ર તક્ર કુનિ છિનમેં, દેખું કહત અનાશી; વિચરન વીચ્ય આપ હિતકારી, નિર્ધન જુઠ ખતાસી. અનુભવ તું હિતુ મેરો મેં હિતુ તેરી, અંતર કહિ જનાસી; ‘આનંદઘન' પ્રભુ આન મિલાવો, નહિતર કરો ધનાસી. અનુભવ
૩૪ (રાગ : જોગિયા)
અબ ચલો સંગ હમારે કાયા, તોહે બહુત જતન કર રાખી. ધ્રુવ તોયે કારણે મેં જીવ સંહારે, બોલે જૂઠ અપારે; ચોરી કરી પરનારી સેવી, જૂઠ પરિગ્રહ ધારે. અબ પટ આભૂષણ સૂંધા ચૂઆ, અશન પાન નિત્ય ત્યારે; ફેર દિન પટ્રસ તોએ સુંદર, તે સબ મલ કર ડારે. અબ જીવ સુણો યહ રીત અનાદિ, કહા કહત વારંવારે; મેં ન ચલૂંગી તોરે સંગ ચેતન, પાપ પુન્ય દો લારે. અબ
જિનવર નામ સાર ભજ આતમ, કહાં ભરમ સંસારે; સદ્ગુરુ વચન પ્રતીત ભયે તબ, 'આનંદઘન' ઉપકારે. અબ
૩૫ (રાગ : ધનાશ્રી)
અભિનંદનજિન દરિશણ તરસીએ, દરિશણ દુર્લભ દેવ; મત મત ભેદે રે જો જઈ પૂછીએ, સહુ થાપે અહમેવ. ધ્રુવ સામાન્ય કરી દરિશણ દોહિલું, નિર્ણય સકલ વિશેષ; “મદમેં ધૈર્યો રે અંધો કેમ કરે, રવિ શશિ રૂપ વિલેખ. અભિ લઘુતાઈમેં પ્રભુ બસે, પ્રભુતા સે પ્રભુ દૂર
કીડી મીસરી ચુન લે,
હાથી સિર ડાલે ધૂર
૨૬
ભજ રે મના
હેતુ વિવાદે હો ચિત્ત ધરી જોઈએ, અતિ દુર્ગમ નયવાદ, આગમવાદે હો ગુરૂગમ કો નહીં, એ સબલો વિષવાદ, અભિ ઘાતિ ડુંગર આડા અતિ ઘણા, તુજ દરિશણ જગનાથ; ધીઠાઈ કરી મારગ સંચરૂં, સેંગૂ ! કોઈ ન સાથ. અભિ દરિશણ દરિશણ રટતો જો ફરૂં, તો રણ રોઝ સમાન; જેહને પિયાસા હો અમૃતપાનની, કિમ ભાંજે વિષપાન. અભિ
તરસ ન આવે હો મરણ જીવન તણો, સીઝે દરિશણ કાજ;
દરિશણ દુર્લભ સુલભ કૃપા થકી, ‘આનંદઘન' મહારાજ. અભિ ૪ (૧) ઘેનમાં, (૨) લુચ્ચાઈ, (૩) માર્ગદર્શક, ભોમિયો, (૪) ત્રાસ
૩૬ (રાગ : ભૈરવી)
અવધૂ ક્યા સોરે તન-મઠમેં ? જાગ વિલોકન ઘટમેં. ધ્રુવ તન-મઠી પરતીત ન કીજે, ઢહિ પરે એક પલમેં; હલચલ મેટી ખબર લે ઘટકી, ચિન્હે રમતાં જલમેં, અવધુ મઠમેં પંચભૂતકા વાસા, સાસા ધૂત ખવિસા; છિન છિન તોહે છલનકું ચાહે, સમજે ન બૌરા સીસા. અવધુ શિર પર પંચ વસે પરમેશ્વર, ઘટમેં સૂછમ બારી, આપ અભ્યાસ લખે કોઈ વિરલા, નિરખે દુ'કી તારી, અવધુ આશા મારી આસન ધરી ઘટમેં, અજપાજાપ જગાવે; ‘આનંદઘન' ચેતનમય મૂરતિ, નાથ નિરંજન પાવે. અવધુ
દેખૈ તૌ વિચાર કરિ, સુનૈ તો વિચાર કરી, બોટૈ તો વિચાર કરિ, કરૈ તો વિચાર હૈ, | ખાય તો વિચાર કરિ, પીયૈ તો વિચાર કરી, સોવે તો વિચાર કરિ, જાગે તો ન ટાર હૈ; બૈઠે તો વિચાર કરિ, ઉઠે તો વિચાર કરી, ચલે તો વિચાર કરિ, સોઈ મત સાર હૈ, દેઈ તો વિચાર કરિ, લેઈ તો વિચાર કરી, સુંદર વિચાર કર યાહી નિરધાર હૈ.
મેરા શીશ નવા દો અપની ચરણ ધૂલકે તલમેં દેવ ! ડુબા દો અહંકાર સબ, મેરે આંસૂ જલમેં
૨૦
આનંદઘનજી

Page #24

૩૭ (રાગ : શિવરંજની). અવધૂ સો જોગી ગુરુ મેરા, ઈન પદકા, કરે રે નિવેડા. ધ્રુવ તરૂવર એક મૂલ બિન છોયા, બિન કુલે ફ્લ લાગી; શાખા પત્ર નહીં કશું ઉનકું, અમૃત ગગને લાગા. અવધુo ગગન મંડલમેં ઉનમુખ કૂવા, ઉંહા હૈ અમીકા વાસ; સુગરા હોવે સો ભરભર પીવે, નગુરા જાવે પ્યાસા. અવધુ ગગન મંડલમેં ગÉઆ બિહાની, ધરતી દૂધ જમાયા; માખન થા સો વિરલા પાયા, છાર્સે જગ ભરમાયા, એવધુ થડ બિનુ પત્ર, પત્ર બિનુ તુંબા , બિન જિવા ગુણ ગાયા; ગાવનેવાલેકો રૂપે ન રેખા, સુગુરુ સોહી બતાયા. અવધુo આત્મ અનુભવ બિન નહીં જાને, અંતર જ્યોતિ જગાવે; ઘટ અંતર પરખે સોહી મૂરતિ, ‘આનંદઘન’ પદ પાવે. અવધુo
૩૯ (રાગ : આશાવરી) અવધૂ નટ નાગરકી બાજી, જાણે ન બ્રાહ્મણ કાજી . ધ્રુવ થિરતા એક સમયમે હાને, ઉપજે વિણસે તબહીં; ઉલટ પલટ ધ્રુવસત્તા રાખે, યા હમ સુની ન કબહી. અવધુo એક અનેક અનેક એક કુની, કુંડળ કનક સુભાવે; જલતરંગ ઘટમાટી રવિકર, અગનિત તાહી સમાવે, અવધુo ‘ૐ’ ‘નાહિ’ હૈ વચન અગોચર, નય પ્રમાણ સતભંગી; નિરપખ હોય લખે કોઈ વિરલા, ક્યા ? દેખે મત જંગી. અવધુ સર્વમયી સરવાંગી માને, ન્યારી સત્તા ભાવે; ‘આનંદઘન’ પ્રભુ વચનસુધારસ, પરમારથ સો પાવે. એવધુo
૩૮ (રાગ : તોડી) અવધુ ક્યા માગું ગુણહીણા ? વે ગુણ ગનિ ન પ્રવીણા. ધ્રુવ ગાઈ ન જાણું, બજાઈ ન જાણું, નવ જાણું સૂર ભવા; રીઝ ન જાણું, રિઝાઈ ન જાણું, નહિ જાણું પદ સેવા, અવધુo વેદ ન જાણું, ક્તિાબ ન જાણું, જાણું ન લક્ષણ છંદા; તર્ક, વાદ-વિવાદ ન જાણું, ના જાણું કવિ ફંદા. અવધુo જાપ ન જાણુ, જુવાબ ન જાણુ, નવ જાણું કછુ મંતા; ભાવ ન જાણું ભક્તિ ન જાણું, જાણું ન શિરા તાતા. અવધુo જ્ઞાન ન જાણું, વિજ્ઞાન ન જાણું, ના જાણું ભજનામાં; * આનંદઘન’ પ્રભુ કે ઘરદ્વારે, રટન કરું ગુણ ધામા. અવધુo
૪૦ (રાગ : માલકૌંસ) અવધૂ નામ હમારા રાખે, સો પરમ મહારસ ચાખે. ધ્રુવ નહીં હમ પુરુષા, નહીં હમ નારી, વરન ન ભાત હમારી; જાતિ ન પાંતિ, ન સાધન સાધક, નહીં હમ લઘુ, નહીં ભારી. અવધુo નહીં હમ તાતે, નહીં હમ સીરે, નહીં દીર્ઘ નહીં છોટા; નહીં હમ ભાઈ, નહીં હમ ભગિની, નહીં હમ બાપ ન બેટા. અવધુo નહીં હમ મનસા, નહીં હમ શબ્દા, નહીં હમ તનકી ધરણી; નહીં હમ ભેખ , ભેખધર નાહીં, નહીં હમ કરતા કરણી. અવધુo નહીં હમ દરશન , નહીં હમ પરશન, રસ ન ગંધ કુછ નાહીં;
આનંદઘન’ ચેતનમય મૂર્તિ, સેવક જન બલિ જાહિ. અવધુo બાલુમાંહિ તેલ નાહિં નિકસત કાહૂ વિધિ, પથ્થર ન ભીંજે બહુ બરસત ઘન હૈ, પાનીકે મથેતેં કહું, ઘીઉં નહિ પોઇયત, કૂકસકે કૂટે કહ્યું, નિક્સત કન હૈ; સૂચહીંકી મૂઠી ભરિ, હાથ ને પરત કછુ, ઉસરમે બોયે કહા, નિપજત અન હૈ, ઉપદેશ ઔષધ સો કૌન વિધિ લાગે તોહિ ? સુંદર અસાધ રોગ, ભયો જાકે મન હૈં.
તુમ બિન મેં વ્યાકુલ ભયો, જૈસે જલબિન મીન | જન્મ-જરા મેરી હરો, કરો મોહિ સ્વાધીના
આનંદઘનાજી
દાસ કહાવત કઠિન હૈ, મેં દાસનકો દાસ
અબ તો ઐસા હો રહું, કે પાંવ તલકી ઘાસ ભજ રે મના
(૨૮)

Page #25

૪૧ (રાગ : દેશ) અવધૂ અનુભવકલિકા જાગી, મતિ મેરી આતમ સમરન લાગી. ધ્રુવ જાયે ન કબહુ ઔર ઢિગ નેરી, તેરી વનિતા વેરી; માયો. ચેડી કુટુંબ કરી હાથે , એક દેઢ દિન ઘેરી. અવધૂળ જનમ જરા મરણ વસી સારી, અસર ન દુનિયા જેતી; દે ઢવકાય નવા ગમેં મીયાં, કિસંપર મમતા એતી. અવધૂo અનુભવ રસમેં રોગ ન સોગા, લોકવાદ સબ મેટો; કેવળ અચલ અનાદિ અબાધિત, શિવ શંકરકા ભેટા. અવધૂળ વર્ષો બુંદ સમુંદ સમાની, ખબર ન પાવે કોઇ; * આનંદઘન’ હૈ જ્યોતિ સમાવે, અલખ કહાવે સોઈ. અવધૂo
૪૩ (રાગ : આશાવરી) અવધૂ વૈરાગ બેટા જાયા, વાને ખોજ કુટુંબ સબ આયા. ધ્રુવ જેણે માયા-મમતા ખાઈ, સુખ-દુ:ખ દોનો ભાઈ; કામ-ક્રોધ દોનો ખાઈ, ખાઈ તૃષ્ણા બાઈ. અવધૂળ દુમતિ દાદી મત્સર દાદા, મુખ દેખત હી મૂઆ; મંગલરૂપી વધાઈ વાંચી, એ જબ બેટા હુવા. અવધૂળ પુણ્ય - પાપ પાડોશી ખાયે, માન-કામ દોઉ મામા; મોહનગરના રાજા ખાયા, પીછે હી પ્રેમ તે ગામા. અવધૂળ ભાવ નામ ધય બેટાકો, મહિમા વરસ્યો ન જાઈ; ‘આનંદધન’ પ્રભુ ભાવ પ્રગટ કરો, ઘટ ઘટ રહ્યો સમાઈ. અવધૂળ
૪૨ (રાગ : આશાવરી) અવધૂ રામ રામ જગ ગાવે, વિરલા અલખ લખાવે. ધ્રુવ મતવાલા તો મનમેં માતા, મઠવાલા મઠરાતા; જટા જટાધર પટા પટાધર, છતા છતાધર તાતા. એવધૂo આગમ પઢિ આગમધર થાકે, માયા ધારી છાર્ક; દુનિયાદાર દુનિસેં લાગે, દાસા સબ આશાકે, અવધૂo બહિરાતમ મૂઢા જગ જેતા, માયા કે દ્દ રહેતા; ઘટઅંતર પરમાતમ ભાવે, દુર્લભ પ્રાણી તેતા. અવધૂળ ખગપદ ગગન મીનપદ જલમેં, જો ખોજે સો બૌરા; ચિત્ત પંકજ ખોજે સો ચિન્હ રમતા આનંદ ભરા. અવધૂo
૪૪ (રાગ : બિહાગ) અવસર બેર બેર નહિ આવે, અવસર.
ન્યું જાણે હું કર લે ભલાઈ, જન્મોજન્મ સુખ પાવે. ધ્રુવ તન, ધન, જોબન, સબહીં જૂઠો, પ્રાન પલકમેં જાવે. જાકે દિલમેં સાચું બસત હૈ, તામું જૂઠ ન ભાવે. અવસર તન છૂટે ધન કૌન કામકો, ક્યું તું કૃપણતા લાવે. * આનંદઘન ' પ્રભુ, ચલત પંથમેં, સમરી સમરી ગુન ગાવે. અવસર
નામ બડે ધન ધામ બડે જગમાંહીં બડી કીર્તિ પ્રગટી હૈ, બુદ્ધિ બડી ચતુરાઈ બડી, અરુ લાવણતા તનમેં લપટી હૈ; દ્વાર હજારન લોક ખડે રિદ્ધિ ઇન્દ્રધ્યું તે નહિં એક ઘટી હૈ, તુલસી રઘુવીર કી ભક્તિ બિના, ક્યું સુંદર નારી નાફ કટી હૈ.
અનંત ચતુષ્ટયકે ધની, તુમ હી હો સરતાજ મૂક્તિ-વધૂકે ત તુમ, તીન ભુવન કે રાજ |
(૩૦)
જય જય ભગવંતે સદા, મંગલ મૂલ મહાન વીતરાગ સર્વજ્ઞ પ્રભુ, નમીં જોરિ જુગપાન
૩૧)
ભજ રે મના
આનંદઘનજી

Page #26

૪૫ (રાગ : તોડી) આશા રનકી કયા કીજે ? જ્ઞાન સુધારસ પીજે. ધ્રુવ ભટકે દ્વાર દ્વારા લોકન કે, કૂકર આશા ધારી; આતમ અનુભવ રસ કે રસિયા , ઊતરે ન કબહુ ખુમારી. આશાઓ આશા દાસી કે જે જાયા, તે જન જગ કે દાસા; આશા દાસી કરે જે નાયક, લાયક અનુભવ પ્યાસા. શાળ મનસા પ્યાલા પ્રેમ મસાલા, બ્રહ્મ અગ્નિ પરજાલી; તન ભાઠી અવટાઈ પિયે કસ, જાગે અનુભવ લાલી. આશા અગમ પિયાલા પીયો મતવાલા, ચિન્હીં અધ્યાતમવાણા; આનંદઘન’ ચેતન હૈ ખેલે, દેખે લોક તમાસા. આશાo
૪૭ (રાગ : મેઘમલ્હાર) ઐસે જિનચરણે ચિત્ત વ્યાઉં રે મના; ઐસે અરિહંત કે ગુણ ગાઉં રે મના. ધ્રુવ ઉદર ભરન કે કારણે, ગૌ વન મેં જાય; ચાર ચરે ચિહું દિસ ,િ વાકી સુરતિ વછરૂઆ માંહિ રે. ઐસે૦ સાતે પાંચ સાહેલીયાં, હિલમિલ પાણી જાય; તાલી દિયે ખડખડ હસે, વાકી સુરતિ ગગરૂઆ માંહિ રે. ઐસેo નટુઆ નાચે ચૌક મેં રે, લોક કરે લખ સોર; વાંસ ગ્રહી વરતેં ચઢે, વાકો ચિત્ત ન ચલે કહુ ઠોર રે. ઐસેo જૂઆરી મનમેં બૂઆ રે, કામી કે મન કામ; ‘આનંદઘન’ પ્રભુ યુ કહે, ઇમ લ્યો ભગવંત કો નામ રે. ઐસેo
૪૮ (રાગ : ભૈરવ)
૪૬ (રાગ : સારંગ) આજ સુહાગન નારી, અવધૂ આજ સુહાગન નારી; મેરે નાથ આપ સુધ લીની, કીની નિજ અંગચારી. ધ્રુવ પ્રેમ પ્રતીત રાગ રૂચિ રંગત, પહિરે જીની સારી; મહિંદી ભક્તિ રંગકી રાચી , ભાવ અંજન સુખકારી. અવધૂળ સહજ સુભાવ ચૂરી મેં પેની, થિરતા કંકન ભારી; ધ્યાન ઉરવશી ઉરમેં રાખી, પિય ગુનમાલ આધારી, અવધૂળ સુરત સિંદૂર માંગ રંગ રાતી, નિરતે વેની સમારી; ઉપજી જ્યોત ઉદ્યોત ઘટ ત્રિભુવન , આરસી કેવલ કારી. અવધૂo ઉપજી ધુની અજપાકી અનહદ, જિત નગારે વારી; ઝડી સદા ‘આનંદઘન' બરખત, વનમોર એકન તારી. અવધૂo
ક્યા સોચે ? ઊઠ જાગ બાઉંરે; અંજલિ જલ જયું આયુ ઘટત હૈ, દેત પહોરિયા ઘરિય ઘાઉરે, ધ્રુવ ઈન્દ્ર ચન્દ્ર નાગેન્દ્ર મુનીન્દ્ર ચલે; કોણ રાજપતિ સાહ રાઉરે. ભમત ભમત ભવજલધિ પાય કે; ભગવંત ભજન વિન ભાઉ નાઉરે. ક્યા કહા વિલંબ કરે અબ બાઉ રે; તરી ભવજલનિધિ પાઉરે. ‘આનંદઘન ' ચેતનમય મૂરતિ; શુદ્ધ નિરંજન ધ્યાઉરે, ક્યા
રાજ ભયો કહા કાજ સર્યો, મહારાજ ભયો કહા લાજ બઢાઈ, સાહ ભયો જ્હા બાત બડી, પતસાહ ભયો કહા આન ક્રિાઈ; દેવ ભયો તોઉ કાહ બયો, અહંમેવ બઢો તૃષ્ણા અધિકાઈ, બ્રહ્મમુનિ સતસંગ વિના, સબ ઔર ભયો તો કહા ભયો ભાઈ.
પ્રભુ દર્શન સુખ સંપદા, પ્રભુ દર્શન નવનિધિ
પ્રભુ દર્શનસે પામિય, સકલ મનોરથ સિદ્ધિ ભજ રે મના
નથી દેવ મંદિર વિષે, દેવ ન મૂર્તિ ચિત્ર | તન મંદિરમાં દેવ જિન, સમજ થઈ સમચિતા
આનંદઘનજી
૩૩)

Page #27

૪૯ (રાગ : આશાૌડી)
ક્યા તન માંજતા રે ? એક દિન મિટ્ટીમેં મિલ જાના; મિઠ્ઠીમેં મિલ જાના રે, બંદે ખાકમેં ખપ જાના. ધ્રુવ
મિટ્ટીયા ચૂન ચૂન મહલ બનાયા, બંદા કહે ઘર મેરા; એક દિન ચલ ઉડેંગે બંદા, એ ઘર તેરા ન મેરા. બંદે
મિટ્ટીયા ઓઢણ મિટ્ટીયા બિછાવણ, મિટ્ટીકા સિરાણા; ઈસ મિટ્ટીકા એક બૂત બનાયા, અમર જાલ લોભાના.. બંદે મિટ્ટીયા કહે કુંભારકો, તૂ ક્યા ખૂંદે મોય ? ઈક દિન ઐસા આયેગા બંદે, મેં ખૂંદૂંગી તોયે. બંદે લકડીયા કહે સુથારકો રે, તૂ ક્યા છોલે મોય ? ઈક દિન ઐસા આયેગા બંદે, મૈં ભૂજંગી તોય. બંદે દાન શીલ તપ ભાવના રે, શિવપૂર મારગ ચાર; ‘આનંદઘન' કહે ચેત લે ભાઈ, આખિર જાના ગમાર. બંદે
૫૦ (રાગ : સાવેરી)
ક્યારે
ક્યારે ? મુને મિલજ્યે માહરો સંત સનેહી. ધ્રુવ સંત સનેહી સુરિજન પાખે, રાખે ન ધીરજ દેહી. જન જન આગલ અંતર ગતની, વાતલડી કહ્યું કેહી ? ક્યારે ‘ આનંદઘન' પ્રભુ વૈધ વિયોગે, કીમ જીવે મધુમેહી ? ક્યારે
૫૧ (રાગ : બસંત)
ચેતન ચતુર ચોગાન લરીરી;
જીત હૈ મોહરાયકો લસકર, મિસકર છાંડ અનાદિ ધરીરી. ધ્રુવ
નાંગી કાઢલ તાડ લે દુશમન, લાગે કાચી દોય ઘરીરી; અચલ અબાધિત કેવલ મનસુફ, પાવે શિવ દરગાહ ભરીરી. ચેતન૦
ભજ રે મના
હરિ હરિ કરતા હર્ષ કર, અરે જીવ અણબૂઝ પારસ લાગ્યો પ્રગટ, તન માનવ કો તુજ
૩૪
ઔર લરાઈ લરે સો બાપરા, સૂર પછાડે ભાઉ અરીરી;
ધરમ મરમ કહા બૂઝે ન ઔરે, રહે ‘આનંદઘન’ પદ પકરીરી. ચેતન૦
૫૨ (રાગ : લલિત)
કિન ગુન ભયો રે ઉદાસી ભમરા !
ધ્રુવ
પંખ તેરી કારી, મુખ તેરા પીરા, સબ ફૂલનો વાસી. ભમરાળ સબ કલિયનો રસ તુમ લીનો, સો કર્યાં જાય નિરાસી ? ભમરા ‘આનંદઘન’ પ્રભુ તુમારે મિલનકું, જાય કરવત લ્યૂ કાસી. ભમરા૦
૫૩ (રાગ : ચલતી) આનંદઘન
વિચારી કહા વિચારે રે, તેરો આગમ અગમ અથાહ. ધ્રુવ બિનુ આઘે આધા નહીં રે, બિન આધેય આધાર; મુરગી બિનું ઇંડા નહીં પ્યારે, યા બિન મુરગકી નાર. તેરો૦ ભુરટા બીજ વિના નહીં રે, બીજ ન ભુરટા ટાર; નિસિ બિન દિવસ ઘટે નહીં પ્યારે, દિન બિન નિસિ નિરધાર. તેરો
સિદ્ધ સંસારી બિનું નહીં રે, સિદ્ધ બિના સંસાર; કરતા બિન કરણી નહીં પ્યારે, બિન કરની કરતાર. તેરો૦ જનમ મરણ બિના નહીં રે, મરણ ન જનમ વિનાશ; દીપક બિનું પરકાશતા પ્યારે, બિન દીપક પરકાશ. તેરો૦ ‘આનંદઘન’ પ્રભુ બચનકી રે, પરિણતિ ધરો રૂચિવંત; શાશ્વત ભાવ વિચારકે પ્યારે, ખેલો અનાદિ અનંત, તેરો
જેની આંખો પ્રશમ ઝરતી, સૌમ્ય આનંદ આપે જેની વાણી અમૃત ઝરતી, દર્દ સંતાપ કાપે
૩૫
આનંદઘનજી

Page #28

૫૪ (રાગ : બિલાવલ)
કંચન વરણો નાહ રે, મોને કોઈ મેલાવો; અંજન રેખ ન આંખડી ભાવે, મંજન શિર પડો દાહ રે. ધ્રુવ કોઈ સેન જાણે પર મનની, વેદન વિરહ અથાહ; થરથર દેહડી ધ્રૂજે માહરી, જિમ વાનર ભરમાહ રે. કંચન દેહ ન ગેહ ન નેહ ન રેહ ન, ભાવે ન દુહા ગાહા; ‘આનંદઘન’ વ્હાલો બાંહડી ઝાલે, નિશદિન ધરું ઉમાહા રે. કંચન૦
૫૫ (રાગ : બિહાગ)
ચેતન ! ઐસા જ્ઞાન વિચારો,
સોહં સોહં સોહં સોહં, અણુ ન બીયા સારો. ધ્રુવ નિશ્ચય સ્વલક્ષણ અવલંબી, પ્રજ્ઞા સૈની નિહારો;
ઇહ ખૈની મધ્યપાતી દુવિધા, કરે જડ-ચેતન ફારો. ચેતન
તસ ખૈની કર ગ્રહીયે જો ધન, સો તુમ સોહં ધારો; સોહં જાનિ દટો તુમ મોહ, હૈ હૈ સમકો વારો. ચેતન૦
કુલટા કુટિલ કુબુદ્ધિ કુમતા, છંડો હૈ નિજ ચારો; *આનંદ' પદે તુમ બેસી, સ્વરપક્ નિસ્તારો. ચેતન સુખ
ભજ રે મના
૫૬ (રાગ : આશાવરી)
ચેતન શુદ્ધાતમકું ધ્યાવો;
ધ્રુવ
પર પરચે ધામધૂમ સદાઈ, નિજ પરચે સુખ પાવો. નિજ ઘરમેં પ્રભુતા હૈ તેરી, પરસંગ નીચ કહાવો; પ્રત્યક્ષ રીત લખી તુમ એસી, ગહિયે આપ સુહાવો. ચેતન૦
જેની કાયા પ્રશમ ઝરતી, શાંતિ નો બોધ આપે એવું મીઠું સ્મરણ પ્રભુનું, પંથનો થાક કાપે
39
યાવત્ તૃષ્ણા મોહ હૈ તુમકો, તાવત્ મિથ્યા ભાવો;
સ્વ સંવેદ ગ્યાન લહી કરિવો, છંડો ભ્રમક વિભાવો. ચેતન સુમતા ચેતન પતિક્ ઇણવિધ, કહે નિજ ઘરમેં આવો; આતમ ઉઠ સુધારસ પીયે, સુખ ‘આનંદ' પદ પાવો. ચેતન૦
૫૭ (રાગ : આશાવરી)
ઠગોરી ભગોરી લગોરી જગોરી;
મમતા માયા આતમ લે મતિ, અનુભવ મેરી ઔર દોરી. ધ્રુવ ભ્રાંત ન તાત ન માત ન જાત ન, ગાત ન વાત ન લાગત ગોરી;
મેરે સબ દિન દરસન પરસન, તાન સુધારસ પાન પોરી. ઠગોરી પ્રાણનાથ વિછરેકી વેદન, પાર ન પાવું અથાગ થોરી; ‘આનંદઘન’ પ્રભુ દર્શન ઔઘટ, ઘાટ ઉતારન નાવ મોરી. ઠગોરી
૫૮ (રાગ : આશાવરી)
જીય જાને મેરી સફ્ક્ત ઘરીરી.
ધ્રુવ
સુત વનિતા યૌવન ધન માતો, ગર્ભતણી વેદન વિસરીરી. જીય સુપનકો રાજ સાચ કરી માનત, રહત છાંહ ગગન બદરીરી. જીય આઈ અચાનક કાલ તોપચી, ગન્હેગો જ્યું નાહર બકરીરી. જીય અજહુ ચેત કછુ ચેતત નાંહિ, પકરી ટેક હારિલ લશ્કરીરી. જીય * આનંદઘન' હીરો જન છાંરત, નર મોહ્યો માયા કકરીરી. જીય
પૂજું પદ અરહંતના, પૂજ ગુરુપદ સાર પૂજુ દેવી સરસ્વતી, નિત પ્રતિ અષ્ટ પ્રકાર
36
આનંદઘનજી

Page #29

પ૯ (રાગ : માંડ) જોવા દ્યો મને જોવા દ્યો, ચંદ્ર જિનેશ્વર જોવા ધો; સખી સાજ સજી અનુભવના, અનુભવ આંખે જોવા દ્યો. ધ્રુવ ચંદ્રપ્રભુ મુખ ચંદ્ર સરીખું, શીતળ એની છાયા જો; ઉપશમ રસ વરસે નયનમાં, લાગી એની માયા જો. જોવા સતત દરિસણ કરતાં કરતાં, આંખલડી નવ થાકે રે; ભોગવ્યાં વિનાનાં કર્મો, દરશણથી ભવિ પાકે રે. જોવા જલ માંહીં જ્યમ લીટા જૂઠા, સંમક્તિ વિણ સૌ કારજ રે; હૃદય પ્રદેશ નાથ નિહાળુ, પૂરણ આનંદ લેવા ધો. જોવા નિર્મળ સેવા નાથ તમારી, પૂરણપદ મને લેવા ધો; તાપ સંસાર જગ આકરો, ચંદ્ર શીતળ પદ લેવા ધો. જોવા
ધરમ ધરમ કરતો જગ સહુ ,િ ધર્મ ન જાણે હો મર્મ; ધરમ જિનેસર ચરણ ગ્રહ્યા પછી, કોઈ ન બાંધે હો કર્મ, ધર્મ પ્રવચન અંજન જો સદ્ગુરૂ કરે, દેખે પરમ નિધાન; હૃદય નયણ નિહાળે જગધણી , મહિમા મેરૂ સમાન. ધર્મ, દોડતા દોડત દોડતા દોડિયો, જેતી. મનની રે દોડ; પ્રેમ પ્રતીત વિચારો ટૂંકડી, ગુરૂગમ લેજો રે જોડ. ધર્મ એક પખી કેમ પ્રીતિ “વરે પડે, ઉભય મિલ્યા હુએ સંધિ; હું રાગી હું મોહે ફંદિયો, તું નિરાગી નિરબંધ. ધર્મ પરમ નિધાન પ્રગટ મુખ આગળે , જગત ઉલ્લંધી હો જાય;
જ્યોતિ વિના જુઓ જગદીશની, અંધોઅંધ પલાય. ધર્મ નિર્મલ ગુણમણિ રોહણ ભૂધરા, મુનિજન માનસ હંસ; ધન્ય તે નગરી ધન્ય વેલા ઘડી, માતાપિતા કુલ વંશ. ધર્મ મન મધુકર વર કર જોડી કહે, “પદક્સ નિફ્ટ નિવાસ; ઘનનામી ‘આનંદઘન’ સાંભળો, એ સેવક અરદાસ. ધર્મ
૩ (૧) નર્ભ, (૨) ચરણ કમળ
૬૦ (રાગ : બહાર) દરિસન કાનજીવન ! મોહે દીજે; બિન દરિસન મોહી લ ન પરતુ હૈ, તલફ તલફ તન છીએ. ધ્રુવ
જ્હા કહ્યું કછુ કહત ન આવત, બીન સેજા કર્યું જીજે ? સોઈ ખાઈ સખી ! કાહુ મનાવો, આપ હીં આપી પતીજે. દરિશન દેઉર દેરાની સાસુ જેઠાની, યુંહી સબ મિલ ખીજે; ‘આનંદઘન’ વિન પ્રાન ન રહે છિન, કોડી જતન જો કીજે. દરિશન
૬૨ (રાગ : પ્રભાત) ધાર તરવારની સોહલી, દોહલી, ચૌદમા જિનતણી ચરણ સેવા; ધાર પર નાચતા દેખ બાજીગરા , સેવના ધાર પર ન રહે દેવા. ધ્રુવ એક કહે સેવીએ વિવિધ કિરિયા કરી, ફ્લ અનેકાંત લોચન ન દેખે ;
ક્લ અનેકાંત કિરિયા કરી બાપડા, રડવડે ચાર ગતિ માંહિ લેખે. ઘાર ગચ્છના ભેદ બહુ નયણ નિહાળતાં, તત્ત્વની વાત કરતાં ન લાજે; ઉદર ભરણાદિ નિજ કાજ કરતા થકા, મોહ નડિયા કલિકાલ રાજે. ધાર0
૬૧ (રાગ : સારંગ) ધર્મ જિનેસર ગાઉં રંગશું, ભંગ મ પડશો હો પ્રીત; જિનેસર બીજો મનમંદિર આણું નહીં, એ એમ કુલવટ રીત. જિનેસર૦ ધ્રુવ
વચનામૃત વીતરાગના, પરમશાંત રસમૂળા ઔષધ જે ભવરોગના, કાયરને પ્રતિકૂળ
(૩૮)
કેવળ કરૂણામૂર્તિ છો, દીનબંધુ દિનાનાથ પાપી પરમ અનાથ છું, ગ્રહો પ્રભુજી હાથ
૩૯)
ભજ રે મના
આનંદઘનજી

Page #30

દેવગુરૂધર્મની શુદ્ધિ કહો ક્રિમ રહે, ક્રિમ રહે શુદ્ધ શ્રદ્ધા ન આણો; શુદ્ધ શ્રદ્ધાન વિષ્ણુ સર્વ કિરીયા કરી, છારપર લીપણું તેહ જાણો. ધાર પાપ નહીં કોઈ ઉત્સૂત્ર ભાષણ જિશ્યો, ધર્મ નહીં કોઈ જગ સૂત્ર સરિખો; સૂત્ર અનુસાર જે ભવિક કિરિયા કરે, તેહનું શુદ્ધ ચારિત્ર પરિખો. ધાર એહ ઉપદેશનો સાર સંક્ષેપથી, જે નરા ચિત્તમેં નિત્ય ધ્યાવે;
તે નરા દિવ્ય બહુ કાળ સુખ અનુભવી, નિયત ‘આનંદઘન’ રાજ પાવે. ધાર
૬૩ (રાગ : કાલિંગડા)
નિરાધાર કેમ મૂકી, શ્યામ મને નિરાધાર કેમ મૂકી ?
કોઈ નહીં હું કોણ શું બોલું ? સહુ આલંબન ચૂકી. ધ્રુવ
પ્રાણનાથ ! તુમે દુર પધાર્યા, મૂકી નેહ નિરાશી; જણ જણના નિત્ય પ્રતિ ગુણગાતાં, જનમારો ક્રિમ જાસી ? નિરાધાર
જેહનો પક્ષ લહીને બોલું, તે મનમાં સુખ આણે; જેહનો પછ મૂકીને બોલું, તે જનમ લગે ચિત્ત તાણે. નિરાધાર
વાત તુમ્હારી મનમાં આવે, કોણ આગલ જઈ બોલું ? લલિત ખલિત ખલ જો તે દેખુ, આમ માલ ઘન ખોલું. નિરાધાર ઘટે ઘટે છો અંતરજામી, મુજમાં કાં નવિ દેખું.
જે દેખું તે નજર ન આવે, ગુણકર વસ્તુ વિશેખું. નિરાધાર૦ અવર્ષે કેહની વાટડી જોઉં, વિણ અવર્ધે અતિ પૂરું, ‘આનંદઘન’ પ્રભુ વેગે પધારો, જિમ મન આશા પુરું. નિરાધાર દેહ તો મલિન અતિ બહુત વિકાર ભરિ, તાહૂ માંહિ જરા વ્યાધિ સબ દુઃખરાસિ હૈ, કબહૂક પેટ પીર કબહૂક શિર-વાય, કબહૂક આંખ કાન, મુખમેં વિથાસી હૈં; ઔર હૂઁ અનેક રોગ, નખ શિખ પૂરિ રહે, કબહૂક શ્વાસ ચલૈ, કબહૂક ખાસી હૈં, એસો યે શરીર તાહિ અપનોં કે માનત હૈં, સુંદર કહત યામેં કૌન સુખ વાસી હૈં?
ભજ રે મના
ભાવે જિનવર પૂજિયે, ભાવે દીજે દાન ભાવે ભાવના ભાવિયે, ભાવે કેવળજ્ઞાન
४०
૬૪ (રાગ : આશાવરી)
નિસાની કહા બતાવું રે ? તેરો અગમ અગોચર રૂપ. ધ્રુવ રૂપી કહું તો કછું નહીં રે, બંધે કૈસે અરૂપ; રૂપારૂપી જો કહું પ્યારે, ઐસે ન સિદ્ધ અનૂપ. નિસાની શુદ્ધ સનાતન જો કહું રે, બંધ ન મોક્ષ વિચાર; ન ઘટે સંસારી દશા પ્યારે, પુણ્ય પાપ અવતાર. નિસાની સિદ્ધ સનાતન જો કહું રે, ઉપજે વણસે કૌન; ઉપજે વિણસે જો કહું પ્યારે, નિત્ય અબાધિત ગૌન. નિસાની સર્વાંગી સબ નય ઘણી રે, માને સબ પરમાણ; નયવાદી પલ્લો ગ્રહી પ્યારે, કરે બરાઈ ઠાન. નિસાની અનુભવ ગોચર વસ્તુ હૈ રે, જાણવો એહી ઈલાજ; કહન સુનનો કુછ નહીં પ્યારે, ‘આનંદઘન ’ મહારાજ, નિસાની
૬૫ (રાગ : શંકરા)
નિશદિન જોઉં તારી વાટડી, ઘરે આવો રે ઢોલા;
મુજ સરિખી, તુજ લાખ હૈ, મૈરે તુહી મમોલા. ધ્રુવ જવહરી મોલ કરે લાલકા, મેરા લાલ અમોલા; જીસકે પરંતર કો નહિ, ઉસકા ક્યા મોલા ? ઘરે પંથ નિહારત લોયણે, દ્રગ લાગી અડોલા;
જોગી સુરત સમાધિમેં, મુનિ ધ્યાન ઝોલા. ઘરે કૌન સુને કિનક કહું ? કિમ માંડું મેં ખોલા ? તેરે મુખ દીઠે ટલે, મેરે મનકા ચોલા. ઘરે મિત્ત વિવેક વાર્તે કહે, સુમતા સુનિ બોલા; ‘આનંદઘન' પ્રભુ આવશે, સેજડી રંગ રોલા. ઘરે
જપ તપ સંવર હીન હું, વળી હું સમતા હીન કરૂણાનિધિ કૃપાળુ હૈં, શરણ રાખ હું દીન
||
૪૧
આનંદઘનજી

Page #31

૬૬ (રાગ : ભૈરવી) પિય બિન નિશદિન ઝુરૂ ખરીરી; લહુડી વડીકી કહાની મિટાઈ , દ્વારĂ આંખે કબ ન ટરીરી. ધ્રુવ પટ ભૂખન તન ભૌક ન ઓઢે, ભાર્ગે ન ચોંકી જરાઉ જરીરી; શિવકમલા આલી સુખ નઉ પાવત, કૌન ગિનત નારી અમરીરી. પિયત સાસ ઉસાસ વિસાસ ન રાખે, નિણદ નિગોરી ભોર લરીરી; ઔર તબીબ ન તપત બુઝાવત, ‘આનંદધન’ પીયુષ ઝરીરી. પિય૦
૬૭ (રાગ : સોહની) પ્રણમું પદપંકજ પાર્શ્વના, જસ વાસના અગમ અનુપ રે; મોહો મન મધુકર જેહથી, પામે નિજ શુદ્ધ સ્વરૂપ રે. ધ્રુવ પંક કલંક શંકા નહીં, નહિ ખેદાદિક દુ:ખ દોષ રે; વિવિધ અવંચક જોગથી, લહે અધ્યાતમ સુખ પોષ રે. પ્રણમુંo દુરંદશા દૂર ટળે, ભજે મુદિતા મૈત્રી ભાવ રે; વરતે નિત્ય ચિત્ત મધ્યસ્થતા , કરુણામય શુદ્ધ સ્વભાવ રે. પ્રણમુંo નિજ સ્વભાવ સ્થિર કરી ધરે, ન કરે પુદગલની ખેંચ રે; સાખી હુઈ વરતે સદા , ન કદી પરભાવ પ્રપંચ રે. પ્રણમુંo સહજદશા નિશ્ચય જગે, ઉત્તમ અનુભવ રસ રંગ રે; રાચે નહીં પરભાવશું, નિજભાવશું રંગ અભંગ રે. પ્રણમુંo નિજગુણ સબ નિજમાં લખે, ન ચખે પરગુણની રેખ રે; ખીર નીર વિવરો કરે, એ અનુભવ હંસશું પેખ રે. પ્રણમુંo નિર્વિકલ્પ ધ્યેય અનુભવે, અનુભવ અનુભવની પ્રીત રે; ઓર ન કબહું લખી શકે, ‘આનંદઘન’ પ્રીત પ્રતીત રે. પ્રણમુંo
૬૮ (રાગ : બહાર) પ્રીત કી રીત નહીં હો, પ્રીતમ (૨); મેં તો અપનો સરવ શૃંગારો, પ્યાર કી ન લઈ હો. ધ્રુવ મેં વસ પિયકે પિય સંગ ઔરકે, યાં ગતિ કિન સીખાઈ; ઉપગારી જન જાય મનાવો, જો કછુ ભઈ સો ભઈ હો. પ્રીત વિરહાનલ જ્વાલા અતિહીં કઠિન હૈ, મોંમેં સહી ન ગઈ; આનંદઘન યું સઘન ધારા, તબહીં દે પઠઈ હો. પ્રીતo
૬૯ (રાગ : તિલંગ) પીયા બિન સુધ બુદ્ધ ભૂલી હો; આંખ લગાઈ દુ:ખ મહેલકે, ઝરુખે ઝૂલી હો. ધ્રુવ હસતી તબ હું વિરાનીયા, દેખી તન મન છીજ્યો હો; સમજી તબ એતી કહી, કોઈ નેહ ન કીજ્યો હો. પીયા પ્રીતમ પ્રાનપતિ વિના, પિયા કૈસે જીવે હો ? પ્રાન પવન વિરહા દશા, ભુયંગનિ પીવે હો. પીયા શીતલ પંખા કુમકુમા, ચંદન કહા લાવે હો ? અનલ ન વિરહાનલ ય હૈ, તન તાપ બઢાવે હો. પીયા ફાગણ ચાચર એક નિસા, હોરી સીરગાની હો; મેરેં મન સબ દિન જરે, તનખાખ ઉડાની હો. પીયા સમતા મહેલ બિરાજ હૈ, વાણી રસ રેજા હો; બલિ જાઉં “ આનંદઘન’ પ્રભુ, ઐસે નિયુર ન બ્રેજા હો. પીયા
મેઘ સહૈ શીત સહૈ, શીશ પર ધામ સહૈ, કઠિન તપસ્યા કરિ, કંદ મૂલ ખાત હૈ, | યોગ કરે યજ્ઞ કર, તીરથ રૂ વ્રત કરે, પુન્ય નાનાવિધ કરે, મનમેં સુહાત હૈ; ઔર દેવી દેવતા ઉપાસના અનેક કરે, આંખનકી હીંસ કૈસે, એક ડોડે જાતા હૈ, સુંદર કહત એક રવિકે પ્રકાશ બિન, જંગનાકા જ્યોતિ કહા રજની બિલાત હૈ.
આ દેહાદિ આજથી, વર્તા પ્રભુ આધીન
| દાસ દાસ હું દાસ છું, આપ પ્રભુનો દીન || ભજ રે મના
સબ વૃત્તિ હૈ ગોપિકા, સાક્ષી કૃષ્ણ સ્વરૂપ સંધિમેં ઝલક્ત રહે, યહ હૈ રાસ અનૂપ
13
આનંદઘનજી

Page #32

૭૦ (રાગ : બિહાગ) મનડું કિમ હી ન બાજે હો ? કુંથુજિન મનડું કિમ હી ન બાજે ? જિમ જિમ જતન કરીને રાખું, તિમ તિમ અલગું ભાજે હો. ધ્રુવ રજની વાસર વસતી ઉજ્જડ, ગયણ પાયાલે જાય; સાપ ખાયને મુખડું થોથું, એહ ઉખાણો ન્યાય હો. કુંથ૦ મુક્તિ તણા અભિલાષી તપિયા, જ્ઞાનને ધ્યાન અભ્યાસે; વયરીંડું કાંઈ એહવું ચિંતે, નાખે “અવળે પાસે હો. કુંથુo આગમ આગમધરને હાથે, નાવે કિણ વિધ આંકુ, કિહાં કણે જો હઠ કરી હટકું તો, વ્યાલ તણી પરે વાંકું હો. કુંથ૦ જો ઠગ કહું તો ઠગતું ન દેખું, શાહુકાર પણ નાંહી; સર્વ માંહી ને સહુથી અલગું, એ અચરિજ મન માંહીં હો. કુંથુo જે જે કર્યું તે કાન ન ધારે, આપ મતે રહે કાલો; સુરનર પંડિતજન સમજાવે, સમજે ન માહરો “સાલો હો. થo મેં જાણ્યું એ લિંગ નપુંસક, સંકલ મરદને ઠેલે; બીજી વાતે સમર્થ છે નર, એહને કોઈ ન ઝેલે હો. કુંથ૦ મન સાધ્યું તેણે સઘળું સાધ્યું, એહ વાત નહિ ખોટી; એમ કહે સાધ્યું તે નવિ માનું, એ કહી વાત છે મોટી હો. કુંથુo મનડું દુરારાધ્ય તે વશ આપ્યું, આગમથી મતિ આણું; * આનંદઘન’ પ્રભુ માહરૂં આણો, તો સાચું કરી જાણે હો. કુંથુ (૧) દિવસ , (૨) આકાશ, (૩) પાતાળ, (૪) ખાલી, (૫) વગર મહેનતે, (૬) સાપ, (૩) ગાંડા જેવો, (૮) કુમતિ સ્ત્રીનો ભાઈ.
૭૧ (રાગ : છાયાનટ) મનસા નટનાગરસું જોરી હો, નટનાગરસૂ જોરી સખી હમ, ઔર સબનસો તોરી. ધ્રુવ લોક લાજસૂ નાહી ન કાજ, કુલ મર્યાદા છોરી હો; લોક બટાઉ હસો બિરાનો, અપનો કહત ન કોરી હો. મનસા માત તાત અરૂ સજ્જન જાતિ, વાત કરત હૈ ભરી હો; ચાખે રસકી ક્યું કરી છૂટે ? સુરિજન સુરિજન ટોરી હો. મનસા .
રહનો કહા કહાવત ઔર પે, નાહિ ન કીની ચોરી હો; કાછ કુછયો સો નાચત નિવહૈ, ઔર ચાચર ચરી ફેરી હો. મનસા જ્ઞાનસિંધૂ મથિત પાઈ, પ્રેમ પીયુષ કટોરી હો; મોદત ‘આનંદઘન ' પ્રભુ શશિધર, દેખત દૃષ્ટિ ચકોરી હો. મનસાઇ
૭૨ (રાગ : બિભાસ) મેરે ઘટ ગ્યાન ભાન ભયો ભોર. ચેતન ચકવી ચેતના ચકવી, ભાગો વિરહકો સોર. ધ્રુવ
ફ્લી ચિહું દિલ ચતુરા ભાવરુચિ, મિટ્યા ભરમ તમ જોર; આપકી ચોરી આપહીં જાનત, ઔર કહત ન ચોર. મેરેo અમલ કમલ વિકર ભયે ભૂતલ, મંદ વિષય શશિ કોર; ‘આનંદધન’ એક વલ્લભ લાગત, ઔર ન લાખ કિરોરમેરેo
૭૩ (રાગ : પ્રભાતી) મૂલડો થોડો ભાઈ ! વ્યાજડો ઘણેરો, કેમ કરી દીધો રે જાય? તલપદ પૂંજી મેં આપી સઘળી રે, તોહે વ્યાજ પૂરું ન થાય. ધ્રુવ વ્યાપાર ભાગો, જલવટ થલવટે રે, ધીરે નહિ નિસાની માય; વ્યાજ છોડાવી કોઈ ખંદા પરવઠે રે, તો મૂલ આપું સમ ખાય. મૂલડો હાટડું માંડું રે રૂડા માણેક્યોકમાં રે, સાજનીઆનું મનડું મનાય; * આનંદઘન’ પ્રભુ શેઠશિરોમણિ રે, બાંહડી ઝાલજો રે આય. મૂલડો
I
બિન્દાવન કે દ્ર'મનકો, દેખત ઉપજતા હતા
ડાર પત્ર ફલ ફુલમેં, કૃષ્ણ દિખાઈ દેત | ભજ રે મના
(૪૪)
બંસી બંસી સબ કહે, સુનિ પાવૈ યહ કોઈ | બંસી સુની એક ગોપિકા, તન મન દીનો ખોઈ
આનંદઘનજી

Page #33

૭૪ (રાગ : કલ્યાણ) ચા પુદ્ગલકા ક્યા વિસવાસા ? હૈ સુપનેકા પાસા રે. ધ્રુવ ચમત્કાર વિજલી દે જૈસા, પાની બિચ પતાસાં; યા દેહીકા ગર્વ ન કરના, જંગલ હોયગા વાસા. ચાલુ જૂઠે તન ધન જૂઠે જોબન, જૂઠે હૈ ઘરવાસા; * આનંદઘન’ હે સબ હી જૂઠું, સાચા શિવપુરવાસા. યા)
નેક નજર નિહારીએ રે, ઉજર ન કીજૈ નાથ; તનક નજર મજરે મલે પ્યારે, અજર અમલ સુખ સાથ. રિસાની નિશિ અંધયારી ઘન ઘટા રે, પાઉં ન વાટકો ફંદ; કરુણા કરો તો નિરવહું પ્યારે, દેખું તુમ મુખચંદ. રિસાની પ્રેમ જહાં દુવિધા નહિ રે, મેટ ઠકુરાઈત રે; * આનંદઘન’ પ્રભુ આઈ બિરાજે, આપહી સમતા સેજ. રિસાની
૭૫ (રાગ : કેદાર) રામ કહો, રહમાન કહો કોઉ, કાન કહો, મહાદેવ રી; પારસનાથ કહો, કોઉ બ્રહ્મા, સકલ બ્રહ્મ સ્વયમેવ રી. ધ્રુવ ભાજન-ભેદ કહાવત નાના, એક મૃત્તિકા રૂપ રી; તૈસે ખંડ કલ્પના રોપિત, આપ અખંડ સરુપ રી. રામ નિજપદ રમે રામ સો કહિયે, રહિમ કરે રહિમાન રી; કર્ષે કરમ કાન્હ સો કહિયે, મહાદેવ નિવણ રી. રામ પરસે રૂપ પારસ સો કહિએ, બ્રહ્મ ચિન્હ સો બ્રહ્મ રી; ઈહિ વિધિ સાધો આપ ‘આનંદધન', ચેતનમય નિઃકર્મ રી. રામ
૭૭ (રાગ ; મારૂ) ઋષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ માહરો રે, ઔર ને ચાહું રે કંત; રીઝયો સાહેબ સંગ ન પરિહરે રે, ભાંગે સાદિ અનંત. ધ્રુવ પ્રીત સગાઈ રે જગમાં સહુ કરે રે, પ્રીત સગાઈ ન કોય; પ્રીત સગાઈ રે નિરૂપાધિક કહી રે, સોપાધિક ધન ખોય. બદષભo કોઈ કંત કારણ ‘કાષ્ઠભક્ષણ કરે રે, મિલશું કંતને ધાય; એ મેળો નવિ “કહિયે સંભવે રે, મેળો ઠામ ન ઠાય, બાપભ૦ કોઈ પતિરંજન અતિ ઘણું તપ કરે રે, પતિરંજન તન તાપ; એ પતિરંજન મેં નવિ ચિત્ત ધર્યું રે, રંજન 'ધાતુ 'મિલાપ, બહર્ષભo કોઈ કહે લીલા રે અલખ અલખ તણી રે, લખ પૂરે મન આશ; દોષરહિતને લીલા નવિ ઘટે રે, લીલા દોષ વિલાસ. અપભo ચિતપ્રસન્ન રે પૂજનફ્ટ કહ્યું રે, પૂજા અખંડિત એહ;
કપટરહિત થઈ આતમ અરપણા રે, આનંદઘનપદ રેહ. બ8ષભ૦ રિક (૧) કાષ્ઠમાં બળી મરે, (૨) કદીયે, (૩) પ્રકૃતિ, સ્વભાવ, (૪) એકતા
૭૬ (રાગ : મધુવંતી) રિસાની આપ મનાવો રે, પ્યારે વિચ્ચ વસીઠ ન ફેર. ધ્રુવ સોદા અગમ હે પ્રેમકા રે, પરખ ન બૂઝે કોય; લે દે વાહી ગમ પડે પ્યારે, ઔર દલાલ ન હોય. રિસાની દો બાતાં જીયકી કરો રે, મેટો મનકી આંટ; તનકી તરત બૂઝાઈએ પ્યારે, વચન સુધારસ છાંટ. રિસાની
બાંસુરી ક્યું બૈરન ભઈ, કાહે હમેં દુ:ખ દેતા હમ તો પ્યાસી રહ ગઈ, તુમ અધર રસ લેતા
દોસ્તી-પ્રીત તૂ ઐસી કર, જૈસે હોય લોટા-દોર . અપના ગલા-ફસાયકે, પાની લાવે બોર ||
આનંદઘનજી
ભજ રે મના

Page #34

૭૮ (રાગ : દરબારી)
વીરજીને ચરણે લાગું, વીરપણું તે માગું રે; મિથ્યા મોહ તિમિર ભય ભાગ્યું, જીત નગારૂં વાગ્યું રે. ધ્રુવ
છઉમથ્થુ વીર્ય લેફ્યા સંગે, અભિસંધિજ મતિ અંગે રે; સૂક્ષ્મ સ્થૂલ ક્રિયાને રંગે, યોગી થયો ઉમંગે રે. વીરજી અસંખ્ય પ્રદેશે વીર્ય અસંખે, યોગ અસંખિત કંખે રે;
પુદ્ગલ ગણ તેણે લે સુવિશેષે, યથાશક્તિ મતિ લેખે રે, વીરજી ઉત્કૃષ્ટ વીર્યનિવેસે, યોગ ક્રિયા નવિ પેસે રે; યોગ તણી ધ્રુવતાને લેશે, આતમશક્તિ ન ખેસે રે. વીરજી
કામ વીર્ય વશે જેમ ભોગી, તેમ આતમ થયો ભોગી રે;
શૂરપણે આતમ ઉપયોગી, થાય તેહણે અયોગી રે. વીરજી
વીરપણું તે આતમ ઠાણે, જાણ્યું તુમચી વાણે રે; ધ્યાન વિન્નાણે શક્તિ પ્રમાણે, નિજ ધ્રુવપદ પહિંચાણે રે. વીરજી
આલંબન સાધન જે ત્યાગે, પર પરિણતિને ભાગે રે; અક્ષય દર્શન જ્ઞાન વૈરાગે, ‘આનંદઘન’ પ્રભુ જાગે રે. વીરજી
૭૯ (રાગ : આશાવરી)
સાધુ સંગતિ બિનું કૈસેં પઇયે ? પરમ મહારસધામ રી; કોટિ ઉપાય કરે જો બૌરો, અનુભવ કથા વિશ્રામ રી. ધ્રુવ શીતલ સફ્ત સંત સુરપાદપ, સેવૈ સદા સુછાંઈ રી; વંછિત ફ્લે ટલે અનવંછિત, ભવસંતાપ બુઝાઈ રી. સાધુ ચતુર વિરંચી વિરંજન ચાહે, ચરણકમળ મકરંદ રી; કો હરિ ભગતિ વિહાર દિખાવે, શુદ્ધ નિરંજન ચંદ રી. સાધુ દેવ અસુર ઇંદ્ર પદ ચાહું ન, રાજ ન કાજ સમાજ રી; સંગતિ સાધુ નિરંતર પાવું, ‘આનંદઘન’ મહારાજ રી. સાધુ
ભજ રે મના
કનૈયા આરજુ ઈતની હૈ, કમ સે કમ નિકલ જાયે તેરે ચરણો પે સર હો કિ મેરા દમ નિકલ જાયે
४८
૮૦ (રાગ : આશાવરી)
સાધો ભાઈ ! સમતા રંગ રમીજે, અવધૂ મમતા સંગ ન કીજે. ધ્રુવ સંપત્તિ નાહિ નાહિ મમતામેં, મમતામાં મિસ મેટે; ખાટ પાટ તજી લાખ ખટાઉ, અંત ખાખમેં લેટે. અવધૂ ધન ધરતીમેં ગાડે બૌરે, ઘૂર આપ મુખ વ્યાવે; મૂષક સાપ હોયો આખર, તાતેં અલચ્છિ કહાવે. અવધૂ સમતા રતનાકરકી જાઈ, અનુભવ ચંદ સુભાઈ; કાલકૂટ તજી ભાવમેં શ્રેણી, આપ અમૃત લે આઈ. અવધૂત લોચન ચરણ સહસ ચતુરાનન, ઈનતેં બહુત ડરાઈ; ‘આનંદઘન' પુરૂષોત્તમ નાયક, હિત કરી કંઠ લગાઈ. અવધૂ
૮૧ (રાગ : કેદાર)
:
સુમતિચરણકજ આતમ અરપણા, દરપણ જિમ અવિકાર, સુજ્ઞાની; મતિતરપણ બહુ સમ્મત જાણીએ, પરિસરપણ સુવિચાર, સુજ્ઞાની. ધ્રુવ ત્રિવિધ સકલ તનુધરગત આતમા, બહિરાતમ ધુરિ ભેદ, સુજ્ઞાની; બીજો અંતર આતમ તીસરો, પરમાતમ અવિચ્છેદ, સુજ્ઞાની. સુમતિ આતમબુદ્ધે હો કાયાદિકે ગ્રહ્યો, બહિરાતમ અઘરૂપ, સુજ્ઞાની; કાયાદિકનો હો સાખીધર રહ્યો, અંતર આતમરૂપ, સુજ્ઞાની. સુમતિ જ્ઞાનાનંદે હો પૂરણ પાવનો, વર્જિત સકળ ઉપાધિ, સુજ્ઞાની; અતીદ્રિય ગુણગણ મણિ આગરુ, એમ પરમાતમ સાધ, સુજ્ઞાની. સુમતિo બહિરાતમ તજી અંતર આતમા-રૂપ થઈ થિર ભાવ, સુજ્ઞાની; પરમાતમનું હો આતમ ભાવવું, આતમ અર્પણ દાવ, સુજ્ઞાની. સુમતિ આતમ અર્પણ વસ્તુ વિચારતાં, ભરમ ટળે મતિદોષ, સુજ્ઞાની; પરમ પદારથ સંપત્તિ સંપજે, ‘આનંદઘન' રસ પોષ, સુજ્ઞાની. સુમતિ
રહી મન ધાગા પ્રેમકા, ના તોડો પિચકાય તૂટે સે ફિર યે ના જૂડે, જૂડે તો ગાંઠ પડ જાય
૪૯
આનંદઘનજી

Page #35

બિહાગ
પી
કબીર ઈ.સ. ૧૩૯૮ - ૧૫૧૭
पूवा
મહાત્મા કબીરના જન્મ-સ્થળ-સમય અને જીવન વિશે કોઈ ચોક્કસ પુરાવા સહિતની માહિતી ઉપલબ્ધ નથી. છતાં કબીરપંથીઓની માન્યતા પ્રમાણે સંવત ૧૪૫૫ની જેઠ પૂર્ણિમા અને સોમવારના રોજ કાશી બનારસની આસપાસ કોઈ વિધવી બ્રાહ્મણીની કૂખે તેમનો જન્મ થયો હતો, જેમણે લોકનિંદાના ભયથી પુત્ર
ત્યાગ કર્યો હતો. ત્યારબાદ નિઃસંતાન મુસલમાન વણકર નીરૂ અને નીમા નામના દંપતી જે કાશીમાં રહેતા હતા. તેમને કાશીના લહરતારા તળાવ પાસેથી કબીર મળ્યા. અને તેમણે જ તેમનો ઉછેર કર્યો. કબીરનો અર્થ અરબી ભાષામાં ‘મહાન ' એવો થાય છે. ભક્તિકાલીન નિર્ગુણ સંત પરંપરામાં કબીર સર્વોચ્ચ શિખર પર છે. કબીરના ગુરૂ રામાનંદજી હતા. કબીરના પત્નીનું નામ લોઈ હતું. તેમને કમાલ નામે પુત્ર અને કમાલી નામે પુત્રી એમ બે સંતાન હતાં. સિકંદર લોદીના સમયકાળ દરમિયાન તેઓ બનારસમાં રહેતા હતા. કબીર વાણીનો સંગ્રહ ‘ બીજક' કહેવાય છે. બીજકના ત્રણ ભાગ છે. સાખી , શબ્દ અને રમૈની. સાખીનો અર્થ સાક્ષી તરીકે ઓળખાય છે. તેમના થોડાક પદ ‘ગુરૂગ્રંથસાહિબ'માં સંકલિત થયા છે. કબીરની લગભગ ૩૫૦ સાખીઓ છે. જે કબીર ગ્રંથાવલિમાં નિબદ્ધ છે. પરમ તત્વજ્ઞ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રએ કબીરજીના જીવન-કવનને મુક્તપણે બિરદાવ્યું છે. શ્રી રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે કબીરના ૧૦૦ પદોનો અંગ્રેજીમાં અનુવાદ કર્યો છે, કસ્બીરજી છેલ્લે કાશીથી દૂર મગહરમાં રહ્યા અને ૧૧૯ વર્ષનું દીર્ઘ આયુષ્ય ભોગવીને ઈ. સ. ૧૫૧૭ અર્થાત્ સંવત ૧૫૭૪માં જીવનલીલા સંકેલી હતી.
દિપક અખંડ સાહેબ નામ સોહની અબ મેં અપને રામ
અબ હમ આનંદ કો ઘર આયો બિહાગ અવધૂત સો જોગી ગુરુ મેરા, યહ પદકા પૂર્વી આગે સમજ પડેગી ભાઈ માલકૌંસ આજ મેરે ઘર ખુશિયા મનાવો
ઇસ તન ધનકી કૌન માંડ
એસો હાલ લખાયો વ્હારે છાયોનેટ ઐસી મતવારી દુનિયા ભૈરવી
ઓ એવધૂત ઐસા જ્ઞાન વિચારી ?
કર ગુજરાન - ગરીબી મેં જૈ જૈવંતી કબ સુમરોગે રામ ! પૂર્વી, કયા ગુમાન કરના બે ? ભૈરવી કુછ લેના ન દેના મગન ધનાશ્રી. કૈસા જોગ કમાયા છે ! દેશી ઢાળ, કૈસો ખેલ રચ્યો મેરે દાતા ! આહિરભૈરવી ખેલ દુનિયામેં પૈસેકા દેશી. ગરવ કિયો સોઈ નર હાર્યો દીપક ગુરુ કે સમાને નહીં, દૂસરા યમને
ગુરુકે ચરણ ચિત લાય મન શિવરંજની ગુરુ બિન કૌન બતાવે બાટ ચૌપાઈ ગુરુ સમ દાતા નહિ મેરે ભાઈ દરબારીકાન્હડા ઘુંઘટકા પટ ખોલ રે હંસધ્વનિ ચલ હંસા, હંસા ચલ હંસા ભૈરવ ચલના હૈ દૂર મુસા િકાહે ભૈરવી ઝીનીઝીની બિની ચદરિયા વ્વાલી
જગત હૈ જૈનકા સપના બરવા કાફી જન્મ તેરા બાતો હી બીત ગયો
૧૦૩
૧૦૪
૧૦૫
૧૦૬
| પ્રેમ ન બાડી ઉપજૈ, પ્રેમ ન હાટ બિકાય.
રાજા પરજા જેહિ રૂચૈ, સીસ દેઈ લે જાય || ભજરેમના
૫૦)
છિન ચડે છિન ઉતરે, સો તો પ્રેમ ન હોય અધર પ્રેમ અંતર બસૈ, પ્રેમ કહાવૈ સોય |
૫૧
કબીર

Page #36

૧૧૦
૧૩૮ ૧૩૯ ૧૪૦ ૧૪૧ ૧૪૨ ૧૪૩ ૧૪૪ ૧૪૫ ૧૪૬
૧૧૭
૧૪૭
૧૧૯
૧૪૮
સોરઠચલતી. જ્યાં દેખે સો દુખિયા બાબા ગૌડી
જા ઘર કથા નહિ હરિ કીર્તન જોગિયા જાગ પિયારી, અબ કાહે કો સોવે દેશમલ્હાર જીવો રે કબીરા ભજન ધૂન આહિર ભૈરવ ડુબ ડુબ ડુબ મન ગુણફ્રી. તેજ દિયે પ્રાણ કાયા રે કૈસે તોડી તીરથ કન કરે ? દેશ. તુમ દેખલો લોગો નાવમેં લાવણી તું હિ રામ ! (૨) બોલે મારો ચરખો જોગ તોરા મોરા મનવા કૈસે એક બસંતા નજર ન આવે આતમ જ્યોતિ મારવી નામ હરિ કા જપ લે બંદે જજેવંતી નિરધન કો ધન રામ હમારો કાફી નૈહરવા હમકા ન ભાવૈ જોગીયા પ્રભુ ભક્તિકા ગુણ કહા, જો. ભૈરવ પાની મેં મીન પિયાસી. ઠુમરી. પી લે પ્યાલા હો મતવાલા.
બરસન લાગ્યો રંગ શબ્દ બાગેશ્રી બીત ગયે દિન ભજન સોરઠચલતી. ભજનમેં હોત આનંદ આનંદ માલકૌંસા ભાગ બડે જા ઘર સંત બિલાવલ ભૂલ્યો મન ભમરા તૂ કયાં માંડ
| ભેદ ન જાને કોઈ સાહેબ દેશ.
તેરો કો હૈ રોજનહાર, ભૈરવી મત કર મોહ તુ હરિ બિદ્રાવનીસારંગ મન લાગો મેરો યાર ફ્લીરીમેં ખમાજ મન ! તોહે કિસ બિધ કર કેદાર મન મસ્ત હુઆ તબ ક્યોં
૧૪૯ ૧૫૦ ૧૫૧ ૧૫૨ ૧૫૩ ૧૫૪ ૧૫૫ ૧૫૬ ૧૫૭ ૧૫૮
યમને કલ્યાણ માનત નાહિં મન મરા તોડી મુખડા ક્યા દેખો દરપનમેં આહિર ભૈરવ મુજે ક્યા ટૂંઢે બંદા, મેં તો નારાયણી મેરે માટી કે મટકે તું રામ ચલતી. મેં ને પાઇ ગઠરિયા રામ ધનકી કાફી
યા બિધિ મનકો લગાવૈ, મનર્ક હંસધ્ધની યોગી યા વિધ મન કો લગાવે બિલાવેલ રહના નહિ દેસ બિરાના ચમને કલ્યાણ યા જગ અંધા મેં કેહિ સમજાવું ઝીંઝોટી રામ સુમર, રામ સુમર સહની. | રામ ન જાને ઓર જાને સે ચમને રામ નામ તબ જાવ્યો સંતો આનંદભૈરવી. રામ રસ પ્યાલા હૈ ભરપૂર બિહાગ રામરસ એસો હૈ મેરે ભાઈ સોરઠચલતી વાગ્યા શબ્દના બાણ રે. બિહાગ હૈ કોઈ ભૂલા મન સમજાવે, માંડ
સપુરૂષને ધ્યાવો સાધુભાઈ પૂરિયા
સગુરુ મિલે મ્હારે સારે દુ:ખ દેશ.
સદ્ગુરુ હો મહારાજ મો પે દરબારીકાન્હડા સાધુકી સંગત પાઈ રે જાકી સિંધ ભૈરવી સાધો સહજ સમાધ ભલી વિભાસ સુમિરન બિન ગોતા ખાએગા. ભૈરવી સોચ તૂ પગલે સર તેરે ચમને
સંતન કે સંગ લાગ રે બાગેશ્રી સંતો સો સતગુરુ મોહિ ભાવે સોરઠચલતી હરિજન ભક્તિ ન છોડે સંતો તિલંગ હિન્દુ મુસલમીન દોનું ભાઈ કસબી
હંસા ! હંસ મિલે સુખ ભીમપલાસ જ્ઞાન કા શૂલ મારા ગુરુને આશાવરી અરે મન ધીરજ કાહે ન ધરે
૧૨૬
પીળુ
૧પ૯
૧૨૯ ૧૩૦ ૧૩૧ ૧૩૨ ૧૩૩ ૧૩૪ ૧૩૫ ૧૩૬
૧૬૦ ૧૬૧ ૧૬૨
૧૬૩ ૧૬૪
દુર્ગા
૧૬૫ ૧૬૬ ૧૬૭
૧39
પ્રેમ છિપાયા ના છુપે, જે ઘટ પરગટ હોય. ચદપિ મુખ બોલે નહિ, નૈન દેત હૈ રોય ||
||
યા અનુરાગી ચિત્તકી, ગતિ સમજે નહી કોય જ્યાં જ્યાં બૂડે શ્યામ રંગ, ત્યાં ત્યોં ઉજ્જવલ હોય ||
ભજ રે મના
'પર
કબીર

Page #37

૮૪ (રાગ : બિહાગ)
૮૨ (રાગ : દિપક) અખંડ સાહેબ નામ, ઔર સબ ખંડ હૈ; ખંડિત મેરૂ સુમેર, ખંડિત બ્રહ્માંડ હૈ. ધ્રુવ ધરતાં ક્યું નહિ ધ્યાન ? ઓર સબ ઢંઢે હૈ; લખ ચોરાસીકા જીવ, માયા કેરા ફંદ હૈ. અખંડo જાકુ હર સો પ્રીત, સોઈ નિરબંધ હૈ; સોઈ સંતનકે સંગ, સદાય આનંદ હૈ. અખંડo ચંચળ મન સ્થિર રાખ, સોઈ ભલો રંગ હૈ; ઊલટસૂલટ ભર પીવ, અમૃત ગંગ હૈ. અખંડo દયા , ધરમ ઘટ રાખ, યે ભક્તિકો અંગ હૈ; કહે ‘કબીર' સત માન, જગત રંગ પતંગ હૈ. અખંડo
અબ હમ આનંદક ઘર પાયો, જબતે કૃપા ભઈ સતગુરૂકી, અભય નિશાન બજાયો. ધ્રુવ કામ-ક્રોધકી ગાગર છૂટી , કુમતિ દૂર બહાયો; હદ છોડી બેહદ ઘર આસન, ગગન મંડલ મઠ છાયો. અબ૦ પ્રેમ પ્રીતિકો કિયા હૈ ચોલના, સુમતિકો ટોપ બનાયો; તજી પરપંચ વેદ મત ફિરિયા, ચરનકમલ ચિત્ત લાયો. અબo ધરની ગગન પવન નહિં પાની, તહાં જાઈ મઠ છાયો; કહૈ કબીર' કોઈ પિયાકા પ્યાસા, પિયા પિયા રટ લાયો. અબo
૮૩ (રાગ : સોહની) અબ મૈં અપને રામ રીઝાઉં, ભવ ભજન ગુણ ગાવું. ધ્રુવ ડાલી તોડું ના પાતી તોડું, ના કોઈ મેં જીવ સતાવું; પાત પાતમેં પ્રભુ બસત હૈ, ઉસીકો શીશ નમાવું. અબ મૈં, ગંગા ના'વું ના જમાના ના 'વું, ના કોઈ મેં તીરથ જાવું; સબ તીરથ હૈ ઘટકે ભીતર, વહીંકો મલમલ નાવું. અબ મેં જોગી હોઉં ના જટા બઢાવું, ના કોઈ અંગ ભભૂતિ લગાવું, જો રંગ રંગે અપને વિધાતા, વહીં મેં રંગ રંગાવું. અબ મેંo બુટ્ટી ન ખાવું ઔષધ ન ખાવું, ના કોઈ મેં વૈધ બુલાવું; પૂરણ વૈધ મિલે અવિનાશી, કાહીકો ન ગજ દિખાવું. અબ મેં ચાંદ સુરજ દોઉ સમ કર જાનું, પ્રેમકી મેં સેજ બિછાવે; કહત કબીરા' સુનો ભાઈ સાધુ, આવાગમન મીટાવું. અબ મેંo
પ્રેમ બરાબર યોગ નહી, પ્રેમ બરાબર ધ્યાન
પ્રેમ ભક્તિ બિન સાધના, સબ હી થોથાં જ્ઞાન | ભજ રે મના
(૫૪)
૮૫ (રાગ : બિહાગ) અવધૂત સો જોગી ગુરુ મેરા, યહ પદકા તુમ કરો નિવેડા. ધ્રુવ ચંદા ભી નહિ ને સૂરજ ભી નહિ, નહિ મૂળ નહિ પાયા; રબીજ વાકુ કછુ ભી નહિ, જીવ કહાંસે આયા ? યહ૦ બિના મૂલ એક વૃક્ષ જ દેખા, બિના ફૂલ ળ લાગે; શાખાપટ તરુવરકુ નહિ, અષ્ટ કમળદળ આગે. યહ૦ તરુવર પર દો પંખી. બૈઠે, એક ગુરુ એક ચેલા; ચેલાને જડ ચૂનચૂન ખાઈ, ગુરુ નિરંજન ખેલા. યહ૦ કાચા સૂતરે સબ જગ બંધ્યા, કોઈ વિરલા છૂટ્યા; ઊલટ ચલા સો નગરી પહુંચ્યા, માર્ગ ચલ્યા સો લૂંટ્યાં. યહ૦ શૂન્ય ગઢ, શહેર બીચ બસ્તી, અગમ અગોચર ઐસા; ગગનમંડળમેં બાળક ખેલે, નામ પુકારું મેં કૈસા ? યહ૦ મીન કા મારગ, ખોજ્યા પંખી, કહત ‘બ્બીર' વિચારી; અપરંપાર પૂરન પુરુષોત્તમ, વોહી સૂરત બલિહારી. યહ૦
મેરા મુજમેં કછુ નહિ, જો કછુ હૈ સો તેરા | તેરા તુજકો સૌપતે, ક્યા લગેગા મેરા ? || પપ)
કબીર

Page #38

૮૬ (રાગ : પૂર્વી)
ધ્રુવ
યાતો ઉદર ભરી ભરી ખાયો, બહુ બહુ માન બડાઈ; તુમ પર દયા કહાં સે હોગી ? તુમ્હે દયા નહિ આઈ. આગે યાતો માલ સંપત્ત જમાઈ, ધન બહુવિધ કમાઈ; વાંકી કમાઈ કછુ ન કીની, વૃથા જનમ નસાઈ. આગે હરિસુમરણ ના સંતકી સેવા, પરનિંદા ચિત લાઈ; ઔર ઔર પર કાંટા લાગે, યે ફ્લ આખર પાઈ. આગેવ
આગે સમજ પડેંગી ભાઈ (૨).
કહે ‘ કબીરા’ સુનો ભાઈ સાધુ, કિસ સે કહ્યો ન જાઈ ? સત્ય બોલે સો માર્યો જાવે, જૂઠ પ્રતીતિ આઈ. આગે૦
૮૭ (રાગ : માલકૌંશ)
આજ મેરે ઘર ખુશિયા મનાઉં,
રહસ રહસ મેં અંગના સંવારૂ, મોતીયન આંખ ભર આયે. ધ્રુવ ચરણ પખાર પ્રેમ રસ કરકે, સાધન બરતાઉં; પાંચ સખી મિલ મંગલ ગાવે, રાગ સુરત લભ જાઉં. આજ કરૂં આરતિ પ્રેમ નિછાવર, પલ પલ બલિ બલિ જાઉં;
કહે ‘કબીર' ધન ભાગ હમારા, પ્રેમ પુરૂષ બર પાઉં. આજ
ભજ રે મના
૮૮ (રાગ : પીલૂ)
ઈસ તન ધનકી કૌન બડાઈ ! દેખત નૈનોમેં માટી મિલાઈ. ધ્રુવ અપને ખાતિર મહલ બનાયા, આપહિ જા કર જંગલ સોયા. ઈસ હાડ જલે જૈસે લકડીકી કોલી, બાલ જલે જૈસે ઘાસકી પોલી. ઈસ કહત ‘ કબીરા’ સુન મેરે ગુનિયા, આપ મુવે પિછે ડૂબ ગઈ દુનિયા. ઈસ ધાન ન ભાવે, નીંદ ન આવે, બિરહ સતાવે મોય ઘાયલ સી ઘૂમત ફિરૂં રે, મેરા દરદ ન જાને કોઈ
૫૬
૮૯ (રાગ : માંડ)
એસો એસો હાલ લખાયો મ્હારે સતગુરુ, દેખ અચંભા આયો જી. ધ્રુવ બિના મૂલ એક બિરછા દેખા, બિના પત્તર વાકી છાયા જી; બિના દેવ એક શક્તિ દેખી, અલખ પુરુષ થારી માયા જી. સતગુરુવ
બિના પાની અસ્નાન બનાયે, બિન અગ્નિ તપ આયો જી;
ધરણી નહીં જહાઁ આસન માર્યો, બિન ધુનિ ધ્યાન લગાયો જી. સતગુરુ
ભેદ અભેદ કહા નહિં જાવે, નિર્મલ મંડલ છાયો જી;
જિત દેહૂઁ તિત આપ હી દીખેં, દૂજા નજર નહિં આયો જી. સતગુરુ પાંચ પચ્ચીસોં કી કર રખવાલી, તિરગુણ રંગ લગાયો જી; નિર્ગુણ સગુણ દોનોં ઠાડે, બીચ મેં આપ સમાયો જી. સતગુરુ ઉલ્ટા વેદ મરમ કોઈ જાને, કાલ જીત કર આયો જી; કહત ‘કબીર' સુનો ભઈ સાધો, પ્રેમ મગન હોકે ગાયો જી. સતગુરુ
૯૦ (રાગ : છાયાનટ)
ઐસી મતવારી દુનિયા, ભક્તિ ભાવ ના જાને જી. ધ્રુવ કોઈ આવે બેટા માંગે, ભેંટ રૂપૈયા દીજો જી; કોઈ આવે દુ:ખકા મારા, હમ પર કિરપા કરિયો જી. ઐસી કોઈ આવે દૌલત માઁગે, યહી ગોસાંઈ દીજો જી; કોઈ કરાવે બ્યાહ સગાઈ, સંત ગોસાંઈ રીઝોજી. ઐસી સચ્ચે કા કોઈ ગ્રાહક નાહીં, ઝૂઠા જગ પતીજે જી; કહત ‘કબીર’ સુનો ભાઈ સાધો, અંધોં કો ક્યા દીજે જી ! ઐસી૦
જો મૈં એસા જાનતી, પ્રીત કીયે દુ:ખ હોય નગર ઢિંઢોરા ફેરતી રે, પ્રીત કરો મત કોય
૫૭
કબીર

Page #39

૯૧ (રાગ : ભૈરવી) અબધૂત ! ઐસો જ્ઞાન વિચારી ! કૌન પુરુષ કૌન નારી ? ધ્રુવ બ્રાહ્મણકે ઘર ના 'તી ધોતી ! જોગી કે ઘર ચલી ! કલમા પઢ કે ભઈ તરકડી ! આપે આપ અકેલી. ઓo એકલશૃંગી વનમેં લૂંટ્યાં ! લૂંટ્યાં સહસ્રાક્યાસી ! જોગી લૂંટ્યાં ! જોગેશ્વર લૂંટ્યા ! તો રૈયત કોન બિચારી ? ઓo નહિ પરણેલી ! નહિ કુંવારી ! પુત્ર-સુપુત્ર જણનારી ! કાળી મંડિકા એક ન છોડ્યા ! સદાય બાળકુંવારી, ઓo સસરો હમારો બાળો ભોળો ! સાસુજી બાળકુંવારી ! પિયુ હમારો પારણિયે ઝૂલે ! મેં હું ઝુલાવનહારી. ઓo ન જાઉં સાસરિયે, ન જાઉં પિયરિયે, સ્વામી કી સે ”જે સમાઈ! કહત કબીર' સૂનો ભાઈ સાધૂ, સમજ કહો સૂધ પાઈ ! ઓo
૯૩ (રાગ : જૈજૈવંતી) બ સુમરોગે રામ, અબ તુમ કબ સુમરોગે રામ ? ધ્રુવ ગર્ભવાસ મેં જપતપ કીનો, નિકલ હુવા બેઈમાન. અબo બાલપનો હસીખેલ ગવાયો, તરૂપન મેં બસ કામ. અબ૦ હાથપાંવ જબ કાંપન લાગે, નિકલ ગયો અવસાન, અબo જૂઠી કાયા, જૂઠી માયા, આખર મોત નિદાન. અબo કહત કબીરા' સુનો બાઈ સાધુ, દો દિનકે મિજબાન. અબ૦
૯૪ (રાગ : પૂર્વ) કયા ગુમાન કરના બે ? મિટ્ટી સે મિલ જાના. ધ્રુવ મિટ્ટી ખોદ કર મહેલ બનાયા, ગંવાર કહે ઘર મેરા;
આ ગયા ભંવરા , લે ગયો જીવડા, ઘર તેરા નહિ મેરા. કયા મિટ્ટી ખાના, મિટ્ટી પીના, મિટ્ટી કરના ભોગા; મિટ્ટી સે મિટ્ટી મિલ ગઈ તો, ઉપર ચલે સબ લોગા. કયા હાડ જલ જૈસે લક્કી કી મૂલી, બાલ જલે જેસો ઘાસા; સુંદર સી યે કાયા જલ ગઇ, કોઈ ન આવે પાસા. કયા કહત ‘ક્ષ્મીરા’ સુન ભાઈ સાધુ, જૂઠી હૈ સબ માયા; ભજન કરો કછુ ધ્યાન ધરો, તો પવિત્ર હોગી કાયા. કયા
૫ (રાગ : ભૈરવી). કછુ લેના ન દેના મગન રહેના. પંચ તત્ત્વકા બના પિંજરા, જામે બોલે હૈ મેરી મૈના, કછુo ગહરી નદિયાં નાવ પુરાની, ખેવટિયા સે મિલે રહેના. કછુo તેરા પિયા તેરે ઘટમેં બસત હૈ, સખી ખોલકર દેખો નૈના. કgo કહૈ કબીર’ સુનો ભાઈ સાધો, ગુરુ ચરનમેં લિપટ રહેના. કછુ૦
સબૈ રસાયન મેં કિયા, પ્રેમ સમાન ન કોયા | રતિ ઇક તનમેં સંચરે, સબ તન કંચન હોય
પ૯)
૯૨ (રાગ : પૂર્વ) કર ગુજરાન ગરીબીમેં, મગરૂરી કિસ પર કરતા હૈ ? નાશવંત વસ્તુ હુય જગમેં, મમતા ક્યા તું ધરતો હૈ. ધ્રુવ મટ્ટી ચૂન ચૂન વ્હેલ બનાયા, ગવાર કહે ઘર મેરા હૈ; ના ઘર તેરા, ના ઘર મેરા, ચિડીયા રેનબસેરા હૈ. કર૦ ઈસ દુનિયા મેં નહિ કોઈ અપના, અપના અપના કરતા હૈ; કાચી માટીકા બના યે પૂતળા, ઘડી પલકમેં ઢલતા હૈ. કર૦ ઈસ દુનિયામેં નાટકચેટક, દેખ ભટકતા તિા હૈ, કહે કબીર’ સમજ લે મૂરખ, પ્રભુકો ક્યું ન સમરતા હૈ? કર૦
પ્રીતમ કો પતિયા લીખ, જો કછુ હોય બિદેશ. તનમેં, મનમેં,નૈનમેં, તાકો કહાં સંદેશ ||
(૫૮)
ભજ રે મના
કબીર

Page #40

રામ હી કરતા, રામ હીં ભરતા, સારો ખેલ રચાયા તું; હત “ કબીર’ સૂનો ભઈ સન્તો, ઉલટ ખોજ ઘર પાયો તૂ. જિતo
૯૬ (રાગ : ધનાશ્રી) કૈસા જોગ કમાય બે ? યે, કૈસા ઢોંગ મચાયા !! ધ્રુવ જટા બઢાઈ, ભભૂત ચઢાઈ, જગમેં કહતા સિદ્ધા; સિદ્ધન કી તો બાત ન જાને , બાલપનોંકા ગદ્ધા. કૈસા ભગવે કપડે, શીશ મંડાયે, કહતા મેં સંન્યાસી; સંન્યાસી કી ગત હૈ ન્યારી, પેટનકે ઉપદેશી, કૈસાo ગલેમેં કક્કી શિરપે ટોપી, કહતા ક્કર મલા;
ક્કીર હો તો સબસે ન્યારા, એ તો જીતખોરા. કૈસા કાન ફાડ કર મુદ્રા ડારી, નાથ કહાવે ભારી; નાથનકી તો ગત હૈ ન્યારી, દેખત પરકી નારી. કૈસા કહત કબીરા’ સુનો ભાઈ સાધુ, સબ સંતનકા છારા; રામનામ બિન મુક્તિ ન હોવે, એહીં પંથ હમારા. કૈસાo
૯૮ (રાગ : આહીરભૈરવ) ખેલ દુનિયામેં પૈસેકા, સબ કુછ બાતા હૈ પૈસા ! ધ્રુવ પૈસા જોરૂ, પૈસા લડકા, પૈસા બાબા બ્લેના; પૈસા હાથ, પૈસા, ઘોડા, પૈસા કપડા ગહેના. ખેલ૦ પૈસા દેવ, પૈસા ધરમ, પૈસા સબકુછ ભાઈ; પૈસા રાજ રાજ્ય કરાવે, પૈસા કરે લડાઈ. ખેલ૦ પૈસા હાથીએ ઉતરાવે, પૈસા ગાદી બૈઠાવે; એક દિન પૈસા બદલ ગયા તો, પાઉમેં લંગર પહેરાવે. ખેલ પૈસા ચેલા, પૈસા ગુરુ, પૈસા ભક્તિ કરાવે; કહત 'કબીરા’ સુન ભાઈ સાધુ, પૈસા ધૂમ મચાવે, ખેલ
૯૯ (રાગ : દેશી) ગરવ કિયો સોઇ નર હાર્યો, સિયારામજી સેં. ગરવ કિયો રતનાગર સાગર, નીર ખારો કર ડાર્યો. સિયા, ગરવ કિયો ચકવી ને ચકવી, રૈન વિછો કરી ડાય. સિયા ગરવ ક્યિો આવલ કે ફ્લડે, જઈ ચમાર કુંડમેં ડાર્યો. સિયા ગરવ કિયો લંકાપતિ રાવન, રાજ ખેદાન કર ડાર્યો. સિયાઓ ગરવ કિયો અંજની કે પૂતર, પાઉં ખોડો ક્ર ડાર્યો. સિયા ગરવ કિયો હરણાકંસ રાક્ષસ, નો’ર વધારીને માર્યો. સિયા ગરવ કિયો દ્રોણાચલ ડુંગર, ટુકડા ટુકડા કરી ડાય. સિયા કહત ‘કબીરા' સુનો ભાઈ સાધુ, શરન ગયો સો ઉગાર્યો. સિયા
ધ્રુવ
૯૭ (રાગ : દેશી ઢાળ) કૈસો ખેલ રચ્યો મેરે દાતા ! જિત દૈખું તિત તૂ હી તૂ; કૈસી ભૂલ જગત મેં ડારી ! સાબિત કરની કર રહ્યો તૂ. ધ્રુવ નર નારી મેં એક હીં કહિએ, દોય જગત મેં દરસે તૂઃ બાલક હોકર રોવન લાગ્યો, માતા અને પુચકાય તૂ. જિતo કીડી મેં છોટો બન ઐક્યો, હાથી મેં હી મોટો Á; હોય મગન મસ્તી મેં ડોલે, મહાવત બન કરી બેંક્યો તૂ. જિતo રાજા ઘરૌં રાજા બન બૈયો, ભિખારીયા મેં મંગતો તૂ; હોય ઝગડાલૂ ઝગડવા લાગ્યો, ફીજદાર્યો મેં જી તૂ. જિતo દેવન મેં દેવતા બન બેંક્યો, પૂજા મેં પુજારી તૂફ ચોરી કરે જબ બાજે ચોરટો, ખોજ કરન મેં ખોજી તૂ. જિતo
સાજન મેરો ફૂલવાડી તો મેં ફૂલન કી બાસ
સાજન મેરો ફ્લેજો તો, મેં સાજન કો શ્વાસ ભજ રે મના
(૬૦)
હમારી નિગાહો સે બચકર નિકલ તો જાઓગે. | મગર તુમ અપની મહક, કિસ તરહ છુપાઓગે ||
૬૧)
કબીર

Page #41

૧૦૦ (રાગ : દિપક)
નહીં, દૂસરા જહાન મેં. ધ્રુવ
ગુરુ કે
જ્ઞાન
બતાવે ગુરુ, પાપ સે બચાવે ગુરુઃ બ્રહ્મ સે મિલાવે ગુરુ, તુરિયા પદ કે ધ્યાન મેં. ગુરુ ગુરુ બ્રહ્મ રૂપ જાનો, શિવ કા સ્વરૂપ જાનો; સાક્ષાત્ વિષ્ણુ જાનો, લિખી હૈ પુરાણ મેં. ગુરુવ યહી વેદ શ્રુતિ કહતા, ગુરુ બિન જ્ઞાન કૈસા ! જ્ઞાન બિના મુક્તિ કૈસે ! આઈ તેરે ધ્યાન મેં. ગુરુ મૂઠ પટ ત્યાગ દીજે, ગુરૂ ચરણ સેવા કીજે; * કબીર' કહે સુનો ભઈ સાધો, ક્યોં ડૂબો અભિમાન મેં ! ગુરુ
સમાન
૧૦૧ (રાગ : કાફી)
ગુરુ કે ચરણ ચિત લાય મન અભિમાન તજો રે. ધ્રુવ આઓ મેરે મનવા ચૌસર ખેલા, બાજી લગાઓ જિયા જાન; *સો જાકો ધ્રુવ પરે રે. ગુરુવ નર દેહી સુમિરન કો દીન્હીં, નિજ તત્ત્વ લેવો ન પહિયાન; યમ ને તેરી ઔંહ ગહી રે. ગુરુ
લોભ મોહ કી નદિયા બહત હૈ, ઉંચે ઉઠકર દેખ;
સારો જગ જાત બહ્યો રે. ગુરુ પ્રેમનગર મેં હાટ લગી હૈ, વહાઁ ચલ સૌદા ખરીદ;
વહાઁ સબ માલ ખરો રે. ગુરુ કેવલ નામ જપો સતગુરુ કો, કહત ‘કબીર' વિચાર; સન્તો નિજ નામ ગહો રે. ગુરુ
ભજ રે મના
જિન કર હિયા કઠોર હૈ,પલટૂ ઘર્સ ન તીર પ્રેમ બાન જો કે લગા, સો જાનૈગા પીર
૨
૧૦૨ (રાગ : શીવરંજની)
ગુરુ બિન કૌન બતાવે બાટ ? બડા વિકટ યમઘાટ. ધ્રુવ ભ્રાંતિકી પહાડી, નદિયા બિચર્મો, અહંકાર કી લાટ. ગુરુ કામ ક્રોધ દો પર્વત ઠાઢે, લોભ ચોર સંઘાત. ગુરુ મદ મત્સરકા મેહ બરસત, માયા પવન બહે દાટ. ગુરુ કહત ‘કબીર' સુનો ભાઈ સાધો, ક્યોં તરના યહ ઘાટ ! ગુરુ
૧૦૩ (રાગ : ચૌપાઈ)
ગુરુ સમ દાતા નહિ મેરે ભાઈ, જીન મુક્તિ પદ દીયા બતાઈ. ધ્રુવ ગુરુ બીન જ્ઞાન હૃદય નહિ આવે, ગુરુ બીન કસ્તુરી મૃગકું ભુલાવે; ગુરુ બીન ગજ છાંયા સે લડિયા, ગુરુ બીન કેશરી કુંપમેં પડિયા. ગુરુ૦ ગુરુ બીન મરકટ કરહીં ચાગા, ગુરુ બીન ફુટ કપટ કર કાગા. ગુરુ બીન શ્વાન કરે બહુ પેખા, મંદિર એક કાચકા દેખા. ગુરુ જહાં દેખે તહાં અપની છાંયા, ભસત ભસત યું જન્મ ગુમાયા. કહે ‘કબીર' સુનો સબ કોઈ, ગુરુ બીન મુક્તિ બુ નહિ હોઈ. ગુરુ
૧૦૪ (રાગ : દરબારી કાનડા)
ઘુંઘટકા પટ ખોલ રી ! તોહૈ પીવ મિલેંગે. ધ્રુવ ઘટ ઘટ રમતા રામ રમૈયા, કટુક વચન મત બોલ રી. તોકો ધન જોબનકો ગરવ ન કીજૈ, ઝૂઠા પચરંગ ચોલ રી. તોકો રંગ મહલમેં દિપ બરત હૈ, આસનસોં મત ડોલ રી. તોકો જાગ જુગુતસોં રંગ-મહલમેં, પિય પાયો અનમોલ રી. તોકો૦
કહૈ ‘કબીર’ આનન્દ ભર્યો હૈ, બાજત અનહદ ઢોલ રી. તોો૦
પલટૂ ઐસી પ્રીતિ કરૂ, જ્યોં મજીઠ કો રંગ ટૂક ટૂક કપડા ઉડે, રંગ ન છો સંગ
93
કબીર

Page #42

૧૦૫ (રાગ : હંસધ્ધની) ચલ હંસા, હંસા ચલ હંસા વા દેશ (૨); જહાં પીયા બસે ચિત્તચોર, ચિત્તચોર ચિત્તચર. ધ્રુવ સુરત સુહાગિન હૈ પનિહારિન , ભરે ટાલ બિન ડોર; જહાં પીયા બસે ચિત્તચોર, ચિત્તચોર, ચિત્તચોર, ચલ વહીં દેસવાં મેં બાદલ ન ઉમડે, રિમઝિમ-રિમઝિમ, રિમ-ઝિમ બરસે મેહા, ચૌબારે મેં બૈઠ રહો ના;
જ્યાં કે તહાં નિર્દેહા, જહાં પીયા બસે ચિત્તચોર, ચલ૦ વહી દેસવાં મેં નિત-નિત પૂર્ણિમા, લ્મહું ન હોય અંધેરા, એક સૂરજ કે કવન બતાવે, કોટિન સૂરજ ઊજેડા; જહાં પિયા બસે ચિત્તચોર, ચિત્તચોર, ચિત્તચોર, ચલ
૧૦૭ (રાગ : ભૈરવી) ઝીની ઝીની, બિની ચદરિયા, રામનામ રસ ભીની ચદરિયા. ધ્રુવ કાહે કૈ તાના ! કાહે કૈ ભરની ! કૌન તારસે બિની ચદરિયા ? ઈંગલા પિંગલા તાના ભરની, સુષમન તારસે બિની ચદરિયા. ઝીની આઠ કૈવલ, દસ ચરખા ડોર્સ, પાંચ તત્ત્વ, ગુન તિની ચદરિયા; સોંઈકો સીયત માસ દસ લાગે , ઠોક ઠોકકે બિની ચદરિયા. ઝીની જબ યહ ચાદર બુનકર આઈ, રંગ રેજ ઘર દીની ચદરિયા; ઐસા રંગ રંગ રંગરેજને, લાલમ લાલ કર દીની ચદરિયા. ઝીની ચાદર ઓઢ શંકા મત કરીયો, યે દો દિન તુમકો દીની ચદરિયા; મૂરખ લોગ ભેદ નહિ જાને, ઓઢૐ મેલી કીની ચદરિયા. ઝીની ધ્રુવ પ્રહલાદ સુદામાને ઓઢી, શુકદેવને નિરમલ કીની ચદરિયા; દાસ ‘કબીર ' જતનસે ઓઢી, જ્યોં કી ત્યોં ધરિ દીની ચદરિયા. ઝીનીe
૧૦૬ (રાગ : ભૈરવ) ચલના હૈ દૂર મુસાફ્ટિ કાહે સો હૈ ? કાહે સોયેં હૈ ? ધ્રુવ ચેત અચેત નર સોચ બાંવરે, બહુત નીંદ મત સોચૈ રે; કામ ક્રોધ મદ લોભ મેં ફ્લકર, ઉમરીયાં કાહે ખોર્વે રે ? ચલના સિર પર માયા મોહકી ગઠરી, સંગ દૂત તેરે હોર્વે રે; સો ગઠરી તોરી બીયર્મે છીન ગઈ, મુંહ પર ક્યું રોયેં રે ? ચલના રાસ્તા તો હૈ દૂર કઠીન, તજિ ચલત અકેલા હો રે; સંગ સાથ તેરે કોઈ ન ચલેગા, કાર્ક ડગરીયા જાવૈ રે. ચલના નદીયાં ગહેરી નાંવ પુરાની, સિ વિધ પાર તું હોર્વે રે ? કહત કબીરા' સુનો ભાઈ સાધો, વ્યાજ ધોખું મૂલ મત ખોર્વે રે. ચલના
૧૦૮ (રાગ : કવ્વાલી) ખલક સબ રૈનકા સપના, સમજ મન કોઇ નહીં અપના; કઠિન હૈ મોહ કી ધારા, બહા સબ જાત સંસારા. ધ્રુવ ઘડા ક્યું નીરકા ફૂટા , પત્ર ક્યું ડાલીસૅ ટા; ઐસી નર જાન જિંદગાની, સમજ મન ચેત અભિમાની. જગતo ભૂલો મત દેખ તન ગોરા, જગતમેં જીવના થોરો; તજો મન લોભ ચતુરાઈ, રહો નિઃશંક જગમાંહી. જગતo સજન પરિવાર સુત દારા, ઉસી દિન હોયગા વ્યારા; નિકલ જબ પ્રાણ જાવેગો, નહીં કોઈ સાથે આવેગા. જગતo સદા મત જાનો યે દેહા, લગાવો રામસેં નેહા; કટે યમ કાલકી ફાંસી, કહે “કબીર' અવિનાશી. જગતo
લાગી લાગી સબ કહે, લાગી હોય તો રોય | હમકો તો ઐસી લગી, પીયા બિન બુજે ના કોય
કબીર
લકડી જલ કોયલા ભઈ, કોયલા જલ ભઈ રાખી મેં અભાગન ઐસી જલી, ન કોયલા ભઈ ન રાખ |
૬૪)
ભજ રે મના

Page #43

૧૦૯ (રાગ : ગરવા કાફી) જન્મ તેરા બાતોં હી બીત ગયો, તુને કબહું ન કૃષ્ણ કહ્યો. ધ્રુવ પાંચ બરસંકા ભોલા-બાલા, અબ તો બીસ ભયો; મકરપચીસી માયા કારન, દેસ બિદેસ ગયો. જનમ તીસ બરસકી અબ મતિ ઉપજી, લોભ બઢે નિત નયો; માયા જોરી લાખ કરોરી, અજહું ન તૃપ્ત ભયો. જનમ વૃદ્ધ ભયો તબ આલસ ઉપજી , કફ નિત કંઠ રહ્યો; સંગતિ કબહૂ ન કીની તૂને, બિરથી જન્મ લહ્યો. જનમ યહ સંસાર મતલબકા લોભી, જૂઠા ઠાટ રચ્યો; કહત ‘કબીર’ સમઝ મન મૂરખ, તું ક્યો ભૂલ ગયો !! જનમe
૧૧૧ (રાગ : ગોડી) જા ઘર કથા નહિ હરિકિરતન , સંત નહીં મિજમાના; તા ઘર જમડે ડેરા દીના, સાંજ પડે સમશાનો. ધ્રુવ મેરી મેરી કહત હૈ મૂરખ, મિટ્યા ન માન ગુમાના ; સાધુસંતકી સેવા ન કીની, કિસબિધ હોય લ્યાના ? જા ઘર
ક્યાફાલ્યા ક્યા ક્રિતે હો ? ક્યા બતલાવત અંગા ? એક પલકમેં હ્ના હો જાયેગા, જૈસા રંગ પતંગા. જા ઘર નાભિકમલસેં નાવ ચલતે , દ્વાદશ મીન ઠેરાના; અધર તખત પર નુરત નિશાના, એહીં સતગુરુ સાના. જા ઘર ગ્યાન, ગરીબી, પ્રેમ-ભગતિ, સંત નામ નિશાના; શમ, વૈરાગે ગુરૂગમ જાગે, સહીં વિધ હોત લ્યાના. જા ઘર કાલ નગારા નિશદિન બાજે, ક્યા બુટ્ટા ? ક્યા જુવાના ? કહત કબીરા’ સુનો ભાઈ સાધુ, છોડ ચલો અભિમાના. જા ઘર૦
૧૧૦ (રાગ : સોરઠ ચલતી) જ્યાં દેખે તો દુખિયા બાબા, સુખિયા કોઈ નહીં રે. ધ્રુવ જોગી ભી દુખિયા જંગમ દુખિયા, તપસીકું દુ:ખ દૂના; આશા મનસા સબ ઘટ વ્યાપી, કોઈ મહલ નહીં સૂના. જ્યાંo રાજા ભી દુખિયા પ્રજા ભી દુખિયા, દુખિયા સબ વૈરાગી; દુ:ખ-કારણસે શુકદેવને, ઉદરી માયા ત્યાગી. જ્યાંo સાચ કહું તો સબ જુગ દુખિયા, જપૂઠા કહી ન જાઈ; બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, શંકર, દુખિયા, જિસને સૃષ્ટિ રચાઈ. જ્યાં ધૂત દુખિયા અબધૂત દુખિયા, દુખિયા હૈ ધની રંકા; કહત કબીરા’ વો’ નહિ દુખિયા, જિસને મનમું જંકા ? જ્યાં
૧૧૨ (રાગ : જોગીયા) જાગ પિઆરી અબ કાહકો સોવે, રેન ગઈ દિન કાહકો ખોવે ? ધ્રુવ જીન જાગા તિન માનિક પાયા, તું સોઈ ભોલી સર્વ ગવાયા. જાગo પ્રિયજન ચતુર તું મૂરખ નારી, બહુ ન પ્રિયકી સેજ સંવારી. જાગo તું ભોલી ભોલાપન કીન્હો, ભરજોબન પ્રિય અપનો ન કીન્હો. જાગo જાગ દેખ પ્રિય સેજ ન તેરે, તોહ છોડી ઊઠી ગયે સવેરે. જાગo કહે કબીર ઉનકો ધૂન લાગે, શબ્દ બાન ઉર જીનકે વાગે, જાગo
બાહ્ય છુડાય કે જાત હૈ, નિર્બલ જાન કે મોહે પર હૃદયસે જો જાઈયોં, તો મરદ બખાનુ તોહે ||
કબીર પ્યાલા પ્રેમકા, અંતર લિયા લગાય રોમ રોમમેં રમ રહ્યા, ઔર અમલ ક્યા ખાય
ભજ રે મના
(
)
કબીર

Page #44

ધ્રુવ
૧૧૩ (રાગ : દેશ મલ્હાર) જીવો રે કબ્બીરા ભજન ધૂન લાગી, ભજન ધુન લાગી, હરિની ધૂન લાગી. ધ્રુવ પાણીની સંગતિમાં પથ્થરા બિગડિયાં (૨); પથ્થરા બિગડિયા તો હિરલા નિવડિયાં (૨). જીવો સ્વાતિની સંગતિમાં સીપ બિગડિયાં (૨); સીપ બિગડિયા તો મોતી નિવાડિયાં (૨). જીવો છાસની સંગતિમાં દૂધ બિગડિયાં (૨); દૂધ બિગડિયા તો મખ્ખન નિવડિયાં (૨). જીવો ચંદનની સંગતિમાં નોંબ બિગડિયાં (૨); નીંબ બિગડિયા તો ચંદન નિવડિયાં (૨). જીવો પારસની સંગતિમાં લોહા બિગડિયાં (૨); લોહા બિગડિયા તો કંચન નિવાડિયાં (૨). જીવો સાધુની સંગતિમાં ‘બ્બીરા' બિગડિયાં (૨); કબીરા બિગડિયા તો સાહેબજી નિવડિયાં (૨). જીવો
૧૧૫ (રાગ : ગુણકી) તજ દિયે પ્રાણ કાયા રે કૈસે રોઈ !! ચલત પ્રાણ કાયા કૈસે રોઈ ! છોડ ચલા નિર્મોહી; મેં જાની મેરે સંગ ચલેગી, યાહી તે મલ મલ ધોઈ. તજ, ઉંચે નીચે મન્દિર છોડે, ગયા ભેંત ઘર છોડી; તિરિયા જો કુલવસ્તી છોડી, છોડી પુતરને કી જોડી. તજ મોટી ઝોટી ગજી મંગાઈ, ચઢા કાઠ કી પૌડી; ચાર જને તોય લેકે ચાલે, ફ્રેંક દી ફાગન કી સી હોરી. તજ ભોલી તિરિયા રોવન લાગી, બિછડ ગઈ મોરી જોડી; કહત કબીર સુનો ભઈ સાધો, જિન જોડી તિન તોડી. તજ
૧૧૬ (રાગ : તોડી). તીરથ કોન કરે ? હમારો, તીરથ ફોન કરે ? બાહિર કોન ફ્રિ ? હમારો તીરથ કોન કરે ? ધ્રુવ મનમેં ગંગા, મનમેં જમના, મનમેં સ્નાન કરે; મનમેં કેદાર, કાશી મનમેં, મનમેં ધૂની જલે. હમારો મનમેં આસન, મનમેં શાસન, મનમેં ભક્તિ કરે; મનમેં મુદરા , મનમેં માલા, મનમેં ધ્યાન ધરે. હમારો મનમેં જપ ઓર તપ ભી મનમેં, મનમેં જ્ઞાન ભરે; કહત ‘બ્બીરા ' સુન ભાઈ સાધુ, ભટકત કોન મરે ? હમારો
૧૧૪ (રાગ : આહીર ભૈરવ) ડુબ ડુબ ડુબ મન, સ્વરૂપ નિધિમાં ડુબ ડુબ. ધ્રુવ તળ વિતળ પાતાળ ખૂટ્ય, પામશો નવ પ્રેમધન; કમર કસી શોધ શોધ, હૃદયમાં જ વૃંદાવન, ડુબo ઝળહળતી જ્ઞાન જ્યોતિ, હૃદય મંદિરે સુહાવે; સતત્ પ્રેમ જ્ઞાનભક્તિ, રશ્મિમાં તું હાંલ હાંલ, ડુબo રૂમઝૂમ રૂમઝૂમ નાદ થાય, ધ્યાન સૂરતિમાં જ જાય; નમી નમી ગુરુદેવ પીય, ‘કબીર' લીન થાય થાય. ડુબo
હૈ તન-મટકી, મેં મન-દહીં, ચિંતન-મિલોવનહાર
જ્ઞાની, માખન ખા ગયા, સો છાછ પીએ સંસાર || ભજ રે મના
દેખત દેખત દેખત મારગ, ભૂજત બૂજત ભૂજત આયો , સૂજત સૂજત સૂઝ પરી સબ, ગાવત ગાવતે ગોવિંદ ગાયો; સાધન સાધન સાધ ભયો પુનિ, તાવત તાવત કંચન તાયો, જાગત જાગત જાગિ પર્યો જબ, સુંદર સુંદર સુંદર પાયો.
વ્રજ સમુદ્ર, મથુરા કમલ, વૃન્દાવન મકરંદ ગોપીજન સબ પુષ્પ હૈ, મધુકર ગોકુલનંદ
કબીર

Page #45

જળજોગે સ્થળ નીપજ્યા રે, ઉનમેં વસિયા આપ; એક અચંબા, યે સુના ભાઈ ! બેટીએ જાયો બાપ! તું હિo બેટી કહે ઉસ બાપકો, અણજાયો વર લાવે; અણજાયો વર ના મિલે, તો તુમસે મેરો દાવ. તું હિo ચરખો મારો શિર સાટેનો, બિછુય કેમે જાય ? રામદાસ કો ભણે ‘કબીરો', આ ચરખાથી તરાય. તું હિo
૧૧૭ (રાગ : દેશ) તુમ દેખલો લોગો, નાવમેં નદિયા ડૂબી જાય. ધ્રુવ ઘડા ન ડૂબે ઘડી ન બે , હાથી મલમલ ન્હાય; કોટે કાંગરે પાણી ચડિયા, કીડીયા પ્યાસી જાય. નાવમુંo એક અચંબા ઐસા સુના, કુવામેં લગ ગઈ આગ; કાદવ કચરા જલગીયા, મછીયા રહી ગઈ સાફ. નાવમુંo ગગનમંડળમેં ગૌવા વિયાણી , ધરણી દહીં જમાવ્યા; માખણ માખણ વીરલે પાયા, છાશ જગત ભરમાયાં. નાવમેવ એક અચરજ ઐસા દીઠા, ગઢેકે સર પર સીંગ; કીડીકે પાંવમેં દોરી બાંધી, ખેંચે અર્જુન ભીમ, નાવમુંo કીડીબાઈ ચાલ્યા સાસરે, નવ મણે કાજલ સારી; હાથી લીયા હૈ ગોદમેં, ઔર ઊંટ લિયા લટકાઈ. નાવમુંo એક કીડીકે જૂઠમેં (મૂતમું) બન ગયા નદિયા નાળા; પંડિત ધુએ ધોતિયા, ભાઈ ઢીમર નાંખે જાળા. નાવમુંo કહત “શ્મીર’ સુનો મેરે સાધુ, એહી પદ નિવણા; શુરા હોય સો સન્મુખ લડશે, નહીં કાયરકા કામમાં, નાવમુંo
ધ્રુવ
૧૧૯ (રાગ : જોગ) તોરા મોરા મનવા કૈસે એક હોઈ રે ? મેં કહેતા હું આંખીન દેખી, તું કહેતા કાગજ કી લેખી; મેં કહેતા સુલજાવનહારી, તું રાખે ઉરજાઈ રે. તોરા મેં કહેતા તું જાગત રહીયો, તું રહતા હૈ સોઈ રે; મેં કહતા ર્નિમોહી રહીયો, તું જાતા હૈ મોહી રે. તોરા સદ્ગુરુ ધારા નિર્મલ બાહ, વામે કાયા ધોઈ રે; કહત કબીર’ સુનો ભાઈ સાધો, તબ તું ઐસા હોઈ રે. તોરા
ધ્રુવ
૧૧૮ (રાગ : લાવણી) તું હિ રામ ! તું હિ રામ ! બોલે મારો ચરખો,
રામ-નામ-નિજ તું હિ રે-તું હિ. ધ્રુવ ચરખો મારો અજબ રંગીલો, ગુંજે હિરદામાંઈ ! કાંતનેવાલી છેલછબીલી, તાર ખેંચે લે લાઈ. તું હિo રૂઈ પિંજાવન મેં ચલી, પીંજો પિંજારા ભાઈ ! પીંજન પિંજારે કો ખો ગઈ, કૈસે પીંજ કહો ભાઈ ? તું હિo
૧૨૦ (રાગ : બસંત) નજર ન આવે આતમ જ્યોતિ. તેલ ન બત્તી બુઝ નહીં જાતી, નહીં જાગત નહીં સોતી. નજર ઝિલમિલ ઝિલમિલ નિશદિન ચમકે, જૈસા નિરમલ મોતી. નજર કહત કબીરા સુનો ભાઈ સાધો, ઘટ ઘટ વાંચત પોથી. નજર
વૃંદાવન કે દ્ર'મનકો, દેખત ઉપજત હતા ડાર પત્ર ફલ ફુલમેં, કૃષ્ણ દિખાઈ દેત ||
જહાં પ્રેમ તહાં નેમ નહિ, તહાં ન બુદ્ધિ વ્યવહાર પ્રેમ મગન જબ મન ભયા, કૌન ગિને તિથિવાર
ભજ રે મના
(૦૧
કબીર

Page #46

૧૨૧ (રાગ : મારવા) નામ હરિકા જપ લે બંદે, ફિર પીછે પછતાયેગા. ધ્રુવ તું કહતા હૈ મેરી કાયા, કાયાકા ગુમાન હૈ ક્યા ? ચાંદ-સા સુંદર યે તન તેરા, મિટ્ટીમેં મિલ જાયેગા. નામ વહાંસે ક્યા લૂ લાયા બંદે, યહાંસે ક્યા લે જાયેગા ? મુઠ્ઠી બાંધકે આયા જગમેં, હાથ પસારે જાયેગા. નામ બાલાપનમેં ખેલ્યા ખાયા, આઈ જવાની ગવાયેગા ! બુઢાપનમેં રોગ સતાયે, ખાટ પડા પછતાયેગા. નામ જપના હૈ તો જપ લે બંદે, આખિર તો મિટ જાયેગા; કહૈ કબીર’ સુનો ભાઈ સાધો, કરનીકા ફ્લ પાયેગા. નામ
૧૨૩ (રાગ : કાફી) નૈહરવા હમ કો ન ભાવૈ (૨)..
ધ્રુવ સાંઈકી નગરી પરમ અતિ સુંદર, જહં કોઈ જાય ન આવૈ, ચાંદ, સૂરજ જહં પવન ન પાની, કો સંદેશ પહુંચાટ્વ;
દરદ યેહ સાઈ કો સુનાવૈ. નૈહરવા આર્ગે ચલ પંથ નહિ સૂઝે, પાછે દોષ લગાવૈ, કેહિ બિધિ સસુરે જાઉ મોરી સજની, બિરહા ર જનાર્વે;
બિરિસ નાચ નચાવૈ, નૈહરવાo બિન સતગુરુ અપનો નહિં કોઈ, જો યહ રાહ બતાવૈ, કહત ‘બીર’ સુનો ભાઈ સાધો, સુપને ન પીતમ પાર્વે;
તપન યહ જીય ક બુઝાવૈ. નૈહરવા
૧૨૨ (રાગ : જૈજયંતી) નિરધનકો ધન રામ હમારો, નિરધનકો ધન રામ. ધ્રુવ ચોર ન લેવે ઘટહું ન જાવે (૨) કષ્ટમેં આવત કામ, હમારો સોવત બેઠત જાગત ઉઠત (૨) જપહુ નિરંતર નામ. હમારોહ દિન દિન હોત સવાઈ દલત (૨) ખૂટત નહીં એક દામ. હમારોહ અવર અંતમેં છોડ ચલત સબ (૨) પાસ ન એક બદામ. હમારો કહત ‘બ્બીરા' યે ધન આગે (૨) પારસ કો નહીં કામ. હમારો
૧૨૪ (રાગ : જોગીયા) પ્રભુભક્તિકા ગુણ કહાં ? જગત ભગત જન એક સમાના; કે તો વહ ભગત નહીં, કે તો જૂઠા હૈ બાના, ધ્રુવ માનસરોવર ગુણ કહાં ? હંસ જો તહાં દુ:ખિયારી; કે તો વહ સરવર નહીં, કે બગલા હે ભેષધારી. પ્રભુo પુષ્પવાસ કા ગુણ કહાં ? જો અલિ લે નહિ વાસ; કે તો વહ નહિ પુષ્પ હૈ, કે તો ભમર ઉદાસ. પ્રભુત્વ કલ્પવૃક્ષકા ગુણ કહાં ? નહીં કલાના જાઈ; કે તો વો સુરવૃક્ષ નહીં, કે સેવક જૂઠા ભાઈ. પ્રભુ સાધુસંગકા ગુણ કહાં ? મનકા ભરમ ન જાઈ; કે તો વો સાધુ નહીં, કે મનમેં કુટિલાઈ. પ્રભુત્વ ઉદારતાકા ગુણ કહાં ? જો કછુ દાન ન દીના; ‘કબીર' વહ દાતા નહિ, કે ભિક્ષુ કરમ વિહીના. પ્રભુત્વ
આરજૂ યહ હૈ કિ બ્રજ-રજમેં મેરી મિટ્ટી મિલે | શ્યામ કહતે-કહતે ‘બેદિલ' જિંદગી કી શામ હો. (૭૩)
કબીર
પ્રીતિસી ન પાતી કોઉ, પ્રેમસે ન ફ્લ ર, ચિત્તસો ન ચંદન, સનેઈ સો ન સહેરા, હૃદૈસો ન આસને સહજસો ન સિંહાસને ભાવસી ને સેજ ઔર શૂન્યસો ન ગેહરા; શીલસો ન સ્નાન અરૂ, ધ્યાનસો ન ધૂપ ઔર, જ્ઞાનસો ન દીપક અજ્ઞાને તેમકે હરા, મનસી ન માલા કોઉ, સોહંસો ન જાપ કોઉ, આતમાસો દેવ નાહિ, દેહસો ન દેહરા.
પહિલે અગ્નિ વિરહકી, પીછે પ્રેમ પિયાસ કહે કબીર તબ જાનિયે, રામમિલન કી આસ.
ભજ રે મના
(
૨)

Page #47

૧૨૫ (રાગ : ભૈરવ)
પાની મેં મીન પિયાસી, મોહૈ સુન સુન આવત હાંસી. ધ્રુવ આતમજ્ઞાન વિના નર ભટકે, ક્યા મથુરા, ક્યા કાશી રે ? પાની૦ જોગી હોકર બસે જંગલમેં, બન બન ફિત ઉદાસી રે. પાની કસ્તૂરી મૃગ નાભિ બસત હૈ, ઢૂંઢત ફિરે બનઘાસી રે, પાની૦ પોથી પઢ પઢ પંડિત મૂવે, તોય ન મિલે અવિનાશી રે. પાની મસીદ ચઢ કર મુલ્લાં પુકારે, તોય ન મિટે જમફાંસી રે. પાની કહે ‘કબીર' સુન મેરે ભાઈ, ગુરૂ બિના ન ટળે ચોરાસી રે. પાની
૧૨૬ (રાગ : ઠૂમરી)
પી લે પ્યાલા હો મતવાલા ! પ્યાલા પ્રેમ હરિ રસકા રે. ધ્રુવ પાપ પુન્ય ભોગનકું આયા, કોન તેરા તું કિસિકા રે ? બિના સમજ ભવપાર ન ઊતરે, ધનજોબન સપના નિશિકા રે. પી લે જૈસા અંગાર ચકોર ભ્રખત હૈ, પહિલે ધ્યાન ધરે શશિકા રે;
અમૃત પ્યાલા કોઈ સંતજન પીવે, ઓર ઘરાક સબ વિષકા રે ? પી લે નાભિકમલ બિચ હૈ કસ્તુરી, કૈસે ભરમ ટળે પશુકા રે ? બિના સમજ ભવપાર ન ઊતરે, જૈસે હરણ ફરે વનકા રે. પી લે
ભવસાગર ઉતરના ચાહો, તો તજ કામનીકા ચસકા રે;
કહત ‘કબીર' સુનો ભાઈ સાધુ, નખશિખ ભર્યાં વિષકા રે. પી લે
ધૂલી જૈસો ધન જાકે, સૂલિસો સંસાર સુખ ભૂલિ જૈસો ભાગ દેખ, અંતકૈસી યારી હૈ, પાપ જૈસી પ્રભુતાઈ, સાપ જૈસો સનમાન, બડાઈ બિચ્છુન જૈસી, નાગનીસી નારી હૈ; અગ્નિ જૈસો ઇન્દ્રલોક વિઘ્ન જૈસો વિધિલોક, કીરતિ કલંક જૈસી, સિદ્ધિસી ઠગારી હૈ, વાસના ન કોઈ બાકી, એસી મતિ સદા જાકી, સુંદર કહત તાહિ વંદના હમારી હૈ.
ભજ રે મના
ઝીક્ર હો તેરાં જુબા પર, લબ પે તેરા નામ હો જબ જહાં જિસ હાલ મેં, ભી જિંદગી કી શામ હો.
tox
૧૨૭ (રાગ : પીલ) બરસન લાગ્યો રંગ શબ્દ ઝડ લાગીરી.
ધ્રુવ
જન્મ મરણ કી ચિન્તા ભાગી, સુમરિન નામ ભજન લૌ લાગી; સતગુરુ દીની સૈન, સત્ય ઘર પા ગયોરી. બરસન ચઢી હૈ સુરત પશ્ચિમ દરવાજા ત્રિકુટિ મહલ પુરુષ એક રાજા;
અનહદ કી ઝનકાર, બજે વહાઁ બાજારી, બરસન અપને પિયા સંગ જાકર સોઈ, સંશય શોક રહા નહિ કોઈ;
કટ ગયે કરમ ક્લેશ ભરમ ભય ભાગ્યોરી. બરસન શબ્દ વિહંગમ ચાલ હમારી કહત ‘કબીર' સતગુરુ દી તારી; રિમઝિમ રિમઝિમ હોય કાલ વશ આ ગયોરી, બરસન
૧૨૮ (રાગ : બાગેશ્રી)
બીત ગયે દિન ભજન બિના રે !
ધ્રુવ
બાલ અવસ્થા ખેલ ગંવાયો, જબ જ્વાનિ તબ માન ઘના રે. બીત
લાહે કારન મૂલ ગંવાયો, અજહું ન ગઈ મન કી તૃસના રે. બીત૦ કહત ‘કબીર’ સુનો ભાઈ સાધો, પાર ઉતર ગયે સંત જના રે. બીત
૧૨૯ (રાગ : સોરઠ ચલતી)
ભજનમેં હોત આનંદ આનંદ,
બરસત્ શબ્દ અમીકે બાદલ, ભીંજત હૈ કોઈ સંત. ધ્રુવ
અગ્રેબાસ જહું તત્ત્વી નદિયાં, માનો અઢારહ અંગ; કરી સ્નાન મગન હૈ બૈઠે, ચઢવ શબ્દો રંગ. ભજનમેં રોમ રોમ અભિઅંત ભીં, પારસ પરસત અંગ;
ગહો નિજ નામ ત્રાસ તન નાહિ, સાહબ હૈ તેરે સંગ. ભજનમેં
કમલન કો રવિ એક હૈ, રવિ કો કમલ અનેક હમસે તુમકો બહુત હૈં, તુમસે તુમ મોહે એક
||
o૫
કબીર

Page #48

પીવત નામરસ ચહૈ ન સુધારસ, ચૂવત અમીકી ગંગ; સો હંસા સતલોક સિધાવે, નિર્મલ પાકો અંગ, ભજનમેo શ્વાસ ચાર રચ્યો હૈ સાહેબ, જહાં નહિ માયા મોહંગ; કહે “બીર' સુનો ભાઈ સાધો, જપો સોહંગ સોહંગ. ભજનમેં,
૧૩૦ (રાગ : માલકોંષ) ભાગ બડે જા ઘર સંત પધારે; કર સુમરણ ભવસાગર તારે. ધ્રુવ આયે સંતકા આદર કીજે; ચરણ પખારી ચરણામૃત લીજે. ભાગo યેહી સંત હે પર ઉપકારી, શરણ આયેકો લેત ઉબારી. ભાગo જીનકે મુખકી સુનિયો બાની, સુનતે મેટે હી ચારૂ નાની, ભાગo ભવસાગરૌં ડુબત કાઢે; સાહેબસે અતિ પ્રીતિ બાઢે. ભાગo સાહેબકા ઘર સંતનમાંહી; સાહેબ સંત કછુ અંતર નહિ. ભાગo કહે કબીર' સંત ભલેહી પધારે; જન્મ જન્મ કે કારજ સારે. ભાગo
જીવન આશા ડુંગર જેવડી, મરણ પગલાંને હેઠ; મોટા મોટા મરી ચાલ્યા, લાખો લખપતિ શેઠ. ભૂલ્યો ઊલટી નદી પૂર ઊતરી, જાવું પેલે પાર; આગળ નીર નહિ મળે , જોઈએ તે લેજે હાર. ભૂલ્યો સતકર્મ સર્વસ્તુ વહોરજો, ઈશ્વર સમરણ સાથ; ‘બીર' જાહારીને નીસર્યા, લેખું સાહેબને હાથ, ભૂલ્યો
૧૩૨ (રાગ : માંડ) ભેદ ન જાને કોઈ સાહેબ તેરો ભેદ ન જાને કોઈ. ધ્રુવ સાબુ લે લે પાની લે લે મલમલ કાયા ધોઈ; અંતર ઘટકો દાગ ન છૂટ્યો, કૈસે નિરમલ હોઈ ? સાહેબ આ ઘટ ભીતર અગન જલત હૈ ધુવાં ન પરગટ હોઈ; કે દિલ જાને આપનો કૈસે પ્રીતિ હોઈ ? સાહેબo આ ઘટ ભીતર બેલ બંધે હૈ, નિરમલ ખેતી હોઈ; સુખી બૈઠે ભજન કરત હૈ, દુ:ખીઓ દિન ભર રોઈ. સાહેબ, જળ બીન બેલ, બેલ બીન તુંબા, બીન ક્લે ફળ હોઈ; હત ‘બ્બીર સુનો ભાઈ સાધો, ગુરુ બીન જ્ઞાન ન હોઈ. સાહેબ
૧૩૩ (રાગ : દેશ). તેરો કો હૈ રોકનહાર, મગન સે આવ ચલી, ધ્રુવ લોક લાજ કુલ કી મર્જાદા, સિર સે ડારિ અલી; પટક્યો ભાર મોહ માયા કૌ, નિરભય રાહ ગહી. તેરો, કામ ક્રોધ હંકાર કલપના, દુમતિ દૂર કરી; માન-અભિમાન દઉ ધર પટકે, હોઈ નિસંક લી. તેરો પાંચ-પચીસ કરે બસ અપને, કરિ ગુરૂ જ્ઞાન છડી; અગલ-બગલ કે મારિ ઉડાયે, સનમુખ ડગર ધરી. તેરો
અખિયાં તો ઝાઈ પરી, પંથ નિહાર નિહાર જીભડિયાં મેં છાલે પડ ગયે, નામ પુકાર પુકાર (૭૭)
કબીર
૧૩૧ (રાગ : બિલાવલ) ભૂલ્યો મન ભમરા તું ક્યાં ભમ્યો ? ભમ્યો દિવસ ને રાત; માયાનો બાંઘેલ પ્રાણીઓ, સમજ્યો નહિ શુદ્ધ વાત. ધ્રુવ કુંભ કાચો કાયા જાંજરી, જોઈને કરો ને જતન; વણસતાં વાર લાગે નહિ, રાખો રૂડું રતન. ભૂલ્યો કેનાં રે છોરું ! કેનાં વાછરું ! કેનાં માય ને બાપ ? અંતકાળે જાવું એકલાં, સાથે પુણ્ય ને પાપ, ભૂલ્યો જે ઘેર નોબત વાજંતી, રૂડા છત્રીસ રાગ; ખંડેર તે સૌ ખાલી પડ્યાને, કાળાં ઉડે છે કાગ. ભૂલ્યો
શાહોંકી નિગાહોંમેં અજીબ તાસીર હોતી હૈ
નિગાહે લુફતસે દેખે, તો ખાક અકસીર હોતી હૈ | ભજ રે મના
(૯૬)

Page #49

દયા-ધર્મ હિરદે ધરિ રાખ્યો, પર ઉપકાર બડી;
દયા સરૂપ સકલ જીવન પર, જ્ઞાન ગુમાન ભરી. તેરો
છિમા સીલ સંતોષ ધીર ધરિ, કરિ સિંગાર ખડી, ભઈ હુલાસ મિલી જબ પિય કો, જગત બિસારિ ચલી. તેરો ચુનરી સબદ વિવેક પહિરિકે, ઘર કી ખબર પરી; કપટ-કિવરિર્યાં ખોલ અંતરકી, સતગુરૂ મેહર કરી. તેરો
દીપક જ્ઞાન ધરે કર અપને, પિય કો મિલન ચલી;
બિહસત બદન રૂ મગન છબીલી, જ્યાં ફૂલી કમલ કલી. તેરો૦
દેખ પિયા કો રૂપ મગન ભઈ, આનંદ પ્રેમ ભરી; કહૈ ‘ બીર’ મિલી જબ પિય સે, પિય હિય લાગિ રહી. તેરો ૧૩૪ (રાગ : ભૈરવી)
મત કર મોહ તૂ ! હરિ ભજનો માન રે.
ધ્રુવ
નયન દિયે દરસન કરનેકો, શ્રવન દિયે સુન જ્ઞાન રે. હરિ બદન દિયા હરિગુન ગાને કો, હાથ દિયે કર દાન રે. હરિ કહત ‘ કબીર’ સુનો ભાઈ સાધો, કંચન નિપજત ખાન રે. હરિ ૧૩૫ (રાગ : બિદ્રાવની સારંગ)
મન લાગો મેરો યાર ફ્કીરીમેં.
ધ્રુવ
જો સુખ પાવો રામ ભજનમેં, ઓ સુખ નાહિ અમીરીમેં. મન૦ ભલા બુરા સબકા સુનિ લીજૈ, કર ગુજરાન ગરીબીમેં. મન પ્રેમ-નગરમેં રહનિ હમારી, ભલિ બનિ આઈ સબૂરીમેં. મન૦ હાથમેં કૂંડી બગલમેં સોટા, ચારોં દિસિ જાગીરીમેં. મન આખિર યહ તન ખાક મિલેગા, કહા ફિત મગરૂરીમેં ? મન૦ કહત ‘કબીર' સુનો ભાઈ સાધો, સાહિબ મિલૈ સબૂરીમેં. મન૦ મળ્યો પ્રેમ બ્રજનાર, મગન થઈ મનમાં ફૂલી કા'ન કા'ન કહિ ફરી, ભાન ગઈ દેહનું ભૂલી
७८
ભજ રે મના
૧૩૬ (રાગ : ખમાજ)
મન ! તોહે કિસ બિધ કર સમઝાઉં ?
ધ્રુવ
સોના હોય તો સુહાગ મંગાઉ, બેંકનાલ રસ લાઉં; જ્ઞાનશબ્દકી ફૂંક ચલાઉં, પાની કર પિગલાઉં. મન ઘોડા હોય તો લગામ લગાઉં, ઉપર જીન કસાઉં, હોય સવાર તેરે પર બૈઠું, ચાબુક દેકે ચલાઉં. મન૦ હાથી હોય તો જંજીર ગડાઉં, ચારોં ઔર બંધાઉં;
હોકે મહાવત તોહે શિર બૈઠું, અંકુશ લેકે ચલાઉં. મન લોહો હોય તો એરણ મંગાઉં, ઉપર વન વાઉં; ધુવનકી ઘનઘોર મચાઉં, જંતર તાર ખિચાઉં. મન સમજ હોય તો જ્ઞાન સિખાઉં, સત્યકી રાહ બતાઉં;
કહત ‘કબીર' સુનો ભાઈ સાધો! અમરાપુર પહુચાઉં! મન
૧૩૭ (રાગ : કેદાર)
મન મસ્ત હુઆ તબ ક્યોં બોલે ?
હીરા પાયો, ગાંઠ ગઠિયાયો, બાર બાર વાંકો ક્યોં ખોલે ? ધ્રુવ હલકી થી જબ ચઢી તરા, પૂરી ભઈ અબ ક્યોં તોલે ? મન૦ સૂરત કલારી ભઈ મતવારી, મદવા પી ગઈ બિન તોલે. મન હંસા પાયે માનસરોવર, તાલ તલૈયાં ક્યોં ડોલે ? મન તેરા સાહિબ હૈ ઘટમાઁહી, બાહિર નૈનાં ક્યોં ખોલે ? મન૦ કહે ‘કબીર' સુનો ભાઈ સાધો ! સાહિબ મિલ ગયે તિલ ઓલે. મન૦
આભ ઝબૂકે વીજળી, ગાજે મેઘ મલાર પિયુ વગરની નારને, પ્રીતમ તું સંભાર
loe
કબીર

Page #50

૧૪૦ (રાગ : સોરઠ ચલતી) મુજકો કહાં ઢંઢે રે બંદે, મેં તો તેરી પાસમેં; નહિં મેં ચકવા નહિં મેં બક્વા, નહિં છુરીકી ધારમેં. ધ્રુવ નહિં લોહીમેં નહિં ચામમેં, નહિં હડ્ડી માંસમેં; અવધ પુરી બસે સરજુપે, મેં બસુ વિશ્વાસમેં. મુજે નહિં મેં જોગી નહિ બૈરાગી, નહિં સાધુ સન્યાસમેં; ખોજ કરે તો પલમેં મીલું, તેરી સુરતકી તલાસમેં. મુજેo શહેર બાહેર તો ડેરા હમેરા, તકીયા હૈ મેદાનમેં; કહે કબીરા સુન ભાઈ સાધુ, રહે શ્વાસનર્ક પાસમેં, મુજેo
૧૩૮ (રાગ : યમન લ્યાણ) માનત નહિ મન મોરા સાધો; બાર બાર મેં કહિ સમુઝાવ, જગમેં જીવન થરા. ધ્રુવ યા કાયાકા ગર્વ ન કીજૈ, ક્યા સાંવર ! ક્યાં ગોરા ! બિના ભક્તિ તન કામ ન આવૈ, કોટિ સુગન્ધ ચમરા, માનતo યા માયા લખિ કે જન ભૂલો, ક્યા હાથી ! ક્યા ઘોરા ! જોરિ જોરિ ધન બહુત બિગયે, લાખન કોટિ કરોરા . માનતo દુવિધા દુર્મતિ ઔ ચતુરાઈ, જનમ ગયો નર બોરા; અજહું આનિ મિલો સત્સંગતિ, સતગુરુ માન નિહારા, માનતo લેઈ ઉઠાઈ પરત ભુઈ ગિરિ ગિરિ ,જ્યોં બાલક બિન કોરા; કહૈ કબીર' ચરણ ચિત રાખો, જ્યોં સૂઈકે બિચ દોરા. માનતo
૧૩૯ (રાગ : તોડી) મુખડા ક્યા દેખો દરપનમેં ? તેરે દયા ધરમ નહિ મનમેં. ધ્રુવ કાગદકી તો નાવ બનાઈ, તરતી છોડી જલમેં; ધરમી ધરમી પાર ઊતર ગયે, પાપી ડૂબે છિનમેં. મુખડાવે જબ લગ ફ્લ રહે ક્લવાડી, વાસ રહે ક્લનમેં; એક દિન ઐસી હો જાવેગી, ખાખ ઊડેગી તનમે. મુખડાવે ચૂંઆ ચંદન અબીર અરગજા, શોભે ગોરે તનમેં; ધન જોબન ડુંગરકા પાની, ઢલ જાયેગા છિનમેં. મુખડા નદિયાં ગહેરી નાવ પુરાની, ઊતર ચલે સુગમમેં; ગુરૂમુખ હોએ સો પાર ઊતરે, નગુરા રોવે વનમેં. મુખડાo કીડી કડી માયા જોડી, સુરત રહે નિજ ધનમેં; દસ દરવાજે ઘેર લિયે જબ, રહુ ગઈ મનકી મનમેં. મુખડાજી પગિયાં માંગ સવારે પલપલ, લેત જલી જુલ તનમેં; કહત કબીરા’ સુનો ભાઈ સાધુ, એ ક્યાં લડ રહે મનમેં !! મુખડા
૧૪૧ (રાગ : નારાયણી) મેરે માટી કે મટકે તૂરામ રામ બોલ. કુટ પિટ કે તૂ આયા જગત મેં, પિછલી હસ્તી ટટોલ. ધ્રુવ ઉપર સે – સુન્દર દિખતા, ભીતર ભરી તેરે ખોલ, મેરે જબ પÚયેગા તુ હરિ કે દ્વારે, વહાઁ ખુલેગી તેરી પોલ. મેરેo ઇસ મટકી કે અન્દર ભર લે, રામ રતન અનમોલ. મેરેo કહત ‘કબીર સુનો ભઈ સાધો, અન્દર કી આંખે ખોલ , મેરે
હર એક ટૂંઢત હૈ જંગલમેં, દવા રસાયન કી બૂટી, નારાયણ હૈ સંજીવન ભાઈ, વો બૂટ્ટી હમને લૂટી; બહુત લોક ખોદે પૃથ્વીકો, વૃક્ષ કાટતે હરે હરે, ઉનકો ભી ક્રિ યમ કાઢેગા, કહે શબ્દ યે ખરે ખરે; હરિ હરિ બૂટી હૈ સમજો, હરિ નામ હૈ સબસે પરે, ઉસ બૂટ્ટી કો જિસને પાયા, વો ભવસાગર સહજ તરે; રામ રસાયન પાઈ હમને, ઔર રસાયન સબ છૂટી, ‘ નારાયણ’ હૈ સંજીવન ભાઈ, વહ બૂટ્ટી હમને લૂંટી. વૃક્ષ સાથ લાગી રહી, વેલ તણી જે પ્રીત, સૂકે પણ મૂકે નહિ, એહ પ્રીતની રીત |
૮૧)
પ્રેમ સુખ સંસારનું, પ્રેમ સૃષ્ટિનું રાજ પ્રેમ અપાવે પલકમાં, તુચ્છ પુરુષને તાજ
ભજ રે મના
કબીર

Page #51

૧૪ર (રાગ : ચલતી) મૈંને પાઈ ગઠરિયા રામધન કી, રામ ધન કી હીં હાઁ હરિ ધન કી. ધ્રુવ યહ ધન સારા યહીં રહ જાવે, રામ ધન પંજી સદા સંગ કી. મેંને૦ ખોલ ગઠરિયા પરખન લાગી, પરખ પડી મોહે લાલન કી. મેંને૦ જનમ જનમ કા ટોટા ભાગા, મહિમા દેખ અબ હરિ ધન કી. મેંને. ખુલ ગયા ભાગ ભરમ સબ ભાગા, ક્રિર નહીં મોહે સરનન કી. મેંનેo કહતે ‘કબીર' સુનો ભઈ સાધો, ચેરી ભઈ તેરે દામન કી. મેંને૦
૧૪૩ (રાગ : કાફી) યા બિધિ મનકો લગાવૈ, મનકે લગાયે પ્રભુ પાવૈ. ધ્રુવ જૈસે નટવા ચઢત બાંસ પર, ઢોલિયા ઢોલ બજાર્વે; અપના બોજ ધરે સિર ઉપર, સુરતિ બરતપર લાવૈ. મનકે જૈસે ભુવંગમ ચરત બનહિમેં, ઓસ ચાટને આવૈ;
ધ્ધહું ચાર્ટ કબહું મનિ ચિતવૈ, મનિ તજિ પ્રાન ગંવાયેં. મનકેત જૈસે કામિન ભરે કૂપ જલ, કર છોડે બરતાર્ય; અપના રંગ સખિયન સંગ રાચે, સુરતિ ગંગરપર લાવૈ. મનકેo જૈસી સતી ચઢી સત ઉપર, અપની કાયા જરાયેં; માતુ-પિતા સબ કુટુંબ તિયાગે, સુરતિ પિયા ઘર લાવૈ. મનકેo ધૂપ દીપ નૈબેદ અગરજા, જ્ઞાન કી આરત લાવૈ; કહે ‘કબીર' સૂનો ભાઈ સાધો, જન્મ નહિ પાવૈ. મનકેo
૧૪૪ (રાગ : હંસધ્વની) યોગી યા વિધ મન કો લગાવે.
ધ્રુવ જૈસે લોહાર કૂટતે લોહે કો, આઇન કૂક લગાવે; એસી ચોટ લગે ઘટ અદર, માયા રહન ના પાવે. યોગી જોગ જગત સે આસન મારે, ઉલટા પવન ચલાવે; કષ્ટ આપદા સબહી સંહારે, નજર સે નજર મિલાવે. યોગી જૈસે મકરી તાર અપના, ઉલટિ ઉલટિ ચઢિ જાવે; કહે ક્બીરા સુનો ભાઈ સાધો, બાહિ મેં ઉલટિ સમાવે, યોગી
૧૪૫ (રાગ : બિલાવલ) રહના નહિ દેસ બિરાના હૈ.
ધ્રુવ યહ સંસાર કાગદકી પુડિયા, બુંદ પડે ઘૂલ જાના હૈ. રહના યહ સંસાર કાંટોકી બાડી, ઉલઝ ઉલઝ મરિ જાના હૈ. રહના યહ સંસાર ઝાડ ઔ ઝાંખર, આગ લગે જલ જાના હૈ. રહના કહત ‘કબીર’ સુનો ભાઈ સાધો ! સતગુરુ નામ ઠિકાના હૈ. રહના
૧૪૬ (રાગ : યમન કલ્યાન) ચા જગ અંધા મેં કેહિ સમજાવું; ઈક દુઈ હોય ઉન્હેં સમજાવો, સબહિ ભુલાના પેટ કે ધંધા. ધ્રુવ પાની Á ઘોડા પવન અસવરવા, ઢરકિ પરે જસ ઓસ કૈ બુંદા. યાત્ર ગહિરી નદિયા અગમ બહૈ ધરવા, ખેવનહારા પડિંગા દા. યાત્ર ઘર કી વસ્તુ નિફ્ટ નહિં આવત, દિયના બારિ ૐ લૂંટત અંધા. યાત્ર લાગી આગ, સક્લ બન જરિયા, બિન ગુરૂ-જ્ઞાન ભટકિગા બંદા. યાત્ર કહૈ કબીર સુનો ભાઈ સાધુ, ઈક દિન જાઈ લંગોટી ઝાર બંદા. યાત્ર
લીલુ કહે છે સુકાને, કેમ તુજ કૃશ શરીર ?
દે ઉત્તર તુજ સુધ તણી, ફિકરથી કૃશ શરીર ? || ભજ રે મના
બાહર બાહર ખોજતે, ઊંચી ભરી ઉડાન અંતરમુખ હોયે બિના, મિલે નહિ નિર્વાણ
૮૩)
કબીર

Page #52

૧૪૯ (રાગ : યમન) રામનામ તબ જાન્યો, સંતો ! રામનામ તબ જાન્યો; આત્મતત્ત્વ પિછાન્યો, સંતો ! રામનામ તબ જાન્યો. ધ્રુવ કોણ મરે કોણ અવતરે ભાઈ, કોણ જીતે કોણ હારે ? જલકી લહેરી જલસે ઊપજી , કોણ તરે કોણ તારે ? સંતો કાચા કુંભ જળ માંહી ધરિયા, બહાર ભીતર ભર્યા પાણી; ફૂટ્યા કુંભ, જલ જલમેં ભળિયાં, સો ગત વિરલે જાની. સંતો હરિ અથાહ થાહ નહિ પાયો, સાહેર સૂરતા સમાની; ઢીમર જાલ ડાલ ક્યાં કર હિં, મિન હિ હો ગઈ પાની. સંતો ગુરુ બિન જ્ઞાન , રામ બિન બોલે, મિથ્યા બાદ હાવે; કહે કબીર' ગૂંગેકી બાતા, ગૂંગા હોય સો પાવે. સંતો
૧૪૭ (રાગ : ઝીંઝોટી) રામ સુમર, રામ સુમર, રામ સુમર, ભાઈ; રામનામ સુમરન બિન, બૂડત ભવમાંહી. ધ્રુવ બનિતા, સુત, દેહ, ગેહ, સંપત્તિ સુખદાયી; ઈનમેં કછુ નાહી તેરો , કાલ જાત ખાઈ. રામ અજામેલ, ગજ, ગુણિકા, પતિત કર્મ કીનો; સો ભી ઊતર પાર ગયે, રામનામ લીનો. રામ સુકર કુકર કાગ ભયો, તઉ લાજ ન આઈ; રામનામ-અમૃત છાંડ, કાહે વિખ ખાઈ ? રામ ભર્મ-કર્મ તજી નિષેધ, રામનામ લેહીં; જન ‘કબીર' ગુરુપ્રસાદ, રામ કરી સનેહીં. રામ
૧૪૮ (રાગ : સોહની) રામ ન જાને ઓર જાને સે ક્યા હો ? રામ અમીરસ હૈ જિનમાંહી, ઔર દૂજા રસ પીનેસે ક્યા હો ? રામ ભક્ત સોહી હરિ કે ગુન ગાવત, ઔર દુજા ગુન ગાનેસે ક્યા હો ? રામ જાપ સોહિ ગુરુમંત્ર જપે નિત, ઔર જાપ જપનેસે ક્યા હો ? રામ દેખે સો ગુરુ મૂરતિ અખંડિત, ઔર ઠાઠ ઠગબાજીસે ક્યા હો ? રામ જન્મ લિયો હરિ કે ગુન ગાવન, ઔર ગાષ્ટક ગાને સે ક્યા હો ? રામ
કહત કબીરા ' સુનો ભાઈ સાધુ, સુકૃત બિન બહુ જીનેસે ક્યા હો ? રામ | તાહિકે ભગતિ ભાવ, ઉપજત અનાયાસ, જાકી મતિ સંતનસું સદા અનુરાગી હૈ,
અતિ સુખ પાવૈ તાકે દુ:ખ સબ દૂર હોઈ , ઔરહી કાટુકી જિન , નિંદા સબ ત્યાગી હૈ; સંસારકી પાસ કાઠી, પાઈ હૈ પરમપદ, સતસંગહીતે જાકી, ઐસી મતિ જાગી હૈ, | સુંદર કહત તાકો તુરત કલ્યાને હોઈ, સંતનકો ગુન ગહૈ સોઈ બડભાગી હૈ.
૧૫૦ (રાગ : આનંદ ભૈરવી) રામરસપ્યાલા હૈ ભરપૂર, પિયો કોઈ ઘટક-ઘટક-ઘટક ધ્રુવ સદ્ગુરુ શબ્દકી ચોટ, ક્લેજોમેં ખટક; નૂરતસૂરતકી સીડી પકડ કર, ચઢ જાવ સંતો ચટક-ચટક-ચટક.પિયો તનકુ ખોજો, મનકુ ધોજો, ચઢેગા પ્રેમરસ ચટક; ઇસ કાયામેં ચોરકુ પકડો, મનકુ મારો તુમ પટક-પટક-પટક.પિયો સાધક સિદ્ધ કછુવે ન સાધે, ઐસી માયાકી લટક; તીરથ-બીરથ જો કછુ કરના, વો તો મરના ભટક-ભટક-ભટક. પિયો અધર બાંસકો ખેલ રચ્યો હૈ, ચઢે સો શૂરા નટક; દાસ ‘કબીર’ કી જ્ઞાન-ગોદડી, બિછાલો સંતો ઝટક-ઝટક-ઝટક.પિયો
| લાલ લાલ સબ કહે, સબકે પલ્લે લાલ
ગાંઠ ખોલ દેખે નહી, તાતેં ફિરે કંગાલા ભજ રે મના
લાલ મેરે લાલકી, સબ ઘટ રહી સમાય લાલી દેખને મેં ગઈ તો ખુદ ભી હો ગઈ લાલ |
(૮૫)
કબીર

Page #53

૧૫૧ (રાગ : બિહાગ)
રામ રસ એસો હૈ મેરે ભાઈ ! જો નર પીએ અમર હો જાયે;
એનો જનમ મરણ મીટ જાય. ધ્રુવ
મીઠા મીઠા સબ કોઈ પીવે, એકબાર જો કડવા પીવે,
ઊંચા ઊંચા સબ કોઈ ચાલે, એકબાર જો નીચા ચાલે,
કડવા પીવે ના કોઈ; સબસે મીઠા
નીચા ચલે ના સબસે ઊંચા
હોય. રામ
કોય; હોય. રામ
શંકા ઔર બંકાને પિયા, સજ્જન ઔર કસાઈ;
હનુમાનને ઐસા પિયા, પલમેં લંકા જલાઈ. રામ ધ્રુવ ઔર પ્રહલાદને પિયા, ઔર પિયા મીરાંબાઈ; દાસ ‘કબીર' ને ભરભર પિયા તુ ભી પીલે ભાઈ. રામ
૧૫૨ (રાગ : સોરઠ ચલતી)
વાગ્યા શબ્દના બાણ જેના, પ્રેમે વિંધાયેલા પ્રાણ; ભજનમેં મસ્ત રહેનાજી રે, જેને વાગ્યા શબ્દના બાણ રે. ધ્રુવ
સાહેબ કા ઘર દૂર હૈ બંદા, ઐસી લંબી ખજૂર; ચડે તો રામરસ ચાખીએ, પડે તો ચકના ચૂર. ભજનમેં૦
ભજ રે મના
માખી બેઠી મધપુડે રે એની પાંખ રહી લપટાઈ; ઉડનવાલી ઉંડ ગઈ બાકી, સમજ સમજ પછતાઈ. ભજનમેં
તેરો સાહેબ તુજમેં હૈ, જ્યું પથ્થરમેં આગ; મિલનહારો ત્યાંથી મળશે, ચકમક હોંગે લાગ. ભજનમેં ક્યા બખતરકા પહેરના ! કયા ઢાલન કેરો ઓથ ! શૂરા હોય તો સન્મુખ રે'વે, એક ભજન કી ચોટ. ભજનમેં
ઘડ જલે જેમ લાકડા ભાઈ, કાયા જલે ઝંઝીર; ગુરૂ રામાનંદ કી ફોજમાં, સન્મુખ લડ્યા ‘કબીર'. ભજનમેં
લાલી મેરે લાલકી, સબ ઘટ રહી સમાય ગૂં મહેંદી કે પત્તોમેં, લાલી રહી છિપાય
૬
૧૫૩ (રાગ : બિહાગ)
હૈ કોઈ ભૂલા મન સમુજાવે;
યા મન ચંચલ ચોર હેરિ લો, છૂટા હાથ ન આવે. ધ્રુવ જોરિ-જોરિ ધન ગહિરે ગાડે, જરૂં કોઈ લેન ન પા; કંઠ કા પૌલ આઈ જમ ઘેરે, દૈ-દૈ સૈન બતાવૈ. હૈ ખોટા દામ ગાંઠિ લે બાંધે, બડિ-બડિ વસ્તુ ભુલાવૈ; બોય બબૂલ દાખ ફ્લ ચાહૈ, સો ફ્લૂ કૈસે પાવૈ. હૈ ગુરૂ કી સેવા સાધુ કી સંગત, ભાવ-ભગતિ બનિ આવૈ, કહે ‘ કબીર’ સુનો ભાઈ સાધો, બહુરિ ન ભવ-જલ આવે. હૈ
૧૫૪ (રાગ : માંડ)
સત્પુરુષને ધ્યાવો, સાધુભાઈ (૨),
બહેરા બોબડા કાંઈ કરેલા, અબોલા આઘે મત જાઓ રે. ધ્રુવ બેઠા તેં તો બોલે નહિ, ઊભા ના કે'વે આવો; સુતા વેં તો જાગે નાહિ, ગુણ કણેરા ગાવો રે. સાધુ
કાયા મંદિર અંદર મેં દેખો, માંય બેઠો એક બાવો; ઊણ બાવારી કરો સેવના, મિટે જમાંરો દાવો રે. સાધુ ખોજ્યા વીના ખબર નહીં પડશે, બાહેર મત ભટકાવો; આપ મેં આપ કાયામાં શોધો, હોજાય પ્રગટ ચાવો રે. સાધુ સમજુ હોય સેનમેં સમજે, અણસમજ્યા અથડાવો; સંગતના કીધી ગુરુ ન ભજીયા, એળે જન્મારો ગુમાવો રે. સાધુ ગુરુ રામાનંદ સીમરથ મીલિયા, ઘટ બતાવ્યો ઠાવો; કહે ‘કબીર' ચેતનકું ભજના, પીછે ના પછતાવો રે. સાધુ
ડૂબે સો બોલે નહિ, બોલે સો અનજાન ગહરો પ્રેમ-સમુદ્ર હૈ, કોઉ ડૂબે ચતુર સુજાન
८७
કબીર

Page #54

ધ્રુવ, મલાદ, અંબરીષ, વિભીષણ, (૨) ઉનકી ધન્ય કમાઈ રે. જાકo કહત ‘કબીરા’ સૂનો ભાઈ સાધો ! (૨) જ્યોતમેં જ્યોત મિલાઈ રે, જાકી
૧૫૫ (રાગ : પૂરિયા) સતગુરુ મિલે મ્હારે સારે દુખ બિસરે, અત્તર કે પટ ખુલ ગએ રી. ધ્રુવ જ્ઞાન કી આગ લગી ઘટ ભીતર, કોટિ કર્મ સબ જલ ગએ રી; પાંચ ચોર લૂટે થે રાત દિન, આપ સે આપ ટલ ગએ રી. અંતર૦ બિન દીપક વ્હારે ભયા ઉજાલા, તિમિર કહાં જાને નસ ગએ રી; તિરબેણી સે વ્હારે ધાર બહત હૈ, અષ્ટ કમલ દલ ખિલ ગએ રી. અંતર કોટિ ભાનુ હારે હુઆ પ્રકાશા, આપ હી રંગ બદલ ગએ રી; અડસઠ તીરથ હૈં ઘટ ભીતર, આપસ મેં રિલ મિલ ગએ રી. અંતર૦ શૂન્ય મહલ મેં વર્ષો હુઈ, અમી કે કુંડ ઉલટ ગએ રી; કહત ‘કબર' સુનો ભાઈ સાધો, નૂર મેં નૂર મિલ ગએ રી. અંતર
૧૫૮ (રાગ : સિંધ ભૈરવી) સાધો સહજ સમાધ ભલી; ગુરુ પ્રતાપ જા દિવસે જાગી, દિન દિન અધિક ચલી. ધ્રુવ. જહું જહં ડોલ સો પરિકરમા, જો કુછ કર સો સેવા; જબ સોવ તબ કરી દંડવત્ , પૂજૈ ઓર ન દેવા. સાધો કહૈ સો નામ, સુની સો સુમિરન, ખાવી પિચ સો પૂજા; ગિરહ ઉજાડ એક સમ લેખૌ, ભાવ મિટાવૌ દૂજા, સાધો આંખ ન મૂદ, કાન ન રુંધી, તનિક કષ્ટ નહિં ધાર; ખુલે નૈન પહિચાનીં હંસિ હંસિ, સુંદર રૂપ નિહારી, સાધો શબદ નિરન્તરસે મન લાગા, મલિન વાસના ત્યાગી; ઉઠત બૈઠત કબહું ને છૂટૈ, ઐસી તારી લાગી. સાધો કહ ‘કબીર' યેહ ઉનમુનિ રહની, સો પરગટ કરિ ગાઈ; દુઃખ-સુખસે કોઈ પરે પરમપદ, તેહિ પદ સમાઈ. સાધો
૧૫૬ (રાગ : દેશ) સદગુરુ હો મહારાજ, મોં પે સૌંઈ રંગ ડારા. ધ્રુવ શબ્દ કી ચોટ લગી મેરે મન, વેધ ગયા તન સારા. સદ્ગુરુ ઔષધ મૂલ કછુ નહિં લાગે, ક્યા કરે વૈદ બિચારા ! સદ્ગુરુo સુર નર મુનિજન પીર ઔલિયા, કોઈ ન પાવે પારા. સદ્ગુરુo સાહિબ ‘કબીર' સર્વ રંગ રંગિયા, સબ રંગો સે ન્યારા. સદ્ગુરુ
૧૫૯ (રાગ : બિભાસ) સુમિરન બિન ગોતા ખાયેગા. વહાઁ સે આયા, ક્યા લે આયા ? યહાઁ સે ક્યા લે જાયેગા ? મુઠ્ઠી બાઁધે આયા જગત મેં, હાથ પસારે જાયેગા. સુમરિન
૧૫૭ (રાગ : દરબારી કાન્હડા) સાધુકી સંગતે પાઈ રે, જાકી પૂર્ણ કમાઈ !
ધ્રુવ સાધુ કી સંગત સદ્ગુરુકી સેવા, (૨) તો બનત બનત બની આઈ રે. જાકo દત્ત, ગોરખ , ગોપીચંદ, ભરથરી (૨) ગગનમેં છાપરી છાઈ રે. જાકી ધના, પીપા, ધીરા, રોહીદાસા, (૨) ને પાંચમી મીરાંબાઈ રે. જાકી
ભવ સાગર નદિયાં અગમ બહુત હૈ, ઉધર ડૂબ મર જાયેગા; ધન વન કા ગર્વ ન કીજે, કાગઝ સા ગલ જાયેગા. સુમરિન માતાપિતા તેરા કુટુંબ કબીલા, કોઈ સંગ નહિં જાયેગા; કહે ‘કબીર' સુનો ભઈ સાધો, બાંધા યમપુર જાયેગા. સુમરિન
આપ કૃપા કો આસરો, આપ કૃપા કો જોર આપ બિના દીખે નહીં, તીન લોક મેં ઔર (૮૯)
કબીર
તૂ તૂ કરતા તૂ ભયા, અજમેં રહી ન ‘હું'
વારી ફેરૂ નામ પર, જિત દેખું તિતત્’ || ભજ રે મના

Page #55

૧૬૦ (રાગ : ભૈરવી) સોચ તૂ પગલે સર તેરે, અહેસાન હૈ ક્તિના લકડી કા, ચાંદકો છૂનેવાલે ઇન્સાં, દેખ તમાશા લકડીકા(૨); આગે લકડી, પીછે લકડી, અજબ હૈ કિસ્સા લકડીકા. ધ્રુવ જગતમેં કોખસે જબ મોં કી તૂને જનમ લિયા, તો સબસે પહેલે ઇસ લકડીને તેના સાથ દિયા, શહીદદાહીમેં (સંસારકે હયૂલેમેં) સૂલા દિયા લકડીકે એક ઝૂલે મેં; તૂઝે સૂલાયા જિસ ઝૂલે મેં વહ પલના ભી લકડીકા, જિસે પકડ કર ચલના સીખા, તીન પૈયા ભી લકડીકા. છૂટા જો ઝૂલા તો લકડીકી ચાર પાઈ મીલી, બની જો લકડી કે છિલકોએ વો ચટાઈ મીલી; ઊંમર પાંચકી જબ આઈ પઢાઈકી ઘડી, તો ગુરુ કે હાથકી લડીસે પહેલે આંખ લડી. નશિસ્તી લડીકી, કુરશી. ભી તેરી લાડકી, ક્ષમ ભી લકડીકી, તખ્તી ભી તેરી લકડીકી; હુવા તુ બારહ બરસકા, તો ઔર ખુલી કિસ્મત, જબ ઔર આઈ તેરે હાથ પાંવ મેં તાક્ત. નિકલ કે ઘરસે ગુલિસ્તાંમેં જીસ ઘડી પહુંચા, ઉછલતા કૂદતા મૈદામૈં જીસ ઘડી પહુંચા; તો અપની ખાતર તૂને બનાયા ગિલ્લી દંડા લડીકા. ચાંદo બચપન બીતા આઈ જવાની, નામ ન ભૂલા લડીકા, છૂટ ગયે સબ સંગી સાથી, સાથ ન છૂટા લકડીકા; બનકે મુઆફ્રિક્સ સાથે તેરે ચે, લકડી સુબહો શામ આઈ, ઇન્સાં તેરે કામ ન આયે, લક્કી તેરે કામ આઈ. ચરવાહેકા ભેષ લિયા તો, સાથ થા પલપલ લકડીકા, તહેકા બનકર ખેત ચલા તો, કાંધે પર હલ લકડીકા; કમા કમા કર જબ બનવાયા, બનવાયા ઘર લકડીકા, લકડી કે ખંભે દરવાજે, છત લકડી દર લકડીકા.
ધ્યાહકી બારી આઈ તો સરપર, તોરન બાધા લકડીકા, જિસમેં તેરી બારાત ચલી વો, રેલકા ડિબ્બો લકડીકા; લકડીકે ઢોલક શહનાઈ, ઔર મંડવા ભી લકડીકા, જિસ પર ખ્યાહ રચાને બેઠા, વો તણા ભી લડકા. ફે જિસકે સાત લગાયે, વો અગ્નિ ભી લડીકી, જિસમેં તેરી દુલ્હન આઈ, વો ડોલી ભી લકડીકી; ગઈ જવાની લૂટકે ઝાલીમ, કુછ ઇતની મગરૂર હુઈ, લકડી લેકીન, એમકી મારી, એક પલ ભી નાં દૂર હુઈ, સાઠ બરસમેં કમર ઝૂકી તો હાથમેં દંડા લકડીકા. ચાંદo આયો બૂઢાપા ખો ગઈ માયા, જગસે તૂને જગ લીયા , લડી કે મણકોંકી માલા હાથમેં, પાંવમે ખડાવ ભી લડીકા; ભજનકે વાસ્તે એક-તારા ભી લકડીકા, તબલા ઔર બાજા ભી તેરા લન્ડીકા. અગ્ની ભી લકડીકી (પૂજાપ્રાર્થના કે લીયે નશિસ્ત ભી તેરી લકડીકી, મંદિરમેં દેવતાકે લીયે, પે દાને લકડીકે; તમ્બ્રિહમેં જો હે તેરી ગીતા-કુરાન , જીસપે તું રખે વો રહેલ ભી લડીકી. બના જ શેખ તો હર વક્ત સાથમેં લકડી, બના ઇમામ તો મિમ્બરપે હાથમેંથી લકડી; તૂ જો મરા તો ફ્રિ અહેબાબને જો કામ કીયા, કે સૂલાકે લકડીકે તણે પે તૂજકો ગુસ્લ દીયા. બની જો અર્થી તો અર્થીમેં ભી વહીં લકડી, મશાનમેં ભી તેરે સાથ હી હો ગઈ લકડી; તેરે જનાજેકો દેખા તો જનાજા ભી લડીકા, મિલા યે આખરી સાયા તો વો ભી સાયા લકડીકા. તેરી ચિતા ભી તો લકડી બર્ગર જલ ન સકી , અજીબ લડીથી. મરને પે ભી જો ટલ ન સકી; કબ્રમેં તૂજકો દર્દૂ કીયા તો, ‘કબીરા’ બરખા લકડીકા. ચાંદo
સાઈ સબકે પાસમેં, સબ પર રખે નિગાહ વહ કુછ કરતા હૈ નહી, કેવલ બના ગવાહ
ખુદા કા નૂર મુશિદમેં, ભલા માલૂમ હોતા હૈ ચહ વહ આઇના હૈ, ખુદા ખુદ માલૂમ હોતા હૈ |
ભજ રે મના
(૯૧)
કબીર

Page #56

૧૬૧ (રાગ : યમન) સંતન કે સંગ લાગ રે, તેરી અચ્છી બનેગી; અચ્છી બનેગી તેરી બિગડી બનેગી, જાગ ઉઠંગે તેરે ભાગ રે. ધ્રુવ સંતોં કે સંગ કર પૂર્ણ કમાઈ, રામ ચરણ અનુરાગ રે તેરી હંસા કી ગતિ હંસા હી જાને, કયા જાનેગા કોઈ કાગ રે ? તેરી કાગ સે તોહે હંસા કીન્હા, મિટ જાયે ઉર કા દાગ રે. તેરી મોહ નિશા મેં બહુત દિન સોયે, જાગ સકે તો અબ જાગ રે. તેરી સુત પિત લોક તીન આશાએં, ત્યાગ સકે તો અબ ત્યાગ રે. તેરી કહત કબીર સુનો ભઈ સાધો, ચેત સકે તો અબ ચેત રે. તેરી
૧૬૩ (રાગ : સોરઠ ચલતી) હરિજન ભક્તિ ન છોડે, સંતો ભાઈ, હરિજન ભક્તિ ન છોડે; તન જાય, ધન જાય, જાય સુખ-સંપત, નામકા નેજા ગોડે. ધ્રુવ શૂરા શસ્ત્ર ધરે ન ધરણી પર, અરિકા દલ કોપે. કર કરિ બાણ સહે શર સન્મુખ, દેહકા નેજા રોપે. સંતો સતી ગર્થભંડાર ન સંચે, પડદા માંહે નવ ડોલે; અપને પિયા સંગ રોમ રોમ રાચે, હરિ વિના મુખ નવ બોલે. સંતો અગન જલે સો સતી ના કહાવે, ઝૂઝ મરે સો નહિ શૂરા; બ્રહ્માગ્નિમાં આપોપું હોર્મ , સોઈ હરિજન પૂરા. સંતો કેસરી ઘાસ ભખે નહિ કબહુ, જો જીવન નીકસી જાવે; કહત કબીરા' સુનો ભાઈ સાધો ! ઊલટપલટ હોઈ જાવે. સંતo
૧૬૨ (રાગ : બાગેશ્રી) સંતો સો સગુરુ મોહિ ભાવે, જો આવાગમન મિટાવે; ડોલત ડિગે ન બોલત બિસરે, અસ ઉપદેશ દ્રિઢાવે. ધ્રુવ બિન ભમહઠ ક્રિયાસે ન્યારા, સહજ સમાધિ લગાવે; દ્વાર ન રોકે પવન ન રોકે, ના અનહદ ઉરધ્યાવે. સંતો યે મન જહા જાયે તહા નિર્ભય, સમતા સે ઠહેરાવે; કર્મ કરે ઔર રહે અકર્મી, ઐસી યુક્તિ બતાવે. સંતો સદા આનંદ ફંદ સે ન્યારા, ભોગમેં યોગ સિખાવે; તજ ધરતી આકાશ અધરમે, પ્રેમ મઢઈયાં છાવે. સંતો
૧૬૪ (રાગ : તિલંગ) હિંદુમુસલમીન દોનું ભાઈ કસબી, એકે લીની માળા એકે લીની તસબી. ધ્રુવ પૂર્વ નીહારે એક પછંમ નીહારે, નમી નમી શિશ ધરણીધર ડારે. હિંદુo એક રહે એકાદશી એક રહે રોજા, દોઈને તનમન કીયા ન ખોજા. હિંદુo એક પૂજે દેવળ એક પૂજે ઘોરા, દોલંકી મતીયાં લે ગએ ચોરા . હિંદુo એક જાઈ મક્કા એક જાઈ કાશી, દોનુંકે ગલ લગ રહી ફાંસી. હિંદુo હિંદુ મુસલમીન પડ ગઈ આંટી, જા રહીં એક મીલહી એક માટી. હિંદુo જ્હત કબીર સુનો નર ભદું, બોલનહાર તુરક કે હિંદુ !! હિંદુo
(સાખી), હિંદ કહે હમ નહિં હૈ, તુરક કહે હમ નહિ, પાંચ તત્ત્વકા પૂતળા, ગેબી ખેલે માંહિ; | જબ “મેં' થા તબ હરિ નહી, હરિ હે તબ “ૐ” નાહી |
સકલ અંધેરા મિટ ગયા, જબ દિપક દેખા માંહી |
ગ્યાન સરોવર સુન્ન સિલા પર, સન અચલ જમાવે; કહે ‘કબ્બીર’ સદ્ગુરુ સોઈ સાજા, જો ઘટમેં અલખ જગાવે. સંતો
ખોયા કહે સો બાવરા, પાયા કહે સો દૂર પાયા ખોયા કુછ નહી, ચૌંકા ત્યાં ભરપૂર |
ભજ રે મના
કબીર

Page #57

ગેબી ગેબસે આઈઆ, ઉંહા નહિ કુછ એબ, ઉલટ સમાવો ગેબમેં, છુટ જઈ સબ જેબ.
૧૬૫ (રાગ : દુર્ગા) હંસા ! હંસ મિલે સુખ હોઈ, સાધુ સંત મિલે સુખ હોઈ. ધ્રુવ બગલે સંગ ન જાઈએ હંસા, વહાં સાથી ના કોઈ; માન સરોવર મોતી ચૂંગીએ , અંતર આનંદ હોઈ. હંસા અમીરસ ઝરિયા સરોવર ભરિયા, યુક્તિ મારગ સોહી; કહે કબીર' સુનો ભાઈ સાધુ, જહાં દેખુ વ્હા વોહી. હંસા
હોનહાર હોવૈ પુનિ, સોઈ ચિંતા કાહે કરે; પશુ પંખી સબ કીટ પતંગા, સબ હી કી સુધિ કરે. અરેo ગર્ભવાસ મેં ખબર લેતું હૈ, બાહર ક્યોં બિસરે; માત પિતા સુત સંપતિ દારા , મોહ કે જવાલ જરે, અરે મન તૂ હંસન-સે સાહિબ તજિ, ભટકત કાહે ;િ સતગુરૂ છાંડ ઔર કો ધ્યાવે, કારજ ઈક ન સરે, અરેo સાધુન સેવા કર મન મેરે, કોટિન વ્યાધિ હરે; કહત કબીર’ સુનો ભાઈ સાધો, સહજ મેં જીવ તરે. અરેo
૧૬૮ (રાગ : બસંત મુખારી), સમઝ બુઝ દિલ ખોજ પિયા રે, આશક હોર સોના ક્યા ? ધ્રુવ જિન મૈનોંસે નીંદ ગંવાઈ, તકિયા લેક બિછાના કયા ? સમઝo રુખો સૂખા રામ કા ટુકડા, ચિકના ઔર સલોના ક્યા ? સમઝo કહત ‘કમાલ’ પ્રેમ કે મારગ, સીસ દિયા ફ્રિ રોના ક્યા ? સમઝo
ધ્રુવ
૧૬૬ (રાગ : ભીમપલાસ) જ્ઞાનકા શૂલ મારા ગુરુને. છૂરી નહીં મારી, કટારી નહીં મારી, શબ્દો કા બાન મારા. ગુરૂને આંખનમાં અંધો, કાનનમાં બહેરો, પાઁવ પંગુલ કર ડારા. ગુરૂને૦ કાયા કોઠીકે દસ દરવાજે, ઘાયલ આન પુકારા. ગુરૂને૦ દેશ દેશસે બૈદ બુલાયે , ઔષધ મુરશદ લાયા. ગુરૂને૦
ઔષધ ભેષજ કછુ નહી ચાલે, ક્યા કરે બૈદ બેચારા ! ગુરૂને૦ કહત કબીરા સુનો ભાઈ સાધો, જગસે હો જા ન્યારા. ગુરૂને
- કમાલ
કર મહી માલા ગૃહીને , મન ગયું માયા મહીં, એક ચિત્તથી સમરવાની શક્તિ ઉરમાં ના રહી; રોગની વણઝાર ત્યારે અંગમાં આવી ગઈ, મળ મુત્ર કેરા ત્યાગની, તો ભ્રાંતિએ પણ ના રહી; નાડીતણાં ધબકારની ચાલો બધી ધીમી થઈ, કર્તણાં કિલ્લા બન્યાને, શ્વાસની શુદ્ધિ ગઈ; અંગે ધર્યા આભૂષણો, તે પલ મહીં લૂંટી ગયા, જેવા હતા માંએ જમ્યા, એવા જ હાલો થઈ ગયા.
૧૬૭ (રાગ : આશાવરી) અરે મન ધીરજ કાહે ન ધરેં; શુભ ઔર અશુભ કરમ પૂરબકે, રતી ઘટે ન બä. ધ્રુવ
હૈ' સો સુંદર હૈ સદા, નહિ તો સુંદર નાહિ
નહિ સો પરગટ દેખિયે, હૈ સો દીખે નાહિ | ભજ રે મના
(૯૪)
આતમ અનુભવ જ્ઞાનકી, જો કોઈ પૂછે બાત સોં ગૂંગા ખાઈ કૈ કહે કૌન મુખ સ્વાદ
૯૫)
કબીર

Page #58

દુલા ભાયા કાગ
ઈ.સ. ૧૯૦૨ - ૧૯૭૭
ચારણ કવિ દુલા ભાયા કાગ સૌરાષ્ટ્રના મહુવા પાસેના મજાદર ગામના વતની હતા. તેમનો જન્મ તા. ૨૫-૧૧-૧૯૦૨માં થયો હતો. તેમનો વ્યવસાય ખેતી અને ગોપાલનનો હતો. તેમની કવિતા ‘ કાગવાણી'ના આઠ ભાગમાં ગ્રંથસ્થ છે. ચારણી
લોકવાણીની છાંટવાળી એમની કૃતિઓ, પદો, ભજન, પ્રાર્થના, દુહા, મુક્તક, સોરઠા જેવાં અનેક સ્વરૂપોમાં રચાયેલી છે. નીતિ-બોધ સાથે ભાવની સચ્ચાઈ, લોકવાણીની વિશિષ્ટ હલકની ગેયતા અને સરળ ભાષાને કારણે તેમની રચનાઓ લોકપ્રિય છે. ભારત સરકાર તરફ્થી તેમને ‘પદ્મશ્રી'નો ઈલ્કાબ મળ્યો હતો. ૭૫ વર્ષની વયે તા. ૨૨-૨-૧૯૭૭ના રોજ તેમણે નશ્વર દેહનો ત્યાગ કર્યો.
૧૬૯
૧૩૦
૧૭૧
૧૩૨
9.93
૧૭૪
૧૩૫
સોરઠ
ધોળ
માંડ
ધોળ
ચલતી
સોરઠ ચલતી
સોરઠ
ભજ રે મના
અમે નીસરણી બનીને
એ જી તારા આંગણિયા રે પૂછીને એનું નામ કીર
ઉડી જાવો પંખી ! પાંખવાળા જી
કાયાનો ઘડનારો ઘટમાંય
કે'જો દુખડાંની વાતુ, જોબનિયાને ખીલેલાં એ ઠેકાણે કરમાણાં રે
ટૂંઢા સબ જહૌ મેં, પાયા પતા તેરા નાહી જબ પતા તેરા લગા, અબ પતા મેરા નહીં.
૯૬
૧૬
૧૩૭
૧૩૮
૧૩
૧૮૦
૧૮૧
૧૮૨
સોરઠ
માંડ
શુદ્ધ સારંગ
ચલતી
માંડ સોરઠચલતી
સોરઠ
ગુરુજી મળ્યા છે જ્ઞાનવાળા રે જગતમાં એક જ જન્મ્યો રે
જેનાં ચિતડાં ચડેલા ચકડોળ રે ઠામે ન ઠર્યા રે કોઈ દી
પગ મને ધોવા દો રઘુરાય મૂરખને બોધ ન લાગે રે
સાંભર્યો જમનાજીનો કિનારો રે
૧૬૯ (રાગ : સોરઠ)
અમે નીસરણી બનીને જોને ઊભા રે, ચડનારા કોઈ નોં મળ્યા રે; અમે, દાદરો બનીને ખીલા ખાધા રે, તપસ્યાનાં ફળ નોં ફળ્યાં રે. ધ્રુવ માથડાં કપાવી અમે ઘંટીએ દળાણા (૨);
ચૂલે ચડયા રે પછી પીરસાણા તોયે; જમનારા કોઈ નોં મળ્યા રે, અમે નામ બદલાવ્યાં અમે પથિકોને કાજે (૨); કેડો બનીને જુગ જુગ સૂતા રે; ચાલનારા કોઈ નોં મળ્યા રે, અમે
પગે બાંધ્યા ઘૂંઘરા ને માથે ઓઢી ઓઢણી (૨); માળાઓ પહેરીને પડમાં ઘૂમ્યા રે, જોનારા કોઈ નો મળ્યા રે. અમે કુહાડે કપાણા અમે, આગ્યુંમાં ઓરાણા (૨); કાયા સળગાવી કીધી ખાખ રે, ચોળનારા કોઈ નોં મળ્યા રે. અમે સ્વયંવર કીધો અમે, આવ્યા નર રૂપાળા (૨); કરમાં લીધી રૂડી વરમાળા રે, મૂછાળા કોઈ નોં મળ્યા રે. અમે ‘કાગ' બ્રહ્મલોક છોડ્યો પતિોને કાજે (૨); હેમાળેથી દેવું પડતી મેલી રે, ઝીલનારા કોઈ નોં મળ્યા રે. અમે
ગૂંગા તેરી બાતકો, ઔર ન સમજે કોય
કૈ સમજે તેરી માવડી, કે સમલૈ તેરી જોય
૯૭
દુલા ભાયા કાગ

Page #59

૧૭૦ (રાગ : ધોળ)
એ જી તારા આંગણિયા રે, પૂછીને કોઈ જણ આવે રે; આવકારો મીઠો આપજે રે. એ જી તારા કાનોમાં સંકટ જો સંભળાવે રે; બને તો થોડું કાપજે રે. ધ્રુવ
માનવીની પાસે કોઈ, માનવી જ આવે રે;
હે જી તારા દિવસો રે, દેખીને દુ:ખીયા આવે રે. આવકારો વાતો એની સાંભળીને, આડું નવ જોજે રે; હે જી એને માથડા હલાવી હોંકારો દેજે રે, આવકારો
કેમ તમે આવ્યા છો ભાઈ, એમ નવ કેજે રે;
હે જી એને ધીરે રે ઘીરે, તું બોલવા દેજે રે, આવકારો
‘કાગ' કે ને પાણી પાજે, ભેળો બેસી ખાજે રે;
હે જી એને ઝાંપા રે, સુધી તું મુકવા જાજે રે. આવકારો૦
૧૭૧ (રાગ : માંડ)
એનું નામ ફ્કીર જેની હોય મેરુ સરીખી ધીર; જગમાં એનું નામ ફ્દીર જી. ધ્રુવ
મનમાં ન મળે મારું ને તારું જે અંતરમાય અમીરજી; આજ આવ્યું ભોગવી લે; જેને કાલની નૈ એ અધીર, જગમાં અંતર ઉજ્જવલ આતમ જાણે ગંગાજીનાં નીર જી; સો સો નદીયું ઉર સમાણી (જેને), પોતે સાગર જેમ ગંભીર, જગમાં અંતરમાંય એને વે'મ ન આવે, સબળ જેને શીર જી; હોય મર્ય એ નર હરામી, એને કરી દ્યે પળમાં પીર, જગમાં
પરસન મનથી ભોગવે પોતે દુ:ખી જનની પીડ જી; ‘કાગ'ને એ કાયમ મળો, જેના દિલ નહિ એ દિલગીર. જગમાં
ભજ રે મના
જિન ખોજા તિન પાઇયા, ગહરે પાની પૈઠ મેં બોરી ડૂબન ડરી, રહી કિનારે બૈઠ
૯૮
૧૭૨ (રાગ : ધોળ)
ઉડી જાઓ પંખી ! પાંખુવાળા જી,
વડલો કહે છે “ વનરાયું સળગી” (૨), મૂકી દિયો જુના માળા, ધ્રુવ આભે અડિયાં સેન અગનમાં, ધખિયાં આ દશ ઢાળાંજી;
આ ઘડીએ ચડી ચોટ અમોને (૨) ઝડપી લેશે જ્વાળા. પંખી બોલ તમારા હૈડામાં બેઠા, રૂડા ને રસવાળા જી; કોક દી આવી તાકી જાજો (૨) મારી રાખ ઉપર રૂપાળાં. પંખી પ્રેમી પંખીડાં પાછાં નઈ મળીએ, આ વનમાં વિગતળાં જી; પડદા આડા મોતના પડિયા (૨) તે પર જડિયાં તાળાં. પંખી આશરે તારે ઈંડા ઉછેર્યાં, ફ્ળ ખાધા રસવાળાંજી; મરવા વખતે સાથ છોડી દે (૨) એ મોઢાં મશવાળાં. પંખી ભેળા મરશું, ભેળાં જન્મશું, તારે માથે કરશું માળા જી; ‘કાગ’ કે આપણે ભેળાં બળશું (૨) ભેળાં ભરશું ઉચાળા. પંખી
૧૭૩ (રાગ : ચલતી)
કાયાનો ઘડનારો ઘટમાંય, હરિવર કોઈથી જાણ્યો નવ જાય. ધ્રુવ તીખું ને તુરું જાણનારું, એક ચામડું મુખમાંયજી; હોઠ છેટા હોય તોય, એક શબ્દ ના બોલાય. હરિવર૦ તરસ લાગે તરફ્તે, ને કોણ ભૂખ્યું થાયજી ! શ્વાસ લ્યો નહીં એક પળ તો, ભીતર કોણ મુંઝાય ! હરિવર૦ કાનમાં કહો કોણ બેઠું, શબ્દ સાંભળી જાયજી; ગાનારાને જ્ઞાન ન મળે, કોણ ગળામાં ગાય ! હરિવર૦ શ્વાસ રહે છે ચાલતો, કહો કોણ ઊંઘી જાયજી ! આંખ નીરખે બ્રહ્માંડ આખું, જોનારો જોયો નવ જાય. હરિવર ક્યાંથી આવ્યો ક્યાં વસ્યો ? પાછો ક્યાં ઊડીને સંતાયજી ! ‘કાગ' છેવટ સરવાળામાં, એ મુનિજન મુંઝાય. હરિવર
કબીર બીર ક્યા કરતે હૈ, ખોલ જો અપના શરીર પાંચો ઇન્દ્રીવશ કરો, તો આપ હી આપ કબીર
GG
દુલા ભાયા કાગ

Page #60

૧૭૪ (રાગ : સોરઠ ચલતી)
કે'જો દુખડાંની વાતું, જોબનિયાને કે'જો દુઃખડાંની વાતું. ધ્રુવ ડગમગ ડગલાં ડોલવા લાગ્યાં, પગલુંયે નથી ભરાતું (૨); હૈડું મારૂં રહે નંઈ હાથમાં ને, કાને નથી સંભળાતું. જોબનિયા૦ દાડમકળી જેવા દાંત ગયા ને, ભોજન નથી તો ચવાતું (૨) લાકડીને ટેકે ડગલાં માડુ હવે, આંખે નથી કૈં ભળાતું. જોબનિયા એકલો બેસું, કોઈ પાસે ન આવે, મનડું મારૂં મૂંઝાતું (૨) ડાયરા કેરી ટેવ હતી પણ, નથી કોઈ આવતું કે જાતું. જોબનિયા ‘કાગ' કે', જીવડો કરે કલ્પના, રટણ રામનું ન થાતું (૨) ખાવું ન ભાવે, નિંદરા ના'વે, ગોઠે નંઈ છોકરાંવની વાતું. જોબનિયા
૧૭૫ (રાગ : સોરઠ)
ખીલેલાં એ ઠેકાણે કરમાણાં રે, વનરાયું કેરાં ફૂલડાં રે જી.
ન મળ્યો ભગત એને, ન મળ્યો પૂજારી (૨), અમે મોહનની માળામાં નોં વીંધાણાં રે; વનરાયું કેરાં ફૂલડાં રે જી, ખીલેલાં મનડાં જીતેલા જેણે, વિખડાં જિરવિયાં (૨), એના પગની પૂજામાં નોં પોગાણાં રે; વનરાયું કેરાં ફૂલડાં રે જી. ખીલેલાં ઊગીને કપાણા શૂરા, ધર્મને ધીંગાણે (૨), એની ધખતી રાખ્યુમાં નોં રોળાણાં રે; વનરાયું કેરાં ફૂલડાં રે જી. ખીલેલાં૦ માખી મળી નહિ કોઈ, ન મળ્યો ભમરલો (૨), મધની મીઠાશું લઈ અળવાણાં રે; વનરાયું કેરાં ફૂલડાં રે જી. ખીલેલાં ‘કાગ’ કે મળ્યો નઈ એને, છેવટે અંત્તરિયો (૨), એનાં અંગડાં આગ્યુંમાં નોં બફાણાં રે; વનરાયું કેરાં ફૂલડાં રે જી, ખીલેલાં૦
ભજ રે મના
સબ ઘટમૈં તૂ સાઇયા, ખાલી દિસે નહીં કોય બલિહારી વો ઘટકી, જો ઘટ પ્રગટ હોય
૧૦૦
૧૭૬ (રાગ : સોરઠ)
ગુરૂજી મળ્યા છે જ્ઞાનવાળા રે, રૂદિયાનાં તાળાં ઊઘડયાં રે જી. અંતરમાં થયાં છે અજવાળાં રે, અંધારાં કાળાં વઈ ગયા.
સમતાની સાવરણીથી પરખોડી વાળ્યાં (૨), જામ્યાં ત્યાં કંઈક જનમોનાં જાળાં રે. રૂદિયાનાં
અંગડે આનંદ કેરાં વહે નદી-નાળાં (૨), રોમેરોમે રે રામની માળા રે. રૂદિયાનાં રંગથી રંગાણાં હવે દીસે છે રૂપાળાં (૨), ચામડાં મટી ગયાં છે આળાં રે. રૂદિયાનાં
સુરતા ભીલડીએ સળગાવી જવાળા (૨), વનડાં બળી ગયાં તૃષ્ણાવાળાં રે. રૂદિયાનાં ‘કાગ’ અહંકાર હાલ્યો ભરીને ઉચાળા (૨), ચૂંથાણા મમતાના બાંધેલ માળા રે. રૂદિયાનાં ૧૭૭ (રાગ : માંડ)
જગતમાં એક જ જન્મ્યો રે, જેણે રામને ઋણી રાખ્યાં. ધ્રુવ રામને ચોપડે થાપણ કેરાં, ભંડાર ભરીને રાખ્યાં;
ન કરી કદીયે ઉઘરાણી તેમ, સામા ચોપડાં ન રાખ્યા. જેણે માંગણા કેરાં વેણ હરખથી, કોઈને મોઢે નવ ભાંખ્યા; રામકૃપાના સુખ સંસારી, સ્વાદ ભર્યા નવ ચાખ્યા. જેણે હરિએ કંઠમાં હાર પહેરાવ્યો, મોતીડાં મોઢામાં નાખ્યાં; મોતીડાં કરડી માળા ફેંકી, તાગડા તોડી નાખ્યાં. જેણે રામનાં સઘળા કામ કર્યાં ને, બેસણાં બારણે રાખ્યાં; રાજ સત્તામાં ભડકા ભાળ્યાં, ધૂળમાં ધામાં નાખ્યાં. જેણે અંજની માતાની કૂખ ઉજાળીને નિત રખોપા રાખ્યાં; ચોકી રામની કર્દી ન છોડી, ઝાંપે ઉતારાં રાખ્યાં. જેણે ‘કાગ’ કહે બદલો ક્યારે નવ માગ્યો, પોરસ જરી નવ રાખ્યાં; જેણે બદલો લીધો એનાં, મોઢા પડી ગયાં ઝાંખા. જેણે
કબીર કુવા એક હૈ, બરતન સબ ન્યારે ભરે,
૧૦૧
પનિહારી અનેક પાની સબમેં એક
દુલા ભાયા કાગ

Page #61

મીરાંબાઈ થાવું મારે, લાજુ કેરા વાંધા; જીવવું ઝાઝું ને મનડાં વીખથી ભય રે, મારાંo ગાંધીડો થાવું પણ સાચું બોલવાનાં વાંધા; અહિંસક થાવું ને જીભે ઝેર તો ભયમારાં હંસલો થાવું પણ, દૂધ ને પાણીડાંના વાંધા; હંસ તો ન થયાં ને પોતે ‘કાગ’ રહ્યા નર્યા રે, મારાં
૧૭૮ (રાગ : શુદ્ધ સારંગ) જેનાં ચિતડાં ચડેલાં ચકડોળ રે, સમજણ એને શું કરે રેજી !
જેનાં હૈડાં માયામાં હાલકડોળ રે, ગુરૂજી એને શું કરે રેજી ! આવળ સમાણી ગંધ વહરી વરતાણી , એતો કે'વાણાં ચમાર-કુંડનાં પાણી રે;
મોથવાણી એને શું કરે રેજી ! જેના કુળ કાળી નાગ કેરા ચંદને વીંટાણાં, એનાં પંડનાં વીખ તો ન પલટાણાં રે,
સુખડ એને શું કરે રેજી ! જેના અંગ અકળાણાં જેનાં દેવતા મૂંઝાણા, જમના તેડામાં જે ઝડપાણા રે,
- ઓસડ એને શું કરે રેજી ! જેના કક્સ કરમાણાં જેનાં, કોટિ એક કાણાં , વસતરના ધાગા સૌ વખાણા રે,
સાંધનારા એને શું કરે રેજી ! જેના સ્વારથનું નાણું જેનું, સ્વારથમાં ભાણું, જેનું સ્વારથમાં મનડું મુંઝાણું રે,
ઓળખાણું એને શું કરે રેજી ! જેના ‘કાગ’ બગલો જઈ બેઠો માનસર કાંઠડે, એનું હૈડું માછલીએ હરખાણું રે,
મોતીડાં એને શું કરે રેજી ! જેના
૧૭૯ (રાગ : ચલતી) ઠામે ન ઠર્યા રે, કોઈ દી ઠામે નો ઠર્યા રે; મારાં દિલ દુબજાળાં કોઈ દી ઠામે નો ઠર્યા. ધ્રુવ સૂરજ થાવું પણ વે'લા જાગવાના વાંધા; આથમવું ગમે નઈ ને અંગમાં આળસ ભર્યા. મારાંo શિવજી થાવું પણ મારે મસાણના વાંધા; નાગથી ડર્યા ને કોઠે ઝેર નો ઝર્યા રે, મારાં રાવણ થાવું પણ મારે તપસ્યાના વાંધા; હરવી સીતા ને રણમાં રામથી ડર્યા રે, મારાંo
૧૮૦ (રાગ : માંડ) પગ મને ધોવા-દો રઘુરાય ! પ્રભુ ! મને શક પડયો મનમાંય, પગ મને ધોવા દો રઘુરાય. ધ્રુવ રામ, લક્ષ્મણ, જાનકીજી, તીર ગંગાને જાય; નાવ માંગી પાર ઊતરવા, ગુહક બોલે ગમ ખાય. પગ0 રજ તમારી કામણગારી, નાવ નારી થઈ જાય; તો અમારા રાંક જનની, આજીવિકા તૂટી જાય. પગo જોઈ ચતુરાઈ ભીલ જનની, જાનકી મલકાયજી; અભણ કેવું યાદ રાખે છે, ભણેલા ભૂલી જાય. પગo આ જગતમાં દીનદયાળુ, ગરજ કેવી ગણાય; ઊભા રાખી રામને પછી, પગ પખાળી જાય. પગ નાવમાં ભીલની બાવડી ઝાલી, તીર પહોંચ્યા રઘુરાય; પાર ઉતરી પૂછિયું, તમેં શું લેશો ઉતરાઈ ? પગo હાથ જોડીને ગુહક બોલ્યા, આપણો એક વેપાર; હું ઉતારું પાર ગંગા, આપ ઉતારો ભવપાર. પગo. લેવું દેવું કાંઈ નહિ, પ્રભુ ! આપણે ધંધા ભાઈ; ‘કાગ’ કહે પ્રભુ !ખારવાની, ખારવો ન લે ઉતરાઈ. પગo
ગગન ગરજી બરસે અમી, બાદલ ગહિર ગંભીર ચહુ દિસ દમકે દામિની, ભીજે દાસ કબીર,
૧૦૨)
પલટૂ સતગુરુ શબ્દ સુનિ દય ખુલા હૈ ગ્રંથ મગન ભઈ મેરી માઇજી, જબ સે પાયા કંથ
દુલા ભાયા કાગ
ભજ રે મના

Page #62

૧૮૧ (રાગ : સોરઠ ચલતી) મૂરખને બોધ ન લાગે રે, એને સંત ભલે સમજાવે; સંત ભલે સમજાવે રે, એને ચારે વેદ વંચાવે. ધ્રુવ ઊના વાસણને તળિયે અગ્નિ, ટાઢા જળને તપાવે; શીતળતા ગઈ આગ ઓલવવા (૨) ત્યાં પોતે તપી જાવે. મૂરખને સાપના મુખમાં સ્વાતિનાં ટીપાં, મોતીડાં ક્યાંથી થાવે ? વિષને ખેતર અમૃત વાવો (૨) મીઠપ ક્યાંથી આવે? મૂરખને૦ ત્રણ ભુવનના ઝીંકે તડાકા, ગુરૂને જ્ઞાન બતાવે; એક વારતા કોઈ કરે તો (૨) બેત્રણ સામી અડાવે. મૂરખને પ્રભુભજનમાં આડો પડે ને ગાયું પોતાનું ગાવે; ‘કાગ’ બધાંની નિંદા કરે ને (૨) સૌની આડો આવે, મૂરખને૦
૧૮૩ (રાગ : સોરઠ ચલતી). અકળ કળા ગત ન્યારી જગતમેં સંત બડે ઉપકારી; પરદુ:ખસે દુ:ખી હોત સંત, પર સુખમેં સુખ ભારી રે જી. ધ્રુવ મુખ પ્રસન્ન ઝળકત હે જાકે, નૈનનમેં ગિરધારી રે; ભક્તિ, વિવેક, જ્ઞાન, ગુણસાગર, નાગર ચતુર વિહારે રે. જગતo જાકી બાંય પરમારથ, સ્વારથ નહિ સંસારી રે; જાકે ચરણ હાય તે પાવત , ધમદિક ફ્લ ચારી રે. જગતo સુરતરૂ કામધેનુ ચિંતામણિ, ઉપમાં કહું કહારી રે; આતમરૂપ કરત એક પલમેં, કામ ક્રોધ મદ ટારી રે, જગતo આશા રહિત નિરાશા ખેલે, જાનત કોઈ અધિકારી રે; એસે સંત સેવત જન કોઈ, ‘કૃષ્ણદાસ’ બલિહારી રે. જગતo
- કૃષ્ણદાસ ૧૮૪ (રાગ : યમન-ભૂપ) લે હરિ નામકો નાવ જાકે સંત ચલાવે; ઉતારે ભવ પાર, પ્રભુજીસે જાઈ મિલાવેં. ધ્રુવ એક પલકર્ક માહીં, અનંત લખ યોજન ચાલે; સો એસી તરેહ લેઈ જાય , પેટમેં પાની ન હાલે, લે હરિ લેવત નહીં કછુ દામ, જહાજમેં જાઈ બેઠાવે; સો વૈકુંઠ ધામ કે બીચ, જહાજકું જાઈ ઝુકાવે. લે હરિ સદા હી કરો સતસંગ, ગુણ ગોવિંદકા ગાઓ; ભવસાગર તરી જાઓ, પરમપદ પ્રેમશું પાઓ. લે હરિ સદ્ગુરુ કીયા ઉપદેશ, જમકો જોર ન ચાલે; દેખાડે હાલ હુલ્લાસ , પ્રભુજી કે મનહી ભાવે. લે હરિ નિર્ભય ભયા નર સોઈ, જે ઈન જહાજમેં બેઠે; કહે ‘ કૃષ્ણદાસ ' ઉલ્હાસ, સાહિબ કેરા મહેલોમેં પેઠે. લે હરિ
- કૃષ્ણદાસ
૧૮૨ (રાગ : સોરઠ) સાંભર્યો જમનાજીનો કિનારો રે, વ્રજવાસી મુને સાંભર્યા રે,
આતમાં થયો છે ઉદાસી રે, વ્રજવાસી ભોળા સાંભર્યા રે. દ્વારકાની એડીઓમાં, અગ્નિ ભાર્યો (૨), સારો હતો ગોકુળિયાનો ગારો રે. વ્રજ કૌરવ - પાંડવ કેરા જોયા મેં સંહારો (૨), ભીતર ઉઠે છે એનો ભણકારો રે. વ્રજ ધરતી કાજે ઊડે, તાતી તલવારો (૨), પાછો નાવ્યો વાંસલડીનો વારો રે. વ્રજ સ્વાર્થી કહે છે મને પ્રભુજી પધારો (૨), ન મળે નંદરાણીનો તુંકારો, વ્રજ, વીંછી વળગ્યા છે જાણે, હીરા કેરા હારો (૨), (મારે) સજવા ચણોઠીના શણગારો રે ધ્વજ કુટુંબ થયું છે આખું, સાપ કેરો ભારો (૨), એથી કાલિંદીનો નાગ હતો બહુ સારો રે ધ્વજ ‘કાગ’ કે' વહાવી મેં તો, લોહી કેરી ધારો (૨), સંસારે દેખાણો નથી જો સુધારો રે. વ્રજ
સિર પર કફની બાંધિ કે, આસિક ક્બર ખોદાવ
પલટૂ મેરે ઘર મë, તબ કોઉ રામૈ પૌંવ || ભજ રે મના
પલટુ કા ઘર અગમ હૈ, કોઉ ન પાવૈ પાર | જે કરે બડી પિયાસ હૈ, સિર કો ધરૈ ઉતાર
(૧૫)
કૃણદાસ

Page #63

ભૂપાલી
કેશવ ઈ. સ. ૧૮૫૧ - ૧૮૯૬
૧૯૩ ૧૯૪ ૧૯૫ ૧૯૬ ૧૯૭ ૧૯૮ ૧૯૯
કેશવલાલનો જન્મ સૌરાષ્ટ્રના મોરબી ગામે વિ.સં. ૧૯૦૭ માં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ હરિરામ ભટ્ટ હતું. હરિરામ ભટ્ટને ત્રણ પુત્ર સંતાન હતા. તેમાં કેશવલાલનો ક્રમ ત્રીજો હતો. વિ.સં. ૧૯૧૮માં કેશવલાલ પોરબંદર તેમના મામાને
ત્યાં રહી સંસ્કૃતનો અભ્યાસ કર્યો. સં. ૧૯૨૬માં કેશવલાલના પ્રથમ વિવાહ મોંધીકુંવર નામે કન્યા સાથે થયા હતા. તેમના ત્રણ સંતાનો હતા. પ્રથમ પત્નીના મૃત્યુ પછી વિ.સં. ૧૯૪૫માં તેમના બીજા લગ્ન મણીકુંવર નામે કન્યા સાથે થયા હતા. કેશવલાલ “ આર્યધર્મ પ્રકાશ'ના તંત્રી રહ્યા હતા. જામનગરમાં સ્થિતિ દરમિયાન, શાસ્ત્રી શ્રી શંકરલાલના નિત્ય સત્સંગ સહવાસથી અભૂત કવિત્વશક્તિ
સ્કુરિત થઈ હતી. તેના પરિપાક રૂપ અનેક પદોની રચના થઈ. કેશવલાલના પદોમાં સ્વાનુભવનો ઉદ્ગાર અને ભાવમય વાણીનો વહેતો પ્રવાહ માત્ર છે. તેમના પદોમાં “કેશવ” તથા “કેશવલાલ'નું સંબોધન કરાયેલું છે. તેમનો સમગ્ર ભક્તિકાવ્યનો સંગ્રહ ‘કેશવકૃતિ'માં પ્રકાશિત થયો છે. શ્રી રણજિતસિંહજીએ તેમની વિદ્ધતા અને કાવ્યશક્તિ પારખી અને જામનગરના રાજકવિનું પદ સોપ્યું હતું. છેલ્લે ૪૫ વર્ષની વયે વિ.સં. ૧૯૫૨ના ફાગણ સુદિ પડવાને શુક્રવારે તેમનું અવસાન થયું.
બિલાવલ
કનક કામિનીથી નથી કોણ કટારી જાવું છે દૂર ઝાઝું રે,
જે શાંતના ગુણ ગાય એ. આશાવરી દિલ દયા જરીએ ન ધારી, સો. કાફી નથી શાંતિ ગ્રહી શકતા. ગઝલ નહિ અપમાનની પરવા, પછી શું બ્રિભાસ ના વિસારીએ રૂડા હૃદયમાંથી જૈ જૈવંતી નિર્ધનને ધન રામ, અમારે આશાગોડ પોપટ ! તન પિંજર નહિ તારું સિંદુરા, પંખીનો મેળો, ભેળો રહે કેમ ગઝલ
બળીને ખ્વાર થાવાના, બતાવે કાલિંગડા, ભક્તિ વડે વશ થાય, રમાપતિ દેશબહાર મારા હાથ પડ્યા છે હેઠા. બહાર મારી નાડ તમારે હાથે હમીર મારી લાજ તમારે હાથે, નાથ સોરઠ ચલતી લખુડી ! લખ લખ કર માં કટારી શામળિયા! સઢ તૂટ્યો રે છાયા ખમાજ સદ્ગુરુ શરણ વિના અજ્ઞાની પીલુ
સદા વિશ્વેશ વિશ્વાસે, અમારૂં દેશબહાર હઠ લઈ બેઠા છો હરિરાય હોરી
હરિ ! હું દાસ તમારો , કરૂણાકર કાન્હડા અમે તો આજ તમારા બે હિંદોલ
અમારા દિલ તણી વાતો બાગેશ્રી દીનાનાથ દયાળ નટવર આહિર ભૈરવ પ્રભુનામ સુધારસ પી લે શુદ્ધ સારંગ પીડા એક પેટની મોટી હિંદોલ
બનેલા સ્વાર્થના બંદા ન કાફી
વિચારી ચાલ સખા તું
પલટુ શબ્દ કે સુનત હી ઘૂંઘટ ડારા ખોલા
મેરે તન મન લગ ગઈ, પિય કી મીઠી બોલ. ભજ રે મના
(૧૦૬
અનુભવ ચિંતામનિ રતન, અનુભવ હૈ રસકૂપ અનુભવ મારગ મૌખકો, અનુભવ મોખ સ્વરૂપ |
૧૦)
કેશવ

Page #64

૧૮૫ (રાગ : બિલાવલ)
કનક કામિનીથી નથી કોણ મોહ્યા ? દેવ દાનવ માનવ જોયા. ધ્રુવ વિદ્યા વિનય વિવેક ભરેલા, ભવસાગરમાં ભોંયા; કાંચનને કામિનીને કાજે, રણ વડે જઈ રોયા. કનક રાતદિવસ જપતપથી જેણે, અંતરના મળ ધોયા; એવા એ અંજાઈ જઈને, લોક અલૌકિક ખોયા. નક રાગી વૈરાગી ને એણે, ઠોકર મારી હોયા; દર્શનથી લલચાવી બહુને, પાપ પંથમાં પ્રોયા. કનક ‘કેશવ’ હરિની કેવી માયા, બળિયાને પણ બોયા;
ગુણવાનોના ઉત્તમ ગુણને, પલમાં પ્રાણ વગોયા. કનક
૧૮૬ (રાગ : કટારી)
જાવું છે દૂર ઝાઝુરે; ગાડું અહીં ગુંચી ગયું; પરમેશ્વર પાર ઉતારો રે, અધવચ આ શું થયું ? ધ્રુવ
હાંકનાર હરજુડ બન્યોને, બેલ રહ્યા નહિ હાથ, ચૂક્યા દિશ જાવાની ચમકી, રઝળ્યો સઘળો સાથ; કોણ કહો અટકાવેરે ! આખર આવી રહ્યું. જાવું હાય ભયાનક જંગલ મોટું, ભારે પંક ભરેલ, વાઘ વરૂને વાનર ઝાઝા, એમાં કંઈક મરેલ; ચોગમ ચોર ફરે છે રે, કાંઈ નહિં જાય કહ્યું. જાવુંo
રાત રહી અંધારી ભારે, કંટક ભાંગે પાય, વરસે મેઘ વીજળી ચમકે, થરથર કંપે કાય; ભૂતાવળને ભડકે રે, હડબડ થાય હૈયું. જાવું
ભજ રે મના
જબ જાન્યો નિજ રૂપકો, તબ જાન્યો સબ લોક નહિ જાન્યો નિજ રૂપો, સબ જાન્યો સો ફોક
૧૦૮
ગારામાં ગુંચ્યા બે પૈડાં તૂટ્યાં જોતર રાશ, બેલ કડેડી હેઠા બેઠા, કોટિ કરાવે કાશ; આમાંથી ઉગરવારે, કરવું હવે કામ કર્યું ? જાવું ગાડુ ગુંચે હું ગુંચાયો, કોય સહાય ન પાસ, વિશ્વેશ્વર વગદાં વીણીને, નટવર થાઉં નિરાશ; કેશવ હરિ શું સૂતારે ? પ્રભુપદ જાય વહ્યું. જાવું૰
૧૮૭ (રાગ : ભૂપાલી)
જે શાન્તના ગુણ ગાય એ દવ પ્રકટ કરતા દ્રોહનો; સમજુથી ના સમજાય એ, મહિમા અજબ છે મોહનો !! ધ્રુવ વિષ તુલ્ય વિષયોને, વિબુધ બની વર્ણવે વિસ્તારથી; પોતે વિષય વિષ ખાય એ, મહિમા અજબ છે મોહનો. જે કંટાળી વિશ્વ વિટંબનાથી, વિરક્ત બની બેઠા છતાં; લક્ષ્મીમહિં લલચાય એ, મહિમા અજબ છે મોહનો. જે
જે અમલથી દુ:ખની દશા, દેખે સગી આંખે છતાં; લેવા અમલ અથડાય એ, મહિમા અજબ છે મોહનો. જે નિષ્પટીનો છે નાથ, એમ કહે પરંતુ આપના; ઉરમાં કપટ ઉભરાય એ, મહિમા અજબ છે મોહનો. જે નિજના મહદ દોષો ન નિરખે, અવરના અવગુણ અણું; ડુંગર સમા દેખાય એ, મહિમા અજબ છે મોહનો. જે ‘કેશવ' પ્રહારો શબ્દના કહે, અવરને પણ આપી; જરીએ સહી ન શકાય એ, મહિમા અજબ છે મોહનો. જે
સ્મરણસિદ્ધ યું કરો, જ્યું સુરભી સુત માંહી કહે કબીર ચારો ચરી, બિસરે કબહું નાહી. ૧૦૯
કેશવ

Page #65

૧૮૮ (રાગ : આશાવરી) દિલ દયા જરીએ ન ધારી, સો સો ઉંદરને સંહારી; શક્તિહીન બની બિલાડી, બેઠી તપ કરવા. ધ્રુવ શક્તિ હતી ત્યાં સુધી ન રાખી પાપની પરવા; જોર હતું ત્યાં લગી જાતી, ફાવે તેમ વા. બિલાડી કાળાં ધોળાં કૈક કરિયાં, લક્ષ્મીને વરવા; મૂર્ખને નવરાશ મળી નહિ, શ્રી પતિ સ્મરવા બિલાડી હયા ફૂટે હામ ધારી, પૂરમાં પડવા; બુડવા સમયેજ શોધ્યું, તુંબડું તરવા. બિલાડી શઠ લાગીયો અધિકાર લહી, હિત પારકું હરવા; અમલ ઉતરતાં અભાગી, મંડ્યો થર થરવા. બિલાડીઓ કર્યો નાંહિ પ્રયત્ન કદિ, પગ ધર્મ પથ ધરવા; વિષય વિષનું પાન કરીયું, મોત વિણ મરવા, બિલાડી મળી ન સદ મદન મદમાં , ભક્તિ જળ ભરવી; કરણીનાં ફળ જોઈ લાગ્યાં, નેણે નીર ઝરવા. બિલાડી એક રંગ સદાય રાખો, નિત્ય રહી નરવા ; ગાઓ “કેશવ’ શ્યામના ગુણ, ગર્વ તજી ગરવા. બિલાડી
નથી ઊંચું નિરખી શક્તા, નથી પ્રીતિ પરખી શક્તા; નથી હૈયે હરખી શક્તા, પ્રવૃત્તિમાં પડેલાઓ. નથી. નથી સ્ત્રીના થઈ શક્તા, નથી ઉત્તર દઈ શક્તા; નથી ક્યાંયે જઈ શક્તા, પ્રવૃત્તિમાં પડેલાઓ. નથી. ન મિત્રોને મળી શક્તા, નથી ભજને ભળી શકતા; નથી કષ્ટો કળી શક્તા, પ્રવૃત્તિમાં પડેલાઓ. નથી) નથી સુખ મેળવી શક્તા, ન સુતને કેળવી શકતા; નથી સ્નેહે દ્રવી શકતા, પ્રવૃત્તિમાં પડેલાઓ, નથી ભલે ભેગું કરી શકતા, ન ‘કેશવ’ વાપરી શક્તા; નિરાંતે ના મરી શક્તા, પ્રવૃત્તિમાં પડેલાઓ. નથી.
૧૯૦ (રાગ ૪ ગઝલ) નહિ અપમાનની પરવા, પછી શું માનની પરવી; નહિ જો જાનની પરવી, પછી શું ખાનની પરવી. ધ્રુવ ન આશા હોય અંતરમાં, કદી કોડી કમાવાની; હૃદયમાં રાખવી શાને પછી ધનવાનની પરવા, નહિo મરીને પિંડ લેવાની, ન હોયે વાસના નિશ્ચ; પછી શિદ રાખવી શાણા, સુખદ સંતાનની પરવા. નહિo ભળ્યું મન બ્રહામાં ભાવે, તજી ‘મમ' આપની મેળે; બન્યાં પોથાં બધાં થોથાં, પછી શું જ્ઞાનની પરવા. નહિ ન લીધો ભાગ સુખ દુઃખમાં, સંબંધી કે સગાઓમાં; શ્મશાને જઈ ન રોયા તો, પછી શું સ્નાનની પરવા. નહિ વડા વિદ્વાનને દાબે, દબાયા ના દબાવાના; પછી શિદ રાખીએ “કેશવ’ નિપટ નાદાનની પરવા. નહિ
૧૮૯ (રાગ : કાફી) નથી શાંતિ ગ્રહી શકતા, પ્રવૃત્તિમાં પડેલાઓ; નથી સ્થિરતા લહી શક્તા, ચપલ ચક્રે ચડેલાઓ. ધ્રુવ નથી રંગે રમી શક્તા, નથી કોને નમી શક્તા; નથી પૂરૂં જમી શકતા, પ્રવૃત્તિમાં પડેલાઓ. નથી.
| બીર હદકા ગુરુ મિલે, બેહદકા ગુરુ નાહી
| બેહદ આપૈ ઉપજે, અનુભવસે ઘટ માંહી | ભજ રે મના
ભોર ભયે ગુરુ જ્ઞાનસૂ, મિટી નીંદ અજ્ઞાન || જૈન અવિધા મિટિ ગઈ, પ્રગટ્યો અનુભવ ભાન |
કેશવ

Page #66

૧૯૧ (રાગ : બિભાસ) ના વિચારીએ રૂડા હૃદયમાંથી રામ,
ધ્રુવ હરતાં જઈએ , તાં જઈએ, કરીએ ઘરનું કામ; હરિગુણ ગાતાં જીભલડી ! તુંને શું બેસે છે દામ? ના, પગ આપ્યો તીરથ કરવી, હાથ સેવા કરવી શ્યામ; નયન આપ્યાં પ્રભુ નીરખવા, કીર્તન સાંભળવા કાન, ના તુને વારૂં જીભલડી, તું મેલ્યને આળપંપાળ; એક દિન એવો આવશે, જેમ માતા વછોડે બાળ. ના માનવનો અવતાર ી ી નહિ મળે મન માન; આવ્યો તેવા ચાલતા થાશો, મૂકી માન - ગુમાન. ના ‘કેશવ' કહે સાંભળ પ્રાણી, કહેવું મારું માન; અડધે વચન આપ્યું છે, ગજ-ગુણિકાને વૈમાન. ના
૧૯૩ (રાગ : આશાગોડી) પોપટ !તન પિંજર નહિ તારૂં, અંતે ઉડી જવું પરબારૂં. ધ્રુવ છે પરનું પણ પરિચયથી તું, માની બેઠો મારૂં;
ક્યાંનો તું ! ક્યાંનું એ પિંજર !તે સમજે તો સારું. પોપટo માંસ રૂધિરમય અતિ દુર્ગધિ, નરક સમાન નઠારું; તું તેને કાંચનમય માને, આવડું શું અંધારું. પોપટo બીજાં જોયાં એવું આ પણ, નામે કેવળ ન્યારું; સર્વ પ્રકારે સાચવતો પણ, પલમાં છે પડનારું. પોપટo સારાસાર વિચાર કરે તો, ભવસાગરનું બારું; ‘કેશવ’ હરિ કારીગર તેનો, સમય સમય સંભારું. પોપટo
૧૯૨ (રાગ : જૈજૈવંતી) નિર્ધનનું ધન રામ, અમારે નિર્ધનનું ધન રામ; એ ધરણીધર ધામ ધરાધન , એજ કુશળ શુભ કામ, ધ્રુવ સુત દારા સંપત પણ એ છે, અખિલેશ્વર અભિરામ; યૌવન યશ બળ બુદ્ધિ સઘળું, એ નટવર નિષ્કામ. અમારેo જરીયન કનક જવાહર સુંદર, એ નરહરિનું નામ;
ધ્યાન દાન જપ તપ શુભ સાધન, અનુપમ અમર વિરામ. અમારેo વિદ્યા વિનય વિચાર ચતુરતા, સુખદાયક એ શ્યામ; જન્મ અને જીવિત જગદીશ્વર, એ દૈવત એ દામ, અમારે અવર કશાની ગરજ ન મારે, થાય ભલે વિધિવામ; સીતાકાંત કૃપાધન ‘કેશવ’ રઘુકુળ તિલક લલામ. અમારે
૧૯૪ (રાગ : સિંદુરા) પંખીનો મેળો, ભેળો રહે કેમ કરી, ભાઈ ! કોઈ ક્યાંથ, કોઈ ક્યાંથી, આવે તેમ તણાઈ, ભાઈ ! ધ્રુવ તૂટે સાથ સર્વનો જ્યારે, “ખરચી’ જાય ખવાઈ ! કોણ સદૈવ રહે છે સાથે ? પ્યારામાં પથરાઈ, ભાઈ ! ભેળો ધીરે રહી એ દોરી ખેંચે, કૂડો કાળ-કસાઈ; જુદું જુદું સૌને જાવું, ઘાટ વિના ઘસડાઈ, ભાઈ ! ભેળો કોનાં સુત-દારા ને સેવક, કોનાં બાંધવ, ભાઈ ! જૂઠી માયા, જૂઠી કાયા, જૂઠી સર્વ સગાઈ, ભાઈ ! ભેળો સ્નેહ અને સંબંધ રડાવે, અંતરમાં અથડાઈ;, શોક તજ, શાન્ત રહો, શાણા !“કેશવ’ હરિગુણ ગાઈ. ભેળો
સબ કુછ હય ચે એકમેં, ડાર, પાત, ફલ, ફૂલ કબીર પીછે કહા રહ્યા, જિસને પાયા મૂલ
૧૧૨
અવિચલ જ્ઞાન પ્રકાશનૈ, ગુણ અનંત કી ખાન ધ્યાન ધરે સો પાઈએ, પરમ સિદ્ધ ભગવાન
ભજ રે મના
(૧૧૩)
કેશવ

Page #67

૧૯૫ (રાગ : ગઝલ) બળીને ખ્વાર થાવાના, બતાવે જ્ઞાન એ બીડી; કુંકે નિ:સાર થાવાના, બતાવે જ્ઞાન એ બીડી. ધ્રુવ ગુમાવી ગાંઠની મુડી, જવાના ધૂમ સમ ઉડી; ભુંડા આચાર થાવાના , બતાવે જ્ઞાન એ બીડી. બળીનેo પ્રથમ મુખ ઉપરે ચડશો, પછી કચરા મહીં પડશો; ઠરીને ઠાર થાવાના, બતાવે જ્ઞાન એ બીડી. બળીનેo ઉઠેલા જોઈ અંગારા , શિથિલ બનશે ગુણો સારા; નિરસ નાદાર થાવાના, બતાવે જ્ઞાન એ બીડી, બળીનેo રૂડા “કેશવ’ નથી રણકો, હૃદય જળતાં નથી હલકા; ખલકમાં ક્ષાર થાવાના, બતાવે જ્ઞાન એ બીડી, બળીને૦
૧૯૭ (રાગ : દેશ બહાર) મારા હાથ પડયા છે, હેઠા હરિ હું શું કરું રે ? શરણે આવ્યો છું, કરૂણાકર કરશો તે ખરું રે. ધ્રુવ ક્યાં સંતાણા કુશળ કરાણી? તરણી નટવર જાય તણાણી;
ભાઠે હાય ભરાણી , કઈ રીતે તરું રે ? મારા થતું હશે શું સમજણ ન પડે, ગોતું પણ માર્ગ ન જડે;
ભવસાગરનો દુ:ખવડે હૃદયે ડરૂં રે. મારા ધરણીધર શું ધાર્યું મારું, રટન કરૂં છું નિત્ય તમારૂં;
આવડું શું અંધારૂ, મરણ વિના મરૂં રે. મારા સાધન સર્વ ગયાં છે ખૂટી, કપટી કાળે માર્યો કૂટી;
બગડ્યાની નહીં બૂટી, ઠાકર ક્યાં ઠરૂં રે ? મારા અતિ તાપથી તપી રહ્યો છું, બાપ્ત કંઠથી અંધ થયો છું;
ભૂલી ભાને ગયો છું, ધીરજ શું ધરૂં રે ? મારા અદ્ભુત માયા નાથ તમારી , મન-વાણી નહિં પહોંચે મારી;
કેશવ’ હરિ હારી, રુકેલ થઈ ફરૂ રે. મારા
૧૯૮ (રાગ : બહાર) મારી નાડ તમારે હાથે , હરિ સંભાળજો રે; મુઝને પોતાનો જાણીને, પ્રભુપદ પાળજો રે. ધ્રુવ પથ્યાપથ્ય નથી સમજાતું, દુ:ખ સદૈવ રહે ઊભરાતું; મને હશે શું થાતું ! નાથ નિહાળજો રે. મારી અનાદિ આપ વૈધ છો સાચા, કોઈ ઉપાય વિષે નહિ કાચા; દિવસ રહ્યા છે ટાંચા, વેળા વાળજો રે. મારી વિશ્વેશ્વર શું હજી વિચારો ! બાજી હાથ છતાં કાં હારો ? મહા મૂંઝારો મારો નટવર, ટાળજો રે, મારી ‘કેશવ’ હરિ મારૂં શું થાશે ! ઘાણ વળ્યો શું ગઢ ઘેરાશે ? લાજ તમારી જાશે, ભૂધર ભાળજો રે, મારી
૧૯૬ (રાગ : કાલિંગડા) ભક્તિ વડે વશ થાય, રમાપતિ ભક્તિ વડે વશ થાય. ધ્રુવ જો ઈશ્વર વશ થાય નહિ તો, જન્મ મરણ નહિ જાય; ભક્તિ પરમ સુખનું શુભ સાધન, સફળ કરે છે કાય. ભક્તિ ભક્તિ વડે ભગવાન સદા વશ, નિગમાગમ પણ ગાય; બળિયાના બળરૂપ દયાધન, નિર્બળ થઈ બંધાય. ભક્તિo સંક્ટ સેવક પર આવે તો, ત્યાં ધરણીધર ધાય; ભક્તાધીન દયાનિધિ ભૂધર, ભક્તિ વિના ન પમાય. ભક્તિo ભક્તિ વિના વ્રત જપ તપ આદિક, અફળ અનેક ઉપાય; ધન યોવન બળ બુદ્ધિ ચતુરતા, નિર્બળ તે સમુદાય. ભક્તિo રંગ રૂપ કુલ જાતિ વિશેષે, ન કરે કોઈ સહાય; “કેશવ’ હરિની ભક્તિ તણાં ગુણ, એક મુખે ન ગવાય. ભક્તિ
પઢને કી હદ સમજ હૈ, સમજણ કી હદ જ્ઞાન
જ્ઞાન કી હદ હરિ આપ હૈ, યદ સિદ્ધાંત ઉર આના ભજ રે મના
૧૧૪)
બસત કહાં, ટૂંઢે કહાં, કિસ બિધ આવે હાથ, કબીર તબહી પાઈએ, જબ ભેદી મિલે સાથ.
(૧૧૫
કેશવ

Page #68

૧૯૯ (રાગ : હમીર)
મારી લાજ તમારે હાથે, નાથ નિભાવજો રે; દીનાનાથ દયાળ દયા અદ્ભુત દર્શાવો રે. ધ્રુવ સંકટથી સોસાઉં મુરારિ, લેજો અંતર્યામી ઉગારી; હવે ગયો છું હારી, બાપ બચાવો
રે. મારી
કર્મ કઠણ માઠા ગ્રહ બેઠા, હાથ પડ્યા છે હમણાં હેઠા; પરમેશ્વર ક્યાં પેઠા ? પણ પરખાવજો રે. મારી અહિત અને હિતમાં અણસમજુ, કૃત્યા કૃત્ય વિશે શું સમજું? ભજું તજું શું ? માધવ માર્ગ બતાવજો રે. મારી કેશવ હરિ હેતે સંભારૂ, પ્રભુ પદ હોય હજી જો પ્યારૂ, મંગળ કરવા મારૂં, અંગદ આવજો
રે. મારી
૨૦૦ (રાગ : સોરઠ ચલતી)
લખુડી ! લખ લખ કર મા, ભજ ભાવે ભગવાન. ધ્રુવ ઠીક આવી છે તક આ તુંને, મેલ સલૂણી ! માન; વિવિધ વિષયનાં વર્ણન વખતે, ભૂલ ન ભાળી ભાન. ભજ
નવ બોલ્યામાં નવ ગુણ છે, તું કેમ ન સમજે સાન; ષટરસ ભોજન, વિષય વિસારી, કર હરિરસનું પાન. ભજ અવસર જાય અરે આ અમો, એ જ ખરેખર જાન; પરનિંદા પિશુનાઈ પરહરી, લે તરવાનું તાન. ભજ ફૂડ, કપટ, છલ, ભેદ, ભરેલી આખર નરક નિદાન; વિનય - વિવેક ભરેલાં વચનો, છે પિયૂષ સમાન. ભજ ગુણ સાગર નટવરનું નિશદિન, ગુણિયલ કરજે ગાન; સારૂં - નરસું સર્વ સુર્ણ છે, ‘કેશવ' હરિના કાન. ભજ
ભજ રે મના
દેખો સબમેં રામ હૈ, એક હી રસ ભરપૂર જેહી વૃક્ષસે સબ બના, ચિન્ની સક્કર ઔર ગુડ
૧૧૬
૨૦૧ (રાગ : કટારી)
શામળિયા ! સઢ તૂટ્યો રે, હોડી હવે હાલે નહિ;
આ ભવસાગર કેરા રે, ઝપાટા હવે ઝાલે નહિ. ધ્રુવ ભરદરિયામાં હાલકહુલક થાય,
ભવસાગરના
નીરમ ન મળે નાથ વધારે પવને પાછી જાય;
દામણ ક્યાંથી દઈએ રે ? કૂવાથંભ ક્યાં છે અહીં ? શામળિયા૦
ભાર ભર્યો છે નાથ વધારે, પાણી પેસે માંય, હાય હલેસાં કામ ન લાગે, અન્ય ન કાંઈ ઉપાય; હોકાની હોશિયારી રે, હરિ હવે જાતી રહી. શામળિયા
નાવિક મૂર્ખ નમાલો માધવ, અધિક કરાવે કાશ, સહાયકારક સખા હતો જે, તે પણ પામ્યો નાશ; મારી કર્મકહાણી રે, હરિ, નહિ જાય કહી. શામળિયા
આ ઘનઘોર ઘટા ચડી આવી, તેમાં છે તોફાન; ઉપર આભ તળે છે પાણી, ભૂલો ભૂધર ભાન; દામોદર ડૂબું છું રે, સંકટ સર્વે સહી સહી. શામળિયા વીજળીઓના થાય કડાકા, અતિ અંધારી રાત, સુકાન કામ કરે નહિ કાંઈ, હવે હરિ! ઝાલો હાથ;
વાર કરે શું વળશે રે, અધવચ આમ અહીં ? શામળિયા શરણાગત પાલક છો ત્યારે, ચિંતા શાને હોય? જગજીવન! જાણું છું સઘળું, ધીરજ ન રહે તોય; ‘કેશવ' ક્યાં સંતાણા રે ? અવસર જાય વહી. શામળિયા
દેહકે અધ્યાસસો મિટાત નિજ દાહહું કે, શત્રુ અરુ મિત્ર નાહીં નાહીં મેરા તેરા હૈ, આતમાકિ ગતિ સાધી ઔર ન ઉપાધિ કછું, સુખહું કે વારિધિર્મે કિયા નિત ડેરા હૈ; સિદ્ધિ રહે હાથ જોર દેખત ન તાકી ઓર, કામ ક્રોધ લોભ મોહ મૂરતે ઉખેરા હૈ, કહત હૈ બ્રહ્માનંદ કાય મન બાનિ કરી, ઐસે ગુરુ રાજકું પ્રણામ કોટિ મેરા હૈ.
હમ વાસી વહાં દેશ કે, જહાં જાત બરન કુલ નાહિ શબ્દ મિલાવા હો રહા, દેહ મિલાવા નાહી
૧૧૦
કેશવ

Page #69

૨૦૨ (રાગ : છાયા ખમાજ)
સદ્ગુરૂ શરણ વિના, અજ્ઞાન તિમિર ટળશે નહિ રે; જન્મમરણ દેનારૂં બીજ, ખરૂં બળશે નહિ રે. ધ્રુવ પ્રેમામૃત વચનપાન વિના, સાચા ખોટાના ભાન વિના; ગાંઠ હૃદયની જ્ઞાન વિના, ગળશે નહિ રે. સદ્ગુરૂ૦ શાસ્ત્ર પુરાણ સદા સંભારે, તન મન ઈન્દ્રિય તત્પર વારે; વગર વિચારે વળ મા, સુખ રળશે નહિ રે. સદ્ગુરૂ૦
તત્ત્વ નથી મારા તારામાં, સુજ્ઞ સમજ નરસા સારામાં; સેવક સુત દારામાં, દિન વળશે નહિ રે. સદ્ગુરૂ૦
‘કેશવ’ હરિની કરતાં સેવા, પરમાનંદ બતાવે તેવા; શોધ વિના સજ્જન એવા, મળશે નહિ રે. સદ્ગુરૂ
૨૦૩ (રાગ : પીલુ)
સદા વિશ્વેશ વિશ્વાસ, અમારૂં વ્હાણ ચાલે છે; અખંડાનંદમાં મનડું, અમારૂં રોજ મ્હાલે છે. ધ્રુવ કરે નહિં કોઈ જઈ ક્યારા, ન સીંચે વારિની ધારા; છતાંયે હાડના વૃક્ષો ફળીને ખૂબ ફાલે છે. સદા૦
કરે શ્રમ કૈક તન તોડી, બને છે દીન કર જોડી; છતાં એ કર્મ વિણ કોડી, કહો ના કોણ આલે છે ? સદા૦
રહે વિંટાઈ તરૂવરને, પ્રસારે ના કદી કરને; છતાં આહાર અજગરને, પૂરેલો એ કૃપાલે છે. સદા૦ લગની એ શ્યામથી લાગે, તો ‘ કેશવ ’ ભૂખ સહુ ભાંગે; હજારો હાથ વાળાની ઝપટને કોણ ઝાલે છે. સદા
ભજ રે મના
સાહેબ કે ઘરકી કરી, મૈંને ખૂબ તપાસ અજ્ઞાની સે દૂર હૈ, પ્રભુ જ્ઞાની જનકે પાસ
૧૧૮
૨૦૪ (રાગ : દેશ બહાર)
હઠ લઈ બેઠા છો હરિરાય, હવે હદ થાય છે રે; જગદીશ્વરજી જન્મ જડેલો, નિષ્ફળ જાય છે રે. ધ્રુવ શો અપરાધ થયો છે સ્વામી ? પૂછું છું પ્રણયે શિરનામી; અંતર્યામી, અતિ અંતર ઉભરાય છે રે. હ
છે ભગવાન મને ભય ભારે, આપ વિના નહિ કોઈ ઉગારે; આ સંસારે, હાણ તણાય છે રે. હ
અધવચ
ઘણા ઘણાની વારે ધાયા, સેવકને ટાણે સંતાયા; માધવ ન કરો માયા, નયન ભરાય છે રે. હઠ
'કેશવ' હરિ બહુ કઠણ ન થાશો, નિર્દય થઈને દૂર ન જાશો; પ્રિય કરૂણામૃત પાશો, જીવન જાય છે રે. હઠ
૨૦૫ (રાગ : હોરી)
હરિ ! હું દાસ તમારો, કરુણાકર કેમ વિસારો ? ધ્રુવ સર્વાન્તર થઈ ક્યાં સંતાયા ? આપ વિના નથી આરો;
ભયકારક આ ભવસાગરમાં, બહુ અથડાઉ બિચારો, કેમેય ન દેખું કિનારો. હરિ ઉત્તમ નૌકા નરતન પામ્યો, પણ નાવિક નહિ સારો; શી રીતે પ્રભુ પાર પમાશે ? હરકત થાય હજારો, એમાં અપરાધ ન મારો. હરિ તાર્યો જેમ તમે ગજપતિને, તેમ મને પણ તારો; આશા તૃષ્ણા મમતા મગરે, પડ્યો છે પરબારો, પેખો પણ કાં ન પધારો ? હરિ
લાગ્યો છે વડવાનલ યોગમ, હે ઠાકર ! ઝટ ઠારો; શરણાગત પાલક પણ રાખી, કેશવ હરિ કર ધારો, મેલી વિપરીત વિચારો. હરિવ
શુદ્ધ બુદ્ધ ચૈતન્યઘન, સ્વયં જ્યોતિ સુખધામ બીજું કહિયે કેટલું, કર વિચાર તો પામ
૧૧૯.
કેશવ

Page #70

૨૦૬ (રાગ : કીડા) અમે તો આજ તમારા બે દિનના મહેમાન; સદ્ઘ કરો આ સહજ સમાગમ, સુખનું એ જ નિદાન. ધ્રુવ આવ્યા તેમ જઈશું તે રીતે, સર્વે એક સમાન ; પાછા કોઈ દિને નહિ મળીએ , ક્યાં કરશો સન્માન? અમે સાચવજો સંબંધ પરસ્પર, ધર્મે રાખી ધ્યાન; સંપી સદ્ગુણ લેજો-દેજો , દૂર કરી અભિમાન, અમેo લેશ નથી અમને અંતરમાં, માન અને અપમાન; હોય કશી કડવાશ અમારી , તો પ્રિય કરજો પાન, અમે ‘કેશવ’ હરિએ કરૂણા કીધી, નભવો ભૂલી ભાન; તત્તે તાન રહે છે તેને, થાય નહિ નુકસાન, અમે
૨૦૮ (રાગ : બાગેશ્રી) દીનાનાથ દયાળુ નટવર; હાથ મારો મૂકશો મા, હાથ મારો મૂકશો મા. ધ્રુવ આ મહા ભવસાગરે, ભગવાન હું ભૂલો પડ્યો છું, ચૌદ લોક નિવાસ ચપલાકાત્ત, આ તક ચૂકશો મા. દીના ઓથ ઈશ્વર આપની, સાધન વિષે સમજું નહિ હું; પ્રાણપાલક ! પોત જોઈ, શંખ આખર ફેંકશો મા. દીના માત તાત સગાં સહોદર, જે કહું તે આપ મારે; હે કૃપામૃતના સરોવર ! દાસ સારુ સૂકશો મા. દીના શરણ ‘કેશવલાલ ’નું છે, ચરણ હે હરિરામ તારું ! અખિલ નાયક ! આ સમય ખોટે મસે પણ ખૂટશો મા. દીના
૨૦૭ (રાગ : હિદોલ) અમારા દિલ તણી વાતો અમારા હોય તે જાણે; અગર જે હોય પાગલ તે પીછાણે કે પ્રભુ જાણે. ધ્રુવ દિવાના કે કહો પાગલ નથી તેની કશી પરવી; અમારા જીગરના જખમો, અમારા હોય તે જાણે. અમારા અમોને જે હરે પાયુ, અમોએ તે પ્રીતે પીધું; રહી છે પ્રેમની મસ્તી, ન પીનારા નહિ જાણે. અમારા કહો ચક્ર કહો પાગલ, દિવાના કે કહો વાયલ; અમારા હૃદયના પલટા , અમારા હોય તે જાણે. અમારા થવું જો હોય પાગલ તો, અમારા મંડળે આવો; હરિહર ઓમ મંત્રોને, દિવાના હોય તે જાણે. અમારા
૨૦૯ (રાગ : આહિરભૈરવ) પ્રભુનામ સુધારસ પી લે , મને શું બેઠું મુખ ઢીલે. ધ્રુવ નામ સુધારસની શીતળતા, તનના તાપ હરી લે; શાન્તપણું આપે સર્વાગે, દુ:ખ રહે નહિ ડીલે. પ્રભુo નૌતમ નામ નક્કી કરવાનું, કરમાં એ જ કરી લે; ભર્યકારક ભવસાગર ભાવે, અંતર તરત તરી લે. પ્રભુo ધરવાનું શુભ ધ્યાન હૃદયમાં , નિર્મળતાથી ધરી લે; અંતરનું બળતું બુઝવવા, શમ-રસ-ભાવ ભરી લે. પ્રભુ ઠરવાનું ઠામ અપૂરવ, તે માંહે જ ઠરી લે; ક્ષણ ક્ષણ રસ બિન્દુ પ્રગટાવી, અંતરદેવ ભજી લે. પ્રભુત્વ કર જપ તપ કે યોગ સમાધિ, બેશ જઈને બીલે; કેશવે કોઈ ને એને તોલે, કહ્યું હું તેજ કરી લે. પ્રભુત્વ
આત્મભ્રાન્તિ સમ રોગ નહી, સગુરુ વૈધ સુજાણ | ગુરુ આજ્ઞા સમ પથ્થ નહી, ઔષધ વિચાર ધ્યાન
આ વાતો છે અટપટી, ચટપટ સમજે ન કોઈ મનની જે ખટપટ મટે, તો ઝટપટ દર્શન હોય
ભજ રે મના
કેશવ

Page #71

૨૧૦ (રાગ : શુદ્ધ સારંગ)
પીડા એક પેટની મોટી, કરાવે છે કષ્ટ એ કોટિ. ધ્રુવ સાગર સરિતા તેમ સરોવર, ભર ચોમાસે ભરાય; ભરીએ તોપણ ઠાલું ને ઠાલું, ગજબ પેટ ગણાય. પીડા પેટને કારણ સાંભળી રહે છે, કડવાં વચન કાન, સરખાં ગણવાં પેટને કારણ, માન અને અપમાન. પીડા જવું પડે છે પેટને કારણ, દેશ તજી પરદેશ; પેટને કારણ ધરવા પડે, વખત મુજબ વેશ. પીડા૦ પાળવો પડે પેટને કારણ, શેઠના કુળનો સોગ; પેટને કારણ પ્રાણપ્રિયાનો, વેઠવો પડે વિયોગ. પીડા૦ ઝાઝું ભર્યું વરે જાય ઝલાઈ, થોડું ભર્યું રહે ભૂખ; ખાલી રાખ્યાથી થાય ખરાબી, દરેક વાતે દુ:ખ. પીડા માતા-પિતા સુત-ભગિની ભ્રાતા, કે સુખદાતા શેઠ; ‘કેશવ' વહાલા કૈંક હોય પણ, પ્રથમ વહાલું પેટ. પીડા૦
૨૧૧ (રાગ : હીંદોલ)
બનેલા સ્વાર્થના બંદા, ન પરમાથૂ કરી જાણે;
બુભુક્ષિત પેટ પોતાનું, ભલી રીતે ભરી જાણે. ધ્રુવ હરાવ્યાં હોય નહિ જેણે, કદી પણ કષ્ટ પોતાનાં; બીજાની હાનીઓ ક્યાંથી, બિચારા એ હરી જાણે. બનેલા૦
ન તા હોય કોઈને, ન હોયે સંગ તારૂનો; ભયંકર આ ભવાબ્ધિ એ, કો ક્યાંથી તરી જાણે! બનેલા૦
ન હાર્યા હોય કોઈનાં, હૃદય સારી સ્થિતિ પામી; શઠો વિપરીત સમયે એ, કહો ક્યાંથી ઠરી જાણે! બનેલા
ભજ રે મના
જગ માયાનું પૂર છે, જીવ સહુ ડૂબી જાય સંત સમાગમ જો કરે, તો સર્વેથી તરાય
૧૨૨
વિધુર રહીને વિતાવે જે, જીવન સન્નારી સુમતિથી; કુટિલ એ કીર્તિ કામીનીને, કહો ક્યાંથી વરી જાણે! બનેલા૦ ન હોયે બાપદાદાનાં, ચારિત્રોનું સ્મરણ જેને; જગતના તાતને 'કેશવ' શી રીતે એ સ્મરી જાણે. બનેલા
૨૧૨ (રાગ : કાફી)
વિચારી ચાલ સખા તું યૌવનના દિન ચાર. ધ્રુવ આજ થયું તે થયું સમજજે, આગળ કેવી ઉધાર; કામ ક્રોધ ભયના સ્થળ ભાંગી, મદ મત્સરને માર. વિચારી
સ્વાન સમાન તથા વિષ સરખાં, વિષય સુખોને વિસાર; નીતિ નિયમથી ચાલ નિરંતર, જાગ્યા ત્યાંથી સવાર. વિચારી૦
ધન જન યોવનને સંપતનો, ગર્વ ન રાખ ગમાર, અચલ નથી અવની પર કોઈ, વાત વિવેકે વિચાર. વિચારી
(રાગ : ભૈરવી) પિંગળ
કૃપાળુ કૃપા દ્રષ્ટિ આપે કરીને, હતું ખૂબ અજ્ઞાન લીધું હરીને; ગ્રહી બાંવડી કાઢિયો કૂપ બારો, ગુરૂ આપના છે ઘણા ઉપકારો. ધ્રુવ હતો મૂઢ હું ખૂબ અજ્ઞાન પ્રાણી, અભિમાનમાં આંધળો ને ગુમાની; બધા દોષ ટાળી કર્યો છે સુધારો, ગુરૂ આપના છે ઘણા ઉપકારો૦
હવે હું ન ભૂલું પ્રભૂજી કદાપી, મને ખંતથી જ્ઞાનની દ્રષ્ટિ આપી; કરૂં વંદના હાથ જોડી હજારો, ગુરૂ આપના છે ઘણા ઉપકારો૦ ગુરૂ આપની જો કૃપા પૂર્ણ પામે, કરે સ્વર્ગ ઊભું અહિં ઠામ ઠામે; તરી કૈંકને ‘પિંગલ’ તારનારો, ગુરૂ આપના છે ઘણા ઉપકારો૦
ܗ
દ્રવ્ય થકી જીવ એક છે, ક્ષેત્ર અસંખ્ય પ્રમાન કાળ થકી રહૈ સર્વદા, ભાવે દર્શન-જ્ઞાન
૧૨૩
કેશવ

Page #72

ગોવિંદ (૧૮ મી સદી)
ગોવિંદનું મૂળ વતન ભાવનગર હતું. તેઓ જાતે ગઢવી હતા.
૨૧૩ (રાગ : માંડ) ગાંડાની વણઝાર એનો ગણતા ના'વે પાર;
જુવો ભાઈ ગાંડાની વણઝારજી. ધ્રુવ શુક ગાંડો, ધ્રુવ ગાંડો, ગાંડો ક્યાધુકુમારજી ; નારદજી તો એવા ગાંડા (૨) બાંધ્યા નહિ ઘરબાર, જુવો ગાંડા હનુમંત ગાંડા વિભીષણ, ગાંડી શબરી નારજી ; ગાંડા ગૃહે પગ ધોઈને (૨) પ્રભુ ઊતાર્યા પાર. જુવો ગોકુળ ગામની ગોપીઓ ગાંડી, ભૂલી ઘર વ્યવહારજી; બંસી નાદે ચાલી નીકળી (૨) સૂતા મેલી ભરથાર, જુવો સુદામાના ગાંડપણે તો, વેક્યા ભૂખે અંગારજી ; પાંચે પાંડવ એવા ગાંડા (૨) છોડ્યા નહીં કિરતાર, જુવો વિદુર પત્ની ગાંડી થઈને , રહ્યા ત્યાં નંદકુમારજી ; છબીલાને છોતરાં આપ્યાં (ર) ગર્ભ ફેંક્યા બહાર, જુવો કબીર, તુલસી, સુર ગાંડો રોહીદાસ ચમારજી ; ગોરો, ગાંધી તો ગાંડો થઈને (૨) ગાંડો કીધો સંસાર. જુવો ધનો ગાંડો, ધીરો ગાંડો, ગાંડો પ્રીતમ પ્યારજી ; સંખુ, મીરાં, કરમાં ગાંડી (૨) તોડ્યા જગથી તાર. જુવો જુનાગઢનો નાગર ગાંડો, નાચ્યો Á Á કારજી ; બાવન કામ કર્યા શ્રી હરિએ (૨) આવ્યો નહીં અહંકાર, જુવો દુનિયાએ જેને ગાંડા ગણ્યા, હરિને મન હોંશિયારજી; * ગોવિંદ ' ગાંડો એનું ગીત ગાંડુ (૨) ગાંડા સાંભળનાર, જુવો
૧૩
૨૧૪
૧પ ૨૧૬
માંઢ
ગાંડાની વણઝાર એનો ગણતા બિલાવલા જિંદગીમાં કેટલું કમાણા રે ગુણક્રી જેના ઘરમાં ભક્તિગાના ધોળા તારા ઘટમાં ગોવિંદ બોલે બસંતમુખારી પરનું ભૂંડું કરતાં પહેલાં પોતાનું આશાવરી મન તું ગા પ્રભુના ગાના
મારા જીવનનાં મોંઘા મહેમાન દરબારીકાન્હડા મારાં દિલ દેવળના દેવ ભૈરવી | મારું મનડું મનમોહનમાં મને ભીમપલાસ હોડીવાલા હોડી હંકાર
ભૂપાલ
૨૨૦
૨૨૨
|| બહુ સૂણે ભાખે ભલે, દેહ ભિન્નની વાત
પણ તેને નહિ અનુભવે, ત્યાં લગી નહિ શિવલાભ ભજ રે મના
પડી પડી તુજ પદપંકજે, ફરી ફરી માંગુ એ જ | સગુરુ સંત સ્વરૂપ તુજ, એ દઢતા કરી દે જ !
૧૨૫૦
ગોવિંદ

Page #73

માતાપિતાના એ સંસ્કારો, ઊતરે બાળકમાં આચારો; વિકસે કુટુંબનું ઉધાન, એ ઘર આવે છે ભગવાન. જેના એની સુવાસ વિશ્વ વ્યાપે, દેવો આવી થાણું થાપે; * ગોવિંદ’ એ ઘર સ્વર્ગસમાન , એ ઘર આવે છે ભગવાન. જેના
૨૧૪ (રાગ : બિલાવલ) જિંદગીમાં કેટલું કમાણા રે ? જરા સરવાળો માંડજો; સમજુ સજ્જન તમે શાણા રે, જરા સરવાળો માંડજો. ધ્રુવ મોટર વસાવી તમે બંગલા બનાવ્યા (૨); ખૂબ કર્યા એકઠાં નાણાં રે, જરા સરવાળો માંડજો. જિંદગીમાં ઊગ્યાથી આથમતાં ધંધાની ઝંખના (૨); થાપ્યા આમતેમ થાણાં રે, જરા સરવાળો માંડજો. જિંદગીમાં ડાહ્યા થયા ને તમે પૂછાણા પાંચમાં (૨); મોટા થઈને મનાણાં રે, જરા સરવાળો માંડજો. જિંદગીમાં ખાધું પીધું ને તમે મોજ ખૂબ માણી (૨); તૃષ્ણાનાં પૂરમાં તણાણા રે, જરા સરવાળો માંડજો. જિંદગીમાં લાવ્યાં'તા કેટલું ને લઈ જવાના કેટલું (૨); આખર તો લાકડા ને છાણાં રે, જરા સરવાળો માંડજો. જિંદગીમાં “ગોવિંદ'ના નાથને જાણ્યા ન જેણે (૨); સરવાળે મીંડાં મંડાણાં રે, જરા સરવાળો માંડજો. જિંદગીમાંo
૨૧૬ (રાગ : ધોળ) તારા ઘટમાં ગોવિંદ બોલે હાં રે તારા (૨), બહાર એને શીદ ખોળે ! બહાર એને શીદ ખોળે જીવલડા. ધ્રુવ હાં રે તારા ઘટમાં ખાણ હીરાની, હાંરે તેને ગોત્યો વિના અજ્ઞાની; ગરીબી નહી મટવાની, ગરીબી નહીં મટવાની , જીવલડાવે હાંરે અજ્ઞાનતણા અવરોધે, હાં રે મૃગ કસ્તુરીને ગોતે; ભટક સહુ વિણ બોધે, ભટક સહુ વિણ બોધે. જીવલડાવે હાં રે તારૂ રૂપ તું લેને તપાસી, હાંરે તું તો ઘટઘટ કેરો વાસી; ભૂલવણીમાં પડી ફાંસી, ભુલવણીમાં પડી ફાંસી, જીવલio હાં રે ગુરુ ગોવિંદ લેને ગોતી, હાં રે બની હંસ ચરી લે મોતી; નીરખવાને નિજ જ્યોતિ, નીરખવાને નિજ જ્યોતિ, જીવલડાઇ
૨૧૫ (રાગ : ગુણકી) જેના ઘરમાં ભક્તિગાન, એ ઘર આવે છે ભગવાન;
જ્યાં છે સંત તણાં સન્માન, એ ઘર આવે છે ભગવાન. ધ્રુવ ઘરનાં સૌએ સંપી રહેતાં, એકબીજાને દોષ ન દેતાં; નાનાંમોટાં સૌએ સમાન , એ ઘર આવે છે ભગવાન. જેના એકબીજાનું હિત વિચારી, મીઠી વાણીને ઉચ્ચરવી; રાખી સ્વધર્મ કેરું ભાન , એ ઘર આવે છે ભગવાન. જેના
૨૧૭ (રાગ : બસંત મુખારી) પરનું ભૂંડું કરતાં પહેલાં પોતાનું થઈ જાય , ખરેખર એ કુદરતનો ન્યાય.
વિષ વાવ્યાથી વિષ મળે, ને પ્રેમે પ્રેમ પમાય. ધ્રુવ ઘર-આંગણિયે બાવળ વાવે, પોષણ આપી પ્રૌઢ બનાવે; આખર એના ખરતાં કંટક, નિજ પગમાં ભોંકાય. ખરેખર ખાડો ખોદે તે જ પડે છે, રડાવનારો ખુદ જ રડે છે; અભિમાન નાના-મોટાનું, પલમાં હણાઈ જાય. ખરેખર
તીક્ષ્ણ બને પ્રજ્ઞા મહા, સદ્ વિચારને યોગા
તૂર્ત પરમપદ તે ગ્રહે, ટળે દીર્ઘ ભવરોગ. ભજ રે મના
૧૨છે
અંતરજામી ગુરુ આતમા, સબ ઘટ કરે પ્રકાશ / કહે પ્રીતમ ચર અચરમાં, ગુરુ નિરંતર વાસ
૧૨)
ગોવિંદ

Page #74

જેવું દેવું તેવુ લેવું, પોતાનું પોતાને સ્હેવું; ધાર્યું ધરણીધરનું થાય, મન ધાર્યું પલટાય. ખરેખર તન-મન-વચને શુભ આચરવું, પ્રેમે જગ પોતાનું કરવું; ‘ગોવિંદ’ ગર્વ તજીને ફરવું, પરહિત કાજ સદાય. ખરેખર
૨૧૮ (રાગ : આશાવરી)
મન તું ગા પ્રભુના ગાન,
તજી દે અંતરના અભિમાન, સમય આવો નહીં આવે. ધ્રુવ કાચી કાયા જૂઠી માયા, વાદળની છે છાયા; પાર્ટીના આ તો પરપોટા, ટાક ફૂટી જાય. તજી ચાર દિવસનાં સુખના માટે, મૂરખ શું મલકાય ! ભવસાગરમાં નૌકા તારી, ડગમગ ઝોલા ખાય. તજી જન્મ્યું તે તો જરૂર જવાનું, ખીલ્યું તે કરમાય; ઊગ્યું તેને આથમવાનું, એ જ કુદરતનો ન્યાય. તજી બાજીગરની બાજી આ તો, સમજી ના સમજાય; લક્કડના લાડુ ખાનારો, પાછળથી પસ્તાય. તજી વીજળીના ઝબકારે મોતી, વીંધે તો વીંધાય; ‘ગોવિંદ' ગંગા ઘરઆંગણિયે, ફોગટ ચાલી જાય. તજી
૨૧૯ (રાગ : ભૂપાલ)
મારા જીવનનાં મોંઘા મહેમાન, આવો આંગણિયે,
ભજ રે મના
તમે ભોળાના સાચા ભગવાન, આવો આંગણિયે.
મેં તો સત્સંગ-સાવરણે વિકારો વાળ્યા, નાથ ! મનના મંદિરિયામાં આસન ઢાળ્યાં; સ્નેહ - જીભડીએ શોભાવ્યાં સ્થાન, આવો આંગણિયે૦
ભોર ભયે ગુરુ જ્ઞાન સૂં, મિટી નીંદ અજ્ઞાન રૈન અવિધા મિટિ ગઈ, પ્રગટ્યો અનુભવ ભાન
૧૨૮
મુખ-દરવાજે કૃષ્ણનામ તોરણ બાંધ્યા, દિવ્ય તોરણને સુરતાના તારે સાંધ્યા; ધરી બેઠી છું ક્યારનું ધ્યાન, આવો આંગણિયે૦ ઉર-ઉંબરિયે સદ્ગુણના સાથિયા પૂર્યા, પ્રેમ - દોરડીએ ભાવનાનાં ફૂલડાં વેર્યાં; હવે કુમકુમને પગલે શ્રીમાન, આવો આંગણિયે
નહીં આવો તો આબરૂ રહેશે નહીં, કોઈ ‘અંતરનો જાણનાર' કહેશે નહીં, દાસ ‘ગોવિંદ'નું કરવા કલ્યાણ, આવો આંગણિયે. ભક્તમંડળનું કરો કલ્યાણ, આવો આંગણિયે
૨૨૦ (રાગ : દરબારી કાન્હડો)
મારાં દિલ દેવળના દેવ, તમને કેમ કરીને રિઝાવું ? કઈ રીતે કરૂં હું સેવ ? ધ્રુવ સચરાચરમાં વ્યાપક સ્વામી, આસન ક્યાં પથરાવું ? ગંગા તવ ચરણોથી નીકળી, શાને સ્નાન કરાવું ? મારાં મસ્તક સહસ્ર તમારે વ્હાલા, ચંદન ક્યા ચરચાવું ? સુગંધ રૂપે ફૂલે વસ્યા, માળા શું પહેરાવું ? મારાં રસ રૂપે કણ કણમાં વસ્યા, ભોજન શું પિરસાવું ? જ્યોતિરૂપે વિશ્વ પ્રકાશો, આરતી શું ઉતરાવું ? મારાં દસે દિશાએ ઊભા ઈશ્વર, પ્રદક્ષિણા ક્યાં જાવું ? ‘ગોવિંદ' વાણીની શક્તિ છો, કઈ રીતે ગુણ ગાઉં ? મારાં નાગરીદાસ (રાગ : સિંધ કાફી)
હમ સતસંગતિ બહુત લગાઈ;
વૃથા ગઈ સબ બાત આજુ લીઁ, જો કછુ સુની સુનાઈ. ધ્રુવ ભક્તિ રીતિ અનુસરત નહીં, મન કરત જગત મન ભાઙઈ; અજહું ન તજત ઉપાધિ, અવસ્થા ચતુર્થાંશ્રમ આઈ. હમ૦ શ્રી વૃંદાવન બાસ કરન કી, જાત હૈ સમૈ બિહાઈ; અબ તો કૃપા કરી ‘ નાગર’, સુખ સાગર કુંવર કન્હાઈ. હમ૦
ભેદ જ્ઞાન સાબૂ ભયો, સમરસ નિર્મલ નીર ધોબી અંતર આત્મા, ધોવૈ નિજગુન ચીર ૧૨૯
||
ગોવિંદ

Page #75

૨૨૧ (રાગ : ભૈરવી) મારૂ મનડું મનમોહનમાં, મને ગમતું નથી રે ભુવનમાં;
મારી પ્રીત હરિ દર્શનમાં. ધ્રુવ હરવું ફરવું રમવું જમવું, જગ વ્યવહારે નહીં અનુસરવું;
મને કાંઈ ન રુચતું જીવનમાં. મારી સગા સંબંધી સુત વિત્ત નારી, કડવાં લાગે છે સંસાર;
મને અકળામણ બંધનમાં. મારી નિદ્રામાંથી ઝબકી જાગું, ચારેકોર નીરખવા લાગું;
નવ દેખું શ્યામ સદનમાં. મારી ક્યારે ભાગ્ય ઊઘડશે મારા? ક્યારે મળશે નંદ દુલારા?
મને તાલાવેલી તનમાં. મારી દુ:ખે હૃદયનાં હળવાં કરવાં, “ગોવિંદ'ના સ્વામીને મળવા;
હું રખડું વન ઉપવનમાં. મારી
૨૨૩ (રાગ : દેશી ઢાળ) જ્ઞાન અપાર ભલે થાય, વિષય તજાય ના, વાણીમાં જ્ઞાન ઘણું થાય ,
હું પદ તો જાય ના. જ્ઞાન અપાર થાય બુદ્ધિના દેશમાં , સૂક્ષ્મ વિકાર રહે મનના પ્રદેશમાં; ભૂલાવી જ્ઞાન કેરૂ ભાન, વિષય તજાય ના, અંકુર ફૂટે તમામ.
હું પદ તો જાય ના સમજાય ખરૂ તોય ભ્રાંતો ભળાય છે, હું છું શરીર એમ કાયમ સમજાય છે; મારા તારામાં મરાય, વિષય તજાય ના, જાણપણું જાડું થતું જાય.
પદ તો જાય ના જન્મ અનંતથી ચાલ્યું એમ આવતું, ટાળવી છે ટેવ પણ મનને નથી ફવતું; જ્ઞાન બતાવો અપાર, વિષય તજાય ના, મનના ઉપર ઘણા માર,
હું પદ તો જાય ના દેહથી છે ન્યારો એમ સર્વેની જાણ છે, જ્ઞાન ઘણું થાય પણ મનમાં હોંકાણ છે; દેહભાવ દુર ન થાય, વિષય તજાય ના, તૃષ્ણાના પુરમાં તણાય.
હું પદ તો જાય ના ન્યારો છે નક્કી એમ જાયે શું થાય છે? ‘હું’ પણે જ્ઞાન અહંકાર થઈ જાય છે; મોટા બનવાનું મન થાય , વિષય તજાય ના, જાણપણે જાડો થતો જાય.
હું પદ તો જાય ના ‘ગંગાદાસ’ તો કહે મનને સમજાવજો, રહેણી કહેણી સાથે હું પદ હઠાવજો; મન અ 'મન બની જાય, વિષય રહાય ના, શુદ્ધ સ્વરૂપ થઈ જાય.
હું પદ ત્યાં હોય ના - ગંગાદાસ (ડીસા)
૨૨૨ (રાગ : ભીમપલાસ) હોડીવાલો હોડી હંકાર, મારે જાવું છે સાગરપાર. ધ્રુવ માયાના સાગરમાં સંકટના ખડકો, આવે છે. વારંવાર; નાનકડી નાવડીને સાચવજે શામળા, સાચો તું તારણહાર, મારે કામ ક્રોધ લોભરૂપી મોટા મગરમચ્છ, આડા આવે છે અપાર; હર્ષ અને શોકની ભરતી ને ઓટમાં, મારી મૂંઝવણનો નહીં પાર. મારે જીવનની સંધ્યાના રંગો બદલાય છે, દોડી આવે છે અંધકાર; કાળી કાળી વાદળી મસ્તક પર ગાજતી, વરસે છે અનરાધાર. મારે પડી જશે રાત અને જાઉં મારે વેગળું, દૂર દૂર તારો દરબાર; ‘ગોવિંદ’ના નાથ તારા હાથમાં સુકાન લે, મને તારો છે આધાર. મારેo
ધ્યાનધૂપ, મન:પુષ્પ, પંચેન્દ્રિય હુતાશનમ્ ક્ષમાજાપ સંતોષપૂજા, પૂજ્યો દેવો નિરંજન.
૧૩૦
નામ લીયો તીન સબ કીયો, સકલ શાસકો ભેદ બિના નામ નરક ગયે, પંઢ પઢ ચારો વેદ
ભજ રે મના
(૧૩૧
ગંગાદાસ

Page #76

સંત કવિ છોટમ
ઈ. સ. ૧૮૧૨-૧૮૮૫ (સં. ૧૮૬૮-૧૯૪૧)
ગુજરાતના સંત કવિઓમાં જેમની ગણના થાય છે એ મહાત્મા શ્રી છોટમનો જન્મ સં. ૧૮૬૮માં મલાતજ ગામે સાઠોદરા નાગર કુટુંબમાં થયો હતો. તેમનું પુરૂ નામ છોટાલાલ કાળીદાસ ત્રાવડી હતું. તેઓ આજીવન બ્રહ્મચારી રહ્યા હતા. તેમના અધ્યાત્મ જીવનમાં સૌ પ્રથમ સારસાના મહાત્મા શ્રી કુબેરદાસ આવેલા. ત્યાર પછી નર્મદા કિનારે પુરૂષોત્તમ આચાર્ય નામે એક મહાયોગીનો સમાગમ થતાં, તેમની કૃપાથી બ્રહ્મઉપદેશ પ્રાપ્ત થયો હતો અને એમની આજ્ઞાનુસાર જનકલ્યાણની ભાવનાથી, સ્વાનુભવથી ઉભરાતાં, શાંતરસ ઝરતાં અને તત્ત્વજ્ઞાનના ગૂઢ રહસ્યને સામાન્ય જન સહેલાઈથી સમજી ગાઈ શકે એ રીતે કીર્તનો, પદો, ગરબીઓ,
સાખીઓ, આદિ અનેક ભજનો રચીને ભક્તિની અમૃતસેર વહેવડાવી, ૭૩ વર્ષની
ઉંમરે તેમણે સમાધિ દ્વારા દેહ છોડ્યો હતો. તેમનો સમસ્ત પધસંગ્રહ ત્રણ ભાગમાં ‘છોટમની વાણી' નામે પ્રસિદ્ધ છે.
૨૨૪
૨૨૫
૨૨૬
૨૨૭
કલાવતી
કટારી
ઝૂલણા છંદ
ઝીંઝોટી
ભજ રે મના
અલખ નામધૂન લાગી ગગનમેં આત્માને બંધન રે પ્રબળ
એ મન શુદ્ધ ન થાયે
કહ્યા છે ગુરુ કરવા કેવા
તો નામ મિલાવે રૂપો, જો જન ખોજી હોય સબ રૂપ હિરદે રહ્યો, ફિર ક્ષુધા રહે નહી કોય
૧૩૨
૨૨૮
ઠુમરી ૨૨૯ કટારી
૨૩૦
૨૩૧
૨૩૨
૨૩૩
૨૩૪
૨૩૫
૨૩૬
૨૩૩
૨૩૮
૨૩૯
૨૪૦
૨૪૧
૨૪૨
૨૪૩
૨૪૪
૨૪૫
૨૪૬
૨૪૭
૨૪૮
૨૪૯
૨૫૦
૨૫૧
૨૨
૨૫૩
૨૫૪
૨૫૫
દેશીઢાળ
દેશીઢાળ
કાફી હોરી
જિલ્હાકાફી દેશી ઢાળ
બિહાગ
શિવકૌંસ
ધોળ
છપ્પા બિલાવલ
બંગાલભૈરવ
રામક્રી
માંડ
ધોળ
દેશ
માંડ
દેશી ઢાળ મંદાક્રાંતા છંદ
માંડ
ધોળ
તિલંગ
ઠુમરી
દેશી ઢાળ
મંદાક્રાંતા છંદ
ધોળ
દરબારી
કાન ! કથામૃત પાન કરી લે કાયારૂપી નગરી રે, કીધી છે કિંચિત્ કુસંગે રે બોધ બગડે કોઈ મન મેળાપી હોય તો મન ખેલે પિયા ગેબ ગગનમેં હોરી ગુરુગમસે ખેલો હોરી ચટપટ ચેત હેત કર હરિશું જા કે શિર પર સર્જનહાર
જીને પિયા પ્રેમરસ પ્યાલા હૈ જે કોઈ હોય હરિના દાસ
જેમાં હોય વિવેક
તું તો તારું આપ વિસારી ધરા પર ધર્મગુરુ એવા રે નથી રે અજાણ્યું નાથનું પ્રભુ તને પ્રસન્ન તે એમ થાયે પ્રભુનો મારગ સૌથી સહેલો પૂરા અંશ પ્રભુના હશે, જ્ઞાન પ્રેમીજન આવો રે, પ્રેમ સુધારસ પીવા ભક્તિ મારગ સહુથી મો ભરમે ભૂલ્યા તે નર ભટકે મનનો મરમ જો જાણે ચતુર રસિયા હોય તે રે રસની રોમે રોમે ચડે રામરસ લોચન ! તુ ભવમોચન પ્રભુને શું શોધે સજની ? અંતર સત્ય નહિ તે ધર્મ જ શાનો ? સદા પ્રભુ પ્રેમનો છે સંગી રે સમજણ સાધન સાચું સરવ થકી
બિના નયન પાવે નહીં, બિના નયન કી બાત સેવે સદ્ગુરુ ચરણ કો, તો પાવે સાક્ષાત
૧૩૩
કવિ છોટમ

Page #77

૨૫૬ ૨૫૭
૨૫૮
માંડ ભૈરવી કેદાર દેશી ઢાળ દેશી ઢાળ
સંશય શમિયા રે જ્ઞાન પામિયો. હરદમસે હરિ ભજ લે બંદા , ભૂલે હે રસના ! જશ ગાને હરિના જ્ઞાન ન ઉપજે ગુરુ વિના કોટી જ્ઞાન વિના સાધન તે સર્વે
બંધ મોક્ષ કેરું કારણ મન, એમ કહે શ્રુતિ ને સંત, તે મન જો નવ તજે મલિનતા, તો ન ચડે હરિ-રંગ; મોક્ષ હોય લાધે રે, વચન કે વાહ્યાનું. આત્માને આપબળે તો કોય ન છૂટે, જો કરે કોટિ ઉપાય , નાવ વિના નીર સાગર કેરું, તરી કેમ પાર જવાય? ‘છોટમ' સાચું શરણું રે અખિલ જગરાયાનું. આત્માને
૨૬૦
૨૨૪ (રાગ : કલાવતી) અલખ નામધૂન લાગી ગગનમેં, મગન ભયા મન મેરા જી; આસન મારી સુરતી દ્રઢધારી, દીયા અગમ ઘર ડેરા જી. ધ્રુવ ઇંગલા-પિંગલા દોનું છાંડકે, સુખમન મધ્ય ધારા જી; તરવેણીમેં તાર મિલાઈ, અજંપા નામ ઉચારા જી . અલખ૦ જંત્ર અનાહત બાજે અહોનિશ, હોત નાદ ઝંકારા જી; ઘન બિન અભુત હોત ગર્જના, બરસે અમૃતધારા જી. અલખ૦ કોટિ કોટિ રવિ-શશીકી શોભા, ઝગમગ જ્યોતિ ઉજિયારા જી; જન “છોટમ' સદ્ગુરુ પરતાપે, દરશ્યા અલખ દેદારા જી. અલખo
૨૨૬ (રાગ : ઝુલણા છંદ) એ મન શુદ્ધ ન થાયે, ગુરુ સેવ્યા વિના, અનેક જન્મનું ટળે નહિ એજ્ઞાન જો; વિષયવાસના પામરની નવ પાલટે, દ્રઢ થઈને નવ ધરે પ્રભુનું ધ્યાન જો ધ્રુવ ભ્રાંતિ ભેદ સંશય બહુ નાના ભાતના, સમર્થ ગુરુ વિના નવ છેદે કોઈ જો; અવર ઉપાસન કોટિક કોઈ કરે, હંસ મળ્યા વિણ હરિશું હેત ન હોય જો. એ. જાગ્રત સ્વમ સુષુપ્તિ થાયે જો સદા, તેહ તણો એ સાક્ષી સર્વાતીત જો; બોલણહાર રહ્યો રે બાવન બાહરો, પ્રગટ કરીને ગુરુ આપે પ્રતીત જો. એ બિછડ્યો હરિથી કોટિક જુગ વીતી ગયા, અવળો થઈને આરાધે જડ ઇષ્ટ જો; જપે નામ પણ નામીને જાણે નહિ, પ્રગટ ગુરુને પૂજે નહિ પાપિષ્ઠ જો. એક અંતર લક્ષ્ય વિના રે બાહેર જે ભજો, તન મન કેરા ટળે નહિ સંતાપ જો; મહાદુઃખ માયા કાળ તણું ત્યારે મટે, જ્યારે આપે અમર મંત્રનો જાપ જો. એ શુદ્ધ બોધમય સદ્ગુરુ જ્ઞાની સેવિયે, બ્રહ્મવેત્તા તે ટાળે ભવનો ફંદ જો; અભય કરી અમૃત સુખ આપે અતિ ઘણું, નિજ ગમથી દર્શાવે નિજ આનંદ જો. એ જો જાણો તો એમ કરીને જાણજો, સકળ શાસ્ત્રનો એ નિશ્ચય સિદ્ધાંત જો; ગુરુપ્રતાપે પૂરણ પદને પામિયે, ‘છોટમ' એમ તર્યા છે કોટિક સંત જો. એ
૨૨૫ (રાગ : કટારી) આત્માને બંધન રે, પ્રબળ પ્રભુ-માયાનું; જોર નવ ચાલે રે, દેવ જેવા ડાહ્યાનું. ધ્રુવ સ્વભાવરૂપે સહુના મનમાં, બેઠી માયા બળવંત, એને ઓથે સહુ આવરી મૂક્યા દેહધારી જોને જંત; ચંદ્રને આચ્છાદન રે, જેવું રાહુ છાયાનું. આત્માને૦ તપ તીરથ કે વ્રત કરે, પણ મન થકી કપટ ન જાય, ચંડાળ દુર્ગુણ ચિત્તમાં પેઠા, તે સ્નાનથી શુદ્ધ ન થાય; મૂઢ માની લે છે રે, કલ્યાણ કર્યું કાયાનું. આત્માનેo.
બિન્દુ સમાયે સમુદ્રમેં, વહ જાનત હૈ સબ કોય
પર સાગર સમાય બુંદમેં, વહ જાને વિરલા કોય. || ભજ રે મના
૧૩૪)
ધર્મ ધર્મ સબ કોઈ કહે, ધરમ ન જાને કોઈ નિજ સ્વરૂપ કો જાને બિના, ધરમ કહાં સે હોઈ.
૧૩૫
કવિ છોમ

Page #78

૨૨૭ (રાગ : ઝીંઝોટી) હ્યા છે ગુરુ કરવા કેવા, પોતે તરે ન તારે તેવા. ધ્રુવ તુચ્છ કમનો ત્યાગ કરાવે, તેમાં નહિ કાર્ચ મનોવિકાર મટાડે શિષ્યના, તત્ત્વ કહી સાચું રે, કહ્યાંo પરબ્રહ્મનો પંથ બતાવે, મહા દુર્ગુણ ટાળે; સાચો બોધ શિષ્યને આપી, પ્રભુ સન્મુખ વાળે રે. કહ્યાંo સત્ય દયા ને શીલ નિરંતર, પ્રેમ થકી પાળે; જમપુરમાં જાનારા જનને, તે પાછા વાળે રે. કહ્યાંo વેદશાસ્ત્રનું જ્ઞાન શિષ્યને, કહે ઘણું સારું; કહે “છોટમ' એવા ગુરુ કરતાં , કામ સરે તારું રે. કહ્યાંo
૨૨૯ (રાગ : કટારી) કાયારૂપી નગરી રે, કીધી છે કોઈ કારીગરે; મને માની મારી રે, મિથ્યા અભિમાન ધરે. ધ્રુવ એક રોમ તારા અંગમાં જીવડા, તારું કર્યું નવ થાય, ધણી થઈને ધંધો કરે, પણ કર્મ કરી બંધાય; શિર પર સ્વામી રે, ડરતો નથી તેને ડરે. કાયા નવે દરવાજે અમલ મનનો, જાગ્રત માંહી જણાય, સ્વપ્ત થયું ત્યારે પરવશ પડિયો, સુખ-દુ:ખ સહેતો જાય; ભાન નથી રહેતું રે નિદ્રા માંહી જ્યારે ઠરે. કાયા આવું છતાં પણ આપ ન શોધે, ને કરે ઘણો અહંકાર, કુકર્મ કરી કરી કષ્ટ જ રહે છે, મૂઆ પછી જમમાર; વિચાર નથી કરતો રે, હું તે કોણ કેનો ખરે ? કાયા પોતાના ડહાપણ માંહી પામર પૂરો, ને પરધન હણવા પ્રવીણ, તત્ત્વવિચાર તારા ઉરમાં ન આવે, મૂરખ તું મતિહીણ; કહેણ નવે માને રે, કુટિલ મત આગળ કરે. કાયા જેની સત્તાએ મન મોજ માણે છે, તેની સત્તા ચૌદ લોક, તે પ્રભુને નથી પાસે પરખતો, પામે છે હરખ ને શોક; વિશ્વરૂપી વાડી રે, રચી છે એવી વિશ્વભરે, કાયા સૂબાપણું મન તુજને સોંપ્યું, ત્યારે પ્રીતે પ્રજાને પાળ, તને ઠગે જે સેવક તારા, તેને શોધીને ટાળ; ‘ છોટમ' સાધન કરી લે રે, જેથી ભવસિંધુ તરે, કાયા
૨૨૮ (રાગ : હુમરી) કાન ! કથામૃત પાન કરીલે, અર્થ વિચારી એનો રે; જે જે શબ્દ આવે તુજમાંહી, તોલ કરી જો તેનો રે. ધ્રુવ વેદતણું “ શ્રતિ’ નામ વદે છે, તેજ નામ છે તારું રે; શ્રી પ્રભુના ગુણગ્રામ સાંભળ , જો તને લાગે સારું રે. કાન, આત્મહિત નવ હોયે જેમાં, સાંભળવી ન તે વાણી રે; શું થયું મેઘ ઘણેરો ગર્ભે, પામીએ નહિ કંઈ પાણી રે. કાન, ધર્મ-બ્રહ્મની વાતો સુણતા, ઉત્તમ ગુણ બહુ આવે રે; અંતરનું અંધારું નાસે, ચિદાનંદ ચિત્ત ભાવે રે. કાન, કથા સુણતાં કત કેરી, પાપ પંજ સૌ નાસે રે; કહે ‘છોટમ' સુવિવેક કરે તો, બ્રહ્મ સર્વદા ભાસે રે. કાન,
જ્ઞાન ધ્યાન ગુરુ બિન મિલે નાહીં કાઠું ઠોર, ગુરુ બિન આતમ વિચાર કિત પાવહિ, અંતર પ્રકાશ ભ્રમ નાશ નાહીં ગુરુ બિન, ગુરુ બિન કુન સત્ય બાતમું સુનાવહિ; પ્રેમ નિમ શીલ રુ સંતોષ નાહીં ગુરુ બિન, ગુરુ બિન મનહું કું ઠોર કૌન લાવહી, કહત હૈ બ્રહ્માનંદ અંતર વિચાર દેખો, ગુરુ બિન કુન ભવસંક્ટ મિટાવ હિ.
હદમેં બૈઠા કથત હૈ, બેહદકી ગમ નાહી / બેહદકી ગમ હોયગી, તબ કથનેકો કછુ નાહી.
કવિ છોમ
એક હિ સાર્ધ સબ સર્ઘ, સબ સાધે સબ જાય જો તૂ સીંચે મૂલ કો, ફુલ ફલ મિલે અધાય.
ભજ રે મના

Page #79

૨૩૦ (રાગ : દેશી ઢાળ)
કિંચિત્ કુસંગે રે બોધ બગડે ઘણો રે, પ્રત્યક્ષ તેનું છે પરમાણ; મણ દૂધ માંહે રે છાંટો પડે છાશનો રે, વળતી તેનાં બીજાં થાય વખાણ. ધ્રુવ અલ્પ અનાચારે રે નળને કલિ નડ્યો રે, ધૂતે દીધો પાંડવને વનવાસ; અસાધુને સંગે રે આવી પડે આપદા રે, વિષ જેમ કરે વપુનો વિનાશ. કિંચિત્ ગંગાજળના ઘટને રે મૂકે મદિરા વિષે રે, પછી તેને કોઈ ન માને પવિત્ર; પુંશ્ચલીની સંગે રે પળે જો પતિવ્રતા રે, ચારુ તેનાં કોઈ ના ગાય ચરિત્ર. કિંચિત્
સારો કોઈ સજ્જન રે ચાલે સંગે ચોરને રે, પાપીને પ્રસંગે પકડાયો જાય; ગાય સારી કોઈ દિન રે હરાયા સંગે હળે રે, બિચારીને ગળે ડેરો બંધાય કિંચિત્ બ્રહ્મચારી ભૂલે રે ભેટે કોઈ ભામિનીને રે, નિયમ તેના સઘળા નિષ્ફળ થાય; સંન્યાસીને સોનું રે અડે જ્યારે અંગમાં રે, વૃથા વેષધારી સમો કહેવાય. કિંચિત્ વેરાગી વનિતામાં રે જઈ ભેળો વસે રે, બાવાની તો બુદ્ધિનો થાય બગાડ; ભ્રષ્ટ થાય જોગી રે ભોગી ભેળો જો ભળે રે, ઝેરે જેમ જાય સમૂળું ઝાડ. કિંચિત્ બુદ્ધિને બગાડે રે નિંદા ચાલે લોકમાં રે, કહેવાય તેનું નામ કુસંગ, અફીણ પીએ રે ઝોકાં ખાય જાગતાં રે, રહે નહિ સારો શરીરનો રંગ. કિંચિત્ તે માટે તપાસી રે તનમનથી તો રે, ભજો એક ભક્તવત્સલ ભગવંત; *છોટમ' સંગ કરીએ રે સુજન તણો રે, ત્યાં મળે જ્ઞાની ઘણા ગુણવંત. કિંચિત્
૨૩૧ (રાગ : દેશી ઢાળ)
કોઈ મનમેળાપી હોય, તો મન કેરી કહીએ; બેદિલ જીવ શું મૌન ગ્રહી રહીએ રે ? ધ્રુવ મનમેળાપી મનથી ન મૂકે, એક ટેક હોય તેને; ગુરુનું જ્ઞાન ટકે અંતરમાં, ભાવ ભરુંસો દ્રઢ જેને રે, કોઈ
ભજ રે મના
મૈં રોવો યહ જગત કો, મોં કો રોવૈ ન કોય મોકો રોવૈ સો જના, જો શબ્દ વિવેકી હોય
૧૩૮
મરતાં સુધી મનથી ન મૂકે, તે કહીએ મન મેળું, હેત-પ્રીતિ હળમળ હરિરસમાં, દૂધ ને સાકર ભેળું રે. કોઈ બેદિલ જન તે હોય અધબળ્યા, સાંભળીને શઠ થાય; મતલબ સુધી મળતા રહે પણ, અવગુણ ઊલટા ગાય રે. કોઈ બે મેરનું બોલે તે બેદિલ, ભાવે ન ભજે કેને; આપણું લઈને કહે અન્યને, કુટિલપણું જેને રે, કોઈ કાગતણા કુટુંબી હોય, તે જનનાં ચાંદાં જુએ; ખરની આગળ ખાંડ ધરે, પણ ટેવ ઓખરની ન ખૂએ રે. કોઈ પરથમ પ્રેમ પરીક્ષા લઈને, હરિનું હારદ કહીએ; ‘છોટમ’ કલ્પવૃક્ષને કાપી, બાવળ ઝીંટવા ન જઈએ રે. કોઈ
૨૩૨ (રાગ : કાફી હોરી)
ખેલે પિયા ગેબ ગગનમેં હોરી, કહા જાની શકે મતિ મોરી ? ધ્રુવ આપ અરૂપ રૂપ બહુ સરજે, અંડ અનંત કરો રી; અખિલ જીવકું નાચ નચાવે, જાકે હાથમેં દોરી, ખેલે રૂપરંગ બહુ ભાંતિ ભાંતિકે, જુગલ-નારી નર જોરી; કાહુકી સૂરત એક સી ન આવે, અદ્ભુત ચાતુરી તોરી, ખેલે ખેલનહાર નજરમેં ન આવે, સબકી મતિ ભઈ ભોરી;
સોહ-સોહં શબ્દ હોત હૈ, ગુરુ ગમે જાતે ગ્રહ્યોરી, ખેલે
નેતિ નેતિ કહી નિગમ પોકારે, વિનય કરત કર જોરી;
‘છોટમ' ઐસે પ્રભુકું ન જાને, તાકી મતિ અતિ થોરી, ખેલે
જ્યોં તિલ ભીતર તેલ હૈ, જ્યોં ચકમક મેં આગ તેરા પ્રીતમ તુજમેં, જાગ સકે તો જાગ
૧૩૯
કવિ છોટમ

Page #80

કર સતસંગ, અંગ હોય નિર્મળ, રંગ હૃદયમાં લાગે છે; કહે “છોટમ', ભગવંત ભજી લે, તો ભવનો ભય ભાગે જી. ચટપટo
૨૩૩ (રાગ : જિલ્લા કાફી) ગુરુગમસે ખેલો હોરી, મીટે મલિન વાસના તોરી. ધ્રુવ આસન મારી, સુરતા દ્રઢ ધારી, ત્રિકુટ ધ્યાન ધરો રી; સાસ-ઉસાસ શામસંગ ખેલો, નૈન અચલ ચિત્ત જોરી;
| ગગન ઘર જાઈ બસોરી. ગુરુo અનહદ નાદ મૃદંગ મોરલી, સુનકે સૂરત ચલી મોરી; કોટિ અનંગ અંગ પ્રતિ સોહે, ઐસે કિશોર-કિશોરી;
સંગ સખિયનકી ટોરી. ગુરુવ ઝળહળ જ્યોત ઉધોત કોટિ રવિ, અદ્ભુત ખેલ મચોરી; નીરખ સ્વરૂપ, દેવ સબ મોહે, વિનય કરત કર રી;
નિગમ જશ ગાત બહરી. ગુરુo પાર-અવાર નહિ હે જાકો, ગુરુગમ જાત ગ્રહો રી; જન ‘છોટમ' સદ્ગુરુ કરુણાસે, સો પ્રભુ દરસ ભયો રી;
દેહકો દોષ ગયો રી. ગુરુo
૨૩૫ (રાગ : બિહાગ) જા કે શિર પર સર્જનહાર, સો હિ નર કાયસે ડરે ? જૈસા કેસરી કેરા કુમાર, અભય બન બનમેં ફિ. ધ્રુવ બાળકકું વૈતાલ ડરાવે, જબ લગ સમજત નાહિ; બડા હુઆ સો બીક ન માને, મરમ લહે મને માંહી. સોહી ઇંડાકુ બહુ ડર ભૂચરકા, જબલગ પડદે પડિયાં; ગુરુ ગમ જ્ઞાને પદઈ ફૂટ્યા, જઈ ગગન ઘર અડિયાં. સોહીંo લોક-લાજ ડર બ્રહ્મ ભજનમેં, ના હાલ નર કું આવે; શૂરા પૂરા કોઈક વિરલા, ગુનપતિ ગુન ગાવે. સોહી સ્વાંગ સતીકા જબ હિ પહના, તન મન પતિ; દીના; ‘છોટમ' સદા રહી સેવામું, ત્રિભુવન મેં જશ લીના. સોહી૦
૨૩૪ (રાગ : દેશી ઢાળ) ચટપટ ચેત, હેત કર હરિશું, મરણ ભમે છે માથે જી; ધામ ધરા ધન, સુત ધણિયાણી, સેવક ના 'વે સાથે જી. ધ્રુવ હોય લાખ તે, રાખ બરાબર, તેમાં નહિં કાંઈ તારું જી; ધન સાંચ્યું પણ કર્મ ન સાંચ્યો, કાં જનમારો હારુ જી. ચટપટo કૂડાં કર્મ કર્યા કંઈ કોટી, દુર્મતિ દમડી માટે જી; પાપ પોટલાં પાસે લઈને , જાશો વસમી વાટે જી. ચટપટo મોટપણાનું માન ભરાયું, માટે કાંઈ ન સૂઝે જી; જમના કિંકર જોશો ત્યારે, થર થર કાયા દૂજે જી . ચટપટo
લિખા લિખી કી હૈ નહિ, દેખા દેખી બાત
દુલ્હા દુલ્હન મિલ ગયે, ફીકી પડી બારાત | ભજ રે મના
૧૪૦
૨૩૬ (રાગ : શિવકસ) જીને પિયા પ્રેમરસ પ્યાલા હૈ; અષ્ટપ્રહર આનંદ મગનમેં, ઘૂમત રહત મતવાલા હૈ. ધ્રુવ રોમ રોમમાં રહત ખુમારી, નિર્મલ નયન રસાલા હૈ. જીને૦ ગગનાકાર તાર ના તૂટે, નિરખત જ્યોતિ ઉજાલા હૈ. જીને૦ સ્થૂલ સૂક્ષ્મ કારણ પર મનવા, દેખત અભૂત પ્યાલા હૈ. જીને૦ એકમેવ અદ્વૈત હો રહા, દ્વતભેદ સબ ટાલા હૈ. જીને૦ ‘ છોટમ' સુખસાગર દર્શાવે, સો ગુરુ પરમ દયાલા હૈ. જીને૦
શ્વાસા કી કર સુમિરનિ, કર અજપા કો જાપ પરમ તત્વ કો ધ્યાન કર, સોહંગ આપોઆપ
૧૪૧
કવિ છોમ

Page #81

૨૩૭ (રાગ : ધોળ)
જે કોઈ હોય હરિના દાસ, તેના ઘટમાં હરિનો વાસ. ધ્રુવ હરિને, જે પોતાની પાસ;
ગુરુની દૃષ્ટ જુએ
મન વશ કર્યું હરિમાં વરતે, આઠ પહોર અભ્યાસ. જે કોઈ ગદ્ગદ્ કંઠે ગાય હરિગુણ, પ્રગટે પ્રેમપ્રકાશ; ચૌદ લોકમાં ચિત્ત ના ગોઠે, કરે ન કોઈની આશ. જે કોઈ
જેવું લોહ ઘરે પાવકમાં, લોહમાં પાવકવાસ;
એમ અહોનિશ રહે મળીને, હરિમાં હરિના દાસ. જે કોઈ હરિ હરિ રટણ નિરંતર તેને, સમરણ સાસ-ઉસાસ; ‘છોટમ' હરિથી ન પડે અળગા, જેમ પુષ્પમાં વાસ. જે કોઈ
ભજ રે મના
૨૩૮ (રાગ : છપ્પા – આર્યા છંદ)
જેમાં હોય વિવેક, સર્વમાં શોભા તેની, જમાં હોય વિવેક, કરે સહુ કીર્તિ એની; જેમાં હોય વિવેક, મનુષ્યમાંહી તે મોટો, જેમાં હોય વિવેક, બોધ તે ન કરે ખોટો. ડહાપણ વડપણ શાણપણ, વિવેકમાં સર્વે વસ્યું; કહે ‘છોટમ' સર્વે લોકમાં, નહિં વિવેક તે નરપશું. (૧) મોટી વસ્તુ વિવેક, ઈશ્વરે જેને આપી, સદ્ગુણ આવે સર્વ, પુરુષ તે હોય પ્રતાપી; શોભે વિદ્યા જ્ઞાન, વિવેકી જન મન સાચું, જેમાં નહિં વિવેક, કામ તેનું છે કાચું.
જ્ઞાની પંડિત ને ગુણી, નાતપતિ કે નરપતિ; ‘છોટમ' એક વિવેક વીણ, મનુષ્ય કહે મૂરખમતિ. (૨)
હમ તો જોગી મનહિ કે, તન કે હૈ તે ઔર મન કો જોગ લગાવ તો, દશા ભઈ કુછ ઔર
૧૪૨
હોય વિવેકી રાય, સર્વ તે દેશ સુધારે, સભા વિવેકી હોય, અનીતિ કરતાં વારે; ભણ્યો વિવેકી હોય, વચન સહુ તેનું પાળે, ગુરુ વિવેકી હોય, ધર્મ સાચો સંભળાવે. નાત જાત નરનારમાં, વિવેક ગુણ મોટો બહુ;
જ્ઞાન દાન સનમાન વિધિ, ‘છોટમ' તે સમજે સહુ(૩)
૨૩૯ (રાગ : બિલાવલ)
તું તો તારું આપ વિસારી, કાયાને હું કહે છે રે; જડ સંઘે જડ જેવો થઈને, કર્મભાર શિર લે છે રે. ધ્રુવ દેહ અશુદ્ધ મલિન મહાજડ, તું ચેતનઘન અળગો રે; લોહ ને અગ્નિ એક મળે જેમ, તેમ તું દેહને વળગ્યો રે. તું તો
હૃદયરૂપી સરોવર કહીએ, હંસ ચરે છે એમાં રે;
ભિન્ન ભિન્ન વૃત્તિદલ કહીએ, બુદ્ધિ પંકજ જેમાં રે, તું તો
હું કાર શબ્દે બહાર આવે, સકાર અંત લહીએ રે; પ્રાણ તણી વૃત્તિ છે ન્યારી, પ્રાણાત્મા હંસ કહીએ રે. તું તો ગુણનું બંધન છે ગુણ સુધી ગુણ તો ત્રિગુણ માયા રે; દેહરૂપ થઈ કર્મ કરે છે, તેથી ઊપજે કાયા રે. તું તો એ તો વાદળમાં અવરાયો, એવું કહે અજ્ઞાની રે; આવરણ છે પોતાની આંખે, અવળું લે છે માની રે. તું તો એમ બુદ્ધિ અજ્ઞાને ઘેરી, સત્ય સ્વરૂપ ના ભાસે રે; ‘છોટમ’ સે’જે મુક્તિ પામે, જો નિજ તત્ત્વ તપાસે રે. હું તો
જલમેં કુંભ કુંભમેં જલ હૈ, બાહર ભીતર પાની ફૂટા કુંભ જલ જલ હી સમાયા, યે તત્ત્વ જાને જ્ઞાની
૧૪૩.
કવિ છોટમ

Page #82

જ્ઞાન , ઈન્દ્રિય અને મન વડે, કૃત્ય જે જે કરવું; માઠું કરતાં, મન વિશે ઈશ્વર થકી ડરવું. નથી પ્રાણી તણાં પુણ્ય-પાપનું, જેના હાથમાં પાનું; સાક્ષી સરવે કર્મનો, તેથી ક્યમ રહે છાનું? નથી. હુકમ હરિનો શિર ધરી, કામ સઘળાં કરીએ; ‘છોટમ' તેની કૃપા થકી, ભવસાગર તરીએ. નથo
૨૪૦ (રાગ : બંગાલ ભૈરવ) ધરા પર ધર્મગુરુ એવા રે, કપટથી ફ્ર રચે કેવા રે ! ધ્રુવ શ્રુતિ તણો સિદ્ધાંત ન ભાખે, વિષયકથાઓ વાંચે; જાર ભાવમાં મગ્ન થઈને, પાપકર્મ સાચે રે. ધરા મહારાજામાં મુખ્ય મનાવા, ઢોંગ કરે મોટા રે; મંત્ર જંત્ર મોહનવિધાના, ખેલ કરે ખોટા રે. ધરાઇ કંઠી બાંધી કુકર્મ તજવાં, એવું ના ભાખે; પશુ સમા માનવને ધૂતી, રુ ફાંદે નાખે રે. ધરાવે સેવન્ને શિક્ષાની નીતિ, કોઈ નથી કહેતાં; નિંદાખોરી કરી નકારા, મૂકે છે વહેતા રે. ધરાવે સઘન સેવકી સારી જોઈને, કર્મ કરે છાને; કહે ‘છોટમ' એવા ગુરુઓથી, કાજ સરે કોનું રે ? ધરાવે
૨૪૨ (રાગ : માંડ). પ્રભુ તને પ્રસન્ન તે એમ થાયે, જો તું સાચો મારગ સા'યે. ધ્રુવ એક ટેક ગુરુવચન પાળીને , સેવા સમરણ કરીએ; ગુણવંતા થઈ હરિગુણ ગાતાં, કોય થકી નવું ડરીએ. પ્રભુત્વ કુળ કુટુંબ ને સગાં સહોદર, સરવે સ્વારથ સારું; અંત સમે કોઈ કામ ન આવે, ભજન કરે તે વારુ. પ્રભુo ઉપર શુદ્ધિ થાય સ્નાનથી, મન શુદ્ધ થાયે જ્ઞાને; બાહ્યાભ્યતર રહે નિર્મળો, કરતા પ્રભુને ધ્યાને. પ્રભુo ભૂખ્યા જનને ભોજન દેવું, તરસ્યા જનને પાણી; કોઈ પ્રાણીને દુ:ખ ન દેવું, અંશ પ્રભુના જાણી. પ્રભુ સાચા સ્નેહીં હોય હરિના, તેને સંગે રહીંએ; પરપંચી પાખંડી જનમાં, કહે ‘છોટમ' નવ જઈએ. પ્રભુo
૨૪૧ (રાગ : રામકી) નથી રે અજાણ્યું નાથનું, જે છે અંતરજામી; તું નથી કહેતો તેહને, એ છે તુજમાં ખામી. ધ્રુવ વ્યાપક સઘળા વિશ્વમાં, જોને શક્તિ છે જેની; અણુએ અજાણ્યું નવ રહે, અદ્ભુત ગતિ છે એની. નથo વીજળી કેરા તારમાં, વાત જાય છે વહેલી; જાણ શક્તિ જગદશની, જાણવે કરતા પહેલી. નથી. જીવનદોરી જીવ કેરી, છે જગદીશને હાથે; પ્રાણીમાત્રના પિંડની, જાણ્ય સઘળી સાથે. નથી આપણે અંગે જે અડે, મન ઝટપટ જાણે; સહુનાં મનનું શ્રીહરિ, પરખે એ જ પ્રમાણે. નથી.
કલા બહત્તર પુરુષકી, તામેં દો સરદાર
| એક જીવકી જીવિકા, એક જીવ ઉદ્ધાર || ભજ રે મના
૧૪૪)
વિધિ ન નિષેધ કછુ ભેદ ને અભેદ પુનિ, ક્રિયા સો કરત દીસે, ચૂંહી નિત પ્રતિ હૈ, કાહૂકું નિદ્ રાખે, કાહૂકું તૌ દૂર ભાગૈ, કાત્સું નેરે ન દૂર, ઐસી જાફી મતિ હૈ; રાગત્ ન દ્વેષ કોલે, શોક ન ઉછાહ દોઉ, એસી વિધિ રહૈ કહું, રતિ ન વિરતિ હૈ, બાહિર વ્યોહાર ઠાને મનમેં સ્વપન જાનૈ, સુંદર જ્ઞાનીકી કછુ, અભુત ગતિ હૈ.
વસ્તુ વિચારત ધ્યાવતે, મન પાવૈ વિશ્રામ રસ સ્વાદત સુખ ઉપજે, અનુભૌ યાકો નામ ૧૪૫
કવિ છોમ

Page #83

ધ્રુવ
૨૪૩ (રાગ : ધોળ) પ્રભુનો મારગ સૌથી સહેલો, એક અટપટું એમાં જોને; નિર્મળ મન પોતાનું કરવું, જ્યોતિ પ્રકાશે જેમાં જોને. ધ્રુવ ધનુર્વેદીની જેવી ધારણા , અઘરી જાણશે એમાં જોને; હેઠે તાકે ઉપર વધે, ખરી ચાતુરી તેમાં જોને. પ્રભુનો૦ ભૂમિ ઉપર તો ભૂચર ચાલે, એમાં વિજ્ઞ અનંત જોને; બ્રહ્મપંથ તો છે ખેચરનો, ચાલી શકે કોઇ સંત જોને. પ્રભુનો૦ અનુભવ આંખ સૂરતની સીડી, સંગુરુ હોય સહાય જોને; કહે ‘છોટમ' જો સાધક સાચો, બ્રહ્મધામમાં જાય જોને. પ્રભુનો
૨૪૫ (રાગ : માંડ) પ્રેમીજન આવો રે, પ્રેમ સુધારસ પીવા. અગાધ જળમાં મોતી માટે, જ્યમ પેસે મરજીવા; જળહળ જ્યોતિ પ્રગટ પ્રભુ દીસે, રોમ રોમમાં દીવા. પ્રેમી અંતરજામી સહુમાં વ્યાપક, અંતરમાં ઓળખાશે; જડતા જાળ જનમની જાશે, પાતક પ્રલય જ થાશે. પ્રેમીઓ રાગાદિક જે દોષ હોય તે, ભક્તિભાવથી ભાગે; કુદરતની રચના દેખીને, ઉગ્ર જ્ઞાન ગુણ જાગે. પ્રેમી જપ-તપ-જોગ-જાગ-વ્રત-તીરથ, પંચદેવની સેવા; તેણે તો કાંઈ પ્રભુ નવે રીઝ, પ્રેમલક્ષણા જેવા. પ્રેમી સહુ શૃંગાર સુંદરી પહેરે, હોય કુલક્ષણ જેને; સાચા સ્નેહ વિના કો'કાળે, કંથ નહિ વશ તેને પ્રેમી અંતર લક્ષ પ્રેમ-પ્રભુ સાથે, એક પલક નવ ભૂલે; જન ‘છોટમ' તે સાચા પ્રેમી, પ્રેમ-હિંડોળે ઝૂલે. પ્રેમી
૨૪૪ (રાગ : દેશ) પૂરા અંશ પ્રભુના હશે , જ્ઞાન તો તેના ઘટમાં જશે. ધ્રુવ રાજચિહ્ન હોય જેને અંગે, તે કરણી મન વસે; હજાર જણની મધ્ય હાથણી , કળશ ઢોળવા જશે. જ્ઞાન સરખો સૂરજ સઘળે છે, પણ નેત્રે જોયો જશે; પ્રાયઃ પંખીનું બચ્યું હોય, તો તે જ પાંખ પામશે. જ્ઞાન સિંહતણું પયપાન કરે, જે પુત્ર સિંહનો હશે; જરે નહિ બીજી જાતિને, કોઈ પ્રકારે કશે. જ્ઞાન પાવક દેખી ડરતા પ્રાણી, સર્વે કોરે ખસે; ધગધગતા અંગારા હોય, પણ ચકોર ખાવા ઘસે. જ્ઞાન કહે “છોટમ' અનુભવી એક જ, કોટિ મનુષ્યમાં વસે; સૂરજ જેવો સૂરજ નહિ, પણ દીવે દીવો થશે. જ્ઞાન
૨૪૬ (રાગ : દેશી ઢાળ) ભક્તિ મારગ સહુથી ભલો, ચાલે કોઈ ચતુરજી; હરદમ હરિ નવે વિસરે, ભાવ રહે ભરપૂરજી. ધ્રુવ ચાલ ન ચૂકે ચિત્તથી, અચળ એવી છે ટેક જી; નિમિષ ન ભૂલે નાથને, જેનો વિમલ વિવેકજી. ભક્તિ સત્ય ધર્મ શીલ શોભતું, નિર્મળ પુણ્ય પવિત્રજી; દ્વેષ નહિ કોઈ લોક શું, માને સર્વને મિત્રજી. ભક્તિo ધ્રુવ અંબરીષ પ્રહલાદને, જુઓ જનકવિદેહજી; ચિત્રકેતુ ચંદ્રહાસ છે, ભળ્યા ભક્તિમાં તેહ જી. ભક્તિ
કર્મરૂપ બાદલ મિટે, પ્રગટે ચેતન ચંદ || જ્ઞાનરૂપ ગુન ચાંદની, નિર્મળ જ્યોતિ અમંદ || (૧૪)
કવિ છોમ
હૈ કહું તો હૈ નહી, નહી કહું તો હૈ હૈ ઔર નહિ કે બીચમેં, જો કછુ હૈ સો હૈ ||
૧૪છે
ભજ રે મના

Page #84

એમ વિચારી તત્ત્વ ઓળખો, સદ્ગુરુ કરજો સાચા જોને; ઢોંગી દેખી જો ધુતાશો, તેથી રહેશો કાચા જોને. ભરમેo કાચા રહીને કુકર્મ કરશો, જાશો જમને હાથ જોને; કંઠીવાળા કોરે રહેશે, કોઈ ન આવે સાથ જોને. ભરમેo જ્ઞાની ગુરુને શરણે રહીને , કરજો તત્ત્વવિચાર જોને; ‘છોટમ' સરજનહાર ભજીને, સુખથી પામો પાર જોને. ભરમેo
અલર્ક અર્જુન ને બળિ, વિભીષણ ને વિદૂરજી; ભીમ પરીક્ષિત ભૂપતિ, ઉદ્ધવ ને અક્રૂરજી. ભક્તિo રાજનીતિમાં સૌ રહ્યા, કહાવ્યા મોટા મહંતજી; ધર્મ પાળ્યો. ધરણ વિષે સર્વ શિરોમણિ સંતજી. ભક્તિo ઈશ્વર લીધા ઓળખી, સાચા સરજનહારજી; અન્યનો જે કરે આશરો, ભક્તિ તે વ્યભિચારજી. ભક્તિo અનન્યપણે રે ઉપાસના, એક દેવ અખંડજી; બીજાં સાધન સૌ પાંગળાં, પૃથ્વીમાંહીં પાખંડજી. ભક્તિo એવી ભક્તિનો આદર કરો, મોંઘો નરતન જાય જી; અળ ગયા તે અભાગિયા, જમને હાથે પીડાયજી. ભક્તિo સાચી ભક્તિ સુવિચારથી, કરી જાણે જો કોઈજી; હે ‘છોટમ' પ્રભુ પામશે, મહામુક્ત તે હોઈજી. ભક્તિ
૨૪૭ (રાગ : ધોળ) ભરમે ભૂલ્યા તે નર ભટકે, ઠરી ન બેસે ઠામે જોને; મન-વાણીનું મૂળ વિચારે, તે પૂરણપદ પામે જોને. ધ્રુવ પૂરણ કેરી પ્રભા ન તૂટે, અગણિત અંડ રચાય જોને; જેમ બીજથી વૃક્ષ બને છે, એ અદ્ભુત મહિમાય જોને. ભરમે અણુને આદે અખિલ જીવના, સરજે સઘળા ઘાટ જોને; એવા કરતા ને ઓળખાવે, ગુરુ કરવા તે માટે જોને. ભરમેo એ પદના જે હોય અજાણ્યા, તેથી ન સરે કામ જોને; વૈધ ઔષધિ જો નવ જાણે, કેમ કરશે આરામ જોને ? ભરમેo ઔષધ કેરું નામ સમરતાં, જનનાં દુ:ખ ન જાય જોને; હોય સજીવન મૂડી સાચી, તે સેવે સુખ થાય જોને. ભરમે
૨૪૮ (રાગ : માંડ) મનનો મરમ જ જાણે, ચતુર નર મનનો મરમ જ જાણે ! ઠીક સમજીને રાખે ઠેકાણે, મનનો મરમ જો જાણે. ધ્રુવ જળ મધ્યે મચ્છ જેમ રમે છે, મગન થઈને મહાલે; વિષયવારિમાં મગ્ન થઈને, ચારે દિશાએ ચાલે. ચતુર જેવું પંખી ઊડે આકાશે, જ્યાં સુધી ગતિ જેની; વાતાવરણથી વિશેષ જવાની , આગળ ગતિ નથી તેની. ચતુર મનના રચેલા જે જે પદારથ, ત્યાં સુધી મન જાશે; મનની પાર મુકંદ બિરાજે, ત્યાં જાતાં લય થાશે. ચતુર જ્ઞાનીનું મન જાય બ્રહ્મમાં, વિષયીનું વિષયે ભમે છે; ભક્તતણું ભગવંત ભજનમાં, રાત-દિવસ રસ લે છે. ચતુર નીતિવાળા જનનું મન નિશ્ચલ, નીતિ ત્યજી નવ ડોલે; ફાટેલા મનના જીવ ફ્રાણા , બે 'કલા સરખું બોલે. ચતુર પંચ વિષયનો સઘળો પસારો, તે ઉપર મન દોડે; ‘છોટમ' સહજ સ્વરૂપ વિચારે, મનની અવિદ્યાને છોડે. ચતુર
શુદ્ધ ચેતન ઉર્જવલ દરવ, રહ્યો કર્મ મલ છાયા
| તપ સંયમ સે ધોવતાં, જ્ઞાનજ્યોતિ બઢ જાય. || ભજ રે મના
૧૪૮)
|| ગુરુ મિલા તબ જાનિકે, મિટે મોહ તન તાપ હર્ષ શોક વ્યાપે નહિ, તબ ગુરુ આપે આપ
૧૪૯)
કવિ છોમ

Page #85

અજબ ખુમારી અભુત ભારી, બ્રહ્મ વિશે જઈ ભડે (૨); પિંડ બ્રહ્માંડની પાર રહ્યો, તે હંસ થઈ નીવડે.
રામરસ રોમે રોમે ચડે. મરજીવા તે મહારસ માણે, તેથી નહિ કાંઈ બગડે (૨); જન ‘છોટમ' એવા જન મળતાં, ભાગ્ય ભલાં ઉઘડે.
રામરસ રોમે રોમે ચડે.
૨૪૯ (રાગ : ધોળ) રસિયા હોય તે રે, રસની રીતિ જાણે. - ધ્રુવ વણ જાણે તે જે ઉદાસી, દેહ દમી મત તાણે; મનની સાથે મથતાં મથતાં, કોઈક ઠરે ઠેકાણે. રસિયા રસિક શિરોમણિ જનનો નાયક, પ્રેમરસે બહુ રીઝે; આનંદમગ્ન અહોનિશ રમતાં, ભક્તિભાવથી ભીંજે. રસિયા અક્ષર ઘરથી વેગે આવે, આનંદ અર્ણવ લહેરી; રોમ રોમને કરે ઉજાગર, ચડે ખુમારી ઘેરી. રસિયા અણમેળું મન રહે મળીને, જો ગુરુ લક્ષ્ય લાગે; આ ભવ માંહી નહિ સુખ એવું, એને સોમે ભાગે, રસિયા આનંદરૂપ તે પરબ્રહ્મનું, એમ વેદ કહે છે; તે આનંદ સચરાચર માંહી, અગમ અગોચર રહે છે. રસિયા શોક-દુ:ખ જગરૂપે માયા, આનંદી અવિનાશી; જન ‘ છોટમ' વિરલા જન જાણે, જે ગુરુચરણ ઉપાસી. રસિયાઓ
૨૫૧ (રાગ : હુમરી) લોચન ! તું ભવમોચન પ્રભુને , ભાવ થકી જો ભાળી રે; દુર્જનનાં મુખ છે દુ:ખ દાયક, તેને દે તું ટાળી રે. ધ્રુવ ઇંદુ અર્કને પાવક વિધુત, જેને પ્રકાશે પ્રકાશ્યા રે; તેજ પ્રકાશ વડે વળી તુજને, ભલા પદારથ ભાસ્યા રે. લોચન જતન કરીને જેણે સરજ્યાં, અભુત શક્તિ એની રે; ઉત્તમ રૂપે એ નવ જોયો, શોધ કરી નહિ તેની રે. લોચન પ્રેમ આંસુએ જો નવ પલળ્યાં, હરિજન જોઈ નવ હરખ્યાં રે; સ્વારથ સારુ રાંક થઈ રોયો, નિંદિત કારજ નિરખ્યાં રે. લોચન નીતિ મારગ જોઈ ચાલવા. ભલી ભલી વિધા ભણવારે; સરજનહારે તમને સરજિયાં, ગુણ ઈશ્વરના ગણવા. લોચન આનંદ-સાગર બ્રહ્મ ઓળખો, એ ઉપદેશ અમારે રે; કહે ‘છોટમ' માની લ્યો નિશ્ચય, સફળ થાય જનમારો રે, લોચન
૨૫૦ (રાગ : તિલંગ). રોમે રોમે ચડે રામરસ, રોમે રોમે ચડે. પીતાં પૂરણ અનુભવ પ્રગટે, અનંત નેત્ર ઉઘડે; દ્વાદશ અંગુલ ભરી પીએ, તો નવી સૃષ્ટિને ઘડે.
રામરસ રોમે રોમે ચડે. સુંઘે તેને સ્વરૂપ દરસે, પાછો ભવ ના પડે (૨); આપે નિર્ભય સઘળે વર્તે, જો જિલ્લાએ અડે.
રામરસ રોમે રોમે ચડે.
ગુરુદેવ જનની જનક રુ સંબંધિ બંધુ, પૂરન અત્યંત સુખ ગુરુહ્સે પાયો હૈ, નાસિકા બદન જૈન દીને ગુરુ દિવ્ય નૈન, શોભિત શ્રવન દેકે શબ્દ સુનાયો હૈ; દિયે ગુરુ કરપાવ શીતલતા શિષ્યભાવ, ગુરુરાય પિડઠું મેં પ્રાણ ઠહરાયો હૈ, કહત હૈ બ્રહ્માનંદ કંદ સુખ દયા સિંધુ, ગુરુદેવ મેરો ઘાટ દૂસરો બનાયો હૈ.
ગુરુ ગોવિંદ દોનો ખડે, કીસકો લાગુ પાયા બલિહારી ગુરુ દેવ કો, જિન ગોવિંદ દયો બતાય.
ગુરુ મિલા તો સબ મિલા, ના તો મિલા ના કોય માતા-પિતા સુત બાંધવા, યે તો ઘર ઘર હોય
૧૫૧
ભજ રે મના
'૧પ૦)
કવિ છોમ

Page #86

૨૫૨ (રાગ : દેશી ઢાળ)
શું શોધે, સજની ? અંતર જોને ઉઘાડી; તને શું સમજાવે દા'ડી-દાડી રે.
ધ્રુવ
ગુરુગમ કૂંચી કરમાં લઈને, ઊઘડે અજ્ઞાન તાળું; આજ્ઞાચક્રની ઉપર જોતાં, ત્યાં થાશે અજવાળું રે. શું નિર્મળ નૂર નિરંતર વરસે, મહા મનોહર મોતી; અનહદનાદ અહોનિશ બાજે, જળહળ દરસે જ્યોતિ રે. શું ઓકાર નાદ અહોનિશ થાયે, ચિદાનંદ નિધિમાંથી; સોહ-પ્રકાશ કરે રગ રગમાં, ગુરુ વિના એ ગમ ક્યાંથી રે ? શું તે પ્રકાશથી તુજને જડશે, સુંદર સ્વરૂપ તારું; ‘છોટમ' તેનો કર્તા જાણે, તો ઊપજે સુખ સારું રે. શું૰ ૨૫૩ (રાગ : મંદાક્રાંતા છંદ)
સત્ય નહિ તે ધર્મ જ શાનો ? દયા વિના શું દામ જોને ?
મન વશ નહિ તે તપ જ શાનું ? શીલ વિના શું સ્નાન જોને ? ધ્રુવ
ભાવ વિના તે ભક્તિ શાની ? ભક્તિ વિના શું જ્ઞાન જોને ? પ્રીતિ હોય તો પડદો શાનો ? ધૈર્ય વિના શું ધ્યાન જોને ? સત્ય૦ સદ્ગુણ નહિ તે સાધુ શાનો ? તૃષ્ણા ત્યાં શો ત્યાગ જોને ? જ્ઞાન વિના તે ગુરુજન શાનો ? કંઠ વિના શો રાગ જોને ? સત્ય૦ ભ્રાંતિ રહી તે અનુભવ શાનો ? સાચી ન મળે શોધ જોને ! ધરમ બ્રહ્મની કથા ન જાણે, તેને શાનો બોધ જોને ? સત્ય પ્રતાપ નહિ તે પ્રભુતા શાની ? સિદ્ધિ વિના શો સિદ્ધ જોને ? દૈવત નહિ તે દેવ જ શાનો ? રાંકપણે શી રિદ્ધિ જોને ? સત્ય
વિનય વિના તે વિદ્યા શાની ? દામ વિના શું દાન જોને ? નીર વિના તે નવાણ શાનું ? ધણી વિના શું ધામ જોને ? સત્ય૦
ભજ રે મના
પારસ ઔર સંતમેં, અંતર બડો હૈ જાણ વો લોહા કંચન કરે, સંત કરે આપ સમાન
૧૫૨
કહ્યું કરે તે કવિજન શાનો ? શૌર્ય વિના શો શૂરો જોને ? સાચજૂઠનો કરે નિવેડો, તે તો પંડિત પૂરો જોને ! સત્ય
સર્વગામિની સતી ન કહીએ, લક્ષ વિના શી ટેક જોને ?
સાચજૂઠની કિંમત ન કરે, છળમાં પાડ્યા છેક જોને ! સત્ય સાચા પ્રભુને જે નવ શોધે, તે નર કહીએ કાચા જોને ! કહે ‘છોટમ' નિર્ધાર કરી લે, વેદતણી એ વાચા જોને ! સત્ય
૨૫૪ (રાગ : ધોળ)
સદા પ્રભુ પ્રેમનો છે સંગી રે, નવધા ભક્તિતણો એ રંગી. ધ્રુવ આકાશતણો એ વાસી રે, રહ્યો અગણિત અંડ પ્રકાશી રે;
પ્રેમે ભક્તને આવ્યો છે ભાસી, સદા પ્રભુ પ્રેમનો છે સંગી રે. સદા રવિકિરણ જેમ કમળ વિકાસે રે, એમ પ્રેમે લહે પ્રભુ પાસે રે; ભવરોગ સમૂળો નાસે, સદા પ્રભુ પ્રેમનો છે સંગી રે. સદા૦ લોહચુંબકનો ગુણ પામી રે, એની સુરતા તે ઉત્તર સામી રે; જીવને જણવે છે અંતરજામી, સદા પ્રભુ પ્રેમનો છે સંગી રે. સદા૦ દૂરદર્શક યંત્ર સહાયે રે, છેટે હોય તે પાસે જણાયે રે; એમ પ્રેમે પ્રભુ નિરખાય, સદા પ્રભુ પ્રેમનો છે સંગી રે. સદા નેત્રે જોવામાં જે નવ આવે રે, સૂક્ષ્મદર્શક તે દર્શાવે રે; એમ પ્રેમ તે ઈશ ઓળખાવે, સદા પ્રભુ પ્રેમનો છે સંગી રે. સદા૦ વીજળી-તારમાં વાત જણાયે રે, પ્રેમે લક્ષ લાગે પ્રભુ સાથે રે; હરિને મેળવે હાથોહાથ, સદા પ્રભુ પ્રેમનો છે સંગી રે. સદા૦ કહે ‘છોટમ’ સાધન અન્ય રે, નવ આવે પ્રેમ સમાન રે; આઠે પહોર એથી રહે ધ્યાન, સદા પ્રભુ પ્રેમનો છે સંગી રે. સદા૦
એક ઘડી આધિ ઘડી, આધીમે પૌની આધ તુલસી સંગત સાધી, કટે કોટી અપરાધ
૧૫૩
કવિ છોટમ

Page #87

ભૂપ સ્વમમાં થયો ભિખારી, ઘર ઘર હીંડે ભમતો; જાગ્યો ત્યારે ગઈ આપદા, નિજાનંદમાં રમતો. સંશય૦ ઈશ્વરને જાણે સુખ એવું, બંધન સઘળું જાયે; જન “છોટમ' સદ્ગુરુ કરુણાએ, જો સીધું સમજાયે. સંશય૦
૨૫૫ (રાગ : દરબારી) સમજણ સાધન સાચું, સરવ થકી સમજણ સાધન સાચું; બિન સમજે કરે તે કાચું, સરવ થકી સમજણ સાધન સાચું. ધ્રુવ કાષ્ટને મથતાં અગ્નિ ન પ્રગટે-તાને પડે જો ટાઢો; દૂધમાં જામણ સમજીને નાખો, તો દહીમથી માખણ કાઢો. સમજણo રજુને ઠામે ભુજંગ ભાસે, તે સમજે સંકળ ભય ભાગે;
સ્વપ્ત વિષે જેમ સિંહ ડરાવે, પણ ભય ન પામે જે જાગે. સમજણ સૂઝ-સમજ એ અંતરચક્ષુ ! ગુરુગમે ઉઘડે જ્યારે; આપણું આપ ને રૂપ પ્રભુનું, જાણે જયારથ ત્યારે સમજણ સન્મુખ વૈકુંઠ સમજે તેને , અણસમજુને આધે; કરમ કરે ને કાયાને કષ્ટ ! તેણે ભરમ નવે ભાગે. સમજણ સાગર ગોપદ તુલ્ય દીસે, અને ગગન ગુંજાવત થાયે; જન ‘છોટમ' એ સમ જાણે, જો ગુરુ હાથ હાયે. સમજણ
- ૨૫૭ (રાગ : ભૈરવી) હરદમસે હરિ ભજ લે બંદા, ભૂલે મત ગાલ ગંદા. ધ્રુવ એહમેં તોલ ન મોલ જગતમેં, સો મિથ્યો ખોવે મંદા. હરદમ એ દમમેં હરિહર-અજ રહેના, એ દમમેં સૂરજ-ચંદા. હરદમ એ દમમેં ગંગા ઔર જમુના, શારદ ઔર સક્લ છંદા, હરદમ એ દમ માંહી હંસ બિરાજે, પ્રગટ કરે પરમાનંદા. હરદમ બુદ્ધિ હંસી આતમ હંસા, બાવન અક્ષર બોલંદા . હરદમ કહે ‘છોટમ' યહી ભેદ સમજકે, ભજ ભગવંત કરુણાનંદા . હરદમ
ધ્રુવ
૨૫૬ (રાગ : માંડ) સંશય શમિયા રે જ્ઞાન પામિયો જ્યારે. સદ્ગુરુ સમરથ ઉર ઉપકારી, સાન કરી સમજાવ્યું, અજાણપણામાં દૂર દેખાતું, તે પાસે પરખાવ્યું. સંશય૦ સર્વ પદારથ જડ છે, તેથી ચેતન ભિન્ન કહાવે; આઠે આવરણરહિત અગમ ઘર, પૂરા ગુરુથી પાવે. સંશયo જનક સનક શિવ શેષ સભાજન, જેનો જાપ જપે છે; કોટિ અંડ ઉપજેલા અંતે, જેમાં જાઈ શમે છે. સંશયo પોતાને કંઠે મણિ પોતે, ભૂલીને જ્યમ શોધે; જાણ્યું ત્યારે થયું જથારથ, સદ્ગુરુ કેરે બોધે. સંશય૦
સંત બડે પરમાર્થી, શીતલ વાંકો અંગ.
તપત બુજાવે ઔર કી, દે દે અપનો રંગ | ભજ રે મના
૨૫૮ (રાગ : કેદાર) હે રસના ! જશ ગાને હરિના, સફળ કરી લે વાણી રે; વિધા વિનય વિવેક વિચારી, વિશ્વભર વખાણી રે. ધ્રુવ અમથી શું અપશબ્દ ઉચ્ચારે ? લુખી સઘળી લવરી રે; છીંદ્રગ્રહી પર નિંદા કરતાં , તું નથી રહેતી નવરી રે. હે રસના સારો મારગ સત્ય ધર્મનો, આડું બોલી ઉચ્છેદે રે; તે રસના તલવાર તુલ્ય છે, કીર્તિ કવચને ભેદે રે. હે રસના પાપ-તાપ-સંતાપ શમાવે, તન-મન શીતળ કરતી રે; ધન્ય જીભ તો તેને કહીએ, વાણી વિમળ ઉચ્ચરતી રે. હે રસના દીનદયાળુ દયાનિધિ કેરા , જે જીલ્લા ગુણ ગાશે રે; કહે ‘છોટમ' કુળ કોટિક તેના, પ્રીતે પાવન થાશે રે. હે રસના
સંત મિલનકો જાઈએ, તજ માયા અભિમાન જ્યોં જ્યાં પાવ અંગે ધરે, કોટિ યજ્ઞ ફલ જાના ૧૫૫)
કવિ છોમ

Page #88

૨૫૯ (રાગ : દેશી ઢાળ) જ્ઞાન ન ઊપજે ગુરુ વિના, કોટી સુણતાં કથાય જી; પારસ લખિયો પુરાણમાં, સુણતાં સોનું ન થાય છે. ધ્રુવ અંજન વિધાની ઔષધિ, આગળ કથી ગયા કોય જી; પાઠ કરે પૂરા પ્રેમથી, નિર્મલ નેત્ર ન હોય છે. જ્ઞાન કલ્પતરુને ચિંતામણિ, મોટો સુણિયો મહિમાય જી; દારિદ્ર ને જાય દીઠા વિના, જપતાં જુગ વહી જાય છે. જ્ઞાન મૃતકના મુખ આગળ, પઢીએ અમૃત પુરાણ જી; જરીએ ન થાયે જીવતું, જો જો વિચારીને જાણ જી. જ્ઞાન પોષણ આપે પળે પળે , ભેળો રહીં ભગવાન જી; એ પ્રભુને જો ઓળખે , જાતે હોય ગુણવાન જી. જ્ઞાન જૂની કથાઓ જે જગતમાં, તેનો સમજવો સાર જી; મહંત પુરુષ મળ્યા જેહને, પામ્યા તે નર પાર જી. જ્ઞાન સાત દા'ડા શુકદેવની, કથા સુણે સહુ કોય છે ; પરીક્ષિત મોક્ષ પામી ગયો, સમજ્યો લક્ષારથ સોય છે. જ્ઞાન માનો કહ્યું જો માનવો ! દેવ બુદ્ધિના દક્ષ જી ; ‘છોટમ’ પ્રભુ પદ પામવા, લેજો જ્ઞાનીનો લક્ષ જી. જ્ઞાન
દિશા ભમેલો દેશ ન જાણે આપનો, પૂરવને તો પશ્ચિમ પરઠે તેહ જો; જડ પૂજે ને જડ આરાધે જડમતિ, નિજ આત્મા તો માને છે જડ દેહ જો. જ્ઞાન પાખંડીએ ભરમાવ્યા ભવ લોકને, કપટ કરીને બાંધ્યા મતને ગ્રંથ જો; વચને વાહ્યા જથે રાખવા જીવને, નેહ ભાવી કર્યું પ્રપંચે પંથ જો. જ્ઞાન હંસ-અંશની પ્રીછી નહિ પરનાળિકા, મનુષ્ય નામનો માન્યો મોટો મંત્ર જો; મૂળ-મહેશ-મૂર્તિની કીધી સ્થાપના, પંચ તત્ત્વનો ઊભો કીધો જંત્ર જો. જ્ઞાન શુભ કર્મ નર સ્વર્ગતણું સુખ ભોગવે, અશુભ કરે તે અધમ યોનિમાં જાય જો; લક્ષ ચોરાશી તનમાં જન તો , કોઈ કાળે તે જીવ બ્રહ્મ ના થાય જો. જ્ઞાન શુદ્ધ માર્ગ દેખાડે સર્વે મુમુક્ષને, ભાગ્ય-જોગથી મળે ખરા, ગુરુરાજ જો; અગાધ બોધ કરે જે શ્રુતિ માંહે કહ્યો, જન ‘ છોટમ' તે જનનાં સુધરે કાજ જો. જ્ઞાન
૨૬૧ (રાગ : જેતશ્રી) શ્રી અરિહંત છવિ લખિ હિરદે, આનદ અનુપમ છાયા હૈ, ધ્રુવ વીતરાગ મુદ્રા હિતકારી, આસન પદ્ધ લગાયા હૈ, દૃષ્ટિ નાસિકા અગ્ર ધાર મનુ, ધ્યાન મહાન બઢાયા હૈ. શ્રી રુપ સુધાકર અંજલિ ભર-ભર, પીવત અતિસુખ પાયા હૈ, તારન-રન જગત હિતકારી, વિરદ શચીપતિ ગાયા હૈ. શ્રી તુમ મુખ-ચન્દ્ર-નયન કે મારગ, હિરદે મહિ સમાયા હૈ, ભ્રમતમ દુ:ખ આતાપ નસ્યો સબ, સુખસાગર બઢિ આયા હૈ. શ્રી પ્રગટી ઉર સન્તોષ-ચન્દ્રિકા, નિજ સ્વરુપ દરશાયા હૈ; ધન્ય ધન્ય તુમ છવિ ‘ જિનેશ્વર', દેખત હી સુખ પાયા હૈ. શ્રી
• જિનેશ્વર
૨૬૦ (રાગ : દેશી ઢાળ) જ્ઞાન વિના સાધન તે સર્વે ફોક છે, જપ-તપ-સાધન સર્વે સ્વપ્ર સમાન જો; જ્ઞાન વિના જગજીવન તે ક્યાંથી જડે ? અંધા નરને ભાસે નહિ કાંઈ ભાન જો ધ્રુવ નિજ ક્ત નવ જાણ્યા ભૂલ્યો આપને, મોહ-મધ વ્યાયું બહુ જેને મન જો; જેમ છે તેમ જાણ્યું નહિ, ભાંતિએ ભમ્યો, અવળો ચાલે કરે ઉપાસના અન્ય જો જ્ઞાન
|| તીરથ નાહે એક ફલ, સંત મિલે ફલ ચાર
સદગુરુ મિલે અનેક ફલ, કહત કબીર વિચાર ભજ રે મના
૧૫
સાત સમુંદરકી મસી કરુ, લેખિન કરું વનરાઈ સબ ધરતી કાગજ કરુ, ગુરુ ગુન લિખા ન જાય
(૧૫)
કવિ છોમ

Page #89

બાગેશ્રી બહાર દિપક
આજ તો હમારે ઘર ગોરે ગોરે મુખકો ગુમાન પ્રથમ મણિ કાર પરમ પ્રેમ પર બ્રહ્મ શંકર મહાદેવ દેવ સેવક
પ્રભાતભૈરવ
તાનસેના ૧૫૯૬ - ૧૬૮૫
૨૬૨ (રાગ : બાગેશ્રી) આજ તો હમારે ઘર, ભોળાનાથ આયે ! ધ્રુવ અંગમેં બિભૂતિ સોહે, ઓ મૃગછાલા; ગલેમેં સોહે રુદ્રમાળા, નાગ લિપટાયે. આજ સંગકી સાહેલી સબ, પૂછને લગી બાતાં; ધન્ય ભાગ્ય ગૌરી તેરો, શંભુ વર પાયે. આજ
હે ગુની ‘તાનસેન', સુનો બેજુ બાવરે; બુઢે બેલપે ચઢને વાલે, મોરે મન ભાયે. આજ
‘તાનસેન ” નામ તો બાદશાહ અકબરે આપેલું. તેમનું મૂળ નામ તો રામતનું. તે બ્રાહ્મણ કુટુંબમાં મુકન્દરામ પાને કે મકરંદ પાંડેના ઘરે જનમ્યા હતા. તાનસેના વિશે ચોક્કસ માહિતી ઓછી મળે છે, દંતકથાઓ વધારે છે. પાડેજીની પત્નીને સંતાનો જીવતાં નહોતાં, ગ્વાલિયરના પીર ઝરત મહમદ ગોસની દુઆથી પાડેજીને
ત્યાં રામતનું જખ્યા ને જીવ્યા. રામતનું વનમાં ગાયો ચરાવતા હતા અને સ્વામી, હરિદાસે તેમને જોયા. તેમની શક્તિ નિહાળી અને તેમને શિષ્ય બનાવ્યા. ૧૦ વર્ષની ઉંમરે રામતનું સ્વામીના પ્રિય શિષ્ય બની ગયા. ૧૦ વર્ષ સુધી સંગીતનો નિરંતર અભ્યાસ કરી, તેમાં નિપૂર્ણ થયા. માતાપિતાના મૃત્યુ પછી રામતનુ
ગ્વાલિયર રહ્યા.ગ્વાલિયરના મહારાણી મૃગનયની ઉત્તમ ગાયિકા હતા. મહારાણી પણ રામતનુ સાથે મળી ગાયન ગાતા અને સંભળાવતા. મહારાણીએ પોતાની શિષ્યા હુસેની સાથે લગ્ન કરવા રામતનુને સૂચવ્યું. હુસેની મૂળે બ્રાહ્મણી હતા. તેમના પિતાએ મુસ્લિમ ધર્મ અંગીકાર કર્યો હતો તેથી તે હુસેન હેવાયા.રામતનુને ચાર પુત્ર અને એક પુત્રી એમ પાંચ સંતાન થયા.રામતનુનું નામ બદલીને તેમનું મુસ્લિમ નામે મહમદ અતા અલીખાં રખાયું. રીયાના રાજાના દરબારમાં મહમદને સંગીતકાર તરીકે સ્થાન મળ્યું અને તેણે જ આ રામતનુને અકબરના દરબારમાં મોકલ્યો અને અકબરે તેમને તાનસેન નામથી નવાજ્યા. તાનસેન ધ્રુપદ શૈલીના ગાયક હતા. આજનું શાસ્ત્રીય સંગીત તેમની પરંપરામાંથી ઊતરી આવ્યું છે.
૨૬૩ (રાગ : બહાર) ગોરે ગોરે મુખકો ગુમાન છોડ બાવરે. ધ્રુવ જોબનકો લાલ રંગ, રૂપ માન હૈ પતંગ; કાળ કરે ભંગ સંગ, કોહુ નહીં આયગે. ગોરેo ધંવા જેસી કાયા તેરી, જાતહું ન લાગે દેરી; રોગ લેવે ઘેરી, પ્રાણ પલમેં ઊડ જાયેગે. ગોરેo અમૂલ મિલ્યો રતન, વિના હરિકે ભજન, ગુમાયો જો કરસે તો, ફેર કહાં પાયગે. ગોરેo હે ગુણી ‘તાનસેન' સુનો શાહ અકબર; બાંધ મૂઠી આયો જીવ , હાથ પસારી જાયને, ગોરેo પુરા સતગુરુ સેઇએ, સબ વિધિ પૂરા હોય આછે નેહ લગાય કે, ભૂલકું આપે ખોય
૧૫૦
તનકર, મનકર, વચનકર, દેત ન કાહુ દુ:ખ. કર્મરોગ પાતિક ઝરે, નિરખત સળુરુ મુખ |
ભજ રે મના
તાનસેન

Page #90

૨૬૪ (રાગ : દિપક). પ્રથમ મણિ ઓંકાર, દેવમણિ મહાદેવ; જ્ઞાન મણિ વેદ ચાર, યોગમણિ આનંદા. ધ્રુવ ગીતમેં સંગીતમણિ, સંગીતમેં સૂર મણિ; સૂર કે અક્ષર મણિ, તાલ દે બજંદા. પ્રથમ નાગમણિ શેષ નાગ, ગજમણિ ઐરાવત; અજમણિ ઈન્દ્ર, ઔર નૃત્યમણિ રંભા. પ્રથમ વૃક્ષમણિ કલ્પવૃક્ષ, ભક્તમણિ નારદ; દિનમણિ સૂરજ હૈ, રૈનમણિ ચંદા. પ્રથમ . કહત ગુણી ‘ તાનસેન’ સુનીએ શાહ અબ્બર; વિધામણી સરસ્વતી, તીર્થમણિ ગંગા. પ્રથમ
૨૬૬ (રાગ : પ્રભાતભૈરવ) શંકર મહાદેવ દેવ, સેવક સબ જાકે; સેવક સબ જાકે લાલ, નોકર હમ વાકે, ધ્રુવ લપેટ લપટ જાત બાલ , ઓઢત તન જરત ખાલ; રૂઢમાલ ચંદ્ર ભાલ, દ્રઢ બિશાલ જાકે. શંકર ભસ્મ અંગ શિષ ગંગ, બાહન અતિ બલ પ્રચંડ; ગિરિજા અરધંગ સંગ, રૂઢમાલ જાકે, શંકર૦ ડમરૂ પર ધ્યાન ધરત, દાનવ કુલ પ્રાન હરત; એસે પ્રભુ ભેખ ધરન, નીલકંઠ જાકે. શંકર પાવત નહિ પાર શેષ, ધ્યાવત સુરમુનિ નરેશ; નારદ મુનિ ધ્યાન ધરત, બ્રહ્માદિક જાકે. શંકર૦ ‘તાનસેન’ અતિ અનૂપ, નિરખત શંકરકો રૂપ; બારૂ કોટિક ભૂપ, ચરનન પર જાર્ક. શંકર૦
૨૬૫ (રાગ : શ્રી) પરમ પ્રેમ પર બ્રહ્મ, પરમ પરમ પરમ પ્રેમ, પ્રેમ પ્રેમ પરમ પ્રેમ, પર બ્રહ્મ પરમ પ્રેમ. ધ્રુવ માતપ્રેમ, તાતપ્રેમ, પુત્રપ્રેમ, પુત્રીએમ; દમ્પતી કો દેવ પ્રેમ, પ્રેમ હૈ સંસાર સાર. પરમ દયાપ્રેમ, દાનપ્રેમ, ભક્તિપ્રેમ, જ્ઞાનપ્રેમ; યોગપ્રેમ, મોક્ષપ્રેમ, પ્રેમ હૈ સન્યસ્તાધાર. પરમ શૂલપ્રેમ, સૂક્ષ્મપ્રેમ , વિશ્વ કો હૈ મંત્રપ્રેમ; સૃષ્ટિકો સુવાસપ્રેમ, એમ તેજ કો હૈ પાર. પરમ આત્માકો વિકાસપ્રેમ, જીવનપ્રકાશપ્રેમ, પ્રેમ પ્રેમ સર્વપ્રેમ, પ્રેમકો હૈ પારાવાર. પરમ
૨૬૭ (રાગ : સોરઠ ચલતી) અવસર પાછો નહીં મળે, માથે ત્રિવિધના તાપ બળે; ખો મા હીરલો હાથથી રે, આવો અવસર પાછો નહીં મળે રે. ધ્રુવ મોતી પડ્યું મેદાનમાં ને ઓલ્યા, મૂરખા મૂલ એના શું કરે રે ? સંત ઝવેરી આવી મળે એવા, સદ્ગુરુ સહાય કરે. ખો માત્ર સમજ્યા વિના નર ફે છે ક્લતા, ગુરુ વિના જ્ઞાન એને ક્યાંથી મળે? પારસમણીના પારખા એતો લોઢાને કંચન કરે. ખો માત્ર તરી ઉતરવું હોય પ્રેમથી રે, જેમ જળને માથે વહાણ તરે રે; કાયા કાચો કુંભ છે, માથે અમીરસ નીર ઝરે. ખો માત્ર કહે ‘તીલકદાસ’ શૂરાને સાધુ, મરજીવા હોય તે મૌજ કરે રે; ધારણા બાંધો ધીરની તો નમતે પ્રાજવે તરે. ખો મા
- તિલકદાસ
વંદ ગુરૂવર દેવ કો, જો હૈ શાંત સ્વરૂપ દે ઉપદેશ મિટાવહી, ભ્રમતમ જો અંધકૂપ
૧૬)
આત્મા ઔર પરમાત્મા, અલગ રહે બહુ કાલ | સુંદર મેલા કર દિયા, સદ્ગુરુ મિલા દલાલ
ભજ રે મના
તાનસેન

Page #91

હુમરી
ગોસ્વામી તુલસીદાસ ઈ. સ. ૧૪૯૮ - ૧૬૨૪
૨૯
તુલસીદાસનો જન્મ ઉત્તર પ્રદેશના બાંદા જિલ્લાના રાજપુર ગામમાં પરાશર ગોત્રમાં સરયૂ પરીણ બ્રાહ્મણ જાતિમાં વિ.સં. ૧૫૫૪ શ્રાવણ શુક્લ સપ્તમીએ થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ આત્મારામ દુબે અને માતાનું નામ હુલસી હતું. અભુક્ત મૂલ નક્ષત્રમાં જન્મ થયો હોવાથી, માતા-પિતાએ તેમનો ત્યાગ કરી દીધો હતો. તેથી તેમનું બાળપણ વિષમ પરિસ્થિતિઓમાં વ્યતીત થયું હતું. તેમની પત્નીનું નામ રત્નાવલી હતું. પત્ની પ્રત્યેના અત્યંત અનુરાગથી તેવો વિવેક પણ ન રાખી શક્તા. તેમની આ આસક્ત ચેષ્ટાઓથી એક વાર તેમના પત્નીએ કઠોર શબ્દોથી ફ્ટકાર કર્યો , “અસ્થિ ચર્મમય દેહુ મમ , તામેં જૈસી પ્રીતિ; તૈસી જો શ્રીરામમેં હોત, ન તૌ ભવભીતિ.” આ સાખીના શબ્દો સાંભળી તેમણે ગૃહત્યાગ કર્યો અને વિરક્ત થઈ રામભક્તિમાં મન લગાવ્યું. શ્રીરામ મર્યાદા પુરૂષોત્તમ તેમના આરાધ્ય દેવ હતા, ‘રામચરિતમાનસ ” તુલસીદાસનો સર્વશ્રેષ્ઠ કાવ્યગ્રંથ છે. તુલસીદાસની રચનાઓનો અધિકાંશ આધાર રામ અને રામ કથાના માર્મિક પ્રસંગો છે. ‘રામલલાનહછું’, ‘બરવૈરામાયણ’, ‘જાનકીમંગલ’ અને વિનયપ્રતિમા * ગીતાવલી ' અને કવિતાવલી તેમની અવધી અને વ્રજભાષામાં લખાયેલ રચનાઓ છે. આ બધી રચનાઓના કેન્દ્રમાં શ્રીરામ જ છે. તેમનો દેહવિલય ૧૨૬ વર્ષની વયે વિ.સં. ૧૬૮૦ની શ્રાવણ કૃષ્ણ ૩ ના દિવસે થયો હતો.
આશાવરી અપરંપાર પ્રભુ અવગુણ મોરા ભૈરવી અયસે પાપી નર હોવેગે
આજ શિવરી કે રામ ઘર આયે પ્રભાતિયું એક ઘડી દિન ઊગ્યા એ 'લા બરવી એસો કો ઉદાર જગમાંહી ધનાશ્રી ઐસી મૂઢતા યા મનકી ધનાશ્રી લ્મહું ક હીં યહિ રહનિ રહીંગો હમીર કૌન કુટિલ ખલ કામી મો સમ કેદાર
ઐસી હરિ કરત દાસ પર પ્રીતિ પ્રભાત જાગિયે રઘુનાથ કુંવર, પંછી સોરઠ જાનત પ્રીતિ રીતિ રઘુરાઈ ઠુમરી ઠુમક ચલત રામચંદ્ર બાજતા બાગેશ્રી તાહિ તે આયો સરન સબેરે દેશ
તૂ દયાલુ દીન હૌ તૂ દાનિ કાફી
ય મન બહૈં તુમહિ ન લાગ્યો ભૈરવી ભજ મન રામ ચરન સુખદાઈ ગોડી, ભજું મન રામચરણ દિનરાતી સોહની મમતા તું ન ગઈ મેરે મનસે ખમાજ માધવ ! મોહ પાસ ક્યોં હૈં મારવી માધવ ! મો સમાન જગ માંહી બિહાગ રાજ રૂચત મોહે નાહી રે કાલિંગડા લછમન ધીરે ચલો મેં હારી સારંગા રધુવર મોહી સંગ કર લીજે પીલુ રઘુવીર તુમ કો મેરી લાજ શિવરંજની ઐસે રામ દીન-હિતકારી ગોડી શરન રામજીકે આયો કુટુંબ તજી ચમનલ્યાણ શ્રી રામચંદ્ર કૃપાલુ ભજમન હરણ કેદાર સખી! રઘુનાથ રૂપ-નિહારૂ
૨૯૧ ૨૯૨ ૨૯૩ ૨૯૪
સંતન કે મન રહત હૈ, સબકે હિત કી બાત ઘટ ઘટ દેખે અલખ કો, પૂછે જાત ન પાત
પ્રેમ બિના ધીરજ નહિ, બિરહે બિના વૈરાગ | સગુરુ બિના મિટે નહિ, મન - મનસાકા દાગા
ભજ રે મના
તુલસીદાસ

Page #92

૨૯૬ ૨૯૭
પ્રભાતિ પરજ બિમાસા
સીતાપતિ રામચંદ્ર રઘુપતિ રઘુરાઈ યહ વિનતી રઘુવીર ગુસાંઈ હે હરિ ! કવન જતન ભ્રમ ભાગે.
૨૯૮
૨૭૦ (રાગ : ઘૂમરી) આજ શિવરી કે રામ ઘર આયે.
ધ્રુવ તોરી તોરી ફ્લ ધરત શિવરી, દોના અધિક બનાયે; આરત હિરદા પંથ નિહારે, ક્ષન ભીતર ક્ષન બા'રે. આજ આવત દેખી રામચંદ્રકે, દોરકું શીશ નવાયે; કુશ આસન અરુ પત્ર બિછાના, આદર કરકે બિઠાયે. આજ લે દોના આર્ગે કર દીના, પ્રભુ ખાત ખાત સોહારે; ચહ ફ્લ હમ કબહુ ન ચાખો, નહીં બૈકુંઠ હમારે. આજ ગ્યાન ધ્યાનકી ભજન બનાયે, સબ સંતન મન ભાયે; ‘તુલસીદાસ’ ભજ ભગવાના , આજ ચિત્રકૂટ ચિત્ત લાયે. આજ
૨૬૮ (રાગ - ગોડી) અપરંપાર પ્રભુ અવગુણ મોરા, માફ કરોને મુરારિ રે. ધ્રુવ દયા ધરમની વાત ન જાણું, અધરમનો અધિકારી રે; પાપી પૂરો, જૂઠા બોલો, બહુ નીરખું પરનારી રે, અપરંપાર સાધુ દૂખ્યા, બ્રાહ્મણ દુભ્યો, ભક્ત દુખ્યા બહુ ભારી રે; માતપિતા બંન્નેને દૂખ્યાં , ગરીબનકું દિયો ગારી રે. અપરંપાર ભજન થાય ત્યાં નિદ્રા આવે, પરનિંદા લાગે પ્યારી રે; મિથ્યા સુખમાં આનંદ વરતું, એવી કુટીલ કુબુદ્ધિ મારી રે. અપરંપાર સંસાર સાગર મોહજળ ભરિયો, સઘળે ભરિયો ભારી રે; ‘તુલસીદાસ’ ગરીબકી વિનતી, અબ તો લિયો ઉગારી રે. અપરંપાર
૨૬૯ (રાગ : ભૈરવી). અયસે પાપી નર હોવેંગે, કલિજગમેં.
ધ્રુવ પઘડી બાંધે, પંચ સમાલે, દુમક ઠુમક પાઉં દે'શે રામ; ગલિયોં કે બીચ િબાવરે, નાર પરાઈ પાપી તકત ગેિ. ક્લ0 ભૂખે પ્યાસે સાધુ આવે, ચપટી ચુન ન દંગે રામ; જબ રાજકો દંડ પડેગો, રોક રૂપૈયો પાપી ગિનગિન ફ્રેંગે. ક્લ૦ માતા બેનકું કછુ ન ગિનેગો, દિલ બીચ પાપ ધરેંગો રામ; સાલા સઢવા નિત્ય જિમાવે, ભાઈઓસે પાપી બૈર લહેંગો. કલ૦ લાલ સ્થંભ લોહેકા કર કે, ઉનકે સાથ બંધેગો રામ; ‘તુલસીદાસ' ભજો ભગવાના , પાપ પુન્ય દોનું સંગ ચલેંગે. ક્લ૦
જહાં આપા તહાં આપદા, જહાં સંશય તહાં શોગા
સગુરુ બિન ભાગે નહી, દોઉ ઝાલિમ રોગ | ભજ રે મના
૨૭૧ (રાગ : પ્રભાતિયું) એક ઘડી દિન ઊગ્યા પે'લા ? જો જિહવા મુખ રામ કહે; કોટિ લ્યાણ અભયપદ પાવે, પાપ બાપુરો ક્યાંહિ રહે ? ધ્રુવ રામનામનો મોટો મહિમા, શિવ સનકાદિક ધ્યાન ધરે; અજામલ ગુનિકા ઘરવાસી, નારાયણને નામ તરે. એક કેસરી ગંધે મૃગલા નાસે, રવિ ઊગે જેમ તિમિર ટળે ; મેરૂથી મોટેરાં પ્રાયશ્ચિત્ત, તે લઈ લક્ષ્મીવર દૂર કરે. એક રામનામે પ્રહલાદ ઉગાય, જે કોઈ ભક્તિ ભાવે કરે; પૂરણબ્રહ્મ અખંડ અવિનાશી, ત્રિવિધ તાપ તેના ટળે. એક સંત સહાયને ભક્તિ અવિચળ, જેને હૃદયે રામ રહે; ‘તુલસીદાસ’ આશ રઘુવીરકી, ચરણકમલ ચિત્ત ધ્યાન રહે. એક્ટ
ચિત ચોખા મન નિર્મલા,બુદ્ધિ ઉત્તમ મન ધીર અબ ધોખા કહો ક્યોં રહે ? સતગુરુ મિલે કબીર
૧૬૫
'GAR
તુલસીદાસ

Page #93

પરૂષ-બચન અતિ દુસહ શ્રવન, સુનિ, તેહિ પાવક ન દહીંગો; બિગત માન, સમ સીતલ મન, પર-ગુન નહિં દોષ કહીંગો. ધૂહું% પરહરિ દેહ જનિત ચિંતા, દુ:ખ-સુખ સમ બુદ્ધિ સહીંગો; ‘તુલસિદાસ’ પ્રભુ યહિ પથ રહિ, અબિચલ હરિ-ભગતિ લહીંગો. બહું
૨૭૨ (રાગ : બરવા) એસો કો ઉદાર જગમાંહી, બિનુ સેવા જો દ્રર્વ દીન પર, રામ સરિસ કોઉ નાહીં. ધ્રુવ જો ગતિ જોગ વિરાગ જતન કરી, નહિ પાવત મુનિ જ્ઞાની; સો ગતિ દેહ ગીધ શબરીક, પ્રભુ ન બહુત જિય જાની. એસો. જો સંપત્તિ દશશીશ અરપ કરી, રાવણ શિવ પહ લીન્હીં; સો સંપદા બિભીષણ કઈં અતિ, સંકુચ સહિત હરિ દીન્હીં. એસો. ‘તુલસીદાસ’ સબ ભાંતિ સક્લ સુખ, જો ચાહસી મન મેરો; તૌ ભજુ રામ કામ સબ પૂરણ, કરે કૃપાનિધ તેરો. એસો.
૨૭૫ (રાગ : હમીર) કોન કુટિલ ખલ કામી મો સમ, તુમસે કાહ છીપી કરૂણાનિધિ, તુમ ઉર અંતરજામી. ધ્રુવ ભરીભરી ઉદર વિષયરસ પાવત, જૈસે સૂકર ગ્રામી; જો તન દિયા તાહીં બિસરાયો, એસો નિમકહરામી. મો સમ, જહાં સતસંગ તહાં અતિ આલસ, બિપિયન સંગ બિસરામી; શ્રી હરિ ચરણ છાંડી ઔરનકી, નિશદિન કરત ગુલામી. મો સમ૦ પાપી પતિત અધમ પરનિંદક, સબ પતિતનમ્ નામી; કીજે કૃપા દાસ ‘તુલસી’ પર, સુનિયો શ્રીપતિ સ્વામી, મો સમ0
૨૭૩ (રાગ : ધનાશ્રી) ઐસી મૂઢતા યા મનકી, પરિહરિ રામ-ભગતિ સુરસરિતા, આસ કરત ઓસકનકી. ધ્રુવ ધૂમ સમૂહ નિરખિ ચાતક જ્યોં , વૃષિત જાનિ મતિ ઘનકી; નહિ તહં સીતલતા ને બારિ પુનિ, હાનિ હોતિ લોચનકી, ઐસી
જ્યોં ગુચ-કૌંચ બિલોકિ સેન જડ, છાહ આપને તનકી; ટત અતિ આતુર અહાર બસ, છતિ બિસારિ આનનકી. ઐસી કહું લૌ કહીં કુચાલ કૃપાનિધિ, જાનત હીં ગતિ જનકી; ‘તુલસિદાસ’ પ્રભુ હરહુ દુસહ દુ:ખ , કરહુ લાજ નિજ પનકી, ઐસી
૨૭૪ (રાગ : ધનાશ્રી) ધ્ધહુંક હીં યહિ રહનિ રહીંગો, શ્રી રઘુનાથ-કૃપાલુ-કૃપાનેં સંત સ્વભાવે ગહગો. ધ્રુવ જથા-લાભ સંતોષ સદા, કાહૂ સોં કછુ ન ચહીંગો; પરહિત-નિરત નિરંતર મન ક્રમ, બચન નેમ નિબહીંગો. બહું%
૨૭૬ (રાગ : કેદાર) ઐસી હરિ કરત દાસ પર પ્રીતિ; નિજ પ્રભુતા બિસારિ જન કે બસ, હોત સદા પહ રીતિ. ધ્રુવ જિન બાંધે સુર-અસુર, નાગ-નર, પ્રખલ કરમ કી ડોરી; સોઈ અબિછિન્ન બ્રહ્મ જસુમતિ, હઠિ બાંધ્યો સકત ન છોરી. ઐસી જોગ-બિરાગ, ધ્યાન-જપ-તપ કરિ, જેહિ ખોજત મુનિ ગ્યાની; વાનર-ભાલે ચપલ પસુ પામર, નાથ તહાં રતિ માની ઐસી. લોકપાક, જમ, કાલ, પવન , રવિ, સસિ સબ આજ્ઞાકારી; ‘તુલસિદાસ' પ્રભુ ઉગ્રસેન કે, દ્ધાર બેંત કર ધારી, ઐસી.
ફકીરો કી નિગાહોં મેં, અજબ તાસીર હોતી હૈ નિગાહે મે'ર સે દેખે તો, ખાક ભી અકસીર હોતી હૈ ૧૬૦
તુલસીદાસ
ગુરુ કુમ્હાર, શિષ્ય કુંભ હૈ, ગઢિ ગઢિ કાઢે ખોટ અંદર હાથ સહારિયે, બાહર મારે ચોટ ||
૧૬
ભજ રે મના

Page #94

‘તુલસી ’ રામ-સનેહ-સીલ લખિ, જો ન ભગતિ ઉર આઈ; તૌ તોહિ જનમી જાય જનની, જડ તન-તરૂનતા ગવાઈ. રામ
૨૭૭ (રાગ : પ્રભાત) જાગિયે રઘુનાથકુંવર ! પછી બન બોલે. ધ્રુવ ચંદ્ર-કિરણ શીતલ ભઈ, ચકઈ પિયુ-મિલન ગઈ; ત્રિવિધ મંદ ચલત પવન, પલ્લવ-દ્રુમ ડોલે, જાગિયેo પ્રાત ભાનું પ્રક્ટ ભયો, રજનીકો તિમિર ગયો; ભંગ કરત ગુંજ-ગાન, કમલ દલ ખોલે. જાગિયેo બ્રહ્માદિક ધરત ધ્યાન, સુર-નર-મુનિ કરત ગાન; જાગનકી બેર ભઈ, નયનપલક ખોલે. જાગિયેo તુલસીદાસ’ અતિ આનંદ, નીરખી કે’ મુખારવિંદ; દીનનકો દેત દાન, ભૂષણ બહુ મોલે, જાગિયે૦
૨૭૮ (રાગ : સોરઠ) જાનત પ્રીતિ-રીતિ રઘુરાઈ, નાતે સબ હાને કરિ રાખત, રામ સનેહ-સગાઈ. ધ્રુવ નેહ નિબાહિ દેહ તજિ દશરથ, કીરતિ અચલ ચલાઈ; એસેહુ પિતુ તે અધિક ગીધપર, મમતા ગુન ગરુઆઈ. રામ તિય-બિરહી-સુગ્રીવ સખા લખિ, માનપ્રિયા બિસરાઈ; રન પય બંધુ બિભીષન હી કો, સોચ હૃદય અધિકાઈ. રામ ઘર, ગુરુગૃહ, પ્રિય સદન સાસુરે, ભઈ જબ જઈ પહુનાઈ; તબ તહં કહિ શબરીકે ફ્લનિકી, રૂચિ માધુરી ન પાઈ. રામ સહજ સરૂપ કથા મુનિ બરનત , રહત સંકુચિ સિર નાઈ; કેવટ મીત કહે સુખ માનત, બાનર બંધુ બડાઈ. રામ પ્રેમ કનોડો રામસો પ્રભુ, ત્રિભુવન તિહું કાલ ન ભાયી; ‘તેરો રિની' કર્યો હ કપિ સોં, એસી માનહિ કો સેવકાઈ. રામ | ફીકર સબકો ખાત હૈ, ફીકર સબકી પીડ ||
ફીકર કી ફાકી કરે, ઉસકા નામ ફકીર ભજ રે મના
૧૬૮)
૨૭૯ (રાગ : ડુમરી) ઠુમક ચલત રામચંદ્ર, બાજત પયજનિયાં. ધ્રુવ ક્લિત ઊઠી ચલત ધાય, પરત ભૂમિ લટપટાય; ધાય માતુ ગોદ લેત, દશરથકી રનિયાં. કુમ0 અંચલ રજ અંગ ઝારી, વિવિધ ભાંતિ કરી દુલાર; તનમનધન વારી ડારી, બોલત મૃદુ બચનિયાં. કુમ0 મોદક મેવા રસાલ, મનમાનૈ સો લેહુ લાલ;
ઔર લેહુ રૂચિ પાન, કંચન ઝુનઝુનિયાં. કુમ0 બિઠુમસે લલિત અધર, બોલત મુખ બચન મધુર; નાસા એરૂ અધર બીચ, લટકત લટકનિયાં. કુમક સુખમાકે શિવ કબુ, ગ્રીવ તીનરેખ રૂચિર; વદન સુચિર કુટિલ ચીકુર, મંદ મંદ હનિયાં, ડુમ0 ભ્રકુટિ ત્રિભંગ અંગ, કછની કછે કટિ નિપંગ; રેખા દ્રય ઉદરબીચ, સિંહસી ઇવનિયાં. કુમ0 અભુત છબિ અતિ અપાર, કો કવિ જો બરણે પાર; કહીં ન સક્ત શેષ જાકે, સહસ્ત્ર દોઉ રસનિયાં. કુમક ‘તુલસીદાસ’ અતિ આનંદ, નિરખી કં મુખારબિંદ;
રઘુવર કે છબિ સમાન, રઘુવર છબિ બનિયાં. હુમw અલખ અમૂરતિ અરૂપી અવિનાશી અજ, નિરાધાર નિગમ નિરંજન નિરંધ હૈ, નાનારૂપ ભેસ ધર્મે, ભેસકીં ન લેસ ધરે, ચેતન પ્રદેશ ધરે, ચેતનક્ક ખંધ હૈ; મોહ ધરે મોહીં હૈ વિરાજૈ તોમેં તો હીંસો ને તોહસો ન મોહીસી ન રાગ નિરબંધ હૈ, ઐસો ચિદાનંદ યાહી ઘટમેં નિકટ તેરે, તાહિ તું વિચારૂ મન ઔર સબ ઢંઢે હૈ.
ચાહ ગઈ ચિંતા ગઈ, મનવા બેપરવાહ જિસકો કછુ ના ચાહિયે, વો શાહનકા શાહ '૧૬૯)
તુલસીદાસ

Page #95

૨૮૦ (રાગ : બાગેશ્રી) તાહિ તે આયો સરન સબેરે; જ્ઞાન બિરાગ ભગતિ સાધન કછુ સપને હું નાથ ન મેરે. ધ્રુવ લોભ મોહ મદ કામ ક્રોધ રિપુ ક્રિત રેન દિન ઘેરે; તિનહિ મિલે મન ભયો કુપથ રત, ફ્રિ તિહારેહિ ફેરે. તાહિo દોષ નિલય યહ વિષય શોક-પ્રદ કહત સંત શ્રુતિ ટેરે; જાનત હું અનુરાગ તહાં અતિ સો હરિ તુમ્હરેહિ પ્રેરે. તાહિo વિષ-પિયુષ સમ કરહુ અગિનિ હિમ તારિ સકહુ બિનુ બેરે; તુમ સબ ઈસ કૃપાળુ પરમ હિત, પુનિ ન પાઈ હીં હેરે, તાહિo યહ જીય જાનિ રહીં સબ તજિ, રઘુબીર ભરોસે તેરે; ‘તુલસિદાસ ' યેહ બિપતિ બાંગુરો, તુમહિ સોં બર્ન નિબેરે. તાહિo.
જ્યોં નાસા સુગંધ-રસ-બસ, રસના ષસ રતિ માની; રામ-પ્રસાદ-માલ જૂઠન લગિ, ત્યોં ન લલકિ લલચાની. યોં ચંચલ ચરન લોભ લગિ લોલુપ, દ્વાર-દ્વાર જગ બાગે; રામ-સીય-આશ્રમનિ ચલત ત્ય, ભયે ન શ્રમિત અભાગે. યo સકલ અંગ પદ - વિમુખ નાથ મુખ, નામ કી ઓટ લઈ હૈ; હૈિ ‘તુલસિહિં’ પરતીતિ એક પ્રભુ મૂરતિ કૃપામઈ હૈ. યo
ધ્રુવ
૨૮૧ (રાગ : દેશ) તૂ દયાલુ, દીન હીં, તૂ દાનિ , હીં ભિખારી; હીં પ્રસિદ્ધ પાતકી, તૂ પાપ-પૂંજ હારી. ધ્રુવ નાથ તૂ અનાથકો, અનાથ કૌન મોસો ? મો સમાન આરત નહિ, આરતિ-હર તોસો. તુo બ્રહ્મ તૂ, હીં જીવ, તૂ હૈ ઠાકુર, હીં ચેરો; તાત-માત , ગુરુ-સખા તૂ, સબ વિધિ હિતુ મેરો. તુo તોહિ મોહિં નાતે અનેક, માનિયે જો ભાવૈ; ર્યો ત્યોં ‘તુલસી' કૃપાલુ, ચરન-સરન પાવૈ. તુo
૨૮૩ (રાગ : ભૈરવી) ભજ મન રામચરન સુખદાઈ (૨). જિહિ ચરનનસે નિકસી સુરસરિ, સંકર જટા સમાઈ; જટાશંકરી નામ પર્યો હૈ, ત્રિભુવન તારને આઈ, ભજ0 જિન ચરનનકી ચરનપાદુકા, ભરત રહ્યો લવ લાઈ; સોઈ ચરન કેવટ ધોઈ લીને, તબ હરિ નાવ ચલાઈ. ભજવે સોઈ ચરન સંતન જન સેવત, સદા રહત સુખદાઈ; સોઈ ચરન ગૌતમષિ-નારી પરસિ પરમપદ પાઈ. ભજવે દંડકવન પ્રભુ પાવન કીન્હો, દપિયન ત્રાસ મિટાઈ; સોઈ પ્રભુ ત્રિલોક કે સ્વામી, કનક મૃગા સંગ ધાઈ. ભજવે કપિ સુગ્રીવ બંધુ ભય-વ્યાકુલ, તિન જ છત્ર ક્રિાઈ; રિપુ કો અનુજ બિભીષન નિસિચર, પરસત લંકા પાઈ. ભજવે શિવ-સનકાદિક અરૂ બ્રહ્માદિક, સેષ સહસ મુખ ગાઈ; ‘તુલસીદાસ' મારૂત-સુતકી પ્રભુ, નિજ મુખ કરત બડાઈ. ભજવે
૨૮૨ (રાગ : કાફી) યોં મન કબહું તુમહિં ન લાગ્યો; જ્યોં છલ છાંડિ સુભાવ નિરંતર, રહત વિષય અનુરાગ્યો. ધ્રુવ જ્યોં ચિતઈ પરનારિ, સુને પાતક - પ્રપંચ ઘરઘર કે; ત્યોં ન સાધુ, સુરસરિ-તરંગ-નિરમલ ગુનગન રધુબર કે. યo
પલટૂ રહૈ ગરીબ હોય, ભૂખે કો દે ખાય. સંતન કે સિર તાજ હૈ, સોઇ સંત હોઈ જાય.
પલટૂ સતગુરુ ચરન પર ડારિ દેહુ સિર ભાર તન મન લજ્જા ખોઈ કે ભક્તિ કરી નિર્ધાર
ભજ રે મના
(૧૭૦
( ૧૧
તુલસીદાસ

Page #96

૨૮૪ (રાગ : ગોડી) ભજું મન રામચરણ દિનરાતી, રસના કસ ન ભજો તુમ હરિજશ, નામ લેત અલસાતી. ધ્રુવ જાકો નામ લેત દારૂણ દુ:ખ, સુનિ ત્રય તાપ બૂઝયાતી; રામચંદ્રકો નામ અમીરસ, સો રસ કહો ન ખાતી. ભજુંo શ્રોતા સુમતિ સુશીલ સો હરિજન, દેત સલાહ સોહાતી; લિયો સનેહ સુજશ રઘુપતિકો, સુન જુડાવત હિયે છાતી. ભજુંo સંવત સોલહરેં એકતીસા, જયેષ્ઠ માસ છઠિ સ્વાતિ; ‘તુલસીદાસ’ પ્રભુ વિનય લખત હૈ, રામજી મિલનકી પાતી, ભજુંo
૨૮૫ (રાગ : યમન કલ્યાણ) મમતા તું ન ગઈ મેરે મનસે ! તૃષ્ણા તું ન ગઈ મેરે મનસે! જૈસે શશી બીચ સાઈ લગત હૈ, છૂટે ન કોટિ જતન સે. ધ્રુવ પાકે કેસ જનમકે સાથી, જોત ગઈ નેનનસે; પગ થાકે કર કંપન લાગે, લાજ ગઈ લોકનસે. મમતા ટે દસન બચન નહીં આવત, શોભા ગઈ રે મુખન સે; શ્રવન ન સૂઝે બચન કાહુકે, બલ જો ગયો ઇન્દ્રિયગનસે. મમતા વાત પિત કફ આય ગ્રહોરી, સુતહુ બોલાવત કરસે; ભાઈ ભતીજા પ્રેમ પિયારા , નાર નિકાસત ઘરસે. મમતાo પ્યારે ત્રિભુવનનાથ ભજી લે, લોભ ન કર પરધન સે; ‘તુલસીદાસ” કાહુસે ન મિટે, બિનહરિ ભજન રટનસે. મમતા
૨૮૬ (રાગ : ખમાજ) માધવ ! મોહ પાસ ક્યોં ટૂટે ? બાહર કોટિ ઉપાય કરિય, અભ્યત્તર ગ્રન્થિ ન છૂટે. ધ્રુવ ધૃતપૂરન કરાહ અત્તરગત, સસિ-પ્રતિબિંબ દિખાયેં; ઈંધન અનલ લગાય ક્લપસત, ઑટત નાસ ન પાવૈ, માધવ તરુ કોટર મહું બસ વિહંગ , તરુ કાટે મરે ન જૈસે; સાધન કરિય વિચાર હીન મન, સુદ્ધ હોઈ નહિં તૈસે. માધવ અંતર મલિન વિષય મન અતિ, તન પાવન કરિય પખારે; મરઈ ન ઉરગ અનેક જતન, બલમીક બિબિધ બિધિ મારે. માધવ ‘તુલસિદાસ’ હરિ ગુરુ-કરૂના બિનુ, બિમલ વિવેક ન હોઈ; બિનુ વિવેક સંસાર-ઘોર-નિધિ, પોર ન પાર્ય કોઈ. માધવ
૨૮૭ (રોગ : મારવો) માધવ ! મો સમાન જગ માંહી, સબ વિધિ હીન મલીન દીન અતિ, લીન વિષય કોઉ નાહીં. ધ્રુવ તુમ સમ હેતુ-રહિત કૃપાલુ, આરત-હિત, ઈસ ન ત્યાગી; મેં દુ:ખ સોક બિકલ કૃપાલુ, કેહિ કારન દયા ન લાગી. માધવ નાહિંન કછુ અવગુન તુમ્હાર, અપરાધ મોર મેં માના; ગ્યાન-ભવન તનુ દિયેહુ નાથ ! સોઉ પાય ન મેં પ્રભુ જાના. માધવ બેનુ કરીલ, શ્રીખંડ વસંતહિ, દૂષન મૃષા લગાવૈ ; સાર રહિત હતભાગ્ય સુરભિ, પલ્લવ સો કહુ કિમિ પાવૈ. માધવ સબ પ્રકાર મેં કઠિન મુદુલ હરિ, દ્રઢ વિચાર જિય મોરે; ‘તુલસિદાસ' પ્રભુ મોહ શૃંખલા, છુટિહિ તુમ્હારે છોરે. માધવ
જ્ઞાની અરૂ અજ્ઞાનીકી ક્રિયા સંબ એકસી હી, અજ્ઞ આશવાન જ્ઞાની આશ ન નિરાશ હૈ, અજ્ઞ જોઈ જોઈ કરે, અહંકાર બુદ્ધિ ધરે, જ્ઞાની અહંકાર બિન ક્રત ઉદાસ હૈ; અજ્ઞ સુખ દુઃખ દોઉ આપવિષે માનિ લેત, જ્ઞાની સુખ દુ:ખ કૂ ન જાનૈ મેરે પાસ હૈ, અજ્ઞકું જગત યહ સકલ સંતાપ કરે, જ્ઞાનીકું સુંદર સબ બ્રહ્મકો વિલાસ હૈ.
પલટુ પારસ ક્યા કરે, જો લોહા ખોટા હોય. સતગુરુ સબ કો દેત હૈ, લેતા નાહીં કોય.
પલટૂ લિખા નસીબ કા, સંત દેત હૈ ફેર સાચ નહીં દિલ આપના, તા સે લાર્ગ દેર
(૧૩)
ભજ રે મના
(૧૨)
તુલસીદાસ

Page #97

૨૮૮ (રાગ : બિહાગ)
રાજ રૂચત મોહે
નાહી રે, રામબિના ! (૨). ધ્રુવ
કુલ મેરો હંસ પિતા મેરો દશરથ, રામચંદ્ર જૈસા ભાઈ; લેખ લખત વિધાતા ભૂલી, આ જનુની કહાંસે પાઈ? રામબિના કેકૈ ઉંદર મેરો જનમ ભયો હય, પ્રાન રહ્યો લલચાઈ;
ચિત્રકૂટ જાગ દરશન કરો, ચરન સેવું સદાઈ. રામબિના સુંદર બદન કમલદલ લોચન, ભાલ તિલક જલકાઈ; મોહન મૂરતિ બહુ નીરખું, મોહેકું લાડ લડાઈ. રામબિના સંપત્તિ બિપત્તિ સિયારામ જાનત હય, કપટ વિપત્ત જલ જાઈ; ‘તુલસીદાસ’ સિયારામ દરશ બિન, પલ પલ જુગ સમ જાઈ. રામબિના
૨૮૯ (રાગ : કાલિંગડો)
લછમન ! ધીરે ચલો મેં હારી, રઘુવર ! ધીરે ચલો મેં હારી. ધ્રુવ ચલત ચલત મેરે પૈયા દુખત હૈ, ધૂપ પડત શિર ભારી. લછમન એક તો ભારી પાવકે પંજન, દુસરી શરીર સંભારી. લછમન થોરીક વિલંબ કરો સરજુતટ, બાંધુ ચીર સંભારી. લછમન આગ લગો ઈન અવધપુરીકો, જિન મોહે બનકો નિકારી. લછમન રામ લછમન જનક સીતા, ફેર મિલે ગિરિધારી. લછમન ‘તુલસીદાસ’ પ્રભુ બનોં સિધારે, શોચત જનકલારી. લછમન માન મદ મારવેકિ કર્મનકું જારવેકિ, અધમ ઉધારવેકિ ટેક જિન ઠાને હૈ, ગહન અગાધ ગતિ પૂરન પ્રતાપ અતિ, મતિ બલ કાઢુંસેતિ જાત ન પિછાને હૈ; શરનાગત બંધ છેદ જગકો કિયો નિષેદ, વેદ રુ વેદાંતહું કે ભેદ સબ જાને હૈ, કહત હૈ બ્રહ્માનંદ કાય મન બાનિ કરી, ઐસો ગુરુ રાજ હમેં ઇશ કરી માને હૈ.
ભજ રે મના
કામ ક્રોધ જિન કે નહી, લગૈ ના ભૂખ પિયાસ પલટૂ ઉનકે દરસ સે, હોત પાપ કો નાસ
૧૭૪
૨૯૦ (રાગ : સારંગ)
રઘુવર ! મોહી સંગ કર લીજૈ,
બાર બાર પુર જાવ નાથ, કેહી કારણ આપુ તજી દીજૈ. ધ્રુવ યદ્યપિ હોય અતિ અધમ કુટિલ, મતિ અપરાધિનકો જાયો; પ્રણતપાલ કોમલ સુભાવ જિયે, જાની શરણ તી આયો. રઘુવર૦ જો મેરે તજી ચરણ આન મતિ, કહીં હૃદય કછુ રાખી; હૈ પરિહરહુ દયાલુ દીનહિત, પ્રભુ અભિઅંતર સાખી. રઘુવર૦ તાતેં નાથ ! કહત મેં પુનિપુનિ, પ્રભુ પિતુ માતુ ગુસાંઈ; ભજનહીન નરદેહ વૃથા કરી, શ્વાન ફેરૂકી નાઈ. રઘુવર૦ બંધુ બચન સુની શ્રવત નયનજલ, રાજીવ નયનાં ભરી આવે; ‘તુલસીદાસ’ પ્રભુ પરમકૃપા ગહી, બાંહ ભરત ઉર લાયે. રઘુવર૦
૨૯૧ (રાગ : પીલુ)
રઘુવીર ! તુમ કો મેરી લાજ;
સદા સદા મેં શરન તિહારી, તુમ બડે ગરીબનિવાજ. ધ્રુવ પતિત ઉધારન બિરુદ તિહારો, શ્રવણન સુની અવાજ. રઘુવીર૦ મેં તો પતિત પુરાતન હઉં પ્રભુ, પાર ઉતારો જહાજ. રઘુવીર૦ અઘ-ખંડન દુઃખ ભંજન જન કે, એહિ તિહારો કાજ. રઘુવીર૦ ‘તુલસીદાસ' પર કિરપા કીજે, ભક્તિ-દાન દેહુ આજ. રઘુવીર૦
ટારે જિન તીન તાપ પાપહું પ્રજારે સબ, અંતર કૃપાલુ અતિ પર ઉપકારી હૈ, ભવ વારિધિ કે પૂર બહ જાતે કાઢે ગ્રહિ, તુરત ઉતારે તીર પીર સબ જારી હૈ; કાલ વ્યાલ મુખર્સે કાઢિ લિયે કરુણા કરી, હરિકું લખાયકે સહાય ભયે ભારી હૈ, કહત હૈ બ્રહ્માનંદ હમ તો વિચારી દેખ્યો, જગમેં ન કોઉ ગુરુ જૈસો હિતકારી હૈ.
નમસ્કાર સુંદર કહત, નિશદિન વારંવાર સદા રહો મમ શિરપે, ‘સદ્ગુરુ ચરણ તુમાર'
૧૦૫
તુલસીદાસ

Page #98

૨૯૨ (રાગ : શિવરંજની)
ઐસે રામ દીન-હિતકારી;
અતિ કોમલ કરૂનાનિધાન, બિનુ કારન પર ઉપકારી. ધ્રુવ સાધન-હીન દીન નિજ અધ-બસ, સિલા ભઈ મુનિ-નારી; ગૃહસ્તે ગવનિ પરસિ પદ પાવન, ધોર સાપતેં તારી. ઐસે હિંસારત નિષાદ તામસ વધુ, પસુ-સમાન બનચારી; ભેંટ્યો હૃદય લગાઈ પ્રેમવશ, નહિં કુલ જાતિ બિચારી. ઐસે
બિહંગ જોનિ આમિષ અહારપર, ગીધ કૌન વ્રતધારી; જનક-સમાન ક્રિયા તાકી નિજ, કર સબ ભાંતિ સંવારી. ઐસે અધમ જાતિ સબરી જોષિત જડ, લોક-વેદ તેં ન્યારી; જાનિ પ્રીતિ, ધૈ દરસ કૃપાનિધિ, સોઉ રઘુનાથ ઉધારી. ઐસે કહં લગિ કહીં દીન અગનિત, જિન્હકી તુમ વિપતિ નિવારી; કલિ-મલ-ગ્રસિત દાસ ‘તુલસી’ પર, કાહે કૃપા બિસારી ? ઐસે૦
૨૯૩ (રાગ : ગોડી)
શરન રામજીકે આયો, કુટુંબ તજી,
તજી ગઢ લંકા મહલ ઔર મંદિર, નામ સુનત ઊઠી ધાયો. ધ્રુવ ભરી સભામેં રાવણ બૈઠે, પરહિત લાત ચલાયો; મૂરખ બંધુ કહ્યો નહિ માને, બાર બાર સમુઝાયો. કુટુંબ
ભજ રે મના
આવતહીં લંકાપતિ કીન્હો, હરિ હસી કંઠ લગાયો; જન્મ જન્મકે મેટત પ્રાયશ્ચિત, રામજી દરશ જબ પાયો. કુટુંબ૦ શ્રી રઘુનાથ અનાથ કે બંધુ, દીન જાની અપનાયો; ‘તુલસીદાસ' ભજુ નવલ સિયાવર, ભક્તિ અભયપદ પાયો. કુટુંબ
સંતોકી ગતિ રામદાસ, જગસે લખી ન જાય બાહર તો સંસાર
સા, ભીતર ઉલ્ટા થાય
૧૭૬
૨૯૪ (રાગ : યમન કલ્યાણ)
શ્રી રામચંદ્ર કૃપાલુ ભજમન હરણ ભવભય દારુણં;
નવકંજલોચન કંજમુખ કરકજ પદકંજારણું. ધ્રુવ
કંદર્પ અગણિત અમિત છબી, નવનીત નીરદ સુંદર; પટપીત માનહું તડિત રુચિ શુચિ, નૌમિ જનકસુતાવર. શ્રીરામ શિર કિરીટ કુંડલ તિલક ચારુ ઉદાર અંગ વિભૂષણ; આજાનુભુજ શરચાપધર સંગ્રામજિત ખર-દૂષણં. શ્રીરામ૦ ભજ દીનબંધુ દિનેશ દાનવ, દલન દુષ્ટ નિકંદન; રઘુનંદ આનંદકંદ કૌસલચંદ દશરથનંદનં. શ્રીરામ ઈતિ વદતિ ‘તુલસીદાસ' શંકર શેષ મુનિમન રંજન, મમ હૃદયકુંજ નિવાસ કુત્તુ કામાદિ ખલદલગંજનં. શ્રીરામ૦
૨૯૫ (રાગ : કેદાર)
સખી ! રઘુનાથ રૂપ-નિહારૂ; સરદ-બિધુ રબિ-સુવન, મનસિજ માન ભંજનિહારૂ. ધ્રુવ શ્યામ સુભગ સરીર જનુ, મન કામ પૂરનિહારૂ; ચારૂ ચંદન મનહું મરત, સિખર લસત નિહારૂ. સખી
રૂચિર ઉર ઉપબીત રાજત, પર્દિક ગજમનિ હારૂ; મનહું સુરધનુ નખત ગન બિચ, તિમિર ભંજ નિહારૂ. સખી૦ બિમલ પીત દુકૂલ દામિનિ-દુતિ બિનિંદનિહારૂ; બદન સુષમા સદન સોભિત, મદન - મોહનિહારૂ. સખી સકલ અંગ અનૂપ નહિં કોઉ, સુકબિ બરન નિહારૂ; ‘દાસ તુલસી' નિરખતહિ સુખ, લહત નિરખનિહારૂ, સખી
વંદૌ પાંચો પરમગુરુ, સુરગુરુ વંદત જાસ વિઘન હરન મંગલ કરન, પૂરન પ્રેમ પ્રકાશ
૧૦૦
તુલસીદાસ

Page #99

યા જગમેં જહું લગિ યા તનકી, પ્રીતિ પ્રતીતિ સગાઈ; તે સબ ‘તુલસિદાસ’ પ્રભુ હી સોં, હોહિ સિમિટિ ઈક ઠાઈ. યહo
૨૯૬ (રાગ : પ્રભાતિ) સીતાપતિ રામચંદ્ર, રઘુપતિ રઘુરાઈ. ધ્રુવ રસના રસ નામ લેત, સંતનકો દરસ દેત; બિહસતા મુખ મંદમંદ, સુંદર સુખદાઈ. સીતાપતિo ઐનર્બન દ્રગ બિશાલ, દશનબીચ ચમતકાર; ભ્રકુટી શિર કાકપક્ષ, નાસિકા સોહાઈ. સીતાપતિo કેસરકો તિલક ભાલ, માનો રવિ પ્રાતઃકાલ; શ્રવન કુંડલ ઝલમલાત, રતિપતિ છબિ છાઈ. સીતાપતિo મોતિનકી કંઠ માલ, તારાગણ ઉર વિશાલ; માનો ગિરિ શિખર ફોરી, સુરસરી ચલી આઈ. સીતાપતિo સુરનર મુનિ સક્લ દેવ, શિવ વિરંચિ કરત સેવ; કીરતિ બ્રહ્માંડ ખંડ, તીન લોક છાઈ. સીતાપતિo ભજ મન શ્રીરામચરણ, અરૂણકુંજ મંજુ બરણ; હરત સંકલ પાપતાપ, સંતાન સુખદાઈ. સીતાપતિo સખા સંગ સર્ષતીર, બિહરત રઘુબંશ વીર; હરખી-નીરખી ‘તુલસીદાસ', ચરણરજ પાઈ. સીતાપતિ
૨૯૮ (રાગ : બિભાસ) હે હરિ ! કવન જતને ભ્રમ ભાર્ગ, દેખત, સુનત , બિચારત યહ મન, નિજ સુભાઉ નહિં ત્યાગે. ધ્રુવ ભક્તિ, જ્ઞાન, વૈરાગ્ય, સકલ, સાધન યહિ લાગિ ઉપાઈ; કોઉ ભલ કહઉ દેઉ કછુ કોઉ, અસિ બાસના હૃદયને ન જાઈ. વન જેહિ નિસિ સક્લ જીવ સૂતહિં તવ કૃપાપાત્ર જન જાગે; નિજ કરની બિપરીત દેખી મોહિ, સમુનિ મહાભય લાગે. કવન જધપિ ભગ્ન મનોરથ બિધિબસ, સુખ ઈચ્છિત દુ:ખ પાર્વે; ચિત્રકાર કર હીન કથા, સ્વારથ બિનુ ચિત્ર બનાવૈ. ક્વનો હપીકેસ સુનિ નામ જાઉં બલિ, અતિ ભરોસ જિય મોરે; ‘તુલસિદાસ’ ઈન્દ્રિય સંભવ દુખ, હરે બનહિ પ્રભુ તોરે. કવન
૨૯૭ (રાગ : પરજ) યહ વિનતી રઘુવીર ગુસાંઈ !
ઔર આસ વિશ્વાસ ભરોસો, હરી જીવ જડતાઈ. ધ્રુવ ચહીં ન સુગતિ, સુમતિ, સંપતિ કછુ, રિદ્ધિસિદ્ધિ વિપુલ બડાઈ; હેતુ-રહિત અનુરાગ રામપદ, બર્ટ અનુદિન અધિકાઈ. ચહo કુટિલ કરમ હૈ જાઈ મોહિ, જીં જઈ અપની બરિઆઈ; તહેં તર્ણ જનિ છિન છોહ છાંડિયો, કમઠ-અંડકી નાઈ. ચહo
દીનદાસ (રાગ : કેદાર), રસના રામ નામ ક્યોં નહીં બોલત ? નિસિ દિન પર-અપવાદ બખાનત , ક્યોં પર-અધ કો તોલત. ધ્રુવ સંત સમાગમ પ્રેમ ક્રોરા, રામ રસાયન ઘોલત; તહાં જાય કુશબ્દ ઉચાર કે, ક્યોં શુભ રસ તૂ ટોલત? રસના જો કોઈ દન આવે તવ સન્મુખ, મર્મ વચન કહિ બોલત; મર્મ બચન મેં સાર ન નિકસત, જ્યોં કાંદે કુ છોલત. રસના નર મુખ મંદર સુંદર પાય કે, સુધા વચન ક્યોં ન બોલત ? ‘દીનદાસ’ હરિ ચરિત બખાનત, આનંદ સુખ ક્યોં ન ડોલત? રસના
યહ તન વિષકી ગૈલરી, સગુરુ અમૃતકી ખાન | શિશ દીયે જો ગુરુ મિલે, તો ભી સસ્તા જાન
તુલસીદાસ
નમો-નમો શ્રીગુરુ ચરણ, નાશક સજ્જ કલેશ
જિનકી કૃપા કટાક્ષસે, વરણોં સત ઉપદેશ ભજ રે મના
૧૭૮.
૧ee

Page #100

દયારામ
ઈ. સ. ૧૭૭૭ - ૧૮૫૨
દયારામનો જન્મ નર્મદાકાંઠે આવેલા ચાણોદ ગામમાં તા. ૧૬-૮-૧૭૭૬ના થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ પ્રભુલાલ ભટ્ટ અને માતાનું નામ રાજકોર હતું. નાનપણથી તેઓએ તેમના મોસાળ ડભોઈ ગામમાં વસવાટ કર્યો હતો. તેઓ પ્રેમલક્ષણાભક્તિની, મુખ્યત્વે શૃંગારપ્રધાન રસિક - મધૂર-પદ - ગરબીઓના કવિ તરીકે જાણીતા છે. તેઓ સંગીતજ્ઞ તથા સારા ગાયક પણ હતા. વૈષ્ણવ સંપ્રદાયના રંગથી બરાબર રંગાતા એમણે વિ.સં. ૧૮૫૮માં વલ્લભજી મહારાજ પાસે શ્રીનાથજીના સાન્નિધ્યમાં બ્રહ્મસંબંધ ગ્રહણ કર્યો હતો. દયારામની ગરબીઓ
‘દયારામ રસસુધા’ તેમજ અન્યત્ર ગ્રંથસ્થ થયેલી છે. પુષ્ટિમાર્ગના અનુયાયી આ ભક્તકવિએ, વૈષ્ણવ સંપ્રદાયને લગતી ઘણી રચનાઓનું સર્જન કર્યું છે. વ્રજ અને હિન્દી ભાષામાં પણ એમણે સાહિત્ય રચ્યું છે. તેઓ ‘દો’, ‘દયાસખી’, ‘દયાશંકર' નામે પણ પ્રચલિત થયા છે. તેમનું અવસાન ૭૫ વર્ષની વયે તા. ૨૯-૨-૧૮૫૨માં થયું હતું.
૨૯૯
300
૩૦૧
૩૦૨
હંસકંકણી
બિહાગ
બિહાગ
માંડ
ભજ રે મના
ઓ વ્રજનારી ! શા માટે તું
ચિત્ત તું શીદને ચિંતા ધરે
જે કોઈ પ્રેમ અંશ અવતરે
પ્રગટ મળે સુખ થાય ગિરધર
કિસ્મત કુછ ભી કામ ન આઈ, ધોખા દિયા લકીરોને ભાગ્ય ભરોસે બૈઠ ન ભાઈ, કહ દી બાત ફકીરોને ૧૮૦
303
૩૦૪
૩૦૫
૩૦૬
309
30
30:
૩૧૦
૩૧૧
જોગીયા
ખમાજ
કટારી
સોરઠ ચલતી
બિહાગ
બિંદાવની
ઘોળ
હિંદોલ
ખમાજ
બન જા હરિદાસા
બેલીડા ઊઠો ઉતાવળા થઈ
ભટકતાં ભવમાં રે ગયા
મરવા ટાણે રે મેં થી કેમ મરાશે ? વૈષ્ણવ નથી થયો તું રે
શ્યામ રંગ સમીપે ન જાવું
સૌથી સમરથ રાધાવરનો આશરો
હરિ જેવો તેવો હું દાસ તમારો
હરિ શું કરું રે ? મારો ! માયા
૨૯૯ (રાગ : હંસકંકણી)
ઓ વ્રજનારી ! શા માટે તું અમને આળ ચડાવે ? પૂણ્ય પૂરવ તણાં, તેથી પાતળિયો અમને લાડ લડાવે. ધ્રુવ મેં પૂરણ તપ સાધ્યાં વનમાં, મેં ટાઢતડકા વેઠ્યાં તનમાં; ત્યારે મોહને મહેર આણી મનમાં, ઓ વ્રજનારી ! શા માટે
હું ચોમાસે ચાચર રહેતી, ઘણી મેઘઝડી શરીરે સહેતી; સુખદુ:ખ કાંઈ દિલમાં નવ વ્હેતી, ઓ વ્રજનારી ! શા માટે
મારે અંગે વાઢ વઢાવિયા, વળી તે સંઘાડે ચડાવિયા; તે ઉપર છેદ પડાવિયા, ઓ વ્રજનારી ! શા માટે ત્યારે હરિએ હાથ કરી લીધી, સૌ કો માં શિરોમણિ કીધી; દેહ અર્પી અર્ધ અંગે દીધી, ઓ વ્રજનારી ! શા માટે માટે ‘ દયા' પ્રીતમને છું પ્યારી, નિત્ય મુખથી વગાડે મુરારિ; મારા ભેદગુણ દીસે ભારી ! ઓ વ્રજનારી ! શા માટે
દાદુ સદ્ગુરુ કે ચરણ, અધિક અરૂણ અરવિંદ દુ:ખ હરત તારણતરણ, મૂક્ત કરણ સુખકંદ
૧૮૧
દયારામ

Page #101

૩૦૦ (રાગ : બિહાગ)
ચિત્ત તું શીદને ચિંતા ધરે ? કૃષ્ણને કરવું હોય તે કરે. ધ્રુવ સ્થાવર જંગમ જડ ચેતનમાં માયાનું બળ ઠરે; સ્મરણ કર શ્રી કૃષ્ણચંદ્રનું, જન્મમરણ ભય હરે. કૃષ્ણને નવમાસ પ્રાણી શ્રીકૃષ્ણનું, ધ્યાન ગર્ભમાં ધરે; માયાનું આવરણ કર્યું ત્યારે, લખ ચોરાશી ફરે. કૃષ્ણને તું અંતર ઉદ્વેગ ઘરે, તેથી કારજ શું સરે ? ઘણીનો ધાર્યો મનસુબો, હર-બ્રહ્માથી નવ ફરે. કૃષ્ણને દોરી સર્વની એના હાથમાં, ભરાવ્યું ડગલું ભરે; જેવા જંત્ર વગાડે જંત્રી, તેવો સ્વર નીસરે, કૃષ્ણને૦ થનાર વસ્તુ થયા કરે, જયમ શ્રીફ્ળ પાણી ભરે; જનાર વસ્તુ એણી પેરે જાશે, જ્યમ ગજ કોળું ગળે. કૃષ્ણને૦ જેનું જેટલું જે જ્યમ કાળે, તે તેને કર ઠરે; એમાં ફેર પડે નહીં કોઈથી, શીદ કૂટાઈ તું મરે ? કૃષ્ણને તારું ધાર્યું થાતું હોય તો, સુખ સંચે દુઃખ હરે; આપતણું અજ્ઞાનપણું એ મૂળ વિચારે ખરે. કૃષ્ણને૦ થવાનું અણચિંતવ્યું થાશે, ઉપનિષદ ઓચરે; રાખ્ય ભરોસો રાધાવરનો, ‘દયા’ શીદને ડરે ? કૃષ્ણને
૩૦૧ (રાગ : બિહાગ)
જે કોઈ પ્રેમઅંશ અવતરે, પ્રેમરસ તેના ઉરમાં ઠરે. ધ્રુવ સિંહણકેરું દૂધ હોય, તે સિંહણ-સુતને જરે; કનકપાત્ર પાખે સૌ ધાતુ, ફોડીને નીસરે, પ્રેમરસ
ભજ રે મના
સબ બનમેં ચંદન નહિ, સબ દલ સૂરમા નાહિ સબ સીપી મોતી નહિ, ઐસે સંત જગ માંહિ
૧૮૨
સક્કરખોરનું સાકર જીવન, ખરના પ્રાણ જ હરે; ક્ષાર-સિંધુનું માછલડું જ્યમ, મીઠા જળમાં મરે. પ્રેમરસ સોમવલ્લી-રસપાન શુદ્ધ જે, બ્રાહ્મણ હોય તે કરે; વગળવંશીને વમન કરાવે, વેદ-વાણી ઉચ્ચરે, પ્રેમરસ૦
ઉત્તમ વસ્તુ અધિકાર વિના મળે, તદપિ અર્થ ના સરે; મત્સ્યભોગી બગલો મુક્તાફળ, દેખી ચંચુ ના ભરે. પ્રેમરસ એમ કોટિ પ્રકારે પ્રેમ વિના, પુરુષોત્તમ સૂંઠ ન રે; ‘દયા' પ્રીતમ શ્રી ગોવર્ધનધર, પ્રેમભક્તિએ વરે. પ્રેમરસ૦
૩૦૨ (રાગ : માંડ)
પ્રગટ મળે સુખ થાય, ગિરધર પ્રગટ મળે સુખ થાય. ધ્રુવ અંતર્યામી અખિલમાં છે, તેથી કહો કો'નું દુખ જાય ? તેલ વિના અસ્ફૂટ તલ પૂરેથી, દીપક કેમ પ્રગટાય ? ગિરધર પ્રગટ પાવક વિના કાષ્ઠને ભેટે, કઈ પેરે શીત સમાય? પૃથ્વી ચાટે તૃષા ટળે નહિ, અંતર જળ શ્રુતિ ગાય. ગિરધર૦ દીવાસળી પાષાણસ્પર્શથી કો' કહે જ્વાળા જણાય ? સુરભિપેટમાં પય, તેમાં ઘૃત, તોય પુષ્ટિ ન પામે ગાય. ગિરધર૦ વ્યાપકથી વાતો નવ થાય, તેથી જીવ અકળાય; રસિયા જન મનરંજન હરિવર, ‘યા’ પ્રીતમ ગુણ ગાય. ગિરધર
સાહ ભર્યો ઉમરાહ ભર્યો, પતસાહ ભયો જગશિપ નયો હૈ, રાગી ભયો બડભાગી ભયો, વિતરાગી ભયો વન જાય રહ્યો હૈ; માની ભયો નિરમાની ભયો, પરમાની ભયો જસવાસ લયો હૈ, બ્રહ્મમુનિ ઘનશ્યામકો આશ્રય, જો ન ભયો તો કછુ ન ભયો હૈ.
ઉદર સમાતા અન્નલે, તન હી સમાતા ચીર અધિક હિ સંગ્રહ ના કરે, ઉસકા નામ ફકીર
૧૮૩
દયારામ

Page #102

૩૦૩ (રાગ : જોગીયા) બન જા હરિદાસા , હરિદાસા બન જા.
ધ્રુવ સુધાસિંધુકે સમીપ બસકે, મૂઢ રહત ક્ય પ્યાસા ? દીન હોત ક્યોં દુ:ખ પાવત હૈ ? બસંત પરસકે પાસા. બનો કામધેનું સુરદ્રમ ચિંતામણિ, ઈશ્વર અખિલ નિવાસ; ઉનકું છોડ ઔરનકું ધ્યાવે, સો તો વૃથા પ્રયાસા. બનવ માનવ દેહ દુર્લભ ક્ષણભંગુર, ક્યું જલ બીચ પતાસા; અચલ સત્ય એક હરિકી સેવા, સબ કુછ તરત તમાસા. બનn શરણાગત વત્સલ શ્રી વિઠ્ઠલ , ક્યું મન રહત ઉદાસ ? ‘દયારામ' સદ્ગુરુને બતાયા, હે મનસુબી ખાસા. બનો
૩૦૫ (રાગ : કટારી) ભટક્તાં ભવમાં રે, ગયા કાળ કોટિ વહી; હદ થઈ હાવાં રે, રાખો હરિ હાથ ગ્રહી. ધ્રુવ આવ્યો શરણ કિતાપનો દાઝયો, શીતળ કીજે શ્યામ ! કરગરી કહું છું, કૃષ્ણ કૃપાનિધિ ! રાખો ચરણ સુખધામ; કરુણા કટાક્ષે રે, કિભિષ કોટી દહીં, ભટકતાંo જો મારાં કૃત સામું જોશો, તો ઠરશે બરાબર; રત્ન, ગુંજા, ક્યમ હોયે બરાબર, હું તો રંક ને તમો હરિ! માટે મને મોટું રે, કરજો મુને રંક લહી. ભટકતાંo આશાભર્યો આવ્યો અવિનાશી , સમર્થ લહી, તમ પાસ; ધર્મધોરીંધર તમ દ્વારેથી, હું ક્યમ જાઉં નિરાશ? નિજનો કરી લેજો રે, ના તો મને કહેશો નહિ. ભટક્તio અરજ સાંભળો, અનાથ જનની , શ્રવણે શ્રીરણછોડ, એક વાર સમ્મુખ જુઓ શામળા, તો પહોંચે મનના કોડ; હસીને બોલાવો રે, ‘દયા’ તું તો મારો કહી. ભટકતાંo
૩૦૪ (રાગ : ખમાજ) બેલીડા ! ઉઠો ઉતાવળા થઈ, સાંતીડાને જોડો ખેતરમાં જઈ. ધ્રુવ ધરમને નિયમના ધોરી જોડ તમે, અનુભવ હળને લઈ; મોહ માયાનાં ઢેફાં રે ભાંગો, શમનું ખાતર દઈ. બેલીડા અમર નામની ઓળું કાઢો તમે, સુરત સેંઢા પર રહી; વાંક અંતરનો કાઢો વિવેકથી, ખોટનું ખાતું નહિ. બેલીડા જ્ઞાન ધ્યાનના કણ મોંઘેરાં લેજો , તનમન નાણાં દઈ; મનુષ્ય ખેતરમાં વાવો વિવેકથી, ગુરુગમ ઓરણી લઈ. બેલીડા) જ્ઞાનના અંકુર ઉગ્યા ખેતરમાં, ધીરપ ઢંઢણી થઈ; કુડ કપટનાં કાઢો પારેવડાં, મન રખવાળો રઈ. બેલીડા મોક્ષના કણસલાં પાક્યાં ખેતરમાં, ખબર ધણીને થઈ; દાસ ‘દયો’ કહે એવી કરજો કમાઈ, જેથી ભવની ભાવઠ ગઈ. બેલીડા
૩૦૬ (રાગ : સોરઠ ચલતી). મરવા ટાણે રે મેં થી કેમ મરાશે ? હરિ હરિ હવે શું થાશે ? ધ્રુવ બરકીને બોલાશે નહી, પછી ગોવિંદ કેમ ગવાશે ? કોઈનું બોલ્યું કાને નહીં સંભળાય, સાસે ધમણ ધમાશે. મરવા પિંડે પડખું નહીં પલટાય, પછી બેઠું કેમ થવાશે; રોમ રોમની વ્યાધિ થાશે , ઈ દુ:ખ કેમ સહેવાશે ? મરવા હિંમત જાશે માંડ ખાશે, કુબુદ્ધિ કંઈ ઘેરાશે; મુંબડું પાણી પાશે જ્યારે, હાથે કેમ જમાશે ? મરવા
તન તરકટ, તન તીર હૈ, મન મરકટ, મન મીર
| તન મન કો ફેંકી ફરે, ઉસકા નામ ફકર ભજ રે મના
૧૮)
જગ માયાનું પૂર છે, જીવ સહુ ડુબી જાય સંત સમાગમ જો કરે, તો સર્વેથી તરાય
'૧૮૫
દયારામ

Page #103

જમકિંકરના મુદગર મોટા, ઈ કેમ જોવાશે; ભગવદ્ગીતા ભાવ ધરીને, શ્રવણે કેમ સંભળાશે ? મરવા ‘દયારામ' કહે પૂરણબ્રહ્મ તે, રામ રૂદયે ધરાશે; સોધે સંત સંગત કરતાં, સુખથી તરત મરાશે. મરવા
૩૦૮ (રાગ : બ્રિદ્રાબની) શ્યામ રંગ સમીપે ન જાવું, મારે આજ સખી.
ધ્રુવ જેમાં કાળાશ તે સૌ એકસરખું, સર્વમાં કપટ હશે આવું? શ્યામ, કસ્તુરીની બિંદી કરૂં નહિ, કાજળ ન આંખમાં અંજાવું. શ્યામ, કોકિલાનો શબ્દ સૂણું નહિ, કાગવાણી શુકનમાં ન લાવું. શ્યામ નીલાબંર કાળી કંચુકી ના પે'રું, જમુનાનાં નીરમાં નાં નહાવું. શ્યામ દયાના પ્રીતમ સાથે મુખે નેમ લીધો, પણ મન કહે પળ ના નિભાવું. શ્યામ,
૩૦૭ (રાગ : બિહાગ) વૈષ્ણવ નથી થયો તું રે, શીદને ગુમાનમાં ઘુમે; હરિજન નથી થયો તું રે, શીદને ગુમાનમાં ઘુમે . ધ્રુવ હરિજન જોઈ હૈડું નવ હરખે, દ્રવે ન હરિગુણ ગાતાં; કામ દામ ચટકી નથી છટકી, ક્રોધે લોચન રાતાં. વૈષ્ણવ તુજ સંગે કોઈ વૈષ્ણવ થાયે, તો તું વૈષ્ણવ સાચો; તારા સંગનો રંગ ન લાગે, ત્યહાં લગી તું કાચો. વૈષ્ણવ પરદુ:ખ દેખી હૃદય ને દાઝે, પરનિંદા નથી ડરતો; વહાલ નથી વિઠ્ઠલ શું સાચું, હઠે ન, હું હું કરતો. વૈષ્ણવ પરોપકારે પ્રીત ન તુજને, સ્વારથ છૂટ્યો છે નહીં, કહેણી તેવી રહેણી ન મળે, ક્યાં લખ્યું, એમ કહેતો. વૈષ્ણવ ભજનારૂઢ નથી મન નિશ્ચય, નથી હરિનો વિશ્વાસ; જગત તણી આશા છે ત્યાં લગી, જગત ગુરુ, તું દાસ. વૈષ્ણવ મન તણો ગુરુ મન કરીશ તો, સાચી વસ્તુ જડશે; દયા દુઃખ કે સુખ માન પણ, સાચું કહેવું પડશે. વૈષ્ણવ
૩૦૯ (રાગ : ધોળ) સૌથી સમરથ રાધાવરનો આશરો, જેના જનને દૂભવી શકે નહિ કોઈ જો; જમનું જોર ન ચાલે દોષ કરે કદા, ક્ષમા કરે કે હરિ ચાહે તે હોય જ.
સૌથી દેવ બીજા સૌ મોટા હરિના હુકમથી, સુર, બ્રહ્મા, શિવ-શક્તિ, શેષ, મહેશ જો; કેશવે આગે બળ કોઈનું ચાલે નહિ, દેવ સૌ રૂઠે હરિજન ડરે ન લેશ જો.
સૌથી જાડો હરિનો ભગત જગતમાં થઈ , એવાનું પણ માધવ રાખે માન જો; બા'નું પોતાનું જોઈ પાળે બિરદને, જેમ જડ પુરોહિતને પોષે યજમાન જો.
સેંથી માયા કાળતણો ભય કોઈથી નવ ટળે, અભય અચળ કરવા સમરથ નહિ કોઈ જો; વિના એક શ્રી હરિવર-ગિરધરલાલજી , સે ”જ શરણ જોતામાં સન્મુખ જોઈ જો.
સૌથી એવા કરુણાનિધિ સમરથ શ્રી નાથજી, દાસ ‘દયા’ના પ્રીતમ પ્રાણાધાર જે; એને મૂકી અન્યતણો આશ્રય કરે, તે નિગી મૂરખનો સરદાર જો .
સૌથી
ગોવિંદકે કિયે જીવ, જાત હૈ રસાતલકું, ગુરૂ ઉપદેશું સો તો છૂટે યમ દસ્તે, ગોવિંદકે કિયે જીવ વશ પરે કર્મન કે, ગુરૂકે નિવારે સું, તિ હૈ સ્વચ્છંદતૈ; ગોવિંદકે કિયે જીવ ડૂબત ભૌસાગરમે, સુંદર કહત ગુરૂ કોર્ટ દુ:ખ લૈં, ઔર હૂકહાંલો કછૂ, મુખતે કહ્યું બનાય, ગુરૂકી તૌ મહિમા અધિકહૈ ગૌવિંદá.
સંત સપૂતને તુંબડા, ત્રણેનો એક સ્વભાવ
એ તારે પણ બોળે નહી, એને તાર્યા ઉપર ભાવ ભજ રે મના
૧૮
જેહ સ્વરૂપ સમજ્યા વિના, પામ્યો દુ:ખ અનંત. સમજાવ્યું તે પદ નમું, શ્રી સદગુરુ ભગવંત
૧૮૭)
દયારામ

Page #104

૩૧૨ (રાગ : યમનકલ્યાણ) ગુરુદેવ દયાળુ દયા કરજો, મારે પ્રેમ બનીને રહેવું છે; ગુરુદેવ ચરણ શરણ મહીં, ઉદાર બનીને રહેવું છે. ધ્રુવ ગુરુ વીણા રૂપ જો આપ ધરો, મારે તાર બનીને રહેવું છે; ગુરુ સંગીત રૂપ સ્વરૂપ ધરો, સિતાર બનીને રહેવું છે. ગુરુદેવ ગુરુ મ્યાન રૂપ જો આપ ધરો, તલવાર બનીને રહેવું છે; ગુરુ ભોળાનાથ સ્વરૂપ ધરો, હોંશિયાર બનીને રહેવું છે. ગુરુદેવ ગુરુ આતમ રૂપ સ્વરૂપ ધરો, દરબાર બનીને રહેવું છે; ‘દાસ બહાદુર' કહે સદ્ગુરુ ચરણે, એક્તાર બનીને રહેવું છે. ગુરુદેવ
- દાસ બહાદુર
ઉ૧૦ (રાગ : હિંદોલ) હરિ, જેવો તેવો હું, દાસ તમારો, કરૂણાસિંધુ, ગ્રહો કર મારો. ધ્રુવ સાંકડાના સાથી શામળિયા, છો બગડ્યાના બેલી; શરણ પડ્યો ખલ અમિત કુકરમી, તદપિ ન મૂકો ઠેલી. હરિ૦ નિજ જન જૂઠાની જાતી લજ્જા, રાખો છો શ્રી રણછોડ; શૂન્ય - ભાગ્યને સફળ કરો છો, પૂરો વરદ બળ કોડ. હરિ૦ અવળનું સવળ કરો સુંદર-વર, જ્યારે જન જાય હારી; અયોગ્ય યોગ્ય, પતિત કરો પાવન , પ્રભુ દુ:ખ દુકૃતહારી. હરિ વિનતી વિના રક્ષક નિજ જનના, દોષ તણા ગુણ માનો;
સ્મરણ કરતાં સંકટ ટાળો, ગણો ન મોટો નાનો. હરિ વિક્ટ પરાધીન પીડા પ્રજાળો, અંતરનું દુ:ખ જાણો; આરત-બધુ સહિષ્ણુ અભયકર, અવગુણ નવ આણો. હરિ સર્વેશ્વર સવત્મિા. સ્વતંત્ર ‘દયા’ પ્રીતમ ગિરિધારી; શરણાગત-વત્સલ શ્રી જી મારે, મોટી છે ઓથ તમારી. હરિ
૩૧૧ (રાગ : ખમાજ) હરિ શું કરું રે ? મારો ! માયા ન મૂકે કેડો. કોટિ કલ્પ સુધી એણે ભમાવ્યો, ભમેં હજુ નહિ છેડો; મુજથી ન છૂટે, ને આપ છોડાવો, મારો કયે ભવે નીવેડો ? હરિ સેવા-સમરણ-કામ કરું, મારો ક્ષણુંએ ન છાંડે કેડો; શું ગજું મારું, અવિધા જીતી ? કરું ચરણકમળે નેડો. હરિ આપ વિના એના સૌ ચેલા, કોને કહું દુ:ખ ડો ? દાસી તમારી એ જાય ખેરો જ્યાં, પાછી ફ્રે જ્યારે તેડો. હરિ કરગરી કહું છું કૃષ્ણ ! કૃપાનિધિ ! ચરણે પડ્યો ન ખસેડો; માયા કાળ-અગ્નિથી બચે દયો ! શ્રીકૃષ્ણ ! કૃપાંજળ રેડો. હરિ૦
ધ્રુવ
૩૧૩ (રાગ : તિલકકામોદ) પ્રીતમ મુજમેં પાયા, મેરા પ્રીતમ મુજમ્ પાયો. આજ આનંદ અપારહી મેરે, તનકે તાપ બિલાયા. ધ્રુવ ખોજત ખોજત દિન ભયે ક્ત, કરતહિ કોટિ ઉપાયા; જબર્સે મિલે સંગુરુ ભેદુ, હિનહિ પલમેં મિલાયા, મેરા ખેલ ખેલાવત અંતરજામી, જિન બહુ નામ ધરાયા; સો અવિનાશી પલ નહિ બિછુરે, પ્રાણપતિ જો હાયા. મેરા પડી પરીક્ષા હર્ષ ભયો હૈ, ભયા સકલ મન ભાયા; જન ‘દેતા’ કહે દરશ્યા સબમેં, અભય નિરંજન રાયા. મેરા
• દેવાતા
પરમ પુરુષ પ્રભુ સદ્ગુરુ, પરમ જ્ઞાન સુખધામ જેણે આપ્યું ભાન નિજ, તેને સદા પ્રણામ
દેહ છતાં જેની દશા, વર્તે દેહાતીત / તે જ્ઞાનીના ચરણમાં હો વંદન અગણિત
૧૮૯
ભજરેમના
દયારામ

Page #105

૩૧૫
પં. દોલતરામજી (ઈ.સ. ૧૭૯૮ - ૧૮૬૬)
જોગિયા. જૈનપુરી વસંતભૈરવી બહાર બાગેશ્રી સારંગ બાગેશ્રી આશાવરી મેઘમલ્હાર ચંદ્રકાંત જૈનપુરી બહાર હિંદોલ સોહની હમીર મારુબિહાગ પૂર્વકલ્યાણ બિહાગા
અરે જિયા, જગ ધોખે કી ટાટી આપા નહિ જાના તૂને ગુરુ કહત સીખ ઇમિ બાર-બાર ચિન્રતિ દંગધારી કી મોહે છાંડિ દે યા બુદ્ધિ ભોરી જાઉ હાં તજ શરન તિહારે જિનચૈન સુનત મોરી ભૂલ ભગી. તોહિ સમઝાયો સૌ સૌ બાર દેખોજી ઇક પરમ ગુરુને કૈસા ધન ધન સાધર્સીજન મિલન કી પ્રભુ મોરી એસી બુધિ કીજે બન્દો અભુત ચંદ્રવીર જિન માન લે યા સિખ મોરી મેરે કબ હૈ વા દિનકો સુધરી મેરો મન એસી ખેલત હોરી. મેં આયો જિન શરન તિહારી સક્લ શેય જ્ઞાયક તદપિ હમ તો કબહુ ના હમારી વીર હરો ભવપીર હે જિન તેરે મેં શરણે આયા જ્ઞાની એસી હોલી મચાઈ
૩૨૭
પંડિત દૌલતરામજીનો જન્મ વિ. સં. ૧૮૫૫-૫૬ની આસપાસ હાથરસમાં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ ટોડરમલ હતું. જે ગંગટીવાલ ગોંત્રીય પલ્લીવાલ જાતિના હતા. તેઓ બજાજનો વ્યવસાય સંભાળેલો અને એલીગઢ જઈ વસ્યા હતા. દૌલતરામજીનો વિવાહ અલીગઢ નિવાસી ચિન્તામણિ બજાજની સુપુત્રી સાથે થયા હતા. તેમને બે પુત્ર હતા. જેમાં જ્યેષ્ઠ પુત્રનું નામ ટીકારામજી હતું. દોલતરામજીની બે પ્રમુખ રચનાઓ છે. (૧) છહ ઢાલા , (૨) દૈલત વિલાસ, છહઢાલાએ પંડિતજીને અમરત્વ પ્રદાન કર્યું. સાથે લગભગ ૧૫૦ આધ્યાત્મિક પદોની રચના પણ કરી જે દૈલત વિલાસમાં સંગ્રહિત છે. બધા પદો ભાવપૂર્ણ છે અને “દેખને મેં છોટે લગે ઘાવ કરે ગંભીર'ને ચરિતાર્થ કરે છે. છહટાલા ગ્રંથનું નિમણિ વિ. સં. ૧૮૯૧માં થયું. આ કૃતિ અત્યંત લોકપ્રિય છે તથા જન-જનના કંઠનો હાર બની ગઈ છે. આ ગ્રંથમાં સંપૂર્ણ જૈનધર્મનો મર્મ રહેલો છે. વિ.સં. ૧૯૨૩ માર્ગશીર્ષ કૃષ્ણ અમાવાસ્યાના દિવસે પંડિત દૈલતરામજીનો દિલ્હીમાં ૬૮ વર્ષની ઉંમરે સ્વર્ગવાસ થયો. કવિવર શ્રી દોલતરામજીના ભજનો વ્રજ-મિશ્રિત ખડી બોલીમાં રચાયેલા છે.
૩૨૮ ૩૨૯
330
૩૩૧
તોડી
પૂર્વી કાફી
૩૩૪
પથ્થરકી જાતિ હીરા ચિંતામનિ પારસહું, મોતી પુખરાજ લાલ શાલ ઓ ડારિયે, કામધેનુ લ્પતરુ આદિ દે અનેક નિધિ, સક્લ વિનાશવંત અંતર વિચારિયે; સબહિ જહાનમેં હિ દૂસરો ઉપાય નાહીં, ચરનું મેં શીશ મેલી દીનતા ઉચ્ચારિયે, કહત હૈ બ્રહ્માનંદ કાય મન બાની કરી, કૌન ઐસી ભેટ ગુરુરાજ આગે ધારિયે.
સંત ચરણ આશ્રય વિના, સાધન કર્યા અનેક પાર ન તેથી પામિયો, ઉગ્યો ન અંશ વિવેક
960
સરુવર તરુવર, સંતજન ચોથા વરસે મેહ પરમારથના કારણે, ચારો ધરીયા દેહ | ૧૯૧)
દૌલતરામજી
ભજ રે મના

Page #106

૩૧૪ (રાગ : જોગિયા)
અરે જિયા, જગ ઘોખે કી ટાટર્ટી.
ધ્રુવ જૂઠા ઉદ્યમ લોક કરત હૈ, જિસમેં નિશદિન ઘાટી, અરે જાન બૂજકે અંધ બને હૈં, આંખન બાંધી પાટી. અરે નિકલ જાયંગે પ્રાણ છિનકમેં, પડી રહેગી માર્ટી. અરે ‘દૌલતરામ' સમઝ મન અપને, દિલકી ખોલ પાટી. અરે
૩૧૫ (રાગ : જૌનપુરી)
આપા નહિં જાના તૂને, કૈસા જ્ઞાનધારી રે ?
ધ્રુવ દેહાશ્રિત કરિ ક્રિયા આપો, માનત શિવમગચારી રે. આયા નિજનિવેદ વિન ઘોર પરિસહ, વિફ્સ કહી જન સારી રે. આયા શિવ ચાહે તો દ્વિવિધ કર્મä, કર નિજપરનતિ ન્યારી રે. આયા ‘ દૌલત’ જિન નિજભાવ પિછાન્યૌ, તિન ભવવિપતિ વિદારી રે. આયા
૩૧૬ (રાગ : વસંતભૈરવી)
ગુરુ કહત સીખ ઈમિ બાર-બાર, વિષસમ વિષયનકો ટાર-ટાર. ધ્રુવ ઇન સેવ અનાદિ દુખ પાયો, જનમ મરન બહુ ધાર-ધાર, ગુરુ કર્માશ્રિત બાધાજુત ફાંસી, બન્ધ બઢાવન દ્વન્દકાર. ગુરુ યે ન ઇન્વિકે તૃપ્તિહેતુ જિમિ, તિસ ન બુઝાવત ક્ષારવાર, ગુરુ ઇનમેં સુખ કલપના અબુધકે, બુધજન માનત દુખ પ્રચાર. ગુરુ ઇન તજિ જ્ઞાનપિયૂષ ચખ્યૌ તિન, ‘દૌલ' લહી ભવવાર પાર, ગુરુ
ભજ રે મના
પૂરા સદ્ગુરુ સેવતાં, અંતર પ્રગટે આપ મનસા વાચા કર્મણા, મિટે જનમકે તાપ
૧૯૨
૩૧૭ (રાગ : બહાર)
ચિન્મૂરતિ દ્રગધારી કી મોહે, રીતિ લગત હૈ અટાપટી. ધ્રુવ બાહર નારક-કૃત દુઃખ ભોગે, અંતર સુખરસ ગટાગટી; રમત અનેક સુરનિ સંગ પે તિસ, પરનતિ મૈં નિત હટાહટી. મોહે જ્ઞાન-વિરાગ શક્તિ તે વિધિફ્સ, ભોગત હૈ વિધિ ઘટાઘટી; સદન-નિવાસી તદપી ઉદાસી, તાતેં આસ્ત્રવ છટાઇટી. મોહે જે ભવહેતુ અબુધ કે તે, તસ કરત બંધ કી ઝટાઝટી; નારક-પશુ તિર્યંન્વ વિકલત્રય, પ્રકૃતિન કી હૈ કટાકટી. મોહે
સંયમ ઘર ન સકે પૈ, સંયમ ધારણ કી ઉર ચટાચટી;
તાસુ સુર્યથ-ગુણ કો ‘દૌલત’ કે, લગી રહે નિત રટારટી. મોહે
૩૧૮ (રાગ : બાગેશ્રી)
છાંડિ દે યા બુધિ
ભોરી, વૃથા તનસે રતિ જોરી. ધ્રુવ યહ પર હૈ ન રહે થિર પોષત, સકલ કુમલકી ઝોરી, યાસ” મમતા કર અનાદિત, બંધો કર્મકી ડોરી;
સહૈ દુખ જલધિ હિલોરી, છાંડિ દે યા બુધિ ભોરી, વૃથા યહ જડ હૈ તૂ ચેતન, યોં હી અપનાવત બરજોરી, સમ્યક્દર્શન જ્ઞાન ચરણ નિધિ, યે હૈ સંપત તોરી; સદા વિલી શિવગોરી, છાંડિ દે યા બુધિ ભોરી. વૃથા સુખિયા ભયે સીવ જીવ જિન, યાસોં મમતા તોરી, ‘દૌલ' સીખ યહ લીજૈ પીજે, જ્ઞાનપિયૂષ કટોરી; મિટૈ પરવાહ કઠોરી, છાંડિ દે બુદ્ઘિ ભોરી. વૃથા
પડી પડી તુજ પદપંકજે, ફરી ફરી માંગુ એ જ સદ્ગુરુ સંત સ્વરૂપ તુજ, એ દૃઢતા કરી દે જ ૧૯૩
દોલતરામજી

Page #107

અબહુ સમઝ કઠિન યહ નરભવ , જિન વૃષ બિના ગમાયો; તે વિલર્ખ મનિ પાર ઉદધિમેં, ‘દૌલત’ કો પછતાયો. તોહિo
૩૨૨ (રાગ : મેઘમલ્હાર)
૩૧૯ (રાગ : સારંગ) જાઉં કહાં તજ શરન તિહારે !
ધ્રુવ ચૂક અનાદિ તની યા હમરી, માફ કરી કરુણા ગુન ધારે. જાઉંo ડૂબત હોં ભવસાગર મેં અબ, તુમ બિન કો મોહિ પાર નિકારે. જાઉં, તુમ સમ દેવ અવર નહિં કોઈ, તાતેં હમ યહ હાથ પસારે. જાઉંo મોસમ અધમ અનેક ઉબારે, બરનત હૈં ગુરુ શાસ્ત્ર અપારે. જાઉં દૌલત’ કો ભવપાર કરો અબ, આય હૈ શરણાગત થારે. જાઉં
દેખોજી ઈક પરમ ગુરુને કૈસા ધ્યાન લગાયા હૈ ? ધ્રુવ ઘરકે ભોગ રોગ સમ લાગે, બનકા બાસ સુહાયા હૈ; કામ ક્રોધ માયા મદ ત્યાગી, નગન જુ ભેષ બનાયા હૈ. ગુરૂને૦ બરસાકાલ બસત હૈ તરુતલ, સમતાભાવ દિખાયા હૈ; લિપર્ટી ડાંસ જહર વિષયાલે, ખેદ ન મનમેં વ્યાયા હૈ. ગુરૂને શીતકાલ તટનીતટ ઊપર, પરત તુષાર ન છાયા હૈ; કંપૈ દેહ ચર્લ ચૌબારી, જનજાતિ કહલાયા હૈ. ગુરૂને ગ્રીષમકાલ બર્સે પરબતપર, સૂરજ ઉપર આયા હૈ; ચલત પસેવ જરત અતિ કાયા, કર્મલંક બહાયા હૈ. ગુરૂને ઐસે ગુરુકે ચરન પૂજકર, મનવાંછિત ફ્લ પાયા હૈ; ‘દૌલત’ એસે જૈનજતિકો, બાર બાર સિર નાયા હૈ. ગુરૂનેo
૩૨૦ (રાગ : બાગેશ્રી) જિનચૈન સુનત, મારી ભૂલ ભગી; કર્મસ્વભાવ ભાવ ચેતનક, ભિન્ન પિછાનન સુમતિ જગી. ધ્રુવ જિન અનુભૂતિ સહજ જ્ઞાયક્તા, સો ચિર રૂપ તુષ મેલ પગી;
સ્યાદવાદ ધુનિ-નિર્મલ-જલસેં, વિમલ ભઈ સમભાવ લગી. જિન સંશયમોહભરમતા વિઘટી, પ્રગટી આતમસોંજ સગી; ‘દલ’ અપૂરબ મંગલ પાયો, શિવસુખ લેન હોંસ ઉમગી. જિનવ
૩૨૧ (રાગ : આશાવરી) તોહિ સમઝાયો સૌ સૌ બાર, જિયો તોહિ સમજાયો; દેખ સુગુરુકી પરહિત મેં રતિ, હિતઉપદેશ સુનાયો. ધ્રુવ વિષયભુજંગ સેય સુખ પાયો, પુનિ તિનસૌ લપટાયો;
સ્વપદવિસાર રચ્ય પરપદમેં, મદરત જ્ય' બોરાયો. તોહિ૦ તન ધન સ્વજન નહીં હૈં તેરે, નાહક નેહ લગાયો; ક્ય ન તજે ભ્રમ ? ચાખ સમામૃત, જો નિત સંતસુહાયો. તોહિo
ગુરુ દીવો ગુરુ દેવતા, ગુરુ વિણ ઘોર અંધાર
જે ગુરુ વાણી વેગળા, રડવડિયા સંસાર || ભજ રે મના
૧૯)
૩૨૩ (રાગ : ચંદ્રકાંત) ધન ધન સાધર્સીજન મિલન કી ઘરી, બરસત ભ્રમતાપ હરન જ્ઞાનધનઝરી. ધ્રુવ જાકે વિન પાયે ભવવિપતિ અતિ ભરી, નિજ પરહિત અહિત કી કછુ ન સુધિ પરી. ધનવ જાકે પરભાવ ચિત્ત સુથિરતા કરી , સંશય ભ્રમ મોહકી સુ વાસના ટરી. ધન મિથ્યાગુરુદેવસેવ ટેવ પરિહરી, વીતરાગદેવ સુગુરુસેવ ઉરધરી, ધન ચારોં અનુયોગ સહિતદેશ દિઠારી, શિવમમકે લાહ કી સુચાહ વિસ્તરી. ધન સમ્યક્ તરુ ધરનિ યેહ કરન કરિહરી, ભવજલકો તરનિ સમર-ભુંજગ વિષજરી. ધનવ પૂરવભવ યા પ્રસાદ રમનિ શિવ વરી, સેવો અબ ‘દૈલ’ યાહિ બાત યહ ખરી. ધન
આત્મભ્રાંતિ સમ રોગ નહી, સગુરુ વૈધ સુજાણ ગુરુ આજ્ઞા સમ પથ્ય નહી, ઔષધ વિચાર ધ્યાન || (૧૯૫
દૌલતરામજી

Page #108

૩૨૪ (રાગ : જૌનપુરી)
પ્રભુ મોરી એસી બુધિ કીજે,
રાગદોષદાવાનલ સે બચ, સમતારસમેં ભીંજે. ધ્રુવ પરમેં ત્યાગ અપનપો નિજમેં, લાગ ન કબહું છીજે; કર્મ કર્મફ્લૂમાહિં ન રાયત, જ્ઞાન સુધા-રસ પીજે. પ્રભુ સમ્યગદર્શન-જ્ઞાન, ચરનનિધિ, તાકી પ્રાપ્તિ કરીજે; મુઝ કારજકે તુમ બડ કારન, અરજ ‘દૌલ’ કી લીજે. પ્રભુ
૩૨૫ (રાગ : બહાર)
વન્દો અદ્ભુત ચંદ્રવીર જિન, ભવિચકોર ચિતહારી હૈ; પરમાનંદ જલધિ વિસ્તારન, પાપ તાપ ક્ષયકારી હૈ. ધ્રુવ ઉદિત નિરન્તર ત્રિભૂવન અન્તર, કીર્તિ કિરણ પસારી હૈ; દોષ મલંક કલંક અયંતિ, મોહ રાહુ નિરવારી હૈ. વો
કર્માવરણ પયોદ ( વાદળ) અરોધિત, બોધિત શિવમગ ચારી હૈ;
ગણધરાદિ મુનિ ઉડુગન (તારા) સેવત, નિત પૂનમ તિથિ ધારી હૈ. વન્દો અપિલ અૌકાકાશ ઉલંઘન, જાસુ જ્ઞાન ઉજિયારી હૈ; ‘દૌલત’ તનસા કુમુદિન કો દિન, જ્યો ચરમ જગતારી હૈ. વન્દો
૩૨૬ (રાગ : હિંદોલ) માન લે યા સિખ મોરી, ઝુકે મત ભોગન ઓરી. ધ્રુવ ભોગ ભુજંગભોગસમ જાનો, જિન ઇનસે રતિ જોરી, તે અનન્ત ભવ ભીમ ભરે દુખ, પર અધોગતિ પોરી; બંધે દૃઢ પાતક ડોરી. માન
ભજ રે મના
ગુરુ સેવા, જિન બંદગી, હરિ સુમિરન વૈરાગ યે ચારો તબહીં મિલે, પૂરન હોર્વે ભાગ
૧૯૬
ઇનો ત્યાગ વિરાગી જે જન, ભયે જ્ઞાનવૃષોરી, તિન સુખ લહ્યો અચલ અવિનાશી, ભવફાંસી દઈ તોરી; રમૈ તિનસંગ શિવગૌરી, માન ભોગન કીં અભિલાષ હરનકો, ત્રિજગસંપદા થોરી, યાર્ડે જ્ઞાનાનન્દ ‘દીલ' અબ, પિયૌ પિયૂષ કટોરી; મિટે ભવવ્યાધિ કઠોરી. માન
૩૨૭ (રાગ : સોહની)
મેરે કબ હૈ વા દિનકો સુધરી,
તન બિન વસન અસન બિન વનમેં, નિવાઁ નાસાદ્રષ્ટિ ધરી. ધ્રુવ પુણ્ય પાપ પરસોં ક્બ વિરોં, પરચોં નિજનિધિ ચિરવિસરી; તજ ઉપાધિ સજિ સહજ સમાધિ, સોં ધામ હિમ મેઘઝરી. મેરે૦ કબ થિરજોગ ધરો એસો મોહિ, ઉપલ જાન મૃગ ખાજ હરી; ધ્યાન કમાન તાન અનુભવ-શર, છેદો કિહિ દિન મોહ અરી. મેરે બ તૃનકંચન એક ગનોં અરુ, મનિજડિતાલય શૈલ દરી; ‘દૌલત' સત ગુરુચરન સૈવ જો, પુરવો આશ યહૈ હમરી, મેરે
૩૨૮ (રાગ : હમીર)
મેરો મન એસી ખેલત હોરી.
મન મિરદંગ સાજ-કરિ ત્યારી, તનકો તમૂરા બનોરી, સુમતિ સુરંગ સરંગી બજાઈ, તાલ દોઉ કર જોરી; રાગ પાંચ પદ કોરી. મેરો
ધ્રુવ
સમકિત રૂપ નીર ભર જારી, કરુના કેશર ઘોરી, જ્ઞાનમઈ લેકર પિચકારી, દોઉ કરમાહિં સમ્હોરી; ઇન્દ્રિ પાંચૌ સખિ વોરી. મેરો
બિના નયન પાવે નહીં, બિના નયન કી બાત સર્વ સદ્ગુરુ કે ચરણ, સો પાવે સાક્ષાત્ ૧૯૭
દોલતરામજી

Page #109

ચતુર દાનકો હૈ ગુલાલ સો, ભરિ ભરિ મૂઠિ ચલોરી, તપ મેવાકી ભરી નિજ ઝોરી, યશકો અબીર ઉડોરી;
રંગ જિનધામ મચોરી. મેરો “ દૈલ' બાલ ખેલેં અસ હોરી, ભવભવ દુ:ખ ટલોરી, શરના લે ઇક શ્રીજનકો રીં, જગમેં લાજ હો તોરી;
મિલૈ શુઆ શિવગૌરી. મેરો
૩૨૯ (રાગ : મારૂબિહાગ) મેં આયો, જિન શરન તિહારી; મેં ચિર દુખી વિભાવ ભાવ ઔં, સ્વાભાવિક નિજનિધિ બિસારી. રૂપ નિહાર ધાર તુમ ગુન સુન , ઐન હોત ભવિ શિવમગચારી; ધવ યોં મમ કારજ કે કારન તુમ, તુમરી સેવ એક ઉર ધારી. મિલ્ચી અનન્ત જન્મ તેં અવસર, અબ બિનઉં હે ભવ સરકારી; મે૦ પર મેં ઇષ્ટ અનિષ્ટ લ્પના, ‘દૈલ’ કહૈ ઝટ મેટ હમારી.
મેંo
અષ્ટાદશદોષ વિમુક્ત ધીર, સુચતુષ્ટયમય રાજત ગંભીર; મુનિગણધરાદિ સેવત મહન્ત, નવ કેવલલબ્ધિરમાધરંત. આકલિત ભયો અજ્ઞાન ધાર, જ્યાં મૃગ મૃગતૃષ્ણા જાન વાર; તનપરણતિર્મો આપી ચિતાર, કબહું ન અનુભયો સ્વપદ સાર. તુમકો બિન જાને જો ક્લેશ, પાય સો તુમ જાનત જિનેશ; પશુનારકન્નર સુરગતિમઝાર, ભવ ધર ધર મો અનંતવીર. અબ કાલલબ્ધિબલસૈ દયાલ , તુમદર્શનપાય ભયો ખુશાલ; મન શાંત ભર્યા મિટ સંક્લન્દ્ર, ચાખ્યો સ્વોતમરસ દુખનિકંદ. તાતેં અબ એસી કરહુ નાથ ! બિછુ ન કભી તુવ ચરણસાથ; તુમ ગુણગણકો નહિં છેવ દેવ ! જગતારનકો તુમ વિરદ એવ. આતમ કે અહિત વિષય-કષાય, ઇનમેં મેરી પરણતિ ન જાય; મેં રહો આપમેં આપ લીન, સો કરો હોહું જ્યો નિજાધીન. મેરે ન ચાહ કછુ ઔર ઈશ, રત્નત્રયનિધિ દીજે મુનીશ; મુઝ કારજકે કારન સુ આપ, શિવ કરહુ હરહુ મમ મોહતાપ. શશિશાંતિકરન તપહરન હેત, સ્વયમેવ તથા તુમ કુશલ દેત; પીવત પિયૂષ જ્યાં રોગ જાય, ત્યોં તુમ અનુભવä ભવ નસાય. ત્રિભુવન તિહુંકાલમઝાર કોય, નહિં તુમ વિન નિજસુખદાય હોય; મો ઉર યહ નિશ્ચય ભયો આજ, દુખજલધિઉતારન તુમ જહાજ. તુમ ગુણગણમણિ ગણપતી, ગણત ન પાવહિં પાર; ‘દલ’ સ્વલ્પમતિ કિમ કહૈ, નમોં નિયોગ સંભાર.
૩૩૦ (રાગ : પૂર્વકલ્યાણ) સકલ ડ્રેય જ્ઞાયક તદપિ, નિજાનંદરસલીન; સો જિનેન્દ્ર જયવંત નિત, અરિરરહસ વિહીન. જય વીતરાગ વિજ્ઞાનપુર, જય મોહિતિમિરકો હરણસૂર; જય જ્ઞાન અનંતાનંત ધાર, દ્રગસુખવીરજમંડિત અપાર. જય પરમશાંતિમુદ્રાસમેત, ભવિજનકો નિજ અનુભૂતિ હેત; ભવિભાગનવશ જોગે વશાય , તુમ ધુનિ હૈ સુનિ વિભ્રમ નસાય. અવિરુદ્ધ શુદ્ધ ચેતન-સ્વરૂપ, પરમાત્મ પરમ પાવન અનૂપ; શુભ અશુભ વિભાવ અભાવ કીન, સ્વાભાવિકપરણતિમય અછીન.
કોઉ દેત બાજ સાજ કોઉ દેત ગજ રાજ, કોઉ દેત રાજસુખ, હેમ નંગ હાર હૈ, કોઉ દેત ખાન પાન, કોઉ દેત વિધા દાન, કોઉ દેત ખેત પશુ, પુત્ર પરિવાર હૈ; કોઉ દેત ગઢ ગ્રામ, કોઉ દેત ધન ધામ , કોઉ દેત શ્યામ પત અંબર અપાર હૈ, કહે બ્રહ્માનંદ જિન દિયો, હરિનામ દાન, જગમાંહી ગુરુ જૈસો કોઉ ન ઉદાર હૈ.
જપ તપ ઔર વ્રતાદિ સબ, તહાં લગી ભ્રમરૂપ
| જહાં લગી નહિ સંતકી, પાઈ કૃપા અનૂપ || ભજ રે મના
૧૯૮)
ધ્યાનમૂર્ત | મંત્રમૂલ
ગુરુમૂર્તિ, પૂજામૂલં ગુરુપદમ્ ગુરુવાક્ય, મોક્ષમૂલં ગુરુકૃપા
(૧૯૯૩
દૌલતરામજી

Page #110

૩૩૧ (રાગ : બિહાગ)
હમ તો બહુ ન નિજ ઘર આયે |
પર ઘર ફિત બહુત દિન બીતે, નામ અનેક ધરાયે. ધ્રુવ પરપદ નિજપદ માનિ મગન હૈ, પરપરનતિ લપટાયે; શુદ્ધ બુદ્ધ સુખકન્દ મનોહર, ચેતન ભાવ ન ભાયે. હમ૦ નર પશુ દેવ નરક નિજ જાન્યો, પરજય બુદ્ધિ લહાયે; અમલ અખંડ અતુલ અવિનાશી, આતમગુન નહિં ગાયે. હમ યહ બહુ ભૂલ ભઈ હમરી ફિ, કહા કાજ પછતાયે; ‘દીલ' તજો અજહૂં વિષયનકો, સતગુરુ વચન સુનાયે. હમ
૩૩૨ (રાગ : તોડી)
હમારી વીર હરો ભવપીર.
ધ્રુવ
મેં દુખ તપિત દયામૃતસર તુમ, લખિ આયો તુમ તીર; તુમ પરમેશ
મોખમગદર્શક મોહદવાનલનીર. હમારી૦ તુમ બિનહેત જગત-ઉપકારી, શુદ્ધ ચિદાનન્દ ધીર; ગનપતિજ્ઞાન સમુદ્ર ન લંધે, તુમ ગુનસિંઘ ગહીર. હમારી૦ યાદ નહીં મૈં વિપતિ સહી જો, ઘર ઘર અમિત શરીર; તુમ ગુનચિંતત નશત તથા ભય, જ્યોં ધન ચલત સમીર. હમારી૦ કોટવારી અરજ યહી હૈ, મૈં દુખ સહું અધીર; હરહુ વેદનાÆ ‘દૌલ' કી, તર કર્મ જંજીર, હમારી
ભજ રે મના
ધામ કિયો કહું કામ કિયો, જગ નામ કિયો જસ વ્યાપ રહ્યો હૈ, દાન કિયો સનમાન કિયો, અભિમાન કિયો કરકે ઝુકિયો હૈ; દાવ કિયો બહુ ભાવ કિયો, ઠહરાવ કિો કહું રાજ લિયો હૈ, બ્રહ્મમુનિ ઘનશ્યામકો આશ્રય, જો ન કિયો તો કછુ ન કિયો હૈ.
પરાત્પર ગુરુવૈ નમ: પરંપરાચાર્ય ગુરુવૈ નમ: પરમ ગુરુવે નમઃ સાક્ષાત્ પ્રત્યક્ષ સદ્ગુરુવૈ નમોનમઃ
૨૦૦
૩૩૩ (રાગ :
: પૂર્વી)
હે જિન તેરે મેં શરણે આયા,
તુમ હો પરમયાલ જગત-ગુરુ, મૈં ભવ-ભવ દુખ પાયા. ધ્રુવ
મોહ મહાદુઠ ઘેર રહ્યો મોહિ, ભવ કાનન ભટકાયા; નિજ નિજ જ્ઞાન ચરનનિધિ વિસર્યો, તનધનકર અપનાયા. હે જિન નિજાનંદ અનુભવ પિયૂષ તજ, વિષય હલાહલ ખાયા; મેરી ભૂલ ભૂલ દુખદાઈ, નિમિત મોહવિધિ પાયા. હૈ જિન
સો
દુઠ હોત શિથિલ તુમરે ઢિંગ, ઓર ન હેત લખાયા; શિવસ્વરૂપ શિવમગદર્શક તુમ, સુયશ મુનીગન ગાયા. હે જિન૦
તુમ હો સહજ નિમિત જગહિતકે, મો ઉર નિશ્ચય ભાયા; ભિન્ન હોઉં વિધિર્તે સો કીજે, ‘દૌલ’ તુમ્હેં સિર નાયા. હે જિન
૩૩૪ (રાગ : કાફી)
જ્ઞાની એસી હોલી મચાઈ.
ધ્રુવ
રાગ કિયો વિપરીત વિપન ઘર, કુમતિ કુૌતિ સુહાઈ, ધાર દિગમ્બર કીન્હ સુ સંવર, નિજ પરભેદ લખાઈ; ઘાત વિષયનિકી બચાઈ. જ્ઞાની
કુમતિ સખા ભજિ ધ્યાનભેદ સમ, તનમેં તાન ઉડાઈ, કુંભક તાલ મૃદંગાઁ પૂરક, રેચક બીન બજાઈ;
લગન અનુભવ સૌં લગાઈ. જ્ઞાની અરિ, વેદ સુઇન્દ્રિ ગનાઈ, તિનો, ફૂલ અઘાતિ ઉડાઈ;
કરિ શિવ તિયકી મિલાઈ. જ્ઞાની
કર્મબલીતા રૂપ નામ દે તપ અગ્નિ ભસ્મ કરિ
જ્ઞાન કો ફાગ ભાગવશ આવૈ, લાખ કરી ચતુરાઈ, સો ગુરુ દીનદયાલ કૃપાકરિ ‘દૌલત' તોહિ બતાઈ; નહીં ચિતર્સ વિસરાઈ. જ્ઞાની
સમદૃષ્ટિ શીતળ સદા, અદ્ભુત જાકી ચાલ ઐસા સદ્ગુરુ કિજીયે, પલમેં કરે નિહાલ
૨૦૧
દોલતરામજી

Page #111

૩૪૦
૩૪૨
બિહાગા ચંદ્રકસ દિશા જંગલી સારંગ કેદાર
તૂ તો સમગ્ર સમઝ રે ભાઈ નહિ એસો જનમ બારંબાર પ્રભુ મેં કિહિ વિધિ થુતિ કરી તેરી મેં નિજ આતમ કબ ધ્યાઉંગા ? મોહિ બ એસા દિન આય હૈ રે મન ! ભજ ભજ દીનદયાલ
૩૪૩ ૩૪૪ ૩૪૫
કવિ ધાનતરાય ઈ.સં. ૧૬૭૬ - ૧૭૨૬
ધાનતરાય આગરા નિવાસી હતા. તેમનો જન્મ અગ્રવાલજાતિના ગોયલ ગોત્રમાં થયો હતો. તેમના પૂર્વજ લાલપુરથી આવી આગરા વસ્યા હતા. તેમના દાદાનું નામ વીરદાસ અને પિતાનું નામ શ્યામદાસ હતું. તેમનો જન્મ વિ. સં. ૧૭૩૩માં થયો હતો. વિવાહ વિ.સં. ૧૭૪૮માં થયા હતા. આગરામાં માનસિંહજીની ધર્મશેલી હતી. કવિએ તેમનો લાભ લીધો હતો. કવિને પંડિત બિહારીદાસ અને પંડિત માનસિંહજીના ધર્મોપદેશથી જૈનધર્મમાં શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ હતી. તેમણે વિ. સં. 1999માં સમેતશિખરની યાત્રા કરી હતી. તેમનો મહાન ગ્રંથ “ધર્મવિલાસ” નામથી પ્રસિદ્ધ છે. આ ગ્રંથમાં ૩૩૩ પદ, અનેક પૂજાઓ અને ૪૫ વિષયો પર કવિતાઓ સંગ્રહીત છે. કવિએ પોતે જ આનું સંકલન વિ. સં. ૧૭૮૦માં કર્યું હતું.
કવિના પદોની પ્રમુખ વિશેષતા એ છે કે તથ્યોનું વિવેચન, દાર્શનિક શૈલીમાં નહીં પણ કાવ્યશૈલીમાં કર્યું છે તેમજ વ્રજભાષાનો પ્રયોગ વધુ જોવામાં આવે છે.
૩૩૫ (રાગ : બિહાગ) અબ હમ અમર ભયે ન મરેંગે; તા કારન મિથ્યાત દિયો તજ, ક્યોં કરિ દેહ ધરેંગે ! ધ્રુવ ઉપજે મરે કાલર્સે પ્રાની, તાä કાલ હરેંગે; રાગ-દોષ જગ બંધ કરત હૈ, ઇનકો નાશ કરેંગે. અબo દેહ વિનાશી મેં અવિનાશી, ભેદજ્ઞાન પકરેંગે; નાસી જાતી હમ થિરવાસી, ચોખે હોં નિખરેંગે. અબo મરે અનન્તબાર બિન સમઝ, અબ સબ દુ:ખ બિસરેંગે; ‘ધાનત' નિપટ નિર્દો દો અક્ષર, બિન સુમરૈ સુમરેંગે. અબo
૩૩૬ (રાગ : આશાવરી) આતમ અનુભવ કરના રે ભાઈ, જબ લૌ ભેદ-જ્ઞાન નહિં ઉપજે, જનમ-મરણ દુખ ભરના રે. ધ્રુવ આતમ પઢ નવ તત્વ બખાનૈ, વ્રત તપ સંજમ ધરના રે; આતમ-જ્ઞાન બિન નહિં કારજ, જની સંક્ટ પરના રે, આતમe સકલ ગ્રન્થ દીપક હૈ ભાઈ, મિથ્યા-તમકે હરના રે; કહા કરે તે અંધ પુરુષ કો, જિન્હ ઉપજના મરના રે. તમe ‘ધાનત' જે ભવિ સુખ ચાહત હૈ, તિનકો યહ અનુસરના રે; સૌહં’ યે દો અક્ષર જપર્ક, ભવ-જલ પાર ઉતરના રે. આતમ0
ચાર ચિન્હ હરિભક્ત કે, પ્રગટ દિખાઈ દેતા | દયા ધર્મ આધિનતા પરદુઃખકો હર લેતા ૨૦૩)
કવિ ધાનતરાય
૩૩૫
બિહાગ
33૬
339
આશાવરી મલ્હાર કલાવતી કેદાર
અબ હમ અમર ભયે ન મરેંગે આતમ અનુભવ કરના રે ભાઈ કાહે કો સોચિત અતિ ભારી, ગુરુ સમાન દાતા નહિ કોઈ તૂ જિનવર સ્વામી મેરા
૩૩૮
૩૩૯
| ગ્રંથ પંથ સબ જગત કે, બાત બતાવત તીન
સંત હૃદય, મનમેં દયા, તન સેવામાં લીન || ભજ રે મના
૨૦૨)

Page #112

338 (રાગ : મલ્હાર)
તૂમ દેવાધિદેવ પરમેશ્વર, દિને દાન સવેરા; જો તૂમ મોખ દેત નહિ હમકો, કË જાય કિંહિં ડેરા. તૂo માત તાત તું હી બડ ભાતા, તોસોં પ્રેમ ઘનેરા; ‘ધાનત’ તાર નિકાર જગતä, ફેર ન હૈ ભવફૅા. તૂo
કાહે કો સોચત અતિ ભારી, રે મન ! પૂરબ કરમનકી થિત બાંધી, સો તો ટરત ન ટારી. ધ્રુવ સબ દરવનિકી તીન કાલકી, વિધિ ન્યારીકી ન્યારી; કેવલ જ્ઞાનવિષે પ્રતિભાસી, સો સો હૈ હૈ સારી. કાહેo સોચે કિયે બહુ બંધ બઢત હૈ, ઉપજત હૈ દુખ ખ્યારી; ચિંતા ચિતા સમાન બખાની, બુદ્ધિ કરત હૈ કારી. કાહે૦ રોગ સોગ ઉપજત ચિન્તાÅ, કહીં કૌન ગુનકારી ? ‘ધાનત’ અનુભવ કરિ શિવ પહેંચે , જિન ચિત્તા સબ જારી, કાહેo
૩૪૦ (રાગ : બિહાગ) તૂ તો સમઝ સમઝ રે ભાઈ, નિશિદિન વિષય ભોગ લપટાના, ધરમ બચન ને સુહાઈ. ધ્રુવ કર મનકા હૈ આસન માર્યો, બાહિર લોક રિઝાઈ; કહા ભયો બક ધ્યાન ઘરે હૈં, જો મન થિર ને રહાઈ. તૂ તો૦ માસ માસ ઉપવાસ કિયેä, કાયા બહુત સુખાઈ; ક્રોધ માન છલ લોભ ન જીત્યા, કારજ કૌન સરાઈ !! તૂ તો મન વચ કાય જોગ થિર કરકે, ત્યાગો વિષયકષાઈ; ‘ધાનત' સુરગ મોખ સુખદાઈ, સદ્ગુરુ સીખ બતાઈ. તૂ તો
૩૩૮ (રાગ : કલાવતી) ગુરુ સમાન દાતા નહિં કોઈ, ભાનું પ્રકાશ ન નાશત જાકો, સો અંધિયારા ડારે ખોઈ. ધ્રુવ મેઘ સમાન સબનપૈ બરસે, કછુ ઈચ્છા જાકે નહિં હોઈ; નરક પશુગતિ આગમાંહિૌં, સુરગ મુક્ત સુખ થાપે સોઈ. ગુરુ તીન લોક મન્દિર મેં જાની, દીપકસમ પરકાશક લોઈ; દીપતલે અંધિયારા ભર્યો હૈ, અત્તર બહિર વિમલ હૈ જોઈ. ગુરુo તારણ તરણ જિહાજ સુગુરુ હૈ, સબ કુટુમ્બ ડોર્ય જગતોઈ; ‘ધાનત' નિશિદિન નિરમલ મનમેં, રાખો ગુરુ-પદ પંકજ દોઈ. ગુરુ,
૩૪૧ (રાગ : ચંદ્રકશ) નહિં એસો જનમ બારમ્બાર, કઠિન-કઠિન લહ્યો મનુષ ભવે, તજિ મતિહાર, ધ્રુવી પાય ચિન્તામન રતન શઠ, છિપત ઉદધિ મંઝાર; અંધ હાથ બટેર આઈ, તજત તાહિ ગંવાર. નહિo કબહું નરક તિર્યંચ કબહું, કબહું સુરગવિહાર; જગતમહિં ચિરકાલ ભમિયો, દુર્લભ નર અવતાર, નહિo પાય અમૃત પાંય ધોવૈ, કહત સુગુરૂ પુકાર; તજો વિષય કષાય ‘ધાનત', જ્ય લહો ભવપાર. નહિ
૩૩૯ (રાગ : કેદાર) – જિનવર સ્વામી મેરા, મેં સેવક પ્રભુ હોં તેરા. ધ્રુવ તૂમ સુમરન વિન મેં બહુ કીના, નાના જોનિ - બસેરા; ભાગ ઉદય તુમ દર્શન પાયો, પાપ ભજ્યો તજિ ખેરા. તૂo
કબીર હદકા ગુરુ મિલે, બેહદકા ગુરુ નાહિ
બેહદ આપે ઉપજે, અનુભવસે ઘટ માંહિ || ભજ રે મના
૨૦)
અંતરજામી ગુરુ આતમા, સબ ઘટ કરે પ્રકાશ / કહે પ્રીતમ ચર અચરમાં ગુરુ નિરંતર વાસ
કવિ ધાનતરાય
Roy

Page #113

૩૪૨ (રાગ : દેશ) પ્રભુ મેં કિહિ વિધિ થુતિ કરી તેરી, ગણધર કહત પાર નહિં પાવૈ, કહા બુદ્ધિ હૈ મેરી. ધ્રુવ શક્ર જનમ ભરિ સહસ જીભ ધરિ, તુમ જસ હોત ન પૂરા; એક જીભ કૅર્સ ગુણ ગાવૈ ! ઉલૂ કહૈ કિમિ સૂરા. પ્રભુo ચરમ છત્ર સિંહાસન બરન, યે ગુણ તુમસેં ન્યારે; તુમ ગુણ કહને વચન બલ નાહીં, નૈન ગિનૈ કિમિ તારે. પ્રભુ
જાનૈ આપ આપમેં આપા, સો વ્યવહાર બિલાય હૈ; નય પરમાન નિખેપન માહીં, એક ન સર પાય હૈ. મોહિo દરસન જ્ઞાન ચરન કે વિકલપ, કહો કહાં ઠહરાય હૈ; ‘ધાનત' ચેતન ચેતન હૈ હૈ, પુદ્ગલ પુદ્ગલ થાય હૈ. મોહિo
૩૪પ (રાગ : કેદાર)
૩૪૩ (રાગ : જંગલા) મેં નિજ આતમ બ ધ્યાઉંગા ? રાગાદિક પરિનામ ત્યાગર્ક, સમતાસ લી લાઉંગા. ધ્રુવ મન વચ કાય જોગ થિર કરર્ક, જ્ઞાન સમાધિ લગાઉંગા; કબ હીં ક્ષપક-શ્રેણિ ચઢિ ધ્યાઉં, ચારિત મોહ નશાઉંગા. મેં ચારોં કરમ ઘાતિયા ખન કરિ, પરમાતમ પદ પાઉંગા; જ્ઞાન દરશ સુખ બલ ભન્ડારા, ચાર અઘાતિ બહાઊંગા. મેંo પરમ નિરંજન સિદ્ધ શુદ્ધપદ, પરમાનન્દ કહાઉંગા; ‘ધાનત’ યહ સમ્પતિ જબ પાઊં, બહુરિ ન જગમેં આઊંગા. મેં
રે મન ! ભજ ભજ દીનદયાલ ! જાકે નામ લેત ઇક છિનમેં, કટૈ કોટિ અઘજાલ. ધ્રુવ પરમબ્રહ્મ પરમેશ્વર સ્વામી, દેખે હોત નિહાલ; સુમરન કરત પરમ સુખ પાવત, સેવત ભાજે કાલ. રે મન ઇન્દ્ર ફનિન્દ ચક્રધર ગાવૈ, જાકો નામ રસાલ; જાકો નામ જ્ઞાન પરકાર્સ, નાશ મિથ્યાજાલ. રે મન જાકે નામ સમાન નહીં કછું, ઉરધ મધ્ય પતાલ; સોઈ નામ જપો નિત ‘ધાનત’ છાંડિ વિષય વિકરાલ રે મન
૩૪૪ (રાગ : સારંગ) મોહિ કબ એસા દિન આય હૈ ? સક્લ વિભાવ અભાવ હોહિંગ, વિકલપતા મિટ જાય હૈ. ધ્રુવ યહ પરમાતમ યહ મમ આતમ, ભેદબુદ્ધિ ન રહા ; ઓરનિ કી કા બાત ચલાવેં, ભેદવિજ્ઞાન પલાય હૈ. મોહિo
(રાગ : બિહાગ) અહો ! હરિ વહ દિન બેગિ દિખાઓ, દૈ અનુરાગ ચરન-પંકજ કો, સુત-પિતુ-મોહ મિટાઓ. ધ્રુવ ઔર છોડાઈ સબૈ જગ-વૈભવ , નિત વ્રજ-વાસ બસાઓ; જુગલ-રૂપ-રસ-અમૃત-માધુરી, નિસ દિન નૈન પિઆઓ. અહો પ્રેમ મત્ત હૈ ડોલત ચહું દિસિ, તન કી સુધિ બિસરાઓ; નિસ દિન મેરે જુગલ નૈન સોં, પ્રેમ-પ્રવાહ બહાઓ. અહો
શ્રી વલ્લભ-પદ-કમલ અમલ મેં, મેરી ભક્તિ દ્રઢાઓ; ‘હરીશ્ચંદ્ર' કો. રાધા-માધવ, અપનો કરિ અપનાઓ. અહીંo
સમદષ્ટિ સદગુરુ કિયા, મેરા ભરમ વિકાર જહં દેખો તહં એક હી, સાહિબકા દિદાર
૨૦૦
માનુજ જનમ અનૂપ હૈ, ન આવે દૂજી બાર પક્કા ફલ જો ગિરિ પડા, લગે ન દજી બાર
કવિ ધાનતરાય
ભજ રે મના
Roto

Page #114

૩૪૯
૩૫૦
૩૫૧
૩૫૨ ૩૫૩ ૩૫૪ зчч ૩૫૬ ૩૫૩ ૩૫૮
કટારી કટારી કટારી કટારી ક્ટારી કટારી ચાબખો. ક્ટારી ચલતી-હીંચ દેશી ઢાળ
દુનિયા દીવાની રે બ્રહ્માંડ ધાહ સુણી ધાજો રે પંચરંગી બંગલો રે, શોભા શરીર વિના શોધન રે, પાર સલિલ મન સંક્ટ રે, હરિ સંત મળે સાચા રે, અગમની તે હીરાની પરીક્ષા રે, ઝવેરી હે મન તું હિ તું હિ બોલે રે હેતે હરિ રસ પીજીએ, ઉર જ્ઞાની ધ્યાન ગયા તેના જુગમાં
ધીરો ભગત
ઈ.સ. ૧૭૫૩ - ૧૮૨૫
૩૪૬ (રાગ : કટારી)
અખા ભગત પછીના સમર્થ જ્ઞાની ભક્ત કવિ તરીકે ધીરો ભગત અગ્રગણ્ય છે. ધીરાની કાફીઓ સુવિખ્યાત છે. અને જ્ઞાનોર્મિકવિતા તરીકે ઉત્કૃષ્ટ પણ છે. કાફી એ ૧૦ થાટમાંથી એક થાય છે અને રાગ પણ છે. ધીરાએ એના ગેય ઢાળમાં ટેક કે ધ્રુવપદવાળી સુગેય જ્ઞાનમાર્ગી રચના કાવ્યરૂપે બનાવીને લોકપ્રિય કરી . ધીરો ભગત વડોદરા જિલ્લાના સાવલી પાસેના ગોઠડામાં થઈ ગયા. તેમના પિતાનું નામ પ્રતાપ બારોટ અને માતાનું નામ દેવબા હતું. નાનપણથી જ તે ધર્મતવાભિમુખ હતા. ગોઢડામાં અધ્વર્યજીભાઈ શાસ્ત્રી પાસેથી હિંદુ ધર્મશાસ્ત્રોનું જ્ઞાન મેળવ્યું હતું. ધીરા ભગતે ગૃહસ્થમાં પ્રવેશ કર્યો, પણ તે બહુ ચાલ્યો નહીં. આખરે તે વિરક્ત થઈ સંસ્થાસી સાંઈ પાસે રામાનંદી દીક્ષા લઈ સાધુ થઈ ગયો. જ્ઞાની કવિ બનેલા ધીરો ભગત પદો રચતા અને ભક્તો પાસે પહોંચે એ માટે કાગળમાં લખી ભૂંગળીમાં મૂકી, દોટ મારી, નદીમાં વહેતા મૂકી દેતા. ધીરાની જ્ઞાનમાર્ગી કાવ્યકૃતિઓ - ‘સ્વરૂપે', જ્ઞાનકક્કો', 'પ્રશ્નોત્તરમાલિકા', “ આત્મજ્ઞાન’ અને ‘જ્ઞાનબત્રીસીની કાફીઓ' એ જ સર્જન-વિશેષ છે. ધીરો ભગત પણ કબીર અને અખાની જેમ ધર્મ સંપ્રદાયની. વાડબંધીથી પર હતા.
આત્મા શોધ્યા વિના રે, જે જન સાધન સાધે; સાથે પ્રભુ જુઠાના રે, જશ કેમ જગે વાધે. ધ્રુવ રવિ રવિ રટ રજની મટત નહીં, એમ તિમિર નવ જાય, આત્મા અર્ક ઊગ્યો અંતરમાં, ત્યારે અજવાળું થાય; ભોજન ભોજન ભાખે રે, ભાંગે ન ભૂખ વિના ખાધે. આત્મા મીઠા મેવા વખાણે મુખથી, તેને સ્વાદ ના આવે લગાર, જલ જલ ઝંખે તૃષા નવ છીપે, પોકારે વાર હજાર; અંધારે વસ્તુ શોધો રે, અજવાળાં વિના ક્યાંથી લાધે ? આત્મા પોતાના પિંડની ખબર નવ જાણે, વાતો શીખી વાત બાજે, વ્યોમ ઉપરની તો આછી બતાવે, ભીતરની નથી , કેમ રાજે; હદનો ભેદ નવ જાણે રે, બેહદ માંહે જઈ બાંધે. આત્મા શીલ સંતોષ ને ક્ષમા ગરીબી, ગુરુ જ્ઞાન નિજ નામ, એ કામ ક્રોધ લોભ મોહ તજે ત્યારે, વીશ વશા થાએ કામ; ધીર “ધીરો’ મરજીવો રે, તું હી તૂહીં આરાધે. આત્મા
ભક્તિ કરો પાતાલમેં, પ્રગટ હોય આકાશ દાબી ડૂબી ના રહે, કસ્તૂરી કી બાસા ૨૦૯૦
ધીરો ભગત
૩૪૬ ૩૪. ૩૪૮
કટારી ધોળા
આત્મા શોધ્યા વિના રે કઠણ ચોટ છે કાળની રે તરણા ઓથે ડુંગર રે
ક્ટારી
માયા મુઈ ન મન મુવા, મર મર ગયા શરીર આશા તૃષ્ણા ના મુઈ, યૌ કહિ ગયા કબીર |
ભજ રે મના
૨૦૮

Page #115

૩૪૭ (રાગ : ધોળ)
કઠણ ચોટ છે કાળની રે, મરણ મોટેરો માર; કંઈક રાણાને કંઈક રાજિયા, હાં...રે મેલી ચાલ્યા સંસાર, હેતે હરિરસ પીજીએ. ધ્રુવ જાયા તે તો સર્વે જશે રે, કોઈ કેડે કોઈ મોર; રંગ પતંગનો ઊડી જશે, હાં...રે મેલી આકડાનો થોર. હેતે હરિરસ પીજીએ
કેનાં છોરુંને કેનાં વાંછરું રે, કેનાં માયને બાપ ? અંતકાળે જવું એકલું, હાં...રે સાથે પુણ્યને પાપ. હેતે હરિરસ પીજીએ સંસાર ધુમાડાના બાચકા રે, જોતાં જોતાં જનાર; મરનારાને તમે શું રૂવો ? હાં...રે રોનારાં ક્યાં રહેનાર? હેતે હરિરસ પીજીએ
ભજ રે મના
દાસ ‘ધીરો' રમે રંગમાં રે, રમે દિવસને રાત; ‘હું' ને ‘મારું” મિથ્યા કરો, હાં...રે રમો પ્રભુ સંગાથ. હેતે હરિરસ પીજીએ
૩૪૮ (રાગ : કટારી)
સહી. ધ્રુવ
તરણા ઓથે ડુંગર રે, ડુંગર કોઈ દેખે નહીં; અજાજૂથ માંહે રે, સમરથ ગાજે સિંહ અજામાં કરે ગર્જના, કસ્તૂરી મૃગ રાજન, તલની ઓથે જેમ તેલ રહ્યુ છે, કાષ્ઠમાં હુતાશન; દધિ ઓથે ધૃત જ રે, વસ્તુ એમ છૂપી રહી. તરણા
હિરદય ભીતર આરસી, મુખ દેખા નહિ જાય મુખ તો તબ હી દેખિયે, મન નિર્મલ હો જાય
૨૧૦
કોને કહું ને કોણ સાંભળશે ? અગમ ખેલ અપાર, અગમ કેરી ગમ નહીં રે, વાણી ન પહોંચે વિસ્તાર;
એક દેશ એવો રે, બુદ્ધિ થાકી રહે તહીં. તરણા મન પવનની ગતિ ન પહોંચે, છે અવિનાશી અખંડ, રહ્યો સચરાચર ભર્યો બ્રહ્મ પૂરણ, તેણે રચ્યાં બ્રહ્માંડ; ઠામ નહીં કો ઠાલો રે, એક અણુમાત્ર કહી. તરણા સદ્ગુરુજી એ કૃપા કરી ત્યારે, આપ થયા રે પ્રકાશ, શાં શાં દોડી સાધન સાધે, પોતે પોતાની પાસ; દાસ ‘ધીરો' કહે છે રે, જ્યાં જોઉં ત્યાં તું હી તુંહી. તરણા
૩૪૯ (રાગ : કટારી)
દુનિયાં દીવાની રે, બ્રહ્માંડ પાખંડ પૂજે; કર્યાં વસે પાસે રે, બાજી કાંઈ નવ બુજે. ધ્રુવ
જીવ નહીં એને હરિ કરી માને, પૂજે કાષ્ટ પાષાણ, ચૈતન્ય પુરુષને પાછળ મુકે, એવી અંધી જગત્ અજાણ; અર્કને અજવાળે રે, પ્રસિદ્ધ મણિ નવ સુઝે. દુનિયા
પાષાણનું નાવ નીરમાં મુકે, સો વાર પટકે શિશ, કોટી ઉપાયે તરે નહિ એ તો, ડુબે વશા વીશ; કોળુમાં તેલ ક્યાંથી રે ? ધાતુની ઘેનું શું દુજે ? દુનિયા અંતર મેલ ભર્યો અતિ પૂરણ, નિત્ય નિર્મળ જળમાં નહાય, મહા મણિધર પેઠો રે દરમાં તો, રાફ્સો ટીપે શું થાય; ઘાયલ ગતિ ઘાયલ રે, જાણીને જ્ઞાની ઘાવ રૂઝે. દુનિયા સદ્ગુરુ શબ્દનું ગ્રહણ કરીને, પ્રગટી પંડમાં પેખ, દુર નથી નાથ નજીક નિરંજન, દિલ શુદ્ધે દેદાર દેખ; ધુરંધર ‘ધીરો' રે, જાહેર જગન મધ્યે ઝુઝે. દુનિયા૦
કબીર મન પર મોહ લે, આપ હી લે ઉપદેશ જો યે પાંચો વશ કરો, શિખ્ય હોય સબ દેશ
૨૧૧
ધીરો ભગત

Page #116

મનકું મૂંડ્યા, તનકું મૂંડયા, તિન હિ પાયા એ ભેદ, દાસ ધીરો’ કહે નજરે દીઠા, અલખ નિરંજન એક; કોણ કરે પાખંડ રે ! મને તો જડયો અમૂલ્ય મણિ. પંચરંગી
૩૫૦ (રાગ : કટારી) ધાહ સુણી ધાજો રે, ધીંગડમલ ધીંગા ધણી; પ્રભુનું પત પાળો રે, ભાવે ભાળો ભક્તો ભણી.ધ્રુવ ધ્રુવ હું પતિત તમો પતિત પાવન, હું દીન તમો દયાળ, હું ચોકર તમો ઠાકર મારા , પ્રજા તણા પ્રતિપાળ; સંભાળી લીજે સ્વામી રે, અંતરજામી આશા ઘણી . ધાહo કોટી અપરાધ કોટી ગુના અમ, બક્ષો ગરીબ નિવાજ, તું તારા બઈ સામું રે જોજે, કરો કરૂણાનિધિ સુખકાજ; લજ્જા મારી રાખો રે, મહાનત સંત ચિંતામણી. ધાહo ભારે ભરોસો વિશ્વાસ વિશ્વભર, આશા પૂરો અનાથના નાથ, દુ:ખ વિલાપ સંકટ કપટ ટાળો, હરિ હેત કરીને ઝાલો હાથ; ધીરા'ની વારે ધાજો રે, તારે ને મારે પ્રીત ઘણી, ધાહo
૩૫૨ (રાગ : ધોળ) શરીર વિના શોધન, પાર કોઈ પામે નહીં; મલોખાં મીઠાં કીજેરે, સ્વાદ કાંઈ આવે નહીં. ધ્રુવ થડ મૂકીને ડાળે વળગે, તે ટોચે કેમ ચડાય ! અધવચથી પાંખડી ટુટે, પાછો આવી પછડાય; સંગત સમ સમજો રે, ચઢોને થડ મૂળથી ગ્રહી. શરીર શાસ્ત્ર પુરાણના મતો જુજવા, ઘણો કરે સંવાદ, દુધપાકમાં બહુ ડોળિયો, પણ ચાટવાને શ્યો સ્વાદ; વારીને વલોણેરે, નહીં માખણ કે મહીં. શરીર, નથી જમ્યો ને નથી જમાડિયો, દીઠા વિના ચલાવે જૂઠ, પારકા મોદકનો સ્વાદ વખાણે, એ તો મિથ્યા માથા કૂટ; વિવેક વિના વસ્તુ રે, વિચાર વિના દૂર રહી. શરીર અંતર ઘટમાં આણી ઉછાળો, નિહાળો નિરંજન નૂર, મરજીવા એ મરમ જ જાણે, ભરપૂર ભર્યો નથી દૂર; ધોરી ધર ખેલે ધીરો રે, લક્ષણવંતે એ લહીં. શરીર
૩૫૧ (રાગ : કટારી) પંચરંગી બંગલો રે, શોભા તેની સરસ બની; એમાં તો બિરાજે રે, આપે વહાલો અલખ ધણી. ધ્રુવ એ બંગલાને દસ દરવાજા, દસે દરવાજે નિશાન , શિવ-બ્રહ્મા એની ઓળંગ કરે છે, ગુરૂથી મળ્યું એ જ્ઞાન; ભક્ત તો કહેવાણો રે, મોટા મોટા ગ્રંથ ભણી. પંચરંગી માળા-તિલક્નાં પાખંડ કરે, પણ આત્મ ચિંત્યા વિના ફોક, જેના ત્રિવિધના તાપ શમ્યા નહિ, ભૂલમાં ભમે ભોળા લોક; ભૂલ જ્યારે ભાંગે રે, સિદ્ધિ તો થાયે આપ તણી . પંચરંગી સામાં દેવ દેવળમાં બેઠા, મળે જો સંત સુજાણ, જીવ મટીને શિવ થઈ પામે, એ પદ તો નિવણિ; જુઓને તપાસી રે, આ ઘટમાં તો રચના ઘણી, પંચરંગી
સાચો ઉપદેશ દેત, ભલી ભલી સીખ દેત, સમતા સુબુદ્ધિ દેત, કુમતિ હરતુ હૈ, મારગ દિખાઈ દેત, ભાવહુ ભગતિ દેત , પ્રેમ કી પ્રતીતિ દેત, અભરા ભરતું હૈ; જ્ઞાન દેત ધ્યાન દેત, આતમવિચાર દેત, બ્રહ્મક્ બતાઈ દેત , બ્રહ્મમેં ચરતું હૈ, | સુંદર કહત જગ, સંત કછુ લેત નાહીં, સંત જન નિશિદિન દેવોહી કરતુ હૈ.
મનુષ્ય જન્મ નર પાય કે, ચૂકે અબકી ઘાતા જાય પડે ભવચક્રમેં, સહે ઘનેરી બાત |
૧૨)
લોભ પાપકા બાપ હૈ, જિસકા નહી હિસાબ સીમામેં રહતા નહી, આદત બડી ખરાબ
ભજ રે મના
(૨૧૩
ધીરો ભગત

Page #117

વિના વાજિંત્ર વાજાં વાજે, વિના કંઠ હોય ગાન, દોકર વિના તાળી વાજે છે, તોલ વિના જડે માન; વિના વાડી પુપ જ રે, પાવિના ભમર . સંતo વિદેહની વારતા મરજીવા, માની માની. હરખાય, ગુરુ ગમવાળા સંત મળે તો, તેને લળી લળી લાગું પાય; દાસ ‘ધરો' કહે છે રે, ત્યારે તો મારું મનડું ઠરે. સંતo
૩૫૩ (રાગ : દેશી ઢાળ) સલિલ મન સંક્ટ રે, હરિ ભજનમાં ભંગ પાડે; તજીયે સંગ તેનો રે, બુદ્ધિ તો બીજાની બગાડે. ધ્રુવ દૂધ સાકર વિષધરને પીવરાવીએ, તોય ન મૂકે મુખથી ઝેર, પાલણ પોષણ એનું નિત નિત કરિયે, કોઈ દિન કરે કાળો કરે; જાતીનો સ્વભાવ ન ટળે રે, પોત તો પોતાનું દેખાડે. સલિલ૦ જે ઘર હરિ ભજન નહીં, તે ઘર કહિયે સમશાન , કથા કીર્તન કાને ન સાંભળે, તે નર પશુ પ્રમાણ; ધિક્ ધિક્ એની જનની રે, એવા પુત્રને શીદને જીવાડે. સલિલ૦ સો સો વાર એને સંત સમજાવે, મુરખ ન માને લગાર, દૂધે ધોયા કોયલા, ઉજળા નવ હોય અંગાર; જેનો અસલ રંગ કાળો રે, તેને બીજો રંગ કોએ ન ચડે. સલિલ૦ ગુરુ નિંદી ગુણકા વાદી, તે નર સાફ અજ્ઞાન કહેવાય , દાસ ધીરો ' કહે એની પાસ ન વસીએ, કેદી સંગતના ફ્લ થાય; અદીઠ મુખ એનું રે, કૂવામાં ઘાલી પરત વાઢે. સલિલ૦
૩૫૫ (રાગ : ચાબખો)
હીરાની પરીક્ષા રે, ઝવેરી હોય તે જાણે; મૂરખ મનમાં મોહ્યા રે, અજાણે ઊતરણી આણે. ધ્રુવ મગ મરી બરોબર મૂરખ જાણે, ગોળ-ખાંડ એક ઘાટ; પુષ્પની વાસના પત્ર ન જાણે, એવો જગત-ભગતનો ઠાઠ;
સો વાર સમજાવું રે, પતિત તોયે નવ આણે. હીરાની મૂરખહાથે હીરલો લાધ્યો, તે છાણ સાથે વેચાય; કોઈક જાણે, મળ્યો તેને ઝડપી લીધો, તો તેની કિંમત થાય;
ગુણ ગાય જ વિરલા રે, પૂરણ તે તો પરમાણે. હીરાની ભગત થયા પણ ભેદ ન જાણ્યો, કરે તરવાનો ઉપાય; તન ભોગી મન કંચન કામની , એવે તરણે કેમ ઊતરાય?
ઘરધંધાની ઘાણી રે, તેમાં તેલિયા તાણે. હીરાની જાગ જગન જપ તપ ને તીરથ, તેમાં સૌથી મોટો સત્સંગ; સૂકી ડાળ વેલ થઈ રસ પી લે, તોય અધૂરો રહ્યો બાળ ભોરિંગ;
ધીરા’ શોક્ય હીરો રે રાત દિવસ વહાણે. હીરાની
૩૫૪ (રાગ : કટારી) સંત મળે સાચા રે, અગમની તે ખબર કરે; ભાવે ભેટું તેને રે, સર્વે મારું કારજ સરે. ધ્રુવ ઉલટી સરિતા પડે ગગન પર, વિના વાદળ વરસોય, વિના આભ વીજળી ચમકે, ગેબી ગરજના થાય; ધીરે ધીરે વરસે રે, વરસીને એભર ભરે. સંતo તેતરડે સિચાણો પડ્યો, સસે સપડાવ્યો સિંહ, કાયર ખડગ કહાડીને દોડ્યો, ત્યારે શૂરે પાડી ચહું; મંઝારી ચૂવે મારી રે, રૈયત શું રાજા ડરે. સંતo
પશુ તનકી પનિ'હા બને, નર તન કછુ ન હોય
નર જો ઉત્તમ કરની કરે, તો નર નારાયણ હોય. ભજ રે મના
૧૪)
તુલસી મમતા રામ સૌં, સમતા સબ સંસાર રાગ ન રોષ ન દોષ દુઃખ, દાસ ભયે ભવ પાર
(૨૧૫
ધીરો ભગત

Page #118

આ દેહ દુર્લભ દેવને રે, પડતાં લાગે નહિ વાર રે; આકડાના તુલ પેઠે ઉડવું, સ્વમ જેવો સંસાર રે. હેતેo ધીરો ખેલે રંગ હોલમાં રે, ખેલે દિવસને રાત રે; મારૂં માનેલ મિથ્યા કરી, લીધો સાધુડાનો સાથ રે. હેતેo
૩૫૬ (રાગ : કટારી) હે મન ! તુંહી તુંહી બોલે રે, આ સુપના જેવું તન તારું; અચાનક ઊડી જાશે રે, જેમ દેવતામાં દારૂ. ધ્રુવ ઝાકળ-જળ પળમાં વહી જાશે, જેમ કાગળમાં પાણી, કાયા-વાડી તારી એમ કરમાશે , થઈ જાશે ધૂળધાણી; પાછળથી પસ્તાશે રે, મિથ્યા કરી “મારું, મારું'. આo કાચનો કૂપો કાયા તારી, વણસતાં નહિ લાગે વાર, જીવ-કાયાને સગાઈ કેટલી ? મૂકી ચાલે વન મોઝાર; ફોગટ ફૂલ્યા વું રે, ઓચિંતુ થાશે અંધારું. આo જોયું તે તો જરૂર જાવાનું, ને ઊગરવાનો ઉધારો, દેવ, ગાંધર્વ, રાક્ષસ ને માણસ-સૌને મરણનો વારો; આશાનો મહેલ ઊંચો રે, નીચું આ કાચું કારભારું. આo ચંચળ ચિત્ત ચેતીને ચાલો, ઝાલો હરિનું નામ, પરમ અર્થ જાણી કરો નિશ્ચય , હરિ ઠરવાનું ઠામ; ‘ધીરા' ધરા ઉપર રે, નથી કોઈ રહેનારું. આo
૩૫૮ (રાગ : દેશી ઢાળ) જ્ઞાની ધ્યાની ગયા, તેના જુગમાં જશ જરા પણ શોધ્યા નથી જડતા; ડાહ્યા ચતુર સુજાણ, દેવ દાનવ મારું મારું કરી ગયા રડતાં. ધ્રુવ તમો ડાહ્યા છો મને દેખાડો, તમે શ્રોતાજન શોધી કાઢો;
પડ્યા પત્રને પાછા ડાળે ચોંટાડો. જ્ઞાની એક લૂણની પૂતળી જળમાં ધરે, બ્રહ્માદિક તેને બોલાવે;
કહો ભાઈઓ તે પછી ક્યાંથી આવે ? જ્ઞાની એક સરિતા સિંધુમાં જાશે, જાજવાં ઉદક કેમ થાશે?
આત્મા અનુભવ વડે ઓળખાશે. જ્ઞાની પોતે પુણ્ય કરે તે તો પોતે પામે, પોતે ભક્તિ કરે પોતાનો જશ જામે;
નીર જઈ ઠરે નીચે ઠામ, જ્ઞાની જેવાં બીબાં તેવાં બીબાં બંધાયે, વડનો વડ આંબાનો આંબો થાય;
“ધીરો' કહે બીજે બીજ ચાલ્યું જાયે. જ્ઞાની
૩૫૭ (રાગ : ચલતી-હીંચ) હેતે હરિ રસ પીજીયે, ઉર આણીએ આનંદ રે; ત્રિગુણ તાપને ટાળિયે, ગુણ ગાઈયે ગોવિંદ રે. ધ્રુવ માલણ વીણે રૂડાં લડાં રે, ક્લીયું કરે કલ્લોલ રે; આજુનો દાડો આનંદનો, કાલે મોટી ઘમરોળ રે. હેતેo કાચો ઘડો કુંભારનો રે, ઢલક ઢલક ઢલી જાય રે; નાખ્યો નદીનાં પૂરમાં, નીર ભેળું નીર થાય રે. હેતેo
કહીં હ્રીં થાકે ગુરુ કહેવું કાને ધરે, કોણ કરે બોધ ? શિષ્ય હોય ન કહ્યાગરો, ભરી ભરી રાખીએ ને જરી જરી જાયે જળ , કોણ ભરે પાણી એવી કાણી જાણી ગાંગરો; ખોદી ખોદી ખાતર નાંખીને ખૂબ ખેડે તોય , અન્ન ન ઉછેરી આપે લવણના આગરો, દાખે દલપતરામ ઠાલી માથાકૂટ કરી, કોણ કરે એવો ઊંઘ વેઠીને ઉજાગરો,
માલા ફેરત જુગ ગયા, ગયા ન મન કા મેંલા કર કા મણકા ડાર દે, મન કા મણકા ફેર
૨૧)
જો તાકો શરણો ગ્રહે, તુ રાખે તાકી લાજ ઉલટ જલ મછલી ચલે, બહિ જાય ગજરાજ
૨૧૭)
ભજ રે મના
ધીરો ભગત

Page #119

નઝીર
ઈ. સ. ૧૭૪૧-૧૮૩૧
નઝીરનો જન્મ આગરામાં લગભગ વિ.સં. ૧૭૯૭માં થયો હતો. તેઓ સૂફી સંત હતા. શ્રી કૃષ્ણના ભક્ત હતા. તેમનો દેહાન્ત વિ.સં. ૧૮૮૭માં ૯૦ વર્ષની ઊંમરે થયો હતો.
બાજે બજકર સબ રૂક ગયે, આવાજ લગી જબ લહેરાને, ઔર છુમઝુમ ઘુંઘરુ બંધ હુએ, તબ ગતકો અંત લગે પાને; સંગીત નહિ યે સંગત હૈ, નટવી ભી જિસકો નટ માને, યહ નાચ કોઈ ક્યા પહચાને ? ઉસ નાચકો નાચે સો જાને.
રંગ ઉન્હીં કે... ...જો બેગત ર૦ જબ હાથ ક ધોયા હાથસે , જબ હાથ લગે થિરકાનેકો, ઔર પાંવકો ખીંચા પાવસે, ઔર પાંવ લગે ગત પાનેકો; જબ આંખ ઉઠાઈ હસ્તીએ, જબ નૈન લગે મટકાનેક, સબ કાછ કયે સબ નાચ નચે, ઉસ રસીયા છેલ રિઝાનેકો.
હૈ રંગ ઉન્હી કે... ...જો બંગત ઔર જો આગ સિંગર મેં ભડકી હૈ, ઉસ મસાલકી ઉજીયારી હૈ, જો મુંહ પર હુસ્નકી ઝરદી હૈ, ઉસ ઝરદીકી સબ લાલી હૈ; જિસ ગત પર ઉનકા પાંવ પડા, ઉસ ગતકી ચાલ નિરાલી હૈ, જિસ મિજલસમેં વો નાચે હૈ, વહ મિજલસ સબસે ખાલી હૈ.
હૈ રંગ ઉન્હીં કે... ...જો બેગત ઔર સબ ઘટના બઢના ફેંક ઈધર, ઔર ધ્યાન ઉધર પર ધરતે હૈ, બીન તારો તાર મીલાતે હૈ, જબ નૃત્ય નિરાલા કરતે હૈ, બીન ગહને ઝમક દીખાતે હૈ, બીન જોડે મનકો હરતે હૈ, બીન હાથો ભાવ બતાતે હૈ, બીન પાંવ ખડે ગત ભરતે હૈ.
હૈ રંગ ઉન્હી કે... ...જો બેગત ઔર૦ થા જિનકી ખાતિર નાચ કિયા, જબ મૂરત ઉનકી આય ગઈ, કહીં આપ કહાં, કહીં નાચ કહાં, ઔર તાને કહીં લહરાઈ ગઈ ; જબ છેલ છબીલે સુંદરકી, છબી નૈનો ભીતર છાય ગઈ, એક મૂચ્છ ગતિ-સી આય ગઈ, ઔર જ્યોતમેં જ્યોત સમાઈ ગઈ.
હૈ રંગ ઉન્હી કે... ...જો બંગત ર૦
૩૫૯
ઠુમરી ભૈરવી
૩૬૦
કયા ઇલ્મ ઉન્હોંને શિખ લિયે કોઈ હાલ મસ્ત કોઈ ખ્યાલ મસ્ત જબ મુરલીધરને મુરલીકો હૈિ આશક ઔર માશૂક જહાં
૩૬૧
પલૂ
ભૈરવી
૩૫૯ (રાગ : હુમરી) ક્યા ઈલ્મ ઉન્હોંને શિખલિયે, જો બીન લિખે કો બચે હૈ, ઔર બાત નહિ મુહસે નીકળે, બીન હોઠ હીલા જો જાંચે હૈ, દિલ ઉનકે તાર સીતારોં કે, તન ઉનકે તબલ તમાચે હૈ; મુહ ચંગ ઝબાં દિલ સારંગી, પા ઘુંઘરુ હાથ કમાયે હૈ, હૈ રાગ ઉન્હીંકે રંગ ભરે, ઔર ભાવ ઉન્હીકે સાચે હૈ, જો બેગત ઔર બે-સુરતાલ હુયે, બીન તાલ પખાવજ નાચે હૈ ધ્રુવ
તનકો જોગી સબ કરે, મન કો કરે ન કોય. જો મન કો જોગી કરે, તો આવાગમન ન હોય.
૧૮)
જબ તૂ આયો જગતમેં, જગ હસે તુમ રોય કરણી ઐસી કર ચલો, તુમ હસો જગ રોય |
૨૧૯૦
ભજ રે મના
નઝીર

Page #120

કોઈ સુષ્ટ મસ્ત કોઈ તુટ મસ્ત, કોઈ દીરામેં કોઈ છોટેમેં, કોઈ ગુફા મસ્ત કોઈ સુફા મસ્ત, કોઈ તુંબેમેં કોઈ લોટેમેં; કોઈ જ્ઞાન મસ્ત કોઈ ધ્યાન મસ્ત, કોઈ અસલીમેં કોઈ ખોટેમેં, ઇક ખુદ મસ્તી બિન ઔર મસ્ત, સબ રહે અવિધા તોટેમેં. કોઈo
૩૬૦ (રાગ : ભૈરવી) કોઈ હાલ મસ્ત, કોઈ ખ્યાલ મસ્ત, કોઈ તૂતી-મેના-સૂએમેં, કોઈ ખાન મસ્ત, પેરાન મસ્ત, કો રાગ-રાગણી દૂહેમેં; કોઈ અમલ મસ્ત, કોઈ રમલ મસ્ત, કોઈ શતરંજ ચપટજાએમેં, ઈક ખુદ મસ્તી બિન ઔર મસ્ત, સબ પડે અવિધા કુએમે. ધ્રુવ કોઈ અક્ત મસ્ત, કોઈ શક્લ મસ્ત, કોઈ ચંચળતાઈ હાંસીમે, કોઈ વેદ મસ્ત, કિતાબ મસ્ત, કોઈ મÈમેં કાશીમેં; કોઈ ગ્રામ મસ્ત કોઈ ધામ મસ્ત, કોઈ સેવકર્મે કોઈ દાસીમેં, ઈક ખુદ મસ્તી બિન ઔર મસ્ત, સબ પડે અવિધા ફાંસીમેં. કોઈo કોઈ પાઠ મસ્ત કોઈ ઠાઠ મસ્ત, કોઈ ભૈરોંમેં કોઈ કાલીમેં, કોઈ ગ્રંથ મસ્ત કોઈ પંથ મસ્ત, કોઈ ક્ષેત-પીત રંગ લાલીમેં; કોઈ કામ મસ્ત, કોઈ ખામ મસ્ત , કોઈ પૂરણમેં કોઈ ખાલીમેં, ઈક ખુદ મસ્તી બિન ઔર મસ્ત, સબ પડે અવિધા જાલીમેં. કોઈo કોઈ હાટ મસ્ત કોઈ ઘાટ મસ્ત, કોઈ બનપર્વત જાડામેં, કોઈ જાત મસ્ત કોઈ પાત મસ્ત, કોઈ માત તાત સુત દારામેં; કોઈ કર્મ મસ્ત, કોઈ ધર્મ મસ્ત, કોઈ મસ્જિદ ઠાકુરદ્વારામેં, ઇક ખુદ મસ્તી બિન ઔર મસ્ત, સબ વહે અવિધા દારામેં. કોઈo કોઈ સાક મસ્ત કોઈ ખાક મસ્ત, કોઈ ખાસૂમેં કોઈ મલમલમેં, કોઈ યોગ મસ્ત કોઈ ભોગ મસ્ત, કોઈ સ્થિતિ કોઈ ચલચલમેં; કોઈ રિધિ મસ્ત , કોઈ સિદ્ધિ મસ્ત, કોઈ લેનદેનકી ક્લક્લમેં, ઇક ખુદ મસ્તી બિન ઔર મસ્ત, સબ ક્સે અવિધા દલદલમેં. કોઈo કોઈ ઉર્ધ્વ મસ્ત કોઈ અધ:મસ્ત, કોઈ બાહિરમેં કોઈ અંતરમે, કોઈ દેશ મસ્ત વિદેશ મસ્ત, કોઈ ઔષધમેં કોઈ મંતરમેં; કોઈ આપ મસ્ત કોઇ તાપ મસ્ત, કોઈ નાટક ચેટક તંતરમેં, ઇક ખુદ મસ્તી બિન ઔર મસ્ત, સબ ક્ષે અવિધા જંતરમેં કોઈo
૩૬૧ (રાગ : પીલુ) જબ મુરલીધરને મુરલીકો અપને અધર ધરી,
ક્યા ક્યા પ્રેમ-પ્રીત ભરી ઉસમેં ધુન ભરી, હૈ ઉસમેં ‘રાર્થે રાધેં’ કી હરદમ ભરી ખરી, લહરાઈ ધુન ઉસકી ઈધર ઔ ઉધર જરી; સબ સુનનેવાલે કહ ઉઠે જૈ જૈ હરી હરી , એસી બજાઈ કૃષ્ણ કન્ફયાને બાંસુરી. ધ્રુવ ગ્વાલમેં નંદલાલ બજાતે વો જિસ ઘડી, ગૌએ ધુન ઉસકી સુનનેકો રહ જાતી સબ ખડી, ગલિયમેં જબ બજાતે તો વહ ઉસકી ધુન બડી, લે-લે કે કંપની લહર જહાં કાનમે પડી; સબ સુનનેવાલે કહ ઉઠે જૈ જૈ હરી હરી, એસી બજાઈ કૃષ્ણ કનૈયાને બાંસુરી. મોહનકી બાંસૂરી કે મેં ક્યા ક્યા કહું જતન , હૈ ઉસકી મનકી મોહિની, ધુન ઉસકી ચિતહરન , ઉસ બાંસુરીકા આન કે, જિસ જા હુઆ વજન ;
ક્યા જલ, પવન ‘નજીર' પખેરૂ વ ક્યા હરનસબ સુનનેવાલે કહ ઉઠે જૈ જૈ હરી હરી, એસી બજાઈ કૃષ્ણ કનૈયાને બાંસુરી.
મરના મરના સબ કહે, મરી ન જાને કોય મરના ઇસીકો કીજીએ, ફેર જનમ ના હોય.
૨૨૦
| બુરા બુરા સબકો કહે, બુરા ન દિસે કોઈ || જો ઘટ શોધે આપનો, મોંસુ બુરા ન કોઈ |
૨૨૧૧
ભજ રે મના
નજીક

Page #121

૩૬૨ (રાગ : ભૈરવી)
હૈ આશક ઔર માશૂક જહાં, વહાં શાહ વજીરી હૈ બાબા, ન રોના હૈ ન ધૌના હૈ, ન દર્દે અસીરી હૈ બાબા ! દિનરાત બહારે ચુહલેં હૈ, ઔ એશ સફીરી હૈ બાબા ! જો આશક હોવે સો જાને હૈ, યહ ભેદ ફ્કીરી હૈ બાબા, હર આન હંસી હર આન ખુશી, હર વક્ત અમીરી હૈ બાબા ! જબ આશક મસ્તક્કીર હુએ, ફીર ક્યા દિલગિરી હૈ બાબા! ધ્રુવ
હૈ ચાહ કીર એક દીલબરકી, ફીર ઔર કીસીકી ચાહ નહીં, એક રાહ ઉસીસે રખતે હૈ, ફીર ઔર કીસીસે રાહ નહીં; યહાઁ જીતના રંજો તરદુદ હૈ, હમ એસે ભી આગાહ નહીં, કુછ મરનેકા સંદેહ નહિ, કુછ જીનેકી પરવાહ નહીં. હર આન હંસી હર આન... ...જબ આશક મસ્ત કુછ જીલ્મ નહિ કુછ જોર નહિ, કુછ દાદ નહિ ફરિયાદ નહીં, કુછ કૈદ નહિ કુછ બંદ નહિ, કુછ જલ્ર નહિ આઝાદ નહીં; શાર્ગીદ નહિ, ઉસ્તાદ નહિ, વીરાન નહિ આબાદ નહીં, હૈ જીતની બાતેં દુનિયાકી, સબ ભૂલ ગયે કુછ યાદ નહીં. હર આન હંસી હર આન... ...જબ આશક મસ્ત નિત અશરત હૈ નિત હત હૈ, નિત રાહત હૈ નિત શાદી હૈ, નિત મહેરો કરમ હૈ દિલબરકા, નિત દિલભી ખૂબ મુરાદી હૈ; જબ ઉમડા દરિયા ઉલફ્તકા, હર ચાર તરફ આબાદી હૈ, હર રાત નઈ એક શાદી હૈ, હર રોઝ મુબારકબાદી હૈ. હર આન હંસી હર આન... ...જબ આશક મસ્ત
હમ ચાકર જીસકે હુસ્નેકે હૈ, વોહ દિલબર સબસે આલા હૈ, ઉસને હી હમકો જી બખ્શા, ઉસને હી હમકો પાલા હૈ; દિલ અપના ભોલા ભાલા હૈ, ઔર ઇશ્ક બડા મતવાલા હૈ, ક્યા કહીએ ઔર “ નઝીર’ આગે, અબ કૌન સમઝનેવાલા હૈ. હર આન હંસી હર આન... ...જબ આશક મસ્ત
4
ભજ રે મના
કબીર બીર ક્યા કરત હો, ખોલ જો અપના શરીર પાંચો ઇન્દ્રી વશ કરો, તો આપ હી આપ કબીર
૨૨૨
૩૬૩ (રાગ : હરિગીત છંદ)
હિત કહ્યું સુણે ન કંઈ, તે બધિર સરખો જાણવો, થાય સ્વાધીન ક્રોધને, તે આંધળા સમ માનવો. સારું જે બોલી ન જાણે, મૂંગ સરખો ધારવો; સારૂં-માઠું ન સમજતાને, પશુ સમજી કાઢવો.
તેજ મોટો જાણો, જે નિત પર-ઉપકારી છે; ધીર તેને ધારવો, જે સંકટ નિર્ભય ભારી છે. ગરીબ કો'ને જોઈ, તેનો અનાદર કરવો નહિ; કોઈ કાળે આપણી પણ, રે દશા તેવી અહીં.
હિતુ જનની શીખ કેરું, કટુ ભાષણ છે ખરું ! તોય છે હિતકારી મારે, વેર શું કરવા કરું ? છાની વાતો આપણી, તે ભરોસે કહેવી નહિ; સાચ સ્નેહી હોય તો, વળી ભરોસે કહેવી સહી. આમદાની-ખર્ચ લખવે, લોક સાવધ રેય છે, વહેવારે શરમ રાખે, હાનિ વ્હોરી લેય છે. લેવી, નાના પાસથી પણ, ચાતુરીની વારતા; પતે કજિયો ઘર મેળે, કાજી પાસે ના જતા.
ભૂંડુ બોલો ના કદી, કો મૂએલાનું સર્વથા; વેરભાવ ન રાખવો, ના ઉઘાડો છાની કથા.
મીઠું જમવા જીભને રે ! ઝાઝી ટેવ ન પાડવી; કોઈ કજિયો વ્હોરી લેવા, ડોકી બા'ર ન કાઢવી.
એક કામ પૂરું થયેથી, હાથ બીજે ઘાલવો; બેની વાતોમાં ત્રીજાએ, ઝટ વિચાર ન આલવો.
- નર્મદાશંકર
ઘડી પલકી ખબર નહીં, કરે કલકી બાત જીવકે સર પર યમ ફિરે, જ્યું તેતર માથે બાજ
૨૨૩
નર્મદાશંકર

Page #122

નથુરામાં (ઈ.સ. ૧૯મી સદી પૂર્વાર્ધ)
- રાજકોટ રહીશ નથુરામ રવિ-ભાણ સંપ્રદાયમાં પ્રેમ સાહેબના શિષ્ય અને ભાયાત હતા. વાંકાંનેરના રાજકવિ તરીકે રહ્યા હતા. નથુરામના શિષ્ય બાલક સાહેબ પણ મહાન સંત હતા. નથુરામના ભજનોમાં હિન્દી ભાષાની અસર પણ દેખાય છે. અધ્યાત્મયોગ અને ભક્તિબોધ કરાવતા અનેક ભજનોની રચના કરી છે.
૩૬૪ (રાગ : ધોળ) એવો સુંદર અવસર ક્યારે આવશે ? ભૂલી જઈશ વિષમય આ વ્યવહાર જો; લાગી રહેશે લય મારી પરિબ્રહ્મમાં, અળગા થાશે સઘળા વિષયવિકાર જો. ધ્રુવ માત પ્રમાણે નીરખીશ સઘળી માનિની, કીચ પ્રમાણે જાણીશ ધાતુ સર્વ જો; પોતાવત્ હું પેખીશ સઘળાં પ્રાણીઓ, ગળી જશે મારા ઘટનો સહુ ગર્વ જો. એવો આનંદની છોળ્યું રે અતિશે આવશે, અંતર પટમાં નહિ રહે મેલ લગાર જો; વિષયો સઘળાં વિષ્ઠાની સમ લાગશે, માંહી રહ્યાં છે જેમાં સહુ નર-નાર જો. એવો તારામાં મારૂ મને લય પ્રભુ ! પામશે, અવર પ્રપંચો નાસી જાશે દૂર જો; પ્રકૃતિઓ સહુ કાર્ય સહિત લય પામશે, આત્યંતિક પ્રલયનું થાશે પૂર જો. એવો તદાકાર વૃત્તિ જ રહેશે મુજ સર્વદા, દ્વેષભાવનો નિો થાશે નાશ ; * નથુરામ' કહે સુખ ભોગવશું ત્યાં જઈ, જ્યાં છે કેવળ ચૈતન્યનો નિવાસ જો, એવો
૩૬૪ ૩૬૫ ૩૬૬ ૩૬૭
૩૬૮
૩૬૯
ધોળ
એવો સુંદર અવસર ક્યારે આવશે ગઝલ જહાં જોઉં તહાં સત્તા, અનુપમ ધનાશ્રી પામરકો સંગ ત્યાગ રે કાફી
ને ય વિવેક વિચાર તો ચમન લ્યાન નથી સાધુના દિલ સાફ જ્યાં ધનાશ્રી નિજસ્વરૂપ સંભાર રે મન હિંદોલા બતાવું શું કહો બાવા ! ગઝલ
ભણીને પ્રેમના પોથાં ગઝલ વિના વિશ્વેશની પ્રીતિ નથી
ક્વાલી શું કાચી કાયા કારણે, કરે પીલુ હવે સંસાર સાથે શું
ની
g
માં
ને
ન
આગુસે ધસીએ ના, ધસીએ તો ખસીએ ના, શૂર કે સમીપ જકે, મારીએ કે મરીએ, બુદ્ધિ વિના બોલીએ ના, બોલીએ તો ડોલીએ ના, બોલ મૈસો બોલીએ કે, બોલીએ સો કીજીએ, અજાણ પ્રીત જોડીએ ના, જોડીએ તો તોડીએ ના, જોડ ઐસી જોડીએ કે જરિયાનમેં જડીએ કહે કવિ કાનદાસ, સુનોજી બિહારીલાલ, ઓખલે મેં શિર ડાલ, મોસલેસે ડરીએ ના.
આયે થે કિસ કામસે, કરને લગે કયા કામ | ધોના થા નિજ આતમા, ધોવન લગે હૈ ચામ
૨૨૫
કાલ કરે સો આજ કર, આજ કરે સો અબ ઔસર બીતો જાત હૈ, ફિર કરોગે કબ ||
૨૨૪
ભજ રે મના
નરમા

Page #123

૩૬૫ (રાગ : ગઝલ)
જહાં જોઉં તહાં સત્તા, અનુપમ યારની દેખું; જગતના સર્વ જીવોમાં, ઝલક દિલદારની દેખું. ધ્રુવ શકું નહીં જોઈ તન મનને, નહીં હું પ્રાણને પેખું; પ્રગટ કે ગુપ્ત સહુ સ્થલમાં, છબિ કિરતારની દેખું. જહાં પદાર્થો જેહ પ્રગટે છે, સરવ એ નાશ થાવાના; દશા અવિનાશી આનંદી, જગત આધારની દેખું. જહાં જગતને બ્રહ્મથી ન્યારૂં, કહે છે એજ અજ્ઞાની;
અખિલ વિશ્વો મહીં વ્યાપ્તિ, હૃદયના હારની દેખું. જહાં કહું આ ભેદ હું કોને ? નથી જગમાં સરવ સરખાં; નિત્ય નથુરામ હું ન્યારી, સમજ સંસારની દેખું. જહાં
૩૬૬ (રાગ : ધનાશ્રી)
પામરકો સંગ ત્યાગ રે, મન !
ધ્રુવ સત્સંગતિકો રંગ ન લાગત, કરત વિષયમેં રાગ. રે મન ક્ષુદ્ર બાતમેં લડત ઝગડત, ક્રોધ કરત જૈસે નાગ. રે મન પામર પામરતા નહિ ત્યાગત, સમજત નહિ મંદભાગ. રે મન કર્તવ્ય ઔર તો પાઉ ધરે ના, ત્યજત ન દિલકા દાગ. રે મન સ્વદોષદર્શન પરગુનદર્શન, કરત નહિ વે અભાગ. રે મન ‘નાથ’ કહ કર થક ગયે હમ, કુછ ઉપદેશ ન લાગ. રે મન ૩૬૭ (રાગ : કાફી)
ન કર્યાં વિવેક વિચાર તો, નરદેહ ધારી શું કર્યું ? ન ભર્યાં ભજન ભંડાર તો, આયુ વધારી શું કર્યું ? ધ્રુવ
ભજ રે મના
*પલટૂ' નર તન પાઈ કે, ભજૈ નહીં કરતાર જમ પુર બાઁધે જાહુગે, કહાઁ પુકાર પુકાર ૨૨૬
કર શસ્ત્ર અસ્ર સહુ ધરી, રણ ભૂમિને વિજયે ભરી; નહીં જીત મનની જો કરી, શત્રુ હણીને શું કર્યું?ન કર્યાo
સહુ ભેદ સંગીતના ભણ્યો, ધરી ગર્વ ગાયક છો ગણ્યો; સુખથી અનાહત ના સુણ્યો, પટ્રાગ ગાઈ શું કર્યું ?ન કર્યા ભલે વેદ ભેદ ભણ્યો નક્કી, જીત્યો સહુને બકી બકી; વિચર્યો અહત્વ થકી છકી, શાસ્ત્રી બનીને શું કર્યું; ?ન કર્યા શિષ્યોને સમજાવે સહી, વૈરાગ્યના વચનો કહી;
કહે તેમ આપ કરે નહીં, ગુરૂઓ બનીને શું કર્યું ?ન કર્યાંo તન ભસ્મ શીશ જટા ધરે, તપ તીર્થ નિત્ય નવાં કરે; અવલોકી માયા જો મરે, સાધુ બનીને શું કર્યું ?ન કર્યા નરના ગુણો નેહે ગણ્યા, નથુરામ સ્વાર્થી સદા બણ્યા; ભૂધર તણા ગુણ ના ભણ્યા, સુ કવિ બનીને શું કર્યું ?ન કર્યા
૩૬૮ (રાગ : યમન કલ્યાણ)
નથી સાધુના દિલ સાફ જ્યાં, ત્યાં વાંક શો સંસારીનો ? ત્યાગી તણે તન તાપ જ્યાં, ત્યાં વાંક શો સંસારીનો ? ધ્રુવ ઉપરથી શ્વેત અશેષ છે, ચિત હારી ચોખો વેશ છે; પણ મનડાં કાળા મેષ છે, ત્યાં વાંક શો સંસારીનો? નથી મુખ માહિ જ્ઞાન અપાર છે, ઉર અજ્ઞતાનું અગાર છે; પરનારી ઉપર પ્યાર છે, ત્યાં વાંક શો સંસારીનો ? નથી ઈશ્વરને સ્મરવા આળસુ, ઉધોગી છે હરવા વસુ; ભરીવાર વેતરતાં તસુ, ત્યાં વાંક શો સંસારીનો ? નથી મહત્તાઈ મેળવવા ઘણી, બની બેસે ધર્મ તણાં ધણી; શ્રદ્ધા હરે શિષ્યો તણી, ત્યાં વાંક શો સંસારીનો ? નથી
થોડું ભણી બહુ બોલતા, ક્યાંએ કપટ નથી ખોલતા; નથુરામ ચૌ દિશિ ડોલતા, ત્યાં વાંક શો સંસારીનો ? નથી૦
પલટૂ નર તન જાત હૈ, ઘાસકે ઉપર સીત ધૂ કા ધીરેહરાં, જ્યાઁ બાલૂ કી ભીત
||
૨૨૭
નથુરામ

Page #124

3૬૯ (રાગ : ધનાશ્રી) નિજસ્વરૂપ સંભાર, રે મન ! છનછન પલપલ જાગ્રત રહે તું, ત્યજ પ્રમાદ અસાર, રે મન દુષ્ટ વિષયકા સંગ છાંડ દે, ઈન્દ્રિયન પર હો સવાર. રે મન પ્રત્યંમુખ કર સબ ઈન્દ્રિયકું, ખલન ન હોવે લગાર, રે મન કુડ કપટ છલ ભજ રે પ્યારે, શુદ્ધ ભાવ ઉર ધાર. રે મન ચોથે – પદમ દ્રઢ ચિત્ત હો કર, જન્મ મૃત્યુકુ નિવાર, રે મન ‘નાથ' સમાપ્ત હોવે કર્તવ્ય, મિલે શાંતિ અપાર, રે મન
૩૭૧ (રાગ : ગઝલ) ભણીને પ્રેમનાં પોથાં, થયા પ્રેમી નથી જોયા; નથી નવનીત વારિયા, મહા સિધુ મથી જોયા. ધ્રુવ નહિ ઉપદેશકો આપી, શકે ઉપદેશ પ્રીતિનો; નથી કે 'ણી સમી રે 'ણી, રથીને મહારથી જોયા. ભણીને૦ પ્રતિમા પૂર્ણ પ્રીતિની, બતાવે કોણ બંદાને; વૃથા વાતો કરે સર્વે, ચિતારા ચાહથી જોયા. ભણીને૦ કવિઓ શું કવિતામાં, વરણવે વાત પ્રીતિની; નથી એ લ્મની કારીગિરી, ગ્રંથો ગ્રથી જોયા. ભણીને૦ વધારે વેષ ધારીમાં, નથી જોયા ‘ નથુરામેં'; રહે છે કોણ જાણે ક્યાં ! ક્યા કાવ્યો કથી જોયા. ભણીને૦
૭૦ (રાગ : હીંદોલ) બતાવું શું કહો બાવા મને, ક્યાં છે ખબર મારી ? ન ઈચ્છા આવવા જાવા, મને ક્યાં છે ખબર મારી ? ધ્રુવ ન બ્રાહ્મણ વૈશ્ય હું જાતે , ન ક્ષત્રિ શુદ્ર હું જ્ઞાતે; ન સંન્યાસી ન બ્રહ્મચારી, મને ક્યાં છે ખબર મારી ? બતાવુંo નહીં ગણશો મને ગૃહસ્થી, દશા નથી વાનપ્રસ્થોની; નથી હું પુરુષ કે નારી, મને ક્યાં છે ખબર મારી ? બતાવું ન મારું બાલ્યવય ધારો, યુવાથી નિત્ય છું ન્યારો; ન વૃદ્ધા બાધ કરનારી, મને ક્યાં છે ખબર મારી ? બતાવુંo નહીં હિન્દુ ન મૂસાઈ, ન ઈસ્લામી ન ઈસાઈ; ન જૈની બુદ્ધ મતધારી, મને ક્યાં છે ખબર મારી ? બતાવુંo ધરાપર વાસ ના મારો, નથી નભમાંહિ વસનારો; નથી પાતાલ પથચારી, મને ક્યાં છે ખબર મારી ? બતાવુંo નથી મુજ ઠામ નથી મુજ નામ , જણાવું શું હું ‘ નથુરામ '; ન જિતું જાઉં ના હારી, મને ક્યાં છે ખબર મારી ? બતાવુંo || પલટૂ મન મૂઆ નહી, ચલે જગત કો ત્યાગ |
ઉપર ધોયે કા ભયા, જો ભીતર રહિગા દાણા ભજ મના
૨૩૮
૩૭૨ (રાગ : ગઝલ) વિના વિશ્વેશની પ્રીતિ, નથી પ્રેમી થવાતું હા ! ઉપરના ડોળ અચ્છાથી, નથી સ્વર્ગે જવાતું હા ! ધ્રુવ વસે છો વાસ ગંગા પાસમાં, જઈ ખાસ કો પાપી; પ્રબળ કીધા વિના પુણ્યો, નથી નેહે નવાતું હા ! વિના કદિ હોયે રૂપાળો કંઠ મધુરો, તોય તેનાથી; કૃપા વિણ કૃષ્ણના ગુણનું, નથી ગાણું ગવાતું હા ! વિના મજાનું મોદથી મીઠું, બનાવ્યું ક્ષીરનું ખાણું; પ્રીતે દીધા વિના પૂર્વે, નથી ખંતે ખવાતું હા ! વિના નથુરામે કર્યું નક્કી, અનુકંપા વિના એની; ભરેલું પ્રેમનું પ્યાલું નથી પીને પવાલું હા ! વિના
| પલટૂ સતગુરુ શબ્દ કા તનિક ન કરે વિચાર || | નાવ મિલી કેવટ નહી, કૈસે ઉતરે પાર |
૨૨૯)
નયુરામ

Page #125

૩૭૩ (રાગ : કવ્વાલી)
શું કાચી કાયા કારણે, કરે રોજ રંગ નવા નવા; ગુણ નાહીં ગોવિંદના ગણે, કરે રોજ રંગ નવા નવા. ધ્રુવ દુઃખ પામતો સુખ આશથી, નથી ત્રાસતો યમ ત્રાસથી; ભરી સર્વ ભૂમિ કુવાસથી, કરે રોજ રંગ નવા નવા. શું તુજ માથે મૃત્યુ રહ્યું ફી, તે સામું જોતો નથી જરી; કેમ બેઠો ધીરજ તું ધરી ! કરે રોજ રંગ નવા નવા. શું રતિયે દયા નથી રાખતો, ચતુરાઈથી રસ ચાખતો; ભુંડું ભલાને ભાંખતો, કરે રોજ રંગ નવા નવા. શું છે અભ્રછાયા સંપત્તિ, રાખી રહ્યો તેમાં રતિ; ગાંડો થશે તુજ શી ગતિ ! કરે રોજ રંગ નવા નવા. શું ફ્લુ આનું મિષ્ટ ન માનજે, વિષ કારણે શું સુધા તજે ? ભવના પતિને ન કાં ભજે, કરે રોજ રંગ નવા નવા. શું અથડાવું આઠે જામનું, શિર લૈ ફરે વિણ કામનું; નથી માનતો નથુરામનું, કરે રોજ રંગ નવા નવા. શું
૩૭૪ (રાગ : પીલુ)
હવે સંસાર સાથે શું ! બની બેઠા અમે બાવા; થયા અળગા ઉપાધિથી, ગુણો ગોવિન્દના ગાવા. ધ્રુવ મનોહર મોદમંગલથી, સદા સુખ શાંતિમાં રહીએ; પ્રવૃત્તિ માત્ર પેખાયે, સુ હરિરસને પીવા પાવા. હવે
દરદ કરીયાં દૂરે સરવે, દબાવી દુષ્ટ દીલગીરી; અખંડઆનંદને યોગે, જહાં વસીએ તહાં વા'વા. હવે
ભજ રે મના
મન હસ્તી મન લોમડી, મન હૈ કાગ મન સેર પલટુદાસ સાચી કહે, મન કે ઇતને ફેર
૨૩૦
અમીરોને વજીરોથી, અમારે કામના કાંઈ; કીરીમાં સદા ફરીએ, નથી દુનિયાપરે દાવા. હવે૦ અમારા પ્રાણથી પ્યારો, અમારા નેણનો તારો; સદા સાનિધ્ય છે તો શિદ, બીજાને ચિત્તમાં રહાવા. હવે ઘણી ધાર્યો અમે ધીંગો, બન્યા બહુ નામીના બંદા; સુખે સેવા સ્વીકારી છે, ન જઈએ અન્યના થાવા. હવે
ન આશા અંતરે રાખી, જરાએ અન્ય જીવોની; અમારે એકની આશા, જરૂર શી છે બીજે જાવા. હવે
દીએ મનમાનતું મોજી, સદા નથુરામનો સ્વામી; પડી છે શી હવે પરવા, અમારે ધંધમાં ધાવા. હવે
૩૭૫ (રાગ : યમન કલ્યાન)
પ્રિયતમ પ્રભુ ! કરીએ વંદના, જયઘોષ સહિત આનંદના.
- ધ્રુવ
આપ પ્રભો ! અમ ચાલક પાલક (૨), સાચું ધન અમ રંકના પ્રભુ (૨). પ્રિયતમ૦ ક્ષણ ક્ષણના છો આપ સહાયક (૨), છો સાથી ભવ અન્તના પ્રભુ (૨). પ્રિયતમ શુભ જોનારા આપ ન જોશો (૨), દોષો આ મતિમંદના પ્રભુ (૨). પ્રિયતમ૦ સત્તા રુપે વિશ્વ સકલમાં (૨), વ્યાપક આપ નિરંજના પ્રભુ (૨). પ્રિયતમ અમ સત્તાધન અમને આપો (૨), બાલક અમે શ્રીમંતના પ્રભુ (૨). પ્રિયતમ૦ નિજ સત્તાબળ અધિક પ્રકાશો (૨), દિનો રહે આનંદના પ્રભુ (૨). પ્રિયતમ નરહરિ સત્તા સ્વરૂપે પ્રગટો (૨), હૃદયે સાધક સંતના પ્રભુ (૨). પ્રિયતમ૦ - નરહરિ
તુલસી ઇસ સંસારમેં, પંચ રત્ન હૈ સાર હરિભજન, અરૂ સંત મિલન, દયા, દાન, ઉપકાર ૨૩૧
નથુરામ

Page #126

નરસિંહ મહેતા ઈ. સ. ૧૪૧૪ – ૧૪૮૫
૩૮૯
ભક્તિ કવિ નરસિંહ મહેતાનો જન્મ ભાવનગર જિલ્લાના તળાજા ગામમાં ઈ. સ. ૧૫મી સદીમાં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ કૃષ્ણ દામોદર અને માતાનું નામ લક્ષ્મીગૌરી હતું. તેઓ વડનગરા નાગર બ્રાહ્મણ હતા. જૂનાગઢમાં રહેલા નરસિંહ મહેતા ભક્તકવિ તરીકે જાણીતા હતા. ગુજરાતીની પ્રેમલક્ષણા ભક્તિ તેમજ જ્ઞાનમાર્ગી પરંપરાની પદ-કવિતાના ઉત્તમ ઊર્મિકવિ અને આદિકવિ તરીકે જાણીતા છે. ઝૂલણા છંદમાં લખેલાં પદો, પ્રભાતિયાં તરીકે કવિતા રસિકોમાં પ્રિય છે. નરસિંહ ગૃહસ્થાશ્રમી હતા. તેમને બે સંતાનો - કુંવરબાઈ અને શામળદાસ નામે હતા. નરસિંહ સગુણ અને સાકાર ભક્તિમાં ગહન સંબંધ રાખનાર કૃષ્ણભક્ત હતા. નરસિંહની કવિતામાં દોહરા, ચોપાઈ, સવૈયા, હરિગીત છંદ આદિ માત્રામેળી ઢાળોની વૈવિધ્યસભર લયકારી કૃતિઓ આસ્વાદવા મળે છે. નરસિંહની નમ્રતા અને પ્રેમની પરાકાષ્ટા યુગપતુ અનુભવાય છે. તેમની કવિતાઓમાં - ભજનોમાં રમ્યતા અને ભવ્યતા, આધ્યાત્મિક્તા અને વૈશ્વિકતાનો આશ્ચર્યકર સુમેળ જોવા મળે છે,
પ્રભાતી મેઘરજની પ્રભાત સિંધુડો આશાવરી રામક્રી મલ્હાર બિહાગા માંડ પ્રભાતી પ્રભાતિયું રામક્રી રામક્રી ધોળ પ્રભાતિયુ રામક્રી પટમંજરી રામક્રી રામક્રી રામગ્રી ચલતી પ્રભાત રામક્રી પ્રભાતી રામક્રી પ્રભાતી ગરબી પ્રભાતિ
અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું અમે મહિયારા રે, ગોકુળ ગામના અલ્યા નામ પામ્યો પણ રામને નવ આધ તું મધ્ય તું અંત્ય તું ઊંચી મેડી છે મારા સંતની મેં એક તું એક તું એમ સૌ કો સ્તવે એવા રે અમે એવા રે કોઈનો ભાર ન રાખે મુરારિ ઘડપણ કોણે મોલ્યું
જ્યાં લગી આતમાતત્ત્વ ચળ્યો જાગને નંદવા કૃષ્ણ ગોવાળિયા જાગીને જોઉં તો જગત દીસે જે ગમે જગદ્ગુરુ દેવ જગદીશને જેને ઘેર હરિજન હરિજસ ગાયો તારા દાસના દાસની નિત્ય તાહરી હેરની લ્હર એક પલક તું મારે ચાંદલિયે ચોંટ્યો રાજ ધ્યાન ધર હરિતણું એલામતિ ધ્યાન ધર ધ્યાન ધર નેત્રમાં નાથ છે ધન્ય તું ધન્ય તું એમ કહે શ્રીહરિ નાનું સરખું ગોકુળિયું, મારે વ્હાલે નારાયણનું નામ જ લેતા નીરખને ગગનમાં કોણ ઘૂમી રહ્યો પ્રાતઃ સમે સૂર ઉગ્યા પહેલા પ્રીત કરી પારકે હાથ શું ભાળવે પ્રેમરસ પા ને તું મોરના વૈષ્ણવજનને વિરોધ ન કોઈનું બાપજી ! પાપ મેં કવણ કીધાં હશે ?
૩૯૧ ૩૯૨ ૩૯૩
ВЕЧ ૩૯૬ ૩૭ ૩૯૮ ૩૯ ૪00 ૪૦૧
૪૦૨
૪૦૩
એક ભરોસા એક બલ, એક આશ વિશ્વાસ
| શ્વાતિ બિંદુ રઘુનાથ હૈ, ચાતક તુલસીદાસ ભજ રે મના
૨૩૨)
ગ્રંથ, પંથ સબ જગત કે, બાત બતાવત તીન સંત દય મનમેં દયા, તન સેવાનેં લીન ૨૩)
નરસિંહ મહેતા

Page #127

૪૦૪ ૪૦૫
૪૦૬
૪૦૭ ૪૦૮
૩૭૬ (રાગ : પ્રભાતી) અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું શ્રી હરિ, જુજવે રૂપે અનંત ભાસે; દેહમાં દેવ તું, તેજમાં તત્ત્વ તું, શૂન્યમાં શબ્દ થઈ વેદ વાસે. ધ્રુવ પવન તું, પાણી તું, ભૂમિ તું, ભૂધરા, વૃક્ષ થઈ ફૂલી રહ્યો આકાશે; વિવિધ રચના કરી અનેક રસ લેવાને, શિવ થકી જીવ થયો એ જ આશે. અખિલ ગ્રંથ ગડબડ કરી, વાત ન કરી ખરી, જેહને જે ગમે તે જ પૂજે; મન કર્મ વચનથી, આપ માની લહે, સત્ય છે એ જ મન એમ સૂઝે. અખિલ વૃક્ષમાં બીજ તું, બીજમાં વૃક્ષ તું, જોઉં પટંતરો એ જ પાસે; ભણે ‘ નરસિંયો' એ મન તણી શોધના, પ્રીત કરું પ્રેમથી પ્રગટ થાશે. અખિલ
doc
૪૧૦ ૪૧૧
માંડ પ્રભાતિયું પ્રભાતિ માલકૌંસ હૂંડી પ્રભાત પ્રભાત પરજ ઝૂલણા છંદ રામક્રી પ્રભાતિયું દેશી ઢાળ માંડ કાફી રામફ્રી પ્રભાત દેશી ઢાળ આશાવરી રામફ્રી ગરબી. ગરબો પ્રભાતિયું
ભજનનો વેપાર હરિ ! તારા, ભૂતળ ભક્તિ પદારથ મોટું ભોળી રે ભરવાડણ હરિને વેચવાને મને હરિ ગુણ ગાવાની ટેવ મારી હૂંડી સ્વીકારો મહારાજ રે મારું રે મહિયર બાદલપરમાં માહરે તો તાહરા નામનો રઝળતી રાંડના રડવળે છોકરાં રામ સભામાં અમે રમવાને રાત રહે જ્યાહરે, પાછલી ખટ ઘડી વૈષ્ણવજન તો તેને રે વૈષ્ણવ જનને વિષયથી રે ટળવું શાંતિ પમાડે તેને તો સંતા શેરી વળાવીને સજ્જ કરું સમરને શ્રી હરિ મેલ મમતા પરી સાંભળ સૈયર સુરતા ધરીને સુખ દુ:ખ મનમાં ન આણિયે હરિભક્તિ વિના જે જન જીવે હરિ હરિ રટણ કર કઠણ હળવે હળવે હળવે પ્રભુજી હાં રે આજની ઘડી તે રળિયામણી હું ગોવાલણ તારી રે કાનુડા
૪૧૯ ૪૨૦
9
કરર ૪૨૩
૩૭૭ (રાગ : મેઘરંજની) અમે મહિયારા રે, ગોકુળ-ગામના, મારે મહિ વેચવાને જાવા ! મહિયારા રે. ધ્રુવ મથુરાની વાટે મહીં વેચવાને નીસરી, નટખટ એ નંદકિશોર માગે છે દાણજી; મારે દાણ લેવા કે દેવા મહિયારા રે, ગોકુળ ગામના. અમે માવડી જશોદાજી કાનજીને વારજો, દુ:ખડાં દિયે હજાર, બહુયે સતાવતો; મારે દુ:ખ હેવાને કહેવા મહિયારા રે, ગોકુળ ગામના. અમે યમુનાને કાંઠે કાન વાંસળી વગાડતો, ભુલાવે ભાન-સાન, ઊંઘથી જગાડતો; મારે કા'ન જાગીને જોવો મહિયારા રે, ગોકુળ ગામના. અમે મહેતા નરસિંહ'નો સ્વામી, લાડકડો કાનજી, ઉતારે આતમથી ભવભવના ભારજી ; નિર્મળ હૈયાની વાત કહેવા મહિયારા રે, ગોકુળ ગામના. અમે
૪૨૪ ૪રપ
ગુરુ કરીએ તો જ્ઞાની કરીએ, સત અસતને જોઈ, બળદ લઈએ તો ખેડીને લઈએ , ડોબું લઈએ તો દોઈ; ડોબું લઈએ તો દોઈને લઈએ, સમજુ નામ તે તેનું કહીએ, કહે ગોવિંદરામ ભવસાગર તો કરીએ, ગુરુ કરીએ તો જ્ઞાની કરીએ.
| કામી કપટી લાલચી, ઉનસે ભક્તિ ન હોય
ભક્તિ કરે, કોઈ શૂરવીર, જાત પાત કુલ ખોય. ભજ રે મના
૨૩૪)
જીવન, જોબન રાજધન, અવિચળ રહે ન કોય. || જો ઘડી હૈ સતસંગમેં, જીવન કા ફલ સોય || ૨૩૫
નરસિંહ મહેતા

Page #128

૩૭૮ (રાગ : પ્રભાત)
અલ્યા નામ પામ્યો પણ રામને નવ લહ્યા, વૈષ્ણવ કેરૂ બિરદ ઝાલે; ઘર વચ્ચે પુત્રવિના જેવું પારણું, વર વિના જેહવી જાન માલે. ધ્રુવ વ્યાધિની વેદના વિશ્વની ના ટળે, ઠાલો ગગનમાં મેઘ ગાજે;
હરિ જાણ્યા વિના હરિ કેરો જન થયો, વાત પકવાનથી ભૂખ ન ભાજે. અલ્યા તું એમ જાણે જે હરિજન હું થયો, વિષ્ણુપદ ગાઈ ગયો ભક્ત ભવમાં; કરણ તો કાગની હોડ કરે હંસની, હંસને તો હશી કાઢે લવમાં. અલ્યા
પંડમાં પ્રભુ પણ પ્રગટ પેખે નહિ, ફોટ બ્રહ્મને દુર ભાળે; અગણિત બ્રહ્મનું ગણિત લેખું કરે, દુષ્ટ ભાવે કરી માળ ઝાલે. અલ્યા જો નિરાકારમાં જેહનું મન ગળે, ભિન્ન સંસારની ભ્રાંતિ ભાગે; દાસ ‘નરસૈયો’ તેને ચરણે નમે, જ્ઞાન વિજ્ઞાનની જોત જાગે. અલ્યા ૩૭૯ (રાગ : સિંધુડો)
ધ્રુવ
આધ તું મધ્ય તું, અંત્ય તું ત્રિકમા, એક તું એક તું એક પોતે; અખિલચો બ્રહ્મ બ્રહ્માદિક નવ લહે, ભૂરચા માનવી અન્ય ગોતે. રવિ શશી કોટિ નખ ચંદ્રિકામાં વસે, દ્રષ્ટિ પહોંચે નહીં ખોજખોળે; અર્ક ઉદ્યોત જ્યમ તિમિર ભાસે નહિ, નેતિનેતિ કહી નિગમ ડોળે. આધ કોટિ બ્રહ્માંડના ઈશ ધરણીધરા, કોટિ બ્રહ્માંડ એક રોમ જેનું; મર્મ સમજ્યા વિના ભર્મ ભાગે નહિ, સગુણ સ્વરૂપ નિર્ગુણ એનું. આધ એ નથી એકલો વિશ્વથી વેગળો, સર્વ વ્યાપિક શક્તિ સ્તુત્ય જેની; અખિલ શિવ આધ આનંદમય કૃષ્ણજી, સુંદરી રાધિકા ભક્તિ તેની. આધ વેદની વાતનો ભેદ લાધે નહીં, તેનું હારદ તે કોક જાણે; શિવ સનકાદિક દેવમુનિ નારદ, પૂરણ બ્રહ્મનું ધ્યાન આણે. આધ તે પૂર્ણ પુરુષોત્તમ પ્રેમદાશું રમે, ભાવેશું ભામની અંક લીધો; જે રસ વ્રજ તણી નાર વિલસે સદા, સુખીરૂપે તે ‘નરસૈયે' પીધો. આધ
ભજ રે મના
મન મેરા પંખી ભયા, જહાં તહાં ઉડ જાય જહાં જૈસી સંગત કરે, તહાં તૈસી ફલ ખાય
૨૩૬
૩૮૦ (રાગ : આશાવરી)
ઊંચી મેડી છે મારા સંતની, મેં તો માછલી ના જાણી રામ ! ધ્રુવ અમને તેડાં તે શીદ મોકલ્યાં? સાહેબ મારો પિંડ છે તે કાચો જી; મોંઘાં મૂલની મારી ચૂંદડી, મેં તો મા'લી ના જાણી રામ. ઊંચી
! ઊંચી
અડધાં પહેર્યા, અડધાં પાથર્યા, અડધાં ઉપર ઓઢાડયાં રામ ! ચારે છેડે ચાર જણા દોરી, ડગમગ જાય હે રામ નથી તરાપો, નથી તુંબડાં, નથી ઊતર્યંનો આરો રામ ! * નરસિંહ મહેતા'ના સ્વામી શામળા, પ્રભુ પાર ઉતારો રામ ! ઊંચી
૩૮૧ (રાગ : રામઢી)
એક તું એક તું એમ સૌ કો સ્તવે, કોણ હું તે નહિ કો વિચારે ? કોણ છું ક્યાં થકી આવિયો જગ વિષે, જઈશ ક્યાં છૂટશે દેહ ત્યારે ? ધ્રુવ પ્રતિદિન જડ કને જઈ કરી માંગતો, ઇશ તું સાહ્ય થાજે સદા રે; તોય પણ દુઃખ તો લેશ ટળતું નથી, મથી નથી થાકતો તું કદા રે. એક કોઈ તો ઉર્દૂ મુખ - ગગનમાં તાકતા, ભાખતા જોઉં હું નમ્ર વાણી; કોણ હું ? કોકને, માર્ગુ શા હક થકી, તે નથી જાણતા મૂર્ખ પ્રાણી. એક એમ કરતાં કદી લાભ જો પામિયો, તો કહે હરિતણી સાહ્ય થઈ રે; કામ કથળ્યા થકી ભવિષ્યને ભાંડતો, પૂર્વનાં કર્મનું નામ લઈને રે. એક પૂર્વનાં કર્મ જો હરિ ભજે નવ ટળે, તો કહો, કોણ તે કામ કરશે ? સત્ય સમજી કદી પરમ પદ પરખશે, ભવભય ભ્રમને તે જ હરશે. એક આંકના વૃક્ષથી આમ્રફળ તોડવા, મૂર્ખા જો કદી આશ ધરશે; શ્રમ વૃથા તેહનો તો જઈ જગ વિષે, જ્ઞાનહીંણો સદા તે જ ઠરશે. એક જીવ ઈશ્વર અને બ્રહ્મના ભેદમાં, સત્ય વસ્તુ નહિ સધ જડશે;
હું અને તું પણું તજીશ ‘નરસૈયા' તો, ગુરૂગમે હર્ષથી પાર પડશે. એક૦
કબીર ગર્વ ન કીજીએ, રંક ન હસીએ કોય અપનો નાવ સમુદ્રમેં, ના જાને ક્યા હોય
૨૩૦
નરસિંહ મહેતા

Page #129

૩૮૨ (રાગ : મલ્હાર)
(નરસિંહ મહેતા ભાઈને કહે છે.) એવા રે અમે એવા રે, તમે કહો છો, વળી તેવા રે; ભક્તિ કરતાં ભ્રષ્ટ કહેશો તો, કરશું દામોદરની સેવા રે. ધ્રુવ જેનું મન જે સાથે બંધાણે, પહેલું હતું ઘર રાતું રે; હવે થયું છે હરિરસ માતું, ઘેર ઘેર હીંડે છે ગાતું રે. એવા સંઘળા સાથમાં હું એક ભૂંડો, ભૂંડાથી બહુ ભૂંડો રે; તમારે મન માને તે કહેજો, નેહ લાગ્યો મને ઊંડો રે. એવા કર્મની ધર્મની વાત છે જેટલી, તે મુજને નવ ભાવે રે; સઘળા પદાર્થ જેથી પમાય , મુજ પ્રભુ તોલે કોઈ ના 'વે રે. એવા હળવા કર્મનો હું ‘નરસૈયો', મુજને વૈષ્ણવ વહાલા રે; હરિજનથી જે અંતર ગણે, તેના ફોટા ઠાલા રે. એવા
૩૮૪ (રાગ : માંડ) ઘડપણ કેણે મોકલ્યું ! જાણ્યું જોબન રહે સહુ કાળ. ધ્રુવ ઊંબર તો ડુંગર થયા રે, પાદર થયા પરદેશ; ગોળી તો ગંગા થઈ રે, અંગે ઊજળા થયા છે કેશ, ઘડપણ નોતું જોઈતું તે શીદ આવિયું રે, નોતી જોઈ તારી વાટ; ઘરમાં સૌ હડવાં થયાં રે, કહેશે ખુણે ઢાળો એની ખાટ. ઘડપણ નાનપણે ભાવે લાડવા રે, ઘડપણે ભાવે શેવ; રોજને રોજ જોઈએ રાબડી રે, એવી બળીરે ઘડપણ એ ટેવ. ઘડપણ આંખે તો સુજે નહીં રે, થરથર ધ્રુજે કાય; ખાધુ તો અન્ન પચે નહી રે, વળી બેઠાં તો નવ રહેવાય. ઘડપણo પ્રાત:કાળે પ્રાણ મહારા રે, અને વિના અકળાય; ઘરનાં કહે છે મરતો નથી રે, તને બેસી રહેતાં શું થાય. ઘડપણ દીકરા તો જુજવાં થયો રે, વહુવર દે છે ગાળ; દીકરીયોને જમાઈ લઈ ગયા રે, હવે ઘડપણના શા રે હવાલ ? ઘડપણ નવ નાડિયો જુજવી પડી રે, આવી પોંચ્યો કાળ; બૈિરાં છોકરાં ફ્ટ ફ્ટ કરે રે, નાનાં મોટાં મળી દે છે ગાળ. ઘડપણ આવી વેળાં અંતકાળની ત્યારે, દિકરા પધાર્યા દ્વાર; પાંસળીએથી , છોડી વાંસળીરે, તેણે લઈ લીધી તેણીવાર, ઘડપણ એવું જાણી સઉ હરી ભજો રે, સાંભળજો સહુ સાથ; પર ઉપકાર કરી પામશો રે ! જે કાંઈ કીધું હશે જમણે હાથ. ઘડપણ એવું નફ્ટ છે આ વૃદ્ધપણું રે, મુકી દો સૌ અહંકાર; ધર્મના સત્ય વચન થકી રે, મહેતા ‘નરર્સ ' ઉતરો ભવપાર, ઘડપણ
૩૮૩ (રાગ : બિહાગ) કોઈનો ભાર ન રાખે મુરારિ, આપે વ્યાજ શીખે ગર્થ વાળી; સુદામાજીના તાબ્દુલ લીધા, તેના મ્હોલ કનકના રે કીધા. ધ્રુવ દ્રૌપદીજીનું આવ્યું રે ટાણું, ચીર પૂર્યા તે નવસે નવાણું; પાટો બાંધ્યો તે પીડા જાણી , ચીર પૂર્યાની એ રે એંધાણી. કોઈનો થોડું ચંદન કુબજાનું લીધું, એને રૂપ અનુપમ દીધું; ગોવાળિયે ઓચ્છવ કીધો, વહાલે કર પર ગોવર્ધન લીધો. કોઈનો૦ જેનું લીધું હતું તેનું દીધું, તેમાં પરમારથ શું કીધું ? ધન્ય * નરસિંહા’ તારી વાણી , એમ બોલ્યા છે સારંગપાણિ, કોઈનો
ચાર વેદ, ષ શાસમેં, બાત મિલી હૈ દોય. દુ:ખ દીન્હેં દુ:ખ હોત હૈ, સુખ દીન્હે સુખ હોય ||
૨૩૮
કામ ક્રોધ મદ લોભ કી, જબ લગ મનમેં ખાન | કહાં પંડિત, મૂરખ કહાં, સબહી એક સમાન || ૨૩)
નરસિંહ મહેતા
ભજ રે મના

Page #130

૩૮૫ (રાગ : પ્રભાતી) જ્યાં લગી આતમા તત્ત્વ ચિન્હોં નહિ, ત્યાં લગી સાધના સર્વ જૂઠી; માનુષા દેહ તારો એમ એળે ગયો, માવઠાંની જેમ વૃષ્ટિ વૂઠી. ધ્રુવ શું થયું સ્નાન, સેવા પૂજા થકી, શું થયું ઘેર રહી દાન દીધે ? શું થયું ધરી જટા , ભસ્મ લેપન કરે, શું થયું વાળલોચન કીધે ? જ્યાંo શું થયું તપ, તીરથ કીધા થકી, શું થયું માળ ગ્રહીં નામ લીધે ? શું થયું તિલક, તુલસી ધાય થકી, શું થયું ગંગજળ પાન કીર્ધ ? જ્યાં શું થયું વેદ વ્યાકરણ વાણી વદે, શું થયું રાગને, રંગ જાણે ? શું થયું પદ્દર્શન સેવ્યા થકી, શું થયું વરણના ભેદ આયે ? જ્યાંo એ છે પરપંચ સૌ પેટ ભરવા તણા, આત્મારામ પરબ્રહ્મ ન જોયો; ભણે નરસૈયો’ કે તત્ત્વદર્શન વિના, રત્નચિંતામણિ જન્મ ખોયો, જ્યાં
૩૮૭ (રાગ : રામકી) જાગીને જોઉં તો જગત દીસે નહીં, ઊંઘમાં અટપટા ભોગ ભાસે; ચિત્ત ચૈતન્યવિલાસ તદ્રુપ છે, બ્રહ્મ લટકાં કરે બ્રહ્મ પાસે. ધ્રુવ પંચમહાભૂત પરિબ્રહ્મ વિષે ઊપન્યાં, અણુ અણુ માંહી રહ્યા રે વળગી; ફૂલને ફળ તે તો વૃક્ષનાં જાણવાં, જડથકી ડાળ તે નહીં રે અળગી. જાગીને૦ વેદ તો એમ વદે, શ્રુત સ્મૃતિ સાખ દે, કનક કુંડળ વિષે ભેદ ન્હોયે; ઘાટ ઘડ્યા પછી નામરૂપ જૂજવાં, અંતે તો હેમનું હેમ હોયે. જાગીને જીવ તે શિવ આપ ઈચ્છાએ થયા, રચી પરપંચ ચૌદ લોક કીધા; ભણે નરસૈયો’ એ તે જ તું તે જ તું, એને સમયથી કંઈ સંત સિધ્યા. જાગીને૦
૩૮૬ (રાગ : પ્રભાતિયું) જાગને જાદવા, કૃષ્ણ ગોવાળિયા, તુજ વિના ધેનમાં કોણ જાશે ? ધ્રુવ ત્રણસેં ને સાઠ ગોવાળ ટોળે મળ્યા, વડો રે ગોવાળિયો કોણ થાશે ? જાગને દહીં તણાં દૈથરાં, ઘી તણાં ઢેબરાં, કઢિયેલ દૂધ તે કોણ પીશે ? જાગને હરિ તાર્યો હાથિયો, કાળિનાગ નાથિયો, ભૂમિનો ભાર તે કોણ લેશે ? જાગને જમુનાને તીરે, ગધન ચરાવતાં, મધુરી શી મોરલી કોણ વહાશે ? જાગને ભણે નરસૈયો' તારા ગુણ ગાઇ રીઝિયે, બૂડતાં બાંહેડી કોણ સહાશે ? જાગને
૩૮૮ (રાગ : રામકી) જે ગમે જગદ્ગુરુ દેવ જગદીશને, તે તણો ખરખરો ફોક કરવો; આપણો ચિંતવ્યો અર્થ કંઈ નવ સરે, ઊગરે એક ઉદ્વેગ ધરવો. ધ્રુવ હું કરૂ હું કરૂ એ જ અજ્ઞાનતા, શકટનો ભાર જેમ શ્વાન તાણે; સૃષ્ટિ મંડાણ છે, સર્વ એણી પેરે, યુક્તિ જોગેશ્વરા કોઈક જાણે. જે૦ નીપજે નથી તો, કોઈ ન રહે દુ:ખી, શત્રુ મારીને સૌ મિત્ર રાખે; રાયને રંક કોઈ, દ્રષ્ટ આવે નહીં, ભવન પર ભવન પર છત્ર દાખે. જેo ઋતુ લતા પત્રફળ ફૂલ આપે યથા, માનવી મૂર્ખ મન વ્યર્થ શોચે; જેહના ભાગ્યમાં, જેહને જે લખ્યું, તેહને તે સમે તે જ પહોંચે. જે સુખ સંસારી મિથ્યા કરી માનજો, કૃષ્ણ વિના બીજું સર્વ કાચું; જુગલ કર જોડી ‘ નરસૈયો’ એમ કહે, જન્મપ્રતિજન્મ હરિને જ યાચું. જેo
જ્ઞાન કથે જેમ બળેલ ચૂલા, ચૂલેથી ઊતર્યો પાક, પાક પરોણા ખાઈ ગયા ને વાંસે રહી છે. રાખ ; વાંસે રહીં છે રાખ તે કેવી , ઊલટી આંખો ફોડે એવી, કહે ગોવિંદરામ જીવ ભક્તિ તો ભૂલ્યા, જ્ઞાન કથે જેમ બળેલ ચૂલા.
ભજન ઐસા કિજીએ, ન હાલે જીભ ઔર હોઠ
મુખ મહેનત પહોંચે નહીં, લાગે નિશાને ચોટ | ભજ રે મના
બહુત ગઈ થોડી રહી, વ્યાકુલ મન મત હોય ધીરજ સબકો મિત્ર હૈ, કરી કમાઈ મત ખોય ૨૪૧૦
નરસિંહ મહેતા

Page #131

૩૮૯ (રાગ : ધોળ) જેને ઘેર હરિજન હરિજસ ગાય, તે તો નિત્ય ગંગામાં નહાય. અડસઠ તીરથ ગુરુને આંગણે, દૂર ગયે શું થાય ? ધ્રુવ ધ્રુવ નાહ્યા, પ્રલાદ નાહ્યા, હેતે નાહ્યા હનુમાન ; પ્રીત કરી રાજા પરીક્ષિત નાહ્યા, જોગી શુકદેવ ગુણ ગાય. જેને સહુ સંતો મળી ધારણ બાંધ્યું, જ્ઞાનગંગા તોળાય; જપતપ, તીરથ જોડે મળ્યા , તેમાં સર્વ સાધન મળી જાય. જેને જ્ઞાનગંગાનો મહિમા મોટો, મુખે કહ્યો નવ જાય; ભલે મળ્યા મહેતા નરસૈ'નો સ્વામી, હેતે હરિના ગુણ ગાય. જેને
પતિતપાવન કરો વ્રત એવું દીસે, એમ જાણી લીધું શરણ તારું; કરો કૃપા હરિ, દ્રષ્ટી કરૂણાભરી, જે થકી કાર્ય સિદ્ધ થાય મારૂં. તાહરી દીનબંધુ, દીનાનાથ દયાળ હૈ ! નાથ અનાથના જગત સ્વામી; ‘નરસૈયો’ ભક્ત એક જેવો તેવો ગણી, સૂધ તું સદા લે અંતરયામી તાહરી,
૩૯૨ (રાગ : પટમંજરી) તું મારે ચાંદલિયે ચોંટયો રાજ, સારા મૂરતમાં શામળિયો; ક્ષણ એક વહાલા અળગો ન થાતો, પ્રાણજીવન વર પાતળિયો. ધ્રુવ ખડકીએ જોઉં ત્યારે અડકીને ઊભો, બારીએ જોઉં ત્યારે બેઠો રે; શેરીએ જોઉં ત્યારે સન્મુખ આવે, વહાલો અમૃતથી અતિ મીઠો રે. સારા જમતા જોઉં ત્યારે જોડે બેઠો, સૂતાં જોઉં ત્યારે સેજડીએ રે; વૃન્દાવનને મારગ જાતાં, આવીને વળગ્યો બેલડીએ રે. સારા પ્રીત કરે તેનો કેડો ન મેલે, રસ આપે અતિ રસિયો રે; ‘નરસૈ’નો સ્વામી ભલે મળિયો, મારા હૃદયકમળમાં વસિયો રે. સારા
૩૯૦ (રાગ : પ્રભાતિયું) તારા દાસની નિત્ય સંગત વિના, ભ્રષ્ટ થાય ભૂધરા મન મારૂં; દુષ્ટની સંગતે, દુષ્ટ મતિ ઊપજે, શ્રવણ-કીર્તન નવ થાય તારું. ધ્રુવ પૂર્ણ વિષપાનથી, દુરિજન દોહેલા, વિષ પીધું તન તેનું મરશે; તુજ થકી વેગળા, તેહની સંગતે, જન્મ કોટીતણાં સુકૃત હરશે. તારા અમૃતની ઉપમા સાધુને નવ ઘટે, રાહુની દુષ્ટતા ન ટાળી તેણે; પ્રહલાદ, નારદે, ગર્ભસંગત કરી, વશ કર્યો વૈકુંઠનાથ જેણે. તારા ચતુરધા મુક્તિ છે, જુજવી જુક્તિની, તાહરા તેહને નવ રાચે; બેઉ કર જોડીને, ‘નરસૈયો' વિનવે, જન્મોજન્મ તારી ભક્તિ જાજે. તારા,
૩૯૧ (રાગ : રામકી) તાહરી હેરની હેર, એક પાસું તો, ત્રિવિધના તાપ સૌ જાય નાસી; અષ્ટ મહાસિદ્ધિ, નવનિધિ ને મહામતી, દ્વાર ઊભી રહે, મૈને દાસી.ધ્રુવ પ્રેમથી સમય જે તેને નથી પરહર્યા, ભક્તવત્સલ એનો વેદ સાખી; ઊંચ કે નીચ , કે અધમ નથી જાણતા , શરણે આવ્યા તેને લીધા રાખી.તાહરી
૩૯૩ (રાગ : રામકી) ધ્યાન ધર હરિતણું, અલ્પમતિ આળસુ, જે થકી જન્મનાં દુ:ખ જાયે; અવર ધંધો કરે, અરથ કાંઈ નવ સરે, માયા દેખાડીને મૃત્યુ હાયે. ધ્રુવ સકળ કલ્યાણ શ્રી કૃષ્ણના ચરણમાં, શરણે આવે સુખપાર ન્હોયે; અવર વેપાર તું મેલ મિથ્યા કરી, કૃષ્ણનું નામ તું રાખ મ્હોંચે. ધ્યાન પટક માયા પરી, અટક ચરણે હરિ, વટકમાં વાત સુણતાં જ સાચી ; આશનું ભુવન આકાશ સુધી રચ્યું, મૂઢ એ મૂળથી ભીંત કાચી. ધ્યાન અંગજોબન ગયું, પલિતપિંજર થયું, તોય લેતો નથી કૃષ્ણ કહેવું; ચેત રે ચેત, દિન ચાર છે લાભના , લીંબુ વ્હેકાવતાં રાજ લેવું. ધ્યાન સરસ ગુણ હરિતણા , જે જનો અનુસર્યા, તે તણા સુયશ જગત બોલે; ‘નરસૈયા' રંકને, પ્રીત પ્રભુ શું ઘણી, અવર વેપાર નહિ ભજન તોલે, ધ્યાન
નવદ્ધાર નરકે ભર્યા, અંદર વિષ્ટા પ્રાણ આત્મદેવને છોડીને, ચર્મે શું સુખ માણ ૪૩
નરસિંહ મહેતા
આજ કહે હરિ કલ ભજું, કાલ કહૈં ફિર કલા આજ કાલકે કરત હી, અવસર જાતી ચલ |
૨૪૨
ભજ રે મના

Page #132

૩૯૪ (રાગ : રામશ્રી)
ધ્યાન ધર, ધ્યાન ધર, નેત્રમાં નાથ છે, અંતરભાળને એક સૂરતી; દેહીમાં દરસશે પ્રેમથી પરસશે, અજબ અનોપમ અધર મૂરતિ. ધ્રુવ મોરલીના નાદમાં, શ્રવણના સાદમાં, ઝાંઝરી ઝાલરી ડમક વાજે;
તાલ મૃદંગ ને ચંગ ઉપમા ઘણા, ભેરીનો નાદ બ્રહ્માંડ ગાજે. ધ્યાન મન પરસન થશે, કર્યાં કરમ નાસશે, ભાસશે બ્રહ્મ વ્રજ વંન વેલી; કુંજલલિત માંહે શ્રીકૃષ્ણ લીલા કરે, નીરખને નૌતમ નિત્ય કેલી. ધ્યાન સુરતસંગ્રામમાં વિલસે રંગમાં, દરસશે દેહીનું મન મરતાં; ‘નરસૈ’ના સ્વામી સર્વ સુખ આપશે, દુષ્કૃત કાપશે, ધ્યાન ધરતાં. ધ્યાન
૩૯૫ (રાગ : રામગ્રી)
ધન્ય તું ધન્ય તું એમ કહે શ્રીહરિ, નરસૈંયા તું મારો ભક્ત સાચો; મેલી પુરુષપણું સખી રૂપ થઈ રહ્યો, તાહરા પ્રેમથી હું રે રાચ્યો. ધ્રુવ તુંજમાં ને મુજમાં ભેદ નહિ નાગરા, માન્ય તું માહરી વેદવાણી; ને હજી રે જોને તને પ્રતીત ન ઊપજે, માગતા મોહ્યું ટાઢું પાણી. ધન્ય મામેરૂ કીધું તે કેમ ગયો વીસરી ? હાર આપ્યો તે પ્રત્યક્ષ ભૂપ; ચૌદ ભુવનમાં તુજ સમો કો નહી, માહરૂ તાહરૂ એક રૂપ. ધન્ય૦ તાહરો અક્ષર ગાયને સાંભળે, તે કુળ સહિત પવિત્ર થાએ; ભણે ‘નરસૈયો' મીઠું બોલી શું રીઝવો ? કરજોડી કૃષ્ણજી સમ ખાએ. ધન્ય
૩૯૬ (રાગ : ચલતી)
નાનું સરખું ગોકુળિયું, મારે વ્હાલે વૈકુંઠ કીધું રે; બ્રહ્માદિકને સ્વપ્તે ન આવે, આહીરને દર્શન દીધું રે. ધ્રુવ ખટ્ દર્શનને ખોળ્યો ન લાધે, વેદ પુરાણ એમ ગાયે રે; વૃંદાવનમાં અવનવી લીલા, વનવન ધેનુ ચરાવે રે. નાનું
ભજ રે મના
હરિ હરિ કરતા હર્ષ કર, અરે જીવ અણબૂઝ પારસ લાગ્યો આ પ્રગટ, તન માનવ કો તુજ
૨૪૪
પુરુષોત્તમ લીલા અવતારી, દેહ ધર્યાં અવિનાશી રે; નરસૈયાંનો સ્વામી સાચો, ઘન વૈકુઠ વ્રજનારી રે. નાનું
૩૯૭ (રાગ : પ્રભાત)
નારાયણનું નામ જ લેતા, વારે તેને તજીએ રે; મનસા વાચા કર્મણા કરીને, લક્ષ્મીવરને ભજીએ રે. ધ્રુવ કુળને તજીએ, કુટુંબને તજીએ, તજીએ મા ને બાપ રે; ભગિની સુત દારાને તજિએ, જેમ તજે કંચુકી સાપ રે. નારાયણ પ્રથમ પિતા પ્રહલાદે તજિયો, નવ તજિયું હરિનું નામ રે; ભરત શત્રુઘ્ને તજી જનેતા, નવ તજિયા શ્રી રામ રે. નારાયણ૦ ઋષિપત્ની શ્રી હરિને કાજે, તજિયા નિજ ભરથાર રે;
તેમાં તેનું કાંઈ યે ન ગયું, પામી પદારથ ચાર રે. નારાયણ૦ વ્રજવનિતા વિઠ્ઠલને કાજે, સર્વ તજી વન ચાલી રે;
ભણે ‘નરસૈયો’ વૃંદાવનમાં, મોહનવરશું મા'લી રે. નારાયણ૦
૩૯૮ (રાગ : રામક્રી)
નીરખને ગગનમાં, કોણ ઘૂમી રહ્યો ! તે જ હું તે જ હું શબ્દ બોલે; શ્યામના ચરણમાં ઇચ્છું છું મરણ રે, અહીંયાં કોઈ નથી કૃષ્ણ તોલે.ધ્રુવ શ્યામ શોભા ઘણી, બુદ્ધિ ના શકે કળી, અનંત ઓચ્છવમાં પંથ ભૂલી; જડ ને ચૈતન્ય રસ કરી જાણવો, પકડી પ્રેમ સજીવન મૂળી.નીરખને૦ ઝળહળ જ્યોત ઉદ્યોત રવિકોટમાં, હેમની કોર જ્યાં નીસરે તોલે;
સચ્ચિદાનંદ આનંદ ક્રીડા કરે, સોનાનાં પારણાં માંહી ઝૂલે.નીરખને બત્તી વિણ, તેલ વિણ, સૂત્ર વિણ જો વળી, અચળ ઝળકે સદા અનળ દીવો; નેત્ર વિણ નીરખવો, રૂપ વિણ પરખવો, જિહ્નાએ રસ સરસ પીવો.નીરખને અકળ અવિનાશી એ, નવ જ જાયે કળ્યો, અરધ ઉરઘની માંહે મહાલે; * નરસૈયા’નો સ્વામી, સકળ વ્યાપી રહ્યો, પ્રેમના તંતમાં સંત ઝાલે નીરખને૦
જગ માયાનું પુર છે, જીવ સહુ ડુબી જાય સંત સમાગમ જો કરે, તો સર્વેથી તરાય
૨૪૫
નરસિંહ મહેતા

Page #133

૩૯૯ (રાગ : પ્રભાતી) પ્રાતઃ સમે રવિ ઊગ્યા પહેલાં, જો રસના મુખ રામ કહે; હાં...રે કૃષણને તું ભજ નામે, જગતમાં તારું નામ રહે. ધ્રુવ રામનામનો મહિમા મોટો, શિવસનકાદિક ધ્યાન ધરે; મેરુ થકી મોટું હોય પ્રાયશ્ચિત, નારાયણના નામે તરે. પ્રાત:0 કેસરી ઘરે મૃગ જ ત્રાસે, રવિ ઊગે જ્યમ તિમિર ટળે; પૂરણબ્રહ્મ અકળ અવિનાશી, કુબુદ્ધિના તાપ હરે. પ્રાત:૦ કોટિ લ્યાણ ફળ ઉદય ભાણે, પાપ બાપડું ક્યારે રહે ? અધમ નીર ગંગામાં ભળ્યું ત્યારે, ગંગા સરખું થઈને વહે. પ્રાત:0 એ રસને શુકદેવજી જાણે, કોઈક વિરલા સંત લહે; ભણે નરસૈયો' તમે પ્રભુ ભજી લો; આવાગમનનો ફેરો ટળે. પ્રાત:0
૪૦૧ (રાગ : પ્રભાતિ) પ્રેમરસ પા ને તું મોરના પીંછધર, તત્ત્વનું ટીપણું તુચ્છ લાગે; દૂબળા ઢોરનું કુશકે મને ચળે, ચતુરધા-મુક્તિ તેઓ ન માગે. ધ્રુવ પ્રેમની વાત પરીક્ષિત પીળ્યો નહી, શુકજીએ સમજીને રસ બતાયો; જ્ઞાન વૈરાગ્ય કથી, ગ્રંથ પૂરો કર્યો, મુક્તિનો માર્ગ એવો દેખાયો. પ્રેમ મારીને મુક્તિ આપી ઘણા દૈત્યને, જ્ઞાની વિજ્ઞાની બહુ મુનિ જોગી; પ્રેમને જોગવ્યો વ્રજતણી ગોપિકા, અવર વિરલા તુજ ભક્ત ભોગી. પ્રેમ પ્રેમને મુક્તિ તો પરમ વલ્લભ સદા, હેતના જીવ તે હેત તૂટે; જન્મોજન્મ લીલારસ ગાવતાં, લહાણનાં વહાણ જેમ દ્વાર છૂટે. પ્રેમ મેં ગ્રહો હાથ ગોપીનાથ ગરવાતણો, અવર બીજું હવે કંઈ ન ભાવે; ‘નરસૈયો’ મૂઢમતિ ગાય એમ ગુણ કથી, જતિ સતીને તો સ્વપ્નય ના 'વે. પ્રેમ
૪૦૦ (રાગ : રામકી) પ્રીત કરી પારકે હાથ શું ભાળવે ? લાજ નાવે પ્રભુ કેમ તુજને ? કોટી અબજ અપરાધ ક્ષમા કરી, મહેર કરી રાખ તુજ પાસે મુજને. ધ્રુવ વહાર કરી દાસનાં દુ:ખડા કાપવા, દોડીને ધાવ તું એક શ્વાસે; આજ અલબેલાં કાં સુણતા નથી ? છૂટકો છબીલા શું નાસે ? પ્રીત દાસની લાજ તો આખરે નાથને, પ્રીતમ મુજથી શું પ્રીત તોડી; પ્રાણ જાશે તોય નહિ ભજું અવરને, હઠીલા કહ્યું બે હાથ જોડી. પ્રીતo અનેક ભક્તો ભજે જેવો તેવો તેને, એક અધિક હું દાસ તારો; ‘નરસૈ’ના સ્વામી શું કહ્યું તુજને ? શરણે પડ્યો ઝાલ હાથ મારો. પ્રીતo ભણે તું ભૂગોળ ને ખગોળ ભણ્યો ભાવ ધરી, ગણિતની ઝીણી ઝીણી ગૂંચને ઉકેલતો, ભાષા ઇતિહાસ જાણી વિજ્ઞાને વધુ વખાણ , પશુ પંખી પહાડ જીવ જંતુ જ્ઞાને ખેલતો; દેશને વિદેશમાંહીં, વિદ્યાનું છે માનપાન, ભાષણે ભભકભરી ભાષામાંહી માયું છે, જાણવા જેવું બધુંય દુનિયામાં જાણ્યું પણ, જાણ્યા વિના આપને જે જાણ્યું તે ન જાણ્યું છે.
તનની ચિંતા શીદ કરે, મનની કર તજવીજ
મન સુધરે તન સુધરશે, મનમાં તનનાં બીજ ભજ રે મના
૨૪છે
૪૦૨ (રાગ : ગરબી) વૈષ્ણવજનને વિરોધ ન કોઈશું, જેના કૃષ્ણ ચરણે ચિત્ત રહ્યા રે; કાવાદાવા સર્વે કાઢયા, શત્રુ હતા તે મિત્ર થયા રે. ધ્રુવ કૃષ્ણ ઉપાસીને જગથી ઉદાસ, સંસી તે જમની કાપી રે; સ્થાવર જંગમ ઠામ ન ઠાલો, સઘળે દેખે કૃષ્ણ વ્યાપી રે. વૈષ્ણવ કામ કે ક્રોધ વ્યાપે નહિ ક્યારે, ત્રિવિધ તાપ જેના ટળિયા રે; તે વૈષ્ણવના દર્શન કરિયે, જેના જ્ઞાન તે વાસનિક ગળિયા રે. વૈષ્ણવ. નિસ્પૃહીં ને નિર્મળ મતિ વળી, કનક કામિનિના ત્યાગી રે; શ્રી મુખ વચનો શ્રવણે સુણતાં, તે વૈષ્ણવ બડભાગી રે. વૈષ્ણવ એવા મળે તો ભવદુ:ખ ટળે, જેનાં સુધા સમાન વચન રે; નરસૈયાના સ્વામીને નિશદિન વ્હાલા, એવા તે વૈષ્ણવજન રે. વૈષ્ણવ
સુત દારાને ધન તણો, જીવ તેં માન્યો પાસ | વિખરાઈ તે તો જશે, જેમ પવને મેઘનો નાશ || (૨૪)
નરસિંહ મહેતા

Page #134

૪૦૫ (રાગ : પ્રભાતિયું) ભૂતળ ભક્તિપદારથ મોટુ, બ્રહ્મલોકમાં નાહીં રે; પુણ્ય કરી અમરાપુરી પામ્યા, અંતે ચોરાશી માંહીં રે. ધ્રુવ હરિના જન તો મુક્તિ ન માગે, માગે જન્મોજન્મ અવતાર રે; નિત્ય સેવા, નિત્ય કીર્તન ઓચ્છવ, નીરખવા નંદકુમાર રે. ભૂતળo
ભરતખંડ ભૂતળમાં જનમી, જેણે ગોવિંદના ગુણ ગાયા રે; ધન ધન રે એના માતાપિતાને, સફળ કરી એણે કાયા રે. ભૂતળ૦ ધન વૃંદાવન , ધન એ લીલા, ધન એ વ્રજનાં વાસી રે; અષ્ટ મહાસિદ્ધિ આંગણિયે ઊભી, મુક્તિ છે એમની દાસી રે. ભૂતળo એ રસ સ્વાદને શંકર જાણે, કે જાણે શુક જોગી રે; કાંઈ એક જાણે વ્રજની ગોપી, ભણે નરસૈયો' ભોગી રે. ભૂતળo
૪૦૩ (રાગ : પ્રભાતી) બાપજી ! પાપ મેં કવણ કીધાં હશે ? નામ લેતાં તારું નિદ્રા આવે; ઊંઘ-આલસ્ય-આહાર મેં આદર્યા, લાભ વિના લવરી કરવી ભાવે. ધ્રુવ દિન પૂંઠે, દિન તો વહ્યા રે જાય છે, દુર્મતિનાં ભર્યા રે ડાલાં; ભક્તિ-ભૂતળ વિષે નવ કરી તાહરી, ખંડ્યાં સંસારનાં થોથાં ઠાલાં. બાપજી દેહ છે જાઠડી, કરમ છે જાઠડાં, ભીડભંજન તાહરું નામ સાચું; ફ્રી ફ્રી વરણવું શ્રીહરિ તુજને, પતિતપાવન તારું નામ જાચું. બાપજી તારી કરુણા વિના, કૃષ્ણ કોડામણા , કળ અને વિકળનું બળ ન ફાવે; ‘નરસૈયા' રંક ને ઝંખના તાહરી, હાથ-બેડી ભાંગો શરણ આવે. બાપજી
૪૦૪ (રાગ : માંડ) ભજનનો વેપાર, હરિ! તારા નામનો આધાર; બેડલી ઉતારે ભવપાર, કર મન ! ભજનનો વેપાર, ધ્રુવ પ્રથમ સમરૂં ગણપતિ, સરસ્વતીને લાગું પાય જી; દેવના ગુરૂ દેવને સમરું (૨), જ્ઞાની જ્ઞાન બતાય ! કર૦ હાડ જલે જેમ લાકડાં અને બાલ જલે જેમ ઘાસ જી; કંચનવરણી કાયા જલશે (૨), કોઈ ન આવે પાસ. કર૦ શેરી લગણ તો સુંદરી, ને ઝાંપા લગણ માબાપ જી; તીરથ સુધી બંધવો ભાઈ (૨), ખોળીને બાળે હાડ. કર૦ માતા તારી જનમ રોશે, વ્હેની બારે માસ જી; તેર દિવસ તારી ત્રિયા રોશે (૨), જાશે ઘરની બહાર. કર૦
જ્યાં સરોવર નર ભરિયાં, પ્રથમ ન બાંધી પાળ જી; નીર સઘળાં વહી જાશે (૨), પાછળથી પસ્તાય. કરn મારું મારું મિથ્યા જાણો , જૂઠો જગ-વહેવાર જી; * નરસૈયા'ના નાથને ભજી લે (૨), ઉતારે ભવપાર. કરો
૪૦૬ (રાગ : પ્રભાતિ) ભોળી રે ભરવાડણ, હરિને વેચવાને ચાલી રે; ગિરિવરધારીને ઉપાડી, મટુકીમાં ઘાલી રે. ધ્રુવ શેરીએ શેરીએ સાદ પાડે, કોઈને લેવા મુરારિ રે; નાથ અનાથનો વેચે ચૌટા વચ્ચે, આહિરનારી રે. ભોળી વ્રજનારી પૂછે શું છે માંહી, મધુરી મોરલી વાગી રે; મટુકી ઉતારીને જોતાં, મૂછ સૌને લાગી રે. ભોળી બ્રહ્માદિક ઈંદ્રાદિક સરખા, કૌતક ઊભા પેખે રે; ચૌદ લોકમાં ન માય તે, મટુકીમાં બેઠેલા દેખે રે, ભોળી ભક્તજનોનાં ભાગ્યે વ્રજમાં, પ્રગટ્યાં અંતરજામી રે; દાસલડાને લાડ લડાવે, ‘નરસૈયા'નો સ્વામી રે. ભોળી
માયા માથે શીંગડા, લાંબા નવ નવ હાથ
આગે મારે શીંગડે, પીછે મારે લાત ભજ રે મના
૨૪૮)
વિપત પડે ના વલખીયે, વલખે વિપત ન જાય વિપતે ઉદ્યમ કીજીએ, ઉધમ વિપતને ખાય ૨૪૦
નરસિંહ મહેતા

Page #135

૪૦૭ (રાગ : માલકોષ) મને હરિગુણ ગાવાની ટેવ પડી; મારા નાથને મૂકુંના એક ઘડી, ધ્રુવ વીંધાયું મને મુજ ના રહે અળગું, પ્રભુ સાથે મારે પ્રીત જડી, મને એ વિણ અન્ય હવે નવ રૂચે, ચિંતામણિ મુજ હાથે ચડી. મને ભણે ‘ નરસૈયો ' પ્રભુ ભજતાં એમ, ભવભય ભમણા સઘળી ટળી. મને
તીરથવાસી સૌ ચાલિયા, વળી આવ્યા નગરની માંહે; આ શહેરમાં એવું કોણ છે રે, જેનું શામળશા શેઠ એવું નામ રે, શામળા નથી બ્રાહ્મણ નથી વાણિયો, નથી ચારણ, નથી ભાટ; લોક કરે છે ઠેકડી રે, નથી શામળશા શેઠ એવું નામ રે, શામળo તીરથવાસી સૌ ચાલિયા, વળી આવ્યા નગરની બહાર; વેશ લીધો વણિકનો રે, મારું શામળશા શેઠ એવું નામ રે. શામળા ઠંડી લાવો હાથમાં, વળી આપું પૂરા દામ; રૂપિયા આપું રોકડા રે, મારૂં શામળશા શેઠ એવું નામ રે, શામળા હૂંડી સ્વીકારી વહાલે શામળે, વળી અરજે કીધાં કામ; ‘મહેતાજી ' ફી લખજો રે, મુજ વાણોતર સરખાં કામ રે. શામળાo
૪૦૮ (રાગ : હૂંડી) મારી હૂંડી સ્વીકારો મહારાજ રે, શામળા ગિરધારી; મારી હૂંડી શામળિયાને હાથ રે, શામળા ગિરધારી. ધ્રુવ રાણાજીએ રઢ કરી, વળી મીરાં કેરે કાજ; ઝેરના પ્યાલા મોલ્યા રે, વહાલો ઝેરના જારણહાર રે, શામળા સ્થંભ થકી પ્રભુ પ્રગટિયા, વળી ધરિયા નરસિંહ રૂપ; પ્રહલાદને ઉગારિયો રે, વહાલે માર્યો હરણાકંસ ભૂપ રે, શામળા ગજને વહાલે ઉગારિયો, વળી સુદામાની ભાંગી ભૂખ; દોહલી વેળાના વાલમા રે, તમે ભક્તોને ઘણાં આપ્યા સુખ રે, શામળાવ પાંડવની પ્રતિજ્ઞા પાળી, વળી દ્રૌપદીનાં પૂર્યાં ચીર; નરસિંહની હૂંડી સ્વીકારજો રે, તમે સુભદ્રાબાઈના વીર રે, શામળા ચાર જણા તીરથવાસી ને વળી રૂપિયા છે સો સાત; વહેલા પધારજો દ્વારિકા રે, એને ગોમતી ન્હાયાની ઘણી ખાંત રે, શામળો) રહેવાને નથી ઝૂપડું, વળી જમવા નથી જુવાર; બેટો બેટી વળાવિયાં રે, મેં તો વળાવી ઘર કેરી નાર રે. શામળાવ ગરથ મારૂં ગોપીચંદન, વળી તુલસી હેમનો હાર; સાચું નાણું મારે શામળો રે, મારે દોલતમાં ઝાંઝ પખાજ રે, શામળા)
૪૦૯ (રાગ : પ્રભાત) મારું રે મહિયર માધવપુરમાં, મન મથુરા નગરમાં ;
વેલડી જોડો, તો મળવા જઈએ રે. ધ્રુવ પાંચ તત્ત્વની વહાલે વેલડી બનાવી રે,
ઘડનારો ઘટમાંહી રે. મારૂં ઓહંગ-સોહંગ ધોરી લીધા છે જોડી વહાલે,
આપ બેઠો ને આપ હાંકે રે. મારૂં સાસરિયાનાં રૂક્યાં અમે, મહિયરિયે કેમ રહિયે વહાલા ?
નિર્લજ નાર કહેવાઇએ રે, મારૂં દેરાણી-જેઠાણી મારાં હેરણાં તે હેર વહાલા;
એ વઢકારીને કોઈ વારો રે, મારૂં ‘નરર્સ મહેતા'નો સ્વામી વહાણલિયે આવે વહાલો,
મહિયરિયે મલપતાં જઈએ રે, મારૂં.
ઝાકળ જળ આ જગતને, મનનું નિશ્ચય ધાર
ઉઠી જાશે રવિ ઉગતા, પળ નહી લાગે વાર | ભજરેમના
૨૫૦
સુપના સમ સંસારને, માની લે મન સાથ || જાગીને દેખીશ તો, કાંઈ ન આવે હાથ ર૫૧
નરસિંહ મહેતા

Page #136

૪૧૦ (રાગ : પ્રભાત) માહરે તો તાહરા નામનો આશરો, તું વિના સહાય કોણ કરશે મારી ? દીનબંધુ હે દયાળ દામોદરા, આવ્યો અવસર હવે લે ઉગારી. ધ્રુવ આજ તું ભક્તની લાજ લક્ષ્મીવર, રાખ કરૂણાકર બિરદ ધારી; તારે તો સેવક કોટી છે શામળા, મારે તો એક જ આશ તારી. માહરેo માન-અપમાન હવે નથી રહ્યું જરી, ભૂપતિ ભોળવ્યો કામ કીજે; રાખીએ નાથ અનાથને દુ:ખ થકી, આશ અનંત તુજ નામ લીજે. માહરેo નાથ તું અનાથનો શાખ શાસ્ત્રો પૂરે, વાત વિસ્તારમાં વાર લાગે; કૃત્ય કીધાં રખે આજ સંભારતો, હું મતિમંદ અજ્ઞાન આગે. માહરેo રાયને માન વાંધ્યું દીસે અતિ ઘણું, તે તમે ચિત્ત ધરો નાથ મારા; ભણે નરસૈયો ' ભૂતળ વિશે અવતરી, હું તો હરનિશ ગુણ ગાઉં તારા . માહરેo
૪૧૨ (રાગ : ઝૂલણા) રામ સભામાં અમે રમવાને ગ્યાં'તાં. પસલી ભરીને રસ પીધો, હરિનો રસ પૂરણ પાયો. ધ્રુવ પહેલો પિયાલો મારા સગુરુએ પાયો, બીજે પિયાલ રંગની રેલી, હરિનો રસ પૂરણ પાયો. રામ ત્રી પિયાલો મારા રોમે રોમે વ્યાપ્યો. ચોથે પિયાલે થઈ છું ઘેલી, હરિનો રસ પૂરણ પાયો. રામ રસબસ એક રૂપ થઈ રસિયાની સાથે, વાત ન સૂઝે બીજી વાટે, હરિનો રસ પૂરણ પાયો, રામ મોટા જોગેશ્વર જેને સ્વપ્ન ન આવે, તે મારા મંદિરિયામાં હાલે, હરિનો રસ પૂરણ પાયો. રામ અખંડ હેવાતણ મારા સદગુરુએ દીધાં, અખંડ સૌભાગી અમને કીધાં, હરિનો રસ પૂરણ પાયો, રામ ભલે મળ્યા રે મહેતા ‘નરસિંહ’ના સ્વામી, દાસી પરમ સુખ પામી, હરિનો રસ પૂરણ પાયો. રામ
૪૧૧ (રાગ : પરજ) રઝળતી રાંડના રડવળે છોકરાં, કોણ શિક્ષા દઈ ઠોર આણે ? અંધ ગુરુએ વળી નિરંધ ચેલા કર્યા, બ્રહ્મની વાત તે શું રે જાણે ? ધ્રુવ ભરમે ભૂલ્યા દીસે, આનંદે આથડે, સત્ય વસ્તુ ન સમજે પિછાણે; સ્વપ્નના સુખને સાચું માની રહ્યા, પાસે છે દૂર પ્રભુ, ને વખાણે. કોણo મૂરખ મમતા ધરે, ભૂતળ ભમતા , મન રીઝવ્યા કરે કર્મકાંડે; સુખ શ્રીમંતના રાંક સમજે નહીં, વાદ કરે ને વિષયો વખાણે. કોણ૦ નિર્ગુણ નાથને નિરખી તો ના શક્યા, સગુણને પણ સેવી ન જાણે, ચેતન નિંદા કરે, જગ વંદ્યા કરે, ભૂલ્યા ફ ને ભિન્ન ભાવ આણે. કોણo અગમ ગુરુ થકી નિગમ શિષ્ય નીપજ્યાં, બ્રહ્મની વાતનો ભેદ જાણે; પાસે છે અન્ય ગણી અળગો દેખ્યા કરે, ‘ નરસૈયા’ પાસું કોણ તાણે. કોણo
૪૧૩ (રાગ : રામકી) રાત રહે જ્યાહરે, પાછલી ખટ ઘડી, સાધુ પુરુષને સૂઈ ન રહેવુ; નિદ્રાને પરહરી, સમરવા શ્રી હરિ, એક તું એક તું એમ કહેવું. ધ્રુવ જોગિયા હોય તેણે જોગ સંભાળવા , ભોગિયા હોય તેણે ભોગ તજવા; વેદિયા હોય તેણે વેદ વિચારવા, વૈષ્ણવ હોય તેને કૃષ્ણ ભજવા. રાતo સુકવિ હોય તેણે સંદ્રગ્રંથ બાંધવા, દાતાર હોય તેણે દાન કરવું; પતિવ્રતા નારીએ કંથને પૂછવું, કંથ કહે તે બધું ચિત્ત ધરવું. રાતo આપણે આપણા ધર્મ સંભાળવા , કર્મનો મર્મ લેવો વિચારી; ‘નરર્સ ’ના સ્વામીને સ્નેહથી સમરતાં, ફરી નવે અવતરે નર-નારી. રાતo
પ્રભુ પ્રભુ લય લાગી નહિ, પડ્યો ન સદગુરુ પાય. દીઠા નહિ નિજ દોષ તો, તરીએ કોણ ઉપાય.
૨૫)
તનની ચિંતા શીદ કરે, મનની કર તજવીજ મન સુધરે તન સુધરસે, મનમાં તનનાં બીજ || ૨૫)
નરસિંહ મહેતા
ભજ રે મના

Page #137

૪૧૪ (રાગ : પ્રભાતિયું)
વૈષ્ણવજન તો તેને રે કહીએ, જે પીડ પરાઈ જાણે રે;
પરદુઃખે ઉપકાર કરે તોય, મન અભિમાન ન આણે રે. ધ્રુવ સકળ લોકમાં સૌને વંદે, નિંદા તે ન કરે કેની રે; વાચ કાછ મન નિશ્ચળ રાખે, ધન્ય ધન્ય જનની તેની રે. વૈષ્ણવ સમદૃષ્ટિ અને તૃષ્ણા ત્યાગી, પરસ્ત્રી જેને માત રે; જિહ્વા થકી અસત્ય ન બોલે, પરધન નવ ઝાલે હાથ રે, વૈષ્ણવત મોહ માયા વ્યાપે નહિ જેને, દ્રઢ વૈરાગ્ય જેના મનમાં રે;
રામનામ શું તાળી રે લાગી, સકલ તીરથ તેના તનમાં રે, વૈષ્ણવ
વણલોભી ને કપટરહિત જે, કામ ક્રોધ નિવાર્યાં રે;
ભણે ‘ નરસૈયો’ તેનું દરશન કરતાં, કુળ એકોતેર તાર્યાં રે. વૈષ્ણવ૦ ૪૧૫ (રાગ : દેશી ઢાળ)
વૈષ્ણવ જનને વિષયથી રે ટળવું, હળવું માંહીથી મન રે; ઈંદ્રિ' કોઈ અપવાદ કરે નહિ, તેને કહીએ વૈષ્ણવ જન રે. ધ્રુવ કૃષ્ણ કૃષ્ણ કહેતાં કંઠે સૂકે, તોયે ન મૂકે નિજ નામ રે;
શ્વાસોશ્વાસે સમરણ કરતાં, કીયે ન વ્યાપે કામ રે. વૈષ્ણવ૦ અંતરવૃત્તિ અખંડ રાખે, ધરે શ્રીકૃષ્ણનું ધ્યાન રે; વ્રજવાસીની લીલા ઉપાસે, બીજું સુણે નહિ કાન રે. વૈષ્ણવ જગશું તોડે ને જોડે પ્રભુશું, જંગશું જોડે પ્રભુસે તૂટી રે; તેને કોઈ વૈષ્ણવ ના કહેશો, જમડા લઈ જાશે કૂટી રે. વૈષ્ણવ૦ કૃષ્ણ વિના કાંઈ અન્ય ન દેખે, જેની વૃત્તિ કૃષ્ણાકાર રે; વૈષ્ણવ કહાવે ને વિષયો ન જાવે, તેને વારંવાર ધિક્કાર રે. વૈષ્ણવત વૈષ્ણવને તો વહાલું લાગશે, કૂડિયાને લાગે કાચું રે;
* નરસૈં’ના સ્વામીને લંપટ નહિ ગમે, સાંભળો કહું છું સાચું રે. વૈષ્ણવ૦
ભજ રે મના
જો હાનિ ન કર શકે, દુશ્મન દ્વેષી બોય અધિક હાનિ નિજ મન કરે, મન મેલા જો હોય
૨૫૪
૪૧૬ (રાગ : માંડ)
શાંતિ પમાડે, તેને તો સંત કહીએ; એના દાસના દાસ થઈને રહીએ. ધ્રુવ વિધાનું મૂળ મારા ગુરુએ બતાવ્યું ત્યારે, મહેતાનો માર શીદ ખાઈએ ? શાંતિ કીધા ગુરુજીને બોધ નવ આપે ત્યારે, તેના ચેલા તે શીદ થઈએ ? શાંતિ વૈદની ગોળીએ દુઃખ નવ જાય, ત્યારે તેની ગોળી તે કેમ ખઈએ ? શાંતિo લીધા વળાવા ને ચોર જ્યારે લૂંટે, ત્યારે તેની સોબતે શીદ જઈએ ? શાંતિ કલ્પવૃક્ષ સેવીએ ને દારિદ્રય ઊભે, ત્યારે તેની છાયામાં નવ રહીએ ? શાંતિ રાજાની નોકરીમાં ભૂખ નવ ભાગે, ત્યારે તેની વેઠે તે શીદ જઈએ ? શાંતિ નામ અમૂલ્ય મારા ગુરુએ બતાવ્યું, ને તે તોં ચોટ્યું છે મારે હૈયે. શાંતિ મહેતા ‘નરસૈયા'ની વાણી છે સારી, તો શામળાને શરણે જઈએ. શાંતિ
૪૧૭ (રાગ : કાફી)
શેરી વળાવીને સજ્જ કરૂં, ઘેર આવોને, એવી શેરીએ પથરાવું ફૂલ, પ્રભુ ! ઘેર આવોને.
ઉતારા દેશું ઓરડા, ઘેર આવોને, દેશું દેશું મેડીનાં મોલ, પ્રભુ ! ઘેર આવોને. પોઢણ દેશું ઢોલિયા, ઘેર આવોને, દેશું દેશું હિંડોળાખાટ, પ્રભુ ! ઘેર આવોને. દાતણ દેશું દાડમી, ઘેર આવોને, દેશું દેશું કરેણી કાંબ, પ્રભુ ! ઘેર આવોને નાવણ દેશું કુંડિયું, ઘેર આવોને, દેશું દેશું ગંગાજીનાં નીર, પ્રભુ ! ઘેર આવોને. ભોજન દેશું લાપસી, ઘેર આવોને, દેશું દેશું સાકરિયો કંસાર, પ્રભુ ! ઘેર આવોને. મુખવાસ દેશું એલચી, ઘેર આવોને, દેશું દેશું સોપારી-પાન, પ્રભુ ! ઘેર આવોને. “ નરસૈં”ના સ્વામી શામળા, ઘેર આવોને, અમને રંગે રમાડવા રાસ, પ્રભુ ! ઘેર આવોને.
નહીં શીંગ નહીં પૂછડું, નહીં કર પદ્મ નિશાન વચનથી વરતાય છે, અકુલીન કે કુળવાન
૨૫૫
નરસિંહ મહેતા

Page #138

૪૧૮ (રાગ : રામકી) સમરને શ્રી હરિ, મેલ મમતા પરી, જોને વિચારીને મૂળ તારું; તું અલ્યા કોણ ને કોને વળગી રહ્યો ? વગર સમજે કહે મારૂ મારૂ. ધ્રુવ દેહ તારી નથી, જો તું જુગતે કરી, રાખતાં નવ રહે નિચે જાયે; દેહ સંબંધ તજે, નવાનવા બહુ થશે, પુત્ર, ક્ષત્ર , પરિવાર વહાએ, સમરને૦ ધન તણું ધ્યાન તું અહોનિશ આદરે, એ જ તારે અંતરાય મોટી; પાસે પિયુ અલ્યા, તેને નવ પરખિયો, હાથથી બાજી ગઈ, થયો ખોટી. સમરને ભરમનિદ્રાભર્યો, ઘેનમાં ઘેરિયો, સંતના શબ્દ સુણી કાં ન જાગે ? જાગ તું નરસૈયા' લાજ છે અતિ ઘણી , જન્મોજન્મ તારી ખાંત ભાગે. સમરને
૪૨૦ (રાગ : દેશી ઢાળ) સુખદુ:ખ મનમાં ન આણિયે, ઘટ સાથે રે ઘડિયાં; ટાળ્યાં તે કોઈનાં નહીં ટળે, રઘુનાથનાં જડિયા. ધ્રુવ નળરાજા સરખો નર નહીં, જેની દમયંતી રાણી; અર્થે વચ્ચે વનમાં ભમ્યાં, ન મળ્યાં અન્ન ને પાણી. સુખદુ:ખ૦ પાંચ પાંડવ સરખા બંધવા, જેને દ્રૌપદી રાણી; બાર વરસ વન ભોગવ્યાં, નયણે નિદ્રા ન આણી. સુખદુ:ખ૦ સીતાજી સરખી સતી નહીં, જેના રામજી સ્વામી; રાવણ તેને હરી ગયો, સતી મહા દુ:ખ પામી. સુખદુ:ખo રાવણે સરખો રાજિયો, જેની મંદોદરી રાણી; દશ મસ્તક છેદાઈ ગયો, બધી લંકા લૂંટાણી . સુખદુ:ખo હરિશ્ચંદ્રરાય સતવાદિયો, તારા લોચનની રાણી; તેને વિપત્તિ બહુ પડી, ભર્યા નીચ ઘેર પાણી . સુખદુ:ખ૦ દુ:ખ પડ્યું સર્વ દેવને, સમર્યા અંતરજામી; ભાવટ ભાંગી ભૂધરે, મહેતા ‘નરસૈનો' સ્વામી. સુખદુ:ખ૦
૪૧૯ (રાગ : પ્રભાત) સાંભળ સૈયર સુરતા ધરીને, આજ મેં એને દીઠો રે; જે દીઠો તે દીઠા જેવો, અમૃત સરખો અતિ મીઠો રે. ધ્રુવ દષ્ટ ન આવે નિગમ જે ગાવે, વાણીરહિત વિચાર્યો રે; સત્ય અનંત અગોચર કહીએ , નવધાથી પણ ન્યારો રે. સાંભળo નવધામાં તો નથી નિવેડો, દશધામાં દેખાશે રે; અજર અમર સુખના રસ એવા, પ્રેમીજનને પાશે રે. સાંભળo
જ્યાં લગી જેમ છે તેમનો તેમ છે, વધે ઘટે નહિ વ્હાલો રે; આવે ન જાય, ન જાય ન આવે, નથી ભર્યો નથી ઠાલો રે. સાંભળo અદ્વૈત બ્રહ્મ અનુપમ લીલા, અસંખ્ય જગનો એવો રે; જોગ જગન જપથી દુર્લભ, વળી જેવો માને તેવો રે. સાંભળo પરાત્પર પૂર્ણાનંદ પોતે, અપરમ ગત છે એની રે; એ પદ ક્ષર અક્ષરની ઉપર, ચિત્તમાં જો તું ચેતી રે. સાંભળo હું તું મટશે, દુગ્ધા ટળશે , નિર્ભય થાશે નીરખી રે; નરસૈયા'નો સ્વામી પામી, ઈંડામાં હું હરખી રે. સાંભળ૦
મન મુંગુ, મન લોભિયું, મન ચંચળ ને ચોર
અટકચાળુને આળસુ, ઘેલું મનડું હરાયું ઢોર || ભજ રે મના
૨૫
૪૨૧ (રાગ : આશાવરી) હરિભક્તિ વિના જે જન જીવે, તેનો જાયે અફળ અવતાર રે; તુલસીની માળા તિલક વણ પાખે, બીજા જૂઠા શણગાર રે. ધ્રુવ દશ માસ માતા મહા દુ:ખ પામી, અકરાજ ખરભાર રે; દેહ ધરીને હરિનો દાસ ન કહાવ્યો, તેની જનનીને ધિક્કાર રે. હરિ. હરિભક્ત જેને નહિ વહાલા , તેને કૃપા નહિ નિરધાર રે; ‘નરસૈયા'ના સ્વામી વિના બીજા, અનેક ધર્મ વ્યભિચાર રે. હરિ
નયના દેત બતાય સબ, જીયકો ભેદ અભેદ | જૈસૈ નિર્મલ આરસી, ભલી બુરી કહ દેતા ૨૫૦૦
નરસિંહ મહેતા

Page #139

૪૨૨ (રાગ : રામક્રી)
હરિ હરિ રટણ કર, કઠણ કળિકાળમાં, દામ બેસે નહીં કામ સરશે; ભક્ત આધીન છે, શ્યામ સુંદર સદા, તે તારાં કારજ સિદ્ધ કરશે. ધ્રુવ અલ્પસુખ સારુ શું મૂઢ ફૂલ્યો ફરે ? શીશ પર કાળ રહ્યો દંત કરડે; પામર, પલકની ખબર તુજને નહીં, મૂઢ શું જોઈને મૂછ મરડે. હરિ પ્રૌઢ પાપે કરી, બુદ્ધિ પાછી ફરી, પરહરી થડ શું ડાળે વળગ્યો ? ઈશને ઈ છે નહીં જીવ પર, આપણે અવગુણે રહ્યો રે અળગો. હરિ પરપંચ પરહરો સાર હૃદયે ઘરો, ઉચ્ચરો હરિ મુખે અચળ વાણી; ‘નરસૈયા’ હરિતણી ભક્તિ ભૂલીશ મા, ભક્તિ વિના બીજું ધૂળધાણી, હરિ
૪૨૩ (રાગ : ગરબી)
હળવે હળવે હળવે પ્રભુજી, મારે મંદિર આવ્યા રે; મોટે મોટે મોટે મેં તો મોતીડે વધાવ્યા રે. ધ્રુવ
કીધું કીધું કીધું મુજને, કાંઈક કામણ કીધું રે; લીધું લીધું લીધું મારું, ચિતડું ચોરી લીધું રે. હળવે
જાગી જાગી જાગી હું તો, હરિ મુખ જોવા જાગી રે; ભાગી ભાગી ભાગી મારા, ભવની ભાવટ ભાગી રે. હળવે કુલી કુલી કુલી હું તો, હરિમુખ જોઈને કુલી રે; ભૂલી ભૂલી ભૂલી મારા, ઘરનો ધંધો ભૂલી રે. હળવે
પામી પામી પામી હું તો, મહા પદવીને પામી રે; મળિયો મળિયો મળિયો મહેતા, ‘ નરસૈયા'નો સ્વામી રે. હળવે
ગીત પઢ્યો, જગ રીત પઢ્યો, નૃપ નિત પઢ્યો તન રંગ ચઢ્યો હૈ, ભાસ પઢ્યો અનુપ્રાસ પઢ્યો, રસ રાસ રુ ન્યાય પ્રકાસ દ્રઢ્યો હૈ; કેદ પડ્યો બહુ ભેદ પડ્યો, સબ વેદ પડ્યો પઢી માન બઢ્યો હૈ, બ્રહ્મમુનિ ઘનશ્યામકે નામકું, જો ન પઢ્યો તો કછુ ન પડ્યો હૈ.
ભજ રે મના
સંત તુલ્ય સુજતા નહીં, બ્રહ્મ તુલ્ય નહીં ભોગ ભક્તિ સમ ભૂષણ નહી, કામ તુલ્ય નહીં રોગ
૨૫૮
૪૨૪ (રાગ : ગરબો)
บ
હાં રે આજની ઘડી તે રળિયામણી રે; મારો વા'લોજી આવ્યાની વધામણી હો જીરે.ધ્રુવ હાં રે તરિયા તોરણ તો બંધાવિયાં રે; મારા વાલાજીને મોતીડે વધાવિયા હો જી રે.આજ હાં રે કંકુ કેસરની ગાર કરાવીયે રે; ઝીણી કસ્તુરીની ચોકડી પડાવિયે હો જી રે.આજ હાં રે લીલા-પીળા વાંસ તો વઢાવિયે રે; મારા વાલાજીનો મંડપ બનાવિયે હો જી રે.આજ૦ હાં રે પૂર્યો પૂર્યો સુહાગણ સાથિયો રે; વા'લો આવે મલકતો હાથિયો હો જી રે.આજ હાં રે ગંગા-જમુનાનાં નીર મંગાવિયે રે; મારા વા'લાજીના ચરણ પખાળિયે હો જી રે.આજ હાં રે સોનારૂપાની થાળી મંગાવિયે રે; માંહે ચમકતો દીવડો મેલાવિયે હો જી રે.આજ૦ હાં રે તન, મન, ધન, એને ઓવારિયે રે; મારા વા'લાજીની આરતી ઉતારિયે હો જી રે.આજ હાં રે રસ લાધ્યો અતિ બહુ મીઠડો રે; મે'તા ‘ નરસૈયા’નો સ્વામી દીઠડો હો જી રે.આજ
૪૨૫ (રાગ : પ્રભાતિયું)
હું ગોવાલણ તારી રે કાનુડા ! મોરલીએ લલચાણી રે. ધ્રુવ હરખે માથે ઇંઢોણી લીધી, ભરવાને ચાલી પાણી રે; ગાગર બદલે મેં તો ગોળી રે લીધી, આરાની હું અજાણી રે. હું ગાય વરાહે મેં તો ગોધો રે બાંધ્યો, દોહવાની હું અજાણી રે; વાછરું વરાહે મેં તો છોકરાં બાંધ્યા, નેતરાં બાંધ્યા તાણી રે. હું રવાયા વરાહે મેં તો ધોંસરું રે લીધું, વલોવાની હું અજાણી રે; નેતરા વરાહે મેં તો રાશ રે લીધી, દૂધમાં રેડ્યાં પાણી રે. હું ઘેલી ઘેલી મને સૌ કોઈ કહેતું, ધેલી રંગમાં રેલી રે; મને મળ્યાં ‘નરસિંહ'ના સ્વામી, પ્રીત પુરાણી બંધાણી રે. હું
જબ લગ નાતા જગત કા, તબ લગ ભગત ન હોય નાતા તોડે હરિ ભજે, ભગત કહાવૈ સોય
૨૫૯
નરસિંહ મહેતા

Page #140

૪૩૬ ૪૩૦ ૪૩૮ ૪૩૯ ૪૪૦
૪૪૨
૪૪૨ ૪૪૩
કવિ ન્હાનાલાલ ઈ. સ. ૧૮૩૭ - ૧૯૪૬
૪૪પ
ન્હાનાલાલ દલપતરામ કવિનો જન્મ અમદાવાદમાં તા. ૧૬-૩-૧૮૭૭માં થયો હતો. ઉત્તમ ઊર્મિકવિ અને ડોલનશૈલીના પ્રયોગશીલ સર્જક તરીકે તેઓ પ્રખ્યાત છે. આ ઉપરાંત નાટક, વાર્તા, ચરિત્ર, વિવેચન, અનુવાદ, તેમજ સંપાદન વગેરે સાહિત્યનાં વિવિધ ક્ષેત્રોમાં તેમનું મહત્ત્વનું પ્રદાન છે. ‘પ્રેમભક્તિ' તેમનું ઉપનામ હતું. પ્રભુભક્તિ, પ્રણય, પ્રકૃતિ તેમજ વીરપૂજા જેવા વિષયો તેમની કવિતામાં નિરૂપણ પામ્યો છે. નાનાલાલ કવિએ ‘વિશ્વગીતા ' નામનું નાટક લખ્યું હતું. ૬૯ વર્ષની ઉંમરે તા. ૯-૧-૧૯૪૬ના દિવસે તેમને નશ્વર દેહનો ત્યાગ કર્યો.
૪૪૮ ૪૪૯ ૪૫૦ ૪૫૧ ૪૫૨ ૪૫૩
ધનાશ્રી તારે દ્વારે ઊભો દીનાનાથ આનંદભૈરવ ધરી નામ અનામી અનેક શુક્લ બિલાવલ ધા નાખું છું ધરણીધર સોરઠ ચલતી નાથ ! મને નિર્બળ જાણી નિભાવો શુક્લ બિલાવલ નિર્મળ નજરો નાથ ! નિરંતર બિભાસ પૂછું વિશ્વપતિ ! એક વાત શુદ્ધસારંગ પ્રભુ ! ખૂબ પારખાં લેજો. શુદ્ધસારંગ પ્રભુ ! તારે બારણે આવ્યો શિખરિણી છંદ પ્રભો ! અંતર્યામી ! જીવન શિખરિણી છંદ પ્રભો ! શું માગું હું ? ગૌરી. મને બોલાવે છે દૂર દૂર શુદ્ધ સારંગ મહેંકે ત્યારે જીવન ક્યારી શુદ્ધસારંગ મારગ મારો ચીંધતો રેજે દેશી ઢાળ મારાં નયણાંની આળસ રે, ન ચંદ્રકાંત મારી છેલ્લી જીવનની સાંજ માંડ
મારો સાદ સાંભળજો શ્યામ, શુક્લ બિલાવલ મૃત્યુકાળે મોહન ! માગું સોરઠચલતી મેલું કા થયું રે ? નિર્મળ માલવી. લાંબી વાટને સાથી નહિ કોઈ સાવની લૂછે નહિ કોઈ આંસુડાંની ધાર ગરબો વસમી વેળાએ વિઠ્ઠલ ! આવજો રે સાવેરી વ્હાલા ! મારી વિનતિને ઉરમાં હંસકંકણી વિશ્વભર થઈ ભરે સૌના પેટ મેવાડા હરિ ! મારી બેડલી પાર ઉતારો રે સારંગ હરિ ! મારી હોડી હંકારો. તિલંગ હરિ ! હું આવું છું તારે ધામ દેવરંજની હળવો થયો છે હૈયાભાર માંડ હારે હૈયું હલેતું હામ ઝીંઝોટી હું તો ઘટમાં ઘડું છું ઘાટ
૪૫૪
૪પપ
૪૨૭
=
૪પ૬
=
૪૫૭
=
કે =
છે =
= એ
૪૨૬ શુકલ બિલાવલ આંખલડી અલબેલા ! એવી આપો
ભૈરવી ઉતારો પેલે પાર દયામય પૂર્વલ્યાણ એક જ આશા હો નાથ માંડ કાળનાં આવ્યાં કે'ણ, ઢાળી શુદ્ધ સારંગ કુબુદ્ધિ સૂઝી કાં કૂડી ? પદીપ જ્યારે આતમદીપ હોલાયા બિભાસ ઝગજે સારી રાત દિવલડા શુક્લ બિલાવલ ઝાંખી ક્યારે થાશે તમારી ? માંડ
તજી દે અભિમાન, ઘર તું સિંદુરા તારાં શાં શાં રુ સન્માન | વીણા, પુસ્તક, વચન, નર, હય નારી, હથિયાર
યોગ્ય પુરુષકો પ્રાપ્ત કર, હો જાતે હશિયાર ભજ રે મના
૨૬૦
૨
એ =
y
૪
x u
કાંટા ચુભતાં ભી દુ:ખે, નિકલત ભી દુ:ખ દેતા હું હી ચિત્ત વિકાર ભી, દોનો વિધિ દુ:ખ દેતા
કવિ ન્હાનાલાલ

Page #141

૪૨૬ (રાગ : શુક્લ બિલાવલ) આંખલડી અલબેલા ! એવી આપજો, નેહ-નીતરતાં નિત નિત નીરખું નેન જો !. દરશન વિના પળ જુગ જેવી લાગતી, ચિતડાં માંહે ઘડી ન પડતું ચેન જો! ધ્રુવ મીટ માંડીને સામે ઉભો જ્યાહરે, મોહનવરનું ભાળું મલકતું મુખ જો ! આધિ, ઉપાધિ ને વ્યાધિ વીસરી જતો, ભવભવની મુજ ભાંગી જાયે ભૂખે જો! આંખ૦ દૃષ્ટિ દામોદર ! ટૂંકી કરશો ના કદી, પગથારે તારે છોડું હું પ્રાણ જો ! આંખ વિનાનું જીવન ધૂળ સમું બને , વિનયવિહોણી વરવી જેવી વાણ જો ! આંખ) સૂરદાસનું વ્યર્થ જીવ્યું સંસારમાં, પાંખ વિહોણા પંખી-શા બેહાલ જો ! અટૂલો-એકલડો અટવાતો ભૂ પરે, જેવું કાજળ ટપકું ગોરે ગાલ જો ! આંખo જન્મ દીધો તો જાળવજો જીવ્યા લગી, ભવ-વનમાં ભૂલ્યાનો પકડી હાથ જો! પામર પ્રાણી પાને પ્રભુ ! તારે પડયો, નિભાવજો શામળિયો ! દઈને સાથ જો! આંખ૦
૪૨૮ (રાગ : પૂર્વકલ્યાણ) એક જ આશા હો નાથ ! અમારી એક જ આશા. ધ્રુવ પ્રાત:કાળે સ્નાન કરીને , નમીએ જોડી હાથ; મનની મલિનતા દૂર કરીને, નિર્મળ કરજો નાથ. અમારી નિત્ય નીરોગી રહીએ શરીરે, ચાહીએ જગ-કલ્યાણ; માતપિતા, ગુરૂ, દેશસેવામાં, પરોવીએ નિજ પ્રાણ. અમારી અજ્ઞાન-તિમિર ટાળી અંતરમાં, જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટાવ; કાપી કાયરતા શક્તિ તું દેજે, રૂઝાવા ઘાયલ ઘાવ. અમારી કુસંપને જળમૂળથી છેદી, ઐક્ય અમી વરસાવ; ભેદ ભુલાવી આપો અલબેલા ! સમષ્ટિ સમભાવ. અમારી પ્રાણ જતાંયે સાચું વદીએ , સ્વાશ્રયી બનીએ આપ; નીતિને પંથે પ્રેરો દયાળુ ! હે જગપાલક બાપ ! અમારી
૪૨૭ (રાગ : ભૈરવી) ઉતારો પેલે પાર, દયામય ! ઉતારો પેલે પાર, ધ્રુવ ભરદરિયે આ હોડલી મારી હાલમડોલમ થાય; પ્રચંડ વેગથી લોઢ ઊછળતા, થર થર કંપે કાય. દયામય ઘોર અંધારી રાતલડી, હું ભૂલ્યો દિશાનું ભાન; અભય મારગે ખેડોને નાવડી, હાથ ધરીને સુકાન, દયામયo
જ્યાં જોઈએ ત્યાં સઘળે ભાસે, જળજળ બંબાકાર; અટૂલો એક્લડો ઊભો અલબેલા ! એક જ તારો આધાર. દયામય કાળ કરાળ ઊભો મુખ ફાડી, ઓ ડૂબી, ઓ ડૂબી, નાથ ! આપદ્ વેળા આવી અણધારી, હરિવર ! ઝાલો હાથ. દયામય
૪૨૯ (રાગ : માંડ) કાળનાં આવ્યાં કે'ણ, ઢાળી દેવાં પડશે નેણ;
સંતો, કાળનાં આવ્યાં કે ‘ણ જી. ધ્રુવ દાંત ખખડયા, ચરણ લથડયાં, તેજ ખોયાં નેણ; ગાન ગળિયાં , આવ્યાં પળિયાં, ચિત્તમાં નહિ એન. સંતો કાળ કુહાડો કરમાં લઈને, ઊભો ફાડીને મુખ જી; કરણી પ્રમાણે કામના ળશે, ભોગવશો સુખ:દુ:ખ, સંતો કૂડકપટમાં જીવન ગાળ્યું, કીધાં ન ઊજળાં કામ જી; જમડા ઝડપી પાસે પલકમાં, રટી લેને રામનામ, સંતો પાપ ને પુણ્યનું ભાથું ભરીને, પંથે કરવા પ્રયાણ જી ! સાચા સંતોની શિખ સુણે તેનું, તરશે જીવન-વ્હાણ. સંતો
સમય બડા અનમોલ હૈ, સમય ન હાટ બિકાય || તીન લોક સંપદ દિયે, બીતા સમય ન પાય || ૨૬.
કવિ ન્હાનાલાલ
આંખો સે આભા ઘટી, ભઈ લટપડી દેહ
ફિર ભી નિશદિન કર રહા, તૃષ્ણા સે હી નેહ || ભજ રે મના
૨૬૨)

Page #142

૪૩૦ (રાગ : શુદ્ધ સારંગ). કુબુદ્ધિ સૂઝી કાં કૂડી? દશા આવી આજ આ ભૂંડી. ધ્રુવ શ્વાસોચ્છવાસે પ્રભુ! નામ જપીને, ઝાંખીની રાખી નેમ, જગની જંજાળને તોડીફોડીને, તુજ-શું બાંધ્યો પ્રેમ;
ળી નહિ આશા એ મારી, નથી એકે ઉઘાડી બારી. દશા સાધના જીવનભરની નકામી, સાવ બની ગઈ શ્યામ ! અનીતિને પંથે વળ્યો હું વિઠ્ઠલ ! હૈયું હારી ગયું હામ ! ચારે કોર અંધારાં પેખું, કિરણ ઝગતું એકે ના દેખું. દશા ભડભડતા દાવાનળ વચ્ચે, શામળા ! બેઠો છું આજ, કાલાવાલા કરૂં કેશવ ! તુજને, રાખજે મારી લાજ; કરણી સામું જોશો ન વ્હાલા ! શરણે તારે આવ્યો છું લાલા ! દશા અંતરજામી અંતર કેરી , જાણે તું સઘળી વાત, ગડમથલોમાં ગોવિંદ ! ગાળી, મોંઘેરી માનવ જાત; સરવૈયું ન શામળા ! જોયું, હતું તે ગાંઠનું ખોયું. દશા અજવાળાં ઉગશે ક્યારે ? અલબેલા ! ડીને ઘોર અંધાર, જીવનની જ્યોત ઝગમગ જલતાં, હળવો થાશે હરિ ! ભાર; અરજ મારી ઉરમાં ધારો, વહી જતા વ્હેણને ખાળો. દશાવે પંથભૂલેલા પતિત પંથીને, ચીંધી છે. સારી વાટ, ચીલે ચડાવીને પાવન કીધા, પતિત પાવન નાથ ! મને તારી ઓથ છે મોટી, મળે ક્યારે જ્યોતિમાં જ્યોતિ ? દશા
જીવનપોથી ન વાંચશો વ્હાલા ! જોશો ન બાળના દોષ; ગાંડોધેલો તારૂં શરણું શોધું, કેશવ ! કરશો ન રોષ. દામોદર વેદ વદે ને શાસ્ત્ર પોકારે, ભક્તવત્સલ ભગવાન; ભૂલેલાંને વાટ ચીંધતો વિફલ ! બૂડતાંનું ધારે સુકાન . દામોદર વિનતિ વ્હાલીડા ! એક જ મારી, બીજું ન માગું કાંય; દુનિયાના દાવાનળમાં દઝાયો, શીતલ વાંછું છાય. દામોદર જળ જમનાને કાંઠડે કાના ! શરદપૂનમની રાત; વ્રજવનિતા સાથે કૈથે નાચતાં, વેણુ વગાડો મહારાજ! દામોદર મોર-પીંછાનો મુગટ માથે, મહીં-માખણનો ચોર; ગોપબાળો સાથે ગાવડી ચારતો, નીરખું નંદકિશોર. દામોદર૦
૪૩૨ (રાગ : બિભાસ) ઝગજે સારી રાત, દિવલડા ! જ્યાં સુધી ઊગે પ્રભાત. ધ્રુવ ઝંખનામાં જેની જીવન જાયે, આંખડી જુએ છે વાટ; વાયુની હેરીઓ લાવી સંદેશો, આજે આવે છે દ્વાર. દિવલડાવે અજાણ્યા પંથનો એકલ પ્રવાસી, કેડી ખેડીને ખૂબ; અણધાર્યો આવીને પાછો વળે તો, નહિ ભાંગે ભવની ભૂખ. દિવલડાવે મોંઘેરા મહેમાનને મળવા, થનગન દિલડું થાય; આશાને તાંતણે લટકેલા પ્રાણો, હોશનો પોરો ખાય. દિવલડાવે સત્કાર એનો કરૂં શી રીતે ? જડે નહિ ઉકેલ; ચરણોમાં શરણું શોધું છું એના, ખોળામાં માથું મૂકેલ. દિવલડાવે હેતાળ હૈયું હેલે ચડે ને, સ્નેહનાં ઊમટે પૂર; ઉરમાં ઉર્મિઓ આવે ને ઓસરે, બન્યો છું ગાંડોતૂર, દિવલડાઇ પૂર્ણ પ્રકાશથી પંથ ઉજાળજે, દરશન દૂરથી થાય; અંત સમે અલબેલાના અંકે, ઢાળું હું નમણી કાય. દિવલડાવે
બહુત પસારા મત કરો, કર થોડેકી આશા બહુત પસારા જિન કિયા, વહ ભી ગયે નિરાશા ૨૫)
કવિ ન્હાનાલાલ
૪૩૧ (રાગ : પટદીપ) જ્યારે આતમદીપ હોલાય, દામોદર ! દર્શન તારાં થાય. ધ્રુવ દેહ-મંદિરનો દીવડો મારો, ઝબકે છેલ્લી વાર; પ્રાણપંખેરૂ પાંખો ફક્કાવે, ચોગમ છાયો અંધાર, દામોદર
સુબહ બચપના હસતે દેખા, ફિર દોપહર જવાની સાંજ બુઢાપા રોતે દેખા, રાતકો ખત્મ કહાની. /
૨૬૪)
ભજ રે મના

Page #143

૪૩૩ (રાગ : શુક્લ બિલાવલ)
ઝાંખી ક્યારે થાશે તમારી? ખૂટી હવે ધીરજ મારી. ધ્રુવ પંથ પેખી પેખી દા'ડાઓ ગાળું, રોઈ રોઈ વીતે રેન, અણમીંચી આંખડી આંસુડાં સારે, ચિત્તમાં ના મળે ચેન; વિરહ તારો વ્હાલીડા ! સાલે, કહો, હવે મળશો ક્યારે? ઝાંખી નૈવેદ્ય, ધૂપ કે દીપ ન દીધા, ન કીધાં પૂજા-પાઠ, અંતરશુદ્ધિને એકલી ઓળખી, અખંડ જપતો જાપ; પતિતોના પાવનકારી, ભૂલેલાંના ભવભયહારી. ઝાંખી સંસાર સારો થયો છે ખારો, અંતરમાં ઊઠી આગ, સ્વજન માનેલાં પરજન બનિયા, ધરતી યે ના દે માગ;
નથી ક્યાંય ઉભવા આરો, શામળિયા ! માગું સહારો. ઝાંખી
ખાન ને પાન ગમે નહિ ગોવિંદ, ઘરતો એક જ ધ્યાન, મસ્ત બનીને માધવ! મ્હાલું, વીસરી સાન ને ભાન; ગુંજે ગાને તનનો તારો, આનંદે છે આતમા મારો. ઝાંખી ભક્તવત્સલ ભગવાન કહાવે, કેમ સૂણે નહિ સાદ? આર્ત સ્વરે અલબેલા ! પોકારૂં, હરનિશ કરતો યાદ; બિરદ બાપુ ! પાળજે તારૂં, દરશન દેજે દીનદયાળુ! ઝાંખી
૪૩૪ (રાગ : માંડ)
તજી દે અભિમાન, ઘર તું ધરણીધરનું ધ્યાન; મનવા ! તજી દે અભિમાન જી. ધ્રુવ જેની ફૂંકે ફાટી પડતા, મોટા મોટા પહાડ જી; પાંપણના પલકારા માંહી, બંધ પડી ગઈ નાડ. મનવા૦
ભજ રે મના
ધરતી ફાટે મેઘ જલ, પડા ફાટે દોર તન ફાટે કી ઔષધિ, મન ફાટે નહિ ઠૌર
૨૬૬
રાવણ સરખો રાજવી જેણે, વશ કીધા સહુ દેવ જી; રામની સામે રણમાં ચડતાં, મોત મળ્યું તતખેવ. મનવા દુર્યોધનનું દૈવત કેવું ? કૃષ્ણનું માન્યું ન વેણ જી; પાંડવોને ભાગ ન દીધો, કાળનાં આવ્યાં કે'ણ. મનવા૦ ધરતી ઉપર પગ ન ધરતો, ઊડણ ભરતો આભ જી; નામનિશાનો એનાં રહ્યાં નહિ, રાડથી ગળતા ગાભ. મનવા ગરવા ગુણ ગોવિંદના ગાજે, શીખ સંતોની માન જી; નમ્યો તે તો ગમ્યો હરિને, શાણાને એ સાન, મનવા
૪૩૫ (રાગ : સિંદુરા)
તારાં શાં શાં કરૂં સન્માન, પધારો રંક દ્વારે ભગવાન ! ધ્રુવ ઝંખી ઝંખીને જીવન ગાળ્યું, રોઈ રોઈ ખૂટ્યાં નીર; આજે નહિ તો આવશે કાલે, દેતો હૈયાને ધીર. તારા આશાને તાંતણે લટક્યો નિરંતર, જોજો તૂટે નહિ તાર; જીવનમરણ વચ્ચે ઝોલાં હું ખાતો, હજુ છે કેટલી વાર ? તારા૦ ઉર આવાસમાં માંડયાં સિંહાસન, પ્રેમે પધારો પાટ;
જીવનજ્યોત જલાવીને વ્હાલા ! અજવાળું તમ વાટ. તારા પ્રેમ-પોદકે ધોઉં પાવલિયાં, દરશનથી દુઃખ જાય, તાપ ત્રિવિધના ટળતા પલકમાં, આનંદ ઉર ઊભરાય. તારા જન્મમરણની ઘાંટી ટળે ને, ભવની ભાંગે ભૂખ, આખરની આંખડી આજ ઢાળું, ભાળી મોહનનું મુખ. તારા કપરી કસોટી કરશો ન કેશવ ! હવે નથી રહીં હામ; અમીઝરતી આંખે નિહાળો, દેખાડો અનુપમ ધામ. તારા
કથની બકની છોડ દે, રહની સે ચિત્ત લાય નિરખી નીર પીયે બિના, કબહુ પ્યાસ ન જાય
૨૬૦
કવિ ન્હાનાલાલ

Page #144

નરસી મહેતાની હૂંડી સ્વીકારી , મુનીમ બની મહારાજ! તીરથવાસીનું સ્વાગત કરીને , મૂડી સાથે દીધું વ્યાજ. ભક્તોની રણસંગ્રામમાં રથને હાંક્યો, સારથી થઈને સુધીર; ભરી સભામાં પોકાર પાડે, પૂર્યા પાંચાલી ચર. ભક્તોની આપદ વેળાએ આવે અલબેલો, ભક્તોની લેવા ભાળ; અડધી રાતે દોડે અડવાણે પાયે, વાંકો ન થાવા દે વાળ, ભક્તોની
૪૩૬ (રાગ : ધનાશ્રી) તારે દ્વારે ઊભો દીનાનાથ ! સામું જરા જોજો રે, આંખે વહે આંસુ અનરાધાર, લોચનિયાં હોજો રે. ધ્રુવ નાથ ! એક્લો સાથ વિહોણો, જીવનને આરે રે; નૌકા તરતી મેલી મઝધાર, કહો ! કોણ તારે રે? તારે તલસું જોવાને તારા દીદાર, ઝૂરું ઝાંખી માટે રે; હળવો થાશે ક્યારે હરિ ! ભાર? ઘેલો ફરું ઘાટે રે. તારે ચરાચરમાં રમી રહેલો રામ ! નથી ખૂણો ખાલી રે; ભક્તવત્સલ તમે ભગવાન ! આવ્યો હાલચાલી રે. તારેo રણ છોડાવો છો રણછોડ ! માયા ક્યારે છૂટે રે ? જેની જોડ જડે નહિ અજોડ, કે'તા વાણ ખૂટે રે. તારે અંતરજામી ! જાણો ઉરની વાત , જીવન એળે જાયે રે; ઝંખી ઝંખી ગાળું દિનરાત, દરશન ક્યારે થાય રે? તારે મૂર્તિ સુંદર શામળી શ્યામ ! જાઉં હું તો વારી રે; ભાળી, લાજે કોટિ કોટિ કામ, ઝાંખીની બલિહારી રે. તારેo
૪૩૮ (રાગ : શુક્લ બિલાવલ) ધા નાખું છું, ધરણીધર ! તુજ બારણે, પામર જનની, સાંભળજો પોકાર જો! ભવસાગરમાં ભગવાન્ ! હું ભૂલો પડયો. અલબેલા ! એક જ તારો આધાર જો !
ઘા નાખું છું ધરણીધર ! તુજ બારણે મોહજાળમાં સંપડાયો છું, શામળા ! ફાંફાં મારૂં છૂટવા માટે નાથ જો! માનવ જીવન આખું આ એળે ગયું, હારેલાનો, હરિવર, પકડો હાથ જો!
ઘા નાખું છું ધરણીધર ! તુજ બારણેo વાટડી જોતાં વ્હાણાં વર્ષોનાં વીત્યાં, ઝાંખી કાજે નિશદિન તલસે નેણ જો ! આરે આવેલી નૈયા ડૂબે નહિ, સાચવજો છે જીવનઘાતક બૅણ જો !
ધા નાખું છું ધરણીધર ! તુજ બારણેo અંત સમયમાં હરિવર ! સન્મુખ ઊભજો , મોરમુગટ ને સોહે ઉર, વનમાળ જો ! વેણુનાદે વ્રજવનિતા વિહળ બની, વનમાળી ! એ વાજો વેણ રસાળ જો !
ધા નાખું છું ધરણીધર ! તુજ બારણે
૪૩૭ (રાગ : આનંદભૈરવ) ધરી નામ અનામી અનેક, ભક્તોની સાચવે શામળો ટેક. ધ્રુવ પુંડરિકે ઈંટ ફેંકી તે ઉપર, ઊભો કેડે દઈ હાથ; જનાબાઈનાં છાણાંમાં બોલે, “વિઠ્ઠલ વિઠ્ઠલ’ નાથ. ભક્તોની સંત સખુનાં પાણીડાં ભરતો, માથે મૂકી જળહેલ, નામદેવની છાપરી છાઈ, વિધવિધ ખેલ્યા ખેલ. ભક્તોની ગિરધર ગોપાલ મીરાંબાઈના, પીધાં હળાહળ ઝેર; અમૃતના ઓડકાર આવ્યા છે, મોહનજીની હેર. ભક્તોની
દેશ ગયો પરદેશ ગયો, ધર ભેષ ગયો ચહુ ધામ રયો હૈ, કાશી ગયો અરુ નાશી ગયો, તન ઘાસી ગયો અતિ પંથ ભયો હૈ; શોક ગયો સુરલોક ગયો, વિધિલોક ગયો મન રોક ઠયો હૈ, બ્રહ્મમુનિ ઘનશ્યામકો આશ્રય, જો ન ગયો તો હું ન ગયો હૈ.
બડે બડે સબ કહત હૈ, બડે બડે મેં ફેર સરિતા સબ મીઠી લગે, સમુદ્ર ખારો ઝેર ૨૬૯૦
- કવિ ન્હાનાલાલ
મન મૂવા માયા મૂઈ, સંશય મુવા ચીર અવિનાશી તો ના મરે, તુ ક્યોં મરે કબ્બીર
૨૬૮)
ભજ રે મના

Page #145

૪૩૯ (રાગ : સોરઠ) નાથ ! મને નિર્બળ જાણી નિભાવો, તુજ પર દીન દાસનો દાવો. ધ્રુવ ભવસાગરમાં ક્યારનો ભટકું, શોધ્યો જડે નહિ આરો; આભમાં કાળાં વાદળ ઊમટયાં, મળશે જ્યારે કિનારો ? નાથo ડગમગ ડગમગ ડોલતી નૈયા, હરિ ! હલેસાં મારો; સંક્ટમાં મને શરણું તમારૂં, તરણી પાર ઉતારો, નાથo મંદમતિ હું કંઈ ન સમજ્યો, દેહથી નેહ વધાર્યો; સ્નેહીં, સંબંધી, સગાવ્હાલાંમાં, તુજને છેક વિસાચ. નાથo સૂરજ-ચાંદો તેજથી છલકે, એક કિરણ દરશાવો; દિલમાં ઊછળે સિંધુ દયાનો, એક બિંદુ વરસાવો. નાથo દરશન આપો દયાળુ પ્રભુ! હું વીનવું ઓથ વિનાનો; દીનદયાળ શરણાગતવત્સલ, ભેરૂ છો પંથ ભૂલ્યાનો. નાથ૦
૪૪૧ (રાગ : વિભાસ) પૂછું વિશ્વપતિ ! એક વાત, અંધારી કેમ કીધી તેં રાત ? ધ્રુવ યોગી, વૈરાગી, સંસારત્યાગી, એકચિત્તે ધરે ધ્યાન; જ્ઞાની, વિજ્ઞાની, વેદ, વેદાંતી, ભૂલે છે દેહનું ભાન , અંધારી દિવસભરના થાકે થાકેલા, અનુભવતા આરામ; તન-મનની નવી તાજગી મેળવે, નિતનું કરવાનું કામ, અંધારી કૂડ, કપટ ને કાવાદાવા કાજે, દિનને દીધાં તેજ; સૃષ્ટિની શાંતિ મૂકી જોખમમાં, શામળા ! સોચજો હેજ. અંધારી વિચાર-વમળે ગોથાં હું ખાતો, જડે ન સાચો ઉકેલ; પામર માનવી કહીને વિરામે , કેવા કુદરતના ખેલ ! અંધારી
૪૪૦ (રાગ : શુક્લ બિલાવલ) નિર્મળ નજરો નાથ ! નિરંતર આપજો, ભાળું સહમાં સગુણનો ભંડાર જો ! અવગુણ એકે અંતરમાં આવે નહિ, નિર્મળ વાણી , વર્તન ને વિચાર જો !નિર્મળo નિર્મળ દૃષ્ટિ, નિર્મળ મન જેનું સદા, શુદ્ધ હૃદયમાં વિધ્વંભરનો વાસ જો ! મઘ મઘ ફેંકે વિશુદ્ધ જીવનક્યારીઓ, ચારે કોરે ફ્લાવે સુવાસ જ ! નિર્મળo અહિત કોઈનું અંતરથી થાય નહિ, કેશવ ! માગું સર્વ તણું લ્યાણ જો ! પરપીડાને દેખી દાઝે દિલડું, માનવ જીવન કેરી મોંધી લ્હાણ જો ! નિર્મળ
૪૪૨ (રાગ : શુદ્ધ સારંગ) પ્રભુ ! ખૂબ પારખાં લેજો, થાકો તોયે હાશ ન કે'જો. ધ્રુવ નરસિંહ મહેતાને દીધાં, દામોદર ! તંબૂરો ને કરતાલ, બેટા - બેટીને અળગા કીધાં, વળાવી ઘરની નાર; કારાવાસે પુરાવા આપે, પ્રભુ ! તારાં પારખાં કાજે. પ્રભુo બાલસખા સુદામાને દીધાં, દરિદ્રતાના દાન , અન્નને વસ્ત્રની ઊણપ રાખી, ભૂલ્યા - નહિ ભગવાન; ટેકીલો ટેક ના છોડે, કોઈની આગળ હાથ ન જોડે. પ્રભુ શ્રદ્ધા રાખીને નામ સમરતાં, સરતાં સઘળાં કામ, આપદ્ વેળાએ અણનમ ઊભે, હૈયામાં રાખી હામ; સંતો ચરણે શામળો ઝૂકે, વ્હાલો નવે વિસારી મૂકે. પ્રભુ
જૈસે હિ હેમ હુતાશમેં ડારકે, ધોય વિકાર સોનાર તપાવે , વ્યોતત ર્ક્યુ દરજી પટ ફારકે, કાષ્ઠકું બાઢ સુતાર બનાવે; પાત્ર કુલાલ શિલાકર પાહન, લોહ લુહાર સુધાર હિ લાવે, ચું શિપ્યÉ ગુરુદેવ સુધારત, સો બ્રહ્માનંદ આનંદ પાવે.
તુલસી લોહા કાષ્ટ સંગ, ચલત ફિરત જળમાંહિ
બડે ન બૂડત દેત હૈ, જાકી પકડે બાંહી | ભજ રે મના
૧૦૦)
ડાભ અણી જલબિંદુઓ, સુખ વિષયન કો ચાવા ભવસાગર દુ:ખજલ ભર્યો, યહ સંસાર સ્વભાવ || ૨૦૧૦
કવિ ન્હાનાલાલ

Page #146

૪૪૩ (રાગ : શુદ્ધ સારંગ) પ્રભુ ! તારે બારણે આવ્યો, નથી ભેટસોગાદ લાવ્યો. ધ્રુવ ભેટસોગાદ ન લાવિયો શામળા! આવિયો ખાલી હાથ ! આકુળવ્યાકુળ આથવું એકલો, શોધતો તારો સાથ, ભમ્ રાન-વેરાને ઘેલો, વિઠ્ઠલ ! હવે આવજે વ્હેલો. પ્રભુત્વ સૃષ્ટિનો સરજનહાર વિશ્વભર ! દયા તણો ભંડાર, કીડીને કણ, હાથીને મણ, અન્ન તણો દેનાર; તને શું આપુ ? હું દેવા ! મારી સાચા દિલની સેવા. પ્રભુત્વ ઝાંખીને કાજે ઝૂરૂં જદુપતિ ! બીજી નથી કોઈ આશ, શાસ્ત્ર-પુરાણો સર્વ પોકારે ! જળ-સ્થળમાં તુજ વાસ; મોહન ! તારો માર્ગ નિહાળું, મળશે કો'દિ મનને વારૂં. પ્રભુત્વ ઝંઝાવાતો વચ્ચે જીવન જીવવું, દેખું નહિ કાંઈ સાર, માયાની જાળમાં જકડાયો વ્હાલા ! પાપનો વધતો ભાર; ગળ્યાં ગાત્ર ગોવિંદ ! મારાં, દરશન ક્યારે થશે તમારાં ? પ્રભુત્વ મૂર્તિ મનોહર ભાળીને ભગવદ્ ! ટળ્યા ત્રિવિધના તાપ, શરીરમાં શીતળતાં વ્યાપી, શ્વાસોચ્છવાસે જવું જાપ; નમે ચરણે શિર આ મારૂં, આખરની આંખડી ઢાળું. પ્રભુત્વ
સહુ અભુતોમાં તુજ સ્વરૂપ અદ્ભુત નીરખું, મહાજ્યોતિ જેવું નયન, શશિ ને સૂર્ય સરખું; દિશાની ગુફાઓ , પૃથ્વી, ઉડું આકાશ ભરતો, પ્રભો ! તે સૌથી યે પરમ પરમ તૂ દૂર ઊડતો. પિતા છે એકાકી, જડ સકલ ને ચેતન તણો, ગુરૂ છે, મોટો છે, જનકુલ તણો પૂજ્ય તું ઘણો; ત્રણે લોકે દેવા ! નથી તુ જ સમો અન્ય, ન થશે, વિભુરાયા ! તુંથી અધિક પછી તો કોણ જ હશે ? વસે બ્રહ્માંડોમાં, અમ ઉર વિશે વાસ વસતો, તું આઘેમાં આઘે, પણ સમીપમાં નિત્ય હસતો; નમું આત્મા ઢાળી, નમન લળતી દેહ નમજો, નમું કોટિ વારે, વળી પ્રભુ ! નમસ્કાર જ હજો ! અસત્યો માંહેથી પ્રભુ ! પરમ સત્યે તું લઈ જા, ઊંડા અંધારેથી પ્રભુ ! પરમ તેજે તું લઈ જા; મહામૃત્યુમાંથી અમૃત સમીપે નાથ ! લઈ જા; તું, હીણો હું છું તો તુજ દરશનાં દાન દઈ જા. પિતા ! પેલો આઘે જગત વીંટતો સાગર રહે, અને વેગે પાણી સકલ નદીનાં તે ગમ વહે; વહો એવી નિત્યે અમ જીવનની સર્વ ઝરણી , દયાનાં, પુણ્યોના, તુજ પ્રભુ ! મહાસાગર ભણી. થતું જે કાયાથી, ઘડીક ઘડી વાણીથી ઊચરું, કૃતિ ઇન્દ્રિયોની, મુજ મન વિશે ભાવ જ સ્મરું; સ્વભાવે, બુદ્ધિથી શુભ – અશુભ જે કાંઈક કરું, ક્ષમા દૃષ્ટ જોજો, તુજ ચરણમાં નાથજી ! ધરું.
૪૪૪ (રાગ : શિખરિણી છંદ) પ્રભો ! અંતરયમી ! જીવન જીવના ! દીન-શરણા ! પિતા ! માતા ! બંધુ ! અનુપમ સખા હિતકરણા ! પ્રભા, કીર્તિ, કાન્તિ, ધન, વિભવ સર્વસ્વ જનના, નમું છું, વંદુ છું, વિમલમુખ સ્વામી જગતના !
સાધ સતી ઔર સૂરમા, ઈન કી બાત અગાધ આશા છોડે દેહકી, તિન મેં અતિકા સાધા
૨૦૨)
તનમનસો નિત કીજીએ, સંતન કા સત્કાર || યહ અસાર સંસારમેં, યહી બાત હૈ સાર રહ૩.
કવિ કહાનાલાલ
ભજરે મના

Page #147

બ્દાવરી બનીને શોધું બજવૈયો, નંદનો યો કાન; સામો મળે તો આખું શિખામણ, હરિ ! કાં તું કરતો હેરાન. ન જાણુંo મોહન ! તારી મોરલી માંહીં, એવું શું ભરિયું છે શ્યામ !
સ્વર સુણતામાં તજે તત્ક્ષણ, સ્વામી, બાળકને ધામ. ન જાણું વનમાં ઊગેલા વાંસનો કકડો, ઉપર પાડયા છેદ; કૃષ્ણ કનૈયો ફૂંક મારે ત્યારે, ભુલાવે સઘળા ભેદ. ન જાણું
૪૪૫ (રાગ : શિખરિણી છંદ) પ્રભો ! શું માગું હું ? પ્રતિદિન પ્રભાતે તુજ કને; વિના માગ્યે દીધું, જીવન જીવવાને જરૂર છે. ધ્રુવ ઉજાળે બ્રહ્માંડો રવિ, શશી હંમેશા ફ્રી ફ્રી, ઝગે આભે તારા, ગ્રહ-ગતિ નથી થોભતી જરી, પ્રભો, હણે પેલો ઊંચો, ગિરિવર સુધા-શાં નીર ઝરે; ભર્યા વન-ઔષધથી, દુ:ખિત જનનાં સૌ દુ:ખ હરે. પ્રભાવ ઘૂ ઘૂ ઘોરે ગાજે, અખૂટ જળ અગાધ દરિયો; મહામૂલાં મોતી, વિધવિધ, ઊંડા ઉર ભરિયાં, પ્રભોઇ વહે ઠંડો વાયુ વન-ક્લ તણી સૌરભ હરી; કલાપીનાં પીંછે, કુદરત કળાઓ બહુ કરી. પ્રભો ઉષા ને સંધ્યામાં, અનુપમ પૂરી રંગપૂરણી; પતંગોની પાંખે, ઝગમગ ઝગે તેજઝરણી, પ્રભોઇ વિભુ ! શું ગાઉ હું ? અગણિત કથાઓ કથી કર્થી; વિરામે વિરંચી, મનુજ મતિ થાકે મથી મથી, પ્રભો
૪૪૭ (રાગ : શુદ્ધ સારંગ) મહેંકે ત્યારે જીવનક્યારી, ખૂલે જ્યારે ત્યાગની બારી. ધ્રુવ મોંઘો માનવનો દેહ મળ્યો છે, જોજે ન દેતો છેહ; પ્રેમનાં પુષ્પો વાટમાં પાથરી, વરસાવજે નિત નેહ, મહેંકી ઊઠે જીવન સારૂં, સુખડાં સ્વર્ગનાં યે ઓવારૂં. મહેંકે વિશ્વમાં વાત્સલ્ય વહેંચજે વ્હાલા ! સમષ્ટિ સમભાવે; દુ:ખીના દુ:ખમાં દેજે દિલાસો, રૂઝશે ઘેરા ઘાવ, ઠરશે એની બળતી કાયા, બેસી તારી શીતળ છાયા. મહેંકેતુ માનવસેવા મીઠડાં મેવા, મોંઘેરા માણે કોક; સાચી સાર્થક્તા એમાં સમાણી , બાકી બધું છે ફોક, દેવોને દુર્લભ દેખું, જીવન એવાં ધન્ય જ લેખું. મહેંકે દધીચિએ અસ્થિ દેવોને દીધાં, ઘડવા અસુરોનો ઘાટ; ઝેર હળાહળ પીધું શંકર, તજીને અમૃત - માંટ, કધો ત્યાગ, થયા મહાદેવ, કરે સુર મુનિવર સેવ. મહેંકેo શ્રીરામચંદ્રજીએ ત્યજી દીધું, અયોધ્યામાં રાજપાટ; સીતાની સાથે વનમાં આથડયા, ભમ્યા ગિરિ ને ઘાટ, મર્યાદાપુરૂષોત્તમ કહાવે, અભુત ત્યાગ તોલે ન આવે. મહેંકે
૪૪૬ (રાગ : ગૌરી) મને બોલાવે છે દૂર દૂર, ન જાણું, કોનો હશે એ સૂર ? ધ્રુવ નિર્જન વનનાં ઝાડનાં ઝૂડમાં, ઢળતી સંધ્યાને હોર;
ઓથે છુપાઈને વગાડે વાંસળી, ઘેલાં હૈયાનો ચોર. ન જાણું મર્મને ભેદે, ઉરને છેદે, ખોવાણી શુધ ને સાન; ભયભીત બનેલી હરણી સમી હું, ભટકું ભૂલીને ભાન . ન જાણુંo પુષ્પ થકી યે કોમળ કાળજું, ધબકે સાંભળતાં સૂર; હેલે ચડયો છે સિંધુ હૈયાનો, ઉછળે આનંદનાં પૂરાં ન જાણુંo
બિના જલસે નિકલે, શ્વાસા નહિ શરીર
પાંચ તત્વ જાકો નહિ, તાકા નામ કબીર ભજ રે મના
૨૭૪)
શ્રોતા તો ઘરમેં નહિ, વક્તા બકે સો વાદ | શ્રોતા વક્તા એક ઘર, તબ કથની કા સ્વાદ ૨૫)
કવિ ન્હાનાલાલ

Page #148

૪૪૮ (રાગ : શુદ્ધ સારંગ) મારગ મારો ચીંધતો રેજે, ભૂલું ત્યારે ભાળ તું લેજે. ધ્રુવ અઘોર વનમાંથી જાય છે રસ્તો , નથી દિશાનું ભાન, ઝાંખો છતાંયે ધ્રુવના જેવો, ભોમિયો થાજે ભગવાન ! કાળોતરો કાળ ના ડંખે, ઝાંખી કાજે ચિતડું ઝંખે. મારગ અસાર આ સંસારમાં જ્યારે, સૂધ ના લેતું કોઈ, હિંમત હારીને હૈયું તૂટે છે, જીવન ગાળું રોઈ રોઈ; સાચો સાથી શામળા ! થાજે, હારેલાનો હાથ તું હાજે. મારગo દુનિયાના રંગમાં રચ્યોપચ્યો રહી, માણું મનગમતો મોજ, ગર્ભમાં દીધેલા કોલની કેશવ ! યાદી દેજે રોજેરોજ; અથડાયે ના ખરાબે નૈયા, કુશળ કેવટ થાજે કનૈયા ! મારગo જોજો જુક્તિથી દેવ દામોદર! આંટો એળે ના જાય, લખચોરાસીનો ફેરો ટળે ને જીવન સાર્થક થાય; જેવોતેવો બાળ છું તારો, અડીખમ બાપુ તું મારો. મારગ ધામમાં તારા આવવા માટે, ખેડીને વસમી વાટ, બિહામણાં વન, કોતર, કંદરા ઓળંગીને ગિરધાર ! ઊભો રહું બારણે આવી, તાળાની તું બનજે ચાવી. મારગo
નાથ ગગનના જેવા રે, સદા મને છાઈ રહે; નાથે વાયુની પેઠે રે, સદા મુજ ઉરમાં વહે. મારાંo જરા ઉઘડે આંખલડી રે, તો સન્મુખ તેહ તદા; બ્રહ્મ-બ્રહ્માંડ અળગાં રે, ઘડીયે ન થાય કદા. મારાંo પણ પૃથ્વીનાં પડળો રે, શી ગમ તેને ચેતનની ? જીવે સો વર્ષ ઘુવડ રે, ન ગમ તોયે કંઈ દિનની. મારાં સ્વામી સાગર સરીખા રે, નજરમાં ન માય કદી; જીભ થાકીને વિરમે રે, વિરાટ વિરાટ વદી. મારાંo પેલાં દિવ્ય લોચનિયાં રે, પ્રભુ ક્યારે ઊઘડશે ? આવાં ઘોર અંધારા રે, પ્રભુ ક્યારે ઊતરશે ? મારાંo નાથ, એટલી અરજી રે, ઉપાડો જડ પડદા; નૈન-નીરખો ઊંડેર રે, હરિવર દરસે સદા. મારાં આંખ આળસ છાંડો રે, ઠરો એક ઝાંખી કરી; એક મટકું તો માંડો રે, હૃદયભરી નીરખો હરિ. મારાંo
૪૪૯ (રાગ : દેશ) મારાં નયણાંની આળસ રે, ન નીરખ્યા હરિને જરી; એક મટકું ન માંડ્યું રે, ન ઠરિયાં ઝાંખી કરી. ધ્રુવ શોક મોહના અગ્નિ રે, તપે તેમાં તપ્ત થયાં; નથી દેવનાં દર્શન રે, કીધાં તેમાં રક્ત રહ્યા. મારાં પ્રભુ સઘળે બિરાજે રે, સૃજનમાં સભર ભર્યા; નથી અણુ પણ ખાલી રે, ચરાચર માંહી ભળ્યા. મારાં
સાધુ ઐસા ચાહિયે, જાકા પૂરન મન
| વિપત્તિ પડે છોડે નહી, ચઢે ચૌગુના રંગ || ભજ રે મના
૨૭૬)
૪૫૦ (રાગ : ચંદ્રકાંત) મારી છેલ્લી જીવનની સાંજ, વ્હાલીડા ! સન્મુખ રે'જો આજ. ધ્રુવ શૈશવ-ચૅવન બન્ને વટાવ્યાં, ઘડપણમાં ગળ્યાં ગાત્ર; આંખે ન સૂઝે ને દેહડી ધ્રૂજે, હાડપિંજર છે માત્ર . વ્હાલીડાઓ ચામડી લટકે ને જીભડી અટકે, ભટકે મન ચોપાસ; કૂડાં કરમના કાળા ઓછાયા, પળ પળ આપે ત્રાસ. વ્હાલીડા સગાં-સબંધી સામું ન ભાળે, હરિ ! થયો હડધૂત; સાચો સહારો શામળા ! તારો, બાકી બધું છે તૂત. વ્હાલીડા
તિમિર ગયા રવિ દેખતે, કુમતિ ગઈ ગુરુજ્ઞાન સુમતિ ગઈ અતિ લોભસે, ભક્તિ ગઈ અભિમાના ર૦૭)
કવિ ન્હાનાલાલ

Page #149

કશીયે વાસના ન રહે વિઠ્ઠલ ! તારે ચરણે ચોંટે ચિત્ત; સ્મરણ તારૂં શ્યામ ! શ્વાસ-ઉચ્છવાસે, ઝાંખી કાજે ઝૂરે નિત . વ્હાલીડા અડવાણા પાયે, આથડે વ્રજમાં, ગાયો ચારે ગોવાળ; ખભે છે કામળી, કાયા છે શામળી, નંદ-જશોદાનો લાલ. વ્હાલીડા મોહક મોરલી મુખડે મોહન ! ઘેલું કીધું ગોકુળ, આંખડી અમૃત - ઓઘ ઊભરતી, ઝીલે હૈયાં ગાંડાંતૂર. વ્હાલીડા
મોરમુગટ ને કંઠે વનમાળા ધરી, વેણુ વગાડો ગાયોના ગોવાળ જો,
મૃત્યુકાળે મોહન ! માગું એટલું. નાદે ભાન ભૂલેલી ગોપી શોધતી , નીરખું મોહક મુખડું નંદકુમાર જો;
મૃત્યુકાળે મોહન ! માગું એટલું. સન્મુખ આવી શામળિયા ! ઊભા રહો, નયન ભરીને નિહાળું તમને નાથ જો;
મૃત્યુકાળે મોહન ! માગું એટલું. દરશન કરીને દાઝેલાં દિલડાં ઠરે, હારેલાનો હરિવર ! ઝાલો હાથ જો;
મૃત્યુકાળે મોહન ! માગું એટલું.
૪૫૧ (રાગ : માંડ) મારો સાદ સાંભળજો શ્યામ ! હરિ ! હું હારી બેઠો છું હામ. ધ્રુવ ચારે બાજુથી ઘેરાયો ગોવિંદ ! સૂઝે ન સાચી વાટ; અરણ્ય વચ્ચે એકલો ઊભો, શોધતો તારો સાથ. મારો જ્યારે જ્યારે ભીડ પડી છે ભૂધર ! મૂક્તો ત્યારે દોટ; શા કારણે આજે આવી અલબેલા ! તારા અંતરમાં ઓટ ? મારો અંતરની વ્યથા અન્ય ન જાણે , પામી શકું નહિ પાર; શાંતિનો સાગર ચરણો પખાળે, રેલાવે એક જ ધાર. મારો નિર્બળનું બળ રામ કહે સૌ, કેમ આવે નહિ આજ? હાંસી હરિવર ! લોકમાં થાશે, જાશે તમારી લાજ. મારો પૂજન અર્ચન કાંઈ ન કીધાં, માંગ્યું ન માગણું એક; વારે વારે તને વીનવું ! વિઠ્ઠલ , સાચવજો મુજ ટેકમારો
૪૫૩ (રાગ : ચલતી) મેલું કાં થયું રે ? નિર્મળ મેલું કાં થયું ? મારૂં નિર્મળ હતું તે મનડું મેલું કાં થયું ? ધ્રુવ શાસ્ત્ર - પુરાણો વાંચ્યાં, નિજાનંદ મસ્તીમાં રાચ્યા; મોંઘુ એ જ્ઞાન મારૂં કહો ક્યાં ગયું ? મારૂં ઊંચી આંખે નવ જોતો, ઝાંખીને કાજે રોતો; કરેલી કમાણી કેશવ ! પળેપળ ખોતો. મારૂં ચંચળ ચિત્તડાને ટોર્ક, રામનામ મંત્રોમાં રોકું; ન જાણું ક્યારે હરિ ! એ ખાઈ જાય ઝોકું ? મારૂં મોહ-માયાએ ઘેર્યો, અનીતિના પંથે પ્રય; યોગમાં વિનાશ વ્હાલા ! જીવનનો વેય. મારૂં શોધું છું ક્યાં મેલ લાગ્યો, મોડો મોડો પણ જાગ્યો; કારી ઘા ઊંડો ઊંડો કાળજડે વાગ્યો. મારૂં વિનવું વ્હાલીડા ! વ્હાલા, તારા વિના ડગ નહિ ચાલે; કરો ક એવું, હોડી સીધી મમ હાલે. મારૂં
૪૫૨ (રાગ : શુક્લ બિલાવલ) મૃત્યુકાળે મોહન ! માગું એટલું, તારે ચરણે ચોંટે, ચંચળ ચિત્ત જો,
મૃથુકાળે મોહન ! માગું એટલું. આખર વેળાં બુદ્ધિ બગડે નહિ, વિભુ ! શ્વાસોશ્વાસે જાપ જપું હું નિત જો!
મૃત્યુકાળે મોહન ! માગું એટલું. માયા સમ નહિ મોહિનિ, મન સમાન નહિ ચોર
( હરિજન સમ નહિ પારખી, કોઈ ન દીસે ઔર || ભજ રે મના
૨૭૮)
એરણ કી ચોરી કરે, કરે સૂઈકો દાન | ઊંચા ચઢ કર દેખતે, કૈતક દૂર વિમાન || ૨૦૯)
કવિ ન્હાનાલાલ

Page #150

દીનદયાળુ દેવ દામોદર, દયા તણો ભંડાર; વરદ હાથને માથે મૂકીને, અંગોના ઠારે અંગાર. માનવ
૪૫૬ (રાગ : ગરબો) વસમી વેળાએ વિઠ્ઠલ ! આવજો રે, પળપળ પોકારે મારા પ્રાણ; જીવનનૈયો ખેડી ભવસાગરે રે, જોજો ડૂબે ન વમળે લ્હાણ. ધ્રુવ વાયરા વાયે વિનાશક વ્હાલમાં ! રે, ડૂબી, ઓ ડૂબી, દોડો નાથ ! એક્લો ઉભો અટૂલો અલબેલડા ! રે, બાપુ ! બાળક્નો ઝાલો હાથ. વસમી ચારે દિશાઓ ખાવાને દોડતી રે, દીવડો દેખાડો દીનદયાળ; શરણે તારે આવ્યો હું શામળા ! રે, ભગવદ્ ! ભૂલ્યાંની લેજો ભાળ. વસમી કેશવ ! કાલાવાલા કરૂં ક્યારનો રે, બેડલી બૂડતી બચાવો મઝધાર; ઝળહળી જ્યોત, ઝંઝાવાત ઓસર્યા રે, ખેડી ખેવટિયે નૈયા પાર. વસમી
૪૫૪ (રાગ : માલવી) લાંબી વાટને સાથી નહિ કોઈ, ધીરે ધીરે ડગલાં દેતો રોઈ રોઈ. ધ્રુવ લાંબા પ્રવાસનો એકલપંથી, આથડતો આમતેમ; બિહામણાં કોતર, ગિરિ ને કંદરા, પૂરી થાશે ક્યારે નેમ? લાંબી ગોવિંદ ! તુજને શોધતાં શોધતાં, થાકીને થઈ ગયો લોથ; હતાશ થઈને હેઠો બેઠો છું, મને નથી કોઈ ઓથ, લાંબી નાખી નજર નવ પંથમાં પહોંચે, આંખે આવે અંધાર; ધામ જોવાને હામ ખૂટી છે, અસહ્ય પાપનો ભાર, લાંબી કાજળવણ ઘોર અંધારમાં, આશાનું કિરણ એક; ઝાંખા ઉજાસમાં પગથીને પેખું, શામળા ! સાચવો. ટેક. લાંબી વિશાળ વ્યોમમાં ફ્ર કતી, દૂરથી ધજા દેખાય; એંધાણ ઓળખી દેવમંદિરના આનંદ, ઉર ઉભરાય. લાંબી નમન કરતાં નેણલાં છલકે, સ્ટેજમાં ઢળિયું શીશ; ધન્ય જીવન થયું ઝાંખી કરીને , ભવની ભાંગી ભીંસ. લાંબી
૪૫૫ (રાગ : સાવની) લૂછે નહિ કોઈ આંસુડાંની ધાર, માનવ ઉપરકોપે જ્યારે કિરતાર. ધ્રુવ સુખનો સમંદર સૂકાવા માંડે, દુ:ખનાં ઊમટે પૂર; નિજનાં માનેલાં બને પરાયાં, ભાળીને ભાગે દૂર. માનવ પોતાના અંગ ઉપરની રૂંવાટી, ખૂંચે ભાલાની જેમ; હડધૂત કરીને હાંકી કાઢે સહુ, ડગલે ડગલે લાવે વહેમ. માનવ પાંચમાં પૂછાતાં બુદ્ધિશાળીને લોકો માને છે અબૂઝ; ભાવિના ભીતર માંહે જે ભળે, વેંત ધરતીની નહિ સૂઝ. માનવ સૂનમૂન થઈને એક્લો બેસે, લમણે મૂકીને હાથ; હૈયાનો બોજો હળવો કરે ક્યાં? કોઈ સુણે નહિ વાત. માનવ
મન મિલે તો કરિયે મેલા, ચિત્ત મિલે રહિયે ચેલા.
કબીરજી યુ કહે સાધુ, સબ સે શ્રેષ્ઠ જો રહે અકેલા ભજ રે મના
૨૮)
૪૫૭ (રાગ : સાવેરી) વ્હાલા ! મારી વિનતિને ઉરમાં વિચારો, કોઈ દિન ભક્તને મંદિર પધારો. ધ્રુવ રાત દહાડો તારી વાટડી જોઈ જોઈ, આંખડી થાકી બિચારી; નામ નિરંતર જપી જપીને , જીભ સુકાણી છે મારી. વ્હાલા અનેક ભક્તોની ભીડ વેળાએ, ગોવિંદ ! ગયો છે તું દોડી; જનમ દઈને દેવ દામોદર ! નાતો દીધો કાં તોડી ? વ્હાલા ભક્તવત્સલ તને શાસ્ત્ર ભાખે છે, દયા દેતો ના છોડી; કાંઠે આવેલી કેશવ! મારી, જોજો ડૂબે ના હોડી. વ્હાલા ઓથ વિહોણાનું શામળા ! તું છે, ઠરવાનું સાચું ઠેકાણું; કાજળથી યે કાળી રાતલડી, પછીનું સોનલ વહાણું; વ્હાલાળ સંસારના સહુ સુખ દુ:ખ માંહી, એક જ તારો સહારો; અંત વેળાએ સન્મુખ રહીને , હાથ પકડો હરિ ! મારો ! વ્હાલા
સેય પરાઈ નારિકો, તન, મન, ધન કો ખોત ( ફિર ભી સુખ મિલતા નહીં, મરે ભયાનક મોત ૨૮૧
કવિ ન્હાનાલાલ

Page #151

૪૫૮ (રાગ : હંસકંકણી)
વિશ્વભર થઈ ભરે સૌનાં પેટ, જગતમાં સૌથી મોટો તું શેઠ. ધ્રુવ નિત્ય સવારે ભૂખ્યો ઉઠાડે, લોકો કહે ભગવાન; કીડીને કણ, હાથીને મણ, સાંજ સુધીમાં દે ધાન. વિશ્વભર સમદ્રષ્ટિથી સહુને ભાળે, ટાળે ત્રિવિધના તાપ; કરણી પ્રમાણે ફ્ળને ફાળવે, સરખું મોહનનું માપ. વિશ્વભર ભક્તજનોને કદી ન ભૂલે, સંકટમાં કરે સહાય; આરતનાદથી અકળાઈ ઉઠે, દોડે અડવાણા, પાય. વિશ્વભર૦ નરસિંહ મહેતાના શેઠ શામળિયા, મીરાંના ગિરધર ગોપાળ;
સાચા સપ્ના શ્રીકૃષ્ણ સુદામા, ધ્રુવના તમે રખવાળ. વિશ્વભર
જીવન ધન્ય બની જાય તેનું, જેનો ઝાલે તું હાથ; સંસાર-ચક્રનો ટળે ચક્રાવો, નયણે નીરખતાં નાથ. વિશ્વભર૦ ૪૫૯ (રાગ : મેવાડા)
હરિ ! મારી બેડલી પાર ઉતારો રે, પ્રભુ ! મારી નૈયાને પાર ઉતારો રે. ધ્રુવ નજર નાખું ત્યાં જળ જળ ભાળું, સાગર ઘૂઘવતો ગંભીર; માર્થોડું માથોડું મોજાં ઊછળતાં, અફાટ સાગર નીર. પ્રભુ ઉપર આભ ને દરિયો નીચે, ચારેકોરે અંધાર; ગડગડ ગડગડ મેહુલો ગાજે, શી રીતે આવું બહાર ? પ્રભુ ઝંઝાવાતો વચ્ચે ઝોલા ખાતો હું, ભગવાન ! ભૂલીને ભાન; કેશવ ! કિનારે નાવડીવાળો, હાથ ઘરોને સુકાન. પ્રભુ ઉરના ઊંડાણેથી પોકાર પાડું, શામળા ! દેતો સાદ; ભીડ વેળાએ આવજો ભૂધર ! સાંભળી આરતનાદ. પ્રભુ અનેક ભક્તોનાં મધરાતે દોડી, કેશવ ! કીધાં છે કાજ; કર જોડીને વિનવું વહાલા, રાખોને લાખેણી લાજ. પ્રભુ
ભજ રે મના
ધિક હૈ ઉસ યૌવન કો જિસને, અપના સંયમ ખોયા હાય ! વીરતા કી ધરતી મેં, રતિ કા કંટક બોયા
૨૮૨
૪૬૦ (રાગ : સારંગ)
હરિ ! મારી હોડી હંકારો, હજુ દૂર દૂર છે આરો. ધ્રુવ હલેસાં મારીને થાકયો હરિવર ! દેખાય નહિ તોય તીર, ઉપર આભ ને પગની નીચે, ગાજે સાગર ગંભીર; ગાતો મોતનાં ગાણાં, કેવાં કાલે ઊગશે વ્હાણાં. હરિ નાશની નોબત ગડગડ વાગે, ભાંગે હૈયાની હામ, હતાશ થઈને હારી બેઠો છું, સાદ સાંભળજો શ્યામ; ઊંડે ઊંડે પ્રાણ પોકારે, વ્હાલા ! મારી આવજો વ્હારે, હરિ હાલકોલક હોડલી થાતી, ડૂબી જાશે શું નાથ ! દીન બનીને શરણે આવ્યો પકડો મારો હાથ; કહાવો કેશવ ! કરુણાસિંધુ, ખૂટે નહિ આપતાં બિંદુ. હરિ આંખ મીંચું ત્યાં ઘોર અંધારું, આશાનું કિરણ એક, બૂડતાનું બાવડું પકડીને બાપુ ! જરૂર જાળવો ટેક; વદે વેદ-પુરાણો વાણી, નથી ઇતિહાસે અજાણી. હરિ આરતનાદ સુણીને ઉઠે, ભક્તોના ભગવાન, અડવાણા પાયે દોડે દામોદર, દેહનું ભૂલી ભાન; વિશ્વાસુને વ્હાલો ઉગારે, તારે, તેને પડ્યો પનારે. હરિ
3
તુલસીદાસ (રાગ : કામોદ)
જો મોહિ રામ લાગતે મીઠે;
તૌ નવરસ પટ્રસ-રસ અનરસ હૈ જાતે સબ સીઠે. ધ્રુવ પંચક વિષય વિવિધ તનુ ધરિ, અનુભવે સુને અરૂ ડીઠે; યહ જાનત હિરદે અપને, સપને ન અધાઈ ઉબીકે. જો ‘તુલસિદાસ' પ્રભુ સોં એકહિ, બસ વચન કહત અતિ ઢીકે; નામ કી લાજ રામ કરૂનાકર, કેહિ ન દિયે કર ચીઠે, જો
આયા જબ લાયા નહીં, અંતે ના લેઈ જાય બિચ મીલી બિચમેં ગઈ, ધોખા કરે બલાય
૨૮૩
કવિ ન્હાનાલાલ

Page #152

૪૬૧ (રાગ : તિલંગ)
હરિ ! હું આવું છું તારે ધામ, જીવનનો છેલ્લો જ્યાં વિશ્રામ, ધ્રુવ ભવવને ભટકીને ભૂલો પડેલો, શરણે આવું છું શ્યામ ! તાપે તપેલાંની શીતલ છાયા, તારાં ચરણે આરામ. જીવનનો ચાલતાં ચીરા ચરણોમાં પડિયા, રૂઝાતા નથી ધાવ; ઉરમાં આશા તોયે અલબેલા ! સુણાવવા મુજ રાવ. જીવનનો પાછું વળીને જોયું નહિ મેં, કુકર્મો કીધાં ખૂબ; જગન્નિયંતાને જરી ન જાણ્યો, આજે ઉડી ગઈ ઊંઘ. જીવનનો જેવો તેવો પણ તારો ગણીને, ગોદમાં લેજો બાળ; મોહન ! માથે હાથ મૂકીને, શમાવો સળગી ઝાળ. જીવનનો દ્વાર દામોદર ! બંધ ન કરશો, ફેરો ફોગટ નવ જાય; આશાભર્યો ને એકો આવું, છેલ્લી ઝાંખી તારી થાય. જીવનનો સગાંસંબંધી-સ્નેહીજનો સૌ, છેલ્લા મારા રામરામ; જ્યાંથી આવ્યો ત્યાં જાઉં છું પાછો, પેખવા પૂરણકામ. જીવનનો
૪૬૨ (રાગ : દેવરંજની)
હળવો થયો છે હૈયાભાર, આજે મારા ઊઘડ્યાં આતમદ્વાર, ધ્રુવ જીવનભરનાં ભોગળ ભીંડીને, બંઘ રહેલાં કમાડ;
કેશવની કરુણાની કૂંચીથી, તૂટી ગઈ એ આડ. આજે
અંતરનાં અંધારાં ઉલેચી, ઝળહળતી તેજધાર; નયન ભરીને નાથને ન્યાળતાં, ધન્ય થયો અવતાર. આજે જન્મમરણનો ફેરો ટળ્યોને, શમ્યા સઘળા સંતાપ;
પૂર્વજન્મનાં પુણ્ય પાંગરતાં, ખાખ થયાં છે પાપ. આજે અમૃતઝરતી અલબેલાની, ભાળું અણિયાળી આંખ; બળ્યાઝળ્યાની શીતળ છાંયડી, પ્રભુની પ્રેમળ પાંખ. આજે
ભજ રે મના
કબીર માયા સાંપની, માંગી મિલે ન હાથ મનસે આશા જો તજી, તો લગી ડોલને સાથ
૨૮૪
એકીટશે મીટ માંડીને, મોહન સાથે થયો તદાકાર; પ્રાણમાં પ્રાણ પરોવી પ્રભુને, સોંપ્યો સંસારનો ભાર. આજે વૃત્તિઓ ચિત્તની ચરણોમાં વાળી, ખોળામાં ઢાળ્યું શિર; હેતાળ હૈયું ચડ્યું હેલારે, થનગનતું એ અધીર. આજે
૪૬૩ (રાગ : માંડ)
હારે હૈયું હલેતું હામ, ભાંગ્યાનો ભેરૂ થાજે તું શ્યામ ! ધ્રુવ કાળાં વાદળથી આભ ઘેરાયું, વીજળીના ચમકાર; સામે ઊભેલાનું મોં નવ સૂઝે, મેઘ વરસે મુશળધાર, ભાંગ્યાનો દશે દિશાઓમાં જળ જળ દેખું, એક અવનિને આભ; ગડગડ ગર્જનથી ધરતી ધ્રુજે છે, ગળે ગર્ભિણીના ગાભ. ભાંગ્યાનો સાગરના ઘુઘવાટની સાથે પવનના સુસવાટ; પ્રલયકાળના પ્રચંડ મોજાં, ફેલાવે છે. ગભરાટ. ભાંગ્યાનો કરાળ કાળને સામે હું ભાળું, ઢાળું ખોળામાં શિર; શૂન્ય બનીને સોચતો શામળ ! આંખથી વહે છે નીર, ભાંગ્યાનો ૪૬૪ (રાગ : ઝીંઝોટી)
હું તો ઘટમાં ઘડું છું ઘાટ, હરિ ! તારા તેડાની જોઉં છું વાટ. ધ્રુવ સંસારની સહુ માયા સંકેલી, હરનિશ જપતો જાપ; પુણ્યને પાપનું સરવૈયું જોતાં, પુણ્યથી વધે છે પાપ. હરિ સાચું સગપણ છે શામળા તારું, બીજાં સહુ આળપંપાળ; ભવસાગરમાં ભૂલો પડેલો, ભગવાન લેજો ભાળ. હરિ જીવતર હળાહળ ઝેર બન્યું છે, અંગે અંગે ઉઠે આગ, સાચાં ખોટાંને સંઘરનારી, ધરતી પાસે માંગુ માગ. હરિત બેસી બેસીને થાકી ગયો છું, હવે ખૂટી છે ધીર; ઉરની ઉત્કટ એક ઇચ્છા છે, ચરણોમાં ઢાળું શિર. હરિ
અપને મન કછુ ઔર હૈ, શ્રીહરિ કે મન ઔર ઓધવ સે માધવ કહે, જુઠી મનકી દોડ
૨૮૫
કવિ ન્હાનાલાલ

Page #153

ગુરૂ નાનક ઈ.સ. ૧૪૬૯ - ૧૫૩૯
હમીર શંકરા સારંગા કાલિંગડા તોડી મધુકસ જૌનપુરી દેશ માલકૌંસ પીલુ મુલતાની હમીર બિહાગા હમીર બાગેશ્રી બાગેશ્રી કૌશિયા. ગાવતી. શ્રી પટદીપ
યા જગ મીત ન દેખ્યો કોઈ કાહે રે ! બન ખોજન જાઈ ! કેહી બિધ તોહી સમજાના ખબર નહી આ જગમેં પલકી ચેતના હૈ તો ચેત લે. જગતમેં જૂઠી દેખી પ્રીત જો નર દુ:ખમેં દુ:ખ નહિ મામૈ તૂ મેરા સખા તુહી મેરા મીતુ, પ્રભુ મેરે પ્રીતમ પ્રાન પિયારે બિસર ગઈ સબ બાત પરાઈ મનકી મન હી માંહિ રહી યહ મન નેક ન કહ્ય કરે અબ મૈ કોન ઉપાય કરું સબ કુછ જીવિત કો વ્યવહાર સાધો મનકા માન ત્યાગો. સાધુ, એહિ તન મિથ્યા માનો સુમરન કર લે મેરે મના હરિ કે નામ બિના દુ:ખ પાવે હરિ કો નામ સદા સુખદાઈ હરિ સે લાગ રહો મેરે ભાઈ
નાનક સાહેબનો જન્મ વૈશાખ સુદ ત્રીજ સંવત ૧૫૨૬ અર્થાત્ ૧૫-૪૧૪૬૯માં તલવંડીમાં કાલચંદ બેદીને ઘેર થયો હતો. તેમની એક મોટી બહેન પણ હતી, જેનું નામ નાનકી હતું. ગુરૂ નાનકના પિતા કાલચંદજી ખત્રી જાતિના અને બેદી ગોત્રના હતા. તેઓ ગામના તલાટી હતા. નાનક સાહેબની માતાનું નામ તૃપ્તાજી હતું. તે જમાનામાં સરકારી કામકાજ ફારસી ભાષામાં ચાલતું હતું. તેથી નાનકસાહેબે ફારસી અને અરબી બન્ને ભાષાઓ શીખી લીધી હતી તથા હિન્દી ભાષા ગોપાલ પંડિતે શીખવી હતી. નાનક સાહેબને ૯ વર્ષની ઉંમરે યજ્ઞોપવિત આપવામાં આવ્યું હતું. નાનકના લગ્ન લગભગ ૧૨ થી ૧૬ વર્ષની વયે બટાલા (ગુરુદાસપૂર જીલ્લો, પંજાબ) નિવાસી શ્રી મૂલાની સુપુત્રી બીબી સુલક્ષણી સાથે થયા હતા. વખત જતાં તેમને શ્રીચંદ અને લક્ષ્મીદાસ નામના બે પુત્ર થયા. સાધુ સંન્યાસીની સોબત નાનકના પિતાને ગમતી નહીં. જે પણ કામ નાનકને સોંપે તેમાં નાનક નિળ થતા. નાનકના બનેવી જયરામની કોશિષોથી સુલતાનપુરમાં દોલતખાન લોદીને ત્યાં મોદીખાનામાં નાનક નોકરી લાગ્યા. તેમના ગુરૂ વિશે કોઈ ચોક્કસ માહિતી નથી. નાનકનો સાચો અને વફાદાર સાથી મરદાના હતો. ૪૭ વર્ષ લગાતાર તે પડછાયાની જેમ રહ્યો હતો. નાનક સાહેબે -૧૫૩૯માં ૩૦ વર્ષની ઉંમરે કરતારપુરમાં પંચભૂત દેહ છોડ્યો.
૪૮૩
૪૮૪
હૈ તો સો અનંત સબ કહત હૈ સંત પુનિ, ભોમિ રજનહુકો હોત નિરધાર હૈ, વન વૃક્ષહું કે પાન કાર્હસેતિ ન લિખાત, સો પુનિ કહાત જુગ ભાર ક્યું અઢાર હૈ; ઉદધિ અસંખ્ય નીર તાહું કું કહે ધીર, મેઘ બુંદ અગમ્ય શનિતિ કરી ડાર હૈ, કહે બ્રહ્માનંદ હમ ઉરમેં વિચાર દેખ્યો, ઔર હી કો પાર ગુરુ ગુનસો અપાર હૈ.
| પંડિત, વૈધ મસાલચી, ઉનકી ઉલટી રીત |
ઔર કો માર્ગ બતાવતે, ખુદ રહે અલિપ્ત. ભજ રે મના
અપને મનકા મૈલ હી, અપના નાશ કરાય ક્યું લોહેકા જંગ હી, લોહે કો ખા જાય
૨૮૭૦
ગુરૂ નાનક

Page #154

રાગ દ્વેષ નિંદા અરૂ સ્તુતિ, માન ઔર અપમાના; ઈન સબ કો જો સમ કર જાનો, જબ તુમ તત્ત્વ પિછાના. કેહી વેદવાક્ય ગુવાક્ય વચનમેં, અનુભવ આપ મિલાના; સહજ સમાધિ લાગી ‘નાનક', મિટ ગયા આના-જાના. કેહીં.
૪૬૫ (રાગ : હમીર) યા જગ મીત ન દેખ્યો કોઈ; સક્લ જગત સપને સુખ લાગ્યો, દુ:ખમેં સહાઈ ન હોઈ. ધ્રુવ દારા-મીત, પૂત સંબંધી સંગરે, ધનસ લાગે; જબહીં નિરધન દેખ્ય નરકો, સંગ છાડિ સબ ભાગે, યા જગo કહા કહું યા મન ઐરિક, ઈનસોં નેહ લગાયા; દીનાનાથ સકલ ભય ભંજન , જસ તાકો બિસરાયા. યા જગo. શ્વાન-પૂંછ જ્ય ભયો ન સીધો, બહુત જતન મેં કીન્હીં; ‘નાનક' લાજ બિરદકી રાખ, નામ તિહારો લીન્હીં. યા જગo
૪૬૬ (રાગ : શંકરા) કાહે રે ! બન ખોજન જાઈ ! સર્વ નિવાસી સંદા અલેપા, તોહી સંગ સમાઈ. ધ્રુવ પુષ્પ મધ્ય જ્યોં બાસ બસત હૈ, મુકુર માહિં જસ છાઈ; તૈસે હી હરિ બસે નિરંતર, ઘટ હી ખોજો ભાઈ. કાહેo બાહર ભીતર એકૈ જાની, યહ ગુરુ જ્ઞાન બતાઈ; જન ‘નાનક' બિન આપા ચિન્હ, મિટે ન ભમકી કાઈ. કાહેo
૪૬૮ (રાગ : કાલિંગડા) ખબર નહીં આ જુગમેં પલકી, સુકૃત કર લે રામ સમર લે, કૌન જાને ક્લકી ? ધ્રુવ તારા મંડલ રવિ ચંદ્રમા ઔર ચરાચરકી; ચાર દિનોં કે ચમત્કારમેં, બીજલી આ ચમકી. કૌન કડી કડી માયા જડી, કર બાતાં છલકી; પાપકી પોટ ધર શિર ઉપર, હોવત નહીં હલકી. કૌન ભાઈબંધ ઓર કુટુંબ કલ્મીલે, મહોબત મતલબકી; કાયા માયા જૂઠી બાજી, યહ તેરી કબકી, કૌન જબલગ હંસા હૈ કાયામેં, તબલગ મંગલકી; છોડ ચલે હંસા દેહીકું, માટી જંગલકી. કૌન દયા ધર્મયુક્ત સાહેબ સમરો, બાત યેહી મંગલકી; રાગ દ્વેષ અભિમાન ન રાખો, વિનતિ ‘નાનક’કી. કૌન
ધ્રુવ
૪૬૭ (રાગ : સારંગ) કેહી બિધ તોહી સમજાના, રે મન. શાસ્ત્ર કહત નિત્ય , સ્મૃતિ કહત નિત્ય, ધર્મ કહત પુરાના; ચારો વેદ પુકારે જાકું, તો પદ ક્યું બિસરાના. કેહી નામ રૂપ દ્રશ્ય નાશવંત હૈ, યામેં સાર ક્યા જાના ? સચ્ચિદાનંદમેં ઠરીએ નિત, મિથ્યા ભાસ તજી નાના. કેહીં
રક્ષક, ભક્ષક ચિત્ત હૈ, દો ધારી તલવાર
વિપદ્ વિધાયક હૈ યહી, વિપદ્ વિદારણ હાર ભજ રે મના
૨૮૮
ભોગ લિયો રુ ઉધોગ લિયો, તન જોગ લિયો બિન રોગ જિયો હૈ, જાન લિયો કહું તાન લિયો, બહુ દાન લિયો જગરાજ કિયો હૈ; બાજ લિયો ગજરાજ લિયો, સબ સાજ લિયો જસ ગાજ રહ્યો હૈ, બ્રહ્મમુનિ ઘનશ્યામકો આશ્ર, જો ન લિયો તો કછુ ન લિયો હૈ.
વરસ દિનાકી ગાંઠકો, ઉત્સવ ગાય બજાયા | મૂરખ નર સમજે નહી, વરસ ગાંઠકો જાય
૨૮૦
ગુરુ નાનક

Page #155

૪૬૯ (રાગ : તોડી)
ચેતના હૈ તો ચેત લે (૨), જીવન બિતા જાયે; જો જાયે પલ ફ્સિ નહીં આવે, નાહક સમય ગંવાયે. ધ્રુવ હરિ ગુન કાર્ય ન ગાવ હી, મૂરખ અગિયાના; ઝૂઠે લાલ કી લાગકે ના, મરન પછાના. ચેતના મન
તરંગો મારલે, તિસના ઘટ જાયે; પ્રભુ કી ઉસતત સંત મીત, આતમો પાયે. ચેતના
અજ હુ કછ બિગર્યો નહીં, જો પ્રભુ ગુણ ગાવે (૨); કહો નાનક તેહિ ભજન તે, નિર્ભય પદ પાવે. ચેતના
૪૭૦ (રાગ : મધુકૌંસ)
જગતમેં જૂઠી દેખી પ્રીત;
અપને હી સુખસોં સબ લાગે, કયા દારા ! ક્યા મીત! ધ્રુવ મેરો મેરો સભી કહત હૈ, હિત સોં બાંધ્યો ચીત. જગતમેં અંતકાલ સંગી નહિ કોઉ, યહ અચરજકી રીત. જગતમેં મન મૂરખ અજહૂઁ નહિ સમુજત, સિખ દે હાર્યો નીત. જગતમેં ‘નાનક' ભવ-જલ-પાર પરે જો, ગાવૈ પ્રભુકે ગીત. જગતમેં
૪૭૧ (રાગ : જૌનપુરી)
જો નર દુ:ખમેં દુઃખ નહિ મારૈ;
સુખ-સનેહ અરૂ ભય નહિ જાકે, કંચન માટી જાને, ધ્રુવ
ભજ રે મના
નહિ નિંદા, નહિ અસ્તુતિ જાકે, લોભ-મોહ-અભિમાના; હરપ સોકતે રહે નિયારો, નાહિ માન-અપમાના. જો નર૦
જેમ રમતું મન વિષયમાં, તેમ જો આત્મલીન શીઘ્ર મળે નિર્વાણપદ, ધરે ન દેહ નવીન
૨૯૦
આસા-મનસા સકલ ત્યાગિક, જગતે રહે નિરાસા; કામ-ક્રોધ જેહિ પરસે નાહિન, તેહિ ઘટ બ્રહ્મ નિવાસા. જો નર૦
ગુરુ કિરપા જેહિં નરપે કીન્હી, તિન્હી યહ જુગતિ પિછાની; ‘નાનક’ લીન ભયો ગોબિંદસોં, જ્યોં પાની સંગ પાની. જો નર૦
૪૭૨ (રાગ : દેશ)
འ
મેરા સખા તુહી મેરા મીતુ, તૂ મેરા પ્રીતમ તુમ સંગિ હીતુ. ધ્રુવ
તૂ મેરી પતિ તૂ હૈ મેરા ગહણા, તુઝ બિનુ નિમખું ન જાઈ રહણા; મેરે લાલન तू મેરે પ્રાણ, તૂ મેરે સાહિબ તૂ મેરે ખાન. તૂ જિઉ તુમ રાખહુ તિઉહી રહના, જો તુમ કહહુ સોઈ મોહિ કરના; જઈ પેખઉ તહા તુમ બસના, નિરભય નામ જપઉ તેરા રસના. તૂ તૂ મેરી નવનિધિ તૂ ભંડારૂ, રંગ રસા તૂ મનહિ અધારૂ; તૂ મેરી સોભા તુમ સંગિ રચિઆ, તૂ મેરી ઓટ ટૂ હૈ મેરા તકિયા. તૂ મન તન અંતરિ તુહી ધિઆઈઆ, મરમ તુમારા ગુર તે પાઈઆ; સતગુરૂ તે દડિઆ ઈકુ અકૈ, ‘નાનક’ દાસ હરિ હરિ હરિ ટેકૈ, તૂ
૪૭૩ (રાગ : માલકોશ)
પ્રભુ મેરે પ્રીતમ પ્રાન પિયારે !
પ્રેમ ભગતિ નિજ નામ દીજીયે, આપ અનુગ્રહ ધારે. ધ્રુવ સુમિરૌં ચરન તિહારે પ્રીતમ, હૃદૈ તિહારી આસા; સંત જનપિ કરી બેનતી, મન દરસનકી પ્યાસા. પ્રભુ બિછુરત મરન, જીવન હરિ મિલતે, જનકો દરસન દીજૈ; નામ અધાર, જીવન-ધન ‘ નાનક’,પ્રભુ મેરે કિરપા કીજૈ. પ્રભુ
જાત ન પૂછો સાધકી, પૂછ લીજીએ જ્ઞાન મોલ કરો તલવાર કા, પડા રહન દો મ્યાન
૨૯૧
ગુરૂ નાનક

Page #156

૪૭૪ (રાગ : પીલુ) બિસર ગઈ સબ બાત પરાઈ; જબ તે સાધુ-સંગત મોહિં પાઈ. ધ્રુવ ના કોઈ બૈરી, નાહિ બિગાના; સક્લ સંગિ હમકી બનિ આઈ. બિસર૦ જો પ્રભુ કીન્હો, તો ભલો માન્યો; એક સુમતિ સાધુન તેં પાઈ. બિસર૦ સબ મહં રમ, રહિયા પ્રભુ એકૈફ પેખિ પેખિ ‘ નાનક' બિગસાઈ. બિસર૦
૪૭૭ (રાગ : બિહાગ) અબ મેં કીન ઉપાય કરું ? જેહિ બિધિ મનકો સંશય છૂટે, ભવ-નિધિ પાર કરૂ. ધ્રુવ જનમ પાય કછુ ભલી ન કીન્હોં, તાતેં અધિક ડરૂ. અબo વચન કર્મ, મન હરિ નહીં ગાય, એહિ શોપ ધરૂ. અબ૦ ગુરુમત સુન કછુ જ્ઞાન ન ઉપજ, પસંવત ઉદર ભરૂ. અબo કહ “ નાનક’ પ્રભુ બિરદ પિછાની, તબ હીં પતિત તરૂ. અબ૦
૪૭૫ (રાગ : મુલતાની) મનકી મન હી માંહિ રહી; ના હરિ ભજે ન તીરથ સેવે, ચોટી કાલ નહીં. ધ્રુવ દારા, મીત, પૂત, રથ, સંપત્તિ; ધન-જન-પૂન મહીં. મનકી ઔર સકલ મિથ્યા યહ જાનો; ભજના રામ સહી, મનકી તિ ક્રિત બહુતે જુગ હાર્યો, માનસ દેહ લહી. મનકી ‘નાનક' કહત મિલનકી બિરિયાં; સુમિરત કાહે નહીં ? મનકી
૪૭૮ (રાગ : હમીર) સબ કુછ જીવિતકો વ્યવહાર, જગતમેં જીવિતકો વ્યવહાર, ધ્રુવ માતપિતા સુત ભાઈ ભગીની, અરુ નિજ ઘરકી નાર. સબ૦ તનસેં પ્રાણ હોત જબ ચારે, તુંરત ખેત પોકાર. સંબ૦ આધ ઘડી કોઉ રાખત નાહીં, ઘરનેં દેત નિકાર, સબ૦ મૃગતૃષ્ણા ક્યું રહી જગ રચના, દેખો હૃદય વિચાર. સબ૦ જન ‘નાનક' એ મત સંતનકો, દાખ્યો તોહે પુકાર, સબo
૪૭૬ (રાગ : હમીર) યહ મન નેક ન કહ્ય કરે, સીખ સીખાય રહ્યો અપની સી, દુરમતિઓં ન ટરેં. ધ્રુવ મદ-માયા-બસ ભર્યો બાવરી, હરિજસ નહિં ઉચરૈ. યહo કરિ પરપંચ જગતકે ડહર્ક, અપની ઉદર ભરૈ. યહ૦ શ્વાન પૂંછ જ્યાં હોય ન સૂધ, કહ્યો ન કાન ધરે. ચહo કહ 'નાનક', ભજુ રામ નામ નિત, જાતેં કાજ સરૈ. યહ૦
૪૭૯ (રાગ : બાગેશ્રી) સાધો મનકા માન ત્યાગો, કામ ક્રોધ સંગત દુર્જનકી, તાતે અહનિસ ભાગો. ધ્રુવ સુખ દુ:ખ દોનોં સમ કરિ જાનૈ, ઔર માન અપમાના; હર્ષ શોક તે રહૈ અતીતા, તિન જગ તત્ત્વ પિછાના. સાધો અસ્તુતિ નિંદા દોઉ ત્યાગે, ખોર્જે પદ નિરવાના; જન ‘નાનક' યહ ખેલ કઠિન હૈ, કોઉ ગુરૂ-મુખ જાના, સાધો.
ધનકા મદ જિસકો ચઢે, ખોતા હૈ વહ હોંશ. | ઔરો કો જબ દુઃખ મિલે, ઉસે મિલે સંતોષ || ૨૯)
ગુરુ નાનક
જાતિ લાભ કુલ રૂપ તપ, બલ વિધા અધિકાર ઇનકો ગર્વ ન કીજીએ, યે મદ અષ્ટ પ્રકાર
૨૯૨
ભજ રે મના

Page #157

૪૮૦ (રાગ : બાગેશ્રી) સાધુ, એહિ તન મિથ્યા માનો, યા ભીતર જો રામ વસત હૈ, તાર્ક સત્ય પિછાનો. ધ્રુવ. યે જગ સંપત્તિ સ્વપ્નકી હૈ, દેખ કહા ભુલાનો. સાધુo સંગ તિહારે કછુ ન આવે, તામેં ક્યા લપટાનો. સાધુ
સ્તુતિ નિંદા દોઉં પરહરી મન, ભજન સદા ઉર આનો. સાધુo જન નાનક’ સબહિં મેં પૂરણ, એક પુરુષ ભગવાનો. સાધુo
ધ્રુવ
૪૮૧ (રાગ : કૌશિયા) સુમરન કર લે મેરે મના, તેરિ બિતિ જાતિ ઉમર, હરિનામ બિનો. ધ્રુવ કૂપ નીર બિન, ધેનુ છીર બિન, ધરતી મેહ બિના; જૈસે તરૂવર ફ્લ બિન હીના, તૈસે પ્રાણી હરિનામ બિના. સુમરન દેહ નૈન બિન, રૈન ચંદ બિન, મંદિર દીપ બિના; જૈસે પંડિત વેદ બિહીના, તૈસે પ્રાણી હરિનામ બિના, સુમરનવ કામ ક્રોધ મદ લોભ નિહારો, છાંડ દે અબ સંતજના; કહે ‘નાનક’સા, સુન ભગવંતા, યા જગમેં નહિ કોઈ અપના. સુમરનો
૪૮૩ (રાગ : શ્રી) હરિ કો નામ સદા સુખદાઈ, જાકું સમરી અજામેલ ઉઘર્યો, ગુણકા શુભ ગતિ પાઈ. ધ્રુવ પંચાલીકું રાજસભામેં વિપત હરિ સૂધ આઈ. હરિ જેહિ નર યશ ગાયો કૃપાનિધિ, તાકુ ભયે સહાઈ. હરિ દુ:ખ હરે ભક્તકો કરૂણામય, અપની પૈજ બજાઈ. હરિ કહે ‘નાનક' મેં એહિ ભરોસે, આઈ પડ્યો શરણાઈ. હરિ
૪૮૪ (રાગ : પટદીપ) હરિ સે લાગ રહો મેરે ભાઈ. દુનિયા દોલત માલ ખજાના, ચલતે ચલત ચલ જાઈ; જીવ જાવે ફિ નજર ન આવે, ખોજ ખબર નહિ પાઈ. હરિ ધ્રુવ પ્રહલાદ રૈન દિન ધ્યાવત, સજ્જન જાત કસાઈ; એસો ભજન કરો ઘટ ભીતર, છોડ કપટ ચતુરાઈ. હરિ સાધુસંગત કરો ગુરુકી સેવા, ભાવભક્તિ ઉર લાઈ; ‘નાનક' નામ રટો મેરે પ્યારે, તબ મીલે રઘુરાઈ. હરિ
પૈદાસ (રાગ : બસંત ભૈરવી) પ્રભુજી ! સંગતિ સરન તિહારી, જગ-જીવન રામ મુરારી. ધ્રુવ ગલી-ગલી કો જલ બહિ આયો, સુરસરિ જાય સમાયો; સંગત કૈ પરતાપ મહાતમ, નામ ગંગોદક પાયો. પ્રભુજી૦ સ્વાતિ બંદ બરસે ફનિ ઉપર, સીસ વિષે હોઈ જાઈ; ઓહી બંદ કૅ મોત નિપજે, સંગતિ કી અધિકાઈ. પ્રભુજી તુમ ચંદન , હમ રેંડ બાપુ, નિફ્ફ તુમ્હારે આસા; સંગત કૈ પરતાપ મહાતમ, આર્વે બાસ સુબાસા. પ્રભુજી જાતિ ભી ઓછી, કરમ ભી ઓછા , ઓછો કસબ હમારા; નીચે સે પ્રભુ ઊંચ કિયો હૈ, કહ ‘રૈદાસ’ ચમારા પ્રભુજી,
૪૮૨ (રાગ : ગાવતી) હરિ કે નામ વિના દુ:ખ પાવે; ભક્તિ વિના સંશય નહિ છૂટે, સંત એ ભેદ બતાવે. ધ્રુવ કહા ભયો તીરથ વ્રત કીનો, જો પ્રભુ શરણ ન આવે. હરિ યોગ યજ્ઞ નિફ્લ સબ તાકો, જો પ્રભુનામ ન ગાવે. હરિ માન મોહ જો પરહરિ પ્રાણી, ગોવિંદ કો ગુણ ગાવે. હરિ કહે “ નાનક’ યહ બિધિ કોઈ જાને, જીવન્મુક્ત કહાવે. હરિ.
દયા પ્રેમ મિટતા ગયા, ધનકી સબકો ચાહ ધનમેં સુખ સબ ટૂંઢતે, ગલત પકડ કર રાહ //
મધુર વચન હૈ ઔષધિ, કટુક વચન હૈ તીર શ્રવન દ્વાર સે સંચરે, દાહે સકલ શરીર
૨૯૫
ભજ રે મના
૨૯૪)
ગુરુ નાનક

Page #158

નિષ્કુળાનંદ સ્વામી
ઈ.સ. ૧૭૬૬ - ૧૮૪૮
નિષ્કુળાનંદનું બાળપણનું નામ લાલજી હતું. વિશ્વકર્માના વંશજ એવા લાલજીનો જન્મ સં. ૧૮૨૨ માં જામનગર પાસેના શેખપાટ ગામે સુથાર જ્ઞાતિમાં સમૃદ્ધ કુંટુંબમાં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ રામભાઈ અને માતાનું નામ અમૃતબા હતું. લાલજીના લગ્ન થયા હતા અને તેમને માધવજી અને કાનજી નામે બે પુત્રો હતા. તેમના ગુરૂ રામાનંદ સ્વામીની કૃપાથી લાલજીનો સંબંધ શ્રીજી મહારાજ સાથે થયો. સં. ૧૮૬૩માં ૪૧ વર્ષની વયે તેમણે શ્રીજી મહારાજ (સ્વામી
નારાયણ સંપ્રદાયના) પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી હતી. ગુરૂએ તેમનું નામ નિષ્કુળાનંદ રાખ્યું હતું. નિષ્કુળાનંદ ‘કેના કવિ’ ગણાતા હતા. ભગવાન સાક્ષાત મળ્યા તેનો કેફ, આનંદ તેઓના અંતરમાં સમાતો નહોતો. તેઓ કુશળ શિલ્પી અને સિદ્ધહસ્ત સાહિત્યકાર હતા. ચાતુર્માસ દરમિયાન રોજ ૪ પદોની રચના કરતા. ગુજરાતી ઉપરાંત વ્રજ, હિન્દી વગેરે ભાષામાં સ્વામીનો સાહિત્ય પ્રવાહ રેલાયો હતો. તેમણે નાના-મોટા ૨૩ ગ્રંથોની રચના કરી હતી. સં. ૧૯૦૪માં ૮૨ વર્ષની ઉંમરે તેઓએ નશ્વર દેહનો ત્યાગ કર્યો.
૪૮૫
૪૮૬
૪૮૭
૪૮૮
દેશી ઢાળ
સારંગ
ઝીંઝોટી
સોહની
ભજ રે મના
જેનું રે મન વન વંછતું અતિ
ત્યાગ ન ટકે રે વૈરાગ વિના
ધન્ય ધન્ય એ સંત સુજાણને
ધિક્ ધિક્ તારો અવતાર રે
નમન નમનમેં ફેર હૈ, અધિક નમેં ના દાન દગલબાજ દૂના નમે, ચીતા ચોર
કમાન
૨૯૬
૪૮૯
૪૯૦
૪૯૧
૪૯૨
ભીમપલાસ
લાવણી
લાવણી
લાવણી
વૈરાગ વિણ એ વાણી વદે
હું બલિહારી એ વૈરાગ્યને જેવો રસ ભર્યો જે ઠામે રે
જેનું તન મન માન્યું ત્યાગે રે ૪૮૫ (રાગ : દેશી ઢાળ)
જેનું રે મન વન વંછતું, અતિ રે'તા ઉદાસજી; તે તાક્યા વસ્તીએ વસવા, બાંધી સૌ સાથે આશજી. ધ્રુવ
જેને રે ગમતી જીરણ કંથા, જેવું તેવું જળઠામજી; તેણે રે રંગ્યા રૂડાં તુંબડા, ગમતાં અન્ન માગે ગામો ગામજી. જેનું
રસ રહિત અન્ન ઇચ્છતા, દેવા દેહને દંડજી; તેને રે જોઈએ તીખાં તમતમાં, ખાવા ખીરને ખાંડજી. જેનું જેને રે જોઈ આગ લાગતી, ગમતું નહિ સજ્યા ઘરજી; તેને રે આસનથી ઉઠાડતાં, જાણે જગાડ્યો મણિધરજી. જેનું પોતાનો પરિવાર પરહરી, ચાલ્યો એકીલો આપજી; તેણે રે કર્યો સ્નેહ શિષ્યરું, લીધો પરનો સંતાપજી. જેનું ઓછી સમજણે જે આદરે, કાયા થકી જે કાંયજી; ‘નિષ્કુળાનંદ' એ નરનું, અંતે એમજ થાયજી. જેનું ૪૮૬ (રાગ : સારંગ)
ત્યાગ ન ટકે રે વૈરાગ વિના,કરીએ કોટિ ઉપાયજી; અંતર ઊંડી ઈચ્છા રહે, તે કેમ કરીને તજાયજી. ધ્રુવ
વેષ લીધો વૈરાગનો, દેશ રહી ગયો દૂરજી, ઉપર વેષ અચ્છો બન્યો, માંહી મોહ ભરપૂર જી. ત્યાગત
કામ ક્રોધ લોભ મોહનું, જ્યાં લગી મૂળ ન જાય જી; સંગ પ્રસંગે પાંગરે, જોગ ભોગનો થાય જી. ત્યાગ ઉષ્ણ રતે અવની વિષે, બીજ નવ દીસે બહાર જી; ઘન વરસે વન પાંગરે, ઈંન્દ્રિય વિષય આકાર જી. ત્યાગ માલી ચાહે બરસના, ધોબી ચાહે ધૂપ સાહૂ ચાહે બોલના, ચોર ચાહે ચુપ
૨૯૦
નિષ્કુળાનંદ

Page #159

ચમક દેખીને લોહ ચળે, ઈન્દ્રિય વિષય સંજોગ જી; અણભેટ્ય રે અભાવે છે, ભેટ્ય ભોગવશે ભોગ છે. ત્યાગ ઉપર તજે ને અંતર ભજે, એમ ન સરે અરથ જી; વણસ્યો રે વણશ્રમ થકી, અંતે કરશે અનરથ . ત્યાગo ભ્રષ્ટ થયો જોગ-ભોગથી, જેમ બગળ્યું દૂધ જી; . ગયું ધૃત મહી માખણ થકી, આપે થયું રે અશુદ્ધજી. ત્યાગo પળમાં જોગીને ભોગી પળમાં, પળમાં ગૃહીને ત્યાગીજી; ‘નિષ્કુળાનંદ' એ નરનો, વણસમજ્યો વૈરાગ જી. ત્યાગ
૪૮૮ (રાગ : સોહની) ધિક્ ધિક્ તારો અવતાર રે, તે તો ન કર્યો નર ! વિચાર રે. ચૌદ લોક્ન ગઈ છે નારી ચાલી રે, તુંને તેની પ્રતીત કેમ ન આવી રે? ધ્રુવ બ્રહ્મા સરખાને જેણે ભુલાવ્યા રે, શિવ સરખાને જેણે ડોલાવ્યા રે ! જેણે એક્લશૃંગી અંધ કીધો રે, જેણે પરાશર પકડી લીધો રે ! ધિ કીધું નારદ તણું મુખ કાળું રે, દપિ સૌભરિ તણું તપ ટાળ્યું રે ! જેણે અંધ તે અસુર કુળ કીધું રે, કહી અમૃત ને જો વિખ દીધું રે. ધિ જેણે રાવણ તણું કુળ ખોયું રે, ત્યાં તારૂં તે મને કેમ મોહ્યું રે ? લીધું દુ:ખ તે અલ્પ સુખ સાટે રે, કહે ‘ નિષ્કુળાનંદ' તે માટે રે. ધિક્ટ
૪૮૭ (રાગ : ઝીંઝોટી) ધન્ય ધન્ય એ સંત સુજાણને, જેનું ઊલટી પલટયું આપ; આપું ટાળી મળ્યા ભગવાનમાં, જેના આપમાં હરિનો વ્યાપ.
એવા જન હરિ તણા. ધ્રુવ જેના શીશમાં શીશ છે શામનું, જેના નેણમાં નાથનાં નેણ; જેના મુખમાં મુખ મહારાજનું, જેના વેણમાં વહાલાનાં વેણ. એવા જેના કાનમાં કાન શ્રી કૃષ્ણના , જેના નાકમાં નાસિકા નાથ; જેની જીભ્યામાં જીભ્યો જીવનતણી, જેના હાથમાં હરિનો હાથ. એવા જેનાં હૃદયમાં હૃદય હરિ તણું, જેના પાંવમાં હરિનો પાંવ; જેમ હીરો હીરા વડે વેધીએ, તેમ થયો તે સહજ સમાવ. એવા એમ અંતમાં રહ્યા શ્રીહરિ, માટે સંત તે સુખનું ધામ; ધર્મ, ભક્તિ, વૈરાગ્યને જ્ઞાન જો, તેને રહેવાનું સંત છે ઠામ. એવા એવા સંતશિરોમણિ ક્યાં મળે? જેણે દેહબુદ્ધિ કીધી દૂર; કહે ‘નિષ્કુલાનંદ’ એને સંગે, ઊગે અંતરે આનંદ-સૂર. એવા
૪૮૯ (રાગ : ભીમપલાસ) વૈરાગ વિણ એ વાણી વદે, લોકો સમજે નહિ લેશજી ; મોટા સંતની સેવા કયાં મળે ? એમ આપે ઉપદેશજી . ધ્રુવ તન ધન વસનું વતે, સેવા સાધુની કીજેજી; વિધ વિધનો વ્યંજનનું, રૂડી રસોઈયું દીજી. વૈરાગ આગે સાધુને આપિયું, સુત વિત્ત ઘરને બારજી; એ ભક્ત લખાણા ભક્તમાળમાં, દેખા દલના ઉદારજી. વૈરાગo આજ સાધુને આપતાં, કાં રે મુંઝાય મનજી ! સુત કલર કારણે, ક્રોડી ખરચો છો ધનજી. વૈરાગo અમે રે ત્યાગી સરવે ત્યાગિયું, ત્યાગ્યાં રાજને પાટજી; તમારા કલ્યાણને કારણે, સંત બતાવે વાટજી. વૈરાગ અમે વણસ્યા વૈરાગ્યની વાતડી, સુણો સૌ નરનારજી; ‘નિષ્કુળાનંદ’ એ નરનું, કેમ પડશે પારજી ! વૈરાગo
ધીરે ધીરે રે મના, ધીરે સબ કુછ હોય.
માલી સીચે સૌ ઘડા, ઋતુ આયે ફલ હોય | ભજરેમના
૨૯૦
કામ ભોગ પ્યારા લગે, ફલકી પાક સમાન મીઠી ખાજ ખુજાવતાં, પીછે દુ:ખકી ખાન
(૨૯૯)
નિષ્કુળાનંદ

Page #160

૪૯૦ (રાગ : લાવણી)
હું બલિહારી એ વૈરાગ્યને ઊપજ્યો જેને અંગ જી; ચૌદ લોકને ચતુરધા ન ગમે સુખનો સંગ જી. ધ્રુવ સુખ ન ઇચ્છે સંસારનાં, સમજે સ્વપ્ત સમાન જી; વાત ગમે રે વૈરાગ્યની, તન-સુખ ત્યાગવા તાન જી. હુ દુઃખી રે દેખે આ દેહને, રહે રાજી મન માંહ્ય જી; અનરથનું આ ઘર છે, જાણી ન કરે જતન જી. હું રાત-દિવસ હૃદિયા વિષે, વરતે એમ વિચારજી; હું રે કોણ ને જઈશ ક્યાં ? કરું તેનો નિરધાર જી. હું કરું ઉપાય હવે એહનો, ડહોળી દેશ-વિદેશ જી; કોઈ રે ઉગારે મને કાળથી, સોંપું તેને લઈ શીશ જી. હું રહે આતુરતા એ ઉર વિષે, દેખી દેહી અનિત્ય જી; સુખ નવ માને સંસારમાં, ન કરે કોઈશું પ્રીત જી. હું એવી દશા આવ્યા વિના, ન હોય તન-સુખ ત્યાગ જી; ઉપરનો લાગે લજામણો, વોણા સરખો વૈરાગ્ય જી. હું હરિ ગુરુ સંત દયા કરે, આવે એહ વિચાર જી; ‘નિષ્કુળાનંદ' નિઃશંક થઈ, સહેજે તરે સંસાર જી. હું
૪૯૧ (રાગ : લાવણી)
જેવો રસ ભર્યો જે ઠામે રે, તેવો તેમાંથી ઝરશે; કોઈ કાઢશે પડ્યે કામે રે, નિશ્ચે તેવો નીસરશે. ધ્રુવ જોને આહાર કરે જન જેવો રે, તેવો આવે ઓડકારે;
અણપૂછે નીસરે એવો રે, આશય અંતરનો બા'રે. જેવો જોને ચીલ ચડે આસમાને રે, નજર તેની નીચી છે; દેખી મારણને મન માને રે, અન્ય જોવા આંખ મીંચી છે. જેવો
ભજ રે મના
કહા ભયો ઘર છાંડકે, તજ્યો ન માયા સંગ નાગ ત્યજી જિમ કાંછલી, વિષ નહિ તજિયો અંગ
300
એવો લક્ષણવાળા લખું રે, દીઠા મેં દ્રગે ભરિયા; કહે નિષ્કુળાનંદ શું ભાખ્યું રે, ઓળખો એની જોઈ ક્રિયા. જેવો
૪૯૨ (રાગ : લાવણી)
જેનું તન મન માન્યું ત્યાગે રે, ભક્તિ ધર્મ ભાવે છે; તેનાં વચન વીંટ્યાં વૈરાગ્યે રે, અંતરમાંથી આવે છે. ધ્રુવ શીલ સંતોષ ને વળી શાંતિ રે, એમાં રહીને બોલે છે; ધીરજતા કહી નથી જાતી રે, જ્ઞાન ધ્યાનમાં ડોલે છે. જેનું
એવા સંત સહુના સગા રે, પર ઉપકારી પૂરા છે; જેના દલમાં નહિ કોઈ દગા રે, સત્ય વાતમાં શૂરા છે. જેનું
વળી હેત ઘણું છે હૈયે રે, આંખે અમૃત વરસે છે;
કહે નિષ્કુળાનંદ શું કહિયે રે, એ જન જોઈ હરિ હરખે છે. જેનું
(રાગ : સારંગ)
સાગર તારૂં કોઈ પિયે નહિ પાણી,
કે' ને તું આ શું કરી બેઠો ? કાળી ઘોર કમાણી. ધ્રુવ વાદળમાંથી ખૂબ વરસિયું, મીઠું સાકર પાણી; તેને તૂં ખારૂં કરી બેઠો, તારા ઉરમાં તાણી. સાગર શું કરીશ તેં આ સંપત્તિને, અઢળક ઘરમાં આણી ? તરસ્યાની તરસા નવ બૂઝી, જીવન તો ધૂળધાણી, સાગર
અષ્ટસિદ્ધિ નવેયનિદ્ધિ, વી રહી છે વાણી; કૃપણને ત્યાં વાસ કરીને, બહૂ હવે પસ્તાણી. સાગર મારૂં કહેવું જરા ન ગમશે, મેં લીધું છે જાણી; ‘પિંગળશી’ કહે કડવી લાગે, વિખ જેવી આ વાણી. સાગરત
- પીંગળશી
પુણ્ય ખીન જબ હોત હૈ, ઉદય હોત હૈ પાપ દાજે વનકી લાકરી, પ્રજલે આપોઆપ
૩૦૧
નિષ્કુળાનંદ

Page #161

પ૦૦
પ૦૧ પ૦૨
માંડ પ્રભાતી. ગુણક્રી બહાર દેશી ઢાળ દેશી ઢાળ ગરબી ભૈરવી
મિથ્યા ન મરશો ભટકી ભાઈ ભક્તવત્સલ સદા, દેવના દેવ છો રઢ લાગી છે રસિયાના રૂપની રામ-રતન ધૂની લાગી ગગનમેં સખિ ! મને વહાલો રે, સુંદર સામેરી સોહાગી રે, સુખી સદ્ગુરુ મળ્યા. સંતોની સંગત રે મરણે ના મૂકીએ હરિનામ સુધારસ પીજીએ પીતાં
પ૦૪ પ૦૫ પ૦૬ પ૦૭
નિરાંત
ઈ.સ. ૧૭૪૩ - ૧૮૫૨
નિરાંત સાહેબનો જન્મ રાજપૂત ગોહીલ કુળમાં વિ. સં. ૧૮૦૩માં વડોદરા જીલ્લાના દેથાણ ગામમાં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ ઉમેદસિંગ અને માતાનું નામ હેતાબા હતું. તેમનો વ્યવસાય ખેતીનો હતો. જ્ઞાનમાર્ગની પરિપાટીમાં નિરાંત સાહેબનું નામ મોખરે છે. સંતોના સંતસમાગમના પ્રભાવથી નાનપણથી જ તેમનું જીવન ઉચ્ચ સંસ્કારોથી ખીલ્યું હતું. જે અધ્યાત્મના ઉચ્ચ શિખરને પ્રાપ્ત થયું હતું. હલકટમાં સંન્યાસી મહાત્મા સ્વામી સચ્ચિદાનંદ નિરાંત સાહેબના ગુરૂ સ્થાને હતાં. નિરાંત સાહેબ રાષ્ટ્રીય કવિ તરીકે ખ્યાતિ પામ્યા હતાં. તેમને ત્રણ સંતાનો પણ હતાં, છેવટે ૧૦૫ વર્ષની ઉંમરે વિ.સં. ૧૯૦૮માં તેઓ સ્વધામ પધાર્યા,
૪૯૩ (રાગ : કટારી) અનુભવ એવો રે, અંતર જેને ઉદય થયો; કૃત્ય ટળ્યાં તેનાં રે, જેણે તો એક આત્મા લહ્યો. ધ્રુવ આતમદર્શી તેને કહીએ, આવરણ નહિ લગાર, સર્વાતીત તે સર્વનો સાક્ષી, ખેટ-વીસનો નિરધાર; તેથી પર પોતે રે, એકાએકી આપ રહ્યો. અનુભવ એ વાત કોઈ વિરલા જાણે, કોટિકમાં કોઈ એક, નામ વિનાની વસ્તુ નીરખે, એ અનુભવીનો વિવેક; મુક્તપદ માણે રે, દ્વૈતભાવ તેનો ગયો. અનુભવ જાગ્રત, સ્વમ, સુષુપ્તિ, તુરીયાતીત પદ તેહ, સ્થૂલ , સૂક્ષ્મ ને કારણ કહીએ, મહા કારણથી પર જેહ; પરાપાર જે પરખો રે, જેને ‘નેતિ નેતિ' વેદે કહ્યો. અનુભવo હંસ હિતારથ જે જન કહિયે, તે જન સત્ય સ્વરૂપ, તે જનની હું જાઉં બલિહારી, જે સદગુરુનું રૂપ; ‘નિરાંત’ નામે નિત્ય રે, અનામી નામે ભર્યો. અનુભવેo
૪૯૬
૪૯૩ કટારી અનુભવ એવો રે અંતર જેને ૪૯૪ નટબિહાગ. ધન ધન જીવ્યું તેનું રે ૪૯૫ જેતશ્રી નામ સુધારસ સાર સરવમાં
બહાર નામ ધણીકો સબસે નીકો ૪૯૭ દિપક પ્રીછો ભાઈ સંત સુજાણ. ૪૯૮
પંથનો પાર ન આવે ભજન ૪૯૯ દેશી ઢાળ મન તો વીંધાયું વહાલાજીની સાથ,
અરિહા દેવ નિગ્રંથ ગુરુ, સંવર નિર્ભર ધર્મ
આગમ શ્રી કેવલિ કથિત, એ હી જૈન મત મર્મ | ભજ રે મના
ઉ૦૨)
માંડ
મૌનું સમ્મતિ લણમ, મૌન મૂર્ખસ્ય ભૂષણ | મૌન ભાષા ચ લોચનમ, મૌને ઉપદેશ બોધન..
૩૦૩
નિરાંત

Page #162

૪૯૪ (રાગ : નટબિહાગ) ધન, ધન જીવ્યું તેનું રે જાણવું, જેણે ગોવિંદના ગુણ ગાયા રે; સેવા-સ્મરણ તેનું કરે સહુ, ઈશ્વર પેઠે પૂજાયા રે. ધ્રુવ દેહ-જુવાની જૂઠી ન જાણી , મોહ માયાએ બંધાયા રે; જીવન્મુક્ત તો તેને રે જાણો , જે આપમાં ઊલટ સમાય રે. ધન આવો અવસર ફ્રી ફ્રી નહિ મળે, મનુષ્યદેહ છે મોટો રે; સુરનર સરખા તેને ચહાય છે, સ્વપ્નવત્ સંસાર ખોટો રે. ધન જન્મ - મરણનું જોખમ જીવને, લખચોરાશી ફેરા ફરવી રે; ઊંચ-નીચ યોનિમાં અવતરવું, મહાદુઃખ જાણી હરિને વરવા રે. ધન
ફ્રી ફ્રી વંદું સદ્ગુરૂ દેવને, જેણે અંતરજામી ઓળખાવ્યા રે; ક્ષણ એક વહાલો મનથી ના વીસરે, ભાવે ભૂધરજી ભાવ્યા રે. ધન મન-કર્મ-વચને માગો તે મળે, સંત-સમાગમ કરતાં રે; ‘નિરાંત' નીરખો હરિના નામને, નિર્ભય થાશો નામ સમરતાં રે. ધન
૪૯૫ (રાગ : જેતશ્રી) નામ સુધારસ સાર સરવમાં, પરખી પ્રેમશુ પીધો રે; ભૂતળ પતિપદ તેને ન ભાવે, લહાવો નૌતમ લીધો રે. ધ્રુવ એ રસ મોંઘો મૂલે મળે નહીં, વૈકુંઠ નાથને વ્હાલો રે; અજ ઉમીયાપતિ ઈરછક એના, અદ્વૈત પદનો પ્યાલો રે. નામ પુરણ બ્રહ્મ એ રસને પ્રીછો, નથી સમોવડ એવો રે; જગતનું જીવન એને રે કહીએ , મહા વીરલાનો મેવો રે. નામ કોટી જગતને જપતપ તીરથ, તો એ તુલ્ય ન આવે રે; પૃથ્વી પાત્રને મુક્તા ભરીયું, એથી અધિક પાવે રે. નામ નામ સમોવડ કોઈ ન આવે, અમૂલ્ય વસ્તુ એવી રે; સદ્ગુરુ સ્વામી કૃપા કરે તો, ત્યાંથી મળે તેવી રે, નામ
દુર્લભ દીઠો ને મહારસ મીઠો, સ્વાદ કહ્યો ન જાયે રે; નીરાંત', નામ સુધારસ પીતાં, હરિ સરખો થઈ જાવે રે. નામ
૪૯૬ (રાગ : બહાર). નામ ધણીકો સબસે નીકો, અનુભવી જન અધિકારી હૈ; સબ દેવનકો સદ્ગુરુ દાતા, મંગતા ભેખ ભિખારી હૈ. ધ્રુવ મહા મર્સીજન મર્મ ન જાને, નામ લખી ગત ન્યારી હૈ; સદ્ગુરુ સાહેબ દયા કરે તો, પલમેં પાર ઉતારી હૈ. નામ થાક્યો પંડિત શાહ ના પાવે, બૂડી બુદ્ધિ બિચારી હૈ, જોગી જોગ જગત બિના હારે, ખુશીયે સબ ખુવારી હૈ. નામ બાવન અક્ષર બૂઝત નાહી, બેદ પુરાન બિચારી હૈ; ખર્દરશન મત ખેલ તપાસ્યાં, કહા બડે આચારી હૈ. નામ નામ ના ચને સો નર નુગરા , હા સાધુ સંસારી હૈ; ‘નિરાંત' નામ અમે અવિનાશી, પાયા પ્રેમ પસારી હૈ. નામ
૪૯૭ (રાગ : દિપક) પ્રીછો ભાઈ સંત સુજાણ, સ્વરૂપ શ્રી રામનો; પાઈ પદારથ દેહ મણિ માંહે નામનો. ધ્રુવ નામતણો રે પ્રવેશ, સચરાચર માંહે જુવો ; સંતો નામ અનાદિક કંદ, વાપી વેલ જગ હૂવો. પ્રીછો વદો વચન વિચારી, વિવેક કરી સાચા નામનો; શબ્દમાં સુરતી મિલાવી જુઓ, મુકામ શૂન્ય ગામનો. પ્રીછો તન, ત્રિવેણીને ઘાટ, મલી રહ્યો નાથ શું ! પૂજા કરો પ્રેમ-આચાર, અનુપમ ભાવ શું ! પીછો અવરતણી જે આશ, સમજ કર પરહરો; આપમાં છે આપ દેદાર, નામ નિશ્ચ ' કરો. ખીછો સદ્ગુરુકે પરતાપ, જાતિ પાઈ પલકમાં; નિરાંત' નિરંતર જોઈ, સમાઈ રહો અલખમાં. પ્રીછો
માયા છાયા એક હૈ, ઘટે બર્ટ છિનમાંહિ
ઈનકી સંગતિ જે લર્ગ, તિનહી કહી સુખ નાહિ || ભજ રે મના
ઉ૦)
ખાંડો કહિયે કનકકૌ, કનક ખ્યાન સંયોગ ન્યારી નિરખત ખ્યાન સૌ, લોહ કહે સબ લોગ.
૩૦૫
નિરાંત

Page #163

૪૯૮ (રાગ : માંડ)
પંથનો પાર ના આવે, ભજન વિના પંથનો પાર ના આવે. ધ્રુવ લખ ચોરાશીનો પંથ છે પૂરો, ચાર ખાણ ફરતો ફાવે; જન્મ-મરણની જાળમાં બંધાયો, તેને હરિ વિના કોણ છોડાવે ? ભજન અલ્પ આવરદા ને કાલને આધીન સહુ, દુઃખનો દેહ ધરાવે; કીટ, પતંગ ને શ્વાન, બિલાડાં ખર, અગણિત કોણ ગણાવે ? ભજન૦ ધરતી ને આભ વચ્ચે કોઈ ના મળે, બાપડાને કોણ છુડાવે ? દુઃખનો રે અંત કોઈ આણી શકે નહિ, મૃત્યુથી કોણ મુકાવે ? ભજન મનુષ્યદેહનો રે મહિમા છે મોટો, સર્વથી ઊંચ કહાવે; મનુષ્ય થયો ને હરિનામ નવ જાણું, અંધ અહિ મણિને ગુમાવે. ભજન૦
હરિના ભજન વિના છેક થયો હીણો, તેને શાણપદ કોઈ ના સરાવે; ‘નિરાંત' સદ્ગુરુ ના મળ્યા ને, તે નૂગરાને કોણ નિભાવે? ભજન૦
૪૯૯ (રાગ : દેશી ઢાળ)
મન તો વીંધાયું વહાલાજીની સાથે, મને વહાલો વિસાર્યા ના વીસરે. ધ્રુવ આઠે પહોર ઉલામણ મારા ઉરમાં, બીજી વહાલી ન લાગે વાત. મને૦ જેમ રત્ન જડ્યું રે હોય રંકને, તેમ સત્ય થયું છે સાક્ષાત્. મને૦ જેને કાજે દમે છે યતિ દેહને, તે તો આવ્યું છે મારે હાથ. મને વારે વારે જાઉં ગુરુજીને વારણે, જેણે નિરખાવ્યા નિજ નાથ. મને૦ તેને તોલે ન આવે ત્રણ લોકમાં, જેની વિશ્વ વિચિત્ર છે ભાત. મને ધન્ય ધન્ય દયા રે ગુરુદેવની, નામે નિરાંત નીરખો અજાત. મને૦
ભજ રે મના
બડે બડાઈ ના કરે, બડે ન બોલે બોલ હીરા મુખસે ના કહે, લાખ હમારા મોલ
309
૫૦૦ (રાગ : માંડ)
મિથ્યા ન મરશો ભટકી ભાઈ, મિથ્યા ન મરશો ભટકી; પૂરા ગુરુ વિના પાર ન પાવે, ખોજ ખબર નહીં ઘટકી. ધ્રુવ સાધન કરમ ધરમ બહુ ધોખો, ખોટી કલ્પના ખટકી; દેખાદેખી દો દસ ધાવે, લાલમેં રહી લટકી. મિથ્યા૦ ખલક ખેલની ખટપટ ખોટી, કર્મ કરે નહીં કટકી;
જૂઠી વાતે જનમ ગુમાવ્યો, જાત ન મૂકે વટકી. મિથ્યા જોગી જતિ ને તપસ્વી સંન્યાસી, હાર ન મૂકે હઠકી; અપના મતસે જ્યાં ત્યાં અટકે, ભજવી ખેલ ઊલટકી. મિથ્યા૦ જો કછુ ચાહે સો ઘટકી ભીતર, દૂર મતિ દો પટકી; ‘નિરાંત’ નામ નીરખો ગુરુદેવા, રહો અંતરમેં અટકી. મિથ્યા
૫૦૧ (રાગ : પ્રભાતી)
ભક્તવત્સલ સદા, દેવના દેવ છો, તાહરા નામનો પ્રેમ રાચે; જીવન તું જગતમાં, બીજું જાણું નહિ, નામ સમોવડ નાથ જાચે. ધ્રુવ પ્રત્યક્ષ પરચો લહ્યો, સંશય સઘળો ગયો, ભ્રાંતિ ભાંગી ગુરુ ભેદ પામી; દુર્મતિ પરહરી પાસે નિરખ્યા હરિ, કર્મની વેદના દૂર વામી. ભક્ત૦ નિર્ગુણ ભાસતાં, સગુણ ભાસ્યું બધું, અન્યોઅન્ય તમો એક દીસો; તમો વિના પ્રભુ ! ઠામ ઠાલો નહિ, વિજોગ ટળ્યો પળ્યો મન હિ સો. ભક્ત મહાદુ:ખ ભય થકી સંસાર ચેહ થકી, નાસીને સમરથ શરણે આવો; આરો ઊગરવાનો અવર દીસે નહિ, પ્રભુ ઉગારણ બિરદ કહાવો. ભક્ત તમો કિરપા કરી માટે સૂઝી ખરી, બળવંત વળગ્યો છું બાંધે તારી; નિર્મળ 'નિરાંત'નો હાથ હેતે ગ્રહો, બાપજી ! સાંભળી બૂમ મારી. ભક્ત
દામ વિના નિર્ધન દુ:ખી, તૃષ્ણાવશ, ધનવાન કહું ન સુખ સંસારમેં, સબ જગ દેખ્યો છાન
306
નિર્માત

Page #164

પ૦૨ (રાગ : ગુણકી) રઢ લાગી છે રસિયાના રૂપની, બીજું કરવું તે કાંઈના સોહાય. ધ્રુવ રૂપવંતો વસી રહ્યો રૂદિયામાં, વહાલવંતો તે વર્ણવ્યો ન જાય; વિષ્ણુ વ્હાલપણે તે ના વીસરે, શિવે સરખાં તે ધ્યાનમાં ધાય. રઢ૦ મોટા મુનિ તણાં રે મન મોહી રહ્યાં, નરનારી તે નિશદિન હાય; નામ, રૂપ ને ગુણથી ન્યારું રહ્યું, એવું આયખું ના ઓળખાય. રઢવ સદગુરૂજી મળે તો સત સંભવે, બીજા કરવા ન મિથ્યા ઉપાય; અનુભવિયા તે અહોનિશ આદરે, નામ નીરખે તે સર્વત્ થાય. રઢવ પ્રેમવંતી પદારથ પામશે, જેને સદ્ગુરુની છે સદા સહાય; જન નિરાંત નીરખી નિજ નામને, પૂર્ણ પુયે તે એને પમાય. રઢવ
૫૦૪ (રાગ : દેશી ઢાળ) સખિ ! મને વહાલો રે, સુંદર શ્યામળો રે, શી કહું વહાલપણાની વાત? વિવેકરૂપી રે, વીસરતો નથી રે, ઘડીઘડી પલપલ દિન ને રાત. ધ્રુવ સાસ-ઉસાસે રે, સખી મુને સાંભરે રે, ભૂધર ઉપર ઘણો છે ભાવ; ગોવિંદ વિના રે કાંઈ ગમતું નથી રે, લઉં એની સુંદરતાનો લહાવ. સખી. મનડું માણે છે રે, એની મોહનિયે ચંચળ ચિત્તડું ચળે નાહિ; આંખ તો ઠરી છે રે એની ઉપરે રે, હેત હરિ હૃદયકમલની માંહી. સખી. પ્રભુજી પધારો રે, મંદિર માંહે રે, વહાલા કેમ વસી રહ્યા છો વાટ ? ‘નિરાંત’ના સ્વામી સમરથ શ્રીહરિ રે, વહાલે મારે પૂરી મનની આશ. સખી.
૫૦૩ (રાગ : બહાર) રામ-રટન ધૂની લાગી, ગગનમેં રામ-રતન ધૂન લાગી;
ઐસા કોઈ હૈ જો બૈરાગી. ધ્રુવ અનભે' આસન ઉપર બૈઠા, ઊલટ રહા રી સમાઈ; હાવભાવ નેત્રસે બેંતે ડાલેલા, બાહેર ન આવે જાઈ. ગગનમેં, સાધન સબ એક ઘટ સમાસા, આપ બિના નહીં દૂજા; આતમરામ ઠર્યા નહીં થાક્યા, સબ ઘટ સાહેબ સૂઝા . ગગનમેં નામ નિરંજન ગુરુ હિ લખાવે, સાહેબ સકળ પસારા; ઘટઘટ રૂપ રામકો સંતો, બોલતા સો ન્યારા. ગગનમેં, નહીં કછુ સંશય શબ્દ કૂંચીને, ઔર કહે સો અદીઠા; ‘નિરાંત' નામ નિરંતર ચીનો, બિન રસના રસ મીઠા. ગગનમેo
પ૦૫ (રાગ : દેશી ઢાળ) સામેરી સોહાગી રે, સુખી સદ્ગુરુ મળ્યા રે, મળતામાં મુજ પર કીધી મહેર. વચન પ્રકાશ્ય રે, કહ્યું કરુણા કરી રે, કહ્યા પછી પ્રીછી સરવે પેર. ધ્રુવ પ્રેમરસ પાયો રે, તૃષ્ણા ટળી ગઈ રે, આશા આન દેવની ના થાય; આપ ઓળખાવ્યું રે, ભૂલ ભાંગી ગઈ રે, સુખ ઉપજાવ્યું સમજણમાંય. સામેરી, તેણે સમે રે મન મારું સ્થિર થયું રે, આવરણ ઊડી ગયું આકાશ; નિરાળું નિરખાવ્યું રે નામ નારાયણનું રે, પલકમાં કીધો પોતાનો દાસ. સામેરી આશીર્વાદ દીધો રે દીનને દયા કરી રે, મૂક્યો કાંઈ મસ્તક ઉપર હાથ; નલિકા નીરખ્યાનો આવ્યો આનંદજી રે, દરશ્યામાંહ્ય વિશ્વેશ્વરનો નાથ, સામેરી મનવાંછિત રે ફળ મને મળ્યું રે, કરવો રહ્યો કાંઈ નહિ ઉપાય; પારસને પાયો રે પ્રભુજીના નામનો રે, નિરાંત નામે નિર્ભય થાય. સામેરી
જ્ઞાન ગરીબી ગુરુવચન, નરમ વચન નિર્દોષ ઈનકુ કભી ન છાંડિયે, શ્રદ્ધા શીલ સંતોષ
ઉ૦૦
કાંતો તલ આખા ભલા, કાં તો તેલ કઢાયા અધકચરા શા કામના, દોનુ માંથી જાય |
૩૦૯૦
ભજ રે મના
નિરાંત

Page #165

સુધા પીતાં અમર પદ પામીએ, કોટિ કલ્યાણથી અધિકાય. સુધા જન ‘નિરાંત' મહિમા નામનો, નેતિ નિગમ નિરંતર ગાય. સુધા
૫૦૬ (રાગ : ગરબી) સંતોની સંગત રે મરણે ના મૂકીએ રે, ચૂકીએ ના ચાર દિવસનો લા'વ; માટે મન રાખો રે સંતોમાં મળ્યું રે, વિલંબ ના કરશો આવ્યો છે દાવે. ધ્રુવ દીનતા ગ્રહીને રે સેવા દાખીએ રે, રાખીએ નિત્ય નિત્ય નવલો નેહ; સદ્ગુરુ સાચા રે સંતોની સાનમાં રે, નૌતમ સમજી લેજો તેહ. સંતોની મન ઠરી ઠોર રે રહેશે તવ તાહરું રે, ટળશે દુર્મતિના ડાઘ; ખરા ને ખોટાનું રે થાશે તને પારખું રે, ભળશે માંહી સંતોનો ભાગ. સંતોની જનમોજનમના રે જાશે તારા મોરયા રે, ઉજ્જવલ થાશે તારું રૂપ; કાટ તે કાંઈ રે ફ્રી લાગે નહિ રે, સિકલી સાચા સંત-સ્વરૂપ. સંતોની સંતસ્વરૂપી રે ભવમાં નાવ છે રે, વીરલા કોઈ એક બેસીને જાય; જે જન બેઠા રે તે જન ભવ તર્યા રે, નિરાંત બીજા ગોથાં ખાય. સંતોની
૫૦૭ (રાગ : ભૈરવી) હરિનામ સુધારસ પીજીએ, પીતાં જન્મમરણ મટી જાય. સુધારસ પીજીએ! ધ્રુવ રસ પીધાની પેર કેમ પ્રીછિયે ? પેર પ્રીછળ્યા વિના ન પિવાય. સુધા પેર પ્રીછો તો સૌથી રે સહેલ છે, નથી કરવો પડતો શ્રમ. સુધા પીતાં અધરામૃત છે રે એટલું, ગુરુદેવ પાસે છે મરમ. સુધા ગુરુદેવ સુધાના સમુદ્ર છે, ગુરુદેવ છે દીનદયાળ. સુધા ગુરુદેવ સમોવડ કોઈ નહિ, ગુરુદેવ સો દેવ કૃપાળ. સુધાઓ ગુરુદેવ પરમ અર્થ રૂપ છે, ગુરુગને પીવાનો ઘાટ. સુધા સુખ ગાદીનું ચહાતા રે પુત્રને , જેમ પિતા રે બેસાડે પાટ. સુધા એવા પિતા ગુરુને પ્રીછવા, કર જોડીને લાગવું પાય. સુધા રસ રીત પ્રીત કરી પ્રીછવે, જેનો મહિમા કહ્યો નવ જાય. સુધા
ગહન અધયન જો કરે, સોચે પઢકર રોજ
વહી યોગ્ય બનતા ચલે, વહી કર સકે ખોજ ભજ રે મના
પ૦૮ (રાગ : હુમરી) મન અમનસ્ક થયા વિણ જગમાં, કોણ સમર્થ ભવોદધિ તરવા. ધ્રુવ શબ્દ શાસ્ત્ર કે ન્યાય ભણે, એ બુદ્ધિને કર્કશ કરવા રે; તર્ક વિતર્ક ભણે પણ મનમાં, દર્પ ઘણો માંડે ઝરવા રે, મન કરી ભોંયરા વસો ભયમાં, ધ્યાન સદા માંડો ધરવા રે; વિવિધ યોગ મુદ્રાઓ સાધી, મથો અમર તનને કરવા રે, મન, નદી તળાવો પહાડ-દેવળો, તીર્થ તીર્થ માંડો વા રે; મંત્ર તંત્રને જંત્ર ભણો કે ભલે, મેચો જપતપ કરવી રે, મન. નાચી કુદી ગાઈ બજાવી, ભક્ત થાઓ પ્રભુને વરવા રે; નગ્ન રહો યા મગ્ન રહો, સંલગ્ન રહો સૌથી નરવા રે. મન દંડ કમંડળ સૈલી સીંગી, ઓઢીને ભગવા ધરવી રે; ‘ નૃસિંહ' મન-અમનસ્ક વિના છે, ફાંફાં મારીને વા રે. મન
નૃસિંહ ૫૦૯ (રાગ : ભૈરવી) મંગલ મંદિર ખોલો, દયામય ! મંગલ મંદિર ખોલો. ધ્રુવ જીવન-વન અતિ વેગે વટાવ્યું, દ્વાર ઉભો શિશુ ભોળો, દયામય તિમિર ગયું ને જ્યોતિ પ્રકાશ્યો, શિશુને ઉરમાં લો લો. દયામય નામ મધુરતમ રટ્યો નિરંતર, શિશુ સહ પ્રેમે બોલો, દયામય દિવ્ય તૃષાતુર આવ્યો બાળક, પ્રેમ - અમીરસ ઢોળો. દયામય
• નરસિંહરાવ દિવેટિયા
માખી ચંદન પરહરે, દુર્ગધ હોય ત્યાં જાય મુરખને ભક્તિ નહી, ઊંઘે કા ઉઠી જાય.
૩૧૧
૩૧૦)
નિરાંત

Page #166

પિંગળશી ઈ. સ. ૧૮૫૬ - ૧૯૩૯
પિંગળશીભાઈ નરેલાનો જન્મ ઈ.સ. ૧૮૫૬માં ભાવનગર જિલ્લાના સિહોર ગામમાં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ કવિ પાતાભાઈ અને માતાનું નામ આઈબા. તેઓ ભાવનગર રાજ્યના રાજકવિ હતા. * શ્રી કૃષ્ણ બાળલીલા', ' સુબોધમાળા’ અને ‘ઈશ્વર આખ્યાન' તેમના જાણીતાં પુસ્તકો છે. ૮૩ વર્ષની ઉંમરે ઈ.સ. ૧૯૩૯માં તેઓએ વિદાય લીધી.
રાગદ્વેષ કે નહિ આસક્તિ, નમ્ર બનીને રે'તો રે; અપરાધીને ક્ષમા આપતો, વેર વિસારી દેતો રે. એવો મનસા વાચા કે કર્મણાથી , કરે ન હિંસા કેની રે; પૂછી પૂછી પગલાં ભરતો, સ્થિર વૃત્તિઓ જેની રે. એવો પરમારથમાં અનહદ પ્રીતિ, દુષ્કર્મથી ડરતો રે; અપ્રમાણિક અર્થ વાપરી, દાનનો ડોળ ન કરતો રે. એવો સંક્ટ વેઠી સેવા કાજે, જલદી પહોંચી જાતો રે; ભાવે થકી ભૂખ્યાને ભોજન, ખવરાવીને ખાતો રે. એવો સહનશક્તિને ચિત્ત પ્રસન્નતા, દૂર રહે દુર્ગુણથી રે; જ્ઞાની-ધ્યાની-૮ઢ વિશ્વાસી, મુક્ત પાંચેય બદણથી રે. એવો નાની મોટી સંઘરાખોરી, કદી ન ઘરમાં કરતો રે; ઈષ્ય-તૃણોથી રહી અળગો, હળવોક્ત થઈ તો રે, એવો ક્રોધ, લોભ કે ભય-ટીખળમાં, વદે ન જુઠ્ઠી વાણી રે; * પિંગળ' એનાં ચરણ પખાળી , પીવું છે મારે પાણી રે. એવો
૫૧૧ (રાગ : ગઝલ) ગજબ હાથે ગુજારીને પછી કાશી ગયાથી શું ? મળી દુનિયામાં બદનામી પછી નાસી ગયાથી શું ? ધ્રુવ દુ:ખી વખતે નહિ દીધું, પછી ખોટી દયાથી શું ? સુકાયા મોલ સૃષ્ટિના , પછી વૃષ્ટિ થયાથી શું ? ગજબ૦ વિચાર્યું નહીં લઘુ વયમાં, પછી વિધા જાણ્યાથી શું ? જગતમાં કોઈ નવ જાણે , જનેતાના જણ્યાથી શું ? ગજબ૦ સમય પર લાભ આપ્યો નહિ, પછી તે ચાકરીથી શું ? મળ્યું નહીં દૂધ મહિષીનું, પછી બાંધી બાકરીથી શું ? ગજબo ન ખાધું કે ન ખવરાવ્યું, દુખી થઈને રળ્યાથી શું ? કવિ પિંગળ કહે, પૈસા મુઆ વખતે મળ્યાથી શું ? ગજબo
પ૧૧ ૫૧૨
પ૧૩ પ૧૪
સારંગ એવો હોય તો કોઈ બતાવો ગઝલ. ગજબ હાથે ગુજારીને પછી કાશી શિવરંજની ચોરાઈ ગયું મન ઈશ્કમાં પછી માંડ
ભજેથી શું થાય, જ્યાં લગી સોરઠ ચલતી મનની તૃષ્ણા કદી ન તૂટે હોજી પ્રભાતી વાતની વાતમાં આયુષ વઈ જાય પરજ વારજે મન વારજે તારા
પ૧૫ પ૧૬
પ૧૦ (રાગ : સારંગ) એવો હોય તો કોઈ બતાવો જનની કેરો જાયો રે; દીન-દુ:ખી દુનિયામાં દેખી, ઊઠી વ્હારે ધાયો રે. ધ્રુવ
| ચલતી ચક્કી કો દેખકે દિયા કબીરા રોય
| દો પડ ભીતર આયકે, સાબિત રહા ન કોય || ભજ રે મના
ઉ૧૨
આરે પારે જો રહા, ઝીના પીસે સોય ખૂટ પકડકે જો રહે, પીસ સકે ના કોય
હ૧)
પિગળશી

Page #167

પ૧૨ (રાગ : શિવરંજની) ચોરાઈ ગયું મન ઇશ્કમાં, પછી ચોરવાનું શું ? દોરાઈ ગયું મન હેમમાં, પછી દોરવાનું શું ? ધ્રુવ જે હતું તે જતું રહ્યું, પછી જવાનું શું ? ક્ષણવારમાં જે થઈ ગયું, પછી થવાનું શું ? ચોરાઈo રૂશ્વત લીધી જો હાથમાં, ન્યાય તોળવાનું શું ? હુકમ થયો હાર્કેમનો, પછી બોલવાનું શું ? ચોરાઈ લાગ્યું નહિં મન રામમાં, પગે લાગવાથી શું ? જાગ્યું નહિ મન જ્ઞાનમાં, નિશિ જાગવાથી શું ? ચોરાઈo પાળ્યું નહિં મુખ વેણતો, ધર્મ પાળવાથી શું ? બાળ્યું નહિં અભિમાન તો, મન બાળવાથી શું ? ચોરાઈ ન સૂઝયું આત્મશ્રેય તો, અન્ય સૂઝવાથી શું ? પીંગલ રહ્યું મન પાપમાં, પ્રભુ પૂજવાથી શું ? ચોરાઈ
આખી રાતના કરે ઉજાગરા, ગાંજા ફૂંકી ફૂંકી ગાય જી; ખોટા વિચારો ઉરમાં લાવી, માયામાં લપેટાઈ જાય.
હરિને ભજ્યથી શું થાય છે ? સાચું કહેતાં ખોટું લાગે, ઓલ્યા ભગતને ભાઈ જી; જાક-કપટને છોડી દે તો ! દેવ તરીકે પૂજાય.
હરિને ભજ્યથી શું થાય છે ? વ્હાલો મારો અંતર્યામી, કોઈથી નવ છેતરાય જી; કવિ* પિંગળ’ તો એમ જ હે છે, ઓલ્યા નર તો નરકે જાય.
હરિને ભજ્યથી શું થાય છે ?
પ૧૪ (રાગ : સોરઠ ચલતી) મનની તૃષ્ણા કદી ન તૂટે હોજી, લોભ સર્વને લૂંટે. ધ્રુવ જ્ઞાન વિનાના ગ્રંથ વાંચીને, ફોગટ આંખ્યું ફ્રે હોજી; રોશ મટે નહિં કઠણ હૃદયથી, જુવતી સંગે જૂટે. મનની પાપ વૃત્તિથી લાભ પામવા, કરી ઉધમ શિર કૂટે હોજી; સદ્ગુરૂ વચનામૃત રસ છોડી, ઘર ધંધે વિખ ઘૂંટે. મનની મૂઢ અજાણ ફરે મૃગવનમાં, કસ્તુરી છે રૅટે હોજી; એમ આપમાં નહિ ઓળખે, ખટપટમાં આયુષ ખૂટે. મનની પીંગળશી કહે ચેતો પ્રાણી , વૈભવ અંત વિખૂટે હોજી; બહુ દુ:ખદાયક માયા બંધન, સંત કૃપાથી છૂટે. મનની
પ૧૩ (રાગ : માંડ) ભયેથી શું થાય, જ્યાં લગી કૂટ - કપટ નવ જાય;
હરિને ભજ્યથી શું થાય છે ? નિત્ય સવારે વહેલા ઊઠીને, ટાઢે પાણીએ ન્હાય જી; સગા રે ભાઈનું સારું થાતા, દિલમાં લાગે વ્હાય.
હરિને ભજ્યથી શું થાય છે ? પુષ્પ, ચંદન, ચોખા લઈને, દેવમંદિરે જાય છે; ઠાકરના એ ચાકર થઈને, ચોરી ચોરીને ખાય.
હરિને ભજ્યથી શું થાય છે ?
ત્યાગી બન્યો અનુરાગી બન્યો, બડભાગી બન્યો અરિસેન હન્યો હૈ, સૂર બન્યો મગરૂર બન્યો, ધનપૂર બન્યો ચકચૂર સુન્યો હૈ; તાલી બન્યો અરુ ખ્યાલ બન્યો, સુખપાલી બન્યો બડભાલી ગવ્યો હૈ, બ્રહ્મમુનિ ઘનશ્યામકો સેવક, જો ન બન્યો તો કછુ ન બન્યો હૈ.
ઐસી દેની દેન, કિસ સિંથે હો સૈન જ્યાં જ્યોં કર ઊંચો કરો, હું હું નીચે નૈન |
૩૧૪)
દેનહાર કોઈ ઔર હૈ, ભેજત જો દિનરૈના લોક ધરમ હમ પર કરે, તાસો નીચે નૈન.
૩૧૫
ભજ રે મના
પિંગળશી

Page #168

પ૧૫ (રાગ : પ્રભાતી) વાતની વાતમાં આયુષ વઈ જાય છે, કેમ કરતો નથી સુકૃત કરથી; રાતદિન તરૂણીના રંગમાં સુઈ રહ્યો, ઘડી નવ નીકળ્યો બાર ઘરથી. ધ્રુવ તપ થકી પામિયો દેહ માનવ તણો, લાભ સસંગનો હૈ ન લીધો; દયા થકી દીનને અન્ન દીધાં નહિ, કપટથી ધનતણો સંગ્રહ કીધો. વાતની સ્થિર મન રાખી હરિ કથા નવ સાંભળી, વધો નહિ કદી તું સત્યવાણી ; જરા નવ જાણિયો જન્મ ઉદ્દેશને , પડી રહ્યો આળસુ મૂર્ખ પ્રાણી. વાતનીe ધર્મના કામમાં ધ્યાન દેતો નથી, સુજસ લેતો નથી કરીને સારૂં; અચાનક જમતણા દૂત ત્યાં આવશે, ત્યારે નહિ થાય ધારેલ તારૂં. વાતની ચેતરે ચેત આ વખત નવ ચૂકવો , મૂકવો ગરવનો ભાર મોટો; પીંગળશી' કહે સત ધર્મ પાળજે, ખચીત તું જાણજે દેહ ખોટો. વાતની
પ૧૭ (રાગ : કટારી) દેહરૂપી ડેરામાં રે, અંતર દીઠું અજવાળું; હરિ હુંકારો દે છે રે, કોનો જઈ કર ઝાલું ? ધ્રુવ મોટા તેતો મત ના તાણે, ગુરુતણી કરે સેવ, અખંડાનંદનું ધ્યાન ધરીને, જુએ પ્રત્યક્ષ દેવ; મમતા ન મુકે રે, ત્રિભુવન ત્યાં હાં ભાળું. દેહરૂપી આભરૂપી એ તો અનુભવ જાણે, કાંઈક જાણે શુકદેવ, કાંઈક જાણે સતી પારવતી, કહેનારા મહાદેવ; વસ્તુ જેણે જાણી રે, તેણે તો ભાળ્યું અજવાળું. દેહરૂપી આ વિશ્વ બાંધી વસ્તુ થકી, તેને જાણે વિરલા જન , ગુર થકી ગોવિંદને જાણે, વળી જુવે પોતાનું તન ; સાનમાં સમજાવે રે, જેમ ગગન મંડળ ચાલ્યું. દેહરૂપી અચેતનને ઉપદેશ ન લાગે, જેમ મહા મણિને મેલ, કુબુદ્ધિ લંક છે જેને હૃદયે, તેને શાનું હેલ ! દાસ ‘પ્રભો’ કહે છે રે, હું તો એક નામ ભાળું. દેહરૂપી
- પ્રભાશંકર ૫૧૮ (રાગ : તિલકકામોદ) જિનવાણી માતા દર્શન કી બલિહારિર્યો. પ્રથમ દેવ અરહા મનાઉ, ગણધરજી કો ધ્યાઉં; કુન્દકુન્દ આચાર્ય હમારે, તિનકો શીશ નવાઉં. જિનવાણી યોનિ લાખ ચૌરાસી માઁહીં, ઘોર મહાદુ:ખ પાયો; તેરી મહિમા સુનકર માતા ! શરણ તુમ્હારી આયો. જિનવાણી જાનૈ તાર્કો શરણ લીનો, અષ્ટ કર્મ ક્ષય કીનોં; જામન-મરણ મેટ કે માતા ! મોક્ષ મહાપદ દીનોં. જિનવાણo ઠાડે શ્રાવક અરજ કરત હૈ, હે જિનવાણી માતા ! દ્વાદશાંગ ચૌદહ પૂરવ કૌ, કર દો હમકો જ્ઞાતા. જિનવાણી
- પાર્થદાસ
૫૧૬ (રાગ : પરજ) વારજે મન વારજે, તારા વેગ મનના તું વારજે; મૂળથી અભિમાન ત્યાગી, મોહ મમતાને મારજે. ધ્રુવ પ્રભાતે રે ઊઠીને ભાઈ તું શ્રીહરિ સંભાળજે; દેહ શુદ્ધિ કરી દિલમાં, નામ મંત્ર ઉચ્ચારજે. વારજેo જેમાં ન કોઈ પાપ કરીએ, એવો ધંધો તું ધારજે; બોલીશ મા કદી જૂઠ જરીએ, સત્ય વચન સંભાળજે. વારજે સુજ્ઞ જનથી સ્નેહ કરજે, હઠીલાથી હારજે; દાન દેજે દુર્બળ દેખી, ઠામ જોઈ ચિત્ત ઠારજે. વારજે આશ કરીને કોઈ શરણે આવે, એને તું ઉંગારજે; કહે પીંગલ નામ જપજે, ‘આપ’ વંશ ઉજાળજે. વારજેo
કહેની મિશ્રિ ખાંડ હૈ, રહેણી તત્તા લોહ કહેની કહે રહેણી રહૈ, ઐસા વિરલા કોય |
૩૧૬
અસ્થિ ચર્મમય દેહ મમ, તામૈ જૈસી પ્રીતિ તૈસી જો શ્રી રામ મેં, હોત ન તૌ ભવભીતિ
૩૧૭)
ભજ રે મના
પિંગળશી

Page #169

સંત કવિ પ્રીતમદાસ
ઈ. સ. ૧૭૧૮ - ૧૭૯૮
ભક્તિ અને જ્ઞાન સમૃદ્ધ પ્રીતમદાસ, ધીરો, રત્નો, ભોજો, નિષ્કુળાનંદ, પ્રેમસખી - પ્રેમાનંદની હરોળનાં મહિમાવન્ત ઇષ્ટપંથે દોરનાર કવિ, સંત, સાધુ હતા. ચરોતરમાં કરમસદ અને પેટલાદ વચ્ચેના નાનકડા ગામમાં કુંજબિહારીની ભક્તિમાં જીવન સમર્પિત કરનાર પ્રીતમનો જન્મ સૌરાષ્ટ્રના ચુડા રાણપુરમાં સં. ૧૭૭૪, ઈ. સ. ૧૭૧૮માં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ પ્રતાપસિંહજી હતું. અને માતાનું નામ જેકુંવર હતું. જ્ઞાતિએ બારોટ હતા. પ્રીતમદાસે ૧૨ વર્ષની વયે સં. ૧૮૮૬ ઈ. સ. ૧૮૩૦માં રામાનંદી કંઠી બાંધી હતી. જન્મથી તેઓ અંધ હતા, પ્રજ્ઞાચક્ષુ હતા. પ્રીતમદાસ જમાતના સાધુઓ સાથે દ્વારિકા ગયા અને રામાનંદી તત્ત્વબોધ સાથે પુષ્ટિભક્તિનો વિનિયોગ થયો. કચ્છના મહારાવ પ્રીતમદાસના ભક્ત હતા. તેમના નિમંત્રણથી તેઓ વારંવાર કચ્છ જતા. મહારાવે તેમને તુરાઈભેરની જોડ અને મૃદંગ ભેટમાં આપ્યા હતા. પ્રીતમદાસ મૃદંગના કુશળ બજવૈયા પખવાજી હતા.પ્રીતમદાસ, શેરખીના સંત રવિદાસને પોતાના ગુરૂ માનતા.પ્રીતમની ૭મી પેઢીના મહંત ત્રિકમદાસના સત્સંગ અને કીર્તનથી અગાસ નિવાસી શ્રી લઘુરાજ સ્વામી પ્રભાવિત હતા. પ્રીતમદાસનું પદ્યસર્જન વિવિધ અને વિપુલ છે. કક્કા વાર, મહિના, તિથિ, પદ, ધોળ, છપ્પા, સાખી તેમજ ગુરુમહિમા, નામ મહિમા, જ્ઞાનપ્રકાશ, જ્ઞાનગીતા - આદિ અનેક રૂપે ઉપલબ્ધ છે. તેમણે જ્ઞાન, ભક્તિ અને વૈરાગ્ય, તત્ત્વ અને સંવિતનો પ્રબોધ કર્યો છે. તેમની સમાધિ સં. ૧૮૫૪ ઈ. સ. ૧૭૮માં થઈ.
ભજ રે મના
તીન બાત બંધન બંધે રાગ, દ્વેષ, અભિમાન તીન બાત બંધન ખૂલે, શીલ સમાધિ જ્ઞાન
||
૩૧૮
૫૧૯
પરવ
પરવ
પરર
૫૨૩
પર
૫૨૫
૫૨૬
૨૩
પરદ
૫૨૯
૫૩૦
૫૩૧
૫૩૨
433
૫૩૪
૫૩૫
૫૩૬
439
૫૩૮
чзс
૫૪૦
૫૪૧
પર
સારંગ
યમન કલ્યાણ
આનંદભૈરવ
ખમાજ
રામક્રી
ચલતી
ઘોળ
કામોદ
મધુ
તિલંગ
ઘોળ
વંતી
દુર્ગા
માલકૌંસ
ચલતી
ધોળ
ગરબી
ચલતી
ખમાજ
દેશી ઢાળ
પ્રભાત
શુકલ બિલાવલ બિહાગ
મંદાક્રાંતા છંદ
અજ્ઞાની જીવ, સંગ કરે પણ સાચો આનંદ મંગળ કરું આરતી આનંદકારી અખંડ વિહારી આંખો આગળ રે રહોને અંતરયામીનું નથી અજાણ્યું કૈંક યુગ વિત્યા રે ભૂતળમાં છે બ્રહ્માનંદ ભરપૂર
જોઈ વિચારી હું વરી છું
તારા તનમાં તપાસ ત્રિવેણી
તું તો નિંદા ન કરીશ કોઈની
તું તો રામ રટણ કર રંગમાં ધન્ય આજ ઘડી સંત પધાર્યા
પ્રથમ પ્રભુજી સાથે પ્રીત પ્રેમનો પંથ છે ન્યારો સરવ
મૂકી દે, મૂઢ ગમાર, મમતા
સદ્ગુરુનાં તે વચન વિચારતાં
સુણ વાંસલડી વેરણ થઈ લાગી રે સુણ વ્રજ નારી શા માટે તું અમને
સંત કૃપાથી છૂટે માયા
સંત પારસ ચંદન બાવના
સંત સમાગમ જે જન કરશે
હરિ ભજીએ તો આવે સુખની હરિ વસે હરિના જનમાં, તમે શું હરિનો મારગ છે શૂરાનો
જ્યોં મતિહીન વિવેક બિના નર, સાજિ મતગંજ ઇંધન ઠાર્યે, કંચન ભાજન ધૂલ ભરે શઠ, મૂઢ સુધારસસોં પગ ધોવૈ; બાહિત કાગ ઉડાવન કારણ, ડાર મહામણિ મૂરખ રોયૈ, ત્યાઁ યહ દુર્લભ દેહ ‘બનારસિ' પાય અજાન અકારથ ખોવે.
પિયા મિલનકી હૌસ કરે, પર માયા સુખ ચાહે સભી બિના પ્રસૂતિ પીડા ન જનની, બાલ-જન્મ દે સકે કભી
૩૧૯
કવિ પ્રીતમદાસ

Page #170

પ૧૯ (રાગ : સારંગ) અજ્ઞાની જીવ , સંગ કરે પણ સાચો રંગ ચડે નહિ; એમ દમે શરીર, પ્રભુ મળવાનો મારગ તોય જડે નહિ. ધ્રુવ. જેમ પથ્થર પાણી નવ ફ્રશે, તેને ટાંકે તો અગ્નિ વરસે;
એવા શઠને બ્રહ્મ કેમ દરસે ? અજ્ઞાની શઠને સત્સંગ કેમ ગમશે ? ઉંધે ઘડે કેમ ઉદક ભરશે ?
શુદ્ધ પાત્ર વિના રસ કેમ ઠરશે ? અજ્ઞાની જે મેડક પંકજ પાસ રહે, પણ કમળતણ નવ બાસ લહે;
સુવાસ કમળની ભ્રમર ગહે. અજ્ઞાની તરૂ ચંદનથી ચંદન જેવા, અન્ય વાસ એરંડ રહ્યા એવા;
જેને કાંઈ નહિં લેવા દેવા. અજ્ઞાની તેં શાસ્ત્રનું શ્રવણ ઘણું કીધું, પણ અંતરમાં ન કશું લીધું,
હજી હૃદય કમળ ન થયું સીધું. અજ્ઞાની પ્રીતમ સમજણથી સુખ થાશે, ત્યારે જન્મમરણનાં દુ:ખ જાશે;
સાચું તે સમયે સમજાશે. અજ્ઞાની
પ૨૧ (રાગ : આનંદ ભૈરવ) આનંદકારી અખંડ વિહારી, આધ પુરુષ અવિનાશી જો; એક પલક અળગાં નવ રહીએ, અમે તમારી દાસી જ. ધ્રુવ મારું મન માન્યું તમ સાથે, કોઈ કહીને શું કરશે જો ! સિદ્ધ , સતી ને શૂરવીર નર, તે પાછા કેમ શે જો ? આનંદકારીઓ થાક્યાંના વિસામાં, પ્રભુજી ! નાઠાંના મેવાસી જો; શિવ, વિરંચિ સરખા સેવે, કમળા જેની દાસી જો. આનંદકારીઓ કામનીઓના કલ્પદ્રુમ છો, નિર્ધનનું ધન જાણું જો; શું કરશે સંસારી કહીને, તમ સંગાથે રાચું જ ? આનંદકારીઓ ત્રિવિધિ તાપે તપી રહ્યાં, તેને ઠરવાનું ઠેકાણું જો; પ્રીતમ'ના સ્વામીના ચરણો, અહોનિશ. હું યાચું જ. આનંદકારીઓ
પ૨૦ (રાગ : યમન કલ્યાણ) આનંદ મંગળ કરું આરતી, હરિ ગુરુ સંતની સેવા. ધ્રુવ પ્રેમથી મન મંદિરે પધારો, સુંદર સુખડા લેવા; રત્ન કુંભવત્ બહાર ભીતર, આનંદરૂપી એવા. આનંદo ત્રિભુવનતારણ ભક્ત-ઉદ્ધારણ , પ્રગટો દર્શન દેવા; સકળ તીરથ સંતોને ચરણે, ગંગા જમુના રેવા. આનંદo. સંત મળે તો મહાસુખ પામું, ગુરૂ મળે મીઠા મેવા; કહે “પ્રીતમ ” ઓળખો એંધાણે, હરિના જન હરિ જેવા. આનંદo
નફા વસ્તુમેં નહીં, નફા ભાવમેં હોય.
ભાવ બિહુણા પરસરામ, બૈઠા પંજી ખોયા ભજ રે મના
૩૨૦
પ૨૨ (રાગ : ખમાજ) આંખો આગળ રે રહો ને ! અમને નિત્ય નિત્ય દર્શન ધો ને ! ધ્રુવ લોચન લાલચ રે લગાડી, વેરણ પલક પડે છે આડી; પલક ક્લપ સમ રે થાયે, અધ ક્ષણ અળગું નવ રહેવાયે. આંખો નયણાં રોકે રે રસમાં, જિવા ઝીલે તમારા જશમાં; શ્રવણે સોહાય નહિ રે બીજું, શબ્દ તમારા સાંભળી રીઝે. આંખો મનના મનોરથ રે એવા, કરીએ સદા તમારી સેવા; મનડું મળવા રે હીએ, તન ધન સર્વે તમારું દીસે. આંખો, રૂપ તમારું રે રસિયું ! મારા હૃદયકમળમાં વસિયું; પ્રભુ “પ્રીતમ'ના રે પામી, અંતર વસિયા અંતરજામી. આંખો,
કહાં ગગનકા ફેર હૈ, કહાં ધરતી કા તોલ | કહાં સાધુ કી જાત હૈ, કહાં પારસ કા મોલ ૩ર૧)
કવિ પ્રીતમદાસ

Page #171

પ૨૩ (રાગ : રામકી) અંતરયામીનું નથી અજાણ્યું, મન માને તેમ મહાલો. ધ્રુવ પુચ-પાપના બે મારગ છે, મન માને તે ઝાલો; કર્યા કરમ ભોગવવાં પડશે, જોઈ-વિચારીને ચાલો ! મન, હરિને ઘેર તો હિસાબ ઠીક છે, કોણ વેરી, કોણ વ્હાલો ! વણસમયે વેપાર કરો છો, ફેરો પડશે ઠાલો. મન નૂરત - સૂરત બે એક ઘર લાવી, ગગનમંડળમાં મ્હાલો; પ્રીતમ ’નો સ્વામી પ્રેમે રીઝે, નટવર નંદનો લાલો. મન
પ૨૪ (રાગ : ચલતી) કૈંક યુગ વીત્યા રે ભૂતળમાં ભટકતાં રે જી, હવે ગુરુ દયા કરો તો દુ:ખે જાય; (૨) અનેક વેળાએ રે, અવનિમાં અવતર્યો રે જી , પશુ પંખી કીટ પતંગની માંય. (૨) ધ્રુવ મેઘનાં બિંદુની રે, કોઈક સંખ્યા કરે રે જી, ધરતીની રેણું કદિક ગણાય; (૨) નવ ખંડ તણા રે, તરુવર લેખવે રે જી, મારા કાંઈ જનમ ગણ્યા નવ જાય. (૨) કૈક સાંત સિંધુ જેટલું રે, પય મેં પીધું હશે રે જી, માતા કેરા પયોધરનાં રે પાન; (૨) જળચર થરજળ રે, ખેચર થઈ ર્યો રે જી , ક્ષણ એક ઠરી નવ બેઠો રે ઠામ. (૨) કૈકo ચાર ખાણમાંહે રે જઈ જઈ અવતર્યો રે ; હવે પામ્યો મોંઘો મનુષ્યનો દેહ; (૨) ભમતાં ને ભમતાં રે સદ્ગુરુ ભેટિયા રે જી , પ્રીતમ ’ને ઉપજાવ્યો નાથ નેહ. (૨) કૈક
પર૫ (રાગ : ધોળ) છે બ્રહ્માનંદ ભરપૂર, બ્રહ્મને ભાવે રે; સચ્ચિદાનંદ સુખમૂળ, તે ફાવે બિરદાવે રે. ધ્રુવ અણુ થકી તે આજ સુધી, વ્યાપક વિશ્વાધાર રે;
જ્યાં જોઈએ ત્યાં તેવો થઈને , બોલે બોલણહાર રે. બ્રહ્મને૦ જલ તરંગ નહિ જાજવી રહે, રે જેમ હાટકમાં હાર રે; તેમ તેમાં હરિ ને હરિમાં તું, એમ નિગમ કહે નિરધાર. બ્રહ્મને નખશિખ સુધી હેમની પૂતળી, હેમ તણા શણગાર રે; બાહેર ભીતર હેમ બિરાજે, હમ તણો વિસ્તાર રે, બ્રહ્મનેo નિ:શંક થઈને નાખી દેજે, માથેથી સહુ ભાર રે; કર્તા હત આપ પોતે છો, અખિલ બ્રહ્માંડના આધાર રે, બ્રહ્મનેo શુદ્ધ વિચાર કરી થાયે સુખિયો, દુ:ખનાં બાળી બીજ રે; કહે “પ્રીતમ’ પ્રભુ માંહી સમજે, જેમ વાદળમાં વીજ રે. બ્રહ્મને
પ૨૬ (રાગ : કામોદ) જોઈ વિચારી હું વરી છું, હવે ડગે નહિ મન જો; શામળિયાજી સર્વસ્વ સોંપ્યું, તમને તન-મન-ધન છે. ધ્રુવ ત્રિભુવન-વ્યાપક તેજ તમારું, નેહ નિરંતર કીધો જો; અંતરનો અહમેવ તજીને, પ્રેમસુધારસ પીધો જો, જોઈo. રસનો ચટકો હૃદિયે લાગ્યો, તે ટાળ્યો કેમ ટળશે જે ? જે સરિતા ચાલી સાગરમાં, તે પાછી કેમ શે જો ? જોઈo એક પલક અળગો નવ મૂકું, હરિ હૈયાનો હાર જો; પ્રીતમ'નો સ્વામી શામળિયો, પ્રાણ તણો આધાર જો. જોઇ0
નહી શીંગ નહીં પૂછડું, નહીં કર પદ્મ નિશાના વચનથી વરતાય છે, અકુલીન કે કુળવાન
મન કૌઆ, તન બક સરિસ, બૈન મયુર સમાન || બનાદાસ ફિર કૌન વિધ, તુ ચાહે કલ્યાણ || ૩૨૩
કવિ પ્રીતમદાસ
ભજ રે મના

Page #172

પ૨૭ (રાગ : પીલુ) તારા તનમાં તપાસ, ત્રિવેણી આદિ સૌ તીરથ તુજમાં વસે; માંહીં મજ્જન કરો, કોટિ જનમનાં કિલ્બિષ સઘળાં જશે. ધ્રુવ આ કાયા તે કાશી જાણો, શુદ્ધ પ્રેમ તે પ્રયાગ પરમાણો ;
હરિહરનું રૂપ રૂદિયે આણો. તારા ગુરૂજ્ઞાન ભક્તિ - ગંગા કહીએ, શુભ કરમ સૂરજ સૂરતા લહીએ;
સરસ્વતી વૈરાગ્ય વિશે રહીંએ. તારા ત્યાં વિશ્વનાથ ચૈતન્ય રાજે, ગેબી ઘંટ તે અનહદ વાજે;
- ધૂન અર્ણવ પર્ણવ પર ગાજે. તારા જે જન એ તીરથને સેવે, તે સૌ તીરથનું ળ સેવે;
કહે ‘પ્રીતમ’ પ્રભુમાં ચિત્ત દેવે ! તારા,
પ૨૯ (રાગ : ધોળ) તું તો રામ રટણ કર રંગમાં, હવે રાખ હરિ સાથે રૂડા હેત,
અવસર આ 'વો નહિ મળે, ધ્રુવ વિષયાભુતે તે તુજને ભાવિયો, ક્ષણે એક બેઠો, નહિ ઠરી ઠામ. અવસર ખોટા ખેલમાં શું રે ખુંચી રહ્યો ! ઉઠ આળસ મે'લ અચેત. અવસર પ્રાણી પરપંચમાં શું રાંચી રહ્યો ! માની સ્વપ્ન તણું સુખસાર, અવસર કાળ ખાશે જે કે'શે કહ્યું નહિ, નથી માનતો ગાદ્ય ગમાર. અવસર અંતે રંગ પતંગ જાશે ઉતરી, કાચી કાયા નહિ આવે કશે કામ. અવસર તું તો સ્મરણ કરજે શુદ્ધ ભાવશું, ટાળિ તન મન કેરા વિકાર. અવસર ભજો “પ્રીતમ’ બ્રહ્મ સ્વરૂપને, જેનો મહિમા છે અગમ અપાર. અવસર
પ૨૮ (રાગ : તિલંગ) તું તો નિંદા ન કરીશ કોઈની, પ્રેમ સુધારસ પીજે છે; આ સૃષ્ટિ શામળિયાજીની, કોઈ ને દુ:ખ ના દીજે જો. ધ્રુવ જીવે દુખાવે હરિ દુખાવે, એનો અર્થ છે એવો જો; અવગુણ કોઈ નો ઉર ના ધરીએ, ગુણ ગોતીને લેવો જો. તુંo માંદાને મિષ્ટાન્ન પચે નહિ, પાંચાખીલો થાય જો; ઓસડ ખાય ને ચરી ન પાળે, તેનો રોગ ન જાય જો. તુંo હક બોલો, હરિને સંભારો, દયા ઉરમાં ધારો જો; આશા, તૃષ્ણા, લોભ, ઈર્ષ્યા , દિલથી દૂર નિવારો જો. તુંo સમદ્રષ્ટિ સૌ ઉપર આણો, દુષ્ટ ભાવને ટાળો જો; પ્રીતમ સ્વામીની સાથે, એમનેમ નિત્ય પાળો જો. તું
પ૩૦ (રાગ : જૈજયંતી) ધન્ય આજ ઘડી (૨) સંત પધાર્યા, પ્રેમે પાવન કીધા; અતિ આનંદ અપાર (૨) દયા કરીને અમને દર્શન દીધા. ધ્રુવ હરિજન ને હરિ સરખા, હેલી ! મળીએ મન મરજાદા મેલી ! થાય અરસપરસ આનંદ હેલી રે, ધન્ય આજ ઘડી સંતશરણે ગયે સુખ થાય ઘણું, ડગલે પગલે ફળ યજ્ઞ તણું; એની સેવાનાં સુખ શાં રે ભણું ? ધન્ય આજ ઘડી સંત વૈકુંઠપતિને છે વ્હાલા, સંત બ્રહ્માનંદ-રસ પીનારા; એવા સંત નથી હરિથી ન્યારા, ધન્ય આજ ઘડી સંત ભેટયે ભવદુ:ખ સર્વ ટળે, પરમાર્થ-પૂર્ણ પરિબ્રહ્મ મળે; એને લક્ષયોરાસીનું દુખડું ટળે, ધન્ય આજ ઘડી કહે “પ્રીતમ’ પૂર્વનાં પુણ્ય ફળ્યાં, જેને આંગણે હરિજન આવી મળ્યો; એને ઉર આનંદના ઓઘ વળ્યા. ધન્ય આજ ઘડી
પલટુ મેં રોવન લગા, જરી જગત કી રીતિ. | જë દેખો તહેં કપટ હૈ, કા સે કીજૈ પ્રીતિ
કવિ પ્રીતમદાસ
તનસે સેવા કીજીએ, મનસે ભલા વિચાર
ધનસે ઈસ સંસારમેં, કરીએ પર ઉપકાર ભજ રે મના
૩૨૫

Page #173

૫૩૧ (રાગ : દુર્ગા)
પ્રથમ પ્રભુજી સાથે પ્રીત ન કીધી, એને મૂઆ ટાણે સંત બતાવો રે; તુલસી મંગાવો, એને તિલક કરાવો, મુખે રામનામ લેવડાવો રે. ધ્રુવ દવ લાગ્યા પછી કૂપ ખોદાવો, ઈ રે પેરે અગ્નિ શેં ઓલાશે રે ? ધન હતું તે ચોર જ લઈ ગયા, પછી દીવો કર્યે શું થાશે રે? મુખે માતા, પિતા, સુત, ભાઈ ને ભગિની, ઈ સબ ઠગન કી ટોળી રે; પ્રીત લગાડી તારૂં હરી લેશે, પછી રોશે આંખ્યો ચોળી રે. મુખે બાલપણું રમતમાં ખોયું, જુવાનીમાં વહાલી યુવતી રે; બુઢાપામાં છોકરાં વહાલાં, પછી મૂએ તે માની મુક્તિ રે. મુખે ખાધું નહિ એણે ખરચ્યું નહિ, અને દાન-માન નવ દીધું રે; હરિ, ગુરુ, સંતની સેવા ન કીધી, રામનામ નવ લીધું રે. મુખે તળાવ ફાટ્યા પછી પાળ બંધાવો, ઈ કઈ પેર નીર ઠેરાશે રે ? કહે ‘પ્રીતમ' પ્રીતે હરિભજન વિના, અવસર એળે જાશે રે. મુખે
૫૩૨ (રાગ : માલકોશ)
પ્રેમનો પંથ છે ન્યારો સરવ થકી (૨).
ભજ રે મના
ધ્રુવ
જે જાણશે તે શિર સાટે માણશે, એમાં નથી ઉધારો; પ્રેમ અમલ આવ્યો જેની આંખમાં, ઊતરે નહી ઉતારો. પ્રેમનો૦ આઠ પહોર રહે આનંદમાં પ્રેમરસનો પીનારો; વહાલા વિના તેને લૂખું લાગે, સંસારસાગર ખારો. પ્રેમનો૦ પ્રેમતણો રસ કથ્થામાં ન આવે, જાણે જાણનહારો; ‘પ્રીતમ' પ્રેમી જન મળે તો આતમરામ અમારો. પ્રેમનો
આવત હી હરસે નહી, નૈનન નહી સનેહ તુલસી તહાં ન જાઈએ, કંચન વરસે મેહ
૩૨૬
૫૩૩ (રાગ : ચલતી) ગમાર, મમતા મન
કેરી;
મૂકી દે, મૂઢ સમજી લે સારમાં સાર, જો હરિને હેરી. ધ્રુવ
હરિને જોતાં દુગ્ધા ખોતાં, પોતે તે પરિબ્રહ્મ રૂપ રે; અંતર્યામીમાં એકરસ થાતાં, કોણ પડે ભવકૂપ? મમતા૦ પંચ ભાગે પિંડ વહેંચતાં, ઊગરે તે અવિનાશી રે; સ્થૂળ સૂક્ષ્મ કારણ, ને તુરીય, પોતે સ્વયંપ્રકાશી. મમતા શુદ્ધ ચૈતન્ય ને સાક્ષી પ્રમાતા, પ્રમાણનો પ્રમેતી રે; પંચ નામ છે પૂર્ણાનંદનાં, નિગમ કહે છે નેતિ. મમતા નિર્ગુણ એક નિરંતર નીરખી, હરખે હૈડા માંહ્ય રે; પ્રલયમાં પાણી વિના બીજું, નજરે ન આવે કાંઈ. મમતા૦ ચિદાનંદનું ચિંતવન કરતાં, કોટિ કલ્પના જાયે રે; પ્રીતમ પડદો મટે માયાનો, મહાપદ લય થાય. મમતા ૫૩૪ (રાગ : ધોળ)
સદ્ગુરુનાં તે વચન વિચારતાં, મટે મોહ માયાને વિકાર, હરિરસ (સુધારસ) પીજીએ. ધ્રુવ
બાળી ભસ્મ કરે બીજી વાસના, ઉરે પ્રગટે પ્રેમ અપાર. હરિ એવો અજર અમીરસ જે પીએ, તેનાં નેણને વેણ પલટાય. હરિ ચડી બ્રહ્મ ખુમારી ના ઊતરે, સુખ મુખે કહ્યું નવ જાય. હરિ તેને સંભવ નહિ રે શરીરનો, થયો આતમ દૃષ્ટ ઉઘાડ. હરિ મરજીવો થઈ હરિને મળે, ગળે જ્ઞાન હિમાળે હાડ. હરિ બ્રહ્મધ્યાને ગગનવત થઈ રહે, જેમ કુંભ મહાજળ માંઈ. હરિ કૃષ્ણ પોતામાં પોતે શ્રીકૃષ્ણમાં, કૃષ્ણ વિના દિસે નહિ કાંઈ. હરિ જેમ સરિતા સાગરમાં જઈ મળે, તેનું નામ નદી ટળી જાય. હરિ કહે ‘પ્રીતમ’ સદ્ગુરુ સેવતાં, ટળે અંતર એક રસ થાય. હરિ
શુદ્ધ ધર્મ જાગે જહાં, હોય સભીકા શ્રેય નિજહિત, પરહિત, સર્વહિત, યહી ધર્મકા ધ્યેય
૩૨૭
કવિ પ્રીતમદાસ

Page #174

૫૩૫ (રાગ : ગરબી) સુણ વાંસલડી વેરણ થઈ લાગી રે, બ્રજની નારને;
શ્યો શ્યોર કરે ? જાતલડી તારી રે, મન વિચારને . ધ્રુવ તું જંગલ કાષ્ટ તણો કટકો, તું ને રસિયે લીધો રંગ ચટકો;
તે માટે આવડો શો મટકો. સુણ૦ તુ ને કહાન કુંવર કરમાં રાખે, તું અધર તણો રસ નિત્ય ચાખે;
મુજ ઉપર દુ:ખડાં શ્યાં દાખે ! સુણ૦ તું મોહનને સંગે મહાલે, તુજ વિના નાથને નવ ચાલે;
- તું સોલડી થઈને સાલે. સુણo જો પે'લા આવડું હું જાણતી, તારાં ડાળ મૂળ લેઈ તાણતી;
તેની મનમાં મેહેર નવ આણતી. સુણ૦ તું “પ્રીતમ ના સ્વામીને પ્યારી, તુને ક્ષણે એક નવ મેલે ન્યારી;
તું માં ભેદ ઘણો છેરે ભારી, સુણ
પ્રીતમ'ના સ્વામીને સંગે, નિત્ય ખેલ કરું નવલે રંગે;
બહુ ઉલટ પ્રેમ વાધ્યો અંગે. સુણ૦
પ૩૭ (રાગ : ખમાજ) સંત કૃપાથી છૂટે માયા, કાયા નિર્મળ થાય જોને; શ્વાસે શ્વાસે સ્મરણ કરતાં, પાંચે પાતક જાય જોને. ધ્રુવ કેસરી કેરે નાદે નાસે, કોટી કુંજર-જૂથ જોને; હિંમત હોય તો પોતે પામે, સઘળી વાતે સૂખ જોને. સંતo. અગ્નિને ઉધેઈ નવ લાગે, મહામણિને મેલ જોને; અપાર સિંધુ મહાજળ ઊંડા, મરમીને મન સહેલ જોને. સંતo બાજીગરની બાજી તે તો, જંબૂરો સૌ જાણે જોને; હરિની માયા બહુ બળવંતી, સંત નજરમાં ના 'ણે જોને. સંતo સંત સેવતાં સુકૃત વાધે, સહેજે સીધે કાજ જોને; પ્રીતમ'ના સ્વામીને ભજતાં, આવે અખંડ રાજ જોને. સંતo
પ૩૮ (રાગ : દેશી ઢાળ) સંત પારસ ચંદન બાવના, કામધેનુ લ્પતરુ સાર. સમાગમ સંતનો. તેની સમજ માંહી અનુભવ ઘણો, પારસ ચંદન ત્રણ પ્રકાર. સમાગમ સંતનો. એક પારસે પારસ નીપજે, એક પારસથી હોય હેમ. સમાગમ એક પારસ લોહને કંચન કરે , સો વરસે એમનું એમ. સમાગમ એક ચંદનથી વિષ ઊતરે, એક ચંદન અગ્નિ ઓલાય. સમાગમ એક તલભાર જો તેલમાં પડે, તો તેલ તાતું નવ થાય. સમાગમ સર્વે સેના શૂર નવ જાણવ, સર્વે નારી સતી નવ હોય. સમાગમ સર્વે ગજ શિરે મોતી ન નીપજે, સર્વે નાગે મણિ નવ હોય. સમાગમ જ્ઞાનહીંણા ગુરુ નવ કીજિયે, વાંઝ ગાય સેન્ચે શું થાય? સમાગમ કહે “પ્રીતમ' બ્રહ્મવિદ્ ભેટતાં, ભવરોગ સમૂળો જાય. સમાગમ
પ૩૬ (રાગ : ચલતી) સુણ બ્રજ નારી ! શા માટે તું અમને દોષ ચડાવે ! પુન્ય પૂર્વ તણાં , પાતળિયોજી પ્રેમે લાડ લડાવે. ધ્રુવ મેં પૂરણ તપ સાધ્યાં વનમાં , બહુ ટાઢ તડકા સહ્યા તનમાં;
ત્યારે મોહને મેહેર કરી મનમાં. સુણo હું ચોમાસે ચાચર રહેતી, બહુ મેઘ ઝડી તન પર હેતી;
| મારાં શરીરતણી શુદ્ધ નવ રહેતી. સુણo મેં મારું અંગ વેરાવીયું, લૈ સંઘાડે ચડાવીયું;
મારાં તન પર છંદ પડાવીયું. સુણo મને હરિયે હાથ ગ્રહી લીધી, પ્રીતે પોતાની તો કીધી;
લઈ અધર અમૃત પદવી દીધી. સુણo પોથી પઢાઢ જગ મૂવા, પંડિત ભયા ન કોઈ
ઢાઈ અક્ષર પ્રેમકે, પઢે સો પંડિત હોય || ભજ રે મના
પઢિ પાર કહાં પાવનો ? મિયો ન મન કો ચાર | જર્યું કોહ્યું કે બેલ કું, ઘર હી કોસ હજાર ૩૨૦
કવિ પ્રીતમદાસ

Page #175

પ૩૯ (રાગ : પ્રભાત) સંતસમાગમ જે જન કરશે, તેને પ્રગટે પ્રેમ જોને; જે ધાતુને પારસ પરશે, તે તો હોયે હેમ જોને. ધ્રુવ કથીર, કાંસુ, હેમ ન હોયે, કોટિ પારસ પરસે જોને; શૂન્ય છીપ તે ઉપર ના'વે, સો મણ સ્વાતિ વરપે જોને. સંતo અચેતને ઉપદેશ ન લાગે, શિવબ્રહ્મા સમજાવે જોને; જેનાં અવળાં અંતઃકરણો, તેને સમજણ ના 'વે જોને, સંતo કુબુદ્ધિ કાળપ જેને હૃદયે, તેને ન લાગે રંગ જોને; અડદ ઊજળો કચમે ન પાયે, જઈ ઝબોળે ગંગ જોને. સંતo કુશકા કુટેથી શું થાય ? કણ ન જડે તેમાંથી જોને; મંદ અભાગી મૂરખ નરને, સમજણ આવી ક્યાંથી જોને. સંત પાપીને પરબોધ ન કરીએ, મૌન ગ્રહીને રહીએ જોને; કહે “પ્રીતમ તુલસી દળ તોડી, પ્રેત ન પૂજવા જઈએ જોને. સંતo
૫૪૧ (રાગ : બિહાગ) હરિ વસે હરિના જનમાં, તમે શું કરશો જઈ વનમાંરે ? ધ્રુવ ભેખ ધરીને તમે શીદ ભટકો છો ? નથી કાંઈ દેહ દમનમાંરે. હરિ. સાચું રે બોલો ને સાચું ચાલો, રહો નિત ભાવ ભજનમાં રે. હરિ. હરિજન શીળ સંતોષનું રાજી, કપટ રહિત છે તનમાં રે. હરિ. એ હરિ જનને હરિ કરી માનો, ભ્રાંતિ ન આણશો મનમાંરે. હરિ. ચાગ યજ્ઞ તપ તીર્થ થકી શું ? દશ વાર નહાવો દિનમાંરે. હરિ. દાસ પ્રીતમ પ્રભુ પ્રેમ શું રાજી, નથી કાંઈ યાગ જગનમાં રે. હરિ.
પ૪૦ (રાગ : શુક્લ બિલાવલ) હરિ ભજે તો આવે સુખની લહેર જો, દુર્લભ મનુષ્ય દેહનો લ્હાવો લીજીએ. ધ્રુવ
ક્યાં થકી આવ્યો ને જીવ તારે ક્યાં જવું ? બોલ, વિચારી જો ઠરવાનું કામ જો; આ જૂઠાં જગત સાથે ઝઘડો નવ કીજીએ, અંતે સાચો બેલી સીતારામ જો. હરિ આ મનુષ્યદેહ પામ્યો મોંઘા મૂલનો, કોટિ જનમના પુણ્ય તણો નહિ પાર જો; આ શીશને સાટે રે માગી નહિ મળે, એ ઘડી તારી લાખેણી વહી જાય છે. હરિ. આ વ્રજવાસી ગોપીએ લ્હાવો લૂંટિયો, મૂકી દીધી કંઇ માતા-પિતા-કુળલાજ જો; સાચું તે સગપણ છે શામળિયા તણું, સરિયાં સઘળાં વ્રજ વનિતાનાં કાજ જો હરિ આ તન-મન-ધન-બન રે રંગ પતંગનો, જોતજોતામાં જોને વણસી જાય જો; અંતરમાં ઓળખી લે આતમરામને, કહે “પ્રીતમ’ આવાગમન મટી જાય જો. હરિ
જો મોહ-માયા કે સંગ ફર્સ, કંચન નારી કે રાગમેં
જ્ઞાની કહે વહ કૈસે બચે, મૂર્ખ રૂઈ-લપેટી-આગમેં. ભજ રે મના
ઉ૩૦
પ૪૨ (રાગ : મંદાક્રાંતા છંદ, પ્રભાત) હરિનો મારગ છે શૂરાનો, નહિ કાયરનું કામ જોને; પરથમ પહેલું મસ્તક મૂકી, વળતી લેવું નામ જોને. ધ્રુવ સુત વિત્ત દારા શીશ સમરપે, તે પામે રસ પીવા જોને; સિંધુ મળે મોતી લેવા, માંહી પડ્યા મરજીવા જોને. હરિનો મરણ આંગમેં તેં ભરે મૂઠી, દિલની દુગ્ધા વામે જોને; તીરે ઊભા જુએ તમાસો, તે કોડી નવ પામે જોને. હરિનો પ્રેમપંથ પાવકની જ્વાળા, ભાળી પાછા ભાગે જોને; માંહી પડ્યા તે મહાસુખ માણે, દેખનારા દાઝે જોને. હરિનો માથા સાટે મોંઘી વસ્તુ, સાંપડવી નહિ સહેલ જોને; મહાપદ પામ્યા તે મરજીવા, મૂકી મનનો મેલ જોને. હરિનો૦ રામ-અમલમાં રાતા માતા, પૂરા પ્રેમી પરખે જોને; પ્રીતમ ’ના સ્વામીની લીલા, તે રજનીદિન નીરખે જોને. હરિનોવે
મનુષ્ય જન્મ નર પાયકે, ચૂકે અબકી ઘાત જાય પડે ભવચક્રમેં સહે ઘનેરી લાત
કવિ પ્રીતમદાસ

Page #176

પ૪૩ ૫૪૪ પ૪પ પ૪૬ પ૪૭ પ૪૮
સંતશ્રી પુનિત મહારાજ ઈ.સ. ૧૯૦૮ - ૧૯૬૨
૫૫૦
પપ૧
પપર
પપ૩
પપ૪
પપપ પપ૬ પપણ
દેશ
ઝૂલણા છંદ
અભિમાનનું ભૂત ભમાવે છે લાવણી અભિલાષ વ્યર્થ જાશે ધોળ અમૃતરસના ચાખ્યા છે જેણે ભૈરવી અંક પ્રભુજી મારે નથી થાવું ને ધોળા અંતરની ભીંતો ભેદો રે ઝીંઝોટી લ્પવૃક્ષ હેઠે બેઠાં રે ચલતી કોડીની કિંમત ભગત જ્યાં ધોળા જનમો જન્મ ચરણોની ભક્તિ ભીમપલાસા જેને હૈયે હરિનો વાસ કાફી ટાળે મનની બધી ભાંતિ રે દેશી ઢાળ દિલમાં વિચારી જોજો રે જૈ જૈવંતી પરમકૃપાળુ દીન દયાળુ માજ પ્રભુની આજ્ઞાની જેવી રે, ગુરુની
પ્રીતમની પ્રીત જાણે પ્રીતમના આશાવરી પ્રેમના પંથ જ ન્યારા, ઝંખે ખમાંજ
બુદ્ધિને ભરમાવી નાખે રે લાવણી ભક્તિના પ્રકારો જગમાં નવે છે. ભીમપલાસ ભક્તિ કરતાં છૂટે મારા પ્રાણ
ભજનનો રંગ આવે છે માયા જો ધોળા ભલું તો થયું રે ભઈઓ લાવણી. ભૂલથી સંતોનો સંગાથ હરિગીત છંદ ભૂલો ભલે બીજું બધું ગઝલ મળ્યો છે દેહ માનવનો સોરઠ ચલતી મનડું ક્યાં રે એનું સોરઠ ચલતી માન અને મર્યાદા મૂકી, દોડે ભીમપલાસ મારા જીવન કેરી નાવ લાવણી મારા સ્વપનામાં સાક્ષાત ધોળ મીઠી માઝમ કેરી રાતડી રે
ગુજરાતની પ્રજાને ભક્તિનું ઘેલું લગાડનાર સુવિખ્યાત ભજનિક અને આખ્યાનકાર સંત પુનિત મહારાજનો જન્મ જૂનાગઢ મુકામે તા. ૧૯-૫-૧૯૦૮ના રોજ થયો હતો. પિતાનું નામ ભાઇશંકર પુનિત અને માતાનું નામ લલિતાદેવી હતું. મહારાજ બનતા પહેલાં તેઓ બાળકૃષ્ણ તરીકે ઓળખાતા. તેમના માતુશ્રી તેમને રોજ રાત્રે રામાયણ અને મહાભારતની કથાઓ કહેતા. તેમનું મૂળ વતન ધંધુકા હતું. ૧૩ વર્ષની વયે તેમના લગ્ન સરસ્વતીબેન સાથે થયેલા. યુવાન વયે નોકરીની શોધમાં તેઓ અમદાવાદ આવ્યો. અમદાવાદમાં રાયપુર દરવાજા પાસે આવેલા કામનાથ મહાદેવના મંદિરમાં ઇશ્વરલાલ શારશ્રીની કથામૃત પાન કરી અને જીવનમાં પરિવર્તન આવ્યું. ઈ. સ. ૧૯૩૨માં તેમનો પહેલો ભજનસંગ્રહ ‘ભક્તિઝરણાં ” ભાગ-૧ પ્રકાશિત થયો. દરેક ભજનની છેલ્લી કડી ‘પુનિત’ના નામથી જ પૂરી થતી હતી. તેથી તેઓ ‘પુનિત મહારાજ' તરીકે ખ્યાતિ પામ્યાં. ભક્તિઝરણાના કુલ ૨૫ ભાગમાં લગભગ ૩૦૦૦ ભજનો છપાયા. અમદાવાદમાં વહેલી સવારે પ્રભાતફેરી કરી તેઓ ભાવભર્યા કંઠે રામધૂન લલકારતા. નર્મદા તીરે મોટી કોરલમાં તેમણે આશ્રમની સ્થાપના કરી હતી. છેલ્લે વડોદરામાં ૫૪ વર્ષની ઉંમરે તા. ૨૭-૧૯૬૨ ના રોજ તેમનું દેહાવસાન થયું.
પપદ
પપ૯ પ૬o
દુગર
પ૬૩
પ૬૫ પ૬૬ પ૬૭ પ૬૮
SG
પ90
સુખમેં સુમિરન ના કિયા, દુઃખમેં કિયા યાદ કહે કબીર વો દાસકી, કૌન સુને ફરિયાદ
ઐસી વાણી બોલિયે, મનકા આપા ખોયા | ઔરન કો શીતલ કરે, આપદું શીતલ હોય || ઉ33)
પુનિત મહારાજ
ભજ રે મના
૩૩૨

Page #177

પ૩૧ પ૭૨
પ૭૪
૧૭૫
૫૭૬
પ99
ગરબી. લાવણી કામદ તિલંગ પ્રભાત સારંગ દેશ હંસકંકણી ભૈરવી બાગેશ્રી શિવરંજની બાગેશ્રી લાવણી
મોટા જનનો જો મેળાપ મોટાની મોટાઈ પોતે નાના. રાખે પ્રીતિ સેવક પર સદાય વ્હાલા ! મારા હૈયામાં રહેજે વીનતી માહરી આજ પ્રભાતની સકળ સૃષ્ટિમાં કોઈનું સગું જો સૌને જોઈએ એક જ ‘હા’ હરિજન હરિને છે બહુ પ્યારા હરિના ગુણલા ગાતી જા તું હું દીન માનવ સાધનહીંના હું તારો તું મારો પ્રભુ કદી હૈયા સુના માનવીઓને હોરે વ્હાલા અરજી અમારી
પ૪૪ (રાગ : લાવણી) અભિલાષ વ્યર્થ જાશે, જો પાત્રતા ન પાસે. ધ્રુવ સેવક બની સંસારે, સુખ-ચાહના વિચારે; સેવાની હાંસી થાશે, જો પાત્રતા ન પાસે. અભિo ટુકડા તણો ભિખારી, રાખે મગજ ખુમારી; ગાળો જગતની ખાશે, જો પાંત્રતા ન પાસે. અભિo આદત પડી વ્યસનની, થતી પાયમાલી ધનની; અમીરી ત્યાં રિસાશે, જો પાત્રતા ન પાસે. અભિo વ્યભિચારપંથે વિચરે, કર્તવ્ય નિજ વીસરે; ગતિ શુભ ત્યાંથી નાસે, જો પાત્રતા ન પાસે. અભિo પાઈ પાઈ ભેગી કરતો, બની લોભિયો એ તો; અપયશથી એ ગવાશે, જો પાત્રતા ન પાસે. અભિo અભિમાન દિલ રાખે, સૌને ઊતરતાં ઝાંખે; સૌંદર્ય નહિ પ્રકાશે , જો પાત્રતા ન પાસે. અભિo પુનિત આંબો ન વાવે, શૂળો બાવળની છાવે; દોહે છે પય આકાશે , જો પાત્રતા ન પાસે, અભિo
૫૪૩ (રાગ : ઝૂલણા છંદ). અભિમાનનું ભૂત ભમાવે છે, જ્યારે મૃત્યુ નજદીક આવે છે; નિજ ગુણલાંને એ ગાવે છે, જ્યારે મૃત્યુ નજદીક આવે છે. ધ્રુવ હું મોટો મારો નહીં જોટો, એવો દંભ કરે અંતર ખોટો; એનો દંભ જ એને ખાવે છે, જ્યારે મૃત્યુ નજદીક આવે છે. અભિo ગાડા નીચે કૂતરું ચાલે , એ જાણે મારાથી ચાલે; એ દાંતે જુદું ચાવે છે, જ્યારે મૃત્યુ નજદીક આવે છે. અભિo શબ્દ શબ્દ હુંકારો ઘડીએ, બોલે મારો મારો; સન્નિપાત એવો થાવે છે, જ્યારે મૃત્યુ નજદીક આવે છે. અભિo પુનિત પામર એ છે પ્રાણી, જીવનની રીતને ના જાણી; કડવાં બીજોને વાવે છે, જ્યારે મૃત્યુ નજદીક આવે છે. અભિo
પ૪૫ (રાગ : ધોળ) અમૃતરસના ચાખ્યા છે જેણે સ્વાદ રે; પોકારે એ પ્રભુને ઊંચે સાદ રે.
ધ્રુવ દુનિયા એને ફીકી સદાયે લાગે રે; ઝબકી ઝબકી નિદ્રાથી એ તો જાગે રે.
અમૃતરસના પગલાં માંડે જાણે પ્રદક્ષિણા થાતી રે; વાણી બોલે, સ્તુતિ હરિની ગવાતી રે.
અમૃતરસના
કબીર મન તો એક હૈ, ભાવૈ તહાં લગાય. ભાવૈ ગુરુ કી ભક્તિ કર, ભાવૈ વિષય ભમાય.
ઉ૩૪)
કૌઆ કિસકા ધન હરા, કોયલ કીસ કો દેત | | મીઠા શબ્દ સુનાય કે, જગ અપના કર લેતા ઉ૩૫
પુનિત મહારાજ
ભજ રે મના

Page #178

કામ કરે, સેવાના માંહી પરિણામે રે; આંખ ફરે, હરિની મૂર્તિ ઝાંખે રે. અમૃતરસના ભોજન જમતાં માને પ્રભુનો પ્રસાદ રે; જળને પીતાં ચરણામૃતની યાદે રે.
અમૃતરસના
પુનિત ભક્તો ભગવદ્ભય બની જાતા રે; રાત્રિ-દહાડો હરિનાં ગુણલાં ગાતા રે.
અમૃતરસના
૫૪૬ (રાગ : ભૈરવી)
અંક પ્રભુજી મારે નથી થાવું ને, મીંડું થાવું ગમતું રે; જ્યારે જુએ ત્યારે છૂટું ને છૂટું (૨), બંધનમાં ના પડતું રે. ધ્રુવ આદિ નહીં ને અંત નહિ એને, મધ્યે શૂન્યાકાર રે; નાનકડું ને હળવું બહુએ (૨), ના થાય જગનો ભાર રે. અંક જ્યાં લગાડો ત્યાં લાગી જાતું, ચાહે ઉડાવો છેદ રે; માન અને અપમાન સૌ સરખાં (૨), રાખે નહિ કાંઈ ભેદ રે. અંક આગળ બને નિર્ગુણ થઈને, પાછળ ગુણાકાર રે; ઓછું કોઈને કરે નહિં ને (૨), કોઈનાથી નહિં ખાર રે. અંક ‘પુનિત' પ્રભુજી આ નિર્લેપતા, મીંડું બનતાં મળતી રે; ખેંચાખેંચી સારા જગતની (૨), સદાને માટે ટળતી રે. અંક
૫૪૭ (રાગ : ધોળ)
અંતરની ભીંતો ભેદો રે, હરિના નામે;
મમતાનાં મૂળ છેદો રે, હરિના નામે. ધ્રુવ
માયા પડદો પડ્યો આડો, જાણે ઉભા મોટા પહાડો;
તોડી ફોડી દૂર કહાડો રે, હરિના નામે. અંતરની
ભજ રે મના
તેરા તો કુછ નહીં ગયા, જો તુ કરે હિસાબ નંગા હી તું જનમીયા, અબ લંગોટી લાભ
339
મુખના ધનુષ્ય થકી તીરો છોડો નામ જપી;
નહિ પડદો રહેશે ટકી રે, હરિના નામે. અંતરની તીરે તીરે કાણું પડશે, જાળી જેવો એતો બનશે;
એક દિન તુટી પડશે રે, હરિના નામે. અંતરની૦ પડદો જ્યાં ખસી જાશે, દીવાનું અજવાળું થાશે, ‘પુનિત' દર્શન થાશે રે, હરિના નામે. અંતરની૦
૫૪૮ (રાગ : ઝીંઝોટી)
કલ્પવૃક્ષ હેઠે બેઠાં રે, કમિ ના શાની ? આંખો સામે નથી છેટા રે, કમિ ના શાની ? ધ્રુવ દર્શન પામ્યાં બધું પામ્યા, દુઃખડા અમારા વામ્યાં; ચિત્તડાં ચરણમાં જામ્યા રે, કમિ ના શાની ? કલ્પ અક્ષયપાત્ર હાથે લાધ્યું, ભૂખ કેરૂ દુઃખ ભાગ્યું; સૂતેલ અઁતર જાગ્યું રે, કમિ ના શાની ? કલ્પ૦ અંતર્યામી ત્રિભુવનમાં, જાણો શું છે મારા મનમાં; શીતળ છાયા ભવરણમાં રે, કમિ ના શાની ? કલ્પ
હૈયે છે પણ હોઠે ના'વે, કહેવું પણ કહેતાં ન ફાવે; ‘પુનિત' પ્રભુનો કહાવે રે, કમિ ના શાની ? કલ્પ૦
નારી મિલી ફૂલવારી મિલી, જ્યું અટારી મિલી મહીં કાચ ઢળ્યો હૈ, પુત મિલે ઘર સુત મિલે, બહુ દૂત મિલે નિજ બૈન પલ્યો હૈ; ખાન મિલે અરુ પાન મિલે, સનમાન મિલે કહું ભાગ્ય ખુલ્યો હૈ, બ્રહ્મમુનિ ઘનશ્યામકો આશ્રય, જો ન મિલ્યો તો કછુ ન મિલ્યો હૈ.
સબકે પ્રતિ મંગલ જગૈ, મૈત્રી જગૈ અપાર દ્વેષ દ્રોહ જાગૃ નહીં, જગૈ પ્યાર હી પ્યાર
336
પુનિત મહારાજ

Page #179

૫૪૯ (રાગ : ચલતી)
કોડીની કિંમત ‘ભગત' જ્યાં ગણાય છે. ધ્રુવ ખોટા રૂપિયા જેવી દશા એની તો થઈ જાય છે;
ચારે બાજુથી એને ધક્કા તો દેવાય છે. કોડીની તણખલાની તોલે એનું માપ તો કઢાય છે; *બુદ્ધિ વિનાનું પ્રાણી' જગમાં મનાય છે. કોડીની
હાડકાં હરામ જેનાં, ભક્તિ-ડોળ ઘલાય છે;
મહ્ત્વનું ચંદન ને માલ-પાણી ખાય છે. કોડીની * ઘર વંઠે ત્યાં ભગત પેસે’ કહેવતો કહેવાય છે; ‘પુનિત' દુનિયાને મોઢે તાળું ના દેવાય છે. કોડીની
૫૫૦ (રાગ : ધોળ)
જનમો જનમ ચરણોની ભક્તિ માંગીએ; વ્હાલા તું તો દુનિયાનો દાતાર જો. ધ્રુવ કલ્પવૃક્ષ સમ મીઠી તારી છાંયડી; જેવું માંગે તેવું તું દેનાર જો. જનમો૦
ભજ રે મના
દર્પણ સમ દીસે છે મૂરતિ તાહરી;
ભાવ પ્રમાણે દર્શનનો દેનાર જો. જનમો
કર્મના યોગે જે કોઈ યોનિ સાંપડે; ‘પુનિત' રાખે ત્યાં પણ ચરણે પ્યાર જો. જનમો૦
જાગ કર્યો પુન્ય ભાગ કર્યો, સબ ત્યાગ કર્યો કહું રાગ ધર્યો હૈ, ન્યાસ કર્યો ઉપવાસ કર્યો, વનવાસ કર્યો તહાં પ્યાસ મર્યો હૈ; જાપ કર્યો સુર થાપ કર્યો, સુ વિલાપ કર્યો તન તાપ પર્યો હૈ, બ્રહ્મમુનિ ઘનશ્યામકો આશ્રય, જો ન કર્યો તો કછુ ન કર્યો હૈ.
જલ ઉપજે નભ ભૂમિમાં પ્રગટે વળી પાતાળ; નહી જન્મ નહીં મરણ પણ, સમજે સુમતિ રસાળ.
336
૫૫૧ (રાગ : ભીમપલાસ)
જેને હૈયે હરિનો વાસ, દુખડાં ના'વે એની પાસ. ધ્રુવ
દુઃખ તણો સ્વપ્તામાં એને ના થાતો આભાસ; ઉત્સાહ ઝળકે મુખડા ઉપર, મલકે મીઠું હાસ્ય. જેને૦ અણનમ રહે છે ઊંચે મસ્તક, કર્દી ન નાસીપાસ;
આપે નહિ નમતું દુનિયાને, એક હરિનો દાસ. જેને મૃત્યુને મુઠ્ઠીમાં રાખે, એવો છે વિશ્વાસ; મોતીનો ચરનારો હંસો, કર્દી ન ખાયે ઘાસ. જેને
લક્ષ્ય એક છે હરિચરણનું, ના જુએ ચોપાસ; ‘પુનિત' જીવન એવું એનું, ફેલાવે સુવાસ, જેને૦
૫૫૨ (રાગ : કાફી)
ટાળે મનની બધી ભ્રાંતિ રે ગુરૂની કૃપા; આપે જીવને સાચી શાંતિ રે ગુરૂની કૃપા. ધ્રુવ
રજ તમ બે ગળી જાશે, સત્ત્વ ગુણનો ઉદય થાશે; પહોંચાડી દે પ્રભુ પાસે રે ગુરૂની કૃપા. ટાળે
અહંકારની જાળ તોડે, મમતાની ગાંઠ છોડે; ચિત્ત હરિચરણે જોડે રે ગુરૂની કૃપા. ટાળે પંથમાં જો પડે આગે, કૃપા તણી મહોર લાગે; કિંમત વધારી નાખે રે ગુરૂની કૃપા. ટાળે
સદ્ગુરૂ મંત્ર આપે, ‘પુનિત' પોતાનો સ્થાપે ; બંધન કાપે રે ગુરૂની કૃપા. ટાળે
ભવના
સંગ દોષથી જળ જાવો મધુ, મદિરા મકરંદ; ગુરુ ગમથી પેખે પ્રગટ, પૂરણ પરમાનંદ.
૩૩૯
પુનિત મહારાજ

Page #180

પપ૩ (રાગ : દેશી ઢાળ) દિલમાં વિચારી જો જો રે, કોણ છે કોનું ? અંતર ઉતારી જો જો રે, કોણ છે કોનું? કોના માતા કોના પિતા ? કોના સુતને કોના ભ્રાતા ? સહુએ આવીને જોતા રે, કોણેo મા-બાપ કહે બેટો મારો , આકાશમાં જેવો તારો, ખરેખર એ ખરનારો રે. કોણo. પત્ની કહે મને વરીયો, એ તો મારો પ્રેમ દરિયો, દરિયો તો ખારો ભરીયો રે, કોણo બેની લ્હે વીરો મારો , અજોડ અમૂલ્ય હીરો, હીરો તો વિષનો ભરીયો રે, કોણ વીરો કહે બેની મારી, ગુલાબમાં જેવી વેણી, વેણી તો કાંટાથી ભરીયલ રે. કોણo માનો જેને સગા વ્હાલા, લોઢા જેવા મનવાળા , સમયે તો બને ભાલા રે. કોણo ‘પુનીત' લ્યો હાથે માળા, મુકી ધો સહુ ચેનચાળા, સાચા સંગા બંસીવાળા રે, કોણo
૫૫૫ (રાગ : ખમાજ) પ્રભુની આજ્ઞાની જેવી રે, ગુરુની આજ્ઞા; માથા પર ચઢાવી લેવી રે, ગુરુની આજ્ઞા. ધ્રુવ ગુરુની આજ્ઞા ઉથાપે, શંકાને જો સ્થાન આપે; હૃદયગ્રંથી નહિં કાપે રે, ગુરુની આજ્ઞા. પ્રભુની ત્રિશંકુના જેવી સ્થિતિ, લટકવાની રહે છે ભીતિ; અનુભવની છે પ્રતીતિ રે, ગુરુની આજ્ઞા. પ્રભુની લોક ને પરલોક સાથે, ચડી જાતા બેઉ હાથે; સુખી કરતી સહુ વાતે રે, ગુરૂની આજ્ઞા, પ્રભુની ‘પુનિત' નહિ પ્રાણ-પરવા, ગુરુ-આજ્ઞા માન્ય કરવી; નાવલડી સાચી છે તરવા રે, ગુરુની આજ્ઞા, પ્રભુની
પપ૪ (રાગ : જૈ જૈવંતી) પરમ કૃપાળુ દીન દયાળુ, જીવનના આધાર પ્રભુજી; સચરાચર જગદીશ્વર ઈશ્વર, ઘટઘટમાં વસનાર પ્રભુજી . ધ્રુવ ઊર્મિઓ શુભ જાગે મારી, ભ્રમણાઓ સહુ ભાંગે મારી; માયાનું આ ઝેર ઉતારો, અમૃતના સિંચનાર પ્રભુજી. પરમ અંધારું અંતર ઓરડીએ, પલ પલમાંહીં પાપે પડીએ; ભક્તિની જ્યોતિ પ્રગટાવો, પ્રકાશના કરનાર પ્રભુજી. પરમ૦ જોગીશ્વર નવ જાણે ભેદો, ગુણલા ગાતાં થાર્ક વેદો; પામર ક્યાંથી જાણે ‘પુનિત', ગુણગણના ભંડાર પ્રભુજી. પરમ
પપ૬ (રાગ : દેશ) પ્રીતમની પ્રીત જાણે પ્રીતમના પ્રેમીઓ, અબોલા બોલ કેરી વાત રે, પ્રેમીની ભાષામાં ફેર છે. ધ્રુવ નહિ કક્કો કે નહિ બારાખડી, નહિં વ્યંજન-સ્વર સાથ રે;
પ્રેમીની ભાષામાં ફેર છે. અબોલા ક્રિયા થતી પણ ક્ત સમજાય ના, કર્મનો થઈ જાતો નાશ રે;
પ્રેમીની ભાષામાં છે. અબોલા પૂર્ણ-અપૂર્ણ કે અલ્પ-વિરામ ના, આશ્ચર્ય-પ્રશ્નો અપાર રે;
પ્રેમીની ભાષામાં ફે છે. અબોલા પ્રેમીની ભાષામાં સંધિ જરૂરની, ‘પુનિત' પ્રભુનો મિલાપ રે,
પ્રેમીની ભાષામાં જ છે. અબોલાવે
ભક્તિના જંગમાં સંતોના સંગમાં , ભક્તોને ભાવ જ્યારે જાગે રે જાગે, અંતર ઉમંગમાં રોમ રોમ અંગમાં, શાંતિનો શૂર જ્યારે વાગે રે વાગે; જ્ઞાન કેરી ગંગામાં રંગીના રંગમાં, માયા ને મોહ કોઈ ત્યાગે રે ત્યાગે, પુનિત પ્રસંગમાં રાચી તરંગમાં, રામભક્ત’ ભાન ભૂલી ભાગે રે ભાગે.
સરવર સાગર કુપનું, જળ જોતાં છે એક પ્રભુ પણ પોતે એક છે, ઉપાધિથી અનેક.
૩૪
નાના ગુણથી મુક્ત જીવ, પ્રગટ સમય પર થાય; સમજે જે ગુરુ જ્ઞાનથી, વણ સમજે ભરમાય. (૩૪૧)
પુનિત મહારાજ
ભજ રે મના

Page #181

પપ૭ (રાગ : આશાવરી) પ્રેમના પંથ જ ન્યારા, ઝંખે પ્રાણ-પિયારા. ધ્રુવ ભગવરૂપે તન્મય થાતાં, મીઠું મીઠું મનમાં ગાતાં; આંખે અશ્રુધારા, ઝંખે પ્રાણ-પિયારા. પ્રેમનાવે પ્રેમનાં ભોજન, પ્રેમનાં પાણી , પ્રેમ જ વર્તનપ્રેમ જ વાણી; પ્રેમી મહીં ડૂબનારા, ઝંખે પ્રાણ-પિયારા. પ્રેમના જીવનબુટ્ટી પ્રેમ બની છે, પ્રેમી કાજે દેહ ધરી છે; પ્રેમી વિણ મરનારા, ઝંખે પ્રાણ પિયારા. પ્રેમના ‘પુનિત' એ જીવન છે એવાં, જગ સાથે નહિ લેવા-દેવા; મસ્ત બની ક્રનારા, ઝંખે પ્રાણ પિયારા. પ્રેમના
પપ૯ (રાગ : લાવણી) ભક્તિના પ્રકારો જગમાં નવ છે, પગલે પગલે પગથિયાં ચડાય જો; પહેલું પગથિયું શ્રવણથી શરૂ થતું, કાન-ક્ટોરે અમૃતને પીવાય જો. ધ્રુવ. બીજું પગથિયું કીર્તન કરવું પ્રેમથી, હરિના ગુણલાં મુખ થકી ગવાય જો; ત્રીજું પગથિયું માળા લઈને બેસવું, નામ જપેથ હરિસ્મરણ કરાય છે. ભક્તિ ચોથે જાતા હરિચરણ સેવા થતી, ચરણામૃતનું પાન મુખે થઈ જાય જો; પાંચ પગથિયે અર્ચન-પ્રભુનાં અંગનાં, એકાગ્રતા અનુભવે સમજાય જો. ભક્તિo છદ્દે ચરણે લાંબા થઈ પડી જવું, પ્રણામ કરતાં અહંતા વહી જાય જો; સાતમે જાતા દીનતા આવે દિલમાં , દાસત્વને સુખેથી સ્વીકારાય છે. ભક્તિo આઠમે આવે મિત્રતાની ભાવના , દિલની વાતો દિલ ખોલી કહેવાય જો; નવમે અર્પણ થવું સર્વભાવથી, ‘પુનિત' કોઈયે ભેદ નહિં રહી જાય જો. ભક્તિo
૫૫૮ (રાગ : ખમાજ) બુદ્ધિને ભરમાવી નાખી રે, પ્રભુની લીલા; કંઈ કંઈ એ દેખાડે આંખે રે, પ્રભુની લીલા. ધ્રુવ અવનવું ઉપજાવે, કારી કોઈની નહિ ફાવે; ડાહ્યાને ગાંડા બનાવે રે, પ્રભુની લીલા. બુદ્ધિ આકાશપાતાળ એક કરે, જાણે પૃથ્વી ખૂબ ; શક્યને અશક્ય કરે રે પ્રભુની લીલા. બુદ્ધિ પલટે રંગને ઘડી ઘડી, બંધ બેસે નહિ ડી; અજબ વરસાવે ઝડી રે, પ્રભુની લીલા, બુદ્ધિ ‘પુનિત’ અળાવે એવા, બનાવે બહાવરા જેવા; મારે છે લમણામાં નેવાં રે, પ્રભુની લીલા, બુદ્ધિ
પ૬૦ (રાગ : ભીમપલાસ) ભક્તિ કરતાં છૂટે મારા પ્રાણ, પ્રભુ એવું માગું છું;
રહે ચરણ કમળમાં ધ્યાન, પ્રભુ એવું માનું છું. ધ્રુવ તારું મુખડું પ્રભુજી હું જોયા કરું, રાત દહાડો ભજન તારાં બોલ્યાં કરું;
રહે અંત સમય તારું ધ્યાન, પ્રભુ એવું માગું છું. ભક્તિo મારી આશા નિરાશા કરજે નહિ, મારા અવગુણ હૈયામાં ધરજે નહિં;
શ્વાસે શ્વાસે રહે તારું નામ, પ્રભુ એવું માગું છું. ભક્તિ મારા પાપને તાપ સમાવી દેજે, તારા ભક્તોને શરણમાં રાખી લે જે;
આવી દેજે દરશન દાન, પ્રભુ એવું માનું છું. ભક્તિ શગૂઠુ ન મિત્ર કોઉ, જાકે સબ હૈ સમાન, દેહકો મમત્વ છાંડિ આતમાંહી રામ હૈ,
ઔર હૂઉપાધિ જાકે, કબહું ન દેખિયત, સુખર્કે સમુદ્રમેં ર-હત આઠો જામ હૈ; રિદ્ધિ અરૂ સિદ્ધિ જાકે, હાથ જોરિ આગે ખરી, સુંદર કહત તાકે સબહી ગુલામ હૈ, અધિક પ્રશંસા હમ, કૈસે કરિ કહિ સકૈ ? ઐસે ગુરૂદેવકું હમારે જુ અનામ હૈં.
નામ સ્વરૂપ જે ઓળખે, પામે પદ તો સંત; જનમ મરણ નહીં તેહને શોભા અમળ અનંત. ઉ૪)
પુનિત મહારાજ
કરમ કરે તે ભોગવે નહીં અવર નિરધાર; જે દીધું તે પામશે, વાવ્યું તે લણનાર.
ઉ૪
ભજ રે મના

Page #182

પ૬૧ (રાગ : દુર્ગા) ભજનનો રંગ આવે રે, માયા જો દૂર જાવે રે. ધ્રુવ સાચવવાની ટળે ઉપાધિ, હૈયે થાય નિરાંત; લક્ષ્ય સધાતું એક જ ધારૂં, આડીતડી નહિ વાત. માયા આવરણો સૌ હઠી જતાં ને, સ્થિરતા પામે મન; રોજ રોજ પછી આનંદ પ્રગટે, ખીલી ઊઠે વદન. માયા આંખે પ્રેમનાં આંસુ ટપકે, થાતો ગદ્ગદ્ કંઠ; વાણી જાણે ગળે ઊતરતી, આપે વાણીનો અંત. માયા પુનિત પ્રેમની પરાકાષ્ઠા, ત્યાં પ્રગટે આપોઆપ; માયાની દુનિયા ડૂબી જતી ને , ટળતા ત્રિવિધ તાપ. માયા
૫૬૩ (રાગ : લાવણી) ભૂલથી સંતોનો સંગાથ, અળ નથી જાતો રે; નફો એમાં નહિં છે ખાદ, અળ નથી જાતો રે. ધ્રુવ વચનામૃત તો કાને પડતાં, હૈયે જઈને એ તો ઠરતાં; અંતે લાગી જાતો સ્વાદ, અળ નથી જાતો રે. ભૂલથી વર્તન કેરી પડતી છાપ, ઊઘડે અંતર આપોઆપ; સમજાઈ જાતું દહાડો-રાત, અફળ નથી જાતો રે. ભૂલથી મુખડું જોવાને જ્યાં મળતું, દુ:ખડું જન્મમરણનું ટળતું; થાતો મેળાપ અકસ્માત, અળ નથી જાતો રે, ભૂલથી અજાણ્યું જો સંતો મળશે, “પુનિત’ કમાણી એ રળશે; સંતો કેરો વરદ હાથ, અફળ નથી જાતો રે. ભૂલથી
પ૬૨ (રાગ : ધોળ) ભલું તો થયું રે ભાઈઓ ! ભલું રે થયું, હરિ ! તણા ચીલે ચડિયા; ભલું રે થયું. ધ્રુવ ભૂલા કદાપિ પડશું, સંતોની સંગે શું; કરીશું હવે તો અમે સંતોનું કહ્યું. હરિ સંસારી સ્વારથિયાં છે, મીઠું મીઠું મોઢે કહે છે; અનુભવે જોયું, હૈયે ઝેર છે ભર્યું. હરિ૦ ખોટી ખોટી ઉપાધિમાં, હોમે સૌ બળતા ઘીમાં; છૂટ્યા પછી તો કાળજું ટાઢું રે થયું. હરિ ધીમે જો પગલાં દઈશું, પ્રભુ પાસે પહોંચી જઈશું ‘પુનિત' ને બાકી હવે એટલું રહ્યું. હરિ
પ૬૪ (રાગ : હરિગીત છંદ). ભૂલો ભલે બીજું બધું, માબાપને ભૂલશો નહિ; અગણિત છે ઉપકાર એના, એ કદી વીસરશો નહિ. ધ્રુવ અસહ્ય વેઠી વેદના ત્યારે, દીઠું તમ મુખડું; એ પુનિત જનનાં કાળજાં, પથ્થર બની છૂંદશો નહિ. ભૂલો કાઢી મુખેથી કોળિયો, મોંમાં દઈ મોટા કર્યા; અમૃત તણા દેનાર સામે, ઝેર ઉગળશો નહિ. ભૂલો ખૂબ લડાવ્યાં લાડ તમને, કોડ સૌ પૂરા કર્યા; એ કોડના પૂરનારના, કોડ પૂરવા ભૂલશો નહિ. ભૂલો લાખો કમાતા હો ભલે, પણ માબાપ જેના ના ઠર્યા; એ લાખ નહિં પણ રાખ છે, એ માનવું ભૂલશો નહિ. ભૂલો
કેવા સુણવામાં સગુણ, જોતાં નિરગુણ રૂપ; જીવ ચરાચર એક છે, જોતાં ભિન્ન સ્વરૂપ. |
રામ તણી ઓળખ વિના, મટે ન મનની દોડ; | વૃથા જનમ હારી ગયો, ધરી અવરમાં કોડ. | ઉ૪૫
પુનિત મહારાજ
ભજ રે મના

Page #183

સંતાનથી સેવા ચહો તો, સંતાન છો, સેવા કરો; ‘જેવું કરો તેવું ભરો', એ ભાવના ભૂલશો નહિ. ભૂલો ભીને સૂઈ પોતે અને , સૂકે સુવાડયા આપને; એની અમીમય આંખડી, ભૂલ્યથી ભીંજવશો નહિ. ભૂલો પુષ્પો બિછાવ્યાં પ્રેમથી, જેણે તમારા રાહ પર; એ રાહબરના રાહ પર, કંટક કદી બનશો નહિ. ભૂલો ધન ખર્ચતાં મળશે બધું, પણ માતપિતા મળશે નહિ; એનાં ‘પુનીત’ ચરણો તણી , ચાહના કદી ભૂલશો નહિ. ભૂલો
પ૬૬ (રાગ : સોરઠ ચલતી) મનડું ક્યાં ફ્રે રે ! એનું મહુરત નહિ જોવાતું. ધ્રુવ સંગનો રંગ લાગે અંતરમાં, પ્રસરે અંગે અંગે; જીવનપ્રવાહને પલટી નાખે, નહિ બનવાનું થાતું. મનડુંo મનરૂપી આ મોકલડું ને પીવે મોહમદિરા; મૂળ મિયા ને ભાંગ જ પીધી, મારવા માંડે લાતું. મનડુંo પાત્ર હતું એ અમૃત ભરેલું, પડિયો ઝેરનો છાંટો; કાંટો ઊગ્યો મમતા કેરો, હાથેથી બંધાતું. મનડુંo એક છેડેથી બીજે છેડે જીવને ફેંકી દેશે; પુનિત' અંતે ક્યાં લઈ જાશે ! નક્કી નહિ કહેવાતું. મનડુંo
પ૬૫ (રાગ : ગઝલ) મળ્યો છે દેહ માનવનો, જગતમાં ધૂપસળી થાજો; સુગંધી અન્યને દેવા તમે જાતે બળી જાજો. ધ્રુવ તમારૂં થાય તે થાયે, ન કરજો દેહની પરવી; તમારી દેહની ઘંટીથી, બીજાનાં દુ:ખ દળી જાજે. મળ્યો તમારી જ્યોત બુઝાવા, ઘણા મેદાનમાં પડશે; તમારી ટેક સાચવવા, બીજા કહે તે ગળી જાજો, મળ્યો પ્રલોભનો આવશે સામાં, તમોને પાડવા માટે; તજીને રાહ પડતીનો, વિજય પંથે વળી જાજો, મળ્યો ‘પુનિત’ પ્યારો તમારો છે, પછી પરવા કહો કોની; જગતમાં ‘રામભક્ત ” થઈ, જગે સાચું રળી જાજો, મળ્યો
પ૬૭ (રાગ : સોરઠ ચલતી) માન અને મર્યાદા મૂકી, દોડે શ્રી ભગવાન પોતે; સર્વેશ્વર તો જાતો ઝૂકી, ભલે છે નિજભાન પોતે. ધ્રુવ પ્રેમી બોલે ગાંડુ-ઘેલું, ધ્યાન જ આપે ત્યાં તો પહેલું; ધરતો સુણવા કાન-પોતે, દોડે શ્રી ભગવાન, માનવ પ્રેમીના હૈયાની ભરતી, ઈશ્વરચરણે જઈને અડતી; કરતો. એનું પાન-પોતે દોડે શ્રી ભગવાન. માનવ પુનિત’ પ્રેમી જે કંઈ કરતો, પ્રભુજી એને પૂજા ગણતો; પાથર તો નિજ પ્રાણ-પોતે દોડે છે ભગવાન. માનવ
કોઈ રામ રટે કોઈ કૃષ્ણ કહે, કોઈ શંકર શિવ મનાવત હૈ, કોઈ ઈશુ કહે અલ્લાહ કહે, કોઈ બ્રહ્મકો નાદ જગાવત હૈ; કોઈ જૈન પ્રભુકો નામ લીયે, કોઈ સૂર્યકો દેવ મનાવત હૈ, શંકર સર્વે નામ જુદા સબ, અંતમેં એક દરસાવત હૈ.
ભટકી અટક્યો ભવ વિષે, નહીં હોત શુભ સાન;
તેથી ગુરુ ઉપદેશ વિણ, ભૂલી ભમે નિદાન. ભજ રે મના
૩૪૬
ઘર ત્યાગ કે બનમેં ખાસ કીયો, મન વાસના યોગ કિડ્યો હીં નહીં, પંચ કેશ બઢાય કે ધૂણી તપે, સતભોગ હરીકો દિયો હી નહીં; સત સંગકો રંગ ગુમાય દિયો, સતબોધ ગુરુકો લિયો હી નહી, કહે ‘દાસ સત્તાર' સમજ રે મના, તુને પ્રેમ પિયાલો પિયો હી નહી..
ફરે જેમ વણઝારનો, પોઠી દેશો દેશ; / ખાંડ વહીં ખડ ખાય તે, વિના ગુરુ ઉપદેશ. (૩૪૭ )
પુનિત મહારાજ

Page #184

લાગી લગન થઈ પ્રેમે મગન, એક જ્યોત જીવનમાં જાગી, નયનભરી નિરખ્યા નટવરને, મનહર મોરલી વાગી રે; શાંતિનો ‘પુનિત’ પ્રયાસ, બનું હું તવ ચરણનો દાસ.
શ્રીજી સનમુખ ઊભાં છે.
પ૬૮ (રાગ : ભીમપલાસ) મારા જીવન કેરી નાવ, તારે હાથ સોંપી છે; ચાહે ડુબાડે કે તાર, તારે હાથ સોંપી છે. ધ્રુવ ભવસાગરની ભુલવણીમાં, ભુલી પડી છે નાવડી; એને ઠેકાણે તું લાવ, તારે હાથ સોંપી છે. મારા એક જ છિદ્ર પડે નાવમાં, તોયે ડૂબી જાય છે; અહીં તો ઘણા રહ્યા છે દ્વાર, તારે હાથ સોંપી છે. મારા માયા જળથી દરિયો ભરીયો, મમતાના તોફાન છે; ‘પુનિત' નાવલડી તું તાર, તારે હાથ સોંપી છે. મારા
પ૬૯ (રાગ : લાવણી) મારા સ્વપનામાં સાક્ષાત, શ્રીજી સનમુખ ઊભા છે; એણે સમજાવ્યું કરી શાન, માનવ બનજે તું ઈન્સાન.
શ્રીજી સનમુખ ઊભા છે. એક હાથ ઊંચો કરી મુજને, બોલાવ્યો નિજ પાસે, દયા ધરમનો ધજાગરો , ક્રકે છે આકાશે રે; મને મળી ગયો સંકેત, લીંધી તવ દર્શનની ટેક.
શ્રીજી સનમુખ ઊભા છેo શ્રીમુખ સુદીર શ્રીનાથજી છે, જોતાં મનડું મલકે, પ્રેમ દીવાનો થઈ પ્રીતમમાં, આનંદ સાગર છલકે રે; ભક્તિ ખાંડાકેરી ધાર, સંત સંગતથી બેડો પાર.
શ્રીજી સનમુખ ઊભાં છેo દેવ દમન છે નામ તમારું, વલ્લભના પ્રભુ પ્યારા, અંતરયામી અમ અંતરના, દૂર કરો અંધારા રે; ગરવી ગીતાનું જ્ઞાન, કરવું બ્રહ્માનંદનું પાન.
શ્રીજી સનમુખ ઊભા છે. કામ ક્રોધ, મદ, લોભની, જ્યાં લગી મનમાં ખાણ;
કાં પંડિત કાં મુરખો બેહ, એક સમાન.. ભજ રે મના
૩૪૮)
પ૭૦ (રાગ : ધોળ) મીઠી માઝમ કેરી રાતડી રે લોલ, નયણામાં ખૂબ ભરી નીંદાજો;
સમણાં સ્નેહીનાં મને સાંભરે રે લોલ. ધ્રુવ કારતકે કંથ પરદેશમાં રે લોલ , આડી વિયોગ કેરી ભીંત જો. સમણાંo માગશરે મનડું મુંઝાય છે રે લોલ, હૈયામાં ભરતીને ઓટ જો. સમણાંo પોષે શોષાય મારી દેહડી રે લોલ, લાગી ગઈ પ્રેમ કેરી ચોટ જો. સમણાંo માધે મહિયરિયું ના ભાવતું રે લોલ, લાગ્યા સાસરિયાના કોડ જો. સમણાંo ફાગણ ફૂલ્યો ને ફૂલ્યાં કૂડાં રે લોલ, કરમાતો પ્રેમ કેરો છોડ જો. સમણાંo ચઇતરે ચિત્ત ચળી જાય છે રે લોલ, જીવન-મરણ કેરી હોડ જો. સમણાંo વૈશાખે વાય ઊના વાયરા રે લોલ, ભભકા ભભૂકે મારે અંગ જો. સમણાંo જેઠ તો જમ જેવો લાગતો રે લોલ, અમર આશાનો થતો ભંગ જો. સમણાંo અષાઢ થાતી બહુ વીજળી રે લોલ, બળે છે પ્રેમ કેરી પાંખ જો. સમણાંo શ્રાવણે સરોવરો ઊભર્યા રે લોલ, ખાલી વિયોગી મારી આંખ જો. સમણાંo ભાદરવો તો ભલે ગાજિયો રે લોલ, પહોંચ્યો પિયુને સંદેશ જો. સમણાંo આસો માસે તો પિયું આવિયા રે લોલ , અજવાળ્યા દિલના પ્રદેશ જો. સમણાંo નિદ્રા ઉડીને આંખ ઉઘડી રે લોલ, ‘પુનિત’ પિયની એવી પ્રિત જો. સમણાંo
જિન નૈનન પ્રીતમ બચ્ચ, તહં કિમિ ઔર સમાય; ભરી સરાય રહીમ લખિ, પથિક આપુ ફિરિ જાય.
પુનિત મહારાજ

Page #185

પ૭૧ (રાગ : ગરબી) મોટા જનનો જો મેળાપ, રસ્તો નીકળે આપોઆપ. ધ્રુવ ‘મોટા’ એટલે શરીરથી નહિ, દિલથી નીકળે માપ; પરમારથની ભાવના જેની, દયા દિલે અમાપ. રસ્તો કઠણ પ્રશ્નનો ઉકેલ લાવે , ચપટની સંગાથ; સિંધુને બિંદુમાં સમાવે, ટૂંકી કરતા વાત. રસ્તો અનુભવની એ ખાણ કહાવે, બુદ્ધિ જેની અમાપ; ભેજામાંથી એવું નીકળે, થાતા સહુ અવા. રસ્તો ‘પુનિત’ પરિશ્રમથી એ મળતા , મળે ન ચૌટે હાટ; પુણ્ય હશે જો પૂર્વજન્મનું, ચડી જતાં એ હાથ. રસ્તો
પ૭૩ (રાગ : કામોદ) રાખે પ્રીતિ સેવક પર સદાય, એવી રીતિ છે રામની; ‘એના’ બને તો ‘ એનો થઈ જાય, એવી રીતિ છે રામની. ધ્રુવ વૈત નમે, હાથ નમવાનો રહાય છે, એનાં ગુણ ગાય, એનાં ગુણલાં એ ગાય છે; દિલડું આપે તો દિલડું દેવાય, એવી રીતિ છે રામની. રાખે અરસપરસ સ્નેહ એવો સંધાય છે, અણદીઠા પ્રેમ તારે બંને બંધાય છે; કોયડ , કોનાથી કોણ બંધાય ! એવી રીતિ છે રામની. રાખે કોણ જીત્યું ને કોણ હાર્યું ગણાય ત્યાં ? ફાંફાં મારે એને કદી જણાય ના; ‘પુનિત’ એકબીજામાં સમાય, એવી રીતિ છે રામની. રાખે
પ૭૨ (રાગ : લાવણી) મોટાની મોટાઈ પોતે, નાના બની જાય; અવરને ‘મોટા' ગણ, પડે એના પાય. ધ્રુવ હીરો મુખે નથી કહેતો, લાખ મૂલ ગણાય; અનુભવી ઝવેરી તો, એને પારખી જાય. પોતે માન જો દુનિયાને આપે, માને તો પમાય; લેનારાએ આપવામાં, મણા ન રખાય. પોતેo મોટાં મોટાં થોરિયાની, બધે બનતી વાડ; વાડના રક્ષણ હેઠે, રહેતાં ફ્લનાં ઝાડ. પોતે મોટાં મોટાં ખીલા વાગે, મોભ જો બનાય; ‘પુનિત' પ્રભુના બનતાં, નમ્રતામાં ન્હાય. પોતેo
પ૭૪ (રાગ : તિલંગ) વ્હાલા ! મારા હૈયામાં રહેજે, ભલું ત્યાં તું ટોક્તો રહેજે. ધ્રુવ માયાનો છે કાદવ એવો, પગ તો ખેંચી જાય; હિંમત મારી કામ ના આવે, પકડજે તું બાય. વ્હાલા મર્કટ જેવું મન અમારું, જ્યાં ત્યાં કૂદકા ખાય; મોહ-મદિરા ઉપર પીધો, ને પાપે પ્રવૃત્ત થાય, વ્હાલા દેવું પતાવવા આવ્યા જગમાં, દેવું વધતું જાય; છૂટવાનો એક આરો હવે તો, તું છોડે છુટાય. વ્હાલા ‘પુનિત’નું આ દર્દ હવે તો, મુખે કહ્યું નવ જાય; સોપ્યું મેં તો તારાં ચરણમાં, થાવાનું તે થાય. વ્હાલા
મનની વ્યાધિ કુવાસના, સદગુરુ વૈદ સમાન; ગુરુ વચન બળ વિમળથી, રોગ ન રહે નિદાન.
જીભ ન ચલાવો ક્રોધથી, ભલી તેથી તરવાર; | મધુર વચનમાં હિત વસે, વદો કરી વિચાર. ઉ૫૧૦
પુનિત મહારાજ
ભજ રે મના
зЧо

Page #186

પિ૭પ (રાગ : પ્રભાત) વીનતી માહરી આજ પ્રભાતની, નાથ ! અંતર મહીં આપ ધરજો; આજની જિંદગી રાતે સૂતાં લગી, ચિત્તડે ચરણની પ્રીત ભરજો. ધ્રુવ રહેવું સંસારમાં મનુષ્ય અવતારમાં, જળ અને કમળની જેમ રાખો; પાળું મુજ ધર્મને, કરૂં સૌ કર્મને, ળ તણી આશથી દૂર રાખો. વીનતી. સુખી રહું સુખમાં, સુખી રહું દુ:ખમાં, સુખ ને દુ:ખના ભેદ ટાળો; પાંખમાં રાખીને દુઃખડાં કાપીને , જાણે અજાણનાં પાપ બાળો. વીનતી ન્હાવું સત્સંગમાં રાચું એ રંગમાં, અંગમાં ભક્તિનાં પૂર ભરજો; ઈચ્છું કલ્યાણ હું મિત્ર-દુશ્મન તણું, જગતનું નાથ ! કલ્યાણ કરજો. વીનતી આંખ છે આંધળી તુજશું ના ઢળી, તે છતાં હે પ્રભો ! લક્ષ લેજો; દોડતા આવીને ‘પુનિત’ સંભાળીને, અંતમાં દર્શને બાપ રહેજો. વીનતી
પ૭૭ (રાગ : દેશ) સૌને જોઈએ એક જ ‘ હાં', સૌની નારાજી છે ‘ના’. ‘હા’ ની સામે ‘ના’ આવે તો, વાગે દિલમાં ‘ઘા'; આકાશપાતાળ એક કરે છે, હૈયું બોલે “ખા',
સૌને જોઈએ એક જ હા. ‘હા’માં ‘હા’ જો મળી ગઈ તો, હરખ કરેલા શા ? ક્લી ફૂલીને ફાળકો થાતાં, હાથે ઉડાડે ‘વા',
સૌને જોઈએ એક જ હા. ‘ના’ની સામે નત એવી, કહેશે ‘આવી જા'; બાંયો ચડાવી પાડે બરાડા, અહીંથી અળગો “ થા',
સૌને જોઈએ એક જ હા.
‘હા’–‘ના’ની છે વાત જ એવી , અવળા-સંવેળા ‘દા'; પુનિત’ ‘ના’ માં નખ્ખોદ કાઢે, ‘હા’માં મીઠાઈ “ખા',
સૌને જોઈએ એક જ હા.
પ૭૬ (રાગ : સારંગ) સકળ સૃષ્ટિમાં કોઈનું સગું જો, એક હરિ, એક હરિ, ભાઈ ! કોઈ સહારે હજુ નભુ તો, એક હરિ, એક હરિ, ભાઈ ! ધ્રુવ અનુભવે સૌને કસિયા છે, ખરે વખતે સૌ ખસિયા છે; દુ:ખમાં પણ સાથે વસિયા છે, એક હરિ, એક હરિ, ભાઈ ! સળo બધે મને ટલ્લા છ મળિયા, સમયે સૌએ મોં મરડિયાં; વણ તેડાથે મુજ શું મળિયા, એક હરિ એક હરિ ભાઈ ! સંકળo આજ સુધી મેં ફાંફાં માર્યા, હાથે કર્યા હૈયામાં વાગ્યાં; પકડી હાથને સ્નેહે વાય, એક હરિ એક હરિ ભાઈ ! સકળo ‘પુનિત’ હરિ હવે જીવનસાથી, જન્મમરણના એ સંગાથી; ધરતો અમને સદાયે છાતી, એક હરિ એક હરિ ભાઈ ! સકળo
પ૭૮ (રાગ : હંસકંકણી) હરિજન હરિને છે બહુ પ્યારા , એને ગણતો આંખના તારા. ધ્રુવ દુર્જનતાની રજ જ્યાં ઊડે, પાંપણ પ્રભુજી છે બનનારા , હરિજન જેવું રક્ષણ આંખનું થાતું, એવું રક્ષણ એ કરનારા. હરિજન હરિજનને જે દુઃખડાં દેતું, કાળ જેવા એ ખેંચનારા. હરિજન ‘પુનિત’ પ્રભુનું નામ ‘હરિ' છે, ભક્તો કેરા ભય હરનારા. હરિજન
એક ભરોસે રામકે, કિયે પાપ ભર મોટ; જેસે નારી કુમારિકો, બડે ખસમકી ઓટ. |
ઉપરા
માયા મૂઈ ન મન મુવા, મર મર ગયે શરીર; આશા તૃષ્ણા ના મુઈ, કહ ગયે દાસ કબીરા. ઉ૫)
પુનિત મહારાજ
ભજ રે મના
ઉપર

Page #187

પ૭૯ (રાગ : ભૈરવી) હરિના ગુણલા ગાતી જા તું, હે રસના ! હે રસના !! પાવન જગમાં થાતી જા તું, હે રસના ! હે રસના !! ધ્રુવ ખોટી ખરચે જો તું વાણી, થઈ જાવાનું અંતે પાણી; દયા કરીને થઈ જ શાણી, હે રસના ! હે રસના ! હરિનાંo બહુ લવારો આયુષ્ય કાપે, જિંદગીને ઓછી કરી નાખે; જોડાઈ જા તું હરિના જાપે, હે રસના ! હે રસના ! હરિનાંo લીલામૃતનું પાન કરી લે, સાર્થક તારૂં નામ કરી લે; નહિ તો વાણી બંધ કરી દે, હે રસના ! હે રસના ! હરિનાંo ‘પુનિત’ હું - તું બંને સાથે, જાગૃત રહેજે વાતે વાતે; નાખું છું હું તારે માથે, હે રસના ! હે રસના ! હરિનાંo
તું મારા મનનો મહારાજા, હૈયે વાગે તારાં વાજાં;
આંખલડીનો તારો. પ્રભુત્વ જેમ નચાવે તેમ હું નાચું, તારે રંગે કાયમ રાચું;
ભવભવનો સથવારો. પ્રભુo નિશદિન રહે છે લગની તારી, પરવા છોડી જગની સારી;
તું છે રક્ષણહારો. પ્રભુત્વ ‘પુનિત’ કર તું પાવનકારી, રામભક્ત ગાયે બલિહારી;
વિશ્વ સક્લનો યારો. પ્રભુત્વ
પ૮૦ (રાગ : બાગેશ્રી) હું દીન માનવ સાધનહીન છું, આવ્યો છું તવ ચરણે; અધમ તણા ઉદ્ધારક ગુરુજી, રાખી લ્યોને શરણે. ધ્રુવ ના જાણું છું રીતિ નીતિ, વિવેક પણ ના જાણું; બે હાથે મસ્તક ઝુકાવું, એટલું તો હું જાણું. હુંo સ્તુતિ કરૂ છું મૂક બનીને, આંસુડાં સમજાવે; વેદ ધ્વનિ નીકળ્યો રડવામાં , સ્વીકારી લ્યો એ ભાવે. હુંo અંતર વ્યાપી બહુ વ્યાકુળતા, તાલાવેલી તનમાં, ‘પુનિત' મૂર્તિ સદ્ગુરુજીની, ઝંખુ નિશદીન મનમાં. હુંo
પ૮૨ (રાગ : બાગેશ્રી) હૈયા સુના માનવીઓનો, કેમ ભરોસો રાખું? એક ભરોસો ભૂધર તારો, યાચું તો તુજ પાસે યાચું. ધ્રુવ માનવીઓને હાથ જ બે છે, બે હાથે શું દેશે? હાથ હજારો વા'લા તુજને, ન્યાલ કરી તું દેશે. હૈયા મૃગજળ જેવી આશા જગની, શીદને ફાંફાં મારૂં? સુખ સરોવર તુજ ચરણોમાં, પ્રેમે ડૂબકી મારૂં, હૈયા. ડૂબવા દે ને નાથ હવે તો, ડૂબતાં ડૂબતાં મરશું; મરતાં પહેલાં ‘પુનિત’ પૂછે, ક્યારે દરશન કરશું? હૈયા
પ૮૧ (રાગ : શિવરંજની) હું તારો તું મારો, પ્રભુ કદી ના થાતો ન્યારો;
સાથ મળ્યો મને તારો. ધ્રુવ સતગુરુ દીન દયાલ હૈ, દયા કરો મોહિ આયા | કોટિ જનમ કા પંથ થા, પલ મેં પહુંચા જાય છે || ભજ રે મના
૩૫૪)
મૈયા ભગવતીદાસ જાકે ઘટ સમક્તિ ઉપજત હૈ, સો તો કરત હંસકી રીત, ક્ષીર ગહત છાંડત જલકો સંગ, બાકે કુલકી યહૈં પ્રતીત; કોટિ ઉપાય કરો કોઈ ભેદ સોં, ક્ષીર ગહે જલ નેકુ ન પીત; તૈસે સમ્યકવંત ગહે ગુણ, ઘટ ઘટ મધ્ય એક નય નીત.
વાર પાર કો ગમ નહીં, નમો નમો ગુરુદેવ ! જન ‘કબીર' કરેં વન્દના, વિવિધ વિવિધ કો સેવ || (૩૫૫
પુનિત મહારાજ

Page #188

પ૮૩ (રાગ : લાવણી) હાં રે વ્હાલા ! અરજી અમારી, સુણો શ્રીનાથજી !.
લઈ જાજે તારા ઘામમાં. ધ્રુવ હાં રે મારા અંત સમયના બેલી, હાં રે હવે મેલો નહિં હડસેલી; હાં રે હું તો આવી ઊભો તમ દ્વારે શ્રીનાથજી !
લઈ જાજે તારા ધામમાં. હાં રે, હાં રે નાથ ! કરુણા તણા છો સિંધુ, હાં રે હું તો યાચું છું એક જ બિંદુ; હાં રે એક બિંદુમાં નહિં થાય ઓછું શ્રીનાથજી,
લઈ જાજે તારા ધામમાં. હાં રે, હાં રે મારું અંતર લેજો વાંચી, હાં રે નથી, મેંદીમાં લાલી લખાતી; હાં રે પાન-પાને એ પ્રસરી જાતી શ્રીનાથજી,
લઈ જાજે તારા ધામમાં. હાં રે, હાં રે તને સમજુને શું સમજાવું ? હાં રે કે'તો અંતર ચીરીને બતાવું ! હાં રે તારા ‘પુનિત’ને એક જ આશા શ્રીનાથજી ,
લઈ જાજે તારા ધામમાં. હાં રેo
કેટલી સુધારી વૃત્તિ કેટલી બગાડી, ક્યાં પાટે ચાલી રહીં જિંદગીની ગાડી ?
પ્રભુ પંથ પામવાને પાટા બદલાવજો... આ જિંદગીના કંઠી પહેરીને કંઠ કેટલાના કાયા ? માળાના મણકામાં માધવને માયા!
તિલકથી બુદ્ધિની શુદ્ધિ વધારજો... આ જિંદગીના જમા, ઉધાર કેરો કાઢજો તફાવત, પ્રભુના નામે કરી કેટલી બનાવટ?
એક એક પાનું ચિંતનથી ચકાસજો... આ જિંદગીના આગમની વાત કહો કેટલી પચાવી, કેટલી કુટેવો કાઢી કેટલી બચાવી?
સ્વાધ્યાયથી જીવનને સુંદર બનાવજો... આ જિંદગીના જ્ઞાન અને ભક્તિમાં મસ્ત બની રાચજો, ધર્મ સંસ્કાર સૌ વર્તનમાં લાવજો; કામ કરી સેવાનાં જીવન દીપાવજો... આ જિંદગીના
- શ્રી પાંડુરંગ શાસ્ત્રી,
૫૮૫ (રાગ : ભૈરવી) કોડિયું નાનું ભલેને હું, સદાયે રહું છું ઝગમગતું.
ધ્રુવ સૂરજ પાસેથી શીખ સૌને મળે છે, પથદર્શક બનનારે બળવું પડે છે;
સાક્ષાત સંદેશો સૂરજનો છું. કોડિયુંo જગ આખું બગડ્યું છે, કોણ એ સુધારે ? દંભી કે કામચોર, એવું વિચારે;
તિમિર દૂર તગડ્યું નિરાશાનું. કોડિયુંo મારાથી થાય શું ? કદીના વિચારું, શક્તિ મારી બધી કામે લગાડું;
| સ્પર્શે ના લાઘવનું અંધારું. કોડિયું સામટું આવે ને ભલે , જગનું અંધારું, તો યે હૈયાની હું હિંમત ના હારું;
સંતાન આખર તો સૂર્યતણું છું. કોડિયુંo
- શ્રી પાંડુરંગ શાસ્ત્રી
૫૮૪ (રાગ : ધોળ) આ જિંદગીના ચોપડામાં સરવાળો માંડજ,
મનને મહેતાજી કરી કામે લગાડજો ... આ જિંદગીના આજ સુધી જીવ્યા તો કેવું ને કેટલું, કેટલી કમાણી કરી કેટલું છે દેવું ?
કાઢી સરવૈયું કોઈ સંતને બતાવજો ... ઓ જિંદગીના
સબ કુછ ગુરુ કે પાસ હૈ, પાઈયે અપને ભાગ સેવક મન કા પ્યાર હૈ, રહે ચરણ મેં લાગ | |
ગુરુ મિલા તબ જાનિકે, મિટે મોહ સત્તાપ | | હર્ષ શોક વ્યાપે નહીં, તબ ગુરુ આપ હી આપ || ||
- શ્રી પાંડુરંગ શાસ્ત્રી
ભજ રે મના
રૂપી

Page #189

બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)
માલકૌંસ. ઉધો વો સાંવરી સૂરત હમારે દિલ મંગલ ઐસા જ્ઞાન હમારા સાધો ભીમપલાસ ઐસી કરી ગુરુ દેવ દયા માલકૌસા કયા પાનીમેં મલ મલ ન્હાવે ભેરવી
ક્યા સો રહા મુસાફ્ટિ ? રેખતા કિસ દેવતાને આજ મેરા દિલ બિહાગ ગુરૂજી દરસ બિન જિયરા તરસે બહાર
ચેતન દેવકી સેવ કરો નર માલકીસ જતન કર આપના પ્યારે ચમનલ્યાણ જય જગદીશ્વરી માત સરસ્વતી ચમનલ્યાણ જય ગણેશ ગણનાથ દયાનિધિ મધુકસ જગતમેં સ્વારથકા વ્યવહાર રામક્રી જાગ મુસાફ્રિ દેખ જરા વો તો ભૈરવી જિંદગી સુધાર બંદે યહી તેરો ક્લાવતી જિસકો નહી હૈ બોધ તો માલકૌંસ જો ભજે હરિ કો સદા સોઈ મંગલા જોગ જુગત હમ પાઈ સાધો આનંદભૈરવી તેરે દિદાર કે લિયે બંદા દેશકાર દિલ સે લિયા હૈ મેરા વો કવ્વાલી દે દે પ્રભુ દર્શન તો મુઝે ગુર્જર તોડી દો દિનકા જગમેં મેલા, સબ ગઝલ. નજર ભર દેખલે મુજકો ગઝલ
ન બજિયા ધ ક્યા દેખે ભીમપલાસી નામ લિયા હરિ કા જિસને જંગલા નારાયણ જિનકે હિરદેમેં મંગલ - નિર્ગુણ પંથ નિરાલા સાધો તિલકકામોદ | નિરંજન ગુરુકા જ્ઞાન સુનો જંગલા નિરંજન ધુન કો સુનતા હૈ
પ૮૯
ભૂપાલી
પ૯૧
પ૯૨ પ૯૩
૬૧૯ ૬૨૦ ૬૨૧
પ૮૬ ગઝલ
અગર હૈ જ્ઞાન કો પાના ૫૮૭ ગઝલ
અગર હૈ મોક્ષની બાંછા. ૫૮૮ ભૈરવી અપને કો આપ ભૂલકે હૈરાના
પંજાબીકાફી અબ પાયા હૈ મુઝે સતગુરુ. પ૯૦
આશક મસ્ત ક્કીર હૂયા ભૈરવી ઇતના તો કરના સ્વામી જબ ગઝલો ઈશ્વર કો જાન બંદે ગઝલ ઈશ્વર તેરી બડાઈ મુજસે
ગઝલ ઈશ્વર તું દીનબંધુ હમ પ૯૫ બહંસ ઉધો તુઝે જ્ઞાન સાર સમજાવું પ૯૬ બહંસા ઉધો મુઝે સંત સદા અતિ પ્યારે પ૭ ગઝલ ઉધો વો સાંવરી સૂરત હમારા દિલ પ૯૮ ગઝલો
| ઉધો વો સાંવરી સૂરત હમેં હ્ન | ગુરુ ધોબી શિષ કાપડા, સાબુન સિરજનહાર |
| સુરત સિલા પર ધોઇયે, નિકસે જ્યોતિ અપાર | | ભજ રે મના
ઉ૫૮૦
૬૨૩
ગુરુ કુભાર શિષ કુભ હૈ, ગઢિ ગઢિ કાઢે ખોટા | અત્તર હાથ સહાર દે, બાહર બાહે ચોટ || | ઉ૫૦
બ્રહ્માનંદ (પુર)

Page #190

ભૂપાલી
પ૮૬ (રાગ : ગઝલ) અગર હૈ જ્ઞાનકો પાના, તો ગુરુકી જા શરણ ભાઈ. ધ્રુવ જટા સિરપે રખાનેસે, ભસ્મ તનમેં લગાને સે; સદા ફ્લમૂલ ખાને સે, કબી નહિ મુક્તિકો પાઈ. અગર બને મૂરત પુજારી હૈ, તીરથ યાત્રા પિયારી હૈ; કરે બ્રતનેમ ભારી હૈ, ભરમ મનકા મિટે નાહીં. અગર૦ કોટિ સૂરજ શશિ તારા, કરે પરકાશ મિલ સારા; બિના ગુરુ ઘોર અંધારા , ન પ્રભુકા રૂપ દરસાઈ. અગર ઈશ સમ જાન ગુરુ દેવા, લગા તનમન, કરો સેવા; બ્રહ્માનંદ' મોક્ષપદ મેવા , મિલે ભવબંધ કટજાઈ. અગર
33
છે.
Wimmmmmmmm
પહાડી નિરંજન માલા ઘટમેં િદિનરાતે બિહાગ. પ્રભુ તેરી મહિમા કિસ બિધ તિલકકામોદ પ્રભુ મેરી નૈયા કો પાર ઉતારો પીલુ પ્રભુ મેરે દિલમેં સદા યાદ આના
પિલા દે પ્રેમના પ્યાલા પ્રભુ દર્શન ભૈરવી પૂરણ પ્રેમ લગા દિલમેં જબ ગઝલ ક્કીરીમેં મજા જીસકો અમીરી લલિત બાહિર ટૂંઢન જા મત સજની માલકૌંસ ભાગ્ય બડે સતગુરુ મેં પાયો ભૈરવી મન કી બાત ન માનો સાધો શ્રી
મેરા પિયા મુઝે દિખલાદો રે ગઝલ. મિલાદો શ્યામ સે ઉધો સારંગા મુજે હૈ કામ ઈશ્વર સે જગત બનજારા મુનિ કહત વશિષ્ઠ વિચારી, સુન હમીર મુસાફિ જાગતે રહના નગરમેં આહિરભૈરવ મેં તો રમતા જોગી રામાં હોરી કાફી મેં તો ગુરુ અપને મેં હોરી બહંસ રામ તેરી રચના અચરજ ભારી ભૈરવી રામ સુમર રામ તેરે કામ હીંદોલા સમઝ કર દેખલે પ્યારે બનજારા સિરીકૃષ્ણ કહે નિરધારા, સુન ગુર્જર તોડી સુન નાથ અરજ અબ મેરી. મંગલ સોહં શબ્દ વિચારો સાધો. જોગીયા હરિ તુમ ભક્તન કે પ્રતિપાલ માલકૌંસ હરિ તેરે ચરણન કી હું મેં દાસી આહિર ભૈરવ હરિનામ સુમર સુખધામ જગતમેં ભીમપલાસ હેરી સખી ચલ લે ચલ તું
૫૮૭ (રાગ : ગઝલ) અગર હૈ મોક્ષકી બાંછા, તો છોડ દુનિયાકી યારી હૈ. ધ્રુવ કોઈ તેરા ન તું કિસકા, સબી મતલબકે હૈ સાથી;
ફ્સા ક્યોં જાલ માયા કે ? કાલ સિરપે સવારી હૈ. અગર૦ બૈઠ સંગતમેં સંતનકી , રૂપ અપનેકો પહચાનો; તો મદલોભ હંકારા, કરો ભગતી પિયારી હૈ. અગર૦ બસો એકાંતમેં જાકર, ધરો નિત ધ્યાન ઈશ્વરકા; રોક મનકી ચપલતાઈ, દેખ ઘટમેં ઉજારી હૈ. અગર૦ જલાકર કર્મકી ટેરી, તોડ માયાકે બંધનકો; ‘બ્રહ્માનંદ 'મેં મિલો જાકર, સદા જો નિર્વિકારી હૈ. અગર૦
&
૬૪૮ ૬૪૯ ૬૫૦ ૬૫૧ ૬૫૨ ૬૫૩
ગુરુ સમાન દાતા નહીં, યાચક શિષ્ય સમાન , તીન લોક કી સમ્પદા, સો ગુરુ દીની દાન II ||
૩૬)
શ્રી સતગુરુ કે વચન સુન, મનુઆ શીતલ હોય પ્રેમ ભક્તિ ઉર મેં બસે, સંશય રહે ન કોય II || ૩૬૧
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)
ભજ રે મના

Page #191

પ૮૮ (રાગ : ભૈરવી) અપને કો આપ ભૂલકે હૈરાન હો ગયા; માયા કે જાલમેં ફ્સા વિરાન હો ગયા. ધ્રુવ જગદેહકો અપના સ્વરૂપ માન મન લિયા, દિનરાત ખાન પાન કામકાજ દિલ દિયા; પાનીમેં મિલકે દૂધ એકજાન હો ગયા, અપને વિષયકો દેખદેખકે લાલચમે આ રહા, દીપક મેં જ્ય પતંગ જાય કે તેમાં રહા; બિના વિચાર કે સદા નાદાને હો ગયા, અપને કર પુણ્ય પાપ સ્વર્ગ નરક ભોગતા ,િ તૃષ્ણા કી ડોરસે બંધા સદા જનમ ધરે; પીકર કે મોહકી સુરા બેમાન હો ગયા. અપને સતસંગમેં જાકર સદા દિલમેં બિચારલે , બદનમેં અપને આપ રૂપકો નિહારલે; બ્રહ્માનંદ ' મિલે મોક્ષ જબી જ્ઞાન હો ગયા, અપને૦
પ૯૦ (રાગ : ભૂપાલી) આશક મસ્ત ક્કીર હૂયા ! જબ કયા દિલગીરપણાં મનમેં ? ધ્રુવ કોઈ પૂજત ક્લન માલનસે, સબ અંગ સુગંધ લગાવત હૈ; કોઈ લોક નિરાદર કાર કરે, મગ ધૂલ ઉડાવત હૈ તનમેં, આશક, કોઈ કાલ મનોહર થાલનમેં, રસદાયક મિષ્ટ પદારથ હૈ; કિસ રોજ જલા સુકડા ટુકડા, મિલ જાય ચબીના ભોજનમેં. આશક0
બ્બી ઓઢત શાલ દુશાલનકો, સુખ સોવત મહલ અટારિનમેં; કળી ચીજ ફ્ટી તન ગુદડિયા, નિત લેટત જંગલ વા બનમેં, આશ0 સબ ટ્વેતકે ભાવકો દૂર કિયા, પર બ્રહ્મ સબી ઘટ પૂરણ હૈં; બ્રહ્માનંદ ન વૈર ન પ્રીત કહીં, જગમેં વિચરે સમ દર્શનમેં. આશ0
પ૮૯ (રાગ : પંજાબી કાફી) અબ પાયા હૈ, અબ પાયા હૈ, મુઝે સતગુરુ ભેદ બતાયા હૈ. ધ્રુવ સોના-જેવર ઘડે સુનારા, ભાતભાત સબ ન્યારા ન્યારા; જબ મેં બેચન ગઈ બજારા, ભાવ બરાબર આયા હૈ. અબ૦ મિટ્ટીચાક કુલાલ ક્રિાવે, બર્તન નાના ભાત બનાવે; કિસમ કિસમકે રંગ લગાવે, એક અનેક દિખાયા હૈ. અબ૦ ચતુર જુલાહે તનિયા તાના, બુનિયા બસ્તર બહુત સુહાના; એકહિ તાના એકહિ બાના, સબમેં સૂત લગાયા હૈ. અબ૦ સુર નર પશુ ખગ જીવ જહાના , ઉંચ નીચ સબ ભેદ મિટાના; “બ્રહ્માનંદ સ્વરૂપ પિછાના, સબ ઘટ એક સમાયા હૈ. અબ૦
પ૯૧ (રાગ : ભૈરવી) ઇતના તો કરના સ્વામી, જબ પ્રાણ તનસે નિકલે; ગોવિંદ નામ લે કર, ક્રિ પ્રાણ તનસે નિકલે . (૧) શ્રી ગંગાજી કા તટ હો, યા યમુનાજી કા બટ હો; મેરા સાંવરા નિક્ટ હો, જબ પ્રાણ તનસે નિફ્લે. (૨) શ્રી વૃંદાવન કા સ્થલ હો, મેરે મુખમેં તુલસી દલ હો; વિષ્ણુ ચરણ કા જલ હો, જબ પ્રાણ તનસે નિલે. (3) શિર મોર કે મુકુટ હો, મુખડે પે કાલી લટ હો; યહિ ધ્યાન મેરે ઘટ હો, જબ પ્રાણ તનસે નિફ્લે. (૪) જબ કંઠ પ્રાણ આવે, કોઈ રોગ ના સતાવે; યમ દરશ ના દીખાવે, જબ પ્રાણ તનસે નિકલે. (૫) મેરે પ્રાણ નિકલે સુખસે, તેરા નામ નિત્તે મુખસે; બચ જાઉં ઘોર દુઃખસે, જબ પ્રાણ તનસે નિફ્લે. (૬), ગુરુ બિન જગ મેં કૌન હૈ, સુને જે આર્ત પુકાર ! મુઝ જૈસે અઘપુંજ કો, લીન્હા પ્રભુ સંભાર | ઉ૬)
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)
ચરણ શરણ ગુરુદેવ કી, સુખ શાન્તિ કા ધામ | શ્રી ચરણન કી છાઁવ મેં, પાવૈ ચિત્ત વિશ્રામ | |
ભજ રે મના

Page #192

ભજ રે મના
ઉસ વક્ત જલદી આના, નહિ શ્યામ ભૂલ જાના; બંસી કી ધુન સુનાના, જબ પ્રાણ તનસે નિકલે. (૭) યહ નેક સી અરજ હૈ, માનો તો ક્યા હરજ હૈ ? કુછ આપકી ફરજ હૈ, જબ પ્રાણ તનસે નિકલે. (૮) ‘બ્રહ્માનંદ' કી યે અરજી, ખુદ ગર્જકી હૈ ગરજી; આગે તુમ્હારી મરજી, જબ પ્રાણ તનસે નિકલે. (૯) ૫૯૨ (રાગ : ગઝલ)
ઈશ્વર કો જાન બંદે, માલિક તેરા વહી હૈ;
કરલે તું યાદ દિલસે, હરજાંમેં વો સહી હૈ. ધ્રુવ
ભૂમિ અગન પવનમેં, સાગર પહાડ બનમેં; ઉસકી સબી ભુવનમેં, છાયા સમા રહી હૈ. ઈશ્વર ઉસને તુઝે બનાયા, જગ ખેલ હૈ દિખાયા; તું ક્યો રેિ ભુલાયા ? ઉમરા બિતા રહી હૈ. ઈશ્વર
વિષયોંકી છોડ આશા, સબ ઝૂઠ હૈ તમાશા;
દિન ચારકા દિલાસા, માયા ફ્સા રહી હૈ. ઈશ્વર
દુનિયાસે દિલ હટાલે, પ્રભુ ધ્યાનમેં લગાલે; ‘બ્રહ્માનંદ’ મોક્ષ પાલે, તનકા પતા નહી હૈ. ઈશ્વર
૫૯૩ (રાગ : ગઝલ)
ઈશ્વર તેરી બડાઈ, મુઝસે કહીં ન જાવે;
લીલા અનંત ભારી, પ્રભુ ! કૌન પાર પાવે. ધ્રુવ
ગુણસિંઘે તું અપારા, સબ વિશ્વકા અધારા;
સબમેં સબીસે ન્યારા, નિત વેદવાક્ય ગાવે. ઈશ્વર
.
ભૂમી આકાશ પાની, નર દેવ દૈત્ય પ્રાણી;
.
રચના તેરી સુહાની, તુઝ શક્તિકો જનાવે. ઈશ્વર
ગગન મંડલ કે બીચ મેં, ઝલકે સત કા નૂર | નિગુરા ગમ પાવે નહીં, પચે ગુરુ મુખ સૂર |
૩૬૪
જગ પાપ પુણ્ય દોઈ, તુઝસે છિપા ન કોઈ; પાવે હૈ મોક્ષ સોઈ, તુઝ શરણમેં જો આવે. ઈશ્વર
સબ ઝૂઠ જગ પસારા, તુઝ નામ સત્ય પ્યારા,
‘બ્રહ્માનંદ' બારબારા, દિલસે નહીં ભુલાવે. ઈશ્વર
૫૯૪ (રાગ : ગઝલ)
ઈશ્વર તું દીનબંધુ, હમ દાસ હૈ તુમારે; અપની દયા નજરસે, સબ દોષ હર હમારે. ધ્રુવ
હમ બાલ હૈ અજાને, તુઝ રૂપકો ન જાને; પૂરણ સબી ઠિકાને, કહતે હૈ બેદ સારે. હમ
તું હૈ ચરા અચરમેં, જંગલ ગિરી નગરમેં; સબ જીવ નારનરમેં, તુમરે સબી સહારે. હમ૦ ભવસિંધુ હૈ અપારા, બહતા હું બીચ ધારા;
નહીં દુસરા સહારા, પ્રભુ કીજિયે કિનારે. હમ૦ માયાકે જાલમાંહી, હમ તો રહે ફ્સાઈ; ‘બ્રહ્માનંદ’ લે છુડાઈ, કરૂણા નિધાન પ્યારે. હમ ૫૫ (રાગ : બરહંસ)
ઉધો તુઝે જ્ઞાન સાર સમઝાવું, તેરે મનકા ભરમ મિટાવું. ધ્રુવ
મેં નિગુણ વ્યાપક સબ જગમેં, પૂરણ બ્રહ્મ કહાવું; ધર્મ હેત નરરૂપ ધાર કર, ધરણી ભાર નસાવું. ઉધો૦
સંત જનોકી કરૂં પાલના, દુષ્ટન માર ગિરાવું; નિજ ભક્તનકે પ્રેમભાવ વશ, અચરજ ખેલ કરાવું. ઉધો
યોગી જન નિત ધ્યાન લગાવે, સુંદરરૂપ બનાવું; સકલ જગતકે પાપ હરણકો, યશ અપના ફેલાવું. ઉધો મેરો રૂપ સગુણ જો ધ્યાવે, નિર્ગુણ પદ પહુંચાવું; ‘બ્રહ્માનંદ' નામ જો સુમરે, સબ ભવબંધ છુડાવું. ઉઘો
ગગન મંડલ કે બીચ મેં, મહલ પડા એક ચિન્હ 1 કહે ‘કબીર’ સો પાવઈ, જિહિ ગુરુ પરચે દીન્હ II 394
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)

Page #193

૫૯૬ (રાગ : બરહંસ)
ઉધો ! મુઝે સંત સદા અતિ પ્યારે, જાંકી મહિમા વેદ ઉચારે. ધ્રુવ મેરે કારણ છોડ જગત કે, ભોગ પદારથ સારે; નિશદિન ધ્યાન ધરે હિરદેમેં, સબ ઘર કાજ બિસારે. ઉધો૦ મેં સંતનકે પીછે જાવું, જહાં જહાં સંત સિધારે; ચરણન રજ નિજ અંગ લગાવું, શોધું ગાત હમારે. ઉધો૦ સંત મિલે તબ મેં મિલ જાવું, સંત ન મુઝસે ન્યારે; બિન સતસંગ મુઝે નહિ પાવે, કોટિ જતન કર ડારે. ઉધો જો સંતનકે સેવક જગમેં, સો મુઝ સેવક ભારે; ‘બ્રહ્માનંદ' સંત જન પલમેં, સબ ભવબંધન ટારે. ઉધો
૫૯૭ (રાગ : ગઝલ)
ધ્રુવ
ઉધો ! વો સાંવરી સૂરત, હમારા દિલ ચુરાયા હૈ. બજાકર બંસરી સુંદર, સુનાકર ગીત રાગનકે; રચાકર રાસ કુંજન, પ્રેમ હમકો લગાયા હૈ. ઉધો છોડ કરકે હમે રોતી, બસે વો દ્વારકા જાકર, ખબર લીની નહીં ક્રિકે, હમેં દિલસે ભુલાયા હૈ. ઉધો
હમારા હાલ જા કરકે, સુનાના શામ સુંદર કો; તુમારે દરસકે કારણ, હમેં બનબન ાિયા હૈ. ઉધો ન ભાવે ભોગ દુનિયાંકે, ન વાંછા યોગ કરનેકી; વો ‘બ્રહ્માનંદ' માધવકા, રૂપ મનમેં સમાયા હૈ. ઉધો
ભજ રે મના
અલખ પુરુષ કી આરસી, સન્તન કી હૈ દેહ । લખા જો ચાહે અલખ કો, ઇનમેં હી લખ લેય ॥
399
૫૯૮ (રાગ : ગઝલ)
ઉધો ! વો સાંવરી સૂરત હમેં, ફિર કબ દિખાવોગે ? ધ્રુવ બિરહકી આગને હમરા, જલાયા હૈ બદન સારા; મોહનકે પ્રેમપાનીસે જલન, વો કબ બુઝાવોગે ? ઉધો સુધી ખાને વા પીનેકી, રહી હમકો ન સોનેકી; પ્યાસ દર્શનકી હૈ મનમેં, કૃષ્ણકો કબ મિલાવોગે ? ઉઘો િદિન રૈન હમ રોતી, વો વૃંદાવનકી કુંજનમેં; મનોહર બંસરીકી ધુન, હમેં ફિર કબ સુનાવોગે ? ઉધો
ન હમકો યોગસેં મતલબ, ન મુક્તિકી હમેં વાંછા; વો ‘બ્રહ્માનંદ’ સુંદરમેં હમારા, દિલ લગાવોગે. ઉઘો
૫૯૯ (રાગ : માલકૌંસ)
ઉધો વો સાંવરી સૂરત, હમારે દિલ સમાઈ હૈ. ધ્રુવ
ન દિનકો ચૈન નૈનનમેં, નીંદ નહિ રાતો આવે; ખબર ઘરબાર તન મની, સબી હમકો ભુલાઈ હૈ. ઉધો
બાંધકર પ્રેમબંધનસે, છોડ હમકો ગયે મોહન;
સહી જાતી નહીં હમસે, શામકી અબ જુદાઈ હૈ. ઉધો
છોડકર કામ હમ ઘરકે, બનાકર વેષ જોગનકા; કરેગી ખોજ બનબનમેં, મિલે કૈસે કન્હાઈ હૈ ? ઉઘો ચરણ કા ધ્યાન યોગીજન, સદા જિનકા કરે મનમેં; વો ‘બ્રહ્માનંદ’ દર્શન કી, લગન હમકો લગાઈ હૈ. ઉધો
જા પર દરસન સાધુ કા, તા પલ કી બલિહાર 1 સન્ત નામ રસના બર્સ, લીજે જનમ સુધાર ॥
396
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)

Page #194

૬૦૦ (રાગ : મંગલ)
ધ્રુવ
ઐસા જ્ઞાન હમારા સાધો, ઐસા જ્ઞાન હમારા રે. જડ ચેતન દો વસ્તુ જગતમેં, ચેતનમૂલ અધારા રે; ચેતનસે સબ જગ ઉપજત હૈ, નહિ ચેતન સે ન્યારા રે. ઐસા ઈશ્વર અંશ જીવ અવિનાશી, નહિ કછુ ભેદ વિકારા રે; સિંધુ બિંદુ સૂરજ દીપક્રમેં, એકહિ વસ્તુ નિહારા રે. ઐસા પશુ પક્ષી નર સબ જીવનમેં, પૂર્ણ બ્રહ્મ અપારા રે; ઊંચનીચ જગ ભેદ મિટાયો, સબ સમાન નિર્ધારા રે. ઐસા ત્યાગ ગ્રહણ કછુ કર્તબ નાહીં, સંશય સકલ નિવારા રે; ‘બ્રહ્માનંદ’ રૂપ સબ ભાસે, યહ સંસાર પસારા રે. ઐસા
૬૦૧ (રાગ : ભીમપલાસ)
ઐસી કરી ગુરુ દેવ દોડ રહા દિન રાત
દયા, મેરા મોહકા બંધન તોડ દિયા. ધ્રુવ સદા, જગકે સબ કાજ વિહારણમેં;
સ્વપ્ને સમ વિશ્વ દિખાય મુઝે, મેરે ચંચલ ચિત્તકો મોડ દિયા. ઐસી
કોઈ શેષ ગણેશ મહેશ રટે, કોઈ પૂજત પીર પયગંબરકો; સબ પંથ ગરંથ છુડા કરકે, ઈક ઈશ્વરમેં મન જોડ દિયા. ઐસી
કોઈ ઢૂંઢત હૈ મથુરા નગરી, કોઈ જાય બનારસ વાસ કરે; જબ વ્યાપક રૂપ પિછાન લિયા, સબ ભર્મકા ભંડા ફોડ દિયા. ઐસી
કૌન ! કરું ગુરુ દેવકી ભેટ, ન વસ્તુ દિસે તિહું લોકનમેં; ‘બ્રહ્માનંદ’ સમાન ન હોય કળી, ધન માણિક લાખ કરોડ દિયા. ઐસી
ભજ રે મના
દર દરબારી સાધ હૈં, ઇનસેં સબ કુછ હોય । તુરત મિલાવે રામ સે, ઇન્હેં મિલે જો કોય ||
૩૬૮
૬૦૨ (રાગ : માલકોષ)
ક્યા પાનીમેં મલ મલ ન્હાવે ? મનકી મૈલ ઉતાર પિયારે. ધ્રુવ હાડ માંસકી દેહ બની હૈ; ઝરે સદા નવદ્ધાર પિયારે. ક્યા પાપ કર્મ તનકે નહિ છોડે; કૈસે હોય સુધાર પિયારે ? ક્યા૦ સતસંગત તીર્થ જલ નિર્મલ; નિત ઉઠ ગોતા માર પિયારે. ક્યા૦ ‘બ્રહ્માનંદ’ ભજન કર હરિકા; જો ચાહે નિસ્તાર પિયારે. ક્યા૦
૬૦૩ (રાગ : ભૈરવી)
ક્યા સો રહા મુસાફિર ? બીતી હૈ રૈન સારી; અબ જાગકે ચલન કી, કરલે સબી તિયારી. ધ્રુવ તુજકો હૈ દૂર જાના, નહિ પાસમેં સમાના; આગે નહી ઠિકાના, હોવે બડી ખુવારી. ક્યા
પૂંજી સબી ગમાઈ, કુછ ના કરી કમાઈ; કયા લે વતનમેં જાઈ ? કરજા કિયા હૈ ભારી. ક્યા વશમેં ઠોકે આયા, ભ્રમ જાલમેં સાયા; પરદેશ દિલ રમાયા, ઘરકી સુધી બિસારી. ક્યા ઉઠ ચલ ન દેર કીજે, સંગમેં સમાન લીજે; ‘બ્રહ્માનંદ’ કાલ છીજે, મત નીંદકર પિયારી. ક્યા
જિસકા પ્રેમ કે વશ થા આના, જિસકા જિસ્મ થા પ્રેમ ખજાના, જિસકા પ્રેમિયોં મેં થા ઠિકાના, જિસકા પ્રેમિયોં ને રસ જાના; જિસને ગોપિયોં કો તરસાયા, જિસને બ્રહ્માંકો થા ભરમાયા, જિસને નખ પર ગિરિરાજ ઉઠાયા, જિસને ગોરસ ‘બિન્દુ’ ચુરાયા; જિસને મસ્તોંકો જ સે પાલા, વહી હૈ મેરા મોહન મુરલીવાલા.
સોના સજ્જન સાધુજન, યૂટિ જુ સૌ બાર 1 દુર્જન કુમ કુમ્હાર કે, એકૈ ધકા દરાર ||
૩૬૯
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)

Page #195

૬૦૪ (રાગ : રેખતા) કિસ દેવતાને આજ મેરા , દિલ ચુરા લિયા ? દુનિયાકી ખબર ના રહી, તનકો ભુલાદિયા. ધ્રુવ રહતા થા પાસમેં સદા, લેકિન છિપાહુવા; કરકે દયા દયાલને, પડદા ઉઠાલિયા. કિસ સૂરજ વો થા ન ચાંદ થા, બિજલી નથી વહાં; ચકદમ વો અજબ શાનકા, જલવા દિખા દિયા. કિસ ક્રિકે જો આંખ ખોલકર, ટૂંઢન લગા ઉસે; ગાયબ થા નજરસે સોઈ, ફ્રિ પાસ પા લિયા, કિસ કરકે કસૂર માફ મેરે, જન્મ જન્મ કે; ‘બ્રહ્માનંદ’ અપને ચરણમેં, મુઝકો લગા લિયા. કિસ
૬૦૬ (રાગ : બહાર ચેતન દેવકી સેવ કરો નર, જન્મ સદ્દ હો જાય તુમારો. ધ્રુવ ઘટ ઘટ પૂરણે એક નિરંજન , દ્વૈતભાવ સબ દૂર નિવારો. ચેતન હિરદે અંદર મંદિર માંહી, જગમગ જોત જગે ઉજિયારો. ચેતન પ્રેમ પુષ્પસે પૂજન કીજે, મન દીપક ધર ધ્યાન વિચારો. ચેતન ‘બ્રહ્માનંદ ' ઉલટ સુરતીકો, કર દર્શન ભવ બંધન ટારો. ચેતન
૬૦૭ (રાગ : માલકોંષ) જતન ર આપના પ્યારે, કર્મકી આશ મત કીજે. ધ્રુવ મનુજકી દેહ ગુણકારી, અલ પશુઓસે હૈ ન્યારી; ઈશ્વરકી હૈ દયા ભારી, ફેક્યો માંગકર લીજે, જતન આલસર્સે મૂઢ દુ:ખ પાવે, કર્મકા દોષ બતલાવે; ન ગુણકો સીખને જાવે, રાતદિન શોચમેં છીએ. જતન કર્ક આસરે સોવે, નીચ ઉસકી દશા હોવે; લોક પરલોક સુખ ખોવે, જતન બિન કૌન પરતીજે? જતન કરો વિધિસે જતન ભાઈ, સંસ્લ સબકામ હો જાઈ; વો ‘ બ્રહ્માનંદ’ સુખપાઈ, ધીરજ મનકો સદા દીજે. જતન
૬૦૫ (રાગ : બિહાગ) ગુરૂજી દરસ બિન જિયરા તરસે રે, મેરે નૈન ધોર જલ બરસે રે. ધ્રુવ મેં પાપન અવગુણકી રાશી, કૈસે કરે પ્રભુ નિજકી દાસી ?
કાયા કંપત કરસે રે. ગુરૂજી૦ પતિત ઉધારણ નામ તુમારા, દીજે મુજકો ચરણ સહારા;
દેખો દયા નજરસે રે. ગુરૂજી૦ શરણ પડી મેં આય તુમારી, માફ કરો અબ ભૂલ હમારી;
ભૂજા ગહો નિજ કરસે રે. ગુરૂજી તુમ બિન ઓર ન પાલક મેરા, બ્રહ્માનંદ ભરોસા તેરા
બિનતિ કરૂ જિગર સે રે. ગુરૂજી૦
૬૦૮ (રાગ : યમન કલ્યાણ) જય જગદીશ્વરી માત સરસ્વતી, શરણાગત પ્રતિપાલનહારી. ધ્રુવ ચંદ્રબિંબ સમ વદન વિરાજે, શિશમુકુટ માલા ગલધારી. જય૦ વીણા વામ અંગમ શોભે, સામ ગીત ધ્વનિ મધુર પિયારી. જય૦ શ્વેતબસન કમલાસન સુંદર, સંગ સખી શુભ હંસ સવારી. જય૦ ‘બ્રહ્માનંદ' મેં દાસ તુમારો, દે દર્શન પરબ્રહ્મ દુલારી. જય૦
જૈસી પ્રીતિ કુટુમ્બ સે, તૈસી ગુર સે હોય ! | ચલે જાઉ બૈકુંઠ કો, બૉહ ન પકરે કોય ll ૩૦૧)
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)
સત્ત પ્રીત જાસે કરેં, અવસ નિભાવે અન્ત || બોલ વચન પલટે નહીં, ગિરા રેખ ગજદત્ત | |
(૩૭૦
ભજ રે મના

Page #196

૬૦૯ (રાગ : યમન કલ્યાણ)
જય ગણેશ ગણનાથ દયાનિધિ, સકલ વિઘન કર દૂર હમારે. ધ્રુવ પ્રથમ ધરે જો ધ્યાન તુમારો, તિસકે પૂરણ કારજ સારે. સકલ૦ લંબોદર ગજવદન મનોહર, કર ત્રિશૂલ પરશ્ વર ધારે. સકલ૦ ઋદ્ધિસિદ્ધિ દોઉ ચમર ઝુલાવે, મૃષક-વાહન પરમ સુખારે, સકલ૦ બ્રહ્માદિક સુર ધ્યાવત મનમેં, ઋષિમુનિગણ સબ દાસ તુમારે. સકલ૦ ‘બ્રહ્માનંદ' સહાય કરો નિત, ભક્તજનોકે તુમ રખવારે. સકલ૦
૬૧૦ (રાગ : મધુકૌંસ)
જગતમેં સ્વારથકા વ્યવહાર,
બિનસ્વારથ કોઈ બાત ન પૂછે, દેખા ખૂબ વિચાર. ધ્રુવ
પૂત કમાઈ કર ધન લાવે, માતા કરે પિયાર; પિતા કહે યહ પૂતસપૂતા, અકલમંદ હુશિયાર, જગતમેં
નારી સુંદર બસ્તર ભૂષણ, માંગત વારંવાર; વો લાકર ઘરમેં નહિ દેવે, મુખડા લેત બિગાર. જગતમેં૦
પુત્ર ભયે નારિન કે વશમેં, નિત્ય કરે તકરાર;
આપો અપના ભાગ બટાકર, હોર્વે ન્યારોન્યાર, જગતમેં
જિનકો જાનત મીત પિયારે, સબ મતલબ કે યાર; ‘બ્રહ્માનંદ' છોડકર મમતા, સુમરો સર્જનહાર, જગતમેં૦
ખુદા શેઠ સબકા, ક્રિયા હાટ કબકા, વસિલા હૈ રબકા, ઉસે ધીર ધારે, સુબો શાંમ દેતા નહિ દામ લેતા, ન કરતા શ્વેતા ન મિલતે કુ મારે; દિયા સે ઈ લખતા બિના હકન બકતા, હિસાબો મેં રખતા, ન નખતા વિસારે, મુરાદ કહે તું અડ કૈસે ફીરતા ? ખુદા શાહ ઐસા, પકડ ચીર ડારે,
ભજ રે મના
સંગત કીજે સંત કી, જિનકા પૂરા મન ।
બેનસીબ કો દેત હૈં,
રામ સરીખા ધન ॥
૩૦૨
૬૧૧ (રાગ : રામકી)
જાગ મુસાફિર દેખ જરા, વો તો કૂચકી નૌબત બાજ રહી. ધ્રુવ સોવત સોવત બીત ગઈ, સબ રાત તુઝે પરભાત ભઈ; સબ સંગકે સાથી તો લાદ ગયે, તેરે નૈનન નીંદ બિરાજ રહી. જાગ૦ કોઈ આજ ગયા કોઈ કાલ ગયા, કોઈ જાવન કાજ તિયાર ખડા; નહિ કાયમ કોઈ મુકામ યહાં, ચિરકાલસે યેહિ રિવાજ રહી. જાગ૦ ઈસ દેશમેં ચોર ચોર ઘને, નિજ માલકી રાખ સંભાલ સદા;
બહુતે હુશિયાર લુટાય ગયે, નહિ કોઈકી સાબત લાજ રહી. જાગ
અબ તો તજ આલસકો મનસે, કર સંગ સમાન તિયાર સબી;
‘બ્રહ્માનંદ’ ન દેર લગાય જરા, બિજલી સિર ઉપર ગાજ રહી. જાગ
૬૧૨ (રાગ : ભૈરવી)
જિંદગી સુધાર બંદે યહી તેરો કામ હૈ;
યહી તેરો કામ હૈ ઘટોઘટ રામ હૈ. ધ્રુવ માનુષકી દેહ પાઈ હરિસે ન પ્રીત લાઈ; વિષયો કે જાલમાંહી ફસિયા નિકામ હૈ. જિંદગી અંજલિકો નીર જૈસે જાવત શરીર તૈસે, ધરે અબ ઘીર કૈસે ? બીતત તમામ હૈ. જિંદગી
ભાઈ બંધુ મીત નારી કોઈ ન સહાયકારી; કાલ યમ પાશ ધારી સિરપે મુકામ હૈ. જિંદગી૦ ગુરુકી શરણ જાવો પ્રભુકા સ્વરૂપ ધ્યાવો; ‘બ્રહ્માનંદ’ મોક્ષ પાવો, સબ સુખધામ હૈ. જિંદગી
યે દુનિયા દો રોજ કી, મત કર યા સે હેત 1 ગુરુ ચરનન ચિત લાઇયે, જો પૂરણ સુખ દેત ॥
363
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)

Page #197

૬૧૩ (રાગ : કલાવતી) જિસકો નહીં હૈ બોધ તો, ગુરુજ્ઞાન કયા કરે; નિજ રૂપકો જાના નહીં, પુરાણ ક્યા કરે. ધ્રુવ ઘટ ઘટમેં બ્રહ્મ જોતકો, પરકાશ હો રહા; મિટા ન દ્વૈત ભાવ તો ક્રિ, ધ્યાન ક્યા કરે? જિસકો રચના પ્રભુકી દેખકે, જ્ઞાની બડે બડે; પાવે ન કોઈ પાર તો, નાદાન ક્યા કરે. જિસકો કરકે દયા દયાલને, માનુષ જનમ દિયા; બંદા ન કરે ભજન તો, ભગવાન ક્યા કરે. જિસકો સબ જીવ જંતુવો મેં, જિસે હૈ નહીં દયા; ‘બ્રહ્માનંદ’ બરત નૈમ, પુણ્ય દાન ક્યા કરે. જિસકો
૬૧૫ (રાગ : મંગલ) જોગ જુગત હમ પાઈ સાધો, જોગ જગત હમ પાઈ રે. ધ્રુવ મૂલ દ્વારમેં બંધ લગાયો, ઉલટી પવન ચલાઈ રે; ષ ચક્રકા મારગ શોધા , નાગને જાય ઊઠાઈ રે, જોગo નાભીસે પશ્ચિમકે મારગ, મેરૂ દંડ ચડાઈ રે; ગ્રંથી ખોલ ગગન પર ચડિયા, દશમેં દ્વાર સમાઈ રે. જોગ ભંવર ગુફામેં આસન માંડ્યો, કાયા સુધ બિસરાઈ રે; બિન ચંદા બિન સૂરજ નિશદિન, જગમગ જોત જગાઈ રે. જોગo શિવ શક્તિકા મેલ ભયો જબ, સુનમેં સેજ બિછાઈ રે; ‘બ્રહ્માનંદ' સંતગુરુ કિરપાર્સ, આવાગમન મિટાઈ રે, જોગo
૬૧૪ (રાગ : માલકોંષ) જો ભજે હરિકો સદા, સોઈ પરમપદ પાયગા, ધ્રુવ દેહ કે માલા તિલક અરુ, છાપ નહિ કિસુ કામકે; પ્રેમ ભક્તિકે બિના નહિ, નાથકે મન ભાયગા. જો દિલકે દર્પનકો સફા કર, દૂર કર અભિમાનકો; ખાક હો ગુરુકે કદમકી, તો પ્રભુ મિલ જાયેગા. જો છોડ દુનિયાકે ભજે સંબ, બૈઠ કર એકાંતમેં; ધ્યાન ધર હરિકે ચરણકા, ક્રિ જનમ નહિ આયગા. જો દૃઢ ભરોસો મનમેં કરકે, જો જપે હરિનામકો; કહતા હૈ ‘બ્રહ્માનંદ', બ્રહ્માનંદ બીચ સમાયગા. જો
૬૧૬ (રાગ : આનંદ ભૈરવી) તેરે દિદાર કે લિયે બંદા હૈરાન હૈ; સુનતે નહી હો અરજ ક્યોં દયાનિધાન હૈ ! ધ્રુવ કાશી ગયા દુવારકા મથુરા મેં િલિયા; મિલા નહી મુજકો તેરા અસલી મકાન હૈ. તેરેo ફ્રિા તેરી તલાશમેં જંગલ પહાડમે; દેખા નહીં તેરા કિસી જગા નિશાન હૈ, તેરેo પૂછા જો ઓલિયોંસે તેરા ખાસ કર પતા; રહતા હૈ તેરે પાસ યેહ ઉનકા બિયાન હૈ. તેરે કર મિહરકી નજર મુજે અબ દરસ દીજિયે; “બ્રહ્માનંદ' તેરે ચરણપે કુબન જાન હૈ. તેરેo
રચનહાર કો ચીન્હ લે, ખાને કો ક્યા રોય ? ||
મન મન્દિર મેં બૈઠકર, તાનિ પિછોરા સોય | | ભજ રે મના
(૩૪)
જ્ઞાન દશા આવન કઠિન, વિરલા જાને કોય ! જ્ઞાન હુઆ તબ માનિયે, જીવત મૃતક હોય || ||
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)

Page #198

૬૧૭ (રાગ : દેશકાર) દિલ સે લિયા હૈ મેરા , વો નંદ કે દુલારે; પનિયા ભરન ગઈથી, જમુના નદી કિનારે. ધ્રુવ સિરપે મુકુટ જડા થા, કાનો કુંડલ પડા થા; પનઘટ નિકટ ખડા થા, કર પ્રેમકે ઇશારે. દિલ ગલ બીચ ફ્લમાલા, લોચન પરમ રસાલા; કટિ મેખલા વિશાલા, તન પીતબસન ધારે. દિલ બંસી અધર લગાઈ, મધુરી ધુની સુનાઈ; તનકી ખબર ભુલાઈ, ઘર કાજ સબ બિસારે. દિલ૦ સુંદર છબી મોહનકી, દિલમેં બસી સોહન કી; ‘બ્રહ્માનંદ’ મેરે મનકી, આશા પુરાનહારે. દિલ
૬૧૯ (રાગ : ગુર્જર તોડી) દો દિનકા જગમેં મેલા, સબ ચલા ચલીકા ખેલા. ધ્રુવ કોઈ ચલા ગયા કોઈ જાવે, કોઈ ગઠડી બાંધ સિધાવે;
કોઈ ખડા તિયાર અકેલા. સબ૦ કર પાપ કપટ છલ માયા, ધન લાખ કરોડ કમાયા;
સંગ ચલે ન એક અધેલા. સબo માત પિતુભાઈ, કોઈ અંત સહાયક નાહીં;
ક્યોં લે રે પાપકા ઠેલા ? સબo યહ નશ્વર સબ સંસારા, કર ભજન ઇશકા પ્યારા;
‘બ્રહ્માનંદ' કહે સુન ચેલા. સંબ૦
૬૧૮ (રાગ : કવ્વાલી) દે દે પ્રભુ દર્શન તો મુઝે, મેં તો શરણ તુમારી આય પડી. ધ્રુવ માત પિતા ઘર બાર હજા, તેરે કાજ મેરી સબ લાજ ગઈ; મેં તો છોડકે આશ સબી જગકી, તેરે દ્વારપે ધ્યાન લગાય ખડી. દે દેo સબ જોબનકે દિન બીત ગયે, અબ મેં મનમેં પછતાય રહી; કરૂણા કર અંગ લગાય મુઝે, તેરે સંગ બિના નહીં જૈન ઘડી, દે દેo મેરે જૈસી અનેક ખડી દર પે, તેરે દર્શન કો તરસાય રહીં; તેરી જાનકે દાસન દાસ મુઝે, મેરી પૂરણ કીજિયે આશ બડી. દે દેo કર માફ કસૂર મેરે સબહી , અબ દેખ દયાકી નજરસે મુઝે; ‘ બ્રહ્માનંદ’ તેરી સુખ ધામ છબી, પ્રભુ નિત્ય મેરે દિલ બીચ જડી. દે દેo
૬૨૦ (રાગ : ગઝલ) નજર ભર દેખલે મુઝકો, શરણમેં આ પડા તેરી. ધ્રુવ તેરા દરબાર હૈ ઊંચા, કઠિન જાના હૈ મંજિલકા; હજારો દૂત મારગમેં, ખડે હૈ પંથકો ઘેરી. નજર નહીં હૈ જોર પૈરોમેં, ન દૂજા સંગમેં સાથી; સહારા દે મુઝે અપના , કરો નહિ નાથ અબ દેરી. નજર નહીં હૈ ભોગકી વાંછા , ન દિલમેં મોક્ષ પાનેકી; પ્યાસ દર્શનકી હૈ મનમેં, સફ્લકર આશકો મેરી. નજર ક્ષમા કર દોષકો મેરે, બિરદકો દેખકે અપને; વો ‘બ્રહ્માનંદ' કર કરૂણા , મિટા દે જન્મકી ફેરી. નજર
અત્તર હરિ પ્રેમ જદ, નૈનન છલકે જાય | હરિ રસ પગા તાહિ જાનિયે, તા પગ પકરો ધાય | |
ઉ૦૦
પ્રેમ પ્રેમ સબ કોઈ કહે, પ્રેમ ન ચીન્હ કોય આઠ પહર ભીની રહે, પ્રેમ કહાવે સોય ૩૦)
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)
ભજ રે મના

Page #199

૬૨૧ (રાગ : ગઝલ)
ન બજિયા વૈધ ક્યા દેખે ? મુઝે દિલકી બિમારી હૈ. ધ્રુવ કભી કરોગ બતલાવે, કબી તાસીર ગરમીકી; જિગરકા હાલ તું મેરા, નહી જાને અનારી હૈ. ન સનમકી મોહની મૂરત, બસી દિલ બીચમેં મેરે; ન મનમેં ચૈન હૈ, તનકી, ખબર સારી બિસારી હૈ. ન અસર કરતી નહીં કોઈ, દવાઈ કીમિયા તેરી; બિના દીદાર દવાઈકે, મિટે નહિ બેકરારી હૈ. ન અગર દિલદાર કો મેરે, મિલાવે તું કબી મુઝસેં, વો ‘બ્રહ્માનંદ’ ગુણ તેરા, કરૂં મેં યાદગારી હૈ. ન
૬૨૨ (રાગ : ભીમપલાસ)
નામ લિયા હરિકા જિસને, તિન ઔરકા નામ લિયા ન લિયા. ધ્રુવ પશુ પક્ષિ સબી જગ જીવનકો, જિસને અપને સમ જાન સદા; સબકા પરિપાલન નિત્ય ક્રિયા, તિન વિઝન દાન દિયા ન દિયા. નામ જિનકે ઘરમેં પ્રભુકી ચર્ચા, નિત હોવત હૈ દિનરાત સદા; સતસંગ કથામૃત પાન કિયા, તિન તીરથ નીર પિયા ન પિયા. નામ જિન કામ કિયે પરમારથ કે, તનસે મનસે ધનસે કરકે; જગ અંદર કીરત છાય રહી, દિન ચાર વિશેષ જિયા ન જિયા. નામ ગુરુકે ઉપદેશ સમાગમસે,જિસને અપને ઘટ ભીતરમેં; ‘બ્રહ્માનંદ’ સ્વરૂપો જાન લિયા, તિન સાધન યોગ ક્રિયા ન કિયા. નામ
ભજ રે મના
પ્રેમ છિપાયા ના છિપે, જા ઘટ પરગટ હોય । યદપિ મુખ બોલે નહીં, નૈન દેત હૈં રોય ॥
362
૬૨૩ (રાગ : જંગલા) નારાયણ જિનકે હિરદે મેં, સો કછુ કર્મ કરે ન કરે રે. ધ્રુવ નાવ મિલી જિસકો જલ અંદર, બાહુસે નીર તરે ન તરે રે, સો પારસમણિ જિનકે ઘરમાંહી, સો ધનસંચ ધરે ન ધરે રે. સો સૂરજ કો પરકાશ ભયો જબ, દીપકી જોત જરે ન જરે રે, સો ‘બ્રહ્માનંદ' રૂપ જિન જાનો, કાશીમેં જાય મરે ન મરે રે. સો
૬૨૪ (રાગ : મંગલ)
નિર્ગુણ પંથ નિરાલા સાધો, નિર્ગુણ પંથ નિરાલા રે. ધ્રુવ
નહીં તિલક નહિ છાપ ધારણા, નહિ કંઠી નહિ માલા રે;
નિશદિન ધ્યાન લગે હિરદે મેં, પ્રગટે જોત ઉજાલા રે. નિર્ગુણ નહિ તીરથ નહિ બરત ઘને રે, નહિ તપ કઠિન કરાલા રે; સહજે સુમરણ હોવત ઘટમેં, સોહં જાપ સુખાલા રે. નિર્ગુણ નહિ મૂરત નહિ હૈ કછુ સૂરત, રૂપ ન રંગતવાલા રે; સબ જગ વ્યાપક ઘટ ઘટ પૂરણ, ચેતન પુરુષ વિશાલા રે. નિર્ગુણ૦ નહિ ઉત્તમ નહિ નીચ ન મધ્યમ, સબ સમાન જગ પાલા રે;
‘બ્રહ્માનંદ’ રૂપ પહચાનો, તજો સકલ ભ્રમ જાલા રે. નિર્ગુણ બ્રહ્માનંદ સ્વામી (રાગ : હેમકલ્યાન)
સંત સમાગમ કીજે, હો નિશદિન.
ધ્રુવ
માન તજી સંતનકે મુખસે, પ્રેમ સુધારસ પીજે. હો અંતર કપટ મેટકે અપનો, લે ઉનકું મન દીજે. હો ભવદુઃખ ટળે બળે સબ દુષ્પ્રીત, સબવિધિ કારજ સીજે. હો બ્રહ્માનંદ સંતનકી સોબત, જન્મ સુફ્ત કરી લીજે. હો
જબ લગ મન ના પસીજિએ, ઘટ નિપજે ના પ્રેમ હરિ ચરનન પહેંચે નહીં, યહિ ભગતિ કા નેમ ॥
૩૭૯
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)

Page #200

સોહં મંત્ર જપે નિત પ્રાણી, બિન જિન્હા બિન દાંત; અષ્ટ પહરમેં સોવત જગત , કબહું ન પલક રૂકાત, નિરંજન હંસા સોહં, સોહં હંસા, બાર બાર ઉલટાત; સતગુરુ પૂરા ભેદ બતાવે , નિશ્ચલ મન ઠહરાત . નિરંજન જો યોગી જન ધ્યાન લગાવે, બૈઠ સદા પરભાવ; બ્રહ્માનંદ' મોક્ષપદ પાવે, ફ્ર જન્મ નહિ આત. નિરંજન
૬૨૫ (રાગ : તિલક કામોદ) નિરંજન ગુરુકા જ્ઞાન સુનો નર નાર,
ક્યા ખોજે બન પર્વત કંદર ? ક્યા ખોજે જલવા ? તેરે તનમેં દેવ બિરાજે, ઉલટ સુરત સંભાર, નિરંજન પાંચ તત્ત્વકી હૈ જડ કાયા, ચેતન જીવ અધાર; ઈશ્વર અંશ જીવ અવિનાશી, સત-ચિત-રૂપ વિચાર, નિરંજન સુર નર દાનવ પશુ પક્ષી , સવ વિશ્વ સમાન નિહાર; અંદર બાહિર ઘટઘટ પૂરણ, એક બ્રહ્મ નિધરિ. નિરંજન ઊંચ નીચ સબ ભેદ મિટાવો, દ્વૈતભાવ સબ ટાર; બ્રહ્માનંદ' સંત સંગતસે, દ્રઢ નિશ્ચય મનધાર. નિરંજન
૬૨૬ (રાગ : જંગલા) . નિરંજન ધુન કો સુનતા હૈ સંત સુજાન. બૈિઠ એકાંત જમા કર આસન, મુંદ લેઉ દોઉ કાન ; ઝીની ધુન મેં સુરત લગાવે, કરતા નાદ પિછાન , નિરંજન ઘંટા શંખ બંસરી વીણા, બાજે મધુરી તાન; તાલ મૃદંગ નગારા પીછે, ગર્જન મેઘ સમાન. નિરંજન દિન દિન સુન સુન નાદધ્વનિ કો, હોવે મન ગલતાન; બ્રહ્મજ્યોત ઘટ મેં દશવિ, વિસરે કાયા ભાન . નિરંજન તન મન કી દુવિધા સબ મેટે, કરે નિરંતર ધ્યાન; ‘બ્રહ્માનંદ' મિટે ભવ બંધન, પાવે પદ નિવણ. નિરંજન
૬૨૭ (રાગ : પહાડી) નિરંજન માલા ઘટમેં ફ્રિ દિનરાત. ઉપર આવે નીચે જાવે, શ્વાસ શ્વાસ ચલ જાત; સંસારી નર સમઝે નાહી, બિરથા ઉંમર વિહાત. નિરંજન
જો સુરતિ એસી લગે, તન કા રહે ન ભાન |
હરિ મિલા હી જાનિયે, દર્શન દૈ ભગવાન ! ભજ રે મના
૩૮)
૬૨૮ (રાગ : બિહાગ) પ્રભુ તેરી મહિમા કિસ બિધ ગાઉં ? તેરો અંત કહી નહીં પાઉં. ધ્રુવ અલખ નીરંજન રૂપ તુમ્હારો, સિ બિધ ધ્યાન લગાંઉ ? વેદ પાર અજહું નહિ પાયો, મેં કૈસે બતલાઊં ? પ્રભુત્વ ગંગા યમુના નીર બહાર્ય, મજ્જન કિમ કરવાઉં ? વૃક્ષ બગીચે રચના તેરી, કૈસે પુષ્પ ચઢાઉં ? પ્રભુત્વ પંચ ભૂતકી દેહ ન તુમરી, ચંદન કિમ લિપટાઉં ? સલ જગતકે પાલન કર્તા, કિસ બિધ લગાઉં ? પ્રભુત્વ હાથ જોડ કર અરજ કરું મેં', અનગિન શિર નમાઉં; ‘બ્રહ્માનંદ’ મિટા દે પડદા, ઘટ ઘટ દર્શન પાઉં ? પ્રભુત્વ
ન ચૂ ઘનશ્યામ તુમકો, દુ:ખસે ઘબરા કરકે છોડંગા, મેં ઉસ બેદર્દ દિલમેં, દર્દ પૈદા કરકે છોડંગા; જો અબ છોડા તો ન જાને મૈ, ક્યા ક્યા કરકે છોકૂંગા, અગર દ્રગ * બિન્દુ’ જિન્દા હૈ, તો કન્જા કરકે છોકૂંગા.
આયા થા સંસાર મેં, દેખન જગ કા રૂપ | સન્ત સમાગમ સો પડા, નજર અલેખ અનૂપ || || ઉ૮૧
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)

Page #201

૬૨૯ (રાગ : તિલક કામોદ). પ્રભુ મેરી નૈયાકો પાર ઉતારો, મેં તો ડૂબત હું મઝધારો. ધ્રુવ ભવસાગર જલ દસ્તર ભારી, સૂઝત નાહિ કિનારો; બીચ સમુંદર ગોતે ખાવે, બિન ખેવટ ભયભરો. પ્રભુત્વ લંબી લહર ઉઠે પલપલમેં, નહિં જલથલ આધારો; પરબલ પવન ચલે નિશવાસર, ચહેંદિશ ઘોર અંધારો. પ્રભુત્વ ગ્રાહ ભયંકર ફાડફાડ મુખ, સન્મુખ હોત હજારો; ઘેર ઘુમેર પડૅ બહુ ભારી, કૈસે હો નિસ્તારો ? પ્રભુત્વ હાથ પૈરમેં જોર ન મેરે, નહિં કોઈ સંગ સહારો; બ્રહ્માનંદ' ભરોસો તેરો , અબ નહિ દેર વિચારો. પ્રભુo
૬૩૦ (રાગ : પીલુ) પ્રભુ મેરે દિલમેં સદા યાદ આના, દયા કરકે દર્શન તમારા દિલાના. ધ્રુવ સદા જાનકર દાસ અપને ચરણકા, મુજે દિનબંધુ ન દિલસે ભૂલાના. પ્રભુત્વ સબી દોષ જન્મોંકે મેરે હજારોં, ક્ષમા કરકે અપને ચરણમેં લગાના. પ્રભુત્વ કિયા કામ કોઈ ન તેરી ખુશીકા, અપના બિરદ દેખ મુજકો નિભાના. પ્રભુત્વ ફ્લાયા હું માયા કે ચકકરમેં ગહરા, ‘બ્રહ્માનંદ’ બંધનતે મુજકો છુડાના. પ્રભુત્વ
ન દેખો દોષકો મેરે દયા કી ફેર દૃષ્ટિ કો; ન દૂજા આશરા મુજકો, તેરે દરકી નિવાસી હું. પિલાદેo કોઈ વૈકુંઠ બતલાવે કોઈ કૈલાસ પર્વત કો; વો “ બ્રહ્માનંદ’ ઘટઘટમેં રૂપકી મેં બિલાસી હું. પિલાદેo
૬૩૨ (રાગ : ભૈરવી) પૂરણ પ્રેમ લગા દિલમેં જબ, નમકા બંધન છૂટ ગયા. ધ્રુવ કોઈ પંડિત લોક બતાવત હૈ, સમજાવત હૈ જગ રીતનકો; જબ પ્રીતમસેં દઢ પ્રીત ભઈ, સબ રીતકા બંધન ટ ગયા. પૂરણo. કોઈ તીરથ પર્સન જાનત , કોઈ મંદિર મેં નિત દર્શનકો; ઘટ ભીતર દેવ દિદાર હુઆ, તબ બાહિરસું મન રૂઠ ગયા. પૂરણo કોઈ જીવ કહેં કોઈ ઇશ કહેં, કોઈ ગાવત બ્રહ્મ નિરંજનકો; જબ અંદર બાહિર એક હુઆ, સબ ટ્વેતકા પડદા ફૂટ ગયો. પૂરણo સોઈ એક અનેક સ્વરૂપ બના, પરિપૂરણ હૈ જલમેં થલમેં; ‘બ્રહ્માનંદ' કરી ગુરુદેવ દયા, ભવસાગર કા ભય ઉઠ ગયા. પૂરણo
૬૩૩ (રાગ : ગઝલ) રીમેં મજા જીસકો, અમીરી ક્યા બિચારી હૈ ? ધ્રુવ તજે સબ કામ દુનિયાંકે, ફિક્કર ઘરબાર કે છુટે; સદા એકાંતમેં વાસા, યાદ પ્રભુકી પિયારી હૈ. ક્રીમેંo નહીં નોકાર કિસી જનકે, ન દિલમેં લાલસા ધનકી; સબુરી ધારકર મનમેં, ફ્રિ જંગલ બિહારી હૈ. ક્કીરીમે મિલા સત્સંગ સંતનકા, ચલે નિત જ્ઞાનકી ચરચા; પિછાન રૂપ અપને કો, દ્વેત સબ દૂર ટારી હૈ. ક્રીમેo સબી જગ જીવસે પ્રીતિ, બરાબર માન અપમાના; વો બ્રહ્માનંદ પૂરણમેં, મગન દિન રૈન સારી હૈ. ક્કીરીમેo.
ગુરુ મિલે સીતલ ભયા, મિટી મોહ તન તાપ | નિસવારથ સુખ નિધિ કહો, અત્તર પ્રગટે આપ || ઉ૮)
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)
૬૩૧ (રાગ : ભૂપાલી) પિલાદે પ્રેમના પ્યાલા પ્રભુ દર્શન પિયાસી હું. ધ્રુવ છોડકર ભોગ દુનિયાકે યોગ કે પંથમેં આઈ; તેરે દીદાર કે કારણ ફ્ટિ બન બન ઉદાસી હું. પિલાદેo ન જાનું ધ્યાન કા ધરના, ન કરના જ્ઞાન ચરચાકા; નહીં તપયોગ હૈ કેવલ તેરે ચરણોં કી દાસી હું. પિલાદેo
જિસ કારન મેં જાય થા, સો તો મિલિયા આય ..
સાઈં તો સમ્મુખ ખેડા, લાગ કબીરા પાઁય || ભજ રે મના
(૩૮૨

Page #202

રોક જતનસે મન વિષયનમેં, હરિ ચરણનમેં આનો રે, ‘બ્રહ્માનંદ’ કરે ભવબંધન, યહ નિશ્ચયકર જાનો રે, મનકી
૬૩૪ (રાગ : લલિત) બાહિર ટૂંઢન જા મત સજની, પિયા ઘર બીચ બિરાજ રહેરી. ધ્રુવ ગગન મહલમેં સેજ બિછી હૈ, અનહદ બાજે બાજ રહેરી. બાહિર૦ અમૃત બરસે બિજલી ચમકે, ઘુમટ ઘુમટ ઘન ગાજ રહેરી. બાહિર૦ પરમ મનોહર તેજ પિયાકો, રવિ શશિ મંડલ લાજ રહેરી. બાહિર ‘બ્રહ્માનંદ' નિરખ છબિ સુંદર, આનંદ મંગલ છાજ રહેરી. બાહિર
૬3૭ (રાગ : શ્રી) મેરા પિયા મુઝે દિખલાદોરે, કોઈ આનકે આજ મિલાદોરે. ધ્રુવ મેં બિરહણ નિત રહું ઉદાસી, પિયા મિલનકી જાન પિયાસી;
પ્રેમકા નીર પિલાદોરે. મેરા બઈ બિન ચાતક દુ:ખ પાવે, નીર બિના મછલી તરસાવે;
હાલ મેરા બતલાદોરે. મેરા મેં ગુણહીન કપટ છલ ભરીયા, કૈસે મુજપર હોય નજરીયા;
| દિલપર દયા દિલાદોરે. મેરા ચરણ કમલકી દાસી તેરી, “ બ્રહ્માનંદ' અરજ સુન મેરી;
સુખકી સેજ સુકાદોરે. મેરા
૬૩૫ (રાગ : માલકોંષ) ભાગ્ય બડે સતગુરુ મેં પાયો, મનકી દુબિધા દૂર નસાઈ. ધ્રુવ બાહિર ટૂંઢ ાિ મેં જિસકો, ઓ વસ્તુ ઘટ ભીતર પાઈ. ભાગ્ય સકલ જીવ જગતકે માંહી, પૂર્ણ બ્રહ્મ જોત દરસાઈ, ભાગ્ય૦ જનમ જનમકે બંધન કાર્ટ, ચૌરાસી લખ વ્યાસ મિટાઈ. ભાગ્ય૦ ‘બ્રહ્માનંદ' ચરણ બલિહારી, ગુરુ મહિમા હરિસે અધિકાઈ. ભાગ્યો
૬૩૬ (રાગ : ભૈરવ) મનકી બાત ન માનો સાધો, મનકી બાત ન માનો રે, ધ્રુવ મન ચંચલ મર્કટ સમ નિશદિન, રહે ન એક ઠિકાનો રે; ચિંતન કરત સદા વિષયનકો, માયા ભરમ ભુલાનો રે, મનકી તનધન સુતદારાકે માંહી, રાત દિવસ લિપટાનો રે; મોહમયી મદિરાકો પી કર, તિ સદા મસ્તાનો રે, મનકી લાભહાનિ નહિ સમઝે મૂરખ , કરે જો મનકો માનો રે; સો જન ક્બહું મોક્ષ નહિ પાવે, જન્મ મરણ ભટકાનો રે, મનકી
ઘટ મેં ઔઘટ પાઇ, ઔઘટ માહીં ઘાટ !
કહે કબીર' પરચા ભયા, ગુરુ દિખાઈ બાટ | | ભજ રે મના
(૩૮૪)
૬૩૮ (રાગ ; ગઝલ) મિલાદો શ્યામસે ઉધો, તેરા ગુણ હમ ભી ગાડૅગી. ધ્રુવ મુકુટ સિર મોરપંખનકા, મકર કુંડલ હૈ કાનોમેં, મનોહર રૂપ મોહનકા, દેખ દિલકો રિઝાવેંગી. તેરા હમનકો છોડ ગિરધારી, ગયે જબસે નહી આયે; ચરણમે શીશ ધર કરકે, ફેર ઉનકો મનાવેંગી. તેરા પ્રેમ હમસેં લગા કરકે, વિસારા નંદનંદનને ; ખતા ક્યા હો ગઈ હમસે? અરજ અપની સુનાવૈંગી. તેરા કબી ફ્રિ આય ગોકુલમેં, હમેં દર્શન દિલાવૈગે; વો ‘બ્રહ્માનંદ' હમ દિલસે, નહીં ઉનકો ભુલાવૃંગી. તેરા
|| મંઝમહલ કી ગુરુ કહૈ, જિન દેખા ઘર બાર ! | કુંજી દીન્હીં હાથ ધર, પરદા દિયા ઉતાર II || ઉ૮૫)
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)

Page #203

૬૩૯ (રાગ : સારંગ) મુજે હૈ કામ ઈશ્વર સે, જગત રૂઠે તો રૂઠન દે. ધ્રુવ કુટુંબ પરિવાર સુતારા, માલ ધન લાજ લોકનકી; હરિકે ભજન કરનેસે, અગર છૂટે તો છૂટન દે. મુજે બૈઠ સંગતમેં સંતનકી, કરુ કલ્યાણ મેં અપના; લોક દુનિયા કે ભોગોમેં, મૌજ લૂટે તો લૂટન દે. મુજે પ્રભુ કે ધ્યાન કરનેકી, લગી દિલમેં લગન મેરે; પ્રીત સંસાર વિષયો સે, અગર ટૂટે તો ટૂટન દે, મુજે ધરી સિર પાપકી મટકી, મેરે ગુરુદેવને ઝટકી; વો બ્રહ્માનંદ 'ને પટકી, અગર ફૂટે તો ફૂટન દે. મુજે
૬૪૧ (રાગ : હમીર) મુસાફ્રિ જાગતે રહના, નગરમેં ચોર આતે હૈ. ધ્રુવ સંભાલો માલ અપને કો, બાંધકર ઘર સિરાનેમેં; જરા સી નીંદ ગદ્દતમેં, ઝપટ ગઠડી ઉઠાતે હૈ. મુસા૦િ કપટકા હૈ યહાં ચલના, સબી વ્યાપાર દિનરાતી; દિખાકર મૂર્તે સુંદર, જાલમેં વો ફ્લાતે હૈ. મુસા0િ
બી કિસકા નહીં કરના, ભરોસા ઇસ જગા દિલમેં; લગાકર પ્રીત મતલબ સે, ફેર પલમેં હટાતે હૈ. મુસાફિક ઠિકાના હૈ નહીં કાયમ, કિસીકા ઇસ સરાયેમેં; વો “ બ્રહ્માનંદ' દિનદિન મેં, સબી ચલચલકે જાતે હૈ. મુસા0િ
૬૪૦ (રાગ : બનજારા) મુનિ કહત વસિષ્ઠ બિચારી, સુન રામ વચન હિતકારી. ધ્રુવ યહ જૂઠા સક્લ પસારા , જિમ મૃગતૃષ્ણા જલ - ધારાજી ,
- બિન જ્ઞાન હોય દુ:ખ ભારી. સુનવ સ્વપનેમેં જીવ અકેલા, જિમ દેખે જગતકા મેલાજી ,
તિમ જાન યહ રચના સારી. સુનો પરબ્રહ્મ એક પરકાશે, સબ નામ રૂપે ભ્રમ ભાસજી ,
જિમ સીપમેં રજત નિહારી. સુનવ વિષયોમેં સુખ કછુ નાહીં, ‘બ્રહ્માનંદ' તેરે ઘટ માંહીજી,
કર ધ્યાન દેખ નિરધારી. સુના
૬૪૨ (રાગ : આહીર ભેરવ) મેં તો રમતા જોગી રામ, મેરા ક્યા દુનિયા સે કામ ? ધ્રુવ હાડમાંસકી બની પુતલિયા, ઊપર જડિયા ચામ; દેખ દેખ સબ લોક રીઝાવું, મેરો મન ઉપરામ. મેં તો માલ ખજાને બાગ બગીચે, સુંદર મહલ મુકામ; એક પલકમેં સબહી છૂટે, સંગ ચલે નહિ દામ. મેં તો માતા પિતા અર મીત પિયારે, ભાઈ બંધુ સુતવામ;
સ્વારથકા સબ ખેલ બના હૈ, નહીં ઈનમેં આરામ. મેં તો દિન દિન પલપલ છિનછિન કાયા, છીજન જાય તમામ; બ્રહ્માનંદ' ભજન કર પ્રભુકા, મેં પાવું વિશ્રામ. મેં તો
સતગુરુ સૌંચા સૂરમાં, શબ્દ જો લાગા એક | | લાગત હી ભય મિટ ગયા, પડા કલેજા છેક || ||
પ્રેમ પિયાલા ભર પિયા, રાચિ રહા ગુરુ જ્ઞાન ! દિયા નગાડા શબ્દ કા, લાખ ખડે મૈદાન . ઉ૮૦
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)
ભજ રે મના
ઉ૮છે

Page #204

૬૪૩ (રાગ : હોરી કાફી) મેં તો ગુરુ અપને મેં હોરી, ખેલું મન વાર રી. ધ્રુવ પ્રેમભાવકા રંગ બનાવું, ભક્તિ ગુલાલ સુધાર રી; જ્ઞાન વિવેક ભરૂં પિચકારી, છોડું વારંવાર રી. ખેલુંo યોગ યુક્તિકા ચંદન લેવું, ધ્યાન પુષ્પ ગલહાર રી; અનહદનાદ બજાવું સુંદર, સુરત નિરત સિંગાર રી. ખેલુંo નિગમાગમકે વાક્ય મનોહર, ગાયન કરે વિચાર રી; મિલ સત્સંગત ફાગ મચાઉં, સંશય સંક્ત નિવાર રી, ખેલું એકરૂપ સબ જગમેં દેખું, ભેદભાવ સબ ટાર રી; ‘ બ્રહ્માનંદ’ મગન મન નિશદિન, છૂટે સકલ વિકાર રી. ખેલું
૬૪૫ (રાગ : ભૈરવી) રામ સુમર રામ તેરે કામ આયેગા. ધ્રુવ ભાઈ બંધુ રાજ પાટ મહલ માલિયાં; અંતકાલમેં ન કોઈ સંગ જાયેગા. રામ દુનિયા કે કારોબારમેં તૂ ભૂલા ;િ ચિડિયા કો જૈસે બાજ તુજે કાલ ખાયગા, રામ મનુજકો તુજે શરીર બડે ભાગ્યસે મિલા; જબ બીત ગયો કાલ તો ક્રિ કયા બનાયગા ? રામ કર લે જતન હજાર હરી નામકે બિના; કહતા હૈ “ બ્રહ્માનંદ' નહીં મોક્ષ પાયગા. રામ
૬૪૪ (રાગ : બરહંસ) રામ તેરી રચના અચરજ ભારી, જાકો વર્ણન કર સબ હારી. ધ્રુવ જલકી બુંદસે દેહ બનાઈ, તામેં નર અરુ નારી; હાથ પાંવ સબ અંગ મનોહર, ભીતર પ્રાણ સંચારી. જાકો નભમેં નભચર જીવ બનાયે, જલમેં રચે જલચારી; વૃક્ષલતા બન પર્વત સુંદર, સાગરકી છબિ ન્યારી. જાકો, ચાંદ સૂરજ દોઉ દીપક કીને, રાતદિવસ ઉજિયારી; તારાગણ સબ ક્રિત નિરંતર, ચહુ દિશ પવન સવારી. જાકો, ઋષિ મુનિ નિશદિન ધ્યાન લગાવે, લખ ન સકે ગતિ સારી; બ્રહ્માનંદ' અનંત મહાબલ, ઈશ્વર શક્તિ તુમારી. જાકો
૬૪૬ (રાગ : હીંદોલ) સમઝ કર દેખલે પ્યારે, મોક્ષકા પંથ હૈ ન્યારા. ધ્રુવ યજ્ઞ તપ દાન કરનેસે, સ્વર્ગ કે ધામકો પાવે; ભોગ કર ભોગ દેવનકે, જમી પર હોય અવતારા. મોક્ષકા કર્મકી ડોરસે બાંધા, કબી નીચે કબી ઉપર; ભટક્તા જીવે જૂનોમે, િનહિ હોય નિખારા. મોક્ષકા કરે પૂજા િતીરથ, અગનમેં હોમ નિત કીજે; બરત ઉપવાસ બહુતે રે, નહીં હો જ્ઞાન ઉજિયારા, મોક્ષકા બૈઠ કર સંત સંગતમેં, વિચારે રૂપ ઈશ્વરકા; વો. ‘બ્રહ્માનંદ કો પાવે, મિટે ભવજાલ સંસારા. મોક્ષકા
-
સતગુરુ હમસેં રીઝકર, એક કહ્યા પ્રસંગ | બરસા બાદલ પ્રેમ કા, ભી જ ગયા સબ અંગ | |
ઉ૮૮)
કબીર' બાદલ પ્રેમ કા, હમ પર બરસા આઈ ! અન્તર ભીગી આતમા, હરી ભરી બનરાઈ || ઉ૮૦
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)
ભજ રે મના

Page #205

૬૪૭ (રાગ : બનજારા) સિરીકૃષ્ણ કહે નિરધારા, સુન અર્જુન બચન હમારા. ધ્રુવ યહ જીવે સંદા અવિનાશી, સુખરૂપ સ્વયં પરકાશીજી,
જડ દેહકો ચેતનહારા. સુનવ જિમ વસ્ત્ર પુરાણા ઉતારી, પહરે નવીન નર નારીજી;
તિમ જીવ શરીર દુબારા. સુનો મણિકા જિમ ડોર અધારે, તિમ સબ જગ મોર સહારેજી,
મમ અંશ જીવ હૈ સારા. સુન યહ નશ્વર તન થિર નાહીં, ક્યા શોચ કરે મનમાંહીંજી ?
‘બ્રહ્માનંદ' હૈ રૂપ તુમારા. સુન.
૬૪૯ (રાગ : મંગલ) સોહં શબ્દ વિચારો સાધો, સોહં શબ્દ વિચારો રે. ધ્રુવ માલા કરસે ક્રિત નહીં હૈ, જીભ ન વર્ણ ઉચારો રે; અજપાજાપ હોત ઘટ માંહી, તાકી ઔર નિહારો રે. સોહંo ‘હું' અક્ષરસે શ્વાસ ઉઠાવો, ‘સી’ સે જાપ બિઠારો રે; ‘હંસો' ઉલટ હોત હૈ, “સોહં' યોગીજન નિરધારો રે. સોહંo સબ ઈક્કીસ હજાર મિલાકર, છેસો હોત શુમારો રે; અષ્ટપહરમેં જાગત સોવત, મનમેં જપો સુખારો રે, સોહંo જો જન ચિંતન કરત નિરંતર, છોડ જગત વ્યવહારો રે; બ્રહ્માનંદ' પરમ પદ પાવે, મિટે જનમ સંસારો રે. સોહંo
૬૪૮ (રાગ : ગુર્જર તોડી). સુન નાથ અરજ અબ મેરી, મેં શરણ પડા પ્રભુ તેરી. ધ્રુવ તુમ માનુષ તન મોહે દીના, નહિ ભજન મેં તુમારો કીના;
વિષયને લઈ મતિ ઘેરી. મેંo સુત દારાદિક પરિવારા, સબ સ્વારથકા સંસારા;
જિન હેત પાપ કિયે ઢેરી. મેં માયામેં જીવ ભુલાના, નહિ રૂપ તુમારો જાના;
પડા જન્મ મરનકી ફેરી. મેં ભવસાગર નીર અપારા, કર કૃપા કરો પ્રભુ પારા;
બ્રહ્માનંદ ' કરો નહિ દેરી. મેંo
૬૫૦ (રાગ : જોગિયા) હરિ તુમ ભક્તનકે પ્રતિપાલ, શરણ પડા હું આમ તુમારી, કીજે દયા દયાલ. ધ્રુવ યહ સંસાર સ્વપનકી માયા, જૂઠા સબ જંજાલ; ચરણકમલકી ભક્તિ તુમારી, દીજે નજર નિહાલ. હરિ ધન દારા સુત ગીત પિયારે, કોઈ ન જાવે નાલ; ધામ તમારા હૈ અવિનાશી, સંગ રહે સબ કાલ. હરિ માનુષ તન યહ હૈ ક્ષણભંગુર, શિરપર કાલ કરાલ; કામક્રોધ મદ લોભ જાલસે, લીજે મુજે નિકાલ. હરિ જિનપર કિરપા હોય તુમારી, તિનકે ભાગ્ય વિશાલ; ‘બ્રહ્માનંદ' દાસ ચરણનકા, જન્મમરણ દુ:ખ ટાલ. હરિ
ગદગદ વાણી કંઠ મેં, ઑસ્ ટપકૅ નૈન | | એસી પ્રીત જાકૂ લગે, વાકું કા દિન રૈન II ||
360
હાય હાય હરિ કબ મિલેં, છાતી ફાટી જાય ! વા દિન કબ હોયગો, દરશન દૈ રઘુરાય || ૩૯૧
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)
ભજ રે મના

Page #206

૬૫૧ (રાગ : માલકોષ)
હરિ તેરે ચરણનકી હું મેં દાસી, મેરી કાટો જનમ કેરી ફાંસી. ધ્રુવ ના જાવું મથુરા ના ગોકુલ, જાવું ના મેં કાશી, મોહે ભરોસો એક તુમારો, દીનબંધુ અવિનાશી. મેરી
કોઈ બરત કોઈ નેમ કરત હૈ, કોઈ રહે બનબાસી;
મૈં ચરણનો ધ્યાન લગાવું, સબસે હોય ઉદાસી, મેરી
નહિ વિધા બલ રૂપ ન મેરે, નહિ સંચય ધનરાશિ; શરણાગત મોહે જાન દયાનિધિ, રખિયે ચરણન પાસી. મેરી નહિ મેં રાજપાટ કછુ માંગું, નહિ સુખભોગ વિલાસી; ‘બ્રહ્માનંદ' મેં શરણ તુમારી, કેવળ દરસ પિયાસી. મેરી
૬૫૨ (રાગ : આહીર ભૈરવ)
હરિનામ સુમર સુખધામ, જગતમેં જીવન દો દિનકા. ધ્રુવ પાપ કપટકર માયા જોડી, ગર્વ કરે ધનકા;
સબી છોડકર ચલા મુસાફ્સિ, વાસ હુયા બનકા. જગત
સુંદર કાયા દેખ લુભાયા, લાડ કરે તનકા; છૂટા શ્વાસ બિખર ગઈ દેહી, જ્યોં માલા મનકા, જગત જોબન નારી લગે પિયારી, મૌજ કરે મનકા; કાલબલીકા લગે તમાચા, ભૂલ જાય યહ સંસાર સ્વપનકી માયા, મેલા પલ છિનકા; 'બ્રહ્માનંદ' ભજન કર બંદે, નાથ નિરંજનકા. જગત
ઠનકા. જગતo
ભજ રે મના
બહુત દિનન કી જોવતી, વાટ તુમ્હારી રામ । જી તરસે તુઝ મિલન કો, મન નાહીં વિશ્રામ ॥
૩૯૨
૬૫૩ (રાગ : ભીમપલાસ)
હેરી સખી ચલ લે ચલ તું, અબ દેશ પિયાકા દિખાય મુજે. ધ્રુવ સૂંઢતા ઢૂંઢન હૂંડ ફિી, સબ જંગલ ઝાડ પહાડનમેં; કોઈ એસા ન રાહ નજીર મિલા, પિયાકે ઢિંગ દેત પુગાય મુજે. હે રી ઉસ દેસપે મેં બલિહાર ગઈ, જહાં મોર પિયા નિત વાસ કરે; સિર ધૂલ ધરુ ઉસકે પગકી, જોઈ જાય કે આજ મિલાય મુજે. હે રી
મછલી બિન નીર ન ધીર ધરે, જિમ ચાતક મેઘ નિહારત હૈ;
અબતો પિયા દર્શન દે અપના, કિસ કાજ રહે તરસાય મુજે હે રી પિયાકી છબી સુંદર દેખ સખી, જહાં સૂરજ ચાંદ લજાય રહે; ‘બ્રહ્માનંદ’ મેં દામન ગીર તેરી, પિયા ચરણનમેં લિપટાય મુઝે. હે રી
૬૫૪ (રાગ : સાવેરી)
આપને તારાં અંતરનો એક તાર, બીજું હું કાંઈ ન માંગુ ! સુણજે આટલો આર્ત તણો પોકાર, બીજું હું કાંઈ ન માંગુ! ધ્રુવ તૂંબડું મારૂં પડ્યું નકામું, કોઈ જુએ ના એનાં સામું; બાંધીશ તારાં અંતરનો ત્યાં તાર, પછી મારી ધૂન જગાવું ! આપને એકતારો મારો ગુંજશે મીઠો, દેખશે વિશ્વ રહ્યું જે અદીઠું; ગીતની રેલાશે એક અખંડિત ઘાર, એમાં થઈ મસ્ત હું રાખ્યું ! આપને
બાદરાયણ
કાસું ન રોષ તોપ, કાહૂહૂં ન રાગ દોષ, કાહૂહૂં ન વૈરભાવ, કાહૂસું ન ઘાત હૈ, કાહૂહૂં ન બકવાદ, કાહૂતૂં નહીં વિવાદ, કાહૂસું ન સંગ ન તૌ, કાહૂ પક્ષપાત હૈ; કાયૂં ન દુષ્ટ બૈન, કાહૂહૂં ન લૈન દૈન, બ્રહ્મકો વિચાર કછુ ઔર ન સુહાત હૈ, સુંદર કહત સોઈ, ઇશનકો મહાઇશ સોઈ ગુરુદેવ જાકે દૂસરી ન બાત હૈ.
કલ ના પરે દરશ બિના, મન ધારે ના ધીર 1 ગોપીવલ્લભ શ્યામ બિન, કૌન મિટાવે પીર ||
૩૯૩
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)

Page #207

દેશી ઢાળ આ તન રંગ પતંગ સરીખો બિદ્રાવની સારંગ ઓરા આવોને સુંદર શ્યામ, એકાંતે ભીમપલાસ ભવસાગરમાં શરણ અચળ અવિનાશી ગરબી જોને જોને સખી એનું રૂપ, મનોહર ઝૂલણા છંદ તારી આંખલડી અલબેલ, અતિ ધોળા દાટ્યો રહેને ચોર દૈવના સારંગા બાળપણું તેં જીવ અજ્ઞાની ખબર દેશી ઢાળ મારે આવ્યો અલૌકિક દાવ રે ગરબી રે શિર સાટે નટવરને વરીએ દેશી ઢાળ વ્હાલા લાગો છો વિશ્વાધાર રે ભીમપલાસ સગપણ એક હરિવરનું સાચું દેશી ઢાળ સજની ટાણું આવ્યું રે ભવજલ ભૈરવી સંત પરમ હિતકારી જગતમાંહી
બ્રહ્માનંદ સ્વામી (અક્ષરવાસી)
બ્રહ્માનંદનું બાળપણનું નામ લાડુદાનજી હતું. સ્વામીનારાયણ સંપ્રદાયમાં શ્રી સહજાનંદસ્વામીએ વિ.સં. ૧૮૬૧ માં તેમને દીક્ષા આપી અને બ્રહ્માનંદ નામ રાખ્યું. તે વખતે તેમની ઊંમર ૩૩ વર્ષની હતી. લાડુદાનજીનો જન્મ મારવાડ પ્રદેશમાં શિરોહી જિલ્લાના ખાણ ગામે વિ.સં. ૧૮૨૮ માં અત્યંત સમૃદ્ધ એવા ગઢવી કુંટુંબમાં થયો હતો. મહાકવિ બ્રહ્માનંદજી શતાવધાની સંત હતા. એકપાઠી તીવ્ર મેઘા અને વિલક્ષણ વિચાર શક્તિના ધારક હતા. ગાયન, વાદન , નર્તન, શિલ્પ, શુકન , પાકશાસ્ત્ર એમ જુદી જુદી ૨૪ કળામાં પારંગત હતા. અનેક ઉપાધિઓથી વિભૂષિત હતા. ગુજરાતી ઉપરાંત વ્રજ, મારવાડી, હિન્દી, ઉર્દૂ જેથી ભાષાઓ ઉપર તેમનો અધિકાર હતો. જીવનકાળ દરમિયાન તેઓએ ૮૦૦૦ થી પણ વધુ કીર્તનોની રચના કરી હતી. અને ૧૮ જેટલા દળદાર ગ્રંથોની રચના કરી હતી. મોતીરામ, ભુજંગી, વારામ જેવા અનેક છંદો તેમણે બનાવ્યા હતા. વાતાવરણને પલટવાની તાકાત તેમની ગાન વિધામાં હતી. સિતાર અને મૃદંગ જે વાજિંત્રો તેઓ ખૂબીથી વગાડતા. શ્રીજી મહારાજની આજ્ઞાથી વડતાલનું સ્વામીનારાયણ મંદિરનું નિર્માણ તેમના હસ્તક થયું હતું. અંતે ૬૦ વર્ષની વયે વિ.સં. ૧૮૮૮ જેઠ સુદ ૧૦ ના રોજ તેઓ અક્ષરનિવાસી થયા
૬૫૫ (રાગ : દેશી ઢાળ) આ તન રંગ પતંગ સરીખો, જાતાં વાર ન લાગેજી; અસંખ્ય ગયો ધન સંપત મેલી, તારી નજરું આગેજી. ધ્રુવ અંગે તેલ કુલેલ લગાવે, માથે છોગાં ઘાલજી ; જોબન ધનનું જોર જણાવે, છાતી કાઢી ચાલે છે. આ તન જેમ ઉંદરડે દારૂ પીધો, મસ્તાનો થઈ ડોલેજી ; મગરૂરીમાં અંગ મરોડે, જેમ તેમ મુખથી બોલે છે. આ તન મનમાં જાણે મુજ સરીખો, રસિયો નહીં કોઈ રાગીજી; બારે તાકી રહી બિલાડી, લેતાં વાર ન લાગીજી. આ તન આજ કાલમાં હું તું કરતાં, જમડા પકડી જાશેજી; ‘બ્રહ્માનંદ ' કહે ચેત અજ્ઞાની, અંતે ફ્લેતી થાશેજી. આ તન
કા જીવે પિવે કે બિના, જગ લાગે નિ:પ્રાન !
| યા તો પિવ જૈહે મિલિહૈ, યા છૂટત હૈ પ્રાન II || ભજ રે મના
૩૯૪
વા દિન કો બિરહા લગો, ધુન લાગો દ્વારા || દિન દિન પીરી હોત હૈ, પિયા ન બૂઝે સાર | | ૧૯૫)
બ્રહ્માનંદ સ્વામી

Page #208

૬૫૬ (રાગ : બિદ્રાવની સારંગ), ઓરા આવોને સુંદર શ્યામ, એકાંતે મળિયે રે; વ્હાલા દીન જાણીને દયાળ , અઢળક ઢળિયે રે. ધ્રુવ વારી મૂરતિ તમારી માવ, વસી દિલ મોરે રે; હું તો જોઈને થઈ ગુલતાન, ફૂલાં કેરે તોરે રે. ઓરાવ વ્હાલા તેમને મળ્યાના છે કોડ, કરિયે વાતું રે; વ્હાલા તમ વિના પલ એક, નથી રેવાતું રે. ઓરા તમે દિલડાના દરીઆવ, કે છેલછોગાળા રે; મારા મન માન્યા મોરાર, છો મરમાળા રે, ઓરાવ આવી તમ સાથે અલબેલ, પ્રીત બંધાણી રે; મુખ લાવણ્યતા જોઈ, માવ હું લોભાણી રે, ઓરાવ તમે મોટા થઈ મહારાજ, શું લલચાવો રે ? વ્હાલા “બ્રહ્માનંદ’ના નાથ, હસીને બોલાવો રે. ઓરાવે
૬૫૭ (રાગ : ભીમપલાસ) ભવસાગરમાં શરણ અચળ અવિનાશી સાચા સંતનું; શ્રુતિ સ્મૃતિ સાખ , હરિ હરિજનનાં પ્રાણ વચન ભગવંતનું . ધ્રુવ જેમ જળ તરંગ નહીં ભેદ જદા , તેમ તેજ અગ્નિ નહી ભિન્ન સદા;
એમ હરિ હરિજન એક સદા, ભવ જેમ કીટ ભમરીને સંગ કરી, ગતિ ઈયળ તજીને થઈ ભમરી;
એમ હરિગુરૂ ધ્યાને પામે હરિ. ભવ જેમ કેર બોર વન વૃક્ષ ક્યાં ! તે ચંદન વાસે ચંદન થયાં;
તેનાં નામ રૂપ ગુણ ભેદ ગયાં, ભવ શ્રી મુખે કહ્યું માં 'તમ સંત તણું, અશ્વમેઘ યજ્ઞથી અનંતગણું;
કહે બ્રહ્માનંદ શું હું ઘણું. ભવ
૬૫૮ (રાગ : ગરબી) જોને જોને સખી એનું રૂપ, મનોહર રાજે રે; મુખ લાવણ્યતા જોઈ કામ, કે કોટિક લાજે રે. ધ્રુવ જોને કુલડાનો તોરો શીષ, સુંદર શોભે રે; જોઈ લાલ સુરંગી પાઘ, મનડું લોભે રે, જોને વ્હાલો નેણે જણાવે છે. નેહ, કે હેતે હે રે; મુને ન્યાલ કરી નંદલાલ, આજુને ફે રે, જોને૦ પેરી શોભિતા શણગાર, રૂડા લાગે રમતા રે; વ્હાલો વ્રજનારીને ચિત્ત, ગિરધર ગમતા રે. જોને૦ મારાં લોચનિયાં લોભાય, નટવર નિરખી રે; હું તો મગન થઈ મનમાંય, દિવાની સરખી રે. જોને૦ ઊભા ગીત મધુરાં ગાય, ગોપીજન સંગે રે; વ્હાલો ‘બ્રહ્માનંદ 'નો નાથ, રમે રસ સંગ રે, જોનેo
૬૫૯ (રાગ : ઝૂલણા) તારી આંખલડી અલબેલ, અતિ અણિયાળી રે; હું તો ગરક થઈ ગુલતાન, કે ભૂધર ભાળી રે. ધ્રુવ માથે લાલ કસુંબી પાઘ, કે તારો લટકે રે; છબી જોઈને સુંદર શામ, કે મન મારું અટકે રે, તારી0 રૂડી કેસર કેરી આડ, કે ભાલ બિરાજે રે; જોઈ મુખની શોભા માવ, પૂરણ શશી લાજે રે. તારી0 શોભે ઘેઘુરડીનો, ઘેર, કંડે કંદોરે; ગળે મોતીડાંની માળ, કે ચિત્તડું ચોરે રે, તારી0 શોભે સુથલી સોરંગ, રૂપાળો રેંટો રે; વ્હાલા પેરીને પ્રાણ આધાર, ભાવેશું ભેટો રે, તારી0 વ્હાલા બ્રહ્માનંદના નાથ, આવી સુખ આપો રે; મને હેર કરી મોરાર', પોતાની થાપો રે, તારી0
બિરહિનિ કે ઇક રામ બિન, ઔર ન કોઈ મીતા ||
આઠ પહર સાઠોં ઘડી, પિયા મિલન કો ચીત II | ભજ રે મના
૨૯૦
બિરહિનિ સા સુમિરન કરે, સૂઝે દૂજા નાહિં ! આઠ પહર પી કી રટન, નૈન રહે પથરાઈ | ૩૯o )
બ્રહ્માનંદ સ્વામી

Page #209

૬૬૦ (રાગ : ધોળ) દાટ્યો રહેને ચોર દૈવના, શું મુખ લેઈને બોલેજી; સ્વારથ કારણ શ્વાનની પેરે, ઘર ઘર તો ડોલેજી. ધ્રુવ આતમ સાધન કાંઈ ન કીધું, માયામાં ભરમાણોજી; લોક કુટુંબની લાજે લાગ્યો, સઘળેથી લુંટાણોજી. દાઢ્યો પેટને અરથે પાપ કરતાં, પાછું ફરી નવ જોયુંજી; કોડી બદલે ગાદ્દ કુબુદ્ધિ, રામ રતન ધન ખોયુંજી. દાયો વિષય વિકાર હૈયામાં ધાર્યા, વિસા મોરારિજી; મૂરખ તેં આમે દશ મહિના, જનુની ભારે મારી જી. દાટ્યો સંત પુરુષની સોબત ન ગમે, ભાંડ ભવાઈમાં રાજીજી; બ્રહ્માનંદ' કહે નર તન પામી, હાર્યો જીતી બાઇજી. દાયો
૬૬૨ (રાગ : દેશી ઢાળ) મારે આવ્યો અલૌકિક દાવ રે, કોઈ મને શું કહેશે ? માથા સાટે વર્યા મેં તો નાથ રે, કોઈ મને શું કહેશે ? (૧) હવે બળે છે જગમાં બલાય રે, કોઈ મને શું કહેશે ? મેં તો ભેટ્યા છે ભૂદરરાય રે, કોઈ મને શું જ્હશે ? (૨) અતિ આનંદ થયો છે મારે અંગ રે, કોઈ મને શું કહેશે ? લાગ્યો રસિયાજીનો રંગ રે, કોઈ મને શું કહેશે ? (3) થઈ જગમાં અલૌકિક જીત રે, કોઈ મને શું કહેશે ? લાગી પૂરણ સલૂણી સાથે પ્રિત રે, કોઈ મને શું કહેશે ? (૪) હવે થયો સંસારડો ઝેર રે, કોઈ મને શું કહેશે ? ‘બ્રહ્માનંદ'ને વ્હાલે કીધી મહેર રે, કોઈ મને શું કહેશે ? (૫)
૬૬૧ (રાગ : સારંગ) બાળપણું તેં જીવ અજ્ઞાની, ખબર વિનાનું ખોયુંજી; સારૂં ભૂંડું કાંઈ ન સૂછ્યું, રમતમાંહિ મન મોહ્યુંજી. ધ્રુવ જુવાનપણું યુવતીમાં ખોયું, ધનને અરથે ધાયોજી ; મનમાં સમજે મુજ સરીખો , નથી જગતમાં ડાહ્યોજી. બાળo વૃદ્ધપણામાં ચિંતા વધી, હાથ પાય નવ ચાલેજી; ઘરનાં માણસ કહ્યું ને માને , તે દુ:ખ અંતર સાલેજી. બાળo ભાળે નહિ રોગે ભેલાણ , પડિયો લાંબો થઈનેજી; જમના કિંકર ગરદન ઝાલી, ચાલ્યા જોરે લઈનેજી. બાળo ઠાલો આવ્યો ભૂલ્યો વૃઢો, કાંય ન લૈ ગયો સાથેજી; ‘બ્રહ્માનંદ' હે યમપુરી કેરુ, મહાદુઃખ લીધું માથજી. બાળo
૬૬૩ (રાગ : ગરબી) રે શિર સાટે નટવરને વરીએ, રે પાછું તે પગલું નવ ભરીએ. ધ્રુવ રે અંતરદૃષ્ટિ કરી ખોળિયું રે, રે ડહાપણ ઝાઝું નવ ડહોળ્યું;
એ હરિ સારું માથું ધોવું. રે૦ રે સમજ્યા વિના નવ નીસરીએ, રે રણ મધ્યે જઈને નવ ડરીએ;
ત્યાં મુખે પાણી રાખી મરીએ. રે૦ રે પ્રથમ ચડે શૂરો થઈને , રે ભાગે પાછાં રણમાં જઈને;
- તે શું જીવે ? ભૂંડું મુખ લઈને. રેo રે પહેલું જ મનમાં બેવડીએ, રે હોડે હોડે જુદ્ધ નવ ચડીએ;
રે જો ચડીએ તો ટકા થઈ પડીએ. રેo રે રંગ સહિત હરિને રટીએ , રે હાક વાગ્યે પાછા નવ હટીએ;
‘બ્રહ્માનંદ' કહે ત્યાં મરી મટીએ. રેo
પી પી કરતે દિન ગયા, રૈન ગઈ પિય ધ્યાન | બિરહિનિ કે સહજે સર્વે, ભક્તિ યોગ અરુ જ્ઞાન | |
૧૯૮૦
પીવા ચહોં કે મત ચહોં, વહ તો પી કી દાસ ! પિય કે રંગરાતી રહૈ, જગ સોં હોય ઉદાસ || ||
બ્રહ્માનંદ સ્વામી
ભજ રે મના
૩૯૯)

Page #210

૬૬૪ (રાગ : દેશી ઢાળ) વ્હાલા લાગો છો વિશ્વાધાર રે, સગપણ તમ સાથે; મેં તો સર્વે મેલ્યો સંસાર રે, સગપણ તમ સાથે . (૧) મારા મનમાં વસ્યા છો આવ શ્યામ રે, સગપણ તમ સાથે; તમારે કાજ તન્દુ ધનધામ રે, સગપણ તમ સાથે. (૨) મારું મનડું લોભાયું તમ પાસ રે, સગપણ તમ સાથે; મને નથી બીજાની આશ રે, સગપણ તમ સાથે(3) મારે માથે ધણી છો તમ એક રે, સગપણ તમ સાથે; મારી અખંડ નિભાવજો ટેક રે, સગપણ તમ સાથે . (૪) મેં તો દેહ ધર્યો છે તમ કાજ રે, સગપણ તમ સાથે; તેને જોઈ મોહી છું ગુરુરાજ રે, સગપણ તમ સાથે. (૫) હું તો હેતે વેચાણ તમ હાથ રે, સગપણ તમ સાથે; ‘બ્રહ્માનંદ’ના વ્હાલા શ્રી નાથ રે, સગપણ તમ સાથે. (૬)
૬૬૫ (રાગ : ભીમપલાસ) સગપણ એક હરિવરનું સાચું બીજા સરવે ક્ષણભંગુર કાચું. ધ્રુવ ફોગટના ફેરા નવ ક્રીએ, પરઘરના પાણીશું ભરીએ;
જો વરીએ તો નટવરને વરીએરે. સગપણo ન ડરું હું લોક તણી-લાજે શિર ઉપર ગિરધરજી ગાજે;
આ દેહ ધર્યો નટવરને કાજે. સગપણo હરિવિના બીજાને વરવું, તજી ગજ ખર ચડીને વં;
આ જીવ્યાથી મારે રૂડું મરવું. સગપણo
૬૬૬ (રાગ : દેશી ઢાળ) સજની ટાણું આવ્યું રે ભવજલ તરવાનું, મોંઘો મનુષ્યનો વારો, ભવજલ તરવાનો આરો; ડાહ્યા દિલમાં વિચારો, સત્સંગ કીજીએ. ધ્રુવ
ગગન શોર વરસે અમી, બાદલ ગહર ગમભીર
ચહુ દિવસ દમકે દામિની, ભીજે દાસ કબીર | | ભજ રે મના
૪૦૦
સજની આરે ચોઘડીયાં અમૃત લાભનાં, વીજળી ઝબકારા જેવાં, મોતી પરોવી લેવાં; ફી નહિ મળે એવા, સત્સંગ કીજીએ. સજની, સજની સંત વચન ઉર ધરીએ, ગાંઠ વાળીના છુટે, નેમ વિશ્વના તૂટે; સંસાર છોને શિર કુટે, સત્સંગી કીજીએ, સજની, સજની દાન-ધ્યાનની ઘડીઓ છેલ્લી છે, દાન સુપાત્ર કરીએ, ધ્યાન પ્રભુજીનું ધરીએ; ભક્તિ કથા સાંભળીએ , સત્સંગ કીંજીએ. સજની, સજની સંત સાધુની સેવા કીજીએ, પાપ પૂર્વનાં બળવા, બ્રહ્મસ્વરૂપમાં ભળવી; સહજાત્મ પદને વરવા, સત્સંગ કીજીએ. સજની, સજની શીરના સાટે રે સદગુરુ વોરીએ, પાછાં પગલાં ના ભરીએ, મન કર્મ વચને હરિ વરીએ; બ્રહ્માનંદ' કહે ભવ તરીએ , સત્સંગ કીજીએ. સજની
૬૬૭ (રાગ : ભૈરવી) સંત પરમ હિતકારી, જગત માંહી. પ્રભુ પદ પ્રગટ કરાવત પ્રીતિ, ભરમ મિટાવત ભારી, જગતo પરમ કૃપાળુ સકલ જીવન પર, હરિ સમ સબ દુઃખહારી. જગતo. ત્રિગુણાતીત ક્રિત તન ત્યાગી, રીત જગતસે ન્યારી. જગતo ‘બ્રહ્માનંદ' સંતનકી સોબત, મિલત હૈ પ્રગટ મુરારિ, જગતo
ગગન મંડલ કે બીચ મેં, બિના કમલ કી છાપ ! પુરુષ અનામી રમ રહા, નહીં મંત્ર નહિં જાપ // ૨૦૧૦
બ્રહ્માનંદ સ્વામી

Page #211

ગોસ્વામી બિન્દુ મહારાજ
૬૬૮ (રાગ : માલકોંશ) અજીબ હૈ યહ દુનિયા બાજાર ! જીવ જહાં પર ખરીદાર હૈ, ઈશ્વર સાહુકાર. ધ્રુવ કર્મ તરાજુ, જૈન દિવસ દો પલડે, તોલેં ભાર; પાપ પુણ્ય કે સદે સે, હોતા હૈ વ્યાપાર. અજીબo બને દલાલ ક્રિા કરતે હૈ, કાલાદિક બટમાર; કિન્તુ બચાÁ હૈ ઈનસે, જ્ઞાનાદિક પહરેદાર. અજીબo ગિનકર થેલી શ્વાસ રત્નકી, સમ્યુલા દો સૌ બાર; કુછ તો માલ ખરીદી નગદી, કુછ કર લિયા ઉધાર. અજીબ મર કર જીવ નાવ ચલે, આશા સરિતા કે પાર; કહીં * બિન્દુ’ ભર છિદ્ર હુઆ, તો ડૂબ ગયે મજધાર. અજીબ
૬૬૯ (રાગ : કવ્વાલી) અરે મન ! યે દો દિનકા મેલા રહેગા ! કાયમ ન જગકા ઝમેલા રહેગા.
ધ્રુવ કિસ કામકા ઊંચા મહલ બનવાયેગા, કિસ કામકા લાખોંકા તોડા કમાયેગા, રથ હાથિયોં કે ઝુડ ભી કિસ કામ આયેગા? – જૈસા વહાંસે આયા હૈ પૈસા હી જાયેગાં; તેરે સમેં સવારી કે ખાતિર, કન્ધ પર ઢઢરી કા ઢેલા રહેગા.
અરે મન તુ કહતા દૌલત કિસી દિન આયેગી મેરે કામ, પર બતાકિ દૌલત કિસકા હુઆ ગુલામ, કર ગયે ઉપદેશ હરિશ્ચંદ્ર કૃષ્ણ રામ, દલત યહી હૈ રહતી, રહતા Æત નામ ; છુટેગી સંપતિ યહાં કી યહીં પર, તેરે કમર મેં ન ધેલા રહેગા.
'
અરે મન સાથી હૈ મિત્ર ગંગાકે જલ બિંદુ’ દાન તક, અર્ધાગિની બૈઠેગી , કેવલ મકાન તક, પરિવાર કે ભી સાથી જાવૈ સ્મશાન તક, બેટા ભી હક નિભાગેયા અગ્નિ દાને તક; ઈસકે તો આગે ભજન હી હૈ સાથી, ગુરૂ કે ભજન બિન અકેલા રહેગા.
અરે મન કૌતુક દેખા દેહ બિન, રવિ શશિ બિના ઉજાસ | સાહિબ સેવા માહિં હૈ, બે પરવાહી દાસ || || ૪૦૩)
બિન્દુ મહારાજ
ગોસ્વામી શ્રી બિન્દુજી મહારાજ નામે પ્રખ્યાત થયેલ અને કવિતા-લાધર, શ્રીમાનસ-હંસ-શિરોમણિ આદિ અનેક ઉપાધિથી વિભૂષિત બિન્દુજી મહારાજે ઘણી ભક્તિ-કાવ્ય રચનાઓ રચી છે. જે “મોહન-મોહની” નામક પુસ્તક્ના ૧૨ ભાગમાં નિબદ્ધ છે. તેમની જન્મભૂમિ વારાણસી હોય એવો અંદાજ છે. ૬૬૮ માલકૌંસ અજીબ હૈ યહ દુનિયા બાજાર ૬૬૯ કવ્વાલી અરે મન યે દો દિન કા મેલા ૬૭૦ મધુવંતી ઉધી હૈ બેપીર કન્હાઈ
યમનકલ્યાણ એ મેરે ઘનશ્યામ ! હૃદયંકાશા મિશ્રર્ભરવી કૃપા કી ન હોતી જો આદત ગઝલ. ન યૂ ઘનશ્યામ તુમકો દુઃખસે માલકૌંસા નૈના મતવાલે હૈ શ્રી
મોહન પ્રેમ બિના નહીં મિલતા. પટમંઝરી ભજન શ્યામ સુંદર કા કરતે રહોગે ૬99 નટભૈરવ બંસી બજાકે મેરી નિંદિયા,
ગઝલ. વહી પ્યારા હૈ જિસકા હુસ્ન હર મધુકસા શ્યામ મનોહર સે મન કો ભૈરવી. હરિ ચરણોમેં મનકો લગાયે. પીલૂ હૈ આંખ વો જો રામકો દર્શના ચમના હૈ દયામય આપ હી સંસાર કે
સુરત સમાની નિરત મેં, નિરત રહી નિરધાર |
સુરત નિરત પરચા ભયા, ખુલ ગયા સિંધુ દુઆર II | ભજ રે મના
૪૦)
૬૩૬ ૬૭ર
$co
૬૮૨

Page #212

૬૭૦ (રાગ : મધુવંતી) ઉર્ધ : હૈ બેપીર કન્હાઈ ! હમ સબ કે તન , ધન જીવન લકર ભી દયા ન આઈ ! ધ્રુવ પ્રપંચ મય જુઠી થી જગ કી, સબ નેહ સગાઈ; તો િક્યો ન પ્રથમ હી ? હમકો જ્ઞાન કથા સમજાઈ. ઊધો. પહેલે ચંચલતા શિશુતા વશ, હંસિ હંસિ પ્રીત બઢાઈ; અબ ગ્રામીણ ગ્વાલિનો કે હિત, ક્યોં ત્યાગે ઠકુરાઈ ? ઊધો. માખન ચોર કહા કર બૃજ મેં, ઘર ઘર કીર્તિ જગાઈ; ધન્ય કુબરી, જિસને પદવી, અલખ બ્રહ્મ કી પાઈ. ઊધો. પ્રેમ બિરહ દ્રગ ‘બિન્દુ' માલિકા મોહ જાલ ઠહુરાઈ; કયા પહચાને ? રન જિન્હોને, બન-બન ગાય ચરાઈ. ઊધો૦
૬૭૨ (રાગ : મિશ્રભૈરવી) કૃપા કી ન હોતી જો આદત તુમ્હારી; તો સૂની હી રહતી અદાલત તુમ્હારી. ધ્રુવ જો દીનો કે દિલમેં જગહ તુમ ન પાતે (૨); તો કિસ દિલમેં હોતી ? હિફાજત તુમ્હારી. કૃપા ગરીબોકી દુનિયા હૈ આબાદ તુમસે (૨); ગરીબો મેં હૈ, બાદશાહત તુમ્હારી. કૃપાળ ન મુલ્કિમ હી હોતે, ન તુમ હો તે હાકીમ (૨); ન ઘર ઘરમેં હોતી ઇબાદત તુમ્હારી. કૃપા તુમ્હારી હી ઉક્ત કે દ્રગ બિંદુ’ હૈ યહ (૨); તુમ્હ સોંપતે હૈ અમાનત તુમ્હારી. કૃપા
૬૭૧ (રાગ : યમન કલ્યાણ) એ મેરે ઘનશ્યામ ! હૃદયકાશ પર આયા કરો ! ગ્રીષ્મ ઋતુ કલિકાલ કી હૈ, ધૂપ તુમ છાયા કરો. ધ્રુવ દામિની કે બિન દયો, જલ-દાન દે સકતે નહી; ઇસલિયે શ્રી રાધિકા કો, સાથે મેં લાયા કરો. એ જિસકી ગર્જન મેં સરસ-અનુરાગ કી હૈ ધ્વનિ ભરી; ઉસ મધુર મુરલી સે જન મન મોદ હષયા કરો. એ પ્યાસ હૈ જિસકો તુમ્હારે, દર્શનોં કી હીં સદા; ઉન તૃષા-મય-ચાતક કે, દ્રગ ન તરસાયા કરો. એ પ્રેમ કે અંકુર બિરહ કી, અગ્નિમેં ઝૂલસે નહીં; યદિ સમય પર કુછ કૃપા કે દ્રગ * બિન્દુ' બરસાયા કરો. એ
૬૭3 (રાગ : ગઝલ) ન યૂ ઘનશ્યામ તુમકો દુઃખસે ઘબરા કરકે છોડુંગા; જો છોડંગા તો કુછ મેં ભી, તમાશો કરકે છોડુંગા. ધ્રુવ અગર થા છોડના મુઝકો, તો ફ્રિ કયો હાથ પકડા થા ? જો અબ છોડા તો ન જાને, મેં કયા કયા કરકે છોકૂંગા. ન ચૂo મેરી રૂસવાઈયા દેખો , મરે સે શૌક સે દેખો; તુઓં મે અબ સરે બાજાર, રૂસવા કરકે છોકૂંગા. ન ચૂo તુમ્હ હૈ નાજ યહ બેદર્દ રહતા હૈ હમારા દિલ; મેં ઉસ બેદઈ દિલ મેં દર્દ પૈદા કરકે છોકૂંગાન ચૂ૦ નિકાલા તુમને અપને દિલ કે જિસ ઘર સે ઉસી ઘર પર; અગર દ્રગ ‘બિન્દુ’ જિન્દા હૈ, તો કજા કરકે છોડંગા, ને ચૂo
કબીર મોતિન કી લડી, હીરોં કા પરકાસ | ચાઁદ સુરજ કો ગમ નહીં, દરસન પાયા દાસ || |
૪૦)
કબીર કમલ પ્રકાસિયા, ઉગા નિર્મલ સૂર || રેન અંધેરી મિટ ગઈ, બાજા અનહદ તૂર || || (૪૦)
બિન્દુ મહારાજ
ભજ રે મના

Page #213

૬૭૪ (રાગ : માલકોષ) નૈના મતવાલે હૈં, બાલ ઘુંઘરવાલે હૈં, બોલ પ્યારે પ્યારે હૈં, નામ બનવારી હૈ, વો હી મેરા શ્યામ હૈ. ધ્રુવ કહા ઘનશ્યામને ઉઘો ? વૃંદાવન જરા જાના, વહાં વ્રજગોપિયકો, જ્ઞાનકા તત્ત્વ સમજાના; વિરહકી વેદનામેં વે સદા મૈચેન રહતી હૈં, તડપતી આહે ભરકર રી રી યે કહતી હૈ. વો૦ કહા ઉધોને હંસકર અભી જતા હું વૃંદાવન , જરા દેખું યે કૈસા હૈ ? કઠિન અનુરાગકા બંધન; હૈ કૈસી યે ગોપીયા ? જો જ્ઞાનબલકો કમ બતાતી હૈં, નિર્થક લોક-લીલાકા, યહીં ગુણગાન ગાતી હૈ, વો ચલે મથુરાસે કુછ દુર જબ, વૃંદાવન નિકટ આયે, વહીંસ પ્રેમને અપને , અનોખે રંગ દિખલાયે; ઉલઝકર વ...મેં કાંટે લગે, ઉધોકો સમજાને , તુમ્હારે જ્ઞાનના પદ ચીર દંગે યે પ્રેમ દિવાને, વો વિટપ ઝુકઝક કર યે કહેતે થે , ઇધર આઓ. (૨), પપીહા કહ રહા થા ‘ પી' કહાં ? યહ ભી તો બતલાઓ; નદી યમુનાકી ધારા શબદ હરિ હરિકા સુનાતી થી , ભ્રમર ગુંજારસે ભી યહ મધુર અવાજ આતી થી. વો ગરજ પહુંચે વહાં, થા ગોપિયોંકા જીસ જગહ મંડલ, વહાંથી શાંત ભૂમિ, વાયુ ધીમી, વ્યોમથા નિર્મલ; સહસ્ત્ર ગોપિયોંકે મધ્યથી, શ્રી રાધિકા રાની, સભીકે મુખસે રહ રહકર, નિક્લતીથી ચહી બાની. વો કહા ઉધોને યહ બઢકર આગે, મેં મથુરાસે આયા હું, સુનાતા હું સંદેશા શ્યામકા, જો સાથ લાયા હું; જબ યહ આત્મસત્તા હી, અલખ નિર્ગુણ કહાતી હૈં, િક્યાં ? મોહ-વશ હોકર, વૃથા યહ ગાન ગાતી હૈં. વો I પિંજર પ્રેમ પ્રકાસિયા, જાગી જ્યોતિ અનંત ||
સંશય છટા સુખ ભયા, મિલા પિયારા કંત ! | ભજ રે મના
(૪૦)
કહા શ્રીરાધિકાને સંદેશા ખૂબ લાયે હો, મગર યે યાદ રખો, પ્રેમકી નગરીમેં આયે હો; સંભાલો યોગકી પૂંજી, ન હાથસે નિક્લ જાયે, કહી વિરહ અગ્નિમેં, યે જ્ઞાનકી પોથી ન જલ જાયે. વો૦ અગર નિર્ગુણ હૈ હમ તુમ, કૌન કહેતા હૈ ? ખબર કીસકી? અલખ હમ તુમ હૈં તો, કિસ-કિસકો લગતી હૈ નજર કિસકી? જો હો અદ્વેતકે કાબિલ , તો ક્યો દ્વત લેતે હો ? અરે, ખુદ બ્રહ્મ હોકર, બ્રહ્મકો ઉપદેશ દેતે હો. વો૦ અભી તુમ ખુદ નહીં સમજે, કિસકો ? યોગ કહતે હૈ, સુનો ઇસ તૌર યોગી, દ્વૈતમેં અદ્વૈત રહતે હૈં, ઉધર મોહન બને રાધા, વિયોગિનિકી જુદાઈમેં, ઇધર રાધા બની હૈં શ્યામ, મોહનકી જુદાઈમેં. વો સુના જબ પ્રેમકા અદ્વૈત, ઉધોકી ખુલ ગઈ આંખે , પડીથી જ્ઞાન-મદકી ધૂલ, જિનમેં વહ ધુલી આંખે; હુઆ રોમાંચ તનમેં ‘બિન્દુ’ આંખોસે નિકલ આયા , ગીરી શ્રી રાધિકા ચરણોમેં, ગુરુ મંત્ર હૈ યહી પાયા. વો
૬૭૫ (રાગ : શ્રી) મોહન પ્રેમ બિના નહીં મિલતા, ચાહે કરલે કોટિ ઉપાય ! ધ્રુવ મિલે ન જમુના સરસ્વતી મેં, મિલે ને ગંગા નહાય; પ્રેમ સરોવર મેં જબ ડૂબે, પ્રભૂ કી ઝલક લખાય. મોહન મિલે ન પર્વત મેં નિર્જન મેં, મિલે ન વન ભરમાય; પ્રેમ બાગ ઘૂમે તો હરિ કો, ઘટ મેં લે પધરાય. મોહન મિલે ન પંડિત કો કાજી કો, મિલે ન ધ્યાન લગાય; ઢાઈ અક્ષર પ્રેમ પઢે તો, નટવર નયન સમાય. મોહન મિલે ન મંદિર મેં મૂરતિ મેં, મિલે ન અલખ જગાય; પ્રેમ * બિન્દુ’ દ્રગ સે ટપકે તો, તુરન્ત પ્રગટ હો જાય. મોહન
અકથ કહાની પ્રેમ કી, કછુ કહી ના જાય ! / ગેંગે તેરી સરકરા, ખાય ઔર મુસકાય | | ૪૦૦
બિન્દુ મહારાજ

Page #214

૬૭૬ (રાગ : પટમંઝરી)
ભજન શ્યામ સુન્દર કા કરતે રહોગે, તો સંસાર સાગર સે તર કે રહોગે. ધ્રુવ કૃપાનાથ બેશક મિલેંગે કિસી દિન, જો સતસંગ પથ સે ગુજરતે રહોગે.ભજન૦ ચઢોગે હૃદય પે સભી કે સદા તુમ, જો અભિયાન ગિરિ સે ઉતરતે રહોગે.ભજન૦ ન હોગા ભી ક્લેશ મન મેં તુમ્હારે, જો નિત ધ્યાન દિલ સે લગાતે રહોગે ભજન૦ છલક હી પડેગા દયાસિન્ધુ કા દિલ, જો દંગ ‘ બિંદુ’ સે રોજ ભરતે રહોગે.ભજન૦
૬૭૭ (રાગ : નટભૈરવ)
બંસી બજાકે મેરી નિંદીયા ઉડાઈ, સાવલા સલોના મેરા કૃષ્ણ કન્હાઈ; કુંજ ગલીમેં ઢુંઢે ઉન્હેં રાધા પ્યારી, કહાં ગીરધારી મેરે કહાં ગીરધારી. ધ્રુવ આંખ મીચોલી કાઢે ? ખેલે તું કહાના, પલકે બીછાયે બૈઠી તેરી મેં રાધા, કાશમેં તેરી બન જાતી બાંસુરીયા, અધરો સે તેરે લટ જાતી મેં સાંવરીયા; નયના નીહારે પંથ આવો મુરારી. કહાં
યાદ જો આયે મોહે, પલ મહા રાસકે, ફીર ભી પાયલીયા મૃદંગ તાલ પે, જીતની ગોપિયા ઉતને ગોવિંદા, કરતલમેં હૈ દેખો, જૈસે ભગવંતા;
કલ ના પડે અબ કહાના, પલ પલ ભારી. કહાં
કહાના બિના અબ તો, રહા નહીં જાયે, યમુના નદી કી ધારા સૂકી જાયે, અપને ગોપાલજીકો, ગૈયા પુકારે, વૃક્ષલતા બન-ઉપવન સુને સબ સારે; વ્રજરાજ આવો મેરે મોર મુકુટ ઘારી. કહાં
.
ભજ રે મના
સમ દૃષ્ટિ સતગુરુ કિયા, ભરમ ભયા સબ દૂર । દૂજા કોય દેખું નહીં, રામ રહ્યા ભરપૂર |
४०८
૬૭૮ (રાગ : ગઝલ)
વહી પ્યારા હૈ જિસકા હુસ્ન હર દિલકો હિલાતા હૈ; વહી હૈ નૂર જો હર દિલકી કલિયોં કો ખિલાતા હૈ. ધ્રુવ
ઉસે હમ ઈશ્ક ક્યા સમઝે ? જો દિલ કો તોડ હી ડાલે; વહી હૈ ઈશ્ક જો બેદર્દ, દિલ સે દિલ મિલાતા હો. વહી
વો કૈસા ગમ ? જો કરવાયે, શિકાયત દિલ સે દિલવરકી; વહી ગમ હૈ જો દિલકી યાદ દિલવર કો દિલાતા હૈ. વહી અસર વહ ક્યા નિગાહોંકા ? કિ જિસ પર મર મિટે આશિક; નિગાહોં કા અસર વહ હૈ, જો મરતે કો જિલાતા હૈ. વહી
?
વો કૈસા ‘ બિન્દુ’ આંસૂકા ? જો નિકલે દિલકો તડપાકર; વો હૈ આંસુ જો દિલકો, રબકા પ્યાલા પિલાતા હો. વહી
૬૭૯ (રાગ : મધુકાઁશ)
શ્યામ મનોહર સે મન કો લગાયા નહીં, તો મજા તૂને નર તનકા પાયા નહીં. ધ્રુવ સુયશ ઉનકા શ્રવણ મેં સમાયા નહી, કીર્તિ ગુણગાન ઉનકા જો ગાયા નહી. તો ધ્યાન મેં ઇનકે યદિ તૂ લુભાયા નહી, ઉનકે ચરણોં કી સેવામેં આયા નહી. તો॰ ઉનકે અર્ચન કા અનુરાગ છાયા નહીં, દ્વાર પર ઉનકે સર કો ઝુકાયા નહી. તો દાસ યા મિત્ર ઉનકા કહાયા નહી, ઉનપૈ સર્વસ્વ અપના લુટાયા નહી. તો પ્રેમ મેં ઉનકે જીવન બિતાયા નહિ, વેદનામય હૃદય કો બનાયા નહીં. તો અશ્રુ કા ' બિન્દુ ' દ્રગ સે ગિરાયા નહીં, ઉનકી વિરહાગ્નિ મેં તન જલાયા નહી. તો
જા મરને સે જગ ડરે, મોહિ બડો આનન્દ 1 કબ મરિહોં કબ પાઇયોં, પૂરન પરમાનન્દ ॥
૪૦૯
બિન્દુ મહારાજ

Page #215

૬૮૦ (રાગ : ભૈરવી)
હરિ
ચરણોમેં
મનકો લગાયે જાયેગે, ચરણોમેં મનકો લગાયે જ્યોત જીવનકી જગમેં જગાયે
શ્યામ
જાયેગે, જાયેગે. ધ્રુવ
હજાર
બાર કૃપા દાંતાસે કરાર હુઆ, મગર ન ઉનકા ભજન મનસે એકબાર હુઆ; વિષયમેં, ભૂખમેં, નિદ્રામેં દિન ગુજરતે હૈ, મનુષ્ય હોકે ભી પશુઓકે કામ કરતે હૈ,
ઐસી બીગડી દશા કો મિટાયે જાયેગે. હરિત
સમજ રહે હૈ કે સંસાર હમારા હોગા,
યે પુત્ર મિત્ર યે પરિવાર હમારા હોગા; નહીં યે ધ્યાન કિ જબ કાલ પ્રાણ લેતા હૈ, તો ગૈર ક્યા ? યે તન ભી ન સાથે દેતા હૈ, જાયેગે. હરિત
ઐસી દુનિયાસે નાતે હટાયે અધોકે ભાર બેસુમાર હો ગયે ભગવન, ઇસસે થક ગયે લાચાર હો ગયે ભગવન; ન તોડો કર્મ કે બંધન, તો કુછ રહમ કરો, ન સબ હટાવો તો થોડા સા વજન ક્રમ કરો, અબ ન સર પર યે બોઝે ઉઠાયે જાયેંગે, હરિ
કીયે જો કર્મકી યે ભૂલ જો હુઈ સો હુઈ, સહે જો કષ્ટ સહે ભુલ જો હુઈ સો હુઈ; દયાલુ આખિર દાવા યહી હમારા હૈ, હમેં ભી તારો જો લાખોકો તુમને તારા હૈ, દુઃખ દ્રગ ‘બિન્દુ' તુમ પર ચઢાયે જાયેગે. હરિત (સાખી)
કનૈયા આરજુ ઈતની હૈ, કમ સે કમ નિકલ જાયે;
તેરે ચરણો પે સર હો કિ મેરા દમ નિક્લ જાયે.
ભજ રે મના
સમ દૃષ્ટિ સતગુરુ કિયા, ભરમ ભયા સબ દૂર । હુઆ ઉજાલા જ્ઞાન કા, ઉગા નિર્મલ સૂર |
૪૧૦
૬૮૧ (રાગ : પીલુ)
હૈ આંખ વો જો રામકા દર્શન ક્રિયા કરે; વો શીશ હૈ ચરણોં મેં જો વંદન ક્રિયા કરે. (૧)
બેકાર વો મુખ હૈ જો રહે વ્યર્થ વિવાદમેં;
મુખ વહ હૈ જો હરિ નામકા સુમિરન કિયા કરે. (૨) હીરોં કે કર્ણો સે નહીં શોભા હૈ હાથ કી;
હૈ હાથ વો જો નાથ કા પૂજન કિયા કરે. (૩) મર કર ભી અમર નામ હૈ ઉસ જીવકા જગમેં; પ્રભુ પ્રેમ પે બલિદાન વો જીવન કિયા કરે. (૪) કવિવર વહી હૈં શ્યામ કે સુંદર ચરિત્રકા; રસના કે જો રસ બિન્દુ સે વર્ણન કિયા કરે. (૫) ૬૮૨ (રાગ : યમન)
હૈ યામય આપહી સંસાર કે આઘાર હો, આપહી કરતાર હો, હમ સબકે પાલનહાર હો. ધ્રુવ
જન્મદાતા આપહી માતાપિતા ભગવાન હો,
સર્વ સુખદાતા સખા, ભ્રાતા હો, તનધન પ્રાણ હો. હે દયામય૦ આપકે ઉપકાર કા હમ ૠણ ચૂકા સકતે નહિ,
બિન કૃપા કે શાંતિ સુખકા, સાર પા સકતે નહિ. હે દયામય૦
દીજીયે વહ મતિ બને, હમ સદગુણી સંસાર મેં, મન હો મંજુલ ધર્મમય, ઓર તન લગે ઉપકારમેં. હે દયામય૦
જા દિન તેં નિરખ્યો નંદનંદન, કાનિ તજી ઘર બંધન છુટ્યો, ચારુ વિલોકની કીની સુનારિ, સંહાર ગઈ, મન માર ને લૂટયો; સાગર કો સરિતા જિમિ ધાઈ, ન રોકી રહે કુલ કો પુલ તૂટ્યો, મત્ત ભૌ મન સંગ ફિરે રસખાનિ સરુપ અમીરસ ઘૂંટ્યો.
ના કુછ કિયા, ના કરિ સકા, નહિં કુછ કરને જોગ । જો કુછ કિયા સો હરિ કિયા, દૂજા થાપે લોગ |
૪૧૧
બિન્દુ મહારાજ

Page #216

અહંત મહાવીર’ના ધીમા નાદ સાથે વિ. સં. ૧૯૮૧ના જેઠ વદ ત્રીજના સવારે ૮-૩૦ વાગે પ૧ વર્ષની વયે અનંતની યાત્રાએ ચાલ્યા ગયા.
૬૮૩
માલકૌંસ પહાડી માંઢ મલ્હાર સારંગ
અલખ દેશમેં વાસ હમારા અલખ નિરંજન આતમ જ્યોતિ આનંદ કયાં વેચાય ? ચતુર નર ઐસા સ્વરૂપ વિચારો હંસા ઘટ ખોજ્યા બિન પાર ન આવે
બુદ્ધિસાગરજી
ઈ. સ. ૧૮૩૪ - ૧૯૨૫
અહિંસા અને શાકાહારની સમર્થક ગૂર્જરભૂમિના મહેસાણા જિલ્લાના વિજાપુર ગામમાં ધર્મપરાયણ દંપતી શ્રી શિવાભાઈ પટેલ અને અંબાબેનની કૂખે વિ. સં. ૧૯૩૦ની શિવરાત્રીના દિવસે મહાવદ અમાસને રોજ બુદ્ધિસાગરજીનો જન્મ થયો હતો. તેમનું બાલ્યાવસ્થાનું નામ બહેચર હતું. ૬ વર્ષની ઉંમરે તેઓનો ધૂળિયા નિશાળમાં અભ્યાસ શરૂ થયો, ૬ઠ્ઠા ધોરણ સુધીમાં તો તેઓ પ્રથમ પંક્તિના વિદ્યાર્થી તરીકે પ્રખ્યાત થયા. બહેચર નાનપણથી જ દયાળુ, ચિંતનશીલ, એકાંતપ્રિય અને પરોપકારી સ્વભાવના હતા. સર્વાચન અને ચિંતનના ખૂબ જ રસિયા હતા. હિંદી અંગ્રેજી અને સંસ્કૃત ભાષાઓને પણ કોઢાસૂઝથી ભણ્યા હતા. થોડાક વખત પછી આજોલ ગામે ધાર્મિક શિક્ષક તરીકેનું કાર્ય સ્વીકાર્યું. શ્રી રવિસાગરજીના શિષ્ય શ્રી સુખસાગરજી મહારાજના સાનિધ્યમાં વિ. સં. ૧૯૫૭ના માગશર સુદ ૬ના રોજ પાલનપુર મુકામે તેઓએ જિનદીક્ષા લીધી, અને મુનિ બુદ્ધિસાગર બન્યા. વિદ્વાનોની મંડળીઓએ તેમને ‘શાસ્ત્રવિશારદ'ની પદવીથી વિભૂષિત કર્યા. વિ. સં. ૧૯૭૦ની મહા સુદ પૂનમને દિવસે વિશાળ જૈન સંઘની હાજરીમાં તેઓને આચાર્યપદ અર્પણ કરવામાં આવ્યું. વિ. સં. ૧૯૭૬થી તેમને ડાયાબિટીઝનો રોગ લાગુ પડ્યો અને તે ક્રમશ: વધતો ગયો. ૧૯૮૦માં મહુડીમાં ઘંટાકર્ણ વીરની સ્થાપના કરી. વિ. સં. ૧૮૧માં દીક્ષાના ૨૫ વર્ષમાં અને જીવનના છેલ્લા વર્ષમાં પ્રવેશ કર્યો. ‘ઓમ્
૬૮૩ (રાગ : માર્કોિષ) અલખ દેશમેં વાસ હમારા, માયા સે હમ હૈ ન્યારા; નિર્મલ જ્યોતિ નિરાકાર હમ, હરદમ હમ ધ્રુવના તારા, ધ્રુવ સુરતા સંગે ક્ષણે ક્ષણ રહેના , દુનિયાદારી દૂર કરણી; સોહં જાપકા ધ્યાન લગાના, મોક્ષ મહલકી નિસરણી . અલખo પઢના ગણના સબહી જૂઠા, જબ નહીં આતમ પિછાના; વર વિના ક્યા જાન તમાસા ? લુણ બિન ભોજનકું ખાના. અલખ૦ આતમજ્ઞાન વિના જન જાણો, જગમેં સઘળે અંધિયારા; સદ્ગુરૂ સંગે આતમ જ્ઞાન , ઘટ ભીતર મેં ઉજિયારા. એલખo સબસે ન્યારા હમ સબ માંહી, જ્ઞાતા-શેયપણા ધ્યાવે; ‘બુદ્ધિસાગર' ધન ધન જગમેં, આપ તરેહૂ પર તારે. અલખ૦
કવિ પંડિત દીપચંદજી કાસલીવાલ ઉધમકે ડારે કહ્યું સાધ્ય સિદ્ધિ કહી નાહિ, હોનહાર સાર જાકો ઉધમ હી દ્વારા હૈ, ઉધમ ઉદાર દુ:ખદોષકો હરનહાર, ઉધમ મેં સિદ્ધિ વહ ઉધમ હી સાર હૈ; ઉધમ બિના ન કહ્યું ભાવી ભલી હોનહાર, ઉધમ ક સાધિ ભાય ગયે ભવપાર હૈ, ઉધમ કે ઉધમી કહાયે ભવિ જીવ તાતેં, ઉધમ હી કીજે કીયોં ચાહૈ જો ઉદ્ધાર હૈ.
|| ના કુછ યિા ના કરિ સકા, ન કરને જોગ સરીરમાં | | જો કુછ કિયા સાહિબ કિયા, તાંતે ભયા કબીર | | ભજ રે મના
હ૧૦
જો કુછ કિયા સો તુમ કિયા, મેં કુછ કીયા નાહિં ! કહો કહીં જો મેં કિયા, તુમ હી થે મુખ માહિં II
૪૧૩)
બુદ્ધિસાગરજી

Page #217

૬૮૪ (રાગ : પહાડી)
અલખ નિરંજન આતમ જ્યોતિ, સંતો તેનું ધ્યાન ધરો; આ રે કાયા ઘર આતમ હીરો, ભૂલી ગયા ભવમાંહી કરો. ધ્રુવ
ધ્યાન ધારણા આતમ પદની, કરતાં ભ્રમણા મિટ જાવે; આત્મ તત્ત્વની શ્રદ્ધા હોવે તો, અનહદ આનંદ મન પાવે. અલખ૦ વિષયારસ વિષ સરીખો લાગે, ચેન પડે નહિ સંસારે; જીવન મરણ પણ સરખું લાગે, આતમપદ ચીંને ત્યારે. અલખ હલકો નહિ ભારે એ આતમ, કેવળજ્ઞાન તણો દરિયો; ‘બુદ્ધિસાગર' પામંતા તે, ભવસાગર ક્ષણમાં તરિયો. અલખત
૬૮૫ (રાગ : માંઢ)
આનંદ ક્યાં વેચાય ? ચતુર નર, આનંદ ક્યાં વેચાય? ધ્રુવ
આનંદ નહિ હાટડી એ રે, આનંદ વાટ ન ઘાટ; આનંદ અથડાતો નહિ રે, આનંદ પાટ ન ખાટ. ચતુર ક્ષણિક વિષયાનંદમાં રે, રાચ્યા મૂરખ લોક; જડમાં આનંદ કલ્પીને રે, જન્મ ગુમાવે ફોક. ચતુર અજ્ઞાને જે ભક્તિમાં રે, માન્યો મન આનંદ; આનંદ સાચો તે નહિ રે, મૂર્ખ મતિનો કંદ. ચતુર ભેદજ્ઞાન દૃષ્ટિ જગે રે, જાણે આતમ રૂપ; આતમમાં આનંદ છે રે, ટાળે ભવ ભય ધૂપ. ચતુર આનંદ અનુભવ યોગથી રે, પ્રગટે ઘટમાં ભાઈ; સદ્ગુરુ સંગત આપશે રે, જ્ઞાનાનંદ વધાઈ. ચતુ સદ્ગુરુ હાટે પામશો રે, આનંદ અમૃતમેવ; ‘બુદ્ધિસાગર' કીજીએ રે, પ્રેમે સાચી સેવ. ચતુર૦
ભજ રે મના
જબ ગુરુ હૈ તબ મૈં નહીં, જબ મૈં હૂઁ ગુરુ નાહિં | પ્રેમ ગલી અતિ સાંકરી, જા મેં દો ના સમાહિં !
૪૧૪
૬૮૬ (રાગ : મલ્હાર)
ઐસા સ્વરૂપ વિચારો હંસા ! ગુરુગમ શૈલી ઘારી રે. ધ્રુવ પુદ્ગલરૂપાદિકથી ન્યારો, નિર્મલ સ્ફટીક સમાનો રે; નિજસત્તા ત્રિહુકાલે અખંડિત, બહું રહે નહિ છાનો રે. ઐસા ભેદજ્ઞાન સૂર ઉદયે જાગી, આતમ ધંધે લાગો રે; સ્થિરદૃષ્ટિ સત્તા નિજ ધ્યાયી, પર પરિણતિ ત્યાગો રે. ઐસા કર્મબંધ રાગાદિક વારી, શકિત શુદ્ધ સમારી રે; ઝીલો સમતા ગંગા જલમેં, પામી ધ્રુવી તારી રે. ઐસા નિજગુણ રમતો રામ ભયો જબ, આતમરામ કહાયો રે; ‘બુદ્ધિસાગર' શોધો ઘટમાં, નિજમાં નિજ પરખાયો રે. ઐસા૦
૬૮૭ (રાગ : સારંગ)
ઘટ ખોજ્યા બિન પાર ન આવે, દોડત દોડત મનની દોટે. ધ્રુવ પુસ્તક શોધ્યા વાયુ રોધ્યા, પડી ખબર નહીં ઘટકી; સદ્ગુરુ સંગે રહો ઉમંગે, લહો ખબર અન્દરકી. ઘટ૦ જ્યાં ત્યાં માથું મારીને રે, ભૂલ્યો ભમે પરઘેર; જડમાં નિજને શોધવો રે, અહો મહા અન્ધેર. ઘટ૦
મૃગલો કસ્તુરીની ગંધે, આડો અવળો દોડે; ભ્રમણાએ ભૂલ છે તે મોટી, તોડે સો નિજ જોડે. ઘટ પરનો કર્તા પરનો હર્તા, નિજગુણ સહેજે ઘ; આપ સ્વરૂપે આપ પ્રકાશે, સમજે સો જન તરતા. ઘટ આતમ રૂચિ ગુરુગમ કુંચી, લહી ઉધેડો તાળું; ‘બુદ્ધિસાગર’ અવસર પામી, નિજ ઘરમાં ધનભાળું. ઘટ
ભક્તિદાન મોહિ દીજિયે, ગુરુ દેવન કે દેવ । ઔર કછૂ નહિં ચાહિયે, નિસ દિન તેરી સેવ ॥
૪૧૫
બુદ્ધિસાગરજી

Page #218

૬૫
૬૯૬
સોરઠ જંગલા ભૈરવ સારંગ
મતિ ભોગન રાચૌજી, ભવા મેરો મનુવા અતિ હરષાય ચા નિત ચિંતવો ઉઠિ કૈ ભોર હમ શરન ગલ્લો જિન ચરનકો
બુધજન ઈ.સ. ૧૭૭૩ - ૧૮૩૮
કવિનું પુરૂ નામ બુદ્ધિચંદ્ર હતું. તેઓ જયપુરના નિવાસી અને ખંડેલવાલ જૈન હતા. તેમનો સમય ૧લ્મી શતાબ્દીનો મધ્યભાગ છે. તેઓ નીતિસાહિત્ય નિમતાના રૂપમાં પ્રતિષ્ઠાપ્રાપ્ત છે. ગ્રંથોની રચના સં. ૧૮૭૧ થી ૧૮૯૨ સુધી હોય એમ લાગે છે. તસ્વીર્થબોધ , યોગસાર ભાષા, પંચાસ્તિકાય પર તેમની ટીકાઓ છે. તથા બુધજનસતસઈ , બુધજનવિલાસ અને પદસંગ્રહ તેમની સ્વતંત્ર રચનાઓ છે. પદસંગ્રહમાં વિભિન્ન રાગોથી યુક્ત ૨૪૩ પદ છે. તે પદોમાં ટૂંઢારી ભાષાનો પ્રભાવ વધુ છે. તે પદમાં અનુભૂતિની તીવ્રતા, સંવેદનશીલતા તથા આત્મશોધન પ્રતિ જે જાગૃતતા છે તે વિશેષરૂપે પ્રતિપાદિત કરી છે. તેમની ભાષો પર રાજસ્થાના પ્રાંતનો પ્રભાવ છે.
૬૮૮ (રાગ : પૂર્વી) આગે કહા કરસી ભૈયા, આ જાસી જબ કાલ રે; હ્યાં તૌ તૈનૈ પોલ મચાઈ, હાં તૌ હોય સંભાલ રે. ધ્રુવ ઝૂડ કપટ કરિ જીવ સંતાયે, હરયા પરાયા માલ રે; સમ્પતિ સતી ધાપ્યા નાહીં, તકી વિરાની બાલ રે. આગેo સદા ભોગ મેં મગન રહયા તૂ, લખ્યા નહીં નિજ હાલ રે; સુમરન દાને કિયા નહિં ભાઈ, હો જાતી પૈમાલ રે. આગેo જોવન મેં જુવતી સંગ ભૂલ્યા, ભૂલ્યા જબ થા બાલ રે; અબ હૈં ધારો ‘ બુધજન’ સમતા, સદા રહહુ ખુશહાલ રે. આગે૦
૬૮૮ ૬૮૯
પૂર્વી બસંત ભૈરવી પટદીપ ગીતા છંદ પ્રભાતી. ભીમપલાસ
૬૯૧
૬૮૯ (રાગ : બસંત) એસા ધ્યાન લગાવો ભવ્ય જાસૌ, સુરગ-મુક્તિ ફ્લ પાવોજી; જામેં બંધ પર નાહિં આર્ગ, પિછલે બંધ હટાવોજી ધ્રુવ ઇષ્ટ-અનિષ્ટ લ્પના છોડો, સુખ-દુખ એક હિ ભાવોજી; પરવસ્તુનિ સોં મમત નિવારો, નિજ આતમ લૌં વ્યાવોજી. એસાવ મલિન દેહ કી સંગતિ છૂટે, જામને-મરન મિટાવોજી; શુદ્ધ ચિદાનંદ ‘બુધજન’ હૈ ર્ક, શિવપર વાસ બસાવોજી. એસારુ
આગે કહા કરસી ભૈયા ઐસા ધ્યાન લગાવો ભવ્ય કાલ અચાનક હી લે જાયેગા તેરો ગુણ ગાવત હું મેં પ્રભુ પતિત પાવન મેં અપાવના પ્રાત ભયો સબ ભવિજન મિલિશ્કે ભજન બિન ચ હી જનમાં
૬૯૨
૬૯૪
રહિમન બાત અગમ્ય કૈ, કહત સુનન કૈ નાહિં, જો જાનત સો કહત નહિં, કહત સો જાનત નાહિં.
૪૧)
જિસ નૈનન મેં પી બસે, દૂજો કૌન સમાય, ભરી સરાય, ‘રહીમ' લખિ, આપ પરિક ફિર જાય.
(૪૧)
ભજ રે મના
બુધજના

Page #219

૬૯૦ (રાગ : ભૈરવી)
કાલ અચાનક હી લે જાયેગા, ગાફ્તિ હોકર રહના ક્યા રે ?
છિન હૂં તોકું નાહિ બચાવૈ, ” સુભટનકા રખના ક્યા રે ?ધ્રુવ પંચ સવાદ કરિનકે કારૈ, નરકનમેં દુખ ભરના ક્યા રે ? કુલજન પથિકનિકે હિતકારૈ, જગત જાલમેં પરના ક્યા રે ?ગાજ્ઞિ ઇંદ્રાદિક કોઉ નાહિ બરૈયા, ઔર લોકકા શરના ક્યા રે ? નિશ્ચય હુઆ જગતમેં મરના, કષ્ટ પરે તબ ડરના ક્યા રે ?ગાલિ૦
અપના ધ્યાન કરત ખિર જાવૈ, તો કરમનિકા હરના ક્યા રે ?
અબ હિત કરિ આરત તજિ ‘ બુધજન’, જન્મ જન્મમેં જરના ક્યા રે?ગાફ્લિ૦
૬૯૧ (રાગ : પરીપ)
તેરો ગુણ ગાવત હૂં મેં, નિજહિત મોહિ જતાય દે; શિવપુર કી મોકી સુધિ નાહિં, ભૂલિ અનાદિ મિટાય છે. ધ્રુવ ભ્રમત ફિરત હૂઁ ભવવન માહીં, શિવપુર બાટ બતાય દે; મોહ-નીંદ વશ ઘૂમત હૂઁ નિત, જ્ઞાન બતાય જગાય દે. તેરો કર્મ શત્રુ ભવ-ભવ દુખ દે હૈં, ઇનð મોહિ છુટાય દે; ‘ બુધજન' તુમ ચરના સિર નાવૈ, એતી બાત બનાય દે. તેરો
૬૯૨ (રાગ : ગીતા છંદ)
પ્રભુ પતિત પાવન, મૈં અપાવન, ચરન આયો સરન જી, યો વિરદ આપ નિહાર સ્વામી, મેટ જામન-મરન જી; તુમ ના પિછાન્યા આન માન્યા, દેવ વિવિધ પ્રકાર જી, યા બુદ્ધિસેતી નિજ ન જાન્યો, ભ્રમ ગિન્યો હિતકાર જી. (૧)
ભજ રે મના
‘રહીમન' યહિ સંસારમેં, સબ સોં મિલિએ ધાઈ,
ના જાને કેહિ રૂપમેં, નારાયન મિલ જાઈ.
૪૧૮
ભવ વિકટ વન મેં કરમ વૈરી, જ્ઞાન ધન મેરો હર્યો, તબ ઈષ્ટ ભૂલ્યો ભ્રષ્ટ હોય, અનિષ્ટ ગતિ ધરતો ફિયાઁ;
ધન ઘડી યો ધન દિવસ યો હી, ધન જનમ મેરો ભર્યો, અબ ભાગ્ય મેરો ઉદય આયો, દરશ પ્રભુ કો લખ લયો. (૨) છવિ વીતરાગી નગન મુદ્રા, દૃષ્ટિ નાસા હૈ ધરે, વસુ પ્રાતિહાર્ય અનન્ત ગુણ જુત, કોટિ રવિ છવિ કો હરે,
મિટ ગયો તિમિર મિથ્યાત મેરો, ઉદય રવિ આતમ ભર્યા,
મો ઉર હરસ એસો ભયો, મનુ રંક ચિંતામણિ લયો. (૩)
મેં હાથ જોડ નવાય મસ્તક, વીનઉ તુ ચરન જી, સર્વોત્કૃષ્ટ ત્રિલોકપતિ જિન, સુનહુ તારન-તરન જી; જાહૂઁ નહીં સુરવાસ પુનિ, નરરાજ પરિજન સાથે જી, ‘બુધ’ જાયğ તુવ ભક્તિ ભવ-ભવ, દીજિયે શિવનાથ જી. (૪)
૬૯૩ (રાગ : પ્રભાતી)
પ્રાત ભયો સબ ભવિજન મિલિકૈ, જિનવર પૂજન આવો; અશુભ મિટાવો પુન્ય બઢાવો, નૈનનિ નીંદ ગમાવો. ધ્રુવ તનકો ધોય ધારિ ઉજરે પટ, સુભગ જલાદિક લ્યાવો; વીતરાગછવિ હરખિ નિરખકૈ, આગમોક્ત ગુન ગાવો. પ્રાતઃ શાસ્તર સુનો ભનો જિનવાની, તપ સંજમ ઉપજાવો; ધરિ સરધાન દેવ ગુરુ આગમ, સાત તત્ત્વ રુચિ લાવો. પ્રાત૦ દુઃખિત જનનકી દયા વ્યાય ઉર, દાન ચારિવિધિ ઘાવો; રાગ દોષ તજિ ભજિ નિજ પદો, ‘બુધજન’ શિવપદ પાવો. પ્રાત
ચાહ ગઈ ચિંતા મટી, મનુઆ બેપરવાહ, જિનકો કછૂ ન ચાહીએ, વો સાહબ કે સાહ.
૪૧૯
બુધજન

Page #220

૬૯૪ (રાગ : ભીમપલાસ)
ભજન બિન યૌં હી જનમ ગમાર્યો.
ધ્રુવ પાની હૈ લ્યા પાલ ન બાંધી, ફિર પીછે પછતાયો. ભજન રામા મોહ ભયે દિન ખોવત, આશાપાશ બંધાયો. ભજન જપ-તપ સંજમ દાન ન દીનોં, માનુષ જનમ હરાયો. ભજન
૬૫ (રાગ : સોરઠ)
મતિ ભોગન રાૌ જી, ભવ ભવમેં દુખ દેત ઘના. ધ્રુવ ઇનકે કારન ગતિ ગતિ માંહી, નાહક નાચૌ જી;
ઝૂઠે સુખકે કાજ ધરમમેં, પાડી ખાંચૌ જી. મતિ પૂરબકર્મ ઉદય સુખ આયાં, રાજ માર્યો જી; પાપ ઉદય પીડા ભોગનમેં, ક્યોં મન કાચૌ જી ? મતિ સુખ અનન્તકે ધારક તુમ હી, પર ક્યોં જાંચી જી ? ‘બુધજન' ગુરુકા વચન હિયામેં, જાની સાંચો જી. મતિ
૬૯૬ (રાગ : જંગલા)
મેરો મનુવા અતિ હરપાય, તોરે દરસનસોં, શાંત છબી લખિ શાંત ભાવ હૈ, આકુલતા મિટ જાય; તોરે દરસનોં, મેરો
જબ ” ચરન નિકટ નહિં આયા, તબ આકુલતા થાય, અબ આવત હી નિજ નિધિ પાયા, નિતિ નવ મંગલ પાય; તોરે દરસનોં, મેરો
ભજ રે મના
રહીમન ધાગા પ્રેમ કા, મત તોડો છિટકાય, ટૂટે સે ફિર ના મિલે, મિલૈ ગાંઠ પરિ જાય. ૪૨૦
‘બુધજન' અરજ કરે કર જૈૌરે, સુનિયે શ્રીજિનરાય, જબ લ મોખ હોય નહિં તબ લોં ભક્તિ કરું ગૂનગાય; તોરે દરસનોં. મેરો
૬૯૭ (રાગ : ભૈરવ)
યા નિત ચિતવો ઉઠિકે ભોર,
મેં હૂં કૌન ? કહાંતેં આયો ? કૌન હમારી ઠૌર ? ધ્રુવ
દીસત કૌન કૌન યહ ચિતવત ? કૌન કરત હૈ શોર ? ઈશ્વર કૌન કૌન હૈ સેવક ? કૌન કરે ઝકઝોર ? યા નિત
ઉપજત કૌન મરે કો ભાઈ ? કૌન ડરે લખિ ઘોર ?
ગયા નહીં આવત કછુ નાહીં, પરિપૂરન સબ ઓર. યા નિત
ઔર ઔર મેં ઔર રૂપ હૂઁ, પરનતિકરિ લઇ ઔર; સ્વાંગ ધરે ડોલો યાહીð, તેરી ‘બુધજન' ભોર. યા નિત
૬૯૮ (રાગ : સારંગ)
હમ શરન ગહ્યો જિન ચરનકો,
અબ ઔરનકી માન ન મેરે, ડર હું રહ્યો નહિ મરનકો. ધ્રુવ ભરમ વિનાશન તત્ત્વ પ્રકાશન, ભવધિ તારન તરનો; સુરપતિ નરપતિ ધ્યાન ધરત વર, કરિ નિશ્ર્ચય દુખ હરનકો. હમ૦
યા પ્રસાદ જ્ઞાયક નિજ માન્યો, જાન્યો તન જડ પરનો; નિશ્ચય સિધસો મૈં કષાયđ, પાત્ર ભયો દુખ ભરનકો. હમ૦ પ્રભુ બિન ઔર નહીં યા જગમેં મેરે હિતકે કરનો; ‘બુધજન' કી અરદાસ યહી હૈ, હર સંકટ ભવ ફિનો. હમ૦
હે જિનવાણી ભારતી, તોહિ જ્યોં દિન રૈન; જો તેરી શરના ગહે, સો પાવૈ સુખ ચૈન.
૪૨૧
બુઘજન

Page #221

ભાગચંદ
ઈ.સ. ૧૯૦૦
૧૯મી શતાબ્દીના અંતમાં અને ૨૦મી શતાબ્દીની શરૂઆતમાં, પ્રમુખ વિદ્વાનોમાં પંડિત ભાગચંદજીની ગણના છે. તેઓ સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને હિંદી ભાષાના મર્મજ્ઞ વિદ્વાન હતા. ગ્વાલિયરના અંતર્ગત ઇસાગઢ નિવાસી હતા. તેમની જાતિ ઓસવાલ અને ધર્મ દિગંબર જૈન હતો. દર્શનશાસ્ત્રના વિશિષ્ટ અભ્યાસી હતા. સંસ્કૃત અને હિન્દીભાષામાં કવિતા રચનાની અપૂર્વ ક્ષમતા હતી. તેમનો અંતિમ સમય આર્થિક કઠિનાઈઓમાં વ્યતીત થયા હતો. તેમની ‘પ્રમાણપરીક્ષા’ ની ટીકાનો રચનાકાળ સં. ૧૯૧૩ હતો. એટલે ૨૦મી શતાબ્દીનો પ્રારંભિક ભાગ હતો. તેમની રચનાઓ ઘણી છે. જેમાં મહાવીરાષ્ટક, અમિતિ ગતિ શ્રાવક્રચાર, ઉપદેશ સિદ્ધાંત નેમનાથપુરાણ અને પદસંગ્રહ. તેમના પદોમાં તર્કવિચાર અને ચિંતનની પ્રધાનતા છે.
૬૯૯
900
૩૦૧
૩૦૨
903
૩૦૪
બિહાગ
માર
ભૈરવી
આનંદભૈરવ
કાફી
સવંતી
ભજ રે મના
આતમ અનુભવ આવે, જબ
ઐસે વિમલ ભાવ જબ પાર્ટી
જે દિન તુમ વિવેક બિન ખોયે
ધન્ય ધન્ય હૈ ઘડી આજકી
પ્રભુ હૈ યહ વરદાન સુપાઉ મ્હાંકે ઘટ જિન ધુનિ અબ પ્રગટી
વાની કે જ્ઞાનનેં, સૂમૈં
લોકાલોક;
સો વાની મસ્તક નવોં, સદા દેત હોં ધોક.
૪૨૨
904
905
909
sc
90€
શિખરીણીછંદ
લલિતૌરી
આશાવરી
તોડી
બસંત
મહાવીરાષ્ટકમ્
મહિમા હૈ અગમ જિનાગમકી
યહ મોહ ઉદય દુઃખ પાવૈ
સફ્ત હૈ ધન્ય ધન્ય વા ઘડી સંત નિરંતર ચિંતત ઐસે
૬૯૯ (રાગ : બિહાગ)
આતમ અનુભવ આવૈ, જબ નિજ;
ઔર કછુ ના સુહાવૈ, જબ નિજ આતમ અનુભવ આવે. ધ્રુવ રસ નીરસ હો જાત તતÐિન, અચ્છ વિષય નહીં ભાવૈ. જબ ગોષ્ઠી કથા કુતૂહલ બિઘટે, પુદગલપ્રીતિ નસાવૈ. જબ૦ રાગ દોષ જુગ ચપલ પક્ષ જુત, મન પક્ષી મર જાવૈ. જબ જ્ઞાનાનન્દ સુધારસ ઉમર્ગે, ઘટ અન્તર ન સમાયૈ. જબ ‘ભાગચન્દ' એસે અનુભવકે, હાથ જોરિ સિર નાવૈ. જબ૦
૭૦૦ (રાગ : મલ્હાર)
એસે વિમલ ભાવ જબ પાવૈ, તબ હમ નરભવ સુફ્ત કહાવૈ. ધ્રુવ દરશબોધમય નિજ આતમ લખિ, પરદ્રવ્યનિકો નહિં અપનાવૈ;
મોહ રાગ રૂપ અહિત જાન તજિ, ઝટિત દૂર તિનકો છિટકાવૈ. તબ કર્મ શુભાશુભબંધ ઉદયમેં, હર્ષ વિષાદ ચિત્ત નહિં લ્યાર્યે; નિજ-હિત-હેત વિરાગજ્ઞાનલખિ, તિનસોં અધિક પ્રીતિ ઉપજાવે. તબ વિષય ચાહ તજિ આત્મવીર્ય સજિ, દુખદાયક વિધિબંદ ખિરાયૈ; ‘ભાગચન્દ’ શિવસુખ સબ સુખમય, આકુલતા બિન લખિ ચિત ચાવૈં. તબ
આદિ પુરુષ આદિશ જિન, આદિ સુવિધિ કરતાર; ધરમ ધુરંધર પરમગુરૂ, નોં આદિ અવતાર,
૪૨૩
ભાગચંદ

Page #222

૭૦૧ (રાગ : ભૈરવી)
જે દિન તુમ વિવેક બિન ખોયે.
મોહ વારુણી પી અનાદિä, પરપદમેં ચિર સોયે; સુખકરેંડ ચિતપિંડ આપપદ, ગુન અનંત નહિં જોયે. જે દિન હોય બહિર્મુખ ઠાનિ રાગ રુખ, કર્મ બીજ બહુ બોયે; તસુ ફ્લુ સુખ દુખ સામગ્રી લખિ, ચિતમેં હરપે રોયે. જે દિન ધવલ ધ્યાન શુચિ સલિલપૂરતેં, આમ્રવ મલ નહિં ધોયે; પરદ્રવ્યનિી ચાહ ન રોકી, વિવિધ પરિગ્રહ ઢોયે. જે દિન અબ નિજમેં નિજ જાન નિયત તહાં, નિજ પરિનામ સમોયે; યહ શિવમારગ સમરસસાગર, ‘ભાગચન્દ’ હિત તોયે. જે દિન
૭૦૨ (રાગ : આનંદભૈરવ)
ધન્ય ધન્ય હૈ ઘડી આજકી, જિનધુનિ શ્રવન પરી; તત્ત્વપ્રતીત ભઈ અબ મેરે, મિથ્યાદૃષ્ટિ ટરી. ધ્રુવ જડતૈ ભિન્ન લખી ચિન્મૂરતિ, ચેતન સ્વરસ ભરી; અહંકાર મમકાર બુદ્ધિ પુનિ, પરમેં સબ પરિહરી. આજકી૦
ધ્રુવ
પાપપુણ્ય વિધિબંદ અવસ્થા, ભાસી અતિદુઃખભરી; વીતરાગ વિજ્ઞાન-ભાવમય, પરિનતિ અતિ વિસ્તરી. આજકી
ચાહ-દાહ વિની વરસી પુનિ, સમતામેઘ-ઝરી; બાઢી પ્રીતિ નિરાકુલ પદસોં, ‘ભાગચન્દ’ હમરી. આજકી
ભજ રે મના
કવિ ભાગચંદ
જગ હૈં અનિત્ય, તામેં શરણ ન વસ્તુ કોય, તાતેં દુઃખ રાશિ ભવવાસ કો નિહારિયે, એક ચિત્ ચિન્હ, સદા ભિન્ન પર દ્રવ્યનિ હૈ, અશુચિ શરીરમેં ન આપાબુદ્ધિ ધારિયે; રાગાદિક ભાવ કરે કર્મકો બઢાવૈં તાતેં, સંવર-સ્વરૂપ હોય, કર્મબંધ ડારિએ, તીન લોક માંહિ જિનધર્મ એક દુર્લભ હૈં, તાતેં જિનધર્મકો ન છિનહૂ બિસારિયે.
પ્રેમ બિના ધીરજ નહીં, બિરહે બિના બૈરાગ; સદ્ગુરૂ બિના મિટે નહીં, મન-મનસા કા દાગ. ૪૨૪
303 (2121: 5151)
પ્રભૂપે યહ વરદાન સુપાઉં, ફિર જગકીય બીચ નહિં આઉં. ધ્રુવ જલ ગંધાક્ષત પુષ્પ સુમોદક, દીપ ધૂપ ફ્લ સુન્દર લ્યાઉં; આનંદજનક નક-ભાજન ધરિ, અર્ધ અનર્થ બનાય ચઢાઉં. ફિ
આગમ કે અભ્યાસમાહિં પુનિ, ચિત એકાગ્ર સદૈવ લગાઉ, સંતનકી સંગતિ તજિકૈ મૈં, અંત કહૂં ઇક છિન નહિ જાઉં. ફિ૦ દોષવાદમેં મૌન રહું ફિ, પુણ્યપુરુષગુન નિશિદિન ગાઉં; મિષ્ટ સ્પષ્ટ સબહિંસો ભાષી, વીતરાગ નિજ ભાવ બઢાઉં. ક્રિ બાહિજદ્રષ્ટિ ખેંચકે અન્દર, પરમાનંદ-સ્વરૂપ લખાઉં;
‘ભાગચન્દ’ શિવપ્રાપ્ત ન ૌલ”, તોલી તુમ ચરનાંબુજ ધ્યાઉં. ફિ
૭૦૪ (રાગ : જૈવંતી)
મ્હાંકૈ ઘટ જિન ધુનિ અબ પ્રગટી.
ધ્રુવ
જાગૃત દશા ભઈ અબ મેરી, સુપ્ત દશા વિઘટી; જગ રચના દીસત અબ મો, ઐસી રહટ ઘટી. મ્હાંકે વિભ્રમ-તિમિર હરન નિજ રંગ કી, જૈસી અંજન વી;
તાતેં સ્વાનુભૂતિ પ્રાપતિ હૈં, પર-પરિણતિ સબ હટી. મ્હાંકૈ તાકે બિન જો અવગમ ચાહૈ, સો તો શઠ કપટી; તાતેં ભાગચંદ નિશિવાસર, ઈક તાહિ કો રટી. મ્હાંકૈ
ભૂધરદાસ
કૈસે કરિ ? કેતકી-કનેર એક કહિ જાય, આકદૂધ-ગાયદૂધ અંતર ઘનેર હૈ, પીરી હોત રીરી હૈ, ન રીસ કરે કંચન કી, કહાં કાગ-વાણી કહાં ? કોયલકી ટેર હૈં; કહાં ભાન ભારો કહાં ? આગિયા બિચારો કહાં, પૂનમકો ઉજાસ કહાં ? માવસ-અંધેર હૈં, પક્ષ છોડિ પારખી, નિહારો નેક નીકે કરિ, જૈનબૈન-ઔર બૈન ઇતનો હી ફેર હૈં.
હરિ કી ભક્તિ સહજ હૈ નહીં, જ્યોં ચોખી તરવાર; પલટૂદાસ હાથ અપને સે, સિર કો લેઈ ઉતાર.
૪૨૫
ભાગચંદ

Page #223

અનિવરિદ્રકત્રિભુવન- જયી કામ-સુભટ: કુમારાવસ્થાયામપિ નિજબલાઘેન વિજિતઃ કુરનિત્યાનન્દ-પ્રશમ-પદ-રાજ્યાય સ જિન : મહાવીરસ્વામી નયનપથગામી ભવતુ મે (ન:) મહા-મોહાલંક- પ્રશમન-પરા- કસ્મિભિષJ નિરાપેક્ષો બંધુર્વિદિત-મહિમા મંગલકર: શરણ્ય: સાધૂનાં ભવ-ભય-મૃતામુત્તમ-ગુણો મહાવીરસ્વામી નયનપથગામી ભવતુ મે (ન:)
(અનુટુપ) મહાવીરાષ્ટકં સ્તોત્ર ભજ્યા ભાગેન્દુના કૃતમ્ | ય: પઠેøણુયાય્યાપિ સ યાતિ પરમાં ગતિ //
૭૦૫ (રાગ : શિખરિણી) યદીયે ચૈતન્ય મુકુર ઇવ ભાવાશ્ચિદચિતા: સમું ભાન્તિ ધ્રૌવ્ય-વ્યય-જનિ લસડન્તોત્તરહિતા: જગસાક્ષીમાર્ગ-પ્રટન-પરો ભાનુરિવ યો મહાવીરસ્વામી નયનપથગામી ભવતુ મે (ન:) અતામું પચ્ચક્ષુઃ કમલ-યુગલ સ્પન્દ-રહિતમ્ જનાનું-કોપાયાયં પ્રકટયતિ વાભ્યન્તરમપિ
મૂર્તિર્યસ્ય પ્રશમિતમયી વાતિવિમલા મહાવીરસ્વામી નયનપથગામી ભવતુ મે (ન:) નમજ્જાકેન્દ્રાલી મુકુટ-મણિ-ભા-જાલ-જટિલ લસ-પાદામમોજ-દ્વયમિહ યદીયે તનુ-ભૃતામ્ ભવ-જ્જવાલા-શાત્યે પ્રભવતિ જલે વા ઋતમપિ મહાવીરસ્વામી નયનપથગામી ભવતુ મે (ન :) યદ-ભાવેન પ્રમુદિત-મના દઇહ ક્ષણાદાસી-સ્વર્ગી ગુણ-ગણ-સમૃદ્ધઃ સુખનિધિઃ લભંતે સભક્તો: શિવ-સુખ-સમાજે કિમ્ તદા મહાવીરસ્વામી નયનપથગામી ભવતું મે ( ન :) કન-સ્વણભાસોડણ્યપંગત- તનુજ્ઞન-નિવહો વિચિત્રાત્માÀકો નૃપતિવરસિદ્ધાર્થ-તનયઃ અજન્માપિ શ્રીમાનું વિગત-ભવરાગોભુત-ગતિઃ મહાવીરસ્વામી નયનપથગામી ભવતુ મે (ન:) યદીયા વાગંગા વિવિધ-નય-કલ્લોલ-વિમલા બૃહજ્ઞાનભોભિર્જગતિ જનતાં યા સ્નપથતિ ઇદાનીમÀષા બુધ-જન-મરાલૈઃ પરિચિતા મહાવીરસ્વામી નયનપથગામી ભવતુ મે (ન:)
ધ્રુવ
૭૦૬ (રાગ : લલિતગરી). મહિમા હૈ અગમ જિનાગમકી. જાહિ સુનત જડ ભિન્ન પિછાની, હમ ચિમૂરતિ આતમકી, મહિમા રાગાદિક દુઃખકારન જાને, ત્યાગ બુદ્ધિ દીની ભ્રમકી. મહિમા જ્ઞાન જ્યોતિ જાગી ઘટ અત્તર, રુચિ વાઢી, પુનિ શેમદમકી. મહિમા કર્મ-બન્ધકી ભઈ નિરજરા, કારણ પરંપરાક્રમકી. મહિમા ‘ભાગચંદ' શિવલાલચ લાગો, પહુંચ નહીં હૈ જહાં જમકી, મહિમા
શ્રી ટોડરમલજી મેં હું જીવ દ્રવ્ય નિત્ય, ચેતના સ્વરૂપ મેરો, લાગ્યો હૈ અનાદિ તેં કલંક કર્મ-મલકો, વાહીકો નિમિત્ત પાય રાગાદિક ભાવ ભયે, ભયો હૈ શરીરકો મિલાપ જૈસે ખલકો; રાગાદિક ભાવનકો પાયકે નિમિત્ત પુનિ, હોત કર્મબંધ ઐસો હૈ બનાવ ક્ષકો, ઐસે હી ભમત ભયો માનુષ શરીર જોગ, બને તો બને યહાં, ઉપાય નિજ થલકો.
ગ્રંથ પંથ સબ જગત કે, બાત બતાવત તીન;
| સંત દય મનમેં દયા, તન સેવામેં લીન. | ભજ રે મના
૪૨છે
જબ તૂ આયો જગતમેં, જગ હસે તુમ રોય; કરણી ઐસી કર ચલો, તુમ હસો જગ રોય.
૪૨૦
ભાગચંદ

Page #224

૭૦૭ (રાગ : આશાવરી)
યહ મોહ ઉદય દુઃખ પાવૈ, જગજીવ અજ્ઞાની. ધ્રુવ નિજ ચેતના સ્વરૂપ નહીં જાનૈ, પરપદાર્થ અપનાવે; પર પરિણમન નહીં નિજ આશ્રિત, યહ તર્ફે અતિ અકુલાવે. યહ ઇષ્ટ જાનિ રાગાદિક સેવૈ, તે વિધિ બંધ બઢાવૈ; નિજહિત-હેત ભાવ ચિત સમ્યક્દર્શનાદિ નહીં ધ્યાવૈ. યહ ઇન્દ્રિય તૃપ્તિ કરન કે કાજૈ, વિષય અનેક મિલાહૈ; તે ન મિલૈ તબ ખેદ ખિન્ન હૈં, સમસુખ હૃદય ન લાવૈ. યહ સલ કર્મક્ષય લચ્છન લતિ, મોક્ષદશા નહીં ચાવૈં; ‘ભાગચંદ’ એસે ભ્રમસેતી, યહ કાલ અનન્ત ગમાવૈ. યહ
૭૦૮ (રાગ : તોડી)
સફ્સ હૈ ધન્ય ધન્ય વા ઘડી,
જબ ઐસી નિર્મલ હોસી પરમદશા હમરી. ધ્રુવ ધારી દિગંબર દીક્ષા સુંદર, ત્યાગ પરિગ્રહ અરી; વનવાસી કરપાત્ર પરીષહ, સહિહોં ધીર ધરી. સફ્લ દુર્ધર તપ નિર્ભર નિત તપિહોં, મોહ-કુવૃક્ષ કરી; પંચાચાર ક્રિયા આચરિ હોં, સકલ સાર સુથરી. સફ્લ પહાડ પર્વત ઓર ગીરી ગુફામેં, ઉપસર્ગો સહજ સહી; ધ્યાન ધારાકી દોર લગાકે, પરમ સમાધિ ધરી. સફ્લ વિભ્રમતા પહરન ઝરસી નિજ, અનભવ-મેઘ ઝરી;
પરમ શાન્તભાવનકી તલીનતા, હોસી વૃદ્ધિ ખરી. સફ્લ પ્રેસપ્રિકૃતિ ભંગ જબ હોસી, જુતત્રિભંગ સગરી; તબ કેવલદર્શન વિબોધ સુખ, વીર્યકલા પસરી. સફ્ળ૦
ભજ રે મના
જહાં આપા તહાં આપદા, જહાં સંશય તહા સોગ; સદગુરુ બિન ભાગે નહીં, દોઉ જાલિમ રોગ.
૪૨૮
લખિહોં સકલ દ્રવ્ય ગુનપર્જય, પરનતિ અતિ ગહરા; ‘ભાગચન્દ' જબ સહજહિ મિલહૈ, અચલ મુક્તિનગરી. સલ૦
૭૦૯ (રાગ : બસન્ત)
સન્ત નિરન્તર ચિન્તત ઐસે, આતમરૂપ અબાધિત જ્ઞાની. ધ્રુવ રોગાદિક તો દેહાશ્રિત હૈં, ઇનતું હોત ન મેરી હાની; દહન દહત જ્યોં દહન ન તદગત, ગગન દહન તાકી વિધિ ઠાની. સંત વરણાદિક વિકાર પુદગલકે, ઇનમેં નહિ ચૈતન્ય નિશાની; યદ્યપિ એકક્ષેત્ર-અવગાહી, તદ્યપિ લક્ષણ ભિન્ન પિછાની. સંત મેં સર્વાંગ પૂર્ણજ્ઞાયક રસ, લવણ ખિલ્લવત લીલા ઠાની; મિલૌ નિરાકુલ સ્વાદ ન યાવત, તાવત પરપરનતિ હિત માની. સંત ‘ભાગચન્દ્ર’ નિરદ્વન્દ્ર નિરામય, મૂરતિ નિશ્ચય સિદ્ધ-સમાની; નિત અલંક અવર્ક શંક બિન, નિર્મલ પંક બિના જિમિ પાની. સંત
દાસ પલટુ (રાગ : હંસધ્વની) મન મિહીન કર લીજીયે, જબ પિયુ લાગે હાથ. ધ્રુવ જબ પિયુ લાગે હાથ, નીચ હૈ સબ સે રહના; પાપછી ત્યાગિ, ઊંચ બાની નહિં કહના. મન માન બડાઈ ખોય, ખાક મેં જીતે મિલના; ગારી કોઉ દેઈ જાય છિમા, કરિ ચુપ કે રહના. મન
સબ કી કરે તારીફ, આપ કો છોટા જાનૈ; પહિલે હાથ ઉઠાય, સીસ પર સબ કો આનૈ. મન ‘પલટૂ’ સોઈ સુહાગિની, હીરા ઝલકે માથ; મન મિહીન કર લીજીયે, જબ પિયુ લાગે હાથ. મન
મન કૌઆ, તન બક સરિસ, બૈન મયુર સમાન; બના દાસ ફિર કૌન વિધ ? તૂ ચાહે કલ્યાણ. ૪૨૯
ભાગચંદ

Page #225

ભૂધરદાસ
ઈ.સં. ૧૬૯૩ - ૧૭૪૯
હિન્દી ભાષામાં જૈન કવિઓમાં મહાકવિ ભૂધરદાસનું નામ ઉલ્લેખનિય છે. કવિ આગરાનિવાસી હતા. તેમની જાતિ ખંડેલવાલ હતી. તેમની બહુ માહિતી ઉપલબ્ધ નથી. તેઓ ભક્ત-ઘમત્મિા કવિ હતા. વિ. સં. ૧૭૮૧માં તેમણે ભૂધર શતક નામક ગ્રંથ લખ્યો. તેમણે પાર્શ્વપુરાણ, જિનશતક અને પદસાહિત્યની રચના કરી. તેમના ઘણા પદ સૂરદાસના પદોની જેમ દૃષ્ટિકૂટ પણ છે. તથા કબીરની વાણીની સમકક્ષતા વાળા છે. કવિશ્રીની ભજનોની રચના મુખ્યત્વે વ્રજભાષામાં નિહિત છે.
990
૧૧
૩૧૨
993
૧૪
૧૫
તિલકકામોદ બસંત ભૈરવી
આશાવરી
મધુકૌંસ નટબિહાગ
હરિગીત છંદ
ભજ રે મના
અબ મેરે સમકિત સાવન
થાંકી થની મ્હાને પ્યારી લીજી ચરખા ચલતા નહિ ચરખા
જપિ માલા જિનવર નામકી જિનરાજ ચરન મન મતિ વિસરે પુલકત નયન ચકોર પક્ષી
સેય પરાઈ નારિકો, તન, મન, ધનકો ખોત; ફિર ભી સુખ મિલતા નહીં, મરે ભયાનક મોત.
૪૩૦
૭૧૦ (રાગ : તિલકકામોદ)
અબ મેરે સમકિત સાવન આયો;
વીતિ કુરીતિ મિથ્યામતિ ગ્રીષ્મ, પાવસ સહજ સુહાયો. ધ્રુવ અનુભવ દામિનિ દમકન લાગી, સુરતિ ઘટાઘન છાયો; બોલે વિમલ વિવેક પપીહા, સુમતિ સુહાગિન ભાયો. અબ ગુરુ ધુનિગરજ સુનત સુખ ઉપજૈ, મોર સુમન વિહસાયો; સાધક-ભાવ અંક્રૂર ઉઠે બહુ, જિત-તિત હરષ સવાયો. અબ ભૂલ-ફૂલ કહિં ભૂલ ન સૂઝત, સમરસ જલ ઝર લાયો; ‘ભૂધર’ કો નિકી અબ બાહિર, નિજ નિશ્ચય ઘર પાયો. અબ
૭૧૧ (રાગ : બસંત ભૈરવી)
થાંકી થની મ્હાને પ્યારી લગેજી, પ્યારી લગે હારી ભૂલ ભગે જી; તુમહિત હાંક બિના હો ગુરૂજી, સૂતો જીયરો કાંઈ જગૈ જી. ધ્રુવ મોહનિધૂલિ મેલિ મ્હારે માંથૈ, તીન રતન મ્હારા મોહ ઠગૈ જી; તુમ પદ ઢોક્ત સીસ ઝરી રજ, અબ ઠગરો કર નાહિં વર્ગ જી. થાંકી ટૂટ્યો ચિર મિથ્યાત મહાજવર, ભાગાં મિલ ગયા વૈદ મળે જી; અંતર અરૂચિ મિટી મમ આતમ, અબ અપને નિજદર્વ પગે જી. થાંકી
ભવ વન ભ્રમત બઢી તિસના તિસ, ક્યોંહિ બુઝૈ નહિં હિયરા દર્ગે જી; ‘ભૂઘર' ગુરૂ ઉપદેશામૃતરસ, શાંતમઈ આનંદ ઉમર્ગે જી. થાંકી
જ્યું જલમાંહી લકીર પરીસો, ટલીકે ટલીકે ટલીકે ટલી હૈ, જ્યું મિસરી પયમાંહી પરીસો, ભલીકે ભલીકે ભલીકે ભલી હૈ; દેવલ શીશ ચઢાઈ ધજાસો, હલીકે હલીકે હલીકે હલી હૈ,
બ્રહ્મમુનિ વ્યુંહી દેહકી આયુ, ચલીકે ચલીકે ચલીકે ચલી હૈ.
ધિક્ હૈ ઉસ યૌવન કો જિસને, અપના સંયમ ખોયા; હાય ! વીરતા કી ધરતી મેં, રતિ કા કંટક બોયા.
૪૩૧
ભૂધરદાસ

Page #226

૭૧૨ (રાગ : આશાવરી) ચરખા ચલતા નાહીં, ચરખા હુઆ પુરાના. ધ્રુવ પગ ખૂટે દો હાલન લાગે, ઉર મદરા ખખરાના; છીદી હુઈ પાંખડી પાંસૂ, ફિ નહીં મનમાના. ચરખાવ રસના તલને બલ ખાયા, સો અબ કૈસે ખૂટે ? શબદ-સૂત સૂધા નહિં નિકસે, ઘડી ઘડી પલ પલ ટૂટે. ચરખાવ. આયુ માલકા નહીં ભરોસા, અંગ ચલા-ચલ સારે; રોજ ઇલાજ મરમ્મત ચાહૈ, બૈદ બાઢહી હારે. ચરખા નયા ચરખલા રંગા ચંગા, સબકા ચિત્ત ચુરાવે; પલટા વરને ગયે ગુન એગલે, અબ દૈખેં નહિ ભાવેં. ચરખા મોટા-મહીં કાતકર ભાઈ ! કર અપના સુરઝેરા; અંત આગમેં ઈંધન હોગા, “ભૂધર' સમઝ સવેરા. ચરખાવ
૭૧૪ (રાગ : નટબિહાગ) જિનરાજ ચરન મન મતિ વિસરે, કો જાનૈ કિહિંબાર કાલકી, ધાર અચાનક આનિ પરૈ. ધ્રુવ દેખત દુ:ખ ભજિ જાહિં દશ દિશ, પૂજત પાતકjજ ગિરે; ઇસ સંસાર ક્ષારસાગરસ, ઔર ન કોઈ પાર કરે. ધાર0 ઇક ચિત ધ્યાવત વાંછિત પાવત, આવત મંગલ વિધન ટરે; મોહનિ ધૂલી પરી માંથે ચિર, સિર નાવત તતકાલ ઝરે. ધાર તબલૌં ભજન સંવાર સયાનૈ, જબલ કફ નહિં કંઠ અરે; અગનિ પ્રવેશ ભયો ઘર ‘ભૂધર', ખોદત કૂપ ન કાજ સરૈ. ધાર૦
૭૧૩ (રાગ : મધુકીંશ) જપિ માલા જિનવર નામકી, ભજન સુધારણસો નહિં ધોઈ, સો રસના કિસ કામકી. ધ્રુવ સુમરન સાર ઔર સબ મિથ્યા, પટતર ધ્રુવા નામકી; વિષમ કમાન સમાન વિષય સુખ , કાય કોથલી ચીમકી. જપિ૦ જૈસે ચિત્ર-નાગ કે માંથે, થિર મૂરતિ ચિત્રામકી; ચિત્ત આરૂઢ કરો પ્રભુ એસે, ખોય ગુડી પરિનામ કી. જપિ૦ કર્મ ઐરિ અહનિશિ છલ જોર્વે, સુધી ન પરત પર જામ કી; ‘ભૂધર' કૈસૈ બનત વિસારેં, રટના પૂરન રામ કી. જપિ૦
૭૧૫ (રાગ : હરિગીત છંદ) પુલકંત નયન ચકોર પક્ષી, ઈંસત ઉર ઈન્દ્રીવરો , દુબુદ્ધિ ચકવી વિલખ બિછુરી, નિવિડ મિથ્યાતમ હરો; આનંદ અંબુજ ઉમગિ ઉછર્યો, અખિલ આતપ નિરદલે, જિનવેદન પૂરનચંદ નિરખત, સકલ મનવાંછિત ફ્લે. મમ આજ આતમ ભયો પાવન, આજ વિઘન વિનાશિયો, સંસાર સાગર નીર નિવધ્યો, અખિલ તત્વ પ્રકાશિયો; અબ ભઈ કમલા કિંકરી મમ, ઉભય ભવ નિર્મલ ઠચે, દુ:ખ જરો દુર્ગતિ વાસ નિવરો, આજ નવ મંગલ ભયે. મનહરન મૂરતિ હેરિ પ્રભુ કી, કૌન ઉપમા લાઇયે, મમ સક્લ તન કે રોમ ફુલસે, હર્ષ ઓર ન પાઇયે;
લ્યાણકાલ પ્રતચ્છ પ્રભુ કો, લખેં જે સુરનર ધર્ન , તિહ સમય કી આનંદ મહિમાં, હત ક્યોં મુખ સોં બને. ભર નયન નિરખે નાથ તુમકો, ઔર વાંછા ના રહી, મન ઉઠ મનોરથ ભયે પૂરન, રંક માનો નિધિ લહી; અબ હોઉ ભવ-ભવ ભક્તિ તુમ્હરી , કૃપા એસી કીજિયે, કર જોર, ‘ભૂધરદાસ’ વિનવૈ, યહીં વર મોહિ દીજિયે.
શીતળ ગુણ જેહમાં રહો, શીતળ પ્રભુ મુખ રંગ; આત્મ શીતલ કરવા ભણી, પૂજો અરિહા અંગ. ||
૪૩)
જ્ઞાન કલશ ભરી આતમાં, સમતા રસ ભરપૂર; | શ્રી જિનને નવરાવતાં, કર્મ હોય ચકચૂર.
ભજ રે મના
(૪૩૩
ભૂધરદાસ

Page #227

૩૨૫ ૩૨૬
કાલિંગડા શિવરંજની
સંસારવાહી બેલ રામ, દિનરાત. સંસાર કી સબ વસ્તુએં , બનતી.
ભોલે બાબા
ભોલેબાબાજી વેદાંતના પ્રસિદ્ધ લેખક આગરા આબુવાલે બાબાના શિષ્ય હતા. ભોલેબાબાએ અષ્ટાવક્ર ગીતાના ૨૦૦ સંસ્કૃત શ્લોકોનું હરિગિત છંદમાં ચાર-ચાર ચરણમાં પધરચના કરેલ છે.
૭૧૬ (રાગ : બાગેશ્રી) અક્ષુબ્ધ મુજ અબ્બોધિમેં યે વિશ્વ નાવે ચલ રહી, મન વાયુકી ઝેરી હુઈ, મુઝ સિક્યુમેં હલચલ નહીં; મન વાયુસે મેં હૂં પરે, હિલતા નહીં મન વાયુસે, ફૂટસ્થ ધ્રુવ એક્ષોભ હૂં, છોડૂ કિસે ? પકડું કિસે ? (૧) અધ્યક્ષ હૂં મેં વિશ્વકા, યહ વિશ્વ મુઝમેં કલ્પના, કલ્પ હુએસે સત્યકો, હોતી કભી કુછ હાનિ ના; અતિ શાન્ત, બિન આકાર હું, પર રૂપસે પર નામસે, અદ્વય અનામય તત્ત્વ મેં, છોડું કિસે ? પંક કિસે ? (૨) ચિત્માત્ર મેં હીં સત્ય હૈં, યહ વિશ્વ વધ્યાપુત્ર હૈ, નહિ વાંઝ સુત જનતી કભી, તબ વિશ્વ કહને માત્ર હૈ; કત નહીં, ભોક્તા નહીં, નિમુક્ત હૂં મેં કર્મસે, નિરૂપાધિ સંવિત શુદ્ધ હૂં, છોડું કિસે ? પર્દૂ કિસે ? (3) હૈ દેહ મુઝમેં દીખતા, પર દેહ મુજમેં હૈ નહીં, દ્રષ્ટા કભી નહિ દૃશ્યસે, પરમાર્થસે મિલતા કહીં; નહિ ત્યાજ્ય હું નહિ ગ્રાહ્ય હું, પર હું ગ્રહણસત્યાગસે, અક્ષર પરમ આનન્દઘન, છોડૂ કિસે ? પકડેં કિસે ? (૪) અજ્ઞાનમેં રહતે સભી કતપના, ભોક્તાપના, ચિતૂપ મુઝમેં લેશ ભી, સમભવે નહીં હૈ કાનાં; યોં આત્મ અનુસન્ધાન કર, છૂટ ચતુર ભવબન્ધસે, ‘ભોલા’ ! ન અબ સંકોચ કર, છોડું કિસે ? પકડેં કિસે ? (૫)
૭૧૬
$
$
$
બાગેશ્રી અક્ષુબ્ધ મુજ અંબોધિ મેં યે વિશ્વ હમીર આસક્તિ જબ તક લેશ હૈ, હરિગીતછંદ ચિન્માત્ર તૂ ભરપૂર હૈ, નહિ ભૈરવી છૂતા નહીં મેં દેહ િભી ભૂપાલી, જો મોક્ષ હૈ તું ચાહતા વિષ ચમના તૂ શુદ્ધ હૈ તેરા કિસી સે, બૈરાગી ભૈરવ નિસ્સાર યહ સંસાર દુઃખ ભંડાર જોગિયા વિષ સમ વિષય સબ જાનકર, છંદાવલી સબ પ્રાણિયોં કો આપ મેં,
@
ડાયા
માન ગયું હોય અંશથી દેખી વીર્ય અનંત; ભુજા બળે ભવજલ તર્યા, પૂજો ખંધ મહંત. ||
૪૩૪)
હાડ બઢા હરિભજન કર, દ્રવ્ય બઢા કુછ દે | અકલ બઢી ઉપકાર કર, જીવન કા ફલ યે
૪૩૫)
ભજ રે મના
ભોલે બાબા

Page #228

૭૧૭ (રાગ : હમીર) આસક્તિ જબ તક લેશ હૈ, તબ તક ન ચિંતા જાય હૈ, નહીં ચિત્ત થિર હો જબ તલક, નહીં મોક્ષ સુખ નર પાય હૈ; કૌપીન તકમેં રાગ હો, તો જાય રૂક પરમાર્થ હૈ, નિમૂલ હોના રાગ કા, યહ હી પરમ પુરૂષાર્થ હૈ. (૧) દેહાદિ કરતા કાર્ય હૈ, આત્મા સદા નિર્લેપ હૈ, યહ જ્ઞાન સમ્યક્ હોય જબ, હો ન ક્રિ વિક્ષેપ હૈ; મન ઇન્દ્રિયાં કરતી રહે, અપના ન કુછ ભી સ્વાર્થ હૈ, જો આ ગયા સો કર લિયા, યહ હી પરમ પુરૂષાર્થ હૈ. (૨) નહિ જાગને મેં લાભ કુછ, નહીં હાનિ કોઈ સ્વપ્ન સે, નહિ બૈઠને સે જાય કુછ, નહીં આય હૈ કુછ યત્ન સે; નિર્લેપ જો રહતા સદા, સો સિદ્ધ મુક્ત કૃતાર્થ હૈ, નહીં ત્યાગ હો, નહીં હો ગ્રહણ, યેહ હી પરમ પુરૂષાર્થ હૈ. (3) નિષ્ઠા રખૂ નિષ્કર્મ મેં, યા કર્મ મેં નિષ્ઠા ધરું, યહ પ્રશ્ન દેહાસક્ત કા હૈ, ક્યા કરું ક્યા નહિ કરું; નિષ્કર્મસે નહી હાનિ હૈ, નહીં કર્મમેં કુછ અર્થ હૈ, અભિમાન દોનો ત્યાગ દે, યહ હી પરમ પુરૂષાર્થ હૈ. (૪) જો કુછ દિખાઈ દે રહા, નિસ્સાર સર્વ અનિત્ય હૈ, નહીં ગેહ કુછ નહીં દેહ હૈ, પુણ્યાપુણ્યભી નહી નિત્ય હૈ; સબકા પ્રકાશક શુદ્ધ સંવિત, એક દેવ સમર્થ હૈ, ભોલા ! ઉસીમેં જાય ડટ, યહ હી પરમ પુરૂષાર્થ હૈ. (૫)
હૈ વિશ્વ તેરી કલ્પના, તૂ સિદ્ધ અક્ષય તત્ત્વ હૈ, નહિ ભેદ હૈ, નહિ દ્વત હૈ, અદ્વૈત હૈ, એકરૂં હૈ. (૧) તૂ એક અવ્યય, શાન્ત, નિર્મલ, સ્વચ્છ ચિત્ આકાશ હૈ, અજ્ઞાન તુઝ મેં હૈ નહિ, નહિ ભાન્તિ, નહિ અધ્યાસ હૈ; રાજસ નહિ, તામસ નહિ, તુઝમેં ન રંચક સત્ત્વ હૈ, નિર્ગુણ, નિરામય, એક રસ અદ્વૈત હૈ, એકત્ત્વ હૈ. (૨) કંકણ ટક, નુપૂર, રુચક, નહિ નક સે કુછ ભિન્ન હૈ, નહિ કાર્ય કારણ સે કભી, તીહું કાલ મેં ભી અન્ય હૈ; જો જો જહાં તૂ દેખતા, તેરા સભી ભાસત્વ હૈ, તૂઝ સે નહિ હૈ ભિન્ન કુછ, અદ્વૈત હૈ, એકરૂં હૈ. (3) ૐ હું યહી વહ નહિં, યહ ભિન્નતા મન માન રે, મેં સર્વ હું સવત્મિ હૂં, ઐસા નિરન્તર જાન રે; તેરે બિના નહિ અન્ય કા, કિંચિત્ કહીં અસ્તિત્વ હૈ, શ્રુતિ સેને સબ હી કહ રહે, અદ્વૈત છે, એકરૂં હૈ. (૪)
૭૧૯ (રાગ : ભૈરવી) છૂતા નહીં મેં દેહ ફ્રિ ભી, દેહ તીનોં ધારતા, રચના કરું મેં વિશ્વકી, નહિ વિશ્વસે કુછ વાસતા;
ક્તરિ હું મેં સર્વકા, યહ સર્વ મેરા કાર્ય હૈ, િભી ન મુઝ મેં સર્વ હૈ, આશ્ચર્ય હૈ ! આશ્ચર્ય હૈ. (૧) હૈ દુ:ખ સારા દ્વતમેં, કોઈ નહિ ઉસકી દવા, યહ દૃશ્ય સારા હૈ મૃષા, િદ્વત કૈસા ? વાહ ! વાહ; ચિત્માત્ર હું મેં એકરસ, મમ કલ્પના યહ દશ્ય હૈ, મેં કલ્પનાસે બાહ્ય હું, આશ્ચર્ય હૈ ! આશ્ચર્ય હૈ. (૨)
૭૧૮ (રાગ : હરિગીત છંદ) ચિન્માત્ર તૂ ભરપૂર હૈ, નહિ વિશ્વ તુઝસે ભિન્ન હૈ, ફ્રિ ત્યાગ ક્યા કૈસા ગ્રહણ ? તુઝસે ન જબ કુછ અન્ય હૈ;
ધર્મ કિયે ધન ના ઘટે, નદી ન સંચે નીર
I અપની આંખન દેખિયે, યોં કહે દાસ કબીર | ભજ રે મના
માંગન મરન સમાન હે, મત કોઈ માંગો ભીખ માંગનસે મરના ભલા, યહ સદગુરકી શીખ
ભોલે બાબા

Page #229

રહતા જનો મેં, દ્વેતકા િભી ન મુઝમેં નામ હૈ, દંગલ મુઝે જંગલ જચે, ફ્રિ પ્રીતિકા ક્યા કામ હૈ ? મેં દેહ હું જો માનતા, સો પ્રીતિ કર દુ:ખ પાય હૈ, ચિન્માબમેં ભી સંગ હો, આશ્ચર્ય હૈ ! આશ્ચર્ય હૈ. (3) નહિ દેહ મેં, નહિ જીવ મેં, ચૈતન્યઘન મેં શુદ્ધ હું, બન્ધન યહીં મુઝ માંહિ થા, થી ચાહ મેં જીતા રહું; બ્રહ્માંડરૂપી લહર ઉઠ ઉઠ કર બિલા ફિ જાય હૈ, પરિપૂર્ણ મુઝ સુખસિક્યુમેં આશ્ચર્ય હૈ ! આશ્ચર્ય હૈ. (૪) નિસ્સીમ મુઝ ચિસિક્યુમેં જબ મન-પવન હો જાય લય,
વ્યાપાર લય હો જીવકા જગ નાવ ભી હોવે વિલય; ઈસભાંતિસે કરકે મનન, નર પ્રાજ્ઞ ચુપ હો જય હૈ,. ‘ભોલા’ ન અબતક ચુપ હુઆ, આશ્ચર્ય હૈ ! આશ્ચર્ય હૈ. (૫)
અભિમાન રખતા મુક્તિકા, સો ધીર નિશ્ચય મુક્ત હૈ, અભિમાન કરતાં બંધકા, સો મૂઢ બન્ધન યુક્ત હૈ; જૈસી મતિ, વૈસી ગતિ લોકોક્તિ યહ સચ માનકર, ભવ-બન્ધસે નિમુક્ત હો, હો જા અજર ! હો જી અમર. (૪) આત્મા, અમલ, સાક્ષી, અચલ, વિભુ, પૂર્ણ, શાશ્વત, મુક્ત હૈ, ચેતન , અસંગી, નિસ્પૃહી, શુચિ , શાન્ત, અય્યત , તૃપ્ત હૈ; નિજ રૂપકે અજ્ઞાનસે જન્મા કરે, ફિ જાય મર, ભોલા’ ! સ્વયંકો જાનકર, હો જા અજર ! હો જા અમર. (૫)
૭૨૦ (રાગ : ભૂપાલી) જો મોક્ષ હૈ તું ચાહતા, વિષ સમ વિષય તજ તાત રે, આર્જવ ક્ષમા સંતોષ શમ દમ પી સુધા દિન રાત રે; સંસાર જલતી આગ હૈ, ઈસ આગ સે ઝટ ભાગ કર, આ શાન્ત શીતલ દેશમેં, હો જા અજર ! હો જા અમર. (૧) ચૈતન્યકો કર ભિન્ન તનસે, શાન્તિ સમ્યક્ પાયગા, હોગા તુરત હી તું સુખી, સંસારસે છૂટ જાયગા; તૂ એક દ્રષ્ટા સર્વકા, ઈસ દૃશ્યસે હૈ દૂરતર, પહિચાને અપને આપકો, હો જા અજર ! હો જા અમર. (૨) મેં શુદ્ધ હું, મેં બુદ્ધ હું, જ્ઞાનાગ્નિ ઐસી લે ભલા, મત પાપ મત સંતાપ કર, એજ્ઞાન-વનકો દે જલા;
જ્યોં સર્પ રસ્સી માંહી જિસમેં ભાસતા બ્રહ્માંડભર, સો બોધ - સુખ તૂ આપ હૈ, હો જા અજર ! હો જા અમર. (3)
મર જાઉં માગું નહીં, અપને તનકે કાજ
| પરમારથકે કારને, માંગત નાવે લાજ | ભજ રે મના
(૪૩૮)
૭૨૧ (રાગ : યમન) તૂ શુદ્ધ હૈ તેરા કિસી સે, લેશ ભી નહીં સંગ હૈ,
ક્યા ત્યાગના તુ ચાહતા ! ચિન્માત્ર તું નિસંગ હૈ; નિસંગ જિસ કો જાન લે, મત હો દુ:ખી મત દીન હો, ઇસ દેહ સે તજ સંગ દે, બસ આપ મેં લવલીન હો. (૧) જૈસે તરંગે બુદબુદે, ઝાગાદિ બનતે સિક્યુમેં, ત્યોં હીં ચરાચર વિશ્વ બનતા, એક તુજ ચિત સિબ્ધ સે; તૂ સિંધૂ સમ હૈ એક સા, નહિ જીર્ણ હો ન નવીન હો, અપના પરાયા ભેદ તજ, બસ આપ મેં લવલીન હો. (૨) પ્રત્યક્ષ યદ્યપિ દિખતા નહિ, વસ્તુતઃ સંસાર હૈ, તુજ શુદ્ધ નિર્મલ તત્ત્વ મેં, સંભવ ન કુછ વ્યાપાર હૈ;
જ્ય સર્પ રસ્સી કા બના, િરજ્જુ મેં હીં લીન હો, સંબ વિશ્વ લય કર આપ મેં, બસ આપ મેં લવલીન હો. (૩) સુખ દુ:ખ દોનોં જાન સમ, આશા નિરાશા એક સી, જીવન મરણ ભી એક સા, નિંદા પ્રશંસા એક સી; હર હાલમેં ખુશહાલ રહ, નિદ્રુદ્ધ ચિંતાહીન હો, મત ધ્યાન કર તૂ અન્ય કા, બસ આપ મેં લવલીન હો. (૪)
સહજ દિયા સો દૂધ બરાબર, માંગ લિયા સો પાની. ખીંચ લિયા સો રન બરાબર, યહી કબીરા બાની. (૪૩૯)
ભોલે બાબા

Page #230

૭૨૨ (રાગ : બૈરાગી ભૈરવ) નિસ્સાર યહ સંસાર દુ:ખ ભંડાર માયાજાલ હૈ, ઐસા યહાં પર કૅન , ખાતા નહીં જિસે કાલ હૈ; ફિ મિત્ર સુત દારાહિ મેં ક્ય વ્યર્થ હીં. સંસક્ત હીં, યદિ ઇષ્ટ નિજ કલ્યાણ હૈ, મતે ભોગ મેં આસક્ત હો. (૧) હૈિ બંધ તૃષ્ણા માત્ર, તૃષ્ણા ત્યાગ સુખ કા મૂલ હૈ, તૃષ્ણા ભયંકર વ્યાધિ હૈ, છેદે અનેર્કો શૂલ હૈ; દે ત્યાગ તૃષ્ણા ભોગ કી, નિજ આત્મ મેં અનુરક્ત હૈ, તૃષ્ણા ન ભજ સંતોષ ભજ, મત ભોગ મેં આસક્ત હો. (૨) તૂ એક ચેતન શુદ્ધ હૈ, યહ દેહ જડ અપવિત્ર હૈ, તૂ સત્ય અવ્યય તત્ત્વ હૈ, યહ વિશ્વ વંધ્યાપુત્ર હૈ; પહિચાન કર તૂ આપ કો, હે તાત ! સંશય મુક્ત હો, નહિ હૈ અધિક અબ જાનના, મત ભોગ મેં આસક્ત હો. (3) ધિક્કાર હૈ ઉસ અર્થ કો, ધિક્કાર હૈ ઉસ કર્મ કો, ધિક્કાર હૈ ઉસ ‘કામ કો, ધિક્કાર હૈ ઉસ ધર્મ કો; જિસસે ન હોવે શાંતિ, ઉસ વ્યાપાર મેં ક્યો સક્ત હો, પુરૂષાર્થ અંતિમ સિદ્ધ કર, મત ભોગ મેં આસક્ત હો. (૪) મને કર્મ વાણી સે તથા, સબ કમ હૈ તૂ કર ચૂકા, ઊંચા ગયા, સ્વગદિ મેં, પાતાલ મેં ભી ગિર ચૂકા; અબ કર્મ કરના’ છોડ દં, ભોલા ન દેહાસક્ત હો, આસક્ત હો “સ્વ” સ્વરૂપમેં, મત ભોગ મેં આસક્ત હો. (૫)
આત્મા સુધા કે પાન સે, વિક્ષેપ સબ છૂટ જાય હૈ, વિક્ષેપ મિટતે હિ તુરંત, નિજ આત્મમેં ડટ જાય હૈ. (૧) કર્તાપને ભોક્તાપનેકા, જબ તલક અધ્યાસ હૈ, તબ તક સમાધિ કે લિયે, કરના પડે અભ્યાસ હૈ; નિર્બદ્ધ જબ હો જાય હૈ, તબ શાંતિ અવિચલ પાય હૈ, સંશય સભી મિટ જાય હૈ, નિજ આત્મ મેં ડટ જાય હૈ. (૨) ચિંતન કરે હૈ જબતલક, નહિ બ્રહ્મ જાના જાય હૈ, ચિંતન રહિત હૈ બ્રહ્મ સો, ચિંતનરહિત હીં પાય હૈ; ચિંતન રહિત હો જાય હૈ, સો જ્ઞાન સમ્યક્ પાય હૈ, સમ્યક્ હુવા જબ જ્ઞાન તબ, નિજ આત્મમેં ડટ જાય હૈ. (૩) ય સાધનો સે બ્રહ્મકો, ચિંતન રહિત પહચાન કર, કૃતકૃત્ય નર હો જાય હૈ, ઐસા કહે હૈ પ્રાજ્ઞ નર; સાધક ભલે હો સિદ્ધ જો, ચિંતન રહિત હો જાય હૈ, ભોલા ! નહીં સંદેહ કુછ, નિજ આત્મમેં ડટ જાય હૈ. (૪)
૭૨૪ (છંદાવલી) સબ પ્રાણિયોં કો આપ મેં, સબ પ્રાણિયોં મેં આપકો, જો પ્રાજ્ઞ મુનિ હૈ જાનતા, કૈસે ફેંસે ક્રિ પાપ મેં; અક્ષય સુધા કે પાન મેં, જિસ સંત કા મન લીન હો, ક્ય કામવશ સો હો વિકલ, કૈસે ભલા દિ દીન હો. (૧) સબ વિશ્વ માયામાત્ર હૈ, ઐસા જિસે વિશ્વાસ હૈ, સો મૃત્યુ સન્મુખ દેખ કર, લાતા ન મનમેં શ્વાસ હૈ; નહીં આશ જીને કી જીરું, હો ત્રાસ મરને કી ન હો, હો તૃપ્ત અપને આપમેં, કૈસે ભલા ક્રિ દીન હો ? (૨)
૭૨૩ (રાગ : જોગિયા) વિષ સમ વિષય સબ જાનકર, શબ્દાદિમેં મત રાગ કર, આત્મા સુધાકા પાન કરી, મત દેહમેં અનુરાગ કર;
કુંજર મુખસે કન ગિરો, ખુટો ન તાસુ આહાર
કીડી કન લેકર ચલી, પોષન નિજ પરિવાર ભજ રે મના
૪૪)
દાતા દાતા ચલ ગયે, રહ ગયે મમ્મીચૂસ દાન માન સમઝત નહીં, લડને મેં મજબૂત
(૪૪૧
ભોલે બાબા

Page #231

નહિ ગ્રાહ્ય કુછ, નહિ ત્યાજ્ય કુછ, અચ્છા બૂરા નહિ હૈ કહી, યહ વિશ્વ હૈ સબ કલ્પના, બનતા બિગડતા કુછ નહિ; ઐસા જિસે નિશ્ચય હુવા ક્યોં, અન્ય કે સ્વાધીન હો, સંતુષ્ટ નર નિદ્રુદ્ધ સો, કૈસે ભલા ફિર દીન હો ? (૩) સુખ દુઃખ ઔર જીવન-મરણ, સબ કર્મ કે આધીન હૈ, ઐસા જિસે નિશ્ચય હુવા, હોતા નહીં ફીર દીન હૈ; જો ભોગ આતે ભોગતા, હોતા ન ભોગાસક્ત હૈ, નિર્લેપ રહતા કર્મસે, હોતા તુરત હી શાંત હૈ. (૪)
૭૨૫ (રાગ : કાલિંગડા)
સંસારવાહી બેલ સમ, દિનરાત બોજા ઢોય હૈ, ત્યાગી તમાશા દેખતા, સુખ સે જગે હૈ સોય હૈ; સમચિત્ત હૈ સ્થિરબુદ્ધિ કેવલ, આત્મ-અનુસંધાન હૈ, તત્ત્વજ્ઞ ઐસે ધીર કો સબ, હાનિલાભ સમાન હૈ. (૧) ઈન્દ્રાદિ જિસ પદ કે લિયે, કરતે સદા હી ચાહના, ઉસ આત્મપદ કો પાય કે, યોગી હુવા નિર્વાસના; હૈ શોક કારણ રાગ કારણ, રાગ કા અજ્ઞાન હૈ, અજ્ઞાન જબ જાતા રહા, તબ હાનિ-લાભ સમાન હૈ. (૨) આકાશ સે મેં ધૂમ કા, સંબંધ હોતા હૈ નહીં,
ત્યોં પુણ્ય અથવા પાપ કો, તત્ત્વજ્ઞ છૂતા હૈ નહીં; આકાશસમ નિર્લેપ જો ચૈતન્યઘન પ્રજ્ઞાન હૈ, ઐસે અસંગી પ્રાજ્ઞ કો, સબ હાનિલાભ સમાન હૈ. (૩)
યહ વિશ્વ સબ હૈ આત્મ હી, ઇસ ભાંતિ સે જો જાનતા, યશ વેદ ઉસકા ગા રહે, પ્રારબ્ધવશ વહ વર્તતા; ઐસે વિવેકી સન્ત કો, ન નિષેધ હૈ, ન વિધાન હૈ, સુખ-દુઃખ દોનોં એક સે, સબ હાનિ-લાભ સમાન હૈ. (૪)
ભજ રે મના
દયાકા લક્ષણ ભક્તિ હૈ, ભક્તિસે મિલે જ્ઞાન જ્ઞાનસે હોવત ધ્યાન હૈં, યહ સિદ્ધાંત ઉર આન
૪૪૨
૭૨૬ (રાગ : શિવરંજની)
સંસાર કી સબ વસ્તુઓં, બનતી બિગડતી હૈ સદા, ક્ષણ એક સી રહતી નહીં, બદલા કરે હૈ સર્વદા; આત્મા સદા હૈ એકરસ, ગત ક્લેશ શાશ્વત મુક્ત હૈ, ઐસા જિસે નિશ્ચય હુવા, હોતા તુરત હી શાંત હૈ. (૧)
ક્યા સંપદા ક્યા આપદા, પ્રારબ્ધવશ સબ આય હૈ, ઈશ્વર ઉન્હેં નહિ ભેજતા, નિજ કર્મવશ આ જાય હૈ; ઐસા જિસે નિશ્ચય હુવા રહતા સદા નિશ્ચિંત હૈ, નહિ હર્ષતા નહિ શોચતા, હોતા તુરત હી શાંત હૈ. (૨) નહિ દેહ મૈં નહિ દેહ મેરા, શુદ્ધ હું મૈં બુદ્ધ હું, ફ્રૂટસ્થ હૂં નિસંગ હૂં, નહી દેહ સે સંબંદ્ધ હૂં, ઐસા જિસે નિશ્ચય હુઆ, ફિર ક્યા ઉસે એકાંત હૈ, બસ્તી ભલે જંગલ રહે, હોતા તુરત હી શાંત હૈ. (૩) આશ્ચર્ય હૈ ! સબ વિશ્વ યહ, સો વસ્તુતઃ કુછ હૈ નહીં, ઐસા જિસે નિશ્ચય હુવા, ઉસકો નહીં હૈ ભય કહીં; નિષ્કામ સ્ફુરણા માત્ર કો, રહતા ન કુછ ભી ચિંત્ય હૈ, ભોલા ! હુવા નિશ્ચિત જો, હોતા તુરત હી શાંત હૈ. (૪)
રૈદાસ (રાગ : પુરિયા)
ચિત્ત સિમરન કરી, નૈન અવલોકનો, શ્રવન બાની સુજસુ પૂરિ રાખોઁ. ધ્રુવ
મનુ સુ મધુકર કરી, ચરન હિરદે ધરી, રસન અમૃત રામનામ ભાખાઁ. ચિત્તવ મેરી પ્રીતિ ગોવિંદ સે જનિ ઘટે, મેં તો મોલિ મહંગી લઈ જીવ સટૈ. ચિત્તવ સાધ-સંગતિ બિના ભાવ નહિં ઉપ‰, ભાવ બિન ભગતિ નહિ હોય તેરી. ચિત્ત કહૈ ‘રૈદાસ’ એક બેનતી હરિ સંઉ, પૈજ રાખહુ રાજા રામ ! મેરી. ચિત્ત
કબીર ! યા સંસારમેં, પાંચ રતન હૈ સાર સાધુ મિલન અરૂ હરિભજન, દયા, દીન, ઉપકાર
૪૪૩
ભોલે બાબા

Page #232

ભોજો ભગત
ઈ. સ. ૧૭૮૫ - ૧૮૫૦
સૌરાષ્ટ્રમાં જેતપુર પાસેના દેવકીગાલોળ નામના ગામમાં ઈ. સ. ૧૭૮૫ વિ. સં. ૧૮૪૧માં ભોજાનો જન્મ થયો હતો. પિતાનું નામ કરસનદાસ હતું. ભોળા હૃદયના એ ખેડૂત કૃષ્ણના ભક્ત હતા. માતા ગંગાબાઈ ત્યાગ પવિત્રતા અને ઉદારતાની મૂર્તિ હતાં. તેઓ જ્ઞાતિએ લેઉઆ કણબી હતા અને અટક હતી સાવલિયા. ૧૨ વર્ષની ઊંમર સુધી ભોજો માત્ર દૂધ ઉપર જ રહ્યા હતા. ભોજાને બીજા બે ભાઈઓ પણ હતા. તેમનું નામ કરમણ અને જસોભક્ત હતું. ભોજા ભગત આજીવન નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચારી હતા. ભોજાના ચાબખા ખૂબ લોકપ્રિય હતા. ભક્તિ સાથે યોગસાધના અને કાવ્યસર્જન થતા તે પદો તેમનો એક વિદ્વાન શિષ્ય જીવણરામ લખી લેતો. ગિરનારના રામતવન નામના એક યોગીએ ભોજાને દીક્ષા આપી, જનસેવા કરવાનો મહામંત્ર આપ્યો હતો. ઈ.સ. ૧૯૮૩માં ભોજાની નાનીમોટી તમામ ૨૦૪ રચનાઓ ‘ભોજા ભક્તની વાણી' સ્વરૂપે તેમની છઠ્ઠી પેઢીના વંશજ પ્રા. મનસુખલાલ સાવલિયાએ પુસ્તક સ્વરૂપે પ્રગટ કરી. ભોજો ભગત અખાની જેમ જ દંભ અને પાખંડના વિરોધી તેમજ આત્મતત્ત્વને ઓળખનાર, વેદાંતનો મર્મ જાણનાર ભક્ત-કવિ હતા. વીરપુરના જલારામ બાપાના તેઓ ગુરુ હતા. છેલ્લે ૬૫ વર્ષની વયે ઈ.સ. ૧૮૫૦ માં વીરપુરમાં જ ભોજા ભગતે દેહ છોડ્યો.
ભજ રે મના
લેને કો હરિનામ હૈ, દેને કો અન્નદાન તિરને કો આધિનતા, બૂડન કો અભિમાન
૪૪૪
૩૨૭ ચલતી
રામક્રી
દેશી ઢાળ
પ્રભાત
૩૨
૩૨
930
૩૩૧
૩૩૨
933
૩૩૪
934
૩૩૬
939
93C
પરજ
કટારી
સોરઠ ચલતી
આશાવરી
લાવણી
પ્રભાતી
માંડ
પ્રભાત
કીડીબાઈની જાનમાં
જ્યાં લગી જીવની જાત જાણી નહિ પ્રથમ તો નામરૂપથી ટળવું માન પ્રપંચને પારથી સમજીને ચાલવું બ્રહ્મ ભરથારનો ભોગ ભાવ્યો નહિ ભક્તિ શૂરવીરની સાચી રે, લીધા મળ્યા ગુરુદેવ મુક્ત ઘર પાયા મૂરખો કાલની વાતું કરે
મોઘો
| મનુષ્ય દેહ ફરી ફરીને શબ્દની પાર સદ્ગુરુજીનું રૂપ છે સંત શૂરવીર તે સદ્ગુરૂજીના બાળકા હરિજન હોય તેણે હેત ઘણું રાખવું
૭૨૭ (રાગ : ચલતી)
હાલો, કીડીબાઈની જાનમાં.
ધ્રુવ
કીડી બિચારી કીડલી રે કીડીનાં લગનિયાં લેવાય; પંખી પારેવડાંને નોતર્યાં, જાન મોટાની જાય. હાલો૦ મોરે નાખ્યો માંડવો રે, ખજૂરો વેચે છે ખાંડ; સૂડાને માથે સૂડલો, પોપટ પીરસે પકવાન, હાલો૦ મોડાને મોકલ્યો માળવે રે, લેવા માળવિયો ગોળ, મોડો કેડેથી પાતળો, ગોળ ઉપડ્યો નવ જાય. હાલો૦ ઘોએ બાંધ્યા ઘૂઘરા રે, કાચીડે બાંધી છે કટાર; દેડકો વચમાં જોને ડગમગે, એલા મને ડગલો પહેરાવ. હાલો૦
ઊંટે બાંધ્યા ઢોલકાં રે, ગધેડો ફૂંકે શરણાઈ; કુંજે મંગળગીત ગાયાં, હાથી મનમાં હરખાય. હાલો૦
પશુકી તો પનિયાં ભઈ, નરકા કછુ ન હોય જો ઉત્તમ કરની કરે, નર નારાયણ હોય
||
૪૪૫
ભોજો ભગત

Page #233

બગલે બાંધી બંદડી રે, તેતરે બાંધી તલવાર; આજ તો જાવું જોને માંડવે, ચાવીશું બીડલાને પાન. હાલો૦ ઉંદરભાઈ ચાલ્યા રિસામણે રે, બેઠા દરિયાને બેટ; મીનીબાઈ ચાવ્યાં મનાવવા, કરડી ખાધાં એનાં પેટ, હાલો૦ મીની બિચારી મીંદડી રે, હાલી નોંતરવા ગામ; સામાં મળ્યા બે કૂતરા, મીનીના કરડ્યા બે કાન. હાલો૦ વાંસડે ચડ્યો ઓલો વાંદરો રે, જોતો જાનની વાટ; જાન રે આવશે તો લૂંટશું, કાટું બધાના હું પ્રાણ. હાલો૦ કઈ કીડીને કોની જાનમાં રે, સંતો કરજે વિચાર; ભોજાભગતની આ વિનતિ, સમજો ચતુર સુજાણ, હાલો૦
૭૨૯ (રાગ : દેશી ઢાળ) પ્રથમ તો નામરૂપથી ટળવું, માન મૂકીને મહંતને મળવું; વિવેકી પુરુષ વાળે તેમ વળવું, તો ગળવું આતમજ્ઞાનમાં રે. ધ્રુવ તન-મન તેને સમર્પણ કરવું, એનું લઈ એની આગળ ધરવું; આતમદર્શી થઈ એણી પેરે તરવું, તો મરવું મટે મૃત્યુ લોકમાં રે. પ્રથમ એમ સમજીને રે અનભે’ થાવુ, જ્ઞાનગંગામાં અહોનિશ નાહવું; ગાવું ગાવું સમજી માંહ્ય સમાવું, તો જોવું નિજ ઘર જીવતે રે. પ્રથમ એ પદને કોઈ અનુભવી બુઝે, જાહેર થઈને એણી પેર ઝૂઝે; આપ ટળે તો આપોપું સૂઝે, જો પૂજે પરગટ સંતને રે. પ્રથમ વિહંગમ સાધને પદમાં રે મળિયાં, જનમમરણનાં સંક્ટ ટળિયાં; લવણ-ધેનુ અંબુમાં ગળિયાં, એમ ભળિયાં તે પરિબ્રહ્મમાં રે. પ્રથમ જેમ રે પાલો ઉદકથી રે જામ્યો, શબ્દરૂપી સૂરજે ચોદિશે ધામ્યો; પોતે પોતાના સ્વરૂપને પામ્યો, તો ‘ભોજલ’ સદ્ગુરુ ભેટતાં રે. પ્રથમ
૭૨૮ (રાગ : રામકી) જ્યાં લગી જીવની જાત જાણી નહિ, ત્યાં લગી તાણમતાણ રે' છે ; આધને વિચારતાં, અંત-મધ્ય એક છે, વસ્તુ સાચી તે વેદાંત કહે છે. ધ્રુવ જાત જાણ્યા વિના, મત-પંથ બહુ થયો , અટકી રહ્યા આંધળા આપે ભૂલ્યા; વધી ગયા વાદમાં હરિ ન આવે હાથમાં, મેરુ જવા મન કરે પણ પાય લૂલા. જ્યાં જાત જાણ્યા વિના યોગસાધન કરે, પરહરે કામ, ધન, ધામ મૂકે; હઠ કરી આદરે, પસ્તાઈ પાછા , વૈભવ ના ભોગવે ભક્તિ ચૂકે. જ્યાંo અણછતું આપણું આપ ભૂલી ગયો, જીવ થઈ જાચતો કર્મઘાટે; બુદ્ધિના ઠાઠમાં વાટ સૂઝે નહિ, આવવું-જાવું તે એ જ માટે. જ્યાંo જાત જાણ્યા પછી જન્મ-મૃત્યુ ટળે, જેમ પાલો" પાણીમાંથી પાછો ન આવે; * ભોજલ' બ્રહ્મવેત્તા જેને ગુરુ મળે, તે જ આ દેહથી અભેદ પાવે. જ્યાંo Mar (૧) વાદળમાંથી પડતો કરો
૭૩૦ (રાગ : પ્રભાત) પ્રપંચને પારથી સમજીને ચાલવું, ડહાપણ ને ભોળપણે નાખી દેવું; જેમ છે તેમ જોઈ રે'વું જગતમાં, વેર ને પ્રીતિ નહિ એમ રે'વું. ધ્રુવ દયા વિના ડહાપણ કે'ને નથી દીપતું, ભોળપણે ભક્તિનું પદ ન આવે; મધ્યમાં માને છે માવા મળવા તણી, કોડમાં કો'કનૈ કામ આવે. પ્રપંચ * ઊંટના વાંક તે ધાંખ બહુ ભાત્યનાં, ' આત્મા પાંગરો એમ જોવું; સમજીને કોઈના ચલણ ના દેખવાં, આત્મા ઓળખી આપ ખોવું. પ્રપંચ પાત્ર વિણ સિંહણનું પય કેમ જામશે, લોહના ઠામને લાગ ન હોયે; એમ ‘ભોજલ’ બ્રહ્મરસ અજર જે જીરવે, આપે ક્ત એ જ હોય. પ્રપંચ
| ધીરજ બુદ્ધિ તબ જાનિયે, સમજે સબકી રીત ||
| ઉનકા અવગુન આપમેં કબહુ ન લાવે મીત | ભજ રે મના
૪છે.
સાહબકી ગત અગમ હૈ, ચલ અપને અનુમાન ધીરે ધીરે પાંવ ધર, પહુંચેગા પરમાન
ભોજો ભગત

Page #234

૭૩૧ (રાગ : પરજ) બ્રહ્મ-ભરથારનો ભોગ ભાવ્યો નહિ, ત્યાં લગી જોગ વિજોગ જેવો; પ્રેમ પ્રતીત વિના પાંચને વશ કરે, દોષ વિના દેહને દંડ દેવો. ધ્રુવ વ્યાસને અટપટી વાત હતી પ્રેમની, કર્મની કૂટમાં ક્લેશ વાધ્યો; નારદમુનિએ કહ્યું હતું તેમ થઈ રહ્યું, શ્રીપત ઉપરનો સ્નેહ સાધ્યો. બ્રહ્મ સુત મુનિ વ્યાસના સુત એવા થયા, ગર્ભમાં કમનું ધ્યાન પામ્યો; જનક પાસે આવ્યો અધિક સમજાવિયો, ગતિ જડી ને ગોલોક પામ્યો. બ્રહ્મ પ્રેમ વિના પંથનો પાર આવે નહિ, કવિ થઈ રવિના પાર પહોંચે; ‘ભોજલ’ ભક્તિનો મર્મ જાણ્યા વિના, અજ્ઞાની જીવ તે એમ સોચે. બ્રહ્મ
૭૩૩ (રાગ : સોરઠ ચલતી) મળ્યા ગુરુદેવ મુક્ત ઘર પાયા, જ્યાં સે આયા ત્યાંય સમાયા; કાયો ક્લેશ લવલેશ ન લાયા, તો પાયા હૈ ઘર પ્રેમકો રે. ધ્રુવ નયણે દેખ્યા સો નર દેત નિશાની, પાર પૂગ્યા તેની પ્રગટ વાણી; વિશ્વચરાચર વસ્તુને જાણી, તો ગ્રહી બેઠા નિજ મૂળને રે. મળ્યા હુઆ હસ્તામલ શ્યામ સોહાગી, અનેક જન્મની આપદા ભાંગી; સદગુરુથી ચેતનતા જાગી, તો જીવન્મુક્ત તેને જાણવાં રે, મળ્યા તુમ ભયો, જેણે દેખ્યા તમાશા, અવાચ્ય વસ્તુને શું કરે વાચા? ‘ભોજલ’ સદ્ગુરુ મળિયા છે સાચા, તે પહોંચી ગયા પરબ્રહ્મને રે, મળ્યા
૭૩૨ (રાગ : કટારી) ભક્તિ શૂરવીરની સાચી રે, લીધા પછી કેમ મેલે પાછી ? ધ્રુવ મનતણો નિશ્ચય-મોરચો કરીને, વધિયા વિશ્વાસી; કામ-ક્રોધ-મદ-લોભતણે , જેણે ગળે દીધી ફાંસી. ભક્તિ શબ્દના ગોળા છૂટવા લાગ્યા, ત્યારે માયલો રહ્યો નાચી; કાયર હતા તે કંપવા લાગ્યા, રે નિશે ? ગયા નાસી. ભક્તિ સાચા હતા તે સન્મુખ રહ્યા, ને હરિ સંગાથે રહ્યા રાચી; પાંચ-પચીસને અળગા મેલ્યા, પછી બ્રહ્મ રહ્યો ભાસી. ભક્તિ કરમના પાસલા કાપી નાખ્યા, ભાઈ, ઓળખ્યા અવિનાશી; અષ્ટસિદ્ધિની ઇચ્છા ન કરે, જેની મુક્તિ થઈ દાસી. ભક્તિ તન-મન-ધન જેણે તુચ્છ કરી જાણ્યાં, અહર્નિશ રહ્યા ઉદાસી; “ભોજો' ભગત કહે ભક્ત થયા, એ તો વૈકુંઠના વાસી. ભક્તિo
૭૩૪ (રાગ : આશાવરી) મૂરખો કાલની વાતું કરે, માથે કાળનું ચક્કર . ધ્રુવ કહે કંઈકને નહિ કરવું એવું, નિજ કરતો નવ ડરે; વિષય વિકારમાં કે વલખતો, પારકા ઘરમાં ગરે, માથેo
સ્વારથમાં જીવ ચાલે ચોધારો, અસત્ય ઘણું આચરે; છળ, છેતરને દગાબાજી કરી, પારકાં ધનને હરે. માથે ધર્મને મારગે ટૂંડો ન આવે, પાપમાં પગલાં ભરે; સૂમની માયા સંઘરી રહેશે, કાં વિઠ્યા નારી વાપરે ! માથે તેથી ચોરાશી સહી કરી જીવ, અલ્પ થઈ અવતરે; ભોજો ભગત કહે ભજન કર્યા વિના, ભૂંડે હાલે મરે. માથે
તીરથ જાનકું પાવ રચે પ્રભુ, હાથ રચે હરિ સેવ હિ ઠાની, કાન રચે સુનિયે જસ કેશવ, જીભ રચી કહિયે હરિબાની; નૈન રચે હરિ સંતકું દેખન, તાતેં સબ સુખ પાવત પ્રાની, ઔર તો સાજ ભલો બ્રહ્માનંદ, પેટ રચ્યો સો તો પાપક ખાની.
શબ્દ જો ઐસા બોલિયે, તનકા આપા ખોય. ઔરનકો શીતલ કરે, આપનકો સુખ હોય |
૪૪૮)
શીતલ શબ્દ ઉચ્ચારિયે, ‘અહમ' આનિયે નાહિ || તવ પ્રીતમ તુજમેં બસે, દુશ્મન ભી તુજ માંહિ
ભજ રે મના
૪૯)
ભોજો ભગત

Page #235

૭૩૫ (રાગ : લાવણી)
મોંઘો મનુષ્ય દેહ ફરી ફરીને, નહીં મળે વારંવાર; પ્રાણીયા ભજીલેને કીરતાર, આતો સ્વપ્નું છે સંસાર. ધ્રુવ ઘન-દૌલતને માલ ખજાનો, પુત્ર અને પરિવાર, તે તો તજી તમે જાશો એકલા, ખાશો જમનો માર પ્રાણીયા
ઉંચી મેડીને અજબ જરૂખા, ગોખતો નહિ પાર, છત્રપતિ તો ચાલ્યા ગયા, તેનાં બાંધ્યાં રહ્યા છે ઘરબાર. પ્રાણીયા ઉપર ફૂલડાં ફરે, ને હેઠે શ્રીફળ ચાર;
ઠીક કરી એને ઠાઠડીમાં ઘાલ્યો, પછી પુંઠે પડે પોકાર. પ્રાણીયા૦ સેજ તળાઈ વિના સૂતો નહિ, એ કરતો હુન્નર હજાર; ખોરી ખોંરીને બાળશે જેમ, લોઢું ગાળે લુવાર, પ્રાણીયા
સ્મશાન જઈને ચેહ ખડકીને, ઉપર કાષ્ટનો ભાર; અગ્નિ મૂકીને અળગા રહે, પછી અંગે ઝરે અંગાર. પ્રાણીયા૦ સ્નાન કરવા સૌ ચાલીયા, મળી નર સઘળા ને નાર;
‘ભોજો’ ભગત કહે દશ દહાડા રોઈને, વળતી મૂક્યો વિસાર, પ્રાણીયા૦ ૭૩૬ (રાગ : પ્રભાતી)
શબ્દની પાર સદ્ગુરુજીનું રૂપ છે, ચર્મચક્ષુ હોય તેને કેમ સુઝે? જીવપણે પદ તે કોઈને જડે નહિ, અનુભવી હોય તે આપ બૂઝે. ધ્રુવ રતિ વિના સ્વરૂપ તો લક્ષ આવે નહિ, શીખે સુણે મરને શબ્દ ગાવે; અનુભવ ખૂલ્યા વિના આપ સૂઝે નહિ, ચૈતન્ય બ્રહ્મ કદી સ્વપ્તે પાવે. શબ્દ જ્યાં લગી કલ્પના ત્યાં લગી જીવ છે, સંશય છૂટે તો શિવ કહાવે; ધ્યેય ને ધ્યાતા વિના ધ્યાન જો પ્રગટે, તો સોહં સ્વરૂપમાં જઈ સમાવે. શબ્દ શબ્દની પાર આવાગમન અડે નહિ, જેમ કાંચળી તજીને ભોરિંગ જાવે;
ભક્ત ‘ભોજલ' કહે ગુરુ ગમ પ્રગટે, તો જન્મમરણનો ભય ના'વે. શબ્દ ગ્રંથ મત, રત્ન જગતમેં ચાર લીજે પરખિકે, જૂઠે દીજે ડાર
દેવ ધર્મ ગુરૂ સાંચે
૪૫૦
ભજ રે મના
૭૩૭ (રાગ : માંડ)
સંત શૂરવીર તે સદ્ગુરુજીના બાળકા, હરિનામ લેતાં કહો કેમ હારે ? પ્રથમ કંટારિયું પે'રીને ચાલિયા, મરી મટ્યા તેહને કોણ મારે ! ધ્રુવ તન મન ધન તજી ઝાહેર થઈ ઝુઝિયા, રણ ચડ્યા તેહને કોણ વારે ? કીટ પર્યંત તે બ્રહ્મના લોક લગી, મિથ્યા પ્રપંચ તે મન ધારે. સંત જીવને શિવનો જેને સંશય છુટિયો, સિંહને બકરી તેને એક હારે; આપોપું અર્ચીને એહને ઓળખો, તો ત્રિવિધના તાપને તર્ત ઠારે. સંત ભક્તને ભગવંત તો એક કરી જાણવા, ચર્ણ આવે તેનું કાજ સારે; ભોજલ ભવતણું નાવ નિજનામ છે, કૃષ્ણ સમરે તેનું કુળ તારે. સંત
૭૩૮ (રાગ : પ્રભાત)
હરિજન હોય તેણે હેત ઘણું રાખવું, નિજ નામ ગ્રાહી નિર્માન રહેવું; ત્રિવિધના તાપ તે જાપ જરણા કરી, પરહરી પાપ રામનામ લેવું. ધ્રુવ સૌને સરસ કહેવું, પોતાને નરસ થવું, આપ આધીન થઈ દાન દેવું; મન કરમ વચને કરી, નિજ ધર્મ આદરી, દાતા ભોક્તા હરિ એમ રહેવું. હરિ અડગ નવ ડોલવું, અધિક નવ બોલવું, ખોલવી ગૂજ તે પાત્ર ખોળી; દીનવચન દાખવું, ગંભીર મતું રાખવું, વિવેકીને વાત નવ કરવી પહોળી. હરિ અનંત નામ ઉચ્ચારવું, તરવું ને તારવું, રાખવી ભક્તિ તે રાંક દાવે; ભક્ત ‘ભોજો' કહે ગુરુ પરતાપથી, ત્રિવિધના તાપ ત્યાં નિકટ નાવે. હરિ
.
ગુરૂકે પ્રસાદ બુદ્ધિ ઉત્તમ દશારૂં ગહે, ગુરૂકે પ્રસાદ ભવ દુઃખ બિસરાઈયે, ગુરૂકે પ્રસાદ પ્રેમ, પ્રીતિહુ અધિક બાઢે, ગુરૂકે પ્રસાદ રામ નામ ગુન ગાઈયે; ગુરૂકે પ્રસાદ સબ, યોગકી યુગતિ જાનૈ, ગુરૂકે પ્રસાદ શૂન્યમેં સમાધિ લાઈયે, સુંદર કહત ગુરૂ-દેવ જૂ કૃપાલુ હોઈ, તિનકે પ્રસાદ તત્ત્વ-જ્ઞાન પુનિ પાઈયે.
.
ઉપજે ઉર સંતુષ્ટતા, દંગ દુષ્ટતા ન હોય મોહમદપુષ્ટતા, સહજ સુષ્ટતા સોય
મિટૈ
૪૫૧
ભોજો ભગત

Page #236

તોડી.
૭૪૮ ૭૪૯
૩૫૦
છે
જ
તુમ બિન મીરાં ભઈ બાવરી લલિતા તુમ બિન મેરા કોઈ નહિ હૈ તિલંગ તુમ બિન સબ બિગરી મેરી શિવરંજની. તુમ્હારી યાદ આતી હૈ બહાર દુર દેશ સે આઈ બૈરાગન પૂર્વી
દૂર દેશ સે આઈ હૈ જોગન બ્રિદ્રાવનીસારંગ પૂજા કરને આઈ પુજારિના હમીર બડી અનોખી રીત પિયાકી બસંતબહાર બસંતકી ઋતુ આઈ આલી હમીર રહોજી નૈનનમેં નંદલાલ
છે
મીરાં (યોગીની ઈન્દિરાજી) કોલકાતા (ઈ.સ. ૧૯૨૦-૧૯૯૮)
૩૫૫ ૭૫૬ ૭૫૭
યોગીની ઈન્દિરાદેવીનો જન્મ તા. ૨૬-૩-૧૯૨૦ના રોજ બંગાળના કોલકાતા શહેરમાં એક શ્રીમંત કુટુંબમાં થયો હતો. ૧૮ વર્ષની ઉંમરે તેમના લગ્ન થયા હતા. તેમને બે બાળકો પણ હતા. મહાત્મા દિલીપકુમાર રૉયે સન ૧૯૪૯માં પુત્રીશિષ્યા તરીકે ઈન્દિરાને સ્વીકારી હતી. ઘણી વખત ઈન્દીરાજી નૃત્ય ભક્તિમાં ભાવસમાધિમાં ડુબી જતા. હિન્દી ભાષાથી અપરિચિત ઈન્દિરાજીના મુખેથી કોઈ અદભુત ચેતના ‘મીરાં 'ના નામાચરણથી ભજન લલકારતી. એવા લગભગ ૧૦૦૦ ભજનો પાંચ ભાગમાં પુસ્તક રૂપે પ્રકાશિત થયા છે. છેલ્લે તેઓ પુનામાં શ્રી હરિકૃષ્ણ મંદિર આશ્રમમાં અધિષ્ઠાત્રી રહ્યા હતા. આશ્રમમાં સેં તેમને દાદી જ કહેતા. છેલ્લે ૩૮ વર્ષની ઉંમરે ઉચ્ચ ભાવદશામાં દેહનો ત્યાગ કર્યો. ૭૩૯ ચંદ્રકસ આઇ શરણ તિહારી સદ્ગુરુ 9૪૦ મેઘમલ્હાર ઐસી પ્રીત સિખાઓ મોહે
બાગેશ્રી કબ તક ના આઓગે હરિ તુમ હિંદોલા કહીં ઐસા ન હો જાયે કાલિંગડા કાહ કરુ તિ જાઉ પિયા બિના પીલુ તિની દેર હૈ ઔર ખિલૈયા માલકૌંસ કુંજ કુંજ ઢંઢે રી માધો તોડી જનમ જનમ કી દાસી મીરાં મધુકર તુમ નહી આયે પ્રભુ, મધુબન શબ્દ મારે માર ગયે, શબ્દ છોડા રાજ
જિસને શબ્દ વિવેક કિયા, તાકા સરિયા કાજ | ભજ રે મના
૪૫૨)
૭૩૯ (રાગ : ચંદ્રકસ) આઈ શરણ તિહારી સદ્ગુરુ ! આઈ શરણ તિહારી; જનમ જનમ કી દાસી મીરાં, બાર બાર બલિહારી. ધ્રુવ તેરી પૂજા કરું મેં કૈસે ? કિસ બિધ મહિમા ગાઉ, લાખો કંઠ સે બોલું તો ભી, તિલ ભર કહુ નહિં પાઉં; પતિત ઉધારણ, નિર્મલ સજ્જન ! મેં ઈક અબલા નારી, સદ્ગુરુo તીરથ દેખે, મંદિર દેખે, બન બન ફિ ફ્રિ આઈ, ગુરુ ચરણન બિન ગતિ ના હોયે, સદગુરુ બિન ગતિ નાહીં; ઈન ચરણોમેં સબ હી તીરથ, યહાં હિ સૃષ્ટી સારી. સદ્ગુરુo ધ્યાની ધ્યાન મેં ખોજ રહે હૈ, તપ કરતે સંન્યાસી, જ્ઞાની જ્ઞાન લગાકર હારે, તપી બને બનવાસી; પ્રેમ દિવાની મીરાં ખોજે, યુગ યુગ મુરલીધારી. સદ્ગુરુo ખોજત ખોજત ભઈ ભૈરાગન, હરિ કા દ્વાર ન પાયો, બલિહારી અપને સદગુરુ, જિન ગોવિંદ આન મિલાયો; જનમ જનમ કે બંધન કાટે, દેકર પ્રેમ કટારી. સદ્ગુરુo
શબ્દ શબ્દ સબ કોઈ કહે, વહ તો શબ્દ વિદેહ | જિલ્લ પર આવે નહીં, નિરખ-પરખ કર લેહ
૪૫) મીરાં (યોગીની ઈન્દિરાજી)

Page #237

9૪૦ (રાગ : મેઘમલ્હાર)
મન કા માન તો છોડ નો પાઉં, લાખોં બંધન તોડ ન પાઉં; કબ તક મીરાં કે મોહન ! ના પતિત જાન અપનાઓગે. કબo તુમ તો જાનો અંતરયામી, તુમ બિન મેરા કોઈ ન સ્વામી; જનમ જનમ મેં પથ દેખેંગી , કભી તો પ્રભુજી આઓગે. કબ૦
ઐસી પ્રીત સિખાઓ મોહે - ઐસી પ્રીત સિખાઓ ; જનમ ન છૂટે, મરણ ન જાયે, ઐસી લગન લગાઓ,
પ્રભુ, મોહે ઐસી પ્રીત સિખાઓ. આન માન લો, જ્ઞાન ધ્યાન લો, રાજ કાજ ભી લે લો, રૂપ રંગ લો, અંગ અંગ લો, લોક લાજ ભી લે લો; ચાકર રાખો મોહે પ્રભુજી, ચરણનદાસી બનાઓ ?
પ્રભુ, મોહે ઐસી પ્રીત સિખાઓ. નિંદા ઉપમા ભલી બૂરી લો, મિલન કિ આશા કે લો, રોમ રોમ લો, સ્વાસ સ્વાસ લો , દુ:ખફિ નિરાશા કે લો; સબ કુછ લે લો, હરીનામકી, મનમેં જ્યોતિ જલાઓ.
પ્રભુ, મોહે ઐસી પ્રીત સિખાઓ. ઐસી આગ લગે, મિટ જાયે ‘મેં’ મેરી કા અંધેરા, મેરા મેરા રહ નહિ જાયે, હો સબ તેરા તેરા; મીરાં' કે પ્રભુ ગિરધર નાગર, ક્યું ચાહે અપનાઓ.
પ્રભુ, મોહે ઐસી પ્રીત સિખાઓ.
૭૪ર (રાગ : હિંદોલ) કહીં એસા ન હો જાયે, કહીં એસા ન હો જાયે; બિના પાયે હરિ દરશન , યે નૈના બંધ હો જાયે. ધ્રુવ જો મનકા માન ટા ના - હરી કયા તુમ ના આઓગે ? જો માયા જાલ છૂટા ના – દરશન ક્યાં ના દિખાઓગે ? તિસાયે હૈ બડે નૈના તિસાયે યે ન રહ જાયે, કહીં મેં ચુન ગુન તારે લાઉંગી, તુમ્હ માલા પહનાઉંગી, ગગન સે ચાંદ માંગૂગી, તેરા દિપક જલાઉંગી; મગર ડર હૈ - કિ તુમ આઓ, યે નૈના દેખ ના પાયેં. કહીં. મેં જાનૂ દોષ હૈ લાખોં હૈ પાપી. તાપી મન મેરા ! હરી ! તુમ ભક્તવત્સલ હો , દયામય નામ હૈ તેરા; પતિતપાવન કહાઓ ક્યું ? પતિત જો શરણ ના પાયે ! કહીંo કહે “મીરાં' સુનો પ્રભુજી, તુમ્હ અબ આના હી હોગા ! બિના તેરે નહીં કોઈ, હમે અપનાના હી હોગા ! શરણ તુમ હી ન દો પ્રભુજી, શરણ હમસેં કહાં પાયે ! કહીં
૭૪૧ (રાગ : બાગેશ્રી) કબ તક ના આઓગે હરિ તુમ, કબ તક નાથ ન આઓગે;
તક બિન દરશન હમકો તુમ, પ્રભુજી મેં હિ સતાઓગે. ધ્રુવ મ્બ તક ખોલ કે મંદિર દ્વારા, પથ દેખેંગી નાથ તુમ્હારા; કબ તક ઇન દુખિયા નૈનોકી પ્યાસ ને હરી બુઝાવોગે. બo બ્ધ તક રહેગિ હાથ મેં માલા !મ્બ તક રહેગી દીપ મે જવાલા; લ્મ તક બિરહન કી રાતી મેં, ભોર ન બન મુસકાઓગે. કબ૦
પુષ્પમેં કેદ ભયો જબ ભ્રમર, મૌતકી યાદ ઉને નહીં આવે, રસ લુટનમેં જબ મસ્ત ભયો, પુષ્પકી અંદર પ્રાન ગુમાવે; પ્રિતકી રીતી, નવ જાને સખી, પ્રેમકો પાર કોઈ નહીં પાવે, એસે પ્રેમ લગે પ્રભુકે પદમેં ‘જલવા’ કહે ફીર જન્મ નહીં આવે.
ફિકર સબનકો ખા ગઈ, ફિકર સબનકા પીર ( ફિકરકી જો ફાકી કરે, ઉસકા નામ ‘ફકીર'
મીરાં (યોગીની ઈન્દિરાજી)
એક શબ્દ ગુરુદેવકા, તાકા અનંત વિચાર
| ચાકે મુનિજન પંડિતા, બેદ ન પાવે પાર || ભજ રે મના
(૪૫૪.
XuU

Page #238

નૈનન કજરા પ્રેમકા દીન્હા, પ્રેમકા કિયો સિંગાર, આરતિ ચંદાકી હૈ કરમેં, તારોંકા ગલ હાર; લાજકા ઘુંઘટ તજ કર આઈ, વ્યાકુલ હો પી ઓર.
માઈ, કહાં ગયો ચિતચોર ? ચંદ્ર કિરણ કે કંગન મેરે, નીલ ગગનકી ચોલી, કલિયન કી લાલી ગાલમેં, સંગ સખીયન કી ટોલ; શ્યામ સે મેરી પ્રીત હૈ એસી - જેસે મેઘસે મોર.
કહો, કહાં ગયો ચિતચોર ? બિરહિનિ રાધા ચરણન દાસી, પ્રેમમેં ભઈ દિવાની, મોર ગયે મુખ નિષ્ઠુર કન્હાઈ, તારકે પ્રીત પુરાની; શ્યામ બિના શ્યામા ક્યું જીયે ? ભર ભર આયે લોર.
માઈ કહાં ગયો ચિતચોર ?.
૭૪૩ (રાગ : કાલિંગડા) કાહ કરૂ કિત જાઉં પિયા બિન, કાહુ કરું ક્તિ જાઉં ? અંગ અંગ તરસે હરી મિલનકો, કિસ બિધ ક્લ નહિ પાઉં. ધ્રુવ કજરે નૈનમેં મોતી માનો કારી રૈનમેં તારે, ભોર ભયે વહ તો છિપ જાયેં યહ ચિર સાથ હમારે; બિરહન બદલી અંસુઅન જલ લે પી પર જા બરસાઉં. કાહo રાહ કિ માટી જો મેં હોતી, દુર્લભ હોતે ભાગ, આતે જાતે દરસન પાતી, ચરનનું જાતી લોગ; મુખ ના બોલું, મનમેં રોલૂ, દુ:ખે મેં કિસે સુનાઉં ? કાહ૦ પવન ઝકોરા જો મેં હોતી, પી સંગ કરતિ કલોલ, ચૂમ શ્યામ કા મુખ ધીમે બનતી મુરલી કે બોલ; મીરાં' પ્રભુ બિન ભઈ બાવરી, કૈસે ધીર બંધાઉ ? કાહo
૭૪૪ (રાગ : પીલુ) તિની દેર હૈ ઔર ખિવૈયા, નૈયા પાર લગાવન કો ! ક્તિની દેર હૈ ઓર હો ના – પ્રભુકિ નગરિયા આવન કો ! ધ્રુવ જલ ગહરા હૈ, રાતી કારી, દેખ ઉકૈ તૂફાન હૈ ભારી ! તરસ રહે હૈં નૈના મેરે, અબ હરિ દરશ પાવન કો. ક્તિની હિયા ભી ડોલે, ડોલે નૈયા, મથુરા ક્તિની દૂર ખિવૈયા ? બિચ મઝધાર ચલી હૈ નાવો, પાર કિનારા પાવનકો. ક્તિની છૂટ ગયે હૈ તર્ક સાથી, બુઝ નહિ જાવે જીવન બાતી; વ્યાકુલ હૈ સબ અંગ અંગ મેરા, ગોવિંદ દરશન પાવન કો. ક્તિની કહતી ‘મીરાં’ સુના ખિયો દેખો ડૂબ ન જાયે મૈયા ! યમુના પાર મુરલિયો બાજે, આઈ મઝે બુલાવન કો. ક્તિની
૭૪પ (રાગ : માલકૌંસ) કુંજ કુંજ ઢંઢે રી માધો, કહાં ગય ચિતચોર ? દૂરસે આઈ માઈ યશોદા, મિલન કો નંદકિશોર.
બોલો, કહાં ગયો ચિતચોર ?
૭૪૬ (રાગ : તોડી) જનમ જનમ કી દાસી મીરાં, આઈ શરણ તિહારી ! તુમ બિન મેરો કોઈ નહીં હૈ, ભક્ત બછલ ગિરધારી !! ધ્રુવ તુમ હી તાત માત સૂત બંધુ, તુમ હી સખી સહાઈ, તુમ હી જ્ઞાન ધ્યાન બલ બુદ્ધિ, તુમ હી મેરો ભાઈ; તુમ્હ બિસાર મેં પલ નહિ જીઉં, મુરલીધર બનવારી. ભક્તo તુમ હી તપ સાધન મર્યાદા, આન માન તુમ મેરે, તુમ હી લજ્જા લાજ નિવારણ, ચરણ લગી નિત તેરે; તુમહી પૂજા, તુમહી માલા , દેવ ! દેવ ! હે મુરારી. ભક્તo તુમહી ગુરુ, સખા પ્રભુ મેરે, દુઃખ સુ:ખ કે તુમ સાથી, તેરા નામ હૃદય મેં મેરે, “ગોવિંદ, ગોવિંદ” ગાતી; આપા ખો મેં સબ હી પાયો, તુમ બિન સબ હી હારી. ભક્તo
પેટ સમાતા અન્ન લે, તનહી સમાતા ચીર અધિક હી સંગ્રહ ના કરે, ઉસકા નામ “ફકીર' //
ચાહ ગઈ ચિંતા ગઈ, મનવા બેપરવાહ | જિનકો કછુ ન ચાહિયે, સો શાહનકા શાહ
(૪૫) મીરાં (યોગીની ઈન્દિરાજી)
ભજ રે મના
૪૫૬)

Page #239

૭૪૭ (રાગ : મધુર્કીસ)
તુમ નહીં આર્ય પ્રભુ, મધુબન બહાર આઈ તો ક્યા ? કયા જો પલભર ફૂલ મહકે, કલિયાં મુસકાઈ તો કયા ? ધ્રુવ
હા તુમ્હારી આસ ના - હર આસ ફૂલ લાઈ તો કયા ? બન તરંગ લીટી જો તટ સે - દિલસે ટકરાઈ તો કયા ? મધુબન૦
જો ન ભીંજે તેરે કારણ - આંખ ભર આઈ તો કયા ?
–
વેદના કી દામિની મેં - દુઃખ ઘટા છાઈ તો કયા ? મધુબન
ܗ
હો લગન ના શામ તેરી - સૃષ્ટિ ભી ભાડઈ તો કયા ? અપના હિ જો હો ન અપના - ઔર અપનાઈ તો ક્યા ? મધુબન હો ન તનમન તુમ પે અર્પણ - જનમ ભી પાઈ તો કયા ? ચાર તિનકે ચાર દિન કે - આંધી બિખરાઈ તો કયા ? મધુબન
જો મિલી ના શરણ તેરી - લોક હો પાઈ તો કયા ?
‘મીરાં' ચાહે ચરણ તેરે - જગને ઠુકરાઈ તો કયા ? મધુબન
૭૪૮ (રાગ : તોડી)
તુમ બિન મીરાં ભઈ બાવરી ! આન મિલો બનવારી; ઇત ઉત જાઉં, ઠૌર ન પાઉ - લાખ યતન કરી હારી. ધ્રુવ જો મેં હોતી કિરણ ભોર કી - રંગમહલમેં આતી, ચૂમ કે ધીમે ધીમે પલકે - જોત સે જોતમિલાતી;
છિપ નહિ પાતે મુઝસે પ્રભુજી જાતી જબ બલિહારી, આન મિલો બનવારી, મોહે આન મિલો બનવારી. તુમ
ઘટા ગગનકી જો મેં હોતી, છલ છલ જલ બરસાતી,
મોર, મુકુટ, પીતાંબર, માલા, મુરલી - સબ ભિજ જાતી; તુમ કારણ જયું બરસે નૈના, બિરહન કે ગિરિધારી, આન મિલો બનવારી, મોહે આન મિલો બનવારી. તુમ
ભજ રે મના
કબહુંક મંદિર માલીયા, કબહુંક જંગલ બાસ સબહી ઠૌર સુહાવના, જો હરિ હોવે પાસ
૪૫૮
બિરહા મિલન તુમ્હી હો મેરે, જનમ મરણ મેં તેરી, જ્યૂ ભાવે ત્યું રાખો સ્વામી, મેં ચરણનકી ચેરી; પ્રીત ન ટૂટે, નામ ન છૂટે - બિનતી નાથ હમારી, આન મિલો બનવારી, મોહે આન મિલો બનવારી. તુમ
૭૪૯ (રાગ : લલિત)
તુમ બિન મેરા કોઈ નહીં હૈ, કોઈ નહી હૈ કન્હાઈ; પતિત ઉધારન શ્યામલ મેરે ! દ્વાર મેં તેરે આઈ. ધ્રુવ રૂપ નહી હૈ, રંગ નહી હૈ, ધન દૌલત નહિ હાથ, નૈનોમેં હૈં પ્રેમકે મોતી, યે હી લે લો નાથ; હૃદય ભરી હૈ પ્રિત તુમ્હારી અર્પણ કરને લાઈ ! દ્વારમેં લાખોં ખડે હૈ દ્વારે, તેરે - યોગી, જ્ઞાની ધ્યાની, મેં નિર્ગુણ હૂં, દોષ હૈં લાખો, મન મેરા અભિમાની; ફિરભી ઇસ અભિમાની મનને, તુમ સંગ પ્રીત લગાઈ. દ્વારમેં
તુમ યું રાખો, રહું મે સ્વામી ! છોડ કહી ના જાઉં, અંગ-અંગ કાટ, કરુ મેં અર્પણ, દાસી જો કહલાઉ; રાખો ચાહે મારો પ્રભુજી, તુમ બિન કૌન સહાઈ ? દ્વારમેં૦
મીરા કે પ્રભુ નંદ કે નંદન, મન મોહન ગોપાલ,
જનમ જનમકી પ્રીત પુરાની, તુમ સંગ લાગી લાલ; યુગ યુગ મીરાં પ્રેમ દિવાની, ગોવિંદ ગોવિંદ ગાઈ, યુગ યુગ ‘મીરાં' તેરે કારણ, બૈરાગન બન આઈ. દ્વારમેં
બિન્દુ મહારાજ
જગ ભોગ ઔર ઉદ્યોગ, રોગસે માને, ઝોંપડી ઔર ગૃપ મહલ એક હી જાને; પકવાન મિલે યા મિલે ચનોં કે દાને, દોનો મેં ખુશ હૈં, મોહન કે મસ્તાને; ભ્રમ શોક મોહ મનમેં, ના કભી લાતે હૈ, જો મન મોહન કે પ્રેમી કહલાતે હૈં.
કબીર તું કાહે ડરે ? શિર પર હરિકા હાથ હાથી ચઢકર ડોલિયે, કુકર ભોંકે લાખ !
૪૫૯
મીરાં (યોગીની ઈન્દિરાજી)

Page #240

૭૫૨ (રાગ : બહાર, દૂર દેશ સે આઈ બૈરાગન , પી કો કરે તલાશ; હરિ દરશન કા ચાન હૈ મન મેં, ગુરુ મિલન કી આશ. ધ્રુવ જ્ઞાન ધ્યાન ના જાનુ સ્વામી ! રૂપ રંગ ના પાસ; કૌન યતન કર પિયા રિઝાઉ ? મન મેં ભઈ નિરાશ, ભૈરાગન અવગુન નાથ ન દેખો, મેરે પરખો, પ્રેમ પિયાસ; ભલી બુરી જે તેરી પ્રભુજી ! રાખો ચરનન પાસ. બૈરાગન ધન દલત સંગ સખા ન ચાઠું - સુખકી કરુ ન આસ; તુમસે માધો તુમકો પાઉં, નિશદિન યહ અરદાસ , બૈરાગન
૭૫૦ (રાગ : તિલંગ) તુમ બિન સબ બિગરી મેરિ પ્રભુજી, તુમ બિન કૌન બનાયે ? તુમ બિન ઘોર અંધેરી પ્રભુજી, ઇક પગ નજર ન આયે. ધ્રુવ તુમ બિન મન કા માન ન ટે, મેં મેરી કા ધ્યાન ન ટૂટે; શંકા ભય અજ્ઞાન ન ટૂટે, જીવન ઢલતા જાયે. તુમ તુમ દયાલ , મેં દીન હૂં સ્વામી, તુમ સાગર, મેં મીન હૂં સ્વામી; મેં નિર્ગુણ બલહીંન હૂં સ્વામી, પડી તુમ્હારે પાયે. તુમ તુમ અનાથ કે નાથ હો પ્રભુજી, અંગ સંગ ભક્તન સાથ હોખભુજી; રાખો થામ લો હાથ હૈ પ્રભુજી, દરશન દીજો આયે. તુમ અબ તો બિનતી સુન લો મેરી, આ જાઓ પ્રભુ કરો ન દેરી; મીરાં' જનમ જનમ કી ચેરી, ગોવિંદ ગોવિંદ ગાયે. તુમ
૭૫૧ (રાગ : શિવરંજની) તુમ્હારી યાદ આતી હૈ, તુમ્હારી યાદ આતી હૈ. ગગનમેં મુસ્કુરાતા હૈ, કભી જો ચાંદ તારમેં, લુટાતા રૂપમય રૂપા હૈ, જબ ગંગાકી ધારોંમેં; સિસંક્તી સી લહર સુને સે તટે આ ઊંટ જાતી હૈ, તો દિલ મેં દુ:ખે લાતી હૈ, તુમ્હારી યાદ આતી હૈ. સુનહરા તાજ અંબરમેં દિવાકર પહન આયે જો, તુમ્હારા નીલ રંગ પીલા, પિતાંબર યાદ લાયે જો; પવન સાવન કી ઝડિયોંમેં જબ મલ્હાર ગાતી હૈ, ઘટા જીવન ૫ છાતી હૈ, તુમ્હારી યાદ આતી હૈ. કભી જો દિલકી નૈયા, ડૂબ જાતી હૈ ઉમંગોમેં, કમલ કોઈ બહા દેતી હૈ, અલબેદી તરંગોમેં; ચરણ તેરે સમઝ યમુના, હિયેસે વહ લગાતી હૈ, તો અખિયાં ભીજ જાતી હૈ, તુમ્હારી યાદ આતી હૈ. મુડદેકો ભી દેતા , કપડાં લત્તા આગા
જીવત નર ચિંતા કરે, વાકો બડો અભાગ / ભજ રે મના
૭૫૩ (રાગ : પૂર્વી) દૂર દેશ સે આઈ હૈ જોગન ખડી હૈ દ્વાર તિહારે; મત કર બંધ દુઆર પુજારી, મત કર બંધ દુઆરે. ધ્રુવ હદય કિ થાલી મેં મેંને, હૈ પ્રેમ કા દીપ જલાયા, ચુન ચુન આશા ફી કલિયોં , મોહન કા હાર બનાયા; નૈનન જલ સે ચરણ ધુલાઉં – મિલે જો પ્રીતમ પ્યારે. જોગન ખાલી ઝોલી હાથ ભિ ખાલી, ધન દૌલત નહિ પાસ, મુખ મેં નામ હરી કા લાઈ, હૃદય મિલન કિ આસ; મેરા ધન તો શ્યામ નામ રી - ચે હી પાસ હમારે. જોગન પ્રેમ સે આરતિ કર મોહન કી, પ્રેમ સે તિલક લગાઉં, દુખ સુખ કી મેં એક ન બોલું, નિરખ નિરખ સુખ પાઉં;
ન્યૂ રાખે મેં રહું સદા હી - રાખે ચાહે મારે, જોગનો કહતી “મીરાં' ઈસ પ્રતિમાં મેં દેખ બિરાજે સાજન, જિન કા વાસ હૈ ફ્લેમેં ડાલમેં, જો રાજન કે રાજન; જિન કી પ્રતિમા – ધરા ગગન હૈ, દિપક-ચંદા તારે, જગન
આશા તો એક રામકી, દુજી આશ નિરાશા || નદી કિનારે ઘર કરે, બહુ ન મારે પ્યાસા
(૪૬૧ મીરાં (યોગીની ઈન્દિરાજી)
*CO

Page #241

૭૫૪ (રાગ : બ્રિદાવની સારંગ) પૂજા કરને આઈ પુજારિન, હરિગુન ગાને આઈ હું; મન મંદિર કે ખોલ દુઆરે, પિયા રિઝાને આઈ હું. ધ્રુવ ચાંદસે ચંદન, રૈન સે કજરા, ટીકા તારોં સે લાઈ; કલિસે હૈંસના નદીસે ચલના, પવનસે લી શીતલતાઈ. પૂજા હરિ ચરનનમેં માલા બાહોંકી પહનાને આઈ હું; હૃદય દિપમેં હરી પ્રેમની જ્યોતિ જલાને આઈ હું. પૂજા ઉનકી મેરી પ્રીત પુરાની જનમ મરન કે મીત પિયા; પ્રભુ સાગર હૈ, તરંગ હૂમે, સાજ હૂં મેં, સંગીત પિયા. પૂજા તન મન અરપન કર પ્રીતમ મેં, આજ સમાને આઈ હું; િ‘મીરાં' કી પ્રેમ કહાની, સુનો સુનાને આઈ હું. પૂજા
૭૫૬ (રાગ : બસંતબહાર) બસંતકી બદતુ આઈ આલી ! ઝૂમ રહી હૈ ડાલી ડાલી ! કુંજન વનમેં હો મતવાલી , કૂક રહી હૈ કોયલ કાલી.
શ્યામ ! આઓ, શ્યામ ! આઓ, શ્યામ ! આઓ, શ્યામ ! આઓ !! ધ્રુવ નીલ ગગનમેં ઝલકે તારે, કિસીકે નૈનોએ વહ પ્યારે ! આસ તેરી લે પિયા સહારે, કદમ તલે રાધા યું પુકારે, શ્યામ, રૈન ભી દુલહન સી સજ આઈ, ચોલી તારોં કી હૈ લાઈ; ચાંદ દેખ જલમેં શરમાઈ ! ચંચલ યમુના દેખ કે ગાઈ. શ્યામ, કેશવ, માધવ, કૃષ્ણ કન્હેયા ! ગિરિધર નાગર, મુરલિ બજૈયા ! ભક્ત બછલ પ્રભુ જગત રમૈયા ! “મીરાં' ગાયે હદય વસૈયા, શ્યામ
૭૫૫ (રાગ : હમીર) બડી અનોખી રીત પિયાકી બડી અનોખી રીત ! બડી અનોકી રીત મિલન કી બડી અનોખી રીત ! ધ્રુવ હંસના સીખા હમને રોકે, સબ કુછ જીતા સબ કુછ ખોકે, ઉનકો પાયા ઉનકે હોકે, હારમેં દેખી જીત; હારમેં દેખી જીત પિયાકી, બડી અનોખી રીત. બડી અપને થે સો હુએ પરાયે , જીવન સાથી કામ ન આયે, મન ભી મન કો યું ભરમાયે, કોઈ ન તેરા મીત; કોઈ ન તેરા મીત, પિયા કી બડી અનોખી રીત. બડી, લોક લાજ ભય છોડ સહેલી, પિયા મિલન કો ચલી અકેલી, ન કોઈ સંગી ન કોઈ બેલી (જબ) ઉન સંગ લાગી પ્રીત; ઉન સંગ લાગી પ્રીત, મિલન કી બડી અનોખી રીત. બડી
૭૫૭ (રાગ : હમીર) રહો જી , નૈનનમેં નંદલાલ ! કહત સુનત પ્રભુ, બહુ દિન બીતે વિક્લહિ ઉમર ગંવાઈ, લાખો સુર બજિ હૃદયકી વીણા - તેરી ધુન નહિ પાઈ; દુર્લભ ભાગ મેં સુની મુરલિયા, આયે હો ગોપાલ.
રહો જી, નૈનનમેં નંદલાલ. જૂઠે ખેલ દિવસ ભર ખેલે, ફ્રિ ભી હુએ ન પૂરે, રંગ રંગીલે રૈનકે સપને સબ હી રહે અધૂરે; બંધન છૂટે, સપને ટૂટે, લિયા હૈ તૂ ને સંભાલ ,
રહો જી , નૈનનમેં નંદલાલ. “મીરાં' રાતી રંગ પિયાર્ક, લોક લાજ સબ ખોઈ, અપને બિંગાને જગ હૈ બેરી, હોની થી સો હોઈ; કરલી દાસી, લીલા સાથી, પ્રેમ કે ડોરે ડાલ ,
રહો જી, નૈનનમેં નંદલાલ .
અજગર કરે ન ચાકરી, પંખી કરે ન કામ
દાસ કબીરા ચોં કહે, સબકા દાતા રામ ભજ રે મના
૪૬૨)
કબીર ગર્વ ન જીિયે, રંક ન હસિયે કોયા અજહુ નાવ સાગર પડી, ના જાનુ ક્યા હોય ? || (૪૬૩
મીરાં (યોગીની ઈન્દિરાજી)

Page #242

૭૫૮
કાલિંગડા રામફ્રી બહાર તિલંગ
પીલ
મીરાંબાઈ ઈ. સ. ૧૫૦૨ - ૧૫૭૪
ચલતી. સિંધકાફી ગરબી ચલતી જજેવંતી
ડુંગ
મેવાડની મરૂભૂમિમાં કૃષ્ણભક્તિની કાલિન્દી સમાને મીરાંનો જન્મ મેડતા (જી. જોધપુર - રાજસ્થાન )ના કુડકી ગામમાં વિ.સં. ૧૫૫૮માં રાવ રત્નસિંહ રાઠીરના ત્યાં થયો હતો, મીરાંના પિતામહ રાવ દૂદાજી કૃષ્ણભક્ત હતા. મીરાં બે વર્ષની હતી ત્યારે તેમની માતાનું અવસાન થવાથી તેમના દાદા તેમને મેડતા લઈ ગયા હતા. મીરાંનો વિવાહ ઉદેપુરના મહારાણા સાંગાના જ્યેષ્ઠ પુત્ર ભોજરાજ સાથે થયો હતો. લગ્નના 9મા વર્ષે મીરાં વિધવા થયા. મીરાંની કૃષ્ણ ભક્તિ તેમના સાસરીયાઓને ગમતી નહીં, તેથી તેઓ અનેક પ્રકારના કષ્ટ આપવી. લાગ્યા. મીરાંનો દિયર રાણો વિક્રમાદિત્યે મીરાંને ખૂબ સતાવવા લાગ્યો. પારિવારિક યાતનાઓથી વ્યથિત મીરાં પતિના મૃત્યુ પછી મેવાડ છોડી વૃંદાવન ગયો, અને ત્યાંથી દ્વારકા આવી વસ્યા, અને ત્યાં જ અંતિમ સમય સુધી રહ્યા. મીરાંની રાજસ્થાની મિશ્રિત વ્રજભાષામાં ગુજરાતી શબ્દો પણ મળે છે. મીરાંએ કૃષ્ણને જ પોતાના સ્વામી માનીને માધુર્ય ભાવથી તેમની ઉપાસના કરી છે. મીરાંના પદોમાં દાસ્યભક્તિ અને દૈવ્યભાવ વિશેષ પ્રદર્શિત થાય છે. તેમ છતાં માર્મિક બોધને પોતાની અનોખી શૈલીથી રજુ ર્યો છે. ‘મીરાં પદાવલી ”માં મીરાંના પદોનો સંગ્રહ છે. છેવટે ૨ વર્ષની વયે લગભગ વિ. સં.૧૬૩૦માં મીરાં કૃષ્ણલીન થયા.
994 ૭૭૨ 993 99૪ 99૫
સારંગ પહાડી તોડી પ્રભાતિયું માંs. મિશ્રભૂપાલી, બિહાગ. કાફી સોરઠચલતી કાફી તિલંગ પૂર્વી
અખંડ વરને વરી સાહેલી અબ તો નિભાયાં બનેગા રામ મિલણ રો ઘણો ઉમાવો અમારા ઘૂંઘટ ખોલી રે ક્યાં ઇતની બિનતી સુણ મોરી ઓધવજી કમનકી ગતિ ન્યારી કરુણા સુણો શ્યામ મેરી
જ્હો મનડાં કેમ વારીએ કાનુડો માંગ્યો દે ને જશોદા ગલી તો ચારો બંદ હુઈ ગાગરના ભરન દેત તેરો ગોવિંદો પ્રાણ અમારો રે ઘડી એક નહિ, આવડે, તુજ ચરન કમલ અવિનાસી ભજ મન જાગો તમે જદુપતિ રાયા જૂનું તો થયું રે દેવળ જો તુમ તોડો પિયા મેં નાહી જો મેં હોતી શ્યામ સાંવરે જોશીડા જોશ તો જુઓને ઝેર તો પીધાં છે જાણી તમે જાવ એમ કહેશો તો જાશું તારું દાણ થાય તે બીજે તુમ બિન રહ્યો ન જાય તેરો કોઈ નહિ રોકણહાર દરસ બિનુ દુખણ લાગે નૈન દુનિયા બોલે એને બોલવા દઈએ દો દિનકે મિજબાન બિગાડું નટવર નાગર નંદા, ભજો રે
999 99૮
પીલું
૮૨
દેશ કાલિંગડા બિહાગ કાફી
૩૮૫
મન મારી મૈદા કરૂ, તનકી પાડું ખાલ
જિલ્ફાકા ટુકડા કરૂ, હરિ બિન કાઢે સ્વાલ ભજ રે મના
૪૬
જહાં કામ તહાં રામ નહિં, રામ નહીં તહાં કામ | દોનો અંત ક્યોં રહે, કામ રામ એક ઠામ ?
૬૫)
મીરાંબાઈ

Page #243

κε
9૮૯
શિવરંજની, નહીં એસો જનમ વીર વાર કાલિંગડા નહિ રે વિસારું હરિ અંતરમાંથી મધુકસ ના મેં જાનું આરતી બસંતા મેં ગિરધર કે ઘર જાઉં પ્રભાત નાથ ! તુમ જાનત હો સબકી કેદાર પ્યારે દરસન દજ્ય આય માલકૌંસા પગ ઘુંઘરું બાંધ મીરાં માલકૌંસા પ્રભુ નાવ કિનારે લગાવે પહાડી પ્રભુજી મેં અરજ કરું છું તિલકકામોદ પાયોજી મૈંને રામ રતન મલ્હાર બરસે બદરિયા સાવનકી હમીર બસો મોરે નૈનનમેં નંદલાલ આશાવરી માઈરી મેં તો લિયો ગોવિંદો મોલા જોગિયા બાલા મેં બૈરાગણ હુંગી. કાફી બંસીવાલા આજો મોરા દેશ
ક્લાવતી. હારે જનમ - મરણરા સાથી થાને બાગેશ્રી મ્હોંને ચાકર રાખોજી ગિરધારી માલકૌંસા મતજા, મજા, મજા જોગી. હેમકલ્યાના માછીડા હોડી હલકાર, મારે જાવું બિદ્રાવની માધવ લ્યો કોઈ માધવ લ્યો હમીર મિલતા જા ગુરુજ્ઞાની થારી કાફી મુખડાની માયા લાગી રે ચલતી મુજ અબળાને મોટી મિરાત બાઈ ગરબી મુંને લહે રે લાગી હરિના ઝીંઝોટી મેરે તો ગિરિધર ગોપાલ હિંદોલા મેં ગિરધર રંગ રાતી સોહની મેં જાણ્યો નહીં પ્રભુકો, મિલણ માલકૌંસ. મેં તો હરિગુણ ગાવત,
હિંદોલ મેં તો સાંવરેકે રંગ રાચી શિવરંજની મેં હરિ બિન ક્યોં જીઉ રી માઈ માલકૌંસ મોહે લાગી લટક ગુરુ મધુમાંધ સારંગ યા વ્રજમેં કછુ દેખ્યો રી ટોના હુંડી રાણો કાગળ મોકલે દેજો રાગેશ્રી. રામ નામ રસ પીજૈ મનુઆ. ભીમપલાસ રામ નામ સાકર ટકા. પીળુ
રામ મિલણ કે કાજ સખી મેરે દેશી ઢાળ
રામ રમકડું જડિયું રે રાણાજી ધોળ રામ રાખે તેમ રહીએ ઓધવજી રાગેશ્વરી રૂડી ને રંગીલી રે, વ્હાલા. મલ્હાર લાગી મોહિ રામ ખુમારી હો ભૈરવ. વ્હાલાને વીલો મેલતા, મારૂ શ્રીરંજની મન રે પરસિ હરિ કે ચરણ ખમાજ સાંવરેકી દૃષ્ટિ માનો પ્રેમકી કાલિંગડા, સુની હો મેં હરિ આવન કી આવાજ ગુર્જર તોડી ચા બિધિ ભક્તિ કૈસે હોય
હમને સુણી છે હરી અધમ ભૈરવ. પ્રભુ બિન ના સરૈ ભાઈ કાફી હાં રે હરિ, વસે હરિના જનમાં ભૈરવ હે રી મેં તો દરદ દિવાની. ઝીંઝોટી હોરી ખેલત હૈ ગિરધારી જો તૂ ચાહે કિ હો ઘનશ્યામકી મુજ પર નજર પહિલે, તો ઉસકે આશિક કે ખાક પણ મેં કર ગુજર પહિલે; તરીકા હૈ અજીબ ઇસ ઇશ્કક્કી મંજીલ મેં ચલને કા, કદમ પીછે ગુજરતે હૈં ગુજર જાતા હૈ સર પહિલે; ન રો ! અય આંખ તેરે ‘બિંદુ’ મોતી ગર્ચે લુંટતે હૈ, ચકી રખ યહ કિ ઉક્ત મેં નફા વ જર પહિલે.
પી
૮૦૯ ૮૧૦ ૮૧૧ ૮૧૨
૮૧૩
હિરદા ભીતર આરસી, મુખ દેખા નહિં જાય
મુખ તો તબ હી દેખિયે, મનકી દુબિધા જાય. ભજ રે મના
(૪ )
મન કપડાં મેલા ભયા, ઇનમેં બહુત બિચાર | યે મન કૈસે ધોઈએ, સંતો કરો બિચાર
(૪se )
મીરાંબાઈ

Page #244

નૈણ દુ:ખી દરસણ કૂં તરસેં, નાભિ ન બૈઠે સાસડિયાં; રાત દિવસ યહ આરતિ મેરે, કબ હરિ રાખેં પાસડિયાં. નિતo લગી લગનિ છૂટણ કી નાહી, અબ ક્યૂ કીજે આંટડિયા; “મીરાં' કે પ્રભુ કબ રે મિલોર્ગ, પૂર મન કી આસડિયાં. નિતo
૭૫૮ (રાગ : કાલિંગડા) અખંડ વરને વરી સાહેલી, હું તો અખંડ વરને વરી; ભવસાગરમાં મહાદુઃખ પામી, લખચોરાસી જી. ધ્રુવ સંસાર સર્વે ભયંકર કાળો, તે દેખી થરથરી; કુટુંબ સહોદર સ્વાર્થી સર્વે, પ્રપંચને પરહરી, સાહેલી જનમ ધરીને સંતાપ વેઠયા, ઘરનો તે ધંધો કરી; સંત - સંગતમાં મહાસુખ પામી, બેઠી ઠેકાણે ઠરી, સાહેલી સંગુરૂની પૂરણ કૃપાથી, ભવસાગર હું તરી; મીરાં' હે પ્રભુ ગિરિધર નાગર, સંત ચરણમાં પડી, સાહેલીઓ
૭૬૧ (રાગ : તિલંગ) અમારા ઘૂંઘટ ખોલી રે, ક્યાં ગયો પેલો મોરલીવાળો? અમને રંગમાં રોળી રે, ક્યાં ગયો પેલો બંસીવાળો? ધ્રુવ હમણાં તો અમે વેણી ગૂંથી, પે'રી કાંબલ ચોળી; માત જશોદા શાખ પૂરે છે, કેસર છાંટયા ઘોળી. અમારા જળ જમુનાનાં ભરવા ગ્યાં'તાં, બેડું નાખ્યું ઢોળી; પાતળિયો પરપંચે ભરિયો, અમે તો અબળા ભોળી. અમારા પ્રેમ તણી પ્રેમદાને અંતર, ગેબની મારી ગોળી; મીરાં’ કહે પ્રભુ ગિરિધરના ગુણ, ચરણકમળ ચિત્ત ચોડી. અમારા
૭૫૯ (રાગ : રામક્રી) અબ તો નિભાયાં બનેગા, બાંહ ગહેકી લાજ; સમરથ શરણ તુમ્હારી સઈયાં, સરબ સુધારણ કાજ. ધ્રુવ ભવસાગર સંસાર અપરબલ, જા મેં તુમ હો ઝહાજ! નિરાધાર આધાર જગતગુરૂ, તુમ બિન હોય અકાજ. અબ૦ જુગ જુગ ભીર કરી ભગતનકી, દીની મોક્ષ સમાજ; મીરાં' શરણ ગહી ચરનનકી, લાજ રાખો મતરાજ. અબo
૭૬૦ (રાગ : બહાર) મીરાં રામ મિલણ રો ઘણો ઉમાવો, નિત ઉઠ જોઉ બાટડિયાં; દરસ બિના મોહિ કછુ ન સુહાર્વે, જક ન પડત હૈ આંખડિયા. ધ્રુવ તળક્ત તળક્ત બહુ દિન બીતા, પડી બિરહ કી પાદડિયાં અબ તો બેગિ દયા કરિ સાહિબ, મેં તો તુમ્હારી દાસડિયાં. નિતo
૭૬૨ (રાગ : પીલુ) ઈતની બિનતી સુણ મોરી, પિયા ઈતની બિનતી સુણ મોરી. ધ્રુવ ઓરસે રસ વરસાવો રસિયા, હમસે કરો ચિત્ત ચોરી; તુમ બિન મોરે ઓર ન કોઈ, અરજ કરૂં કર જોરી. પિયા આવન કહ ગયે અજહું ન આયે, દિવસ રહે અબ થોરી; મીરાં' હે પ્રભુ કબ રે મિલોગે? શરણાગત મેં તોરી. પિયા
સગુરુ ધોબી, જ્ઞાન જલ, સાબુ સરજનહાર
સુરત શિલા પર ધોઈએ, નિકસે જ્યોત અપાર ભજ રે મના
૪૬૮)
મન ઠહરા તબ જાનિયે, અનસૂઝ સર્બ સુઝાય જ્યોં અંધિયારે ભવનમેં, દીપક બાર દિખાય
(૪૯)
મીરાંબાઈ

Page #245

૭૬૩ (રાગ : ચલતી) ઓધવજી કર્મનકી ગતિ ન્યારી, દેખો બાત હૃદયમેં બીચારી. ધ્રુવ નિર્મળ નીરકા નાના સરોવર, સમુંદર હો રહી ખારી; બગલેકું બહોત રૂપ દીયા હૈ, કોયલ કરદીની કારી. ઓધવજી સુંદર લોચન મૃગકું દીયા હૈ, બન બન ફીરત દુ:ખારી; મૂરખ રાજા રાજ કરત હૈ, પંડિત ભયે હૈ ભિખારી, ઓધવજી વેશ્યાકુ હૈ પાટ પીતાંબર, સતીયનકું નહિ સારી; સુંદર નાર વાંઝણ કર ડારી, ભૂંડણ જણ જણ હારી. ઓધવજી સૂમકું અન્નધન બોત દીયો હે, દાતાકું ન મળે જુવારી; * મીરાં' કહે પ્રભુ ગિરધર નાગર, ચરન કમળ બલિહારી. ઓધવજી
૭૬૫ (રાગ : ગરબી) કહો મનડાં કેમ વારીએ, ઓધવજી, કહો મનડાં કેમ વારીએ ? ધ્રુવ જે રે દા'ડાના, મોહન ગયા મેલી, તે દા'ડાનાં આંસું ઢાળીએ. ઓધવજી અમને વિસારી વસ્યા જઈ મથુરા, વશ કર્યા કુબજા કાળીએ. ઓધવજી૦ કૂપ જો હોય તો ગાળીએ નીર કૂપનાં, સાગરને કઈ પેર ગાળીએ? ઓધવજી કાગળ જો હોય તો વાંચીએ-વંચાવીએ, કર્મને કઈ પેર વાંચીએ? ઓધવજી મીરાં' કહે પ્રભુ ગિરિધરના ગુણ, વીત્યાં વીતક કેમ ટાળીએ? ઓધવજી
ધ્રુવ
૭૬૬ (રાગ : ચલતી), કાનુડો માંગ્યો દે ને જસોદા મૈયા, કાનુડો માંગ્યો દે. આજની રાત અમે રંગભર રમશું, પ્રભાતે પાછો લે ને જસોદા મૈયા .કાનુડો જવ તલ ભાર અમે ઓછો નહિ કરશું, ત્રાજવે તોળી તોળ લેજે જસોદા મૈયા.કાનુડો કાંબી ને ડલાં અણવટ વીછીયા, હાર હૈયાનો હવે તેને જસોદા મૈયા.કાનુડો બાઈ “મીરાં' કહે ગિરધર નાગર, ચરણ કમળમાં ચિત દેને જસોદા મૈયા.કાનુડો
૭૬૪ (રાગ : સિંધકાફી) કરુણા સુણો શ્યામ મેરી મેરી, મેં તો હોય રહીં તેરી ચેરી. ધ્રુવ દરસણ કારણ ભઈ ન્હાવરી, બિરહ બિથા તન ઘેરી, તેરે કારણ જોગણ થઈ હું, દંગ નગર બિચ ફેરી;
કુંજ-બન હેરી હેરી. મેંo અંગ ભભૂત ગણે મૃગછાલા, યો તન ભસમ કરૂંગી, અજહું ન મિલે રામ અવિનાશી, બન બન બિચ ફિરું રી;
રોઉ નિત ટેરી ટેરી. મેંo જન ‘મીરાંકું' ગિરિધર મિલિયા, દુ:ખ મટણ સુખ ભેરી, રૂમ રૂમ શાતા ભઈ ઉર મેરે, મિટ ગઈ ફેરાફેરી;
રહું ચરણ નિત ચેરી. મેં
૭૬૭ (રાગ : જૈજૈવંતી) ગલી તો ચારોં બંદ હુઈ, મેં હરીસે મિલ્ કૈસે જાય ? ધ્રુવ ઊંચી – નીચી રાહુ રપટીલી, પાંવ નહીં ઠહરાય; સોચ સોચ પગ ધરૂ જતનસે, બાર - બાર ડિગ જાય. ગલીંo ઊંચા નીંયા મહલ પિયાકા, હાંસૂ ચઢયો ન જાય; પિયા દૂર પંથ હાંરા ઝીણાં, સુરત ઝોલા ખાય. ગલી કોસ-કોસ પર પહરા બૈંક્યા, પૈડ પૈડ બટમાર; યે બેદના કૈસી રચ દીની ? દૂર બસાયો મ્હારો ગાંવ, ગલી ‘મીરાં' કે પ્રભુ ગિરિધર નાગર, સગુરૂ દઈ બતાય; જુગન – જુગનસે બિછડી “મીરાં', ઘરમેં લીની લાય. ગલી૦
ભક્તિ દ્વાર હૈ સાંકડા, રાઈ દસમા ભાય. મન જબ માવત હો રહા, ક્યોં કર સકે સમાય ? ||
(૪૦)
રાઈ બાંટા બીંસવાં, ફિર બીસનકા બીસ | ઐસા મનુવા જો કરે, તાહી મિલે જગદીશ || ૪૦૧
મીરાંબાઈ
ભજ રે મના

Page #246

૭૬૮ (રાગ : દુર્ગા)
ગાગરના ભરન દેત, તેરો કાન માઈ. ધ્રુવ
હસ હસ મુખ મોર મોર ગાગર છિટકાઈ;
ઘૂંઘટ પટ ખોલ ખોલ, સાંવરો કન્હાઈ. ગાગરનાળ
જશોદા તેં ભલી બાત, લાલકું શિખાઈ;
અગર બગર ઝગર, કરત સર યે મચાઈ. ગાગરના
હોં તો વીર યમુના તીર, નીર ભરન ધાઈ; ગિરિધર કે ચરન ઉપર, ‘મીરાં’ બલી જાઈ. ગાગરના૦
૭૬૯ (રાગ : સારંગ)
ગોવિંદો પ્રાણ અમારો રે, મુને જગ લાગ્યો ખારો રે, મુને મારો રામજી ભાવે રે, બીજો મારી નજરે ન આવે રે, વિષનો પ્યાલો રાણે મોકલ્યો, દેજો મીરાંને હાથ, અમૃત જાણી મીરાં પી ગયા, જેને સહાય શ્રી વિશ્વનો નાથ. ગોવિંદો
સાંઢવાળા સાંઢ શણગારજે, મારે જાવું છે સો સો કોશ, રાણાજીના દેશમાં મારે, જલ રે પીવાનો દોષ. ગોવિંદો ચુંદડી ઓઢું ત્યાં રંગ ચુવે ને, રંગ બેરંગી હોય, ઓઢું હું કાળો કામળો દૂજો, દાગ ન લાગે કોઈ. ગોવિંદો
મિલ ગઈ જહાં પર જગહ પડે રહતે હૈં, સરદી ગર્મિ બરસાત ધૂપ સહતે હૈં; ખામોશ કિસીસે કભી ન કૂછ કહતે હૈં, રસબિન્દુ દ્રગો સે પ્રેમ ‘ બિન્દુ' કહતે હૈં;
નાચતે કભી હસતે, રોતે ગાતે હૈં, જો મન મોહન કે પ્રેમી કહેલાતે હૈ.
ભજ રે મના
મન રાજા મન રંક હૈ, મન કાયર મન સૂર શૂન્ય શિખર પર મન રહે, મસ્તક આવે નૂર
૪૦૨
ઘડી એક નહિ તુમ હો મેરે
૭૭૦ (રાગ : પહાડી)
આવડે, તુજ દરસણ બિન મોય; પ્રાણજી, કાસું જીવણ હોય. ધ્રુવ
ધાન ન ભાવૈ, નીંદ ન આવૈ, બિરહ સતાવૈ મોય;
ઘાયલ સી ઘૂમત ફિરૂં રે, મેરો દરદ ન જાને કોય. ઘડી
દિવસ તો ખાય ગમાઈયો રે, રૈણ ગમાઈ સોય;
પ્રાણ
ગમાયા ઝૂરતાં રે, નૈન ગમાયા રોય. ઘડી જો મેં ઐસી જાણતી રે, પ્રીત કિયાં દુ:ખ હોય; નગર ઢંઢેરો ફેરતી રે, પ્રીત કરો મત કોય. ઘડી પંથ નિહારૂં ડગર બુહારૂ, ઊભી મારગ જોય; ‘મીરાં’ કે પ્રભુ કબ રે મિલેંગે? તુમ મિલિયાં સુખ હોય. ઘડી
૭૭૧ (રાગ : તોડી) ચરનક્રમલ અવિનાસી, ભજ મન ચરનક્રમલ અવિનાસી. ધ્રુવ જે તાઈ દીસે ધરની ગગન બીચ, તે તાઈ સબ ઊઠ જાસી; કહાં ભયો તીરથ વ્રત કીન્હે, કહા લિયે કરવત કાસી. ભજવ
યે સંસાર ચહરકી બાજી, સાંજ પડે ઊઠ જાશી; ઈસ દેહીકા ગર્વ ન કરના, મિટ્ટીમેં મિલ જાશી. ભજ૦ ક્યા ભયો જો ભગવાં પહાં, ઘર તજી ભયે સંસારી; જોગી હોય જુગત નહીં જાની, ઉલટ જનમ ફિર આસી. ભજ૦ અરજ કરો અબલા કર જોરી, શ્યામ તુમ્હારી દાસી; ‘મીરાં' કે પ્રભુ ગિરિધર નાગર, કાટો જમકી ફાંસી. ભજ
તૂ તૂં કરતા હૂઁ ભયા, મુજમેં રહી ન હું બારી ફેરી બલિ ગઈ, જીત દેખું તિત તૂં
૪૭૩
મીરાંબાઈ

Page #247

૭૭૪ (રાગ : મિશ્ર ભૂપાલી) જો તુમ તોડો પિયા, મેં નાહીં તોડું; તારી પ્રીત તોડી કૃષ્ણ, કૌન સંગ જોડું? ધ્રુવ તુમ ભયે તરૂવર, મેં ભઈ પંખિયા; તુમ ભયે સરવર, મેં તેરી મછિયા. જો તુમ ભયે ગિરિવર, મેં ભઈ ચારા; તુમ ભયે ચંદા, હમ ભયે ચકોરા. જો તુમ ભયે મોતી પ્રભુ! હમ ભયે ધાગા, તુમ ભયે સોના, હમ ભયે સુહાગા. જો ‘મીરાં કહે પ્રભુ, બ્રજકે બાસી; તુમ મેરે ઠાકુર, મેં તેરી દાસી. જો
૭૭૨ (રાગ : પ્રભાતિયું) જાગો તમે જદુપતિ રાય, એક પળ નેણાં ખોલીએ; ઘડી મારા ઘૂંઘટડા માંહ્ય, હસીને હરિ બોલીએ. ધ્રુવ તનમન સોંપ્યાં છે શરીર, વહાલમ જાઉં વારણે; છોડી મેં તો કુલની મરજાદ, ગિરિધારી તારા કારણે. જાગો નથી દીધાં કથીરનાં દાન, કંચન ક્યાંથી પામીએ? એમ રૂડાં ના 'વે વિમાન, અમરાપુર ક્યાં માણીએ? જાગો તમે મોટા છો મહારાજ, અમ પર કરૂણા કીજીએ; ગુણ એવા ગાય “મીરાં'બાઈ, દાસીને દર્શન દીજીએ. જાગો
૭૭૩ (રાગ : માંડ) જૂનું તો થયું રે, દેવળ જૂનું તો થયું; મારો હંસલો નાનો ને, દેવળ જૂનું તો થયું. ધ્રુવ આ રે કાયા રે હંસા, ડોલવાને લાગી રે. પડી ગયા દાંત, માંયલી રેખું તો રહી. મારો તારે ને મારે હંસા, પ્રીત્યું બંધાણી રે, ઊડી ગયો હંસ, પીંજર પડી રે રહ્યું. મારો બાઈ “મીરાં કહે પ્રભુ, ગિરિધરના ગુણ; પ્રેમનો પ્યાલો તમને , પાઉં ને પીઉં, મારો.
સૂરદાસ (રાગ : જોગીયા) એસી લ્મ કરિહીં ગોપાલ; મનસા નાથ, મનોરથ દાતા, હ પ્રભુ દીનદયાલ, ધ્રુવ ચરનનિ ચિત્ત નિરંતર અનુરત, રસના ચરિત રસાલ; લોચન, સજલ, પ્રેમ પુલક્તિ તન, ગર અંચલ, કર માલ. એસી ઈહિં બિધિ લખત, ઝુકાઈ રહૈ, જન અપનૈ હીં ભય ભાલ; ‘સૂર’ સુજસ રાગી ન ડરત મન , સુનિ જતના કરાલ. એસી
બડે બડાઈ ના કરે, બડે ન બોલે બોલ !
I હીરા મુખસે ના કહે, લાખ હમારા મોલ ! | ભજરેમના
૪૦)
૭૭૫ (રાગ બિહાગ) જો મેં હોતી શ્યામ સાંવરે, પ્રભુ તુમ જો રાધા હોતે; પ્રીત લગાકર ચેન ગંવાકર, સુધ તન મનકી ખોતે. ધ્રુવ મેરી તરહ તુમ રહતે વ્યાકુલ, છુપ છુપ મુરલી બજાતી; દૂર ન જાતી પાસ ને આતી, હંસતી મે તુમ રોતે. જો નયન તુમ્હારે બહતે ઔર, મેં તો વહીં ડૂબ જાતી; દાસી ‘મીરાં' ભઈ અધીરા, તુમ કારન દુ:ખ હોતે. જો
૭૭૬ (રાગ : કાફી) જોશીડા જોશ તો જુઓને, મને કે'દાડે મળશે ઘેલો કા'ન ? ધ્રુવ દેહ તો વહાલા દુરબળ થઈ છે (૨), જેવાં પાકેલાં પાન. જોશી સુખ તો વહાલા સરસવ જેટલું (૨), દુઃ ખ તો દરિયા સમાન. જોશી સેજલડી વહાલા સૂની રે લાગે (૨), રજની યુગ સમાન. જોશી બાઈ “ મીરાં' કહે પ્રભુ ગિરિધરના ગુણ (૨), ચરણકમલમાં ધ્યાન. જોશી
તિમિર ગયા રવિ દેખતે, કુબુદ્ધિ ગઈ ગુરુજ્ઞાન સુબુદ્ધિ ગઈ કછુ લોભસે, ભક્તિ ગઈ અભિમાન
મીરાંબાઈ

Page #248

દેહલગ્ન તો આપની સંગાથે, આત્મલગ્ન થયાં પ્રભુની સાથે; નાશવંત આ જગમાં શું રાચો ? હરિગુણ ગાઈ સાથ નાચો. મહારાણા ઘણું લેવા માટે થોડું ત્યાખ્યું, મૂકી મેવાડને મોક્ષધામ માગ્યું; એવું કહીંને “મીરાંબાઈ’ ચાલ્યાં, પંથ સૌરાષ્ટ્ર દેશના ઝાલ્યા. મહારાણા
૭૭૭ (રાગ : સોરઠ ચલતી), ઝેર તો પીધાં છે જાણી જાણી, મેવાડના રાણા ! નથી રે પીધાં મેં અણજાણી રે, મેવાડના રાણા. ધ્રુવ. કોયલને કાગ રાણા, એક જ વરણાં રે; ન્ડવી લાગે છે કાગવાણી રે, મેવાડના રાણા. ઝેર૦ ઝેરના કટોરા જ્યારે રાણાજી મોકલે રે; તેના બનાવ્યાં દૂધ પાણી રે, મેવાડના રાણા. ઝેર સંતો છે માતા રાણા, સંતો છે પિતા રે; સંતોની સંગે હું લોભાણી રે, મેવાડના રાણા. ઝેર0 સાધુડાના સંગ મીરાંસ છોડી દો તમને રે; બનાવું રાજની પટરાણી રે, મેવાડના રાણા. ઝેર સાધુડાનો સંગ રાણા નહીં છૂટે અમથી રે; જન્મોજનમની બંધાણી રે, મેવાડના રાણા. ઝેર મીરાં કહે છે પ્રભુ ગિરધર નાગર; તમને ભજીને હું વેચાણી રે, મેવાડના રાણા. ઝેર૦
૭૭૯ (રાગ : તિલંગ) તારું દાણ થાય તે લીજે, રસિયા, મને જાવા દીજે. ધ્રુવ હું ગોકુળ ગામની નારી, હું તો મહીં વેચવાને ચાલી; મારગમાં આવુ ન કીજે, તારું દાણ થાય તે લીજે, રસિયા હું વૃષભાણની છોરી, મારે માથે મહીની ગોળી; ખાટા ગોરસ ના પીજે, તારું દાણ થાય તે લીજે, રસિયાઓ મારા સંગની સહેલીઓ ચાલી, મને રોકો છો શું વનમાળી ! સમજીને અળગા રીજે, તારું દાણ થાય તે લીજે. રસિયા, મીરાં' કહે ગિરધર નાગર, અમે છીએ તમારા ચાકર; તનમન અર્પણ સૌ કીજે, તારું દાણ થાય તે લીજે. રસિયા
૭૭૮ (રાગ : કાફી) ‘તમે જાવ ' એમ કહેશો તો જાશું, મહારાણા ! પાછાં પગલાં નહિ માંડશું; પ્રભુ સંગાથે પ્રીત એક જોડી, લોકલાજ- રાજપાટ અમે છાંડશું. ધ્રુવી ગમે વૈભવ-વિલાસ નવ તમારા, અમે વનવનમાં નારા; તમે ભોગી, અમે બન્યાં. જોગી; મેળ બેના નથી મળનારાં . મહારાણા હીર-ચીર, અલંકાર નહીં જોઈએ , અમે ભભૂતચોળી ભમનારાં; તમે રાગી મૃત્યુલોક જીતો, અમે ત્યાગી બ્રહ્મલોક જીતનારાં. મહારાણા તમે રીઝો શરીર ઠાઠમાઠ, અમે આતમને ઓળખનારા; તમ નાવડી ડોલે ભવની રે, અમે ઊભા સંસારને તીરા. મહારાણા
ધરતી કો કાગજ કરૂ, કલમ કરૂ બનરાયા
સાત સમુદ્ર સ્યાહી કરૂ, હરિગુન લિખ્યો ન જાય. ભજ રે મના
૪૭)
૭૮૦ (રાગ : પૂર્વી) તુમ બિન રહ્યો ન જાય, હો પ્યારા દર્શન દીજો આય . ધ્રુવ જલ બિન કમલ ચંદ બિન રજની, એસે તુમ બિન સંજની; આકુલવ્યાકુલ ફિંફ રેનદિન, વિરહુ ક્લેજો ખાય. હો પ્યારા દિવસ ન ભૂખ નિશા નહી નિંદ્રા, કામકાજ કછુ ના ઘરધંધા; કહા કહું મુખ કહત ન આવે, મિલ કર તપત બુઝાય. હો પ્યારા કર્યું તરસાવો અંતરજામી ? આય મિલો કૃપા કર સ્વામ; મીરાં' દાસી જનમ જનમ કી, પરી તુમારે પાય. હો પ્યારા
આત્મા ઔર પરમાત્મા, અલગ રહે બહુ કાલ | સુંદર મેલા કર દિયા, સગુરુ મિલા દલાલ (૪o )
મીરાંબાઈ

Page #249

૭૮૧ (રાગ : પીલુ) તેરો કોઈ નહિં રોકણહાર, મગન હોઈ મીરાં ચલી. ધ્રુવ લાજ શરમ કુલકી મરજાદા, સિરર્સ દૂર કરી; માન - અપમાન દોઉ ધર પટકે, નિકસી જ્ઞાન ગળી. તેરો, ઊંચી અટરિયા લાલ કિંવડિયા, નિર્ગુણ સેજ બિછી; પંચરંગી ઝાલર સુભ સોહૈં, ફ્લન ફૂલ કળી. તેરો બાજુબંદ કડૂલા સોહૈ, સિંદૂર માંગ ભરી; સુમિરણ થાલ હાથમેં લીન્હોં, સોભા અધિક ખરી. તેરો સેજ સુખમણા “મીરાં' સોહૈ, સુભ હૈ આજ ઘરી; તુમ જાઓ રાણા ઘર અપણે, મેરી થારી નાંહિ સરી. તેરો,
૭૮૨ (રાગ : દેસ) દરસ બિનુ દૂખણ લાગે નૈન, જબસે તુમ બિછુડે પ્રભુ મોરે, કબહું ન પાયો ચેન. ધ્રુવ શબદ સુણત મેરી છતિયાં કાપે, મીઠે લાગે બૅન. દરસવ બિરહ કથા કાંસું કહ્યું સજની, બહ ગઈ કરવત ઐન, દરસ
ક્લ ને પરત પલ હરિ મગ જોવત, ભઈ છમાસી જૈન. દરસ મીરાં' કે પ્રભુ કબ રે મિલોને, દુ:ખ મટણ સુખ દૈન. દરસ
બિન્દુ મહારાજ ગજબ કી બાંસુરી બજતી હૈ, વૃન્દાવન બસઇયા કી, કરૂ તારીફ મુરલી કી ય મુરલીધર કન્ફયા કી; સત્યતા કે સ્વર હૈ જિસમેં ઔર ઉક્ત કી હૈ લય, એકતા કી રાગિની હૈ વહ કિ કરતી હૈ વિજય; તેરી બંસી મેં ભરા હૈ વેદ મન્ટો કા ગુંજાર, ફિ વહી બંસી બજાકર બતાદે અગમ કે દ્વાર.
૭૮૩ (રાગ : કાલિંગડા) દુનિયા બોલે એને બોલવા દઈએ, આપણે રામ-ભજનમાં રહીએ;
રાધેશ્યામ સીતારામ, સીતારામ રાધેશ્યામ, ધ્રુવ કોયલ ને કાગડો એક જ રંગના, કોયલ કોને કહીંએ? કોયલપણું જો જાણીએ તો, મીઠાબોલા થઈએ. આપણે હીરાને કંકર એક જ રંગના, હીરાપણું કોને કહીએ ? હીરાપણું જો જાણીએ તો, ઘાવ ઘરેણા સહીએ. આપણે જગત-ભગત બેઉ એક જ રંગના, ભગત કોને કહીંએ? ભગતપણું જો જાણીએ તો, સહુનાં મે 'ણાં સહીંએ. આપણેo હંસલો ને બગલો એક જ રંગના, હંસલો કોને કહીંએ? હંસપણે જો જાણીએ તો, મોતીડાં વીણી વીણી લઈએ. આપણે સાધુ-સંસારી એક જ રંગના, સાધુ કોને કહીએ? સાધુપણું જો જાણીએ તો, જગથી ન્યારા રહીએ. આપણે બાઈ “મીરાં' કહે પ્રભુ ગીરધરના ગુણ, ચરણકમલ ચિત્ત દઈએ; ચરણપણું જો જાણીએ તો, હરિના થઈને રહીએ. આપણે
૭૮૪ (રાગ : બિહાગ) દો દિનકે મિજબાન , બિગાડું નિસે ?
ધ્રુવ અબ તુમ સોવત સેજ પલંગ પર; લ્મ તુમ જાઓગે મસાન ? બિગાડુંo માત પિતા સુત નારી છોડકે; આખર હોત હેરાન. બિગાડુંo રાજ ભી ચલ ગયે પાટ ભી ચલ ગયે; કુંભકરન બળવાન. બિગાડુંo કીટ પતંગ ઔર બ્રહ્મા ભી ચલ ગયે; કો ન રહેગાં અવસાન. બિગાડુંo બાઈ “ મીરાં' કહે પ્રભુ ગિરિધરના ગુણ; રખલે તૂ રામકો ધ્યાન બિગાડુંo
પોથી પઢ પઢ જગ મુવા, પંડિત ભયા ન કોય. ઢાઈ અક્ષર પ્રેમ કે, પઢે સો પંડિત હોય.
રાઈ બાંટા બીસવાં, ફિર બીસનકા બીસ | ઐસા મનુવા જો કરે, તાહિ મિલે જગદીશ
૪૦૯)
ભજ રે મના
૪૦૮)
મીરાંબાઈ

Page #250

૭૮૫ (રાગ : કાફી) નટવર નાગર નંદા, ભજો રે મન ગોવિન્દા, ધ્રુવ શ્યામ સુન્દર મુખ ચંદા, ભજો રે મન ગોવિન્દા; તું હી નટવર, તૂ હી નાગર, તૂ હી બાલ મુકુન્દા, ભજો. સબ દેવન મેં કૃષ્ણ બડે હૈ, યેં તારોં બિચ ચંદા; સબ સખિયન મેં રાધા બડી હૈ, યેં નદિયો બિચ ગંગા. ભજો. ધ્રુવ તારે, મલાદ ઉબારે, નરસિંહ રૂપ ધરંતા; કાનંદિહ મેં નાગ જ્યાં નાથો, ફણ ફર્ણ નિરત કરતા. ભજો. વૃન્દાવન મેં રાસ રચાયો, નાચત બાલ મુકુન્દા; મીરાં' કે પ્રભુ ગિરધર નાગર, કાટો જમ કા ફ્રા. ભજો.
૭૮૭ (રાગ : કાલિંગડા) નહિ રે વિસારું હરિ, અંતરમાંથી.
ધ્રુવ જળ જમુનાનાં પાણી રે જાતાં, શિર પર મટકી ધરી; આવતાં ને જાતાં મારગ વચ્ચે, અમૂલખ વસ્તુ જડી. અંતર આવતાં ને જાતાં વૃંદા રે વનમાં, ચરણ તમારે પડી; પીળાં પીતાંબર જરકશી જામા, કેસર આડ કરી. અંતર૦ મોર મુગટ ને કાને રે કુંડળ, મુખ પર મોરલી ધરી; બાઈ ‘ મીરાં' હે પ્રભુ ગિરિધરના ગુણ વિઠ્ઠલવરને વરી. અંતર૦
૭૮૬ (રાગ : શિવરંજની) નહીં એસો જનમ વારંવાર, કયા જાનું કછુ પુણ્ય પ્રગટે ! માનુસા અવતાર. ધ્રુવ બઢત પલ પલ ઘટત છિન છિન, જાત ન લાગે વાર; વૃક્ષસે જ્યોં પાન ટૂટે, લાગે નહીં પુનિ ડાર. નહીંo ભવસાગરમેં જોર અતિશે, વિષમ ઉનકી ધાર; સુરતના નર બાંધ બેડાં, વેગે ઊતરે પાર. નહીંo સાધુ સંત, મહંત જ્ઞાની, ચલત કરત પોકાર; દાસી ‘મીરાં' લાલ ગીરધર, જીવના હૈ દિન ચાર. નહીંo
૭૮૮ (રાગ : મધુકષ) ના મૈ જાનું આરતી વંદન, ના પૂજા કી રીત; હૈ અનજાની દરસ - દિવાની, મેરી પાગલ પ્રીત. લીયેરી મૈંને દો નૈનો કે, દિપક લિયે સંજોય; હૈિ રીં મેં તો પ્રેમ દિવાની, મેરા દરદ ન જાને કોય, ધ્રુવ આશા કે કૂફ્લોકી માલા, સાંસી કે સંગીત; ઇન પર ફૂલી , ચલી રિઝાવે, અપને મનકા મીત. લિયેરી, દિલ ડૂબા, તારે મુરઝાયે, સિસક - સિસક ગઈ રૈન; બૈઠી સૂના પંથ નિહારૂં, ઝરઝર બરસત નૈન. લિયેરી દૂનિયા કે સબ સપને જાગે, ભાગ. હમારા. સોય; ઓ બેદર્દી , જીવન - બાની, પલપલ વ્યાકુલ હોય, લિયેરી માંગ સિંદૂર લપેટ બન જાગે, લાગી અગન ચહું ઔર; રૂઠ ગઈ હાથોં કી મેહેંદી મેરી, ટી મન કી ડોર, લિયેરી મેરા મનમોહન આયો ના સખી, રો- રો નૈના ખોય; ઘાયલકી ગતિ ઘાયલ જાને, કે જિન લાગી હોય, લિયેરી
ઉનહીં કે સનેહન સાની રહે, ઉનહીં કે જ નેહ દિવાની રહૈ, ઉનહી કે સુનૈ ન ઔર્બન ત્યો સૈન સો ચેન અનેકન ઠાની રહૈ; ઉનહીં સંગ ડોલતે મેં રસખાનિ’ સર્બ સુખસિંધુ અઘાની રહૈ, ઉનહી બિન જ્યાં જલ મીન હી મીન સી આંખિ મેરી આંસુની રહૈ.
યહ તન વિષકી વેલડી, ગુરુ અમૃતકી ખાન
શીશ દિયે જો ગુરુ મિલે, તો ભી સસ્તા જાના ભજ રે મના
પ્રેમ ન બાડી ઉપજે, પ્રેમ ન હાટ બિકાયા || રાજા પરજા જેહિ રૂચે, શીશ દેઈ લે જાય ||
૪૮૧
મીરાંબાઈ

Page #251

૭૮૯ (રાગ : બસંત) મેં ગિરધર કે ઘર જાઉં; ગિરધર મ્હારો સાચો પ્રીતમ, દેખત રૂપ લુભાઉં. ધ્રુવ રણ પર્ડ તબહી ઉઠ જાઉં, ભોર ભર્યો ઉઠિ આઉં; રૈણ દિનાં વાકે સંગ ખેલૂ, ન્યૂ ય્ તાહિ રિઝાઉં. મેં જો પહેરાવૈ સોઈ પહરૂ, જો દે સોઈ ખાઉં; મેરી ઉનકી પ્રીત પુરાણી , ઉણ બિન પળ ન રહાઉં. મેં જહાં ઐઠાર્યે તિતહી બૈઠું, બેચેં તો બિક જાઉં; મીરાં' કે પ્રભુ ગિરધર નાગર, બાર બાર બલિ જાઉં. મેં
૭૯૧ (રાગ : કેદાર) પ્યારે દરસન દીજ્ય આય, તુમ બિન રહ્યો ન જાય. ધ્રુવ જળ બિન કમલ ચંદ બિન રજની , ઐસે તુમ દેખ્યા બિન સજની; આકુળ વ્યાકુળ ફ્રિ રૈન દિન, બિરહ કલેજો ખાય. પ્યારેo દિવસ ન ભૂખ નીંદ નહીં રૈના, મુખશું કહત ન આવૈ બૈના; કહાં કહ્યું? કછુ કહત ન આવૈ, મિલકર તપત બુઝાય. પ્યારેo
ક્યું તરસાવો અંતરજામી ? આય મિલો કિરપા કર સ્વામી; * મીરાં' દાસી જનમજનમકી, પડી તુમ્હારે પાય. પ્યારે
૭૯૨ (રાગ : માલકોષ) પગ ઘુંઘરૂ બાંધ મીરાં નાચી રે; મેં તો મેરે નારાયણ કી, આપહિ હો ગઈ દાસી રે. ધ્રુવ લોગ કહૈ મીરાં ભઈ બાવરી, ન્યાત કહૈ કુળનાસી રે. પગ વિષકા પ્યાલા રાણાજી ભેજ્યા, પીવત મીરાં હાંસી રે. પગo ‘મીરાં' કહે પ્રભુ ગિરધર નાગર, સહજ મિલે અબિનાસી રે. પગ
૭૯૦ (રાગ : કાફી) નાથ !તુમ જાનત હો સબ ઘટકી, મીરાં ભક્તિ કરે પરગટકી. ધ્રુવ ધ્યાન ધરી, મીરાં ! પ્રભુ સંભારે, પૂજા કરે રઘુપતકી; શાલિગ્રામકુ ચંદન ચડાવે, ભાલ-તિલક બિચ ટપકી. નાથo રામમંદિરમેં મીરાં નાચે, તાલ બજાવે ચપટી; પાઉંમેં નૂપુર રૂમઝૂમ બાજે, લાજ શરમ સબ પટકી. નાથ૦ વિષકા પ્યાલા રાણાજીને ભેજ્યો, સત્સંગતે મીરાં અટકી; ચરણામૃત કરી પી ગઈ મીરાં, હો ગઈ અમૃત વટકી. નાથ૦ સુરતા-દોરી લગી એક ધારા, જૈસે શિર પર મટકી; મીરાં' હે પ્રભુ ગિરિધર નટવર, સુરતિ લગી જૈસી નટકી. નાથ
બિન્દુ મહારાજ જબ સે દિલદાર હુઆ, સાંવલિયા પ્યારા, તબ સે છુટા જગસે સંબંધ હમારા; હર બાર હર જગહ એક કર યહી પુકારા, હૈ છિપા કિધર દિલવર ઘનશ્યામ હમારા? ક્યા ખબર ઉન્હેં હમ કહાં, કિધર જાતે હૈં? જો મન મોહનકે પ્રેમી કહલાતે હૈં.
પ્રિયતમકો પતિયાં લિખું, જો કહું હોય વિદેસા
તનમેં મનમેં નૈનમેં તાકો કહા સંદેશ ભજ રે મના
૨૮૨
૭૯૩ (રાગ : માલકષ) પ્રભુ નાવ ક્વિારે લગાવ, પ્રભુ નાવ કિનારે લગાવ; ઘેરી ઘેરી નદિયાં નાવ પુરાની, ભવમેં ડૂબત બચાવ, ધ્રુવ ધાર વિક્ટ મહા પાર નહીં કહાં, વહી જાત હઉં તરાવ. પ્રભુ જ્ઞાન ધ્યાનકી દોર બાંધકે, મૈયા તીર લગાવ. પ્રભુત્વ મીરાં કહે પ્રભુ ગિરિધર નાગર, પરૂં મેં તુમરે પાવ. પ્રભુત્વ
કામ, ક્રોધ, લાલચી, ઈનતે ભક્તિ ન હોય ભક્તિ કરે કોઈ સૂરમા, જાતિ બરન કુલ ખોયા
૪૮૩)
મીરાંબાઈ

Page #252

૭૯૪ (રાગ : પહાડી - તાલ કહેરવા) પ્રભુજી મેં અરજ કરૂં છું, મેરો બેડો લગાજ્યો પાર. ધ્રુવ ઈન ભવમેં દુ:ખ બહુ પાયો, સંશય-સોગ-નિવાર. પ્રભુજી, અષ્ટ કરમકી તલબ લગી હૈ, દૂર કરો દુ:ખ ભાર. પ્રભુજી, ચ સંસાર સબ બહ્યો જાત હૈ, લખચોરાસી રી ધાર. પ્રભુજી, મીરાં' કે પ્રભુ ગિરિધર નાગર, આવાગમન નિવાર. પ્રભુજી
૭૯૫ (રાગ : તિલક કામોદ), પાયોજી મૈંને રામ રતન ધન પાયો. વસ્તુ અમોલિક દી મેરે સગુરૂ, કિરપા કર અપનાયો. પાયો જનમ-જનમકી પૂંજી પાઈ, જગમેં સભી ખોવાયો. પાયો ખરચે ન ખૂટે વાકો ચોર ન લૂટે, દિન દિન બઢત સવાયો. પાયો. સતકી નાવ ખેવટિયા સગુરૂ, ભવસાગર તર આયો. પાયો મીરાં' કે પ્રભુ ગિરિધર નાગર, હરખ હરખ જસ ગાયો. પાયો
૭૯૭ (રાગ : હમીર) બસો મોરે નૈનમેં નંદલાલ .
ધ્રુવ મોહની મૂરત સાંવરિ સૂરત, નેણાં બને બિસાલ. બસો અધર સુધારસ મુરલી રાજત , ઉર બૈજંતી માલ. બસો છુદ્ર ઘંટિકા કટિ તટ સોભિત, નુપુર સબદ રસાલ. બસો મીરાં’ પ્રભુ સંતન સુખદાઈ, ભગતબછલ ગોપાલ. બસો
૭૯૮ (રાગ : આશાવરી) માઈરી મેં તો લિયો ગોવિંદો મોલ .
ધ્રુવ કોઈ કહે છાનૈ , કોઈ કહે છુપર્ક, લીયા તરાજુ તોલ. બાઈo કોઈ કહે સુહગો, કોઈ કહે મેહેંગો, લિયો અમોલિક મોલ, બાઈo કોઈ કહે કારો , કોઈ કહે ગોરો, લિયો હૈ આંખ ખોલ. બાઈo કોઈ કહે ઘરમેં, કોઈ કહે બનમેં, રાધા કે સંગ ફ્લિોલ, બાઈo બ્રિદાવનકી કુંજગલિનમેં, લીન્હો બજાકે મેં ને ઢોલ. બાઈo મીરાં' કે પ્રભુ ગિરિધર નાગર, આવત પ્રેમકે મોલ, બાઈo
૭૯૯ (રાગ : જોગિયા) બાલા મેં બૈરાગણ હુંગી, જિન ભેષાં મ્હારો સાહિબ રીઝે, સોહીં ભેષ ધરૂંગી. ધ્રુવ સીલ સંતોષ ધરૂ ઘટભીતર, સમતા પકડ રહૂંગી; જાકો નામ નિરંજન કહિયે, તાકો ધ્યાન ધરંગી, બાલા ગુરૂકે જ્ઞાન રંગૂં તન કપડા, મન મુદ્રા પૈરૂગી; પ્રેમ પીતર્ હરિગુણ ગાઉ, ચરણ ન લિપટ રહૂંગી. બાલા યા તનકી મેં કરૂ કીંગરી, રસના નામ કહ્યુંગી, * મીરાં' કે પ્રભુ ગિરિધર નાગર, સાધાં સંગ રહૂંગી. બાલા
કાજલ તર્જ ન શ્યામતા, મુક્તા તર્જ ન શ્વેતા || દુર્જન તજે ન કુટિલતા, સજ્જન તજે ન હેત
મીરાંબાઈ
૭૯૬ (રાગ : મલ્હાર) બરસે બદરિયા સાવનકી, સાવનકી મન ભાવનકી. ધ્રુવ સાવન ઉગ્યો" મેરો મનવા, ભનક સુની હિ આવનકી. બરસૈo ઉમડઘુમડ ચહું દિસિસે આયો, દામણે દમકે* ઝર” લાવનકી'. બરસૈo નાની નાની બુંદન મેહા બરસે, સીતલ પવન સોહાવનકી, બરસેo મીરાં' કે પ્રભુ ગિરિધર નાગર, આનંદમંગળ ગાવનકી. બરસૈo
૦િ (૧) ઉમંગમાં આવી ગયો, (૨) ભણકાર, (3) વીજળી ચમકે છે, (૪) પ્રવાહ, (૫)
સુંદરતાનો.
માનુષ જનમ દુર્લભ હૈ, હોઈ ન બારંવાર
પાકા ફલ જા ગિરિ પરા, બહુરિ ન લાગે ડાર / ભજ રે મના
૪૮૫

Page #253

૮૦૦ (રાગ : કાફી) બંસીવાલા આજો મોરા દેશ, તોરી સામળી સૂરત હદ વેશ. ધ્રુવ આવન આવન કેહું ગયે , કર ગયે કોલ અનેક; ગણતાં ગણતાં ઘસ ગઈ જીભ, હારી આંગળીઓની રેખ. બંસીવાલા એક બન તૂટી, સકલ બન ટૂંઢી, ટૂંઢ સારો દેશ; તોરે કારણ જોગન હોઉંગી, કરંગી ભગવો વેશ. બંસીવાલા કાગદ નાહિ મારે, સાહીં નાહિ, ક્લમ નહિ લવલેશ; પંખીનું મરમેશ નહી, કિન સંગ લખું સંદેશ. બંસીવાલા મોર મુગટ શિર છત્ર બિરાજે, ઘૂંઘરવાળા કેશ; * મીરાં' કે પ્રભુ ગિરિધરના ગુણ , આવોની એણે વેશ. બંસીવાલા
૮૦૨ (રાગ : બાગેશ્રી) હાંને ચાકર રાખોજી, લાલ હાંને ચાકર રાખોજી. ધ્રુવ ચાકર રહસું, બાગ લગાસું, નિત ઊઠ દરસન પાર્ક વૃંદાવનકી કુંજ ગલિનમેં, ગોવિંદ - લીલા ગાસું. મ્હાંનેo ચાકરીમેં દરસન પાઊં, સુમિરન પાઊં ખરચી; ભાવ - ભગતિ જાગીરી પાઊં, તીનો બાતાં સરસી, મ્હાંને મોર મુકુટ પીતામ્બર સોહે, ગલે બૈજંતી માલા; વૃંદાવનમેં ધેનુ ચરાવે, મોહન મુરલીવાળા, હાંને ઊંચે ઊંચે મહલ બનાઊં, બિચ બિચ રાખું બારી; સાંવરિયા કે દરસન પાઊં, પહિર કુસુમ્બી સારી. હાંને જોગી આયા જોગ કરનÉ, તપ કરને સંન્યાસી; હરિ - ભજનÉ સાધુ આયે, વૃંદાવન કે વાસી. હાંનેo મીરાં' કે પ્રભુ ગહિર ગંભીરા, હૃદે રહોજી ધીરા; આધી રાત પ્રભુ દર્શન દૈહૈં, પ્રેમ નદી કે તીરા. હાંનેo
૪િ (૧) પીછાંની કલમ
૮૦૧ (રાગ : કલાવતી) મ્હારે જનમ - મરણરા સાથી થાને", નહિ બિસરૂં દિન રાતી, ધ્રુવ થાં દેખ્યાં બિન લ ન પડત હૈ, જાણત મેરી છાતી; ઊંચી ચઢ ચઢ પંથ નિહારૂં, રોય રોય અખિયાં રાતી. હોરેo યો સંસાર સકલ જગ જૂઠો, જૂઠા કુલરા ન્યાતી; દોઉ કર જોડયા અરજ કરૂં છું, સુણ લીજ્યો મેરી બાતી. હોરેo યો મન મેરો બડો હરામી, જયું મદમાતો. હાથી; સગુરૂ હાથ ધર્યો સિર ઉપર, આંકુશ હૈં સમઝાતી. હોરેo પલ પલ પિવકો રૂપ નિહારૂં, નિરખ - નિરખે સુખપાતી; “મીરાં' કે પ્રભુ ગિરધર નાગર, હરિચરણાં ચિત રાખી. હોરેo
ધ્રુવ
૮૦૩ (રાગ : માલકોષ) મત જા મત જા મત જા જોગી (૨). તેરે કારણ પ્રેમભક્તિકી મઢ રચી, તું આજા. જોગી પાય પરૂ મેં ચેરી તેરી, જા તો ચિતામેં જલાજા, જોગી જલ જલ ભઈ ભસ્મકી ઢેરી, અપને અંગ લગાજા. જોગી મીરાં કહે પ્રભુ ગિરિધર નાગર, જ્યોત મેં જ્યોત મિલાજા, જોગી
Yિ (૧) આપને , (૨) કુળના, (3) સંબંધી, (૪) અંકુશ
ગુરૂ કુમ્હાર શિષ્ય કુંભ હૈ, ગઢિ ગઢિ કાઢે ખોટ ભીતર હાથ સહાર હૈ, બાહર બાહૈ ચોટ ||
૪૮૦
કબિરા બાદલ પ્રેમકા, હમ પરિ બરસ્યા આઈ || અંતરિ ભીગી આતમો, હરિ ભઈ વનરાઈ
૪૮૭)
ભજ રે મના
મીરાંબાઈ

Page #254

૮૦૪ (રાગ : હેમકલ્યાન)
માછીડા હોડી હલકાર,
મારે જાવું હરિ મળવાને, હરિ મળવાને મારા પ્રભુ મળવાને. ધ્રુવ તન કરૂ હોડી વ્હાલા, મન કરૂ માછી, ગોવિંદ રખવાળ.
ગુરૂ
મારે જાવું હરિ મળવાને
તારી હોડીએ હીરા રત્ન જડાવું, ફરતી મેલાવું ઘૂઘરમાળ. મારે જાવું હરિ મળવાને
સોનૈયા ઉગી વ્હાલા, રૂપૈયા દઉંગી, દઉંગી ગલનકેરો હાર. મારે જાવું હરિ મળવાને૦ કાલંદીને રે તીરે ધેનુ ચરાવે, વ્હાલો બની ગોવાળ. મારે જાવું હરિ મળવાને વૃંદાવનની કુંજ ગલીમાં, ગોપી સંગ રાસ રમનાર. મારે જાવું હરિ મળવાને આણી તીરે ગંગા વ્હાલા, પેલી તીરે જમુના, વચમાં ઊભો છે નંદલાલ. મારે જાવું હરિ મળવાને બાઈ ‘મીરાં” કહે પ્રભુ ગિરધરનાગર, અમને ઉતારો ભવપાર. મારે જાવું હરિ મળવાને
ભજ રે મના
૮૦૫ (રાગ : બ્રિદ્રાવની)
માધવ લ્યો, કોઈ માધવ લ્યો, હું તો વેચંતી વ્રજનારી. રે કોઈ માધવ લ્યો ! ધ્રુવ માધવને મટુકીમાં ઘાલી, ગોપી લટકે ચાલી રે. રે કોઈ માધવ લ્યો ! સરખેસરખી મળી સંગાથે, ગઈ વૃંદાવન વાટે. રે કોઈ માધવ લ્યો !
કબિરા મન નિરમલ ભયા, જૈસે ગંગા નીર તાર્કે પાછે હરિ ફિરૈ કહત કબીર કબીર ૪૮૮
શેરી શેરીએ સાદ પાડે છે, કોઈને લેવા મુરારિ. રે કોઈ માધવ લ્યો !
ગોપી ઘેલું શું બોલતી જાય ! માધવ મટુકે ન માય. રે કોઈ માધવ લ્યો !
નવ માનો તો જુઓ ઉતારી, મટુકીમાં કુંજબિહારી. રે કોઈ માધવ લ્યો !
‘મીરાં’ કહે પ્રભુ ગિરિવરધારી, ચરણકમલ બલિહારી.
રે કોઈ માધવ લ્યો !
૮૦૬ (રાગ : હમીર)
મિલતા જા ગુરૂજ્ઞાની, થારી સૂરત દેખ લુભાણી. ધ્રુવ મેરો નામ બુઝી તુમ લીજો, મૈં હૂં બિરહ દીવાની; રાત દિવસ લ નાહીં પરત હૈ, જૈસે મીન બિન પાની. થારી દરશ બિના મોહે કુછ ના સુહાવે, તલપ તલપ મર જાની; ‘મીરાં' તો ચરનનકી ચેરી, સુન લીજે સુખદાની. થારી
૮૦૭ (રાગ : કાફી)
મુખડાની માયા લાગી રે, મોહન પ્યારા.
ધ્રુવ
મુખડું મેં જોયું તારૂં, સર્વ જગ થયું ખારૂં; મન મારૂં રહ્યું ન્યારૂં રે, મોહન૦ સંસારીનું સુખ કેવું? ઝાંઝવાનાં નીર જેવું; તેને તુચ્છ કરી ફરીએ રે, મોહન સંસારીનું સુખ કાચું, પરણી રંડાવું પાછું; તેને ઘેર શીદ જઈએ રે?, મોહન૦ પરણું તો પ્રીતમ પ્યારો, અખંડ સૌભાગ્ય મારો; રાંડવાનો ‘ ભે’ ટાળ્યો રે, મોહન મીરાંબાઈ બલિહારી, આશા મને એક તારી; હવે હું તો બડભાગી રે. મોહન૦
ધન છોટાપન સુખ મહા, ધિરગ બડાઈ ખાર ‘સહજો' નન્હા હૂજીયે, ગુરૂ કે વચન સંભાર
૪૮૯
મીરાંબાઈ

Page #255

૮૦૮ (રાગ : ચલતી) મુજ અબળાને મોટી મિરાત બાઈ, શામળો ઘરેણું મારે સાચું રે. ધ્રુવ વાળી ઘડાવું વિઠ્ઠલવર કેરી, હાર હરિનો મારે હૈયે રે; ચિત્તમાળા ચતુરભુજ ચૂડલો, શીદ સોની ઘરે જઈએ રે ? મુજ0 ઝાંઝરિયાં જગજીવન કેરાં, કૃષ્ણજી કલ્લાં ને કાંબી રે; વિંછુવા ઘૂઘરા નારાયણના, અણવટ અંતરયામી રે. મુજ0 પેટી ઘડાવું પુરુષોત્તમ કેરી, ત્રિકમ નામનું તાળુંરે; કૂંચી કરાવું કરુણાનંદ કેરી, તેમાં ઘરેણું મારું રાખું રે. મુજ સાસરવાસો સજીને બેઠી, હવે નથી કાંઈ કાચું રે; મીરાં' કહે પ્રભુ ગિરિધર નાગર, હરિને ચરણે જાચું રે. મુજ
છોડ દઈ કુળકી કાનિ, કા કરિ હૈં કોઈ; સંતને સંગ બૈઠ બૈઠ, લોલાજ ખોઈ. મેરો ચુનરી કે કિયે ટૂક, ઓઢ લીન્હીં લોઈ; મોતી મૂંગે ઉતાર, બનમાલા પોઈ. મેરો અંસુવન જલ સીંચ સીંચ, પ્રેમબેલિ બોઈ; અબ તો બેલ સ્લ ગઈ, હોની હો સો હોઈ. મેરો મારગ મેં તારણ મિલે, સંત રામ દોઈ; સંત સદા શીશ રખું, રામ હૃદય હોઈ. મેરો આઈ મેં ભક્તિ કાજ, જગત દેખી મોહીં; દાસી ‘ મીરાં’ ગિરિધર પ્રભુ, તારો અબ મોહી, મેરો
ધ્રુવ
૮૦૯ (રાગ : ગરબી). મુંને લહે રે લાગી, હરિના નામની રે; હું તો ટળી રે, સંસારીઆના કામની રે. ધ્રુવ ચોટ લાગી તે ટાળી કદી નહીં ટળે રે; ભલે કોટી પ્રયત્ન દુર્જન કરે રે. મુંને હું તો બાવરી ફરું , મારા મદમાં રે; મારી સૂરતી શામળિયાના પદમાં રે. મુંને મહામંત્ર સુણાવ્યા મારા કાનમાં રે; હું તો સમજી મોહનજીની સાનમાં રે. મુંને૦ મીરાંબાઈને ગુરૂજી મળ્યા વાટમાં રે; એણે છોડી દીધેલ રાજપાટના રે. મુંને
૮૧૧ (રાગ : હિંદોલ) મેં ગિરધર રંગ રાતી, સૈયોં મેં (૨). પચરંગ ચોલા પહર સખીરી, મેં ઝિરમિટ રમવા જાતી; ઝિરમિટ માં મોહિ મોહન મિલિયો, ખોલ મિલી તન ગાતી. મેં જિનકા પિયા પરદેશ બસત હૈ, લિખ લિખ ભેજે પાતી; મેરા પિયા મેરે હીંય બસત હૈ, ના કહું આતી ન જાતી. મેં ચંદા જાયગા, સૂરજ જાયગા, જાયગી ધરણ અકાસી; પવન પાણી દોનું હી જાયેંગે, અટલ રહૈ અવિનાસી. મેં ઔર સખી મદ પી - પી માતી, મેં બિન પિયા કી માતી; પ્રેમ ભઠ્ઠીકો મેં મદ પીયો, છકી ફિર દિન - રાતી. મેં સુરત નિરતકા દિવલા સંજોલે, મનસાકી કરલે બાતી; પ્રેમ હટી કા તેલ મંગાલે, જગ રહ્યા દિન તે રાતી. મેં સદ્ગુરુ મિલિયા સાંસા ભાગ્યા, સૈન બતાઈ સાંચી; ના ઘર તેરા ના ઘર મેરા, ગાવૈ “મીરાં' દાસી. મેં
૮૧૦ (રાગ : ઝીંઝોટી) મેરે તો ગિરિધર ગોપાલ, દૂસરા ન કોઈ, દૂસરા ન કોઈ સાધો, સકલ લોક જોઈ. ધ્રુવ જાકે સિર મોર મંટ, મેરો પતિ સોઈ, તાત માત ભાત બંધુ, અપનો ન કોઈ. મેરો
જૈસી મુખ મૈં નીકર્સ, તૈસી ચાલે ચાલા પરિશ્રમ નેડા રહે, પલ મેં કરે નિહાલ ? |
ઐસા કોઈ ન મિલા, ઘટમેં અલખ લખાય / બિન બતી બિન તેલકે, જલતી જોત દેખાય
ભજ રે મના
(૪૧
મીરાંબાઈ

Page #256

૮૧૨ (રાગ : સોહની)
મેં જાણ્યો નહીં પ્રભુકો, મિલણ કૈસે હોય રી ? આયે મેરે સજના ફિર ગયે અંગના, મેં અભાગણ રહી સોય રી. ફારૂગી ચીર કરૂ ગળ કંથા, રહૂગી બૈરાગણ હોય રી. ચુડિયાં ફોરૂ માંગ બખેરૂ, જરા મૈં ડારૂં ધોય રી. નિસ બાસર મોહિ બિરહ સતાવૈ, લ ન પરત પલ મોય રી. ‘મીરાં’ કે પ્રભુ હરિ અબિનાસી, મિલ બિછડો મત કોય રી. મિલણ
૮૧૩ (રાગ : માલકોષ)
મેં તો હરિગુણ ગાવત નાચુંગી;
નાચુંગી મેં તો નાચુંગી, મેં તો હરિગુણ ગાવત નાચુંગી. ધ્રુવ અપને મહેલમેં બેઠ બેઠ કર, ગીતા ભાગવત વાંચુંગી. મેં તો જ્ઞાનધ્યાની ગઠરી બાંધકર, હૃદય કમલમેં રાચુંગી. મેં તો બાઈ ‘ મીરાં’ કહે પ્રભુ ગિરધર નાગર, સદા પ્રેમરસ ચાખૂંગી. મૈં તો
ભજ રે મના
૮૧૪ (રાગ : હિંદોલ)
ધ્રુવ
મિલણ૦
મિલણ
મિલણ૦
મેં તો સાંવરેકે રંગ રાચી;
સાજિ સિંગાર, બાંધિ પગ ઘુઘરૂં, લોકલાજ તજી નાચી. ધ્રુવ ગઈ કુમત, લઈ સાધુકી સંગત, ભગત રૂપ ભઈ સાંચી. મેં૦ ગાય ગાય હરિકે ગુન નિસદિન, કાલ વ્યાલ સોં બાંચી. મેં ઉણ વિણ સબ જંગ ખારો લાગત, ઔર બાત સબ કાંચી. મેં ‘મીરાં’ શ્રી ગિરિધરન લાલ સૂં, ભગતિ રસીલી જાંચી. મેં
જ્યાઁ નૈનનમેં પૂતલી, ત્યાં માલક ઘટ માંય ભોલે લોક ન જાનતે, બાહિર ઢૂંઢન જાય
૪૯૨
૮૧૫ (રાગ : શિવરંજની)
મેં હરિ બિન ક્યોં જીરૂ રી માઈ (૨) ?
ધ્રુવ
પિવ કારણ બૌરી ભઈ, જ્યં કાઠહિ ધુન ખાઈ; ઓખદ મૂળ ન સંચરે, મોહિ લાગ્યો બૌરાઈ. મેં કામઠ દાદુર બસત જલમેં, જલહિ તે ઉપજાઈ; મીન જલકે બીછુરે તન, તળફિ કરિ મરિ જાઈ. મેં પિય ઢૂંઢણ બન - બન ગઈ, કહું મુરલી ધુનિ પાઈ; ‘મીરાં’ કે પ્રભુ લાલ ગિરિધર, મિલિ ગયે સુખદાઈ. મેં૦
૮૧૬ (રાગ : માલકૌંષ)
મોહે લાગી લટક ગુરૂ ચરનનકી;
ચરન બિના મુઝે કછુ નહિ ભાવે, જૂઠી માયા સબ સપનનકી. ધ્રુવ ભવસાગર સબ સૂખ ગયો હૈ, ફિકર નહીં મુઝે તરનની. મોહે ‘મીરાં’ કહે પ્રભુ ગિરધર નાગર, ઊલટ ભઈ મોરે નયનનકી. મોહે
૮૧૭ (રાગ : મધુમાધ સારંગ)
યા બ્રજમેં કછુ દેખ્યો રી ટોના (૨).
ધ્રુવ
લે મટકી સિર ચલી ગુજરિયા, આગે મિલે બાબા નંદજી કે છોના. યા દધિકો નામ બિસરિ ગયો પ્યારી, લે લેહુ રી કોઉ શ્યામ સલોના. યા બ્રિદ્રાવનકી કુંજ ગલિનમેં, આંખ લગાય ગયો મનમોહના. યા૦ ‘મીરાં’ કે પ્રભુ ગિરિધર નાગર, સુંદર શ્યામ સુધર રસ લોના. યા૦
ઘટ બિન કહૂં ન દેખિયે, રામ રહા ભરપૂર જિન જાના તિન પાસ હૈં, દૂર કહા ઉન દૂર
૪૯૩
મીરાંબાઈ

Page #257

૮૨૦ (રાગ : ભીમપલાસ) રામ નામ સાકર ક્ટકા, હાંરે મુખ આવે અમીરસ ઘટકા. ધ્રુવ હાંરે જેને રામભજન પ્રીત થોડી, તેની જીભલડી લ્યોને તોડી. રામ હાંરે જેણે રામ કથા ગુણ ગાયા, તેણે જમના માર ન ખાયા. રામ હાંરે ગુણ ગાય છે “ મીરાંબાઈ', તમે હરિચરણે જાઓ ધાઈ. રામ
૮૧૮ (રાગ : હુંડી) રાણો કાગળ મોક્લે, દેજો મીરાંને હાથ; સાધુ સંતો તમે છોડી દો, તમો આવો રાણાની સાથ. ધ્રુવ લજવ્યું મહીયર, સાસરી, તમે લજવ્યાં માને બાપ; લજવ્યું રાણાજીનું મેડચ્યું, તમે લજવ્યું મોશાળ આપ. તમો૦ વિખના પ્યાલા રાણે મોકલ્યા, દેજો મીરાંને હાથ; અમૃત સરખા આરોગીયા, શ્રીકૃષ્ણ ઝાલ્યો હાથ. તમો૦ રાણે દાસી મોકલી, જઈ જુઓ મીરાંના મહોલ; મીરાં બેઠાં ભજન કરે, શ્રી કૃષ્ણ તે આપ્યો કોલ. તમો૦ રાણો રીસે રાતડો, કરોધે ચડીયો ભુપ; ખડગ તાણી મારતાં, તેણે દીઠાં સાત સ્વરૂપ. તમો મનવેગી સાંઢણી સુંઢાડી, મારે જાવું સો સો કોશ; રાણાજી તારા દેશમાં મારે પાણી પીધાનો દોષ. તમો સતજુગમાં કહી પ્રીતડી, પ્રભુનિત્યનિત્ય દેજો દેદાર; કળજુગમાં હવે પ્રભુ તમે, રખે કરતા તિરસ્કાર, તમો મહીયર મારૂ મેવાડ, સાસરીયું ચિતોડ; મીરાં 'ને ગીરઘર મળ્યા, મારા મનના તે પૂર્યા કોડ. તમો
૮૨૧ (રાગ : પીલુ) રામ મિલણ કે કાજ સખી, મેરે આરતી ઉરમેં જાગી રી. ધ્રુવ તડક્ત - તડક્ત કળ ન પરત હૈ, બિરહબાણ ઉર લાગી રી; નિશદિન પંથ નિહારૂ પિવકો, પલક ન પલ ભરી લાગી રી. મેરે પીવ - પીવ મેં રટું રાત-દિન, દૂજી સુધ-બુધ ભાગી રી; બિરહ ભુજંગ મેરો ડસ્યો હૈ લેજો, લહર હળાહળ જાગી રી, મેરેo મેરી આરતિ મેટિ ગોસાઈ, આય મિલ મોહિ સાગી રી; ‘મીરાં' વ્યાકુલ અતિ ઉકળાણી, પિયાકી ઉમંગ અતિ લાગી રી, મેરેo
૮૧૯ (રાગ : રાગેશ્રી) રામનામ રસ પીજૈ, મનુઆ રામનામ રસ પીજૈ. ધ્રુવ તજ કુસંગ સતસંગ બૈઠ નિત, હરિચરચા સુનિ લીજૈ. મનુઆo કામ ક્રોધ મદ લોભ મોહકુ, બહા ચિત્તસે દીજે. મનુઆo મીરાં' કે પ્રભુ ગિરિધર નાગર, તાહિકે રંગમેં ભી. મનુઆo
૮૨૨ (રાગ : દેશી ઢાળ) રામ રમકડું જડિયું રે, રાણાજી મને રામ રમકડું જડિયું.
ધ્રુવ રૂમઝૂમ કરતું મારે મંદિરે પધાર્યું; નહિ કોઈને હાથે પડિયું રે. રાણાજીરુ મોટા મોટા મુનિજન મથીમથી થાક્યા; કોઈ એક વિરલાને હાથે ચડિયું રે. રાણાજીરુ સુન શિખરના રે ઘાટથી ઉપર, અગમ અગોચર નામ પડિયું રે. રાણાજી, બાઈ “મીરાં' કહે પ્રભુ ગિરિધર નાગર, મારૂં મન શામળિયાશું જડિયું રે. રાણાજી0
બાહર ભીતર રામ હૈ, નૈનનકા અભિરામ
જિત દેખું તિત રામ હૈ, રામ બિના નહિં ઠામ ભજ રે મના
૨૯૪
મૈં જાનૂ હરિ દૂર હૈ, હરિ હિરદોંકે માંહિ. આડી-ટેઢી કપટકી, તાસે દીસત નાહિ
૪૯૫)
મીરાંબાઈ

Page #258

૮૨૩ (રાગ : ધોળ) રામ રાખે તેમ રહીએ, ઓધવજી; આપણે ચિઠ્ઠીના ચાકર હૈયે. ધ્રુવ કોઈ દિન પે'રણ હીરને ચીર, તો કોઈ દિન સાદા રહીએ, ઓધવજી કોઈ દિન ભોજન શીરો ને પૂરી , તો કોઈ દિન ભૂખ્યા રહીએ. ઓધવજી કોઈ દિન રહેવાને બાગ-બગીચા, તો કોઈ દિન જંગલ રહીએ. ઓધવજી કોઈ દિન સૂવાને ગાદી-તક્યિા, તો કોઈ દિન ભોંય સૂઈ રહીએ. ઓધવજી બાઈ “ મીરાં' કહે પ્રભુ ગિરિધરના ગુણ, સુખદુ:ખ સૌ સહી રહીએ. ઓધવજી
૮૨૫ (રાગ : મલ્હાર) લાગી મોહિ રામ ખુમારી હો (૨).
ધ્રુવ રમઝમ બરસે મેહડા ભીજે તેન સારી હો; ચહુદિસ દમકૈ દામણી, ગરજે ઘન ભારી હો. લાગી સતગુરૂ ભેદ બતાયા, ખોલી ભરમ સિવારી હો; સબ ઘટ દીસે આત્મા, સબ હી સું ન્યારી હો. લાગી દીપક જોઉં જ્ઞાનકા, ચઢ અગમ અટારી હો; * મીરાં' દાસી રામકી, ઈમરત બલિહારી હો, લાગી
૮૨૪ (રાગ : રાગેશ્વરી) રૂડી ને રંગીલી રે, વ્હાલા ! તારી વાંસળી રે જી. મીઠી ને મધુરી રે, માવા ! તારી બંસરી રે જી; એ તો મારે, મંદિરિયે સંભળાય. રૂડી ને રંગીલી રે, કાનુડો એ કાળો રે, બાઈ મારે રૂદિયે વસ્યો રે જી; દ્રષ્ટિ થકી, દૂર ખસે ના જરાય. રૂડી ને રંગીલી રે, સરખી તે સાહેલી રે, સાથે પાણી નીસર્યા રે જી; બેડલું મેલ્યું, સરોવરિયાને પાળ, રૂડી ને રંગીલી રે, ઈંઢોણી વળગાડી રે, આંબલિયાની ડાળમાં રે જી; ઊભી નીરખું, નટવર દીનદયાળ, રૂડી ને રંગીલી રે,
ત્યાં તો તમે આવ્યા રે, સુણી મારી રાવને રે જી; આવી મુજને, મળ્યા હૈયા કેરા હાર, રૂડી ને રંગીલી રેo હું તો હતી સૂતી રે, બાઈ ભર નીંદમાં રે જી; મોરલી વાગી, ઝબકીને જાગી માઝમ રાત, રૂડી ને રંગીલી રે, ગુરૂને પ્રતાપે રે, બાઈ મીરાં' બોલિયાં રે જી; દેજો અમને સંતોનાં ચરણોમાં વાસ. રૂડી ને રંગીલી રે,
હીરા હરિકા નામ હૈ, હિરદા અંદર દેખા
બાહર ભીતર ભર રહા, ઐસા અગમ અલેખ || ભજ રે મના
૪૯૦
૮૨૬ (રાગ : ભૈરવ) વ્હાલાને વીલો મેલતા, મારૂં માનતું નથી મન; માનતું નથી. મન રે મારૂં, સૂનું રે ભવન. ધ્રુવ હરિ મારા હારદથી, તે જ્યાં તેડે ત્યાં જાય; સૈયર હવે હું શું કરું ? મને પીડા પ્રેમની થાય. વ્હાલા ઘરમાં તો મને ગમતું નથી, સૂઝતું નથી કામ; ટ્ટિકારી શી ફરતી ફરૂં, શોધું સારૂં યે ગામ, વ્હાલા શેરીએ શેરીએ સાદ પડાવું, હું દીવડા મેલું ચાર; કોઈ હરિની ભાળ બતાવો, તો આપું એકાવન હાર. વ્હાલા જેને હૈયે હરિ વસ્યા, તેનું જીવન ધન; મીરાં'ના સ્વામી મળિયા, તે વસ્યા મારે મન, વ્હાલા
ગગનમેં મગન હૈ, મગન મેં લગન હૈં, લગન કે બીચ મેં પ્રેમ પાગે, પ્રેમ મેં જ્ઞાન હૈં, જ્ઞાન મેં ધ્યાન હૈં, ધ્યાન કે ધરેસે તત્ જાગે; તત્ કે જગે સે, લગે હરિ નામ મેં, પગે હરિ નામ સત્સંગ લાગે, ‘દાસ પલટૂ' હે ભક્તિ અવિરલ મિલે, રહે નિસંગ જબ ભરમ ભાગે.
હદમેં રહે સૌ “માનવી', બેહદ રહે સો ‘સાધ' હદ-બેહદ દોનો તજે, તાકા મતા અગાધ
૪૯૦
મીરાંબાઈ

Page #259

૮૨૭ (રાગ : શ્રીરંજની) મન રે પરસિ હરિ કે ચરણ.
ધ્રુવ સુભગ શીતલ કંવલ કોમલ, ત્રિવિધ જવાલા હરણ; જિણ ચરણ પ્રહલાદ પરસે, ઈન્દ્ર પદવી ધરણ, મન જિણ ચરણ ધ્રુવ અટલ કીર્ન, રાખિ અપની શરણ; જિણ ચરણ બ્રહ્માંડ મેચ્યો, નખ સિખાંશ્રી ધરણ. મનો જિણ ચરણ પ્રભુ પરસિ લીને, તરી ગોતમ ઘરણ; જિણ ચરણ કાલી નાગ નાથ્યો, ગોપ લીલા કરણ. મન જિણ ચરણ ગોવર્ધન ધાર્યો, ઈન્દ્ર કો ગર્વ હરણ; દાસિ 'મીરાં' લાલ ગિરધર, અંગમ તારણ તરણ. મન
૮૨૯ (રાગ : કાલિંગડા) સુની હો મેં હરિ આવનકી આવાજ, મહલ ચઢ ચઢ જોઊં મેરી સજની, ળ આર્ય મહારાજ ? ધ્રુવ દાદૂર મોર પપૈયા બોર્લે, કોયલ મધુર સાજ; ઊગ્યો ઈંદ્ર ચહું દિસિ બરસેં, દામણી છોડી લાજ. સુની ધરતી રૂપ નવા નવા ધરિયા, ઈંન્દ્ર મિલણર્ક કાજ, ‘મીરાં' કે પ્રભુ હરિ અબિનાની, બેગ મિલો સિરતાજ. સુની
૮૨૮ (રાગ : ખમાજ) સાંવરેફી દ્રષ્ટિ માનો, પ્રેમકી ક્ટારી હૈ. ધ્રુવ શુધ્ધિ ગઈ બુદ્ધિ ગઈ, લાગત બેહાલ ભઈ; તનમન વ્યાપી વ્યથા, પ્રેમ મતવારી હૈ. સાંવરેકી અખિયાં મીલી દો ચારી, બાવરી જગસે ભઈ ન્યારી; મેં તો નાકો નીકો જાનું, કુંજકો બિહારી હૈ. સાંવરેકી પતંગ દીપક દાહ, ચંદકો ચકોર ચાહે; જલ સંગ મન જેસે, તૈસે પ્રીત પ્યારી હૈ. સાંવરેકી લાગો મેં તમારે પાય, વિનતિ કરૂં વ્રજરાય; મીરાં પ્રભુ એસે જાનો, દાસી તુમ્હારી હૈ. સાંવરેકી
૮૩૦ (રાગ : ગુર્જર તોડી) યા બિધિ ભક્તિ કૈસે હોય; મન કી મૈલ હિયે સે ન છૂટી , દિયો તિલક સિર ધોય. ધ્રુવ કામ કૂકર લોભ ડોરી, બાંધિ મોહિં ચંદાલ; ક્રોધ કસાઈ રહત ઘટ મેં, કૈસે મિલૈ ગોપાલ ! ચાo બિલાર વિષયા લાલચી રે, તાહિ ભોજન દેત; દીન હીન હૈં ક્ષુધા તરસે, રામ નામ ન લેત. ચાo આપહિ આપ પુજાય કૈ રે, લે અંગ ન સમાત; અભિમાન ટીલા કિયે બહુ, કહુ જલ કહાં ઠહરાત. ચાવ જો તેરે હિય અંતર કી જાણે, તાસોં કપટ ન બનૈ; હિરદે હરિ કો નાંમ ન આવે, મુખ તે મણિયાં ગણે. ચાવ હરિ હિનૂ સૂ હેત કર, સંસાર આજ્ઞા ત્યાગ; દાસિ ‘મીરાં' લાલ ગિરધર, સહજ કર બૈરાગ. યા)
હદમેં બૈઠે કથત હૈં, બેહદકી ગમ નાહિ બેહદકી ગમ હોય તબ, કથનેકો કછુ નાહિ ||
૪૯૮)
કબીર ચલકર જાય વહાં, પૂછ લિયા એક નામ ચલતા ચલતા તહાં ગયા, ગામ-નામ નહિં કામ
ભજ રે મના
૪૯૯)
મીરાંબાઈ

Page #260

૮૩૧ (રાગ : પીલ)
હમને સુણી છે હરી અધમ ઉધારણ, અધમ ઉધારણ સબ જગ તારણ. ધ્રુવ ગજકી અરજ ગરજ ઉઠ ધ્યાયો; સંકટ પડયો તબ કષ્ટ નિવારણ. અધમ દ્રુપદસુતાકો ચીર બઢાયો; દૂસાસનકો માન પદ મારણ, અધમ૦ પ્રહ્લાદકી પરતિગ્યા રાખી, હરણાકુસ નખ ઉદ્ર ફારના અધમ રિખિપતની પર કિરયા કીન્હીં, બિપ્ર સુદામાકી બિપતિ બિદારણ. અધમ૦ ‘મીરાં' કે પ્રભુ મો બંદીપર, અતિ અબેરિ ભઈ કિણ કારણ. અધમ
૮૩૨ (રાગ : ભૈરવ) મીરાં
પ્રભુ બિન ના સરે ભાઈ;
મેરા પ્રાણ નિકસ્યા જાત, હરી બિન ના સરૈ ભાઈ. ધ્રુવ
મીન દાદુર બસત જલ મેં, જલ સે ઉપજાઈ; મીન જલ સે બાહર કીના, તુરત મર જાઈ. પ્રભુ કાઠ લશ્કરી બન પરી, કાઠ ન ખાઈ;
લે અગન પ્રભુ ડાર આયે, ભસમ હો જાઈ. પ્રભુ
બન બન ઢૂંઢત મેં ફિફ્ટી, આલી સુધ નહિ પાઈ; એક બેર દરસણ દીજૈ, સબ કસર મિટિ જાઈ. પ્રભુ
પાત જ્યોં પીરી પરી, અરૂ બિપત તન છાઈ;
દાસિ ‘મીરાં' લાલ ગિરધર, મિલ્યાં સુખ છાઈ. પ્રભુ
૮૩૩ (રાગ : કાફી)
હાં રે હરિ, વસે હરિનાં જનમાં, હાં રે તમે શું કરશો જઈ વનમાં રે ? ધ્રુવ ભેખ ધરીને તમે શીદ ભટકો છો ? પ્રભુ નથી વન કે અરણ્યમાં રે. કાશી જાવો ને તમે ગંગાજી ન્હાવો, પ્રભુ નથી પાણી-પવનમાં રે.
ભજ રે મના
મૈં” થા વહાં તક હરિ નહિં, અબ હરિ હૈ મૈં નાહિ સકલ અંધેરા મીટ ગયા, દીપક દેખા માંહિ
૫૦૦
હરિ
હરિ
જોગ કરો ને ભલે જગન કરાવો, પ્રભુ નથી હોમ-હવનમાં રે. હરિ બાઈ ‘મીરાં’ કહે પ્રભુ ગિરધર નાગર, હરિ વસે હરિના જનમાં રે. હરિ
૮૩૪ (રાગ : ભૈરવ)
હે રી મૈં તો પ્રેમ દિવાની, મેરો દરદ ન જાણે કોય. ધ્રુવ ઘાયલકી ગતિ ઘાયલ જાનૈ, જો કોઈ ઘાયલ હોય; જૌહરીકી ગતિ જૌહરી જાનૈ, કી જિન જૌહર હોય. હે રી સૂલી ઉપર સેજ હમારી, સોવણ કિસ બિધ હોય ? ગગન મંડલ પર સેજ પિયાકી, કિસ બિધ મિલણા હોય ? હૈ રી
દરદકી મારી મેં બન-બન ડોલું, બૈદ મિલ્યા નહિ કોય; ‘મીરાં'કી પ્રભૂ પીર મિટેગી જબ, બૈદ સાંવરિયા હોય. હે રી
. (૧) જોહર કરનારની, (૨) બલિદાન, (૩) પધારી, (૪) પીડા.
૮૩૫ (રાગ : ઝીંઝોટી)
હોરી ખેલત હૈ ગિરધારી,
મુરલી સંગ બજત ડફ ન્યારો, સંગ જુબતી વ્રજનારી. ધ્રુવ
ચંદન કેસર છિડત મોહન, અપને હાથ બિહારી;
ભરિ ભરિ મૂઠ ગુલાલ લાલ, ચહું દેત સબનû ડારી, હોરી
જૈલ છબીલે નવલ કાન્હ સંગ, શ્યામા પ્રાણ પિયારી; ગાવત ચાર ધમાર રાગ તહ, ધૈ ધૈ કલ કર તારી. હોરી
ફાગ જુ ખેલત રસિક સાંવરો, બાઢયો રસ વ્રજ ભારી; ‘મીરાં’ કો પ્રભુ ગિરધર મિલિયા, મોહનલાલ બિહારી. હોરી
વિષયસે લગી પ્રીતડી, તબ હરિ અંતર નાહિ જબ હરિ અંતરમેં બસે, પ્રીતિ વિષયસે નાહિ ૫૦૧
મીરાંબાઈ

Page #261

૮૪૧
ભૈરવ રામફ્રી બહાર
મતવાલા તણી રીત મહા વિક્ટ છે. મેલ્ય મન તાણ ગ્રહી વચન ગુરૂદેવનું હરિ ભજતાં સહુ મોટપ પામે
૮૪૨
શ્રી મુક્તાનંદ સ્વામી
ઈ.સ. ૧૭૫૮ - ૧૮૩૧
૮૩૬ (રાગ : પહાડી) અનુભવી આનંદમાં બ્રહ્મરસના ભોગી રે; જીવન્મુક્ત જોગિયા અંતરે નીરોગી રે. ધ્રુવ સમજે શખને સાંભળે ત્રિપટીને તાને રે; મનનું કૃત્ય તો મન લગી અસત્ય માને રે. અનુભવી
જ્યાં લગી જગ વિસ્તર્યું, મૃગતૃષ્ણા પાખે રે; તેમાં મોહ ન પામે સ્વ સ્વરૂપને જાણે રે. અનુભવી જે વડે આ જગત દીસે, તેનો પાર ન પામે રે; ‘મુક્તાનંદ' હોય ગુરુમુખી, તે સુખડાં માણે રે. અનુભવી
મુક્તાનંદ સ્વામીનું બાળપણનું નામ મુકુંદદાસ હતું. તેમનો જન્મ વિ.સં. ૧૮૧૪ પોષ સુદ ૭ ના રોજ સૌરાષ્ટ્રના અમરાપર ગામે થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ આનંદરામ અને માતાનું નામ રાધા હતું. વૈરાગ્ય અને ભક્તિમાં પાંગરેલા. મુકુંદદાસનું ગૃહરથજીવન અલ્પકાળમાં પૂરું થયું અને ૨૮ વર્ષની ઉંમરે શ્રીરામાનંદ સ્વામીએ દીક્ષા આપી, તેમનું નામ મુક્તાનંદ રાખ્યું. ભગવાન સ્વામીનારાયણ પરમહંસવૃદમાં અગ્રીમ સ્થાન ધરાવતા મુક્તાનંદ તેમની પ૧ વર્ષની ઊંમરે સંસ્કૃતનો ઉચ્ચ અભ્યાસ કરી અનેક શાસ્ત્રોની સંસ્કૃતમાં રચના અને ટીકા લખી હતી. ઉદ્ધવગીતા અને સતીગીતાની રચના પણ કરી હતી. તેઓ ઉત્તમ કાવ્ય રચયિતા તેમજ ગાયક-વાદક હતા. નૃત્યભક્તિમાં પણ પ્રવીણ હતા. કુશળ નાડી પરીક્ષક અને વૈદું પણ સારૂ જાણતા. નાના થઈને રહેવાનો મોટો ગુણ સ્વામીજીમાં હતો. છેવટે 93 વર્ષની વયે વિ.સં. ૧૮૮૭ ના અષાઠ કૃષ્ણ ૧૫ ને દિવસે તેમણે મહાપ્રયાણ કર્યું.
૮૩૭ (રાગ : જૈજૈવંતી) પ્રગટ બિના ક્યાં સુખ પાવે, બહુ વિધિ બાત બનાવે; રવિ રવિ કહે રૈન નહિં જાવે, જલ કહી તૃષા ન બુઝાવે, ધ્રુવ અમૃત કહે અમર નહીં હોવે, ધન કહી ધન હી ન પાવે; ધનકે કહેરી ધનિક જો હોઈ, નિર્ધન કોઈ ન રહાવે. પ્રગટ રાજ કહે રાજ જો પાવે, રંક નજર નહીં આવે; ભોજન કહે ભૂખ જો ભાગ, વૃથા કષ્ટ કહી ભાવે. પ્રગટ સાચે સદ્ગુરુ બિન સબ દુનિયા, કથી કથી કર્મ કરાવે; મુક્તાનંદ મિથ્યા સબ કહેની, રહેનીમેં રંગ જમાવે. પ્રગટo
૮૩૬
૮૩૭ ૮૩૮ ૮૩૯
પહાડી
જૈવંતી પ્રભાત પ્રભાત
અનુભવી આનંદમાં બ્રહ્મરસના પ્રગટ બિના ક્યાં સુખ પાવે
જ્યાં લગી જાતને ભાત ઝંઝાળ છે ભેખને ટેક વર્ણાશ્રમ પાળતાં
રામ કબીરા એક હૈં, કહન સુનનકે દોય દો કર જો કોઈ જાનસી, ગુરુ મિલા નહિં હોય ! //
૫૦૨)
દાસ કહાવન કઠિન હૈ, મેં દાસનકો દાસ, | અબ તો ઐસા હો રહું, કે પાંવ તલકી ઘાસ ! || ૫૦૩)
મુકતાનંદ સ્વામી
ભજ રે મના

Page #262

પ્રેમ નવ બાગબગીચા વિશે નીપજે, દામ ખરચે નવ પ્રેમ પામે; મસ્તક ઘડામાં જે જન મૂકશે, તે ઘટે પ્રેમ પ્રવાહ સામે. મતo સુરનર મુનિ તણી ચાંચ ખુંચે નહી, ચૌદલોકમાં એ અગમ્ય સૌને; મુક્તાનંદ' એ અગમ્ય રસ અતિઘણો, સદ્ગુરુ મોજથી સુગમ બહુને. મતo
૮૩૮ (રાગ : પ્રભાત) જ્યાં લગી જાતને ભાત જંજાળ છે, ત્યાં લગી આતમા જાણ અળગો; જેહેને હરિ વિના અન્ય અળખામણું, સત્ય સ્વરૂપ નર તેજ વળગ્યો. ધ્રુવ ઉલટ્યા અન્નની સેજ ઇચ્છા ટળી, દેખતાં હુબકો સૌને આવે; તેહને જે ભૂખે મનુષ્યમાં નવ ખપે, શ્વાન શૂકરતણી જાત હાવે. જ્યાંo
જ્યાં લગી દેહને હું કરી જાણશે, ત્યાં લગી ભોગ વિલાસ ભાવે; શ્વાન શૂકર તે મનુષ્યમાંથી ટળ્યો, હરિ તણો જન તે કેમ કહાવે ! જ્યાંo હરિના જન હરિને ગુણ જુકત છે, મુક્ત તનનું નહીં માન જેને; ‘મુક્તાનંદ 'ને સંતજન શૂરમાં, પ્રગટ પરિબ્રહ્મ રહે પાસ તેને . જ્યાંo
૮૪૧ (રાગ : રામકી) મેલ્ય મન તાણ ગ્રહી વચન ગુરુદેવનું, સેવ તું રૂપ એ શુદ્ધ સાચું; મનમત્ત થઈને તું કોટિ સાધન કરે, સદ્ગુરુ શબ્દ વિણ સર્વ કાચું. ધ્રુવ જજ્ઞ જાગે કરી સર્વ સુખ ભોગવે, પુણ્ય ખૂટે પડે નક્કી પાછો; તીરથ વ્રતનું જોર પણ ત્યાં લગી, ગુરુગમ વિના ઉપાય કાચો. મેલ્ય૦ અડસઠ તીરથ સદ્ગુરુ ચરણમાં, જાણશે જન જે હશે પૂરા; મન કર્મ વચને મોહ મનનો તજી , ભજે પરિબ્રહ્મ તે સંત શૂરા, મેલ્યo મનનાં કૃત્ય તે મિથ્યા જાણી તજ્યાં, મન પણ અમન થૈ મળ્યું ત્યારે; મુક્તાનંદ' ગુરુ મરમ છે વચનમાં, વચન વિચારીને જોયું જ્યારે. મેલ્યo
૮૩૯ (રાગ : પ્રભાત) ભેખને ટેક વણશ્રમ પાળતાં, ઉલટો એજ જંજાળ થાય; ગાડરને આણિયે ઊનને કારણે, કાંતેલાં કોકડાં તેજ ખાયે. ધ્રુવ જે જેવો Ø રહે સાર તેને કહે, એજ આવરણતણું રૂપ જાણો ; પથ્થરમાં રાખી વિશ્વાસ પારસ ગણ્યો, તેમાં તે શું નવલું કમાણો? ભેખo તજે ત્રણ ઈષણા તેજ વિચિક્ષણા, જહદા જહદનો મર્મ જાણે; ભાગ ને ત્યાગનો ભેદ ગૂરમુખ ગ્રહે, પિંડ બ્રહ્માંડ ઉરમાં ન આણે. ભેખo એજ સંન્યાસ શ્રીપાત તેણે કરી, શ્રીતણું કૃત્ય નવ સત્ય દેખે; ભિક્ષુક તે ખરો ભ્રમ મનનો તજે, સત્ય “મુક્તાનંદ' પ્રભુ જ પેખે. ભેખo
૮૪ર (રાગ : બહાર) હરિ ભજતાં સહુ મોટપ પાર્મ, જન્મ મરણ દુ:ખ જાવે રે; પારસ પરસી લોહ કંચન થઈ, મોંઘે મુલ વેચાય રે. ધ્રુવ મુનિ નારદની જાતને જોતાં, દાસી પુત્ર જગ જાણે રે; હરિને ભજી હરિનું મન કે'વાણા વેદ પુરાણ વખાણે રે. હરિ. રાધાજી અતિ પ્રેમ મગન થઈ, ઉર ધાર્યા ગિરધારી રે; હરિવર વહી હરિ તુલ્ય થયાં, જેનું ભજન કરે નરનારી રે. હરિ૦ શામળિયાને શરણે જે આવે, તેના તે ભવ દુ:ખ વાસે રે; * મુક્તાનંદ 'ના નાથને મળતાં, અખંડ એવાતણ પામે રે. હરિ.
૮૪૦ (રાગ : ભૈરવી) મતવાલા તણી રીત મહા વિકટ છે, પ્રેમરસ પીએ તે જન જાણે; મુંડા શું જાણે મજીઠના પાડને ? ભીખતાં જન્મનો અંત આણે. ધ્રુવ વરણ આશ્રમતણી આડ સઉને વિક્ટ, તે કેમ પાધરી વાત પ્રીછે ? શીશ અરણ્યા વિના શ્યામ રીઝે નહી, શીશ અર્પે જે કોઈ શરણ ઇછે. મતo.
પાણી હી હૈ પાતલા, ધૂવા હી હૈ ઝીણ
પવનાં બેગિ ઉતાવલા, સો હોંસી કબીરેં કીન્હ . ભજ રે મના
૫૦૪)
| તૂ તૂ કરતા તૂ ભયા, તું મનમાંહે સમાય || તું માંહી મન મિલ રહા, અબ મન ફેર ન જાય
મુક્તાનંદ સ્વામી

Page #263

મંસૂર મસ્તાના
૮૪૩
૮૪૪
૮૪૫
૮૪૬
ગઝલ
મારુ બિહાગ
ભૂલી
મેઘરજની
અગર હૈ શૌક મિલનેકા
મૈં મેરે દિલે શયદા
જીન ઈશ્કમેં શિર ના દિયા તેરી જાનપે ફીદા હું, ચાહે
૮૪૩ (રાગ : ગઝલ)
અગર હૈ શૌક મિલનેકા, તો હરદમ લૌં લગાતા જા; જલાકર ખુદનુમાઈકો, ભસમ તન પર લગાતા જા. ધ્રુવ
પકડકર ઈશ્કકી ઝાડૂ, સફા કર હિજ-એ દિલકો; દુર્ઘકી ધૂલકો લેકર, મુસલ્લે પર ઉડાતા જા. અગર૦
ભજ રે મના
તૂ તૂં કરતા તૂ ભયા, મુઝમેં રહી ન ‘હૂં' વારી જાઉં નામ પર, જિત દેખું તિત ‘તું’
Чоя
મુસલ્લા છોડ, તસબી તોડ, કિતાબેં ડાલ પાનીમે; પકડ દસ્ત તું ફરિશ્તોકા, ગુલામ ઉનકા કહાતા જા. અગર૦
ન હો મુલ્લા, ન હો બમ્મન, દુર્ઘકી છોડકર પૂજા; હુકમ હૈ શાહ કલંદરકા, ‘ અનલહક’ તૂ કહાતા જા. અગર૦ કહે ‘મંસૂર' મસ્તાના, હક મૈને દિલમેં પહચાના; વહી મસ્તકા મયખાના, ઉસીકે બીચ આતા જા. અગર
૮૪૪ (રાગ : મારૂ બિહાગ)
મૈં મેરે દિલે શયદા, જો ‘તૂ’ હૈ વો હિ ‘મૈં’ હું;
ફિર કિસ લિયે હૈ પરદા, જો ‘તૂં' હૈ વો હિ ‘મૈં’ હું, ધ્રુવ
આયના ઉઠા લાયે, ઓર અસર્સ યુ બોલે;
.
ક્યોં બાત નહિ કરતે? જો તૂ હૈ વો હિ મૈં હું. મૈં મેરે
અબ કિસ લિયે ઐ પ્યારે ! યહ મુજસે રૂકાવટ હૈ;
तू મૌજ હૈ મેં દરિયા, જો તૂ હૈ વો હિ મૈં હું. ઐ મેરે૦
દર્દી આગ લગા તનમેં, બોલે પરે પરવાના;
ઐ શમા કિસે ફૂંકાં ? જો તૂ હૈ વો હિ મૈં હું. ઐ મેરે૦
હૈરત જો બહુત છાઈ, પરદેસે નીંદ આઈ; બેહોશ ના હો મુસા, જો તૂ હૈ વો હિ મૈં હું. ઐ મેરે કહેતે હૈ અનલહકકો, સૂલીપે ચઢાયા હૈ; ‘મંસૂર' યેહ કહેતા થા, જો તૂ હૈ વો હિ મૈં હું. ઐ મેરે
ઐ રશ્કેકમર મુજસે, પરહેઝ તુઝે કયા હૈ ? ગો ખાકકા હું પૂતલા, જો તૂ હૈ વો હિ મૈં હું. ઐ મેરે
T (૧) પ્રતિબિંબને; (૨) અટકાવ; (૩) આગ લગાડી દીધી; (૪) મીણબત્તી; (૫)
અચંબો;(૬) દિગ્મૂઢ થયો;(9) ‘હું ખુદા છું’ એમ બોલનારાઓને; (૮) રોશનીવાળો પૂનમનો ચાંદ; (૯) કહે કે.
જહાં તક એક ન જાનિયા, બહુ જાને ક્યા હોય ? એક સબ કુછ હોત હૈં, સબસે એક ન હોય
૫૦૦
મંસૂર મસ્તાના

Page #264

૮૪૫ (રાગ : ભૂપાલી) જીન ઇશ્કમેં શિર નાં દિઆ, જગમેં જીઆ તબ ક્યા હુવા ? ધ્રુવ ચરખા પુકારે રૂઈ રૂઈ, આશક પુકારે તુંહી તુંહીં; જીને પ્રેમ રસ ચાખ્યા નહિ, રસિઆ બના જબ ક્યા હુવા ? જીન દરિયા કીનારે માલમ ખડા, કહે દરિયાકો મેં માલમ બડા; ડુબકી દિયે મોતી ના મીલા , માલમ બના જબ ક્યા હુવા ? જીન જોગી જગત જાને નહિ, કપડેકા રંગ કીયા નવા; જીન આપ ઘટ રંગા નહિ, પર રંગને સે ક્યા હુવા ? જીન કાજી કીતાબા ખોલકે, મશલા સુનાવે ઔરકું; આપે અદલ ચલતા નહિ, કાજી બના જબ ક્યા હુવા ? જીન મક્કે મદીને શેહેરમેં, શઝદા કીયા ખૂબ ઠાઠસે; દિલકા કુફર જબ ના ગયો, કલમા પઢા તબ ક્યા હુવા ? જીનો કહેવે અલી શુન બે વલી, પીયુ પીયુ કિયે મેરા જી ગયા; જીન સાંઈ ગુન ગાયા નહિ, રોતા ાિ તબ ક્યા હુવા ? જીનો
૮૪૭ (રાગ : ધોળ) મારી રે કટારી સંતો પ્રેમની, લાગી કલેજા માંહ્ય જી; અંગોઅંગ માંહી વેદના, નિશદિન ખટકે તન માંહ્ય જી. ધ્રુવ સદ્ગુરુએ સીધાં શર સાંધીને, તાકી માર્યા છે બાણ જી; ઘાયલ કીધાં તનમન જ્ઞાન શું, એ સુખ જાણશે કોઈ જાણજી. મારી વેહ અગ્નિ રે જેના અંગમાં, તપિયાં તેનાં રે તન જી; સુખ ના ગમે રે સંસારનાં, સદ્ગુરુ સાથે બાંધ્યા મન જી. મારી પ્રીત છે રે જેને પ્રાણથી, ગુરુ વિના ઘડી ના જિવાય છે; જળની વિખૂટી જેમ માછલી, તલખી તલખી મરી જાય છે. મારી પ્રીત જેવી રે બપૈયાતણી, જેની નવ ટળે ટેક જી ; પૃથ્વી પડ્યાં રે જળ નહિ પીએ, અધર બુંદ પીએ એક જી. મારી પ્રીત હશે રે જેને પૂરવની, મળશે ગુરુ તેને જ્ઞાની જી; કહે ‘મંગનીદાસ’ હરિગુરુ સંતના નામને જાઉં બલિહારીજી. મારી
- મગનીદાસ ૮૪૮ (રાગ : દરબારી કાન્હડો). સદ્દગુરૂ સ્વામીને વીનવું, નમી નમી લાગું પાયજી; દાન દીધાં તે ભક્તિજ્ઞાનનાં, કોટી કર્મ મિટાયાજી . ધ્રુવ જનમ-મરણનો તો ભય ગયો, મટયો જમડાનો ત્રાસજી ; લખ રે ચૌરાશીનું ખાતું વીંટીયું, જાણી પોતાનો દાસજી. સદ્દગુરૂ૦ સદ્ગુરૂ સમ દાતા નહીં, જો જો વિચારી ધ્યાનજી; સગા સંબંધી બહેની બાંધવા, સરવે સ્વમ સમાનજી. સદ્ગુરૂ૦ અવગુણ મારા અનેક છે, નવ જોયા નિરધારજી; બિરૂદ પોતાનું સંભારીને, ‘મગ્નિદાસ' કહે બલિહારજી. સદગુરૂ૦
- મગનીદાસ
૮૪૬ (રાગ : મેઘરંજની) તેરી જાનપે ફીદા હું, ચાહે બોલો યા ન બોલો. ધ્રુવ તેરે ઇક્કી કટારી લગી કલેજે કારી; જખમી તો હો ચૂકા હું, ચાહે બોલો યા ન બોલો. તેરી તેરે ઇશ્કને સતાયા, કૂચેમેં તેરે આયા; બદનામ હો ચૂકા હું, ચાહે બોલો યા ન બોલો. તેરી શીબલીને ફૂલ મારા, ‘મંસૂર' રો પુકારા; સૂલી તો ચઢ ચૂકા હું, ચાહે બોલો યા ન બોલો. તેરી૦ અબ ઇશ્કમેં તુમ્હારે, મેં ને રંગાઈ કક્કી; જોગી તો બન ચૂકા હું, ચાહે બોલો યા ન બોલો. તેરી
|| એક સધે સબ કુછ સધા, સબ સાધે એક જાય |
|જો તું સીંચે મૂલકો, ફૂલે ફલે અધાય. | ભજ રે મના
પ૦૮
સબ આયે ઇસ એકમેં, ડાર, પાત, ફલ, ફૂલ કબીર ! પીછે ક્યા રહા, ગ્રહી પકરા નિજ મૂલ ? | (૫૦૯)
મગનીદાસ

Page #265

શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી
ઈ.સ. ૧૮૬૭ - ૧૯૦૦
પરમ તત્ત્વજ્ઞ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીનો જન્મ સૌરાષ્ટ્રના મોરબીથી ૩૫ કિ.મી. દૂર વવાણિયા ગામે વિ. સં. ૧૯૨૪ કાર્તિક સુદ પૂનમ, તા. ૧૦-૧૧-૧૮૬૭ ના દિવસે થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ રવજીભાઈ હતું. અને માતાનું નામ દેવબાઈ હતું. શ્રીમદ્ભુનું નાનપણનું નામ લક્ષ્મીનંદન હતું. તે ૪ વર્ષની વયે રાયચંદ રાખવામાં આવ્યું. ૭ વર્ષની અલ્પ વયે શ્રીમદ્ભુને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન પ્રગટ્યું હતું. તેમનામાં જન્મથી જ જ્ઞાનનું ક્ષયોપશમ પ્રબળ હતું. સ્મૃતિનું સતેજપણું, હૃદયની સરળતા, વાણીની સ્પષ્ટતા, વિચારની નિર્મળતા, સ્વભાવનું ગાંભીર્ય તથા શિઘ્ર કવિત્વ આદિ ગુણોના ધારક શ્રીમદ્ભુએ ૯ વર્ષની ઉંમરે તેમણે રામાયણ અને મહાભારત ગ્રંથોનું અવલોકન કરી કાવ્યમાં ગૂંથ્યા હતા. જ્યોતિષવિદ્યાના જાણકાર એવા શ્રીમદ્લ ૧૦ વર્ષની ઉંમરે ઘણા વિષયો પર છટાદાર રસિક ભાષણો આપતા. ૧૨ વર્ષની વયથી કોઈ પ્રોઢ પ્રજ્ઞાવંત લેખકની જેમ લેખો લખતા હતા. ૧૬ વર્ષની ઉંમરે તેમણે ‘ મોક્ષમાળા' નામનો ગ્રંથ ૧૦૮ પાઠ માત્ર ૩ દિવસમાં લખ્યો હતો. ૧૯ વર્ષની ઉંમરે તેમણે શતાવધાન પ્રયોગો કર્યા હતા. ૨૦ વર્ષની ઉંમરે શ્રીમદ્ભુના લગ્ન ઝબકબાઈ સાથે થયા હતા. તેમને ૪ સંતાનો પણ હતા. ષટ્ દર્શનના સારરૂપ ૧૪૨ ગાથામાં આત્મસિદ્ધિ નામક સિદ્ધાંતિક કાવ્યગ્રંથની માત્ર દોઢ કલાકમાં રચના કરી હતી. મહાત્મા ગાંધીજીના તેઓ આધ્યાત્મિક માર્ગદર્શક ગુરૂ પણ હતા. ૨૪ વર્ષની ઉંમરે તેમને આત્મજ્ઞાનનો ઉદય થયો. માત્ર ૩૩ વર્ષની
-
ભજ રે મના
હમ વાસી વો દેશકે, જાત બરન કુલ નાહિ શબ્દ મિલાવા હો રહા, દેહ મિલાવા નાહિં
૫૧૦.
અલ્પઆયુએ રાજકોટમાં વિ. સં. ૧૯૫૭, ચૈત્ર વદ - પને મંગળવારે બપોરે બે વાગે સમાધિ પૂર્વક મહાપ્રયાણ કર્યું.
૮૪૯
દોહા СЧО ભૈરવી
૮૫૧
૮૫૨
૮૫૩
૯૫૪
૮૫૫
૮૫૬
૮૫૩
૮૫૮
૫૯
૮૬૦
૮૬૧
૮૬૨
૮૬૩
૮૬૪
૮૬૫
૮૬૬
૮૬૩
બહાર
યમુન
દેશી ઢાળ
ચોપાઈ
પહાડી
ભૂપ મિશ્ર કેદાર
દોહા
કાફી મિશ્ર ભૈરવી
હરીગીત છંદ
ઝૂલણા છંદ
ભીમપલાસ
મનહર છંદ
માલકૌંસ
-પાલી
માલકૌંસ
ઇચ્છે છે જે જોગી જન
જડ ભાવે જડ પરિણમે જડને ચૈતન્ય બંને દ્રવ્યના જળહળ જયોતિ સ્વરુપ તું ધન્ય રે દિવસ આ અહીં
ધર્મતત્વ જો પૂછ્યું મને
નીરખીને નવયૌવના
બહુ પુણ્યકેરા પુંજથી બિના નયન પાવે નહી બીજા સાધન બહુ કર્યા ભિન્ન ભિન્ન મત દેખીએ મારગ સાચા મિલ ગયા
મોતીતણી માળા ગળામાં
મૂળ મારગ સાંભળો જિનનો રે યમનિયમ સંયમ આપ કિયો.
શાંતિ કે સાગર અરુ
શુભ શીતળતામય છાંય
હે પ્રભુ હે પ્રભુ હોત આસવા પરિસવા
દિનકર વિના જેવો, દિનનો દેખાવ દીસે, શશી વિના જેવી રીતે, શર્વરી સુહાય છે; પ્રજાપતિ વિના જેવી, પ્રજા પુરતણી પેખો, સુરસ વિનાની જેવી, કવિતા કહાય છે; સલિલ વિહીન જેવી, સરિતાની શોભા અને, ભત્તર વિહીન જેવી, ભામિની ભળાય છે; વન્દે ‘રાયચંદ’ વીર, સદ્ધર્મને ધાર્યા વિના, માનવી મહાન તેમ, કુકર્મી કળાય છે.
સગા
હમારા રામજી, સોદર હૈ પુનિ રામ ઔર સગા સબ સ્વાર્થકા, કોઈ ન આવે કામ
૫૧૧
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી

Page #266

૮૪૯ (રાગ : દોહા) ઈચ્છે છે જે જોગી જન, અનંત સુખસ્વરૂપ; મૂળ શુદ્ધ તે આત્મપદ, સયોગી જિનસ્વરૂપ. (૧) આત્મસ્વભાવ અગમ્ય તે, અવલંબન આધાર; જિનપદથી દશવિયો, તેહ સ્વરૂપ પ્રકાર. (૨) જિનપદ નિજપદ એક્તા, ભેદભાવ નહીં કાંઈ; લક્ષ થવાને તેહનો, કહ્યાં શાસ્ત્ર સુખદાઈ. (3) જિન પ્રવચન દુર્ગમ્યતા, થાકે અતિ મતિમાન; અવલંબન શ્રી સદ્ગુરૂ, સુગમ અને સુખખાણ. (૪) ઉપાસના જિનચરણની, અતિશય ભક્તિસહિત; મુનિજન સંગતિ રતિ અતિ, સંયમ યોગ ઘટિત. (૫) ગુણપ્રમોદ અતિશય રહે, રહે અંતર્મુખ યોગ; પ્રાપ્તિ શ્રી સદગુરૂ વડે, જિન દર્શન અનુયોગ. (૬) પ્રવચન સમુદ્ર બિંદુમાં, ઉલટી આવે એમ; પૂર્વ ચૌદની લબ્ધિનું, ઉદાહરણ પણ તેમ. (૭) વિષય વિકાર સહિત જે, રહ્યા મતિના યોગ; પરિણામની વિષમતા, તેને યોગ અયોગ. (૮) મંદ વિષય ને સરળતા, સહ આજ્ઞા સુવિચાર; કરૂણા કોમળતાદિ ગુણ, પ્રથમ ભૂમિકા ધાર. (૯) રોક્યા શબ્દાદિક વિષય, સંયમ સાધન રાગ; જગત ઈષ્ટ નહિ આત્મથી , મધ્ય પાત્ર મહાભાગ્ય. (૧૦) નહિ તૃષ્ણા જીવ્યાતણી, મરણ યોગ નહીં ક્ષોભ; મહાપાત્ર તે માર્ગના, પરમ યોગ જિતલોભ. (૧૧) આવ્યું બહુ સમદેશમાં, છાયા જાય સમાઈ; આવ્યું તેમ સ્વભાવમાં, મન સ્વરૂપ પણ જાઈ. (૧૨) મનુષ્યજન્મ દુર્લભ અતી, મિલે ન બારંબાર
તરવરસે ફૂલ ગિર પડા, ફેર ન લાગે ડાર | ભજ રે મના
(૫૧૨
ઊપજે મોહ વિકલ્પથી, સમસ્ત આ સંસાર; અંતર્મુખ અવલોકતાં, વિલય થતાં નહિ વાર. (૧૩)
(ચાચર છંદ) સુખ ધામ અનંત સુસંત ચહીં, દિન રાત્ર રહે તધ્યાનમહીં; પરશાંતિ અનંત સુધામય જે, પ્રણમું પદ તે વર તે જય તે. (૧૪)
૮૫૦ (રાગ : ભૈરવી) જડ ભાવે જડ પરિણમે, ચેતન ચેતન ભાવે; કોઈ કોઈ પલટે નહીં, છોડી આપ સ્વભાવ. (૧) જડ તે જs ત્રણ કાળમાં, ચેતન ચેતન તેમ; પ્રગટ અનુભવરૂપ છે, સંશય તેમાં કેમ? (૨) જો જડ છે કણ કાળમાં, ચેતન ચેતન હોય; બંધ મોક્ષ તો નહિ ઘટે, નિવૃત્તિ પ્રવૃત્તિ ન્હોય. (3) બંધ મોક્ષ સંયોગથી, જ્યાં લગ આત્મ અભાન; પણ નહિ ત્યાગ સ્વભાવનો, ભાખે જિન ભગવાન. (૪) વર્તે બંધ પ્રસંગમાં, તે નિજ પદ અજ્ઞાન; પણ જડતા નહિ આભને, એ સિદ્ધાંત પ્રમાણ. (૫) ગ્રહે અરૂપી રૂપીને, એ અચરજની વાત; જીવ બંધન જાણે નહીં, કેવો જિન સિદ્ધાંત. (૬) પ્રથમ દેહ દૃષ્ટિ હતી, તેથી ભાસ્યો દેહ; હિવે દૃષ્ટિ થઈ આત્મમાં, ગયો દેહથી નેહ. (૭) જડ ચેતન સંયોગ આ, ખાણ અનાદિ અનંત; કોઈ ન કર્તા તેહનો, ભાખે જિન ભગવંત. (૮) મૂળ દ્રવ્ય ઉત્પન્ન નહિ, નહીં નાશ પણ તેમ; અનુભવથી તે સિદ્ધ છે, ભાખે જિનવર એમ. (૯) કાહે સોવે નીંદભર, જાગી જપો મુરાર એક દિન ઐસા સોવના, લંબે પાઉં પસાર ! || ૫૧૩).
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી

Page #267

હોય તેહનો નાશ નહિ, નહીં તેહ નહિ હોય; એક સમય તે સૌ સમય, ભેદ અવસ્થા જોય. (૧૦) પરમ પુરૂષ પ્રભુ સગુરૂ, પરમ જ્ઞાન સુખધામ; જેણે આપ્યું ભાન નિજ, તેને સદા પ્રણામ. (૧૧)
૮૫૨ (રાગ : યમન) જળહળ જ્યોતિ સ્વરૂપ તું, કેવળ કૃપાનિધાન; પ્રેમ પુનિત તુજ પ્રેરજે, ભયભંજન ભગવાન. (૧) નિત્ય નિરંજન નિત્ય છો, ગંજન ગંજ ગુમાન; અભિનંદન અભિવંદના, ભયભંજન ભગવાન. (૨)
૮૫૧ (રાગ : બહાર) જડ ને ચૈતન્ય બંને દ્રવ્યનો સ્વભાવ ભિન્ન, સુપ્રતીતપણે બંને જેને સમજાય છે; સ્વરૂપ ચેતન નિજ, જડ છે સંબંધ માત્ર, અથવા તે ય પણ પરદ્રવ્યમાંય છે ; એવો અનુભવનો પ્રકાશ ઉલ્લાસિત થયો, જડથી ઉદાસી તેને આત્મવૃત્તિ થાય છે; કાયાની વિસારી માયા, સ્વરૂપે સમાયા એવા, નિગ્રંથનો પંથ ભવ-અન્તનો ઉપાય છે. જso દેહ જીવ એકરૂપે ભાસે છે અજ્ઞાન વડે, ક્રિયાની પ્રવૃત્તિ પણ તેથી તેમ થાય છે; જીવની ઉત્પત્તિ અને રોગ, શોક, દુ:ખ, મૃત્યુ, દેહનો સ્વભાવ જીવ પદમાં જણાય છે; એવો જે અનાદિ એકરૂપનો મિથ્યાત્વભાવ, જ્ઞાનીનાં વચન વડે દૂર થઈ જાય છે; ભાસે જડ ચૈતન્યનો પ્રગટ સ્વભાવ ભિન્ન, બંન્ને દ્રવ્ય નિજ નિજ રૂપે સ્થિત થાય છે. જડo
ધર્મધરણ તારણતરણ, શરણે ચરણ સન્મોન; વિનહરણ પાવનકરણ, ભયભંજન ભગવાન. (૩) ભદ્રભરણ ભીતિહરણ, સુધાકરણ શુભવાન; કલેશહરણ ચિંતાચૂરણ, ભયભંજન ભગવાન. (૪) અવિનાશી અરિહંત તું, એક અખંડ અમાન; અજર અમર અણજન્મ તું, ભયભંજન ભગવાન. (૫) આનંદી અપવર્ગી તું, અકળ ગતિ અનુમાન; આશિષ અનુકૂળ આપજે, ભયભંજન ભગવાન. (૬) નિરાકાર નિર્લેપ છો, નિર્મળ નીતિનિધાન; નિર્મોહક નારાયણા, ભયભંજન ભગવાન , (૭)
સચરાચર સ્વયંભૂ પ્રભુ, સુખદ સોંપજે સાન; સૃષ્ટિના સર્વેશ્વરા, ભયભંજન ભગવાન . (૮)
મોહ માન મોડવાને, પણું ફોડવાને, જાળવૃંદ તોડવાને , હેતે નિજ હાથથી; કુમતિને કાપવાને , સુમતિને સ્થાપવાને , મમત્વને માપવાને, સક્લ સિદ્ધાંતથી; મહા મોક્ષ માણવાને , જગદીશ જાણવાને, અજન્મતા આણવાને , વળી ભલી ભાતથી; અલૌકિક અનુપમ, સુખ અનુભવવાને , ધર્મ ધારણાને ધારો, ખરેખરી ખાંતથી.
સંકટ શોક સળ હરણ, નૌતમ જ્ઞાન નિદાન; ઈચ્છા વિકળ અચળ કરો, ભયભંજન ભગવાન. (૯) આધિ વ્યાધિ ઉપાધિને, હરો તંત તોફાન; કરૂણાળુ કરૂણા કરો, ભયભંજન ભગવાન , (૧૦) કિંકરની કંકર મતિ, ભૂલ ભયંકર ભાન; શંકર તે સ્નેહે હરો, ભયભંજન ભગવાન. (૧૧)
આજ કહે હરિ કાલ ભજું, કાલ કહે ફિર કાલા આજ કાલ કરતે રહે, અવસર જાતા ચાલા
કાલ કરે સો આજ કર, આજ કરે સો અબ્બા અવસર બીતો જાત હૈ, ફિર કરોગે કમ્બ ? ૫૧૫)
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી
ભજ રે મના
પ૧૪)

Page #268

યથા હેતુ જે ચિત્તનો, સત્ય ધર્મનો ઉદ્ધાર રે; થશે અવશ્ય આ દેહથી , એમ થયો નિરધાર રે, ધન્ય આવી અપૂર્વ વૃત્તિ અહો, થશે અપ્રમત્ત યોગ રે; કેવળ લગભગ ભૂમિકા, સ્પર્શીને દેહ વિયોગ રે. ધન્ય અવશ્ય કર્મનો ભોગ છે, ભોગવવો અવશેષ રે; તેથી દેહ એક જ ધારીને, જાશું સ્વરૂપ સ્વદેશ રે. ધન્ય
શક્તિ શિશુને આપશો, ભક્તિ મુક્તિનું દાન; તુજ જુક્તિ જાહેર છે, ભયભંજન ભગવાન. (૧૨) નીતિ પ્રીતિ નમ્રતા, ભલી ભક્તિનું ભાન; આર્ય પ્રજાને આપશો, ભયભંજન ભગવાન. (૧૩) દયા શાંતિ ઔદાર્યતા, ધર્મ મમ મનધ્યાન; સંપ જંપ વણ કંપ દે, ભયભંજન ભગવાન. (૧૪) હર આળસ એદીપણું, હર અધ ને અજ્ઞાન; હર ભ્રમણી ભારત તણી , ભયભંજન ભગવાન. (૧૫) તન મન ધન ને અન્નનું, દે સુખ સુધાસમાન; આ અવનીનું કર ભલું, ભયભંજન ભગવાન. (૧૬) વિનય વિનંતિ રાયની, ધરો કૃપાથી ધ્યાન; માન્ય કરો મહારાજ તે, ભયભંજન ભગવાન. (૧૩)
૮૫૩ (રાગ : દેશી ઢાળ) ધન્ય રે દિવસ આ અહો, જાગી રે શાંતિ અપૂર્વ રે; દશ વર્ષે રે ધારા ઊલસી, મો ઉદયકમનો ગર્વ રે. ધ્રુવ ઓગણીસમેં ને એકત્રીસે, આવ્યો અપૂર્વ અનુસાર રે; ઓગણીસસે ને બેતાલીસ, અદ્ભુત વૈરાગ્ય ધાર રે. ધન્યo ઓગણીસસે ને સુડતાલીસ, સમક્તિ શુદ્ધ પ્રકાશ્ય રે; શ્રુત અનુભવ વધતી દશા, નિજ સ્વરૂપ અવભાસ્યું રે. ધન્ય ત્યાં આવ્યો રે ઉદય કારમો, પરિગ્રહ કાર્ય પ્રપંચ રે; જેમ જેમ તે હડસેલીએ, તેમ વધે ન ઘટે એક રંચ રે. ધન્ય વધતું એમ જ ચાલિયું, હવે દીસે ક્ષીણ કાંઈ રે; ક્રમે કરીને રે તે જશે, એમ ભાસે મનમાંહીં રે. ધન્ય
૮૫૪ (રાગ : ચોપાઈ) ધર્મતત્ત્વ જો પૂછ્યું મને, તો સંભળાવું સ્નેહે તને; જે સિદ્ધાંત સકળનો સાર, સર્વમાન્ય સહુને હિતકાર. (૧) ભાખ્યું ભાષણમાં ભગવાન, ધર્મ ન બીજો દયા સમાન; અભયદાન સાથે સંતોષ, ધો પ્રાણીને, દળવા દોષ. (૨) સત્ય શીળ ને સઘળાં દાન, દયા હોઈને રહ્યાં પ્રમાણ; દયા નહીં તો એ નહીં એક, વિના સૂર્ય કિરણ નહીં દેખ , (3) પુષ્પપાંખડી જ્યાં દુભાય , જિનવરની ત્યાં નહિ આજ્ઞાય; સર્વ જીવનું ઈચ્છો સુખ, મહાવીરની શિક્ષા મુખ્ય. (૪). સર્વ દર્શને એ ઉપદેશ, એ એકાંતે, નહીં વિશેષ; સર્વ પ્રકારે જિનનો બોધ, દયા દયા નિર્મળ અવિરોધ ! (૫) એ ભવતારક સુંદર રાહ, ધરિયે તરિયે કરી ઉત્સાહ; ધર્મ સકળનું એ શુભ મૂળ, એ વણે ધર્મ સદા પ્રતિકૂળ. (૬) તત્ત્વરૂપથી એ ઓળખે, તે જન પહોંચે શાશ્વત સુખે; શાંતિનાથ ભગવાન પ્રસિદ્ધ, ‘રાજચંદ્ર' કરૂણાએ સિદ્ધ. (૭)
કાલ કહે મેં કલ કરું, આગે વિસમી કાલ દો કલકે બિચ કાલ હૈ, સકે તો આજ સંભાલ
૫૧છે
માયા માથે શિંગડા, લંબા નવ નવ હાથ આગે મારે શિંગડા, પીછે મારે લાત ૫૧)
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી
ભજ રે મના

Page #269

૮૫૫ (રાગ : પહાડી) નીરખીને નવયૌવના, લેશ ન વિષયનિદાન; ગણે કાષ્ઠની પૂતળી, તે ભગવાને સમાન. (૧) આ સઘળા સંસારની, રમણી નાયકરૂપ; એ ત્યાગી, ત્યાગું બધું, કેવળ શોક સ્વરૂપ. (૨) એક વિષયને જીતતાં, જીત્યો સૌ સંસાર; નૃપતિ જીતતાં જીતિયે, દળ, પુર ને અધિકાર. (૩) વિષયરૂપ અંકુરથી, ટળે જ્ઞાન ને ધ્યાને; લેશ મદિરાપાનથી, છાકે જ્યમ એજ્ઞાન. (૪) જે નવ વાડ વિશુદ્ધથી, ઘરે શિયળ સુખદાઈ; ભવ તેનો લવ પછી રહે, તત્ત્વવચન એ ભાઈ. (૫) સુંદર શિયળ સુરતરુ, મન વાણી ને દેહ; જે નરનારી સેવશે, અનુપમ ફળ લે તેહ. (૬) પાક વિના વસ્તુ ન રહે, પાત્ર આત્મિક જ્ઞાન; પાત્ર થવા સેવા સદા, બ્રહ્મચર્ય પ્રતિમાન. (૭)
નિર્દોષ સુખ નિર્દોષ આનંદ, લ્યો ગમે ત્યાંથી ભલે , એ દિવ્ય શક્તિમાન જેથી, જંજીરેથી નીકળે; પરવસ્તુમાં નહિ મુંઝવો, એની દયા મુજને રહી, એ ત્યાગવા સિદ્ધાંત કે પશ્ચાત્ દુ:ખ તે સુખ નહીં. (૩) હું કોણ છું ? કયાંથી થયો ? શું સ્વરૂપ છે મારું ખરું ? કોના સંબંધે વળગણા છે ? રાખું કે એ પરહરું ? એના વિચાર વિવેકપૂર્વક, શાંત ભાવે જ કર્યા, તો સર્વ આત્મિક જ્ઞાનનાં, સિદ્ધાંતતત્ત્વ અનુભવ્યા ! (૪) તે પ્રાપ્ત કરવા વચન કોનું, સત્ય કેવળ માનવું ? નિર્દોષ નરનું કથન માનો, ‘તેહ” જેણે અનુભવ્યું; રે ! આત્મ તારો ! આત્મ તારો ! શીધ્ર એને ઓળખો ! સવત્મિમાં સમદ્રષ્ટિ ધો, આ વચનને હૃદયે લખો. (૫)
૮૫૬ (રાગ : ભૂપ-મિશ્ર) બહુ પુણ્યકેરા પુંજથી, શુભ દેહ માનવનો મળ્યો, તોયે અરે ભવચક્રનો, આંટો નહીં એક્કે ટળ્યો; સુખ પ્રાપ્ત કરતાં સુખ ટળે છે, લેશ એ લક્ષ લહો, ક્ષણ ક્ષણ ભયંકર ભાવમરણે, કાં અહો રાચી રહો ? (૧) લક્ષ્મી અને અધિકાર વધતાં, શું વધ્યું તે તો કહો ? શું કુટુંબ કે પરિવારથી , વધવાપણું એ નય ગ્રહો; વધવાપણું સંસારનું, નરદેહને હારી જવો, એનો વિચાર નહિ અહોહો ! એક પળ તમને હવો !!! (૨) માયા તરૂવર ત્રિવિધકા, શોક દુ:ખ સંતાપ
શીતલતા સ્વપન નહીં, ફલ ફીકા તન તાપ | ભજ રે મના
૧૧૮૦
૮૫૭ (રાગ : કેદાર) બિના નયન પાવે નહીં, બિના નયનકી બાત; સેવે સદગુરૂ કે ચરન, સો પાવે સાક્ષાતું. (૧) બૂઝી ચહત જે પ્યાસકો, હૈ બૂઝનકી રીત; પાવે નહિ ગુરૂગમ બિના, એહિ અનાદિ સ્થિત. (૨) એહિ નહિ હૈ કલ્પના, એહિ નહિ વિભંગ; કઈ નર પંચમકાળમેં, દેખી વસ્તુ અભંગ, (૩) નહિ દે તું ઉપદેશકું, પ્રથમ લેહિ ઉપદેશ; સબસે ન્યારા અગમ હૈ, વો જ્ઞાનીકો દેશ. (૪) જપ તપ ઔર વ્રતાદિ સબ, તહાં લગી ભ્રમરૂપ; જહાં લગી નહિ સંતકી, પાઈ કૃપા અનૂપ, (૫) પાયાકી એ બાત હૈ, નિજ છંદન કો છોડ; પિછે લાગ સપુરુષકે, તો સંબ બંધન તોડ. (૬) સંસારીસે પ્રીતડી સરે ન એકો કામ દુબિધામેં દોનો ગયે, માયા મિલી ન રામા (૫૧૯)
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી

Page #270

૮૫૮ (રાગ : દોહા) બીજાં સાધન બહુ કર્યા, કરી કલ્પના આપ; અથવા અસદ્ગુરૂ થકી, ઊલટો વધ્યો ઉતાપ. (૧) પૂર્વ પુણ્યના ઉદયથી , મળ્યો સદ્ગુરૂ યોગ; વચન સુધા શ્રવણે જતાં, થયું હૃદય ગતશોગ. (૨) નિશ્ચય એથી આવિયો, ટળશે. અહીં ઉતાપ; નિત્ય કર્યો સત્સંગ મેં, એક લક્ષથી આપ. (૩)
૮૬૦ (રાગ : ભૈરવી) મારગ સાચા મિલ ગયા, છૂટ ગયે સંદેહ; હોતા સો તો જલ ગયા, ભિન્ન કિયા નિજ દેહ. ધ્રુવ આપ આપકું ભૂલ ગયા, ઈનસેં ક્યા અંધેર? સમર સમર અબ હસત હૈં, નહિ ભૂલેંગે ફેર, મારગo જહાં ક્લપના - જલપના, તહાં માનું દુ:ખ છાંઈ; મિટે ક્લપના - જલપના, તબ વસ્તુ તિન પાઈ. મારગo હે જીવ ! ક્યા ઈચ્છત હવે? હૈ ઈચ્છા દુ:ખ મૂલ; જબ ઈચ્છાકા નાશ તબ, મિટે અનાદિ ભૂલ, મારગo ઐસી કહાંસે મતિ ભઈ, આપ આપ હૈ નાહિં; આપનકું જબ ભૂલ ગયે, અવર કહોંસે લાઈ. મારગo
૮૫૯ (રાગ : કાફી મિશ્ર) ભિન્ન ભિન્ન મત દેખીએ, ભેદ દૃષ્ટિનો એહ; એક તત્ત્વના મૂળમાં, વ્યાપ્યા માનો તેહ. (૧) તેહ તત્ત્વરૂપ વૃક્ષનું, આત્મધર્મ છે મૂળ ; સ્વભાવની સિદ્ધિ કરે, ધર્મ તે જ અનુકૂળ. (૨) પ્રથમ આત્મસિદ્ધિ થવા, કરીએ જ્ઞાન વિચાર; અનુભવી ગુરૂને સેવીએ , બુધજનનો નિર્ધાર. (3) ક્ષણ ક્ષણ જે અસ્થિરતા, અને વિભાવિક મોહ; તે જેનામાંથી ગયા, તે અનુભવી ગુરૂ જોય. (૪) બાહ્ય તેમ અત્યંતરે, ગ્રંથ ગ્રંથિ નહિ હોય; પરમ પુરૂષ તેને કહો, સરળ દૃષ્ટિથી જોય. (૫)
૮૬૧ (રાગ : હરિગીત છંદ) મોતીતણી માળા ગળામાં મૂલ્યવંતી મલકતી, હીરાતણા શુભ હારથી બહુ કંઠકાંતિ ઝળકતી; આભૂષણોથી ઓપતા ભાગ્યા મરણને જોઈને, જન જાણીએ મન માનીએ નવ કાળ મૂકે કોઈને. (૧) મણિમય મુગટ માથે ધરીને કર્ણ કુંડળ નાખતા, કાંચન કડાં કરમાં ધરી કશીયે કચાશ ન રાખતા; પળમાં પડયા પૃથ્વીપતિ એ ભાન ભૂતળ ખોઈને, જન જાણીએ મન માનીએ નવ કાળ મૂકે કોઈને. (૨) દશ આંગળીમાં માંગલિક મુદ્રા જડિત માણિક્યથી; જે પરમ પ્રેમે પે'રતા પોંચી કળા બારીકથી; એ વેઢ વીંટી સર્વ છોડી ચાલિયા મુખ ધોઈને, જન જાણીએ મન માનીએ નવ કાળ મૂકે કોઇને. (૩) માન દિયો મન હરખિયો, અપમાને તન છીન કહે કબીર તબ જાનિયે, માયામેં લૌલીન પ૨૧
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી
ધર્મ વિના પ્રીત નહીં, ધર્મ વિના રીત નહીં, ધર્મ વિના હિત નહીં, કથું જન કામનું; ધર્મ વિના ટેક નહીં, ધર્મ વિના નેક નહીં, ધર્મ વિના ઐક્ય નહીં, ધર્મ ધામ રામનું; ધર્મ વિના ધ્યાન નહીં, ધર્મ વિના જ્ઞાન નહીં, ધર્મ વિના ભાન નહીં, જીવ્યું કોના કામનું? ધર્મ વિના તાન નહીં, ધર્મ વિના સાન નહીં, ધર્મ વિના ગાન નહીં, વચન તમામનું.
માયા માયા સબ કહે, પણ ઓલખે ન કોયા જો મનસે ના ઊતરે, માયા કહિયે સોયા
(૫૨૦)
ભજ રે મના

Page #271

મૂંછ વાંક્કી કરી શંકડા થઈ લીંબુ ધરતા તે પરે, કાપેલ રાખી. કાતરા હરકોઈનાં હૈયાં હરે; એ સાંકડીમાં આવિયા છટક્યા તજી સહુ સોઈને , જન જાણીએ મન માનીએ નવ કાળ મૂકે કોઈને. (૪) છો ખંડના અધિરાજ જે ચંડે કરીને નીપજ્યા , બ્રહ્માંડમાં બળવાન થઈને ભૂપ ભારે ઉપજ્યાં; એ ચતુર ચક્ર ચાલિયા હોતા નહોતા હોઈને, જન જાણીએ મન માનીએ નવ કાળ મૂકે કોઈને. (૫) જે રાજનીતિ નિપુણતામાં ન્યાયતંતા નીવડયા, અવળા કર્યો જેના બધા સવળા સંદા પાસા પડય; એ ભાગ્યશાળી ભાગિયા તે ખટપટો સૌ ખોઈને, જન જાણીએ મન માનીએ નવ કાળ મૂકે કઈને. (૬) તરવાર બહાદુર ટેકધારી પૂર્ણતામાં પેખિયા, હાથી હણે હાથે કરી એ કેશરી સમ દેખિયા; એવા ભલા ભડવીર તે અંતે રહેલા રોઈને , જન જાણીએ મન માનીએ નવ કાળ મૂકે કોઈને. (૭)
લિંગ અને ભેદો જે વ્રતના રે, દ્રવ્ય દેશ કાળાદિ ભેદ; પણ જ્ઞાનાદિની જે શુદ્ધતા રે, તે તો ત્રણે કાળે અભેદ. (૪) હવે જ્ઞાન દર્શનાદિ શબ્દનો રે, સંક્ષેપે સુણો પરમાર્થ; તેને જોતાં વિચારી વિશેષથી રે, સમજાશે ઉત્તમ આત્માર્થ. (૫) છે દેહાદિથી ભિન્ન આત્મા રે, ઉપયોગી સદા અવિનાશ; એમ જાણે સદ્ગુરૂ ઉપદેશથી રે, કહ્યું જ્ઞાન તેનું નામ ખાસ. (૬) જે જ્ઞાન કરીને જાણિયું રે, તેની વર્તે છે શુદ્ધ પ્રતીત; કહ્યું ભગવંતે દર્શન તેહને રે, જેનું બીજું નામ સમકિત. (૭) જેમ આવી પ્રતીતિ જીવની રે, જાણ્યો સર્વેથી ભિન્ન અસંગ; તેવો સ્થિર સ્વભાવ તે ઊપજે રે, નામ ચારિત્ર તે અણલિંગ. (૮) તે ત્રણે અભેદ પરિણામથી રે, જ્યારે વર્તે તે આત્મારૂપ, તેહ મારગ જિનનો પામિયો રે, કિંવા પામ્યો તે નિજસ્વરૂપ. (૯) એવાં મૂળ જ્ઞાનાદિ પામવા રે, અને જવા અનાદિ બંધ; ઉપદેશ સદ્ગુરૂનો પામવો રે, ટાળી સ્વચ્છંદ ને પ્રતિબંધ. (૧૦) એમ દેવ જિનંદે ભાખિયું રે, મોક્ષમારગનું શુદ્ધ સ્વરૂપ; ભવ્ય જનોના હિતને કારણે રે, સંક્ષેપે કહ્યું સ્વરૂપ. (૧૧)
૮૬૨ (રાગ : ઝૂલણા છંદ) મૂળ મારગ સાંભળો જિનનો રે, કરી વૃત્તિ અખંડ સભુખ; મૂળ૦ નો ’ય પૂજાદિની જો કામના રે, નો ’ય વ્હાલું અંતર ભવદુ:ખે.મૂળo (૧) કરી જોજો વચનની તુલના રે, જોજો શોધીને જિનસિદ્ધાંત; માત્ર કહેવું પરમારથહેતુથી રે, કોઈ પામે મુમુક્ષુ વાત. (૨) જ્ઞાન , દર્શન, ચારિત્રની શુદ્ધતા રે, એકપણે અને અવિરૂદ્ધ; જિન મારગ તે પરમાર્થથી રે, એમ કહ્યું સિદ્ધાંતે બુધ. (3)
૮૬૩ (રાગ : ભીમપલાસ) યમનિયમ સંજમ આપ કિયો, પુનિ ત્યાગ બિરાગ અથાગ લહ્યો; વનવાસ લિયો મુખ મૌન રહ્યો, દઢ આસન પદ્મ લગાય દિયો. ધ્રુવ મન પીન નિરોધ સ્વબોધ કિયો, હઠજોગ પ્રયોગ સુ તાર ભયો; જપ ભેદ જપે તપ ત્યૌહિ તપે, ઉરસેંહિ ઉદાસી લહિ સબ. યમ સબ શાસ્ત્રન કે નય ધારી હિયે, મત મંડન ખંડન ભેદ લિયે; વહુ સાધન બાર અનંત કિયો, તદપિ કછુ હાથ હજુ ન પર્યો. યમ
માયા છાયા એક હૈ, જાને બિરલા કોય. ભાગે તાકે પીછે પરે, સનમુખ આગે હોય.
પ૨૨)
પાન ઝરંતા યો કહે, સુન તરવર બનરાયા | અબકે બિછુરે કબ મિલે ? દૂર પડેંગે જાય || પર
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી
ભજ રે મના

Page #272

અબ ક્યો ન બિચારત હૈ મનસે, કછુ ઔર રહા ઉન સાધનસું ? બિન સદ્ગુરુ કોઈ ન ભેદ લહે, મુખ આગલ હૈ કહ બાત કહે ? યમ કરૂના હમ પાવત હૈ તુમકી, વહ બાત રહી સુગુરુ ગમકી; પલમેં પ્રગટે મુખ આગલર્સ, જબ સગુરુચન સુખેમ બસે. યમ તનસેં, મનસે, ધનમેં સબસે, ગુરુદેવની આન સ્વઆત્મ બસે, તબ કારજ સિદ્ધ બને અપનો, રસ અમૃત પાવહિ પ્રેમ ઘનો. યમ વહ સત્ય સુધા દરસાવહિંગ, ચતુરાંગુલ હે દૂગસે મિલહે; રસ દેવ નિરંજન કો પિવહી, ગહિ જોગ જુગાજુગ સો જીવહી. યમ પર પ્રેમ પ્રવાહ બઢે પ્રભુસે, સબ આગમભેદ સુઉર બસેં; વહ કેવલકો બીજ જ્ઞાની કહે, નિજકો અનુભૌ બતલાઈ દિયે. યમ
૮૬૫ (રાગ : માલકોંષ) શુભ શીતળતામય છાંય રહી, મનવાંછિત જ્યાં ફળપંક્તિ હીં; જિનભક્તિ ગ્રહો તરુ ૫ અહો, ભજીને ભગવંત ભવંત લહો. (૧) નિજ આત્મસ્વરૂપ મુદા પ્રગટે, મનતાપ ઉતાપ તમામ મટે; અતિ નિર્ભરતા વણ દામ ગ્રહો, ભજીને ભગવંત ભવંત લહો. (૨) સમભાવી સદા પરિણામ થશે, જડ મંદ અધોગતિ જન્મ જશે; શુભ મંગળ આ પરિપૂર્ણ ચહો, ભજીને ભગવંત ભવંત લહો. (૩) શુભ ભાવ વડે મન શુદ્ધ કરો, નવકાર મહાપદને સમરો; નહીં એહ સમાન સુમંત્ર કહો, ભજીને ભગવંત ભવંત લહો. (૪) કરશો ક્ષય કેવળ રાગ કથા, ધરશો શુભ તત્ત્વસ્વરૂપ યથા; નૃપચંદ્ર પ્રપંચ અનંત દહો, ભજીને ભગવંત ભવંત લહ. (૫).
૮૬૪ (રાગ : મનહર છંદ). શાંતિકે સાગર અરૂ, નીતિકે નાગર નેક, દયાકે આગર જ્ઞાન, ધ્યાનકે નિધાન હો; શુદ્ધ બુદ્ધિ બ્રહ્મચારી, મુખબાની પૂર્ણ પ્યારી, સબનકે હિતકારી, ધર્મર્ક ઉધાન હો. રાગદ્વેષસે રહિત, પરમ પુનિત નિત્ય, ગુનર્સે ખચિત ચિત્ત, સજ્જન સમાન હો; રાયચંદ્ર ધૈર્યપાલ , ધર્મઢાલ ક્રોધમાલ, મુનિ તુમ આગે મેરે, પ્રનામ અમાન હો.
(શાર્દૂલવિક્રીડિત) માયા માન મનોજ મોહ મમતા, મિથ્યાત મોડી મુનિ, ધોરી ધર્મ ધરેલ ધ્યાન ધરથી, ધારેલ ધૈર્યે ધૂની; છે સંતોષ સુશીલ સૌમ્ય સમતા, ને શિયળે ચંડના, નીતિ રાય દયા-ક્ષમાધર મુનિ, કોટી કરૂં વંદના. ફિર તરવર ભી ય કહે, સૂનો પાત એક બાત.
સઇયાં ઐસા સરજિયા, એક આવત એક જાત | ભજ રે મના
(૫૨૪)
૮૬૬ (રાગ : ભૂપાલી) શ્રી સદ્ગુરૂભક્તિરહસ્ય (ભક્તિના વીશ દોહરા) હે પ્રભુ ! હે પ્રભુ ! શું કહ્યું, દીનાનાથ દયાળ; હું તો દોષ અનંતનું, ભાજન છું કરૂણાળ. (૧) શુદ્ધ ભાવ મુજમાં નથી, નથી સર્વ તુજ રૂપ; નથી લઘુતા કે દીનતા, શું કહ્યું પરમસ્વરૂપ? (૨) નથી આજ્ઞા ગુરૂદેવની, અચળ કરી ઉરમાંહી; આપ તણો વિશ્વાસ દૃઢ, ને પરમાદર નાહી. (3) જોગ નથી સત્સંગનો, નથી સત્સવા જોગ; કેવળ અર્પણતા નથી , નથી આશ્રય અનુયોગ. (૪) ‘હું પામર શું કરી શકું?’ એવો નથી વિવેક; ચરણ શરણ ધીરજ નથી, મરણ સુધીની છેક. (૫)
ચક્કી ફિરતી દેખ કે, દિયા કબીરા રોય | દો પડ બીચ આયકે, સાબિત ગયા ન કોય (૫૫)
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી

Page #273

પ્રભુ પ્રભુ લય લાગી નહીં, પડયો ન સંગુરૂ પાય; દીઠા નહિ નિજ દોષ તો, તરીએ કોણ ઉપાય? (૧૮) અધમાધમ અધિકો પતિત, સંકલ જગતમાં હુંય; એ નિશ્ચય આવ્યા વિના, સાધન કરશે શું? (૧૯) પડી પડી તુજ પદપજે, ફ્રી ફ્રી માર્ગ એ જ; સદગુરૂ સંત સ્વરૂપ તુજ, એ દૃઢતા કરી દે જ. (૨૦)
અચિંત્ય તુજ માહાભ્યનો, નથી પ્રફુલ્લિત ભાવ; અંશ ન એકે સ્નેહનો, ન મળે પરમ પ્રભાવ. (૬) અચળરૂપ આસક્તિ નહિ, નહીં વિરહનો તાપ; કથા અલભ તુજ પ્રેમની, નહિ તેનો પરિતાપ. (૭) ભક્તિમાર્ગ પ્રવેશ નહિ, નહીં ભજન દૃઢ ભાન; સમજ નહીં નિજ ધર્મની, નહિ શુભ દેશે સ્થાન. (૮) કાળદોષ કળિથી થયો, નહિ મર્યાદાધર્મ, તોયે નહિ વ્યાકુળતા, જુઓ પ્રભુ મુજ કર્મ. (૯) સેવાને પ્રતિકૂળ છે, તે બંધન નથી ત્યાગ; દેહેંદ્રિય માને નહીં, કરે બાહ્ય પર રાગ. (૧૦) તુજ વિયોગ કુરતો નથી, વચન નયન યમ નાહીં; નહિ ઉદાસ અનભક્તથી, તેમ ગૃહાદિક માંહી. (૧૧) અહંભાવથી રહિત નહિ, સ્વધર્મ સંચય નાહી; નથી નિવૃત્તિ નિર્મળપણે, અન્ય ધર્મની કાંઈ. (૧૨) એમ અનંત પ્રકારથી, સાધન રહિત હુંય; નહીં એક સદ્ગુણ પણ, મુખ બતાવું શુંય? (૧૩) કૈવળ કરૂણામૂર્તિ છો, દીનબંધુ દીનનાથ; પાપી પરમ અનાથ છું, ગ્રહો પ્રભુજી હાથ. (૧૪) અનંત કાળથી આથડ્યો, વિના ભાન ભગવાન; સેવ્યા નહિ ગુરૂ સંતને, મૂક્યું નહિ અભિમાન. (૧૫) સંત ચરણ આશ્રય વિના, સાધન કર્યા અનેક; પાર ન તેથી પામિયો, ઊગ્યો ન અંશ વિવેક. (૧૬) સહુ સાધન બંધન થયાં, રહ્યો ને કોઈ ઉપાય; સત્ સાધન સમજ્યો નહીં, ત્યાં બંધન શું જાય? (૧૭)
૮૬૭ (રાગ : માલકૌંસ). હોત આસવા પરિસવા , નહિ ઈનમેં સંદેહ; માત્ર દૃષ્ટિકી ભૂલ હૈ, ભૂલ ગયે ગત એહિ. ધ્રુવ રચના જિન ઉપદેશકી, પરમોત્તમ તિનુ કાલ; ઈનમેં સબ મત રહત હૈ, કરતે નિજ સંભાલ. હોતo જિન સો હીં હૈ આત્મા, અન્ય હોઈ સો કર્મ; કર્મ કરે સો જિન વચન , તત્ત્વજ્ઞાનીકો મર્મ. હોતo જબ જાન્યો નિજરૂપકો, તબ જાન્યો સબ લોક; નહિં જાન્યો નિજરૂપકો, સબ જાન્યો સો ફોક. હોતo એહિ દિશાકી મૂઢતા, હૈ નહિં જિનપે ભાવ; જિનસે ભાવ બિનુ બૂ, નહિં છૂટત દુઃખદાવ. હોતo વ્યવહારસે દેવ જિન, નિહચર્સ હૈ આપ; એહિ બચનસે સમજ લે, જિનપ્રવચનકી છાપ. હોતo એહિ નહીં હૈ કલાના, એહિ નહીં વિભંગ; જબ જાગેંગે આત્મા, તબ લાગેંગે રંગ. હોતo
આરે પારે જો રહા, ઝીના પીસે સોય. ખૂંટ પકડકે જો રહે, પીસ શકે ન કોય.
પરશે
કાલ હમારે સંહ રહે, કૈસી જતનકી આસ ? | દિન દસ રામ સંભાર લે, જબ લગ પિંજર પાસ || પરછ
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી
ભજ રે મના

Page #274

સારંગા ભૈરવી કૌશિયા બિહાગ.
ગાઈ ગાઈ અબ કા કહિ ગાઉ નરહરિ ! ચંચલ હૈ મતિ મેરી પ્રભુજી તુમ ચંદન હમ ઐસી ભગતિ ન હોઈ રે ભાઈ
રૈદાસ (રોહિદાસ) ઈ. સ. ૧૪૫૬ - ૧૫૬૧
૮૬૮ (રાગ : સારંગ) ગાઈ ગાઈ અબ કા કહિ ગાઉ, ગાવનહાર કો નિકટ બતાઉ. ધ્રુવ જબલગ હૈ યા તનકી આસા, તબલગ કરે પુકારા; જબ મન મિલ્ય આસ નહિ તનકી, તબ કો ગાવનહારા ? ગાઈo જબલગ નદી ન સમુદ્ર સમા, તબલગ બઢે હંકારા; જબ મન મિલ્યો રામ-સાગરસોં, તબ યહ મિટી પુકારા. ગાઈo જબ લગ ભગતિ મુક્તિ કી આસા, પરમ તત્ત્વ સુનિ ગાવૈ; જહું જહં આસ ધરત હૈ યહ મન, તહં તહં કછુ ન પાવૈ. ગાઈo છાર્ડ આસ નિરાસ પરમપદ, તબ સુખ સતિ કર હોઈ; કહ રૈદાસ’ આસોં ઔર કરત હૈ, પરમ તત્ત્વ અબ સોઈ. ગાઈo
શ્રી રૈદાસનો જન્મ ઈ. સ. ૧૪૫૬માં વારાસણી મજુર નામના ગામડામાં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ રઘુનાથ તેમજ માતાનું નામ દુબાની હતું. મોચીકામ એ તેમનો પરંપરાગત વ્યવસાય હતો. રૈદાસ ભક્તકવિ હતા , બાલ્યાવસ્થાથી જ તેમનું જીવન ભક્તિપરાયણ હતું. તેમની પત્નીનું નામ લોના હતું. તે પણ સુશીલ પ્રેમાળ અને સંસ્કારી હતા. શ્રી પ્રેમાનંદની વિનંતીથી રામાનંદ સ્વામીએ તેમને પોતાના અનુગામી બનાવ્યા હતા. શિષ્ય તરીકે સ્વીકાર્યા હતા. રામાનંદ સ્વામી સંત કબીરના પણે ગુરુ હતા. અધ્યાત્મ કવિ તરીકે રૈદાસ ખૂબ પ્રસિદ્ધિ પામ્યાં. ચિત્તોડના મહારાણી જાલીને પણ મંત્રમુગ્ધ કર્યા અને છેવટે મહારાણી તેમના શિષ્ય બન્યા. ભગવાન રામ તે રૈદાસના આરાધ્ય દેવ હતા. ગુરૂનાનક, કબીર, પીપાજી, ગોરખનાથ અને તુલસીદાસ તે બધા રૈદાસના સમકાલીન હતા. મીરાં પણ રૈદાસના શિષ્ય બન્યા હતા. રૈદાસની કાવ્યરચનામાં તેઓએ પોતાને મજૂર તરીકે સંબોધન કર્યું છે. તેમની મોટાભાગની દૈનિક પ્રવૃત્તિ , ભજનકીર્તન, સત્સંગ અને ગંગા કિનારે યોગસાધનામાં જ રહેતી. અંતે જીવનના સત કાર્યો કરતા કરતા ૧૦૫ વર્ષનું દીર્ઘઆયુ ભોગવી ઈ. સ. ૧૫૬૧ના રોજ વારાણસી ખાતે તેઓ એ દેહ છોડ્યો. ગુજરાતમાં રૈદાસને રોહિદાસ પણ સંબોધન અપાયું છે, જ્યારે અન્ય પ્રાંતમાં રવિદાસ તરીકે પણ સંબોધન અપાયું છે.
૮૬૯ (રાગ : ભૈરવી) નરહરિ ! ચંચલ હૈ મતિ મેરી; કૈસે ભગતિ કરું મેં તેરી ? ધ્રુવ તું મોહિ દેખે હીં તોહિ દેખું; પ્રીતિ પરસ્પર હોઈ; તૂ મોહિ દેખું , તોહિ ન દેખું, યહ મતિ સબ બુધિ ખોઈ. નરહરિ સબ ઘટ અંતર રમસિ નિરંતર, મેં દેખન નહિ જાના; ગુજ સબ તોર, મોર સબ ગુન , કૃત ઉપકાર ન માના, નરહરિ મેં હૈ તોરિ મોરિ અસમઝિ, સૌ કૈસે કરિ નિખારા ? કહ રૈદાસ’ કૃષ્ણ કરુણામય, જૈ જૈ જગત-અધારા. નરહરિ
મન મૂવા માયા મૂઈ, સંશય મુવા શરીર અવિનાશી તો ના મરે, તું ક્યો મરે કબીર ? (૫૨૯)
રૈદાસ (રોહિદાસ)
મરતે મરતે જગ મુવા, અવસર મુવા ન કોયા દાસ કબીરા યોં મુવા, બહુરિ ન મરના હોય
ભજ રે મના

Page #275

૮૭૦ (રાગ : કૌશિયા)
અબ કૈસે છુટે નામ-રટ લાગી.
ધ્રુવ
પ્રભુજી ! તુમ ચંદન, હમ પાની; જાકી અંગ અંગ બાસ સમાની. પ્રભુજી પ્રભુજી ! તુમ ઘન, બન હમ મોરા; જૈસે ચિતવત્ ચંદ ચકોરા. પ્રભુજી પ્રભુજી ! તુમ દીપક, હમ બાતી; જાકી જોતિ, બરે દિન રાતી. પ્રભુજી પ્રભુજી ! તુમ મોતી, હમ ધાગા; જૈસે સોનહિ મિલત સુહાગા. પ્રભુજી પ્રભુજી ! તુમ સ્વામી હમ દાસા, ઐસી ભક્તિ કરે રૈદાસા. પ્રભુજી
૮૭૧ (રાગ : બિહાગ)
ઐસી ભગતિ ન હોઈ રે ભાઈ, રામ-નામ બિન જો કુછ કરિયે, સો સબ ભરમ કહાઈ. ધ્રુવ ભગતિ ન રસ દાન, ભગતિ ન કર્યું જ્ઞાન; ભગતિ ન 어머 મેં ગુફા ખુદાઈ. ભગતિ ન એસી હાંસી, ભગતિ ન આસાપાસી; ભગતિ ન યહ સબ કુલ-કાન ગંવાઈ. ઐસી ભગતિ ન ઈન્દ્રી બાંધા, ભગતિ ન જોગા સાધા, ભગતિ ન અહાર ઘટાઈ, યે સબ કરમ કહાઈ; ભગતિ ન ઈન્દ્રિ સાથે, ભગતિ ન બૈરાગ બાંધે, ભગતિ | યે સબ બેદ
બડાઈ. ઐસી
.
ભગતિ ન મૂંડ મંડાયે, ભગતિ ન માલા દિખાયે, ભગતિ ન ચરન વાયે, યે સબ ગુની જન કહાઈ; ભગતિ ન તો લૌ જાના, આપ કો આપ બખાના, જોઈ-જોઈ કરે સો-સો કરમ બડાઈ. ઐસી
ભજ રે મના
-
દેહી નિરંતર દેહરા, તામે પરતછ દેવ રામ નામ સુમરન કરો, કહા પત્થરકી સેવ ?
૫૩૦
આપો ગયો તબ ભગતિ, પાઈ એસી ભગતિ ભાઈ, રામ મિલ્યો આપો ગુન ખોયો, રિધિ-સિધિ સબૈ ગંવાઈ; કહ ‘રૈદાસ ’ છૂટી આસ સબ, તબ હરિ તાહી કે પાસ, આત્મા થિર ભઈ તબ, સબહી નિધિ પાઈ. ઐસી
૮૭૨ (રાગ : બરહંસ)
રહત નહિ જ્ઞાનીકો ભવબંધ ભાઈ, જાકી અહંતા મમતા કટાઈ. ધ્રુવ દૃષ્ટા દૃશ્ય વિવેક કરીકે, દેહસે પાઈ જુદાઈ; મૃગજલ સમ સબ દૃશ્ય સમજકે, રાગકી આગ બુઝાઈ. જાકી દેખન માત્ર વપુ વર્ણાશ્રમ, કિંતુ ન તાસે સગાઈ; સત્ય-અસત્ય સ્વરૂપ સમજકે, સત્ય સમાધિ લગાઈ, જાકી સંચિત કર્મકો દાહ કિર્યો હૈ, જ્ઞાનકી અગ્નિ જલાઈ,
આગામિ વાકુંસ્પર્શ કરત નહિ, જલબિચ કમલકી નાઈ. જાકી
ભુજ લિયા યાતે ભુંજાના દિસે, ઐસા હી પૈસા ચના હી; બોઈ દિયા તો ભી છોડ ન નિકર્સ, સો સ્થિતિ જ્ઞાનીને પાઈ. જાકી
દો વિષદંત નિકલ ગયે મુખસે, વિષધર નહિં દુઃખદાઈ; મેં ઔર મેરા વીસર ગયા મનસે, જખ, મારે જમરાઈ. જાકી લોહ અસિ વસી પારસ સંગમે, કનક બની બદલાઈ;
સદ્ગુરુ સંગમે જીવ મીટીકે, શિવજીકી પદવી મનાઈ, જાકી આપ અમાપ એકરસ પેખત, દેત પ્રતીતિ ભુલાઈ; ગુરૂ ભગવાન યાને ‘રંગીન' જીવન-મુક્તિ મિલાઈ, જાકી
- રંગીનદાસ
સુદ્ધિ બિન સુમરન નહિ, ભાવ બિન ભજન ન હોય પારસ બિચ પરદા રહા, ક્યાં લોહ કંચન હોય ?
૫૩૧
રૈદાસ (રોહિદાસ)

Page #276

મહર્ષિ રંગ અવધૂત
ઈ. સ. ૧૮૯૮ - ૧૯૬૮
નારેશ્વરના નાથ પૂજ્ય શ્રી રંગઅવધૂત મહારાજ એ શાંતિ અને પ્રશાંતતાનો અવતાર છે. એમનું મૂળવતન રત્નાગિરી જિલ્લાના સંગમેશ્વર તાલુકામાં દેવળે નામનું ગામ હતું. એમના બાપદાદા ત્યાં રહેતા હતા. મહાવિદ્વાન દાદા જેરામભટ્ટ ચૂસ્ત દસગ્રંથિ બ્રાહ્મણ હતા. તેમના ચાર દિકરામાંથી ૩ નંબરના દીકરાનું નામ વિઠ્ઠલ હતું. અને આ વિઠ્ઠલ અવધૂતજીના પિતા હતા. અવધૂતજીનું મૂળનામ પાંડુરંગ હતું. તેમના માતાજીનું નામ રૂક્મિણી હતું. ગોધરા (જિ. પંચમહાલ )માં વિઠ્ઠલમંદિર આવેલું છે. એના મૂળ પુરૂષ અખારામ સરપોદાર કરીને હતા. તેઓની વિનંતીથી શ્રી જેરામભટ્ટજીએ વિઠ્ઠલજીને એ વિઠ્ઠલના મંદિરના પૂજાકાર્ય માટે મોકલ્યા. ત્યાંજ કારતક સુદી ૯ને દિવસે, વિ. સં. ૧૯૫૫ તા. ૨૧-૧૧-૧૮૯૮ને સોમવારે પ્રદોષ સમયે પાંડુરંગનો જન્મ થયો હતો. દોઢ વર્ષની વયે નનામી જોઈને તેમના પૂર્વ સંસ્કાર ઉદિત થયા. પાંડુરંગના નાનાભાઈ નારાયણ હતા. માત્ર ૨૪ વર્ષની માતાની ઉંમરે તેમના પિતા પ્લેગના રોગના ભોગ બન્યા તે વખતે પાંડુરંગની ઊંમર ૫ વર્ષની હતી, મહારાષ્ટ્રના સુવિખ્યાત દત્તાવતાર શ્રી ટેમ્બેસ્વામી પાસે તેમણે દીક્ષા સંસ્કાર લીધા. અવધૂતજી સ્પષ્ટ વક્તા અને હાજરજવાબી હતા. તેમની ધારણા શક્તિ બેજોડ હતી. સંસ્કૃતભાષાના અભ્યાસી અને અનુરાગી હતા. તેથી કાકા કાલેલકરે સદ્બોધશતકના શ્લોક પર ‘બાલબોધિની’ નામની સંસ્કૃત ટીકા લખવાનું કાર્ય તેમને સોંપેલ. તેમના ઉપાસ્યદેવ ગુરૂ દત્તાત્રય હતા. સંસ્કૃતમાં જે પ્રાર્થના સ્તોત્રો રચ્યા તે ‘રંગહૃદયમ્’ નામે સંગ્રહિત છે. ‘અવધૂત
ભજ રે મના
સુમરન સિદ્ધિ યોં કરો, જ્યાં ગાગર પનિહાર હાલે ચાલે સુરતમેં, કહે કબીર બિચાર
૫૩૨
આનંદ'માં અઢીસો જેટલા સ્વરચિત ભજનોનો સંગ્રહ છે. તેમને હિન્દી, મરાઠી, ઉર્દૂ, અંગ્રેજી તથા ગુજરાતી ભાષા પર સારો કાબુ હતો. સંસ્કૃતના પ્રકાંડ પંડિત બ્રહ્મનિષ્ઠ અને બ્રહ્મક્ષોત્રિય અવધૂતજી સામાન્ય માનવી સાથે સામાન્ય જેવા બનીને રહેતા. અવધૂતજી પ્રસિદ્ધિથી પર હતા. ૨૭ વર્ષની ઉંમરે ગૃહત્યાગ કર્યો હતો. હરિદ્વારમાં ગંગાતટે સં. ૨૦૨૫ તા. ૧૯-૧૨-૧૯૬૮ના રોજ ૭૦ વર્ષની ઉંમરે તેમણે દેહલીલા સંકેલી. ૐ... ૐ ૐ... ઉચ્ચાર કરી બ્રહ્મલીન થયા.
293
૮૩૪
૮૫
૮૬
6.99
C
૮૩૯
૮૮૧
૮૮૨
૮૩
૮૪
૮૮૫
૮૮૬
ec9
૮
cc
CEO ૮૧ ૨ ૮૯૩
ભીમપલાસ
જોગીયા
બિહાગ
આતમ જાન લિયો મૂલ હિ સે પ્રભાતિ એક કિરતાર કલિતાર સૃષ્ટિ તણો દરબારીકાન્હડા એવો દિ દેખાડ વ્હાલા કર સત્સંગ અભી સે પ્યારે કયા ખોજે અજ્ઞાન ? અવધૂ કહાં જાના નિરબાના સાધો ગુરુચરન પ્રીત મોરી લાગી રે જય જય ગુરુ મહારાજ ગુરુ જાગ્યને જોગીડા દત્ત દિગંબરા જે જોયું તે જાય જગતમાં જેના દિલમાં દીનની દાઝ નથી
કેદાર આશાવરી
માંડ માલકૌંસ
માંડ
પ્રભાતી
માંડ
અબ ખૂબ હંસો અબ ખૂબ હંસો
અબ ન મોહે હરિમિલન બિન
ભીમપલાસ
ભીમપલાસ ઝીંઝોટી
પબુ
ભૈરવી
તિલંગ
કેદાર આશાવરી ગઝલ
જેને જ્ઞાન નિરામય બૂટી જડી જો આપકો દેખે ન ઉસકો
તીરથ કહાં જાના મેરે
તોડી દિવાલો મહેલની, બેઠા દિલરૂબા દિલકી સુનાઉ
પ્યારે ! ભજ લે રામ દિન રૈના
ભણતર મોટું ભૂત તપસી ભર્યું જ્યાં ત્યાં પ્રભુ તારું
માલા જો કરમેં ફીરે, જીભ ફિરે મુખમાંહિ મનુવા તો ચૌદસિ ફિરે, ઐસો સુમરન નાહિ
૫૩૩
રંગ અવધૂત

Page #277

૮૯૪
૮૯૫
પ્રભાતી. ભાવ વિણ ભક્તિ નવ કામ આવે પ્રભાતી ભેદમાં ખેદ અભેદ નિર્વાણ છે પ્રભાતી. મૂળ સંસારનું મૂઢ મન માંકડું કેદાર રે મન - મસ્ત સદા દિલ રહના. બિહાગ વહાંકી બાત ન્યારી હૈ મેરે ઝીંઝોટી વાંચ વાંચ વિશ્વ-ગ્રંથ માંડ સતસે નાહીં ચીજ પરાઈ બાગેશ્રી સદા ભજો ગુરુદેવ, ગુરુવિના તિલક્કામોદ સુનેરી મૈંને હરિ મુરલી કી તાન માંડ
હરિના નામનો, સૌથી મોટો
૮૭૪ (રાગ : જોગીયા) અબ ન મોહે હરિમિલન બિન આસ.
ધ્રુવી લોગ ઠગારે મોહે ફંસાવત, રહું જગબીચ ઉદાસ. અબo કોઉ તો ધનકે કોઉ જોબન કે, કોઉ કીરત કે દાસ. અબ૦ પાપ ન જોડું પૂનકો છોડું, દોડું ગુરૂપદ પાસ. અબ૦ હરિ ગુરુ સંતન ભેદ મિટાઉં, અંતર હોત ઉજાસ. અબ૦ જહં વહેં સોહં એક ભરો હૈ, ‘રંગ’ ઝૂઠ સબ ભાસ. અબ૦
૯૦૦
૯૦૨ ૯૦૩
૮૭૩ (રાગ : ભીમપલાસ) અબ ખૂબ હંસો અબ ખૂબ હંસો, રોતે હો ઇસવિધ ક્યો પ્યારે ! હસતેકે સાથ હસે દુનિયા, રોતે કો કૌન બુલાવે રે ! ધ્રુવ જો હોના હૈ સો હોના હૈ, જો ખોના હૈ સો ખોના હૈ, સબ સૂત્ર પ્રભુકે હાથોં હૈ, જિ ચિંતા કાહે કરો પ્યારે ? અબo. ધન માલ ખજાના ઢેર લગા, ગિર ખાલી ઘર કંગાલ હુઆ; જગ માન દિયા અપમાન કિયા, બસ ખુશ રહો હરદમ પ્યારે ! અબo સુત દાર પિતા મિત ચલતી કે, પડતી મેં સાથ ન કોઉ ચલે; અંસુવને મોતી કબહૂ ન બને, ફ્રિ રોનેસ ક્લ ક્યા યાર ! અબ૦. સબ હાલતમેં સબ રંગતમેં, જનમેં બનમેં એકાંતહી મેં; સમરાંગનમેં બેરાગનમેં, આનંદમગન ડુલના પ્યારે ! એબ૦ પ્રભુ કો જગમેં જગકો પ્રભુ મેં, ઇતાર નિહાર ોિ મનુવા; દિન સૂરજ રાત શશી તારે, સબ રંગ બિરંગ વહીં પ્યારે ! અબo
૮૭૫ (રાગ : બિહાગ) આતમ જાન લિયો મૂલ હિ સે; આયા અંધેરા કહીંએ. ધ્રુવ દૃશ્ય ન થા તબ કહાંકા દ્રષ્ટા, સબ કરતૂત મનહિ સે; કોરા કાગજ ચિત્ર બિચિત્રા, સબે લીટા સ્યાહી સે. આતમ0 ઊંચ નીચ સબ મનકી કરની, આતમ દૂર યહીંસે; સંગવિહીના સદા નિઃસંગા, દિખે ભાસ ભાવ હિ સે. તમe મનવૃત્તિકા બાદલ છાયા, અંધે નૈન વહીંસે; દેવ છિપાયા દાનવ આયા, કાંપે આપ નહીં?, આતમe આંખ બંધ કર કરે તમાસા, ભૂલા આપ આપહીં સે; ખૂલા નૈન હુઆ સત્સંગા, ‘રંગ’ ન અહીં-તહીં સે. આતમe
ચાહે તૂ યોગ કરિ ભકુટીમધ્ય ધ્યાન ધરિ, ચાહે નામ રૂપ મિથ્યા જાનકે નિહાર લે, નિર્ગુણ નિરભય, નિરાકાર, જ્યોતિ વ્યાપ રહી, ઐસો તત્ત્વજ્ઞાન નિજ મનમેં તું ધાર લે; ‘ નારાયન’ અપને કો આપ હી બખાન કરિ, મતે વહ ભિન્ન નહીં યા વિધિ પુકાર લે; જલ તોહિ નંદકો કુમાર નાહિ દૃષ્ટિ પર્યો, તૌલો તું ભલૈ બૈઠિ, બ્રહ્મકો વિચાર હૈ.
સુમરન ઐસો કિજીયે, ખરે નિશાને ચોટ સુમરન ઐસી કીજીયે, હલે નહીં જીભ હોઠ |
૫૩)
સુમરન સુરતિ લગાય કે, મુખસે કછુ ન બોલ બાહર કે પટ દેખ કે, અંતરકે પટ ખોલા (૫૩૫)
રંગ અવધૂત
ભજ રે મના

Page #278

૮૭૬ (રાગ : પ્રભાતિ)
એક કિરતાર કલિતાર સૃષ્ટિ તણો, મૂકીને મૂઢ નાના ઉપાસે; એક અનંત અવિનાશી પરિબ્રહ્મને, ભૂલીને ભૂતની દોડ વાંસે ! ધ્રુવ કાળ કંપે અતિ, બીકથી જેહની, તેજ ચંદ્રાર્ક જો અમિત આપે; સૂર્યનો સૂર્ય એ ચંદ્રનો ચંદ્ર એ, દુ:ખડાં દીનનાં એજ કાપે. એક બીજમાં વૃક્ષને વૃક્ષમાં બીજ પરિબ્રહ્મમાં આપ પર તેમ કાસે; રજ્જુભુજંગ' સમ વિશ્વભ્રાંતિ બધી, આદિમધ્યાંત પરિબ્રહ્મ ભાસે. એક સુજ્ઞને સાન બસ, અજ્ઞને આણ પણ, દગ્ધ"ને ડા'પણ કોણ દેશે ?
દેખતાં આંધળો આપથી થાય જે, તેહનો હસ્ત તે કોણ હેશે ? એક૦ તર્ક વિતર્કનું જોર ચાલે નહિ, પંડિતાઈ વૃથા ત્યાં તકાસે; જ્ઞાત અજ્ઞાતની પાર પર એ વર્સ, જ્ઞાત અજ્ઞાત એથી પ્રકાશે ! એક તેહ તું તેહ તું વેદ ગર્જી કહે, સૂણતાં 'રંગ' નર ભાન ભૂલે; મોહપડદો ખરે, સંસ્કૃતિભય ટળે, ગુરુકૃપા હોય તો ભેદ ખૂલે ! એક૦ દર (૧) અનેક, (૨) અપાર. (૩) દોરડીમાં સર્પની ભ્રાંતિની માફક, (૪) અણસમજુ, (૫) દોઢડાહ્યો.
૮૭૭ (રાગ : દરબારી કાન્હડા)
એવો દિ દેખાડ, વ્હાલા ! એવો દિ ઉગાડ !!
દેખું તારું રૂપ બધે, તૂ એવો દિ દેખાડ !!
ધ્રુવ
ભૂલાવી હું-મારું ‘હું’ને તારામાં ડૂબાડ, વ્હાલા તારામાં ડૂબાડ ! તું તારામાં ભેદ ન દેખું, એવો દિ'દેખાડ. એવો જુગજૂનાં બંધ નૈના, કાંઈ તો સૂઝાડ, વ્હાલા, કાંઈ તો સૂઝાડ ! અંદર વ્હારી તું ને દેખું, એવો દિ'દેખાડ. એવો૦
ભજ રે મના
અંતર ‘હરિહરિ' હોત હૈં, મુખકી હાજત નાહિ સહજે ધુન લાગી રહે, સંતનકે ઘટ માંહિ ૫૩૬
આપ્યું તેં તારાંને આપી, રાચું મન મોઝાર, વ્હાલા, રાચું મન મોઝાર! શેષે પૂર્ણતા પિછાનું, એવો દિ'દેખાડ. એવો ધાર્યું તે થાવાનું મારી વ્યર્થ કાં પછાડ ? વ્હાલા, વ્યર્થ કાં પછાડ ? તારે શરણે થાઉં નચિંત, એવો દિ'દેખાડ. એવો રૂપેરૂપે તું અરૂપી ‘રંગ’ એ નિર્ધાર ! વ્હાલા રંગ એ નિર્ધાર ! ગોત્યું જડે ન ‘હું’ ક્યાંયે, એવો દિ'દેખાડ. એવો
૮૭૮ (રાગ : કેદાર)
કર સત્સંગ અભીસે પ્યારે ! નહિ તો આખર રોના હૈ; અંતકાલ કોઉ કામ ન આવત, વૃથા જગત રિઝવાના હૈ ! ધ્રુવ
બડે બડે તો ગયે મિજાસી, ઉનકા કહાં ઠિકાના હૈ ? કર અબહૂસે કુછ તૈયારી, નહીં તો ફિર પછતાના હૈ ! કર૦ બિષય કાંચ દેખત લલચાયા, દૌડત પીછે પડના હૈ;
મિલે અસલ આતમ હીરા તો, આપ અપન પર હંસના હૈ. કર૦ માયા મૃગજલ મિથ્યા ભાસે, ઉસે હંસ છુડવાના હૈ; કર સેવા સદ્ગુરુકી પ્યારે, ઉસે રાહ મિલ જાના હૈ ! કર૦ અંદર બાહર એક હિ આતમ, રંગ બિરંગા હોના હૈ; હૂં જગમેં જગ તુઝમેં સાધો, દેખ મૌજ ઉડાના હૈ ! કર૦
જો જો દિખતા વોહિ બિગડતા, નિર્વિકાર દિખૈયા હૈ; અજર અમર ઈક વો અબિનાસી, ‘રંગ' નૈનકા નૈના હૈ. કરણ
ગોરસમેં આજ્ય જૈસે રાજત લલામ સદા, તિલમાંહી તૈલ જૈસે સુંદર સુહાત હૈ, પથરીમે પાવક જ્યાં સોહત સદાય રહી, પુષ્પમેં સુગંધ જૈસે જાહિર જનાત હૈ; મિસરીમેં મિષ્ટતા જ્યોં ઓપત અધિક ઔર, લોનમેં લવણ જૈસે ભાય બહુ ભાંત હૈ, ‘ગોવિંદ' કહત તૈસે બ્રહ્મ વિશ્વમાંહી પર માયાતેં રહિત સદા વિમળ વિભાત હૈ.
ભક્તિદ્વાર હૈ સાંકડાં, રાઈ દસમા ભાય મન જબ મ્હાવત હો રહા, ક્યાં કર સકે સમાય ?
૫૩૭.
રંગ અવધૂત

Page #279

સુરત પ્રિયાસ ‘રંગ’ જમાના, ભેદ ભરમ મિટાના; ખુદી" ખોદ કે દેહ દાના, જીવન્મુક્ત કહાના. સાધo
[
(૧) અહંકાર
૮૭૯ (રાગ : આશાવરી) ક્યા ખોજે અજ્ઞાના ? અવધૂ! ક્યા ખોજે અજ્ઞાના ? ધ્રુવ ઘોર અંધેરા ખોજનહારા, દીપકજ્યોત જલાયા; ખોજ ખોજ જુગ ચારિ ગંવાયા, મૂલ ન કોઉ પાયા ! અવધૂo સસસીંગકા નાવ બનાયા, મૂલતૃષ્ણાપૂર બહાયા; વંધ્યાસુત વેપાર ચલાયા, ગગનકુસુમ ફ્લ પાયા, અવધૂo ઝંદાવેસ્તા” કુરાન દેખા, ઢુંઢા વેદ પુરાણા; કરાર*, ક્લમાં કામ ન આયા, ખાલી મગજ ખવાયા. અવધૂo રંગ' કૃપા ગુરુ ગોતા માર્યા, અમુલખ મોતી પાયા;
અંદર બાહિર ચમક દિખાયા, ભાન આપે ભૂલાયા, અવધૂo રિ (૧) પારસીઓનો મુખ્ય ધર્મગ્રંથ, (૨) બાયબલ, (૩) ડુબકી.
૮૮૧ (રાગ : માલકોષ) ગુરુચરન પ્રીત મોરી લાગી રે ! સોતી થી મેં જન્મોજનમસે, ગુરુશબદલે જાગી રે ! ગુરુ હાટ બજાર ફી મતવાલી, લોગલાજ સબ ત્યાગી રે ! ગુરુo કોહં કોહં પૂછત રાગી, સોહં કહત વિરાગી રે ! ગુરુ ના મેં રાગી ના વિરાગી, ‘રંગ' રાગસે ભાગી રે ! ગુરુo
૮િ૮૨ (રાગ : માંડ)
૮૮૦ (રાગ : માંડ) કહાં જાના નિરબાના, સાધો, કહાં જાના નિરબાના ? ધ્રુવ આના જાના દેહધરમ હૈ, તું દેહી જુગજૂના;
ક્યા મતલબ દુનિયા સે પ્યારે ? મરઘટ અલખ જગાના, સાધો રાતદિવસ સબ તેરી કરામત, તું ચંદા સુર સ્થાના; ફૂંક મારકે સૃષ્ટિ ઉડાવત, પેદા કરત પુરાના, સાધો ચૌદ માળકા મેહલ પિયારે, છનમેં મિટ્ટી મિલાના; ભસ્મ લગાકે બંભોલાસે, પુનિ પુનિ નૈન મિલાના. સાધો અહં ખોપડી તોડી ખપ્પર, કાલા હાથ બહાના; શૂન્ય શહરમેં ભીખ માગકર, નિજાનંદ રસ પાના. સાધો પર્વત મંત્રી દેખો પ્યારે, નદીયન નાચ સુહાનાં; તરુવર મુજરા મોજ દેખકે, સોહં ડમરું બજાના. સાધો
જય જય ગુરુ મહારાજ ગુરુ, જય જય પરબ્રહ્મ સદ્ગુરુ; જીવનદોરી તુજને સોંપી, નિશ્ચિત જગમાં ફરૂ. ધ્રુવે. કાયા વાચા મનથી તુજની, સેવા નિશદિન કરૂં; પાપ પુણ્ય અરપી તુજ ચરણે, અક્ષય શાંતિ વરૂં. જય૦ તેત્રીસ ક્રોડ દેવ સહુ તુજમાં, તીરથ શીદને ફરું; નામનાવમાં બેસી , દારૂણ ભવસાગર આ તરૂં. જય૦ ઈન્દ્રિય ઇંધન મન કુસુમ ને, મસ્તક શ્રીહ્ન ધરું; સ્વાર્પણયૉ અહં હોમીને, સ્વાનંદે સંચરૂં. જય૦ ત્રિગુણ વટાવી ગુણાતીતમાં, નિર્ગુણ થઈને ફરું; જલ લહરિ સમ “રંગ’ રૂપને , બાળી જીવતાં મરૂં. જયo
૪િ (૧) બળતણ, (૨) ફૂલ .
રાઈ બાંટા બીસવાં, ફિર બીસનકા બીસ ઐસા મનુવા જો કરે, તાહિ મિલે જગદીશ.
૫૩૮
જગદીશ |
માલા પહેરે કૌન ગુન, મનકી દુબિધા ન જાય મનમાલા કર રાખિયે, હરિ ચરનન ચિત લાય. || ૫૩૦
રંગ અવધૂત
ભજ રે મના

Page #280

૮૮૩ (રાગ : પ્રભાતિ)
જાગ્યને જોગીડા દત્ત દિગંબરા, તુજ વિના ભક્તઅઘ“ કોણ હરશે ? કલિ બધે વ્યાપિયો ધર્મ સંતાડિયો, ધર્મ સંસ્થાપના કોણ કરશે ? ધ્રુવ નાસ્તિકો નગ્ન થઈ વલ્ગના બહુ કરે, ઓચરે જેહ મન જેહ ભાવે; ભક્તિ પંગ થઈ અન્ય ખંડે ગઈ, સર્વને શુષ્ક મન જ્ઞાન ભાવે. જાગ્યને ત્યાગવૈરાગ્યની ઠેકડી સહુ કરે, ભોગમાં મસ્ત થઈ જગત ડોલે; દાનવ્રતપૂજને ચિત્ત હા ! નવ ઠરે, વ્હેમ બાધા બધે ઔર ચાલે. જાગ્યને ગુરુ તણો રાફ્સો ચોદિશિ ફાટિયો, જેહને જે ગમે તેને મંડે; *મુંડને મોક્ષ' એ સૂત્ર સોંઘું થયું, વ્યાસશાંડિલ્ય ગમ કોણ દોડે ? જાગ્યને આપપંથી બધા આત્મ નવ ઓળખે, દેવને ભૂલી મંદિર પૂજે ! ‘રંગ’ મૂગો થઈ તુંહિ તુંહિ ઓચરે, તું વિના આન“ નવ કાંઈ સૂઝે !! જાગ્યને
દસ (૧) ભક્તોનાં પાપ, (૨) નિર્લજ્જ થઈ - મર્યાદા મૂકી દઈ, (૩) કૂદાકૂદ, (૪) જેને જેમ ફાવે તેમ, (૫) બીજું-અન્ય.
૮૮૪ (રાગ : માંડ)
જે જોયું તે જાય, જગતમાં, કુલ્યું તે કરમાય.
ઉદય થયો રવિ પ્રાતઃકાળે, જનમન સહુ હરખાય; અસ્ત થતાં નભ માંહી નિશાએ, તિમિર ઘોર છવાય. જગતમાં કુસુમાકર ખીલ્યો સુમ' શોભે, દિવ્ય સૂર સંભળાય; એક દિન જૂનાં ઠૂંઠા દેખી, અંતર અતિ ગભરાય, જગતમાં ધનજોબન અભિમાન નકામો, કાળ સર્વને ખાય; રાય રંક સુરનરમુનિ કિન્નર, કો'થી નવ છટકાય. જગતમાં
ધ્રુવ
‘રંગ' જ્ઞાન વિણ મોત ટળેના, નિર્ભય કેમ થવાય ?
મોહ મૃત્યુ એ સૂત્ર સનાતન, અનુભવથી જ તરાય, જગતમાં
દસ (૧) અંધારું, (૨) વસંતૠતુ, (૩) ફૂલ, (૪) આત્મસ્વરૂપનું વિસ્મરણ, (૫) આત્માનુભવ.
ભજ રે મના
મૂંડ મુંડાવત જુગ ગયે, અબહુ ન મિલિયા રામ રામ બિચારા ક્યા કરે ? મન કે ઔર હિ કામ
૫૪૦
૮૮૫ (રાગ : ભીમપલાસ)
જેના દિલમાં દીનની દાઝ નથી, એવા દુરિજનનું અહીં કામ નથી. ધ્રુવ મુખથી જ સદા સાકર ઘોળી, કાગળ પર શાહી બધી ઢોળી; ખાધા વિશ્વાસુજનો ફોલી, એવા મ્હોં-શૂરામાં રામ નથી ! જેના૦ ગંગાદિક તીર્થોમાં ન્હાયા, ડાઘા દિલના ના કી ધોયા; દુખિયાનાં આસું ના લોહ્યાં, તેનું હરિ-પોથીમાં નામ નથી. જેના૦ મિષ્ટાન્ન નવાં નિત ઘેર ઊડે, ભૂખ્યાંને કણના દ્વાર મળે; લેવા પર વિત્ત ઉરે ઉછળે, તેને ઠરવાનું કંઈ ઠામ નથી. જેના૦ જનતા-જાદવપતિ તરછોડ્યા, દર્શન કાજે મંદિર દોડ્યાં; પછડાતાં પડછાયે રોયા, તેને ત્રિભુવનમાં વિશ્રામ નથી. જેના૦ વાણી-વર્તન-વાક્યે સમતા, નિરહંકૃતિ, ના જેને મમતા; વણ માગ્યે ‘રંગ’ મળે પ્રભુતા, એના સુખને ક્યાંય વિરામ નથી, જેના૦
પડી. ધ્રુવ
૮૮૬ (રાગ : ભીમપલાસ) જેને જ્ઞાન નિરામય" બૂટી જડી, તેને પરમારથની ઝ ટીલાં-ટપકાં કરી જન્મ ગયો, તૂટી માળા, ના અર્થ સર્યો; હરિનામ ગ્રહી ચરી, જો વિસર્યો, સાધનમાં તેના ભૂલ નડી. જેને
મ્હેલાતો કીધી ખડી મોટી, ખાધી બોળી ઘીમાં રોટી;
પરદ્રવ્ય તકાસે પરબેટી, જીવનમાં તેના ધૂળ પડી. જેને વીત્યું યૌવન ખૂટી શક્તિ, વિણભાવ કરી લૂખી ભક્તિ; તૂટી ના જો દેહાસક્તિ, આખર તેને પરિતાપ-ઘડી. જેને જગવી ધૂણી ધૂપાદિ કર્યા, દિવડાં અંતરના ના પ્રજળ્યા; ક્રોધદ્વેષાદિક જો ન ગળ્યા, ગબડ્યાં અધવચ તૂટી તંગડી. જેને મનના અભિલાષ રહ્યા મનમાં, હાર્યા બાજી ભટક્યા વનમાં; ચેત્યા વેળાસર ના ક્ષણમાં, ભૂતાવળ ‘રંગ’ પછાડી પડી. જેને
૪. (૧) રોગ ન થાય એવી, નિર્દોષ.
માલા મુજસે લડ પડી, કાહે ફિરાવે મોહિ ? જો દિલ ફેરે આપના, તા રામ મિલાઉં તોહિ
11
૫૪૧
રંગ અવધૂત

Page #281

‘રંગ’ રંગકે કપડે પહેને, દાઢી મૂંછ મુંડાઈ;
જટા બઢાઈ ભભૂત લગાઈ, એ સબ જગ ઠગવાઈ. તીરથ૦ I” (૧) સ્વામી-જગતનો નાથ પ્રભુ, (૨) જેરૂસલેમ-ખ્રિસ્તિ લોકોનું જાત્રાનું મુખ્ય મથક,
( ૩) ચોળીચોળીને.
૮૮૭ (રાગ : ઝીંઝોટી) જો આપકો દેખે ન ઉસકો દૂસરા દિખતા નહીં; જો દૂસરા નજરોં ભરા, ના આતમાં દિખતા નહીં. ધ્રુવ હૈ વ્હાર ભીતર આપહિ, ના દેખ કર ડરતા રહા; અંધિયારમેં રસ્સી પડી ડર, સાંપ કહ ભગતા રહા. જો હૈ રૂપમેં બેપ વો, અખિયાં અનુભવ કી ચીન્હ; ઉમરી બિતાવે બાતમેં, ક્યા જાતકા અનુભવ ઉન્હે. જો૦ અંધા બિલોકે જ્યોતકો, બહિરા સૂને ઝનકારકે; સોવે ને દિનરેનાં કબુ, જાને ન સ્વપ્ન સુષુપ્તકો. જો કપરા દુઈકા ફેંક કર, ફીરે દીવાના બાવરા; રોતા ભુ હંસતા કબુ, અલમસ્ત ખુદ મસ્તીભરા. જો૦ આઝાદ આત્મારામ હૈ, આનંદસાગર અટપટા; નુગરા પિછાને જ્યાં ઉસે ? ‘રંગ' દેખકે વહીં ડટા. જો
૮૮૯ (રાગ : ભૈરવી) તોડી દિવાલો મહેલની, બેઠા જઈ મેદાનમાં ; ઉપર કડાડે આભ તૂટ્યું, તેથી તમારું શું ગયું ? ફાડી દુશાલા ભરજરી, શતખંડ કંથા શિર ધરી; ઊભા દિગંબર ચોકમાં તેથી તમારું શું ગયું ? (૧) દિનરાત મિજલસમાં ગઈ, મિષ્ટાન્ન સેવ્યાં પ્રીતથી; ભૂખે કડાકા જો કીધા, તેથી તમારું શું ગયું ? (૨) પીયૂષ પીધું સ્વમમાં, વારિ મળ્યું ના જાગરે; કાતિલ હલાહલ ગટગટાવ્યું, તેથી તમારું શું ગયું ? (3) કસ્તૂરી છોડી કર્દમ, રંગી તનુ ઉમંગથી; ધૂળી ઉડાડી મોજથી, તેથી તમારું શું ગયું ? (૪) અક્લ ગઈ અમાનમાં, યારો સતાવો કાં મુને ? પાગલ ભલે પાગલ રહ્યો, તેથી તમારું શું ગયું ? (૫) જે કર્યું તે ભોગવ્યું, જો શેષ ભોગવવું રહ્યું; નિઃશેષ સંચિત લય થયું, તેથી તમારું શું ગયું ? (૬) જો હું કરું હું ભોગવું, ના મેં કર્યું મેં ભોગવ્યું; બસ ‘રંગ' કોનું શું ગયું, જેનું જઈ તેને મળ્યું !! (૭)
૮૮૮ (રાગ : પીલુ) તીરથ કહાં જાના, મેરે ભાઈ ? (૨) ઘટમેં ગંગા ઘટમેં જમુના, ઘટમેં સરસ્વતી માઈ; બાહિર સબ જગ પથ્થર પાની, ભટકભટક ઘર આઈ. તીરથ દિન દિન ભટકા રાત જગાયા, તબહિ ને મીલા સાંઈ"; નેક કમાઈ કરલે ભાઈ, ઈસમેં સબ કુછ આઈ. તીરથo મનમેં મકકા, મનમેં કાશી , મનમેં સાલેમ ભાઈ; આતમગંગા મલમલ” ન્હાઈ, જન્મમરણ મિટ જાઈ. તીરથ૦ મનમાલા દિનરેન ચલાઈ, સોહે સોહ એહિ, અંત સમે બિન હરજી ભાઈ, કોઉ કામ ન આઈ. તીરથ૦
ધ્રુવ
મન મેલા તન ઉજલા, બગલા કપટી અંગ |
|| તાતે તો કઉવા ભલા, તન મન એક હિ રંગ ! | ભજ રેમના
પર
|| ગુરૂ ગુરૂ સબ કહા કરો, ગુરૂહિ ‘ગુરૂ' મેં ભાવ || | સો ગુરૂ કાહે કિજીયે, જો નાહિ બતાવે દાવ ? ૫૪)
રંગ અવધૂત

Page #282

૮૯૦ (રાગ : તિલંગ)
દિલરૂબા દિલકી સુનાઉ, સૂનનેવાલા કૌન હૈ ? જામેહક ભર ભર પિલાઉં, પીનેવાલા કૌન હૈ ? ધ્રુવ એશો ઈસરતમસ્ત' દુનિયા, આકબત' સુખ ના ચાહૈ; ચાહે તો હાજર દિખાઉં, ચાહનેવાલા કૌન હૈ ? દિલ૦
આંખમેં દેખે જો સૂને, કાનમેં બિનુકાન હૈ; સોહ જપે પ્રતિશ્વાસ હંસા, એહિ અલ્લાહ કૌન હૈ ? દિલ૦ ઘટમેં બસે પ્યારા પિયા, ભૂલા ફિરે ક્યોં બન વિષે ?; જલમેં પિયાસી હાય શી', તૃષ્ણા બુઝાવે કૌન હૈ ? દિલ
‘રંગ' રંગે સુર કાસે”, પીલા હરા સબ ઝૂઠ હૈ ! તું મૈં પિયા મેં, તું પિયા બસ, સૂર બંસી એક હૈ. દિલ૦
૪ (૧) ઈશ્વરી આનંદનો પ્યાલો, (૨) વિષયોપભોગમાં ચકચુર, (૩) પરલોક-મોક્ષ, (૪) કાન વગરનો, (૫) માછલી, (૬) સૂર્ય, (૭) પ્રકાશી રહ્યો છે, (૮) લીલો, (૯) પ્રિયા પ્રિત-પરમેશ્વર.
૮૯૧ (રાગ : કેદાર)
પ્યારે ! ભજ લે રામ દિન રૈના; કાહે ફિત અચૈના. ધ્રુવ તનકા તંબૂર મનકી માલા, શ્વાસા બીન સુહાના, સાંજ સબૈર સુમર લે સાંઈ, રહે ન જીના મરના. પ્યારે નામી એક અરુ નામ અનંતા, સચિત્સુખમય જાના; રામ કૃષ્ણ ગોવિંદ મુરારે ! એહિ ધૂન ગજાના. પ્યારે દેહ અવધપુર આતમ રામા, એહિ દ્વારિકા શ્યામા; નવ દ્વાર પર દશમ બિરાજે, વહાં કિસનકા થાના. પ્યારે
ઔર નિકમ્મા ઝઘડા સારા, ખાલી વર્ષો ગંવાના;
દ્વૈતાદ્વૈત પરે હો પ્યારે, રંગ સંગ ભૂલ જાના. પ્યારે
ભજ રે મના
બંધેસે બંધા મિલા, છૂટે કૌન ઉપાય ? નિબંધકી, પલમેં દેય છુડાય સંગત કર
11
૫૪૪.
૮૯૨ (રાગ : આશાવરી)
ભણતર મોટું ભુત, તપસી !(૨)
ધ્રુવ
ગર્વ વધારે વિનય સંહારે, દેવ કહે સબ તૂત; સહુથી અદકો આપ વખાણે, સંત કહે હડધૂત. ભણતર તર્ક કુતર્ક ઉઠાવે કંઈ કંઈ, સ્વચ્છંદ માને પૂત; સ્થિર ઠરે ના એક ઠેકાણે, કરે કૂદાકૂદ, ભણતર અહં અહંની કરે ગર્જના, અન્ય કહે તે જૂઠ; આપબુદ્ધિ સર્વજ્ઞ પ્રમાણે, બકે શાસ્ત્ર અખૂટ !ભણતરવ કા-કા-શબ્દે હંસ હઠાવે, કરે મિથ્યા કૂટ; જ્ઞાન જઈને ભાન જો આવે, 'રંગ લહે અવધૂત. ભણતર દ. (૧) અવધૂતનું સ્વરૂપ જાણે,
મ
૮૯૩ (રાગ : ગઝલ)
ભર્યું જ્યાં ત્યાં પ્રભુ તારું, અનુપમ રૂપ હે અવધૂત ! નિરાકારી નિજેચ્છાએ, બન્યો સાકાર તું અવધૂત !! ધ્રુવ ખૂનીના ખંજરોમાં તું, પ્રિયાના ચુંબનોમાં તું; હરે ! હરિગર્જનામાં તું, રહ્યો પિકકૂજને અવધુત ! ભર્યું ગુલાબી ગાલમાં હસતો, ક્ષયીના હાડમાં વસતો; બધું નિદ્વંદ્વ તું રમતો, નિજાનંદે અહા અવધૂત ! ભર્યું
વને યોગી થઈ વસતો, જગે ભોગી સમો ભમતો; કર્દી રોગી સમો રડતો, અગમ લીલા કરી અવધૂત! ભર્યું
સદા પાસે છતાં આધે અભાગીને અરે દિસતો;
સહુ રંગે અરંગી તું, લહે તુજ ‘રંગ' કો અવધૂત ! ભર્યું
=
દયા, ગરીબી, બંદગી, સમતા, શીલ, સ્વભાવ એ તે લક્ષન સાધકે, કહે કબીર સદ્ભાવ
૫૪૫
રંગ અવધૂત

Page #283

૮૯૪ (રાગ : પ્રભાતી) ભાવ વિણ ભક્તિ નવ કામ આવે કદી , ભૂખ વિણ ભાખરી વ્યર્થ ઝેરી; સ્નેહ* વિણ દીપકળી કેમ ઓપે સહી, ક્લીબની વેલ્સના ગગનઘેરી! ધ્રુવી પ્રેમ ત્યાં નિત્ય પરમેશ હાજર ખડો, ઢોંગથી ટુકડો દૂર નાસે; નાટકી ઠાઠથી કાટ નવ નીસરે, કામ ત્યાં રામ કદીએ ન ભાસે ! ભાવ ફૂડ ને કપટ કુકર્મ માંહે ભર્યા, બહારથી તિલકને છાપ કીધાં; માળને ટાળથી મૂઢ જન છેતય; મીઠળી વાણીથી કવન કીધાં ! ભાવ પિયુ પિયુ ઓચરી વન બપૈયો મૂવો, પિયુ તણો શોધ નવ ક્યાંય લાગ્યો; કાળની જાળમાં અંત જઈ સાંપડ્યો, પાંખ ફડાવીને વ્યર્થ રોયો. ભાવ ભજન અમૃતતણું અશન વિષનું ઘણું, અમર તે કાય તુજ કેમ થાશે ? ગાને મુખે રામનું ધ્યાને તો દામનું, ચામનું ‘રંગ’ કયમ મુક્તિ થાશે ? ભાવ સિ (૧) તેલ , (૨) નપુસંક, (૩) કરતાલ, (૪) ખાણું.
૮૫ (રાગ : પ્રભાતી) ભેદમાં ખેદ અભેદ નિર્વાણ છે, ભક્તિમાં શક્તિ સઘળી પ્રકાશે; ભક્તિનાવે ચઢી ભક્ત ભવને તરી, નિજ સ્વરૂપે હરિ તેજ થાશે. ધ્રુવ કોટિ તીર્થો કીધાં, પંચગવ્યો પીધાં, મન તણો મેલ તોયે ગયો ના; હંસ મોતી ચરે કાક વિઠા ગળે , દૈવને દોષ દે મૂઢ નાના. ભેદમાંo દર્દ અંદર થયું, ઉપર ઓસડ ક્યું, મન તણો મેલ કયમ તન ટાળે ? અંધતમ કજ્જલે ના ટળે કો સમે, દીપ પ્રગટ્યા વિના પ્રભ ન થાએ. ભેદમાં ભ્રમ ભાંગ્યા વિના બ્રહ્મ નવ સાંપડે, બ્રહ્મ જાણ્યા વિના ભય ન જાયે; સંત સેવા વિના વાટ નવ એ જડે, માન મૂક્યા વિના ભાન નાવે. ભેદમાં મન માર્યા વિના મુક્તિ ભેટે નહિ, શાંતિ પામે નહિ સોડ તાણયે; સત્ય અસત્યની જુક્તિ જાણ્યા વિના, ‘રંગ’ ભવપીડ તે કેમ જાયે ? ભેદમાં *િ (૧) ગાઢ અંધકાર, (૨) પ્રકાશ, (૩) અભિમાન.
આશ તજે માયા તજે, મોહ તજે અરૂ માન
હર્ષ શોક નિંદા તજે, કહે કબીર સંત જાન | ભજ રે મના
૫૪)
૮૯૬ (રાગ : પ્રભાતી) મૂળ સંસારનું મૂઢ મન માંકડું, વિષયવૃક્ષે ભમે સ્વૈર ઘેલું, ના ઠરે એક પલ , એકથી અન્ય પર, દોડતું દિવસ ને રાત મેલું. ધ્રુવ અદ્રિ* કર પર ધરે, અબ્ધિ* શોષણ કરે, અગ્નિજ્વાળા ગળે સિદ્ધ કોઈ; આભમંડળ ઊડે, આપ અમૃત કરે, રાખ ચિંતામણિ રત્ન સોઈ. મૂળo કેસરી કંઠ કોઈ ઘંટ જઈ બાંધતું, નાગને નાથ ઘાલે મદારી; સ્ટેલ છે ખેલ સહુ એહ બાજીગરી, મનહરિ બંધને સર્વ હારી ! મૂળo મત્ત ગજરાજના દંત જીવતાં સહે, મકરની દાઢથી કાઢે મોતી; અ૫ મન આગળ દાળ સીજે નહિ, ભલભલાની મતિ ત્યાંહ રોતી. મૂળo હઠ અને રાજથી મંત્રલયસાજથી વ્રત જપાદિ થકી કોઈ મથતું; તીવ્ર ઉપોષણે ઈન્દ્રિયો મથી ઘણી, સાધના કરી ફરી કોઈ કરતું. મૂળo ધ્યાન-અભ્યાસથી વિરતિ-અસિધારથી, નાદ સંધાનથી સુરતી જોડે; ગુરુતણી સેવથી, ઈશની હેરથી, મન તણાં મૂળ તો તેહ તોડે. મૂળ૦ ઊર્મિ૧૦ ઊઠે જરી બ્રહ્મસાગર મહીં, ફ્લતાં ફ્લતાં નષ્ટ થાએ ! વૃત્તિ ખેચરી કરી , નામરૂપ વિસરી, ‘રંગ’ રંગે હરિ કો સમાએ ! મૂળo
િ (૧) પર્વત, (૨) સમુદ્ર, (૩) પાણી, (૪) સિંહ, (૫) મનરૂપી વાંદરુ અથવા સિંહ
અથવા ધોડો, (૬) હાથી, (૭) મગર, (૮) હઠાદિ યોગના પ્રકાર છે, (૯) વૈરાગ્યરૂપી તરવારની ધારથી , (૧૦) તરંગ, (૧૧) નિરાલંબ.
મારે કામ ક્રોધ સબ લોભ મોહ પીસિ ડારે, ઇન્દ્રિહુ ક્તલ કરી કિયો રજપૂતો હૈં, માર્યો મહા મત્ત મન, મારે અહંકાર મીર, મારે મદ મત્સર હું, ઐસો રન રૂતો હૈ; મારી આશાતૃષ્ણા પુનિ, પાપિની સાપિની દોઉ, સબકો સંહાર કરિ નિજપદ પહૂતો હૈ, ‘સુંદર' કહત ઐસો સાધુ કઉ શૂરવીર, વૈરિ સંબ મારિકે નિશ્ચિત હોઈ સૂતો હૈ.
આપા તહાં અવગુન અનંત, કહે સંત સબ કોયા આપા તજ હરિકો ભજે, સંત કહાવે સોય ૫૪)
રંગ અવધૂત

Page #284

૮૯૭ (રાગ : કેદાર)
રે મન-મસ્ત સદા દિલ રહના, આન પડે તો સહના. ધ્રુવ કોઈ દિન કંબલ કોઈ દિન અંબર, કમુ દિગંબર સોના; આત્મનશેમેં દેહ ભૂલાકે, સાક્ષી હોકર રહના. આન, કોઈ દિન ધીંગુડ મૌજ ઉડાના, કોઈ દિન ભૂક" સહાના; કોઈ દિન વાડી, કોઈ દિન ગાડી, કભુ મસાણ જગાના. આન, કોઈ દિન ખાટ પલંગ સજાના, કોઈ દિન ધૂલ બિછના; કોઈ દિન શાહ અને શાહોં કે, કમુ દ્દીરા દીના. આન કઠુઆ મીઠા સબકા સુનના, મુખ અમૃત બરસાના; સમજ દુ:ખસુખ નભ બાદલ સમ, ‘રંગ’ સંગ છૂડાના. આન9
૮૯૯ (રાગ : ઝિંઝોટી) વાંચ વાંચ વિશ્વ-ગ્રંથ, વાંચવા જો ચાહના; વાંચવું ન અન" રહે, મિટે સમૂળ વાંછના. ધ્રુવ સુણ સુણ ગેબી ગાન, સુણવા જો દિલ ચહે; વ્યોમ” માંહ્ય તારલા જે, ગૂંજી આત્મમાં રહે. વાંચો ઘૂ ઘૂ ઘૂઘવે પોધિ, નિર્મરો” અરણ્યનાં; વાત પંછી વન તણાં જે, ગાય ગીત ધીશના". વાંચો દિવ્ય સ્પર્શ, દિવ્ય ગંધ, દિવ્ય રૂપ અંતરે; દિવ્ય નાદ, રસ સુદિવ્ય, ચાખતાં ન મન ચળે. વાંચો મોર નૃત્ય મત્ત ચિત્ત, મોદથી કરંત હા; વેલી-વૃક્ષ, જીવ-શિવ, લિંગને ભળે એહા. વાંચો દૃષ્ટિ ફ્રેવી વિલોક, ‘રંગ’ એહ અવનવા; મેઘધનુષ્ય સપ્તમૂળ, એક રૂપ જૂજવાં. વાંચ૦
ોિ (૧) ભૂખ.
રિ (૧) અન્ય, (૨) આકાશ, (૩) સમુદ્ર, (૪) ઝરણાં , (૫) બુદ્ધિના પ્રેરક પરમાત્મા,
(૬) આલિંગને.
૮૯૮ (રાગ : બિહાગ) વહાંકી બાત ન્યારી હૈ મેરે ભાઈ, જો જાને સો મૂક-સો જાવે ! ધ્રુવ બોલે જો કદિ ઐસાહિ સમજે, અવર ન બૂઝે કાંઈ; ગૂંગાને જ્યાં ઘેબર ખાઈ, ડકારમાત્ર૧ દિખાઈ. વહાંકી વીચિ સમુંદર ઊઠે પલમેં, આપ સમુંદર હોઈ; કૌન કહે જો બીતી વાકો ? હોને સે સમુઝાઈ. વહાંકી ઘાયલકી ગત ભીરુ ન જાને ? જાને ઘાયલ કોઈ; વંઝા પ્રસવગતિ ક્યા જાને ? બોલત હાંસી આઈ. વહાંકી રૂપૈયામેં કઈ પૈસા પાઈ, પાઈ રૂપૈયા ન હોઈ;
સાત ‘રંગ' સુરધનું ચમકાઈ ‘રંગ' ધનુષ ન ભાઈ. વહાંકી િ (૧) ઓડકાર, (૨) તરંગ, (૩) વંધ્યા.
૯૦૦ (રાગ : માંડ) સતસે નાહીં ચીજ પરાઈ; જહાં દેખો વહાં આપુ સમાઈ, રૂપ અરૂપ દિખાઈ. ધ્રુવ એક નૂર વિધુ સુર" પ્રકાશ્યો, મૃગજલ કિરણ એહિ; સપ્તરંગ ધનુ આપ દિખાયો, અંત આપુ સમાઈ. સતસેo એક બુંદ નખ શિખ તન વ્યાપ્યો, હઠ્ઠી ચામ સબ એહિ; પત્તિ ફૂલ ફ્લ શાખન માંહી, એક પેડરસકે માઈ. સતસે
ચંદન જૈસા સંત હૈ, સર્પ જૈસા સંસાર
| અંગ હિ સે લપટા રહે, છોડે નહિ બિકાર | ભજ રે મના
૫૪૮)
જબ લગ નાતા જાતકા, તબ લગ ભગત ન હોય નાતા તોડે હરિભજે ભક્ત' કહાવે સોય
૫૪૦
રંગ અવધૂત

Page #285

જલતરંગ અરુ ફેન બુબુદા", બરફ્સ શીકર સોઈ; એક મૃત્તિકા ઘાટ ઘડાયો, ઘટકટોરી, કહાઈ. સતસેo એક તંતુ પટ સબ બિખરાયો, વિધવિધ રૂપ દિખાઈ; અશ્વસ્વાચ્છવિ ભિન્ન દિખાયો, અંત૬ ‘રંગ’ સમુઝાઈ. સતસેo
૯૦૨ (રાગ : તિલકમોદ) સુનેરી મેંને હરિમુરલીકી તાન (૨). ધ્રુવ ઉસ મુરલીને મોહે જગાઈ, દરી સુનત હૈરાન. સુનેરી, ઈતઉત બાજે અનહદ ગાજે, ભરા મુરદમે સુનેરી, બાજ બજૈયા એક હિ કાના, જાન લિયો અનજાન. સુનેરી સુના સુનાના નાના બજાના, ભૂલ ગઈ ગુલતાન. સુનેરી, સાંસા ખૂટી સી ટી, સેવત ‘રંગ’ મસાને, સુનેરી,
?િ (૧) ચંદ્ર, (૨) સૂરજ, (૩) ઝાડ, (૪) પરપોટા, (૫) પાણીના ફોરાં , (૬) છેવટે, (9)
રહેશે.
૯૦૧ (રાગ : બાગેશ્રી) સદા ભજો ગુરુદેવ, ગુરુવિના નહિ કોઈ અપના. ધ્રુવ નાતે ગોતે સબ સ્વારથ કે, નિઃસ્વારથ ગુરુરાના; આપ સમાન કરે શિષ્યનકો, દેવે પદ નિરબાના, સદા, કરે લોહકા પારસ સોના , નહિં પારસ કર જાના; નહિ ઉપમા ગુરુકી ત્રિભુવનમેં, સાક્ષાત્ દેવ પિછાના. સદા, પૂછો પંડિત પોથી દિખાવે , કાઝી ક્તિાબ કહેના; બોલે અંધા “દડો પીછે” સંબ મતલબમેં સ્વાના. સદા કથે જ્ઞાન અરુ ક્રિયા સિખાવે, પકડ દસ્ત સલુના; ઘાટ અગમપે આપ ચઢાવે, જહાં સાંઈકા થાના. સદા બિના તેલ જલે જહાં જ્યોતિ, ઝગમગ દિવસાં રૈનાં; આઠો જામ બજે સુરબાજા, ‘રંગ’ અરંગી જાના. સદા
૦૩ (રાગ : માંડ) હરિના નામનો, સૌથી મોટો છે આધાર. ધ્રુવ નામમંત્ર મોટો છે જગમાં, જનમમરણ ભૂત જાય; મુક્તિ સુંદરી આવે દોડી, આકર્ષણ એવું થાય ! હરિના નામરસાયણ લીધું જેણે, નૈન વેણ પલટાય; કાયા કંચન સોહન લાગે, કિયા ફરે તત્કાળ, હરિના નામ નાવે ભવસાગર માંહી, સદ્ગુરુ નૌકાધાર; શ્રદ્ધા શઢ ફ્લાયો અંબર, ક્ષણમાં થાયે પાર. હરિના નામ નામીનો ભેદ મટેને, નામી આપ હો જાય ! ગાન ગેય ગાનાર ત્રિપુટીં, ‘રંગ’ એક થઈ જાય !! હરિના
૪ (૧) હાથ.
[
(૧) આચરણ-કર્મ, ( ૨) આકાશ, (૩) નામથી લક્ષિત વસ્તુ-પરમાત્મા.
મુખમાંહિ રામર્ષે હરામમાંહિ મન ,િ ગિરે ભવઝૂંપમાંહિ કર દીપ ધારકે, વિષયવિકારમાંહિ રાગી મુખ ઇમ કહે, મેં તો હું વિરાગી માલા તિલક જવું ધારકે; જોગકી ગતિ બિના જાને જો કહાવે જોગી, ગલામાંહે સેલી અરૂ કાલી કંથા ડારકે, બિના ગુરૂગમ મિથ્યાજ્ઞાન ભમે ઇલ વિધ , ફોગટ ર્યું જાવે એ મનુષ્યભવ હારકે.
ધીર વિના ન રહે પુરવારથ, નીર વિના તરખાં નહિ જાવે, ભૂપ વિના જગ નીતિ રહે નહીં, રૂપ વિના તન શોભ ન પાવે; દિન વિના રજની નવિ ફીરત, દાન વિના ન દાતાર કહાવે, જ્ઞાન વિના ન લહે શિવ મારગ , ધ્યાન વિના મન હાથ ન આવે.
સૂરાકા તો દલ નહીં, ચંદનકા બન નાહિ સબ સમુદ્ર મોતી નહીં, યો હરિજન જગ માંહી પપ૧
રંગ અવધૂત
હાટ હાટ હીરા નહી, કંચન કા ન પહાર
સિંહન કા ટોલા નહીં, સંત બિરલ સંસાર ભજ રે મના
પપ૦

Page #286

લાલ
૯૦૪ (રાગ : આશાવરી) અજબ હે નાર ધુતારી માયા, અજબ હે નાર ધુતારી; છલ કપટકી જલ પસારી, અજબ હૈ નાર ધુતારી. ધ્રુવ લુંટે પીર પેગંબર ઓલીયા, કીતને નેજા ધારી; બડે બડે જ્ઞાની યોગેશ્વર, ઓર લુંટે બ્રહ્મચારી. માયાવ કહીં સુત હીં તાત બની હૈ, તો કહીં માત કહીં નારી; કહીં બની હે બહેન ભોજાઈ, ખટપટ ઉનકી હે સારી. માયા નજરકો બાંધકર નચાતી દુનિયા, લગતી હે સબકો પ્યારી; મોહીની રૂપ લીઆ હે ઉસને , જબરી હે જાદુગરી. માયા ચાંદી સોના ઓર રૂપૈયા, હીરા મોતી હરિયાલી; લક્ષ્મી રૂપકો ધરકે જહાં તહાં, કરતી મારા મારી. માયા એક કો છોડ દુસરે કો પકડતી , બનજાતી ઘરબારી; ફસા દિયા સંસારકો સારા , કહાતી બાલ કુંવારી, માયા પાંચ તત્ત્વ તીન ગુનકો મીલાકે, રચના કરી છે સારી; ચલાતી હે ચક્કર ઉસ બલસે, આપ રહેતી ફીર વારી. માયo વિરલા જબ કોઈ બચે વમલસે, તબ ઉતરે ભવ પારી; ‘લાલ’ કહે સગુરુ કૃપાસે, ઉગરે ઉનકી બલિહારી, માયા
લાલનું પૂરૂ નામ પી. એમ. સાયલાકર હતું. લોકો પ્રાણલાલભાઈ પણ કહેતા.કવિ અને ગઝલકાર લાલનું મૂળવતન સાયલા ગામ હતું. પણ નાનપણથી તેઓ ભરૂચ પાસે નાંદોદ - રાજપીપળામાં રહ્યા હતા, તેમના પિતા સ્વામીનારાયણ સંપ્રદાયના અનુયાયી હતા. પણ કવિ સાંપ્રદાયિકતાથી દૂર હતા. તેમના ગુરૂ પૂ. શ્રોત્રિય બ્રહ્મનિષ્ટ શ્રી પરમહંસજી મહારાજ હતા. કવિ લાલના પદો હિંદી ઉર્દુ મિશ્રિત ભાષામાં લખાયેલા છે. લાલ સાયલાકર અંત સુધી નર્મદા તટે જ રહ્યા હતા. તેમનું ઉપનામ ‘નિજાનંદ બંદેમસ્ત’ હતું. ૯૦૪ આશાવરી અજબ હૈ નાર ધુતારી માયા ૯૦૫ દેશ
અબ તો મન પરદેશી માન ૯૦૬ બિદ્રાવનીસારંગ ઘટમાં આતમરામ જગાયા ૯૦૭ બહાર જાકી સુરતા શબ્દ ઘર આઈ ૯૦૮ સારંગ તોફાની જલસે, કયસે તરેગી ૯૦૯ કવાલી દમ જાય યે હમારા કહી ૯૧૦ - ભૈરવી બન જા હરિ પ્યારા ૯૧૧ દરબારીકાન્હડા બિરથા જન્મ ગવાયા, ભજન ૯૧૨ હમીર જૈન રહી અબ થોરી મુસાફ્ટિ,
વ્વાલી શાસ્ત્રો પુરાન કહેતે જો તું ૯૧૪ સોહની હો સાધુ બન ફીરના
| ચાર ચિન્હ હરિભક્ત કે પ્રગટ દિખાઈ દેત
દયા ધર્મ આધિનતા, પર દુ:ખકો હર લેત || ભજ રે મના
૧૫
૦૫ (રાગ : દેશ) અબ તો મન પરદેશી માન, વિષય રસ ક્યોં હોતા ગુલતાન ? એ તો ધોખકા હે મુકામ, નહિ હૈ કાયમકા રહેઠાન, ધ્રુવ ઈંન્દ્રિયો મન સંગ ભયા તું ઘેલા, આખર જીના પાર અકેલા; કોઈ ન દેખા સાથ, મૂરખ મન ક્ય હોતા નાદાન ? અબ૦
૧૩
કબીર સેવા દો ભલી, એક સંત એક રામ | રામ હૈ દાતા મુક્તિકા, સંત જપાવે નામ |
પપ3
લાલ

Page #287

જન્મ અનેક હુએ અથડાતે, સંગ તુઝે લેકર ભટકાવે; હુવા નહિ વિસ્તાર મૂરખમન, મેરા કહા અબ માન, અબ૦ દોસ્ત બને હૈ દુશ્મન તેરે, આગે પીછે લગાતે ફે; સગુરુ સંગ ના હોવે તુજકો, વો હૈ ઉનકા નિશાન. અબo નશા ચઢા હૈ તુજકો ગહેરા, અપના અર્થ તુને નહિ હેરા; જહાં તહાં દેતા ફેરા, ભૂલ કર સત્ય સ્વરૂપકા ભાન. અબo ‘લાલ’ કહેતા મનવા મેરા, યહાં પર કોઈ નહિ હૈ તેરા; મેરા મેરા કરતા મૂરખ, આયેગા અવસાન, અબo
- ૯૦૬ (રાગ : બિદ્રાબની સારંગ) ઘટમાં આતમરામ જગાય ! કુબુદ્ધિને કાઢો તો સુખ થાય. ધ્રુવ શીલ-સંતોષે જ્યારે શૂન્ય-ગઢ ચઢિયા, સમશેર બજાય; કામ ક્રોધકું પડ બાંધ કર, જેમ ખરી કસણી કસાય. ઘટમાંo તેજ તોપ ઔર હરદમ દારૂ-ગોળા શબ્દ લગાય; મોહ ભરમકા ભાંગો મોરચા, જિતકર થાણા થપાય. ઘટમાં આપુ રે મીટે ને સંશય છૂટે, શૂરા સાચ કમાય; હુકમી ચાકર હજારી હાજર, અમરપટા લિખવાય. ઘટમાંo હરિકા બંદા છોડી દે ફંદા, પહોંચે પરસન થાય; નિરાધાર પ્રભુ અંતર્યામી ! વાકો શીશ નમાય, ઘટમાંo દયા-મહેર મેરે સદ્ગુરુ કીની, જે કોઈ ખાંતે ધાય; ‘લાલ' કહે મેં કુછ ન જાનું, રવિ-ભાણ-કબીર ગાય. ઘટમાં
૯૦૭ (રાગ : બહાર). જાકી સુરતા શબ્દ ઘર આઈ, વાકો લગા પતા ઘટમાંહિ. ધ્રુવ તીરથ વ્રત મૂરત ટુંઢનસે, કહાં મીલે વો ભાઈ; ખોજ કીયા કાયાકી નગરી તો, ભીતર રહા છુપાઈ. જાકી સાફ કીયા જબ દિલકા મંદિર, સગુરૂ મૂરત બીઠાઈ; સૂરત ચલી જબ શબ્દ પકડ તો, દિવ્યપ્રભા દરસાઈ, જાકી મંડલ છોડ ચલી માયાકા, મલીન પ્રદેશકો ભાઈ ; ખીંચ ચલી ફીર અપને, આપ તો, તનકી સુધ બિસરાઈ. જાકી અબ ચલી નિજ તાક્ત સે અપની, શૂન્ય પ્રદેશ સમાઈ; ખતમ હુઈ જબ માયા હદ તબે, ચૈતન્ય જલ બરસાઈ. જાકી નિર્વિકલ્પ સંકલ્પ નહિ જ્યાં , શૂન્ય સમાધિ પાઈ; ‘લાલ’ કહે કોઈ વિરલે સંતને, જ્યોતમેં જ્યોત સમાઈ. જાકo
૯૦૮ (રાગ : સારંગ) તોફાની જલસે, કરસે તરંગી તેરી નૈયા ? ઉલટા સાગર જલ, નાચત હૈ થૈયા થૈયા. ધ્રુવ સાવધાન હો સ કર પ્યારે, પવન ચલત પૂરવૈયા; કામ, ક્રોધ, મદ, મોહકી લહેરો, નાવ ડૂબા દે ભૈયા. તોફાની સત્ત્વગુને સુકાન પકડ લે, સુરત કો કર ખેલૈયાં; ત્યાગ તમોગુણ તનસે, આશ્રય કર લે સુમતિ મૈયા. તોફાની એ સંસાર-સાગર જલ ગહેરા, કઠીન પાર ઉતરૈયા; દિશા ન સુઝે ચાર તરફ, લગ રહીં પાનીકી ઝડીયા. તોફાની નાવ ખેડ ઓર નામ સમર લે, પકડલે સદ્ગુરુ પૈયા; ‘લાલ' કહે તર જાવેગી, તૂટી હુઈ તેરી મૈયા. તોફાની
કથની બકની છોડ , રહનીસે ચિત લાય || નિરખિ નીર પીયે બીના, કબહૂ પ્યાસ ન જાય ||
પપપ
જીતે હૈં જુ કામ ક્રોધ, લોભ મોહ દૂરિ કિયે, ઔર સબ-ગુનનિકો, મદ જિન માન્યો હૈ, ઉપજે ન તાપ કોઈ, શીતલ સ્વભાવ જાકો, સબહીંમેં સમતા સંતોષ ઉર આવ્યો હૈ, કાહૂસું ન રાગ દોષ, દેત સબહીકું તોષ, જીવતહી પાયો મોષ એક બ્રહ્મ જાન્યો હૈ, સુંદર કહત કછુ મહિમા કહી ન જાય , ઐસો ગુરૂદેવ દાદૂ મેરે મન માન્યો હૈ.
કહના મીઠી ખાંડ સી, કરના બિનકી લોય.
કહની ત્યોં રહની રહે, બિખકા અમૃત હોય. ભજ રે મના
૫૫)
લાલ

Page #288

૯૦૯ (રાગ : કવ્વાલી)
દમ જાય યે હમારા, કહીં કૃષ્ણ કહેતે કહેતે; ઓમકાર હો ઝબાપે, આખર તો મરતે મરતે. ધ્રુવ
ઈતના જરૂર કરના મત ભૂલના પીયારે; એ દીનપે રહમ કરના, દ્રષ્ટિ દયાકી ધરકે. દમ૦
ભજ રે મના
પ્યારા પુરાની નૈયા, એ પાર કર તો દેના; કહીં ડુબ જાય ના એ, ભવજલકો તરતે તરતે. દમ આશ્રય લીયા તુમારા, ખેવટ હો તાર દેના; અધોકો તારનેકા, અભ્યાસ ઘરતે ધરતે. દમ અરજી એ યાદ રખના, દ્રુપદ-સુતાકે જયસી; કરી સહાયતા મુરારી, વસ્રોકો સરતે સરતે. દમ કહેતા હે ‘લાલ’ લાલા, અક્ષરો રહેનેવાલા; આખર વખત લે જાના, મમ દુઃખ હરતે હરતે. દમ
૯૧૦ (રાગ : ભૈરવી)
બનજા હરિ પ્યારા હરિ પ્યારા, મન તું છોડ સકલકા સહારા. ધ્રુવ માન, મમતકો તજકર મનવા, બનજા દીન બિચારા;
ગરીબ બન ગુજરાન ચલાલે, તબ હોગા નિસ્તારા. બનજા
વિષય વાસના તજ કર તનસે, સંગત તજ સંસારા; રાતદિન ઘર ધ્યાન ધનીકા, તબ હોવે ઉદ્ધારા. બનજા૦ માયાકા મંડાન જગત હૈ, માત, તાત, સુત, દારા; મરને તક છોડે નહિ તુજકો, સ્વાર્થ કા સંસારા. બનજા સદ્ગુરુ શરન પકડકર મનતું, કર સતસંગ સહારા; જ્ઞાન ઘુટકા બાંધ ગલેમે, ફીર બસ્તીસે ન્યારા. બનજા
એરણકી ચોરી કરે, કરે સુઇકો દાન ઊંચા ચઢ કર દેખતે, કૈતક દૂર વિમાન
૫૫૬.
‘લાલ' કહેતા મનવા મેરા, ચેત સમય હે થોરા;
દાવ ચુકે ડુબે તુજ નૌકા, જાન લે જીંદગી હારા, બનજા
૯૧૧ (રાગ : દરબારી કાન્હડા)
બિરથા જન્મ ગવાયા, ભજન બીના બિરથા જન્મ ગવાયા;
સચ્ચા હીરા છોડ કે મૂરખ, કાચ દેખ લલચાયા. ધ્રુવ બનાવટી કો સત્ય સમજકર, દૃશ્ય દેખ લલચાયા; મૃગજલકો સચ નીર સમજકર, આખર ધોખા ખાયા. ભજન
પારસો પથ્થર સમ જાનકે, પાની બીચ પટકાયા;
લગા ઢુંઢન જબ ગયા હાથસે, ફીરસે પત્તા નહિ પાયા. ભજન સ્પર્શ, રૂપ, રસ, ગંધકે સહારે, વિષયન કે સંગ મોહ્યા; લહેર ચઢી વિષયનકે વિષકી, પડા નિંદ ભર સોયા. મજન
રત્ન સમાન મનુષા તન પાકર, કોડી મોલ બીકાયા; ‘લાલ' કહે પાયા નર તનકો, કામ કછુ નહિ આયા. ભજન
૯૧૨ (રાગ : હમીર)
રૈન રહી અબ થોરી મુસાફિર,
ચઢત પ્રભાત પડેગા ચલના, નીંદ જાતી ક્યોં ન તેરી ? ધ્રુવ સંગકે સાથી છોડ ચલે સબ, ગતિ ક્યા હોગી તેરી અબ ? રાહ બિકટ હૈ ઘનેરી. મુસાફિ
જાના અકેલા સંગ ન કોઈ, સગા કુટુંબી ન સહાયક હોહી; તૂટે જબ શ્વાસકી દોરી. મુસાફિ
‘લાલ’ કહેતા ચેત સમય હૈ, રહેના નહિ યહાં કાયમ હૈ;
યે બાત માન લે મેરી, મુસાફિ
તીરથ ચલા નહાનકો, મન મેલા ચિત ચોર એકો પાપ ન ઉતર્યા, લાયા મણ દશ ઔર
||
૫૫૭
લાલ

Page #289

૯૧૩ (રાગ : કવ્વાલી)
શાસ્ત્રો પુરાન કહેતે, જો ‘તું’ હૈ વો હિ ‘મેં’ હું; આશક ભી પુકારે યોં, જો તું હૈ વો હિ મૈં હું. ધ્રુવ જ્ઞાની ભી ગવાહ દેતે, મઝહબ ભી વહી કહેતે;
સાબુત સંત દેતે, જો તું હૈ વો હિ મૈં હું. શાસ્ત્રો સાગર, પહાડ, બનમેં, હરજા મેં તેરા જલવા; જબ હૈ સબીમેં રોશન, દ્રષ્ટિમેં ભેદ ક્યોં હૈ ? શાસ્રો અદ્વૈત ના આકારે, નિદ્ધદ્ધ નિરાકારે; ફીર દ્વૈતતા ક્યોં ભાસે ? જો તું હૈ વો હી મેં હું. શાસ્ત્રો તુજમેં વહિ હૈ મુજમેં, ઓર મુજમેં વહી તો તું હૈ; ફીર ક્યોં નઝર ન આતા ? જો તું હૈ વો હી મેં હું. શાસ્ત્રો તેરા મેરા ન કુછ હૈ, ટંટા સબી મુક્ત હૈ; જોનેકી યે જુગત હૈ, જો તું હૈ વો હી મેં હું. શાસ્ત્રો કહેતા હૈ ‘લાલ' સંશય, તૂટે નહિ વહાં તક; કયર્સ એ કોઈ માને, કે જો તું હૈ વહી મેં હું. શાસ્ત્રો
૯૧૪ (રાગ : સોહની)
હો સાધુ ફક્સ્ડ બન ફીર ના, સાધન બીન શોભે નહિ પ્યારે; મુંડ મુંડાયા જટા બઢાયા, જગકો દિખલાને કો સારે. ધ્રુવ જ્ઞાન કીયા ઉપદેશ દીયા, ઓર શિષ્ય કીયા સબ મારામારી; તુજ જીવન ઉદ્દેશ નહિ એ, અયસે ન ખુલતે મોક્ષકે દ્વારે. હો સાધુ
છૂટ ગયા દિલસે સમઝે લેકિન, ભીતર ભાગ ભરા સબ કચરા; જહાંતક મીટે ન મેલ મંદિરકા, વહાં તક યસે હોય ઉજારે. હો સાધુ
ભજ રે મના
ન્હાયો ધોયો ક્યા ભયો ? મનકો મૈલ ન જાય મીન સદા જલમેં રહે, ધોવે ગંધ ન જાય
૫૫૮
છોડ દે શ્રેય જો ચાહે અપના, ત્રિવિધ તાપમેં કાહે તપના;
જપના નામ નિરંજન સાધુ, એહીં એક ભવજલસે તારે. હો સાધુ૦ ‘લાલ' કહે દિલ દ્વેષ ન ધરના, લીખા ન દ્વેષસે જો કોઈ ધારે; મોક્ષ ઉપાસન વાલો કે લીયે, સુવર્ણ કે અક્ષર હૈ સારે. હો સાધુ
૯૧૫ (રાગ : શિવરંજની)
સબ ચલો ગુરૂકે દેશ, પ્રેમી બેશમેં મંડલ સારા, વહાં બરસે અમૃતધારા,
વહાં કામ ક્રોધકી ગંધ નહી, ઔર જન્માદિક દુઃખ દ્વંદ્વ નહિ, ધ્રુવ કહે નેતિ નેતિ શ્રુતિને ઉસે પુકારા.
વહાં
વહાં જાત પાતકી ચાલ નહીં, કોઈ રાજા યા કંગાલ નહિ, સમદ્રષ્ટિ સે હૈ સબહી એકાકારા. ત્રિતાપોકી જો જ્વાલા હૈ, સદ્ગુરુ બુઝાનેવાલા હૈ; વહાં નિત્ય સુખસાગર હૈ અપરંપારા.
વહાં
વહાં
જો ભૂલે ભટકે આતે હૈ, વો સીધી રાહપે જાતે હૈ, વહાં સોડહં શબ્દકા બજતા હૈ નગારા. સદ્ગુરુજી શાંતિદાતા હૈ, વો ત્રિલોકીકે ત્રાતા હૈ, હૈ ગુરૂચરણમેં શિવાનંદ ગુરુ દ્વારા. - લહેરી ભગત
વહાં
વહાં
સાહ્યબી સુખદ હોય, માનતણો મદ હોય, ખમા ખમા ખુદ હોય, તે તે કશા કામનું? જુવાનીનું જોર હોય, એશનો અંકોર હોય, દોલતનો દોર હોય, એ તે સુખ નામનું; વનિતા વિલાસ હોય, પ્રૌઢતા પ્રકાશ હોય, દક્ષ જેવા દાસ હોય, હોય સુખ ધામનું; વન્દે ‘ રાયચંદ ' એમ, સદ્ધર્મને ધાર્યા વિના, જાણી લેજે સુખ એ તો, બેએ જ બદામનું !
જબ તું આયો જગતમેં લોક હસે તૂ રોય ઐસી કરની મતિ કરો, કે પીછેર્સ હસે કોય
Чис
લાલ

Page #290

થઈ દૃષ્ટા જગત જોવું, નહિ રૂપ નામમાં હોવું; નહિ પર દ્રવ્યને છોવું, નહિ નિજત્ત્વને ખોવું. અનુભવી પડે માથે સહન કરવું, કર્યા કર્મો કરજ ભરવું, સુપુખ્ખામાં જઈ કરવું, અભય અદ્વૈત પદ વસવું. અનુભવી સદા સત્સંગને સેવી, અમર રસ લ્હાણ લઈ લેવી; બીજી વાતો તજી દેવી, પ્રભુ વાર્તા મુખે કહેવી. અનુભવી નહિ લૌકિકમાં પડવું, નહિ ચળવું ન ઉછળવું; ગયા ગૂજર્ચાનું નહિ રડવું, નિરંતર આત્મધન રળવું. અનુભવી નહિ વૃત્તિ જ્ઞાનમાં જાવું, સ્વરૂપ જ્ઞાને જ રંગાવું, ‘વલ્લભ’ ત્રિગુણ પર થાવું, પરમ રૂપમાં શમી જાવું. અનુભવી
વલ્લભ (ઈ.સ. ૧૭૦૦)
વલ્લભનો જન્મ અમદાવાદમાં વિ.સં. ૧૭૫૬માં મેવાડા બ્રાહ્મણ કુટુંબમાં થયો હતો. તેમના પદોમાં પ્રેમભક્તિ અને વિરહ ઝળકે છે.
૯૧૬ ૯૧૭ ૯૧૮ ૯૧૯ ૯૨૦
જોગિયા ગઝલ માલકૌંસા કાલિંગડા ગઝલ
અનુભવી એક્લા વસવું પ્રભુ ! એવી દયા કર તું પ્રેમનું પાન કરાવો હરિવર રામ રાખે તેમ રેંવું અરે મન હૃદયના દીવડે બળતી તમારા
૯૧૭ (રાગ : ગઝલ) પ્રભુ ! એવી દયા કર તું, વિષય ને વાસના છુટે; ત્રિધા તાપો સહિત માયા, જરાયે ના મને જુટે. ધ્રુવ પરાયા દોષ જોવાની, ન થાઓ વૃત્તિ કે ઈચ્છા; સૂતાં કે જાગતાં મનમાં , મલિન વિચાર ના ઉઠે. પ્રભુ રહે નહિ વસ્તુની મમતા, બધામાં હો સદા સમતા; રહે નહિ દંભ દિલડામાં, ત્રિગુણની શૃંખલા તૂટે. પ્રભુત્વ સદાયે ભાવના તારી, નિરંતર ભાન હો તારૂં; રહું એકતાર તારામાં, નહિ બીજું કુરણ ફૂટે. પ્રભુત્વ વૃત્તિ ને ઇંદ્રિયો મારી, રહો તલ્લીન તારામાં; પ્રભુ “વલ્લભ’ રહી શરણે, અલૌકિક ભક્તિ રસ લૂટે. પ્રભુ
૯૧૬ (રાગ : જોગિયા) અનુભવી એકલા વસવું, બહિર વૃત્તિ થકી ખસવું; નહિ ભમવું નહિ ફ્લવું, નિજાનંદે રહીં હસવું. ધ્રુવ બધે સમ શાંત થઈ રેવું, નહિ કંઈ કોઇને કેવું; નહિ લેવું નહિ દેવું, અખંડાનંદમાં વ્હેવું. અનુભવીe
સબૈ રસાયણ મેં કિયા, હરિસા ઔર ન કોય.
|| તિલ એક ઘટમેં સંચરે, સબ તન કંચન હોય || ભજ રે મના
(૫૬૦
પઢ ગુનકર ‘પાઠક' ભયે, સમજાયા સંસાર આપન તો સમજે નહીં, વૃથા ગયા અવતાર
(૫૬૧)
વલ્લભ

Page #291

૯૧૮ (રાગ : માલકૌંસ) પ્રેમનું પાન કરાવો હરિવર ! પ્રેમનું પાન કરાવો. પ્રેમની આંખે, પ્રેમની પાંખે; પ્રેમ સ્વરૂપે આવો હરિવર. પ્રેમનુંo પ્રેમ સુધાનો હું બહુ તરસ્યો; પ્રેમની તરસ છિપાવો હરિવર. પ્રેમનુંo પ્રેમ પપૈયો પિયુ પિયુ બોલે; પ્રેમ સુધા વરસાવો હરિવર. પ્રેમનુંo પ્રેમની ભિક્ષા માગી રહ્યો છું, બીજો નથી કંઈ દાવો હરિવર. પ્રેમનુંo પ્રેમામૃતના ધન વરસાવી; વિરહની આગ બુઝાવો હરિવર. પ્રેમનુંo પ્રેમની તરસે કંઠ સુકાતો; પ્રેમની અંજલિ પાવો હરિવર. પ્રેમનુંo બાળક‘વલ્લભ' પ્રેમ પિયાસી; નાથ !નહીં તલસાવો હરિવર. પ્રેમનુંo
૯૨૦ (રાગ : ગઝલ) હૃદયના દીવડે બળતી, તમારા પ્રેમની જ્યોતિ; કદી એ થાય ના ઝાંખી, પ્રભુ હું એટલું માગું. ધ્રુવ જગતની આ ધમાલો કે, વિષયમાં હું સદા ઊં; સદા હું શ્રેયના પંથે, તમારા એકમાં જાગું. હૃદયના તમારા પ્રેમ ભક્તિની હૃદયમાં, નિત્ય ભરતી હો; પતિત પાવન અભય શરણું, ભૂલે ચૂકે ન હું ત્યાગું. હૃદયના મને સંસાર ના ક્રૂરે, તમારૂ સ્મરણ હો ઉરે; કુસંગી વાંચકોથી હું, હજારો ગાઉ દૂર ભાગું. હૃદયના મને ના મૂંઝવે માયા, તમારી હો શીતળ છાયા; તમારા ભજનમાં ‘ વલ્લભ' રહે મનડું સદા લાગ્યું. હૃદયના
૯૧૯ (રાગ : કાલિંગડા) રામ રાખે તેમ રૈવું અરે મન, રામ રાખે તેમ રેંવું. ધ્રુવ માલપુવા કે ટાઢા ટુકડા, આવે તે ખાઈ લેવું, છત્રી પલંગ કે ભોંય પથારી, તેમાં સદા ખુશ રેંવું. રામ કદી અજવાળા કદી અંધારા, ભાગ્યનું ચક્ર છે એવું; સારૂં કે નરસું માલિક આપે, માથે ચડાવી લેવું. રામ દુ:ખ દાવાનળ માથે વરસે, શાંત રહીને હેવું; ધન વિધા કે વસ્ત્ર ભોજનીયાં, આપેલ હોય તો દેવું. રામ પ્રભુ ઈચ્છાવિણ તરણું ન ચાલે, નાહક કોઈને કેવું; નાચ પ્રકૃતિનો ચાલી રહ્યો છે, દષ્ટા થઈ ચૂપ રેંવું. રામ હેલ માયાના ખેલ માયાના, મિથ્યા મૃગજળ જેવું; રામ * વલ્લભ’નું શરણું સાચું, નામ એનું નિત લેવું. રામ
૯૨૧ (રાગ : બાગેશ્રી) નિશદિન શ્રીજિન મોહિ અધાર. જિનકે ચરન-કમલકે સેવત, સંકટ દત અપાર, નિશદિન જિનકો વચન સુધારસ ગર્ભિત, મેટત કુમતિ વિકાર, નિશદિન ભવ આતાપ બુઝાવતકો હૈ, મહામેઘ જલધાર, નિશદિન જિનકો ભગતિ સહિત નિત સુરપત, પૂજત અષ્ટ પ્રકાર, નિશદિન જિનકો વિરદ વેદ વિદ વરનત, દારૂણ દુ:ખ હરતાર. નિશદિન ભવિક ‘વૃદ’કી વિધા નિવારો, એપની ઔર નિહાર, નિશદિન
- શ્રી વૃન્દાવનદાસ
પઢત ગુનત રોગી ભયે, બચ્યા બહુત અભિમાન ભીતર ભડકા જગતકા, ઘડી ન પડતી શાન ||
૫૬૨)
જપ તપ તીરથ સબ કરે, ઘડી ન છાંડે ધ્યાન || કહે કબીર ભક્તિ બિના, કબૂ ન હોય કલ્યાના
૫૬૩
ભજ રે મના
વલ્લભ

Page #292

૯૨૨ ૨૩ ૯૨૪ ૯૨૫
શંકર મહારાજ (ઉનાવાવાળા) ઈ.સ. ૧૯૦૫ – ૧૯૮૩
૯૩૪ ૯૩૫ ૯૩૬
ગઝલ ગઝલ સોરઠચલતી ગઝલ ગઝલ ચલતી ગઝલ ભૈરવી મુલતાની ધોળા દેશી ઢાળ ચલતી. ગઝલ દેશી ઢાળ માલશ્રી ભૈરવી ગઝલા ધોળ દેશી ઢાળ ચલતી ગઝલ ભૈરવી ગઝલ ગઝલ માંડ ગઝલ માલગુંજ ગઝલા
અગર જો દેહ હું નહિ તો અનલહકકની ખુમારીમાં, નથી અનહદ વાજાં વાગે ગગનમાં અમારા ને તમારામાં બધામાં અમીરસનાં પીપો ઢોળી, જગાડો અલખનો પંથ છે શ્વારો મારા અહો ! આજે જણાયું કે આ નહી, આ નહી કરતાં કરતાં આજે સૌને જયશ્રીકૃષ્ણ આજે દિવાળી મારા દેહમાં રે આવો સંતો ! અમારા દેશમાં રે આતમતત્વ વિચારો મારા હરિજનો ઉઘાડી દ્વાર અંતરનાં કર્યા એકવાર એકવાર એકવાર મોહન કાયા પૂછે છે જીવને પ્રેમથી રે ખરું દર્શન નિત્માનું બીજાં ગગનની મોજ માણીને ગુરુજીનાં સંગમાં ને રસિયાના ગુરુજીની મહેરમાં ને આનંદની ઘટડામાં ગોવિંદ પાયો મારા ચડાવી લે ચડાવી લે, પ્રભુના છોડી છોડી છોડી મેં તો જગની જગત - જંજાળને છોડી પ્રભુના જગતરૂપી બગીચામાં સ જોગ સાધો તમે સારો મારા હરિજનો તજી તોફને માયાના અસલના તારા વિના ઘડી ન રહેવાય થતાં દર્શન નિજાત્માનું
- ગુર્જર ભૂમિના ઉનાવા ગામમાં ગુલાબ બાની કૂખે વિ. સં. ૧૯૬૧માં શ્રાવણ સુદી ૪, તા. ૪-૮-૧૯૦૫ ના દિવસે શંકર મહારાજનો દવે કુળમાં જન્મ થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ ગોપાળજી હતું, તેઓ વિદ્વાન અને જ્યોતિષી હતા. તેમને ત્રણ સંતાનોમાંથી ભાઈશંકર બીજા ક્રમે હતા, ભાઈશંકર તે જ શંકર મહારાજ. પાંચ વર્ષની ઉંમરથી જ તેમની બુદ્ધિ પ્રખર હતી. પિતાની સાથે જ બ્રહ્મમુહૂર્તમાં ઉઠી ધ્યાન સ્મરણ કરતાં, ઘણાં સ્તોત્રો તેમને કંઠસ્થ થઈ ગયા હતો. નાની ઉંમર, પણ સમજણ બહુ હતી. નાની ઉંમરમાં જ પિતા વિદાય થયા હતા. ત્રીજી સુધીનું શિક્ષણ ઉનામાં જ લીધું. તેમના પર ગિરનારી બાપાની અસીમ કૃપા હતી. તેમની કૃપાથી તેમને હરિદ્વાર કનખલમાં સ્વરૂપાનંદનો ભેટો થયો. માતાજીની આજ્ઞાથી દહેગામ પાસે નાંદોલ ગામમાં ઠાકર રેવાશંકરની તારામતી નામે સંસ્કારી કથાથી તેમના લગ્ન થયો છતાં સંન્યાસી જેવું જીવન જીવ્યા. રાત્રે બે વાગે ઊઠી ધ્યાન મગ્ન થતાં, બરફ જેવા પાણીથી સ્નાન કરતાં. ૧૦ ક્લાક એક આસને ચિંતનમાં બેસી શક્તા. પૂજ્ય શંકર મહારાજ બ્રહ્મશ્રોત્રીય અને બ્રહ્મનિષ્ઠ પ્રખર વેદાંતી હતા. વિ. સં. ૨૦૦૫ કાર્તિક બીજના દિવસે પાલડીમાં આશ્રમની સ્થાપના કરી. તેઓ વિ. સં. ૨૦૩ત્ની મહાશિવરાત્રી તા. ૧૦-૨-૧૯૮૩ ના રોજ બ્રહ્મલીન થયા, તેમના પટ્ટશિષ્ય પ્રતાપદાદા હતા. પૂ. બાપજીના હુલામણા નામથી તેઓ પ્રખ્યાત હતા.
૯૩૭
૯૩૮
૯૪૧ ૯૪ર ૯૪૩
૯૪પ ૯૪૬ ૯૪૭
૯૪૮
૯૪૯
કબીર ! પંડિતકી કથા, જૈસી ચોરકી નાવા સુનકર બૈઠે આંધલા, ભાવે ત્ય ભરમાવ.
પ૬
કામ, ક્રોધ, મદ લોભકી, જબ લગ મનમેં ખાન | | તબ લગ પંડિત મૂર્ખ હી, કબીર એક સમાન || ૫૬૫
શંકર મહારાજ
ભજ રે મના

Page #293

ЕЧО
૫૧
૫ર
૯૫૩
૯૫૪
ЕЧЧ
૯૫૬
૯૫૭
૯૫૮
СЧЕ
૯૬૦
૯૬૧
૯૬૨
૯૬૩
૯૬૪
૯૬૫
૯૬૬
૯૬૬
૯૬૮
૯૬૯
€90
૩૧
૩૨
€93
૯૭૪
194
૯૩૬
૯૩૩
દેશી ઢાળ
ગઝલ
ગઝલ
ગઝલ
ચલતી
ભૈરવી
નંદ
હીંચ
ગઝલ
દેશી ઢાળ
ગઝલ
ગઝલ
બાગેશ્રી
ગઝલ
મલ્હાર
ધોળ
માંડ
ભૈરવી
ધોળ
ગઝલ
ધોળ
ધોળ
ચલતી
ધોળ
શ્રીરંજની
હમીર
સોહની
રામક્રી
ભજ રે મના
દિલના દરિયામાં મારી ડૂબકી રે
નજર જ્યાં જ્યાં કરો ત્યાં ત્યાં
નથી જ્યાં કોઈ મારું ત્યાં
નથી જ્યાં હું અને મારું, તહાં
નિર્ભય નોબત વાગે મારા હરિજનો
પરમ સુધારસ પાન કિયો
પ્રેમ નગરનાં પંખી ! સહુ
પ્રેમની જ્યોત શી જાગી લગની
બધે ભટકી અહીં આવ્યો
બ્રહ્મજ્ઞાની ગુરુ મળિયા રે ભભૂતી અંગ પર ચોળી, ભરાવી
ભીતર જગને જલાવીને, ખલકના
ભીતરની જ્યોત જાગી ત્યાં
મરણ એ ધર્મ કાયાનો
મારા જેવા તારે તો છે કરોડ
માંગ્યું મળે છે ત્યારે સૌને
મેવાશીને માર માંહ્યલા
લાગી લાગી લાગી મુજને
વ્હાલા પ્રભુ ! તમારી ભક્તિ
શરીર ! તું સ્થૂળ હું ચેતન
શામળા તારી પાસે માંગુ
શંકરના સંગમાં હો, સાચાંને સદ્ગુરુ શબ્દને તોળો હરિજનો સદ્ગુરુના શરણે જઈ સ્વરૂપ સહજ સમાધિ લાગી મળિયા સાધો ! ખોટી ખટપટ છોડો
સાધો ! સબ મેં એક હી બોલે
સાધો ! સહજ સમાધિ લાગી
હરિગુન ગાવે હરખ હૈં, હિરદે કપટ ન જાય આપન તો સમઝે નહિ, ઔરહિં જ્ઞાન સુનાય
૫૬
Be
BE
ECO
૮૧
૯૮૨
૮૩
૯૮૪
૮૫
૯૮૬
EC9
૯૮૮
બાગેશ્રી
બિહાગ
ઘોળ
મધુ ચીસ
ચલતી
ગઝલ
ચલતી
ગરબી
દેશી ઢાળ
દેશી ઢાળ
હરિગીત છંદ
સાધો ! સહજ સમાધિ કરો
સાધો ! હું તો સૌથી ન્યારો સોહં ના તાનમાં ને સોહના હરિરસ પીઓ અને પાઓ હરદમ હરિરસ પીવાને આવો મારા
હતો જ્યાં ત્યાં જ હમણાં છું.
હળવે હળવે હાલો મારા હરજિનો !
હંસલો આવ્યો હરિ ! તારા દેશમાં હંસા ! નેણાં ઠરે ને નાભિ
હંસા ! ગઈતી ગુરુજીના દેશમાં હું માં તું માંને સર્વમાં
૯૨૨ (રાગ : ગઝલ)
અગર જો દેહ હું નહિ તો, પછી ભીતિ મને શાની ? અગર જો એ ન મ્હારો તો, પછી મમતા મને શાની ? ધ્રુવ અતિગંદા ક્લેવરમાં, અવિધાના જીવો મોહે; અગર જો એવી સમજણ તો, પછી પરવા મને શાની ? અગર૦
ભલે જીવે, ભલે મરતું, ભલે રોગી-નિરોગી હો; અગર જો હું અમલ છું તો, પછી વ્યાધિ મને શાની ? અગર૦
અજર હું છું, અમર હું છું, અનાદિને અનંતાત્મા; અગર જો એકરૂપ હું તો, પછી ભ્રાંતિ મને શાની ? અગર૦ મૂલા-તુલાની પાંખોમાં, ફ્સાયે ના કદી ‘શંકર'; અગર જો મોક્ષરૂપ છું તો, પછી મુક્તિ મને શાની ? અગર૦
લિખના પઢના ચાતુરી, યે સબ બાતેં સહેલ કામ દહન મન વશ કરન, ગગન ચઢન મુશ્કેલ
૫૬૦
શંકર મહારાજ

Page #294

૯૨૩ (રાગ : ગઝલ)
અનલહકની ખુમારીમાં, નથી આ દેહ કે દુનિયા; અનંતાત્માની યારીમાં, નથી આ દેહ કે દુનિયા. ધ્રુવ જિગરના તારને જોડી, ફિકરના કોટ મેં તોડ્યા;
અલખની એ અટારીમાં, નથી આ દેહ કે દુનિયા. અનલહકક નથી ત્યાં હું, નથી ત્યાં તું, નથી ત્યાં વર્ણના વાડા; કીરોની બિમારીમાં, નથી આ દેહ કે દુનિયા. અનલહકક નથી સ્વામી, નથી સેવક, નથી ત્યાં મોહ કે માયા; પરમપદની પથારીમાં, નથી આ દેહ કે દુનિયા. અનલહકક ગણીને આત્મરૂપ સૌને, ભીતરને ઠાલવે ‘શંકર'; પ્રણયની એ પટારીમાં, નથી આ દેહ કે દુનિયા. અનલહકક
૯૨૪ (રાગ : સોરઠ ચલતી)
અનહદ વાજાં વાગે ગગનમાં, જાગે કોઈ જાગનહારા,
મનને મારી, તનને ઠારી, નાચે કોઈ નાચનહારા. ધ્રુવ
દેહ ગેહમાં મોહ ન જેને, ખેલ જે ખાંડાધારે; અમૃત પીને અમર બને એ, સફ્ળ કરે છે જન્મારા. અનહદ જે જાગ્યા તે જીવ્યા જગમાં, બીજા સર્વ મૂઆ જાણો; ભવસાગરમાં નાવ ઝુકાવી, તરતા કોઈ તારણહારા. અનહદ જેણે જાણ્યું તેણે માણ્યું, એમાં વહેમ નહીં કાંઈ; માથાં મેલે એ રસ માણે, દાઝે સહુ દેખનહારા. અનહદ સદ્ગુરુદેવે દયા કરીને, ‘શંકર'ને નિજ સ્થાન દીધું; અજર અમર અવિનાશી આતમ, અડે ન એને સંસારા. અનહદ
ભજ રે મના
જ્ઞાની જ્ઞાતા બહુ મિલે, પંડિત કવિ અનેક રામ રતા ઇન્દ્રિય જીતા, કોટિક માંહી એક
૫૬૮
૯૨૫ (રાગ : ગઝલ)
અમારા ને તમારામાં, બધામાં નૂર સરખું છે; ખબર કરતાં ખબર પડશે, બધામાં નૂર સરખું છે. ધ્રુવ
અરે ! અજ્ઞાનના પડદા, નડે છે આખી આલમને; પડળ ચીરી જુઓ જડશે, બધામાં નૂર સરખું છે. ખબર નથી જોયું ભીતર ખોલી, તહીં સુધી ભટકવાનું;
શૂરા વિણ કો શિખર ચઢશે ? બધામાં નૂર સરખું છે. ખબર જણાયે તે બધું જૂઠું, સનાતન સત્ય આત્મા છે; ખલક છે ખાખનો ઢગલો, બધામાં નૂર સરખું છે. ખબર ભરેલો તે ન છલકાયે, અધૂરો બહાર ઉભરાયે; કહે ‘શંકર' ન થા બગલો, બધામાં નૂર સરખું છે. ખબર
૯૨૬ (રાગ : ગઝલ)
અમીરસનાં પીપો ઢોળી, જગાડો સારી આલમને,
કરી હું પદ તણી હોળી, જગાડો સારી આલમને. ધ્રુવ તજીને લોકની પ્રીતિ, તજીને મૃત્યુની ભીતિ; રિપુને રંગમાં રોળી, જગાડો સારી આલમને. અમી૦ પીએ એને પિવાર્તા આ, જમે એને જમાડો આ; શિવોહં રસ સદા ઘોળી, જગાડો સારી આલમને. અમી૦ ભલે જાગે ન જાગે કો, ભલે માર્ગે ન માગે કો; ગુરુજીનાં વચન તોળી, જગાડો સારી આલમને. અમી૦ ગગનના ગોખમાં બેસી, ગઝલ લલકારતો ‘શંકર’; હૃદય માંહી હૃદય બોળી, જગાડો સારી આલમને. અમી
તારા મંડલ બૈઠકર, ચંદ્ર બડાઈ પાય ઉદય ભયા જબ સૂર્યકા, સબ તારા છુપ જાય.
ЧАС
શંકર મહારાજ

Page #295

૯૨૭ (રાગ : ચલતી) અલખનો પંથ છે ચારો, મારા હરજિનો ! અલખનો પંથ છે ન્યારો રે. ધ્રુવ પાતાળ ફોડી જેણે મન વશ કીધું, આભથી ઉંચે ઊડનારો રે જી; મૃત્યુને જેણે પગમાં દબાવ્યું, તે જ આ પંથે જનારો. મારા રાગ ને દ્વેષાદિ કામ ને ક્રોધાદિ, મારી કર્યો ભંડારો રે જી; માયા ને મમતાંના મૂળિયા ઉખેડ્યાં, તે જ તરે સંસારો. મારા સત્ય, દયા, ક્ષમા, ધીરજ ધારી, છોડ્યા વિષય ને વિકારો રે જી; આતમદર્શી સદા સમદર્શી, એજ છે સંત વિચારો, મારા સદ્ગુરુ સેવી અંધારા કાઢયાં, સળ કર્યો જન્મારો રે જી; શંકર' કહે એવા સંતને સેવી, નૈયાને પાર ઉતારો. મારા
૯૨૮ (રાગ : ગઝલ) અહો ! આજે જણાયું કે, ચિદાનંદ બ્રહ્મ હું પોતે; નિજાભામાં નિહાળ્યું કે, ચિદાનંદ બ્રહ્મ હું પોતે. ધ્રુવ નથી ક્ત, નથી ભોક્તા, નથી વક્તા, નથી શ્રોતા; નથી જ્ઞાતા, નથી ધ્યાતા, ચિદાનંદ બ્રહ્મ હું પોતે. અહો નથી ધર્મી, ને વિધર્મી, નથી કર્મી, ન વિકર્મી, નથી શર્મી, ન બેશર્મી, ચિદાનંદ બ્રહ્મ હું પોતે. અહો નથી દેહી, ન વિદેહી, નથી ગેહીં, ન વિગેહી; નથી સ્નેહી, ન સંદેહી, ચિદાનંદ બ્રહ્મ હું પોતે. અહો નથી યોગી, ન વિયોગી, નથી ભોગી, ન વિભોગી; નથી રોગી, ન નિરોગી, ચિદાનંદ બ્રહ્મ હું પોતે. અહો નથી નેમી, નથી પ્રેમી, નથી વહેમી, નથી રહેમી; નથી “શંકર', કુશળ-ક્ષેમી, ચિદાનંદ બ્રહ્મ હું પોતે. અહો
પોથી પઢાઢ જગ મુવા, પંડિત ભયા ન કોય.
એકે અક્ષર પીવકા, પઢે સો પંડિત હોઈ છે ભજ રે મના
૫૦૦૦
૯૨૯ (રાગ : ભૈરવી) આ નહીં’, ‘આ નહી’ કરતાં કરતાં , બાકી જે અવશેષ રહે; એ જ અનાદિ, અનંત આત્મા, વેદો પણ એવું જ કહે. ધ્રુવ આત્મામાં નહીં ‘ હું’ ‘તું’ કે ‘તે’ ‘આ’ પણ એમાં નહીં જ દીસે; સત્, ચિત્ત, આનંદ છે એ પોતે, માય એકજ દેશ વિષે. આ નહીં. ક્ત, ભોક્તા, શ્રોતા, વક્તા, જ્ઞાતા, ધ્યાતા પણ નહીં એ; અંતર, બાહર સમાન ભાવે, સૌમાં એ જ પ્રકાશે છે. આ નહીંo સૌમાં તોયે સૌથી ન્યારો, શબ્દાતીત કહ્યો એને; નિર્ગુણ, નિશ્ચલ , નિર્વિકારી, ત્રિદોષ નહીં લાગે તેને. આ નહીંo અજરઅમર, અવિનાશી પોતે, પરમાનંદ સ્વરૂપ જ છે; જગ સાથે નહીં લાગે-વળગે, આત્મા એક અનુપ જ છે. આ નહીં અહંપણાનો ત્યાગ કરીને, આતમ-રૂપને જાણી લો; * શંકર'ના શબ્દો ઉર ધારી, જીવન્મુક્તિ માણી લો. આ નહીંo
૯૩૦ (રાગ : મુલતાની), આજે સૌને જયશ્રીકૃષ્ણ, કાલે વહેલા આવજો; હરિગુણ ગાવા, હરિરસ પીવા , આવે એમને લાવજો. ધ્રુવ મનમંદિરના ખૂણે ખૂણેથી, કચરો કાઢી નાખજો; અખંડ પ્રેમ તણી જ્યોતિને, કાયમ જલતી રાખજો. આજેo. વહેવારે પૂરાં જ રહીને, પરમારથમાં પેસજો; સઘળી ફરજો અદા કરીને , સત્સંગ માંહી બેસજો. આજે હરતાં ફરતાં કામો કરતાં, હૈયે હરિને રાખજો; માન બડાઇ છેટી મેલી, ઇર્ષા કાઢી નાખજો. આજે હૈયે હૈયાં ખૂબ મિલાવી, હરિનું નામ દીપાવજો; ભક્તિ કેરાં અમૃત પીને, બીજાને પિવડાવજો. આજે સૌમાં એક જ પ્રભુ વિરાજે, સમજી પ્રીતિ બાંધજો; ‘શંકર'ની શિખ હૈયે ધારી, હરિથી સુરતા સાધજો. આજે
આત્મ તત્ત્વ જાને નહીં, કોટિ કચૈવ કીન જ્ઞાન તારન તિમિર ભગે નહીં, જબ લગ ઊગે ન ભાન ૫૦૧૦
શંકર મહારાજ

Page #296

૯૩૧ (રાગ : ધોળ) આજે દિવાળી મારા દેહમાં રે લોલ; પ્રગટ્યા છે દીપ રોમરોમ રે,
આતમસ્વરૂપ અમે ઓળખ્યું રે લોલ, ધ્રુવ આનંદસાગર આ શો ઊછળે રે લોલ, ભાળી ન ભાળેલી ભોમ રે. આજે અનહદ વાજાં રૂડાં વાગિયાં રે લોલ, ગલીએ ગલીએ ઘમસાણ રે. આજે પંડદા તૂટ્યો ને ખીલી પાંખડી રે લોલ, ઊગ્યા આભલિયામાં ભાણ રે. આજે સોહંના સૂર છૂટા છૂટિયા રે લોલ, ઊઘડ્યાં અગમનાં દ્વાર રે. આજે ‘શંકર' સચ્ચિદાનંદ બ્રહ્મ છે રે લોલ, સંશય એમાં નહીં લગાર રે. આજે
૯૩૩ (રાગ : ચલતી) આતમતત્ત્વ વિચારો મારા હરિજનો ! આતમતત્ત્વ વિચારો રે જી. ધ્રુવ જે જે જણાય તે દૃશ્ય ગણાયે, દેખણહારો છે ન્યારો રે જી; કાયા ને માયાના ઘાટ ઓળંગી, નૈયાને પાર ઉતારો. મારા ઈંગલા પિંગલા સુખમણા નાડી, ત્રિવેણી સંગ સારો રે જી; સ્નાન કરે કોઈ સંત સોહાગી ,પામે તે મુક્તિ કિનારો. મારા માથાં મેલે તે ખેલે મેદાને, એવો ઉઘાડો ધારો રે જી; ખૂલી ગયાં તાળાં થયાં અજવાળાં, કાળ તે કોણ બિચારો ? મારા હું અને મારું મેલીને છૂટું, દેખી લો દેવ દરબારો રે જી; ‘શંકર' કહે ભેટી અમર પુરુષને, બગડેલો મનખો સુધારો. મારા
૯૩૨ (રાગ : દેશી ઢાળ) આવો સંતો ! અમારા દેશમાં રે લોલ, જ્યાં છે બ્રહ્મજ્યોતિનો પ્રકાશ રે;
એવો આ દેશ રળિયામણો રે લોલ. ધ્રુવ દીવડા બળે છે ગગન ગોખમાં રે લોલ, આંગણિયે અખંડ ઉજાસ રે. એવો હોળીના ભડકા નવ ભાળીએ રે લોલ , દહાડી દિવાળી વરતાય રે, એવો ભ્રાંતિ કે ભેદ નથી ભાસતા રે લોલ, એકતાનો ઢંઢેરો પિટાય રે. એવો જન્મ-મરણ સોંપ્યાં જગતને રે લોલ, આવે એ અમર બની જાય રે. એવો આવો તો શુદ્ધ પ્રેમી આવજો રે લોલ , જેને જોઈ હરિ હરખાય રે. એવો ચંદ્ર ને સૂર્ય તો નીચા બળે રે લોલ, ઊંચાં છે પ્રેમીઓનાં ધામ રે. એવો૦ ‘શંકર' સોહાગી સંત શ્યામ છે રે લોલ, હરદમ જપીએ એનું નામ રે. એવો
ધીરજ તાત, ક્ષમા જનની, પરમારથ મીત, મહારૂચિ માસી, જ્ઞાન સુપુત્ર , સુતા કરૂણા, મતિ પુત્રવધૂ, સમતા અતિભાસી; ઉધમ દાસ, વિવેક સહોદર, બુદ્ધિ કલત્ર , શુભોદય દાસી, ભાવ કુટુંબ સંદા જિનકે ડિંગ, યો મુનિકો કહિયે ગૃહવાસી.
સમજનકા ઘર ઔર હૈ, ઔરનકા ઘર ઔર
સમજ્યા પીછે જાનિયે, “રામ બસે સબ ઠૌર'' ભજ રે મના
૯૩૪ (રાગ : ગઝલ) ઉઘાડી દ્વારા અંતરનાં, કર્યા મેં દેવનાં દર્શન; તજી ઘરનાં અને પરનાં, કર્યા મેં દેવનાં દર્શન. ધ્રુવ અનાદિ ને અનંતાત્મા, ભીતર ને બહાર બેઠા એ; તજી ગુણગાન માનવનાં, કર્યા મેં દેવનાં દર્શન. ઉઘાડી અજર છે એ, અમર છે એ, અલખ ઐદ્વય અનામય એ; તજી બહુમાન દાનવનાં, કર્યા મેં દેવનાં દર્શન. ઉઘાડી જનમ ને મરણ આદિ એ , વિકારો, દેહને વળગે; તજી અહેસાન ભૂતોનાં, કર્યા મેં દેવનાં દર્શન, ઉઘાડી કદમબોસી કરી સૌને, સુતો સમશાનમાં શંકર; તજી રસપાન વિષયોનાં, ક્ય મેં દેવનાં દર્શન. ઉઘાડી
મન મથુરા દિલ દ્વારિકા, કાયા કાશી જાના દસવાં દ્વારા દેહરાં, તામેં જોતિ પિછાના ૫૦૩)
શંકર મહારાજ
પ૭૨)

Page #297

૯૩૫ (રાગ : દેશી ઢાળ) એકવાર એક્વાર એકવાર મોહન ! મારા મંદિરિયે આવો રે. મારા મંદિરિયે આવો, મારા વહાલા ! મારાં આંગણિયાં શોભાવો રે. ધ્રુવ નાની શી ઝૂંપડી ને મન મારાં મોટડાં, માટે ન સંકોચાઓ રે. એક્વાર૦ અંતરના પ્રેમથી આપને વધાવશું, લઈશું અમૂલખ લહાવો રે. એકવાર માયા ને મૂડીમાં એક રામનામ છે, બીજી વસ્તુનો અભાવો રે. એકવાર ‘શંકર' કહે પ્રભુ ! પ્રેમના આધીન છો, પ્રેમરસ પીઓ ને પાઓ રે. એકવાર
૯૩૬ (રાગ : માલશ્રી) કાયા પૂછે છે જીવને પ્રેમથી રે, ક્યાંથી આવ્યો ને ક્યાં તુ જઈશ ? રાત-દિન રમ્યો તું માયાના રંગમાં રે, સાચું કહેતા ચડે તને રીસ.
પ્રભુજી પૂછશે ત્યારે શું કહીશ ? ધ્રુવ લોહીનું પાણી કરીને ધન મેળવ્યું રે, સાથે આવે ન કોડી એક; ધોરી મારગ મૂકીને ચડયો કેડીએ રે, એકે ઝાલી ન રાખી ટેક. પ્રભુજી મોંઘા મોતી મૂકીને મોહ્યો કાચમાં રે, મીઠડાં લાગ્યાં માયાનાં વેણ; શાણો થઈને તું સઘળું સાંભળે રે, કાયમ ઢાળે જ નીચાં નેણ. પ્રભુજી, મારું-મારું' કરી તું મથી મરે રે, તોયે કોઇ તારું નવ થાય; પસ્તાવો છે પૂરો તારી પ્રીતમાં રે, અધવચ મૂકીને ચાલ્યો જાય. પ્રભુજી0 હજીયે સમજે તો હરિ કંઇ સાંભળે રે, નહિતર લક્ષચોરાશીની ખાણ; શંકર' સમજ્યા તે તો ભવ તરી ગયા રે, પહોંચ્યા મહાપદ નિવણ. પ્રભુજી0
૯૩૭ (રાગ : ભૈરવી) ખરું દર્શન નિજાત્માનું, બીજાં દર્શન નકામાં છે; હે પોકારી એ કાયમ, ખરું સુખ આત્મામાં છે. ધ્રુવ અમીરસથી ભરી આંખો, કરે જીવતાં મરેલાને; મઝાનું માર્ગદર્શન દઈ, કરે તાજાં ઠરેલાને. હેo સબ ઘટ મેરા સાઈયાં, ખાલી ઘટ નહિ કોય
બલિહારી ઘટકી સહી, જા ઘટ પરગટ હોય || ભજરેમના
૫૦૪)
અવિદ્યાની ઇમારતને, ખતમ કરીને અહીં ખેલે; બીજાં લાખો ભલે આવે, ન કોઈને કદી ઠેલે. કહેo જગાવી જ્ઞાનની જ્યોતિ, જીવોને અહીં જગાવે છે; હું ને મારું મુકાવીને , ખરા માર્ગે લગાવે છે. કહે૦ સદાયે એકરૂપ રહીને, કુતકને નિવારે છે; મૂકી જીવને અસલ ઘરમાં, જીવન એનાં સુધારે છે. કહેo અનાત્મારૂપ દુનિયાની, નથી પરવા કદી કરતા; સ્વરૂપે સ્થિત થઈને એ, સદાયે હવે ત્યાં ફરતાં. હેo ન કોઈ પંથ એ કાઢે, ન કોઈ મંદિરો બાંધે; ખરી હમદર્દી દાખીને , તૂટેલા તાર તે સાંધે. કહેo જરાએ દંભ કે પાખંડ, નભાવી લે નહીં જ્ઞાની; ખરો મારગ બતાવીને , કરાવે ઝાંખી આત્માની. કહેo નહીં જાગે નહીં ઉંઘે નહીં હાલે નહીં ચાલે; સહજ ભાવે સમાધિમાં, રહીને પ્રેરણા આપે. કહેo ગુણીને જ્ઞાનીનો મહિમા, કહીએ એટલો ઓછો; બીજા માટે જ જીવે એ , ન કંઈ ઉપકાર પણ ઓછો. કહેo કદાપિ દોષદૃષ્ટિથી, ન જોશો કોઈ મહાત્માને ; સરળ ભાવે કરી સેવા, ઉગારી લો નિજત્માને. કહેo તમે જેવા હશો તેવા, બીજા સહુ લાગશે એવા; હૃદય રાખી સદા નિર્મલ, કરો સહુ સંતની સેવા. હેo જૂઠા આ મોજશોખોમાં, વીતાવો નહીં સમય ખોટો; ન માને મોજીલું મન તો, લગાવો જ્ઞાનનો સોટો, હેo કહેવાનું હતું જે કંઈ અહીં મેં તો કહી દીધું; કહે “ શંકર' ગુરુદ્વારે, રહી જ્ઞાનામૃત પીધું. કહેo
કબીર હદકા ગુર, મિલે, બેહદ કા ગુરુ નાહિ, બેહદ આપે ઉપજે, અનુભવકે ઘર માંહિ
શંકર મહારાજ
[૫૫

Page #298

૯૩૮ (રાગ : ગઝલ) ગગનની મોજ માણીને, ખલકને મેં ઘૂંકી દીધું; પરમ પદને પિછાણીને, ખલકને મેં ઘૂંકી દીધું. ધ્રુવ અવિદ્યાનું હૃદય ચીરી, પરાની પાર જઈ બેઠો; સનાતન તત્ત્વ જાણીને, ખલકને મેં ધૂકી દીધું. ગગનની ડૂબી અદ્વૈતના દરિયે, કરી મેં ટ્રેતની હોળી; હૃદયમાં રોષ આણીને , ખલકને મેં ઘૂંકી દીધું. ગગનની અમીરોની અમીરીમાં, ફ્લીરીનાં નહીં દર્શન; અહંના તાર તાણીને, ખલકને મેં ઘૂંકી દીધું. ગગનની સ્વરૂપે મસ્ત હું ‘ શંકર', લીધી જીવતાં સમાધિ મેં, શ્રુતિના સાર છાણીને, ખલકને મેં થૂકી દીધું. ગગનની
૯૪૦ (રાગ : દેશી ઢાળ) ગુરુજીની મહેરમાં ને આનંદની લહેરમાં, નાચી રહ્યું મન મારું રે; નાચી રહ્યું મન મારું મારા વહાલા ! રાચી રહ્યું મન મારું રે. ધ્રુવ દેવોના દેવ એ હાથમાં રમાડે, મૃત્યુ તે કોણ બિચારું રે ? ગુરુજીની તેત્રીસ કરોડ દેવ નાચે એના હાથમાં, નાચે બ્રહ્માંડ આ સારું રે. ગુરુજીની કાયા ને માયાના પોળિઓ નાચે, નાચે છે નારૂ અને કાચું રે. ગુરુજીની શંકર' સદાય ગાય ગુણ ગુરુદેવના, સાચા છે એ જ ભવતારુ રે. ગુરુજીની
૯૩૯ (રાગ : ધોળ) ગુરુજીનાં સંગમાં ને રસિયાના રંગમાં, સાચું સ્વરૂપ ઓળખાયું રે; સાચું સ્વરૂપ ઓળખાયું, મારા વહાલા ! સૌમાં એક જ દરશાયું રે.ધ્રુવ કાયા ને માયાના ભોગ મેલ્યા વેગળા, ખોટું તે સહેજમાં ખોવાયું રે.ગુરુજી) દશમાં તે દ્વારમાં દીઠા મેં દેવને, હૈયું ઘણું જ હરખાયું રે.ગુરુજી
જ્યોતિની જ્યોતિમાં હોમાયો આતમા , ત્યારે જ મહાપદ પાયું રે.ગુરુજી ‘શંકર’ સદાય ગુણ ગાય ગુરુદેવના, આભલામાં આભલું સમાયું રે. ગુરુજી
૯૪૧ (રાગ : ચલતી) ઘટડામાં ગોવિંદ પાયો, મારા હરિજનો ! ઘટડામાં ગોવિંદ પાયો રે જી; ઓહંગ સોહંગના તાર મિલાવી, અનહદ નાદ જગાવ્યો. ધ્રુવ સદ્ગુરુ દાતાએ દયા કરીને, સીધો મારગડો બતાવ્યો રેજી; ગુરુગમ લાકડીના ટેકે ટેકે હું, ત્રિવેણી ધાર પર આવ્યો. મારા નેણથી નીરખી પિયુને પરખી, જ્ઞાનગંગા માંહી નાહ્યો રે જી; મનડાનો મેલ સારો દૂર થઈ જાતાં, - આપમાં આપ સમાયો. મારા
જ્યાં જોઉં ત્યાં મને એક જ ભાસે, એના જ રંગે રંગાયોજી રે; અંતર બહાર બધે થયાં અજવાળાં, પડદાને દૂર હટાવ્યો. મારા આછે પ્રતાપ મારા સદ્ગુરુ દેવનો, સત્ય ધરમ સમજાવ્યો રે જી; શંકર' કહે સારા દેશની માંહી , વિજયનો ધ્વજ ફરકાવ્યો. મારા.
કર નેકી કરસે ડર પર ધરસે, પાક નજર સે ધર પ્રીતિ, જપ નામ જીગરસે બાલ ઉમરસે, જસ લે જરસે મન જીતી; ગંભીર સાગરસે રહે સવરસે, મિલે ઉધરસે પરવાના, ચિત્ત ચેત સિંહાના ક્રિ નહીં આના, જગમેં આખિર મજાના.
મદ ના કર મનમેં મિથ્યા ધનમેં, જોર બદનમેં જોબનમેં, સુખ કે ન સપનમેં જીવન જનમેં, ચપલા ધનમેં છન છનમેં; તજ વૈર વતનમેં દ્વેષ ધરનમેં, નાહક ઈનમેં તરસાના, ચિત્ત ચેત સિંહાના ક્રિ નહીં આના, જગમેં આખિર મરજાના.
સુખિયા લૂંટત મેં ફિરું, સુખિયા મિલે ન કોય. જાકે આગે દુ:ખ કહું, ઓ પહિલા ઉઠ રોય /
(પ )
બાસર (દિવસ) સુખ ના જૈન સુખ, ના સુખ ધૂપ ન છાંય | કૈ સુખ શરણે રામ કે, કૈ સુખ સંતો માંયા (૫eo)
શંકર મહારાજ
ભજ રે મના

Page #299

૯૪૨ (રાગ : ગઝલ) ચડાવી લે, ચડાવી લે, પ્રભુના પ્રેમની પ્યાલી ; જરા પી લે, જરા પી લે, પ્રભુના પ્રેમની પ્યાલી. ધ્રુવ કસમ તારી જુવાનીના, જરા જો બાકી રાખે તો; જિગર છૂટું મુકી પી લે, પ્રભુના પ્રેમની પ્યાલી. ચડાવી પીધી પ્રહલાદ ને ધ્રુવે, મીરાં, નરસિંહ, અંબરીષે; વળી ગોરખ , કબીરાએ, પ્રભુના પ્રેમની પ્યાલી, ચડાવી નથી નાદાનની હિંમત, અરે ! આ કામ મદનું; વિચારી એમ તું પી લે, પ્રભુના પ્રેમની પ્યાલી. ચડાવી પીધી તે તો થયા પાગલ , સદેહે વિ-દેહને માલ્યાં; કહે “શંકર' સદા વ્હાલી, પ્રભુના પ્રેમની પ્યાલી, ચડાવી
૯૪૩ (રાગ : ભૈરવી) છોડી છોડી છોડી મેં તો, જગની પ્રીતિ છોડી રે; જોડી જોડી જોડી મેં તો, સુરતા ગુરુમાં જોડી રે. ધ્રુવ ફોડી ફોડી ફોડી મેં તો, પાપની હાંડી ફોડી રે; તોડી તોડી તોડી મેં તો, મોહની બેડી તોડી રે. છોડી છોડી છોડી છોડી મેં તો, જ્ઞાનની ગોળી છોડી રે; તોડી તોડી તોડી મેં તો, ચમની છાતી તોડી રે. છોડી જોડી જોડી જોડી મેં તો, વિભુમાં વૃત્તિ જોડી રે; ‘શંકર' કહે સદ્ગુરુ પ્રતાપે, ખેલાવી ખૂબ ઘોડી રે. છોડી
૯૪૪ (રાગ : ગઝલ) જગત-જંજાળને છોડી, પ્રભુના પંથ પર આવ્યા; છતાં ખટપટ નહીં છોડી, કહો અજ્ઞાન આ કેવું ? ધ્રુવ કુબુદ્ધિના કુમાર્ગોમાં, કહોને સુખ ક્યાં પામ્યા ? બધું જાણો છતાં ભૂલો , હો અજ્ઞાન આ કેવું ? જગત કહો કાંઈ, કરો કાંઈ, પ્રભુથી પણ નથી ડરતા; છતી આંખે પડો કૂવે, કહો અજ્ઞાન આ કેવું ? જગતo નથી અહીં કામ કાયરનું, મરદ જે હોય તે આવે; સુણો તોયે ન સમજો તો, કહો અજ્ઞાન આ કેવું ? જગત ભલે ચટકો ચડે તમને , છતાં “શંકર' ખરું કહેશે; દઈને દિલ બનો બેદિલ, કહો અજ્ઞાન આ કેવું ? જગતo
૯૪૫ (રાગ : ગઝલ) જગતરૂપી બગીચામાં, સર્ફ કરવા સહુ આવ્યાં; સમય થાતાં સહુ જાતાં, કહોને કોણ કોનું છે ? ધ્રુવ ગયાં માતા, પિતા, બંધુ, ગયાં કૈ સાથ રમનારાં; રહ્યું નહી રાહ જોવા કોઈ, કહોને કોણ કોનું છે ? સમયo મૂકીને પોક રોશો પણ, મરેલું પાછું નહીં આવે; ગયું તે તો ગયું જાણો, કહોને કોણ કોનું છે ? સમયo અહીં મુકાય છે પોકો, બીજે ગીતો ગવાય છે; બધી આ સ્વમની લીલા , કહોને કોણ કોનું છે ? સમયo અનાદિકાળથી આવું અહો ! અહીં ચાલતું આવે; ન ચાલે કોઈનું ડહાપણ, કહોને કોણ કોનું છે ? સમય૦ નિજાત્માનું સ્વરૂપ જાણી, જીવ્યા તે તો જગત જીત્યા; જુવે તેવું કહે ‘શંકર', કહોને કોણ કોનું છે ? સમયo
મોહિનીભાવ વિચાર અધીન થઈ, ના નીરખું નયને પરનારી; પથ્થરતુલ્ય ગણું પરવૈભવ, નિર્મળ તાત્ત્વિક લોભ સમારી ! દ્વાદશ વ્રત અને દીનતા ધરી, સાત્ત્વિક થાઉં સ્વરૂપ વિચારી; એ મુજ નેમ સદા શુભ ક્ષેમક, નિત્ય અખંડ રહો ભવહારી.
સબી રસાયનમેં હરિ, હરિ સા ઔર ન કોય
તિલ એક ઘટમેં સંચરે, સબ તન કંચન હોય. ભજ રે મના
પછ૮)
સુખમેં સુમિરન ના કરે, દુઃખમેં કરે સબ કોય | સુખમેં જો સુમરન કરે, તો દુઃખ કહાં તે હોય ? ||
૫૦૯)
શંકર મહારાજ

Page #300

બધી બાજી સમેટીને, સમાધિમાં ડુબ્યો ‘શંકર'; મૂકી લાં અવિધાનાં, અસલના રાહ પર આવો. તજી
૯૪૬ (રાગ : માંડ) જોગ સાધો તમે સારો મારા હરિજનો ! જોગ સાધો તમે સારો રે જી. ધ્રુવ ગુરુ પાસે રહીને ધુઓ શરીરને , પેટમાં પચાવો પારો રે જી; વરતિ ઉપાડી ભોગ ઉપરથી, જોગ ક્રિયામાં ભારો. મારા નિયમપણું તમે રાખો બધામાં, આહાર ઊંઘ ઘટાડો રે જી; ચટપટ ચેતી સર્વ સમેટી, ભ્રમણાઓ. સઘળી મટાડો. મારા ગુરુ વિના તમે પગલું ન ભરશ, પુસ્તક ઉપર નહીં ફાવો રે જી; હાથે કરીને ક્યાંક વહોરશો ઉપાધિ, કરશો કોના પર દાવો ? મારા ભોગ ભોગવવા હોય ત્યાં સુધી તમે, જોગના ઘેર નવ જાશો રે જી; ભૂખ વિનાનું ભોજન કેવું ? ખાશો તો અકળાશો. મારા ઉતાવળના ઘાટ ઓળંગી તમે, ધીરતાના ઘેર ઝટ આવો રે જી; સદ્ગુરુચરણોમાં ‘ શંકર' બોલ્યા, હેતે હરિના ગુણ ગાઓ. મારા
૯૪૮ (રાગ : માલગુંજ) તારા વિના ઘડી ન રહેવાય, રણછોડ રંગીલા !
તારા ચરણોમાં રાખ સદાય, રણછોડ રંગીલા ! તારા રૂપમાં જ મારું મન મોહી રહ્યું, તારા તેજથી જ વિશ્વ બધું સોહી રહ્યું;
તારા દર્શનથી દુ:ખ બધાં જાય. રણછોડ રંગીલા તારે મંદિરિયે ભક્ત ભેગાં થાય, તારો જ મહિમા સૌ પ્રેમથી ગાયે;
તારી પાછળ ગાંડા ઘેલાં થાય. રણછોડ રંગીલા તારા નામમાં આરામ, બીજે ક્યાંય નહીં, તારા ધામમાં જ શાંતિ સદાય રહી;
તારા ભાવમાં તે ભાન ભૂલી જાય. રણછોડ રંગીલા તારા ધ્યાનમાં જ મસ્ત સદા હું તો રહું, તારા માનમાં જ મારું માન માની લઉં;
તારા પ્રેમનાં જ પદે ‘ શંકર’ માય. રણછોડ રંગીલા
૯૪૭ (રાગ : ગઝલ) તજી તોફાન માયાના અસલના રાહ પર આવો; મૂકી ગુમાન કાયાનાં, અસલના રાહ પર આવો. ધ્રુવ અસલમાં જે મઝા છે તે, નક્લ માંહીં નથી મળતી; તજી પાખંડ દુનિયાનાં, અસલના રાહ પર આવો. તજી નિજાનંદે ડુબી જઈને , મહાપદની મજા માણો; મૂકી અજ્ઞાન અંતરનાં, અસલનાં રાહ પર આવો. તyo અસલના રાહ પર વળતાં, અબૂઝો આળ ઓઢાડે; તજી ગુણગાને માનવેનાં , અસલના રાહ પર આવો. તજી અસલનો રાહ અપનાવી, નસ્લને દૂર ફેંકી દો; તજી અહેસાન લોકોનાં, અસલનાં રાહ પર આવો. તજી
સુખમેં સુમરન ના કરે, દુઃખમેં કરે જો યાદ
કહે કબીર તા દાસકી, કૌન સુને ફરિયાદ? ભજ રે મના
૫૮)
૯૪૯ (રાગ : ગઝલ) થતાં દર્શન નિજાત્માનું, રહે નહિ ભેદ કે ભ્રાંતિ; થતાં સ્પર્શન શિવાત્માનું, રહે નહિ ભેદ કે ભ્રાંતિ. ધ્રુવ લગન લાગે અલખની તો, જગત સ્વપ્ના સમું ભાસે; થતાં ચિંતન ચિંદાત્માનું, રહે નહિ ભેદ કે ભ્રાંતિ. થતાં જુએ જે ભેદ અહીંયા તે, પડે છે મૃત્યુના મુખમાં; થતાં ગૂંજન ગૂઢાત્માનું, રહે નહિ ભેદ કે ભાંતિ. થતાંo નથી જ્યાં હું, નથી જ્યાં તું, નથી જ્યાં તે, નથી જ્યાં આ; થતાં પૂજન પૂજાત્માનું, રહે નહિ ભેદ કે ભાંતિ, થતાંo ઊંચી આકાશની ટોચે, એકલો ખેલતો “શંકર'; થતાં રંજને રસાત્માનું, રહે નહિ ભેદ કે ભ્રાંતિ. થતાંo
જબ જાગે તબ રામ જપ, સોવત રામ સંભાર ઉઠત-બૈઠત આતમા ! ચાલતા રામ ચિતાર ૫૮૧
શંકર મહારાજ

Page #301

નિજાત્માને જ જાણીને, થયો નિર્ભય સદા શંકર ! જીવાણું ને કીટાણુંમાં, અમર આત્મા વિરાજે છે. નજર
૯૫૦ (રાગ : દેશી ઢાળ) દિલના દરિયામાં મારી ડૂબકી રે, લાવ્યો મોતી હરિનામ, હરિને અર્પી હરિને રિઝવ્યા, છૂટ્યાં બંધન તમામ (૨);
ખેલું હવે હું સદા આભમાંo મોતીનું તેજ અપાર છે રે, એનું મૂલ્ય નવ થાય, મોટા મોટા સોદાગર લોકની, બુદ્ધિ એમાં ડૂબી જાય (૨);
ખેલું હવે હું સદા આભમાંo મોતી તોડ્યું ન તોડાય છે રે, ભલે કરો કોટિ ઘાવ , વીંધ્યું વીંધાય શુદ્ધ પ્રેમથી, વીંધી લોને રુડા હાવ (૨);
ખેલું હવે હું સદા આભમાંo પહેલાં હું કાંઈ નહોતો જાણતો રે, ગુરુદેવે આપ્યું જ્ઞાન , જ્ઞાનના પ્રકાશે ઊંડે ઊતર્યો, ભૂલ્યો દેહ કેરું ભાન (૨);
ખેલું હવે હું સદા આભમાંo નામે તે નામી આવી ભેટિયા રે, સાં મારાં સહુ કામ, શંકર' કહે ‘હું-મારું' મૂક્તાં, મળ્યાં મુક્તિનાં ધામ (૨);
ખેલું હવે હું સંદા આભમાંo
૯૫૧ (રાગ : ગઝલ) નજર જ્યાં જ્યાં કરો ત્યાં ત્યાં, અમર આત્મા બિરાજે છે; ઉપર નીચે બધાં સ્થળમાં, અમર આત્મા વિરાજે છે. ધ્રુવ ન એ જન્મ ન એ મરતો, ન એ કરતો, ન એ ભરતો; હું માં, તું માં અને તેમાં, અમર આત્મા વિરાજે છે. નજર ન એ નાનો, ન એ મોટો, ન એ સાચો, ન એ ખોટો; અણુનાયે અણુઓમાં , અમર આત્મા વિરાજે છે. નજર૦ ન એ રોગી ન નિરોગી, ન એ યોગી ન એ ભોગી; ગણાતી સર્વ દિશામાં અમર આત્મા. વિરાજે છે. નજર
૯૫૨ (રાગ : ગઝલ) નથી જ્યાં કોઈ મારું ત્યાં, સમર્પણ શું કરું તુજને ? સમગ્ર વિશ્વ તારું ત્યાં, સમર્પણ શું કરું તુજને ? ધ્રુવ બધી વસ્તુ કરી ઉત્પન્ન, પ્રવેશ્યો તું પ્રભુ ! તેમાં; સમગ્ર વિશ્વ તારા રૂપ, સમર્પણ શું કરું તુજને ? નથo તું સૌમાં છે, સહુ “તું” માં, તું સૌનો છે, સહુ તારું; મને નક્કી થયું ભગવદ્ ! સમર્પણ શું કરું તુજને ? નથી. હું જ્યાં પોતે જ તારો છું, પછી કોને સમર્પે કોઈ ? નકામા ડોળ દુનિયાના, સમર્પણ શું કરું તુજને ? નથી અહો ! જેના ઉપર તારી, અમીદ્રષ્ટિ રહે કાયમ; કહે “શંકર' સમજશે એ, સમર્પણ શું કરું તુજને ? નથી
૯૫૩ (રાગ : ગઝલ) નથી જ્યાં હું અને મારું, તહાં હું એકલો ઊભો; નથી જ્યાં તું અને તારું, તહાં હું એકલો ઊભો. ધ્રુવ નથી જ્યાં પંથ કે વાડા, નથી જ્યાં દેવ કે દેવી; નથી જ્યાં લેશ અંધારુ, તહાં હું એકલો ઊભો. નથી નથી જ્યાં નામ કે રૂપો, નથી જ્યાં મિત્ર કે શત્રુ; નથી જ્યાં મીઠું કે ખારું, તહાં હું એકલો ઊભો. નથી અનલહક્કની ખુમારીમાં, મને દર્શન થયું મારું; નથી જ્યાં મારું કે તારું, તહાં હું એકલો ઊભો. નથી. અગમની એ રમત માંહીં, સદાયે મસ્ત છે “શંકર'; નથી જ્યાં કોઈ પણ બારું, તહાં હું એકલો ઊભો. નથી,
સકામી સુમરન કરે, પાવે ઉત્તમ ધામ
નિષ્કામી સુમરન કરે, પાવે અવિચલ રામ ભજ રે મના
૫૮૨)
ગુરુ ગોવિંદ દોનો ખડે, કિસકે લાગું પાય ? બલિહારી ગુરુ આપકી, ગોવિંદ દિયો બતાયા ૫૮૩)
શંકર મહારાજ

Page #302

૯૫૪ (રાગ : ચલતી) નિર્ભય નોબત વાગે મારા હરિજનો ! નિર્ભય નોબત વાગે રે. ધ્રુવ ભ્રમર ગુફામાં બેઠા બાવાજી , વરતિઓ પાયે લાગે રે જી; આર્શીવાદે થયાં અજવાળાં, અંધારા દૂર દૂર ભાગે, મારા દેહને અર્પે કર્યા દીદારા , એને કોઈ ડાઘ ન લાગે રે જી; સદ્ગુરુ સેવી ‘હું' પદ મેલી, કોઈક વિરલા જાગે. મારા જાગે એને કાળ ન ખાયે, ઊધે તે હોમાય આગે રે જી; નેણ ને વેણ જેનાં નિર્મલ તેને , બીક જરીએ ન લાગે. મારા અંધારા મેલી અજવાળે આવો, માંહ્યલી ભ્રમણા ભાગે રે જી; “ શંકર' કહે મારા મનમંદિરમાં , ઝળઝળ જ્યોતિ જાગે. મારા
૫૫ (રાગ : ભૈરવી) પરમ સુધારસ પાન, ફિક્યો જિન પરમ સુધારસ પાન રે; તાકી છાક રહત નહીં છાની, મહાસુખમેં મસ્તાન રે. ધ્રુવ અનુભવ લે'ર લગી મન જાકે, છૂટો તન-અભિમાન રે; સહજ સમાધિ અખંડિત તાકે, દૃષ્ટિ સર્વ સમાન રે. પરમ મહારસ મોદ મુદિત મતિ જાકી, કબહુ ન હોત કુપન રે; સુરપતિ રંક સરીખા તહીં ભાસત, કાયા કીટપુરી જાન રે. પરમ અદ્ભુત આત્માવત તે બૂજત, વેદ ન શક્ત બખાન રે; પૂરણ પુણ્ય કૃપા મિલ આઈ, દયો ફ્લ અવસાને રે. પરમ દૃઢ વૈરાગ્ય ઉપરતિ સંવિત, તીનોં એક મિલાન રે; શા 'મ મીલે પૂરણ સુખ પાવે, “શંકર' ભાખ્ય પમાન રે. પરમ૦
૯૫૬ (રાગ : નંદ) એમનગરનાં પંખી. ! સહુ એમનગરમાં આવો; પ્રેમનગરમાં આવો પંખી ! પ્રેમનાં ગીત ગવરાવો. ધ્રુવ પરમાનંદ સ્વરૂપ પરિબ્રહ્મ, પરમ પ્રીતિનું સ્થાન છે; એવા પ્રભુને જાણી, સહુ પ્રેમ જ મય બની જાઓ. પ્રેમનાં પ્રેમથી પિંડ અને બ્રહ્માંડો, પ્રેમથી પૂરણ બ્રહ્મ છે; પ્રેમથી પ્રભુને બાંધી, સહુ થૈ થૈ નાચ નચાવો. પ્રેમનાં પ્રેમ વિનાનાં મંદિરિયાં, એ મારે મન સમશાન છે; પ્રેમ ભર્યા સમશાનો જવાનો ખૂબ ઉમાવો. પ્રેમનાંo ‘શંકર'ની આ ઝૂંપડલીમાં, પ્રેમામૃત પિરસાય છે; પ્રેમીજન પી પીને , બીજાને પણ ખૂબ પાઓ. પ્રેમનાં
૯૫૭ (રાગ : ચલતી હીંચ) પ્રેમની જ્યોત શી જાગી ! લગની પ્રભુની લાગી; જડતા જીવ લઇ ભાગી, લગની પ્રભુની લાગી. ધ્રુવ
જ્યોત તણા અજવાળે ખેલું, જૂઠા જગને પડતું મેલું, ઘણણણ ઘંટડી વાગી, લગની પ્રભુની લાગી. પ્રેમની વૃત્તિ સઘળી વિભુમાં વાળું, મનના મોં પર મારું તાળું; સગપણ દીધું ત્યાગી, લગની પ્રભુની લાગી. પ્રેમની બાવન બહાર જઈને બેસું, હવે ન પાછો જગમાં પેલું; મનવો થયો વિરાગી, લગની પ્રભુની લાગી. પ્રેમની સઘળું મેં પ્રભુ ચરણે મૂક્યું, માથા સાથે મન પણ ઝૂક્યું; કેવળ ભક્તિ માગી, લગની પ્રભુની લાગી. પ્રેમની
જ્યોતે જ્યોત મિલાવી દીધી, કરુણાસાગરે કરુણા કીધી; “ શંકર' બન્યો બડભાગી , લગની પ્રભુની લાગી. પ્રેમની
પુરા સગુરુ સેવતાં, અંતર પ્રગટે આપ. મનસા વાચા કર્મણા, મિટે જનમ કે તાપ ||
(૫૪)
ગુરૂસેવા, જનબંદગી, હરિસુમરન, બૈરાગ યે ચારોં જબ આ મિલે, પૂરન સમજો ભાગ ૫૮૫
શંકર મહારાજ
ભજ રે મના

Page #303

૯૫૮ (રાગ : ગઝલ) બધે ભટકી અહીં આવ્યો, શરણમાં તું હવે લઈ લે; ન ક્યાંહીં લેશ પણ ફાવ્યો, શરણમાં તું હવે લઈ લે. ધ્રુવ અસના ઘોર અંધારે, ઘણીયે ઠોકરો ખાધી; ખરો પથ હાથ ના આવ્યો, શરણમાં તું હવે લઈ લે. બધેo વિકારોનાં વિષમ બાણે, વીંધી નાખ્યું હૃદય હારું; જહાંએ ખૂબ ઝટકાવ્યો, શરણમાં તું હવે લઈ લે. બધેo નજર જ્યાં જ્યાં કરી ત્યાં ત્યાં, દુ:ખોના ડુંગરા દેખ્યા; અવિધાએ બહુ તાવ્યો, શરણમાં તું હવે લઈ લે. બધેo મહા અપરાધી હું શંક્ર' ! પ્રભુ ! તું છે દયાસાગર; નસીબે ખૂબ ભટકાવ્યો, શરણમાં તું હવે લઈ લે. બધેo
૯૬૦ (રાગ : ગઝલ) ભભૂતી અંગ પર ચોળી, ભરાવી કાખમાં ઝોળી; ધૂતે દુનિયા બધી ભોળી, હો એ જોગી કે ભોગી ? ધ્રુવ સરસ તુંબી ગ્રહી હાથે, વધાર્યાં વાળ માથે; છતાં માયા રહી સાથે, કહો એ જોગી કે ભોગી ? ધુતેo કહ્ન ભગવી ધરી અંગે મુખોચ્ચાર થાય હર-ગંગે; હૃદયે રંગાયું નહીં રંગ, કહો એ જંગી કે ભોગી ? ધુતેo ભટકતો માગવા ભિક્ષા, ધરી જોગી તણી દીક્ષા; ન દીસે ત્યાગ-તિતિક્ષા, કહો એ જોગી કે ભોગી ? ધુતે ઉપરથી કહાવતા યોગી, ભીતરથી છે બહુ ભોગી; પૂરા એ કામના રોગી, કહો એ જોગી કે ભોગી ? ધુતેo ન કરવાનું અહીં કરતા, કહ્યું કાને નહીં ધરતા; વિષયમાં મસ્ત થઈ તા, કહો એ જોગી કે ભોગી ? ધુતેo ઘરોઘર ભીખ એ માગે, છતાં બળતા વિના આગે; કહે “ શંકર' નહીં જાગે, કહો એ જોગી કે ભોગી ? ધુર્ત
૯૫૯ (રાગ : દેશી ઢાળ) બ્રહ્મજ્ઞાની ગુરુ મળિયા રે... મુમુક્ષુ અમને, સંશય અમારા ટળિયા રે. ધ્રુવ જ્ઞાનઘરમાં તાણી લાવી સુધાર્યું અમારું ભાવી (૨), બતાવી દીધી ચાવી રે. બ્રહ્મ કામ ક્રોધાદિક વેરી, માર્યા મનમંદિરમાં ઘેરી(૨), બ્રહ્માનંદની આવે લહેરી રે. બ્રહ્મ સાનમાં સમજાવી દીધું, સાટામાં કાંઈ ના લીધું (૨), પ્રેમામૃત ખૂબ પાઈ પીધું રે. બ્રહ્મ ઉપકારો કીધા એવા, દેખાડ્યા દેહમાં દેવા (૨), સદા કરીએ જેની સેવા રે. બ્રહ્મe અન્ય કોઈ પંથ એવો, નથી જગમાં જોયા જેવો (૨), નભે નહીં અહીં જેવો તેવો રે. બ્રહ્મ ગુરુચરણે ચિત્ત ધારી, ભજું ભાવે શ્રી મુરારિ (૨), બીજી એકે નથી બારી રે. બ્રહ્મ સર્વમાં સમાન ભાળ્યું, ભેદબીજને ભાવે બાળ્યું (૨), તેજ કરી તિમિર ટાળ્યું રે. બ્રહ્મ કહે “ શંકર’ એજ પ્યારું, અન્ય સર્વ લાગ્યું ખારું (૨), જુએ એને જડે બારું રે. બ્રહ્મ
૯૬૧ (રાગ : ગઝલ) ભીતર જગને જલાવીને , ખલના ચોકમાં ખેલો; હું ને હું માં મિલાવીને, ખલકનાં ચોકમાં ખેલો. ધ્રુવ અનાદિ ને અનંતાત્મા, તમે પોતે જ પરમાત્મા; વિકારોને શમાવીને, ખલકના ચોકમાં ખેલો, ભીતર૦ શુભાશુભ સર્વને છોડી, સદા આકાશમાં ઉડ; નફ્ટ મનને નમાવીને, ખલકના ચોકમાં ખેલો. ભીતર
હરિજન મિલે તો હરિ મિલે, મન પાએ વિશ્વાસ
| હરિજન હરિકા રૂપ હૈ, યૂ ફૂલનમેં બાસ | ભજ રે મના
૫૮૬
સંગત કીજે સંતકી, કબૂ ન નિષ્ફળ હોય | લોહા પારસ પરસતે, સો ભી કંચન હોય
શંકર મહારાજ

Page #304

ભલે બબડે બધી દુનિયા, તમે ના કાંઈ પણ બોલો; હું ને મારું ભગાવીને , ખલના ચોકમાં ખેલો. ભીતર અનલહક્ના નશા માંહીં, સદાયે મસ્ત છે “ શંકર'; ભીતર જ્યોતિ જગાવીને , ખલકના ચોકમાં ખેલો, ભીતર
જનમ જેનો, મરણ તેને, મરેલાં તે ફ્રી જન્મે; જગતમાં ચાલતું આવે, પછી આ શોક શા માટે ? મરણo કરેલાં કર્મનાં લેખાં, પ્રભુને આપવા પડશે; કહે “શંકર’ અમર આત્મા, પછી આ શક શા માટે ? મરણo
૯૬૨ (રાગ : બાગેશ્રી) ભીતરની જ્યોત જાગી ત્યાં, ભીતરમાં મેં હને જોયો; લગન લાગી અલખની ત્યાં, ભીતરમાં મેં હને જોયો. ધ્રુવ સહુ હારા વિષે ખેલે, સહુમાં હું સદા ખેલું ; અહંની ગ્રંથિ ભેગાતાં, ભીતરમાં મેં હુને જોયો. ભીતરની નજર જ્યાં જ્યાં કરૂ છું ત્યાં, હયાતી મારી મને દીસે; પુરાણા હેમ દૂર થાતાં, ભીતરમાં મેં હને જોયો, ભીતરની તજી તત્પદ અને ત્વપદ, અસિપદમાં ઠર્યો કાયમ; બધા બંધન છૂટી જાતાં, ભીતરમાં મેં હમે જોયો. ભીતરની ગગનની ટોચ પર બેસી, ભજન લલકારતો હરખી ; અમરવરનાં ગીતો ગાતા, ભીતરમાં મેં હમે જોયો, ભીતરની
૯૬૪ (રાગ : મલ્હાર), મારા જેવા તારે તો છે કરોડ ! મારે તો તું છે એક ધણી ! મને ક્યાંયથી મળે ન તારી જોડ, મારે તો તું છે એક ધણી. ધ્રુવ અસંખ્ય ભક્તો તને ભજે છે, તેમાં હું કોણ માત્ર ? કેવળ પ્રેમ-પ્રસાદી માગું, દેજે જો હોઉ હું પાત્ર. મારે અનન્ય પ્રેમ પ્રભુ ! તારા પર, અંતર દૃઢ વિશ્વાસ, તારા જનને તુજ રૂપ માની, સેવું સદાયે બની દાસ. મારેo જેમ કરાવે તેમ કરૂં હું, કરું ન ફાવે તેમ, તારી આજ્ઞાને આધીન હું, શબ્દ લોપાય જ કેમ ? મારે વર્ણાશ્રમના વાંકા રસ્તા, સીધા ભક્તિપંથ; વાંકા મારગડે વિચરતાં, ક્યાંથી મળે નિજ કંથ ? મારેo પળપળ તારૂં દર્શન માગું, પળપળ મહિમા ગાઉં; કીટ-ભ્રમરવત્ ધ્યાન ધરીને, તારા રૂપ થઈ જાઉં ! મારેo તારી ભક્તિમાં હૈ જીવને, સરખા છે. અધિકાર, ‘શંકર' ! એવું સમજી મનમાં, માને ભેદ ન લગાર ! મારેo
૯૬૩ (રાગ : ગઝલ) મરણ એ ધર્મ કાયાનો, પછી આ શોક શા માટે ? બધાનો એજ છે રસ્તો, પછી આ શોક શા માટે ? ધ્રુવ જશે કોઈ આજ કે કાલે, અગર ૐ વર્ષ પાછળથી; ગયા વિના નથી છૂટકો, પછી આ શોક શા માટે ? મરણo મુદત પૂરી થતાં સૌને, જરૂર જાવું પડે ભાઈ ! ન કાંઈ કોઈનું ચાલે, પછી આ શોક શા માટે ? મરણo
જૂઠા હૈ ભાઈ બાપ બડાઈ, જૂઠી માઈ માં જાઈ, જૂઠા પિંગાઈ જૂઠ જમાઈ, જૂઠ લુગાઈ લલચાઈ; સબ જૂઠ સગાઈ અંત જુદાઈ, દેહ જલાઈ સમસાના, ચિત્ત ચેત સિંહાના િનહીં આના, જગમેં આખિર મરજાના.
મન મેરા પંખી ભયા જહાં તહાં ઉડ જાય. જહાં જૈસી સંગત કરે, તહાં તૈસા ફલ ખાયા
૫૮૮)
મન પંખી બીન પંખકા, લખ જોજન ઉડ જાય મન ભાવે તાકો મિલે, ઘટમેં આન સમાયા ૫૮૦
શંકર મહારાજ
ભજ રે મના

Page #305

૯૬૫ (રાગ : ધોળ) માંગ્યું મળે છે ત્યારે, સૌને મઝા પડે છે, માથે પડે છે ત્યારે, સૌને મઝા નડે છે. ધ્રુવ કમાઉ દીકરો વ્હાલો, મા-બાપને ગમે છે; જો ધંધા મળે ન તેને, ઘરના બધા લડે છે. માંગ્યું સુખમાં હતા જે સાથી, દુ:ખ માંહે દૂર રહે છે; ડાહ્યો બધા જે કહેતા, અક્લ વિનાનો કહે છે. માંગ્યુંo આદર હતો જે ઘરમાં, હવે દૂરથી વિદાય દે છે; પરણેલી નારના પણ, મોઢાં હવે ચઢે છે. માંગ્યુંo જે જોઈએ તે તારી પાસે, શીદને તો બહાર ? ભાવ ધરી જો શંકર ભજો તો, જન્મમરણ મટી જાય. માંગ્યું
૯૬૭ (રાગ : ભૈરવી) લાગી લાગી લાગી મુજને, ગુરૂની લગની લાગી રે; ભાગી ભાગી ભાગી મારા, મનની ભ્રમણા ભાગી રે. ધ્રુવ ત્યાગી ત્યાગી ત્યાગી મેં તો, આશા તૃષ્ણા ત્યાગી રે; જાગી જાગી જાગી મારી, સુરતા આજે જાગી રે, લાગી વાગી વાર્ગી વાગી મુજને, શબ્દકટારી વાગી રે; ભાગી ભાગી ભાગી હું તો, આજ બન્યો બડભાગી રે લાગo જાગી જાગી જાગી મારા, ઘટમાં જ્યોતિ જાગી રે; ‘શંકર' કહે સદ્ગુરૂ પ્રતાપે, નિર્ભય નોબત વાગી રે, લાગી
૯૬૮ (રાગ : ધોળ)
૯૬૬ (રાગ : માંડ) મેવાશીને માર, માંહ્યલા મેવાશીને માર જી ; ગુરુચરણે માથું મૂકી નૈયા પાર ઉતાર, માહ્યલા. ધ્રુવ લખચોરાશી ફ્રી આવ્યો, પામ્યો દુ:ખ અપાર છે; માયા પાછળ ગાંડો થઈને, ખાધો તેં ખૂબ માર. માંહ્યલા. પૂરા ગુરુની પાસે જઈને, આતમતત્ત્વ વિચાર જી; અંતરની આંટી ઉકેલી, કરી લે નિજ દીદાર, માંહ્યલા
જ્યાં જુઓ ત્યાં એક આતમ, સારનો એ સાર જી; તેના રૂપ થઈ તરી જા તું, વેદનો એ પુકાર. માંહ્યલા ખરા પાછળ ખપી જઈને, ખેલ ખાંડાધાર જી ; કહે “શંકર' સારા જગતનો, એક જ સર્જનહાર, માંહલા
વ્હાલા પ્રભુ ! તમારી ભક્તિ સદાય આપો; બીજી ન માંગ મારી, ભક્તિ સદાય આપો. ધ્રુવ વર્ષો સુધી ઊંધ્યો હું, આપે જગાડ્યો આજે; લાગી લગન તમારી, ભક્તિ સદાય આપો. વ્હાલા સંસારના સુખોમાં, આત્મા હવે ન ઠરતો; બળતા હૃદયને ઠારી, ભક્તિ સદાય આપો. વ્હાલા જોયું જગત ીને, મારું ન કોઈ આંહીં; બેઠો હવે ઠરીને, ભક્તિ સદાય આપો. વ્હાલા
શંકર પડ્યો ચરણમાં, અળગો હવે ન કરશો; વિનતિ સ્વીકારી મારી, ભક્તિ સંદાય આપો. વ્હાલા
તે ત્રિશલાતનયે મન ચિંતવી , જ્ઞાન, વિવેક, વિચાર વધારું; નિત્ય વિશોધ કરી નવ તત્ત્વનો, ઉત્તમ બોધ અનેક ઉચ્ચારૂં. સંશયબીજ ઊગે નહિ અંદર, જે જિનનાં કથનો અવધારું; રાજ્ય, સદા મુજ એ જ મનોરથ, ધાર, થશે અપવર્ગ ઉતારૂ.
સાત સમુદ્ર કી ઇક લહર, મનકી લહર અનેક કોઉક હરિજન ઉબરા, ડૂબી નાવ અનેક
મન મર્કટ બન બન ફિરે, કમ્ ન ચિર ઠહરાયા રામ નામ બાંધા બિના, જિત ભાવે તિત જાયા (૫૯૧
શંકર મહારાજ
ભજ રે મના

Page #306

૯૬૯ (રાગ : ગઝલ) શરીર ! તું શૂળ, હું ચેતન, ન ખાશે મેળ મારાથી; અજન્મા હું, તું જન્મે છે, ન ખાશે મેળ મારાથી, ધ્રુવ જનમ ને મરણ આદિ એ , હતાં તારા તને સોપ્યાં; જીવનપલટો થતાં આજે, ન ખાશે મેળ મારાથી. શરીર કરીને સંગ મેં તારો, ઘણાં ગોથાં અહીં ખાધાં; અટલ અધ્યાસ દૂર થાતાં, ન ખાશે મેળ મારાથી. શરીર દિશા તારી અને મારી, હવે તદ્દન નિરાળી છે; ન ‘હું' તારો, ન “તું” મારો, ન ખાશે મેળ મારાથી, શરીર ઉપાધિ નામ આદિની, નથી મારી, ન લેવી છે; બધી વાતે બન્યો ચારો, ન ખાશે મેળ મારાથી, શરીર હવે છેલ્લી સલામી છે, લગાડીશ માઠું નહીં મનમાં; અદલ ઈન્સાફ કુદરતનો, ન ખાશે મેળ મારાથી, શરીર અહીં કારણરૂપે રહી છે, પરમ ગુરુદેવની કરુણા; ખરી બીના કહે ‘શંકર’ ન ખાશે મેળ મારાથી. શરીર
૯૭૧ (રાગ : ધોળ) શંકરના સંગમાં હો, સાચાંને સ્થાન છે; માયાના રંગમાં હો, મૂરખાંને માન છે. ધ્રુવ માયા છે ફાંકડી ને કાયા છે રાંન્ડી; રસિયાના રંગમાં હો, રસિયાંને તાન છે, શંકરના માયામાં માર છે ને કાયામાં ભાર છે; આતમના સંગમાં હો, દાનીને દાન છે, શંકરના માયામાં મોહ છે ને કાયામાં ચોહ છે; વિજ્ઞાનગંગમાં હો, જ્ઞાનીને જ્ઞાન છે. શંકરના માયાની પાર છે ને કાયાની બહાર છે; “શંકર’ અભંગમાં હો, ભૂલ્યાંને ભાન છે. શંકરના
૯૭૦ (રાગ : ધોળ) શામળા તારી પાસે માંગુ આટલું રે; પળ પળ તારાં દર્શન થાય. શામળા તારી પાસે માગું આટલું રે. ધ્રુવ બુદ્ધિ કાયમ તારામાં ઠરે રે, બીજે ક્યાંય ન ભટકાય. શામળા મનડું કાયમ તારામાં રમે રે, અંતે તારામાં લીન થાય. શામળા આંખો મોહે તારા રૂપમાં રે, એને સઘળે એક તું જણાય. શામળા કાન કથા ને કીર્તન સાંભળે રે, વાણી તારા જ ગુણલા ગાય. શામળા શંકર' જ્યારે છોડે દેહને રે, ત્યારે તારામાંજ સમાય, શામળા
કાગજ કેરી નાવડી, પાની કેરી ગંગા
કહે કબીર કૈસે તીરૂ, પાંચ કુસંગી સંગ ? || ભજ રે મના
૫૯૨)
૯૭૨ (રાગ : ચલતી) સદગુરુ શબ્દને તોળો હરિજનો, સદગુરુ શબ્દને તોળો રે જી; વિષય-વિકારનો ત્યાગ કરીને, હેતે હરિરસ ઘોળો, મારા હરિજનો ધ્રુવ ગગનમંડળમાં નોબત વાગે, ઉડે આનંદની છોળો રે જી; અદ્ધર તખત પર અલખ વિરાજે, મનને એ રંગમાં રોળો, મારા હરિજનો ! સદ્ગુરૂ૦ માંહ્યલા મંદિરિયામાં જ્યોત જગાવી, શણગારો માંહ્યલી પોળો રે જી; ઓહંગ સોહંગના તાર મિલાવી; બ્રહ્મને બ્રહ્મમાં ઝબોળો, મારા હરિજનો ! સદ્ગુરૂ માયા ને મોહના ઘાટ ઓળંગી, મોહનો કાઢી નાખો ડોળો રે જી; “ શંકર' કહે સાચો ગુરુને સેવી, બદલી નાખીને બધો ચોળો, મારા હરિજનો ! સગુરૂo
મન ચલે તો ચલન દે, ફિર ફિર નામ લગાય | મન ચલા તન થંભ હૈ, ભકા કછુ ન જાય ૫૯૩)
શંકર મહારાજ

Page #307

૯૭૩ (રાગ : ધોળ) સદગુરુના શરણે જઇ સ્વરૂપ વિચારીએ, તો જ હૃદયમાં થાશે જ્ઞાનપ્રકાશ જો; એ વિણ મુક્તિ બીજે ક્યાંહી મળે નહીં, તૂટે નહીં એ માયા કેરા પ્રાશ જો. ધ્રુવ શ્રદ્ધા ભાવ ધરીને સેવા કીજીએ, મનથી મૂકી માન અને અપમાન જો; કડવાં મીઠાં માની હૈયે ધારીએ , તો જ ટળે આ અંતરનાં અજ્ઞાન જો. એ સદ્ગુરુજીના શબ્દ શબ્દ ચાલીએ, સ્થૂલ દૃષ્ટિનો કરીએ કાયમ ત્યાગ જો; નાનાથી ય નાના થઈ રસ પીજીએ, જૂઠા જગને મેલી મૂળમાં આગ જો. એ ગુરુમૂરતિ હૈયામાં ધારી ખેલીએ, ચરણ કમળમાં રાખી ચિત્ત સદાય જો; ‘શંકર' કહે ગુરુદેવે ખૂબ યાદ કરી, જ્યાં જોઉં ત્યાં સઘળે એક જણાય છે. એ
૯૭૪ (રાગ : શ્રીરંજની), સહજ સમાધિ લાગી, મળિયા સંત સોહાગી; જ્ઞાનની જ્યોતિ જાગી, મળિયા સંત સોહાગી. ધ્રુવ અંતરના પટ અલગ કરીને, બનાવ્યો પૂરો વૈરાગી. મળિયા દ્વત અદ્વૈતનાં મિલન થયાં અહીં, નિર્ભય નોબત વાગી. મળિયા નેતિ નેતિ કહી નયન ઉઘાડ્યાં, ભ્રાંતિઓ સઘળી ભાગી. મળિયા, દિવ્ય ચક્ષુથી જ દિવ્યનાં દર્શન, શ્રુતિએ સાચી લાગી. મળિયા મારું ને તારું રહ્યું નહિ કાંઈ, દિલની દુનિયા દીધી ત્યાગી. મળિયા,
જ્યાં જોઉં ત્યાં ગુરુદેવનાં દર્શન , બની ગયો બડભાગી. મળિયા દર્શન થાતાં હું દેહને ભૂલ્યો, સુરતા સારી રાત જાગી. મળિયા, “શંકર' પર સદા ગુરુજીની છાયા, માયા આવી પાય લાગી. મળિયા
૯૭૫ (રાગ : હમીર) સાધો ! ખોટી ખટપટ છોડો, વાદવિવાદમાં કાંઈ મળે નહીં, આત્માને આત્મામાં જોડો. ધ્રુવ અમૂલખ અવસર આજ મળ્યો છે, આમથી તેમ ન દોડો; આતમ ચીની બ્રહ્મ પિછાણી, કર્મનાં બંધન તોડો. સાધો વાયદા કરતાં વહી ગયા યુગો, સમય હવે છે થોડો; કાળના મુખથી કોઈ ન ઊગરે, મોહની ખોપરી તોડો. સાધો અગ્નિમાં અગ્નિ પાણીમાં પાણી , આભમાં આભને જોડો; હું અને મારુ દૂર કરીને, મનનાં મુખડા મોડ, સાધો. સદ્ગુરૂ ચરણે શીશ ઝુકાવી, મારો કાળને જોડો; ‘શંકર' હે સદગુરૂના પ્રતાપે, દાબી દો ગુરૂગમ ઘોડો, સાધો
૯૭૬ (રાગ : સોહની) સાધો ! સબ મેં એક હી બોલે, જાનનહારા જાને કોઈ; ભેદ ભીતર કા ખોલે... સાધો ! સબ મે. ધ્રુવ જાને સો નર ચૂપ હો જાવે, બાહર કુછ નહીં બોલે; સબ મે એક પ્રભુ કો જાની, પ્રેમનશા મેં ડોલે. સાધો કાષ્ઠ કી ભીતર અગ્નિ જૈસી, પય મે ધૃત જ્યાં ભાસે; તિલ મે તેલ ભરા યું સબ મે, એક હી બ્રહ્મ પ્રકાશે. સાધો મન કો મારી તન કો ઠારી, ખોજો આપ શરીરા; શૂન્ય મે સેજ બિછા કર પ્યારે ! પીઓ હરિરસ ખીરા. સાધો અગમ અગોચર એક અનાદિ અનંત આતમ જાનો; ભ્રાંતિ ભેદ કરી નિર્મળા, આપ કો આપ પિછાનો. સાધો હદ બેહદ પર નોબત બાજે, ઝલહલ જ્યોતિ જાગે; ‘શંકર' દેખ ભયા દીવાના, દુનિયા દૂર દૂર ભાગે. સાધો.
જો મન ગયા તો જાન દે, મત જાન દે શરીર
બિન ચિલ્લે ચઢી કમાન જ્યોં, કિન બિધ લાગે તીર? || ભજ રે મના
પ૯૪
||
સાહિબ તેરી સાહબી, સબ ઘટ રહી સમાયા જ્યોં મેંહદીં કે પાત મેં, લાલી લખી ન જાય ||
ucu
શંકર મહારાજ

Page #308

૯૭૭ (રાગ : રામકી) સાધો ! સહજ સમાધિ લાગી, તારેતાર મિલાવ્યા ત્યારે;
ઘટમાં જ્યોતિ જાગી. ધ્રુવ તન મન ધન ગુરુ ચરણે અર્પી, મહાપદ લીધું માગી; સૌમાં એક જ રૂપ દેખાયું, મળિયા સંત સોહાગી. સાધો કરમ તણી દીવાલો તૂટતાં, લગની એની લાગી; ભ્રાંતિ ભેદ અને ભય ટળતાં, બની ગયો બડભાગી. સાધો. જ્ઞાનરૂપી અઢળક ધન લાધ્યું, આશા તૃષ્ણા ત્યાગી; સુરતા મારી છેલછબીલી, સદ્ગુરુ શબ્દ જાગી. સાધો દેહનગરના દશ દરવાજે, નિર્ભય નોબત વાગી; ‘શંકર' કહે સદ્ગુરુ પ્રતાપે, મનવો થયો વૈરાગી. સાધો
૯૭૯ (રાગ : બિહાગ) સાધો ! હું તો સૌથી ન્યારો, એથી જ કોઈ આત્માની સાથે;
મેળ મળે નહીં મારો. ધ્રુવ નિત્ય નિરંજન નિરાકાર હું, નિર્ભય થઈ નારો; માયા મોહ મને નહીં સ્પર્શે , કાળ તે કોણ બિચારો ? સાધો સહજ સમાધિ લાધી મુજને, છૂટ્યા સર્વ વિકારો; ફી ન આવું આ સંસારે, નક્કી વાત વિચારો. સાધો નહીં હું કો'નો નહીં કો'મારું, નહીં કો'ને નમનારો; અજર અમર અવિનાશી આતમ, ઘટઘટમાં રમનારો. સાધો સદ્ગુરુદેવે દયા કરીને , ખોલ્યો રામદવારો; શંકર' કહે સદ્ગુરુ પ્રતાપે, ભેટ્યો સરજનહારો. સાધો
૯૭૮ (રાગ : બાગેશ્રી) સાધો ! સહજ સમાધિ કરો; પૃથ્વીને ભેદી વૃક્ષને છેદી, નિજ રૂપમાં જ ઠરો. ધ્રુવ દેહને ત્યાગી ગેહને ત્યાગી, કાળથી બાથ ભરો; આ લોક ત્યાગી એ લોક ત્યાગી, અમરવરને વરો. સાધો હું પદ ત્યાગી, તું પદ ત્યાગી, તેનો યે ત્યાગ કરો; રસબસ થઈ રસરૂપ આતમમાં, અન્યનું ધ્યાન ધરો. સાધો ત્રણને ત્યાગી તેરને ત્યાગી, ચૌદનો ત્યાગ કરો; પરને ત્યાગી અપરને ત્યાગી, કાળને મારી મરો. સાધો સદ્ગુરુ દ્વારા શોધી સ્વરૂપને, જગમાં મોજ કરો; ‘શંકર' કહે સદ્ગુરુના પ્રતાપે, ભવસાગરને તરો. સાધો
૯૮૦ (રાગ : ધોળ) સોહં ના તાનમાં ને સોહં ના ધ્યાનમાં, નાચી રહ્યું મન મારું રે; નાચી રહ્યું મને મારું મારા વહાલા ! ખેલી રહ્યું મને મારું રે. ધ્રુવ એકમાં અનેક અને અનેકમાં એક છે, જોતાં જગત થયું ખારું રે. સોહંના પરાની પાર અને બાવનની બહાર હું, ભાગી ગયું અંધારું રે. સોહના અંતરથી અંતરને ઓકી નાંખ્યું ત્યાં, રહ્યું ન મારું કે તારું રે. સોહના દુનિયાના પ્રેમમાં ડૂબે ન આતમા, છૂટી ગયું હું ને મારું રે. સોહના ‘શંકર' કહે ગુરુદેવની દયાથી, સોહનો તાજ સદા ધારું રે. સોહંના
કોઉ અધિકારી મુજબલ ભારી, કોઉ અનારી અહંકારી, કોઉ તપ ધારી ક્વ આહારી, કોઉ વિહાર વ્રતધારી; તૃષ્ણા નહીં ટારી રહ્યા ભિખારી, અંત ખુવારી ઉઠજાના, ચિત્ત ચેત સિંહાના ક્રિ નહીં આના, જગમેં આખિર મરજાના.
કક્કા કેવલ બ્રહ્મ હૈ, બબ્બા બીજ શરીર | રરરા સબમેં રમ રહ્યો, વાંકા નામ કબીર
૫૯)
હરિજન હરિ તો એક હૈ, જો “આપા' મિટ જાય. જા ઘરમેં “આપા' બસે, સાહબ કહાં સમાય ? /
૫૯૦
ભજ રે મના
શંકર મહારાજ

Page #309

૯૮૧ (રાગ : મધુકશ) હરિરસ પીઓ અને પાઓ, હરદમ હરિગુણ ગાઓ; આપમાં આપ સંમાઓ , હરદમ હરિગુણ ગાઓ. ધ્રુવ શૂન્ય શિખર પર સેજ બિછાવી, સોહના રંગમાં રંગાઓ. હરદમ, મોહ ને મમતાનાં મૂળિયાં ઊખેડી, નિજાનંદમાં ડૂબી જાઓ. હરદમ જીવનાં જીવપદ છોડાવી આજે, જ્ઞાનગંગામાં ખૂબ નહાઓ. હરદમ તત્પદ ત્યાગી ને ત્વપદ ત્યાગો, અસિપદમાં ખપી જાઓ. હરદમ, ભેદ ને ભ્રાંતિના લ્લિાઓ ભેદી , જીવતાં અમરપદ પાઓ. હરદમ ‘શંકર' કહે સાચા ગુરુજીને સેવી, સદાય સુખિયા થાઓ. હરદમ
૯૮૨ (રાગ : ચલતી) હરિરસ પીવાને આવો મારા હરિજનો ! (૨) હદબેહદની વાતો છોડીને , હરદમ હરિગુણ ગાવો. ધ્રુવ કાયા ને માયા કામ ન આવે, સુરતાને આ સમજાવો રે જી; આતમ જાણી બ્રહ્મ પિછાણી , નિર્ભયપદને પાવો. મારા અનહદ વાજાં વાગે ગગનમાં, તારથી તાર મિલાવો રે જી; સદ્ગુરુ સેવી, કરી અજવાળાં, ભવસાગર તરી જાવો. મારા હરદમ નૂરના મેહુલા વરસે, પ્રેમ ધરી ખૂબ નહાવો રે જી; ભ્રમરગુફામાં અગ્નિ ભભૂકે, એને ઓળંગી આગે જાવો. મારા સહસ્ત્રદળમાં ઝળહળ જ્યોતિ, જ્યોતસ્વરૂપે ભાવો રે જી; ‘શંકર' કહે એને ભાવથી ભેટી, એના સ્વરૂપ થઈ જાવો. મારા
જગત છે છે અને નાહીં, હું તો કાયમ રહેવાનો; અસલ રૂપમાં જ હમણાં છું, તમે માનો કે ના માનો. હતો. નથી તાની નથી માની, નથી જ્ઞાની નથી ધ્યાની; પરાની પાર હમણાં છું, તમે માનો કે ના માનો. હતો. ચરાચર વિશ્વની માંહીં, મને જ્યાં ફાવે ત્યાં તો; કુંડાળા બહાર હમણાં છું, તમે માનો કે ના માનો. હતો ઘણાં ધાર્યા ઘણાં છોડ્યાં, શરીરો આ જગત માંહીં; અસલ ઘરમાં જ હમણાં છું, તમે માનો કે ના માનો. હતો ન હું જન્મ છું ન હું મરતો, ન હું આવું ન હું જાઉં; ભીતર ને બહાર હમણાં છું, તમે માનો કે ના માનો. હતો. જલાવી દિલની દુનિયા, ગગનમાં ઘૂમતો શંકર; જુઓ જ્યાં ત્યાં જ હમણાં છું, તમે માનો કે ના માનો. હતો.
૯૮૪ (રાગ : ચલતી) હળવે હળવે હાલો મારા હરિજનો ! હળવે હળવે હાલો રે જી; નુરત-સુરતનો તારને સાંધી, ભક્તિનો મારગ ઝાલો. ધ્રુવ ઘટઘટ પરગટ પ્રભુ વિરાજે, ઠામ ન મળે કોઈ હાલો રે જી; વિવેક વિચાર તમે ધારી હૈયામાં, સોટ્સની માળા ઝાલો. મારા તનનો તંબૂરો મનના મંજીરા, પ્રેમની રૂડી કરતાલો રે જી; હું પદ ત્યાગી તમે ભજો હરિને, છોડી દો ખોટી ધમાલો. મારા તન મન ધન ગુરુચરણોમાં અર્પ, મુક્તિની ઝાલો મશાલો રે જી; ગગનમંડળમાં ડેરા લગાવી, રાખો ને સાથે કંઈ રસાલો, મારા સદ્ગુરુ ચરણોમાં શીશ નમાવી, પીઓને પ્રેમ કેરો પ્યાલો રે જી; શંકર' કહે તમે આપો ઓળંગી, મહાપદમાં જઈ મહાલો. મારા
૯૮૩ (રાગ : ગઝલ હતો જ્યાં ત્યાં જ હમણાં છું, મને માનો કે ના માનો; હતો તેવો જ હમણાં છું, ભલે માનો કે ના માનો, ધ્રુવ
અસ્થિ ચર્મમય દેહુ મમ, તામૈ જૈસી પ્રીતિ તૈસી જો શ્રીરામમેં હોત, ન તૌ ભવભીતિ.
૫૯૮
તુલસી સાથી વિપત કે, વિદ્યા વિનય વિવેક સાહસ સુકૃત સત્યવ્રત, રામ ભરોસો એક
૫૯૯)
ભજ રે મના
શંકર મહારાજ

Page #310

૯૮૫ (રાગ : ગરબી) હંસલો આવ્યો હરિ ! તારા દેશમાં રે, છોડી જૂઠી આ જગજંજાળ; માથાં મેલીને મહારસ માણીએ રે, આપણો વાંકો ન થાય કદી વાળ. ધ્રુવ ‘ત' પદ તાને ‘વં 'પદ માહરું રે, ‘અસિ' પદ આત્માનું કહેવાય; માયા તારીને કાયા માહરી રે, આત્મા ઉપાધિ રહિત મનાય. હંસલો હદ-બેહદ પરબ્રહ્મનાં બેસણાં રે, ત્યાં તો નથી હરખ કે શોક; આપણે એકરૂપ થઈ ત્યાં ખેલીએ રે, મેલીએ કાયા ને માયાની પોક. હંસલો પાણી પાણીમાં જેમ મળી જાય છે રે, જ્યોતિ જ્યોતિમાં જેમ સમાય; એ રીત મળીએ આપણ બ્રહ્મમાં રે, “શંકર' અમૃતવાણી ગાય. હંસલો
૯૮૭ (રાગ : દેશી ઢાળ) હંસા ! ગઈ'તી ગુરુજીના દેશમાં, જ્યાં છે ઝળહળ જ્યોત પ્રકાશ;
અગમ ઘેર જઈ ચડી. ધ્રુવ હંસા ! અલખને જોતાં થઈ આંધળી, તૂટ્યા જન્મ-મરણના પાસ. અગમ હંસા ! પાંગળી થતાં પર્વત ચડી, બહેરી થાતાં સુસ્યા અનહદ નાદ. અગમ) હંસા ! પાય વિના મેરુ તોળિયા, જીભ વિના તે ચાખ્યા સ્વાદ. અગમ) હંસા ! ‘ને મારું'ના હવન કર્યા, હવે થઈ રહીં હૈયામાં હાશ. અગમ હંસા ! મસ્ત હું શિવ સ્વરૂપમાં, હવે કહોને કોની હોય આશ ? અગમ0
૯૮૬ (રાગ : દેશ ઢાળ) હંસા ! નેણાં ઠરે ને નાભિ હસે, જેનાં દર્શનથી દુ:ખ જાય;
દુર્લભ એવા સંત છે. હંસા ! ભમરી જેવી જેની ભાવના, કરી પોતાના રૂપ રાજી થાય;
| દુર્લભ એવા સંત છે. હંસા ! વાણી જેની છે અમૃત જેવી, પીતાં આવે અમીના ઓડકાર;
દુર્લભ એવા સંત છે. હંસા ! નિર્મળતા જેના નયનમાં, દોષદૃષ્ટિ નવ હૈયે લગાર;
દુર્લભ એવા સંત છે. હંસા ! બ્રહ્મરૂપ ભાળે બ્રહ્માંડને, જેની વૃત્તિ અખંડ બ્રહ્માકાર;
દુર્લભ એવા સંત છે. હંસા ! દાસ “શંકર'ની વિનતી, જેની મહેર થતાં બેડો પાર;
| દુર્લભ એવા સંત છે.
૯૮૮ (રાગ : હરિગીત છંદ) ‘હું'માં ‘તું'માંને સર્વમાં, જે બ્રહ્મ છે, તે હું જ છું; જ્ઞાનીજનોના હૃદયમાં જે, તત્ત્વ છે, તે હું જ છું. ધ્રુવ હું નિત્ય છું, નિર્લેપ છું, હું શુદ્ધ છું, હું બુદ્ધ છું, આ પિંડને બ્રહ્માંડમાં, જે તત્ત્વ છે તે હું જ છું. જ્ઞાની હું આત્મ છું, પરમાત્મા છું, હું એક શાશ્વતધામ છું; આ લોકને પરલોકમાં જે તત્ત્વ છે, તે હું જ છું. જ્ઞાની હું જ્યોતિઓની જ્યોત છું, હું સર્વમાં ઓતપ્રોત છું; આ સૂર્યને આ ચંદ્રમાં, જે તત્ત્વ છે, તે હું જ છું. જ્ઞાનીઓ હું ફોય છું, હું ધ્યેય છું, હું શ્રેય છું, હું પ્રેય છું; સહજાત્મના આ શબ્દમાં , જે તત્ત્વ છે, તે હું જ છું. જ્ઞાની તજ પાપ પલીતિ અસત અનીતિ, ભાંતિ ભીતિ અસ્થિતિ, સજ ન્યાય સુનીતિ ઉત્તર રીતિ, પ્રભુ પ્રતીતિ ધર પ્રીતિ; ઇન્દ્રીય લે જીતી સુખ સાબિતી, ગુણ માહિતી દૃઢ જ્ઞાના, ચિત્ત ચેત સિંહાના ફિ નહીં આના , જગમેં આખિર મજાના.
તુલસી હાય ગરીબકી, કબહું ન ખાલી જાય મુએ ઢોર કે ચામ સે, લોહા ભસ્મ હો જાય. Goq
શંકર મહારાજ
તુલસી ઈસ સંસારમેં, ભાંતિ ભાંતિ કે લોગ. સબસે હિલમિલ ચાલિયે, નદી નાવ સંજોગ ||
૦૦
ભજ રે મના

Page #311

શ્રી આદિ શંકરાચાર્ય ઈ.સ. ૮ કે ૯મી સદી
૯૮૯ (રાગ : યમન) આત્મષ્ટકમ્ મનોબુદ્ધયહકારચિત્તાનિ નાહં ન ચ શ્રોત્રજિહવે ન ચ ઘાણને2 | ન ચ વ્યોમભૂમિર્ન તેજો ન વાયુઃ ચિદાનન્દરૂપઃ શિવોSહમ્ શિવોડહમ્ III ન ચ પ્રાણસંજ્ઞો ન હૈ પંચવાયુઃ ન વા સપ્તધાતુન વા પંચકોશઃ | ન વાક પાણિપાદી ન ચોપસ્થપાયુઃ ચિદાનન્દરૂપઃ શિવોSહમ્ શિવોડહમ્ If ન મે દ્વેષરાગી ન મે લોભમોહી મદો નૈવ મે નૈવ માત્સર્યભાવ : | ન ધર્મો ન ચાર્થો ન કામો ન મોક્ષ: ચિદાનન્દરૂપઃ શિવોડહમ્ શિવોSહમ્ III ન પુણ્ય ન પાપ ન સૌખ્ય ન દુ:ખ ન મંત્રો ન તીર્થ ન વેદા ન યજ્ઞાઃ | અહં ભોજન નૈવ ભોજ્ય ન ભોક્તા ચિદાનન્દરૂપઃ શિવોડહમ્ શિવોડહમ || ન મે મૃત્યુશકા ન મે જાતિભેદ: પિતા નૈવ મે નૈવ માતા ન જન્મઃ | ન બધુને મિત્ર ગુરુનૈવ શિષ્ય: ચિદાનન્દરૂપઃ શિવોSહમ્ શિવોડહમ્ // અહં નિર્વિકલ્પો નિરાકારરૂપો વિભુવ્યષ્યિ સર્વત્ર સર્વેન્દ્રિયાણામ્ | સદા મે સમત્વ ન મુક્તિર્ન બન્ધઃ ચિદાનન્દરૂપ: શિવોડહમ્ શિવોSહમ્ //
શંકરાચાર્યનો જન્મ કેરળના કલાદિ નામે ગામમાં નાબુદ્રિપાદ બ્રાહ્મણ કુટુંબમાં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ શ્રી શિવગુરુ અને માતાનું નામ શ્રી સુભદ્રા માતા હતું. નાનપણથી જ એમણે વેદ, ઉપનિષદ અને શાસ્ત્રોનો વિશદ અને ઊંડો અભ્યાસ કર્યો હતો. પ્રખર બુદ્ધિ ધરાવતા અત્યંત પ્રતિભાશાળી એવા શંકરાચાર્ય બત્રીસ વર્ષની ટૂંકી આયુમાં સમગ્ર ભારતનું પરિભ્રમણ કર્યું અને સનાતન ધર્મનો વિશ્વધ્વજ ભારતમાં સર્વ સ્થળે સ્થાપ્યો. તેમના ગુરુનું નામ શ્રી સ્વામિ ગોવિંદ ભગવત્પાદ હતું. ભારતમાં ધર્મની એકતા અને અખંડતા સ્થાપવા. માટે તેમણે ચારે દિશામાં મઠોની સ્થાપના કરી. પૂર્વમાં પૂરી, પશ્ચિમમાં દ્વારકા, ઉત્તરમાં બદરીનાથ અને દક્ષિણમાં શૃંગેરી, કાંચીમાં શંકરાચાર્યે વેદાંત બ્રહ્મસૂત્રો અને ગીતા પર ભાષ્યો ઉપરાંત સૌંદર્યલહરી, શિવાનંદ લહરી જેવાં સ્તોત્રગાન , વિવેકચૂડામણિ નામનો ગ્રંથ અને ભક્તિગીતો પણ લખ્યાં છે, શંકરાચાર્ય જેવા સંન્યાસી, તત્ત્વજ્ઞાની વિદ્વાન અને કવિ વિરલ છે.
(ગુરૂસ્તોત્ર) શરીર સુરૂપ સદા રોગમુક્ત, યશશ્ચારૂ ચિત્ર ધન મેરુતુલ્યમ્ | ગુરોરદ્ધિપો મનશ્ચન્ન લગ્ન , તતઃ કિં તતઃ કિં તતઃ કિં તતઃ કિમ્ | ષડગાદિવેદો મુખે શાસ્ત્રવિદ્યા, કવિત્વાદિ ગધું સુપર્ધા કરોતિ | ગુરોરદ્ધિપક્ષે મનશ્ચન્ન લગ્ન , તતઃ કિં તતઃ કિં તતઃ કિં તતઃ કિમ્ |
ક્લ– ધન પુત્રપૌત્રાદિ સૌખ્યું, ગૃહં બાધવાઃ સર્વમેતદ્ધિજાતમ્ | ગુરોરદ્ધિપદ્મ મનચેન્ન લગ્ન, તતઃ કિં તતઃ કિં તતઃ કિં તતઃ કિમ્ // વિદેશેષ માન્ય: સ્વદેશેષ ધન્યઃ સદાચારવૃત્તેષ મત્તો ન ચાન્યઃ | ગુરોરદ્ધિપો મનચેન્ન લગ્ન, તતઃ કિં તતઃ કિં તતઃ કિં તતઃ કિમ્ |
• શ્રી શંકરાચાર્ય
૯૮૯
યમન
આત્માપટ્ટમ - મનો બુદ્ધિ
| રહિમન યહિ સંસારમેં, સબસોં મિલિયે ધાઈ
ના જાનૈ કેહિ વેશમેં, નારાયણ મિલ જાય ભજ રે મના
૦૨
રહિમન વે નર મર ચૂકે, જે કહું માંગન જાહિ. ઉનતે પહિલે વે મુએ, જિન મુખ નિસત નાહિ ૦)
શ્રી શંકરાચાર્ય

Page #312

દાસ સત્તાર
ઈ. સ. ૧૮૯૨
કુરાનમાં ખુદાનાં ૯૯ નામ આપેલાં છે તેમાં * અલ્લાહ’ સિવાયના બધા નામો ગુણવાચક છે. સત્તારનો અર્થ ઢાંકનાર, છુપાવનાર એવો થાય છે. સત્તારશાહના પૂર્વજો મૂળ અફઘાનીસ્તાનની સરહદના વતનીઓ હતા. એમના પિતાનું નામ ‘ખેસ્તગુલખાન' (સ્વર્ગનું ફૂલ) હતું. તેઓ અઘાનીસ્તાનમાં જ જન્મેલા પરંતુ કૌટુંબિક કારણોને લઈને વતનનો (‘વિલાયતનો’) ત્યાગ કરીને હિંદુસ્તાનમાં આવેલા. સત્તારના માતુશ્રીનું નામ ‘નન્નીબીબી’ ઉર્ફે જાનબેગમ હતું. માતુશ્રીના પિતા ‘ પીર બાબાસાહેબ’ મોટા ભક્ત હતા. અને તેમનો વિલાયતમાં બહુ મરતબો હતો. પિતાશ્રી ઓલાદે પઠાણ - ક્ષત્રિય અને માતુશ્રી ઓલાદે સૈયદ બ્રાહ્મણ હતા.પિતાશ્રી રાજપીપળા રાજ્યમાં પઠાણોના બેડાના જમાદાર હતા. અને મોટે ભાગે નાંદોદમાં રહેતા. સત્તારશાહનો જન્મ નાંદોદમાં સંવત ૧૯૪૮માં ઈ. સ. ૧૮૯૨માં થયેલો. તે દિવસ શુક્રવાર હતો જે મુસલમાનો માટે પવિત્ર દિવસ માનવામાં આવે છે. તેઓ ૩ માસના હતા અને પિતાજી ગુજરી ગયા. માતુશ્રીએ તેમનો ઉછેર કર્યો. તેઓ ગુજરાતી ચાર ધોરણ ભણ્યા હતા. ગૃહસ્થી સંત તરીકે પ્રખ્યાત થયા. અબ્દુલ સત્તાર રાજવીઓમાં પ્રેમપાત્ર હતા. તેમના ગુરૂ અનવરમીયાંસાહેબ હતા. ઈ.સ. ૧૯૧૬માં છોટાઉદેપુરમાં નિઝામી ઘરાણામાં (સંપ્રદાયમાં) નીમાડ જિલ્લાના અલીરામપુરના કાજીસાહેબ સૈયદ કાજી અબુલ હસન ઉર્ફે દાદામીયાસાહેબને હાથે ફ્લીર તરીકે દીક્ષા લીધી હતી. ફ્કીરી બે
પ્રકારે છે (૧) સાયનું તરીકે (૨) મશાયખાનું તરીકે.પ્રથમ વર્ગ સંપૂર્ણ સંન્યાસીનો
ભજ રે મના
તરૂવર ફલ નહિ ખાત હૈ, સરવર પિયહિં ન પાનિ કહિ રહિમ પરકાજ હિત, સંપત્તિ સંચહિ સુજાનિ
५०४
છે - ત્યાગીનો છે, બીજો વર્ગ ગૃહસ્થ સંન્યાસીઓનો છે. પ્રથમ વર્ગને મૂછદાઢી મૂંડાવવામાં આવે છે. બીજા વર્ગ માટે તેમ નથી. પ્રથમ વર્ગ સર્વસ્વનો ત્યાગ કરે છે. બીજો વર્ગ સંસાર-વ્યવહાર સાચવીને ફ્લીરી લઈ શકે છે. સત્તારશાહની ફ્કીરી મશાયખ ફ્કીરીના પ્રકારની હતી. તેમના માતુશ્રી ઉપરાંત તેમના પત્ની અને બે પુત્ર હતા. પત્નીની ઉંમર ૨૫ વર્ષની હતી ત્યારે તેમની નિકાહ ૧૯૧૫માં થઈ હતી. તેમનો માર્ગ સૂફીમાર્ગ હતો (ગોપીભાવ) હતો. ભક્તનું સંગીત દુનિયાથી નિરાલું હોય છે. ભક્ત, ભજનકાર, ભજનિકનો ત્રિવેણી સંગમ તેમનામાં હતો.
EGO
૧
૯૯૨
૯૯૩
૯૯૪
ЕСЧ
૯૯૬
૯૯૭
EEC
૯૯
૧૦૦૦
૧૦૦૧
૧૦૦૨
૧૦૦૩
૧૦૦૪
૧૦૦૫
૧૦૦૬
૧૦૦૭
સારંગ
ધોળ
સોરઠચલતી
હોરી
મેઘમલ્હાર
આશાવરી
ગઝલ
બિહાગ
ભૈરવી
આશાવરી
નહંસ આશાવરી
ચલતી આશાગોડી
માલકૌંસ
બિહાગ
દરબારી આશાવરી
એવી પ્યાલી પીધી મેં તો મારા
અંજન અયસો આંજીએ રે, હર કોને કહું દિલડાની વાતું ગુરુને મુજે જ્ઞાન કીં ગેંદ લગાઈ છુમ છુમ બાજે ઘુઘરિયા
જો આનંદ સંત ફકીર કરે
ન ઇતરાઓ સનમ ઇતના
બિગડે સો બનજાવે
બંદગી વિણ જીવન જીવ્યા
ભજન બિના જીવન પશુ કે સમાન
ભક્તિમેં મસ્ત બના હું
મૂરખ મન ગુરુ વિના ગમ મોરલી વેરણ થઈ રે કાનુડાની
વો નર હમકો ભાવે સાધુ
શું પૂછો મુજને કે હું શું
સબ તીરથ કર આઈ
હૃદયમાં જો તપાસીને
હૃદયમાં વસ્તુ છે અણમોલી
યો ‘રહીમ' સુખ હોત હૈ, ઉપકારી કે સંગ બાંટનવારે કો લગૈ, જ્યોં મેંહદી કો રંગ
૬૦૫
દાસ સત્તાર

Page #313

૧૦૦૮ બિહાગ ૧૦૦૯ સારંગા ૧૦૧૦ આશાવરી ૧૦૧૧ કટારી
હમસે રાર કરો ના મોરારી હરિ ગુન ગાના ગુરુ રૂપકા હરિ કે બીના કૌન ગરીબ કો જ્ઞાની ગુરૂ મળિયા રે
દુજો રે અંજન હય તરકીતકા, પ્રેમલક્ષણા સોહાવેજી; ચેન પડે દિન રેન નહીં તો, આશિક આપ કહાવેજી . અંજન ત્રીજો રે અંજન હય હકીક્ત કો, ભક્તિ પરા ઘર આવેજી; બાલક બનકર ધ્યાન ધરે તો, સનમુખ નૂરકો પાવેજી. અંજન ચોથો રે અંજન હય મારક્ત કો, જ્ઞાનયોગ પદ ગાવેજી; હું પદ બીસર કે આપકો દેખે, આપમેં આપ સમાવેજી. અંજન આપહી આપ દીખે હર જાવે, દુજા નજર નહીં આવેજી; ‘દાસ સત્તાર’ અયસો અંજન આંજો, તો જ્ઞાનચક્ષુ ખુલ જાવેજી . અંજન
ણિ (૧) હર - ખુદા, (૨) હરમેં - દરેક માં, (૩) હરકો - પ્રભુને, (૪) શરીઅત - ઇસ્લામી
કર્મકાંડ, ( ૫) નવધા - નવરીતની ભક્તિ , (૬) મારૈક્ત - જ્ઞાન
૯૯૦ (રાગ : સારંગ એવી પ્યાલી પીધી મેં તો, મારા સદ્ગુરુના હાથે રે; પીતાં મારે પ્રીત બંધાણી, મારા પ્રીતમની સંગાથે રે. ધ્રુવ પ્રેમતણી લાગી છે અગ્નિ, એ તો મટી હાડે હાડે રે; અણસમજુ અજ્ઞાની મુજને, ગાંડી ગણીને કહાડે રે. એવી પ્રેમે સદ્ગુરુ મુજને મળિયા, મારો સળ થયો જન્મારો રે; હું ગાંડી કે દુનિયા ગાંડી ? જ્ઞાની આપ વિચારો રે. એવી સ્વામીના તો સુખને બેની, પરણેલી સ્ત્રી જાણે રે; શું સમજે કુંવારી કથા ? એ તો પિયરિયું જ વખાણે રે. એવી દાસ સત્તાર સદગુરુ પરતાપે, પરણી મોજ માણે રે; જોવું હોય પિયુનું સુખ , તો પરણો વચન પરમાણે રે, એવી
૯૯૨ (રાગ : સોરઠ ચલતી) કોને કહું દિલડાની વાતું ? નથી રહેવાતું, હવે નથી રહેવાતું (૨). ધ્રુવ જેને જેને કહ્યું તે કહ્યું નવ માને , મૂરખ ગણીને મારે લાતું. નથી ઘેલા લોકડીયાં, મારી ગત શું જાણે ! મારા રૂદિયામાં કંઈ કંઈ થાતું નથી, દિલનાં દર્દ તો દર્દી દિલ જાણે, હકીમોને નથી સમજાતું. નથી, સુગરા મળે તો શાંતિ સ્થાપે, નુગરા પાછળથી કરે વાતું. નથી. કહે ‘સત્તારશાહ' ભજો એક અવિનાશ, ભક્તિથી રહે મન રાતું. નથી.
૯૯૧ (રાગ : ધોળ) અંજન અયસો આંજીએ રે, હર હરમેં દરશાવેજી ; હરકો દેખ ફ્રિ આપકો દેખે, તો આપહી હર હોજાવેજી . ધ્રુવ સાચે ગુરુસે અંજન સીખકર, પ્રથમ ખુદ અજમાવેજી; અંજન લે મંજન કરે દિલકો, તો દુગ્ગા દુ:ખ મિટાવેજી . અંજન પહેલો રે અંજન હય શરીયતકો, નવધા ભક્તિ કહાવેજી ; તન, મન, બચન , નયન કો ધોવે, શાસ્ત્ર સત સમજાવેજી. અંજન
કેશ, શીષ, ભાલ, મોંહ, વરૂણી, પલક, નૈન, ગોલક, કપોલ, ગંડ, નાસા, મુખ શ્રીન હૈ, અધર દસન, ઓઠ રસના, મસૂડા, તાલુ, ઘટિકા, ચિંબુક, કંઠ, કંધા, ઉર મૌન હૈ; કાંખ, કટિ, ભુજા, કર, નાભિ, કુચ, પીઠ, પેટ, અંગુલી, હથેલી, નખ જંઘાથલ ચૌન હૈ, નિતંબ, ચરણ, રોમ એતે નામ અંગનકે, તામ્ તું વિચાર નર તેરા નામ કૌન હૈ?
દાદૂ રામ સંભારી લે, જબ લગ સુખ શરીર
ફિર પીછે પછિતાયગા, જબ તનમન ધરે ન ઘીર || ભજરેમના
છે
| દાદૂ ઇસ સંસારમેં, મુજ સે દુ:ખી ન કોઈ પ્રિય મિલન કે કારને, મેં જલ ભરિયા રોઈ
GOD
દાસ સત્તાર

Page #314

૯૯૫ (રાગ : આશાવરી). જો આનંદ સંત, ક્કર કરે, વો આનંદ નાહીં અમીરીમેં; સુખ દુ:ખમેં સમતા સાધ રહે, કુછ ખૌફ નહીં જાગીરીમેં. ધ્રુવ હર રંગમેં સેવક રૂપ રહે, અમૃત જલકા ક્યુ કૂપ રહે, સત કર્મ કરે ઔર ચૂપ રહે, ભલે છાંવ મિલે યા ધૂપ રહે; નિસ્પૃહી બને જગમેં વિચરે, ઔર રહેવે ધીર ગંભીરીમેં. જો જગ તારણ કારણ દેહ ધરે, સત સેવા કરે જગ પાપ હરે, જિજ્ઞાસુકે ઘટમેં જ્ઞાન ભરે, સંત વાણી સદા મુખર્સ ઉચરે; પરિપુકો વશકર રંગમેં રમે, ઔર રહેવે સદા શૂરવીરીમેં. જો સબોધ જગતમેં આય કહે, સતે મારગ કો દિખલાય કહે, ગુરુ જ્ઞાનસે પદ યે ગાઈ કહે, ‘સત્તાર’ શબ્દ સમજાય કહે; મરજીવા બને સો મોજ કરે, રહેવે અલમસ્ત ક્રીમેં. જો
૯૯૩ (રાગ : હોરી) ગુરુને મુજે જ્ઞાનકી ગંદ લગાઈ, ભેદકી બાત સમજમેં આઈ ! ધ્રુવ પાંચ ચોર બસે કાયા નગરમેં, પાંચોને ધુમ મચાઈ; ઘર મેરા બરબાદ કરે પણ, મેં કુછ જાનત નાહી,
લુટાવે મોરી સારી કમાઈ ! ગુરુને૦ સદ્ગુરુને જબ સાન બતાઈ, તબ મેં સમજા ભાઈ, સત્યકી લી. શમશેર હાથમેં, ધીરજ ઢાલ લગાઈ,
પાંચસે કરને લડાઈ. ગુરુને૦ પાંચ પચીસ બસ કરને કે કારન, ખૂબ હી તેગ ચલાઈ, ‘દાસ સતાર' સગુરુ દાતાસે, તબ જાગીરી પાઈ,
જ્યોતમેં જ્યોત મિલાઈ ! ગુરુને ૯૯૪ (રાગ : મેઘમલ્હાર) છુમ છુમ બાજે ઘુઘરિયાં, છલ દિખલાવે કહાનાં; મેરે ઘર આયે, આયે મેરે ઘર આયે. ધ્રુવ જૈન અંધેરી ચન્દ્રસ્વરૂપી આ ગયે, આ ગયે, માત યશોદા ઔર હમ સબકો ભા ગયે, ભા ગયે; કાંધે કાલી કામલિયા, બંસી બજાવે કહાના, નયન નચાતે આયે, મેરે ઘર આયે, છુમ સુનકર બંસી સંખયાં શુદ્ધ બુદ્ધ ખો ગઈ, ખો ગઈ, દરશન કરકે મેં તો પાવન હો ગઈ, હો ગઈ; અયસે પ્યારે સાંવરિયા, મુખ મલકાવે કહાના, ભાગ્ય જગાતે આયે, મેરે ઘર આયે, છુમ શ્રાવણ વદ આઠમકી રૅન, સોહામણી, સોહામણી, આનંદ મંગલ ગાયે સબ ગજ-ગામિની, ગામિની; ઝરમર બરસે મેહુલિયા, ભક્તજન ગુનકો ગાયે, રંગ ઉડાતે આયે, મેરે ઘર આયે, છુમ
[
(૧) કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, મદ, મત્સર.
- ૯૯૬ (રાગ : ગઝલ) ન ઈતરાઓ સનમ ઈતના, બહારે હુશ્ન જોબન પર; ખીજાં આયેગી એક દિન, દેખના ગુલ ઔર ગુલશન પર. ધ્રુવ રહે ઉસ ગુલકી ખુબુ, હોવે જો અત્તરકે સંદર્ક; મો અત્તર કરતે હયદી માગો, દિલકો ઈત્ર બન તન પર, બહારેo હુઆ ના વસ્લ જીતેજી , લહદસે યે સદા આઈ; સનમ ચેતે ખડે હંય, આજ દેખો મેરે મદહ્ન પર, બહારે મુકદ્રકા લખા થા ક્રિ, ગીલા શીખવા કરૂં કિસકા; મલો તુમ હાથમેં મહેંદી, મેરા નું મેરી ગરદન પર. બહારે કસમ ‘સત્તાર' કી યાદ આવુંગા, મેં વો અગર દેખે; નિશાની ખુનકી મેરે લગી હૈં, ઉનકે દામન પર, બહારેo
કરી સાંઈ કી ચાકરી, હરી નાંવ ના છોડી. જાના હૈ ઉસ દેશ કો, પ્રીતિ પિયા સ જોડિ
|| દાદૂ અક્ષર પ્રેમ કા, કૌન પઢેગા એક ? | દાદૂ પુસ્તક પ્રેમ બિન, કેતે પઢે અનેક
GOG
ભજ રે મના
GOC
દાસ સત્તાર

Page #315

૯૯૭ (રાગ : બિહાગ)
બિગડે સો બનજાવે સમજકર,
હમ ભી બિગડે, તુમ ભી બિગડો, સદ્ગુરુ સત્ત સમજાવે; બિના સમજે જો કોઈ બિગડે, આખિર ફૂલકો પાવે. સમજકર નીતિ રીતીસે જબ દૂધ બિગડે, દહીં હોકર રહ જાવે; દહીં પર સાચી મહેનત હો તો, મખ્ખન ઝટ તીર આવે. સમજકર આગ લગે મખ્ખનકે નીચે, તબ વો ઘી હો જાવે;
દાસ ‘સતાર' કહે સમજાકર, સમજુ કો સમજાવે. સમજકર
૯૯૮ (રાગ : ભૈરવી)
બંદી વિણ જીવન જીવ્યા, જીંદગી ખાલી ગઈ,
આ જગ આવી, જુવાની, હાથ દઈ તાળી ગઈ; નયન ઝાંખા થઈ ગયા, ને મુખ તણી લાલી ગઈ, વાદળી આકાશમાં આવી અને ચાલી ગઈ. ધ્રુવ
ધ્રુવ
વિશ્વ ઉત્તમ મનુષ્ય દેહ દુર્લભ પામીને, એ છતાં હે મૂર્ખ તે, જાણ્યા ન અંતરયામીને; મૃત્યુએ આવી પછાડયો, મસ્તી મતવાલી ગઈ. વાદળી૦
પુત્ર વ્હાલો પત્ની વ્હાલી, સ્વાર્થમાં ગુલતાન છે,
હું અને મમતામાં ડુલે છે, છતાં ક્યાં ભાન છે !
કાળે ઝાલી ચોટલી ક્યાં વ્હાલોને વ્હાલી ગઈ ? વાદળી૦
ભજ રે મના
સરસો રહી સંસારમાં મન રાખે પ્રભુની પાસમાં, ‘સત્તારશાહ’ સમજી જુઓ ઉદ્ધાર છે વિશ્વાસમાં; નહિ તો જાણો જીંદગી જીવ્યાં છતાં ખાલી ગઈ. વાદળી
દુખિયા જન કોટિ મળે, સુખિયા મળે નહિ કોય દાદુ સુખિયા જાનીયે, રામ પદારથ હોય
૧૦
૯૯૯ (રાગ : આશાવરી)
ભજન બિના જીવન પશુ કે સમાન.
જેસો ફિત હય ઢોર હરાયો, ખાતા ફિરત હૈ ઘાસ પરાયો;
અપને ધનીકો નામ લજાયો, મૂઢ મૂરખ મસ્તાન. ભજન કોલ“બચન દે બાહેર આયો, આકર લોભમેં ચિત્ત લગાયો;
ધિધિક્ હરકો ગુણ નહી ગાયો, બે બચની નાદાન. ભજન અજ્ઞાની કયા ફ્લકો પાવે ! તેરી મેરીમેં જન્મ ગુમાવે; હીરલા હાથ ફિર કહાંસે આવે, નિકલ ગયો જબ પ્રાન. ભજન પ્રેમસે હરકા ગુણ જો ગાવે, જ્ઞાની હોકર ધ્યાન લગાવે; ‘દાસ સતાર' વોહી ફ્લ પાવે, જો ભજતે ભગવાન. ભજન
૪ (૧) વાયા, (૨) ધિક્કાર
૧૦૦૦ (રાગ : નટહંસ)
ભક્તિમેં મસ્ત બના હું, અબ તો મૈં મદમાતા હૂં. ધ્રુવ
રાજા રંક ફ્લીર યા સાધુ, સબકો મિલને જાતા હું; ગુરુકૃપાસે હાથ જોડકર, સબકો શીશ ઝૂકાતા હું. ભક્તિ ભલાબુરા જો કોઈ કહે તો, ઉસ ધ્યાન ન લાતા હું; યારો મેં હૂં દાસ તુમ્હારા, યું કહકર સમજાતા હું. ભક્તિ દાસ ‘સતાર' નામ હૈ તેરા, દાસ ગુરુકા કહાતા હું; મેરા સાહેબ હૈ રંગીલા, યારોં મેં મદમાતા હું. ભક્તિ
ધ્રુવ
જિનકે સુમતિ જાગી ભોગસો ભયો વૈરાગી, પર સંગ ત્યાગી જે પુરૂપ ત્રિભુવનમેં, રાગાદિક ભાવનિસો જિનકી રહનિ ન્યારી, કબહૂ મગન હૈ ન રહે ધામ ધન મેં; જે સદૈવ આપકી વિચારે સરવાંગ શુદ્ધ, જિન્હકે વિકલતા ન વ્યાપે કહૂં મનમેં, તેઈ મોખ મારગકે સાધક કહાવૈ જીવ, ભાવે રહો મંદિરમેં ભાવૈ રહો વનમેં.
ધર્મ કરો તો ધન મળે, ધર્મ તજે ધન જાય દાદૂ નફા નહિ ખોઈએ, અવિચલ કરણી કમાય
૧૧
દાસ સત્તાર

Page #316

૧૦૦૧ (રાગ : આશાવરી)
મૂરખ મન ગુરુ વિના ગમ નહીં પડે,
ગુરુ કરો તો તમને જ્ઞાન બતાવે, ત્યારે મુક્તિનો મારગ જડે. ધ્રુવ નુગરા રહીને તમો ભજન કરો તો, બેડલી અધવચ બૂડે; ગુરુ કરો તો ભવપાર ઉતારે ત્યારે, સુરતા ગગને ચડે, મૂરખ ભજન કરે પણ ભેદ ન જાણે, નાહક મૂરખા લડે; કહેણી કહે પણ રહેણી વિના તો, આ કાચી કાયા સડે. મૂરખ
સહુ કૂતરાંઓ જેમ ભેળાં મળીને, હુ હુ કરીને રડે; તેમ રડવાથી કાંઈ દયા નવ ઉપજે, એ જ્યાં જાય ત્યાં થાય હડે.
સુગરા નર સંતોષી હોયે, નુગરા નર બડબડે; ‘દાસ સતાર' ગુરુ સાચા મળે તો, ભક્તિનો રંગ ભલો ચડે. મૂરખ ૧૦૦૨ (રાગ : ચલતી)
મૂરખ
મોરલી વેરણ થઈ રે કાનુડાની મોરલી વેરણ થઈ;
બાવરી હું તો બની ગઈ રે, કાનુડાની મોરલી વેરણ થઈ. ધ્રુવ વૃંદાવનની કુંજ ગલીમાં, ચાલી હું લઈને મહી; નંદનો લાલો સામો મળ્યો, હું તો જોતા જ શરમાઈ ગઈ રે. કાનુડા વ્હાલો વગાડે મીઠી મીઠી મોરલી, સાંભળતા સુદ ગઈ; એ રે ઠગારે કામણ કીધાં, હું તો ઠગાઈ જોને ગઈ રે. કાનુડા સાંવરી સુરત, મોહની મુરત, ઉપર હું મોહિત થઈ; ‘દાસ સતાર' ના પ્રિયતમની હું તો, દાસી બનીને જોને રહી રે. કાનુડા
૧૦૦૩ (રાગ : આશાગોડી)
ભજ રે મના
વો નર હમકો ભાવે, સાધુ ! વો નર હમકો ભાવે. ધ્રુવ
જો સમરસ બીચ સમાવે, સાધુ ! વો નર હમકો ભાવે; દુઃખ ઔર સુખમેં આનંદ રહેવે, હરદમ હરગુણ ગાવે. સાધુ
(દાદ) સબદૈ હી સૂષિમ ભયા, સબદૈ સહજ સમાન સબટ્ટૈ હી નિર્ગુણ મિલે, સબદૈ નિર્મલ જ્ઞાન
૧૨
પરનારી પરઘનકો ત્યાગે, સતકી રોજી ખાવે; તન, મન ઔર વચનસે કોઈ, જી'કો નાહિ દુ:ખાવે. સાધુ કર સેવા, સંસારી જીનકો, સાચી રાહ બતાવે. ધરમ કરતાં ધાડ પડે તો, હિંમત હાર ન જાવે. સાધુ પરદુ:ખભંજન હોકર રહેવે, ગુરુગોવિંદ ગુણ ગાવે; દાસ ‘સત્તાર’ સાબુ-જલ મીલકર, મેલકો માર હઠાવે. સાધુ
૧૦૦૪ (રાગ : માલકૌંશ)
શું પૂછો મુજને કે હું શું કરું છું ? મને જ્યાં ગમે ત્યાં હરું છું રું છું. ધ્રુવ ન જાઉં ન આઉં કુમાર્ગે કદાપી, વિચારી વિચારીને ડગલા ભરું છું. મને કરે કોઈ લાખો બૂરાઈ છતાંયે, બૂરાઈને બદલે ભલાઈ કરું છું. મને નથી બીક કોઈને મને આ જગતમાં, ફ્ક્ત એક મારા પ્રભુથી ડરું છું. મને ચડી છે ખુમારી પીધી પ્રેમ પ્યાલી, જગતમાં હું પ્રેમી થઈ વિચરું છું. મને૦ કથન છે આ ભક્ત સત્તારનું સાદું, કવિ જ્ઞાનીઓના ચરણે ધરું છું. મને
(રાગ : બાગેશ્રી)
તે દિન બિસરિ ગએ ઈહાં આયે;
અતિ ઉન્મત્ત મોહ મદ છાકૌ, ફિરત કેસ બગરાએ. ધ્રુવ જિન દિવસનિ તેં જનનિ જઠર મેં, રહત બહુત દુઃખ પાએ; અતિ સંકટ મેં ભરત ભેંટા લીઁ, મલ મેં મૂંડ ગડાએ. તે બુધિ વિવેક બલ હીન છીન તન, સબહી હાથ પરાએ; તબ ” કૌન સાથે રહિ તે?, ખાન પાન પહુચાએ. તે તિહિં ન કરત ચિત અધમ ! અજહું લં જીવત જાકે જયાએ; ‘ સૂર' સો મૃગ જ્યાઁ બાન સહત, નિત વિષય વ્યાધ કે ગાએ. તે
રૈણિ ગવાઈ સોઈ કૈ, દિવસુ ગવાઈઆ ખાઈ; હીરે જૈસા જનમું હૈ, કઉડી બદલે જાઈ.
૧૩
દાસ સત્તાર

Page #317

૧૦૦૫ (રાગ : બિહાગ) સબ તીરથ કર આઈ ટૂંબડિયા. ગંગા ન્હાઈ, જમના ન્હાઈ, અડસઠ તીરથ ધાઈ ; નિતનિત ઉઠ મંદિરમેં જાઈ, તો ભી ગઈ ના કડવાઈ. ટૂંબડિયા સદ્ગુરુ સંતકે નજર ચડી તબ, અપને પાસ મંગાઈ; કાટકુટ કર સાફ બનાઈ, અંદર રાખ મિલાઈ. તંબડિયા રાખ મિલા કર પાક બનાઈ, તબ તો ગઈ કડવાઈ; અમૃતજલ ભર લાઈ ઠૂંબડિયાં, સંતનકે મન ભાડઈ. ટૂંબડિયા યે બાતા સબ સત્ય સુનાઈ, જુઠ નહીં હે ભાઈ; ‘દાસ સતાર' હૂંબડિયા ફ્રિ તો, કરતી િઠકુરાઈ. ટૂંબડિયા
૧૦૦૭ (રાગ : આશાવરી) હૃદયમાં વસ્તુ છે અણમોલી; તારા રે ઘટમાં પિયુ બિરાજે, જો તું અંતરપટ ખોલી. ધ્રુવ સંત સમાગમ નિશદિન કરીએ, સાંભળીએ શુદ્ધ બોલી; સજ્જન કેરા સંગમાં ભાઈ, પ્રેમની પ્રગટે હોળી. હૃદયમાં સત્ય સમશેર લઈને મારજો, પાંચ પચીસની ટોળી; શુદ્ધ શબ્દો સંતોના ભાઈ, પીજો ઘોળી ઘોળી. હૃદયમાં ગુરુ કરી ગુરુચરણમાં રહેજો , લેજો શબ્દને તોળી; દાસ સત્તાર ગુરુપ્રતાપે, વાગે જ્ઞાનની ગોળી. હૃદયમાં
૧૦૦૬ (રાગ : દરબારી) હૃદયમાં જો તપાસીને છુપાયેલો ખજાનો છે, તું લઈ લે જ્ઞાન સદ્ગથી, એનો ભેદ છાનો છે. ધ્રુવ પ્રભુ છે કોણ ? ને તું કોણ છે ? જ્ઞાને વિચારી જો; હતો તું ક્યાં ? વળી આવ્યો છે ક્યાં ? ને પાછો ક્યાં જવાનો છે? હૃદયમાં હજી છે હાથમાં બાજી, ઓ જીવડા જોને જરા જાગી; ધરીને ધ્યાન ઘટમાં જો , મળ્યો અવસર મજાનો છે. હૃદયમાં કળિનો દી’ર ચાલે છે, જગતમાં જાણે નાસ્તિકતા; અનેરા કાળનો આરંભ, હવે દુનિયામાં થવાનો છે. હૃદયમાં ગુરુથી જ્ઞાન લઈને, સત્ ભેદ ‘સત્તાર' સમજો; મનુષ્ય દેહ મળ્યો અતિ મોંઘો, એમાં અનુભવ પામવાનો છે. હૃદયમાં
૧૦૦૮ (રાગ : બિહાગ) હમસે રાર કરોના મોરારિ, મેં તો હારી તોસે હારી. ધ્રુવ તુમ નિર્લજ નટખટ હો કાના, તુમ જૈસે હમ નાહીં; જાઓ હટો , મત મારગ રોકો, દઉંગી મુખર્સ ગારી. હમસે લોક દેખે ઔર લાજ ન આવે, કૈસે નિપટ ગીરધારી ! યમુના તીર નિફ્ટ પનંઘટ પર, રોક્ત હો વ્રજનારી, હમસે બનમેં જાઓ ગૌઆ ચરાવો, ગોપ સે લાડ લડાવો રી; થગન થગન થૈ થૈયા નાચો, મધુર મુરલિયા બજાવો રી. હમસે ગરજે ગગન ઘટ, શુન શિખર પર,પ્રગટે જ્યોત અપારી; ‘દાસ સતાર’ ઘર મંગલ બાજે, સગુરુકી બલિહારી. હમસે
દુનિયા દો રંગી તુર્કી તુરંગી, સ્વારથ સંગી અઠંગી, હોજા સત્સંગી દૂર કુસંગી, ગ્રહે ન તંગી જમજંગી; પિંગલસુ પ્રસંગ રચે ઉમંગી, છંદ ત્રિભંગી તિરભાના, ચિત્ત ચેત સિંહાના ફિ નહીં આના, જગમેં આખિર મરજાના.
પલટુ યહ મન અધમ હૈ, ચોરોં સે બડ ચોર ગુણ તજિ ઔગુન ગહતું હૈ, તાતે બડા કઠોર
૬૧૫
મન હસ્તી મન લોમડી, મનૈ કાગ મન સેર
પલટુદાસ સાચી કહૈ, મન કે ઇતને ફેર || ભજ રે મના
૧૪)
દાસ સત્તાર

Page #318

૧૦૦૯ (રાગ : સારંગ)
હરિગુન ગાના ગુરુ રૂપકા ધર ધ્યાના રે. ધ્રુવ ગુરુકો ધ્યાન ધરો, બુરે કામોસે ડરો; પ્રભુ ભજન કરો, સાચા ધન કમાના રે. હરિ ગુરુને ગોવિંદ એક, દુવિધાકો દૂર ફેંક; જ્ઞાન ચક્ષુએ દેખ, દોનોકા ઠીકાના રે. હરિ
નામસે બનત કામ, ધ્યાનસે દિખત રામ; બસે વો તો ઠામો ઠામ, ચરણોમેં ચિત્ત લાના રે. હરિ
પ્રભુસે માયા જાણો, માતા જયસી માયા માનો; મતામતિ, નહિ તાણો, પ્રેમસે મનાના રે. હરિ પ્રભુકી માયા જાલ, સે વાકે બૂરે હાલ; શીશપે ભમત કાલ, દેર્મ ના આના રે. હરિ
ભજ રે મના
માયા હૈ હદ માંહી, પ્રભુ બેહદ સાંઈ; રંગ, રૂપ, ગુન નાહીં, અયસા હૈ ઠીકાના રે. હરિ
‘દાસ સત્તાર’ સાંઈ, ગુરુ અલખ ગોસાંઈ; હદ બેહદ માંહી, જાનત કોઈ દાના રે. હરિ
૧૦૧૦ (રાગ : આશાવરી)
હરિકે બીના કૌન ગરીબો બેલી ?
ધ્રુવ
ધનવાલે ઘન દેખ ફૂલાયે, બાંધે મહેલ હવેલી; દાન, ધરમ, દયા નહીં દિલમેં, હાય અનિતી ક્યલી. હરિકે નામ કરનકો, દાન કરત હૈ, મનમેં નિષ્ઠા મૈલી; પાપી પાખંડીકો પૂજે, બનકર ચેલા ચેલી. હરિકે
નાટક દેખે, નાચ નચાવે, ખાલી કરે નિત થેલી;
ઉનકો સત્ય સુઝે નહીં જીનકે, બાપ, ‘તાઈ ” માં ‘ તેલી. હરિકે
મરતે મરતે સબ મરે, મરે ન જાના કોય પલટૂ જો જિયત મરૈ, સહજ પરાયન હોય
૬૧૬
દોરંગી દુનિયા કે અંદર, દેખી ભેલા ભેલી; ‘દાસ સતાર' કોઈ એક ધર્મી, બાકી દુનિયા ધેલી. હરિકે
રૂં (૧) વણકર, (૨) ઘાંચણ
૧૦૧૧ (રાગ : કટારી)
જ્ઞાની ગુરુ મળિયા રે, ગોળી મારી જ્ઞાન તણી; કંચન કાયા કીધી રે, ગુરુ તો મારા પારસમણી. ધ્રુવ
હું તો જન્મની આંધળી, મને ગુરુએ આપી આંખ, ગુરુ ચરણનું અંજન આંજ્યું, તો ઘટી ગઈ સહુ ઝાંખ; આંખો ખોલી જોયુ રે, ઘટઘટમાં બેઠો અલખધણી. જ્ઞાની ગુરુના ગુણને હું શું ગાવું ! એ ગુણનો ન આવે પાર, ગુરુ તો મારા આંખની જ્યોતિ, ગુરુ હૃદયના હાર;
ગુરુ દયાળુ દેવા રે, ગુરુકૃપા તો ઘણી રે ઘણી. જ્ઞાની
તન, મન, ધન સદ્ગુરુને અર્પણ, હું તો ગુરુની દાસ,
ગુરુ ગરીબ નિવાજ અમારા, પૂરે ગરીબોની આશ; ગુરુ ચરણમાં રહેવું રે, ગુરુ તો મારા ધિંગા" ધણી. જ્ઞાની ગુરુના દરશન કરતાં નિશદિન, અડસઠ તીરથ માય,
‘દાસ સતાર' ગુરુની સેવા, કરતાં હરખ ન માંય; ગુરુ અમારા પ્રેમી રે, પીઘી છે પ્યાલી પ્રેમ તણી. જ્ઞાની (૧) સામર્થ્યવાન.
કુમતિ નિકંદ હોય મહા મોહ મંદ હોય, જગમગે સુયશ વિવેક જર્ગ હિયોં, નીતિકો દિઢાવ હોય, વિનૈકો બઢાવ હોય ઉપરૈ, ઉછાહ જ્યોં પ્રધાન પદ લિયેસોં; ધર્મકો પ્રકાશ હોય, દુર્ગતિકો નાશ હોય, બરð સમાધિ જ્યોં પિયૂષ રસ પિયે સોં, તોષ પરિ પૂર હોય, દોષષ્ટિ દૂર હોય, અંતે ગુન હોહિં સત-સંગતિકે ક્રિયે સૌ.
પલટૂ ઐસી પ્રીતિ કરૂ, જ્યોં મજીઠ કો રંગ ટૂક ટૂક પડા ઊડે, રંગ ના છોડ઼ે સંગ
૬૧૭
દાસ સત્તાર

Page #319

સૂરદાસ .સ. ૧૪૮૪ - ૧૫૬૪
અનન્ય કૃષ્ણભક્ત સૂરદાસનો જન્મ દિલ્હીથી નજીક ‘સીહી’ ગામમાં લગભગ વિ.સં. ૧૫૪૦માં બ્રાહ્મણ જાતિમાં થયો માનવામાં આવે છે. તેમનું જન્માંધપણું પણ વિવાદાસ્પદ છે. તેમના પિતાનું નામ રામદાસ હતું. મધ્યકાલીન વૈષ્ણવ ભક્ત કવિઓમાં સૂરદાસ સર્વાધિક લોકપ્રિય છે. કૃષ્ણભક્તિ પરંપરામાં સર્વોપરિ સ્થાને છે. સૂરદાસે કૃષ્ણની બાળ લીલાઓના વર્ણનમાં બેજોડ છે. તેમાં સૂરદાસે ક્યારેક ‘હરિ' ક્યારેક ‘પ્રભુ' તો ક્યારેક ‘ સ્વામી ' શબ્દ દ્વારા પોતાના આરાધ્યને પોકાર્યા છે. શ્રી વલ્લભાચાર્યએ વૈષ્ણવ ધર્મની દીક્ષા આપી તેમને શિષ્ય બનાવ્યા હતા. અને તેમની આજ્ઞાથી શ્રીમદ્ ભાગવના આધારે તેમણે કૃષ્ણ લીલાના પદોની રચના કરી હતી. વલ્લભાચાર્યને મળ્યા પહેલા સૂર-દાસની ભક્તિ સેવક-સેવ્ય ભાવ પર આધારિત દાસ્ય ભક્તિ હતી. તેમાં વિનય અને દૈન્યનો સ્વર પ્રધાન હતો. પણ વલ્લભાચાર્યને મળ્યા પછી તેમની ભક્તિ સાંખ્યભાવ રૂપ આરંભ થઈ અને આ સાંખ્યભક્તિ પુષ્ટિમાર્ગીય ભક્તિના નામથી જણાઈ. પુષ્ટિમાર્ગનો મૂળ આધાર ‘ભાગવત્’ છે. સૂરદાસ રચિત ત્રણ ગ્રંથો ‘સૂરસાગર', ‘સૂર સારાવણી’ અને ‘ સાહિત્ય લહરી'માં ‘ સૂરસાગર' જ સૂરદાસની કીર્તિનો પ્રમુખ આધારસ્તંભ માનવામાં આવે છે. * સૂરસાગર' સૂરદાસની કૃષ્ણભક્તિથી સરાબોર પદોનો સાગર છે. તેમનો દેહવિલય લગભગ ૮૦ વર્ષની ઉંમરે પારાસોબી ગામે થયો હતો.
૧૦૧૨ કાફી ૧૦૧૩ ધનાશ્રી ૧૦૧૪ જોગિયા ૧૫ પીલૂ ૨૦૧૬ હમીર ૨૦૧૭ આહીર ભૈરવ ૧૦૧૮ ખમાજ ૧૦૧૯ કાફી ૧૦૨૦ બિહાગ ૧૦૨૧ ચંદ્રક્સ ૧૦૨૨ કાલિંગડા ૧૦૨૩ ચલતી. ૧૦૨૪ ધનાશ્રી ૧૦૨૫ બિહાગ ૧૦૨૬ ખમાજ ૧૦૨૩ આશાવરી ૧0૨૮ બિભાસ ૧૦3૦ ભૈરવી ૧૦૩૧ લલિત ૧૦૩૨ હોરી ૧૦૩૩ કાફી ૧૦૩૪ સારંગા ૧૦૩૫ બાગેશ્રી ૧૦૩૬ કેદાર 3039 કાદંડા. ૧૦૨૯ આશાવરી ૧૦૩૮ આનંદભૈરવ ૧૦૩૯ દેવ ગાંધાર
અખિયાં હરિદર્શન કી પ્યાસી અખિયાં હરિ દરસન કી ભૂખી અચંબો ઇન લોગનકો આવે અબ ન બની તો ક્રિ અબ મેં નાચ્યો બહુત ગોપાલ અજહૂ સાવધાન નિ હોહિ આજ શ્યામ મોહ લિયો ઉધો કરમન કી ગતિ ન્યારી ઉધો ! તુમ તો બડે વિરાગી ઊધો મોહિ વ્રજ બિસરત નાહી ઊધો ! મેંને સબ કારે અજમાયે ઐસે સંતનકી સેવા કરી કરમગતિ ટારી નાહીં ટરે કેતે દિન હરિ સુમરન બિન કો 'પત રાખે મોરી, શ્યામ બિના કોઈ મેરે કામ ન આયો છાંડ દે ગલકી બૈયાં કાના જનમ સબ બાતેનમેં બીત ગયો. જાગો પ્રીતમ પ્યારા લાલ તુમાં જીઆ તોકું સમજ ન આઈ જે જન ઓધા મોહે ન બિસારે જો સુખ હોત ગોપાલહિ ગાયે જો હમ ભલે - બુરે તૌ તેરે દર્શન દો ઘનશ્યામ નાથ મોરી દીનને દુ:ખ હરન દેવ તજો મન ! હરિ વિમુખન કો સંગ તું તો મેરા સચ્ચા સ્વામી ધન્ય તુમ મેરી રાખો લાજ હરી
જપ તપ તીરથ બર્ત હૈ, જોગી જોગ અચાર, પલટુ નામ ભજે બિના, કોઉ ન ઉતરે પાર
જ્ઞાન ધનુષ સતગુરૂ લિહે, સબદ ચલાવૈ બાના / પલટૂ તિલ ભર ના ઘસૈ, જીયતૈ ભયા પષાન
ભજ રે મના
૧૮
૬૧૯
સૂરદાસ

Page #320

૧૦૬૮ ૧૦૬૯ ૧૦૩૦ ૧૦૧ ઉ098
ધનાશ્રી ભૈરવી ગરી કેદાર રાગેશ્રી, નટરવ
સુનહૂ ગોપી હરિકો સંદેશ સુને રી મૈંને નિર્બલ કે બલરામ સોઈ રસના જો હરિગુન ગાવૈ. હમ ભગતન કે ભગત હમારે હરિ સૌ ઠાકુર ઔર ન જન કીં જો અપનો મન હરિ સૌ રાચે
૧૦૪૦ હુમરી ના કીનો તેં હરિકો સુમરના ૧૦૪૧ સારંગ નિશદિન બરસત નૈન હમારે ૧૦૪૨ બિહાગા નેતિ નેતિ કહ વેદ પુકારે ૧૦૪૩ ધનાશ્રી નૈના ભયે અનાથ હમારે ૧૦૪૪ સિંધકાફી હમારે પ્રભુ ! અવગુણ ચિત ન ધરો ૧૦૪પ બાગેશ્રી બાલા જોગી આયો મૈયા ૧૦૪૬. સારંગ બિનુ ગુપાલ બેરિન ભઈ કુંજે ૧૦૪૩ ધનાશ્રી, બિન ગોપાલ નહીં કોઈ અપનો ૧૦૪૮ બાગેશ્રી જગ મેં જીવત હી ર્કો નાર્તા. ૧૦૪૯ પહાડી બાંસુરી બજાઈ આજ રંગ સો મુરારી ઉo૫o મલ્હાર મધુકર ઇતની કહિચહુ જાઇ ૧૦૫૧ ખમાંજ મન તૂ શ્યામ સે કર હેતા ઉo૫ર ભૈરવી મુખ દેખનકું આઈ પ્યારે ૧૦૫૩ આશાવરી મેરો મન અનત કહાં સુખ ૧૦૫૪ તિલકક્કામદ મૈયા મોરી મેં નહિ માખના ૧o૨પ બાગેશ્રી મો સમ પતિત ન ઔર ગુસાઈ ૧૦૫૬ જોગિયા રૂકમનિ મોહિ વ્રજ બિસરત નાહી ૧૦૫૩ મધુવંતી. રે જબ નાથ હૃદયમેં આવે ૧૦૫૮ જોગિયા. રે મન કૃષ્ણ નામ કહિ લીજે ૧૦૫૯ બિહાગા વૃક્ષન સે મત લે મન ૧૦૬૦ તિલકકામોદ શ્યામ મોહિ તુમ બિન કછુ ન ૧૦૬૧ જેમિની લ્યાણ શ્યામ તવ મૂરતિ હાથ સમાની ૧૦૬૨
શ્યામને મુરલી મધુર બજાઈ ૧૦૬૩ કલ્યાણ સબ દિન ગયે વિષયકે હેત ૧૦૬૪ શિવરંજની સબ દિન હોત ન એક સમાન ૧૦૬૫ ભીમપલાસા સબસે ઊંચી પ્રેમ સગાઈ ૧૦૬૬ કાફીહોરી સાંવરે મોકુ રંગમેં રોરી ૧૦૬૭ સિંધકાફી સાંવરે સે કહિયે મોરી
૧૦૧૨ (રાગ : કાફી) અખિયાં હરિદર્શન કી પ્યાસી; દેખ્યો ચાહત કમલનૈનકો, નિશદિન રહત ઉદાસી, ધ્રુવ નેહ લગાય ત્યાગિ ગયે તૃન સમ, ડારિ ગયે ગર ફસી. અખિયાંo કેસરી-તિલક મોતિનકી માલા, વૃંદાવનકો વાસી. અખિયાંo કાહૂકે મનકી કોઉ ન જાનત, લોગન કે મન હાંસી. અખિયાં ‘સુરદાસ' પ્રભુ ! તુમ દરસન બિન, લૈહ કરવત કાસી. અખિયાં
૧૦૧૩ (રાગ : ધનાશ્રી) અખિયાં હરિ દરસનકી ભૂખી; અભ ક્યોં રહતિ શ્યામ રંગ રાતી ? યે બાર્ત સુનિ રૂખી. ધ્રુવ અવધિ ગનત ઈટક મગ જોવત, તબ યે ઈતોં નહિં ઝૂખી; ઈતે માન ઈહિ જોગ સંદેસન, સુનિ અકુલાની દૂખી, અખિયાં * સૂર' સંકત હઢ નાવ ચલાવત, યે સરિતા હૈ સૂખી; બોરક વહ મુખ આનિ દેખાવહુ, દુહિ પૈ પિવત પતંખી, અખિયાંo
દુષ્ટ મિત્ર સબ એક હૈ, જ્યોં કંચન ત્યોં કાંચ
પલટૂ ઐસે દાસ કો, સુપને લગે ન આંચ || ભજ રે મના
૨૦
પલટૂ ચાહૈ સો કરે, ઉન સે સબ કુછ હોય. રામ કા મિલના સહજ હૈ, સંત મિલા જો હોય
સૂરદાસ

Page #321

૧૦૧૪ (રાગ : જોગીયા)
અચંબો ઈન લોગનકો આવે;
છાંડ ગોપાલ અમિત રસ અમૃત, માયા વિષ ફ્લુ ભાવે. ધ્રુવ નિંદિત મૂઢ મલયચંદનકો, કપિ કે અંગ લગાવે; માનસરોવર છાંડ હંસ સર, કાક સરોવર ન્હાવે. અચંબો૦ પગ તર જલત ન જાનત મૂરખ, પર ઘર જાય બૂઝાવે; લખ ચોરાશી સ્વાંગ ઘરે ઘર, ફિર ફિર યમહિં હસાવે. અચંબો
મૃગતૃષ્ણા સંસાર જગત સુખ, તહાં તે મન ન દુરાવે; ‘સુરદાસ' ભકતન સોં મિલકે, હરિયશ કાહ ન ગાવે ? અચંબો૦
૧૦૧૫ (રાગ : પીલ)
અબ ન બની તો, ફિર બ બનેગી ? નર તનુ દેહ તુજે, ફિર ન મિલેગી.
ધ્રુવ
હીરા-સા જન્મ તુને વૃથા ગુમાયો, ના સત્સંગ નિો, હરિગુણ ગાયો; જનની તુજે ફિફ્ટ નહિ જર્નેગી. અબ જવાની તેરી ભ્રમ ભુલાદી, ગુરુ માત-પિતા કી આજ્ઞા ન માની; ફિર તેરી મૈયા કૈસે પાર લગેગી ? અબ કહત હૈ ‘ સુર', તેરી કાયા હૈ માટી, જ્યે ધરતી પે પતંગ હૈ ફાટી; માટી મેં માટી તેરી મીલકે રહેગી. અબ
ભજ રે મના
૧૦૧૬ (રાગ : હમીર)
અબ મેં નાચ્યો બહુત ગોપાલ;
કામ ક્રોધી પહિરી ચોલના, કંઠ વિષય કી માલ. ધ્રુવ
મહા મોહ કે નૂપુર બાજત, નિંદા શબ્દ રસાલ; ભ્રમ ભોયૌ મન ભૌ પખાવજ, ચલત અસંગતિ ચાલ. અબ
સહન કે લૈહડા કિન દેખા, વસુધા ભરમેં એક ઐસે સંત કોઈ એક હૈ, ઔર રંગે સબ ભેષ
૬૨૨
તૃષ્ના નાદ કરત ઘટ ભીતર, નાના વિધિ દે તાલ; માયાકો કટિ ફેંટા બાંધ્યો, લોભ તિલક દિૌ ભાલ. અબ કોટિક કલા કાછિ દિખરાઈ, જલ થલ સુધિ નહિ કાલ; ‘સૂરદાસ' કી સબૈ અવિધા, દૂર કરો નંદલાલ. અબ ૧૦૧૭ (રાગ : આહીર ભૈરવ)
અજહૂં સાવધાન કિન હોહિ;
માયા વિષમ ભુજંગિનિ કૌ બિષ, ઉતર્યો નાહિંન તોહિ. ધ્રુવ કૃષ્ણ સુમંત્ર જિયાવન મૂરી, જિન જન મરત જિવાયૌ; બારંબાર નિકટ શ્રવનનિ હૈ, ગુરૂ ગારૂડી સુનાૌ. અજહૂં બહુતક જીવ દેહ અભિમાની, દેખત હી ઈન ખાર્યો;
કોઉ કોઉ ઉબર્ટો સાધુ સંગ, જિન સ્યામ સંજીવનિ પાર્ટી. અજહૂં જાૌ મોહ મૈર અતિ છૂટે, સુજસ ગીત કે ગાએ; ‘સૂર' મિટૈ અજ્ઞાન મૂરછા, જ્ઞાન સભ્ષજ ખાએઁ. અજહૂં
૧૦૧૮ (રાગ : ખમાજ)
લિયો ! બાસુરી બજાયકે; મચી, રાસકો રચાયકે. ધ્રુવ
આજ શ્યામ મોહ બિન્દ્રાબન ધૂમ નાચત સંગ ગોપિ તીરી ! મોહન હૈ બલિહારી; તનમનકી સુધ બિસારી, પ્રીત રંગ ડારિકે. આજ તીઠું લોક ધૂમ મચી, દેવતા દનૂજ ૠષી; છોડ ચહું કામ રતી, ૠત બસંત આયકે. આજ
ઘર ઘર ઘર મુરલીધર, ભર ભર ભર સ્વર મધુર; કર કર નટવર સ્વરૂપ, મોહત ચિત્ત જાયકે. આજ ઘન ઘન ઘન બજત તાલ, ટુમ ટુમ ટુમ ચલત ચાલ; મિલ મિલ મિલ રચત રાસ, ગોવિંદ સંગ-જાયકે. આજ સ્વામી સીખ ન જાત ગતી, ‘શ્યામ' એસો રાસ રચી; સાંવલી સૂરત કાના, નટખટ નંદલાલ કે. આજ૦
નહિં હીરા બૌરન (ઢગલાબંધ) ચલૈ, સિંહ ન ચલૈ જમાત ઐસે સંત કોઈ એક હૈ, ઔર માંગ સબ ખાત
૬૨૩
સૂરદાસ

Page #322

૧૦૧૯ (રાગ : કાફી)
ઉધો, કર્મન કી ગતિ ન્યારી,
સબ નદિયોં જલ ભરિ-ભરિ રહિર્યાં, સાગર કેહિ બિધ ખારી. ધ્રુવ ઉજ્જવલ પંખ દિયે બગુલાકો, કોયલ કેહિ ગુન કારી; સુંદર નયન મૃગાકો દીન્હે, બન-બન રિત ઉજારી. ઉઘો મૂરખ મૂરખ રાજે કીન્હેં, પંડિત ફિત ભિખારી; ‘સૂર શ્યામ' મિલનેકી આશા, છિન-છિન બીતત ભારી. ઉઘો
૧૦૨૦ (રાગ : બિહાગ)
ઉધો ! તુમ તો બડે વિરાગી,
હમ તો નિપટ ગંવારિ ગ્વાલિની, શ્યામરૂપ અનુરાગી. ધ્રુવ જેહિ છિન પ્રથમ શ્યામ છબિ દેખી, તેહિ છિન હૃદય સમાની;
નિકસત નહિં અબ કૌનેહૂ બિધિ, રોમ-રોમ ઉરઝાની. ઉધો આઠો જામ મગન મન નિરખત, શ્યામ મુરતિ નિજ માહીં; દંગ નહિં પેખત અન્ય વસ્તુ જગ, બુદ્ધિ વિચારત નાહી, ઉધો
ઉર્ધા ! તુમ્હારો જ્ઞાન નિરંતર, હોઉ તુમહિં સુખકારી; હમ તૌ સદા શ્યામ રંગ રાંચી, તાહિ ન સકહિં ઉતારી. ઉધો
ભજ રે મના
૧૦૨૧ (રાગ : ચંદ્રકોશ)
ઉધો મોહિં વ્રજ બિસરત નાહી;
હંસસુતાકી સુંદર કલરવ, અરૂ તરૂવનકી છાહીં. ધ્રુવ વે સુરભી વે બચ્છ દોહની, ખિરક દુહાવન જાહીં; ગ્વાલબાલ સબ કરત કુલાહલ, નાચત ગહ-ગહ બાહીં. ઉધો૦ યહ મથુરા કંચનકી નગરી, મનિ-મુક્તા જિહિ માહી; જબહિં સુરત આવત વા સુખકી, જિયા ઉમગત સુધ નાહી. ઉધો
જૈસે કાઠ મેં અગનિ હૈ, ફૂલ મેં હૈ જ્યો બાસ હરિજન મેં હરિ રહત હૈં, ઐસે પલટૂદાસ
૬૨૪
અનગિન ભાંતિ કરી બહુ લીલા, જસુદા નંદ નિબાહી; ‘સૂરદાસ' પ્રભુ રહે મૌન મહ, યહ કહ-કહ પછિતાહીં. ઉધો
૧૦૨૨ (રાગ : કાલિંગડા)
ઉધો ! મૈંને સબ કારે અજમાયે.
ધ્રુવ
કોયલ કે સુત કાગા પાલે, હસિ હંસિ કંઠ લગાયે; પંખ જમે તબ ઊડને લાગે, કુલ અપને કો ધાયે. ઉધો૦ કારે નાગ પિટારીમેં પાલે, હિત કરી દૂધ પિલાયે; જબ સુધિ આઈ અપને કુટુંબકી, અંગુરિન મેં ડસિ ખાયે. ઉઘો
કારે ભંવરા મદકે લોભી, કલિ દેખિ મંડરાયે; જબ વહ ખિલકર પરિ ધરનિ પર, ફેરિ દરસ નહિં પાયે. ઉઘો કારે કેસ સીસ પર રાખે, અતર ફુલેલ લગાયે; સો કારે નહિ ભયે આપને, શ્વેત રૂપ દરસાયે. ઉઘો કારેકી પરતીતિ ન કીજૈ, કારે હર બુઝાયે; ‘સુરશ્યામ' કો કહા અજમય, બાર બાર અજમાયે. ઉધો
૧૦૨૩ (રાગ : ચલતી)
ઐસે સંતનકી સેવા, કર મન ઐસે સંતની સેવા. ધ્રુવ શીલ-સંતોષ સદા ઉર જિનકે, નામ રામકો લેવા. કર મન આન ભરુંસો હૃદય નહિ જિન, ભજન નિરંજન દેવા. કર મન૦ જીવનમુક્ત ફિરે જગમાંહી, જ્યે નારદ મુનિ દેવા. કર મન જિનકે ચરણકમલકું ઈચ્છત, પ્રયાગ યમુના રેવા. કર મન ‘સુરદાસ' કર ઉનકી સંગત, મિલે નિરંજન દેવા. કર મન૦
સિંહદી મેં લાલી રહે, દૂધ માંહિ ઘીવ હોય પલટૂ તૈસે સંત હૈ, હરિ બિન રહે ન કોય
૨૫
સૂરદાસ

Page #323

ત્યજી મંગરાજ આતુર ઊડી ધાયે, ટારી વિપતગજ કેરી; ‘સુરદાસ” નિજ ભક્ત કાજ હરિ, કરી અંબરકી ઢેરી, શ્યામ
૧૦૨૪ (રાગ : ધનાશ્રી) કરમગતિ ટારી નાહીં ટરે, કહાં રાહુ કહાં હૈ રવિ શશિ, આન સંયોગ પરે. ધ્રુવ ગુરુ વસિષ્ઠ પંડિત અતિ જ્ઞાની, રચી પચી લગ્ન ધરે. કરમગતિo પિતા મરન અરુ હરન સિયાક, વનમેં વિપત્ત પરે. કરમગતિo ભારથમેં ભરવીકા અંડા, ઘંટા તૂટી પરે. કરમગતિo હરિશ્ચંદ્રસે દાની રાજા, નીચકો પાની ભરે. કરમગતિo તિન લોક ભાવિકે વશ, સુરનર દેહ ધરે. કરમગતિo ‘સુરદાસ’ હોની સો હોવે, કાહેÉ શોચ કરે ? કરમગતિo
૧૦૨૫ (રાગ : બિહાગ) કેતે દિન હરિ સુમરન બિનુ ખોયે ! પરનિંદા રસના કે રસમેં, અપને પિતર બિગોયે. ધ્રુવ તેલ લગાય કિયો રુચિમર્દન, મલમલ બસ્તર ધોયે; તિલક લગાય ચલે સ્વામી છું, યુવતિન કે મુખ જોયે. તેo. કાલ બલિને સબ જગ કંપત, બ્રહ્માદિક સે રોયે; ‘સુર’ અધમકી હોય કૅન ગતિ ? ઉંદર ભરે અરુ સોયે. તેo
૧૦૨૭ (રાગ : આશાવરી) કોઈ મેરે કામ ન આયો, શ્રી હરિ બિના; યે જૂઠી માયાકે લીને, રતનસો જનમ ગંવાયૌ. ધ્રુવ કંચન કળશ વિચિત્ર ચિત્ર કરી, રચી-રચી ભુવન બનાય; તામેં તક્ષણ હી કાઢયો, પલ ભર રહન ન પાય. શ્રી હરિ, ઘર તરિયા કહે સંગ ચલૂંગી, યૌ કહીં ધૂત ધન ખાય; અંત સમે છૂપી ઘર ભીતર, એક ન પગ પહુંચાર્યો. શ્રી હરિ, સો સુકૃત કર જનની જાયો, બો'તહીં લાડ લડાર્યો; કાઢ લિયો કંઠકો દોરો, અગનમું બદન જલાયૌ. શ્રી હરિ અધમ ઓધારણ ગુણકા તારણ, સો મેં સઠ બિસરાય ? લીયો ન નામ દિયોં મન ધોખો, ‘સુરદાસ ' પછિતાર્યો. શ્રી હરિ
૧૦૨૮ (રાગ : બિભાસ)
૧૦૨૬ (રાગ : ખમાજ) કો 'પત રાખે મોરી, શ્યામ બિન, અંધ કો અંધ મહાદુષ્ટ દુ:શાસન , લઈ સભામેં ઘેરી. ધ્રુવ મતિહીન અધમ ભયો યે રાજા, વસ્ત્ર ખિંચાવત હેરી; ભીષ્મ કરણ દ્રોણ દુર્યોધન, કિનહુ ન પાછી ફેરી. શ્યામ, જો વિશ્વાસ આસ મેરે મનમેં, સો પ્રભુ કહુ એક તેરી; આપ સહાય કરો કરૂણાસાગર, ડૂબત રાખો એ બેરી. શ્યામ,
પલટુ જપ તપ કે કિહે, સરે ન એક કાજ
ભવસાગર કે તસ્ન કો, સતગુરૂ નામ જહાજ ભજ રે મના
દરજી
છાંડ દે ગલકી બૈયાં કાના, ભોર ભયો અંગનાં. ધ્રુવ દીપકકી જોત ગઈ, ચંદ ગયો ગગના; મુખકો તા—લ ગયો, નેનાં ગયો અંજના. છાંડo હાથ કારી ચૂરી સોહે, ઉપર સોહે કંગના; બાંહે તો બાજુબંધ સોહે, માથે ફ્લ નગનાં. છાંડo દેરે દેર ઘંટ બાજે, ઝાલરીકો ઝનનાં; ભાનુકો પ્રકાશ ભયો, જાગો કુંવર નંદના. છાંડo મેરે મન તુંહી તુંહી, તું તો મેરે તનનાં; સૂરશ્યામ કહે પ્રભુ, રાખો મોહે શરનાં. છાંso
પલટૂ લિખા નસીબ કા, સંત દેત હૈ ફેર સાચ નહીં દિલ આપના, તા સે લાગે દેર |
(
૨@ )
સૂરદાસ

Page #324

૧૦૨૯ (રાગ : આશાવરી) તજો મન ! હરિ-વિમુખનકો સંગ; જીનકે સંગ કુમતિ ઉપજત હૈ, પરત ભજનમેં ભંગ. ધ્રુવ કહા હોત પયપાન કરાયે, વિષ નહીં તજત ભુજંગ; કાગહિં કહા કપૂર ચુગાયે, સ્વાન ન્હવાયે ગંગ. તજો, ખરકો કહા અરગજા-લેપન, મરક્ટ ભૂપન અંગ; ગજકો કહા હવાયે સરિતા, બહુરિ ધરૈ વહ ઢંગ . તજો, પાહન પતિત બાન નહિં બેધત, રીતો રત નિપંગ; ‘સુરદાસ’ ખલ કારી કામરિ, ચઢત ન દૂો રંગ. તજો
૧૦૩૧ (રાગ : લલિત) જાગો પ્રીતમ પ્યારા લાલ, તુમ જાગો બંસીવાલા; તુમસે મેરો મન લાગ રહ્યો, તુમ જાગો મુરલીવાલા. ધ્રુવ બનકી ચિડિયાં ચીં ચીં બોલ, પંછી કરે પોકારા; રજની બીતી, ભોર ભયો હય, ઘરઘર ખુલ્યાં કમાડા. જાગો ઘર ઘર ગોપી મહી વલોવે, કંકણ કા ઠિમકારા; દહીં દૂધકા ભય ક્ટોરા, સાકર બોરા ડારા. જાગો ઘેનુ ઉઠી બનમેં ચાલી, સંગ નહીં ગોવાલા; ગોપાલ બાલ સબ દ્વારે ઠાડે, અસ્તુતિ કરત અપારા, જાગો શિવ સનકાદિક ઔર બ્રહ્માદિક, ગુણ ગાવે પ્રભુ તેરા; સૂરદાસ બલિહાર ચરનપર, ચરણકમલ ચિત્ત મેરા, જાગો
૧૦૩૦ (રાગ : ભૈરવી) જનમ સબ બાતનમેં બીત ગયો રે,
ધ્રુવ બાર બરસ ગયે લરકાઈ, બીએ જોબન ભયો; તીસ બરસ માયાકે કારન , દેશ બિદેશ ગયો. જનમ ચાળીસ અંદર રાજકું પાયો, બઢે લોભ નિત નય; સુખ સંપત માયાકે કારન, ઐસે ચલત ગયો. જનમe સૂકી ત્વચા કમર ભઈ ઢીલી, એ સબ ઠાઠ ભયો; બેટા વહૂ તેરો કહ્યો ન માને , પરબ દુ:ખમેં પર્યો. જનમ ના હરિભજન ના ગુરુસેવા, ના કછુ દાન દિયો; ‘સુરદાસ’ મિથ્યા તેન ખોવત, જમને ઘેર લિયો. જનમe
૧૦૩૨ (રાગ : હોરી) જીઆ તોકે સમજ ન આઈ, મુરખ તેં મતિ રે ગુમાઈ. ધ્રુવ માતપિતા સુત કુટુંબ કબીલો, ધન જોબન ઠકુરાઈ , કોય ન તેરો, તું ન કિસીકો, સંગ રહ્યો લલચાઈ;
ઉમરમેં તે ધૂલ ઉડાઈ. જીઆઇ રાગ દ્વેષ તું કિનસે કરત હૈ ? એક બ્રહ્મ રહ્યો છાઈ , જૈસે શ્વાન રહે કાચ ભુવનમેં, ભસ ભસ મરજાઈ;
ખબર એપની નહિ પાઈ. જીઆo લોભ લાલચ બીચ તું લટક્ત, ભટક રહ્યો ભરમાઈ , તૃપા ન જાયેગો મૃગજલ પીવત , અપનો ભરમ ગમાઈ;
શ્યામ કો જાન લે ભાઈ. જીઆo અગમ અગોચર અક્લ અરૂપી, ઘટઘટ રહત સમાઈ, સૂરશ્યામ પ્રભુ તિહારે ભજન બિનુ, બહુ ન રૂપ દિખાઈ;
શ્યામ કો ઓલખો સદાઈ. જીઆ૦ પલટુ મન મૂઆ નહીં, ચલે જગત કો ત્યાગ ઉપર ધોયે કા ભયા, જો ભીતર રહિગા દાગ ||
સૂરદાસ
જ્ઞાન ઘટે કોઈ મૂંઢકી સંગત, ધ્યાન ઘટે બીન ધીરજ લાયે, પ્રીત ઘટે કોઈ મુંગેકે આગે, ભાવ ઘટે નીત હી નીત જાયે; સોચ ઘટે કોઈ સાધુકી સંગત, રોગ ઘટે કશું ઓસડ ખાયે, ‘કવિ ગંગ’ કહે સુન શાહ અકબર દરીદ્ર ઘટે હરિ કો ગુન ગાયે.
શિષ્ય શિષ્ય સબહી કહે, સિષ્ય ભયા ના કોય
પલટુ ગુરૂ કી બહુ કો, સીખેં સિષ તબ હોય ભજ રે મના

Page #325

૧૦૩૩ (રાગ : કાફી)
જે જન ઓધા મોહે ન બિસારે, તાહે ન બિસારું છીન એક ઘડી રે. ધ્રુવ મોકું ભજે ભજું મેં વાકું, લ ન પડત છિન એક ઘડી રે; જન્મમરણો સંકટ કાટુ, રાખું સદા આનંદ ભરી રે. જે સુમરન કીનો દ્રોપદી રાની, સહાય ક્રિયો જબ ચીર હરી રે; મહાભારત ભરૂ લિંકે ઈંડા, રાય લિયો ગજઘંટ ઘરી રે. જે પ્રહ્લાદ રૈન-દિન ધ્યાયે, ગુપ્ત રૂપ સો પ્રગટ કરી રે; ખંભ ફાડ હિરણ્યાકશ માર્યો, ભક્ત પ્રહ્લાદકી રક્ષા કરી રે. જે અંબરીખ ઘર ગયે દુર્વાસા, ચક્ર પઠાય વહાં સહાય કરી રે; ભજનહાર ભજું, તજનહાર તજું, યહી હમારી હૈ પરાપરી રે, જે પાંચ પાંડવકી રક્ષા કીની, લાખાગૃહમેં સહાય કરી રે; ‘સુર' કહે ગજરાજ ઓધાર્યો, દયા સિંધુ જદુનાથ હરિ રે. જે
૧૦૩૪ (રાગ : સારંગ)
જો સુખ હોત ગોપાલહિ ગાયે;
સો નહિં હોત કિયે જપ-તપકે, કોટિક તીરથ ન્હાયે. ધ્રુવ દિયે લેત નહિં ચારિ પદારથ, ચરન કમલ ચિત લાયે; તીનિ લોક તૃન સમ કરિ લેખત, નંદનંદન ઉર આયે. જો બંસીબટ વૃંદાવન જમુના, તજિ વૈકુંઠ ન જાયૈ; ‘ સૂરદાસ' હરિકો સુમિરન કરિ, બહુરિ ન ભવ ચલ આવે. જો
જ્ઞાન બઢે ગુણવાનકી સંગતિ, ધ્યાન બઢે તપસી સંગ કિન્હે, મોહ બઢે પરિવારકી સંગતિ, લોભ બઢે ધનમેં ચિત દિહૈ; ક્રોધ બઢે નર મૂઢકી સંગતિ, કામ બઢ઼ તિયકે સંગ કિન્હેં, બુદ્ધિ વિવેક વિચાર બહૈ, કવિ દિન સુસજ્જન સંગતિ કિન્હે.
ભજ રે મના
જલ પષાન બોલે નહીં, ના કછુ પિવૈ ન ખાય પલટૂ પૂ॰ સંત કો, સબ તીરથ તરિ જાય
930
૧૦૩૫ (રાગ : બાગેશ્રી)
જો હમ ભલે - બુરે તૌ તેરે;
તુમ્હે હમારી લાજ બડાઈ, બિનતી સુનુ પ્રભુ મેરે. ધ્રુવ સબ તજિ તુવ સરનાગત આયો, નિજ કર ચરન ગહે રે; તુવ પ્રતાપ બલ બદત ન કાહૂ, નિડર ભયે ધર ચેરે. જો ઔર દેવ સબ રંક ભિખારી, ત્યાગે બહુત અનેરે; ‘સૂરદાસ' પ્રભુ તુમ્હરિ કૃપા તે, પાયે સુખ જુ ઘનેરે. જો
૧૦૩૬ (રાગ : કેદાર)
દર્શન દો ઘનશ્યામ નાથ મોરી અખિયાં પ્યાસી રે;
મન મંદિર કી જ્યોત જગા દો, ઘટ ઘટ વાસી રે. ધ્રુવ મંદિર મંદિર મૂરત તેરી, ફિર ભી ન દેખી સૂરત તેરી; યુગ બીતે ના આઈ મિલની, પૂરનમાસી રે. દર્શન દ્વાર દયા કા જબ તૂ ખોલે, પંચમ સૂરમેં ગૂંગા બોલે; અંધા દેખે લંગડા ચલકર, પહૂંચે કાશી રે. દર્શન પાની પી કર પ્યાસ બૂઝાઉ, નયનકો કૈસે સમજાઉ ? આંખ મિચોલી છોડો અબતો, કૃષ્ણ મુરારી રે. દર્શન૦ નિર્બલ કે બલ ધન નિર્ધન કે તુમ રખવારે ભક્ત જનન કે;
તેરે ભજન મેં સબ કુછ પાઉં, મીટે ઉદાસી રે. દર્શન૦
નામ જપે ઔર તૂજે ન માને, ઉસકો ભી તું અપના માને; તેરી દયા કા અંત નહીં હૈ, હે દુ:ખનાશી રે. દર્શન કબસે ખડા હું દ્વાર પે તેરે, અબ તો હરલે દુઃખ સબ મેરે ; ‘સુરદાસ' કી વિનતી સુનલો, ઓ અવિનાશી રે. દર્શન૦
ܗ
પલટૂ માયા પાઈ કૈ, ફૂલિ કે ભયે મહંથ માન બડાઈ મેં મુએ, ભૂલિ ગયે સત પંથ
૬૩૧
સૂરદાસ

Page #326

૧૦૩૭ (રાગ : કાન્હડા) દીનન દુ:ખ હરન દેવ સંતન હિતકારી. ધ્રુવ અજામીલ, ગીધ, વ્યાધિ, ઈનમેં કહો કૌન સાધ ? પંછીકો પદ પઢાત, ગણિકા-સી તારી. દીનન કૈ સિર છત્ર દેત, પ્રહલાદકો ઉબાર લેત; ભક્ત હેત બાંધ્યો સેત, લંકાપુરી જારી, દીનનો તંદુલ દેત રીઝ જાત, સાગ-પાતસોં અઘાત; ગિનત નહિં ઝૂકે ફ્લ, ખાટે મીઠે ખારી, દીનના ગજકો જબ ગ્રાહ ગ્રસ્યો, દુઃશાસન ચીર ખિસ્યો; સભા બીચ કૃષ્ણ કૃષ્ણ, દ્રૌપદી પુકારી. દીનન ઈતને હરિ આપ ગયે, બચનને આરૂઢ ભયે; ‘સુરદાસ' દ્વારે ઠાઢો, આંધરો ભિખારી. દીનન
૧૦૩૯ (રાગ : દેવગંધાર) તુમ મેરી રાખો લાજ હરી; તુમ જાનત સબ અંતરજામી, કરની કછુ ન કરી. ધ્રુવ
ગુન મોતે બિસરત નાહીં, પલ છિન, ઘરી પરી; સબ પ્રપંચકી પોટ બાંધિકૈ, અપને સીસ ઘરી. તુમ દારા-સુત-ધન મોહ લિયે હૈ, સુધિ-બુધિ સબ બિસરી; ‘સૂર’ પતિતકો બેગ ઉધારો, અબ મેરી નાવ ભરી. તુમ
૧૦૪૦ (રાગ : ઘૂમરી) ના કીનો તેં હરિકો સુમરન , સબ દિન વૃથા ગયો રે. ધ્રુવ કરસેં દાન-પુણ્ય ના કીનો, તીરથ પાઉં ન ધર્યો રે; કામ ક્રોધમૅ વસી રહ્યો હય, છલ સીખ્યો નયો નયો રે. ના બાલપના તેં ખેલ ગુમાયો, અબ તૂ તરૂન ભયો રે; બૂઢા ભયા કફ વીયન ઘેર્યો , યે દુ:ખ સહ્યો રહ્યો રે. ના મુંડ મુંડાઈ જટા બંધાઈ, જોગીરાજ ભયો રે; પરમારથ કછુ કર ના શક્યો, પીછે ઊલટો લટક રહ્યો રે. ના જગકો બંધન તહીં ફંદન, જે કોઈ આન ર્ક્સ રે; સુર” કહે કોઈ નિકસત નાહીં, ભજન બિના કોટિ ઉપાય કરે. ના
૧૦૩૮ (રાગ : આનંદ ભૈરવી) તું તો મેરા સચ્ચા સ્વામી, ધન્ય તેરી સાહેબી. ધ્રુવ જમીન તો ગલીચા કીનો, આસમાને ચાંદની; પવન તો જલેબદાર, ચંદ હયે મશાલચી, તુંo બ્રહ્મા તો રસોઈદાર, મેઘ હયે પખાલચી; કુબેર તો ખજાનેદાર, ઇન્દ્ર હુયે નગારચી. તુંo એકકું તો હાથી ઘોડા, એક બેસે પાલખી; એકકું તો શિર પે બોજા, એક હલકારચી. તુંo મેં તો તો એસા જાનું, જેસે હીંરા પારખી; સૂરદાસ; દરશન દેના, દો નૈનોપે આરસી. તુંo
૧૦૪૧ (રાગ : સારંગ) નિસિદિન બરસત નૈન હમારે; સદા રહત પાવસ બદતું હમપર, જબતેં શ્યામ સિધારે. ધ્રુવ અંજન થિર ન રહત અંખિયનમેં, કર કપોલ ભયે કારે; કંચુકિ પટ ભૂખત નહિં કબહું, ઉર બિચ બહત પનારે. નિસદિન આંસૂ સલિલ બહે પગ થાકે, ભયે જાત સિત તારે; ‘સૂરદાસ’ અબ ડૂબત હૈ વ્રજ, કાહે ન લેત ઉબારે ? નિશદિન
પલટુ નિકસે ત્યાગ કૈ, ફિર માયા કો. ઠાટ ધોબી કો ગદહા ભયો, ના ઘરકો ના ઘાટ ||
પલટુ નર તન પાઈ કૈ, મૂરખ ભજે ન રામ | કોઉ ના સંગ જાયગા, સુત દારા ધન ધામાં
ભજ રે મના
(
૩
સૂરદાસ

Page #327

ઈક લોહા પૂજામેં રાખત, ઈક ઘર બધિક પર્યા; સો દુવિધા પારસ નહિ જાનત, કંચન કરત ખરી. હમારે તન માયા જ્યે ભ્રમ કહાવત, ‘સુરસુ' મિલી બિગર; કે ઈન ઊં નિરધાર કીજીયે, મેં મન જાત ટરી. હમારેo
૧૦૪૨ (રાગ : બિહાગ) નેતિ નેતિ કહ વેદ પુકારે, સો અધરન પર મુરલીધારે. ધ્રુવ શિવ સનકાદિક અન્ત ન પાવૈ, સો સખિયન સંગ રાસ રચાર્વે; સકલ લોકમેં આપ પુજાર્વે, સો “મોહન-વ્રજરાજ" કહાવૈ. નેતિo મહિમા અગમ-નિગમ જિહિં ગાવે, સો જસુદા લિયે ગોદ ખીલાવે; જપ-તપ-સંયમ-ધ્યાન ન આવૈ, સોઈ નન્દકે આંગન ધાવૈ. નેતિo. શિવ-સનકાદિક અત્ત ન પાર્વે, સો ગોપનકી ગાય ચરાવૈ; અગમ-અગોચર લીલા ઘારી, સો રાધાવશ કુંજ બિહારી. નેતિo જો રસ બ્રહ્માદિક ન પાયો, સો રસ ગોકુલ-ગલિન બહાયો; ‘સૂર’ સુયશ કહિ કહા બખાનૈ, ગોવિન્દ કી ગતિ ગોવિન્દ જાનૈ, નેતિo
૧૦૪૫ (રાગ : બાગેશ્રી) બાલા જોગી આયો મૈયા તોરે દ્વાર.
ધ્રુવ અંગ વિભૂતિ ગલે ફંડ માલા, શેશ નાગ લિપટાયો; વાકો તિલક ભાલ ચંદ્રમાં, ઘર ઘર અલખ જગાયો. બાલા લે ભિક્ષા નીક્લી નંદરાણી, કંચન થાલ ભરાયો; લ્યો જોગી ભિક્ષા જાઓ આસન પે, મેરા બાલક ડરાયો. બાલા ના ચાહિયે તેરી દૌલત દુનિયા , ઔર ન કંચન માયા; અપને ગોપાલકા દર્શન કરા દે, મેં દર્શન કો આયો. બાલા પંચવેર પરિક્રમા કરકે, શિંગી નાદ બજાયો; સૂરદાસ બલિહારી કનૈયા, જુગ જુગ જીવ તેરો જાયો. બાલા
૧૦૪૩ (રાગ : ધનાશ્રી) નૈના ભયે અનાથ હમારે. મદનગુપાલ યહાં તે સજની, સુનિયત દૂરિ સિધારે. નૈના વૈ હરિ જલ હમ મીન બાપુરી, કૈસે જિવહીં નિયારે ? નૈનાવ હમ ચાતક ચકોર શ્યામલ ઘન, બદન સુધાનિધિ પ્યારે. નૈના, મધુબન બસંત સ દરસનકી, નૈન જોઈ મગ હારે. નૈના ‘સૂર’ શ્યામ કરી પિય ઐસી, મૃતક હુર્ત પુનિ મારે. નૈનાવ
- ૧૦૪૪ (રાગ : સિંધ કાફી). હમારે પ્રભુ ! અવગુણ ચિત ન ધરો, સમદરશી હૈ નામ તુમ્હારી, સોઈ પાર કરો. ધ્રુવ ઈક નદિયા ઈક નાર કહાવત, મૈલો હિ નીર ભર્યો; સબ મિલ ગઈ તબ એક બરન હૈ, સુરસરિ નામ પય. હમારેo
૧૦૪૬ (રાગ : સારંગ) બિનુ ગુપાલ બૈરિન ભઈ કુ. તબ યે લતા લગતિ અતિ સીતલ , અબ ભઈ વિષમ જ્વાલકી પુંજે. બિન વૃથા બહત જમુના ખગ બોલત, વૃથા કમલ ફૂર્ત અલિ ગુંજે. બિન પવન પાનિ ઘનસાર, સજીવનિ, દધિ-સુત-કિરન ભાનુ ભઈ ભુંજે. બિન યે ઉધો કહિયો માધવસો, બિરહ કરત કર મારત લેજે. બિન ‘સૂરદાસ' પ્રભુકો મગ જોવત, અખિયાં ભઈ બરન જ્યોં ગુંજે. બિન
જો દિન ગયા સો જાન દે, મૂરખ અજહૂ ચેતા કહતા પલટૂદાસ હૈ, કરિ લે હરિ સે હેત |
ઉ૩)
પલટુ મેં રોવન લગા, જરી જગત કી રીતિ. || જહં દેખૌ તહં કપટ હૈ, કા સે કીજૈ પ્રીતિ ||
૯૩૫)
ભજ રે મના
સૂરદાસ

Page #328

૧૦૪૭ (રાગ : ધનાશ્રી)
બિન ગોપાલ નહીં કોઈ અપનો.
ધ્રુવ
કોન પિતા માતા સુત ઘરુની, યહ સબ જગત રેનો સુપનો. બિન ધન કારન નિશદિન જન ભટકત, વૃથા જન્મયો હિ સબ ખપનો. બિન અંત સહાય કરે નહીં કોઈ, નિશ્ચે કાલ અગ્નિમુખ ઝપનો. બિન૦ સબ ત્યજ હરિ ભજ યુગલ કમલ પદ, મોહનિગઢ ચરણનતેં પનો, બિન કહત 'સુર' શ્રી વલ્લભ વિઠ્ઠલ શ્રી ગિરિધર રસના મુખ જપનો. બિન
૧૦૪૮ (રાગ : બાગેશ્રી)
જગ મેં જીવત હી કૌ ના;
મન બિચ્છુદેં તન છાર હોઈગૌ, કોઉ ન બાત પુછાતો. ધ્રુવ મેં મેરી કબહૂ નહિં કીજૈ, કીજૈ પંચ સુહાતી; વિષયાસક્ત રહત નિસિ બાસર, સુખ સિયરી, દુઃખ તાતી. જગ સાંચ ઝૂઠ કરિ માયા જોરી, આપુન રૂખી ખાતી, * સૂરદાસ' કછુ થિર ન રહેગી, જો આયૈ સો જાતી, જગ૦
૧૦૪૯ (રાગ : પહાડી)
બાંસુરી બજાઈ, આજ રંગસો મુરારિ;
શિવ સમાધિ ભૂલ ગયે, મુનિ મનકી તારી. ધ્રુવ
ભજ રે મના
બેદ ભનત બ્રહ્મા ભૂલે, ભૂલે બ્રહ્મચારી; સુનતહીં આનંદ ભયો, લગી હૈ કરારી. બાંસુરીત રંભા સબ તાલ ચૂકી, ભૂલી નૃત્યકારી; યમુના જલ ઉલટી વાહે, શુદ્ધિ નાં સમ્હારી, બાંસુરી
શ્રવન કીરતન ચિંતવન, સેવન વંદન ધ્યાન લઘુતા સમતા એતા, નૌધા ભક્તિ પ્રમાન
939
શ્રી વૃંદાવન બંસી બજી, તિન લોક પ્યારી; ગ્વાલ બાલ મગન ભયે, બ્રજ કી સબ નારી. બાંસુરી સુંદર શ્યામ મોહની મૂરતિ, નટવર વધુ ધારી; સૂર કિશોર મદન મોહન, ચરણન બલિહારી. બાંસુરી
૧૦૫૦ (રાગ : મલ્હાર)
મધુકર ! ઈતની કહિયહુ જાઈ, અતિસ ગાત ભઈયે તુમ બિનુ, પરમ દુખારી ગાઈ. ધ્રુવ જલસમૂહ બરસત દોઊ આંખે, હૂ કતિ લિન્હેં નાઊં; જહાં જહાં ગોોહન કીનો, સંઘતિ સોઈ ગાઉં. મધુકર
પરતિ પછાર ખાઈ છિનહીં છિન, અતિ આતુર હૂ દીન; માનહું ‘સુર' કાદિ ડારી હૈ, બાર મધ્યતે મીન, મધુકર૦
૧૦૫૧ (રાગ : ખમાજ)
મન તૂ શ્યામસે કર હેત,
શ્રી કૃષ્ણનામકી બાડ કરે, તો બચે તેરો ખેત. ધ્રુવ પાંચ હરણ પચીસ હરિણી, ખૂંદી ગયો ખેત; સાર વસ્તુ સબ ખેંચ લીની, લુણેગો કહા રેત ? મન૦
મન સુહા તન પિંજરા, તાસો લાગો નેહ; મંજારરૂપી કાલ ડોલે, અબ ઘડી તોયે લેત. મન કર બિચાર બિકાર ત્યજ દે, ઊતર સાયર સંત;
‘સૂર' હરિકી ભક્તિ કર લે, ગુરૂ બતાઈ દેત. મન
ઝૂઠી કરની આચરે, ઝૂઠે સુખકી આસ
ઝૂઠી ભગતિ હિયે ધરે, ઝૂઠે પ્રભુકાઁ દાસ ||
936
સૂરદાસ

Page #329

૧૦૫૨ (રાગ : ભૈરવી)
મુખ દેખનકું આઈ પ્યારે લાલકો, મુખ દેખનકું આઈ. ધ્રુવ કાલ મુખ દેખી ગઈ દધિ બેચન, જાત ગયો બિકાઈ. પ્યારે
દામ દોગણો લાભ ચોગણો, ઘર ગૌબછિયાં બીઆઈ, પ્યારે
આઈ ધાઈ ખડી ભવનમેં, લાલજી કું દીઓ જગાઈ. પ્યારે સુની પ્રિય બચન ઉઠે નંદલાલા, નાગરી નિકટ બુલાઈ. પ્યારે સૂરશ્યામ પ્રભુ તિહારે મિલનકું, ચરણ કમલ ચિત્ત લાઈ. પ્યારે ૧૦૫૩ (રાગ : આશાવરી)
મેરો મન અનત કહાં સુખ પાવે;
ધ્રુવ
જૈસે પછી ઊડી જહાંજો (૩) ફીર જહાંજ પર આવે. કમલ નયન કો છાંડી મહાતમ્ (૩), ઔર દેવ કો ધ્યાવે; પરમ ગંગ કો છાંડિ પિયાસો (૩), દૂરમતિ કૂપ બનાવે. મેરો૦ જિણ મધુકર અંબુજ રસ ચાખ્યો (૩), ક્યોં કરીલ" ફ્લુ ખાવે ? ‘સુરદાસ' પ્રભુ કામધેનુ તજ, છોડી કોન દુહાવે ? મેરો૦ દસ (૧) કારેલા
૧૦૫૪ (રાગ : તિલક કામોદ)
મૈયા મોરી મેં નહિ માખન ખાયો.
ધ્રુવ
ભોર ભયો ગૈયનકે પાછે, મધુબન મોહિ પઠાર્યો; ચાહ પહર બંસીબટ ભટક્યો, સાંજ પરે ઘર આયો. મૈયા૦
ભજ રે મના
મેં બાલક બહિંયનકો છોટો, છીંકો કિહિ બિધિ પાયો ?
ગ્વાલ બાલ સબ બૈર પરે હૈ, બરબસ મુખ લપટાયો. મૈયા તૂ જનની મની અતિ ભોરી, ઈનકે કહે પતિઆયો; જિય તેરે કછુ ભેદ ઉપજિ હૈ, જાનિ પરાયો જાયો. મૈયા
રામ-રસિક અર રામ રસ, કહન સુનનૌ દોઈ જબ સમાધિ પરગટ ભઈ, તબ દુબિધા નહીં કોઈ
૬૩૮
યહ કૈ અપની લકુટ કમરિયા, બહુતહિ નાચ નચાયો;
* સૂરદાસ' તબ બિહસિ જસોદા, હૈ ઉર કંઠ લગાયો. મૈયા મૈયા મોરી “મૈંને” હી માખન ખાયો...(૨)
૧૦૫૫ (રાગ : બાગેશ્રી)
મો સમ પતિત ન ઔર ગુસાઈ;
ઔગુન મોસે અજહું ન છૂટત, ભલી તજી અબ તાઈ. ધ્રુવ
જનમ જનમ યોહી ભ્રમિ આયો, કપિ-ગુંજાકી નાઈ; પરસત સીત જાત નહિ ક્યોંહૂ, ધૈ ધૈ નિકટ બનાઈ. મો૦ મોહયો જાઈ કનક કામિનિસોં, મમતા મોહ બઢાઈ; રસના સ્વાદુ મીન Č ઉરઝી, સૂઝત નહિં દાઈ. મો સોવત મુદિત ભર્યો સુપનેંમે, પાઈ નિધિ જો પરાઈ; જાગિ પર્યો કછુ હાથ ન આયો, યહ જગકી પ્રભુતાઈ. મો૦
પરસે નાહિ ચરન ગિરિધર કે, બહુત કરી અનિઆઈ;
.
‘સૂર' પતિતકો ઠીર ઔર નહિં, રાખિલેઉ સરનાઈ. મો૦
સૂરદાસ (રાગ : બ્રિદાવની)
ભક્તિ બિનુ બૈલ બિરાને હૈહીં;
પાઉં ચારિ સિર શૃંગ, ગુંગ મુખ તબ કૈસે ગુન ગૃહી. ધ્રુવ
ચારિ પહર દિનચરત ફિત બન, ઉં ન પેટ અલૈહીં;
ટૂટે કંધ રૂ ફૂટી નાકનિ, કૌ લાઁ ધી ભૂસ ઐહૌ. ભક્તિ
લાદત જોતત લકુટ બાહૈિં, તબ કહું મૂડ દુરે હી ?
.
સીત, ધામ, ધન, બિપતિ બહુત વિધિ, ભાર તરેં મરિ જૈહી. ભક્તિ હરિ સંતનિ કૌ કહ્યી ન માનત, ક્રિયૌ આપુની પહી; ‘સૂરદાસ' ભગવંત ભજન બિનુ, મિથ્યા જનમ ગંથૈહો. ભક્તિ
જ્યાઁ દીપક રજની સરૈ, ચહું દિસિ કરૈ ઉદોત પ્રગટે ઘટપટ રૂપમૈં ઘટપટરૂપ ન હોત
૬૩૯
સૂરદાસ

Page #330

૧૦૫૬ (રાગ : જોગિયા)
રૂકમનિ મોહિ વ્રજ બિસરત નાહીં;
વા ક્રીડા ખેલત જમુના-તટ, બિમલ કદમકી છાંહી. ધ્રુવ ગોપબધૂકી ભૂજા કંઠ ધરિ, બિહરત કુંજન માંહી; અમિત બિનોદ કહાં લૌ બરની ? મો મુખ બનિ ન જાહી. રૂકમનિ સકલ સખા અરૂ નંદ જસોદા, વે ચિતર્ત ન ટરાહી; સુતહિત જાનિ નંદ પ્રતિપાલે, બિછુરત બિપતિ સહાહી, રૂક્રમનિ યધપિ સુખનિધાન દ્વારાવતિ, તોઉ મન કહું ન રહાહી; ‘સૂરદાસ' પ્રભુ કુંજ-બિહારી, સુમિરિ સુમિરિ પછિતાહી. રૂકમનિ
૧૦૫૭ (રાગ : મધુવંતી)
રે જબ નાથ હૃદયમેં આવે;
પાતક જનમ જનમકે સંચિત, પલમેં વિનાશ પાવે. ધ્રુવ
લેશ ન રહત દુ:ખ દારિદ્ર, શોક સમૂલ બહાવે; ધીરજ, ક્ષમા, શાંતિ, કરૂનાદિક, આપ સકલ ચલી આવે. રે જબ૦
બિનહીં સાર્ઘ યમ નિયમાદિક, યોગ અંગ સધી જાવે; પરમ પ્રભાસમ પ્રબલ પ્રાણ મન, અનાયાસ ઠહરાવે. રે જબ
બરસન નૈન હોય અંબુજ, રોમ રોમ પુલકાવે; ગદ્ ગદ્ બચનો નિકલે મુખસોં, બાર બાર મુસકાવે. રે જબ૦ છિન્ છિન્ ઉઠત લહર આનંદકી, તન શુદ્ધિ બિસરાવે; ‘સૂરશ્યામ’ સુખ પ્રભુ દર્શનકો, કૈસે વરણી સુનાવે ? રે જબ૦
ભજ રે મના
૧૦૫૮ (રાગ : જોગિયા)
રે મન કૃષ્ણ નામ કહિ લીજૈ,
ગુરુકે બચન અટલ કરિ માનહુ, સાધુ સમાગમ કીજૈ. ધ્રુવ
જ્ઞાન જીવકી સજગતા, કરમ જીવકી ભૂલ જ્ઞાન મોખ અંકુર હૈ, કરમ જગતૌ મૂલ
१४०
પઢિયે સુનિયે ભગતિ ભાગવતિ, ઔર કહા કથિ કીજે; કૃષ્ણ નામ બિન જન્મ બાદિ હૈ, વૃથા જીવન કહા જીજ્જૈ. રે મન કૃષ્ણ નામ રસ બહ્યો જાત હૈ, તૃષાવંત હોઈ પીજે; ‘સુરદાસ' હરિશરણ તાકિયે, જનમ સફ્ત કરિ લીજૈ. રે મન
૧૦૫૯ (રાગ : બિહાગ)
વૃક્ષન સે મત લે, મન તૂ વૃક્ષનસે મત લે. ધ્રુવ
કાટે વાકો ક્રોધ ન કરહીં, સિંચત ન કરહિં નેહ. મન ધૂપ સહત અપને સિર ઉપર, ઔરકો છાંહ કરેત. મન જો વાહીકો પથર ચલાવે, તાહીકો ફ્લુ દેત. મન ધન્ય ધન્ય યે પર-ઉપકારી, વૃથા મનુજકી દેહ. મન ‘ સૂરદાસ’ પ્રભુ કહે લગિ બરની, હરિજનકી મત લે. મન
૧૦૬૦ (રાગ : તિલકકામોદ)
શ્યામ મોહિ તુમ બિન કછુ ન સુહાવૈ;
જબ તેં તુમ તજિ વ્રજ ગયે, મથુરા હિય ઉથલ્યોઈ આવે. ધ્રુવ બિરહ વિથા સગરે તનુ વ્યાપી, તનિક ન ચૈન લખાવે; કલ નહિં પરત નિમેષ એક મોહિં, મન-સમુદ્ર લહરાવૈ. શ્યામ નંદ ઘર સૂનો, મધુબન સૂનો, સૂની કુંજ જનાવૈ; ગોઠ, બિપિન, જમુના-તટ સૂનો, હિય સૂનો બિલખાવૈ. શ્યામ અતિ વિવ્હલ વૃષભાનુનંદિની, નૈનનિ નીર બહાવૈ; સકુચ બિહાર પુકારિ કહતિ સો, શ્યામ મિલૈ સુખ
પાવૈ. શ્યામ
જ્યાઁ તન કંચુક ત્યાગસૌ, વિનસૈ નાહિં ભુજંગ ત્યાઁ સરીરકે નાસહૈ, અલખ અખંડિત અંગ
૪૧
સૂરદાસ

Page #331

૧૦૬૧ (રાગ : જૈમિની કલ્યાણ) શ્યામ તવ મૂરતિ હૃદય સમાની, અંગ-સંગ વ્યાપી રગ-રગ રાંચી, રોમ-રોમ ઉપઝાની. ધ્રુવ જીત દેખૌ તિત તૂ હી દીખત, દૃષ્ટિ કહા બીરાની; શ્રવન સુનત નિત હી બંસીધુનિ, દેહ રહી લપટાની. શ્યામ શ્યામ-અંગ સુચિ સૌરભ મીઠી, નાસા તેહિ રતિ માની; જીભ્યા સરસ મનોહર મધુમય, હરિ જૂઠન રસ ખાની. શ્યામ ઉર્દી કહત સંદેશ તિહારો, હમહિં બનાવત જ્ઞાની; કહું થલ જહાં જ્ઞાનક રાખે, કહા મસખરી ઠાની, શ્યામ નિકસત નાહિં હૃદય તેં હમરે, બેંક્યો રહત લુકાની; ઉર્દી ! શ્યામ ન છાંડત હમકો, કરત સદા મનમાની. શ્યામ
૧૦૬૩ (રાગ : કલ્યાણ) સબ દિન ગયે વિષયકે હેત; ગંગજબ છાંડ કૂપજલ પીવત, હરિ ત્યજી પૂજત પ્રેત. ધ્રુવ જાન બૂઝ અપનો તન ખોયો, કેશ ભયે સબ ક્ષેત; શ્રવન સુનત નહીં, નયન દેખત નહીં, ચરણ થકે હો અચેત. સંબo મુખમેં ભગવત નામ ન આવત, ચંદ્ર ગ્રહે જૈસે કેત; ‘સુરદાસ' ઐસે જન્મ ગુમાયો, ડૂળ્યો કુટુંબ સમેત. સબo
૧૦૬૨ (રાગ : દેશ) શ્યામને મુરલી મધુર બજાઈ, સુનત ટેરિ, તનું સુધિ બિસારિ સંબ, ગોપબાલિકા ધાઈ. ધ્રુવ લહેંગા ઓઢિ, ઓઢના પહિરે, કંચુકિ ભૂલિ પરાઈ; નકબેસર ડારે શ્રવનનમહં, અભૂત સાજ સજાઈ. શ્યામનેo ધેનુ સંક્લ તૃન ચરન વિસાર્યો , ઠાઢી શ્રવન લગાઈ; બહુરનકે થન રહે મુખનમહં, સો પયપાન ભુલાઈ. શ્યામને પશુ પંછી જહું તહં રહે ઠાઢે, માનો ચિત્ર લિખાઈ; પેડ પહાડ પ્રેમબસ ડોલે, જડ ચેતનતા આઈ. શ્યામનેo કાલિંદી-પ્રવાહ નહિ ચાલ્યો, જલચર સુધિ બિસરાઈ; સસિકી ગતિ અવરૂધ રહે નભ, દેવ વિમાનન છાઈ. શ્યામનેo ધન્ય બાંસકી બની મુરલિયા, બડો પુન્ય કરિ આઈ; સુર-મુનિ દુર્લભ રૂચિર બદન નિત, રાખત શ્યામ લગાઈ. શ્યામનેo
જાતિ લાભ કુલ રૂપ તપ બલ વિઘા અધિકાર
ઇનકૌ ગરવ ન કીજીએ, યહ મદ અષ્ટ પ્રકાર ભજ રે મના
૬૪
૧૦૬૪ (રાગ : શિવરંજની) સબ દિન હોત ન એક સમાન; પ્રગટ હોત પૂરવક કરની, તજ મન શૌચ અજ્ઞાન. ધ્રુવ કબહુક રાજા હરિશચંદ્રકી, સંપત્તિ મેરુ સમાન; કબૂહુક દાસ શ્વપંચ ગ્રહ રહિકે, અંબર હરસ મસાન . સબo કબહુક યુધિષ્ઠિર બૈઠે સિંહાસન, અનુચર શ્રી ભગવાન; કબહુક દ્રુપદસુતા કૌરવબશ, કેશ દુ:શાસન તાન. સબo કબહુક રામ જનક દુહિતા, બિચત પુષ્પ બિમાન; કબહુક રૂદન કરત ક્રિત હૈ, મહા બને ઉધાન, સંબ૦
ધ્ધહુક દુલરા બન્યો બરાતી, ચહું દિશ મંગલ ગાન; કબહુક મૃત્યુ હોઈ જાત હૈ, કર લંબે પગ પાન. સબo
ધ્ધહુક જનની જઠર અગ્નિબશ, લખ્યો લાભ ઔર હાન; ‘સુરદાસ’ યત્ન સબૈ જૂઠે, બિધિકે લેખ પ્રમાન. સબ૦ બાલ સે ખ્યાલ બડે સે બિરોધ, અગોચર નારસે ના હસીયે, અન્નસે લાજ, અગન સે જોર, અજાને નીર મેં ના ધસીયે; બૈલકું નાથ, ઘોડે ; લગામ, હસ્તીકું અંકુશરો કરીયે, કવિ ગંગ’ કહે સુન અય બાદશાહ, ફુરસે દૂર સદા બસીયે.
ગ્યાન ગરબ મતિ મંદતા, નિધુર વચન ઉદ્ગાર રૂદ્રભાવ આલસ દસા, નાસ પંચ પરકાર ૬૪૩)
સૂરદાસ

Page #332

૧૦૬૫ (રાગ : ભીમપલાસ)
સબસે ઊંચી પ્રેમ સગાઈ;
દુર્યોધન કો મેવા ત્યાગો, સાગ વિદુર ઘર ખાઈ. ધ્રુવ જૂઠે ફ્ળ શબરી કે ખાયે, બહુવિધ પ્રેમ લગાઈ; પ્રેમ વિવશ નૃપસેવા કીન્હીં, આપ બને હરિ નાઈ. સબસે રાજસુયયજ્ઞ યુધિષ્ઠિર કીનો, તામેં ઝૂઠ ઉઠાઈ; પ્રેમકે બસ અર્જુન રથ હાંક્યો, ભૂલ ગયે ઠકુરાઈ. સબસે૦ ઐસી પ્રીત બઢી વૃંદાવન, ગોપિન નાચ નચાઈ; ‘સુર' ક્રુર ઈસ લાયક નાહીં, કહ લગિ કરી બડાઈ. સબસે
૧૦૬૬ (રાગ : કાફી હોરી)
સાંવરે મોકુ રંગમેં રોરી રોરી, સાંવરે મોકુ રંગમેં રોરી. ધ્રુવ બહિયાં પકર કર શિરકી ગગરિયાં, છિનાયકે શિર ઢોરી,
રંગમેં રસ બસ મોકુ કીની, ડારી ગુલાલકી ઝોરી; ગાવન લાગે મુખસે હોરી. સાંવરે
આયો અચાનક મલ્યો હૈ મંદિર મેં, દેખત નવલ કિશોરી, ઘરી ભૂજા મોકુ રે પકરી, જીવનને બલ જોરી;
માલા મોતિયનકી તોરી. સાંવરે
તબ મેરો જોર કછુએ નવ ચાલ્યો, બાત કઠિન સુનાઈ, તબમેં ઉનોં નેન દિખાયો, મત જાનો મોકુ ભોરી;
ભજ રે મના
જાનું તોરે ચિત્તકી ચોરી, સાંવરે
મરજાદ મેરી કછુએ નવ રાખી, કંચુવેકી કસ તોરી, સૂરદાસ પ્રભુ તુમારે મિલનકું, મોકુ રંગમેં રોરી; ગઈતી મેં નંદજી કી પોરી. સાંવરે
સમતા રમતા ઉરઘતા, જ્ઞાયકતા સુખભાસ વેદક્તા, ચૈતન્યતા એ સબ જીવવિલાસ
૬૪૪
૧૦૬૭ (રાગ : સિંધકાફી)
સાંવરે સે કહિયો મોરી (૨).
ધ્રુવ
શીશ નવાય ચરણ ગહીં લીજો, કરી બિનતિ કર જોરી, એસી ચૂક કહા પરી મોર્સે, પ્રીતિ પાછલી તોરી; સુરતિ નહિ લીની મોરી. સાંવરે
ભૂષણ બસન સબૈ હમ ત્યાગે, ખાનપાન બિસર્યોંરી, વિભૂત લગાય જોગીન હોય બૈઠી, તેરોહી ધ્યાન ધરોરી; બેગ ચલ આવો કિશોરી, સાંવરે નિશદિન વ્યાકુલ ફિત રાધિકા, બિહ બ્યથા ઉન ઘેરી, શ્યામ તુમ્ ઢુંઢત કુંજન મૈં, શીશ જટા કર જોરી; નેન મહીં નીર ભરોરી, સાંવરે રોમ રોમ મદ છાય રહ્યો હૈ, મધુમેરી બયર મરોરી, માર ક્લેજા જરાય દિયોરી, અબ મૈં કૈસે કરોરી ? ધીરજ નહીં જાત ધરોરી, સાંવરે
.
‘ સૂરદાસ ’ પ્રભુકું જાય કહિયો, અવધિ આશ રહી થોરી,
પ્રાણદાન દીજૈ નંદ નંદન, ગાવત, કીરતિ તોરી;
સુરત તુમ કરિયો બહોરી. સાંવરે
૧૦૬૮ (રાગ : ધનાશ્રી)
સુનહૂ ગોપી હરિકો સંદેશ;
કરિ સમાધિ અંતર્ગતિ ધ્યાવહુ, યહ ઉનકો ઉપદેશ. ધ્રુવ વહ અવિગત, અવિનાશી પૂરન, સબ ઘટ રહ્યો સમાઈ; નિર્ગુણ જ્ઞાન બિનુ મુક્તિ નહીં હૈ, વેદ પુરાનન ગાઈ. સુન સગુન રૂપ તજિ નિર્ગુણ ધ્યાવી, ઈક યિત ઈક મન લાઈ; યહ ઉપાય કરિ બિરહ તરી તુમ, મિલૈ બ્રહ્મ તબ આઈ. સુનહૂ દુસહ સંદેશ સુનત માધોો, ગોપીજન બિલખાની; ‘સૂર' બિરહકી કૌન ચલાવૈ ? બૂડત મન બિન પાની, સુનહૂ
શોભિત નિજ અનુભૂતિ જુત, ચિદાનંદ ભગવાન સાર પદારથ આતમા, સકલ પદારથ જાન
૪૫
સૂરદાસ

Page #333

જો ભગતનસૌ બૈર કરત હૈ, સો નિજ બૈરી મેરો; દેખ બિચાર ભગત - હિત કારન, હાંક્ત હી રથ તેરો. હમ, જીતે જીત ભગત અપનેકી, હારે હાર બિચારો, ‘સૂર શ્યામ” જો ભગત-બિરોધી, ચક્ર સુદરસન મારો. હમe
૧૦૬૯ (રાગ : ભૈરવી) સુને રી મૈંને નિર્બલ કે બલ રામ, પિછલી સાખ ભરૂં સંતનકી, ઘને સવારે કામ. ધ્રુવ જબલગ ગજ બલ અપનો બરત્ય, નૈક સર્યો નહિં કામ; નિર્બલ હૈ બલ રામ પુકાય, આયે આધે નામ. સુને૦ દ્રુપદ સુતા નિર્બલ ભઈ તા દિન, તજી આયે નિજ ધામ; દુ:શાસનકી ભૂજા થક્તિ ભઈ, વસનરૂપ ભયે શ્યામ. સુનેo અપ-બલ, તપ-બલ ઔર બાહુ-બલ, ચૌથા હૈ બલ દામ; ‘સૂર’ કિશોર કૃપાસે સબ બલ, હારે કો હરિ નામ. સુનેo
૧૦૭૨ (રાગ : રાગેશ્રી) હરિ સૌ ઠાકુર ઔર ન જન કીં; જિહિં જિહિં બિધિ સેવક સુખ પાવૈ, તિહિ વિધિ રાખંત મન કીં. ધ્રુવ ભૂખ ભએ ભોજન જુ ઉદર કૌ, તૃષા તોય, પટ તન કીં; લગ્ય તિ સુરભી જ્યોં સુત સંગ, ચટ ગુનિ ગૃહ બન કૌં. હરિ પરમ ઉદાર ચતુર ચિંતામનિ, કોટિ કુબેર નિધન ક; રાખત હૈ જન કી પરતિજ્ઞા, હાથ પસારત ન કૌં. હરિ સંકટ પરેં તુરત ઉઠિ ધાવત, પરમ સુભટ નિજ મન કીં; કોટિક કરે એક નહિં માનૈ, ‘સૂર’ મહા કૃતવન કૌ. હરિ
૧૦૭૦ (રાગ : ગૌરી) સોઈ રસના જો હરિગુન ગાવૈ; નૈનનકી છબિ યહૈ ચતુરતા, જ્યાં મુકુંદ મકરંદહિ ધ્યાવૈ. ધ્રુવ નિર્મલ ચિત તૌ સોઈ સાંચ, કૃષ્ણ બિના જિહિ ઔર ન ભાવેં; શ્રવનનકી જુ યë અધિકાઈ, સુનિ હરિ-કથા સુધારસ પાવૈ. સોઈo કર તેઈ જે શ્યામહિ સેહેં, ચરનનિ ચલિ વૃંદાવન જાર્વે; ‘સૂરદાસ' જયે બલિ વાંકી, જો હરિ જૂ સૌ પ્રીતિ બઢાવૈ. સોઈo
૧૦૭૧ (રાગ : કેદાર) હમ ભગતન કે ભગત હમારે; સુન અરજુન પરતિજ્ઞા મોરી, યહ વ્રત ટરત ન ટારે. ધ્રુવ ભગતને કાજ લાજ હિય ધરિકે, પાંય પિયાદે ધાર્યો; જહં જહં ભીર પરે ભગતનપે તહં તહં હોત સહાય. હમ,
(રાગ : નટભૈરવ) જો અપની મન હરિ સૌ રાચે; આન ઉપાય પ્રસંગ છાંડિ કૈ, મન બચ ક્રમ અનુસાચે. ધ્રુવ નિસિ દિન નામ લેત હી રસના, ફિરિ જુ પ્રેમ રસ માંચે; ઈહિં બિધિ સક્લ લોક મેં બાચે , કૌન કહૈ અબ સાંચે. જો સીત ઉષ્ણ, સુખ દુ:ખ નહિં માનૈ, હર્ષ સોક નહિં ખાંચે; જાઈ સમાઈ ‘સૂર’ વા નિધિ મેં, બહુરિ જગત નાહ નાચે. જો
- સૂરદાસ
જિનપદ નાહિ શરીરકી, જિનપદ ચેતનમાંહિ
જિનવર્તન કછુ ઔર હૈ, યહ જિનવર્તન નાહિ || ભજ રે મના
ઉ૪છે
ખાંડો કહિયે કનકકો કનક ખ્યાન સંયોગ ન્યારી નિરખત મ્યાનસૌ, લોહ કહૈ સબ લોગ.
'જીe )
સૂરદાસ

Page #334

09૬ ૧૦૩૭ ૧૦૭૮
ઉose
સંતશિષ્ય (નાનચંદજી મહારાજ)
ઈ.સ. ૧૮૩૭ - ૧૯૬૫
નાનચંદજી મહારાજનો જન્મ સૌરાષ્ટ્રના સુરેન્દ્રનગર જીલ્લાના સાયલા ગામમાં વિ.સં. ૧૯૩૩ ના માગશર સુદ ૧ ના ગુરૂવારે થયો હતો. જન્મ વખતનું નામાં નાગરભાઈ હતું. તેમના પિતાનું નામ પાનાચંદભાઈ અને માતાનું નામ રળિયાતબાઈ હતું. ધર્મનિષ્ઠ સદાચારી દશાશ્રીમાળી વણિક કુટુંબ, સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયના સંસ્કારોથી રંગાયેલું હતું. નાગરભાઈની પ વર્ષની ઉંમરે માતા અને ૧૧ વર્ષની ઉંમરે પિતાએ વિદાય લીધી. પૂ. શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ પાસે અંજાર ગામે વિ.સં. ૧૯૫૭ના ફાગણ સુદ -૩ ને ગુરૂવારે દીક્ષા લીધી. ગુરૂજીએ તેમનું નામ મુનિ નાનચંદ્ર રાખ્યું. નાનચંદ્રજી મહારાજે વિ.સં. ૧૯૮૩માં લીંબડીમાં ચૂનીલાલજી ને દીક્ષા આપી તેમનું નામ ચિત્તમુનિ રાખ્યું. ત્યારબાદ વિ.સં. ૧૯૮૫માં મોરબીમાં શ્રી શિવલાલને દીક્ષા આપી જેઓ સંતબાલ તરીકે ઓળખાયા. નાનચંદ્રજી મહારાજે લગભગ ૪૦૦ ગધ પદોની વિવિધ છંદોમાં રચના કરી છે. જે સુબોધ સંગીતમાળા' ભાગ ૧-૨-૩માં પ્રસિદ્ધ થઈ છે. જેમાં પદના અંતમાં પોતાને ‘સંતશિષ્ય' તરીકે દર્શાવતા હતા. તે. ઉપરાંત ઘણું સાહિત્યનું સર્જન કર્યું છે. અંતે ૮૮ વર્ષની આયુ એ વિ.સં. ૨૦૨૧ ના માગશર વદ - ૯ ને રવિવારે રાત્રે તેમણે મહાપ્રયાણ કર્યું.
૧૦૮૦ ૧૦૮૧ ૧૦૮૨ ૧૦૮૩ ૧૦૮૪ ૧૦૮૫ ૧૦૮૬ ૧૦૮૩ ૧૦૮૮ ૧૦૮૯ ૧૦૯૦ ૧o૯૧ ૧૦૯૨ ૧૦૯૩ ૧૦૯૪ ૧૦૯પ ૧o૯૬ ૧૦૯૭ ૧૦૯૮ ૧૦૯૯ ૧૧oo ૧૧૦૬
ભરવી
ક્યાં મળશે કહો ક્યાં મળશે ભૈરવી કાગળ તણી હોડી વડે સાગર કાન્હડા ગુણ એવા સંત ગમે છે. દેશ
ગુરુ મુક્ત થવાનો અપૂર્વ માર્ગ બાગેશ્રી ચણગારી ચાંપી રે શ્યામ સિધાવિયા આરતી જયદેવ જયદેવ જય જિનવર પ્રભાતિ જાગ જંજાળથી જીવન જય કારણે ગઝલ તમે છો શોધમાં જેની હરિગીત છંદ દિનરાત નાથ ! રહું તમોને ભૈરવી દૂર કાં પ્રભુ ! દોડ તું ગઝલો નયનને નિર્મળા કરીને પ્રથમ ધોળા પરમ - વિશુદ્ધતર પ્રેમની લાગી માલકૌંસ ભિન્ન નથી ભગવાન તુજથી જોગિયા. મહાવીર ! અમને પાર ઉતારો દેશી ઢાળ મહાવીર તણા ભક્ત એને માનવા ગઝલ મળ્યાં છે સાધનો મોંઘા ગરબી મારા જીવન તણી શુદ્ધ શેરીએ કટારી માયામાં મુંઝાયો રે બહાર
રાત્રે રોજ વિચારો, આજ કમાયા માંડ
શાંતિ માટે સરુનું શરણું માલકૌંસ. સગુણના સિંધુ શોધ સંતને ચલતી. સંગુરુ વર સમજાવે કોઈ ગરબી સંગુરુનાં સત્ સંગમાં તમે માલકસ સાર સંસારમાં ન જોયો. ચમને હજી છે હાથમાં બાજી, કરી લે ભૈરવી હે નાથ !ગ્રહીં એમ હાથ
૧૦૭૩ ૧૦૭૪ ૧૦૭પ
ગઝલ પીલુ પરજ
અમે મહાવીરના પુત્રો આતમ દરશન વિરલા પાવે ઉઠ રે ! ઉડાડ ઊંઘ તાહરી,
જ્ઞાન કલા ઘટઘટ બર્સ, જોગ જુગતિકે પાર
નિજ નિજ કલા ઉદાંત કરિ, મુક્ત હોઈ સંસાર || ભજ રે મના
અનુભવ ચિંતામનિ રતન, અનુભવ હૈ રસકૂપ અનુભવ મારગ મોખકો, અનુભવ મોખ સરૂપ
૯૪૦
સંતશિષ્ય

Page #335

તજવાનું ત્યાગે કોઈ વિરલા, જ્ઞાનનદીમાં વિરલા નહાવે. આતમઆતમ રમણ રમે કોઈ વિરલા, અમરબુટ્ટી વિરલા અજમાવે. આતમ0 સમજે આત્મ સમા સહુ વિરલા, ધ્યાન પ્રભુનું વિરલા ધ્યાવે. આતમ અર્પી દે પ્રભુ અર્થે વિરલા, ‘સંતશિષ્ય' વિરલા સમજાવે. આતમ
૧૦૭૩ (રાગ : ગઝલ) અમે મહાવીરના પુત્રો, અમારો પંથ ન્યારો છે; સમજવા સત્યનાં સૂત્રો, ધરમ એવો અમારો છે. ધ્રુવ બજાવા સંઘની સેવા, અમે બનશું હવે એવા; જીવન અર્પી બધુ દેવા, ધરમ એવો અમારો છે. અમે દીધા જેવું સદા દેવું, લીધા જેવું સદા લેવું; પીધા જેવું સદા પીવું, ધરમ એવો અમારો છે. અમે અહર્નિશ ન્યાયમાં રહેવું, કપટ છળથી નહિં કહેવું; સદા આનંદમાં રહેવું, ધરમ એવો અમારો છે. અમે જીવન વિજયી બનાવાનો, સરવ દોષો સમાવાનો;
જ સાચી બજાવાનો, ધરમ નિત્યે અમારો છે. અમેo સર્વથી મિત્રતા કરવી , લાગણી પ્રેમની ધરવી; હરકતો સંઘની હરવી, ધરમ એવો અમારો છે. અમેo અમારા આત્મભોગોથી, અમારા આત્મયોગોથી; અપર પરના ભલાં કરવાં, ધરમ એવો અમારો છે. અમેo નથી જ્યાં જન્મવું મરવું, નથી જ્યાં કાર્યને કરવું; સનાતન ધર્મવાળાનો, અમર એવો ઉતારો છે. અમેo વિચરવું ધર્મની વાટે, જીવન પણ ધર્મના માટે; હંમેશાં ‘સંતશિષ્યો 'ને પરમ એ ધર્મ પ્યારો છે. અમેo
૧૦૭૪ (રાગ ૪ પીલુ) આતમ દરશન વિરલા પાવે, દિવ્ય પ્રેમ વિરલા પ્રગટાવે. ધ્રુવ એ મારગ સમજે જન વિરલા, વિરલાને એમાં રસ આવે. આતમ0 સદ્ગુરુ સંગ કરે કોઈ વિરલા, અમૃતફ્ટ કોઈ વિરલા ખાવે. આતમ0 અંતરમાં જાગે જન વિરલા, કર્મદળોને વિરલા હઠાવે. આતમ૦
બહુવિધ કિયા કલેસ સૌં, સિવપદ લહૈ ન કોઈ
ગ્યાન કલા પરકાશ સ, સહજ મોખપદ હોઈ. ભજ રે મના
GUO
૧૦૭પ (રાગ : પરજ) ઉઠ રે ! ઉડાડ ઊંઘ તાહરી, અવધિનો દિન આવ્યો; નયન ઉઘાડી નિહાળ તું, દિનકર જો આ દેખાયો ! ધ્રુવ પરહર શય્યા પ્રમાદની, આળસ તજ અભિમાની; મોહ મમત્વને મેલ તું, મુનિવરનું કહ્યું માની. ઉઠ રે૦ નિબુદ્ધિ નબળો તને, કુમતિ નારી કરાવે; પાથરી પૂરણ પ્રપંચને , હિંમત તારી હરાવે, ઉઠ રેo સુતો રે બહુ સંસારમાં, યુગના યુગો અનંત; અવસર ગયો અજ્ઞાનમાં, શોધ તું સમરથ સંત, ઉઠ રેo અજર અમર લે ઓળખી, સાચા જેહ સખાય; શરણું લે રૂડા સંતનું, અવળા તજીને ઉપાય, ઉઠ રે નિર્ભયનાથ નિરામયી, ભજ ભયહર ભગવંત; * સંતશિષ્ય’ પ્રભુ નામથી, આવે દુ:ખડાનો અંત, ઉઠ રે૦
વૃચ્છ ર્લે પર-કાજ નહી ઔરકે ઇલાજ, ગાય-દૂધ સંત-ધન લોક સુખકાર હૈ, ચંદન ઘસાઈ દેખી , કંચન તપાઈ દેખી, અગર જલાઈ દેખી , શોભા વિસતાર હૈ; સુધા હોત ચંદ્રમાંહિ, જૈસે છાંહ તરૂમાંહિ, પાલેમેં સહજ સીત, આતપ નિવાર હૈ, તૈસે સાધલોગ સબ લોગનિક સુખકારી, તિનહીકો જીવન જગતમાંહિ સાર હૈ.
ર્યો ઘટ કહિયે ઘીવ કૌ, ઘટક રૂપ ન ઘીવ લ્ય વરનાદિક નામસૌ, જડતા લહે ન જીવી
|
૫૧
સંતશિષ્ય

Page #336

ચિંતામણીના જાપથી, ચિંતા કદી ઓલાય ના; વિણ ધાન્ય છાલાં વાવવાથી, પાક ડાંગર થાય ના, કાગળo હતવીર્યનાં હથિયાર દેખી, શત્રુઓ ગભરાય ના; અક્રિય વાતો ભવ્ય ભાષણથી, વિજય વરતાય ના. કાગળo જળ જળ તણાં સ્મરણો કર્યો, જળ વગર તરસ છિપાય ના; ભોજન તણી વાતો કર્યાથી, લેશ પેટ ભરાય ના. કાગળo અર્પણ વિના તર્પણ નથી, પુરુષાર્થ વગર પમાય ના; કહે ‘સંતશિષ્ય’ સદા જગતમાં , સમજ વિણે સુખ થાય ના. કાંગળo
૧૦૭૬ (રાગ : ભૈરવી) ક્યાં મળશે કહો ક્યાં મળશે, એ પ્રભુમાં પાગલ ક્યાં મળશે ? ધ્રુવ જે પતિત ઉપર અતિ પ્રેમ કરે, દુશ્મન ઉપર પણ રહેમ કરે; પ્રભુ રાજી રહે નિત્ય એમ કરે, એ પ્રભુમાં પાગલ૦ હાં.... ક્યાંo ઊંચા-નીચનો ભેદ નથી, ધન-જન ખોયાનો ખેદ નથી;
જ્યાં અધિક થવાની ઉમીદ નથી, એ પ્રભુમાંo હાં.... ક્યાંo જે જગ વ્યવહારો છોડે છે, તૃષ્ણાનાં બંધન તોડે છે; જીવન પ્રભુ ભજને જોડે છે, એ પ્રભુમાં. હાં.... ક્યાંo જે કામ કરે પ્રભુને ગમતાં, દુ:ખોમાં પણ રાખે સમતા; નહિ માયા માન અને મમતા, એ પ્રભુમાં હાં.... ક્યાંo પ્રાણીને નિજ સંમ પેખે છે, સ્ત્રીને માતા સમ દેખે છે; લક્ષ્મી મિટ્ટી સમ લેખે છે, એ પ્રભુમાવે હાં.... ક્યાંo સુખ અર્પીને સુખમાં રહે છે, દુ:ખ સહીને પણ સેવા દે છે; અણુઅણુમાં પ્રેમ સદા વહે છે, એ પ્રભુમાં હાં.... ક્યાંo વિષયો તન-મનથી ત્યાગે છે, પુદ્ગલ રસ રસહીન લાગે છે; જે નિશદિન ઘટમાં જાગે છે, એ પ્રભુમાં, હાં.... ક્યાંo જે નિજ મસ્તીમાં મહાલે છે, ચિંતા વિણ પ્રભુ પંથે ચાલે છે; ‘સંત-શિષ્ય’ થઈ દિન ગાળે છે, એ પ્રભુમાં હાં.... ક્યાંo
૧૦૭૮ (રાગ : કાન્હડા) ગુણી એવા સંત ગમે છે (૨); પરમારથના પરમ ક્ષેત્રમાં, નિત્ય મન ભ્રમર ભમે છે. ધ્રુવ રાતદિવસ રસ સાથે જેના, અંતર રામ રમે છે ; મનભુજંગ ને પાંચ ઈંન્દ્રિયો, દુ:ખ વિણ નિત્ય દમે છે. ગુણી સાધન સમજીને સંયમનું, સાદાં જમણ જમે છે; વૈભવ સમજી વિનાશવાળા, વિષય વિકાર વસે છે. ગુણી નિર્વિષયી નિ:સ્પૃહી નિરંતર, નમ્ર દશાથી નમે છે; શમ દમ ઉપરતિ અને તિતિક્ષા , વિરાગમાં વિરમે છે. ગુણી સુખ દુ:ખ સરખાં ગણી પરિસહ, ખાંતિ નિત્ય ખમે છે; ‘સંતશિષ્ય' એ સુખદ સર્વને, સમરસ માંહી શમે છે. ગુણo
૧૦૭૭ (રાગ : ભૈરવી)
કાગળ તણી હોડી વડે, સાગર કદી ઉતરાય ના; ચીતરેલ મોટી આગથી, ભોજન કદી રંધાય ના. ધ્રુવ ઔષધ તણાં નામો ઉચ્ચાયથિી જ દરદ દબાય ના; સેવા તણી વાતો કર્યાથી, સેવ્યનાં દુ:ખ જાય ના. કાગળo
જૈસે હૈની લોહ કી, કરે એકસ દોઈ
જડચેતન કી ભિન્નતા, ત્ય સુબુદ્ધિસૌ હોઈ | ભજ રે મના
(૬પ૨
જટ્ટ કહાં જાને ભટ્ટકો ભેદ ? કુંભાર કહા જાને ભેદ જગાકો ? મુઢ કહા જાને ગુઢકી બાતમેં ? ભીલ કહા જાને પાય લગાતો ? પ્રીતકી રીત અતીત ક્યા જાને ? ભેંસ કહા જાને ખેત સગાકો ? “કવિ ગંગ’ કહે સુન અય બાદશાહ, ગધ્ધા કહા જાને નીર ગંગાકો?
વસ્તુ વિચારત ધ્યાવર્તે, મન પાવૈ વિશ્રામ રસ સ્વાદત સુખ ઉપજૈ, અનુભૌ યાકૌ નામાં
G43
અનુભા કલામ ||
સંતશિષ્ય

Page #337

સગાં સંબંધી પાગલ કહી પજવે મને, વસમી લાગે છે વ્યવહારુ વાત જો; પળપળ સુંદર શ્યામ સ્વરૂપ રટ્યા કરું, દર્શન માટે ઝૂરું હું દિન-રાત જો.
ચીણગારી સંદેશો સુણીને રે શુદ્ધ બુદ્ધ વીસરી, મનોરથોના બુટ્યા મારા મહોલ જો; કઠણ કયા દોષથી નાથ તમે તજી ,બોલાયેલા કેમ વીસરિયા બોલ જો ?
ચીણગારી ચિત્તમાં ચોટ લગાડી શું ચાલ્યા ગયા ? નહિ જવા દઉં પ્રભુ તમને ક્ષણ એક જો; ‘ સંતશિષ્ય’ શરણાગતને નવ છોડશો, રાજુલની જેમ રાખી વહાલા ટેક જો.
ચીણગારી
૧૦૭૯ (રાગ : દેશ) ગુરુ મુક્ત થવાનો અપૂર્વ માર્ગ બતાવજો રે; બતાવી ગુપ્ત રહસ્યો, નહીં જાણેલ જણાવજો રે. ધ્રુવી ગંડુ બની બહુ કાળ ગુમાવ્યો, અથડામણનો પાર ન આવ્યો;
લાયકાત ગુરુ નાલાયકમાં લાવજો રે. ગુરુ તિમિર તમામ સ્થળે છવરાયું, હિત અહિત જરા ન જણાયું;
અંધકારમાં પ્રકાશને પ્રગટાવજો રે. ગુરુ દરદીના છે અનેક દોષો, જડતા સામું કદી નઈ જોશો;
વિશાળ દૃષ્ટિ કરીને અમી વરસાવજો રે. ગુરુo ઊર્ધ્વ સ્થાન શુભ વૃત્તિ ચડે છે, અનેક વિદ્ગો આવી નડે છે;
આ અગવડની સરસ દવા સમજાવજો રે. ગુરુ અલગ રહે અકળામણ મારી, નિર્બળતા રહે સદાય ન્યારી;
દયા કરી ગુરુ એવી ચાંપ દબાવજો રે. ગુરુ અંજન નેત્રે અજબ લગાવો, સત્ય રહસ્ય મને સમજાવો;
શંકા કદી ઉપજે નહિ એમ સમાવજો રે. ગુરુo જન્મ મરણ જાયે ગુરુ મારાં, નીકળીને દોષો રહે ન્યારા;
‘સંતશિષ્ય’ ને એવું સ્વરૂપ સુણાવજો રે. ગુરુ
૧૦૮૧ (રાગ : આરતી) જયદેવ ! જયદેવ ! જય જિનવર દેવા ! પ્રભુ જય૦ સદા કરું તુમ સેવા (૨) અવિચળ પદ લેવા. જયદેવ સુખદ સર્વદા સહજાનંદી, અખંડ અવિનાશી; પ્રભુત્વ પૂરણ આપ પ્રકાશી (૨) અનંત ગુણ રાશી. જયદેવ અજર અમર અવિચળ આનંદી, પ્રભુ તમને પામી; પ્રભુ ખચીત રહે નવ ખામી (૨) સુખકર તું સ્વામી, જયદેવ
જ્યોતિર્મય ઘને શુદ્ધ સ્વરૂપી, પૂરણ પ્રભુ પ્યારા; પ્રભુત્વ આનંદઘન અવિકારા (૨) મુગુટમણિ મારા, જયદેવ પરમદેવ ચરણે એ યાચું, પાપ તાપ હરવા; પ્રભુત્વ ‘ સંતશિષ્ય” સુખ કરવા (૨) ભવજળને તરવા. જયદેવ
૧૦૮૦ (રાગ : બાગેશ્રી) ચીણગારી ચાંપી રે શ્યામ સિધાવિયા, અંતરમાં પ્રગટાવી વિરહી આગ જો; આંગણિયે આવી રે પ્રભુ અળગા થયા, બંધાણો રસનિધિથી મારે રાગ જો.
ચીણગારી કામણગારે કીધાં કામણ કારમા, સૂઝે નહિ એકે વ્યવહારિક કામ જો; ઘેલાની માફ્ટ હું ઘર માંહે ફરું, નાથ વગરનું નીરસ થયું છે તમામ જો.
ચીણગારી જે જે પુદગલ કી દશા, તે નિજ માનૈ હંસા
યાહી ભરમ વિભાવ સૌ, બર્સે કરમ કો વંસ | ભજ રે મના
૫૪)
ધર્મ વિના ધન ધામ, ધાન્ય ધૂળધાણી ધારો, ધર્મ વિના ધરણીમાં, ધિક્તા ધરાય છે; ધર્મ વિના ધીંમતની, ધારણાઓ ધોખો ધરે, ધર્મ વિના ધાર્યું ધૈર્ય, ધુમ થૈ ધમાય છે; ધર્મ વિના ધરાધર, ધુતાશે, ન ધામધુમે, ધર્મ વિના ધ્યાની ધ્યાન, ઢોંગ ઢંગે ધાય છે; ધારો, ધારો ધવળ , સુધર્મની ધુરંધરતા, ધન્ય ધન્ય ! ધામે ધામે, ધર્મથી ધરાય છે.
જ્યોં વાનર મદિરા પિએ, વિષ્ણુ ઠંક્તિ ગાતા || ભૂત લગે કૌતુક કરે, ત્યૌ ભ્રમ કૌ ઉત્પાત
૬૫૫
સંતશિષ્ય

Page #338

નથી વિધા જમાનામાં, નથી ગુણિયલ ગણાવામાં; નથી કોઈ સ્થાન જાવામાં, તમારું છે તમારામાં. તમેo નથી મહેલો મજાનામાં, નથી ધનના ખજાનામાં; સુચ્યું છે ‘સંતના શિષ્ય' તમારું છે તમારામાં. તમે
૧૦૮૨ (રાગ : પ્રભાતિ) જાગ જંજાળથી જીવન જય કારણે, ખલકમાં જન્મ તુજ જાય ખાલી; સાધનો નરભવે સર્વ સુંદર મળ્યા, ન્યાયનાં નયનથી જો નિહાળી. ધ્રુવ રત્નચિંતામણી હાથ આવ્યો તને, દુ:ખ દારિદ્રને દૂર કરવી; અખૂટ દોલત નહિ ઓળખી આત્મની, ભીખ માંગી સદા પેટ ભરવા. જાગo રવિતણા ઉદયથી રજની તુજ ના ગઈ, કાર્ય શુભ નવ થયું કટ કીધે; પાપના તાપ તુજ ઘટ થકી નવ ઘટ્યા; નિશદિન પ્રભુતરું નામ લીધે. જાગ શાસ્ત્ર સિદ્ધાંતથી સાર શોધ્યો નહીં, ખુશી થઈ વૈરીને નવ ખમાવ્યું; લોહનો લોહ મણિ પાર્થ પાસે રહ્યો; ગુરુ થકી હૃદયમાં જ્ઞાન ના 'વ્યું. જાગo ગ્રહણ કીધાં ન ગુણ જ્ઞાન ગંભીરતા, ગંડુતા માંહીં આયુષ્ય ગાળ્યું; અગ્નિના કુંડમાં રેડી અમૃત બધું, ઘોળીને ઝેર ઘટમાંહી ઘાલ્યું. જાગo ઘોરનિદ્રાં વિષે ઘર બધું જાય છે, ઊઠ તું મેલ અજ્ઞાન તારું; સંતનો શિષ્ય' કહે સરળ થઈ માનજે, મૂર્ખતા તજી દઈ વચન મારું. જાગo
૧૦૮૪ (રાગ : હરિગીત છંદ) દિનરાત નાથ ! રહું તમોને, ક્યાં લગી તલસાવશો ? લાગી લગન હે દેવ ! તુમમાં ક્યાં લગી લલચાવશો ? ધ્રુવ ઘેલી ફ હું ઘર વિષે પ્રભુ ! શાંતિમંત્ર સુણાવશો. વ્યાપેલ દિલડામાં વિરહની, આગ નાથ ! બુઝાવશો. ક્યાંo નિરખું સદા નયને તમોને, જ્યોતિ એહ જગાવશો; દિલદાર ક્યારે પ્રેમ સાગર, પ્રેમ રૂપ ડુબાવશો. ક્યાં ચંદન તણા મનમંદિરે, કહો વીર ક્યારે આવશો ? હવે ક્યાં લગી ભારે વ્યથામાં, “સંતશિષ્ય’ ભમાવશો. ક્યાંo
૧૦૮૩ (રાગ : ગઝલ) તમે છો શોધમાં જેની , અનુભવીને ખબર એની; નથી તમને ખબર તેની , મઝા સમજ્યા વિના શેની ? ધ્રુવ નથી સુખ પુત્ર પ્યારામાં, નથી દિલજાન દારામાં; અવરમાં કે અમારામાં , તમારું છે તમારામાં. તમેo નથી વૈભવ વિલાસોમાં, નથી ઉત્તમ આવાસોમાં; ક્ષણિકના હર્ષહાસ્યોમાં, તમારું છે તમારામાં. તમેo ભ્રમિતને અન્યમાં ભાસે, નથી સુખ અન્યની પાસે; ફ્લાઓ કાં વિષય ફાંસે ? તમારું છે તમારામાં. તમે
૧૦૮૫ (રાગ : ભૈરવી) દૂર કાં પ્રભુ ! દોડ તું, મારે રમત રમવી નથી, આ નયન બંધન છોડ તું, મારે રમત રમવી નથી; પ્યાસુ પરમરસનો સદો, શોધું પરમરસ રૂપને, અનુભવ મને અવળો થયો, એવી રમત રમવી નથી. ધ્રુવ બાંધી નયન-બંધન મને, મૂક્યો વિષમ મેદાનમાં, અદૃશ્ય થઈ અળગા રહ્યા, એવી રમત રમવી નથી; ભારે વિષમપથ ભટકવું, બહુ નયનને બાંધી કરી , આવી અકારી રમતને , મારે હવે રમવી નથી. દૂર
મન જહાજ ઘટ મેં પ્રકટ, ભાવસમુદ્ર ઘટ માંહિ મૂરખ મરમ ન જાનહીં, બાહર ખોજન જાહિ ||
કહૈ દોષ કોઉં ન તજૈ, તર્જ અવસ્થા પાઈ | જૈસે બાલક કી દશા, તરૂન ભયે મિટિ જાઈ
૫૦
ભજ રે મના
(૫૬)
સંતશિષ્ય

Page #339

અથડાવવું છે ક્યાં લગી ? બાંધી નયનનાં બંધનો, આરો ન આવે તો પછી, એવી રમત રમવી નથી; તું આવ આવ’ અવાજ કરે તો, એ તરફ આવી શકું, વિણલક્ષ અથડાવા તણી, મારે રમત રમવી નથી. દૂર તું આવીને ઉત્સાહ દે, કાં ફેંક કિરણ પ્રકાશનાં, આ લક્ષ વિણ રખડી મર્યાની, રમતને રમવી નથી; હે તાત, તાપ અમાપ આ , તપવી રહ્યા છે ત્રિવિધના, એ તાપ માંહે તપી મની, આ રમત રમવી નથી. દૂર નથી સહન કરી શક્તો પ્રભુ, તારા વિરહની વેદના , હે દેવ, તુજ દર્શન વિના, મારે રમત રમવી નથી; નથી સમજ પડતી શ્રી હરિ, કઈ જાતની આ રમત છે, ગભરાય છે ગાત્રો બધાં, મારે રમત રમવી નથી. દૂર૦ હોયે રમત ઘડી બે ઘડી, બહુ તો દિવસ બે ચારની, આતો અનંતા યુગ ગયા, એવી રમત રમવી નથી; ત્રિભુવનપતિ તુજ નામનો, થાક્યો કરી કરી સાદને, સુણતા નથી કેમ ‘સંતશિષ્ય ’ને, આ રમત રમવી નથી. દૂર૦
૧૦૮૬ (રાગ : ગઝલ) નયનને નિર્મળા કરીને, પ્રથમ મન મેલને ધોશો; પછીથી સર્વ કાર્યોમાં, અમીની આંખથી જોશો. ધ્રુવી ભરેલાં કંઈક કાળોનાં, રહ્યાં છે હૃદયમાં રોષો; ગુનાની આપતાં માફી, અમીની આંખથી જોશો. નયનને હૃદયમાં પાપ ભરનારા, દલન કરીને બધા દોષો; દુ:ખી કે દર્દીઓ સામું, અમીની આંખથી જોશો. નયનને૦ ગરીબડાં ગાલ પર ઝરતાં, ગરીબના અશ્રુઓ લોશો; અનાથો યાચવા આવ્યું, અમીની આંખથી જોશો. નયનને૦ મળ્યાં છે સાધનો મોંઘાં , ખચિત આ સમય નહિં ખોશો; બનીને ‘ સંતના શિષ્યો’ અમીની આંખથી જોશો. નયનને
મહિમા જિનકે વચનકી, કહૈ કહાં લગ કોયા
જ્યાં જ્યાં મતિ વિસ્તારિયે, ત્યાં ત્યોં અધિકી હોય. ભજ રે મના
(૫૮.
૧૦૮૭ (રાગ : ધોળ) પરમ - વિશુદ્ધતર પ્રેમની લાગી જેને લગની ખરી. ધ્રુવ આખી તે અવનિમાં પ્રેમને પેખે રે (૨), કૂંચી એ ખરેખરી ક્ષેમની. લાગી એહ રસાયણે અંતરઘટની રે (૨), વેગળી રહે છે સ્થિતિ વહેમની. લાગી. સાચા તે પ્રેમની સંપત્તિ આગળ રે (૨), કિંમત શું હોયે હીરા હેમની. લાગી પૂરણ રીતે જેણે પ્રેમને પિછાણ્યો રે (૨), તારક જિંદગી છે તેમની, લાગી પરવા નહિ જેણે પ્રેમરસ પીધો રે (૨), હલકાથી મહદ્ હાકેમની. લાગo પ્રેમ વિના પરિતાપનાં સ્થળો છે રે (૨), અનુપમ છાયા એક એમની. લાગી ‘સંતનો શિષ્ય ” થઈ શુદ્ધ પ્રેમ સાધે રે (૨), જય રૂપ વૃત્તિ હોય જેમની. લાગo
૧૦૮૮ (રાગ : માલકોંષ) ભિન્ન નથી ભગવાન તુજથી, ભિન્ન નથી ભગવાન . ધ્રુવ તંજમાં તે છે તેનામાં તું, ભૂલી ગયો શું ભાન ? અળગો કર પડદો અહંપદનો , નિરખીશ પરમનિધાન. ભિન્ન સર્વ જીવનનું એ મહાજીવન, સર્વ શક્તિનું સ્થાન; સર્વ બળોનું મહાબળ એ છે, સર્વ જ્ઞાનનું જ્ઞાન. ભિન્ન દૈવત સર્વનો એ છે દાતા, નિર્મળ એહ નિદાન; અર્પી દે તન મન ધન તેને, તજ તારું અભિમાન, ભિન્ન અવર પ્રપંચ તજીને એનું, ધર અંતરમાં ધ્યાન; ‘સંતશિષ્ય” સુખસાગરનાં હવે, ગર્વ તજી ગા ગાન. ભિન્ન
ચતુરો ચપેથી ચાહી, ચિંતામણિ ચિત્ત ગણે, પંડિતો પ્રમાણે છે, પારસમણિ પ્રેમથી; કવિઓ કલ્યાણકારી, કલ્પતરૂં કર્થ જેને, સુધાનો સાગર કથે, સાધુ શુભ ક્ષેમથી ; આત્માના ઉદ્ધારને, ઉમંગથી અનુસરો જ, નિર્મળ થવાને કાજે, નમો નીતિ નેમથી; વદે ‘રાયચંદ' વીર , એવું ધર્મરૂપ જાણી , “ધર્મવૃત્તિ ધ્યાન ધરો, વિલખો ન વે’મથી.”
પરમજ્યોતિ પરમાતમા, પરમજ્ઞાન પરવીન બંદો પરમાનંદમય, ઘટ ઘટ અંતરલીના
૬૫૯)
સંતશિષ્ય

Page #340

૧૦૮૯ (રાગ : જોગિયા) મહાવીર ! અમને પાર ઉતારો, અમને સેવક તરીકે સ્વીકારો. ધ્રુવ ભ્રમિતપણે ભટક્યો ભવ ભવમાં, આવ્યો ના દુ:ખનો આરો; મોહની કર્મ મુંઝાવી મુંઝાવી, વ્યાધિનો કરે છે વધારો. મહાવીર સત્યાસત્ય નથી સમજાતું, માયા કરે છે મુંઝારો; ભક્ત વત્સલ તમે ભવદુઃખ ભંજન, આશ્રિત જાણી ઉગારો. મહાવીર દુરિત અનેકથી દૂગ્ધ થયેલા, સાહેબ અમને સુધારો; દોષ તરફ દૃષ્ટિ નવે કરશો , એ અરજી અવધારો, મહાવીર અધમ ઉદ્ધારક તારક જિનવર, વિપત્તિ અમારી વિદારો; શુદ્ધ સ્વરૂપી સહજાનંદી, નાથ ન કરશો ન્યારો. મહાવીર જેવા તેવા તોય તમારા, વિભુ અમને ના વિચારો; ‘સંતશિષ્ય ’ના મન મંદિરમાં , પાવન કરવા પધારો, મહાવીર
૧૦૧ (રાગ : ગઝલ) મળ્યાં છે સાધનો મોંઘા, મહા પુન્યોતણા યોગે; છતાં સત્કાર્ય નથી કરતા, કહો ક્યારે પછી કરશો ? ધ્રુવ મળે નહીં આપતાં નાણું, તયનું આ ખરું ટાણું; છતાં હજીયે નથી કરતા, કહો ક્યારે પછી તરશો ? મળ્યાંo ધરો છો ધ્યાન માયાનું, કરો છો કામ કાયાનું; પ્રભુનું ધ્યાન ના ધરતા, કહો ક્યારે પછી ધરશો ? મળ્યાંo મહા તૃષ્ણા તણા પૂરમાં , ઘણા ભવથી તણાયા છો; હજી પાછા નથી ક્રતા, કહો ક્યારે પછી શો ? મળ્યાંo બગાડીને બધી બાજી, રહો છો શા થકી રાજી; કરી દોષો નથી ડરતા, કહો ક્યારે પછી ડરશો ? મળ્યાં કમાવાના નગદ દામો, ખરાં કરવા તણા કામો; ‘સંતના શિષ્ય’ હજી કરતા, નથી, તો ક્યા સમે કરશો ? મળ્યાં
૧૦૯૦ (રાગ : દેશી ઢાળ) મહાવીર તણા ભક્ત એને માનવા રે, પહેરે સત્ય શીલના જે શણગાર, ધ્રુવ સત્યાસત્ય સ્વાદવાદથી સમજેલ છે રે, દિવ્ય દૃષ્ટિ વડે એહ દેખનાર. મહાવીર નિર્દભી મૃદુ હૃદય પ્રેમથી ભર્યા રે, વિશ્વ વાત્સલ્યમય એહનો વ્યવહાર, મહાવીર રોમે રોમ વીર વચનથી વ્યાપી રહ્યાં રે, દિવ્ય ગુણમણિઓના ભંડાર, મહાવીર જેણે તન મન ધન અય પ્રભુ ચરણમાં રે, શ્વાસોચ્છવાસ એનું રટણ રટનાર. મહાવીર ગ્રંથી-ભેદ કરી ભેદ જ્ઞાન પામીઆ રે, સ્વ પર શાસ્ત્ર તણો શોધ્યો જેણે સાર, મહાવીર ‘સંત શિષ્ય’ જેને પરવાનો પ્રભુનો મળ્યો રે, ભવ સાગરમાં તે નહિ ભમનાર. મહાવીર
૧૦૯૨ (રાગ : ગરબી) મારા જીવન તણી શુદ્ધ શેરીએ પ્રભુ આવોને, હું તો જોઉં વાલમની વાટ, મારા ઘરે આવોને, આ ચંદનના ચિત્ત ચોકમાં, પ્રભુ. મારા આતમ સરોવર ઘાટ. મારા ઘરેo મેં જ્યોત જગાવી છે પ્રેમની, પ્રભુ. વીર વેય આનંદના ક્લ. મારા ઘરે મને વ્યાપી વિરહ તણી વેદના, પ્રભુ. મારાથી ખમી ન ખમાય. મારા ઘરે જેમ જળ વિણ તરક્કે માછલી, પ્રભુ. હરિ એવા છે મારા હવાલ, મારા ઘરેo મારી રડી રડી આંખ થઈ રાતડી, પ્રભુ. રોમે રોમે વ્યાપ્યો ઉન્માદ. મારા ઘરેo હે પ્રેમનિધિ ! પ્રેમ પ્રગટાવવા, પ્રભુ. મને પાવન કરો ધરી પાદ, મારા ઘરે તમે મારા નયનના તારલા, પ્રભુ. મારા હૈયાના અમુલખ હાર, મારા ઘરેo આ ત્રિવિધ તાપને ટાળવા, પ્રભુ. ‘સંતશિષ્ય ” તણા શણગાર. મારા ઘરેo
માયા છાયા એક હૈ, ઘટે બઢે છિનમાહિં ઇનકી સંગતિ જે લગૈ, તિનહી કહીં સુખ નહિ G
સંતશિષ્ય
| ભાનુ ઉદય દિનકે સમય, ચંદ્ર ઉદય નિશિ હોત |
દોઉં જાકે નામ મેં, સો ગુરૂ સદા ઉદોત ભજ રે મના
GGO

Page #341

લેવાનું મેં શું શું લીધું ? તજવાનું શું શું તજી દીધું ?
કઈ બાજુની મારી ભૂલ હજી રહી રે ? રાત્રેo કરુ કરુ કરતાં નથી કંઈ કરતો, ધ્યાન પ્રભુનું હજી નથી ધરતો;
વાતો કરતાં વેળા શુભ જાયે વહી રે. રાત્રે જન્મ ધર્યો છે જેના માટે, મન હજુ ન કર્યું તેના માટે;
| ‘સંતશિષ્ય’ શો જવાબ આપીશ ત્યાં જઈ રે. રાત્રે
૧૦૯૩ (રાગ : કટારી) માયામાં મુંઝાયો રે... ઠામે નવ બેઠો ઠરી; અંતરને ઉઘાડીરે... ખોજ કરી જોજે ખરી. ધ્રુવ જન્મ ધર્યો જે કારણે, વેઠી દુ:ખ અપાર, વિસરી ગયો તે વાતને, ગંડુ થયો ગમાર;
દામાં ફ્રાણો રે... ફોગટનો રહ્યો હું ફરી. માયામાંo લાભ કમાવા આવિયો, ખોટે થયો ખુવાર, દેવામાં ડુલી ગયો, લાલચથી લાચાર; ધુમાડે ધુંધવાયો રે... મતિ તારી ગઈ છે મરી. માયામાંo ઘરના ને પરના ગણી, ઘરનો વાળ્યો ઘાણ , નિજ પરના એ ભેદથી, કેવળ રહ્યો અજાણ; દુશ્મનને દિલ આપ્યું રે... અંતરના ન ઓળખ્યા અરિ. માયામાંo કરવાનું કીધું નહિં, કીધું અવર અનેક, જોવાનું જોયું નહિં, વીસર્યો આત્મવિવેક; ઘોળીને ઝેર પીધું રે... ભ્રષ્ટતા આ ક્યાંથી ભરી ? માયામાં નિદ્રા તજ તું નયનથી, કર સદગુરુનો સંગ, ‘સંતશિષ્ય” સુણ સ્વરૂપને, હૃદય ભરીને રંગ; સમજાવી સગુરૂજી રે...હેતે પાપ લેશે હરી. માયામાંo
૧૦૯૪ (રાગ : બહાર) રાત્રે રોજ વિચારો, આજ કમાયા શું અહીં રે;
શાંત પળે અવલોકો, નિજ ઘરમાં ઊંડે જઈ રે. ધ્રુવ કરવાનાં શાં કાર્યો કીધાં ? નહિ કરવાનાં કયા તજી દીધાં ?
લાભ ખોટમાં વધેલ બાજુ છે કઈ રે, રાત્રે જે જે આજે નિશ્ચય કરિયા, અમલ વિષે કેવા તે ધરિયા ?
સુધરવાનું વિશેષ મારે ક્યાં જઈ રે. રાત્રેo. જૈસે જ્વરકે જોરસ, ભોજનકી રૂચિ જાઈ
| તૈસે કુંકરમકે ઉદય, ધર્મવચન ન સુહાઈ || ભજ રે મના
ઉદ)
૧૦૯૫ (રાગ : માંડ) શાંતિ માટે સગુરુનું શરણું લીધું રે (૨) તન મન ધન એમને બધું અર્પી દીધું રે. ધ્રુવ કુંચી રૂપે તત્ત્વ મને કાનમાં કીધું રે (૨); પીયૂષ ગણી તુરત તેને, પ્રેમથી પીધું રે. શાંતિo ગોતતો ચારે કોર હું તેને ઘટમાં ચીંધું રે; દયા કરીને દિલડામાં, દરશાવી દીધું રે. શાંતિ વૈરાગ્યેથી ગુરુએ મારું, મનડું વીંધ્યું રે (૨); ‘સંતશિષ્ય ’ કહે સદ્ગુરુએ , કામણ કીધું રે. શાંતિo
( ૧૦૯૬ (રાગ : માલકૌંશ) સદ્ગુણના સિંધુ શોધ સંતને, શરણે રાખી શોક હરે. ધ્રુવ આશાને તૃષ્ણા અલગ કરે એવા, મનને જીતેલા મહંતને. સગુણo મોહદશાથી જે મુક્ત થયેલા રે, માયા તજેલા મતિવંતને . સગુણ આધિ વ્યાધિને ઉપાધિ તજાવે રે, તોડી નાખે અવતંતને. સગુણo પરમ જ્ઞાનનો પાય છે પિયાલો રે, ઓળખાવી દે અરિહંતને, સગુણ અંતરઘટ માંહે કરી અજવાળું રે, આણે અવિધાના અંતને. સદ્ગુણ૦ ‘સંતશિષ્ય’ કહે સંતની સંગતિ રે, ભેળો કરી દે ભગવંતને. સગુણ
જૈસે પવન ઝકોર, જલમેં ઉઠે તરંગ | ત્યાઁ મનસા ચંચલ ભઈ, પરિગહકે પરસંગ
દ
સંતશિષ્ય

Page #342

૧૦૯૭ (રાગ : ચલતી) સદગુરુ વર સમજાવે કોઈ, સદ્ગુરુ વર સમજાવે રે હો જી; પ્રેમ પિયાલા પાવે ઘટમાં, અગમ નિગમ દરશાવે. ધ્રુવ આનંદ નિધિનું દ્વાર ઉઘાડી, અપૂર્વ સ્થાન બતાવે રે હો જી; સાચી મનની કરે સમાધિ, અંતર અલખ લગાવે કોઈ, સંગુરુo વગર તેલને વગર દીપની, જલહલ જ્યોત જગાવે રે હો જી; વિના નગારે અંતર ઘટમાં, અનહદ નાદ સુણાવે કોઈ. સંગુરુo જગત જાળમાં જય કરવાની, કૂંચી કસબ જણાવે રે હો જી; ભૂલે નહિ કદી ભવ અટવીમાં, ભણતર એહ ભણાવે કોઈ. સદ્દગુરુ પરમ દશાનો પંથ પમાડી, દિલના દર્દ મિટાવે રે હો જી; ધર્મ સ્વરૂપે કરી ધારણા, ધ્યાને ધ્યેય ધરાવે કોઈ સદ્ગુર૦
એ રસ બસમાં રમે રાત દિન, અવર ન ભોજન ભાવે રે હો જી; વિશ્વ સુખને કરે વેગળું, એ વિષ વેલ ન વાવે કોઈ. સગુરુo ગુરુવર શિષ્ય તણી ગમ પાડી, નાડી ભેદ નિરખાવે રે હો જી; પાત્ર કુપાત્રની કરી પરીક્ષા, પરમ અમી પિવરાવે કોઈ. સંગુરુ) સદ્ગુરુ વિણ કદી સાન ન આવે, અંધ જેમ અથડાયે રે હો જી; ‘સંતશિષ્ય સદ્ગુરુ કૃપાથી , ભવના દુ:ખ ભૂલાવે કોઈ. સદ્ગુરુ
આંખોના પડદા ઉતારવા, તમે પામવા દૈવી પ્રકાશ-ચરણેવાસના વ્યાધિ વિરામવા, તમેo મૂકી અવરની આશ-ચરણે- સદ્ગુરુના માણ્યા નથી તે માણવા, તમેo ઉડાડવાને આનંદ-ચરણેજાણ્યું નથી તે જાણવા, તમે છોડી દેવાને સ્વચ્છેદ-ચરણે- સંગુરુના અમીના ઝરણા ઝીલવા, તમેo લેવાને આતમ જ્ઞાન-ચરણેબગાડ ચિત્તનો બાળવા, તમે ઓગાળવા અભિમાન-ચરણે- સદ્ગુના કુમતિની જાળને કાપવી, તમે રમવા સુમતિને સાથ-ચરણેસંતશિષ્ય પ્રેમ પ્રગટાવવા , તમે ભજવા નિરંજનનાથ-ચરણે- સદ્ગુરુનાજી
૧૦૯૯ (રાગ : માલકૌંશ) સાર સંસારમાં ન જોયો; રે ! બહુ રીતે તપાસતાં, સાર સંસારમાં ન જોયો (૨). સમજ્યો તો જ્યાં સારૂં, પ્રીતિને કરનારું, અનુભવિયું અંધારૂં, મુંઝાયું મન મારું;
નવનીત માટે વારિધિ વલોવ્યો. રેo ચોટ્યું મન ચામમાં, દોડ્યું દિલ દામમાં, કુડ કપટ કામમાં, રાચ્યું નવ રામમાં;
ખોટામાં વખત બધો ખોયો. રેo અજ્ઞાને અંગમાં, રાચ્યો હું રંગમાં, અસ્થિર ઊમંગમાં, સમજ્યો ન સંગમાં;
માયામાં રાતદિન મોહ્યો. રેo જાગ્યો હું જ્યારથી, માયાના મારથી, પાપ તણા ભારથી, વિબુદ્ધ વિચારથી;
હૃદયમાં જાગીને રોયો. રેo ‘ સંતશિષ્ય’ સંતથી, તૂટ્યું મન તંતથી, ખરેખરી ખંતથી, ભક્તિ ભગવંતથી;
ધર્મેથી મેલ કાંઈક ધોયો. રેo
૧૦૯૮ (રાગ : ગરબી) સદ્ગુરુના સત્ સંગમાં, તમે આવોને, અંગમાં રેલવો રંગ, ચરણે-આવોને. ધ્રુવ પામ્યા નથી તેને પામવા, તમે શીખવા પ્રેમના પાઠ-ચરણેત્રિવિધ તાપને ટાળવી, તમે ગાળવા મદની ગાંઠ-ચરણે- સદ્ગુરુના હૃદય જખમ રૂઝાવવા, તમે બુઝાવા દિલના બાફ-ચરણેજીવને પ્રભુમાં રેડવી, તમે મને ના મળ કરવો સાફચરણે- સદ્ગુરુના
જ્ય ઔષધ અંજન કિયે, તિમિરરોગ મિટ જાય.
ત્ય સતગુરૂ ઉપદશર્તે, સંશય વેગ વિલાય / ભજ રે મના
698
ખુદા ખેલ કરતા કીસીસે ન ડરતા, કિસી મોત મરતા, કિસીકું જીલાતા, કિસી કે હૈ ઘોડા, કિસી પાવ ખોડા, કિસી કો ન જોડા, હયદા ચલાતા; કિસી રાજ પાતા, કિસી માંગ ખાતા, કિસીકો હસાતા, કિસીકું રોલાતા, મુરાદ કહે જો સહી કરકે દેખા, ખુદાને કિયા સો અકલમેં ન આતા.
જહાં આપા તહં આપતા, જહં સંશય તહં સોગા સગુરુ બિન ભાગે નહીં, દોઉ જાલિમ રોગ
સંતશિષ્ય

Page #343

પ્રભુ, સત્ય-વ્યાય-દયા-વિનય જળ હૃદયમાં વરસાવજો, બદનામ કામ હરામ થાય ન એહ ટેક રખાવજો; હે દેવના પણ દેવ, અમ ઉર પ્રેમ પૂર વહાવજે , પાપાચરણની પાપવૃત્તિ હે દયાળ ! હઠાવજો. સુખસંપ સજ્જનતા-વિનય-ચશ-રસ અધિક વિસ્તારજો, સેવા ધરમના શોખ અમ અણુ અણુ વિષે ઉભરાવજો; શુભ સંતશિષ્ય' સધાય શ્રેયો એ વિવેક વધારજો, આનંદ-મંગળ અર્પવાની અરજને અવધારજો.
૧૧૦૦ (રાગ : યમન) હજી છે હાથમાં બાજી, કરીલે રામને રાજી ; કરૂં શું વાતને ઝાઝી, હજી સમજાય તો સારું. ધ્રુવ ના કીધાનું ઘણું કીધું, ન લીધાનું ઘણું લીધું, ન સમજાયું કદી સીધું, હજી સમજાય તો સારું. હજી ઘણાં કુકર્મને કીધાં, દગા વિશ્વાસુને દીધા; પીણાં ઝેરી બહુ પીઘાં, હજી સમજાય તો સારું. હજી જમાવ્યું તેહ જાવાનું, ખરીધું કર્મ ખાવાનું, થયું તે ના ન થવાનું , હજી સમજાય તો સારું. હજી ભૂલ્યાં ત્યાંથી ફ્રી ગણવું, ભણ્યા નહિં તે હવે ભણવું; મનાયે જો હજી મારૂં, હજી સમજાય તો સારું. હજી થશે નક્કી બધું ન્યારૂં, ખલક ત્યારે થશે ખારૂં; પછી તો ક્યાં હતું તારૂં ? હજી સમજાય તો સારું. હજી કરીલે ધૈર્યથી ધાર્યું, મળ્યું આ મોક્ષનું બારું; કહ્યું આ સંતને શિષ્ય, હજી સમજાય તો સારું. હજી
સંત બુલ્લેશાહ સંત બુલ્લેશાહનો જન્મ સંવત ૧૭૩૭ માં લાહોર જિલ્લાના પંડોલ ગામમાં થયો હતો. તેઓ આજીવન બ્રહ્મચારી હતા. તેમનો દેહાન્ત સંવત ૧૮૧૦ માં કસૂર ગામમાં થયો હતો.
(રાગ : ભૈરવી) અબ તો જાગ મુસા પ્યારે ! રૈન ઘટી લટકે સબ તારે. ધ્રુવ આવાગૌન સરાઈ ડેરે, સાથ તયાર મુસાફ તેરે;
અજે ન સુણદા કૂચ-નગારે. અબ૦ કર લૈ આજ કરણે દી બેલા, બહુરિ ન હોસી આવણ તેરા;
સાથ તેરા ચલ ચલ પુકારે, અબ૦ આયો અપને લાહે દડી, કયા સરધન કયા નિર્ધન બૌરી;
લહા નામ તૂ લેહુ ભોંરે. અબo. * બુલ્લે’ સહુદી પૈરી પરિયે, ગદ્દત છોડ હિલા કુછ કરિયે;
મિરગ જતન બિન ખેત ઉજારે. અબo
૧૧૦૧ (રાગ : ભૈરવી) હે નાથ ! ગ્રહીં અમ હાથ રહીને સાથે માર્ગ બતાવજો, નવ ભૂલીએ કદી કષ્ટમાં પણ પાઠ એહ પઢાવજો; પ્રભુ અસત્ આચરતાં ગણી નિજબાળ સત્ય સુણાવજો , અન્યાય પાપ અધર્મ ન ગમે સ્વરૂપ એ સમજાવજો. બગડે ન બુદ્ધિ કુટિલ કાર્યો બોધ એહ બતાવજો, વિભુ ! જાણવાનું અજબ રીતે જરૂર જરૂર જણાવજી; સહુ દૂષિત વ્યવહારો થકી દીનબંધુ દૂર રખાવજો , છે યાચના અમ કર થકી સંસ્કાર્ય નિત્ય કરાવજો. જો આશાકે દાસ તે, પુરૂષ જગત કે દાસા
આશા દાસી જાસ કી, જગત દાસ હૈ તાસ. | ભજ રે મના
બેશક મંદિર મસ્જિદ તોડો, બુલેશાહ એ કહતા; પર પ્યાર ભરા દિલ કભી ન તોડો, જિસ દિલમેં દિલબર રહેતા.
૬૬૭)
સંતશિષ્ય

Page #344

સ્તુતિ
તું મોક્ષની મોઝારમાં, હું દુ:ખ ભય સંસારમાં, જરા સામું પણ જુઓ નહીં, તો ક્યાં જઈ કોને કહું
(રાગ : શાર્દૂલવિકીડીત છંદ) જય જય હે વીતરાગ, હે જગગુરૂ તારા પ્રભાવો થકી, વાંછું ભવને ઉદાસીનપણું વંદી તને ભાવથી; તારા માર્ગ પરે વિભુ વિહરવા માગનુસારીપણું, આત્મા કેરો ધર્મ શુદ્ધ ધરવા, ઓ ઇષ્ટ ફળ આપતું. તુજને નાથ પ્રણામ નિત્ય કરતાં, દુ:ખો તણો નાશ હો, વંદન વારંવાર નાથ સઘળાં, કર્મો તણો ક્ષય કરો; તારા ધ્યાન મહીં વિલીન્ ભગવન, મૃત્યુ સમાધિસ્થ હો, બાંધી કેવળજ્ઞાન લાભ જીનવર, વંદન થકી પ્રાપ્ત હો. જે દૃષ્ટિ પ્રભુ દર્શન કરે, તે દૃષ્ટિને પણ ધન્ય છે, જે જીભ જિનવરને સ્તવે, તે જીભને પણ ધન્ય છે ; પીએ મુદ્દા વાણી સુધા, તે કર્ણ-યુગલને ધન્ય છે, તુજ નામ મંત્ર વિશદ ધરે, તે હૃદયને પણ ધન્ય છે. છો આપ બેલી દીનના, ઉદ્ધારવામાં દીનને, આજે ઉપેક્ષા આચરો છો, ઉંચિત એ શું આપને ? મૃગબાળ વનમાં આથડે, ભવ બને તેમ એકલો, મૂક્યો રખડતો એક્લો, આપે કહો શા કારણે ?
વીતરાગ આપ જ એક મારા , દેવ છો સાચા વિભુ, તારો જ ખરૂપ્યો ધર્મ તે હિત, ધર્મ છે સાચો પ્રભુ એવું સ્વરૂપ વિચારીને, કિંકર થયો છું આપનો , મારી ઉપેક્ષા નવ કરોને, ક્ષય કરો મુજ પાપનો.
ક્યારે પ્રભુ નિજ દ્વાર ઊભા બાળને નિહાળશો ? નિતનિત માંગે ભીખ ગુણની, એક ગુણ ક્યારે આપશો? શ્રદ્ધા દીપકની જ્યોત ઝાંખી, ક્યારે જવલંત બનાવશો? સુના સુના મુજ જીવન ગૃહમાં, ક્યારે આપ પધારશો ? રૂપ તારું એવું અદભુત, પલક વિણ જોયા કરું, નેત્ર તારાં નિરખી નિરખી, પાપ મુજ ધોયા કરું; હૃદયનાં શુભ ભાવ પરખી, ભાવના ભાવિત બનું, ઝંખના એવી મને કે, હું જ તુજ રૂપે બનું. ક્યારે પ્રભુ તુજ સ્મરણથી, આંખો થકી આંસુ સરે ? ક્યારે પ્રભુ તુજ નામ વદતાં, વાણી મુજ ગદ્ગદ્ બને ? ક્યારે પ્રભુ તુજ નામ શ્રવણે, દેહ રોમાંચિત બને ? ક્યારે પ્રભુ મુજ શ્વાસશ્વાસે, નામ તારું સાંભરે ?
હે દેવ ! તારા દિલમાં વાત્સલ્યનાં ઝરણા કર્યા, હે નાથ તારા નયનમાં, કરુણા તણા અમૃત ભર્યા; વીતરાગ તારી મીઠી મીઠી વાણીમાં જાદુ ભર્યો , તેથી જ તારા ચરણમાં , બાળક બની આવી રહ્યો. ત્રણ ભુવનના નાથ ! મારી, કથની જઈ કોને કહું ? કાગળ લખ્યો પહોંચે નહીં, ફરિયાદ જઈ કોને કરું ?
મનડું ભરી જોવા તને, આ આંખડી તલસી રહી, ને ટીકી ટીકી લાંબી નજરે, ચારૌગમ શોધી રહીં; પાસમાં પણ પાસ છે ને, તું અરે આસપાસ છે, હા ! પરંતુ શું કરું હું ? ‘' માં મારો વાસ છે.
ઉપજે ઉર સંતુષ્ટતા, દેગ દુષ્ટતા ન હોય.
| મિટૈ મોહમદપુષ્ટતા, સહજ સુષ્ટતા સોય | ભજ રે મના
ઉદ૮)
હોય જોહરી જગતમેં, ઘટકી આંખે ખૌલિ | તુલા સંવાર વિવેકકી, શબ્દ જવાહિર તોલી.
ઉક

Page #345

શાસન મળીયું જિન તારું, ભાવ તારા ચાહતો , અજ્ઞાનના પડલ હટાવો, સ્વરૂપ તુમ સમ યાચતો; આત્મા તણા શુદ્ધ સ્વરૂપની , સાચી સમજ મને આપજે, સ્વામી સીમંધર અરજ મારી, વીતરાગી બનાવી દે.
ભક્તિની ધારે ઉરના એકાંતમાં ધ્યાવું તને, અરજી પ્રભુજી માહરી આવી, ત્યારે મળજો મને; મારી ને તારી એકતાના, ભાવમાં ભીંજવે જે, સ્વામી સીમંધર અરજ મારી, વીતરાગી બનાવી દે. જગમાં શરણ નહિ કોઈ બીજું, ચરણ છે એક આપનું, કારુણ્ય દ્રષ્ટિ દાખવીને, કરજો રક્ષણ દાસનું શરણ્ય એક છે તું હી મારો, તારા સરખો બનાવજે, સ્વામી સીમંધર અરજ મારી, વીતરાગી બનાવી દે. તું છે જગદાધાર પ્રભુજી, તું હી છે જગતગુરુ, સલ સત્યનું મૂલ છે તું, તુમ વિણ આ જગ સૂનું ; સહુ જીવના સૂના જીવનમાં, આવી બહાર ખીલાવજે, સ્વામી સીમંધર અરજ મારી, વીતરાગી બનાવી દે. દીન હીન કે મલિન પાપી, તારો એક હું અંશ છું, તારી કૃપાએ બનવા ચાહું, શુદ્ધ આતમ હંસ છું; પ્રગટાવવા મુઝ જ્યોતિને, ચિનગારી એક તું આપજે, સ્વામી સીમંધર અરજ મારી, વીતરાગી બનાવી દે.
અખંડાનંદ બોધાય શિષ્ય સંતાપ હારિણે; સચ્ચિદાનંદ રૂપાય રામાય શ્રી ગુરવે નમઃ. બ્રહ્માનંદ પરમ સુખદ કેવલમ્ જ્ઞાનૂપૂર્તિમ્ ; દ્વદ્વાતીત ગગન સદૃશં તત્વમસ્યાદિ લક્ષ્યમ્. એકં નિત્યં વિમલ મચલ સર્વધી સાક્ષિભૂતમ્; ભાવાતીત ત્રિગુણ રહિત સગુરું – નમામિ. ચૈતન્ય શાશ્વત શાન્ત વ્યોમાતીત નિરંજનમ ; નાદબિન્દુ કલાતીત તસ્મ શ્રી ગુરવે નમઃ. નિર્ગુણ નિર્મલ શાન્ત જંગમમ્ સ્થિરમેવ ચ; વ્યાપ્ત યેન જગત્સર્વ તસ્મ શ્રી ગુરવે નમઃ. અજ્ઞાન તિમિરાંધસ્ય જ્ઞાનાંજન શલાકયી; ચક્ષુરુન્મીલિતં યેન તમે શ્રી ગુરવે નમઃ. ધ્યાનમૂલં ગુરોમૂર્તિઃ પૂજા મૂલં ગુરોઃ પદમ્ ; મંત્ર મૂલં ગુરોવર્ધક્ય મોક્ષ મૂલ ગૂરોઃ કૃપા.
અચ્યુંત કેશવ રામ નારાયણમ્, કૃષ્ણ દામોદરમ્ વાસુદેવમ્ હરિમ્ ; શ્રીધર માધવ ગોપિકા વલ્લભમ્, જાનકી નાયકમ રામચન્દ્રમ્ ભજે. 3ૐ પૂર્ણમદ:પૂર્ણમિદં પૂર્ણાત પૂર્ણમુદચ્યતે, પૂર્ણસ્ય પૂર્ણમાદાય પૂર્ણમવાવશિષ્યતે; નારાયણં નમસ્કૃત્ય નરવ નરોત્તમમ્, દેવી સરસ્વતી વ્યાસ તતો જયમુદીરયેત્.
ગુરુ સ્તુતિ (રાગ : અનુષ્ણુપ છંદ), અખંડ મઠલાકારં વ્યાપ્ત યેન ચરાચરમ; તત્પદ દર્શિત ચેન તસ્મ શ્રી ગુરવે નમઃ.
શબ્દ જવાહર શબ્દ ગુરૂ, શબ્દ બ્રહ્મકો ખોજ સબગુણ ગભિત શબ્દમેં, સમુજ શબ્દકી ઓજ ||
(૬૭૦)
સમુજ સકે તો સમુજ અબ, હૈ દુર્લભ નર દેહ ફિર યહ સંગતિ કબ મિલૈ, તું ચાતક હો મેહ |
ઉ૦૧
ભજ રે મના

Page #346

ભજ રે મના
(રાગ : અનુષ્ટુપ છંદ) દેવદર્શન સ્તોત્રમ
દર્શન દેવદેવસ્ય, દર્શન પાપનાશમ્; દર્શન સ્વર્ગસોપાનં, દર્શન મોક્ષસાધનમ્
દર્શનેન જિનેન્દ્રાણાં સાધૂનાં વૃંદનેન ચ; ન ચિરં તિષ્ઠતે પાપં, છિદ્રહસ્તે યૌદકમ્. વીતરાગ મુખ દા પદ્મરાગસમપ્રભં; જન્મજન્મકૃતં પાપં, દર્શનેન વિનશ્યતિ. દર્શનં જિનસૂર્યસ્ય સંસાર ધ્વાન્ત નાશનું; બોધનું ચિત્ત પદ્મસ્ય સમસ્તાર્થ પ્રકાશનમ્ દર્શન જિનચંદ્રસ્ય, સદ્ધર્મામૃત વર્ષણમ્ ; જન્મ-દાહ-વિનાશાય વર્ધનં સુખ-વારિધે.
પ્રજહાતિ છંદ
જીવાદિ તત્વ પ્રતિપાદકાય સમ્યક્ત્વ મુખ્યાષ્ટ ગુણાર્ણવાય; પ્રશાતં રૂપાય દિગંમ્બરાય, દેવાધિદેવાય નમો જિનાય. અનુષ્ટુપ છંદ
ચિદાનનૈક રૂપાય, જિનાય પરમાત્મને; પરમાત્મ પ્રકાશાય નિત્યં સિદ્ધાત્મને નમઃ. અન્યથા શરણે નાસ્તિ, ત્વમેવ શરણં મમ; તસ્માત્કારૂણ્ય ભાવેન રક્ષ રક્ષ જિનેશ્વર,
ન હિ ત્રાતા નહિ ત્રાતા ન હિ ત્રાતા જગત્પ્રયે; વીતરાગાત્પરો દેવો, ન ભૂતો ન ભવિષ્યતિ. જિને-ભક્તિર્જિને-ભક્તિર્જિને-ભક્તિર્દિને દિને; સદા મેસ્તુ સદા મેસ્તુ સદામેસ્તુ ભવે ભવે. જિનધર્મ વિનિમુક્તો, મા ભવેચ્ચક્રવર્ત્યપિ; સ્વાચ્યૂટોપિક દરિદ્રોપિ જિનધર્મનુવાસિત. ભેદગ્યાન તબલી ભલો, જબલી મુક્તિ ન હોઈ પર જોતિ પરગટ જહાં, તહાં ન વિકલપ કોઈ
૬૭૨
જન્મ જન્મકૃતં પાપં, જન્મ કોટિમુપાર્જિતમ્; જન્મમૃત્યુજરા રોગ હન્યતે જિન દર્શનાત્.
વસંતતિલિકા છંદ
અઘાભવત્સફ્ળતા નયન દ્વયસ્ય, દેવ ત્વદીય ચરણાં બુજ વીક્ષણેન; અધ ત્રિલોક તિલક પ્રતિભાસતે મે, સંસાર વારિધિરયં ચુલુક પ્રમાણમ્.
(રાગ : શુદ્ધકલ્યાણ)
ચિદાનંદ સ્વામી, ચિદાનંદ સ્વામી, તુંહી હૈ નિરંજન નિરાકાર નામી .વ
તુંહી તત્ત્વ જ્ઞાતા, તુંહી હૈ વિધાતા, મહા મોહ તમ કો, તુંહી તો નશાતા ; તુંહી દેવ જગદીશ, સર્વજ્ઞ નામી નિજાનંદ મંડિત, ચિદાનંદ સ્વામી. તુહીં બ્રહ્મરૂપી, અલખ ભૌ સરૂપી, તુહી તીર્થંકર સિદ્ધ, વિષ્ણુ સ્વરૂપી ; સ્વયંભૂ તુમ્હી હો મહાદેવ નામી, નિજાનંદ મંડિત ચિદાનંદ સ્વામી.
જો નિજ મેં રમતા વહી તુમકો પાતા, અનાદિ કરમ બંધ કો હૈ મિટાતા; શિવંકર હિતકર સુશંકર અકામી, નિજાનંદ મંડિત ચિદાનંદ સ્વામી. ઘટ ઘટમેં વ્યાપી ચિન્સૂરત પ્રતાપી, તુઝે જો ન જાને બનાવો હી પાપી;
અરે સચ્ચિદાનંદ મન-સા નનામી, નિજાનંદ મંડિત ચિદાનંદ સ્વામી.
દર્શન તૃષાતુર બાળ તારો, આવ્યો છું તુમ બારણે, પ્રસન્ન તારી મુખમુદ્રા, નિરખવા એહ ધારણે; મંગલ મંદિર ખોલી તારુ, પ્રેમ અમીરસ છાંટજે, સ્વામી સીમંધર અરજ મારી, વીતરાગી બનાવી દે.
તું ધ્યેય છે તું શ્રેય છે, શ્રદ્ધેય ને વળી ગેય છે, શિરતાજ છે ત્રણ લોકનો, ગુણ તાહરા અમેય છે; ગાતો રહું તુમ ગુણલાં પણ, હ્રદય ના ધરાય છે, સ્વામી સીમંધર અરજ મારી, વીતરાગી બનાવી દે.
ભેદગ્યાન સાબૂ ભર્યાં, સમરસ નિરમલ નીર ધોબી અંતર આતમા, ધોવૈ નિજગુન ચીર
11
૬૦૩

Page #347

પ્રાર્થના (રાગ : શ્રી)
હે જગ ત્રાતા વિશ્વ-વિધાતા, હે સુખ-શાન્તિ-નિકેતન હે ! પ્રેમકે સિન્ધો, દીનકે બન્ધો, દુઃખ દરિદ્ર - વિનાશન હે (૧) નિત્ય, અખંડ, અનંત, અનાદિ, પૂરણ બ્રહ્મ સનાતન હે ! (૨) જગ-આશ્રય, જગ-પતિ, જગ-વંદન, અનુપમ, અલખ, નિરંજન હે (૩) પ્રાણસખા, ત્રિભુવન-પ્રતિપાલક જીવનકે અવલંબન હે ! (૪)
-
(રાગ : ભુજંગી છંદ)
નમસ્તે, નમસ્તે, નમસ્તે, પ્રભુજી ! નમસ્તે, નમસ્તે, અખંડા વિભુજી ! નમસ્તે, નમસ્તે, સદા કષ્ટહારી ! નમસ્તે, નમસ્તે, પ્રભુ નિર્વિકારી ! નમસ્તે, નમસ્તે, પ્રભુ દીનબંધુ ! નમસ્તે, નમસ્તે, મહા જ્ઞાનસિંધુ ! નમસ્તે, નમસ્તે, પ્રભુ દીનદાતા ! નમસ્તે, નમસ્તે, ચિદાનંદ દાતા ! નમસ્તે, નમસ્તે, વિભુ વિશ્વપાળા ! નમસ્તે, નમસ્તે, દયાળા કૃપાળા ! નમસ્તે, નમસ્તે, કૃપાનાથ, ત્રાતા ! નમસ્તે, નમસ્તે, વિભુ, હે અજાતા ! નમસ્તે, નમસ્તે, વિભુ વિશ્વભૂપા ! નમસ્તે, નમસ્તે, સદા શાંતરૂપા !
ભજ રે મના
પ્રભુ સુમરૌ પૂજૌ પૌ, કરો વિવિધ વિવહાર મોખા સરૂપી આતમાં, ગ્યાનામ્ય
નિરધાર
९७४
ધૂન
(રાગ : શ્રી)
સંકીર્તન
ગુરુ કૃપા હી કેવલમ્, ગુરુ કૃપા હી કેવલમ્, ગુરુ કૃપા હી કેવલમ્, શિષ્ય સંકટ હરણમ્; ગુરુ કૃપા હી કેવલમ્, શિષ્ય ભવ ભય તારણમ્, ગુરુ કૃપા હી કેવલમ્, શિષ્ય મોક્ષ કારણમ્; ગુરુ કૃપા હી કેવલમ્, ગુરુ કૃપા હી કેવલમ્
(રાગ : યમન)
ગુરુ હમારે મન મન્દિર મેં ગુરુ હમારે પ્રાણ; સારે વિશ્વકા વો હૈ દાતા નારાયણ ભગવાન. ગુરુ હમારે તન મન ધન હૈં ગુરુ હમારે પ્રાણ; વો હૈ માતા વો હૈ પિતા નારાયણ ભગવાન.
ૐ ગુરુનાથ જય ગુરુનાથ...
ૐ ગુરુનાથ જય ગુરુનાથ...
(રાગ : યમન)
ગોવિન્દ હરે ગોપાલ હરે, જય જય પ્રભુ દીનદયાલ હરે. નલાલ હરે બ્રજપાલ હરે, જય ભક્તોં કે પ્રતિપાલ હરે. ગુરુદેવ હરે ગુરુદેવ હરે, જય જય શ્રી સતગુરુ દેવ હરે. મેં જિત દેખું તિત આપ ખડે, મેરે મન મન્દિર મેં વિરાજ રહે. મેરી સાંસો માહિં સમાય રહે, મેરે નયનોં મેં દરશાય રહે.
સદ્ગુરુ પ્રગટે જગત મેં, માનહું પૂરણ ચંદ્ર ઘટ માંહે ઘટ સૌ પૃથક લિપ્ત ન કોઉ દ્વન્દ્વ
11
564

Page #348

જિનકી કૃપાસે દુઃખ દોષ ટરે, જિનને ભવ બન્ધન દૂર કરે. ગુરુદેવ હરે ગુરુદેવ હરે, જય જયશ્રી સતગુરુ દેવ હરે.
સંતં સુશાંત સતતં નમામિ, ભવાબ્ધિ પોતં શરણં વ્રજામિ.
અજર અમર અવિનાશી આનંદઘન શુદ્ધ સ્વરૂપી મેં આત્મા હું. સદ્ગુરુ ! તેરે ચરણકમલમેં, શાશ્વત સુખો પાયા હું. જો પદ તાકો વો પદ માકો, પદપ્રાપ્તિકો આયા હું.
સહજાનંદી શુદ્ધસ્વરૂપી અવિનાશી હું આત્મસ્વરૂપ. દેહ વિનાશી, હું અવિનાશી આનંદઘન હું આતમા. દેહ મરે છે, હું નથી મરતો, અજર અમર પદ માહવું.
દર્શન જ્ઞાન રમણ એકતાન, કરતાં પ્રગટે અનુભવજ્ઞાન. દેહ આત્મા જેમ ખડ્ગને મ્યાન, ટળે ભ્રાંતિ અવિરતિ અજ્ઞાન. જ્ઞાતા દૃષ્ટા શાશ્વત ધામ, સચ્ચિદાનંદ છું આતમરામ. ધ્યાતા, ધ્યાન, ધ્યેય, ગતકામ, હું સેવકને હું છું સ્વામ.
ભજ રે મના
શ્રી મહાવીર શરણં મમ, એ મંત્ર સદાયે જપતો જા;
આવ્યો છે તો આ સંસારે જન્મ સફ્ળ તું કરતો જા.
હું પદની ગ્રંથીને છેદી, માયાના ઊંચા ગઢ ભેદી; પ્રકાશમય પ્રભુના ચરણે તું, હળવે હળવે સરતો જા. ગુરુ ગૌતમનું શરણ ગ્રહીલે, દુઃખ પડે તો દુઃખ સહીલે; માનસરવરનાં મોંઘાં મોતી, હંસ બનીને ચરતો જા.
દાદૂ સદ્ગુરૂ સીસ પર, ઉરમેં જિનકી નામ સુંદર આર્ય સરન તર્કિ, તિન પાર્ટી નિજ ધામ
s
શ્રી હરી શરણે, શ્રી હરી શરણે, શ્રી હરી શરણ, શ્રી હરી શરણું.
પ્રભુ ! જીવનમાં એક ‘નાદ' તું હિ તું હો, પ્રભુ ! અંતરમાં એક ‘તાર' તું હિ તું હો; નાથ ! મંદિરમાં એક ‘તાન' તું હિ તું હો, એક તું હિ તું હો... બીજું કોઈ ન હો (૨).
મારા જીવનમાં એક માત્ર તું હિ તું હો, પ્રભુ ! આનંદનું એક નામ તું હી તું હો; પ્રભુ ! મંગળનું એક ધામ તું હી તું હો, નાથ ! સમતાનું એક સ્થાન તું હી તું હો. એક તું હિ તું હો...બીજું કોઈ ન હો (૨); મારા આનંદનું ઇષ્ટ ધામ તું હી તું હો.
ગુરુ કે ચરણમેં શિશ ઝુકાલે, જીવન અપના સલ બનાલે.
ગુરુ સેવા કર, ગુરૂ ગુણ ગા લે, જીવનકા કુછ લાભ ઉઠાલે. નામ નૌકામેં બૈઠકે પ્રાણી, ભવસાગરસે પાર ઉતરલે.
શ્રી રાજ કૃપાળુ દીન દયાળુ, શ્રીમદ્ સદ્ગુરુ શરણં મમ.
શ્રી રાજ તમારે શરણે આવ્યો, શ્રીમદ્ સદ્ગુરુ શરણં મમ.
તુમ્હી ભજ રે મના, તૂમ્હી જપ રે મના; ૐ શ્રી રામ જય રામ, ભજ રે મના
|| સત્ય શાંતિઘન જ્યોતિ નમો નમઃ । સુંદર સદ્ગુરૂ હાથ મૈં, કરડી લઈ કમાંન માર્યો પૈચિ કસીસ કરિ, બચન લગાયા બાન
stolo

Page #349

જિનરાજ તારો જાપ મુજને, જગત ઈશ બનાવશે. સંગુરુ કૃપાનું ગુંજન મુજને મોક્ષ પદને અપાવશે. પરમાત્મા તારો પંથ મુજને, પરમ પદને અપાવશે. વીતરાગ તારો રાગ મુજને, વીતરાગી બનાવશે.
હરિ બોલ, હરિ બોલ, હરિ બોલ હરિ બોલ, હરિ હરિહરિ હરિહરિ બોલ . શામકો ભી બોલ તું, સુબહકો ભી બોલ; સોતે સોતે બોલ તું જાગતે ભી બોલ. એકબાર નહીં ઇસે બાર બાર બોલ ; સંગસંગ બોલ ચા અકેલે હીં બોલ . ઘરમેં ભી બોલ તું, બાહર ભી બોલ; જોરસે નહીં તો અપને મનમેં હીં બોલ. વીર વીર બોલ તું, મહાવીર બોલ; જિન જિન બોલ તું, અરિહંત બોલ. જતિ, યતિ, સંત ગુરૂકે સામને તું બોલ; ભાવસે તું બોલ ઇસે, ભક્તિ સે તું બોલ.
પ્રીતમ પ્રિયતમ પ્રીતમ પ્યારા, અહંતુ અંતર્યામી અમારા. રસસાગર છે રસથી ન્યારા , ગુણસાગર છે ગુણથી ન્યારા ,
ચૈત્ય પુરૂષને કામણગારા.
વિશ્વનિયન્તા, પ્રાણ-પ્રણેતા, સર્વજીવનની પાર છે, વિશ્વવિધાતા, પ્રેમપ્રદાતા, શક્તિરૂપે જગતાત છે.
હું આનંદી, સહજસ્વરૂપી, કેવલ મુક્તાકાર છું,
સર્વ જીવનનો સાર છું.
તું મહાવીર મહાવીર ગાયે જા, અપને પથકો બઢાયે જા. વો રાહ કો આગે દિખાયેગા, તું કંટક પથસે હટાવેજા. વો મનમંદિરમેં પાયેગા, તું નિર્મલ હૃદય બનાવેજા. વો અમૃતજલ બરસાયેગા, તું સમતા રસમેં સમાવેજા. વો ખુદ હી સામને આયેગા, તું આપ’ હીં ‘આપ’ પાયેગા.
દેહ ધરીને, મનમંદિરમાં બેઠેલો બળવાન છે,
તેજ અવિચળ ભાણ છે.
દેવ અમારા શ્રી અરિહંત, ગુરૂ અમારા ગુણિયલ સંત.
ગુરુ મહિમા, ગુરુ મહિમા, અંપાર અગોચર ગુરુ મહિમા. અંજ્ઞાનનાશન , વિજ્ઞાનપોષણ, અપાર અગોચર ગુરુ મહિમાં. પ્રજ્ઞાવબોધન ગુરુ મહિમા, અપાર અગોચર ગુરુ મહિમા. સચ્ચિદાનંદ ગુરુ મહિમા, ભાવય હે મન ગુરુ મહિમા.
મન વાળ્યું વળે સદ્ગુરૂવરથી, સદ્ગુરૂવરથી નિજ અનુભવથી, અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય થકી.
સુંદર સંગુરૂ સહજ મેં, કીયે પૈલી પાર ઔર ઉપાઈ ન તિર સર્ક, ભવસાગર સંસાર ||
(૯૭૮)
સુંદર જો ગાફિલ હુવા, તૌ વહ સાઈ દૂર જો બંદા હાજિર હુવા, તૌ હાજરા હજૂર
GOC
ભજ રે મના

Page #350

અંતર્યામી સૌને પ્યારા, ઘટ ઘટ વ્યાપક ઘટથી ન્યારા, ગ્રંથિભેદ પળમાં કરનારા, અંતરમાં અમૃત ઝરનારા.
નિર્વ્યાજ સેવાઃ નિષ્કામભક્તિ;
હો પ્રેમપંથે નિજ - આત્મ - શક્તિ.
અધમ ઉદ્ધારણ શ્રી અરિહંત, પતિત પાવન ભજ ભગવંત
ભજ રે મના
પ્રાણસખા ત્રિભુવન પ્રતિપાલક ! જીવન કે અવલંબન હે ! પ્રેમકે સિંધો, દીનકે બન્ધો ! દુ:ખ - દરિદ્ર - વિનાશન હૈ ! જગ આશ્રય ! જગપતિ ! જગવંદન ! અનુપમ અલખ નિરંજન હે !
ૐ જ્યોર્તિમય કરૂણામય શ્રી સદ્ગુરૂવે નમો નમઃ ૐ જ્ઞાનમય તૂમ પ્રેમમય શ્રી સદ્ગુરૂવે નમો નમઃ
ગુરૂ ૐ હરિ ૐ હરિ ૐ ગુરૂ
ગુરૂદેવ બોલો, ગુરૂનામ ગાવો (૨) ગુરૂ સંગત હી જીવન સલ્વારે પરમાનંદકે ખોલે હૈ દ્વારે... પ્રેમસે બોલો, ભાવર્સ બોલો, શ્રદ્ધાસે બોલો, ભક્તિસે બોલો...
હમ તુમરી શરન ગુરૂ દેવા
સુંદર સાઈ
હક્ક હૈ, જહાં તહાં ભરપૂર એક ઉસી કે નૂર સાઁ, દીસૈ સારે નૂર
૬૮૦
ગુરૂ માતપિતા, ગુરૂબંધુ સખા
તેરે ચરણોમેં સ્વામી મેરે કોટી પ્રણામ
સત્નામ શ્રી વાહે ગુરૂ (૨)
યે હીં નામ હૈ સહારા, યે હી નામ હૈ આધારા સત્નામ શ્રી વાહે ગુરૂ (૨)
ગુરૂદેવ (૨) ગુરૂદેવ (૨)
સમદર્શી સ્વામી, અંતરયામી, તમે છો તારણહાર
સામ (૨) સત્નામ વાહેગુરૂ સદ્દામ... સદ્દામ... સામજી,
વાહે ગુરૂ... વાહે ગુરૂ... વાહેગુરૂજી... પલપલ જપા તેરા નામ... વાહે ગુરૂ... તું હી પિતા હૈ તૂ હૈ માત .. વાહે ગુરૂ..
વંદામિ વંદામિ સદ્ગુરુદેવ વંદામિ
સદ્ગુરૂનામ વંદામિ, સદ્ગુરૂ જ્ઞાન વંદામિ સદ્ગુરૂરાજ વંદામિ...
ૐ ગુરૂ ૐ ગુરૂ ૐ ગુરૂ ૐ, જય ગુરૂ જય ગુરૂ જય ગુરૂ ૐ
જ્ઞાન સ્વરૂપા જય ગુરૂદેવા
ભક્તિ સ્વરૂપા, પ્રેમ સ્વરૂપા આત્મસ્વરૂપા શ્રી ગુરૂદેવા
દાદૂ સદ્ગુરૂ બંદિયે, સો મેરે સિરમોર સુંદર બહિયા જાય થા, પકરિ લગાયા ઠૌર
11
૬૮૧

Page #351

(રાગ : દેવરંજની) બોલ હરિ બોલ હરિ હરિ હરિ બોલ , જીવન કી ઘડિયેં હૈ અનમોલ. નામ પ્રભુ કા હૈ સુખકારી, પાપ મિટે ક્ષણ મેં ભારી; કુછ ના લાગત તેરા મોલ , બોલ હરિ બોલ હરિ હરિ હરિ બોલ. જો ચાહે ભવસાગર તરના,મિટ જાવે જીના ઔર મરના; પાપ કી ગઠડી સર સે ખોલ, બોલ હરિ બોલ હરિ હરિ હરિ બોલ. દુનિયા હૈ યહ ગોરખ ધંધા, ભેદ સમજતા હૈ કોઈ બંદા; બ્રહ્મ સ્વરૂપ તરાજૂ તોલ, બોલ હરિ બોલ હરિ હરિ હરિ બોલ. ગોવિન્દ માધવ કૃષ્ણ મુરારી, નટવરનાગર ગિરવરધારી; નામ કા અમૃત પી નિત ઘોલ, બોલ હરિ બોલ હરિ હરિ હરિ બોલ. સીતારામ સીતારામ સીતારામ બોલ, રાધેશ્યામ રાધેશ્યામ રાધેશ્યામ બોલ.
કળા કરતા મોર બોલે, આંબાડાળે કોયલ બોલે; તુલસીજીના ક્યારા બોલે, સર્વ - જગતમાં વ્યાપક બોલે. વિરહી જનનાં હૈયા બોલે, કૃષ્ણવિયોગે આતુર બોલે; વલ્લભી વૈષ્ણવ સર્વે બોલે, મધુર વિણા વાજિંત્રો બોલે. કુમુદિની સરોવરમાં બોલે, સૂર્યચંદ્ર આકાશે બોલે; તારલિયાનાં મંડળ બોલે, અષ્ટ પ્રહર આનંદે બોલે. રોમરોમ વ્યાકુળ થઈ બોલે, મહામંત્ર મન માંહે બોલે; ‘જુગલચરણ' અનુરાગે બોલે, શ્રીકૃષ્ણ: શરણં મમ:
(રાગ : હેમકલ્યાણ)
જુગલ ચરણ (રાગ : ધૂન) શ્રીકૃષ્ણઃ શરણં મમ, શ્રીકૃષ્ણઃ શરણં મમ, શ્રીકૃષ્ણ: શરણં મમ, શ્રીકૃષ્ણ: શરણં મમ. કદમ કેરી ડાળો બોલે, જમુના કેરી પાળો બોલે; વ્રજ ચોરાસી કોસ બોલે, શ્રીકૃષ્ણઃ શરણં મમ. કુંજકુંજના છોડ બોલે, કમલ કમલ પર મધુકર બોલે; ડાળ ડાળ પર પક્ષી બોલે , વૃંદાવનનાં વૃક્ષો બોલે. ગોકુળિયાની ગાયો બોલે, કુંજકુંજ વન-ઉપવન બોલે; વ્રજભૂમિના રજકણ બોલે, વેણુસ્વર સંગીતે બોલે. ધેનુ ચરાવતા ગોપો બોલે, વાજા ને તબલાંમાં બોલે; શરણાઈ તંબૂરમાં બોલે, રાસ રમતી ગોપી બોલે. સુંદર સગુરૂ આપું , ગહે સીસ કે બાલા
બૂડત જગત સમુદ્ર મેં, કાઢિ લિયો તતકાલ // ભજ રે મના
૬૮૦
રઘુપતિ રાઘવ રાજારામ પતિત પાવન સીતારામ; સીતારામ સીતારામ ભજ પ્યારે તું શ્રી ભગવાન. રાત્રે નિંદ્રા દિવસે કામ, ક્યારે ભજશો શ્રી ભગવાન ? કરતા જઈએ ઘરનું કામ, લેતા જઈએ હરિનું નામ . ખાતા-પીતા પ્રભુનું નામ, હરતા ફરતા હરિનુંનામ; સુતાં ભજશો સીતારામ, સ્વમામાં સાંભળશો રામ. શ્વાસે શ્વાસે બોલો. રામ, ગ્રાસે ગ્રાસે બોલો રામ; મેળવવાને અવિચળ ધામ, અહરનીશ લો હરિનું નામ. બેસે નહીં કંઈ એક્ક દામ, ધાર્યા સહુ એ કરશે કામ; જેણે પીધું હરિ રસપાન, તેણે કીધું અમર નામ. મુખમે તુલસી દિલમે રામ, જબ બોલો તબ સીતારામ; જય રઘુનંદન જય સીયારામ, ભજ પ્યારે તુ સીતારામ. રઘુપતિ રાઘવ રાજારામ પતિત પાવન સીતારામ.
સૂરજ કે આગે કહા, કરે જંગણાં જોતિ | સુંદર હીરા લાલ ધર, તાહિ દિખાવૈ પોતિ |
૯૮૩)

Page #352

*|* * * ! ! ! ? * * = ? % % # # $ % 8
‘ભજ રે મના' અનુક્રમણિકા (ભાગ - ૧)
અ
અકલ કલા ખેલત નર જ્ઞાની
અકળ કળા ગત ન્યારી જગતમેં
અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું . અખિયાં હરિ દરસન કી ભૂખી અખિયાં હરિદર્શન કી પ્યાસી અખંડ વરને વરી સાહેલી
અખંડ સાહેબ નામ ...... અગર હૈ મોક્ષકી બાંછા અગર હૈ જ્ઞાન કો પાના
અગર હૈ શૌક મિલનેકા. અગર જો દેહ હું નહિ તો અચંબો ઇન લોગનો આવે
અજબ હૈ નાર ધુતારી માયા, અજહું સાવધાન કિન હોહિ અજીબ હૈ યહ દુનિયા બાજાર અનલહની ખુમારીમાં, નથી અનહદ વાજાં વાગે ગગનમાં અનુભવ પ્રીતમ કૈસે મનાસી ? અનુભવ તું હૈ હેતુ હમારો. અનુભવ નાથકું કર્યું ન જગાવે અનુભવ હમ તો રાવરી દાસી અનુભવ એવો રે અંતર જેને અનુભવી આનંદમાં બ્રહ્મરસના
અનુભવી એકલા વસવું... અપરંપાર પ્રભુ અવગુણ મોરા અપને કો આપ ભૂલકે હૈરાન.
અબ ચલો સંગ હમારે કાયા
અબ કૈસે છૂટે રામ રટ
ભજ રે મના
I-૧
સુરદાસ
અખાભગત
કૃષ્ણદાસ નરસિંહ મહેતા .સુરદાસ
. સુરદાસ મીરાંબાઈ કબીર
.બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬૧ .બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬૧ મંસૂર મસ્તાની ....... Ψοξ ....શંકર મહારાજ ......
૫૬૭
... ૬૨૨
સૂરદાસ .બિન્દુ મહારાજ .......
૫૫૩ ૬૨૩ ૪૦૩ શંકર મહારાજ ....... ૫૬૮ શંકર મહારાજ ------- ૫૬૮ ..........આનંદધન ............. આનંદધન ?........આનંદઘન આનંદધન ........... .......... નિરાંત
૨૬
૨૫
૨૫
૨૫
303
મુક્તાનંદ
૫૦૩
વલ્લભ
૫૬૦
૧૬૪
.તુલસીદાસ બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬૨
આનંદઘન
૨૬
રૈદાસ .
૫૩૦
પૃષ્ઠ નં.
લાલ
૪
૧૦૫
....... ૨૩પ
૬૨૧
૬૨૧
મસા હોવાન
૪૬૮
-------... [૪
........
હું ! શુ છુ . ૐ ૐ ૐ ૭૪
૨૦૬
૧૬૯
૧૦૩૩
399
૧૬૭
૬૬૯
૩૧૪
૫૪૩
૫૪૪
૩૫
૬૮૩
અબ મેં કોન ઉપાય કરું
અબ મૈં નાચ્યો બહુત ગોપાલ અબ મૈં અપને રામ
અબ ખૂબ હંસો અબ ખૂબ હંસો અબ પાયા હૈ મુઝે સતગુરુ અબ તો જાગ મુસાફિ અબ તો મન પરદેશી માન અબ તો નિભાયાં બનેગા અબ ન મોહે હરિમિલન બિન અબ ન બની તો ફિ.. અબ હમ અમર ભયે ન મરેંગે અબ હમ આનંદ કો ઘર આયો અમૃતરસના ચાખ્યા છે જેણે ....... અમીરસનાં પીપો ઢોળી, જગાડો અમારા ધૂંઘટ ખોલી રે ક્યાં અમારા ને તમારામાં બધામાં અમારા દિલ તણી વાતો અમે તો આજ તમારા બે
અબ મોહે અદ્ભુત આનંદ આયા.........અખાભગત
અબ મેરે સમક્તિ સાવન
૨૯૩
૬૨૨
૫૪ ---------... S ૪૩૧ --------... 13૪
ભૂધર રંગઅવધૂત .બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ...૩૬૨ લાહ
૬૬૭
લાલ
૫૫૩
**********
અમે નીસરણી બનીને
અમે મહાવીરના પુત્રો
અમે મહિયારા રે, ગોકુળ ગામના
અરે મન ! ધીરજ કાહે ન ધરે
1-૨
અરે મન યે દો દિન કા મેલા અરે જિયા, જગ ધોખે કી ટાટી અભિમાનનું ભૂત ભમાવે છે અભિલાષ વ્યર્થ જાશે ....... અભિનંદન જિન દરિશણ તરસીયે અલખ દેશમેં વાસ હમારા
નાનક
સુરદાસ
કબીર
************
મીરાંબાઈ
રંગઅવધૂત .સુરદાસ
ધાનતરાય
..........કબીર
..પુનિત મહારાજ ...... ૩૩૫ શંકર મહારાજ . ૫૬૯ ૪૬૯ ...........મીરાંબાઈ શંકર મહારાજ ....... ૫૬૯ કેશવ ----------... ૧૨૦
કેશવ
૧૨૦
કાગ કવિ
૪૬૮
........... 434
૬૨૨ --------... 03
*******......
€9
૬૫૦ ૨૩૫ ......... ૯૪
દૌલતરામ
.બિન્દુ મહારાજ ....... ૪૦૩ -------- ૧૯૨ પુનિત મહારાજ ...... ૩૩૪ ..પુનિત મહારાજ ...... ૩૩૫ .......આનંદઘન .......૨૬ .બુદ્ધિસાગર.
-------... ૪૧૩
સંતશિષ્ય ..નરસિંહ મહેતા કીર
.......
ભજ રે મના

Page #353

ર૬ર
૨૨૪ ૬૮૪ ૯૨૭ 390
૮૭.
*
*
૧૦૧૮ ૨૦ ४६ ૯૩૧ ૯૩૦ 335 ૬૯૯ 294
ઉ09૪
૮૫. ૨૬૩
૯૩૩ ૩૪૬ ૨૨૫
અલખ નામધૂન લાગી ગગનમેં ...........છોટમ ............. ૧૩૪ અલખ નિરંજન આતમ જ્યોતિ ..........બુદ્ધિસાગર ........... ૪૧૪ અલખનો પંથ છે ન્યારો મારા ......... .શંકર મહારાજ ...... અલ્યા નામ પામ્યો પણ રામને નવ ......નરસિંહ મહેતા ..... અવધૂ અનુભવકલિકા જાગી, મતિ ......આનંદઘન .......... અવધૂ ક્યા સોવે તન મઠમેં !............. આનંદઘન ......... અવધુ કયા માગું ગુણહીણા ? ............ આનંદઘન ... અવધૂ નટ નાગરકી બાજી ................. આનંદઘન અવધૂ નામ હમારા રાખે તો ..............આનંદઘના અવધૂ રામ રામ જગ ગાવે ................ આનંદઘન ...... અવધૂ વૈરાગ બેટા જાયા, વાને ...........આનંદઘના અવધૂ સો જોગી ગુરુ મેરા, ઇન પદકા ..આનંદઘના અવધૂત ઐસા જ્ઞાન વિચારી . ...કબીર,
........... અવધૂત સો જોગી ગુરુ મેરા , યહ પદકા કબીર, અવસર પાછો નહીં મળે.
તિલકદાસ ............ અવસર બેર બેર નહિ આવે ..............આનંદઘન .............. ૩૧ અહો ! આજે જણાયું કે
શંકર મહારાજ .... પક0 અહો ! હરિ વહ દિન બેગિ દિખાવો .....હરિશ્ચંદ્ર .............. ૨૦૭ અવિદ્યાનું મૂળ તે તન ત્રિયાતણું ..........અખાભગત ...............૪ અયસે પાપી નર હોવેગે ................... તુલસીદાસ ............. ૧૬૪ અક્ષુબ્ધ મુજ અંબોધિ મેં યે વિશ્વ ........ભોલે બાબા ........... ૪૩૫ અજ્ઞાની જીવ , સંગ કરે પણ સાચો .......પ્રીતમ .................. ૩૨૦
આ આ જિંદગીના ચોપડામાં સરવાળો .......પાંડુરંગ શાસ્ત્રી ....... ૩૫૬ આ તન રંગ પતંગ સરીખો ..............બ્રહ્માનંદ સ્વામી ...... ૩૯૫ આ નહીં, આ નહીં કરતાં કરતાં ........શંકર મહારાજ....... પ૭૧ આઇ શરણ તિહારી સદ્ગુરુ............ મીરાં (ઇન્દિરાદેવી) . ૪૫૩ આંખલડી અલબેલા ! એવી આપજો .....ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૬૨ આંખો આગળ રે રહોને ....... પ્રીતમ .................. ૩૨૧ આગે કહા કરસી ભૈયા ...................બુધજન ............... ૪૧૭
આગે સમજ પડેગી ભાઈ ............... ...કબીર ............... આજ તો હમારે ઘર
તાનસેન .. આજ મેરે ઘર ખુશિયા મનાઉ .............કબીર ................ આજ શ્યામ મોહ લિયો .....
સુરદાસે .............. આજ શિવરી કે રામ ઘર આયે ........... તુલસીદાસ ............ આજ સુહાગન નારી અવધૂ ....... આનંદઘન ........... ૩૨ આજે દિવાળી મારા દેહમાં રે ........... શંકર મહારાજ....... પ૭૨ આજે સૌને જયશ્રીકૃષ્ણ ........... આતમ અનુભવ કરના રે ભાઈ ..........ધાનતરાય ............ આતમ અનુભવ આવૈ, જબ .............. ભાગચંદ .............. આતમ જાન લિયો મૂલ હિ સે ........... રંગઅવધૂત . ....... આતમ દરશન વિરલા પાવે ............. સંતશિષ્ય ............. આતમતત્ત્વ વિચારો મારા હરિજનો .... શિંકર મહારાજ . આત્મા શોક્યા વિના રે ................ ધીરો ................. આત્માને બંધન રે પ્રબળ ............... છોટમ આતમા પામવા કોઈ ઇચ્છા કરે....... અખાભગત ........... આભાષટ્કમ - મનો બુદ્ધિ ............ શંકરાચાર્ય ............ ૬૦૩ આધ તું મધ્ય તું અંત્ય તું ...... નરસિંહ મહેતા ....... ૨૩૬ આનંદ મંગળ કરું આરતી . પ્રીતમ ................ ૩૨૦ આનંદ ક્યાં વેચાય ? ચતુર નર .........બુદ્ધિસાગર ........... આનંદકારી અખંડ વિહારી ...... આપને તારા અંતરનો ................... બાદરાયણ ............ આપા નહિ જાના તૂને .................... દિલતરામ ............. આવો સંતો ! અમારા દેશમાં રે... શંકર મહારાજ....... પ૭૨ આશક મસ્ત ક્કીર હૂયા ............... બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬૩ આશા ઔરનકી કયા કીજે ? .. આનંદઘના ............ ૩૨ આસક્તિ જબ તક લેશ હૈ,...............ભોલે બાબા ........... ૪૩૬
૯૨૮
પ૨૦
૬૮પ
પ૧૯
પ૨૧ ૬૫૪ ૩૧૫ ૯૩૨ પ૯૦
૫૮૪ ૬૫૫ ૯૨૯
.........
૭૩૯
૭૧૭
૪૨૬ પ૨૨ ૬૮૮
૮૪૯ પ૯૧
ઇરછે છે જે જોગી જન ..................... શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ....... પ૧૨ ઈતના તો કરના સ્વામી જબ .............બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬૩
ભજ રે મના
ભજ રે મના

Page #354

૩૬૨ પ૯૨ ૫૯૩ પ૯૪ ૮૮
એ મન શુદ્ધ ન થાયે ................. છોટમ ................ એ મેરે ઘનશ્યામ ! હૃદયકાશ ............ બિન્દુ મહારાજ ....... ૪૦૪ એનું નામ ક્કીર,
કાગ કવિ ...............૯૮ એવા રે અમે એવા રે ............... નરસિંહ મહેતાં ... ૨૩૮ એવી પ્યાલી પીધી મેં તો મારા ............ સતાર શાહ ........... એવો દિ દેખાડ વ્હાલા .. ............... રંગઅવધૂત ............ એવો સુંદર અવસર ક્યારે આવશે ......નથુરામ ... .......... એવો હોય તો કોઈ બતાવો ..... એસી કબ કહિહ ગોપાલ ................. સૂરદાસ ............... એસો કો ઉદાર જગમાંહીં .................તુલસીદાસ ............ એસો હાલ લખાયો હારે
કિબીર .........................
પણ
નું
ઇતની બિનતી સુણ મોરી .............. મીરાંબાઈ ............. ૪૬૯ ઈશ્વર કો જાન બંદે .
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬૪ ઈશ્વર તેરી બડાઈ મુજસે ......... બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬૪ ઈશ્વર તું દીનબંધુ હમ ...
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬૫ ઇસ તન ધનકી કૌન ................ કબીર
ઉ. ઉઘાડી દ્વારા અંતરનાં કર્યા .............. ..શંકર મહારાજ ....... પ૭૩ ઉઠ રે ! ઉડાડ ઊંઘ તાહરી
સંતશિષ્ય. ......... ૬પ૧ ઉડી જાવો પંખી ! પાંખુવાળા જી ....... કાગ કવિ ............. ઉતારો પેલે પાર દયામય .
ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૬૨ ઉધો કરમન કી ગતિ ન્યારી ........... સુરદાસ .................... ૬૨૪ ઉધો ! તુમ તો બડે વિરાગી ........... સુરદાસ ............... ઉધો તુઝે જ્ઞાન સાર સમજાવું .............બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬૫ ઉધો મુઝે સંત સદા અતિ પ્યારે ...........બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬૬ ઉધો વો સાંવરી સૂરત હમારા દિલ .......બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬૬ ઉધો વો સાંવરી સૂરત હમારે દિલ .......બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬9 ઉધો વો સાંવરી સૂરત હમેં કલ્મ ..........બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬૭ ઉધી ! હૈ બેપીર કન્હાઈ ................... બિન્દુ મહારાજ ....... ૪૦૪
૯૩૪ ૧૦પ ૧૩૨ ૪૨૭ ૧૦૧૯ ૧૦૨૦ પ૯૫ પ૯૬ પ૯૭ પ૯૯ પ૯૮
8
મોહે .................
૬૭૦
$
m
=
to
y
3૮૦ ૧૦૨૨ ૧૦૨૧
ઐ મેરે દિલે શયદા ..................... ...મંસૂર મસ્તાના ....... પ૦૭ ઐસી કરી ગુરુ દેવ દયો .................. બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... 3૬૮ ઐસા ધ્યાન લગાવો ભવ્ય ............. બુધજન ............... ૪૧૭ ઐસી ભક્તિ ન હોઈ .....
રૈદાસ ................. ૫૩૦ ઐસી પ્રીત સિખાઓ મોહે ...મીરાં (ઇન્દિરાદેવી) .૪૫૪ ઐસી મતવારી દુનિયા .....................કબીર ................... પ૭ ઐસી મૂઢતા યા મનકી ....
તુલસીદાસ ............ ઐસી હરિ કરત દાસ પર .................. તુલસીદાસ ............ ઐસા સ્વરૂપ વિચારો હંસા ... ........... ..બુદ્ધિસાગર. ઐસા જ્ઞાન હમારા સાધો ............... બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) .... ઐસે જિનચરણે ચિત્ત ચાઉં રે....... આનંદઘના ઐસે રામ દીન હિતકારી
તુલસીદાસ .......... ઐસે વિમલ ભાવ જબ પાવૈ ............. ભાગચંદ ............. ઐસે સંતનકી સેવા કર .................. સુરદાસ ..............
ઓ ઓ વ્રજનારી ! શા માટે તું .................... દયારામ ............. ઓધવજી કર્મનકી ગતિ ન્યારી .............મીરાંબાઈ ........... ૪90 ઓરા આવોને સુંદર શ્યામ, એકાંતે .....બ્રહ્માનંદ સ્વામી .... ૩૯૬
us
*
૨૯૨
૨૩૬ ૩૮૧
ઊંચી મેડી છે મારા સંતની મેં .... .નરસિંહ મહેતા ...... ૨૩૭ ઊધો ! મૈને સબ કારે અજમાયે ......... સુરદાસ ...... ૬૨૫ ઊધો મોહિં વ્રજ બિસરત નાહીં ...... સુરદાસ .............. ૬૨૪
એ એક ઘડી દિન ઊગ્યા પે'લા ..............
..તુલસીદાસ ............ ૧૬૫ એક તું એક તું એમ સૌ કો સ્તવે ........નરસિંહ મહેતા ....... ૨૩૭ એક કિરતાર કલિતાર સૃષ્ટિ તણો ... ..રંગઅવધૂત .......... પ૩૬ એક જ આશા હો નાથ
- ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૬૩ એકવાર એકવાર એકવાર મોહન .......શંકર મહારાજ ....... પ૩૪ એ ગુરુ સેવીએ રે જેનું મૂલ ............... અખાભગત ...............૬ એ જી તારા આંગણિયા રે પૂછીને ........કાગ કવિ ...............૯૮
$
IT
૮૩૬
૨૯૯
૧૭૦
૬૫૬
ભજ રે મના
ભજ રેમના

Page #355

* * * * 0 % ^ &
અં
અંક પ્રભુજી મારે નથી થાવું ને અંજન અયસો આંજીએ રે, હર અંતરની ભીંતો ભેદો રે. અંતરયામીનું નથી અજાણ્યું
ક
કઠણ ચોટ છે કાળની રે .............
કબ તક ના આઓગે હરિ તુમ કબ સુમરોગે રામ .........
કબહું ક હ યહિ રહનિ રહીંગો નક કામિનીથી નથી કોણ
કર સત્સંગ અભી સે પ્યારે
કર ગુજરાન - ગરીબી મેં
કરમગતિ ટારી નાહી ટરે
કરુણા સુણો શ્યામ મેરી કલ્પવૃક્ષ હેઠે બેઠાં રે... કયા ઇલ્મ ઉન્હોંને શિખ લિયે
ક્યા ખોજે અજ્ઞાન ? અવધૂ . કયા ગુમાન કરના બે ?
કયા તન માંજતા રે ? એક દિન
કયા પાનીમેં મલ મલ ન્હાવે ક્યાં મળશે કહો ક્યાં મળશે
ક્યા સો રહા મુસાફિર ?
કયા સોયે ? ઊઠ જાગ રે ક્યારે મુને મિલગ્યે, માહરો કહાં જાના નિરબાના સાધો કહીં ઐસા ન હો જાયે કહો મનડાં કેમ વારીએ
કહ્યા છે ગુરુ કરવા કેવા
કાગળ તણી હોડી વડે સાગર
ભજ રે મના
- to
.પુનિત મહારાજ .......
336
સતાર શાહ
ξοξ
.પુનિત મહારાજ ...... ૩૩૬ પ્રીતમ.........
૩૨૨
ધીરો
૨૧૦
.મીરાં (ઇન્દિરાદેવી ) . ૪૫૪
કબીર
------------- ૫૯
.તુલસીદાસ
કેશવ
. ૧૬૬
૦૦૦૦૦૦૦૦-------... ૧૦૮
રંગઅવધૂત 439
કબીર
૫૮
સુરદાસ મીરાંબાઈ
૬૨૬
8.90
.પુનિત મહારાજ ...... 339
નઝીર
૧૮
રંગઅવધૂત --------... 43 કબીર
ЧЕ
.આનંદધન ............... 33 .બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬૯
સંતશિષ્ય
૬૫૨
.બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬૯
આનંદઘન
33
આનંદઘન
૩૪
રંગઅવધૂત
૫૩૮
899
મીરાં (ઇન્દિરાદેવી ) . ૪૫૫ મીરાંબાઈ છોટમ .............. ૧૩૬ .......... સંતશિષ્ય ..............૬૫૨
૬
૨૨૮
૩૬૬
૯૩૬
૧૭૩
૨૨૯
ξεσ
૭૪૩
339
૪૬૬
૪૨૯
૨૩૦
୨୪୪
પર
૬૦૪
૩૨૭
* % # P
૧૦૨૫
૯૬
૧૦૨૭
કાગળ સદ્ગુરુ લખે, એના વિરલા ...અખાભગત
૧૩૬ ૪૧
કાન ! કથામૃત પાન કરી લે . કાનુડો માગ્યો દે ને જશોદા કાયા પૂછે છે જીવને પ્રેમથી રે કાયાનો ઘડનારો ઘટમાંય કાયારૂપી નગરી રે, કીધી છે કાલ અચાનક હી લે જાયેગા
..છોટમ મીરાંબાઈ ...........શંકર મહારાજ ....... ૫૪ કાગ કવિ .છોટમ બુધજન ---------... ૪૧૮ કાહ કરુ ક્તિ જાઉ પિયા બિન ........... મીરાં (ઇન્દિરાદેવી) . ૪૫૬
......................................... 939
કાહે કો સોચિત અતિ ભારી
ધાનતરાય નાનક
------- ૦૪ --------- ૨૮૮ ન્હાનાલાલ કવિ ૨૬૩ છોટમ ............
૧૩૮
મીરાં (ઇન્દિરાદેવી) . ૪૫૬ .........આનંદઘન ....... 34 ..બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) . ..ભોજોભગત ........... ૪૪૫
... 390
કબીર
4-69-aaaarti, UE
.મીરાં (ઇન્દિરાદેવી) . ૪૫૬ ન્હાનાલાલ કવિ ૨૬૪ .બિન્દુ મહારાજ ....... ૪૦૫
પિંગળ
૧૨૩
---...કાગ કવિ
૧૦૦
સુરદાસ
૬૨૬
નાનક
૨૦૮
પ્રીતમ
૩૨૨
૬૦
૬૦
૧૩૮
કાહે રે ! બન ખોજન જાઈ ! કાળનાં આવ્યાં કે'ણ, ઢાળી કિંચિત્ સંગે રે બોધ બગડે કિતની દેર હૈ ઔર ખિવૈયા. કિન ગુન ભયો રે ઉદાસી ભમરા કિસ દેવતાને આજ મેરા દિલ કીડીબાઈની જાનમાં
કુછ લેના ન દેના મગન કુંજ કુંજ ઢૂંઢે રી માધો કુબુદ્ધિ સૂઝી કાં ક્રૂડી ? કૃપા કી ન હોતી જો આદત
કૃપાળુ કૃપા દ્રષ્ટિ આપે કરીને કે'જો દુખડાંની વાતુ, જોબનિયાને કેતે દિન હરિ સુમરન બિનુ કેહી બિધ તોહી સમજાના કૈંક યુગ વિત્યા રે ભૂતળમાં કૈસા જોગ કમાયા બે ! કૈસો ખેલ રચ્યો મેરે દાતા !
કોઈ મન મેળાપી હોય તો મન ............છોટમ
-------..
1.૮
કોઈ મેરે કામ ન આયો
સુરદાસ
કોઈ હાલ મસ્ત કોઈ ખ્યાલ મસ્ત ..નઝીર
બીર
કબીર
*****
*******
.......
૬૨૭
૨૨૦
ભજ રે મના

Page #356

૧૭૬
૩૮૩ પ૮૫ પ૪૯ ૯૯૨ ૧૦૨૬ ૨૭૫ પ૪
કોઈનો ભાર ને રાખે મુરારિ............ નરસિંહ મહેતા ....... ૨૩૮ કોડિયું નાનું ભલેને હું સદાયે .............પાંડુરંગ શાસ્ત્રી ....... ૩૫૭ કોડીની કિંમત ભગત જ્યાં ............ .પુનિત મહારાજ ...... ૩૩૮ કોને કહું દિલડાની વાતું..... સતાર શાહ ........... ૬૦૭ કો 'પત રાખે મોરી, શ્યામ બિન .......... સુરદાસ ............... ૬૨૬ કૌન કુટિલ ખલ કામી મો સમ ...........તુલસીદાસ ........... કંચન વરણો નાહ રે, મોને ............... આનંદઘન ...........
૯૯૩ ૧૦૨ 4096 ૧૦૩ ૩૩૮ ૨૬૩
ગુરુજી મળ્યા છે જ્ઞાનવાળા રે ............કાગ કવિ ............ ૧૦૧ ગુરુજીનાં સંગમાં ને રસિયાના ............ શંકર મહારાજ....... પ૭૬ ગુરુજીની મહેરમાં ને આનંદની ..........શંકર મહારાજ....... પણ, ગુરુદેવ દયાળુ દયા કરજો .............. દાસ બહાદુર ••••••••• ગુરુને જ્ઞાન બતાયા રે, મેરે મન ........ ગુરુને મુજે જ્ઞાન કી ગંદ લગાઈ .......... સતાર શાહ.. ગુરુ બિન કૅન બતાવે બાટ ........ ગુરુ મુક્ત થવાનો અપૂર્વ માર્ગ ........સંતશિષ્ય ............. ગુરુ સમ દાતા નહિ મેરે ભાઈ .......... બીર ગુરુ સમાન દાતા નહિ કોઈ............... ધાનતરાય ........... ગોરે ગોરે મુખકો ગુમાન ...... ..તાનસેન . .......... ગોવિંદો પ્રાણ અમારો રે ................. મીરાંબાઈ .... ..
૪૬૮ ૧૦૮
૯૩૭
ખબર નહી આ જુગમેં પલકી . નાનક ખલક સબ રૈનકા સપના ....
બીર ખરું દર્શન નિજાત્માનું બીજાં ... શંકર મહારાજ ....... પ૩૪ ખીલેલાં એ ઠેકાણે કરમાણાં રે .. કાગ કવિ ............. ૧૦૦ ખેલ દુનિયામેં પૈસેકા ...
..કબીર ............ ખેલે પિયા ગેબ ગગનમેં હોરી ............છોટમ ...............
૧૭૫
9૬૯
૯૮
૦૨
૬૮૭
езе પ૧૧
૯૪૧ Cog ૩૮૪
ઘટ ખોજ્યા બિન પાર ન આવે ...........બુદ્ધિસાગર ............ ૪૧૫ ઘટડામાં ગોવિંદ પાયો મારા ...............શંકર મહારાજ....... પ99 ઘટમાં આતમરામ જગાય ..................લાલ ................ ... પપ૪ ઘડપણ કોણે મોકલ્યું..
નરસિંહ મહેતા ....... ૨૩૯ ઘડી એક નહિ, આવડે, તુજ ............. મીરાંબાઈ ............. ૪૭૩ ઘુંઘટકા પટ ખોલ રે ........................કબીર .................. ૬૩
8
4m
૧૦૪
:
9૬૭
,
૮૬૮
=
૭૬૮
૨૩૪ ૯૪૨ ૩૧૨
જ
ગગનની મોજ માણીને ................ શિંકર મહારાજ .... પક૬ ગજબ હાથે ગુજારીને પછી કાશી ........પીંગળા ગરવ કિયો સોઈ નર હાર્યો ............ -કબીર ગરવી ગુરુ મળ્યા રે એવા ..
અખાભગત ..... ગલી તો ચારો બંદ હુઈ ...
મીરાંબાઈ ............. ૪૦૧ ગાઈ ગાઈ અબ કા કહિ ગાઉ .... રૈિદાસ ............. પ૨૯ ગાગરના ભરન દેત તેરો ............. મીરાંબાઈ .. ૪૩૨ ગાંડાની વણઝાર એનો ગણતા ...... ...ગોવિંદ ... ૧૨પ ગુણી એવા સંત ગમે છે ............ સંતશિષ્ય ગુરુ કહત સીખ ઇમિ બાર-બાર ....... દિૌલતરામ ...... ગુરુ કે ચરણ ચિત લાય મન ........... ..કબીર ગુરુકે સમાન નહીં, દૂસરા .................કબીર ................. ગુરુગમસે ખેલો હોરી . .............. છોટમાં ગુરુચરન પ્રીત મોરી લાગી રે.............રંગઅવધૂત ........... પ૩૯ ગુરૂજી દરસ બિન જિયરા તરસે .........બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... 390
૨૧૩
જે
CICIની કમર
ન
૧૦૬ ૧૦૫
ચટપટ ચેત હેત કર હરિશું ............... છોટમ ............. ચડાવી લે ચડાવી લે, પ્રભુના ...........શંકર મહારાજ....... ચરખા ચલતા નહિ ચરખા ..ભૂધર ............ ચરન કમલ અવિનાસી ભજ મન ..મીરાંબાઈ .. ચલના હૈ દૂર મુસા િકાહે ............ બીર ચલ હંસા, હંસા ચલ હંસા .............. બ્બીર ............... ચિત્ત તું શીંદને ચિંતા ધરે ... .દયારામ ..*..... ચિત્ત સિમરન કરો
રિદાસ .... .......... ચિન્માત્ર તૂ ભરપૂર હૈ, નહિ .ભોલે બાબા .. ચિમૂરતિ દંગધારી કી મોહે ..............ર્દોલતરામ .............
જ
૧૦૩૮ ૩૧૬ ૧૦૧ ૧૦૦ ૨૩૩ ૮૮૧ ૬૦૫
તું
કે
•• ૪૩૬
ભજ રે મના
1. ૯)
ભજ રે મના

Page #357

૧૦૮૦
૧૫
૫૧
ξοξ
૫૬
૪૬૯
૫૧૨
૧૦૨૮
૩૧૮
૯૯૪
૩૧૯
૧૨૫
૯૪૩
୧୪୪
૧૩૩
૪૩૦
૬૧૦
૯૪૫
૧૦૪૮
૮૫૦
૮૫૧
૬૦૭
૧૦૯
૪૬
૧૦૩૦
ччо
993
૩૬૧
ચીણગારી ચાંપી રે શ્યામ સિધાવિયા ચેતન ! ઐસા જ્ઞાન વિચારો
ચેતન ! ચતુર ચોગાન
ચેતન દેવકી સેવ કરો નર
ચેતન શુદ્ધાતમકું ધ્યાવો
ચેતના હૈ તો ચેત લે.
ચોરાઈ ગયું મન ઈશ્કમાં પછી
19
*
જગત - જંજાળને છોડી પ્રભુના
જગતમાં એક જ જન્મ્યો રે
જગતમેં જૂઠી દેખી પ્રીત . જગતમેં સ્વારથકા વ્યવહાર જગતરૂપી બગીચામાં સફર. જગમેં જીવત હી કી નાતી જડ ભાવે જડ પરિણમે
જડને ચૈતન્ય બંને દ્રવ્યના જતન કર આપના પ્યારે
જન્મ તેરા બાતો હી બીત ગયો
જનમ જનમ કી દાસી મીરાં . જનમ સબ બાતનમેં બીત ગયો જનમો જન્મ ચરણોની ભક્તિ
જપિ માલા જિનવર નામકી
જબ મુરલીધરને મુરલીકો .
છાંડ દે ગલેકી બૈયાં કાના
છાંડિ દે યા બુદ્ધિ ભોરી
છુમ છુમ બાજે ઘુંઘરિયા .
છૂતા નહીં મેં દેહ ફિર ભી
છે બ્રહ્માનંદ ભરપૂર
323
છોડી છોડી છોડી મેં તો જગની . ........શંકર મહારાજ ....... ૫૭૮
ભજ રે મના
T- ૧૧
. સંતશિષ્ય
૬૫૪
૩૬
.આનંદધન ............. આનંદધન .......... ૩૪ .બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ...399 આનંદધન ...............૩૬
નાનક
પીંગળ
------------ક. ૨૦
૩૧૪
સુરદાસ .દૌલતરામ
૬૨૭
-------..., ૧૯૩
સતાર શાહ
૬૦૮
ભોલે બાબા ........... ૪૩૭
પ્રીતમ .
શંકર મહારાજ ...... ૫૭૯ કાગ કવિ
૧૦૧
નાનક ................. ૨૯૦
૩૭૨
------ ૬૩૬
.બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) શંકર મહારાજ ....... 19 સૂરદાસ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર .શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) .કબીર ........
....... ૫૧૩
------- ૧૪
399
૬૬
...... મીરાં (ઇન્દિરાદેવી) . ૪૫૭ .સુરદાસ •પુનિત મહારાજ
ભૂધર
નઝીર
૬૮
------ 33c
.............. ૪૩૨
૨૨૧
...........
૬૦૯
૬૦૮
૮૮૨ ૧૦૮૧
૪૩૧
૧૧૦
૩૮૫
૮૩૮
૩૨૮
૩૬૫
પર
૨૩૫
१११
૩૧૯
eas
૬૧૧
૧૧૨
૧૦૮૨
૩૮૬
૮૩
2.99
૩૮૭
૩૩૨
૧૦૩૧
૨૩૮
૧૮૬
૬૧૨
૨૧૪
૩૧૪
૫૧૮
જય ગણેશ ગણનાથ દયાનિધિ જય જગદીશ્વરી માત સરસ્વતી
જય જય ગુરુ મહારાજ ગુરુ જયદેવ જયદેવ જય જિનવર જ્યારે આતમદીપ હોલાય જ્યાં દેખે સો દુખિયા બાબા
જ્યાં લગી આતમાતત્ત્વ ચીંન્યો જ્યાં લગી જાતને ભાત ઝંઝાળ છે જ્યાં લગી જીવની જાત જાણી નહિ જહાં જોઉં તહાં સત્તા, અનુપમ
જળહળ જયોતિ સ્વરુપ તું .. જા કે શિર પર સર્જનહાર જા ઘર કથા નહિ હરિ કીર્તન
જાઉ કહાં તજ શરન તિહારે. જાકી સુરતા શબ્દ ઘર આઈ જાગ મુસાફિર દેખ જરા વો તો જાગ પિયારી, અબ કાહે કો સોવે .......કબીર જાગ જંજાળથી જીવન જય કારણ........ સંતશિષ્ય
..નરસિંહ મહેતા રંગઅવધૂત સામ નરસિંહ મહેતા મીરાંબાઈ
જાગને જાદવા કૃષ્ણ ગોવાળિયા જાગ્યને જોગીડા દત્ત દિગંબરા
.બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)
૩૭૨
-------... -૩૯
૬૫૫
.બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૭૧ રંગઅવધૂત ......... સંતશિષ્ય .ન્હાનાલાલ કવિ કબીર ....નરસિંહ મહેતા મુક્તાબ --------, ૧૦૪ ..ભોજોભગત
૨૬૪ ૬૬
------- 250
૪૪૬ ૨૨૬ -. ૫૧૫
૧૪૧
........
I-૧૨
.......
જાગિયે રઘુનાથ કુંવર, પંછી જાગીને જોઉં તો જગત દીસે જાગો તમે જદુપતિ રાય જાગો પ્રીતમ પ્યારા લાલ તુમ જાનત પ્રીતિ રીતિ રઘુરાઈ,
જાવું છે દૂર ઝાઝું રે
જિંદગી સુધાર બંદે યહી તેરો
જિંદગીમાં કેટલું કમાણા રે ........
જિનરાજ ચરન મન મતિ વિસરે
નથુરામ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર છોટમ
બીર ...........દૌલતરામ
ભૂધર. જિનવાણી માતા દર્શનકી બલિહારિયા ..પાર્શ્વદાસ .
...
.........
***......લીલ ----------- ૫૫૫
.બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)
393
૬૩ ૬૫૬
------- ૨૪૦ ---------- 280
૧૬૮ ૨૪૧
...
***********
୪୨୪
૬૨૯
સુરદાસ ..તુલસીદાસ. ૧૬૮
કેશવ
.બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)
............ ૧૦૮ 393 ૧૨૬
ગોવિંદ
૪૩૩
૩૧૩
......
૬૩ ૧૯૪
**********
ભજ રે મના

Page #358

૩૨૦
૨૯o
૬૧૩
૬૧૪ 9િ9૫.
૧૦૩૨ ૮૪૫ ૨૩૬ ૫૮ ૧૧૩ 993 ૩૦૧ ૨૩૭ зге ૧૦૩૩ ૮૮૪ ૩૦૧ ૧૮૭
૩૨૦ ૧૦૩૪ ૧૦૩૫ પર૬ ૯૪૬ ૬૧૫
જો નર દુઃખમેં દુ:ખ નહિ મારૈ ...........નાનક ................. જો ભજે હરિ કો સદા સોઈ ..............
....બ્રહ્માનંદ ( પુષ્કર) ... 39૪ જો મેં હોતી શ્યામ સાંવરે .............. મીરાંબાઈ ....... ૪૩૫ જો મોહિ રામ લાગતે મીઠે ........ તુલસીદાસ ....... ૨૮૩ જો મોક્ષ હૈ તું ચાહતા વિષ ............ ભોલે બાબા ......... જો સુખ હોત ગોપાલહિ ગાયે .. સુરદાસ ............. જો હમ ભલે - બુરે તૌ તેરે ................ સુરદાસ ............. ૬૩૧ જોઈ વિચારી હું વરી છું ....................પ્રીતમ ................. ૩૨૩ જોગ સાધો તમે સારો મારા હરિજનો ....શંકર મહારાજ ....... ૫૮૦ જોગ જુગત હમ પાઈ સાધો ...............બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૭૫ જોને જોને સખી એનું રૂપ, મનોહર ......બ્રહ્માનંદ સ્વામી ...... ૩૯૭ જોવા દ્યો મને જોવા દ્યો ચંદ્ર .............
... આનંદઘન .............. ૩૮ જોશીડા જોશ તો જુઓને .................. મીરાંબાઈ .............
૬૫૮
પ૯
૬૩૦ પ૪૦
જિનચૈન સુનત મોરી ભૂલ ભગી .........દલતરામ ............. ૧૯૪ | જિસકો નહીં હૈ બોધ તો .... બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... 39૪
જી રે આજ આતમ ઓળખાવિયો ........અખાભગત ...............૭ જીઓ તોકું સમજ ન આઈ. સુરદાસ ............... ૬૨૯ જીન ઈશ્કમેં શિર ના દિયા ............. મંસૂર મસ્તાના ....... પ૦૮ જીને પિયા પ્રેમરસ પ્યાલા હૈ ........ છોટમાં ................. ૧૪૧ જીય જાને મેરી સક્લ ઘરીરી . આનંદઘન .. જીવો રે કબીરા ભજન ધૂન
કબીર .... જૂનું તો થયું રે દેવળ ..................... મીરાંબાઈ ............. જે કોઈ પ્રેમ અંશ અવતરે, જે કોઈ હોય હરિના દાસ ....... .છોટમાં જે ગમે જગગુરુ દેવ જગદીશને ........નરસિંહ મહેતા ..... જે જન ઓધા મોહે ન બિસારે સુરદાસ જે જોયું તે જાય જગતમાં
રિંગઅવધૂત ......... જે દિન તુમ વિવેક બિન ખોયે ............ ભાગચંદ ૪૨૪ જે શાંતના ગુણ ગાય એ .............. કેિશવ ............ ૧૦૯ જેના ઘરમાં ભક્તિગાન .
૧૨૬ જેના દિલમાં દીનની દાઝ નથી ...........રંગઅવધૂત ...... પ૪૧ જેનાં ચિતડાં ચડેલા ચક્કાળ રે ..........કાગ કવિ ......... ૧૦૨ જેનું તન મન માન્યું ત્યાગે રે.............નિષ્કુળાનંદ ........ ૩૦૧ જેનું રે મન વન વંછતું અતિ ..............નિષ્કુળાનંદ ........... ૨૧૯ જેને ઘેર હરિજન હરિજસ ગાય ..........નરસિંહ મહેતા ....... ૨૪૨ જેને હૈયે હરિનો વાસ ................... પુનિત મહારાજ ...... જેને જ્ઞાન નિરામયે બૂટી જડી .. રિંગઅવધૂત .. જેમાં હોય વિવેક.............. છોટમ ...... જેવો રસ ભર્યો જે ઠામે રે. ........... નિષ્કુળાનંદ . જો આનંદ સંત ફ્લીર કરે.
સતાર શાહ ... ૬૦૯ જો અપનો મન હરિ સૌ રાચે. સૂરદાસ ...... ૬૪s જો આપકો દેખે ન ઉસકો . રંગઅવધૂત ...... જો તુમ તોડો પિયા મેં નાહીં ............. મીરાંબાઈ ............. ૪૫
૪૩૨ ૪૩૩
૨૧૫
ગોવિંદ .........
ઝગજે સારી રાત દિવલડા ................ ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૬૫ ઝાંખી ક્યારે થાશે તમારી ? .............. ન્હાનાલાલ કવિ .... ૨૬૬ ઝીની ઝીની બિની ચદરિયા .............. બ્બીર ઝેર તો પીધાં છે જાણી .....................મીરાંબાઈ .............
૮૮૫
૧૭૮ ૪૯૨
ટાળે મનની બધી ભાંતિ રે ................ પુનિત મહારાજ ...... ૩૩૯
+ મ મમમ.
૨૭૯
ઠગોરી ભગોરી લગોરી,
આનંદધની ઠામે ન ઠર્યા રે કોઈ દી ....................કાગ કવિ .. ઠુમક ચલત રામચંદ્ર બાજત .............તુલસીદાસ ............
ડ ડુબ ડુબ ડુબ મન ..........................કબીર ................
૧૧૪
*. પર
૮૮૭ 99૪
C୪୨ ૪૩૪ ૧૧૫
તજી તોફાન માયાનાં અસલના ........ .શંકર મહારાજ ....... ૫૮૦ તજી દે અભિમાન , ધર તું .. ...... .. ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૬૬ તજ દિયે પ્રાણ કાયા રે કૈસે...............કબીર •.................. ૬૯
ભજ રે મના
ભજ રે મના
1. ૧૩)

Page #359

૧૦૨૯
૧૦૮૩
996
૩૪૮
૪૮૬
૨૧૬
૩૯૦
૫૨૭
૯૪૮
૪૩૫
૬૫૯
996
૪૩૬
૩૯૧
૨૮૦
E
૮૮
૧૧૬
૨૩૯
પરદ
૫૨૯
૧૦૩૮
૩૯૨
૧૧૮
૧૧૩
989
sc
૪૯
sc
940
તજો મન ! હરિ વિમુખનકો સંગ, તમે છો શોધમાં જેની .
તમે જાવ એમ કહેશો તો જાશું.
તરણા ઓથે ડુંગર રે
ત્યાગ ન ટકે રે વૈરાગ વિના
તારા ઘટમાં ગોવિંદ બોલે
તારા દાસના દાસની નિત્ય
તારા તનમાં તપાસ ત્રિવેણી .
તારા વિના ઘડી ન રહેવાય
તારાં શાં શાં કરુ સન્માન
તારી આંખલડી અલબેલ, અતિ તારું દાણ થાય તે લીજે.
તારે દ્વારે ઊભો દીનાનાથ
તાહરી હેરની લ્હેર એક પલક
તાહિ તે આયો સરન સબેરે
તિલક કરતાં ત્રેપન થયાં
તીરથ કહાં જાના મેરે .
તીરથ કૌન કરે ?
તું તો તારું આપ વિસારી
તું તો નિંદા ન કરીશ કોઈની
તું તો રામ રટણ કર રંગમાં
તું તો મેરા સચ્ચા સ્વામી ધન્ય.
તું મારે ચાંદલિયે ચોંટ્યો રાજ તું હિ રામ ! (૨) બોલે મારો ચરખો તુમ દેખલો લોગો નાવમેં .
તુમ નહી આયે પ્રભુ, મધુબન તુમ બિન મીરાં ભઈ બાવરી
તુમ બિન મેરા કોઈ નહિ હૈ
તુમ બિન રહ્યો ન જાય
તુમ બિન સબ બિગરી મેરી
ભજ રે મના
•સૂરદાસ
સંતશિ
મીરાંબાઈ
ધીરો .
વિનોદ ગોવિંદ
નરસિંહ મહેતા પ્રીતમ .
શંકર મહારાજ ન્હાનાલાલ કવિ બ્રહ્માનંદ સ્વામી .મીરાંબાઈ ન્હાનાલાલ કવિ
.........નરસિંહ મહેતા તુલસીદાસ અખાભગત ................ ગતવા --------...પ૪૨
કબીર
છોટમ
પ્રીતમ. ..પ્રીતમ.
T- ૧૫
*********
જાંબાળાસા
૬૨૮
૬૫૬
૪૬
૨૧૦
૨૯૭
--------...... ૧૨૭
------- ૨૪૨
૩૨૪ ... ૫૮૧
૨૬૬
------ ૩૭
899
૨૬૮
------. ૨૪૨
............ 990
ξε
---------... [૪૩
૩૨૪
૩૨૫
૬૩૨
૨૪૩
........ 90
સુરદાસ
........... નરસિંહ મહેતા
કબીર કબીર
90
મીરાં (ઇન્દિરાદેવી ) . ૪૫૮ .મીરાં (ઇન્દિરાદેવી ) . ૪૫૮
મીરાં (ઇન્દિરાદેવી ) . ૪૫૯ મીરાંબાઈ
899
.મીરાં (ઇન્દિરાદેવી ) . ૪૬૦
*******
૧૦૩૯
૩૫૧
૩૩૯
૩૪૦
૪૩૨
૨૮૧
૭૨૧
-
૮૪૬
૬૧૬
૮૧
૧૩૩
૬૧
૮૯
EOC
૧૧૯
૩૨૧
૯૪૯
૩૧૧
GOG
૩૨
૬૦ ૧૦૩૬
૬૬૦ ૧૦૮૪
૬૧૭
૧૮૮
ЕЧО
તુમ મેરી રાખો લાજ હરી તુમ્હારી યાદ આતી હૈ
તૂ જિનવર સ્વામી મેરા તૂ તો સમઝ સમઝ રે ભાઈ
તૂ મેરા સખા તૂહી મેરા
તૂ દયાલુ દીન હી તૂ દાનિ
તૂ શુદ્ધ હૈ તેરા કિસી સે,
તે દિન બિસરિ ગયે ઈહાં આયે
તેરી જાનપે ફીદા હું, ચાહે
તેરે દિદાર કે લિયે બંદા
તેરો કોઈ નહિ રોકણહાર
તેરો કો હૈ રોકનહાર
તેરો ગુણ ગાવત હું મેં
તોડી દિવાલો મહેલની, બેઠા તોફાની જલર્સ, યસે તરેગી તોરા મોરા મનવા કૈસે એક તોહિ સમઝાયો સૌ સૌ બાર
થ
થતાં દર્શન નિજાત્માનું
થાંકી કથની મ્હાને પ્યારી
દ
......
દમ જાય યે હમારા કહી
દરસ બિનુ દુખણ લાગે નૈન દરિસન પ્રાનજીવન ! મોહે દીજે દર્શન દો ઘનશ્યામ નાથ મોરી દાઢ્યો રહેને ચોર દૈવના દિનરાત નાથ ! રડું તમોને દિલ હૈ લિયા હૈ મેરા વો
**.raaaaaa... લાલ
બીર --..........દીલતરામ
દિલ દયા જરીએ ન ધારી, સો દિલના દરિયામાં મારી ડૂબકી રે
૬૩૩
સુરદાસ .મીરાં (ઇન્દિરાદેવી) . ૪૬૦
ધાનતરાય --------- ૨૦૪ ...ધાનતરાય ............ 20
નાનક
૨૧ ૧૩૦
તુસીદાસ .ભોલે બાબા ........... ૪૩૯
૬૧૩
Чос
1.૧૬
--------...
. સૂરદાસ •મંસૂર મસ્તાના .બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર)
મીરાંબાઈ
કબીર
.બુધજન રંગઅવધૂત
....
3.94 .......... 890
99 ૪૧૮ -. ૫૪૩ -------- UUU 99 -------- ૧૯૪
.........
શંકર મહારાજ
.ભૂધરદાસ
...
------- ૫૮૧ ૪૩૧
લાલ
૫૫૬ મીરાંબાઈ TIL ..આનંદઘન ............ 3C સુરદાસ ૬૩૧ બ્રહ્માનંદ સ્વામી ૩૯૮ સંતશિષ્ય ૬૫૭
..બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... 39૬ કેશવ ........ .......... ૧૧૦ ..શંકર મહારાજ .
૫૮૨
ભજ રે મના
*************

Page #360

પપ૩
зчо ૪૮૮
ધાહ સુણી ધાજો રે ............... ધિક્ ધિક્ તારો અવતાર રે
ધીરો ............... ૨૧૨ . નિષ્કુળાનંદ ........... ૨૯
CCO
૨૦૮ ૧૦૩૭ ૬૧૮
૩૨૨
પ૧૭ ૬૧૯
દિલમાં વિચારી જોજો રે....
પુનિત મહારાજ ...... ૩૪૦ દિલરૂબા દિલકી સુનાઉ ..
રંગઅવધૂત ........... પ૪૪ દીનાનાથ દયાળ નટવર ,
કેશવે ................ ૧૨૧ દીનન દુ:ખ હરન દેવ ...
સુરદાસ ............. ૬૩૨ દે દે પ્રભુ દર્શન તો મુઝે ..
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... 395 દેખોજી ઇક પરમ ગુરુને કૈસા .......... દૌલતરામ ............ ૧૯૫ દેહરૂપી ડેરામાં રે,..
.પ્રભાશંકર ........... ૩૧૭ દો દિનકા જગમેં મેલા, સબ .............. બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... 399 દો દિનકે મિજબાન બિગાડું............... મીરાંબાઈ ............. ૪૩૯ દૂર દેશ સે આઈ હૈ જોગન .. મીરાં ( ઇન્દિરાદેવી) . ૪૬૧ દૂર કાં પ્રભુ ! દોડ તું .. .............. સંતશિષ્ય ૬૫૩ દુર દેશ સે આઈ બૈરાગના
મીરાં (ઇન્દિરાદેવી ) . ૪૬૧ દુનિયા બોલે એને બોલવા દઈએ મીરાંબાઈ .......... ૪૭૮ દુનિયા દીવાની રે બ્રહ્માંડ .................ધીરો ................... ૨૧૧
9૮૪
૩૫૩ ૧૦૮૫
૨
ઉપર
=
=
૩૮૩ ૩૪૯
T
1
9
9
-
ન ઇતરાઓ સનમ ઇતના ............... સિતાર શાહ ........... ૬૦૯ ન કર્યા વિવેક વિચાર તો ....... નથુરામ .............. ૨૨૬ ન બજિયા વૈધ કયા દેખે
બ્રહ્માનંદ ( પુર) ... 39૮ ન યૂ ઘનશ્યામ તુમકો દુઃખસે ........... .બિન્દુ મહારાજ...... ૪૦પ નજર જ્યાં જ્યાં કરો ત્યાં ત્યાં .. શિંકર મહારાજ....... પ૮૨ નજર ન આવે આતમ જ્યોતિ ......... કબીર નજર ભર દેખલે મુજકો
બ્રહ્માનંદ ( પુષ્કર) ... 399 નટવર નાગર નંદા , ભજો રે..... મીરાંબાઈ ........... નથી રે અજાણ્યું નાથનું
છોટમ . નથી સાધુના દિલ સાફ જ્યાં ............ નથુરામ ............. નથી જ્યાં કોઈ મારું ત્યાં ....... શંકર મહારાજ....... નથી જ્યાં હું અને મારું, તહાં ...... નથી શાંતિ ગ્રહી શક્તા ... નરહરિ ! ચંચલ હૈ મતિ મેરી .............રૈદાસ ................ નહિ અપમાનની પરવા, પછી .........કેશવ ................ નહિ એસો જનમ બારંવાર ......... ..ધાનતરાયે . નહિ રે વિસારું હરિ અંતરમાંથી .........મીરાંબાઈ . નહીં એસો જનમ વાર વાર ....... મીરાંબાઈ નયનને નિર્મળા કરીને પ્રથમ .......... સંતશિષ્ય .. ના કીનો તેં હરિકો સુમરન ............... સુરદાસ ના મેં જાનું આરતી ..
મીરાંબાઈ ...... ના વિચારીએ રૂડા હૃદયમાંથી ........ કેશવ . નાથ ! તુમ જાનત હો સબકી ............. મીરાંબાઈ ........... નાથ તેરી અકલિત માયા ........ નાથ! મને નિર્બળ જાણી નિભાવો .........ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૭૦ નાનું સરખું ગોકુળિયું, મારે વ્હાલે ....... નરસિંહ મહેતા ....... ૨૪૪ નામ ધણીકો સબસે નીકો .................નિરાંત ................ ૩૦૫
૩૬૮ ૯૫૨ ૯૫૩ ૧૮૯ ૮૬૯ ૧૯૦ ૩૪૧ 9૮૩ ૩૮૬ ૧૦૮૬ ૧૦૪૦ ૩િ૮૮ ૧૯૧
X
જ
ને
જ
૦
૩૨૩ ૪૯૪ ૩૦૨ ૪૮૭ ૮૫૩ ૩૯૫ પ૩૦ ૬૧ ૮૫૪ ૩૯૪ ૩૯૩ ૨૪૦ ૪૩૭ ૪૩૮ ૬૨
ધન ધન સાધર્સીજન મિલન કી ..........દલતરામ ........... ધન ધન જીવ્યું તેનું રે . ..................નિરાંત ................ ધન્ય ધન્ય હૈ ઘડી આજકી ...............ભાગચંદ ............. ધન્ય ધન્ય એ સંત સુજાણને ..............નિષ્કુળાનંદ .......... ધન્ય રે દિવસ આ અહો ................ ... શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ....... પ૧૬ ધન્ય તું ધન્ય તું એમ કહે શ્રીહરિ ....... નરસિંહ મહેતા ..... ૨૪૪ ધન્ય આજ ઘડી સંત પધાર્યા........... ....પ્રીતમ .................. ૩૨૫ ધર્મ જિનેસર ગાઉ રંગશું, ભંગ મ ..
..૩૮ ધર્મતત્વ જો પૂછ્યું મને ............ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ....... પ૧૭ ધ્યાન ધર ધ્યાન ધર નેત્રમાં નાથ છે ....નરસિંહ મહેતા ....... ૨૪૪ ધ્યાન ધર હરિતણું અલ્પમતિ.............નરસિંહ મહેતા ....... ૨૪૩ ધરા પર ધર્મગુરુ એવા રે ............... .છોટમ ................. ૧૪૪ ધરી નામ અનામી અનેક ................ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૬૮ ધા નાખું છું ધરણીધર ................ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૬૯ ધાર તરવારની સોહલી, દોહલી .......... આનંદઘન ............. ૩૯
m
n
=
=
B
A
ભજ રેમના
- ૧
)
1. ૧૮
ભજ રે મના

Page #361

૨૪૨ ૩ ૪ % % % % ઓછુ
નામ લિયા હરિ કા જિસને
નામ સુધારસ સાર સરવમાં નામ હરિ કા જપ લે બંદે નારાયણ જિનકે હિરદેમેં નારાયણનું નામ જ લેતા નિર્ગુણ પંથ નિરાલા સાધો નિજસ્વરૂપ સંભાર રે મન
નિર્ધનનું ધન રામ, અમારે.
નિર્ભય નોબત વાગે મારા હરિજનો .....શંકર મહારાજ,
નિર્મળ નજરો નાથ ! નિરંતર નિરધન કો ધન રામ હમારો
નિરાધાર કેમ મૂકી, શ્યામ મને
નિરંજન ગુરુકા જ્ઞાન સુનો નિરંજન ધુન કો સુનતા હૈ નિરંજન માલા ઘટમેં ફિરે દિનરાત નિશદિન જોઉં તારી વાટડી નિસદિન બરસત નૈન હમારે નિશદિન શ્રી જિન મોહિ અઘાર
નિસ્સાર યહ સંસાર દુઃખ ભંડાર નિસાની કહા બતાવું રે, તેરો. નીરખને ગગનમાં કોણ ઘૂમી રહ્યો
નીરખીને નવર્યોવના
નૂરતસૂરત ચાલી શૂન્યમાં નેતિ નેતિ કહ વેદ પુકારે
નૈના ભયે અનાથ હમારે
નૈના મતવાલે હૈ ......... નૈહરવા હમકાં ન ભાવૈ
પગ મને ધોવા દો રઘુરાય પગ ઘુંઘરું બાંધ મીરાં
ભજ રે મના
પ
.બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... 39૮
નિરાંત
--------- 30x
બીર
કર
.બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૬૯ નરસિંહ મહેતા ------- ૨૪૫ .બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) નથુરામ કેશવ
...39€
૨૨૮
૧૧૨
૫૮૪
2.90
1.૧૯
*********
४०
ન્હાનાલાલ કવિ કબીર આનંદધન ......... બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૮૦ .બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) .બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ૩૮૧
૩૮૦
આનંદધન .............. ૪૧ સુરદાસ ૬૩૩ શ્રીવૃંદાવનદાસ ૫૬૩ ભોલે બાબા ........... ૪૪૦ આનંદઘન ---------- ૪૧ નરસિંહ મહેતા
૨૪૫
.શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ૫૧૮
અખાભગત
.............
.સુરદાસ
સુરદાસ .બિન્દુ મહારાજ ....... બીર
કાગ કવિ મીરાંબાઈ
.........૭૨
--
.......
૭૭૭૭૭૭૭૭૭ સમ
૬૩૪
૬૩૪
૪૦૬
93
૧૦૩
૪૮૩
૨૧૭
૫૫૪
૨૬૫
ЕЧЧ
૧૦૮૩
૩૧
૮૧
239
૩૦૨
૬૩
૩૨૯
૫૩૧
૨૬૪
930
૪૪ર
૪૪૩
૩૨
૧૩
૩૨૪
૩૪૨
૬૨૯
૪૭૩
૬૩૦
૧૨૪
903
૬૯૨
૨૪૨
૬૨૮
3
૫૫૫
પરનું ભૂંડું કરતાં પહેલાં પોતાનું પરમકૃપાળુ દીન દયાળુ . પરમ પ્રેમ પરં બ્રહ્મ
પરમ સુધારસ પાન કિયો
પરમ - વિશુદ્ધતર પ્રેમની લાગી
પ્યારે દરસન દીજ્યો આય ................મીરાંબાઈ
પ્યારે ! ભજ લે રામ દિન રૈના
પ્રગટ બિના ક્યોં સુખ પાવે પ્રગટ મળે સુખ થાય ગિરધર,
પ્રણમું પદ પંકજ પાર્શ્વના, જસ પ્રથમ તો નામરૂપથી ટળવું માન પ્રથમ પ્રભુજી સાથે પ્રીત પ્રથમ મણિ કાર
પ્રપંચને પારથી સમજીને ચાલવું
પ્રભુ ! ખૂબ પારખાં લેજો
પ્રભુ ! તારે બારણે આવ્યો પ્રભુ ! બિન ના સરે ભાઈ પ્રભુ ! એવી દયા કર તું. પ્રભુ મોરી એસી બુધિ કીજે પ્રભુ મેં કિહિ વિધિ યુતિ કરી તેરી પ્રભુ મેરી નૈયા કો પાર ઉતારો પ્રભુ મેરે પ્રીતમ પ્રાન પિયારે પ્રભુ મેરે દિલમેં સદા યાદ આના પ્રભુ ભક્તિકા ગુણ કહા, પ્રભુ પૈ યહ વરદાન સુપા પ્રભુ પતિત પાવન મેં અપાવન પ્રભુ તને પ્રસન્ન તે એમ થાયે
જો
પ્રભુ તેરી મહિમા કિસ બિધ
ગોવિંદ
૧૨૭
..પુનિત મહારાજ ...... ૩૪૦ .તાનસેન
૧૬૦ ...શંકર મહારાજ ....... ૫૮૪
સંતશિષ્ય ............૬પ૯
--------... I૮૩
..... ૫૪૪
૫૦૩ ૧૮૩
૪૨
୪୪୨
૩૨૬
૧૬૦
======... Te
આનંદઘન
...... ..ભોજોભગત
૧-૨૦
પ્રભુ નાવ કિનારે લગાવ
પ્રભુની આજ્ઞાની જેવી રે, ગુરુની
..પ્રીતમ .......
.તાનસેન
......ભોજોભગત. ન્હાનાલાલ કવિ .... ૨૧ ન્હાનાલાલ કવિ મીરાંબાઈ
****. 2.92 400 ૫૬૧ ૧૯૬ .......ધાનતરાય ........... ૨૦૬
.બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ૩૮૨
નાનક
૨૧ ૩૮૨
.બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) કબીર ................... 93 ભાગચંદ
૪૨૫
.બુધજન ........... ૧૮ ..........છોટમ
--------... ૧૪૫
.......
.રંગઅવધૂત મુક્તાબંદ
દયારામ
વલ્લભ .દૌલતરામ
.........
......
----...
*****************
.બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ૩૮૧ મીરાંબાઈ .............૪૮૩ ..પુનિત મહારાજ .......
૩૪૧
ભજ રે મના

Page #362

*
૨૦૯ ૨૪૩ ୨C୪
પ૩૨ ૯૧૮ ૪૦૧
એ.
)
૨૪૫
[
પ્રેમનો પંથ છે ન્યારો સરવ ................પ્રીતમ .............. પ્રેમનું પાન કરાવો હરિવર ................વલ્લભ ..... પ્રેમરસ પા ને તું મોરના ..... નરસિંહ મહેતા ...... પ્રેમીજન આવો રે, પ્રેમ સુધારસ પીવા ...છોટમાં
....... ... પોપટ ! તન પિંજર નહિ તારું ............કેશવ .............. પંખીનો મેળો, ભેળો રહે કેમ .............કેશવ .............. પંચરંગી બંગલો રે, શોભા ............... ધીરો .
....... પંથનો પાર ન આવે ભજન ............... નિરાંત .............
0
૪૪૫ ૪૪૪
]
૧૯૩ ૧૯૪ ઉપ૧ ૪૯૮
૧૨૫
P.
૩૬૬ ૭૯૫ ૬૯૩
૬૩૩
3c
૬૩૧
છે
૩૭૫ ૧૨૬ ૨૧૦
પ્રભુનામ સુધારસ પી લે ............. કેશવ ................ પ્રભુનો મારગ સૌથી સહેલો. છોટમ .............. ૧૪૬ પ્રભુજી મેં અરજ કરું છું
મીરાંબાઈ ....
૪૮૪ પ્રભુજી ! સંગતિ સરન તિહારી . રૈિદાસ,
૨૯૫ પ્રભો ! શું માંગું હું ? ....
ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૩૪ પ્રભો ! અંતર્યામી ! જીવન ...
ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૭ર પાની મેં મીન પિયાસી ..
કબીર ................. ૩૪ પામરકો સંગ ત્યાગ રે..................... નથુરામ . . . . . ........ ૨૨૬ પાયોજી મૈને રામ રતન ... ............... મીરાંબાઈ ............. પ્રાત ભયો સબ ભવિજન મિલિકે.........બુધજન ............... પ્રાતઃ સમે સૂર ઉગ્યા પહેલા ............ નરસિંહ મહેતા ....... પિય બિન નિશદિન ઝુરૂ ................... આનંદધન .............. ૪૨ પિલા દે પ્રેમના પ્યાલા પ્રભુ દર્શન .........બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૮૨ પ્રિયતમ પ્રભુ ! કરીએ વંદના ......... નરહરિ.............. ૨૩૧ પી લે પ્યાલા હો મતવાલા .
કબીર ................ પીડા એક પેટની મોટી
કેશવ ............. ૧૨૨ પીયા બિન સુદ્ધ બુદ્ધ ભૂલી હો ... આનંદઘન .......... પ્રીછો ભાઈ સંત સુજાણ ............. .નિરાંત ................ પ્રીત કરી પારકે હાથ શું ભાળવે ... નરસિંહ મહેતા ....... ૨૪૬ પ્રીતકી રીત નહી હો, પ્રિતમ .............. આનંદઘન ............ પ્રીતમ મુજ મેં પાયા, મેરા ................ ...દેવાત ............... ૧૮૯ પ્રીતમની પ્રીત જાણે પ્રીતમના ............. -પુનિત મહારાજ ...... ૩૪૧ પૂછું વિશ્વપતિ ! એક વાત .. ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૭૧ પૂજા કરને આઈ પુજારિન . ............ મીરાં (ઇન્દિરાદેવી) . ૪૬૨ પૂરણ પ્રેમ લગા દિલમેં જબ ............ બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૮૩ પૂરા અંશ પ્રભુના હશે, જ્ઞાન છોટમ ................. ૧૪૬ પુલકંત નયન ચકોર પક્ષી ............. ભૂધર................ ૪૩૩ પ્રેમ નગરનાં પંખી ! સહુ
શંકર મહારાજ...... ૫૮૫ પ્રેમના પંથ જ ન્યારા, ઝંખે ... ...પુનિત મહારાજ ...... ૩૪૨ પ્રેમની જ્યોત શી જાગી લગની .... શિંકર મહારાજ ....... પ૮૫
Ձվի 390 ૯૫૮ ૩૨૫ ૯૧૦
6 E immm
6 છે @
૩૦૩
૩૦પ
૪૯૭ ૪૦૦ ૬૮ ૩૧૩ પપ૬ ૪૪૧ ૩૫૪
ક્રીમેં મજા જીસકો અમીરી ..બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... 3૮૩
બા બડી અનોખી રીત પિયાકી............... મીરાં (ઇન્દિરાદેવી) . ૪૬૨ બતાવું શું કહો બાવા ! .................... નથુરામ ............... બધે ભટકી અહીં આવ્યો ....... શંકર મહારાજ....... બન્દો અભુત ચંદ્રવીર જિન ........... દિૌલતરામ ........... બન જા હરિ પ્યારા. ................. લાલ .............. બન જા હરિદાસા .................... દયારામ ......... બનેલા સ્વાર્થના બંદા ને .......... કેશવ ............. બરસન લાગ્યો રંગ શબ્દ ............ બીર ............. બરસે બદરિયા સાવનકી
મીરાંબાઈ ....... બસો મોરે નૈનનમેં નંદલાલ ............ મીરાંબાઈ ............ બસંતકી તુ આઈ આલી . મીરાં (ઇન્દિરાદેવી) . ૪૬૩ બહુ પુણ્યકેરા પુંજથી ...
શ્રીમદ રાજચંદ્ર ....... ૫૧૮ બળીને ખ્વાર થાવાના, બતાવે ...........કેશવ ............... ૧૧૪ બ્રહ્મ ભરથારનો ભોગ ભાવ્યો નહિ ......ભોજો ભગત ........... ૪૪૮ બ્રહ્મરસ તે પિયે રે જે કોઈ ................ અખાભગત ............ બ્રહ્મજ્ઞાની ગુરુ મળિયા રે, ...............શંકર મહારાજ....... બાપજી ! પાપ મેં કવણ કીધાં હશે ? .....નરસિંહ મહેતા ....... બાલા જોગી આયો મૈયા ................. સુરદાસ ............... ૬૩૫ બાલા મેં બૈરાગણ હૂંગી .................... મીરાંબાઈ .............
R
૮૫૬
૬૩૨
૨૪૪ ૩૧૫ ૯૫૬ પપ૭
૧૧ ૯પ૯ 803 ૧૦૪પ. 966
ભજ રે મના
1. ૨૧
- ૨૨
ભજ રે મના

Page #363

૪૦૪ ૧૨૯ પ૧૩
૯૯૭
૨૮૪
૧૩૨
૩૦૫ ૮૯૨ 394
૧૦૪૯ બાંસુરી બજાઈ આજ રંગ સો મુરારી .... સુરદાસ ................. ૬૩૬, ૬૩૪ બાહિર ટૂંઢન જા મત સજની ...... બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૮૪ ૬૬૧ બાળપણું તેં જીવ અજ્ઞાની ખબર .......
...બ્રહ્માનંદ સ્વામી ...... ૩૯૮ બિગડે સો બનજાવે .. ........... સતાર શાહ .......... ૬૧૦ ૧૦૪s બિન ગોપાલ નહીં કોઈ અપનો ......... સુરદાસ ............... ૬૩૬ ૮પ૭ બિના નયન પાવે નહીં .
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ..... પ૧૯ ૧૦૪૬ બિનુ ગુપાલ બૈરિન ભઈ કુંજે. સુરદાસ ............... ૬૩૫ ૯૧૧ બિરથા જન્મ ગવાયા, ભજન
પપ૩. ૪૩૪ બિસર ગઈ સબ બાત પરાઈ .............. નાનક ................. ૨૯૨ ૮૫૮ બીજા સાધન બહુ કર્યા.
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ....... પ૨૦ બીત ગયે દિન ભજન . ............ ..કબીર ........ .. ૩૫ બુદ્ધિને ભરમાવી નાખે રે .. પુનિત મહારાજ ..... ૩૪૨ બેલીડા ઊઠો ઉતાવળા થઈ
દયારામ ............. ૧૮૪ ૯૯૮ બંદગી વિણ જીવન જીવ્યા ..
સતાર શાહ ...... ૬૧૦ બંસી બજાકે મેરી નિંદિયા .. બિન્દુ મહારાજ ....... ૪૦૮ બંસીવાલા આજો મોરા દેશ .............. ..મીરાંબાઈ ............. ૪૮૬
પ૬૨
૬૩૫
ભજનનો વેપાર હરિ ! તારા ............ નરસિંહ મહેતા ....... ૨૪૮ ભજનમેં હોત આનંદ આનંદ ..............કબીર ............ ભજેથી શું થાય, જ્યાં લગી ......
પીંગળ ............. ભજું મને રામચરણ દિનરાતી ............. તુલસીદાસ ... ભટક્તાં ભવમાં રે ગયા ........... દયારામ ............. ભણતર મોટું ભૂત તપસી ................ રંગઅવધૂત ........... ભણીને પ્રેમના પોથાં .
.નથુરામ ............... ભભૂતી અંગ પર ચોળી, ભરાવી .........શંકર મહારાજ ....... ભરમે ભૂલ્યા તે નર ભટકે .............. છોટમાં ભવસાગરમાં ચરણે અચળ ............... બ્રહ્માનંદ સ્વામી ....... ભલું તો થયું રે ભઈઓ . ............. પુનિત મહારાજ ...... ૩૪૪ ભર્યું જ્યાં ત્યાં પ્રભુ તારું ............... રંગઅવધૂત ............ ભાગ્ય બડે સતગુરુ મેં પાયો, ..............બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ભાગ બડે જા ઘર સંત ............ કબીર ભાવ વિણ ભક્તિ નવ કામ આવે .......રંગઅવધૂત ........... પ૪૬ ભિન્ન નથી ભગવાન તુજથી .............
૬૫૯ ભિન્ન ભિન્ન મત દેખીએ ..
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ........... પ૨૦ ભીતર જગને જલાવીને, ખલના ..... શંકર મહારાજ ....... ૮૮૭ ભીતરની જ્યોત જાગી ત્યાં
શંકર મહારાજ...... ૫૮૮ ભૂતળ ભક્તિ પદારથ મોટું. .. નરસિંહ મહેતા ....... ૨૪૯ ભૂલ્યો મન ભમરા તુ કયાં ......... બ્બીર ભૂલથી સંતોનો સંગાથ ................. પુનિત મહારાજ ...... ૩૪પ ભૂલો ભલે બીજું બધું.................... પુનિત મહારાજ ..... ૪પ ભેખને ટેક વર્ણાશ્રમ પાળતાં
............
મુક્તાનંદ ............ ભેદ ન જાને કોઈ સાહેબ ............... બીર ................ ભેદમાં ખેદ અભેદ નિવણ છે ........... રંગઅવધૂત ........... ભોળી રે ભરવાડણ હરિને વેચવાને .....નરસિંહ મહેતા ......
મમમમ
95
699
૧૩૦ ૮૯૪ ૧૦૮૮ ૮૫૯ ૯૬૧ ૯૬૨ ૪o૫ ૧૩૧
coo
પ૦૬
309
૧૪૩
પ૬૪
ભક્તવત્સલ સદા, દેવના દેવ છો ........નિરાંત ................ ભક્તિ કરતાં છૂટે મારા પ્રાણ .............પુનિત મહારાજ ...... ૩૪૩ ભક્તિ મારગ સહુથી ભલો ................છોટમ .............. ભક્તિ બિનુ બૈલ બિરાને હૈહો ..........સૂરદાસ .. ૬૩૯ ભક્તિ વડે વશ થાય, રમાપતિ ..........કેશવ
૧૧૪ ભક્તિ શૂરવીરની સાચી રે, લીધા .......ભોજો ભગત .......
૪૪૮ ભક્તિના પ્રકારો જગમાં નવ છે ..........પુનિત મહારાજ ...... ૩૪૩ ભક્તિમેં મસ્ત બના હું ..
સંતોર શાહ ........... ૬૧૧ ભજ મન રામ ચરન સુખદાઈ .............તુલસીદાસ ............ ૧૭૧ ભજન બિન ચ હી જનમ ................. બુધજન ... ભજન બિના જીવન પશુ કે સમાન .......સતાર શાહ ........... ૬૧૧ ભજન શ્યામ સુંદર કા કરતે રહોગે .....બિન્દુ મહારાજ ....... ૪૦૮ ભજનનો રંગ આવે છે માયા જો .........પુનિત મહારાજ ...... ૩૪૪
પપ૯ ૧ooo ૨૮૩ ૬૯૪ ૯૯૯ ૬૭૬ પ૬૧
૮૩૯
૪૦૬
૬૯૫ ૧૦૫૦
મતિ ભોગન રાચીજી, ભવ ................બુધજન ............... મધુકર ઇતની કહિયહુ જાઇ ............. સુરદાસ .............
ભજ રેમના
1. ૨૩)
ભજ રેમના

Page #364

૦૬
૪૪૭ ૮૦૨ 933
૧૦૯૧
૧૩૪ ૮૦૩ ૮૪૦ ૫૦૮ ૬૩૬ ૪૩૫ ૧pપ૧ ૨૧૮ ૪૯ ૧૩૬
પ૬૫ ૩૯૮
૧39.
૮૨૭.
૧૩૫
પ૬૬
મત કર મોહ તૂ હરિ...
. બર ............... મજા, મજા, મજા જોગી ......... મીરાંબાઈ .......... મતવાલા તણી રીત મહા વિક્ટ છે .......મુક્તાનંદ ........... પ૦૪ મન અમનસ્ક થયા વિણ જગમાં ... નૃસિંહ .............. ૩૧૧ મન કી બાત ન માનો સાધો ............. બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૮૪ મનકી મન હીં માંહિ રહીં .... ...નાનક ............... ૨૯૨ મને તૂ શ્યામ સે કર હેત .............. સુરદાસ ........... મન તું ગા પ્રભુના ગાન ...
ગોવિંદ મમમમ... મને તો વીંધાયું વહાલાજીની સાથે ........નિરાંત મન ! તોહે કિસ બિધ કર
કબીર મન મસ્ત હુઆ તબ ક્યોં ........... ..કબીર ....... મન રે પરસિ હરિ કે...
મીરાંબાઈ ........... મન લાગો મેરો યાર ફ્લરીમે કિબીર મને મિહીન કર લીજીએ .. પલટૂદાસ .............. મનડું ક્યાં ક્ષે રે એનું .
પુનિત મહારાજ ...... ૩૪૭ મનડું કિમહી ન બાજે હો, કુંથુંજિન .....આનંદઘન .............. ૪૪ મનની તૃષ્ણા કદી ન તૂટે હોજી ....
૩૧૫ મનનો મરમ જો જાણે ચતુર ...............છોટમ ................ ૧૪૯ મનસા નટનાગરસું જોરી હો ..............
.. ૪૫ મને બોલાવે છે દૂર દૂર .................. ન્હિાનાલાલ કવિ ..... ૨૭૪ મને હરિ ગુણ ગાવાની ટેવ ..................નરસિંહ મહેતા ....... ૨૫૦ મમતા તું ન ગઈ મેરે મનસે ...............તુલસીદાસ ............ ૧૭૨ મરણ એ ધર્મ કાયાનો ... મરવા ટાણે રે મેં થી કેમ મરાશે ? હારે જનમ - મરણરા સાથી થાને ....... મીરાંબાઈ ........... હાંર્કે ઘટ જિન ધુનિ અબ પ્રગટી ........ભાગચંદ ........ મહામતવાળા શ્રી રામ જના ............... અખાભગત ......... મહાવીર ! અમને પાર ઉતારો ... મહાવીર તણા ભક્ત એને માનવો ........સંતશિષ્ય ............. ૬૬૦ મહાવરાષ્ટકમ્ ... .........................ભાગચંદ ............ ૪૨૬
મહિમા હૈ અગમ જિનાગમક............. ભાગચંદ .............. મહેંકે ત્યારે જીવન ક્યારી .. ...............ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૭પ મ્હોંને ચાકર રાખોજી ગિરધારી ..........મીરાંબાઈ ............. મળ્યા ગુરુદેવ મુક્ત ઘર પાયા ............ભોજો ભગત .......... મળ્યાં છે સાધનો મોંઘા ............... સંતશિષ્ય ............. મળ્યો છે દેહ માનવનો. ............. ..પુનિત મહારાજ ...... માઇરી મેં તો લિયો ગોવિંદો ............... મીરાંબાઈ માંગ્યું મળે છે ત્યારે સૌને ................શંકર મહારાજ ..... માછીડા હોડી હલકાર, મારે જાવું ........મીરાંબાઈ . માધવ ! મો સમાન જગ માંહીં ............તુલસીદાસ .......... માધવ ! મોહ પાસ ક્યાં રેં, ............ તુલસીદાસ . માધવ લ્યો કોઈ માધવ લ્યો......... મીરાંબાઈ ...* માન અને મર્યાદા મૂકી, દોડે. પુનિત મહારાજ .... માન લે ચા સિખ મોરી ................ દલતરામ ........ માનત નાહિ મન મોરા ................. બીર માયામાં મુંઝાયો રે ............. સંતશિષ્ય ........... મારગ મારો ચીંધતો રેજે
ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૭૬ મારગ સાચા મિલ ગયા ................ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ....... પરવ મારા જીવન કેરી નાવ .
પુનિત મહારાજ .... ૩૪૮ મારા જીવન તણી શુદ્ધ શેરીએ ...........સંતશિષ્ય ............. ૬૬૧ મારા જીવનનાં મોંઘા મહેમાન ............. .ગોવિંદ .................. મારા જેવા તારે તો છે કરોડ ............ શંકર મહારાજ....... મારાં દિલ દેવળના દેવ ................. ગોવિંદ મારાં નયણાંની આળસ રે, ન .......... ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૩૬ મારા સ્વપનામાં સાક્ષાત્ ............... પુનિત મહારાજ ...... મારા હાથ પડ્યા છે હેઠા .......... કેશવ ................ મારી છેલ્લી જીવનની સાંજ............... ન્હાનાલાલ કવિ .... મારી નાડ તમારે હાથે .
કેશવ ............. ૧૧૫ મારી રે ક્ટારી સંતો પ્રેમની ...............મગનીદાસ ........... чое મારી લાજ તમારે હાથે , નાથ .............કેશવ ................. ૧૧૬
પ૬૭ ૩૨૬ ૧૩૮ ૧૦૯૩ ૪૪૮ ૮૬o પ૬૮ ૧o૯૨
૩૦. પ૧૪ ૨૪૮
સ્થળ .
૪૪૬ ૪૦૭ ૨૮૫ ૯૬૩ ૩૦૬ ૮૦૧ 90૪
૯૬૪ ૨૨૦ ૪૪૯ પ૬૯ ૧૯૭ ૪૫૦ ૧૯૮
૧૨
૧૦૮૯ ૧૦૯૦ 90પ
૮૪૭
૧૯૯
ભજ રે મના
૧- ૨૫
1. ૨૬
ભજ રે મના

Page #365

४०८ ૨૨૧ ૪૦૯
૮૧૦ ૨૭ ૧૪૧
ઉo૫૩
૪પ૧
૩૨૮
૪૧૦
૫૦૦
૮૪૧
૫૦પ
છે
૬૩૮
પ90
પ33 ૧૪ . ૧૦૦૧ ૧૮૧ 93૪
મારી હૂંડી સ્વીકારો મહારાજ રે ..........નરસિંહ મહેતા ....... ૨૫૦ મારું મનડું મનમોહનમાં મને
ગોવિંદ ................ ૧૩૦ મારું રે મહિયર બાદલપરમાં ... . નરસિંહ મહેતા ....... ૨૫૧ મારે આવ્યો અલૌકિક દાવ રે... બ્રહ્માનંદ સ્વામી ....... ૩૯૯ મારો સાદ સાંભળજો શ્યામ ............ ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૭૮ માહરે તો તાહરા નામનો . ......... નરસિંહ મહેતા ....... ૨૫૨ મિથ્યા ન મરશો ભટકી ભાઈ
................ ૩૦૭ મિલતા જા ગુરુજ્ઞાની થારી ................મીરાંબાઈ ............. ૪૮૯ મિલાદો શ્યામ સે ઉધો . ............. બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૮૫ મીઠી માઝમ કેરી રાતડી રે ............. પુનિત મહારાજ ...... ૩૪૯ મૂકી દે, મૂઢ ગમાર, મમતા પ્રિીતમ . ...... ... મુજકો કહાં ઢંઢે રે બંદે
બીર .............. મૂરખ મન ગુરુ વિના ગમ . ............ સિતાર શાહ .. ..૬૧૨ મૂરખને બોધ ન લાગે રે..
કાગ કવિ ........... ૧૦૪ મૂરખો કાલની વાતું કરે ............ ભોજો ભગત ......... ૪૪૯ મૂલડો થોડો ભાઈ ! વ્યાજડો ઘણેરો .....આનંદઘન .............. ૪૫ મૂળ મારગ સાંભળો જિનનો રે........... શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ....... પ૨૨ મૂળ સંસારનું મૂઢ મન માંકડું .............રંગઅવધૂત ............ ૫૪૭ મુખ દેખનકું આઈ પ્યારે................ સુરદાસ ............. ૬૩૮ મુખડા ક્યા દેખો દરપનમેં ............... કિબીર ............ મુખડાની માયા લાગી રે ..
મીરાંબાઈ ...કમમમ..... ૪૮૯ મુજ અબળાને મોટી નિરાંત બાઈ ........મીરાંબાઈ . .............. ૪૯૦ મુજે હૈ કામ ઈશ્વર સે જગત .............. બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૮૬ મુનિ કહત વશિષ્ઠ વિચારી, સુન ........બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... 3૮૬ મુંને લહે રે લાગી હરિના ....... .. મીરાંબાઈ ............... ૪૯૦ મુસાફ્રિ જાગતે રહના નગરમેં....... ..બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૮૭ મૃત્યુકાળે મોહન ! માગું
ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૭૮ મેરા પિયા મુઝે દિખલાદ રે
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૮૫ મેરે કબ હૈં વા દિનકો સુધરી ............દીલતરામ ............. ૧૯9 મેરે ઘટ ગ્યાન ભાનુ ભયો ભોર .......... આનંદઘન .............. ૪૫
મેરે તો ગિરિધર ગોપાલ .............. મીરાંબાઈ ............ મેરે દિલમેં દિલકા પ્યારા ................ ..અનવર ........... મેરે માટી કે મટકે તૂ રામ ............. બીર મેરો મને અનંત કહાં સુખ ................ સુરદાસે ............. મેરો મન એસી ખેલત હોરી .............. મેરો મનુવા અતિ હરખાય .............. ..બુધજન ............... ૪૨૦ મેલ્ય મન તાણ ગ્રહી વચન ગુરૂદેવનું ....મુક્તાનંદ ............. મેલું કા થયું રે ? નિર્મળ .................. ન્હાનાલાલ કવિ ..... " મેવાશીને માર માંહ્યલા.
શંકર મહારાજ.... મેં આયો જિન શરન તિહારી ........... ર્દોિલતરામ .......... મેં ગિરિધર કે ઘર જાઉ ........ મીરાંબાઈ મેં ગિરધર રંગ રાતી. ................. મીરાંબાઈ .. મેં જાણ્યો નહીં પ્રભુકો, મિલણ ........... મીરાંબાઈ મેં તો રમતા જોગી રામા
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... મેં તો સાંવરેકે રંગ રાચી .............. મીરાંબાઈ ........... મેં તો હરિગુણ ગાવત .................. મીરાંબાઈ ............. મેં તો ગુરુ અપને મેં હોરી ................બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... મેં નજરસે પી રહા હું
અનવર .............. મેં નિજ આતમ કબ ધ્યાઉંગા ? ..........ધાનતરાય ............ મેં ને પાઇ ગઠરિયા રામ ધનકી ..........કબીર મેં હરિ બિન ક્યોં જીઉ રી માઈ ........... મીરાંબાઈ ............ મૈયા મોરી મેં નહિ માખન ............... સુરદાસ ........... મો સમ પતિત ન ઔર ગુસાઈ ....... મોઘો મનુષ્ય દેહ ફ્રી ફ્રીને ...... ભોજો ભગત .. મોટા જનનો જો મેળાપ .................. પુનિત મહારાજ ...... મોટાની મોટાઈ પોતે નાના . ......... પુનિત મહારાજ ...... મોતીંતણી માળા ગળામાં ..
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ....... મોરલી વેરણ થઈ રે કાનુડાની. ......સતાર શાહ ...........૬૧૨ મોહન પ્રેમ બિના નહી મિલતા ............બિન્દુ મહારાજ....... ૪૦૦ મોહિ કબ એસા દિન આય હૈ ............ ધાનતરાય ............ ૨૦૬
0 0 0 8 8 8 8 8
93
૮૬૨ ૮૯૬ ૧૦૫૨ ૧૩૯ ૮૦૭
.. ૮૦
•
=
6
TT
૬૩૯
T
A
g
|
COC
૧૪૨ ૮૧૫ ૧૦૫૪ ૧૦૫૫ ૩૩૫ પણ પ૩૨ ૮૬૧ ૧૦૦૨
૫ ૩૪૪
જે
જ
-
૪૫૨
છે
૬૩૭
@
ભજ રે મના
1. ૨૮
ભજ રે મના

Page #366

૮૧૬ ૫૦૯
૫
=
=
મોહે લાગી લટક ગુરુ................... મીરાંબાઈ ............. ૪૯૩ મંગલ મંદિર ખોલો .................... નરસિંહ દિવેટિયા ... ૩૧૧
ય ચમનિયમ સંયમ આપ કિયો .............. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ....... પ૨૩ યહ મન નેક ન કૌં કર .... યહ મોહ ઉદય દુ:ખે પાવૈ . .............. .. ભાગચંદ .............. યહ વિનતી રઘુવીર ગુસાંઈ .. તુલસીદાસ ... ચા જગ અંધા મેં કેહિ ...
કબીર .................. ચા જગ મીત ન દેખ્યો કોઈ ............. નાનક ................. યા નિત ચિંતવો ઉઠિ કે ભોર, બુધજન ............. યા પુદ્ગલ કો કયા વિસવાસા ! ... યા બિધિ મનકો લગાવૈ, મનકૈ ..........કબીર . યા વિધિ ભક્તિ કૈસે હોય ............... મીરાંબાઈ ............. ચા વ્રજમેં કછુ દેખ્યો રી ટોના ............ મીરાંબાઈ ............. યોગી યા વિધ મન કો લગાવે
* * * * * * * * * * * કબીર કમ મ મ મ મ મ મ મ મ ૮૩ યોં મન કબહૂ તુમહિ ન લાગ્યો ..........તુલસીદાસ ................ ૧૦૦
=
=
=
*
૮૧૭
૩
૪૧૩ રાત રહે જ્યાહરે, પાછલી ખટ ઘડી ......નરસિંહ મહેતા ....... ૨૫૩ ૧૦૯૪ - રાત્રે રોજ વિચારો, આજ કમાયા ........ સંતશિષ્ય ..... ૬૬૨
રામ કહો રહમાન કહો કોઈ...કા. આનંદઘન ક મ મ મ મ મ મ મ મ મ મ મ ૪૬ ૬૪૪ રામ તેરી રચના અચરજ ભારી ..........બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૧૪૮ રામ ન જાને ઓર જાને સે ............. કબીર મમમ મમમમમમમમમમમ..
રામ નામ રસ પીજૈ મનુઓ ............ મીરાંબાઈ ............... રામ નામ તબ જાન્યો સંતો ..... રામ નામ સાકર કા ..
મીરાંબાઈ .. રામ મિલણ કે કાજ સખી મેરે ............ મીરાંબાઈ રામ મિલણ રો ઘણો ........................ મીરાંબાઈ . રામ રમકડું જડિયું રે રાણાજી ... ......... મીરાંબાઈ રામ રસ પ્યાલા હૈ ભરપૂર ........... રામ રાખે તેમ રહીએ ઓધવજી ......... .. મીરાંબાઈ રામ રામે તેમ રેવું અરે મન ............. .. વલ્લભ ................
રામ સભામાં અમે રમવાને . નરસિંહ મહેતા ....... ૬૪૫ રામ સુમર રામ તેરે કામ ............... બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૮૯
રામ સુમર, રામ સુમર ..... કિબીર ................ પ૦૩ રામ-રટન ધૂની લાગી ગગનમેં ...........નિરાંત ..............
૫૬ રામરસ એસો હૈ મેરે ભાઈ ................કબીર g૬ રિસાની આપ મનાવો રે, પ્યારે........... આનંદઘન ............
રૂકમનિ મોહિ વ્રજ બિસરત નાહીં ........ સુરદાસ ૮૨૪ રૂડી ને રંગીલી રે, વ્હાલા ................ મીરાંબાઈ ............. ૧૦૫ રે જબ નાથ હદયમેં આવે ................. સુરદાસ ............ ૧૦૫૮ રે મન કૃષ્ણ નામ કહિ લીજે .......... *. સુરદાસ .............. ૩૪૫ રે મન ! ભજ ભજ દીનદયાલ ........ . ધાનંતરાય ......... ૮૯૭ રે મન - મસ્ત સદા દિલ રહના ......... રંગઅવધૂત ........... પ૪૮ ૬૬૩ રે શિર સાટે નટવરને વરીએ ............. બ્રહ્માનંદ સ્વામી .....
ન રહી અબ થોરી મુસાફ્ટિ, રોમે રોમે ચડે રામરસ .... કઇ જ ... છોટમ ..............
૧૪૪ ૨૮૨
૪૧૨
૨
૩૦૮
કષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ માહરો ... .આનંદઘન રહત નહિ જ્ઞાની કો ભવબંધ ભાઈ ......રંગીનદાસ ............ પ૩૧ રઘુવર મોહી સંગ કર લીજે ............... તુલસીદાસ ૧૫ રઘુવીર તુમ કો મેરી લાજ ............... તુલસીદાસ ............ ૧૭૫ રઝળતી રાંડના રડવળે છોકરાં .... . નરસિંહ મહેતા ....... ૨૫૨ રઢ લાગી છે રસિયાના રૂપની ... રસના રામ નામ ક્યો નહીં ... .દીનદાસ .. ૧૭૯ રસિયા હોય તે રે રસની ................... છોટમ ........... ૧૫૦ રહના નહિ દેસ બિરાના ...
.૮૩ રહોજી નૈનનમેં નંદલાલ
મીરાં (ઇન્દિરાદેવી) . ૪૬૩ રાખે પ્રીતિ સેવક પર સદાય ..............પુનિત મહારાજ ...... ૩૫૧ - રાજ રચત મોહે નાહી રે..
તુલસીદાસ ............ ૧૩૪ રાણો કાગળ મોકલે દેજો ............... મીરાંબાઈ ...... ૪૯૪
૨૪૯
૧૨
રૂપ પ૭૩ ૨૮૮ ૮૧૮
રપ૦
ભજ રે મના
1. ૨૯
ભજ રે મના

Page #367

૨oo. ૨૮૯ ૮૨૫
........
લખુડી ! લખ લખ કર માં ............. શિવ ....... ૧૧૬ લછમન ધીરે ચલો મેં હારી
તુલસીદાસ ......... ૧૩૪ લાગી મોહિ રામ ખુમારી હો. મીરાંબાઈ ........ ૪૯૭ લાગી લાગી લાગી મુજને ... ..... શંકર મહારાજ ....... પ૯૧ લાંબી વાટને સાથી નહિ કોઈ ..... ન્હાનાલાલ કવિ .... લૂછે નહિ કોઈ આંસુડાંની ધાર ...........ન્હાનાલાલ કવિ ..... લે હરિ નામકો નાવ જાકું .... લોચન ! તુ ભવમોચન પ્રભુને ............. છોટમ ................
૧૦૫૯ ૪૮૯ ૪૧૫ ૪૦૨ ૪૧૪ ૩૦૭ ૧૦૦૩
૪પ૪
૪૫૫ ૧૮૪
૨૫૧
.
............ ૧૦
૨૬૧ ૨૯૪ ૧૦૬૧ ૬૭૯
૩૨૫
9
૪૫૬
જ
8
300 ૧૦૬૨
8
+
વૃક્ષન સે મેત લે મને ........... સુરદાસ ............. ૬૪૧ વૈરાગ વિણ એ વાણી વદે .............. નિષ્કુળાનંદ ........... ૨૯૯ વૈષ્ણવજનને વિષયથી રે ટળવું .. ..નરસિંહ મહેતા ....... ૨૫૪ વૈષણવજનને વિરોધ ન કોઈનું ...........નરસિંહ મહેતા ....... ૨૪૭ વૈષ્ણવજન તો તેને રે.................... .નરસિંહ મહેતા ....... ૨૫૪ વૈષ્ણવ નથી થયો તું રે... ..દયારામ ............. ૧૮૬ વો નર હમકો ભાવે સાધુ ................. સતાર શાહ ........
શ. શ્રી અરિહંત છવિ લખિ હિરદૈ ............જિનેશ્વર ............. શ્રી રામચંદ્ર કૃપાલુ ભજમન હરણ ........તુલસીદાસ શ્યામ તવ મૂરતિ હાથ સમાની .......... સુરદાસ ........... ૬૪૨ શ્યામ મનોહર સે મન કો ............... બિન્દુ મહારાજ..... શ્યામ મોહિ તુમ બિન કછુ ન ............ સુરદાસ ............ શ્યામ રંગ સમીપે ન જાવું .. ..... .... .દયારામ ............. શ્યામને મુરલી મધુર બજાઈ ........... સુરદાસ .............. શબ્દની પાર સદ્ગુરુજીનું રૂપ છે .........ભોજો ભગત શબ્દાતીત નિગમ મુખ ગાવે ............... અખાભગત .............૧૧ શરન રામજીકે આયો કુટુંબ તજી ..........તુલસીદાસ ............ શરીર ! તું સ્થૂળ ચેતન ............ .શંકર મહારાજ....... શરીર વિના શોધન રે, પાર .......... ધીરો .. શરીર સૂરૂપ સંદા રોગમુક્ત. શંકરાચાર્ય ........... શાં શાં રૂપ વખાણું, સંતો રે ........ અખાભગત ............ શાંતિ કે સાગર અરુ..
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ....... શાંતિ પમાડે તેને તો સંત .............. નરસિંહ મહેતા ....... ૨૫૫ શાંતિ માટે સદ્ગુરુનું શરણું ....... સંતશિષ્ય ............ ૬૬૩ શામળા તારી પાસે માંગુ............... શંકર મહારાજ ..... પ૯૨ શામળિયા! સઢ તૂટ્યો રે
૧૧૭ શાસ્ત્રો પુરાન કહેતે જો તું ............... ..લાલ ........ . ૫૫૮ શુભ શીતળતામય છાંય ...................શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ....... પ૨પ શેરી વળાવીને સજ્જ કરું.. ..............નરસિંહ મહેતા ....... ૨૫૫
935
8
9
૧૪ ૨૯૩
8
૬૬૪ ૮૨૬ ૬૭૮
8
વચન વાલાતણાંરે, એવા ..
અખાભગત . વન્દો અભૂત ચંદ્રવીર જિન ..............દીલતરામ ............... ૧૯૬ વસમી વેળાએ વિઠ્ઠલ ! આવજો રે.......ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૮૧ વહાંકી બાત ન્યારી હૈ મેરે ............... રંગઅવધૂત ........... ૫૪૮ વ્હાલા પ્રભુ ! તમારી ભક્તિ ..............શંકર મહારાજ ....... ૫૯૧ વ્હાલા ! મારી વિનતિને ઉરમાં ......... ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૮૧ વ્હાલા ! મારા હૈયામાં રહેજે .............પુનિત મહારાજ ..... ૩૫૧ વ્હાલા લાગો છો વિશ્વાધાર રે ............બ્રહ્માનંદ સ્વામી ...... ૪૦૦ વ્હાલાને વીલો મેલતા, મારૂ ............. મીરાંબાઈ ............. ૪૯૭ વહીં પ્યારા હૈ જિસકા હુસ્ન હર .. બિન્દુ મહારાજ... વાગ્યા શબ્દના બાણ રે. ..................કબીર
..૮૬ વાંચ વાંચ વિશ્વ-ગ્રંથ,
રિંગઅવધૂત ..... પ૪૯ વાતની વાતમાં આયુષ વઈ જાય .
૩૧૬ વારજે મન વારજે તારા .................. વિચાર કહાં વિચારે રે .............. આનંદઘના વિચારી ચાલ સખા તું ..
કેશવે ................ ૧૨૩ વિના વિશ્વેશની પ્રીતિ નથી ................. નથુરામ ............... વિશ્વભર થઈ ભરે સૌના પેટ ............ ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૮૨ વિષ સમ વિષય સબ જાનકર, ...........ભોલે બાબા ........... ૪૪૦ વીનતી માહરી આજ પ્રભાતની ...........પુનિત મહારાજ ...... ૩૫૨ વીરજીને ચરણે લાગું, વીરપણું............આનંદઘન ............. ૪૮
to
બાર નામ.....
2 u
પ૧૫ પ૧૬
૧૫ ૮૬૪
પાગળ ....
૩૧૬
૪૧૬
૧o૯પ
૨૧૨
૨૨૯
૨૦૧
શવ ...........
૯૧૩
૪૫૮ ૭૨૩ પરૂપ ૭૮
૪૧૭
ભજ રે મના.
૧. ૩૧)
- ૩૨
ભજ રે મના

Page #368

393 ૧૦૦૪
........
૬૧૪
શું કાચી કાયા કારણે, કરે ............... નથુરામ ...................... ૨૩૦ શું પૂછો મુજને કે હું શું..................... સતાર શાહ ........... ૬૧૩ શું શોધે સજની ? અંતર ............... ..છોટમ .............. - ૧૫૨ શંકર મહાદેવ દેવ સેવક ... શંકરના સંગમાં હો, સાચાંને .............. શંકર મહારાજ ....... પ૯૩
૬૪
૨૬૬ ૯૭૧
૯૧૫ ૧૦૦૫ ૧૦૬૩ ૧૦૬૪
૪ ૧૦૬૫ ૨૫૫ ૧૬ ૬૪૬
૪૪૧
રે
TET * * * * * * કામ
ક
૨૧૪
૧૫૫
૧૫૪
સકળ સૃષ્ટિમાં કોઈનું સગું જો ...........પુનિત મહારાજ ...... ૩૫૨ સંક્લ ફ્રેય જ્ઞાયક તદપિ .. દિૌલતરામ ............ ૧૯૮ સખિ ! મને વહાલો રે, સુંદર ............. નિરાંત ................ ૩૦૯ સખી ! રઘુનાથ રૂપ-નિહારૂ ........................ તુલસીદાસ સગપણ એક હરિવરનું સાચું ............. બ્રહ્માનંદ સ્વામી ..... ૪૦૦ સજની ટાણું આવ્યું રે ભવજલ ... . બ્રહ્માનંદ સ્વામી ...... ૪૦૦ સગુરુ મિલે મ્હારે સારે દુઃખ .......... ..કબીર ................... ૮૮ સપુરૂષને ધ્યાવો સાધુભાઈ . સતસે નાહીં ચીજ પરાઈ ..................રંગઅવધૂત ..... સત્ય નહિ તે ધર્મ જ શાનો ? .... સદ્ગુણના સિંધુ શોધ સંતને .............. સંતશિષ્ય ............. સદ્ગુરુ વર સમજાવે કોઈ ................ સંતશિષ્ય ........... સંગુરુ શબ્દને તોળો હરિજનો ..........શંકર મહારાજ...... સંગુરુ શરણ વિના અજ્ઞાન ..... સદ્ગુરુ સ્વામીને વીનવું ..
મગનીદાસ સંગુરુ હો મહારાજ મો છે .............
કબીર કમકમમ મમમમ મમમ સંગુરુનાં તે વચન વિચારતાં ........ પ્રીતમ .............. સદ્ગુરુના શરણે જઈ સ્વરૂપ ........... .શંકર મહારાજ ....... પ૯૪ સદ્ગુરુના સત્ સંગમાં તમે ........... સંતશિષ્ય ..મ મ મ મ મ .. ૬૬૪ સદા પ્રભુ પ્રેમનો છે સંગી રે......... છોટમ ................ ૧૫૩ સદા ભજો ગુરુદેવ, ગુરુવિના ............
..રંગઅવધૂત ....... પપ૦ સદા વિધેશ વિશ્વાસે, અમારૂં .............કેશવ
૧૧૮ સજ્જ હૈ ધન્ય ધન્ય વા ઘડી ................ભાગચંદ ............. ૪૨૮ સબ કુછ જીવિત કો વ્યવહાર ............નાનક................ ૨૯૩
GOO ૨૫૩ ૧૦૯૬ ૧૦૯૭ ૯૭૨ ૨૦૨ ૮૪૮ ૧૫૬ પ૩૪ ૯૭૩ ૧૦૯૮ ૨૫૪ ૯૦૧ ૨૦૩ ૭૦૮
સબ ચલો ગુરુ કે દેશ ................. .લહેરીભગત ........ સબ તીરથ કર આઈ .
સિતાર શાહ સબ દિન ગયે વિષયકે હેત ............. સુરદાસ ........... સબ દિન હોત ન એક સમાન ............ સુરદાસ સબ પ્રાણિયોં કો આપ મેં, ................ સબસે ઊંચી પ્રેમ સગાઈ . *. સુરદાસ ..મ.મ.મ.મ.. ૬૪૪ સમજણ સાધન સાચું સરવ થકી ......... છોટમ ............... ૧૫૪ સમજ્યા વિનાનું રે સુખ નહિ જીવને રે .અખાભગત ........ સમઝ કર દેખલે પ્યારે .....................બ્રહ્માનંદ (પુર) ... ૩૮૯ સમઝ બુઝ દિલ ખોજ પિયા રે....
.......................૯૫ સમરને શ્રી હરિ મેલ મમતા પરી ........નરસિંહ મહેતા ....... ૨૫૬ સલિલ મન સંટ રે, હરિ ................. ધીરો ................... સહજ સમાધિ લાગી મળિયા ............ શંકર મહારાજ ....... પ૯૪ સાગર તારૂ કોઈ પીયે ન પાણી ......... પીંગળશી ............. સાધો ! ખોટી ખટપટ છોડો .. શંકર મહારાજ ....... પ૯૫ સાધો ! જો પકરી સો પરી ............ , શ્રી ચરણદાસજી ........ ૧૭ સાધો ભાઈ ! સમતા રંગ રમીજે .. સાધો મનકા માન ત્યાગો .. . નાનક ................. સાધો ! સબ મેં એક હી બોલે ............ શંકર મહારાજ ..... સાધો ! સહજ સમાધિ કરો ..... . . . . . શંકર મહારાજ ... સાધો ! સહજ સમાધિ લાગી .... સાધો સહજ સમાધ ભલી ............. સાધો ! હું તો સૌથી ન્યારો .. ............. શંકર મહારાજ ...... સાધુ, એહિ તન મિથ્યા માનો *. નાનક ............ સાધુ મારા ભાઈ રે હાં પ્રેમને ભલકે ..... અખાભગત ........... સાધુ સંગતિ બિનું કૈસે પઇયે ? ......... આનંદઘન ............. સાધુકી સંગત પાઈ રે જાકી ............... કબીર સાંભળ સૈયર સુરતા ધરીને , નરસિંહ મહેતા ....... સાંભર્યો જમનાજીનો કિનારો રે ..........કાગ કવિ ............. સામેરી સોહાગી રે, સુખી સદ્ગુરુ મળ્યા નિરાંત ................
૯૭૮
૯99 ૧૫૮
૯૭૯
૪૧૯
૧૮૨
૪૭૮
ભજ રે મના
(i. ૩૩
• ૩૪
ભજ રે મના

Page #369

પ૩૯
૧૦૯૯ ૧૦૬૬
૮૨૮
૬૪૭
૨૯૬
પ૩૫
પ૩૬
w
e
૬૪પ
૬૪૮ ૧૦૬૮ ૮૨૯ ૧૦૬૯
$
૬૪૬
૯૦૨
૮૧
સાર સંસારમાં ન જયો ............. સંતશિષ્ય ............. ૬૬૫ સાંવરે મોકુ રંગમેં રોરી ...
સુરદાસ ............... ૬૪૪ સાંવરે સે કહિયે મોરી
સુરદાસ ............. ૬૪પે સાંવરેકી દૃષ્ટિ માનો પ્રેમકી .. મીરાંબાઈ .......... ૪૯૮ સિરીકૃષ્ણ કહે નિરધારા, સુન ...........બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૯૦ સીતાપતિ રામચંદ્ર રઘુપતિ રઘુરાઈ .........તુલસીદાસ ...... ૧૭૮ સુખ દુ:ખ મનમાં ન આણિયે ..............નરસિંહ મહેતા ....... ૨૫૭ સુણ વાંસલડી વેરણ થઈ લાગી રે........પ્રીતમ .................. ૩૨૮ સુણ વ્રજ નારી શા માટે તું અમને ........પ્રીતમ ................ ૩૨૮ સુન નાથ અરજ અબ મેરી ...
............... બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૯૦ સુનહૂ ગોપી હરિકો સંદેશ . સુરદાસ ..... સુની હો મેં હરિ આવન કી આવાજ .....મીરાંબાઈ ........... ૪૯૯ સુને રી મૈંને નિર્બલ કે બલરામ .......... સુરદાસ ......... સુનેરી મેંને હરિ મુરલી કી તાન ......... રિંગઅવધૂત ........ ૫૫૧ સુમતિચરણકજ આતમ અરપણા ....
.૪૯ સુમરન કર લે મેરે મના ...... નાનક ..... ... ૨૯૪ સુમિરન બિન ગોતા ખાએગા ......... બીર સોઈ રસના જ હરિગુન ગાવૈ ...... સુરદાસ ............... ૬૪૬ સોચ તૂ પગલે સર તેરે .
કબીર ................... ૯૦ સોહં ના તાનમાં ને સોહંના ...............શંકર મહારાજ....... પ૯૭ સોહં શબ્દ વિચારો સાધો...
બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૯૧ સૌથી સમરથ રાધાવરનો આશરો .......દયારામ ............... ૧૮૩ સૌને જોઈએ એક જ ‘હા’ ............ પુનિત મહારાજ ...... સંત કૃપાથી છૂટે માયા .
પ્રિીતમ. ........... સંગત એને શું કરે ...
અખાભગત ........ સંત નિરંતર ચિંતત ઐસે .......... ભાગચંદ
૪૨૯ સંત પરમ હિતકારી જગતમાંહી ..........બ્રહ્માનંદ સ્વામી ...... ૪૦૧ સંત પોરસ ચંદન બાવના .... ............પ્રીતમ.............. ૩૨૯ સંત મળે સાચા રે, અગમની તે ..........ધીરો ........... ૨૧૪ સંત શૂરવીર તે સગુરૂજીના બાળકા ....ભોજો ભગત ........ ૪૫૧
સંત સમાગમ જે જન કરશે ............ પ્રિીતમ ..................... સંત સમાગમ કીજે, હો નિશદિન ......બ્રહ્માનંદસ્વામી ....... સંતન કે સંગ લાગ રે...
બીર સંતો બાત બડી મહાપદકી ................ અખાભગત ... સંતો ભાઈ રે સમજણ કી એક બાત .... અખાભગત ... સંતો ભાઈ રે હાં સ્વયં પદ તે સાચું ...... અખાભગતા સંતો રે સચ્ચિદાનંદ સ્વામી પૂરણ ........ અખાભગત .......... સંતો સો સતગુરુ મોહિ ભાવે .............કબીર .
સંતોની સંગત રે મરણે ના મૂકીએ .......નિરાંત .............. ૨૫૬ સંશય શમિયા રે જ્ઞાન પામિયો ...........છોટમ ................ ૭૨૬ સંસાર કી સબ વસ્તુઓં, બનતી ..........ભોલે બાબા . ૩૨૫ સંસારવાહી બેલ રામ, દિનરાત ..........ભોલે બાબા ...........
હ. ૧૧૦૦ હજી છે હાથમાં બાજી , કરી લે ............
સંતશિષ્ય ........... ૨૦૪ હઠ લઈ બેઠા છો હરિરાય .... કેશવ ....................... ૧૧૯ ૯૮૩ હતો જ્યાં ત્યાં જ હમણાં છું...... ૧oog હૃદયમાં વસ્તુ છે અણમોલી ............... સતાર શાહ ........... ૬૧૫ ૧૦૦૬ હૃદયમાં જો તપાસીને ...................... .સંતોર શાહ ...... ૯૨૦ હૃદયના દીવડે બળતી તમારા .............વલ્લભ ૩૩૧ હમ તો બહુ ન ....
દિૌલતરામ ....... ૧૦૩૧ હમ ભગતન કે ભગત હમારે. સુરદાસ
હમ સતસંગતિ બહુત લગાઈ .......... નાગરીદાસ ....... ૬૯૮ હમ શરન ગહ્યો જિન ચરનકો ...........બુધજન ...
હમને સુણી છે હરી અધમ ............. મીરાંબાઈ ....... પ૦૦ ૧૦૦૮ હમસે રાર કરો ના મોરારી ............ સતાર શાહ ....... ૬૧૫ ૩૩૨ હમારી વીર હરો ભવપીર ............. દિલતરામ ........... ૨૦૦ q୦୪୪ । હમારે પ્રભુ અવગુણ ચિત્ત ન ધરો ... સુરદાસ ........... ૬૩૪ ૨૫૩ હરદમસે હરિ ભજ લે બંદા, ભૂલે ........ છોટમ ... છે. ૧૫૫ ૧૦૧૦ હરિ કે બીના કૌન ગરીબ કો ............ સતાર શાહ .......... ૬૧૬ ૪૮૨ હરિ કે નામ બિના દુ:ખ પાવે ............. નાનક ................ ૨૯૪
૪૮૧ ૧૫૯ ૧090 ૧૬૦ ૯૮૦ ૬૪૯
11 + + + + +44.
30૯
પ99
પ39
૮૩૧
પ૩૮ ૩૫૪ ૭૩૭
ભજ રે મના
i૩૫
- ૩૬
ભજ રે મના

Page #370

૨૯ ૪૮૩ ૧૦૦૯ ૨૩ ૬૮૦ ૩૧૦
૩૫૫
પ૪૧ ૩૧૧ ૪૮૪ ૧૦૭૨ ૪૨૨
હરિ કો દેખા દરસનમેં ..
અનવર ................ ૨૧ હરિ કો નામ સદા સુખદાઈ .. ......... નાનક ............... ર૯૫ હરિ ગુન ગાના ગુરુ રૂપકા ...... સિતાર શાહ .......... ૬૧૬ હરિ ગુરુ સંતે કીધી મારી હાય ... અખાભગત ....... ૧૬ હરિ ચરણોમેં મનકો લગાયે ............. હરિ જેવો તેવો હું દાસ તમારો .....
૧૮૮ હરિ તુમ ભક્તન કે પ્રતિપાલ .............બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૯૧ હરિ તેરે ચરણન કી હું મેં દાસી ..........બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૯૨ હરિ ભજતાં સહુ મોટપ પામે .............. મુક્તાનંદ ............. ૫૦૫ હરિ ભજે તો આવે સુખની ................પ્રીતમ .................. હરિ ! મારી બેડલી પાર ઉતારો રે ....... ન્હાનાલાલ કવિ હરિ ! મારી હોડી હંકારો ............... . ન્હાનાલાલ કવિ ..... હરિ વસે હરિના જનમાં, તમે શું ....... પ્રિીતમ .. .............. હરિ શું કરું રે ? મારો ! માય ...........દયારામ .............. હરિ સે લાગ રહો મેરે ભાઈ . હરિ સૌ ઠાકુર ઔર ન જન ............ ... સુરદાસ ............. ૬૪૬ હરિ હરિ રટણ કર કઠણ .. ..........
...નરસિંહ મહેતા ...... ૨૫૮ હરિ હરિજન અળગા કરી રખે ગણો ... અખાભગત .............૧૩ હરિ ! હું આવું છું તારે ધામ .............. ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૮૪ હરિ ! હું દાસ તમારો, કરૂણાકર ........કેશવ ................ ૧૧૯ હરિજન ભક્તિ ન છોડે સંતો .............કબીર ...................૯૩ હરિજન હોય તેણે હેત ઘણું રાખવું.......ભોજો ભગત ........... ૪૫૧ હરિજન હરિને છે બહુ પ્યારા ............પુનિત મહારાજ ........ ૩૫૩ હરિના ગુણલા ગાતી જા તું............. પુનિત મહારાજ ...... ૩૫૪ હરિના નામનો, સૌથી મોટો ............ રિંગઅવધૂત ......... પપ૧ હરિનામ સુધારસ પીજીએ પીતાં . નિરાંત
-...........
ઉ૧૦ હરિનામ સુમર સુખધામ જગતમેં......... બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... ૩૯૨ હરિનો મારગ છે શૂરાનો ... પ્રીતમ.
૩૩૧ હરિભક્તિ વિના જે જન જીવે .............નરસિંહ મહેતા ....... ૨૫૭ હરિરસ પીઓ અને પાઓ હરદમ ........શંકર મહારાજ ....... પ૯૮
હરિરસ પીવાને આવો મારા ............. શંકર મહારાજ ...... ૫૯૮ હવે સંસાર સાથે શું ......... ..નથુરામ ............... ૨૩૦ હળવે હળવે હળવે પ્રભુજી ........... નરસિંહ મહેતા ....... ૨૫૮ હળવે હળવે હાલો મારા હરજિનો ! .....શંકર મહારાજ....... ૫૯૯ હળવો થયો છે હૈયાભાર .............. .ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૮૪ હાં રે આજની ઘડી તે રળિયામણી ....નરસિંહ મહેતા ....... ૨૫૯ હાં રે હરિ, વસે હરિના જનમાં ...........મીરાંબાઈ ............. ૫૦૦ હારે હૈયું હલતું હામ .......................ન્હાનાલાલ કવિ ..... હિત કહ્યું સુણે ન કંઈ ......................નર્મદાશંકર ........... હિન્દુ મુસલમીન દોનું ભાઈ કસબી ......બ્બીર ................ હીરાની પરીક્ષા રે, ઝવેરી . .......... ધીરો .............. હું ગોવાલણ તારી રે કાનુડા ......... ..નરસિંહ મહેતા ....... હું દીન માનવ સાધનહીંના પુનિત મહારાજ ...... હું તારો તું મારો પ્રભુ કદી ....... પુનિત મહારાજ ...... હું તો ઘટમાં ઘડું છું ઘાટ ...
ન્હાનાલાલ કવિ ..... ૨૮૫ હું બલિહારી એ વૈરાગ્યને ............ નિષ્કુળાનંદ ........... 300 હું માં તું માંને સર્વમાં
શંકર મહારાજ...... ૬૦૧ હે જિન તેરે મેં શરણે આયા .......... દિલતરામ ............. ૨૦૧ હે નાથ ! ગ્રહી અમ હાથ ............. સંતશિષ્ય ............. ૬૬૬ હે પ્રભુ હે પ્રભુ..
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ....... પરપ હે મન તું હિ તું હિ બોલે રે ...............ધીરો ............... હે રસના ! જશ ગાને હરિના ............ હે રી મેં તો દરદ દિવાની .................. મીરાંબાઈ ............ હે હરિ ! કવન જતન ભ્રમ ભાગે ........તુલસીદાસ . ......... હેતે હરિ રસ પીજીએ, ઉર .............. ધીરો ................... હેરી સખી ચલ કે ચલ તું .... બ્રહ્માનંદ (પુષ્કર) ... હૈ આંખ વો જો રામકો દર્શન ........... બિન્દુ મહારાજ....... હૈ આશક ઔર માશૂક જહાં ..............નઝીર હૈિ કોઈ ભૂલા મને સમજાવે ................કબીર ............. હૈ દયામય આપ હી સંસાર કે ............બિન્દુ મહારાજ ....... ૪૧૧
333 ૧૧૦૧ ૮૬૬ ઉ૫૬ ૨૫૮
છોટમ ..............
це
)
૨૯૮ ૩૫૩
1
B
૬૫૩.
B
૩૬૨
D
૪૨૧
o
૯૮૧
૬૮૨
ભજ રે મના
- ૩
)
- ૩૮
ભજ રે મના

Page #371

* * * * * * * * . પપ૮
પ૮૨ હૈયા સુના માનવીઓને .
પુનિત મહારાજ...... ૩૫૫ ૯૧૪ હો સાધુ ક્કડ બન ફીરના .. લાલ .. ૨૨૨ હોડીવાલા હોડી હંકાર ............... ગોવિંદ .............. ૧૩૦ εξ9 હોત આસવી પરિસવા
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ....... ૫૨૩ - હોરી ખેલત હૈ ગિરધારી .
મીરાંબાઈ ............. પ૦૧ હંસલો આવ્યો હરિ ! તારા દેશમાં ....... .શંકર મહારાજ...... ૬૦૦
હંસા ! ગઈતી ગુરુજીના દેશમાં ...........શંકર મહારાજ.......૬૦૧ ૯૮૬ હંસા ! નેણાં ઠરે ને નાભિ ...............શંકર મહારાજ...... ૬૦૦ હંસા ! હંસ મિલે સુખ ......................
કિબીર ...................૯૪ હાંરે વ્હાલા અરજી અમારી ................પુનિત મહારાજ ..... ૩૫૬
જ્ઞા જ્ઞાન અપાર ભલે થાય .....................ગંગાદાસ (નિરાંત) ૧૩૧ ૧૬૬ જ્ઞાન કો ફૂલ મોરી ગુરુને ...........કબીર .................૯૪ ૨૫૯ જ્ઞાન ન ઉપજે ગુરુ વિના કોટ ....
. ૧૫૬ ૨૬૦ જ્ઞાન વિના સાધન તે સર્વે ............... ..છોટમ ................ ૧૫૬ ૩૩૪ જ્ઞાની એસી હોલી મચાઈ ....................દીલતરામ ............... ૨૦૧ ૧૦૧૧ જ્ઞાની ગુરૂ મળિયા રે, ............... સતાર શાહ ........ ૬૧૩ ૩૫૮ જ્ઞાની ધ્યાની ગયા તેના જુગમાં ..........ધીરો ................... ૨૧૭,
૨૨૩
ભજ રે મના' અનુક્રમણિકા (ભાગ: ૨) પૃષ્ઠ
પૃષ્ઠ ૐ કા નામ જીવનમેં ગાતે ચલો ... 0૪] અબ લાગી અબ પ્રીત સહીરી ....993 ૩ૐ કાર પ્રધાન રૂપ ગણેશાગ્યે ...૮૨૦ અબ સોંપ દિયા ઇસ જીવન કો .. ૧૦૯૪ ૐ જય જય અવિકારી ............૯૩૪ અબ હમ કાહૂ વિધ ન મરેગે ...... ૯૩૬ આ
અબકી બાર ઉગારો હરિવર ...૧૦૬૮
અબકી બેર ઉગારો નાથ મોય ...૩૦ અખિલ લોકનાં તત્ત્વને લહો ..
અબકે ઐસી દિવાલી મનાઉ .......૯૩૫ અખંડ બ્રહ્મકું ડાઘ ન લાગે ..........૯૮૫
અબતો મનવા મેરા .................૮૪૦ અગર સતગુરુજી હમેં ન જગાતે ૧૦૧૪
અબધુ ખોલિ નયન અબ ..........99૪ અગર હમ ઇભ સૂફીકો ..........૧૧૧૬
અબધુ નિરપક્ષ વિરલા કોઈ .......૭૭૪ અગર હરદમ તૂ હૈ હાજિર .... ૧૦૯૫
અભિયાસ જાગ્યા પછી .............૭૫૮ અજબ ખેલ હમ દેખા પરમગુરૂ ....૮૦૦
અમને અંત સમય ઉપકારી ........૯૬૭ અજહું ન નિકર્સ પ્રાણ કઠોર ......૮૩૨
અમર શાસન સિતારોકો ...........૮૩૩ અદના તો આદમી છઈએ ..........૮૮૦
અમારામાં અવગુણ છે પણ .........૩૯૫ અભુત રાસ દિખાયા મેરે .........૬૮૬
અમી ભરેલી નજર્યું રાખો ........૧૧૪૨ અધર મહેલમાં વસે ગણેશા ........પર
અમે કથા સાંભળવા જઈએ ..... ૧૦૦૨ અનહદ ગાજે ભારી ભજનના ...૧૧૨૫
અમે ધનની પાછળ દોડી રહ્યા ...૧૦૫૨ અનુભવ ચીત મીલાય દે. .........૭૭૫
અમે નિશાળિયા રે જીવન ..........૮૬૮ અનુભવમાં હવે આવ્યું તપાવીને ૧૦૩૫
અમે મહેમાન દુનિયાના ...........૧૧૪૨ અનુભવીને એકલું આનંદમાં ......૭૩૨
અમે રંગરાગના રાગી અમે ......૧૦૫૩ અનંત જન્મનું અજ્ઞાન વળગ્યું ....૭૧૪ |
અમૃત ભરેલું અંતર જેનું સાગર ..૭૦૯ અપના સમજકે અપને
અય માલિક તેરે બંદે ........... ૧૧૪૧ અબ આયો ઉરમેં આનંદ અપાર ૧૧૪૦
અચસો દાવ મીચોરી ............. ૧૦૧૫ અબ કોઈ ચલો હમારે સાથ .......૬૮૬
| અયે ઈશ ! તુઝે નમસ્કાર ..........૯૦૪ અબ તો મનવા મેરા બસો
| અરથે નાવે એકે વાતાં .............૯૭૩ અબ તો મનવા મેરા તજ .... ૧૦૪૨ | અરિહંત નમો ભગવંત નમો .....૧૧૩૯ અબ તો મનવા મેરા નિજ ઘરમેં . ૧૦૪૨ | અરે જીવ શું કરવા આથડે ....9૧૪ અબ મેં ક્યા કરું મેરે ભાઈ ........ઉપર | અલ્યા ઊઘણસી ! જાને ........... ૨૧ અબ મેં સતગુરુ શરણે આયો .....990 | અલ્યા મન ઓળખ આતમરામ ...૩૩૮ અબ મેં સાચો સાહિબ પાયો ..... ૧૦૧૪ | અલખ લખ્યા કિમ જાવે હો ........૩૭૫
- ૪૦
ભજ રે મના
ભજ રે મના
ભજ રે મના.

Page #372

આતમ પરમાતમ પદ પાવે
***૯૫૬
-----૧૧૪૯
અવધુ પિયો અનુભવ રસ .... .૩૭૬ અવતાર માનવીનો ફરીને નહિ .૧૧૪૨ | આદિ અનાદિ મેરા સાંઈ. અવલંબન હિતકારો પ્રભુજી તેરો .૯૬૩ આદિ ઓમકાર તે અંતમાં એક અવસર આવ્યો હાથ અણમોલ ..૧૦૮૨ | આનંદ કી ઘડી આઈ આજ .૧૧૪૮ અવસર દોહિલો ફેર નહીં. ........૧૧૧૮ | આનંદ ઘડી રે હેતે ભજવા હરિ ..૯૮૬ અવિનાથી અરજી ઉર ધરજો ....૧૧૪૩ આનંદ શ્રોત બહ રહા ઔર અવિનાશી આત્મ મહલ ...........૧૧૪૩ | આનંદ હી આનંદ બરસ ......... ૧૧૪૯ અશરીરી સિદ્ધ ભગવાન...........૬૯૧ આપ રીજો એમ રાજી -------...... ૧૧૫૦ અહનિશ ભજન વિના લક્ષ તે.....૯૮૬ આપ સ્વભાવમેં રે, અવધૂ સદા . 999 અહો દેવના દેવ હે વિશ્વસ્વામી ....૮૩૪ આપ હી તું આપ પ્રભુ ઔર........૮૪૬ અહો નર નીંકા હૈ હરિનામ .......૮૩૩ આપ હિ ભૂલ ફિરે અપન કો આપનો મારા પ્રભુ ! મને આપા દેખે સંભારી જબતે ...........૪૬ આભમાં ઊગેલ ચાંદલોને............૯૭ આરતી કરું સતગુરુવરકી ........૮૬૩ આરતિ કા દિપ બનકર જલ ....૯૧૩ આવ્યું આવ્યું અનુપમ નાવ ..... ૧૧૫૧ આવ્યો આવ્યો રે અવસર તારે .૧૦૪૩ આવ્યો દાદાને દરબાર. .......... ૧૧૫૧ | આવી ઊભો છું દ્વારે પ્રભુ આવે, આવે ને ચાલી જાય ....... આવો, આવો પરમકૃપાળુ આવો ૧૧૨૫ આવો આવો હે વીર સ્વામી . ૧૦૫૫ આવો તે રંગ તમે શીંદ લગાડ્યો ૧૧૫૩
|
......૯૩૬ --------- ૧૧૫૦
-------- ૧૦૫૪ ૧૧૫૨
---...૮૪૫
૧૧૪૬
આજ આનંદ મુજ અંગમાં .........૧૧૪૭ | આવો સુંદિર શ્યામ મેરે ઘટ... ૧૧૨૬ આશક હું દિલોજાસે કાફીર -----૧૧૫૪ આશરા ઈસ જહાં કા મિલે .......૧૧૫૪ આંખડી મારી પ્રભુ હરખાય છે ..૧૧૫૫
આજ મારા સભામંડપમાં આટલું તો આપજે ભગવન ........૮૭૯ આટલો સંદેશો મારા સદ્ગુરુને ..૧૧૧૩ આત્માનું મંદિરિયું તન આ.........૯૩૧ હોઈ જાકો ......... આતમ અનુભવ ૮૪૫ | ઇતની નિગાહ રખના જખ ..........૯૩૬ આતમ દેવ અલખ કરી જાનો .....૭૫૩ | ઇતની શક્તિ હમેં દેના દાતા ....
ย
૧૧૬૩
ભજ રે મના
T-૪૧
અહો ! પરમ શાંત રસમય- ......૧૦૮૦
અહો ! શી શાંત રસ ઝરતી
-----૧૦૧૧
અહોશ્રી સતપુરુષ કે વચનામૃતમ્ .૯૬૮ અહો જ્ઞાનાવતાર ગુરુરાજના હો ૧૦૮૧ આ
આ જગતમાં સાચા સંતનો ....... ૧૧૪૪ આ જગની માયા છોડીને .........૧૦૫૪ આ જગમાંહી જેણે મન જીત્યું .... ૧૧૪૫ આ જીવન કેરા મેળા મહીં ......૧૧૪૫ આ નભ ઝૂક્યું તે કાનજી ને .......૮૮૧ આ ભવના સાગરમાં સહારો ૧૧૪૬ આઓ આઓ પ્રભુ અંતર અંગના૧૧૪૬ આજ આનંદ મહા મંગલ મેરે
99€
ઇતને ગુન જામેં સો સંત ઇશ્ક હી હૈ દર્દ મેરા ... ઇસ તનમેં રમા કરના ઇસ યોગ્ય હમ કહાં હૈ ઈંદ્રવારણા હોય, કોય ખાતે 6
...૯૧૬ | એવી ઘેલી ઘેલી અમારી રે વાતો ..૭૯૩ ..............૮૦૫ | એવી મહાપદ કેરી વાત ............૭૫૧ ૧૦૪૫ – એવો રે દિવસ ક્યારે આવશે
......૮૫૬
૧૧૨૬
ઓ ૧૦૪૬ | ઓ ઘટ વિણસત વાર ન લાગે
ઓ ચેતન નિજકી ઓર
.....990 ---------. ૧૧૫૮ ----- ૧૧૫૧૦૦૩
ઉઘડ્યા અંતરદ્વાર પ્રભુ મારા ઉઠ જાગ મુસાફિર ભોર ભઈ
૧૧૫૯
...............................................
ઊ
૧૧૬૪ | ઓ જાગ રે ચેતન જાગ તુજે, ....૧૦૧૩ | ઓ નટવર નંદકુમાર તમે ઉઠત પ્રભાત નામ જિનજીકો ૧૧૬૪ ઓ પરમકૃપાળુ પરમેશ્વર ઉઠા ઉઠા ઘુંઘટ રી સજની .........૮૦૫ | ઓ પ્રાણી ! આ દુનિયા કેરો.. *******93ઉધો ! મોહન મોહ ન જાવે । ....... ૧૦૨૫ | ઓ માઈરી, ઐસો દાગ લગાયો, ૧૦૧૩ ઉન્મુખ ઘર પહોંચે રે બોલવું .......૯૮૭ | ઓ મેરે રોમ રોમ મેં બસને ૧૧૬૦ ઉલટ સમાવ્યા સૂલટમાં ..........૮૮૦ ઓ મોરે શ્યામ ૧૧૨૬ ઓ શ્યામ ! તને કહેવી છે ૧૦૦૪ ઊંટ કહે, આ સભામાં વાંકાં .......૮૨૫ | ઓ શિલ્પી ! આત્મકલા .......... ઊઠોને મોરા આતમરામ 996 ઓ સમતાના ધરનારા ............ ૧૧૬૦ એ ઓ સુખમારગના પંથેરૂ .............૮૮૫ ઓથ અમારે હે ગુરુ . ૧૧૬૧ ઓધવજી ! સંદેશો કેજો શ્યામને ..૯૬૫ ઓરા આવોને સુંદર શ્યામ.........૮૮૭ ઓળખો અંદરવાળો ઓ ભાઈ ..૧૦૦૨ ઐ
૧૦૮૨
એક ઘડી પ્રભુ ઉર એકાંતે એક જ અરમાન છે મને એક જ દે ચિનગારી
......
૧૧૫૫
------...૧૧૫૫
ઐસા પ્યાર બહાદો પ્રભુજી ગુરુ દુર્લભ જગમાંહીં
૧૧૧૮
એક તૂમ્હી આધાર સતગુરુ .૧૧૫૬ એક તુમ્હીં આધાર હો જગમેં .... ૧૧૫૬ એક પંખી આવીને ઉડી ગયું. ..... ૧૧૫૭ એક રાધા એક મીરાં ........... એક હી સો બ્રહ્મ સત્ય દૂસરા .....૮૪૭ અં એકતાસે ખેલો હોરી ---------...૮૦૧ અંજન આંજીએ નિજ સોઈ એકલા જ આવ્યા મનવા ........૯૦૧ | અંતર ગગન ગુરુ પરકાશિત .....૮૦૪ એરણ અજબ બનાયા મેરે ૭૫૩ | અંતર મમ વિકસિત કરો ----------Ć0 એરી મુખ હોરી ગાવોરી. ૩૩૩ | અંતરના એક તારે મારે ગાવાં ..૧૧૬૨ ૬૯૫ | અંતરમાં આનંદ જાગે.............. ૧૧૬૩ એવા સતગુરુને ચરણે અમ ........૭૩૫ અંતરયાત્રા કરાવો સદ્ગુરુ ૧૧૬૧
૧૧૫૨
એવા અગમ ઘર આવે
1-૪૨
ભજ રે મના
.......
ઐસ ૧૧૫૮
૧૧૬૨ .૬૮૭

Page #373

અંતઃકરણની પૂજાવાની આશા ...૭૫૯ | કહો કૃપાળુ દેવ ! કરશો કૃપા...૧૧૭૦
કહોને ઓધાજી અમે કેમ કરિયે ..૯૫૯ કચ્ચા બે કરચા નહી ગુરુકા.......૯૨૯ | કળજુગમાં જતી સતી સંતાશને ...૩૬૦ કત જીવ સ્વતંત્ર આચારી ....... ૧૦૮૨| કાગળ લખું કૃપાળુ દેવ ...........૮૮૯ કદિ શંકા તણા તોરે ચઢાવી ... 99૧ | કાચે ઘડે નીર ક્યું રહે ? ..........૯૯ કબ સે ખોજ રહી પી અપના ......૮૦૫ | કાનુડે કામણ કીધા ઓ બાઈ ...૧૦પર કબૂતરોનું ઘુ ઘુ ઘુ...................૯૫૦] કામનો, કામનો કામનો રે તું .....૨૨
ર દયા દાસકે કષ્ટ હરો ... ક..૮૯૦ | કાયા જીવને કહે છે રે..............૮૬૦ કર પ્રભુ સંઘાતે દૃઢ પ્રીતડી રે .....૮૪૩ | કાયા રે કૈસે રોઈ ? તજી દીન ૧૧૭૦ કર સેવા ગુરુ ચરનનકી .. ૯૯૪ કાયાના કોટડે બંધાણો .............૯૯૬ કરતાં જાળ કરોળિયો ......... ૧૧૬૫ | કાયામે મેરી ક્રિ ગઈ રામ દુહાઈ૧૦૯૬ કરમ ભગતહિ જાય ટર્મ .... ૧૧૬૬ | કાહકો રતિયા બનાઇ ............૧૧૦૦ કરમની કેવી છે એ કહાણી .....૧૧૬૫ | કાળજા કેરો કટકો મારો ...........૮૩૦ કરલે ગુરુગમ જ્ઞાન વિચારા .......99૯ |
| કાંઈ યે નથી, કોઈ યે નથી ........૮૩૭ કરલે સ્વસે સગાઈ, લે લે પર સે ૧૧૬૬ | કાંક મેં પાપ કિરતાર કીધાં ........૩૩૯ કરલો (૩) સંત સમાગમ સાર ... 99 | ક્તિ દિન બિન વૃંદાવન ખોયે ? ..૮૫૯ કરાર વિન્ટે પદાર વિર્દ . . . . . . . ૧૦૩૩ કિસ કે અર્થ બનું મેં દીન ..........૯૩9. કરી લે કમાણી હરિ નામની રે..૧૧૧૧ | | કિસસે નજર મિલાઉ ..............૧૨૫૦ કરો રક્ષા વિપદમાંહીં ન એવી ... ૯૮૧ | કિસી કે કામ જો આએ, ઉસે .....૮૬૮ કરૂણા સાગર હે જિનવર મને ... ૧૧૬૭| કુંદન કે હમ ડલે હૈ, જબ ચહાય ૧૧૭૧ કરુ ઘડી ઘડી સતસંગ તૂ ........ ૧૧૬૭ કુપાત્ર આગળ વસ્તુ ન વાવીએ ....૭૫૯ કયા તેરા કયા મેરા !..............૭૮૦ કેશવા માધવા તુજ્યા ...............૩૦૦ ક્યાં રે જવું તું અને ક્યાં ........ ૧૦૫૫ કોઈ જ્યોત જલે કે ઓલાય .....૧૨૯૯ ક્યોં ચોરો પ્રભુકો દે કર મન .... ૧૦૮૩ |
કોઈ જાગંદા ! હાંરે કોઈ ચેતંદા ...૯૮૮ ક્ય સોચા ગદ્યુત કા મારા ....... ૮૬૪ | કોઈ પીવે રામરસ પ્યાસા રે...... ૧૦૮ કહત સુનત બહુર્ત દિન બીતે ... ૧૦૩૧ | કોઈ બતલાવો અમને ઉપાય .....૧૦૦૪ કહાં હાં તક ભટક ચુકે હો ... ૧૧૬૮| કોઈ બતાવે દૂર પિયા હૈ ...........૮૦૬ કહાં જાકે છૂપા ચિત્તચોર ......... ૧૧૬૯ | કોઈ રેહદા ઉભુની મુદ્રા માંહી.....૮૮ કહાના ! કહાના ! આન પડી મેં ૧૧૬૯| કોઈ લાખ કરે ચતુરાઈ ...........૮૩૭ કહાંસે આયે કહાં જાયગા ........ ૧૦૩૭| કોઈ સંત વિરલે જાણીયું ..............૯૯૭ કહેણીવાળા રે !રહેણી વિના ...૨૮ કોઈ હોયે હરિના રે જન ... ...૩૪૦
કોનસે ખેલું મેં હોરી ? .............૮૦૧ | ગુરુદેવ તુચ્ચું નમસ્કાર બાર .....૧૧૧૨ કૌતકની કહું છું વાતા ...........૭૪૦] ગુરુદેવ સે નિરાલા કોઈ ............૯૯૬ કીન પ્રેમ જલ પાવે ગુરાંશા ........ ૭૫૦ ગુરુદેવ હમારા પ્યારા હૈ............૯૫૭ ખ
ગુરુને એસી કૃપા કરી હૈ ..........૮૦૮ ખરાખરીનો ખેલ જેના ઘટડામાં .. ૧૦૩૬ ] ગુરુને જ્ઞાન શિખાયા જી ..........૭૫૪ ખિલા વસન્ત હૈ અંદર તેરે......... ૮૦૬ | ગુરુપદ મહિમા જાની જિસને ..... ૧૧૧૯ ખેલો જન જ્ઞાનકી હોરી, જલે ..... ૭૯૧ ગુરૂવર તુમ્હીં બતા હો, કિસકી .૧૧૩૪
ગુરુવર તુમ હો જૈસે નાવ ............૩૬૭ ગણપત ગાઈ લે સદાય સુખ પાઈ રદ ગુરુવર તેરે ચરણોકી ગર ધૂલ ૧૧૫ ગિરધર ગોકુલ આવો રે...........૯૩૨
| ગુરુસેવા સાચી રે બીજી ............૯૦૬ ગિરવરધારી સે જો મન કો ....... ૯૯૫ ગોકુળ ઘડી નથી વિસરાતું ........૮૩૬ ગિરુઆરે ગુણ તુમ તણા ......... ૧૦૧૬ ગુજારે જે શિરે તારે જગતનો ... ૧૩ર૬ | ઘડી ઘડી સાંભરે સાંઈ સલુના .... ૧૦૧૬ ગુપત રસ આ તો .......
ઘર મિલે, જે અપના ઘર ખોવે હૈ .૮૯૧ ગુરને એસો મારો તીર ........... ૧૧૭૧ | ઘાટ ઘાટ પર બહુત નહાયે ...... ૧૧૭૫ ગુરુ ઐસી વિનય દે દે .. ........ ૧૧૭૨ ઘેલી તો ફરું રે ઘરમાં ઘેલી ....... ૧૧૭૬ ગુરુ કૃપાંજન પાયો મેરે ...... ૭૦૧ | | ઘટના નાદે કાન ફૂટે મારા .........૭૩૩ ગુરુ ઘેર આવ્યા તે દિવાળી ........ ૯૬૮
ચ ગુરૂ પર બ્રહ્મ ચિદાનંદરૂપ ........૧૦૭ર ચડી રે ફોજ ને દીયા નગારા ...... ૮૦૦ ગુરુ બિનુ હોરી કૌન ખેલાવૈ ? ... 930 | ચઢતા સૂરજ ધીરે ધીરે ગુરૂ મળ્યાને ગમ પડી, ............ 9૫૧ | ચલો રે ભાઈ અપને વતનમેં .....૧૧૦૪ ગુરુ મારા અંતરની આંખ ........ ૧૧૭૨ | ચલો સખી દર્શન કરિયે ............... ૬૮૭ ગુરુ મૂરતિ કી બલિહારી ........... ૮૫૦| ચાલ તું વિચારી ચિત્ત ............. ૧૧૩૭ ગુરુ મેટ દિયો જન્મ-મરણા ..... ૧૧૭૩] ચાહ જગી મુજે દર્શનકી .......... ૧૧૩૭ ગુરુ મિલ્યા મન શીતલ હોયા .....૮૦૭ | | ચાહે જીવ જગત મેં ક્તિના ........૮૦૮ ગુરૂકી અજબ ક્લા ભાઈ, મુમુક્ષુ . ૮૦૨ | ચિત્ત ગયો ચોરી મારું મન ગયો ...૯૬૨ ગુરુગમ વિના રે, આતમ ..........૩૫૪ | ચિંતામન સ્વામી સાંચા સાહિબ ....૮૯૯ ગુરુગમ લહે સો જ્ઞાની સંતો .......૯૮૯) ચેતન અનુભવ રંગ રમીને ........૯૧૧ ગુરૂજી લે ચલો પલ્લી પાર ..... ૧૧૭૩ ચેતન ! અબ મોહિ દર્શન દીજે..૧૦૧૭ ગુરુજીએ ઝાલ્યો મારો હાથ ........૮૮૭ ચેતન ચાલો રે હવે, સુખ .........૧૦૩૧ ગુરુદેવ તુમકો નમસ્તે નમસ્તે ... ૧૧૭૪ | ચેતન ! નિરપક્ષ નિજ વર્તન ..... ૧૦૮૩
- ૪૪)
ભજ રેમના
ભજ રે મના
(I- 83)

Page #374

ચેતન મમતા છiડ પરીરી ..... ૧૦૧] જનમ જે સંત ને આપે ....... ૧૧૮૧ ચેતન જ્ઞાન અજવાળીએ ......... ૧૦૧૮ | જનમનો સંગાથી, જીવ તારૂ .....૧૦૩૦ ચેતનજી ! તું તારું સંભાળ ....... ૧૦૮૪ | જપ લે હરિ કા નામ મનવા !...૧૧૮૨ ચેતનરૂપ ચિન્હ ચિતૂપમ ............૮૮૪ | જપો રે ભાઈ આતમરામ અનામ ૧૧૮૨ ચેતના ઇતના તનિક વિચારો .... ૧૧૩૮ | જબ અપની ઝાંકી દેખ લિયા ....૧૧૮૩ ચેતે તો ચેતાવું તુને રે, મૂરખ ......9૪૧ | જબ એક રતન અનમોલ હૈ .......૯૯૪ ચેતે તો ચેતાવું તુંને રે, પામર .....૯૦૬ | જબ ચલે આત્મારામ છોડ........૧૧૮૩ ચંદ ક્ષણ જીવન કે તેરે રહ ગયે ૧૧૩૮ | જબ છુપા તું તો તેરે છપને સે ...૧૧૮૪
જબ તક સાંસે ચલતી હૈ .........૧૧૮૪ છડો હું હતો છોકરો છેક છોટો ...૮૨૬ |
જબ તેરી ડોલી નિકાલી જાયેગી ૧૦૨૯ છલ તજી પ્રીતિ કરત નહિ ....... ૧૦૧૦
| જબ લગ આવે નહિ મન ઠામ .....૭૮૦ છુપ છુપ મીરાં રોયે ................ ૧૧૭૯
જબ લગ ઉપશમ નહિં રતિ .....૧૦૧૮ છે અમૃતમાં ઝેર મિત્રો.
જબ ભયા મન મગન અંદર.......૮૧૦ છોડ ગયે પીરા હિરદયમેં ...........૮૦૯ | જબ સે મિલે મોહે સતગુરુ જી ...૧૧૮૫ છોડિ દે અભિમાન જિયરે ..........૯૨૫
જમકા અજબ તમાશાર્વે, તનકી ૧૦૩૯
જય ગુરુદેવ દયાનિધિ દીનન .....૯૦૫ જગ કો તો ઉપદેશ કરે પર ........૮૦૯
જય જગતંત્રાતા. * * * * * * * * * * * * * * **.૯૦૨ જગત ભૂલામણીમાં સ્યો હું ..... ૧૧૭૯
જય જગદીશ હરે, સ્વામી ........૧૧૮૬ જગત મેં સો દેવન કો દેવ .........૮૯૯
જય મન રામ રામ રંગ લાઈ.......૮૨૦ જગત મેં કોઈ નહીં રે મેરા ...... ૧૧૦૪
જયદેવ (૨) જય મંગલકર્તા .....૧૧૮૬ જગતગુરુ કબ નિજ આતમ .......૯૪૫
જ્યાં જ્યાં દરદ આવ્યાં કરે ...૧૦૯૭ જગતમાં એ જન જાયે જીતી .......૩૨૧
જ્યાં જ્યાં નજર મારી ઠરે .........૩૨૮ જગતમેં ભક્તિ બડી સુખદાની ..૧૩૧૩
જ્યાં લગી ગંગાને જમનાના .....૧૦૫૬ જગતમેં સુખિયા સરધાવાન ........૯૫૦
જ્યોત સે જ્યોત જગાઓ ..........૯૫૮ જગમેં સુંદર હૈ દો નામ ........... ૧૧૮૦
જ્યોતિ ક્લશ છલકે ..............૧૧૮૭ જતી હતી હું વાટમાં .................૭૦૪
જરા તો ઇતના બતા દો પ્રીતમ ..૧૧૮૭ જનગણમન અધિનાયક જય હૈ...૯૮૧
જલતી આતમ જ્યોતના માનવ ..૧૧૨૮ જન્મ મરણના દુ:ખ તણો ........ ૧૧૮૦
જાઉં કહાં તજ ચરણ તિહારી ....૧૧૮૮ જન્મથી હું જૈન છું ધર્મથી નથી ..૧૦૫૬
જાકે ઉર ઉપજી નહિ ભાઈ !.......૮૨૨ જનમ જનમ કા મૈલ રે મનવા, . ૧૦૬૯
જાગ જાગ તું જાગ, મનવા .......૧૧૮૮ જનમ જનમનાં ા , આ તો ....૧૧૮૧ |
જાગી જોને જીવલડા તું ...........૧૧૮૯
જાગો અબ તો નિંદસે જાગો .....૧૧૮૯| જુઓને આ કાયાના ..............૧૧૯૬ જાગો અંતર્યામી મારા ...............૮૬૨ | જૂઠી ઝાકળની પીછોડી, ............૯૧૦ જાગો મારા પ્યારા પ્રાણ ..........૧૧૯૦ | જૂના ધરમ લ્યો જાણી મારા .......૭૪૨ જાગો સજ્જન વૃંદ હમારે ...........૯૬૪ | જે કોઈ સદ્ગુરુ શરણે જાય .......૯૩૨ જાગ્યો રે આતમા આશ જાગી ...૧૧૦ | જેના મુખમાં રામનું નામ નથી ... ૧૧૯૬ જાણનારનો રંગ બરસ રહ્યો રે.. ૧૧૯૧ જેને કૃષ્ણ વચન વિશ્વાસ, ..........૯૩૦ જાના નહિ નિજ આત્મા .........૧૦93 | જેનો કાળ તે કિંકર થઈ રહ્યો ..૧૨૨૪ જાવો શ્યામને શોધી લાવો ..... ૧૧૨૮ | જૈન કહો કર્યો હોવે પરમ ....... ૧૦૧૯ જાહિ લગન લગી ઘનશ્યામ કી ...૮૬૧ | જો કહતા હમ કરતે વો દુ:ખ ......૮૨ જિત દેખો તિત શ્યામ મઈ હૈ .... ૧૧૯૨ | જો કોઈ નામ અમીરસ પીતા .......૬૯૪ જિંદગી કી સુબહ હો, યા જિંદગી .૯૧૨ | જો જાણ્યું પોતાના રૂપને રે .........૯૭૪ જિંદગી હૈ ગીત પ્યારા ! .......... ૧૧૯૨ | જો જાણો તો આતમાં જાણજો રે ...૯૭૪ જિનકે હૃદય સમ્યકત્વ ના ....... ૧૧૯૩| જો તું સાધન સર્વ સોહાવે ........૭૪ર જિનવર તેરે ચરણોમેં હમ ........ ૧૧૨૮ | જો તું હૈ સો મેં હું..................૧૧૭ જિન્હોં ઘર ઝુમતે હાથી ............ 939| જો મોહ માયા માન મસર .......૧૧૩૫ જિયા તૂ ચત શકે તો ચેત ........ ૧૦૮૪ | જો સુખ હોત ભગત ઘર આયે ... ૧૦૩૨ જિસકે દિલ પર વો પ્રભુ નામ ....૮૯૧ | જોગી ઐસી હોય ક્રિ *******. ૧૦૩૪ જિજ્ઞાસુ તારે જેમના તેમ ......... ૧૦૭૬ | જોબન કા મગરૂરી મત કરના ..૧૦૧૪ જી રે લાખા ! બ્રહ્મમાં ભળવું ..... ૧૦૨૬ | લો અનુભવ જ્ઞાન ઘટમેં .........૭૮૧ જી રે રાણી ! શુદ્ધ સ્વરૂપમાં ..... ૧૦૨૬ જી રે લાખા ! હરિ ગુરુ-સંતને .. ૧૦૨૭] ઝાકળના પાણીનું બિંદુ .............૯૮૩ જીતવા નીકળ્યો છું હું પણ ....... ૧૧૯૩
S જીભલડી રે તને હરિગુણ ....... ૧૧૯૪ | ડગલું ભર્યું કે ના હઠવું ના હઠવું .૮૫૧ જીવ કાયાને કહે છે રે ............૮૬૦
ડાલ એક પર પંછી બૈઠા ...........૮૧૦ જીવ તું પ્રભુજો નાં સંભાર ........ ૧૧૯૪ ડાલે કોઈ દારૂમેં આતિશ તો .......૮૯૨ જીવ તોકે કઈ રીતે સમજાણું ? .. ૧૧૯૫ જીવ શાને છે ગુમાનમાં ...... ૧૧૯૫
તજી દે, તજી દે તું નેડો રે..........૭૨૨ જીવન અંજલિ થાજો, મારું.........૩૨૫
તન તો મંદિર હૈ હૃદયમેં ..........૧૧૭ જીવન જયોત જગાવો પ્રભુ હૈ.... ૧૧૦૦
તન કે તંબૂ મેં દો ...............૧૧૯૮ જીવન તો ત્યારે થાયે બેસ્ટ ...... ૧૩૨પ
તન ભીતરકો રંગ લગાઈ લિયો .૩૧૦ જીવે તેને જરૂર જડે નહિ ..
| તન સમર્પણ મન સમર્પણ .........૧૧૮ - ૪છે
ભજ રે મના
ભજ રે મના
• ૪૫

Page #375

તને પ્રભુ લાખ વખત તરછોડે .....૯૬૦| તું હી સાગર હૈ, તું હી કિનારા ૧૨૦૫ તમ કને શું માંગવું ! એ ............ ૧૦૫9 | તુમ તો સબ કે હો રખવાલે ......૧૨૦૬ તમે મન મૂકીને વરસ્યા ........... ૧૦૫૮ | તુમ દેખો રે સાધો આતમરામ .....૬૮૮ તમે માયાની જાળમાં ............૧૧૯૯| તુમસે લાગી પ્રીત પ્રભુજી .........૧૨૦૭ તમે ભાવે ભજી લ્યો ભગવાન ......૬૯૩| તુમરી કિરપા બિન હૈ પ્રભુજી ......૮૧૧ તમે લગની લગાડી પ્રભુ ! કેવી ...૯૬૧ | તુમ્હારે દર્શ બિન સ્વામી .........૧૧૦૬ તરુંનો બહુ આભાર જગત ....... ૧૧૯૯ | તુમ્હીં બતાવો ભગવન ,...........૧૨૦૭ તવ મંદિરનો ઝળહળ દીવો ... ૧૧૦૫ | તુમ્હી હો જ્ઞાતા દૃષ્ટા તુમ્હી હો ..૧૧૧૦ તાર હો તાર પ્રભુ, મુજ સેવક ....૮૪૨ | તુલસી મીરાં સુર કબીર ..........૧૨૦૮ તારા ગીત ગાતા, આયખુ વહીં ૧૦૫૮ | તેડું થયું કીરતારનું જાવા ........૧૨૦૮ તારા ગુના પ્રભુ અમે અધિકા ... ૧૨૦૦| તેજને તાગવા આભને માપવા .....૯૩૩ તારા દર્શન માત્રથી દેવ .............૯૬૯ | તેરા દરબાર દીખનેકો ..............૧૦૯૫ તારા દર્શનથી જિનરાજ રે .........૮૬૯ | તેરા મેં દીદાર દીવાના .............૯૪૬ તારા દુ:ખને ખંખેરી નાખ ........૧૨૦૦ | | તેરા રામજી કરેંગે બેડા પાર .....૧૨૦૯ તારા મનમાં જાણે જે મરવું નથી ..૮૪૩| તેરી પલ પલ બીતી જાય .........૧૨૦૯ તારા માથે નગારાં વાગે મોતનાં ...૮૪૪ | તેરી શરણમેં એ સતગુરુ......... ૧૨૧૦ તારી આશાને છાંયે ..............૧૨૦૦ તેરે કૃષ્ણ ખડે આંગનમેં ..........૧૨૧૦ તારી એક એક પળ જાય ........૧૨૦૧ | તેરે ચરણ કમલ મેં રામ લિપટ .. ૧૨૧૧ તારી ખીચડીમાં ઘી થઈ જાઉ ..... ૧૨૦૧ | તેરે દર પે આયે હૈ આતે રહેગે . ૧૨૧૧ તારી જો હાક સુણી કોઈ ના .......૯૮૪ | તેરે મનમેં રામ, તનમેં રામ .....૧૨૧૨ તારી પાસે એવું શું ............ ૧૨૦૨ | તેરે મંદિર કા હું દીપક જલ ......૧૨૧૨ તારે દ્વારે જે કોઈ આવે ..........૧૨૦૨ તોડકે બંધન સારે જગકે .......૧૨૧૩ તૂ જાગ રે ચેતન પ્રાણી .............૬૯૧ તોરા મન દર્પન કહલાએ .........૧૨૧૩ તૂ પ્યાર કા સાગર હૈ ............. ૧૨૦૩ તોરે અંગ સે અંગ મિલા કે ...... ૧૨૧૪ તૂ સબકા સરદાર હૈ કિ ..........૬૮૮ | તૃષ્ણા ખાઈ બડી હૈ અંધેરી .......૧૧૧૯ તૂ વોહ મચે ખૂબી હૈ ઐ ..........૧૨૦૩ તૂ જ્ઞાન કા સાગર હૈ, ..............૮૮૪ થઈ ધ્યેયનિષ્ઠ જીવનમાં મારે ....૧૧૧૨ તૂને તો મુજે જાલિમ દિવાના ..... ૧૨૦૪ તૂમ્હી મેરે રસના ...
દમ પર દમ હર ભજ, ભરોસો ....૮૯૩ તું તીર્થમાં જ્યાં ત્યાં વિચરતો .... ૧૨૦૪
દર્શન દેના પ્રાણ પિયારે ............૩૩૮ તુ શ્યામ મેરા , સાચા નામ ....... ૧૨૦૬ |
દર્શન દો ઘનશ્યામ નાથ મેં ......૧૨૧૪
દર્શન ધો ગુરુરાજ વિદેહીં ..........90 | ધર્મ બિન કોઈ નહીં અપના ..... ૧૨૧૮ દશા આ શી થઈ મારી ! .........૧૨૧૫ | ધરજે ધરજે હરિનું ધ્યાન ..........૭૦૧ દયા સિંધુ દયા સિંધુ દયા ........૧૨૧૫ | ધરતી બોલે ને ગગન સાંભળે ... ૧૨૧૯ દયાલ ગુરૂસે દયા માંગતે હૈ ....૧૨૧૬ | ધરમ કરમના જોડ્યા બળદિયા .૧૨૨૦ દયાળુ દીનાનાથ અજ્ઞાનહારી .....૯૦૩ | ધાર મન ! તું ધાર આપણા .........૯૫૩ દલ દરિયામાં હંમેશ ન્હાતા ........૯૮૯ | ધિક્ ધિક્ જીવન સભ્યત્ત્વ ......૧૨૧૯ દિનરાત મેરે સ્વામી. ........ ૧૦૭૪ | | ધીરજ ધરને અરે અધીરા .........૭૧૫ દિલ દરિયામાં અખંડ દીવો .........૯૯૦| ધીરે ધીરે પધારો નાથ ..............૩૨૫ દિલમાં દીવો કરો રે દીવો ..........૯૬૫ | ધૂઈ ધૂઈ ધિલડે કે ચંધર ......... ૧૦૩૮ દિવડો ધરો રે પ્રભુ... ..............૧૦પ૯ | ધૂણી રે ધખાવી બેલી ..............૬૯૬ દીવામાં દિવેલ ખૂટ્યું ..............૧૨૧૬ દીવો રે દીવો પ્રભુ મંગલિક ...... ૧૨૧૭ | ન જાના આપકો ભગવાન ...............૯૩૮ દુ:ખથી જેનું મોટું સૂકાયેલું, ........ ૯૫૨ | ન સમજો અભી મિત્ર કિતના ....૧૨૨૦ દુ:ખો સે અગર ચોટ ખાઈ ન .... ૮૬૯ | ન હૈ કુછ તમન્ના ન કુછ .... ૧૨૨૧ દુનિયામેં રહે ચાહે દૂર રહે ....... ૧૦૭૪ | નજર કે સામને રહના ગુરૂવર .. ૧૨૨૨ દુનિયામેં લાખોઈ પંથકો હમને ....૮૯૪ | નટખટ નંદાજીનો લાલ ........... ૧૦૦પ દુષ્ટનો સંગ રે દૂર પરહરિયે રે....૮૪૭ નટવર વર ગિરધારી ............૮૩૮ દેડારો બંસી હમારી, રાધા ......૧૧૨૯ | નથ નિપજતો પ્રેમ ..................૮૫૨ દેખ એક તું હી તૂ હી ...................૯૧૯ | નરતન જન્મ ધરી કહા .......૮૪૧ દેખ્યા ખાવિંદકા ખેલ રે ..........૧૧૩૮ |
| નરભવ જૈસે - તૈસે પાયા ..........૯૪૮ દેખા જબ અપને અંતર કો .......... ૯૭૮ | નવધા ભક્તિમાં, નિર્મળ રહેવું ....૭૬૧ દેખો ભાઈ મહા વિકલ સંસારી ..૧૦૨૦ | | નયને અશ્રુ સારી બોલી ..........૧૨૨૨ દેખો રી છબી નંદસુવનકી | નહિં પરનારી નેહ ...................૮૭૮ દૃષ્ટિ ત્રાટક કરી ઈશને ... ૧૨૧૭ | નહિ મિલે હરિ ધન ત્યાગે .........૮૫
નહિ રાગ નહિ દ્વેષ લગી રે ..... ૧૦પ૯ ધન્ય ગુરુ દાતા ને ધન્ય ગુરુ ... ૧૦૯૭ | ના યે તેરા ના યે મેરા ............૧૨૨૩ ધન્ય ગુરુરાજ, બોધિ સમાધિ ... ૧૦૮૫ | ના ોગ બામકી જુત્સZ ........ ૧૨૩૮ ધન્ય ધન્ય એ ઘડી જીવનની ....૧૨૧૮ | | ના વિસારશો રે રૂડા ..............૧૦oo ધન્ય ધન્ય મહાવીર સ્વામી .......૮૭૩નામ જપન કયો છોડ દિયા ? ....૩૩૮ ધન્ય ધન્ય વીતરાગ વાણી .........૬૯૨ | નામ બિન ભાવ કરમ નહિ ........૮૨૩ ધર્મ અમારો એક માત્ર ............. ૧૧૦૮ | નામ સહજાનંદ મેરા ................ ૧૦૮૬
થ
ભજ રે મના
- ૪૮૦
ભજ રે મના

Page #376

નામ હૈ તેરા તારણહારા .........૧૨૨૪ | પલ ભર ભી નહીં આરામ ......૧૨૨૮ નામરૂપ ગુણ ગાઈ અલખ મારી ...૬૦ | પળની તારી પ્રીત પપીહા .........૧૨૨૯ નાથ ! એસા દિન કબ પાઉં .......૯૨૮ | પ્રણામિને કૃપાનાથને ભજું ........૧૨૨૯ નાથ ! તું તો નિર્ધનિયાનું છે .... ૧૦૨૮ | પ્રભુ કેવા છો - તમે કેવા છો ?....૮૩૮ નાથ મુહિં કીજે વ્રજકી મોર........૯૯૮ | પ્રભુ ! તૂ જ પ્રેમી ને પ્રિયતમ....૧૧૨૦ નાવ મિલી કેવટ નહીં ............૧૦૪૪ | પ્રભુ જેવો ગણો તેવો તથાપિ ..... ૧૨૩૦ નિજ રૂપમાં હું મસ્ત છું ...........૧૨૨૫ | પ્રભુ તમે અરહિંત છો મારે .......૧૦૬૦ નિત પ્રભુ પૂજન રચાઉં ........... ૧૦૮૬ | પ્રભુ ! તારા નામની માળા .......૧૦૬૧ નિત્ય પ્રભાતે આંખ ઊઘડતાં .......૯૬૧ | પ્રભુ તારા છે અનંત નામ ........ ૧૦૮૭ નિરખો અંગ - અંગ જિનવર કે ..૬૯૨ | પ્રભુ તારા વિના મુજ નયન ...... ૧૨૩૦ નિશે રહેવું નથી રે, માથે ..........૩૧૬ | પ્રભુ તારી માયા લાગી ............૧૨૩૧ નિ કરો રામનું નામ ..............૮૫૪ પ્રભુ તારું ગીત મારે ગાવું છે ....૧૦૬૧ નિશદિન નમુ ગુરુવર ચરણ .....૧૧૨૦ | પ્રભુ ! તુમ આતમ ધ્યેય કરો ......૩૮૯ નિશાચર નિરભય પદ તારૂ રે.....૭૫ | પ્રભુ તેં મને જે આપ્યું છે ......... ૧૨૩૧ નેક કમાઈ કર કુછ પ્યારે .........૩૩૪ | પ્રભુ તેરો નામ, જો ધ્યાયે ........૧૨૩૨ નૈન ભરિ દેખ્યો નંદકુમાર .........૩૩૧ | પ્રભુ મારા અંતરને અજવાળો ... ૧૨૩૨ નૈન હીંનકો રાહ દિખા પ્રભુ .....૧૨૨૫ | પ્રભુ મુંજો ધિલ અંઈ નિર્મળ ......૧૨૩૩ નૈયા ઝુકાવી મેં તો જો જે ........ ૧૦૬૦ પ્રભુ મેરે ! તેં સબ વાતે પૂરા .....૧૦૮૩ નંદલાલા ! અમે તો તારા ..........૭૧૬ | પ્રભુ લાગે તું પ્યારો યારો ..........૩૨૨
પ્રભુ વીતરાગ મુદ્રા તેરી .......... ૧૨૩૪ પડી મઝધાર મેં મૈયા ઉબારોગે ....૩૮૮ | પ્રભુ શરણ વિણ કોણ ઉગારે ? ...૩૩૬ પતિવ્રતા નારને પ્રાણ વલ્લભ ......૯૭૫| પ્રભુ શાંત છવિ તેરી અંતરમેં ....૧૨૩૩ પ્યારી વિપદાઓ આઓ ............૯૩૮ | પ્રભુ સુરત લગે મોહે પ્યારી ..... ૧૨૩૪ પ્યારે પ્રભુજી કા ધ્યાન લગા .....૧૧૩9| પ્રભુ હી જીવન કા હૈ સબેરા ..... ૧૨૩૪ પ્યાલોમેં પીધો રે ! લીધો રે ........૯૦ પ્રભુજી અજવાળું દેખાડો .......... ૧૨૩૬ પરકમ્મા કરીને લાગું પાય રે ..૧૨૨૬ | | પ્રભુજી તુમ મેરા હાથ ન ........... ૧૧૩૦ પરમ કૃપાળુ સ્વામી તારી ......... ૧૨૨૬ | પ્રભુજી ! પ્રેમ કી વર્ષા કીની .........૮૧૧ પરમ પુનિત તવ ચરણ .......... ૧૨૨૭] પ્રભુજી મારા મન મંદિરમાં ....... ૧૨૩૬ પરમાનંદ સ્તોત્ર . ......૮૭૦] પ્રભુજી મોહે ચરનમેં રખ લીજો .. ૧૨૩૫ પરોઢિયે નિત ઊઠીને લેવું........ ૧૨૨૭ પ્રભુજી ! યેહ મન મૂઢ ન માને ......૯૯૮ પરલોકે સુખ પામવા તું કર .... ૧૨૨૮ | પ્રભુજીને પડદામાં રાખમાં .......... ૩૧૦ ભજ રેમના
1- ૪૯)
પ્રભુના નામનો ધંધો કરો ........ ૧૦૦૫ | પ્રેમ કો પાના, પ્રેમ કા કરના ......૮૧૩ પ્રભુના ભજનમાં સદા નીંદ ....... ૧૦૦૬ | પ્રેમ કા દાતા, પ્રેમ કા રક્ષક .......૮૧૩ પ્રભુનામકો તૂ ભક્તિ સે .. .........૧૧૨૧ | પ્રેમ જ્યોત પ્રગટાવ દયામય .....૧૨૪૧ પ્રભુને ગમે તે સમે સર્વ .............૮૨૬ | પ્રેમ દીયા પરવાના, અબ મન ...૧૦૩૬ પ્રભુને રહેવાનું મન થાય .. .......૧૨૩૬ / પ્રેમ ભક્તિ જેને ઘટ આવે ...........૭૬૪ પ્રભુને સર્વ સોંપીને પ્રભુનું ........૧૦ | પ્રેમ ભરેલું હૈયું લઈને .............૧૧૩૧ પ્રભુનો પંથ વિકટ છે ભાઈ .......૧૦૦૬ | પ્રેમ રંગમાં રંગાણી રે ............. ૧૨૪૧ પ્રલાપો પ્રેમીના દિલના પ્રેમી ...... ૧૨૩૯ | પ્રેમ સે ભરકે દિલકી ઝોલી ..... ૧૨૪૨ પ્રવાસી તમે ભૂલ કરો છો ........૧૨૮૭| પ્રેમકા ખેલ નિરાલા દેખા ...........૮૧૨ પાકો પ્રેમ જ્યારે અંગમાં ...........૭૬૧ | પ્રેમરસ પીધો હોય તે જાણે ........૧૦૭૯ પાના નહીં જીવન કો બદલના ... ૧૨૩૭| પ્રેમળ જ્યોતિ તારો દાખવી ........૯૮૪ પાપ ને પ્રાયશ્ચિતનો છે કેવોય ...૧૦૬૨ | પોતાનું ઘર પરજળે તે તો ..........૮૨૭ પામશું પામશું પામશું રે ! અમે ... ૧૦૮૮ | પંખીડાને આ પિંજરું, જૂનું જૂનું .... ૬૯૬ પારસમણિ પ્રભુનામ તજીને .......૧૦૭૬ | પથીડા ! પ્રભુ ભજી લે દિન ......૧૦૮૯ પાલન કરતા દુ:ખ કા હરતા ......૭૩૪ પાર્શ્વ પ્રભો તવ દર્શન સે .......... ૧૨૩૮ | કિ યહ અવસર મિલેગા .............૧૪ પાર્શ્વ સુકાની થઈને સંભાળ ...... ૧૨૩૮ | ફ્લ કહે ભમરાને, ભમરો વાત .. ૧૧૧૩ પ્રાણી માત્રને રક્ષણ આપી ........૧૧૦૮
બ પ્રાણો સે કરતે પૂજા
| બચ્ચા મત કરના અભિમાન એક ૯૩૦ પ્રિયતમ ! આવડા અબોલા ના ... ૯૪ બદલે કાળ દિશા બદલે . ........ ૧૨૪૨ પિયા નિજ મહેલ પધારો રે ........૭૮૧
બનવારી રે ! જીને કા ............ ૧૨૪૨ પિયા બિન કૈસે ચેન ન ......... ૧૨૪૦ બના દો વિમલ બુદ્ધિ ભગવાન .... ૯૧૮ પિયા સેજ કા દર્શન પાયા .........
બસ ગયે નૈનન માંહિ બિહારી ....૯૯૮ પિયુસંગ ખેલું મેં હોલી ...
બસ જાઓ પ્રભુ...................૧૧૨૭ પી લેવો હોય તો રસ ..... ..........૭૬૨
બહુ આશ ધરીને રાજ ! તમારે ...૭૦પ પીએ કોઈ જ્ઞાન ગાંજેકી કલી .....૭૨૩
બાજીગર કી બજી બાંસુરી .........૯૬૩ પીઓ કોઈ જ્ઞાન ઘંટકે ભંગ .......૭૨૩
| બાટ નિહારે ઘનશ્યામ નૈના ..... ૧૨૪૪ પીડા લાગી જા મન માહીં જગે .....૮૧૨
બાબુલ કૈસે બિસરા જાઈ ? .........૮૨૩ પ્રીતમ હમારો પ્યારો શ્યામ.........૮૭૭
| બાલપણે આપણ સાથી સૌ ....... ૧૦૮૯ પુષ્પ તણી પાંદડીએ બેસી ........૧૧૦૧
બિરથા જનમ ગમાયો મુરખ .......૭૮૨ પ્રેમ ઔર મનકા હૈ સંગ્રામ ....... ૧૨૪૦
બૂડતાં કોણ બચાવે ? ગુરુજી .....૭૦૨
ભજ રે મના
........૧૦૮૮

Page #377

બુઢડા બેઠાં મંદરિયે જઈ ...........૮૮૨ બુતોમેં ભી તેરા રબ જલવા કમ ૧ ક૧૨૪૩ મ્હારા સતગુરુ પકડી છે બાંહ ...૧૨૪૯ બેલી , એવા બેદલનો સંગ કેમ ...૮૨૦ વ્હારે આયા (3) સતગુરુજી .... ૧૨૪૯ બેલી, તોજી મધદરિયે આંચ ..... ૧૨૪૪ મ્હારો મન લાગોજી જિનજી સો ....૮૫૭ બોધ પિયાલા ગુરૂકા પીના ... 9૯૦| મચ્યું આ વિશ્વનું સંગીત .........૧૨૫૦ બંગલા અજબ બના મહારાજ .....૯૩૦ મત કર તું અભિમાન રે બંદે ....૧૨૫૦ બંધન બંધન ઝંખે મારું મન ..... ૧૨૪૪ | મતવારી મતવારી ભઈ હું ......૮૧૫ ભ
મન કરી લેને વિચાર જીવન ......૩૬૮ ભક્તિ કરવી તેને રાંક થઈને .....૭૬૨ | મન કી આદતને કોઈ .. ભક્તિ કી ઝનકાર ઉર કે ....... ૧૨૪૫ | મન તડપત હરિ દર્શન કો .......૧૨૫૦ ભક્તિ કે ઊઠે હૈ તરંગ ..........૧૧૨૧ મન તું કોલા ખણે તો ભાર ......૧૦૩૮ ભક્તિ રસની ભાવ-ભીની આ .. ૧૧૩૧ મન તું સુણ હી મુંજી ગાલ ........૧૨૫૦ ભક્તિના રંગે મારું મનડું ........૧૦૬૯ | મન ધ્યાઈયે જિનપતિ જનરંજન ..૯૩૯ ભગવન તેરા રૂપ જો દેખા ........ ૧૨૪૭ મન બૈઠે જબ મન હી માંહી ........૮૧૫ ભગવાન રાહ દિખા ભગવાન ... ૧૨૪૭ | મન ભાવન મનભાવન શ્રી .........૯૪૦ ભજ મન દુ:ખભંજન ભગવાન ....૯૫૧ મન મારું વીર ભજનમાં ન ....... ૧૦૭૦ ભજન બનત નહિ મન તો .........૯૫૫ | મન મૂરખ કી એ ભરમાણે ........૧૦૯૯ ભય પાપના ભાર સંભાર ........ ૧૨૪૫ | મનમેં બસા નૈનોમેં બસો .........૧૨૬૪ ભયો મેરો મનુઆ બેપરવાહ ..... ૧૦૯૦| મન મેરો સદા ખેલૈ નટબાજી ....૧૦૨૩ ભર મન બ્રહ્મ પ્રેમનો પ્યાલો રે .. ૧૦૩૯ | મન મેલા ઔર તનકો ધોયે ......૧૨પર ભરમ ભાંગો નહીં મનતણો ........૯૭૬ | મન રે સદ્ગુરુ કર મેરા ભાઈ .....૬૮૯ ભવ્ય સુન ! મહાવીર સંદેશ ..... ૧૨૪૬ | મન વીતરાગ પદ વંદે રે ............૮૫૩ ભવ તરી જા રે પંથી ! તો ફેરા ..૧૨૪૮ | મનકી તરંગ માર લે, બસ .......૧૨૫૨ ભાઈ, ગુરનાં ચરણોને તમે ........૯૪૯ | મનકે બહકાયે મેં કોઈ ન ........૧૨૫૩ ભાઈઓ જેની ભારજા ભૂંડી ..........૮૨૮ | મનતું રામ ભજીલે રાણા ............૨૨ ભાવભીની વંદના પ્રભુરાજ કે ... ૧૨૪૮ | મનને સ્થિર કરી આવો ............૭૬૩ ભિન્ન છું સર્વથી સર્વ પ્રકારે ...... ૧૦૦ | મનવા ! કાળા મટિયા કેશજી .....૩૯૨ ભૂલીશ હું જગતની માયા ..........૯૯૩ | | મનવા ! ચાલો પાછા રે, અહીં ...૧૨૫૩ ભૂલું પડ્યું છે દહાડે-જગત .........૯૦૭ | મનવા જે સુખની કરે તું આશા ૧૨૫૪ ભૈયા જાનો ધર્મ કો મર્મ .........૯૩૯ | મનવા રે નામ પ્રભુનું એક ....... ૧૦૭૦ ભોમિયા વિના મારે ભમવાતા ......૭૧૨| મનસા માલણી જી રે ...................૩૫૫
મને એ જ સમજાતું નથી કે .... ૨૬ | મારે ઠાકોરજી નથી થાવું ........૮૩૧ મને ઘડપણ ક્યાંથી આવ્યું રે .... ૧૦૦૬ | મારે સામે કિનારે જાવું... .... ૧૦૦૮ મને જડતો નથી મારો શ્યામ પ્રક. ૧૦૮ ] મારે હૈયે તે આનંદ અપાર ....૧૧૧૪ મને મોટું આપોને મહારાજ રે ... ૧૦0૭ | મારો એકતારો લઈ આવું ........૧૨૬૦ મને પારસ મળ્યાં સુહાગી ... ૧૦૭૧ મારો કર ધરની ? ડગમગ ........૭૩૬ મને મહાવીરના ગુણ ગાવા ..... ૧રપપ | મારો શ્યામ રૂઠે તો કરવું શું ? .. ૧૦૦૯ મને લાગ્યો તારો નાદ .......... ૧૦૦૮ | મારૂ ખોવાણું રે સપનું ..... મમમમમ. ૧૨૬૧ મલકતું મુખ પ્રભુશ્રીનું હવે ....... ૧૦૧૨ | મારુ રે મન, પણ મારું કહ્યું .......૮૭૮ મચો મનુષ્ય અવતાર માંડ ........ ૭૬૮ | માહેર માઝે પંઢરી ............૭૦૧ મા તે મા બીજા વગડાના વા .....૧૨૫૫ | માળાનો મર્મ નવ જામ્યો ..........૯૦૮ મા શારદે ! વર દે હમેં તેરે ......૧૨૫૬ | મિટાના ચાહો તો જિનવર ..........૯૪૦ માથે કોપી રહ્યો છે કાળ રે ........૭૧૭ મિલતા હૈ સચ્ચા સુખ કેવલ ..... ૧૨૬૧ માન કહા અબ મેરા મધુકર .......૭૮૩ | મીઠાં મધુને મીઠા મેહુલા તે ........૯૧૩ માનવ કી પૂજા કન કરે ? ..... ૧૨૫૭ મીઠી વાણી ઉચ્ચરિએ જીવનમાં ૧૨૬૪ માનવ નડે છે માનવીને મોટો ..... ૬૯૯ | મીઠો મીઠો બોલ, તોલ તોલ ......૮૬૭ માનવ સ્વભાવ એવો જાણે ....... ૧૨૫૬ | મીરાં બની રે બાંવરિયા .......... ૧૨૬૨ માનવનો જન્મ મળ્યો ......... ૧૦૬૨ | | મીરાંની સૌથી મોટી નાવ ..... ૧૨૬૨ મારગ સાચા કોઉ ન બતાવે ....... ૭૮૨ | મીલ કૈસે તુમકો ગુરૂરાજ ........ ૧૧૩૨ મારા આતમના રે આધાર .........૯૫૫ | મૂંગા વાચા પામતા પંગુ ગિરિ .... ૧૨૬૩ મારા એક એક પલકારે ......... ૯૭૧ | મહી જેવડું મંદિર મારું ને ..........૭૧૨
. ૧૨૫૮ | મૂળ રે વિનાનું કાયા જાળવું રે .... ૯૯૧ મારા પાલવડે બંધાયો .
......૬૯૭ મુક્તિ કદિ નવ થાય છે. કમ મ મ મ મ મ મ મ મ મ ૮૩૫ મારા મરણ વખતે
મુખે શાં રે કરું રે વખાણ ? .......૭૦૨ (સિકંદરના માન) +++++++
મુજે મેરી મસ્તી કહાં લે કે ....... ૧૨૬૫ મારા રામ મંદિરમાં હોય થાળી .. ૧૨૫૯ | મુઝકો કહાં તૂ દેખે પર મેં ..........૮૬૫ મારા રામના રખવાળા ઓછાં ....૬૮ | મુઝકો ક્યા ટૂંઢે બન બનમેં .......૬૮૯ મારા સ્નેહી સગુરૂ શ્યામ .......... ૯૬૦ | મુઝે કભી કભી સપના યે ........૧૨૬૫ મારા સમય પહેલા વહેલા ......... ૯૪૯ | મુઝે મિલા અનોખા પ્યાર ગુરુ ... ૧૨૬૬ મારા હૈયાના હાર બની .. ......... ૧૨૬૦ | મુઝે રાસ આ ગયા હૈ તેરે ..... ૧૨૬૦ માયા નારી નટની ભારી .......૮૧૬ | મુઝે લગી શ્યામ સંગ પ્રીત ....... ૧૨૬૬ માયા મારા કરતો મૂરખ ..........૭૧૮ | મુરખ ગર્વ કરે ક્યા મનમેં ? ...... ૬૦
ભજ રે મના
(
૫૧.
(ા પર
ભજ રે મના

Page #378

મુરલી બોલે શ્યામ.
.૧૧૨૨ | મેં તો કૈસે ભરલાઉ ગગરીયાં ? ..૩૮૮
--------૧૨૭૫
*****ćપ
********..
૧૨૭૬
૧૨૩૩
---..
ભેદ
મુસાફિર જાવો ક્રિસ ઠોર, ............૯૪૧ | મેં તો જપું સદા તેરા નામ ........૧૨૩૪ મુસાફિર ! રૈન રહી અબ .......... ૭૮૩ | મેં ભટક રહા થા જંગલમેં મેં નટુડી નામકી પ્યાસી .૯૯૧ | મેં યે નિગ્રંથ પ્રતિમા દેખું મેં પલ છિન કલ નહિ પાઉં ......૧૨૬૭ | મૈં વારી જાઉં સતગુરુ કી મેરો. મેરા આપકી કૃપાસે સબ ૧૨૬૮ | મેં વૈભવ પાયા રે નિજ મેરા કોઈ ન સહારા બિન ૧૨૬૮ | મેં હું અપને મેં સ્વયં પૂર્ણ. મેરા મન તુજમેં રમ જાયે ....૧૧૩૨ | મેં જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવી હું. મેરા મન બેકરાર ..................૯૪૧ | મેલી ચાદર ઓઢકે કૈસે મેરા સત્ ચિત આનંદ રૂપ ...........૮૩૭ | મૈત્રીભાવનું પવિત્ર ઝરણું મુજ ......૮૬ મેરા સુના હૈ સંસાર હરિ આ ....૧૨૬૯ | મોરી લાગી લગન તોસે મેરી નજરે મોતી આયા, ..૬૯૫ | મોહન બસિ ગયો મેરે મનમેં.......૮૬૨ મેરી પરિણતિ મેં આનંદ .......... ૧૨૭૦ મોહની નિંદમાં સૂઈ મત રહો મેરી પરિણતિ મેં ભગવાન.......... ૧૨૬૯ | મોહિ સુન સુન આવે હાંસી ........૯૨૮ મેરી બાત રહી મેરે મનમેં ૧૨૩૦ મોહે સતગુરુ શ્યામ મિલાય ------૧૨૭૮ .૭૬૩ | મૌ સમ કૌન અધમ અજ્ઞાની ? ...૮૬૪ મેરે ગુરુ કી મહિમા અપાર યે ૧૨૭૧ | મૌ સમ કૌન બડો ઘરબારી --......0 મેરે ગુરુને બતાઈ હૈ રીત .........૪૪ | મૌન બિના સુખ નાહી મેરે પ્રભુ તું મુજકો બતા ..........૧૨૭૨ | મંગલમય મંગલકારી જિન મેરે પ્રભુશું, પ્રગટ્યો પૂરન ....... ૧૦૨૦ | મંદિર તારું વિશ્વરૂપાળું મેરે મન બસ રહો શ્રી રઘુરાજ .. ૧૦૯૬ | મંદિરના શિખરે બોલે છે મેરે મન મંદિરમેં આન પધારો ...૧૨૭૨ | મંદિરે પધારો સ્વામી સલૂણા મેરે મન મંદિરમેં આવો --------...૧૧૨૨
......939
મેરુ તો ડગે પણ જેના ..............
૧૩૨૩
૧૨૩૬
.૧૧૩૬
.૯૪૨
T-૫૩
૧૨૩૫
-------૧૨૭૯ ૩૯૪ .......... 904 ૧૨૩૯
ય
૧૨૮૦
મેરે મન વિયોગ કી પીરા --------..૮૧૬ યહ ધર્મ હૈ આતમજ્ઞાની ક.૧૨૭૯ મેરે મનમંદિર મેં હે પ્રભુજી ------. ૧૨૭૩ યહ પ્રેમ સદા ભરપૂર રહે મેરે શાશ્વત શરણ, સત્ય તારણ...૯૪૨ | યે તો પ્રેમકી બાત હૈ ઉદ્યો ૧૨૮૦ મેરે સદ્ગુરુ દીનદયાલ કાગ સે . ૧૨૭૩ | યે મીઠા પ્રેમ કા પ્યાલા કોઈ મેં કીનો નહીં તુમ બિન .......... ૧૦૨૧ યે શાશ્વત સુખકા પ્યાલા કોઈ .....૯૪૩ મૈં કૌન જતન ચઢ જાઉ ..........૧૨૭૪ | યે સમય બડા હરજાઈ, સમયસે. ૧૨૮૧ મેં ઢૂંઢતા તૂઝે થા જબ કુજ . ------- 9000 મેં તો અજબ નામ ૫ વારી !.......૯૨૪
૧૨૮૧
ભજ રે મના
......
ર
રમત તો સંતોની સાચી રે ...........૯૭૬
૩૮ ૧૨૮૬
રહું છું તેથી રોજ ઉદાસ . રક્ષાબંધન બાંધૂ તુમકો રાખના રમકડાં.
------- ૧૦૩૪
વ
|
---------૯પ૬ ૩૬૪
.૭૬૪ લઘુતા મેરે મન માની લઈ ........૧૨૮૨ લાખો પાપી તિર ગયે ૧૧૩૪ લાગ્યો કસુંબીનો રંગ ૧૨૮૨ | લાગી કૈસી લગન મીંરાં હોકે ............ ૮૧૭ લાગી રે ભાઈ લાગી, ભજન .......૯૪૮ .૬૯૭ | લાલ ! તેરે નયનોકી ગતિ રાજ પ્રભુ મોહે દેદો દરશનિયાં ....૮૭૪ | લે તો લેજે નામ રામનું, કહે. .૯૫૬ રાજનગરના રજકણમાં, ...........૮૭૪ લેને લેને લહાવ જીવને, -------------૫ રાજી કર કિરતાર મનો .૬૯૪ લોચનિયું સુનું કાજળ વિના .......૯૯૨ રાધાનું નામ તમે વાંસળીના ૧૧૦૫ રામ ! કોણે બનાવ્યો ચરખો ? ....૯૯૨ વખત વને અનમોલ. -----------, ૧૨૮૩ રામ તણાં રખવાળાં અમને .........૭૨૬ વચન વિચારી રે સંતો તમે રામ ભજ રામ ભજ હે મન ........૯૪૭ વચન વિવેકી જે નરનારી રામ રામ જપલે પ્યારે, જીવન ...૧૨૮૩ વજન કરે તે હારે મનવા........ .૯૨૭ રામ રંગ બરસ્યો રી, આજ .....૧૨૮૩ વનકાયામેં મમૃગ ચારોં .૮૯૬ રામ શબ્દની માળા જપો તો .....૧૦૨૯ વસ્તુ વીરલે વખાણી, સંતો .........૯૨૩ રામનામ મુખ બોલ, ઓ મનવા ...૭૪૪ વસ્તુગતે વસ્તુકો લક્ષણ .............૮૪ રામબાણ વાગ્યાં હોય તે ...........૮૪૯ | વસંતે પંચમાલાપે રસીલી ૠષભ જિનરાજ મુજ આજ ...... ૧૨૮૪ વહ શક્તિ હમેં દો દયાનિધ ---.૧૨૮૮ રૂડા રાજમહેલને ત્યાગી ... ૧૦૬૩ | વહેલા વહેલા આવો મારા ૩૪ રુદિયું રૂવે ને હૈયું હીબકાં ....... ૧૨૮૫ | વાણી વાણી રે મારા .................૭૫૫ રે જીવ નિજ પરિણામ સુધાર ૧૧૨૨ વાત શું વરણવું વાર તો વઈ .......૯૭૩૭ રે મન ! માન તૂ મોરી બાત ...૧૦૯૧ | વારી જાઉં રે, બલિહારી રે મન હરિ સુમિરન કર લીજે.....૯૧૮ | રંકને ભૂપ તે નામ છે જૂજવાં ---...SIT રંગ દે ચુનરિયા, શ્યામ .......... ૧૨૮૪ રંગાઈ જાને રંગમાં તૂ.
------------૧૪
૧૦૬૫
૧૦૪૫
વારે વારે મનખો નહિ આવે રે ....૯૧૭ વાવા રે અમીરી સંતની ...........95q વિજયી વિશ્વ તિરંગા પ્યારા ૯૦૯ | વિફ્ત પ્રાણ હરિનામ બિના .....૧૨૮૮ વિમલ જિન વિમલતા તાહરીજી ... -...૮૪૨ | વિરાજૈ રામાયણ ઘટ માંહિ. ----------00 વિષ ભરીને વિષધર સૂતો -------- ૧૨૮૯ વિસર ન જાજો મેરે મિત............૮૮૬
1. ૫૪
ભજ રે મના
રમીએ તો રંગમાં રમીએ
રસકી દો બુંદ કયા મીલી
રસિયા આવોના
લ
લગની તો સદ્ગુરુ શું લાગી ૧૨૮૬ લગાયા થા દિલ ક્યૂ કહો ........... ૯૫૩ લગી મોરી પિયાસો લગના .........૮૪૮
...963
saraaaaaaaaaa9c9

Page #379

સ
વીજળીને ચમકારે મોતી ............૭૬૫ | શેનો નશો ! શાનો નશો ? ........૮૦૩ વીતરાગી ! તારી માયા લાગી .....૭૦૬ | શેરી શેરી ગલીએ ગલીએ .........૧૨૯૫ વીર તારુ સરનામું સાચું........... ૧૨૮૯ | શોધી લે જીવનનો સાર ...........૧૨૯૫ વીર નિવણિની વાત સુણીને ..... ૧૦૬૩
શ્રી વીર પ્રભુ કા હૈ કહના ............ ૧૨૯૦ શ્રી મહાવીર ભગવાન, તુમ્હારે ..૧૧૩૪ વીર પ્રભુ તુજ દર્શનથી ........... ૧૨૯૦ શ્રી રાજચંદ્ર કૃપાળુ ભજ મન ......03 વૃથા ક્યોં જનમ ખોતા હૈ ..........૩૪૭ શ્રી શીતલજિન ભેટિયે ..કમ મ મ મ મ મ ૧૦૨૨ વૈરાગ્યના પદને વિઘન આડા ..૯૫૭ શ્રી સહજાત્મ સ્વરૂપ છો ............૯૭૦ વો કાલા એક બાંસુરી વાલા ..... ૧૨૯૧ | શ્રીજી ! તારા ચરણોમાં મને ...... ૧૨૯૬ વંદન કરીએ દિલના જોડી .........993 | શ્રીજી રે ! માયા લગાડી ..........૧૨૯૬ વંદે માતરમ્ ..........................૯૧૪ | શ્રીનાથજી રે ! તારા વિના .......૧૨૯૮ શ
શ્રીમધુરાષ્ટકમ્ (અધરં મધુરં) ..૧૦૩૨ શ્યામ છબિપર મેં વારી .............૯૯૯ | શ્રીસતગુરુ બરસત જ્ઞાન .........૧૧૦૬ શ્યામ તુજે મિલનેકા, સત્સંગ ... ૧૨૯૧ શ્યામ નામ રસ બરસે રે મનવી ,૮૬૨ | સ્વયં જ્ઞાન મૂર્તિ , સ્વયં જ્ઞાન . . . ૧૨૯૭ શક્તિ નથી પણ ભક્તિ કરવી . ૧૦૬૪ | સ્વીકારો મેરે પરણામ .............૧૨૯૯ શત્ શત્ તુમકો પ્રણામ સદ્ગુરૂ .. ૧૨૯૨ સલ જગ હરિકો રૂપ નિહાર .....૯૧૯ શબ્દ તે તો સાચા રે ...........૮૮૮ | સકલ જગતમેં હિમગીરી ........૧૧૨૩ શબરી ઘેર રામ પધાર્યા ......... ૧૨૯૨ | સકળ વિશ્વના નાથ શ્રી હરિ ......૮૩૪ શબરીએ બોર કદી ચાખ્યાંતા ... ૧૨૯૩ | સખી શું રે કહીયે વ્રજ નારને .....૮૫૫ શમા જલતી સે પરવાને હટાયે ... ૧૨૯૩ સખી, હીં શ્યામ રંગ રંગી .........૭૪૮ શરણ પડા હું તેરી દયામય ...... ૧૦૩૦ | સખીરી કરુણાધન આયો ..........૩૦૬ શાને માટે શોચ કરે છે ? .... ૧૧૦૩ સજીવનમૂર્તિ મારા નાથ શ્રી .........૮૭૫ શામળીયાની સાથે રે, શૂરતા .... ૧૦૪૧ | સત્ કેરે પંથ જવા હું................૮૦૭ શાંતિ જિનેશ્વર સાચો સાહેબ .૭૯૫ | સત્ વચનસે સદ્ગુરુ મળિયા ......૨૩ શિવ થતાં શી વાર છે ? ............૨૪ |
| સત્ય વસ્તુમાં જેનું ચિત્ત ............૩૬૫ શિવ શુદ્ધબુદ્ધ પર વિશ્વનાથં ... ૧૨૯૪ | સત્સંગકી ગંગા બહતી હૈ ..........૮૬૬ શીલવંત સાધુને વારે.........૭૬૬ | સત્સંગી બનો સત્સંગી બનો ....૧૧૦૦ શું જાણે વ્યાકરણી, અનુભવ . ૧૦૯૧| સતગુરુ તેરા આશરા ચાહતા ...૧૩૦૦ શું રે ગાવું ને શું રે બજાવું ? ... ૧૦૬૫ | સતગુરુ હૈ સત પુરુષ અકેલા ... ૧૦૨૪ શૂન્ચ શિખર પર સદ્ગુરુ હૈ ..... ૧૦૨૪ | સતગુરુ હો મદિરા કૌન ............૮૬૫ ભજ રે મના
iપN
સતગુરુને આન જગાઈ રી .......૧૩૦૦ | સાજન તેરે કારણ મેં ને ...........૮૧૮ સતિયા જન રે હો ................. ૧૧૦૨ | | સાથ મેં મિલકે ભક્તિ મેં .........૧૩૦૪ સતી જ્યારે સ્વધામ ગયાં ત્યારે ...૮૮૧ | સાધક જન તો તેને કહીએ ........૭૩૨ સદગુરૂ ઐસા રામ જૈસા ! .........૮૩૯ | સાધન સાધી શુદ્ધ થયો નહિ ......૯૧૫ સદગુરુ કૃપા અમોલક કીની ........૮૧૭ સાધુ પદ પામર શું સમજે ? ......૧૩૦૪ સદગુરુ તુમ્હારે પ્યારને ક્યા ? .૧૩૦૧ સાધો, અલખ નિરંજન સોઈ .......૮૨૩ સદ્ગુરુ બાર બાર સમજાવે .......૯૪૩ | સાધો એસા સંત મોહિ ભાવે ..... ૧૧૧૦ સશુરુ ભંગ પિલાઈ ......................૧૦૯૨| સાધો ! દેખ અદ્ધર ઝણકારા .... ૧૦૩૭ સદગરૂ મિલિયા ભેદી, સંતો .... ૮૪૮] સાધો નિંદક મિત્ર હમારા કામ મ મ મ મ મ .99 સદ્ગુરુ મેરે નામ - પ્રેમ ............ ૮૧૮ | સાધો ! હરિ પદ કઠિન ...........૮૨૪ સદગુરુ શબ્દના થાવ ...............૭૬૬] સારમાં સાર છે પ્રપંચ ત્યાં ..........૯99 સદ્ગુરુ સજ્ઞાન બતાયો. ૮૧૪ | સાહેબ તેરે ચરણોમેં ઉલઝન ....૧૩૦૫ સદ્ગુરુ સાથે મારી પ્રીતડી .........૯૯૨| સાંજ ભઈ ઘર આજા રે પીચા .... ૧૩૦૫ સદગુરૂ સંગે રે પરિબ્રહ્મ .. ...... ૧૦૪૪ | | સાંવલિયા, મન ભાયા રે ......... ૧૧૦૩ સદ્ભાગ્યાદિ રે ગુણ આનંદપ્રદ , ૧૦૧૨| સાંસો કી ડોર બડી કમજોર ..... ૧૩૦૬ સદા સુખીયા જગતમાં સંત .........૭૧૮ | સાંસો કે તાર તારમેં, પ્રભુ .......૧૩૦૭, સદા રહો અલમસ્ત રામ કી ..... ૧૩૦૨ | સિદ્ધ શીલા પર તમે બિરાજો ... ૧૦૬૬ સદાગુણ ગાઉં મેં તેરા ............... ૯૬ ] સીતા સમાણી સતી કોણ ..........૧૨ સક્લ હુઆ હૈ ઉન્હી કા ... ....... ૧૩૦૧ | સીતારામ (૩) કહીયે જેહી ...... ૧૩૦૬ સમજ મન સ્વારથ કા સંસાર ..... ૭૯૨ | સૂનું છો થયું રે દેવળ . . . . . . . . ...૧૧૩૬ સમજ વિચાર નર યુવતી .........૧૦૧૧ | સૂર્ય ચંદ્ર આકાશ પવનને ........ ૧૦૬૮ સમઝ કર દેખ લે ચેતન .......... ૧૦૭પ | સૂરજ ટૂઢે ને ઢંઢે ચાંદાની ..........૩૧૩ સમઝ રસ કોઈક પાવૈ હો .......... 990 | સૂરજ કી ગર્મીસે જલતે હુયે ...... ૧૩૦૩ સમતાથી દર્દ સહુ પ્રભુ..............૧૩૦૨ | સુખ આતે હૈ દુ:ખ આતે હૈ ......૧૩૦૮ સરળ ચિત્ત રાખી નિર્મળ ........... ૭૬૭] સુખ છે થોડું ને દુખ છે ઝાઝું ..... ૧૦૬૬ સરોવર કાંઠે શબરી બેઠી રટે ...૧૩૦૩] સુખની છાયા કાંઈ નથી પણ ...૧૦૬૩ સહજાભસ્વરૂપ પરમગુરુ......... ૧૦૯૨ | સુખમાં કે દુ:ખમાં પ્રેમ પ્રભુનો ...૧૩૦૮ સાચા આ સંતને હો ...............૧૧૦૭| સુમર સુમર મન શ્રી ...........૮૫૮ સાચા તે સંત તેને જાણીએ રે .... ૧૧૧૫ | સુમિરન કર લો જી હીરા .........૧૩૦૯ સાચા હરિ ગુરુ સંત ! મારે ........ ૭૦૩ | સુરકી ગતિ મેં કયા જાનું ? ..... ૧૩૧૧ સાચો સત્સંગ રંગ ઢંઢ............... ૧૦૯૩] સુણો ચંદાજી ! સીમંધર ..........૮૩૬
- પશે
ભજ રે મના

Page #380

સુણો શાંતિ નિણંદ સોભાગી ......૩૧૧ | હમારે પ્રભુ ક્બ મિલી હૈ ...........૯૯૯ સેવા મેં તેરે સતગુરુ, તન ...........૯૨૬ | હમેં રાસ્તો કી જરૂરત નહીં હૈ ...૧૧૫૩ સેવો ભવિયા વિમલ જિણેસર .... ૧૦૨૨ | હર એક ટૂંઢત હૈ જંગલમેં, ........૮૯૬ સૈર્યોની મેં અપને પ્રીતમ ..........૧૨૯૮ | હર દેશમેં તું હર વેશમેં તું .........૮૧૯ સોનાના પીંજરમાં મારો પૂરાયો ..૧૩૦૯ | હર ભજ હર ભજ હીરા ............૭૫૬ સોનાને ક્યાંથી લાગે કાટ ........૧૧૩૩ | હરે રામ રામ હરે ...................૯૬૨ સોહમ બોલ શિવોહંમ બોલ ......૧૩૧૦ હરેંગે વે નર કૈસે કર્મ ..............૯૪૪ સંકટ કૌન નિવારે ? .................. ૧૩૧૦ હરિ આવું તારે દ્વારે .................૭૨૭ સંકલ્પ હૈ હમારા ઇન્સાન ........૧૩૧૧ | હરિ ! આવો (૩) સૂના આ .......૯૩૧ સંગ તણો રંગ લાગે જ્યારે ......૧૩૧૨ | હરિ કીર્તનની હેલી રે મનવા ....૧૦૪૦ સંત કોઈ સાચા રે રીત ..............૩૪પ | હરિ તારી ઝાંખી ક્યાંથી ..........૧૩૧૫ સંત પુરૂષનું શરણ ગ્રહીને ..........૮૦૩ હરિ ધ્યાન હૃદયમાં ધરતો જા ...૧૧૧૧ સંત મહા ગુનખાની જગતમાંહી ...૯૨૦ | હરિ નામકે હીરેમોતી મેં ..........૧૩૧૬ સંત સમાગમે નિશદિન સતગુરુ..૮૨૧| હરિ! મને કોકિલ બનાવી .........૯૫૮ સંતને સંતપણા રે નથી .............૮૮૨ | હરિ ! મારે હૃદયે રહેજો ............૮૧૪ સંતોષી રાજા આવે, તબ કાયા ..૧૩૧૨ | હરિ સમાન દાતા કોઉ નાહીં ..... .૯૪૭ સંયોગો મેં જ્ઞાની કી પરિણતિ ...૧૩૧૩ હરિકો હરિ-જન અતિહિ ..........૯૨૦ સંસારમાં કોણ નાના ને કોણ .....૮૩૬ | હરિગુણ ગાવામાં હોંશીલા ..........૩૧૯ સો ગુરૂદેવ હમારા હૈ સાધો ........૯૨૪ | હરિજન વિરલા જાણે વચન .......૩૯૬
હરિજન હિંમત રાખિયે .............૩૫૩ હજીયે ન જાગે મારો આતમરામ ૧૦૦૧ | હરિજીસે કૌન દુહાવત 3યા ? ...૩૮૮ હતું જીવન કર્યું અર્પણ ............ ૧૧૨૩ હરિના દાસ કહાવે ઉપમાં .........૩૨૯ હતો જયાહરે બાળ અજ્ઞાન ........૮૨૮ | હરિની માયા મહા બળવંતી ..... ૧૩૨૩ હતો હું સૂતો પારણે પુત્ર નાનો .......૮૨૯] હરિનું નામ રસાયણ સેવે ........૧૧૧૫ હમ અંગર વીર વાણી પૈ શ્રદ્ધા ..૧૩૧૪ | હરિને ભજતાં હજી કોઈની.........૮૮૬ હમ એક બને હમ નેક બને .....૧૩૧૪ | હરિરસ પીવેને સહુને પાય .........૮૮૩ હમ મગન ભયે પ્રભુ ધ્યાનમેં .... ૧૦૨૩ હરિવર ! તું મારું હથિયાર .........૭૨૩ હમકો નિજ દરશન દીના ગુરૂ.. ૧૦૪૧ | હૃદિય હિમત ધરો મારા ...........9૪૫ હમકો મનકી શક્તિ દેના મન ..૧૩૧૫ | હાથ જોડીને ગણનાથને હું નમું ...૮૩૦ હમારે એક અલહ પ્રિય પ્યારા ...૧૦૨૪ | હિંદુ તુરક ન જાણો દોઈ ............૮૩૩ હમારે ગુરુને દીની એક જડી ... ૧૦૯૯ | હું ડગલે ડગલે દંભ કરું ......... ૧૩૧૬ ભજ રે મના
- પ૦૦
હું તને ભજું છું રવિવારે .......... ૧૦૦૯ | હો પ્રીતમજી ! પ્રીત કી રીત ........૭૮૫ હું તારામાં તું મારામાં .............૧૩૨૦ | હો રાજ અમને લાગ્યો ગુરુ........૮૭૬ હું તો અમર બની સત્સંગ કરી ૧૦૯૩| હો વંદન હજારો, હજારો .........૧૦૩૧ હું તો આવ્યો તમારે દ્વાર રે ..... ૧૧૨૪ | હો હરિ તુમહીં પાર લયા ......૧૦૧૦ હું તો ગુરુને સામૈયે સામી..........૭૦૩ | હોલી ખેલહૂ સમુઝ કે રે ...........૭૪૮ હું તો પૂછું કે મોરલાની પીંછીમાં ૧૧૦૨ હું તો તન મનથી તમને વરી ......૧૦
ક્ષમા-ખગ કર ધારો મારા .........૩૪૬ હું નથી, હું નથી, હું નથી, ........૯૭૨ હું ને મારું બે જે મૂકે .......... 9૪૬ જ્ઞાન કી જ્યોતિ જલાતે ચલો ...૧૩૨૩ હું મૌન રહીને એક અનાહત ....૧૩૧૭
જ્ઞાન નર કાહે નાહિં કરે ...........૯૪પ હું સ્વતંત્ર નિશ્ચલ નિષ્કામ * *.. ૯૪૪ જ્ઞાન મિલે ગુરુ કે મુખ સે ........૧૩૨૪ હું સદા, દીન તું દયાળ દામોદરા ..૮૫૬
જ્ઞાન વસંતની બહાર આવી .......૬૯૮ હે ઓધવજી રે, મારાં વાલાને ......૯૧૬
જ્ઞાનકળા ઘટ ભાસી જાકું..........૭૮૬ હે કરુણાના કરનારા ............. ૧૩૨૦
જ્ઞાનમય હો ચેતન , તોહે ...........૯૭૮ હૈ કિરતાર મને આધાર તારો ..૧૦૬૭
જ્ઞાનમાં ગુરૂ દયાથી ગળે ...........૭૨૦ હે કોઈ અલખ આરાધો ............... ૮૪૯
જ્ઞાનમૂર્તિ ગુરુદેવ ! અમારે ........૯૬૬ હે ચંદ્રમૌલી, હે ચંદ્રશેખર
.....૧૩૨૧
જ્ઞાની એનું નામ જેનો મોહ ........૯૦૦ હે જગવંદન ત્રિશલાનંદન ... ૧૧૨૪ જ્ઞાની કે સહારે હો અનુભૂતિમેં ....૭૯ હે જિનવર તુમ શરણમેં ... ........૧૧૩૫ જ્ઞાની તો તેને કહિયે રે ............ ૮૬૬ હે નાથ જોડી હાથ પાયે પ્રેમથી ..૧૧૩૮
જ્ઞાનીઓ બતાવું રે બંધ મુક્તિ ....૯૦૮ હે નાથ ઝાઝી ના લગાડ હવે ......900 હે દયામય ! દીનબંધો! દીનકો ...૯૨૧ હે દીન વત્સલ રાજ ! મારો ........૭૦૭ હે પ્રભુ આનંદદાતા જ્ઞાન ......... ૧૩૨૧ હે પ્રભુવર ! તુમને દિવ્યધ્વની ...૧૩૨૨ હેત ભર્યું હૈયું અમીરસથી ........ ૧૩૨૨ હૈ કોઈ સંત રામ અનુરાગી ........૮૨૪ હૈ તન મેં પર નજર ન આવે ....૧૦૪૦ હૈયા ના ફૂટ્યા હરિ સંગ હેત ......૮૪૪ હો જાઓ ભવસાગર સે પાર .....૧૩૨૩ હો પ્રભુજી ! મુજ ભૂલ માફ .......૧૦૯૩
ભજ રે મના

Page #381
(6) આંશિક સંદર્ભ સૂચિપત્રા (1) પુનિત પ્રમામૃત : રચયિતા - સંત પુનિત (2) પરિચિત પદસંગ્રહ : પ્રકાશક - સસ્તુ સાહિત્યવર્ધક કાર્યાલય (3) સંસ્કારની સરવાણી ભાગ 1-2 : પ્રકાશક - પુનિત પ્રકાશન પ્રતિષ્ઠાન (4) શ્રી ગુરૂવંદના : પ્રકાશક - ગાયત્રી પરિવાર (5) ભજનસાર સિંધુ સંક્લન - માંડણભાઈ રામજી પટેલ શંકર ભજનાવલિ : પ્રકાશક - શ્રી જનસેવા પરિવાર, પાલડી (9) શ્રી બ્રહ્માનંદ ભજનમાલ : પ્રકાશક - ગર્ગ એન્ડ કંપની (8) સમય સાધના : પ્રકાશક - સસ્તુ પુસ્તક ભંડાર, નડિયાદ (9) બાળ પદાવલી : પ્રકાશક - વિવેકાનંદ કેન્દ્ર ગુજરાતી પ્રકાશન વિભાગ (10) જિનેન્દ્ર ભક્તિ ગંગા : પ્રકાશક - શ્રી દિ. જૈન તેરાપંથ મહાસંઘ, દિલ્હી (11) ભજન સંગ્રહ : પ્રકાશક - ગોવિન્દભવેન કાર્યાલય, ગોરખપુર (12) ભજનસાગર ભાગ 1-2 : પ્રકાશક - સસ્તું સાહિત્યવર્ધક કાલિય , મુંબઈ (13) નિજાનંદ ભજનમાળા : પ્રકાશક - રાવ બહાદુર કે. જે. ગાંધી, જુનાગઢ (14) દુર્લભ ભજનસંગ્રહ : પ્રકાશક - ગોવિંદભાઈ રામજીભાઈ ધામેલિયા (15) શ્રી આનંદઘન પદ્ય રત્નાવલિ : પ્રકાશક - જગચંદ્ર સારાભાઈ નવાબ (16) મનોહર પધાવલી : પ્રકાશક - ખેમચંદ જૈન સરફ, મેરઠ (17) જૈન ભજન સૌરભ : પ્રકાશક-જૈન વિદ્યા સંસ્થાન , શ્રી મહાવીરજી , રાજસ્થાન (18) છોટમની વાણી : પ્રકાશક - સસ્તુ સાહિત્યવર્ધક કાર્યાલય (19) ભજનપદ પુસ્તિકા : પ્રકાશક - પૂ. દેવચંદ્રજી પ્રકાશ મંદિર, લીંબડી (20) અધ્યાત્મ તરંગ :પ્રકાશક- અખિલ ભારતીય જન યુવા રેશન, જબલપુર (21) જિનેન્દ્ર અર્ચના : પ્રકાશક - વિમલ જૈન ગ્રંથમાલા પ્રકાશન, દિલ્હી (22) સંતવાણી અંક : પ્રકાશક - કલ્યાણ ઘનશ્યામદાસ જાલાન, ગોરખપુર (23) ગુજરાતી સાહિત્ય કોશ, પ્રાચીન અને અર્વાચીન ખંડ - 1, 2, 3 અમદાવાદ (24) પ્રાચીન કવિઓ અને કૃતિઓ : પ્રકાશક - શ્રી સયાજી સાહિત્ય માળા ભજ રે મના. - 59 ભજ રે મના