Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
BHAGAVA
NII SUTRA
PART : 13
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ભાગ ૧૩)
ભાગ- ૧૩
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
000000! oooooão
जनाचार्य - जनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालजी - महाराज -
विरचितया प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं हिन्दी - गुर्जर - भाषाऽनुवादसहितम्
॥ श्री - भगवती सूत्रम् ॥
(त्रयोदशो भागः )
नियोजक:
संस्कृत - प्राकृतज्ञ - जैनागमनिष्णात- प्रियव्याख्यानि पण्डितमुनि श्री कन्हैयालालजी - महाराजः
प्रकाशकः
राजकोटनिवासी-श्रेष्ठि श्री - शामजी भाई-वेलजीभाई वीराणी तथा कडवीबाई वीराणी स्मारकट्रस्टप्रदत्त - द्रव्य साहाय्येन अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धार समितिप्रमुखः श्रेष्ठि- श्री शान्तिलाल - मङ्गलदास भाई -महोदयः
मु० राजकोट
प्रथमा - आवृत्तिः
प्रति १२००
वीर- संवत्
२४९५
विक्रम संवत्
२०२५
ईसवीसन् १९६९
मूल्यम् - रू० ३५-०-०
Preranacxcxcxxxxकाक
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवा : શ્રી અ. ભા. થે, સ્થાનકવાસી
જિનશાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ, है. भरेडिया द्रूप। , Ne, (सौराष्ट्र).
___Pablished by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India,
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञा, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालो ह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥१॥
हरिगीतच्छन्दः करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये । जो जानते हैं तत्त्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा। है काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥१॥
卐
भूस्यः ३. 34500
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત્ ૨૪૫ વિક્રમ સંવત ૨૦૨૫ ઇસવીસન ૧૬૯
: मुद्र: મણિલાલ છગનલાલ શાહ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય
(૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય.
(૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગન્ધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ—જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો.
(૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો.
(૧૮) રાજવ્યુદ્ગત—નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૧૯) પતન—કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૦) ઔદારિક શરીર—ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૧થી ૨૮) ચારે મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા—આષાઢ પૂર્ણિમા, (ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્ર પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સન્ધ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી અર્થાત્ સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री भगवतीसूत्र भा. १३ वें की विषयानुक्रमणिका अनुक्रमांक विषय
पृष्ठा अठारहवें शतक का चौथा उद्देशा १ प्राणातिपात आदिके परिभोग का निरूपण
१-१० २ कषाय के स्वरूप का निरूपण
११-१८ ३ कृतयुग्मादि राशियों से नारकादि का निरूपण
१९-२८ ४ अन्धवह्नि जीवों का निरूपण
२८-३० पांचवां उद्देशा ५ भास्वर जीवविशेष देवों का निरूपण
३१-४० ६ असुरकुमार आदिकों के भिन्नत्व में कारण का निरूपण ४१-४६ ७ नारकादिकों के आयुष्क आदि प्रतिसंवेदना का निरूपण ४७-५३ ८ असुरकुमारों की विकुर्वणा का निरूपण
५४-६० छट्ठा उद्देशा ९ सचेतन और अचेतनों के स्वभावता का निरूपण
६१-७१ १० परमाणू में वर्णादि का निरूपण
७२-८६ सातवां उद्देशा ११ केवली को यक्षावेश का निरूपण
८७-९१ १२ उपधि परिग्रह आदि का निरूपण
९२-१०४ १३ मद्रुक श्रमणोपासक के चारित्र का निरूपण
१०५-१३२ १४ देवों की वक्तव्यता
१३३-१३७ १५ देवासुरों के संग्राम का निरूपण
१३८-१४१ १६ देवों के सामर्थ्य का निरूपण
१४२-१४४ १७ देवों के कर्मक्षपण का निरूपण
१४५-१५५ आठवां उद्देशा १८ कर्मयन्ध के स्वरूप का निरूपण
१५६-१६१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९ गमन को आश्रित करके परतीर्थिकों के मत का निरूपण २० छद्मस्थ जनों के द्विपदेशादि स्कंध के ज्ञान का निरूपण नव उद्देशा
२१ भव्यद्रव्य नारक आदि का निरूपण
दशवां उद्देशा
२२ भव्यद्रव्य देवरूप अनगार का निरूपण २३ अवगाहना का स्पर्शनालक्षण पर्यायान्तर से
२४ पुलों के वर्णादित्व का निरूपण २५ द्रव्यधर्म विशेष का और आत्मद्रव्य का निरूपण २६ वस्तुतत्व का निरूपण
२७ उद्देशार्थ संग्राहक गाथा का कथन
२८ लेश्या के स्वरूप का निरूपण
ર
उन्नीसवें शतक का पहला उद्देशा
दूसरा उद्देशा
२९ श्यावालों का निरूपण
तीसरा उद्देशा
३० लेश्वावान् पृथ्वीका यिक आदि जीवों का निरूपण ३१ जघन्य उत्कृष्ट अवगाहना के अल्पबहुत्व का निरूपण ३२ पृथ्वीकायिकों के सूक्ष्मत्व का निरूपण
३३ पृथ्वीकायिकों के अवगाहना प्रमाण का निरूपण चौथा उद्देशा
३४ नारकादिकों के महावेदनावत्व का निरूपण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
परमाणु आदि का कथन २१६-२२१
२२२-२२५
२२६-२५८
२५८- २७५
पांचवां उद्देशा ३५ नारकादिकों के चरम परमपने का निरूपण ३६ वेदना के स्वरूप का निरूपण
१६१-१७८
१७९-१९३
१९४-२१०
२११-२१५
२७६-२७८
२७९-२८४
२८५-२८९
२९०-३२३
३२४-३४०
३४१-३५२
३५३-३६६
३६७-३८२
३८४–३९३ ३९४-३९७
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८-४०२
४०३-४१३
४१४-४४८
४४९-४६५
४६६-४७१
छहा उद्देशा ३७ द्वीप समुद्र आदि का निरूपण
सातवां उद्देशा ३८ असुरकुमार आदिकों के आवास का निरूपण
आठवां उद्देशा ३९ जीवों के निवृत्ति का निरूपण
नववां उद्देशा ४० करण के स्वरूप का निरूपण
दशवा उद्देशा ४१ वानव्यन्तरों के आहार-करण आदि का निरूपण
बीसवें शतक का पहला उद्देशा ४२ उद्देशक के अर्थ को संग्रह करनेवाली गाथा का कथन ४३ द्वीन्द्रिय नामके पहले उद्देशे का निरूपण
दूसरा उद्देशा ४४ आकाश के स्वरूप का निरूपण ४५ धर्मास्तिकाय आदि के एकार्थक नाम का निरूपण
तीसरा उद्देशा ४६ प्राणातिपात आदि आत्मपरिणाम का निरूपण
चौथा उद्देशा ४७ इन्द्रियों के उपचय का निरूपण
पांचवां उद्देशा ४८ पुद्गलों के वर्णादिमत्त्व का निरूपण ४९ पांच प्रदेशवाले स्कन्ध का निरूपण ५० छ प्रदेशबाले स्कन्ध का निरूपण
४७२-४७३ ४७४-४९६
४९७-५०३ ५०४-५२४
५२५-५३४
५३५-५३७
५३८-६३५ ६३६-६७९ ६८०-७२१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१ सात प्रदेशवाले स्कन्ध के वर्णादि का निरूपण
७२२-७७६ ५२ आठ प्रदेशवाले स्कन्ध के वर्णादि का निरूपण ७७७-८०७ ५३ नव प्रदेशवाले स्कन्ध के वर्णादि का निरूपण
८०८-८२५ ५४ बादरपरिणत अनन्न प्रदेशिक स्कंध में
पुद्गलगत वर्णादि का निरूपण ८२६-८६८ ५५ बादरपरिणत अनन्तमदेशिक स्कन्धगत
___ सात आठ स्पर्शगत भागों का निरूपण ८६८-९४६ ५६ परमाणु के प्रकार का निरूपण
९४९-९५६
समाप्त
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥श्री वीतरागाय नमः॥ श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालबतिविरचितया
प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलकृतम्
व्याख्याप्रज्ञप्त्यपरनामकम्
॥श्री-भगवतीसूत्रम्॥
(त्रयोदशो भागः)
अथ चतुर्थोद्देशकः प्रारभ्यते । तृतीयोद्देशकस्यान्ते निर्जरापुद्गलानाम् आसितुमित्यादिपदैरर्थतः परिभोगो दर्शितश्चतुर्थे च प्राणातिपातादीनाम् असौ परिभोगो विचार्यते इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्यास्य चतुर्थोद्देशकस्येदमादिमं सूत्रम्-'तेणं कालेणं' इत्यादि ।
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे जाव भगवं गोयमे एवं वयासी अह भंते! पाणाइवाए मुसावाए जाव मिच्छादसणसल्ले पाणाइवायवेरमणे जाव मिच्छादंसणसल्ल. वेरमणे पुढविकाइए जाव वणस्सइकाइए, धम्मस्थिकाए अध. म्मस्थिकाए आगासस्थिकाए, जाव असरीरपडिबद्धे परमाणुपोग्गले, सेलेसिं पडिवन्नए अणगारे सव्वेय बायरबोंदिधरा कलेवरा एए णं दुविहा जीवदव्वा य अजीवदव्वा य जीवाणं परिभोगत्ताए हव्वमागच्छति ? गोयमा! पाणाइवाए जाव एए णं दुविहा जीवदव्वा य अजीवदव्वा य अत्थेगइया जीवाणं परिभोगताए हव्वमागच्छंति अत्थेगइया जीवाणं जाव नो हव्वमागच्छंति। से केणतुणं भंते! एवं वुच्चइ पाणाइवाए जाव नो हव्वमागच्छंति ? गोयमा! पाणाइवाए जाव मिच्छादसणसल्ले पुढवीकाइए जाव वणस्सइकाइए सब्वे य बायरबादिधरा कलेवरा एए णं दुविहा जीवदव्वा य अजीवदव्वा य जीवाणं परिभोगत्ताए हवमागच्छति। पाणाइवाय
भ० १
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे वेरमणे जाव मिच्छादसणसल्लविवेगे धम्मत्थिकाए अधम्मत्थिकाए जाव परमाणुपोग्गले सेलेसिं पडिवन्नए अणगारे एएणं दुविहा जीवदव्वा य अजीवदव्वा य जीवाणं परिभोगत्ताए नो हव्वमागच्छति से तेणटेणं जाव नो हव्वमागच्छंति ॥सू० १॥
छाया-तस्मिन काले तस्मिन् समये राजगृहे यावत् भगवान् गौतम एवमवादीत् अथ भदन्त ! पाणातिपातो मृषावादो यावत् मिथ्यादर्शनशल्यम् प्राणातिपातविरमणं यावन्मिथ्यादर्शनशल्यविरमणम् पृथिवीकायिको यावत् वनस्पतिकायिको धर्मास्तिकायोऽधर्मास्तिकायआकाशास्तिकायो जीवोऽशरीरपतिबद्धः परमाणुपुद्गलः शैलेशी मतिपन्नोऽनगारः सर्वाणि च बादरवों दिधराणि कलेवराणि एतानि खलु द्विविधानि जीवद्रव्याणि चाजीवद्रव्याणि च जीवानां परिभोगतया हव्यमागच्छति ? गौतम ! पाणातिपातो यावत् एतानि खलु द्विविधानि जीवद्रव्याणि च। अजीवद्रव्याणि च अस्त्येककानि जीवानां परिभोगतया हव्यमागच्छंति अस्त्येककानि जीवानां यावत् नो हव्यमागच्छंति । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते प्राणातिपातो यावत् नो हव्यमागच्छन्ति ? गौतम ! माणातिपातो यावत् मिथ्यादर्शनशल्यम् पृथिवीकायिको यावत् वनस्पतिकायिकः सर्वाणि बादरबोंदिधराणि कलेवराणि एतानि खलु द्विविधानि जीवद्रव्याणि च अजीवद्रव्याणि च जीवानां परिभोगतया हव्यमागच्छन्ति प्राणातिपातविरमणं यावन्मिथ्यादर्शनशल्यविरमणम् धर्मास्तिकायोऽधर्मास्तिकायो यावत् परमाणुपुद्गलाः तथा शैलेशी प्रतिपन्नोऽनगारः एतानि खलु द्विविधामि जीवद्रव्याणि च अजीवद्रव्याणि च जीवानां परिभोगतया नो हत्यमागच्छन्ति तत् तेनार्थन गौतम ! यावत् नो हव्यमागच्छन्ति ॥९० १॥
चतुर्थ उद्देशे का प्रारंभतृतीय उद्देशकके अन्त में निर्जरापुद्गलों का 'आसितुम् शयितुम्' आदि पदों द्वारा अर्थतः उपरिभोग अर्थात् उठना बैठना आदि नहीं होता है यह प्रकट किया गया है अब इस चतुर्थ उद्देशे में यह परिभोग
ચોથા ઉદેશાને પ્રારંભalon देशाना Aai नि ५३ "आसितुम् शयितुम्" विरे પદેથી અર્થતઃ પરિગ અર્થાત્ ઉઠવું, બેસવું, વિગેરે થતું નથી. તે વાત બતાવવામાં આવી છે. હવે આ ચેથા ઉદ્દેશામાં આ પરિસેગ પ્રાણાતિપાત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०४ सू०१ प्राणातिपातादीनां परिभोगनिरूपणम् ३
टोका-'तेणं कालेणं तेणं समएणं' तस्मिन् काले तस्मिन् समये 'रायगिहे जाव भगवं गोयमे एवं वयासी' राजगृहे यावद् भगवान् गौतमः एवम् वक्ष्यमाण प्रकारेण अवादीत, अत्र यावत्पदेन नगरे गुणशिलकं चैत्यमित्यारभ्य पाञ्जलिपुट इत्यन्तस्य सर्वस्यापि प्रकरणस्यानुस्मरणं कर्त्तव्यम् । किमवादीत् भगवान् गौतमस्तत्राह-'अह भंते' इत्यादि । 'अह भंते !' अथ खलु भदन्त ! 'पाणाइवाए मुसावाए' प्राणातिपातो मृषावादः 'जाव मिच्छादसणसल्ले यावत् मिथ्यादर्शनशल्यम् तथा 'पाणाइवायवेरमणे जाव मिच्छादसणसल्लवेरमणे' प्राणातिपातविरमणम् यावद् मिथ्यादर्शनशल्यविरमणम् 'पुढवीकाइए जाव वणस्सइकाइए' पृथिवीकायिको प्राणातिपात आदिकों के होता है या नहीं होता है इसका विचार किया गया है इसी सम्बन्ध से इस चतुर्थ उद्देशे का प्रारम्भ हुआ है।
'तेर्ण कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि
टोकार्थ-'तेणं कालेणं तेणं समएण' उस कालमें और उस समय में 'रायगिहे जाव भगवं गोयमे एवं वयासी' राजगृह यावत् नगरमें भगवान् गौतमने प्रभु से ऐसा कहा पूछा यावत् पदसे 'गुणशिलक चैत्यम्' यहां से लेकर 'प्राञ्ज जलिपुटः, यहां तक का सब प्रकरण गृहीत हुआ है । 'अह भंते ! पाणाइवाए मुसावाए जाव मिच्छादसणसल्ले' हे भदन्त ! प्राणातिपात, मृषावाद, यावत् मिथ्यादर्शनशल्य तथा 'पाणाइवायवेरमणे जाव मिच्छादसणसल्लवेरमणे' प्राणातिपात विरमण यावत् मिथ्यादर्शन शल्य विरमण 'पुढवीकाइए जाव वणस्सइकाइए' पृथिवीकायिक यावत् वनस्पतिकायिक 'धम्मस्थिकाए' धर्मास्तिकाय વિગેરેને થાય છે? કે નથી થતો? તેને વિચાર કરવામાં આવે છે. તે સંબં. ધથી આ ચેથા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ થયો છે,
"तेणं कालेणं तेणं समएणं" त्यादि
टीजी "तेणं कालेण तेणं समएणं" त म भने त समयमा "रायगिहे जाव भगवं गोयमे एवं वयासी" २२०४७ नगरमा सवान् गौतम स्वामी प्रभुने मा प्रमाणे पूछ्युं. माडं यावत् शपथी "गुणशिलकं चैत्यम्" महिंथी मारलीन "प्राञ्जलिपुटः” महिं सुधार्नु समय ४२६ घडण थयेस छे. 'अह भंते ! पाणाइवाए मुसावाए जाव मिच्छादसणसल्ले" ३ मावन् प्रातिपात, भृषापा, यावत् भिथ्याश नशय तथा "पाणाइवायवेरमणे जाव मिच्छादसणसल्ले" प्रातिपात विरम, यावत् मिथ्या शल्यविभy "पुढवीकाइए जाय वणस्सइकाइए' पृथ्वी यि न२५तिथि "धम्मत्थिकाए' यातिप्राय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे यावद् वनस्पतिकायिकः 'धम्मस्थिकाए' धर्मास्तिकायः 'अधम्मस्थिकाए' अधर्मा. स्तिकायः 'आगासत्थिकाए' आकाशास्तिकायः 'जीवे असरीरपडिबद्धे' जीवोऽशरीरप्रतिबद्धः-परित्यक्तपञ्चविधशरीरो जीवः सिद्धावस्था प्राप्त इत्यर्थः 'परमाणुपोग्गले' परमाणुपुद्गलः 'सेलेसि पडिबन्नए अणगारे' शैलेशी प्रतिपन्नोऽनगारः, चतुर्दशगुणस्थानवर्ती साधुरित्यर्थः 'सव्वे य वायरबोंदिधरा कलेवरा' सर्वाणि च बादरबोन्दिधराणि कलेवराणि स्थूलाकारधराणि न सूक्ष्माणि कलेवराणि चेतनारहिता देहाः अथवा बादराकारधारिणः कलेवरा भिन्नत्वात् कलेवरा द्वीन्द्रियादयो जीया इत्यर्थः 'एए ' एतानि खलु प्राणातिपातादीनि 'दुविहा' द्विविधानि 'जीय दबा य अजीवदया य' जीवद्रव्याणि अजीवद्रव्याणि च प्राणातिपातादीनि सामा न्यतो द्विप्रकारकाणि नतु प्रत्येकं द्विप्रकारकम्, तत्र पृथिवीकायिकादयो जीवद्रव्याणि प्राणातिपातादयस्तु न जीवद्रव्याणि अपितु जीवानां धर्माः इति न जीव 'अधम्मत्यिकाए' अधर्मास्तिकाय 'आगासस्थिकाए' आकाशास्ति काय' जीवे असरीपडिवद्धे' अशरीर जीव पांचो प्रकार के शरीर का परित्याग कर देनेवालासिद्ध जीव 'परमाणु पोग्गले' परमाणुयुगल 'सेलेसिं पडिवाए अणगारे' चतुर्दशगुणस्थानवर्ती अनगार साधु 'सव्वे व बायरबोदि धरा कलेवरा' स्थूलाकार को धारण करनेवाले विना चेतनाके देह अथवा शरीर से अभिन्न होने के कारण बादर आकार को धरनेवाले द्वीन्द्रियादिक जीव 'एए गं' ये सब प्राणातिपादिक 'दुविहा जीवदन्याय अजीवदव्या य' जीवद्रव्यरूप एवं अजीवद्रव्यरूपसे दो प्रकार के सामान्यतः कहे गये हैं। अर्थात् ये प्रत्येक दो २ प्रकारवाले नहीं हैं। अपितु पृथिवीकायिकादिक जीवद्रव्यरूप हैं, प्राणातिपातादिक जीवद्रव्यरूप नहीं है, किन्तु जीवों के धर्मरूप हैं, इसलिये ये जीय द्रव्यरूप नहीं हैं, "अधम्मत्थिकाए" समातिय “जीवे असरीरपडिबद्धे" AAN२ १ पांय ARI AN२ परित्या ४२वा सिद्ध "परमाणुपोग्गले" ५२मा पुस "सेलेसि पडिवन्नए अणगारे" योहमा गुणस्थानमा रडता मनासाधु "सम्वे य बायरबांदिवरा कलेवरा" सूक्ष्म नही ५५ स्थूस मारने ધારણ કરનાર ચેતન વગરના દેહ અર્થાત્ શરીરથી ભિન્ન ન હોવાને કારણે पाह२ मारने घरवावीन्द्रय विगेरे ७१ "एए गं" मा तमाम प्राति "दुविहा जीव वा य अजीव दवा य" अपद्रव्य भने ७१ દ્રવ્યના ભેદથી સામાન્યતઃ બે પ્રકારના છે. અર્થાત્ તે પ્રત્યેક બબ્બે પ્રકારવાળા નથી. પશિવકાયિકાદિ છવદ્રવ્યરૂપ છે. અને પ્રાણાતિપાતાદિ અઝવદ્રવ્યરૂપ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०४ सू०१ प्राणातिपातादीनां परिभोगनिरूपणम् ५ द्रव्याणि न अजीवद्रव्याणि वा धर्मास्तिकायादयस्तु अनीवरूपद्रव्याणि । एतानि सर्वाणि 'जीवाणं परिभोगत्ताए हव्यमागच्छंति' जीवानां परिभोगतया हव्यमागच्छन्ति किम् ?, अर्थात एतानि जीवाजीवद्विमकारकाण्यपि द्रव्याणि जीवैः परिभुज्यन्ते नवेति । हे भदन्त ! एते सर्वे प्राणातिपातादारभ्य कलेवरपर्यन्ताः पदार्थाः जीवानां भोगाय भवन्ति नवेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा!' इत्यादि । 'गोयमा! हे गौतम ! 'पाणावाए जाव एए णं दुविहा जीवदया य अजीवदना य' पाणा. तिपातो यावत् एतानि द्विविधानि जीवद्रव्याणि चाजीवद्रव्याणि च 'अत्थेगइया जीवाणं परिभोगताए हमागच्छंति' अस्त्येककानि जीवानां परिभोगतया हव्यः मागच्छन्ति 'अस्थेगइया जीवाणं जाव नो हलमागच्छंति' अस्त्येककानि जीवानां यावत् नो हव्यमागच्छन्ति हे गौतम ! प्राणातिपातादयः कलेवरान्ताः सर्वे इमे अजीव द्रव्यरूप हैं तथा जो धर्मास्तिकायादिक हैं वे अजीवद्रव्य. रूप हैं ये सब 'जीवाणं परिभोगत्ताए हव्यमागच्छति' जीवों के परिभोग में काम आते हैं या नहीं ? अर्थात् ये सब जीवों द्वारा भोगे जाते हैं या नहीं भोगे जाते हैं ? प्रश्न का आशय ऐसा है कि हे भदन्त ! प्राणातिपात से लेकर शरीर पर्यन्त पदार्थ जीवों के भोग के लिये होते हैं अथवा नहीं होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम 'पाणाइवाए जाव एए णं दुविहा जीवदव्वा य अजीवदव्या य' प्राणातिपात आदि दोनों प्रकार के जीवद्रव्यों और अजीव द्रव्यों में से 'अत्थेगइया' कितनेक द्रव्य ऐसे हैं जो 'जीवाणं परिभोगत्तए हव्यमागच्छति' जीवों के परिभोगरूप से काम में आते हैं। अत्थेगइया' तथा कितनेक द्रव्य ऐसे हैं जो 'अस्थेगइया जीवाणं जाव नो हव्य. मागच्छंति' जीवों के परिभोगके काम में नहीं आते हैं तात्पर्य कहने तथा ने पस्तिशय विगैरे छ, ते ४००५०५३५ छे. मे मा “जीवाणं परिभोगत्ताए हत्वमागच्छंति' छवाना परिसासमा म भावे छ, है नथा આવતા? પૂછવાને આશય એ છે કે–હે ભગવદ્ પ્રાણાતિપાતથી આરંભીને શરીર સુધીના પદાર્થ જેને ભોગવવા માટે હોય છે? કે નથી હોતા? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ है-“गोयमा !” गौतम ! "पाणाइवाए जाव एएणं दुविहा जीवदया य-अजीवदव्वा य" प्रातिपात भन्ने रन १ द्र०यो पछि “अत्थे गइया" मा द्रव्ये. सेवा छ रे "जीवाणं परिभोगत्ताए हव्वमागच्छंति" याने परिस३५थी मिमां भाव छ. "अत्धेगइया" Beas द्रव्य मे॥ छे २ “अस्थेगइया जीवाणं जाव नो हव्यमागच्छति"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे जीवद्रव्यरूपा अनीवद्रव्यरूपाश्च तेषु केचन जीवानाम् उपभोगाय भवन्ति केचन न भवन्तीतिभावः । पुनः प्रश्नयति 'से केण?णं भंते ! एवं वुच पाणाइवाए जाव नो हममागच्छंति' तत् केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते प्राणातिपातो यावत् नो हव्यमागच्छन्ति, अत्र यावत् पदेन उत्तरवाक्यं सर्वमेव परिगृहीतं भवति हे भदन्त ! केन कारणेन एवं कथयसि यत प्रापातिपातादिकलेवरान्तेषु जीवाजीवद्रव्येषु मध्यात् कियन्ति उपभोगाय भवन्ति कियन्ति उपभोगाय न भवन्तीति द्वितीय प्रश्नाशयः । भगवानाह-'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा!' हे गौतम ! 'पाणाइवाए जाब मिच्छादसणसल्ले पुढवीकाइए जाव वणस्सइकाइए सव्वे य बायरबोंदिधरा कलेवरा एए णं दुविहा जीवदया य अजीवदना य जीवाणं परिभोगत्ताए
का यह है कि प्राणातिपात से लेकर कलेवरान्त तक के जो ये जीव अजीवरूप द्रव्य हैं । उन द्रव्यों में से कितनेक जीव अजीव द्रव्य जीवों के उपभोग के लिये होते हैं और कितनेक जीवों के उपभोग के लिये नहीं होते हैं। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से केगडेणं भंते ! एवं बुच्चइ पाणाइवाए जाव नो हवमागच्छंति' हे भदन्त । ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि प्राणातिपात आदि से लेकर कलेवरान्त तक के जो ये जीव अजीवरूप द्रव्य हैं उनमें से कितनेक जीव अजीव द्रव्य जीवों के उपभोग के लिये होते हैं और कितनेक जीवों के उप भोग के लिये नहीं होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'गोयमा' हे गौतम ! 'पाणाहवाए जाव मिच्छादसणसल्ले पुढवीकाइए जाव वणજીના પરિભેગના કામમાં આવતા નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કેપ્રાણાતિપાતથી લઈને શરીર સુધીના જે આ જીવ અજીવ દ્રવ્ય છે, તે દ્રવ્ય માંથી કેટલાક જીવ અજીવ દ્રવ્ય જીના ઉપગ માટે હોય છે, અને કેટલાક જીવોના ઉપગમાં આવતા નથી.
शथी गौतम स्वामी प्रसुने मे पूछे छे डे-"से केणटेणं भंते ! एवं चुच्चइ पाणाइवाए जाव नो हवमागच्छंति" सावन मा५ ॥ रथी કહે છે કે–-પ્રાણાતિપાતથી આરંભીને શરીર સુધીના જે આ જીવ અને અજીવ દ્રવ્ય છે, તે પૈકીના કેટલાક જીવ અજીવ દ્રવ્ય જેના ઉપગ માટે હોય છે, અને કેટલાક જીવોના ઉપભે ગ માટે લેતા નથી ?આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रस छ8-"गोयमा !” 3 गौतम! “पाणाइवाए जाव मिच्छादसण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ उ०४ सू०१ प्राणातिपातादीनां परिभोगनिरूपणम् ७ हबमागच्छति' माणातिपातो यावत् मिथ्यादर्शनशल्यम् पृथिवीकायिको यावत् वनस्पतिकायिकः सर्वाणि च यानि बादरबोन्दिधराणि कलेवराणि एतानि खलु द्विविधानि जीवद्रव्याणि अजीवद्रव्याणि च जीवानां परिभोगतया हव्यमागच्छन्ति, अत्र प्रथमयावत्पदात् मृषावादादारभ्य मिथ्यादर्शनशल्यान्तस्य ग्रहणं भवति द्वितीययावत्पदात् चापकायिकादारभ्य वायुकायिकपर्यन्तस्य ग्रहणं भवति, पाणातिपातादयः प्रायः सामान्यरूपेण द्विपकारका भवन्ति न प्रत्येकम् , तत्र पृथि वीकायिकादयो जीवद्रव्यख्याः सन्ति माणातिपातादयोऽशुद्धस्वभावतया जीवानां धर्मभूताः अतो न ते जीवरूपाः नानीवरूपा इति कथयितुं शक्यते धर्मास्ति. स्सहकाइए सम्वे य पायरयोंदिधरा कलेवरा एए णं दुविहा जीवदव्या य अजीवव्या य जीवा गं परिभोगत्ताए हव्वमागच्छंति 'प्राणातिपात यावत् मिथ्यादर्शनशल्प पृधिवीकायिक यावत् वनस्पतिकायिक ये सब बादर बोन्दि कलेवरान्त तक के दोनों प्रकार के जो जीव द्रव्य और अजीव द्रव्य हैं वे सब जीवों के परिभोग के लिये होते हैं यहां प्रथम यावत्पद से मृषावाद से लेकर मिथ्यादर्शन शल्य तक के पदों का ग्रहण हुआ है तथा वित्तीय यावत्पद से अपकायिक से लेकर वायुकायिक तक के पदों का ग्रहण हुआ है। प्राणातिपातादिक प्रायः सामान्यरूप से दो प्रकार के होते हैं-ये प्रत्येक दो प्रकार के नहीं होते हैं जैसे इनमें पृथिवीकायिक जीवद्रव्यरूप हैं। तथा प्राणातिपातादिक जो हैं वे अशुद्ध स्वभावरूप होने से जीवों के धर्मभूत हैं इस. लिये वे न जीव रूप हैं और न अजीवरूप हैं, तथा जो धर्मास्तिका. सल्ले पुढवीकाइए जाव वणस्सइकाइए सव्वे य वायरबोंदिघरा कलेवरा एए ण दुविहा जीवव्वा य अजीवदवा य जीवाणं परिभोगत्ताए हव्वमागच्छंति" प्रा। તિપાત યાવત્ મિથ્યાદર્શનશલ્ય પૃથ્વિીકાયિક યાવત્ વનસ્પતિકાયિક તે બધા બાદર બેદી કલેવર ધારણ કરવા સુધીના બન્ને પ્રકારના જે જીવદ્રવ્ય અને અછવદ્રવ્ય છે તે બધા જીવોના ઉપગ માટે હોય છે. અહિયાં પહેલા યાવાદથી મૃષાવાદથી લઈને મિચ્ય દર્શનશલ્ય સુધીના પદે ગ્રહણ થયા છે. અને બીજા યાવત્ પદથી અકાકિથી લઈને વાયુકાયિક સુધીના પદોને સંગ્રહ થયે છે. સામાન્યરૂપથી પ્રાણાતિપાત વિગેરે પ્રાયઃ બે પ્રકારના હોય છે.-જેમ કે–તેઓમાં પૃથ્વિકાયિક વિગેરે જેવદ્રવ્યરૂપ છે. તેમજ જે પ્રાણ તિપાત વિગેરે છે તે અશુદ્ધ સ્વભાવવાળા હોવાથી જીવેના ધર્મરૂપ છે. તેથી તેઓ જીવરૂપ કે અજીવરૂપ લેતા નથી. તથા જે ધર્માસ્તિકાય વિગેરે છે, તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसो कायादयस्तु अनीवरूपाणि द्रव्याणीति कृत्वा अनीवद्रव्याणि अतस्तानि जीवानां परिभोगायागच्छन्ति जीवस्तानि परिभुज्यन्ते इति भावः। यदा खलु जीका प्राणातिपातादिकं सेवते तदा चारित्रमोहनीयं कर्म उद्यावलिकायाम् आगच्छति तेन माणातिपातादयश्वारित्रमोहनीयकर्मद्वारा जीवानां परिभोगे आगच्छन्ति पृथिव्यादिकायिकजीवानां परिभोगस्तु गमनशोचनादिना सघ एवं भवतीति । पाणातिपातादयो जीवानां परिभोगे आगच्छन्तीति पदय ये जीवानां परिभोगे नागच्छन्ति तान् दर्शयन्नाह-'पाणाइवायवेरमणे' इत्यादि । 'पाणाइवायवेरमणे जाब मिच्छादसणेसल्लविवेगे धम्मस्थिकाए अधम्मत्थिकाए जाव परमाणुपोग्गले सेलेसिं पडिबन्नए अणगारे एए णं दुविहा जीवदया य अजीवदव्या य जीवाणं परिमोगत्ताए नो हामा गच्छंति' माणातिपातविरमणम् यावत् मिथ्यादर्शनशल्ययादिक हैं वे अजीवद्रव्यरूप ही हैं इस प्रकार ये जीवद्रव्य और अजीव द्रव्य जीवों के परिभोग के लिये काम में आते हैं-जीवों द्वारा ये भोगे जाते हैं । जिस समय जीव प्राणातिपादिक का सेवन करता है तब चारित्र मोहनीय कर्म उदयावलिका में आता है इसप्रकार प्राणातिपातादिक चारित्र मोहनीय कर्म द्वारा जीवों के परिभोग में आते हैं तथा पृथिवी. कायिकादि जीवों का परिभोग गमन शोधनादि क्रियाओं द्वारा होता ही है। अब 'पाणाइवायवेरमणे जाव मिच्छादसणसल्लविवेगे धम्मस्थिकाए, अधम्मस्थिकाए, जाव परमाणुपोग्गले, सेलेसिं पडिवन्नए अणगारे, एए णं दुविहा जीवदया य अजीबदव्वा य जीवाणं परिभोगताए नो हव्वमागच्छंति' प्राणातिपातविरमण यावत् मिथ्यादर्शन
અજીવ દ્રવ્ય રૂપ જ છે. આ રીતે આ જીય દ્રવ્ય અને અજીવ દ્રવ્ય જેના ઉપગના કામમાં આવે છે. જી દ્વારા તે ભગવાય છે. જે વખતે જીવ પ્રાણાતિપાતનું સેવન કરે છે, ત્યારે ચારિત્ર મેહનીયમ ઉદય થાય છે. આ રીતે પ્રાણાતિપાત વિગેરે ચારિત્ર મોહનીય કર્મથી, જીવેના ઉપભેગમાં આવે છે. તેમજ પૃથિવકાયિક વિગેરે જેના પરિભેગગમન શોધન વિગેરે लियामाथी थाय छे. हुवे "पाणाइबायवेरमणे जाव मिच्छादसणसव्लविविगे धम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकाए, जाव परमाणुपोग्गले सेलेसि पडिबन्नए, अणगारे, एए णं दुविहा जीवदया य अ जीवव्वा य जीवाणं परिभोगत्ताए नो हव्वमागच्छंति" પ્રાણાતિપાત વિરમણ યાવત્ મિથ્યાદર્શનશલ્યવિવેક, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०४ सू०१ प्राणातिपातादीनां परिभोगनिरूपणम् ९ विवेको धर्मास्तिकायोऽधर्मास्तिकायो यावत् परमाणुपुद्गलः शैलेशी प्रतिपन्नको ऽनमार एतानि खलु द्विविधानि जीवद्रव्याणि चाजीवद्रव्याणि च जीवानां परिभोगाय नो हव्यमागच्छंति अत्र प्रथमयावत्पदेन मृषावादादारभ्य मायामृषान्तानां ग्रहणं भवति तथा द्वितीययावत्पदेन 'आगासस्थिकाए जीवे असरीरपडिबः' इत्य नयोः संग्रहो भवति भाणातिपातविरमणादयो जीवस्य विराधनाविरतिरूपत्वेन भावरूपत्वात् जीवस्वरूपाः अतस्ते माणातिपातविरमणादयः चारित्रमोहनीयकर्मण उदये हेतवो न भवन्ति तस्मात् ते प्राणातिपातविरमणादयो जीवानां परिभोगाय न भवन्ति परमाणुपुद्गलस्तु सूक्ष्मत्वादेव नोपभोगयोग्यः शैलेशी प्रतिपन्नोऽनगार उपदेशादिद्वारा प्रेषणादिकम् अकुर्वन् अनुपयोगी अतो जीवानामुपभोगाय न शल्यविवेक, धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, यावत् परमाणुपुद्गल, शैलेशी अवस्थावाला अनगार ये जीवद्रव्य और अजीवद्रव्यरूप सब जीवों के परिभोग के लिये काम में नहीं आते हैं। यहां प्रथम यावस्पद से मृषावाद से लेकर मायामृषान्त तक के पदों का ग्रहण हुआ है तथा द्वितीय यावत्पद से 'आगासस्थिकाए जीवे असरीरपडिषद्धे इनका संग्रह हुआ है। माणातिपातविरमण आदि जीव के विराधनासे विरतिरूप होने के कारण भावस्वरूप हैं और इस प्रकार से ये जीव स्वरूप हैं। इसलिये ये प्राणातिपात विरमण आदि चारित्र मोहनीय कर्म के उदय में हेतुभूत नहीं होता हैं । इस कारण ये प्राणतिपात विरमण आदि जीवों के परिभोग के लिये नहीं होते हैं। तथा परमाणु पुद्गल जो है वह सूक्ष्म होने के कारण ही उपभोग के योग्य नहीं होता है। शैलेशी अवस्थाप्रतिपन्न अनगार उपदेश आदि द्वारा प्रेषणाકાય, યાત્પરમાણુ પુદ્ગલ, શૈલેશીઅવસ્થાવાળા અનગાર એ જીવાજીવ દ્રવ્યપણાથી બધા જેના ઉપગ માટે આવતા નથી. અહિં પહેલા યાવત્પદથી મૃષાવાદથી લઈને માયા મૃષા સુધીના પદ ગ્રહણ કરાયા છે. અને બીજા यावत्पथी आगासथिकाए जीवे असरीरपडिबद्धे" पह! अहए ४२राय छे. પ્રાણાતિપાત વિરમણ વિગેરે જીવના મારવાથી નિવૃત્તિ રૂપ હેવાથી ભાવસ્વરૂપ છે. અને એ રીતે તે જીવ સ્વરૂપ છે. એથી આ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વિગેરે ચારિત્ર મહનીય કર્મના ઉદયમાં કારણ રૂપ લેતા નથી. આ કારણથી આ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વિગેરે જીવોના ઉપભોગ માટે હોતા નથી. અને જે પરમાણુ પુદ્ગલ છે, તે સૂમ હોવાને કારણે જ ઉપગ્ય હેતા નથી. શૈલેશી અવસ્થાવાળા અનગાર ઉપદેશ વિગેરેથી પ્રેષણાદિ કિયા કરતા નથી,
भ० २
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे भवतीतिभावः । 'से ते द्वेणं जाव नो हन्त्रमागच्छति' तत् तेनार्थेन यावत् नो हव्यमागच्छन्ति अत्र यावत्पदेन 'अत्येगइया जीवाणं परिभोगत्ताए हव्वमागच्छति अगइया जीवाणं जाये' इत्यन्तस्य प्रकरणस्य संग्रहो भवतीति ॥ सू० १ ॥
पूर्व सूत्रे प्राणातिपातादयो जीवानां परिभोगाय भवन्तीति प्रतिपादितम् परि - भोगsच भावतः कषायवतामेव भवतीति कषायान् प्रदर्शयितुमाह-' कह णं भंते !" इत्यादि ।
मूलम् कइ णं भंते! कसाया पन्नत्ता गोयमा ! चत्तारि कसाया पन्नत्ता तं जहा कसायपदं निरवसेसं भाणियव्वं जाव निजरिस्संति जाव लोभेणं । कइ णं भंते! जुम्मा पश्नत्ता ? गोयमा ! चत्तारि जुम्मा पन्नत्ता तं जहा कडजुम्मे । तेयोगे दावरजुम्मे कलिओगे । से केणट्टेणं भंते! एवं बुच्चइ जाव कलियोगे ? गोयमा ! जे णं रासी चउक्कएणं अवहीरेणं अवहीरमाणे चउपजवासिए से तं कडजुम्मे जेणं रासी चउक्कणं अवहारेणं अवहीरमाणे तिपज्जवसिए ते तं तेयोए । जे of रासी चउकरणं अवहारेणं अवहीरमाणे दुपज्जवसिए सेत्तं दावर जुम्मे । जे णं रासी चउक्कइ एणं अवहारेण अवहीरमाणे एगदिक क्रिया नहीं करता है। अतः अनुपयोगी होता हुआ वह जीवों के परिभोग के लिये नहीं होता है । 'से तेणट्टेणं जाव नेो हव्यमागच्छंति' इस कारण हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है कि कितनेक जीव अजीव द्रव्य जीवों के परिभोग के लिये होते हैं और कितनेक जीवों के परिभोग के लिए नहीं होते हैं। यहां यावत्पद से यही पूर्वोक्त प्रकरण गृहीत हुआ है ॥ १ ॥
1
मेथी अनुपयोगी थने ते लवाना परिलेोगमां आवता नथी. “से तेणट्टेणं जाव नो हव्वमागच्छंति” ते अरथी हे गौतम में गोवु छे है-डेटसा જીવ અજીવ, દ્રષ્ય જીવેાના ઉપસેગ માટે હાય છે. અને કેટલાક જીવેાના ઉપલેાગ માટે હાતા નથી. અહિં યાવપદથી આ પૂર્વોક્ત પ્રકરણ લેવાયુ છે. પહેલા સૂત્રમાં પ્રાણાતિપાત વિગેરે જીવેાના ઉપભેગ માટે હોય છે. એમ કહ્યું છે કેમ કે પિરાગ ભાવતઃ કષાયવાળા જીવાને જ હાય છે, જેથી હવે તે કષાયાનું જ કથન કરવામાં આવે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १८ उ० ४ सू० २ कषायस्वरूपनिरूपणम् ११ पज्जवसिए सेतं कालओगे। से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ जाव कलिओगे।सू० २॥
छाया- कति खलु भदन्त ! कपायाः प्रज्ञप्ताः गौतम ! चत्वारः कषायाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा कषायपदं निरवशेषं भणितव्यम् यावत् निर्जरिष्यन्ति यावत् लोभेन । कति खलु भदन्त ! युग्मानि प्रज्ञप्तानि गौतम ! चत्वारि युग्मानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा कृतयुग्मम् व्योजा, द्वापरयुग्मम् कल्योजः । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते यावत् कल्योजः, गौतम! यः खलु राशिः चतुष्केण अपहारेण अपहियमाणश्चतुष्पर्यवसितः तदेतत् कृतयुग्मम् । यः खल राशिः चतुष्केण अपहारेण अपहियमाणः त्रिपर्यवसितो भवति तदेतत् व्योजः । यः खलु राशिः चतुष्केण अपहारेण अपहियमाणो द्विपर्यवसितो भवति तदेतत् द्वापरयुग्मम् , यः खलु राशिः चतुष्केण अपहारेण अपहियमाण एकपर्यवसितः तदेतत् कल्योजः । तत् तेनार्थेन गौतम! एवमुच्यते यावत् कल्योजः ॥सू०२॥
टीका-'कण भंते !' कति खलु भदन्त ! 'कसाया पन्नत्ता' कषायाः प्राप्ताः कषायाणां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः। उत्तरयति भगवान 'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम ! 'चतारि कसाया पन्नता' चत्वारः कपायाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः
पूर्व सूत्र में प्राणातिपातादिक जीवों के परिभोग के लिये होते हैं ऐसा कहा गया है क्योंकि परिभोग भावतः कषायवाले जीवों के ही होता है अतः अब उन्हीं कषायों का कथन किया जाता है ।
'कइ णं भंते कसाया पण्णत्ता' इत्यादि ।
टीकार्थ-गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'कह णं भंते ! कसाया पण्णत्ता' हे भदन्त ! कषायें कितनी कही गई हैं ? भगवान् ने उत्तर में कहा है-'गोयमा चत्तारि कसाया पण्णत्ता' कषायें चार कही गई हैं। "कइ णं भंते ! कसाया पण्णत्ता' त्यादि
--गौतभाभीसे प्रभुने ा प्रमाणे पूच्यु'-"कइ णं भंते ! कसाया पण्णत्ता" सगवन् पायो । ४॥ छे. तेना उत्तरमा प्रभु ४ छ -“गोयमा ! चत्तारि कसाया पण्णता" गौतम! ४५१५ २ ५४॥२ना કહ્યા છે. ક્રોધકષાય, માનકષાય, માયાકષાય, અને લેભકષાય, એ રીતે ચાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवती सूत्रे क्रोधमानमायालोभाख्याः 'त जहा कसायपदं निरवसेस भाणियन्त्र' तद्यथा कषायपदं निरवशेषं भणितव्यम् कषायपदं प्रज्ञापनासूत्रस्य चतुर्दशं पदं तत् सर्वमह वक्तव्यम् तच्चैत्रम् 'कोडकसाए माणकसाए, मायाकसाए लोभकसाए' इत्यादि । arasarat मानकषायो मायाकषायो लोभकषायश्चेत्यादि । कियत्पर्यन्तं प्रज्ञापनासूत्रस्य चतुर्दशं पदमिह वक्तव्यं तत्राह - 'जाव निज्जरिरसं ते जाव लोभेणं' यावत् निर्जरिष्यन्ति अष्टकर्ममकृतीः यावत् लोभेन एतत्पर्यन्तमेव प्रज्ञापनासूत्रस्य चतुदेशं पदं वक्तव्यम् तत्र - पूर्वं कषायाणां चतुष्प्रकारत्वम् १ | कषायाणामात्मप्रतिष्ठितादि प्रकारचतुष्कम् २, कषायाणामुत्पत्तिस्थानचतुष्कम् ३, कषायाणाम् अनन्ता नुबन्ध्यादि प्रकारचतुष्टयम् ४, पुनः कषायाणाम् - आभोग निर्वर्तितादिपकार और वे क्रोध, मान, माया और लोभ हैं । 'तं जहा कसायपदं निरवसेसं भाणियन्वं' प्रज्ञापना सूत्र का चौदहवाँ पद जो कषायपद है वह यहां सर्वरूप से कह लेना चाहिये वह इस प्रकार से है- 'केहिकसाए, मानकसाए, मायाकसाए, लाभकसाए' इत्यादि क्रोधकषाय, मानकषाय मायाकषाय और लाभकषाय इत्यादि प्रज्ञापना सूत्र का यह चौदहवां कषाय पद यहां कहां तक का कहने के लिये ग्रहण करना चाहिये तो इसके लिये कहा गया है- 'जाव निज्जरिस्सति जाव लोभेणं' यावत् लोभ के वेदन द्वारा आठ कर्मप्रकृतियों की निर्जरा करेंगे यहां तक का वह पद ग्रहण करना चाहिये वहाँ पहिले कषायों के चार प्रकार कहे हैं कषायों के आत्मप्रतिष्ठित आदि चार प्रकार कहे हैं कषायों के चार उत्पत्तिस्थान कहे हैं कषायों के अनन्तानुबन्धी आदि चार प्रकार कहे हैं पुनः कषायों के आभोगनिवर्तित आदि चार प्रकार कहे हैं । जीव से लेकर वैमानिक उषाय छे.
" जहा कायपदं निरवसेसं भाणियव्वं" अज्ञायना सूत्रनुं थे ચૌદમુ' પદ કષાય પદ છે તે સંપૂર્ણ રીતે અહીં કડ્ડી લેવું. તે આ પ્રમાણે छे. "कोहक खाए, माणकखाए, मायाकसाए, लोभकसाए, इत्यादि षडषाय, भान કષાય, માયાકષાય અને લાભકષાય ઇત્યાદિ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું આ ચૌદમું કષાય यह मडियां सुधीनं श्रणु उरवानुं छे ते जताववा अधु छे - "जाव निज्जरिस्संति जाव लोभेणं" यावत् बोलना वेहनथी माठ उभअष्मृतियोनी નિરા કરશે આ કથન સુધીતું તે પદ અહિયાં ગ્રહણુ કરવુ.. ત્યાં પહેલા ચાર પ્રકારા કહ્યા છે, કષાયાના આત્મપ્રતિષ્ઠિત વિગેરે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે. કષાયાના ચાર ઉત્પત્તિ સ્થાના કહ્યા છે. કષાયેાના અનન્તાનુંધી વિગેર ચાર પ્રકાર કહ્યા છે. ફરીથી ક્રુષાયાના આભાગ નિર્તિત વિગેરે ચાર
પ્રકાર
१२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १८ उ० ४ सू० २ कषायस्वरूपनिरूपणम्
7
चतुष्टयम् ५, जीवादारभ्य वैमानिकपर्यन्तमष्टकर्मप्रकृतीनाम् अतीत वर्त्तमानानागतकालमाश्रित्य चयोपचयबन्धोदीरणवेदन निर्जरण योजने नालापकाः कर्त्तव्याः । तथाहि - 'जीवाणं भंते! कहहिं ठाणेहिं अट्ठ कम्मपगडीओ चिर्णिसु ? गोयमा ! चाहिं ठाणेहि अद्रकम्मष्पगडीओ चिर्णिसु तं जहा कोहेणं, माणेणं, मायाए, लोभेणं' इति । एत्रम् - चिति, चिणिस्संति, उवचिर्णिषु, उवचिणंति, उवचिणिसंति ३, बंधिसु, बंधंति, बंधिस्संति ३, उदीरिसु, उदीरंति, उदीरिस्संति ३, वेद, वेदेति वेदिरसंति ३, निज्जरिंसु, निज्जरे ति, निज्जरिस्संति तं जहाकोहेणं, माणेणं, माया, लोभेणं' इति । इत्थं हि तत्रत्येऽन्तिम आलापप्रकारः 'वैमाणियाणं भंते! कहिं ठाणेहिं अडकम्मपगडीओ निज्जरिस्सति' वैमानिकाः खल भदन्त ! [कतिभिः स्थानैरष्टकर्मकृती निर्जरिष्यन्ति भगवानाह - 'गोयमा !" पर्यन्त आठ कर्मप्रकृतियां के अतीत वर्तमान एवं अनागत काल को आश्रित करके चय, उपचय, बन्ध, उदीरण, वेदन, निर्जरण इन पदों की योजना करके आलापक कर लेना चाहिये ऐसा कहा है जैसे'जीवा णं भंते! कहहिं ठाणेहिं अट्टकम्मपगडीओ चिणि ? गोथमा ! चउहि ठाणेहिं अट्ठकम्मपगडीओ विर्णिसु तं जहा काहेणं माणेणं माघार लाभेणं' इति एवं चिर्णति चिणिस्संति उवचिर्णिसु उवचिणंति उवचिणिस्सति बंधि बंधंति बंधिस्संति उदीरिंसु उदीरंति उदरिस्सति वेद वेदंति विदिस्संति निज्जरिंसु निज्जरंति निज्जरिस्तंति तं जहा - काहेणं माणेणं माघाए लाभेणं' वहां का अन्तिम आलाप इस प्रकार से है 'वैमाणियाणं भंते । कहहिं ठाणेहिं अट्टकम्मपगड़ीओ निजरिस्सति ?' हे भइन्न ! वैमानिक कितने स्थानों से आठ कर्मप्रकृतियो
१३
કહ્યા છે. જીવથી મારભીને વૈમાનિક સુધી આઠ કમ પ્રકૃતિયાના ભૂત, વર્તમાન मने लविषय अन आश्रय उरीने यय, उपयय, अन्ध, उहीर, वेहन, નિજ રણુ આ પદોને ચાજીને આલાપકે મનાવી લેવા જોઈએ તેમ કહ્યુ છે --" जीवा णं भंते कहिं ठाणेहिं अटु कम्मपगडीओ चिणिसु ? गोयमा ! चहिं ठाणेहिं अट्ठ कम्मपगडीओ चिणिसु तं जहा कोहेणं माणेणं मायाए लोभेणं इति एवं चिति चिणित्संति उवचिणिसु उवचिणिस्संति बंधिसु वधतिबंधित उदीरिंसु उद्दीरंति उदीरिश्संति वेदिसु वेदेति वेदिरसंति, निज्जरिं निज्जरति निज्जरिति तं जहा- कोहेणं माणें मायाए होभेणं" त्यांना हेल्लो आताप प्रहार भरी छे. "वैमाणियाणं भंते ! कहहिं ठाणेहिं अकम्मपगडीओ निज्जरिस्संति ?” से लगवन् वैभानिठो डेंटला स्थानोथी मा उर्भ प्रतियोनी निर्भरा अशे ? तेना उत्तरमा प्रभु !- "गोयमा !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे हे गौतम ! 'चउहि ठाणेहि' चतुर्भिः स्थानैः 'तं जहा तद्यथा 'कोहेणं जाव लो भेग' इति क्रोधेन यावत् लोभेन-अत्र यावत्पदेन मागमाययोग्रहणम् तथा च क्रोधमानमायालोमभेदेन कपायाश्वतुष्प्रकारका भवन्ति निरयावासस्थितानां नारकजीवानामष्टापि कर्माणि उदये वर्तमानानि भवन्ति उदयवर्तिनां च कर्मणामवश्यमेव निर्जर णं कपायोदयवर्तिनश्च ते नारकादयो जीवाः ततश्व कपायाणामुदये कर्म निर्जराया अवश्यमेव संमवात् क्रोधमानमायालोभै वैमानिकानामष्टकर्मणां निर्जरणम् भवतीति कथ्यते इति । अनन्तरं कषायाः क्रोधादारभ्य लोमान्ता निरूपिताः ते व कषायाः चतुःसंख्यत्वात् कृतयुग्मलक्षणसंख्याविशेषवाच्या भवन्तीत्यतो युग्मस्वरूपप्रतिपादनाय आह-'कइ गं भंते ! जुम्मा पन्नत्ता' कति खलु भदन्त ! युग्मानि राशयः प्रज्ञप्तानि इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा!' इत्यादि । 'गोयमा!' की निर्जरा करेंगे? उत्तर में प्रभुने कहा है 'गोयमा' हे गौतम ! 'चउहिं ठाणेहि' चार स्थानों से तं जहा-जैसे 'कोहेणं जाव लोभेणं' क्रोध से यावत् लेाभ से यहां यावत्पद से मान माया का ग्रहण हुआ हैं तथा च-क्रोध मान माया और लेम के भेद से कषायें चार प्रकार के होते हैं । नरकावास में स्थित नारक जीवों के उदय में आठों कर्म वर्तमान होते हैं । उदयवर्ती कर्मों की निर्जरा आवश्य ही होती है वे नारक जीव कषायोदयवर्ती होते हैं इससे यह मानना चाहिये कि कषायोदय में कर्म निर्जरा अवश्य ही संभावित है इसीसे क्रोध मान माया और लोभ इनके उदय से वैमानिक देवों तक के आठ कर्मों की निर्जरा होती है ऐसा कहा गया है। कषाय चार प्रकार का कहा गया है से यह प्रकारतारूप संख्या कृतयुग्मादिसंख्याविशेषरूप होता है इसी बात को कहने के लिये सूत्रकार प्रश्नोत्तर पूर्वक कहते हैं-'कह णं भंते !
गौतम ! "चउहि ठाणेहि" यार स्थानायी "तंजहा" भ3-"कोहेणं जाव लोभेणं" औषयी, मानथी मायाथी मन सोसथी अध, मान, माया, मने લેભના ભયથી કષાય ચાર પ્રકારના છે નરકાવાસમાં રહેલા નારક જીવેને અઠે કર્મ ઉદયમાં રહે છે. અને ઉદય થયેલ કર્મોની નિર્જરા અવશ્ય થાય છે. તે નારક છ કષાયથી ઉદય થનારા હોય છે. તેથી એમ માનવું જોઈએ કે કષાના ઉદયમાં કર્મની નિર્જરા જરૂર થાય છે. તેથી ક્રોધ, માન, માયા, લેભના ઉદયથી વિમાનિક દેવને આઠ કર્મોની નિર્જર થાય છે. તેમ કહેવામાં આવ્યું છે. કષાયે ચાર પ્રકારના કહ્યા છે. આ પ્રકારરૂપ સંખ્યા યુગ્માદિ સંખ્યાવિશેષરૂપ હોય છે એજ વાત બતાવવા સૂત્રકાર પ્રશ્નોત્તરના રૂપે કહે छ.--"कई णं भंते ! जुम्मा पण्णत्ता" शन युगम-राशिय मानी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०४ सू० २ कषायस्वरूपनिरूपणम् १५ हे गौतम ! 'चत्तारि जुम्मा पन्नत्ता' चत्वारि युग्मानि प्रज्ञप्तानि 'तं जहा' तद्यथा 'कडजुम्मे' कृतयुग्मम् 'तेयोए' योजः 'दावरजुम्मे' द्वापरयुग्मम् 'कलियोए' कल्योजः एवं चतुष्पकारकं युग्मम् आख्यातं भवति अत्र गणितशास्त्रपरिभाषया समोराशियुग्ममिति कथ्यते विषमो राशिस्तु ओज इति कथयते यद्यपि अत्र द्वावेव राशी युग्मपदवाच्यौ कृतयुग्मद्वापरयुग्माख्यौ एतयोरेव समराशिवात् द्वौ च व्योज कल्यौजनामको राशी तयोविषमत्वेनोजः शब्दवाच्यत्वात् तथा च द्वौ युग्मशब्दवा. च्यौ द्वौ चौजः शब्दवाच्यौ भवतस्तथापि प्रकृते युग्मशब्देन राशयो विवक्षिताः अतश्चत्वारि युग्मानि राशयः कथिताः । पुनः प्रश्नयति से केपट्टेणं भंते ! एव. जुम्मा पन्नता' हे भदन्त ! युग्म-राशियां कितनी कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि जुम्मा पन्नसा' युग्म चार प्रकार के कहे गये हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'कडजुम्मे कृतयुग्म तेयोए' योज 'दावरजुम्मे छापरयुग्म 'कलियोए' कल्योज यहां गणितशास्त्र की परिभाषा के अनुसार सम राशिका नाम युग्म है और विषमराशिका नाम ओज है, यद्यपि यहां पर दाही राशि कृतयुग्म
और द्वापरयुग्म युग्मशब्दवाच्य हुई हैं क्योंकि ये दोनों ही सम राशि है तथा व्योज और कल्योक ये दो राशियां विषमराशि होने के कारण ओजशब्दवाच्य हुई हैं इस प्रकार दे राशियाँ युग्म शब्दवाच्य
और दो राशियां ओजशब्दवाच्य होती है फिर भी प्रकृत में युग्मशब्द राशियां विवक्षित हुई हैं । इसलिये चार युग्म राशियां कही गई हैं।
पाम मावी छ ? तेन। उत्तरमा प्रभु छ है "गोयमा ! है गौतम "चत्तारी जुम्मा पण्णत्ता" युग्म २२ ५४॥२॥ उमा माया छे. "तंजहा" २ मा प्रमाणे छे. “कडजुम्मे' तयुग्म "योए" योर "दावरजुम्मे' ६।५२ युग्म “कलियोए' त्यो महियां गणित शाखनी परिलाषा प्रमाण સમરાશીનું નામ યુગ્મ છે. અને વિષમ રાશીનું નામ એ જ છે. જો કે અહિયાં કૃતયુગ્મ અને દ્વાપર યુગ્મ એ બે જ રાશી યુગ્મ પદથી કહેવામાં આવી છે. કેમકે એ બન્ને સમરાશી છે. તથા જ અને કલ્યાજ એ બે રાશી વિષમ રાશી હેવાથી એજ શબ્દથી કહેવાઈ છે. આ રીતે બે શશી યુગ્મ શd વાચ્ય અને બે રાશી એજ શબ્દ વાચ્ય થાય છે. તે પણ ચાલુ પ્રકરણમાં યુગ્મ શબ્દથી રાશી ગ્રહણ કરાઈ છે. તેથી યુગ્મ રાશી ચાર કહેવામાં આવી છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
भगवती सूत्रे
मुच जात्र कलियोगे' तत् केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते यावत् करयोजः, अग्र यावदेन 'कडजुम्मे तेओगे दावरजुम्मे' इति त्रयाणां ग्रहणं भवतीति हे भदन्त ! एतेषां कृतयुग्मादिनाम कथमभूत् कश्च तेषामर्थ इति प्रश्नः । भगवानाह - कृतयुम्मा दिपदानामन्वर्थमाविष्कुर्व नाह- 'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम! जे णं रासी चकर्ण यः खलु राशिः चतुष्केण 'अवहारेणं' अग्रहारेण अल्पता करणेनेत्यर्थः ' अवीरमाणे' अपहियमाणः 'चउपज्जवसिए' चतुः पर्यवसितो भवेत् यादृशसंख्याविशेषे चतुः संख्यया विभाजने कृते सति चत्वार एवावशिष्टा भवेयुः तस्य कृतयुग्ममिति नाम भवति यस्मात् राशि विशेषात् चतुर्णां चतुर्णामपहारे कन्चवार एवं अवशिष्टाः भवेयुर्यथा षोडसद्वात्रिंशदिरादि एतस्यैव कृतअब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'से केणद्वेग भंते । एवमुच्चइ जाब कलिओगे' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि यावत् कल्पोज पर्यन्त चार राशियां कही गई हैं ? यहाँ पर यावत् शब्द से 'जुम्मे तेयोगे दावरजुम्मे' इन पदों का संग्रह हुआ है पूछने का तात्पर्य ऐसा है कि कृतयुग्मादि ऐसा नाम कैसे क्यों हुआ इनका अर्थ क्या है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- हे गौतम ! इन कृतयुग्मादिपदों का अन्वर्थ नाम इस प्रकार से है । 'जे 'ण रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे चउपजबसिए' जो राशि चार संख्या से चार से भाजित होकर चार बचे ऐसी होती है वह कृतयुग्म है अर्थात् जिस राशिविशेष में से चार २ कम करते २ अन्त में चार ही बचें उसका नाम कृतयुग्म है । जैसे १६, ३२ इत्यादि संख्या । इन संख्याओं में
हवे गौतम स्वामी प्रभुने खेवु छे छे - “ से केणटुणं भंते ! एवnees जाव कलिओजे" हे भगवन् आप मेवु' शा अरथी उडे | ચાવતુ કલ્યાજ સુધી ચાર રાશીયેા કહેવામાં આવી હૈ ? અહિયાં યાવપદથી " कडजुम्मे तेयोगे दावरजुम्मे" मा यो श्रणु हराया छे पूछवानो हेतु यो છે કે-કૃતયુગ્મ વિગેરે એ પ્રમાણે નામ કેવી રીતે અને કેમ થયા ? અને તેના અં શું છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હે ગૌતમ! આ કૃત युग्भ तिगेरे यही या रीते अन्वर्थ थाय छे. “ जेणं रासी चउक्करणं अवहारे णं अवीरमाणे चउपज्जवचिए" मे राशी थारनी सध्याथी - यारथी श्रोछा रतां ચાર ખેંચે છે તે યુગ્મ મૃતયુગ્મ કહેવાય છે. અર્થાત્ જે રાશી.વિશેષમાં ચાર ચાર ઓછા કરતાં કરતાં છેવટે ચાર જ અચે તેનું નામ કુતયુગ્મ છે. જેમ કે-૧૬-૩૨ વિગેરે સખ્યા આ સંખ્યાઓમાંથી ચાર ચાર કમ કરતાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०४ सू०२ कषायस्वरूपनिरूपणम् १७ युग्म नाम इतिभावः । “से तं कडजुम्मे' तदेतत् कृतयुग्ममिति । 'जे णं रासी चउक्कएणं अबहारेणं अबहीरमाणे तिपज्जवसिए सेतं तेयोए ? यः खलु राशिः चतुष्केण अपहारेण अपहियमाणस्त्रिार्यवसितो भवेत् तदेतत् न्यौज इति, यस्मात् राशिसमुदायविशेषाद चतुर्णा चतुर्गामपहारे कृते सति अन्ते तिस्र एव संख्या अपशिष्टा भवेयुः तस्मात् तस्य व्यौज इति नाम यथा पञ्चदशत्रयोविंशतिरित्यादि । 'जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अबहीरमाणे' यः खलु राशिः चतुष्केण चतुः संख्यया अपहारेण विभाजनेन अपहियमाणः-विभागीक्रियमाणः सन् 'दुपज्ज चसिए' द्विपर्यवसितः द्वाभ्यामेवाऽवशिष्टो भवेत् यथा षट्, दशेत्यादि । 'से तं दावरजुम्मे तदेतत् द्वापरयुम्मम् इति नाम्ना अपदिश्यते । 'जे णं रासी चउक्क एणं अप्रहारेणं अवहोरमाणे एगज्जवसिए से तं कलिओए' यः खलु राशिः समुदायः चतुष्केण अपहारेण अपहिरमाणः एकपर्यवसितः तस्मात् स कल्योज: यत्र राशौ चतुःसंख्यया विभागे कृते सति अन्ते एकोऽवशिष्टो भवेत् स राशिः कल्योजशब्देन उपपदिश्यते यथा त्रयोदशसप्तदशेत्यादि । 'से तेणटेणं गोयमा! से चार २ कम करने पर अन्त में चार ही बचते हैं। 'जे णं गसी चउ.
कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे तिपजवसिए सेत्तं तेयोए ' जिस राशि में से चार २ घटाते अन्त में ३ बचते हैं वह राशि योज है। जैसे १५, २३ आदि संख्याएँ। इन संख्याओं में से ४-४ कम करने पर अन्त में ३ बचते है । 'जे णं रासी च उक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे दुपज. वसिए सेत्तं दावरजुम्मे जिस राशिमें से चार २ कम करने पर अन्त में दो बचते हैं वह राशि द्वापरयुग्म राशि हैं। जैसे ६, १० इत्यादि संख्या। तथा 'जे ण रासी च उक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणं एगपज्जवसिए से णं कलिओए' जिस राशि में से चार २ कम करने पर अन्त में एक बचता है वह राशि कल्योज शब्द से व्यवहृत होती है। छवट यार ४ सये छ. तथा “जे गं रासी चउक्कएणं अवहारे णं अवहीरमाणे निपज्जवसिए से तं तेओए" २ राशीमाथी या२ यार मेछ। २di छेक्ट ૩ ત્રણ બચે તે રાશિઓ જ કહેવાય છે. જેમ કે-૧૫-૨૨ વિગેરે સંખ્યાઓ सा संभ्यासमांथी या२ या२ माछ! ४२di मतमात्रय भये छ. "जेणं रासी च उक्कएण अवहारेणं अवहीरमाणे दुपज्जवसीए से तं दावरजुम्मे" रे રાશીમાંથી ચારચાર ઓછા કરતાં છેવટે બે બચે તે રાશિ દ્વાપર યુગ્મરાશિ उपाय छे. २म --१-१० विगेरे सध्या तथा "जे गं रासी चउक्क एणं अवहारेणं अवहीरमाण एगपज्जवसीए से णं कलि ओर" २ शशिमाथी यार यार ઓછા કરતાં છેવટે એક બચે તે રાશી કત્યે જ કહેવાય છે, જેમ ૧૩-૧૭
भ०३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्रे एवं बुच्चा जाव कलिओए' तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते यावत् कल्योज इति अत्र यावत् पदेन कृतयुग्मव्योजद्वापरयुग्मानां संग्रहो भवति हे गौतम ! राशिविशेषाणां कृतयुग्मादिनामकरणे अयमेव हेतु वर्तते पारिभाषिकानि एतानि नामानि भवन्ति शास्त्रे एवमेव प्रतिपादनात् इति ।।मू०२॥ ___ अनन्तरं पूर्वसूत्रे कृतयुग्मादिराशयो निरूपिताः अथ तैरेव राशिभिर्नारका. दोन निरूपयन्नाह-'नेरइया णं भंते !' इत्यादि।
मूलम्-नेरइया णं भंते! कि कडजुम्मा तेओगा दावरजुम्मा कलिओगा गोयमा! जहन्नपदे कडजुम्मा उक्कोसपए तेयोगा अजहन्नुकोसपदे सिय कडजुम्माजाव सिय कलिओगा एवं जाव थणियकुमारा। वणस्सइकाइया णं भंते पुच्छा गोयमा ! जहन्नपदे अपदा उक्कोसपदे य अपदा अजहन्नुकोसपदे सिय कडजुम्मा जाव सिय कलिओगा। बेइंदिया णं भंते पुच्छा गोयमा! जहन्नपदे कडजुम्मा उक्कोसपदे दावरजुम्मा अजहन्नमणुको. सपदे सिय कडजुम्मा जाव सिय कलिओगा। एवं जाव चउरिदिया। सेसा एगिदिया जहा बेंदिया पंचिंदिया तिरिक्खजोणिया जाव वेमाणिया जहा नेरइया । सिद्धा जहा वणस्सइकाइया। इत्थीओ णं भंते! किं कडजुम्मा तेयोगा दावरजुम्मा कलिआगागोयमा! जहन्नपदे कडजुम्माओ उकोसपदे कडजुम्माओ जैसे १३, १७ आदि इसी कारण हे गौतम ! मैने ऐसा कहा है कि कल्योजपर्यन्त चार राशियां कही गई हैं । अर्थात् कृतयुग्म आदि नाम करने में यही हेतु है । ये सब नाम पारिभाषिक नाम हैं। क्योंकि शास्त्र में ऐसा ही प्रतिपादन किया है। सू० २॥ વિગેરે સંખ્યા આ કારણથી હે ગૌતમ! મેં એવું કહ્યું છે કે—કજ સુધી ચાર રાશિ કહે છે. અર્થાત્ કૃતયુગ્મ. વિગેરે નામ કહેવામાં આજ કારણ છે. આ તમામ નામો પારિભાષિક નામો છે. કેમ કે શાસ્ત્રમાં આ રીતે જ તેનું પ્રતિપાદન રવામાં આવ્યું છે. સૂત્ર રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०४ सू०३ नारकादीनां कृतयुग्मत्वादिनिरूपणम् १९ अजहन्नमणुकोसपदे सिय कडजुम्माओ जाव लिय कलिओगाओ एवं असुरकुमारिस्थिओ वि. जाव थणियकुमारइत्थीओ। एवं तिरिक्ख जोणिय इत्थीओ एवं मणुसित्थीओ एवं जाव वाणमंतरजोइसियवेमाणिय देवत्थीओ।सू० ३॥ ___ छाया-नैरयिकाः खलु भदन्त ! किम् कृतयुग्माः व्योजाः द्वापरयुग्माः कल्योजाः, गौतम ! जघन्यपदे कृतयुग्मा:, उत्कृष्टपदे ज्योजाः अजघन्योत्कृष्टपदे स्यात् कृतयुग्माः यावत् स्यात् कल्योजाः एवं यावत् स्तनिकुमाराः वनस्पतिका. यिकाः खलु भदन्त ! पृच्छा गौतम! जघन्यपदे अपदा उत्कृष्टपदे चापदाः अजघन्योत्कृष्टपदे स्यात् कृत्युग्माः यावत्स्यात् कल्योजाः। द्वीन्द्रियाः खलु भदन्त ! पृच्छ। गौतम! जयन्यपदे कृतयुग्माः उत्कृष्टपदे द्वापरयुग्मा: अनघन्योत्कृष्टपदे स्यात् कृतयुग्माः यावत् स्यात् कल्योजाः। एवं यावत् चतुरिन्द्रियाः, शेषा एकेन्द्रिया यथा द्वीन्द्रियाः। पञ्चेन्द्रियतियग्यो. निका यावत् वैमानिका यथा नैरयिकाः। सिद्धा यथा वनस्पतिकायिकाः। स्त्रियः खल भदन्त ! किं कृतयुग्माः योजाः द्वापरयुग्माः कल्योजाः गौतम ! जघन्यपदे कृतयुग्माः उत्कृष्टपदे कृतयुग्माः, अनधन्योत्कृष्टपदे स्यात् कृतयुग्माः यावत् स्यात् कल्योजाः। एवमसुरकुमारस्त्रियोऽपि यावत् स्तनितकुमारस्त्रियः, एवं तिर्यग्योनिका. स्त्रियः, एवं मनुष्यस्त्रियः, एवं यावत् वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकदेवस्त्रियः। सू. ३॥
टोका-'नेरइया ण भंते !' नैरयिकाः खलु भदन्त ! किं कड जुम्मा तेयोगा दावरजुम्मा कलियोगा' किं कृतयुग्माः व्योजाः द्वापरयुग्माः कल्योजाः हे भदन्त !
पूर्व सूत्र में जो कृतयुग्मादिरूप राशियों का वर्णन किया है अब उन्हीं राशियों से नारकादिको का निरूपण सूत्रकार करते हैं। ___ 'नेरइया णं भंते ! किं कडजुम्मा तेओगा दावरजुम्मा' इत्यादि ।
टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'नेरइया णं भंते !' हे भदन्त ! जे। नैरयिक हैं वे कि 'कडजुम्मा तेयोगा दावरजुम्मा कलियोगा' क्या कृतयुगरूप हैं ? या द्वापर युग्मरूप हैं ? या कल्यो.
પહેલા સૂત્રમાં કૃતયુગ્મ વિગેરે શશિયાનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, હવે એજ શશિયેથી સૂત્રકાર નારકાદિ નું નિરૂપણ કરે છે.
"नेरइया णं भंते ! किं कडजुम्मा तेओगा दावरजुम्मा'
ટકાથ–-આ સૂત્રથી ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પડ્યું છે કે-- "नेरइया गं भंते । सन् २ नारीय ०१ तमे "कडजुम्मा योगा
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧૩
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
भगवती सूत्रे इमे नारकाः किं कृतयुग्मराशिरूपाः ज्योजराशिरूपाः द्वापरयुग्मराशिरूपाः कल्योजराशिरूपाः ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा !" हे गौतम | 'जनपदे कडजुम्मा' जघन्यपदे कृतयुग्माः अश्यन्तस्तोकत्वेन कृतयुग्म संज्ञिता नारका जघन्यपदे भवन्ति इत्यर्थः । ' उक्कोसपदे तेयोगा' उत्कृष्टपदे ज्योजाः, सर्वोत्कृष्टतायाम् ब्योजसंज्ञिता भवन्ति नारका इत्यर्थः, 'अजन्तुको सपदे सिय कडजुम्मा जाव सिय कलिओगा' अजघन्योत्कृष्टपदे स्यात् कृतयुग्माः, यावत् स्यात् कल्योजाः मध्यमपदे चतुर्विधा अपि नारका भवन्ति, अत्र यावत्पदेन स्यात् कृतयुग्माः स्यात् ज्योजाः स्यात् द्वापरयुग्मा एतेषां ग्रहणं भवति तथा चाजघन्योत्कटात्मक मध्यमपदे स्यात् कृतयुग्मराशिरूपाः स्यात् त्र्योजः संज्ञिताः स्यात् द्वापरयुग्मसंज्ञिताः स्यात् कल्पोजराशिरूपा भवन्तीतिभावः, एतच्च सर्वं वचन जरूप हैं ? अर्थात् इनका प्रमाण क्या कृतयुग्मराशिरूप हैं ? या ज्योज राशिरूप हैं या द्वापराशिरूप हैं या कल्येोजराशिरूप हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! 'जनपदे० में नैरयिक कृतयुग्म रूप हैं क्योंकि नारकियों का जघन्य प्रमाण अत्यन्तस्तोक कहा गया है इसलिये ये कृतयुग्म राशिवाले कहे गये हैं । 'उक्कोसपए तेयोगा' तथा सर्वोकृष्टता में ये योजराशिवाले हैं । 'अजहन्नुक्कोसपदे० ' तथा अजघन्योत्कृष्ट पदरूप मध्यमपद में नारक चारों प्रकार के होते हैं । कृतयुग्मराशिरूप भी होते हैं श्योजराशिरूप भी होते हैं द्वापरराशिरूप भी होते हैं और कल्पोजराशिरूप भी होते हैं। यहां यावत्पद से स्यात् कृतयुग्माः यावत् योजाः स्थात् द्वापरयुग्मा:' इन पदों का ग्रहण
दावरजुम्मा कलियोगा" शु मृतयुग्भ३५ छे ? के यो ३५ छे ? દ્વાપરયુગ્મ છે? કે કલ્યેાજરૂપ છે ? અર્થાત્ તેઓનું પ્રમાણુ કૃતયુગ્મ રાશિરૂપ છે ? કે દ્વાપરરાશિ રૂપ છે? અથવા કલ્લેાજરાશિ રૂપ છે ? खाना उत्तरमां अलु डे छे - " गोयमा !” हे गौतम ? ' जहन्नपदे० " ०४धन्य પદ્યમાં નૈરિયક કૃતયુગ્મરૂપ છે. કેમ કે-નારિયે નું જધન્ય પ્રમાણ અત્યંત સ્તાક धुं छे. तेथी ते द्रुतयुग्भ राशिवाला ह्या छे. “उक्कोसपदे तेयोगा" तथा सर्वोत्कृष्टपणाभां श्योक्रा शिवाजा छे. "अजहन्नुकोपदे" मन्धन्योत्कृष्ट३५ મધ્યમપદમાં ચારે પ્રકારના નારક થાય છે. કૃતયુગ્મરાશિ રૂપે પણ થાય છે. યેાજ રાશિ રૂપે પશુ થાય છે. દ્વાપર રાશિ રૂપે પણ થાય છે અને કયેાજ राशि ३चे पशु होय छे. अहि यावत्यथी " स्यात् कृतयुग्माः यावत् त्र्योजाः स्यात् द्वापरयुग्माः " भी यही श्र हराया हे. मा अघणु उथन वथननी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०४ सू०३ नारकादीनां कृतयुग्मत्वादिनिरूपणम् २१ प्रमाण्यादेव अवगन्तव्यम् तत्त्वस्यातिसूक्ष्मत्वादिति । 'एवं जाव णियकुमारा' एवं यावत् स्तनितकुमाराः एवम् यथा नारकाः जघन्यपदे कृतयुग्मसंज्ञिता उत्कृष्ट पदे योजाः जघन्योत्कृष्टात्मकमध्यमपदे स्यात् कृतयुग्मादिसंज्ञिताश्चतुर्विधा अपि भवन्ति यथैव-नारकवदेव असुरकुमारादारभ्य स्तनितकुमारपर्यन्त देवा अपि जघ. न्यपदे कृतयुग्मसंज्ञिताः उत्कुष्टपदे योजाः जघन्योत्कृष्टात्मकमध्यमपदे कृतयुग्मादिरूपाश्चतुर्विधा अपि भवन्तीति भावः । 'वणस्सइकाइयाणं पुच्छा' वनस्पतिकाधिकानाम् पृच्छा हे भदन्त ! वनस्पतिका जीवाः किं कृतयुग्मराशिरूपाः योजा द्वापरयुग्मराशिभूताः कल्पोजा वेति प्रश्नः, भगवानाह-'जहन्न' इत्यादि । 'जहानहुआ है यह सब कथन वचन की प्रमाणता से ही जानना चाहिये क्योंकि तत्व अतिसूक्ष्म होता है । 'एवं जाव थणियकुमारा' जिस प्रकार से नारक जघन्यपद में कृतयुग्म राशिरूप और उत्कृष्ट पदमें योजराशिरूप कहे गये हैं, तथा अजघन्योत्कृष्टात्मक मध्यमपद में कथंश्चित् कृत. युग्मादि चारों प्रकार की राशिरूप कहे गये हैं उसी प्रकार से असुर. कुमार से लेकर स्तनितकुमार पर्यन्त देव भी जघन्य पदमें कृतयुग्मराशिप्रमाण हैं । उत्कृष्ट पदमें व्योजराशि प्रमाण हैं तथा अजघन्य अनुस्कृष्टात्मक मध्यमपद में कथंचित् वे कृतयुग्मादिरूप चारों राशिवाले हैं। इसी प्रकार से 'वणस्तकाइयाणं पुच्छा' वनस्पतिकायिकों' के विषय में प्रश्न गौतम ने किया है-उन्होंने पूछा है हे भदन्त ! वनस्पतिः कायिक जीव क्या कृतयुग्मराशिरूप हैं ? या योजराशिरूप हैं ? या द्वापरयुग्मराशिरूप हैं ? या कल्योजराशिरूप हैं ? उत्तर में प्रभुने कहा प्रभातथी । सभाम तत् सत्यत मारी जय छे. “एवं जाव थणियकमारा" नान २ प्रमाणे धन्य५४थी कृतयुभ राशि ३५ मन ઉકષ્ટ પદમાં જ રાશિ રૂપ કહેવામાં આવ્યા છે. તથા અજ ઘટ્યુષ્ટાત્મક મધ્યમ પદમાં કથંચિત્ કૃતયુગ્મ વિગેરે ચારે પ્રકારની રાશિ રૂપે કહ્યા છે. તે જ રીતે અસુરકુમારથી લઈને સ્વનિતકુમાર સુધીના દેવ પણ જઘન્યપદમાં કૃતયુગ્મ રાશિ પ્રમાણ છે, અને ઉત્કૃષ્ટપરમાં જ રાશિ પ્રમાણ છે. તથા અજઘન્ય અનુકુષ્ટવાળા મધ્યમ પદમાં કથંચિત તેઓ કૃતયુગ્માદિરૂપ ચારે २.शिवाजा छे. मे रीत “वणस्सइकाइयाण पुच्छा' वनपति विना विषयमा પણ ગૌતમ સ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો છે કે--હે ભગવન વનસ્પતિકાયિક જીવ શું કૃતયુગ્મ રાશિ રૂપ છે? અથવા જ રાશિ રૂપ છે? કે દ્વાપરયુગ્મ રાશિ રૂપ છે? કે કાજ રાશિ રૂપ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
भगवतीसूत्रे पदे अपदा' जघन्यपदे वनस्पतिकायिकाः सामान्यतोऽपदाः, 'उकोसपदे य अपदा' उत्कृष्टपदे चापदाः वनस्पतिकायेषु जघन्यपदस्योत्कृष्टपदस्य च संभावना नास्ति यतो जघन्यपदमुत्कृष्टपदं च नियतसंख्यारूपं भवति एतादृशनियतसंख्यारूपं जघन्यपदमुत्कृष्टपदं च नारकादिषु कालान्तरेऽपि संभवति परन्तु वनस्पतिकायविषये जघन्यपदमुत्कृष्टपदं च कालान्तरेऽपि न संभवति यतो वनस्पतिजीवाः परम्परया मोक्षे गच्छन्ति तथापि ते जीवाः अनन्तराशिरूपा भवन्तोऽपि तेषु राशिषु अनियतरूपत्वं भवति व्यवहारनयेन इत्यतः स राशिरनियतस्वरूपो भवति । अयमाशयः जघन्यपदमुत्कृष्टपदं च एतदुभयमपि नियतसंख्यारूपम् एतच्च नियतसंख्या वत्सु नारकादिष्वेव संभवति न तु अनियत संख्यावत्सु वनस्पतिकायेषु भवति है-'जहन्न' हे गौतम ! वनस्पतिकायिक जीव जघन्यपद में सामान्यतः अपद हैं अर्थात् वनस्पतिकायिक में जघन्य पद की संभावना नहीं है इसी प्रकार उकृष्टपद की भी संभावना नहीं है। क्योंकि जघन्यपद और उत्कृष्ट पद नियतसंख्यारूप होता है। ऐसा संख्यारूप जघन्य पद और उत्कृष्ट पद कालान्तर में भी नारकादिकों में संभवित होता है परन्तु वनस्पतिकायिकों के विषय में जघन्य पद और उत्कृष्ट पद कालान्तर में भी संभवित नहीं होता है । क्योंकि वनस्पतिकायिक जीव परम्परा सम्बन्ध से मोक्ष में भी जाते हैं। फिर भी ये जीव अनन्त राशिरूप बने रहते हैं। इसी कारण व्यवहाररूप से इनकी राशियों में अनियतरूपता रहती है। इसका आशय ऐसा है-जघन्य पद और उकृष्ट पद ये दोनों पद नियम से संख्यारूप होते हैं। और इसीसे ये दोनों पद नियत संख्यावाले नारकादिकों में ही संभवते हैं। अनियत संख्या
"जहन" है गीतम ! वनस्पति यि ७३ धन्यपहथी सामान्यत: અપદ છે. અર્થાત વનસ્પતિ કાયિકમાં જઘન્યપદ સંભવતું નથી. તે જ રીતે ઉત્કૃષ્ટ પદ નિયત સંખ્યારૂપ હોય છે. એવું નિયત સંખ્યારૂપ જઘન્યપદ અને ઉત્કૃષ્ટપદ કાલા-તરમાં પણ નારકાદિકે સંભવે છે પરંતુ વનસ્પતિ કાયિકોના વિષયમાં જઘન્યપદ અને ઉત્કૃષ્ટપદ કાલાન્તરમાં પણ સંભવતું નથી કેમ કે વનસ્પતિકાયિક જીવ પરમ્પરા સંબંધથી મોક્ષમાં પણ જાય છે. તે પણ આ જીવ અનંત રાશિ રૂપ બની રહે છે એજ વ્યવહાર રૂપથી તેઓની રાશિમાં અનિયત રૂપ પાણુ રહે છે. કહેવાને આશય એ છે કે--જઘન્ય પદ્ધ અને ઉત્કૃષ્ટપદ એ બને પદ નિયત સંખ્યા રૂપ હોય છે. અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०४ सू०३ नारकादीनां कृतयुग्मत्वादिनिरूपणम् २३ संभावनाऽत्रोभयोरतो वनस्पतिकायेषु अपदत्वं कथितम् । 'अजहन्नुक्कोसपदे च सिय कडजुम्मा जाव सिय कलिओगा' अजघन्योत्कृष्टपदे च स्यात् कृतयुग्माः यावत् स्यात् कल्योजाः, अत्र यावत्पदेन 'स्यात् ज्योजाः स्यात् द्वापरयुग्माः' इत्यनयोः संग्रहः, अजघन्योत्कृष्टात्मकमध्यमपदे च कदाचित् कृतयुग्माः कदाचित भ्योजाः कदाचित् द्वापरयुग्माः कदावित् कल्योजाः भवन्ति वनस्पतिकायिका इति । 'बेईदिया णं पुच्छा' द्वीन्द्रियाः खलु भदन्त ! इति पृच्छा हे भदन्त ! द्वीन्द्रियाः जीवाः किं कृतयुग्माः योजाः द्वाफ्युग्माः कल्योजा वेति प्रश्नः, भग बानाह-'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नपदे कडजुम्मा' जघन्यपदे कृतयुग्माः कृतयुग्मसंज्ञिता भवन्ति अत्यन्तस्तोकत्वात् । 'उक्कोसपदे दावरजुम्मा' उत्कृष्टपदे द्वापरयुग्मा:-द्वापरयुग्मसहिताः 'अजहन्नमणुकोसपदे सिय कड जुम्मा जाव सिय कलिभोगा' अजघन्योत्कृष्टपदे मध्यमपदे इत्यर्थः स्यात् कृतयुग्मा यावत् स्यात् कल्योजाः मध्यमपदे कदाचित कृतयुग्माः कदाचित् व्योजाः वाले वनस्पतिकायों में नहीं । इसलिये इन पदों की यहां संभावना को नहीं लेकर 'अपद' ऐसा कहा है। 'अजहणुक्कोसपदे.' अजघन्योत्कृष्ट में ये किसी अपेक्षा से कृत युग्मरूप भी हैं ज्योजराशिरूप भी हैं द्वापपयुग्मराशिरूप भी और कल्योजरूप भी हैं 'बेईदिया णं पुच्छा' हे भदन्त ! द्वीन्द्रिशादिक जीव क्या कृतयुग्मरूप हैं या योजराशिरूप हैं ? या द्वापरयुग्मराशिरूप हैं ? या कल्योजराशिरूप हैं इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा०' हे गौतम दो इन्द्रिय जीव जघन्यपद में कृतयुग्मराशिरूप हैं क्योंकि ये अत्यन्त स्तोक हैं । 'उक्कोस.' तथा उत्कृष्ट पद में ये द्वापरयुग्मराशिरूप हैं 'अजहन्न' तथा अजघन्योत्कृष्टरूप मध्यमपद में ये कदाचित् कृतयुग्मराशि रूप भी होते हैं। कदाचित् ज्योजતેથી એ બને પદ નિયતસંખ્યાવાળા નારકાદિકમાં જ સંભવે છે. અનિયત સંખ્યાતવાળા વનરિપતકાયિકમાં સંભવતું નથી. જેથી भडियो तमन्ने पानी समान न देता "अपद” . प्रमाणु यु छ "अजहण्णुक्कोसपदे" २५४ न्योत्कृष्ट ५४मा मा अपेक्षाथी कृतयु०३५ ५५) छे. એજ રશિરૂપ પણ છે. દ્વાપરયુગ્મ રાશિ રૂપ પણ છે. અને કલ્યાજરાશિરૂપ પણ छे. "बेइंदियाणं पुच्छा" भगवन् ! मेद्रिय विगेरे वे शुकृतयुग्म३५ छ ? અથવા એજ શશિ રૂપ છે? અથવા દ્વાપરયુગ્મ રાશિ રૂપ છે? અથવા કાજ शशि ३५१ "गोयमा !" है गीतम! मेद्रीय धन्य ५४मा तयुभ शशि ३५ छे. भ . अत्यत स्तो छ “उकोसेणं०” तथा पृष्ट ५४मा मे ५२युम्भ राशि ३५ छ. "अहन्न" तथा न्योत्कृष्ट३ ५ मध्यम પદમાં એ કઈ વાર કૃતયુગ્મ રાશિ રૂપ પણ છે. અને કોઈ વાર જ રાશિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे कदाचित द्वापरयुग्माः कदाचित् कल्योजा इति भावः । ' एवं जाव चउरिंदिया' एवं यावत् चतुरिन्द्रियाः यथा द्वीन्द्रिया जीवाः कृतयुग्मादिरूपतया जघन्योत्कृष्टमध्यमपदेषु कथितास्तथा श्रीन्द्रियचतुरिन्द्रिया अपि जघन्येन कृतयुग्माः उत्कृष्टेन द्वापरयुग्माः मध्यमपदे कदाचित् कृतयुग्माः कदाचित् योजाः कदाचित् द्वापरयुग्माः कदाचित् कल्योजा इति भावः । ' सेसा एगेंदिया जहा वेदिया' शेषा एकेन्द्रिया यथा द्वीन्द्रियाः शेषा वनस्पतिव्यतिरिक्ता ये एकेन्द्रियाः पृथिव्यप्तेजो वायुरूपा जीवास्ते सर्वेऽपि द्वीन्द्रियवत् ज्ञातव्याः जघन्यवदे कृतयुग्मराशिसंज्ञिताः उत्कृष्टपदे द्वापरयुग्माः मध्यमपदे कदाचित् कृतयुग्माः कदाचित् ज्योजाः कदाचित् राशिरूप भी होते हैं कदाचित् द्वापरयुग्मराशिरूप भी होते हैं और कदाचित् कल्पोजराशिरूप भी होते हैं । 'एवं जाव चउरिंदिया' जिस प्रकार से द्वीन्द्रिय जीव कृतयुग्मादिरूप कहे गये हैं । जघन्योत्कृष्टरूप पदों में उसी प्रकार से तेइन्द्रिय और चतुरिन्द्रिय जीव भी जघन्य से कृतयुग्मराशिरूप और उत्कृष्ट से द्वापर शिरूप जानना चाहिये । तथा मध्यम पद में कदाचित् कृतयुग्मरूप कदाचित् ज्योजरूप कदाचित् द्वापरयुग्मरूप और कदाचित् कल्यो जरूप जानना चाहिये 'सेसा एगें दिया जहा बेइंदिया' वनस्पति सिवाय जो पृथिवी, अप्र, तेजबायुरूप जीव हैं वे सब भी द्वीन्द्रिय के जैसे जानना चाहिये । अर्थात् ये जघन्य पद में कृतयुग्म राशि परिमित है । उत्कृष्टपदमें द्वापरयुग्म परिमित हैं और मध्यम पदमें कदाचित् कृतयुग्म हैं । कदाचित् ज्यो जरूप हैं । कदाરૂપ પણ છે. અને કદાચિતૂ દ્વાપરયુગ્મ રાશિ રૂપ પણ છે, અને કાઇ વાર કલ્ચાજ राशि ३५ पशु छे. “एवं जाव चउरिंदिया" द्विन्द्रिय विगेरे भवो थे रीते કૃતયુગ્માદિરૂપે કહ્યા છે. તેજ પ્રમાણે જધન્યત્કૃષ્ટપદમાં ત્રણ ઇંદ્રિય અને ચાર ઇંદ્રિયવાળા જીવ જઘન્યથી કૃતયુગ્મ રાશિ રૂપ અને ઉત્કૃષ્ટથી દ્વાપર રાશિ રૂપે સમજવા, તથા મધ્યમ પદમાં કઈ વાર કૃતયુગ્મરૂપે અને કોઈવાર ચૈાજ યુગ્મરૂપે કાઇવાર દ્વાપરયુગ્મરૂપે અને કોઈવાર યેાજ યુગ્મરૂપે સમજવા. " सेसा एगें दिया जहा बेइंदिया" वनस्पति शिवाय ने पृथ्वी, अय, तेल, વાયુ, રૂપ જીવે છે તે તમામને એ ઇન્દ્રિયાની જેમ સમજવા. અર્થાત્ તે બધા જઘન્યપદ્મથી કૃતયુગ્મ રાશિ પ્રમાણ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ પદમાં દ્વાપરયુગ્મ રાશિ પરિમિત છે, અને મધ્યમ પદમાં કોઇવાર કૃતયુગ્મ હોય છે. કાઇવાર Àાજરૂપે હાય છે. કોઇવાર દ્વાપરયુગ્મરૂપ છે. અને કેાઈવાર કલ્યાજરૂપ છે.
२४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ८४ सू०३ नारकादीनां कृतयुग्मत्वादिनिरूपणम् २५ द्वापरयुग्माः कदाचित् कल्योजा इति । 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जाव वेमाणिया जहा नेरइया' पञ्चेन्द्रियतियग्योनिका यावत् वैमानिकाः यथा नारकाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकादारभ्य वैमानिकदेवान्ताः यावत्पदेन मनुष्यभवनपतिवानव्यन्तरज्योतिष्काः गृह्यन्ते, एते सर्वेऽपि नास्कवदेव ज्ञातव्याः यथा नारकाः जघन्यपदे कृतयुग्माः उत्कृष्टपदे योजाः अजघन्योत्कृष्टपदे कदाचित् कृतयुग्माः कदाचित् व्योजाः कदाचित् द्वापरयुग्माः कल्योजास्तथा पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका मनुष्याः, भवनपतयो वानव्यन्तरज्योतिकवैमानिकाच सर्वेऽपि जघन्यपदे कृतयुग्माः उत्कृष्टपदे त्र्योजाः मध्यमपदे कदाचित् कृतयुग्माः कदाचित् योजाः कदाचित् द्वापरयुग्माः कदाचित् कल्योजा इति । 'सिद्धा जहा वणस्सइकाइया' चित् द्वापरयुग्मरूप हैं और कदाचित् कल्योजरूप हैं। 'पंचिदियतिरिक्खजोणिया जाव वेमागिया जहा नेरइया' पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चयोनिक से लेकर वैमानिक देवों तक तथा यावत्पद से गृहीत मनुष्य भवनपति, वानन्यन्तर, ज्योतिष्क ये सब नारक के जैसा ही जानना चाहिये । जैसे नारक जघन्य पदमें कृतयुग्मरूप और उत्कृष्टरूप में योजसंख्यारूप तथा अजघन्योत्कृष्टपदमें कदाचित् कृतयुग्मरूपता, कदाचित् योजरूप कदाचित् द्वापरयुग्मरूप और कदाचित् कल्पोजरूप प्रकट किये हैं । उसी प्रकार से पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक मनुष्य भवनपति वानव्यन्तर ज्योतिष्क और वैमानिक ये सब भी जघन्यपद में कृतयुग्म उत्कृष्टपद में व्योज मध्यमपद में कदाचित् व्योज कदाचित् द्वापरयुग्म और कदाचित् कल्योज परिमित हैं । 'सिद्धा जहा वणस्सइ. काइया' जैसे वनस्पतिकायिक जघन्य पदमें और उस्कृष्टपद में अपद प्रकट "पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जाव वेमाणिया जहा नेरइया" पयन्द्रिय तिय य ચેનિથી આરંભીને વૈમાનિક દેવે સુધી યાત્મદથી મનુષ્ય ભવનપતિ, વનઅંતર, તિષ્ક એ બધાને નારક જીવ પ્રમાણે સમજવા. જેમ નારક જઘન્ય પદમાં કૃતયુગ્મરૂપ અને ઉત્કૃષ્ટ પદમાં જ સંખ્યારૂપ તથા અજઘન્ય ત્કૃષ્ટ પદમાં કેઈવાર કૃતયુગ્મરૂપ કે ઈવાર જરૂપ કે ઈવાર દ્વાપરયુગ્મરૂપ અને કઈવાર કજરૂપે વર્ણવ્યા છે, તેજ પ્રમાણે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચેનિક, મનુષ્ય, ભવનપતિ વાનગંતર જતિષ્ક અને વૈમાનિક એ સઘળા જઘન્ય પદમાં કૃતયુગ્મ અને ઉત્કૃષ્ટ પદમાં જ તથા મધ્યમ પદમાં કે ઈવાર કૃતયુમ કોઈવાર ભોજ અને કેઈવાર દ્વાપરયુગ્મ અને કઈવાર કલેજ છે
"सिद्धा जहा वणस्सइकाइया" वनस्पतिशय धन्य ५४मा भने ઉત્કૃષ્ટ પદમાં જેવી રીતે અપદ બતાવ્યા છે. તથા અજઘન્યત્કૃષ્ટ પદ રૂપ
भ०४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे सिद्धा यथा वनस्पतिकायिकाः जघन्यपदे उत्कृष्टपदे चापदाः अजघन्योत्कृष्टास्मकमध्यमपदे स्यात् कृतयुग्माः स्यात् व्यो जाः स्यात् द्वापरयुग्माः स्यात् कल्योजा इति । 'इत्थीओ गं भंते ! किं कडजुम्मा० पुच्छा' स्त्रियः खलु भदन्त ! कि कृतयुग्माः व्योजाः द्वापरयुग्माः कल्योजा वा? स्त्रियः किं भदन्त ! कुतयुग्मराशिरूपाः ज्योजादिराशिरूपा वेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा !' इत्यादि 'गोयमा!' हे गौतम ! 'जहन्नपदे कड जुम्माओ' जघन्यपदे कृतयुग्माः, 'उकोसपदे कडजुम्माओं' उत्कृष्टपदे कुतयुग्माः 'अजहन्नमणुकोसपदे सिय कडजुम्माओ जाव सिय कलि. योगाओ' अजघन्योत्कृष्ट पदे स्यात् कृत्युग्माः, यावत् स्यात् कल्योजाः स्त्रियः । जघन्यपदे कृतयुग्मराशिरूपाः, उत्कृष्टपदेऽपि ताः कृतयुग्मराशिरूपा एवं मध्यम पदे तु कदाचित् कृतयुग्मरूपाः कदाचित् कल्योजान्ता भवन्तीति । 'एवं असुरकुकिये गये हैं। तथा अजघन्योत्कृष्टपदरूप मध्यम पद में कदाचित् कृतयुग्म कदाचित् व्योज कदाचित् द्वापर युग्म और कदाचित् कल्योज बतलाये गये हैं। उसी प्रकार से सिद्ध भी जानना चाहिये।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'इत्थीओणं भते.' हे भदन्त ! स्त्रियों क्या कृतयुग्म परिमित हैं ? या योजपरिमित हैं, या द्वापरयुग्मपरिमित हैं? या कल्योजपरिमित हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गायमा' हे गौतम ! 'जहन्नपदे कडजुम्माओ उक्कोसपदे कडजुम्माओ' स्त्रियां जघन्य पदे में कृतयुग्मराशिरूप हैं और उत्कृष्ट पद में भी वे कृतयुग्मराशिरूप हैं। 'अजहन्नमणुक्कोसपदे सिय कड़जुम्माओ जाव सिय कलियोगाओ' तथा अजघन्योत्कृष्ट पदरूप मध्यमपद में वे कदाचितू कृतयुग्मराशि रूप कदाचित् व्योजराशिरूप कदाचित् द्वापरयुग्मराशिरूप और कदाचित् મધ્યમ પદમાં કેઈવાર કૃતયુગ્મ કઈવાર જ કેઈવાર દ્વાપરયુગ્મ અને કઈવાર કલ્યાજ કા છે. એ જ રીતે સિદ્ધોને પણ સમજવા. ફરીથી ગૌતમ स्वामी प्रभु से पूछे छे -"इत्थीओ णं भंते ! भगवन् श्रिया तयुग्म છે? કે પેજ છે? અથયા દ્વાપરયુગ્મ પરિમિત છે? કે કાજ પરિમિત छ ? तेना उत्तरमा प्रभु ४ छ ?--"गोयमा ! 8 गौतम "जहन्नपदे कडजु. म्माओ उक्कोसपदे कडजुम्माओ" श्रियो धन्य ५४मां कृतयुभ राशि ३५ छे. भनट ५४मा ५५ कृतयुम्भ राशि ३५ छ. “अजहन्नमणुक्कोसपद सिय कडजुम्माओ जाव सिय कलियोगाओं" तथा अन्य उत्कृष्ट ५६ ३५ मध्यम પદમાં તેઓ કઈવાર કૃતયુગ્મ રાશિ રૂપ કઈવાર જ રાશિ રૂપ કેઈવાર द्वापरयुभ शशि ३५ भने ४२ ७८ये २४ २॥शि ३५ छ, “एवं असुरकुमारत्थीओ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०४ सू०३ नारकादीनां कृतयुग्मत्वादिनिरूपणम् २७ मारत्थीओ वि जाव थणियकुमारस्थीओ' एवमसुरकुमारस्त्रियोऽपि यावत् स्तनितकुमारस्त्रियः, यथा सामान्यस्त्रीषु जघन्योत्कृष्टमध्यमपदेषु कृतयुग्मादिरूपत्वं कथित तथैव असुरकुमारादिस्त्रीत आरभ्य स्तनितकुमारस्त्रीषु जघन्योत्कृष्टएदयोः कृतयुग्मत्वम् मध्यमपदे च कदाचित् कृतयुग्मत्त्वम् कदाचित् यावत् कल्योजत्वमेव ज्ञातव्यमितिभावः। 'एवं तिरिक्खजोणिय इत्थीओ' एवं तिर्यग्योनिकस्त्रियः, यथा सामान्यस्त्रीषु कृतयुग्मादिरूपत्वं त्रिषु पदेषु पदर्शितं तथैव तिर्यग्योनिकस्त्रीष्वपि जधन्यपदे कृतयुग्मराशिरूपत्वम् उत्कृष्टपदेष्वपि कृतयुग्मराशिरूपत्वम् अजघन्योस्कृष्टात्मकमध्यमपदे कदाचित् कृतयुग्मत्वं कदाचित् यावत् कल्योजत्वमिति ? 'एवं मणुसित्थीओ' एवं मनुष्यस्त्रियः, यथा सामान्यतः स्त्रीषु कृतयुग्मादिरूपत्वं कथितं त्रिष्वपि पदेषु तथैव मनुष्यस्त्रीध्वपि त्रिषु पदेष्वपि कृतयुग्मादित्वं ज्ञातव्यमितिभावः । ‘एवं जाव वाणमंतरजोइसियवेमाणियदेवित्थीओ' एवं यावत् कल्योजराशिरूप हैं। 'एवं असुरकुमारस्थीमोवि जाव०' इसी प्रकार से असुरकुमार को स्त्रियों के विषय में भी यावत् स्तनितकुमार की स्त्रियों के विषय में भी सामान्य स्त्रियों में किये गये कथन के जैसा कथन जानना चाहिये । 'एवं तिरिक्खजोणिय इत्थीओ' तथा इसी प्रकार का कथन तिर्यञ्चथोनिक स्त्रियों में भी जानना चाहिये । 'एवं मणुसिस्थीओ' और ऐसा ही कथन मनुष्य स्त्रियों में भी जानना चाहिये । तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि जैसा सामान्य स्त्रियों के विषय में जघन्य उत्कृष्ट एवं मध्यम पदों में कृतयुग्मादि रूपता कही गई है । उसी प्रकार से अनुरकुमार आदि से लेकर मनुष्य स्त्रियों तक में भी जघन्य उत्कृष्ट एवं मध्यमपदों में कृतयुग्मादिरूपता जाननी चाहिये । “एवं जाव वाणमंतरजाइसियवेमाणियदेविस्थीओ' इसी वि जाव" से शत असुशुभाशनी लियोन विषयमा ५६५ सामान्य नियोना समयमा ४२४ वन प्रभारी समायु, 'एवं तिरिक्खजोणियइत्थीओ" मा० शतनुं वन तिय योनिः खियाना समयमा समायु: "एवं मणुसत्थीओ" मा प्रमाणेन ४थन भनुष्य स्खीयाना विषयमा ५ सभा આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે–સામાન્ય સ્ત્રિના વિષયમાં જે રીતે જ ઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ અને મધ્યમ પદમાં કૃતયુમાદિરૂપતા કહેવામાં આવી છે, તે જ રીતે અસુરકુમાર વિગેરેથી આરંભીને મનુષ્ય સ્ત્રિ સુધીમાં જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ भने मध्यम ५मा तयुमाहि३५ सम यु. “एवं जाव घाणमंतरजोइसियवेमाणि यदेवित्थी ओ" मे शते यावत् पान०यन्त२, न्याति,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकदेवस्त्रियः इमा अपि पूर्वोक्तप्रकारेणैव त्रिपदेष्वपि कृतयुग्मादितया ज्ञातव्या इति ॥ सू० ३ ||
जीव परिमाणाधिकारादिदमप्याह - 'जावइया णं भंते ' इत्यादि ।
२८
मूलम् - जावइया णं भंते! वरा अंधगवहिणो जीवा तावतिया परा अंधगवहिणो जीवा, हंता गोयमा ! जावइया वरा अंगण जीवा तावइया परा अंधगवहिणो जीवा । सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥सू० ४ ॥
अट्टारसमे सए उत्थो उद्देसो समत्तो ।
छाया - यावत्काः खलु भदन्त । वरा अन्धकवह्नयो जीवाः तावत्काः परा Faraari जीवाः ? हन्त, गौतम ! यावत्काः वरा अन्धकवह्नयो जीवाः तावत्काः पराः अन्धकवयो जीवाः । तदेवं भदन्त ! तदेवं महन्त | इति ||सू० ४ ॥ अष्टादशशत के चतुर्थीदेशकः समाप्तः ।
टीका- 'जावतिया णं भंते ! वरा अंधगवहिणो जीवा' यावन्त, खलु भदन्त ! वरा अन्धको जीवा' 'तावश्या परा अंधगवण्हिणो जीवा' तावन्तः परा अन्धकवह्नयो जीवाः 'जावइया' यावन्तः - यावत् परिमाणकाः ' वरा' वरा अवरा इत्यर्थः
प्रकार से यावत् वानव्यन्तर, ज्योतिष्क एवं वैमानिक इन देवों की स्त्रियों में भी पूर्वोक्तरूप से ही तीन पदों में कृतयुग्मादिरूपता जानना चाहिये || सू० ३ ॥
जीव परिमाण के अधिकार से यह भी सूत्रकार ने कहा है
podate
'जावइया णं भंते ! वरा अंधगवहिणा' इत्यादि ।
टीकार्थ - 'जावइया णं भंते !' इत्यादि इस सूत्र में जेा 'वरा' शब्द आया है वह अवर अर्थ में आया है आयुष्क की अपेक्षा जा અને વૈમાનિક દેવાની ક્રિયામાં પણ પૂર્વોક્ત રૂપથી જ ત્રણે પદોમાં કૃતયુગ્મદિરૂપતા સમજવી. ાસૂ. ૩।ા
જીવ પરિમાણુના અધિકારથી સૂત્રકાર કહે છે.-" जावइया णं भंते ! वरा अंधगवहिणो" इत्याहि
टीडार्थ--" जावइया णं भये ! हत्याहि या सूत्रमां ने वरा शह આપેલ છે. તે અન્ય-ખીજા એ અથમાં આપેલ છે. આયુષ્યની અપેક્ષાથી જે અધકદ્ધિ જીવા અલ્પ આયુષ્યવાળા છે. તે વરા અન્ધકજીવ છે. અધક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १८ उ०४ सु०४ अंधवह्निजीवनिरूपणम्
अवरा अग्रभागवर्त्तिनः आयुष्कापेक्षया, अल्पायुष्का इत्यर्थः 'अंधगवहिणी' अन्धकवह्नयः, अन्धका अप्रकाशकाः सूक्ष्मनामकर्मोदयात् ये वह्नयः वह्निकायिका fter इत्यर्थः अथवा 'अधगवह्निणो' इत्यस्य अभिपवह्नय इतिच्छाया तदर्थस्तु अंघिया वृक्षास्तेषां यः वृक्षाश्रिता वह्नयोऽधिपवह्नयः बादरतेजस्कायिकाः इत्यर्थः, यावत् प्रमाणका अल्पायुष्का अन्धकवह्नयस्तावत्ममाणका एव पराः दीर्घस्थितिका अन्धकवह्नयः किमिति प्रश्नः, भगवानाह - 'हंता' इत्यादि । 'हंता गोयमा !" हन्त, गौतम ! हन्त, इत्यामन्त्रणम् स्वीकारे तथा च हे गौतम! यावन्त एव अल्पायुष्का अन्धकवह्नयस्तावन्त एव दीर्घायुष्का अपि अन्धकवह्नयः एतदाशयेनैव कथयति 'जाति' इत्यादि । 'जावतिया' यावत्काः 'वरा' वराः - अवराः अर्वागूभागवर्त्तिनः : अल्पायुष्काः 'अंधगवहिणो जीवा' अन्धकवयो जीवाः अथवा jayant जीवाः 'तावतिया परा ' तावन्तः - तावत्प्रमाणका एव पराः - मकुष्टाः अंधकवह्नि जीव अर्वागभागवत हे अल्प आयुष्कवाले हैं । वे वरा अंधकवह्नि जीव हैं । अन्धकशब्द का अर्थ प्रकाश नहीं करनेवाले ऐसा है । अर्थात् सूक्ष्म नाम के उदयवर्ती होने से ये प्रकाश नहीं करते हैं, ऐसे सूक्ष्म अग्निकायिक जीव जितने प्रमाणवाले हैं। क्या उतने प्रमाणवाले 'परा अंघगवहिणे जीवा' उत्कृष्टस्थितिवाले अन्धकवहि जीव हैं ? 'अंग' शब्द की संस्कृतच्छाया अंधि भी होती है । इस पक्ष में वृक्षाश्रित बह्निकाय- बादर तेजस्काय ऐसा अर्थ होता है। तथा च जितने प्रमाण में बादर तेजस्काय जीव कि जो अल्प आयुवाले हैं । उतने ही प्रमाण में क्या उत्कृष्ट स्थितिवाले बादर तेजस्काय जीव हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं। 'हंता, गोयमा०' हां गौतम ! जितने प्रमाणवाले अल्प आयुष्कवाले अन्धक्रवह्नि जीव हैं। उतने ही प्रमाणबाले
२९
શબ્દના અર્થ પ્રકાશ ન કરવાવાળા એ પ્રમાણે થાય છે. અર્થાત્ સૂક્ષ્મ નામના ઉભયવશવિત હાવાથી તે પ્રકાશ કરતા નથી. એવા સૂક્ષ્મ અગ્નિકાચિક જીવ भेटला अमाणुवाजा छे तेटसा प्रभावाजा "परा अंधगवह्निणो जीवा " उद्धृष्ट स्थितिवाणा मधवह्निव छे. " अधग" शब्हनी छाया 'अधिप' प થાય છે. એ પક્ષમાં વૃક્ષમાં રહેલ અગ્નિકાય-અર્થાત્ ખદર તેજસ્કાય જીવ કે જે અલ્પ આયુવાળા છે, તેટલા જ પ્રમાણમાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા માદર તેજસ્કાય छे ? तेना उत्तरमा प्रभु छे -- "हता ! गोयमा !” डा गौतम ! અલ્પ આયુષ્યવાળા અંધક જીવેા જેટલા પ્રમાણવાળા છે, તેટલા જ પ્રમાણુવાળા ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા અંધકવૃદ્ધિજીવ છે તે સર્વથા સત્ય છે, પ્રભુના આ કથનને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
भगवतींसूत्रे स्थितितः दीर्घायुष्का इत्यर्थः 'अंधगवहिणो जीवा' अन्धकवयो जीवा इति । 'सेवं भंते ! से भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! यत् देवानुप्रियेण कथितं तत् एवमेव-सत्यमेव इत्युक्त्वा भगवन्तं वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् गौतमो विहरतीति ॥ ४॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात- जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालवतविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां अष्टादशशतके
चतुर्थो देशकः समाप्तः॥१८-४॥ उत्कृष्टस्थितिवाले अन्धकवह्नि जीव हैं । इस प्रभु के कथन को सुनकर गौतम ने उनसे कहा 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आपने जो कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गया ॥ सू० ४ ॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके अठारहवें शतकका
चतुर्थ उद्देशक समाप्त ॥ १८-४॥ Hinीने गौतम स्वाभाय धु-सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति" ७ मापन આપે જે કહ્યું છે તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આપનું કથન યથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને વંદના નમસ્કાર કરીને તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાને સ્થાને બિરાજમાન થઈ ગયા. સૂ ૪ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અઢારમા શતકનો ચોથો ઉદ્દેશક સમાપ્ત . ૧૮-૪
卐
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ उ०५ सू०१ मास्वरजीवविशेषदेवानां निरूपणम् ३१
अथ पञ्चमोद्देशकः भारभ्यते ॥ चतुर्थोदेशकस्यान्तिममागे तेजस्कायिकवक्तव्यता कथिता ते च तेजस्कायिका भास्वरजीवाः ते च देवा भवन्तीति पञ्चमोद्देशके भास्वरजीवविशेषाणाम् असुरकुमारादिदेशनां वक्तव्यतोच्यते, इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्यास्य पञ्चमोद्देशकस्य आदिमं सूत्रम्- 'दो भंते !' इत्यादि ! __मूलम्-दो भंते ! असुरकुमारा एगंसि असुरकुमारावासंसि असुरकुमारदेवत्ताए उववन्ना, तत्थ णं एगे असुरकुमारे देवे पासाईए दरिसणिजे अभिलवे पडिरूवे एगे असुरकुमारे देवे से णं नो पासादीए नो दरिसणिजे नो अभिरूवे नो पडिरूवे से कहमेयं भंते! एवं? गोयमा! असुरकुमारा देवा दुविहा पन्नत्ता तं जहा वेउवियसरीरा य अवेउब्वियसरीरा य तत्थ णं जे से वेउव्वियसरीरे असुरकुमारे देवे से गं पासादीए जाव पडिरूवे तत्थ णं जे से अवेउब्वियसरीरे असुरकुमारे देवे सेणं नो पासादीए जाव नो पडिरूवे। से केणट्रेणं भंते! एवं वुच्चइ तत्थणं जे से वेउब्वियसरीरे तं चेव जाव पडिरूवे ? गोयमा ! से जहा नामए इह मणुयलोगंसि दुवे पुरिसा भवंति एगे पुरिसे अलंकियविभूसिए एगे पुरिसे अणलंकियविभूसिए, एएसि णं गोयमा! दोण्हं पुरिसाणं कयरे पुरिसे पासादिए जाव पडिरूवे कयरे पुरिसे नो पासादीए जाव नो पडिरूवे, जे वा से पुरिसे अलंकियविभूलिए जे वा अणलंकियविभूसिए? भगवं! तत्थ जे से पुरिसे अलंकियविभूसिए से णं पुरिसे पासादीए जाव पडिरूवे, तत्थणजे से पुरिसे अणलंकियविभूसिए से णं पुरिसे नो पासादीए जाव नो पडिरूवे से तेणटेणं जाव नो पडिरूवे।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
भगवतीसूत्र दो भंते! नागकुमारा देवा एगसि नागकुमारावासंसि०(३) एवं चेव जाव थणियकुमारा। वाणमंतरजोइसियवेमाणिया एवंचेव ॥सू०१॥
छाया-द्वौ भदन्त ! असुरकुमारौ एकस्मिन् असुरकुमारावासे असुरकुमारदेवतया उपपन्नौ तत्र खलु एकोऽसुरकुमारो देवः प्रासादीयो दर्शनीयः अभिरूपः पतिरूपः, एकोऽमुरकुमारो देवः स खलु नो प्रासादीयः नो दर्शनीयो नो अभि रूपः नो प्रतिरूपः तत् कथमेतद् भदन्त ! एवम् ? गौतम! अमुरकुमारा देवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा वक्रियशरीराश्च अक्रियशरीराश्च, तत्र खलु यः स चैक्रियशरीरोऽसुरकुमारो देवः स खलु प्रासादीयः यावत् प्रतिरूपः, तत्र खलु यः स अबक्रियशरीरोऽसुरकुमारो देवः स खलु नो पासादीयो यावत् नो प्रतिरूपः । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते तत्र खलु यः स वैक्रियशरीरस्तदेव यावत् पतिरूपः ? गौतम ! तद्यथानामकः इह मनुष्यलोके द्वौ पुरूषौ भवतः, एकः पुरुषोऽलंकृतविभूषितः, एकः पुरुषोऽनलंकृतविभूषितः, एतयोः खलु गौतम ! द्वयोः पुरुषयोः कतरः पुरुषः प्रासादीयो यावत् पतिरूपः, कतरः पुरुषो नो प्रासादीयः यावद नो प्रतिरूपः, यो वा स पुरुषोऽलंकृतविभूषितः, यो वाऽनलंकृतविभूषितः ? भगवन् ! तत्र यः स पुरुषोऽलंकृतविभूषितः स खलु पुरुषः मालादीयो यावत् प्रतिरूपः, तत्र खलु यः स पुरुषोऽनलंकृतविभूषितः स खलु पुरुषो नो प्रासादीयो यावत् नो प्रतिरूपः तत् तेनार्थेन यावत् नो प्रतिरूपः। द्वौ भदन्त ! नागकुमारी देवौ एकस्मिन् नागकुमारावासे०(३) एवमेव यावत् स्तनितकुमाराः । वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका एवमेव ॥ १॥
पांचा उद्देशाने प्रारंभचतर्थ उद्देश के अन्त में तेजस्कायिक जीवों की वक्तव्यता कही ये तेजस्कायिक जीव भास्वर (प्रकाश) रूपवाले होते हैं ऐसे रूपवाले देव होते हैं इसी अभिप्राय से इस पंचम उद्देशे का प्रारम्भ हुभा है। क्योंकि इसमें उन्हीं भास्वर जीव विशेष असुर कुमार आदि देवों की वक्तव्यता
पांयमा उद्देशाने पार - ચોથા ઉદ્દેશાનો અંતમાં તેજસ્કયિકો સંબંધી કથન કરવામાં આવ્યું છે. આ તેજસ્કાવિકજીય ભાસ્વર (પ્રકાશમાન) રૂપવાળા હોય છે. એવા પ્રકાશમાન રૂપવાળા દે હોય છે. એ જ અભિપ્રાયથી આ પાંચમાં ઉદ્દેશાને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. કેમ કે–આ પાંચમાં ઉદ્દેશામાં તે ભારવર (પ્રકાશવાળા)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सू०१ भास्वरजीवविशेषदेवानां निरूपणम् ३३ ___टीका-'दो मंते !' द्वौ भदन्त ! 'असुरकुमारा' असुरकुमारौं 'एगंसि असुरकुमारावासंसि' एकस्मिन् अमुरकुमारावासे 'अमुरकुमारदेवत्ताए उववन्ना' असुरकुमारदेवतया उत्पन्नौ 'तत्थ णे एगे असुरकुमारे देवे' तत्र खलु-तस्मिन् देवकुमारावासे एकोऽसुरकुमारो देवः 'पासाईए प्रासादीयः प्रसादो-मनः प्रसन्नता प्रयोजनं यस्य स तथाभूतः प्रसन्नताजनकगुणयुक्तः, यद्दर्शनेन मनः प्रसन्नतामेति इत्यर्थः ‘दंसणिज्जे' दर्शनीयः२-क्षणे क्षणे द्रष्टुं योग्य इत्यर्थः अभिरूवे'३ अभिरूपः-अभिमतम्-अनुकूलं रूपं यस्य स तथाभूतः मनोऽनुकूलरूपवान् इत्यर्थः 'पडिरूवे'४ प्रतिरूपः प्रतिरूपम् असाधारणं रूपं यस्य स तथाभूतः सर्वथा दर्शक जनमनोहारी-इत्यर्थः। 'एगे असुरकुमारे देवे से णं नो पासाईए' एकोऽसुरकही जावेगी इस उद्देशे का आदि सूत्र 'दो भते' इत्यादि है। _ 'दो भते असुरकुमारा एर्गसि असुरकुमारावासंसि' इत्यादि । __टीकार्थ-'दो भंते असुरकुमारा' हे भदन्त ! दो अप्रकुमार 'एगसि असुरकुमारावासंसि' एकही असुरकुमारावास में 'असुरकुमार देवताए उववन्ना' असुरकुमारदेवरूप से उत्पन्न हुए 'तत्थ णं एगे असुरकुमारे देवे' इनमें एक असुरकुमार देव वहां 'पासाइए' प्रसन्नताजनक गुण से युक्त हुआ जिसे देखकर मन प्रसन्नता को प्राप्त हो जाता है ऐसा हुआ। 'दंसणिज्जे' दर्शनीय हुआ । क्षण २ में जो देखने के लायक हो ऐसा हुआ। 'अभिरूवे' अनुकूल रूपवाला हुआ मन के अनुकूल जिसका रूप है ऐसा हुआ। 'पडिरूवे' असाधारण रूपवाला हुआ-सर्वथा दर्शकजनों के मनको हरनेवाला है रूप जिसका ऐसा हुआ। રૂપ જીવ વિશેષ અસુરકુમાર વિગેરે દેના સંબંધમાં કથન કરવામાં આવશે. આ ઉદ્દેશાનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે.
"दो भंते ! असुरकुमारा एगंसि असुरकुमारा !' त्यादि
टी:--" दो भंते असुरकुमारा " ३ मन् में असुरमा। “एगंसि असुरकुमारावासंसि" से ४ असु२४मा२।१।समा "अनुरकुमारदेवत्ताए उववन्ना" मसु२शुमार हेवपणाथी उत्पन्न यया हाय "तत्थ णं एगे असुरकुमारे देवे" तभी मे ससुमार व या "पासाइए' प्रसन्नता थाय छे. मात्रे ने न मन प्रसन्न थाय तेवो डोय छे. "दैणिज्जे" ६शनीय डाय छे. अर्थात् क्षक्ष शुमान य२५ डाय तवा मन छे. "अभिरुवे" भनने मनु ने छे. पडिरूवे" असाधा२६५ ३५वाणी मने छ. मर्यात ४08बनाना भनने आन SMना२ मन छे. “एगे असुरकुमारे देवे से गं नो
भ० ५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
भगवती सूत्रे
कुमारी देवः स खलु नो प्रासादीयः 'नो दरिसणिज्जे' नो दर्शनीय: 'नो अभिरूवे' नो अभिरूपः 'नो पडिवे' नो प्रतिरूपः 'से कहमेयं भंते! एवं' तत् कथमेतद् भदन्त ! एवम् ? हे भदन्त ! उभयोsसुरकुमारस्वाविशेषात्कथमेको दर्शनीयत्वादिगुणोपेतः अपरस्तु न तथा तत्र को हेतु ? रिति प्रश्नाशयः, भगवानाह - 'गोयमा !" इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम! 'असुरकुमारा देश दुविहा पन्नत्ता' असुरकुमारा देवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा ' तद्यथा 'वेडन्नियसरीरा य अवेउन्नियसरीरा 'वैपिशरीराश्च अवैक्रियशरीराश्च देवो यदा स्वाभाविकेन रूपेण अलंकाररतिरूपेण भवति तदा अवैक्रियशरीर इति कथ्यते, यदा खलु अलंकारादिना विभूषितशरीरो भवति तदा वैकियशरीर इति कथ्यते । 'तत्थ णं जे से वेउब्विय
'एगे असुरकुमारे देवे से णं नो पासाइए' तथा दूसरा असुरकुमारदेव प्रासादीय नहीं हुआ 'नो दरिस्सणिज्जे' दर्शनीय नहीं हुआ। 'नो अभिरू' अभिरूप नहीं हुआ । 'नो पडिवे' प्रतिरूप नहीं हुआ । 'से कहमेयं भंते । एवं' तो हे भदन्त ! जब दोनों असुरकुमारों में असुरकुमारत्व की अपेक्षा कोई विशेषता नहीं है तो फिर क्यों एक दर्शनीयत्वादिगुणों से युक्त है और दूसरा ऐसा नहीं है । इसमें क्या कारण है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम ! 'असुरकुमारा देवा दुबिहा पण्णत्ता' असुरकुमारदेव दो प्रकार के कहे गये हैं- 'तं जहाँ - वेडव्विवसरीरा य अवेउब्वि य सरीराय' एक वैक्रियशरीरवाले और दूसरे अवैक्रियशरीरवाले देव, जिस समय अपने अलंकार रहित स्वाभाविक रूप से युक्त रहता है, तब वह अवैक्रिय
पाखाइए" तथा जीने ने असुरसुभारदेव छे ते आसाहीय भनने असन्न शवनार होतो नथी. "नो दंखणिज्जे" दर्शनीयइपवाणी होतो नथी. "नो अभिरूवे” अलि३य मनतो नथी. "नो पsिह्नवे” लेनारायाने मानहं ७५लग्नार मनतो नथी. " से कइमेयं भंते ! एवं' से लगवन् भन्ने असुरकुमारीभां અસુરપણામાં કંઈ જ વિશેષપણુ ન હોય તે એક દશ નીય વિગેરે ગુાવાળા હાય છે. અને બીજે તે પ્રમાણે હાતા નથી તેમાં તેમ બનવાનું શું કારણુ छे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभु छे ! "गोयमा !" हे गौतम! "असुरकुमरा देवा दुविहा पण्णत्ता" असुरकुमार देव में अभरना होय छे. " तंजहा " - वेडव्वियसरीरा य अवेत्रियसरीरा य” मे वैडिय शरीरवाजा असुरकुभारद्वेव અને ખીજા અવૈક્રિય શરીરવાળા અસુરકુમાર દેવ-દેવ જ્યારે પેાતાના અલ કર વિના સ્વાભાવિકરૂપથી યુક્ત રહે છે ત્યારે તે અવૈક્રિય શરીરવાળા કહેવાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सू०१ भास्वरजीवविशेषदेवानां निरूपणम् ३५ सरीरे असुरकुमारे देवे' तत्रोभयोरसुरकुमारयोर्मध्ये खलु यः स वैक्रियशरीरोऽसुरकुमारो देवः 'से णं पासादीए' स खलु प्रासादीयः 'जाव पडिरूवे' यावत् पति रूपः अत्र यावत् पदेन 'दरिसणिज्जे अभिरूवे' इत्यनयोः संग्रहः । तथा च यो हि असुरकुमारदेवो वैक्रियशरीरवान् स खलु प्रासादीयोऽत्यन्तमनोरमत्वादिगुणयुक्तो भवति वैक्रियविभूषितशरीरमाहात्म्यादिति । 'तत्थ णं जे से अवेउवियसरीरे असुरकुमारे देवे' तत्र खलु यः सोऽवैक्रियशरीरोऽसुरकुमारो देवः 'से णं नो पासादीए जाव नो पडिरूवे' स खलु नो प्रासादीयो यावत् नो प्रतिरूपः, यस्यासुरकुमारदेवस्य वैक्रियशरीरं नास्ति स न प्रासादीयो नापि मनोहरत्वादिगुणयुक्तः। शरीरवाला कहा जाता है और तब वह अलंकारादि से विभूषितशरीरवाला होता है, तब वह वैक्रियशरीरवाला कहलाता है। 'तत्थ णं जे से वे उघियसरीरे असुरकुमारे देवे' इन दोनों असुरकुमारों के बीच में जो वैक्रियशरीरवाला असुरकुमार देव हैं । 'से णं पासाइए' वह प्रासादीय होता है । 'जाव पडिरूवे' यावत् प्रतिरूप होता है । यहां यावत्पद से दरिसणिज्जे अभिरुवे' इन दो पदों का संग्रह हुआ है । तथा च जो असुरकुमार देव वैक्रियशरीरवाला होता है। वह प्रासादीय होता है अत्यन्त मनोरमत्वादि गुणों से युक्त होता है क्योंकि वह वैक्रिय से विभूषितशरीर के महात्म्यवाला होता है । 'तत्थ णं जे से अवेउब्वियसरीरे असुरकुमारे देवे' तथा जो असुरकुमारदेव अवैक्रियशरीरवाला होता है । ‘से शं नो पासादीए जाच नो पडिरूवे' वह न प्राप्तादीय होता है और न यावत् प्रतिरूप होता है। અને તે જ્યારે અલંકાર વિગેરેથી સુશોભિત શરીરવાળે થઈ જાય છે, ત્યારે ते वैठिय शरीरवाणे। ४ाय छे. "तत्थ णं जे से वेउब्वियसरीरे असुरकुमारे देवे" मा अन्त मसुरशुभाशमा जय शरीरवाणे असुमार व छ, "से पासाइए" ते प्रासाहीय मतने मान ५४ारय छे. "जाब पडिरूवे" यावत् प्रति३५ जाय छे. “दरिसणिज्जे अभिरूवे" शनीय डाय छे. मनि३५ -સુંદરરૂપવાળો હોય છે અર્થાત્ જે અસુરકુમાર દેવ વૈક્રિય શરીરવાળા હોય છે, તે પ્રાસાદીય હોય છે. અત્યંત મનોજ્ઞપણાદિ ગુણવાળ હોય છે. કેમ કે से वैठियथा सुशमित शरीना भाडा-याणे डाय छे. “तत्थ णं जे से अवे. उब्वियसरीरे अमुरकुमारे देवे" तथा मसु२भार व सवैयि शरीरबागे। डाय छे. “से गं णो पासादी र जाव णो पडिरूवे" ते प्रासाहीय-प्रसन्नता વાળા હતા નથી. દર્શનીય હોતા નથી. યાત્પતિરૂપ લેતા નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
भगवती सूत्रे
ततश्च प्रसन्नतादि प्रयोजकवैक्रियशरीराभावादेवाप्रासादीयः कारणाभावे कार्याभावस्यत्सर्गिकत्वादिति भावः । पुनः प्रश्नयन् आह- ' से केणट्टे।' इत्यादि । 'से hi भंते! एवं बुच्चर' तत्केनार्थेन खलु भदन्त ! एवमुच्यते 'तत्थ णं जे से doaसरीरे तंचैव जाव पडिरूवे' तत्र खलु यः स वैक्रियशरीरस्तदेव यावत् प्रतिरूपः, अत्र यावत्पदेन संपूर्णस्य उत्तरवाक्यस्यानुवादः कृतो भवतीति । भगवानाह - 'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम! 'से जहानामए' तद्यथा नामकः 'इह मणुयलोगंसि' इह मनुष्यलोके 'दुवे पुरिसा भवति' द्वौ पुरुषौ भवतः 'एगे पुरिसे अलंकियविभूसिए' एकः पुरुषोऽलंकृतविभूषितः अलंकृतोऽलंकारातात्पर्य यह है कि जिस असुरकुमारदेव के वैक्रिपशरीर नहीं होता है मनोहरस्वादिगुणों से युक्त नहीं होता है। इस कारण प्रसन्नतादि का प्रयोजक जो वैक्रियशरीर है, उसका उसके अभाव होने के कारण ही वह अप्रासादीय है क्योंकि कारण के अभाव से कार्य का अभाव स्वाभाविक रहता है ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं। 'से केणद्वेगं भंते । एवं वुच्चद्द' हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि 'तत्थ णं जे से वे उब्वियसरीरे तं चैव जाव पडिरूवे' जो असुरकुमारदेव वैक्रिय शरीरवाला है वह यावत् प्रतिरूप है यहां यावत् पदसे समस्त उत्तरवाक्य का अनुवाद कर लेना चाहिये । ऐसा प्रकट किया गया है । उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'गोयमा !' हे गौतम ! ' से जहानामए इह मणुपलोर्गसि' जैसे इस मनुष्यलोक में 'दुवे पुरिसा भवंति कोई दो पुरुष हों 'एगे पुरिसे अलंकियविभूसिए' एक पुरुष अलंकार आदि से
કહેવાનુ તાત્પ એ છે કે-જે અસુરકુમાર દેવને વૈક્રિય શરીર હાતું નથી, અને મનહર આદિ ગુશેાવાળા હાતા નથી. તેથી પ્રસન્નતાનું પ્રયાજક જે વૈક્રિય શરીર છે તેના તેને અભાવ હાવાથી તે અપ્રાસાદીય હાય છે. કેમકે કારણના અભાવમાં કાના અભાવ સ્વાભાવિક રીતે જ હોય છે. ફરીથી गौतम स्वामी अलुने मे पूछे छे - " से केणट्टे भंते ! एवं वुच्चइ" डे ભગવત્ આપ શા કારણથી એવુ કહે છે! કે तत्थ णं जे से वेव्वियसरी रे तंत्र जात्र पडिरू' में असुरकुमारदेव वैडिय शरीरवाणी होय छे, ते याव પ્રતિરૂપ છે, અહિયાં યાવપદથી સઘળા ઉત્તર વાકયના પાઠના સંગ્રહ કરી सेवा या प्रश्नना उत्तरमा अलुछे - " गोयमा !” हे गौतम ! " से जहा नामए इह मणुयलोसि" प्रेम या मनुष्य भी "दुवे पुरिसा - भवंति " अर्थ એ પુરુષ હાય “एगे पुरिसे अलंकियविभूसिए" ते चैङि ४ पुरुष असार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सू०१ भास्वरजीवविशेषदेवानां निरूपणम् ३७ दिना विभूषितो वस्त्रादिना इति अलंकृतविभूषितः-वस्त्राभरणादिभिः सज्जितशरीर इत्यर्थः 'एगे पुरिसे अणलंकियविभूसिए' एकः पुरुषोऽनलंकृतविभूषितः वस्त्रभूषणादिभिरसज्जितशरीर इत्यर्थः 'एएसिणं गोयमा!' एतयोः खलु गौतम! 'दोण्हं पुरिसाणं' द्वयोः पुरुषयोः 'कयरे पुरिसे पासाईए' कतरः पुरुषः मासादीयः 'जाव पडिरूवे' यावत् प्रतिरूपः ‘कयरे पुरिसे नो पासाईए जाव नो पडिरूवे' कतरः पुरुषो न प्रासादीयः यावत् नो प्रतिरूपः 'जे वा से पुरिसे अलंकियविभूसिए' यो वा स पुरुषोऽनलंकृतविभूषितः 'जे वा से पुरिसे अणलंकियविभूसिए' यो वा स पुरुषोऽलंकृतविभूषितः अलंकृतविभूषितानलंकृतविभूषितशरीरयोर्मध्ये कतरः प्रासादीयादिगुणोपेतो भवति को वा प्रासादीयादिगुणोपेतो न भवतीति कथय इतिभावः। गौतमः कथयति 'भगवं' भगवन् 'तत्थ जे से पुरिसे अलंकियविभूसिए से णं पुरिसे पासाईए जाव पडिरूवे' तत्र यः पुरुषोऽलंकृतविभूपितः स खलु पासाअलंकृत हो और वस्त्रादि से विभूषित हो तथा 'एगे पुरिसे अणलं. कियविभूसिए' दूसरा अलंकार एवं वस्त्रादि से अलंकृत एवं विभूषित न हो वस्त्रभूषणादि से अलजितशरीर हो तो 'एएसिणं गोयमा, हे गौतम ! इन दोनों पुरुषों के मध्य में कौन पुरुष प्रासादीय यावत् प्रति रूप प्रतीत होगा और 'कयरे पुरिसे नो पासाईए जाव ना पडिरूवे' कौन प्रासादीय यावत् प्रतिरूप प्रतीत नहीं होगा ? 'जे वा से पुरिसे अलंकियविभूसिए, जे वा से पुरिसे अणलंकियविभूसिए' क्या वह जा पुरुष अलंकृत विभूषित है ? या वह जो अलंकृत विभूषित नहीं है ? प्रभु की ऐसी बात सुनकर गौतम ने कहा-'भगवं' हे भगवन् 'तत्थ जे से पुरिसे अलंकियविभूसिए' जो पुरुष अलंकृत विभूषित है। 'से गं विशेषथी श६॥डाय भने साहिया शालायमान हाय तथा “एगे पुरिसे अणलंकिय विभूसिए" मा पुरुष माभूषण 242 १२ विगेरेथी परित થયેલ કે સુશોભિત ન હોય એટલે કે વસ્ત્ર અને ઘરેણાથી સજજ થયેલ ન तो "एएसिं णं गोयमा !” 8 जीतम ! म भन्नेमा ये पुरुष प्रसन्नता Gumqatणे यापत प्रति३५ थशे ? अने "कयरे पुरिसे नो पासाइए जाव नो पडिरूवे" भने ध्ये। पुरुष प्रसन्नता SMना। यावत् प्रति३५ नहि भने ? “जे वा से पुरिसे अलंकिरविभूनिए जे वा से पुरिसे अणलं कियविभूसिए" જે પુરુષ અલંકાર અને વિભૂષાવાળો છે. તે પ્રસન્નતા ઉપજાવશે કે જે અલંકાર આદિ વગરને છે તે પ્રીતિજનક લાગશે? આ પ્રમાણે પ્રભુનું વચન સાંભળીને गौतम स्वाभीसे "भगवं" मावन् “तत्थ जे पुरिसे अलंकिय विभूसिया" २ पुरुष मा२ मन साहिथी सुशोभित छ. "से णं पुरिसे पासाईए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
भगवतीसूत्रे
दीयो यावत् प्रतिरूपः । 'तत्थ णं जे से पुरिसे अणलंकियविभूसिए से णं पुरिसें नो पासाईए जात्र नो पडिरूवे' तत्र खलु यः स पुरुषोऽनलंकृविभूषितः स खलु पुरुषो न प्रासादीयो यावत् नो प्रतिरूपः हे भगवन् यो हि पुरुषो वस्त्राभर णादिना सुसज्जितः स प्रासादीयादिगुणोपतो भवति यवनालंकृतविभूषितः स न प्रासादीयादिगुणोपेतो भवतीति समुदितार्थः । 'से तेणद्वेगं जाव नो पडिरू वे' तत् तेनार्थेन यात्रत् नो प्रतिरूपः । अत्र यावत् पदेन 'गोयमा ! असुरकुमारा देवा दुविहा पन्नता तं जहा वेउव्वियसरीरा य' इत्यारभ्य 'नो पासईए' इत्यतस्य संपूर्णस्य प्राथमिकोत्तरवाक्यानां सर्वेषां संग्रहो भवतीति हे गौतम! अनेन दृष्टान्तेन एवम् जानीहि यत् ये असुरकुमारा देवा अलंकृतविभूषिता यस्मात्तस्मात्ते प्रासादीयाः येनलंकाविभूषितास्ते न प्रासादीया इति उभयोरसुरकुमारत्वे पुरिसे पासाईए जान पडिवे' वहीं पुरुष प्रासादीय यावत् प्रतिरूप प्रतीत होगा। 'तत्य णं जे से पुरिसे अणलंकियविभूसिए' और जो पुरुष अनलंकृत एवं अविभूषित है वह पुरुष प्रासादीय यावत् प्रतिरूप प्रतीत नही होगा। 'से तेणद्वेणं जाव नो पडिरूवे' तो इसी कारण हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है कि जो असुरकुमारदेव वैक्रियशरीर से युक्त है वह प्रासादीय आदि गुणों से युक्त होता है और जो वैक्रियशरीर से युक्त नहीं होता है वह प्रासादीप आदिगुणों से युक्त नहीं होता है यहां यावत् पदसे 'गोयमा । असुरकुमारदेवा दुविहा पन्नता, तं जहा वेउव्विय सरीरराव' यहां से लेकर' नो पासाईए' यहां तक का समस्त पाठ संग्रहीत हुआ है । इस दृष्टान्त से तात्पर्य ऐसा है कि जो असुरकु मारदेव अलंकृत विभूषित होते हैं वे इसी कारण से प्रासादीयादि जान पडिरूवे" ते पुरुष प्रसाद्वीय दर्शनीय यावत प्रतिय मने दर्शनीय सागशे तथा " तत्थ णं ज़े से पुरिसे अणलंकियविभूसिए" ने पुरुष असर विनाना અને વસ્ત્રથી સુÀાભિત નથી તે પુરુષ પ્રસન્નતા ઉપજાવનાર યાવત્ પ્રતિરૂપ નહીં
. " से सेणट्टेणं जाव नो पडिवे" ते अरथी हे गौतम में क्षेत्र કહ્યુ છે કે-જે અસુરકુમાર દેવ વૈક્રિય શરીરવાળા છે, તે પ્રાસાદીય પ્રસન્નતા જનક વિગેરે ગુણાવાળા હાય છે, અને જે વૈક્રિય શરીરવાળેા નથી હાતા તે પ્રીતી ઉપજાવનાર વગેરે ગુણુાવાળા હાતા નથી. અહિયાં યાવપદ્મથી " गोयमा !” असुरकुमारदेवा दुविहा पनता - तं जहा वे उव्जियसरोरा य " या पाठथी मारलीने 'नो पासाईए' अडि सुधीना सघना चाहना संग्रह थये। छे. આ દૃષ્ટાંતથી કહેવાનુ તાત્મ્ય એ છે કે-જે અસુરકુમારદેવ અલંકારથી અને વજ્રથી સુશે:ભિત હાય છે, તે એજ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ ३०५ सू०१ भास्वरजीवविशेषदेवानां निरूपणम् ३९ समानत्वेऽपि बैलक्षण्यं भवति । १ कारणाभावनैयत्यं कार्याभावे व्यवस्थितम् । अतोऽत्र कारणाभावात् कार्याभावोsपि दृश्यताम् इति । 'दो भंते! नागकुमारा देवा एगंसि नागकुमारावासंसि ० ' द्वौ भदन्त ! नागकुमारौ एकस्मिन् नागकुमारा वासे भदन्त ! द्वौ नागकुमारदेवौ एकस्मिन्नेव नागकुमारावासे समुत्पनी तत्रैकः प्रासादीयो दर्शनीयो अपरः नो दर्शनीयो नोऽभिरूपो नो प्रतिरूपश्च तत्कथमे तत् एवं भवतीति नागकुमारदेवविषयेऽपि वैषम्यं किं निमित्तमिति गौतमस्य मनः । भगवानाह - ' एवं ' इत्यादि । ' एवं चेत्र' एवमेव असुरकुमारवदेव हे
,
गुणों से युक्त होते हैं और जा ऐसे नहीं होते हैं वे प्रासादीयादि गुणों से युक्त नहीं होते अतः असुरकुमारत्व जाश्यपेक्षया दोनों में समानता होने पर भी पूर्वोक्तकारणों से वैलक्षण्य है । इस प्रकार कारणाभाव अपने कार्य के अभाव का द्योतक होता ही है ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'दो भते ! नागकुमारा देवा एसि नागकुमारावासंसि ०' हे भदन्त ! दो नागकुमारदेव एक ही नागकुमारावास में समुत्पन्न हुए हों इनमें एक प्रासादीय, दर्शनीय अभिरूप और प्रतिरूप हो, दूसरा न प्रासादीय हो, न दर्शनीय हो, न अभिरूप हो और न प्रतिरूप हो तो ऐसी विषमता वहां क्या हो सकती है ? उत्तर में प्रभुने कहा हाँ हो सकती है इसका कारण क्या है ? तो प्रभु कहते हैं । 'एवं चेव' असुरकुमार के जैसे કારણથી પ્રસન્નતા ઉપજાવનાર વિગેરે છેૢાવાળા હાય છે. અને જે તે પ્રમાણે અલંકાર વિગેરે વાળા નથી તે પ્રસન્નતા વિ. ઉપજાવી શકતા નથી. જેથી અસુરકુમાર જાતિપણાથી અન્ને સમાન હેાવા છતાં પણ પૂર્વોક્ત કારણેાથી વિલક્ષણતા થાય છે. તે રીતે કારણના અભાવ પાતાના કાર્યના અભાવને પ્રકાશક હાય છે.
श्रीथी गौतमस्वाभी अलुने मे पूछे छे छे - "दो भंते ! नागकुमारा देवा एगंसि नागकुमारावासंसि ०" डे लगवन् मे नागड्डुभार हेव भे ४ નાગકુમારાવાસમાં ઉત્પન્ન થયા હોય તે પૈકી એક નાગકુમાર દેવ, પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ હોય છે. અને ખીજાં પ્રસન્નતા ઉપજાવનારા હાતા નથી. સુંદર દેખાવવાળા હાતા નથી, અભિરૂપ હોતા નથી. અને પ્રસન્નતા ઉપજાવનાર પણ હાતા નથી તેા તેઓમાં વૈષમ્ય શુ' સ'ભવે છે ? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હા ગૌતમ તેમ ખની શકે છે. તેમ થવાનું કારણ શું છે ? તેમ ગૌતમ સ્વામીએ પૂછવાથી પ્રભુએ ઉત્તર આપ્યા — डे गौतम ! " एवं चेव" असुरकुभारानी भाइ४ नागईभारी पशु मे प्रारना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
भगवती सूत्रे
गौतम ! नागकुमारी द्विविधः तत्रैको वैक्रियशरीरवान अपरः एकश्च न वैक्रियशरीरखान, तत्र यस्य शरीरं सर्वदेव अलंकारवस्त्रादिनाऽलङ्कृतं भवति विभूषितं चस प्रासादीयो दर्शनीयोऽभिरूपः प्रतिरूपश्च तदन्यस्य अलंकारवस्त्रादिभिरनलंकृताविभूषितत्वेन च न प्रासादित्व न दर्शनीयत्वं नाभिरूपत्वं न वा प्रतिरूपत्वमिति पूर्ववदेव भगवत उत्तरम् । 'जाव थणियकुमारा' यावत् स्वनितकुमारा एवमेव असुरकुमारदेववदेव स्तनितकुमाराणां द्विविधत्वं तत्र प्रासादित्वाभासादिवे च ज्ञातव्ये प्रश्नवाक्यमुत्तरवाक्यं च स्वयमेवोहनीयम् । 'वाणमंतरजोड़सियवेमाणिया एवं वेव' वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाश्चैवमेव असुरकुमारदेवदेव वानव्यतरज्योतिष्कत्रैमानिका अपि ज्ञादव्याः, एष्वपि प्रश्नवाक्योत्तर वाक्ययोरनुसन्धानं पूर्ववदेव बोद्धव्यम् इति ॥ म्र० १ ॥
1
ही नागकुमार दो प्रकार के होते हैं । उनमें एक वैक्रियशरीरवाला होता है और दूसरा वैकियशरीरवाला नहीं होता है जिसका शरीर सर्वदा ही अलंकार वस्त्र आदि से अलंकृत एवं विभूषित बना रहता है वह प्रासादीय दर्शनीय अभिरूप और प्रतिरूप होता है। तथा जो अलंकार वस्त्र आदि से अलंकृत एवं विभूषित नहीं होता है वह प्रासादीय दर्शनीय अभिरूप और प्रतिरूप नहीं होता है। ऐसा यह भगवान् का उत्तर है । 'जाव धणिषकुमारा' असुरकुमारदेव के जैसा ही स्तनितकुमारों में द्विविधता एवं प्रासादीत्वाप्रासादीयत्वादि जानना चाहिये । प्रश्नवाक्य और उत्तरवाक्य अपने आप लगा लेना चाहिये । 'वाणमंतर जोइसिपवेमाणिया एवं चेव' असुरकुमारदेव को वक्तव्यता के जैसा ही वानव्यन्तर ज्योतिषिक एवं वैमानिक इन देवों की वक्त
છે. તે પૈકી એક વૈક્રિય શરીરવાળા ડાય છે અને બીજો વૈક્રિય શરીર વિનાના હાય છે. જેનું શરીર હંમેશાં વસ્ત્ર, અલંકાર વિગેરેથી અલકાર પામેલુ' અને વિભૂષાવાળું મનેલુ રહે છે, તે પ્રસન્નતાજનક સુંદર દેખાવવાળુ અભિરૂપ અને પ્રસન્નતા ઉપજાવનારૂ' હાય છે. તેમજ જે શરીર અલંકાર વસ્ત્ર વિગેરેથી અલંકારિત થયેલુ' અને વિભૂષિત થયેલુ' હેતુ નથી. તે પ્રસન્નતા ઉપજાવનાર, हेमावडु, मलि३५ प्रीती उपन्नववाणु होतु नथी. "जाव थणियकुमारा" અસુરકુમારદેવ પ્રમાણે સ્તનિતકુમારેશમાં બે પ્રકારપણું અને અપ્રાસાદીયપણુ વિગેરે સમજી લેવું. તેના પ્રશ્નવાકય ઉત્તરવાક્ય સ્વયં અનાવી લેવા, " वाण मंतर जोइसियवेमाणिया एवं चेव" असुरकुमार छेत्रना કથન પ્રમાણે જ વાનન્યતર ચેતિષિક અને વૈમાનિક આ દેવેશના સમધમાં પ્રાસાદીયપણા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सू०२ असुरकुमाराणा भिन्नत्वे कारणनि० ४१
अनन्तरमसुरकुमारादीनां विशेषः कथित इति विशेषाधिकारादेव इदमप्याह-- 'दो मंते ! नेरइया एगंसि' इत्यादि ।
मूलम्-दो भंते! नेरइया एगंसिं नेरइयावासंसि नेरइयत्ताए उववन्ना तत्थ गं एगे नेरइए महाकम्मतराए चेव जाव महावेयणतराए चेव, एगे नेरइए अप्पकम्मतराए चेव जाव अप्पवेयणतराए चेव से कहमेयं भंते! एवं ? गोयमा! नेरइया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा मायिमिच्छादिट्टि उववन्नगाय अमाथि सम्मदिट्ठि उपवन्नगा य। तत्थ णं जे से मायिमिच्छादिट्टि उववन्नए नेरइए से णं महाकम्मतराए चेव जाव महावेयणतराए चेव, तत्थ णं जे से अमाथि सम्मति उववन्नए नेरइए से णं अप्पकम्मतराए चेव जाव अप्पवेयणतराए चेव। दो भंते! असुरकुमारा० एवं चेव। एवं एगिदियविगलिंदिय वज्ज जाव वेमाणिया॥सू०२॥
छाया-द्वौ भदन्त ! नैरयिकौ एकस्मिन् नैरयिकावासे नैरयिकतया उपपत्री, तत्र खलु एको नैरयिकः महाकर्मतरश्चैव यावत् महावेदनतरश्चैव, एको नैरयिकोऽल्पकर्मतरश्चैव यावद् अल्पवेदनतरश्चैव तत् कथमेतद् भदन्त ! एवम् ? गौतम ! नैरयिकाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा माथिमिथ्यादृष्टयुपपन्नकाश्च अमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नकाश्च । तत्र खलु यः स मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नको नैरयिकः स खलु महाकर्मतरश्चैव यावत् महावेदनतरश्चैत्र, तत्र खलु यः सोऽमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नको नैरयिकः स खल अल्पकर्मतरश्चैव यावत् अल्पवेदनतरश्चैव । द्वौ भदन्त ! असुरकुमारौ० एवमेव । एवम् एकेन्द्रियविकलेन्द्रियवर्ज यावद् वैमानिकाः।मु०२॥ व्यता प्रासादीयत्व अप्रासादीयत्व आदि के सम्बन्ध में समझ लेना चाहिये । प्रश्नवाक्य और उत्तरवाक्य इन दोनों का अनुसंधान पहिले जैसा कर लेना चाहिये ।।सू. १॥ વિગેરેના સંબંધમાં સમજી લેવું. આ બન્નેના પ્રશ્નવાક્ય અને ઉત્તરવાક્યનું અનુસંધાન પહેલા અસુરકુમાર દેવના સંબંધમાં કહ્યા પ્રમાણેકહી લેવું સૂ. ૫
भ० ६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
भगवतीस्त्रे टीका--'दो भंते ! नेरइया' द्वौ भदन्त ! नैरयिको 'एगंसि नेरइयावासंसि' एकस्मिन् नैरयिकावासे 'नेरइयत्ताए उत्रवन्ना' नैरयिकतया उपपन्नौ-समुत्पन्नौ इत्यर्थः 'तत्य गं तत्र खलु नैरयिकावासे 'एगे नेरइए' एको नैरयिकः 'महाकम्मतराए चेव' महाकर्मतर एवं 'जाव महावेयणतराए य' यावन्महावेदनतर एवं, अत्र यावत्पदेन 'महाकिरियतराए' चेव महासवतराए चेव' इति संग्रहः महाक्रियतर एवं महास्रवतर एवं इति संग्रहः करणीयः । 'एगे नेरइए' एको नैरयिकः 'अप्पकम्मतराए चेव' अल्पकमतर एव 'जाव अप्पवेयणतराए चे' यावद् अल्पवेदनतर एवं, अत्र यावत्पदेन 'अप्पकिरियतराए चेव अप्पासवतराए चेव' इति संग्रहः, अल्पक्रियतर एव अल्पावतर एवेति संग्रहः करणीयः ‘से कहमेयं भंते !
इसके पहिले असुरकुमार आदिकों में विशेषता प्रकट की गई है सो विशेषता का अधिकार है।ने से ही सूत्रकार यह भी कहते हैं। 'दो भते नेरइया एगसि नेरयावासंसि' इत्यादि।
टीकार्थ-इसमें सर्व प्रथम गौतम ऐसा प्रभु से पूछ रहे हैं कि हे भदन्त ! 'दो नेरइया' दो नैरयिक 'एगंसि नेरच्यावासंसि' एक ही नरयिकावास में 'नेरइयत्ताए उपवना नैरयिक रूप से समुत्पन्न हुए इनमें 'एगे नेरइए' एक नैरयिक 'महाकम्मतराए चेव' महाकर्मतर ही होता है यावत् 'महावेयणतराए य' महावेदनतर ही होता है। यहां यावत्पद से 'महाकिरियतराए चेव महामवतराए चेव' इन पदों का संग्रह हुभा है । 'एगे नेरइए अप्पकम्मतराए चेव जाव अप्पवेयणतराए चेव' तथा काई नैरयिक अल्पकर्मतर ही होता है । यावत् अल्पवेदनतर
પહેલાં અસુરકુમાર વિ. માં વિશેષતા બતાવવામાં આવી છે, એ રીતે વિશેષતાને અધિકાર હોવાથી આ પ્રમાણે સૂત્ર કહે છે કે--
"दो भंते नेरइया एगंसि नेरइयावासंसि" त्या ટીકાથ–-આમાં પહેલાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછે કે હે गवन् "दो नेरइया" में ना२शीय व “एगसि नेरइयावासंसि" ४४ नैयिावासमा "नेरइयत्ताए अवन्ना" नायपाथी 6पन्न थया. तमा “एगे नेरइए" 23 नथि: “महाकम्मतरावचेव" भाभवाणे होय छे. यावत् "महावेयणतराए य" मडावना । डाय छे. "महाकिरियतराए चेव महासवतरापचेव" मा यिापाणे खाय छ भने महा भासपाणी डाय छ भने "एगे नेरइए अप्पकम्मतराए चेव जाव अपवेयणतराए चेव" तथा से ना२४ीय अ६५भपाणी या वेहनवाजे डाय छे. से कहमेयं भंते । एवं" तो तम थाम शु॥२४ छ ? तेन। त्तरमा प्रभु ४३ छे?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सू०२ असुरकुमाराणां भिन्नत्वे कारणनि० ४३
एवं तत्कथमेतद् भदन्त ! एवम् ? इति गौतमस्य प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा हे गौतम ! 'नेरइया दुविहा पन्नत्ता' नैरयिकाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तेषां द्विविधत्व मेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-मायिमिच्छादिहि उववन्नगा य अमायि सम्पदिहिउववन्नगा य' मायिमिथ्यादृष्टथुपपन्नकाश्च अमायिसम्यग्दृत्युपपन्नकाश्च 'तत्य णं जे से मायोमिच्छादिविउववन्नए नेरइए' तत्र खलु यः सामायिमिथ्यादृष्टयुपपत्रको नैरयिकः ‘से णं महाकम्मतराए चेव' स खलु महाकर्मतरएव 'जाव महावे यणतराए चे' यावन्महावेदनतरएव अत्र यावत्पदात्महाकर्मतरएव महाक्रियतरएव इति संग्राह्यम् 'तस्थ णं जे सेअमायिसम्मदिटिउपवन्नर नेरइए' तत्र खलु यः सः अमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नो नैरयिकः 'से णं अप्पकम्मतराए चेव' स खलु अल्पकर्मतर एव 'जाव अप्पवेयण ही होता है । 'से कहमेय भंते ! एवं ' सो ऐसा होने में कारण क्या है ? उत्तर में प्रभु ने कहा 'गोयमा! नेरच्या दुविहा पन्नता' हे गौतम | नैरयिक दो प्रकार के कहे गये हैं। 'तं जहा माथिमिच्छदिट्ठी उपय नगा य अमायिसम्मदिहिउववन्नगा य' जैसे एक मायी मिथ्याष्टिरूप से उत्पन्न हुए और दूसरे अमायी सम्यग्दृष्टि रूप से उत्पन्न हुए 'तस्थ णं जे से माथिमिच्छदिट्टि उवधनए नेरइए से णं महकम्मतराए चेव, जाव महावेयणतराए चेव' इनमें जो मायी मिथ्याष्टिरूप से उत्पन्न हुए नैरयिक हैं वे महाकर्मतर ही होते हैं। यावत् महावेदनतर ही होते हैं । तथा 'तस्थ णं जे से अमायिसम्मादिहिउववन्नए नेरइए' जो इनमें अमायी सम्यग्दृष्टिरूप से उत्पन्न हुआ। नरयिक है । 'सेणं अप्पकम्मतराए चेव जाव अप्पवेषणतराए चेव' वह अल्पकर्मतर ही होता है । यावत् अल्पवेदनतर ही होता है। यहां पर भी यावत्पद से "गोयमा ! नेरइया दुविहा पण्णत्ता” 8 गौतम नयि रना हा छ. "तं जहा-मायी मिच्छदिदि उबवण्णगा य अमायिसम्मदिद्विउववनगा य" તે પૈકી એક માયી મિથ્યાદષ્ટિ પણાથી ઉત્પન્ન થયેલ છે. અને બીજે અમાથી सभ्यष्टिपाथी उत्पन्न ये छे. "तत्थ णं जे से मायिमिच्छदिदिउववत्रए नेरइए से णं महकम्मतराए चेव जाव महावेयणतराए चेव" मा २ નરયિક જીવ માયી મિથ્યાદષ્ટિપણાથી ઉત્પન્ન થયેલ છે, તે મહાકર્મવાળે જ डाय छे. यावत् भावहनवाणे डाय छे. तथा "तत्थ ण जे से अमायिसम्म. दिदिउववन्नए नेरइए" तमा २ समाया सभ्यपूटि३५थी 64 थयेस नै२यि: छे, “से णं अपकम्मतराए वेव जाव अप्पवेयणतराए घेव" ते ५ કમવાળા જ હોય છે. યાવત્ અલ્પવેદનવાળા જ હોય છે. અ૫ કિયાવાળે હેય છે. અને અલ્પઆત્મવવાળો હોય છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે હું ગામ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
तराए चेत्र' यावदल्पवेदनतर एव अत्र यावत् पदेन अल्यक्रियतर एव अल्पास्त्रवतर एव इति संग्रहो भवति । अयमाशयः हे गौतम ! द्विविधा नारका भवन्ति तत्रैको मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नकोऽपरोऽमायिसम्यग्दृष्टयुरपन्नका, तत्र या मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नकः स महाकर्मवरो महाक्रियतरो महास्रवतरो महावेदनतरश्च भवति यः खलु अमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नकः सोऽल्पकर्मतरोऽल्यास्त्रक्तरोऽल्पवेदनतरश्च भवति मायिमिथ्याष्टित्वामायिसम्यग्दृष्टित्वरूपकारणानां भेदेन उभयोः कार्यस्यापि मिन्नत्वादिति भावः । 'दो भंते ! अमुरकुमारा०' द्वौ भदन्त ! अमुरकुमारौ एकस्मिन् असुरकुमारावासे समुत्पन्नौ असुरकुमारतया, तत्रैको महाकर्मतरो यावत् महावेदनतरः, अपरोऽल्पकर्मतरो यावत् अल्पवेदनतरश्चेति तत्र हे भदन्त ! किं 'अल्पक्रियतर और अल्पास्रवतर' इन दो पदों का संग्रह हुआ है। इसका आशय ऐसा है हे गौतम ! नारक दो प्रकार के होते हैं, इनमें एक नारक मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नक होता है दूसरा अमायिसम्यग्दष्टयुपपन्नक होता है। जो माथिमिथ्यादृष्युपपन्नक नारक होता है वह महाकर्मतर, महाक्रियतर, महापात्र बतर, और महावेदनतर होता है।
और जो अमायी सम्यग्दृष्ट्युपपन्नक नारक होता है वह अल्पकमें. तर, अल्पक्रियतर, अल्पआर बतर और अल्पवेदनतर होता है। जब मायिमिथ्याष्टित्वरूप और अमायिसम्यग्दृष्टित्वरूप कारणों में भेद है तो फिर इनके दोनों कार्यों में भी भेद होना स्वाभाविक ही है, 'दो भंते ! असुरकुमारा०' अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं । हे भदन्त ! दो असुरकुमार एक ही असुरकुमारावास में असुरकुमाररूप से उत्पन्न हुए उनमें एक महाकर्मतर हुआ और यावत् महावेदतर हुआ दुसरा अल्पकौतर यावत् अल्पवेदतर हुआ तो हे भदन्त ! उसमें कारण क्या નારક છ બે પ્રકારના હોય છે તે પૈકી એક નારક માયી મિથ્યાષ્ટિથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય છે. અને બીજે નારકીય જીવ અમારી-માયા વિનાને અને સમદષ્ટિથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય છે. જે નારક જીવ માયા મિથ્યાષ્ટિથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય છે તે મહાકર્માતર, મહાકિયાવાળા, મહાઆસરવાળે અને મહાવેદનવાળા હોય છે. અને જે નારક જીવ માયારહિત સમ્યગદૃષ્ટિથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય છે તે–અલ્પકર્મવાળે, અલ્પક્રિયાવાળ, અપઆસવવાળે, અને અપવેદનવાળો હોય છે. આ રીતે જ્યારે માયી મિથ્યાદષ્ટિપણારૂપ કારણમાં सहाय तो ते मन्ननअयमा ५ ले डा। सामावि छ. "दो भंते ! असुरकुमारा०" Nथा गीतम स्वामी प्रभु से पूछे छे है-डे मापन मे અસુરકુમારે એક જ અસુરકુમારાવાસમાં અસુરકુમારપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે પૈકી એક મહાકર્મવાળો હોય છે. યાવત્ મહાદનવાળા હોય છે. અને બી જે અપકર્મવાળે યાવત અલ્પવેદનવાળે હોય છે. તે હે ભગવાન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सू०२ असुरकुमाराणां भिन्नत्वे कारणनि० ४५ कारणम् ? इत्यसुरकुमारभेदविषये प्रश्नः, भगवानाह-'एवं चेत्र' एवमेव-नारकवदेव तथाहि-अमुरकुमारा द्विविधास्तत्रैको मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नः, अपरोऽमायिसम्यक दृष्टयुपपन्नः, तत्र यः माथिमिथ्यादृष्टयुपपन्नः स महाकर्मतरो महाक्रिय तरो महस्रवतरो महावेदनतरश्व, यः खलु अमायि सम्यग्दृष्टयुपपन्नः सोऽल्पकर्मतरोऽल्पक्रियतरोऽल्पासवतरोऽल्पवेदनतरश्च भवति। मायि मिथ्यादृष्टित्वा मायिसम्यग्दृष्टित्वरूपकारणभेदेन उभयोरेका समुत्पन्नत्वेऽपि भेदो भवतीति भगवत उत्तरमिति । 'एवं एगिदियवज्ज जाव वेमाणिया' एवमेकेन्द्रियविकले. न्द्रियवर्ज यावद् वैमानिकाः एवमेकेन्द्रियविकलेन्द्रियजीवान् वर्जयित्वा वैमा. निकान्तजीवानामपि परस्परं भेदो ज्ञातव्यः । 'एगिदियविकले दियवज्ज' इति एकेन्द्रियविकलेन्द्रियजीवा मायिमिथ्यादृष्टयो भवन्ति किन्तु अमायि सम्यग्दृष्टहै ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं एवं चेव' हे गौतम! असुरकुमार दो प्रकार के होते हैं। एक मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नक और दूसरा अमा. यिसम्यग्दृष्टयुपपानक इनमें जो मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नक असुरकुमार है वह महाकर्मतर महाक्रियातर, महाआस्रवतर होता है तथा जो अमायिसम्यग्दृष्टयुपपत्रक असुरकुमार है वह अल्पकर्मतर, अल्प. क्रियातर, अल्पआस्रवतर और अल्पवेदनतर होता है। इस माथिमिथ्याष्टित्वरूप और अमायिसम्यग्दृष्टित्वरूप कारण के भेद से दोनों के एक ही जगह उत्पन्न होने पर भी भेद हो जाता है । 'एवं एगंदियविगलिंदियवज्ज जाच वेमाणिया' इसी प्रकार से एकेन्द्रिय विकलेन्द्रिय जीवों को छोडकर वैमानिक तक के जीवों में भी परस्पर तम थामा शु. १२९४ छ ? तना उत्तरमा प्रभु छ ,-"एवं चेव" 3 ગૌતમ અસુરકુમારે બે પ્રકારના હોય છે. તે પિકી એક માયી મિથ્યાષ્ટિ પણાથી ઉત્પન્ન થવાવાળે અને બીજો અમાયી સમ્યગૂદષ્ટિપણાથી ઉત્પન્ન થવા વાળો હોય છે. તે પૈકી જે માયી મિથ્યાદષ્ટિથી ઉત્પન્ન થવાવાળે અસુરકુમારદેવ છે, તે મહાકર્મવાળે મહાકિયાવાળે મહાઆસરવાળે અને મહાવેદનવાળો હોય છે. તથા જે અમાયી સમ્યગ્ર દષ્ટિથી ઉત્પન્ન થવાવાળા અસુરકુમારદેવ છે. તે અપકર્મવાળો, અપક્રિયાવાળો, અ૫ આત્મવવાળો, અને અલ્પવેદન વાળો હોય છે. આ માયા મિયાદષ્ટિપણારૂપ કારણના ભેદથી બને એક જ स्थले उत्पन्न थये। 4 छत से 25 य छे. “एवं एगिदियविगलंदियवज्ज" "जाव वेमाणिया" से शत मेन्द्रिय, qिaन्द्रिय छवाने छीन मानिक સુધીના માં પણ અ ન્યમાં ભેદ સમજ. એકેન્દ્રિય અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे यस्ते न भवन्ति अतस्तेषु एकस्मिन् सम्यग्दर्शनसापेक्षाल्पकर्मस्वम् तथैकस्मिन् मिथ्यादर्शनसापेक्षमहाकर्मत्वम् न घटते अपि तु सर्वस्मिन्नेव महाकर्मत्वमेव भवतीत्यतः 'एकेन्द्रियविकलेन्द्रियवर्जम् इत्युक्तम् ॥सू० २॥
अनन्तरं नैरयिकादिवक्तव्यता कथिता ते च नारका आयुष्कादि प्रतिसंवेदनावन्त इति नारकादीना मायुष्कादि प्रतिसंवेदनां निरूपयन्नाह-'नेरइएणं भंते!' इत्यादि
मूलम्-नेरइए णं भंते ! अणंतरं उबहित्ता जे भविए पंचिंदियतिरिक्ख जोणिएसु उववजित्तए ? से णं भंते ! कयरं आउयं पडिसंवेदेइ ? गोयमा ! नेरइयाउयं पडि संवेदेइ पंचिंदियतिरिक्ख जोणियाउए से पुरओ कडे चिट्ठइ एवं मणुस्सेसु वि नवरं मणुस्साउए से पुरओ कडे चिट्टइ। असुरकुमारे णं भंते! अणंतरं उबट्टित्ता जे भविए पुढवीकाइएसु उववजित्तए पुच्छा गोयमा! असुरकुमाराउयं पडिसंवेदेइ पुढवीकाउयाउए से पुरओ कडे चिटुइ, एवं जो जहिं भविओ उववज्जित्तए तस्स तं पुरओ कडे चिटुइ जत्थ ठिओ तं पडिसंवेदेइ जाव वेमाणिए नवरं पुढवीकाइएसु उववज्जइ पुढवीकाउयाउयं पडिसंवेदेइ में भेद जानना चाहिये । एकेन्द्रिय विकलेन्द्रिय जीवों को छोडकर ऐसा जो कहा है सो इसका कारण ऐसा है कि ये माथिमिथ्यादृष्टि ही होते हैं सम्यग्दृष्टि नहीं होते हैं । अतः वहां पर किसी एक में सम्य ग्दर्शन सापेक्ष अल्पकर्मता तथा किसी एक में मिथ्यादर्शन सापेक्ष महाकर्मता नहीं आती है। किंतु उन सब में महाकर्मता ही होती है। सू०२।। વિકલેન્દ્રિયને છોડીને એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે, તેનું કારણ એ છે કેતે માયી મિથ્યાષ્ટિ જ હોય છે. અમ યી સમ્યગદૃષ્ટિ હેતા નથી. જેથી ત્યાં કેઈ એકમાં-સમ્યગ દર્શનવાળું અલ્પકમપણું અને કઈ એકમાં મિથ્યા દર્શનવાળું મહાકર્મ પણ આવતું નથી, પણ બધામાં મહાકર્મ પણ જ આવે છે. સૂ. ૨
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सू०३ नारकादीनामायुष्कादिप्रतिसंवेदनानि. ४७ अन्ने य से पुढवीकाइयाउए पुरआ कडे चिइ एवं जाव मणुस्सो सहाणे उववायवो परट्राणे तहेव ॥सू०३॥ ___ छाया-नैरयिकः खलु भदन्त ! अनन्तरमुघृत्य यो भव्यः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकेषु उत्पत्तुं स खलु भदन्त ! कतरमायुष्क पतिसंवेदयति ? गौतम ! नेरयिकायुष्कं प्रति संवेदयति पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकायुष्कं तस्य पुरतः कृतम् तिष्ठति, एवं मनुष्येष्वपि, नवरं मनुष्यायुष्क तस्य पुरतः कृत तिष्ठति । असुरकुमारः खलु भदन्त ! अनन्तरमुकृत्य यो भव्यः पृथिवीकायिकेषु उत्पत्तुं पृच्छा गौतम ! असुरकुमारायुष्क प्रतिसंवेदयति पृथिवीकायिकायुक तस्य पुरतः कृतं तिष्ठति । एवं यो यत्र भव्य उत्पत्तुं तस्य तत् पुरतः कृतं तिष्ठति यत्र स्थितस्तत् मतिसंवेदयति, यावद्वैमानिक नवरं पृथिवीकायिके वृत्पद्यते पृथिवीकायिकायुष्क पतिसंवेदयति, अन्यच्च स पृथिवीकायिकायुष्क पुरतः कृतं तिष्ठति एवं यावन्मनुष्यः स्वस्थाने उपपातयितव्यः परस्थाने तथैव ॥मू० ३॥
टीका--'नेरइए णं भंते' नैरयिकः खलु भदन्त ! 'अणंतरं उव्वट्टित्ता' अनन्तरमुघृत्य मरणानन्तराव्यवहितोत्तरक्षणे एवेत्यर्थः 'जे भविए' यो भव्यः भवितुं योग्य इत्यर्थः 'पंचिंदियतिरिक्खजोगिएमु उववज्जित्तए' पञ्चेन्द्रियतियग्यो___ अभी२ नैरयिकादिकों की वक्तव्यता कही गई है । सो ये नारक आयुष्क आदि का प्रतिसंवेदन अनुभव करनेवाले होते हैं । अतः अब सूत्रकार नारकादिकों की आयुष्कादि की प्रतिसंवेदना का निरूपण करते हैं।-'नेरइए णं भंते अणंतर उव्वट्टित्ता जे भविए' इत्यादि ।
टीकार्थ-इस स्त्र द्वारा गौतम ने प्रभु से सर्व प्रथम ऐसा पूछा है कि-नेरइए णं भंते !' हे भदन्त ! नरयिक जो 'अणंतरं उच्चट्टित्ता' मरकर तुरंत ही-मरण के अनन्तर उत्तरक्षण में ही-'जे भविए पंचिदिय तिरिक्खजोणिए उववज्जित्तए' पंचेन्द्रिय तिर्यश्च योनिकों में
પહેલાં નારકીય જીના સંબન્ધમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે. તે નારકીય ઇ આયુષ્ક વિગેરે પ્રતિસંલેખનને અનુભવ કરવાવાળા હોય છે. જેથી હવે સૂત્રકાર નારકીય વિગેરે જોની આયુષ્ય વિગેરેની પ્રતિસલેખનાનું નિરૂપણ કરે છે. તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે.
"नेरइया णं भंते ! अणंतरं उविट्टित्ता" त्यादि
ટીકાર્થ–આ સૂત્રથી ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાનને એવું પૂછયું કે"नेरइए णं भंते ! सावन रे नरयि "अणंतरं उवि द्वित्ता" भ२६५ ५छीना उत्त२ क्षमा अर्थात् भ२५५ पाभ्या ५छी तरत १ "जे भविए पंचिदिय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
-
भगवतीचे निकेषु उत्पत्तुम् उत्पनो भवितुं से णं भंते । स खलु भदन्त ! 'कयरं आउयं पडिसंवेदेई' कतर कीदृशमायुष्क प्रतिसंवेदयति-अनुभवतीत्यर्थः, हे भदन्त ! यो नारको मृत्वा अनन्तरक्षणे एव पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकेषु उत्पत्तियोग्यो वर्तते स कतरमायुष्कम् अनुमवतीत्यर्थः। भगवानाह-'गोयमा!' इत्यादि 'गोयमा!' हे गौतम ! 'नेरहयाउयं पडिसंवेदेई' नैरयिकायुष्क प्रतिसंवेदयति-अनुभवति तथा 'पंचिंदियतिरिक्खजोणियाउए' पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकायुष्कम् 'से पुरओ कडे चिट्ठइ' तस्य पुरतः कृतं तिष्ठति उदयाभिमुखं भवतीत्यर्थः हे गौतम ! यो नारको मृत्वा अनन्तरसमये पश्चन्द्रियतिर्यग्योनौ उत्पत्तियोग्यो भवति स नारको नारका. युष्कमनुभवन् पञ्चन्द्रियतियंग्योनिकमुदयाभिमुखं करोतीतिभावः। नैरयिक जीवानां मरणसमये एतद्भवसंबन्ध्यायुष्कस्यानु भवनम् परायुष्कस्याभिमुखीकरणं उत्पन्न होने के योग्य है। ‘से गं भंते! कयरं आउयं पडिसंवेदेई' हे भदन्त ! वह किस आयुका प्रतिसंवेदन करता है। अनुभव करता है ? तात्पर्य ऐसा है कि जो नारक अनन्तरक्षण में ही पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों में उत्पत्तियोग्य हो रहा है वह किस आयुष्कका अनुभव करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'गोयमा! नेरइयाउयं पडिसंवेदेई' हे गौतम ! जो नैरयिक मरणक्षण के अनन्तर ही उत्तरक्षण में पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होने के योग्य है वह नैरयिक आयुष्क का तो अनुभव करता है और 'पंचिंदिय तिरिक्ख०' पञ्चेन्द्रिय लियंग्योनिक आयुको उदयाभिमुख करता है । अर्थात् पञ्चेन्द्रिय तिर्यग् आयुष्य उसके उदयाभिमुख होता है। तात्पर्य कहने का यह है कि नैरयिक जीवों के मरण समय में जिस भवमें वे वर्तमान हैं, उस भव सम्बन्धी आयुका तिरिक्खजोणिएसु उववज्जित्तए" ५'यन्द्रिय तियय योनिमा पन्त थापाय छे. “से णं भंते ! कयरं आउयं पडिसंवेदेह" 3 भगवन या આયુષ્યને અનુભવ કરે છે? કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જે નારક મરીને તે પછીના જ ક્ષણમાં પંચંદ્રિય તિર્યંચ નિકમાં ઉત્પન્ન થવાનું છે, તે કયા આયુષ્યને અનુભવ કરે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-- "गोयमा ! नेरइयाउयं पडिसंवेदेह" 3 गौतम ! २ नैथि: भ२६५ समयनी ક્ષણની પછીના ક્ષણમાં પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ નિકોમાં ઉત્પન્ન થવા ગ્ય હોય ते नै२वि माने तो अनुम१ ४३ छ, भने “पंचिंदिय तिरिक्ख." ५ थे. ન્દ્રિય તિર્યંચ મેનિકોના આયુષ્યને ઉદયાભિમુખ કરે છે. અર્થાત્ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચાયુ તેને ઉદયાભિમુખ થાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-નૈરયિક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ ३०५ सु०३ नारकादीनामायुष्कादिप्रतिसंवेदनानि. ४९ भवतीति परमार्थः । ' एवं मणुस्सेसु वि' एवं मनुष्येष्वपि यथा नारकविषये एक
प्रतिसम्वेदनं द्वितीयस्य पुरतः करणं कथितम् एवमेव मनुष्यविषयेऽपि ज्ञातव्यम् 'नवर' मणुस्सा उयं से पुरओ कडे चिट्ठ नवर मनुष्यायुष्कं तस्य पुरतः कृतं तिष्ठति 'असुरकुमारे णं भंते !' असुरकुमारः खलु भदन्त ! 'अणंतर उच्चहिया' अनन्तरमुत्य युवा 'जे भविए' यो भव्यः, 'पुढवीकाइपसु उववज्जि
' पृथिवीकायिकेषु उपपत्तुम् 'पुच्छा' पृच्छा स खलु भदन्त । कतरमायुष्कं प्रतिसंवेदयति- अनुभवतीत्येवं रूपेण प्रश्नः भगवानाह - 'असुरकुमार' इत्यादि । 'असुरकुमाराउयं पडिसंवेदेह' असुरकुमारायुष्कं प्रतिसंवेदयति 'पुढवीकाइयाउए
अनुभव होता है और जहां मरकर जाता है उस परायुष्क का अभिमुखीकरण होता है । 'एवं मणुहसेसु वि' जैसा नारक के यह एक आयु का प्रतिसंवेदन और परायुष्क का पुरतः करण कहा है। उसी प्रकार से मनुष्य के विषय में भी जानना चाहिये । 'नवरं मणुस्साउयं से पुरआ कडे चि' विशेषता केवल यहां ऐसी है कि यह मनुष्य आयु को उदयाभिमुख करता है।
अब गौमत प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'असुरकुमारे णं भंते!' हे भदन्त ! असुरकुमारदेव 'अनंतरं धन्वहिता जे भविए पुढचीकाइएस उववज्जित्तए जो मरकर तुरत ही पृथिवीकायिकों में उत्पन्न होने के योग्य है वह किस आयु का अनुभव करता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं । असुरकुमार ' गौतम ! असुरकुमारदेव जो मरकर तुरत ही पृथिवीकायिकों में उत्पन्न
જીવાના મરણના સમયમાં જે ભવમાં તે વર્તમાન હાય તે ભવ સ`બધી આયુષ્યના અનુભવ કરે છે. અને મરીને જ્યાં જાય છે, તે પરાયુષ્યનું અભિभुखी ४२ थाय छे. "एवं मणुस्सेसु वि०" नारीय लवाने के प्रभाये थे આયુષ્યનુ' પ્રતિસ’લેખન અને બીજા આયુષ્યનું અભિમુખી કરણ કહ્યુ` છે, તેજ रीते मनुष्यना विषयभां पशु समभवु " नवरं मणुस्साज्यं से पुरओ कडे चिट्ठइ" ते अथनभां विशेषता ठेवण गोटी ४ है-या मनुष्य आयुने ઉદયાભિમુખ કરે છે.
हवे गौतम स्वाभी असुनेोवु छे छे है - "असुरकुमारे णं भंते !" हे भगवन असुरकुमार हेव “अनंतरं उबट्टित्ता" जे भविए पुढवीकाइपसु उबवज्जितए" ने भरीने यछी तरत ४ पृथ्वी प्रायिप्रेमां उत्पन्न थवाने योग्य અને છે, તે કેવા આયુષ્યના અનુભવ કરે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ तेभने उडे छे !-.."असुरकुमार०" हे गौतम ! असुरशुभार हेव ने भ२७ પછી તરત જ પૃથ્વીકાયિકોમાં ઉત્પન્ન થવાને ચેગ્ય હેાય છે, તે અસુરકુમા
भ० ७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसने से पुरओ कडे चिट्ठई' पृथिवीकायिकायुष्क तस्य पुरतः कृतं तिष्ठति हे भदन्त! यो ऽसुरकुमारः कतरमायुष्कमनुमवतीति प्रश्न:, एतादृशोऽसुरकुमारः असुरकुमारायुष्क प्रतिसंवेदयन् पृथिवीकायिकायुष्कमुदयाभिमुखं करोतीत्युत्तरम् । 'एवं यो यत्र भव्य उत्पतुम् 'तस्स तं पुरी कडे चिटई तस्य तत्-आयुः पुरतः कृतं तिष्ठति, एवमेव-असुरकुमारादिवदेव यो जीवो यत्र भवविशेषे उत्पत्तियोग्यो भवति स तस्य भवविशेषस्य तत् आयुष्कम् उदयाभिमुखं करोतीत्यर्थः। 'जत्थ ठिओ तं पडिसंवेदेई' यत्र भवविशेषे यो जीक स्थितः स जीवः तद्-भवसम्बन्ध्या युष्क प्रतिसंवेदयति अनुभवतीत्यर्थः यादृशभवात् मृत्वाऽनन्तरं यत्र भवविशेषे गमनयोग्यः तादृशभवस्थमायुष्कमनुभवन्नेव आगामिभवसंबन्ध्यायुष्कमुदयाभिमुखं करोतीति परमार्थः । एवं जाव वेमागिए' एवं यावद् वैमानिकः वैमानिकपर्यन्तम् होने के योग्य हैं। वह असुरकुमार की आयुका तो अनुभवन करता है एवं 'पुढवीकाइयाउए से पुरओ कडे चिट्ठई' जहां उसे उत्पन्न होना है ऐसे पृथिवीकायिक की आयु को उदयाभिमुख करता है । 'एवं जो जहिं भविओ उववज्जित्तए तस्स ते पुरओ कडे चिट्टई' इस असुरकुमारादि के प्रकार ही जो जीव जो भवविशेष में उत्पत्ति योग्य होता है वह उस भवविशेष की आयु को उदयामिमुख करता है, और 'जस्थ ठिओ तं पडिसंवेदेह' जहाँ वह वर्तमान में स्थित है उस आयु का अनुभव करता है। जिस भव से मरकर अनन्तर भवमें उत्पन्न होता है, वह जीव उस आगामी भवसम्बन्धी आयु को उदयाभिमुख करता है। और वर्तमान में जिस पर्याय में वह मौजूद है उस भवकी आयु का वह प्रतिसंवेदन (अनुभव) करता है । 'एवं जाव वेमाणिए' रोना आयुष्यना तो अनुभव ४२ छ, भने "पुढवीकाइयाउए से पुरओ कडे चिटुर" तेरे न्या उत्पन्न थानु छ, ते! पृथ्वीविडोना मायुष्यने अध्यामिभु५ रे छ, “एवं जो जहिं भविओ उत्रवजित्तए तस्स ते पुरओ कडे चिइ" ससुमाराना ४थन प्रमाणे २ व्यतिरे मप विशेषमा ઉત્પન્ન થવા ચગ્ય બને છે. તે પ્રાણી તે ભવ વિશેષને આયુને ઉદયાભિમુખ रे छ. "जत्थ ठिओ तं पडिसंवेदेह" न्यो त वतमानमा डायत આયુને અનુભવ કરે છે. જે ભાવથી મરીને બીજા ભાવમાં જ જે જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. તે જીવ તે આગામી ભવ સંબંધી આયુને ઉદયાભિમુખ કરે છે, અને વર્તમાનમાં જે પર્યાયમાં તે મોજુદ છે. તે ભવની मायुन त प्रतिसवन-मनुम१ ४२ छ. "एवं जाव वेमाणिए" मा शततुं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टोकाश०१८ उ०५सू०३ नारकादीनामायुष्कादिप्रतिसंवेदनानि. ५१ एवमेव असुरकुमारादिवदेव ज्ञातव्यम् वैमानिकोऽपि च्यवनसमये वैमानिकायुष्क मनुभवन् यत्रोत्पत्तियोग्यो भवति तद्भवसंपन्ध्यायुष्कमुदयाभिमुखं करोतीति । 'नवरं पुढवीकाइए पुढवीकाइएसु उववज्जइ' नवर केवलम्-पृथिवीकायिको जीवः पृथिवीकायिकेषु उत्पद्यते 'पुढवीकाइयाउयं पडिसंवेदेइ' पृथिवीकायिकायुक पतिसंवेदयति तथा 'अन्ने य से पुढवीकाइयाउए पुरओ कडे चिटई' अन्यच्च स पृथिवीकायिकायुष्क पुरतः कृतं तिष्ठति वैलक्षण्यमेतदेव यत् पृथिवीकायिकः पृथिवीकायिकेषुत्पद्यते पृथिवीकायिकायुकमनुभवन् अन्यत् पृथिवीकायिकायुष्कमुदया. भिमुखी करोति । 'एवं जाव मणुस्सो सट्टाणे उपवाएयव्यो' एवं यावन्मनुष्यः स्वस्थाने उपपातयितव्यः, एवं यथा पृथिवीजीवस्य पृथिव्यामेवोत्पत्तिः कथिता एक पृथिव्यायुष्कमनुभवन् पृथिवीसम्बन्ध्ये वायुष्कान्तरम् उदयाभिमुखं करोति इस प्रकार का यह कथन वैमानिक देवों तक में भी जानना चाहिये। अर्थात् वैमानिकदेव भी च्यवनसमय में वैमानिक आयुष्क का प्रति. संवेदन करता हुआ जहाँ वह उत्पत्ति के योग्य होता है। उस भव सम्बन्धी आयु को उदयाभिमुख करता है । 'नवरं पुढवीकाइए पुढवी. काइएसु उववज्जई' पृथिवीकायिकजीव पृथिवीकायिकों में उत्पन्न होता है। अतः वह 'पुढवीकाइयाउयं०' पृथवीकायिक संबंधी आयुष्क का प्रतिसंवेदन करता है तथा 'अन्ने य से पुढवीकाइयाउए' जिस दूसरी पृथिवीकायिक पर्याय में उसे उत्पन्न होना है उस पृथिवीकायिक पर्याय के आयु को वह उद्यामिमुख करता है । 'एवं जाव मणुस्सो सहाणे उपचा. एयव्यो' जैसा यह कथन पृथिवीकायिक जीव की दूसरी पृथिवीकायिक जीव में उत्पत्ति होने के सम्बध में किया गया है अर्थात् पृथिवीकायिक
કથન વૈમાનિક દેવે સુધીમાં પણ સમજવું. અર્થાત્ વૈમાનિક દેવ પણ ચવવાના સમયે વૈમાનિક આયુષ્યનું પ્રતિસંવેદન કરશે, અને તેઓ જ્યાં ઉત્પન્ન થવા योग्य भने छ, ते म सधी आयुष्यने यामिभु५ ४रे छे. "नवरं पुढवी. काइएसु उववज्जइ" पृथ्वी यि ७१ qui suन्न थाय छ, रथी
"पढवीकाइया उय" पृथ्वीयि समधी मायुप्यतुं प्रति वहन ४२ छे. तथा अन्ने य से पुढत्रीकाइ०" २ मा पृथ्वी5148नी पायमा तन उत्पन्न पार्नु छ, ते ५०14पायना आयुष्यने ते यामिभु५ ४३ छे. "एवं जाव मणुस्सो सट्टाणे उववाएयत्वो" से पृथ्वी थि24t wी वी1ि8 मां ઉત્પન્ન થવાના સંબંધમાં જે પ્રમાણે આ કથન કરવામાં આવ્યું છે, અર્થાત પૃથ્વીકાયિક જીવ બીજા પૃથ્વીકાયિક ભવમાં ઉત્પત્તિ એગ્ય બને છે. તે તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे तथा अप्कायिकादारभ्य मनुष्यपर्यन्तनीयोऽपि स्वस्थाने स्वकीयं स्वकीयमायुष्कमनुभवन् तत्सम्बन्ध्येव आयुष्कान्तरमुदयाभिमुखी करोति यथाऽकायिकोऽष्कायिकायुष्क मनुष्यो मनुष्यायुष्कम् स्वस्थाने इत्यस्य मनुष्यो मनुष्यशरीरं त्यजन् यदा मनुष्यशरीरान्तरे एव गच्छति तत्र स्थले इत्यर्थः 'परहाणे तहेव' परस्थाने तथैव पूर्ववदेव अमुरकुमारादिवदेव व्यवस्था ज्ञातव्या यदा एकस्मात् भवात् भवान्तरं गच्छति तदा पूर्वभवायुष्कम् अनुभवन् भवान्तरसम्बन्ध्यायुष्कम् उदयाभिमुखी जीव दूसरे पृथिवीकायिक भवमें उत्पत्तियोग्य होता है तो वह जैसे अपनी गृहीतभव की आयु का उदयाभिख करता है। इसी प्रकार से जो मनुष्य मरकर तुरत ही मनुष्यभव में उत्पत्तियोग्य है वह भी अपने गृहीतभवकी आयुका अनुभव करता है और आगामी मनुष्य भवसंबंधी आयुको उद्याभिमुख करता है। ऐसा यह कथन अप्कायिक से लेकर मनुष्य पर्यन्त जीव में लगाना चाहिये । स्वस्थान में ये जीव अपनी अपनी आयुष्क का अनुभवन करते हैं। और आगामी. भव संबंधी अपकायान्तर आदि की आयु को उद्घाभिमुख करते हैं। स्वस्थान का मतलब है कि जो जीव गृहीत भव को छोडकर अनन्तर क्षण में उसी भव में जन्म लेता है वह जैसे अप्कायिक जीव अप्कायिक की आयु को मनुष्य मनुष्यायुष्क को स्वस्थान में उद्याभिमुख करता है । 'परहाणे तहेव' तथा परस्थान में असुरकुमार आदि की तरह व्यवस्था होती है। जब जीव एक भव से दूसरे भवमें जाता है तष वह पूर्वभवायुष्क का अनुभव करता हुआ भवान्तर संबंधी જેમ પિતાના ધારણ કરેલ ભવની આયુને ઉઢયાભિમુખ કરે છે, તે જ પ્રમાણે જે મનુષ્ય મરીને તરત જ મનુષ્યભવમાં ઉત્પત્તિ યોગ્ય છે, તે પણ પિતાના જ ગૃહીતભવની આયુને અનુભવ કરે છે. અને આગામી મનુષ્યભવ સંબંધી આયુને ઉદયાભિમુખ કરે છે. આ જ પ્રમાણેનું કથન અપકાયિકથી આરંભીને મનુષ્ય સુધીના માં સમજી લેવું. સ્વસ્થાનમાં તે જીવ પોત-પોતાના આયુષ્યને અનુભવ કરે છે. અને આગામી ભવસંબંધી આયુને ઉદયાભિમુખ કરે છે. સ્વાસ્થાન-એટલે કે જે જીવ ગૃહીત ભવને છેડીને પછીથી ક્ષણ માં જે ભવમાં જન્મ લે છે તે જેમ અપૂકાયિક જીવ અપૂકાયિકની આયુષ્યને મનુષ્ય भनुष्य भायुष्यने २१स्थानमा यामिभुमरे छ. "परट्ठाणे तहेव" तथा ५२ સ્થાનમાં અસુરકુમાર વિગેરેની જેમ વ્યવસ્થા થાય છે. જ્યારે જીવ એક ભવથી બીજા ભવમાં જાય છે. ત્યારે તે પૂર્વભવ સંબંધી આયુષ્યને અનુભવ કરતે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ सू०४ असुरकुमारविकुर्वणानिरूपणम् ५३ करोति अयमेवार्थः, 'परस्थाने' इत्यस्य परस्य स्थानमिति परस्थानम् यत्र मरणसमये तिष्ठति तद्भिन्नस्य भवान्तरसंबन्धिनः स्थानम् आगामिकोत्पत्याधारभूतम् तत्रस्थाने तद्विषयकगमने पूर्वायुष्कम् अनुभवति परायुष्कमुदयाभिमुखी करोति इति।।सू०३॥
पूर्वमायुःसंवेदनं कथितम् अथ तद्विशेषवक्तव्यमाह-'दो भंते !' इत्यादि।
मूलम्-दो भंते ! असुरकुमारा एगंसि असुरकुमारावासंसि असुरकुमारदेवत्ताए उववन्ना, तत्थ णं एगे असुरकुमारे देवे उज्जुयं विउबिस्सामीति उज्जुयं विउठवइ, वंक विउविस्सामीति वकं विउव्वइ ज जहा इच्छइ तं तहा विउव्वइ, एगे असुरकुमारे देवे उज्जुयं विउविस्लामीति वं विउव्वइ वं विउव्विस्सामीति उज्जुयं विउठवइ जं जहा इच्छइ णो तंतहा विउव्वइ से कहमेयं भंते! एवं ? गोयमा! असुरकुमारा देवा दुविहा पन्नत्ता तं जहा मायिमिच्छादिट्रिउववन्नगा य अमायिसम्मदिदि उववन्नगा य तत्थ णं जे से माथिमिच्छाहिडि उववन्नए असुरकुमारे देवे से णं उज्जुयं विउविस्तामीति वंक आयुष्क को उदयाभिमुख करता है यही अर्थ परस्थान शब्द का है 'परस्य स्थानम्' परस्थानम् मरण के समय में जीव जहाँ पर वर्तमान है, उससे भिन्न जो परभव में दूसरे जीव का भवान्तर है वह पर. स्थान है। आगामिक उत्पत्ति का आधारभूत अपनी गृहीत पर्याय से भिन्न पर्याय का जो स्थान है वह ऐसे स्थान में जाते समय जीव पूर्व आयुष्क को तो अनुभव करता है और परायुष्क को उदयाभिमुख करता है। मू० ३॥ થક ભવાન્તરના આયુષ્યને ઉદયાભિમુખ બનાવે છે. એ પ્રમાણે પરસ્થાનને मर्थ छे. "परस्य स्थानम् परस्थानम्" भ२५ समये ७१rयां पत मान लीय તેનાથી બીજું જે પરભવમાં બીજા જીવને ભવાન્તર છે. તે પરસ્થાન છે, આગામી ઉત્પત્તિના આધારભૂત પિતાની ગૃહીત પર્યાયથી ભિન્ન પર્યાયનું જે સ્થાન છે, તેવા સ્થાનમાં જતી વખતે જીવ પૂર્વ આયુષ્યને અનુભવ કરે છે, અને પરભવ સંબંધી આયુષ્યને ઉદયાભિમુખ કરે છે. સૂ. ૩૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे विउच्वइ जाव णो तं जहा विउबइ तत्थ णं जे से अमायि सम्मदिहिउववन्नए असुरकुमारे देवे से उज्जुयं विउव्विस्सामीति जाव तं तहा विउबइ। दो भंते! नागकुमारा० एवं चेव जाव थणियकुमारा वाणमंतरजोइसियवेमाणिया एवं चेव। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥सू०४॥
अटारसमे सए पंचमोदेसओ समत्तो। छाया-द्वौ भदन्त ! अमुरकुमारौ एकस्मिन् असुरकुमारावासे असुरकुमारदेवतया उपपन्नौ तत्र खलु एकोऽसुरकुमारो देव ऋजु विकुर्विष्यामि इति ऋजु विकुर्वते वक्र विकुर्विष्यामीति वक्र विकुर्वते यद् यथेच्छति तत् तहा विकुर्वते । एकोऽसुरकुमारो देव ऋजु विकुर्विष्यामीति वक्र विकुर्वते वक्र विकुर्विष्यामीति ऋजु विकुर्वते यद् यथेच्छति तत्तथा न विकुर्वते तत् कथमेतत् भदन्त ! एवम् ? गौतम ! असुरकुमारा देवाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा मायिमिथ्यादृष्टथुपपन्नकाश्च अमायि सम्यग्दृष्टयुपपन्नकाश्च, तत्र खलु यः स मायि मिथ्यादृष्टयुपपन्नकोऽसुरकुमारो देवः स खलु ऋजुकै विकुर्विष्यामीति वक्र विकुर्वते यावत् नो तत्तथा विकुर्वते तत्र खलु यः सोऽमायि सम्यग्दृष्टयुपपन्नकोऽसुरकुमारो देवः स जुक विकुर्विष्यामीति यावत् तत् तथा विकुर्वते । द्वौ भदन्त ! नागकुमारौ० एवमेव एवं यावत् स्वनितकुमाराः। वानव्यंतरज्योतिष्कवैमानिका एवमेव तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त इति ||मू० ४॥
अष्टादशशते पंचमोद्देशकः समाप्तः॥ टोका--'दो भंते ! असुरकुमारा' द्वौ भदन्त ! असुरकुमारौ 'एगंसि असुरकुमारदेवत्ताए उवान्ना' असुरकुमारदेवतया उत्पन्नौ 'तत्थ णं एगे असुरकुमारे
आयुका संवेदन कहा जा चुका है अब इसी विषय में जो विशेष वक्तव्यता है वह कही जा रही है।
'दो भंते ! असुरकुमारा एगंसि असुरकुमारावासंसि' इत्यादि । टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'दो
આયુર્મનું સંવેદન પહેલાં કહેવાઈ ગયું છે. હવે આ વિષયમાં જે વિશેષ કથન છે. તે કહેવામાં આવે છે.
"दो भंते ! असुरकुमारा एगंसि असुरकुमारावासंसि" टी -20 सूत्रथी गौतम स्वाभीमे प्रभुने मे पूछयु - "दो भंते !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ ७०५ सू०४ असुरकुमार विकुर्षणानिरूपणम्
५५
देवे' तत्र खल एकोऽसुरकुमारी देवः 'उज्जुयं विउन्निस्सामीति उज्जुयं विउ
' ऋजुकं - सरलं विलक्षणरूपादिकं विकुर्विष्यामीति ऋजुक विकुर्वते - विकुdri करोति, 'वंकं विउब्विस्सामीति वकं विउच्च वक्रं विकुर्विष्यामीति वक्रं विकुर्वते । तत्रैको सुरकुमारो देवः यदाऽहं त्रिलक्षणं रूपं धारयिष्यामीत्याकारकं संकलं करोति तवः संकल्प करणानन्तरमेत्र तादृशं रूपादिकं करोतीतिभावः, 'जं जहा इच्छतं तहा विउव्वई' यद् यथा इच्छति तत् तथा विकुर्वते यद् वस्तु येनैव रूपेण कर्तुं यच्छति तद्वस्तु तदैव तेनैव रूपेण संपादयतीत्यर्थः । ' एगे असुरकुमारे देवे उज्जयं विउन्निस्सामीति वक बिउव्वई' एकोऽसुरकुमारो देवः भंते ! असुरकुमारा' हे भदन्त ! दो असुरकुमार 'एगंसि असुरकुमा रावासंसि ' एक ही असुरकुमारावास में 'असुरकुमार देवत्ताए' असुरकुमारदेवरूप से 'उववन्ना' उत्पन्न हुए हों । 'तत्थ णं एगे असुरकु मारदेवे ' इनमें एक असुरकुमारदेव 'उज्जयं विव्विस्सामीति उज्जुयं favors' मैं सरल विलक्षणरूपादिकों की विक्रिया करूं' ऐसा जब विचार करता है तब ही वह सरलरूप में विलक्षण रूपादिकों की विक्रिया करता है और जब 'वंकं विविस्सामीति वकं विउब्वाइ' मैं ar विक्रिया करूं ऐसा विचार करता है तो वक्र विक्रिया करता है तात्पर्य ऐसा है कि जब उनमें का एक असुरकुमारदेव ' मैं विलक्षणरूप को धारण करू' 'ऐसा संकल्प करता है तब ही संकल्प करने अनन्तर ही तादृश रूपादिक कर लेता है। 'जं जहा इच्छइ तं तहा विउव्वइ' इस प्रकार वह जिस वस्तुको जिसरूप से करना चाहता है वह उसी रूप असुरकुमारा' मे मसुरडुभारो 'एगंखि असुरकुमारावासंसि मे ०४ भ्यसुरङ्कुभारावासभां “असुरकुमारदेवत्ताए" असुरसुभार देवपणाथी "उववन्ना" ઉત્પન્ન થયા હાય " तत्थ णं एगे असुरकुमारदेवे" तेमां मे असुरसुभार देव "अज्जुयं विव्विस्वामीति अज्जुयं विउवइ" हुं सरसविलक्षण ३५ વિગેરેની વિક્રિયા કરૂ જ્યારે એવા વિચાર કરે છે, ત્યારે તે ત્યાં જ સરલ રૂપે જુદા જુદા પ્રકારના રૂપાદિકની વિક્રિયા કરે છે. અને જ્યારે "कं विविस्सामी ति वकं बिउवइ" हु व विडिया ४३ वे विचार ४२ ત્યારે તે વક્ર વિક્રિયા કરે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જ્યારે તે એક અસુરકુમાર દેવ “હું” વિલક્ષણ રૂપ ધારણ કરૂ...” એવા વિચાર કરે છે, ત્યારે તે પ્રમાણે વિચાર કર્યા પછી તરત જ તેવા પ્રકારના રૂપ વિગેરે બનાવી वे छे. "जं जहा इच्छ३" तं तहा विउव्वइ" मे रीते ते ने वस्तुनेले ३५थी १२वा ४२छे छे, ते तेन ३५थी ते वस्तुने मनावी से छे, “एगे असुरकुमारेदेवे उज्जुयं विउस्सामीति वकं विउव्वद” तथा जीने के असुरकुमार देव छे,
પૈકી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६
भगवती सूत्रे
9
ऋजु विकुर्विष्यामीति वक्रं विकुर्वते विलक्षणं रूपादिकं कर्तुमिच्छति तदा कुटि लमेव रूपादिक कुर्वते इत्यर्थः 'व'क' विव्विस्तामीति उज्जुयं चिउव्वई' 'व'क' वक्रं कुटिलमित्यर्थः विकुविष्यामीति ऋजु विकुर्वते यदिच्छति ततो विपरीतमेव विकुर्वते इत्यर्थः 'जं जहा इच्छइ णो तं तदा विउच्त्र' यद् यथा इच्छति नो तत्तथा त्रिकुर्वते इच्छानुकल्ये विकुर्वणसामर्थ्याभाव इतिभावः । ' से कह मेयं भंते । एवं तत् कथमेतत् भदन्त ! एवम् ? हे भदन्त । एतत् एकजातीयश्वेऽपि असुरकुमारदेवयोवैलक्षण्यम् तत् एवमुभयोः समानत्वेऽपि कथं वैलक्षण्यम् ? इति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम! 'असुरकुमारा से उस वस्तुको कर लेता है। 'एंगे असुरकुमारे देवे उज्जयं विउविस्सामीति वकं विब्व' तथा दूसरा जो असुरकुमार देव है। 'मैं विलक्षण रूपादिकों की विक्रिया करू" ऐसा जब सोचता है तब वह वैसा न करके कुटिल ही रूपादिकों की विक्रिया करता है। 'वंकं विव्विस्सामीति उज्जयं विजच्वह' और जब 'मैं वक्र कुटिल रूपादिकों की बिकु वणी करू" ऐसा सोचता है तब वह ऋजुक विकुर्वणा करता है इस प्रकार वह जैसी विकुर्वणा करना चाहता है वह वैसी विकुर्वणा न करके उससे विपरीत ही विकुर्वणा करते हैं अतः 'जं जहा इच्छ णो तं तहा विवह' जैसी वह चाहता है वैसी वह विक्रिया नहीं कर पाता है । इस प्रकार से उसमें इच्छानुकूल विकुर्वणा करने के सामर्थ्य का अभाव है । 'से कहमेयं भंते ! एवं' सो हे भदन्त ! एक जातीयता होने पर भी दोनों असुरकुमार देवों में इस बैलक्षण्य होने का क्या कारण है । उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! ' हे गौतम !
તે “ ુ. વિલક્ષણ રૂપાદિની વિક્રિયા કરૂ” એ પ્રમાણે જ્યારે વિચાર કરે છે, त्यारै ते ते प्रमाथे न भरतां कुटिल ३याहिनी विडिया अरे थे, “वंकं विरामी ति उज्जुयं विउव्वइ" भने न्यारे "हु बहु-टिस ३याहिनी विडिया કરૂ” એ પ્રમાણે વિચારે છે, ત્યારે તે ઋજુ-સરળ વિષુવ ણા કરે છે. એ રીતે તે જેવી વિકુવરણા કરવા ઈચ્છે છે, તેવી વિકુણા ન કરતાં તેનાથી જુદા zu faşa'yı sad. Dul “El Eg" of a agı fazsag” A Dal વિક્રિયા કરવા ઈચ્છે છે, તેવી વિક્રિયા તે કરી શકતા નથી, તેવી રીતે ઈચ્છા प्रमाणे विठुला ४२वानी शक्तिने। तेनासां अभाव छे. " से कहमेयं भंते ! एवं " હૈ ભગવત્ એક જાતીપણું હાવા છતાં પણ અન્ને અસુરકુમાર દેવામાં આ પ્રમાણે જુદાપણું હવામાં શું કારણ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ ३०५ सू०४ असुरकुमारविकुर्वणानिरूपणम्
५७
देवा दुविहा पन्नत्ता' असुरकुमारा देवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' तद्यथा मायिमिच्छादिट्ठि उववन्नगा य' मायिमिध्यादृष्टयुपपन्नकाश्च 'अमाथि सम्मदिट्ठि उन्नगाय' माथि सम्यग्दृष्टयुपपन्नकाइव | 'तत्थ णं जे से मायिमिच्छादिट्टि उववन्नए असुरकुमारे देवे' तत्र खलु यः स मायिमिध्यादृष्टयुपपन्नकोऽसुरकुमारो देवः, 'से णं उज्जयं विउब्विस्सामीति बंक विउठाई' स खलु ऋजुक विकुर्विष्यामीति वक्रं विकुर्वते 'जान णो तं तडा बिउब्बई' यादद नो तत् तथा विकुर्वते अत्र यावत्पदेन 'वक' विउन्निस्सामीति उज्जुयं विउव्वइ जं जहा इच्छ एतदन्तस्य ग्रहणं भवति असुरकुमारेषु मध्ये यो मायिमिध्यादृष्टचुपपन्नः स यथा असुरकुमारा देवा दुबिहा पण्णत्ता' असुरकुमारदेव दो प्रकार के होते हैं। 'तं जहा' जैसे 'माथिमिच्छादिट्टि उचवन्नगा य, अमाथि सम्मदिट्ठि उववनगा य' एक मायी मिथ्यादृष्टि उपपन्नक और दूसरे आमायी सम्यrefष्ट उपन्न 'तत्थ णं जे से मायिमिच्छादिट्ठि उववन्नए असुरकुमारे देवे' इनमें जो मायी मिथ्यादृष्टि उपपन्नक असुरकुमारदेव है । 'सेणं उज्जुषं विविस्सामीति वकं विजच्व' वह ऋजुक विकुर्वणा करूं ऐसा विचार करता है किन्तु वक्र विकुर्वणा उनसे हो जाती है, 'जाव णो तंतहा विउन्ह' यावत् वह जैसी विचारता है ऐसी विकुर्वणा नहीं कर पाता है। यहां यावत्पद से 'वकं विव्विस्सामीति उज्जुयं विउव्व जं जहा इच्छई' इस पाठ का संग्रह हुआ है। असुरकुमारों के बीच में जो माघी मिथ्यादृष्टि उपपन्नक असुरकुमार है वह जैसा जो संकल्प करता है उसे वैसा नहीं कर पाता किन्तु संकल्पित से विपरीत ही करता है इसमें कारण उसके मायी मिथ्यादृष्टि होने का प्रभाव है।
" गोयमा !” हे गौतम! "असुरकुमारा देवा दुबिहा पण्णत्ता" असुरकुमार देव मे अारना होय छे. “ तं जहा " प्रेम "माथि मिच्छादिट्ठि उववन्नगा यू, अमायी सम्मदिट्ठि उववन्नगाय" : भायी मिथ्यादृष्टि उपपन्न - उत्पन्न थयेल हाय छे, रमने जीले सभायी सभ्यष्टि उपपन्न - होय छे. " तत्थ णं जे से मायिमिच्छादिट्ठी उववन्नए असुरकुमारे देवे" तेमां ने भायी मिथ्यादृष्टि उपपन्नउत्पन्न _ थयेक्ष असुरकुमार देव छे, "से णं उज्जुयं विजव्विस्सामीति वकं विउव्वइ" ते ऋतु - सरज विदुर्वा ४३ "जाव नो तं तहा विव्व" तेभ विचारे છે. પણ યાવત્ તેવી વિપુણા કરી શકતા નથી. અહિં યાવપદથી विस्सामीति उज्जुयं विउव्वइ जं जहा इच्छ" मा पाउना साथ थयो छे. वे વિચાર કરે છે તે પ્રમાણે તે કરી શકતા નથી. પશુ સ`કલ્પથી જુદી રીતે જ रे छे. तेनुं श्रणु तेनुं भायामिथ्यादृष्टिपथाना प्रभाव ४ छे, "तत्थ णं जे
ક
भ० ८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्ने यत् संकल्पयति तत् तथा कर्तुं न शक्नोति किन्तु संकल्पिताद् विपरीतमेव करोति मायिमिथ्यादृष्टित्वप्रमाणत्वात् इति भावः । 'तस्थ णं जे से अमायि सम्मदिहि उववन्नए असुरकुमारे देवे' तत्र खलु यः सोऽमायि सम्यग्दृष्टयुपपन्नकोऽसुरकुमारो देवः 'से उज्जुयं विउविस्सामीति जाव तं तहा विउव्वई' स ऋजुकं विकुर्विष्यामीति यावत् तत् तथा विकुर्वते अत्र यावत् पदेन 'उज्जुयं विउविस्सामीति उज्जुयं विउव्वइ बंक विउबिस्सामीति बंक विउवइ जं जहा इच्छई' एतदन्तस्य वाक्यजातस्य ग्रहणं भवतीति संक्षेपः, कियन्तोऽमुरकुमारा देवाः स्वेच्छया ऋजो र्वक्रस्य वा रूपस्य विकुर्वणे शक्ता भवन्ति तथा कियन्तः स्वेच्छया तथा कर्तुं न शक्नुवन्ति इच्छाविरुद्धमेव तेषां भवति तत्र क्रमशो हेतुः प्रदर्यते-ऋजुत्वम् अमायि सम्यग्दर्शननिमित्तक बद्धं तीबरसात्मक वैक्रियं 'तत्थ णं जे से अमायि सम्मादिहि उववन्नए असुरकुमारे देवे' तथा जो अमायी सम्यग्दृष्टि उपपन्नक देव है। 'से उज्जुयं विउब्धिस्सामीति जाव तंतहा विउव्वई' वह मैं ऋजुक विकुर्वणा करूं वह यावत् तथा विकुर्वणा करता है। यहां यावत्पद से "उज्जुयं विउस्सामीति उज्जुयं विउठवह वंकं विउन्विस्सामीति वंकं विउवह जं जहा' इस पाठ का संग्रह हुआ है। कितनेक असुरकुमार देव अपनी इच्छा से ऋजु अथवा कुटिलरूप की विकुर्वणा करने में समर्थ होते हैं। तथा कितनेक असुरकुमार देव वैसा करने में समर्थ नहीं होते इच्छाविरुद्ध हो विकुर्वणा उनके होती है। सेो इनमें हेतु क्या है यही बात यहां क्रमशः प्रकट की गई है ऋजुत्व विक्रिया होने में हेतु अमायी सम्पग्दर्शन निमित्तक बद्ध तीव्ररसात्मक वैक्रिय नाम कर्म है एवं इच्छाविरुद्ध रूपादिकों की से अमायी सम्मदिट्ठि उववन्नए असुरकुमारे देवे' तथा रे ममाया सभ्य ष्टि ५५-न व छ, “से उज्जुयं विउस्वामीति जाव तं तहा विउठवइ"हु જુ-સરળ વિકુવણ કરૂં તેમ વિચારે છે અને તે તેજ પ્રમાણેની વિકવણા रे छ. महि यात ५४थी उज्जुयं विउस्सामीति उज्जुयं विउव्वइ वंकं विउस्वामीति वकं विउव्वइ तंजहा" मा ५४ने। सब था .ea४ असु२. કુમાર દેવ પિતાની ઈચ્છાથી જુ-સરળ અથવા કુટિલ રૂપની વિકુર્વણું કરી શકે છે. તેમજ કેટલાક અસુરકુમાર દેવ તેમ કરી શકતા નથી. પણ પિતાની ઈચ્છા વિરૂદ્ધ તેમને વિમુર્વણ થાય છે. તેમાં શું કારણ છે? તેજ વાત અહિયાં ક્રમથી પ્રગટ કરેલ છે. કાજુ-સરળ વિકિયા હેવામાં કારણ અમાથી સમ્યગ્દર્શન નિમિત્તવાળું તીવ્ર રસાત્મક બંધાયેલ વક્રિય નામ કમ છે. અને ઈચ્છા વિરૂદ્ધ રૂપાદિની વિમુર્વણા હેવામાં માયી મિથ્યાદર્શન નિમિત્તવાળું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०५ १०४ असुरकुमारविकुर्वणानिरूपणम् ५९ नामकर्म च तथा मायिमिथ्यादर्शननिनित्तक बद्धं मन्दरसात्मक वैक्रियनाम कर्म च अत एव कथितम् अमायि सम्यग् दृष्टयुपपन्नको देवः स्वेच्छया रूपादिकं करोति मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नकः इच्छया तथा कर्तुं न शक्नोति किन्तु इच्छाविरुद्धमेव करोतीतिभावः । 'दो भंते ! नागकुमारा०' द्वौ भदन्त ! नागकुमारौ एकस्मिन् नागकुमारावासे नागकुमारदेवतया उत्पन्नौ तत्रैकः ऋजु विकु. विष्यामीति ऋजु विकु ते वक्र विकुविध्यामीति वक्र विकुर्वते यत् यथेच्छति तत् तथा विकुर्वते अपरो न तथा कर्तुं शक्नोति किन्तु तस्य इच्छाविरुद्धमेव भवतीति विकुर्वणा होने में माथिमिथ्यादर्शन निमित्तक बद्ध मन्दरसात्मक वैक्रिय नाम कर्म है । इसीलिये ऐसा कहा गया है कि अमायी सम्यग्दृष्टि उपपन्नक जो असुरकुमार देव हैं वह स्वेच्छा से रूपादिकों को बना लेता है और जो मायी मिथ्यादृष्टि उपपन्नक असुरकुमार देव है वह अपनी इच्छा के अनुसार रूपादिकों की विकुर्वणा करने में समर्थ नहीं होता है। किन्तु इच्छाविरुद्ध ही वह विकुर्वणा करता है। 'दो भंते ! नागकुमारा०' हे भदन्त ! एक नागकुमारावास में दो नागकुमारदेव नागकुमारदेव की पर्याय से उत्पन्न हुए उनमें एक 'मैं ऋजु विक्रिया करू' ऐसा संकल्प करके वह ऋजु विक्रिया करता है और 'वक्र कुटिल विक्रिया करू" इस प्रकार का संकल्प करके कुटिल विक्रिया कर लेता है । इस प्रकार वह जैसी विक्रिया करना चाहता है। वैसी विक्रिया कर लेता है। परन्तु जो दूसरा नागकुमार देव होता है वह वैसी विक्रिया नहीं कर पाता है सोचता कुछ विक्रिया करने की बात બદ્ધ મંદરસાત્મક વૈક્રિય નામકર્મ કારણરૂપ છે. તેથી જ એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે-જે અમાયી સમ્યગ્દષ્ટિ ઉ૫૫નક અસુરકુમાર દેવ છે. તે સ્વે. ૨છાથી રૂપાદકોને બનાવી લે છે. અને જે માયી મિથ્યાદૃષ્ટિ ઉ૫૫નક અસુરકુમાર દેવ છે, તે પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે રૂયાદિની વિમુર્વણા કરી શકતા નથી. પણ ઈચ્છા વિરૂદ્ધ જ તે વિદુર્વણ કરે છે. "दो भंते ! नागकुमारा०' ले सावन में नामारावासभा में નાગકુમાર દેવ નાગકુમાર દેવની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થયા હોય તેમાં એક “હું બાજુ-સરળ વિકિયા કરૂં” તેમ વિચારી તે તે પ્રમાણે વિક્વણુ કરે છે. અને વક-કુટિલ વિક્રિયા કરૂં તેમ વિચારી તે પ્રમાણે કુટિલ વિક્રિયા કરી લે છે. એ રીતે જે પ્રમાણે વિચારે છે. તે પ્રમાણેની વિક્રિયા કરી લે છે. પરંતુ જે બીજે નાગકુમાર દેવ છે. તે પ્રમાણેની વિક્રિયા કરી શકતો નથી. તે વિ. ચારે છે કંઈ અને વિકિયા તેનાથી જુદી જ રીતની થઈ જાય છે. આ રીતે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
भगवतीसूत्रे
तत्र को हेतुः १ इति प्रश्नः, भगवानाह-'एवं चेव' एवमेव असुरकुमारवदेव नागकुमारेऽपि ज्ञातव्यम् । 'एवं जाव थणियकुमारा' एवं यावत् स्तनितकुमाराः 'वाणमंतरजोइसियवेमाणिया एवं चेव' वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका एवमेव स्तनितकुमारवानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकेष्वपि असुरकुमारवदेव प्रश्नोत्तरे ज्ञातव्ये इति 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति इति ॥ सू०४॥
अष्टादशशतके पञ्चमोद्देशकः समाप्तः ॥ और हो जाती है दूसरी विक्रिया इस प्रकार इच्छाविरुद्ध ही उसकी विक्रिया होती है। सो हे भदन्त ! इसमें क्या कारण है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं चे हे गौतम ! जैसा असुरकुमार देव के विषय में प्रकट किया गया है वैसा ही यहां पर भी जानना चाहिये । 'एवं जाव थणियकुमारा वाणमंतरजोइसियवेमाणिया एवं चेव' तथा यावत् स्तनितकुमार वानव्यन्तर ज्योतिषिक और वैमानिक इस सब में भी असुरकुमारदेव के जैसा कथन जानना चाहिये। इच्छानुकूल विक्रिया होने में और इच्छा प्रतिकूल विक्रिया होने में जैसा कारण असु. रकुमार देवों में कहा गया है वैसा ही कारण यहां इन सबकी इच्छानुकूल और इच्छा प्रतिकूल विक्रिया होने में जानना चाहिये। 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आपका यह कथन सर्वथा सत्य है २ इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराज. मान हो गये पंचम उद्देशक समाप्त ॥ सू० ५॥ તેની ઈચ્છા વિરૂદ્ધ જ બીજી વિકિયા થાય છે. તો હે ભગવન તેમ થવામાં शु. १२६ छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु छ है "एवं चेव गौतम! અસુરકુમાર દેવના સંબંધમાં કહેવામાં આવ્યું છે. તે જ પ્રમાણે અહિંયાં પણ सभा: "एवं जाव थणियकुमारा वाणमंतरजोइसियवेमाणिया एवं चेव" તથા યાવત્ સ્તનતકુમાર વાનર્થાતર જ્યોતિષિક અને વૈમાનિક આ સઘળાના સંબંધમાં પણ અસુરકુમાર દેવના કથન પ્રમાણેનું કથન સમજવું. ઈચ્છા પ્રમાણે વિકિયા હેવામાં અને ઈચછા વિરૂદ્ધ વિક્રિયા હવામાં અસુરકુમાર દેશમાં જે પ્રમાણેનું કારણ બતાવ્યું છે, તે જ પ્રમાણેનું કારણ અહિંયાં સ્વનિતકુમાર વિગેરેની ઈચ્છા પ્રમાણે અને ઈચ્છા વિરૂદ્ધ વિક્રિયા થવામાં પણ સમજવું.
"सेवं भंते सेवं भंते ! ति" है सावन मार्नु मा ४थन सपा सत्य છે. હે ભગવન આપનું કથન યથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામી તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાને સ્થાને भिशसभान या. ॥ सू. ४ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०६ सु०१ सचेतनामचेतनानामने कस्वभावत्वम् ६१
अथ षष्ठोद्देशकः मारभ्यते । पञ्चमोद्देशकेऽसुरकुमारादीनां सचेतनानामनेकस्वभावता कथिता षष्ठोद्देशके तु गुडादीनामचेतनानां सचेतनानां च अनेकस्वभावता कथयिष्यते इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्य षष्ठोद्देशकस्येदमादिमं मूत्रम्-'फाणिय गुडे गं' इत्यादि।
मूलम्-फाणिय गुडे णं भंते! कइवन्ने कइगंधे कइरसे कइफासे पन्नत्ते गोयमा! एत्थ णं दो नया भवंति तं जहा निच्छइयनए य वावहारियनए य । वावहारियनयस्स गोड्डे फाणियगुले नेच्छइयनयस्स पंचवन्ने दुगंधे पंचरसे अट्टफासे पन्नत्ते। भमरे णं भंते ! कइवन्ने पुच्छा गोयमा ! एत्थ णं दो नया भवंति तं जहा निच्छइयनए य वावहारियनए य। वावहारियनयस्स कालए भमरे नेच्छइयनयस्स पंचवन्ने जाव अट्टफासे पन्नत्ते । सुयपिच्छे णं भंते! कइवन्ने० एवं चैव नवरं वावहारियनयस्त नीलए सुयपिच्छे नेच्छइनयस्स पंचवण्णे सेसं तं चेव। एवं एएणं अभिलावणं लोहिया मंजिट्रिया पीतिया हालिद्दा सुकिल्लए संखे सुब्भिगंधे को?, दुब्भिगंधे मयगसरीरे, तित्ते निबे कडया सुंठी, कसाए कवि? अंबा अंबलिया, महुरे खंडे, कक्खडे वइरे, मउए नवनीए गरुए अए, लहुए उलुयपत्ते सीए हिमे, उसिणे अगणिकाए णिद्धे तेल्ले। छारियाणं भंते ! पुच्छा गोयमा ! एत्थ दो नया भवंति तं जहा निच्छइयनए य वावहारियनए य वावहारियनयस्स लुक्खा छारिया नेच्छइयनयस्स पंचवन्ना जाव अहफासा पन्नत्ता ॥सू०१॥
छाया--फाणितगुडः खलु भदन्त ! कतिवर्णः, कविगन्धः, कतिरसः, कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! अत्र खलु द्वौ नयौ भवतः तद्यथा निश्चयनयश्च व्यवहार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे नयश्च व्यवहारनयस्य गौडः फाणितगुडः, नैश्चयिकनयस्य पञ्चवर्णः द्विगन्धः पञ्चरसः अष्टस्पर्शः प्रज्ञप्तः। भ्रमरः खलु भदन्त ! कतिवर्णः पृच्छा गौतम ! अत्र खलु द्वौ नयौ भवतः तद्यथा निश्चयनयश्च व्यवहारनयश्च कृष्णो भ्रमरः निश्चयनयस्य पञ्चवर्णों यावदष्टपर्शः प्रज्ञप्तः। शुकपिच्छः खलु भदन्त ! कतिवर्ण:० एवमेव नवरं व्यवहारनयस्य नीलः शुकपिच्छः, नैश्चयिकनयस्य पञ्चवर्णः शेष तदेव । एवमेतेन अभिलापेन लोहिता मंनिष्ठिका पीता, हरिद्रा, शुक्ला, शंखः, सुरभिगन्धः कोष्ठः, दुरभिगन्धं मृतकशरीरम् तिक्तो निम्बः, कटुका सुण्ठी कषायः कपित्थः आम्रा आम्लाः मधुरः खण्डः कर्कशो वन्त्रः, मृदुकं नवनीतम्, गुरुकम् अयः, लघुकं पत्रम् , शीतो हिमः, उष्णोऽग्निकायः, स्निग्ध तैलम् । क्षारः खलु भदन्त ! पृच्छा गौतम ! अत्र द्वौ नयौ भवतः तद्यथा निश्चय नयश्व व्यवहारनयश्च व्यवहारनयस्य रूक्षः क्षारः नैनश्चयिकनयस्य पञ्चवर्णाः यावदष्टस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः ॥सू० १॥ ____टीका--'फाणियगुडे णं भंते !' फाणितगुडः खलु भदन्त ! फाणितेति देशीशब्दः तदर्थश्च द्रवत्व तथा च द्रवत्वगुणवान् गुडः फालितगुडः स च 'कइवन्ने कतिवर्ण:-कतिवर्णवान् तथा 'कइरसे' कतिरसः कियन्तो रसास्तत्र वर्तन्ते
छट्ठा उद्देशेका प्रारम्भ पंचम उद्देशक में सचेतन असुरकुमारों में अनेक अनेक स्वभापता कही गई है। अब इस छठे उद्देशक में सचेतन और अचेतन जो गुड आदिक हैं उनमें स्वभावता कही जाती है इसी संबंध को लेकर इस छठे उद्देशक को प्रारम्भ किया जा रहा है इसका सर्व प्रथम सूत्र 'फाणियगुडे गं' इत्यादि है! 'फाणियगुडे णं भंते ! कहवण्णे कइगंधे कहरसे कहफाले पन्नत्ते' इत्यादि।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'फाणिय गुडे णं भंते ! कतिवन्ने' फाणित यह देशीयशब्द है इसका अर्थ द्रवता
४ देशाने पालપાંચમાં ઉદ્દેશામાં સચેતન અસુરકુમાર દેશમાં અનેક-અનેક સવભાવ પણ કહ્યું છે. હવે આ છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં સચેતન અને અચેતન જે ગેળ વિગેરે છે, તેમાં અનેક સ્વભાવપણું કહેવામાં આવશે. તે સંબંધથી આ છ ઉદેશાને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે.
"फाणियगुडेणं भंते ! कइवण्णे, कइ गंधे, कइरसे, कइफासे' त्यहि
साथ-41 सूत्रथा गीतम स्वामी प्रसुन मे पूछ्युं छे ४-“फाणिय गुडेणं भंते ! कइवन्ने" "शित ३०५ ०५४ छे. मने तनमय पता
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ ४०६ ०१ सचेतनामचेतनानामनेकस्वभावत्वम् ६३ इत्यर्थः 'कइफासे' कतिस्पर्शः लघुगुरुकादिषु अष्टविधेषु स्पर्शेषु मध्ये कतमः स्पर्शो विद्यते 'पन्नत्ते' प्रज्ञप्तः - कथितः, भगवानाह - 'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा ! ' ' एत्थ णं दो नया भवंति ' अत्र खलु द्वौ नयौ भवतः अत्र प्रकृतविषये द्रवगुडस्य वर्णरसस्पर्शादिमत्वे द्वौ नयौ भवतः नीयते माप्यते विवक्षितार्थोऽनेनेति नयः प्रमाणैकदेशः सत्सु बहुषु पदार्थेषु मध्यात् एकार्थावगाही नय इति फलितः, प्रकृते द्वौ नयौ भवतः, कौ तौ द्वौ नयौ तत्राह - 'तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा ' तद्यथा 'निच्छयनए य वावहारियनए य' नैश्चयिकनयश्च व्यावहाहै । तथा च द्रवता (गीला) गुणवाला जो गुड है वह फाणितगुड है । वह फाणितगुड कितने वर्णवाला है ? 'कहगंधे' कितने गन्धवाला है ? तथा ' कइरसे' कितने रसवाला है । 'कहफासे' कितने उसमें स्पर्श है ? इसका तात्पर्य ऐसा है कि फाणितगुड में पांच रसों में से कितने रस हैं। पांच वर्णों में से कितने वर्ण हैं यावत् आठ स्पर्शो में से कितने उसमें स्पर्श हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोमा !' हे गौतम 'एत्थ णं दो नया भवति' इस विषय का विचार करने के लिये यहां दो नय होते हैं विवक्षित अर्थ जिसके द्वारा अच्छी प्रकार से समझ लिया जाता है उसका नाम नय है । यह नय प्रमाण का एक देश कहा गया है। अनेक अर्थों में से एक अर्थ में अवगाह करनेवाली जो विचारधारा है । वही नय है प्रकृत में दो नय बतलाये गये हैं और ये दो नय नैश्चायिक और व्यावहारिक नय हैं। यही बात 'निच्छनए ' इत्यादि सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है नैयत्य अर्थ
-ઝરવું એ પ્રમાણે છે. તથા દ્રવતા ઝરવાના ગુણવાળા જે ગાળ છે, તે ફ્રાણિત गोण उवाय छे. या शशित गोज डेंटला वर्षावाणी छे ? " कइगंधे” डेटला गंध
वाणी छे ? " कइरसे" टला रसवाणी हे ? " कइफासे" तेमां डेटला स्पर्श છે? પૂછવાના હેતુ એ છે કે-ફાણિત ગેાળમાં પાંચ રસેામાંથી કેટલા રસ છે? પાંચ વર્ષોંમાથી કેટલા વધુ છે ? એ ગંધમાંથી કેટલા ગધ છે ? તથા આઠ સ્પર્ધામાંથી કેટલા સ્પશ છે?
या प्रश्नना उत्तरमा प्रभु हे छे ! - " गोयमा !" हे गौतम "एत्थ णं दो नया भवंति " मा मामतना विचार उरवामां अडियां मे नयने। आश्रम ४२वामां આવે છે. વિવક્ષિત અ જેનાથી સારી રીતે સમજવામાં આવે તેનું નામ નય છે. આ નય પ્રમાણેના એક દેશ કહેવાય છે. અનેક પદાર્થમાંથી એક અથમાં અવગાહ કરવાવાળી જે વિચાર ધારા છે, તેજ નય છે. આ ચાલુ પ્રકરણમાં नैश्चयिष्ठ भने व्यवहार नय मे रीते मे नय उद्या हे, मेवात "निच्छाइय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
भगवती सूत्रे
रिकनयश्च, नैयत्यमदर्शनमवणो निश्चयः व्यवहारमात्रप्रयोजको व्यवहारनयः व्यवहारश्च यात्रता अंशेन संव्यवहारः प्रवर्तयितुं शक्यते तावन्तमेव अंशं गृह्णाति अन्यांशान् उपेक्षते सत् अपि अनेकेषु धर्मेषु तत्र गजनिमीलिकामाश्रयते, निश्चयश्च सर्वानेव गृह्णाति इति तत्र 'बावहारनयस्स' व्यवहारनयस्य मतेन 'गोडे फाणियगुले' गौडः गुडरसोपेतः मधुररसोपेतः फाणितगुडः, व्यवहारनयमतेन द्रaysो मधुररसोपेत इत्यर्थः व्यवहारनयो हि लोकव्यवहारमात्रपरत्वात् तदेव तत्राभ्युपगच्छति, अन्यांश्च उपेक्षते वर्णरसादीन, 'नेच्छश्यनयस्स' नैश्वयिकनयस्थ
को दिखाने वाला निश्चयनय होता है और व्यवहारमात्र का प्रयोजक व्यवहारनय होता है । जितने अंश से व्यवहार चलाया जा सकता है उतने ही अंश को व्यवहारनय ग्रहण करता है । एवं अन्य अंशो के प्रति वह उपेक्षा कर देता है । वस्तुमें अनेक अंश होते हैं। फिर भी वह उन अंशों-धर्मों के प्रति उपेक्षाभाव धारण कर लेता है तथा निश्चयनय जो होता है वह वस्तुगत समस्त धर्मों को ग्रहण करता है जो व्यवहार नय है उसके मतानुसार फाणितगुड गौड-मधुर मीठा रस वाला है ऐसा प्रकट किया जाता है। क्योंकि यह व्यवहारनय लोक व्यवहार मात्र में तत्पर होता है जितने से लोक व्यवहार चलता है उसी बात को प्रकट करता है और उसी बात को वह मानता है तथा अन्य वर्ण रसादिकों के प्रति उपेक्षाभाव रखता है। यही बात 'वावहार - नवरस गोडे फाणियगुडे' इस पाठ द्वारा की गई है। 'नेच्छइन यस्स ० ' तथा
नवय" विगेरे सूत्रपाठ द्वारा अगर वामां आवी छे. निश्चयात्म अर्थने બતાવવાવાળા નિશ્ચયનય હાય છે. વ્યવžારમાત્રને બતાવનાર વ્યવહારનય છે. જેટલા અંશથી વ્યવહાર ચલાવવામાં આવે છે, તેટલા જ અંશને વ્યવહાર નય ગ્રહણ કરે છે અને ખીજા અશા પ્રત્યે તે ઉપેક્ષા કરે છે. વસ્તુમાં અનેક અંશ હાય છે. તેપણ તે તે અંશેાના ધર્મપ્રતિ ઉપેક્ષાભાવ ધારણ કરી લે છે. તથા જે નિશ્ચયનય હેાય છે, તે વસ્તુમાં રહેલ સઘળા ધર્મોને ગ્રહણ કરે છે. તેમજ વ્યવહારનયના મત પ્રમાણે ફાણિત ગુડ-ગાળ-મીઠા રસવાળે હાય છે. એમ પ્રગટ કરવામાં આવે છે. કેમ કે તે વ્યવહારનય લેાકવ્યવહાર માત્રમાં તત્પર હાય છે. જેટલાથી વ્યવહાર ચાલે છે, તેજ વાતને પ્રગટ કરે છે, અને તેજ વાતને ત્યાં માને છે. તથા અન્ય તથા ખીજા વણુ, ગંધ રસ વિગેરે પ્રત્યે उपेक्षाभाव राजे छे. ये वात "ववहारनयस्स गोडे फाणियगुडे" मा पाथी मताववाभां यावी छे. “नेच्छ्इय नयस्स ०" तथा नैश्चयि नयना भत प्रभा तेमां पां
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ ३०६ सू०१ सचेतनामचेतनानामनेकस्वभावत्वम् ६५ मतेन 'पंचवन्ने' पञ्चवर्गः द्रवगुडोऽपि कृष्णादिपञ्चवर्णोपेत इति निश्चयनयस्य मतम् 'दुर्ग' द्विगन्धः द्वौ सुरभिदुरभिगन्धौ तत्र द्रवगुडे वर्त्तते इत्यर्थः, 'अट्ठफासे पन्नत्ते' लघुगुरुकाद्यष्टस्पर्शः प्रज्ञप्तः द्रवगुडे । 'भमरे णं भंते ! कइवन्ने पुच्छा' भ्रमरः खलु भदन्त ! कतिवर्ण इति पृच्छा प्रश्नः भ्रमरः तन्नामकश्चतुरिन्द्रियविशेषः कविवर्णः कतिवर्णवान् कविरसः - कविरसवान् कतिगन्धः - कविगन्धवान्, कतिस्पर्शः - कतिस्पर्शत्रांश्चेति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा ' इत्यादि । 'गोयमा !" हे गौतम! 'एत्थ णं दो नया भवति' अत्र खलु द्वौ नयौ भवतः, 'तं जहा निच्छइयनए य चावहारियनए य' तद्यथा नैश्वयिकनयश्व व्यावहारिकनयश्व 'वावहारियनयस्स कालए भमरे' व्यावहारिकनयस्य मतेन कालकः कृष्णः भ्रमरः व्यवहारयाश्रयणे तु कृष्णो भ्रमरः भ्रमरकार्ण्यस्य सर्वाविसंवादात् 'नेच्छइनयस्स नैश्चकिनय के मतानुसार उसमें पांच वर्ण हैं । 'दुगंधे' सुरभिदुरभिदो गंध हैं। (पंचर से पांच रस और 'अडफासे पन्नन्ते' आठ स्पर्श हैं। अर्थात् द्रव्यगुड में निश्चयनय की अपेक्षा से ये सब हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं । 'भमरे णं भंते! कइवन्ने०' हे भदन्त ! जो भ्रमर है वह कितने वर्णवाला है। ऐसा यह प्रश्न है भ्रमर चौइन्द्रियोंवाला होता है चक्षुत्राणरस स्पर्श ये इन्द्रियाँ होती है यह कितने वर्णोंवाला कितने रसोंवाला कितने गंधगुणवाला और कितने स्पर्शो वाला होता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'गोयमा' हे गौतम ! इस विषय के विचार करनेवाले यहां दो नय हैं। एक नैश्वविकनय और दुसरा व्यावहारिक नय । व्यावहारिकनय हमें यह कहता है कि भ्रमर काला है क्योंकि भ्रमरकाला है, इस सम्बन्ध में किसी को भी विसं
M
वर्षा छे. “दुगंधे" सुरली भने हुरलि-सुगंध भने दुर्गध मे मे गध छे भने ‘पंचरसे' यांय २स छे. ‘अट्ठफ से पण्णत्ते' मा स्पर्श छे. अर्थात सीसा गोणभां (અરતા ગેાળમાં) નિશ્ચય નયના મત પ્રમાણે આ પાંચ વધુ, પાંચ રસ છે. હવે गौतम स्वामी प्रभुने अवु पूछे छे है-भ्रमरे णं भंते । कइवन्ने० " हे भगवन् જે ભ્રમર-ભમરા છે. તે કેટલા વણુ વાળે છે? ભ્રમર ચૌઈંદ્રિયવાળા હોય છે, यक्षु, प्राणु, रस, मने स्पर्श से यार दियो तेने छे. ते डेंटला वशेवाणी, કેટલા રસેાવાળા કેટલા ગંધ ગુણવાળા અને કેટલા સ્પર્શીવાળે! હાય છે? આ प्रश्न उत्तर ३ अलु उडे - " गोयमा !" हे गौतम! या विषयभां વિચાર કરવા નિશ્ચયનય, વ્યવહારનય, એ એ નયેાના આશ્રય લેવામાં આવે છે. વ્યવહારનય, આપણને એ બતાવે છે કે-ભમરા કાળા ડાય છે. ભ્રમર કાળા હાય છે, એ સબંધમાં ફાઇને પણ વિસ'વાદ હોતા નથી. તથા નૈશ્ચયિક
भ० ९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे पंचवन्ने जार अट्ठफासे पन्नत्ते' निश्चयनयस्य मतेन पञ्चवर्णों यावत् अष्टस्पर्शः मज्ञप्तः, निश्चयनयस्य मतेन पञ्चवर्ण के परमाणुजन्यत्वेन भ्रमरे पञ्चवर्णवत्त्वम् एवं यावत् अष्टप्रकारकस्पर्शवत्वं चापि विद्यते एव भ्रमरे इति अत्र यावत्पदेन पञ्चरसद्विविधगन्धयोः संग्रहः । 'सुयपिच्छे णं भंते ! कइवन्ने०' शुकपिच्छः खलु भदन्त ! कतिवर्णः, कतिगन्धः, कतिरसः, कतिस्पर्शः ? हे भदन्त ! शुकपिच्छे कियन्तो वर्णाः सन्ति कियन्तो गन्धाः, कियन्तो रसाः, कियन्तः स्पर्शाः भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'एवं चेत्र' इति 'एवं चेव' एवमेव-भ्रमरसूबवदेव शुक्रपिच्छेऽपि ज्ञातव्यम् 'नवरं वावहारियनयस्स नीलए सुयपिच्छे' नवर व्यावहारिकनयस्य मतेन वाद नहीं होता है तथा नैश्चायिक नय यह प्रकट करता है कि भ्रमर केवलकाला ही नहीं है। किन्तु पांचों वर्णवाला है। पांचों रसवाला है। दो गंधोवाला है और आठ प्रकार के स्पों वाला है। निश्चयनय की ऐसी मान्यता भ्रमर में उसे पांचवर्ण के परमाणुओं से यावत् आठ प्रकार के स्पर्शो से जन्य होने के कारण से है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सुयपिच्छेणं भंते !' हे भदन्त ! जो तोते के पंख हैं वे कितने वर्णवाले, कितने गंधवाले, कितने रसवाले
और कितने स्पर्शवाले हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा है-'एवं चेव' हे गौतम ! भ्रमर के सूत्र के जैसा यहां पर भी सूत्र जानना चाहिये । अर्थात् नैश्चयिक की मान्यता के अनुसार शुक के पंख पांचवर्ण पांच रस, दो गंध और आठ स्पर्शवाले हैं। परन्तु भ्रमर व्यवहारनयकी अपेक्षा से काला है पर शुक के पंख काले नहीं है किन्तु वे हरा रंग से
નય એ બતાવે છે કે ભમરે કેવળ કાળે જ નથી પણ પાંચ વર્ષોવાળે છે. પાંચ રસવાળો છે. બે ગંધવાળે છે. અને આઠ સ્પર્શેવાળે છે. નિશ્ચયનયની આવી માન્યતા ભમરામાં તેને પાંચ વર્ણના પરમાણુથી થાવત્ આઠ પ્રકારના પશે અન્ય કારણથી થાય છે.
व गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे , “सुयपिच्छे णं भंते !" ભગવદ્ પોપટની જે પાંખ છે, તે કેટલા વર્ણવાળી, કેટલા ગંધવાળી, કેટલા રસવાળી, અને કેટલા સ્પર્શવાળી હોય છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે"एवं चेव" भरना स मi प्रभार पोपनी ५iमना समयमा ५y સમજવું. અર્થાત નૈઋયિક નયની માન્યતા અનુસાર–પિોપટની પાંખ પાંચ વર્ણ પાંચ રસ, બે ગંધ, અને આઠ સ્પર્શવાળી છે. પરંતુ ભ્રમર વ્યવહારનય પ્રમાણે કાળા રંગનો છે, પરંતુ પોપટ કાળે હેતે નથી પણ લીલા રંગનો હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०६ सू०१ सचेतनामचेतनानामनेकस्वभावत्वम् ६७ नीलः नीलिमाहरितवर्णयुक्तः शुरुपिच्छः 'नेच्छइयनयस्स पंचवन्ने निश्चयनयस्य मतेन पञ्चवर्ण:-पञ्चवर्णवान् शुकपिच्छः 'सेसं तंचेव' शेषम्-उक्तादन्यत् सर्वम् एवमेव-भ्रमरसूत्रवदेव निश्चयन प्रमतेन शुकपुच्छः पञ्चवर्णः पश्चरसः द्विविधगन्धवान् अष्टविधस्पर्शवान् भवतीतिभावः। ‘एवं एएणं अभिलावेणं लोहिया मंजिट्टिया' एवमेतेनामिलापेन लोहिता मंजिष्ठिका एवम् एतेन भ्रमरसूत्रोदितेन अभिलापेन मंजिष्ठिका लोहितवर्णा, व्यवहारनयाश्रयणेतु लोहितत्व मंजिष्ठादीनाम् निश्चयनयमतानुसारेण पञ्चप्रकारकवर्णवत्त्वम् द्विपकारकगन्धवत्वम् पञ्चपकारकरसवत्वम् अष्टपकारकस्पर्शवत्वम् वर्णादिसर्वगुणात्मकपरमाणुजन्यत्वात्। 'पीतिया हालिदा' पीतिका हरिद्रा-हरिद्रा-पीतवर्णाव्यवहारनयमतेन निश्चयनयमतेन पञ्चवर्णादिमत्त्वं हरिद्रायाः। 'सुकिल्लए संखे' शुक्लः शङ्खः व्यवहारनयस्य मतेन, निश्चयनयमतेन तु पञ्चप्रकारकवर्णादिमान भवतीति । 'सुब्भिगन्धे को?' सुरभियुक्त हैं । यही बात 'नवरं वावहारनयस्स 'आदि पाठ से सूचित की गई है। ‘एवं एएणं अभिलावेणं लोहिया मजिट्ठिया०' इसी भ्रमर सूत्र के अनुसार मंजिष्ठा में लोहितवर्णता, एवं निश्चयनय के मतानुसार पांचवर्णता द्विप्रकारक गंध युक्तता पांच प्रकारक रसवत्ता और अष्टविधस्पर्श सहितता जाननी चाहिये। क्योंकि मजीठ वर्णादि सर्वगुणात्मक परमाणुओं से जन्य है । 'पीतिया हालिहा' व्यवहारनय के अनुसार हल्दी पीतवर्णवाली है एवं निश्चय नय के मन्तव्य के अनुसार वह पांचवर्णवाली, दो गंधवाली, पांचरसवाली एवं आठ स्पर्शवाली है। 'मुक्किल्ले संखे' इसी प्रकार शंख में शुक्लगुण दिखाइ पडता है । अतः व्यवहारनय की अपेक्षा से वही उसमें प्रधानता है तथा निश्चयननय की अपेक्षा से पांचों वर्ण दो गंध पांचों रस और आठों स्पर्श है। म त “नवरं ववहारनयस्स०” विगेरे सूत्र५४था २५८ ४॥ छ. "एवं एएणं अभिलावेणं लोहिया मंजिद्रिया०" मा अमरसूत्रना अथन प्रभारी भ७४ -મજીઠમાં લાલવર્ણપણુ, અને નિશ્ચયના મત પ્રમાણે પાંચ વર્ષ પણ બે પ્રકારના ગધ યુક્તપણુ, પાંચ પ્રકાર નારપણુ આઠ પ્રકારના સ્પર્શ પણું સમજવું, भ,
भ विगेरे सब गुणवाा ५२माथी भने छे. "पीतिया हालिहा" વ્યવહારનયના મન્તવ્ય પ્રમાણે હલદર પીળા વર્ણવાળી છે. અને નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણે-પાંચ વર્ણવાળી બે ગંધવાળી, પાંચ રસવાળી, અને આઠ સ્પર્શ पणी छे.-"सुकिल्ले संखे" मा प्रभारी शमां श्वेतY Menu छे. रथी યવહારનય પ્રમાણે તેનું જ તેમાં મુખ્યપણું છે. તથા નિશ્ચય નયના મત પ્રમાણે પાંચ વર્ણ, બે ગધ, પાંચ રસ, અને આઠ સ્પર્શ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे गन्धः कोष्ठकः कोष्ठपुटकः सुगन्धिद्रव्यसमुदायसम्पन्नौ वस्तुविशेषः कोष्ठक इति कथ्यते, स व्यवहारनयमतेन सुगन्धिमान् निश्चयमतानुसारेण पञ्चवर्णादिमानेवेति । 'दुभिगंधे मयगसरीरे' दुरभिगन्धं मृतकशरीरम् व्यवहारमतेन मृतकशरीरमशुभगन्धवदिति लोकानां संव्यवहारात् निश्चयमतेन पञ्चवर्णादिमत्त्वं मृतकशरीरे वर्तते एवेति । 'तित्ते निवे' कटुको निम्बः व्यवहारनयमतेन, निश्चयनयेन तु पञ्चवर्णादिमानेव भवति । 'कडुया मुंठी' तिक्ता मुण्ठी-तीक्ष्णरसोपेता मुंठी व्यवहारनयेन, निश्चयनयेन सर्वरसोपेता पञ्चवर्णाद्युपेता च 'कसाए कवि?' अम्लः कपित्थः कपित्थफलं आम्लरसोपेतं व्यवहारनयमतेन प्रधानता, गौणतया चान्येषां रसानां विद्यमानत्वेऽपि उपेक्षणात् निश्चयनयमतेन तु वर्णादिसर्वपदोपेतं 'सुभिगधे को?, सुगंधित द्रव्यों के समुदाय से जो वस्तुविशेष निष्पन्न होता है वह कोष्ठपुट वासक्षेप है व्यवहारनय से यह सुगंधगुणवाला माना गया है तथा निश्चयनयके अनुसार यह पौद्गलिक २० ही गुणोंवाला माना गया है। इसी प्रकार 'दुन्मिगंधे मयगसरीरे' मृतकशरीर दुर्गन्धगुणवाला व्यवहारनय से कहा गया है और निश्चयनय से वह पांचवर्णदिवाला माना गया है। तित्ते निवे' व्यावहारिकनय से निम्ब तिक्त माना गया है निश्चयनय से पांचों वर्णों वाला पांचों ही रसवाला, दो गंधोवाला और आठ प्रकार के स्पर्शो वाला माना गया है। 'कडया सुंठी' व्यवहारनय से सुठी कटुकरसोपेत कही गई है और निश्चयनय से वह रूपरसादि सब गुगोंवाली मानी गई है। 'कसाए कवि?' इसी "सुभिगंधे कोडे" सुगधी द्रव्याना सभूतथा रे तु विशेष मन छ, तर પુટ વાસક્ષેપ કહેવાય છે. વ્યવહારનયના મંતવ્ય પ્રમાણે તે સુંગધગુણવાળે માનેલ છે. અને નિશ્ચય નયના મત પ્રમાણે તેને પૌલિક વીસ જ ગુણવાળે. भान छे. २१ शत "दुब्भिगंधे मयगरीरे" ०यवारनयना मत अनुसार भारत શરીર દુર્ગધ ગુણવાળું માનેલ છે. અને નિશ્ચયનયના મંતવ્યાનુસાર તેને પાંચ १ . 14 पांय २४ मन मा४ २५श पाणु मानेर छे. "तित्ते निबे" व्यवહારનયના મત પ્રમાણે લીંબડાને ખાટે માનેલ છે. અને નિશ્ચયનયના મંતવ્યાનુસાર તે પાંચવર્ણવાળો, પાંચરસવાળે બે ગંધવાળે અને આઠ પ્રકારના २५शवाणे मानस. "कडुया सुंठी" ०५१।२नयना भत०य प्रमाणे मुंहકડવા રસવાળી કહી છે, અને નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણે તે પાંચવણું, પાંચ २स, मेध भने मा४ २५ जी भानवामां आवे छे. “कसाए कविटे"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०६ सू०१ सचेतनामचेतनानामनेकस्वभावत्वम् ६९ कपित्थफलमिति । 'अंबा अंबिलिया' अम्मा-अम्लरसोपेतं तक्रमिति निश्चयनय. मतेन तु वर्णादिसर्वपदोपेता एव, 'महुरे खंडे' मधुरः खलु शर्करा व्यवहारनयमतेन मधुररसयुक्तैन निश्चयनयमतेन तु वर्णादिसर्वपदोपेता। 'कक्खडे वरे' कर्कशो वज्रः । वज्रस्य स्पर्शः कर्कशो व्यवहारनयमतेन निश्चयनयमतेन तु वर्णादारभ्याष्टविधस्पर्शवान् 'मउए नवणीर' मृदुकं नवनीतम् नवनीते मृदुस्पर्शः व्यवहारनयमतेन प्रधानतया मृदुत्वस्यैव अनुभवात् निश्चयमतेन तु पञ्चवर्णाः द्वौगन्धौः पश्चरसाः अष्टापि स्पर्शाः विद्यमानाः सन्ति, 'गरुए अए' गुरुकम् अयःप्रकार से व्यवहारनय से कपित्थ-कैथ कषायरसोपेत कहा गया है
और निश्चयनय से वह रूपरसादि सर्वगुणोपेत कहा गया है । 'अंबा अंपलिया' इसी प्रकार से आम्र, खट्टा कहा गया है। क्योंकि प्रधानरूप से उसमें आम्लरस ही रहता है। तथा निश्चय नय के मत के अनु. सार उसमें पांचों ही रस पांचों ही वर्ण, दो गंध और आठ स्पर्श रहते हैं। 'महुरे खंडे' व्यवहारनय की अपेक्षा से खांड़ मधुर ही है और निश्चयनय के मत से वह पांचवर्ण, पांचरस आदिवाली है । 'कखडे. वहरे' व्यवहारनय की अपेक्षा से वज्र कर्कश है अर्थात् वज्र में कर्कश (कठोर) स्पर्श है तथा निश्चयनय की अपेक्षा से वह वर्ण से लेकर
आठों ही स्पर्शवाला है। 'म उए नवणीए' व्यवहारनय की अपेक्षा से नवनीत मक्खन मृदु वाला है और निश्चयनय की अपेक्षा से वह पांचवर्णों वाला दो गंधवाला पांच रसोंवाला और आठ स्पर्शवाला है। 'गरुए अए' लोह व्यवहारनय की अपेक्षा से भारी स्पर्शवाला है કપિત્થ-કઠું કષાય-તુલા રસવાળું કહેલ છે. વ્યવહારનયના મત પ્રમાણે પાંચ१ पायरस, मेध भने मा १५ वायु मानेत छ. " अंबा अंबालिया" એજ રીતે વ્યવહારનયના મત પ્રમાણે કેરી ખાટી માનવામાં આવી છે કેમકે તેનામાં મુખ્ય પણે તે રસ રહેલ છે. અને નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણે તેમાં પાંચે २स, पाये वणु, में अध मन मा४ २५॥ २७॥ छे. "महुरे खंडे" ०यवहार નયને મત પ્રમાણે ખાંડ મીઠી જ છે. અને નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણે તેમાં ५iuqg, पायरस, मे. ध म 2418 २न। २५ २७सा छे. “कक्खडे पहरे" ०५१४२नयना मत प्रमाणे १०० ४४ छे. (१२) २५२ वाणु छ. भने मा४ २५१गु छे. "मउए णवणीए" ०यपहारनयी पेक्षायी मास] भूड --કમળ પશવાળું છે. અને નિશ્ચયનયના મંતવ્ય પ્રમાણે તે પાંવ, પાંચ २स, में 14 भने म २५ ।छे. "गरुए अए" दु'-०५१६२नयन।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
भगवतीसूत्रे अयो-लोहधातुविशेषो व्यवहारनयेन गुरुप्रधानतया गुरुत्वस्यैव अनुभूयमानत्वात् निश्चयनयमतेन तु सर्वेऽपि वर्णादिगुणास्तत्र वर्तन्ते एव । 'लहुए उलुयपत्ते' लघुकम् उलुकपत्रम्-बदरीपत्रम् लघु यद्वा उलूकस्य चूकाभिधरात्रिचरपक्षिविशेषस्य पत्र-पक्षम, तल्लघुकं भवति व्यवहारनयमतेन निश्चयमतानुसारेण तु सर्वेऽपि वर्णादयस्तत्र विद्यन्ते एवेति। 'सीए हिमे' शीतं हिमं व्यवहारनयेन, निश्चयनयेन तु वर्णादिसर्वगुणयुक्तं वर्तते, 'उसिणे अगणिकाए' उष्णोऽग्निकायः व्यवहारनय. मतेन प्रधानत उष्णताया एवाग्नौ उपलम्मात् निश्चयनयादेशेन तु सर्वेऽपि वर्णादयस्ताग्निकाये वर्तन्ते एव 'गिद्धे तेल्ले' स्निग्धं तैलम् व्यवहारनयादेशेन प्रधानतया स्निग्धताया एवोपलम्भात् निश्चयनयमतेन तु सर्वोऽपि अष्टविधस्पर्शस्तथा क्योंकि प्रधानरूप से उसीका उसमें अनुभव होता है । तथा निश्चयनय के मत के अनुसार उसमें समस्तवर्णादिगुण रहते हैं । 'लहुए उलुयपत्ते' उलूकपत्र-परिकापत्र या उल्लु के पंख व्यवहारनय की अपेक्षा लघु होते हैं । तथा निश्चयनय के अनुसार समस्तवर्णादिक उसमें रहते हैं। 'सोए हिमे' व्यवहारनय से हिम शीत होता है क्योंकि इसी स्पर्श को उसमें मुख्यता से प्रतीति होती है । तथा निश्चयनय से वह सर्ववर्णादिगुणों से युक्त माना गया है । 'उसिणे अगणिकाए' तथा अग्निकाय उष्णस्पर्शवाला होता है। क्योंकि उसमें इसी स्पर्श की मुख्यतयाप्रतीति होती है तथा निश्चयनय के अनुसार तो उसमें समस्तवर्णादिक गुण माने गये हैं। इसी प्रकार 'णिद्धे तेल्ले' व्यवहारनय की अपेक्षा तैल स्निग्धगुण की प्रधानतावाला होने से स्निग्धगुणवाला माना गया है મત પ્રમાણે ભારે સ્પર્શવાળું માનેલ છે. કેમ કે પ્રધાન રૂપે તેનામાં તેને જ અનુભવ થાય છે. અને નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણે તેમાં પાંચવર્ણ વિગેરે सा शुधे। २। छे. "लहुए उलुयपत्ते" उलूकपत्र-मा२नु पान अथवा ઘુવડની પાંખ વ્યવહારનયના મત પ્રમાણે લઘુ-હલકી હોય છે. અને નિશ્ચયનય ના મત પ્રમાણે વર્ણ, ગંધ, રસ, અને અઠે સ્પર્શ તેનામાં રહેલા છે. "सीए हीमे" व्यवहारनयन्। मत प्रमाणे हीम-१२३ ४31 य छ. म है તેનામાં ઠંડા ગુણની મુખ્યતા રહેલી છે. તથા નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણે પાંચ
मेध, पायरस मन मा २५ वा मानस छे. "उसिणे अगणिकाए" તથા અગ્નિકાય ગરમ સ્પર્શવ શું હોય છે, કેમ કે તેનામાં તેજ સ્પર્શની મુખ્યતા છે. તથા નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણે તેનામાં વર્ણ વિગેરે સમસ્ત शुशु २९॥ मानवामा आवद छ. "णिद्धे तेल्ले" व्यवहा२नयना मतानुसार तब સ્નિગ્ધ-ચિકાશ ગુણની પ્રધાનતાવાળું હોવાથી સિનગ્ધગુણવા માનેલ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०६ सू०१ सचेतनामचेतनानामनेकस्वभावत्वम् ७१ तत्र पश्चवर्णपश्चरसद्विगन्धा अपि तिष्ठन्त्येव । 'छारिया णं भंते ! पुच्छा' क्षारिका खलु भदन्त ! पृच्छा क्षारिका भस्म हे भदन्त ! क्षारिका कतिवर्णा कतिगन्धा कतिरसा कतिस्पर्शा ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा!' इत्यादि । 'गोयमा!' हे गौतम ! 'एस्थ दो नया भवंति' अत्र द्वौ नयौ भवतः, 'तं जहा' तद्यथा 'निच्छइयनए य वबहारियनर य' नैश्चयिकनयश्च व्यावहारिकनयश्च 'वबहारियस्स लुक्खा छारिया' व्यवहारनयस्य मतेन रूक्षा क्षारिका 'निश्चयनयस्य मतेन पञ्चवर्णा यावत् अष्टस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः, व्यवहारनयमतेन तु भस्मनि रूक्ष एव स्पर्शः निश्चयनयमतेन तु सर्वेऽपि स्पर्शाः भस्मनि वर्तन्ते पश्चापि वर्णाः द्वावपिगन्धा अष्टापि स्पर्शाः भवन्त्येव इति यावत्पदेन विज्ञेयम् ॥ १॥
और व्यवहारनयको अपेक्षा से वह पांच रसोवाला पांचवर्णों वाला दो गंधवाला और आठ स्पर्शवाला माना गया है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं । 'छारिया णं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! क्षारिका राख कितने वर्णवाली है, कितने गंधवाली है, कितने रसोवाली है और कितने स्पर्शवाली है। उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! एथ०' हे गौतम ! इस विषय का विचार करने के लिये दो नय कहे गये हैं। एक निश्चय नय और दूसरा व्यवहारमय व्यवहारनय की अपेक्षा से 'लुक्खा छारिया' राख-भस्म रूक्षस्पर्शवाली है और निश्चयनय की अपेक्षा से वह 'पंचवन्ना जाव अट्टफासा' पांचो वर्णवाली है यावत्-पांचों रस. वाली है दो गंधवाली और आठ स्पर्शवाली है ॥१॥ અને વ્યવહારનયના મંતવ્યાનુસાર તે પાંચ વર્ણવાળું પાંચ રસવાળું, બે ગંધવાળું અને આઠ સ્પર્શવાળું માનેલ છે.
वे गौतम स्वामी प्रसुन ३श पूछे छे 3-'छारिया णं भंते ! पुच्छा" હે ભગવન ક્ષારિકા-રાખ કેટલા વર્ણવાળી છે? કેટલા ગંધવાળી છે? કેટલા રસવાળી અને કેટલા સ્પર્શવાળી છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે – "गोयमा ! एत्थ०” गौतम | विषयमा विया२ ४२१! माट निश्चयनय અને વ્યવહારનય એ બે નયને આશ્રય લેવામાં આવે છે. વ્યવહારનયના मत प्रमाणे "लुकखा छारिया" २१४-१२भ३६ २५ पाणी छे. अने निश्चय नयना मत प्रमाणे "वंच वन्ना-जाव अट्टकासा" पायवाणी. यात पांय રસવાળી બે ગધવાળી અને આઠે સ્પર્શવાળી છે, માસૂ. ૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
भगवतीस्त्रे निश्चयनयस्य मतेन पञ्चवर्णादिपरमाणनां गुडादौ विद्यमानत्वात् पश्चवर्णादिमत्वम् , इत्यनन्तरसूत्रे कथितमिति संगत्या परमाणावेव वर्णादीन विवेचयितुमाह'परमाणुपोग्गले णं भंते' इत्यादि । ___मूलम्-परमाणुपोग्गले णं भंते कइवण्णे जाव कइफासे पन्नत्ते ? गोयमा! एगवणे एगगंधे एगरसे दुफाले पन्नत्ते । दुपएसिए णं भंते ! खंधे कइवणे पुच्छा, गोयमा ! सिय एगवणे, सिय दुवण्णे, एगगंधे, सिय दुगंधे, सिय एगरसे, सियदुरसे, सिय दुफासे, सिय तिफाले, सिय चउफाले पन्नते। एवं तिपएसिए वि, नवरं सिय एगवणे, सिय दुवण्णे, सिय तिवण्णे, एवं रसेसु वि, सेसं जहा दुपएसियस्त । एवं चउप्पएसिए वि, नवरं सिय एगवन्ने जाव सिय चउवन्ने। एवं रसेसु वि, सेसं तं चेव। एवं पंचपएसिए वि, नवरं सिय एगवन्ने जाव सिय पंचवन्ने। एवं रसेसु वि। गंधफासा तहेव, जहा पंचपएसिओ। एवं जाव असंखेजपएसिओ। सुहमपरिणए णं भंते! अणंतपएसिए खंधे कइवन्ने । जहा पंचपएसिए तहेव निरवसेसं। बादरपरिणए णं भंते ! अगंतपएसिए खंधे कइवन्ने पुच्छा, गोयमा! सिय एगवन्ने जाव सिय पंचवन्ने, सिय एगगंधे सिय दुगंधे, सिय एगरसे, जाव लिय पंचरसे, सिय चउफासे, जाव अट्रफासे पन्नत्ते। सेवं भंते ! सेवं भंते! ति॥सू०२॥
॥अट्ठारसमे सए छट्टो उद्देसो समत्तो॥ छाया-परमाणुपुद्गलः खलु भदन्त ! कतिवर्णः यावत् कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ? गौतम! एकवर्णः, एकगन्ध, एगरसो द्विस्पर्शः प्रज्ञप्तः । द्विप्रदेशिकः खलु स्कन्धः कतिवर्णः पृच्छा, गौतम ! स्यात् एकवर्णः स्पात् द्विवर्णः, स्यात् एकगन्धः, स्यात्
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ उ०६ सू०२ परमाणौ वर्णादिनिरूपणम् ७३ द्विगन्धः, स्यात् एकरसः, स्यात् द्विरसः, स्यात् द्विस्पर्शः, स्यात् त्रिस्पर्शः, स्यात् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः । एवं त्रिप्रदेशिकोऽपि नवरं स्यात् एकवर्णः, स्यात् द्विवर्णः, स्यात् त्रिवर्णः, एवं रसेष्वपि। शेषं यथा द्विपदेशिकस्य। एवं चतुष्पदेशिकोऽपि, नवर स्यात् एकवर्णों यावत् स्यात् चतुर्वर्णः । एवं रसेष्वपि, शेष तदेव । एवं पञ्चपदेशिकोऽपि, नवर स्यात् एकवर्णः यावत् स्यात् पश्चवर्णः। एवं रसेष्वपि । गन्धस्पर्शाः तथैव यथा पञ्चपदेशिकः । एवं यावत् असंख्येयमदेशिकः । सूक्ष्मपरिणतः खलु भदन्त ! अनन्तमदेशिका स्कन्धः कतिवर्णः, यथा पञ्चप्रदेशिका तथैव निरव शेषम् । बादरपरिणतः खलु भदन्त ! अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धः कतिवर्णः पृच्छा, गौतम ! स्यादेकवर्गों यावत् स्यात् पञ्चवर्णः, स्यादेकगन्धः, स्याद् द्विगन्धः, स्यादेकरसो यावत् पश्चरसः, स्यात् चतुःस्पर्णी यावत् स्यात् अष्टस्पर्शः प्रज्ञप्तः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू० २॥
॥ अष्टादशशते षष्ठो देशकः समाप्तः॥ टीका-'परमाणुपोग्गले णं भंते ! ' परमाणुपुद्गलः खलु भदन्त ! 'कइवन्ने जाव कइफासे पन्नत्ते' कतिवर्णों यावत् कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ? हे भदन्त ! एकैकस्मिन् परमाणौ कियन्तो वर्णगन्धरसस्पर्शाः भवन्ति इति परमाणुनिष्ठवर्णादि
निश्चयनय के मत से पांचवर्णदिकों वाले परमाणुओं की गुडादिकों में विद्यमानता होने से उनमें पांच वर्णादि युक्त है ऐसा अनन्तर सूत्र में कहा गया है सो इसी संगति को लेकर अब परमाणु में ही वर्णादिकों की विवेचना की जाती है। ___ 'परमाणु पोग्गले णं भंते ! कइवण्णे जाव कइफासे पन्नत्ते' इत्यादि।
टीकार्थ--गौतम ने इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है-'परमाणु पोग्गले णं भते ! कइवण्णे जाव कइफासे' हे भदन्त ! एक एक परमाणुपुद्गल में कितनेवणे कितने रस कितने गंध और कितने स्पर्श
નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણે પાંચ વર્ષ બે ગંધ, પાંચ ૨સ આઠ સ્પર્શ વાળા પરમાણુઓ ગોળ વિગેરેમાં રહેલા હોવાથી તે પાંચવણ વિગેરેથી યુક્ત છે. તેમ આગલા સૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે. તેથી આ સંબંધને લઈને હવે પરમાણુઓના જ વર્ણ વિગેરેનું વિવેચન કરવામાં આવે છે. __ "परमाणुपोग्गले णं भंते ! कइबण्णे जाव कइफासे पण्णत्ते" इत्यादि
ટીકાર્થ–ગૌતમ સ્વામીએ આ સૂત્ર દ્વારા પ્રભુને એવું પૂછ્યું છે કે"परमाणुपोग्णले णं भंते ! कइवण्णे जाव कइफासे” डे सावन् मे એક પરમાણુ યુદ્ગલમાં કેટલા વર્ણ, કેટલા રસ, કેટલા ગંધ, અને કેટલા
भ० १०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती विषयकः प्रश्नः, वर्णविषये पञ्चविकल्पाः गन्धविषये द्वौ विकल्पो, रसविषये पञ्चविकल्पाः, स्पर्शविषये अष्टविकल्पाः भवन्ति किम् ? इति प्रश्नाशयः। भगवानाह'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगबन्ने' एकवर्णः एकस्मिन् परमाणौ पञ्चवर्णेषु एक एव वर्णः कृष्णादिरूपः, 'एगगंधे' एकगन्धः एकपरमाणो गन्ध द्वयोरेक एव गन्धो भवति 'एगरसे' एकरसः पञ्चप्रकारकरसेषु एक एव रसो भवति 'दुफासे पन्नत्ते' द्विस्पर्शः प्रज्ञप्तः स्निग्धरूक्षशीतोष्णस्पर्शेषु अविरोधिस्पर्शद्वययुक्तो भवति, द्वौ स्पशी भवतः, परमाणुपुद्गलो विरुद्धस्पर्शवान् न भवति यथा यदा स्निग्धः तदा न रूक्षः, यदा रूक्षस्तदा न स्निग्धः एवं यदा शीतः होते हैं । इस प्रकार से यह परमाणुनिष्ठ वर्णादि विषयक यह प्रश्न है। वर्ण के विषय में पांच विकल्प गन्ध के विषय में दो विकल्प रसके विषय में पांच विकल्प और स्पर्शके विषय में आठ विकल्प होते हैं क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'गोयमा ! एगवन्ने' हे गौतम ! एक परमाणु में पांचवर्णों में से एक ही कृष्णादिरूपवर्ण होता है। 'एगगंधे' एक परमाणु में दो गंधों में से एक ही गंध होता है। 'एगरसे' एक परमाणु में पांचरसों में से एक ही रस होता है । 'दुप्फासे पन्नत्ते' तथा आठ स्पर्शों में से कोई से दो अविरोधी स्पर्श होते हैं। स्निग्ध, रूक्ष, शीत उष्ण ये ४ स्पर्शों में से अविरोधी दो स्पर्श परमाणु में होते हैं। क्योंकि परमाणुपुद्गल विरुद्ध स्पर्शवाला नहीं होता है। जैसे जब स्निग्धस्पर्श होगा तब रूक्षस्पर्श नहीं होगा और जब रूक्षस्पर्श होगा तब स्निग्धस्पर्श नहीं होगा इस प्रकार जव उसमें शीत
સ્પર્શી હોય છે ? આ રીતે પરમાણુમાં રહેલા વર્ણાદિ વિષયમાં આ પ્રશ્ન કરેલ છે. વર્ણના વિષયમાં પાંચ વિકલા, ગન્ધના વિષયમાં બે વિકલ્પ, રસના વિષયમાં પાંચ વિકલ્પ અને સ્પર્શના વિષયમાં આઠ વિકલ્પ બને છે? मा प्रशन उत्तरमा प्रभु छ है-“गोयमा! एगवन्ने" है गौतम ! ४ ५२मामा पांय 4 श्री याद मे पाय छे. “एगगंधे" मे ५२माशुभां में आधी से ०४ गय डोय छे. “दुप्फासे पन्नत्ते" तथा मा સ્પર્શ પૈકી કેઈ અવિરેાધી બે જ સ્પર્શ હોય છે. સ્નિગ્ધ, રૂક્ષ, શીત, અને ઉષ્ણુ એ ચાર સ્પર્શોમાંથી પરમાણુ પુદ્ગલ વિરૂદ્ધ સ્પર્શવાળા હોતા નથી. જેમકે જ્યારે સ્નિગ્ધ-ચિકાશવાળે સ્પર્શ થશે ત્યારે રૂક્ષ-લુને સ્પર્શ થશે નહીં. અને જ્યારે રૂક્ષ સ્પર્શ થશે, ત્યારે સ્નિગ્ધ સ્પર્શ થશે નહીં. એજ રીતે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ६ सू०२ परमाणौ वर्णादिनिरूपणम् ७५ स्यात् तदा उष्णो न भवेत् , यदा उष्णः तदा न शीत इति, किन्तु एषु मध्येऽ. विरुद्धस्पर्शद्वयवान् भवति परमाणुयुद्गलः । अत्र चत्वारो विकल्पा भवन्ति, तथाहि-शीतस्निग्धौ १, शीतरूक्षौर, उष्णस्निग्धौ ३, उष्णरूक्षौ ४ चेति । 'दुपए. सिए णं भंते खंधे' द्विपदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः 'कइवन्ने पुच्छा' कतिवर्णः इति पृच्छा प्रश्नः हे भदन्त ! द्विपदेशिकः प्रदेशद्वययुक्तः स्कन्धोऽवयवी कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शश्चेति प्रश्नः, भगवानाह-'सिय एगवन्ने' स्यात् एकवर्णः 'सियदुवन्ने' स्यात् द्विवर्णः 'सिय एगगंधे' स्यात् एक गन्धः ‘सिय दुगंधे' स्यात् द्विगन्धः द्वयोः परमाण्वोः संबन्धाद् द्विप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, तत्र यदि अवयवद्वये समानजातीय एक एव वर्णों भवेत् तदा समानजातीयवर्णवद्भयाम् परमाणुभ्यां जायमानत्वेन स्पर्श होगा तब उष्णस्पर्श नहीं होगा और जब उष्णस्पर्श होगा तब शीतस्पर्श नहीं होगा यहां चार विकल्प होते हैं। जैसे शीतस्निग्ध १, शीतरूक्ष २, उष्णस्निग्ध ३, और उष्णरूक्ष ४ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'दुप्पएसिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने पुच्छा' हे भदन्त ! जो स्कन्ध दो प्रदेश से युक्त है वह कितने वर्णवाला होता है ? कितने गंधवाला होता है ? कितने रसोंवाला होता है और कितने स्पों वाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सिय एगवन्ने हे गौतम ! द्विप्रदेशी स्कन्ध अवयवी कदाचित् एकवर्णवाला होता है। 'सिय दुवन्ने' कदाचित् दो वर्णवाला होता है । इसका तात्पर्य ऐसा है कि द्विप्रदेशिक स्कन्ध दो परमाणुओं के सम्बन्ध से होता है। उसमें यदि दोनों परमाणुरूप अवयवों में समानजातीय एक ही वर्ण होता है તેમાં જ્યારે શીત-ઠડે સ્પર્શ થશે ત્યારે ઉષ્ણ સ્પર્શ થશે નહીં. અને જ્યારે ઉoણ સ્પર્શ થાય છે ત્યારે શીત સ્પર્શ થતો નથી. અહીયાં નીચે પ્રમાણે ચાર વિકલપ બને છે. શીત-નિગ્ધ ૧ શીતરૂક્ષ ૨ ઉષ્ણુસ્નિગ્ધ ૩ અને ઉણ રૂક્ષ૪
वे गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे ,-"दुप्पएसिए णं भंते ! खंधे कावन्ने पुच्छा" मगन में प्रशाणा २२४५ छ । १ હોય છે? કેટલા ગંધવાળા હોય છે? કેટલા રસ વાળા હોય છે ? અને કેટલા સ્પર્શીવાળા હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે"सिय एगवन्ने" 3 गीतम! मे प्रदेशवाणा २४५ अपयवा हाय पण पामा डाय छे. "सिय दुवणे" हाथित् मे १ पाणे हाय छे. पाना ભાવ એ છે કે-બે પ્રદેશવાળે ધ બે પરમાણુના સંબંધથી થાય છે, તેમાં જે બને પરમાણુરૂપ અવયવોમાં સમાન જાતી વાળે એક જ વર્ણ હેય. તે તે બને સમાન જાતીવાળા પરમાણુઓથી થવાવાળા તે બે પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં એક જ વર્ણ થશે. તેમજ જે તે બને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
भगवतीसूत्रे
9
द्विपदेशिक स्कन्धेऽपिएको वर्णः, यदि वा परस्परविभिन्नवर्णद्वयवद्भ्यां परमाणुभ्यां द्विपदेशिकः स्कन्धो जायते तदा तस्मिन् स्कन्धे वर्णद्वयं स्यात् इत्यभिप्रायेण कथितं स्यादेकवर्णः द्वयोरपि परमाण्वो रेकवर्णवच्चात् अत्र वर्णानां पञ्च त्वेन पञ्चविकल्पाः भवन्तीति । तथा स्याद् द्विवर्णः प्रतिप्रदेशं वर्णान्तरभावात्, अत्र वर्णानां पञ्चत्वेन परमाणोर्युग्मत्वेन च दशविकल्पा जायते । एवमेव गन्धरसयोरपि ज्ञेयम् । 'सिप एगगंधे सिय दुगंधे' स्यात् एकगन्धः स्यात् द्विगन्धः 'सिय तो उन दोनों समानजातीय परमाणुओं से जायमान उस द्विप्रदेशी स्कन्ध में एक ही वर्ण होगा तथा यदि उन दोनों परमाणुओं में भिन्न २ दो वर्ण होगा तो उस द्विप्रदेशी स्कन्ध में भी दो वर्ण होगा इसी अभिप्राय से कहा गया है कि कदाचित् वह द्विप्रदेशी स्कन्ध एक वर्णवाला भी होता है । और कदाचित दो वर्णवाला भी होता है । वर्ण पांच होते हैं। इसलिये यहां एक वर्णवत्व के कथन में पांच विकल्प होते हैं । तथा 'स्यात् द्विवर्ण:' इस कथन में प्रतिप्रदेश में वर्णान्तर के सद्भाव से दशविकल्प हेोते हैं । और वे इस प्रकार से जानना चाहिये एक सफेद रंगवाले और एक हरे रंगवाले परमाणुद्रय के सम्बन्ध से भी द्विप्रदेशी स्कन्ध हो सकता है, एक सफेद रंगवाले और एक पीले रंगवाले परमाणुद्रय के संयोग से भी द्विप्रदेशी स्कन्ध हो सकता है एक सफेद रंगवाले और एक काले रंगवाले परमाणुद्रय के सम्बन्ध से भी द्विप्रदेशी स्कन्ध हो सकता है । इत्यादि इसी प्रकार का कथन गंध और रस के होने में भी जानना चाहिये । वह द्विप्रदेशीस्कन्ध 'सिय एगगंधे, सिय दुगंधे' कदाचित् एक गंधगुणवाला होता है
1
પરમાણુઓમાં જુદા-જુદા એ વણુ હાય તે તે એ પ્રદેશવાળા સ્કધમાં પણ એ વણુ થશે, એજ અભિપ્રાયથી એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે-દાચિત્ તે એ પ્રદેશવાળા પણ હાય છે. વધુ પાંચ હોય છે. તેથી અહિયાં એક વણુ પણાના अथनभां यांथ विश्य थाय छे तथा " स्यात् द्विवर्णः” से अथनभां प्रतिप्रदेशमां વર્ણાન્તરના સદ્ભાવથી દેશ વિકલ્પ બને છે. અને તે આ રીતે સમજવા. એક સંસ્કૃત રગવાળા અને એક લીલા ર'ગવાળા ? વિગેરે રૂપે સમજવા, એ પરમાશુના સબંધથી પણ એ પ્રદેશવાળા સ્કંધ થાય છે. એક સફેત રંગવાળા અને એક પીળા રંગવાળા એમ એ પરમાણુના સયેાગથી પણ દ્વિપ્રદેશિક સ્કંધ અને છે. એક સફેત રગવાળે અને એક કાળા ર'ગવાળા એ પરમાણુના સંબધથી પણ દ્વિપ્રદેશી સ્કંધ થાય છે. ઇત્યાદિ, આજ રીતનું કથન ગંધ अने रसने सहने पशु समन्न्वा, या द्विप्रदेशी २४६ “सिय एगगंधे सिय दुगंधे” उहाथ गंध गुणुवाणा होय छे भने अाथित् मे गंध गुणुवाजा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ६ सू० २ परमाणौ वर्णादिनिरूपणम्
७७
एगर से सिय दुरसे' स्यात् एकरसः द्विपदेशिकः स्कन्धः, स्यात् द्विरसः द्विपदेशिकः स्कन्धः 'सिय दुफा से ' स्यात् द्विस्पर्शः स्कन्धः, एक स्पर्शवान् स्कन्धस्तु कदाचिदपि न स्यात् यतः स्कन्धोत्पाद के एकस्मिन् परमाणौ कारणभूते अविरुद्धस्पर्शद्वसत्वेन कार्येपि स्पर्शद्वयस्यैव संभवः, 'कारणगुणाः कार्यगुणान् आरभन्ते' इति नियमात् । अत्रापि एकपदेशिकस्यैव शीतस्निग्धत्वादिभावेन त एव चत्वारो विकल्पा भवन्ति । 'सिय तिफासे' स्यात् त्रिस्पर्शः स्कन्धः, इह चत्वारो विकल्पा भवन्ति तथाहि प्रदेशद्वयस्यापि शीतभावे एकस्य च तत्र स्निग्धभावात् द्वितीयऔर कदाचित् दो गंध गुणवाला भी होता है । 'सिय एगर से सियदूरसे' कदाचित् वह एकरसवाला होता है । और कदाचित् दो रसोंवाला भी होता है । 'सियदुफासे' कदाचित् वह दो स्पर्शवाला होता है एक स्पर्शवाला पुद्गल कभी भी नहीं होता है। क्योंकि स्कन्धोत्पादक एक परमाणु में अविरुद्धस्पर्शद्वय की सत्ता होती है । अतः कारणभूत परमाणुद्रय से जायमान स्कन्ध में भी स्पर्शद्वय का ही संभव है । क्योंकि 'कारणगुणाः कार्यगुणान् आरभन्ते' ऐसा नियम है । जिस प्रकार से एक परमाणु में शीतस्निग्ध आदि के सद्भाव से चार विकल्प पहिले प्रकट किये गये हैं वे ही चार विकल्प यहां पर भी होते हैं । 'सिय तिफासे' कदाचित् वह तीन स्पर्शे वाला होता है यहां चार विकल्प होते हैं- जैसे दोनों प्रदेशों में शीतस्पर्श भी हो सकता है। ferrer भी हो सकता है। और रूक्षस्पर्श भी हो सकता है। इस प्रकार दोनों प्रदेशों में शीतस्पर्श के साथ एक परमाणु के स्निग्धभाव
पथ हाय छे. “सिय एगरसे खिय दूरसे" हाथित् ते येऊ रसवाणी याशु होय छे भने उहायित मे रसोवाणी पाय होय छे. सिय दुफ से" हाथ ते એ સ્પર્શવાળા હાય છે. એક સ્પવાળા સ્કંધ કાઇપણ સમયે થતું નથી. કેમ કેક'ધને ઉત્પન્ન કરનાર એક પરમાણુમાં વિરૂદ્ધ નહી તેના બે સ્પર્ધાની સત્તા હોય છે. તેથી કારણરૂપ એ પરમાણુથી થવાવાળા સ્કંધમાં પણ બે સ્પના ०४ सलव छे. प्रेम है- "कारणगुणाः कार्यगुणान् आरभन्ते" अरथुगु अर्थ:ગુણાને પ્રાપ્ત કરે છે એ પ્રમાણે નિયમ છે.
જે રીતે એક પરમાણુમાં શીત, સ્નિગ્ધ વિગેરેના સદ્ભાવથી પહેલા यार विरुदप अतावेस छे. ते यार वो अडियां पशु थाय छे. “सिय ति फासे” हाथित् ते त्रषु स्पर्शवाणी होय छे. मडियां यार विश्येो मने છે.-જેવી રીતે બન્ને પ્રદેશેામાં શીતપશ પણ થઈ શકે છે, સ્નિગ્ધ પશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे स्य च तत्र रूक्षभावात् प्रथमः१ पदेशद्वयस्योष्णभावाद्वितीयः२, प्रदेशद्वयस्यापि स्निग्धभावे एकस्य शीतभावात् एकस्य चोष्णभावात् तृतीय३, प्रदेशद्वयस्य रूक्षभावाच्चतुर्थः ४ । 'सिय चउफासे' स्यात् चतुःस्पर्शः 'पन्नत्ते' प्रज्ञप्तः, देशे शीतः, देशे उष्णः, देशे स्निग्धो देशे रूक्ष इति । 'एवं तिपएसिए वि' एवं त्रिपदेशिकोऽपि एवमेव द्विपदेशिकवदेव त्रिप्रदेशिकोऽपि । 'नवरं सिय एगवन्ने सिय दुवन्ने' नवर केवलमेतावान् विशेषः स्यात् एकवर्णः त्रिप्रदेशिका, स्यात् द्विवर्णः स्यात् से और दूसरे के रूक्षभाव से यह पहिला विकल्प बनता है। तथा प्रदेशद्वय में उष्णता है और एक परमाणु में स्निग्धता है। और दूसरे में रूक्षता है । इस प्रकार से यह द्वितीय विकल्प होता है तथा प्रदेश द्वय में स्निग्धता है तथा एक प्रदेश में शीतता है और एकप्रदेश में उष्णता है इस प्रकार से यह तृतीय विकल्प होता है। तथा दोनों प्रदेशों में रूक्षता है और एकमें शीतता है। और एक दूसरे में उष्णता है। इस प्रकार से यह चौथा विकल्प है । 'सिय च उफासे' वह द्विवदेशी स्कन्ध कदाचित् चार स्पर्शवाला होता है देशमें शीतता देश में उष्णता है देश में स्निग्धता है । और देशमें रूक्षता है । 'एवं तिपएसिए वि' द्विप्रदेशिक स्कन्ध के जैसा त्रिमदेशिक स्कन्ध भी जानना चाहिये। 'नवरं सिय एगवन्ने सिय दुवन्ने' केवल इतना ही विशेष है कि वह त्रिप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् एक वर्णवाला होता है । कदाचित् वह दो પણ થઈ શકે છે, રૂક્ષ સ્પર્શ પણ થઈ શકે છે એ રીતે બને પ્રદેશમાં શીત ૫શની સાથે એક પરમાણુના સ્નિગ્ધભાવથી અને બીજા પરમાણુના રૂક્ષભાવથી એ રીતે પહેલો વિકલ્પ બને છે. બે પ્રદેશમાં ઉષ્ણતા છે. અને એક પરમાણુમાં સ્નિગ્ધપણું છે અને બીજામાં રૂક્ષપણું છે. એ રીતે આ બી જે વિકલપ થાય છે. બે પ્રદેશમાં સિનગ્ધ પણ છે. તથા એક પ્રદેશમાં ઉષ્ણપણ છે. આ રીતે આ ત્રીજો વિકલ્પ છે. તથા બને પ્રદેશોમાં રક્ષપણુ અને એકમાં શીત પણ છે અને બીજા એકમાં ઉણપણુ છે. આ રીતે
। यो वि४८५ छे. "सिय चउफासे” 21 द्विशी २४५ ४१।२ यार સ્પર્શવાળ હોય છે. તથા એક દેશમાં શીતપણું અને એક દેશમાં ઉણપણ छ, देशमा स्निा भने देशमा ३६५ छे. “एवं तिपएसिए वि०" अशा २६ प्रमाणे निशि४ २४ विष ५५ सभा, "नवरं सिय एगवन्ने सिय दवने" से विशेषता छ ते-ते द्वि ४५ पार એક વર્ણવાળે હોય છે, તે કેઈવાર તે બે વર્ણવાળો હોય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ उ० ६ १०२ परमाणौ वर्णादिनिरूपणम् ७९ त्रिवर्णः, युक्तिः पूर्ववदेव उदहरणीया । एवं रसेष्वपि यथा वणे कथितः तथा रसेऽपि त्रिप्रदेशिकः स्कन्धः स्यात् एकरसः, स्यात् द्विरसः, स्यात् त्रिरसः इति । 'सेसं जहा दुपएसियस' शेष यथा द्विप्रदेशिकस्य शेषम् उक्तादन्यत् सर्वमेव द्विपदेशिकवदेव ज्ञातव्यम् गन्धस्पर्शविषये । 'एवं चउपएसिए वि' एवं चतुष्पदेशिकोऽपि, एवमेव त्रिप्रदेशिकस्कन्धवदेव चतुःप्रदेशिकस्कन्धोऽपि ज्ञातव्यः 'नवर सिय एगवन्ने जाव सिय चउवन्ने' नवरं स्यात् एकवर्णों यावत् स्यात् चतुर्वर्णः, अत्र यावत्पदात् स्यात् द्विवर्णः स्यात् त्रिवर्णः, एतयोग्रहणं भवति तथा च चतुःप्रदेशिकः स्कन्धः कदाचिदेकवर्णः, कदाचित् द्विवर्णः, कदाचित् त्रिवर्णः, वर्णवाला होता है। और कदाचित् तीन वर्णवाला होता है यहां पर युक्ति पहिले के जैसी प्रकट कर लेनी चाहिये । 'एवं रसेसु वि' जैसा कथन वर्ण के विषय में किया गया है । ऐसा ही कथन रस के विषय में भी कर लेना चाहिये । अर्थात् त्रिप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् एक रसवाला होता है, कदाचित् दो रसवाला होता है, कदाचित् तीन रसवाला होता है। 'सेसं जहा दुप्पएसियस्स' कथित से अतिरिक्त
और सब गन्ध स्पर्श के विषय में छिप्रदेशिक स्कन्ध के जैसा ही जानना चाहिये । 'एवं चउप्पएसे वि' त्रिप्रदेशिक स्कन्ध के जैसा ही चतुःप्रदेशिक स्कन्ध भी जान लेना चाहिये । 'नवरं सिय एगवन्ने जाव सिय चवन्ने' इतना ही विशेष यहां पर है कि चतुःप्रदेशी स्कन्ध कदाचित् एकवर्णवाला होता है । यावत् कदाचित् वह चार वर्णवाला भी होता है। यहां यावत्पद से 'स्यात् द्विवर्णः, स्यात् त्रिवर्णः' इन दो पदों का વાળો હોય છે. અને કેઈવાર ત્રણ વર્ણવાળો હોય છે. અહિયાં તે બાબતમાં ५९ प्रमाणे युति सम सेवी. "एवं रसेसु वि" पन विषयमा रे પ્રમાણે કથન કરવામાં આવેલ છે. એવું જ કથન રસના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. અર્થાત્ ત્રિપ્રદેશિક અંધ કે ઇવાર એક રસવાળ હોય છે. કઈ पा२ मे २सवाणे हाय छे. पार ऋणे २सपाय छे. "सेसं जहा दुप्पएसियस्स" 14 भने २५ न समधनी डेस विषयथा माडीन तमाम विषयमा विप्रहशि २४ प्रभार समो . "एवं चउप्पएसे वि" विशि: १४ प्रमाणे ४ यतुःप्रदेश २४५ ५ सभा , "नवरं सिय एग वन्ने जाब सिय चउवण्णे" महियां टसी विशेषता छ -यत:प्रशा સ્કંધ કદાચિત એક વર્ણવાળ હોય છે યાવત્ કદાચ તે ચાર વર્ણ વાળા પણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
८०
"
,
,
कदाचित् चतुर्वर्णः । एवं स्यात् एकगन्धः स्यात् द्विगन्धः । ' एवं ' रसेसु वि' एवं रसेष्वपि चतुष्पदेशिकः स्कन्धः कदाचिदेकरसः कदाचिद् द्विरसः कदाचित् त्रिरसः कदाचित् चतूरसः । चतुःम देशिकः स्कन्धः कदाचिदेकरसः कदाचिद द्विरसः, कदाचित् त्रिरसः, कदाचिचतुरसः । ' सेसं तं चेव' शेषं तदेव स्पर्शविषये त्रिदेशिकत्रदेव ज्ञातव्यम् तथा च स्यात् द्विस्पर्शः स्यात् त्रिस्पर्शः स्यात् चतु:स्पर्शः इति । 'एव' पंवपए लिए वि' एवं पञ्चमदेशिकोऽपि यथा चतुःप्रदेशिकः वर्णरसगन्धस्पर्शवत्तया कथितः तथा पञ्चप्रदेशिकोऽपि ज्ञातव्यः 'नवर' सिय एगबन्ने जाव सिय पंचवन्ने' नवरं स्यादेकवर्णः यावत् स्यात् पञ्चवर्णः, पञ्चप्रदेग्रहण हुआ है। तथा च चतुःप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित एकवर्णवाला होता है । कदाचित् दो वर्णवाला होता है कदाचित् तीनवर्णवाला होता है कदाचित् चारवर्णवाला होता है । इसी प्रकार वह कदाचित् एक गंधवाला होता है कदाचित् दो गंधवाला होता है। 'एवं रसेसु वि' इसी प्रकार वह कदाचित् एक रसवाला होता है, कदाचित् दो रसवाला होता है कदाचित् तीन रसवाला होता है और कदाचित् चार रसवाला होता है । 'सेसं तं चेव' स्पर्श के विषय में त्रिप्रादेशिक स्कन्ध के जैसा ही यहां जानना चाहिये । तथा च चतुःप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् दो स्पर्शवाला होता है। कदाचित् तीनस्पर्शवाला होता है और कदाचित् चार स्पर्शवाला होता है । 'एवं पंचपएसिए वि' जिस प्रकार से चतुः प्रदेशी स्कन्ध के विषय में यह रूप गंध रस और स्पर्श इन गुणों के होने का होय छे. अहिं यावत् पढथी " स्यात् द्विवर्णः स्यात् त्रिवर्णः " मे यहोना संग्रह थयो छे,
ચતુઃપ્રદેશી કપ કદાચિત્ એક વણુ વાળા હાય છે . કદાચિત્ એ વણુ વણુ વાળા હાય છે. કદાચિત્ ત્રણ વણુ વાળા હાય છે. અનેક કદાચિત્ ચાર વણુ વાળા હાય છે. એજ રીતે તે કાઇવાર એક ગધવાળા હાય છે.કદાચ ये ग ंधवाणी होय छे, "एवं रसेसु वि" मेन रीतेते अाथित् शे रसवाणी હાય છે. કદાચિત્ એ રસવાળા હાય છે, કૈાઇવાર ત્રણ રસવાળા હાય છે, અને वार यार रसवाणी होय छे. "सेसं तं चेव" स्पर्शना विषयभां त्रिप्रदेशी સ્કન્ધ પ્રમાણે જ અહિયાં સમજવું અર્થાત્ ચતુઃપ્રદેશિક કદાચિત્ એ વાળા ડાય છે. કોઈવાર ત્રણ સ્પર્શ વાળા હાય છે. અને કાઈવાર ચાર स्पर्शवाणी होय छे. "एवं पंचपरसिए वि" ? प्रमाणे यार प्रदेशवाजी સ્કંધના વિષયમાં આ વધુ, ગધ, રસ અને સ્પેશ એ ગુણું! હાવાના
સ્પ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०६ सू०२ परमाणौ वर्णादिनिरूपणम् १ शिकः स्कन्धः, कदाचित् एकवर्णः समानजातीयवर्णयुक्तपञ्चपरमाणुभिर्जायमानत्वात् , स्यात् द्विवर्णः, कदाचित् त्रिवर्णः, कदाचित चतुर्वर्णः, कदाचित पश्चवर्ण । 'एवं रसेसु वि' एवं रसेष्वपि वर्णवदेव रसेष्वपि ज्ञातव्यः कदाचिदेकरसः, कदाचित् द्विरसः, कदाचित् त्रिरसः, कदाचित् चतूरसः, कदाचित् पञ्चरस इत्यर्थः । 'गंधफासा तहेव' गन्धस्पर्शाः तथैव द्विप्रदेशिकादिवदेव ज्ञातव्याः, कथन किया गया है उसी प्रकार से इन गुणों के होने का कथन पंचप्रदेशी स्कन्ध के विषय में भी कर लेना चाहिये । 'नवरं सिय एगवणे जाव पंचवन्ने' उस कथन की अपेक्षा इस पंचप्रदेशी स्कन्ध के कथन में विशेषता केवल ऐसी ही है कि यह पंचप्रदेशी कदाचित् एकवर्णवाला भी होता है और कदाचित् यावत् पांचवर्णवाला भी होता है जब यह समानजातीय वर्णवाले पांच परमाणुओं से जायमान होता है, तब यह एकवर्णवाला होता है यहां यावत् शब्द से 'स्थात् द्विवर्णा, स्यात् त्रिवर्णः, स्यात् चतुर्वर्णः' इन पदों का ग्रहण हुआ है । 'एवं रसेस वि' वर्ण के होने के इस कथन के अनुसार ही उसमें रस होने के सम्बन्ध में भी ऐसा ही कथन कर लेना चाहिये । तथा च वह पंच प्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् एकरसबाला होता है । कदाचित् दो रसवाला होता है । कदाचित् तीन रसवाला होता है । कदाचित् चार रसवाला होता है और कदाचित् पांच रसवाला होता है। 'गंधफासा तहेव' વિષયમાં કહેવામાં આવ્યું છે. એ જ રીતે તે ગુણો હોવાનું કથન પાંચ પ્રદેશવાળા સ્કંધના વિષયમાં પણ સમજી લેવું.
“नवरं सिय एगवन्ने जाव पंचवण्णे" ते ४थननी अपेक्षा ॥ पांय પ્રદેશી ઔધના કથનમાં વિશેષપણુ કેવળ એ જ છે કે-આ પંચ પ્રદેશી કંધ કદાચિત્ એક વર્ણવાળા પણ હોય છે. અને કદાચિત યાવત્ પાંચ વર્ણ વાળે પણ હોય છે. જ્યારે સમાન જાતીવર્ણવાળા પાંચ પરમાણુઓ डाय त्यारे तसे पाये। डाय छे. मडिंया यावत् १५४थी 'स्यात् द्विवर्णः स्यात् त्रिवर्णः स्यात् चतुर्वर्णः” 22 ५ोना सड थयो छे. "एवं रसेसुवि' १ पान समयमा म थिन अनुसार ४ मा २स पाना સંબંધમાં પણ એવું જ કથન સમજવું. તે આ રીતે છે. તે પાંચ પ્રદેશ વાળ ખંધ કઈવાર એક રસવાળા હોય છે. અને કેઈવાર બે રસવાળો હોય છે, કઈવાર ત્રણ રસવાળું હોય છે. અને કેાઈવાર ચાર રસવાળે હોય साय छे. मने वा२ पांय २सवान डाय छे. “गंधफासा वहेव" मे
भ० ११
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती स्यादेकगन्धः, स्याद् द्विगन्धः, स्यादेकस्पर्शः, स्याद द्विस्पर्शः, स्यात् त्रिस्पर्शः, स्यात् चतुःस्पर्शः इति । 'जहा पंचपएसिओ एवं जाव असंखेज्जपएसिओ' यथा पश्चप्रदेशिक एवं यावत् असंख्येयप्रदेशिकोऽपि, अत्र यावत् पदेन षट्मदेशिकादारभ्य दशमदेशिकपर्यन्तं तदनु संख्यातादेशिका इति संगृह्यन्ते, तथा च-षट् प्रदेशिकादारभ्यासंख्यातादेशिके स्कन्धे स्यात् एकगन्धः, स्यात् द्विगन्धः स्यात् द्विस्पर्शः स्यात् त्रिस्पर्शः, स्यात् चतुःस्पर्श, स्यात् एकवर्णः यावत् पञ्चवर्णः, स्यात् एकरसः 'विप्रदेशिक स्कन्ध आदि में होने के कथन के जैसे ही गंध एवं स्पर्शों के होने का कथन यहां पर कर लेना चाहिये । अर्थात् पंचप्रदेशी स्कन्ध कदाचित् एक गंधवाला भी होता है और कदाचित् दो गंधवाला भी होता है कदाचित् यह दो स्पर्शवाला होता है। कदाचित् तीनस्पर्शवाला होता है कदाचित् चोर स्पर्शवाला होता है । 'जहा पंचपएसिओ एवं जाव असंखेजपएसिओ' जैसा यह कथन पंचप्रदेशिक रकंध में रूपगंध आदिके होने के विषय में किया गया है । उसी प्रकार से छह प्रदेशिकस्कन्ध से लेकर दशपदेशिक स्कन्ध तक तथा संख्यात प्रदेशिक स्कन्ध तक और असंख्यात प्रदेशिक स्कन्ध तक में भी रूपगंध आदि होने के विषय में भी कथन कर लेना चाहिये । तथा च षट्प्रदेशिक स्कन्ध से लेकर असंख्यात स्कन्ध में कदाचित् एक गंध होता है, कदा. चित् दो गंध होते हैं, कदाचित् दो स्पर्श होते हैं, कदाचित् तीनस्पर्श होते हैं, कदाचित् चार स्पर्श होते हैं, कदाचित् एकवर्ण होता है, પ્રદેશવાળા સકંધ વિગેરેમાં વર્ણાદિની માફક ગંધ અને સ્પર્શ પણ હેવાના સંબંધમાં પણ અહિયાં કથન સમજી લેવું. અર્થાત્ પાંચ પ્રદેશવાળે સ્કંધ કઈવાર એક ગંધવાળે પણ હોય છે અને કઈવાર બે ગંધવાળો પણ હોય છે, તેવી જ રીતે કદાચિત તે બે સ્પર્શવાળે પણ હોય છે. અને કદાચિત્ ત્રણ સ્પર્શવાળે પણ હોય છે. અને કઈવાર ચાર સ્પર્શવાળો ५५ डाय छे. “जहा पंचपएसिओ एवं जाव असंखेज्जपएसिओ" पाय પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં રૂપ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ હોવાના સંબંધમાં જે રીતે કથન કરવામાં આવ્યું છે. તે જ રીતે છ પ્રદેશવાળા કપથી આરંભીને દેશ પ્રદેશવાળા સ્કંધ સુધી તથા સંખ્યાત પ્રદેશવાળો સ્કંધ તેમજ અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં કેઈવાર એક ગંધ હોય છે. કેઈવાર બે ગંધ હોય છે. કેઈવાર એક વર્ણ યાવત્ કોઈવાર પાંચ વર્ણ હોય છે. કેઈવાર એક રસ હોય છે. કેઈવાર બે રસ હોય છે. કેઈવાર ત્રણ રસ હોય છે અને કઈ વાર ચાર રસ હોય છે તથા કેઈવાર પાંચ રસ હોય છે. કેઈવાર એક સ્પર્શ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०६ सु०२ परमाणौ वर्णादिनिरूपणम् ८३ यावत् पञ्चरसः, द्वौ गन्धौ, चत्वारः स्पर्शाः, पञ्चवर्णाः पञ्चरसा एषु पाप्यन्ते इति भावः । 'मुहुमपरिणए णं भंते !' सूक्ष्मपरिणतः खलु भदन्त ! 'अणंतपएसिए खंघे अनन्तमदेशिकः स्कन्धः अनन्तमदेशिको बादरपरिणामोऽपि स्कन्धो भवति द्वयणुकादिस्तु सूक्ष्मपरिणाम एव अतोऽनन्तप्रदेशिकस्कन्धे सूक्ष्मपरिणाम इति विशेषण दत्तम् , तथा च सूक्ष्मपरिणामवान् अनन्तप्रदेशिकादिरूपस्कन्धः 'कइवन्ने' कतिवर्णः सूक्ष्मादिस्कन्धे कियन्तो वर्णाः एवं कतिगन्धाः, कविरसाः, कतिस्पर्शा भवन्तोति प्रश्नः, भगवानाह-'जहा' इत्यादि । 'जहा पंचपएसिए तहेव यावत् कदाचित् पाँचवर्ण होते हैं । कदाचित् एक रस होता है, कदाचित् दो रस होते हैं, कदाचित् तीन रस होते हैं कदाचित् चार रस होते हैं, कदाचित् पांच रस होते हैं। मतलब कहने का यह है कि इनमें पांच रस, दो गन्ध, चार स्पर्श, पांचवर्ण और पांच रस पाये जाते हैं।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सुहुमपरिणए णं भंते ! अणं. तपएसिए खधे कहवन्ने हे भदन्त !जो अनन्तप्रदेशिकस्कन्ध सूक्ष्मपरिणामवाला होता है वह कितने वर्णों वाला होता है ? कितने गंधोंवाला होता है ? कितने रसोंवाला होता है ? कितने स्पर्शो वाला होता है ? यहां जो 'सुहमपरिणए' ऐसा विशेषण अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध को दिया गया है वह बादपरिणाम की व्यावृत्ति के लिये दिया गया है। क्योंकि अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध चादर परिणामवाला भी होता है। वध. णुकादिकस्कन्ध तो सूक्ष्मपरिणामवाले ही होते हैं। इस प्रश्न के उत्तर
થાવત કઈવાર બે-ત્રણ ચાર-અને પાંચ સ્પર્શ હોય છે. કહેવાનો હેત એ છે કે છ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં પાંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ રસ ચાર સ્પર્શ डाय छे. तम सभा
व गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे -"सुहमपरिणए णं भंते ! अणंतपएसिए खंधे कइवन्ने" उ लगवन् रे मन त प्रशवाणा २७५ सक्षम પરિણામવાળા હોય છે. તે કેટલા વર્ષોવાળા હોય છે? કેટલા ગંધવાળા હોય છે? કેટલા રસવાળા હોય છે? અને કેટલા સ્પર્શીવાળા છે. અહિયાં
सहमपरिणए" से प्रभानु विशेष मनात प्रशी २४ धने मापामा આવ્યું છે. તે બાદર પરિણામની વ્યાવૃત્તિ માટે આપવામાં આવ્યું છે કેમ કે અનંત પ્રદેશવાળા સ્કંધ બાદર પરિણામવાળા પણ હોય છે. ચાલુકાદિ કંધ તે સૂક્ષમ પરિણામવાળા જ હોય છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે 2-"जहा पंचपएसिए तहेव निरवसेसं" 3 गौतम! पांय प्रशाणा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
भगवती सूत्रे
I
निरवसेसं' यथा पञ्चमदेशिकः तथैव निरवशेषम् कदाचिदेकवर्णः कदाचिद् द्विवर्णः कदाचित् त्रिवर्णः कदाचित् चतुर्वर्णः कदाचित् पञ्चवर्णः । एवमेक द्वि त्रिचतुः पञ्चरसवत्वं, कदाचित् एकद्विगन्धवत्वं एवं द्वित्रि चतुःस्पर्शोऽपि ज्ञातव्यः, तत्र चत्वारः शीतोष्ण स्निग्धरूक्षाः स्पर्शाः सूक्ष्मेषु बादरेषु चानन्तप्रदेशिक स्कन्धेषु भवन्ति, मृदुकगुरुलघुकठोरस्पर्शास्तु बादरेष्वेव भवन्तीति । 'बादर परिणए भंते!' बादरपरिणतः खलु भदन्त ! 'अणतपरसिए खंधे' अनन्तमदेशिकः स्कन्धः 'कइवन्ने पुच्छा' कतिवर्गः इति पृच्छा, हे भदन्त ! बादरमें प्रभु कहते हैं - जहा पंचपएसिए तहेव निरवसेसं' हे गौतम ! जैसा कथन इनके होने का पंचप्रदेशिक स्कन्ध में किया गया है । उसी प्रकार से वह सब इनमें भी जानना चाहिये । तथा च ये सब स्कन्ध कदाचित् एकवर्णवाले, कदाचित् दो वर्णवाले, कदाचित् तीनवर्णवाले, कदाचित् पांचवर्णवाले होते हैं, इसी प्रकार से कदाचित् दो गंधवाले होते हैं, कदाचित् एकरसवाले, कदाचित् दो रसवाले, कदाचित् तीन रसवाले, कदाचित् चाररसवाले, कदाचित् पांच रसवाले होते हैं तथा कदाचित् दो स्पर्शवाळे, कदाचित् तीन स्पर्शवाले, कदाचित् चारस्पर्श होते हैं ऐसा जानना चाहिये । शीत, उष्ण स्निग्ध और रूक्ष ये चार स्पर्श सूक्ष्म एवं बादर अनन्तप्रदेशिक स्कन्धों में होते हैं। मृदुक, गुरु, लघु, एवं कठोर ये चार स्पर्श बादरों में ही होते हैं ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' बादर परिणएणं भंते! अनंतपरसिए खंधे कइवन्ने पुच्छ ।' हे भदन्त ! जो अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध સ્પધને જે પ્રમાણે વણુ, ગંધ, રસ અને સ્પશ હાવાનું કહેવામાં આવ્યું છે. તેજ પ્રમાણે તે તમામ કથન આ અસ`ખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કંધના વિષયમાં પણ સમજી લેવું તે આ પ્રમાણે છે. તે બધા જ સ્કંધ કદાચિત્ એક વણુ વાળા, કદાચિત્ એ વણુ વાળા, કદાચિત્ ત્રણ વર્ણવાળા, કદાચિત્ ચાર વણુ વાળા, અને કદાચિપાંચ વર્ષોંવાળા હોય છે. એજરીતે કોઈવાર એક ગધ વાળા અને કોઈવાર એ ગધવાળા હાય છે. અને કદાચિત્ એક રસવાળા, કદાચિત્ એ રસવાળા કદાચિત ત્રણ રસવાળા કાચિત્ ચાર રસવાળા અને કદાચિત્ પાંચ રસવાળા હોય છે. તથા કેાઈવાર એક સ્પવાળા અને કાઇવાર એ સ્પર્શીવાળા કેાઈવાર ત્રણ સ્પર્શવાળા કોઇવાર ચાર સ્પ વાળા હાય है तेभ समभवु. शीत, उष्णु, स्निग्ध भने ३क्ष मे प्रमाणे यार स्यर्श સૂક્ષ્મ અને માદર અન'તપ્રદેશી કધમાં હાય છે. મૃદુ, ગુરુ, લઘુ, અને કઠેર એ ચાર પશ ખાદરમાં જ હાય છે. ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવુ पूछे छे - " बादर परिणए णं भंते अनंतपएसिए खंधे कइवन्ने पुच्छा" हे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श०१८ उ०६ सु० २ परमाणौ वर्णादिनिरूपणम्
८५
"
"
परिणामवान् अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धः कतिवर्णः, कतिगन्धः, कतिरसः, कविस्पर्शः इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'सिय एगवन्ने जात्र सिय पंचवन्ने' स्यात् एकवर्णो यावत् पञ्चवर्णः, अत्र यावत्पदेन 'सिय दुवन्ने सिय विन्ने सिय चउवन्ने' एतेषां ग्रहणम्, तथा च कदाचिदेकवर्णः, कदाचिद द्विवर्णः कदाचित् त्रिवर्णः कदाचित् चतुर्वर्णः कदाचित् पञ्चवर्णोऽपि भवतीति 'सि एगगंधे सिय दुगंधे' स्यात् एकगन्धः स्यात् द्विगन्धः 'सिय एगर से जाव सिय पंचर से' स्यात् एकरसो यावत् स्यात् पञ्चरसः अत्र यावत् पदेन 'सि दुरसे सिय तिरसे सिय चउरसे' एतेषां ग्रहणं भवति तथा च कदाचिदेकरसवान्, कदाचिद् द्विरसवान्, कदाचित् त्रिरसवान्, कदाचित् चतूरसवान, कदाचित् पञ्चरसवान् अनन्तप्रादेशिकवादरस्कन्धो भवतीति । 'सिय चउफासे जाव सिय अनुफा से पत्ते' स्यात् चतुः स्पर्शो यावत् स्यादष्टस्पर्शः प्रज्ञप्तः । अत्र बादरपरिणामवाला होता है वह कितने वर्णवाला, कितने गंधवाला, कितने रसवाला और कितने स्पर्शो वाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोमा' हे गौतम! 'सिय एगवन्ने जाव सिय पंचवन्ने' वह कदाचित् एकवर्णवाला होता है, कदाचित् दो वर्णवाला होता है, कदाचित् तीनवर्णवाला होता है, कदाचित् चारवर्णवाला होता है, कदाचित् पांच वर्णवाला भी होता है। 'सिय एगगंधे० ' कदाचित् वह एकगंधवाला होता है, कदाचित् दो गंधवाला होता है 'सिय एगर से० ' कदाचित् ०' वह एक रसवाला होता है, कदाचित् दो रसवाला होता है, कदाचित् तीन रसवाला होता है, कदाचित् चार रसवाला होता है और कदाचित् पांच रसवाला भी होता है । 'सिय चउफासे जाव सिय अट्ठफासे' कदाचित् वह बादर अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध चार स्पर्शो वाला
વાળા
ભગવત્ જે અનંત પ્રદેશિક ધ ખાદર પરિણામવાળા હોય છે તે કેટલા વધુ વાળા, કેટલા ગધવાળા અને કેટલા રસવાળા અને કેટલા વાળા होय छे ? तेना उत्तरमा प्रभु छे - " गोयमा !” हे गौतम! “सिय गवन्ने जाव पंचवण्णे" ते धवार ! वर्षावाजा होय हे अर्धवार मे વણુ વાળા હાય છે. કાઇવાર ત્રણ વર્ણવાળા હાય છે, અને ચાર વણુ વા हाय छे अर्धवार यांग वर्षावाजा होय हे “सिय एगगंधे० " उहायित ते ते ! गधवा होय छे भने उहायित में अधवाणा होय छे. “सिय एगरसे०” उहायित् रसवाजा होय छे, हाथित् में रसवाजा होय छे. કેાઈવાર ત્રણ રસવાળા હાય છે. કાઇવાર ચાર રસવાળા હોય છે. અને કૈાઈવાર पांच रसवाणा पशु होय छे. “सिय चउफासे जाव सिय अट्ठफासे" अर्धवर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे
यावत् पदेन पञ्चषट्सप्तस्पर्शानां संग्रहः तथा च कदाचित् चतुः स्पर्शः, कदाचित् पश्चस्पर्शः, कदाचित् षट्स्पर्शः, कदाचित् सप्तस्पर्शः, कदाचित् अष्टस्पों भवति बादरपरिणामवान् अनन्तमदेशिकः स्कन्धः । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! यद् देवानुपियेण कथितं तदेवमेव सर्वथा सत्यमेव इति कथयित्वा वन्दननमस्कारादिकं कृत्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् गौतमो विहरतीति भावः ।।मु० २॥ इति श्री विश्वविख्यातजगवल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालचतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायाम् अष्टादशशतकस्य षष्टोदेशकः समासः ॥सू०१८-६॥ होता है यावत् पांच स्पर्शे वाला होता है कदाचित् ६ स्पों वाला होता
और कदाचित् ७ सात स्पर्शों वाला होता है। तथा कदाचित् आठ स्पर्शो. वाला भी होता है । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आप देवानुप्रियने जो कहा है वह यह सब सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर वे गौतम प्रभु को वन्दन नमस्कार आदि करके संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। छट्ठा उद्देशक समाप्त । जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके अठारहवें शतकका
छट्ठा उद्देशक समाप्त ॥१८-६॥
તે બાદર અનંત પ્રશિક સ્કંધ ચાર સ્પર્શવાળા હોય છે, યાવત્ પાંચ સ્પશે વાળા હોય છે. કદાચિત્ છ સ્પર્શીવ ળા હોય છે. અને કદાચિત્ સાત પશે વાળા હોય છે. તથા કેઈવાર આઠ સ્પર્શવાળા હોય છે.
"सेवं भंते ! सेव भंते ! त्ति" 3 मन ५ हेवानुप्रिये 2 प्रभारी કહ્યું છે, તે આ બધું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આપનું કથન યથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને તે ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી નમકાર કર્યા તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. એ સૂ. ૨છે જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અઢારમા શતકને છઠ્ઠો ઉદ્દેશક સમાસા૧૮-દો
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ७ सू० १ केवलीनां यक्षावेशनिरूपणम् ८७ अथ सप्तमोद्देशकः प्रारभ्यते
षष्ठोदेशके नयवादमाश्रित्य पदार्थाः विचारिताः, सप्तमोद्देश केतु अन्ययूथिक मतमाश्रित्य तद् विचार्यते, इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्यास्य सप्तमोद्देशकस्य इदमादिमं सूत्रम् - 'रायगिहे जाव' इत्यादि ।
मूलम् - रायगिहे जाव एवं वयासी- अण्णउत्थिया णं भंते! एवमाइक्खति जाव परूवेंति एवं खलु केवली जक्खाएसेणं आइट्टे समाणे आहच्च दो भासाओ भासइ तं जहा मोसं वा सच्चामोस वा से कहमेयं भंते ! एवं० । गोयमा ! जपणं ते अण्णउत्थिया जाव जे ते एवमाहंसु मिच्छंते एवमाहंसु, अहं पुण गोयमा ! एवमाइक्खामि ४ नो खलु केवली जक्खाए सेणं आइस्सइ, नो खलु केवली जक्खाएसणं आइडे समाणे आहच्च दो भासाओ भासइ-तं जहा मोसं वा सच्चामोसं वा, केवलीणं असावज्जाओ अपरोवघाइयाओ आहच्च दो भासाओ भासइ तं जहा - सच्चं वा असच्चामोसं वा ॥ सू० १॥
छाया - राजगृहे यावत् एवमवादीत् अन्ययूथिकाः खलु भदन्त ! एवमाख्याति यावत् प्ररूपयन्ति, एवं खलु केवळी यक्षावेशेन आविष्टः सन् आहत्य द्वे भाषे भाषते, तद्यथा - मृषां वा सश्यामृषां वा तत् कथमेतत् भदन्त ! एवम् ? गौतम ! यत् खलु ते अन्ययूथिकाः यावत् ये ते एवमाहुः मिथ्या ते एवमाहुः अहं पुनगौतम ! एवमाख्यामि ४ नो खलु केवली यक्षावेशेनाविश्यते, नो खलु केवली यक्षावेशेन आविष्टः सन् आहत्य द्वे भाषे भापते तद्यथा- मिथ्यां वा सत्यामिथ्यां वा, केवली खल असावधे अपरोपघातिके आहत्य द्वे भाषे भाषते तद्यथा सत्यां वा असत्या मृषां वा ॥ सू० १ ॥
सातवें उद्देशे का प्रारंभ
छड उद्देशक में नयवाद को आश्रित करके पदार्थों का विचार किया गया है। अब इस सप्तम उद्देशक में अन्ययूथिक मत को आश्रित સાતમા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ
છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં વ્યત્રહારનય અને નિશ્ચયનયના આશ્રય કરીને વિચાર કરવામાં આવ્યા છે. હવે આ સાતમા ઉદ્દેશામાં અન્ય મતવાદીઓના મતના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने टीका-'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृहे यावद् एवम् अवादीत , अत्र यावत्सदेन समवसरणादारभ्य भाञ्जलिपुटो गौतमः, एतत्पर्यन्तस्य सर्वस्यापि पकरणस्य अनुकर्षणं कर्त्तव्यम् । किमवादीत् गौतमः तत्राह-'अन्नउत्थियाणं भंते !' अन्ययथिकाः खलु भदन्त ! 'एवमाइक्खंति' एवम्-वक्ष्यमाणपकारेण आख्यान्ति कथयन्ति 'जाव परूवेति' यावत् प्रवपयन्ति, अत्र यावत्पदेन भाषन्ते प्रज्ञापयन्ति, इत्यनयोः संग्रहः किं तेऽन्ययूथिकाः प्रज्ञापयन्ति ? तत्राह-एवं खलु' इत्यादि । ‘एवं खलु केवली जक्खाए सेणं आइढे समाणे' एवं खलु केवली करके पुनः इसी बात का विचार किया जाता है अतः इसी सम्बन्ध को लेकर प्रारम्भ किये गये इस उद्देशका 'रायगिहे जाव' आदि यह सर्व प्रथम मूत्र है। 'रायगिहे जाव एवं क्यासी' इत्यादि ।
टीकार्थ-'रायगिहे जाव एवं वयासी' यहां यावत्पद से समवसर. णात्' से लेकर 'प्राञ्जलिपुटः गौतमः 'यहां तक का सब पाठ गृहीत हुआ है। तथा च-राजगृहनगर में यावत् गौतमने प्रभु से इस प्रकार पूछा 'अन्नउस्थिया णं भंते. 'हे भदन्त ! जो अन्ययूथिक हैं वे इस प्रकार से कहते हैं । यावत् प्ररूपित करते हैं-'यहां यावत्पद से 'भाषन्ते प्रज्ञापयन्ति' इन दो क्रियारूदों का संग्रह हुआ है । वे क्या कहते हैं। अब इसी बात को गौतम प्रकट करते हैं-'एवं खलु केवली जक्खा .' આશ્રય કરીને ફરીથી આજ વાતને-પદાર્થોને જ વિચાર કરવામાં આવશે. રથી આ સંબંધને લઈને આ ઉદ્દેશાને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. તેનું पडसूत्र मा प्रमाणे छे.-"रायगिहे जाव एवं वयासी" त्यादि
An:-"रायगिहे जाव एवं वयासी" मडियां यावत्पथी "समवसरणात" से ५४थी मारली. "प्राञ्जलिपुटःगौतमः" मडि अधीन या अड) થયા છે. તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે. રાજગૃહ નગરમાં ભગવાનનું સમવસર ણ થયું પરિષદુ ભગવાનના દર્શન કરવા તથા તેઓને વંદના કરવા બહાર આવી. ભગવાને તેને ધર્મદેશના આપી. ધર્મદેશના સાંભળીને તે પછી પરિષદ્ પિતાપિતાને સ્થાને પાછી ગઈ, તે પછી પ્રભુની સેવા કરતા ગૌતમ स्वामी प्रसन मा प्रमाणे ५७यु-"अन्न उत्थियाणं भंते !" भगवन् अन्य મૂર્થિક-અન્ય મતવાદિઓ આ પ્રમાણે કહે છે યાવતું પ્રરૂપિત કરે છે. महियां यावत्पथी "भाषन्ते प्रज्ञापयन्ति" से लियापहोना सब थयो છે, તેને અર્થ ભાષા દ્વારા વર્ણવે છે. પ્રજ્ઞાપિત કરે છે. એ પ્રમાણે છે. तमाशु छ ? मताव छ.-"एवं खलु कवली जक्खा०" उ सान्
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ७ सू० १ केवलीनां यक्षावेशनिरूपणम् ८९ यक्षावेशेनाविष्टः सन यक्षो देवविशेषः तस्यावेशेन अन्तः प्रवेशेनेत्यर्थः 'आह. च्च दो भासाओ भासई' आहत्य द्वे भाषे भाषते आहत्य कदाचिदित्यर्थः के द्वे भाषे तत्राह-'तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा 'मोसं वा सच्चामोसं वा' मृषां वा सत्यामृषां वा, यक्षावेशवशात् केली असत्यमेव वदति अथवा सत्यामृषा सत्यरूपां मृषारूपां चेत्यर्थः मिश्रभाषां वदतीति ‘से कहमेयं भंते ! एवं' तत् कथमेतद् एवम् हे भदन्त ! एवं परैरुच्यमानं किम् एतत् एवं संभवेत् ? इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जण्णं ते अन्नउत्थिया जाव एवमासु' यत् खलु ते अन्ययूथिकाः यावत् ये ते एकमाहुस्ते मिथ्या एकमाहुः, अत्र यावत्पदेन संपूर्णस्य प्रश्नाक्यस्य अनुवादः कर्त्तव्यः 'अहं पुण गोयहे भदन्त ! वे ऐसा कहते हैं कि जब केवली यक्ष के आवेश से आविष्ट-गृहीत हो जाता है अर्थात् केवली के भीतर जब यक्ष देवविशेष लीन हो जाता है । केवली को जब भूत लग जाता है-तब उसके आवेश से वे 'आहच्च०' कदाचित् दो भाषाओं को बोलने लग जाते हैं एक भाषा उनमें होती है मृषा, और दूसरी होती है सत्यमृषा यद्यपि केवली सत्य ही बोलते हैं परन्तु यक्षावेश से वे उस समय या तो असत्य भाषा को बोलते हैं या सत्य से मिली मृषो भाषा को मिश्रभाषा को बोलते हैं। 'से कह ' सो हे भदन्त ! उन लोगों का ऐसा कथन कहां तक ठीक है। क्या ऐसा हो सकता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं--'गोयमा ! जण्णं ते अन्नउत्थि०' हे गौतम जो उन्होंने ऐसा कहा है सो वह बिलकुल मिथ्या कहा है। यहां यावत् पद से समस्त प्रश्नवाक्य का अनुवाद कर लेना चाहिये । 'अहं पुण' मैं तो તે એવું કહે છે કે-જયારે કેવલી ભગવાન યક્ષના આવેશથી આવેશવાળા થાય છે. અર્થાત્ કેવલીની અંદર જ્યારે યક્ષ દેવ વિશેષ પ્રવેશ કરે છે. એટલે Bी न्यारे भूत ५ छ, त्यारे तेते। ४ मावेशथी "आहत्य" કઈવાર બે ભાષા બોલે છે. એક ભાષા તો તેઓમાં મૃષા-અસત્યભાષા હોય છે અને બીજી સત્ય મૃષાભાષા હોય છે. જો કે કેવલી ભગવાન સત્ય જ બોલે છે. પરંતુ યક્ષના આવેશથી તે સમયે તેઓ અસત્ય ભાષા બોલે छ मया तो सत्यथा भनेसी भृषामाषा मिश्रभाषा बोले छे. “से कहमेवं भंते ! तो मापन तानु प्रभारीनं ४थन शु सत्य ४ छ ?
मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -“गोयमा! जणं ते अन्नउत्थिया०" 3 ગૌતમ! તે અન્ય મતવાદીઓએ એવું જે કહ્યું છે તે બિલકુલ મિથ્યાमसत्य ह्यु छ. महिं यावत्पथी स पूरा प्रश्न पाय सभ9 al. “अहं.
भ० १२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने मा!" अहम् पुन गौतम ! अत्र पुनःपदं त्वर्थकं तथा च अहं तु गौतम ! 'एवमाइक्खामि४' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्यामि भाषे प्रज्ञापयामि प्ररूपयामि 'नो खलु केवली जक्खाएसेणं आइस्सइ' नो खलु केवली यक्षावेशेन आविश्यते केव. लिनः शरीरे यक्षस्यावेशो न भवति अनन्तवीर्यत्वात् केवलिनः 'नो खलु केवली यक्षावेशेन आविष्टः सन् 'आहच्च दो भासाओ भासई' आहत्य द्वे भाष भाषते 'तं जहा मोसं वा सच्चामोसं वा' तधथा मृपां वा सत्यामृषां वा, केवलिनां शरीरे न भवति यक्षादेः समावेशः केवलिनामनन्तवीर्यतया तस्य प्रतिरुद्धत्वात अत: केवली कदाचिदपि यक्षावेशेन आविष्टः सन् यक्षस्य भगवच्छरीरे प्रवेशाभावात् मिथ्याम् असत्यां वा सत्यामृषां वा सत्यरूपामसत्यरूपां चेत्यर्थः मिश्रभाषां न भाषते इतिभावः, यादृशी भाषां केवली ते तां दर्शयन्नाह-'केवली' इत्यादि। 'केवलीणं असावज्जाओ अपरोवधाइयाओं केवली खलु असावध अपरोपघातिके पापव्यापाररहिता तथा यया भाषया परेषाम् उपघातो न भवेत्तादृशी च, एतद्रपे 'आहच्च दो भासाओ भासई' आहत्य द्वे भाषे भाषते कदाचित वक्ष्यमाणं भाषाइस विषय में ऐसा कहता हूँ ४ यहां 'भाषे प्रज्ञापयामि, प्ररूपयामि इन क्रियापदों का संग्रह हुआ है-यही बात ४ इस संख्या पद से प्रकट की गई है । 'नो खलु केवली जक्खाएसेणं.' केवली न तो कभी यक्ष के आवेश से आविष्ट होते हैं। उन्हें कभी भी भूत नहीं लगता है और न वे उसके कारण कभी मृषा या मिश्रभाषा का प्रयोग करते हैं। केवली अनन्तवीर्यवाले होते हैं अतः उसके कारण भूतादिक का प्रवेश उनके भीतर नहीं हो सकता है वह उसके द्वारा प्रतिरुद्ध हो जाता है। इस कारण वे न मृषावादी होते हैं और न सत्यमृषा मिश्रभाषा को बोलते हैं। केवली तो पापव्यापाररहित तथा जिसके उच्चारण करने से दूसरे जीवों का उपघात पुण गोयमा०!" गोतम हुमा विषयमा मे छु "भाषे प्रज्ञापयामि प्ररूपयामि" मा द्वारा १j छु.. प्रज्ञापित ४३ छु', प्र३पित ४३ छु.3"नो खलु केवली जक्खाएसेणं०" वदी मान्य समये यक्षना પ્રવેશથી આવેશવાળા થતા નથી. અર્થાત તેઓને કેઈપણ સમયે ભૂત લાગતું નથી. અને ભૂત વળગવાને કારણે તેઓ કઈ વખત મૃષા અથવા મિશ્રભાષા બોલતા નથી. કેવલી અનત વીર્યવાળા હોય છે. તેથી તેઓમાં ભૂતાદિને પ્રવેશ થઈ શકતું નથી. તેથી મૃષાવાદી કે સત્ય મૃષા-મિશ્રવાદી હતા નથી. કેવલી ભગવાન તે પાપના વ્યવહાર વગરની તથા જે બેલવાથી બીજા ને ઉપઘાત ન થાય એવી જ ભાષા બોલે છે. એ રીતે તેઓ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ७ सू० २ उपध्यादिस्वरूपनिरूपणम् ९१ द्वयं भाषते इत्यर्थः 'तं जहा' तद्यथा 'सच्चं वा असच्चामोसं वा' सत्यं वा असत्यामृषां वा यदि केवली तदा सत्यमेव वदति यद्वा असत्यमृषां वा न सत्यां न मृषां व्यवहाररूपामित्यर्थः ताम् एतादृशी व्यवहाररूपां भाषां भाषते केवलीति ॥सू० १॥
सत्यादि भाषाद्वयं च ब्रुवन् केवली उपधिपरिग्रहमणिधानादिकं विचित्रवस्तु भाषते इति तदेव दर्शयन्नाह-'कइविहे णं भंते' इत्यादि। ___मूलम्-कइविहे गं भंते! उवही पन्नत्ते ? गोयमा! तिविहे उवही पन्नत्ते, तं जहा कम्मोवही, सरीरोवही, बाहिरभंडमत्तोवगरणोवही। नेरइयाणं भंते ! पुच्छा गोयमा! दुविहे उवही पन्नत्ते तं जहा कम्मोवही य सरीरोवही य, सेसाणं तिविहे उवही एगिदियवज्जाणं जाव वेमाणियाणं, एगिदियाणं दुविहे उवही पन्नत्ते तं जहा कम्मोवही य सरीरोवही य । कइविहे णं भंते ! उवही पन्नत्ते ? गोयमा ! तिविहे उवही पन्नत्तेतं जहा सचित्ते अचित्ते मीसए, एवं नेरइयाणं वि, एवं निरवसेसं जाव वेमाणियाणं । कइविहे गं भंते ! परिग्गहे पन्नत्ते ? गोयमा! तिविहे परिग्गहे पन्नत्ते तं जहा कम्मपरिग्गहे सरीरपरिग्गहे बाहिरभंडमत्तोवगरणपरिग्गहे । नेरइयाणं भंते ! एवं जहा उवहिणा दो दंडगा भणिया तहा परिग्गहेण वि दो दंडगा भाणियब्वा । कइविहे णं भंते ! पणिहाणे पन्नत्ते ? गोयमा! तिविहे पणिहाणे पन्नत्ते, न हो ऐसी भाषा का ही प्रयोग करते हैं । इस प्रकार बे 'सच्चं वा असच्चामोसं वाए' सत्य एवं असत्यामृपा का ही प्रयोग करते हैं। यदि केवली बोलते हैं तो सत्य ही बोलते हैं यहा असत्यामृषा-न सत्य न असत्य ऐसी व्यवहाररूप भाषा को बोलते हैं ॥ सू०१॥ "सच्चं वा असच्चामोसं वाए" सत्य मन मसत्य-मभूषा सापानी र પ્રયોગ કરે છે. જે કેવલી ભગવાન બેલે છે. અથવા અસત્ય-અમૃષા નસત્ય -અને ન અસત્ય એવી વ્યવહાર ભાષા જ બોલે છે. એ સૂ. ૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे तं जहा मणपणिहाणे वइपणिहाणे कायपणिहाणे। नेरइयाणं भंते! कइविहे पणिहाणे पन्नत्ते ? एवंचेव एवं जाव थणियकुमाराणं। पुढवीकाइयाणं पुच्छा गोयमा! एगे कायपणिहाणे पन्नत्ते, एवं जाव वणस्सइकाइयाणं । बेइंदियाणं पुच्छा गोयमा ! दुविहे पणिहाणे पन्नत्ते तं जहा वइपणिहाणे य कायपणिहाणे य एवं जाव चउरिंदियाणं। सेसाणं तिविहे वि जाव वेमाणियाणं । कइविहे णं भंते ! दुप्पणिहाणे पन्नत्ते गोयमा! तिविहे दुप्पणिहाणे पण्णत्ते तं जहा मणदुप्पणिहाणे वइदुप्पणिहाणे कायदुप्पणिहाणे जहेव पणिहाणेणं दंडगो भणिओ तहेव दुप्पणिहाणेणं विभाणियव्यो। कइविहे णं भंते ! सुप्पणिहाणे पन्नत्ते? गोयमा! तिविहे सुप्पणिहाणे पन्नत्ते तं जहा मणसुप्पणिहाणे वइसुप्पणिहाणे कायसुप्पणिहाणे। मणुस्साणं भंते! कइविहे सुप्पणिहाणे पन्नत्ते? एवं चेव। सेवं भंते ! सेवं भंते! ति जाव विहरइ। तएणं समणे भगवं महावीरे जाव बहिया जणवयविहारं विहरइ ॥सू०२॥
छाया-कतिविधः खलु भदन्त ! उपधिः प्रज्ञप्तः गौतम ! त्रिविधः उपधिः प्रज्ञप्तः तद्यथा कर्मों पधिः, शरीरोपधिः, बाह्यभांडामात्रोपकरणोपधिः । नैरयिकाणां भदन्त ! पुच्छा गौतम ! द्विविधः उपधिः प्रज्ञप्तः तद्यथा कोपधिश्च शरीरोपधिश्च शेषाणां त्रिविध उपधिः एकेन्द्रियनितानां यावद्वैमानिकानाम् । एकेन्द्रियाणां द्विविध उपधिः प्रज्ञप्तः तद्यथा कर्मोपधिश्च शरीरोषधिश्च । कतिविधः खलु भदन्त ! उपधिः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! त्रिविध उपधिः प्रज्ञप्तः तद्यथा सचित्तः, अचित्तः, मिश्रितः, एवं नैरयिकाणामपि एवं निरवशेषं यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधः खलु भदन्त ! परिग्रहः प्रज्ञप्तः गौतम ! त्रिविधः परिग्रहः प्रज्ञप्तः तद्यथा कर्मपरिग्रहः, शरीरपरिग्रहः, बाह्यभाडामात्रोपकरणपरिग्रहः । नैरयिकाणां भदन्त ! एवं यथा उपधिना द्वौ दण्डको भणितौ तथा परिग्रहेणापि द्वौ दण्डको भणितव्यौ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू० २ उपध्यादिस्वरूपनिरूपणम् ९३ कतिविध खलु भदन्त ! प्रणिधानं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! त्रिविध प्रणिधानं प्रज्ञप्तम् तद्यथा मनः प्रणिधानम् , ववः प्रणिधानम् , कायप्रणिधानम् । नैरयिकाणां भदन्त ! कतिविधं पणिधानं प्रज्ञप्तम् ? एवमेव एवं यावत् स्तनितकुमाराणाम् । पृथिवीकायिकानां पृच्छा गौतम ! एकं कायप्रणिधानम् मज्ञप्तम् । एवं यावत् वनस्पतिकायिकानाम् । द्वीन्द्रियाणां पृच्छा गौतम ! द्विविध मणिधानं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा वामणिधानं च कायपणिधानं च एवं यावत् चतुरिन्द्रियाणां शेषाणां त्रिविधमपि यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधं खलु भदन्त ! दुष्पणिधानं प्रज्ञप्तम् , गौतम ! त्रिविधम् दुष्पणिधानम् प्रज्ञप्तम् तथा मनोदुष्पणिधानं वचोदुष्पणिधानं कायदुष्पणिधानं, यथैव प्रणिधानेन दण्डको भणितः, तथैव दुष्प्रणिधानेनापि भणितव्यः । कतिविधं खलु भदन्त ! सुपणिधानं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! त्रिविधं सुप्र. णिधान प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-मनासुपणिधानं वचः सुप्रणिधानम् कायमुप्रणिधानम् ? मनुष्याणां भदन्त ! कतिविध सुमणिधानं प्रज्ञप्तम् , एवमेव । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरो यावद्धहिर्जनपदविहारं विहरति ॥मू०२॥
टीका-'कइविहे गं भंते ! उवही पन्नत्ते' कतिविधः खलु भदन्त ! उपधिः प्रज्ञप्तः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविहे उवही
सत्यादि भाषाय को बोलते हुए केवली उपधि, परिग्रह, प्रणिधान आदि विचित्र वस्तुको कहते हैं अब यही बात प्रकट की जाती है।
'कइविहे णं भंते ! उवही पण्णत्ते' इत्यादि । ____टीकार्थ-गौतमने इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है-'काविहे णं भंते ! उवही पण्णत्ते' हे भदन्त ! उपधि कितने प्रकार की कही गई है ? जीवन निर्वाह में उपकारक कर्म, शरीर एवं वस्त्रादिक को उपधि कहा गया है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं। 'गोयमा !' हे गौतम ! उपधि तीन प्रकार की कही गई है । आत्मा जिसके द्वारा दुर्गति में स्थिर किया
સત્યાદિ બે ભાષાને બેલનારા કેવલી ભગવાન ઉપાધિ પરિગ્રહ, પ્રણિધાન, વિગેરે વિચિત્ર વસ્તુને બતાવે છે, તે જ વાત હવે બતાવવામાં આવે છે.
"कइविहे गं भंते ! उवही उन्नत्ते" त्यादि
थ:-गौतम स्वाभीमे 20 सूत्री प्रभुने मे ५७यु, छ । -कइविहे गं भंते ! उवही पण्णत्ते" 3 सगवन् 64धि 21 प्रा२नी अपामा આવી છે? જીવન નિર્વાહમાં ઉપકારક કર્મ, શરીર અને વસ્ત્ર વિગેરેને ઉપાધિ हुवामा भाव छ. मा प्रश्नन। उत्तरमा प्रभु छ -"गोयमा!" गीतमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे पन्नत्ते' त्रिविधः उपधिः प्रज्ञप्तः, तत्र उपधीयते-उपष्टभ्यते आत्मा येन स उपधिः, स चोपधिः त्रिविधः कर्मशरीरबाह्यभाण्डादिरूपः तमेव दर्शयन्नाह-' तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा 'कम्मोवही, सरीरोवही, बाहिरभंडमत्तोवगरणीवही य' कर्मोंपधिः शरीरोपधिः बाह्यमाण्डामात्रोपकरणोपधिश्च तत्र भाण्डामात्रा भाजनरूपः परिच्छदः, उपकरणं च वस्त्रादि, इति । 'नेरइया णं मंते ! पुच्छा' नैरयिकाणां खलु भदन्त ! पृच्छा हे भदन्त ! नैरयिकाणां कतिविधः उपधिः प्रज्ञप्तः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहे उवही पन्नत्ते' द्विविधः द्विप्रकारका उपधिः प्रज्ञप्तः, 'तं जहां' तद्यथा कम्मोवही य सरीरोवही य' कर्मोंपधिश्च शरीरोपधिश्च, नारकाणां द्विविध एव कर्मशरीरोभयरूपः उपधिः, बाह्यो. पधेरसंभवात् 'सेसाणं तिविहे उबही एगिदियवज्जाणं जाव वेमाणियाण' शेषाणां नारकव्यतिरिक्तानां त्रिविध उपधिरेकेन्द्रियवर्जितानां यावद्वैमानिकानाम् एकेन्द्रियभिन्नवैमानिकान्तानां जीवानां त्रिविधोऽपि उपधि भवतीति । तर्हि एकेजाता है वह उपधि है और वह कर्म, शरीर और बाह्य भांड आदि के भेद से तीन प्रकार की होती है । बाह्य जो वस्त्र पात्रादिक हैं वे बाह्य भांड आदि रूप उपधि कही गई है । अब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'नेरइयाणं भंते ! 'हे भदन्त नैरयिकों के कितने प्रकार की उपधि होती है ? उत्तर में प्रभुने कहा है । 'गोयमा' हे गौतम ! नैरयिकों को 'दुविहे उवही पन्नत्ते' दो प्रकार की उपधि होती है । 'तं जहा०' वह इस प्रकार है कर्मोपधि और शरीरोपधि यहाँ बाह्य उपधि नहीं होती है। सेसाणं तिविहे.' नारक भिन्न जीवों से लेकर यावत् वैमानिक जीवों तक तीनों प्रकार की उपधि होती है। इनमें एकेन्द्रिय जीवों को छोड देना चाहिये। क्योंकि इनके शरीरोपधि और कर्मोपधि ये ઉપધી ત્રણ પ્રકારની કહેવામાં આવે છે. આત્મા જેનાથી સ્થિર કરાય છે. તે ઉપધી છે. અને તે કર્મ, શરીર અને બાહ્ય, ભાંડ-પાત્ર વિગેરેના ભેદથી ત્રણ પ્રકારની હોય છે. બાહ્ય જે વસ્ત્ર પાત્ર વિગેરે છે, તે બાહ્ય ભાંડ ઉપધી કહેવાય છે.
वे गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे 3-"नेरइयाणं भंते !” ભગવન નરયિકાને કેટલા પ્રકારની ઉપાધિ હોય છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ એ
धुं "गोयमा !" 3 गौतम नैयि ७वाने "दुविहे उबही पन्नत्ते" मे प्रहरी पधि उवामा मापी छ. "तं जहा." तसा प्रमाणे छ. १ ॐ पधि अन २ शरीरा५धि मडिया मा पधि हाती नथी. 'सेसाणं तिविहे." ना२४ वान छोडी. यात वैमानि । सुधी त्रले मानी ઉપાધિ હોય છે. તે પૈકી એકેન્દ્રિય જીને વર્જ્ય ગયા છે. કેમ કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
trafer टीका श० १८ ७० ७ सू० २ उपध्यादिस्वरूपनिरूपणम् न्द्रियाणां कतिविध उपधिस्तत्राह - 'एगिंदियाणं' इत्यादि । 'एगिंदियाणं दुविहे उवही पन्नत्ते' एकेन्द्रियाणां द्विविध उपधिः प्रज्ञप्तः 'तं जहा ' तद्यथा 'कम्मोवही य सरोवही य' कर्मोपधिश्च शरीरोपधिश्च कर्मशरीरोभयरूप एव उपधिरे केन्द्रिजीवानाम् तदन्येषां तु त्रिविधोऽपीति । 'कविदे णं भंते ! उबही पन्नते' कतिविधः खलु भदन्त ! उपधिः प्रज्ञप्तः इति मनः, भगवानाह - 'गोयमा ' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविहे उबही पन्नत्ते' त्रिविध उपधिः प्रज्ञप्तः 'त' जा ' तथा 'सचित्ते अचित्ते मीसए' सचित्तः अचित्तः, मिश्रकः ' एवं नेरइयाणं वि' एवं नैरयिकाणामपि आलापमकारश्चेत्थम् 'नेरइयाणं भंते ! कइ विदे उही पन्नत्ते ? गोयमा ! तिविहे त जहा सचिते अचिते मीसए' नैरयिकाणां खलु
दो ही उपधि होती हैं। जैसा कि 'एगिंदियाणं दुविहे उबही पन्नते० ' इस सूत्र द्वारा कहा गया है । अब गौतम पुनः उपधि के प्रकार के विषय में प्रभु से पूछते हैं - 'कविहे णं भंते ! उबही पन्नन्ते' हे भदन्त ! उपधि कितने प्रकार की कही गई है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा० ' हे गौतम ! उपधि पुनः प्रकारान्तर से ३ प्रकार की कही गई है । 'तं जहा सचित्ते० ' एक सचित्त उपधि, अचित्त उपधि और मिश्र उपधि 'नेरइयाणं भंते !' हे भदन्त । इन ३ प्रकार की उपधियों में से नैरयिकों में कितनी उपधियां होती हैं ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'एवं नेरइयाणं वि' हे गौतम ! नैरथिकों में सचित्त, अचित्त और मिश्र ये तीनों ही प्रकार की उपधियां होती हैं। यहां आलाप प्रकार ऐसा है'नेरइयाणं भंते! कहविहे उबही पन्नत्ते गोयमा । तिविहे तं जहा
તેઓને શરીરાધિ અને કર્માધિ એ બે જ ઉપષિ હાય છે. જેમ કે"एगिंदियाणं दुवि उवही पन्नत्ते० " मा सूत्रांशथी हेवामां आव्यु छे. इरीथी गौतम स्वामी अभुने उपधिना प्राशना विषयभां पूछे छे ! - “कइविहे णं भंते! उबही ० " हे भगवन् उपधि डेंटला अारनी अवामां भावी छे ! तेना उत्तरमा अनु उहे छे हैव " गोयमा !” हे गौतम! प्रारांतस्थी उपधि त्र अारनी वामां भावी छे. "तं जहा सचित्ते० " मे सथित्त, उपधि व्ययित्त उपधि भने मिश्र उपधि, "नेरइयाणं भंते० !" हे भगवान् मा ત્રણ પ્રકારની ઉપષિયા પૈકી નારિયેક જીવોને કેટલી ઉપષિચે હાય છે? આ या प्रश्नना उत्तरमां अलु उडे छे - "एवं नेरइयाणं वि' हे गौतम! नैरयिङ જીવામાં સચિત્ત, અચિત્ત, અને મિશ્ર એ ત્રણે પ્રકારની ઉપધિ ડ્રાય છે. तेना यासायनी प्रहार या अमाले छे. - "नेरइयाणं भंते! कइविद्दे उवही
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे भदन्त ! कतिविधः उपधिः प्रज्ञप्तः गौतम ! त्रिविधः सचित्तो अचित्तो मिश्रश्च, इति तत्र नारकाणां सचित्तः उपधिः शरीरम् अचित्तोपधिः उत्पत्तिस्थानम् मिश्रस्तु शरीरमेवोच्छ्वासादिपुद्गलयुक्तम् तेषां सचेतनाऽचेतनत्वे मिश्रत्वस्य विवक्षणादिति । 'एवं निरवसेसं जाच वेमाणियाणं' एवं निरवशेषं यावद् वैमानिकानाम् , नैरयिकादाराम्य वैमानिकपर्यन्तं चतुर्विंशतिदण्डकेषु पूर्वोक्तस्य त्रिपकारस्यापि उपधेः सत्त्वं ज्ञेयम् इति । उपधि प्रदर्य परिग्रहं दर्शयन्नाह-'कइविहे ' इत्यादि । 'कइविहे गं भंते ! परिग्गहे पन्नत्ते' कतिविधः खल भदन्त ! परिग्रहः प्रज्ञप्तः, भग वानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'तिविहे परिगहे पन्नत्ते' त्रिविधः परिग्रहः प्रज्ञप्तः ‘त जहा' तयथा 'कम्मपरिग्गहे सरीरपरिग्गहे' बाहिरसचित्ते, अचित्ते, मीसए' अर्थ स्पष्ट है, नारक जीवों के सचित्त उपधि शरीर है । अचित्त उपधि उनकी उत्पत्ति का स्थान है और मिश्र उपधि उच्छ्वासनिश्वास आदि पुद्गलयुक्त शरीर ही है। इनमें मिश्रता सचेतन अचेतनरूप होने से है। ‘एवं निरवसे सं जाव वेमाणियाणं' नैरपिकों से लेकर यावत् वैमानिक पर्यन्त २४ दण्डकों में पूर्वोक्त तीनों प्रकार की उपधि का सत्व रहता है ऐसा जानना चाहिये । अब परिग्रह कितने प्रकार का है । इस विषय में प्रश्न करते हुए गौतम! प्रभु से कहते हैं-'काविहे णं भंते ! परिग्गहे पन्नत्ते' हे भदन्त ! परिग्रह कितने प्रकार का कहा गया है। 'गोयमा! तिविहे परिग्गहे पन्नत्ते' हे गौतम ! परिग्रह ३ प्रकार का कहा गया है। 'तं जहा-कम्मपरिग्गहे.' वह
पन्नत्ते गोयमा! तिविहे तं जहा-सचित्ते, अचित्ते, मीसए" भगवन नाछीय જીને કેટલી ઉપધિ કહેવામાં આવી છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ! તેઓને સચિત્ત, અચિત્ત, અને મિશ્ર એ પ્રમાણે ત્રણ ઉપધિ કહેવામાં આવી છે. નારક જીવોને સચિત્ત ઉપધિ શરીર છે. અચિત્ત ઉપધિ તેનું ઉત્પત્તિ સ્થાન છે. અને મિશ્ર ઉપાધિ ઉપવાસ વિગેરે પગલવાળું શરીર જ છે, તેમાં મિશ્રપણુ સચેતન અને અચેતન રૂપ
पाथी छे. "एवं निरवसेसं जाव वेमाणियाण०" नैयिायी मामीन यावत् વૈમાનિકે સુધી ૨૪ ચોવીસ દંડકે માં પૂર્વોક્ત ત્રણે ઉપધિ વિદ્યમાન રહે छ. तम समान वे गौतम स्वामी पनि अना विषयमा पूछे छे ?-"कइ किरण भंते ! परिग्गहे पन्नत्ते" मगवन् परियडमा प्रान। वाम साव्या छ ? तन उत्तरमा प्रभु ४३ छे -"गोयमा! तिविहे परिग्गहे पन्नते" है गौतम! परिक्षण प्रा२ना अपामा माया छ. "तं जहा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय चन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू० २ उपध्यादिस्वरूपनिरूपणम् ९७ भंडमत्तोवगरणपरिग्गहे' कर्मपरिग्रहः शरीरपरिग्रहः बाह्यभाण्डामात्रोपकरणपरिग्रहइच । मूर्छया परिगृह्यमाणं भाण्डोपकरणं परिग्रहः । 'नेरइयाणं भंते !' नैरयिकाणां खलु भदन्त ! कतिविधः परिग्रहः प्रज्ञप्तः, भगवानाह-‘एवं जहा' इत्यादि। 'एवं जहा उवहिणा दो दंडगा भणिया' एवं यथोपधिना द्वौ दण्डको भणितो 'तहा परिग्गहेण वि दो दंडगा भाणियबा' तथा परिग्रहेणापि द्वौ दण्डको भणि. तव्यौ एकेन्द्रिय-नारकयोरेको दण्डकः, द्वीन्द्रियादारभ्य वैमानिकान्तानामेको दण्डक इति मिलित्वा द्वौ दण्डको । अयं भावः-एकेन्द्रियनारकयोः द्वौ परिग्रहौं कर्मशरीररूपो, शेषाणां तु कर्मशरीरबहिर्भाण्डादिरूपाश्रयपरिग्रहश्च । 'कइविहे णं भंते ! परिहाणे पन्नत्ते' कतिविधः खलु भदन्त ! प्रणिधानं प्रज्ञप्त, प्रणिहितिः, कर्म परिग्रह, शरीर परिग्रह और बाह्य भांडमात्रोपकरणरूप परिग्रह है। मूर्छा से परिगृहयमाण जो भाण्डोपकरण है वे परिग्रह में आते हैं । 'नेरइयाणं भंते !' हे भदन्त ! इन परिग्रहो में से नैरयिकों के कितने परिग्रह होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'एवं जहा उवहिः' कि हे गौतम ! जिस प्रकार से उपधि को लेकर दो दण्डक कहे जा चुके हैं। उसी प्रकार से परिग्रह को लेकर भी दो दण्डक कह लेना चाहिये । इनमें एकेन्द्रिय और नारक इनका एक दण्डक और दीन्द्रिय से लेकर वैमानिकान्त तक के जीवों का दूसरा दण्डक है। भाव इसका ऐसा है कि एकेन्द्रिय और नारक इनमें दो परिग्रह होते हैं । एक कर्म. रूप और दूसरा शरीररूप । इनके अतिरिक्त जो और जीव हैं, उनके कर्म, शरीर और बहिर्भाण्डादिरूप परिग्रह होता है । कम्मपरिग्गहे.” भ परिस, शरी२५रिख, मालाडमात्रा५४२५३५ ત્રણ પરિગ્રહ છે. મૂછથી પરિગ્રસ્થમાણ જે ભાંડેપકરણ છે, તેને પરિગ્રહમાં भाभा मा छे "नेरइयाणं भंते !" समन् मात्र परि पैठी નારકીય જીવોને કેટલા પરિગ્રહ હોય છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે"एवं जहा उवहि०" गीतम! ५धिना विषयमा २ प्रमाणे में हैं। કહેવામાં આવ્યા છે, એ જ રીતે પરિગ્રહને લઈને પણ બે દંડકે, કહેવા. તેમાં એકેન્દ્રિય અને નારકને એક દંડક અને દ્વીન્દ્રિયથી લઈને વૈમાનિક સુધીના જીવોને બીજો દંડક છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે–એકેન્દ્રિય અને નારકમાં કમરૂપ, અને શરીર રૂપ એમ બે પરિગ્રહ થાય છે. તેથી બીજા જે જીવે છે, તેને કર્મ, શરીર અને બહિર્ભાડાદિ રૂપ ત્રણ પરિગ્રહ હોય છે.
भ० १३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे प्रणिधानम् एकाग्रता इत्यर्थः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'तिविहे पणिहाणे पन्नत्ते' त्रिविधं प्रणिधानं प्रज्ञप्तम्, त्रिविधम्-मनोवाकायभेदादिति। मनोवाकायभेदानेव दर्शयन्नाह-'त जहा' इत्यादि। 'तौं जहा' तद्यथा 'मणपणिहाणे' मनः मणिधानम् 'वइ पणिहाणे' वचःमणिधानम् कायपणिहाणे कायप्रणिधानम् । 'नेरइयाणं भंते! कइ पणिहाणे पन्नत्ते' नरयिकाणां भदन्त ! कतिप्रणिधानं प्रज्ञप्तम् , भगवानाह-'एवं चेत्र' इत्यादि । 'एवं चेव' एवमेव त्रिविधमेव विविध प्रणिधानं नारकाणाम् मनोवाकायभेदेन, न केवलं नारकाणामेव त्रिप्रकारकं प्रणिधानम् अपितु अन्येषामपि तत्राह-एवं जाव थणियकुमाराणं' एवं यावत् स्तनितकुमाराणाम् असुरकुमारादारभ्य स्तनितकुमारदेवपर्यन्तानामेव
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं । 'कइविहे गं भंते ! पणिहाणे पण्णत्ते' हे भदन्त ! प्रणिधान कितने प्रकार कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! प्रणिधान (एकाग्रता) तीन प्रकार का कहा गया है। मन की एकाग्रता मनःप्रणिधान है वचन की एकाग्रता वचनप्रणिधान है। और कायकी एकाग्रता कायप्रणिधान है इस प्रकार मन वचन और कायकी एकाग्रता को लेकर प्रणिधान तीन प्रकार का होता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'नेरइया णं भंते.' हे भदन्त ! इन प्रणिधानों में से नैरयिकों के कितने प्रणिधान होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं। 'एवं चेत्र' हे गौतम ! नैरयिकों के मन वचन और काय के प्रणिधान से तीनों ही प्रणिधान होते हैं ये तीनों प्रकार का प्रणिधान केवल नारक जीवों के ही होते हों सो बात नहीं है किन्तु 'एवं जाव
वे गौतम चाभी प्रभुने मे पछे छे - 'कइविहे गं भंते ! परिहाणे पन्नत्ते" उ मन् प्रणिधान- सा प्रश्न ४ामा मावेस छ ! तेन। उत्तरमा प्रभु ४३ छ “गोयमा " गौतम प्रणिधानએકાગ્રતા ત્રણ પ્રકારનું કહેલ છે. મનની એકાગ્રતા-મન પ્રણિધાન છે. વચનની એકાગ્રતા વચનપ્રણિધાન છે. કાયની એકાગ્રતા કાયપ્રણિધાન છે. એ રીતે મન, વચન અને કાયની એકાગ્રતા રૂપ ત્રણ પ્રકારનું પ્રણિધાન उस छे. शथा गौतम स्वामी प्रसुन मे पछे छे ,-"नेरइयाणं भंते !" હે ભગવન આ પ્રણિધાને પૈકી નારકીય જીને કેટલા પ્રણિધાન હોય છે? तना उत्तरमा प्रभु ४ छ -“एवं चेव" गौतम ! ना२४ीयवान मन, વચન અને કાયરૂપ ત્રણે પ્રણિધાન હોય છે. આ ત્રણે પ્રકારના प्रणिधान १७ ॥२७ वान डाय छे, तेभ नथी ५२ "एवं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ७ सू० २ उपध्यादिस्वरूपनिरूपणम् ९९ त्रिपकारकं प्रणिधानं ज्ञेयम् । 'पुढवीकाइयाणं पुच्छा' पृथिवीकायिकानाम् पृच्छा हे भदन्त ! पृथिवीकायिकानाम् जीवानां कतिविधं प्रणिधानं भवतीति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगे कायपणिहाणे पन्नत्ते' एकं कायपणिधानं प्रज्ञप्तम् पृथिवीकायिकजीवानाम् एकेन्द्रियतया मनोवचसोरभावात् कायमात्रप्रणिधानमेव भवतीत्युत्तरम् । 'एवं जाव वणस्सइकाइयाणं' एवं यावद्वनस्पतिकायिकानामपि, अत्र यावत्पदेन अप्तेजोवायूनां संग्रहो भवतीति 'बेइंदियाणं पुच्छा' द्वीन्द्रियाणां पृच्छा हे भदन्त ! द्वीन्द्रियजीवानां कतिविध प्रणिधानं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! थणियकुमाराण' असुरकुमार से लेकर स्तनितकुमार पर्यन्त ये तीनों प्रणिधान होते हैं । ऐसा जानना चाहिये। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पुढवीकाइयाणं०' हे भदन्त ! जो पृथिवीकायिक जीव हैं । उनके कितने प्रणिधान होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! एगे.' हे गौतम ! एकेन्द्रिय पृथिवीकायिक जो जीव हैं। उनके सिर्फ एक कायप्रणिधान ही होता है। क्योंकि इनके वचन और मनप्रणिधान नहीं होते हैं । इनका उस को अभाव रहता है । 'एवं जाव वणस्सइकाइयाण' इसी प्रकार का प्रणिधान होने विष. यक कथन अपकायिक, तेजःकायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक जीवों में भी जानना चाहिये । अर्थात् ये सब एकेन्द्रिय जीव हैं और इसी कारण से इनमें केवल एक ही कायप्रणिधान होता है । 'बेइंदियाणं पुच्छा' हे भदन्त ! द्वीन्द्रिय जीवों के कितने प्रणिधान होते हैं-इस प्रश्न के जाव थणियकुमाराणं” असु२४माथी मारली. तनित भा२ सुधीनामाने ત્રણે પ્રણિધાન હોય છે. તેમ સમજવું. ગૌતમ સ્વામી ફરીથી પ્રભુને એવું पूछे छे हैं-"पुढवीकाइयाणं०" उ भगवन् रे पी४ि wो छ, तर કેટલા પ્રકારના પ્રણિધાન હોય છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે"गोयमा ! एगे' हे गौतम ! मेन्द्रिय वी४ि २ , तेने त એક કાયપ્રણિધાન જ હોય છે. કેમ કે તેને વચન અને મનપ્રણિધાન डो॥ नथी. भन भने क्यनन तेमाने मला डाय छे. “एवं जाव वणस्सइ काइयाणं" मा प्रमाणे प्रणिधान डावान विषयनु थन-सायिक, તેજ કાયિક વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક જીમાં પણ સમજવું અર્થાત તે બધા એકેન્દ્રિય જીવે છે. અને તેજ કારણથી તેઓમાં ફક્ત એક કાય प्रणिधान थाय छे. “बेईदियाणं पुच्छा" 3 समपन्य वान टमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
भगवतीसूत्रे 'दुविहे पणिहाणे पन्नत्ते' द्विविधं प्रणिधानं प्रज्ञप्तम् द्वीन्द्रियजीवानामिति 'तं जहा तद्यथा 'वइपणिहाणे य कायपणिहाणे य वचःप्रणिधानं च कायप्रणिधानं च 'एवं जाव चउरिदियाणं' एवं यावत् चतुरिन्द्रियाणां जीवानाम् एवमेव द्वीन्द्रिय वदेव मनामणिधानरहितवचःकायात्मकप्रणिधानद्वयवत्वं त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियजीवानामपि मनसोऽभावेन मनःप्रणिधानस्याभावात् । अत्र यावत्पदेन त्रीन्द्रियजीवानामेव ग्रहणं भवतीति । तत् कि सर्वजीवानां द्विप्रकारकमेव प्रणिधानमित्याशका निराकुर्वन् आह-'सेसाण' इत्यादि । 'सेसाणं तिविहे वि' शेषाणां तिर्यग् पञ्चेन्द्रियादि वैमानिकपर्यन्तानां त्रिविधमपि प्रणिधानं भवतीति । अयमाशयःएकेन्द्रियजीवानां पृथिवीकायादारभ्य वनस्पतिकायान्तानां शरीरमानं भवति भोगाधिष्ठान, मनोवचनं च न भवति अतः तेषामेकमेव कायात्मकं प्रणिधान भवति, द्वीन्द्रियादारभ्य चतुरिन्द्रियपर्यन्तजीवानां शरीरं वचनं च भवति भोगाउत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा !' हे गौतम! द्वीन्द्रिय जीवों के दो प्रणिधान होते हैं । एक वचनप्रणिधात और दूसरा कायप्रणिधान ‘एवं जाव चउरिदियाण' इसी प्रकार से ये दो प्रणिधान तेइन्द्रिय जीवों और चौइंन्द्रिय जीवों के होते हैं । क्योंकि इनके मन के अभाव से मनःप्रणिधान नहीं होता है। 'सेसाणं' इत्यादि इनके अतिरिक्त पञ्चेन्द्रिय तिर्यश्च मनुष्य से लेकर वैमानिकदेवपर्यन्त जीवों के तीनों प्रकार के प्रणिधान होते हैं। तात्पर्य कहने का यह है कि एकेन्द्रिय जीवों के भोगा. ष्ठिानरूप एक शरीर ही होता है मन और वचन वहां होते नहीं हैं अतः उनके एक कायात्मक प्रणिधान ही होता है तथा द्वीन्द्रिय से लेकर चोइन्द्रियपर्यन्त जीवों को भोगाधिष्ठानरूप शरीर और वचन होते हैं પ્રણિધાન હોય છે? ગૌતમ સ્વામીના આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે"गोयमा!" 3 गीतम! छन्द्रियाणा वान क्यनप्रणिधान मन अयप्रणिधान मेम में प्रणिधान डाय छे. “एवं जाव चउरिंदियाणं" मेर રીતે બે પ્રણિધાન ત્રણ ઇન્દ્રિયવાળા અને અને ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જીવોને થાય છે. કેમ કે તેઓને મનનો અભાવ હોવાથી મન:પ્રણિધાન હેતું નથી. "सेसाणं" त्याला शिवायना डीन पथन्द्रिय तिय"य, मन मनुष्यथा લઈને વૈમાનિક દેવ સુધીના જીને ત્રણ પ્રકારના પ્રણિધાન હોય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-એકેન્દ્રિય જીને ભેગાધિષ્ઠાન-ગભેગવવાના સાધન રૂપ એક શરીર જ હોય છે, મન અને વચન તેઓમાં હોતા નથી. તેથી તેઓને એક કાયપ્રણિધાન જ હોય છે તથા હીન્દ્રિયથી લઈને ચૌઈન્દ્રિય સુધીના છોને ભેગાધિકાન રૂપ શરીર અને વચન હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ७ सू० २ उपध्यादिस्वरूपनिरूपणम् १०१ धिष्ठानमतो वाकायद्वयात्मकं द्विविधं प्रणिधानं भवति, शेषाणां मनोवाकायात्मकं त्रयमपि भवति भोगाधिष्ठानमतः त्रिविधमपि प्रणिधानत्रयमपि भवतीति । कियतां जीवानां त्रिप्रकारकं प्रणिधान भवति ? तत्राह-'जाव' इत्यादि । 'जाव वेमाणियाण' यावद्वैमानिकानाम् , अत्र यावत्पदेन तिर्यक् पञ्चेन्द्रियमनुष्यभवनपतिवानव्यन्तरज्योतिष्काणां ग्रहणं भवति । सामान्यतः प्रणिधानं निरूप्य प्रणिधानविशेषं दुष्पणिधान दर्शयन्नाह-'कइविहे गं' इत्यादि । 'कइविहे णं भंते !' कतिविधः खलु भदन्त ! 'दुप्पणिहाणे पन्नत्ते' दुष्प्रणिधानं प्रज्ञप्तम् भगवानाह 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविहे दुप्पणिहाणे पन्नत्ते' त्रिविधं दुष्पणिधान प्रज्ञप्तम् । भेदत्रयमेव दर्शयितुमाह-'तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तथा 'मणदुप्पणिहाणे वइदुप्पणिहाणे कायदुप्पणिहाणे' मनोदुष्पणिधानं वचो दुष्पणिधानं इसलिये उनके वचन एवं कायरूप दो प्रणिधान होते है। इनसे अवशिष्ट जीवों को मन वचन एवं कायात्मक तीनों ही प्रणिधान होते हैं । यही बात 'जाव वेमाणियाणं' इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है। यहां यावत्पद से पञ्चेन्द्रिय तिर्यच, मनुष्य भवनपति, वानव्यन्तर और ज्योतिषक इनका ग्रहण हुआ है। इस प्रकार सामान्यतः प्रणिधान की प्ररूपणा करके प्रणिधान का भेदरूप जो दुष्पणिधान है अब उसकी प्ररूपणा की जाती है इस विषय में गौतमने प्रभु से ऐसा पूछो है-'काविहे णं भंते ! दुप्पणिहाणे पण्णत्ते' हे भदन्त दुष्पाणिधान कितने प्रकार का है ? उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है । 'गोयमा ! तिविहे दुप्पणिाहाणे पण्णत्ते' हे गौतम ! दुष्प्रणिधान तीन प्रकार का कहा गया है 'तं जहा.' जैसे मनोदुष्प्रणिधान, वचोदुष्प्रणिधान और कायदुष्प्रणिधान मन वचन તેથી તેઓને વચન અને કાય એ બે પ્રણિધાન કહેવામાં આવેલ છે. તે શિવાયના જીવોને મન, વચન અને કાયા રૂપ ત્રણે પ્રણિધાન થાય છે. એજ पात "जाव वेमाणियाणं" से सूत्रांश ६२१ मताछे. महियावत पहथी પંચેન્દ્રિય, તિર્યંચ, મનુષ્ય, ભવનપતિ, વાનવંતર, અને જ્યોતિષ્કનું ગ્રહણ થયેલ છે, આ રીતે સામાન્ય પ્રકારથી પ્રણિધાનની પ્રરૂપણા કરીને પ્રણિધાનના ભેદ રૂપ જે દુપ્રણિધાન છે, તેની પ્રરૂપણ કરવામાં આવે છે. या विषयमा गौतम २१.भी प्रभुने से पूछे छे है-"कइविहेणं भंते ! दप्पणिहाणे पन्नत्ते" है सराव प्रणिधान टारन उवामा मावत छ. तना उत्तम प्रभु ४३ छ -“गोयमा! तिविहे दुप्पणिहाणे पन्नत्ते" . गौतम! प्रणिधान १ २ ४ामा माद छे. "तं जहा." જેમ કે-મને દુપ્રણિધાન, વચોદુપ્રણિધાન અને કાય દુષ્મણિધાન મન,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
भगवतीसूत्रे कायदुष्मणिधानं च, मनोवाकाया एव सावधव्यापारे व्यामियमाणाः दुष्प्रणिधानशब्दवाच्या भवन्तीति मनोवाकायानां त्रिपकारकत्वात् दुष्प्रणिधानमपि त्रिप्रकारकं भवतीति, 'जहेव पणिहाणेण दंडओ भणिो तहेव दुप्पणिहाणेण वि भाणिययो' यथैव येनैव प्रकारेण प्रणिधानेन दण्डको भणितः तथैव दुष्प्रणिधानेनापि दण्डको भणितव्यः, यथा नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवविषये प्रणिधानमाश्रित्य दण्डकः कथितः तथैव दुष्पणिधानमाश्रित्यापि विचारः करणीयः, यथा एकेन्द्रियजीवानामेकमेव प्रणिधानं कायात्मकं, द्वीन्द्रियादारभ्य चतुरिन्द्रियान्तानां द्विमकारकं प्रणिधानं ततः परं तिर्यपञ्चन्द्रियादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां त्रि
और काय जब सावधव्यापार में लग जाते हैं तब ये दुष्पणिधान शब्द वाच्य हो जाते हैं। मन वचन एवं काय ये स्वयं तीन हैं । अतः इन संबन्धी जो दुष्प्रणिधान होता है वह भी तीन ही प्रकार का होता है। 'जहेव पणिहाणे णं दंडओ भणिओ तहेव दुप्पणिहाणेणं विभाणियव्यो' जिस प्रकार से प्रणिधान को लेकर दण्डक कहा गया है। उसी प्रकार से दुष्पणिधान को लेकर भी दण्डक कह लेना चाहिये। तात्पर्य ऐसा है कि नारक से लेकर वैमानिकान्त जीव के विषय में प्रणिधान को आश्रित करके दण्डक कहा जा चुका है। उसी प्रकार से दुष्प्रणिधान को भी आश्रित करके विचार कर लेना चाहिये। अर्थात् एकेन्द्रिय जीवों को एक ही कायात्मक प्रणिधान दीन्द्रिय से लेकर चौह. न्द्रियों तक के वचन और कायात्मक दो प्रणिधान तथा तिर्यक् पञ्चे. न्द्रिय से लेकर वैमानिकान्त जीवों को मन वचन और कायात्मक तीनों
વચન, અને કાય જ્યારે સાવદ્ય પ્રવૃત્તિમાં લાગી જાય છે. ત્યારે તેઓ આ દુષ્મણિધાનવાળા બની જાય છે. મન વચન અને કાય એ પિતે ત્રણ છે છે તેથી તેના સંબંધી જે દુપ્રણિધાન હોય છે, તે પણ ત્રણ જ डेय छे. "जहेव पणिहाणेगं दंड भो भणिओ तहेव दुप्पणिहाणेण वि भाणिચઢવો” જે રીતે પ્રણિધાનને ઉદ્દેશીને દંડક કહેલ છે. તે જ રીતે દુપ્રણિ ધાનના વિષયમાં પણ દંડકે સમજી લેવા. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કેનારક છથી આરંભીને વૈમાનિક સુધીના જીવન વિષયમાં પ્રણિધાનને આશ્રય કરીને દંડક કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે દુષ્મણિધાનના વિષયમાં પણ દંડકેને વિચાર સમજ. અર્થાત્ એકેન્દ્રિય જીવોને કાયરૂપ એક જ પ્રણિધાન હોય છે. અને હીન્દ્રિયથી લઈને ચાર ઇન્દ્રિયવાળા જાને વચન અને કાય રૂ૫ બે પ્રણિધાન હોય છે. અને તિય"ચ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ उ०७ १०२ उपध्यादिस्वरूपनिरूपणम् १०३ प्रकारकं मनोवाकायात्मकं त्रिविधमपि दुष्पणिधानं भवतीति । दुष्प्रणिधानविरोधिनं सुपणिधानं निरूपयन्नाह-'कइविहे थे' इत्यादि । 'कइविहेणं भंते' कतिविधं खलु भदन्त ! 'मुप्पणिहाणे पन्नत्ते' सुमणिधानं प्रज्ञप्तमिति प्रश्नः भगवानाह'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविहे सुप्पणिहाणे पन्नत्ते' त्रिविधं सुप्रणिधानं प्रज्ञप्तम् त्रैविध्यमेव दर्शयन्नाह-'तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा 'मणसुप्पणिहाणे वइसुप्पणिहाणे कायमुप्पणिहाणे' मनासुपणिधानं वचःसुप्रणि धानं कायसुपणिधानम् । 'मणुस्साणं भंते !' मनुष्याणां भदन्त ! 'कइविहे सुप्प णिहाणे पन्नत्ते' कतिविध सुपणिधान प्रज्ञप्तम् भगवानाह-‘एवंचेव' प्रश्नोक्तवदेवोत्तरम् मनुष्याणां त्रीणि सुपणिधानानि भवन्ति, एतानि च त्रीणि सुप्रणिधा. प्राणिधान होते कहे गये हैं । उसी प्रकार से दुष्पणिधानों के सम्बन्ध में भी ऐसा ही कथन कर लेना चाहिये । अब दुष्प्रणिधान विरोधी सुप्रणिधान की प्ररूपणा करने के निमित्त प्रश्नोत्तर के रूपमें उसका स्पष्टीकरण किया जाता है। इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है । 'कहविहे गं भंते ! सुप्पणिहाणे पण्णत्ते' हे भदन्त ! सुप्रणिधान कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा०' हे गौतम! सुप्रणिधान तीन प्रकार का कहा गया है जैसे-'मणसुप्पणिहाणे.' मनासुप्रणिधान वचनसुप्रणिधान, और कायसुप्रणिधान ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'मणुस्साणं भंते ! कइविहे सुप्पणिहाणे प०' हे भदन्त ! मनुष्यों के कितने सुप्रणिधान कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं चेव' हे गौतम! मनुष्यों के ये तीनों પંચેન્દ્રિયથી આરંભીને વૈમાનિક સુધીના જીવમાં મન, વચન, અને કાયરૂપ ત્રણે પ્રણિધાન કહ્યા છે. એ જ રીતે દુપ્રણિધાનના વિષયમાં પણ આ પ્રમાણે જ સઘળું કથન સમજવું.
હવે દુપ્રણિધાનનું પ્રતિપક્ષ જે સુપ્રણિધાન છે, તેની પ્રરૂપણા કરવા भाट गौतम स्वामी प्रभुने पूछे छे -"कइविहेणं भंते! सुप्पणिहाणे पण्णत्ते' 3 सावन् सुप्रणिधान ८ प्रार४ाम मावत छ ? तेना उत्तरमा प्रभु छ-"गोयमा!" गौतम! सुप्रणिधान त्रण रखें ४डेवामां आवे छे. भ3-मणसुप्पणिहाणे०” भन: सुप्रधान, पयन સુપ્રણિધાન, અને કાયસુપ્રણિધાન, ફરીથી ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું પૂછે छे -"मणुस्साणं भंते ! कइविहे सुप्पणिहाणे पण्णत्ते" डे लावन् मनुष्यने કેટલા સુપ્રણિધાન કહેવામાં આવ્યા છે તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે – "एवं चेव" है गीतम! भनुष्याने मात्र प्रश्न सुप्रणिधान हेवामा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
भगवतीसूत्रे धानानि चतुर्विशतिदण्ड केषु मनुष्याणामेव भवन्ति नान्येषाम् , तत्रापि संयतानामेव, सुपणिधानानां चारित्रपरिणतिरूपत्वादिति । ' से भंते ! सेवं भते! त्ति जाव विहरई' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति हे भदन्त ! उपध्याधारभ्य सुपणिधानपर्यन्तं यद् देवानुप्रियेगोपदिष्टं तत् सर्वमेवमेव सर्वतः सत्यमेवेति कथयित्वा भगवन्त वन्दित्वा नमस्कृत्य संयमेन तपसा आत्मानं भाव. यन् विहरतीति । 'तए णं समणे भगवं महावीरे' ततः खलु समणो भगवान् महावीरः, 'जाव बहिया जणव पविहार विहरइ' यावद् बहिर्जनपदविहार विहरति यस्मिन् स्थाने भगवन्तं गौतममुपदिशन् आसीत् भगवान महावीरः तस्मात् स्थानात् निर्गत्य बहिर्जनपदविहारम् ततो राजगृहात् विभिन्नप्रदेशे विहार विहरति विहार कृतवानितिभावः ॥मु० २॥ प्रकार के सुप्रणिधान कहे गये हैं इन्हें ही 'मणस्प णिहाणे इत्यादि०' मनः सुपणिधान आदि नामों से इस सूत्र द्वारा प्रकट किया गया है। 'एवं चेव' इसी प्रकार है जैसा कि प्रश्न में पूछा गया है अर्थात् मनुष्यों को मनवचन, काय को आश्रित करके तीनों प्रकार के सुप्रणिधान होते हैं, वहां भी संयतों को ही होते हैं क्योंकि सुप्रणिधान चारित्रपरिणति रूप होते हैं । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' जाव विहरई' हे भदन्त ! जैसा आप देवानुप्रियने यह विषय कहा है वह ऐसा ही है-सर्वथा सत्य ही है । अर्थात् उपधि से लेकर सुप्रणिधान पर्यन्त जो आपने प्रतिपादित किया है वह सब इसी प्रकार से है ऐसा कहकर वे गौतम भगवान को वन्दना नमस्कार करके संथम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये । 'तए णं समणे भगवं महावीरे जाव वहिया जणवयविहारं विहरई' इसके बाद श्रमण આવ્યા છે. તેઓને મનસુપ્રણિધાન વચન સુપ્રણિધાન અને કાય સુપ્રણિધાન એ ત્રણે પ્રણિધાન હોય છે. મનુષ્ય સિવાયના તેવીસ દંડકમાં સુપ્રણિધાર લેતા જ नयी १२६ मनुष्य सिवाय wwi यात्रिन। ममा २९ छ. “सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति जाब विहरई" समपन् सा५ देवानु प्रिये मा विषयमा જેવું પ્રતિપાદન કર્યું છે. તે તે પ્રમાણે જ છે. આપનું કથન સર્વથા સત્ય છે. અર્થાત ઉપધિથી આરંભીને સુપ્રણિધાન સુધીના વિષયમાં આ૫ જે પ્રતિપાદન કર્યું છે તે સઘળું તેજ પ્રમાણે છે. આ પ્રમાણે કહીને તે ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાનને વંદના નમસ્કાર કરીને તપ અને સંયમથી આત્માને सावित ४२ता था पोतान स्थान विशमान गया. "तए णं समणे भगवं महावीरे जाव बहिया जणवयविहारं विहरइ" ते ५छी श्रमाय नावान
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मद्रुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १०५
एषु च केवलिभाषितेषु वस्तुषु विपतिपद्यमानोऽहमानी मनुष्यो न्यायेन निरा. करणीय इत्येतत् मद्रुकश्रमणोपासकचरितेन दर्शयन्नाह-'तेणं कालेणं' इत्यादि।
मूलम्-तेगं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नामं नयरे । गुण. सिलए चेइए वन्नओ जाव पुढवीसिलापट्टओ तस्स णं गुणसिलस्स णं चेइयस्त अदूरसामंते बहवे अन्नउत्थिया परिवसंति तं जहा कालोदायी, सेलोदायी. एवं जहा सत्तमसए अन्नउत्थिय उद्देसए जाव से कहभेयं मन्ने ! एवं ? तत्थ णं रायगिहे नयरे मदुए नामं समगोशलए परिवसइ अड्डे जाव अपरिभूए अभिगय० जाव विहरइ। तए णं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाई पुवाणुपुटिव चरमाणे जाव समोसढे परिसा जाव पज्जुवासइ। तए णं मढुए समणोवासए इमीसे कहाए लद्धटे समाणे हतुटू जाव हियए हाए जाव सरीरे सयाओ गिहाओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता पादविहारचारेणं रायगिहं नगरं जाव निग्गच्छइ निग्गच्छित्ता तेसिं अन्नउत्थियाणं अदूरसामंतेणं वीयीवयइ । तए णं ते अन्नउत्थिया मयं समणोवासयं अदूरसामंतेणं वीयर्यावयमाणं पासंति पासित्ता अन्नमन्नं सदावेंति सहावेत्ता एवं वयासी एवं खलु देवाणुप्पिया! अम्हं इमा कहा अविष्पगडा अयं च णं मदुए समणोवासए अम्हं अदूरसामंते णं वीइवयइ तं सेयं खलु देवाणुप्पिया! अम्हं मयं समणो भगवान महावीर उस स्थान से कि जहां भगवान् गौतम को उपदेश दे रहे थे निकल कर विभिन्न प्रदेशों में विहार करने लगे। सू० २॥ તે સ્થાનેથી કે જ્યાં ભગવાન ગૌતમ સ્વામીને ઉપદેશ આપતા હતા ત્યાંથી નીકળીને જુદા જુદા પ્રદેશમાં વિહાર કરવા લાગ્યા. એ સૂ. ૨
भ०१४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे वासयं एयमटुं पुच्छित्तए तिकट्ठ अन्नमन्नस्स अंतियं एयमदं पडिसुणेति, पडिसुणेत्ता जेणेव मदए समणोवासए तणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता मयं समणोवासयं एवं वयासी। एवं खलु मया तव धम्मायरिए धम्मोक्देलए समणे णायपुत्ते पंच अस्थिकाए पन्नवेइ जहा सत्तमे सए अन्नउस्थिय उद्देसए जाव से कहमेयं मया! एवं ? तए णं से महुए समणोवासए ते अन्नउस्थिए एवं वयासी जइ कज्जं कज्जइ जाणामो पासामो अहे कज्जं न कज्जइ न जाणामो न पासामो। तए णं ते अन्नउत्थिया मयं समणोवासयं एवं वयासी केस णं तुमं मया समणोवासगाणं भवसि जे णं तुमं एयमटुं न जाणासि न पाससि। तए णं से मदुए समगोवासए ते अन्नउत्थिए एवं वयासी अस्थि णं आउसो वाउकाए वाति? हंता! अस्थि । तुझे णं आउसो ? वाउकायस्त वायमाणस्त रूवं पासह ? णो इणट्रे समझे। अस्थि णं आउसो ? घाणसहगया पोग्गला? हंता! अस्थि । तुझे णं आउसो घाणसहगयाणं पोग्गलाणं एवं पासह ? णो इणहे समझे। अत्थि णं आउसो अरणिसहगए अगणिकाए ? हंता अस्थि, तुझे णं आउसो ! अरणिसहगयस्स अगणिकायस्स रूवं पासह ? णो इणद्वे समझे। अस्थि णं आउसो! समुदस्स पारगयाइं रूवाइं ? हंता अस्थि । तुझे णं आउसो! समुदस्स पारगयाइं रूवाइं पासह ? णो इणढे सम? । अस्थि णं आउसो ! देवलोग गयाइं रूवाइं? हंता अस्थि। तुझे णं आउसो!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मद्रकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १०७ देवलोग गयाइं रूवाइं पासह ? णो इणढे समढे। एवामेव आउसो ? अहं वा तुज्झे वा अन्नो वा छ उमत्थो जह जो जं न जाणइ न पासइ तं सव्वं न भवइ एवं भे सुबहुए लोए न भविस्तइ त्तिक? ते णं अन्नउत्थिए एवं पडिहणइ, एवं पडिहणित्ता जेणेव गुणसिलए चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छद उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं पंचविहेणं अभिगमेणं जाव पज्जुवासइ । मयाइ समणे भगवं महावीरे मयं समणोवासगं एवं वयासी-सुट्ठ णं मदुया! तुमं ते अन्नउस्थिए एवं वयासी, साहू णं मया! तुमं ते अन्नउस्थिए एवं वयासी जे णं मया! अटुं वा हेउं वा पसिणं वा वागरणं वा अन्नायं अदिटुं अस्सुयं अमयं अविण्णायं बहुजणमझे आघवेइ पन्नवेइ जाव उवदंसेइ से णं अरिहंताणं आसायणाए वइ, अरिहंतपन्नत्तस्स धम्मस्स आसायणाए वहइ, केवलीणं आसायणाए वह केवलिपन्नत्तरस धम्मस्स आसायणाए वदृइ तं सुहु णं तुम महुया ! ते अन्न उत्थिए एवं व्याप्ती, साहु णं तुमं महुया? जाव एवं वयासी। तए णं महुए समणोवासए समणेणं भगवया महावीरेण एवं वुत्ते समाणे हतुढे समर्ण भगवं महावीरं वंदइ नमसइ वंदित्ता नमंसित्ता णच्चासन्ने जाव पज्जुवासइ। तए णं समणे भगवं महावीरे मयस्स समगोवासगस्स तीसेय जाव परिसा पडिगया। तए णं महुए समगोवासए समणस्त भगवओ महावीरस्स जाव निसम्म हट्टतुट्टे पसिणाई वागरगाई पुच्छइ पुच्छित्ता अट्ठाई
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
भगवती सूत्रे
परियायइ, परियाइत्ता उट्ठाए उट्ठेइ, उट्ठाए उट्ठित्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ वंदित्ता नमसित्ता जाव पडिगए। भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी, पभूणं भंते! मद्दुए समणो वासए देवाणुपियाणं अंतियं जाव पव्वइत्तइ ? जो इगट्ठे समट्टे एवं जहेव संखे तव अरुणाभे जाव अंतं काहि ||सू० ३ ||
छाया - तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं नाम नगरम् गुणशिलकं चैत्यं, वर्णकः यावत् पृथिवीशिलापट्टकः, तस्य खलु गुणशिलकचैत्यस्य अदूरसामन्ते बहवोऽन्ययूथिकाः परिवसन्ति तद्यथा - 'कालोदायी शैलोदायी' एवं यथा सप्तमशतके अन्ययूथिकोदेश के यावत् तत् कथमेतत् मन्ये एवम् ? ' तत्र खल राजगृहे नगरे मद्भुको नामा श्रमणोपासकः परिवसति, आडूयो यावत् अपरिभूतोऽभिगतजीवाजीवो यावत् विहरति । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरोऽन्यदा कदाचित् पूर्वानुपूर्व्याचरन् यावत् समःसृतः परिषत् यावत् पर्युपास्ते । ततः खलु मदुकः श्रमणोपासकः एतस्याः कथायाः लब्धार्थः सन् हृष्टतुष्ट, यावत् हृतहृदयः स्नातो यावत् शरीरः स्वात् गृहात् प्रतिनिष्क्रामति प्रतिनिष्क्रम्य पादविहारचारेण राजगृहनगरे मध्यमध्येन निर्गच्छति, निर्गत्य तेषामन्ययूथिकानामदूर सामन्तेन व्यदिव्रजति । ततः खलु ते अन्ययूथिकाः मदुकं श्रमणोपासकम् अदुरसामन्तेन व्यतित्र नन्तं पश्यन्ति दृष्ट्रा अन्योऽन्यं शब्दयन्ति, शब्दयित्वा एवम् अत्रादिषुः, एवं खलु देवानुप्रियाः अस्माकमियं कथा अविप्रकटा अयं च खल्ल मद्रुकः श्रमणोपासकोऽस्माकमदुरसामन्तेन व्यतिव्रजति तत् श्रेयः खलु देवानुमियाः वयं मद्रक श्रमणोपासक मेतमर्थं प्रष्टुमिति कृत्वाऽन्योsन्यस्यान्तिके एतम प्रतिवन्धि प्रतिश्रुत्य यत्रैव मदुकः श्रमणोपासकः तत्रैव उपागच्छन्ति उपागत्य मदुकं श्रमणोपासकमेवमवादिपुः - एवं खलु मबुक ? तव धर्माचार्यो धर्मोपदेशकः श्रमणो ज्ञातपुत्रः पञ्चास्तिकायं प्रज्ञापयति यथा सप्तमे शतके अन्य यूथिको देश के यावत् तत् कथमेतत् मक ? एवम् ? । ततः खलुस मनुकः श्रमणोपासकः तान् अन्ययूथिकान एवम् अवादीत् यदि कार्य क्रियते (तदा) जानीमः पश्यामः अथ कार्ये न क्रियते (तदा) न जानीमः न पश्यामः । ततः खलु तेऽन्ययूथिकाः मदुकं श्रमणोपासकमेवमवादिपुः क एषः खलु स्वं महुक ! श्रमणोपासकानां भवसि यत् खलु त्वम् एतमर्थ न जानासि न पश्यसि । ततः खलु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सु०३ मदुकश्रमणोपासक चरितनिरूपणम् १०९
समद्रुकः श्रमणोपासकः तान् अन्ययूथिकानेवमवादीत् अस्ति खलु आयुष्मन्तः । वायुका वाति ? हन्त ! अस्ति, यूयं खल्ल आयुष्मन्तः ! वायुकायस्य वहतो रूपं पश्यत ? नायमर्थः समर्थः ! सन्ति खलु आयुष्मन्तः । घ्राणसहगताः पुद्गलाः ? हन्त ! सन्ति । यूयं खलु आयुष्मन्तः ! घ्राणसहगतानां पुद्गलानां रूपं पश्यथ? नायमर्थः समर्थः । अस्ति खलु आयुष्मन्तः ! अरणिसहगतोऽग्निकायः ? हन्त ? अस्ति, यूयं खलु आयुष्मन्तः ? अरणिसहगतस्याग्निकायस्य रूपं पश्पथ १ नायमर्थः समर्थः । सन्ति खलु आयुष्मन्तः ? समुद्रस्य पारगतानि रूपाणि ? हन्त ! सन्ति, यूयं खलु आयुष्मन्तः ? समुद्रस्य पारगतानि रूपाणि पश्यथ ? नायमर्थः समर्थः । सन्ति खलु आयुष्मन्तः ? देवलोकगतानि रूपाणि ? हन्त ! सन्ति, यूयं खलु आयुष्मन्तः ? देवलोकगतानि रूपाणि पश्यत ? नायमर्थः समर्थः । एवमेव आयुमन्तः । अहं वा यूयं वा अन्यो वा छद्मस्थो यदि यो यत् न जानाति, न पश्यति तत् सर्व" न भवति ? एवं युष्माकं मते सुबहुको लोको न भविष्यति ? इति कृत्वा तान् खलु अन्ययूथिकान् एवं प्रतिहन्ति एवं प्रतिहत्य यत्रेव गुणशिलकं चैत्यं यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य श्रमण भगवन्तं महावीर पञ्चविधेन अभिगमेन यावत् पर्युपास्ते । मनुकः इति श्रमणो भगवान् महावीरो मदुकं श्रमणोपासकमेवम् अवादीत् सुष्ठु खलु मनुक ! एवं तान् अन्ययूथिकान एवमवादी, साधु खलु महुक ! त्वं तान् अन्ययूथिकान एवमवादीत् यत् खलु मदुक ! अर्थ वा हेतुं वा प्रश्न वा व्याकरणं वा अज्ञातमदृष्टम् अश्रुतममतमविज्ञातं बहुजनमध्ये आख्याति परूपयति यावत् उपदर्शयति स खलु अर्द्दतामाशातनायां वर्तते, अर्हस्प्रज्ञप्तस्य धर्मस्य आशातनायां वर्तते, केवलिनामाशातनायां वर्तते, केवलिपज्ञवस्य धर्मस्याशातनायां वर्तते तत् सुष्ठु खलु स्वं मदुक ! तान् अन्ययूथिकान एवप्रवादीः, साधु खलु त्वमेवमवादीः । ततः खलु मदुकः श्रमणोपासकः श्रमणेन भगवता महावीरेण एवमुक्तः सन् हृष्टतुष्टः श्रम भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा नात्यासन्ने यावत् पर्युपास्ते । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरो मदुकाय श्रमणोपासकाय, तस्यै च यावत् परिषत् प्रतिगता । ततः खलु मनुकः श्रमणोपासकः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य यातू निशम्य हृष्टतुष्टः प्रश्नानि व्याकरणानि पृच्छति पृष्ट्वा अर्थान् पर्याददाति । पर्यादाय उत्थया उत्तिष्ठति, उत्थया उत्थाय श्रमण भगवन्तं महावीर वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा यावत्प्रतिगतः । भदन्त इति भगवान् गौतमः श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा एवमवादीत्, प्रभुः खलु भदन्त ! मद्भुकः श्रमणोपासको देवानुप्रियाणामन्ति के यावत् मत्रजितुम् ? नायमर्थः समर्थः । एवं यथैव शङ्खः तथैवारुणाभे यावत् अन्तं करिष्यतीति ॥ सू० ३ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे टोका-'तेणं कालेणं तेणं समएणं' तस्मिन् काले तस्मिन् समये 'रायगिहे नामं नयरे रानगृहं नाम नगरम् ‘गुणसिलए चेए' गुणशिलकं चैत्यम् उद्यानम् आसीत् 'वनो' वर्णकः राजगृहनगरस्य तथा गुणशिलकोधानस्य च वर्णनं चम्मानगरीवत् पूर्णभदचैत्यवच्च कर्तव्यमिति 'जाव पुढी सिलापट्टओ' यावत् पृथिवी शिलापट्टकः कियत्पर्यन्तं वर्णनं कर्तव्यं तत्राह-जाव' इत्यादि। यावत्पदेन गुणशिलकनामकचैत्यस्य वर्णनं पृथिवीशिलापट्टकपर्यन्तं विधेयमिति । 'तस्स गं गुणसिलस्स चेयस्स' तस्य खलु गुणशिलकस्य चैत्यस्य 'अदूरसामंते' असामन्ते
इन केवली भाषित वस्तुओं में विप्रतिपद्यमान जो अहंमानी-अभिमानी मनुष्य होता है वह युक्तिपूर्वक निराकरणीय होता है इसी यात को अब सूत्रकार मद्रुक श्रमणोपासक के चारित्र से प्रदर्शित करते हैं
'तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नामं नयरे' इत्यादि।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ऐसा प्रतिपादन कर रहे हैं 'तेणं कालेणं तेणं समएण' उस काल और उस समय में 'रायगिहे नामं नयरे' राजगृह नामका नगर था। 'गुणसिलए चेहए' इसमें गुणशि. लक नामका उद्यान था। 'वनओ' राजगृह नगर का तथा गुणशिलक उद्यान का वर्णन चम्पानगरी एवं पूर्णभद्र चैत्य-उद्यान के जैसा करना चाहिये । 'जाव पुढ़वीसिलापट्टओ' यहाँ यावत्पद से यह समझाया गया है कि गुगशिलक चैत्य का वर्णन पृथिवीशिलापटक तक कर लेना चाहिये । 'तस्त णं गुगसिलस्स चेयस्स' उस गुणशिलक चैत्य के
આ કેવલી કથિત વસ્તુઓમાં વિપ્રતિપદ્યમાન જે અભિમાની મનુષ્ય હોય છે, તે યુક્તિપૂર્વક પરાસ્ત કરવા લાયક હોય છે. એજ વાત હવે સૂવકાર મદ્રક શ્રમ પાસકના ચારિત્રથી બતાવવામાં આવે છે.
"तेणं कालेणं वेग समरणं रायगिहे नामं नयरे" याle
साथमा सूत्रयी सूत्र४२ मे प्रतिपाहन ४२ छ-"तेण कालेणं ते समरणं." a मा मन त समये "रायगिहे नामं नयरे" शJ8 नाम ना२ तु "गुगसिलए चेइए" तमा नामर्नु धान बत "वन्न ओ' २४५ नगर्नु भने शुशित धानतुं वन मनु यम्पा . नगरी भने ५५ भद्र थैत्य-उधान प्रमाणे सभा. "जाव पुढवीमिला. पटओ" डिं ॥१५४थी मे समM!मा०यु छ --गुशिल थेत्य -धानतुं न वाशिवा५४ सुधी सभा "तस्स णं गुणसिलस्स चेइयान" ते अशुशिला थैयनी “अदूरसामंते" माथि 10 नही तेभ
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧૩
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ ४०७ ०३ मनुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १११
नातिदूरे नातिसमीपे उचितस्थाने 'बहवे अन्न उत्थिया परिवसंति' बहवोऽन्ययूथिकाः परिवसन्ति के ते अन्ययूथिका बहवो वसन्ति ? तत्राह - 'तं जहा ' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा 'कालोदायी सेलोदायी' कालोदायिनामकाः शैलोदायिनामकारच ' एवं जहा सत्तसए अन्नउत्थिय उद्देसर' एवं यथा सप्तमशतके दशमेऽन्यथिको देश के 'जान से कहमेय' मन्ने एवं ' यावत् कथमेतत् मन्ये एवमित्यन्तः सप्तमशतकीयान्ययुथिकमस्तात्र उपवर्णनीयः 'एवं जहा सत्तमसर' इत्यादिना यत् सूचितं तदिह संक्षेपतः प्रदर्श्यते, तथाहि - कालोदायी शैलीदायी सेवालोदायी उदयः नामोदयः नर्मोदयः अन्यपालकः, शैलपालकः, शंखपालकः, सुहस्ती गाथापतिरिति नामका बहवोऽन्ययूथिकाः परिवसन्तिस्म गुणशिलचैत्यस्य समीपदेशे तेषामन्वयूथिकानां कदाचित् एकत्र संहितानां परस्परं 'अदूर सामंते' न अधिक पास और न अधिक दूर ऐसे उचित स्थान पर 'बहवे अन्नउत्थिया परिवसंति' अनेक अन्य तीर्थिकजन रहते थे । उनमें 'तं जहा कालोदायी सेलोदायी' किसी का नाम कालोदायी था किसी का नाम शैलोदायी था । ' एवं जहा सत्तमए अनउत्थिय उद्देसए' इत्यादि यह सब वर्णन पहिले सप्तम शतक के दश उद्देशक में किया गया है, और यह वर्णन वहां 'जाव से कहमेयं मन्ने' इस पाठ तक है यही बात यहां संक्षेप से प्रदर्शित की जाती है जो वहां अनेक अन्यतीर्थिकजन रहते थे उनमें से कितनेक के नाम इस प्रकार से हैं- कालोदायी, शैलोदायी, सेवालोदायी, उदय नमदय अन्यपालक, शैलपालक, शंखपालक सुहस्ती और गाथापति आदि गुणशिलक चैत्य के समीप के प्रदेश में बसे हुए उन अन्यतीर्थिकों की
अधिक पांसे नहीं क्षेत्रा उचित स्थान पर " बहवे अन्नउत्थिया परिवसंति” मने अन्यतीर्थ न रहेता ता. "तं जहा - कालोदायी, सेलोदायी" तेमां अध हुनु नाम असोहाथी हेतु मने अनुं नाम शैसे हाथी हेतु "एवं जहा सत्तमसए अन्नउत्थिय उद्देखए" इत्यादि मा तमाम वर्णुन पडेलां सातभां शताना हसभां उद्देशामां वामां भाव्यु छे भने ते वाशुन त्यां " जाव से कहमेवं मन्ने” मा पाठ सुधी छे. वात मडियां संक्षेपथी अताववामां આવે છે. તે આ પ્રમાણે છે—ત્યાં અનેક અન્ય મતવાદીએ રહેતા હતા. तेभांना डेटबाउनुं नाभ-हासोहाथी शैसे हाथी, सेवासहायी. उदय, नमेहिय, અન્યપાલક શૈલપાલક, શ ખપાલક હસ્તી અને ગાથાપતી વિગેરે ગુણુ. શિક્ષક ચૈત્યના નજીકના પ્રદેશમાં વસેલા. તે અન્યતીથિકા જ્યારે પરસ્પર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कथालापः संजाता-यदयं महावीरः समुत्पन्न केवलज्ञानी धर्मास्तिकायादीन् पश्चास्तिकायान् प्रज्ञापयति, तत्र च धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकायाकाशास्तिकायानचेतनान् जीवास्तिकायं च सचेतन प्रज्ञापयति । तथा धर्मास्तिकायाऽधर्मास्तिकायाऽऽकाशास्तिकायान् अरूपित्वेन प्रज्ञापयति, पुद्गलास्तिकाय च रूपित्वेन प्रज्ञापयति इति 'से कहमेयं मन्ने एवं' इति, तत् कथमेतत् धर्मास्तिकायाऽधर्मास्तिकायाऽऽकाशास्तिकायादि वस्तु जातं मन्ये इति वितर्कार्थः एवं सचेतनावेतनरूपेण रूपित्वारूपित्वादिरूपेण च अदृश्यमानत्वेनासंभवात्तस्य धर्मास्तिकायादीनामदृश्यत्वेन कथमयं विभागः संभवति कथममित्थं प्रज्ञापयति सर्वमेतदसंब. द्ध मेवेति सप्तशतकीयः संक्षिप्तो वृत्तान्त इति । 'तत्थ णं रायगिहे नयरे' तत्र खलु जब वे एकत्रित हुए तब आपस में इस प्रकार से बातचीत हुई कि महावीर जिसे केवलज्ञान उत्पन्न हो गया है वे धर्मास्तिकायादिक पांच अस्तिकायों की प्ररूपणा करते हैं। इनमें धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय और आकाशास्तिकाय इन्हें तो वह अचेतन कहते हैं । और जीव द्रव्यों को सचेतन कहते हैं । धर्मास्तिकायादिक तीन को अरूपी कहते हैं । एवं पुद्गलास्तिकाय को रूपी कहते हैं । ‘से कहमेयं मन्ने एवं' तो क्या महावीर के द्वारा कथित इस धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय और आकाशास्तिकाय आदि रूप वस्तुजात को कैसे स्वीकार किया जावे क्योंकि सचेतन अचेतनरूप से तथा रूपी अरूपी आदि रूपसे जो इनका विभाग किया गया है वह धर्मास्तिकायादिकों के अदृश्य होने से संभव कैसे हो सकता है ? अतः इस प्रकार का यह उनका कथन सब असं.
એકઠા થયા ત્યારે આ રીતે વાત થઈ કે–મહાવીરસ્વામી કે જેઓને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયેલ છે, તેઓ ધર્માસ્તિકાય, વિગેરે પાંચ અસ્તિકાની પ્રરૂપણા કરે છે. તે પાંચ પૈકી ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય અને આકાશા સ્તિકાય એ ત્રણને તેઓ અચેતન કહે છે. અને જીવને સચેતન કહે છે. ધર્માસ્તિકાય વિગેરે ત્રણેને અરૂપી કહે છે. અને પકલાસ્તિકાયને રૂપી
छ, “से कहमेयं मन्ने एवं" तो ते शुत प्रभार मानी शय तम छ ? અર્થાત્ મહાવીર સ્વામીએ કહેલ આ ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય વિગેરે રૂપ વસ્તુ સમૂહને કેવી રીતે સ્વીકારી શકાય? કેમ કે – સચેતન અચેતનરૂપથી અને રૂપી અરૂપી વિગેરે રૂપથી. જે પ્રમાણે આ ધર્માસ્તિકાયાદિને વિભાગ કર્યો છે, તે ધર્માસ્તિકાય વિગેરે અદશ્ય હોવાથી કેવી રીતે સંગત થઈ શકે તેમ છે? તેથી આ રીતનું તેઓનું કથન અસંબદ્ધ જ છે. એજ વાત સાતમા શતકના દસમાં ઉદ્દેશામાં કહેલી છે. તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मनुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् ११३ राजगृहे नगरे' मदुए नाम समणोवासए परिवसई' मद्रुको नाम श्रमणोपासकः परिवसतीति' 'अड़े' आढयः अतिशयितधनवान् 'जाव अपरिभूए' यावत् अपरि. भूतः केनापि पराभवितुमयोग्य इत्यर्थः, अत्र यावत् पदेन 'दित्ते वित्थिन्नविउल. भवणसयणासणजाणवाहणाइण्णे बहुधणबहुजायरूवस्यए आओगपओगसंप्प. उत्ते विच्छड्डियविलमत्तपाणे बहुदासीदासगोमहिसगवेलयप्पभूए बहुजणस्स' इति ग्राह्यम् । दीप्तो विस्तीर्ण विपुलभवनशयनासनयानवाहनाकी) बहुधनबहुजात. रूपरजतः आयोगप्रयोगसंपयुक्तो विच्छदित विपुलभक्तपानः बहुदासीदासगोमहिषगवेलकमभूतो बहुजनस्य-एषां व्याख्यानम् उपासकदशांगसूत्रस्य मत्कृतायामगारधर्मसंजीवनीटीकायां द्रष्टव्यम् । 'अभिगयजीवानीवे' अभिगतजीवाजीवः, बद्ध ही है। यही बात सातवें शतक के दशवें उद्देशे में कही गई है यहां संक्षिप्त रूपसे प्रकट की गई जाननी चाहिये । 'तस्थ णं रायगिहे नयरे' उस राजगृहनगर में मददुए नामं समणोवासए परिवसई' मद्रुक नामका श्रमणोपासक रहता था । अड्डे जाव अपरिभूए' यह विशेषरूप में सब प्रकार से सम्पन्न था धनिक था, यावत् अपरिभूत किसी के भी द्वारा पराभव को प्राप्त हो सके इस योग्य नहीं था यहां यावत्पद से 'दित्ते विस्थिन्नवि उलभवणसयणासणजाणवाहणबहुधगबहुजायस्वरयए आ
ओगपओगसंपाउत्से विच्छ ड्डियविउलभत्तपाणे बहुदासीदासगोमहिस. गवेलयप्पभूए बहुजणस्स' इस पाठ का संग्रह हुआ है इन पदों की व्याख्या उपासकदशांग सूत्र पर की गई अगारसंजीवनी टीका में की जा चुकी है, अतः वहीं से देख लेना चाहिये। 'अभिायजीवाजीवे' यह मद्रुक श्रावक मडीयां टूथी प्राट ४२मा मापी छ. "तत्थ ण रायगिहे नयरे" ते २१७ ना२मा “मद्दुए नामं सवावासए परिवसइ" भद्रु नामना श्रमास २७। तो “अड्ढे जाव अपरिभूए" ते माढय यावत् । थी ५ ५२६१४५ ન પામે તે હતે અર્થાત્ વિશેષ રૂપથી દરેક પ્રકારે સંપન્ન ધનાઢય હતો. महियां यावत्पथी “दित्ते वित्थिन्नविउल-भवण-सयणासणजाणवाहणबहुधणजायरूवरयए आओगपओगसंप उत्ते विच्छड्डियविउलभत्तपाणे बहुदासीदासगोमहिस. गवेलयप्पभूए बहुजणस्स" ५। ५.४ने। सब थयेछे. या पहोनी व्याया ઉપાસકદશાંગ સૂત્ર પર મેં કરેલી અગાસંજીવની ટીકામાં કરવામાં આવી छ. ते त्यांने सेवी. ___ 'अभिगय-जीवाजीवे' ते १२५०विरेने यथार्थ ३५ ॥ ना२ &तो. अर्थात् આ મદ્રક શ્રાવક સારી રીતે જાણતું હતું કે આ જીવ સચેતન અર્થાત્ ચેતનાલક્ષણ
भ० १५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
भगवतीसूत्रे
'अयं जीवः सचेतनोऽयम जीवोऽचेतनः' इत्येवं रूपेण जीवाजीवादिसकलपदार्थानां ज्ञाता 'जाव विहर' यावद विहरवि, इह यावत् पदेन एतेषां श्रावक विशेषणानां संग्रहणम् उद्धपुण्णपा वे आसव संचरनिज्जर कियाहिगरण बंधप्पमोक्ख कुसले' इत्यादि । एतेषां व्याख्यानं भगवती सूत्र द्वितीयशतकपञ्चमोद्देश के द्रष्टव्यम् । तए णं समणे भगवं महावीरे' ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीर : 'अम्नया' अन्यदाअन्यस्मिन् काले 'कयाइ' कदाचित् 'पुत्राणुपुवि' पूर्वानुपू तीर्थकरपरम्परया 'चरमाणे' चरन्, गामाणुगामं दुइज्जमाणे ग्रामानुग्रामं द्रवन् एकस्मात् ग्रामात् ग्रामान्तरक्रमेण गच्छन् 'जाब समोसढे' यावत् समवगृतः विहारं कुर्वन् गुणशिलको द्याने समागतः । तत्र च भगवतः समवसरणं जातमिति 'परिसा जाव पज्जुवास ' परिषत् यावत् पर्युपास्ते भगवतः समवसमणानन्तरं परिषत् नानादिग्भ्यः समागयह अच्छी तरह से जानता था कि जीव सचेतन अर्थात् चेतनालक्षण. वाला है और अजीव अचेतन है । इस प्रकार यह जीव अजीव आदि सकल पदार्थों का ज्ञाता था । 'जाव विहरह' में जो यावत् पद आया है उससे 'उबलद्वपुण्णपावे, आसवतंत्ररनिज्जर किरियाहिगरणे बंधप्पमोक्खकुसले' इत्यादि इन श्रावक विशेषणों का संग्रह हुआ है। इन पदों की व्याख्या भगवती सूत्र के द्वितीय शतक के पंचम उद्देशक में की जा चुकी है । अतः वहीं से देख लेना चाहिए। 'तए णं समणे भगवं महावीरे' इसके बाद श्रमण भगवान् महावीर 'अन्न्या कया' किसी एक समय 'पुच्चाणुपुवि' तीर्थंकर परम्परा के अनुसार 'चरमाणे' बिहार करते हुए । 'गामाणुगामं दूइजमाणे' एकग्राम से दूसरे ग्राम में धर्मोपदेश करते हुए । 'जाब समोसढे' यावत् गुगशिलक उद्यान में पधारे । ' परिसा जाव पज्जुवासइ' प्रभुका आगमन सुनकर नाना दिशाओं से अनेक जनों का
१.जे। छे. भने अलव अयेतन छे. "जाव विहरइ" मे पहमां ने यावत् यह व्यावस छे, तेथी “उवलद्ध पुण्णगवे आसवसंबर निज्जर किरिया हिरणे बंधमोक्ख कुस ले" ઇત્યાદિ શ્રાવકના વિશેષણ્ણાના સ’ગ્રહ થયા છે. આ પદેશની વ્યાખ્યા ભગવતી સૂત્રના श्री शतना पांथमां उद्देश मां वामां भावी छे तेथी ते लेई सेवी, "तए णं समणे भगवं महावीरे' ते पछी श्रमण लगवान् महावीर स्वाभी "अन्नया कयाइ" अ ो समये "पुव्वाणुपुव्विं ' तीर्थ उरनी પરંપરા અનુસાર "चरमाणे” विहार रत ४२ “गामाणुगामं दूइज्माणे " मे गाभथी બીજા ગામમાં ધર્મોપદેશ કરતાં કરતાં 'जाव समोसढे" यावत् गुणुशिस Cद्यानभां पधार्या “परिखा जाब पज्जुवासई" असुनुं भागमन सांलजीने भने દિશાએથી જનસમૂહ રૂપી પરિષદ્ પ્રભુની પાસે આવી અને પ્રભુને વંદના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
·
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयखन्द्रिका टीका श०१८ उ ७ सू०३ मद्रुकश्रमणोपासक चरितनिरूपणम् ११५ तानां बहूनां जनानां समुदायः भगवन्तं चन्दते नमस्यति धर्मकथां गृणोति, ततश्चत्रिविधया पर्युपासनया भगवन्तं पर्युपास्ते इति । 'तए णं मददुए समणोवासए ' ततः खलु मद्रुकः श्रमणोपासकः 'इमोसे कहाए लट्ठे समाणे' एतस्याः कथायाः लब्धार्थः सन् ' हट्टतुट्ठ० जाव हियए' हृष्टतुष्ट यावद हृदयः यावत्पदेन चित्तानन्दितः प्रीतिमनाः परमसौमनस्थितो हर्षवशविसर्पद हृदयः' इत्यन्तग्रहणं भवतीति 'व्हाए' स्नातः कृतस्नानः' 'जाव सरीरे' यावच्छरीरः यावत्पदेन 'कयवलिकम्मे कयकोउयमंगलपायच्छित्ते अप्पमहग्याभरणालंकिय' इत्यादीनां ग्रहणं भवति ततः कृतबलिकर्मा कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः अल्पमहार्घा मरणालङ्कृतशरीर इति । एतादृशः सन् ' 'सयाओ गिहाओ पडिनिक्खमइ' स्वकीयात् गृहात् प्रतिनिष्क्रा परिषद् प्रभु के पास आयी, आकर के उसने प्रभुको वन्दना की नम स्कार किया प्रभुने धर्मकथा कही सबने उस धर्मकथा को सुनी और सुनने के बाद विविध पर्युपासना से प्रभु की पर्युपासना की 'लए णं मुदुए समणोवास इमी से कहाए लट्ठे समाणे हट्ट० जाव हियए' मदुक श्रावकने जब प्रभु के आगमन का समाचार सुना तो वह हष्टतुष्ट हृदयवाला हुआ प्रीतिमनवाला हुआ, परमसौमनस्थित हुआ । एवं हर्ष से विसर्पत् हृदयवाला हुआ। और उसी समय उसने 'हाए' स्नान किया 'जाव सरीरे' यावत् 'कयबलिकम्मे' बलिकर्म किया वायसादि को अनादि का भाग दिया 'कयको मंगलपायच्छिते' दुःस्वप्नादि निवारण के लिए कौतुकमंगलरूप प्रायश्चित्त किया। 'अध्यमहग्घाभरणालंकिय' और थोडे से भारवाले आभरणों से कि जो बहुत विशेष की
કરી નમસ્કાર કર્યો પ્રભુએ ધમકથા કહી સભળાવી પરિષદ્માએ ધમ કથા સાંભળ્યા પછી મન, વચન અને કાય રૂપ ત્રણ પયુ પાસનાથી પ્રભુની पर्युपासना री "तए णं मद्दुर समणोवासए इमीसे कहाए लखट्टे समाणे हट्ट तुठ्ठ० जाव हियए" सदु९ श्रावडे अलुना आगमनना समाचार न्यारे સાંભળ્યાં ત્યારે હષ્ટ–તુષ્ટ હૃદયવાળા થયા પ્રસન્ન મનવાળેા અન્ય અત્યંત સૌમનસ્થિત અન્યા અને હર્ષોંથી પ્રફુલ્લિત હૃદયવાળા થઈ ને તે જ सभये तेथे "व्हाए" स्नान यु " जाव सरीरे" यावत् " कय बलिकम्मे " વાયસ-કાગઢા વિગેરેને અન્નના ભાગ આપવા રૂપમલિકમ કર્યુ “कय कोउयमंगलपाय च्छित्ते दुःस्वप्नाहिना निवाराय भाटे होतुम् भांगण ३५ आयश्चित्त म्यु “अनमहग्घाभरण। लंकियसरीरे" भितमां विशेष भने वनमां इला शेषा आभूषा धारण अर्ध्या भने ते पछी “सयाओ गिहाओ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
भगवती सूत्रे
मति 'पडिनिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य 'पायविहारचारेणं' पादविहारचारेण-पद्भया मेव न तु वाहनादिना 'रायगिहं नयरं जाव निग्गच्छई' राजगृहं नगरं यावत् निर्गच्छति यावत्पदात् मध्यमध्येन इति ग्राह्यम्' निमाच्छिता' निर्गत्य 'तेसिं अन्न उत्थियाण' तेषामन्ययूथिकानाम्' अदूरसामंतेणं वीइयय' अदूरसामन्ते व्यतिव्रजति, अन्ययूथिकानां नातिदूरेण नातिसमीपेन वा गच्छतीत्यर्थः ' ' तर णं ते अन्न उस्थिया' ततः खलु ते अन्ययूथिकाः 'मदुयं समणोवासयं मदुकं श्रमणोपासकम् 'अदूरसामंतेणं' अदुरसामन्तेन नात्यासन्नेन नातिदूरेण' वीवयमाणं पासंति' व्यतिव्रजन्तं - गच्छन्तम् पश्यन्ति 'पासित्ता' अन्नमन्नं सदावेंति' दृष्ट्वा अन्योऽन्यं शब्दयन्ति आह्वयन्ति' 'सद्दावित्ता एवं वयासी' शब्दयित्वा एवं वक्ष्यमत के थे अपने शरीर को अलंकृत किया । 'सयाओ गिहाओ पडिनिक्खमइ' इसके बाद वह अपने घर से बाहर निकला। 'पडिनिक्खfter बाहर निकल कर 'पायविहारचारेणं' पैदल ही सवारी पर बैठमित्ता' कर नहीं । 'रायगिहं नथरं जाव निग्गच्छह' वह राजगृह नगर के ठीक बीचोबीच के रास्ते से होता हुआ चल दिया । 'यहां यावत्पद से 'मध्य मध्येन' इस पद का ग्रहण हुआ है । निग्गच्छित्ता' चलकर वह 'तेसिं अनउत्थियाणं अदूरसामंतेणं वीश्वयह' उन अन्ययूथिकों के पास से होकर निकला न वह उनके बिलकुल पास से ही होकर निकला और न उनके अधिक दूर से ही होकर निकला यही बात 'अदर सामंतेणं' पद द्वारा प्रकट की गई है । 'तए णं ते अन्न उस्थिया मदुयं समणोवासगं अदरसामंतेणं वीइवयमाणं पासंति' जब उन अन्ययथिकोंने अपने से थोडी सी दूर से होकर जाते हुए मनुक श्रावक को देखा तो 'पासिता' देखकर 'अन्नमन्न' सहावेति' आपस में उन्होंने एक दूसरे को बुलाया'
1
મહાર
पडिणिक्खमइ" पोताना घरनी महार नीउज्यो. " पडिणिक्खमित्ता" नीजीने "पायविहारचारणं" पाषाणे - ( वार्डन पर मेसीने नहीं ) " रायगिहं नयरं जाव निग्गच्छइ' ते राजगृहना १२येोवय्यता भागे थी नीडज्यो, "निम्गच्छित्ता" नीणीने ते "तेखि अन्न उत्थियाणं अदूरसामंतेणं वीइवयइ” ते मन्य યૂથિકાની પાસેથી એટલે કે તેઓની બહુ નજીક નહીં અને તેમનાથી બહુ दूर पशु नहीं तेवी रीते ते नीउज्यो. "तरणं अन्नउत्थिया मदुयं खमणोवासगं अदूरस/मंतेणं वीइत्रयमाणं पासंति" क्यारे ते अन्ययूथिये पोतानाथी थोडे ४ इरथी ४ता सेवा अद्भुद श्रावहुने लेयेो तो "पासित्ता" तेने लेने " अन्नमन्नं सहावे ति" परस्पर तेथे मे भेडमीलने मसाल्या. "सद्दावित्ता एवं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मद्रकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् ११७ माणपकारेण अादिषु रुक्तवन्तः' एवं खलु देवाणुप्पिया अहं इमा कहा अविपकडा' एवं खलु देवानुपियाः अस्माकम् इयं कथा अविपक्टा न सम्यक्तया प्रकटा प्रतीता । 'अयं च णं मद्दुए समणोवासए' अयं च खलु मद्रुकः श्रमणो. पासकः 'अहं अदूरसामंतेणं वीइवयइ' अस्माकमदूरसामन्ते-अदूरासन्नेन व्यतिवनति-गच्छति' तं 'सेयं खलु देवाणुप्पियाः अम्हं मदुयं समणोवासयं' अस्माकं मद्रुकं श्रमणोपासकम् 'एयमढे पुच्छित्तुम्' एतमथै प्रष्टुम् 'त्तिकटु' इति कृत्वा 'अयं मद्रुकः श्रमणोपासकोऽस्माभिः प्रष्टः ' इत्येवं रूपेण मियो विचारं कृत्वा इत्यर्थः । 'अन्नमण्णस्स अंतियं एयम8 पडिसुणेति' अन्योऽन्यस्यान्ति के एतमर्थ प्रतिशृण्वन्ति-स्वीकुर्वन्ति पडणेत्ता' प्रतिश्रुत्य जेणेव मदुए समणोवासए' यत्रैव मद्रुकः श्रमणोपासकः तेणेव उवागच्छंति' तत्रैव उपागच्छन्ति' उवागः 'सहावित्ता एवं क्यासी' बुलाकर परस्पर ऐसा कहा-'एवं खलु देवाणुप्पिया अम्हं इमा कहा अविपकडा' हे देवानुप्रियो ! हम लोगों को यह कथा अच्छी तरह से प्रतीति में नहीं आती है । 'अयं च णं मदुए समणोवासए अम्हं अदूरसामंतेणं वीहवयह' यह मद्रुक श्रावक हम लोगों के अदूरासन्न से होता हुआ चला जा रहा है। 'त सेयं खलु देवानुप्पिया! अम्हं मदुयं समणोवासयं एयमढे पुच्छित्सए' तो हमें अप उचित यही है कि इस बात को इस मद्रुक श्रावक से पूछलें। इस प्रकार का उन सबने परस्पर में विचार किया और विचार करके फिर उन्होंने 'अण्णमण्णस्स एयमढे पडिसुणेति' परस्पर की इस बातको मान लिया। 'पडिसुणेत्ता जेणेव महुए समगोवासए तेणेव उवागच्छति' इस बात को मानकर फिर वे सब के सब उस मद्रुक श्रावक के पास पहुंचे। वयासी" यासावीन तयायेत ५२२५२ मा प्रभारी युं "एवं खलु देवाणुपिया अम्हं इमा कहा अविपकडा" 3 वानुप्रियो समान से बात सभलती नथी. "अयं च ण मद्दुए समणोवासइ अम्हं अदूरसामंटेणं वीइवयह" આ મદ્રક શ્રાવક આપણાથી બહુ દૂર નહિ તેમ બહુ નજીક નહિ તે રીતેअसन्न नय छे. "तं सेयं खलु देवाणुप्पिया अम्हं मदुयं समणोवासयं एय मदं पुच्छित्तए" तो मारने वेस योग्य छ -आपको सात भद्र શ્રાવકને પૂછી લઈએ આ પ્રમાણે તેઓએ વિચાર કરીને પછી તેઓએ "अण्णमण्णस्स एयम, पडिसुणे ति" सभीजन मा पात तयाये वीजाश सीधी. "पडिमुणित्ता जेणेव मढुए समणोवासए तेणेव उवागच्छंति" मा शत વિચાર કરીને તે પછી તેઓ બધા જ તે મટુક શ્રાવક પાસે ગયા “બાળ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
भगवतीस्त्रे च्छि ता मदुयं समणोवासयं एवं वयासी' उपागत्य मद्रुकं श्रमणोपासकम् एवंवक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुस्ते अन्ययथिकाः, किमुक्तवन्तोऽन्ययूयिका मद्रुक ? तत्राह-एवं खलु' इत्यादि । 'एवं खलु मदुदुया' एवं खलु मद्रुक !' तब धम्मायरिए' तव धर्माचार्यः 'धम्मोवदेसए समणे णायपुत्ते' धर्मोपदेशकः श्रमणो ज्ञातपुत्र: 'पंच अस्थिकाए पनवेई पश्चप्रकारकान् अस्तिकायान् धर्मास्तिकायादीन पदार्थान प्रज्ञापयति 'जहा सत्तमे सए अन्नउस्थि उद्देसए' यथा सप्तमशते अन्ययूथिकोदेशके 'जाव से कहमेयं मद्य एवं ' यावत् तत् कथमेतत् मद्रुक ! एवम् हे मद्रुक ! तव धर्माचार्यः पश्चास्तिकायान् धर्मास्तिकायादीन् प्रज्ञापयति एतत् कथं घटते धर्मास्तिकायादीनामदृश्यत्वेन तत् परिज्ञानासंभवात् , इत्यादिकं सर्व सप्तमशत. कीयकृत्तान्तम् आगन्तव्यम् । 'तएणं से मदुए समणोवासए ततः खलु स मदुकः श्रमणोपासकः 'ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' तानन्ययूथिकानेवमवादीत् अन्ययूथिकेन 'उवागच्छित्ता मदुयं समणोवासयं एवं वयासी' वहां पहुंच कर उन लोगोंने उस मद्रुक श्रावक से ऐसा कहा-'एवं खलु मद्या! तव धम्मायरिए, धम्मोवदेसए समणे णायपुत्ते पंच अस्थिकाये पनवेइ' हे मद्रुक ! तुम्हारे धर्माचार्य धर्मोपदेशक श्रमण ज्ञातपुत्रने जो पांच प्रकार के धर्मास्तिकायादिक पदार्थ कहे हैं । 'जहा सत्तमे सए अन्नउस्थिउद्देसए' जैसा कि सप्तम शतक के अन्ययूथिकोद्देशक में प्रकट किया गया है। 'जाव से कहमेयं मद्या ! एवं' सो हे मद्रुक ! यह उनका कथन कैसे संगत माना जा सकता है ? क्योंकि धर्मास्तिकायादिक पांच अस्तिकायका कथन यहां पर सप्तरशतक में जैसा कहा गया है वैसा कह लेना चाहिये । 'तए णं से मददुए समणोवासए ते अन उत्थिए एवं वयासी' तब उस मद्रुक च्छित्ता मदुयं समणोवासय एवं वयासी" यi r७२ ते श्रा१४२ मा प्रमाणे ४यु "एवं खलु मदुया तवधम्मायरिए धम्मोवदेसए णायपुत्ते पंचअस्थि काए पन्नवेइ" भर तभ:२॥ यायाय मने धर्मापहेश श्रम शातपुत्रे पांय ना २ स्तिय विगेरे ५४ा हा छ. “जहा सत्तमसए अन्नउत्थिउद्देनए" सातभा शतना अन्ययूथि: देशामा रे प्रमाणे ४ामा मा०य छे. ते प्रभारी सभा "जाव से कहमेयं मद्या ! एवं" ते 3 મદ્રક તેઓનું આ પ્રમાણેનું કથન કેવી રીતે સંગત માની શકાય? કેમ કે ધર્માસ્તિકાય વિગેરે પાંચ અતિકાનું કથન અહિયાં સાતમાં શતકમાં જે પ્રમાણે
छ, प्रभाग सघणु ४थन सभाबु "तर णं से मद्दुए समणोपासए ते अन्नउस्थिए एवं वयात्री" ते अन्य यूथिलामे न्यारे पूरित प्रारथी भई
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेषचन्द्रिका टीका २०१८ उ०७ सू०३ मद्कश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् ११९ पृष्टो मद्रुकोऽदृश्यानामपि पदार्थानां सत्तामावेदयितुं दृश्यत्वा भावं च प्रतिपादयितुं तानवादीदित्यर्थः 'जइ कज्ज क नइ जाणामो पासामो' यदि कार्य क्रियते तदा जानीमः पश्यामः । 'अह कज्ज न कज्जइ न जागामो न पासामो' अथ कार्य न क्रियते तदा न जानीमो न पशामः, हे अपयूथिकाः ! शृणुत यदि धर्मास्तिकायादिभिः स्वकीय स्वकीय कार्य क्रियते तदा तेन कार्येण कारणस्वरूपान् तान् धर्मास्तिकायादीन् जानीमः पश्यामश्च यथा पर्वतादौ धूमादिकार्य कुर्वन् अग्निरिव, अथ तैः धर्मास्तिकायादिभिः स्वकीयं कार्य न क्रियते तदा न जानीमो न वा पामः जले वनिरिब, एतदुक्तं भवति अतीन्द्रियपदार्थावगमं नास्माकं साक्षादेव भवति, किन्तु कार्यादिलिङ्गेन ताशा. श्रावक ने उनकी ऐसी बात सुनकर उन अन्ययूथिकों से ऐसा कहा अर्थात् अदृश्य पदार्थों का अभाव नहीं है। किन्तु उनकी भी सत्ता है। परन्तु वे दिखते क्यों नहीं हैं, इस बात को प्रकट करने के लिये मद्रुक श्रावकने उनसे ऐसा कहाँ-'जह कज्जं कजह जाणामो पासामो अहे कजं न कजइ न जाणामो न पासामो' हे अन्ययूथिकों ! सुनो जब धर्मास्तिकायादिकों द्वारा अपना कार्य किया जाता है। तब हम लोग उस कार्य से कारण रूप उन धर्मास्तिकायादिको जानते हैं और देखते हैं। जैसे पर्वत में धूमादिक कार्य करते हुए अग्नि को हम जानते और देखते हैं । और धर्मास्तिकायादिकों के द्वारा जब अपना कार्य नहीं किया जाता है तब हम उन्हे जलमें अग्नि के जैसा न जानते हैं और न देखते हैं । कहने का भाव ऐसा है कि यद्यपि अतीन्द्रियपदार्थों को શ્રાવકને કહ્યું ત્યારે તે મટુક શ્રાવકે તેઓની એ પ્રમાણેની વાત સાંભળીને તે અન્યમૂથિકોને આ પ્રમાણે કહ્યું. અર્થાત્ - અદશ્ય પદાર્થોને અભાવ નથી કિંતુ તેની પણ સત્તા છે જ તે દેખાતા કેમ નથી? એ વાત પ્રગટ કરવા भट्ठ श्राप तमान म प्रमाणे ४यु “जइ कज्ज कइ जाणामो पासामो अहे कजं न कज्जइ न जाणामो न पासामो” 3 अन्य यूथि ! न्यारे ધર્માસ્તિકાયાદિકથી પિતપોતનું કાર્ય કરવામાં આવે છે. ત્યારે આપણે તે કાર્યના કારણરૂપ તે ધર્માસ્તિકાયાદિકોને જાણીએ છીએ અને દેખીએ છીએ જેમ પર્વતમાં ધૂમાદિ કાર્ય કરતા અગ્નિને આપણે જાણીએ છીએ અને દેખીએ છીએ. અને ધર્માસ્તિકાયાદિકે જ્યારે પિતાનું કાર્ય કરી શકતા નથી ત્યારે પાણી માં રહેલ અગ્નિની માફક આપણે તેને જાણતા નથી અને દેખતા નથી. કહેવાને ભાવ એ છે કે–જે કે અતીન્દ્રિય પદાર્થોનું જ્ઞાન આપણને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
भगवतीस्त्रे तीन्द्रियपदार्थस्यापि ज्ञानं जायते एव धूमेगाग्निरिव एवमेव अतीन्द्रियस्यापि धर्मास्तिकायादेरनुग्रहादिकाण अवगतिभवत्येवेति । किन्तु अस्मादृशानां धर्मास्तिकायादीनां कार्यस्य अनवगमात् तादृशातीन्द्रियपदार्थस्य अरगति न भवतीतिभावः। अहंन्प्रतिपादितपश्चास्तिकायस्वरूपस्याज्ञानविषयकां मद्रुकस्य युक्ति श्रुत्वा ते अन्ययूथिकास्तं परामवितुं यदुनवन्तः तदाह--'तए णं ते इत्यादि । 'तएण' ततः खलु मद्रुकस्य वाक्यश्रवणान्तरम् 'ते अन्न उत्थिया' ते अन्ययूथिकाः 'मद्यं समणोवासयं मद्रुकं श्रमणोपासकम् 'एवं क्यासी' एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवा. दिषुः-उक्तवन्तः, मद्रुके धर्मास्तिकायाद्यपरिज्ञानाभ्युपगमवन्तमुपालम्मयितुं यत् ते ज्ञान हम लोगों को माक्षालू रूप से नहीं होता है। फिर भी कार्य से तो होता ही है । जैले पहाड के निकुञ्ज में अदृश्य भी अग्नि उस पर्वत में से निकलते हुए धूम से जानी जाती है। इसी प्रकार अतीन्द्रिय धर्मास्तिकायादिक भी अनुग्रहादिरूप अपने कार्य से जाने जाते हैं। इस प्रकार हम लोगों को धर्मास्तिकायादिकों का साक्षात् दर्शनादिरूप ज्ञान नहीं हैं फिर भी उनके कार्य के ज्ञान से उन्हें हम जानते हैं।
और देखते हैं। सामान्य विशेषका से उनका हमें ज्ञान होता ही है। इस प्रकार से मदु कश्रावक के द्वारा कही गई अहम्प्रतिपादित पश्चास्तिकाय के स्वरूप की अज्ञान विषयक उक्ति को सुनकर उन अन्धयूधिकों ने उसे परास्त करने के लिये जो कहा वह इस प्रकार से है-यही पात 'तए णं ते अन्न उत्थिया मदुयं समणोलाशयं एवं बधासी' इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है। उन्होंने मद्रुक श्रावक को उपालम्भ देते हुए સાક્ષાત રૂપથી હોતું નથી. તો પણ તેના કાર્યથી થાય છે. જેમ કે પહાડની ગુફામાં રહેલા અદશ્ય અગ્નિ તે પર્વતની ગુફાથી નીકળતા ધુમાડાથી જણાઈ આવે છે. તે જ પ્રમાણે અતીન્દ્રિય ધમસ્તિકાયાદિ પણ અનુગ્રહાદિરૂપ પિતાના કાર્યથી જણાય છે. આ રીતે આપણને ધર્માસ્તિકાયાદિકનું સાક્ષાત દર્શન વિગેરે પ્રકારનું જ્ઞાન ન હોવા છતાં તેના કાર્યના જ્ઞાનથી આપણે તેને જાણીએ છીએ અને દેખીએ છીએ.
સામાન્ય વિશેષરૂપથી તેનું જ્ઞાન આપણને થાય છે જે આ રીતે મક શ્રાવકે કહેલ અહંત ભગવાને પ્રતિપાદન કરેલ પંચાસ્તિકાયના સ્વરૂપની અજ્ઞાન સંબંધી કથનને સાંભળીને તે અસ્પૃથિકેએ તેને પરાજીત કરવા આ પ્રમાણે अधु-सात 'तए णं ते अन्नउत्थिया मदुयं समणोवासयं एवं वयासी' मसूत्र દ્વારા પ્રગટ કરેલ છે. તેઓએ મક શ્રાવકને ઉપાલંભ-મહેણું મારતા આ પ્રમાણે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मद्रकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १२१ उक्तवन्तः तदेवाह केस णं' इत्यादि । केस णं तुमं मद्या ' क एष त्वं मद्रुक ! 'समणोवासाणं भवसि' श्रमणोपासकानाम् मध्ये भासि 'जे णं तुम एयमट्ठन जाणासि न पाससि' यत् खलु स्वम् एतमर्थ न जानासि न पश्यसि यस्त्वमेतमर्थ श्रमणोपासकै तिव्यं धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकायादि लक्षणमर्थ पदार्थजात न जानासि सामान्यरूपेण, न वा पश्यसि विशेषरूपेणेत्यर्थः। अथैवम् अन्ययूथिकैरुपालब्धो मद्रुको यत्तैरदृश्यमानत्वेन धर्मास्तिकायाघसंभव इत्युक्तं तद्विघटनेन तान् अन्ययथिकान् परामवितुमिदमाह-तरणं' इत्यादि । 'तएणं से मदुए सम णोवासए' ततः खल्ल स मद्रुकः श्रमणोपासकः 'ते अन्नउथिए एवं वयासी' तान् अन्ययूथिकान् एवं-वक्ष्यमाणरूपेण अगदीत् उक्तवान, किमुक्तवान् मद्रुकः ? तत्राह-'अस्थि णं' इत्यादि । 'अस्थि णं आउसो' वाउकाए वाई' अस्ति खल आयुष्मन्तः ! परतीथिकाः ! वायुकायो वाति ? हे परतीथिकाः ! वायुर्वाति किम् ? इति ते अन्ययूयिकाः प्राहुः 'हंता अत्यि' हन्त अस्ति वाति वायुरिति जानीमः, पुनः पृच्छति मद्रुकः 'तुझे णं आउसो' यूयं खलु आयुष्मन्तः 'वाउकायस्त वायमाणस्स रूचं पासह' वायुकायस्य वहतः रूपं पश्यथ,योऽयं वायुः प्रचलति तस्य ऐसा कहा-मद्रुक ! तुम कैसे श्रमणोपासक हो जो तुम श्रमणोंपासकों द्वारा ज्ञातव्य धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय आदिरूप अर्थ को न सामान्यरूप से जानते हो और न विशेषरूप से देखते हो। इस प्रकार अन्ययूथिकों द्वारा उल्लाहने से युक्त किये मद्रुक श्रावक ने 'ते अन्य उत्थिर एवं वयासी' उन अन्ययूथिकों से इस प्रकार से कहा-'अस्थि णं आउसो ! बाउकाए वाइ' हे आयुष्मन् । परतीर्थकों तुम हमें बताओ कि वायु चलता है ? उत्तर में उन्होंने कहा'हंता, अत्थि' हां वायु चलता है ऐसा हम जानते हैं । मद्रुकने उनसे पुनः पूछा-'तुज्झेणं आउसो ! वाउकायस्त वयमाणस्स रूवं पासह' हे ४ह्यु --डे भट्ठ ! तभे श्रभोपासी stan यो२५ पास्ताय, अा. સ્તિકાય વિગેરે રૂપ અને સામાન્ય રૂપે કે વિશેષ રૂપે જાણતા નથી. અને દેખતા નથી? તે પછી તમે કેવા પ્રકારના શ્રમણોપાસક છે? આ પ્રમાણે તે अन्ययूथिली भन भारत भद्रु श्राप "तं अन्नइथिए एवं वयासी" ते अन्ययुथिहीने ॥ प्रमाणे यु "अस्थिणं आउसोपाउकाए वाई" मायु. બન પરતીર્થિક ! તમે કહે કે હવા ચાલે છે? તેના ઉત્તરમાં તેઓએ કહ્યું --"हंता अस्थि" । वायु या छ. मे प्रमाणे सभी tell छी. ते पछी श्राप शथी तमान ५७यु है-" तुझेणं आउसो! वाउकायस्स वयमाणस्स एवं पासह” उ मायुभन्ता! हे। तमामे
भ० १६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
१२२
भगवतीस्त्र स्वरूपं पश्यथ किमति मद्रुकाशयः । कथयन्ति परतीथिकाः, ‘णो इणढे समडे' नायमर्थः समर्थः न वयं वहतो वायोः स्वरूपं पश्याम इत्यर्थः । 'अस्थि णं आउसो' सन्ति खलु आयुष्मन्तः 'घाणसहगया पोग्गला' घ्राणसहगताः पुद्गलाः घ्राणते-घाणेन्द्रियविषयीकृतो भवतीति घ्राणः गन्धा. स्मको गुणस्तेन गन्धास्तेन गन्धगुणात्मकघ्राणेन सह गता:-गन्धसहचरिताः गन्धवन्त इति घ्राणसहगताः तथाविधाश्च ते पुद्गला इति घ्राणसहगताः पुद्गला: घाणेन्द्रियग्राह्याः पुद्गलाः ? परतीर्थिकाः प्राहु-'हंता अस्थि' हन्त, सन्ति घ्राणसहचरिताः पुद्गला इति' तुज्झे णं आउसो' यूयं खलु आयुष्मन्तः 'घाणसहगयाणं पोग्गलाणं रूवं पासह' घ्राणसहगतानां पुद्गलानां रूपाणि पश्यथ, पवनानीतगन्धयुक्तपुदलानां किं रूपं जानीथ यूयमिति मद्रुकस्याशयः, परतीथिका आहुः 'जो इणटे समढे' नायमर्थः समर्थः, तादृशपुद्गलानां रूपाणि न पश्याम आयुष्मन्तो! बताओ तुम लोग क्या चलते हुए उस वायुकाय के रूप को देखते हो ? उत्तर में परतीर्थिकोंने कहा-'णो इणढे सम?' हे मद्रुक ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् हम चलते हुए वायुकाय के रूप को नहीं देखते हैं। पुनः मद्रुक ने उनसे पूछा 'अस्थि णं आउसो ! घाणसहगया पोगला' गन्धयुक्त पुद्गल घ्राणेन्द्रिय सहगत होते हैं क्या? उत्तर में परतीर्थिकों ने कहा-'हंताः अस्थि' हां होते हैं । तब मद्रुकने उनसे कहा-'तुज्झेणं आउसो ! घाणसहगयाणं पोग्गलाणं रूवं पासह हे अन्यतीर्थिकों ! क्या तुम लोग घ्राण इन्द्रिय सहगत उन पवनानीत गन्धगुणविशिष्ट पुद्गलों के रूप को देखते हो ? उत्तर में उन्होंने कहा'णो इणढे सम?' हे मद्रुक ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् हम लोग पवनानीत गन्धगुण विशिष्ट पुद्गलों के रूप को नहीं देखते हैं। मद्रुक ચાલતા એવા તે વાયુકાયના રૂપને દેખ્યું છે? તેના ઉત્તરમાં તે પરતીર્થિકે से यु -"णो इणद्वे समटे" है दु५ २॥ अथ सरासर नथी. अर्थात् ચલતા વાયુના રૂપને અમે જોયું નથી. ફરીથી મદ્રક શ્રાવકે તેઓને કહ્યું કે "अस्थि णं उसे! घाणसह नया पोपला" गन्धयुत पुसशुधादयनी साथ २१ २९ छे १ तन। उत्तरमा ५२तार्थिीमायुं है-"हंता अत्थि" હા મક તે ઘાણઈન્દ્રિયની સાથે રહે છે. ફરીથી મઢુકે તેઓને કહ્યું કે-- "तुझेणं आसो! घाणसहगया पोग्गलाणं रूवं पासह" 8 सन्यता!ि तमा ઘાણઈન્દ્રિયની સાથે રહેલ પવન શિવાયના ગગુણવાળા પુગલેના રૂપને
शी छ।? ते उत्तम तयारी है--"णो इण- सम" मा अथ બરાબર નથી. અર્થાત અમે તે પવનથી આવેલા ગધગુણવાળા પુદ્ગલેના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मद्रकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १२३ इत्यर्थः । पुनः कथयति मद्रुकः' अत्थि ण आउसो' अस्ति खलु आयुष्मन्तः ! 'अरणिसहगए अगणिकाए' अरणिसहगतोऽग्निकायः अरणिः वह्नयर्थं निर्मन्थनीयकाष्ठं तेन काष्ठेन सह गतः सहवरित इति अरणिसहगतः अग्निकायो बहिः अरणिकाष्ठेन सहाग्निवर्तते किम् ? इति मद्रुकस्याशयः । 'हंता अस्थि' हन्त, अस्ति अरणिकाष्ठेऽग्निर्वतते एवेत्युत्तरम् परतीथिकानामिति 'तुझे णं आउसो' ययं खलु आयुष्मन्तः 'अरणिसहगयस्त अगणिकायस्त रूवं पासह' अरणिसहगतस्य रूपं पश्पथ ? इति प्रश्नः ‘णो इणढे समढे' नायमर्थः समर्थः अरणिनिष्ठस्य बढेरतीन्द्रियस्य रूपं न पश्यामः, इत्युत्तरं पर थिकानाम् ' मद्रुक आह-'अस्थि गं आउसो' सन्ति खलु आयुष्मन्तः 'समुदस्स पागरयाई रुवाई' समुद्रस्य पारगतानि पुनः उनसे पूछता है-'अस्थि णं आउसो! अरणिसहगए अगणिकाए' कहो आयुष्मन्तो! अरणिकाष्ठ के सहगत अग्नि है क्या बह्नि के निमित्त जो काष्ठ रगडा जाता है वह अरणिकाष्ठ है। इसको रगडने से अग्नि होती है । उत्तर में उन्होंने कहा-'हंता अस्थि' हां मद्रुक अरणि. काष्ठ में अग्नि है मद्रुक ने पुन: उनसे पूछा-'तुज्झेणं आउसो ! अरणि सहगयस्त अगणिकायस्स एवं पासह' हे आयुष्मन्तो ! क्या तुम लोग उस अरणिकाष्ठ में वर्तमान अग्नि के रूप को देखते हों ? उत्तरमें उन्होंने कहा-'णो इणहे समढे' हे मद्रुक ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। क्योंकि अरणिकाष्ठगत अग्नि अतीन्द्रिय है । अतः उसके रूपको हम नहीं देख सकते हैं । पुनः मद्रुक ने उनसे पूछा-'अस्थि णं आउसो! समुहस्स पारगयाई रूवाई' हे आयुष्मन्तो ! कहो समुद्र के दूसरे तट ३५ने न शा नथी. ५२शया भ६ तमाने पूछे छे - "अस्थि णं आउसो! अरणिसहगए अगणिकाए" मायुमाता! है। सीना ४मा पनि રહેલે છે કે નહિ ? અગ્નિ પ્રદીપ્ત કરવા જે કાષ્ઠ પરસ્પર ઘસવામાં આવે છે તે અરણ કાષ્ઠ છે. તેને એકબીજા સાથે ઘસવાથી અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય છે, या प्रश्न उत्तरमा तामे घु--"हंताअत्थि" है। भदु! मलिना ४४मा ममि २। छे. भ शथी पूछयु --"तुझे णं आउसो अरणिसहगयस अगणिकायस्स रूवं पासह" मायुभाता! शुतमे वो તે અરણિકાષ્ઠમાં રહેલા અગ્નિના રૂપને જોઈ શકે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં तमा उखु णो इणटे समढे" भ५ २५॥ अथ सशस२ नथी. ॐभ કે અરણિના કાષ્ઠમાં રહેલા અગ્નિ અતીન્દ્રિય છે. તેથી તેના રૂપને આપણે
शता नथी. शथी भद्रु५ श्राप तमान पूछ्युं है “अस्थि णं आउसो समुहस्स पारगयाई रुवाई" हे सायुभता! समुद्रना भी नारे थी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
भगवतीसूत्रे
रूपाणि समुद्रस्य परभागे चक्षुर्विषयातीताः पदार्थाः सन्ति किमिति मद्रुकस्य प्रश्नः, 'हंता अस्थि' हन्त, सन्तीत्युत्तरम् । पुनः पृच्छति मद्रुकः 'तुझे णं आउसो' यूयं खलु आयुष्मन्तः 'समुदस्स पारगयाई रूबाइपासह' समुद्रस्य पारगतानि रूपाणि पश्यय समुद्रपारवर्तिपदार्थजातस्य किं स्वरूपमितोऽवस्थिताः पश्यथ किमिति मद्रुकस्याशयः। ते कथयन्ति 'णो इणढे सम?' नायमर्थः समर्थः नैव पश्याम इतिभावः । 'अस्थि णं आउसो' सन्ति खलु आयुष्मन्तः ! 'देवलोगगयाई रूबाई' देवलोकगतानि रूपाणि मादृशानामविषयाः देवलोकगता: पदार्थाः सन्ति किमिति प्रच्छ काशयः, कथयन्ति ते अन्ययूथिकाः 'हंता अस्थि हन्त सन्ति तत्रापि देवलोके पदार्था इति 'तुज्झे णं आउसो' यूयं खलु आयुमन्तः ! 'देवलोगगयाई रूबाई पासह' देवलोकगतानि रूपाणि पश्यथ, पर चक्षुर्विषयातीत (दृष्टि से देखने में नहीं आवे ऐसे) पदार्थ है क्या ? उत्तर में उन्होंने कहा-'हंता अस्थि हां मद्रुक ! समुद्र के दूसरे तट पर पदार्थ हैं । पुनः मद्रुक ने उनसे प्रश्न किया । 'तुज्झेणं आउसो! समुदस्स पारगयाई रुवाइं पासह' हे आयुष्मन्तो क्या तुम लोग समुद्र के अपर पारवर्ती पदार्थों के रूपको देखते हो ? उत्तर में उन्होंने कहा 'जो इणढे सम?' हे मद्रुक ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् समुद्र के अपर पारवर्ती पदार्थों के रूप को हम नहीं देखते हैं। अब मद्रुक ने उनसे पुनः ऐसा पूछा 'अस्थि णं आउसो! देवलोगगयाई रूवाई' हे आयुष्मन्तो! देवलोक में रहे हुए पदार्थ जो कि हम लोगों के अविषय हैं क्या ? उत्तर में अन्ययूधिकों ने कहा-'हंता अस्थि' हां मद्रुक! देवलोक में पदार्थ हैं। पुनः मद्रुकने उनसे पूछा-'तुज्झेणं आउसो ! देवलोगगयाई रुवाई ન જોઈ શકાય તેવા પદાર્થો છે કે નહિં? તેના ઉત્તરમાં તેઓએ કહ્યું કે – "हंता! अत्थि" । भ! समुद्रना om नारे ५४ा छे, ते ५०ी शन भडे पूछयु है "तुझे णं आउसो समुदस्स पारगयाई रूवाइं पासह" मायु. મતે કહે તમો સૌ સમુદ્રના બીજા કિનારા પર રહેલા પદાર્થોના રૂપ જોઈ शो छ ? तेना उत्तरमा तमामे घु? "णो इणद्वे समटे" भट्ठ सभुદ્રના બીજા કિનારે રહેલા પદાર્થોના રૂપને અમે જોઈ શકતા નથી ફરીને भद्र श्राप तमान पूछ्युं ?--"अस्थि णं आउसो! देवलोगगयाई रुवाई" હે આયુષ્મતે ! દેવલેકમાં પદાર્થો વિદ્યમાન છે? તેના ઉત્તરમાં અન્યयूथिलामे यु 8--"हंता अत्थि'' 8 भ वाम पार्था २७सा छे.
शथी भतेमान ५७यु 3--"तुझे ण आउसो देवलोगगयाई रूवाई पासह" ३ मायुमाता! तमे पक्षमा २७सा ३१४ शो छ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ ३०७ सू०३ मद्रुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १२५ देवलोकवर्तमानपदार्थजाताना प्रत्यक्षं भवति किमिति प्रश्नः, उत्तरयन्ति ‘णो इणढे समढे' नायमर्थः समर्थः, परलोकगतपदार्थः, परलोकगत पदार्थजातानां प्रत्यक्ष न भवतीति । 'एवामेव आउसो' एवमेव आयुष्मन्तः ! 'अहं वा तुज्झे वा अन्नो वा छउमस्थो' अहं वा यूयं वा अन्यो वा छद्मस्थः' जइ जो जं न जाणइ न पासइ तं सव्वं न भवई' यदि यो यं न जानाति न पश्यति तत्सर्व न भवति किम् ? 'एवं मे सुबहुए लोए न भविस्सई' एवं तदा सुबहुको लोको न भविष्यति यदि प्रत्यः क्षनिवृत्तिमात्रात् निवृत्तिमात्रात् वस्तूनान मावो भवेत्तदा भवस्कथनानुसारेण पवनादि देवलोकस्थितबहुपदार्थानामभावः प्रसम्येत अतः यो यं पश्यति तस्य कृते तद्वस्तु प्रत्यक्ष न भवति न तारता तादृशपदार्थजातस्याभावो भवतीति । पासह' हे आयुष्मन्तो! तुम लोग क्या उन देवलोकगत पदार्थों के रूप को देखते हो ? उत्तर में उन लोगों ने कहा 'णो इणढे समढे' हे मद्रुक ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् हम लोगों को देवलोकगत पदार्थों का प्रत्यक्ष नहीं होता है । 'एवामेव आउसो ! अहं वा तुझे वा अन्नो वा छउमत्थो जइ जो जं न जायह, तं सव्वं' इसी प्रकार से हे आयुष्मन्तो ! मैं अथवा तुम सब या दूसरा कोई छद्मस्थ जो जिस पदार्थ को नहीं जानता है। या नहीं देखता है तो क्या वह नहीं है। ऐसा माना जाता है ? 'एवं मे सुबहुए लोए न भविस्सइ' यदि ऐसी बात मानी जावे कि जे प्रत्यक्ष से प्रतीत नहीं होता है उस वस्तु का अभाव है तो आपके इस कथन के अनुसार पवनादिकों का देवलोक स्थित पदार्थों का अभाव मानना पडेगा-इसलिये जो जिसे नहीं दिखता है। उसके लिये वह वस्तु प्रत्यक्ष नहीं होती है एतावता तादृश पदार्थ जात का अभाव होता है
उत्त२-"णो इणट्रे सगट्टे" दु! मा ४थन परेशम२ नथी. अर्थात् मापणे पसभा २३ पाना ३५ने प्रत्यक्ष नेता नथी. 'एवा मेव आउसो अहं वा तुझे वा अन्नो वा उमत्थो जइ जो ज न जाणइ न पासइ तं सवं" उ मायुभात! ' अथवा तभी मस२ मीन ओ छमस्थ २ પદાર્થને જાણતો નથી અથવા દેખાતા નથી. તેથી શું તે પદાર્થ છે
नहित ही शय छ ? "एवं सुबहुए लोए न भविस्सई ने अमन માની લેવામાં આવે કે--પ્રત્યક્ષ રીતે જોઈ ન શકાય તે વસ્તુને અભાવ છે. તે એ કથનના આધારથી પવન વિગેરેનો અને દેવલોકમાં રહેલા પદાર્થોને અભાવ જ માનવે પડશે.--તેથી જે વસ્તુ જેનાથી જોઈ શકાતી નથી તેને તે વસ્તુ પ્રત્યક્ષ ન હોવાથી તેવા પદાર્થને અભાવ જ હોય છે એવું કથન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
भगवतीसूत्रे 'तिकडेइति कृत्वा एवं रूपेणेत्यर्थः तेणं अन्नउस्थिए एवं पडिहणइ तान् खलु अन्ययूथिकान् एवं-यथोक्तमकारेण पतिहन्ति पराभवति मद्रुकः 'एवं पडिहणित्ता' एवं यथोक्तक्रमेण परान् प्रतिहत्य-पराभूय' जेणेव गुणसिलए चेइए' यत्रैव गुणशिलकं चैत्यम् । 'जेणेव समणे भगवं महावीरे' यत्रैव श्रमणो भगवान महा. वीरः 'तेणेव उवागच्छइ' तत्रैव उपागच्छति' उवागच्छित्ता उपागत्य 'समणं भगवं महावीरं ' श्रमणं भगवन्तं महावीरम् 'पंचविहेणं अभिगमेणं जाव पज्जुवा. सई' पञ्चविधेन-पश्चपकारेण अभिगमेन यावत् पर्युपास्ते यावत्पदेन वन्दननमस्कारादीनां ग्रहणं भवतीति, मदुयाइ समणे भगवं महावीरे' हे मद्रुक ! इति श्रमणोभगवान् महावीरः, हे मद्रुक ! इत्येवं रूपेण मद्रुकं संबोध्य श्रमणो भगवान् महावीरः 'मद्दुयं समणोवासयं एवं वयासी' मदुकं श्रमणोपासकम् एवंऐसा कथन तो ठीक नहीं माना जा सकता । 'त्ति कटु तेणं अन्नउस्थिए एवं पडिहणह' इस प्रकार के युक्ति पूर्ण कथन से मर्दुक श्रावकने उन अन्ययूथिकों को परास्त कर दिया। ‘एवं पडिहणित्ता जेणेव गुगसिलए चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छह और परास्त करके वह जहां गुणशिलक उद्यान था, और उसमें भी जहां श्रमण भगवान महावीर थे वहां पर आया। 'उवागच्छित्ता' वहाँ आकरके उसने 'समणं भाव महावीर' उसने श्रमण भगवान महावीर को 'पंचविदेणं अभिगमेणं जाव पज्जुवासह' पाँच प्रकार के अभिगम से यावत् पर्युपासना की यहां यावत्पद से वन्दना नमस्कार आदि पदों का ग्रहण हुआ है। 'मदुयाई समणे भगवं महावीरे' हे मद्रुक ! इस प्रकार से सम्बोधित करके श्रमण भगवान महावीरने 'मददुयं समणोवासयं एवं
शत यो२५ भानी शय नडि. “तिकट्ठ तेणं अन्नउत्थिए एवं पडिहणइ" આ રીતે યુક્તિ યુક્ત કથનથી મદુક શ્રાવકે તે અન્યમૂથિકોને પરાજીત કર્યા. "एवं पडिहणित्ता जेणेव गुणखिलए चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे टेणेष વલાદ” આ રીતે તે અન્યયુથિકોને પરાજીત કર્યા પછી તે મક્ક શ્રાવક જ્યાં सगवान महावीर स्वामी १२०/मान &त्यात माव्य.. "उवागच्छित्ता" त्यां मावीन तो "समणं भगवं महावीरं" श्रम लगवान् महावीर साभान "पंचविहेणं अभिगमेणं जाव पज्जुवासइ" पांय ४२ना मलिगमयी यावत्५युपासना 30 या१.५४थी बहन नभ७।२ विगैरे ५४ो घर थया छे. "मदु याइं समणे भगवं महावीरे" मे प्रमाणे समोधन ४शन श्रम जापान मडावी२ “मद्य समणोवासय एवं वयासी' ते ४ श्रावने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
मान
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मनुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १२७ वक्ष्यमाणमकारेण अवादीत्-उक्तवान्' 'मुटु णं मददुया' सुष्टु खलु मद्रुक ! 'तुम ते अन्नउस्थिए एवं वयासी' त्वं तान् अन्ययूथिकान् एवमवादीः, 'साहु णं मद्या तुमं ते अन्नउस्थिए एवं वयासी' साधु खलु मद्रुक ! त्वं तान् अन्ययूथिकानेवमवादीः, हे मद्रुक ! साधु त्वया कृतं यत् अन्ययूथिकान् पति एवमुक्तवान् यदहं न जानामीति, अन्यथा अजाननपि यदि जानामि इत्यभाष्यस्तदाऽहंदादीनामाशातनाकारकोऽभविष्यः, इति साधुवादित्वे कारणं दर्शयन्नाह-'जे गं मद्या' यत् खलु मद्रुक ! 'अटुं वा हेउ वा पसिणं वा वागरणं वा' अर्थ वा हेतुं वा प्रश्नं वा व्याकरण वा' अन्नायं अदिढे अस्सुयं अमयं अविण्णाय' अज्ञातम् अदृष्टम् अश्रुतम् अमतम् अविज्ञातम् 'बहुजणमज्झे आघवेइ पनवेइ जाव उवदंसेइ' बहुजनमध्ये आख्याति प्रज्ञापयति यावदुपदर्शयति यावत्पदेन वयासी' उस मद्रुक श्रावक से ऐसा कहा-'सुटु णं मद्या तुमंते अन्न उत्थिए एवं वयासी साहुणं मदुया' तुमं ते अन्नउस्थिए एवं वयासी' हे मद्रुक ! तुमने बहुत अच्छा किया हे मद्रुक ! तुमने बहुत अच्छा किया जो तुमने उन अन्ययूथिकों से ऐसा कहा कि-मैं नहीं जानता हूं नहीं जानते हुए भी मैं जानता हूं' ऐसा कह देते तो तो अहंदादिकों की आशातना के करनेवाले होते इसी बातको स्पष्ट करते हुए प्रभु उससे कहते हैं-'जे जे मद्रुया ! अटुं वा हेउं वा, पसिणं वा, वागरणं वा अनायं अदिट्ट अस्सुयं अमयं अविण्णायं बहुजणमज्झे आघवेह, पनवे जाव उवदंसेई' हे मद्रुक ! जो जिस अर्थ को, हेतु को, व्याकरण को जो कि अज्ञात हो, अदृष्ट हो, अश्रुत हो अमत हो और अविज्ञात हो अनेकजनों के बीच में कहता है । प्रज्ञापित करता है, यावतू उसका उपदर्शन मगवाने या प्रमाणे :- "सुठुय मद्या तुम ते अन्नउथिए एवं वयासी" તે મદ્રક તમે ઘણું સારું કર્યું હે મક્ક તમે બહુ જ ઉત્તમ કર્યું કે તે અન્યગૃથિકને એવું કહ્યું કે--હું જાણતા નથી. અથવા ન જાણવા છતાં પણ हु' का छु.. म युं त त तानी मातना ४२वा. सन ५३त. मा०४ पातने पधारे २५०८ ४२१॥ प्रभु ४ छे ४-"जे णं मया ! अटुं वा, हेउ वा, पसिणं वा, वागरण वा, अन्नाय' अदिद्र अस्सय अमाय अविण्णाय बहुजणमझे आघवेइ, पन्नवेइ, जाव उबदसेइ" ७ भद्रु ! २ જે અર્થને, હેતને, પ્રશ્નને વ્યાકરણને કે જે અજ્ઞાત હોય, અદષ્ટ હોય, અમૃત હેય, અમાન્ય હોય અને અવિજ્ઞાત હોય તેને અનેક જનોમાં કહે છે, પ્રજ્ઞા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
भगवती सूत्रे
भाषते प्ररूपयति दर्शयति प्रदर्शयतीत्यादीनां ग्रहणं भवतीति ' से णं अरिहंताणं आसायणाए बट्ट' स खलु अर्हताम् आशातनायां वर्तते, तथा 'अरिहंत - पन्नत्तस्स धम्मस्स आयायणाए बट्टई' अत्पस्य धर्मस्य आशातनायां वर्तते यो जानन्नपि लोकेभ्यः प्रज्ञापयति प्रदर्शयति वा स भगवतो भगवत्मरूपि der धर्मस्य च विराधनां करोति - इत्यर्थः तथा 'केवलीणं आसायणाए वह ' केवलिनाम् आशावनायां वर्तते' केवलिपन्नत्तस्स धम्मस्स आसायणाए वह ' केवलज्ञप्तस्य धर्मस्य आशातनायां वर्तते 'तं सुगं तुमं मदुगा' तत् सुष्ठु खलु त्वं मद्रुक ! 'ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' तान् अन्ययूथिकान् एवमवादीः यस्मात्कारणात् यो यं न जानाति न पश्यति तस्य वस्तुनो बहुजनमध्ये प्ररूपणे करता है यावत् - उस पर भाषण करता है, उसकी प्ररूपणा करता है, उसे दिखाता है। उसे प्रदर्शित करता है। 'से णं अरिहंताणं आसायणाए ब' वह अर्हन्तों की आशातना में रहता है । तथा-'अरिहंत पन्नत्तस्स धम्मस्स आसायणाए वहद्द' अर्हन्तप्रणीत धर्म की आशातना में रहता है तात्पर्य यह है कि जो पूर्वोक्त अर्थादिकों को नहीं जानता हुआ भी लोकों के लिये उनकी प्ररूपणा करता है । अथवा प्रदर्शन करता है वह भगवत्प्रतिपादित धर्म की विराधना करता है। तथा 'केवलीणं आसायणre वट्टह' केवलियों की आशातना में रहता है अर्थात् उनकी आशातना करता है । 'केवलिपन्नत्तस्त धम्मस्स आसायणाए वह' तथा केवलिप्रज्ञप्त धर्म की आशातना करता है । 'ते सुगं तुमं मदुया ! ते अन्न उस्थिए एवं वयासी' तो हे मद्रुक ! तुमने अच्छा किया जो उन अन्ययूथिकों से ऐसा कहा कि जो जिसको नहीं जानता है, नहीं देखता
પિત કરે છે, યાવત તેને પ્રરૂપિત કરે છે અને તેને ભાષા દ્વારા વધુ'વે છે. ' से णं अरिहंताणं आसायणयाए वट्टइ" ते मनुष्य आहुत लगवाननी आशातना ४२वावाणी जने छे. तेम ४ "अरिहंतपन्नत्तस्स धम्मस्स आसायणयाए बट्टइ" અહત ભગવતાએ ઉપદેશેલા ધમની આશાતના કરે છે. કહેવાનું તાત્પ એ છે કે—જે પૂર્વક્તિ અદિને ન જાણવા છતાં પણ લાકોની આગળ તેની પ્રરૂપણા કરે છે. અથવા તેને વધુવે છે. તે વ્યક્તિ ભાવાનની અને ભગવત્પ્રતિ चाहित धर्मनी भाशातना पुरे हे तथा--" केवलीणं आसारणाए वट्टइ" ठेवली प्रज्ञप्त धर्मनी आशातना रे छे. "ते सुद्ठुयं तुमं मद्दुया ! ते अन्नउत्थि एवं वयासी" तो डेभद्रु ! तभी उत्तम उयु ते अन्ययूथिने मे ४. જે કાઈ જે પટ્ટાને કેાઇ જાણતા નથી. કે દેખતા નથી. તેની અનેક સમુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मद् कश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १२९ कृते सति अहंदाद्याज्ञायाः तदीयधर्मस्य च विराधनं भवति तस्मात् कारणात् यत् त्वम न्ययूयिकान् पति पश्चास्तिकायविषयकाज्ञानस्य कथनं कृतं तत् सम्यगेवकृतमित्यर्थः 'साहू गं तुमं मदुया जाव एवं वयासी' साधु सम्यक् खलु त्वं मद्रुक ! यावत् एवम् पूर्वोक्तप्रकारेग अवादो, अत्र यावत् पदेन 'ते अन्नउत्थिर एवं' इत्यस्य ग्रहणं कर्तव्यम् । तए णं मदुए समणोवासए' ततः खलु-भगवतोऽनुमो. दनानन्तरं मद्रुकः श्रमगोपासकः 'समणेणं भगवया महावीरेण एवं वुत्ते समाणे' श्रमणेन भगवता महावीरेण एवमुक्तः सन् हतुट्टे' हृष्टतुष्ट: 'समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ' श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति' वन्दित्वा नमस्यित्वा 'णच्चासन्ने जाव पज्जुवासइ' नात्यासन्ने यावत् पर्युपास्ते, नातिदूरे नाति है। उसकी अनेकजनों के बीच में प्ररूपणा करने पर अहंदादिकों की
और उनके धर्म की विराधना होती है । इस कारण जो तुमने अन्ययू. थिकों के प्रति पंच अस्तिकाय विषयक अज्ञान का कथन किया वह अच्छा ही किया है । अतः 'साह णं तुमं मददुया! जाव एवं वयासी' हे मद्रुक ! तुम बहुत अच्छे हो जो तुमने पूर्वोक्त रूप से कहा यहां यावत् पद से 'ते अन्नउस्थिए एवं इसका ग्रहण हुआ है। 'तए णं मदुए समणो. वासए' इस प्रकार से भगवान द्वारा की गई अनुमोदना के बाद उस श्रमणोपासक मद्रुक ने जब 'समणेण भगवया महावीरेणं एवं वुत्ते समाणे श्रमण भगवान महावीर के द्वारा वह इस प्रकार से कहा गया तब 'हतुढे समणं भगवं महावीरं वदइ नमसइ' हृष्टतुष्ट हृदयवाले होकर श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की नमस्कार किया 'वंदित्ता नमंसित्ता णच्चाप्तन्ने जाव पज्जुवासइ' वन्दना नमस्कार कर फिर वह દાયમાં પ્રરૂપણું કરવાથી અહં તાદિકની અને તેઓએ પ્રણીત ધમની વિરાધના થાય છે, તે કારણે તમે એ અન્યયૂથિકને પાંચ અસ્તિકાયના સંબંધમાં તેઓના अज्ञानतुं यन यु तेही यु छे. "साहू णं तुमं मददया! जाव एव वयासो" भ! तमामे पूति ३ बरव्यु छेते धाशु र उत्तम प्रयु छे. मलियां या१.५४थी ‘ते अन्न उत्थिए एव वयासी' २५। पाय अह ४२यु छे. 'तएणं मदुर सरणोवासए' सापाने मारीते भद्रु४ श्रापना
थन समर्थित यु ते ५छी ते श्रमणे। पास भट्ठयारे "समणेण भगवया एवं वुत्ते समाणे" सगवान महावीर स्वामीन माप्रमाणे त्यारे "हदतुठे समणं भगव' महावीर वंदइ नमसइ" तुष्ट इयवाणे। थने श्रम लगवान महावीर ना ५३१ नभर प्रर्या वंदित्ता नमसित्ता णच्चासन्ने
भ० १७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
भगवतीसने समीपे वा स्थितो भगवन्तं विविधया पर्युपासनया कायिक्यादिरूपया पर्युपास्ते इत्यर्थः 'तए णं समणे भगवं महावीरे' ततः मनुकस्य विनयेन पर्युपासनानन्तरं खलु श्रमणो भगवान् महावीरः 'मदुयस्स समणोवासगस्स तीसे य जार परिसा पडिगया । मददुकाय श्रमणोपासकाय तस्यै च यावत् परिषत् प्रतिगता, भगवता धर्मकथा कथिता मद्रुकमुद्दि तथा परिषदं चोद्दिश्य, तदनन्तरं भगवतो वन्दनादिकं कृत्वा परिषत् प्रतिगतेति, अत्र यावत्पदेन 'महतिमहालयाए' इत्यारभ्य परिसा' इत्यन्तः सर्वोऽपि पाठः संग्राह्यः 'तएणं मददुए समणोवा सए' ततः खलु मद्रुकः श्रमणोपासकः 'समणस्स भगवो महावीरस्स' श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'जाव निसम्म हट्टतुट्टे पसिणाई पुच्छइ' यावत् निशम्य उनके समक्ष अपने उचित स्थान पर बैठ गया और वहीं से वह त्रिविध पर्युपासना से कायिक, वाचिक और मानसिक पयुपासना से-उनकी पयुपासना करने लगा। 'तए णं समणे भगवं महावीरे' इसके बाद श्रमण भगवान महावीर ने 'मयस्स समणोवासगस्स तीसे य जाव परिसा पडिगया' श्रमणोपासक मद्रुक के लिये और उस परिषदा के के लिये धर्मकथा कही, इस कथिन धर्मकथा को सुनकर और भगवान् को वन्दना आदि कर परिषदा विसर्जित हो गई यहां यावत्पद से 'महतिमहालयाए' से लेकर परिस' यहाँ तक का पाठ सब गृहीत हुआ है। 'तए णं मद्दुए समणोवास?' इसके अनन्तर श्रमणोपासक मद्रुक प्रभु से धर्मकथा सुनकर और उसे हृदय में धारण कर हृष्टतुष्ट होते हुए उनसे प्रश्नों को पूछा यही बान 'समणस्स भगव भो महावीरस्स जाव निस्सम्म हतु?पसिगाई पुच्छ।' इस सूत्रपाठ द्वारा व्यक्त की जाव पज्जुवासइ" पहना नमः४२ रीन पछी भगवाननी सभापमा पाताना ઉચિત સ્થાને બેસી ગયે અને ત્યાંથી જ કાયિક, વાચિક, અને માનસિક ५युपासनाथी तमानी ५युपासना ४२१॥ साये.. “तए णं समणे भगवं महावीरे" तपछी श्रम समपान मार स्वामी "मयस्स समणोवासगस्स तीसे य जाव परिसा पडिगया" श्रमास भरने तथा त्यां ही थये ५/२५हान ધર્મકથા કહી. તે ધર્મકથાને સાંભળીને અને ભગવાનને વંદના નમસ્કાર કરીને परिषः पातपाताने स्थणे पाछी ७. मडिया यात् ५४थी "महइमहालयाए" थी बन "परिसा" मही सुधीन। ५।४ अ ४२॥यो छ. "तएणं मद्दुए समणोवासर" ते ५०ी श्रमाणे ५.५ भद्र प्रमुनी पासेथी यम था सामान અને તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને હૃષ્ટતુષ્ટ થઈને પ્રભુને પ્રશ્ન પૂછળ્યા. આજ पात "समणस्स भगवओ महावीरस्स जाव निम्म्म हद्वतुठे परिणाइं पुच्छई"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०३ मद्रुकश्रमणोपासकचरितनिरूपणम् १३१ इष्टतुष्टः प्रश्नान् पृच्छवि, अत्र यावत्पदेन धर्मकथादि श्रवणादिकं सर्वं ज्ञातव्यम्, भगवतो मुखात् देशनां श्रुत्वा हृदि अवधार्य च अतिशयेन प्रसन्नचितो भूत्वा प्रश्नान् अपृच्छदितिभावः । 'पसिणाई' पुच्छिता अट्ठाई परियाय ' प्रश्नान पृष्ट्वा अर्थान् पर्याददाति 'परियाइत्ता' पर्यादाय 'उडाए उट्ठे' उत्थया उत्तिष्ठति 'उठाए उता' उत्थया उत्थाय 'समणं मगनं महावीर वंदइ नमसई' श्रमणं भगवन्तं महावीर' वन्दते नमस्यति 'वंदित्ता नमसित्ता जाव पडिगए' वन्दित्वा नमस्यित्वा यावत्प्रतिगतः अत्र यावत्पदात् मद्भुकः श्रमणोपासकः यामेव दिशमाश्रित्य प्रादुभूतस्तामेव दिशं प्रतिगतः इति संग्राह्यम् । 'भंते! त्ति भगवं गोयमे' भदन्त ! इति एवं रूपेण भगवन्तं संबोध्य भगवान् गौतमः 'समर्ण भगवं महावीर बंदर नमसई' श्रमण भगवन्तं महावीर वन्दते नमस्यति, 'वंदित्ता नमसित्ता एवं वयासी' गई है । 'पसिनाई पुच्छित्ता अट्ठाई परियाय' प्रश्नों को पूछकर फिर उसने अर्थ को ग्रहण किया 'परियाइता उडाए उट्ठेह' अर्थ को ग्रहण करके फिर वह अपने आप उठा- 'उडाए उट्ठित्ता' अपने आप उठकर 'समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसह' उसने श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की और नमस्कार किया 'वंदित्ता नर्मसित्ता' वन्दना नमस्कार कर 'जाव पडिगए' फिर वह जहां से आया था वहीं पर चला गया यहां यावत्पद से 'घामेवदिशमाश्रित्य प्रादुर्भूतः तामेव दिशं प्रतिगत:' इस पाठ का ग्रहण हुआ है । 'भंते! त्ति भगवं गोयमे समण भगवं महावीरं वंदइ नमसह' हे भदन्त ! ऐसा कहकर भगवान् गौतमने श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की नमस्कार किया । ' वंदित्ता नमसित्ता' वन्दना नमस्कार कर 'एवं वयासी' फिर या सूत्र पाहेद्वारा उडेल छे. 'पसिनाई पुच्छित्ता अट्ठाई परियायइ" प्रश्नो पूछीने ते पछी तेथे अर्थछे -- " परियाइत्ता उठाए उट्ठेई” अर्थने श्रद्धेषु उरीने ते पोतानी उत्थान शक्तीथी उठयो “ उट्ठाए उट्ठित्ता" पोतानी उत्थान शक्तिथी उठीने तेथे “ स्रमण भगवं महावीरं वंदइ नमसह " श्रभाशु भगवान् महावीर स्वाभीने वहना छुरी नभस्सार र्या. " वंदित्ता नमसित्ता " वहना नमस्कार उरीने " जाव पडिगए" ते भदु ज्यांथी भन्यो हतो त्यांथी पाछे। गये।. अडियां यावत्पथी “ यामेवदिशमाश्रित्य प्रादुर्भूतः तामेव दिश प्रति गतः” या पाउने। सौंड थयो छे. "भंते! त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदइ नमस्रई', तेथेो गया पछी हे लगवन् ये प्रमाणे उडीने ભગવાન મહાવીર સ્વામીને વદના કરી वहना नमस्सार उरीने एवं वयासी"
ભગવાન ગૌતમવ મીએ શ્રમણ नमस्कार र्या ' वंदित्ता नमसिता
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
,
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
भगवतीस्त्रे वन्दित्ता नमस्यित्वा एवम्-वक्ष्यमाणप्रकारेणावादीत् 'पभू णं भंते ! प्रभुः समर्थः खलु भदन्त ! 'मदुए समणोबासए' मद्रुकः श्रमणोपासकः 'देवाणुप्पियाणं अंतियं जाव पवइत्तए' देवानुप्रियाणामन्तिके समीपे यावत् प्रत्रजितुम्' भगवान् गौतमो भगवन्तं नमस्कृत्य उक्तान् हे देशानुपिय ! किमयं मद्रुकः श्रमणोपासकः भव समीपे यावत्पदेन मुण्डो भूत्वा आारात् अनगारितां प्रव्रजितुं समर्थः किमितिभावः। भगवानाह-'णो इणडे' इत्यादि। 'णो इणहे समडे' नायमर्थः समर्थः 'एवं जहेव संखे तहेव अरुणाभे जाव अंतं काहिई' एवं यथैव शंखस्तथैव अरुणाभे यावद् अन्तं करिष्यतीति । साक्षादयं मत्समीपे दीक्षां न अहिष्यति किन्तु यथा शंखो नाम श्रावकः द्वादशशतके प्रथमोद्देशके उक्तः तथैव अपमपि अरुणाभनामकविमाने उत्पध ततश्च्युन्या महाविदेहे उत्पथ समाराधितमोक्षमार्गः केवलज्ञानमवाप्य सेत्स्यति मात्स्यते मोक्ष्यति परिनिर्वास्यति सर्वदुःखानामन्तं करिष्यतीति ॥मू० ३॥ उन्होंने प्रभु से ऐसा पूछ। 'पभूणं भंते ! मददुए समणोवासए देवानु. प्पियाणं अंतिय जाव पचहत्तए' हे भदन्त ! श्रमणोपासक मद्रुक क्या
आप देवानुप्रिय के पास धर्मको श्रवण कर मुंडित होकर अगारावस्था का परित्याग करके अनगारावस्था धारण करने के लिये समर्थ है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-'णो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। 'एवं जहेव संखे तहेव अरुणाभे जाव अंतं काहिह' अर्थात् यह साक्षात् रूप से मेरे पास दीक्षा ग्रहण नहीं करेगा, किन्तु द्वादशशतक के प्रथम उद्देशक में कथित शंख श्रावक के जैसा यह अरुणाम नामक विमान में उत्पन्न होकर और फिर वहां से चवकर महाविदेह में उत्पन्न होगा, और वहां मोक्षमार्ग की आराधना करेगा उससे यह केवल. ज्ञान को प्राप्तकर सिद्धगति पावेगा, बुद्ध हो जावेगा, मुक्त हो जावेगा, परिनिर्वाण हो जावेगा एवं सर्वदुःखों का विनाश कर देगा ॥सू० ३॥ a पछी माय भगवान्ने । प्रमाणे पूछ्युं “पभू णं भंते ! मदुए सणणोवासए देवाणुप्पियाणं अंतियं जाव पवइत्तए” उगवन् भए। પાસક મક્ક આપ દેવાનુપ્રિય પાસે મુંડિત થઈને અગાર અવસ્થાને ત્યાગ કરીને અનાગાર અવસ્થા ધારણ કરી શકશે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુએ કહ્યું
--"णो इणटूठे समठे" है गौतम मामय परेर नथी. 'एवं जहेव संखे तहेव अरूणाभे जाव अंतं काहिह” अर्थात् ते साक्षात् ३५थी भारी पासे દીક્ષા સ્વીકારશે નહીં પરંતુ બારમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં વર્ણવેલ શંખ શ્રાવકની જેમ આ મક શ્રાવક અરૂણાભ નામના વિમાનમાં ઉત્પન્ન થઈને તે પછી ત્યાંથી ચવીને મહાવિદેહમાં ઉત્પન્ન થશે. અને ત્યાં મોક્ષમાર્ગની આરાધના કરીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરશે અને તે પછી તે સિદ્ધ ગતિ મેળવશે. અર્થાત્ સિદ્ધ થશે. બુદ્ધ થશે. મુક્ત થશે. અને પરિનિર્વાત થશે, અને સર્વ દુઃખોને અંત કરશે. સૂ૦ ૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०४ देववक्तव्यता
इतः पूर्व प्रकरणे मद्रुकमगोपासकोऽरुणाभे विमाने देवत्वेनोत्पत्स्यते इत्यु क्तम् अथ देवाधिकारात् देववक्तव्यतामेव उद्देशकसमाप्तिपर्यन्तं प्रस्तुवन् आह'देवे गं भंते' इत्यादि।
मूलम्-देवे णं भंते ! महिडिए जाव महासोक्खे रूवसहस्सं विउठिवत्ता पभू अन्नमन्नेणं सद्धिं संगामं संगामित्तए हता पभू । ताओ णं भंते ! बांदीओ किं एग जीव फुडाओ अणेगजीवफुडाओ? गोयमा ! एमजीवफुडाओ णो अगजीवफुडाओ। तेलिणं भंते ! बाँदीणं अंतरा किं एगजीवफुडा अणे. गजीवफुडा? गोयमा! एगजीवफुडा णो अणेगजीवफुडा। पुरिसे णं भंते ! अंतरेणं हत्थेणं वा० एवं जहा अहमसए तइए उद्दे. सए जाव नो खलु तत्थ सत्थं कमइ ।।सू० ४॥
छाया-देवः खलु भदन्त ! महर्द्धिको यावन्महासौख्यः रूपसहस्रं विकुर्य प्रभुरन्थोऽन्येन सार्द्ध संग्रामं संग्रामयितुम् ? हन्त, प्रभुः। तेषां खलु भदन्त ! तानि 'बोंदीओ' शरीराणि किम् एकजीवस्पृष्टानि अनेकजीवस्पृष्टानि ? गौतम ! एकजीवस्पृष्टानि नो अनेकजीवस्पृष्टानि । तेषां खलु भदन्त ! 'बोदीनां' शरीराणामंतरा एकजीवस्पृष्टा अनेकजीवस्पृष्टा ? गौतम ! एकजीवस्पृष्टा नो अनेकजीव. स्पृष्टा । पुरुषः खलु भदन्त ! अन्तरेण हस्तेन वा० एवं यथा अष्टमशतके तृतीयो द्देशके यावत् नो खलु तत्र शस्त्रं कामति ।।सू०४॥
इस सूत्र से पहिले जो श्रमणोपासक मद्रुक अरुणाभविमान में देवकी पर्याय से उत्पन्न होगा ऐसा कहा है सो देव का अधिकार होने के कारण अब सूत्रकार उद्देशक की समाप्ति पर्यन्त देवसम्बन्धी वक्तव्यता का ही कथन करते हैं। 'देवे णं भंते ! महिड्डिए जाव महासोक्खे' इत्यादि ।
પહેલા સૂત્રમાં શ્રમ પાસક કે શ્રાવક અરુણાભ વિમાનમાં દેવની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થશે તેમ કહેવામાં આવ્યું છે, તે દેવને અધિકાર હેવાથી હવે સૂત્રકાર આ ઉશના અન્ત પર્યન્ત દેવ સંબંધી અધિકારનું જ વર્ણન કરશે.
"देवे णं भंते ! महिढिए जाव महासोक्खे' या.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
भगवतीसूत्रे ___टोका--'देवे णं भंते !' देवः खलु भदन्त ! 'महिडिए जाव महासोक्खे' 'महद्धिको यावन्महासौख्यः अत्र यावत्पदेन महायशाः महाबलो महाद्युतिकः, एतेषां विशेषणानां संग्रहो भवति 'रूवसहस्सं विउन्वित्ता' रूपसहस्रं विकुव्य 'पभू अनमन्नेणं सद्धि संगाम संगामित्तए' प्रभुः अन्योऽन्येन साई संग्राम संग्रामयि. तुम्, हे भदन्त ! महद्धिको महाद्युतिको महायशाः महासौख्यो देवः सहस्ररूपाणि विकुयं मिथः संग्रामं कर्तुं किं समर्थोऽपमों वेति प्रश्नः, भगवानाह-हंता' इत्यादि । 'हंता पभू' हन्त प्रभुः, हे गौतम ! महासौख्यादि गुणोपेतो देवो रूपसहस्रं विकुळ मिथः संग्रामं कर्तुं समर्थों भवतीत्युत्तरम् । पुनः प्रश्नयति गौतमः 'ताओ णं' इत्यादि । 'ताओणं भंते!' तानि खलु भदन्त ! 'बोंदीओ किं एगजीवफुडाओ अणेगजीवफुडाओ' 'बोदयः' शरीराणि किम् एकजीवस्पृष्टानि अने
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'देवे णं भंते !' हे भदन्त ! जो देव परिवार विमान आदि महाऋद्धि से युक्त है। यावत् महायशस्वी है । महाबलिष्ठ है। महाद्युतिक है और महासुख से संपन्न है वह एक हजार रूपों की विकुर्वगा करके क्या उन विकुर्वित हजार रूपों के साथ संग्राम करने के लिये समर्थ है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं। हे गौतम ! पूर्वोक्त महासौख्यादि विशेषणोंवाला देव हजाररूपों की विकुर्वणा करके उनके साथ संग्राम करने के लिये समर्थ है, असमर्थ नहीं है।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'ताओ णं भंते ! हे भदन्त ! उस देवके द्वारा जो वे हजाररूप विकुर्वित किये गये हैं। उन सब में एक ही जीव है ? या भिन्न २रूपों में भिन्न २ जीव हैं । अर्थात् विकुर्वित वे
ટીકાર્થ–-આ સૂત્રથી ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે – "देवेणं भंते !' सन् ५२॥२ विमान विशेष महाद्विारे દેવ છે, યાવત્ મહાયશસ્વી છે. મહાબળવાળો છે. મહાવૃતિવાળા છે. અને મહાસુખવાળે છે, તે દેવ એક હજાર રૂપની સાથે સંગ્રામ કરવા સમર્થ છે? કે અસમર્થ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે--હે ગૌતમ? પૂર્વોકત મહાસુખ વિગેરેથી યુક્ત દેવ હજાર રૂપિની વિકવણ કરીને તે રૂપે સાથે સંગ્રામ કરવા સમર્થ છે, અસમર્થ નથી.
शथी गौतम स्वामी प्रसुने मे पूछे छे ?--"ताओ णं भंते !" है ભગવન તે દેવે જે હજાર રૂપિની વિકુણા કરી છે, તે બધામાં એક જ જીવ છે? કે અલગ, અલગ જીવ રૂપમાં જુદા જુદા છે અર્થાત્ વિકર્વિત તે બધા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ ३०७ सु० ४ देववक्तव्यता
कजीवस्पृष्टानि वा तेषां देवानां त्रिकुर्वितनानाशरीराणि किम् एकजीवसम्बद्धानि अनेक जीवसम्बद्धानि वेति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगजीवफुडाओ जो अणेगजीव फुडाओ' एकजीवस्पृष्टानि नो अनेकजीवस्पृष्टानि देवानां विकुर्वितनानाशरीराणि न विभिन्नजीवसंवद्धानि भवन्ति किन्तु एकजीव संबद्धान्येव एकएव देवजीवः सर्वेषां शरीराणां निर्माता, तस्यैव निर्मातु देवस्य त्रिकुर्वितनानाशरीरैः सह संबन्धादित्युत्तरम् । पुनः प्रश्नयति गौतमः ' ते णं भंते !' इत्यादि । ' ते णं भंते!' ते खलु भदन्त ! 'तेर्सिणं बोंदीणं' तेषां विकुर्वितशरीराणां खलु 'अंतरा' अन्तराणि 'किं एग जीवफुडाओ अणेगजीवडाओ' किम एकजीवस्पृष्टानि अनेकजीवस्पृष्टानि वा ? हे भदन्त । तेषां देवसंवन्धिविकुर्वितशरीराणामन्तराणि किमेकजीवसंवद्धानि अनेकजीवसंवद्धानि वेति प्रश्नः, भगवानाह - गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम! ' एगजीवफुडा णो अणेगजीवफुड।' एकजीवस्पृष्टा नो अनेकजीवस्पृष्टा, विकुर्वितशरीराणारूप सब एक जीव से सम्बद्ध हैं या अनेक जीवों से सम्बद्ध है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा०' हे गौतम ! वे देव द्वारा विकुर्वित हुए सब रूप एक ही जीव द्वारा संबद्धित है भिन्न जीवों से संबंद्धित नहीं है। तात्पर्य ऐसा है कि एक ही देव जीव उन सब विकुर्वित रूपों का करनेवाला है अतः उस देव का ही विकुर्वित उन नाना शरीरों के साथ सम्बन्ध है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'ते णं भंते !०' हे भदन्त ! विकुर्वितशरीरों के जो अन्तर हैं वे क्या एक जीव से सम्बद्धित हैं या अनेक जीवों से सम्बद्धित है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा०' हे गौतम! वे देवद्वारा विकुर्वित हुए शरीरों के अन्तर अनेक
१३५
રૂપા એક જીવથી બંધાયેલ છે? કે અનેક જીવાથી ખંધાયેલા છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरभां अलु डे छे ! --" गोयमा !” डे गौतम! ते देवद्वारा विदुर्वित थयेला બધા જ રૂપે એક જ જીવતા સબંધવાળા છે. જુદા જુદા વાના સબધવાળા નથી. કહેવાનું તાત્પ એ છે કે—એક જ દેવ સ``ધી જીવ તે બધા વિકવિત રૂપાને બનાવનાર છે. તેથી વિકૃવિત થયેલા તે અનેક શરીર સાથે તે દેવને જ સ`ખધ છે.
हवे गौतम स्वामी अलुने गोवु पूछे छे ! - "ते णं भंते!" हे भगवन् વિધ્રુણા થયેલ શરીરાનું જે અંતર છે, તે શુ એક જીવના સંબંધવાળુ છે કે અનેક જીવેના સંબધવાળુ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે“गोयमा !” देवद्वारा विदुर्वित थयेस शरीरानुं मांतर अनेक होवा छतां पशु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
भगवती सूत्रे
तराणि यद्यपि अनेकानि तथापि तानि अन्तराणि एकजीवनिर्मितस्वेन एकजीवस्पृष्टान्येव, न तु अनेकजीवस्पृष्टानि, इत्युत्तरम् । 'पुरिसे णं भंते ।" पुरुषः खलु भदन्त ! 'अंतरेणं' अन्तरेण विकुर्वितशरीरावयविशेषेण 'हत्थेण वा हस्तेन वा ' एवं जहा अट्टमसए तय उद्देसए' एवं यथा अष्टवते तृतीयोदेशके 'जाव णो खलु तत्थ सत्थं कम३' यावत् नो खलु तत्र शत्रु क्रामति दे महन्त ! कश्चित् पुरुषः विकुर्वितशरीराणां मध्ये वर्तमानानि अन्तराणि स्वकीयहस्तेन वा पादेन वा यावत् शस्त्रे वा छिन्दन् दुखनुत्पादयितुं समर्थो भवति किमित्यादि अष्टमशतकीय तृतीयोदेशके कथितप्रकारेण प्रश्नमुखीय तत्र शस्त्रादिकछेदनद्वारेण दुःखमुत्पादयितुं न समर्थो भवतीत्येतत् पर्यन्तमुतवाक्यमिहातव्यमिति, अष्टमशतकीयतृतीयोदेश कम करणं तु इत्थम् तथाहि पाएण वा इथे वा अंगुलिया वा सिलागाए वा कट्टेण वा कलिंग वा आसुनमाणे वा आलिहमाणे वा
9
होने पर भी एक जीव द्वारा निर्मित होने के कारण एक जीव से ही सम्बद्धित है अनेक जीवों से सम्बद्धित नहीं है ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'पुरिसे णं भंते 10' हे भदन्त ! कोई पुरुष विकुर्वित शरीरों के बीच में वर्तमान अन्तरों को अपने हाथ से या पैर से या शस्त्र से छेदन द्वारा दुःख उत्पन्न करने के लिये समर्थ हो सकता है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि हे गौतम ! इस सम्बन्ध में जैसा कथन अष्टम शतक के तृतीय उद्देशक में किया गया है वैसा ही कथन यहां पर कर लेना चाहिये। तात्पर्य ऐसा है कि कोई भी व्यक्ति शस्त्रादिकों द्वारा छेदन करने से वहां दुःख उत्पन्न करने के लिये समर्थ नहीं हो सकता है वह अष्टम शतक के तृतीय उद्देशक का इस सम्बन्ध का कथित प्रकरण इस प्रकार से है - ' पाएण वा,
એક જીવથી નિર્મિત થયેલ હાવાથી એક જીત્રથી જ સબધિત છે. અનેક જીવાથી संभ ंधित नथी. वे गौतम स्वामी प्रभुने मे "पुरिसे णं भंते!" હે ભગવન્ કેાઈ પુરુષ વિભુતિ શરીરમાં રહેલ અતરાને પેતાના હાથથી અથવા પગથી અથવા હથિયાર વડે દુઃખ ઉપજાવી શકે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે--કે ગૌતમ આઠમા શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશામાં જે કથન કયુ' છે. તેજ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં પણ છે. આઠમા શતકના ત્રા उद्देश मां उथन रेस २ मा प्रमाणे छे. "वाएण वा हत्थेण वा अंगुलियाए वा, सिलागाए वा क ेण वा कलिदेण वा, आम्रमाणे वा, आलिहमाणे वा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ स०४ देववक्तव्यतानिरूपणम् १३७ विलिहमाणे वा अन्नयरेण वा तिखेगं सत्यनाएणं आर्छिमाणे वा विछिंदमाणे वा अगणिकाएण वा समोऽहमाणे वा तेति जीवप्पएस्गणं आवाहं वा वाबाहं वा करेइ छविच्छेयं वा उप्पाएई' पादेन वा हस्तेन वा अंगुलिकया वा शलाकया वा काष्ठेन वा कलिंचेन वा आमृशन् वा आलिखन् वा विलिखन् वा अन्यत्तरेण वा तीक्ष्णेन शस्त्रजातेन आछिन्दन वा विच्छिन्दन् वा अग्निकायेन वा समवदहन वा तेषां जीवप्रदेशानाम् आवाधां वा व्यापायां वा करोति छविच्छेदं वा उत्पादयति, तत्र पादेन चरणेन हस्तेन पाणिना आलिकया-करचरणाधवयवविशेषेण शलाकयालोहादिरचितया, काष्ठेन-खदिरादिदारुखण्डेन, कलिंचेन-वंशनिर्मितकंचिकया आमृशन्-स्पर्श कुर्वन् , आलिखन् सकदल्पं वा संघर्षयन, विलिवन् विशेषतो घर्ष यन् , शस्त्रप्रहारेण आछिन्दन् सकृत् कर्तयन् विच्छिन्दन-विशेषतः कर्तयन् अग्निकायेन वा समवदहन्-वह्निना ज्वाच्यत् तेषां जीवमदेशानां बाधां-दुखम् व्यावाधा-विशेषतो दुःखं वा करोति छविच्छेद-शरीराकारच्छेदं उत्पादयतिकिमित्यर्थः, भगवानाह-'जो इणढे समढे' नायमर्थः समर्थः इति ॥ ४॥ हत्थेण वा अंगुलियाए वा सिलागाए वा कटेण वा कलिंचेण वा आमु समणे वा आलिहमाणे वा विलिहमाणे अन्नयरेण वा तिक्खेण सत्य. जाएणं आछिंदमाणे वा विछिंदमाणे वा अगणिकाएण वा समोऽहमाणे वा तेसिं जीवप्पएसाणं आवाहं था वाबाहं वा करेइ छविच्छेयं वा उपाएई' इस पाठ का भावार्थ ऐसा है कि-गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है हे भदन्त ! क्या कोई जीव उन जीव प्रदेशों को पैर से, या हाथ से, या लोहादिक की शलाका से-शलाइ से खैर आदि की लकड़ी से, या वांस की पंव से स्पर्श करता हुआ बार २ कुरेदता हुआ घिसता हुआ विशेषरूप से रगडता हुआ शस्त्र के प्रहार से छेदता हुआ एक ही बार काटता हुआ उन्हें दुःख पहुंचा सकता है या उनका छविच्छेद कर विलिहमाणे वा, अन्नयरेण वा, तिखेणं, सत्थजाएणं अछिंदमाणे वा विछिंदमाणे वा अगणिकाएण वा, समोऽहमाणे वा, वेखि जीवप्पएसाणं, आबाई वा वाबाहं वा करेइ छविच्छेय वा उत्पाएइ" मा पाइने सापाथ-साप्रमाणे છે. કે—ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછ્યું છે કે–હે ભગવન કઈ જીવ તે જીવ પ્રદેશને પગથી અથવા હાથથી અથવા આંગળીઓથી અથવા લોખંડના સળીયાથી—અથવા ખેર વિગેરેની લાકડીથી અથવા વાંસની સળીથી સ્પર્શ કરતા વારંવાર કચરઘસતો વિશેષ રૂપથી ઘસતો શસ્ત્રના પ્રહારથી છેદન કરતો એક વાર કાપતે થકે તેને દુઃખ ઉપજાવી શકે છે અથવા તેને છવિચ્છેદ–અંગભંગ
भ० १८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
भगवतीस्त्रे मूलम्-अस्थि णं भंते ! देवासुराणं संगामे ? हंता अत्थि। देवासुरेसु णं भंते ! संगामेसु वहमाणेसु किन्नं तेसिं देवाणं पहरणरयणत्ताए परिणमइ? गोयमा ! जन्नं ते देवा तणं वा कटुं वा पत्तं वा सकरं वा परामुसंति तं गं तेसिं देवाणं पहरणरयणत्ताए परिणमइ। जहेव देवाणं तहेव असुरकुमाराणं ? णो इणट्रे समटे, असुरकुमाराणं देवाणं णिच्चं विउठिक्या पहरणरयणा पन्नत्ता ॥सू०५॥ ____ छाया-अस्ति खलु भदन्त ! देवासुराणां संग्रामः ? हन्त, अस्ति देवासुरेषु खलु भदन्त ! संग्रामेषु वर्तमानेषु किं तेषां देवानां प्रहरणरत्नतया परिणमति ? गौतम ! यत् खलु ते देवाः तृणं वा काष्ठं वा पत्रं वा शर्करां वा परामृशन्ति तत् खलु तेषां देवानां पहरणरत्नतया परिणमति । यथैव देवानां तथैव असुरकुमाराणामपि ? (विषये प्रश्नः), नायमर्थः समर्थः, असुरकुमाराणां देवानां नित्यं विकुर्वितानि पहरणरत्नानि प्रज्ञाप्तानि ।।मु० ५॥
टीका-'अत्थि णं भंते !' अस्ति खलु भदन्त ! 'देवासुराणं संगामे' देवामुराणां संग्राम: हे भदन्त ! देवासुरयोमध्ये कदाचित् संग्राम:-युद्धं भवति किमिति प्रश्नः, भगवानाह-'हंता' इत्यादि । 'हंता अत्थि' हन्त ! अस्ति हे गौतम ! देवासकता है ? उत्तर में प्रभुने कहा--'णो इणडे सम?' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। म्०४॥
अस्थि णं भंते ! देवासुराणं संगामे' इत्यादि। टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'अस्थि णं भंते ! देवासुराणं' हे भदन्त ! देव ओर असुरों के बीच में क्या कभी युद्ध भी होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता अस्थि' हे गौतम ! देव 30 श छ ? तेन उत्तरमा प्रभु ४ --"णो इणठे समठे" गौतम આ અર્થ ખબર નથી. માસૂ કી __अत्थि णं भंते ! देवासुराणं संगामे' त्याह
ટીકાર્થ–-આ સૂત્રથી ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે-- "अस्थि णं भंते ! देवासुराण" सन् १ अने असुशने ५२२५२ मते युद्ध थाय छ ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेघवन्द्रिका टीका श.१८ उ०७ सू०५ देवासुरसंग्रामनिरूपणम् १३९ मुराणामपि संग्रामो भवत्येव, रागद्वेषो हि संग्रामस्य कारणम् रागद्वेषौ च संसारिमात्र एव भवतः, देवासुरावपि संसारिमा नातिक्रामतः यतो अवश्यमेव भवति तयो युदमिति उत्तरपक्षाशय इति । संग्रामस्य शस्त्रसाध्यत्वेन शस्त्रसंबन्धे प्रश्नयन आह-'देवासुरेसु' इत्यादि । 'देवासुरेसु णं भंते ! देवासुरेषु खलु भदन्त ! संगामेसु वट्टमाणेसु' संग्रामेषु वर्तमानेषु 'किन्न तेसिं देवाणं पहरणरयणत्ताए परिणमइ' किं खलु तेषां देवानां पहरणरस्नतया परिणमति ? यदा देवासुरयोः संग्रामो भवति तस्मिन् समये देवानां किं तद्वस्तु यत् श्रेष्ठशस्त्रतया परिणमति, तस्य शस्त्रं किमिति प्रश्नाशयः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जन्नं ते देवा तणं वा कटं वा' यत् खलु ते देवाः तृणं वा काष्ठ वा 'पत्तं वा सकर वा' पत्रं वा शर्करां वा शर्करानाम-पाषाणस्य सूक्ष्मखण्डम् 'परामुसंति' परामृशन्ति और असुरों के बीच में युद्ध होता है । क्योंकि संग्राम का कारण राग और द्वेष हुआ करता है । ये रागद्वेष समस्त संसारी जीवों में वर्तमान रहते हैं। देव और असुर भी संसारी ही हैं अतः इसी कारण से इनमें भी अवश्य ही युद्ध होता है संग्राम शस्त्रसाध्य होता है अतः वहां शस्त्र कहां से उनके पास आते हैं ? इस विषय में प्रश्न करते हुए गौतम उनसे पूछते हैं-'देवासुरेसु' इत्यादि हे भदन्त ! जब देव और असुरसंग्राम में वर्तमान रहते हैं । अर्थात् जब इन दोनों का संग्राम छिड जाता है-उस समय देवों के कौनसी वस्तु श्रेष्ठ शस्त्ररूप से परिणत होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जन्नं ते देवा.' हे गौतम ! संग्राम में रत देव जिप्त तृण को अथवा काष्ठ को, अथवा पत्र को
तना उत्तरमा प्रभु ४७ छ है--"हंता अस्थि" है गौतम ! हेर भने અસુરને પરસ્પર યુદ્ધ થાય છે, રાગ અને દ્વેષના કારણે યુદ્ધ થાય છે. આ રાગ દ્વેષ સઘળા સંસારી જીમાં રહે જ છે. દેવ અને અસુર પણ સંસારી જ છે. આ કારણથી તેમાં પણ જરૂર યુદ્ધ થાય છે. સંગ્રામ શઅસાધ્ય હોય છે. તેથી ત્યાં તેની પાસે શ કયાંથી આવે છે? આ વિષયમાં પૂછતાં गौतम स्वामी ४३ छे 3-- "देवासुरेसु." त्या लगवन् न्यारे हे અને અસુરે અન્ય અન્ય યુદ્ધમાં પ્રવૃત્ત રહે છે, અર્થાત્ જ્યારે તેઓમાં યુદ્ધ થાય છે, તે સમયે દેવોને કઈ વસ્તુ ઉત્તમ શ રૂપે પરિણમે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु ४३ छे ?- "गोयमा जन्नं ते देवा०” सयाममा २त ये हे કોઈપણ તૃણને કે લાકડાને અથવા પાનને, પત્થરોના નાના નાના કકડાઓને સ્પર્શ કરે છે, અર્થાત્ આ યુદ્ધમાં મારું આજ શસ્ત્ર છે, એ બુદ્ધિથી જે કઈ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१४०
भगवतीसत्रे संग्रामे उपस्थितेऽस्माकमिदमेव शस्त्रमिति बुद्धया यदेव तृणादिवस्तु उपाददते इत्यर्थः 'तं गं तेसिं देवाण' तदेव खलु तेषां देवानाम् पहरणरयणत्ताए परिणमई' प्रहरणरत्नतया परिणमति, तदेव तृणकाष्ठपत्रादिवस्तु श्रेष्ठशस्त्रतया परिणमति, शस्त्रबुद्धया उपादीयमानं तृणादि सर्वमपि वस्तु शस्त्ररूपेण परिणमति ! इह देवानां यत् वृणाद्यपि वस्तुजात पहरणीभवति तत् पूर्वोपार्जितपुण्यप्रभावबलात् , यथा सुभूमचक्रवर्तिनः स्थालमिति । यथा देवानामुपादीयमानं तृणाद्यपि शस्त्रीभवति तथा किमसुराणामपि भवतीत्याशयेन प्रश्नयन्नाह-'जहेब' इत्यादि । 'जहेव देवाणं तहेच असुरकुमाराणं' यथैव वैमानिकदेवानां तथैव असुरकुमाराणाम् ? हे भदन्त ! यथैव शस्त्रबुद्धयोपादीयमानं तृणापि महरणीभवति देवानां, तथैव असुरकुमारापत्थरों के छोटे २ टुकडों को छूता है अर्थात् इस संग्राम में हमारा यही शस्त्र है इस बुद्धि से जिस तृणादि पदार्थ को स्पर्श करता है उठाता है। तेणं तेमि०' वही तृणादि वस्तु उनके श्रेष्ठ हथियार के रूप में परिणत हो जाती है। शस्त्र बुद्धि से ग्रहण की गई हर एक तृणादिवस्तु शस्त्ररूप में बदल जाती है। यहां जो ऐसा कहा गया है कि देवों द्वारा शस्त्रबुद्धि से स्पृष्ट की गई प्रत्येक तृणादिवस्तु शस्त्ररूप में परिणत हो जाती है सो यह उनके पूर्व के पुण्य के प्रभाव के बल से होता है ऐसा जानना चाहिये । जैसा सुभूम चक्रवर्ती के उनका स्थाल हो गया था। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि जिस प्रकार से देवों द्वारा शस्त्रबुद्धि से स्पृष्ट की गई तृणादि वस्तु उनके शस्त्ररूप से परिणत हो जाती है, तो क्या इसी प्रकार से असुरकुमारों के भी होता है ? यही बात-'जहेव देवाणं तहेव असुर०' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रदर्शित की तमा लगेरे पहायने ५ छ, 3 343 छ, “तेणं तेसिं०" ते तgwal દિ વસ્તુ તેઓના શ્રેષ્ઠ હથિયાર રૂપે પરિણમે છે. શસ્ત્ર-બુદ્ધિથી લીધેલ કઈ પણ તણખલું વિગેરે વસ્તુ ઉત્તમ શસ્ત્રરૂપે બદલાઈ જાય છે. અહિયાં જે એમ કહ્યું છે કે-–દેવોએ શસ્ત્ર બુદ્ધિથી સ્પર્શ કરેલ દરેક તૃણાદિ વસ્તુ શસ્ત્ર રૂપે બદલાઈ જાય છે, તે તેના પૂર્વોપાર્જીત પુણ્યના પ્રતાપથી જ તેમ થાય છે. તેમ સમજવું જેવી રીતે સુભમ ચક્રવતિની થાળી તેમના હથિયાર રૂપે પરિણમી હતી.
હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું પૂછે છે કે--જે રીતે દેવેએ શસ્ત્રબુદ્ધિથી ગ્રહણ કરેલ તૃણ દિ વરતુ, તેઓના શસ્ત્ર રૂપે પરિણમે છે, તેવી જ રીતે અસુર सुमाराने ५४५ मने छ १ मा पात “जहेव देवाणं तहेव असुर०" 20 सूत्रपाठ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ७ सू० ६ देवसामर्थ्यनिरूपणम्
१४१
णामपि तृणादि प्रहरणीभवति किमिति प्रश्नः, भगवानाह निषेधमुखेन- 'णो इणट्ठे' इत्यादि । 'णो इट्ठे समट्ठे' नायमर्थः समर्थः असुरकुमाराणां तृणादि शस्त्रं न भवति किन्तु 'असुरकुमाराण' देवाण णिच्चं विउब्विया पहरणरयणा पन्नत्ता' असुरकुमाराणां देवानां नित्यं त्रिकुर्वितानि महरणरत्नानि प्रज्ञप्तानि असुरकुमाराणां तु नित्यं त्रिकुर्वितानि प्रहरणरत्नानि भवन्ति न तु त्रिकुर्वणामन्तरेण देवापेक्षया असुरकुमाराणाम् मन्दमन्दतरमन्दतम पुण्यप्रभावात् मन्दतरादिपुण्ययुक्त पुरुषाणामिवेतिभावः ॥ ०५ ॥
1
मूलम् - देवे णं भंते! महिड्डिए जाव महासोक्खे पभू लवणसमुदे अणुपरिट्टत्ता त्वमागच्छित्तए ? हंता पभू । देवे णं भंते! महिडिए एवं धायइ खंडं दीवं जाव हंता पभू । एवं जाव रूयगवरं दीवं जाव हंता पभू । ते णं परं वीइवएज्जा नो चैत्र णं अणुपरियहेज्जा ॥ सू० ६ ॥
छाया - देवः खलु भदन्त ! महर्द्धिको यावन्महासौख्यः प्रभु लवणसमुद्रम् अनु. पर्यटय हव्यमागन्तुम् ? हन्त, प्रभुः । देवः खलु भदन्त ! महर्द्धिकः एवं घातकीखण्डं गई है। उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'णो इण्डे समट्ठे' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् असुरकुमारों के तृणादिरूप वस्तु शस्त्ररूप से नहीं बनती है। किन्तु 'असुरकुमाराणं देवाणं णिच्चं विउब्विया०' असुरकुमार देवों के पास उनकी विक्रिया से विकुर्वित किये हुए शस्त्र ही सदा रहते हैं । अर्थात् असुरकुमारों के जो प्रहरण होते हैं, वे देवों के प्रहरणों के जैसे विना विकुर्वणा के नहीं होते हैं। किन्तु विकुवा जन्य ही होते हैं। क्योंकि असुरकुमारों का पुण्यप्रभाव मन्दतरादि पुण्ययुक्त पुरुषों के प्रभाव के समान मन्द मन्दतम होता है || सू०५ ॥
थी अगर उरेल छे, या प्रश्नना उत्तमां प्रभु हे छे ! --' जो इणट्टे समट्टे” હે ગૌતમ! આ અર્થ ખરેખર નથી. અર્થાત્ અસુરકુમારને તૃણુ વિ. વસ્તુ शस्त्र ३ये परिशुमति नथी. "अरकुमाराणं देवाणं णिच्च विउब्विया" असुरकुमार દેવાની પાસે તેએની વિક્રિયાથી વિકવિ ત કરેલ શસ્ત્રો હુંમેશા રહે છે. અર્થાત અસુરકુમારના જે પ્રહાર કરવાના શસ્રો હાય છે, તે દેવાના શસ્રો પ્રમાણે વિષુવ ણા કર્યાં શિવાય થતા નથી. પણ વિકણાથી શસ્રો ખની જાય છે, કારણ કે અસુરકુમારાદિકાના પુણ્ય પ્રભાવ મન્દતર વિગેરે પુણ્યવાળા પુરુષાના પ્રભાવ अमाले भन्छ, भन्हतर, अने भन्हतम होय छे. ॥ सू. ५ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
भगवतीस्त्रे द्वीपं यावत् हन्त, प्रभुः । एवं यावत् रुचकवरं द्वीप यावत् हन्त, प्रभुः! ततः खलु पर व्यतिव्रजेत् नैर खलु अनुपर्यटेत् ॥०६॥
टीका-'देवे णं भंते !' देवः खलु भदन्त ! 'महिडिए जाव महासोक्खे' महद्धिको यावन्महासौख्यः, अत्र यावत्पदेन महाद्युतिको महायशाः महाबल इत्यादि विशेषणानां संग्रहः 'पभू प्रभुः-समर्थः 'लवणसमुदं अणुपरियट्टित्ता' लवणसमुद्रम् अनुपर्यटय-लवणसमुद्रस्य चतुर्दिक्षु भ्रमणं कृत्वा इत्यर्थः 'हबमागच्छि. त्तए' हव्यमागन्तुम्, हे भदन्त ! महावलादिविशेषणोपेतो देवो लवणसमुद्रस्य चतुर्दिक्षु भ्रान्त्वा शीघ्रं स्वस्थानमागन्तुं शक्तः किमिति प्रश्नः, भगवानाह-'हंता' इत्यादि । 'हता पभू' हन्त, प्रभुः हे गौतम ! लवणसमुद्रस्य चतुर्दिक्षु भ्रमणे देवस्य सामर्थ्यमस्ति विशिष्टतरपुण्यप्रभावादवायसामर्थ्यशालिवादियुत्तरमितिभावः ।
'देवे र्ण भंते ! महिडिए जाव महेसोक्खे' इत्यादि।
टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि'देवे णं भंते ! महिडिए०' हे भदन्त ! जो देव विमान आदिरूप महाऋद्धिवाला होता है । यावत् महासुखवाला होता है वह क्या लवण समुद्र की चारों ओर चक्कर लगाकर बहुत ही जल्दी अपने स्थान पर आ सकता है ? यहां यावत् शब्द से 'महाधुतिकः, महायशाः महाबलः' इन विशेषणों का संग्रह हुआ है। पूछने का तात्पर्य ऐसा है कि महायलादि विशेषणोंवाला देव लवणसमुद्र की चारों दिशाओं में भ्रमण करके शीघ्र ही क्या अपनी जगह पर आ सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-'हंता पभू' हाँ गौतम ! आ सकता है क्योंकि लवणसमुद्र की चारों दिशाओं में भ्रमण करने में देव की शक्ति है।
"देवे णं भंते ! महिढिए जाव महासोक्खे" त्यात
A14--भा सूत्रथी गौतम २१ामीले असुन येवु ५७युछे है-“देवेणं जो महि ढिर." मगरे व विमान विगेरेथी भडासद्धिवाणे डाय છે. યાવતુ મહાસુખવાળો હોય છે, તે લવણ સમુદ્રની ચારે બાજુ ચક્કર લગાવીને અર્થાત્ ચારે બાજુ ફરીને ઘણું જ શીઘ્રતાથી તે પોતાના સ્થાને આવી શકે છે? અહિયાં યાવત્ શબ્દથી મહાદ્યુતિવાળો, મહાબળવાળે આ પદોનો સંગ્રહ થયે છે. આ પ્રશ્ન પૂછવાને હેતુ એ છે કે મહાબલ વિગેરે વિશેષણવાળે દેવ લવણ સમુદ્રની ચારે બાજુ ફરીને તરત જ તે પિતાના સ્થાને આવી શકે છે? मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु ४३ छे ?--"हंता पभू" डा गौतम! तवी शते સમદ્રને ફરીને દેવ આવી શકે છે. કારણ કે લવણ સમુદ્રની ચારે બાજુ ફરવાની દેવની શક્તિ છે. કેમ કે તે શકિત વિશેષ પ્રકારના પુણ્યના પ્રભાવથી--બળથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू० ६ देवसामर्थ्यनिरूपणम् १४३ 'देवे णं' देवः खलु भदन्त ! 'महिडिए' महद्धिको महाद्युतिको महायशा महाबलो महासौख्यः ‘एवं धायइखंडं दीवं जाव' एवम्-लवणसमुद्रवदेव धातकीखंडं द्वीप सर्वतो भ्रात्वा शीघ्रमागन्तुं समर्थः किम् , यावत्पदेन 'अणुपरियट्टित्ता णं हब मागच्छित्तए' एतदन्तस्य पूर्ववाक्यावयवस्य संग्रहो भवतीति प्रश्नः, भगवानाह'हंता' इत्यादि । 'हता पभू' हन्त ! पभुः हे गौतम ! धातकीखण्डस्य चतुर्दिक्षु भ्रमणे ततः परावृत्त्याऽऽगमने चास्ति देवानां सामर्थ्य मित्युत्तरम् । 'एवं जाव रुयगवरं दीवं जाव' एवं यावत् रुवकवरंद्वीपं यावत् एवमेव-धातकीखण्डवदेव यावत् रुचकवर खण्डमिति पर्यन्तं महद्धिकादि विशेषणवतो देवस्य चतुर्दिक्षु भ्रमणे सामर्थ्यमस्ति ततः परावृत्य आगमने च सामर्थ्यमवगन्तव्यमिति उत्तरपक्षाशय क्योंकि वह विशिष्टतर पुण्य के प्रभाव से अपूर्व सामार्थ्यशाली होती है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'देवे णं भंते ! महड्डिए' हे भदन्त! महर्दिक आदि विशेषणोंवाला देव 'एवं धाइयखंडं० लवणसमुद्र के जैसा ही धातकी खण्ड द्वीप की चारों दिशाओं में भ्रमण करके शीध्र ही अपने स्थान पर आ सकता है ? यावत्पद से 'अणुपरियहित्ताणं हन्धमागच्छित्तए' इन पूर्वपाठ कासंग्रह हुआ है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता पभू' हां गौतम ! पूर्वोक्त विशेषणोंवाला देव धातकी खण्ड की चारों दिशाओं में भ्रमण करके अपने स्थानपर आने के लिये समर्थ है । क्योंकि देवों में ऐसी सामर्थ्य होती है । 'एवं जाव रुयग वरं दी जाव' धातकी खण्ड के जैसा रुचकरवर द्वीप तक वह मह. द्धिक आदि विशेषणों वाला देव उसकी चारों दिशाओं घूमकर वापिस बहुत जल्दी अपने स्थान पर आ सकता है। 'तेणं परं वीइवयेजा' અપૂર્વશક્તિવાળી હોય છે. ફરીથી ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું પૂછે છે કે-- "देवे णं भंते ! महिढिए" लगवन् मद्धि विगेरे विशेषणेवाण हे "एवं धायइ खंडं०" समुद्रनी भा धातडीमद्वीपनी यारेमायुशने सहीथी पोताना स्थान ५२ मावी शर्ड छे ? महियां यावत्पथी “अणुपरियट्टित्ता गं हव्वमागच्छित्तए' मा ५१५४नी सर थये। छे. 24) प्रश्न उत्तरमा प्रभु से छे है-"हंता पभू" ७. गौतम! पूति विशेषाणो देव पाती ખંડની ચારે બાજુ ફરીને પિતાને સ્થાને આવવા તે સમર્થ છે કેમ કે દેવામાં मे समय हाय छे. "एव जाव रुयगवरं दीव' जाव" ते महादेव છાતકી ખંડ દ્વીપ પ્રમાણે રૂચકવર દ્વીપ સુધી તેની ચારે તરફ ફરીને ઘણેજ सह पोताना याने मावी श छे. "तेणं परं वीइवएज्जा" ते पछी त देव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
भगवतीस्त्रे इति । तेणं परं बीइवयेज्जा' ततः परं व्यतित्रजेत्-एकया दिशा व्यतिक्रमेत् गच्छेत् नो चेव णं अणुपरियडेजा 'नो चैव खलु अनुपर्यटेन नैव सर्वतः परिभ्रमेत तथाविधप्रयोजनाभावादिति संभाव्यते, रुचकवरद्वीपादितः परं देशे एकया दिशागमनं संभवति किन्तु सर्वतः परिभ्रमणं न संभवति तत्र सर्वतः परिभ्रमणे प्रयोजनविशेषस्याऽभावादितिभावः ॥सू०६॥
मूलम्-अस्थि णं भंते ! ते देवा जे अणते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिहिं वा उक्कोसेणं पंचहिं वालसएहि खवयंति ? हंता अस्थि । अस्थि णं भंते ते देवा जे अर्णते कम्मंसे जहण्णेणं एक्केण वा दोहि वा तिहिं वा, उक्कोसेणं पंचहि वाससहस्सेहिं खवयंति । हंता अस्थि । अस्थि णं भंते ! ते देवा जे अणते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिहिं वा उक्कोसेणं पंचहि वाससयसहस्सेहिं खवयंति ? हंता अस्थि । कयरे णं भंते ! ते देवा जे अणंते कम्मसे जहन्नेणं एक्केण वा जाव पंचहि वाससएहिं खवयंति । कयरे णं भंते! ते देवा जाव पंचहि वाससहस्सेहिं खवयंति। कयरे णं भंते ! ते देवा जाव पंचहिं वाससयसहस्सेहिं खवयंति ? गोयमा! वाणमंतरा देवा अणते कम्मंसे एगेणं वाससएणं खवयंति, असुरिंदवजिया भवणवासी देवा अणंते कम्मंसे दोहिं वाससएहि खवयंति । असुरकुमारा देवा अर्णते कम्मसे तिहिं वाससएहिं खवयंति । गहइसके बाद वह एक दिशा तरफ जा सकता है पर वहां वह सब और नहीं धूमता है क्योंकि वहां उसे सब ओर धूमने का ऐसा कोई प्रयोजन नहीं रहता है ऐसी समावना से ऐसा कहा गया है। सू०६॥ એક દિશા તરફ જઈ શકે છે પણ ત્યાં તે બધી દિશા તરફ ફરતે નથી. કેમ કે ત્યાં ચારે બાજુ ફરવાનું તેને કઈ પ્રજન-ખાસ કારણ હતું નથી. सभ मानान मा ४थन यु छे. ॥ सू. ६॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू० ७ देवानां कर्मक्षपणनिरूपणम् १५५ नक्खत्ततारारूवा जोइसिया देवा अणते कम्मसे चउहिं वाससएहिं खवयंति । चंदिमसूरिया जोइसिया जोइसरायाणो अणते कम्मसे पंचहिं वाससएहि खवयंति। सोहम्म ईसाणगा देवा अणते कम्मंसे एगेणं वाससहस्सेणं खवयंति। सर्णकुमारमाहिदगा देवा अणंते कम्मंसे दोहि वाससहस्सेहि खवयंति । एवं एएणं अभिलावेणं बंभलोगलंतगा देवा अणंते कम्मसे तिहिं वाससहस्सेहिं खवयंति। महासुक्कसहस्सारगा देवा अणंते कम्मंसे चउहिं वाससहस्तहिं खवयंति । आणयपाणय आरण-अच्चुयगा देवा अणते कम्मसे पंचहिं वाससहस्सेहि खवयंति । हिटिमगेविजगा देवा अणंते कम्मंसे एगेणं वाससयसहस्तेणं खवयंति। मज्झिमगेवेजगा देवा अजते कम्मसे दोहिं वाससयसहस्तेहि खवयंति । उवरिम गेवेजगा देवा अणंते कम्मंसे तिहिं वाससयसहस्सहिं खवयंति विजयवेजयंतजयंत -अपराजियगा देवा अणते कम्मंसे चउहिं वाससयसहस्सेहि खवयंति। सव्वदृसिद्धगा देवा अगंते कम्मंसे पंचहिं वाससयसहस्सेहिं खवयंति । एएणटेणं गोयमा! ते देवा जे अणंते कम्मसे जहन्नेणं एक्केण वादोहिंवा तिहिं वा उक्कोलेणं पचहिं वाससएहिं खवयंति, एएणढे णं गोयमा! ते देवा जाव पंचहिं वाससहस्सेहिं खवयंति, एएणटेणं गोयमा ! ते देवा जाव पंचहिं वाससयसहस्सेहिं खवयंति । सेवं भंते ! सेवं भंते! ति ॥सू०७॥
अट्ठारसमसए सत्तमो उद्देसओ समत्तो ॥ भ० १९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे छाया - सन्ति खलु भदन्त । ते देवा ये अनन्तान् कर्माशान् जघन्येन एकेन वा वा त्रिभिर्वा उत्कृष्टेन पञ्चभिर्वा वर्षशतैः क्षपयन्ति ? हंत सन्ति । सन्ति खलु मदन्त! ते देवा ये अनन्तान् कर्माशान् जघन्येन एकेन वा द्वाभ्यां वा त्रिभिव उत्कृष्टतः पञ्चभिः वर्ष पदत्रैः क्षपयन्ति ? हंत संति । सन्ति खलु भदन्त ! ते देवा ये अनन्तान् कमशान जघन्येन एकेन वा द्वाभ्यां वा त्रिभिर्वा उत्कृष्टतः पञ्चभि वर्ष शतसहस्रैः क्षपयन्ति ? हन्त, सन्ति । कतरे खलु भदन्त ! ते देवा ये अनन्तान् कर्माशान् जघन्येन एकेन वा यावत् पञ्चभिर्वर्षशतैः क्षपयन्ति ? कतरे खल्ल मदत! ते देवा यावत् पञ्चभिर्वर्षशतसहस्रैः क्षपयन्ति ? कतरे खलु भदन्त ! ते देवा ये यावत् पञ्चभिर्वर्षशतसहस्रैः क्षपयन्ति ? गौतम! वानव्यन्तरा देवाः अनन्तान कर्मशान एकेन वर्षशतेन क्षपयन्ति ? असुरेन्द्रवर्जिता भवनवासिनो देवा अनन्तान् कर्माशान् द्वाभ्यां वर्ष शताभ्यां क्षपयन्ति, असुरकुमाराः देवा अनFare कर्माशान् त्रिभिर्वर्षशतैः क्षपयन्ति । ग्रहनक्षत्रतारारूपा ज्योतिष्का देवा अनन्तान् कर्मशान चतुर्भिर्वर्षशतैः क्षपयन्ति, चन्द्ररूपाः ज्योतिष केन्द्राः ज्योतिesराजानः अनन्तान् कर्माशान् पञ्चभिः वर्षशतैः क्षपयन्ति । सौधर्मेशानका देवाः अनन्तान् कर्मा शान् एकेन वर्ष सहस्रेग यावत् क्षपयन्ति । सनत्कुमारमाहेन्द्रका देवाः अनन्तान् कम शान् द्वाभ्यां वर्षसहस्राभ्यां क्षपयन्ति, एवमेतेनाभिलापेन ब्रह्मलोकलान्तका देवाः अनन्तान् कर्माशान् त्रिभिर्वर्षसहस्त्रैः क्षपयन्ति । महाशुक्रसहस्रारका देवाः अनन्तान् कर्माशान् चतुर्भिर्वर्षसहस्रैः क्षपयन्ति । आनतप्राणताssरणाच्युतका देवाः अनन्तान् कर्माशान् पञ्चभि वर्षसहस्रैः क्षपयन्ति । अधोग्रैवेयका देवाः अनन्तान् कर्मा शान एकेन वर्ष शतसहस्रेग क्षपयन्ति, मध्यमग्रैवेयका देवाः अनन्तान् कर्मा शान् द्वाभ्यां वर्ष शतसहस्राभ्यां क्षपयन्ति, उपरितनयैवेयकाः देवाः अनन्तान् कर्माशान् त्रिभिर्वर्षशतसहस्रैः क्षपयन्ति, विजयवैजयन्तजयन्तापराजितका देवाः अनन्तान् कर्मा शान चतुभिर्वर्षसहस्रैः क्षपयन्ति, सर्वार्थसिद्धका देवाः अनन्तान् कर्माशान पञ्चभि वर्ष शतसहस्रैः क्षपयन्ति । एतेनार्थे गौतम! ते देवा ये अनन्तान् कर्मा शान् जघन्येन एकेन वा द्वाभ्यां वा त्रिभिवी उत्कृर्षेण पञ्चभिर्वर्षशतैः क्षपयन्ति । एतेनार्थेन गौतम ! ते देवाः यावत् पञ्चभिः वर्षसहस्रैः क्षपयन्ति । अनेन अर्थेन गौतम ! ते देवाः यावत् पश्चभिर्वर्षशतसहस्रैः क्षपयन्ति, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।। सू० ७ ॥
|| अष्टादशशते सप्तमोद्देशकः समाप्तः ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू०७ देवानां कर्मक्षपणनिरूपणम् १४७ ___टीका-'अस्थि णं भंते' सन्ति खलु भदन्त ! 'ते देवा जे अणंते कम्मसे' ते देवाः ये अनन्तान् कर्मा शान् शुभप्रकृतिलक्षणान' जहन्नेणं एगेण वा दोहिं वा तिहिं वा' जघन्येन एकेन वा द्वाभ्यां वा त्रिभिवा 'उकोसेणं' उत्कृष्टत: 'पंचहि वाससरहिं खवयंति' पञ्चभिर्वषेशतः क्षपयन्ति आत्मप्रदेशेभ्यः शातयन्ति विना. शयन्तीत्यर्थः, हे भदन्त ! किं तादृशा देवाः कोऽपि सन्ति ये अनन्तान् कर्मा शान् एकेन वर्षशतेन द्वाभ्यां वा वर्षशताभ्यां त्रिभिर्वा वर्षशतैजघन्यतः शुभप्रकृतिकानि कर्माणि क्षपयन्ति, उत्कृष्टतः पञ्चभिर्वर्षशतैः तादृशानि कर्माणि विनाशयन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'हंता' इत्यादि । 'हंता अस्थि हन्त, गौतम ! सन्ति एतादृशा देवा ये एकेन द्वाभ्यां त्रिभिर्वा वर्षशतैर्जघन्यतः कर्माणि नाशयन्ति तथा उस्कृष्टतः पञ्चभिवषेशतैः कर्माणि विनाशयन्तीति उत्तरपक्षाशयः । 'अस्थि णं भंते !" सन्ति खलु भदन्त ! 'ते देवा जे अणंते कम्मंसे' ते ताशा देवा: ये अनन्तान् कर्मा शान्-शुभप्रकृतिकान 'जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिहिं
'अस्थि णं भंते ! ते देवा जे अणते कम्मंसे' इत्यादि।
प्रश्न--(अस्थि णं भते! ते देवा जे अणंते कम्मसे) हे भदन्त ! ऐसे देव हैं जो अनन्त शुभप्रकृतिरूप कर्माशों को (जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा, तिहिं वा) कम से कम एक सौ वर्ष में अथवा दोसौ वर्ष में अथवा तीनसौ वर्ष में (उक्कोसेणं पंचहि वाससएहि खवयंति) एवं अधिक से अधिक पांचसौ वर्ष में नष्ट कर देते हो ?
उत्तर-- (हंता अस्थि) हां गौतम ! ऐसे देव हैं।
प्रश्न--(अस्थि णं भंते ! ते देवा जे अनन्ते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिहिं वा उक्कोसेणं पंचहिं पाससहस्से हिं खवयंति) हे
"अस्थिणं भंते ! वे देवा! जो अणते कम्मंसे" छत्यादि
टा---'अस्थि णं भंते ! ते देवा जे अणंते कम्मंसे" सावन सेवा हेव छ ? तना शुभ प्रकृति ३५ शनी "जहन्ने णं एकेण वा, दोहिं वा, तिहिं वा." मा ४ से. १५ मा uथा पसे. १ मा मया से वषमां "उको सेणं पंचहि वाससरहिं खवयंति" भने पधारेभा पधारे पांयसे વર્ષમાં નાશ કરી શકે છે?
उ० "हंता अस्थि" &। गीतम! मे प्रमाणे अरी छ.
प्र. "अत्थि णं भंते ! ते देवा जे अणते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा, तिहिं वा उक्कोसेणं पंचहिं वाससहस्सेहि खवयंवि" है मगन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
Be
भगवती सूत्रे
वा' जघन्येन एकेन वा द्वाभ्यां वा त्रिभिर्वा 'उक्को सेणं' 'उत्कृष्टतः ' पंचहिं वाससहस्सेहिं खचयंति' पञ्चभिर्वर्षसहस्रैः किं क्षपयन्ति इति प्रश्नः भगवानाह - 'हंता' इत्यादि । 'हंता अस्थि' हन्त ! सन्ति तादृशा अपि देवा ये जघन्यतः एकेन द्वाभ्यां त्रिभिर्वा उत्कृष्टतः पञ्चभिर्वर्ष सवत्रैरनन्तान् कर्माशान् क्षपयन्तीतिभावः । अस्थि णं भंते ! ते देवा' सन्ति खलु भदन्त ते देवा' जे अनंते कम्मं से' ये अनन्तान् कर्माशान् शुभप्रकृतिकान् 'जहन्नेणं' जघन्येन 'एक्केण वा दोहिं वातिर्हि वा' एकेन वा द्वाभ्यां वा त्रिभिर्वा 'उक्को सेणं पंचहि वाससयसहस्से हिं' उत्कृर्षेण पश्चभिर्वर्षशतसहस्रः पञ्चलक्षममितवर्षे': 'खवयंति' क्षवयन्ति किमिति प्रश्नः, भगवानाह - 'हंता ! अस्थि' हन्त ! सन्ति हे गौतम! सन्ति तादृशा अपि देवाः ये जघन्यत एकेन द्वाभ्यां त्रिभिर्वा, उत्कृष्टतः पञ्चभिर्वर्षशतसहसेरनन्तान कर्माशान क्षपयन्तीत्युत्तरम् | के देवा एतादृशाः सन्तीति तान् विशेषतो दर्शयन्नाहभदन्त ! ऐसे देव हैं जो अनन्तकर्माश को कम से कम एक हजार वर्ष में अथवा दो हजार वर्ष में या तीन हजार वर्ष में और अधिक से अधिक पांच हजार वर्ष में नष्ट कर देते हों ?
उत्तर -- (हंता अस्थि) हां गौतम ! हैं ।
प्रश्न- ( अस्थि णं भते ! ते देवा जे अनंते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तीहिं वा उक्कोसेणं पंचहिं वाससयस हस्सेहिं स्ववयंति) हे भदन्त ! ऐसे देव हैं जो अनन्तकर्मांशों को कम से कम एक लाख वर्ष में अथवा दो लाख वर्ष में या तीन लाख वर्ष में एवं अधिक से अधिक पांच लाख वर्षों में नष्ट कर देते हों ।
उत्तर -- (हंता, हत्थि) हां गौतम हैं।
એવા દેવ છે? કે જે અનંત કર્માશાને ઓછામાં ઓછા એક હજાર વર્ષમાં અથવા બે હજાર વર્ષોમાં અથવા ત્રણ હજાર વર્ષમાં અને વધારેમાં વધારે પાંચ હજાર વર્ષમાં નાશ કરી શકે છે ?
७० "हंता अस्थि" हा गौतम तेम हरी रा छे,
प्र० ' अस्थि णं भंते ! ते देवा जे अनंते कम्मंसे जहणेणं एक्केण वा, दोहि वा, तिहि वा, उक्कोसेणं पंचहि वाससयस हस्सेहि खवयंति' हे भगवन् એવા દેવ છે કે જે પેાતાના અનંત કર્મો શાને ઓછામાં ઓછા એક લાખ વર્ષોંમાં અથવા બે લાખ વર્ષોમાં અથવા ત્રણ લાખ વર્ષમાં અને વધારેમાં વધારે પાંચ લાખ વર્ષમાં નાશ કરી શકે છે ?
Ga ''ता अस्थि' । गौतम ! तेभ अरी शडे छे,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श०१८ उ० ७ सू० ७ देवानां कर्मक्षपणनिरूपणम् १४९ 'कयरे गं' इत्यादि । कयरे ण भंते' कतरे के खलु भदन्त ! 'ते देवा जे अणंते कम्मंसे' ते देवा ये अनन्तान कर्मा शान् 'जहन्नेणं एक्केण वा जाव पंचहि वाससएहिं 'खवयंति' जघन्येन एकेन वा यावत् पञ्चभिर्वर्षशतैः क्षपयन्ति, अत्र यावत्पदेन 'दोहिं वा तिहिं वा उक्को सेणं' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवतीति प्रश्नः, तथा 'कयरे णं भंते' कतरे के खलु भदन्त ! 'ते देवा जाव पंचहिं वाससहस्सेहि खवयंति' ते देवा यावत् पञ्चभिःवर्षसहस्रः क्षपयन्ति अत्रापि यावत्पदेन' जे अणंते कम्मसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिहिं वा उक्कोसेणं' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवतीति प्रश्नः, तथा 'कयरे णं भंते !' कतरे के खलु भदन्त ! 'ते देवा जाव पंचहि वाससयसहस्सेहि खवयंति' ते देवाः यावत् पञ्चभिवर्षशतसहसै क्षपयन्ति इहापि यावत्पदेन' जे अगते कम्मं से जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिहि वा उकोसेणं' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवतीति प्रश्ना, यथाक्रमं त्रयाणामपि प्रश्नानामु. त्तरयितुमाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'वाणमंतरादेवा' वानव्यरा देवाः 'अगंते कम्मंसे' अनन्तान् कर्मा शान् शुमप्रकृतिरूपान् ‘एगेणं वास.
प्रश्न--(कयरेणं भंते ! ते देवा जे अणंते कम्मसे जहन्नेणं एक्केण वा जाव पंचहि वाससएहिं खवयंति) हे भदन्त ! ऐसे वे कौन से देव हैं जो अनन्तकर्माशों को कम से कम एक सो वर्ष यावत् अधिक से अधिक पांच सौ वर्ष में नष्ट कर देते हैं ? (कयरे णं भंते! ते देवा जाव पंचहि वाससहस्सेहि खवयंति) तथा ऐसे वे कौनसे देव हैं जो यावत् पांच हजार वर्षों में नष्ट कर देते हैं ? (कयरे णं भंते ! ते देवा जाव पंच घाससयसहस्सेहिं खवयंति) तथा ऐसे वे कौन देव हैं जो यावत् पांच लाख वर्षों में अनन्तकोशों को नष्ट कर देते हैं ?
उत्तर--(गोयमा वाणमंतरा देवा अर्णते कम्मं से एगेणं वाससए शंखवयंति) हे गौतम ! वानव्यन्तर जो देव हैं वे अनन्तकर्माशों को
4. "कयरे णं भंते ! ते देवा जे अणते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा जाव पंचहि वाससएहि खवयंति” 8 सवन् मेवी ते ४थे। हेव छ, रे પિતાના કર્મા ને ઓછામાં ઓછા એકસો વર્ષ યાવત્ વધારેમાં વધારે पांयसे। मां नाश ४३ शछे १ "कयरे ण भंते ! ते देवा पंचहि वासनहस्सेहि खवयंति" सन सेवा एवछ ? यावत् पांय 6॥२ भां मनत माशान ना री छ 'कयरे णं भंते ! देवा जाव पचहिं वाससय. सहस्सेहिं खवयति" तथा सेवा । हेव छ ? २ यात पाय वाम વર્ષોમાં અનંત કર્મા શેને નાશ કરી દે છે?
G. "गोयमा ! बाणमंतरा देवा अणते कम्मंसे एगेणं वाससएणं खवयति" હે ગૌતમ! જે વાનવ્યન્તર દેવ છે? તે અનંત કર્મા શોને એક સે વર્ષમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे सएणं खवयंति' एकेन वर्षशतेन क्षपयन्ति, हे गौतम ! वानव्यन्तरा देवा एकेन वर्षशतेन अनन्तान् कर्मा शान् क्षपयन्ति स्त्रात्मप्रदेशेभ्यः शातयन्तीतिभावः 'अमुरिंदवज्जिया भवणवासी देवा' असुरेन्द्रवनिता भवनवासिनो देवाः' 'दोहि वाससरहिं खवयंति' द्वाभ्यां वर्षशताभ्यां क्षपयन्ति, परित्यज्य असुरेन्द्रम् अन्ये ये भवनवासिनो देवास्ते द्वाभ्यामेव वर्षशताभ्याम् अनन्तान् कर्मा शान् क्षपय. न्तीत्यर्थः असुरकुमारा देवा' असुरकुमारा देवाः 'अणंते कम्मसे' अनन्तान् कर्मा शान 'तिहिं वाससएहि' त्रिभिर्वर्षशतैः' 'खवयंति 'क्षपयन्ति' 'गहनक्खत्तताराख्वा जोइसिया देवा' ग्रहनक्षत्रतारारूपा ज्योतिष्का देवाः अणंते कम्मंसे' अनन्तान् कर्मा शान् 'चउहि वाससएहिं खवयन्ति' चतुर्भिर्वर्षशतैः क्षपयन्ति, तथा च ग्रहनक्षत्रतारारूमा ज्योतिष्का देवाः चतुर्भिर्वर्षशतैरनन्तान् कर्मा शान् क्षपयन्तीत्यर्थः। चंदिममरिया जोइसिंदा जोतिसरायाणो' चन्द्रसूर्याः ज्योतिष्केन्द्रा ज्योतिष्कराजानः 'अगंते कम्मंसे' अनन्तान् कर्मा शान 'पंचहिं वाससएहिं खवयंति' पञ्चभिर्वर्षशतः क्षयन्ति ज्योतिष् केन्द्रा ज्योतिष्कराजानः चन्द्रसूर्याः पश्चभिर्वर्षशतैः अनन्तानि कर्माणि क्षपयन्तीत्यर्थः 'सोहम्मीसाणगा देवा' सौध. एक सो वर्ष में नष्ट कर देते हैं । (असुरिंदियवजिया भवणवासी देवा अणते कम्मंसे दोहिं वासस एहि खवयंति) तथा असुरेन्द्रों को छोड़कर भवनवासी जो देव हैं वे अनन्तकर्मा शों को दो सौ वर्ष में नष्ट कर देते हैं। (अप्रकुमारा देवा अर्णते कम्मंसे तिहि वाससएहिं खवयंति) असुरकुमार देव अनन्त कर्मा शों को ३०० वर्षों में नष्ट कर देते हैं। (गहनखत्ततारारूवा जोइसिया देवा अणंतकम्मंसे चरहिं वाससएहिं खवयंति) ग्रह नक्षत्र तारारूप ज्योतिषिकदेव अनन्तकर्मा शों को चार सौ वर्ष में नष्ट करते हैं । (चंदिन सूरिया जोइसिंदा जोइसरायाणो जो अणंते कम्मसे पंचहि वाससएहि खवयंति) ज्योतिष इन्द्र और ना॥ ४२ ॥ छे. "असुरिंदवज्जिया भवणवासी देवा अणंते कम्मंसे दोहि वाससएहि खवयति" असुरेन्द्रो छ।अन २ सनवासी हेछ, ते सनत माशाने मसे भी ना ४२ छ. मन असुरकुमारा देवा अणंते कम्म. से तिहिं वानसएहिं खवयति" २ असु२४मार व छे ते मन शान त्रयसो भय नाश ४२ छ. "गहनखत्ततारारूवा जोइसिया देवा अणंवे कम्मंसे चउहिं वाससएहि खवयंति" अड, नक्षत्र, ॥२॥ ३५ ज्योति हे सनत शिाने यारसे. १ मा नाश ४२ छ. "चंदिमसूरिया जोइसिदा जोइसरायाणो अणंते कम्मंसे पंचहि वाससरहि खण्यति" ज्योतिष न्द्र,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १८३० ७ ० ७ देवानां कर्मक्षपणनिरूपणम्
१५१
र्मेशानका देवाः' उणं ते कमसे' अनन्तान् कर्माशान 'एगेण वाससहर सेण खवयंति' एकेन वर्षसहस्रेण क्षपयन्ति सौधर्मेशानव ल्पे वर्तमाना देवा अनन्तान् कमशान के नैव वर्षसहस्रेण क्षपयन्तीत्यर्थः ' 'सर्प कुमारमा हिंदेगा देवा' सनत्कुमारमाहेन्द्रका देवाः अनंते कम्मंसे' अनन्तान् कर्माशान 'दोहिं वाससहस्से हिं' द्वाभ्यां वर्षसहस्राभ्यां क्षपयन्ति एवं एएवं अभिलावेणं' एवमेतेन अभिला पेन'
लोग लंगा देवा अते कम्मंसे' ब्रह्मलोकान्तका देवाः अनन्तान् कर्मा शान् 'तिहिं वाससहस्से हिं खदयंति' त्रिभिर्वर्षसहस्रैः क्षपयन्ति ब्रह्मलोक स्थिता देवाः तथा लान्ता देवाश्च त्रिभिरेव वर्षसहस्रैः अनन्तानपि कर्माशान् क्षपयन्तीत्यर्थः । महासुकसह सारगा देवा अनंते कम्मंसे चउहिं वाससहरसेहिं 'महाशुक्रसहस्रारकादेवा: अनन्वान कर्माशान् चतुर्भिर्वर्षसहस्रैः क्षपयन्ति, महाशुक्रे कल्पे सहस्रारकल्पे व विद्यमानाः देवाः चतुर्भिरेव वर्ष सहस्रैरनन्तान् कर्मा शान् क्षपयन्तीत्यर्थः । ज्योतिष राजा चन्द्रमा एवं सूर्य अनंतत्रर्माशों को पांचसो वर्ष में नष्ट करते हैं । (सोहम्मीसाणगा देवा अणते वम्मंसे एगेणं वाससहस्सेणं स्ववयंति) सौधर्म ईशान में रहनेवाले देव अनन्त, कर्माशो को एक हजार वर्ष में नष्ट करते हैं । (सर्णकुमारमादिगा देवा अणते कम्मंसे दोहिं वाससहस्सेहिं खवयंति) सनत्कुमार और माहेन्द्र देवलोकवासी देव अनन्तकर्माशों को २ हजार वर्ष में नष्ट करते हैं। ( एवं एएणं अभिलावेणं बंभलोगलंतगा देवा अनंते कम्मंसे तिहिं वाससहस्से हि खवयंति) इसी प्रकार इस अभिलाप से ब्रह्मलोक एवं लान्तक देवलोकवासी देव अनन्तकर्माशों को तीन हजार वर्ष में नष्ट करते हैं । (महासुक्क सहरमारगा देवा अनंते कम्मंसे चउहि वससहस्सेहिं खवयंति) महाशुक्र और सहस्रार देवलोक के देव अनन्तकर्मा शो चार हजार वर्ष અને જન્મ્યાતિષ્ઠરાજ ચંદ્રમા અને સૂર્ય અનત કર્માંશાને પાંચસે વર્ષમાં નાશ ३२ छे. “सोहम्मीसाणगा देवा अणंते कम्मंसे एगेणं वाससहस्सेणं खवयंति" સૌધમ ઇશાનમાં રહેવાવાળા દેવા અન ́ત કર્માશાને એક હજાર વર્ષીમાં नाश १रे छे. “वणकुमारमादिगा देवा अनंते कम्मंसे दोहि वास सहर से हि खवयति" सनत्कुमार भने माहेन्द्र देवसेोभां निवास पुरनाश देवा अनंत शर्मा शोने मे हर वर्ष भी नाश पुरी हे छे. "एवं एएणं अभिलावेणं बंभलो गलतगा देवा अनंते कम्मंसे तिहि वाससहस्सेहि खवयति" मेन रीतना અભિલાપથી બ્રહ્મલાક અને લાન્તક દેવલેાકમાં રહેનારા દેવા અનત કર્માંશને ऋभु ईश्वर वर्षमां नाश उरी हे छे, "महासुक्क सहस्सारगा देवा अनंते कम्मंसे 'उहि' वासहस्सेहि' खत्रयति" माशु भने सहसार देवसेोमां नारा देवा અનંત કર્માં શાને ચાર હજાર વર્ષમાં ખપાવે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
'आणय-पाणय-आरण-अच्चुयगा देवा आनतप्राणतारणाच्युतका देवाः 'अणंते कम्मंसे' अनन्तान् कर्मा शान् पंचहिं वाप्ससहस्सेहि खवयंति' पञ्चभिः वर्ष सहनैः क्षपयन्ति 'हिटिमगेविज्जगा देवा अणं ते कम्मंसे' अधोग्रेवेयका देवा अनन्तान् कर्मा शान 'एगेणं बासमयसहस्सेणं खाद्ययंति' एकेन वर्ष शतसहसेण क्षपयन्ति, अधोभागस्थितप्रैवेयका देवाः एकलशवर्षेण अनन्तान् कर्मा शान् क्षपयन्तीत्यर्थः 'मज्झिमगेवेज्जगा देवा अणंते' मध्यमोवेयका मध्यभागस्थिता अवेय का देवाः अनन्तान् कर्मा शान 'दोहिं वाससयसहस्से हिं खवयंति' द्वाभ्यां वर्ष शतसहस्राभ्याम् द्विलक्षवरित्यर्थः क्षपन्ति 'उवरिमगे वेज्जगा देवा अगते कम्मंसे तिहिं वाससयसहस्सेहिं खवयंति' उपरितनग्रैवेयकाः उपरिभागस्थिता ग्रैवेयका देवाः अनन्तान् कर्मा शान् त्रिमिवर्षशतसहस्त्रैः क्षपयन्ति ग्रैवेयकविमानस्योपरिभागे विद्यमानाः ग्रैवेयका देवाः त्रिलक्षवः अनन्तान् कर्मा शान् क्षपयन्तीत्यर्थः । 'विजयवेजयंतजयंत अपराजियगा देवा' विजयवैज पन्त जयन्तापराजितविमानस्थिता देशः 'अणंते कम्मसे चउहि वाससयसहस्सेहिं खवयंति' अनन्त न् कर्मा शान् चतुर्मिवर्ष शतमें नष्ट करते हैं। (आणयपाणयआरणअच्चुयगा देवा अणते कम्मंसे पंचहिं वाससहस्सेहिं खवयंति) आनतप्राणत आरण अच्युत इनके देव अनन्त कर्माशों को पांच हजार वर्ष में नष्ट करते हैं । (हिटिम गेविजगा देवा अणंतकम्मंसे एगेण वाससयसहस्सेणं खवयंति) अध. स्तन ग्रैवेयक के देव अनन्तकर्मा शो को एक लाख वर्ष में नष्ट करते हैं । (मज्झिमगेवेजगा देवा अणते, कम्मंसे दोहिं वाससयसहस्से हिं खवयंति) मध्यम अवेयकवासी देव अनंतकर्माशों को दो लाख वर्ष में नष्ट करते हैं। (उपरिमगेवेजगा देवा अणते कम्मसे तिहि वाससयसहस्सेहिं खवयंति) उपरिम प्रैवेयक के देव अनन्त कर्माशों को तीन लाख वर्षों में नष्ट करते हैं (विजयवेजयंतजयंत अपराजियगा देवा अणते कम्मंसे चरहिं वाससयसहस्सेहिं खवयंति) विजय, वैजयन्त,
“आणय पाणय अच्चुयगा देवा अणते कम्मंसे पंचहि वाससहस्सेहि खण्यमानत, प्राणुत, भने भव्युत ४ निवासी है। मनताशान पांय २ भां भाव छ. अर्थात् नाश ४२ छ. "हिदिम गेविज्जगा देवा अणंते कम्मंसे एगेणं वाससयसहस्सेणं खवयति" मस्तन-नायना દેવલેકમાં ગ્રેવેયક દેવે અનંત કસ્મશાને એક લાખ વર્ષમાં નાશ કરે છે. "उबरिमगेवेज्जगा देवा अणंते कम्मंसे तिहि वासमयसहस्सेहि खवयंति" ५२ नअवेयर हवे! मन त भांशाने arm १ मां नाश ४२ छे. "विजय वेजयंत जयत अपराजित देवा अणंते कम्म से चउहि वाससहस्सेहिं खवयंति"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १८ उ०७०७ देवानां कर्मक्षपणनिरूपणम् १५३ सहस्रैर्लक्षचतुष्केण वर्षग क्षपयन्ति स्वात्मप्रदेशेभ्यो दूरीकुर्वन्तीत्यर्थः 'सव्वट्ठ सिद्धगा देवा' सर्वार्थसिद्धका देवाः-सर्वार्थ सिद्धविमानस्थिता देवाः 'अणंते कम्मंसे अनन्तान् कर्मा शान् 'पंचहि वाससयसहस्सेहि खवयंति' पञ्चभिर्वर्षशतसहस्रः क्षपयन्ति-पश्चलक्षवर्षे विनाशयन्तीत्यर्थः 'एएणटेणं गोयमा' एतेन अर्थेन हे गौतम ! 'ते देवा जे अणंते कम्मसे जहन्नेणं एक केण वा दोहिं वा तिहिं वा ते देवा ये अनन्तान् कर्मा शान् जघन्यत एकेन वा द्वाभ्यां वा त्रिभि वा 'उकोसेणं' उत्कृष्टतः 'पंचर्हि वाससएहि खवयंति' पञ्चभिवर्ष शतैः क्षपयन्ति । 'एएणटेण गोयमा' एतेनैव अर्थेन कारणेन हे गौतम ! ते देवा जाव पंचहि वाससहस्सेहिं खवयंति' ते देवाः यावत् पञ्चभिर्वर्ष सहस्रः क्षपयन्ति अत्र यावत्पदेन 'जे अणते कम्मसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहि वा तीहि वा उक्को सेणं' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवति हे गौतम ! अनेन कारणेन कथयामि यत् सन्ति तथाविधा देवा ये जघन्यत एकेन जयन्त अपराजित इनके देव अनन्तकर्मा शो को चार लाख वर्ष में नष्ट करते हैं। (सम्वट्ठसिद्धगा देवा अणते कम्मंसे पंचहिं वाससय. सहस्सेहिं खवयंति) सर्वार्थ सिद्धिकदेव अनन्त कर्मा शोको पांचलाख वर्ष में नष्ट करते हैं (एएण?णं गोयमा! ते देवा जे अणते कम्मसे जहण्णेणं एक्केण वा दोहिं था तिहिं वा उक्कोसेणं पंचहिं वाससएहिं खवयंति) इस कारण हे गौतम! ऐसे देव हैं कि जो अनन्तकर्माशों को कम से कम एक दो और तीनसौ वर्ष में और उस्कृष्ट से पांच सौ वर्ष में नष्ट करते हैं। (एएणतुणं गोयमा ! ते देवा जाव पंचहि वाससहस्सेहिं खवयंति) तथा ऐसे भी देव हैं कि जो जघन्य से एक दो एवं तीन हजार वर्ष में और उत्कृष्ट से पांच हजार વિજય, વજ્યજ્ઞ, જયન્ત અને અપરાજીત દેવલેકમાં રહેનારા દે અનંત
भाशाने यार सास भी नाश ४२ छे “सव्वद्रसिद्धगा देवा अणते कम्म से पंचहि वाससयसहस्सेहि खवयति" साथ सिद्ध निवासी देवो भनत माशान पांय साम मा भाव छ. अर्थात् नाश 3रे छ. "एएणठेणं गोयमा! ते देवा जे अणते कम्म से जइम्नेणं एक्केण वा दोहि वा तिहि वा उक्कोसेणं पंचहि' वाससएहिं खवयति" ते ३२थी है ગૌતમ! એવા દે છે કે જે એ અનંત કમશને ઓછામાં ઓછા એકસે, બસે કે ત્રણ વર્ષમાં અને વધારેમાં વધારે પાંચ વર્ષમાં નાશ કરે છે. "एएणठेणं गोयमा! वे देवा जाव पंचहि वाससहस्सेहि खवयति" तथा सेवा પણ દે છે કે જેઓ જઘન્યથી એક, બે અને ત્રણ હજાર વર્ષમાં અને
भ० २०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
भगवतीसूत्रे
arati ar ara वर्षसहस्रन्तान् कर्माशान क्षपयन्तीत्यर्थः । ' पण गोयमा !' अनेन अर्थेन गौतम ! 'ते देवा जाव पंवहिं वासस्यसहस्सेहिं खवयंति' ते देवाः यावत् पञ्चभिर्वर्ष शतसहस्रः क्षपयन्ति इह यावत्पदेन 'जे अणते कम्मंसे जहन्ने एक्केण वा दोहिं वा तिर्हि वा उक्कोसेणं' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवति, हे गौतम ! अनेनैव कारणेनाहं कथयामि यत् तथाविधा अपि देवा ये अनन्तानपि कर्मा शान् जघन्यत एकेन वर्ष शतसहस्रेग द्वाभ्यां वा त्रिमिव वर्षशतसहस्रैः कर्माणि क्षपयन्ति, तथा उत्कृष्टतः पञ्चभिर्वर्षशतसहसैरन्तानपि कर्मा शान् आत्मप्रदेशेभ्यो दूरीकुर्वन्तीति निगमनाभिप्रायः इति । 'सेवं भंते! सेवं भंते । ति तदेवं भदन्त ! तदेवं मदन्त ! यत् देवानां कर्मक्षयणविषये देवानुमियेण निवेदितं तत् एवमेव सर्वथैव सत्यं भवद्वाक्यस्य सर्वथैव सत्यत्वात् इति कथयित्वा वर्ष में अनन्तकर्मा शो को नष्ट करते हैं । (एएणद्वेणं गोयमा ! ते देवा जाव पंचहिं वाससय सहस्सेहिं खवयंति) तथा ऐसे भी देव हैं जो हे गौतम ! जघन्य से एक दो और तीन लाख वर्ष में एवं उत्कृष्ट से पांच लाख वर्ष में अनन्तकर्माशों को नष्ट करते हैं । (सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति) हे भदन्त ! आपने जो कर्मक्षपण के विषय में यह सब विषय कहा है वह ऐसा ही है । अर्थात् सर्वथा सत्य ही है क्योंकि आतके वाक्य सर्वथा सत्य ही होते हैं २ इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थानपर विराजमान हो गये ।
,
'ते देवा जाव पंचहि वाससस्सेहिं' यहां पर यावस्पद से 'जे अणते कम्मंसे जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिर्हि वा उक्कोसेणं' यहां तक का उत्सृष्टथी पांच इन्नर वर्षां अनंत अर्भाशोने नाश पुरे हे “एएणट्ठेणं गोयमा ! वे देवा जाव पंचहि वासस्यसहस्सेहि खवयति" हे गौतम! तथा એવા પણ કેવા છે કે જેએ જઘન્યથી એક એ અને ત્રણ લાખ વર્ષમાં અને ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ લાખ વર્ષમાં અનંત કર્માશાના નાશ કરે છે.
આ સધળું કથન કર્યું" છે, તે સઘળું અર્થાત્ સર્વથા સત્ય જ છે. કેમ કે જ ડાય છે. આ પ્રમાણે કહીને તે ભાવિત થઈને પેાતાના સ્થાન પર વિરાજમાન થઈ ગયા.
"सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति" हे भगवन् उर्मक्षयता विषयभां आये थे તેજ રીતે છે. તે સઘળું તેમજ છે, આપ દેવાનુપ્રિયનું કથન સથા સત્ય ગૌતમ સ્વામી તપ અને સયમથી
''वे देवा जाव पंचहि वाससहस्वेहि" मा वायां यावत् पश्री " जे अनंते कम्म से जहणेणं एक्केण वा, दोहि वा तिहि वा उक्कोसेणं" महि सुधीने।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०७ सू० ७ देवानां कर्मक्षपणनिरूपणम् १५५ गौतमो भगवन्त वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥मू०७॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात- जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगद्यपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां अष्टादशशतके
सप्तमोद्देशकः समाप्तः॥१८-७॥ पाठ गृहीत हुआ है । तथा 'ते देवा जाव पंचहि वाससयसहस्सेहि' में आगत यावत्पद से 'जे अर्णते कम्मं से जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तिहिं वा उक्कोसेणं' यहां तक का पाठ गृहीत हुआ है ॥सू० ७॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके अठारहवें शतकका
सातवां उद्देशक समाप्त ॥१८-७॥ पाई अड ४२२ये। छे. तथा ते देवा जाव पंचहि वाससयसहस्सेहि" मा १४iwi a या१:५४थी “जे एणते कम्म से जहन्नेणं एक्केणं वा दोहिवा तिहि वा उस्कोसेणं' मलि सुधीन। ५४ अ शयेर छ. ॥ सू. ७॥ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર"ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અઢારમા શતકને સાતમે ઉદ્દેશક સમાસા૧૮-છા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्रे अथ अष्टमोद्देशकः पारभ्यते । क्षपणं तु बद्धकर्मणामेव भवतीति कर्मबन्धस्वरूप दर्शयन्नाह-रायगिहे' इत्यादि।
मूलम्-रायगिहे जाव एवं वयाती, अणगारस्स णं भंते ! भावियप्पणो पुरओ दुहओ जुगमायाए पेहाए रीयं रीयमाणस्स पायस्स अहे कुक्कुडपोते वा वट्टयपोते वा कुलिंगच्छाए वा परियावजेजा तस्स र्ण भंते ! किं ईरियाबहिया किरिया कन्जइ ? संपराइया किरिया कजइ ? । गोयमा ! अणगारस्स णं भवियप्पणो जाव तस्स णं ईरियाबहिया किरिया कजइ, णो संपराइया किरिया कजइ । से केणढेणं भंते एवं वुच्चइ जहा सत्तमसए संबुडुद्देसए जाव अट्रो निक्खित्तो। लेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहरइ। तए णं समणे भगवं महावीरे बहिया जाब विहरइ॥सू०१॥
छाया-राजगृहे यावदेवमवादीत् अनगारस्थ खलु भदन्त ! भावितात्मनः पुरतः द्विधातः युगमात्रया प्रेक्ष्य रीत रीयतः पादस्याधः कुक्कुटपोतो वा वर्तकपोतो वा कुलिंगच्छायो वा पर्यापधेत तस्य खलु भदन्त ! किं ऐपिथिकी क्रिया क्रियते ? सांपरायिकी क्रिया क्रियते ? गौतम ! अनगारस्य खलु भविता. त्मनो यावत् तस्य खलु ऐपिथिकी क्रिया क्रियते, नो सांपरायिकी क्रिया क्रियते । तत्केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते यथा सप्तमशते संवृतोदेशके यावत् अर्थों निक्षिप्तः । तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावत् विहरति । ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरो बहिर्यावद्विहरति ॥सू० १॥
टीका- 'रायगिहे जाव एवं वयासो' राजगृहे यावदेवमयादीत् अत्र यावत्पदेन भगवतः समवसरणमभूत् , इत्यारभ्य 'प्राञ्जलिपुटो गौतमः' एतदन्तस्य प्रकरणस्य
___ आठवें उद्देशेका प्रारंभनाश-क्षय बंध अवस्था प्राप्त कर्मों का ही होता है । अतः इस उद्देशक में कर्मबन्ध का स्वरूप दिखाया जाता है
આઠમા ઉદેશાને પ્રારંભ અવસ્થા પ્રાપ્ત કર્મોને જ નાશ; ક્ષય અને બંધ થાય છે. જેથી આ ઉદ્દેશામાં કર્મબન્ધનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવે છે.
रायगिहे जाव एवं वयासी" त्यात
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ८ सू० १ कर्मबन्धस्वरूपनिरूपणम्
१५७
ग्रहणं भवति, तथा च परिषदो गमनानन्तरं गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्त्विा त्रिविधया पर्युपासनया पर्युपासीन एवमवादीत् 'अणगारस्स णं भंते!' अनगारस्य खलु भदन्त ! ' मात्रियप्पणी' भावितात्मनः भावितः संयमादिना प्रभावितः आत्मा अन्तःकरणं यस्य स तथाभूतः तस्य 'पुरओ' पुरतोऽग्रतः 'दुहओ' द्विधातः - द्विपात इत्यर्थ: 'जुगमायाए' युगमात्रया- दृष्टया युगं चतुर्हस्तप्रमाणः शकटावयवविशेषः तत् प्रमाणं विद्यते यस्याः सा युगमात्रा दृष्टिः तया युगमा - जया दृष्टया 'पेहाए' प्रेक्ष्य - दृष्ट्वा 'रीयं रीयमाणस्स' रीतं रीयतः - गमनं कुर्वतः 'पास्स अहे' पादस्याधः 'कुक्कुडपोते वा' कुक्कुटपोतः - कुक्कुटडिभः लघुकुक्कुट
'रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि ।
टीकार्थ - 'रायगिहे जाब एवं वयासी' राजगृह नगर में यावत् इस प्रकार से पूछा- यहां यावत्पद से ( भगवतः समवसरणमभूत् ) यहां से लेकर 'प्राञ्जलिपुटो गौतमः' यहां तक का पाठ गृहीत हुआ है । तथा च परिषदा के विसर्जित हो जाने के बाद गौतम ने भगवान को वन्दना की नमस्कार किया बन्दना नमस्कार कर के फिर उन्होंने त्रिविध पर्युपासना से उनकी पर्युपासना की और फिर ऐसा पूछा'अणगारस्स णं भंते! भावियप्पणी इत्यादि' जिसका अन्तःकरण संयम आदि से प्रभावित हो रहा है ऐसे अनगार के जो कि साम्हने की और अपने दोनों ओर के प्रदेश को युगमात्र दृष्टि से देखकर गमन करते समय 'पायस्स आहे' चरण के नीचे 'कुक्कुडपोते' मुर्गीका टीडार्थ - - " रायगिहे जाव एवं वयासी” गृहनगरमा "भगवतः सम वसरणमभूत्' लगवान् महावीर स्वाभी पधार्या परिषद् तेखाने वहना १२वा આવી પ્રભુએ ધર્મના ઉપદેશ આપ્યા. તે પછી ભગવાનને વંદના નમસ્કાર रीने परिषदा यात पोताने स्थाने पछी गर्ध ते पछी "प्राञ्जलिपुटो गौतमः " ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાનને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યાં, વંદના નમસ્કાર કરીને તેઓએ કાયિક, વાચિક અને માનસિક એ રીતે ત્રણ પ્રકારની પ`પાસનાથી लगवाननी पर्युपासना उरी ते पछी अलुने या प्रमाणे पूछयु' "अणगारस्व णं भंते! भावियप्पणी" इत्याहि संयम विगेरेथी नेनुं अतः उरण अलाववाणु થયુ' છે તેવા અનગારને કે જેએ સામી માજુએ તથા પેાતાની બન્ને માજુના પ્રદેશાને યુગમાત્ર દષ્ટિથી (યુગ-ગાડાની ધુંસરીને કહે છે. તેનું માપ यार हाथनु गाय छे.) ले ने यासती वमते "पायरस अहे" यगनी नीचे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
भगवती सूत्रे
इत्यर्थः ' पोते वा' वर्तकपोतो वा वर्तकः पक्षिविशेषः : 'बटेर ' इति प्रसिद्धः तस्य पोतो - डिंभः 'कुलिंगच्छाए वा' कुलिंगच्छायः - पिपीलकादि सदृशो जन्तुविशेषः 'परियावज्जेज्जा पर्यापद्येत - म्रियेत इत्यर्थः ' तस्स णं भंते!' तस्यभावितात्मनोऽनगारस्य खलु मदन्त ! 'किं ईरियावहिया किरिया कज्जइ' किम् ऐर्यापथिक क्रिया क्रियते भवति अथवा 'संपराइया किरिया कज्जई' साम्पराfant क्रिया क्रियते भवति ? भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'अणगारस्स णं भाविपणो जान' अनगारस्य खलु भावितात्मनो यावत्, अत्र यावत्पदेन 'पुरओ दुइ भो जुगमायाए पेहाए रीयं रीयमाणस्स पायस्स अहे कुक्कु डपोते वा वयपोते वा कुलिंगच्छाए वा परियावज्जेज्जा' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवति बच्चा 'बयपोते वा' वर्त्तक-वटेर का बच्चा' 'कुलिंगच्छाए वा' पिपीलिका जैसा जन्तुविशेष 'परियावज्जेज्जा' आकर दबकरके मर जाता है तो 'तस्स ण भंते!' तो उस भावितात्मा अनगार को 'किं ईरिया पहिया किरिया कज्जइ पराइया किरिया कज्जह' क्या ऐर्यापथिकी क्रिया लगती है या सांपरायिकी क्रिया लगती है ? इसके उसर में प्रभु कहते हैं- 'गोपमा' हे गौतम! 'अणगारस्स णं भावियपणो जाव पुरओ दुहओ जुगमायाए पेहाए रीयं रीयमाणस्स पायस्स अहे कुक्कुडपोते वा वहयपोते वा कुलिंगच्छाए वा परियाबज्जेता' दोनों ओर के प्रदेश को तथा सामने की भूमि को युगमात्र दृष्टि से देखकर गमन करते हुए भावितात्मा अनगार वरण के नीचे दबकर मुर्गी का बच्चा यो बढेर का बच्चा या पिपीलि का के जैसा कोई जन्तु विशेष मर जाता है तो उस भावितात्मा अनगार
'कुक्कुडपोवे" मुडडीनु' जर "वट्टयपोते वा" वर्त्त-वटे, तनुं अभ्यु "कुलिं गच्छार वा " डीडी सेवा तु विशेष "परियावज्जेज्जा" मावेस हाधने भरी लय छे. तो “तर णं भंते !" ते लावितात्मा अनगारने "कि' ईरिया बहिया किरिया कज्जइ अहवा संपराइया किरिया कज्जइ” भैर्यापथिठी डिया લાગે છે? કે સાંપરાયિકી ક્રિયા લાગે છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-" गोयमा !" हे गौतम! " अणगारस्स णं भंते ! भाविअपणो जाव पुरओ दुहओ जुगमायाए हाए री रीयमाणस्स पायरस अद्दे कुक्कुडपोते वा, वट्टयपोते वा कुलिंगच्छा परियावज्जे जा" भन्ने मनुना प्रदेशने तथा साभेनी लूभीमां युग માત્ર (ચાર હુ થ પ્રમાણુ) દૃષ્ટિથી જોઇને જતાં એવા ભાવિતાત્મા અનગારના પગ નીચે મરઘાનું ખર્ચો અથવા ખતકનું બચ્ચું મથવા કીડિ જેવુ' 'તુ
(4
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० ८ सू० १ कर्मबन्धस्वरूपनिरूपणम् १५९ 'तस्स ' तस्य भावितास्मनोऽनगारस्य खलु 'ईरियावहिया किरिया कज्जइ' ऐपिथिकी क्रिया क्रियते भवति ‘णो संपराइया किरिया कज्जई नो सांपरायिकी क्रिया क्रियते, हे गौतम ! युगप्रमाणदृष्टया गच्छतो भावितात्मनोऽनगारस्य यदि मार्गे प्राणिविराधनं भवेत्तदा तस्य ऐपिथिकी क्रिया क्रियते भवति, सांपरायिकी क्रिया तु न भवतीतिभावः । ‘से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ' तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते यत् ऐपिथिकी क्रिया भवति न सांपरायिकीति प्रश्नः भगवानाह-'जहा' इत्यादि । 'जहा सत्तमसए संबुडुद्देसए' यथा सप्तमशतके सप्तमे संवृतोद्देशके कथितं तथैव इहापि वोद्धव्यम् , कियत्पर्यन्तं सप्तमशतकीयपकरणं को 'ईरियायहिया किरिया कज्जह' ऐपिथिकी क्रिया लगती है । 'णो सांपराइया' सांपरायिकी क्रिया नहीं लगती है। तात्पर्य कहनेका यह है कि चलते समय युगप्रमाण दृष्टि से भूमिका संशोधन करते हुवे भावितात्मा अनगार को मार्ग में प्राणि की विराधना हो जाती है, तो उसको ऐपिथिकी क्रिया ही लगती है सांपरायिकी क्रिया नहीं लगती है क्योंकि यह क्रिया प्रमाद के योगवाले अनगार को लगती है उसके उस समय प्रमाद का योग है नहीं। इसलिये यह क्रिया उसके नहीं लगती है । 'से केणट्टेणं भंते ! एवं बुच्चई' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि उस भावितात्मा अनगार को ऐर्यापथिकी क्रिया लगती है सांपरायिकी नहीं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहा सत्तमसए संवुडदेसए' हे गौतम ! इस विषय में जैसा सप्तमशतक के विशेष भरी जय त त मावितामा मनगारने "ईरिया वहिय। किरिया कज्जइ" मर्या५थि: या am छ. “णो सांपराइया" सांयिही ठिया લાગતી નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–ચાલતી વખતે યુગપ્રમાણ દૃષ્ટિથી ભૂમિનું સંશોધન કરતાં કરતાં ભાવિતાત્મા અનગારના માર્ગમાં પ્રાણિની વિરાધના થઈ જાય તો તેને પથિકી જ ક્રિયા લાગે છે. સાંપરાવિકી ક્રિયા લાગતી નથી. કેમ કે સાંપરાયિકી ક્રિયા પ્રમાદના ગવાળા અનગારને લાગે छ. मडिया प्रभाहना यो नथी तथा सां५२॥थि: डिया वागती नथी. "से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ" भगवन् मा५ ॥ ४॥२यी ४ छ। है તે ભાવિતાત્મા અનગારને ઐયંપથિકી જ ક્રિયા લાગે છે, સાંપરાયિકી ક્રિયા Sunnी नयी १ मा प्रश्नमा उत्तरमा प्रभु ५९ छे ?-"जहा सत्तमसए संवुडु.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
भगवतीसूत्रे ज्ञातव्यं ? तत्राह-'जाव' इत्यादि । 'जाव अट्ठो निक्वित्तो' यावद् अर्थों निक्षिप्तः एतत्पर्यन्तं तत्रत्य प्रकरणं ज्ञातम् , तथाहि-अथ केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते गौतम ! यस्य क्रोधमानमायालोमाः व्यवच्छिन्ना विनष्टास्तस्य ऐर्यापथिक्येव क्रिया भवति, न सांपरायिकी क्रिया भवतीत्यादि । 'जाव अट्ठो निक्खित्तो' ति, 'से केगटेणं' इत्यादि वाक्यस्य निगमनं यावदित्यर्थः तच्च निगमनं 'से तेणटेणं गोयमा ! एवं बुच्चई' इत्यादि । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! जाव विहरई' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति, हे भदन्त ! ऐपिथिकी क्रिया विषये देवानुपियेण यत् कथितं तत् एवमेव सर्वथा सत्यमेव भवद्वाक्यस्याप्तसंवृत उद्देशक में कहा गया है वैसा ही यहां पर भी जानना चाहिये। सप्तमशतक के उद्देशक का प्रकरण यहाँ पर कहां तक का ग्रहण करना चाहिये ? इसके लिये 'जाव अट्ठोणिक्खित्तो ऐसा कहा गया है कि यहां तक का वह प्रकरण यहां लेना चाहिये । तात्पर्य ऐसा हैं किगौतमने ऐसा पूछा है जिस भावितात्मा अनगार के क्रोध, मान, माया
और लोभ ये कषायें नष्ट हो चुकी हैं । उस भावितात्मा अनगार को ऐपिथिकी क्रिया ही होती हैं। सांपरायिकी क्रिया नहीं होती है। इत्यादि सो 'जाव अट्ठो निक्खित्तो' यह 'से केणटेणं' इत्यादि वाक्य का निगमन है । ‘से तेणढेगं गोयमा! एवं वुच्चई' और वह इस प्रकार से है। 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति जाव विहरई' हे भदन्त । ऐपिथिकी क्रिया के विषय में जो आप देवानुप्रिय ने कहा है वह सर्वथा सत्य ही हेस" उ गीतम मा विषयमा सातमा शतना सवृत नमन। देशभर પ્રમાણે કહ્યું છે, તે પ્રમાણે અહિયાં પણ સમજવું.
સાતમા શતકના સાતમા ઉદ્દેશાનું કથન અહિયાં કયાં સુધીનું ગ્રહણ ४२पार्नु छ, ते भाटे घुछ है 'जाव अड्ठो निक्खित्तो" से ४थन सुधार्नु त्यांनु थन माह समा.
તાત્પર્ય એ છે કે-ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાનને એવું પૂછયું છે કે જે ભાવિત્મા અનગારના ક્રોધ, માન, માયા, અને લેભ એ કષાયે નાશ પામ્યા છે, તેવા ભાવિતાત્મ અનગારને ઐયંપથિકી જ ક્રિયા લાગે છે. સાંપરાયિકી
या aunा नथी. त्याद थन "जाव अट्टो निक्खेवो' । पाध्य "से केणटेणं" त्याहि पायनु नियमन छे. “से तेणटेणं गोयमा एव बुच्चइ" તે આ રીતે છે.
"सेव भंते ! सेव भंते ! ति जाव विहरइ” 8 सान् मर्या५थिली ક્રિયાના વિષયમાં આ૫ દેવાનું પ્રિયે જે પ્રમાણે કહ્યું છે. તે સર્વથા સત્ય જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ गमनमाश्रित्य परतीर्थिकमतनिरूपणम्१६१ वाक्यतया सर्वतः सत्यत्वादिति कथयित्वा गौतमो भगवन्त वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीतिभावः । 'तए णं समणे भगवं महावीरे बहिया जाव विहरई' ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरो बहिर्जनपदविहार विहरति तस्माद् राजगृहादन्यत्र विहारमकरोद् भगवान् महावीर इत्यर्थः ॥० १॥
इतः पूर्व विहारमाश्रित्य विचारः कृतः, अथ गमनमेवाश्रित्य परतीथिकमत निषेधकरणेन स एव विचार उच्यते-'तेणं कालेणे' इत्यादि । ___मूलम्-तेणं कालणं तेणं समएणं रायगिहे जाव पुढवीसिलापट्टए० तस्स णं गुणसिलस्त चेइयस्त अदूरसामंते बहवे अन्नउत्थिया परिवसंति । तए णं समणे भगवं महावीरे जाव समोसढे जाव परिसा पडिगया। तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जेट्टे अंतेवासी इंदभूईनामं अणगारे जाव उट्ठे जाणू जाव विहरइ । तए णं ते अण्णउस्थिया जेणेव भगवं गोयमे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता भगवं गोयमं एवं वयासी-तुझे णं अज्जो ! तिविहं तिविहेणं है २ क्योंकि आपके वाक्य आप्तवाक्य स्वरूप हैं । अतः वे सर्व प्रकार से सत्य हैं इस प्रकार कहकर गौतम ने भगवान् को वन्दना की नमः स्कार किया वन्दना नमस्कार करके फिर वे संयम औरतप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। 'तए णं समणे भगवं महावीरे बहिया जाव विहरई' इसके बाद श्रमण भगवान महावी. रने उस राजगृहनगर से बाहर के देशों में विहार कर दिया । सू० १ ॥ છે. આપનું કથન યથાર્થ છે. કેમ કે આ૫ દેવાનુપ્રિયનું વાક્ય આપ્ત વાય છે. જેથી તે સર્વ રીતે સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ
ભગવાનને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તેઓ સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન थया. “तए णं समणे भगवौं महावीरे बहिया जाव विहरइ" ते पछी श्रम भगवान् મહાવીર સ્વામીએ રાજગૃહ નગરથી બહારના દેશોમાં વિહાર કર્યો. સૂ. ૧
भ० २१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
भगवतीसूत्रे
असंजया जाव एगंतबाला यावि भवह। तए णं भगवं गोयमे अन्नउत्थिए एवं वयासी-से केणं कारणेणं अज्जो अम्हे तिविहं तिविहेणं असंजया जाव एगंतबाला यावि भवामो । तए णं ते अण्णउत्थिया भगवं गोयमे एवं वयासी तुझे णं अज्जो ! रीयं रीयमाणा पाणे पेच्चेह अभिहणह जाव उवदवेह तए णं तुज्झे पाणे पेच्चमाणा जाव उवदवेमाणा तिविहं तिविहेणं जाव एगंतबाला यात्रि भवह। तए णं भगवं गोयमे से अण्णउत्थि एवं वयासी णो खलु अज्जो ! अम्हे रीयं रीयमाणा पाणे पेच्चेमो जाव उवदवेमो, अम्हे णं अजो रीयं रीयमाणा कायं च जोयं च रीयं च पडुच्च दिस्सार पदिस्सार वयामो तए णं अम्हे दिस्सा दिस्सा वयमाणा पदिस्सा पदिस्सा वयमाणा णो पाणे पच्चमो जाव णो उवदवेमो, तए णं अम्हे पाणे अपेचेमाना जाव अणुवेमाणा तिविहं तिविहेणं जाव एगंत पंडिया यावि भवामो । तुज्झे णं अज्जो अप्पणा चेव तिविहं तिविहे जाव एगंतबाला यावि भवह। तए णं ते अन्नउत्थिया भगवं गोयमं एवं वयासी-केणं कारणेणं अजो अहं तिविहं तिविहेणं जाव भवामो । तए णं भगवं गोयमे अन्न उत्थिए एवं वयासी - तुझे णं अजो ! रीयं रीयमाणा पाणे पेच्चेह जाव उवदह, तए णं तुझे पाणे पेच्चमाणा जाव उवद्दवेमाणा तिविहं जाव एगंतवाला यावि भवह। तए णं भगवं गोयमे ते अन्न उत्थिए एवं पडिहणइ पडिणित्ता जेणेव समणे भगवं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैचन्द्रिका टीका श०१८ ३०८ सु०२ गमनमाश्रित्य परतीर्थिकमतनिरूपणम् १६३ महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ वंदित्ता नर्मसित्ता णच्चासन्ने जाव पज्जुवासइ । गोयमाइ समणे भगवं महावीरं भगवं गोयमं एवं वयासी, सुणं तुमं गोथमा ! ते अन्न उत्थिए एवं वयासी, साहू णं तुमं गोयमा ! ते अन्न उत्थिए एवं वयासी, अस्थि णं गोयमा, ममं बहवे अंतेवासी समणा णिग्गंथा छउमत्था जे णं णो पभू एवं वागरणं वागरत्तए जहा णं तुमं तं सुहृणं तुमं गोयमा ! ते अन्न उत्थिए एवं वयासी, साहू णं तुमं गोयमा ! ते अन्न उस्थिए एवं वयासी ॥सू०२॥
छाया - तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं यावत् पृथिवीशिलापट्टकः तस्य खलु गुणशिलस्य चैत्यस्यातूरसामन्ते बहवोऽन्ययूथिकाः परिवसन्ति । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरो यावत् समवसृतः यावत् परिषत् प्रतिगता । तस्मिन् काले तस्मिन् समये भ्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठोऽन्तेवासी इन्द्रभूतिनमानगारो यावत् ऊर्ध्वजानुर्यावद्विहरति । ततः खलु ते अन्ययूथिका यत्रैत्र भगवान गौतमः तत्रैव उपागच्छन्ति उपागत्य भगवतं गौतमम् एवमवादिषुःयूयं खलु आर्या ! त्रिविधं त्रिविधेन असंयता यावद् एकान्तबालाश्चापि भवथ । ततः खलु भगवान् गौतमः ! अन्ययूथिकानेवम् अवादीत् तत् केन कारणेन आर्याः ! वयं त्रिविधं त्रिविधेन असंयता यावत् एकान्तबालाश्चापि भवामः ? | ततः खलु ते अन्ययूथिका भगवन्तं गौतममेवमवादिपुः- यूयं खलु आर्याः ! रीत रीयन्तः प्राणान् आक्रामथ अभिदय यावदुपद्रवथ ततः खलु यूयं प्राणान् आक्रमन्तो यावदुपद्रवन्तः त्रिविधं त्रिविधेन यात् एकान्तबालाश्चापि भवथ । ततः खलु भगवान् गौतमः तान् अन्ययूथिकान एवमवादीत् नो खलु आर्याः ! वयं रीवं रीयन्तः प्राणान् आक्रमामो यावदुपद्रवासः, वयं खलु आर्याः ! रीतं रीयन्तः कार्यं च योगं च रीतं प्रतीत्य दृष्ट्वा २ प्रदृष्ट्वा २ व्रजामः २ ततः खलु वयं दृष्ट्वा - दृष्ट्वा व्रजन्तः पष्ट्वा दृष्ट्वा व्रजन्तः नो प्राणान् आक्रामामः यावत् नो उपद्रवामः, ततः खलु वयं प्राणान् अनाक्रमन्तो यावत् अनुपद्रवन्तः त्रिविधं त्रिविधेन यावदेकान्तपण्डिताश्वापि भवामः, यूयं खलु आर्या ! आत्मनैव ( स्वयमेव )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे विविध त्रिविधेन यावत् एकान्तबालाश्चापि भवथ । ततः खलु ते अन्ययथिकाः भगवन्तं गौतममेवमवादिषुः-केन कारणेनार्या वयं त्रिविधं त्रिविधेन यावत् भवामः । ततः खलु भगवान् गौतमः तान् अन्ययूथिकान् एवमवादी-यूयं खलु आयः रीतं रीयन्तः प्राणान् आक्रामथ यावदुपद्रवय ततः खलु यूयं प्राणान् आक्रामन्तो यावदुपद्रवन्तः त्रिविधं यावत् एकान्तबालाश्चापि भवथ । ततः खलु भगवान् गौतम ! तान् अन्ययूथिकान् एवं प्रतिहन्ति प्रतिहत्य यत्र श्रमणो भगवान् महावीरः तत्रैवोपागच्छति, उपागस्य श्रमण भगवंतं महावीर वन्दते नामस्यति चन्दित्वा नमस्यित्वा नात्यासन्ने यावत पयुपास्ते । गौतम इति श्रमणो भगवान् महावीरो भगवन्तं गौतममेवम् अवादीत् सुष्टु खलु त्वं गौतम ! तान् अन्ययूथिकान एवमवादीः साधु खलु त्वं गौतम ! तान् अन्ययूथिकान् एवमवादीः सन्ति खलु गौतम ! मम बहवः अन्तेवासिनः श्रमणा निर्ग्रन्था छमस्थाः ये खलु नो प्रभवः एवं व्याकरणं व्याकर्तुम् यथा खलु त्वं, तत् सुष्टु खलु त्वं गौतम ! तान् अन्ययूथिकान् एववादीः साधु खलु वं गौतम ! तान् अन्यथिकान एवमवादीः ॥ मू०२॥
टीका-'तेणं कालेणं तेणं समएण' तस्मिन् काले तस्मिन् समये रायगिहे जाव पुढवीसिलापट्टए' राजगृह यावत् पृथिवी शिलापट्टकः, अत्र यावत्पदेन नगरमासीत् वर्णकः इत्यादीनां संग्रहो ज्ञेयः 'तस्स णं गुणसिलस्स चेइयस्स' तस्य
इससे पहिले विहार को आश्रित करके विचार किया गया है। अब गमन को ही आश्रित करके परतीर्थिक मत के निषेध पूर्वक वही विचार प्रकट किया जाता है।
'तेणं कालेणं तेणे समएणं रायगिहे जाव' इत्यादि ।
टीकार्थ--'तेणं कालेणं तेणं समएणं' उस काल में और उस समय में 'रायगिहे' राजगृह यावत् नगर था। इसका वर्णन चम्पानगरी के जैसे है। इत्यादि सब कथन यहां पर जानना चाहिये । इस राज
પૂર્વોક્ત સૂત્રમાં વિહારને ઉદ્દેશીને વિચારવામાં આવ્યું છે. હવે ગમનને આશ્રય કરીને પરતીર્થિકના મતના નિષેધ પૂર્વક એજ કથન ४२१मा माशे. "तेणं कालेणं तेणं समएन जाव' त्यात
2012--"वेणं कालेणं तेणं समएणं" ते जे भने समये "रायगिहे" રાજગૃહ નામનું નગર હતું તેનું વર્ણન ચંપાનગરી પ્રમાણે સમજવું આ રાજગૃહ नगरमा गुणशित नामनु धान तु मां विशिलापट्ट तु "तरस णं गुणमिलस्स"ते शुशिa Gधाननी पासे तनाथामा २ ५९ नही अने माइ न ५ न वा स्थानमा ‘बहवे." । अन्य तीथिन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ गमनमाश्रित्य परतीर्थिकमतनिरूपणम्१६५ खलु गुणशिलस्य चैत्यस्य उद्यानस्य 'अदरसामंते' अदूरासन्ने-नातिदूरे नाति समीपे इत्यर्थः 'बहवे अनउत्थिया परिवसंति' बहवोऽन्ययूथिकाः अन्यतैर्थिकाः परिवसन्ति । 'तए णं समणे भगवं महावीरे जाव समोसढे' ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरो यावत् समवस्तः, अत्र यावत्पदेन 'पुवाणुपुचि चरमाणे गामाणुगामं दूइज्जमाणे जेणेव रायगिहे नयरे जेणेत्र गुणसिलए चेहए तेणेव 'इति संग्रहः करणीयः' जाव परिसा पडिगया' यावत् परिषत् पतिगता, अत्र यावत्पदेन भगवदागमनश्रवणानन्तरं परिषत् धर्मश्रवणार्थ नगरानिर्गता धर्मकथोपदेशोऽभूत् , ततः परिषत् भगवन्तं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा प्रतिगता, इत्यादि संग्रहो भवतीति । 'तेणं कालेणं तेणं समएणं' तस्मिन् काले तस्मिन् समये 'सम: गृह नगर में गुणशिलक नाम का उद्यान था उसमें पृथिवीशिलापट्टक था । 'तस्स णं गुण.' उस गुणशिलक उद्यान के पास न अतिदूर न अति नजदीक स्थान में 'बहवे.' अनेक अन्य तैर्थिकजन रहते थे। 'तएणं समणे श्रमण भगवान् महावीर यावत् वहाँ पर पधारे यहां यावत्पद से 'पुव्वाणुपुद्धि चरमाणेगामाणुगामं दूइज्जामाणे जेणेव रायगिहे नयरे जेणेव गुणसिलए चेहए तेणे' इस पाठ का संग्रह हुआ है 'जाव परिसा पडिगया' यावत् परिषदा विसर्जित हो गई यहां यावत्पद से ऐसा पाठ ग्रहण कर लगा लेना चाहिये कि जब प्रभु वहां पधारे तब लोगोंने उनका यहाँ आगमन सुना, सुनकर धर्मश्रवण करने के लिये उनका समुदाय प्रभु के पास आया प्रभुने धर्मोपदेश दिया धर्मोदेश सुनकर उस समुदाय ने प्रभु की वन्दना की, नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वह जहां से आया था, वहां पर वापिस चला गया। तेणं कालेणं तेणं समएण' उस काल में और उस समय २७ता सता "तए णं समणे०" श्रम मवान् मडावी२ २१ाभी "पुवाणुपुब्वि चरमाणे गामाणुगाम दूइज्ज माणे जेणेव रायगिहे नयरे जेणेव गुणखिलए चेइए वेणेव उवागच्छइ” तीथ रेनी ५२ ५२।नुसार वि.२ ४२di ४२di मन से मथी બીજે ગામ વિચરતાં જ્યાં આગળ રાજગૃહ નગર હતું અને તેમાં પણ જ્યાં शुशित चैत्य-3धान तु त्यां ५५. " जाव परिसा पडिगया" यावत् પ્રભુનું આગમન સાંભળીને પરિષદા પ્રભુને વંદના કરવા આવી પ્રભુએ તેમને ધર્મદેશના આપી તે પછી પ્રભુને વંદન નમસ્કાર કરીને પરિષદા પોતપોતાને स्थान पाछी ४. तेणं कालेणं तेणं समएणं' तेणे मनसमये "समणस्स
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतींसूत्रे णस्स भगवो महावीरस्स' श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'जेहे अंतेवासी इंदभूई नाम अगगारे' ज्येष्ठोऽन्तेवासी-शिष्य इत्यर्थः इन्द्रभूति मानगारः 'जाव उड्डूं जाणू जाब विहरई' यावदूर्वजानुर्यावद्विहरति अत्र प्रथम यावत्पदेन 'गोयमे गोत्तेणं सत्तुस्से हे 'इत्यारभ्य' समणस्स भगवओ महावीरस्स अदुरसामंते 'इतिपर्यन्तं संग्राह्यम्' द्वितीययावत्पदेन च 'अहोसिरे झाणकोट्ठोवगए संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे' इत्यन्तं संग्राह्यम् । 'तए णं ते अन्नउत्थिया' ततः खलु ते अन्ययुथिकाः 'जेणेव भगवं गोयमे तेणेव उवागच्छंति' यत्रैव भगवान् गौतमः तत्रैव उपागच्छन्ति 'उवागच्छित्ता भगवं गोयमं एवं बयासी' उपागत्य गौतमस्य समीपमागत्य भगवन्तं गौतमम् एवम्-वक्ष्यमाणमकारेण अवादिषुः-उक्तवन्त इत्यर्थः 'तुझे णं अज्जो' यूयं खलु हे आर्याः 'तिविहं तिविहेणं' त्रिविधं त्रिवि. में 'समणस्स भगवओ महावीरस्स' श्रमण भगवान महावीर के 'जेहे अंतेवासी इंदभूई नामं अणगारे' प्रधान शिष्य इन्द्रभूति नामके अन गार 'जाव उडूंजाणू जाव विहरई' यावत् उध्वजानु हुए यावत् अपने स्थान पर विराजमान थे। यहां प्रथम यावत्पद से 'गोयमगोत्तेणं ससुस्सेहे' यहां से लगाकर 'समणस्स भगवओ महावीरस्त अदूरसामंते' यहाँ तक का पाठ गृहीत हुआ है । तथा द्वितीय यावत्पद से 'अहोसिरे झाजकोहोवगए संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे' इस पाठ का संग्रह हुआ है। 'तए गं ते अनउस्थिया' इसके बाद वे अन्ययूथिकजन जहां भगवान् गौतम विराजमान थे वहां पर आये । 'उन्होंने भगवान् गौतम से ऐसा कहा-'तुज्झे गं अज्जो 'तिविहं.' हे आर्य ! आप लोग त्रिक भावओ महावीरस्त्र" श्रम मापान महावीरना "जेट्टे अंतेवासी इंदभूई नाम अनगारे' भुज्य शिष्य भूतिनामना साना "जाव उड्ड जाणू जावविहरह" થાવત ઉર્વ જાનુવાળા થઈને યાવત્ પિતાના સ્થાને બિરાજમાન હતા. અર્થાત ગોઠણ ઉંચા રહે તેવા આસનથી અને ધ્યાન રૂપી કઠામાં જેનું ચિત્ત એકાગ્ર હતુ તેમ જ તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરીને બિરાજમાન
ता. मडियां पडसा यावर५४थी "गोयमगोत्तेणं सत्तुस्सेहे" 20 पाथी मार लीन "समणस्स भावओ महावीरस्स अदरसामते" महीयां सुधाता ५8 ५ ४२राय छे. मने मी यावत्५४थी 'अहोसिरे ज्झाणकोट्टोवगए संजमेणं तवसा अपाणं भावेमाणे" ॥ पानी सब थये। छ. "तए णं ते अन्न उत्थिया" ५छी त सन्ययूथि यां समवान गौतम वि२॥
भान ॥ त्या माव्या. "आगच्छित्ता" त्या भावान 'भगवं गोयम एवं पयासी" तो मवान् गौतम स्वामीन मा प्रभारी यु "तुझे गं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८४०८ सू०२ गमनमाश्रित्य परतीथिकमतनिरूपणम्१६७ धेन त्रिकरणत्रियोगेन 'असंनया' असंयताः-संयमरहिताः 'जाव एगंतबालाया यावि भवह' यावत् एकान्तवालाश्च अपि भवथ । अत्र यावत्पदेन अविरया अप्पडिहय पञ्चक्खायपावकम्मा सकिरिया असंवुडा एगंददंडा एगंतमुत्ता' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवति अविरता अप्रतिहताऽपत्याख्यातपापकर्माणः सक्रिया असंता एकान्तदण्डा एकान्तसुप्ताः। तत्र अविरताः अतीतकालिकपापाज्जुगुप्सापूर्वकम् भविष्यति च संवरपूर्वकमुपरताः, विरता-निवृत्ताः, न विरता अविरताः, अतएच अप्रतिहताऽप्रत्याख्यातपापकर्माण:-तत्र प्रतिहत-वर्तमानकाले स्थित्यनुभागहासेन नाशितम् , प्रत्याख्यातम्-पूर्वकृतातिचारनिन्दया भविष्यत्यकरणेन निरारण त्रियोग से संयम रहित है। इस कारण 'जाव एगं०' यावत् एकान्त बाल भी हैं । यहां यावत्पद से 'अविरया अप्पडिहयपच्चक्खाय पावकम्मा सकिरिया असंखुडा एगंतदंडा एगंतसुत्ता' यहां तक का पाठ गृहीत हुआ है। जो अतीतकालिक पारों से जुगुप्सा पूर्वक एवं भवि. यत्कालिन पापों से संवर पूर्वक उपरत होते हैं वे विरत हैं और जो ऐसे नहीं हैं वे अविरत हैं जो वर्तमानकालिक पापकर्म को स्थिति अनुभाग के हास से नष्ट कर देते हैं। तथा पूर्वकृत अतिचारों की निन्दा से एवं भविष्यत् में इन्हें नहीं करने के नियम से जो पापकर्म को नष्ट कर देते हैं, वे प्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा जीव कहे गये हैं तथा जो ऐसे नहीं होते हैं अर्थात् इनसे जो भिन्न हैं वे अप्रतिहत अप्रस्याख्यात पापकर्माजीव हैं। कायिकी आदि क्रिया से युक्त जो होते अजो तिविह" 3 माय मा५ त्रय ४२९१ अनेत्र योगाथा सयम बिनाना छ।! मेथी "जाव एगंत." "पटी यावत् सन्त मास ५४ छ. माडियां याप.५६थी "अविरया अप्पडिहयपच्चरखायपावकम्मा सकिरिया असंवुडा एगंतदंडा एगंतसुत्ता" म सुधारा ५४ अडाण थयेछे.
જેઓ ભૂતકાળના પાપોની નિંદાપૂર્વક અને ભવિષ્યકાળના પાપોથી સંવરપૂર્વક ઉપરત–નિવૃત્ત થાય છે, તેઓ વિસ્ત કહેવાય છે, અને તે પ્રકારના ન હોય તે અવિરત કહેવાય છે. જેઓ વર્તમાન કાળના પાપ કર્મોને સ્થિતિ અને અનુભાગના હાસથી નાશ કરે છે, તેમ જ પહેલાં કરેલા અતિચારોની નિંદાપૂર્વક તેમજ ભવિષ્યમાં તે પાપકર્મ ન કરવાના નિયમથી જેઓ પાપ કર્મને નાશ કરે છે, તે પ્રતિહત પ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મા જીવ કહેવાય છે. તથા તેવા જે હોતા નથી. અર્થાત પ્ર. પ્ર. પાપકર્મા જીવથી જે જુદા છે તે અપતિહત અપ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મા જીવ કહેવાય છે, કાયિકી વિગેરે ક્રિયાઓ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
भगवती सूत्रे
कृतम् न प्रतिहतं न प्रत्याख्यातं पापकर्म-पापानुष्ठानं यैः ते तथा, सक्रिया:कायिकयादिक्रियायुक्ताः, असंवृताः - अनवरुद्धेन्द्रियाः, एकान्तदण्डाः - एकान्तेनसर्वत्र दण्डयन्ति आत्मानं परान् वा पापमवृत्तितः ये ते तथा, एकान्तसुता:सर्वथा मिथ्यात्वनिद्रया ममुप्ताः, एकान्तबालाः- सर्वथा मिथ्यादृष्टय इत्यर्थः, 'तरणं भगवं गोयमे अन्नउत्थिए एवं वयासी' ततः खलु भगवान् गौतमः अन्ययूथिकान् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् किमुक्तवान् तत्राह - ' से केणं' इत्यादि । ' से केणं कारणेणं अज्जो' तत् केन कारणेन आर्या ! ' अम्हे तिविहं तित्रिणं असंजया जात्र एगंतबाला यावि भवामो' वयं त्रिविधं त्रिविधेन असं - यता यावत् एकान्तबालाश्चापि भवामः 'तर णं ते अन्न उत्थिया' ततः खलु - हैं वे सक्रिय हैं। जो अपनी इन्द्रियों को इष्टानिष्ट विषय से हटालेते हैं वे अवरुद्धेन्द्रिय है । जो ऐसे नहीं होते हैं वे अनवरुद्वेन्द्रिय हैं। जो पाप में प्रवृत्ति करने से अपने को अथवा दूसरों को दुःख भोगने के योग्य बनाते हैं । वे एकान्तदण्डवाले हैं। यही बात 'एकान्त दण्ड़ पद से व्यक्त की गई है सर्वथा जो मिथ्यात्वरूपी प्रगाढ निद्रा में सोये हुए होते हैं वे मिथ्यात्व अवस्थासम्पन्न हैं वे एकान्त सुप्त कहे गये हैं । और उन्हीं को एकान्तवाल कहा गया है । इस प्रकार का आरोप जब उन अन्ययूथिकोने गौतमादि अनगार के ऊपर थोपा । 'तर णं भगवं गोयमे अन्नवस्थिए एवं वयासी' तब भगवान् गौतम ने उन अन्ययूथिकों से ऐसा पूछा 'से केण कारणे f' इत्यादि हे आर्यो! किस कारण से हमलोग त्रिकरण' त्रियोग से असंयत यावत् एकान्तबाल हैं ? 'तए णं ते अन्नउस्थिया० ' વાળા જેએ હાય છે તે આ સક્રિય કહેવાય છે. જે ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ પદાથ થી પેાતાની ઈન્દ્રિયૈાને પાછી વાળે છે, તે અત્રરુદ્ધેન્દ્રિય કહેવાય છે. અને તેથી જે વિરૂદ્ધ હાય તે અનવરુદ્ધેન્દ્રિય કહેવાય છે. જેએ પાપમય પ્રવૃત્તિથી પેાતાને કે અન્યને દુઃખ ભાગવવાળા બનાવે છે. તે એકાન્તદન્ડવાળા કહેવાય છે. આજ વાત એકાન્તદન્ડ એ પદથી બતાવેલ છે. જેએ મિથ્યાત્વરૂપી ગાઢ નિદ્રામાં સૂતેલા હોય છે. તેએ મિથ્યાત્વ અવસ્થાવાળા કહેવાય છે. અર્થાત્ તેએ એકાન્તસુમ કહેવાય છે. અને તેને જ એકાન્ત ખાલ કહેવામાં આવે છે. તે અન્ય યૂથિકાદ્વારા જ્યારે આ પ્રમાણેના આરાપતે ગૌતમાદિ અનગારા पर रवामां मान्यो त्यारे "तए णं भगव गोयमे ! अन्नउत्थिए एवं वयासी” भगवान् गौतम स्वाभीओओ ते अन्ययूथिहोने या प्रभा उधु -- " से केणટ્રેન” ઇત્યાદિ હૈ આર્યાં! અમેાને કયા કારણથી ત્રણ કરણ અને ત્રણ યાગથી असंयत यावत् भेान्त मा उडे । हो ? " तर णं ते अनउत्थिया" त्यारे ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ गमनमाश्रित्य परतीथिकमतनिरूपणम्१६९ गौतमस्य प्रश्नानन्तरं किल ते अन्ययूथिकाः, 'भगव गोयमं एवं वयासी' भगवन्तं गौतमम् एवम्-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः 'तुझे णं अज्जो' यूयं खलु आर्या 'रीयं रीयमाणा' रीत रीयन्त:-गमनं कुर्वाणाः 'पाणे पेच्चेह' प्राणान् आक्रमण गमनागमनसमये भवद्भिर्बहवो जीवाः पद्धयां विनाश्यन्ते इत्यर्थः 'अभिहणह' अभिहथ-मारयथ इत्यर्थः 'जाव उववेह' यावत् उपद्रवय जीविताव्यपरोपयथ अत्र यावत्पदेन 'अज्जावेह, परिगिण्हेह, परियावेह' आज्ञापयथ, परिगृहीथ, परितापयथ इति ग्राह्यम् । आज्ञापयथ-तेषामनिच्छायामपि तान् स्वाभिमतकार्य पवर्तयथ, परिगृहीथ परिग्रहरूपेण तान् स्वीकुरुथ, परितापयथ-अन्नपानाधवरोधेन ग्रीष्मातपादौ स्थापनेन च पीड यथ 'तए गं तुझे पाणे पेच्चमाणा' ततः खलु यूयं प्राणान-जीवान् आक्रमन्तः 'जाव उबदवेमाणा' यावदुपद्रवन्तः 'तिविहं तिविहेणं जाव एगंतबाला यावि भाई' त्रिविध त्रिविधेन यावत् एकान्तवालाश्चापि भवथ, यत्र यावत्पदेन 'असंजया' इत्यादीनां पदानां ग्रहणं भवति, यस्मात् यूयं गमनसमये प्राणान् मारयथ तस्मात् त्रिविध त्रिविधेन असंघता यावत् एकान्तबालाश्च भवथ इति वयं कथयाम इति अन्ययूथिकानां कथनम् । इममाक्षेपं परिहरनाह गौतमः 'तए णं' इत्यादि । 'तए णं भगवं गोयमे' ततः खलु भगवान् गौतमः 'ते अनउत्थिए एवं वयासी' तान् अन्ययूथिकान् प्रति एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादी-उक्तवान् ‘णो खलु अज्जो अम्हे' नो खलु आर्याः । वयम् 'रीयं रीयतब उन अन्ययूथिकोंने भगवान गौतम से ऐसा कहा 'तुज्झेणं अज्जो' हे आर्य ! आप लोग जब गमन करते हैं आना जाना करते हैं तब प्राणियों को आप लोग कुचलते हैं उन्हें पीडित करते हैं । यावत् उपद्रवित करते हैं यहां यावत्पद से 'अज्जावेह परिगिण्हेह परियावेह' इस पाठ का ग्रहण हुआ है इस प्रकार प्राणियों को कुचलते हुए आप लोग त्रिविध त्रिविश्व से यावत् एकान्तबाल भी हैं । तब गौतमने उन अन्ययूथिकों से इस प्रकार कहा-हे आर्यों ! जब हम लोग गमन अन्य यूथिलीमे मावान् भीतम स्वाभान मा प्रभारी बु. "तुझे गं अज्झो." હે આર્ય તમે જ્યારે ગમન કરે છે. અર્થાત્ અવર જવર કરે છે, ત્યારે આપલેક પ્રાણિને કચડે છે. તેને પીડા પહોંચાડે છે યાવત્ ઉપદ્રવિત
२। छ।. महियां यावत्पथी "अज्जावेह परिगिण्हेह परियावेह" मा पाइने। સંગ્રહ થયે છે. આ રીતે પ્રાણિયાને કચડવાથી, અને તેઓને ઉપદ્રવિત કરવાથી આપ લે કે ત્રણ કરણ અને ત્રણ ભેગથી અસંયત યાવત્ એકાન્તબાલ છે. ( આ પ્રમાણે તે અન્યમૂથિનું કથન સાંભળીને ભગવાન ગૌતમસ્વામીએ તે અન્યથિકને આ પ્રમાણે કહ્યું. હું આ ! અમો જ્યારે ગમન કરીએ
भ० २२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
भगवतीसूत्रे
9
माणा पाणे पेमो' रीतं रियन्तः गमनं कुर्वन्तः प्राणान् आक्रमामः - हन्मः ' जाव उपent' यावत् उपद्रवामः यावत्पदेन अमिहन्म, आज्ञापयामः परिगृह्णामः, परितापयामः इत्येषां ग्रहणं भवति-कथं न आक्रमणादिकं कुर्म स्तत्राह - 'अम्हे णं' इत्यादि । 'अम्हे णं अज्जो' वयं खलु आर्याः ? 'रीयं रीयमाणा कार्यं च जोयं च रीयं च पच्च' रीतं रियन्तः- गमनं कुर्वाणाः, कार्य च योगं च रीतं च प्रतीत्य, कार्य देहं प्रतीत्य व्रजामः देहश्चेद्गमनशक्तो भवति तदैव व्रजामो नान्यथा वाहनादिना ब्रजाम इत्यर्थः, तथा योगं च संयमव्यापारं ज्ञानाद्युपष्टम्भप्रयोजनं भिक्षाटनादिकं प्रतीत्य पद्भ्यामेव व्रजामो न तु निष्प्रयोजनं कदापि व्रजाम इत्यर्थः तथा रीत गमनम् अत्वरितादिकं गमनविशेषं प्रतीत्य- आश्रित्यैव न तु उपानत्यादुकादिना व्रजामोतो गच्छतामपि अस्माकं पाणविराधनं न भवति । कथं ? तत्राह - 'दिस्सा दिस्सा' दृष्ट्रा दृष्ट्रा मार्गं त्रिलोक्य२ रागद्वेपराहित्येन प्रखरतरसहस्रकरनिकरप्रकाfaare दिशा पदार्थावेक्षणक्षमे चक्षुर्द्वये मनुष्यरथचक्रतुरगखरक्षुण्णतुषारादौ प्राकमार्गे मनस एकाग्रतामालव्य शनैर्विन्यस्तचरणाः संकुचितनिजपूर्वापरमात्रा: पुरतो भून्यस्तयुगमात्रदृष्ट्या, तथा 'पदिस्सा पदिस्सा' प्रदृश्य प्रदृश्यप्रकर्षेण दृष्ट्वा दृष्ट्वा वयामो , वजाम: 'तए णं अम्हे दिस्सा दिस्सा वयमाणा' ततः खलु दृष्ट्वा दृष्ट्वा व्रजन्तः ' पदिस्सा पदिस्सा, वयमाणा' प्रदृश्य प्रदृश्य व्रजन्तः 'णो पाणे पेच्चेमो' नो प्राणान आक्रमामः हन्मः 'जाव णो उनमो' यावत् नो उपद्रवामः यावत्पदात् 'नो अभिहणामो' इत्यादीनां संग्रह: । 'तर णं अम्हे पाणे अपेच्चेमाणा' ततः खलु वयं प्राणान् अनाक्रमन्तः 'जाव अणुवेमाणा' यावत् अनुपद्रवन्तः तिविह तिविहेणं जाव एगंतपंडिया यावि भवामो 'त्रिविध' त्रिविधेन यावत् एकान्तपण्डिताश्चापि भवामः प्रयोजनोपयोगमन्तरा न वयं गच्छामोऽपितु उपयोगं दत्वा मार्ग मुहुर्मुहुरवलोक्यैव व्रजामो sat न वयम् असंयताः एकान्तवाला वा किन्तु संयताः, एकान्तपण्डिता एवं करते हैं, आने जाने की क्रिया करते हैं, तब प्राणियों को नहीं कुचलते हैं, यावत् उन्हें उपद्रवित नहीं करते हैं। किन्तु जब हम लोग गमनागमन करते हैं, तब काययोग एवं गमन को आश्रित करके ही चलते हैं । अतः चलने पर भी हम लोगों के द्वारा प्राणी की विरधना नहीं होती है।
'
०
છીએ અર્થાત્ ચાલીએ છીએ આવજાવ કરીએ છીએ ત્યારે અમે પ્રાણિયાને કચડતા નથી. યાવતુ તેઓને ઉપદ્રવિત કશ્તા નથી. પરંતુ અમે જ્યારે આવજાવ કરીએ છીએ ત્યારે કાયયેાગ અને ગમનના આશ્રય કરીને જ ચાલીએ છીએ. જેથી ચાલવા છતાં અમારાથી પ્રાણિવધ થતા નથી. અહિયાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ गमनमाश्रित्य परतीर्थिकमतनिरूपणम् १७१ भवाम इत्यर्थः। 'तुज्झे गं अज्जो' यूयं खलु आर्याः 'अप्पणाचेव तिविहं तिविहेणं असंजया एगंतवाला यावि भवह' आत्मनैव स्वयमेव त्रिविधं त्रिविधेन एकान्तबालाश्चापि-विरतिरहिता इत्यर्थः भवथ, न वयम् एकान्तवालाः विरतिरहिताः, अपितु एकान्तपण्डिताः, प्रत्युत यूवमेव एकान्तबालाः, विरतिरहिता भवथ इतिभावः। 'तए णं ते अन्नउत्थिया भगवं गोयमं एवं वयासी' ततः खलु ते अन्ययूथिका भगवन्त गौतमम् एवम् -वक्ष्षमागप्रकारेण अवादिषुः-उक्तवन्तः 'केणं कारणेणं अज्जो' केन कारणेन आर्याः ! 'तिविहं तिविहेण जाव भवामो वयं त्रिविधं त्रिविधेन यावत् भवामः, अत्र यावत्पदेन असंयता एकान्तबालाश्चापि, इत्यस्य ग्रहणं भवतीति । 'तए णं भगवं गोयमें ततः खलु भगवान् गौतमः 'ते अन्नउस्थिए एवं क्यासी' तान् अन्ययूथिकान एवमवादीत् 'तुझे णं अज्जो' यूयं खलु आर्याः रीयं रीयमाणा' रीतं रियन्तः-गमनं कुर्वाणाः 'पाणे' प्राणान-जीवान् पेच्चेह' आक्रामथ 'जाव उपहवेह' यावत् उपद्रवय यावत्पदेन अभिहथ इत्यादि संग्रहः 'तएणं तुझे तत: ___यहां 'तुझे णं अज्जो रीयं रीयमाणा पाणे पेच्चेह' से लगाकर 'अम्हे णं अज्जो रीयं रीयमाणा' का अर्थ है गमन करते हुए । 'पाणे पेच्चेह' प्राणों को अपने पैरों द्वारा विनष्ट करते हो अर्थात् कुचलते हो आते जाते हुए आप लोग उस समय उन्हें अपने चरणों द्वारा कुच. लते हुए चलते हो 'अभिहणह' मारते हो 'जाव 'उवहवेह' यावत् जीवित से उन्हें व्यपरोपित करते हो-रहित करते हो यहां यावत् पद से जिन पदों का संग्रह हुआ है उनका अभिप्राय ऐसा है कि-- उनकी इच्छा नहीं होने पर भी आप लोग उन्हें अपने कार्य में लगाते हो परिग्रह रूपसे उन्हें स्वीकार करते हो और अन्नपान आदि के निरोध से एवं ग्रीष्मकाल में धूप में रखने से उन्हें कष्ट पहुंचाते हो "तुझे णं अज्जो ! रीयं रीयमाणा पाणे पेच्चेह" माथी मारलीन "अम्हे ण अज्जो रीयं रीयमाणा" मान। म गमन रेत २i "पाणे पेच्चेह" પ્રાણિયાના પ્રાણને પગે દ્વારા નાશ કરે છે, અર્થાત્ આવતા જતાં તેને पोताना पोथी ४य छे.. "अभिहणह" मारे। छ।. "जाय उववेद" यावत તેમને જીવનથી છેડા છે. અહિયાં યાવત્ પદથી જે પદને સંગ્રહ થયે છે. તેને અર્થ એ છે કે તેઓની ઈચ્છા ન હોવા છતાં આપ લે કે તેઓને પિતાના કાર્યમાં લગાડે છે. પરિગ્રહ રૂપે તેને સ્વીકાર કરે છે, અને અન્ન પાન વિગેરેના નિરોધથી ગ્રીષ્મકાળમાં (ઉનાળામાં) તેને તડકામાં રાખીને દુઃખ પહોંચાડે છે, આ રીતને જીવ પ્રત્યેને આપને વ્યવહાર તમારામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
भगवती सूत्रे
खलु यूयम् तेन कारणेन भवन्तः 'पाणे पेच्चेमाणा' प्राणान् आक्रमन्त जाव उचमाणा तिविह जाव एंगतवाला यावि भवः' यावदुपद्रवन्तः त्रिविधेन यावत् एकान्तबालाश्चापि भवथ यस्मात्कारणात् मार्गपटन्तो भवन्तः प्राणान् विनाशयन्ति तस्मात् यूयमेव प्राणानां विनाशकत्वात् असंयता एकान्तबालाश्चापि भवथ, इस प्रकार का आप लोगों का जीवों के प्रति होता हुआ यह व्यवहार आप लोगों में त्रिविध त्रिविध से असंयतपने को ही प्रकट करता है । अतः आप लोग एकान्ततः बाल ही है यहां 'जाव एगंतबाला यावि भवह' में जो यावत्पद आया है उससे 'असंजय' आदि पदों का ग्रहण होता है । जिस कारण से आप लोग गमन समय में प्राणियों को मारते हो इस कारण से आप लोग त्रिविध विविध से असंगत है । और एकान्तबाल भी हैं ऐसा हमलोग कहते हैं। इस प्रकार जब अन्ययूथिकों ने गौतम से कहा तब उनके इस आक्षेप के परिहार निमित्त गौतम ने उनसे इस प्रकार कहा- हे आर्यों ! जब हम लोग गमन करते हैं । तब उस समय प्राणियों को नहीं मारते हैं यावत् उन्हें जीवित से व्यपरोपित नहीं करते हैं यहां यावत् पदसे 'अभिहन्मः आज्ञापयामः परिगृह्वीमः परितापयामः इन पदों का ग्रहण हुआ है। इसी बात का गौतम ने 'अम्हे अज्जो ।' इत्यादि सूत्रपाठ द्वारा स्पष्ट किया है । इसमें यह कहा गया है कि हम लोग जो गमन करते हैं वह देह के सहारे से करते हैं । यदि गमन के योग्य देह हैं अर्थात् गमन क्रिया में
ત્રિકરણ ત્રિચેાગથી અસયતપણાને જ પ્રગટ કરે છે. જેથી આપ જ એકાન્ત मात छो. मडियां " जाव एंगतवाला यावि भवह" या वाड्यमां ने यावत्यह छे, तेनाथी "असंजय” विगेरे हो श्रद्धलु उराया है. साथ बोर्ड अभनागभन સમયે પ્રાણિયાને મારા છે, તેથી આપ લેાકેા ત્રણ કરણ અને ત્રણ ચેાગથી અસયત છે. અને એકાન્તમાલપણુ છે.. એ પ્રમાણે અમે કહીએ છીએ. આ રીતે જ્યારે અન્યયૂથિકાએ ભગવાન્ ગૌતમસ્વામીને કહ્યુ' ત્યારે તેઓ ના આ આક્ષેપના નિવારણુ માટે ગૌતમ સ્વામીએ તેઓને આ પ્રમાણે કહ્યું —કે હું આર્યાં? અમે જ્યારે આવ જાવ કરીએ છીએ ત્યારે તે સમયે અમે પ્રાણિયાને મારતા નથી. યાવત્ તેઓને જીવનથી વ્યપરાપિત~~ --अलग उरता नथी. मडियां यावत्पथी "अभिहन्मः आज्ञापयामः परिगृह्नीमः, परितापयामः, या होना संग्रह थयो छे, मानवात गौतम स्वाभीये "अम्हे णं अज्जो !" ઇત્યાદિ સૂત્રપાઠ દ્વારા સ્પષ્ટ કરી છે. તેમાં એમ કહ્યુ છે કે—અમે જે
આવ જાવ કરીએ છીએ તે શરીરની સહાયથી કરીએ છીએ. જો શરીરગમન કરવા ચૈાગ્ય હાય અર્થાત્ ગમન કરવામાં શક્તિવાળું શરીર હાય, તા જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ गमनमाश्रित्य परतीथिकमतनिरूपणम्१७३ शक्त शरीर है तब ही हम लोग चलते हैं। यदि वह अशक्त है तो हम लोग वाहन आदि पर बैठकर गमन नहीं करते हैं। तथा योग को संयम के व्यापार को लेकर ज्ञानादिक की प्राप्ति को या भिक्षाटनादिक को लेकर गमन करते हैं । विना प्रयोजन के हम लोग कभी इधर उधर गमन नहीं करते हैं तथा गमन जो करते हैं, वह भी त्वरितादि विशेषण विहीन होकर ही करते हैं । जूते आदि पहिनकर गमन नहीं करते हैं। इस कारण चलते हुए भी हम लोगों के द्वारा प्राणियों का वध नहीं होता है। उन्हें किसी भी प्रकार का हम लोगों से कष्ट नहीं होता है। दिस्सा २ पदिस्सा० २' इस पाठ द्वारा गौतम ने यह समझाया है कि हमलोग जिस मार्गसे चलते हैं वह मार्ग जब सूर्य की प्रखरतर किरणों से प्रकाशित हो जाता है तब उस पर चलते हैं । चलते समय भी हम यतना सहित होकर चलते हैं । किन्तु जीवों की विराधना न हो जाय इस विषय की बहुत ही सावधानी रखते हैं । चित्त की एकाग्रता किये रहते हैं चित्तमें रागद्वेष नहीं आने देते हैं। प्रत्येक पदार्थ को इन्द्रिय-चक्षुइन्द्रिय जब अच्छी प्रकार से देखने लग जाती है, तब चलते हैं । यद्यपि माना कि मार्ग में तुषार (ओस) आदि का पात रहता है, અમે ચાલીએ છીએ જે તે અશક્ત હોય તે અમે વાહન વિગેરે પર બેસીને ગમન કરતા નથી. તથા ભેગને-સંયમ વ્યાપાર માટે અથવા જ્ઞાનાદિની પ્રાપ્તિ માટે અથવા આહાર પાણી વિગેરે માટે ગમન કરીએ છીએ. પ્રોજન વિના અમે કોઈ પણ સમયે આમ તેમ ગમન કરતા નથી. અને ગમન કરતી વખતે પણુ ઉતાવળા ગમન કરતા નથી. જેડા વિ. પહેરીને ગમન કરતા નથી. તેથી ચાલવા છતાં પણ અમારાથી પ્રાણિને-વધ-હિંસા થતું નથી. તેઓને भभाराथी ४५ तनुं ४ ५iयतु नथी. दिस्सा२ पदिस्सार' ! पाथी ગૌતમ સ્વામીએ એ સમજાવ્યું છે કે–અમો જે માર્ગથી ચાલીએ છીએ તે માર્ગ જ્યારે સૂર્યના તેજસ્વી કિરણોથી પ્રકાશવાળો થાય છે ત્યારે જ તે માર્ગ પરથી ચાલીએ છીએ. ચાલતી વખતે પણ અમે યતના પૂર્વક ચાલીએ છીએ. અને જીવોની વિરાધના ન થઈ જાય આ વાતની ઘણું જ કાળજી રાખીએ છીએ. ચિત્તની એકાગ્રતા રાખીએ છીએ ચિત્તમાં રાગ, દ્વેષ ને આવવા દેતા નથી. દરેક પદાર્થને ચક્ષુ ઈન્દ્રિય જ્યારે સારી રીતે જોઈ શકે ત્યારે જ અમો ચાલીએ છીએ. જો કે માર્ગમાં કોઈ વાર તુષાર (ઝાકળ) વિગેરે પડે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
भगवतीसूत्रे परन्तु इस हालत में हम उस पर नहीं चलते हैं । किन्तु हमारे चलने से पहिले जब उस पर से होकर मनुष्य रथ चक्र तुरग आदि निकल गये होते हैं, और उनके निकलने के बाद हम चलते हैं। तब उस पर से होकर हम गमन करते हैं । गमन करते समय हम उतावली से अयतना से नहीं चलते हैं। किन्तु धीरे २ चलते हैं । और आगे की भूमि को युग प्रमाण दृष्टि से देखते हुए चलते हैं। चलते समय भी हमलोग अपने शरीर से पूर्वापर भाग को संकुचित किये रहते हैं। उसे हिलाते डुलाते नहीं चलते हैं । इस प्रकार सूक्ष्म दृष्टि से बारीकी के साथ मार्ग का अवलोकन करते हुए ईर्या समिति पूर्वक हमलोग चलते हैं । अतः ऐसी सावधानी में हमलोगों द्वारा जीवों की हिंसा कथमपि नहीं होती है, न उन्हें हम लोगों के द्वारा पीडा ही होती है
और न वे हमारे पैरों द्वारा कुचले ही जाते हैं। फिर कैसे हम लोग त्रिविध त्रिविध से संयम के आराधक नहीं हो सकते हैं ? अतः यह मानना चाहिये, कि हम लोग इस प्रकार की प्रवृत्तिशाली होनेके कारण त्रिविध त्रिविध से संयत हैं. और एकान्त पण्डित भी हैं। यही पात-'तए णं अम्हे पाणे अपेच्चमाणा जाव अणुद्दवे माणा तिविहं तिवि. છે. પરંતુ તેવા સમયે અને માર્ગમાં ચાલતા નથી. અને અમારા ચાલ્યા પહેલાં માર્ગ પરથી માણસે, રથ, ઘેડા વિગેરે ચાલતા થઈ ગયે હોય અને તે વાહનાદિના નીકળ્યા પછી જ અમે તે માર્ગે ચાલીએ છીએ. તે માર્ગે થી અમે ગમન કરીએ છીએ.
ગમન કરવાના સમયે અમે ઉતાવળ કરતા નથી. તેમ જ અયતનાથી પણ ચાલતા નથી. પરંતુ ધીરે ધીરે જઈએ છીએ અને સામેની ભૂમી પર યુગપ્રમાણ (ચાર હાથ પરિમિત) દષ્ટિથી જોઈને ચાલીએ છીએ ચાલતી વખતે પણ અમે પિતાના શરીરના આગળના ભાગને સંકેચીને ચાલીએ છીએ. તેને હલાવતા કે ડેલાવતા ચાલતા નથી. આ રીતે સૂમ દષ્ટિથી અને બારીકાઈથી. માર્ગનું અવલોકન કરતાં કરતા ઈસમિતિ પૂર્વક અમે ચાલીએ છીએ જેથી આ પ્રકારની સાવધાનીથી ગમન કરનારા અમારાથી કઈ પણ રીતે જીવહિંસા થતી નથી. તેમજ અમારાથી તેમને પીડા પણ થતી નથી. અને તે અમારા પગ નીચે કચડાતા પણ નથી. તે પછી અમે ત્રણ કરણ અને ત્રણ ચગેથી સંયમના આરાધક કેમ ન બની શકીએ અને કેવી રીતે અને એકાન્તબાલ કહો છે? જેથી એમ માનવું જોઈએ કે અમે આ રીતની પ્રવૃત્તિવાળા હોવાથી ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી सयत छी भने सन्त ५डित छीमे मा पात "तए णं अम्हे पाणे अपे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ उ०८ सू०२ गमनमाश्रित्य परतीर्थिक्रमतनिरूपणम् १७५
हेणं जाव एगंतपंड़िया वि भवामो' इस सूत्र पाठ द्वारा सूत्रकारने स्पष्ट की है । तात्पर्य कहने का केवल ऐसा ही है कि प्रयोजन एवं उपयोग के बिना हम लोग चलते फिरते नहीं हैं । और इसी कारण से जब हम लोगों को चलना फिरना पडता है । तब उपयोग पूर्वक मार्ग को बार २ देखते हुए ही हम लोग चलते हैं । अतः हम लोग असंयत एकान्तवाल नहीं हैं । किन्तु संयत और एकान्तपण्डिन ही हैं। किन्तु जब हमलोग आपकी इस प्रवृत्ति पर विचार करते हैं तो 'तुज्झे णं अज्जो ! अप्पणा चेव निविहं तिविहेणं असंजया एगंतवाला यावि 'भवह' उल्टे तुम लोग ही त्रिविध त्रिविध से असंगत एवं एकान्तबाल प्रतीत होते हो विरति विहीन हो 'तए णं ते अन्नउस्थिया भगवं गोयमं एवं वयासी' गौतम का इस प्रकार का कथन सुनकर उन अन्ययूथिकोंने उन भगवान् गौतम से ऐसा कहा - 'केणं कारणेणं अज्जो ! तिविहं तिविहेणं जाव भवामो' यहां यावत्पद से 'असंयताः एकान्तबालाश्चापि ' इन पदों का ग्रहण हुआ है । तथा च हे गौतम! हम लोग किस कारण से त्रिविध त्रिविध से असंख्यात और एकान्तबाल बनते हैं ? 'तए णं भगवं गोयमे' तब भगवान गौतम ने 'ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' च्चमाणा जाव अणुहवेमाणा तिविहं तिविहेणं जात्र एगंतपंडिया वि भवामो" આ સૂત્રપાઠથી સૂત્રકારે સ્પષ્ટ કરી છે. કહેવાનુ તાપ એ છે કે—પ્રયાજન અને ઉપયેગ શિવાય અમે ચાલતા ફરતા નથી. અને અમારે જ્યારે ચાલવુડ ફરવુ' પડે છે ત્યારે ઉપયેગ પૂર્વક માને વારવાર જોઈ જોઈ ને જ અમા ચાલીએ છીએ. તેથી અમે અસયત એકાન્ત માલ નથી. પરંતુ સયત અને એકાન્ત પડિંત જ છીએ. પરંતુ જ્યારે આપની પ્રવૃત્તિ પર सभी विचार उरी छोयो त्यारे "तुज्झे णं अज्जो ! अप्पणाचेव तिविहं तिविहेणं असंजया एगतबाला यावि भवह" न्याय ४२ मने त्रषु ચૈાગથી અસયત અને એકાન્તમાલ લાગેા છે. અર્થાત્ આપ વિરતિરહિત ४. “तए णं ते अण्णउत्थिया भरावं गोयमं एवं वयासी” गौतम स्वाभीनु मा કથન સાંભળીને તે અન્યયૂથિકાએ ભગવાન ગૌતમસ્વામીને આ પ્રમાણે કહ્યું. "केणं कारणं अज्जो ! तिविदं तिविहेणं जाव भवामो" मडियां यावत्यथी "असंयताः एकान्तबालाश्चापि " मे पहोना संग्रह थयो छे तेनेो अर्थ मा પ્રમાણે છે કે-હે ગૌતમ અમેાને શા કારણથી ત્રણ કરણ અને ત્રણ યાગથી અસ યત भने अन्त मास । छ ? " तरणं भगव गोयमे" तेथे पूर्वेति रीते डेवाथी लगवान् गौतम स्वाभीये "ते अन्नउथिए एवं वयासी” ते अन्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
भगवतीसूत्रे नतु वयं तथेतिभावः 'तएणं भगवं गोयमे' ततः खलु भगवान् गौतमः ते अन्नउस्थिए एवं पडिहणई तान् अन्ययूथिकान एवम्-यथोक्तपकारेण प्रतिहन्ति पराभवति निरूत्तरोकरोतीत्यर्थः 'पडिहणित्ता' प्रतिहत्य-पराभूय' जेणेव समणे भगवं महावीरे' यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः 'तेणेव उवागच्छ।' तत्रैवोपागच्छति' उपागत्य-भगवतः समीपमागत्य' समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसई' श्रमणं उन अन्ययूथिकों से ऐसा कहा 'तुझे णं अज्जो रीयं रीयमाणा' जब
आप लोग गमनागमन करते हैं, तब जीवों को 'पेच्चेह' कुचलते जाते हैं । 'जाव उवद्दवेह' यावत् उन्हें उपद्रवित करते जाते हैं। यहाँ याव. स्पद से 'अभिह थ' आदि पदों का संग्रह हुआ है । 'तए णं तुझे पाणे पेच्चेमाणा इस्या०' इस कारण प्राणों को कुचलने के कारण और यावत् उन्हें उतद्रवित करने के कारण आप लोग त्रिविध विविध से असंयत हैं और एकान्तवाल भी विरतिरहित भी हैं । निगमन इसका केवल ऐसा ही है कि जिस कारण से आप लोग मार्ग पर चलते हुए प्राणों को नष्ट करते हो इसी कारण से आप लोग प्राणों के विनाशक होने से असंयत और एकान्तबाल होते हो, हम लोग नहीं। 'तए णं भगवं गोयमे ते अन्नउत्थिए एवं पडिहणई' इस प्रकार से भगवान् गौतम ने उन अन्ययूथिकों को इस प्रकार से निरुत्तर कर दिया। 'पडिहणित्ता जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छह' और निरुत्तर करके फिर वे जहां श्रमण भगवान महावीर विराजमान थे वहां पर आये । 'उवागयूथिने या प्रमाणे प्रयु:-"तुझे गं अज्जो !रीय रीयमाणस्स" स्यारे तमा at मा ४२ छी, त्यारे वान “पेच्चेह" या छ।. "जाव उवहवेह" यावत तर ७५३ ४२॥ छ।, महिया.५४था "अभिहथ" विगैरे हो अंडय ४२१॥ छे. "तए णं तुझे पाणे पेच्चेमाणा" त्यादि प्राणियोन या થી યાવત્ તેઓને ઉપદ્રવ વાળા કરવાથી તમે ત્રણ કરણ અને ત્રણ ચોગથી અસંયત છે અને એકાન્તબાલ પણ છે તથા વિરતિ વિનાના પણ છે.
આ કથનને સાર એ છે કે –તમો લેકે માગ પર ચાલતાં પ્રાણિને મારે છે તેઓને દુઃખ પહોંચાડે છે તે કારણથી તમે જ પ્રાણિના પ્રાણોના નાશ કરનાર હોવાથી અસંયત અને એકાન્તબાલ છે. અમે એકાન્તબાલ નથી. "तए णं भगवं गोयमे ते अन्नउत्थिए एवं पडिहणह" मारी लगवान् गौतम स्वाभासत अन्य यूथिने २ ते निरुत्तर ४ था. “यडिहणित्ता जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ" मा शत तमान नि३त्तर मनापान
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८३०८ सु०२ गमनमाश्रित्य परतिर्थिकमतनिरूपणम्१७७ भगवन्तं महावीरं चन्दते नमस्यति' 'वंदित्ता नमंसित्ता णचासन्ने जाव पज्जुवासई' वन्दित्वा नमस्यित्वा नात्यासन्ने नातिदुरे नातिसमीपे उचितस्थाने स्थितः सन् यावत् पर्युपास्ते-माञ्जलिपुटः पर्युपासनां करोतीत्यर्थः 'गोयमाइ समणे भगवं महावीरें' गौतम ! इति एवं रूपेण भगवान् गौतम संबोध्य श्रमणो भगवान् महावीरः 'भगवं गोयम एवं वयासी' भगवन्तं गौतमम् एवम्-वक्ष्यमाणमकारेण अवा. दीद-उक्तवान् । किमुक्तवान् भगवान् गौतमं तत्राह-'सुटु णं इत्यादि । सुटु णं तुमं गोयमा' सुष्टु खलु त्वं गौतम ! 'ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' तान् अन्यय. थिकान् एवम्-पूर्वोक्तरूपं वचनमवादीः 'साहू गं गोयमा !' साधु खलु गौतम ! 'ते अन्नउथिए एवं वयासी तान् अन्ययूथिकान् एवमवादीः हे गौतम! यत् त्वम् अन्ययूथिकान् प्रति सम्यगेव उक्तवान् अयमेव पन्थाः जिनशासनप्रवर्तकैः समुपाच्छित्ता०' वहां आकर के उन्हों ने श्रमण भगवान् महावीर को बन्दना की नमस्कार किया। 'वंदित्ता नमंसित्ता' वंदना नमस्कार कर फिर वे न उनसे अतिदूर और न उनके अति समीप ऐसे समुचित स्थान पर खडे हो गये और वहीं से वे यावत् उनकी दोनों हाथ जोडकर पर्यु. पासना करने लगे । 'गोयमाइ समणे भगवं महावीरे' हे गौतम ! इस प्रकार से सम्बोधित कर श्रमण भगवान महावीरने 'भगवं गोयम एवं वयासी' भगवान गौतम से ऐसा कहा-'सुटु णं, इत्यादि' हे गौतम ! तुमने जो पूर्वोक्त रूप से उन अन्ययूथिकों से कहा है वह ठीक कहा है 'साहू णं गोयमा' हे गौतम ! जो पूर्वोक्तरूप से उन अन्य यूथिकों से कहा है वह बहुत अच्छा कहा हैं यही मार्ग जिनशासकप्रवर्तकों द्वारा તે પછી તેઓ જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી બિરાજમાન હતા ત્યાં मा०यI. "उवागच्छित्ता०" त्या भावाने तमामे श्रम भगवान महावीर स्वाभीत ना ४ नमः४।२ .. "वंदित्ता नमंसित्ता" न श नम४१२ કરીને તેઓ ભગવાનથી બહુ દૂર નહીં તેમજ બહુ નજીક પણ નહીં તે રીતે ઉચિત સ્થાન પર ઉભા રહી ગયા. અને ત્યાંથી જ યાવત્ બને હાથ જોડીને तमानी ५युपासना ४२ ग्या. त्यारे “गोयमाइ समणे भगवं महावीरे" है गौतम ! मेरीत समाधन शन श्रमय भगवान महावीर स्वामी "भगवं गोयम एवं वयासी" सगवान् गौतमने ॥ प्रभाए यु'--"सुठुणं" त्याह હે ગૌતમ તમેએ તે અન્ય મૂથિકને પૂર્વોતરૂપથી કહ્યું છે, તે ઠીક જ કહ્યું छ. “साहू णं गोयमा" , गौतम ! तमामे त अन्य यूथिने पूरित ३५थी કહ્યું છે તે ઘણું જ ઠીક કહ્યું છે. આજ માર્ગ જનશાસન પ્રવર્તકેએ સેવેલે
भ०२३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे सितः अतो भवन्तं साधुवादेन अनुमोदयामीतिभावः 'अस्थि णं गोयमा ! ममं वह अंतेवासी' सन्ति खलु गौतम ! मम बहवोऽन्तेवासिनः-शिष्याः 'समणा णिग्गंया छउमत्था' श्रमणा निर्ग्रन्थाः छमस्थाः 'जे णं णो पभू एवं वागरण वागरित्तए' ये खलु नो प्रभव एवम्-यथोक्तरूपं व्याकरणमुत्तरम् व्याकर्तुम्-उत्तरयितुम्' जहाणं तुम' यथा खलु स्वम्, हे गौतम ! त्वदन्ये ममानेके शिष्याः सन्ति किन्तु यथा स्वमसि समुचितोत्तरदाने समर्थ स्तथा नान्ये सन्ति, इतिभावः। 'तं सुठु णं तुमं गोयमा' तत् सुष्ठु खल्ल त्वं गौतम ! 'ते अन्नउथिए एवं बयासी' तान् अन्यगृथिकान् एवमवादीः। 'साहू णं तुम गोयमा ! ते अनउस्थिए एवं वयासी' साधु खलु गौतम ! त्वं तान् अन्ययुथिकान् एवमवादीः ॥ सू०२॥
प्राक् छअस्था एवं रूवेण उत्तरयितुं न समर्था इति कथितम् यद् छनस्थमेव अधिकृत्याह-'तए णं इत्यादि ।
मूलम्-तए णं भगवं गोयमे समणेणं भगवया महावीरेण एवं वुत्ते समाणे हटतुटे समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ समुपासित हुभा है। इसलिये मैं तुमने जो कहा उसका अनुमोदन करता हूं। 'अस्थि णं गोयमा०' हे गौतम ! मेरे अनेक श्रमण निर्ग्रन्थ शिष्य हैं जो छद्मस्थ हैं। 'जे णं णो पभू एवं०' और तुम भी छमस्थ हो परन्तु वे तुम जैसा समुचित उत्तर नहीं दे सकते हैं । अतः 'तं सुडु णं तुमं गोयमा! ते अन्नउस्थिए एवं वयासी०' तुमने उन अन्ययूथिकों को जो ऐसा समुचित उत्तर दिया है वह बहुत अच्छा किया है। हे गौतम ! तुमने जो उन अन्ययूथिकों को ऐसा समुचित्त उत्तर दिया है वह बहुत अच्छा किया हैं इस प्रकार से प्रभु ने उनके उत्तर की अनुमोदना की॥ सू०२॥ है. ती तमा २ ४ऱ्या ते ९ मनमोहन मा छु'. "अस्थि णं गोयमा !"
गौतम भा२१ भने श्रम नि-य शिष्य। छ. २ ७५२५ छ. “जे णं नो पभू एव०" भने ती ५५ ७५३५ छ।. ५२'तु त! तमाम्मे ४ प्रमाणेना योग्य उत्त२ पापी शता नथी. मेथी "तं मुठ्ठणं गोयमा ते अन्नउत्थिए एवं वयासी" तमामे त मन्ययूथिने २ योग्य उत्त२ माभ्यो छे, घर ઉત્તમ કર્યું છે. હે ગૌતમ! તમેએ તે અન્યમૂથિકને તે પ્રમાણેને સચોટ ઉત્તર આપે છે તે ઘણું જ ઉત્તમ કર્યું છે આ રીતે પ્રભુએ તેઓના ઉત્ત२ने अनुभाहन मायुः ॥ सू. २॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ छद्मस्थानां द्विप्रदेशादिस्कंधमाननि० १७२ वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी। छ उमत्थे णं भंते ! मणूसे परमाणुपोग्गलं किं जाणइ पासइ उदाहु न जाणइ न पासइ ? गोयमा अत्थेगइए जाणइ न पासइ अत्थेगइए न जाणइ न पासइ । छउमत्थे णं भंते! मणूसे दुपएसियं खंधं किं जाणइ पासइ ? एवं चेव एवं जाव असंखेजपएसियं । छउमत्थे नं भंते ! मणूसे अगंतपएसियं खंधं किं पुच्छा गोयमा! अस्थेगइए जाणइ पासइ१, अत्थेगइए जाणइ न पासइ२, अस्थेगइए न जाणइ पासइ३, अत्थेगइए न जाणइ न पासइ४। आहो. हिए णं भंते ! मगुस्से परमाणुपोग्गलं. जहा छउमत्थे एवं आहोहिए वि जाव अणंतपएसियं। परमाहोहिए णं भंते ! मणूसे परमाणुपोग्गलं जं समयं जाणइ तं समयं पासइ जं समयं पासइ तं समयं जाणइ ?। णो इणटे समटे ।से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ परमाहोहिए णं मणूसे परमाणुपोग्गलं गं समयं जागइ नो तं समयं पासइ जं समयं पासइ नो तं समयं जाणइ ? गोयमा ! सागारे से नाणे भवइ अणागारे से दसणे भवइ से तेणटेणं जाव नो तं समयं जाणइ एवं जाव अणंत. पएसियं । केवली णं भंते ! मणुस्से परमाणुपोग्गलं. जहा परमाहोहिए तहा केवली वि, जाव अणंतपएसियं । सेवं भंते। सेवं भंते ! त्ति ॥सू०३॥
अट्ठारससए अट्रमो उद्देसओ समत्तो।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
9
छाया - ततः खलु भगवान् गौतमः श्रमणेन भगवता महावीरेण एवमुक्तः सन् हृष्टतुष्टः श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति वन्दिश्वा नमस्थित्वा एवमवादीत् । छद्मस्थः खलु भदन्त ! मनुष्यः परमाणुपुद्गलं किं जानाति पश्यति उताहो न जानाति न पश्यति ? गौतम ! अस्त्येकको जानाति न पश्यति अस्त्येकको न जानाति न पश्यति । छद्मस्थः खलु भदन्त ! मनुष्यो द्विप्रदेशिकं स्कन्धं किं जानाति पश्यति एवमेव एवं यावत् असंख्येयप्रदेशिकम् । छद्मस्थः खलु भदन्त ! मनुष्योऽनन्तमदेशिकं स्कन्धं किं पृच्छा गौतम ! अस्त्येकको जानाति पश्यति १ अस्येत्येकको जाणाति न पश्यति २, अस्त्येकको न जानाति पश्यति ३, अस्त्येकको न जानाति न पश्यति ४ ! आधोवधिकः खलु भदन्त ! मनुष्यः परमाणुपुद्गलं यथा छद्यस्थ एवमाधोवधिकोऽपि यावदनन्तप्रदेशिकम् । परमाधोवधिकः खलु भदन्त | मनुष्यः परमाणुपुद्गलं यस्मिन् समये जानाति तस्मिन् समये पश्यति यस्मिन् समये पश्यति तस्मिन् समये जानाति ? नायमर्थः समर्थः, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते परमाधोवधिकः खलु मनुष्यः परमापुलं यस्मिन् समये जानाति नो तस्मिन् समये पश्यति, यस्मिन् समये पश्यति नो तस्मिन् समये जानाति ? गौतम ! साकारं तस्य ज्ञानं भवति अनाकारं तस्य दर्शनं भवति तत्तेनार्थेन यावत् नो तस्मिन् समये जानाति एवं यावत् अनन्तपदेशिकम् । केवली खलु भदन्त ! मनुष्यः परमाणु पुद्गलम् यथा परमाधोवधिकः arthaat अपि यावत् अनन्तप्रदेशिकम् तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति । सू० ३। ॥ अष्टादशशते अष्टमोदेशकः समाप्तः ॥
O
तर णं भगव गोयमे' ततः खलु भगवान् गौतमः ततो भगवतोऽनुमोदनानन्तरं भगवान् गौतमः 'समणेणं भगवया महावीरेण' श्रमणेन भगवता छद्मस्थ जन इस रूप से उत्तर देने में समर्थ नहीं होते हैं, ऐसा जो कहा गया है सो इसी छद्यस्थता के विषय में अब और सूत्रकार कथन करते हैं ।
'तर णं भगवं गोधमे समणेनं भगवया महावीरेण एवं वुसे' इत्यादि ।
१८०
टीकार्थ - - 'तए णं भगवं गोयमे' इसके बाद गौतम ! जब श्रमण भगवान् महावीर ने उनके अन्ययूथिकों के प्रति किये गये कथन की अनुઅન્યયૂચિકાને ગૌતમ સ્વામીએ જે ઉત્તર આપ્યા તે પ્રમાણે છદ્મસ્થા ઉત્તર આપવા સમર્થ થતા નથી. એ પ્રમાણે જે કહેવામાં આવ્યું છે. તેથી હવે આ છદ્મસ્થાના વિષયમાં સૂત્રકાર કથન કરે છે.—
"तए णं भगवं गोयमे समणेणं भगवया" त्यिाहि टीडार्थ - "तणं भगव વીર સ્વામીએ ગૌતમ સ્વામીએ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
गोयमे० " ते पछी ल्यारे श्रम लगवान् महा અન્યયુથિકા પ્રત્યે કરેલા કથનનું સમર્થન
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सु०२ छद्मस्थानां द्विप्रदेशादिस्कंधज्ञाननि०१८१
महावीरेण 'एवं वुत्ते समाणे' एतत्-प्रशंसावाक्येन उक्तः कथितः सन् 'हतुहे' 'हष्टतुष्ट:' 'समर्ण भगवं महावीरं' श्रमणं भगवन्तं महावीरम 'वदह नमंसई' चन्दते नमस्यति 'वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी' वन्दित्वा नमस्यित्वा एवं वक्ष्यमाणं प्रश्नवाक्यम् अवादीत्-उक्तवान् किमवादी ? तत्राह-'छउमत्थे' इत्यादि । 'छउमत्थे णं भंते ! छमस्थः खलु भदन्त ! 'मणुस्से' मनुष्यः छमस्थ इह निरतिशय एव ग्राह्यो न तु सातिशय इति 'परमाणुपोग्गलं किं जाणइ पासई' परमाणुपुदलम्-परमाण्वात्मकं सूक्ष्मपुद्गलं वर्णस्पर्शगन्धरसवन्तं पदार्थविशेष किं जानाति पश्यति ? 'उदाहो न जाणह न पास' उताहो अथवा न जानाति न पश्यति, न जानाति-इत्यज्ञानमभिधीयते न पश्यति इत्यदर्शनमभिधीयते तथा च छअस्थमनुष्याणां परमाण्वादि सूक्ष्मपदार्थविषयके ज्ञानदर्शने भवतो नवेति प्रश्नाशयः, भग. मोदना की तष बडे ही अधिक हृष्टतुष्ट हुए और उसी समय उन्होने 'समर्ण भगवं महावीरं०' श्रमण भगवान् महावीर को वंदना की और नमस्कार किया 'वंदित्ता नमंसित्ता०' वन्दना नमस्कार करके फिर उन्होंने प्रभु से इस प्रकार पूछा 'छउमत्थे णं' इत्यादि' हे भदन्त ! जो मनुष्य छद्मस्थ है । अतिशयधारी नहीं है । क्योंकि यहां पर उसीका ग्रहण हुआ है ऐसा निरतिशयछद्मस्थ मनुष्य परमाणुरूप सूक्ष्म पुद्गल को वर्ण रस, गंध और स्पर्शयुक्त पदार्थ विशेष को क्या जानता और देखता है ? 'उदाहो-न जाणई' अथवा नहीं जानता नहीं देखता है ? 'न जाणई' इस पद से उसे उस विषयक अज्ञान कहा गया है। और न 'पास' इस पद से उसके प्रदर्शन कहा गया है इस प्रश्न का आशय ऐसा है कि जो छद्मस्थ मनुष्य हैं, उनको परमाणु आदि सूक्ष्मકર્યું ત્યારે ભગવાન ગૌતમ સ્વામીએ ઘણું જ હૃષ્ટ તુષ્ટ અને પ્રસન્ન ચિત્તવાળા ४२. "समणं भगव' महावीरं" श्रम भगवान महावीरने बहन शमन नम॥२ या "वदित्ता नमंसित्ता" पहना नम२४१२ ४१२ ते ५छी तमामे प्रभुने मा प्रमाणे पूछ्युं—“छउमत्थे णं' त्याहि सन् रे मनुष्य छA२५ . અર્થાત્ અતિશય ધારી નથી. એવા નિરતિશય ધારી છદ્મસ્થ મનુષ્ય પરમાણુ રૂપ સૂમ પુદ્ગલને વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શવાળા પદાર્થ વિશેષને શું न छ ? मने मे छ ? अथवा “न जाणइ" अय! Mणता नथी भने मता नथी. 'न जाणइ' से ५४थी तेन ते विषयतुं अज्ञानपा सतावत छे. मन "न पासइ” से पहथी तनु महशन मतावर छे. या प्रश्न पूछવાનો હેતુ એ છે કે--જે છસ્થ મનુષ્ય છે, તેઓને પરમાણુ વિગેરે સૂક્ષ્મ પદાર્થ સંબંધી વિષયનું જ્ઞાન દર્શન હોય છે, કે નથી હોતું ? આ પ્રશ્નના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१८२
भगवतीसत्रे वानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'अस्थेगइए जाणइ न पासई' अस्त्येकको जानाति परमाणुपुद्गल किन्तु न पश्यति केवांचित् पुरुषाणां सूक्ष्मपपदार्थविषयकं ज्ञानं भवति किन्तु दर्शनं न जायते इत्यर्थः श्रुतोपयुक्तः श्रुतज्ञानी श्रुतेर्दर्शनाऽभावात् 'अत्थेगइए न जाणइ न पासई' अस्त्येकको न जानाति न पश्यति केषांचित् छन्मस्थानां परमाण्वादिविषयकं ज्ञानमपि न भवति दर्शनमपि न भवती. स्यर्थः श्रुतोपयुक्तातिरिक्तस्तु न जानाति न पश्यतीति, 'छउमत्थे गं भंते ! मनसे' पदार्थ विषयक ज्ञानदर्शन होते हैं या नहीं होते हैं ? इनके उत्तर में प्रभु कहते हैं, 'गोयमा' इत्यादि हे गौतम ! कोई एक छमस्थ मनुष्य परमाणुपुद्गल को जानता तो है पर वह उसे देख नहीं सकता है। तात्पर्य ऐसा है कि कितनेक छद्मस्थ पुरुषों को सूक्ष्म पदार्थ विषयक ज्ञान तो होता है किन्तु उन्हें दर्शन नहीं होता है 'श्रुतोपयुक्तः श्रुत. ज्ञानी श्रुते दर्शनाभावात्' इस कथन के अनुसार श्रुत में उपयुक्त हुए श्रुतज्ञानी को श्रुतपदार्थ में दर्शन का अभाव रहता है। अर्थात् श्रुतज्ञानी जिन सूक्ष्मादिक पदार्थों को श्रुत के बल से जानता है उनका उसे दर्शन प्रत्यक्ष ज्ञान नहीं होता है, इस कारण यहां ऐसा कहा गया है कि कितनेक छद्मस्थ मनुष्य परमाणु आदि सूक्ष्म पदाथों को जानते तो हैं शास्त्र के आधार से उनके ज्ञान विशिष्ट तो होते हैं। पर उनके साक्षात् दर्शन से वे रहित होते हैं । 'अस्थेगइए न जाणा न पासई तथा कितनेक छमस्थ ऐसे होते हैं जो सूक्ष्मादिक परमाणु पदाथों को न जानते हैं और न देखते हैं। 'श्रुतोपयुक्तातिरिक्तस्तु न Gत्तरमा प्रभु ४ छ है--"गोयमा!” त्या 3 गौतभ ! 1 मे ७५२५ મનુષ્ય પરમાણુ યુદ્ધ ને જાણે છે. પણ તે પુલને જોઈ શક્તા નથી. કહે વાનું તાત્પર્ય એ છે કે--કેટલાક છદ્મસ્થ પુરુષને સૂક્ષમ પદાર્થ સંબંધી જ્ઞાન तो डाय छ, ५२'तु ते॥ तेन हेमी शता नथी. श्रुतोपयुक्तः श्रुतज्ञानी श्रुते
માવા” આ કથન પ્રમાણે શ્રુતમાં ઉપગવાળા શ્રુતજ્ઞાનીને મૃત પદાર્થમાં દશનને અભાવ રહે છે. અર્થાત્ શ્રુતજ્ઞાની સૂરમાદિ જે પદાર્થને શ્રત બળથી જાણે છે, તેનું તેને દર્શન-પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન થતું નથી. તે કારણથી અહિંયાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે કેટલાક છઘ માણસ પરમાણુ વિગેરે સૂક્ષમ પદાર્થને જાણે છે, કારણ કે શાસ્ત્રના આધારથી તેને જ્ઞાન તે છે, પણ તેના સાક્ષાત્ ४श नथी ते वयित २७ छ, “अत्थेगइए ण जाणइ न पासई" तथा टमा છઘ એવા હોય છે, જે સૂકમ પરમાણુ વિગેરે પરમાણુ યુદ્ધને જાણતા नया भने मता ५५ नथी. "श्रुवोपयुक्तातिरिक्तस्तु न जानाति न पश्यप्ति"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८सू०२ छद्मस्थानां द्विप्रदेशादिस्कंधज्ञाननि० १८३ छद्मस्थः खलु भदन्त ! मनुष्यः 'दुपएसियं खंधं कि जाणइ पासइ' द्विपदेशिकं प्रदेशद्वययुक्तं स्कन्धमवयविनं द्यणुकापरपर्यायम् किं जानाति पश्यति अथवा न जानाति न पश्यति इति प्रश्ना, भगवानाह-एवंचेव' पूर्ववदेव इहापि उत्तरं ज्ञेयम् अस्त्येकको जानाति न पश्यति अस्त्येकको न जानाति न वा पश्यतीत्यर्थः। 'एवं जाव असंखेज्नपरसियं' एवम्-द्विप्रदेशिकस्कन्धवदेव त्रिचतुःपञ्चपट्सप्ताष्टनवदशसंख्येयपदेशिकम्, असंख्येयप्रदेशिकं स्कन्धम् अस्त्येकको जानाति न पश्यति अस्त्येकको न जानाति वा न पश्पतीति । 'छउमस्थे णं भंते ! मणूसे' छद्मस्थः खलु जानाति न पश्यति' इस नियम के अनुसार जो छद्मस्थ मनुष्य श्रुतो. पयोग से रहित होते हैं वे सूक्ष्मादिक पदार्थो को न जानते हैं और न देखते हैं । 'छ उमत्थे णं भंते ! मणूसे.' __ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि- हे भदन्त ! जो मनुष्य छद्मस्थ होता है वह क्या विप्रदेशिक स्कन्ध को व्यणुक अवयवीं को क्या जानता है और देखता है ? या उसे नहीं जानता है और नहीं देखता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं चेव' पहिले के जैसे ही यहां उत्तर जानना चाहिये । अर्थात् कोई एक उसे जानता है पर देखता नहीं है तथा कोई एक उसे न जानता है और न देखता है । 'एवं जाव असंखेजपएसियं' द्विप्रदेशिक स्कन्ध के जैसा तीन, चार, पांच, छह, सात, आठ, नौ, दश, और संख्यातप्रदेशी, असंख्यात प्रदेशी स्कन्ध को कोई एक जानता है पर उसे देखता આ નિયમ પ્રમાણે જે છશ્વાસ્થ માણસે શ્રુતજ્ઞાન વિનાને હોય છે, તે સૂક્રમાદિ પદાર્થોને જાણતા નથી અને દેખતે નથી.
"उमत्थे णं भंते मणसे." तमस्यामा प्रमुन से पूछे छ। --હે ભગવન જે મનુષ્ય છદ્મસ્થ હોય છે, તે બે પ્રદેશવાળા કંધને-દ્વયશુક-બે પ્રદેશ અવયવવાળાને શું જાણે છે, અને દેખે છે? અથવા તેને જાણતા नथी मन हेमता नथी ? मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ --"एवं चेव" પહેલાં કહ્યા પ્રમાણેને ઉત્તર અહિયાં સમજી લે, અર્થાત કેઈ એક તેને જાણે છે, પણ તેને દેખતો નથી. અને કેઈ એક તેને જાણતો પણ નથી भने मतो ५४ नथी. "एवं जाव अखंखेज्जपएसियं" द्विप्रशि: २४ घना विषयमा १९, २२, पांय, छ, सात, 8, नमन इस तथा सध्यात, અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કંધને કોઈ એક તેને જાણે છે. પરંતુ તેને દેખતા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे भदन्त ! मनुष्यः 'अणंतपएसियं खंधं किं पुच्छा' अनन्तमदेशिकं स्कन्धं किं पृच्छा हे भदन्त छद्मस्थो मनुष्यः अनन्तप्रदेशिकं स्कन्धं कि जानाति पश्यति अथवा न जानाति न पश्यतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'अत्थेगइए जाणइ पासइ' अस्त्येकको जानाति पश्यति च १, अत्थेगइए जाणइ न पासई' अस्त्येककोऽनन्तपदेशिकं स्क, जानाति न पश्यति २, 'अत्थेगइए न जाणइ पासई' अस्त्येकको न जानाति किन्तु पश्यति ३, अत्थेगइए न जाणइ न पासइ' अस्त्येकको न जानाति न पश्यति ४ इति चत्वारो भङ्गा भगवता प्रदर्शिताः तथाहिनहीं है। तथा कोई एक उसे न जानता है, और न देखता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'छ उमत्थे णं भंते ! मणूसे' हे भदन्त ! जो मनुष्य छद्मस्थ है वह 'अणंतपएसियं खधं कि पुच्छ।' क्या अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध को क्या जानता और देखता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा इत्यादि' हे गौतम! कोई ऐसा छद्मस्थ मनुष्य होता है जो उस अनन्तप्रदेशी स्कन्ध को जानता भी है और देखता भी है १, 'अत्थेगइए जाणइ न पास' तथा कोई ऐसा छमस्थ मनुष्य होता है जो उस अनन्तप्रदेशी स्कन्ध को जानता तो है पर देखता नहीं है २ 'अस्थेगहए न जाणइ, पासइ' तथा कोई एक ऐसा छमस्थ होता है जो अनन्तप्रदेशी स्कन्ध को जानता नहीं है किन्तु देखता है ३ -'अस्थेगहए न जाणइ न पासइ' तथा कोई एक छमस्थ मनुष्य ऐसा નથી. તથા કોઈ એક તેને જાણતા નથી અને દેખતા પણ નથી. ફરીથી ગૌતમ स्वामी प्रसुन पूछे छे ?-"छउमत्थे णं भंते मणूसे"3 सावन २ भनुष्य। छथ छे ते “अणंतपएसिय खंध किं पुच्छा" मनत अशी સ્કંધને જાણે છે ? અને દેખે છે? અથવા જાણતા નથી અને हमत नयी १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ , "गोयमा!" त्यात હે ગૌતમ! કોઈ એક છવસ્થ મનુષ્ય એ હોય છે, કે જે તે અનંત પ્રદેશી २४ घने नये ५ छ भने मे ५ छ. १, अत्थेगइए जाणइ न पासई" તથા કોઈ એક છઘસ્થ એવા હોય છે કે જે તે અનંતપ્રદેશવાળા કંધને गणे तो छे, ५५ तेन हेमा नथी. २, अत्येगइए न जाणइ पासइ" तथा કોઈ એક ઇવસ્થ એવા હોય છે કે જેઓ અનંત પ્રદેશી સ્કંધને જાણતા नयी भने ५२ तेन हेमे छे, 3, “अत्यंगइए न जाणइ न पासइ" तथा ओ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ ०२ छमस्थानां द्विप्रदेशादिस्कंधज्ञाननि० १८५
१-जानाति स्पर्शनादिना पश्यति च चक्षुषा इत्येको भङ्गः १ यथा अवधिज्ञानी
२-तथा अन्यो जानाति स्पर्शनादिना न पश्यति चक्षुषा चक्षुषोऽभावादिति. द्वियीयः यथा श्रुतज्ञानीश्रुतदर्शनाभावात् ।
३-तथा अन्यो न जानाति स्पर्शाधविषयत्वात् पश्यति चक्षुषा इति तृतीयः यथा दूरस्थं पर्वतादिकम् ।
४-तथाऽन्यो न जानाति न पश्यति चाविषयत्वादिति चतुर्थों विकल्पः, होता है जो अनन्तप्रदेशी स्कन्ध को न जानता है और न देखता है इस प्रकार के ये चार भङ्ग भगवान् ने दिखलाये हैं।
१--कोई एक छद्मस्थ मनुष्य स्पर्शादि द्वारा उसे जानता है और चक्षु से देखता है १
२--तथा कोई एक छद्मस्थ मनुष्य स्पर्शादि द्वारा इसे जानता तो है पर चक्षु के अभाव से देखता नहीं है २
३--तथा कोई एक छमस्थ मनुष्य स्पर्शादि का अविषय होने के कारण उसे नहीं जानता है। परन्तु चक्षु से उसे देखता है यह तृतीय भङ्ग है । जैसे दूरस्थ पर्वत आदि को कोई एक छद्मस्थ मनुष्य चक्षु के द्वारा देखता तो है पर स्पर्शादि द्वारा उसे जानता नहीं है।
४--तथा कोई एक छद्मस्थ मनुष्य न उसे जानता है और न उसे એક છદ્મસ્થ મનુષ્ય એવા હોય છે કે જેઓ અનંત પ્રદેશવાળા સ્કંધને જાણતા નથી. અને દેખતા પણ નથી. ૪,
આ રીતે આ ચાર ભંગ ભગવાને બતાવ્યા છે.
૧. કાઈ એક છદ્મસ્થ મનુષ્ય સ્પર્શીદિથી તેને જાણે છે અને નેત્રથી दुवे छ. १, २भ सवधिज्ञानी.
૨. કોઈ એક છદ્મસ્થ મનુષ્ય સ્પર્ધાદિથી તેને જાણે તે છે. પરંતુ નેત્રના અભાવથી તેને દેખતો નથી, ૨ જેમ કે શ્રુતજ્ઞાની. શ્રતમાં દર્શનને અભાવ રહે છે.
૩ તથા કોઈ એક છઘસ્થ સ્પશદિ અવિષય હોવાથી જાણતા નથી. પરંતુ ચક્ષુથી તેને દેખે છે. આ ત્રીજો ભંગ છે. જેમ દૂર રહેલ પર્વત વિગેરેને કોઈ એક છઘસ્થ માણસ નેત્રથી દેખે તે છે પણ સ્પર્શાદિથી તેને જાણતા નથી.
૪ તથા કોઈ એક છઘસ્થ મનુષ્ય તેને જાણતા નથી. અને દેખતે પણ નથી જેમ કે આંધળા માણસ. એ પ્રમાણેને આ ચેાથે ભંગ છે.
भ० २४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतील यथाऽन्धः । एते चत्वारो भङ्गा अनन्तपदेशिकस्कन्धविषये इति । छद्मस्थाधिकारात् छमस्थविशेषणभूताधोवधिकपरमाधोवधिकसूत्रे आह आहोवहिए' इत्यादि । 'आहोवहिए णं भंते' आधोवधिक:- अधोवधिज्ञानी खलु भदन्त ! 'मणुस्से मनुष्याः 'परमाणुपोग्गलं.' परमाणुपुद्गलं जानाति पश्यति अथवा न जानाति न पश्यतीति प्रश्नः, भगवानाह-'जहा' इत्यादि । 'जहा छउमस्थे एवं आहोहिए वि' यथा छद्मस्थ एवमाधोवधिकोऽधोवधिज्ञानी अपि अस्त्येकको जानाति न पश्यति अस्येकको न जानाति न पश्यतीत्यर्थः ‘एवं जाव अणंतपएसियं' एवं यावत् अनन्तमदेशिकम् अत्र यावत्पदेन द्विपदेशिकत्रिचतुपञ्चषटसप्ताष्टनवदशसंख्येयप्रदेशिकस्कन्धानां ग्रहणं भवति तथा च यथा अवधिज्ञानिनां देखता है ऐसा यह चौथा भङ्ग है जैसे अन्धा मनुष्य ये चार भङ्ग अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध के विषय में है। ____ अवगौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं । 'आहोवहिए' इत्यादि हे भदन्त ! जो छअस्थ मनुष्य अधअवधिज्ञानी होता है वह परमाणुपुद्गल को जानता और देखता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहा' इत्यादि हेगौतम! जैसा उत्तर छद्मस्थ के सम्बन्ध में दिया गया है। इसी प्रकार का उत्तर यहां पर भी जानना चाहिये । अर्थात् कोई एक अधोवधिज्ञानी परमाणुपुद्गल को जानता तो है पर उसे देखता नहीं है तथा कोई एक अधो. वधिज्ञानी परमाणुपुद्गल को न जानता है और न देखता है । 'एवं जाव अणंतएसियं' इसी प्रकार से द्विप्रदेशिक स्कन्ध, त्रिप्रदेशिक स्कन्ध, चतुः प्रदेशिक स्कन्ध, पंचप्रदेशिक स्कन्ध, छह प्रदेशिक स्कन्ध, सप्तप्र
આ પ્રમાણેના ચાર ભાગે અનંત પ્રદેશીક સ્કંધના વિષયમાં છે.
डवे गौतम २वामी प्रसने से पूछे छे : "आहोवहिए" त्यादि ભગવદ્ જે છસ્થ માણસ અવધિજ્ઞાન વાળ હેય છે. તે પરમાણુ પુદ્ગલને
ये छ? मन छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -"जहा" ઈત્યાદિ હે ગૌતમ! છઘના સંબંધમાં જેવી રીતે કથન કર્યું છે તે જ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં પણ સમજી લેવું અર્થાત્ કોઈ એક આધેવધિજ્ઞાની પરમાણુ યુદ્ધને જાણે તે છે, પરંતુ તેને દેખતા નથી. તથા કોઈ એક अद्यावधिज्ञानी ५२मा पुरसने तता नयी मने मत। ५५५ नथी. “एवं जाव अणंतपएसिय" मा प्रभार से प्रदेशवार २४५, प्रशवाणा સ્કંધ ચાર પ્રદેશવાળા સકંધ પાંચ પ્રદેશવાળા કંધ છ પ્રદેશવાળા સ્કંધ સાત પ્રદેશવાળા સ્કંધ, આઠ પ્રદેશવાળા સ્કંધ, નવ પ્રદેશવાળા સ્કંધ, દસ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ छद्मस्थानां द्विप्रदेशादिस्कंधज्ञाननि० १८७ परमाणुपुद्गलविषयज्ञानदर्शनयोः सत्चासत्त्वे विकल्पेन दर्शिते तथैव द्विपदेशिकस्कन्धादारभ्य अनन्तप्रदेशिक स्कन्धपर्यन्तविषयेऽपि ज्ञानदर्शनयोः सत्वं च असत्वं चापि ज्ञेयमितिभावः । 'परमाहोहिए णं भंते ! मणूसे' परमाधोवधिकः स्खलु भदन्त ! मनुष्यः 'परमाणुपोग्गलं जं समयं जाणइ तं समय पासई' परमा. णुपुद्गलं यस्मिन् समये जानाति तस्मिन् समये पश्यति' ज समयं पासइ तं देशिक स्कन्ध, आठ प्रदेशिक स्कन्ध, नौ प्रदेशिक स्कन्ध, दशप्रदेशिक स्कन्ध, संख्यातप्रदेशिक स्कन्ध, असंख्यात प्रदेशिक स्कन्ध और अन. न्तप्रदेशिक स्कन्ध इन सबके विषय में भी ऐसा ही कथन जानना चाहिये । अर्थात् कोई एक अधोवधिज्ञानी छमस्थ पुरुष द्विप्रदेशिक स्कन्ध से लेकर अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध तक को जानता तो है पर उन्हे देखता नहीं है। तथा कोई एक अधोवधिज्ञानी छद्मस्थ पुरुष न इन्हे जानता है और इन्हें न देखता है । इस प्रकार परमाणुपुद्गलके विषय में जिस प्रकार से इसके ज्ञान और दर्शन का सत्व और असत्व विकल्प से प्रतिपादित कियागया है, उसी प्रकार से द्विदेशीस्कन्ध लेकर अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध तक के विषय में भी इनके ज्ञान दर्शन का सत्व और असत्व विकल्प से जानना चाहिये। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'परमाहोहिए णं भंते ! मणूसे' हे भदन्त ! मनुष्य परमाधोवधिक है वह 'परमाणुपोग्गलं जं समय जाणइ० परमाणुपुद्गल को जिस समय में जानता है। उसी समय પ્રદેશવાળા કંધ, સંખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કંધ અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા સકંધ અને અનંત પ્રદેશવાળા સ્કંધ આ તમામના સંબંધમાં પણ આજ પ્રમાણે તુ કથન સમજવું અર્થાત્ કોઈ એક અવધિજ્ઞાની છઘસ્થ પુરુષ ધ્રિપ્રદેશી રધાને જાણે તે છે, પરંતુ તેને દેખતે નથી. તથા કોઈ અવધિ જ્ઞાની છસ્થ પુરુષ તેને જાણતા નથી. અને દેખતે પણ નથી. જે રીતે પરમાણુ પુના વિષયમાં તેના જ્ઞાન અને દર્શનના વિષયમાં વિકલ્પથી તેનું સર્વ હવાપણું અસત્વ-નહિં હોવાપણું બતાવવામાં આવ્યું છે. તેજ રીતે બે પ્રદેશવાળા સ્કંધથી આરંભીને અનંત પ્રદેશવાળા સ્કંધ સુધીના વિષયમાં પણ તેના જ્ઞાન દર્શનનું સવ-હેવાપણું અને અસત્વ--નહીં હેવાપણું વિકલ્પથી સમજી લેવું.
वे गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे ४--परमाहिए णं भंते ! मणूसे" सावन २ भास ५२माधावधिज्ञानी छ, त “परमाणुपोग्गलं जं समय जाणइ" २ समये ५२मा पुरतने त छ, त समय न श छ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
भगवतीस्त्रे
समयं जाणइ' यस्मिन् समये पश्यति तस्मिन् समये जानाति दर्शनसमये ज्ञानं भवति ज्ञानसमये दर्शनं भवति न वाउभयोनिदर्शनयोः समानकालिकत्वं भवति नवेति प्रश्नाशयः, समानकालिकत्वस्य निषेधं कुर्वन्नेव भगवानाह-'णो इणटे समढे' नायमर्थः समर्थः ज्ञानदर्शनयोः समानकालिकत्वं न भवतीत्ययः, पुनः प्रश्नयनाह'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चई तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते परमाहोहिए णं मणूसे । परमावधिकः खलु मनुष्यः 'परमाणुपोग्गल जं समयं जाणइ तं समय नो पासई परमाणुपुद्गलं यस्मिन् समये जानाति नो तस्मिन् समये पश्यति तथा 'जं समयं पासइ नो तं समयं जाणई' यस्मिन् समये पश्यति तस्मिन् समये नो जानाति इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! में उसे देखता है क्या ? अथवा जिस समय में देखता है उसी समय में क्या वह उसे जानता है ? इस प्रश्नका आशय ऐसा है कि दर्शन के समय में ज्ञान होता है क्या ? या ज्ञान के समय में दर्शन होता है क्या ? ज्ञान दर्शन ये दोनों क्या एक ही काल में होते हैं ? या नहीं होते है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'णो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् ज्ञान और दर्शन समान काल में नहीं होते है । अब इस पर पुनः गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-- 'से केण?णं भंते !' हे भदन्त ऐसा आप किस कारण से कहते हैं की'परमाहोहिए णं मणूसे.' कि जो परमाधोवधिक छद्मस्थ मनुष्य है वह परमाणुपुद्गल को जिस समय में जानता है उस समय में वह उसे देखता नहीं है। तथा जिस समय में वह उसे देखता है। उस समय में वह उसे जानता नहीं है ? इसके उत्तर में प्रभु અથવા જે સમયે તેને દેખે છે, તે જ સમયે શું તેને જાણી શકે છે? આ પ્રશ્નનો હેતુ એ છે કે--દર્શનના સમયમાં જ્ઞાન અને દર્શન શું એક જ સમયમાં થાય છે? અથવા નથી થતા? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે ---"णो इणठे समठे" ॐ गौतम ! । म सरासर नथी. अर्थात ज्ञान અને દર્શન એક જ કાળે થતા નથી. આ વિષયમાં ફરીથી ગૌતમ સ્વામી प्रभुने पूछे छे --"से केणट्टेणं भंते !” 3 भगवन् ॥५ से प्रमाणे ॥ ॐारथी है। छ। ---"परमाहोहिए णं मणूसे०५ २ ५२भावधि छमस्थ મનુષ્ય છે, તે પરમાણુ યુદ્ધને જે સમયે જાણે છે, તે સમયે તેને તે માણસ જોઈ શકતા નથી. તથા જે સમયે તેને તે જોઈ શકે છે, તે સમયે त तनयता नथी. १ मा प्रक्षना उत्तरमा प्रभु ४ छ --"गोयमा !"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ छद्मस्थानां द्विप्रदेशादिस्कंधज्ञाननि० १८९
'सागारे से नाणे भवइ' साकारं यत् तज्ज्ञानं भवति परमावधिकज्ञानिनां ज्ञानं विशेषग्राहकं भवतीत्यर्थः 'अणागारे से दंसणे भवई' अनाकारं तत् दर्शन भवति, दर्शनम् अनाकारं सामान्यग्राहकं भवति' 'से तेणटेगं जाव नो तं समयं जाणइ' तत् तेनार्थेन यावत् न तस्मिन् समये जानाति अत्र यावत्पदेन 'परमाहोहिए णं मणूसे परमाणुपोग्गलं जं समयं जाणइ नो तं समयं पासइ जं समयं पासइ' इत्यन्तस्य प्रकरणस्य ग्रहणं भवतीति, हे गौतम ! ज्ञानदर्शनयोः साकारत्वनिराकारस्वरूपविरुद्धधर्मोपेतत्वात समानकालिकत्वं न भवतीत्यत एव कथितं यत् यदा जानाति तदा न पश्यति तथा यदा पश्यति तदा न जानातीतिभावः । 'एवं जाव अणंतपएसियं' एवं यावत् अनन्तप्रदेशिकम् अत्र यावत्पदेन द्विपदेशिकादारभ्या. कहते हैं । 'गोयमा इत्यादि-हे गौतम ! परमावधिक ज्ञानियों का जो ज्ञान होता है वह साकार होतो है अर्थात् विशेष का ग्रहण करनेवाला होता है । तथा उनका जो दर्शन होता है वह निराकार होता है, सामान्य का ग्रहण करनेवाला होता है। ‘से तेणटेणं जाव नोतं समयं जाणइ' इस प्रकार परमावधिक छमस्थ मनुष्य जिस समय में परमाणुपुद्गल को जानता है, उस समय में वह उसे देखता नहीं है। और जिस समय वह उसे देखता है उससमय में वह उसे जानता नहीं है । ऐसा मैंने कहा है । तात्पर्य कहने का ऐसा है कि ज्ञान और दर्शन साकार और निराकार रूप विरूद्ध धर्मद्रय से युक्त हैं । अतः उनमें समानकालिकता नहीं है । इसी कारण ऐसा कहा गया है कि जिस समय वह जानता है। उस समय वह देखता नहीं है । और जिस समय वह देखता है उस समय वह जानता नहीं है। 'एवं जाव अणंतपएसियं' इसी ઈત્યાદિ હે ગૌતમ! પરમાવધી જ્ઞાનનું જે જ્ઞાન હોય છે, તે સાકાર હોય છે, અર્થાત્ વિશેષને ગ્રહણ કરવાવાળું હોય છે. તથા તેઓનું જે દર્શન હોય છે, તે નિરાકાર હોય છે એટલે કે સામાન્યનું ગ્રહણ કરવાવાળુ હોય छे, “से तेणट्रेणं जाव नो तं समयं जाणइ” ते २४थी छ५२५ पुरुष २ સમયે પરમ ણુ પદ્રલેને જાણે છે, તે સમયે તે તેને જોઈ શકતા નથી. અને જે સમયે તે તેને દેખે છે, તે સમયે તેને જાણતા નથી. એવું મેં કહ્યું છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--જ્ઞાન અને દર્શન સાકાર અને નિરાકાર રૂપ પરસ્પર વિરુદ્ધતાવાળું છે. તેથી તેમાં સમાન કાલપણું હોતું નથી. તેજ કારણથી મેં એવું કહ્યું છે કે જે સમયે તે જાણે છે, તે સમયે તે તેને દેખતે નથી. અને જે સમયે તેને દેખે છે, તે સમયે તેને જાણતા નથી,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे संख्येयमदेशिकस्कन्धपर्यन्तस्य ग्रहणम् यथा परमाणुपुद्गलं सूक्ष्ममधिकृत्य परमाधोवधिकानां ज्ञानदर्शनयोः सहानवस्थानं प्रदर्शितं तथा द्विपदेशिकस्कन्धा. दारभ्य अनन्तपवेशिकस्कन्धमधिकृत्यापि ज्ञानदर्शनयोः सहानवस्थान प्रतिपादनीयं साकारत्वनिराकारत्वयोर्युक्तेः सर्वत्र समानत्वादितिभावः । परमाधोवधिकइचावश्यमन्तर्मुहूर्तेन केली भवतीति । परमाधिक सूत्रानन्तर केवलिसूत्र दर्शयन्नाह-'केवली ' इत्यादि । केवली णं भंते ! मणू से 'केवली खलु भदन्त ! प्रकार का कथन यावत् अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध के विषय में भी कर लेना चाहिये। यहां यावत्पद से द्विप्रदेशिक स्कन्ध से लेकर असंख्यातप्रदेशिक स्कन्ध तक का ग्रहण हुआ है। जिस प्रकार से सूक्ष्म परमाणुपुद्गल को लेकर उसके जानने में परमाधोवधिक मनुष्यों के ज्ञान दर्शन में सहानवस्थान दिखलाया गया है । उसी प्रकार से द्विप्रदेशिक स्कन्ध से लेकर अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध तक उस को जानने देखने में परमावधिक मनुष्यों के ज्ञानदर्शन में सहानवस्थान प्रतिपादित कर लेना चाहिये। क्योंकि साकार निराकारता ही सहानवस्थान का कारण है और वह इन दोनों में सर्वत्र रहती ही है। परमावधिक सूत्र के बाद जो केवलिसूत्र कहा गया है। उसका कारण ऐसा है कि परमावधिक ज्ञानी नियम से अन्तर्मुहूर्त के बाद केवली हो जाता है। अतः अब
"एवं जाव अणंतपएसिय” भा४ शतनु ४थन यावत् ५४थी मानत પ્રદેશવાળા સ્કંધના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. અહિયાં યાવત્ પદથી બે પ્રદેશવાળા સકધથી આરંભીને સંખ્યાત અસંખ્યાત પ્રદેશવાળ સ્કંધ સુધીનું કથન ગ્રહણ કરાયું છે. જે રીતે સૂક્ષમ પરમાણુના કથનમાં તેને જાણવા અને દેખવાના વિષયમાં પરમાવધિજ્ઞાની મનુષ્યના જ્ઞાન અને દર્શનમાં સહાનવસ્થાન-એક સાથે ન હોવાનું બતાવેલ છે, એજ રીતે બે પ્રદેશવાળા કંધથી આરંભીને અનંત પ્રદેશી કંધના જાણવા અને દેખવાના સંબંધમાં પરમાવધિજ્ઞાની પુરુષના જ્ઞાન દર્શનમાં સહાનવસ્થાન-સાથે ન હોવાપણાનું પ્રતિપાદન કરી લેવું. કેમ કે સાકાર અને નિરાકારપણું જ સહાનવસ્થાનના વિધિનું કારણ છે. અને તે આ બન્નેમાં બધે જ રહે છે. પરમાવધિ સૂત્રના કથન પછી જે કેવલી સૂત્ર કહેવામાં આવ્યું છે, તેનું કારણ એ છે કે-- પરમાવધિજ્ઞાની નિયમથી અન્તર્મુહૂર્ત પછી કેવળજ્ઞાની બની જાય છે. જેથી હવે કેવલી મનુષ્યના સંબંધમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પ્રશ્ન કરે છે કે--
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
GE
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ छद्मस्थानां द्विप्रदेशादिस्कंधज्ञाननि० १९१ मनुष्यः 'परमाणुपोग्गलं.' परमाणुपुद्गलं यदा जानाति तदा पश्यति यदा परमा णुपुद्गलं पश्यति तदैव जानाति अथवान तथा भवतीति प्रश्नः, अतिदेशमुखेन भगवानाह 'जहा' इत्यादि। 'जहा परमाहोहिए तहा केवली वि' यथा परमाधोवधिक: तथा केवली अपि यथा परमाधोवधिज्ञानी परमाणुपुद्गलं यस्मिन् समये जानाति तस्मिन् समये न पश्यति तथा केवली अपि यस्मिन् समये जानाति तस्मिन् समये न पश्यति यतो हि ज्ञानस्य विशेषग्राहकतया दर्शनस्य सामान्यग्राहकतया च परस्परविरुद्धयो योरेकस्मिन् काले न संभव इति । 'जाव अणंतपएसिय' यावत् अनन्तप्रदेशिकं यथा परमाणु पुद्गलविषये कथितं तथैव द्विपदेशिकस्कन्धादारभ्य केवली मनुष्य को लेकर गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है-'केवली गं भंते ! मणूसे०' हे भदन्त ! जो केवली मनुष्य होता है, वह परमाणुपुद्गल को जिस काल में जानता है, उसी काल में क्या वह उसे देखता है ? और जिस काल में वह उसे देखता है, क्या उसी काल में वह उसे जानता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहा' इत्यादि जिस प्रकार से परमाधोवधिकज्ञानी परमाणुपुद्गल को जिस समय में जानता है । उस समय में वह उसे देखता नहीं है । ऐसा कहा गया है। उसी प्रकार से केवली भी जिस समय में जानता है, उस समय में वह उसे देखता नहीं है, ऐसा जानना चाहिये। क्योंकि ज्ञानविशेष ग्राहक होता है। और दर्शन सामान्य ग्राहक होता है। अतः ऐसा होने से एक ही काल में परस्पर विरुद्ध धर्मवयवालों का एक ही स्थान में होना संभवित नहीं होता है। 'जाव अणंतपएसियं' जैसा कथन परमा. "केवली णं भंते ! मणूसे०" 3 भगवान् रे मी मनुष्य डाय छ, ते ५२माण પદ્રલને જે સમયે જાણે છે, તે જ સમયે શું તેને જોઈ શકે છે? અને જે કાળે તેને જોઈ શકે છે, તેજ કાળે તેને તે જાણે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरभा प्रभु ४ छे 3--"जहा" त्यादि रीते ५२माधवधिज्ञानी ५२. માણુ પુદ્ગલને જે સમયે જાણે છે, તે સમયે તે તેને જોઈ શકતો નથી. એ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે, તે જ પ્રકારથી કેવલી પણ જે સમયે તેને જાણે છે. તે સમયે તેને જોઈ શકતા નથી. તેમ સમજવું કેમ કે જ્ઞાન વિશેષ ગ્રાહક હોય છે, અને દર્શન સામાન્યનું ગ્રાહક હોય છે. તેથી એક જ સમયમાં પરસ્પર વિરોધી એવા બે ધર્મવાળાનું એક જ સ્થાનમાં સહાવस्थान--साथ डावा समतु नथी. “जाव अणंतपएसिय" ५२मा। પુલના વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે જ રીતનું કથન બે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अनन्तप्रदेशिकस्कन्धपर्यन्तेऽपि विषये ज्ञातव्यम् यदा द्विपदेशादिकस्कन्धं जानाति तदा तं न पश्यति यदा तु द्विपदेशिकस्कन्धादिकं दर्शनविषयीक्रियते तदा न जानाति विशेषावगाहीज्ञानविषयं न करोतीति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! सूक्ष्मस्थूलपदार्थविषयज्ञानदर्शनयो यत् क्रमिकत्वं देवानुप्रियेण कथितम् तत् एवमेव भवतामाप्तत्वेन भवद्वाक्यस्य सर्वथैव सत्यत्वात् , इत्युक्त्वा भगवन्त यावन्नमस्कृत्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति ॥मू०३॥ इति श्री विश्वविख्यात जगवल्लभादिपदभूषितवालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायाम् अष्टादशशतकस्य अष्टमोद्देशकः समाप्तः ॥०१८-८॥ णुपुद्गल के विषय में किया गया है। वैसा ही कथन द्विप्रदेशिक स्कन्ध से लेकर अनन्तमदेशिक स्कन्ध तक के विषय में भी कर लेना चाहिये। अर्थात् जब वह द्विप्रदेशिक आदि स्कन्ध को जानता है तब उसे देखता नहीं है। और जब उसे देखता है तब उसे जानता नहीं है। 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' प्रभु के द्वारा अपनी जिज्ञासा के विषयभूत पदार्थों का स्पष्टीकरण सुनकर गौतम ने उनसे कहा हे भदन्त ! ओपके द्वारा कहा गया यह सब विषय का स्पष्टीकरण बिलकुल सर्वथा सत्य ही है २ अर्थात् सूक्ष्म स्थूल पदार्थ को विषय करनेवाले ज्ञान दर्शन के विषय में जो आप देवानुप्रिय ने क्रमिकता का कथन किया है। वह सब ऐसा ही है। सत्य ही है क्योंकि आप में आप्तता है और जो आप्त के वाक्य પ્રદેશવાળા સ્કંધથી આરંભીને અનંત પ્રદેશવાળા સ્કંધ સુધીમાં પણ સમજી લેવું, અર્થાત જ્યારે તે બે પ્રદેશવાળા વિ. સ્કને જાણે છે. ત્યારે તેને દેખતે નથી. અને જ્યારે તેને દેખે છે, ત્યારે તેને જાણતો નથી. તેમ સમજવું
"सेव भंते ! सेव भंते ! ति" प्रभुनी पासेथी पातानी शासाना વિષયવાળા પદાર્થોના સંબંધમાં પૂર્વોક્ત પ્રકારથી સ્પષ્ટીકરણ સાંભળીને ગૌતમસ્વામીએ તેને કહ્યું --“હે ભગવન આ૫ દેવાનુપ્રિયે કહેલ આ સર્વ વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ બિલકુલ સત્ય છે. હે ભગવન્ આપનું સઘળું કથન યથાર્થ છે. અર્થાત્ સૂક્ષમ અને સ્થૂલ પદાર્થોને વિષય કરવાવાળા જ્ઞાન અને દર્શનના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે. તે સઘળું તેજ પ્રમાણે છે. અર્થાત્ સત્ય જ છે. કેમ કે આપ આપ્ત છે, અને આપ્તના વાક્યો નિર્દોષ હોવાથી સર્વ પ્રકારે સત્ય જ હોય છે. આ પ્રમાણે કહીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०८ सू०२ छमस्थानां विप्रदेशादिस्कंधज्ञाननि० १९३ होते हैं वे निर्दोष होनेके कारण सर्व प्रकार से सत्य ही होते हैं। इस प्रकार कहकर भगवान गौतम ने प्रभु की वन्दना की और नमस्कार किया बाद में वे फिर संयम और तप से आत्माको भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। सू० ३ ॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेय चन्द्रिका व्याख्याके अठारहवें शतकका
॥ आठवां उद्देशक समाप्त ॥१८-८॥ ભગવાન ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી અને નમસ્કાર કર્યા તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થઈ ગયા. તે સૂ૦ ૩ છે જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અઢારમા શતકને આઠમો ઉદ્દેશક સમાપ્ત . ૧૮-૮
भ० २५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे अथ नवमोदेशः पारभ्यते । अष्टमोदेशकान्ते केवली निरूपितः स च केवली भव्यद्रव्यसिद्धः इत्येवं भव्यद्रव्याधिकारात् नवमे उद्देशके भव्यद्रव्यनारकादयः कथ्यन्ते इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्यास्य नवमोद्देशकस्य इदमादिमं सूत्रम्-'रायगिहे' इत्यादि।
मूलम्-रायगिहे जाव एवं वयासी अस्थि णं भंते ! भवियदव्य नेरइया भवि० हंता अस्थि । सेकेणटेणं भंते! एवं वुच्चइ भवियदव्वनेरइया भवि० गोयमा! जे भविए पंचिंदिएतिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा नेरइएसु उववज्जित्तए. से तेणटेणं० एवं जाव थणियकुमारा। अस्थि णं भंते ! भवियदव्य पुढवीकाइया भवि० हंता अस्थि से केणटेणं भंते एवं वुच्चइ भवियदवपुढवीकाइया भवि० गोयमा ! जे भविए तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा देवे वा पुढवीकाइएसु उववजित्तए से तेणट्रेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ भवियदव्वपुढवीकाइया२। आउक्काइय वणस्सइकाइयाणं एवं चेव उववाओ तेउवाउबेइंदिय तेइंदियचउरिंदियाण य जे भविए तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा, पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं जे भविए नेरइए वा तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा देवे वा पंचिंदियतिरिक्खजोणिए वा एवं मणुस्सा वि। वाणमंतरजोइसियवेमाणियाणं जहा नेरइयाणं । भवियदबनेरइयस्स णं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता गोयमा जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुवकोडी। भवियदव्वअसुरकुमारस्स णं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता गोयमा! जहन्नणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
2
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०९ सु० १ भव्यद्रव्यनारकादिनां निरूपणम् १९५ एवं जाव थपियकुमारस्त। भवियदव्यपुढवीकाइयस्स णं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सातिरेगाइं दो सागरोवमाइं। एवं आउक्काइयस्स वि। तेऊवाऊ जहा नेरइयस्स। वणस्सइकाइयस्स जहा पुढवीकाइयस्स। बेइंदियस्स तेइंदियस्स चउरिदियस्स जहा नेरइयस्स। पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं। एवं मणुस्लाण वि। वाणमंतरजोइसिय वेमाणियस्त जहा असु. रकुमारस्स। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति|सू०१॥
अट्ठारससए नवमो उद्देसो समत्तो॥ छाया-राजगृहे यावदेवम् अवादीत् सन्ति खलु भदन्त ! भव्यद्रव्यनैरयिकार, भव्यद्रव्यनैरयिकाः, हन्त, अस्ति । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते भव्यद्रव्यनैरयिका भव्यद्रव्य नैरयिकाः, गौतम ! यो भव्यः एञ्चेन्द्रियः तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा नैरयिकेषु उत्पत्तुं तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते भव्यद्रव्यनैरयिकाः भव्यद्रव्यनैरयिकाः, एवं यावत् स्तनितकुमाराः । सन्ति खलु भदन्त ! भव्यद्रव्यपृथिवीकायिका भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकाः, हन्त सन्ति । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते सन्ति भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकाः भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकाः, यो भव्यः तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा देवो वा पृथिवीकायिकेषु उत्पत्तुम् तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते सन्ति भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकाः भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकाः। अकायिकवनस्पतिकायिकानां एवमेव उपपातः तेजोवायुद्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां च यो भव्यः तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां यो भध्या नैरयिको वा तियग्योनिको वा मनुष्यो वा देवो वा पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको वा, एवं मनुष्या अपि । वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकानां यथा नैरयिकाणाम् । भव्यद्रव्यनैरयिकस्य खलु भदन्त ! कियत्कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम! जघन्येन अन्तमुहूर्तम् उत्कर्षेण पूर्वकोटिः। भव्यद्रव्यासुरकुमारस्य खलु भदन्त ! कियत्कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येन अतर्मुहूर्त्तम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि, एवं यावत् स्तनितकुमारस्य । भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकस्य खलु पृच्छा गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण सातिरेको द्वौ सागरोपमौ, एवम् अप्कायिकस्यापि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे तेजोवायु यथा नैरयिकस्य, वनस्पतिकायिकस्य यथा पृथिवीकायिकस्य द्वीन्द्रियस्य त्रीन्द्रियस्य चतुरिन्द्रियस्य यथा नैरयिकस्य । पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकस्य जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । एवं मनुष्याणामपि । वानव्यन्तर ज्योतिकवैमानिकस्य यथा असुरकुमारस्य । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति।।सू.१।।
अष्टादशशते नवमोद्देशकः समाप्तः ॥ टीका-'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृहे यावत् एवम् अवादीत् अत्र यावत्पदेन गुणशिलकं चैत्यं तत्र भगवान् समवस्मृत इत्यारभ्य माजलिपुटो गौतमः इत्यन्तस्य संपूर्णस्यापि प्रकरणस्य ग्रहणं भवतीति । 'अस्थि णं भंते !' सन्ति खलु
नववे उद्देशे का प्रारंभ __ अष्टम उद्देशक के अन्तमें केवली का निरूपण किया गया है सो यह केवली भव्यदिव्यसिद्धरूप होता है इस प्रकार भव्य द्रव्य के अधिकार को लेकर इस नौवे' उद्देशे में भव्यद्रव्य नारक आदि के विषय का कथन किया जावेगा। इस नौवे उद्देशेका यह 'रायगिहे' आदि सूत्र पहिला सूत्र है। 'रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि।
टीकार्थ-'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृह नगर में यावत् 'गुणशिलक नामका उद्यान था उसमें भगवान महावीरस्वामी पधारे' इस कथन से लेकर गौतम ने दोनों हाथ जोडकर इस प्रकार उनसे पूछा यहां तक का संबंध यहां पर लगा लेना चाहिये। यही बात यहाँ
નવમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભઆઠમા ઉદ્દેશાના અંતમાં કેવલી એનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. તે તે કેવલી ભવ્ય દ્રવ્યસિદ્ધરૂપ હોય છે, તેથી ભવ્યદ્રવ્યના અધિકારથી આ નવમાં ઉદ્દેશામાં ભવ્ય દ્રવ્ય નારક વિગેરેનું કથન કરવામાં આવશે. આ સંબંધથી આ નવમાં ઉદ્દેશાનો પ્રારંભ થાય છે. આનું પહેલું સૂત્ર આ प्रमाणे छ-"रायगिहे जाव" त्यादि.
साथ---"रायगिहे जाव एवं वयासी" २१४डनारमा यावत् शुशिक्ष નામનું ઉઘાન હતું તેમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામી પધાર્યા. તેઓનું આગમન સાંભળીને પરિષદા તેઓને વંદના કરવા આવી ભગવાને તેઓને ધર્મદેશના આપી ધર્મદેશના સાંભળીને પરિષદા પ્રભુને વંદના નમસ્કાર કરીને પિતપોતાને સ્થાને પાછી ગઈ તે પછી ભગવાનની પપાસના કરતાં ગૌતમ સ્વામીએ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०९ सू० १ भव्यद्रव्यनारकादिनां निरूपणम् १९७ भदन्त !' भवियदव्यनेरइया भवियदव्वनेरइया' भव्यद्रव्यनैरयिका भव्यद्रव्यनैरयिकाः भविष्यतू पर्यायस्य यत् कारणं तत् द्रव्यमिति कथ्यते द्रव्यतया नारका द्रव्यनारकाः न तु भावेन भविष्यकाले नारकत्वेन उत्पस्यमानत्वात् । अतः भव्यशब्देन विशेषिता इति ते च नैरयिकत्वेन उत्पत्स्यमानाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा भव्यद्रव्यनैरयिकतथा व्यपदिश्यन्ते एते च भव्यद्रव्यनैरयिका एकमविक-बद्धायुष्काऽभिमुखगोत्रभेदात् त्रिविधा भवन्ति तत्र एकमविका:-ये विवक्षितकभवानन्तरमेव नैरपिकरूपेण उत्पत्स्यन्ते एकमविकाः कथ्यन्ते ।। आगत यावस्पद से प्रदर्शित की गई है। इस प्रकार से क्या पूछा सो ही विषय 'अस्थि णं भंते ! भवियवनेरइया २' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट किया गया है। भविष्यत् पर्याय का जो कारण होता है वह 'द्रव्य' है ऐसा कहा गया है। द्रव्य की अपेक्षा जो नारक हैं वे द्रव्य नयिक हैं । वर्तमान पर्याय से जो नारक हैं वे द्रव्यनैरयिक नहीं वे भावनारक हैं किन्तु भविष्यकाल में जो जीव नारक की पर्याय से उत्पन्न होनेवाला है चाहे वह पंचेन्द्रियतिर्यश्च हो चाहे मनुष्य हो वही जीव भव्यदिव्यनैरयिक रूप से कहा गया है। ये भव्यद्रव्य नैरयिक एकभविक, बद्धायुष्क और अभिमुखनामगोत्र इस प्रकार से ३ प्रकार के कहे गये हैं, जो जीव विवक्षित एकभव के अनन्तर ही नारकरूप से उत्पन्न होने के योग्य हैं, अर्थात् आगे उत्पन्न होनेवाले हैं वे एकभविक भव्यद्रव्यनैरयिक कहे गये हैं । बद्धायुष्क-जो पूर्व भव संबंधी आयु के तृतीय भाग आदि के शेष रहने पर नारक की आयु भन्ने : नविनय सहित प्रभुने L प्रमाणे ५७यु'--"अत्थि णं भंते ! भवियन्वनेरइया" भविष्यत् पर्यायर्नु २ ॥२६५ डाय छे. ते "०"तम કહેવામાં આવ્યું છે. દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જે નારક છે. તેઓ દ્રવ્યનરયિક છે. વર્તમાન પર્યાયથી જે નારકો છે, તે દ્રવ્ય નૈરયિકો નથી તેઓ ભાવનૈરયિક છે, પરંતુ ભવિષ્યકાળમાં જે જીવે નારકની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થવાના છે, ચાહે તે તે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ હોય કે મનુષ્ય હોય તે જીવ ભવ્ય દ્રવ્ય નૈરયિક કહે વાય છે. આ ભવ્ય દ્રવ્ય નરયિક એક ભવિક ૧, બદ્ધાયુષ્ક ૨, અને અભિમુખ નામત્ર ૩, એ રીતે ત્રણ પ્રકારના કહ્યા છે. જે જીવ એક ભવ પછીના ભાવમાં નારકપણાથી ઉત્પન્ન થવાને ગ્ય હેય અર્થાત ભવિષ્યમાં ઉત્પન્ન થવાના હેય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे बद्धायुष्का:-ये पूर्वभवायुषस्तृतीयभागादिशेषे नैरयिकायुष्क बध्नन्ति ते बद्घायुष्काः भव्यद्रव्यनैरयिकाः कथ्यन्ते २। अभिमुखनामगोत्रा:-ये पूर्वभवत्यागानन्तरनरयिकस्य आयुष नामगोत्रं च साक्षात् वेदन्ते ते अभिमुखनामनैरयिकाः कथ्यन्ते इति तत्र द्रव्यभूताः कारणरूपा नारका इति द्रव्यनारकाः ते च द्रव्यनारकाः भूतनारकपर्यायतयाऽपि भवन्तीति भव्येति विशे. पगम् भवितुं योग्या भव्याः एतावता भूतपर्यायतया द्रव्यनारकस्य निराकरणं जातम् । पूर्वभूतकाले नारका न, किन्तु भविष्यत्काले नारकत्वेन उत्पत्स्यन्ते इति भावः तत्र भव्यत्वधर्मस्याभावात् तथा च भव्याश्च ते द्रव्यनारकाश्चेति भव्यद्रव्यनारकाः, ततश्च हे भदन्त ! भव्यद्रव्यनारकाः सन्ति किमिति गौतमस्य प्रश्ना, का बंध करते हैं। वे बद्धायुष्क भव्यद्रव्यनैरयिक कहलाते हैं २ । अभिमुखनामगोत्र जो पूर्वभव के त्याग के अनन्तर ही नारक की आयु का और नामगोत्र का साक्षात् वेदन करते हैं वे अभिमुख नामगोत्र नैरयिक कहलाते हैं । जो द्रव्यभूत कारणरूप नारक हैं वे द्रव्यनारक हैं ऐसे ये द्रव्य नारकभूत नारक पर्यायरूप से भी होते हैं, अतः ऐसे नारक यहां द्रव्यनारकरूप से गृहीत नही हुए हैं । किन्तु जो जीव भविष्यत् में नारक होने के योग्य हैं अर्थात् गृहीत पर्याय को छोड़ने के बाद ही जो नारक पर्याय से उत्पन्न होनेवाले हैं वे ही भव्यद्रव्यनैरपिक हैं । 'भवितुं योग्याः भव्याः' इस व्युत्पत्ति के अनुसार भूतनारक पर्यायवाले जीवों को भव्यद्रव्य नैरयिक नहीं कहा गया है।
તે એભવિક કહેવાય છે. ૧ બદ્ધાયુષ્ક-જે પૂર્વભવ સંબંધી આયુષ્યના ત્રીજા ભાગ વિગેરે બાકી રહે ત્યારે બાઇર પર્યાપ્ત તેજસકાવિકની નરયિકના આયુનો બંધ કરે છે, તે બદ્ધાયુષ્ક કહેવાય છે. ૨ અભિમુખનામગોત્ર–જે પૂર્વભવના ત્યાગ પછી નિરયિકના આયુષ્યનું અને નામશેત્રનું સાક્ષાત્ વંદન કરે છે, તે અભિમુખનામ ગોત્ર કહેવાય છે. ૩, જે દ્રવ્યભૂત કારણ પણુથી નારક છે, તેઓ દ્રવ્યનારક છે. એવા આ દ્રવ્યનારક, ભૂતનારક પર્યાય રૂપે પણ હોય છે, તેથી એવા નારક અહિં દ્રવ્યનારક રૂપે ગ્રહણ કર્યા નથી. પરંતુ જે જીવ ભવિષ્યમાં નારક થવાવાળા હોય અર્થાત્ ગૃડીત પર્યાયને છોડ્યા પછી જ જે ना२४५२ उत्पन्न वान डाय ते सव्यद्रव्यना२४ छ. “भवितु योग्याः भव्याः" । व्युत्पत्ति प्रभार सूनना२४ पर्यायवा याने सत्यद्रव्यनै२. ધિક કહેવામાં આવ્યા નથી. જેથી આજ પ્રશ્ન અહિયાં ગૌતમસ્વામીએ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ उ०९ सू०१ भव्यद्रव्यनारकादिनां निरूपणम् १९९ भगवानाह-'हता' इत्यादि । 'हंता अत्थि' हन्त सन्ति हे गौतम ! भवन्ति भव्यनारका इत्यर्थः पुनः प्रश्नयति गौतमः ‘से केणटे।' इत्यादि । ‘से केणडेणं भंते !' तत् केनार्थेन भदन्त ! 'एवं वुच्चइ भवियदव्यनेरइया भवियदबनेरइया' एव मुच्यते भव्यद्रव्य नैरयिकाः भव्यद्रव्यनैरयिका इति के भवन्ति भव्यद्रव्यनैरयिकाः कथं वा तेषां 'भव्यद्रव्यनैरयिकाः' इति संज्ञाकरणमिति प्रश्नः। भगवानाह'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जे भविए पंचे दिए तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा' यो भव्यः-भवितुं योग्यः पञ्चेन्द्रियो वा तिर्यग्योनिको वा मनुप्यो वा 'निरएस उपवज्जित्तए' नरके षु उत्पत्तुम् ‘से तेणटेणं भवियदबनेरइया' तत् तेनार्थेन भव्यद्रव्यनैरयिका इति हे गौतम ! यो हि पश्चेन्द्रियस्तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा भविष्यकाले नरकेषु समुत्पत्तुं योग्यो भवति तस्मात्कारणात् स अतः यही प्रश्न यहां पर गौतम ने प्रभु से पूछा है कि हे भदन्त ! भव्यद्रव्यनारक है क्या ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुने कहा-'हंता अत्थि' हां, गौतम ! भव्यद्रव्यनारक हैं । अब पुनः गौतम प्रभु से पूछते हैं'से केणटेणं' इत्यादि हे भदन्त ! भव्यद्रव्यनैरयिक कौन होते हैं । और भव्यद्रव्यनैरयिक ऐसी संज्ञा उनकी क्यों होती है ? इस पर प्रभु उनसे कहते हैं-'गोयमा' इत्यादि-हे गौतम ! जो जीव चाहे वह पञ्चन्द्रिय तिर्यश्च हो चाहे मनुष्य हो वह यदि नारकों में उत्पन्न होने के योग्य है तो वह भव्यद्रव्यनैरयिक है । तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि कोई मनुष्य या पञ्चन्द्रियतिर्यश्च जो कि अभी है तो अपनी ही गृहीत पर्याय में परन्तु मरण के बाद ही उत्पन्न होता है नैरयिक की पर्याय પ્રભુને પૂછે છે કે – હે ભગવન શું ભવ્યદ્રવ્યનારકે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रमुथे युं है-"हंता अत्थि" है। गौतम भव्य द्रव्य ना२३ छे.
शथी गौतम स्वामी प्रभुने पूछे छे ४-“से केणठेणं" त्यादि समपन् ભવ્ય દ્રવ્ય નૈરયિક કોણ હેય છે? અને ભવ્યદ્રવ્યનૈરયિક એ પ્રમાણેનું નામ તેઓનું કેમ થયું છે? આ પ્રમાણે ગૌતમસ્વામીના પૂછવાથી ભગવાને तमान यु ?--"गोयमा !” त्या गौतम ! पयन्द्रिय तियन्य १ હોય કે મનુષ્ય હોય તે જે નારકોમાં ઉત્પન્ન થવાના હોય તો તે ભવ્ય દ્રવ્ય નૈરયિક કહેવાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે--કોઈ મનુષ્ય અથવા પંચેન્દ્રિય કે જે વર્તમાનમાં તે પિતાની ગૃહીત પર્યાયમાં છે. પરંતુ મરણ પછી તેને નરયિકની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થવાનું છે. તે એ તે જીવ કે જે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
भगवतीसत्रे
में, तो ऐसा वह जीव जो की मनुष्य या तिर्यञ्च की पर्याय में मौजूद है भव्यद्रव्यनैरथिक है जैसे राजगद्दी मिलनेवाली है अभी मिली नही ऐसे राजपुत्र को व्यवहार में राजा कह दिया जाता है इसी प्रकार से यहां भी जिसे आगे नारकपर्याय से उत्पन्न होना है ऐसे जीव को भी व्यवहार से भव्यद्रव्यनारक कहा जाता है इसी कारण हे गौतम ! मैंने भी ऐसे जीव को चाहे वह पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च हो या मनुष्य हो भविष्यत्काल में नरकों में भी उत्पन्न होने के योग्य होने के कारण भव्यद्रव्यनैरयिक कहा है। अतः भव्यद्रव्यनैरयिक है ऐसा मानना चाहिये । प्रभु से गौतम ने जो ऐसा पूछा है कि roor रथिक कौन होते हैं, और भव्यद्रव्य ऐसीसंज्ञा उनकी क्यों होती है सो इन दोनों बातों का इस कथन से समाधान हो जाता है । देव मरकर नारक नहीं होता है और नारक मरकर देव या नारक नहीं होता है इसलिये इन दोनों को यहां छोड दिया गया है। इसी कारण 'तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा' ऐसा पाठ सूत्रकारने कहा है । अतः भव्यद्रव्यनैरधिक मनुष्य और तिर्यश्च पञ्चेन्द्रिय होते हैं यह फलित हो जाता है। तथा इस प्रकार की उनकी संज्ञा होने का
મનુષ્ય અથવા તિય ચની પર્યાયમાં રહેલે છે. ભવ્યદ્રષ્યનૈરયિક છે. જેમ ભવિષ્યમાં જેને રાજગાદી મળવાની હાય, હજી મળી ન હેાય, એવા રાજપુત્રને વ્યવહારમાં રાજા કહેવામાં આવે છે. એજ રીતે અહિયાં પણ જેને ભવિષ્યમાં નારકપણાથી ઉત્પન્ન થવાનુ છે, એવા જીવને પશુ વ્યવહારથી ભવ્ય દ્રવ્ય નારક કહેવામાં આવે છે. તે કારણથી હું ગૌતમ! મે પણ તેવા જીવાને કે જે પચેન્દ્રિય તિય ઇંચ હોય કે મનુષ્ય હાય તેવા ભવિષ્યમાં નારકામાં ઉત્પન્ન થવા ચેાગ્ય હોવાને કારણે ભવ્યદ્રવ્યનેરયિક કહ્યા છે. જેથી ભવ્ય દ્રવ્ય નૈયિક છે, તેમ માનવું જોઈએ. પ્રભુને ગૌતમસ્વામીએ જે એવું પૂછ્યું' છે કે--ભવ્યદ્રવ્ય નૈયિક કાણુ હાય છે ? અને ભવ્યદ્રવ્ય નૈયિક તેવી તેમની સ ́જ્ઞા કેમ થઇ છે? એ અને પ્રશ્નોનું પૂર્વોક્ત કથનથી સમાધાન કર્યુ છે. દેવ મરીને નારક થતા નથી. અને નારક મરીને દેવ અગર નારક થતા નથી. તેથી તે બન્નેને અહિ છેાડી દીધા છે. ते अरणुथी “तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा” सेवा या सूत्रारे उद्यो छे, मे रीते ભવ્યદ્રષ્યનૈરયિક મનુષ્ય અને તિર્યંન્ચ હાય છે. એ સિદ્ધ થાય છે. તથા આ રીતની તેમની સંજ્ઞા હેાવાને કારણે ભવિષ્યકાળમાં તેઓને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०९ सू० १ भव्यद्रव्यनारकादिनां निरूपणम् २०१ भव्यद्रव्यनैरयिक इति कथ्यते एतेन कारणेन गौतम ! कथयामि यत् सन्ति भव्यद्रव्यनैरयिका इतिभावः । 'एवं जाव थणियकुमाराणं' एवं यावत् स्तनितकुमाराणाम् उपपातो वाच्यः, अत्र यावत्पदेन असुरकुमारादारभ्य वायुकुमारान्तानां ग्रहण भवति । 'अत्थि णं भंते !' सन्ति खलु भदन्त ! 'भवियदव्वपुढवीकाइया भवियः दव्वपुढवीकाइया' भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकाः भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकाः, भगवानाह'गोयमा हंता अत्थि' गौतम ! हन्त सन्ति ‘से केणटेणं भंते एवं बुच्चइ भवियदव्यपुढवीकाइया' तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते भव्यद्रव्यपृथिवीकायिका भव्यद्रव्यपृथिवीकायिका इति कथने किं कारणमिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जे भविए' यो भव्यः-भवितु योग्यः, का कुत्रो. त्पत्तुं योग्यस्तत्राह-'तिरिक्ख०' इत्यादि। 'तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा' तिर्यम् योनिको वा मनुष्यो वा देवो वा 'पुढवीकाइएसु उववज्जित्तए' पृथिवीकायिकेषु कारण भविष्यकाल में उनका नारक पर्याय से उत्पन्न होना है । 'एवं जाव थणियकुमाराणं' इसी प्रकार से असुरकुमार से लेकर स्तनित. कुमारों तक का उपपात कह लेना चाहिये। ____ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अस्थि णं भंते ! भवियबपुढ़वीकाइया भषियचपुढवीकाइया' २ हे भदन्त ! भव्यद्रव्यपृथिवीकायिक नैरयिक है क्या ? उत्तर में प्रभु कहते हैं---'गोयमा! हता, अस्थि हां, गौतम ! भव्यद्रव्यपृथिवीकायिक है । अब पुनः गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से केण?णं भंते एवं वुच्चइ भवियधपुढवीकाइया' हे भदन्त ! भव्यद्रव्यपृथिवीकायिक २ इस प्रकार से कहने में क्या कारण है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा जे भविए तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा देवे वा पुढवीकाइएसु उववज्जित्तए' हे गौतम ! कारण
२४ पायथी अपन्न थानु छ. "एवं जाव थणियकुमाराणे" मा शत અસુરકુમારથી આરંભીને સ્વનિતકુમારોના ઉપપાતના સંબંધમાં કથન કરી લેવું.
शथी गौतम स्वामी प्रसुने ये पूछे छे :--"अस्थि गं भंते ! भवि यदव्यपुढवीकाइया" मन् म०यद्रव्यपृथ्वी 143 २ छे १ तना उत्तरमा प्रभु
छ ?--"हंता अत्थि" गौतम ! १०यद्रव्यपृथ्वी यि छे. तेनुं २ पानी छायी गौतमस्वामी प्रसुने पूछे छे है-"से केणठेणं भंते एवं बुच्चइ भवियदवपुढवीकाइया" २३ मापन भव्यद्रव्यपृथ्वी।यि २ रीते हेवा शु. ४।२७ छ ? तना उत्तरमा प्रभु ४३ छ -"गोयमा! जे भविए तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा देवे वा पुढवीकाइएसु उववज्जित्तए"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
भगवतीसूत्रे उत्पत्तुं योग्यः ‘से तेणटेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ भवियदव्वपुढवीकाइया' तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते भव्यद्रव्यपृथिवीकायिका इति यः खलु तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा देवो वा पृथिवीकायिकशरीरे उत्पत्ति योग्यो भवति भविष्यत्काले स तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा देवो वा भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकशब्देन व्यवहियते इति भावार्थः। 'आउकाइयवणस्सइकाइयाणं एवं चेव उववाओं' अकायिक वनस्पतिकायिकानाम् एवमेव उपपातो वक्तव्यः। एवं भव्यद्रव्यापूकायिकत्वं भव्यद्रव्यवनस्पतिकायिकत्व विज्ञेयम् यः खलु पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको मनुष्यो वा भविष्यकाले अकायिकेषु बनस्पतिकायिकेषु वा उत्पत्ति योग्यो स पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा देवो वा भव्यद्रव्यापकायिकतया भव्यद्रव्यवनस्पतिकायिकतया वा व्यवहारयोग्यो भवन् भव्यद्रव्याप्कायिकपदेन भव्ययह है कि जो तिर्यश्च अथवा मनुष्य या देव भविष्यकाल में पृथिवी. कायिकों में उत्पन्न होने के योग्य होता है वह तिर्यग्योनिक जीव अथवा मनुष्य या देव भव्यद्रव्यपृथिवीकायिक इस शब्द से व्यवहृत किया जाता है । इसी कारण हे गौतम ! 'एवं बुच्चइ भवियदव्यपुढ़वीकाइया' मैंने उसे भव्यद्रव्यपृथिकायिक कहा है । 'आउकाइयावणस्सइकाइया णं एवंचेव उवचाओ' भव्यद्रव्य अप्कायिक और भव्यद्रव्यवनस्पतिकायिक भी इसी प्रकार से जानना चाहिये अर्थात् जो पश्चेन्द्रिय तिर्यश्च अथवा मनुष्य या देव भविष्यकाल में अकायिक में अथवा वनस्पतिकायिक में उत्पन्न होने के योग्य होता है वह पञ्चेन्द्रियतिर्यश्च, अथवा मनुष्य या देव भव्यद्रव्य अकायिकरूप से या भव्यद्रव्य वनस्पतिकायिकरूप से व्यवहार करने योग्य होता हुआ भव्यद्रव्य अकायिकपद से या भव्यद्रव्यवनस्पतिकायिक पद से व्यवहार में कहा હે ગૌતમ તેનું કારણ એ છે કે--જે તિર્યચ, અથવા મનુષ્ય અગર દેવ ભવિષ્યમાં પૃથ્વીકાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થવાના હોય તે તિયચનિક જીવ અથવા મનુષ્ય અથવા દેવને–ભવ્યદ્રવ્યપૃથ્વીકાયિક એ શબ્દથી व्यवहा२ ४२वामा आव छे. ते २५थी 3 गौतम "एवं वुच्चइ भवियदव्यपुढवीकाइया" में तमान मन्य द्रव्य पृथ्वी4s yा छ. “आउकाइया वणस्सइकाइयाणं एवं चेव उववाओ” सन्यद्रव्य ५५४५४ भने सध्यद्रव्य વનસ્પતિકાયિકોને પણ આજ રીતે સમજવા. અર્થાત જે પંચેન્દ્રિય તિર્યંન્ચ મનુષ્ય અથવા દેવ ભવિષ્યકાળમાં અપકાયિકમાં અથવા વનસ્પતિકાયિકમાં ઉત્પન્ન થવાના હોય છે, તે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ, મનુષ્ય અથવા દેવ ભવ્ય દ્રવ્ય અકાયિકપણાથી અથવા ભવ્ય દ્રવ્ય વનસ્પતિકાયિકપણુથી વ્યવહારમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०९ सू० १ भव्यद्रव्यनारकादिनां निरूपणम् २०३ द्रव्यवनस्पतिकायिकपदेन च व्यवाहियते इतिभावः । 'तेउवाउबेइंदियतेइंदियचउरिदियाण य जे भविए तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा' तेजो वायुद्विन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां च यो भव्यस्तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा स भव्यद्रव्यतेजाकायिकतया भव्यद्रव्यवायुकायिकतया भव्यद्रव्यद्वीन्द्रियतया भव्यद्रव्यत्रीन्द्रियतया भव्यद्रव्यचतुरिन्द्रियतया व्यवहियते 'पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं जे भविए नेरइए वा तिरिक्ख जोणिए वा मणुस्से वा देवे वा पंचिंदियतिरिक्ख. जोगिए वा' यो भव्यो नैरयिको वा तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा देवो वा पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको वा पञ्चन्द्रियतिर्थग्योनिकेषु उत्पत्तुं योग्यो वा स भव्यद्रव्य. पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकशब्देन व्यवहियते इति । एवं मणुस्सा वि' एवं मनुष्या जाता है। 'तेउवाउ इदिय तेइंदिय चउरिदियाण य जे भविए तिरिक्ख' तथा जो तिर्यग्योनिक जीव, अथवा मनुष्य भविष्यत्काल में अग्निकायिक में उत्पन्न होने के योग्य होता है अथवा दो इन्द्रिय जीवों में या तेइन्द्रिय जीवो में या चौइन्द्रिय जीवों में उत्पन्न होने के योग्य होता है। वह भव्य. द्रव्यतेजस्कायिकरूप से या भव्यद्रव्यवायुकायिकरूप से व्यवहृत होता है अथवा भव्यद्रव्य दोइन्द्रियरूप से व्यवहृत होता है। अथवा भव्यद्रव्यतेइन्द्रियरूप से व्यवहृत होता है । अथवा भव्यद्रव्यचौइन्द्रियरूप से व्यवहृत होता है। इसी प्रकार से 'पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं जे भविए नेरइए वा तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा देवे वा पंचिंदिय तिरिक्खजोणिए वा' जो नैरपिक, अथवा तिर्यग्योनिक अथवा मनुष्य, या देव पञ्चेन्द्रियतिर्यश्च पञ्चेन्द्रिय तिर्यश्चयोंनिकों में उत्पन्न होने के योग्य होता है वह भन्यद्रव्यपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक शब्द से व्यवहृत
अपामा माछ. "तेउवाउबेइंदियतेइंदियचउरिदियाण य जे भविए तिरिक्ख." તથા જે તિર્યચનિક જીવ અથવા મનુષ્ય ભવિષ્યકાળમાં અગ્નિકાયિક અથવા વાયુકાયિક પણથી ઉત્પન્ન થવાનું હોય છે, અથવા બે ઇંદ્રિયવાળા છમાં કે ત્રણ ઈંદ્રિયવાળા જીવમાં અથવા ચાર ઇંદ્રિયવાળા જીવોમાં ઉત્પન્ન થવાના હોય છે, તેને ભવ્ય દ્રવ્ય તેજસ્કાયિકપણાથી અથવા ભવ્ય દ્રવ્ય વાયુકાયિકપણાથી વ્યવહાર કરવામાં આવે છે. અથવા ભવ્ય દ્રવ્ય બે ઇંદ્રિયપણાથી કે ભવ્ય દ્રવ્ય તેઈદ્રિયપણાથી અથવા ભવ્યદ્રવ્ય ચૌઇંદ્રિયપણાથી વ્યવહાર કરવામાં भावे छे. ४ ते पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं जे भविए नेरइए वा तिरिक्खजोणिए वा मणुस्से वा देवे वा पंचिदियतिरिक्खजीणिए वा" જે નૈરયિક અથવા તિર્યંચાનિક અથવા મનુષ્ય કે દેવ અથવા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ, પંચેન્દ્રિયતિયચનિકોમાં ઉત્પન્ન થવાના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
भगवतीस्त्र अपि यः कश्चित् नैरयिकादिः मनुष्ययोनिकेषु उत्पत्तियोग्यो भवति कालान्तरे स भव्यद्रव्यमनुष्य इति शब्देन व्यवहियते इतिभावः। 'वाणमंतरजोइसियवेमाणियाणं जहा नेरइयाण' वानव्यन्तरज्योतिष् वैमानिकानां यथा नैरयिकाणाम् उपपातः। यथा कश्चिन्नैरयिकः पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकादौ कालान्तरे उत्पत्तियोग्यो भवन भव्यद्रव्यपञ्चेन्द्रियादितया व्यपदिश्यते तथा यः कश्चित् पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिको वा मनुष्यो वा वानव्यन्तरे ज्योतिष्के वैमानिके वा कालान्तरे उत्पत्तियोग्यो भवेत् स भव्यद्रव्यवानव्यन्तरभव्यद्रव्यज्योतिष्कमव्यद्रव्यचैमा. निकेति शब्देन व्यवहियते इतिभावः । भव्यद्रव्यनरकादेः स्वरूपं परिज्ञाय तेषां होता है । 'एव मणुस्सा वि' इसी प्रकार जो कोई नैरयिक आदि जीव भविष्यकाल में मनुष्ययोनिकों में उत्पत्ति योग्य होता है वह भव्यद्रव्य मनुष्य इस शब्द से व्यवहृत होता है। 'वाणमंतरजोइसियवेमा. णियाणं जहा नेरइयाणं' जैसा नरयिकों का उपपात कहा गया है। इसी प्रकार से वानव्यन्तर, ज्योतिषिक एवं वैमानिक इनका उत्पात कह लेना चाहिये । जैसे कोई नैरयिक पश्चेन्द्रिय तिर्यग्यानिक आदि में कालान्सर में भविष्यकाल में उत्पत्ति के योग्य होता है तो वह भव्यद्रव्यपञ्चे. न्द्रिय आदि शब्द से व्यवहृत किया जाता है । उसी प्रकार से कोई पश्चन्द्रियतिर्यग्योनिक जीव अथवा मनुष्य वानव्यन्तर में या ज्योतिष्क में या वैमानिक में कालान्तर में उत्पत्ति योग्य होता है वह भव्यद्रव्यज्योतिष्क और भव्यद्रव्यवैमानिक ऐसे शब्द से व्यवहृत होता है । છે, તે ભવ્યદ્રવ્યતિર્યચનિક શબ્દથી વ્યવહત કરાય છે. “gવે मणुस्सावि" मेरीत २ नयि विशेरे १ मविष्यमा मनुष्य
નિમાં ઉત્પન્ન થવા ગ્ય હોય તેને ભવ્ય દ્રવ્ય મનુષ્ય એ રીતે વ્યવહાર ४२राय छ, “वाणमंतरजोइसियवेमाणियाणं जहा नेरइयाण” नैयिोन विषयमा જે રીતે ઉપપાત કહેલ છે. એ જ રીતે વાનવ્યન્તર, જ્યોતિષિક, અને માનિકોના સંબંધમાં ઉ૫પાત સમજી લે. જેમ કે કોઈ નરયિક પચેન્દ્રિય તિર્યચનિક વિગેરેમાં ભવિષ્યકાળમાં ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય બન્યા હોય તે ભવ્ય દ્રવ્ય પંચેન્દ્રિય વિગેરે શબ્દથી કહેવાય છે. એ જ રીતે જે કોઈ પંચેન્દ્રિયતિજોનિક જીવ અથવા મનુષ્ય વાનવ્યંતરોમાં અથવા તિખોમાં અથવા વૈમાનિકોમાં ભવિષ્યકાળમાં ઉત્પન્ન થવા ગ્યા હોય તેઓ ભાગ્ય દવ્ય વનવ્યન્તર, ભવ્ય દ્રવ્ય તિષ્ક, અને ભવ્ય દ્રવ્ય વૈમાનિક એ શબ્દો થી વ્યવહાર કરાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०९ सू० १ भव्यद्रव्यनारका दिनां निरूपणम् २०५ स्थितिज्ञानाय पश्नयन्नाह - 'भवियदन्न' इत्यादि । 'भावियदव्वनेरइयस्स णं भंते !' भव्यद्रव्यनैरथिकस्य खलु भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पनचा' कियत्कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'जहभेणं अंतोमुहुसं' जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् नैरयिकस्य जघन्या स्थितिरित्यर्थः 'उकोसेण पुत्रकोडी' उत्कृष्टतः पूर्वकोटिः यः अन्तर्मुहूर्त्तायुकः संज्ञी वा असंही मृत्वा नरकगत गन्तुं योग्यो वर्तते तमाश्रित्य भव्यद्रव्यनैरथिकस्य जघन्या स्थितिरन्तर्मुहूर्त प्रमाणात्मिका कथिता, तथोत्कृष्टपूर्वकोटि स्थितिमान् संज्ञी पञ्चे
इस प्रकार से भव्यनारकादि के स्वरूप को जानकर अब गौतम उनकी स्थिति को जानने के लिये प्रभु से इस प्रकार से प्रश्न करते हैं- 'भवियद बनेरइयस्स णं भंते!' हे भदन्त जो भव्यद्रव्यनैरपिक है, उसकी 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' स्थिति कितने काल की कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' हे
गौतम ! जो भव्यद्रव्यनैरयिक है, उसकी जघन्य स्थिति एक अन्तमुहूर्त की होती है और 'उक्को सेणं पुत्रकोडी' उत्कृष्ट स्थिति एक पूर्वकोटि की होती है यह उत्कृष्ट स्थिति उत्कृष्टरूप में एक पूर्वकोटि की स्थितिवाले संज्ञी पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चयोनिक अथवा मनुष्य को लेकर जो मरकर नरक गति में जाने के योग्य है कही गई है तथा जो अन्तकी जघन्य स्थिति कही गई है। वह अन्तर्मुहूर्त की आयुवाले संज्ञी अथवा असंज्ञी को जो मरकर नरकगति में जाने योग्य है, उनको लेकर कही गई है ऐसा जानना चाहिये । इस प्रकार से भव्यद्रव्य
આ રીતે ભવ્યદ્રવ્ય નારકાદિના સ્વરૂપને જાણીને હવે ગૌતમસ્વામી તેઓની स्थितिने भगुवानी रछाथी अलुते या प्रमाणे पूछे छे -“भवियद्व्व नेरइयरस णं भंते!" हे भगवन् के भव्य द्रव्य नैरयिः छे, तेखानी "केवइये कालं ठिई पण्णत्ता" स्थिति डेंटला आज सुधीनी उडेवामां भावी छे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रलु छे - " गोयमा !" हे गौतम! "बहणणं अंतोमुहुत्तं” ने लव्यद्रव्य नैरयि छे, तेनी कधन्य स्थिति मे४ अन्तर्मुहूर्तनी डोय छे, तेभ४ " उक्कोसेणं पुब्वकोडी" उत्कृष्ट स्थिति पूर्वछोटी डाय છે, આ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ, ઉત્કૃષ્ટ રૂપમાં એક પૂર્વ કેાટીની સ્થિતિવાળા સની પંચેન્દ્રિય તિય ચૈાનિક અથવા મનુષ્ય મરીને નરકગતિમાં જવાને ચાગ્ય હોય તેઓને કહી છે. તથા જે અંતર્મુહૂતની જઘન્ય સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે, તે અંતર્મુહૂત ની આયુષ્યવાળા સન્ની તથા અસી કે જે મરીને નરકગતિમાં જવાવાળા હોય છે, તમને ઉદ્દેશીને કહી છે તેમ સમજવુ',
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
भगवतीसूत्रे न्द्रियविर्यग्योनिको मनुष्यो वा मृत्वा नरकगतियोग्यो वर्तते तमाश्रित्योत्कृष्टतः पूर्वकोटिप्रमाणात्मिका कथितेति भावः। भव्यद्रव्यनारकस्य स्थिति कथयित्वा भव्यद्रव्यासुरकुमारस्य स्थितिज्ञानाय प्रश्नयन्नाह-'भवियदच' इत्यादि। भवियदब असुरकुमारस्स णं भंते' भव्यद्रव्यासुरकुमारस्य खलु भदन्त ! 'केवइयं काले ठिती पन्नत्ता' कियत्कालं स्थितिः प्रज्ञप्तेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि। 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' जघन्येनान्तमु हृतम्' उक्कोसेणं विभि पलियोवमाई उत्कृष्टतः त्रीणि पल्योपमानि, मनुष्यं पञ्चन्द्रियतियञ्चं चाश्रित्य जघन्यतोऽन्तर्मुहू ते स्थितिरुक्ता, उत्कृष्टत उत्तरकुर्वादियुगलिकमनुष्यान आश्रित्य पल्योपमत्रयास्मिका स्थितिः प्रज्ञप्ता । 'एवं जाव थणियकुमारस्स' एवं यावत् स्तनारक की स्थिति का कथन करके अब सूत्रकार भव्यद्रव्य असुरकुमार की स्थिति को प्रकट करने के प्रश्नोत्तर के रूप में कहते हैं-'भवियदव्य असुरकुमारस्स गं भंते ! केवायं कालं ठिई पण्णत्ता' हे भदन्त जो जीव भव्यद्रव्य असुरकुमार है, उसकी कितने काल की स्थिति होती है ? इस गौतम के प्रश्न के उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं-'गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहूत्तं उक्कोसेगं तिनि पलिओवमाई' हे गौतम! जो जीव भव्यद्रव्य असुरकुमार है उसकी स्थिति जघन्यरूप से एक अन्त. मुहूर्त की है और उस्कृष्ट से तीन पल्पोपम की है जघन्य. स्थितिवाले संज्ञोपश्चेन्द्रिय तिश्च को एवं मनुष्य को लेकर कही गई है। क्योंकि पश्चेन्द्रिय तिर्यश्च और मनुष्यों की जघन्यस्थिति अन्तर्मुहूर्त की सिद्धान्त में कही गई है । तथा उत्कृष्ट स्थिति उत्तर कुरु आदि के युग. लिक मनुष्यों को लेकर कही गई है। 'एवं जाव थणियकुमारस्स' जिस
આ રીતે ભવ્યદ્રવ્યનારકની સ્થિતિનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર ભવ્ય द्रव्य असुमारनी स्थिति मता११ प्रश्नोत्तर ३२ छे. “भवियदव्व असुरकुमाराणं भते! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" ३ सन् २०१ सभ्यद्रव्य અસુરકુમાર છે. તેની સ્થિતિ કેટલા કાળની હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभु ४ छ -"गोयमा ! जहण्णेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई" હે ગૌતમ જે જીવ ભવ્ય દ્રવ્ય અસુરકુમાર છે, તેની સ્થિતિ જઘન્ય રૂપથી એક અંતમુહૂર્તની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યોમની છે. જઘન્ય સ્થિતિવાળા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્યને ઉદ્દેશીને કહી છે. કેમ કે--પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્યની જઘન્ય સ્થિતિ સિદ્ધાંતમાં અન્તમુહૂર્તની કહી છે. તથા ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ઉત્તર કુરુ વિગેરેના યુગલિક મનુ प्यन देशीने ४डी छ. "एवं जाव थणियकुमारस्स." रे रीत सव्य द्र०५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेrचन्द्रिका टीका २०१८ उ०९ सू० १ भव्यद्रव्यनारकादिनां निरूपणम् २०७ नितकुमारस्य एवं यथा भव्यद्रव्यासुरकुमारस्य जघन्येन अन्तर्मुहूर्त मुस्कृष्टतः पल्पो पमत्रयमायुः कथितं तथैत्र स्तनितकुमारपर्यन्तं जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टतः पल्योपमत्रयमायुर्निरूपितमिति उत्तरकुर्वादियुगळिकानां मरणानन्तरं देवेवृत्पद्यमानत्वात् 'भवियदब्वपुढवीकाइस्स गं' भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकस्य खल्ल 'पुच्छा' पृच्छा उक्तरूपेण भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकस्य स्थितिविषये प्रश्नः, भगवानाह - 'गोमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'जहन्नेणं अंतोमुहतं जघन्येन अन्तमुहूर्त भव्यद्रव्यपृथिवीकापिकस्य स्थितिः प्रज्ञप्ता 'उक्को सेणं सातिरेगाईं दो सागरोवमाई' उत्कर्षेण सातिरेकाणि द्विसागरोपमाणि भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकस्य स्थितिः ईशान देवमाश्रित्य किञ्चिदधिकसागरोपमद्वयात्मिका कथिता, 'एवं
प्रकार से भव्यद्रव्य असुरकुमार की स्थिति जघन्य और उत्कृष्ट अन्तमुहूर्त की और तीन पल्योपम की कही गई है, उसी प्रकार से स्तनितकुमार तक के भव्यद्रव्यभवनपतियों की जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति अन्तर्मुहूर्त की तथा तीन पल्योपम की कह लेनी चाहिये। क्योंकि उत्तर कुरु आदि के युगलिकों का उत्पाद देवों में ही होता है । 'भवियदव्यपुढवीकाइयस्स णं पुच्छा' हे भदन्त जो जीव भव्यद्रव्यपृथिवीकाधिक होता है, उसकी स्थिति कितने काल की होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहृतं उक्कोसेणं सातिरेगाई दो सागरोवमा' हे गौतम! भव्यद्रव्यपृथिवीकायिक की स्थिति जघन्य से अन्तर्मुहूर्त की होती है और उत्कृष्ट से दो सागरोपम से कुछ अधिक होती है । यह स्थिति उत्कृष्ट जो इतनी कही गई है वह ईशानदेव को
અસુરકુમારોની સ્થિતિ જઘન્યથી અંતર્મુહૂતની અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યેાપમની કહી છે, તેજ રીતે સ્તનિતકુમાર સુધીના ભવ્યદ્રવ્યભવનપતિયાની જધન્ય સ્થિતિ અન્તર્મુહૂતની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પત્યેાપમની સમજી લેવી કેમ કે ઉત્તર કુરુ વિગેરેના યુગલિકાના ઉત્પાત દેવામાં જ હોય छे. “भवियदव्व पुढवीकाइयस्स णं पुच्छा" हे भगवन् भव्य द्रव्य पृथ्वी अयिष्ठ જે જીવ હાય છે, તેની સ્થિતિ કેટલા કાળની હાય છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ उ छे है - "गोयमा ! जहणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं माई" हे गौतम! सव्यद्रव्य पृथ्वी अयिनी स्थिति હાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી એ સાગરાપમથી કંઇક વધારે થાય છે. આ ઉત્કૃષ્ટ स्थिति ? उही छे ते शानदेवने उद्देशाने उसी छे, “एवं आउक्काइयस्व वि”
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
सातिरेकाई दो सागरोंधन्यथी अतर्मुहूर्तना
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
भगवतीसूत्रे आउकाइयस्स वि एवमप्कायिकस्यापि जघन्योस्कृष्टाभ्यां स्थितिर्जातव्या जघ. न्यतोऽन्तर्मुहतम् उत्कृष्टतस्सातिरेकसागरोपमद्वयमितिभावः । 'तेऊ वाऊ जहा नेरइयरस' तेजो वायवोर्यथा नैरयिकस्य भव्यद्रव्यतेन कायिकस्य तथा भव्यद्रव्यवायुकायिकस्य च स्थितिविषये भव्यद्रव्यनारकवदेव स्थितिः ज्ञातव्या जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टतः पूर्वकोटिरिति । देवादीनां युगलिकानां च तत्रोत्पादाभावात् 'वणस्सइकाइयस्स जहा पुढवीकाइयस्स' वनस्पतिकायिकस्य यथा पृथिवीकायिकस्य, भव्यद्रव्यवनस्पतिकायिकस्य स्थितिः भव्यद्रव्यपृथिवीकायिकादेव ज्ञातव्या जयन्येन अन्तर्मुहूत्तम् , उत्कृष्टतः सातिरेकसागरोपमद्वयं स्थितिरिति भावः । 'बेइंदियस्स तेइंदियस्स चउरिदियस्स जहा नेरइयस्' द्वीन्द्रियस्य त्रीन्द्रियस्य चतुरिन्द्रियस्य यथा नैरयिकस्य, भव्यद्रव्यद्वीन्द्रियस्य भव्यद्रव्यत्रीन्द्रियस्य भव्यद्रव्यचतुरिन्द्रियस्य स्थितिः भव्यद्रव्यनारकस्थितिवदेव ज्ञातव्या जघन्येन आश्रित करके कही गई है । एवं आउकाइयस्स वि' इसी प्रकार की स्थिति जघन्य और उत्कृष्ट अप्कायिक की भी जाननी चाहिये । 'तेऊ. वाऊ जहा नेरइयस्स' भव्यद्रव्यनारक की स्थिति जघन्य और उस्कृष्ट जितनी कही गई है, उतनी ही जघन्य उत्कृष्ट स्थिति भव्यद्रव्यतैजसकायिक की और भव्यद्रव्यवायुकायिक की समझ लेनी चाहिये। अर्थात् जघन्य से अंतर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से एक करोडपूर्व 'वणस्सइकाइयस्स जहा पुढयोकाइस' अर्थात् भव्यद्रव्य वनस्पतिकायिक की स्थिति भव्यद्रव्यपृथ्वीकायिक के जैसी कह देनी चाहिये। 'बेइंदियस्सतेइंदियस्स चाउरिदिघस्स जहा नेरइयस्स' भव्यद्रव्यहीन्द्रियजीव की भव्यद्रव्य तेइन्द्रिय जीव की और भव्यद्रव्यचौइन्द्रिय जीव की स्थिति भव्यद्रव्यनारक के जैसी ही जघन्य और उत्कृष्ट से है ऐसा આજ પ્રમાણેની સ્થિતિ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી અપકાયિકની પણ સમજવી. "तेउ वा जहा नेरइयस्स" धन्य भने कृष्टथी भव्य द्रव्य ना२४नी स्थिति જેટલી કહી છે. તેટલી જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ભવ્ય દ્રવ્ય તેજસ્કાયિકની અને ભવ્ય દ્રવ્ય વાયુકાયિકની સમજી લેવી. અર્થાત જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્તની भने अgeया में सा५मयी मEि४ ४ी छ. “बेइदियस्स तेइंदियस्म चउरिदियस्स जहा नेरइयस्स" लयद्रव्यदीन्द्रिय न त सव्यद्रव्य ત્રીન્દ્રિયજીવની અને ભવ્ય દ્રવ્ય ચતુરિંદ્રિય જીવની સ્થિતિ જઘન્ય અને ઉશ્કછ૩પથી ભવ્ય દ્રવ્ય નારક પ્રમાણે છે તેમ સમજવું અર્થાત્ જઘન્યથી એક मत इतनी म स्टयी पूटिनी छे. "पंचिंदियतिरिक्खजोणियास
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०९ सू० १ भव्यद्रव्यनारकादिनां निरूपणम् २०९ अन्तर्मुहूर्तममाणा उत्कृष्टतः पूर्वकोटिप्रमाणेतिभावः । ‘पंचे दियतिरिक्खजोणियस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकस्य जघन्येन अन्तर्मुहतम् ' उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोचमाई उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि, भव्यद्रव्यपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकस्य आयुस्तु जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टतः त्रयस्त्रिंशत्सागरो. पममित्यर्थः एतत् सप्तमनारकमपेक्ष्य कथितम् ‘एवं मणुस्साण वि' एवं मनुष्याणामपि भव्यद्रव्यमनुष्याणामायुर्विषये ज्ञातव्यम् जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टतः त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमम् , इति सप्तमपृथिवीनारकापेक्षया कथितम् । 'वाणमंतरजोइसियवेमाणियस्स जहा असुरकुमारस्स' वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकस्य यथा असुरकुमारस्य भव्यद्रव्यवानव्यन्तरस्य भव्यद्रगज्योतिष्कस्य भव्यद्रव्यवैमानिकस्य यथा भव्यद्रव्यामुरकुमारस्य तथा ज्ञातव्यम् , जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टतः पल्योपमत्रयमितिभावः उत्तरकुर्वादियुगलिकापेक्षया कथितम् । 'सेवं भंते ! सेवं जानना चाहिये । अर्थात् जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त की और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि की है। पंचिंदिय तिरिक्खजोणियस्स जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तेतीसं सागरोवमाई' जो जीव भव्यद्रव्य पञ्चेन्द्रिय तिर्यश है उसकी जघन्य स्थिति एक अंतर्मुहूर्त की है, और उस्कृष्ट आयु तेतीससागरोपम की है । यह कथन सप्तमपृथिवी के नारक की अपेक्षा से कहा गया है, ऐसो जानना चाहिये । 'एवं मणुस्साण वि' इसी प्रकार मनुष्य संबंधी कथन कह देना चाहिये। 'वाणमंतर जोइसियवेमाणियस्स जहा असुरकुमारस्त' भव्यद्रव्य असुरकुमार के जैसी भव्यद्रव्यवानव्य न्तरकी भव्यद्रव्यज्योतिष्ककी और भव्यद्रव्यवैमानिक की स्थिति जघन्य से तो एक अंतर्मुहर्त की है, और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की है यह तीन पल्योपम स्थिति का कथन उत्तरकुर्वादिक के युगलिक की अपेक्षा से जहन्नेणं अंतोमुहृत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई” मध्यद्रव्यप येन्द्रिय रे જીવ છે તેની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તેત્રીસ સાગરોપમની છે, આ કથન સાતમી તમતમા પૃથ્વીના નારકોની अपेक्षायी अपामा आवे छे. तेभ समन्यु “वाणमंतर जोइसियवेमाणियस्स जहा असुरकुमारस्स" भव्यद्रव्यानव्य-तरनी मय द्रव्य ज्योतिकोना तथा દ્રવ્ય વૈમાનિકની સ્થિતિ ભવ્ય દ્રવ્ય અસુરકુમારના સંબંધમાં કહ્યા પ્રમાણે જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પાપમની છે આ ત્રણ પલ્યોપમની સ્થિતિનું કથન ઉત્તર ક્ષેત્ર કુરૂ વિગેરેના યુગલિકોને ઉદ્દેશીને કહેવામાં આવ્યું છે તેમ સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
भगवतीस्त्रे भंते ! ति' नदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! भव्यद्रव्यनारकादीनामायुर्विषये यत् देवाणुप्रियेण कथितम् तत् एवमेव-सत्यमेव आप्तवाक्यस्य सर्वथा प्रमाणत्वादिति कथयित्वा भगवन्तं यावत् नमस्कृत्य गौतमः संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति, इतिभावः ।।५० १॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात- जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगधपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजपदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालव्रतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां अष्टादशशतके
नवमोदेशकः समाप्तः॥१८-९॥ कहा गया जानना चाहिये । 'सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति' भव्यद्रव्यनारक आदि के विषय में और उनकी आयु के विषय में जो आप देवानुप्रिय ने यह कथन किया है वह आप्तवाक्य के सर्वथा प्रमाण होने के कारण सत्य ही है । इस प्रकार कहकर भगवान् को यावत् नमस्कार करके गौतम संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ सू० १ ॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके अठारहवें शतकका
नववां उद्देशक समाप्त ॥ १८-९॥ ___ "सेव भंते !सेवं भंते ! ति" भव्यद्र०यना२४ वि. न समयमा मन તેની આયુષ્યના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે આ કથન કર્યું છે, તે આપ્ત વાકય પ્રમાણુરૂપ જ હેવાના કારણે સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ભગવાનને વંદના નમસ્કાર કરીને તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા ગૌતમ સ્વામી પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થઈ ગયા સૂ. ૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અઢારમા શતકને નવમે ઉદ્દેશક સમાપ્તા૧૮-૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ उ०१० सू०१ भव्यद्रव्य देवरूपानगारनिरूपणम् २११ अथ दशमोदेशकः प्रारभ्यते ।
नवोदेश के भव्यनरकादीनां स्वरूपं कथितम् अथ भव्यद्रव्याधिकारात अस्मिन् दशमोदेश के भव्यद्रव्यदेवस्थानगारस्य स्वरूपं निरूपयिष्यति इत्येवं संबन्धेनायातस्यास्य दशमोदेशकस्येदमादिमं सूत्रम् - 'रायगिहे ' इत्यादि ।
मूलम् - रायगिहे जाव एवं वयासी अणगारे णं भंते भाविया असिधारं वा खुरधारं वा ओगाहेज्जा हंता ओगाहेज्जा से णं तत्थ छिनेन वा भिजेज वा णो इणडे समट्ठे णो खलु तत्थ सत्थं कमइ एवं जहा पंचमसए परमाणुपोग्गलवत्तवया जाव अणगारे णं भंते! भावियप्पा उदावत्तं वा जाव नो खल तत्थ सत्थं कमइ ॥ सू० १ ॥
छाया - राजगृहे यावदेवमवादीत् अनगारः खलु भदन्त ! भावितात्मा असिधारां वा क्षुरधारां वा अवगाहेत हन्त अवगाहेत स खलु तत्र छिद्येत वा भिद्येत वा नायमर्थः समर्थः नो खलु तत्र शस्त्रं क्रामति । एवं यथा पञ्चमशते परमाणुपुद्गलवक्तव्यता यावद् अनगारः खलु भदन्त ! भावितात्मा उदावर्त वा यावत् नो खलु तत्र शस्त्र क्रामति ॥ ०१ ||
टीका - 'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृहे यावदेवम् अवादीत् अत्र यास्पदेन गुणशिलकं चैत्यमित्यारभ्य प्राञ्जलिपुटो गौतम एतदन्तस्य सर्वस्यापि दसवें उद्देशे का प्रारंभ
नौवें उद्देशे में भव्यद्रव्यनारक आदि कों का स्वरूप कहा गया है अब इस १० वें उद्देशे में भव्य का अधिकार होने से भव्यद्रव्यदेवरूप अनगार के स्वरूप का कथन किया जावेगा सो इसी सम्बन्ध को लेकर प्रारंभ किये गये इस उद्देशे का 'रायगिहे जाव' इत्यादि पहिला सूत्र है । 'रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि ।
દસમા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ——
નવમાં ઉદ્દેશામાં ભવ્યદ્રષ્ય નારક વિગેરેનુ કથન કરવામાં આવ્યુ છે. ભવ્યદ્રવ્યના અધિકાર ચાલુ હાવાથી આ દસમાં ઉદ્દેશામાં ભવ્યદ્રવ્ય દેવ રૂપ અનગારનાં સ્વરૂપનું કથન કરવામાં આવશે. એ સબન્ધથી આ ઉદ્દેશાના પ્રારંભ अश्वामां आवे छे. तेनुं पडेलु सूत्र ' रायगिहे जाव" इत्याहि छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
भगवतीस्त्र प्रकरणस्थानुस्मरणं भवतीति । किमुक्तवान् गौतमः तत्राह-'अणगारे' इत्यादि । 'अणगारे णं भंते ! भावियपा' अनगारः खलु भदन्त ! भावितात्मा भावितोज्ञानदर्शनचारित्रैधर्मवासनया वा आत्मा येन स भावितात्मा 'असिधार वा खुरधारं वा ओगाहेज्जा' असिधारां वा शुरधारां वा अवगाहेत किं भावितात्मा अनगारः असिधारायां वा क्षुरधारायां वा उपवेष्टुं शक्नुयादिति प्रश्ना, भगवानाह'हंता' इत्यादि । 'हंता अवगाहेज्जा' हन्त अवगाहेत उपवेष्टुं शक्नुयादित्यर्थः असिधारादिषु भावितात्मनोऽनगारस्य प्रवेशो वैकियलब्धिसामर्थ्यबलाद् भवतीति
टीकार्थ--'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृह नगर में यावत् इस प्रकार से प्रभु से पूछा यहां यावत्पद से 'गुणशिलकं चैत्यम्' यहां से लेकर 'प्राञ्जलिपुटो गौतमः' यहां तक का पाठ गृहीत हुआ है। किस प्रकार से पूछा ? सो 'अणणारे णं भंते ! भावियप्पा असिधारं वा खुरधारं वा ओगाहेज्जा' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट किया गया है, कि'जो अनगार भावितात्मा होता है-ज्ञानचारित्र से अथवा धर्म की वासना से जिसने आत्मा को वासित किया है । ऐसा अनगार क्या असिधारा पर क्षुरा की धारा पर उपवेष्टुं (बैठने के लिये) समर्थ हो सकता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'हंता अवगाहेजा' हाँ गौतम ! ऐसा वह अनगार बैठने के लिये समर्थ हो सकता है। तात्पर्य कहने का यह है कि यहां जो असिधारा पर या क्षुरा की धारा पर भावितात्मा अनगार को
___14---"रायगिहे जाव एव' वयासो” २।१४ नगरमा मान्नुं सम વસરણ થયું. ભનવાનનું આગમન સાંભળીને પરિષદા તેઓને વંદન કરવા આવી. ભગવાને તેઓને ધર્મદેશના આપી. ધર્મદેશના સાંભળીને પરિષદા पातपाताने स्थान पाछी .ते ५४ी नवान्नी पयुपासना ४२ai "प्राञ्जलि. पुढो गौतमः" गौतम स्वामी भन्ने हाथ न्नडान ! विनय साये ॥ प्रमाणे ५७यु 'अणगारे णं भंते ! भावियप्पा असिधारं वा खुरधारं वा ओगाहेज्जा" જે અનગર ભાવિતાત્મા હોય છે--જ્ઞાન ચારિત્રથી અથવા તે ધર્મની વાસનાથી જેણે પિતાના આત્માને વાસિત કરેલ છે, એ અનગાર શું તલपारनी घार ५२ अथव। मखानी धा२ ५२ "उपवेष्टु' मेसवान समय थ श छ ? । प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ :--"हता अवगाहेज्जा" है। ગૌતમ! એ તે અનગાર તેના પર બેસવાને સમર્થ થઈ શકે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--અહિયાં જે તલવારની ધાર પર અથવા અસાની પ્રર૫ર ભાવિતાત્મા અનગારને બેસવાનું બતાવ્યું છે, તે વૈક્રિય લબ્ધિના પ્રભાવથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०१ भव्यद्रव्यदेवरूपानगारनिरूपणम् २१३ ज्ञेयम् अन्यथा अग्रिमोत्तरचाक्यस्यासामंजस्यमापतेदिति । ‘से णं तस्य छिज्जेज्ज वा भिज्जेज्ज वा स भावितात्माऽनगारः खलु तत्रासिधारादौ छियेत वा भिद्येत वा असिधारयोपवेशनादि कर्तुस्तस्याऽनगारस्य शरीरे छेदनं भेदनं भवति नवेति प्रश्नः, भगवानाह-'णो इणहे समढे नायमर्थः समर्थः असिधारया तदंगस्य छेदनादिकं न भवतीतिभावा, कथं तदङ्गस्यासिधारया छेदनादिकं न भवति अत्र लोकानुभवविरोधो भवेदिति चेत्तत्राह-'णो खलु' इत्यादि । 'णो खलु तस्थ सत्य कमई' नो खलु तत्र शस्त्रं कामति भावितात्मनोऽनगारस्य शरीरावयवे शस्त्रस्य क्रमणं न भवति वैक्रियलब्धिसामथ्र्यबलेन शस्त्रस्य तत्र कुण्ठितत्वात् पाषाणप्रवेश या बैठना कहा गया है वह वैक्रियलब्धि के प्रभाव के वश से ऐसा कर सकता है, यह प्रकट करने के लिये कहा गया है ऐसा जानना चाहिये नहीं तो अग्रिम उत्तरषाक्य में असमञ्जसता आजावेगी अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'से गं तत्थ छिज्जेज्ज वा भिज्जेज वा' हे भदन्त ! असिधारा के ऊपर उपवेशनादि क्रिया करनेवाले उस अनगार के शरीर में छेदन भेदन होता है, या नहीं होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'णो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। अर्थात् असिधारा आदि के ऊपर उपवेशनादि क्रिया करनेवाले उस अनगार के शरीर में उस असिधारा आदि द्वारा जरासा भी छेदन नहीं होता है । इसका कारण क्या है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'णो खलु तत्थ सस्थं कमई' उस भावितात्मा अनगार के शरीरावयव के ऊपर शस्त्र का क्रमण नहीं होता है। क्योंकि वैक्रिय. તેમ કરી શકે છે. તે બતાવવા તેમ કહેવામાં આવ્યું છે તેમ સમજવું. નહિ તે પહેલા કહેલ ઉત્તર વાકયમાં અસમંજસપણું-અઘટિતપણુ આવી જશે..
वे गौतम स्वामी से पूछे छे 3-“से णं तत्थ छिज्जेज्ज वा भिज्जेजज वा” 8 सानन् मसि-तसवारनी घार ५२ सना२ ते माना। શરીરમાં છેદન ભેદન થાય છે? કે નથી થતું? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ
3 छ ?--'णो इणठे समठे' 3 गौतम ! 20 Aथ परामर नथी. अर्थात् તલવારની ધાર વિગેરે ઉપર બેસવા વિ૦ ની ક્રિયા કરવાવાળા તે અનગારના શરીરમાં તે તલવારની ધાર વિગેરેથી જરા પણ છેદન ભેદન થતું નથી, તેમ ન થવાનું શું કારણ છે? તે પ્રમાણે ગૌતમ સ્વામીના પૂછવાથી તેના Gत्तरमा प्रभु ४३ छे 3-“णो खलु तत्थ सत्थं कमइ” a lqatमा मन..
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे पतितक्षुरधारावत् यथा लोकोऽपि दृश्यते तीक्ष्णापि क्षुरधारा पाषाणादौ विफली भवति तथैव भावितात्माऽनगारशरीरेऽपि क्षुरधारादेः प्रवेशाऽसंभवः एतावानेव विशेषः यत् पाषाणादिषु तत्र क्षुरधारा देवैफल्यं तत् तेषामतिकाठिन्यात्, अत्र भावितात्मानगारशरीरे तु वैक्रियलब्धिसामर्थ्यबलादिति । ' एवं जहा पंचमसए परमाणुपोग्गलवत्व्त्रया' एवं यथा पञ्चमशते परमाणुपुद्गलवक्तव्यता 'जाव अणगारे णं भंते !' यावदनगारः खलु भदन्त ! ' भावियप्पा' भावितात्मा 'उदावतं वा जाव नो खलु तत्थ सत्थं कमइ' उदावर्ते वा यावत् नो खलु तत्र शस्त्र क्रामति, तत्र परमाणुपुद्गलघटित आलाप इह तु भावितात्मघटित लब्धि की शक्ति के बल से शस्त्र उस पर कुण्ठित हो जाता है जैसे पाषाण के ऊपर गिरे हुए क्षुरे आदि की धार कुंठित हो जाती है अतः 'जैसी पाषाणपति तीक्ष्ण भी क्षुरधारा विफल बन जाती है। उसी प्रकार से भावितात्मा अनगार के शरीर में भी क्षुर आदि की धारा विफल हो जाती है । उस पर अपना कुछ भी प्रभाव नहीं दिखला सकता है वह उसमें प्रविष्ट नहीं हो सकती है, पाषाण आदि पर जो क्षुर धारा विफल होती है, वह उसकी अतिकठिनता के कारण होती है । और यहां जो भावितात्मा अनगार के शरीर पर विफल होती है वह वैकिलब्धि के सामर्थ्य के चल से होती है, बस यही दृष्टांत और दाष्टन्ति में विशेषता जाननी चाहिये। 'एवं जहा पंचमसए परमा णुपोग्गलबत्तव्वधा' जाव अणगारे णं भंते! भावियप्पा उदावतं वा जाब नो खलु तत्थ सत्थं कमइ' तो जिस प्रकार से पंचम शतक के सातवें ગારના શરીરના અવયવ ઉપર શસ્ર ચાલી શકતુ' નથી. કારણ કે વૈક્રિય લબ્ધિની શક્તિના ખળથી શસ્ર નિસ્તેજ-ઠિત થઇ જાય છે. જેવી રીતે પત્થર પર પડેલા અન્ના વિ. ની ધાર કુ'તિ-મુઠી થઈ જાય છે. તેથી પત્થર પર પડેલી તીક્ષ્ણ અન્નાની ધાર નિષ્ફળ બની જાય છે. તેજ રીતે ભાવિતાત્મા અનગારના શરીરમાં પણ તલવાર-અસ્ત્રા વિ. ની ધાર મુઢી યાને નિષ્ફળ ખની જાય છે. તેમના શરીરમાં તે પ્રવેશી શકતી નથી. પાષાણુ પર જે અન્નાની ધાર વિ. નિષ્ફળ જાય છે, તે પત્થરના કઠણુપણાને લઈને તેમ અને છે. પણ અહિં ભાવિતાત્મા અનગારના શરીરમાં નિષ્ફળ થાય છેતે તેના વૈક્રિયલબ્ધિના ખળથી થાય છે. દૃષ્ટાંત (ઉદાહરણ) અને દાન્તિકમાં भेटली न विशेषता है, "एवं जहा पंचमसए परमाणुपोग्गलबत्तव्वया जाव अणगारे णं भंते ! भावियप्पा उदावत्तं वा जाव नो खलु तत्थ सत्थं कमइ" वी રીતે પાંચમા શતકના સાતમા ઉદ્દેશામાં પરમાણુ પુદ્ગલ સંબધી કથન કર્યુ
२१४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०१ भव्यद्रव्यदेवरूपानगारनिरूपणम् २१५ आलाप एतदेव उभयोवैलक्षण्यम् । 'जहा पंचमसए' इत्यादिना यत् सूचितं तदिदम् 'अणगारे णं भंते ! भावियप्पा अगणिकायस्स मज्झं मज्झेणं वीईवएज्जा हता वीईवएज्जा से णं तत्थ किं झियाएज्जा णो इणढे समढे णो खलु तत्थ सत्थं कमइ' इत्यादि । अनगारः खलु भदन्त ! भावितात्मा अग्निकायस्य मध्यं मध्येन व्यतिव्रजेत् हंत व्यतिव्रजेत् स खलु तत्र किं ध्यापयेत् नायमर्थः समर्थः नो खलु तत्र शस्त्रं क्रामतीत्यादि ॥० १॥ उद्देश में परमाणुपुद्गल सम्बंधी वक्तव्यता यावत् उदकावर्त में वह प्रवेश कर सकता है क्योंकि उस पर शस्त्र अपना कुछ प्रभाव नहीं दिखा सकता है। यहां तक की वह सब वक्तव्यता यहां पर कह लेनी चाहिये। पंचमशतक के सातवें उद्देशे में जो आलाप कहा गया है वह परमाणु पुद्गल को लेकर कहा है सो वही आलाप यहां भावितात्मा अनगार को घटित करके कह लेना चाहिये जैसे-'अणगारे णं भंते ! भावियप्पा अगणिकायस्स मज्झं मज्झेणं वीइवएज्जा? हंता वीइवएज्जा से णं तत्थ झि याएज्जा ? जो इणठे समढे णो खलु तत्थ सत्थं कमई' इत्यादि इसका अर्थ स्पष्ट है । तात्पर्य गौतम के पूछने का ऐसा है कि-हे भदन्त ! भावितारमा अनगार क्या अग्नि के बीच में होकर निकल सकता है ? उत्तर में प्रभु ने कहा हां गौतम ! निकल सकता है वह अग्नि के बीच में से होकर निकलने पर भी जो उस से जलता नहीं है उसका कारण उस पर शस्त्र अपना कुछ भी प्रभाव नहीं दिखा सकते हैं। यह है ।सूत्र १॥ छे. ते यावत् आपतमा--Mail यामा त प्रवेश 30 श छ, म કે તેના પર શસ્ત્ર પિતાને કંઈ જ પ્રભાવ બતાવી શકતું નથી. અહિ સુધીનું તે તમામ કથન અહિંયાં સમજી લેવું પાંચમા શતકના સાતમા ઉદ્દેશામાં જે જે આલાપકો કહ્યા છે તે પરમાણુના પુદ્ગલને ઉદેશીને કહેવામાં આવેલ છે. તેજ આલાપક અહિયાં ભાવિતાત્મા અનગારને ઘટાવીને કહેવા. જેમ કે
-"अणगारे णं भंते ! भावियप्पा अगणिकायस्स मज्झ मझेणं वीइवएज्जा हता वीइवएज्जा से णं तत्थ झियाएज्जा, णो इणटूठे समठे णो खलु तत्थ सत्थं कमइ” छत्याहिमडियां गौतम स्वाभीमेश ५७युछ है--8 लगवन ભાવિતાત્મા અનગાર શું અગ્નિની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે--હા ગૌતમ! તેવી રીતે ભાવિતાત્મા અનગા૨ અગ્નિની પાર નીકળી શકે છે. તે અગ્નિની વચ્ચે થઈને નીકળવા છતાં પણ તે અગ્નિથી બળતું નથી તેનું કારણ તેના પર શસ્ત્ર પોતાને કોઈ જ પ્રભાવ બતાવી શકતું નથી તે જ છે. એ સૂ. ૧ /
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे पूर्वमनगारस्य भावितात्मनोऽसिधारादौ अगाहना कथिता अतः परम् आ. गाहनामेव स्पर्शनालक्षणपर्यायान्तरेण परमाण्वादिपुद्गलेषु कथयितुमाह-परमाणुयोग्गले' इत्यादि।
मूलम्-परमाणुपोग्गले णं भंते ! वाउकाएणं फुडे वाउकाए वा परमाणुपोग्गलेणं फुडे गोयमा ! परमाणुपोग्गले वाउकाएणं फुडे नो वाउकाए परमाणुपोग्गलेणं फुडे। दुप्पएसिएणं भंते! खंधे वाउकाएणं एवं चेव एवं जाव असंखेजपएसिए। अणंतपएसिए णं भंते ! खंधे वाउ० पुच्छा गोयमा! अणंतपएसिए खंधे वाउकाएणं फुडे, वाउकाए अणंतपएसिणं खंधणं सिय फुडे सिय णो फुडे । वत्थी णं भंते ! वाउकाएणं फुडे वाउकाए वत्थिणा फुडे गोयमा! वत्थी वाउकाए णं फुडे णो वाउकाए वस्थिणा फुडे।सू० २॥
छाया-परमाणुपुद्गलः खलु भदन्त ! वायुकायेन स्पृष्टः वायुकायो वा परमाणुपुद्गलेन स्पृष्टः, गौतम ! परमाणुपुद्गलः वायुकायेन स्पृष्टः, नो वायुकायः परमाणुपुद्गलेन स्पृष्टः। द्विपदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः वायुकायेन एवमेव एवं यावत् असंख्यपदेशिकः । अनन्तमदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धो वायु पृच्छा गौतम ! अनन्तप्रदेशिका स्कन्धः वायुकायेन स्पृष्टः वायुकायः अनन्तपदेशिकेन स्कन्धेन स्यात् स्पृष्टः स्यानोस्पृष्टः। वस्तिः खलु भदन्त ! वायुकायेन स्पृष्टः वायुकायो वा वस्तिना स्पृष्टः गौतम ! वस्तिः वायुकायेन स्पृष्टः नो वायुकायो वस्तिना स्पृष्टः।।सू० २।।
भावितात्मा अनगार की असिधारा (तलवार की धार पर) आदि में अवगहना प्रकट की गई हैं । अतः इसी अवगाहना का स्पर्शना लक्षण पर्यायान्तर से परमाणु आदि पुद्गलों में कथन अवसूत्रकार करते हैं। 'परमाणुपोग्गेले णं भंते ! वाउकाएणं फुडे ' इत्यादि।
પૂર્વ સૂત્રમાં ભાવિતાત્મા અનગારની તલવારની ધાર વિગેરે પરની અવગાહના બતાવવામાં આવી છે. જેથી હવે સૂત્રકાર તેજ અવગાહનાના સ્પર્શના લક્ષણ પર્યાયાન્તરથી પરમાણુ વિગેરે મુદ્દગલોમાં કહેવાનો પ્રારંભ કરે છે.
"परमाणुपोगले णं भंते ! वाउकाएणं फुडे" त्यहि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ उ०१० सू०२ अ० पर्यायान्तरेणपुद्गलादिषुनि० २१७
टीका-'परमाणुपोग्गले णं भंते !' परमाणुपुद्गलः खलु भदन्त ! 'वायुकारणं फुडे' वायुकायेन स्पृष्टो भवति ? 'वाउकाए वा परमाणुपोग्गलेणं फुडे' वायुकायो वा परमाणुषद्लेन स्पृष्टः ? हे भदन्त ! वायुना परमाणुाप्तः परमाणुना वा वायुर्व्याप्त इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'परमाणुपोग्गले चाउकाएणं फुडे' परमाणुपुद्गलः वायुकायेन स्पृष्टः व्याप्तो मध्ये क्षिप्त इत्यर्थः । 'नो वाउकाए परमाणुपोग्गलेणं फुडे' नो वायुकायः परमाणुपुद्गलेन स्पृष्टः, व्याप्तः मध्ये क्षिप्तः, वायोमहत्त्वात् परमाणोश्च निष्पदेशत्वेनातिसूक्ष्मतया व्यापकत्वाभावादिति । 'दुप्पएसिए णं भंते ! खंधे वाउकारणं एवं चे' 'द्विपदेशिक खल्लु भदन्त ! स्कन्धः वायुकायेन एवमेव स्पृष्टो
टीकार्थ-इस सूत्रद्वारा सूत्रकार ने ऐसा पूछा है कि-परमाणुपोग्गले णं भंते !' हे भदन्त ! जो परमाणुपुद्गल है, वह क्या वायुकाय के द्वारा स्पृष्ट होता है या वायुकाय परमाणुपुद्गल द्वारा स्पृष्ट होता है ? परमाणु के द्वारा वायु व्याप्त है या वायु के द्वारा परमाणु व्याप्त है ऐसा इस प्रश्न का आशय है उत्तर में प्रभु ने कहा-'गोयमा' इत्यादि-हे गौतम! परमाणुपुद्गल वायुकाय द्वारा स्पृष्ट होता है-व्याप्त होती है मध्य में शिप्त होता है पर वायुकाय परमाणुपुद्गल से व्याप्त नहीं होता है मध्य में क्षिप्त नहीं होता है, क्योंकि वायुकाय महान होता है और परमाणु बयादि प्रदेशों से रहित होने के कारण अति सूक्ष्म होता है । इस कारण वह उसे व्याप्त नहीं कर सकता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पछते हैं। 'दुप्पएसिएणं भंते ! खंधे०' हे भदन्त ! जो स्कन्ध विप्रदेशिक
___ -24॥ सत्रथी सूत्रधारे थे ५७ छे -"परमाणुपोग्गले गं भंते!" असन् २ ५२मा पुरत छ, ते वायुयने २५० ४१ छ ? અથવા વાયુકાય તેને સ્પર્શ કરી શકે છે? પરમાણુથી વાયુ વ્યાપ્ત છે ? કે વાયુથી પરમાણુ વ્યાપ્ત છે? એ રીતને આ પ્રશ્નનો ભાવ છે. આ પ્રશ્નના इत्तरमा प्रभु ४ छ , - "गोथमा !" त्या गौतम ! ५२मा दस વાયુથી પૃષ્ટ વ્યાપ્ત થાય છે. પણ વાયુકાય પરમાણુ પુદ્ગલથી વ્યાપ્ત થતા નથી કેમ કે વાયુકાય મહાન હોય છે. અને પરમાણુ બે પ્રદેશ વિગેરેથી રહિત હોવાથી અત્યંત સૂક્ષમ હોય છે. તેથી તે તેને વ્યાપ્ત કરી શકતા નથી
डवे गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे 3--"दुप्पएसिए णं भंते ! खंधे०" मावन में प्रदेशवणारे २४५ होय छे, ते पायथी व्यापत
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
भगवतीस्त्रे ध्याप्तः किं वा वायुकायिको द्विपदेशिकेन स्कन्धेनावयविना स्पृष्टः व्याप्त इति प्रश्नः, भगवानाह-यथा परमाणुपुद्गलेन वायुकायो न व्याप्तो भवति परमाणोः सूक्ष्मतया वायोश्च महत्वात् किन्तु महता वायुना अल्पीयान् परमाणुव्याप्ते तथा इमेऽपि द्विप्रदेशिकावयविनो वायुकायापेक्षया सूक्ष्मत्वेन न वायुकायो द्विपदेशिकेन स्कन्धेन व्याप्यते अपितु महता वायुकायेन अल्पीयसो द्विपदेशिकस्कन्धस्यैव व्याप्तिर्भवति, दृश्यते च लोकेऽपि महताऽल्पीयसो व्यापनात् यथा पटैर्घटस्य न तु घटेन मावृत पटस्यातिरितिभावः। 'एवं जाव असंखेज्जपएसिए' एवं यावदसंख्येयमदेशिकः यथा द्विप्रदेशिकस्कन्धविषये वायुकायव्याप्तत्वविषयको विचारः कृतस्तथैव असंख्यातप्रदेशिकस्कन्धविषयेऽपि विचारः कर्त्तव्यो होता है वह वायुकाय के द्वारा व्याप्त होता है या वायुकाय उसके द्वारा व्याप्त होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं । हे गौतम ! जिस प्रकार परमाणुपुद्गल द्वारा वायु काय व्याप्त नहीं हो सकता है। क्योंकि वह सूक्ष्म है और वायुकाय महान है । अतः ऐसा समझना चाहिये-कि महान् वायुकाय द्वारा अल्पीयान् परमाणु ही व्याप्त होता है और ऐसी ही बात देखी जाती है। कि लोक में जो महान होता है वह अपने से छोटे को व्याप्त करनेवाला होता है जैसे वस्त्र के द्वारा घट व्याप्त हो जाता है पर पसारा हुआ वस्त्र घट के द्वारा व्याप्त नहीं होता इसी प्रकार विदेशी स्कन्ध के विषय में समझना चाहिये। ‘एवं जाव असंखेज्जपएसिए' जिस प्रकार से द्विप्रदेशिक आदि स्कन्ध के विषय में वायुकाय द्वारा व्याप्त होने का विचार किया गया है उसी प्रकार से असंख्यातप्रदेशिक स्कन्ध થાય છે? કે વાયુકાય તેનાથી વ્યાપ્ત થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે--હે ગૌતમ! જે રીતે પરમાણુ પુદ્ગલથી વાયુકાય વ્યાપ્ત થતા નથી. કેમ કે તે સૂક્ષમ છે. અને વાયુકાય મહાનું છે. જેથી એમ જ સમજવું જોઈએ કે મહાન વાયુકાયથી અલ૫ એવા પરમાણું જ વ્યાપ્ત થાય છે. અને એવી જ રીતે જોવામાં આવે છે કે –જગતમાં જે મહાન હોય છે, તે પિતાનાથી નાનાને વ્યાપ્ત કરવાવાળા હોય છે. જેમ કે વસ્ત્ર દ્વારા ઘડે વ્યાપ્ત થઈ જાય છે. પરંતુ ફેલાવેલું વસ્ત્ર ઘડાથી व्यात थतु नथी. “एवं जाव असंखेज्जपएसिए" २ माथी मे प्रशवाय સ્કંધના વિષયમાં વાયુકાયથી વ્યાપ્ત હેવાના સંબંધમાં વિચાર કરવામાં આવ્યું છે, તે જ પ્રમાણે અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા કંધને વાયુકાયથી વ્યાપ્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०२ अ० पर्यायान्तरेणपुद्गलादिषुनि० २१९ ज्ञातव्यश्च, यावत् असंख्यातपदेशिकोऽवयवी वायुना व्याप्यते न तु कदापि असंख्यातमदेशिकावयविना वायुकायो व्याप्यते इति । अत्र त्रिपदेशिकादारभ्य दशमदेशिकसंख्यातमदेशिकान्तस्य यावत्पदेन ग्रहणं भवति । 'अर्णतपएसिए णं भंते ! खंधे वाउकाय पुच्छा' अनन्तप्रदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः वायुकायः पृच्छा अर्थात् अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धः वायुना व्याप्यते अथवा अनन्तमदेशिकेन स्कन्धेन वायु ाप्यते इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'अणंतपएसिए खंधे वायुकारणं फुडे' अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धः वायुकायेन स्पृष्टोव्याप्तः मध्ये निक्षिप्तः 'वाउकाए अर्णतपएसिए णं खंधेणं सियफुडे' वायुकाय: अनन्तमदेशिकेन स्कन्धेन स्यात् स्पृष्टः 'सिय नो फुडे' स्यात् नो स्पृष्टः, अनको वायुकाय द्वारा व्याप्त होने का विचार जानना चाहिये यावत् असंख्यातप्रदेशी रूप अवयवी वायुकाय के द्वारा व्याप्त तो हो जाता है पर वायुकाय उस असंख्यातप्रदेशी अवयवी द्वारा व्याप्त नहीं होता है। यहां यावत्पद से त्रिप्रदेशिक स्कन्ध से लेकर कर दशप्रदेशिक स्कन्ध संख्यातप्रदेशी स्कन्ध का ग्रहण हुआ' है। अणंतपएसिए णं भंते ! खंधे वाउ० पुच्छा!" हे भदन्त ! जो स्कन्ध अनन्तप्रदेशिक होता है। उसके द्वारा वायुकाय व्याप्त होता है या वायुकाय के द्वारा वह व्याप्त होता है, उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! अनन्तपएसिए खंधे०' हे गौतम ! जो अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध होता है। वह वायुकाय के द्वारा व्याप्त होता है मध्य में निक्षिप्त होता है पर जो अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध है उसके द्वारा वायुकाय व्याप्त भी होता है, હેવાના સંબંધમાં વિચાર સમજી લે. યાવત્ અસંખ્યાત પ્રદેશી રૂપ અવયવી વાયુકાયથી તે વ્યાપ્ત થઈ જાય છે. વાયુકાય તે અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા અવયવીથી વ્યાપ્ત થતો નથી. અહિયાં યાવત્પદથી ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કષથી भारभार ४स प्रशाणा २४५ सुधी अ यया छे. "अणंतपएसिए णं भंते ! खघे वाउ पुच्छा०” 8 सन् सनत प्रदेश २ २४५ छ, તેનાથી વાયુકાય વ્યાપ્ત થાય છે? અથવા વાયુકાયથી તે વ્યાપ્ત થાય છે. આ प्रश्रना उत्तम प्रभु छ है-गोयमा ! अनंतपएसिए खंघे०" गीतम! અનંત પ્રદેશવાળા જે કંધે હોય છે, તે વાયુકાય દ્વારા વ્યાપ્ત થાય છે. મધ્યમા નિક્ષિપ્ત હોય છે. પરંતુ જે અનંતપ્રદેશ સ્કંધ છે, તેનાથી વાયુકાય વ્યાપ્ત થાય છે પણ ખરા. અને નથી પણ થતા. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
भगवतीसूत्रे
न्तादेशिकेन स्कन्धेन स्यात् स्पृष्टः स्यात् नो स्पृष्टः अनन्तपदेशिकः स्कन्धो वायुना व्याप्यते सूक्ष्मतरत्वात् स्कन्धस्य, वायुकायिकस्तु अनन्तमदेशिकस्कन्धेन स्पात् व्याप्तः स्यात् न व्याप्तः कथम् ? कदाचित् व्याप्तत्व कदाचिदव्यातत्वमिति, अत्रोच्यते, यदा वायुकायिकस्कन्धापेक्षया अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धो महान् भवति तदा वायुमेहताऽनन्तमदेशिकस्कन्धेन व्याप्यते यदा तु वायापेक्षया असौ अनन्तप्रदेशिको महान् न भवति किन्तु अल्पीयानेव भवति तदा अनन्तमदेशिकस्कन्धेन वायुकायो न व्याप्तो भवति इति अपेक्षावादमाश्रित्य स्याद् व्याप्तः स्याद् अव्याप्त इति कथितम् । 'वत्थी णं भंते ! वाउकारणं फुडे' वस्तिः खलु भदन्त ! वायुकायेन स्पृष्टः 'वाउयाए वत्थिणा फुडे' वायुकायो वा वस्तिना स्पृष्टः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'वस्थी वाउकारणं फुडे' वस्तिः हतिः 'मशक' इति लोकप्रसिद्धः वायुकायेन स्पृष्टो व्याप्तः वायुना सामस्त्येन
और नहीं भी होता है । तात्पर्य इसका ऐसा है कि जब अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध सूक्ष्म होता है तब तो वह वायुकाय के द्वारा व्याप्त हो जाता है। परन्तु जब वायुकायिक रूप स्कन्ध अनन्तपदेशिक स्कन्ध की अपेक्षा महान् नहीं होता है प्रत्युत अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध ही महान रहता है तब वह अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध द्वारा व्याप्त हो जाता है। इस प्रकार से अपेक्षावाद को आश्रित करके 'सिय फुडे सिय णो फुडे' ऐसा कहा गया है। 'वस्थी णं भंते ! वाउकाएणं फुडे' हे भदन्त ! वस्ती. मशक वायुकाय से स्पृष्ट होता है ? या 'वाउयाए वस्थिणा फुडे' वायुकाय मशक से स्पृष्ट होता है उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! वत्थी वायु: कारणं फुडे' हे गौतम! मशक वायुकाय से स्पृष्ट होता है। क्योंकि चायकाय के द्वारा उसके जितने भी विवर होते हैं, वे सब के सब કે—જ્યારે અનંત પ્રદેશી કંધ સૂક્ષ્મ હોય છે, ત્યારે તે વાયુકાયથી વ્યાપ્ત થઈ જાય છે. પણ જ્યારે વાયુકાયિકરૂપ સકધ અનંત પ્રદેશી સ્કધથી મહાન હોતા નથી પરંતુ અનંત પ્રદેશ સ્કંધ જ મહાન રહે છે, ત્યારે તે અનંત મદેશી સ્કંધ દ્વારા વ્યાપ્ત થઈ જાય છે. અપ્રમાણેની અપેક્ષાવાદને આશ્રય
शन "स्याद् व्याप्तः स्याद् अव्याप्तः" सेम ४ामा न्यु छे. "वत्थी णं भंते ! वाउकाएणं फुडे" हे सगवन् परती-भश, वायुयथी स्पृष्ट थाय छ ? है “वाउकाए अस्थिणा फुडे" वायुय भशया व्याप्त थाय छे. या प्रश्नना उत्तरमा प्रभु छ 3-"गोयमा! वत्थी वाउकाएणं फुडे" 3 गौतम! મશક વાયુકાયથી સ્પષ્ટ થાય છે. કેમ કે તેને જેટલા છિદ્રો છે, તે બધા જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०३ पुद्गलानां वर्णादिमत्वनिरूपणम् २२१ वस्तिविवरपरिपूरणात् ' नो वाउकाए वस्थिणा फुडे' नो वायुकायो वस्तिना स्पृष्टो. व्याप्तः वस्ते र्वायुकायस्य परित एव सद्भावादिति ।।सू० २॥
इतः पूर्व पुद्गलद्रव्याणि निरूपितानि तदनु वर्णादिभिः तान्येव पुद्गलद्रव्याणि निरूपयन्नाह-'अत्थि णं भंते' इत्यादि।
मूलम्-अत्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे दवाइं वनओ काल-नील-लोहिय-हालिद-सुकिल्लाई, गंधओ सुबिभगंधाइं, दुन्भिगंधाइं, रसओ तित्त-कडुयकसाय-अंबिलमहुराइं, फासओ कक्खड-मउय-गरुय-लहुय-सीय-उसिणनिद्ध-लुक्खाइं अन्नमन्नबद्धाइं अन्नमन्नपुट्ठाई जाव अन्नमन्नघडताए चिट्रति ? हंता अस्थि एवं जाव अहे सत्तमाए। अस्थि गं भंते ! सोहम्मस्स कप्पस्स अहे एवंचव एवं जाव ईसिप्पभाराए पुढवीए । सेवं भंते ! सेवं भंते ! जाव विहरइ। तएर्ण समणे भगवं महावीरे रायगिहाओ नयराओ पडिनिक्खमइ पडिनिक्खमित्ता बहिया जणवयविहारं विहरइ ॥सू०३॥ ___ छाया-सन्ति खलु भदन्त ! अस्याः रत्नपभायाः पृथिव्याः अयो द्रव्याणि वर्णतः कृष्णनीललोहितहारिद्राशुक्लानि, गन्धतः सुरभिगन्धीनि दुर्राभगन्धीनि, रसतः तिक्तकटुककषायाम्लमधुराणि, स्पर्शतः कशमृदुकगुरुकलघुकशीतोष्णस्निग्धरूक्षाणि अन्योन्यबद्धानि अन्योन्यस्पृष्टानि यावत् अन्योन्यघट्टतया तिष्ठन्ति ? हन्त सन्ति । एवं यावदधःसप्तम्यां सन्ति खलु सौधर्मस्य कल्पस्याधः एवमेव एवं यावत् ईषत् माग्भारायाः पृथिव्याः । तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त ! यावद्विहरति । ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरः राजगृहामगरात् मतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्राम्य बहिः जनपदविहार विहरति ॥मू० ३॥ पूरे भरे हुए रहते हैं। 'नो वाउकाए वस्थिणा फुडे' अतः जब ऐसी बात है, तो मशक से वायुकाय स्पृष्ट नहीं होता है । क्योंकि मशक के चारों ओर वायुकाय का सद्भाव रहता है । सू० २॥ पूरे ५२॥ वायुयथा गरे। २७ छे. “नो वाउकाए वस्थिणा फुडे" था મશકથી વાયુકાય પૃષ્ટ થતું નથી. કેમ કે મશકની ચારે બાજુ વાયુકાયને सदमा २७ छे. ॥ सू. २४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
भगवतीसूत्रे टीका-'अस्थि णं भंते !' सन्ति खल्ल भदन्त ! 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः, 'अहे' अधोभागे 'दब्वाई' द्रव्याणि, यानि द्रव्याणि खलु 'वनो कालनीललोहियहालिदसुकिल्लाई' वर्णतः कृष्णनीललोहितहारिद्रशुक्लानि-कृष्णनीललोहितपीतशुक्लरूपवन्ति द्रव्याणि, तथा 'गंधओ सुन्मिगंधाई दुभिगंधाई गन्धतः सुरभिगन्धीनि दुरभिगन्धीनि तथा 'रसो तित्तकडुयकसायअंबिलमहुराइ' रसतः तिक्तकटुकषायाम्लमधुराणि तिक्तादि रसवन्तीत्यर्थः तथा, 'फासओ कक्खडमउयगरुयलहुयसीयउसिणनिद्धलुक्खाई' स्पर्शतः कर्कशमृदुकगुरुकलघुकशीतोष्णस्निग्धरूक्षाणि यथोक्तस्पर्शविशिष्टानि तानि किम्
पुद्गलों का निरूपण किया जा चुका है। अब उन्हीं पुद्गलों का वर्णादिगुणों को लेकर वर्णन किया जाता है
'अस्थि णं भंते इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' इत्यादि ।
टोकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणपभाए पुढवीए' हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवी के 'अहे' अधोभागमें ऐसे द्रव्य जो 'वन्नओ कालनील लोहियहालिह सुक्किल्लाई' वर्ण से काले हो, नीले हो, लोहित हो, पीले हो और सफेद हो तथा 'गंधओ' गंध से 'सुब्भिगंधाई दुन्भिगंधाई' सुरभिग: धवाले हो एवं दुरभिगंधवाले हो । 'रसओ' रस से तित्तकडुयकसाय. 'अपिल महुराई' तिक्त, कटुक, कषाय, अम्ल एवं मधुर रसोपेत हों। 'फासओ' स्पर्श से 'कक्खड़मउयगरुयलहुयसीयउसिणनिद्ध.
પુલનું નિરૂપણ કરાઈ ગયું છે. હવે તે પુલના વર્ણાદિ ગુણોને લઈને વર્ણન કરવામાં આવે છે. "अत्थि णं भवे ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए या
--0 सूत्री गौतम थामीले प्रभुने मे पूछयु छ ?-- अस्थि णं भंते ! इनीसे रयणप्पभाए पुढबीए" 3 भगवन् मा२त्नमा पृथिवीना "अहे" नीयन। मामा मेवा द्रव्ये छ रे--"वण्णओ कालनीललोहिय हालिरसुकिल्लाई” १५ थी ४७ डाय, नीम डाय, साल राय, पी डाय, भने स३४ ३य ? “गंधओ” भने आधी "सुब्भिगंधाई दुभिगंधाई" सुमि आधा य है दुलि - या डाय "रसओ" २सथा "तित्तकड्डुकसाय-अंबिलमहुराई" ति तीमा-४४-४७१॥ ४५।य-तु२२१+-भाटा भने भधुर-भीत। २सवाणा डाय "फाओ" ५५Nथी 'कक्खडमउयगरुयलहुय सीयउसिणनिद्धलुक्खाई" ४४२, भू, नारे लघु-उast 31 SY-१२म, शिry!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ उ०१० सू०३ पुद्गलानां वर्णादिमत्वनिरूपणम्
२२३
'अमन्नवद्धाई' अन्योन्यवद्धानि गाढाश्लेषतः परस्पर संबद्धानि 'अन्न मन्त्रपुट्ठाई " अन्योन्यस्पृष्टानि स्पर्शनामात्रेण स्पर्शविषयीभूतानि 'जाव अन्नमनघडत्ताए' अन्योन्यघटतया परस्परसमुदायरूपसम्बद्धतया इह यावत्पदेन 'अन्नमन्नओ गाढाई अण्णमण्ण मिणेहपडिबद्धा" अन्योन्यावगाहानि एक क्षेत्राश्रितत्वात् परस्पर लोलीभाव प्राप्तानि अन्योन्यस्नेहप्रतिबद्धानि - चिक्कणत्वेन परस्पर श्लिष्टानि इति संगृहीतं भवति । 'चिति' तिष्ठति किमिति प्रश्नः, भगवानाह - 'हंता अस्थि' हन्त सन्ति हे गौतम! अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः अधोदेशे एतादृशविशेष णवन्ति द्रव्याणि सन्तीतिभावः 'एव' जाव अहे सत्तमाए' एवं यावत् अधः सप्त
पृथिव्याः विषयेऽपि ज्ञातव्यम् पूर्वप्रकारेणैव यथोक्तविशेषणविशिष्टद्रव्याणां स्थितिविषये प्रश्नः पूर्वोक्कोचरप्रकारेणैव उत्तरमपि ज्ञातव्यमिति । 'अत्थि णं भंते! सोहम्मस्स कपस्स अहे' सन्ति खलु भदन्त ! सौधर्मस्य कल्पस्याधः लुक्खाई' कर्कश, मृदु, भारी, लघु, शीत, उष्ण, स्निग्ध एवं रूक्ष स्पर्शवाले हैं क्या 'अभमन्नयद्वाई' गाढश्लेष से परस्पर संबद्ध हुए । 'अन्नमन्नपुहाई' परस्पर में स्पृष्ट हुए 'जाव अन्नमण्णघडत्ताए' यावत् परस्पर में समुदाय रूप से सम्बद्ध है क्या ? यहां यावत्पद से 'अन्नमनओगाढाई अण्णमण्णसिणेहपडिबद्धाई' इन पदों का ग्रहण हुआ है ! उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता अस्थि' हां, गौतम ! हैं इस रत्नप्रभा पृथिवी के नीचे इन विशेषणों से विशिष्ट हुए द्रव्य हैं। 'एवं जाव अहे सत्तमाए' इसी प्रकार का कथन यावत् सप्तमी पृथिवी के विषय में भी जानना चाहिये अर्थात् पूर्वोक्त प्रकार से ही यथोक्त विशेषणविशिष्ट
यों की स्थिति के विषय में प्रश्न करना चाहिये, और पूर्वोक्त प्रकार से ही उत्तर भी समझ लेना चाहिये । 'अत्थि णं भते ! सोहम्मस्स
याने ३क्षा स्पर्शवाणा हे ? "अन्नमन्नबद्धाई" गाढ अधथी परस्पर अधाधने "अन्नमन्न पुट्ठाई” मन्योअन्य स्पर्शाने " जाव अन्नमन्नघडत्ताए” यावत् परस्पर समुदाय ३ये अधायेला छे ? मडियां यावत् पहथी " अन्नमन्न अगाढाई अन्नमन्नसिणेहपडिबद्धाई” मा यही ग्रहण थया हे भा प्रश्नना उत्तरमां अलु आहे छे – “हंता अस्थि" डा गौतम! ते प्रमाणे छे. अर्थात् आ रत्नप्रभा पृथ्वीनी नाये पूर्वोक्त विशेषशेोवाजा द्रव्यो छे. “एवं जाव अहे सत्तमाए" भी प्रभाषेनु अथन अर्धा यावत् सातभी तभस्तभा पृथ्वीना સંબંધમાં પણ સમજી લેવું, અર્થાત્ પૂર્વોક્ત પ્રકારે જ પ્રશ્ન કરવે लेहमने पूर्वेत प्रहारथी उत्तर यशु सम देवा. "अत्थि णं भंते !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
भगवतीस्त्रे द्रव्याणि वर्णतः कृष्णनीललोहितपीतशुक्लरूपवन्ति, तथा गन्धतः सुगन्धीनि दुर्गन्धीनि, रसतः दिक्तकटुकषायाम्लधुरवन्ति, स्पर्शतः कर्कशमृदुगुरुलघुशीतोष्ण स्निग्धरूक्षाणि अन्योन्यसम्बद्धेत्यादि विशेषणवन्ति तिष्ठन्ति किम् ? इति प्रश्नः, भगवानाह-एवं चेव' एवमेव रत्नप्रभातम्यन्धिद्रव्यमेन स्वीकारात्मकमुत्तरम् ‘एवं जाव इसीपब्भाराए पुढवीर' एवं यावत् ईषत् पाग्मारायाः पृथिव्याः विषयेऽपि सर्वमेव प्रश्नोत्तरादिक ज्ञेयम् । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! जाब विहरइ तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! यावद्विहरति हे भदन्त ! रत्नप्रभादिपृथिवीसम्बन्धिद्रव्यविषये यत् देवाणुप्रियेण कथितम् तत् सर्वमेव सर्वथा सत्यमेव आमवाक्यस्य सर्वथा प्रमाणस्वादिति । एवं कथयित्वा यावन्नमस्कार कृत्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् कप्पस अहे' हे भदन्त ! सौधर्मकल्प के नीचे कृष्णनीलादि वर्णवाले सुरभिदुरभि गंधवाले तिक्त कटु आदि रसवाले एवं कर्कश, मृदु आदि स्पर्शाले द्रव्य अन्योन्य संबद्ध आदि विशेषणों वाले हैं क्या ? उत्तर में प्रभु कहते हैं। 'एवं चेव' जैसा उत्तर रत्नप्रभा पृथिवी के नीचे रहे हुए द्रव्यों को स्वीकृति के रूप में दिया गया है वैसा ही उत्तर यहां पर भी जानना चाहिये । 'एवं जाव ईसीपभाराए पुढ वीए' इसी प्रकार का कथन यावत् ईषस्मारभारा पृथिवी के विषय में भी कर लेना चाहिये। अर्थात् पूर्वोक्त रूपसे प्रश्न और पूर्वोक्त से ही उत्तर जानना चाहिये। 'सेवं भंते! सेवं भते ! जाव विहरई' हे भदन्त ! रत्नप्रभापृथिवी आदि के सम्बन्धी द्रव्य के विषय से जो आप देवोनुप्रिय ने कहा है वह सब ही आप्तवाक्य को सर्वथा प्रमाणभूत होने के कारण सत्य ही है सोहम्मत कप्पस्स अहे" हे मापन सौधम ४६५नी नीय अ-नla A. વર્ણવાળા સુગંધ અને દુર્ગંધવાળા, તીખા, કડવા, વિગેરે રસોવાળા અને કઠોર, મૃદુ-કમળ વિગેરે સ્પર્શીવાળા દ્રવ્યો પરસ્પરનાં સંબંધિત રીતે છે?
॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छे , “एवं चेव” २त्नमा पृश्वीनी नाये રહેલા દ્રવ્યોના સ્વીકાર કરવામાં જે પ્રમાણેને ઉત્તર આપે છે, તેજ प्रभागेन। उत्तर भाडयां ५ सभा 1. "एवं जाव ईसीपब्भाराए पुढवीए" આજ પ્રમાણેનું કથન યાવત્ ઈષત્ પ્રામ્ભારા પૃથ્વીના સંબંધમાં પણ સમજી લેવું. અર્થાત્ પૂર્વોક્ત પ્રકારે પ્રશ્ન વાક્ય અને ઉત્તર વાક્ય સમજી લેવા
सेव भंते ! सेव भंते ! जाव विदरइ” ले सन् २नमा पृथ्वी વિગેરેમાં રહેલા દ્રવ્યોના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કહ્યું છે, તે આત વાકય હોવાથી સર્વથા સત્ય જ છે. આપનું કથન પ્રમાણરૂપ હોવાથી યથાર્થ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ ३०१० सु०४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम्
२२५
विहरतीति । 'तए णं समणे भगवं महावीरे' ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः 'जाव बहिया जणत्रयविहार विहार' यावत् - राजगृहनगरात् निर्गच्छति निर्गत्य बहिः जनपदविहार' विहरतीति ॥ ०३॥
इतः पूर्व पुद्गलद्रव्याणां निरूपणं कृतम्, अतः परमात्मस्वरूपद्रव्यधर्मविशेपान आत्मद्रव्यं च निरूपयन्नाह - 'तेणं काळेणं' इत्यादि ।
मूलम् - तेणं कालेणं तेणं समएणं वाणियगामे नामं नयरे होत्था वन्नओ दुईपलासए बेइए वन्नओ तत्थ णं वाणियगामे नयरे सोमिले णामं माहणे परिवसइ अड्डे जाव अपरिभूए रिउव्वेय० जाव सुपरिनिट्टिए पंचण्हं खंडियसयाणं सयस्ल कुटुंबस्स आहेवच्चं जाव विहरइ तए णं समणे भगवं महावीरे जाव समोसढे | जाव परिसा पज्जुवासइ, तए णं तस्स सोमिलस्स माहणस्स इमीसे कहाए लट्ठस्स समाणस्स अयमेयारूवे जाव समुपज्जित्था एवं खलु समणे णायपुत्ते पुवाणुपुि चरमाणे गामाणुगामं दुइजमाणे सुहं सुहेणं जाव इहमागए जाव दूइपलास इए अहापडिरूवं जाव विहरइ । तं गच्छामि
इस प्रकार कहकर यावत् नमस्कार कर गौतम संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये । 'तए णं समणे भगवं महावीरे०' इसके बाद श्रमण भगवान् महावीर राजगृह नगर से निकले और निकल कर बाहर के देशों में बिहार करने लगे ॥ ० ३ ॥
જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને વંદના નમસ્કાર કરીને સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર मिराभान थह गया, "तए णं समणे भगवं महावीरे०” ते पछी श्रमायु ભગવાન્ મહાવીર સ્વામી રાજગૃહ નગરથી નીકળીને અન્યત્ર महारना शोभां विहार ४२वा साग्या ॥ सू. 3 ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
भगवतीसो
समणस्स गायपुत्तस्त अंतियं पाउब्भवामि इमाइं च णं एयारूबाई अहाइं जाव वागरणाइं पुच्छिस्सामि तं जइ मे से इमाई एयारूवाई अट्ठाई जाव वागरणाइं वागरेहिइ ततो वंदीहामि नमसीहामि जाव पज्जुवासीहामि, अह मे से इमाई एयारवाई अट्ठाई जाव वागरणाइं नो वागरेहिइ तोणं एएहिं चेव अड्डहिय जाव वागरणेहिय निप्पटुपसिणवागरणं करेस्सामि तिकटु एवं संपेहेइ, संपेहेता पहाए जाव सरीरे साओ गिहाओ पडिनिक्खसह पडिनिक्खमित्ता पायविहारचारेणं एगेणं खंडियसएणं सद्धिं संपरिबुडे वाणियगामं नयरे मज्झं मझेणं णिगच्छइ णिगछित्ता जेणेव दूतिपलासए चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता समणस्त भगवओ महावीरस्स अदरतामते ठिचा समणं भगवं महावीरं एवं वयासी जत्ता ते भंते! जवणिज्जं ते भंते!, अवाबाहं ते भंते ! फासुयविहारं ते भंते ! सोमिला जत्ता वि मे जवणिज्ज पि मे अव्वाबाहं वि मे फासुयविहारं पि मे। किं ते भंते ! जत्ता ? सोमिला जं मे तवनियमसंजमसज्झाय झाणावस्लय माइएसु जोगेसु जयणा से तं जत्ता। किं ते भंते ! जवाणिज्जं ? सोमिला! जबणिज्जं दुविहे पन्नत्तं तं जहा इंदियजवणिज्जं च नो इंदियजवणिजं च । से कि नं इंदियजवणिज्जं इंदियजवाणिज्जं जं मे सोइंदियचक्खिदियघापिदियजिभिदियफासिंदियाइं निरूवहयाई वसे वहति से तं ईदियजवणिज्ज। से किं तं नो इंदियजवणिज्जं नो इंदिय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उं०१० सू०४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणंम् जवणिज्जं जं मे कोहमाणमायालोभा वोच्छिन्ना नो उदीरेंति से त्तं नो इंदियजवणिज्जं से तं जवणिज्जं । किं ते मंतें ! अव्वाबाहं ? सोमिला ! जं मे वातियपित्तियसिभियसंनिवाइया विविहा रोगायंका सरीरगया दोसा उवसंता नो उदीरैति से तं अव्यावहं । से किं तं भंते ! फासूयविहारं सोमिला ! जन्नं आरामेसु उज्जाणेसु देवकुलेसु सभासु पवासु इत्थी पसुपंडगविवज्जियासु वसहीसु फासुएसणिजं पीढफलग सैज्जासंथारगं उवसंपजित्ताणं विहरामि से तं फासूयविहारं । सारेसवया ते भदन्त ! किं भक्वेया अभक्खेया ? सोमिला ? सारे. सवा में भक्वेया वि अभक्खेया वि। से केणट्टेर्ण भंते! एवं कुच्चइ सरिसवा में भक्खेया वि अभक्वेया वि ? से नूणं तें सोमिला ! बंभन्नए नएसु दुविहा सरिसवया पन्मत्ता ते जहां मित्तसरिसवाय धन्नसरिसवया य । तत्थ णं जे ते मित्तसरिसवया ते तिविहा पन्नत्ता तं जहा सहजायया सहवडियथा सहपंसुकीलियया ते णं समणाणं निग्गंथाणं अभक्खेया । तत्थं णं जे ते धन्नसरिसवया ते दुविहा पन्नत्ता तं जहा सत्थपरिणयाय असत्थपरिणया य तत्थ णं जे ते असत्थपरिणयां ते णं समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया । तत्थ णं जे ते सत्थं परिणया ते दुविहा पन्नत्ता तं जहा एसणिज्जा य अणेसणिउजा य । तत्थ णं जे ते अणेसणिज्जा ते समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया । तत्थ णं जे ते एसणिज्जा ते दुविहा पन्नतां ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
भगवतीसूत्रे जहा जाइया य अजाइया य तत्थ णं जे ते अजाइया ते णं समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया तत्थ गंजे ते जाइया ते दुविहा पन्नत्ता तं जहा लद्धा य अलद्धा य तत्थ णं जे ते अलद्धा ते समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया तत्थ णं जे ते लद्धा ते णं समणाणं णिग्गंथाणं भक्खेया से तेणटेणं सोमिला! एवं वुच्चा जाव अभक्खेया वि। मासा ते भंते ! किं भक्खेया अभक्खया? सोमिला! मासा मे भक्खया वि अभक्खेया वि से केणटेणं जाव अभक्खेया वि ? से नूणं ते सोमिला बंभन्नएसु नएसु दुविहा मासा पन्नत्ता तंजहा दव्वमासा य कालमासा य तत्थ णं जे ते कालमासा ते णं सावणादीया आसाढपजवसाणा दुवालसं पन्नत्ता तं जहा सावणए भवए आसोए कत्तिए मग्गसिरे पोसे माहे फग्गुणे चित्ते वइसाहे जेटामूले आसाढे तेणं समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया तत्थ णं जे ते दव्वमासा ते दुविहा पन्नत्ता तं जहा अस्थमासा य धन्नमासा य तत्थ णं जे ते अस्थमासा ते दुविहा पन्नत्ता तं जहा सुवन्नमासा य रुध्वमासा य ते णं समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया तत्थ णं जे धण्णमासा ते दुविहा पन्नत्ता तं जहा सत्थपरिणया य असत्थपरिणया य एवं जहा धन्नसरिसवया जाव से तेणटेणं जाव अभक्ख्या वि। कुलस्था ते भंते ! किं भक्खया अभक्खया? सोमिला ! कुलस्था भक्खेया वि अभक्खेया वि। से केणट्रेणं जाव अभक्खेया वि ? से नणं सोमिला! ते बंभन्नएसु नएसु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २२९ दुविहा कुलत्था पन्नत्ता तं जहा इथि कुलत्थाय धन्नकुलत्थाय तत्थ णं जे ते इस्थिकुलत्था ते तिविहा पन्नत्ता तं जहा कुलकन्नयाइ वा कुल वहुयाइ वा कुलमाउयाइ वा ते णं समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया तत्थ णं जे ते धन्नकुलत्था एवं जहा धन्नसरिसया से तेणटेणं जाव अभक्खेया वि ॥सू०४॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये वाणिज्यग्रामं नाम नगरमासीत् वर्णकः, दुतीपलाशकं चैत्यम् वर्णकः तत्र खलु वाणिज्यग्रामे नगरे सोमिलो नाम ब्राह्मणः परिवसति आढयो यावत् अपरिभूतः ऋग्वेद० यावत् सुपरिनिष्ठितः पश्चानां खण्डिकशतानां स्वकस्य कुटुंबस्य आधिपत्यं यावद् विहरति । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरो यावत् समरसता यावत् परिपत् पर्युपास्ते, ततः खलु तस्य सोमिलस्य ब्राह्मणस्य एतस्याः कथाया लब्धार्थस्य सतः अयमेतावद्र्पो यावत् समुत्पद्यत एवं खलु श्रमणो ज्ञातपुत्रः पूर्वानुपूर्व्या चरन् ग्रामानुग्राम द्रवन् सुखं सुखेन यावदिहागतः यावद् दूतीपलाश के चैत्ये यथापतिरूपं यावद्विहरति, तद्गच्छामि खलु श्रमणस्य ज्ञातपुत्रस्यान्तिके प्रादुर्भवामि इमान् खलु एतावद्रूपान् अर्थान् यावद् व्याकरणानि पक्ष्यामि तत् यदि मे इमानेतावद्रूपान् अर्थान् यावद् व्याकरणानि व्याकरिष्यति ततः खलु वन्दिध्ये नमस्यामि यावत् पर्युपास्ये तत् यदि मे स इमान् एतावद्रूपान् अर्थान् यावत् व्याकरणानि नो व्याकरिष्यति ततः खलु एभिरेव अर्थश्च यावद् व्याकरणैश्च निस्स्पष्टप्रश्नव्याकरणं करिष्यामीति कृत्वा एवं संपेक्षते संप्रेक्ष्य स्नातो यावत् शरीरः स्वगृहात् प्रतिनिष्कामति प्रति निष्क्रम्य पादविहारचारेण एकेन खण्डिकशतेन साई संपरिवृतो वाणिज्यग्राम नगर मध्य मध्येन निर्गच्छति निर्गत्य यत्रैव दूतीपलाशकं चैत्यं यत्रैव श्रमणो भगवान महावीर स्तत्रैवोपागच्छति उपागत्य श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यादूरासन्ने स्थित्वा श्रमगं भगवन्तं महावीरम् एवमवादीत् यात्रा ते भदन्त ! पापनीयं ते भदन्त !, अव्यावाधा ते भदन्त ! मासुकविहारः ते मदन्त ! सोमिल ! यात्रा अपि मे यापनीयमपि मे अव्यायाधोऽपि मे मासुकविहा. रोऽपि मे। किं ते भदन्त ! यात्रा ? सोमिल ! यन्मे तपो नियमसंयमस्वाध्यायध्यानावश्यकादिकेषु योगेषु यतना सा यात्रा। किं ते भदन्त ! यापनीयम् । सोमिल ! यापनीयं द्विविधं प्रज्ञप्तम् तद्यथा इन्द्रिययापनीयं च, नो इन्द्रिययापनीय च । अथ किं तत् इन्द्रिययापनीयम् ? सोमिल ! इन्द्रिययापनीयं यन्मे श्रोत्रेन्द्रिय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
भगवतीसूत्र चक्षुरिन्द्रिय-घ्राणेन्द्रिय-निहेन्द्रिय-स्पर्शनेन्द्रियाणि निरुपहतानि क्शे वर्तन्ते तदेतत् इन्द्रिययापनीयम् । अथ किं तत् नो इन्द्रिययापनीयम् , नो इन्द्रिययापनीयम् यन्मे क्रोधमानमायालोभाव्यवच्छिन्ना नो उदीरयन्ति तदेतत् नो इन्द्रिययापनीयम् । कस्ते भदन्त ! अव्यावाधः सोमिल ! यत् मे वातिकपैत्तिकश्लैष्मिकसानिपातिका विविधा रोगातङ्काः शरीरगता दोषा उपशान्ता नो उदोरवन्ति स एष अध्या. बाधः। अथ कस्ते भदन्त ! मासुकविहारः ? सोमिल ! यत् खलु आरामेषु उद्यानेषु देवकुलेषु समासु प्रपासु स्त्रीपशुपण्डकरहितासु वसतिषु मासुकैषणीयपीठफलकशय्यासंस्तारकमुपसंपद्य खलु विहरामि स एषः प्रासुकविहारः 'सरिसवया' (सर्वपकाः सदृशवयसः) ते भदन्त किं भक्ष्या अभक्ष्या सोमिल ! 'सरिसक्या' मे भक्ष्या अपि अभक्ष्या अपि । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते 'सरिसबया' मे भक्ष्या अपि अमक्ष्या अपि, तत् नूनं ते सोमिल ! बाह्मण्येषु नयेषु द्विविधाः 'सरिसवया' प्रज्ञप्ताः तद्यथा मित्रसरिसवया (सशस्यसः) च धान्य सरिसबयाश्च (धान्यसर्ष पाश्च) तत्र खलु ये मित्रसरिसरया ते त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा सहजाताश्च सहवड़िताश्व सहपांशुक्रीडिताश्व ते खलु श्रमणानां निग्रन्थानाम् अभक्ष्याः तत्र खलु ये धान्यसरिसवया (धान्यसर्षपा) ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा शस्त्रपरिणताश्चाशस्त्रपरिणताश्च तत्र खलु ये अशस्त्रपरिणतास्ते खलु श्रमणानां निर्ग्रन्थानाम् अभक्ष्याः, तत्र खलु ये ते शस्त्रपरिणताः ते द्विधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा एषणीयाश्चानेषणीयाश्च तत्र खलु ये अनेषणीयास्ते श्रमणानां निर्यन्थानाम् अभक्ष्याः, तत्र खलु ये एषणीया. स्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-याचिताश्चायाचिनाश्च तत्र खलु ये अयाचित्तास्ते श्रमणानां निग्रन्थानाम् अभक्ष्याः, तत्र खल्ल ये याचितास्ते द्विधाः मज्ञप्ता, तद्यथा-लब्धाश्च अलब्धाश्च, तत्र खलु ये अलब्धास्ते श्रमणानां निग्रन्थानाम् अमक्ष्याः, तत्र खलु ये लब्धास्ते खलु श्रमगानां निर्ग्रन्थानां भक्ष्याः, तत् तेनार्थेन सोमिल ! एवमुच्यते यावत् अभक्ष्या अपि । मासा ते भदन्त । किं भक्ष्याः अभक्ष्याः, सोमिल ! माता में भक्ष्या अपि अमक्ष्या अपि तत्केनार्थेन यावत् अभक्ष्या अपि, तत् नूनं ते सोमिल ! ब्राह्मण्येषु नयेषु द्विविधा मासा प्रज्ञप्ताः तद्यथा द्रव्यमासाः च कालमासाश्च तत्र खलु ये कालमासास्ते खलु श्रावणादिकाः अपाढपर्यवसानाः द्वादशाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा श्रावणभाद्रपदाश्विनकातिकमार्गशीर्ष पौष माधकालानचैत्रवैशाखज्येष्ठामूलाषाढाः, ते खलु श्रमणानां निग्रं स्थानाम अभक्ष्याः, तत्र खलु ये ते द्रव्यमासाः ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः अर्थमासाः च धान्यमासा: च तत्र खलु ये ते अथेमासास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ता: तद्यथा सुवर्णमासाः च रूप्यमासाः च ते खलु श्रमगानां निग्रेन्थानाम् अमक्ष्याः, तत्र खलु ये ते धान्य. मासा ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यया शस्त्रपरिणताश्चाशत्रपरिणताश्च एवं यथा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेषचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरुपणम् २३१ धान्यसरिसक्या यावत् तत् तेनार्थेन यावत् अमक्ष्या अपि । कुलत्थास्ते भदन्त ! कि भक्ष्या अभक्ष्या सोमिल ! कुलत्या भक्ष्या अपि, अभक्ष्या अपि तस्केनार्थेन यावत् अभक्ष्या अपि तत् नूनं सोमिल ! ते ब्राह्मण्येषु नयेषु द्विविधाः कुलत्थाः प्रज्ञप्ताः तद्यया स्त्रीकुलत्था च धान्यकुलत्था च, तत्र खलु यास्ताः स्त्रीकुलत्थाः तास्त्रिविधा प्रज्ञप्ताः तद्यथा कुलकन्यका वा कुलवध्वो वा कुलमातरो वा ताः खलु श्रमणानां निग्रन्थानाम् अभक्ष्याः, तत्र खलु ये ते धान्यकुलस्था एवं यथा धान्यसरिसवया तत् तेनार्थेन यावत् अमक्ष्या अपि ॥सू० ४॥ ___टीका-'तेणं कालेणं तेणं समएणं' तस्मिन् काले तस्मिन् समये 'वाणिय गामे नयरे होत्था' वाणिज्यग्रामं नाम नगरमासीत् 'वन्नो' वर्णक:-चम्पापुरीवत् अस्यापि नगरस्य वर्णनं कर्तव्यम् 'दूतीपलासए चेइए' तिपलाशकम् चैत्य. मुद्यानमासीत् इति 'वन्न भो' वर्णकः, पूर्णभद्र चैत्यवत् दृतिपलाशचैत्यस्यापि वर्णन
इससे पहिले पुद्गलद्रव्यों का निरूपण किया जा चुका है । अब परमात्म स्वरूपद्रव्य के धर्मविशेषों का एवं आत्मद्रव्य का निरूपण किया जाता है । 'तेणं कालेणं तेणं समएण' इत्यादि
टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा कल्पनीय अकल्पनीय के विषय में प्रभु और सोमिल की बातचीत का वर्णन किया गया है सो अब इसी विषय को स्पष्ट किया जाता। 'तेणं कालेणं तेणं समएण' उस काल में और जस समय में 'वाणियगामे नयरे होत्था' वाणिज्यग्राम नाम का नगर था, वण्णाओ' इसका वर्णन औपपातिक सूत्र में वर्णित चम्पानगरी के जैसा ही जानना चाहिये । 'दूतीपलासए चेहए' इस वाणिज्यग्रामनगर में दूतीपलाशनाम का उद्यान था। 'वष्णो ' इसका भी वर्णन औपपा.
પૂર્વોક્ત સૂત્રમાં પુલ દ્રવ્યોનું નિરૂપણ કરવામાં આવી ગયું છે, હવે પરમાત્મ સ્વરૂપ દ્રવ્યના ધર્મ વિશેષનું અને આત્મદ્રવ્યનું નિરૂપણ ४२१॥i आवे छे.-"तेणं कालेणं वेणं समएणं" त्या
ટીકાઈ–-આ સૂત્રથી કલ્પનીય અને અકલ્પનીયના વિષયમાં પ્રભુ અને સોમિલ નામના બ્રાહ્મણ વચ્ચે જે સંવાદ થયે તેનું વર્ણન કરવામાં આવે थे.--"तेण' कालेण तेण समएण" ते जे मन a समये "वाणिय गामे नयरे होत्था" पाणिन्य म नामर्नु न तु “वण्णओ" तेनु, वन मो५५ति सूत्रमा १ वेस य-पानगरीन वन प्रभाये समावु "दुइपला सए चेइए" A lloयाम नसभा इति५माश से नामनु धान तु “वण्णओ" AL ति५६. Sधाननु वन ५ भोपपाति सूत्रमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
भगवतीसूत्रे
कर्तव्यम् 'तत्थ णं वाणियगामे नपरे' तत्र खलु वाणिज्यग्रामे नगरे 'सोमिले नाम माहणे परिसर' सोमिलो नाम ब्राह्मणः परिवसति 'अड्डे जाव अपरिभूए' आढ्यो यावद् अपरिभूतः अत्र यावत् पदेन दीपादिविशेषणानां संग्रहो भवति भगवतीसूत्रस्थ द्वितीयशतकरञ्च मोद्देशवर्गिवतुं गिकानगरी स्थश्रावकवत् 'रिउवेद० जाव सुपरिनिट्ठिए' ऋग्वेद यावत् परिनिष्ठिनः स्कन्दकवत् अत्र यावत्पदेन यजुर्वेदादि वेदशिक्षाकराद्यनेकविधाङ्गादीनां संग्रहो भवति अत्र स्कन्दकमकरणं सर्वमेव अनुस्मरणीयम् | 'पंचण्डं खंडि यसयाणं' पञ्चानां खण्डिकशतानाम् | खण्डिकः शिष्यः 'सयस्स कुटुंबस्स य' स्वकस्य कुटुम्बस्य च ' आहेवच्चं जाव विरह' आधिपत्यं यावत्पदेन 'पोरेवच्च आणाईसर सेणावच्वं कारेमाणे' पौरतिक सूत्र में वर्णित हुए पूर्ण भद्र चैत्य उद्यान के ही जैसा है ऐसा समझना चाहिये । 'तत्थ णं वाणिकगामे०' इस वाणिज्यग्राम नगर में 'सोमिलेनाम ० ' सोमिल नाम का ब्राह्मण रहता था । 'अड्डे जाव अपरिभूए' यह आढ्य यावत् अपरिभूत था यहां यावत्पद से दीत आदि विशेषणों का ग्रहण हुआ है । भगवती सूत्रके द्वितीय शतक के पंचम उद्देशक में वर्णित हुए तुंगका नगरी में रहनेवाले श्रावक के जैसा यह था तथा स्कन्दक के जैसा 'रिउब्वेय० जाव सुपरिनिट्ठिए' यह ऋग्वेद आदि चारों वेदों का ज्ञाता था वेदशिक्षाकल्प आदि अनेक प्रकार के अङ्गों का जाननेवाला था । इसके वर्णन में स्कन्दक का प्रकरण सब ही यहां लगा लेना चाहिये | 'पंच' खंडियसयाणं' इसके ५०० शिष्य थे खण्डिक शब्द का अर्थ शिष्य है । 'सयस्स कुटुं बस्स य आहेबच्चं जाव विहरइ' अतः
वववा पूलद्र उद्यान प्रमाणे समन्वु " तत्थ णं वाणियगामे० " मा बाणिज्य ग्राभ नगरमा “सोमिले नाम० " सोभित नामनेो ब्राह्मणु रहता तो " अड्ढे जाव अपरिभूए” ते खादय-भेटखे ! संपत्तिवाणी तो यावत् પરિભૂત-ખીજાથી પરાજય ન પામે તેવા હતા. અહિયાં યાવત્ પદથી ટ્વીસ વિગેરે પદાના સગ્રહ થયા છે. ભગવતી સૂત્રના બીજા શતકના પાંચમા ઉદ્દેશામ! વર્ણવેલા તુંગિકા નગરીમાં રહેવાવાળા શ્રાવક જેવા તે સેમિલ ब्राह्मण डतो. तेभन सहनी भू ते “रिउव्वेय जाव सुपरिनिट्ठिए" ते रुग्वे યર્જુવેદ સામવેદ અથવવેદ ચારે વેદને જાણકાર હતા. તેમજ શિક્ષા, કલ્પ જ્યાતિષ વ્યાકરણ નિરૂક્ત છંદ વિગેરે અનેક પ્રકારના અંગાને જાણવાવાળા हतो. तेनु वर्षानना वर्शन प्रभाये सधणु' समन्वु “पंच खंडिय मयाण" तेने पांयसेो ५००) शिष्यो उता ''डिम शहना अर्थ शिष्य ो प्रभावे छे. "सयरस कुडु बस्स य आहेवच्चं जाव विहरह" ते सोभित
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २३३ पत्त्या आज्ञेश्वरसेनापत्यं कारयन् इतिग्राह्यम् 'तए णं समणे भगवं महावीरे जाव समोसढे' ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरो यावत् समवस्तः अत्र यावत्पदेन पूर्वानुपूर्याचरन् इत्यादि विशेषाणानां संग्रहः 'जाव परिसा पज्जुवासई' यावत् परिषत् पर्युपास्ते अत्र यावत्पदेन परिषत्संमेलनादिकादीनां संग्रहः वाणिज्यग्रामात् परिषनिर्गता, भगवतः धर्मकथां श्रुत्वा परिषत् भगवन्तं त्रिविधया पर्युपासनया पर्युपास्ते इतिभावः । 'तएणं तस्स सोमिलस्स माहणस्स' ततः खलु तस्य सोमिलस्य ब्राह्मणस्य 'इमीसे कहाए लट्ठस्स समाणस्स' एतस्याः कथायाः लब्धार्थस्य सतः 'अयमेयारूवे जाव समुपज्जित्था' अयमेतावद्रूपो यावत् समुपपद्यत, अत्र यावत्पदेन आध्यात्मिकश्चिन्तितः प्रार्थितः कल्पितो मनोगतः संकल्पः, एतेषां ग्रहणं भवति यह उनका और अपने कुटुम्ब का आधिपत्य करता हुआ सुख से अपने समय को व्यतीत करता था यहां यावत्पद से 'पोरेवच्चं आणाईसरसेणावच्चं कारेमाणे' इन पदों का संग्रह हुआ है । 'तए णं से समणे भगव०' एक समय की बात है कि श्रमण भगवान महावीर यहां पर पधारे यहां यावत्पद से 'पुव्वाणुपुद्धि चरन्' इत्यादि विशेषणों का संग्रह हुभा है । 'जाव परिसा पज्जुवासई' यावत् परिषदा ने उनकी पर्युपासना की यहाँ पर यावत्पद से 'परिषत्संमेलन आदि का ग्रहण हुआ है। वाणिज्यग्रामनगर से परिषदा निकली भगवान् ने धर्मकथा कही, धर्मकथा को सुनकर के परिषदा ने भगवान् को तीन चार बंदन नमस्कार किया चंदना नमस्कार करके भगवान् की विविध प्रकार से पर्युपासना की । 'तए णं तस्स सोमिलस्स०' जब सोमिल ब्राह्मण को यह बात मालुम हुई तो 'अयमेया०' उसके मनमें ऐसा विचार उत्पन બ્રાહ્મણ તે શિષ્યનું અને પોતાના કુટુંબનું અધિપતિ પણ કરતે થકે સુખપૂર્વક पाताना समय वितादी २यो ता. मडियां यात्५४थी 'पोरवच्चं आणाईसरसेणा. वच्चं करेमाणे' से पहोना सब यो छ. "तए ण' से समणे भगवं०" ? સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી વિહાર કરતા કરતા આ વાણિજગ્રામ नगरमा ५था. मलियां यावत्पथी "पूर्वानुपूर्व्या चरन्” विगैरे विशेषणे! अडए थया छे. "जाव परिसा पज्जुवासई" यावत वालि श्राम नानी પરિષદા ભગવાનને વંદના કરવા નીકળી પ્રભુએ તેઓને ધર્માદેશના સંભળાવી ધર્મદેશના સાંભળીને પરિષદાએ ભગવાનને ત્રણવાર વંદના નમસ્કાર કર્યા.
हना नभ२४॥२ ४ीने भगवान्नीत्रय प्राथी ५युपासना 3. 'तए णं तस्त्र मोमिलस्स." ते पछी न्यारे सेमित प्रायने । पातनी anty थप त्यारे 'अयमेया०' तेन भनमा मेवा वियार थये। -महियां यावत् पया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
---
-
-
-
-
--
२३४
भगवतीसूत्रे इति एवं खलु समणे णायपुत्ते' एवं खलु श्रमणो ज्ञातपुत्रः पुनाणुपुचि चरमाणे' पूानुपूर्व्या चरन् नीर्थकरपरम्परया गच्छन् 'गामाणुगामं दुइज्जमाणे ग्रामा जुग्रामं द्रवन् गच्छन्-मार्गस्थग्राममत्यक्त्वा गच्छन् इत्यर्थः 'मुहं सुहेणं जाव इह आगए' सुखं सुखेन यावत् इह आगतः अत्र यावत्पदेन 'विहरमाणे' इत्यस्य ग्रहणं भवति 'जाव दूतिपलासए चेइए' यावत्पदेन 'इह समोसढे' इत्यस्य संग्रहः 'अहापडिरूवं जाव विहरइ' यथामतिरूपं यावत् विहरति अत्र यावत्पदेन अवग्रहं अवगृह्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयन इत्यस्य संग्रहः 'तं गच्छामि णं समणस्स णायपुत्तस्स' तद्गच्छामि खलु श्रमणस्य ज्ञात पुत्रस्य 'अंतिय पाउन्मवामि' अन्तिके हुआ। 'यहां यावत्पद से 'आध्यात्मिकश्चिन्तितः प्रार्थितः, कल्पितः, मनोगतः, संकल्पः 'इन पदों का ग्रहण हुआहै। 'एवं खलु समणे णायपुत्ते पुवाणुपुविचरमाणेगामानुगामं दूइज्जमाणे सुहसुहेणंजाव इह आगए' पूर्वानुपूर्वी से तीर्थ कर परम्परा के अनुसार चलते हुए तथा एक ग्राम से दूसरे ग्राम में विहार करते हुए सुखशाता पूर्वक यहां पर आये हुए हैं। यहां यावत्पद से 'विहरमाणे' इस पद से विहार करते करते यहां पर आये हुए हैं। और 'जाव दूतिपलासए चेहए समोसढे' यावत् दुतिपलाश चैत्य में ठहरे हुए हैं। 'अहापडिरूवं जाव विहरई' ठहरने को उन्होंने वहां के वनपालक से आज्ञा प्राप्त कर ली है-यहां यावत्पद से 'अवग्रह अव. गृह्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयन्' इन पदों का संग्रह हुआ है। 'तं गच्छामि णं समणस्स णायपुत्तस्स अंतियं पाउभवामि' तो मुझे उन "आध्यात्मिकश्चिन्तितः, प्रार्थितः, कल्पितः, मनोगतः, संकल्पः, भा पह! अड ४२राया छ. “एवं खलु समणे णायपुत्ते पुवाणुपुब्बि चरमाणे गामाणुगामं दूइज्जमाणे सुहं सुहेणं जाव इह आगए पूर्वानुपूर्वी थी ती रानी ५२५रानुसार ચાલતા ચાલતા અને એક ગામથી બીજા ગામ સુધીનું વિહાર કરતાં કરતાં सुम'४ मडिया पधारेत छ. माडियां यावर५४थी “विहरमाणे" विहार ४२di Rai 2 ५६ ७Y ४२यु छे. मने “जाव दूइपलासए चेहए समोसढे" यावत् इति५ धानमा मिरामान छे. "जाव पडिरूव जाव विहरह" तमामे त्यो २२॥ भाटे त्यांना नानी साझा प्रा शन निभान या छ, मडियां यावत्पथी " अवग्रहं अवग्रह्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयन्" मा ५४ो अहY ४२॥या छ. "तं गच्छमि ण समणस्स णायपुत्तस्स अंतियं पाउल्मवामि" तो ते सातपुत्र श्रम, भगवान्नी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २३५ प्रादुर्भवामि-उपतिष्ठामि 'इमाई च णं एयारूवाई अट्ठाई' एतांश्च खलु-वक्ष्यमाणान् यात्रायापनीयादीन् एतावद्रूपान् अर्थान् 'जाव वागरणाई पुच्छिस्सामि' यावद् व्याकरणानि प्रश्नान् प्रक्ष्यामि यावत्पदेन हेतुन कारणानि इति संग्रहः । अर्यादीन् प्रक्ष्यामीतिभावः अत्र 'हेतुः' उपपत्तिमात्रदृष्टान्तविराधनं कारणम् , युक्तिरूपपत्तिस्तन्मात्रस्य कथनम् । 'तं जइ मे से इमाई एयारूवाई अट्टाई जाप चागरणाई तद् यदि मे स इमान् एतावद्रूपान् अर्थान् यात्रायापनादीयान यावत् व्याकरणानि अत्र यावत्पदेन हेतून कारणानि इति संग्रहः 'वागरेहिति' व्याकरियति प्रतिपादयिष्यति 'तओ वंदीहामि नमसीहामि' ततः खलु बन्दिप्ये नमस्यामि 'जाव पज्जुवासीहामि' यावत् पर्युपासिष्ये अत्र यावत्पदेन सत्करि• प्यामि सम्मानयिष्यामि कल्याणं मंगलं दैवतं चैत्यं विनयेन इत्येषां संग्रहः । 'अह मे से इमाई एयारूबाई अट्ठाई जाव वागरणाई' अथ मे स श्रमण ज्ञातपुत्र के समीप चलना चाहिये और चलकर 'इमाईचणं एयारूवाइं अट्ठाई जाव वागरणाई पुछिस्सामि' उनसे इन यात्रा यापनीय आदि प्रश्नों को पूछना चाहिये । यहां यावत्पद से 'हेतून कारणानि' इन पदों का संग्रह हुआ है । 'तं जइ मे इमाई एयाख्वाइं अट्ठाई जाय वागरणाई वागरेहिति' यदि वे मेरे इन अर्थों का यात्रा यापनीय आदिकों का तथा व्याकरणों का प्रश्नों का यावत् हेतुओं का एवं कारणों का अच्छे प्रकार से उत्तर दे देगें तो मैं उनको वन्दना करूंगा, उन्हें नमस्कार करूंगा। 'जाव पज्जुवासामि' यावत् उनकी पर्युपासना करूंगा यहां यावत् पद से 'सत्करिष्यामि सम्मानयिष्यामि कल्याणं मंगलं दैवतं चैत्यं विनयेन' इन पदों का संग्रह हुआ है। 'अह मे से इमाई एयारूवाइं अट्ठाई जाव वागरणाई णो वागरेहिति' और यदि वे मेरे इन पासे नतम ४२ 'इमाइ च ण एयारूवाई अट्ठाई जाव वागरणाई पुच्छिस्सामि" ताने मा यात्रा यापनीय विगेरे सधी प्रश्न पूछा ४२. मडियां यावत्पथी "हेतून् कारणानि" मा पहना सय थय। छ. "तंजर मे इमाई एयारूवाइ अट्ठाई जाव वागरणाई वागरेहिति" न तो मा। આ યાત્રા યાયનીય વિગેરેનું તેમ જ બીજા પ્રશ્નોને યાવત્ હેતુઓ અને અને કારણેને યથાર્થ ઉત્તર આપશે તે હું તેમને વંદના કરીશ तमने नम४२ ४३शश “जाव पज्जुवासामि” यावत् तमानी ५युपासना रीश महिं यावत् ४थी 'सत्करिष्यामि सम्मानयिष्यामि कल्याणं मंगलं दैवतं चैत्य विनयेन' मा पह। अहए। ४२राय छे. 'अह मे से इमाई एयारूवाई अढाई जाव वागरणाई णो वागरिहिति' भने तमा भामा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
भगवतीसूत्रे इयान् एतायद्पान् अर्थान् यात्रायापनीयादीन् यावत् हेतून् कारणानि व्याकरणानि परमश्नस्योत्तररूपाणि 'णो वागरेहिति' नो व्याकरिष्यति अध पक्षान्तरे यदि मदीयप्रश्नानाम् उत्तरं नो दास्यतीत्यर्थः 'तो गं' ततः खल 'एएहिं चेव अद्वेहिय जाव चागरणेहिय' एभिरेव अर्थेश्च यावद् व्याकरणैा निष्पृष्टमश्नपाकरणं पृष्टप्रश्नोत्तरपतिपादनाभावयुक्त निरुत्तरमित्यर्थः करिप्यामि 'इति कहु एवं संपेहेइ ' इति कृत्वा एवं संप्रेक्ष्यते विचारयति । 'संपेहेत्ता' संप्रेक्ष्य-विचार्य पहाए' स्नातः 'जाव सरीरे' यावत् शरीरे अत्र यावत्पदेन कृतपलिकर्मा कृतकौतुकमङ्गलपायश्चित्तः अल्पमहा_भरणालङ्कृतशरीरः इति संयोजनीयम् । एतादृशः सन् 'साओ गिहाओ पडिनिक्खमई' स्वात् गृहात् प्रतिनिष्कामति स्वएडान् भगवतः पाश्वे गमनाय निर्गच्छतीत्यर्थः 'पडिनिक्खमित्ता' प्रतिनियात्रा यापनीय आदि अर्थो का तथा और भी कृत प्रश्नों का समुचितरूप से उत्तर नहीं देंगे-'तो णं एएहिं चेव अडेहिं य जाव वागरेणहिं तो मैं इन्हीं अर्थों से यावत् कृत प्रश्नों से उन्हें निरुत्तर कर दूंगा। 'एवं संपेहेइ' इस प्रकार से उसने विचार किया 'संपेहेत्ता हाए' विचार करके बाद में उसने स्नान किया 'जाव सरीरे साओ' काक आदि को अन्नादिका भागरूप बलिकर्म किया, दुःस्वप्न विघातक कौतुकमङ्गकरूप प्रायश्चित्त किया और बहुमूल्यवाले अल्प आभरणों से अपने शरीर को अलंकृत किया। इस प्रकार से सजधजकर वह फिर वह अपने घर से बाहर निकला और निकल कर 'पायविहारचारेणं' वह पैदल ही १०० विद्यार्थियों को साथ लेकर भगवान के पास जाने के लिये ठीक वाणि. ज्ययाम नगर के बीचोंबीच से होता हुआ चला । 'णिग्गच्छित्ता' યાત્રા યાપનીય વિગેરે અને તેમ જ બીજા કરેલ પ્રશ્નોને ઉત્તર નહીં माये तो 'तओ णं एएहि वेव अठेहिं य जाव वागरणेहिं०' हुँतमान અર્થોથી થાવત્ અન્ય પ્રશ્નોથી તેઓને નિરુત્તર કરી દઈશ. આ રીતે તેણે विया ये 'संपेहेत्ता पहाए' मा शत विया२ शन तो स्नान यु. 'जाव सरीरे साओ.' 111 विगेरे पक्षासाने अन्नन मा५५॥ ३५ બલિ કર્મ કર્યું સ્વમના નાશ કરવા રૂપ મંગલ રૂપ પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યું અને ભારમાં હલકા તથા કીંમતમાં અધિક એવા કીમતી આભૂષણે પિતે ધારણ કર્યા. આ રીતે સજજ થઈને તે પિતાના ઘરની બહાર નીકળે महा२ नी४जी. 'पायविहारचा रेण.' ५पाणी १ से विधाथियान साथै લઈને ભગવાનની સમીપે જવા માટે વાણિજ ગામ નગરના વવચના २२तथा नये. 'णिगच्छित्ता०' मा नाजीने या इति५माधान हेतु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २३७ एक्रम्य 'पायविहारचारेणं' पादविहारचारेण पद्भयामेव न तु शकटादिनेत्यर्थः 'एगेणं खंडियसएणं सद्धिं संपरिखुडे' एकेन खण्डितशतेन शिष्यशते. नेत्यर्थः साध संपरिवृतो युक्त इत्यर्थः ‘वाणियगामं नयरं मझ मझेणं णिगच्छह' वाणिज्यग्राम नगरं वाणिज्यग्रामाद् नगरादित्यर्थः मध्यं मध्येन निर्गच्छति 'णिग्गच्छिचा' निर्गत्य 'जेणेव दूईपलासए चेइए' यत्रैव दूनी पलाशनामकं चैत्यम्-उद्यानम् 'जेणेव समणे भगवं महावीरे' यत्रैव श्रमणो भगवान महावीरः 'तेणेव उवागच्छ।' तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'समणस्स भगवओ महावीरस्स' श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'अदरसामंते ठिच्चा' अद्रासन्ने स्थित्वा नातिदूरे नातिसमीपे उचितस्थाने स्थित्वा इत्यर्थः 'समणं भगवं महावीरं एवं वयासी' श्रमणं भगवन्तं महावीरम् एवम्-वक्ष्यमाणम् यापनीयादिविषयकं प्रश्नवाक्यम् अवादीत्-उक्तवान् । किमुक्तवान् सोमिलो भगवन्तं ? तत्राह-'जत्ता ते ' इत्यादि । 'जत्ता ते भंते !' यात्रा ते भदन्त ! 'जवणिज्जं ते चलकर वह वहां पहुंचा कि जहां दूतिपालाश चैत्य में श्रमण भगवान् महावीर विराजमान थे 'उवागच्छित्ता०' वहां पहुंच कर वह 'समणस्स.' श्रमण भगवान महावीर से कुछ थोडी सी दूर पर खड़ा हो गया, यहाँ खडे होकर उसने 'समणं भगवं महावीरं एवं वयासी' श्रमण भगवान् वीर से ऐसा पूछा 'जत्ता ते भंते !' हे भदन्त ! आपके यात्रा है या नहीं ? 'जवणिज ते भंते !' हे भदन्त ! आपके यापनीय है या नहीं? 'अव्वाचाहते भंते ! हे भदन्त ! आपके अव्यायाध है या नहीं ? 'फासुयविहारं ते भते !'हे भदन्त ! आपके प्रासुक विहार है या नहीं? उत्तर में प्रभु ने कहा-'सोमिला ! जत्ता पि मे' हे सोमिल ! संयमरूप योगों में जो मेरी प्रवृत्ति है वही मेरी यात्रा है। 'जवणिज्जं च मे અને તેમાં ત્યાં આગળ ભગવાન મહાવીર સ્વામી બિરાજમાન હતા ત્યાં તે पश्य1. 'उवागच्छित्ता०' त्यां ते ५ या ते 'समणस्स' श्रम लगवान् महावीरथी था हर ते असे २ही गये।. त्यां SAL २हीने तो 'समणं भगव' महावीर एवं वयासी' श्रम भगवान महावीर स्वाभी२ मा प्रमाणे ५७यु-'जत्ता ते भंते ! हे भगवन मापने यात्रा छे नही ? 'जवणिज्जं ते भंते !' मापन यापनीय छे नही ? 'अव्बावाहं ते भंते ! लापन मा५ नाभा अन्यामा छ है नही १ 'फायविहारं ते भंते !' 3 साप मापन मासु विहार छ , नहिं ? मा प्रश्नाना उत्तरमा प्रभुणे ४युं 8-सोमिला ! जत्ता वि मे सोभित सयम योगामा भारी प्रवृत्ति छ, त भारी यात्रा छ. 'जवणिज्जं च मे' मोक्षमा माग पुरुषाने लाथानी भ ाम
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
भगवतीसत्रे भंते!' यापनीयं ते भदन्त ! 'अब्बावाहं ते भंते !' अव्याबाधः ते भदन्त !, 'फायविहारं ते भंते !' पासुकविहारस्ते भदन्त ! हे भदन्त ! ते तव यात्रा यापनीयाव्याबाधमासुकविहारादिकमस्ति नवेति प्रश्ना, भगवानाह-'सोमिला' इत्यादि। 'सोमिला' हे सोमिल ! 'जत्ता वि में मम यात्रापि विद्यते यानं यात्रा संयमयोगेषु प्रवृतिः तथा च संयमयोगेषु मत्तिरूपा यात्रापि मम विद्यते एवेति स्वीकारात्मकं भगवत उत्तरम् । 'जवणिज्ज पि में यापनीयमपि में' हे सोमिल ! यापनीयमपि मम विद्यते एव, यापनीयं नाम मोक्षमार्गे गच्छता पाथेय इव प्रयोजक इन्द्रियवश्यत्वादिरूपो धर्मविशेषः स च परित्यक्तसंसारस्य शिवं प्रति प्रस्थितस्य ममापि आवश्यकमेव अतो यापनीयमपि मम विद्यते एवेत्यत्रापि स्वीकारात्मकमेव उत्तरम् । 'अन्धाबाई पि में अव्यावाधोऽपि मे अन्यापाधः-शरीरवाधानामभावरूपः सोऽपि मम विद्यते एवेति । 'फामुयविहारं पि मे' प्रासुकविहारोऽपि में निर्जीववसतिवासरूपो विहारः प्रासुकविहार: सोऽपि मम विद्यते एवेतिभावः । पुनः सोमिलः पृच्छति-'किं ते भंते ! जत्ता' का ते भदन्त ! मोक्ष मार्ग में गमन करनेवाले मनुष्यों को कलेवा के जैसा काम आनेचाले इन्द्रियों को वश में रखनेरूप जो धर्मविशेष है वह यापनीय है ऐसा यह यापनीयरूप धर्मविशेष मुझ में है ही क्योंकि मैं संसार को छोडकर शिवमुक्ति के प्रति प्रस्थित हुआ हूं अतः वह मुझे आवश्यक है। 'अव्वाषाह पि में' शरीर में किसी भी प्रकार की बाधा का सद्भाव न होने से मुझ में अव्यायाधरूप धर्म भी है ही 'फासु. यविहारं पि में निर्जीववसति में रहने का नाम प्रासुक विहार है ऐसा यह प्रासुकविहार भी मेरा होता है। इस प्रकार के ये उत्सर प्रभुने सोमिल को स्वीकारात्मक ही दिये है। अब सोमिल प्रभु से ऐसा पूछता है-किं ते भंते ! जत्ता' हे भदन्त ! उस आपकी यात्रा का क्या स्वरूप આવવાવાળું ઈન્દ્રિયને વશ રાખવારૂપ જે ધર્મ વિશેષ છે, તે યાપનીય છે. એ આ યાપનીય ધર્મવિશેષ મારામાં છે જ કારણ કે મેં સંસારને છોડીને મુક્તિના भाग प्रत्ये प्रस्थान यु छ. तथा त भन माश्य छे. 'अध्यावाहं पि में શરીરમાં કઈપણ જાતની બાધા ન હોવાથી મારામાં અવ્યાબાધપણું પણ છે " 'फासुयविहारपिय'
निवसतिभा २ तेतुं नाम प्रासु विहार छे. એ તે પ્રાસુક વિહાર પણ મારે તે જ રહે છે. એ રીતે સોમિલ બ્રાહ્મણ ના તમામ પ્રશ્નના ઉત્તર ભગવાને સ્વીકાર રૂપે આપ્યા છે. પ્રભુને એ પ્રમાણે ઉત્તર સાંભળીને તે સોમિલ બ્રાહ્મણ ફરીથી પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછે छ -'किं तं भंते ! जत्ता' लन् ते मापनी यात्रा शु.५१३५ छ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
प्रमेययन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २३९ यात्रा हे भदन्त ! किं स्वरूपा तव यात्रा ? भगवानाह-'सोमिला' हे सोमिल ! "ज मे तवनियमसंजमसज्झायझाणावस्सयमाइएसु जोएमु जयणा से तं जत्ता' यन्मे तपो नियमसंयमस्वाध्यायध्यानावश्यकादिषु योगेषु यतना सा एषा यात्रा तत्र तपोऽनशनादि द्वादशविधम् , नियमास्तद्विषया अभिग्रहविशेषाः यथा एता. वत्तपः स्वाध्यायवैयावृत्त्यादि मया अवश्यं कर्तव्यमित्यादिरूपाः। संयमः-पृथिवी. कायादि सप्तदशविधः, स्वाध्यायः धर्मकथादिः, ध्यान-धर्मध्यानादिः आवश्यक षविधम् , यद्यपि एतेषु तपः प्रभृतिषु भगवतस्तदानीं विशेषतो न कश्चिदपि संभवति तथापि तपः प्रभृतीनाम् तत्फलसदभावात् तपः प्रभृतिकमस्ती. है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सोमिला ! जं मे तवनियमसंजमसज्झाय. शाणावस्सयमाइएस्सु जोएप्सु जयणा से अत्ता' हे सोमिल! तप, नियम, संयम, स्वाध्याय, ध्यान और आवश्यक आदि योगो में जो यतना है अनशन आदि के भेद से तप १२ प्रकार का है तप की वृद्धि करनेवाले या तपमें सहारा पहुंचानेवाले जो अभिग्नह विशेष हैं वे नियम है जैसे इतना तप, स्वाध्याय वैयावृत्य आदि मुझे इतने समय तक अवश्य करना चाहिये । पृथिवीकायादिकों की रक्षा करने रूप संयम १७ प्रकार है धर्मकथा आदि करना स्वाध्याय है धर्मध्यान आदि ध्यान हैं समता बन्दना आदि के भेद से आवश्यक ६ प्रकार का है यद्यपि भगवान् के तप आदिकों में उस समय कुछ भी विशेषरूप से संभवित नहीं होता है फिर भी तप आदिकों में विशेषफल का सद्भाव होने से तप आदि तेना उत्तरमा प्रभु ४३ छ--'सोमिला जं मे तवनियमसंजमसज्ज्ञाय झाणावस्स यमाइएसु जोएसु जयणा से तं जत्ता' ३ सेभिस त५ नियम सयम स्वाध्याय ધ્યાન અને આવશ્યક વિગેરે ગોમાં જે યતના છે, તેજ યાત્રા છે. અનશન વિગેરેના ભેદથી તપ ૧૨ બાર પ્રકારનું છે. તપ વધારવાવાળું અથવા તપમાં સહાયતા પહોંચાડનાર જે અભિગ્રહ વિશેષ છે, તે નિયમ છે. જેમ કે આટલું તપ, સ્વાધ્યાય કે વૈયાવૃત્ય વિગેરે મારે અમુક સમય સુધીમાં કરી જ લેવું જોઈએ.
પૃથ્વીકાય વિગેરે જીવોની રક્ષા કરવા રૂપ સંયમ ૧૭ સત્તર પ્રકારને છે. ધર્મકથા વિ. કરવું તે સ્વાધ્યાય છે. ધર્મધ્યાન વિગેરે ધ્યાન છે. સમતા, વન્દના વિગેરેના ભેદથી આવશ્યક છે ૬ પ્રકારનું છે જે કે ભગવાનના તપ વિગેરેમાં તે સમયે કાંઈ પણ વિશેષ રૂપથી સંભવિત થતું નથી. તે પણ તપ વિગેરેમાં વિશેષ ફળને સદ્ભાવ હોવાથી ત૫ વિગેરે છે, તેમ સમજવું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
२४०
भगवतीसत्र त्यवगन्तव्यमित्यादि योगेषु यतना प्रवृत्तिः, एषा सा यात्रा, तपः प्रभृतिषु प्रवृत्तिरूपैव मम यात्रा इति भावः । 'किं ते भंते ! जवणिज्ज' किं ते भदन्त ! यापनीयं यापनीयं किमाकारकं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'सोमिला' हे सोमिल ! 'जवणिज्जे दुविहे पन्नत्ते' यापनीयं द्विविधं प्रज्ञप्तम् , प्रकारभेदमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा 'इंदियजवणिज्जे य नो इंदियजवणिज्जे य' इन्द्रिययापनीयं च नो इन्द्रिययापनीयं च इन्द्रियविषयकं यापनीयम्-वश्यत्वमिन्द्रिययापनीयम् नो इन्द्रियविषयकं यापनीयं वश्यत्वम् नो इन्द्रिययापनीयम् किन्तु प्रकृते नो शब्दस्य मिश्रार्थकत्वात् इन्द्रियैमिश्रा नो इन्द्रियाः, अथवा नो शब्दः सहार्थकस्तेन इन्द्रियाणां सहचरिता इति नो इन्द्रियाः क्रोधादिलोभान्ताः कषायाः, तद्विषयकं वश्यत्वम् नो इन्द्रिययापनी. यम् ‘से किं तं इंदियजवणिज्ज' अथ किं तत् इन्द्रिययापनीयम् हे भदन्त ! तद् हैं ऐसाजानाना चाहिये अतः तप नियम आदिकों में जो मेरी प्रवृत्ति है वही यह मेरी यात्रा है। अब सोमिल प्रभु से ऐसा पूछता है हे भदन्त ! 'कि ते भंते जवणिज्ज' आपका यापनीय क्या है ? अर्थात् यापनीय का क्या स्वरूप है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सोमिला ! दुविहे जवणिज्जे' हे सोमिल ! यापनीय दो प्रकार का कहा गया है एक इन्द्रिय यापनीय और दूसरा नो इन्द्रिययापनीय इन्द्रियों को वश में रखना यह इन्द्रिय यापनीय है नोइन्द्रिय को वश में रखना यह नो इन्द्रिय यापनीय है यहां जो नो शब्द मिश्रार्थक है इन्द्रियों से मिश्रजो हैं वे नो इन्द्रिय हैं अथवा नो शब्द सोहार्थक है। इससे इन्द्रियों से सह चरित जो हैं वे नो इन्द्रिय हैं । ऐसी ये क्रोधादि लोभान्त कषाये है, इन्हें वश में करना नो इन्द्रिय यापनीय है। ‘से किं तं इंदियजवજોઈએ. તેથી તપ નિયમ વિગેરેમાં મારી જે પ્રવૃત્તિ છે તેજ મારી યાત્રા छ. शथी सोभित ब्राझ प्रसुन से पूछे छे 8-8 मनन् 'किं ते जवબિકાં આપનું યાપનીય શું છે? અર્થાત થાપનીયનું શું સ્વરૂપ છે? તેના उत्तरमा प्रभु ४ छ है-'सोमिला! दुविहे जवणिज्जे०' सोभित यायनीय બે પ્રકારનું કહ્યું છે. એક ઈંદ્રિય યાપનીય અને બીજુ નેઇદ્રિય યાપનીય. ઈદ્રિયને વશ રાખવી તે ઈદ્રિય યાપનીય છે. ને ઈદ્રિયને વશમાં રાખવી તે નાઈદ્રિય યાપનીય છે. અહિયાં ને શબ્દ મિશ્રવાચક છે. ઇંદ્રિયોથી જે મિશ્ર છે, તે ઈદ્રિય છે. અથવા ને શબ્દ સહાક છે, તેથી ઈદ્રિયોની સાથે રહેનાર જે છે, તે ને ઈન્દ્રિય છે. એવા આ ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ पाया छतन ११ मा त नद्रिय यापनीय छे. 'से कि तं इदियजा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २४१ इन्द्रिययापनीयं किमिति प्रश्नः, भगवानाह-'इंदिय' इत्यादि । 'इंदिराजवणिज्जे जं मे सोइंदियचविखदियघाणिदियजिभिदियफासिदियाई निरुवहयाई वसे वति' इन्द्रिययापनीयं यन्मे श्रोत्रेन्द्रियचक्षुरिन्द्रियघ्राणेन्द्रियजिह्वेन्द्रियस्पर्शनेन्द्रियाणि निरुपहतानि वशे स्वाधिकारे वर्तन्ते ‘से तं इंदियजवणिज्जे' तदेतत् इन्द्रिययापनीयम् इन्द्रियवश्यत्वमेव इन्द्रिययापनीयमिति फलितोऽर्थः । ‘से कि तं नो इंदियजवणिज्ज' अथ किं तत् नो इन्द्रिययापनीयम् , नो इन्द्रिययापनीयम् , किमिति प्रश्नः, भगवानाह-'नो इंदियजाणिज्जे' नो इन्द्रिययापनीयम् 'ज मे कोहमाणमायालोमा वोच्छिन्ना, यन्मे यस्मात्कारणात् मम क्रोधमानमायालोमाव्युच्छिन्नाः-विनष्टा जाताः 'नो उदीरियंते' उदयभावं न प्राप्नुवन्ति इत्यर्थः, 'से तं नो इंदियजवणिज्जे' एतत्तत् नो इन्द्रिययापनीयम् , क्रोधमानमायालोभानाम् आत्यन्तिकविनाशस्यैव नो इन्द्रिययापनीयमिति संज्ञेतिभावः । ‘से त जवणिज्जे' एतत् यत् यापनीयम् पकारभेदेन कथितमितिभावः। 'किं ते भंते ! अव्वाबाई' किं ते भदन्त ! अव्याबाधः, हे भदन्त ! तब अव्याबाधोऽयं क इति. णिज्ज' इन्द्रिय यापनीय क्या अर्थात् इन्द्रिय यापनीय का क्या स्वरूप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-इंदियजवणिज्जं च मे सोइंदिया हे सामिल! मेरी जो श्रोनेन्द्रियादि पांच इन्द्रियां हैं जो निरुपहत हैं अपने २ विषय को पूर्णरूप से अच्छे प्रकार से ग्रहण करने में शक्तिशाली हैं वे मेरे अधीन हैं यही इन्द्रिय यापनीय है। 'से किं तं नो इंदियजवणिज्ज' नो इन्द्रिय यापनीय का क्या स्वरूप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'नो इंदियजवणिज्जे जं मे०' हे सोमिल ! क्रोध, मान, माया और लोभ इन कषायों का सर्वथा क्षय विनाश हो जाना नो इन्द्रिय यापनीय है। 'आपका अव्यायाध क्या है अर्थात् अव्यायाध का क्या स्वरूप है ? वणिज्ज' छन्द्रिय योपनीय से शुछे ? ४न्द्रिय यापनीयनु शु. १३५ छ ? मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ ?--'इंदियजवणिज्जं च मे सोइंदिय.' હે સોમિલ શ્રોત્ર ઈદ્રિય વિગેરે જે પાંચ મારી ઈદ્રિ છે. કે જે શક્તિશાળી છે. એટલે કે પોતપોતાના વિષયને પૂર્ણ રૂપે ગ્રહણ કરવા સમર્થ છે, તેવી તે ઈદ્રિયે મારે અધીન છે. આજ ઈદ્રિય यापनीय छे. 'से किं तं नो इदियजवणिज्ज' नो छद्रिय योपनीयतुं शु ११३५
१ तेना उत्तरमा प्रभु ४३ छे ?--'नोइंदियजवणिज्जे जं मे०' से સોમિલ ક્રોધ, માન, માયા, અને લેભ એ કષાયોને સર્વથા ક્ષય-વિનાશ થઈ જે તેનું નામ નોઈદ્રિય યાપનીય છે. આપને અવ્યાબાધ શું છે? અર્થાત્ અવ્યાબાધ નું શું સ્વરૂપ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे प्रश्नः, उत्तरयति 'सोमिला' इत्यादि । 'सोमिला' हे सोमिल ! 'जं मे वाति य पित्ति य सिभियसन्निवाइया' यत् यस्मात् कारणात् मे-मम वातिक: पैत्तिकः श्लैष्मिकः सानिपातिकाः 'विविहा रोगायंका' विविधाः-अनेकप्रकाराः रोगातंकाः 'सरीरगया दोसा' शरीरगता दोषाः-शरीरे वर्तमाना दोषाः-दोषोत्पादकाः 'उवसंता' उपशान्ताः-विनष्टा इत्यर्थः 'नो उदीरयंत' नोदीरियन्ति-नोदयभावमासादयन्ति नोदीरिता भवन्ति-नाभीक्षण्येन उदयमागच्छन्तीत्यर्थः 'से त्तं अव्यावाहे' एष एव अन्यावाधः किं ते भंते! फासुयविहार' किं ते भदन्त ! मासुकविहारः हे भदन्त कोयं भवतः मासुकविहार इतिप्रश्नः, उत्तरयति'सोमिला' इत्यादि। 'सोमिला' हे सोमिल! 'जंणं आरामेसु उज्जाणेसु' यत् खलु यस्मात् कारणात् आरामेषु उपवनेषु उधानेषु 'देवकुलेसु समासु पवासु" देवकुलेषु देवायतनेषु इत्यर्थः सभासु प्रपामु 'इत्थीपसुपंडगवज्जियासु वसतिसु" स्त्रीपशुनपुंसकवर्जितासु वसतिषु “फासुयएसणिज्ज" उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सोमिला ! जं मे वातिय पित्तिय सिभिया' हे सोमिल ! वात, पित्त, कफ इन तीन दोषों से तथा संनिपात से उत्पन्न होनेवाले जो विविध प्रकार के रोगांतङ्क हैं तथा शरीर में वर्तमान जो दोष हैं ये सब मेरे उपशान्त हो चुके हैं अब ये उदय में आनेवाले नहीं हैं यही मेरा अव्यायाध है और यह अव्यायाध मुझ में मौजूद है 'किं ते भंते ! फायविहारं हे भदन्त ! आप का प्राप्तुकविहार क्या है अर्थात् प्रासुकविहार का क्या स्वरूप है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-- 'सोमिला ! जंणं आरामेसु उज्जाणेसु०' हे सोमिल ! जो मैं आरामों में, उद्यानों में देवकुलों में, सभाओ में प्रपाओं में तथा स्त्री पशु पंडकवजित स्थानों में निर्दुष्ट पीठ, फलक, शय्या, संस्तारक को प्राप्त करके 'सोमिल ! ज मे वातियपित्तिय सिंभिय०' सोभित पात, पित्त, भने ४३ એ ત્રણ દેથી સંનિપાતથી ઉત્પન્ન થવાવાળા જુદા જુદા પ્રકારના જે રોગાતક છે, તથા શરીરમાં રહેલ જે દે છે. તે તમામ મારા દે ઉપશાંત થઈ ગયા છે. અર્થાત્ નાશ પામ્યા છે. હવે તે ઉદયમાં આવવાના નથી. मा भा२। अ०य छे. मन मा अध्यामा मामा भानु छ. 'कि ते भंते ! फासुयविहारं' है सावन मापन। प्रासु विडा२ शु छ१ अर्थात् પ્રાસુક વિહારનું શું સ્વરૂપ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-- 'सोमिला! जं णं आरामेसु उजाणेसु०' 3 सामिद २९ मारामांमा ઉદ્યાનમાં, દેવકુળમાં સભાઓમાં પ્રપા–વામાં તેમ જ સ્ત્રી પશુ, પંડક વિનાના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम्
प्रासुकैषणीयम् मासुकं निर्दुष्टम् "पीढफलग सेज्जासंथारगं" पीठफलकसय्यासंस्तारकम् “उपसंपजिचा णं विहरामि " उपसंपद्य-संप्राप्येत्यर्थः, खलु विहरामि " से तं फायविहारं " एष एव प्रासुकविहार इति । एतेषां यात्रादिपदानां सामयिकाविकिष्टार्थत्वेन भगवतो महावीरस्य तदर्थ परिज्ञानमसंभावयता सोमि लेन भगवतः पराजयार्थमेतादृशाः प्रश्नाः कृताः पुनरग्रेऽपि "सरिसवया" इत्यादि शब्दैः सोमिलस्य प्रश्नाः सन्ति तेऽपि तेन पूर्वोक्ताभिप्रायेणैत्र कृता इति ज्ञातव्यम् ।। " सरिसवया ते मंते । किं भक्खेया अभक्खेया" सरिसवया ते भदन्त ! किं भक्ष्या अभक्ष्याः हे मदन्त ! ये सरिसवया भवतां
२४३
ठहरता हूं वही मेरा प्रासुकविहार है सोमिल ने इन यात्रादि पदों के विषय में प्रभु से ऐसा ही समझ कर पूछा है कि ये पद सामायिक होने के कारण अतिक्लिष्ट अर्थवाले हैं अतः भगवान् महावीर को इनका अर्थ परिज्ञात नहीं होगा इस प्रकार इनकी अज्ञानता को लेकर मैं प्रभु को पराजित कर दूंगा परन्तु वह उन्हें इन प्रश्नों से जब परास्त नहीं कर सका तब वह उन्हें पराजित करने की भावना से ही पुनः उनसे ऐसे प्रश्न करता है - 'सरिसवाः' इत्यादि 'सरिसव' यह श्लिष्ट प्राकृत शब्द है इसका एक अर्थ सर्षप - सरसों - ऐसा होता है और दूसरा अर्थ 'सदृशवया' मित्र ऐसा होता है इस भाव को लेकर वह प्रभु से ऐसा पूछ रहा है । है भदन्त ! जो 'सरिसव' हैं वे आप को भक्ष्य हैं
સ્થાનામાં દોષ વગરના પીઠ, ફૂલક શય્યા, સંસ્તારક પ્રાપ્ત કરીને રહું' છું તે જ મારા પ્રાસુક વિહાર છે. સેામિલ બ્રાહ્મણે આ યાત્રા વિગેરે પાના વિષયમાં એવું સમજીને પ્રભુને પ્રશ્ન કરેલા કે~~આ પદે ગર્ભિતા વાળા હાવાથી કઠણ અવાળા છે. જેથી ભગવાન મહાવીર આ અર્થ સમ્યગ્ રીતે જાણતા નહિ હેય જેથી આ રીતે તેઓની અજ્ઞાનતાને કારણે હું ભગવાને પરાજય પમાડીશ. પરંતુ આ પ્રશ્નોત્તરાથી તે ભગવાને હરાવી ન શક તેથી તેઓને પરાજય પમાડવાની ભાવનાથી જ ફરીથી તેને આ પ્રમાણે प्रश्न ४२वा लाग्यो 'सरिसवया' इत्याहि 'सरिसव' मा प्रिष्ट आहेत शब्द छे. તેના એક અથ સવ-સરસવ એ પ્રમાણે થાય છે. અને બીજો અર્થ 'सदृशवया' समत्रयस्स्-मित्र से प्रभा थाय छे. या प्रभावेन लाव सर्वने તે પ્રભુને એવુ પૂછે છે કે--હે ભગવત્ જે સરસવ છે, તે આપને લક્ષ્ય आवासाय छे ? } लक्ष्य न भावासाय छे ? अर्थात् ने 'सरिसव' छे ते ખાવા ચાગ્ય છે? કે ખાવા ચાગ્ય નથી ? આપ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે
11
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
भगवती सूत्रे
भक्ष्याः - भक्षयितुं योग्याः उपभोग्या इत्यर्थः अभक्ष्या वा नोपभोगयोग्या वेति प्रश्नः, भगवानाह - " सोमिला " इत्यादि । "सोमिला " हे सोमिल ! " सरिसवा मे भक्या वि अभक्खेया वि" सरिसवया में भक्ष्या अपि अभक्ष्या अपि सरिसवया इति पदं प्राकृतशैल्या द्वयर्थकम् एकत्र सदृशवयसः - समानवयस्काः अन्यत्र सर्षपका धान्यविशेषा इत्यर्थो भवति अर्थविशेषमाश्रित्य उपभोगयोग्या अपि इत्युत्तरम् । एकस्यैवोपभोगयोग्यश्वानुपभोगयोग्यत्वरूपविरुद्धधर्माश्रितत्वं मला पुनः पृच्छति - " से केणट्टेणं भंते!" तत् केनार्थेन भदन्त ! ' एवं बुच्चर सरिसवया में भक्वेया वि अभक्खेया वि' एवमुच्यते यत् सरिसत्रया में भक्ष्या अपि अमक्ष्या अपीति । अथार्थविशेषमाश्रित्य भक्ष्याभक्ष्यत्वयोरुभयोरपि विषये भगवानाह - ' से नूणं' इत्यादि । 'से नूर्णं या अभक्ष्य है ? अर्थात् 'सरिसव' आप के द्वारा खाने योग्य हैं या खाने योग्य नहीं हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'सरिसवा में भक्खेया वि अभक्या वि' हे सोमिल ! 'सरिसव' मेरे द्वारा भक्ष्य भी हैं, और अभक्ष्य भी हैं जब यह सरिसव शब्द धान्यविशेष का वाचक होता है तब तो वह सरिसव खाने योग्य भी है ऐसा प्रभु ने कहा है और जब यह शब्द सदृशवया मित्र का वाचक होता है, तब वह भक्ष्य खाने योग्य नहीं है ऐसा प्रभुने कहा है । जब 'सरिसव' यह एक ही शब्द है तब उसमें भक्ष्यता और अभक्ष्यता कैसे युगपत् संभवित होती है ? इस बात को मानकर सोमिल प्रभु से पूछता है । 'से केणद्वेगं भते ! एवं बुच्चइ०' हे भदन्त । ऐसा आप किस कारण को लेकर कह रहे हैं कि 'सरिसव' भक्ष्य भी है और अभक्ष्य भी है ? इस विषय में अर्थ विशेष को लेकर प्रभु भक्ष्य अभक्ष्य का 'सरिसव'
--' सरिसवा में भक्या वि अभक्खेया वि०' हे सोभित 'सरिसव' लक्ष्य ખાવાલાયક પણ છે, અને અભક્ષ્ય ન ખાવાલાયક પણ છે. ‘સિરસવ’શબ્દ ધાન્ય વિશેષને વાચક થાય છે. ત્યારે ‘સિરસવ' ખાવા ચાગ્ય પણુ અને છે, સિરસવ' એ શબ્દ સમાનવય-મિત્રવાચક થાય છે ત્યારે તે અભક્ષ્ય ખાવા લાયક હાતા નથી. આ પ્રમાણે પ્રભુને ઉત્તર સાંભળીને જ્યારે ‘સરિસવ' એ એક જ શબ્દ છે, તે તેમાં એક સાથે ભયપણુ અને અભક્ષ્યપણું કેવી રીતે સ‘ભવી શકે ? તેમ વિચારીને સેામિલ ફરીથી પ્રભુને એવુ’પૂછે छे--' से केणट्ठेण' भंते! एवं वुच्चइ' हे भगवन् याय येवु शा आरो કહેા છે કે--‘સરસવ' ભક્ષ્ય પણ છે, અને અભક્ષ્ય પણ છે ? આ વિષયમાં અ વિશેષને લઈને પ્રભુ ‘સરિસવમાં' ભક્ષ્ય અભક્ષ્યપણાનું પ્રતિપાદન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम्
२४५
सोमिला ' तत् नूनं निश्चितं सोमिल ! 'बंभण्णएस नएस' ब्राह्मण्येषु नयेषु ब्राह्मणविषयेषु शास्त्रेषु, अथवा बृंहयति-शरीरादीन् परिणमयति इति ब्रह्म जीवात्मा, जीवसंबन्धादेव जडवदार्थानां परिणामसंभवात्, ब्रह्मग उपासका ब्राह्मणाः तेषां शास्त्रे जीवाजीवादि सूक्ष्मस्थूलविषयप्रतिपादकसर्वज्ञशासने इत्यर्थः संप ते । 'दुविहा सरिसवया पत्नत्ता' द्विविधाः द्विमकारकाः सरिसवयाः प्रज्ञप्ताः कथिताः 'तं जहा मिचसरिसवया धन्नसरिसवया' तपथा मित्रसरिसवयाच धान्य सरिसवयाश्च सरिसवयपदस्य सदृशवयस्का इत्यर्थे मित्रपरत्वं, सर्षपका में प्रतिपादन करने के अभिप्राय से सोमिल से कहते हैं-' से पूर्ण सोमिला ! भण्णएसु०' हे सोमिल ! ब्राह्मणविषयशास्त्रों में अथवा सर्वज्ञशासन में दो प्रकार के 'सरिसव' कहे गये हैं यहां 'बंभण्णएसु नएस' पद का जो दूसरा अर्थ सर्वज्ञशासन ऐसा किया गया है वह इस अभिमान को लेकर किया गया है - ब्रह्म शब्द का अर्थ जीवात्मा है क्योंकि 'वृहत शरीरादीन् परिणमयति' इस व्युत्पत्ति के अनुसार जो शरीरादिकों को परिणमाता है वह ब्रह्म है, ऐसा वह ब्रह्म जीवात्मारूप ही है क्योंकि जड पदार्थों में जो परिणमन होता है वह जीव के सम्बन्ध से ही होता है। ऐसे इस ब्रह्म के जो उपासक हैं वे ब्राह्मण हैं इन ब्राह्मणों के शास्त्र में जीव, अजीव, सूक्ष्म स्थूल आदि विषयों के प्रतिपादक सर्वज्ञशासन में 'सरिसव' दो प्रकार के कहे गये हैं ऐसा जानना चाहिये दो प्रकार के सरिसव मित्र सरिसव और धान्य-अनाज सरिसव के भेद से हैं । 'सहरावयस्क' इस अर्थ में सरिसववय पद मित्र कुरवाना अभिप्रायथी से मिलने छे --' से णून' सोमिला ! बंभण्णएसु०' હું સેામિલ ! બ્રાહ્મણુ વિષયના શોમાં અથવા સર્વજ્ઞ શાસનમાં એ પ્રકારના 'सरिसव' 'डेवामां भाव्या छे. मडियां 'बंभण्णएसु नरसु' मे पहने जीने અથ સર્વજ્ઞશાસન એવા કરેલ છે, તે એ અભિપ્રાયથી કરવામાં આવ્યે ---ब्राह्मण शहना अर्थ आत्मा से मछे 'बृहयति शरीरा दीन् परिणमयति' मे व्युत्पत्ति प्रमाणे शरीराद्विने ने परिशुभावे छे, ते બ્રહ્મ છે. એવુ તે બ્રહ્મ જીવાત્મા રૂપ પરિણમન થાય છે, તે જીત્રના સંબધથી જ થાય છે. એવા તે બ્રહ્મને જે ઉપાસક છે, તે બ્રાહ્મણ છે. એ બ્રાહ્મણેાના શાસ્ત્રમાં જીવ, અજીવ, સૂક્ષ્મ, સ્થૂલ, વગેરે વિષયાને પ્રતિપાદન કરનાર સજ્ઞ શાસનમાં ‘રિસવ' એ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે, તેમ સમજવું, તે બે પ્રકાર મિત્ર સરિસવ અને ધાન્ય સરિસત્ર એ રીતના ભેદથી છે. ‘સદૃશવયસ્ક એ અથ માં સરસવ यह भित्रने वाया होय छे भने 'सर्ष
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
भगवती सूत्रे
इत्यर्थे तु धान्यविशेषपरत्वम् मण्डपादिपदवत् अर्थद्वयपरत्वं मण्डं पिवतीति विग्रहे मण्डपानकर्तृत्वमर्थः अन्यत्र तु मण्डपो - वितानविशेषस्तद्वत् प्रकृतेऽपीति । 'तत्थ णं जे ते मित्तसरिसवया ते तिविहा पनता' तत्र खलु ये ते मित्रसरिसवयाः ते त्रिविधाः - त्रिपकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिताः 'तं जहा सहजायया सहवडिया सहपंकीलिया' तद्यथा सहजातकाः सहवर्द्धिताः सहपांशुक्रीडिताः तत्र सहजातकाः - समानकाले जाताः, सहवर्द्धिताः सहैव समानस्थाने समानकाले लालनपालनादिना वर्द्धिताः सहैव पांशुभिः धूलिभिः क्रीडिताचेति । 'ते
,
परक होता है और 'सर्षपक' इस अर्थ में सरिसव पद धान्यविशेष परक होता है इस प्रकार यह पद मण्डपादि पद के जैसे अर्थ द्वय परक है 'मण्डं पिबति इति मण्डप' जब मण्डप पद का ऐसा विग्रह किया जाता है तब यह पद मांड को पीनेवाले का बोधक होता है और जब ऐसा विग्रह नहीं किया जाता है तब यह मण्डप वितान विशेष का बोधक होता है इसी प्रकार प्रकृत में भी 'सरिसव' पद द्वयर्थक है ऐसा जानना चाहिये इनमें जो 'मित्तसरिसवया०' जब यह शब्द मित्र अर्थ परक गृहीत होता है तब वे मित्र सरिसव ३ प्रकार के कहे गये हैं- 'तं जहा सहजायया ० ' जैसे सहजातक मित्र, जो समान समय में उत्पन्न हुए होते हैं वे सहबर्द्धित - साथ २ एक स्थान में एक काल में जो लालनपालन आदि करके बड़े किये गये होते हैं वे और सहपांशुक्रीडित साथ २
' એ અર્થમાં ‘રિસવ' પદ્મ ધાન્ય વિશેષતુ વાચક છે. આ રીતે આ 'सरिसव' पढ भएडयाहि पहनी प्रेम मे अर्थवाया है. 'मण्डं पिबति' ' इति मंडप' भडप पहने न्यारे या रीते विग्रह वामां आवे छे, त्यारे मा પદ માંડ–ચાખાના ઓસામણને પીવાવાળા એ અર્થનું એધક છે, અને જ્યારે એ પ્રમાણેના વિગ્રહ કરવામાં ન આવે ત્યારે મંડપ' માંડવા એ અના એધ કરાવે છે. એજ રીતે આ સરિસવ પદ દ્વઅર્થી છે. તેમ સમજવુ‘ तेभां ने 'मित्तसरिस्रवया०' न्यारे मा अर्थ मित्र अर्थवाणु पह श्रद्धलु कुशय छे, त्यारे ते मित्र 'सरिसव' त्रयु प्रहारना हेवामां आवे छे. 'तंजहा सहजायया०' प्रेम 3 सहलता मित्र के समान-सरमा समयभां उत्पन्न थया હાય છે, તે, ૧ સહતિ-એક સ્થાનમાં એક સાથે, એક કાળે જેને લાલન चाहान विगेरे पुरीने भोटा वामां आवे छे ते, २ भने 'सहपांशुकोडिताः' એક સાથે ધુળમાં જે રમેલા હોય છે તે, ૩ આવા આ ત્રણ પ્રકારના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सु०४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २४७ समणाणं निग्गंथाणं अभक्खया' ते खलु श्रमणानां निर्ग्रन्थानाम् अभक्ष्याः ते एते त्रिपकारका मित्रसरिसवया न साधूनां भक्ष्या इत्यर्थः 'तत्य णं जे ते धनसरिसक्या ते दुविहा पन्नत्ता' तत्र खलु ये ते धान्यसरिसवया धान्यसर्षपकाः ते द्विविधा:-द्विमकारकाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः "तं जहा सत्थपरिणया य असस्थ. परिणया य' तद्यथा शस्त्रपरिणताश्च वयादिशस्त्रेण परिणता अचित्तभावं प्रापिता इति शस्त्रपरिणताः, अशस्त्रपरिणताश्च वयादिरूपशस्त्रविशेषेण नाचितीभूताः सचित्ता एव, ये शस्त्रपरिणतास्ते अचित्ताः, ये अशस्त्रपरिणतास्ते सचित्ता इत्यर्थः 'तत्थ णं जे ते असत्यपरिणया" तत्र खलु ये ते अशस्त्रपरिणताः बस्यादिना अचित्ततां न प्रापिताः धान्यसरिसवया धान्यसर्षपकाः 'ते णं सभणाणं निग्गंथाणं अभक्खेया" ते खलु श्रमणानां निर्ग्रन्थानाम् अभक्ष्याः "तत्थ णं जे ते सत्यपरिणया ते दुविहा पन्नत्ता' तत्र खलु ये ते शस्त्रपरिणता वयादिशस्त्रण जो धूलि में खेले होते हैं वे ऐसे ये ३ प्रकार के मित्र सरिसव श्रमणनिर्ग्रन्थों के द्वारा भक्ष्य नहीं कहे गये हैं, तथा तत्थर्ण जे ते धनसरिस. वया०' तथा जो धान्य सरिसव हैं वे शस्त्रपरिणत और अशस्त्र परिणत के भेद से दो प्रकार के कहे गये हैं जो 'धान्यसरिसव' अग्न्यादि शस्त्र के द्वारा अचित्तभाव को प्राप्त करवाये जाते हैं वे 'धान्य सरिसव' शस्त्रपरिणत हैं और जो बह्वयादिरूप शस्त्र के द्वारा अचित्तभाव को प्राप्त नहीं कराये गये होते हैं वे धान्यसरिसव अशस्त्रपरिणत हैं। इनमें जो शस्त्रपरिणत हैं वे अचित्त और जो अशस्त्र परिणत हैं वे सचित्त होते हैं। इनमें जो 'असत्थपरिणया' अशस्त्र परिणत सचित्त धान्यसरिसव हैं वे 'समणाणं निग्गंथाणं अभक्खेया' श्रमण निम्रन्थो द्वारा अभक्ष्य हैं तथा जो 'सस्थपरिणया०' शस्त्रपरिणत भित्री 'सरिसव' पथा अन्य ४२१ामा सात ते श्रम नियन्याने लक्ष्य
नथी. 'तत्थ णं जे ते धन्नसरिसवया०' मारे धान्य सरिस छे, ते શસ્ત્ર પરિણત અને અશસ્ત્ર પરિણત એ ભેદથી બે પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે, જે “ધાન્ય સરિસવ” અન્યાદિ શસ્ત્રથી અચિત્તપણાને પ્રાપ્ત કરાવાય છે. તે ધાન્ય સરિસવ શસ્ત્ર પરિણત છે. અને જે અગ્નિ વિગેરે શસ્ત્રથી અચિત્તભાવ પ્રાપ્ત નથી કરાવાયા તે ધાન્યસરિસવ અશસ્ત્ર પરિણત કહેવાય છે. તેમાં જે શસ્ત્રપરિણત છે. તે અચિત છે, અને જે અશસ્ત્ર પરિણત છે, તે सयित्त डाय छे, तेथी ते 'असत्थपरिणया' अशर परिणत धान्य सरिस छ, 'समणाणं णिग्गंथाण अभखया' श्रम नियन्याने ससक्ष्य छे. तथा २ 'सत्थ परिणया०' शस्त्र परिणत अयित्त धान्य सरिस छ, ते श्रमण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
भगवतीसूत्रे अचित्तीकृतास्ते द्विविधाः द्विपकारकाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा एसणिज्जा य अणेसणिज्जा य' तद्यथा एषणीयाश्च अनेषणीयाश्च तत्र एषणीयाः-आधार्मिकादिदोषरहिताः न एषणीया इति अनेषणीया आधाकर्मादिदोषसहिताः सदोषा इत्यर्थः। 'तत्थ णं जे अणेसणिज्जा' तत्र खलु ये ते अनेपणीयाः "ते समणाणं गिग्गंथाणं अमक्खे या' ते अनेषणीया धान्यसरिसवया धान्यसर्पपकाः श्रमणानां निर्ग्रन्थानाम् अभक्ष्याः उपभोगाय प्रहीतुमयोग्या इत्यर्थः 'तत्थ णं जे ते एसणिज्जा ते दुविहा पनत्ता' तत्र खलु ये ते एषणीयास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा जाइया य अजाइया य तद्यथा याविताश्च अयाचिताश्च तत्थ णं जे ते अजाइया' तत्र खलु ये ते अगचिताः 'धन्नसरिसवया' धान्यसर्षपकाः 'ते णं समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया' ते खलु अयाचिता धान्यसरिसच्या एषणीया अपि श्रमणानां निर्यअचित्त धान्यसरिसव हैं वे श्रमण निर्ग्रन्थों द्वारा भक्ष्य भी हैं और अभक्ष्य भी है तात्पर्य कहने का यह है कि शस्त्र परिणत धान्यसरिसव 'एसणिज्जाय अणेसणिज्जा य०' एषणीय और अनेषणीय के भेद से दो प्रकार के कहे गये हैं ।आधाकर्म आदि दोष से जो धान्यसरिसव रहित होते हैं वे एषणीय हैं और जो आधाकर्म आदि दोषों से सहित होते हैं वे अनेषणीय हैं इनमें जो आधाकर्म आदि दोषवाले धान्यसरिसब हैं वे अग्नि परिणत होने पर भी श्रमनिर्ग्रन्थों द्वारा अभक्ष्य होते हैं और जो आधाकर्म आदि दोषों से रहित होते हैं वे धान्यसरिसव श्रमण निर्ग्रन्थों द्वारा भक्ष्य भी होते हैं। यहां 'भी' शब्द यह प्रकट करता है कि जो एषणीय धान्यसरिसव हैं वे यदि याचित हैं तो ही भक्ष्य हैं अयाचित नहीं क्योंकि अयाचित धान्यसरिसवों के ग्रहण करने में अदत्तादान का दोष श्रमणनिर्ग्रन्थों को लगता है यही बात 'तत्थ નિજૅને ભય પણ છે, અને અભક્ષ્ય પણ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કેशत्रपरिणत धान्य सरिस 'एसणिज्जा य अणेसणिज्जाय०' मेषीय भने અનેષણયના ભેદથી બે પ્રકારના છે. જે ધાન્ય સરિસવ આધાકર્મ વિગેરે દેષ વિનાના હોય છે તે અગ્નિપરિણત થવા છતાં પણ શ્રમણ નિર્ચને અભક્ષ્ય છે. અને જે આધાકર્મ વિગેરે દેષ વિનાના છે, તેવા ધાન્ય સરિસવ શ્રમણ નિગ્રન્થને ભક્ષ્ય પણ હોય છે. અહિયાં “પણ” શબ્દ એ બતાવે છે કે-જે એષણીય ધાન્ય સરિતવ છે, તે જે યાચના કરેલા હોય તે જ ભક્ષ્ય ગણાય છે. અયાચિત હોય તે ભક્ષ્ય મનાતા નથી. કેમ કે યાચના કર્યા વિનાના ધાન્ય સરિસવ લેવામાં શ્રમણ નિર્ચને અદત્તાદાનને દેષ લાગે છે. એજ વાત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
---
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २४९ न्यानाम् अभक्ष्याः अदत्तादानसद्भावात् 'तत्थ णं जे ते जाइया ते दुविहा पत्ता' तत्र खलु ये ते याचितास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा 'लद्धाय अलद्धाय' लब्धाश्चालब्धाश्च, लब्धिः-प्राप्तिस्तद्विषयोभूता लब्धा एतद्विपरीता अलब्धाः, 'तस्थ णजे ते अलद्धा ते णं समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खया' तत्र खलु ये ते अलब्धास्ते खलु श्रमणानां निर्ग्रन्थानाम् अमक्ष्याः, एतस्पर्यन्तं सरिसक्ये पदार्थाः मित्रादिरू: आषाकर्मादिदोष पिता धान्यादि रूपाश्च साधूनां न कलान्ते इति, अथ साधूपभोगयोग्यं सरिसवयं दर्शयन्नाह- 'तत्य णं' इत्यादि । 'तत्थ णं जे ते लद्धा' तत्र खलु शस्त्रपरिणता एषणीया याचिता दोषरहिता लब्धा धान्यसरिसवयाः 'ते णं समणाणं गिग्गंथाणं भक्खेया' ते खलु धान्यसरिसवयाः श्रमणानां निग्रन्थानां भक्ष्याः । प्रकरणार्थमुपसंहरबाह -"से तेणठेगं सोमिला' तत् तेनार्थेन गंजे ते एसणिजना ते दुविहा' इस सूत्र से लेकर अभक्खेया' इस सूत्र पाठ तक प्रकट की गई है। याचिन धान्यसरिसव में भी दो प्रकारता है जैसे एक लब्ध और दूसरे अलब्ध प्राप्ति के विषयभूत हुए का नाम लब्ध
और जो इससे विपरीत हों वे अलब्ध हैं। इनमें जो अलब्ध हैं वह अलब्ध धान्य सरिसव श्रमणजनों को अभक्ष है। इस प्रकार यहां तक जो मित्रादिरूप सरिसव पदार्थ और आधाकर्मादि दोष से दूषित धान्यदि. रूप सरिसव पदार्थ हैं ये सब साधु जनों के लिये अभक्ष्य हैं । इस प्रकार साधुजनों द्वारा वेही धान्यरूप सरिसव भोग्य हो सकते हैं जो शस्त्र परि. णत हों, एषणीय हों, याचित हो, दोषरहित हों और लब्ध हों इसी कारण हे सोमिल ! मैंने ऐसा कहा है कि धान्यरूप सरिसव एषणीय न हों, याचित न हों, लब्धादि न हों, वे साधुजनों को भोग्य नहीं हैं तथा 'तत्थ णं जे वे एसणिज्जा ते दुविहा' से सूत्रथी मारली. 'अभक्खेया' मा સૂત્રપ ઠ સુધીમાં બતાવવામાં આવેલ છે. યાચના કરેલ ધાન્ય સરિસરમાં પણ લબ્ધ અને અલબ્ધ એ ભેદથી બે પ્રકાર છે, પ્રાપ્તિના વિષયભૂત થયેલાનું નામ લબ્ધ છે. અને તેનાથી ભિન્ન અલબ્ધ છે. તેમાં જે અલબ્ધ છે, તે અલબ્ધ ધાન્ય સરિસવ શમણુજનેને અભક્ષ્ય છે. આ રીતે અહિં સુધી જે મિત્રાદિ રૂપ સરિસર પદાર્થ અને આ ધાર્માદિ દેષથી દૂષિત ધાન્ય સરિસવ છે, તે સાધુજનેને અભક્ષ્ય છે. આ રીતે સાધુજનેને એજ ધાન્ય રૂપ સરિસવ ગ્રાહ્ય કહ્યા છે કે જે શસ્ત્રપરિણત હય, એપણ હય, યાચના કરેલા હોય અને નિર્દોષ હોય તથા લબ્ધ હોય. હે સોમિલ આજ કારણથી મેં એવું કહ્યું છે કે–જે ધાન્યરૂપ સરિસવ એષણય ન હોય યાચિત ન હોય, તે સાધુજનને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
भगवती सूत्रे
सौमिल ! हे सोमिल ! एतदनेन उपरोक्तेन कारणेन " एवं बुच्चइ जाव अभक्खेया वि" एवमुच्यते यावत् अमक्ष्या अपि अत्र यावत्पदेन संपूर्णमपि प्रश्नवाक्यं संगृहीतं भवतीति । 'सरिसवया' अमित्ररूपा धान्यरूपाः एवणीया याचिता लब्धास्तेतु साधुनामुपभोगयोग्याः एतद् व्यतिरिक्ता मित्रादिरूपाः, धान्यरूपेऽपि अनेषणीया अयाचिता अशस्त्रपरिणता अलब्धायाभक्ष्येया अनुपभोगयोग्या इति समुदितार्थः पुनः सोमिलः पृच्छति - 'मासा ते भंते' मासा ते भदन्त ! 'किं भक्खेया अभ क्खेया' किं भक्ष्याः अभक्ष्याः, अत्र मासशब्दस्य संस्कृते रूपद्वये भवति - माषाः मासाः इति तत्रैकस्यार्थः माषरूपधान्यविशेषः, अपरश्च कालात्मकमासरूपः, तत्र श्लिष्टस्य मासशब्दस्यायं वादी अन ज्ञास्यति तत् एनं पराभविष्यामि इति मनसि अवधार्य अववार्य सोमिलेन प्रश्नः कृत इति भगवानाह - 'सोमिला ' इत्यादि । 'सोमिला' हे सोमिल ! ' मासा मे इनसे भिन्न मित्रादि रूप सरिसव एवं धान्यरूप सरिसव में भी अनेषणीय, अयाचित, अशस्त्रपरिणत और अलब्ध ये सब अभक्ष्य कोटी में साधुजनों के लिये हैं ऐसा यह समुदित अर्थ जानना चाहिये। अब सोमिल प्रभु से और भी इस प्रकार से पूछता है- 'मासा ते भंते! किं भक्खेया अभक्खेघा' हे भदन्त ! मास-माप साधुजनों द्वारा भक्ष्य है या अभक्ष्य हैं ! संस्कृत में मास शब्द के दो रूप होते हैं । माषमास इनमें माष शब्द का अर्थ उडद है और मास शब्द का अर्थ महिना है । श्लिष्ट मास शब्द का अर्थ यह वादी नहीं जानता होगा इसलिये इस शब्द का प्रयोग कर मैं इसे पराजित कर दूंगा, ऐसा मनमें विचार कर सोमिल ने प्रभु से ऐसा यह प्रश्न किया है उत्तर में प्रभु ने
ગ્રહણ કરવા ચેગ્ય નથી. તથા આનાથી જુદા મિત્રાહિરૂપ સસિવ અને ધાન્ય રૂપ-સરસવમાં પશુ અનેષણીય અયાચિત, અશસ્ત્ર પરિણત અને અલબ્ધ એ તમામ સાધુજનાને અભક્ષ્ય કહેવામાં આવ્યા છે એજ આ કથનના सारांश छे. तेभ समनपुं.
इरीथी सोभित ब्राह्मण असुने पूछे छे - 'मासा ते भरते ! किं भक्वेया अभक्खेया' हे भगवन् भास--भाष सह साधुनाने लक्ष्य छे है अलक्ष्य छे ? સસ્કૃતમાં માસ શબ્દના બે રૂપ થાય છે, માષ–અને માસ તેમાં માષ શખ્સને અથ અડદ એ પ્રમાણે થાય છે, અને ‘માસ' શબ્દના અર્થ મહિના વાચક છે. શ્ર્લિષ્ટ માસ શબ્દના અર્થ આ મહાવીર સ્વામી જાણતા નહી' હાય તેથી
આ શબ્દ પ્રયાગ કરીને હું તેને પરાજીત કરીશ તેમ મનમાં વિચારીને સેામિલે પ્રભુને આ રીતના પ્રશ્ન કરેલ છે. આના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम्
२५१
भक्dया व अभक्खेया वि' मासाः मासपदवाच्या मे साधूनां भक्ष्या अपि भवन्ति अभक्ष्या अपि भवन्तीति कथं भक्ष्याश्चाभक्ष्याश्चेत्याशयेन पुनः पृच्छति - " से केणद्वेणं ' इत्यादि । " से केणद्वे जाव अभक्खेया वि' तत्केनार्थेन यावद् अभक्ष्या अपि, अत्र यावत् पदेन 'भंते एवं goat मासा मे भक्dया वि' इत्यन्तस्य पदजातस्य ग्रहणं भवतीति । भगवानाह - 'से नूणं' इत्यादि । 'से नृणं ते सोमिला' तत् नूनं निश्चयेन ते-तत्र सोमिल ! 'भuree नएसु' ब्राह्मयेषु नयेषु स्वदीय शास्त्रेष्वपीत्यर्थः 'दुविहा मासा पन्नत्ता' द्विविधाः - द्विप्रकारकाः मासाः - मासपदवाच्याः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा ' तद्यथा 'दव्त्रमासाय कालमासा य' द्रव्यमाषाश्च कालमासाश्च तत्र द्रव्यमाषाः - द्रव्ररूपाः माषा द्रव्यमाषाः कालरूपामासाश्व कालमासाः । ' तत्थ णं जे ते कालमासा' तत्र खल ये ते कालरूपाः मासाः 'ते णं सावगादीया असाढ वज्जवसाणा दुबाळसं पन्नत्ता' ते खलु श्रावणादिका आषाढपर्यवसानाः द्वादश मज्ञप्ताः श्रवणादारभ्य आषाढपर्यन्ता द्वादश कथिताः कालमासाः श्रावण आदिर्येषां ते श्रावणादिकाः, आषाढः अस्ति पर्यवसाने - समाप्तौ येषां ते आषाढपर्यवसाना इत्यर्थः 'तं जहा' तद्यथा
कहा है- ' सामिला ! मासा मे भक्खेया वि अभक्खेया वि' हे सोमिल! मासपदवाच्य पदार्थ साधुजनों द्वारा भक्ष्य भी होते हैं और अभक्ष्य भी होते हैं इनके भक्ष्य और अभक्ष्य होने में कारण क्या है ? ' से केणट्टेणं' तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'से णूणं ते सोमिला ! भण्णएस नएसु' हे सोमिल ! तुम ब्रह्मणों के शास्त्रों में भी 'दुविहा मासा पन्नत्ता' मास दो प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा' जैसे - 'दव्वमासा य कालमासा य' एक द्रव्यमास और दूसरे कालमास 'तत्थ णं जे ते कालमासा' इन में जो कालरूप मास हैं 'ते णं सावणादीया असादपज्जबसाणा दुबालसं पन्नत्ता' वे श्रावण से लेकर असाढ तक के महिनों तक १२ प्रकार के कहे गये हैं । जैसे- 'सावणे, भद्द'सोमिला ! मासा मे अक्खेया वि अभक्खेया वि' डे सोभित 'भास' शो पहथी કહેવાતે પદાર્થ સાધુજનાને ભક્ષ્ય પણ હાય છે, અને અલક્ષ્ય પશુ હાય छे. 'से केणट्ठेणं डे लगवन् ते लक्ष्य भने अलक्ष्य ओम मन्ने अरे डोवानुं अरशु शु छे? ते प्रमाणे अने पूछवाथी अलु डे छे – 'से णूणं वे सोमिला ! बंभorry नएसु०' हे सोभित ? तमाश ब्राह्मणाना शास्त्रमों प 'दुविहा मावा पण्णत्ता' भास मे प्रारथी उस छे. 'तंजहा' प्रेस है— 'व्वमाखाय कालमासा य' मेड द्रव्यमास अने जीले अवभास 'तत्थ णं' जे वे काठमासा' तेमां ने उस ३५ मास थे, 'वे णं' स्रावणादीया असाढपज्जबसाणा दुवालसं पन्नवा' ते श्रावशुथी मारलीने अषाढ मास सुधीभां १२ २
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
भगवतीसूत्रे 'सावणे भद्दयए आसोए कत्तिए मग्गसिरे पोसे माहे फग्गुणे चित्ते वइसाहे जेट्ठा मुले आसाढे' श्रावणः भाद्रपदः आश्विषः कार्तिको मार्गशीर्षक: पौषो माघः फाल्गुनश्चैत्रो वैशाखो ज्येष्ठा मूल आषाढश्च 'तेणं' ते खलु श्रावणादिका आषाढान्ताः कालरूपा मासाः 'समणाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया' श्रमणानां निर्ग्र. न्यानाम् अक्ष्याः 'तत्य णं जे ते दमासा ते दुविहा पन्नता' तत्र खलु ये ते द्रव्यमापाः द्रव्यरूपा माषास्ते द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिताः 'त जहा अत्थमासा य धन्नमासा य' तद्यथा-अर्थमाषाश्च धान्यमाषाश्च 'तत्थ णं जे ते अस्थमासा ते दुविहा पन्नत्ता' तत्र खनु ये ते अर्थरूपा माषास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा 'सुवन्नमासा य रुप्पमासा य' सुवर्णभाषाश्च-सुवर्णरजत तोलनाय सुवर्णकारस्य कर्षविशेषो माषः इमे, सुवर्ण रौप्यमाषाः 'समणाणं निग्गं. थाणं अमक्खेया' श्रमणानां निग्रन्थानामभक्ष्या-उपभोगानः 'तत्थ णं जे ते यए, आसोए, कत्तिए, मग्गसिरे, पोसे माहे. श्रावण, भाद्रव, आसोज, कार्तिक, मार्गशीर्ष, पौष, माघ आदि काल रूप जो मासशब्द वाच्यार्थ हैं वे श्रमणनिर्ग्रन्थों द्वारा अभक्ष्य है। तथा तथणं जे दयमासा' जो द्रव्यरूप माष शब्द के वाच्यार्थ हैं वे दो प्रकार के कहे गये हैं । 'तं जहा' जैसे अस्थमासा य धन्नमासा य' जैसे-एक अर्थ रूप माषा और दूसरे धान्यरूपमाष 'तत्थ णं जे ते' इन में भी जो अर्थमाष हैं वे भी दो प्रकार के कहे गये हैं। जैसे 'सुवन्नमामा य०' सुवर्ण माष और रौप्यमाष सुवर्ण को एवं चांदी को तोलने का जो ८ रत्तीका बाट विशेष होता है जिसे मामा कहते हैं वे सुवर्णमाष और रौप्यमाष हैं ये दोनों प्रकार के अर्थमाष हैं। श्रमगजनों को अभक्ष्य कहे गये हैं। तथा 'जे ते धनमासा' जो धान्यरूपमाष हैं वे भी दो प्रकार के होते हैं-'सस्थपरिणया०' एक शस्त्रपरिणत और दूसरे अशत्रपरिणत जैसे धान्यसरिसव प्रा२ना हा छे. २म 'सावणे, भवए, आसोए, कत्तिए, मग्गसिरे, पोसे, माहे.' श्रावणु, माहवा, मासा, ति, भागशीष, पोष, भाध विगेरे पास ३५ २ मा ७४ पाप्याथ छे, ते श्रम नि-याने अभक्ष्य छे. 'तत्थ ण जे से दव्वमासा. २०५३५ भास शपथी मेजयाय छे, तसे ना
हा छे. 'तंजहा' म 'अत्यमासा य धन्नमासा य' से ५ ३५ भाष भने બીજુ ધાન્ય રૂપ માષ તેમાં જે અર્થ માષ છે તે પણ બે પ્રકારના કહેવામાં माव , २ 'सुवन्नमासा य०' सु भाष भने शैल्य भाष सोना अन ચાંદીને તેલવાનું જે ૮ આઠ રતિનું બાટ વિશેષ હોય છે, તેને ભાષા કહે છે, તે સ્વર્ગમાષ અને રીપ્યમાષ તે બનને અર્થમાષ છે. તે શ્રમને અભક્ષ્ય हा छ. तथा 'जे ते धन्नमासा' घान्य३५ भाप छ, ते ५५ प्रानु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
caine
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २५३ धन्नमासा ते दुविहा पन्नत्ता' तत्र खलु ये ते धान्यमाषास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा सत्थपरिणया य असत्यपरिणया य' तद्यथा शस्त्रपरिणताश्च अशस्त्र परिणताश्च शस्त्रेण वह्नयादिना परिणता अचित्तीभूता इति शस्त्रपरिणताः, वस्थादि शस्त्रेण अपरिणताः नाचित्तीभूता अशस्त्रपरिणताः 'एवं जहा धन्नसरिसक्या जाव से तेणटेणं एवं यथा धान्यसरिसवया यावत् तत् तेनार्थेन यथा धान्यसरिसवे विचारः कृतस्तथैवेहापि करणीयः, अत्र यावत्पदेन 'तस्थ गं जे ते असस्थपरिणया ते णं समगाणं णिग्गंथाणं अभक्खेया 'इत्यारभ्य 'तस्थ णं के विषय में कहा गया वैसा ही कथन इनके विषय में भी कर लेना चाहिये अर्थात् शस्त्रवन्यादि द्वारा जो अचित्त कर दिये गये हों, वे शस्त्र परिणत हैं । अशस्त्र परिणत जो धान्यमास है वे अभक्ष्य हैं । शस्त्रपरिणत में भी एषणीय एवं अनेषणीय ये दो प्रकार हैं जो धान्यमास शस्त्रपरिणत हो जाने पर भी अनेषणीय होते हैं वे तो साधुजनों को अभक्ष्य कोटि में कहे ही गये हैं और एषणीय ही धान्यमास भक्ष्यकोटि में कहे गये हैं परन्तु फिर भी एषणीय होने पर भी जोधान्यमाष अलब्ध हों वे अभक्ष्य और जो लब्ध हों वे भक्ष्य कहे गये हैं। इस कारण हे सोमिल ! मैंने ऐसा कहा है कि धान्यमाष भक्ष्य भी होते हैं और अभक्ष्य भी होते हैं । इस प्रकार से धान्यसरिवस में जैसा विचार किया गया है उसी प्रकार का विचार यहां पर भी किया गया है ऐसा जानना चाहिये। तात्पर्य इस कथन का केवल ऐसा ही है कि धान्यमाष वे ही भक्ष्य कहे गये हैं जो शस्त्र परिणत होते हैं शस्त्र परिणत धान्यमाषों में भी सब हो धान्यमाषा भक्ष्य नहीं होते हैं किन्तु जो एषणीय धान्यमाष होते हैं वे ही भक्षणीय होते हैं एषणीय धान्यमास में भी सब ही एषणीय भक्ष्य नहीं होते हैं किन्तु इनमें जो याचित धान्यमाष होते हैं वे ही भक्षछे. 'सत्य परिणया०' तेभा मे शख परिणत राय छ, भने भी सशस्त्र પરિણત હોય છે. જે પ્રમાણે ધાન્ય સરિસવના વિષયમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે જ પ્રમાણેનું સઘળું કથન આ ભાષના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. અર્થાત્ શસ્ત્ર અગ્નિ વિગેરેથી જે અચિત કરી દેવાયા હોય છે તે શસ્ત્ર પરિણત છે. તથા અશસ્ત્ર પરિણત જે ધાન્ય માસ છે, તે અભય છે. શા પરિણતમાં પણ એષણીય અનેષણય એ રીતે બે પ્રકાર છે. જે ધાન્ય માસ શસ્ત્રપરિ. થત થવા છતાં પણ અનેષણીય હોય છે, તે સાધુજનેને અભક્ષ્ય છે તેમ પહેલાં કહી જ દીધું છે. અને જે એરણીય ધાન્યમાષ છે તેજ સાધુજનને ભય- આહારમાં ગ્રહણ કરવા લાયક કહ્યા છે. પરંતુ એષણીય હોવા છતાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
भगवतीसूत्रे
जे ते लद्धा ते णं समणाणं णिग्गंथाणं भक्खेया' इत्यन्तः सर्वोऽपि पाठः संग्राह्यः तथा च ये धान्यमासा अशस्त्रपरिणतास्तेऽभक्ष्याः शस्त्रपरिणताः द्विविधाः एषणीया अनेषणीयाश्च अनेवणीया अभक्ष्याः एषणीया द्विविधाः याचिता अयाचिताथ तत्र अयाचिता अभक्ष्याः, याचिता द्विविधाः लब्धा अलब्धाश्च तत्रालब्धाः अभक्षयाः लब्धाश्व धान्यमाषा श्रमणानां भक्ष्या इति भावः । 'जाव अभक्खेया वि' यावत् अमक्ष्या अपि अत्र यात्रत्पदेन धान्यमासा मे मक्ष्या अपि इत्यस्य ग्रहणं भवतीतिभावः । पुनः प्रश्नयति सोमिल: - 'कुलत्था ते' इत्यादि, 'कुलत्था ते भंते । किं भक्खेया अभक्खेया' कुलत्था ते भदन्त ! किं भक्ष्या अभक्ष्या वा कुलत्था किं भवतां साधूनां भक्ष्या भवन्ति अथवा न भवन्ति इति प्रश्नः । कुलस्थेतिपदम् श्लिम् तेन कुलत्था' इत्यस्य ' कुलस्थाः ' णीय होते हैं याचित में भी सब ही याचनीय भक्ष्य नहीं होते हैं किन्तु जो लब्ध होते हैं वे ही भक्षणीय होते हैं । अब सोमिल प्रभु से ऐसा प्रश्न करता है - 'कुलत्था ते भंते! किं भक्खेया अभक्खेवा ? हे भदन्त ! कुलत्था आपके लिये भक्ष्य है-अपने उपयोग में लाने योग्य है या अभक्ष्य है अपने उपयोग में लाने योग्य नहीं है ? यहां 'ते' पद उपलक्षणरूप है अतः इससे ऐसा अर्थ लगाना चाहिये कि कुलत्था आपके साधुओं को भक्ष्य है या अभक्ष्य है ? यहां कुलस्था यह पद श्लिष्ट पद
જે યાચિત ધાન્યમાષ છે તે જ આહાર માટે ગ્રહણ કરવા ચૈાગ્ય છે. અને યાચિત્તમાં પશુ જે ધાન્યમાષ અલબ્ધ હાય એટલે કે અન્ય દ્વારા મળેલા ન હાય તે અભક્ષ્ય छे. मने ? લક્ષ્ય છે તે ભક્ષ્ય કહેવાય છે. તે કારણથી હું સામિલ મે એવું કહ્યુ છે. } — धान्यभाष ભક્ષ્ય પણ હાય છે, અને અભક્ષ્ય પશુ હે!ય છે. આ રીતે ધાન્ય સરિસવના વિષયમાં જે પ્રમાણેને વિચાર કરવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણેના સઘળા વિચાર અહિયાં પણ કરવામાં આવેલ છે, તેમ સમજવું. આ કથનનુ` તાપ કેવળ એટલુ જ છે કે—એજ ધાન્યમાષ ભક્ષ્ય કહેવામાં આવેલ છે કે જે શસ્ત્ર પરિણત હાય છે. અને શસ્ત્રપરિણત ધાન્યમાષમાં પણ બધા જ ધાન્યમાષ ભક્ષ્ય હાતા નથી. પરંતુ જે એષણીય હાય છે તે જ ધાન્યમાષ ખાવાલાયક હાય છે. અને એષણીય ધાન્યમાષમાં પશુ બધા જ એષણીય ભક્ષ્ય હાતા નથી પરંતુ તેમાં જે યાચિત ધાન્યમાસ હોય તે જ ભક્ષણીય હાય છે, એજ યાચિતમાં પણ મધા જ યાચિત ય હાતા નથી, પરંતુ જે લખ્યું હેય છે, તેજ ધાન્ય માષ ભક્ષ્ય હાય છે.
इरीधी सोभित्र ब्राह्मणु असुने प्रश्न रे है - 'कुलत्था से भते ! कि भक्dया अभक्खेया' हे भगवन् सत्था आापना भतथी लक्ष्य छे છે ? અર્થાત્ તે આપના ઉપયાગમાં લેવા ચેાગ્ય છે ? કે ઉપયાગમાં લેવાલાયક
लक्ष्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ४ द्रव्यधर्मविशेषादिनिरूपणम् २५५ 'कुलत्था' इति च संस्कृतं भवति.। तत्र-कुले तिष्ठति या सा कुलस्था नारी, अथवा कुलत्थो धान्यविशेषः तत्र प्रथमपक्षमाश्रित्य अमक्ष्यत्वं द्वितीयपक्षेऽपि कथंचित् भक्ष्यत्वमभक्ष्यत्वं चेति मनसि निधाय भगवानाह-'सोमिला' इत्यादि। 'सोमिला' हे सोमिल ! 'कुलत्था भक्खेया वि अभक्खेया वि' कुलस्था भक्ष्या अपि अभक्ष्या अपि, एकस्य कुलत्थ पदवाच्यस्य कथं भक्ष्यत्वमभक्ष्यत्वमित्याशयेन पुनः पृच्छति सोमिलः 'से केण्टेणं' इत्यादि । 'से केणटेणं जाव अमक्खेया वि' तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते कुलत्था भक्ष्या अपि अभक्ष्या अपीति । भग वानाह-"से नूणं' इत्यादि । 'से नूणं सोमिला' तत् नून-निश्चितं सोमिल ! है उसके संस्कृत में 'कुलस्थाः और कुलस्थाः' ऐसे दो रूप होते हैं। 'कुले तिष्ठति इति कुलस्था' इस व्युत्पत्ति के अनुसार कुलस्था पद कुलिन नारी का वाचक होता है तथा कुलत्थकुलथी नामक धान्यविशेष का वाचक होता है, इसमें प्रथमपक्ष जो कुलीन नारीरूप है उसे लेकर प्रभु अभक्षता का और जो कुलथी नामक धान्यविशेषरूप द्वितीयपक्ष है उसे लेकर कथंचित् भक्ष्यता और कचित् अभक्षता का प्रतिपादन करने के अभिप्राय से ऐसा कहते है'मोमिला ! कुलत्था भक्खेया वि अभक्खेया वि' हे सोमिल! कुलस्था तो साधुजनो के द्वारा सर्वथा अभक्ष्य अपने उपयोग में लाने योग्य ही नहीं है परन्तु जो कुलत्थ धान्यविशेष है वह अक्ष्य भी है और अभक्ष्य भी है 'से केणटेणं जाव अभक्खेवा वि' हे भदन्त ! एकही कुलस्थ पद वाच्य पदार्थ में आप भक्ष्यता और अभक्ष्यता का प्रतिपा. दन किस कारण से करते हैं ? उत्तर में पभु कहते हैं-'से नूणं सोमिला! નથી ? અહિંયાં તે પદ ઉપલક્ષણરૂપ છે એટલે એ અર્થ સમજ જોઈએ કે
वस्था ये पिसाट ५४ छे. सतभा तना कुलस्थाः' मने 'कुलत्थाः' सवा ३॥ भने छ. 'कुले तिष्ठति इति कुलस्था' मा व्युत्पत्ति अनुसार 'सस्था' से ५४ કુલીન નારી વાચક છે. તેમ જ “કુલસ્થા” એ પદ “કુલથ' કળથી નામના ધાન્ય વિશેષનું બાધક છે. તેમાં પહેલે પક્ષ જે કુવીન સ્ત્રીવાચક છે, તેને ઉદ્દેશીને અભક્ષ પણાનું તથા કળથીનામના ધાન્ય. વિશેષ રૂપ બીજા પક્ષને સ્વીકારને કઈવર ભય પણાનું અને કઈવાર અભક્ષપણાનું પ્રતિપાદન કરવાના અભિપ્રાયથી પ્રભુ આ પ્રમાણે કહે छे है-'सोमिला! कुलत्या भक्खेयावि अभक्खेयावि' 3 सामित कुलस्था' એ કુલીન સ્ત્રી વાચક “કુલસ્થા” સાધુઓને પિતાના ઉપયોગમાં લેવા યોગ્ય જ નથી. અર્થાત્ અભક્ષ્ય છે. તેમ જ કળથી નામનું ધાન્ય વિશેષરૂપ જે બીજો પક્ષ છે, તેને તે ધાન્ય વિશેષ કળથી કોઈવાર ભક્ષ્ય-ગ્રહણ કરવા યોગ્ય भने ।पार मलक्ष्य--पक्ष्य या छे. 'से केणट्रेणं भंते ! जाव अभक्खेयावि' હે ભગવન એક જ કુલસ્થ પદ વાચ્ય પદાર્થ મા આપ ભઠ્યપણાનું અને અભઠ્યપણાનું પ્રતિપાદન કેવી રીતે અર્થાત્ કયા કારણથી કરે છે? આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२५६
भगवतीसूत्रे 'ते बंभन्नएसु नएसु दुविहा कुलत्था पनत्ता' ते तव ब्राह्मण्येषु नयेषु शास्त्रेषु द्विविधाः-द्विपकारकाः कुलस्था भवन्ति, द्वैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि। 'तं जहा' तद्यथा 'इथि कुलस्था य धनकुलत्था य' स्वीकुलत्थाश्च धान्य कुलत्थाश्च कुलस्था इति संस्कृतेन कुले तिष्ठन्ति यास्ताः कुलस्था इति व्युत्पत्तिरिति यौगिकार्याश्रयणे कुलस्थाः स्त्रियः "कुलत्थ" इति प्राकृतेन कुलत्यो धान्यविशेषः 'तत्य णं जे ते इथिकुलस्था ते तिविहा पन्नत्ता' तत्र खलु या रताः स्त्री कुलस्थाः स्त्रीरूपाः कुलस्था: ता स्त्रिविधाः-त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ता भवन्ति 'तं जहा' तद्यथा 'कुलकन्नयाइ वा कुलबहुयाइ वा कुलमाउयाइ वा कुल कन्यका इति वा कुलवध्ध इति वा कुलमातर इति । कुल कन्यका, कुलवधू, कुलमातृभेदेन कुलस्था त्रिविधा इतिमावः 'तेणं समणाणं जिग्गंथाणं अभक्खेया' ततः ते बमण्णए नएसु दुविहा कुलस्था पन्नत्ता' हे सोमिल ! ऐसा करने का कारण यह है कि तुम्हारे जो नय शास्त्र है उनमें दो प्रकार की कुलत्था होती हैं ऐसा कहा गया है। 'तं जहां' जैसे-'इत्थी कुलस्था य धनकु. लस्था य' एक स्त्री कुलस्था और दूसरी धान्यकुलत्था 'कुले तिष्ठन्ति या स्ताः कुलस्थाः' इस प्रकार के यौगिक अर्थ के आश्रयण करने पर संस्कृत में कुलस्था शब्द का अर्थ कुलीन नारी होता है और जब 'कुलस्या' पद का विचार प्राकृत से किया जाता है तो वहीं इस शब्द का अर्थ धन्यविशेष होता है । 'तत्थ णं जे ते इस्थि कुलत्या ते तिविहा पन्नत्ता' इनमें जो स्त्रीरूप कुलत्या है वह तीन प्रकार की कही गई है ! 'तं जहा जैसे 'कुलकन्याइ वा कुलबहुधाइ वा कुल माउथाइ वा कुलक न्यका, कुलवधू और कुलमाता ते णं समणाणं जिग्गंयाणं अभक्खेघा' प्रश्नना उत्तरमा प्रभु छ है-से गूगं सोमिला! ते बंभण्णए नासु दुविहा कुलत्या पन्नता' ७ मिस यु पानु ४२१४ को छ ?--तमा २ नया छ, तमो मे २नी 'zael' डेस छे. 'तंजहा' भ 'इत्थी-कुलत्था य धन्नकलस्था य' तमां से सी सत्य। सने भी धान्य 'कुलत्या' 'कुले तिष्ठन्ति यास्ताः कुलस्थाः' मा शतना योनि मना माश्रय २वाथी सतभा 'कुलस्थाः' ये पहने। अथ सीन श्री से प्रमाणे थाय छ. अरे यारे 'कुलत्था" ५४ना प्राकृत प्रमाणे वियार ४२वामा आवता से पहनम धान्य विशेष प्रभारी थाय छे. 'तत्य णं जे ते इत्थि कुलत्था ते तिविहा पन्नत्ता' मा २ खी३५ 'कुलस्था' छेते ४२नी ४ी छे. 'तंजहा' म 'कुलकन्नयाइ वा, कुलव हुयाइ वा, कुलमा उयाइ वा, पुस ४न्या, इस वधू भने दुख माता 'ते णं समणाण णिग्गंथाणअभक्खेया'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०४ द्रव्यधर्मविशेषादिमिरुपणम् २५७ खलु कुलकन्यकादिकाः कुलस्थपदनाच्याः श्रमणानां निर्ग्रन्थानाम् अभक्ष्याः कथिता इतिभावः । 'तत्थ णं जे ते धन्नकुलत्था एवं जहा धन्नसरिसबया' तत्र खलु ये ते धान्यकुलस्थाः धान्यरूपाः कुलत्थाः ते एवं यथा धान्यसरिसवयाः धान्यसरिसवया पदवाच्यानां यथा भक्ष्यत्वमभक्ष्यत्वं च विभागशः कथित तथैवात्रापि ज्ञातव्यम् ‘से तेणद्वेणं जाव अभक्खेया वि' तत् तेनार्थेन सोमिल ! एवमुच्यते यावत् धान्यकुलस्था भक्ष्या अभक्ष्या अपि अयं भावः धान्यकुलत्था द्विविधाः भवन्ति शस्त्रपरिणताच अशस्त्रारिणताश्च तत्र ये अग्न्यादिशस्त्रेण अचित्तीभूतास्ते शस्त्रपरिणताः ते साधूनामभक्ष्याः। ये शस्त्रपरिणताः अग्न्यादिशस्त्रेणाचित्तीभूताः तीनों प्रकार की यह कुलस्था-कुलत्था कुलत्थपदवाच्य पदार्थ श्रमण निर्ग्रन्थों के लिये अभक्ष्य है तथा-तत्य णं जे ते धन्न कुलत्या एवं जहा धनसरिसवा' जो धान्यरूप कुलस्था है वह धान्यरूप सरिसव के जैसे भक्ष्य भी है और अभक्ष्य भी है । इस विषय में जैसा विचार पहिले किया गया है वैसा ही यहां पर भी कर लेना चाहिये । 'से तेणटेणं जाव अभक्खेया वि' इस कारण हे सोमिल ! मैंने ऐसा कहा है कि यावत् धान्यकुलस्थ भक्ष्य भी हैं और अभक्ष्य भी हैं । तात्पर्य ऐसा है-धान्यकुलस्थ दो प्रकार के होते हैं एक शस्त्र परिणत और दूसरे अशस्त्र परिणत जो धान्यकुलत्थ अग्न्यादिरूपशस्त्र से अचित्त कर दिये जाते हैं वे शस्त्र परिणत हैं और जो ऐसे नहीं वे अशस्त्रपरिणत हैं शस्त्रपरिणत धान्यरूप कुलस्य साधुजनों द्वारा भक्ष्य और अशस्त्र परिणत धान्य. रूप कुलत्थ अभक्ष्य है । शस्त्रपरिणतकुलस्थ सब ही साधुजनों द्वारा આ ત્રણે પ્રકારની કુલસ્થા, કુલસ્થા શ્રમણ નિગ્રન્થને અભક્ષ્ય છે. તથા 'तत्थ ण जे ते धन्न कुलत्था एवं जहा धन्नसरिसवा' तमा २ धान्य३५ કુલથા-કળથી છે તે ધાન્યરૂપ “સરિસવના કથન પ્રમાણે ભક્ષ્ય પણ છે, અને અભક્ષ્ય પણ છે. આ વિષયમાં પહેલાં જે પ્રમાણે વિચાર કરવામાં આવેલ छ, ते प्रभायन विया२ महियां ५ सभ सेवा. 'से देणट्रेण' जाव अभक्खेयावि' ते ॥२४थी ३ मिस मे ४ह्यु छ -यावत् धान्य सत्य ભક્ષ્ય પણ છે, અને અભક્ષ્ય પણ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-ધાન્ય કુલથ બે પ્રકારના હોય છે. તેમાં એક શસ્ત્રપરિણત અને બીજુ અશસ્ત્ર પરિણત હોય છે. જે ધાન્ય કુવસ્થ અગ્નિ વિગેરે શસ્ત્રથી અચિત્ત કરાયેલું છે. તે શા પરિણત કહેવાય છે, અને એવું જે નથી તે અશસ્ત્ર પરિણત છે. શસ્ત્ર પરિણત ધાન્યરૂપ કુલથ સાધુજનેને ભક્ષ્ય ખાવાલાયક કહેલ છે. અને અશસ્ત્ર પરિણત ધાન્યરૂપ કુલ0 છે, તે અભક્ષ્ય છે અને શસ્ત્ર પરિણત ધાન્ય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२५८
भगवतीस्त्रे तेऽपि द्विधा भवन्ति एषणीयाश्चानेषणीयाश्च तत्र ये अनेवणीयास्ते साधूनामभक्ष्याः, ये एपणीयास्तेऽपि द्विविधा भवन्ति याचिताश्च अयाचिताश्च तत्र ये अयाचितास्ते साधूनामभक्ष्याः ये याचितास्तेऽपि द्विप्रकारका भवन्ति लब्धाश्च अलब्धाश्च तत्र ये अलब्धास्ते साधूनामभक्ष्याः ये च लब्धा भवन्ति ते धान्यकुलस्थाः साधूनां भक्ष्या भवन्ति । अनेनैव कारणेन अहं कथयामि यत् कुलत्थाः साधूनां भक्ष्या अपि अभक्ष्या अपि तत्राभक्ष्यकोटिपतिता अनेके सन्ति कुलत्थपदवाच्याः, भक्ष्यकोटौ तु एक प्रकारका एव ये धान्यरूपाः कुलत्था शस्त्रपरिणता एषणीया याचित्ता लब्धाश्च भवेयुरिति प्रकरणार्थः । सू०४॥ पुनरपि भगवतो वस्तुतत्त्व ज्ञानजिज्ञासयाऽऽह-'एगे भवं' इत्यादि।
मूलम् --एगे भवं दुवे भवं अक्खए भवं अव्वए भवं अवट्रिए भवं अणेगभूयभावभविए भवं ? सोमिला ! एगे वि अहं जाव अणेगभूयभावभविए वि अहं से केणट्रेणं भंते ! भक्ष्य होते हों सो ऐसी बात नहीं है किन्तु इनमें भी जो एषणीय होते हैं वे ही भक्ष्य होते हैं। एषणीय में भी जो याचित होते हैं वे ही भक्ष्य होते हैं अयाचित्त नहीं, याचित में भी सब ही याचित भक्ष्य नहीं होते किन्तु याचिन में जो धान्यकुलत्थ लब्ध होते हैं वे ही भक्ष्य होते हैं अलब्ध नहीं इसी कारण मैने ऐसा कहा है कि कुलत्था साधुओं को भक्ष्य भी होती है और अभक्ष्य भी होती है कुलत्थपद वाच्य अनेक कुलत्य अभक्ष्य कोटि में कही गयी है। तब की भक्ष्यकोटि में धान्यरूप जो एक प्रकार की कुलत्थ है कि जो अग्नि परिणत हो, एषणीय हो, याचित हो और लब्ध हो वही कही गई है ॥ सूत्र ४ ॥ કુલથી પણ જે એષણીય હોય તે જ ભણ્ય-ખાવાલાયક હોય છે. અને તેમાં જે અને એષણયમાં, પણ જે યાચિત હોય છે, તે જ ભય કહેવાય છે. અયાચિતને ભક્ષ્ય કહ્યા નથી. અને યાચિતમાં પણ બધા જ યાચિત ભક્ષ્ય હોતા નથી પરંતુ યાચિતમાં જે ધાન્ય કુલન્થ લખ્ય હોય છે, તે જ ભક્ષ્ય गाय छे. भसय भक्ष्य नथी. ते ॥ ४॥२४थी में मे धुंछ -'कुलत्था' साधुमान लक्ष्य ५६४ सय छ भने समय पाय हाय छे. 'कुलत्थ' से પદથી અનેક કુલત્થા અભય હોય છે. અને જે ધાન્ય કુલસ્થ અગ્નિથી પરિણત થયેલ હોય, એષણીય હોય, યાચિત હોય, અને લબ્ધ હોય તે જ કુલથ सक्ष्य-भावासाय ४९ छ. ॥सू. ४॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०५ वस्तुतत्वनिरूपणम् २५९ एवं वुच्चइ जाव भविए वि अहं सामिला ! दवयाए एगे वि अहं, नाणदंसणठ्याए दुवे वि अहं, पएसध्याए अक्खए वि अहं अवए वि अहं अवट्ठिए वि अहं उवओगट्ठयाए अणेगभूयभावभविए वि अहं से तेणटेणं जाव भविए वि अहं। एत्थ णं से सोमिले माहणे संबुद्धे, समणं भगवं महावीरं० जहा खंदओ जाव से जहेयं तुझे वदह जहा णं देवाणुप्पियाणं अंतिए बहवे राईसर० एवं जहा रायप्पसेणइज्जे चित्तो जाव दुवालसविहं सावगधम्म पडिवज्जइ पडिवजित्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ जाव पडिगए । तए णं से सोमिले माहणे समणोवासए जाए अभिगयजीवा० जाव विहरइ । भंते ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी पभू णं भंते ! सोमिले माहणे देवाणुप्पियाणं अंतिए मुंडे भवित्ता० जहेब संखे तहेव निरवसेसं जाव अंतं काहिइ। सेवं भंते ! सेवं भंते! ति जाव विहरइ ॥सू०५॥ अट्ठारसमसयस्स दसमो उद्देसो समत्तो॥१८-१०॥
॥ अटारसमं सयं समत्तं ॥ छाया-एको भवान् द्वौ भवान् अक्षयो भवान् अव्ययो भवान् अवस्थितो भवान् अनेकभूतमावभव्यो भवान् ? सोमिल ! एकोऽप्यहं यावदनेकभूतभावभव्योऽप्यहम् , तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते यावद् भव्योऽप्यहम् , हे सोमिल ! द्रव्यार्थतया एकोऽप्यहम् , ज्ञानदर्शनार्थतया द्वावप्यहम् प्रदेशार्थतया अक्षयोऽप्यहम् अव्ययोऽप्यहम् अवस्थितोऽप्यहम् उपयोगार्थतया अनेकभूतभावभन्योऽप्यहम् तत् तेनार्थेन यावत् भव्योऽप्यहम् । अत्र खलु स सोमिलो ब्राह्मणः संबुद्धः श्रमणं भगवन्तं महावीरं० यथा स्कन्दका यावत् तत् यथेदं यूयं वदथ०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
भगवतीसत्रे
यथा खलु देवानुपियाणामन्ति के बहवो राजेश्वर० एवं यथा राजप्रश्नीये चित्रो यावत् द्वादशबिधं श्रावकधर्म प्रतिपद्यते, प्रतिपय श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते यावत् पतिगतः, ततः खलु स सोमिलो ब्राह्मणः श्रमणोपासको जातः अभिगत. जीवा० यावद् विहरति, भदन्त इति भगवान गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा एवमवादीत प्रभुः खलु भदन्त ! सोमिलो ब्राह्मणो देवानुप्रियाणामन्ति के मुण्डो भुत्वा आगारादनगारिता पत्रजितम् ? यथैव शंखः तथैव निरवशेष यावदन्तं करिष्यति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद् विहरति ॥सू० ५॥
॥ अष्टादशशतस्य दशमोद्देशः समाप्तः॥१८-१०॥
॥ अष्टादशं शतं समाप्तम् ।। टोका-'एगे भव' एको भवान् हे भदन्त ! किं भवान् एकरूपः एको भवान् इत्येवं भगवता आत्मन एकत्वस्वीकारे कृते सति श्रोत्रादि विज्ञानानामवयवानां चात्मनोऽनेकत्वदर्शनात् भगवत एकत्वपक्षवयिष्यामीति सोमिलेन प्रश्नः कृत इति भावः । 'दुवे भवं' द्वौ भवान् 'द्वौ भवान्' इत्येवं द्वित्वाभ्युपगमेऽहमित्येकत्वविशिष्टस्यार्थस्य विरोधेन द्वित्वपक्ष खण्डयिष्यामीति मनसि निधाय
सोमिल पुनः भगवान् से वस्तुतत्व को जानने की इच्छा से ऐसा पूछता है-'एगे भवं दुवे भवं, अक्खए भवं, अव्वए भवं' इत्यादि ।
टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा सोमिल ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! 'एगे भव' आप क्या एकरूप हैं ? ऐसा प्रश्न सोमिल ने प्रभु से इसलिये किया है कि यदि भगवान् अपने आप में एकता को स्वीकार कर लेते हैं तो मैं श्रोत्रादिक विज्ञानों की एवं अवयवों की अनेकता प्रदर्शित कराकर उनके इस एकत्व पक्ष को दूषित कर दूंगा । 'दुवे भवं' अथवा आप दो रूप हैं ? ऐसा यह प्रश्न सोमिलने प्रभु से इसलिये किया
વસ્તુતત્વને જાણવાની ઈચ્છાથી સોમિલ બ્રાહ્મણ પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછે છે. 'एगे भवं, दुवे भवं, अक्खए भवं, अव्वए भवं.' त्यहि
ટીકાથ-આ સૂત્રથી સેમિલે પ્રભુને એવું પૂછ્યું છે કે-હે ભગવન 'एगे भव' मा५ शु मे ३२ छ। १ मा प्रश्न सोभित प्राझो से भाटे પૂછેલ છે કે-જે મહાવીર ભગવાન્ પિતાનામાં એકતાને સ્વીકાર કરી લેય તે શ્રેત્રાદિ વિજ્ઞાન અને અવયનું અનેકપણ બતાવીને તેઓના આ એકવ ५थान मोटु पी ४४२. 'दुवे भवं' अथवा मा५ मे ३२ छ। १ मा પ્રમાણેને આ પ્રશ્ન સમિલે પ્રભુને એ હેતુથી કર્યો છે કે જે પ્રભુ પિતાનામાં
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧૩
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०५ वस्तुतत्वनिरूपणम्
२६१ सोमिलेन प्रश्नः कृत इति । 'अक्खए भवं' अक्षयो भवान् क्षीयते इति क्षयो विनाशः न क्षयोऽक्षयोऽविनाशीत्यर्थः, तथा चाविनाशी भवानित्यर्थः अविनाशित्वस्वीकृते 'मरणादिकं कथम् इत्यादि दोषेण पराभविष्यामीत्याशयेन प्रश्नः कृतो भवति 'अव्वए भव' अव्ययो भवान् नव्येति स्वकीयं स्वरूपं परित्यज्य रूपान्तरं प्रामोतीति अव्ययः पर्यायान्तरेण सर्वस्य व्यपदर्शनात् कथमव्यय इति कृत्वा तद्वचनं दृषयिष्यामीति भावेन प्रश्नः । 'अहिए भवं' अवस्थितो भवान् एकरूपेण है कि यदि प्रभु अपने में द्वित्व की स्वीकृति देते हैं तो फिर मैं उनके उस एकस्व पक्ष के साथ इस विश्वपक्ष का तो विरोध है ऐसा उद्भावित करके उनके इस द्वित्व पक्ष का खण्डन करूंगा । 'अक्खए भवं' अथवा आप अक्षय हैं ऐसा यह प्रश्न सोमिल ने प्रभु से इस अभिप्राय से किया है कि यदि आप अक्षय अविनाशी हैं तो फिर मरणा. दिक कैले हो सकते हैं और ये होते तो हैं अतः ऐसा प्रकट कर युक्तियों से पुष्ट कर मैं उन्हें पराभूत करूंगा । 'अबए भवं' अथवा आप अव्यय हैं ऐसा जो यह प्रश्न उनसे किया है वह इस अभिमाय से किया है जो स्वकीय स्वरूप का परित्याग कर रूपान्तर को प्राप्त करता है उसका नाम व्यय है यदि ऐसे व्ययरूप आप नहीं हैं तो पर्यायान्तर से सर्व का व्यय देखा जाता है तो वह अब कैसे देखा जा सकेगा इसलिये आप में अव्ययता कैसे मानी जा सकती है ? इस प्रकार से उद्भावित करके मैं उनके इस अव्यय पक्ष को दूषित करूंगा । 'अवट्टिएभवं' आप अवस्थित બે પાને સ્વીકાર કરે તે પછી તેઓના એકત્વવાદ સાથે આ દ્વિત્વપણાને विराध छ, त मतावान माना । द्वित्वानुमन शश. 'अक्खए भवं' अथ। मा५ मक्षय छ। १ मा प्रश्न सोभित माझ प्रभुन से माटे પૂછેલ છે કે–જે આ૫ અક્ષય અને અવિનાશી છે તે પછી મરણ વિગેરે કેવી રીતે થાય છે? અને મરણાદિ થાય તે જ જેથી એવું યુક્તિથી બતાવીને
तमान ५२१ ५माडीश. 'अव्वए भवं' ५५१ मा५ अव्यय छ। १ ॥ પ્રશ્ન કરવાને સેમિલ બ્રાહ્મણને હેતુ એ છે કે-જે પિતાના સ્વરૂપને ત્યાગ કરીને રૂપાન્તરને પ્રાપ્ત કરે છે, તેનું નામ “વ્યય' છે. જે આપ એવા વ્યય રૂપ ન રહે તે પર્યાયાન્તરથી સવને વ્યય લેવામાં આવે છે. તે તે હવે કેવી રીતે દેખવામાં આવશે. તેથી આપનામાં અવ્યય પણ કેવી રીતે માનવામાં આવી શકે? આ રીતે કહીને તેઓના આ અવ્યય પક્ષને દોષવાળે मतीश. 'अवटिए भवं' म१५ मस्थित छ। १ अर्थात् मे ३२ स्थित ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
भगवतीसूत्रे स्थित इत्यर्थः प्रतिक्षणं रूपान्तरदर्शनात् कथम् अवस्थितः इति कृत्वा पराभविध्यति अनेन 'अक्खए' इत्यादि पदत्रयेण आत्मनो नित्यताविषयकः प्रश्नः कृतः सोमिलेनेति 'अणेगभूयभावमविए भवं' अनेकभूतभावभन्यो भवान् अनेके भूता अतीताः, भावाः सत्ता परिणामाः, भव्याश्च भाविनो यस्य सोऽनेकभूतभावभव्यः, एतेन आत्मनोऽतीतानागतसत्ताविषयकपश्नेन आस्मनोऽनित्यता. पक्षः प्रदर्शितः । अत्र एकतरस्वीकारे तस्यैव दूषणाय भविष्यतीति मत्वा प्रश्नः कृत इति प्रदर्शितपनेषु एकतरपक्षस्य स्वीकारेऽपरपक्षीयो दोषः समापतेत् हैं क्या ? एकरूप से स्थित है क्या ? ऐसा जो यह प्रश्न उसने किया है सो प्रतिक्षण में प्रत्येक पदार्थ में रूपान्तर का दर्शन होता रहता है अतः आप में अवस्थितता कैसे मानी जा सकती है ? अतः अपने में अवस्थि. तता का पक्ष युक्तियुक्त नहीं है ऐसा प्रकट कर मैं उनके इस पक्षको दुषित करूंगा। इस प्रकार 'अक्खए' आदि इन तीन पदों को लेकर सोमिल ने जो प्रभुसे पूछा है सो वह उसका पूछना आस्मा की नित्यता को लक्ष्य करके है ऐसा जानना चाहिये तथा 'अणेगभूयभावभविए भवं' आप अनेक भूत वर्तमान एवं भाविपर्यायवाले हैं ? ऐसा जो यह प्रश्न किया है वह आत्मा की अनित्यता के पक्ष को लेकर किया गया है जिसमें भूतकाल में अनेक भाव हुए हों वर्तमान में जिस में अनेक भाव हो रहे हों एवं भविष्यत् में भी जिसमें अनेक भाव होने योग्य हैं वह अनेक भूतभाव भव्य है ऐसा वह अनेकभूत भाव भव्यवाला आत्मा है આ પ્રશ્ન કરવાને સોમિલ બ્રાહ્મણને હેતુ એ છે કે દરેક ક્ષણે પદાર્થમાં રૂપાન્તર થયા કરે છે, તે પછી આપના માં અવસ્થિતતા કેવી રીતે માની શકાય ? જેથી આ પનામાં અવસ્થિત હેવાપણાને પક્ષ સ્વીકારી શકાય તેમ નથી. એમ બતાવીને હું તેમને એ પક્ષ દોષવાળે બતાવીશ. આ રીતે 'अक्खए' विगैरे त्रो पो हीन सेभित माझा असुन २ ५७ छ त તેમના પ્રશ્નો આત્માની નિત્યતાને લક્ષ્ય કરીને તેણે આ પ્રશ્નો કર્યા છે, તેમ सभा तथा 'अणेगभूयभावभविए भवं' सा५ मने भूत वतमान मन ભાવિ પર્યાયવાળા છે? એ જે આ પ્રશ્ન કરવામાં આવેલ છે, તે આત્માની અનિત્યતા માનીને કરવામાં આવેલ છે, જેમાં ભૂતકાળમાં અનેક ભાવ થયા હોય, વર્તમાનમાં જેમાં અનેક ભાવ થઈ રહ્યા હોય અને ભવિષ્યમાં પણ જેમાં અનેક ભાવ થવાના છે, તે અનેક ભૂત ભાવ ભવ્ય છે. એ અનેક ભૂત ભાવ ભવ્યવાળ આત્મા છે. કારણ કે આત્મામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
SHRE
STHA
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०५ वस्तुतत्वनिरूपणम्
२६३ इति विचार्य भगवान् स्याद्वादस्य समस्तदोषगोचरातिकान्तत्वात् स्याद्वादपक्षमनलम्ब्यैव उत्तरयति-'एगे वि अहं' इत्यादि । 'एगे वि अहं' एकोऽप्यहम् 'जाव अणेगभूयमावमविए वि अहं' यावत् अनेकभूतभावमव्योऽप्यहम् अत्र यावत्पदेन 'दुवे वि अहं अक्खए वि अहं अव्वए वि अहं अवढिए वि अहं' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवतीति एकत्वद्वित्वादीनां विरुद्धत्वात् कथमित्येतदित्याशयेन पुनः पृच्छति क्योंकि आस्था में ही ये सब भूतकालीन, वर्तमानकालीन और भविष्य स्कालीन परिणमन होते हैं । इसी प्रकार भूतकाल के बाद वर्तमानकालिक परिणमन और वर्तमानकालिक परिणमन के बाद भविष्यकालीन परिणमन जो आत्मा में होते हैं वे उसकी अनित्यता विना हो नहीं सकते हैं क्योंकि भिन्न २ परिणमनों में आत्मा में एक स्वभावता व्यवस्थितता एवं अव्ययता रह नहीं सकती है। इस प्रकार से प्रदर्शित इन प्रश्नों में एकतर पक्ष के स्वीकार में अपरपक्षीय दोष आता है ऐसा विचार कर भगवान उसे स्यावाद की शैली से जो कि समस्त दोष गोचरातिक्रान्त है उत्तर देते हुए कहते हैं 'एगे वि अहं' हे सोमिल ! मैं एक भी हूं यावत् 'अणेगभूयः' अनेक भूत, भाव और भव्य परिणमनोवाला भी हूं यहां यावत् पद से 'दुवे वि अहं' इत्यादि बीच का सब पाठ संगृहीत हुआ है। प्रभु की अपने द्वारा कृत प्रश्नों के ऊपर स्वीकृति जानकर वह इस ख्याल से कि एकत्व द्वित्व आदि धर्म परस्पर में विरुद्ध हैं अतः एक ही जगह में इनकी मान्यता कैसे घटित हो सकती है प्रभु से पुन: જ ભૂતકાળ સંબંધી વર્તમાનકાળ સંબંધી પરિણમન થાય છે, એજ રીતે ભૂતકાળ પછી વર્તમાનકાલિક પરિણમન અને વર્તમાનકાલના પરિણમન પછી ભવિષ્યકાલ સંબંધી પરિણમન આત્મામાં જે થાય છે, તે તેની અનિત્યતા વગર થઈ શકતી નથી. કેમ કે જૂદા જુદા પરિણમનોમાં આત્મામાં એક સ્વભાવપણું વ્યવસ્થિતપણુ અને અયપણું રહી શકતા નથી. આ પ્રમાણે કહેલા આ પ્રશ્નોને એક પક્ષને સ્વીકાર કરે તે બીજે પક્ષમાં દેષ આવી જાય છે. એમ વિચારીને ભગવાન તેને સ્યાદ્વાદની શૈલીથી ઉત્તર भा५तां छ है-'एगे वि अहं' सेभित हु मे ५ छ. यावत् 'अणे. गभूय०' भने सूत, सामने भव्य ५२भा पाणे! ५५ हुँछु. पहिया यावत्पथी 'दुवे वि अहं' इत्यादि संधी या ग्रहय यो . પિોતે કરેલા પ્રશ્નોને ઉત્તર પ્રભુએ સ્વીકાર રૂપે આપે તે જોઈને તે ફરીથી એવા વિચારથી કે એકત્વ, દિવ વિગેરે ધર્મ પરસ્પર વિરુદ્ધ છે, જેથી એક જ સ્થળે તે બને છેવાની વાત કેવી રીતે ઘટી શકશે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
भगवतीस्त्र 'से केणढेग' इत्यादि ‘से केगडेणं भंते ! एवं वुच्चइ जाव भविए वि अहं' तत् केनाथैन भदन्त ! एवमुच्यते यावत् भव्योऽप्यहम् अत्र यावत्पदेन 'एगे वि अहं' इत्यारभ्य "अणेगभूयभाव' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवति । भगवानाह-'सोमिला' इत्यादि । 'सोमिला' हे सोमिल ! 'दब्वट्ठयाए एगे वि अहं' द्रव्यार्थतया एकोऽप्यहम् हे सोमिल ! जीवद्रव्यस्यैकत्वेन एकोऽहम् न तु प्रदेशार्थतया एकोऽहम् तथा चानेकत्वात् ममेत्यवयवादीनामनेकत्वोपलम्भो न बाधको भवति यथा पृथिव्यादि भेदेन द्रव्याणामनेकत्वेऽपि सकलद्रव्यानुगतद्रव्यत्वधर्म पुरस्कृत्य द्रव्यमित्याकारकमयोगो नानुपपन्नः तथा जीवपदेशानामनेकत्वेऽपि जीवस्वरूपद्रव्यैफत्वमादाय एकोऽहमिति प्रयोगो नानुपपन्नोऽपि तु उपपद्यते एवेतिभावः, तथा पूछता है कि-'से केणढणं' इत्यादि हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि मैं यावत् भविष्यकालीन अनेक परिणामोंवाला भी हूँ यहां यावत्पद से 'एगे वि अहं' इस पाठ से लेकर 'अणेगभूयभाव' यहां तक का पाठ गृहीत हुआ है इस सोमिल के प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'मोमिला ! दबट्टयाए एगे वि अहं' हे सोमिल ! मैं एक भी हूँ ऐसा जो मैंने कहा है वह जीवद्रव्य की एकता को लेकर कहा है प्रदेशार्थता को लेकर ऐसा नहीं कहा है इस एकत्व बाधक अव्यवादिकों की अनेकना का उपलम्भ नहीं होना है क्योंकि जैसे पृथिवी आदिके भेद से द्रव्य में अनेकता होने पर भी सकलद्रव्यानुगत द्रव्य एक है इस प्रकार का कथन वहां बाधक नहीं होता है उसी प्रकार से जीव के प्रदेशों में अनेकता होने पर भी जीवत्वरूप द्रव्य की एकता को लेकर मैं एक हूँ तम सभ७२ प्रभुने मा प्रभाये ५७11 सायो. से केणद्वेणं' त्याह है ભગવન આપ એવું શા કારણથી કહે છે ? કે–ચાવતું ભવિષ્ય કાળ સંબંધી भने परिणामी वाणे ५६ छ. माडियां यावत् ५४थी 'एगे वि अहं' । पा४ी बन 'अणेगभूय भाव' मा सुधानो या अ५ ४२राये। छ. सेभिताना 4. प्रश्न उत्तर ५i प्रभु । छ-'सोमिला! व्वयाए एगे वि अहं' હે મિલ હું એક છું તેમ મેં કહ્યું છે, તે જીવ દ્રવ્યની એકતાને લઈને કહ્યું છે. પ્રદેશાર્થતાને લઈને તેમ કહ્યું નથી. આ એકવને બોધ કરનાર અવયવાદિકેના અનેકપણાને ઉપલભ્ય થતું નથી. કેમ કે-જેમ પૃથ્વી વિગેરેના ભેદથી દ્રવ્યમાં અનેકપરું હોવાથી સકલ દ્રવ્યાનુગત છ દ્રવ્ય ધર્મની અપેક્ષાથી તે દ્રવ્ય એક છે, આ રીતનું કથન ત્યાં બાધક થતું નથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ५ वस्तुतत्वनिरूपणम् २६५ च जीवत्वरूपद्रव्यैकत्वमादायाहमेकोऽपीति । तथा कश्चित् स्वभावविशेषमाश्रित्यैकत्वसंख्याविशिष्टस्यापि पदार्थस्य स्वभावान्तरद्वयापेक्षया द्विस्वमपि न विरुद्धमित्याशयेन समाधत्ते 'नागदंसणट्टयाए दुवे अह' ज्ञानदर्शनार्थतया अहं द्वौ द्विविधोऽहम् धर्मधर्मिणोः कथंचिदभेदो भवति तथा च ज्ञानं दर्शनं चात्मनो धर्म इति ज्ञानधर्म पुरस्कृत्य जीवो ज्ञानात्मको दर्शनधर्म च पुरस्कृत्य दर्शनात्मको भवतीति ज्ञानदर्शनार्थतया एकोऽपि जीवो द्विविधो भवति ज्ञानस्वभावस्य ऐसा कथन भी बाधक नहीं होता है इस प्रकार जीवत्वरूप द्रव्य की
अपेक्षा से मैं एक भी है ऐसा कथन निर्वाध हैं। तथा किसी स्वभाव. विशेष को आश्रित करके एकत्वसंख्याविशिष्ट भी पदार्थ में स्वभावान्तर की अपेक्षा से द्वित्व भी विरोध को प्राप्त नहीं होता है इसी आशय को लेकर 'नाणदंसणट्टयाए दुविहे अहं' ऐसा कहा गया है कि मैं ज्ञान और दर्शन की अपेक्षा लेकर दो रूप भी हूं इस कथन में धर्म और धर्मी में कथंचित् भेद मान लिया गया है अतः ज्ञानदर्शन आत्मा के ये दो धर्म हैं जब ज्ञानधर्म को पुरस्कृत करके कहा जाता है तब जीव ज्ञानात्मक है और दर्शन धर्म को पुरस्कृत करके जब कहा जाता है तष जीव दर्शनात्मक है इस प्रकार ज्ञानदर्शन की अपेक्षा से एकत्यविशिष्ट भी जीव में द्विविधता आ जाती है। यदि यहां पर ऐसी आशंका की जावे कि ज्ञानस्वभाववाले जीव को दर्शन स्वभावता और એજ રીતે જીવન પ્રદેશમાં અનેકપણું હોવા છતાં પણ જીવત્વરૂપ દ્રવ્યની એક્તાને લઈને હું એક છું એ રીતનું કથન પણ બાધક થતું નથી. આ રીતે જીવત્વ રૂપ દ્રવ્યની એક્તાથી હું એક પણ છું. એ કથન નિર્દોષ છે. તેમ જ કેઈ સ્વભાવ વિશેષને આશ્રય કરીને એકવ સંખ્યાવાળા પદાર્થમાં સ્વભાવની ભિન્નતાથી દ્વિત્વપણામાં વિરોધ આવતો નથી. એજ આશયથી 'नाणदसणट्टयाए दुवे अहं' से प्रभारी अपामा माव्यु छे. अर्थात् ज्ञान भने દર્શનની અપેક્ષાથી હું બે રૂપે પણ છું. આ કથનમાં ધર્મ અને ધર્મિમાં કથંચિત્ માનવામાં આવેલ છે. તેથી જ્ઞાન અને દર્શન આ બે આત્માના ધર્મ છે. જ્યારે જ્ઞાનધમને લઈને કથન કરવામાં આવે છે, ત્યારે જીવ જ્ઞાન સ્વરૂપ છે, અને દર્શન ધર્મને લઈને કથન કરવામાં આવે છે, ત્યારે જીવ દર્શન સવરૂપ છે. આ રીતે જ્ઞાન અને દર્શનની અપેક્ષાથી એકવ ધર્મવાળા જીવમાં દ્વિવિધ પણ આવી જાય છે. જે અહિયાં એવી શંકા કરવામાં આવે કે-જ્ઞાન સ્વભાવ વાળા જીવને દર્શન સ્વભાવપણુ અને દર્શન સ્વભાવવાળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
भगवतीस्त्रे जीवस्य दर्शनस्वभावता कथं स्यात् न हि शीतस्वभावस्य जलस्य कथमपि उष्णस्वभावता भवतीति कथमुच्यते उभयस्वभावात् द्विविधो भवत्यात्मेति न वाच्यम् अपेक्षाभेदेन उभयोरपि समावेशसंभवात् यथा एकोऽपि देवदत्त एकदैव पितृपुत्रजामातृश्यालकश्वसुराधपेक्षया पितृपुत्राधनेकान् स्वभावान् लभते तथा जीवोप्यपेपेक्षाभेदमादाय अनेकोऽपि स्यादत्र का क्षतिः । 'पएसट्टयाए अक्वए वि अहं' प्रदेशार्थतया असंख्यप्रदेशतामाश्रित्याक्षयोऽप्यहं प्रदेशानां सर्वथा क्षयाभावात् । दर्शन स्वभाववाले जीव को ज्ञान स्वभावता कैसे मानी जा सकती है क्योंकि इन दोनों स्वभावों में भिन्नता है, भिन्न स्वभाव युगपत् एक वस्तु में रह नहीं सकते हैं जैसे कि शीतस्वभाववाले जल में उष्णस्वभावता नहीं रहती है। तो इसका समाधान ऐसा है कि यहाँ अपेक्षा के भेद से एक आत्मा में दोनों का समावेश हो जाता है जैसे एक भी देवदत्त अपेक्षा के भेद से एक ही काल में अनेक स्वभावोंवाला हो जाता है। पिता की अपेक्षा वह पुत्र स्वभाव को धारण करता है पुत्र की अपेक्षा वह पितृ स्वभाव को धारण करता है जामाता की अपेक्षा वह ससुर स्वभाव को धारण करता है आदि २ अपेक्षा भेद से और भी अनेक स्वभाव को वह युगपत् धारण करता है अतः उसमें स्वभाव भेद से भिन्नता आती है उसी प्रकार से एक भी जीव अपेक्षा भेद से अनेक भी होता है इसमें हानि ही कौन सी है ? 'पएसट्टयाए अक्खए वि अहं' तथा जब जीव के असंख्यात प्रदेशों को आश्रित करके विचार किया
જીવને જ્ઞાન સ્વભાવપણું કેવી રીતે માની શકાય તેમ છે ? કેમ કે-આ બને સ્વભાવમાં ભિન્નતા રહેલી છે. ભિન્ન સ્વભાવ એક સાથે એક વસ્તુમાં રહી શકતાં નથી. જેમ કે-ઠંડા સ્વભાવવાળા જળમાં ઉષ્ણ સ્વભાવપણુ રહેતું નથી. આ શંકાનું સમાધાન એવું છે કે અહિયાં અપેક્ષાના ભેદથી એક આત્મામાં આ બન્નેને સમાવેશ થઈ જાય છે. જેમ એક જ દેવદત્ત અપેક્ષાના ભેદથી એક જ કાળમાં અનેક સ્વભાવવાળે બની જાય છે. પિતાની અપેક્ષાથી તે પુત્ર પણને ધારણ કરે છે. પુત્રની અપેક્ષાએ તે પિતૃસ્વભાવને ધારણ કરે છે. જમાઈની અપેક્ષાએ તે સસરાપણું ધારણ કરે છે. વિગેરે વિગેરે. અપેક્ષાના ભેદથી બીજા પણ અનેક સ્વભાવને તે એક સાથે ધારણ કરે છે. તેથી સ્વભાવ ભેદથી ભિન્નપણું આવે છે. તે જ રીતે એક જ જીવ અપેક્ષાના ભેદથી અનેક ५ ५/ onय छे. तो तभi शु बानी छ ? 'पएसट्टयाए अक्खए वि अहं' ना અસંખ્યાત પ્રદેશોનો આશ્રય લઈને વિચાર કરવામાં આવે તે હે સોમિલ તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू० ५ वस्तुतत्वनिरूपणम् २६७ तथा 'अम्बए वि अह" अव्ययोऽप्यहम् कतिपयानां प्रदेशानां व्ययाभावात् 'अब. ट्ठिए वि अह' अवस्थितोऽप्यहम् यत एव अक्षयोऽव्ययोऽतएव अवस्थितो नित्योऽप्यहम् असंख्येयप्रदेशिता हि जीवस्य न कदापि व्यपैति अतो जीवस्य नित्यत्वाभ्युपगमेऽपि न दोषः । तथा 'उवभोगट्ठयाए अणेगभूयभावभविए वि अह' उपयोगार्थतयाऽनेकभूतभावभविकोऽप्यहम् उपयोगार्थतया अनेकविषयकोपयो गानाश्रित्य अनेकभूतभाव भविकोऽप्यहमिति अतीतानागतकालयोरनेकविषयकोषानामात्मनः सकाशात् कथंचिदभिन्नानां भूतत्वात् भावियाच्चेति अनित्यपक्षोऽपि जाता है तो हे सोमिल ! उस समय में अक्षयरूप भी हूं क्योंकि प्रदेशों का त्रिकाल में भी क्षय नहीं होता है । तथो ‘अन्यए वि अहं' ऐसा जो कहा गया है वह जीव के एक भी प्रदेश का द्रव्य नहीं होने के कारण से कहा गया है 'अवट्टिए वि अहं' मैं अवस्थित भी हूं ऐसा जो प्रभुने सोमिल से कहा है सो उसका अभिप्राय ऐसा है कि जीव के जो असं. ख्यात प्रदेश हैं उनमें एक भी कमती बढती नहीं होता है इस कारण मैं अवस्थित भी हूँ अर्थात् नित्य भी हूँ जो वस्तु नित्य होती है वह अक्षय और अव्यय स्वरूप होती है मैं भी ऐसा ही हूँ अतएव मै नित्य हूँ ऐसा मानने में भी कोई दोष नहीं है । तथा 'उवओगट्टयाए अणेग. भूयभावभविए वि अहं' उपयोगार्थता की अपेक्षा लेकर मैं अनेकभूत भावभविक भी है। इस कथन से सोमिल को प्रभु ने यह समझाया है कि मैं अनित्य भी हूँ इस कथन का तात्पर्य ऐसा है कि अनेक पदार्थ. સમયે હું અક્ષય રૂપ પણ છું, કેમ કે-તે પ્રદેશને ત્રણે કાળમાં ક્ષય થત नथी. 'अव्वर वि अहं' मेQ २ मा मा०युछे, ते अपने ५६५ प्रशनु द्रव्य न वाना ॥२६४थी डस छे. 'अवधिए वि. अहं भवस्थित પણ છું, એ પ્રમાણે પ્રભુએ સોમિલ બ્રાહ્મણને જે કહ્યું છે, તેને ભાવ એ छ 3-04ना २ मसात प्रश। छे. तमा ४ ५ मावत्तिय नथी. તે કારણથી હું અવસિયત અર્થાત્ નિત્યપણું છું. જે વસ્તુ નિત્ય હોય છે, તે અક્ષય અને અવ્યય સ્વરૂપ હોય છે. હું પણ એ જ છું. તેથી જ હું नित्य छु. मे भानवामा ५g sोष भावते नथी. तथा 'उवओगट्टयाए अणेगभूयभावभविए वि अहं' ५॥ पानी सपेक्षाथी हुँ भने लूत ભાવ ભાવિક પણ છું. આ કથનથી સેમિલને પ્રભુએ એ સમજાવ્યું છે કેહું અનિત્ય પણ છું એક કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે-અનેક પદાર્થ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
भगवती सूत्रे
न दोषाय इति भाव: । 'से तेणद्वेणं जाव भविए वि अहं' तत्तेनार्थेन सोमिल ! road raiser द्विविधोऽप्यहम् अक्षयोऽप्यहम् अव्ययोऽप्यहम् अवस्थितोstoहम् अनेकभूतभाव भविकोऽप्यहमिति । एत्थ गं से सोमिले माहणे संबुद्धे' अत्र खलु स सोमिलो ब्राह्मणः संबुद्धः अत्र जीवरूप कल्व द्वित्व नित्यत्वानित्यस्वविषयको तर श्रवणानन्तरम् स सोमिलो ब्राह्मणः सम्यग् बोधवान् अभूत् सयुक्तिकं समीचीनोत्तरमवाच्य भगवति श्रद्धावान् जात इत्यर्थः । ततः सः "समर्ण भगवं विषयक उपयोग भूतकाल में मुझ में ही हुए हैं और वे उपयोग मुझ से भिन्न नहीं हुए हैं मुझमें ही हुए हैं अतः मैं कथञ्चित् उन उपयोगों से अभिन्न होने के कारण तथा भविष्यत्काल में भी जो अनेक पदार्थविषयक उपयोग होंगे वे भी मुझ में होंगे, अतः उनसे भी मैं कथञ्चित् अभिन्न हूँ अतः उपयोगों को कथञ्चित अभिन्नता होने के कारण उनके परिणमन में मुझ में परिणमन हुआ है और आगे भी वह परिणमन होगा इस कारण इस परिणमन रूप से मै' अनित्य भी हूं' । 'से तेणद्वेगं जाव भविए वि अहं' इसलिये हे सोमिल ! मैंने ऐसा कहा है कि मैं एक भी हूं दो रूप भी हूं अक्षय भी हूं अव्यय भी हूं अवस्थित भी हूं और अनेक भूतभाव भविक भी हूं। प्रभु ने जब इस प्रकार से उसे समझाया तो वह सोमिल ब्राह्मण जीव विषयक एकत्व, द्वित्व, नित्य अनित्य पक्ष सम्बन्धी उत्तर सुनकर अच्छे प्रकार से प्रतिबोध को प्राप्त हो गया और सयुक्तिक समीचीन उत्तर पाते ही उसने श्रद्धाशील होकर 'समण भगवं महावीरं
સ'બધી ઉપાગ મારામાં જ ભૂતકાળમાં થયા છે. અને તે ઉપયાગ મારાથી જુદા જુદા થયા નથી. મારામાં જ વતમાનમાં थया है. તેથી હુ કથ ચિત્તે ઉપયાગાથી જુદો ન ઢાવાના કારણે તથા ભવિષ્યકાળમાં પણ અનેક પદાથ સબંધી ઉપયેાગ થશે. તે પણ મારામાંજ ઘશે તેથી તેનાથી પણ હુ· કથંચિત અભિન્ન છું. તેથી ઉપયેગેાનું કથ'ચિત્ અભિન્ન પણ હાવાને કારણે તેના પરિણમનમાં મારામાં પરિણમન થયું છે. અને આગળ પણ તે પણિમન થશે. તે કારણથી આ પરિણમનથી હું અનિ छ. 'से तेणट्ठेणं जात्र भविए वि अह' मा अरथी हे सोभित ! એ' એવુ કહ્યું છે કેહું એક પણ છું. એ રૂપે પશુ છું. અક્ષય પશુ છું.... અવ્યય પણુ છું, અવસ્થિત પણૂ છુ. અને અનેક ભૂત ભાવ ભાવિક પણ છું. પ્રભુએ જ્યારે આ રીતે તે સેામિલ બ્રાહ્મણને સમજાળ્યે ત્યારે તે સેામિલ બ્રાહ્મણ જીવ સબધી એકત્ર, દ્વિત્વ, નિત્ય અને અનિત્ય પક્ષ સ`બધી ઉત્તર સાંભળીને સારી રીતે પ્રતિબંધ પામ્યા' યુક્તિયુક્ત યાગ્ય ઉત્તર સાંભળીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०५ वस्तुतत्वनिरूपणम्
२६९ महावीरं वंदइ नमंसह" ततः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति 'जहा खंदओ' यथा स्कन्दका बन्दननमस्कारादिकं सर्वमपि स्कन्दकवदेव करोति अत्र द्वितीयशतकपथमोद्देशकमरूपितं स्कन्दकपकरणमनुस्मरणीयम् कियत्पर्यन्तं स्कन्दकपकरणम् इह अध्येतव्यम् ? तत्राह-'जाव से इत्यादि । 'जाव से जहेयं तुझे वदह' यावत् तत् यथेदं यूयं वदय एतत्पर्यन्त स्कन्दकमकरणं ज्ञातव्यम् । 'जहा पं देवाणुप्पियाणं अंतिए वहवे राईसर०' यथा खलु देवानु मियाणामन्तिके बहवो राजेश्वरतलवरमाडम्बिककौटुम्बिकेभ्यश्रेष्ठिसेनापतिसार्थवाहप्रभृतयः मुण्डा भूत्वा अगारादनगारितां प्रबजिताः, किन्तु नाई तथा कर्तुं शक्नोमि किन्तु अहं तु देवानुप्रियाणामन्तिके पश्चानुव्रतादियुक्तं द्वाद. वंदह नमसइ 'श्रमण भगवान महावीर के वन्दना की नमस्कार किया 'जहा खंदओ' जैसा बदन नमस्कार आदि स्कन्दक ने किया था वैसा ही इसने किया स्कन्दक का प्रकरण द्वितीय शतक के प्रथम उद्देशक में प्ररूपित किया गया है सो वह सब प्रकरण 'जाव से जहेयं तुज्झे बदह' इस मूत्र तक का कथन यहाँ ग्रहण कर कह लेना चाहिये तात्पर्य इस प्रकरण का ऐसा है कि हे भदन्त ! जैसा आप कहते हैं, बात तो वैसी ही है, परन्तु 'जहा णं देवानुप्पियाणं अंतिए यहवे राईसर०' जिस प्रकार से आप देवानुप्रिय के पास अनेक राजेश्वर तलवर माडम्षिक, कौटुम्बिक, इभ्य, श्रेष्ठी, सेनापति और सार्थवाह आदि मुण्डित होकर अगारा. वस्था से अनगारावस्था को धारण कर चुके हैं वैसी अवस्था में धारण करने के लिये समर्थ नहीं हूँ मैं तो आप देवानुप्रिय के पास पंच अणु
तेथे श्रद्धा युद्धत यन 'समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ' श्रम भगवान् भडावीर स्वामीन ना ४, नमः॥२ ४ा-'जहा खंदओ' २४ का રીતે વંદના નમસ્કાર કર્યા હતા તે જ પ્રમાણે આ સમિલે પણ વદન નમસ્કાર કર્યા, કંદકનું પ્રકરણ બીજા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં પ્રરૂપિત કરેલ છે. તે તમામ પ્રકરણ અહિયાં સમજી લેવું. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે હે मापन भा५ २ प्रभाये । छौ, ते प्रमाणे छे. ५२'तु 'जहा गं देवाणु प्पियाणं अंतिए बहवे राइसर०' ले प्रमाणे मा५ हेवानुप्रियनी पासे अने। રાજેશ્વર તલવર, માડમ્બિક, કૌટુમ્બિક, ઈભ્ય, શ્રેણી, સેનાપતિ અને સાર્થવાહ. વિગેરે મુંડિત થઈને અગાર અવસ્થાથી અનગાર અવસ્થાને સ્વીકારી ચૂકયા છે. તેવી જ અવસ્થા હું સ્વીકારવા સમર્થ નથી. હું તે આપ દેવાનુપ્રિય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
भगवतीसूत्रे शविध गृहिधर्म पतिपत्स्यामि, इत्यादि सर्वमत्रवाच्यम् , तदेवाह-एवं जहा रायपसेणइज्जे चित्तो' एवं यथा राजप्रश्नीये चित्रः यथा राजपनीयमत्रे चित्रप्रधानस्य वर्णनं तथा इहापि सर्वोऽपि चित्रकवृत्तान्तो ज्ञातव्यः, कियत्पर्यन्तं राजप्रश्नीयप्रकरणमध्येतव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि । 'जाव दुवालसविहं सावगधम्म पडिवज्जई' यावद् द्वादशविधं श्रावकधर्म प्रतिपद्यते द्वादशमकारकं श्रावकधर्म स्वीकरोतीत्यर्थः 'पडिवज्जित्ता' प्रतिपद्य-श्रावकधर्म स्वीकृत्य स सोमिल: 'समणं भगवं महावीर वंदइ जाव पडिगए' श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते यावत्पतिगतः यावत्पदेन नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा यस्यां दिशः प्रादुर्भूतः समागतस्तामेव दिशमाश्रित्य प्रतिगतः, इति पर्यन्तस्य ग्रहणं भवति ततश्च स ब्रतादियुक्त १२ प्रकार का गृहिधर्म स्वीकार करूंगा इत्यादि सब कथन यहाँ पर कह लेना चाहिये यही बात 'एवं जहा रायप्पसेणइज्जे चित्तो' इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है अर्थात् राजप्रश्नीय सूत्र में चित्रप्रधान का जैसा वर्णन आया है वही चित्रकवृत्तान्त यहां पर भी सब 'जात्र दुवालसविहं सावगधम्म पड़िवजई' यावत् उसने १२ प्रकार का श्रावक धर्म को स्वीकार कर लिया इस सूत्र पाठ तक का कह लेना चाहिये 'पडिवजित्ता' १२ प्रकार का श्रावक धर्म स्वीकार करके उस सोमिल ने 'समण भगवं महावीरं वंदह जाव पडिगए' श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की नमस्कार किया और यावत् वह फिर वापिस अपने घर पर चला गया यहां यावत्पद से 'नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा धर्म कथाश्रुत्वा त्रिविधया पर्युपासनया पर्युपास्य यस्यां दिशः प्रादुर्भूतः तामेव પાસે પાંચ અણુવ્રત સહિત બાર ૧૨ પ્રકારના ગૃહસ્થના ધર્મને સ્વીકાર કરીશ विगरे सणु ४थन अखियां सम सेतु मे० पात ‘एवं जहा रायप्पसेणइज्जे चित्तो' मा सूत्रपा४थी मतावर छे. अर्थात् २०४प्रश्नीय सूत्रमा विप्रधानन જેવું વર્ણન આવેલ છે, તે ચિત્રકનું સઘળું વૃત્તાંત અહિયાં પણ સમજવું: 'जाव दुवालसविहं सावगधम्म पडिजई' यावत् ad मा२ १२ १२ श्राप ધર્મને સ્વીકારી લીધું. આ સૂત્રપાઠ સુધીનું તે કથન અહિયાં સમજી લેવું. 'पडिबज्जित्ता' १२ मा२ ५२ श्रा१४ यम २वीरीने ते सोभिल असणे 'समणं भगवं महावीरं वंदइ जाव पडिगए' श्रम सगवान महावीर स्वामीन વંદના નમસ્કાર કર્યા અને યાવત્ તે પછી તે પિતાના ઘેર ગયે. અહિયાં यावत्पथी 'नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा धर्मकथां श्रुत्वा त्रिविधया पर्युपासनया पर्युपास्य यस्याः दिशः पादुभूतः तामेवदिशं प्रतिगतः' मा पाइने र यो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
..--
-
-
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०५ वस्तुतत्वनिरूपणम् २७१ सोमिलः संप्राप्तसमुचित्तोत्तरः सन् भगवति तत्पतिपादितधर्मे च संजातश्रद्धोऽनगारिवाशक्तः श्रावकधर्म स्वीकृत्य भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यिस्वा धर्मकयां श्रुत्वा त्रिविध श पर्युपासनया पर्युपास्य यस्या दिशः प्रादुर्भूतः तामेव दिशं प्रतिगत इतिभावः । 'तर णं से सोमिले माहणे समणोवासए जाए' ततः खलु स सोमिलो ब्राह्मणः श्रमणोपासकः श्रावको जातः कीदृशो जातः तत्राह-'अभिगयजीवा० जाब विहरई' अभिगतजीवा० यावद विहरति अत्र यावस्वदेन वक्ष्यमाणः पाठो वाच्यः-अभिगतजीवाजीवः उपलब्धपुण्यपापः अस्रवसंवरनिर्जरा क्रियाधिकरणबन्धमोक्षकुशलः असहाय्यः देवासुरनागयक्षराक्षसकिनर किंदिशं प्रतिगतः' इस पाठ का ग्रहण हुआ है तात्पर्य इस पाठ का ऐसा है कि सोमिल समुचित उत्तर प्राप्तकर जब प्रभु पर और उनके द्वारा प्रतिपादित धर्म पर श्रद्धायुक्त हो गया तब वह अनगारावस्था स्वीकार करने की अपनी अशक्ति को प्रकट करके और श्रावकधर्म धारण करने की अपनी योग्यता को प्रकट करते हुए उस धर्म को स्वीकार करके तथा प्रभु को वन्दना और नमस्कार करके एवं उनसे धर्मकथा सुनकरके वह जिस दिशा से आया था उसी दिशा की तरफ चला गया चलते समय उसने त्रिविध पर्युपासना से प्रभु की पर्युपासना की 'तएणं से सोमिले माहणे०' इस प्रकार वह सोमिल ब्राह्मण सचा श्रावक बन गयो । 'अभि. गय जीवा० जाव विहरई' जीव अजीव आदि तत्त्वों को वह जानने लगा यहां यावत्पद से 'उपलब्धपुण्यपापः आस्रवसंवरनिर्जराक्रियाधिकरणबन्धमोक्षकुशलः, असहाय्यः, देवासुरनागयक्षराक्षसकिंनरकिंपुरुषછે તાત્પર્ય આ પાઠનું એ છે કે-સામિલ બ્રાહ્મણગ્ય ઉત્તર સાંભળીને જ્યારે પ્રભુ પ્રત્યે તેમ જ પ્રભુએ પ્રતિપાદિત ધર્મ પ્રત્યે શ્રદ્ધાવાળો થશે ત્યારે તેણે અનગાર અવસ્થા સ્વીકારવાની પિતાની અશકતી બતાવીને અનેક શ્રાવક ધર્મને સ્વીકાર કરીને તે પછી પ્રભુને વંદના નમસ્કાર કરીને અને તેઓ પાસેથી ધર્મ દેશના સાંભળીને તે જે દિશાએથી આવ્યું હતું તે જ દિશાએ થઈને ચાલે ગયા. જતિ વખતે તેણે મન વચનકાય રૂપ ત્રણ પ્રકારની પર્યાપાસનાથી प्रभुनी ५युपासना री 'तए ण से सोमिले माहणे०' मा रीत त समित प्राझए साय श्री मनी गयी. "अभिगयजीवा० जाव विहरई' ७१ म विशेरे तत्वानते ngal साश्या. मडियां यात्५४थी 'उपलब्धपुण्यपापः आस्रवसंवरनिर्जराक्रियाधिकरणबन्धमक्षिकुशलः' असहाय्यः देवासुरनागयभराक्षसकिनरकिंपुरुषगरुडगन्धर्वमहोरगादिकैर्देवगणैः निर्ग्रन्थात् प्रवचनात् अनति
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्वे पुरुषगरुड गन्धर्षयहोरगादिकैर्देवगणैनिग्रन्थात् प्रवचनाद अनतिक्रमणीयः नैनथे प्रवचने निश्शङ्कितः निष्काइक्षितः निर्विचिकित्सः लब्धार्थः गृहीतार्थः पृष्ठार्थः अभिगतार्थः विनिश्चितार्थः अस्थिमज्जाप्रेमानुरागरक्तः इदमायुष्मन् ! नैन्थं प्रवचनम् अर्थ:, इदं परमार्थ : शेषमनर्थः उच्छ्रित स्फटिकः (उच्छ्रितपरिधः) अवंगुयद्वारः (अपावृतद्वारः) त्यक्तान्तःपुरगृहपवेशः बहुभिः शीलवत-गुणविरमण-प्रत्याख्यान-पौषधोपचासै चतुर्दश्यष्टम्युद्दिष्टपौर्णमासीषु प्रतिपूर्ण पौषधम् अनुपाल्य श्रमणान् निग्रन्थान् मासुकैपणीयेन अशनपानखाद्यस्वाधेन वस्त्रप्रतिग्रह कम्बलपादपोछन केन औषधभैषज्येन प्रातिहारिकेण च पीठफल कशय्यासंस्तारकेण प्रतिलाभयन् , इति अग्रे 'विहरति' इति सम्ब धनीयम् एषां पदानां सविस्तरपाख्या औपपातिकमूत्रस्योत्तरार्द्ध त्रिषष्टितमसूत्रस्य मत्कृतायां पीयूषवर्षिणी व्याख्यायां विलोकनीया। 'भंते ति भगवं गोयमे' भदन्त ! इति भगशन् गरुडगन्धर्वमहोरगाहिकैर्देवगणैः निर्ग्रन्धात् प्रवचनात् अनतिक्रमणीयः नै ग्रन्थे प्रवचने निश्शंकितः निष्कांक्षितः निर्विचिकित्सः लब्धार्थः, गृहीताः, पृष्ठार्थः अभिगतार्थः, विनिश्चितार्थ: अस्थिमजाप्रेमानुरागरक्तः इदमायुष्मन् नैर्ग्रन्थं प्रवचनम् अर्थः इदं परमार्थः शेषमनर्थः उच्छ्रितस्फटिकः (उच्छ्रितपरिघः) अवंगुयद्वारः (अपावृतद्वार:) त्यक्तान्तःपुरगृहप्रवेशः बहुभिः शीलवतगुणविरमणप्रत्याख्यातपौषधोपवासैःसंस्तारकेण प्रतिलाभयन् विहरति' इन सब पदों की व्याख्या विस्तारपूर्वक औपपातिक सूत्रके उत्तरार्ध में जो ६३ वां सूत्र है उसकी पीयूष वर्षिणी टीका में की गई है सो वही से देख लेनी चाहिये 'भंते ति भगवं गोयमे हे भइन्त ! इस रूप से भगवान गौतम ने सम्बोधित क्रमणीयः नैर्ग्रन्थे प्रवचने निश्शंकितः निष्कांक्षितः विनिर्विचिकित्सः, लब्धार्थः, गृहीतार्थः पृठार्थः अभिगतार्थः विनिश्चितार्थः अस्थिमज्जाप्रेमानुरागरक्तः इदमायुष्मन् नैन्यं प्रवचनम् अर्थः इदं परमार्थः शेषमनर्थः उच्छितस्फटिकः (उच्छितपरिघः) अवंगुयद्वारः (अपावृत्तद्वारः) त्यक्तमन्तपुरप्रवेशः बहुभिः शीलवतगुणविरमण प्रत्याख्यातपोषधोपवासः-संस्तारकेण प्रतिलाभयन् विहरति' मा तमाम ५४ अक्षय કરાવે છે. આ તમામ પદની વ્યાખ્યા ઔપપાતિક સૂત્રના ઉત્તરાર્ધમાં ૬૩ ગેસઠમાં સૂત્રમાં પીયૂષવર્ષિણ ટીકામાં વિસ્તાર પૂર્વક કરવામાં આવેલ છે. તે તે ત્યાંથી સમજી લેવું.
'भंते त्ति भगवं गोयमे' महन्त । प्रभा मावान् गौतम स्वाभीसे प्रभुने समाधन ४शन ‘समर्ण भगवं महावीरं वंदइ नमसइ' श्रमय भगवान्
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ०१० सू०५ वस्तुतत्वनिरूपणम् २७३ गौतमः हे भदन्त ! इत्येवं रूपेण भगवन्तं संबोध्य भगवान् गौतमः 'समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसई' श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति 'वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी' वन्दित्वा नमस्यित्वा एवम्-वक्ष्यमाण वचनम् अवादीत् उक्तवान् किमुक्तवान् तत्राह-'पभू णं भंते !' मभुः-समर्थः खलु हे भदन्त ! 'सोमिले माहणे सोमिलो ब्राह्मगः 'देवाणुप्पियाणं अंतिए मुंडो भवित्ता०' देवा. नुप्रियाणामन्तिके मुण्डो भूत्वा अगारात् अनगारितां प्रवजितुम् अत्रातिदेशमाह'जहेब संखे तहेव निरवसेसं जाव अंतं काहिइ' यथैवात्र द्वादशे शते प्रथमोद्देशके शंखः तथैव निरवशेष याचद् अन्तं करिष्पति हे भदन्त ! भवदन्तिके दीक्षामादाय प्रजिष्यति सोमिलः किमितिगौतमपश्ने शंखश्रावकदृष्टान्तो वाच्यः करते हुए 'समणं भगवं महावीरं वंदइ नमंसह' श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की नमस्कार किया 'बंदित्ता नमंसित्ता' वन्दना नमस्कार करके फिर उन्होंने प्रभु से 'एवं बधाती' ऐसा पूछा 'पभू णं भंते ! सोमिले माहणे' हे भदन्त ! सोमिल ब्राह्मण क्या 'देवानुप्पियाणं अंतिए मुंडे भवित्ता०' आप देवानुप्रिय के पास मुंडित होकर अगारावस्था से अनगारास्था धारण करने के लिये क्या समर्थ है 'जहेव संखे' हे गौतम ! १२ वें शतक के प्रथम उद्देशक में शव के विषय में जैसाकथन किया गया है वही सब कथन यहां पर भी इसके विषय में कर लेना चाहिये अर्थात् जय गौतम ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया कि हे भदन्त ! आपके पास क्या सोमिल भागवती दीक्षा धारण करेगा ? तो प्रभु ने उनसे कहा हे गौतम ! इस विषय में यहाँ पर शङ्ख श्रावक का दृष्टान्त कह लेना चाहिये जिस प्रकार से शङ्कः श्रावक ने श्रावकधर्मका पालन भावार ना ४२ नभ२४.२ ४. 'वंदित्ता नमंसित्ता' 4 नभा२ उरीने ते ५७ तमामे प्रभुने ‘एवं वयासी' ! प्रमाणे ५७यु'. 'पभूणं भंते ! सोमिले माहणे' है मापन सौमित प्राय 'देवाणुप्पियाणं अंतिए मुंडे भवित्ता' मा५ हेवानुप्रियनी पासेहीक्षा स्वीतरीन मार माथी सन॥२ अवस्था धा२३ री शशे ? 'जहेव संखे०' ७ गौतम, १२ मारमा શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં શંખના વિષયમાં જે પ્રમાણે કથન કરવામાં આવ્યું છે. તે સઘળું કથન અહિયાં આ સોમિલના વિષયમાં સમજવું અર્થાત જ્યારે ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એ પ્રશ્ન કર્યો કે–હે ભગવન આપની પાસે સેમિલ બ્રાહ્મણ દીક્ષા ધારણ કરશે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુએ કહ્યું કે હે ગૌતમ! આ વિષયમાં અહિયાં શંખ શ્રાવકનું દૃષ્ટાંત સમજવું ખ શ્રાવક જે રીતે શ્રાવક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
ARRRRRRRRRE
२७४
भगवतीसूत्रे यथा शंखधायकः। श्रावकधर्म प्रतिपाल्य कालमासे कालं कृत्वा देवलोकं गतः सन् नतश्च्युत्वा महाविदेहे उत्पद्य गृहीतदीक्षः संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् सिद्धो बुदो मुक्तः परिनिर्वृतः सर्वदुःखानामन्तं करिष्यति तथैव सोमिलोऽपि श्रावक धर्म प्रतिपाल्य देवलोके गत्वा ततश्च्युत्वा महाविदेहे वर्षे उत्पनो भविष्यति तत्र दीक्षितो भूत्वा धर्म प्रतिपाल्य सेत्स्यति भोत्स्यते मोक्षति परिनिवास्यति सर्वदुःखानामन्तं करिष्यतीति भावः । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाब विह. रई' नदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद् विहरति, हे भदन्त ! सोमिल विषये यद् देवानुप्रियेण कथितं तत् एवमेव सर्वथैव सत्यमिति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीतिभावः ॥१०५॥ इति श्री विश्वविख्यातजगद्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां अष्टादशशतके दशमोद्देशकः समाप्तः॥१८-१०॥
अष्टादशं शतकं समाप्तम् ॥१८॥ करके मरण समय में मरकर देवलोक में गये हैं और फिर वहां से च्युत होकर महाविदेह में जन्म लेकर वे दीक्षा स्वीकार करके संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए सिद्ध, बुद्ध, मुक्त परिनिर्वात होकर समस्त दुःखों के अन्तकर्ता होंगे उसी प्रकार से सोमिल श्रावक भी धर्म को पालन करके देवलोक में जावेगा और वहाँ से च्युत होकर वह महाविदेह क्षेत्र में उत्पन्न होगा वहां भागवती दीक्षा धारण करके और धर्म का पालन करके वह सिद्ध होगा, बुद्ध होगा, मुक्त होगा, परिनिर्वात होगा और समस्त दुःखों का अन्तकर्ता होगा । 'सेवं भंते ! ધર્મનું પાલન કરીને મરણ સમયે મરીને દેવલેકમાં ગયો. અને તે પછી ત્યાં થી ચવીને મહાવિદેહમાં જન્મ ધારણ કરીને તેણે દીક્ષા સ્વીકારીને સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરીને સિદ્ધ થશે, બુદ્ધ થશે, મુક્ત થશે, પરિનિર્વાત થશે, અને સમસ્ત દુઃખને અંત કર્તા થશે તે જ રીતે આ
મિલ બ્રાહ્મણ પણ શ્રાવક ધર્મનું પાલન કરીને દેવેલેકમાં જશે. ત્યાંથી ચવીને તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થશે. ત્યાં દીક્ષા પર્યાયને ધારણ કરીને અને ધર્મનું પાલન કરીને સિદ્ધ થશે. બુદ્ધ થશે, મુક્ત થશે, પરિનિર્વાત્ થશે. અને સમસ્ત દુઓને અંત કર્તા થશે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० १० सू०५ वस्तुतत्वनिरूपणम् २७५ सेवं भंते ! त्ति जाव विहरह' हे भदन्त ! सोमिल के विषय में आप देवानुप्रियने जो कहा है वह ऐसा ही है सर्वथा सत्य ही है ऐसा कहकर गौतमने भगवान को वन्दना की नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ मू०५॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके अठारहवें शतकका
दसवां उद्देशक समाप्त ॥१८-१०॥ 'सेव भंते ! सेवं भंते त्ति जाव विहरई' 3 मापन सोभितना विषयमा આ૫ દેવાનુપ્રિયે જે કહ્યું છે. તે સર્વથા સત્ય છે. એ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાનને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમશકાર કરીને તેઓ સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરીને પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. એ સૂ. ૫ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અઢારમા શતકને દસમે ઉદ્દેશક સમાસા૧૮-૧ના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
भगवतीस्त्रे ॥अथैकोनविंशतितमं शतकं प्रारभ्यते ॥ अष्टादशशतकं निरूप्य अवसरसंगत्या एकोनविंशतितम शतकमारभमाण: तदुक्तोद्देशार्थ संग्राहिकां गाथामादौ उदाहरतिमूलम्-लेस्ला य१ गब्भर पुढवी३ महासवा४ चरम५ दीव६ भव_णाय७।निवत्तिःकरण९वणचरसुराय१० एगूणवीसइमे॥१॥ छाया-लेश्याश्च गर्भः पृथिवी महासवाश्चरम द्वीप भवनानि च ।
नितिकरणवनचरमुराश्च एकोनविंशतितमे ॥
टीका-लेश्यानामकः प्रथमोद्देशको-यत्र लेश्याविचारः करिष्यते १। गर्भमामको द्वितीयोदेशको-यत्र गर्भमाश्रित्य विचारः करिष्यते २ । पृथिवीनामक
उन्नीसवें शतक के पहले उद्देशे का प्रारंभ१८ वें शतक की प्ररूपणा हो चुकी अब १९वें शतक की मरूपणा की जाती है इस शतक में जो उद्देशकार्थ की प्ररूपणा की जाती है उसको संग्रह करके बतानेवाली गाथा इस प्रकार से है-'लेस्साय गम्भ' इत्यादि।
लेश्या नामका प्रथम उद्देशा हैं गर्भ नामका द्वितीय उद्देशा है पृथिवी नामका तीसरा उद्देशा है महास्त्रव नाम का चौथा उद्देशा है चरम नामका पाचवां उद्देशा है द्वीप नामका छट्ठा उद्देशा है भवन नामका सातवां उद्देशा है निवृत्ति नाम का आठवां उद्देशा है करण नामका नववां उद्देशा है और वनचरसुर नामका दशवां उद्देशा है ।
ઓગણીસમા શતકના પહેલા ઉદેશાનો પ્રારંભઅઢારમા શતકની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી ગઈ છે. હવે આ ઓગણીસ માં શતકની પ્રરૂપણ કરવામાં આવે છે. આ શતકના ઉદ્દેશાઓના અર્થની પ્રરૂપણું કરવામાં આવે છે, તેને સંગ્રહ કરીને બતાવનારી ગાથા આ પ્રમાણે छे-'लेस्साय गम्भ' त्यादि.
લેશ્યા નામને પહેલે ઉદ્દેશ છે. ગર્ભ નામને બીજે ઉદ્દેશ છે. પૃથિવી નામને ત્રીજે ઉદ્દેશ છે. મહાભ્રવ નામને ચેથા ઉદ્દેશ છે. ચરમ નામને પાંચમે ઉદ્દેશ છે. દ્વીપ નામને ઉદ્યો ઉદ્દેશ છે. ભવન નામને સાતમે ઉદ્દેશ છે. નિવૃત્તિ નામને આઠમે ઉદ્દેશ છે. કરણ નામને નવમે ઉદ્દેશ છે અને વનચર સુર નામને દશમો ઉદ્દેશ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १९ उ० १ उद्देशार्थगाथासंग्रहः
२७७ स्तृतीयोदेशको-यत्र पृथिवीकायिकवक्तव्यता भविष्यति ३ । महास्रवनामकश्चतुयोदेशको-यत्र नारका महास्रक्वन्तो महाक्रियावन्तश्चेति विचारः करिष्यते ४ । चरमनामकः पञ्चमोद्देशको - यत्राल्पस्थितिकनारकापेक्षयाऽधिकस्थितिवन्तो नारका महाक्रियावन्त इति विचारः करिष्यते ५ । द्वीपनामकः पष्ठोद्देशको-यत्र द्विपादि विषयको विचार: करिष्यते ६ । भवननामकः सप्तमोद्देशको-यत्र भव
टीकार्थ--लेश्या नामके प्रथम उद्देशे में लेश्याओं के सम्बन्ध में विचार किया गया है इसलिये इसका नाम लेश्या उद्देश हुआ है। गर्भ नामके द्वितीय उद्देशे में गर्भ के विषय में विचार किया है। इस लिये उस उद्देशे का नाम गर्भ उद्देशा हुआ है पृथिवी नामके उद्देशे में पृथिवीकायिक के सम्बन्ध में वक्तव्यता कही गई है अतः इस उद्देशे का नाम पृथिवी उद्देशा हुआ है महास्रव नामके चतुर्थ उद्देशे में नारक महनववाले एवं महाक्रियावाले होते हैं ऐसा विचार किया गया है अतः इसीसे इस उद्देशे का नाम महास्रव उद्देशा हुआ है। चरमनामके पूर्व उद्देशे में अल्पस्थितिवाले नारकों की अपेक्षा महास्थितिवाले नारक महाक्रियावाले होते हैं ऐसा विचार किया गया है अत: इस सम्बन्ध को लेकर इस उद्देशे का नाम चरम उद्देश ऐसा हुआ है द्वीप नामके उद्देशे में द्वीपादिविषयक विचार किया गया है अतः इस उद्देशा का नाम द्वीप उद्देश ऐसा हुआ है भवन नामका सातवां उद्देशा हैं, इसमें भवन
ટીકાઈ–વેશ્યા નામના પહેલા ઉદ્દેશામાં લેશ્યાઓના વિષયમાં વિચાર કરવામાં આવ્યું છે. તેથી તેનું નામ લેસ્યા ઉદ્દેશ એ પ્રમાણે પડ્યું છે. ગર્ભનામના ઉદેશામાં ગર્ભને વિષયમાં વિચાર કરવામાં આવ્યું છે તેથી તે ઉદેશાનું નામ ગભ ઉદ્દેશે એ પ્રમાણે થયું છે. પૃથિવી નામના ઉદેશામાં પ્રથિવીકાયિકના સંબંધમાં કથન કહેવામાં આવ્યું છે, જેથી આ ઉદ્દેશાનું નામ પૃથિવી ઉદ્દેશ એ પ્રમાણે થયું છે. મહત્સવ નામના ચેથા ઉદ્દેશામાં નારકે મહાસ્ત્રવવાળાં અને મહાકિયાવાળા હોય છે. એ વિચાર કરવામાં આવ્યું છે. તેથી આ ઉદ્દેશાનું નામ મહાસવ એવું થયું છે. ચરમ નામના પૂર્વ ઉદ્દેશામાં અ૫સ્થિતિવાળા નારકની અપેક્ષાથી મહાસ્થિતવાળા નારક મહાકિયાવાળા હોય છે, એ વિચાર કરવામાં આવે છે. તેથી આ સંબંધને લઈને આ ઉદ્દેશાનું નામ ચરમ ઉદ્દેશ એ પ્રમાણે થયું છે. દ્વીપ નામના ઉદ્દેશામાં દ્વીપ વિગેરેને વિચાર કરવામાં આવ્યું છે. તેથી આ સંબંધને લઈને આ ઉદેશાનું નામ દ્વીપ એ પ્રમાણે થયું છે. ભવન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
भगवतीस्त्रे
नादि संबन्धि विचारः करिष्यते ७ ! नितिनामकोऽष्टमोद्देशको-यत्रैकेन्द्रियादि जीवानामुत्पत्तिविषये विचारः करिष्यते ८ । करणनामको नवमोद्दे शको-यत्र द्रव्यादिकरणविषये विचारः करिष्यते ९ । वनवरसुरनामको दशमोद्देशको-यत्र वानव्यन्तरदेव विषयको विचारः करिष्यते १० । एवं रूपेण अस्मिन् एकोनविंशतितमे शतके दशोदेशकाः सन्तीति ।।
मूलम्-रायगिहे जाव एवं वयासी कइ णं भंते! लेस्साओ पन्नत्ताओ गोयमा! छल्लेस्साओ पन्नत्ताओ, तं जहा एवं जहा पन्नवणाए चउत्थो लेस्सुद्देस्सो भाणियव्वो निरवसेसो सेवं भंते ! सेवं भंते! ति॥१॥ __छाया-राजगृहे यावद् एवमवादीत् कति खलु भदन्त ! लेश्याः प्रज्ञप्ताः गौतम ! षडलेश्याः प्रज्ञताः तद्यथा एवं यथा प्रज्ञापनायाः चतुर्योलेश्योद्देशको भणितव्यो निरवशेषः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू० १॥ संबन्धी विचार किया गया है अतः इसी संबन्ध को लेकर इस उद्देशे का नाम भवन हुआ है निवृत्ति नामके ८ वें उद्देशे में एकेन्द्रियादि जीवों की उत्पत्ति के विषय में विचार किया गया है अतः इसीसे इस उद्देशे का नाम निर्वृत्ति ऐसा हुआ है करण नाम के ९ वे उद्देशे में द्रव्यादिकरण के विषय में विचार किया गया है इससे इस उद्देशे का नाम करण उद्देश हुआ है और १० वे उद्देशे में वनचरसुर वानव्यन्तर के सम्बन्ध में विचार किया गया है इसलिये इस उद्देशे का नाम वनचरसुर उद्देश ऐसा हुआ है इस प्रकार से इस १९ वे शतक में ये १० उद्देशे हैं । નામને સાતમે ઉદ્દેશ છે. તેમાં ભવન સંબંધી વિચાર કરવામાં આવ્યા છે. તેથી આ સંબંધને લઈને આ ઉદ્દેશાનું નામ ભવન ઉદ્દેશ એ પ્રમાણે થયું છે. નિતિ નામના આઠમાં ઉદેશામાં એકેન્દ્રિય વિગેરે જીવોની ઉત્પત્તિના વિષયમાં વિચાર કરવામાં આવ્યું છે. તેથી ઉદ્દેશાનું નામ નિવૃત્તિ એ પ્રમાણે થયું છે. કરણ નામના નવમાં ઉદ્દેશામાં દ્રવ્ય વિગેરે કરણના વિષયમાં વિચાર કરવામાં આવે છે. તેથી આ ઉદ્દેશાનું નામ કરણ ઉદ્દેશ એ પ્રમાણે થયું છે. અને દશમાં ઉદ્દેશામાં વનચર સુર વનવ્યન્તર દેવના સંબંધમાં વિચાર કરવામાં આવ્યું છે. તેથી આ ઉદ્દેશનું નામ “વનચરસુર એ પ્રમાણે થયું છે. આ રીતે ઓગણીમા શતકમાં આ દશ ઉદ્દેશાઓ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
mer
ममेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०१ सू०१ लेश्यास्वरूपनिरूपणम् २७९ ___टीका-"रायगिहे जाव एवं वयासी" राजगृहे यावत् गौतम एवमवादीत् अत्र यावत्पदेन गुणशिलकं चैत्यम् भगवान् समवमृतः परिषत् समागता धर्मकथानन्तरं परिपन प्रतिगता, तदनु पाञ्जलिपुटो गौतमः, एतदन्तस्य प्रकरणस्य संग्रहो भवति किमुक्तवान् गौतमः तत्राह-'कइ णे' इत्यादि । 'कइ " भंते ! लेस्साओ पन्नत्ताओ' कति खलु भदन्त ! लेश्याः प्रज्ञप्ता इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'छ लेस्साभो पन्नताओ' षट्लेश्याः प्रज्ञप्ताः, कृष्णादिद्रव्यसंबन्धात आत्मनः परिणामविशेषो लेश्या यावत्पर्यन्तं योगा
'रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि ।
टीकार्थ--'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृहनगर में यावत् गौतम ने इस प्रकार से पूछा यहां यावत्पद से इस प्रकरण का संग्रह हुआ है कि उस राजगृह नगर में गुगशिलक उद्यान था। उसमें भगवान् का आगमन हुआ परिषदा वहां पहुंची प्रभु ने धमकथा कही पश्चात् परिषत् वापिस चली गई, तब गौतम ने दोनों हाथ जोडकर प्रभु से ऐसा पूछा ऐसा सम्बन्ध यहां यावत्पद से लगाया गया है प्रभु से पूछा-'कह णं भंते ! लेस्साओ पन्नत्ताओं' तो इसे बताने के लिये यह सूत्र कहा गया है, हे भदन्त ! लेश्याएँ कितनी होती हैं ऐसा गौतम ने प्रभु से पूछा है। उत्तर में प्रभु ने कहो-'गोयमा! छ ल्लेस्साओ पन्नत्ताओ' हे गौतम ! लेश्याएँ छ होती हैं कृष्णादिद्रव्य के सम्बन्ध से जो आत्मा का परिणाम विशेष होता है उसका नाम लेश्या है, यह लेश्या जब तक योग रहते हैं
'रायगिहे जाव एवं वयासी'
टी -रायगिहे जाव एवं वयासी' २२ नगरमां यावत् गौतम સ્વામીએ પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછ્યું. અહિયાં યાવત્ પદથી નીચે પ્રમાણે પાઠનો સંગ્રહ થયો છે. રાજગુડ નગરમાં ગુણશિલક નામના ઉદ્યાનમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામી પધાર્યા. પ્રભુનું આગમન સાંભળીને પરિષદા પ્રભુને વંદના કરવા આવી પ્રભુએ તેઓને ધર્મદેશના આપી. તેઓ ધર્મદેશના સાંભળીને પ્રભુને વંદના નમરકાર કરીને પરિષદા તિપિતના સ્થાને પાછી ગઈ છે પછી પ્રભુની પર્યું પાસના કરતા એવા ગૌતમ સ્વામીએ બને હાથ बीन प्रमुन म प्रमाणे पूछयु.-कइणं भंते ! लेस्साओ पण्णत्ताओ' 3 सावन લેશ્યાઓ કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુએ मा प्रमाणे घु-'गोयमा! छ लेस्साओ पण्णताओ' हे गौतम ! सेश्या। થાય છે. કૃષ્ણાદિ દ્રવ્યના સંબંધથી આત્મામાં જે કર્મનું પરિણમન થાય છે,
શ્રી ભગવતી સત્ર: ૧૩
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
भगवती सूत्रे
स्तिष्ठन्ति तावदेव लेश्या भवति योगाभावे सति लेश्या न भवति इत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां योगेः सह नियतसम्बन्धवचाद् योगकारिकी लेश्येति निश्चीयते । अथेयं लेश्या कि योगान्तर्गतद्रव्यरूपा योगनिमित्तककर्मद्रव्यरूपा वा १ यदि योगनिमित्तककर्मद्रव्यरूपेति द्वितीयपक्षः स्वीक्रियते तदा किं घातिककर्मद्रव्यरूपा अघातिककर्मद्रव्यरूपा वा ? तत्र नाद्यः पक्षो घातिककर्मद्रव्यरूपेति यतः सयोगिकेवलिनां घातिकर्माभावेऽपि लेश्या भवतीति न वा अधाविकर्मद्रव्यरूपेति पक्षोऽपि न साधुः अयोगिकेवलिनाम् अवातिकर्म सद्भावेऽपि लेश्याया अभावात् अतो लेश्या योगान्तर्गतद्रव्यपैवेति अर्थात् मनोवाक्कायानामन्तर्गततब तक रहती है योग के अभाव में लेश्या नहीं होती है अतः अन्वय व्यतिरेक सम्बन्ध से यही निश्चित होता है कि योगों के साथ नियत सम्बन्धवाली होने से लेश्यायोग निमित्तक है यहां यह विचारणीय है कि लेश्या योगान्तर्गत द्रव्यरूप है ? कि योगनिमित्तकर्मद्रव्यरूप है ? यदि योगनिमित्तक कर्मद्रव्यरूप लेश्या है ऐसा यह द्वितीय पक्ष स्वीकार किया जावे तो इसमें पुनः यह प्रश्न उठता है कि क्या वह घातियाकर्मद्रव्यरूप है या अघातिया कर्मद्रव्यरूप है यदि कहा जावे कि लेश्या घातियाकर्मद्रव्यरूप है तो यह कहना इसलिये नहीं बनता है कि सयोग केवली के घातिया कर्मद्रव्य के अभाव में भी वह वहां होती है यदि कहो जावें कि लेश्या अघातिया कर्मद्रव्यरूप है सो यह भी कथन ठीक नहीं बैठता है क्योंकि अघातिया कर्मों के सद्भाव में भी अयोग केव लियों में यह नहीं पाई जाती है इसलिये लेश्या योगान्तर्गत द्रव्यरूप
તેનું નામ લેફ્યા છે. આ વૈશ્યા જ્યાં સુધી યાગ રહે છે. ત્યાં સુધી રહે છે. ચેાગના અભાવમાં લેસ્યા રહેતી નથી, તેથી અન્વય વ્યતિરેકના સબધથી એજ નિશ્ચિત થાય છે કે-ચેાગેાની સાથે નિયત સ'અ'ધવાળી હાવાથી વેશ્યા ચેગ નિમિત્તક છે. અહિયાં વિચારવાનુ એ છે કે લેશ્યા ચેાગાન્તગત દ્રવ્યરૂપ છે ? કેચાગ નિમિત્ત કમ દ્રવ્ય રૂપ છે? જો ચેગ નિમિત્તવાળા કમ દ્રવ્ય રૂપ વૈશ્યાને માનવામાં આવે તે તેમાં પ્રશ્ન એ થાય છે કે-તે ઘાતિયા કમ દ્રવ્ય રૂપ છે ? કે અઘાતિયા કમ દ્રવ્ય રૂપ છે? જે લેશ્યા ઘાતિયા કમ દ્રવ્ય રૂપ છે તેમ કહેવામાં આવે તે તે કથન એટલા માટે સુસ'ગત થતુ નથી કે—સયાગ કેવલજ્ઞાનીયે ને ઘાતિયા કદ્રવ્યના અભાવમાં પણ તે વૈશ્યા ત્યાં થાય છે જો વૈશ્યા અઘાતિયા કમ દ્રવ્યરૂપ છે, તેમ સ્વીકારવામાં આવે તે પણ ખરેખર લાગતું નથી કેમ કે અધાતિયા કર્માંના સભાવમાં પણ અચેગ કેવળીચેમાં તે હાતી નથી તેથી લેશ્યા ચૈાગાન્તગત દ્રવ્ય રૂપ છે એજ માન્યતા ખરાબર છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेवचन्द्रिका टीका श०१९०१ सु०१ लेश्यास्वरूपनिरूपणम्
२८१
शुभाशुभ परिणामकारणरूप कृष्णादिवर्णानां पुगलविशेषा एव लेश्याः, इयं च ser कषायोदये निमित्तभूता यतो योगान्तर्गतपुद्गलानां कषायोदयहृद्धौ सामर्थ्यस्य सद्भाव इति यथा पित्तप्रकोपात् क्रोधो बर्द्धते, आन्तरस्य पित्तोदयस्य कारणत्वात् बाह्यद्रव्यमपि कर्मणामुदये क्षयोपशमादौ कारणं भवति यथा ब्राह्मी वनस्पतिरूपा ज्ञानावरणीय क्षयोपशमे, मद्यपानं च ज्ञानावरणोदये निमित्तं भवतीति सेयं लेश्या पदविधा कृष्णनीळकापोति तेजः पद्मशुक्ल भेदादिति । 'तं जहा' तद्यथा ' एवं जहा पनवणाए चउत्थोलेस्सुद्देसओ भाणियव्यो निरवसेसो' एवं यथा प्रज्ञापनायाचतुर्थी लेयोदेशो भवितव्यो निरवशेष: प्रज्ञापनायाः सप्तही है ऐसा मानना चाहिये । अर्थात् मन वचन एवं कायरूप योगों के अन्तर्गत जो शुभ और अशुभ परिणाम होते हैं उन शुभाशुभ परिणामों के कारण कृष्णादिवर्णवाले पुद्गल होते हैं अतः ये कृष्णादिवर्णबाले पुद्गल ही लेश्यारूप हैं । यह लेश्या कषाय के उदय में निमित्त होती है क्योंकि योगान्तर्गत पुद्गलों में कषाय के उदय की वृद्धि करने का सामर्थ्य है। जैसे विस के प्रकोप से क्रोध की वृद्धि होती है। आन्तर पितोदय का कारण होने से बाह्यद्रव्य भी कर्म के उदद्य में एवं क्षयोपशम आदि में कारण होता है । जैसे वनस्पतिरूप ब्राह्मी ज्ञानावरणीय के क्षयोपशम में, एवं मद्यपान ज्ञानावरणीय कर्म के उदय में निमित्त होता है। लेश्या ६ प्रकार की कही गई है १ कृष्णलेश्या, २ नीललेश्या, ३ कापोतलेइया, ४ तेजोलेश्या, ५ पद्मलेश्या, ६ और शुक्ललेश्या ' एवं जहा पन्नवणाए चउत्थो लेस्सुद्देसओ भाणिच्वो निरवसेसो'
અર્થાત્ મન, વચન અને કાયરૂપ યાગાના અન્તત જે શુભ અને અશુભ પરિણમન થાય છે. તે શુભાશુભ પરિણામેાને કારણે કૃષ્ણાદિ વણુ વાળા પુદ્ગલે થાય છે. તેથી આ કૃષ્ણાદિ વાળા પુત્લા જ લેયારૂપ છે. આ લેફ્સા કષાય ના ઉદયમાં નિમિત્તરૂપ બને છે. કેમ કે-ચેગના અન્તત પુલેામાં કષાયના ઉદયની વૃદ્ધિ કરવાનું સામર્થ્ય' છે, જેમ પિત્તના પ્રકાપથી ક્રાય વધે છે. આન્તર પિત્તોદયનું કારણ હાવાથી મહ્યુ દ્રવ્ય પણ કર્માંના ઉદયમાં અને ક્ષયે પશમ વિગેરેમાં કારણ રૂપ હાય છે, જેમ વનસ્પતિરૂપ થ્રાહ્મી જ્ઞાનાવરણીયના ક્ષયપશમમાં અને મદ્યપાન જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદ્દયમાં નિમિત્ત બને છે.
લેસ્યા છ પ્રકારની કહેવામાં આવી છે. ૧ કૃલેશ્યા, ૨ નીલલેશ્યા, ૩ अयोतश्लेश्या, ४ तेलेवेश्या च पद्मवेश्या, मने ६ शुसोश्या 'एवं जहा पणवणार चत्थो लेस्सुद्देसओ भाणियन्त्रो निरवसेसो' मेवी रीते मडियां प्रज्ञा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
भगवतीसूत्रे दशस्य लेश्यापदस्य चतुर्थों लेश्योद्देशक इह भणियः स च 'कण्हछेस्सा जाव मुक्कलेस्सा' इत्यादि । कृष्णलेश्यादिद्रव्यं यदा नीललेवादि द्रव्येण सह संबध्यते तदा नीललेश्यादीनां स्वभावतया तदीयवर्णादिरूपेण च परिणमते यथा दुग्धे दध्नः संबन्धाद दुग्धं दध्याकारेण परिणमते एतादृशो लेश्या परिणाम: तियंग्मनुष्ययोर्लेश्या आश्रित्य ज्ञातव्यः, देवनैरयिकयोस्तु स्वभवपर्यन्तं लेश्याद्रव्यस्यावस्थानात् तत्रान्यलेश्याद्रव्यसंबन्धेऽपि तथा परिणामस्य असंभवात् अर्थात् पूर्वलेश्यान्तररूपेण न परिणमते किन्तु स्वकीयवर्णस्वभावमपरित्यज्यन्ती इस प्रकार से यहां प्रज्ञापना का पूरा चौथा लेश्योद्देशक कह लेना चाहिये इस लेश्या उद्देशक का अभिप्राय ऐसा है-'कण्हलेस्सा जाव सुक्कलेस्ता' इत्यादि कृष्णलेश्या आदिका द्रव्य जिस समय नील. लेश्यादि द्रव्य के साथ सम्बन्ध को प्राप्त होता है उस समय बह नीललेश्यादि के स्वभाव रूप में बदल जाता है अर्थात् उसके वर्णादिरूप में परिणम जाता है जैसे दुग्ध का दही के साथ सम्बन्ध होने पर वह दूध दही के आकार में परिणम जाता है। लेश्या का ऐसा यह परिणमन तिर्यग्मनुष्यों की लेश्याओं को लेकर ही होता है ऐसा जानना चाहिये। देव नारकियों की लेश्याओं को लेकर लेश्याओं का ऐसा परिणाम नहीं होता है। क्योंकि वहांतो स्वभावपर्यन्त लेश्याद्रव्य का अवस्थान रहता है अन्य लेण्याद्रव्य के साथ सम्बन्ध होने पर भी एक लेश्याद्रव्य दूसरे
પનાને સત્તરમાં પદને એથે લેશ્યા ઉદેશે પૂરેપૂરો સમજી લે. આ લેહ્યા उद्देशाने मापाथ भा प्रमाणे छे.-'कण्इलेस्सा जाव सुक्कलेसा' त्याहि gey લેશ્યા વિગેરેનું દ્રવ્ય જે સમયે ની લલેડ્યા દ્રવ્યોની સાથે સંબંધવાળું બને છે, તે સમયે તે નીલલેશ્યા વિગેરેના સ્વભાવ રૂપમાં બદલાઈ જાય છે, અર્થાત તેના વર્ણાદિ રૂપમાં પરિણમી જાય છે. જેમ દૂધને દહીં સાથે સંબંધ થવાથી તે દૂધ દહીં રૂપે પરિણમે છે. વેશ્યાનું આવી રીતનું આ પરિણમન તિર્યંચ મનુષ્યની વેશ્યાઓને લઈને જ થાય છે. તેમ સમજી લેવું દેવ અને નારકીયોની લેશ્યાઓનું આવું પરિણમન થતું નથી. કેમ કે–ત્યાં તે સ્વભાવ પર્યન્ત લેશ્યા. દ્રવ્યનું અવસ્થામાં રહે છે, બીજી લેડ્યા દ્રવ્ય સાથે સંબંધ થવા છતાં પણ એક વેશ્યા દ્રવ્ય રૂપે પરિણમનવાળું થતું નથી એક વેશ્યા દ્રવ્ય સાથે સંબંધ થવા છતાં પણ એક વેશ્યા દ્રવ્ય બીજી લેસ્થા દ્રવ્ય રૂપે પરિણમનવાળું થતું નથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०१ सू०१ लेश्यास्वरूपनिरूपथम् २८३ एवं लेश्यान्तरस्य छायामात्रमनुकरोति यथा स्फटिकमणिः रक्तादिमूत्रग ग्रथितः स्वकीयं रूपमपरित्यजन्नेव तस्य सूत्रस्य छायामात्रं गृह्णाति तथैव कृष्णादिद्रव्यं लेश्यान्तरद्रव्यस्य संबन्धे आगच्छति तदाऽन्यस्य छायामात्रं गृह्णाति, न तु स्वकीयं स्वरूपं परित्य नतीति प्रज्ञापनामूत्रस्थसप्तदशपदस्य चतुर्थो द्देशकस्याभिमायः । विशेषजिज्ञासुभिस्तु प्रज्ञापनात एव सर्व द्रष्टव्यमिति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति" तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! लेश्याविषये यत् देवानुपियेण कथितम् तत् सर्वमेव सर्वथा सत्यमेवेति कथयित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् गौतमो विहरतीति भावः ।।सू० १॥ इति श्री विश्वविख्यातजगद्द्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मवारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भावती" मूत्रस्य ममेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायामे कोनविंशतितमश तकस्य प्रथमोद्देशकः समाप्तः॥१९-१॥ लेण्याद्रव्यरूप से परिणमनवाला नहीं होना है एकलेश्पाद्रव्य का अन्य लेण्याद्रव्य के साथ सम्बन्ध होने पर भी वह लेश्या अपने वर्ण स्वभाव का परित्याग नहीं करती हुई ही लेश्यान्तर की छायामात्र का अनुकरण करती है जैसा स्फटिक मणिरक्तादिसूत्र से ग्रथित होने पर भी अपने रूपादि को नहीं छोडता हुआ हो उस रक्तादि सूत्र की केवल छायामात्र को ग्रहण करता है उसी प्रकार से कृष्णादि लेश्याद्रव्य के साथ सम्बन्धित होने पर भी उस सम्बन्धित लेश्याद्रव्य की छायामात्र को ग्रहण करता है अपने स्वरूप का परित्याग नहीं करता है। ऐसा यह भाव प्रज्ञापना सूत्र के १७ वें पद के चौथे उद्देशफ का है। इस विषय में विशेष जिज्ञा.
એક વેશ્યા દ્રવ્યનું અન્ય લેસ્યા દ્રવ્ય સાથે સંબંધ થવા છતાં પણ તે વેશ્યા પિતાના વર્ણ અને સ્વભાવને ત્યાગ ન કરતાં અન્ય લેશ્યાની છાયા માત્રનું
અનુકરણ કરે છે. જેમ સ્ફટિક મણિ લાલ વિગેરે રંગના દેરાથી ગૂંથાવા છતાં પિતાના રૂપને છેડયા વિના જ તે રક્ત વિગેરે દોરાની કેવળ છાયા માત્રને ગ્રહણ કરે છે. તે જ રીતે કૃષ્ણાદિ લેશ્યાનું દ્રવ્ય બીજા લેશ્યાદ્રવ્યની સાથે સંબંધવાળું હોવા છતાં પણ તે સંબંધવાળા વેશ્યાદ્રવ્યની છાયા માત્રને જ ગ્રહણ કરે છે. પોતાના સ્વરૂપને ત્યાગ કરતા નથી. આ પ્રમાણેને ભાવ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૧૭ સત્તરમા પદના ચેાથા ઉદ્દેશાન છે. આ વિષયમાં વિશેષ જીજ્ઞાસુએાએ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં જોઈ લેવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
भगवतीसूत्रे सुओं के लिये प्रज्ञापना मूत्र का अवलोकन करना चाहिये। 'सेवं भंते ! सेवं भंते त्ति' हे भदन्त ! लेश्या के विषय में जो आप देवानुप्रिय ने यह कहा है वह सब सत्य ही कहा है इस प्रकार से कहकर संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए गौतम अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू० १॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूजाश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके उन्नीसवें शतकका
॥पहला उद्देशक समाप्त ॥१९-१॥ 'सेवं भंने ! सेव भंते ! त्ति' 8 मापन वेश्याना विषयमा ५ वानु પ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું સત્ય છે. હે ભગવન આપનું કથન યથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા ગૌતમ સ્વામી પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થઈ ગયા. એ સૂ. ૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ઓગણીસમા શતકને પહેલે ઉદ્દેશક સમાસ ૧૯૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०१ सू०२ लेश्यावतः निरूपणम् २८५
अथैकोनविंशतितमे शतके द्वितीयोद्देशकः प्रारभ्यते । इतः पूर्व प्रथमोद्देश थे लेश्या निरूपितेति लेश्याधिकारात् लेश्यावान् द्वितीयो देशको निरूप्यते इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्य द्वितीयोदेशकस्य इदमादिम सूत्रम्-'कइ णं भंते ! इत्यादि ।
मूलम्-कइ णं भंते ! लेस्साओ पन्नत्ताओ एवं जहा पन्नवणाए गब्भुदेसो सो चेव निरवसेसो भाणियव्वो। सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति सू०१॥
एगूणवीसइमे सए बीओ उद्देसो समत्तो। छाया कति खल भदन्त ! लेश्याः प्रज्ञप्ताः एवं यथा प्रज्ञापनायाः गर्भोदेशः स एव निरवशेषो भणितव्यः तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ १॥
एकोनविंशतितमे शतके द्वितीयोदेशकः समाप्तः टीका-'कह णं भंते !' कति खलु भदन्त ! 'लेस्साओ पन्नताओ' लेश्या: प्रज्ञप्ताः इति प्रश्नः 'एवं जहा' एवं यथा 'पन्नवणाए गम्भुद्देसो' प्रज्ञापनाया:
दूसरा उद्देशे का प्रारंभ इससे पहिले प्रथम उद्देशक में लेश्याओं के सम्बन्ध में विचार किया गया है अतः लेश्या के अधिकार से लेश्यावान् जीव का इस द्वितीय उद्देशे में निरूपण किया जायेगा इसी संबंध को लेकर इस द्वितीय उद्देशका प्रारम्भ हो रहा है।
'कह णं भंते लेस्लाओ पन्नत्ताओं' इत्यादि।
टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'कइण भंते ! लेस्साओ पन्नत्ताओ' हे भदन्त ! लेश्याएं कितनी कही गई हैं ? प्रभुने इसके उत्तर में एवं जहा पन्नवणाए गम्भुद्देसो सोचे' ऐसा कहा
भी देशानो पार - પહેલા ઉદ્દેશામાં લેશ્યાઓના સંબંધમાં વિચાર કરવામાં આવ્યું છે. તેથી લેસ્થાના અધિકારથી આ બીજા ઉદ્દેશામાં લેસ્થાવાળા જીનું નિરૂપણ કરવામાં આવશે. આ સંબંધથી આ બીજા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે
'कइ णं भंते लेस्साओ पण्णत्ताओ' त्यादि ।
ટીકાર્થ–આ સૂત્રથી ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછવું છે કે– 'कइ णं भंते ! लेस्साओ पण्णत्ताओ' लगवन् वेश्यामेटी अवामा भावी छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ है ‘एवं जहा पण्णवणाए गन्भुदेसो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
-
भगवतीसूत्रे गर्मोद्देशकः 'सोचे निरवसेसो भाणियन्त्रो' स एव निरवशेषः-समग्रोऽपि भणि तव्यः-वक्तव्यः ‘एवं' इति एवम्-अनेन प्रकारेण यथा प्रज्ञापनायां गर्भो देशके गर्भसूत्रोपलक्षितोद्देशके सप्तदशपदस्य षष्ठे उद्देशके सूत्रं तथैव इहापि वाच्यम् तन्यूनाधिकत्वपरिहारार्थ माह-'सोचेव' स एव गर्मोद्देशको निरवशेषो भणितव्य इति अनेन यत् सूचितं तदिदम् कति खलु भदन्त ! लेश्याः प्रज्ञप्ताः 'गोयमा ! छ लेस्साओ पन्नत्ताओ तं जहा कण्हलेस्सा जाव मुक्कलेस्सा' गौतम ! षड्लेश्या: प्रज्ञप्ताः तद्यथा कृष्णलेश्या यावत् शुक्ललेश्या अत्र यावत्पदेन नीलकापोततेजः पोतिलेश्याचतुष्टयस्य संग्रहो भाति तथा च कृष्णनीलकापोततेजःपद्मशुक्लादि भेदेन षड्लेश्याः प्रज्ञप्ताः 'मणुस्साणं भंते ! कइलेस्साओ पन्नताओ गोयमा ! है कि हे गौतम ! यहाँ प्रज्ञापना मूत्र के १७ वें पदका छट्ठा गर्भ उद्देश पूराकह लेना चाहिये। इस प्रकार से जैसा प्रज्ञापना सूत्र के गर्भोद्देशक में-गर्भसूत्रोपलक्षित उद्देशक में १७ वें पद के छठे उद्देशे में सूत्र है उसी प्रकार से यहां पर भी वह समग्ररूप से कह लेना चाहिये 'निरव सेसो' पद से यह प्रकट किया गया है कि वह उद्देश पूरा का पूरा यहां कहना चाहिये कमती बढती नहीं इस प्रकार के कथन से जो निष्कर्ष निकला वह इस प्रकार से है-गौतम ने प्रभु से जब ऐसा पूछा हे भदन्त ! लेश्याएं कितनी कही गई हैं ? तो इसके उत्तरमें प्रभु ने कहा हे गौतम ! लेश्याएं छह कही गई हैं। कृष्णलेश्या यावत् शुक्ल लेश्या यावत्पद से यहां नील, कापोत, तेज और पद्म इन चार लेश्याओं का ग्रहण हुआ है। फिर गौतम ने प्रभु से पूछा-'मणुस्साणं भंते !' हे भदन्त ! मनुष्यों को सोचे' गौतम! मा विषयमा प्रज्ञापन। सूत्रन॥ १७ अत्तरमा ५४॥ ५२५२१ છઠ્ઠા ગર્ભાશનું કથન સમજવું અર્થાત્ જે રીતે પ્રજ્ઞાપને સૂત્રના ગદ્દેશમાં -ગર્ભસૂત્રથી ઉપલક્ષિત ઉદ્દેશાના ૧૭ સત્તરમાં પદના છઠા ઉદ્દેશામાં સૂત્ર છે. તે જ રીતે અહિયાં પણ તે સંપૂર્ણરૂપે સમજી લેવું
'निरवसेखो' में पहथी से व्यु छ है. पूरे Y२२ उद्देशानु थन ४२. तथी १५ माछु ४२ नही.
ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને જયારે એવું પૂછયું કે હે ભગવન વેશ્યાઓ કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુએ કહ્યું કે-હે ગૌતમ! છ પ્રકારની વેશ્યાઓ કહેવામાં આવી છે. તે આ પ્રમાણે છે. કૃષ્ણ લેશ્યા, નીલલેશ્યા ૨, કાપતલેશ્યા, તેજલેશ્યા, પદ્મવેશ્યાપ અને શુકલતેશ્યા, ફરીથી गीतमपाभी प्रभुने मे पूछयु छ ?-'मणुस्साणं भंते ! 3 मापन मनुष्याने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९३०१ सू०२ लेश्यायतः निरूपणम्
२८७
छ लेस्साओ पनचाओ तं जहा कण्हलेस्सा जाव सुक्कलेस्सा' इत्यादि, मनुष्याणां भदन्त ! कतिलेश्याः प्रज्ञताः गौतम । षड्लेश्याः प्रज्ञन्ताः, तद्यथा कृष्णलेइया यावत् शुक्ललेश्या अत्रापि यावत्पदेन नीलकापोततेजः पद्मलेश्यानां संग्रहो भवतीति यानि च सूत्राणि आश्रित्य अयं गर्भोदेशक उक्तः तानि सूत्राणीमानि 'कहले से णं भंते ! मणुस्से कण्हलेस्सं गन्धं जणेज्जा हंता गोयमा ! जणेज्जा ! कण्हलेस सेणं मंते ! मणूस्से नीललेस्सं गब्भं जणेज्जा हंता गोयमा ! जणेज्जा' इत्यादि, कृष्णलेश्यः खलु भदन्त | मनुष्यः कृष्णलेइयं गर्भं जनयेत् हन्त गौतम ! जनयेत् कृष्णलेश्यः खलु भदन्त ! मनुष्यः नीललेश्यं गर्भं जनयेत् हन्त
कितनी लेश्याएं कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा- हे गौतन ! मनुष्यों को छ लेश्याएं कही गई हैं। जो कृष्ण नील आदि रूप से ही हैं । 'कह णं भते लेस्साओ पन्नताओ' से लेकर 'गोयमा । छ लेस्साओ पन्नताओ तं जहा कण्हलेस्सा जाव सुक्कलेस्सा' इस प्रकार से जिन सूत्रों को आश्रित करके यह गर्भोदेशक कहा गया है वे सूत्र ये हैं-प्र० ' कण्ह लेस्से णं भंते! मणुस्से कण्हलेस्सं गन्धं जणेज्जा ? हंता, गोधमा जणेना !'
भदन्त ! कृष्णलेावाला मनुष्य कृष्णलेइपावाले गर्भ को उत्पन्न करता है क्या ? हां गौतम ! कृष्णलेश्यावाला मनुष्य कृष्णलेइयावाले गर्भ को उत्पन्न करता है । प्र ' कण्हलेस्से णं भंते! मणुस्से नीललेस्सं गब्र्भ जणेज्जा ? उ०- - हंता, गोषमा ! जणेज्जा' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाला मनुष्य नीललेइयावाले गर्भ को उत्पन्न करता है क्या ? हाँ, गौतम ! कृष्णश्यावाला मनुष्य नीललेश्यावाले गर्भ को उत्पन्न करता કેટલી લેશ્યાએ કહેવામાં આવી છે, તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હે ગૌતમ ! મનુષ્યને છ લેશ્યાએ કહેવામાં આવી છે. જે કૃષ્ણ, નીલ વિગેરે રૂપે છે. 'कइ णं भवे ! लेस्ता पण्णत्ताओ' से पहथी बने 'गोयमा छ लेस्साओ पण्णताओ तंजहा - कण्हलेरसाओ जाव सुक्कलेस्सा' या प्रमायेना के सूत्रोना આશ્રયથી આ ગભેદેશક કહેવામાં આવેલ છે. તે સૂત્ર આ છે.
1. ' कइलेरसे णं भंते! मणुस्से कण्हलेस्सं गव्र्भ जणेज्जा ? हंता गोयमा जणेज्जा' हे भगवन् दृष्यसेश्यावाणा भनुष्य पृ॒ष्णुवेश्यावाजा गलने उत्पन्न रे છે ? હા ગૌતમ ? કુષ્ણેલેસ્યાવાળા મનુષ્ય કૃષ્ણવેશ્યાવાળા ગભને ઉત્પન્ન કરે છે. प्र. ' कण्हलेस्से णं भते ! मणुस्से नीललेस्सं गव्भ जणेज्जा १
उ. हंता गोयमा ! जणेज्जा' हे भगवन् दृष्युसेश्यावाणा मनुष्य, नीस
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
भगवती सूत्रे
गौतम ! जनयेत् इत्यादि । तदयं प्रज्ञापनामकरणस्य निष्कृष्टोऽर्थः तथाहि - हे भदन्त ! किं कृष्णलेश्यो मनुष्यः कृष्णलेश्यं गर्भमुत्पादयेत् हन्त, गौतम ! कृष्णलेश्यो मनुष्यः कृष्णलेश्यं गर्भमुत्पादयेत् । कृष्णलेश्वः खलु मदन्त ! मनुष्यः नीलश्यं गर्भमुत्पादयेत् किम् ? हंत गौतम ! उत्पादयेत् कृष्णछेइयो मनुष्यः कापोततेजः पद्मशुक्ललेश्यं गर्भमुत्पादयेत् किम् ? हन्त गौतम ! कृष्णलेश्यो मनुष्यः कापोत लेश्य गर्भादारभ्य शुक्ललेयपर्यन्तं गर्भमुत्पादयेत्, एवं नीललेश्यो मनुष्यः कृष्णलेश्यं गर्भमुत्पादयेत् एवमेव कापोततेजः पद्मशुक्ललेश्यायुक्त गर्भविषयेऽपि ज्ञातव्यम् । एवं कृष्णलेइयो मनुष्यः कृष्णलेश्यायुक्तत्रीतः कृष्णलेश्यावन्तं गर्भमुत्पादयेत् एवमेव सर्वास्वपि कर्मभूमिषु अकर्मभूमिषु च मनुष्यविषये ज्ञातव्यम् है। इसी प्रकार से कृष्णश्यावाला मनुष्य कापोसलेइयावाले गर्भ को तेजोलेश्यावाले गर्भ को पद्मलेश्यावाले गर्भ को और शुक्ललेश्यावाले गर्भ को क्या उत्पन्न कर सकता है ? हाँ, गौतम ! कृष्णलेश्यावाले मनुष्य कपोतले योवाले गर्भ को पद्मलेश्वावाले गर्भ को और शुक्ल
यात्राले गर्भ को उत्पन्न कर सकता है । इसी प्रकार से नीललेश्यावाला मनुष्य कृष्णलेइवावाले गर्भ से लेकर शुक्ललेश्यावाले गर्भ तक उत्पन्न कर सकता है इसी प्रकार से कृष्णलेपावाला मनुष्य कृष्णलेश्या युक्त स्त्री से कृष्णलेावाले गर्भ को उत्पन्न कर सकता है इसी प्रकार का कथन समस्त कर्मभूमि और अकर्मभूमि के मनुष्यों के सम्बन्ध में
લેશ્યાવાળા ગર્ભને ઉત્પન્ન કરે છે? હા ગૌતમ કૃષ્ણુલેસ્યાવાળા મનુષ્ય નીલ લેસ્યાવાળા ગભને ઉત્પન્ન કરે છે. એજ રીતે કૃષ્ણે લેસ્યાવાળા મનુષ્ય કાપાત લેફ્સાવાળા ગર્લને, તે વૈશ્યાવાળા ગલ ને, પદ્મદ્યેશ્યાવાળા ગર્ભને અને શુકલ લેવાવાળા ગને ઊપન્ન કરી શકે છે? હા ગૌતમ ? કુષ્ણુલેશ્યાવાળા મનુષ્ય, કાપાત લેફ્સાવાળા ગને, પદ્મ લેશ્યાવાળા ગને અને શુકલ લેશ્યા વાળા ગર્ભને ઉત્પન્ન કરી શકે છે. અને એજ રીતે નીલ લેશ્માવાળે! મનુષ્ય કૃષ્ણ લેશ્માવાળા ગમથી લઈને શુકલ વેશ્યાવાળા પન્તના ગર્ભને ઉત્પન્ન કરી શકે છે. અને એજ રીતે કૃષ્ણલેશ્યાવાળે મનુષ્ય કૃષ્ણલેશ્યાવાળી સ્ત્રીથી કૃષ્ણુલેશ્યાવાળા ગર્ભને ઉત્પન્ન કરી શકે છે. આ પ્રમાણેનું કથન સઘળી કમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०२ सू०२ लेश्यावतः निरूपणम् २८९ अकर्मभूमिस्थ मनुष्याणां प्रथमाश्चतस्र एव लेश्या भवन्तीति ता आश्रित्यैव सर्व ज्ञातव्यमिति । विशेषतस्तु प्रज्ञापनासूत्रादेव अवगन्तव्यमित्यलमधिकेन ॥मू. १॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात- जगदल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त"जैनाचार्य' पदभूषित --- कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यामेकोनविंशतिशतके
द्वितीयोदेशकः समाप्तः॥१९-२॥ भी जानना चाहिये । अकर्मभूमिस्थ मनुष्यों के पहिली चार लेश्याएं ही होती हैं अतः उन्हें ही आश्रित करके पूर्वोक्त रूप से कथन करना चाहिये, इस विषय में विशेष में जानने के लिये प्रज्ञापना सूत्र देखना चाहिये ॥ सू० १॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या के उन्नीसवें शतकका
दूसरा उद्देशक समाप्त ॥ १९-२॥ ભૂમિ અને અકર્મભૂમિના મનુષ્યોના સંબંધમાં પણ સમજી લેવું. અકર્મભૂમિમાં રહેવાવાળા મનુષ્યોને પહેલી ચાર વેશ્યાઓ જ થાય છે. તેથી તેને જ ઉદ્દેશીને પૂર્વોક્ત રૂપે કથન કરવું જોઈએ. આ વિષયમાં વિશેષ જાણવાની ઈચછાવાળે એએ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં જોઈ લેવું. જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ઓગણીસમા શતકને બીજો ઉદ્દેશક સમાસ ૧૯રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
अथैकोनविंशतिशते तृतीयोद्देशकः प्रारभ्यते ।। द्वितीयोद्देशके लेश्याः कथिताः लेश्यायुक्ताश्च जीवाः पृथिव्यादि कायिकतया उत्पयन्ते इति पृथिवीकायिकादयो जीवाः तृतीयोद्देशके निरूपयिष्यन्ते, इत्येवं सम्बन्धेनायातस्य तृतीयोद्देशकस्य इदमादिषं सूत्रम्-'रायगिहे' इत्यादि ।
मूलम्-रायगिहे जाव एवं क्यासी सिय भंते ! दो वा तिन्नि वा चत्तारि वा पंच वा पुढवीकाइया एगयओ साधारणं सरीरं बंधति, बंधित्ता तओ पच्छा आहारेंति वा परिणामेति वा सरीरं बंधति ? नो इणढे समढे पुढवीकाइया णं पत्तेयाहारा पत्तेयपरिणामा पत्तेयं सरीरं बंधंति बंधित्ता तओ पच्छा आहारेंति वा परिणामेति वा सरीरं वा बंधंति। तेसिं णं भंते! जीवाणं कइलेस्साओ पन्नत्ताओ ? गोयमा! चत्तारि लेस्साओ पन्नताओ तं जहा कण्हलेस्ता नीललेस्सा काउलेस्सा तेउलेस्सा२॥ ते णं भंते ! जीवा किं सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी ? गोयमा ! नो सम्मट्टिी मिच्छादिट्ठी नो सम्मामिच्छादिट्ठी ३॥ ते णं भंते! जीवा किं नाणी अण्णाणी? गोयमा! नो नाणी अन्नाणी नियमा दु अन्नाणी तं जहा मइ अन्नाणी य सुयअन्नाणी य ४ ते णं भंते! जीवा किं मणजोगी बयजोगी कायजोगी ? गोयमा! नो मणजोगी नो वयजोगी कायजोगी ५। ते गंभंते जीवा किं सागारोवउत्ता अणागारोवउत्ता? गोयमा! सागारोवउत्ता वि अणागारोवउत्ता वि६। ते णं भंते! जीवा किमाहारमाहाति गोयमा! दबओणं अगंतपएसियाई दवाई
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० २९१ एवं जहा पन्नवणाए पढमे आहारुदेसए जाव सम्बप्पणयाए आहारमाहारेति। ते ण मंते जीवा जमाहारांति तं चिजति जं नो आहारोंत तं नो चिजति चिन्नेवास उद्दाइ पलिसप्पइ वा हंता गोयमा! ते णं जीवा जमाहारांति तं चिजति जं नोजाव पलिसप्पइ। तेसि णं भंते! जीवा णं एवं सन्नाइ वा पन्नाइ वा मणो ति वा वईई वा अम्हे णं आहारमाहारेमो ? णो इणटे समढे आहारेति पुणते तेसि णं भंते! जीवा णं एवं सन्नाइवा जाव वईइ वा अम्हे णं इटाणिटे फासे पडिसंवेदेमो ? णो इणढे समढे पडिसंवेदेति पुणते ७। ते णं भंते! जीवा किं पाणाइवाए उवक्खाइति मुसावाए अदिन्नादाणे जाव मिच्छादंसणसल्ले उवक्खाइज्जति ? गोयमा! पाणाइवाए वि उवक्खाइजंति जाव मिच्छादसणसल्ले वि उपक्खाइज्जति जेसि पिणं जीवाणं ते जीवा एवमाहिज्जति तेसि पिणंजीवाणं नो विन्नाए नाणते। ते णं भंते! जीवा कओहितो उववज्जति कि नेरइएहिंतो उववज्जति एवं जहा वकंतीए पुढवाकाइयाणं उववाओ तहा भाणियव्यो ९। तेसिंण भंते! जीवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता? गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं बावीसं वाससहस्साइं१०॥ तेसि णं भंते! जीवाणं कइसमुग्घाया पन्नत्ता ? गोयमा! तओ समुग्घाया पन्नत्ता तं जहा वेयणालमुग्घाए कसायसमुग्याए मारणंतियलमुग्घाए । ते गंभंते ! जीवाः मारणंतियसमुग्घाएणं किं समोहया भरति असमोहया मरंति गोयमा! समोहया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
भगवतीसूत्रे वि मरंति असमोहया वि मराति ११॥ ते शंभंते ! जीवा अणंतरं उध्वट्टित्ता कहिं गच्छंति कहिं उववज्जति एवं उव्वट्टणा जहा वक्रतीए १२। सिय भंते! जाव चत्तारि पंच आउक्काइयाए, गयओ साहारणसरीरं बंधित्ता तओ पच्छा आहारेंति एवं जो पुढवीकाइयाणं गमो सो चेव भाणियन्वो जाव उव्वदति नवरं ठिई सत्तवाससहस्साई उक्कोसेणं सेसं तं चेव १२। सिय भंते! जाव चत्तारि पंच तेउक्काइया० एवं चेव नवरं उववाओ ठिई उवणाय जहा पन्नवणाए, सेसं तं चेव १२। वाउक्काइयाणं एवं चेव नाणत्तं, नवरं चत्तारि समुग्घाया १३ । सिय भंते ! जाव चत्तारि पंचवणस्सइकाइया० पुच्छा, गोयमा ! णो इणढे समटे। अणंता वणस्सइकाइयाए, गयओ साहारणसरीरं बंधंति बंधित्ता तओ पच्छा आहारैति वा परिणामेति वा सरीरं वा बंधति। सेसं जहा तेउकाइयाणं जाव उन्वति नवरं आहारो नियम छदिसिं ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण वि अंतोमुहत्तं सेसं तं चेव॥सू०१॥ ___छाया-राजगृहे यावदेवमवादीत् स्याद् भदन्त ! द्वौ वा त्रयो वा चत्वारो वा पश्च वा पृथिवीकायिकाः एकतः साधारणशरीरं वध्नन्ति बद्ध्वा ततः पश्चात् आहरन्ति वा परिणमयंति वा शरीरं वा बध्नन्ति ? नायमर्थः समर्थः पृथिवीकायिकाः प्रत्येकाहाराः प्रत्येकपरिणामाः प्रत्येकं शरीरं बध्नन्ति वद्ध्वा ततः पश्चात आहरन्ति वा परिणमयन्ति वा शरीरं वा वध्नन्ति १। तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति लेश्याः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! चतस्रो लेश्याः प्रज्ञप्ताः तद्यथा कृष्णलेश्या नीललेश्या कापोतलेश्या तेजोलेश्याः २ । ते खलु भदन्त ! जीवाः कि सम्यग् दृष्टयो मिथ्यादृष्टयः सम्यगूमिथ्यादृष्टयो वा ? गौतम ! नो सम्यग् दृष्टयो मिथ्यादृष्टयो नो सम्यमिथ्यदृष्टयः३। ते खलु भदन्त ! जीवाः कि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० २९३ ज्ञानिनः अज्ञानिना, गौतम ! नो ज्ञानिनः अज्ञानिनः नियमतो द्वे अज्ञाने तद्यथा मत्यज्ञानं च श्रुताज्ञानं च ४ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं मनोयोगिनो वचोयोगिनः काययोगिनः ? गौतम ! नो मनोयोगिनो नो वचोयोगिनः काययोगिनः ५। ते खलु भदन्त ! जीवाः किं साकारोपयुक्ता अनाकारोपयुक्ताः ? गौतम ! साकारोपयुक्ता अपि अनाकारोपयुक्ता अपि ६ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किमाहारमाहरन्ति ? गौतम ! द्रव्यतः खलु अनन्तपदेशिकानि द्रव्याणि एवं यथा प्रज्ञापनायाः प्रथमे आहारोदेशके यावत् सर्वात्मतया आहारमाहरन्ति ते खलु भदन्त ! जीवा यमाहरन्ति तं चिन्वन्ति यं नो आहरन्ति तं नो चिन्वन्ति चीर्ण वा तत् अपद्रवति परिसर्पति वा ? हन्त गौतम ! ते खलु जीवायमाहरन्ति तं चिन्वन्ति यं नो यावत् परिसर्पति वा तेषां खलु भदन्त ! जीवानाम् एवं संज्ञा इति वा प्रज्ञा इति वा मन इति वा वच इति वा 'वयं खलु आहारमाहरामः' नायमर्थः समर्थः आहरन्ति पुनस्ते । तेषां खलु जीवानाम् एवं संज्ञा इति वा यावद् वच इति वा वयं खलु इष्टानिष्टान स्पर्शान् प्रतिसंवेदयामः ? नायमर्थः समर्थः मतिसंवेदयन्ति पुनस्ते ७ । ते खलु भदन्त ! जीवाः कि प्राणातिपाते उपाख्यायन्ते मृषावादे अदत्तादाने यावन्मिथ्यादर्शनशल्ये उपाख्यायन्ते ? गौतम ! प्राणातिपातेऽपि उपाख्यायन्ते यावत् मिथ्यादर्शनशल्येऽपि उपाख्यायन्ते, येषामपि खलु जीवानां ते जीवा एवमाख्यायन्ते तेषामपि खलु जीवानां किं नो विज्ञातं नानात्वम् ८ । ते खलु भदन्त ! जीवाः कुत उत्पद्यन्ते किं नैरयिकेभ्य उत्पद्यन्ते ? एवं यथा व्युत्क्रान्तौ पृथिवीकायिकानामुपपातः तथा भणि नव्यः ९। तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कियत्काल स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहर्तम् उत्कृष्टतो द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि १०। तेषां खल भदन्त ! जीवानां कति समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः गौतम ! त्रयः समुद्घाताः प्रज्ञप्ता: तद्यथा वेदनासमुदघातः कषायसमुद्घातो मारणान्तिकसमुदघातः । ते खलु भदन्त ! जीवाः मारणान्तिकसमुद्घातेन कि समवहता म्रियन्ते असमवहता नियन्ते गौतम ! समवहता अपि म्रियन्ते असमवहता अपि म्रियन्ते ११ । ते खलु भदन्त ! जीवाः अनन्तरमुद्रयं कुत्र गच्छन्ति कुत्रोत्पद्यन्ते, एवमुद्वर्तनाय व्युत्क्रान्तौ १२ । स्याद्भदन्त ! यावत् चत्वारः पश्चाप्कायिका एकतः साधारणशरीरं बध्नन्ति, एकतः साधारणशरीरं बद्ध्वा ततः पश्चात् आहरन्ति एवं यः पृथिवीकायिकानां गमः सः एव भणितव्यो यावदुद्वतन्ते नवरं स्थितिः सप्तवर्षसहस्राणि उत्कृष्टतः शेषं तदेव १३ । स्याद् भदन्त ! यावत् चत्वारः पञ्च तेन: कायिकाः० एवमेव नवरमुपपातः स्थितिरुद्वर्तना च यथा प्रज्ञापनायाम् शेषं तदेव १२ । वायुकायिकानामेवमेव नानात्वम् , नवरं चत्वारः समुद्घाताः १२ । स्याद
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
भगवतीसूत्रे भदन्त ! यावत् चत्वारः पञ्चवनस्पतिकायिका० पृच्छा, गौतम! नायमर्थः समर्थः अनन्ना वनस्पतिकायिकाः एकतः साधारणशरीरं बध्नन्ति बद्ध्वा ततः पश्चाद् आहरन्ति वा परिणमयन्ति वा शरीरं वा बध्नन्ति २। शेषं यथा तेजस्कायिकानाम् यावदुद्वर्तन्ते नवरमाहारो नियमात् पदिशि स्थितिर्जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टेनापि अन्तर्मुहूर्त शेषं तदेव ॥सू० १॥ ____टीका-'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृहे यावदेवमवादीत् अत्र यावत्पदेन गुणशैल चैत्यं तत्र भगवान् समस्त इत्यारभ्य प्राजलिपुटो गौतम एतदन्तस्य प्रकरणस्य ग्रहणं भवति किमवादीत् गौतमस्तत्राह-'सिय भंते' इत्यादि । इह च
तीसरे उद्देशे का प्रारंभ द्वितीय उद्देशक में लेश्याएं कही गई हैं लेश्यायुक्त जीव पृथिव्यादि. कायिक रूप से उत्पन्न होते हैं इसी कारण यह तृतीय उद्देश पृथिवीकायिक आदि जीवों का निरूपण करने के लिये प्रारम्भ किया जारहा है
'रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि ।
टीकार्थ-'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृह नगर में यावत् इस प्रकार से पूछा-यहां यावत्पद से 'गुणशिलक चत्य. तत्र भगवान् समवस्तः' इस पाठ से लेकर 'प्राञ्जलिपुटो गौतमः' यहां तक का पाठ गृहीत हुआ है तथा च राजगृह नगर में गुणशिलक नाम का उद्यान था उसमें तीर्थंकर परम्परा के अनुसार विहार करते हुए श्रमण भगवान महावीर पधारे परिषदा धर्मोपदेश सुनने के लिये प्रभु के समीप आधी प्रभुने धर्मकथा कही परिषद् धर्मकथा सुनकर वापिस चली गई बाद में दोनों
on शान प्रारमબીજા ઉદ્દેશામાં વેશ્યાઓનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. વેશ્યાવાળા જીવ પ્રથિવીકાય વિગેરે રૂપથી ઉત્પન્ન થાય છે. એ જ કારણથી પૃથિવીકાયિક વિગેરે જનું નિરૂપણ કરવા માટે ત્રીજા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે, 'रायगिहे जाव एवं वयासी' याह
-'राजगिहे जाव एवं क्यासी' २१७ नगरमा मान મહાવીર સ્વામી તીર્થંકર પરમ્પરા અનુસાર વિહાર કરતા કરતા પધાર્યા. 'गुणशिलकः चैत्यः तत्र भवान् समवसृतः' वसति भाट वनपासनी माज्ञा લઈને ગુણશિલક નામના ચૈત્યમાં-ઉદ્યાનમાં બિરાજ્યા. પ્રભુનું આગમન સાંભળીને પરિષદા તેઓને વંદના કરવા આવી પ્રભુએ તેઓને ધર્મદેશના આપી ધર્મદેશના સાંભળીને પ્રભુને વંદના નમસ્કાર કરીને પરિષદ્ પિતપોતાને સ્થાને પાછી ગઈ. ते पछी प्रभुनी ५युपासना ४२ता गौतम पाभी 'प्राञ्जलिपुटो गौतमः'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ३०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० २९५ कचिदियं द्वारगाथा दश्यते
सिये १ से २ दि ३ नाणे ४ जोगो ५ वओगे ६ तहा किमाहारो ७ पाणावाय ८ उपाय ९ ठिई १० समुग्धाय ११ उबट्टी १२ ॥१॥ स्यात् १ लेश्या २ दृष्टि ३ ज्ञानं ४ योगो ५ पयोग ६ तथा किमाहारः ७ । प्राणातिपातोत्पाद स्थितयः १० समुदघातो ११ द्वर्त्तना १२ ॥ १॥ एतेषु द्वादशद्वारेषु प्रथमद्वारमाह - ' सिय भंते ' इत्यादि । 'सिय भंते ' स्यात् भदन्त ! अथवा प्रायः सर्वेपि पृथिवीकायिका जीवाः प्रत्येकं शरीरं बध्नन्ति इति सिद्धमेव किन्तु 'सिय त्ति' स्यात् कदाचित् 'दो वा तिनि वा चत्तारि वा पंच वाढवीकाइया' द्वौ वा त्रयो वा चत्वारो वा पञ्च वा पृथिवीकायिकाः, उपलक्षणमेतत् तथा च बहुतरा वा पृथिवीकायिका जीवाः ' एगयओ' एकत एकीभूय परस्परं संयुज्येत्यर्थः 'साधारण सरीरं वंर्धति' साधारण मेकशरीरं बध्नन्ति बहूनां हाथ जोडकर गौतम ने प्रभु से इस प्रकार पूछा- 'सिय भंते! जाव चत्तारि पंच पुढवीकाइया एगयओ०' यहां पर कहीं २ द्वार गाथा लिखी हुई मिलती है- 'सिय १, लेसे २, इत्यादि स्यात्, लेइया, दृष्टि, ज्ञान, योग, उपयोग, किमाहार, प्राणातिपात, उत्पात स्थिति समुद्घात एवं उर्तना ये १२ पृथिवोकायिक से लगाकर वनस्पतिकायिक तक कहे जाते हैं सो इनमें से पहिला द्वार जो 'स्यात्' है उसको आश्रित करके गौतम ने ऐसा यह प्रभु से प्रश्न किया है इसमें पूछा गया है कि हे भदन्त ! कदाचित् दो या तीन या चार या पांच पृथिवीकायिक जीव एकट्ठे होकर मिलकर साधारण शरीर का बन्ध करते हैं ? पूछने का तात्पर्य ऐसा है कि यद्यपि प्रायः सब ही पृथिवीकायिक जीव प्रत्येक शरीर का बंध करते हैं यह वात तो सिद्ध ही है परन्तु वे दो, भन्ने हाथ लेडीने पशु विनय साथै प्रभुने या प्रमाणे पूछयु - "सिय भ'ते ! जाव चत्तारि पंच पुढवीकाइया एगयओ०' मडियां अर्थ असा मा जथा बजेसी भजे छे, ' सिया लेसे२' इत्याहि स्यात् बेश्या, दृष्टि, उपयोग, डिभाडार, प्राणातिपात, उत्पात, स्थिति, समुद्द्धात, मने उद्वर्तना ज्ञान, योग, આ ખાર દ્વાર પૃથ્વીકાયિકાથી લઇને વનસ્પતિકાયિકા સુધીમાં કહેવામાં આવે छे. तेमांथी पडे द्वार के 'स्यात्' छे, तेने उद्देशाने गौतमस्वाभीमे प्रभुने એવુ પૂછ્યું છે કે-હે ભગવન્ કાઇવાર એ અગર ત્રણ અથવા ચાર અથવા પાંચ પૃથ્વીકાયક જીવા એકદ્રા થઇને-મળીને સાધારણ શરીરના બંધ કરે છે ?
,
આ પ્રશ્ન પૂછવાના હેતુ એ છે કે જો કે પ્રાયઃ બધા જ પૃથ્વીકાયિક જીવ પ્રત્યેક શરીરને ખધ કરે છે, એ વાત તો સિદ્ધ જ છે. પરંતુ તે બે, ત્રણ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
भगवतीसूत्र सामान्यशरीरं बध्नन्ति आदित एव तत् प्रायोग्यपुद्गलग्रहणात् इति 'बंधित्ता' बद्ध्वा 'तओ पच्छा आहारेति' ततः पश्चात् आहरन्ति विशेषाहारापेक्षया सामान्याहारस्यापि विशिष्टशरीरवन्धनसमये एव कृतत्वात् 'परिणामेंति वा परिणामयन्ति वा आहृतपुद्गलानां परिणामं कुर्वन्तीत्यर्थः 'सरीरं वा बंधति' शरीरं वा बध्नन्ति आहारितपरिणामितपुद्गलैः शरीरस्य पूर्वबन्धापेक्षया विशेषतो बन्धं कुर्वन्तीत्यर्थः। कदाचिदने के पृथिवीकायिका जीवा मिलित्या प्रथममेकसाधारणशरीरं वध्नन्ति साधारणशरीरस्य बन्धानन्तरं विशेषनाहारमाहरन्ति तथा आहत पुद्गलस्य परिणामं कुर्वन्ति ततः पश्चात् शरीरस्य विशेषरूपेण बंन्धं कुर्वन्ति किम् इत्ययं प्रश्नः। तीन, चार, पांच आदि पृथिवीकायिक जीव आपस में मिलकर क्या ऐसा भी कर सकते हैं कि वे साधारण एक शरीर का भी आदि से ही तत्प्रायोग्य पुद्गलों को ग्रहण करके बन्ध करले ? और 'बंधित्ता तओ पच्छा आहारतिबंध करने के बाद फिर वे विशिष्ट आहार ग्रहण करें क्योंकि सामान्य आहार तो उनका विशिष्ट शरीर बन्ध के समय में ही किया गया हो जाता है तथा गृहीत आहार को वे परिणमावें और फिर वे शरीर का पूर्वयन्ध की अपेक्षा विशिष्ट बन्ध करले ? यहां पांच यह उपलक्षण पद है इससे बहुत से भी पृथिवीकायिकों का यहां ग्रहण हो जाता है ऐसा जानना चाहिये इसका संक्षिप्तार्थ ऐसा है कि क्या अनेक पृथिवीकायिक जीव पहिले एक साधारण शरीर का बन्ध करते हैं ? शरीर के बंध के अनन्तर फिर वे क्या विशेष आहारको ग्रहण करते हैं ? आहार को ग्रहण करके फिर वे क्या गृहीत उस आहार को परिणमाते ચાર પાંચ વિગેરે પૃવીકાયિક પરપરમાં મળીને શું એવું કરી શકે છે. કે તેઓ સાધારણ એક ૫ણ શરીર પહેલેથી જ તપ્રાયોગ્ય પુલેને ગ્રહણ
श मन्५ शa ? भने, 'बंधित्ता तओ पच्छा आहारैति' अ य पछी તે આહાર ગ્રહણ કરે. કેમ કે આહાર તો તેના વિશિષ્ટ શરીર બન્ધના સમયમાં જ કરેલો હોય છે. તથા ગ્રહણ કરેલ આહારને તે પરિણુમાવે અને તે પછી તે પૂર્વની અપેક્ષાએ શરીરને વિશિષ્ટ બંધ કરી લે છે? અહિયાં પાંચ એ. ઉપલક્ષણ પદ છે, તેથી ઘણા પૃથિવીકાયિકેનું ગ્રહણ થાય છે. તેમ સમજવું. આને સંક્ષેપ અર્થ આ પ્રમાણે છે કે-શું અનેક પૃથ્વિકાયિક જી પહેલાં એક સાધારણ શરીરને બંધ કરે છે? શરીરના બંધ કર્યા પછી તે વિશેષ પ્રકારના આહારને ગ્રહણ કરે છે? આહારને ગ્રહણ કરીને ગ્રહણ કરેલા તે આહારને પરિ. ગુમાવે છે? અને પરિણાવીને વિશેષ રૂપથી શરીરને બંધ કરે છે? એમ તો
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सु०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० २९७ अत्र सामान्यतः सर्वसंसारिजीवानां पतिसमय निरन्तरमाहारग्रहणं मवत्येव ततः माथमिकसामान्यशरीरबन्धसमयेऽपि आहारस्तु विद्यते एव तथापि ते प्रथम शरीरं बध्नन्ति पश्चादाहारग्रहणं कुर्व-तीत्याकारकः प्रश्नो विशेषशरीरग्रहणापेक्षया ज्ञातव्यः । अर्थात् जीवा उत्पत्तिसमये प्रथममोजाहारं कुर्वन्ति तदनन्तरं शरीरस्पर्शद्वारा लोमाहारं कुर्वन्ति परिणमयन्ति च तदनन्तरं विशेषरूपेण शरीरं वध्नन्ति किम् ? इत्याकारका प्रश्ना, प्रथमं सर्वे जीवाः मिलित्वा एकमेव शरीरं गृह्णन्ति आहरन्ति परिणमयन्ति च ततो विशेषरूपेण शरीरं गृह्णन्ति आहरन्ति परिणमहैं ? और परिणमा कर शरीर का फिर विशेषरूप से धन्ध करते हैं क्या? वैसे देखा जावे तो सामान्यरूप से समस्त संसारी जीवों के प्रतिसमय निरन्तर आहार का ग्रहण तो होता ही है इससे प्रथम सामान्यशरीर के बन्धनसमय में भी आहार तो चालु ही रहता है फिर भी यहां जो ऐसाप्रश्न किया गया है कि वे प्रथम शरीर का बंध करते हैं और बाद में आहार लेते हैं ऐसा जो यह प्रश्न किया गया है वह विशेष शरीर को ग्रहण करने की अपेक्षा से किया गया है ऐसा जानना चाहिये अर्थात् जीव उत्पत्ति के समय में ओज आहार करते हैं उसके बाद शरीर स्पर्श द्वारा लोमाहार करते हैं और उसे परिणमाते हैं, परिणमाने के बाद फिर वे विशेषरूप से शरीर का बंध करते हैं ऐसा यह प्रश्न है। इसका आशय ऐसा है प्रथम सब जीव मिलकर एक ही शरीर ग्रहण करते हैं फिर आहार करते हैं बाद में उसे परिणमाते हैं, फिर विशेषरूप से शरीर का ग्रहण करते हैं फिर आहार करते हैं, फिर उसे સામાન્ય રૂપથી સઘળા સંસારી જેને પ્રતિસમય નિરંતર આહારનું ગ્રહણ તે થાય છે જ તેથી પ્રથમ સામાન્ય શરીરના બંધન સમયે પણ આહાર તે ચાલુ જ રહે છે. તે પણ અહિયાં જે એ પ્રશ્ન કરેલ છે કે તે પહેલાં શરીરને બંધ કરે છે, તે પછી આહાર લે છે? એ જે આ પ્રશ્ન કરવામાં આવ્યું છે, તે વિશેષ શરીરને ગ્રહણ કરવાની અપેક્ષાથી કરવામાં આવેલ છે. તેમ સમજવું. અર્થાત જીવ ઉત્પત્તિના સમયે ઓજ આહાર ગ્રહણ કરે છે. તે પછી શરીર સ્પર્શ દ્વારા લેમાહાર કરે છે. અને તેને પરિણાવે છે. પરિણુમાવ્યા પછી તે વિશેષ રૂપથી શરીરને બંધ કરે છે? એ આ પ્રશ્ન છે. આ કથનનો હેતુ એ છે કે-પહેલાં બધા જ મળીને એકજ શરીર ગ્રહણ કરે છે. તે પછી આહાર ગ્રહણ કરે છે. તે પછી તેને પરીણુમાવે છે. તે પછી વિશેષરૂપથી શરીરનું ગ્રહણ કરે છે. તે પછી આહાર કરે છે. અને તે પછી પરિણુમાવે છે. આ પ્રશ્નના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
भगवतीस्त्रे यन्ति च किम् ? इति पश्नाशयः । भगवानाह-'णो इणढे समडे' नायमर्थः समर्थः कुतो नायमर्थः समर्थः तत्राह-'पुढवी' इत्यादि 'पुढवीकाइयाण' पृथिवीकायिकाः खलु जीवाः 'पत्तेयाहारा' प्रत्येकाहाराः 'पतेयपरिणामा' प्रत्येकपरिणामाः 'पत्तयं सरीरं बंधति' प्रत्येकं शरीरं बध्नन्ति 'बंधित्ता' बद्ध्वा 'तओपच्छा' ततः पश्चात् तत्तद्रूपेण प्रत्येकाहारग्रहणपरिणमनशरीरबन्धानन्तरम् 'आहारेति वा' आहरन्ति वा विशेषरूपेण 'परिणामेंति वा' परिणमयन्ति वा अहृतपुद्गलानां परिणामं विशेषरूपेण कुर्वन्ति 'सरीरं वा बंधंति' शरीरं वा विशेषरूपेण बध्नन्ति इत्यर्थः ।१। द्वितीयं लेश्याद्वारमाह-'तेसि णं भंते ! जीवाण' तेषां पृथिवीकायिकानां खलु जीवानां भदन्त ! 'कइलेस्साओ पन्नत्ताओ' कतिलेश्याः प्रज्ञप्ताः परिणमाते हैं क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'णो इणढे सम?' हे गौतम ! ऐसा यह अर्थ समर्थ नहीं है क्योंकि 'पुढवीकाइयाणं पत्तेपा. हारा पत्तेपपरिणमा, पत्तेयं सरीरं बंधति' पृथिवीकायिक जो जीव हैं वे प्रत्येक आहारवाले होते हैं और प्रत्येक ही उस गृहीत आहारके पुद्गलों को परिणामानेवाले होते हैं । इस कारण वे प्रत्येक अपने शरीर का बन्ध करते हैं एक ही शरीर का सब मिलकर बन्ध नहीं करते हैं। 'बंधित्ता' अपने २ शरीर का भिन्न २ रूप से बन्ध करके फिर 'तो. पच्छ।' वे प्रत्येक ही आहार के ग्रहण उसके जूदे २ परिणमन और शरीर के बन्ध के बाद में विशेषरूप से आहार करते हैं और आहृतपुद्गलों को विशेषरूप से परिणमाते हैं और विशेषरूप से फिर वे शरीर का बन्ध करते हैं ॥१॥
अब द्वितीय लेश्याद्वार का कथन किया जाता है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-तेसि गंभंते ! जीवाणं कइलेस्साओ पन्नत्ताओ' उत्तरमा प्रभु ४ छ -'णो इणठे समठे' 3 गौतम! 2 अ २२१२ नधी. भ. पुढवीकाइयाणं पत्तेयाहारा पत्तेयपरिणामा पत्तेयं सरीरं बंधंति' જે પૃથ્વીકાયિક જીવે છે, તે પ્રત્યેક આહારવાળા હોય છે, અને પ્રત્યેક તે ગ્રહણ કરેલ આહારના પુદ્ગલેને પરિણમાવવાવાળા હોય છે. તે કારણથી તે પ્રત્યેક પિતાના શરીરને બંધ કરે છે. બધા મળીને એક જ શરીરને બંધ ३२ता नथी. 'बंधित्ता' पाताना शरी२d Y Y ३२ ५५ रीने 'तओ =' તે પછી તેઓ આહારનું ગ્રહણ અને તેના જુદા જુદા પરિણમન અને શરીરના બંધ પછી વિશેષ રૂપથી આહાર કરે છે અને આહાર કરેલા પદ્રને વિશેષ રૂપથી પરિણુમાવે છે અને પછી તે વિશેષ રૂપથી શરીરને બંધ કરે છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० २९९ पृथिवीकायिकजीवानां कियन्त्यो लेश्याः भवन्तोति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि लेस्साओ पन्नत्ताओ' चतस्रो लेश्याः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा 'कण्हलेस्सा य' कृष्णलेश्या 'नीललेस्सा' नीललेश्या 'काउलेस्सा' कापोतलेश्या 'तेउलेस्सा' तेजोलेश्या २ । तृतीयं दृष्टिद्वारमाह'ते णं भंते ! 'ते पृथिवीकायिका खलु भदन्त ! जीवा किं सम्मट्ठिी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी' ते जीवाः किं सभ्यादृष्टयो मिथ्यादृष्टयः सम्यग्मिथ्यादृष्टयो वा ? कीदृशी दृष्टिः पृथिवोकायिकजीवानां भवतीति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा! इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो सम्मदिट्ठी' नो सम्यग्दृष्टयः पृथिवीकाहे भदन्त ! उन पृथिवीकायिक जीवों के कितनी लेश्याएं होती हैं ऐसी यह द्वितीय प्रश्न हैं उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! चत्तारि लेस्साओ पन्नत्ताओ' हे गौतम ! उन पृथिवीकायिक जीवों के चार लेश्याएं होती हैं, जिनके नाम इस प्रकार से हैं--'कण्ह लेस्सा य०' कृष्णलेश्या, नीललेश्या कापोतलेश्या और तेजोलेश्या ॥२॥ ___ अब तृतीय दृष्टिद्वार का कथन किया जाता है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है--'ते णं भंते ! जीवा किं सम्मदिट्टी मिच्छाहिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीव क्या सम्यग्दृष्टि होते हैं ? या मिथ्यादृष्टि होते हैं ? या सम्यगमिथ्यादृष्टि होते हैं ? अर्थात् इन जीवों की कैसी दृष्टि होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'नो सम्मदिट्ठी' पृथिवीकायिक जीव सम्यग् दृष्टि नहीं होते हैं और न
હવે બીજા લેણ્યાદ્વારનું કથન કરવામાં આવે છે,
भाभा गौतम स्वाभाये प्रभुने मे ५७\ छ , सि णं भते ! जीवाणं कइलेस्साओ पन्नताओ' भगवन त पृथकीय वान क्षी सेश्या। हाय छे ? 24 प्रश्न उत्तरमा प्रभुणे -गोयमा! चत्तारि. लेस्साओ पण्णत्ताओ' 3 गौतम! ते पृथ्वी4x वाने या वेश्यामे।
वामां मावी छ. तना नाम मा प्रमाणे छ-'कण्हलेस्सा य०' वेश्या , નીલેશ્યા, કાપતલેશ્યા, અને તેજલેશ્યા કેરા
હવે ત્રીજા દષ્ટિદ્વારનું કથન કરવામાં આવે છે. તેમાં ગૌતમ સ્વામી प्रभुने से पूछे 3-'ते णं भते ! जीवा कि सम्मदिट्ठी मिच्छा दिदी सम्मा मिच्छा दिदी' साप ते पृथ्वियि शुसम्यवाणा हाय छ? અથવા મિથ્યા દષ્ટિવાળા હોય છે? અથવા તે સમગ્ર મિથ્યાદષ્ટિવાળા હોય છે ? અર્થાત આ જીવોની કેવી દષ્ટિ હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ
छ -'गोयमा !' ७ गोतम ! नो सम्मदिट्ठी' पृथ्वी यि ७१ सभ्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे यिका जीवाः सम्यग्दृष्टयो न भवन्तीत्यर्थः, अपि तु 'मिच्छादिट्ठो' मिथ्यादृष्टयः 'नो सम्ममिच्छादिट्ठी' नो सम्यग्मिध्यादृष्टयः नो सम्यग्दृष्टित्वं न वा सम्यग्मि ध्यादृष्टित्वं तेषां किन्तु मिथ्यादृष्टित्वमेव ३ । चतुर्थ ज्ञानद्वारमाह-'ते णं भंते ! जीवा' ते पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं नाणी अन्नाणी' किं ज्ञानिनो ऽज्ञानिनो वेति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा हे गौतम ! 'नो नाणी अनाणी' नो ज्ञानिनोऽपि तु अज्ञानिन एव ते पृथिवीकायिका जीवा इत्युत्तरम् अज्ञानित्वेऽपि ते 'नियमा दो अन्नाणी' नियमात् ते द्वयज्ञानिनः पृथिवीकायिका जीवा द्वयज्ञानिनः, तेषामज्ञानिनां नियमतोऽज्ञानद्वयं भवति येन द्वयज्ञानिनौ व्यपदिश्येते, कीदृशमज्ञानद्वयं तत्राह-'तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा 'मइ अन्नाणी य सुय अन्नाणी य' मत्यज्ञानिनश्च श्रुताज्ञानिनश्चेति ४ । पञ्चमं योगद्वारमाह-'ते णं भंते !' ते पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! 'जीवा वे 'सम्यग्मियादृष्टि' होते हैं क्योंकि इन दोनों दृष्टियोवाले पञ्चेन्द्रिय जीव हो होते हैं । इस कारण वे मिथ्यादृष्टि ही होते हैं।
ज्ञानद्वार--इस चतुर्थ द्वार को लेकर गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है 'तेणं भंते ! जीवा नाणी अण्णाणी' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीव क्या मति आदि ज्ञानवाले होते हैं । या मति अज्ञान आदिवाले होते हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा 'गोयमा ! नो नाणी.' हे गौतम ! वे प्रथिवीकायिक जीव मति आदि ज्ञानवाले नहीं होते हैं किन्तु मति अज्ञानी और श्रुत अज्ञानी होते हैं यही बात 'मह अनाणी.' आदि पदों द्वारा प्रकट की गई है। ४ . डोता नथी. तम 'सम्मामिच्छादिट्ठी०' सभ्यम् मिथ्या દષ્ટિ પણ હોતા નથી. કેમ કે આ બે દષ્ટિવાળા પંચેન્દ્રિય તિર્ધન્ય જ હોય છે. તેથી તેઓ મિથ્યાદૃષ્ટિ જ હોય છે.
૪ જ્ઞાનદ્વાર–આ ચોથા જ્ઞાનદ્વાર માટે ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું ५७यु छ-'ते णं भवे! जीवा नाणी अण्णाणी' है भगवन् पृथ्वी यि । શું મતિજ્ઞાન વિગેરે જ્ઞાનવાળા હોય છે? કે મતિ અજ્ઞાનવાળા હોય છે? सा प्रश्न उत्तरमा प्रसुमे यु 'गोयमा! नो नाणी०' गौतम! ते वी કાયિક છ મતિજ્ઞાન વિગેરે જ્ઞાનવાળા દેતા નથી. પરંતુ મતિઅજ્ઞાની અને श्रत अज्ञानी डाय छे. मे ४ वात 'मइअन्नाणी०' विगेरे यही द्वारा બતાવવામાં આવેલ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका श०१९ ४०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वी कायिका दिजीवनि० ३०१ किं मणजोगी' जीवाः किं मनोयोगिनः 'वयजोगी' वचोयोगिनः 'कायजोगी' काययोगिनः, मनोयोगवचोयोग काययोगमध्यात् कतमो योगः पृथिवीकायिकानां भवतीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो मणजोगी णो वयजोगी' नो मनोयोगिनो नो वचोयोगिनः किन्तु 'कायजोगी' काययोगिनः पृथिवीकायिकजीवानां मनोवचसोरभावात् कायमात्रस्यैव सद्भावेन इत्थमुक्तमिति ५ । षष्ठं उपयोगद्वारमाह - ' ते गं भंते !' ते खलु भदन्त ! 'जीवा किं सागारोवउत्ता' पृथिवी कायिका जीवाः किं साकारोपयुक्ताः अथवा 'अणागारोवउत्ता' अनाकारोपयुक्ताः इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा '
योगद्वार - इस योगद्वार में गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है। 'ते णं भंते ! जीवा०' हे भदन्त । वे पृथिवीकायिक जीव क्या मनोयोगवाले होते हैं ? या वचन योगवाले होते हैं ? या काययोगवाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोपमा णो मणजोगी ०' हे गौतम | बे पृथिवीकाधिक न मनोयोगी होते हैं क्योंकि यह योग संज्ञी पञ्चेन्द्रिय के होता है न वचनयोगी वे होते हैं क्योंकि यह योग द्वीन्द्रिय जीवों से प्रारम्भ होता है अतः इन दोनों योगों के अभाव से सिर्फ एक काय योगवाले ही होते हैं क्योंकि इस योग होने का कारण उनके काया का सद्भाव है ।
उपयोगद्वार - इस द्वार को आश्रित करके गौतमने प्रभु से ऐसा पूछाहै - ते णं भंते! जीवा किं०' हे भदन्त ! वे पृथिवीकायिक जीव साकारोप
૫ ચેાગદ્વાર-આ ચેાગદ્વારમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવુ પૂછ્યું છે 3- वे णं भंते! जीवा०' हे भगवन् ते पृथिवी अयि वो मनोयोगवाणा होय છે? કે વચનચેગવાળા હાય છે? અથવા કાયયેાગવાળા હાય છે? તેના उत्तरमां अलु उहे छे! - गोयमा ! णो मणजोगी० ' हे गौतम! ते पृथ्वि કાયિક જીવે મનેાયેાગવાળા હાતા નથી. કેમ કે તે ચેગ સ’જ્ઞી પ'ચેન્દ્રિયાને થાય છે. તે વચનયેાગી પણ હાતા નથી. કેમ કે તે ચૈાગ દ્વીન્દ્રિય જીવાથી પ્રારમ્ભ થાય છે, તેથી એ મન્ને ચેાગેાના અભાવથી તેઓ કેવળ એક કાયચાગવાળા જ હાય છે. આ યોગ હાવાનું કારણ તેઓને કાયનેા સદ્ભાવ છે તે જ છે.
૬ ઉપયેગદ્વાર-આ દ્વારને ઉદ્દેશીને ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવુ' પૂછ્યું छे हैं- 'वेणं भ'ते जीवा किं०' डे लगत् ते पृथ्वी व सामायियोगवाजा હાય છે કે નિરાકારાપયેાગવાળા હાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
भगवतीसूत्रे इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'सागारोवउत्ता वि अणागारोवउत्ता वि' पृथिवीकायिकजीवाः साकारोपयुक्ता अपि अनाकारोपयुक्ता अपि साकारोज्ञानोपयोगः अनाकारो दर्शनोपयोगोऽपीति ६ । सप्तममाहारद्वारमाह-'ते गं भंते ! जीवा' ते पृथिवीकायिकाः खल भदन्त ! जीवाः 'किमाहारमाहारेति' किमाहारमाहरन्ति कीदृशमाहारम्-आहारपुद्गलरूपम् आहरन्ति-गृह्णन्ति ? इति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'दयओ णं अणंतपएसियाई दवाई' द्रव्यतः अनन्तमदेशिकानि द्रव्याणि आहारपुद्गलरूपाणि आहरन्तीत्यर्थः ‘एवं जहा पनवणाए पढमे आहारुद्देसए' एवं यथा प्रज्ञापनायाः अष्टाविंशतितमपदस्य प्रथमे आहारोद्देशके नैरयिकपकरणे आहारविषये कथितं तथैव इहापि ज्ञातव्ययोगवाले होते हैं या अनाकारोपयोगवाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! पृथिवीकायिक जीव साकारोपयोगवाले भी होते हैं और अनाकारोपयोगवाले भी होते हैं ज्ञानोपयोग का नाम साकारोपयोग और दर्शनोपयोग को नाम अनाकारोपयोग है दोनों उप. योग इनमें इसलिये होते हैं कि जीव का स्वभाव ही उपयोगरूप है ।
आहारवार-'ते णं भंते ! जीवा' हे भदन्त ! ये जीव कैसे आहारपुद्गलों का आहार करते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-- 'गोयमा०' हे गौतम! वे पृथिवीकायिक जीव 'दव्यो०' द्रव्यकी अपेक्षा ऐसे द्रव्यों का आहार करते हैं कि जो अनन्तप्रदेशात्मक होते हैं । एवं जहा०' प्रज्ञापना के २८ वे पद के प्रथम आहारोद्देशक में नैरयिक प्रकरण में आहार के विषय में जप्ता कहा गया है वैसा ही कथन यहां
छ8-गोयमा !' गौतम! पृथिवीथि: । सा५येगा ५५ હોય છે, અને નિરાકારપગવાળા પણ હોય છે. જ્ઞાન યુગનું નામ સાકારોપગ છે. દર્શનગનું નામ નિરાકારોપયોગ છે. આ બને છે તેમાં એ કારણથી હોય છે કે જીવને સ્વભાવ જ ઉપયોગ રૂપ હોય છે.
७ माहारा२-ते णं भते ! जीवा०' 3 सावन् । माहार पुदीना माहार अरे छ १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु 3 छ -'गोयमा०'
गौतम! ते पृथियि 94 'दव ओ०' द्र०यनी मपेक्षाथी सेवा द्रव्यांना मालार ४३ छ । २ अनन्त प्रशाभ डाय छे. 'एवं जहा०' प्रज्ञापन સૂત્રના ૨૮ અઠ્યાવીસમા પદના પહેલા આહાર ઉદ્દેશામાં નિર્થિક પ્રકરણમાં આહારના વિષયમાં જેવી રીતે કથન કરવામાં આવ્યું છે, તેવું જ કથન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१९ उ०३ १०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० ३०३ मिति कियापर्यन्तं प्रज्ञापनासूत्रस्य आहारोदेशको वक्तव्यः तत्राह'जाव सम्बप्पणयाए आहारमाहरेति' यावत् सर्वात्मतया सर्वात्मप्रदेशेन आहारमाहरन्ति एतत् पर्यन्तं प्रज्ञापनासूत्रस्य आहारोदेशको वक्तव्यः एवं यथा प्रज्ञापनायाम् अष्टाविंशतितमपदस्य प्रथमे आहाराभिधायकोद्देशके नैरयिकपकरणे सूत्रं तथैवेहापि वक्तव्यं तथाहि-'खेतो असंखेज्जपएसोगाढाई कालो अनयरद्वितियाई भावो वनमंताई गंधमंताई रसमंताई फासमंताई' इत्यादि, क्षेत्रतोऽसंख्येयपदेशावगाहानि कालतोऽन्यतरस्थितिकानि भावतो बर्णवन्ति गन्धवन्ति रसवन्ति स्पर्शवन्ति द्रव्याणीत्यर्थः ते पृथिवीकायिका जीवाः द्रव्यतोऽसंख्येयपदेशावगाढानि द्रव्याणि आहारतया आहरन्ति कालतश्च अन्यतरस्थितिकानि द्रव्याणि आहारपुद्गलतया आहरन्ति भावतः वर्णगन्धरसस्पर्शविशिष्टानि द्रव्याणि आहारपुद्गलतया आहरन्ति इति भावः । ते णं भंते ! जीवा' पर भी जान लेना चाहिये और यह प्रज्ञापना सूत्र का आहारोद्देशक 'जाव सव्वप्पणयाए आहारमाहरेंति' इस सूत्र तक का यावत् वे सर्वास्मकप्रदेशों द्वारा ग्रहण करते हैं यहां ग्रहण करना चाहिये प्रज्ञापना सूत्र में क्षेत्रकाल और भाव की अपेक्षा लेकर जो आहार के विषय का कथन आया है वह इस प्रकार से है। 'खेत्तओ०' क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यातप्रदेशों में अवगाढ हुए द्रव्यों का काल की अपेक्षा अन्यतर काल में स्थित हुए अर्थात् जघन्य मध्यम एवं उत्कृष्ट काल में रहे हुए द्रव्यों का तथा भाव की अपेक्षा वर्णवाले गन्धवाले और स्पर्शवाले द्रव्यों का आहार करते हैं । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं -'ते णं भंते । અહિયાં પણ સમજી લેવું. અને પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહેલ આ આહાર ઉદ્દેશાનું ४थन 'जाव सव्वप्पणयाए अहारमाहरे ति' यावत् ते सर्वात्म प्रशाथी माहार ગ્રડણ કરે છે. આ કથન સુધીનું ત્યાંનું સઘળું કથન અહિયાં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં ક્ષેત્ર, કાળ, અને ભાવની અપેક્ષાથી આહારના વિષયનું रे ४थन ४२वामां मा०यु छे, ते मा प्रमाणे छ. 'खेत्तओ०' नी मापेक्षाथी અસંખ્યાત પ્રદેશોમાં અવગાઢ થયેલા દ્રવ્યમાં કાલની અપેક્ષાથી અન્યતર કાળમાં રહેલા અથત જઘન્ય, મધ્યમ, અને ઉત્કૃષ્ટ કાળમાં રહેલા દ્રવ્યોને તથા ભાવની અપેક્ષાથી વર્ણવાળા, ગધવાળા, રસવાળા અને સ્પર્શવાળા દ્રને આહાર કરે છે.
वे गौतम स्वामी प्रभुने मे पछे छ -' णं भते! जीवा जं आहारे ति तं चिज्जंति' भाप ते पृथ्वी यि । म माला२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
भगवतीसरे ते पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! जीवाः 'जं आहारेति तं चिति' यं याद शम् आहारम् आहारपुद्गलम् आहरन्ति आहाररूपतया गृह्णन्ति 'तं चिज्जति' तत् चिन्वन्ति तत् आहारतया गृहीतं पुद्गलजातं चिन्वन्ति शरीरेन्द्रियतया परिणमन्तीत्यर्थः 'जंनो आहारेति तं नो चिज्जति यत् पुद्गलजातं नो आहरन्ति तत् पुद्गलजातं नो चिन्वन्ति न शरीरेन्द्रियतया परिणमन्ति । 'चिन्ने से वा उदाइ' चीर्णं तत् वा चीर्णं च आहारितं सत् तत् पुद्गलजातम् अपद्रवति-अपयाति विनश्यति मळवत् , सारश्वास्य शरीरेन्द्रियतया परिणमति एतदेवाह-'पलिसप्पड़ वा' परिसर्पति वा परिसमन्तात् सर्पति गच्छति किमिति प्रश्ना, भगवानाह'हता' इत्यादि 'हंता गोयमा !' हन्त, हे गौतम ! 'ते णं जीवा जमाहरंति तं जीवा जं आहारेति तं चिति' हे भदन्त ! वे पृथिवीकायिक जीव जैसे आहारपुद्गल को आहाररूप से ग्रहण करते हैं उस आहाररूप से गृहीत पुदगल जात को क्या वे शरीर और इन्द्रियरूप से परिण. माते हैं ? 'ज नो आहारेति तं नो चिज्जति' तथा जिस पुद्गलजात को वे आहाररूप से ग्रहण नहीं करते हैं, उस पुद्गलजात को वे शरीर इन्द्रियाकाररूप से नहीं परिणमाते हैं क्या ? 'चिन्ने से वा उद्दाइ' या आहारित हुए उस पुद्गल जात का असारभाग मल की तरह नष्ट हो जाता है क्या? और 'पलिसपवा' जो उसका सार भाग होता है वह शरीर इन्द्रियरूप से परिणम जाता है क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-'हंता, गोयमा ! हां, गौतम ! 'ते णं जीवा जं आहा.' वे पृथिवीकायिक जीव जिस पुद्गल जात को अपने आहाररूप से ग्रहण करते પુલને આહાર રૂપથી ગ્રહણ કરે છે. તે આહાર રૂપે ગ્રહણ કરેલા પુલ सन शुतमा शरी२ मने द्रिय ३५ परीभाव छ. 'जं नो आहारे ति सं नो चिजति ! मने रे पुरव समूडने ते मा.२ ३२ खेता नथी, તે પુલ સમૂહને તેઓ શરીર ઈન્દ્રિયાકાર રૂપથી પરિણમાવતા નથી ? 'चिन्ने से वा उदाइ' ५५4। २ ४२॥ पुरानो मसा२ मा मानी भा४ नाश 25 जय छ ? भने 'पलिसप्पद वा' मन तना२ सा२ मा છે, તે શરીર અને ઈન્દ્રિય રૂપથી પરિણમી જાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभु छ है-'हंता! गोयमा !' डा गौतम!' 'वेणं जीवा जमाहा.' તે પૃથિવીકાયિક જીવે જે પુલને પિતાના આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ३०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० ३०५ चिजंति' ते खलु जीवाः पृथिवीकायिकाः यदाहारपुद्गलजातम् आहरन्ति तत पुद्गलजातं चिन्वन्ति संगृह्णन्ति 'जं नो जाव पलिसप्पद वा' यत् पुद्गलजातं नो चिन्वन्ति तत् पुद्गलजातं न संगृह्णन्ति चीण सत् तत् पुद्गलजातम् अपद्रवति अपयाति मलवत् सारांशश्च शरीरेन्द्रियतया परिणमत्ति अत्र यावत्पदेन 'चिज्जति चिन्ने वा से उद्दाई' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवति इति गौतमः पृच्छति 'तेसि णं भंते ! जीवाणं' तेषां खलु भदन्त ! जीवानां पृथिवीकायिकानाम् ‘एवं सन्नाति वा पन्नाति वा मणोइ वा बईइ वा' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण संज्ञा इति वा संज्ञा व्याख्यावहारिकार्थावग्रहरूपा मतिरिति प्रवर्तते किम् प्रक्षेति वा प्रज्ञासमार्थविषया मतिरस्ति किम् मन इति वा मनो द्रव्यस्वभावकम् नामिति वा बाक द्रव्यश्रुतरूपा अस्ति किमिति । संज्ञादेः स्वरूप दर्शयति 'अम्हे ' इत्यादि । 'अम्हे णं आहारमाहारेमो वयं खलु हैं उस आहारित हुए पुद्गलजात को वे शरीर इन्द्रियाकाररूप से परिणमाते हैं 'जं णो जाव पलिसप्पड वा' तथा जिस पुद्गल जात को वे आहाररूप से ग्रहण नहीं करते है उस पुद्गल जात को वे शरीरइन्द्रियाकाररूप से भी नहीं परिणमाते हैं। आहरित हुए उस पुद्गल जात का असारभाग मल के जैसा नष्ट हो जाता है और सार भाग शरीर इन्द्रियाकाररूप से परिणम जाता है यहां यावत्पद से 'चिज्जति चिन्ने वा से उद्दाइ' इस पाठ का ग्रहण हुआ है। ____ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेसि णं भंते ! जीवाणं एवं
सन्नाति वा पन्नाति वा मनोइ वा बई वा' हे भदन्त ! उन पृथिवीका. यिक जीवों के क्या ऐसी संज्ञा, प्रज्ञा, मन अथवा वाणी होती है ? कि जिससे वे 'अम्हे गं आहारमाहारेमो' हम आहार करते हैं ऐसो विचार છે. તે આહાર રૂપે થયેલ પુલોને તે શરીર ઈદ્રિય રૂપે પરિણમવે छे. 'जं नो जाव पलिसप्पइ वा' तथा रे पुराने २ ३३ तेसो घर કરતા નથી. તે પુલ જાતને તેઓ શરીર ઈન્દ્રિયાકારથી પણ પરિણુમાવતા નથી, અને આહાર રૂપે ગ્રહણ કરેલા તે પુદ્ગલેને અસાર ભાગ મળની જેમ નાશ પામે છે. અને સાર ભાગ શરીર ઈન્દ્રિયાકાર રૂપે પરિણમી જાય છે. यावत्५४थी "चिज्जति चिन्ने वा से उदाइ' मा पा8 अह राय छे.
वे गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे -'तेसि णं भते ! जीवाणं एवं सन्नाति वा पन्नाति वा मनेाइ वा वईइ वा' हे भगवन्ते पृथ्वी148वाने मेवी संज्ञा, प्रज्ञा, मन अथवा वा हाय छ ? नाथा तो 'अम्हेणं आहारमाहारेमो' ममा माहा२ शये छीमे, मेवा विया२ री ? भने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतोसत्रे
आहारमाहरामः इत्याकारिकाः संज्ञादिकाः सन्ति किमिति प्रश्ना, भगवानाह'णो इणढे समढे' नायमर्थः समर्थः किन्तु 'आहारेति पुण ते' आहरन्ति पुनस्ते हे गौतम ! तेषां पृथिवीकायिकजीवानां वयमाहरामः इति संज्ञा प्रज्ञादिकं नास्ति तथापि ते आहारं कुर्वन्त्येव एकेन्द्रियजीवानां मनोवचसोरभावेन संज्ञादीनामभावात् आभोगपूर्वकमाहारं न कुर्वन्ति किन्तु अनाभोगात् एव ते आहरन्तीतिभावः 'तेसि णं भंते ! जीवाणं' तेषां पृथिवीकायिकानां खलु भदन्त ! जीवानाम् 'एवं सन्नाति वा जाव वईइ वा 'एवं वक्ष्यमाणस्वरूपा संज्ञेति वा प्रज्ञेति वा मतिरिति वा वागिति वा 'अम्हे णं इट्ठाणिद्वे फासे पडिसंवेदेमो' व्यं खलु इष्टनिष्टान् कर सके और दूसरों से भी ऐसा ही प्रकट कर सके ? अर्थावग्ररूप मति का नाम संज्ञा है सूक्ष्म अर्थ को विषय करनेवाली मति का नाम प्रज्ञा है। मनोद्रव्य का नाम यहां मन है और द्रव्यश्रुतरूप वचन का नाम वाणी है उत्तर में प्रभु कहते हैं-'णो इणढे सम?' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है फिर भी वे आहार तो करते ही हैं कहने का तात्पर्य ऐसा है कि उन पृथिवीकायिक जीवों के यद्यपि मन वचन के अभाव से हम आहार करते हैं ऐसी संज्ञा प्रज्ञा आदि कुछ भी नहीं हैं फिर भी वे जो आहोर करते हैं वह उनका आहार अनाभोग (अज्ञान) पूर्वक ही होता है आभोग पूर्वक नहीं होता है। तेसि णं भंते ! जीवा णं एवं सन्नाति वा जाव०' इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! उन पृथिवीकायिक एकेन्द्रियों को क्या ऐसी संज्ञा प्रज्ञा, मति अथवा वाणी होती है कि जिससे वे ऐसा जान सके कि हम બીજાઓને પણ તે રીતે બતાવી શકે? અર્થાવગ્રહ મતિનું નામ સંજ્ઞા છે. અને સૂક્ષમ અર્થને વિષય કરવાવાળી મતિનું નામ પ્રજ્ઞા છે. મને દ્રવ્યનું નામ અહિયાં મન છે. અને દ્રવ્ય કૃત રૂપ વચનનું નામ વાણી છે. આ प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ है-'णो इणठे समठे' 3 गौतम ! આ અર્થ બરાબર નથી. તે પણ તેઓ આહાર તે કરે જ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–તે પૃથિવીકાયિક જેને જે કે મન અને વચનના અભાવથી હું આહાર કરૂં છું તે રીતની સંજ્ઞા, પ્રજ્ઞા વિગેરે કઈ પણ હોતું નથી. તે પણ તેઓ જે આહાર કરે છે. તે તેને આહાર અનાગ પૂર્વક જ હેય छ, मामास पूडात नथी. 'तेसि णं भते। जीवा' एवं सन्नाति वा जाव०' मा सूत्र ॥२गौतभस्वामी से प्रभुने मे ५७यु छ 2-3 मापन તે પૃવીકાયિક એકેન્દ્રિયને શું એવી સંજ્ઞા, પ્રજ્ઞા, મતિ, અથવા વાણી હેય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० ३०७ स्पर्शान् प्रतिसंवेदयामः क्यमिष्टानिष्टस्पर्शसंवेदनं कुर्म इति विषया सज्ञादिका भवति किमिति प्रश्नः, भगवानाह-'णो इणढे समझे' नायमर्थः समर्थः हे गौतम ! पृथिवीकायिकानाम् इष्टानिष्टस्पर्शसंवेदनविषया संज्ञादिका न भवति मनो वचसोरभावेन संज्ञादीनामभावात् तथापि 'पडिसंवेदेति पुणते' प्रतिसंवेदयन्ति पुनस्ते यद्यपि तेषां पतिसंवेदनविषयिणीसंज्ञादिका न भवति किन्तु ते इष्टानिष्टादिवस्तूनां प्रतिसंवेदनं कुर्वन्त्येव ७ । अथाष्टमं प्राणातिपातद्वारमाह'ते णं भंते ! जीवा' ते खलु भदन्त ! पृथिवीकायिका जीवाः किं पाणाइवाए उपक्वाइज्जति' प्राणातिपाते-हिंसनव्यापारे विद्यमानाः सन्ति इति किम् उपाइष्टानिष्ट स्पर्श का प्रति संवेदन करते हैं और दूसरों से भी वे ऐसा प्रकट कर सके कि हम इष्टानिष्ट स्पर्श का प्रतिसंवेदन करते हैं ? तात्पर्य प्रश्न का ऐसा है कि क्या उनके इष्टानिष्ट स्पर्श विषयक संज्ञा, प्रज्ञा आदि होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'णो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् पृथिवीकायिक जीवों के इष्टा. निष्ट स्पर्श विषयक संज्ञा प्रज्ञा आदि कुछ भी नहीं होते हैं। क्योंकि एकेन्द्रिय जीवों के मन वचन का अभाव रहता है, अतः संज्ञा आदि इनमें नहीं होते हैं फिर भी इष्टानिष्ट का संवेदन तो इनको होता ही है और ऐसा यह संवेदन उनके अनाभोग पूर्वक ही होता है । ८ प्राणातिपातद्वार-इस द्वार को आश्रित करके गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है 'तेणं भंते! जीवा किं पाणाइवाए.' हे भदन्त ! ये पृथिवीकायिकप्राणातिपात. છે? કે જેનાથી તેઓ સમજી શકે કે અમે ઈષ્ટ અથવા તે અનિષ્ટ સ્પર્શનું પ્રતિસંવેદન કરીએ છીએ. અને બીજાને પણ તે એવું જ બતાવી શકે કે અમે ઈષ્ટનિષ્ટ સંપર્શનું પ્રતિસંપાદન કરીએ છીએ ? કહેવાનું તાત્પર્ય એવું છે કે-તેઓને ઈષ્ટ અનિષ્ટ સ્પર્શ સંબંધી સંજ્ઞા, પ્રજ્ઞા, વિગેરે હોય छ ? म प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ है-'णो इणठे समठे' हे गौतम ! આ અર્થ બબર નથી, અર્થાત્ પૃથ્વીકાયિક જીવોને ઈષ્ટ અનિષ્ટ સંબંધી સંજ્ઞા, પ્રજ્ઞા વિગેરે કંઈ પણ લેતા નથી. કેમ કે એકેન્દ્રિય જીને મન અને વચનને અભાવ રહે છે. તેથી તેઓમાં સંજ્ઞા વિગેરે હોતા નથી. તે પણ તેઓને ઈષ્ટનિષ્ટનું સંવેદન તે થાય જ છે. અને આવું આ સંવેદન તેઓને અનાગ પૂર્વક જ થાય છે.
૮ પ્રાણાતિપાત દ્વાર–આ કારને ઉદ્દેશીને ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછ્યું है-ते णं भंते ! जीवा! किं पाणाइवाए.' उनान् मा पृथ्वीयि। प्राति પાત-અર્થાતુ હિંસાના વ્યાપારમાં તત્પર છે, તેમ તેઓના સંબંધમાં કહી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
भगवतीसूत्रे ख्यायन्ते ? ते जीवाः प्राणातिपाते स्थिताः माणातिपातवृत्तयः इत्येवम् उपा. ख्यायन्ते अभिधीयन्ते किम् ? एते जीवाः पाणातिपातं कुर्वन्तीत्येवं रूपपेणाभिधीयन्ते किमिति भावः । 'मुसावाए अदिनादाणे जाव मिच्छादसणसल्ले उवक्खाइज्जति' मृषावादे अदत्तादाने यावत् मिथ्यादर्शनशल्ये वर्तन्ते इत्येवं रूपेण ते जीवा उपाख्यायन्ते अभिधीयन्ते किम् ? इति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'पाणाइवाए वि उवक्वाइज्जति' प्राणातिपातेऽपि उपाख्यायन्ते हे गौतम ! पृथिवीकायिकाः जीवाः प्राणातिपातेऽपि वर्तन्ते इत्येव रूपेणाभिधीयन्त एवेति न केवलं प्राणातिपाते वन्ति इत्याख्यायन्ते अपि तु 'जाव मिच्छादसणसल्ले वि उवक्खाइज्जति' यावत् मिथ्यादर्शनशल्येऽपि उपाख्यायन्ते यावत्पदेन प्राणातिपातादारभ्य मिथ्यादर्शनपर्यन्ताष्टादशपापेष्वपि उपाख्यायन्ते इत्यर्थस्य ग्रहणं भवति यदिह पृथिवीकायिकजीवानां प्राणातिपातादिभिरुपाख्यानं हिंसनव्यापार में विद्यमान है ऐसा इनके विषय में कहा जा सकता है क्या? अर्थात् ये जीव प्राणातिपात करते हैं इस प्रकार से ये कहे जा सकते हैं क्या? तथा-'मुप्तावाए अदिन्नादाणे जाब मिच्छादसणसल्ले उवक्खा. इज्जति' मृषावाद में अदत्तादान में यावत् मिथ्यादर्शनशल्य में विद्यमान हैं इसरूप से ये कहे जाते हैं क्या? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'पाणाइवाए वि उवक्खाइज्जति जाव भिच्छादसणसल्ले वि उपक्वाइजति' ये पृथिवीकाधिक जीव प्राणाति. पात में वर्तमान हैं इस रूप से भी ये कहे जाते है और यावत् मिथ्यादर्शनशल्य में ये वर्तमान हैं इस रूप से भी ये कहे जाते हैं। यहां यावस्पद से प्राणातिपात से लेकर मिथ्यादर्शनशल्य तक के १८ पाप स्थानों में भी है ऐसा इनके विषय में कहा जाता है। ऐसे अर्थ का ग्रहण શકાય છે? અર્થાત્ એ જ પ્રાણાતિપાત કરે છે, એ રીતે તેઓ માટે કહી शाय छ १ तथा 'मुसावाए अदिन्नादाणे जाव मिच्छादसणसल्ले उवक्खाइज्जति' મૃષાવાદમાં અદત્તાદાનમાં યાવત્ મિથ્યાદર્શન શલ્યમાં તત્પર છે. એ રીતે કહી शाय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ 3- 'गोयमा !' है गौतम ! 'पाणाइवाए वि उवक्खाइज्जति जाव मिच्छादसणसल्ले वि उवक्खाइज्जति' मा પૃથિવીકાયિક જી પ્રાણાતિપાતમાં તત્પર છે, તે રૂપે પણ તેઓના સંબંધમાં કહી શકાય છે, અને યાવત મિથ્યાદર્શન શલ્યમાં એ વર્તમાન છે. એ રૂપે પણ કહી શકાય છે. અહીયાં યાવ૫દથી પ્રાણાતિપાતથી લઈને મિથ્યાદર્શન શલ્ય સુધીના ૧૮ અઢાર વાપસ્થાનમાં પણ તેઓના વિષયમાં એવું કહી શકાય છે, એ અર્થ ગ્રહણ કરાવે છે. અહિયાં પૃશ્વિકાયિક જીને પ્રાણુ તપાતમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० ३०९ कथितं तत्तेषामविरतिमाश्रित्योच्यते इति । 'जेसि पिणं जीवाण' येषामपि खलु जीवानां प्राणातिपातादिविषयभूतानां पृथिवीकायिकानामेव सम्बन्धिनाम् अतिपातादिना 'ते जीवा' ते जीवाः ते प्राणातिपातादिकारिणो जीवाः 'एवमाहिज्जति' एवमाख्यायन्ते एते प्राणातिपातमृपावादादि. कारिणः इत्याख्यायन्ते तेषामपि जीवानाम् अतिपातादिविषयभूतानाम् न केवलं घातकानामेव 'तेसि पिणं जीवाणे" तेषामपि खलु जीवानाम् 'नो विनाए' नैव विज्ञातम् अबगतम् 'नाणत्ते' नानात्वं भेदः वध्यवधकरूपयदुत वयं वध्याः , एते तु वधकाः, एवं रूपेण वध्यवधकयोर्भेदो नैव ज्ञायते मनोरहितत्वात्तेषां पृथिवीकायिकानामितिभावः ।।। अथ नवममुत्पादद्वारमाह-'तेणं भंते ! जीवा' ते पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! जीवाः 'कमोहितो उपवनंति' कुत आगत्य हुआ है । यहां जो पृथिवीकायिक जीवों को प्राणातिपातों में वर्तमान रूप से कहा गया है वह उनके अविरतिभाव को लेकर ही कहा गया है ऐसा जानना चाहिये । 'जेसि पिणं जीवाणं ते जीवा०' तथा जिन अपने सम्बन्धी अन्य पृथिवीकायिक जीवों के वे पृथिवीकायिक जीव प्राणातिपातकारी है तथा उनके विषय में मृषावादादिकारी हैं। उन घातादि क्रिया के विषयभूत अन्यपृथिवीकायिक जीवों को भी आपस का यह वध्यवधकभाव ज्ञात नहीं होता है अर्थात् ये हमारे वधक हैं
और हम इनके वध्य हैं ऐसा वध्यवधक भाव नहीं जाना जा सकता है क्योंकि पृथिवीकायिक जीव एकेन्द्रिय होने के कारण मनोरहित होते है।
नवां उत्पादकद्वार-इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-'तेणं भंते ! जीवा.' हे भदन्त ! ये पृथिवीकायिक जीव 'कओहितो उचवज्जति' વર્તમાન રૂપે કહેવામાં આવ્યા છે, તે તેઓના અવિરતિભાવને ઉદેશીને જ
आमा मा०यु छ, तम सभा जेसि पिणं जीवा णं ते जीवा' तथा સંબંધી અન્ય પૃથ્વીકાયિક જીવન તે પૃથ્વીકાયિક જીવે પ્રાણાતિપાત કરે છે, તેમ જ તેઓના સંબંધમાં મૃષાવાદ વિગેરે કરે છે, તે ઘાત વિગેરે ક્રિયાના વિષય ભૂત અન્ય પૃથ્વીકાયિક જીને પણ પરસ્પરને આ વધ્ય વધકભાવ જાણુ વામાં આવતો નથી, અર્થાત્ આ અમે ને મારનાર છે, અને અમે તેના વધ્ય છીએ એ રીતને વય વધકભાવ તેઓને જાણવામાં આવતું નથી. કેમ કે પૃથવીકાયિક જીવ એકેન્દ્રિય હોવાથી તેમને મન હોતું નથી.
૯ ઉત્પાતકાર- આ દ્વારના સંબંધમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું ५७युछे - ते णं भंते ! जीवा०' डे मन मा पृथियि छ। 'कोहि तो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
भगवतीसूत्रे उत्पद्यन्ते हे भदन्त ! ते जीवाः कस्मात् स्थानविशेषादागत्य तत्रोत्पत्तिं प्राप्नुवन्ती. त्यर्थः तदेव विशिनष्टि । कि नेरइएहितो' इत्यादि । 'कि नेरइएहितो उववज्जति' किं नैरयिकेम्प आगत्य उत्पद्यन्ते ? इत्यादिरूपेण प्रश्न उत्तरं चातिदेशेनाह-एवं जहा' इत्यादि । 'एवं जहा चकतीए पुढवीकाइयाणं उववाओ तहा भाणियव्यो' एवं यथा व्युत्क्रान्तौ पृथिवीकायिकानामुपपातः तथा भणितव्यः व्युत्क्रान्तिः प्रज्ञापनायाः षष्ठं पदम् अनेन यत् सूचितं तदिदम् 'कि नेरइएहितो उववज्जति तिरिक्खजोगिएहितो उववज्जति मणुस्सेहितो उववज्जति, देवेहितो उववज्जति' कि नैरयि केभ्य उपपद्यन्ते तिर्यक् योनिकेभ्य उपपद्यन्ते, मनुष्येभ्य उपपद्यन्ते ? देवेभ्य उपपद्यन्ते इति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा ! नो नेरइएहितो उववज्जति तिरिक्खजोणिएहितो उववज्जति मणुस्सेहितो उववज्जति किस स्थानविशेष से गति से आकर पृथिवीकायिकरूप से उत्पन्न होते हैं ? क्या 'नेरइएहितो' नैरयिकों में से आकर उत्पन्न होते हैं ? इत्यादि इस विषय में उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं । 'एवं जहा वक्कंतीए०' हे गौतम ! प्रज्ञापना के छठे व्युत्क्रान्तिपद में जैसा कहा गया है इनकी उत्पत्ति के विषय में वैसा ही यहां पर उसका कथन कर लेना चाहिये वहां पर इस विषय में ऐसा कथन किया गया है कि ये पृथिवीकायिक जीव क्या नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं या तिर्यश्च योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? या देवों से आकर उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा! नो नेरहहितो.' हे गौतम ! पृथिवीकायिक रूप से उपवज्जति' या स्थान विशेषथी भने ४४ गतिथी मापान मा शिवाय पाथी ५-1 थाय छ ? मेट है 'नेरइएहितो.' तेस। नैयिाथी मावीन તિય ચોથી આવીને મનુષ્યોથી તથા દેવેથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. ઇત્યાદિ.
उत्तरमा प्रमु ४ छे ४-'एवं जहा वक्तीए०' 3 गौतम प्रशासन સૂત્રના છઠા વ્યુત્કાન્તિ પદમાં જેવી રીતે કહેવામાં આવ્યું છે. તેવી જ રીતે અહિયાં તેની ઉત્પત્તીના વિષયમાં કથન સમજી લેવું. ત્યાં આ વિષયમાં એવું કથન કર્યું છે કે–આ પ્રવિકાયિક જી નરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યંચનિકેમાથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે દેવોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? તેના उत्तरमा प्रभु ४ छ है-'गोयमा ! नो नेरइएहितो.' गौतम ५५वीपि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१९ ३०३ सू०१ लेश्यावान पृथ्वीकायिकादिजीवनि० ३११ देवेहितो उववजंति' इत्याधुत्तरम् हे गौतम ! पृथिवीकायिका जीवाः नो नैरयिकेभ्य आगत्य पृथिवीकायिके समुत्पद्यन्ते किन्तु तिर्यग्योनिकेभ्य आगत्योत्पधन्ते मनुष्येभ्य आगत्योत्पधन्ते देवेभ्यो वा आगत्य समुत्पद्यन्ते इतिभावः ९। दशमं स्थितिद्वारमाह-'सिगं भंते ! जीवाण' तेषां पृथिवीकायिकानां खलु जीवानाम् 'केवइयकालं ठिई पन्नत्ता' कियत्कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता हे भदन्त ! पृथिवीकायिकाः जीवाः कियत्कालं पृथिवीकायिके तिष्ठन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् 'उकोसेणं बाबीसं वाससहस्साई" उत्कृष्टेन द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि पृथिव्यां पृथिवीकायिकजीवानां स्थितिर्भवतीति १० । एकादशं समुद्घातद्वारमाहजीव नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न नहीं होते हैं, किन्तु मनुष्यों में से आकरके भी जीव पृथिवीकायिकरूप से उत्पन्न हो जाते हैं, तिर्यश्चगति में से भी आकरके जीव पृथिवीकायिकरूप से उत्पन्न हो जाते हैं और देवों में भी आकर के जीव पृथिवीकायिकरूप से उत्पन्न हो जाते हैं।
स्थितिद्धार--इस १० वें स्थितिद्वार को लेकर गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है--'तेसि णं भंते ! जीवाणं.' हे भदन्त ! उन पृथिवीका. यिक जीवों की जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति क्या है ? अर्थात् जीव पृथिवीकायिक अवस्था में अधिक से अधिक और कम से कम कितने समय तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा!' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहत्त०' हे गौतम! जीव पृथिवीकायिक अवस्था में कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक और अधिक से अधिक २२ हजार वर्ष तक रहता है। રૂપથી જીવ નારાિમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ મનુષ્યમાંથી આવીને પણ જીવ પૃથ્વીકાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. તિર્યંચગતિમાંથી પણ આવીને જીવ પૃથ્વિકાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અને દેવમાંથી આવીને પણ જીવ પૃથ્વીકાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે.
૧૦ સ્થિતિદ્વાર–ખા દસમાં સ્થિતિદ્વારના સંબંધમાં ભગવાન ગૌતમ प्रभुने मे पूछे छे है-'तेसि ण जीवाणं०' ले सन् त वि4ि3 જીવની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કેટલી છે? અર્થાત-જીવ પૃથ્વિકાયિક પણામાં વધારેમાં વધારે અને ઓછામાં ઓછા કેટલા કાળ સુધી રહે છે? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -'गोयमा! गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्त०' હે ગૌતમ! જીવ પૃથ્વિકાયિકપણામાં ઓછામાં ઓછા અન્તમુહૂર્ત સુધી અને વધારેમાં વધારે ૨૨ બાવીસ હજાર વર્ષ સુધી રહે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
भगवतीसत्रे 'तेसि णं भंते ! जीवाणे तेषां पृथिवीकायिकानां खलु भदन्त ! जीवानाम् 'कइ समुग्घाया पनत्ता' कति समुद्घाताः प्रज्ञताः ?, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'तो समुग्घाया पन्नत्ता' त्रयः समुद्घाताः प्रज्ञताः प्रकारअयमेव दर्शयति "तं जहा' इत्यादि । 'तं जहां तद्यथा 'वेयणासमुग्धाए' वेदनासमुद्घातः 'कसायसमुग्याए' कषायसमुद्घातः 'मारणांतियसमुग्धाए' मारणांतिकसमुद्घातः, वेदनाकषायमारणान्तिकभेदेन त्रयः समुद्घाताः पृथिवीकायिकजीवानां भवन्तीति भगवत उत्तरमिति । तेणं भंते ! जीवा' ते पृथिवीका यिकाः खलु जीवाः 'मारणांतियसमुग्घाएणं किं समोहया मरंति' मारणान्तिक समुद्घ तेन समवहताः कृतसमुद्घाताः कृतदण्डा इत्यर्थः, म्रियन्ते 'असमोहया मरंति' असपबहताः अकृतसमुद्घाताः अकृतदण्डा इत्यर्थः, म्रियन्ते ? इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'समोहया वि मरंति अस. मोहया वि मरंति' समवहता अपि म्रियन्ते असमवहता अपि म्रियन्ते समवहतानां कृतसमुद्घातानामपि मरणं भवति असमवहतानां दण्डादुपरतानाम् अकृतसमु
समुद्घातद्वार-'तेसिणं भंते! जीवाणं०' इस ग्यारहवें समुद्घात द्वार में गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीवों में कितने समुद्घात होते हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा है 'गोयमा०' हे गौतम ! पृथिवीकायिक जीवों के तीन समुदूधात होते हैं । 'तं जहा०' उनके नाम इस प्रकार से है-वेदना समुद्घात १ कषायसमुद्घात २,
और मारणान्तिक समुद्घात ३ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि हे भदन्त ! वे पृथिवीकायिक जीव मारणान्तिक समुद्घात से समवहत होकर मरते हैं ? या विना समुद्घात किये हो मरते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! समोहया वि मरंति०' हे गौतम ! वे पृथिवीकायिक
११ समुद्धातवार-'तेसिणं भंते ! जीवाणं०' मा सप्यारमा समुद्धात દ્વારમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે-હે ભગવન પૃવિકાયિક वाम 1 समुदधात डाय छ? तना उत्तरमा प्रसु छे-'गोयमा!
गौतम! पृथ्वियि लवाने त्रय समुद्धात य छे. तंजहा०' तना નામે આ પ્રમાણે છે ૧ વેદના સમુદ્રઘાત ૨ કષાય સમુદ્દઘાત ૩ મારણાન્તિક સમુદુઘાત. ફરીથી ગૌતમ સ્વામીને પ્રભુને એવું પૂછે છે કે-હે ભગવન તે વૃશિવકાયિક જી મારણતિક સમુદ્દઘાતથી સમવહત થઈને મરે છે કે समुद्धात ४ विना ४ भरे छ ? तना उत्तरमा प्रभु ४ छ -'गोयमा ! समोहयावि० मरंति०' गौतम! ते वियि ! भा२लित समुह ઘાત કરીને પણ મરે છે, અને મારાન્તિક સમુઘાત કર્યા વિના પણ મરે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयवन्दिका टीका श०१९ उ०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० ३१३ द्घातानामपि मरणं भवति इति भावः ११ । द्वादशमुद्वर्तनाद्वारमाह-'ते णं भते । जीवा' ते पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! जीवाः 'अणंतरं' अनन्तरम्-मरणानन्तरमित्यर्थः 'उन्नहित्ता' उद्देस्य 'कहिं गच्छति' कुत्र गच्छन्ति 'कहि उववज्जति' कुत्र उत्पद्यन्ते हे भदन्त ! ते पृथिवीकायिका जीवाः मरणानन्तरं कुत्र गच्छन्ति कुत्र वा गत्वा उत्पद्यन्ते इति प्रश्नः, भगवानाह-एवं' इत्यादि 'एवं उवणा जहा वकंतीए' एवमुद्वर्तना यथा व्युत्क्रान्ती व्युत्क्रान्तिनामकं प्रज्ञापनायाः षष्ठं पदम् पृथिवीकायिकजीवानामुना यथा प्रज्ञापनायाः षष्ठे व्युत्क्रान्तिपदे कथिता तथैव इहापि ज्ञातव्या तथाहि-'कि नेरइएमु जाव देवेमु' कि नरयिकेषु यावत् देवेषु यावत्पदेन तिर्यक मनुष्ययोग्रहणम् हे भदन्त ! किं पृथिवीकायिकाजीय मारणान्तिक समुद्घात करके भी मरते हैं और मारणान्तिक समुद्धात नहीं करके भी मरते हैं। ____ उद्वर्तनाबार-इस बारहवें द्वार को आश्रित करके गौतमने प्रभु से ऐसा पूछो है-'ते णं मंते ! जीवा अणंतरं.' हे भदन्त ! वे पृथिवीकायिक जीव मरणके बाद कहां जावेंगे? कहां उत्पन्न होवेंगे? उत्तर में प्रभु कहते हैं- एवं उव्वदृगा जहा वक्तीए.' हे गौतम ! प्रज्ञापना का व्युत्क्रान्ति नामका छट्ठा पद है मो इस पद में पृथिवीकायिक जीवों की उद्वर्तना के विषय में कथन किया गया है सो जैसा कथन उद्वर्तना के विषय में वहां किया गया है वैसा ही कथन यहां पर भी इसके सम्बन्ध में जानना चाहिये। वहां प्रभु से गौतम ने इस प्रकार का प्रश्न किया है-'कि नेरहएसु जाव देवेसु' यहां यावत्पद से तिर्यश्च मनुष्यों का ग्रहण हुआ है तथा च-हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीव मरणान
૧૨ ઉદ્વર્તનાદ્વાર-આ બારમા દ્વારને આશ્રય કરીને ગૌતમ સ્વામીએ प्रसुने ये छयु छ है 'ते गं भंते जीवा अणंतरं०' 3 साप ते दि. કાયિક જીવ મરણ પછી ક્યાં જશે? અને ક્યાં ઉત્પન્ન થશે? તેના ઉત્તરમાં प्रभु ४ छ-'एवं उठागा जहा वतीए.' 8 मौतम! प्रज्ञापन सूत्रना વ્યુત્ક્રાંતિ નામના છડા પદમાં પૃવકાયિક જીવની ઉદ્વર્તનાના વિષયમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે જ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં આ વિયના સંબંધમાં પણ સમજી લેવું. ત્યાં પ્રભુને ગૌતમ સ્વામીએ આ રીતે પ્રશ્ન ३२ छ -'कि नेर इएसु जाव देवेसु०' माडियां यावत् ५४थी ति" भने મનુષ્ય ગ્રહણ થયા છે. અર્થાત્ હે ભગવન પશ્વિકાયિક જીવ મરણ પછી શું નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યચનિકમાં ઉત્પન્ન થાય છે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
भगवतीसूत्रे जीवाः मरणानन्तरं नरके गच्छन्ति नरके उत्पद्यन्ते तिर्यग्योनिकेषु मनुष्येषु देवेषु या गच्छन्ति समुत्पश्चन्ते च इत्यादि प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौवम ! 'नो नेरइएमु उपवजति तिरिक्खजोणिएसु उपवन ति मणुस्सेसु उववजंति नो देवेसु उववज्जति' इत्यादि । नो नैरयिकेषु उत्पद्यन्ते अपि तु तिर्यग्योनिकेषु उत्पद्यन्ते मनुष्ययोनिषु उत्पद्यन्ते नो देवेषु उत्पद्यन्ते इत्यादि। हे गौतम ! पृथिवीकायिका जीवाः पृथिवीशरीरं परित्यज्य मृत्वा नरकेषु न गच्छन्ति, नैव तत्र नरके उत्पत्तिं लभन्ते किन्तु कदाचित् तिर्यक्योनौ गच्छन्ति तत्रैव उत्पत्तिं लभन्ते अथवा पुण्यप्रकर्षात कदाचित् मनुष्यगतौ गच्छन्ति तत्रैव उत्पत्ति लभन्ते किन्तु न पुनदे वेषु गच्छन्ति न वा तत्रोत्पत्ति लभन्ते इति निर्गलितोऽर्थः न्तर क्या नरक में उत्पन्न होते हैं ? या तिर्यश्चयोनिकों में उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्य में उत्पन्न होते हैं ? या देवगति में उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा-'गोयमा !' हे गौतम ! पृथिवीकायिकजीव 'नो नेरइएस्तु उववीते.' नैरयिकों में उत्पन्न नहीं होते हैं किन्तु 'तिरिक्खजोणिएसु०' तिर्यश्चयोनिकों में उत्पन्न होते हैं। 'मणु' मनुष्य. गति में भी उत्पन्न होते हैं। परन्तु देवगति में उत्पन्न नहीं होते हैं। इत्यादि । तात्पर्य कहने का यह है कि पृथिवीकायिक जीव पृथिवीशरीर को छोड़ने के बाद मरकर नरकों में नहीं जाते हैं अतः वे वहां उत्पन्न भी नहीं होते हैं, किन्तु कदाचित् वे तिर्यश्चगति में जाते हैं इसलिये वे वहीं पर उत्पन्न होते हैं, अथवा पुण्यप्रकर्ष से वे मनुष्ययोनि में भी जाते हैं अतः वे वहाँ उत्पन्न होते हैं । देवगति में ये भरकर नहीं जाते हैं अतः वहां इनकी उत्पत्ति भी नहीं होती है। इस प्रकार से पृथिवीका. भनुष्यामा त्पन्न थाय छ १ मा प्रश्न उत्तम प्रभु ३ छ है-'गोयमा ! 3 गौतम ! xि43 4 'नो नेरइएसु उववज्जंति०' नयिमा उत्पन्न थता नथी. ५२'तु 'तिरिक्खजोणिरसु०' तिय योनिमा 4-1 थाय छे. 'मणु०' मनुष्यगतिमा ५५ अपन थाय छे. ५२ वतिभा उत्पन्न यता નથી. ઈત્યાદિ કહેવાનું તાત્પર્ય એવું છે કે–પૃવિકાયિક જીવ પૃથ્વિકાલિક શરીરને છેડીને તે પછી મરીને નરકમાં જતા નથી. તેથી તેઓ ત્યાં-નરકમાં ઉં૫ન્ન પણ થતા નથી. પરંતુ કેઈવાર તિર્યંચ ગતિ માં જાય છે, તેથી તેઓ ત્યાંજ ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા પુણ્યના ચોગથી તેઓ મનુષ્યમાં પણ જાય છે. તેથી તેઓ ત્યાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ મરીને દેવગતિમાં જતા નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ.३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० ३१५ पृथिवीकायिका जीवाः मरणानन्तरम् कदाचित् तिर्यक् योनी उत्पद्यन्ते कदाचित् मनुष्यगतौ वा उत्पद्यन्ते न तु कदाचिदपि नरकगतौ वा तेषां गमनं भवतीति भावः।
पृथिवीकायिकजीवप्रकरणं समाप्य अकायिकानां विषये कथयितुमाह-'लिय भंते' इत्यादि । 'सिय भंते' स्यात् भदन्त ! 'जाव चत्तारि पंच आउक्काइया' यावत् चत्वारः पश्चापकायिका जीवाः यावत्पदात् द्वौ त्रयः इति संग्रहः 'एगयओ' एकतः- एकीभूय मिलित्वेत्यर्थः 'साहारणसरीरं बंधति' साधारणम्-एकं शरीरं बध्नन्ति हे भवन्त ! अप्कायिकाः जीवाः द्वौ वा त्रयो वा चत्वारो वा पञ्च वा एकीभूय किमेकं शरीरं बजन्तीत्यर्थः । 'बंधित्ता एकता-एकीभूय साधारणमेकं शरीरं बद्ध्या तो पच्छा आहारेति' ततः पश्चात् साधारणशरीरस्य बन्धनानन्तरम् आहारम् आहारपुद्गलम् आहरन्ति आहारतया स्वीकुर्वन्ति परिणमन्ति ततश्च स्वकीयं पृथक् पृथक शरीरं बध्नन्ति किमिति प्रश्नः, भगवानाह-'एवं जो पुढवीकाइयाणं गमो सो चेव भाणियव्यो जाव उन्नटांति' एवं यो पृथिवीकायियिक जीव का प्रकरण समाप्त करके अपकायिक जीव का प्रकरण प्रारम्भ होता है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'सिय भंते ! जाव चत्तारि पंच आउक्काइया०' हे भदन्त ! दो, तीन, चार या पांच अप्कायिक जीव एक साथ मिलकर 'साहारणसरीरं बंधंति' साधारण शरीर का एक शरीर रूपमें बन्ध करते हैं क्या? 'बंधित्ता०' और उसे बांध करके फिर क्या वे बाद में आहारपुद्गलों को ग्रहण करते हैं ? उन्हें ग्रहण करके फिर वे उन्हें परिणमाते हैं क्या? और उन्हें परिणमाने के बाद फिर वे क्या अपने २ शरीर का पृथिवीकायिकरूप से बन्ध करते हैं-उत्तर में प्रभु कहते हैं 'एवं जो पुढवीकायियाणं गमो सो चेव भाणियव्यो जाव તેથી ત્યાં તેની ઉત્પત્તિ પણ થતિ નથી. આ રીતે પૃથ્વિકાયિક જીવન પ્રકરણ બતાવીને હવે અપૂકાયિક જીવેના સંબંધમાં કથન કરે છે. તેમાં ગૌતમ स्वामी प्रभु से पूछ्यु छ 3-3 गन् 'सिय भंते ! जाव चत्तारि पंच आउकाइया.' मगवन् मेरा यार, अथवा पांय, मयि । से साथ भसीन 'साहारणसरीरं बंधति' साधारण शरीरमा ५५ 3रे छ? 'बंधित्ता.' म त प्रमाणे ५ उरीन ते ५छी तसे माहार पुरसान ९९५ કરે છે અને તેને ગ્રહણ કરીને તે પછી તેને પરિણુમાવે છે? અને તેઓને પરિણુમાવ્યા પછી તેઓ પોતાના શરીરને પૃથક રૂપથી બંધ કરે છે ? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभु से 8-'एवं जो पुढवीकाइयाण गमो सो चेव भाणियवो जाव उबटुंति' के गौतम! पृथ्वीयि सवाना समंधमारी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कानां गमः स एव भणितव्यो यावत् उद्वर्तन्ते, अपूकायिकोऽपि पृथिवीकाधिकद्वयादि पश्चान्तजीवानाम् एकीभूय साधारणशरीरबन्धनमाहृतपुद्गलानां प्रत्येक प्रत्येकरूपेणैव परिणमनम् प्रत्येकमप्कायिकाः जीवाः आहरपुद्गलमाहरन्ति परि. णमयन्ति च तथा प्रत्येकं शरीरं बध्नन्ति न तु कदाचिदपि संभूय द्वौ त्रयः चत्वारः पञ्च वा साधारणशरीरेण आहारमाहरन्ति परिणमयन्ति शरीरं वा बध्नन्ति, इति सर्वोऽपि विचारः पृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यः । कियत्पर्यन्तं पृथिवीप्रकरणम् इह नेतव्यं तत्राह-'जाव उन्वटृति' यावदुद्वर्तन्ते उद्वर्तनामकरणपर्यन्तं ज्ञातव्यमित्यर्थः तद् यदि उभयोः सर्वथैव साधयं तदा प्रकरणभेदो निरर्थक इत्याशंक्य उवटंति' हे गौतम! पृथिवीकायिक जीवों के विषय में जैसा गम-सूत्रपाठ उनकी उर्तिनातक कहा गया है वैसा ही सूत्रपाठ इनके संबन्ध में भी कह लेना चाहिये। तात्पर्य ऐसा है कि दो, तीन, चार या पांच आदि अनेक अपकायिक जीव मिलकर न एक शरीर का पन्ध करते हैं और उसके प्रायोग्यपुद्गलों का आहार करते हैं न उस गृहीत आहार को परिणमाते हैं और न पुनः विशेषरूप से शरीर का बन्ध करते हैं किन्तु प्रत्येक अपमायिक जीव अपने प्रत्येक शरीर का बन्ध करते हैं प्रत्येक जीव उसके प्रायोग्यपुद्गलों का आहाररूप से ग्रहण करते हैं और प्रत्येक ही उस गृहीत आहारपुद्गलों को परिणमाते हैं एवं प्रत्येक जीव ही प्रत्येक शरीर का बन्ध करते हैं । ऐसा यह सब विचार पृथिवीकायिक जीव के जैसा अप्कायिक जीव के विषय में भी उद्वर्तना तक कर लेना चाहिये परन्तु पृथिवीकायिक के प्रकरण में और अपकायिक के प्रकरण રીતને સૂત્રપાઠ તેની ઉદ્ધના સુધીમાં કહ્યો છે એજ રીતને સૂત્રપાઠ આ અપ્રકાયિકાના સંબંધમાં પણ સમજી લે. કહેવાનું તાત્પર્ય એવું છે કે – ત્રણ, ચાર, પાંચ વિગેરે અનેક અપ્રકાયિક જીવે મળીને એક શરીરને બંધ કરતા નથી. તેમ જ તેઓના પ્રાયોગ્ય પુલને આહાર પણ કરતા નથી. અને તે ગ્રહણ કરેલા આહારને પરિણમાવતા પણ નથી. તેમ જ વિશેષ રૂપથી તેઓ શરીરને બંધ પણ કરતા નથી. પરંતુ પ્રત્યેક અપકાયિક જીવ પિતાના પ્રત્યેક શરીરને બંધ કરે છે. પ્રત્યેક જીવ તેના આહાર પ્રોગ્ય પુદ્ગલેને આહાર રૂપથી ગ્રહણ કરે છે. અને તે પ્રત્યેક ગૃહીત આહાર પદ્રલેને પરિણાવે છે. અને પ્રત્યેક શરીરને બંધ કરે છે. એ પ્રમાણેને આ વિચાર પૃથ્વિકાયિક જીવોની જેમ અપૂકાયિક છેને વિષયમાં પણ ઉદ્વર્તના સુધી સમજી લે. પરંતુ પૃવિકાયિકના પ્રકરણમાં અને અપકાયિ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ १०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० २१७ वैलक्षण्यमाख्यातुमाह-'नवरं' इत्यादि । 'नवरं ठिती सत्तवाससहस्साई उक्कोसेणं' नवरं स्थितिः सप्तवर्षसहस्राणि उत्कृष्टता, पृथिवीकायिकानां स्थितिः जघन्यतोऽन्तमुहूर्तम् उत्कृष्टतो द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि अकायिकानां तु जघन्यतः स्थितिरन्तर्मुहर्तम् उत्कृष्टतः सप्तवर्ष सहस्राणि एतावानेव अनयोर्भेद: सेसंह चेव' शेषं तदेव शेष स्थित्यतिरिक्तं लेश्यादिकं तदेव पृथिवी वदेव ज्ञातव्यम् इति । अप्कायिकजीवाश्रिताऽऽहारादारभ्य उद्वर्तनापर्यन्त विचार्य तेजस्कायिकाश्रितान तान् विशदयितुं प्रक्रमन आह-'सिय मंते' इत्यादि । 'सिय भंते ! जाव चत्तारि पंच तेउक्काइया' स्यात् भदन्त ! यावत् चत्वारः पञ्च तेजस्कायिका जीवाः 'एवं चेव एवमेव पृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यम् , तथा च एकीभूय साधारणशरीरं बध्नन्ति एकतः साधारणशरीरं बद्ध्वा ततः पश्चात् आहरन्ति आतपदमें यदि किसी बात को लेकर विशेषता है तो वह एक स्थिति बार को लेकर के ही है यही बात 'नवरं ठिती सत्सवाससहस्साइं उक्कोसेणं' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है। पृथिवीकाधिक जीव की स्थिति उत्कृष्ट से २२ हजार वर्ष की कही गई है। तब कि अकायिक जीव की उत्कृष्ट स्थिति ७ हजार वर्ष की कही गई है जघन्यस्थिति में दोनों में कोई अन्तर नहीं है ? 'सेस तं चेव' इस कारण स्थिति को छोडकर लेश्यादिक छारों में कथन की समानता ही है। तेजस्कायिक जीवों के विचार में भी पृथिवीकायिक जीव के जैसा ही विचार है अर्थात् गौतम ने इसके विषय में जष प्रभु से ऐसा पूछा-हे भदन्त ! कदाचित् दो, तीन, चार या पांच तेजस्कायिक जीव आपस में मिलकर एक साधारण शरीर का बन्ध करते हैं ? उसका पन्ध करके फिर वे क्या बाद में કેના પ્રકરણમાં જે કંઈ વિશેષતા હોય તે કેવળ સ્થિતિદ્વારના સંબંધમાં જ छ. मेरी बात 'नवरं ठिई सत्तवाससहस्साई उक्कोसेणं' सूत्रमा बा। પ્રગટ કરેલ છે, પૃવીકાયિક જીવની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી બાવીસ ૨૨ હજાર વર્ષની કહી છે, અને અકાયિક જીવની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ સાત ૭ હજાર વર્ષની કહી છે. જઘન્ય સ્થિતિ બનેની અંતર્મુહૂર્તની બનેલી છે. બન્નેમાં કાંઈ
विशेषता नथी. 'सेसं तं चेव' मा शत स्थितिन छोडी वेश्या विगैरे દ્વારોમાં બનેના સંબંધનું કથન સરખું જ છે. તેજરકાયિક જીવેના સંબંધમાં પણ પૃથ્વિીકાયિક જીવ પ્રમાણે જ સમજવું. અર્થાત ગૌતમ સ્વામીએ તેજસ્કાયિકના સંબંધમાં જ્યારે પ્રભુને એવું પૂછ્યું કે-હે ભગવદ્ કદાચ બે ત્રણ, ચાર અથવા પાંચ તેજસ્કાયિક જીવે પરસ્પર મળીને એક સાધારણ શરીરને બંધ કરે છે અને તેને બંધ કરીને તે પછી આહાર લેને ગ્રહણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
भगवतीसूत्रे लान् परिणमन्ति तदनन्तरं शरीरं बध्नन्ति किमिति प्रश्नः, पृथिवीकायिकवदेव इहापि सर्व ज्ञातव्यम् भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! ‘णो इणढे समहें' नायमर्थः समर्थः यतस्तेजस्कायिकाः प्रत्येकाहाराः प्रत्येकपरिणामाः प्रत्येकमेव शरीरं बध्नन्ति ततः प्रत्येकं शरीरं वद्धद्धा आहरन्ति परिणमन्ति वा शरीरं वा बन्नन्ति इत्यादिकं सर्व पूर्ववदेवेत्युत्तरम् । पृथिवीकायिकाद्यपेक्षया यद्वैलक्षण्यं तेजस्कायिकेषु तदाह-'नवरं' इत्यादि । 'नवरं उववाओ ठिई उचट्टणा य जहा पनवणाए से तं चेव' नवरमुपपात स्थितिः उद्वर्त्तना च यथा प्रज्ञापनायो शेष तदेव तेजस्कायिकदण्डके स्यादादि द्वाराणि पृथिवीकायिकदण्डकवदेव वक्तव्यानि उत्पादस्थित्युद्वर्तनामु अस्ति विशेषः स च प्रज्ञापना सूत्रे इवात्रापि द्रष्टव्यः प्रज्ञापना. आहारपुद्गलों को ग्रहण करके फिर याद में वे क्या उन पुद्गलों को परि. णमाते हैं ? परिणमाने के बाद फिर क्या वे विशिष्ट शरीर का बन्ध करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं-हे गौतम! 'णो इणट्टे समढे' यह अर्थ समर्थ नहीं है । क्योंकि प्रत्येक तैजस्काधिक जीव ही अपने २ शरीर का बन्ध करते हैं, अपने २ शरीर के प्रायोग्य पुद्गलों को आहाररूप से ग्रहण करते हैं गृहीत आहार को सार असार रूपमें परिणमाते हैं बाद में वे विशिष्टशरीर का बन्ध करते हैं इत्यादि सब कथन पृथि. पीकाधिक के कथन जैसा ही जानना चाहिये परन्तु उनके कथन में
और इनके कथन में यदि कोई विशेषता है तो वह उत्पाद स्थिति और उतना द्वारों में है यही बात 'नवरं उववाओ ठिई उठवट्टणा य जहा०' इस सूत्रपाठ द्वारा व्यक्त की गई-अर्थात् स्यात् आदि द्वार तो पृथिवी. कायिक की तरह से ही यहां कहे गये हैं। परन्तु उत्पाद स्थिति और કરે છે? અને આહારપુલને ગ્રહણ કરીને તે પછી તે પુદ્ગલેને પરિણાવે છે? અને પરિણ માવ્યા પછી તેઓ શું તેને વિશેષ પ્રકારે બંધ કરે છે? આ प्रशन उत्तरमा प्रभु ४ छे 3-3 गोतम ! 'णो इणठे समठे' मा अर्थ બરાબર નથી. કેમ કે–પ્રત્યેક તેજસાયિક જીવ જ પિતા પોતાના શરીરના માગ્નિ પુલેને આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે. અને ગ્રહણ કરેલા આહારને સાર અસાર રૂપે પરિણાવે છે. તે પછી વિશિષ્ટ શરીરને બંધ કરે છે વિગેરે સઘળું કથન પૃશિવકાયિકાના કથન પ્રમાણે સમજવું પરંતુ તે કથનમાં અને આના કથનમાં જે કંઈ વિશેષપણુ હોય તે તે ઉત્પાદ રિથતિ અને ઉદ્ધતના દ્વારમાં छ. ४ त 'नवरं उबवाओ ठिई उवट्टणा य जहा०' से सूत्रा द्वारा मतावान અર્થાત્ યાર' વિગેરે દ્વારા તે પૃથ્વિકાયિકેની માફક જ અહિયાં કહ્યા છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ३०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीका यिका दिजीवनि० ३१९ सूत्रस्य व्युत्क्रान्तिनामकं पष्ठं पदम् तथाचैत्रम् तेजस्कायिकजीवानामुपपातस्तिगतिभ्यो मनुष्यगतिभ्यो न तु एतद्भिन्नोऽयमित्याशयः । स्थितिस्तु तेजस्का यिकानां जघन्यतोऽन्तमुहूर्त्त पूर्ववदेव उत्कृष्टवस्तु अहोरात्रत्रयमात्रम् तेजस्कायिकजीवास्तेजस्कायिकेभ्य उद्वृत्तास्तु तिर्यग्गतावेव उत्पद्यन्ते यथैवोत्पादादौ विशेषोऽस्ति तथा लेश्यायामपि यतः पृथिवीकायिकानां चतस्रो लेश्या भवन्ति तेजस्कायिकानां तु तिस्रोतलेश्या भवन्ति 'सेसं तं वेत्र' शेष ं तदेव शेष' यस बैलक्षण्यादिकं कथितं तद्भिन्नं सर्वमपि तदेव पूर्ववदेव समुद्घातादिकं सर्व पूर्ववदेव बोद्धsafar द्वारों को लेकर यह तेजस्कायिक प्रकरण में अन्तर है यह अन्तर प्रज्ञापना सूत्र के व्युत्क्रान्ति नामके छडे पद में इस प्रकार से प्रकट किया गया है तैजस्कायिक जीवों का उत्पात तिर्यश्चगति से और मनुष्यगति से ही यहां कहे गये हैं परन्तु उत्पाद स्थिति और उद्वर्तमा द्वारों को लेकर यहां तैजस्कायिक प्रकरण में अन्तर है यह अन्तर प्रज्ञापना सूत्र के व्युत्क्रान्ति नामके उट्टे पद में इस प्रकार से प्रकट किया गया है तेजस्कायिक जीवों का उत्पान तिर्यञ्चगति से और मनुष्यगति से होता है अन्य गति से नहीं । तैजस्कायिकों की स्थिति जघन्य से अंत मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से तीन अहोरात्र की है तेजस्कायिक जीव तैजस्कायिकों की पर्याय से मरण करके तिर्यञ्चगति में ही उत्पन्न होते हैं । जैसा उत्पाद आदिकों को लेकर यह पूर्व कथन की अपेक्षा यहां अन्तर प्रदर्शित किया गया है उसी प्रकार से लेश्या को लेकर भी इस कथन में विशेषता है क्योंकि पृथिवी कायिक जीवों में चार लेश्याएं होनी हैं और तेजस्काधिक जीवों में तीन लेश्याएं होती हैं। 'सेसं तं चैव तेजस्कायिकों में जिन बातों को लेकर पृथिवीकायिक की अपेक्षा પરંતુ ઉત્પાત, સ્થિતિ અને ઉદ્ઘના દ્વારેમાં આ તેજસ્કાયિકામાં અન્તર છે, અનન્તર પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રના વ્યુત્ક્રાન્તિ નામના છટ્ઠા પટ્ટમાં આ પ્રમાણે બતાવેલ છે તેજકાયિક જીવેાનેા ઉત્પાત તિય ચ ગતિથી અને મનુષ્યગતિથી થાય છે. શ્રીજી ગતિથી થતા નથી. તેજસ્કાયિકાની સ્થિતિ જધન્યથી અન્તર્મુહૂતની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ અહેરાત્રની હેાય છે. વૈજાયિકની પર્યાયથી મરીને તિયન્ચ ગતિમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. ઉત્પાત વિગેરેની ખાખતમાં પૂ કથનની અપેક્ષાથી જેવી રીતે અન્તર બતાવેલ છે. તે જ રીતે લેશ્યાના સમધમાં આ કથનમાં વિશેષપણુ` છે. કેમ કે પૃથ્વિકાયિક જીવેશમાં ચાર લેશ્યાએ થાય છે. 'सेसं तं चेत्र' तै४स्ायामां में मामतेोथी पृथ्वियि भवानी अपेक्षाये
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
-
-
३२०
भगवतीसूत्रे व्यमितिमावः 'वाउकाइयाणं एवं चेत्र' वायुकायिकानाम् एवमेव, वायुकायिकजीवानां स्यादादिद्वाराणि सर्वापपि पृथिव्यादिवदेव ज्ञातव्यानि 'नाणतं नवरं चत्तारि समुग्घाया' नानात्वं भेदः नवरम्-अयं विशेषः चत्वारः समुद्घाताः, वायुकायिकानां चत्वारः समुद्घाताः पृथिव्यादीनां त्रयाणामपि आधास्त्रय एव समुदयानाः वायुकायिकानां तु वेदनाकषायमारणान्तिकवे क्रियाख्याश्चत्वारः समु.
याता भवन्ति वायुकायिकजीवानां वैक्रियशरीरस्थ सद्भावादिति । 'सिय भंते ! स्याभदन्त । 'जाव चत्तारि पंच वणस्सइकाइया० पुच्छा' यावत् चत्वारः पश्चबनस्पतिकायिका जीना इति पृच्छा प्रश्नः हे भदन्त ! वनस्पतिकायिकाः द्वौ त्रयः चत्वारः पंच वा जीवाः एकीभूय साधारणमेकं शरीरं बध्नन्ति ततः पश्चात् आहविलक्षणता प्रकट की गई है उन बातों को छोडकर और सब समुद्धा. तादि द्वारों के कथन में समानता ही है। 'वाउक्काइयाण एवं चेव' वायुकारिक जीवों में स्थात् आदि द्वारों को लेकर जैसा कथन पृथिव्यादिकों में किया गया है वैसा ही है यदि पूर्व कथन की अपेक्षा वायु. काय के कथन में कोई अन्तर है तो वह समुद्घात द्वार को ही लेकर है क्योंकि वायुकायिक जीवों के चार समुद्घात होते हैं। पृथिवी आदिक जीवों के आदि के ३ समुदघात होते हैं वेदना, कषाय मारणान्तिक और किय ये चार समुद्घात वायुकायिकों में होते हैं। क्योंकि वायुका. यिकों के वैक्रियशरीर का सद्भाव कहो गया है। __अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सिय भंते ! जाव चत्तारि पंच वणस्सइकाइया' हे भदन्त ! क्या कदाचित् दो तीन, चार या पांच वनस्पतिकायिक जीव एक होकर एक साधारण शरीर का बन्ध વિલક્ષણપણું બતાવેલ છે તે વાતને છોડીને બીજી તમામ સમુદુઘાત વિ. દ્વારોના કથનમાં સરખાપણું જ છે.
'वाउकाइयाणं एवं चेव' वायुयि मां स्यात्' विगरे वासना સંબંધમાં પ્રવિકાયિકાદિએનું જેવું કથન કર્યું છે. તે જ પ્રમાણે છે. પૂર્વ કથનથી વાયુકાયિકાદિકના કથનમાં જે બીજુ કાંઈ અંતર છે તે સમુદ્રઘાતના દ્વારને લઈને જ છે કેમ કે-વાયુકાયિક જીને ચાર સમુદ્રઘાત હોય છે. વૃશ્વિકાયિક જીવને આદિના ત્રણ જ સમુદ્રઘાત થાય છે. વાયુકાયિકોને વેદના સમુદુઘાત, કષાય સમુદ્રઘાત મારણાનિક સમુદ્રઘાત અને વૈક્રિય સમુદઘાત એ ચારસમુદુઘાત હોય છે. કેમ કે વાયુકાયિકને વકિય શરીરને સદ્ભાવ કહ્યો છે.
वे गौतम भी प्रभुने से पूछे छे 3-'सिय भंते ! जाव चत्तारि पंच वणस्सइकाइया०' भगवन् वा२ मे, रघु या२ अथवा पाय वन,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०१ लेश्यावान् पृथ्वीकायिकादिजीवनि० ३२१ रन्ति वा परिणन्ति वा शरीरं वा बध्नन्ति? इति पूर्वपक्षः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जो इणटे समढे' नायमर्थः समर्थः अपि तु' अणंता वणस्सइकाइया एगयओ साधारणसरीरं बंधंति' अनन्ता वनस्पतिकायिकजीवा एकत एकीभूय साधारणमेकं शरीरं वध्नन्ति 'एगो साहारणसरीरं बंधित्ता' एकतः एकोभूय साधारणशरीरम्-एकशरीरं बद्ध्वा 'तओ पच्छा आहरंति वा परिणामें ति वा' ततः पश्चात् साधारणशरीरबन्धनानन्तरमाहरन्ति आहृत पुद्गलजातान् परिणमयन्ति 'सेसं जहा तेउकाइयाणं जाव उव्वति' शेषं यथा तेजस्कायिकानां यावदुद्वर्तन्ते शेषमुक्तादन्यत् सर्व तेजस्कायिकादेव ज्ञातव्यम् करते हैं? बन्ध कर के वे उसके योग्य आहारपुदलों का आहरण करते हैं ? आहारपुद्गलों के बाद क्या वे उस आहार को परिणमाते हैं परिणमाने के बाद क्या वे फिर विशिष्ट शरीर का बन्ध करते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा०' हे गौतम! 'णो इणढे सम?' यह अर्थ समर्थ नहीं है, क्योंकि 'अर्णता वणस्सइकाइया.' अनन्तवनस्पतिकायिक जीव एकत्रित होकर एक साधारण शरीर का पन्ध करते हैं। 'एगओ०' एक होकर साधारण शरीर का बन्ध करके बाद में वे उसके प्रायोग्य आहारपुद्गलों को ग्रहण करते हैं। उनको ग्रहण करने के बाद फिर वे उस आहार को असार साररूप अंश में परिणमाते हैं उसके परिणमाने के बाद फिर वे विशिष्ट रूप से पुनः शरीर का बन्ध करते हैं । 'सेसं जहा तेउकाइयाणं जाव उव्वटुंति'
સ્પતિકાયિક જીવે એકઠા થઈને સાધારણ શરીરને બંધ કરે છે? અને અન્ય કર્યા પછી તેઓ તેના આહાર પુદ્ગલેનું આહરણ કરે છે? અને આહાર પુદ્ગલેના આહરણ પછી તે આહારને પરિણાવે છે અને પરિણभाच्या पछी तमा विशिष्ट शरीर। म ५४२ छ १ 'गोयमा !' गीतम! 'णो इणट्रे समतें' मा म १२।५२ नथी. भ. है-'अणतावणस्सइकाइया०' मनन्त वनस्पतिथि व 381 ने साधारण शरीरन। म ४२ छे. 'एगओ०' એકઠા થઈને સાધારણ શરીરને બંધ કર્યા પછી તેઓ તેના પ્રાગ્ય આહારના પુદગલોને ગ્રહણ કરે છે? તેને ગ્રહણ કર્યા પછી તેઓ તે આહારને અસાર–સાર રૂપ અંશથી પરિણુમાવે છે. તેને પરિણુમાવ્યા પછી त विशेष ३५थी इशथी शरीरना मध ४२ छे. 'सेसं जहा तेउकाइयाणं जाव उव्वदृति' मडिया रे ४थन ४यु छ, तनाथी मतिरित मानुं मधु ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
भगवतीसूत्रे कियत्पर्यन्तं तत्राह-'जात्र' यावत् उद्वर्तनापर्यन्तं वनस्पतिकायिकानां तेजस्कायिकवदेव ज्ञातव्यमिति । तेजस्कायिकापेक्षया यद्वैलक्षण्यं तदाह-'नवरं' इत्यादि । 'नवरं आहारो नियमं छदिसिं' नवरमाहारो नियमात् षदिशं षट्स्वपि दिक्षु नियमतो वनस्पतिकायिकानामाहारो भवति परन्तु इदमत्र विचारणीयं लोकान्त निष्कुटानि आश्रित्य त्रिदिगादेरेव आहारस्य तेषां वनस्पतिकायिकानां संभवात् अथवा बादरनिगोदानाश्रित्य नियमात् पदिशमित्यव सेयम् बादरनिगोदानां पृथिव्याश्रितत्वेन षदिगाहारस्यैव संभवादिति । स्थितिविषयेऽपि वनस्पतिकायिकानामितरापेक्षया वैलक्षण्यं दर्शयति-'ठई' इत्यादि । 'ठई जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं' यहां उक्त से अन्य और सब कथन तैजस्कायिक के जैसे ही है 'जाव उवहति यावत् उद्वर्तना तक जानना चाहिये परन्तु तैजस्कायिक के कथन की अपेक्षा से इनके कथन में जो अन्तर है वह आहार एवं स्थिति की अपेक्षा लेकर के है, यही बात 'नवरं आहारो नियमा छदिसिं' इस पाठ द्वारा प्रकट किया गया है। छहों दिशाओं में से नियम से वनस्पतिकायिक जीवों का आहार होता है। यहां तात्पर्य ऐसा है कि लोकान्त में जो निष्कुट है उनको आश्रित करके तीन दिशाओं में से ही उनका आहार संभवित होता है अथवा बादर निगोदों को आश्रित करके नियम से छहों दिशाओं में से इनका आहार होता है क्योंकि पादर निगोदों के पृथिव्याश्रित होने से छहों दिशाओं में से ही इनके आहार की संभावना है। स्थिति के विषय में भी बनस्पतिकायिकों की ४थन ४२४ायिनी रेभ 'जाव उव्वर्टेति' यावत् ता (नि:mg) सुधीमा સમજવું. પરંતુ તેજરકાયિકના કથનની અપેક્ષાએ આ કથનમાં જે અંતર છે. ते माहार भने स्थितिना अपेक्षा छे. थेपात 'नवरं आहारो नियमा રિ િઆ પાઠથી બતાવેલ છે. વનસ્પતિકાયિકોને છએ દિશાથી નિયમથી આહાર હોય છે. અર્થાત્ વનસ્પતિકાયિકે નિયમથી એદિશાએથી આહાર કરે છે.
આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-કાન્તમાં જે નિષ્ફટ છે, તેને આશ્રય કરીને ત્રણ દિશાએથી જ તેને આહાર સંભવિત થાય છે. અર્થાત્ બાદર નિગેને આશ્રય કરીને નિયમથી એ દિશાએથી તેને આહાર થાય છે. કેમ કે બાદર નિગદ પ્રવ્યાશ્રિત હોવાથી એ દિશામાંથી તેને આહારની अमावना छ. स्थितिना विषयमा ५५ वन९५तियिोनी “ठिई' स्थिति 'जहन्नेणं०' न्यथा मे अन्तभुत नी छ, भने 'उकोसेण' उत्कृष्ट थी "अंतो.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०२ जघन्योत्कृष्टावगाहनायाल्पबहुत्वम् ३२३ वनस्पतिकायिकानां स्थितिः जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेण वि अंतोमुहत्तं' उत्कृष्टतोऽपि अन्तर्मुहूतं पृथिव्यादिकायिकजीवेषु उत्कृष्टतः स्थितिः भिन्ना भिन्ना कथिता तत्स्थाने वनस्पतिकायिकेषु अन्तर्मुहूर्तमात्रैव कथिता जघन्यतस्तु स्थितिः सर्वेषामपि समानैवेति । 'सेसं तं चेव' शेषं तदेव-पूर्ववदेव यदुक्तं तद्भिन्नं समुद्घातादिकं पूर्ववदेव अवगन्तव्यमिति संक्षेपः ॥५० १॥
अथ एषामेव पृथिवीकायिकादिनीवानां जघन्योत्कृष्टावगाहनाया अल्प बहुत्वनिरूपणायाह-एएसि णं भंते !' इत्यादि ।
मूलम् - एएसि जं भंते! पुढवीकाइयाणं आउतेउवाउवणस्सइकाइयाणं सुहमाणं बायराणं पजत्तगाणं अपजत्तगाणं जाव जहन्नुकोसियाए ओगाहणाए कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा? गोयमा सव्वत्थो वा सुहुमनिओयस्स अपजत्तस्स जहन्निया ओगाहणा१, सुहुमवाउक्काइयस्स अपज्जत्तगस्स जहनिया ओगाहणा असंखेजगुणा२। सुहुम तेउकाइयस्स अपजतगस्स जहनिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ३। सुहुम आउकाइ. यस्स अपज्जत्तस्त जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा४। 'ठिई स्थिति 'जहन्ने ण' जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और 'उक्कोसेण' उत्कृष्ट से भी 'अंतो मुहत्तं' अन्तर्मुहूर्त की ही है पृथिवीकायिक जीवों में उत्कृष्ट से स्थिति भिन्न २ कही गई है। उसके स्थान में वनस्पतिकायिकों में केवल अन्तर्मुहूर्त की ही स्थिति कही गई है। तथा जघन्य की अपेक्षा स्थिति सब की एकसी ही है। 'सेसं तं चेव' इस कथन से अतिरिक्त और सब समुद्घातादिविषयककथन पूर्वोक्त जैसा ही है ऐसो जानना चाहिये ॥ सू० १ ॥ मुहुत्त' मे मन्तभुत नी छ. शिवाय वामi Gटस्थिति मजमिन्न કહી છે. અને વનસ્પતિકાયિકમાં કેવળ અન્તમુહૂર્તની જ સ્થિતિ કહી છે. તથા
धन्यनी अपेक्षाथी ५ सयानी स्थिति में सभी छे. 'सेस तं चेव ॥ કથનથી ભિન્ન બીજુ બધુ સમુદ્દઘાત વિગેરે સંબંધી કયન પૂર્વોક્ત પ્રમાણે જ छ. तेभ समन. ॥ सू. १ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
भगवतीसूत्रे
सुहम पुढवीकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ५। बादरवाउकाइयस्स अपज्जत्तगस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ६। वादरतेउकाइयस्त अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ७। बादरआउकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ८। बादरपुढवीकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ९। पत्तेयसरीरबादरवणस्सइकाइयस्स बादरनिगोदस्स एएसि णं अपज्जत्तगाणं जहन्निया ओगाहणा दोण्ह वि तुल्ला असंखेज्जगुणा १०-११। सुहुमनिओयस्त पजत्तगस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा १२। तस्लेव अपज्जत्तगस्त उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया १३। तस्स चेव अपज्जत्तगस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया १४। सुहम वाउकाइयस्स पज्जत्तगस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा १५। तस्स चेव अपज्जत्तस्त उकोसिया ओगाहणा विसेसाहिया १६। तस्स चेव पज्जत्तगस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया १७। एवं सुहुमतेउकाइयस्स वि.१८-२० । एवं सुहुम आउक्काइयस्स वि २१-२३। एवं सुहमपुढवीकाइयस्त वि. २४.२६। एवं बादर वाउकाइयस्स वि. २७-२९ । एवं बायरतेउकाइयस्स वि. ३०-३२ । एवं वायरआउकाइयस्स वि. ३३.३५। एवं बादरपुढवीकाइयस्स ३६-३८। सव्वेसि तिविहेणं गमेणं भाणियव्वं बादरनिओ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेययन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ स०२ जघन्योत्कृष्टावगाहनायाल्पवहुत्वम् ३२५ गस्त पज्जत्तगस्त जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ३९ । तस्त चेव अपज्जत्तगस्त उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया४०। तस्त चेव पज्जत्तगस्त उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया४१। पत्तेयसरीरबादरवणस्सइकाइयस्स पज्जत्तगस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ४२। तस्स चेव अपज्जत्तगरस उक्कोसिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ४३। तस्स चेव पज्जनगस्त उकोसिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ४४॥सू०२॥
छाया-एतेषां खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकानामतेजोवायुवनस्पतिकायिकानां सूक्ष्माणां बादराणां पर्याप्तकानामपर्याप्तकानां यावत् जघन्योत्कृष्टायाभवगाहनायां कतरे कतरेभ्यो यावद् विशेषाधिकावा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः सूक्ष्म___ अब इन्हीं पृथिवीकायिक आदि जीवों की जघन्य एवं उत्कृष्ट अव. गाहना के अल्पबहुत्वका निरूपण किया जाता है। 'एएसिणं भंते ! पुढवीकाइयाणं आउतेउवाउवणस्सइकाइयाण' इत्यादि।
प्र० (एएसिणं भंते ! पुढवीकाइयाणं आउ तेउवाउवणस्सइकाइयाणं सुहमाणं बायराणं पजत्तगाणं अपज्जत्तगाणं जाव) हे भदन्त ! सूक्ष्म बादर पर्याप्त अपर्याप्त ऐसे पृथिवीकायिकों की तथा अप्काय, वायकाय एवं वनस्पतिकायिकों की यावत् 'जहन्नुक्कोसियाए ओगाहणाए कयरे कयरे हितो जाव विसेसाहिया वा) जघन्य उत्कृष्ट अवगाहना में किन की अवगाहना किनकी अवगाहना से यावत् विशेषाधिक है ?
હવે એજ પૃથ્વિકાવિક વિગેરે જીવોની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાના અલપ બહુવપણાનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે.
एएसि णं भंते ! पुढवीकाइयाणं अउतेउवाउवणस्सइकाइयाणं' त्याह
५० 'एएसिणं भंते पुढवीकाइयाणं अउते उवाउवणस्सइकाइयाणं महमाणं बायराणं पजताण अपज्जत्तगाणं जाव' हे सावन सूक्ष्म मा४२ पर्याप्त અપર્યાપ્ત એવા પૃશિવકાયિકની તથા અપકાયિકેની, વાયુકાઈની અને पन५५तियिनी यावत् 'जहन्नुक्कोसियाए ओगाहणाए कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा' धन्य अने उत्कृष्ट अशानामा पानी नानी અવગાહના કરતાં યાવત્ વિશેષાધિક છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
भगवतीसूत्रे निगोदस्य अपर्याप्तकस्य जघन्यावगाहना १ । सूक्ष्मवायुकायिकस्य अपर्याप्तकस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणाः २ । मूक्ष्मतेजाकायिकस्यापर्याप्तस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणाः ३ । सूक्ष्माऽप् कायिकस्यापर्याप्तस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणा ४ । सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्य अपर्याप्तस्य जघन्याऽवगाहना असं
उ०-(गोयमा) हे गौतम ! (सम्वत्थो वा) सब से कमती अवगा हना (सुहुमनिओयस्स अपज्जत्तगस्स) सूक्ष्मनिगोदिया अपर्याप्तक जीव की (जहनिया ओगाहना) जघन्य है अर्थात् सूक्ष्मनिगोदिया अप. प्ति जीव की जो जघन्य अवगाहना है बह सब से कम है। (सुहुमवाउकाइयस्स अपज्जत्तगस्स जहनिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा) इससे असंख्यातगुणी जघन्य अवगाहना अपर्याप्तक सूक्ष्मवायुकायिक जीव की है। (सुहुमतेउकाइयस्स अपजत्तगस्स जहनियाओगाहणा असंखेनगुणा) सूक्ष्म अपर्याप्तक तैजस्कायिक जीव की जघन्य अवगाहना वायुकायिक जीव की जघन्य अवगाहना से असंख्यातगुणी है। (सहुमाउकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहनिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा) सूक्ष्म अपर्याप्तक अकायिक की जघन्य अवगाहना सूक्ष्म अपर्याप्तक तेजस्कायिक की जघन्य अवगाहना से असंख्यातगुणी हैं (सुहमपुढवीकाइयस्स अपज्ज. तगस्त जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा ५) सूक्ष्म अपर्याप्तक अपकायिक की जघन्य अवगाहना से अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक की
७. 'गोयमा!' गौतम ! 'सव्वत्थो वा' माथी माछी माना 'सहमनि मयस्स अपज्जत्तगस्त' सूक्ष्म निगोहिया अर्यात वानी 'जहनिया ओगाहणा' धन्य माना छे. अर्थात् सूक्ष्म निगहिया अपर्याप्त
वानी २ धन्य माना छे. ते माथी भ छ, 'सुहम वाउकाइयस्स अपज्जत्तगस्स जहनिया ओगाहणा असंखेन्ज गुणा' तनाथी म ज्यातगणी धन्य माना अपर्याप्त सूक्ष्म वायुवि वानी छ. 'सहमतेउकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' सू६५ ५५र्यास्त: ४२४यि। જીની જઘન્ય અવગાહના વાયુકાયિક જીવની જઘન્ય અવગાહનાથી અસં. ज्यात ए छ. 'सुहुनआउकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असंखे. उजगुणा' सूक्ष्म अपर्याप्त अ५५ ७१नी धन्य माना सूक्ष्म २५५. यति २tis ४५न्य Aqानाथी २१सयात et छे. 'सुहुम पुढवीकाइयस्स अपज्जत्तगस्स जहनिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा५' सूक्ष्म अ५ર્યાપ્તક અપ્રકાયિકની જઘન્ય અવગાહનાથી અપર્યાપ્તક સૂક્ષમ પ્રવિકાયિકની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सु०२ जघन्योत्कृष्टावगाहनायालपबहुत्वम् ३२७ ख्येयगुणाः ५ । बादरवायुकायिकस्याऽपर्याप्तस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणा ३ । बादर तेजःकायिकस्यापर्याप्तस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणा ७। बादरापकायिकस्य अपर्याप्तस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणा ८। बादरपृथिवीकायिकस्य अपर्याप्तस्य जघन्याऽवगाहमा असंख्येयगुणा ९। प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकस्य बादरनिगोदस्य एतयोः खलु अपर्याप्तयोः जघन्याऽवगा जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी है (बादर वाउकाइयस्स अपज्जत्तगस्स जहनिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा) अपर्याप्तबादरवायुकायिक की जघन्य अवगाहना सूक्ष्मअपर्याप्तक पृथिवीकायिक की जघन्य अवगाहना से असंख्यातगुणी है ६ (बादरतेउकाइयस्त अपज्जत्तगस्स जहनिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा) अपर्याप्तबादर वायुकायिक जीव की जघन्य अवगाहना से अपर्याप्सकबादतेजस्कायिक की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी है ७ (बादरआउकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा) अपर्यास यादवायुकायिक जीव की जघन्य अवगाहना से अपर्याप्त बादर अप्कायिक की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी है ८ (बादर पुढवीकाइयस्स अपज्जत्तस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा.' बादरपृथिवीकायिक अपयप्तिक की जघन्य अवगोहना अपर्याप्त बादर अप्कायिक की जघन्य अवगाहना से असंख्यात गुणी है ९ (पत्तयसरीरबादरवणस्सइकाहयस्स बादरनिगोदस्त एगंसि णं अपज्जत्तगाणं जहनिया ओगाहना
धन्य मान असण्यात यी छ. 'बादरवाउकाइयस्स अपज्जत्तगस्त जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' अपर्याप्त मा४२ वायुयिनी धन्य અવગાહના સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્તક પૃથિવીકાયિકની જઘન્ય અવગાહનાથી અસંખ્યાત गणी छे. 'बादरतेउकाइयस्स अपज्जत्तगस्स जहनिया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' અપર્યાપ્તક બાદર વાયુકાવિક જીવની જઘન્ય અવગાહનાથી અપર્યાપ્તક બાદર ते४२४ायिनी धन्य माना असभ्यात आणी छे.७ 'बादर आउकाइयस्स अपज्जत्तगस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' अपर्याप्त माह२ वायुायि જીવની જઘન્ય અવગાહનાથી અપર્યાપ્તક બાદર અપૂકાયિક જીવની જઘન્ય અવ. भाना मसण्यात छ.८ 'बादरपुढवीकाइयस्त अपजत्तगरस जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' माइ२ प्रविधि अपर्याप्त नी धन्य मशालना, अपर्याप्त मा२ मयिनी धन्य मानाथी मसच्यात गणी छे. ८ 'पत्तेयसरीर. बादरवणस्सइकाइयस्त बादरनिगोदस्स एगंसि अपज्जत्तगाण जहन्निया ओगाहणा दोण्ह
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
भगवतीसुत्रे
हना द्वयोरपि तुल्या असंख्येयगुणा १०-११ । सूक्ष्पनिगोदस्य पर्याप्तकस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुगा १२ । तस्यैव अपर्याप्तकस्य उत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिका १३ । तस्यैव पर्याप्तकस्य उकृष्टाऽगाहना विशेषाधिका १४ । सूक्ष्मवायुकायिकस्य पर्याप्तकस्य जघन्या अवगाहना असंख्येयगुणा १५। तस्यैव अपर्याप्तकस्य उत्कृष्टाऽगाहना विशेषाधिका १६ । तस्यैव पर्याप्तकस्य उत्कृ. दोण्ह वितुल्ला असंखेज्जगुणा) अपर्याप्त बादरपृथिवीकायिक की जघन्य अवगाहनाले प्रत्येक शरीरवाले अपर्याप्त बादर वनस्पतिकायिक की और बादर निगोद की जघन्य अवगाहना असंख्यात गुणी है और परस्पर में तुल्य है १०-११ (हुमनिओयस्स पजतगस्त जहनिया ओगाहणा असं खेजगुगा) इससे असंख्यातगुणी जघन्य अवगाहना सूक्ष्म निगोंदिया पर्याप्तक की है (तस्लेव अपज्जत्तस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया) इससे विशेषाधिक उत्कृष्ट अवगाहना अपर्याप्त सूक्ष्मनिगोदिया जीव की है १३ (तस्स चेव पज्जत्तगस्त उक्कोसिया ओगाहणा विसे. साहिया) इससे पर्याप्त सूक्ष्म निगोदिया जीव की उत्कृष्ट अवगाहना विशेषाधिक है १४ (सुहुमबाउकाइयस्त पज्जत्तस जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा १५ ) इससे पर्याप्त सूक्ष्म वायुकायिक जीव की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणी है (तास चेव अपज्जत्तगस्त उक्को. सिया ओगाहणा विसे साहिया १६ । इसकी अपेक्षा अपर्याप्त सूक्ष्म वायुवि तुल्ला, असंखेज्जगुणा' ५५ति ६२ विजयिनी धन्य मानाथा પ્રત્યેક શરીરવાળા અપર્યાપ્તક બાદર વનસ્પતિકાયિકની અને બાદર નિમેદની જઘન્ય અવગાહના અસંખ્યાત ગણી છે. અને પરસ્પરમાં તુલ્ય છે.૧૦-૧૧ 'सुहमनिओयस पज्जतगस्स जन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' तनाथी मसभ्यात मी धन्य साना सूक्ष्म निगडिया यातनी छ.१२ 'तरसेव अपज्जत्तस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेनाहिया' तनाथी विशेषाधि उत्कृष्ट अशाडना अपर्याप्त सूक्ष्म निगहिया वानी छ.१७ 'तस्स चेव पज्जत्तगस्त उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' तेनाथी पति सूक्ष्म निभाया लन 3gbट न विशेषाधि छे.१४ 'सुहुमवाउकाइयस्स पज्जत्तगस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' तेनाथी पर्याप्त सूक्ष्म वायुयि पनी
धन्य समान असभ्यात आणि छ.१५ "तस्स चेव अपज्जत्तगस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' तेनाथी अपर्याप्त सूक्ष्म वायुयिनी धन्य अशाहना विशेषाधि छ,१६ 'तस्स चेव पज्जत्तगस्स उक्कोसिया ओगाहणा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ५ उ.१ नारकीयवेदनानिरूपणम् ३२१ ___ अन्वयार्थः-(अहं) अहं- सुधर्मस्वामी (पुरत्था) पुरस्तात्-पूर्वकाले (केवलियं) केवलिक-केवलज्ञानवन्तं (महेसिं) महर्षिम्-बर्द्धमानस्वामिनं (पुस्छिस्स) पृष्टवान् (णरगा) नरका-रत्नममाधाः (कहंभिताचा) कथमभितापा-कीमितापयुक्ताः (मुणी) हे मुने! हे भगान् ! (जाणं) जानन्-त्वमे द्विषयकज्ञानवानसि, अत: (अजाणो मे बूहि) अजानतो मे ब्रूहि-कथय (बाला) बाला:-अज्ञाः (कई नु) कथं नु-केन प्रकारेण कीदृशानुष्ठायिनः (नरयं) नरकं (उविति) उपयान्तिगच्छन्ति इति ॥१॥
टीका-पुरा हि किळ जंबूस्वास्यादिशिष्यवगैर्नरकस्वरूपस्य तत्र स्थित जीवानां वेदनाविविषयमवलम्ब्य सुधर्मस्वामी पृष्टः-हे भगवन् ! किं भूता: नरकाः, कियन्तश्च ते संख्यया, तात्या यातना च कथंविधा जीवानाम् । कैवा कर्मभिः ते नरकाः समुपार्जिताः भवन्ति जीवै रित्यादिस्वरूपविभागकार्यकारणपूर्वकमश्ने जाते सति-श्री सुधर्मस्वामी जंबूस्वामिप्रभृति शिष्यवर्गान् कथयति___ अन्वयार्थ-मैंने (सुधर्मा स्वामीने) पूर्वकाल में केवलज्ञानी महा. ऋषि वर्द्धमान स्वामी से पूछा-नरक किस प्रकार के संताप (वेदना) वाले हैं ? हे मुने ! आप इस तथ्य को भली भांति जानते हैं अतएव मुझ अनजान को कहिए कि किस प्रकार कृत्य करनेवाले अज्ञ जीव नरक प्राप्त करते हैं ? ॥ १॥
टीकार्थ--पूर्वकाल में जम्बू स्वामी आदि शिष्योने नरक का स्वरूप, उसमें स्थित जीवों की वेदना आदि विषयों को आधार बना कर सुधर्मा स्वामी से पूछा-भगवत् ! नरक किस प्रकार के हैं ? संख्या में कितने हैं ? जीवों को वहाँ किस प्रकार की यातना सहन करनी पड़ती है ? किन कर्मों को करने से नरकों की प्राप्ति होती है ? इस प्रकार स्वरूप, भेद,
સૂત્રાર્થ–મેં (સુધર્માસ્વામીએ) પૂર્વકાળમાં કેવળજ્ઞાની, મહર્ષિ વર્ધમાન સ્વામીને પૂછયું-નરકે કેવી વેદનાઓવાળા છે? હે મુને ! આપ એ વાતને સારી રીતે જાણે છે. હું એ વાત જાણતા નથી, તે હે પ્રભે! નરકેની વેદનાઓ વિષયક જ્ઞાન ન ધરાવનાર આપ મને એ વાત સમજાવવાની કૃપા કરો. હે પ્રભો ! કેવાં કૃત્ય કરનારા અજ્ઞ (અજ્ઞાન) જે નરકગતિ પ્રાપ્ત કરે છે? ૧
ટીકર્થ–પૂર્વકાળમાં જંબૂસ્વામી આદિ શિષ્ય એ નરકનું સ્વરૂપ, નરકમાં ગયેલા જીવોની સ્થિતિ આદિ જાણવાની જિજ્ઞાસા થવાથી સુધર્મા સ્વામીને આ પ્રમાણે પૂછયું- હે ભગવન! નરકે કેવા હોય છે? કેટલા હોય છે ? ત્યાં છેને કેવી કેવી યાતનાઓ વેઠવી પડે છે? કેવા કર્મોનું સેવન કરવાથી જીવને નરક ગતિની પ્રાપ્તિ થાય છે? આ પ્રકારે સ્વરૂપ, ભેદ, કાર્ય અને કારણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
सूत्रकृतास्ने हे जम्मू:! 'अहं' अह सुधर्मस्वामी 'पुरत्या' पुरस्तात्-पूर्वस्मिन् काले यदा भगयान महावीरो विद्यमान आसीत्तदा 'केवलियं' केवलिकम् --समुत्पन्न केवलज्ञानचन्तम् 'महेसि महर्षिम् अत्युग्रतपश्चरगकारणमनुकूलप्रतिकूलोपसर्गसहिष्णुम् । श्रीमन्महावीरबर्द्धमानस्वामिनम् 'पुरेछस्स' पृष्टवान् , कि पृष्टवान् तदहं कथयामि 'कई' कथं-कीदृशाः 'नरगा' नरका:- कीदृशाश्च तत्र नरके अभितापाः यातना भवन्ति । इति 'अजाणओ मे' अज्ञानतो मे 'जाणं' जानन्- केवलज्ञानालोकेन भुणे मुने ! हे भगवन् ! 'बूहि' ब्रूहि-कथय, अहम जानन तद्विषयं पृच्छामि, तथा 'कह' कथं केन प्रकारेण किमनुष्ठायिनो जीवाः 'बाला' बाला:- अज्ञानिनः 'नरयं' नरकम् 'उविति' उपयान्ति, हे जम्बूः ! एनत्सर्वमहं पृष्टवानिति ॥१॥ कार्य और कारण विषयक प्रश्न उपस्थित होने पर श्री सुधर्मास्वामीने जम्बूस्वामी आदि अपने शिष्यवर्ग से कहा--
हे जम्बू ! मैं पुरातन काल में, जब भगवान महावीर विद्यमान थे, तब उन केवलज्ञानी और महाऋषि अर्थात अतीव उग्र तपश्चरण करनेवाले तथा प्रतिकूल और अनुकूल उपसर्मों को सहन करनेवाले श्री बर्द्धमान स्वामी से प्रश्न किया था-नरक कैसे हैं ? नरक में किस प्रकार के अभिताप हैं ? यह विषय जाननेवाले आप मुझ अनजान को, हे प्रभो ! कहिए । मैं इस विषय को नहीं जानता, इस कारण प्रश्न करता हूँ। यह भी जानना चाहता हूँ कि किस प्रकार के कार्य करनेवाले अज्ञानी जीव नरक में जाते हैं ? हे जम्बू मैंने यह सब भगनान से पूछा था ॥१॥ વિષયક પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થવાથી સુધર્મા સ્વામીએ જબૂસ્વામી આદિ શિષ્યોને આ પ્રમાણે જવાબ આપે–
હે જંબૂ ! પુરાતન કાળમાં જ્યારે ભગવાન મહાવીર વિદ્યમાન હતા, ત્યારે મેં તે કેવળજ્ઞાની અને મહાષિએટલે કે ઘણું જ ઉગ્ર તપસ્યાઓ કરનાર તથા અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગોને સહન કરનાર શ્રી મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછ હતો “હે પ્રભે ! નરકેનું સ્વરૂપ કેવું છે ? તેમાં ઉત્પન્ન થનાર નારકોને કેવી કેવી પીડા સહન કરવી પડે છે ? કેવા કૃત્ય કરનારા અજ્ઞાની જ નરકમાં જાય છે? આ વિષયના આય જાણકાર છે. તે તે વાત સમજાવવાની કૃપા કરો.” હે જંબૂ! તમે જે પ્રશ્ન મને પૂછે છે, એજ પ્રશ્ન મેં મહાવીર પ્રભુને પૂછયે હતા, આ પ્રમાણે સુધર્માસ્વામી તેમને કહે છે. ૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ५ उ. १ नारकीयवेदनानिरूपणम् ३३१ पृष्टो भगवान्मां प्रत्येवमाह एवं मए' इत्यादि ।
मूलम् - एवं भए पुट्टे महाणुभावे इणमोऽब्बवी कोसवे आपन्ने। पवेदैइस्सं दुर्मदुग्गं आदीणियं दुक्कडियं पुरस्था ॥२॥ छाया - एवं मया पृष्टो महानुभाव इदमब्रवीत्काश्यप आशुप्रज्ञः । वेदयिष्यामि दुःखमर्थदुर्गमादीनिकं दृष्टकृतिकं पुरस्तात् ||२ || अन्वयार्थ :- ( एवं ) एवमनेन प्रकारेण (मए) मया (पुढे) पृष्टः सन (महानुवावे) महानुभावः- विस्तृतमाहात्म्यवान ( कासवे ) काश्यपः- काश्यपगोत्रोत्पन्नो महावीरः
प्रश्न करने पर भगवान् ने मुझे इस प्रकार कहा - ' एवं मए' इत्यादि । शब्दार्थ - ' एवं - एवम्' इस प्रकार 'मए-मया' मेरे द्वारा 'पुढे - पृष्ट:' पूछे हुए 'महाणुभावे- महानुभावः' विस्तृत महात्म्य वाले 'कासवेकाश्यपः काश्यपगोत्र में उत्पन्न हुए 'आपन्ने - आशुप्रज्ञः' सब वस्तु मैं सदा उपयोग रखने वाले भगवान् वर्द्धमान् महावीर स्वामी ने 'इणमोsवी - इदमब्रवीत्' इस प्रकार कहा है कि 'दुहमदुग्गं दुःखमर्थदुर्गम्' नरक दुःखदायी है एवं असर्वत्र जनों से अज्ञेय है 'आदीणियंआदीनिकम्' वह अत्यन्त दीन जीवों का निवास स्थान है 'दुक्कडियेदुष्कृतिकं' उसमें पापीजीव निवास करते हैं 'पुरस्था - पुरस्तात् यह आगे 'पवेदस्सं -प्रवेदयिष्यामि' हम कहे गये हैं ॥२॥
अन्वयार्थ - इस प्रकार मेरे प्रश्न करने पर महानुभाव अर्थात् विशाल महिमा से मण्डित काश्यप गोत्र में उत्पन्न सदा सब में उपयोगवान् भारा ते प्रश्नन प्रमुखे मा प्रमाणे नवा माग्यो त 'एवं मए' इत्याहि
शब्दार्थ –' एवं - एवम्' या रीते 'मए-मया' भाराथी 'पुट्ठे- पृष्टः' पूछायेला 'महाणुभावे - महानुभावः' मोटा महात्म्यवाजा 'कासवे - काश्यपः ' अश्यय गोत्रमां उत्पन्न थयेला 'आपन्ने - आशुप्रज्ञः' अधीन वस्तुमा सही उपयोग राभवावाजा लगवान् वर्धमान महावीर स्वाभीये 'इणमोऽब्दवी - इदमब्रवीत् ' भावी रीते ऽह्यु ं छे डें- 'दुहमदृदुगं - दुःखमर्थदुर्गम्' न२४ दुःसहायि छे तेस सर्वज्ञननो द्वारा न लागी शकाय तेवु छे, 'आदीणियं - आदीनि कम्' ते रमत्यंत हीन शोवा बोधेनु' निवासस्थान है, 'दुकडियं - दुष्कृतिकम्' तेमां पाथी भवे। निवास रैछे. 'पुरत्या- पुरस्तात्' से बात हुवे पछी मागण 'पवेदश्स - प्रवेदयिष्यामि' हु ४डी ॥२॥
सूत्रार्थ – मड्डानुलाव (विशाण महिभासंपन्न), अश्यपगोत्रीय, सहा સઘળા પદાર્થોમાં ઉપયાગવાન, મહાવીર પ્રભુએ મારા પ્રશ્નના જવાબરૂપે આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
(आसु पन्ने) आशुपज्ञः - सर्वत्र सदोपयोगवान् (इणमोऽन्ववी) इदं वक्ष्यमाणमब्रवीत् (दुइमदुग्गं) दुःखमर्थदुर्गम् - दुःखस्वरूपं दुःखेन लंघयितुं योग्यम् असर्वज्ञैरज्ञेयं ( आदीणियं) आदीनिकम् अत्यन्तदीनजीवनिवासस्थानं (दुकडियं) दुष्कृतिकं - दुष्कृतं विद्यते येषां तत्सन्धि (पुरत्या ) पुरस्तात् - पूर्वजन्मनि नरकगतियोग्यं यत् कृतं कर्म तत् (पवेदस्स) प्रवेदयिष्यामि कथयिष्यामि इति ॥२॥
टीका- ' एवं ' एवम् = अनन्तरोक्तम्, हे जम्बूः ! विनयपूर्वकं मया पृष्टः 'महाणुभावे' महानुभावः महान् चतुस्त्रिंशदतिशयरूपः, पञ्चत्रिंशद्वाणीरूपः अनुभावो माहात्म्यं यस्य स महानुभावः 'कासवे' काश्यपः- काश्यपगोत्रोत्पन्नो महावीरः 'आपन्ने' आशुमज्ञः - आशु शीघ्रतरा सर्वोपयोगात् प्रज्ञा विद्यते यस्यासौ आशुप्रज्ञः सर्वत्र सदोपयोगवान् 'इणमो' इदं वक्ष्यमाणम् ' अञ्चवी' अब्रवीत्, किमब्रवीत् तत्राह - 'दुहमदुदुर्ग' दुखम् - दुःखस्वरूपम् तीव्राऽसमाधियुक्तत्वात् तथा अर्थदुर्गम्अर्थेन वर्णनाशक परूपेण दुर्गम्-विषम् - उज्ज्वला कादशविधवेदनाकुलत्वात्, तत्र - उज्ज्वला - तीव्रानुभावात्मकर्षत्वात् १, बला - बलवती अनिवार्यत्वात् २, ने इस प्रकार प्रतिपादन किया था-नरक दुःखस्वरूप है और असर्वज्ञ (छद्मस्थ) जीव उसे पूरी तरह जान नहीं सकते। वह अत्यन्त दीन तथा पापी जीवों का निवासस्थान है। पूर्व में उपार्जित नरकगति के योग्य जो कर्म है, यह सब मैं कहूंगा ॥ २॥
भगवान्
टीकार्थ - हे जम्बू ! विनय पूर्वक मेरे पूछने पर महानुभाव अर्थात् चौतीस अतिशयों और पैंतीस वाणी के गुणोंवाले भगवान् काश्यप गोत्र में उत्पन्न तथा सदा सर्वत्र उपयोगवाली प्रज्ञा से युक्त भगवान् ने यह कहा था- नरक तीव्र असमाधिकाले हैं तथा अर्थ दुर्ग हैं। अर्थ दुर्ग का अर्थ यह है कि वे नरक वर्णन नहीं करने योग्य उज्ज्वला आदि ग्यारह प्रकार પ્રકારનું પ્રતિપાદન કર્યુ હતું-નરક દુ:ખસ્વરૂપ છે. અસગ (છદ્મસ્થ) જીવ તેના સ્વરૂપનુ પૂરેપૂરૂ જ્ઞાન ધરાવતા નથી. તે અત્યન્ત દીન અને પાપી જીવાતુ' નિવાસસ્થાન છે.તે જીવાએ નરકગતિને ચેાગ્ય જે કર્માનું પૂર્વ ઉપાજન કરેલુ છે, તે હવે હું પ્રકટ કરૂ છુ' રા
ટીકાથ—હે જણૢ ! વિનયપૂર્ણાંક પૂછવામાં આવેલા તે પ્રશ્નના મહાનુભાવ (એટલે કે ચેાત્રીશ અતિશયાથી અને વાણીના પાંત્રીશ ગુણૈાથી યુક્ત, ) કાશ્યપ ગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલા, સમસ્ત પદાર્થોમાં સદા ઉપયોગયુક્ત પ્રજ્ઞાથી સ`પન્ન મહાવીર પ્રભુએ આ પ્રમાણે ઉત્તર આપ્યા હતેા--તે નરક तोत्र सभाधिवाजा है, तथा अर्थ हुर्ग छे. 'अर्थ' पहनो अर्थमा પ્રમાણે સમજવા-અવળુ નીય ઉજવલતા આદિ અગ્યાર પ્રકારની વેદનાએ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
w
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ५ उ. १ नारकीयवेदनानिरूपणम् ३३३ विपुला-विशाला परिमाणरहितत्वाव३, कर्कशा-कठोरा प्रत्यङ्गदुःखजनकत्वात्४ , खरा-तीक्ष्णा-अन्तःकरणभेदकत्वात् ५, परुषा निष्ठुरा सुखलेशरहितत्वात् ६, प्रगाढा-प्रतिक्षणमसमाधिजनकत्वात् ७, प्रचण्डा भयानका आत्मनः पतिपदेश व्यापित्वात् ८, घोरा विकटा श्रवणेऽपि दुःखजनकत्वात् ९, भीषणा-मयोत्पादिका, प्रतिपाणिभयजनकत्वात् १०, दारणा-हृदयमंक्षोभकारिणी, प्रतिकाररहितत्वात् ११, एतादृशैकादशविधवेदना संकुलत्वेन दुःखरूपम् सर्वज्ञेनापि वाचा वर्णयितुमशक्यमतोऽर्थदुर्गमिति । 'आदीणियं' आदीनकम् , तादृशं नरकस्थानं दीना. शरणत्राणजीवानां निवासस्थानम् । 'दुकडियं' दुष्कृतिकम् तत्र दुष्कृतिनां पापिना की वेदना से व्याप्त हैं वहां अत्यन्त तीव्र एवं प्रकर्ष प्राप्त वेदना है। वह वेदना अनिवार्य है उसके निवारण का कोई उपाय नहीं है। वह विशाल है, क्योंकि उसका कोई परिणाम नहीं है । अंग अंग में दुःखप्रद होने के कारण कर्कश-कठोर है। अन्तःकरण को भेदन करनेवाली होने से खर तीक्ष्ण है । उसमें सुखका लेशमात्र भी न होने से परुष है । प्रति. क्षण असमाधि उत्पन्न करनेवाली होने से प्रगाढ है। वह प्रचण्ड है, क्योंकि आत्मा के प्रत्येक प्रदेश में व्याप्त रहती है। सुनने मात्र से दुःखजनक होने के कारण घोर विकट है । प्रत्येक प्राणी को भयजनक होने से भयंकर है। प्रतीकाररहित होने से हृदय को क्षुब्ध करनेवाली -दारुण है । सर्वज्ञ भी वाणी द्वारा उसका वर्णन नहीं कर सकते। इस कारण नरक को दुर्ग कहा है । वह नरक दीन, शरणहीन एवं त्राण. ત્યાં અત્યન્ત તીવ્ર અને કઈ પણાથી ભોગવવી પડે છે. તે વેદના અનિવાર્ય છે-તેના નિવારણનો કોઈ ઉપાય જ તે નથી. વળી તે વેદના વિશાળ હોય છે એટલે કે તેનું કઈ પ્રમાણ જ કલ્પી શકાય તેમ નથી, તે વેદના પ્રત્યેક અંગમાં દુખ ઉત્પન કરનારી હોવાથી કર્કશ-કઠેર છે. તે વેદના અન્તઃકરણને ભેદનારી હેવાને કારણે તેને “ખરતીક્ષણ' (અત્યન્ત તીક્ષણ) કહી છે. તેમાં સુખને સહેજ પણ સભાવ ન હોવાને કારણે તે પરુષ છે. પ્રતિક્ષણ અસમાધિ ઉત્પન્ન કરનારી હોવાને કારણે તે પ્રગાઢ છે આત્માના પ્રત્યેક પ્રદેશમાં વ્યાપ્ત હેવાને કારણે તે પ્રચંડ છે. તે વેદના એવા પ્રકારની હોય છે, તેને શ્રવણ કરવાથી પણ દુઃખ થાય છે, તે કારણે તેને ઘેર-વિકટ કહી છે. પ્રત્યેક જીવમાં ભય ઉત્પન્ન કરનારી હોવાને કારણે તેને ભયંકર કહી છે. પ્રતીકાર રહિત હોવાને કારણે હુને ક્ષુબ્ધ કરનારી હોવાથી તેને દારુણ કહી શકાય છે. સર્વજ્ઞ પણ વાણી દ્વારા તેનું વર્ણન કરી શકતા નથી, તે કારણે નરકને “દુગ કહેલ છે. તે નરક દીન, શરણહીન અને ત્રાણુવિહીન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
निवासस्थानम् इत्येतत्सर्वम्- 'पुरस्थ ।' पुरस्तात् - पूर्वजन्मनि नरकगमनयोग्यं यत्कृतं पापं तत् 'पवेदस्सं' पवेदयिष्यामि - स्वकृतकर्मवशात् जीवास्तादृशनरकस्थानं गच्छति । तादुशकर्मणः नरकस्य तत्रत्यवेदनायाः तादृशजीवस्य सर्वस्थापि स्वरूपादिकं प्रविभज्य अहं कथयामि । सावधानेन चित्तेन श्रोतव्यं सर्वमपि भवद्भिरिति ॥२॥
कि कथयामि तदाह - 'जे के' इत्यादि ।
मूलम् - जे केइ बाला ईह जीवियट्ठी, पावाई कम्माई करंति रुंद | |
ते घोररूतमिसंघयारे, तिवांभितावे नए पेंडंति ॥ ३ ॥ छाया - ये केऽपि बाला इह जीवितार्थिनः पापानि कर्माणि कुर्वन्ति रौद्राः । ते घोररूपे तमिस्रान्धकारे तीव्रामिता नरके पतन्ति ॥ ३॥ वर्जित जीवों का निवासस्थान है। वहां पापी जीव निवास करते हैं। जिन जीवों ने नरक गमन के योग्य कर्म उपार्जन किया है, वे अपने कर्म के अनुसार नरक में जाते हैं। उस कर्म का, नरक का, वहाँ होनेवाली बेदनाका और वहां के जीवों का स्वरूप आदि मैं कहूँगा। तुम सावधान चित्त से सुनो ॥२॥
भगवान् ने जो कहा उसी अर्थ को ही कहते हैं- 'जे केई' इत्यादि । शब्दार्थ --' इह - इह' इस लोक में 'रुद्दा- रौद्रा:' प्राणियों को भय उत्पन्न करने वाले 'जे केइ बाल:- ये केचन बाला:' जो अज्ञानी जीव 'जीविग्रही- जीवितार्थिनः' अपने जीवन के लिये 'पावाई कम्नाई करें ति
bunda
જીવેાનુ' નિવાસસ્થાન છે. ત્યા પાપી જીવે નિવાસ કરે છે, જે જીવાએ નરકગમનને ચેગ્ય ક્રમેનું ઉપાર્જન કર્યુ હાય છે, તેઓ પાતપાતાનાં કર્મો અનુસાર નરકમાં જાય છે. તેમનાં પાપકર્મોનુ, તે નરકેતુ, નારકને ત્યાં સહન કરવી પડતી વેદનાઓનું અને ત્યાંના જીવાના સ્વરૂપતુ' હવે હું વધુ ન કરીશ, આપ સૌ ધ્યાનપૂર્વક તે સાંભળેા । ૨ ।
કેવા કેવા પાપકૃત્યેા કરનારા જીવે નરકમાં જાય છે, તે હવે પ્રકટ वामां आवे छे- 'जे केइ' इत्यादि
शब्दार्थ –'इद्द - इह' मा साउमा 'रुहा - रौद्रा:' आशियाने लय उत्पन्न ४२५ वाणा 'जे केइ बाला - ये केचन बाला ः ' ने अज्ञानी कृष 'जीबि यट्ठीजीवितार्थिनः' पोताना भुवन भाटे 'पावाइ कम्माई करेति पापानि वम्र्माणि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ५ उ.१ नारकीयवेदनानिरूपणम् ३३५ ___ अन्वयार्थः-(इह) इहलोके (रुद्दा) रौद्राः प्राणिनां घातकाः (जे के वाला) ये केचन वाला अज्ञानिनः (जीवियट्ठी) जीवितार्थिन:-असंयमजीवितार्थिनः (गवाई कम्माई करति) पापानि माणातिपातादीनि कर्माणि कुर्वन्ति (ते) ते बालाः (घोररूवे) घोररूपेऽत्यन्तभयानके (तमिसंधयारे) तमिस्रान्धकारे-बहुलतमोन्धकारे (तिब्वाभितावे) तीवामितापे-अत्यन्ततापयुक्ते (नरए) नरके-एता. शविशेषणयुक्त नाके (पडंति) एतन्ति-गच्छन्तीति ॥३॥
टीका---'इ' इहास्मिन् संसारे 'रुद्दा' रौद्रा:-त्राणिनां घातकाः 'जे केई' ये केचन जीवाः, महारम्भमहापरिग्रहपञ्चन्द्रियवधमांसभक्षणादिकसावधकर्माऽनुष्ठाने परायणास्ते 'बाला' वाला:-सदसद्विवेकविकलाः 'जीवियट्टी' जीवि. पापानि कर्माणि कुर्वन्ति' हिंसादि पापकर्म करते हैं 'ते-ते' वे 'घोररूवे-घोररूपे' अत्यन्त भयजनक 'समिसंपयारे-तमिस्रांधकारे ' महान् अन्धकार से युक्त तिवाभितावे-तीनाभितापे' अत्यन्त तापयुक्त 'नरए-नरके' नरक में पति -पतन्ति ' पड़ते हैं ॥३॥
अन्वयार्थ--इस लोक में जो अज्ञानी प्राणियों के घातक हैं, असंयममय जीवन के अभिलाषी हैं और जो प्राणातिपात आदि पापकर्मकरते हैं, वे अज्ञानी जीव अत्यन्त घोर, सघन अन्धकार से व्याप्त, अत्यन्त सन्ताप से युक्त नरक में पड़ते हैं ॥३॥ ____टीकार्थ--इस संसार में जो अज्ञानी जीव प्राणियों का घात करने वाले अर्थात् महारम्भ, महापरिग्रह, पञ्चेन्द्रिय का वध करने में एवं मांस भक्षण आदि घोर पापों में परायण होते हैं, सत् असत् के विवेक कुर्वन्ति' डिसा विगैरे पा५४ रे छ. 'ते-ते' तो 'घोररूवे- घोररूपे' भत्यात अयह 'तमिसंधयारे-तमिस्रांधकारे' महान् वा अन्यथा युत 'तिवाभितावे-तीव्राभितापे' सत्यत तपथी व्याप्त सवा 'नरए-नरके' नर. ki ‘पति-पतन्ति' ५3 छ. ॥3॥
—-આ લેકમાં જે અજ્ઞાની છે પ્રાણીઓના ઘાતક બને છે, અસંયમમય જીવનની અભિલાષાવાળા છે. પ્રાણાતિપાત આદિ પાપકર્મો કરનારા છે, તે અજ્ઞાની જ અત્યન્ત ઘોર, સઘન અંધકારથી વ્યાસ, અત્યન્ત સંતાપથી યુક્ત નરકમાં પડે છે. એવા
ટીકાર્થ—-આ સંસારના જે અજ્ઞાની છે પ્રાણીઓને વધ કરનારા હોય છે, એટલે કે મહારભ, મહાપરિગ્રહ, પંચેન્દ્રિયોને વધ અને માંસાહાર આદિ ઘેર પાપકર્મોમાં આસક્ત હોય છે, જેઓ સત્ અને અસતના વિવે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३३६
सूत्रमतासूत्रे तार्थिन:-असंयमजीवितार्थिनः पापेनोदरपूरकाः-स्वकीय नीनाय 'पावाई' पापानिमाणातिपातादीनि 'कम्माई' कर्माणि 'करंति' कुर्वन्ति, ते इत्थंभूताः जीवाः तीव्रपापोदयवर्तिनः 'घोररूवे' घोररूपे-अत्यन्तमयजन के 'तमिसंधयारे' तमिसान्धकारे-बहुल तमोन्धकारे 'तिव्यामितावे' तीव्राभितापे, तीव्रः अतिसु. दुःसहः खदिराङ्गारमहाराशितापादनंतगुणो अभिताप: संतापो यस्मिन् तथाभूते, 'नरए' नरके 'पडंति' पतन्ति, प्राणिनां भयदातारोऽज्ञा जीवाः स्वात्महिताय पशुवधादौ पवर्तमानाः पापकर्म समाचरन्ति, त एव पुरुषाः स्वकृतदुष्कृतवला महान्धकारे महादुःखमये नरके पतन्तीति भावः ॥३॥ मूलम्-तिध्वं तसे पाणिणो थावरे य जे हिंसई आयसुहं पंडुच्च।
जैलूसए होई अदत्तहागणसिखई लेयवियेस्स किंचि ।। छाया-ती त्रसान् पाणान् स्थावरान् च यो हिंसत्यात्ममुखं प्रतीत्य ।
यो लूषको भात्यदत्तहारी न शिक्षते सेवनीयस्य किंचित् ।।४।। से शुन्य होते हैं, पाप से पेट भरते हैं और अपने जीवन के लिए पापमय कृत्य करते हैं, ऐसे तीव्र पाप के उद्यवाले जीव अत्यन्त भयजनक, घोर अन्धकारमय तथा तीव्र संतापवाले अर्थात् खदिर (खैर) के अंगारों के बडे ढेर से भी अनन्तगुणित ताप से युक्त नरक में जाते हैं ।
तात्पर्य यह है कि अन्य प्राणियों को भय उत्पन्न करनेवाले, अज्ञानी अपने हित के लिए पशुवध आदि क्रूर कर्मों में प्रवृत्ति करने पाले जो जीव पापकर्म का आचरण करते हैं वही अपने पाप के प्रभाव से महादुःखमय नरक में उत्पन्न होते हैं ॥३॥ કથી રહિત હોય છે, જેઓ પાપકર્મો દ્વારા પિતાને ગુજારો ચલાવતા હોય છે, અને જેઓ પોતાના જીવનને માટે પાપમય કૃત્યે સેવતા હોય છે. એવા તીવ્ર પાપના ઉદયવાળા જી અત્યંત ભયજનક, ઘોર અંધકારમય, તથા તીવ્ર સંતાપયુક્ત-ખેરના અંગારાના મેટા ઢગલા કરતાં પણ અનંતગણું તાપयुत-२४मां जय छे.
આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે જે જી પિતાના સુખને માટે પશુવધ આદિ પાપકર્મ કરનારા હોય છે, જેઓ અન્ય જીવોમાં ભય ઉત્પન્ન કરનાર કુર કર્મો કરે છે, એવાં અજ્ઞાની છે તેમના પાપના પ્રભાવથી મહાદુઃખમય २४मा त्पन्न थाय छे. ॥3॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०२ जघन्योत्कृष्टावगाहनायाल्पबहुत्वम् ३३७ भवति १२ । 'तस्सेव अपज्जत्तस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' तस्यैव सूक्ष्मनिगोदस्य अपर्याप्तकस्य उस्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिका भवतीति १३ । 'तस्स चेव पज्जत्तगस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' तस्यैव सूक्ष्मनिगो. दस्यैव पर्याप्तकस्य उत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिका भवतीति १४ । 'मुहुमवाउ. काइयस्स पज्जत्तगस्स जहन्निया ओगाहणा असंखेज्जगुणा' सूक्ष्मायुवायिकस्य पर्याप्तस्य जीवस्य जघन्याऽवगाहना पूर्वापेक्षया असंख्यातगुणा अधिका भवतीति १५ । 'तस्स चेव अपज्जतगास उनकोसिया ओगाहणा बिसेसाहिया' यप्तिक बादर एकेन्द्रिय जीयों को अवगाहना उत्तरोत्तर असंख्यातगुणित अधिक प्रकट कर अब सूत्रकार पर्याप्तक एकेन्द्रिय जीवोंकी अवगाहना प्रकट करते हैं-इसमें सबसे पहिले पर्याप्तक सूक्ष्म निगोदिया जीव की जघन्य अवगाहना प्रकट की जाती है सूक्ष्मनिगोदिया पर्याप्तक जीव की जघन्य अवगाहना, पूर्वकी अपेक्षा से असंख्यातगुणित अधिक होती है १२ 'तस्सेव अपज्जत्तगस्स उनकोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' अपर्याक सूक्ष्म नियोदिया जीव की उत्कृष्ट अवगाहनो विशेषाधिक होती है १३ 'तस्स चेव पज्जत्तगस्त उक्कोसिया ओगाहणा विसेसा. हिया' तथा पर्याप्त सूक्ष्म निगोदिया जीव की उत्कृष्ट अवगाहना विशेषाधिक होती है १४ 'सुहमवाउकाइयस्स जहनिया ओगाहणा असंखेज्ज. गुणा' सूक्ष्मवायुकाधिकपर्याप्त नीच की जघन्य अवगाहना पूर्व की अपेक्षा असंख्यातगुणित अधिक होती है १५ 'तस्स चेव अपज्जत्तगस्स અપર્યાપ્તક બાદર એકેન્દ્રિય જીવોની અવગાહના ઉત્તરોત્તર અસંખ્યાત ગણિ અધિક બતાવીને હવે સૂત્રકાર પર્યાપ્તક એકેન્દ્રિય જીની અવગાહના પ્રગટ કરે છે. તેમાં સૌથી પહેલાં પર્યાપ્તક સૂફમ નિવેદિયા ની જઘન્ય અવઅવગાહના બતાવવામાં આવે છે. સૂમ નિગેદિયા પર્યાપ્ત જીવની જઘન્ય साना ५3सानी सपेक्षा मज्यात डाय छे.१२ 'तस्सेव अपज्जत्तास्त उक्कोसिया ओगाहणा विसे साहिया' ५५र्याप्त सूक्ष्म निगहिया नीट माना विशेषाधि 14 छ १3 'तस्स चेव पज्जत्तास उकोसिया ओगाहणा विसे साहिया' तथा ५ति सक्ष्म निगोहिया ना See साना विशेषाधि ३य छे.१४ 'सुहुमवाउकाइयस्स एज्जत्तगस्स जहनिश ओगाहणा असंखेज गुणा' सूक्ष्म वायुयि पर्याप्त पनी धन्य भाना पडसानी अपेक्षा असण्यातयि मधि हाय छ.१५ 'तरस
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
भगवतीसत्रे तस्यैव सूक्ष्मवायुकायिकस्य जीवस्यापर्याप्तकस्य उत्कृष्टाऽवगाहना पूर्वापेक्षया विशेषाधिका भवति १६ । 'तस्स चेव पज्जतगस्स उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' १७ । तस्यैव सूक्ष्मवायुकायिकस्यैव पर्याप्तकस्य उत्कृष्टाऽवगाहना अपर्याप्तसूक्ष्मवायुकापिकापेक्षया विशेषाषिका भवतीति १७ । 'एवं सुहुमतेउकाइयस्स वि एवं सूक्ष्मतेजस्कायिकस्य जीवस्यापि जघन्योत्कृष्टाऽवगाहना ज्ञातव्या तथाहि-सूक्ष्मतेजस्कायिकस्य पर्याप्तकस्य जघन्यावगाहना असंख्येयगुणा अधिका सूक्ष्मतेजस्कायिकस्य अपर्याप्तस्य उत्कृष्टाऽवगाहना पूर्वापेक्षया विशेपाधिका एवं सूक्ष्म तेजस्कायिकस्य पर्याप्तकस्य उत्कृष्टाऽवगाहना ततोऽपि विशेषाधिका भवतीतिभावः १८-२० । 'एवं सुहुमाउकाइयस्स वि' एवं यथा उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' अपर्याप्तक सूक्ष्मवायुकायिक जीव की उत्कृष्ट अवगाहना पूर्वकी अपेक्षा विशेषाधिक होती है १६ 'तस्स चेत्र पज्जत्तग' पर्याप्त सूक्ष्मवायुकायिक जीव की उत्कृष्ट अवगाहना अपर्याप्त सूक्ष्म वायुकाधिक की उत्कृष्ट अवगाहना की अपेक्षा विशेषाधिक होती है १७ एवं सुहुमते उकाध्यस्स वि' इसी प्रकार से सूक्ष्म तेजस्कायिक जीव की भी जघन्य उत्कृष्ट अवगाहना जाननी चाहिये। अर्थात् पर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणित अधिक है तथा अपर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक की उत्कृष्ट अवगाहना पूर्व की अपेक्षा विशेषाधिक है इसी प्रकार पर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक की उत्कृष्ट अवगाहना उससे भी विशेषाधिक है १८-२० 'एवं सुहम आउकाइयस्त धि' सूक्ष्म तेजस्कायिक की अवगाहना चे। अज नास उक्कोसिया ओगादमा जिले वाहिया' ५५यति सूक्ष्म पायु. કાયિક જીવની ઉકૃષ્ટ અવગાહના પહેલાંની અપેક્ષાથી વિશેષાધિક होय छ १६ तस्स वेव पज्जतगा.' पर्याप्त सूक्ष्म पायुयि न ट અવગાહને અપર્યાપ્તક સૂમ વાયુકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાની અપેક્ષાથી विशेषाधि डाय छे. १७ एवं सुहुमडे उक्त इयस्स वि' शन सूक्ष्म તેજસ્કાયિક જીવની પણ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના સમજી લેવી, અર્થાત્ પર્યાપ્તક સૂમ તેજસકાયિકની જઘન્ય અવગાહના અસંખ્યાતગણી અધિક છે, તથા અપર્યાપ્તક સૂમ તેજસ્કાયિકની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના પહેલાની અપેક્ષાએ વિશેષાધિક છે. એ જ રીતે પર્યાપ્તક સૂમ તેજસ્કાયિકની ઉત્કૃષ્ટ अपना तनाथी ५९५ विशेष थि छ १८-१८-२० 'एवं सुहम आउकाइयस्स
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०२ जघन्योत्कृष्टावगाहनायाल्पबहुत्वम् ३३९ सूक्ष्मतेजस्कायिकस्य तथैव सूक्ष्मापकायिकजीवस्त्र पर्याप्तकस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणाधिका पूर्वापेक्षया तथा अपर्याप्तकस्य याप्तकस्य चोत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिका भवतीति २१-२३ । 'एवं सुहुम पुढवीकाइयस्स वि एवमेव सूक्ष्माप्कायिकवदेव सक्षमपृथिवीकायिकस्य जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणा अपर्याप्तपर्याप्तभेदभिन्नस्य तस्यैवोत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिकेति २४-२६। 'एवं पादरवाउकाइयस्स वि' एवं बारवायुकायिकस्यापि जघन्याऽवगाहना असं. ख्येयगुणा अपर्याप्तपर्याप्तभेदस्य तस्योत्कृष्टाऽधगाहना विशेषाधिका भवतीतिभावः २७-२९ । 'एवं बादरतेउकाइयस्स वि एवमेव बादरवायुकायवदेव बादरतेजस्कायिकस्यापि पर्याप्तकरण जघन्याऽवगाहना असंख्येयगुणा अपर्याप्तकपर्याप्तकोत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिका ज्ञातव्येतिभावः ३०-३२ । 'एवं बायरआउकाइयस्स वि' एवमेव बादरतेजस्कायिकवदेव बादराप्कायिकजीव. स्यापि जघन्योत्कृष्टाऽवगाहना ज्ञातव्येतिभावः ३३-३५। 'एवं वादरपुढवी. काइयस्स वि एवं बादरपृथिवीकायिकजीवस्यापि जघन्योस्कृष्टाऽवगाहना ज्ञातव्येति ३६-३८ । 'सव्वेसिं तिविहेण गमेणं भाणिय सर्वेषां त्रिविधेन गमेन भणितव्यम् , सर्वेषां वायुकायिकादिजीवानां त्रिपकारेण गमेन अवगाहना वक्तव्येति । त्रैविध्यमित्थम्-सूक्ष्मवायुकायिकादेर्जघन्याऽवगाहनाऽसंख्यगुणा तथा अपर्याप्तकस्य उत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिका तथा पर्याप्तकस्य उत्कृष्टाऽवगा. हना विशेषाधिकेति 'बादरनिगोयस्स पज्जत्तगस्स जहन्निश ओगाहणा असंखे. ज्जगुगा' वादरनिगोदस्य पर्याप्तकस्य जघन्यावगाहना असंख्येयगुणा सूक्ष्मवायुकायिकाधवगाहनापेक्षया पर्याप्तकस्य बादरनिगोदजीवस्य जघन्याऽवगाहना असंख्पेयगुणाधिका भवतीति ३९ । 'तस्स चे अपज्जत्तगस्स उक्कोसिया जैसी यह कही गई है उसी प्रकार की पर्याप्तक सूक्ष्म अपकायिक जीव की जघन्य अवगाहना असंख्यातगुणित है तथा अपर्याप्तक की उत्कृष्ट अवगाहना विशेषाधिक है २१-२३ इससे आगेका और सब कथन मूल सत्रार्थ के जैसा ही है इस प्रकार से यहां तक ४४ स्थानों की अवगा. हना प्रकट की गई है। सू० २।। વિ સૂકમ તેજસ્કાયિકની આ અવગાહના જે રીતે કહેવામાં આવી છે, તે જ રીતે પર્યાપ્તક સૂક્ષમ અપ્રકાયિક જીવની જઘન્ય અવગાહના અસંખ્યાત ગણિ છે તથા અપર્યાપ્તક, પર્યાપ્તકની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના વિશેષાધિક છે. ૨૧-૨૨ આના પછીનું બીજું સઘળું કથન સૂત્રાર્થ પ્રમાણે છે. આ રીતે અહિ સુધી ૪૪ ચુંવાળીસ સ્થાનોની અવગાહના બતાવી છે. જે સૂ. ૨
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧૩
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
भगवतीसूत्रे ओगाहणा विसे साहिया तस्यैव बादरनिगोदस्य अपर्याप्तस्य उत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिका भवतीति ४० । 'तस्स चे पज्जत्तस्स उस्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' तस्यैव वादरनिगोदस्य पर्याप्तकस्य अपर्याप्तवादरनिगोदापेक्षया उत्कृष्टाऽवगाहना विशेषाधिका भवतीतिभावः ४१ । 'पत्तेयसरीरबादरवणस्सइकाइयस्स' प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकस्य जीवस्य 'पज्जत्तस्स' पर्याप्तस्य 'जहन्निया ओगाहणा' जघन्या अवगाहना 'असंखेज्जगुणा' असंख्यातगुणाधिका भवति ४२ । 'तस्स चेव' तस्यैव प्रत्येकवनस्पतिकायिकजीवस्य 'अपज्जत्तस्स' अपर्याप्तस्य 'उक्कोसिया ओगाहणा' उत्कृष्टाऽवगाहना 'असंखेज्जगुणा' असं. ख्येयगुणाऽधिका भवतीति ४३ । 'तस्त चेव' तस्यैव च प्रत्येकवनस्पतिकायि. कस्य जीवस्य 'पज्जत्तस्स' पर्याप्तस्य 'उक्कोसिया ओगाहणा' उत्कृष्टाऽवगाहना 'असंखेज्जगुणा' असंख्यातगुणाधिका भवतीति ४४ । ।सू० २॥
अनन्तरपूर्वमने पृथिवीकायिकादिजीवानां ये अवगाइना भेदास्तेषामल्पबहुस्वादिकं निरूपितम् अथवा कायमाश्रित्य पृथिव्यादि जीवानामेव इतरेतरापेक्षया सूक्ष्मत्वं निरूपयन्नाह-एयस्स णं भंते !' इत्यादि ।
मूलम्-एयस्स णं भंते ! पुढवीकाइयस्त आउक्काइयस्स तेउकाइयस्स वाउकाइयस्त वणस्सइकाइयस्स कयरे काये सब्बसुहुमे, कयरे काये सव्वसुहुमतराए ? गोयमा ! वणस्सइ. काए सबसुहमे वणस्तइकाइए सव्वसुमतराए १। एयस्सणं भंते ! पुढवीकाइयस्स आउकाइयस्स तेउकाइयस्स वाउकाइयस्त कयरे काये सव्वसुहुमे कयरे काए सव्वसुहुमतराए ? गोयमा ! वाउकाये सब्बसुहुमे वाउकाए सव्वसुहु. मतराए २ । एयस्त णं भंते ! पुढवीकाइयस्त आउकाइयस्त तेउकाइयस्ल कयरे काए सव्वसुहुमे कयरे काए सव्वसुहुमतराए? गोयमा ! तेउकाए सव्वसुहुमे तेउकाए सव्वसुहुमतराए ३ । एयरस णं भंते ! पुढवीकाइयस्स आउकाइयस्त कयरे काए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ ०३ पृथ्वीकायिकानां सूक्ष्मत्वनिरूपणम् ३४१ सबसुहुमे कयरे काए सम्बसुहुमतराए ? गोयमा ! आउकाए सव्वसुहमे आउकाए सव्वसुहुमतराए ४ । एयस्त णं भंते ! पुढवीकाइयस्स आउक्काइयस्स तेउकाइयस्स वाउक्काइयस्स वणस्तइकाइयस्स कयरे काए सबबायरे कयरे काए सव्वबा. यरतराए ? गोयमा ! वगस्सइकाइए सबबायरे वणस्सइकाइए सव्वबायरतराए १ । एयस्त णं भंते ! पुढवीकाइयस्स आउ. काइयस्स तेउकाइयस्स वाउकाइयस्त कयरे काए सव्वबायरे कयरे काए सव्वबायरतराए ? गोयमा ! पुढवीकाए सव्वबायरे पुढवीकाए सव्ववायरतराए २ ।
एयस्स गं भंते ! आउकाइयस्स तेउकाइयस्स वाउकाइयस्स कयरे काए सव्वबायरे कयरे काए सबबायरतराए ? गोयमा! आउक्काए सव्वबायरे आउक्काए सव्वबायरतराए ३ । एयस्त णं भंते ! तेउक्काइयस्स वाउक्काइयस्ल कयरे काए सम्वबायरे कयरे काए सव्ववायरतराए ? गोयमा ! तेउक्काए सव्ववायरे तेउक्काए सम्बबायरतराए ४ । के महालए णं भंते ! पुढवीसरीरे पन्नत्ते ? गोयमा ! अर्णताणं सुहुमवणस्सइकाइयाणं जावइया सरीरा से एगे सुहमवाउसरीरे, असंखज्जाणं सुहुमवाउसरीराणं जावइया सरीरा से एगे सुहुमतेऊसरीरे, असंखेज्जाणं सुहुमतेऊकाइ यसरीराणं जावइया सरीरा से एगे सुहमे आऊसरीरे, असंखेज्जाणं सुहुमआउकाइयसरीराणं जावइया सरीरा से एगे सुहुमे पुढवीसरीरे, असंखेज्जाणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
भगवतीसूत्रे सुहमपुढवीकाइयसरीराण जावइया सरीरा से एगे बायरवाउ. सरीरे, असंखज्जाणं बायरवाउकाइयाणं जावइया सरीरा से एगे० बायर तेउसरीरे। असंखेज्जाणं बायर तेउकाइयाण जावइया सरीरा से एगे वायर आउसरीरे, असंखेजाणं बायर आउक्काइयाणं जावइया सरीरा से एगे बायरपुढवीसरीरे ए महालएणं गोयमा ! पुढवीसरीरे पन्नत्ते ॥सू० ३॥
छाया-एतस्य खल भदन्त ! पृथिवीकायिकस्याप्कायिकस्य तेजस्कायि. कस्य वायुकायिकस्य वनस्पतिकायिकस्य कतरः कायः सर्वमुक्ष्मः कतरः कायः सर्वसूक्ष्मतरा ? गौतम ! वनस्पतिकायः सर्वसूक्ष्मः वनस्पतिकायः सर्वसूक्ष्मतरः १ । एतस्य खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकस्य अपूकायिकस्य तेजस्कायिकस्य वायुका. यिकस्य कतरः कायः सर्वमूक्ष्मः कतर कायः सर्वसूक्ष्मतरः ? गौतम ! वायुकायः सर्वसूक्ष्मः वायुकायः सर्वपक्षमतरः २। एतस्य खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकस्य अफायिकस्य तेजस्कायिकस्य कतरः कायः सर्वसूक्ष्मः कतरः कायः सर्वभूक्ष्मतर: ? गौतम ! तेजस्कायः सर्वमूक्ष्मः तेजस्कायः सर्वसूक्ष्मतरः ३ । एतस्य खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकस्याप्कायिकस्य कतरः कायः सर्वसूक्ष्मः कतर कायः सर्वसूक्ष्मतरः ? गौतम ! अफायः सर्वसूक्ष्मोऽप्कायः सर्वसूक्ष्मतरः ४ । एतस्य खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकस्याप्कायिकस्य तेजस्कायिकस्य वायुकायिकस्य वनस्पतिकायिकस्य कतरः कायः सर्वबादरः कतरः कायः सर्वबादरतरः ? गौतम ! वनस्पतिकायः सर्वबादरः वनस्पतिकायः सर्वबादरतरः १ । एतस्य खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकस्य अफायिकस्य तेजस्कायिकस्य वायुकायिकस्य कतरः कायः सर्वबादरः कतरः कायः सर्वबादरतरः ? गौतम ! पृथिवीकायः सर्वबादरः पृथिवीकायः सर्व बादरतरः २ । एतस्य खलु भदन्त ! अकायिकस्य तेजस्कायिकस्य वायुकायि. कस्य कतरः कायः सर्वबादरः कतरः कायः सवादरतरः ? गौतम ! अफायः सर्वबादरः अफायः सर्वबादरतरः ३। एतस्य खल भदन्त ! तेजस्कायिकस्य वायुकायिकस्य कतरः कायः सर्ववादः, कतरः कायः सर्वबादरतरः ? गौतम ! तेजः कायः सर्ववादरः तेजः कायः सर्ववादरतरः ४ । कि यन्महत् खल्लु भदन्त ! पृथिवीशरीरं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! अनन्तानां सूक्ष्मवनस्पतिकायिकानां यावश्कानि शरीराणि तदेकं सूक्ष्म रायुशरीरम् । असंख्येयानां सूक्ष्मवायुकायिकानां यावत्कानि शरीराणि तदेकं सक्षमतेजः शरीरम् । असंख्येयानां मूक्ष्मतेजस्कायिकशरीराणां पावत्कानि शरीराणि तदेकं सूक्ष्ममप शरीरम् । असंख्येयानां सूक्ष्माकायिकशरी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
है
shreद्रका टीका श०१९ उ०३ सू०३ पृथ्वीकायिकानां सूक्ष्मत्व निरूपणम् ३४३ राणां यावत्कानि शरीराणि तदेकं सूक्ष्मं पृथिवीशरीरम् असंख्येयानां सूक्ष्मपृथिathifosशरीराणां यावत्कानि शरीराणि तदेकं बादरवायुशरीरम् | असंख्येयानां aretaryarforat यावत्कानि शरीराणि तदेकं बादर तेजश्शरीरम् | असंरूयेयानां बादरतेजस्कायिकानां यावन्ति शरीराणि तदेकं बादराप्शरीरम् । असंख्येयानां वादराकायिकानां यावत्कानि शरीराणि तदेकं बादरपृथिवीशरीरम् । एतन्महत् खलु गौतम ! पृथिवीशरीरं प्रज्ञप्तम् || ६० ३॥
टीका- 'एयस्स णं भंते !' एतस्य खलु भदन्त ! 'पुढवीकाइयस्स' पृथिवीकायिकजीवस्य 'आउकाइयस्स' अष्कायिकस्य 'ते उक्काइयस्स' तेजस्कायिकजीवस्य 'वाउक्काइस्स' वायुकायिकजीवस्य 'वणस्सइकाइयस्स' वनस्पतिकायिकजीवस्य 'करे काए' कतरः कायः को जीवनिकायः 'सन्मे' सर्वमृः पञ्चानां मध्ये सर्वथा सूक्ष्मः सर्वसूक्ष्मः सर्वसूक्ष्मत्वं च चक्षुरिन्द्रियाग्राह्यतामात्रेण
इससे पहिले के सूत्र में पृथिवीकायिकादि जीवों की अवगाहना के भेदों का अल्पबहुत्व आदि कहा जा चुका है अब काय को आश्रित करके पृथिव्यादि जीवों की ही एक दूसरे की अपेक्षा से सूक्ष्मता का निरूपण किया जाता है ।
'एयस्स णं भंते ! पुढवीकाइयस्स आउवकाइयस्स' इत्यादि ।
टीकार्थ - इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'एयस्स णं भते ! पुढचीकाइयस्स, आउक्काश्यस्स, ते उक्काइयस्स वाउक्काइयस्स, वणस्स इकाइयस्स कपरे काए' हे भदन्त ! ये जो पृथिवीकायिक, अष्कायिक, तेजस्काधिक वायुकायिक, एवं वनस्पतिकायिक जो पांच जीवनिकाय हैं सो इनमें से कौन सा जीवनिकाय 'सव्वमे० ' सर्वसूक्ष्म है सर्वथा सूक्ष्म है सर्व सूक्ष्मता चक्षुइन्द्रिय द्वारा अग्राह्यता मात्र से या
આનાથી પહેલા સૂત્રમાં પૃથ્વિકાયિકાદિ જીવેાની અવગાહનાના ભેદોનું અલ્પ અદ્ભુત્વ વિગેરે કહેવાઈ ગયું છે. હવે કાર્યના આશ્રય કરીને પૃથ્વિ વિગેરે જીવેાની જ એકખીજાની અપેક્ષાએ સૂક્ષ્મતાનું નિરૂપણ કરવામાં આવશે. 'एएस णं भंते! पुढवीकाइयस्स आउकाइयस्स' त्यिाहि
ટીકા-આ સૂત્ર દ્વારા ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછ્યુ` છે કે'एयरस णं भेजे ! पुढवीकाइयस्थ, आउकाइयस्स, तेउकाइयस्स, वाउकाइयस्स वण स्काइयस्स कयरे कार ?' हे भगवन् के या पृथिवीयि अय्यायिक, तेन કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક આ પાંચ જીનિકાચે છે. તેમાંથી या पनि 'सव्वसुहुमे' सर्वथी सूक्ष्म छे? सर्वथा सूक्ष्म हे ? सर्व
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
पदार्थान्तरमपेक्षा संभवति यथा सूक्ष्मोवायुः सूक्ष्म मन इत्यत आह- ' कयरेकाए' कतरः कायः कः कायः सव्वसुहुमतराए' सर्वमूक्ष्मतरः पञ्चानां मध्ये अतिशयेन सूक्ष्म इति सूक्ष्मतरः आपेक्षिकक्ष्मता च भवतु अन्यत्रापि यथा तथा किन्तु सूक्ष्मेsपि सूक्ष्मतरः क इति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा ' हे गौतम! 'वणearकाइए' वनस्पतिकायिकः 'सव्व सुमे' सर्वक्ष्मः 'वणस्स - काइए सबहुमतराए' वनस्पतिकायः सर्वसूक्ष्मतरः अयमतिशयेन सूक्ष्मः एषां मध्ये एतदपेक्षया नान्यः कश्चिदपि सूक्ष्म इति १ । 'एयस्स णं भंते !' एतस्य पदार्थान्तर की अपेक्षा से भी हो सकती है जैसे वायू में सूक्ष्मता है मन में सूक्ष्मता है सो ऐसी सूक्ष्मता यहां नहीं विवक्षित हुई है किन्तु इन पांचों के बीच में सूक्ष्म में भी सूक्ष्म कौन सा काय है ? ऐसा प्रश्न का तात्पर्य है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'गोयमा ! वणरसहकाइए सव्वमेवणस्सइकाइए सहमतराए' हे गौतम! वनस्पतिकाय ही इन पाचों के बीच में सर्वक्ष्म और सूक्ष्मतर है वनस्पतिकाय की अपेक्षा इन पांचों में और कोई कायन सूक्ष्म है और न सूक्ष्मतर है । आपेक्षिक सूक्ष्मता तो और भी कार्यों में हो सकती है परन्तु सर्वसूक्ष्म तर आपेक्षिक नहीं होती है इसलिये ऐसा ही प्रश्न और ऐसा ही उत्तर दिया गया है ॥ १ ॥
३४४
अब गौतम वनस्पतिकायिक को छोडकर शेष चार जीवनकार्यों में सर्वता और सर्वसूक्ष्मतरता को पूछते हैं- 'एयस्स णं भंते! पुढ
સૂક્ષ્મતા ચક્ષુઇન્દ્રય દ્વારા અગ્રાહ્યપા માત્રથી અથવા પદાર્થોન્તરની અપેક્ષાએ પણ થઈ શકે છે. જેમ વાયુમાં સૂક્ષ્મપણુ છે. મનમાં સમપણુ છે. એવુ સૂક્ષ્મપણું અહિયાં વિવક્ષિત થયું નથી પરંતુ આ પાંચેની અંદર સૂક્ષ્મથી સૂક્ષ્મ કયા નિકાય છે? આ રીતનું આ પ્રશ્નનું તાત્પર્ય છે. આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु - गोयमा ! वणरसइकाइए सव्वसुहुमे वणस्सइकाइए सहुमतराए' हे गौतम! वनस्पतिठाय भ આ અધામાં સવથી સૂક્ષ્મ છે. અને સૂક્ષ્મતર છે. વનસ્પતિકાયની અપેક્ષાએ આ પાંચમાં ખીજી કેઈ પણ ક્રાય સૂક્ષ્મ નથી તેમજ સૂક્ષ્મતર પણ નથી. અપેક્ષાવાળી સૂક્ષ્મતા તે! બીજી કાયમાં પણ હાઈ શકે છે. પર’તુ સવ સુક્ષ્મતરપણુ - પેક્ષિત હાતુ નથી. તેથી અહિયાં એજ રીતના પ્રશ્ન અને એજ રીતના ઉત્તર આપવામાં આવેલ છે, !!
હવે ગૌતમ સ્વામી વનસ્પતિકાયિકને છેડીને બાકીના ચાર જીવનીયાચેમાં सर्प सूक्ष्म भने अव सूक्ष्मतरा पिषे प्रश्र रे छे, 'एयस्स णं भंते !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ स०३ पृथ्वीकायिकानां सूक्ष्मत्वनिरूपणम् ३४५ खलु भदन्त ! 'पुढवीकाइयस्स आउकाइयस्स तेउकाइयस्स चाउकाइयस्स' पृथिवीकायिकस्याकायिकस्य तेजस्कायिकस्य वायुकायिकस्य 'कयरे काए' कतरः काया कः कायः एषु चतूर्षु 'सबसुहुमे' सर्वमुक्ष्मः 'सव्वमुहुमतराए' सर्वसूक्ष्मतरका सर्वेभ्यः सूक्ष्म इति सर्ववक्ष्मः सर्वसूक्ष्मेऽपि अतिशयेन सूक्ष्म इति सर्वसूक्ष्मतरः सर्वसूक्ष्मतर एव सर्वसक्षमतरकः पृथिव्या आरभ्य वाय्वन्तेषु चतुएं जीवनिकायेषु अतिशयेन सूक्ष्मः कः ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'वाउकाए सव्वसहुमें वायुकायः सर्ववक्ष्मः 'वाउक्काए सबसुहुमतराए' 'वायुकायः सर्वसूक्ष्मतरकः पृथिव्यादिवायबन्तेषु सर्वापेक्षया वायुरेव सर्वतः सूक्ष्मतर इति भावः २ । 'एयस्स णं भंते !' एतस्य खलु भदन्त ! 'पुढवीकाइयस्स' पृथिवीकायिकस्य 'आउकाइयस्स' अप्कायिकस्य 'तेउकाइयस्स' तेजस्कायिकस्य 'कयरे काए' कतरः कायः एषु त्रिषु का कायः 'सव्वसुहुमे' सर्ववक्ष्मः वीकाइय.' हे भदन्त पृथिवीकायिक, अप्रकायिक, तेजस्कायिक और वायुकायिक इन चार जीबनिकायो में कौन निकाय सर्ववक्ष्म और सर्वसूक्ष्मतर है ? सषों से सूक्ष्म है, और सर्वसूक्ष्म में भी अतिशय सूक्ष्म है ? अर्थात् पृथिवी से लेकर वाय्वन्त के चारों जीवनिकायों में अतिशय सूक्ष्म कोनसा जीवनिकाय है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! वाउकाए सव्वसुहुमे' हे गौतम ! इन चार जीवनिकायों में वायुकायिक ही सर्व की अपेक्षा सूक्ष्म और सूक्ष्मतर है। ___ अब गौतम वायुकायिक को छोडकर तीन जीवनिकायों में कौन निकाय सर्ववक्ष्म और सर्वसूक्ष्मतर है ऐसा पूछते हैं-'एयस्स गं भंते ! पुढवीकाइयस्स आउकाइयस्स.' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक, अपूकायिक पुढवीकाइय०' 8 भगवन् पृथ्वी।यि४, मयि४, ४४ायि: भने पायु. કાયિક એ ચાર જવનિકામા કઈ નિકાય સર્વથી સૂક્ષમ છે? અને કઈ નિકાય સર્વથી સૂક્ષ્મતર છે? અને સર્વ સૂક્ષ્મમાં પણ અત્યંત સૂક્ષ્મ છે? અર્થાત્ પૃશ્વિકાયિકથી આરંભીને વાયુકાય સુધીના ચારે જવનિકામાં અત્યંત સૂક્ષ્મ કઈ જીવनिय छ १ ५ प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४३ छ - 'वाउकाइए सव्वसुहुमे०' ३ ગૌતમ! આ ચારે જીવનિકામાં વાયુકાયિક જ સર્વથી સૂફમ અને સૂક્ષ્મતર છે.૨
હવે ગૌતમ સ્વામી વાયુકાયિકને છેડીને બાકીના ત્રણ જવનિકામાં કયા જવનિકાય સર્વથી સૂક્ષમ અને સૂક્ષ્મતર છે? એ પ્રશ્ન કરે છે. 'एयस्म गं भंते ! पुढवीकाइयरस आउकाइयस्स०' ३ मप वि1ि8, म५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
भगवती सूत्रे
'करे कre' कतरः कायः को जीवनिकायः 'सन्मुहुमतराए' सर्वसूक्ष्मतरकः, पृथिवीकायिकादारभ्य तेजस्कायिकान्तेषु सर्वतः सूक्ष्मतरकः क इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'उक्काए सब्बहुये ' तेजस्कायः सर्वक्ष्नः 'उक्काइए सबहुमतराए' तेजस्कायः सर्वसूक्ष्मतरकः पृथिव्यादि तेजसान्तेषु सर्वतः सूक्ष्मतरस्तेजस्काय एवेति ३ । 'एयस्स णं भंते!' एतस्य खलु भदन्त | 'पुढचीकाइयस्स आउकाइयस्स' पृथिवीकायिकस्यापकायिकस्य अनयोर्द्वयोर्मध्ये 'कयरे काए सन्त्रमुहुमे' कतरः कायः सर्वक्ष्मः ' कयरे काए सबहुमतराए' कतरः कायः सर्वसूक्ष्मतरकः पृथिव्यपकायिकयोर्मध्ये कतरः कायः सूमः कतरः कायः सर्वतः सूक्ष्मतरक इतिप्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'आउक्काए सन्यसुहुमे' अष्कायः सर्वसूक्ष्मः 'आउकार सन्वसुमतराए' अष्कायः सर्वसूक्ष्मतरकः पृथिव्यष्कायिकयोर्मध्ये austra सर्व सूक्ष्मतरक इतिभावः ४ । तदेवं पञ्चस्थावराणां सूक्ष्मत्वं निरू पितमतः परं तेषामेव बादराणां बादरत्वनिरूपणायाह- 'एयस्स णं भंते' इत्यादि । और तेजस्कायिक इन तीन जीवनिकायों में कौनसा जीवनिकाय सर्वसूक्ष्म और सर्वसूक्ष्मतर है उत्तर में प्रभु ने कहा- 'गोयमा ! उक्काए
समे' हे गौतम ! इन तीन जीवनिकार्यों में तेजस्कायिक ही सर्वसूक्ष्म और सर्वसूक्ष्मतर है ३ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं'एयरस णं भंते! पुढवीकाइयस्स आउक्काइस्स०' हे भदन्त ! इन पृथिaratfयक और अकायिक में कौनसा जीवनिकाय सर्वसूक्ष्म और सर्वसूक्ष्मतर है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा अउक्काए सव्वसुहमे" हे गौतम! अकाधिक ही इन दोनों में से सर्वसूक्ष्म और सूक्ष्मतर है। इस प्रकार से इन पांच स्थावरों में सूक्ष्मता का निरूपण किया अब इन्हीं के भेद रूप बादरों में बादरता का निरूपण किया
કાચિક અને તેજસ્કાયિક આ ત્રણ જીવનિકાયામાં કયા જીવનિકાય સવથી सूक्ष्म भने सर्व सूक्ष्मतर छे ? तेना उत्तरमा अलु हे छे है- 'गोयमा ! तेस्कार सम्बमुहुमे० ' डे गौतम यात्रा भवनिप्रायोमा तेलस्थायिन સર્વ સૂક્ષ્મ અને સૂક્ષ્મતર છે, ૩
वे गौतम स्वामी असुने येवु छे छे - 'एयरस णं भंते ! पुढवीकाइयरस आउकाइयस्स ०' हे भगवन् या पृथ्विमासिक इसने सामायि भां ક્રયા જીવનિકાય સથી સૂક્ષ્મ અને સર્વ સૂક્ષ્મતર છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં अलु छे - 'गोयमा ! आउक्काए सव्वसुडुमे० ' हे गौतम! अप्ायि ४
આ બન્નેમાં સર્વ સૂક્ષ્મ છે. અને સૂક્ષ્મતર છે. આ રીતે આ પાંચ સ્થાવરામાં સુક્ષ્મતાનું નિરૂપણ કર્યું. હવે તેના જ ભેટ રૂપ ખાદામાં ખાદરપણાનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ स०३ पृथ्वीकायिकानां सूक्ष्मत्वनिरूपणम् ३४७ 'एयस्स णं भंते !' एतस्य खल्लु भदन्त ! 'पुढवीकाइयस्स' पृथिवीकायिकस्य 'आउकाइयस्स' अकायिकस्य 'तेउकाइयस्य' तेजस्कायिकस्य 'वाउकाइयस्स' वायुकायिकस्य ‘वणस्सइकाइयस्स' वनस्पतिकायिकस्य 'कयरे काए सबबायरे' कतरः कायः एषु पञ्चसु मध्ये को जीवनिकायः सर्वबाद: सर्वबादरत्व कदाचित् अपेक्षयापि स्यादत आह-'कयरे काए सव्ववादरतराए' कतरः कायः सर्वबादरतरकः सर्वेभ्योऽतिशयेन बादर इति सर्वबादरतरः बादरतर एव बादरतरक इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'वणस्सइकाए सम्बबायरे वनस्पतिकायः सर्वबादरः एषु पञ्चसु सर्वेभ्यो पादरः वनस्पतिकाय इत्यर्थः 'वणस्सइकाए सरवायरतराए' वनस्पतिकायः सर्ववादरतर इति १ । 'एयस्स ण भंते !' एतस्य खलु भदन्त ! 'पुढवीकाइयस्स अपूकाइजाता है--इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-'एयस्स णं भंते ! पुढवीकाइयस्स आउकाक्ष्यस्स तेउकायइस्स०' हे भदन्त इन पृथिवीकायिक, अप्कायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक इन पांच जीवनिकायों में कौनसा जीवनिकाय सर्वथा बादर है ? सर्वथा बादरता अपेक्षा से भी आ सकती है-इसलिये ऐसा पूछा है कि कौन सा जीवनिकाय सर्व में अतिशयरूप से बादतर है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा ! वणस्सइकाए सव्व बायरे०' हे गौतम ! वनस्पतिकायिक ही इन पांच जीवनिकायों में सर्व चादर और सर्व बादतर है। अब वनस्पतिकाय को छोडकर चार जीवनिकायों में से कौनसा जीवनिकाय बादतर है इसे जानने के लिये गौतम प्रभु से पूछते हैं-'पुढवीकाइयस्स आउकाइयस्स ते उकाइयस्त वाउकाइयस्स.' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक નિરૂપણ કરવામાં આવે છે. તેમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે है-'एयास णं भंते ! पुढवीकाइयस्स आउकाइयस्म तेउकायइस्स.' 3 मापन આ પૃશ્વિકાયિક, અપકવિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક આ પાંચ જવનિકામાં કયા જવનિકાય સર્વથા બાદર છે? સર્વથા ભાદર પણ અપેક્ષાથી પણ સંભવી શકે છે, તેથી એવું પુછેલ છે કે-કયા જીવનિકાય સર્વથી અતિશય રૂપે બાદરતર છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે छे-'गोयमा! वणस्सइकाए सव्व बायरे०' ले गौतम! पनस्पतिजाय र આ પાંચે જવનિકામાં સર્વથી બાદર છે. અને બાદરતાર છે. હવે વનસ્પતિ કાયને છોડીને ચાર જવનિકાયોમાંથી કયા જવનિકાય બાદરતર છે, તે જાણવા भोट गौतम स्वामी प्रसुने पूछे छे ४-'पुढधीकाइयस्स आउकाइयस्स नेउकाइयस्स वाउकाइयस्स०' 3 मापन यि , मयि , यि मन, वायु.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮
भगवतीसूत्रे यस्स तेउकाइयस्स वाउकाइयस्स' पृथिवीकायिकस्य अकायिकस्य तेजस्कायिकस्य वायुकायिकस्य 'कयरे काए' कतरः कायः कः कायः 'सबबायरे' सर्वबादर:सर्वेभ्यो बादर इत्यर्थः 'कयरे काए सम्बबायरतराए' कतरः काया सर्वबादरतरका सर्वेभ्योऽतिशयेन बादरतरकः क इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'पुढवीकाइए सबबायरे' एषु चतुषु पृथिवीकायः सर्वबादरः 'पुढवीकाए सम्बवायरतराए' पृथिवीकायः सर्ववादरतरकः एषु सर्वातिशायीवादरः पृथिवीकाय एवेतिभावः २ । 'एयस्स णं भंते ! 'एतस्य खलु भदन्त ! 'आउक्काइयस्स' अकायिकस्य 'तेउकाइयस्स' तेजस्कायिकस्य 'वाउक्काइयस्स' वायुकायिकस्य 'कयरे काए सव्वबायरे' एषु त्रिषु कतरः कायः सर्वबादरः 'कयरे काए सबबादरतराए' कतरः कायः सर्वबादरतरकः एषु सर्वापेक्षयाऽतिबादरः कः इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'आउक्काए अकायिक तेजस्कायिक और वायुकायिक इन चार जीवनिकायों में कौनसा जीवनिकाय सर्व से चादर और सर्व से पादरतर है ? उत्तर में प्रभुने कहा-'गोयमा' हे गौतम ! 'पुढवीकाइयस्स.' इन चार जीवनिकायों के बीच में पृथिवीकाय ही सब से पादर है और पृथिवीकाय ही सब से अधिक पादरतर है २ अब पृथिवीकाय को छोडकर गौतम तीन जीवनिकायों में सर्व चादरताऔर सर्व बादरतरता जानने के लिये प्रभु से ऐसा
पूछते हैं 'आउकाइयस्स तेउकाइस्स० हे भदन्त अपूकायिक, तेजस्कायिक और वायुकायिक इन तीन जीवनिकायों में कौनसा निकाय सर्व चादर और पादरतर है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! आउक्काए सव्व કાયિક આ ચાર જવનિકામાં કયા જવનિકાય સર્વથી બાદરતર છે? તેના उत्तरमा प्रभु ४३ छ -'गोयमा ! 3 गीतम! 'पुढवीकाइयस्स.' मा यार જવનિકામાં પ્રશ્વિકાયિક જ બધાથી બાદર છે. અને પ્રવિકાયિક જ સૌથી અધિક ભાદરતર છે. હવે પૃશ્વિકાયિકને છોડીને ગૌતમ સ્વામી ત્રણ જીવ
योमा सव मारा ngn माटे प्रभुने पूछे छे ?-'आउकाइयस्स तेउकाइयस्स.' 8 मापन् यि तयि भने वायुायि मा ऋण જવનિકામાં કયા જવનિકાય સર્વ બાદર અને બાદરતર છે? તેના ઉત્તરમાં प्रमुछे -'गोयमा !' आउक्काए सव्व बायरे' गौतम ! मात्र पनि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०३ पृथ्वीकायिकानां सूक्ष्मत्वनिरूपणम् ३४९ सम्बबायरे' अकायः सर्वबादरः 'आउक्काए सबवायरतराए' अप्कायः सर्वबादरतरकः एषु त्रिषु सर्वथा बादरत्वमकायस्यैव इति भगवत उत्तरमिति ३। 'एयस्सणं भंते !' एतस्य खलु भदन्त ! 'वेउकाइयस्स वाउकाइयस्स' तेजस्कायिकस्य वायुकायिकस्य मध्ये 'कयरे काए सव्वबायरे' एतयोर्द्वयोमध्ये कतरः कायः सर्वबादरः ‘कयरे काए सम्बवायरतराए' कतरः कायः सर्ववादरतरकः अनयो योमध्ये सर्वापेक्षया अतिशयितबादरस्तेजस्काय एवेतिभावः ४ । पूर्वोक्तमेवार्थ प्रकारान्तरेण कथयभाह-'के महालए' इत्यादि । 'के महालए णं भंते !' कियन्महत् खलु भदन्त ! 'पुढवी सरीरे पन्नत्ते' पृथिवीशरीरं प्रज्ञप्तम् हे भदन्त ! पृथिवीकायिकस्य शरीरं कियन्महदिति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! अणंताणं मुहुमवणस्सइकाइयाणं' अनन्तानां सूक्ष्मवायरे' हे गौतम! इन तीन जीवनिकायों में अपूकायिक ही सब की अपेक्षा बादर और अतिशयरूप में बादतर है अर्थात् इन तीन जीवनिकायों में सर्वथा वादरता अपकायिक में ही है। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'एयरस णं भंते ! तेउकाइयस्स वाउकाइयस्स.' हे भदन्त ! तेजस्कायिक और वायुकायिक इन दो जीवनिकायों में कौन से जीबनिकाय में सर्वथा पादरता और बादरतरता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा० !' हे गौतम ! इन दोनों जीवनिकायों के बीच में सर्वापेक्ष अतिशयवादर तेजस्काय ही है अब गौतम इसी बात को प्रकारान्तर से प्रभु से पूछते हैं-'के महालए ण भंते ! पुढवीसरीरे पन्नत्ते' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक का शरीर कितना बडा कहा गया है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अणंताणं सुहमधકાચોમાં અષ્કાયિક જ સર્વની અપેક્ષાએ બાદર અને અતિશય રૂપથી બાદરતર છે. અર્થાત્ આ ત્રણે જીવનિકામાં સર્વથા બાદરપણું અખાયિકમાં જ છે.
व गौतम स्वामी प्रसुन मे पूछे छे -एयस्स गं भंते ! तेउकाइयास वाउकाइयस्स' सशव ४२४॥थि भने वायु४ि मा निकायमा કયા જવનિકાયમાં સર્વથી બાદરતારપણુ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે छ है-'गोयमा गौतम! मा ३०४ सन्न नियामा सपना અપેક્ષાથી અત્યંત બાદર તેજસ્કાયિક જ છે.
હવે ગૌતમ સ્વામી આજ વાતને પ્રકારાતરથી પ્રભુને પૂછે છે કે'के महालए णं भंते ! पुढवी सरीरे पण्णत्ते' 3 मापन् पृथिवयितुं शरीर
विma छ ? AL प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४७ छ -'अणताण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
शरीराणि
वनस्पतिकायिकानां जीवानाम् 'जावइया सरीरा' यावत्कानि 'से एगे सुमवायुपरी रे' तदेकं सूक्ष्मत्रायुशरीरं भवति 'असंखे जाणं सुहुमवाउसरीराणं' असंख्येयानां सूक्ष्मवायुशरीराणां वायुरेव शरीरं येषां ते वायुशरीराः सूक्ष्माश्वते वायुशरीराचेति सूक्ष्मवायुशरीराः तेषां सूक्ष्मवायुशरीराणाम् असंख्येयानां सूक्ष्म कायिकानाम् 'जावइया सरीरा' यावत्कानि शरीराणि 'से एगे मुहमे तेउसरी रे' तदेकं सूक्ष्मं तेजः शरीरम् ' असंखेज्जाणं सुहुमते उकायसरीराणं' असंख्येयानां सूक्ष्मतेजस्कायशरीराणाम् 'जावइया सरीरा' यावत्कानि शरीराणि 'से एगे मुहमे आउसरीरे' तदेक सूक्ष्मापूशरीरम् 'असंखेज्जाणं सुहुम आउकाइयसरीराणं' असंख्येयानां सूक्ष्माष्कायिकशरीराणाम् 'जावइया सरीरा' याव
३५०
सइकाइयाणं' हे गौतम! अनन्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिकों के जितने शरीर होते हैं । 'से एगे सुहुमवाउसरीरे' उतना शरीर एक सूक्ष्म वायुकायिक जीव का होता है तात्पर्य कहने का यह है कि अनन्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिकों के असंख्यात शरीर को एकत्रित करने पर जो समुदाय रूप में शरीर का प्रमाण होता है उतना प्रमाण एक सूक्ष्म वायुकायिक जीव के शरीर का होता है ऐसा ही कथन आगे भी जानना चाहिये । 'असंखेज्जाणं सुहुम वाउसरीराणं०' असंख्यात सूक्ष्मवायुकायिकों के जितने शरीर हैं-' से एगे सुहुमे तेउसरीरे०' उतना एक शरीर सूक्ष्म एक तेजस्काधिक जीव का होता है 'असंखेज्जाणं सुद्धम ते काय सरीराणं०' इसी प्रकार से असंख्यात सूक्ष्म तेजस्कायिक जीवों के जितने शरीर होते हैं 'से एगे सुहुमे आउसरीरे०' उतना एक शरीर एक
सुहुमत्रणस्वइकाइयाणं०' ॰' હે ગૌતમ! અનન્ત સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિકાના જેટલા शरीर डाय छे. 'से एगे सुहुमवाउसरीरे' भेटला शरीर मे सूक्ष्म वायुप्रायिोना હાય છે. કહેવાનુ તાપય એ છે કે-અનન્ત સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિકાના શીરાને એકઠા કરવાથી સમુદાય રૂપથી શરીરનું જે પ્રમાણ થાય છે, એટલું જ પ્રમાણ એક સૂક્ષ્મ વાયુકાયિક જીવના શરીરનું થાય છે. એજ પ્રમાણનું स्थन भागण पशु सभल सेवु' 'असं बेज्जाणं सुहुम वाउसरीराणं०' अस ध्यात सूक्ष्म वायुअयिताना भेटला शरीर होय छे, 'से एगे सुहुमे तेउसरीरे० ' तेरो शरीर थोड सूक्ष्म ते लवनु' होय छे, 'असंखेज्जाणं सुहुम देउका यसरीराणं०' ४ रीते असंख्यात सूक्ष्म तेन्स्डायिक भवना भेटला शरीर होय छे, ' से एगे सुडुमे आउसरीरे० ' तेटलु मे शरीर मे अच्छायि छव होय छे. 'असंखेज्जाणं सुदुम आजकाइयसरीराणं०'
સૂક્ષ્મ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ३०३ ०३ पृथ्वीका विकानां सूक्ष्मत्वनिरूपणम् ३५१ स्कानि शरीराणि 'से एगे सुहुमे पुढधी सरीरे' तदेकं सूक्ष्मं पृथिवी शरीरम् 'असंखेज्जाणं सुमढवीकाइयसरीराणं' असंख्येयानां सूक्ष्मपृथिवीकायिकशरीराणाम् 'जावइया सरीरा' यावत्कानि शरीराणि 'से एगे बादरवाउसरीरे' तदेकं बादरवायुशरीरम् 'असंखेज्जाणं बादरवाउकाइयाणं' असंख्येयानां वादरवायुकायिकानां जीवानाम् 'जावइया सरीरा' यावत्कानि शरीराणि 'से एगे बादरते उसरी रे' तदेकं बादरतेजः शरीरम् 'असंखेज्जाणं बादरते उकाइयाणं जावइया सरीरा' असंख्येयानां बादरतेजस्कायिकानां जीवानाम् ' जावइया सरीरा' यावत्कानि शरीराणि 'से एगे बादर आउ सरीरे' तदेकं बादरा शरीरम् ' असंखेज्जाणं वादरभाउकाइयाणं जावइया सरीरा' असंख्येयानां वादराष्कायिकानां यावत्कानि शरीराणि 'से एगे सूक्ष्म अप्रकायिक जीव का होता है । असंखेज्जाणं सुहम 'आउकाइयसरीराणं' असंख्यात सूक्ष्म अष्कायिक जीवों के जितने शरीर होते हैं से एगे मुहमे पुढवी सरीरे० ' उतना एक शरीर एक सूक्ष्म पृथिवी. कायिक का होता है । 'असंखेज्जाणं सुहुमपुढची काइयसरीराणं० ' असंख्यात सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों के जितने शरीर होते हैं 'से एगे बादरवाउसरीरे' उतना एक शरीर एक बादरवायुकायिक जीव का होता
'असंखेजाणं बादरवाङकाइयाणं ०' असंख्यात बादरवायुकायिकों के जितने शरीर होते हैं उतना एक शरीर बादर तेजस्कायिक एक जीव का होता है । 'असंखज्जाणं बादर ते उकाइयाणं०' असंख्यात बादर तैजस्कायिक जीवों के जिसने शरीर होते हैं 'से एगे बादरआउसरीरे' उतना एक शरीर एक बादर अपूकायिक का होता है ' असंखेज्जा णं बादर आउकाइयाण०' असंख्यात बादर अष्काधिक जीवों के जितने
असौंध्यात सूक्ष्म अष्ठायिक अवाना नेटसा शरीर हाय छे, 'से एगे सुहुमे पुढत्रीसरीरे० ' तेलु शेड शरीर मे सूक्ष्म पृथ्वियिउनु' होय छे. 'असंखेज्जा हुम पुढवीक इयसरीराण ०' असभ्यात सूक्ष्म पृथ्विायिक भवना भेटला शरीर होय छे, 'से एगे बादरवा उसरीरे' भेटतु मे शरीर भेड महर वायुप्रायिक भवनु' होय छे. 'असंखे जाणं बादरवारकाइयाण'०' अस ખ્યાત ખાદર વાયુકાયિકાના જેટલા શરીર હાય છે, તેટલુ એક શરીર ખાદર तेनायि भवतु होय छे. 'असंखेज्जाण' बादर तेउकाइयाण ०' असभ्यात बाहर ते साथि भवाना भेटला शरीरे होय छे, 'से एगे बादर आउसरीरे' भेटतु मे शरीर महर अच्छायिउनु होय छे. 'असंखे जाण' बादर आउकाइयाण'०' असण्यात माहर अच्छा लवोना भेटला शरीरो होय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
भगवतीसूत्रे बादरपुढवीसरीरे' तदेकं बादरपृथिवीशरीरं भवतीति । प्रकरणार्थमुपसंहरमाह'ए महालएणं' इति 'ए महालए णं गोयमा' एतन्महत् खलु गौतम ! 'पुढवीसरीरे पन्नत्ते' पृथिवीशरीर प्रज्ञप्तम् हे गौतम ! एतादृशं महत्प्रमाणकं बादरपृथिवीकायिक शरीरं भवतीतिभावः ॥सू० ३॥
प्रकारान्तरेण पृथिवीकायिकानामवगाहना प्रमाणमाह-'पुढवी' इत्यादि
मूलम्-पुढवीकाइयस्स णं भंते ! के महालया सरीरोगाहणा पन्नत्ता गोयमा! से जहानामए रन्नो चाउरंतचकवहिस्स वन्नगपेसिया तरुणी बलवं जुग जुवाणी अप्पायंका० वन्नओ जाव निउणसिप्पोवगया नवरं चम्मेदृदुहणमुठियसमाहयणिचियगत्तकाया न भण्णइ सेसं तंचेव जाव निउणसिप्पोवगया तिक्खाए वइरामईए सण्हकरणीए तिक्खेणं वइरामएणं वदृविरएण एगं महं पुढवीकाइयं जतुगोलासमाणं गहाय पडिसाहरिय पडिसाहरिय पडिसंखिविय पडिसंखिविय जाव इणामेव तिकट्ठ त्तिसत्तखुत्तो उप्पीसेज्जा तत्थ णं गोयमा! अत्थेगइया पुढवीकाइया आलिद्धा अत्थेगइया पुढवीकाइया नो आलिद्धा अत्यंगइया संघट्टिया अत्थेगइया नो संघट्टिया अत्थेगइया परियाविया अत्थेगइया नो परियाविया अत्यंगइया उद्दविया अत्थेगइया नो उद्दविया अत्थेगइया पिट्टा अत्थेगइया शरीर होते हैं। 'से एगे बादरपुढवीसरीरे' उतना एक शरीर एक बादर पृथिवीकायिक का होता है 'ए महालएणं गोयमा०' हे गौतम ! ऐसे बडे प्रमाणवाला बादर पृथिवीकायिक का शरीर होता है।सू० ॥
से एगे बादर पुढवी सरीरे' तर शरी२ मा पृथ्विायिन डाय छे. 'ए महालाए ण गोयमा ! गौतम! आप मोटा प्रभावामुमा वि. यिनु शरीर डाय छे. ॥ सू. 3॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०४ पृथ्वीकायिकानामवगाहनाप्रमाणनि० ३५३ नो पिट्रा पुढवीकाइयस्सणं गोयमा! ए महालया सरीरोगाहणा पन्नत्ता। पुढवीकाइए णं भंते ! अकंते समाणे केरिसियं वेदणं पच्चणुब्भवमाणे विहरइ गोयमा! से जहानामए केइपुरिसे तरुणे बलवं जाव निउणसिप्पोवगए एगं पुरिसं जुन्नं जराजज्जरियदेहं जाव दुब्बलं किलंसं जमलपाणिणा मुद्धाणंसि अभिहणिज्जा से णं गोयमा! पुरिसे तेणं पुरिसेणं जमलपाणिणा मुद्धाणंलि अभिहए समाणे केरिसियं वेदणं पच्चणुब्भवमाणे विहरइ ? अणिहँ समणाउसो ? तस्स णं गोयमा ! पुरिसस्स वेदनाहिंतो पुढवीकाइए अकंते समाणे एत्तो आणिट्रतरियं चेव अकंततरियं जाव अमणामतरियं चेव वेदणं पच्चगुब्भवमाणे विहरइ ? आउकाइएणं भंते ! संघट्टिए समाणे केरिसियं वेदणं पच्चणुब्भवमाणे विहरइ ? गोयमा! जहा पुढवी. काइए एवंचेव एवं तेउकाइए वि एवं वाउकाइए वि एवं वणस्सइकाइए वि विहरइ। सेवं भंते! सेवं भंते ! ति ॥सू०४॥
____एगूणवीसमसए तईओ उद्देसो समत्तो छाया-पृथिवीकायिकस्य खलु भदन्त ! कियन्महती शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता। गौतम ! तद्यथानामकम्-राज्ञश्चातुरन्त चक्रवर्तिनो वर्णकपेषिका तरुणी बलवती युगवती युवतिरल्पातं का० वर्णकः यावत् निपुणशिल्पोपगता नवरं चर्मेष्टद्रुघणमुष्टिसमाहतनिचितगात्रकाया न भण्य ते शेषं तदेव यावद् निपुणशिल्पोपगता तीक्ष्णायां वज्रमय्यां श्लक्ष्णकरियां तीक्ष्णेन वनभयेन वर्तकवरेण एक महत पृथिवीकायिकं जतुगोलसमानं गृहीत्वा प्रतिसंहृत्य प्रतिसंहृत्य प्रतिसंक्षिप्य प्रतिसंक्षिप्य यावत् इमामेवेति कृत्वा त्रिसप्तकृत्वः उत्पिष्यात् तत्र खलु गौतम ! अस्त्येकके पृथिवीकायिका आश्लिष्टाः अस्त्ये कके पृथिवीकायिकाः नो आश्लिष्टाः अस्त्येकके संघट्टिताः अत्त्येकके नो संघट्टिताः अस्त्येकके परितापिताः, अस्त्ये
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कके नो परितापिताः, अस्त्येकके उपद्राविताः अस्त्येकके नो उपद्राविताः, अस्त्येकके पिष्टाः अस्त्येकके नो पिष्टाः पृथिवीकायिकस्य खलु गौतम ! एतन्महतीशरीरावगाहना प्रज्ञप्ता । पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! आक्रान्तः सन् कीदृशीं बेदनां प्रत्यनुभवन् विहरति ? गौतम ! तद्यथानामकः कश्चित्पुरुषः तरुणो बलवान् यावत् निपुणशिल्पोपगतः एक पुरुष जीर्ण जराजर्जरितदेहं यावत् दुर्बलं क्लान्तं यमलपाणिना मूर्द्धनि अभिहन्यात् स खलु गौतम ! पुरुषस्तेन पुरुषेग यमलपाणिना मूर्द्धनि अभिहतः सन् कीदृशीं वेदनां प्रत्यनुभवन् विहरति ? अनिष्टं श्रमणायुष्मन् ! तस्य खलु गौतम ! पुरुषस्य वेदनाभ्यः पृथिवीकायिकआक्रान्तः सन् इतोऽनिष्टतरामेव अकान्ततरां यावत् अमनआमतरां वेदनां प्रत्यनुभवन् विहरति । अकायिकः खलु भदन्त ! संघट्टितः सन् कीदृशीं वेदनां प्रत्यनुभवन् विहरति ? गौतम ! यथा पृथिवीकायिक एवमेव । एवं तेजस्कायिकोऽपि एवं वायुकायिकोऽपि एवं वनस्पतिकायिकोऽपि विहरति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥५०४॥
एकोनविंशतिशते तृतीयोद्देशकः समाप्तः टीका-'पुढवीकाइयस्स णं भंते !' पृथिवीकायिकस्य खलु भदन्त ! 'के महालया सरीरोगाहणा' कियन्महती शरीरावगाहना शरीरस्य पृथिवीजीवसम्बधिनः अवगाहना कियती कियत्प्रमाणा 'पन्नत्ता' प्रज्ञप्ता कथितेति अवगाहना__ अब प्रकारान्तर से पृथिवीकायिकों की अवगाहना का प्रमाण सूत्रकार कहते हैं-- 'पुढवीकाइयस्त णं भंते ! के महालया सरीरोगाहणा पण्णत्ता' इत्यादि। ___टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है 'पुढवीका. इयस्स णं भंते ! के महालया सरीरोगाहणा पण्णत्ता' हे भदन्त ! पृथिबीकायिक जीव के शरीर की अवगाहना कितनी बडी कही गई है ? इस प्रकार का यह प्रश्न अवगाहना के प्रमाण विषय का है इसके उत्तर में प्रभु
હવે પ્રકારાન્તરથી પૃશ્ચિકાયિકેની અવગાહનાનું પ્રમાણ સૂત્રકાર કહે छ.-'पुढवीकाइयस्स ण' भते ! के महालए सरीरोग हणा पण्णत्ता' त्या
ટીકાઈ– આ સૂત્ર દ્વારા ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે -'पुढवीकाइयस्स ण भंते ! के महालया सरीरोगाहणा पण्णत्ता' मापन પૃથ્વીકાયિક જીવના શરીરની અવગાહના કેટલી કહેવામાં આવી છે? આ રીતે અવગાહનાનું પ્રમાણ જાણવા તેના પ્રમાણ વિષે આ પ્રશ્ન ગૌતમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सु०४ पृथ्वीका यि कान (मवगाहना प्रमाणनि० ३५५ प्रमाणविषयकः प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'से जहानामए' तद्यथानामका कश्चित् 'रनो' राज्ञः 'चउरंतचक्कवटिस्स' चातुरन्तचक्रवर्तिनः चतुर्दिगन्ताधिपतेश्चक्रवर्त्तिनः पेषिका वर्णको नाम गन्धद्रव्यचूर्ण विशेषः तस्य पेषणकारिणी दासी भवेदित्यर्थः दास्याः विशेषणानि कथयति - ' तरुणी' इत्यादि । 'तरुणी' तरुणी प्रवर्द्धमानवयाः यस्याः वयः प्रतिदिनं वर्द्धते इत्थंभूताया इत्यर्थः 'बलव' बलवती - शारीरिकसामर्थ्यवती 'जुगवं ' युगवती सुमदुष्पमादिविशिष्टकालवती 'जुत्राणी' युवति:- युवत्वं प्राप्तेति यावत् 'अपायंका' अल्पातङ्का - अल्पः अविद्यमानः आतङ्को - रोगो यस्याः सा अल्पातङ्का अत्राल्पशब्दः अभाववाची तेन नीरोगेत्यर्थः 'वनओ' वर्णकः वर्णन - ग्रन्थोऽत्र वाच्यः अत्रास्या वर्णनं कर्त्तव्यमितिभावः कियत्पर्यन्तमेतद्वर्णनं कर्तव्यं तत्राह - ' जाव' इत्यादि । 'जात्र निउणलिपोपगया' यावत् निपुणशिल्पोपगता किं तत्रत्यं सर्वमेव वर्णनं कर्त्तव्यं तत्राह - 'नवरं' इत्यादि । 'नवरं' अयं विशेषः
कहते हैं - 'गोयमा ! से जहानामए रन्नो चउरंतचक कवहिस्स० ' हे गौतम! जैसे कोई एक चारों दिशा के अधिपति चक्रवर्ती राजा की वर्णकपे षिका - गन्धद्रव्यचूर्णविशेष को पीसनेवाली दासी हो जो कि 'तरुणी०' युवती हो वृद्ध न हो 'बलव' बलिष्ठ हो शारीरिक शक्ति से युक्त हो 'जुगवं ' सुषमदुष्षमादिविशिष्ट काल में उत्पन्न हुई हो 'जुवाणी' जवान हो - उमरलायक हो 'अप्पायंका' निरोग हो यहाँ अल्पशब्द अभाववा चक है 'वन्नओ' इस दासी के वर्णन करनेवाला पाठ यहां पर कह लेना चाहिये | वर्णन करनेवाला पीठ यहाँ पर कहां तक का ग्रहण करना चाहिये तो इसके लिये कहा गया है- 'जाव निउणसिप्पोवगया' यावत्
स्वाभी ये छे. तेना उत्तरमा प्रभु उडे छे - 'गोयमा ! से जहानामए रनो चरन्नचक्कव ट्टेस्व०' हे गौतम! प्रेम अर्थ भेउ यारे हिशासन अधि પતિ ચક્રવર્તિ રાજાની વધુ કપેષિકા એટલે કે ગન્ધ દ્રશ્ય સૂવિશેષ ને वाटवावाणी हासी हाय में थे हासी 'तरुणी०' युवती होय अर्थात् वृद्ध न डाय 'बलवं०' जझवान् होय अर्थात् शारीरि शक्ति संपन्न होय 'जुगवं ० ' सुषभ दुष्षसाहि विशेषाणमा उत्पन्न थयेस होय 'जुवाणी' युवान होय अर्थात् उभ्भर साय! होय 'अप्पायंका' निरोगी होय मडियां महप शह अभाव वा छे. 'वन्नओ' हासीना वर्णन पुरवावाणी पाठ अडियां डेव જોઇએ. આ પાઠ અહિયાં કયાં સુધીના ગ્રહણ કરવા જોઈએ તે માટે કહે छे- 'जाव निउणसिप्पोवगया' यावतू ते नियुष्य शिल्पोपगत होय दुशण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
भगवतीसूत्रे 'चम्मेदृदुहणमुष्टियसमाहयणिचियगत्तकाया न भण्णई' चर्मेष्टद्रुघणमुष्टिकसमाहतनिचितगात्रकाया न भण्यते तत्र चर्मेष्टद्रुघणमुष्टिकादिकानि व्यायामक्रियायामुपकारीणि उपकरणानि एभिः समाहतानि व्यायाममवृत्तौ अतएव निचितानि च घनीभूतानि गात्राणि अंगानि यत्र स चर्मेष्टद्रुघणमुष्टिकसमाहतनिचितगात्रकाया, एतद् विशेषगमत्र न वक्तव्यम् , स्त्रिया एतादृशविशेषणस्यासंभवात् 'सेसं तं चे। शेषं तदेव एतद्भिन्नं यत् यत् तत्र विशेषणं तत् सर्वमेव वक्तव्यं कियत्पर्यन्तं विशेषणं वक्तव्यं तत्राह-जाव निउणसिप्पोवगया' यावत् निपुणशिल्पोपगता मूक्ष्मशिल्पज्ञानसम्पन्नेति । अत्र यावत्पदसंग्राह्यः पाठो यथा'थिरगहत्थे दढपाणिपायपासपितरोरुारिणया, तलनमलजुगलपरिघणिभवाहू उरस्सबलसमण्यागया लंघणपवणजवणवायामसमत्था छेया दक्खा पतहा यह निपुण शिल्पोपगत हो उत्पन्न कला में कुशल हो इस पाठ के भीतर 'चम्मेद्वदुहणमुट्टियसमायणिचियगत्तकाया न भण्णइ' यह पाठ भी आया है, सो यह पाठ इस दासी के वर्णन करने में ग्रहण नहीं करना चाहिये क्योंकि स्त्रियों में इस प्रकार के व्यायाम क्रिया के साधक उपकरणों द्वारा पुष्ट गात्र होने का प्रायः अभाव सा रहा करता है। 'सेसं तं चेव' इस विशेषण के अतिरिक्त और जो २ विशेषण वहाँ पर हो वे सब यहां पर कह लेना चाहिये और ये सब विशेषण 'जाव निउणनिप्पोवगया' इस पाठ तक हैं इस विशेषण का अर्थ ऐसा है कि यह दासी सूक्ष्म शिल्पज्ञान से संपन्न थी यहां जो यावत्पद आया है उस से इस पाठ का यहां संग्रह हुओ है-'चिरग्गहत्थे, दढ़पाणिपायपासपिटुंतरोरुपरिणया तलजमलजुयलपरिघणिभवाहू उरस्सबलसमण्णागया लंघण. जय मडि सुधीर पाई अड ४२वे। ॥ ५४ी म४२ 'चम्मेद्वदुणमुट्टिय समायणिचियगत्तकाया न भण्णइ' या प्रमाणेन। ५.४ मावस छ त ५ मा દાસીને વર્ણનમાં ગ્રહણ કરવાનું નથી. કેમ કે સ્ત્રિમાં આ રીતના વ્યાયામ કિયાને સાધક ઉપકરણથી શરીરના અવયવે પુષ્ટ કરવાને અભાવ હોય છે. 'सेसं तं चेव' । विशेषणे। शिवायना भी २ विशेष। त्यो य त तमाम महियां सम सेवा. मन त विशेष 'जाव निउणसिप्पोवगया' આ પાઠ સુધી ગ્રહણ કરવાના છે. આ વિશેષણને અર્થ એ પ્રમાણે છે કે –આ દાસી સૂક્ષ્મ શિલ્પ જ્ઞાન વાળી હતી. અહિયાં જે યાવત્પદ આપેલ છે, तनाथी नाय प्रमाणे पाठ मडियां ७५ ४२।। छे. 'थिरग्गहत्थे, दढ पाणिपायपासपिटुंतरोरुपरिणया तलजमलजुयलपरिघणिभवाहू उरस्स बलसम
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०४ पृथ्वीकायिकानामवगाहनाप्रमाणनि० ३५७ कुसला मेहावी निउणा' इति 'थिरग्गहत्था' स्थिराग्रहस्ता-स्थिरः कम्पनरहितः अग्रहस्तो यस्याः सा तथा दढपाणिपायासपिठंतरोरुपरिणया' दृढपाणिपादपार्श्वपृष्ठान्तरोरुपरिणता तत्र-पाणी च पादौ च पावों च पृष्ठान्तरे च उरू च एतैरङ्गैः परिणता परिणाम प्राप्ता दृढपाणिपादादिसंपन्ना, सर्वावयवैरत्युस्कृष्टसंहननवतीत्यर्थः 'तलजमलजुयलपरिघणिभवाहू' तलयमलजुगलपरिघनिभबाहू तत्र तलस्य-तालवृक्षस्य यद् यमलं समश्रेणीकं युगलं-द्वयं, परिधः कपा. टार्गला च, एतनिभौ एतत्सदृशौ दीर्घसरलपीनत्वादिना बाहू यस्याः सा तथा 'उरस्सबलसमन्नागया' औरस्सबलसमन्वागता-औरस्यं सहजं यद् बलं तेन समन्वागता युक्ता आन्तरोत्साहवीर्यवतीत्यर्थः 'लंघणपवणजवणवायामसमत्था' लंघनप्लवनजवनव्यायामसमर्थाः, तत्र लङ्घनं कूर्दनम् , प्लवनं बाहुभ्यां नधास्तरणम् , जवनं वेगेन धावनम् एतद्रूपो व्यायामस्तत्र समर्था लङ्घनादि सामर्थ्यसंपन्ना इत्यर्थः 'छेया' छेका-प्रयोगज्ञा, 'दक्खा' दक्षा-शीघ्रकारिणी 'पत्तट्टा' प्राप्तार्था पवणजवणवायामसमत्था छेया दक्खा पतहा कुसला मेहावी निउणा' इससे यह जाना जाता है कि यह दासी और भी इन विशेषणों वाली हो अर्थात् इसका अग्रहस्त कम्पन क्रिया से रहित हो मजबूत कर चरण आदि से संपन्न हो सर्व अवयवों द्वारा अति उत्कृष्ट शरीरवाली हो-समश्रेणिवाले दो ताल वृक्षों के जैसे एवं कपाट की अर्गला जैसे दीर्घ सरल पुष्ट जिसके दोनों बाहु हो स्वाभाविक बल से जो युक्त हो अर्थात्
आन्तर उत्साह एवं वीर्यवाली हो लांघने में दौडने में वेगसे चलने में और व्यायाम करने में जो समर्थ हो लङ्घन शब्द का अर्थ कूदना है, प्लवन शब्द का अर्थ नदी आदि का तैरना है जवन शब्द का अर्थ वेग से ण्णागया लंधणपवणजवणवायामसमत्या छेया दुक्खा, पत्तद्वा कुमला मेहावी નિત્તા આ પાઠને અર્થ આ પ્રમાણે છે. આ દાસીને અગ્રસ્ત કપન વિનાને હોય અર્થાત કાંપ ન હોય, હાથ પગ વિગેરે અવયવે જેના મજબૂત હોય, જેના શરીરના બધા જ અવયે ઘણું ઉત્કૃષ્ટ–અર્થાત્ ઉત્તમ હોય, જેના બન્ને હાથ સમાન ઉંચાઈવાળા બે તાડ વૃક્ષ જેવા લાંબા અને કમાડની સાંકળ જેવા સરલ અને પુષ્ટ હોય છે. સ્વાભાવિક બળવાળા હોય અર્થાત આંતરિક ઉત્સાહ અને શક્તિવાળી હોય લાંઘવામાં, દેડવામાં ઉતાવળથી ચાલવામાં અને કસરત કરવામાં જે સમર્થ હાય, લંઘન શબ્દનો અર્થ કૂદવું એ પ્રમાણે છે. પ્લવન શબ્દને અર્થ નદી. વિગેરેમાં તરવું એ પ્રમાણે છે. જવન” શબ્દને અર્થ વેગથી દેડવું એ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
भगवतीसूत्रे
स्वकर्मज्ञा, 'कुसला' कुशला आसोच्यकार्यकारिणी 'मेहावी' मेधाविनी सकृच्छुतदृष्टकर्मपरिज्ञानवती "निउणा' निपुणा उपायारम्मकारिणी इति (भग. श.१६ उ. ४) 'तिक्खाए' तिक्ष्णायां कठोरायाम् 'वइरामईए' वज्रमय्यां वज्रवत् कठिनायामित्यर्थः 'सहकरणीए' श्लक्ष्णकरणी सूक्ष्मचूर्णकारिणी पेषणशिला तस्याम् 'तिक्खेग' तीक्ष्णेन 'वइरामएणं' वज्रमयेन वज्रवत् कठोरेण 'वट्टवरएणं' वर्तकवरकेन प्रधानलोष्टकेन गोलाकारपेषणप्रस्तरेण 'लोढा' इति लोकमसिदेन 'एगं महं पुढवीकाइयं' एकं महत् पृथिवीकायिकम् 'जतु गोलासमाणं, जतु गोलसमानम् डिमरूपक्रीडनकं जतुगोलकप्रमाणं नातिमहत् तत् 'गहाय' गृहीत्वा 'पडिसाहरिय पडिसाहरिय' प्रतिसंहृत्य प्रतिसंहृत्य 'पडिसंखिविय पडिदौडना है इस रूप व्यायाम में जो दक्ष हो 'छका' प्रयोगज्ञ हो 'दक्खा' शीघ्रता से प्रत्येक कार्य करनेवाली हो 'पत्तट्ठा' अपने काम को जाननेघाली हो 'कुसला' काम करनेवाली हो 'मेहावी' एकवार में ही सुने गये अथवा देखे गये काम को जाननेवाली हो 'निउणा' निपुण हो-उपाया. रम्भकारिणी हो (भग० श० १६ उ० ४) ऐसी वह दासी 'तिक्खाए' तीक्ष्ण-कठोर 'वइरामएणं' वज्रमय 'सहकरणीए' सूक्ष्म चूर्णकरनेवाली शिला के ऊपर 'तिक्खेण वहरामएणं' तीक्ष्ण वज्रमय कठोर वज्र के जैसी कठिन 'चट्टवरएणं' गोल आकारवाली लोढी से पीसे, क्या पीसे तो कहते हैं-'एगं महं पुढवीकोइयं जतुगोलासमाणं' लाख के गोला जैसे पृथिवीकायिक को पीसे पीसते समय वह शिला पर और लोढी पर चिपक गये उस पृथिवीकायिक को 'पडिसाहरिय २' वार २ छुडावे और छुडाकर પ્રમાણે છે. આવા પ્રકારના વ્યાયામમાં જે કુશળ હોય છે પ્રેગને नावाजी डाय 'दक्खा' शीताथी ४२४ सय ४२पापाजी हाय 'पत्तद्रा' पाताना छाया नावाजी डाय 'कुसला' शताथी म ४२वावाजी राय 'मेहावी' मे०१ १२ सोमणेता अथवा नये आमने नारी डाय 'निउणा' निपुष्य डाय-पायनी माल ४२नारी डाय (म. श. १६ 6. ४) मेवी माहासी. 'तिखाए' तीक्ष्य हो२ 'वइरामएण' १००मय 'सह करणीए' सूक्ष्म ल यूथ ३२वावाजी Nिat-५५२ उभ२ तिक्खेण वइरामपणं' तीक्ष्ण १००मय हारअर्थात् १०॥ २१॥ ४४ वट्टवर एणं' गाण २ना ५२वटाथी वाटे. शु पाटन भाट छ8-'एगं महं पुढवीकाइयं जतुगोलासमाणं' सामना ગોળા જેવા પૃવિકાયિકને વાટે-અને વાટતી વખતે તે શિલા પર અને ઉપર ५। ५२ वाटी गयेा त पृथ्वीजयिने-'पडिसाहरिय पडिसाहरिय' पारपार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ३०३ सू०४ पृथ्वोकायिकानामवगाहनाप्रमाणनि० ३५९ संखिविय' प्रतिसंक्षिप्य प्रतिसंक्षिप्य अत्र प्रतिसंहरणशिलायाः शिला पुत्रकाच्च संहृत्य एकीकरणं प्रतिसंक्षेपणं तु शिलापृष्ठात् पततो द्रव्यस्य संरक्षणमिति 'जावइणामेव चिकट्टु' यावत् इदमेव इतिकृश्णा - शिलापृष्ठे किञ्चित् द्रव्यं दत्वा धर्षयेत् तत्र पतasशस्य एकत्रीकृत्य पुनः शिलापृष्ठे संस्थाप्य एनमहं झटित्येव घर्ष - यिष्यामि इति कृत्वा ' ति सत्तखुत्तो उप्पीसेज्जा' त्रिसप्तकृत्वः एकविंशतिवार मित्यर्थः उत्पेषयेत् - चूरयेत् ' तत्थ णं' तत्र खलु 'अत्थेगया पुढवीकाइया आलिद्धा अत्थेगइया पुढवीकाइया नो आलिद्धा' अस्त्येक के पृथिवीकायिकाः आश्लिष्टाः शिलायां शिलापुत्रके वा संलग्नाः अस्त्येक के पृथिवीकायिका नो आश्लिष्टाः न संलया 'अस्येगइया संघट्टिया अस्त्येक के संघट्टिताः 'अत्थेगइया नो संघट्टिया ' अस्त्येक के नो संघट्टिताः तत्र केवन पृथिवीकायिकाः शिलपा शिलापुत्रकेण सह स्पृष्टा एव भवन्तीत्यर्थः ' अत्येगइया परियाविया' अस्त्येक के परिवापिताः 'अत्थे - गइया नो परियात्रिया' अस्त्येकके नो परितापिताः केषांचित् संघृष्यमाणानां उसे 'पडिसंखविय २' बार २ ही उस शिला पर एकत्रित करती जावे इस प्रकार से करते २ वह उसे 'त्तिसत्तखुत्तो उप्पीसेज्जा' २१ बार पीसे पीसते समय वह अपने मन में ऐसा उत्साह रखे कि मैं इसे अभी देखते २ पीस डालती हूं इस प्रकार से उस पृथिवीकायिक के चूर्ण करने में लगी हुई वह दासी हे गौतम! उस पृथिवीकायिक को पूर्णरूप से नहीं पीस सकती है क्योंकि 'अत्थेगइया०' उसमें पृथिवीकाधिक कितनेक ऐसे हैं जो उस शिला में और लोढी में लग ही नहीं पाये हैं कितने क ही लग पाये हैं तथा कितनेक ऐसे हैं जो उस शिला से एवं लोढी से घिस ही नहीं पाये हैं तथा कितनेक पृथिवीकायिक ऐसे हैं घिसे जाने
उजेडे भने ते प्रमाथे उजेडीने 'पडिसंखविय पडिसंखविय' वारंवार ते शिक्षा ५२ मेउडा डरती लय भारीते रतां हरतां ते तेने 'त्तिखतखुत्तोउप्पी सेज्जा' એકવીસ વાર વાટે અને વાટતી વખતે તે પોતાના મનમાં એવા ઉત્સાહ રાખે કેહું આને હમણાં જ જોતજોતામાં વાટી નાખુ છું. આ રીતે તે પૃથ્વીકાયિકને ચૂ કરવામાં લાગેલી તે દાસી હું ગૌતમ તે પૃથ્વિકાયિકને પૂર્ણ ३५थी वाटी शहुती नथी भ - 'अत्थेगइया ० ' तेमां डेटला पृथ्वियि । એવા હાય છે કે–તે શિલામાં અને ઉપરવટણામાં લાગ્યા જ નથી હાતા. અને કેટલાક જ લાગેલા હાય છે, અને કેટલાક એવા હોય છે કે-તે શિલાથી અથવા ઉપરવટણાથી ઘસાયા જ હોતા નથી તથા કેટલાક પૃથ્વિકાયિકા એવા હાય છે કે-જેને ઘસવા છતાં પણ દુઃખ થતું નથી, તથા કેટલાક એવા હાય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
भगवतींसूत्रे पृथिवीकायिकानां दुःखप्नुत्पते केषांचिन्नोत्पद्यते इत्यर्थः 'अत्थेगइया उदविया अत्थेगड्या नो उद्दविया' अस्त्येकके उद्राविताः अस्त्येकके नो उद्राविता:-नो मारिताः केषांचित् संघृष्यमाणानां मरणं भवति केषांचिन्न भवतीत्यर्थः 'अत्थे. गइया पिट्ठा अत्थेगड्या नो पिट्ठा' अरत्येकके पिष्टाः अस्त्येकके नो विष्टाः केषांचित् पेषणं भवति केषाचिन भवतीत्यर्थः 'पुढवीकाइयस्त णं गोयमा 'पृथिवीकायिकस्य खलु गौतम ! 'ए महालिया सरीरोगाणा पन्नत्ता' एतन्महती शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता हे गौतम ! वत्रमयशिलायां वज्रमयशिलावर्त केण (शिला पुत्रेण) पृथिवीकाधिकस्य यत्नतो बलवत्यादिविशेषणवत्या चक्रवर्तिदास्या संघर्षणे कृतेऽपि कांचिदेव संघर्षणादिकं भवति नतु सर्वेषाम् अतः पृथिवीकायिकजीवस्य शरीरावगाहनाऽदिसूक्ष्मेति जानीहि इति प्रकरणार्थः 'पुढवीकाइर 4 भंते !' पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! 'अक्ते समाणे' आक्रान्तः सन् 'केरि. सियं वेधणं' कोदशी वेदनाम् 'पञ्चणुभवमाणे' मत्यनुभवन् 'विहरइ' विहरति हे पर भी दुःख नहीं हो पा रहा है, तथा कितनेक ऐसे हैं जो मरे ही नहीं तथा कितनेक ऐसे हैं जो पिसे ही नहीं हैं इस से हे गौतम! अब तुम समझ सकते हो कि पृथिवीकायिक की अवगाहना कितनी सूक्ष्म है तात्पर्यकहने का यह है कि वज्रमय शिला पर वज्रमय लोढी से षडी सावधानी के साथ बलवती आदि विशेषणोंवाली चक्रवर्ती की दासी के द्वारा पीसे जाने पर भी कितनेक ही पृथिवीकायिकों का संघर्षण आदि होता है सब का नहीं होता है इस कारण पृथिवीकायिक जीव की शरीरावगाहना अति सूक्ष्म है ऐसा हे गौतम! तुम जानो। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पुढवीकाइए णं भंते ! अक्कंते समाणे केरिसियं वेयणं पचणुभवमाणे विहरई' हे भदन्त पृथिवीका. यिक जीव जब आक्रान्त होता है तब वह कैसी वेदना का अनुभव करता
છે કે જેઓ મરતા જ નથી. તથા કેટલાક એવા હોય છે કે જે વટાયા જ દેતા નથી તેથી હે ગૌતમ! હવે તમે સમજી શકે તેમ છે કે-અશ્વિકાયિકની અવગાહના કેટલી સૂક્ષમ છે? કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-વામય શિલા પર વજીમય ઉપર વટણાથી ઘણી જ સાવધાની પૂર્વક બલવતી વિગેરે વિશેષણાવાળી ચક્રવર્તિ રાજાની દાસી દ્વારા વાટવાં છતાં પણ કેટલાક પૃવિઅચકો જ ઘસાય છે. ઉપમદિત થાય છે. બધા નહી. એ કારણથી પ્રવિકાયિક જીવની શિરાવગાહના અત્યંત સૂક્ષમ છે, તેમ હે ગૌતમ તમે જાણે.
હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રષ્યિકાયિકની વેદના બાબત જાણવા પ્રભુને એવું
-पुढवी काइए ण भंते ! अक्कते समाणे केरिसयं वेयणं पच्चणुब्भवमाणे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३ सू०४ पृथ्वीकायिकानामवगाहनाप्रमाणनि० ३६१ भदन्त ! योऽयं पृथिवीकायिको जीवः शिलापट्टकादौ शिलापुत्रकादिना संघृष्यमाणः कीदृशी वेदनाम् अनुभवति ? किमाकारकं दुःख तस्य जायते ? इति पन्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'से जहानामए केइपुरिसे' तद्यथानामको कश्चित् पुरुषः 'तरुणे बलवं जाव निउणसिप्पोवगए' तरुणो बलवान् यावत् निपुणशिल्पोपगतः तत्र तरुणः प्रवर्द्धमानवयाः बलवान् सामर्थ्यवान् यावत्पदेन 'जुगवं जुवाणे' इत्यादि विशेषणानां संग्रहो भवति तत्र 'जुगवं' युगवान् 'सुषमदुष्पमादिविशिष्टकालवान् 'जुवाणे' युवा-युवावस्था पाप्त इत्यर्थः 'अपायंके थिरग्गहत्थे दढपाणिपायपासपिठंतरोरुपरिणए चम्मेहृदुहणमुट्टियसमाइयनिचियगतकाए' अल्पातङ्कः स्थिराग्रहस्तः दृढपाणिपादपार्थ पृष्टान्तरोरुपरिणतः चर्मेष्टद्रुघणमुष्टिकसमाहतनिचितगात्रकाया इन्यादि है ? पूछने का तात्पर्य ऐसा है कि जब पृथिवीकायिक शिलापट्टक आदि ऊपर लोढी वगैरह से पीसा या रगडा जाता है, तब वह कैसी वेदना का अनुभव करता है ? किस प्रकार का दुःख उसे होता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! से जहानामए के पुरिसे' हे गौतम ! जैसे कोई अविज्ञातनामा पुरुष हो और 'तरुणे बलवं जाव निउणसिप्पोवगए' तरुण प्रवर्द्ध मानवय वाला हो, पलवाला हो, शक्तिशाली हो यावत्पद के अनुसार वह 'जुग' सुषमदुष्षमादिकालवाला हो 'जुधाणे' युवावस्थावाला हो 'अल्पायंके' अल्पातङ्कवाला हो रोगरहित हो स्थिर अग्रहस्तवाला हो, दृढ हाथ, पग, पार्श्व, पृष्टान्तर आदिवाला व्यायाम क्रिया में उपकारक चष्ट, द्रुघण, मौष्टिक आदि उपकरणों से जिस વિર હે ભગવન પૃથ્વિકાયિક જીવ જ્યારે આક્રાંત થાય છે, ત્યારે તે કેવી વેદનાને અનુભવ કરે છે? પૂછવાનું તાત્પર્ય એવું છે કેજ્યારે પૃથ્વિકાયિક જીવને શિલા આદિ ઉપર ઉપરવટણા વિગેરેથી વાટવામાં અથવા રગડવામાં આવે છે, ત્યારે તે કેવી વેદનાને અનુભવ કરે છે ? અને તેને કેવા પ્રકારનું
म थाय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रमु छ ?-'गोयमा! से जहानामए केइपुरिसे 3 गौतम ! २५ । यथा नामवाले पुरुष डाय भने 'तरुणे बलवं जाव निरुणसिप्पोक्गए' तरु भने वधती ती भरवाणे लाय, भगवान् डाय, शठित सपन डाय मडियां यावत ५४थी 'जुगवं' सुषम:भासमा समेत डाय 'जुवाणे' युवान भयावा हाय 'अप्पायंके' श विनान डाय मने स्थि२ मडायवाणे। डाय, भभूत હાથ, પગ, પડખાં, પીઠ વાંસાને ભાગવાળો હોય વ્યાયામ ક્રિયામાં ઉપયોગી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
भगवती सूत्रे पूर्वोक्तानि दासीमकरणगृहीतानि सर्वाणि विशेषणानि संग्राह्याणि कियत्पर्यन्त विशेषणं ग्राह्यं तत्राह - 'निउण सिप्पोवगए' यावत् निपुणशिल्पोपगतः सूक्ष्म शिल्पज्ञाननिपुण इत्यर्थः एतादृशविशेषणविशिष्टः कश्चित् पुरुषः 'एगं पुरिसं जुन्ने' एकं पुरुषं जीर्णम् 'जराजज्जरियदेहं' जराजर्जरितदेहम् जरया जर्जरितः - जीर्णतां प्राप्तो देहो यस्य स जराजर्जस्ति देहः वार्धक्येन विशीर्णशरीर इत्यर्थः तम् 'जाव दुब्बलं किलं' यावत् दुर्बलं क्लान्तम् अत्र यावत्पदेन 'सिढिलतयावलितरंग संपि णद्वगतं, पविरलपरिसडियदंत सेढि उण्हामियं तदाभिद्दयं आउरं झुंझियं पिवासिय' इति संग्राह्यम् तत्र शिथिलत्वचावळितरङ्गसंविद्धगात्रं - शैथिल्यमाप्तया त्वचया, वलितरङ्गैः शिथिलीभूतचर्मरेखारूपैश्व संपिनद्धं व्याप्तं गात्रं शरीरं यस्य स तथा तम् शिथिलचर्म रेखाश्रेणियुक्तशरीरवन्त मित्यर्थः, प्रविरलपरिशटितदन्तश्रेणिम् - प्रविरला अनिविडा शिथिला विच्छिन्ना वा कियत्पतितत्वेन पृथक् पृथक्भूताः नो तथा परिशटिता शटनधर्मपाता दन्ता यस्यां सा, तथाविधा श्रेणिः दन्तपक्तिर्यस्य स तथा तम् ' उहाभिहये' उष्णभिहतम् - औष्ण्यव्याकुलं सूर्यकिरणादिना सन्तप्तम् 'तण्डाभिहयं' तृष्णाभिहतम् अतएव 'आउरं' आतुरं मनो का शरीर पुष्ट हो गया हो यावत् सूक्ष्म शिल्पज्ञान में निपुण हो, ऐसा वह पुरुष एक ऐसे पुरुष को जो कि 'जुन्नं' जीर्ण है 'जराजज्जरियदेहं जरा से जर्जरित देहवाला है 'जाव दुव्यलं किलंलं' यावत् दुर्बल है क्लान्त है तथा यावत्पद के अनुसार- 'सिढिलतयावलितरंगसंपिणद्वगत' जिसका शरीर शिथिल हुई त्वचा से और झुरियों से व्याप्त हो रहा है कितनेक दांतों के गिर जाने से विरल और शिथिल जिसकी दन्त पंक्ति है साथ में वह जिसकी सड़ी गली हुई हैं। 'उपहाभिहयं सूर्य के आतप से जो व्याकुल हो रहा है- 'तण्हाभिहये'
એવા ચમેટ-દ્રુઘણુ-મોષ્ટિક-વિગેરે સાધનેાથી જેનું શરીર મજબૂત અને પુષ્ટ થયું હોય યાવતું સૂક્ષ્મ શિલ્પકળામાં નિપુણ હોય, એવે તે પુરુષ भेड भेवा पुरुषने ने- 'जुन्नं' ! होय, 'जराजज्जरियदेहं ' गढपशुथी भरित शरीरवाणा जाव दुब्बलं किलतं यावत् हुर्भस होय, उदान्त– थाईला होय, मने थावत् पहथी 'सिटिउतयाच लितरंग सपिणद्धगतं' नेनुं શરીર ઢીલી થયેલી ચામડીની કરચલીયાથી વ્યાપ્ત થઈ રહ્યું હોય, અને કેટલાક દાંતના પડવાથી વિરલ અને શિથિલ જેની દત ૫ક્તિ હાય અને ते तयति सडेली है गणेसी होय, 'उहाभिहयं' सूर्यना तडडाथी भे व्याडुण धर्म रह्यो होय, 'तन्हा मिहवं' तरसथी नेनु मन अशांत थर्ध रघु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ३०३ सू०४ पृथ्वीकाथिकानामवगाहनाप्रमाणनि० ३६३ मालिन्ययुक्तम् 'झिये' झुंझितं म्लानं बुभुक्षितम् एतावदेव न किन्तु 'पिवासिय' पिपासितं पिपासाव्याकुलमिति दुबेलं शारीरिकवलरहितं क्लान्तम् - मानसव्यथान्यथितशरीरमित्यर्थः 'जुगलपाणिणा' युगलपाणिना हस्ताभ्यामित्यर्थः 'शुद्धागंसि' मुर्द्धनि मस्तके 'अभिहणेज्जा' अभिहन्यात् यथा कश्चित् युवा पुरुषः सर्वथा शरीरसमृद्धिमान हस्ताभ्यां कमपि जीर्णादिविशेषणविशिष्टं वृद्धं मस्तके ताडयेदित्यर्थः ' से णं गोयमा ! पुरिसे' स खल गौतम ! पुरुषः स जराजर्जरितदृद्धशरीर इत्यर्थः ' ते णं पुरिसेणं तेन पुरुषेण यूना 'जुगलपाणिणा' युगलपाणिना मुद्धाणंसि अभिहर समाणे' मुर्द्धनि अभिहतः सन् 'केरिस वेयणं' कीदृशीं वेदनाम् 'पच्चणुभवमाणे विहरइ' प्रत्यनुभवन् विहरति बलवता यूना युगलपाणिना मस्तके ताडितो वृद्धपुरुषः कीदृशीं वेदनामनुभवन्नवस्थितो भवतीति भगवतो वितर्कः गौतम आह- ' अहिं समणाउसो' अनिष्टं श्रमण ! तृष्णा - तृषा से जिसका मन अशान्त बना हुआ है । 'आउरं' अतएव जो घबरायासा है 'झुंझियं' 'झुझालायासा है या बुभुक्षित है प्यासा है दुर्बलशारीरिक बल से जो रहित है क्लान्त-मानसिक व्यथा से जिसका शरीर व्यथित है 'जमलपाणिणा' अपने दोनों हाथों से 'मुद्धाणंसि' मस्तक के ऊपर प्रहार करे अर्थात् सर्व प्रकार से शारीरिक समृद्धिशाली युवापुरुष अपने दोनों हाथों से किसी जीर्णादिविशेषण विशिष्ट वृद्ध पुरुष को उसके मस्तक के ऊपर ताडित करे तो 'से णं : गोयमा !' हे गौतम ! वह जरा से जर्जरित हुआ शरीरवाला पुरुष 'तेणं पुरिसेणं०' उम्र पुरुष के द्वारा मस्तक पर चोट पहुंचाये जाने पर 'केरिसयं वेधणं०' किस प्रकार की वेदना का अनुभव करता है ? इस प्रकार से प्रभु के द्वारा पूछे जाने पर गौतमने कहा- 'अनिहं समणाउसो'
होय 'आउरं' मने मान अरगोथी ने जलराध गयो होय 'झुंझिय' भुलये। હાય, અર્થાત્ ભૂખ અને તરસથી વ્યાકૂળ, શારીરિક અલ વિનાના થાકેલે માનસિક પીડાથી જેનું શરીર પીડાવાળું હોય એવા પુરૂષને પૂર્વક્તિ અલવાન્ पुरुष 'जुगलपाणिणा' पोताना अने हाथोथी 'मुद्धाणंसि' भाथा उपर પ્રહાર કરે અર્થાત્ દરેક પ્રકારના શારીરિક ખલ વિગેરેથી સમૃદ્ધિવાળા યુવાન પુરુષ પેાતાના ખન્ને હાથેાથી કેાઈ જીણુ શીશુ વિગેરે વિશેષણુંવાળા વૃદ્ધ पुरुषने तेना भाथा पर भारे तो 'से णं गोयमा !' हे गौतम! ते गढपशुथी नभरित शरीरवाणेो पुरुष 'तेण पुरिसेण' ते पुरुष द्वारा भक्त ५२ धा भारवामां आवे त्यारे 'केरिसयं वेयणं' देवी बेहनाने! अनुभव रे छे ? मा પ્રમાણે પ્રભુ દ્વારા પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે ગૌતમ સ્વામીએ કહ્યું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
३
३६४
भगवतीस्त्रे आयुष्मन् ! हे श्रमण ! हे आयुष्मन् स वृद्धोऽनिष्टामप्रियां वेदनाम् अनुभवतीति 'तस्स णं गोयमा' तस्य खलु गौतम ! 'पुरिसस्स' पुरुषस्य 'वेयणाहितो' वेदनाभ्यः 'पुढवीकाइए अकंते समाणे पृथिवीकायिको जीव आक्रान्तः सन् 'एत्तो अणितरियं' इतोऽनिष्टतराम् 'अकंततरियं' आक्रान्ततराम् 'जाव अमणामतरियं' यावत् अमन आमतराम् अत्र यावत्पदेन अप्रियाम् , अमनोज्ञाम्-मनसा प्राप्तुमयोग्यामित्यादि विशेषणानां संग्रहो भवति 'वेयणं पच्चणुभवमाणे विहरई' वेदनां प्रत्युभवन् विहरति यथा यूना ताडितो वृद्धो यादृशीं वेदनामनुभवति ततोऽप्प. धिकमकान्तममनोज्ञमभियं दुःखमनुभवन् पृथिवीकायिको जीवो घर्षणादिसमयेऽवस्थितो भवति हे गौतम ! अवर्णनीयं दुःखं तस्य जायते इतिभावः । 'आउ. काइए णं भंते !' अपमायिकः खलु भदन्त ! 'संघट्टिए समाणे' संघट्टितः सन् 'केरिसयं वेयणं' कीदृशी वेदनां दुःखम् 'पचणुब्भवमाणे विहरइ' प्रत्यनुभवन् हे श्रमण आयुष्मन् ! वह वृद्ध पुरुष अनिष्ट अप्रिय वेदना को भोगता है 'तस्सणं गोयमा' हे गौतम ! उस 'पुरिमस्म' पुरुष की 'वेयणाहितो.' वेदना से भी अधिक अनिष्टतर यावत् अमनआमतर 'पुढवीकाइए अक्कंते समाणे वेदना को पृथिवीकायिक जब आक्रान्त होता है तब भोगता है यहां यावत्पद से 'अप्रियाम् अमनोज्ञाम्' इत्यादि विशेषणों का ग्रहण हुआ है । तात्पर्य कहने का यह है कि किसी बलवान् युवा के द्वारा मस्तक पर ताडित हुआ कोई वृद्ध पुरुष जेप्ती वेदना का अनु. भव करता है उससे भी अधिक आक्रान्त, अमनोज्ञ अप्रिय दुःख का अनुभवन पृथिवीकायिक जीव जब घर्षणादि से युक्त होता है तष करता है अर्थात् उसको अवर्णनीय दुःख होता है । 'आउकाइएण भंते ! हे 'अणिटुं ममणाउसो' ३ श्रम आयु भन् त वृद्ध ५२५ मनिष्ट-मप्रिय वहना सागवे छे. 'तस्स णं गोयना !' 3 गौतम ! ते 'पुरिसस्म' पुरुषनी 'वेयणाहितो.' અનંતગણું વેદનાથી પણ વધારે અનિષ્ટતર યાવત્ અમન આમતર 'पुढवीकाइए अक्कंते समाणे' वेहनाथी वियि लयारे मा भाभित ५. भहित थाय छ त्यारे लोगवे छ. मिडियां या१५४थी 'अप्रियाम् अमनोज्ञाम्' વિગેરે વિશેષણે ગ્રહણ કરાયા છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-કઈ બળવાન યુવક દ્વારા માથા પર ઘા કરાયેલે કઈ વૃદ્ધ પુરુષ જેવી વેદનાને અનુભવ કરે છે, તેનાથી પણ વધારે આક્રાંત, અમનોજ્ઞ અપ્રિય દુઃખને અનુભવ પ્રવિકાયિક જીવ જ્યારે ઘર્ષણ વિગેરે ક્રિયાઓવાળે થાય છે ત્યારે કરે છે. અર્થાત તેને વર્ણન ન કરી શકાય તેવું દુઃખ થાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०३सू०४ पृथ्वीकायिकानामवगाहनाप्रमाणनि० ३६५ विहरति हे भदन्त ! यदाऽप्कायिको जोकः संघृष्यते तदा तस्य कीदृशं दुःख जायते ? इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहा पुढवीकाइए एवं चेत्र' यथा पृथिवीकायिक एवमेवाऽप्कायिकोऽपि यथा संघृष्यमाणस्य पृथिवीकायिकजीवस्य दुःखं प्रदर्शितं दुर्बलद्धताडनदृष्टान्तेन तथैवाप्कायिकजीवस्यापि भवतीत्यवगन्तव्यम् ‘एवं तेउकाइरवि' एवं तेजाकायिकोऽपि संघृष्यमाणो दुःखमनुभवतीति एवं वाउकाइए वि' एवं वायुकायिकोऽपि संघृष्यमाणो वेदनाम् अनुभवति पृथिवीकायिकजीववदेवेति एवं वणस्सइकाइए वि जाव विहरई' एवं वनस्पतिकायिकोऽपि यावत् विहरति तथा च यथा संघृष्यमाणस्य पृथिवीकायिकजीवस्य दुखं जायते तादृशं च दुःखमनुभवन् पृथिवीकायिको विहरति अवस्थितो भवति तथैव वनस्पतिकायिकोऽपीतिभावः । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! यत् भवता प्रतिपादित तत् एवमेव इति भदन्त ! जब अपकायिक संघटित होता है तब वह कैसे दुःख का अनुभव करता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहा पुढवीकाइए.' हे गौतम! संघटित होने पर पृथिवीकायिक जिस प्रकार के दुःख का अनुभव करता है, जो कि दुर्बलवृद्ध के ताडन दृष्टान्त से प्रकट किया गया है उसी प्रकार से अकायिक जीव दुःखसे आक्रान्त होनेपर दुःख का अनुभव करता है 'एवं वाउकाइए वि' इसी प्रकार के दुःखका अनुभव वायुकाधिक जीव भी करता है 'एवं वणस्सहकाइए वि' इसी प्रकार से वनस्पतिकायिक जीव भी आक्रान्त होने पर दुःख का अनुभव करता है 'जाव विहरह'यावत् गौतमस्थामी 'सेवं भंते ! २ त्ति आपका
आउकाइए णं भंते !' मन न्यारे यि १५माहित थाय छे ત્યારે તે કેવા દુઃખનો અનુભવ કરે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે है-'गोयमा जहा पुढवीकाइए.' 3 गौतम ! घसामा माता पृथिवीयिहीन જે પ્રમાણે દુઃખનો અનુભવ થાય છે, કે જે દુર્બળ એવા વૃદ્ધપુરષનાવાડના -મારવાના દષ્ટાંતથી બતાવેલ છે, તે જ રીતે અકાયિક જીવ પણ આક્રાંત थत हुमने। मनुस रे छे. 'एवं बाउकाइए वि०' मा शतना
भनी भनुम पायुाथि ७१ ५ ४२ छ. एवं वणस्सइकाइए वि जाव विहरई' से शते वनस्पतिशायि ७१ परमात थाय छे त्यारे गौतम દુઃખને અનુભવ કરે છે.
'सेव भंते ! सेवं भंते ! त्ति' 3 भगवन् ।पर्नु भा सघणु थन अपया સત્ય છે. હે ભગવન આપનું સર્વ કથન યથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीस्त्रे कथयित्वा भगवन्तं वन्दित्वा नमस्यित्वा गौतमः संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीतिभावः ॥सू०४॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगद्यपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्थ-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालप्रतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यामेकोनविंशतिशतके
तृतीयोदेशका समाप्तः।।१९-३॥ यह कथन सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर वे गौतम भगवान् को वन्दना और नमस्कार कर संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू० ४॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके उनीसवें शतकका
तीसरा उद्देशक समाप्त ॥ १९-३॥ સ્વામી ભગવાનને વંદના અને નમસ્કાર કરીને સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર વિરાજમાન થયા. એ સૂ. ૪ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ઓગણીસમા શતકને ત્રીજે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૯-૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०४ सू०१ नारकादिनां महावेदनावत्वनि० ३६७
अथ चतुर्थोद्देशकः प्रारभ्यतेपृथिवीकायिकादयो जीवा महावेदना इति तृतीयोदेशके कथितम् , चतुर्थोदेशके तु नारकादयो जीवा महावेदनाः इति कथयिष्यन्ते इत्येवं सम्वन्धेन आयातस्य चतुर्थोदेशकस्य इदमादिम सूत्रम्-‘सिय भंते !" इत्यादि।
मूलम्-सिय भंते! नेरइया महासवा महाकिरिया महावेयणा महानिज्जरा गोयमा ! नो इणढे समढे १, सिय भंते ! नेरइया महासवा महाकिरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा हंता सिया २, सिय भंते ! नेरइया महासवा महाकिरिया अप्पवे. यणा महानिज्जरा गोयमा! णो इणढे समढे ३, सिय भंते ! नेरड्या महासवा महाकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरागोयमा! णो इणट्टे समटे ४, सिय भंते! नेरइया महासवा अप्पकिरिया महावेयणा महानिज्जरा गोयमा ! णो इणटे समटे ५, सिय भंते ! नेरइया महासवा अप्पकिरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा गोयमा! णो इण? समढे ६, सिय भंते! नाइया महासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा महानिज्जरा गोयमा! णो इणढे समढे ७, सिय भंते ! नेरइया महासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा गोयमा! णो इणढे समढे ८, सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा महाकिरिया महावेयणा महानिज्जरा गोयमा! णो इणट्रे समटे ९, सिय भंते! नेरझ्या अप्पासवा महाकिरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा गोयमा! णो इणटे समठे ! १०, सिय भंते ! नेरइया अपासवा महाकिरिया अप्पवेयणा महानिज्जरा गोयमा णो इणहे समढे ११, सिय भंते ! नेरइया अप्पासा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
भगवतीसरे महाकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा गोयमा! णो इणढे समढे १२, सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया महावेयणा महानिज्जरा गोयमा! णो इगटे समठे। १३ सिय भंते! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा गोयमा! णो इण? समटे १४, सिय भंते नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा महानिज्जरा गोयमा! णो इणढे समटे १५, सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा गोयमा ! णो इणटे समहे। १६।
एए सोलसभंगा सिय भंते! असुरकुमारा महासवा महाकिरिया महावेयणा महानिज्जरा गोयमा! णो इणटे समहे एवं चउत्थो भंगो भाणियब्धो सेसा पन्नरसभंगा पडिसेहेयव्वा एवं जाव थणियकुमारा सिथ भंते! पुढवीकाइया महासवा महाकिरिया महावयणा महानिज्जरा, हंता सिया एवं जाव सिय भंते ! पुढवीकाइया अप्पासवा अप्पकिरिया अपवेयणा अप्पनिज्जरा हंता सिया एवं जाव मणुस्ता। वाणमंतरजोइसिय वेमाणिया जहा असुरकुमारा। से भंते ! सेवं भंते ! ति॥सू०॥
छाया-स्याद् भदन्न ! नैरयिकाः महास्रवाः महाक्रियाः महावेदनाः महानिर्जराः गौतम ! नायमर्थः समर्थः ॥१॥ स्याद् भदन्त ! नैरयिकाः महासवाः महाक्रियाः महावेदनाः अल्पनिजैराः हन्त स्थात् ॥२॥ स्याद् भदन्त ! नैरयिका महास्रपा महाक्रियाः अल्पवेदना महानिर्जराः गौतम ! नायमर्थः समर्थः ॥३॥ स्याद् भदन्त । नैरयिका महास्त्रमा महाक्रियाः अल्पवेदना अल्पनिर्जराः गौतम ! नायमर्थः समर्थः ॥४॥ स्याद् भदन्त ! नैरयिका महासका अल्पक्रिया महावेदना महानिराः गौतम! नाएमर्थः समर्थः ॥५॥स्याद् भदन्त !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ३०४ ०१ नारकादिनां महावेदनावत्वनि०
३६९
नैरयिका महस्रवा अल्पक्रिया महावेदना अल्पनिर्जराः गौतम ! नायमर्थः समर्थः || ६ || याद भदन्त ! नैरयिका महास्रवा अल्पक्रिया अल्पवेदना महानिर्जराः गौतम ! नायमर्थः समर्थः ||७|| स्याद् भदन्त ! नैरयिका महास्रवा अल्पक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जराः गौतम ! नायमर्थः समर्थः ||८|| स्याद् भदन्त ! नैरयिका अल्पाaar महाक्रिया महावेदना महानिर्जराः, गौतम ! नायमर्थः समर्थः ||९|| याद भदन्त ! नैरयिका अल्पास्स्रवा महाक्रिया महावेदना अल्पनिर्जराः, गौतम ! नायमर्थः समर्थः ॥ १० ॥ स्याद् भदन्त | नैरयिका अल्पास्रवा महा क्रिया अल्पवेदना महानिर्जराः, गौतम । नायमर्थः समर्थः ॥ ११॥ स्याद भदन्त | नैरयिका अल्पास्रवा महाकिया अल्पवेदना अल्पनिर्जराः गौतम ! नायमर्थः समर्थः॥ १२ ॥ स्याद् मदन्त ! नैरयिका अल्पास्रवा अल्पक्रिया महावेदना महानिर्जराः, गौतम ! नायमर्थः समर्थः ॥ १३ ॥ स्याद् भदन्त ! नैरयिका अल्पास्रवा अल्पक्रिया महावेदना अल्प निर्जराः, गौतम ! नायमर्थः समर्थः ॥ १४ ॥ स्याद्भदन्त ! नैरयिका अल्पास्रवा अल्पक्रिया अल्पवेदना महानिर्जराः गौतम नायमर्थः समर्थः॥ १५ ॥ स्याद् भदन्त ! नैरयिका अल्पासवा अल्पक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जराः गौतम! नायमर्थः समर्थः॥ १६ ॥
एते षोडशभङ्गाः । स्याद् भदन्त ! असुरकुमारा महास्रवा महाक्रिया महा वेदना महानिर्जराः गौतम ! नायमर्थः समर्थः । एवं चतुर्थो भङ्गो भणितव्यः शेषाः पञ्चदशभङ्गाः प्रतिषेद्धव्याः एवं यावत् स्वनितकुमाराः । स्याद् भदन्त ! पृथिवीकायिका महास्राः महाक्रिया महावेदना महानिर्जरा, हन्त स्यात् । एवं यावत् स्याद् भदन्त ! पृथिवीकायिका अल्पास्त्रत्रा अल्पक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जराः १ हन्त स्यात् । एवं यावत् मनुष्याः । वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका यथा असुरकुमाराः तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति ॥ सू० १ ॥
टीका- 'सिय भंते!" स्याद्भदन्त ! 'नेरइया' नैरयिका: 'महासवा' महाचौथे उद्देशे का प्रारंभ
पृथिवीकाधिकादिक जीव महावेदनावाले होते हैं ऐसा तृतीय उद्देशे मैं कहा गया है अब इस प्रारंभ होनेवाले चतुर्थ उद्देशे में यह प्रकट किया जावेगा कि नारकादिक जीव महावेदनावाले होते हैं---
'सिय भंते! नेरइया महासवा महाकिरिया महावेपणा' इत्यादि । टीकार्थ- 'सिय भते ! नेरइया महासवा महाकिरिया महावेयणा' ચેાથા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ
પૃથિવીકાયિક છત્ર મહાવેદનાવાળા હાય છે, એવુ... ત્રીજા ઉદ્દેશામાં કહેવામાં આવ્યુ છે. હવે આ પ્રારંભ કરવામાં આવતા ચેાથા ઉદ્દેશામાં નારકાકિ મહાવેદનાવાળા હાય છે તે પ્રગટ કરવામાં આવશે. તેનું પ્રથમ સૂત્ર मा प्रभाषे छे. - 'सिय भंते! नेरइया महासवा महाकिरिया महावेयणा' छत्याहि टार्थ - सिय भंते! नेरइया महासभा महाकिरिया महावेयणा' हे भगवन्
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७.
भगवतीस्त्रे सवाः मयुरकर्मवन्धनात् 'महाकिरिया' महाक्रियाः कायिक्यादिक्रियाणां महत्वात् 'महावेयणा' महावेदनाः नारकाणां वेदनायाः तीव्रत्वात् 'महानिज्जरा' महानिर्जराः नारकाणां कर्मक्षपणबहुत्वात् ? भगवानाह-गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणटे सम?' नायमर्थः समर्थः इति प्रथमो भङ्गः ॥१॥ एतेषाम् आस्रवक्रियावेदनानिर्जरारूपाणां चतुर्णामल्पत्वबहुत्वाभ्यां षोडशभङ्गा भवन्ति तेषु च नारकाणां द्वितीयभङ्गोऽल्पनिर्जरारूपो भगवतोऽनुमतः नारकाणामास्रवादि त्रयस्य महत्वात् कर्मनिर्जरायाश्चालपत्वात् शेषाणां पञ्चदशभङ्गानां पतिषेधो भवति । शेष पञ्चदशभङ्गानां नैरयिकेवळाभात् । तानेव भङ्गान् दर्शयति'सिय भंते !' इत्यादि । 'सिय भंते !' स्याद् भदन्त ! 'नेरयिया' नैरयिकाः हे भदन्त ! प्रचुरकर्म के बन्धकर्ता होने से नारक जीव महास्रववाले कायिक आदि क्रियाओं की प्रचुरतावाले होने से महाक्रियावाले, वेदना की अधिक तीव्रतावाले होने से महावेदनावाले तथा कर्मक्षपण की बहुलतावाले होने से महानिर्जरावाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोषमा०' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है यह प्रथम भङ्ग है आस्रव, क्रिया, वेदना और निर्जरा इन चारों के अल्पत्व एवं बहुत्व की अपेक्षा से सोलह भङ्ग होते हैं । इनमें नारकों के द्वितीय भङ्ग जो अल्प निजरारूप है वह होता है क्योंकि नारकों में आस्रव आदि तीनों की अधिकता होती है और कर्मों की निर्जरा की अल्पता होती है इस कारण १५ मङ्गों का यहाँ प्रतिषेध कहा गया है कारण के ये शेष १५ भङ्ग नैरविकों में नहीं पाये जाते हैं। वे १५ भङ्ग इस प्रकार से हैं--इनमें नारकों में पाया जानेवाला यह 'सिय भंते ! नेरच्या महासवा महाकिरिया ઘણા કર્મોને બંધ કરનાર હોવાથી નારક જીવ, મહાસવવાળા, કાયિકી વિગેરે ક્રિયાઓની અધિકાણાવાળા હોવાથી મહાકિયાવાળા, વેદનાની અધિક તીવ્રતા વાળા હોવાથી મહાવેદનાવાળા, તથા કર્મક્ષપણની બહુલતાવાળા હોવાથી भनिशाणा डाय छ ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभु डे छ -'गोयमा!! હે ગૌતમ! આ અર્થ બરાબર નથી. આ પહેલે ભંગ છે. આસવ, કિયા વેદના, અને નિર્જરા આ ચારેના અપપણું અને બહુપણાની અપેક્ષાએ સેળ ૧૬ ભોગ બને છે. તેમાં બીજો ભંગ જે નિર્જરા રૂપ છે તે નારકેને હોય છે. કારણ કે નારકોમાં આસ્રવ, ક્રિયા અને વેદના એ ત્રણેનું અધિકપણું હોય છે. અને કર્મોની નિજાનું અપપણું હોય છે. તેથી બાકીના ૧૫ પંદર ભગે ને તેમાં નિષેધ કરેલ છે. કારણ કે શેષ ૧૫ પંદર નારકીમાં હોતા નથી. તે ૧૫ અંગે આ પ્રમાણે છે તેમાં નારકમાં જે भील यो छे तेल 21 प्रमाण छ.-'सिय भंते ! नेरइया महासवा
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧૩
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०४ सू०१ नारकादिनां महावेदनावत्वनि० ३७१ 'महासवा महाकिरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा' महानवाः पहाक्रिया महावेदना अल्पनिर्जराः इति प्रश्नः, भगवानाह-'हंता' इत्यादि । 'हंता सिय' हन्त स्युनारका महावा महाक्रिया महावेदना अल्पनिर्जराः अयं च द्वितीयो भङ्गो नारकाणां भवतीति भगवता अनुमोदितः इति द्वितीयो भङ्गः २ । अन्ये पञ्चदशभङ्गा निषिद्धार तत्र प्रथमो भङ्गः पूर्व प्रदर्शितः, अथ तृतीयादारभ्य शेषचतुर्दशमङ्गानाइ-सिय भंते' स्याद् भदन्त ! 'नेरइया महासवा महाकिरिया अप्पवेयणा महानिज्जरा' नैरयिका महासमा महाक्रिया अल्पवेदना महानिर्जरा ? इति प्रश्रा, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणढे समझे' नायमर्थः समर्थः, महावेयणा अप्पनिज्जरा' द्वितीय भङ्ग है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! नैरयिक जीव महास्रववाले महाकियावाले महावेदना वाले और अल्पनिर्जरावाले होते हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा है। 'हंता गोयमा०' हां गौतम ! नारक महास्रववाले, महाक्रियावाले, महावेदनावाले और अल्पनिर्जरावाले होते हैं । यही दितीय भङ्ग नारकों में होता है ऐसी ही अनुमोदना भगवान ने की है शेष १५ भङ्ग नारकों में निषिद्ध कहे गये हैं । प्रथम तो पहिले प्रकट ही किया जा चुका है अब यहां से तुतीय भङ्ग से लगाकार शेष १४ भंग प्रकट किये जाते हैं-- तृतीय भंग इस प्रकार से है-'नेरच्या महासवा, महाकिरिया, अप्पवेयणा महानिज्जरा' इसमें गौतम ने ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! नारक महानववाले, महाक्रियावाले महानिर्जरावाले होते हुए भी क्या अल्पचेदनावाले होते हैं ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! णो इणद्वे महाकिरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा' तम गौतम स्वामी प्रभुने मे પૂછયું છે કે ભગવાન નારકીય જી મહા આસ્ત્રવવાળા, મહાદનાવાળા મહાદિયાવાળા અને અલપ નિજ'રાવાળા હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभु ४ छ :-'हंता गोयमा !' गौतम! ना२। मात्र , महाવેદનાવાળા અને અલ્પનિજ રાવાળા હોય છે. આ બીજો ભંગ જ નારકમાં હોય છે. એવી જ અનુમોદના ભગવાને કરી છે. બાકીના પંદર ભેગોને નારકમાં નિષેધ કરેલ છે. તે પંદર ભગે પૈકી પહેલો ભંગ તે પહેલા આ સૂત્રના આરંભમાં જ કહ્યો છે. હવે ત્રીજા ભંગથી બાકીના ૧૪ ભાગે પ્રગટ કરવામાં भाव छ. श्री मा प्रमाणे छे.-'नेरइया महासवा, महाकिरिया, अप्प. वेयणा, महानिज्जरा,' alon win Ani गौतमस्वाभीमेच्यू છે કે હે ભગવાન નારકો મહા આસ્ત્રવવાળા, મહાકિયાવાળા, અને મહા નિજરાવાળા થઈને અપવેદનાવાળા હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
भगवतीसूत्रे अयं तृतीयो भङ्गो नारकविषये न युक्तः तेषां निर्जराया अल्पत्वादिति तृतीयो भङ्गः ३ ।'सिय भंते !' स्युभदन्त ! किम् ‘नेरइया महासवा महाकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा' नैरयिका महासवा महाक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जराश्चेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणढे समढे' नायमर्थः समर्थः अयं चतुर्थों भङ्गो नारकविषये न युक्तस्तेषां नारकाणां वेदनायाः बहुत्वादिति चतुर्थो भङ्गः ४ । 'सिय भंते ! नेरइया महासवा अप्पकिरिया महावेयणा महानिज्जरा' स्युर्भदन्त ! नैरयिका महास्रथा अल्पक्रिया महावेदनाः महानिर्जराः तत्र महान् आस्रवो येषां ते महास्रयाः, अल्पाः क्रियाः येषां ते ऽल्पक्रियाः, महती वेदना येषां ते महावेदनाः, महती निर्जरा येषां ते महानिर्जराः भवन्ति किमिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणद्वे समढे' नायमर्थः समर्थः हे गौतम ! नायं पञ्चमो भङ्गो नारकाणामुपयुक्तनारकाणां
समट्टे' हे गौतम ! नारकों में यह अर्थ समर्थ नहीं है क्योंकि नारकों में निर्जरा जो होती है वह अल्प होती है इससे इनमें यह तृतीप भंग घटित नहीं होता है इसी प्रकार से ऐसा जो यह चतुर्थ भंग है कि'सिय भंते ! नेरइया ' नारक महास्रववाले और महाक्रियावाले होते हुए भी अल्प वेदना और अल्पनिर्जरावाले हों 'नारकों में घटित नहीं होता है क्योंकि नारक अल्पवेदनावाले नहीं होते हैं प्रत्युत वे महावेदनावाले ही होते हैं।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि हे भदन्त क्या नारकों में ऐसा यह पंचम भंग घटता है कि वे महास्रववाले हों अल्पक्रियावाले हों, महावेदनावाले हों और महानिर्जरावाले हों ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि हे गौतम! यह पांचवां भंग भी नारकों में घटित नहीं होता है छ -'गोयमा ! णो इणटे समढे' 3 गौतम ! ॥२ मा २ नि०२। डाय छ, તે અલ્પ હોય છે, તેથી તેઓમાં આ ત્રીજો ભંગ ઘટતું નથી. આજ રીતે याथ। २ 'सिय भते । नेरइया०' नारछे। महा मासामने महा ક્રિયાવાળા થઈને અ૫ વેદના અને અ૫ નિર્જરાવાળા હોય છે? એ રીતને છે તે ચેાથે ભંગ નારકમાં ઘટતું નથી. કેમ કે નારકે અલ્પ વેદનવાળા હેતા નથી. પરંતુ તેઓ મહાવેદનાવાળા હોય છે.
હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુને એવું પૂછે છે કે હે ભગવન નારકોમાં નીચે પ્રમાણેને પાંચમ ભંગ ઘટે છે કે તેઓ મહાઆત્મવવાળા હોય, અલ્પકિયાવાળા હોય, મહાવેદનાવાળા હોય, અને મહાનિજ રાવાળા હોય? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે–હે ગૌતમ! આ પાંચમે ભંગ પણ નારકમાં ઘટતો
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७३
चन्द्रिका टोकाश०१९ उ०४ सू०१ नारकादिनां महावेदनावत्वनि० निर्जराया अल्पत्वादिति पञ्चमो भङ्गः ५ । 'सिय भंते ! नेरइया महासवा अप्प - किरिया महावेयणा अपनिज्जरा' स्युर्भदन्त ! नैरयिका महास्रत्रा अल्पक्रिया महावेदना अल्पनिर्जराश्च ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इण सम' नायमर्थः समर्थः अयं षष्ठो भङ्गो न नारकजीवानां भवति तेषां क्रियाया बहुत्वादिति षष्ठो भङ्गः ६ । 'सिय भंते !' स्युर्भदन्त ! 'नेरइया महासवा अपकिरिया अष्पवेयणा महानिज्जरा' नैरयिका महास्रवा अल्पक्रिया अल्पवेदना महानिर्जराः भवन्ति किमिति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा ' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'णो इण समट्ठे' नायमर्थः समर्थः, अयं सप्तम भङ्गोऽपि नाभिमतो नारकाणां क्रिया वेदनयोर्महत्त्वादिति सप्तमो भङ्गः ७ ।
क्योंकि नारकों में इस भंग गत जो 'महानिर्जरा' विशेषण है वह घटित नहीं होता है कारण कि वे महानिर्जरावाले न होकर अल्पनिर्जरावाले ही होते हैं। इसी प्रकार से नारको में ऐसा जो यह छडा भंग है वह भी घटित नहीं होता है वह छठा भंग ऐसा है कि- 'नारक महास्रववाले महावेदनावाले और अल्पनिर्जरावाले होते हुए भी क्या अल्पक्रियावाले होते हैं ?' नहीं घटित होनेका कारण ऐसा है कि नारक महाक्रियावाले ही होते हैं अतः अल्पक्रियावत्व का इनमें अभाव हैं 'नेरइया महासवा अप्पकिरिया अप्यवेधणा महानिज्जरा' हे भदन्त नैरयिक महास्रववाले, अल्पक्रियावाले अल्पवेदनावाले और महानिर्जरावाले होते हैं क्या' प्रभु इसके उत्तर में कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणट्ठे समट्टे' यह
નથી. કેમ કે નારકામાં આ ભગમાં કહેલ જે મહાનિર્જરાવાળું વિશેષણ છે, તે તેમાં ઘટતું નથી. કારણ કે તેએ મહાનિર્જરાવાળા હાતા નથી પણુ અલ્પનિર્જરાવાળા જ હાય છે.
એજ રીતે નાકામાં નીચે પ્રમાણેના છઠ્ઠો ભ'ગ પણ ઘટતા નથી. તે છટ્ઠો ભંગ આ પ્રમાણે છે.-નારકે મહાઆસવવાળા, મહાવેદનાવાળા, અને અલ્પનિ રાવાળા થઈને અપક્રિયાવાળા હાય છે ? આ છઠ્ઠો ભંગ તેમાં ઘટતા ન હાવાનુ કારણુ એ છે કે-નારકા મહાક્રિયાવાળા જ હોય છે ? તેથી તેઓમાં અપક્રિયાપણાના અભાવ છે.
હવે ગૌતમ સ્વામી સાતમાં ભગ વિષે પૂછતાં પ્રભુને એવુ' કહે છે કે - 'रइया महासवा अपकिरिया अल्पवेयणा महानिज्जरा' डे ભગવત્ નૈરિયકા મહાઆસવવાળા, અપક્રિયાવાળા અલ્પવેદનાવાળા અને મહાનિજ રાવાળા होय छे? तेना उत्तरमा प्रभु ! छे - 'गोयमा !' हे गौतम!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
भगवतीस्त्रे
'सिय भंते !' स्युर्भदन्त ! 'नेरइया महासवा अप्प किरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्ञ्जरा' नैरयिका महास्रवा अल्पक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जराः किम् ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'णो इणट्ठे समड़े' नायमर्थः समर्थ: अयमष्टमोऽपि भट्टो नारकजीवानां विषये नाभिमतो नारकाणां क्रिया वेदयो हुत्वादित्यष्टमभङ्गः ८ । 'सिय भंते !' स्युर्भदन्त ! 'नेरइया अप्पासवा महाकिरिया महावेयणा महानिज्जरा' नैरयिकाः अलावा महाक्रिया महावेदना महानिर्जराय किम् ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणडे समट्ठे 'नायमर्थः समर्थः अयं नत्रमभंगो नारकजीवानां न घटते तेषामात्रस्य बहुत्वात् निर्जरायाश्चायत्वादिति नवमो भङ्गः ९ । 'सिय अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् ऐसा जो यह सातवां भंग है वह भी नारक जीवों में घटित नहीं होता है क्योंकि नारकों में क्रिया एवं वेदना ये दोनों भी अल्प नहीं होती है किन्तु महती ही होती है 'नेरइया महा सवा अपकिरिया, अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा' ऐसा जो यह आठवां भंग है वह भी इसी कारण से घटित नहीं होता है कि इस भंग के अन्तर्गत 'अपकिरिया अप्यवेयणा' ये जो दो विशेषण हैं वे वहां नहीं हैं क्योंकि उनकी क्रिया में और वेदना में अल्पता नहीं है प्रत्युत महत्ता ही है 'सिय भंते । नेरइया अप्पासवा महाकिरिया महावेयणा महानिज्जरा' ऐसा जो यह नौवां भंग हैं वह भी इसलिये नहीं सघता है कि नारकों में आस्रव की अल्पता नहीं है और निर्जरा की ही महत्ता नहीं है प्रत्युत वहां आस्रव की महत्ता और निर्जरा की अल्पता ही है ।
'णो इट्टे समट्टे' मा अर्थ मरोमर नथी. अर्थात ? या सातभी लौंग છે તે પશુ નારકામાં ઘટતા નથી. કેમકે નારકામાં ક્રિયા અને વેદના એ બન્ને અલ્પ હેાતા નથી. પરતુ તેઓમાં માક્રિયાપણુ અને મહા बेहनाया होय छे. 'नेरइया महासवा अपकिरिया अप्पवेयणा अध्यनिज्जरा'
આ પ્રમાણેના જે આઠમે ભંગ છે તે પણ તેઓમાં ઘટતા નથી. કારણ કે भ्या लगभां ? 'अप्पकिरिया अल्पवेयणा' मा रीतना मे विशेष छे, ते તેઓમાં હાતા નથી. કેમ કે તેની ક્રિયામાં વેદનાનુ અલ્પપણુ હતુ. नथी परंतु महानयागु ४ होय छे. 'सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा महाकिरिया महावेयणा महानिज्जरा' मा प्रभानो ? नवभो लग छे ते તેઓમાં સંભવતા નથી કારણુ કે નારકામાં અલ્પાસવપણુ હેતુ નથી, તેમ જ મહાનિર્જરાપણું પણ હતું નથી. પરંતુ તેઓમાં મહાસ્રતપણુ અને અલ્પનિ રાપણુ હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०४ सू०१ नारकादिनां महावेदनावत्वनि०
३७५
भंते ! नेरइया' स्युर्भदन्त ! नैरयिकाः 'अप्पासना महाकिरिया महावेयणा अप्पमिज्जरा' अल्पास्रवा महाक्रिया महावेदना अल्पनिर्जराश्च किम् ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणट्ठे समट्टे' नायमर्थ: समर्थ:, अयं दशममङ्गात्मकः पक्षोऽपि नारकजीवविषये न घटते तेषामात्रत्रबहुस्वादिति दशमो भङ्गः १० । 'सिय भंते ! नेरइया' स्युर्भदन्त ! नैरयिकाः 'अपासवा महाकिरिया अध्पवेयणा महानिज्जरा' अल्पास्रवा महाक्रिया अल्पवेदना महानिर्जराः किम् ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा ' हे गौतम! 'णो इण्डे सम' नायमर्थः समर्थः, अयमेकादशमङ्गात्मकः पक्षो नारकविषये न घटते तेषामात्रवदनयोर्वहुत्वादिति, उत्तरमित्येकादशो भङ्गः ११ । 'सिय भंते ! नेरइया' स्युर्भदन्त । नैरयिकाः 'अप्पासवा महाकिरिया अपवेयणा अध्पनिज्जरा' अल्पास्रवा महाक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जरा अल्पनिजरावन्तः किम् ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोपमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इट्टे समट्ठे' नायमर्थः समर्थः, अयं द्वादशभङ्गात्मकः पक्षो नारकविषये न घटते नारकाणामासववेदन योर्व हुत्वादिति द्वादशो भङ्गः १२ । 'सिय
'सिय भंते! नेरइया अप्पासवा महाकिरिया महावेयणा अप्पनिजरा' ऐसा यह जो दशवां भंग है वह भी नारकों में इसलिये घटता नहीं है कि उनमें आस्त्रय की अल्पता न होकर प्रत्युक्त महत्ता ही रहती हैं
'सिय भंते! नेरइया अप्पासवा महाकिरिया अपवेयणा महा निज्जरा' ऐसा जो यह ११ व भंग है वह भी नारकों में इसलिये घटित नहीं होता है कि नारकों में आस्रव और वेदना अल्पमात्रा में नहीं होती है । किन्तु आस्रव भी बहुत अधिक मात्रा में होती है और वेदना भी बहुत अधिक मात्रा में होती है, 'सिय भते ! नेरहया अप्पासवा महकिरिया अप्यवेधणा अध्यनिज्जरा' ऐसा जो यह १२ af भंग है वह भी नारकों में घटित नहीं होता है क्योंकि उनमें अल्प आस्रव होने का एवं अल्पवेदना होने को अभाव रहता है ।
'सिय भंते ! अप्पासवा महाकिरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा' मा प्रभा ગ્રેના જે દસમા ભગ છે, તે પણ નારકામાં ઘટતા નથી. કારણ કે તેએમાં महपासवपायु होतु नथी. परंतु तेथे महाभाववाजा होय छे. 'सिय भंते! नेरइया अव्यासवा महाकिरिया अप्पवेयणा महानिज्जरा' मा रीतने ११ અગીયારમા ભંગ પણ નારકામાં ઘટતા નથી, કારણ કે નારકામાં આસ્રવ અને વેદના અલ્પ માત્રામાં હાતા નથી. પરંતુ તેએમાં આસ્રવ ઘણી અધિક માત્રામાં હાય છે અને વેદના પણ ઘણી અધિક માત્રામાં હોય છે.
'सिय भंते । नेरइया अप्पासवा महाकिरिया अल्पवेयणा अप्पनिज्जरा'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३७६
भगवतीसूत्रे मंते ! नेरइया' स्युभदन्त । नैरयिकाः 'अप्पासवा अपकिरिया महावेयणा महानिज्जरा' अल्पास्रा अल्पक्रिया महावेदना महानिर्जराश्चेति किमिति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इण्टे समद्दे' नायमर्थः समर्थः, अयं त्रयोदशभङ्गात्मक पक्षो नारकविषये न घटते यतो नारकजीवानामासवा महान्तः क्रियाश्चापि महत्यो भवन्तीति त्रयोदशो भङ्गः १३ । 'सिय भंते ! नेरइया' स्युभदन्त ! नरयिकाः 'अप्पासवा अप्पकिरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा' अल्पासवा अल्पक्रिया महावेदना अल्पनिजराश्च किम् ? इति प्रश्ना, भगवानाह'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणढे समटे' नायमर्थः समर्थः, अयं चतुर्दशभङ्गात्मकः पक्षोऽपि न घटते नारकविषये, नारकजीवानामानवक्रिययोमहत्वादिति चतुर्दशो भङ्गः १४ । 'सिय भंते ! नेरइया' स्युभदन्त ! नैरयिकाः 'अप्पासवा अप्पकिरिया अपवेयणा महानिज्जरा' अल्पासवा अल्पक्रिया अल्पवेदना महानिर्जराश्व किम् ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि ।
'सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया महावेधणा महानि ज्जरी' ऐसा जो यह १३ वां भंग है वह भी नारकों में घटित नहीं होता है क्योंकि नारकों में आस्रव की अल्पता और क्रियाकी अल्पता का अभाव रहता है प्रत्युत्त उनमें इन दोनों की महत्ताही रहती है।
'सिय भंते | नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया महावेयणा अप्पनि जजरा ऐसा जो यह १४ वा भंग है वह हे गौतम ! नारकों में इसलिये घटित नहीं होता है कि नारको में आस्रव अधिकरूप में होता है और कायिकी आदि क्रियाएं भी अधिकरूप में होती है। सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा महानिज्जरा' ऐसा जो १५ वां આ રીતને જે બારમે ભંગ છે, તે પણ નારકમાં ઘટતું નથી. કેમ કે તેઓમાં અલ્પઆસ્રવપણાને અવેદનને અભાવ હોય છે.
सिय मते ! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया महावेयणा महानिज्जरा' मा પ્રમાણેને જે આ તેરમો ભંગ છે, તે પણ નારકેટમાં ઘટતો નથી, કેમ કેનારકમાં આઅવનું અપપણુ અને ક્રિયાનું અલ્પપાસુ હોતું નથી. પરંતુ તેઓમાં આસ્રવ અને ક્રિયાનું મહાપણું હોય છે.
'सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया महावेयणा अप्पनिज्जरा म॥ પગનો ચૌદમો ભંગ પણ તેઓમાં ઘટતું નથી કારણ કે-નારકમાં આસ્રવ અધિક હોય છે. અને કાયિકી વિગેરે ક્રિયાઓ પણ અધિક રૂપમાં હોય છે.
सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा महानिज्जरा' આ પ્રમાણેને જે પંદરમે સંગ છે, તે હે ગૌતમ નારકમાં સંભવતે નથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०४ सू०१ नारकादीनां महावेदनावत्वनि०
'गोयमा' हे गौतम! 'णो इणडे समङ्के' नायमर्थः समर्थः, अयं पञ्चदशभङ्गात्मकः पक्षो नारकविषये न घटते नारकाणामात्रत्रक्रिया वेदनानां बहुत्वात् निर्जराया वाल्पत्वादिति पञ्चदशो भङ्गः १५ । 'सिय भंते नेरइया' स्युः भदन्त ! नैरयिकाः 'अप्पासवा अपकिरिया अपपवेयणा अप्पनिज्जरा' अल्पास्रवा अल्पक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जराच किम ? इति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा ' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'णो इणर्डे समट्टे' नायमर्थः समर्थः अयं षोडशभङ्गात्मकः पक्षो नारकविषये न घटते तेषामात्रत्रक्रिया वेदमानां बहुत्वादिति षोडशो भङ्गः १६ । 'एए सोलसभंगा' एते पूर्वोक्ताः षोडशभङ्गा नारकविषये भवन्ति । अथ अंगुल्यु परिसंख्या कृते एवं उपर्युक्तभङ्गेषु षोडशत्त्रसिद्धे, षोडशभङ्गा इति कथनं निरर्थकमिति चेन्न भङ्ग न्यूनाधिक संख्याव्यवच्छेदार्थ भंग है वह है गौतम ! नारकों में इस कारण से नहीं घटित होता कि नारकों में आस्रव किया और वेदना इन सब की अधिकता रहती है और निर्जरा की अल्पता रहती है ।
३७७
'सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा' यह जो १६ वां भंग है वह हे गौतम! नारकों में नहीं घटता है कारण की नारकों में आस्रव क्रिया और वेदना की बहुत अधिकता होती है। इस प्रकार से ये १६ भंग हैं । यहाँ ऐसी शंका हो सकती है कि 'एए सोलसभंगा' इस प्रकार से कहने की क्या आवश्यक्ता सूत्रकार को लगी ? क्योंकि गिनने से सोलह की संख्या साध्य हो जाती है ? सो ऐसी शंका करना ठीक नहीं है कारण कि 'एए सोलसभंगा' ऐसा जो कहा गया है वह भंगों की न्यूनाधिक संख्या की निवृत्ति के लिये कहा गया है या श्रोतृजनों को सुख से કારણ કે—નારકામાં આસ્રવ, ક્રિયા, અને વેદના એ ત્રણેનું અધિકપણ હાય છે. અને નિરાનું અલ્પપણુ હાય છે.
'सिय भंते ! नेरइया अप्पासवा अप्पकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा' આ પ્રમાણેના જે ૧૬ સાળના ભાગ છે તે પણ હે ગૌતમ નારકામાં ઘટતા નથી. કારણ કે નારકામાં આસવ, ક્રિયા અને વેદનાનુ... અધિકપણુ હાય છે.
આ રીતે ઉપરોક્ત આ સાળ લગે છે.
अडियां भेवी शडा थह श छे - 'एए सोलसभंगा' या प्रभालु કહેવાની સૂત્રકારને શી જરૂર હતી? કેમ કે ગણવાથી સેાળની સખ્યા ચાક્કસ જણાઇ આવે છે. તેા પછી તેમ કહેવાનું શું કારણ छे? या अभाोनी शा ४२वी ही नथी. अणु में 'एए सोलसभंगा' भेषु' જે કહેવામાં આવ્યું છે, તે ભંગાની આછાવત્તી સંખ્યાના નિવારણ માટે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
भगवतीसूत्रे तया लिखनस्यावइएकत्वात् अथवा श्रोतृणां सुखपतिपरयर्थ तथालेखनस्य सार्थकत्वादिति । ततश्च नारकेषु द्वितीयभङ्ग एव घटते नारका महास्रवाः प्रचुरकर्मवन्धनात् , महाक्रियाः कायिक्यादि क्रियाणां महत्त्वात् , महावेदनास्तदीय वेदनायाम् अतितीव्रत्वात् कर्मनिर्जरा तु अल्पैव भवतीति, अतो द्वितीयभङ्गएवानुमतो भवतीतिभावः नारकविषये भङ्गान् दर्शयित्वा नारकविरोधिदेवे कतमो भङ्गो भवतीति दर्शयन्नाह-'सिय भंते !' इत्यादि । 'सिय भंते ! असुरकुमारा' स्युर्भदन्त ! अमुरकुमाराः 'महासवा महाकिरिया महावेयणा महानिज्जरा' महास्त्रका महाक्रिया महावेदना महानिर्जराः हे भदन्त ! असुरकुमारा महानववन्तो महाक्रियावन्तो महावेदनावन्तो महानिर्जरावन्तश्च भवन्ति किम् ? इति मंगों की संख्या का परिज्ञान हो जावे इसलिये भी इस प्रकार से लिखना दोष का कारण नहीं है इस प्रकार इन १६ भंगों में से केवल दितीय भङ्ग ही नारकजीवों में घटित होता है क्योंकि वे प्रचुर कर्मों के बन्धक होने से महानववाले कायिक्यादि क्रियाओं की अधिकता होने से तथा महास्रववाले कर्मजन्य तीव्र वेदना भोगनेवाले होने से महावेदनावाले तथा अल्पकर्मों की निर्जरावाले होने से अल्पनिर्जरावाले होते हैं। इस प्रकार नारकविषयक भंगों को प्रकट करके नारक विरोधीदेव में कौनसा भङ्ग होता है इस बात को प्रकट किया जाता है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'सिय भते ! असुरकुमारा महासवा, महाकिरिया, महावेयणा, महानिज्जरा' हे भदन्त ! असुरकुमार महास्रव. वाले महाक्रियावाले, महावेदनावाले और महानिर्जरावाले होते हैं क्या ? તેમ કહ્યું છે. અથવા સાંભળનારને ભંગની સંખ્યા સુખ પૂર્વક જણાઈ આવે એ માટે પણ આ પ્રમાણે કહેવું તે દેષાવહ નથી. આ રીતે આ સેળ. ભંગામાંથી કેવળ બીજો ભંગ જ નારકમાં ઘટિત થાય છે. કેમ કે તેમાં કર્મોને પ્રચૂર બન્ધ હેવાથી મહા આસ્ત્રવવાળા કાયિકી વિગેરે ક્રિયાઓના અધિપણાથી તેમ જ મહા આત્મવવાળા કર્મોથી થવાવાળી તીવ્ર વેદના ભેગવવાવાળા હોવાથી મહાવેદનાવાળા તથા અલ્પ કર્મોની નિજેરાવાળા હોવાથી અલ્પ નિર્જરાવાળા હોય છે. પૂર્વોક્ત રીતે નારક સંબંધી ભંને બતાવીને નારક વિધી દેવામાં ક્યા ભંગ હોય છે. એ વાત પ્રગટ કરવામાં આવે છે. તેમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું પૂછે છે કે"सिय भंते! असुरकुमारा महासवा, महाकिरिया, महावेयणा, महानिज्जरा' હે ભગવન અસુકુમારે મહાઆસ્ત્રવવાળા, મહાકિયાવાળા, મહાવેદનાવાળા भने मानिस हाय छ ? तेना उत्तरमा प्रभु ४३ छ-'गोयमा !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०४ सू०१ नारकादीनां महावेदनावत्वनि० २७९ प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणढे समढे नायमर्थः समर्थः महत्वघटितात्रवादिमन्तो न भवन्ति किन्तु एवं चउत्यो मंगो भाणियन्त्रो' एवं चतुर्थो भङ्गो भणितव्यः यथा नारकविषये द्वितीयो भङ्गः कथितः तथाऽत्रामुरकुमारविषये चतुथों भङ्गो महानवमहाक्रियाल्पवेदनाल्पनिर्जरारूपो वक्तव्यः, ते देवा महाप्रवन्तो महाक्रियावन्तश्च भवन्ति विशिष्टाऽविरतियुक्त श्वात अल्पवेदनाश्च देवा भवन्ति प्रायेणासातोदयाभावात् अल्पनिर्जराश्च भवन्ति प्रायशोऽशुभपरिणामत्वादित्यतश्चतुर्थभंग एव संभवतीति । 'सेसा पन्नरसमंना पडिसे हेयव्वा' शेषाः पञ्चदशभङ्गा प्रतिषेद्धव्याः चतुर्थभङ्गातिरिक्तकद्वित्रिपञ्चाउत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! णोणढे सम?' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् असुरकुमार देव महास्रववाले महाक्रियायाले महावेदनावाले और महानिर्जरावाले नहीं होते हैं । 'एवं चउत्यो भंगो भाणियव्यो' जिस प्रकार से नारक के विषय में द्वितीय भङ्ग अनुमत हुआ है उसी प्रकार से यहां पर असुरकुमारों के विषय में-महानव, महाक्रिया, अल्पवेदना और अल्पनिर्जरा इनसे सहित होनेरूप चतुर्थ भङ्ग अनुमत हुआ है अर्थात् असुरकुमारदेव महास्रववाले, महाक्रियावाले, अल्पवेदनावाले और अल्पनिर्जरोवाले होते हैं। विशिष्ट अविरतिभाव से युक्त होने के कारण ये महानववाले एवं महाक्रियावाले होते हैं, तथा प्रायः कर असातावेदनीय कर्म के उदय के अभाव से ये अल्पवेदनावाले होते हैं तथा प्रायः कर अशुभपरिणामयाले होने से ये अल्पनिर्जरावाले होते हैं 'सेसा पन्नरसभंगा पडिसेहेयन्या'
णो इणठे समठे' हे गौतम ! मा अर्थ मरास२ नथी. मर्यात मसुरशुभार દેવ મહાઆસ્રવવાળા મહાક્રિયાવાળા અને મહાવેદનાવાળા અને મહાનિર્જરાपामा खाता नथी. 'एवं चउत्थो भंगो भाणियव्वो' २शते नाना समयमा બીજો ભંગ અનુમત કહ્યો છે, તે જ રીતે અસુરકુમારોના સંબંધમાં મહાઆસવ, મહાકિયા, અ૫ વેદના અને અ૫ નિ જરાવાળા હાવા રૂપ છે ભંગ સંમત થયા છે, અર્થાત્ અસુરકુમાર દેવ મહા આસવવાળા મહા ક્રિયા વાળા અલ્પ વેદનાવાળા અને અ૫ નિજ રાવાળા હોય છે. વિશેષ પ્રકારની -અવિરતિ ભાવવાળા હોવાને કારણે, તેઓ મહાસવવાળા અને મહાકિયાવાળા હોય છે. તથા પ્રાય:આસ્રવ અને વેદનીય કર્મના ઉદયના અભાવથી તેઓ અલ્પવેદનાવાળા હોય છે. તેમ જ ઘણે ભાગે અશુભ પરિણામવાળા હોવાથી तमा ५६५ निशाणा य छे. 'सेसा पारसभंगा पडिसेयच्या' ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
-
भगवतीसूत्रे धारभ्य षोडशान्ताः पञ्चदशभङ्गा निराकरणीया इति ‘एवं जाव थणियकुमारा' एवं यावत् स्तनितकुमाराः, सामान्यतोऽमरकुमारवदेव स्तनितकुमारादिषु देवेष्वपि चतुर्थो भङ्गः, महानवमहाक्रियाल्पवेदनाल्पनिर्जरारूप एव एतव्यतिरिक्त एक द्वित्रि पश्चाधारभ्य षोडशान्ता भङ्गा निराकर्तव्या एवेति भावः । देवनारकयोमहास्त्रवादिमत्वं दर्शयित्वा एकेन्द्रियविषये दर्शयन्नाह-'सिय भंते !' इत्यादि । सिय भंते ! पुढवीकाइया' स्युर्भदन्त ! पृथिवीकायिकाः 'महासवा महाकिरिया महावेयणा महानिज्जरा' महासका महाक्रिया महावेदना महानिर्जराः, हे भदन्त ! ये इमे पृथिवीकायिकाः ते महान महाक्रिया महावेदना महानिर्जरावन्तो भवन्ति इस चतुर्थ भंग के अतिरिक्त और जो १५ पंद्रह भंग हैं वे यहां प्रतिषेध के योग्य हैं। 'एवं जाव थणियकुमारा' इसी प्रकार का कथन यावत् स्तनितकुमारों के विषय में भी जानना चाहिये अर्थात् यहां पर भी केवल महास्रष, महाक्रिया अल्पवेदना और अल्पनिर्जरा इन चारों से युक्ततारूप चौथा भंग ही होता है शेष पहला, द्वितीय, तृतीय, पंचम, षष्ठ, सप्तम आदि १६ सोलह तक के भङ्ग यहां नहीं होते हैं। अब एकेन्द्रिय जीव में इन १६ सोलह भङ्गों में से कितने भङ्ग होते हैं यह प्रकट किया जाता है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'सिय भंते ! पुढवीकाइया महासवा महाकिरिया, महावेयणा, महानिजरा' हे भदन्त पृथिवीकायिक जीव महास्रववाले, महाक्रियावाले, महावेदनावाले और महानिर्जरावाले होते हैं क्या ? इस प्रकार के प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते ચોથા ભગ સિવાયના બીજા જે પંદર ૧૫ ભંગ છે. તેને અહિ પ્રતિષેધ ४२ छ अर्थात् ulan ५४२ am असु२ मारामा पटत नथी. 'एवं जाव थणियकुमारा' मा प्रमाणे ४थन यापतू स्तनित भा। विषयमा પણ સમજી લેવું. અર્થાત્ તેઓમાં પણ કેવળ મહા અસ્તિવ, મહા કિયા, અ૫ વેદના અને અલપ નિર્જરા એ ચારેથી યુક્ત હવા રૂપ ચે ભંગ જ હોય છે, તે સિવાય બાકીના પહેલે, બીજે, ત્રીજે, પાંચમે, છઠ્ઠો સાતમો વિગેરે સોળ સુધીને ભંગે સ્વનિતકુમાર વિગેરેમાં સંભવિત થતા નથી.
હવે એકેન્દ્રિય જીમાં આ સેળ ભંગોમાંથી કેટલા સંગ હોય છે? તે બતાવવામાં આવે છે. આ વિષયમાં ભગવાન ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું पूछे छ -'सिय भंते ! पुढवीकाइया महासवा महाकिरिया, महावेयणा महानिज्जरा' सावन शियि ७३ मा मासा , मी ठियाणा, મહા વેદનાવાળા અને મહા નિજ રાવાળા હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ३०४ सू०१ नारकादीनां महावेदनावत्वनि०
३८१
किम् ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'हंता' इत्यादि । 'हंता सिया' हन्त स्युः हे गौतम ! भवन्ति पृथिवीकायिका महास्रववन्तो महाक्रियावन्तो महावेदनावन्तो महानिर्जरान्त इति एवं जात्र सिय भंते ' एवं यावत् स्युभदन्त ! 'पुढवीकाइया' पृथिवीकायिकाः 'अप्पासवा अप्यकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा' अल्पाaar aeपक्रिया अल्पवेदना अल्पनिर्जराः अत्र यावत्पदेन द्वितीयभंगादारभ्य पञ्चदशान्तभङ्गानां ग्रहणं कर्त्तव्यमिति प्रश्नः, भगवानाह - 'हंता' इत्यादि । 'हंता सिया' इन्त स्युः, हे गौतम! पृथिवीकायिका जीवाः प्रथमभङ्गादारभ्य षोडशभद्रपर्यन्तभङ्गवन्तो भवन्त्येव किन्तु तेषां परिणते वैचित्र्यात् स तारतम्यानि भवन्तीति षोडशापि भङ्गा लभ्यन्ते इति । ' एवं जाव मणुस्सा' एवं यावत् मनु'हंता, सिया' हां गौतम ! पृथिवीकायिक जो जीव हैं वे महास्रववाले, महाक्रियावाले, महावेदनावाले, और महानिर्जरावाले होते हैं । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'एवं जाब सिय भंते! पुढवीकाइया अप्पासवा, अप्यकिरिया, अध्पवेयणा अप्पनिज्जरा' हे भदन्त ! क्या पृथिवीकायिक जीव यावत् अल्प आस्रववाले, अल्पक्रियावाले, अल्पवेदनावाले और अल्पनिर्जरावाले होते हैं क्या ? यहां यावत् पद से द्वितीय भङ्ग से लेकर १५ पंद्रह भङ्गो तक का ग्रहण हुआ है इस प्रकार पृथिवीकायिक जीव प्रथम भङ्ग से लेकर १६ सोलह भङ्ग तक के भङ्गों से युक्त होते हैं यह कथन जानना चाहिये किन्तु ये १६ सोलह भङ्ग उनमें उनकी परिणति की विचित्रता को लेकर तारतम्य सहित होते हैं इस प्रकार ये १६ सोलह भङ्ग वहां पाये जाते हैं। 'एवं जाब मणुस्सा'
प्रभु उडे छे –‘हंता ! सिया' डा गौतम! पृथ्विमाथि ला भडा शास्त्रव વાળા, મહાક્રિયાવાળા, મહાવેદનાવાળા અને મહાનિર્જરાવાળા હોય છે. इरीथी गौतम स्वामी अलुने मे पूछे छे !-' एवं जाव सिय भंते । पुढी• काइया अप्पासवा, अप्पकिरिया अप्पवेयणा अप्पनिज्जरा' हे भगवन् पृथ्विકાયિક જીવા યાવતુ અલ્પ આસવવાળા અલ્પ ક્રિયાવાળા, અલ્પ વેદનાવાળા અને અલ્પ નિર્જરાવાળા હાય છે? અહિયાં યાવત્ પદ્મથી ખીજા ભંગથી આર.ભીને ૧૫ પંદર ભંગા સુધીના ભંગા ગ્રહણ કરાયા છે. આ રીતે પૃથ્વિકાયિક જીવ પહેલા ભંગથી આરભીને સેાળે ભંગાવાળા હોય છે. એ પ્રમાણેનું કથન સમજવું. પરરંતુ આ સેાળ લગા તેઓમાં તેઓની પરિણતિની વિચિત્રતાને લઈને તારતમ્ય સહિત હાય છે. આ રીતે સાળે ભગ પૃથ્વિ अयि प्रभां स'लवे छे. 'एवं जाव मणुस्सा' पृथ्विमाथि विगेरेनी भ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
भगवतीसूत्रे ष्याः एवं पृथिव्यादि जीववदेव द्वीन्द्रियादारभ्य मनुष्यपर्यन्तदण्डकेषु भङ्गानां व्यवस्था ज्ञातव्या सर्वेऽपि भङ्गा भवन्त्येवेति, 'वाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहा असुरकुमारा' वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका यथा असुरकुमाराः, व्यन्तरादीनां वैमानिकान्तानाम् असुरकुमारवत् चतुर्थो भङ्गो भवति । अयमत्र संक्षेपः नारकाणां द्वितीयो भङ्गः असुरकुमारादीनां चतुथों भाः, पृथिव्यादि मनुष्यान्तानां सर्वेऽपि भङ्गाः विचित्रकर्मोदयात् तथोक्तम्
बीएण उ नेरइया, होति चउत्थेण सुरगणा सम्वे । ओरालसरीरा पुण, सम्वेहि पएहि भाणियया ॥१॥ द्वितीये तु नैरयिका भवन्ति चतुर्थे सुरगणाः सर्वे ।
औदारिकशरीराः पुनः सर्वेषु पदेषु भणितव्याः ॥ 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति हे भदन्त ! यत् देवानुपियेग कथितं तत् एवमेव सत्यमेवेति ॥१० १॥ इति श्री विश्वविख्यातजगद्वाल्ल मादिपदभूषितबालब्रह्मवारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालप्रतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायामेकोनविंशतितमशतकस्य चतुर्थों देशकः समाप्तः॥१९.४॥ पृथिवी आदि जीव की तरह ही द्वीन्द्रिय से लेकर मनुष्यपर्यन्त दण्डकों में भङ्गो की व्यवस्था जाननी चाहिये अर्थात् मनुष्यों में सब ही भंग होते हैं 'वाणमंरजोइसियवेमाणिया जहां असुरकुमारा' जैसा कथन असुरकुमारों में भङ्ग का चतुर्थ भङ्ग होने का किया गया है इसी प्रकार का कथन व्यन्तर देवों से लेकर वैमानिकान्त देवों में समझना चाहिये इसका संक्षेप आशय ऐसा है-नारकों के द्वितीय भङ्गा होता है असुरकुमार आदिकों के चौथा भङ्ग होता है पृथिवी आदि से लेकर मनुष्यव्यन्तरों में विचित्रकर्मोदय से सब ही सोलह के सोलह भङ्ग होते हैं। सो ही कहा है-'बीरण तु नेरड्या होति' इत्यादि । ઈદ્રિયવાળા જીથી આરંભીને મનુષ્ય સુધીના દંડકમાં ભંગની વ્યવસ્થા સમજવી. અર્થાત્ મનુષ્યમાં બધા જ અંગે સંભવે છે.
___'पाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहा असुरकुमारा' असुरसुभाशेने रेम ૪ ચોથો ભંગ સંભવિત હોવાનું કથન કર્યું છે, તે જ પ્રમાણેનું કથન વ્યન્તર દેવેથી આરંભીને વૈમાનિક સુધિના દેવામાં સમજી લેવું આ કથનને ટંકસાર આ પ્રમાણે છે-નારકોને બીજો ભંગ હોય છે. અક્ષરકુમાર વિગેરેને
થે ભંગ સંભવે છે. પુસ્વિકાયિકથી આરંભીને મનુષ્ય અને વ્યન્તરોમાં वित्र हयथी तमाम सोणे सोय छे. तर छ -'बीएण तु नेरइया होति' त्या
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेषचन्द्रिका टीका श०१९ ३०४ सू०१ नारकादीनां महावेदनावत्वनि० ३८३ _ 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आप देवानुपिय ने जो यह कथन किया है वह ऐसा ही है-सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ १॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके उन्नीसवें शतकका
॥चौथा उद्देशक समाप्त ॥१९-४॥ 'सेवं भंते ! सेव भ! त्ति' सावन मा५ हेवानुप्रिये ॥ विषयमा જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું” તેમ જ છે આપનું કથન સર્વથા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને ભગવાન ગૌતમ સ્વામી યાવત્ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ. ૧ છે જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસ લાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ઓગણીસમા શતકનો ચેાથે ઉદ્દેશક સમાપ્ત .૧૯-૪
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अथ पञ्चमोद्देशकः प्रारभ्यते । चतुर्थोद्देशके नारकादयो निरूपिताः पञ्चमे उद्देशकेऽपि प्रकारान्तरेण नारकादीनामेव निरूपणं करिष्यते इत्येवं सम्बन्धेनायातस्यास्य पश्चमोद्देशकस्येदमादिमं सूत्रम्-'अस्थि णं भंते !' इत्यादि ।
मूलम्-अस्थि णं भंते ! चरिमावि नेरइया परमा वि नेरइया ? हन्ता अस्थि से नृणं भंते! चरमेहितो नेरइएहितो परमा नेरइया महाकम्मतराए चेव महाकिरियतराए चेव महासवतराए चेव महावेयणतराए चेव परमेहिंतो वा नेरइएहितो वा चरमा नेरइया अप्पकम्मतराए चेव अप्पकिरियतराए चेव अप्पासवतराए चेव अप्पवेयणतराए चेव? हंता गोयमा चरमेहिंतो नेरइएहिंतो परमा जाव महावेयणतराए चेव परमेहितो वा नेरइएहितो चरमा नेरइया जाव अप्पवेयणतराए चेव । से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ जाव अप्पवेयणतराए चेव (३) गोयमा! ठिई पडुच्च से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ जाव अप्पवेयणतराए चेव । अत्थि भंते ! घरमा वि असुरकुमारा परमा वि असुरकुमारा एवं चेव नवरं विवरीयं भाणियव्वं परमा अप्पकम्मतराए चरमा महाकम्मतराए। सेसं तं चेव जाव थणियकुमारा ताव एवमेव । पुढवीकाइया जाव मणुस्सा एए जहा नेरइया। वाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहा असुरकुमारा।सू.१॥ ___ छाया-सन्ति खलु भदन्त ! चरमा अपि नैरयिकाः परमा अपि नैरयिकाः ? हन्त सन्ति । तत् खलु भदन्त ! चरमेभ्यो नैरयिकेभ्यः परमा नैरयिका महाकर्मतराः एव महाक्रियतराश्चैव महास्रवतराश्चैव महावेदनतराश्चैव परमेभ्यो वा नैरयिकेभ्यो वा चरमा नैरयिका अल्पकर्मतराश्चैव अल्पक्रियतराश्चैव अल्पास्रवतराक्षेत्र अल्पवेदनतराश्चैव ? हन्त गौतम ! चरमेभ्यो नैरपिकेभ्यः परमा यावत् महा
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧૩
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका का श०१९ उ०५ सू०१ नारकादीनां चरम-परमवत्वनि० ३८५ वेदनतराश्चैव, परमेभ्यो वा नैरयिकम्यश्वरमा नैरयिका यावदल्पवेदनतराश्चैव । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते यावदल्पवेदनतराश्चैव ? गौतम ! स्थिति प्रतीत्य, तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते यावत् अल्पवेदनतराश्चैव । सन्ति खलु भदन्त ! चरमा अपि अमुरकुमाराः परमाअपि असुरकुमाराः एवमेव नवरं विपरीतं भणितव्यम् , परमा अल्पकर्मतराः चरमा महाकर्मतराः, शेषं तदेव यावत् स्तनितकुमारास्तावदेवमेव पृथिवीकायिका यावन्मनुष्याः एते यथा नैरयिकाः । वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाः यथा असुरकुमाराः ॥मू० १॥
टीका-'अस्थि भंते !' सन्ति खलु भदन्त ! 'चरिमा वि नेरइया' चरमा अपि नैरयिकाः तत्र चरमत्वम् अल्पस्थितिकत्वं तथा च चरमा अल्पस्थितय इत्यर्थः 'परमा वि नेरइया' परमाः-महास्थितयोऽपि नैरयिकाः ? हे भदन्त ! इमे नारका अल्पस्थितिमन्तोऽपि महास्थितिमन्तोऽपि भवन्ति किमिति प्रश्नः,
पांचवें उद्देशे का प्रारम्भचतुर्थ उद्देशे में नारक आदिकों का निरूपण किया गया है इस प्रारंभ किये जा रहे पांचवें उद्देशे में भी प्रकारोन्तर से उन्हीं नारकादिकों का निरूपण किया जायगा अतः इसी संबंध को लेकर इस पांचवें उद्देशे का प्रारभ सूत्रकार ने किया है।
अस्थि णं भंते ! चरिमा वि नेरइया परमा वि नेरइया' इत्यादि । टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'अस्थि णं भंते ! चरिमा वि नेरइया परमा वि नेरइया' हे भदन्त ! नरयिक क्या चरम भी और परम भी होते हैं ? इस प्रश्न का तात्पर्य ऐसा है कि नैरयिक चरम अल्प आयुवाले भी होते हैं क्या ? और परम लम्बी
पायमा शानो पारચોથા ઉદ્દેશામાં નારક વિગેરેનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે અને આ પ્રારંભ કરવામાં આવતા પાંચમા ઉદ્દેશામાં પણ પ્રકારાન્તરથી તે નારકાદીનું જ નિરૂપણ કરવામાં આવશે તે સંબંધને લઈને સૂત્રકાર આ પાંચમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ કરે છે. તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે.–
'अस्थि णं भते चरिमा वि नेरइया परमावि नेरइया' पत्या.
ટીકાથ-ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને નારકેનું ચરમપણું જાણવાની ઈચ્છાથી से पूछे छे है-'अस्थि णं भवे! चरिमा वि नेरइया परमा वि नेरइया' 3 ભગવદ્ નૈરયિકે ચરમ અને પરમ પણ હોય છે? આ પ્રશ્નનું તાત્પર્ય એ છે કે નૈરયિક ચરમ અ૮૫ આયુવાળા પણ હોય છે, અને પરમ એટલે કે દીર્ઘ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतील भगवानाह-'हता' इत्यादि । 'हंता अस्थि' हन्त सन्ति भवन्ति नैरयिकाः अल्पस्थितिमन्तोऽपि महास्थितिमन्तोऽपीतिभावः । 'से नूणं भंते !' तद् नूनं भदन्त ! 'चरमेहितो नेरइएहितो' चरमेभ्यो नैरपिकेभ्यः 'परमा नेरइया महाफम्मतरा चेव' परमा दीर्घायुष्का नैरयिकाः महाकर्मतराश्चैव 'महाकिरियतराए चेव' महाक्रियतराश्चैव अधिककर्मवन्तः किमित्यर्थः ‘महासवतराए चेव' 'महास्रवतराश्चैव 'महावेयणतराए चेव' महावेदनतराश्चैव 'परमेहिंतो वा नेरइएहितो वा' परमेभ्यो वा नैरयिकेभ्यो वा 'चरमा नेरइया' चरमा नैरयिकाः 'अप्पकम्मतराए चेव' अल्पकर्मतराश्चैव 'अप्पकिरियतराए चेव' अल्पक्रियतराश्चैव 'अप्पासवतराए चेव' अल्पास्रवतराश्चैव 'अप्पवेयणतराए चे' अल्पवेदनतराश्चैत्र हे भदन्त ! अल्पायुकनारकापेक्षया परमायुष्कनारकाः महाक्रियतरादिविशेषणाः तथा परमायुष्कनारकापेक्षया अल्पस्थितिका नारका अल्पकर्मतरादिविशेषणाः भवन्ति किमिति प्रश्नाशयः, भगवानाह-'हता' इत्यादि । 'हंता, गोयमा !' हन्त, गौतम ! हन्तेति आयुवाले भी होते हैं क्या ? अल्पायुवाले नैरयिकों को यहां चरम कहा गया है और लम्बी आयुवालों को परम कहा गया है इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, अस्थि' हां गौतम ! नारक अल्पस्थिति पाले और लम्बीस्थितिवाले दोनों प्रकार की स्थितिवाले होते हैं । तो 'से नूण भंते ! चरमेहितो.' हे भदन्त ! जो नारक अल्पस्थितिवाले होते हैं उनकी अपेक्षा 'जो दीर्घायुवाले नैरयिक होते हैं वे क्या महाकर्मवाले, महाक्रियावाले, महास्रश्वाले और महावेदनावाले होते हैं ? या जो चरम नैरपिक हैं वे परम नैरयिकों की अपेक्षा अल्पकर्मवाले अल्पक्रियावाले अल्पआस्रववाले और अल्पवेदनावाले होते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में 'हंता, गोयमा ! चरमेहितो०' प्रभु कहते हैं हा, આયવાળા પણ હોય છે, અલ્પઆયુવાળા નરયિકેને અહિયાં ચરમ કહેવામાં આવ્યા છે, અને લાંબી આયુવાળાને પરમ કહ્યા છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે
-ता अस्थि' गीतम! ना२३ म६५मायुवाणा मन भी माया એમ બને પ્રકારની આયુવાળા હોય છે. પ્રભુને આ પ્રમાણેને ઉત્તર સાંભળીને शथी गीतभ स्वामी प्रसुन ५छे छे 8-से गुणं भते ! चरमेहितो०' भगवन જે નારકે અલ્પ આયુવાળા હોય છે, તેઓની અપેક્ષાએ જે દીર્ઘ આયુવાળા નરયિક હોય છે, તેઓ મહાકર્મવાળા, મહાકિયાવાળા મહાઆસરવાળા, અને મહાવેદનાવાળા હોય છે? અથવા જે ચરમ નરયિકે છે, તે પરમ નિરયિકની અપેક્ષાએ અપકર્મવાળા, અપક્રિયાવાળા, અલ્ય આસવવાળા અને અ૫ नापास होय १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -'हंता गोयमा!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०५ सू०१ नारकादीनां चरम-परमत्रत्वनि० ३८७ आमन्त्रण स्वीकारार्थकं तथा च भवन्त्येव इत्थम् , तदेव दर्शयति-'चरमेहितो नेरइएहितो परमा जाव महावेयणतराए चेव चरमेभ्यो नैरयिकेभ्यः परमा यावत् महावेदनतरा एव अत्र यावत्पदेन 'नेरइया महाकम्मतराए चेव महाकिरियतराए चेव महासवतराए चेव' इत्यन्तस्य प्रकरणस्य संग्रहो भवति तथा च चरमायुष्कनारकापेक्षया परमायुष्कनारका महाकर्मतरादि विशेषणयुक्ता भवन्त्येव इत्यर्थः । 'परमेहितो वा नेरइएहितो चरमा नेरइया जाव अपवेयणतराए वेव' परमेभ्यो वा नैरयिकेभ्यो यावत् अल्पवेदनतराश्चैव, अत्रापि यावत्पदेन 'अप्पकम्मतराए चेव अप्पकिरियतराए चेव अप्पासवतराए चेव' इत्यन्तविशेषणानां ग्रहणं भवति तथा च परमायुष्कनारकापेक्षया अल्पायुष्का नारका अल्पकर्मतरादिविशेषयुक्ता भवन्त्येवेति भावार्थः । ‘से केणटेणं भंते !' तत् केनार्थेन भदन्त ! 'एवं वुश्चइ गौतम ! चरम नैरपिक और परम नैरयिक ऐसे ही होते हैं अर्थात् जो परम नैरयिक हैं वे चरमनैरयिकों की अपेक्षा यावत् महावेदनावाले होते हैं यहां यावत्पद से 'नेरइया महासवतराए चेव, महाकम्मतराए चेव, महाकिरियतराए चेव' यहां तक के प्रकरण का ग्रहण हुआ है। तथा च-चरमायुष्कनारकों की अपेक्षा परमायुष्कनारक महाकर्मतरादि विशेषणोवाले होते हैं और जो परमायुष्क नारक हैं उनकी अपेक्षा चरमायुष्कनारक यावत् अल्पवेदनतरवाले होते हैं। यहां पर भी याव. स्पद से 'अल्पकम्मतराए चेव अप्पकिरियतराए चेव, अप्पासवतराए चेव' इन विशेषणों का ग्रहण हुआ है तथा च परमायुष्कनारकों की अपेक्षा अल्पायुष्क नारक अल्पकर्मतरादि विशेषणोंवाले होते हैं। चरमेहितो०' । गौतम ! २२म नै२यि मे प्रमाणे ४ डाय छे. मात्र પરમ નરયિક છે, તેઓ ચરમ નરયિકની અપેક્ષાએ યાવત્ મહાદનાવાળા डाय छे. मडिया या१५४थी 'नेरइया महासवतराए चेव महाकम्मतराए थेव महाकिरियतराए चेव' माह सुधानो पा8 अ राय छे. तना अ भा પ્રમાણે છે. ચરમ-અપ આયુવાળા નારકોની અપેક્ષાએ પરમ-દીર્ઘ આયુષ્યવાળા નારકે મહાકર્મતર વિગેરે વિશેષવાળા હોય છે અને જે પરમ લાંબી આયુષ્યવાળા નારક છે, તેની અપેક્ષાએ ચરમ આયુવાળા નારકો યાવત सहपहनावा डाय छे. मलियां यावत् ५४थी 'अप्पकम्मतराए चेव अप्पकिरियतराए चेव अप्पासवतराए चेव' मा विशेष। ७५ ४२।य. तनमय આ પ્રમાણે છે. પરમ-દીર્ઘ આયુષ્યવાળા નારકોની અપેક્ષાએ ચરમ-અલ્પ આયુવાળા નારકે અ૫ કર્મતર અ૫ક્રિયા અને અલ્પ આસ્રવતર હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३८८
भगवतीसत्रे जाव अप्पवेयणतराए चेव 'एवमुच्यते यावत् अल्पवेदनतराश्चैव अत्र यावत्पदेन 'चरमेहिनो नेरइएहितो परमा नेरइया महाकम्मतराए चेव महाकिरियतराए चेव महासवतराए चेव महावेयणतराए चेव परमेहिंतो नेरइएहितो चरमा नेरइया अप्पकम्मतराए चेव अप्पकिरियतराए चेव अप्पासवतराए चेव' इत्यन्तस्य प्रकरणस्य ग्रहणं भवतीति, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'ठिई पडुच्छ' स्थितिमायुष्कं प्रतीत्य आश्रित्य ‘एवं वुच्चइ जाव अप्पवेयणतराए चेच' एवमुच्यते यावत् अल्पवेदनतरा एव हे गौतम ! स्थित्यपेक्षया कथयामि यत् चरमनारकेभ्यः परमाः नारकाः महाकर्मतरादिविशेषणयुक्ता भवन्ति तथा ___अब गौतम इस प्रकार से पूछते हैं ‘से केण?णं भंते ! एवं बुच्चइ जाव अप्पवेयणतराए' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि वे यावत् अल्पवेदनतर विशेषणवाले होते हैं ? यहां यावत्पद से 'चरमेहितो नेरहएहितो परमा नेरइया महाकम्मतराए चेव महाकिरियतराए चेव, महासवतराए चेव, महावेषणतराए चेव, परमेहितो नेरहएहिंतो चरमा नेरच्या अप्पकम्मतराए चेव, अप्पकिरियतराए चेव, अप्पा. सवतराए चेव' इस पूर्वोक्त पाठ का ग्रहण हुआ है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं--'गोयमा! ठिई पडुच्च एवं वुच्चइ, जाव अपवेयणतराए चेव' हे गौतम ! ऐसा पूर्वोक्तरूप से जो मैंने कहा है वह उनकी स्थिति को लेकर कहा है अर्थात् स्थिति की अपेक्षा परमनारक चरमनारकों से महाकर्मतर आदि विशेषणोंवाले होते हैं तथा चरमनारक परमायुक
હવે ગૌતમ સ્વામી તેનું કારણ જાણવાની ઈચ્છાથી પ્રભુને એવું પૂછે छ -'से केणद्वेगं भवे एवं वुच्चइ जाव अप्पवेयणतराए' 8 लगवन् मा५ એવું શા કારણથી કહે છે કે–તેઓ યાવત્ અલ્પ વેદનતર વિગેરે વિશેષણ पाणा अय छ ? माडियां यावत् ५४थी 'चरमेहितो नेरइएहि तो परमा नेरइया महाकम्मतराए चेव महाकिरियतराए चेव, महासवतराए चेव, महावेयणतराए चेव, परमेहितो नेरइएहितो, चरमा नेरइया अप्पकम्मतराए चेव, अप्पकिरियतराए चेव अप्पासवतराए चेव' मा पूर्वरित ५।प्रख ४२रायेछे.
मा प्रशन उत्तरमा प्रभु छ है- गोयमा! ठिइं पडुच्च एवं बुच्चद जाव अप्पवेयणतराए चेव' गौतम! पूर्वरित थी २ छ, ते તેઓની સ્થિતિને ઉદ્દેશીને કહ્યું છે. અર્થાત્ સ્થિતિની અપેક્ષાએ પરમ નારક ચરમ નારકેથી મહાકર્મતર મહાક્રિયાતર મહાઆસ્રવતર મહાદનતર એ વિશેષાવાળા હોય છે. તથા ચરમનારક પરમ આયુષ્યવાળા નારકોની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०५ सू०१ नारकादीनां चरम-परमवत्वनि० ३८९ परमायुष्कनारकापेक्षया चरमा नारकाः अल्पकर्मतरादिविशेषयुक्ता भवन्ति येषां नारकाणां महतो स्थितिर्नरकावासे भवति ते इतरेभ्यो महाकर्मतरादयोऽशुभकर्मापेक्षया भवन्ति येषां तु अल्ला स्थितिस्ते इतरेभ्योऽल्पकर्मतरादिविशेषणयुक्ता भवन्तीति परमार्थ इति । ___ अथ देवविषये महाकर्मतराद्यल्पकर्मतरादिकं दर्शयितुमाह-अस्थिण' इत्यादि । 'अस्थि णं भंते' सन्ति खलु भदन्त ! 'चरमा वि असुरकुमारा परमा वि असुरकुमारा' चरमा अपि असुरकुमाराः परमा अपि असुरकुमाराः अल्पस्थितिकाः पर. मस्थितिकाः असुरकुमाराः भवन्ति किमिति प्रश्नाशया, भगवानाह-‘एवं चेव' इति एवं चेव पूर्वोक्तप्रकारेणैवाऽस्ति पूर्वापेक्षया असुरकुमाराणां वैलक्षण्यं दर्शयितुमाह-'नवरं इत्यादि । 'नवर' नवरम्-अयं विशेष: 'विवरीयं भाणिय' नारकों की अपेक्षा अल्पकर्मतरादि विशेषणोंवाले होते हैं जिन नारकियों की नरकावास में महती स्थिति होती है वे नारक इतर नारकों से अपने अशुभ कर्मों की अपेक्षा महाकर्मतरादि विशेषणो से युक्त होते हैं और जिन नारकों की स्थिति अल्प होती है वे इतर नारकों से अल्पकर्मतरादि विशेषणोंवाले होते हैं ऐसा तात्पर्यार्थ है।
अब गौतम प्रभु से ऐसो पूछते हैं-'अस्थिणं भंते !चरमा वि असु. रकुमारा, परमा वि असुरकुमारा' हे भदन्त ! जो असुरकुमारदेव हैं वे क्या चरम भी होते हैं ? और परम भी होते हैं ? अर्थान् असुरकु. मारदेव अल्पस्थितिवाले और परमस्थितिवाले भी होते हैं क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं चेव' हे गौतम ! इस विषय का कथन पूर्वोक्त जैसा ही है 'नवरं' परन्तु पूर्व की अपेक्षा जो असुरकुमारों में विलक्षઅપેક્ષાએ અલ્પકર્મતર વિગેરે વિશેષણોવાળા હોય છે. જે નારકની સ્થિતિ નરકાવાસમાં વધારે હોય છે, તે નારકે બીજા નારકથી પિતાના અશભ કની અપેક્ષાએ મહાકર્મતર વિગેરે વિશેષણોવાળા હોય છે, અને જે નારકેની સ્થિતિ નરકાવાસમાં અ૯પ હોય છે તેઓ બીજા નારકેથી અલ્પ કર્મતર વિગેરે વિશેષાવાળા હોય છે. એ પ્રમાણે આ કથનનું તાત્પર્ય છે.
व गौतम स्वामी प्रसुने ये पूछे छे ,-'अस्थि गं भते! चरमावि असुरकुमारा, परमावि असुरकुमारा' 3 समपन्ने आसुरभार हे छ, तमा શું ચરમ અને પરમ એ બન્ને પ્રકારવાળા હોય છે? અર્થાત્ અસુરકુમાર દેવ અલ્પસ્થિતિવાળા અને દીર્ઘસ્થિતિવાળા પણ હોય છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु के छ है-'एवं चेव' ३ गौतम मा विषयमा पूति थन પ્રમાણે જ કથન સમજવું. પરંતુ અસુરકુમારેમાં પૂર્વની અપેક્ષાથી જે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
भगवती सूत्रे
"
विपरीतं नारकसूत्रापेक्षयाऽसुरकुमारसूत्रे विपरीतं भणितव्यम् किं विपरीतम् ? इति सूत्रकार एवाह - 'परमा अप्पकम्मा चरमा महाकम्मा' परमा अल्पकर्माणः, चरमा महाकर्माणः, नैरयिकसूत्रे चरमेभ्यः परमाणां महाकर्मादित्वं परमेभ्यश्चरair areasर्मादिवं कथितम् अत्रासुरकुमारसूत्रे च चरमेभ्यः परमाणामल्पकर्मादित्वं परमेभ्यश्चरमाणां च महाकर्मादित्वं वाच्यमिति वैपरीत्यम्, तथाहि'से नूनं भंते ! चरमेहिंतो असुरकुमारेहिंती परमा असुरकुमारा अप्यकम्मतरा aa aafaorat चैव अप्पासवतरा चेव अण्पवेयणतरा चैत्र' इत्यादि । तद् नूनं भदन्त । चरमेभ्योऽसुरकुमारेभ्यः परमा असुरकुमारा अल्पकर्मतरा एव अल्पक्रियतरा एव अल्वाखवत एव अल्पवेदनतरा एवं एवं प्रश्न उत्तरं व ता है वह इस प्रकार से है - 'विवरीयं भाणियन्त्र' नारकसूत्र में जैसा कथन किया गया है उसकी अपेक्षा असुरकुमार सूत्र में विपरीत कथन किया गया है और वह 'परमा अध्यकम्मा, चरमा महाकम्मा' इस सूत्र पाठ से प्रकट किया गया है तात्पर्य कहने का ऐसा है कि नैरधिक सूत्र में चरमों से परमों में महाकर्म आदि से युकता कही गई है तथा परमों से चरमों में अल्पकर्म आदि से युक्तता प्रकट की गई है, परन्तु असुरकुमार सूत्र में चरमों से परमों में अल्पकर्म आदि से युक्तता और परमों से चरमों में महाकर्म आदि युक्तना कही गई है यही बात - ' से नूनं भंते ! चरमेहितो असुरकुमारेहिंतो परमा असुरकुमारा अप्पकम्मतरा चैव अप्प किरियतरा चैत्र अप्पासवतरा चेव अप्पवेयणतरा चेब' इत्यादि सूत्र पाठ बनाकर समझ लेना चाहिये । गौतम ने
विशेषता छे, ते या प्रभा छे 'विवरीयं भाणियव्वं' नार सूत्रमां नेवी રીતનું કથન કરવામાં આવ્યુ' છે, તે કથનની અપેક્ષાએ અસુરકુમાર સૂત્રમાં विपरीत अथन डेवामां आव्यु छे, ते उथन 'परमा अप्पकम्मा, चरमा महा મા' આ સૂત્રપાઠથી પ્રગટ કરેલ છે. કહેવાનુ તાત્પ એ છે કે-નૈરયિક સૂત્રમાં ચરમ અ યુબ્યામાંથી પરમાયુષ્ય વાળાઓમાં મહાકમ વિગેરેનુ' હોવાપણુ કહ્યું છે. તેમ જ પરમાયુષ્કાથી ચરમાયુષ્યવાળાએમાં અલ્પમ આદિત્તુ' હોવા પશુ' કહેલ છે. પરંતુ અસુરકુમાર સૂત્રમાં ચરમાયુકાથી પરમાણુકામાં અલ્પ કમ આદિનુ' હોવાપણુ અને પરમાયુષ્કાથી ચરમાણુબ્કામાં મહામ વિગેરેનું डोबायालु उडेल छे, खेन वात 'से नूनं भ'ते ! चरमेहितो! असुरकुमारेहि तो परमा असुरकुमारा अप्पकम्मतरा चेव अत्यकिरियतरा चेव अप्पासवतरा चेव अप्पवेयणतरा चैव' त्यिाहि सूत्रपाठ तावीने समभववामां मायुं छे. गौतम
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका २०१९ उ०५ सू०१ नारकादीनां चरम-परमवत्वनि० ३९१ वक्तव्यम् चरमासुरकुमारापेक्षया परमासुरकुमाराणाम् अल्पकर्मतरत्व तेषामसावाघशुभकर्मापेक्षम् , अल्पक्रियत्वं च तथाविधकायिक्यादि कष्टक्रियाऽपेक्षम् , अल्लास्रवत्वं तु तथाविधकष्टक्रियाजन्यकर्मबन्धापेक्षम् , अल्पवेदनत्वं च पीडा. ऽस्पत्वापेक्षयेति, तथा परमेभ्योऽसुरकुमारेभ्यश्चरमा असुरकुमारा महाकर्मतरा महाक्रियतरा महास्त्रवतरा महावेदनतराश्चेति ज्ञातव्यम् 'सेसं तं चे' शेषं तदेव पूर्वोक्तमेवेति 'जाव थणियकुमारा ताव एवं चेव' यावत् स्तनितकुमारास्तावत् एवमेव स्तनितकुमारदेवपर्यन्तम् अमुरकुमारवदेव ज्ञातव्यम् । चरमस्तनितकुमाराप्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! चरम असुरकुमारों से परम असुरकुमार क्या अल्पतर कर्मवाले होते हैं ? अल्पतर क्रियावाले होते हैं ? अल्पतर आस्रववाले होते हैं ? और अल्पवेदनावाले होते हैं ? इस प्रकार के गौतम के प्रश्न का उत्तर प्रभु ऐसा देते हैं कि-हां, गौतम ! चरम असुरकुमारों की अपेक्षा परम असुरकुमार अल्पकर्मवाले होते हैं क्यों किउनके अशाता आदि अशुभकर्म अल्प होते हैं, वे अल्पक्रियावाले होते हैं क्योंकि कायिकी आदि जो अशुभ क्रियाएं हैं वे उनमें अल्प होती हैं अल्प आस्रववाले होते हैं क्योकि कायिकी आदि अशुभक्रियाओं से जन्य कर्म को आस्रव उनमें कम होता है। अल्पवेदनावाले होते हैं क्योंकि उनको पीडा अल्प होती है तथा परम असुरकुमारों से चरम असुरकुमार महाकर्मवाले, महाक्रियावाले, और महावेदनावाले होते हैं। 'सेसं तं चेव' बाकी का और सब कथन पूर्वोक्त जैसा ही है 'जाव थणियकुमारा' और असुरकुमारों के जैसा ही यह कथन यावत् स्तनितસ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભગવન ચરમ અસુરકુમારોથી પરમ અસુરકુમારે અલ્પતરકર્મવાળા હોય છે ? અલપતર ક્રિયાવાળા હોય છે? અલ્પતર આસ્ત્રાવવાળા હોય છે ? અને અલપદનવાળા હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હા ગૌતમ! ચરમ અસુરકુમારની અપેક્ષાએ પરમ અસુરકુમાર અપકર્મવાળા હોય છે. કારણ કે–તેઓમાં અશાતા વિગેરે અશુભ કર્મ અપ છે. તેઓ અપક્રિયાવાળા છે. કેમ કે કાયિકી વિગેરે જે અશુભ કિયાઓ છે, તે તેઓમાં અન્ય હોય છે. તેઓ અ૫ આસ્રાવવાળા હોય છે, કારણ કે કાયિકી વિગેરે અશુભ ક્રિયાથી થવાવાળા કમનું આસ્રવ તેઓમાં અલ્પ હોય છે. તેઓ અપવેદનાવાળા હોય છે. કારણ કે–તેઓને પીડા અ૫ હોય છે. તથા પરમ અસુરકુમારો કરતાં ચરમ અસુરકુમાર મહાકર્મવાળા, माठियाणा, मन भावनापामा डाय छे. 'सेसं तं चेव' मान भी तमाम ४थन ५३ai sal प्रमाणे छ. 'जाव थणियकुमारा०' असुर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे पेक्षया परमा: स्तनितकुमारा अल्पकर्माणोऽल्पक्रिया अल्पासा अल्पवेदनाश्च तथा परमस्तनितकुमारापेक्षया चरमाः स्तनितकुमाराः महाकर्मतरा महाक्रियतरा महासत्तराः महावेदनतराश्वेति 'पुढवीकाइया जाव मणुस्सा एए जहा नेरइया' पृथिवीकायिका यावत् मनुष्याः एते यथा नैरयिकाः, पृथिवीकायिका एकेन्द्रिया मनुष्यपर्यन्ता नैरयिकवत् ज्ञातव्याः अत्र यावत्पदेन द्वीन्द्रियादित आरभ्य पञ्चेन्द्रियतिर्यक्योनिकान्तानां संग्रहः एकेन्द्रियत आरभ्य पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकान्ताः मनुष्याच चरमेभ्य एकेन्द्रियादिभ्योऽपेक्षया परमा एकेन्द्रियादि मनुष्यान्ताः महाकर्मतरादि विशेषणाः तथा परमेभ्य एकेन्द्रियादेरारभ्य मनुष्यपर्यन्तेभ्यश्वरमाः एकेन्द्रियादिमनुष्यान्ता अल्पकर्मादि विशेषणयुक्ता भवन्तीतिभावः 'वाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहा असुरकुमारा' वानपन्तज्योतिष्कवैमानिका यथा कुमारों तक जानना चाहिये । चरम स्तनितकुमारों की अपेक्षा परम स्तनितकुमार अल्पकर्मवाले, अल्पक्रियावाले, अल्पायवाले और अल्पवेदनावाले होते हैं । तथा परमस्तनितकुमारों की अपेक्षा चरम स्तनितकुमार महाकर्मवाले, महाक्रियावाले, महानववाले और महावे. दनावाले होते हैं । 'पुढवीकाइया जाव मणुस्सा०' पृथिवीकायिक एके न्द्रिय जीव यावत्पद गृहीत द्वीन्द्रिय जीव, तेहन्द्रिय जीव चौइन्द्रियजीव पंचेन्द्रिय तिर्यश्च और मनुष्य ये सब परमपदवाले पक्ष में चरम एकेन्द्रियादिकों की अपेक्षा महाकर्मादिविशेषणों वाले होते हैं और चरम पद पक्ष में परम एकेन्द्रियादिकों की अपेक्षा अल्पकर्मादि विशेषणों वाले होते हैं । 'चाणमंतरजोइसिय०' वानव्यन्तर ज्योतिष्क एवं वैमा. निक इसमें परम चरमपक्ष सम्बन्धी महाकर्मादि विशिष्ट होने का एवं अल्पकर्मादि विशिष्ट होने का सब कथन इस विषय को लेकर असुरકુમારોના કથન પ્રમાણેનું સઘળું કથન યાવત્ સ્વનિતકુમાર સુધીમાં સમજવું. ચરમ સ્વનિતકુમારે કરતાં પરમ સ્તનતકુમાર અપકર્મવાળા, અ૫ક્રિયાपण, अपमानवा अन म६५वहनवाजा जाय छे. 'पुढवीकाइया जाव मणुस्सा.' पृथ्विजयि मेन्द्रिय ०१ यावत् ५४थी मेन्द्रिय, q, त्रय ઈન્દ્રિયવાળા જી, ચાર ઈદ્રિયવાળા જી પાંચ ઈદ્રિયવાળા તિર્યંચ અને મનુષ્યો આ બધા પરમ પદવાળા પક્ષમાં ચરમ એકેન્દ્રિય વિગેરેની અપેક્ષાએ મહાકમ વિગેરે વિશેષણવાળા હોય છે. અને ચરમ પદ પક્ષમાં પરમ એકેन्द्रियानि अपेक्षाथी भ६५४ विगेरे विशेषणा डाय छे. 'बाणमंतर. जोइसिय' पान०यन्तर यति भने मानिमा ५२भ-यरम मन्ने पक्ष
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१९ ३०५ सू०२ वेदनास्वरूपनिरूपणम्
३९३
असुरकुमाराः चरमेभ्यो वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकेभ्यः परमाः वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाः अल्पकर्मादिविशेषणवन्तो भवन्ति तथा परमेभ्यो वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकेभ्यश्वरमा वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाः महाकर्मादि विशेषणवन्तो भवन्तीतिः ॥०१॥
वैमानिका अल्पवेदना इत्युक्तम् अतः परं वेदना स्वरूपमाह - कवि गं भंते' इत्यादि ।
मूलम् -कइविहा णं भंते! वेयणा पन्नत्ता गोयमा ! दुविहा वेणा पत्ता ! तं जहा निदा य अनिदा य नेरइयाणं भंते! किं निदायं वेयणं वेति अनिदायं वेयणं वेति० जहा पन्नवणाए जाव वैमाणियत्ति सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥ सु० २ ॥
छाया - कतिविधा खलु भदन्त । वेदना प्रज्ञप्ता गौतम ! द्विविधा वेदना प्रज्ञप्ता तद्यथा निदा च अनिदा च । नैरयिकाः खलु भदन्त ! किं निदां वेदनां वेदयन्ति० अनिदां वेदनां वेदयन्ति यथा प्रज्ञापनायां यावद् वैमानिका इति । तदेवं मदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति || २ ||
कुमारों के प्रकरण में जैसा कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये । अर्थात् चरम वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकों से परम वनिव्यन्तर ज्योतिष्क और वैमानिक अल्पकर्मादिविशेषणों वाले होते हैं तथा परमवानव्यन्तर ज्योतिष्क और वैमानिकों से चरमवानव्यन्तरज्योतिष्क और वैमानिक महाकर्मादिविशेषणों वाले होते हैं ॥ सूत्र ॥
वैमानिकदेव अल्पवेदनावाले होते हैं ऐसा कहा जा चुका है इस लिये अब वेदना का स्वरूप प्रकट किया जाता है-
સંબંધી મહાકદિપણાવાળા હાવાનું અને અલ્પકમાંદિવાળા હેાવાના સંબ‘ધનુ કથન અસુરકુમાશના સબંધમાં જેમ કહેવામાં આવ્યુ છે. એજ પ્રમાણે અહિયાં સમજવું, અર્થાત્ ચરમ વાનન્તર જાતિષ્ઠ અને વૈમાનિકા અલ્પ ક` વિગેરે વિશેષણેાવાળા હાય છે. તથા પરમ વાનભ્યન્તર જ્યાતિષ્ઠ અને વૈમાનિકા મહાકમ વિગેરે વિશેષણાવાળા હાય છે. ! સૂ. ૧૫ વૈમાનિક દેવ અપવેદનાવાળા હાય છે. એ પ્રમાણે કહેવાઈ ગયુ છે. હવે વેદનાનુ' સ્વરૂપ બતાવવામાં આવે છે.
'कवि णं भंते! वेयणा पण्णत्ता' त्याहि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
-
भगवतीस्त्रे टीका-'काबिहा गं भंते ?' कतिविधा खलु भदन्त ! वेदना प्राप्ताः कपिना इनि वेदनाविषयक प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहा वेयणा पन्नत्ता' द्विविधा-द्विमकारका वेदना मज्ञप्ता 'तं जहा तद्यथा 'निदा य अनिदा य निदा च अनिदा च, 'नि' नियतं दानं शुद्धिर्जीवस्य 'ए शोधने' इनि धातो निदेति पदं सिद्धं भवति तथा च निदा ज्ञानम् आभोगः, तद् युक्ता वेदनाऽपि निदेति कथ्यते आभोगरतीत्यर्थः ज्ञानपूर्वकं वेदनं निदा अथवा सम्यग् विवेकपूर्वकं वेदन निदेति अनिदा अनाभोगवती वेदनेति 'निदा य' इति निदाकम् , अत्र क प्रत्ययः स्वार्थिकः अतो निदां वेदनामिति । पुनः प्रश्नयति 'नेरइया गं भंते !' नैरयिकाः खलु भदन्त ! 'किं निदायं वेयणं वेएंति
'काविहे ण भंते ! वेयणा पन्नत्ता' इत्यादि ।
टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि:-कइ. विहाणं भंते ! हे भदन्त ! वेदना कितने प्रकार की कही गई है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहा०' वेदना दो प्रकार की कही गई है। 'तं जहा-वे दो प्रकार उस के ऐसे हैं-'निदा य अनिदा य' निदा और अनिदा 'वैशेषकने' नि उपसर्ग पूर्वक शेषनार्थ छैप् धातु से निदा यह पद बना है नियत जो जीव की शुद्धि है उसका नाम निदा है निदा, ज्ञान और आभोग ये सब पर्यायवाची शब्द है इस निदा से युक वेदना भी निदारूप से कह दी गई है जो वेदना आभोग युक्त होता है ज्ञानपूर्वक होता है अथवा सम्यग विवेक पूर्वक होता है वह निदा है तथा अनाभोगवाली जो वेदना है वह अनिदा है।
ટીકાર્થ—આ સૂત્ર દ્વારા ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કેહે ભગવદ્ વેદના કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે? તેના ઉત્તરમાં भने -'गोयमा! 8 गौतम! 'दुविहा वेयणा पण्णत्ता' वहनाम प्रारी वाम मावी छे. 'तंजहा' ते मा प्रमाणे छे. 'निदा य अनिदा य' નિદા અને અનિદા “નિ ઉપસર્ગ પૂર્વક શોધનાર્થક ઠેધાતુથી નિદા એ પાઠ બનેલ છે. નિયત જે જીવની શુદ્ધિ હોય તેનું નામ નિદા છે. નિદા, જ્ઞાન અને આભગ એ બધા પર્યાયવાચી શબ્દો છે. આ નિદાથી થરાવાળી વેદના પણ નિદા રૂપે જ કહી છે આગ યુક્ત-જાણપૂર્વક જે વેદના થાય છે, અથવા સમ્યક્ વિવેક પૂર્વક જે વેદના થાય છે તે નિદા છે. તથા અનાગવાળી જે વેદના છે, તે અનિદા છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ४०५ सु०२ वेदनास्वरूपनिरूपणम्
३९५
अनिदायं वेणं वेदेति' किं निदां वेदनां वेदयन्ति अनि वा वेदमा वेदयन्ति किं ज्ञानपूर्वकं वेदनमनुभवन्ति अज्ञानपूर्वकं वा वेदनमनुभवन्तिं १ इति प्रश्नः, भगवानाह - 'जहा' इत्यादि । 'जहा पनवणाए जाव वेमणिय त्ति' यया प्रज्ञापनायां यावद्वैमानिका इति प्रज्ञापनायां पञ्चत्रिंशत्तमे वेदनापदे चतुर्थे सूत्रे चेत्वंम् - 'गोयमा ! निदायं पिवेयणं वेति अणिदायं पि वेयणं वेति' इत्यादि निदामपि वेदनां वेदयन्ति नारका अनिदामपि वेदनां वेदयन्ति नारका इत्यादि । जयमाशयः ज्ञानपूर्वकम् अथवा सम्यग् विवेकपूर्वकं वेदनं निदा तथा अज्ञानपूर्वकमथवा सम्यग् विवेकशून्यतापूर्वक वेदनं सुखदुःखान्यतराऽमुमत्रः अनिदा तत्र
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'नेरइया णं भते । किं निदाय वेणं वेति०' हे भदन्त ! नैरधिक क्या ज्ञानपूर्वक वेदना का अनुभव करते हैं ? या अज्ञानपूर्वक वेदनों का अनुभव करते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने कहा है कि- 'जहा पनवणाए०' हे गौतम ! वैमानिकों तक जैसा प्रज्ञावना के ३५ पैंतीस वे वेदना पद के चौथे सूत्र में कहा गया है वैसा ही इस विषय में कथन यहां पर भी कर लेना चाहिये वहां इस प्रकार से कहा हुआ है- 'गोयमा ! निदायपि वेधणं वेति, अणिदायं पि वेणं वेति' इत्यादि तात्पर्य ऐसा है कि नारक, ज्ञानपूर्वक भी अथवा सम् विवेक पूर्वक सुखदुःखादिक का वेदन करते हैं और अज्ञानपूर्वक भी अथवा सम्यग्र, विवेक शून्यता पूर्वक भी सुखदुःखादिक का वेदन करते हैं - जो नारक संज्ञी जीव की पर्याय से भरकर नरक में उत्पन्न होता है उसके सुखदुःख का अनुभव ज्ञानपूर्वक होने के कारण
हवे गौतम स्वाभी अलुने मेलुं पूछे छे !-नेरइयाणं भंते! कि — निदाय वेयण वे 'ति !' डे लगवन् नैरयि । शु' ज्ञानपूर्व बेहनाना अनुलव કરે છે? અથવા અજ્ઞાનપૂર્વક વેદનાને અનુભવ કરે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં अछे - 'जहा पन्नवणाए०' हे गौतम! वैमानि सुधीमां प्रज्ञापनाना ૩૫ પાંત્રીસમાં વેદના પદના ચોથા સૂત્રમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યુ છે. આ विषयमा पशु ते प्रभानुं अथन उरी सेबुं त्यां या प्रमाणे अडेस छे, 'गोयमा ! निदायं पिवेयणं वेति, अनिायं पि वेयणं वेति' इत्याहि देवानु तात्पर्य એ છે કે-નારકા જ્ઞાનપૂર્ણાંક અથવા સમ્યક્ વિવેક પૂર્ણાંક સુખ અને દુઃખ વિગેરેનુ વેદન કરે છે. અને અજ્ઞાન પૂર્ણાંક પણુ અથવા સમ્યક્ વિક વિના સુખ અને દુ:ખાદિનું વેદન કરે છે. જે નારક સજ્ઞી જીવની પર્યાયથી મીને નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેને સુખ દુ:ખને અનુભવ જ્ઞાનપૂર્વક થવાથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३१६
भगवतीसूत्रे नारकाणानुभयविधमपि वेदनं भवति यो नारकः संज्ञित आगत्य नरके उत्पघते नस्य ज्ञानपूर्वकदुःखानुभवस्य जायमानत्वेन निदा वेदना भवति यश्च नारकोऽसंजिन आगत्य नारके उत्पयते तस्य अज्ञानपूर्वकदुःखानुभवस्य जायमानस्वेन अनिदा वेदना भवति । नारकवदेव असुरकुमारादि देवेष्वपि निदाऽनिदयो र्व्यवस्था ज्ञातव्या, पृथिवीकायिकत आरभ्य चतुरिन्द्रियान्त जीवानाम् अनिदेव वेदना भवति पञ्चेन्द्रियतिरश्चां मनुष्याणां वानव्यन्तराणां च नारकवदेव उभयसकाराऽपि वेदना भवति ज्योतिष्कवैमानिकयोरपि उभयप्रकारा वेदना भवति मायिमिथ्यादृष्टिदेवानां या वेदना भवति सा अनिदा सम्यग् विवेकरहित. स्वात् अमायिसम्यग्दृष्टिमतां देवानां या वेदना सा निदा भवति यतस्तेषां सम्यग् दृष्टिरस्ति इत्यादिसर्व प्रज्ञापनायाः पञ्चत्रिंशत्तमवेदनापदतो द्रष्टव्यं निदा वेदना होती है तथा जो नारक असंज्ञी जीव की पर्याय छोड़कर नरक में उत्पन्न होता है, उसको सुखदुःख का अनुभव अज्ञानपूर्वक जायमान होने से अनिदा वेदना होती है नारक के जैसे ही असुरकुमार आदि देवों में भी निदा और अनिदा वेदना की व्यवस्था जाननी चाहिये पृथिवीकाय से लेकर चतुरिन्द्रियान्त जीवों के अनिदा ही वेदना होती है तथा पञ्चन्द्रिय तिर्यश्चों को, मनुष्यों को और वानव्यन्तरों को नारक के जैसी ही निदा अनिदा दोनों प्रकार की वेदना होती है। ज्योतिष्क एवं वैमानिकों को भी दोनों प्रकार की वेदना होती है माथिमिथ्यादृष्टिदेवों को जो वेदना होती है वह सम्यग् विवेक रहित होने के कारण अनिदा होती है अमायिसम्यग्दृष्टिदेवों को जो वेदना होती है वहां निदा वेदना होती है क्योंकि वे सम्यग्दृष्टिवाले होते हैं। નિદા વેદના થાય છે. તથા જે નારકે અસંજ્ઞી જીવની પર્યાયને છોડીને નારકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેને સુખદુઃખને અનુભવ અજ્ઞાનપૂર્વક થાય છે, તેથી તેને અનિદા વેદના થાય છે. તથા નારકની જેમ જ અસુરકુમાર વિગેરે દેવોમાંદિ પણ નિદા અને અનિદા વેદનાની વ્યવસ્થા સમજવી. વૃશિવકાયથી આરંભીને ચાર ઈન્દ્રિયવાળા અને અનિદા વેદના જ હોય છે. તથા પંચંદ્રિય તિર્યો અને મનુષ્યને તથા વાચંતોને નારકોની જેમ નિદા અને અનિદા એ બન્ને પ્રકારની વેદના હોય છે.
તિષ્ક અને વૈમાનિકોને પણ બન્ને પ્રકારની વેદના થાય છે. માયિમિથ્યાદષ્ટિ દેવેને જે વેદના થાય છે. તે સમ્યક્ વિવેક વિનાની હોવાના કારણે અનિદા વેદના જ થાય છે. અમાયિ સમ્યગૂદષ્ટિ દેને જે વેદના થાય છે તે નિદા વેદના જ થાય છે. કેમ કે તેઓ સમ્યક્ દષ્ટિવાળા હોય છે. ઈત્યાદિ આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ३०५ सु०२ वेदना स्वरूपनिरूपणम्
३९७
दिगमात्रमिह दर्शितमिति 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! सि' तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति है भदन्त । वेदनाविषये यद् देवानुमियेण कथितं तदेवमेवसर्वथा सत्यमेव इति कथयित्वा भगवन्तं वन्दित्वा नमस्थित्वा गौतमः संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥ सू० २ ॥
॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगवल्लभ- प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितळलितकलापाळापकमविशुद्धगद्यपद्यनेकग्रन्थ निर्मापक, वादिमानमर्दक- श्री शाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त' जैनाचार्य ' पदभूषित - कोल्हापुर राजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री घासीलालवतिविरचिता श्री "भग वतीसूत्रस्य " प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यामे कोनविंशतितमशतके पञ्चमोद्देशकः समाप्तः ।। १९-५ ॥
इत्यादि यह सब कथन प्रज्ञापना का ३५ पैतीस वे वेदनापद से जान लेना चाहिये यहां तो हमने संक्षेप से यह विषय प्रकट किया है 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! वेदना के विषय में जो आपने ऐसा कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर गौतमने भगवान् को वन्दना की नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये || सूत्र २ ॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवती सूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या के उन्नीसवें शतकका पांचवां उद्देशक समाप्त ॥ १९-५ ॥
સર્વ થન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૩૫ પાંત્રીસમા વેદના પટ્ટથી સમજી લેવુ. અહિયાં તા સક્ષેપથી આ વિષય મે' મતાન્યા છે.
'सेवं भवे सेवं भंते त्ति' हे भगवन् वेहनाना विषयभां आये ? प्रभा કહ્યુ છે, તે સČથા સત્ય જ છે. હે ભગવન્ આપનું કથન યથાય છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યાં વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેએ સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. ॥ સૂ. ૨૫
જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી શ્વાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના આગણીસમા શતકના પાંચમા ઉદ્દેશક સમાસા।૧૯-પા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
भगवती सूत्रे
अथ षष्ठोदेशकः प्रारभ्यते ॥
पञ्चमोदेश के वेदनाः कथिताः ताथ द्वीपादिष्वेव भवन्तीति द्वीपादयः षष्ठोदेशके कथ्यन्ते, इत्येवं संबन्धेनायातस्य षष्ठोदेशकस्येदमादिमं सूत्रम् - ' कइ णं भंते' इत्यादि ।
मूलम् - कहि णं भंते! दीवसमुद्दा केवइया णं भंते! दीवसमुद्दा किं संठिया णं भंते! दीवसमुद्दा एवं जहा जीवाभिगमे दीवसमुद्देसो सो चेवेह वि जोइसियमंडियउद्देसगवज्जो भाणियव्वो जाव परिणामो जीव उववाओ जाव अनंतखुत्तो । सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥ सू० १ ॥
छाया - कुत्र खलु भदन्त । द्वीपसमुद्राः कियन्तः खलु भदन्त ! द्वीपसमुद्राः, किं संस्थिताः खलु भदन्त ! द्वीपसमुद्राः एवं यथा जीवाभिगमे द्वीपसमुद्रोद्देशः स एव इहापि ज्योतिष्कमण्डित उद्देशकवर्जितो भणितव्यो यावत् परिणामः जीवोपगतः यावदनन्तकृत्वः तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति ॥सू० १ ॥
टीका -- 'कहि णं भंते ! दीवसमुद्दा' कुत्र खलु मदन्त ! द्वीपसमुद्राः हे भदन्त ! द्वीपाच तथा समुद्राव क्व - कस्मिन् स्थानविशेषे विद्यते इत्यर्थः । छट्ठे उद्देशे का प्रारंभ
पंचम उद्देशे में वेदना के विषय में कहा गया है यह वेदना द्वीपादिhaat जीवों में ही होती है अतः वेदना के सम्बन्ध को लेकर दीपादिकों का निरूपण इस छठे उद्देशे में किया जावेगा इसी सम्बन्ध से इस छठे उद्देशे का निरूपण किया जा रहा है
'कहि णं भंते दीवसमुद्दा' इत्यादि ।
टीकार्थ - इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा हैं कि हे भदन्त ! 'कहिणं भंते! दीवसमुद्दा०' द्वीप और समुद्र कहां पर किस स्थानविशेष છઠ્ઠ। ઉદ્દેશાના પ્રારંભ
--
પાંચમા ઉદ્દેશામાં વેદનાના સબધમાં કહેવામાં આવ્યું છે. આ વેદના દ્વીપ વિગેરેમાં નિવાસ કરનારા જીવેાને જ હાય છે. તેથી વેદનાના સંબધને લઈને આ છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં દ્વીપાદિકનું નિરૂપણ કરવામાં આવશે. એજ સંબધથી गया छट्टा उद्देशाना आरंभ वामां आवे छे- 'कहि ण भंते ! दीवसमुद्दा' इत्याहि टीडार्थ - – सूत्र द्वारा गौतम स्वाभीओ असुने येवु पूछयु छे हैंडे लभवन् 'कहि णं भंते ! दीवसमुद्दा०' द्वीप भने समुद्र यां याव्या हे ? अर्थात्
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०६ सू०१ द्वीपसमुद्रादिनिरूपणम्
३९९
'केवइया णं भंते ! दीवसमुद्दा' कियन्तः खलु भदन्त । द्वीपसमुद्राः कियत्संख्याका द्वीपाः समुद्राच सन्तीत्यर्थः किं संठिया णं भंते ! दीवसमुद्दा' किं संस्थिताः खलु भदन्त द्वीपसमुद्राः द्वीपसमुद्राणाम्, आकाराः कीदृशा इति द्वीपसमुद्राणामधिकरणसंख्याऽऽकारविषयकः प्रश्नः भगवानाह - ' एवं जहा ' इत्यादि । 'एवं' जहा' एवं यथा 'जीवाभिगमे दीवसमुददद्देसो' जीवाभिगमे द्वीपसमुद्रोद्देशः 'सो चेत्र इह वि' स एव इहापि भणितव्य इत्यग्रेतनेन सम्बन्धः, जीवाभिगमयद्वीपसमुद्रोद्देशश्चैवम् 'किमागारभाव पडोयाराणं भंते । दीवसमुद्दा पत्ता 'किमाकार भावमत्यत्रताराः खलु भदन्त ! द्वीपसमुद्राः प्रज्ञप्ता- कथिताः, भगवानाह - गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जंबुदीवाइया दीवा' जम्बूद्वीपादिकाः द्वीपा : 'लवणाइया समुद्दा' लवणादिकाः समुद्राः जम्बूदीपप्रभृतयः द्वीपाः सन्ति तथा लवणसमुद्रप्रभृतयश्च समुद्राः सन्तीत्यर्थः । स च जीवाभिगमें हैं? तथा वे द्वीप और समुद्र कितने हैं ? और इन समुद्रों का आकार कैसा है ? इस प्रकार द्वीप समुद्रों के अधिकरण की संख्या का और आकार के विषय में यह प्रश्न किया गया है उत्तर में प्रभु ने कहा है । ' एवं जहा ' इत्यादि हे गौतम ! जीवाभिगम नाम के सूत्र में द्वीपसमुद्रोदेशक नामका एक उद्देशा है उसमें यह सब प्रकरण कहा गया है अतः वहीं से इस विषय को जान लेना चाहिये उस उद्देशे में एक ज्योतिषिक मण्डित उद्देश भी आया है सो उसे छोड देना चाहिये यहां पर नहीं कहना चाहिये जीवाभिगमीयद्वीप समुद्रोद्देशक इस प्रकार से है'किमागार भाव पडोयाराणं भंते ! दीवसमुद्दा पन्नत्ता ? गोयमा ! जंबुद्दीवाइया दीवा, लवणाइया समुद्दा' यह द्वीप समुद्रोद्देशक यहां पूर्ण
-
કયા સ્થાન વિશેષમાં છે? તથા એ દ્વીપ અને સમુદ્રો કેટલા છે? અને એ દ્વીપ અને સમુદ્રોને આકાર કેવા છે? આ રીતે દ્વીપ સમુદ્રોના અધિકરણના સખ્યાના અને આકારના વિષયમાં આ પ્રશ્ન કરવામાં આવ્યે છે. તેના ઉત્તરમાં अनु छे – ' एवं जहा' इत्यादि हे गौतम वालिगम नामना सूत्रभां દ્વીપસમુદ્રોદ્દેશક નામના ઉદ્દેશ આવેલ છે, તેમાં આ સમગ્ર પ્રકરણ કહેવામાં આવેલ છે. તેથી આ વિષય ત્યાંથી સમજી લેવા, આ ઉદ્દેશામાં એક યાતિષ્ઠ મ'ડિત ઉદ્દેશે! પણ આવેલે છે. તેને અહિયાં છેડી દેવે તે જીવાલિંગમમાં ग्यास द्वीपसमुद्र उद्देशामां मा प्रभाषे उवामां आवे छे. - ' किमागारभावपडोयारा णं भंते! दीवसमुद्दा पण्णत्ता गोयमा ! जंणुदीवाइया दीवा, लवणाइया समुद्दा' हे गौतम દ્વીપસમુદ્ર ઉદ્દેશે। અહિયાં પૂરા કહેવાને
આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
भगवती सूत्रे
मी द्वीपसमुद्रोद्देशः किं संपूर्णोऽपि वक्तव्यः ? तत्राह - ' जोइसियमंडियउद्देसगवज्जो भाणिययो' ज्योतिष्कमण्डितोदेशकवज : भणितव्यः ज्योतिष्केण ज्योतिष्कपरिणामेन मण्डितो य उद्देशक ः द्वीपसमुद्रो देशकस्यावयवविशेषः तद्वर्ज: नामकरणं विहायेत्यर्थः ज्योतिष्कमण्डितोदेशकश्चैवम् 'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे 'कइ चंदा पभासिंसु वा पभासंति वा पभासिस्संति वा' कतिचन्द्राः प्राभाषन्त वा प्रभाषन्ते वा प्रभासिष्यन्ते वा 'कइ सूरिया तविंसु वाविति वातविस्संति वा' कति सूर्याः अतपन् वा तपन्ति वा तपिष्यन्ति वा, इत्यादि । स च द्वीपसमुद्रोद्देशः कियद्दूरं वक्तव्यः तत्राह - 'जाव परिणामों' याव स्वरिणामः सचैत्रम् 'दीवसमुद्दाणं भंते : किं पुढवी परिणामा पत्ता द्वीपसमुद्राः खलु मदन्त ! किं पृथिवीपरिणामाः प्रज्ञप्ताः इत्यादि । तथा द्वीपसमुद्रेषु 'जीव नहीं कहना चाहिये क्योंकि इसके अन्तर्गत 'जोइसियमंडिय०' ज्योति षिक मंडित नामका एक उद्देशक और भी है इसमें 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे कह चंदा पभासिंसु वा पभासंति वा, पभासिस्सं ति वा कइ सूरिया सर्विसु वा तर्विति वा तविस्संति वा' इस प्रकार का प्रकरण आया है सो इस ज्योतिषिकमंडित उद्देशक को इस कथन में छोड देना चाहिये । उसे यहां पर ग्रहण नहीं करना चाहिये। यह द्वीपसमुद्रोद्देशक जीवाभिगम सूत्र का कहां तक का यहां ग्रहण करना चाहिये ? तो इसके लिये कहा गया है। 'जाव परिणामो' यह प्रकरण इस प्रकार से है-'दीवसमुद्दा णं भंते! किं पुढवी परिणामा पत्ता ? इत्यादि तथा द्वीप
नथी, अरथ है-तेनी ४२ 'जोइसियमंडिय०' ज्योतिषि भंडित नामनु : प्र२] भावे छे. तेमां 'जंबूद्दिवे णं भंते ! दीवे कइ चंदा पभामिंसु वा, पभासंति वा, पभासिस्संति वा, कइसूरिया तबिंसु वा, तविंति वा, तबि स्संति वा,' द्वीपमां सा यद्रो भूतअजभां प्राशता हता ? वर्तमानभां પ્રકાશે છે, અને ભવિષ્યમાં પ્રકાશ આપશે તથા કેટલા સૂર્યાં તપતા હતા ? વર્તમાનમાં તપે છે, અને ભવિષ્યમાં તપશે. આ પ્રમાણેનું પ્રકરણ આવેલ છે. તા આ નૈતિષિક મ`ડિત ઉદ્દેશાને આ કથનમાં અહિયાં કહેવાને નથી. તેને અહિયાં ગ્રહણ કરવાના નથી. જીવાભિગમમાં કહેલ આ દ્વીપસમુદ્ર ઉદ્દેશેકનું अथन माडियां ज्यां सुधीनुं ग्रहण उश्वानुं छे ? मे भाटे हे छे - जाव परिणामो' मा अ४२५ यावत् परिणाम सुधीनुं मडियां उडवु ते परिणाम भा प्रभावे छे. 'दीवसमुद्दा णं भंते ! किं पुढवी परिणामा पण्णत्ता' द्वीपसमुद्रो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०६ सू०१ द्वीपसमुद्रादिनिरूपणम् ४०१ उबवाओ जाव अतखुतो' जीवोपपातो यावत् अनन्तकुत्या, जीवोषपातोऽपि वक्तव्यः 'अनन्तकृत्वः' इति पर्यन्तम् , स च इत्थम् 'दीवसमुद्देसु णं भने !' द्वीप समुद्रेषु खलु भदन्त ! 'सबपाणा ४॥ सर्वे प्राणभूतजीवसत्वाः 'पुढवीकाइय ताए' पृथिवीकायिकादितया 'उवयनपुवा' उत्पन्नपूर्वाः सर्वे प्राणभूतजीवसत्त्वा पृथिवीकायिकादि ६ रूपतया द्वीपसमुद्रेषु किं पूर्वम् उत्पमाः इति प्रकरणार्थः । उत्तरम् 'हंता गोयमा असइयं अदुवा अणंतखुत्तो' इति पर्यन्तं जीवोपपातो वक्तव्यः । असकृद् , बार बारम् अनन्तकृत्व इति अनन्तवारं जीवा उत्पन्नपूर्णः पृथिव्यादिकायिकतया अनन्तवारं पूर्वमुत्पन्नाः एतत्पर्यन्तं जीवोपपातो वक्तव्य इति 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! समुद्रों में 'जीव उववाओ जाय अणंतखुत्तो' जीव का उपपात यावत् अनन्तबार हुआ है तात्पर्य ऐसा है कि गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-द्विपसमुद्र क्या पृथिवी के परिणामरूप हैं ? तथा द्वीपसमुद्रों में समस्त जीवों का उपपात क्या पृथिवीकायिक आदिरूप से पहिले कई बार हो चुका है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है-'हंता, गोयमा ! असइयं अदुवा अणंतखुत्तो' हा गौतम! द्वीपसमुद्रों में जीव का उपपात पहिले कंइ वार पृथिवीकायिक आदिरूप से अथवा अनन्तयार हो चुका है इस प्रकार द्वीप समुद्रोद्देशक ज्योतिषिकमण्डित उद्देशक को छोडते हुए इन परि णाम, उपपात और उत्तर वाक्यरूप अनन्तबार पदों तक ग्रहण करना चाहिये ऐसा प्रभु ने कहा है । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' अन्त में हे सावन् शु४ि१५२मा छ ? या तथा द्वीपसमुद्रोमा 'जीय उववाओ जाव अणंतखुत्तो' ने 3५पात याक्तू मनतवा२ थथे। છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે-હ ભગવાન દ્વીપસમુદ્રો શું પૃશ્વિના પરિણામરૂપ છે? તથા દ્વીપસમુદ્રોમાં સઘળા છોને ઉપપાત પૃથ્વીકાયિક આદિરૂપથી પહેલાં અનેકવાર થ હતો? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छे .--'हंता! गोयमा असइयं अदुवा अणंतक्खुत्तो' હા ગૌતમ! દ્વીપસમુદ્રોમાં જેને ઉપપાત પહેલાં અનેક વાર પૃથ્વિકાયિક વિગેરે રૂપથી અનન્તવાર થયું હતું. આ રીતે તપસમુદ્ર ઉદ્દેશે જતિષિક મંડિત ઉદ્દેશાને છેડીને આ પરિણામ, ઉપપત અને ઉત્તર વાક્ય રૂપ અનન્ત વાર એ પદ ગ્રહણ કરેલ છે. એમ પ્રભુએ કહ્યું છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
द्वीपसमुद्रविषये यद् देवानुमियेण कथितं तत् एवमेव सवर्था सत्यमेव, इति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥ सू० १॥
॥ इति श्री विश्वविख्यात जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितललितकलापाळापक पविशुद्ध गद्यपद्यनेकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक- श्री शाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजपदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुर राजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री घासीलालवतिविरचिता श्री " भगवतीसूत्रस्य " प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यामे कोनविंशतितमशतके षष्ठोद्देशकः समाप्तः ॥ १९-६॥
४०२
गौतम ने प्रभु से ऐसा कहा कि हे भदन्त । आप देवानुप्रियने द्वीपसमुद्रों के विषय में जो ऐसा कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर वे गौतम भगवान् को वन्दना नमस्कार कर संयम एवं तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये । सू० १ । जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या के उन्नीसवें शतकका ॥ छठा उद्देशा समाप्त १९-६ ॥
'सेवं भंते! सेत्रं भंते! ति' अन्तमां गौतमस्वाभीचे अलुने छु } હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયે દ્વીપસમુદ્રોના વિષયમાં જે વર્ષોંન કર્યું" છે. તે સર્વથા સત્ય છે. આપનું કથન યથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને તે ગૌતમ સ્વામી ભગવાને વંદના નમસ્કાર કરીને તપ અને સયમથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાને સ્થાને બિરાજમાન થયા. ।। સૂ. ૧ ॥
જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના એગણીસમા શતકના છઠ્ઠો ઉદ્દેશક સમાસા૧૯-૬
5
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०७ सू०१ असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम् ४०३
अथ सप्तमोद्देशकः प्रारभ्यते ॥ षष्ठो देशके द्वीपसमुद्राः कथिताः द्वीपादयश्च देवानामाशसा इति देवावासाधिकारात् असुरकुमाराद्यावासाः सप्तमोदेशके प्ररूप्यन्ते, अनेन सम्बन्धेनायातस्य सप्तमोद्देश केस्येदमादिमं सूत्रम्-'केवइया णं भंते !' इत्यादि ।
मूलम्-केवइया णं भंते ! असुरकुमारभवणावाससयसहस्सा पन्नत्ता? गोयमा! चउसहि असुरकुमारभवणावाससयसहस्सा पन्नत्ता। ते णं भंते! किं मया पन्नत्ता? गोयमा! सव्वरयणामया अच्छा सहा जाव पडिरूवा तत्थ णं बहवे जीवा य पोग्गला य वक्कमति चयंति उववजति सासया णं ते भवणावासा दवट्टयाए वन्नपज्जवेहिं जाव फासपजवेहिं असासया, एवं जाव थणियकुमारावासा। केवइया णं भंते! वाणमंतरभोमेज्जनगरावाससयसहस्सा पन्नत्ता गोयमा! असंखेजा वाणमंतरभोमेजनगरावाससयसहस्सा पन्नत्ता। ते गंभंते ! किं मया पन्नत्ता सेसं तं चेव । केवइया गंभंते! जोइसियविमाणावाससयसहस्ला पन्नत्ता गोयमा! असंखेजा जोइसियविमाणावाससयसहस्सा पन्नत्ता? ते णं भंते ! किं मया पन्नत्ता गोयमा! सबफालिहामया अच्छा सेसं तं चेव । सोहम्मे णं भंते! कप्पे केवइया विमाणावाससयसहस्सा पन्नत्ता गोयमा! बत्तीसं विमाणा. वाससयसहस्सा पन्नत्ता ते णं भंते! किं मया पन्नत्ता गोयमा! सव्वरयणामया अच्छा सेसं तं चेव जाव अणुत्तरविमाणा नवरं जाणेयव्वा जत्थ जत्तिया भवणा विमाणा वा सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति ॥सू०१॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
भगवतीसूत्रे
__ छाया-कियन्ति खलु भदन्त ! असुरकुमारभवनावासशतसहस्राणि प्रज्ञ. सानि ? गौतम ! चतुःषष्टिः असुरकुमारभवनावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । ते खलु भदन्त ! कि मयाः प्रज्ञता ? गौतम ! सर्वरत्नमया अच्छाः श्लक्ष्णाः यावत् मतिरूपाः तत्र खलु बहवो जीवाः पुद्गलाश्च अबक्रामन्ति व्युत्क्रामन्ति च्यवन्ते उपपद्यन्ते, शाश्वताः खलु ते भवनावासा द्रव्यार्थतया, वर्णपर्यवैर्यावत् स्पर्शपर्यवैरशाश्वताः। एवं यावत् स्तनितकुमारावासाः कियन्ति खलु भदन्त ! वानव्यन्तरमोमेयकनगरावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! असंख्येयानि वानव्यन्तरभौमेयकनगरावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । ते ( भवनवासाः ) खलु भदन्त ! किं मयाः प्रज्ञप्ताः शेषं तदेव किंयन्ति खलु भदन्त ! ज्योतिष्कविमाना. वासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, गौतम ! असंख्येयानि ज्योतिष्क० विमानावासशत. सहस्राणि प्रज्ञप्तानिः । ते खलु भदन्त ! किं मयाः प्रज्ञप्ताः गौतम ! सर्वस्फटिकमयाः अच्छा शेषं तदेव, सौधर्मे खलु भदन्त ! कल्पे कियन्ति विमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! द्वात्रिंशदविमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । ते खलु भदन्त ! किं मयाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! सर्वरत्नमया अच्छा शेषं तदेव यावत् अनुत्तरविमानानि नवरं ज्ञातव्यानि यत्र यावन्ति भवनानि विमानानि वा तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू० १॥
टीका-'केवइया णं भंते' कियन्ति खलु भदन्त ! 'असुरकुमारभवणावाससयसहस्सा पन्नता' असुरकुमारभवनावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि हे भदन्त !
सातवें उद्देशे का प्रारंभछट्टे उद्देशे में दीप और समुद्रों के विषय में कहा गया है, ये दीपा. दिक देयों के आवास होते हैं अतः देवोवास के अधिकार को लेकर इस सप्तम उद्देशे में असुरकुमार आदिकों के आवासों की प्ररूपणा की जाती है इसी सम्बन्ध से इस सप्तम उद्देशा को प्रारम्भ किया जा रहा है। 'केवइया णं भते! असुरकुमारभवणावाससयसहस्सा०' इत्यादि।
સાતમાં ઉદ્દેશાનો પ્રારંભ છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં દ્વીપ અને સમુદ્રોના વિષયમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે. આ દ્વીપ વિગેરેમાં દેવેને આવાસ હોય છે. જેથી દેવના આવાસના અધિકારથી આ સાતમાં ઉદ્દેશામાં અસુરકુમાર વિગેરેના આવાસની પ્રરૂપણ કરવામાં આવશે એ સંબન્ધને લઈને આ સાતમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે.
'केवइया णं भाते ! असुरकुमारभवणावासमयसहस्सा' त्याle
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०७ सू०१ असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
४०५
असुरकुमाराणां भवनावासा कियच्छत्तसहस्रसंख्यकाः ? इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'च उसद्धिं असुरकुमारभवणावाससयसहस्सा पनत्ता' चतुःषष्टिरमुरकुमारभवनावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि हे गौतम ! असुरकुमाराणां भवनावासाः चतुःषष्टिलक्षपमाणका भवन्तीति, 'किं मया पन्नत्ता' किं मयाः कि वस्तुनिर्मिताः असुरकुमाराणां भवनावासाः प्रज्ञप्ताः ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'सपरयणामया' सर्वरत्नमयाः सर्वतो रत्नेनैव निर्मिता असुरकुमाराणां भवनावासाः 'अच्छा' अच्छाः स्वच्छाः स्फटिकादिवनिर्मलाः 'सण्हा' श्लश्माः चिक्कणाः श्लक्ष्ण पुद्गलैनिर्मितत्वात् 'जाव पडिरूवा' यावत्यतिरूपाः सुन्दराकृतिकाः, अत्र यावत्पदेन 'लण्हा, घट्टा, मट्ठा, नीरया, निम्मला, निप्पंका, निक्कंकडच्छाया, सप्पभा, समरीइया,
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐप्ता पूछा है-'केवड्या णं भते.' हे भदन्त ! असुरकुमारों के भवनावास कितने लाख कहे गये हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने कहा है कि-'गोयमा ! चउसाहि' असुरकुमारों के भवनावास ६४ लाख कहे गये हैं। ___ अब गौतम प्रभु से 'किमया' ऐसा पूछ रहे हैं कि हे भदन्त ! ये ६४ लाख असुरकुमारों के भवनावास किस वस्तु मय हैं ? 'गोयमा ! सम्वरयणामया०' उत्तर में प्रभु ने कहा है कि हे गौतम ! ये सब भव. नावास सर्व तरफ से रत्नों मय हुए हैं। अतः ये स्फटिक के जैसे निर्मल हैं चिकने पुद्गलमय होने के कारण स्वयं चिकने हैं यावत् प्रति. रूप-सुन्दराकारवाले हैं यहां यावत्पद से 'लोहा, घट्टा मट्ठा, नीरया,
2014-0 सूत्री गौतम स्वामी प्रभुने मेयु ५७यु छ है-'केवइया ण भते.' 3 भगवन् असुमाराना मनापासवा साप हा छ ? सा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४९ छ -गोयमा धउसदि.' 8 गौतम ! ससुर કુમારોના ભવનાવાસે ૬૪ ચોસઠ લાખ કહેવામાં આવ્યા છે.
शथी गौतम स्वामी प्रभुने से पूछे छे :-'किं मया' 3 सावन् આ ૬૪ ચેસઠ લાખ અસુરકુમારના ભવનાવાસ કઈ વસ્તુથી બનેલા मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४९ छ,-'गोयमा ! सबरयणामया०' है गीतम! આ તમામ ભવનાવાસે ચારે બાજુથી રત્નથી જ બનેલા છે. તેથી તે સ્ફટિકના જેવા નિર્મલ લાગે છે. ચિકણા પુદ્રથી બનેલા હોવાથી તે ચિકણા છે, યાવત્ પ્રતિરૂપ-સુંદર આકારવાળા છે. અહિયાં યાવાદથી 'लण्डा, घड़ा, मद्रा, नीरया, पिम्मला, निप्पंका, निकंकडच्छाया सप्पभा, समरीइया, सउज्जोया, पासाड्या, दरिसणिज्जा अभिरूवा' मा ५होना स यये।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
भगवतीसूत्रे सउज्जोया, पासाईया, दंसणिज्जा अभिरूपा' इति पदानां संग्रहः । तत्र 'लण्हा' मसृणा अतीव कोमलाः, 'घट्ठा' घृष्टा इव घृष्टाः खरशाणेन 'मट्ठा, मृष्टा इव मृष्टाः सुकुमारशाणेन, अथवा मृष्टा इव मृष्टाः मार्जिता इव प्रमार्जनिकया शोधिता इव, अतएव 'नीरया' नीरजस्काः रजोरहिताः 'निम्मला' निर्मलाः कठिनमलरहिताः 'निप्पं का' निष्पङ्काः आर्द्रमलरहिताः, 'निक्कडच्छाया' निष्कङ्करच्छाया निरा. वरणदीप्तिमन्तः 'सप्पभा' सपभाः कान्तियुक्ताः 'समरीइया' समरीचिकाः दीप्तिवाहुल्यान् किरणयुक्ताः 'सउज्जोया' सोद्योताः उद्योतसहिताः परवस्तुमकाशकसात् 'पासाइया' प्रासादीयाः प्रसन्नताजनकाः, 'दंसणिज्जा' दर्शनीयाः द्रष्टुं योग्याः 'अभिरुवा' अभिरूपाः अतिरमणीयाः इत्येतेषां पदानां संग्रहः । एषां निम्मला निप्पंका, निक्कंकडच्छाया सपभा, समरीइया सउज्जोया, पासाईया दंसणिज्जा, अभिरूबा' इन पदों का संग्रह हुओ है, ये सब भवन 'लहा' बहुत अधिक कोमल हैं । 'घट्ठा' शाण पर घिसे गये पत्थर आदि के जैसे वे सब धृष्ट जले प्रतीत होते हैं 'महा' सुकुमारशाण से घिसे गये के जैसे मृष्ट है अथवा प्रमानिका से साफ किये गये के जैसे ये बिलकुल साफ सुथरे हैं। 'नीरया' इसी कारण ये धूलि आदि कचवर से सर्वथा विहीन हैं । 'निम्मला' कठिन मलवर्जित हैं। 'निप्पंका' आर्द्रमलविहीन है 'निक्कंकडच्छाया' निरावरण दीप्तिवाले हैं। 'सपना' कान्तिवाले हैं 'समरीया' दीप्तिकी बहुलता से युक्त होने के कारण ये किरणों से युक्त है। 'सउज्जोया' परवस्तु के प्रकाशक होने से उद्योत सहित हैं । 'पासाईया' प्रसन्नताजनक हैं । 'दंसणिज्जा' दर्शनीय-देखने योग्य है 'अभिरूवा' और अतिरमणीय हैं। इनकी
छ. तर य° मा प्रमाण छ. मी सधा सपना लण्हा' यु! म छे. 'घट्टा' शव ५२ सपामा मावस पत्थ२ विगेरेनी म मा धृष्ट-घसेवा २वा पाय छ, 'मटा' सुभा२ शाथी घसेवानी भा४ २. सधा भृष्ट छे. અથવા પ્રમાર્જનિકા-સાવરણીથી સાફ કરેલાની જેમ બિલકુલ સાફ સ્વચ્છ છે. 'नीरया' मने मेरी ४१२६४थी धूप विशेरे ४५२। विनाना छ. 'निम्मला' निस -४ मा विनाना छे. 'नियंका' ४६१ विनाना छे. 'निक्कडच्छाया' प्रगट
शवास छे. 'सप्पभा' ildinा छे. 'समरीइया' तिनी अधिताथा युद्धत जापान ४।२0 से ४ि२वामा छ. "सउज्जोया' १२तुने ५४१२० ४२।११ डापाथी
धोतवार . 'पासाइया' प्रसन्न मतaitण छ. दसणिज्जा' शनीय १४ा योय छे. 'अभिरुवा' सत्यत २मणीय छे. 'पडिरूवा' प्रति३५ छे. मानी
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧૩
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ३०७ सु०९ असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम् व्याख्या पूर्व द्वितीयशतकस्याष्टमोदेशे प्रथमसूत्रेऽपि द्रष्टव्येति । ' तत्थ णं बहवे जीवा य पोग्गला य' तत्र खलु सर्वरत्नमयेषु भवनावासेषु बहवः अनेकप्रकारकाः जीवाश्च पुद्गलाश्च चेतनाचेतनरूपाः पदार्थाः 'वक्कमंति' अवक्रामन्ति पूर्वमनुत्पन्ना उत्पद्यन्ते 'विउक्कमंति' व्युत्क्रामति विशेषेण उत्पद्यन्ते 'चयंति' व्यवन्ति म्रियन्ते 'उववज्जंति' च्युताः पुनरुत्पद्यन्ते जीवा पुद्गलाश्च तत्रा गच्छन्ति निर्गच्छन्तीतिभावः, यतः 'सासया णं ते भवणावासा दव्वट्टयाएं' शाश्वताः खलु भवनात्रासा द्रव्यार्थतया ते खलु असुरकुमारभवनावासाः कृत्रिमभवनवत् न अशाश्वताः अपि तु शाश्वताः निश्याः केन रूपेण ते भरनावासाः शाश्वताः ? तत्राह - द्रव्यार्थतया विशेषरूप से व्याख्या पहिले द्वितीय शतक के आठवें उद्देशक में की गई है सो वहां से देख लेनी चाहिये । 'तत्थ णं बहवे०' उन सर्व रत्नमय भवनावासो में अनेक प्रकार के जीव और पुद्गल चेतनाचेतनरूप पदार्थ 'वक्कमंति' जो पहिले वहां कभी नहीं उत्पन्न हुए हैंउत्पन्न होते हैं, 'विउक्कमंति' विशेषरूप से उत्पन्न होते हैं 'चयंति' मरते हैं 'उववज्जंति' पुनः उत्पन्न होते हैं तात्पर्य ऐसा है कि यहाँ अनेक जीव उत्पन्न होते हैं और मरते हैं तथा अनेक पुद्गल यहां आते हैं और यहां से निकलते हैं ते भवणवासा ये सब भवनावास शाश्वत हैं सो ऐसी शाश्वतता इनमें 'दव्बट्टयाए' द्रव्यार्धता को लेकर कही गई है अर्थात् असुरकुमारों के ये भवनावास बनावटी कृत्रिम - भवनों के जैसे अशाश्वत नहीं हैं अपितु शाश्वत नित्य हैं। किस रूप से ये भवनावास
6
सासया णं
ܕ
વિશેષ સ્પષ્ટતાવાળી વ્યાખ્યા બીજા શતકના આઠમા ઉદ્દેશામાં કરવામાં भावी छे, तो ते त्यांथी लेई सेवी. 'तत्थ णं' बहवे०' ते सर्व' रत्नमय भवनाવાસેામાં અનેક પ્રકારના જીવેા અને પુદ્ગલેા ચેતન અને અચેતનરૂપ પદાર્થો 'वक्कमंति' उत्पन्न थाय छे. 'विडक्कमंति' विशेष ३५थी उत्पन्न थाय छे. 'चयंति' भरे छे. 'उववज्जंति' भरीने पाछा उत्पन्न थाय छे, उडेवानुं तात्पर्य मे छे કે-તેમાં અનેક જીવા ઉત્પન્ન થાય છે. અને મરે છે. અને અનેક પુદ્ગલે અહિયાં आवे छे. मने महिथी नीडजे छे 'सासया णं हे भवणवासा' आधा लवनावासी शाश्वत हे. अने येवु शाश्वतयशु तेोभां 'दब्बट्टयाए' द्रव्यार्थि. નયથી કહેલ છે. અર્થાત્ અસુરકુમારેાના અભવનાવાસે મનાવટી કૃત્રિમ-ભવ નાની માફક અશાશ્વત હાતા નથી, પરંતુ શાશ્વત-અર્થાત્ નિત્ય છે. આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
भगवती सूत्रे
"
द्रव्यार्थिकन ये नेत्वर्थेः पर्यायरूपेणानित्यताया वक्ष्यमाणत्वात् तत् किमेकान्तनित्यास्ते भवनावासाः ? इति नेश्यत आह- 'वनपज्जवेहि' इत्यादि 'वनपज्जवेहि' वर्णपर्यवैः कृष्णनीलादिवर्णपर्यायैनं शाश्वतास्ते 'जानफासपज्जवेहिं असासया' एवं यास्पर्शपरशाश्वतास्ते भवनावाताः । अत्र यावत् पदेन गन्धरसयोः संग्रहः तथा च ते भवनावासाः वर्णगन्धरसस्पर्शपर्यायैरशाश्वताः द्रव्यरूपेण तु शाश्वता इत्यर्थः । ' एवं जाव थणियकुमारावासा' एवं यावत् स्वनितकुमारावासाः यथा अमुरकुमार मचनावासविषये कथितं तत्सर्वं स्तनितकुमार देवभवनावासविवियेऽपि ज्ञातव्यम् संख्यया स्वरूपेण द्रव्यपर्यायाभ्यां चेति भावः । 'केवइया f शाश्वत हैं तो इसके लिये कहा गया हैं 'दव्वट्टयाए' कि ये सब द्रव्यार्थिक नय के अभिप्राय से ही शान हैं पर्यायार्थिकनय के अभिप्राय से नहीं उस अभिप्राय से तो अनित्य ही है यही बात 'वनपज्जवेहिं०' इत्यादि सूत्र पाठ द्वारा व्यक्त की गई है कृष्णनील आदि जो वर्ण पर्यायें हैं, तथा यावत् जो स्पर्श पर्यायें हैं उनकी अपेक्षा से ये शाश्वत नहीं हैं किन्तु अशाश्वत हैं यहां यादस्पद से गन्ध रस का ग्रहण हुआ है । इस प्रकार ये भवनावात वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श इनकी पर्याय से अशाधन हैं और द्रव्यरूप से शाश्वत हैं । ' एवं जाव धणियकुमारावासा' जैसा यह कथन असुरकुमारों के भवनावासों के सम्बन्ध में किया गया है इसी प्रकार का कथन यावत् स्तनितकुमारदेवों के भवनावासों के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये जितनी उनकी संख्या कही गई है उतनी ही उनकी संख्या है जिस प्रकार से ये द्रव्यदृष्टि
लवनावासे! देवी रीते शाश्वत छे ? मे भाटे उडे छे - 'दव्बट्टयाए' मा अधा દ્રષ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ શાશ્વત છે. અને પર્યાયથિક નયની અપેક્ષાથી શશ્વત હાતા નથી તે પર્યાય થિક નય પ્રમાણે તે અનિત્ય જ છે. એજ વાત 'वन वे हिं' इत्यादि सूत्र द्वारा अगर मेरी छे ष्णु, नीस विगेरे ने વધુ પર્યાય છે, તથા યાવત્ જે સ્પર્શ પર્યાયેા છે. તે અપેક્ષાથી શાશ્વત હૈાતા નથી. પરંતુ અશાશ્વત છે. અહિયાં યાવપદથી ગન્ધ અને રસ ગ્રહણ કરાયા છે. એ રીતે આ ભવનાવાસેા વણુ, ગંધ, રસ અને સ્પશ એ બધાની पर्याय श्री अशाश्वत छे, मने द्रव्यतय ३ये थे शाश्वत छे. 'एवं जाव थणियकुमारावासा' असुरकुमारीना भवनवासेोना संबंधां वुमा प्रथन अश्वामां આવ્યુ છે, એજ પ્રમાણેનું કથન યાવત્ સ્તનિતકુમાર દેવાના ભત્રનાવાસાના સબધમાં પણ જાણવું. જેટલી જેની સ`ખ્યા કહેવામાં આવી છે તેટલી જ તેની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेrचन्द्रिका टीका श०१९ ३०७ ०१ असुरकुमाराद्यावास निरूपणम् ४०९ भंते !' क्रियन्ति खलु भरन्त ! 'वाणमंतरभो मेज्जनयरावाससयसहस्सा पत्ता ' वानव्यन्तर भौमे यनगरावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि भूमेरन्तर्भवानि भौमेयकानि तानि च नगराणि इति भौमेयनगराणि, भगवानाद - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! ' असंखेज्जा वाणमंतर मोमेज्जनगरावासस्यसहस्सा पनचा' असंरूयेपानि वानव्यन्तर मौमे यकन गरावास शतसहस्राणि मजसानि 'ते णं भंते! किं मया पन्नत्ता' ते विमानवासाः खलु भदन्त । किं मयाः किं वस्तु निर्मिताः महप्ताः तत्राह - 'सेसं तं वेत्र' शेषं तदेव असुरावासवदेव वानव्यन्तरभौमेयकनगरावासाः अच्छाः श्लक्ष्णाः इत्यादि विशेषणविशिष्टाः सन्ति । तत्र खलु जीवाः और पर्यावदृष्टि से नित्य और अनित्य कहे गये हैं उसी प्रकार से ये भी इन दोनों दृष्टियों से कथंचित् नित्यानित्य कहे गये हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'केवइयाणं भते ! वाणमंतर०' हे भदन्त ! जो वानव्यन्तर देव हैं उनके भूमि के अन्तर्गत भौमेय नगरावास कितने कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा है- 'गोयमा ! असंखेज्जा ० " हे गौतम! वानव्यन्तरों के भूमि के भीतर में जो नगरावास कहे गये हैं वे असंख्यात कहे गये हैं 'ते णं भंते ! किं मया' हे भदन्त ! ये सब नगरावास किस वस्तु के हैं ? तो इस प्रश्न का उत्तर हे गौतम ऐसा ही है कि जैसा असुरकुमारों के भवनावास के विषय में कहा जा चुका है । वानरों के भौमेयक नगरावास भी असुरकुमारों के भवनावासों के जैसे अच्छलक्षण इत्यादि विशेषणों वाले हैं यहाँ जीव
સખ્યા છે. જે રીતે આ દ્રવ્યાકિનય, અને પાઁયાર્થિ કનયથી નિત્ય અને અનિત્ય કહ્યા છે, એજ રીતે આ પશુ એ બન્ને દૃષ્ટિએથી કથાચિત્ નિત્ય અને કથ'ચિત્ અનિત્ય કહ્યા છે. અર્થાત્ દ્રબ્યાર્થિ ક નયથી નિત્ય અને વર્ણાદિથી—અનિત્ય છે. હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને વાનભ્યતાના ભવનાવાસે સબન્ધમાં પૂછે छे - 'केवइया णं भंते! वागमंतर०' हे भगवन् वानव्यांतर नामना देवे। ૐ તેએ ને ભૂમીની અંદર ભૌમેય નગરાવાસ કેટલા કહ્યા છે? આ પ્રશ્નના उत्तरभां प्रभु ४डे छे ! - 'गोयमा ! असंखे जा ० ' हे गौतम वानव्य तरीना भूमिनी अहर के नगरावास ह्या छे, ते अस ंख्यात छे. 'ते ण' भंते! किंमया०' डे ભગવત્ તે તમામ નગરાવાસેા કઈ વસ્તુથી બનેલા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-ડે ગૌતમ! આ પ્રશ્નના ઉત્તર એજ છે કે જેવી રીતે અસુર કુમારના ભવતાવાસે)ના સ'મધમાં કહેવામાં આવ્યુ છે તેવી જ રીતે વાનપન્તરાના આ ભૂમિની અંદરના નગરાવાસે પશુ અસુરકુમારે ના ભનાવાસે પ્રમાણે અચ્છા! ઇત્યાદિ વિશેષણેાવાળા છે. તેમાં જીવે અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१०
भगवती सूत्रे पुलाव उत्पद्यन्ते विपद्यन्ते अतो द्रव्यार्थतया ते नगराशसाः शाश्वताः किन्तु वर्णादिस्पर्शान्तपर्यायैरशाश्वताः वर्गादिभिः परिवर्तनशीलत्वात् 'केवइया गं मंते' कियन्ति खलु भदन्त ! जोइसियविमाणावाससयसहस्सा पद्मत्ता' ज्योविष्कविमानावास शतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? ज्योतिष्कविमानावासाः कियन्तः ? इति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'असंखेज्जा जोइसियरिमाणावाससय सहस्सा' असंख्येयानि ज्योतिष्क विमानावासशतसहस्राणि हे गौतम! असंख्येया एवं ज्योतिष्कविमानावासशतसहस्राणि इति । 'ते
भंते । किं मया पन्नता' ते खलु भदन्त ! ज्योतिष्कविमानावासाः किं मयाः सन्ति ? इति पश्नः, भगवानाह - 'गोवमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'eos fontमया' सर्वस्फटिकमयाः ज्योतिष्कविमानावासाः | 'अच्छा' इति 'अच्छा सहा' इत्यादि विशेषणानि पूर्ववद्विज्ञेयानि 'सेसं तं चेव' शेषं तदेव - और पुल उत्पन्न होते हैं और विपन्न होते हैं । अतः द्रव्यार्थिक नय की दृष्टि से ये नगरावास शाश्वत भी हैं एवं वर्णादि स्पर्शान्तिपर्यायों की दृष्टि से अशाश्वत भी हैं क्योंकि वर्णादिकरूप पर्यायें परिवर्तन शील होती है। अतः उनके सम्बन्ध से ये भी परिवर्तनशील हैं । 'केवडया भंते! जोइसिय०' हे भदन्त ! ज्योतिषिक देवों के विमानावास कितने लाख हैं ? तो हे गौतम ! इस प्रश्न का उत्तर ऐसा है कि 'असंखेज्जा जोइसिय०' ज्योतिष्कदेवों के विमानावास असंख्यात लाख प्रमाण हैं । 'ते णं भंते । किं मया' यदि ऐसा पूछा जावे कि ये सब किस वस्तु के बने हुए हैं ? तो इसका उत्तर ऐसा है कि ये सब 'सफलिहामया' सर्व तरफ स्फटिकरन के बने हुए हैं। तथा ये सब अच्छश्लक्ष्ण इत्यादि पूर्व में પુદ્ગલે! ઉત્પન્ન થાય છે અને નાશ પામે છે. તેથી દ્રવ્પાર્થિક નયની દૃષ્ટિથી
આ નગરાવાસે શાશ્વત-નિત્ય પણ છે. અને વર્યાંથી આર’ભીને સ્પર્શ સુધીના પાંચાની દષ્ટિથી અશશ્વત પણ છે કેમ કે વર્ણદિપર્યાયે પરિવતન સ્વભાવ वाजा होय छे. मेथी तेना संबधी मा पशु परिवर्तनशील छे 'केवइया ण' भंते! जोइसिय०' हे लगान ज्योतिष्णु द्वेदाना विमानावासी डेटला साम उद्या हे ? या प्रश्नातरम है - ' असं खेज्जा जोइसिय०' डे गौतम ! ज्योतिष्णु देवाना विभानावासी असभ्यात प्रभाणु ह्या छे. 'ते णं' भंते ! किं मया' हे भगवन्ते मघा विमानावासी ४४ वस्तुथी मनेला छे ? तेना उत्तरमां प्रभु टुडे छे ! - 'सञ्चफ लिहामया' हे गौतम! अधीन तरस्थी से विमाનાવાસા સ્ફટિક રત્નના બનેલા છે. અને તે તમામ ‘અચ્છ’ શ્લષ્ણુ’ મય સ્ફટિક છે. વિગેરે પૂર્વોક્ત વિષશેણેાવાળા છે. આ વિમાનાવાસાના સ’અન્યનું બાકીનું તમામ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०७ सू०१ असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम् १११ शेषमेतद्भिन्न सर्वमपि तदेव-असुरकुमारभूत्रोक्तमेव । अत्रापि बहवो जीवाः पुद्गलाश्च उत्पद्यन्ते विपद्यन्ते, एते विमानावासाः द्रव्यार्थतया शाश्वतः वर्गादि पर्यायैरशाश्वताश्चेति । 'सोहम्मे णं भंते ! कप्पे' सौधर्मे खलु भदन्त ! कल्पे 'केवइया विमाणावाससयसहस्सा पन्नत्ता' कियन्ति विमानावासशतप्तहस्राणि प्रज्ञतानि? भगवानाह-गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'बत्तीसं विमाणावाससय. सहस्सा पन्नत्ता' द्वात्रिंशत विमानावासशतसहस्राणि द्वात्रिंशल्लक्षाणि प्रज्ञप्तानि । 'ते णं भंते ! किं मया पन्नत्ता' ते खलु भदन्त ! किं मयाः प्रज्ञप्ताः? भगवानाह'मनरयणामया' सर्वरत्नमयाः 'अच्छा' अच्छाः 'सण्हा' इत्यादि विशेषणानि कहे गये विशेषणों वाले हैं। बाकी का और सब इनके विषय का कथन असुरकुमारों के भवनावास के जैसा ही है। यहां पर भी अनेक जीव और पुद्गल उत्पन्न होते हैं और विपन्न-नाश होते हैं। द्रव्यार्थिकनय के अभिप्राय से नित्य हैं और पर्यायार्थिक दृष्टि के अभिप्राय से ये अनित्य भी हैं । न सर्वथा नित्य हैं और न सर्वथा अनित्य है, किन्तु कथंचित् ही ये नित्य और अनित्य है। ' सोहम्मे णं भंते ! कप्पे०' यदि तुम ऐसा प्रश्न करो कि सौधर्म कल्प में कितने लाख विमानावास हैं ? तो हे गौतम ! इस प्रश्न को उत्तर ऐसा है कि वहां 'बत्तीसं विमाणा०' ३२ लाख विमानावास हैं । तेणं भंते । किं मया' ये किस वस्तु के बने हुए हैं ? तो इसका ऐसा उत्तर है कि ये सब 'सव्वरयणामया' सर्व प्रकार से रत्नों के बने हुए हैं। साथ में 'अच्छा०' ये सब स्वच्छ हैं, चिकने हैं इत्यादि पूर्वोक्त विशेषणोंवाले हैं। કથન અસુકુમારના ભવનાવાસના વર્ણનની જેમ જ છે. આ વિમાનવામાં પણ અનેક છે અને પુતલે ઉત્પન્ન થાય છે. અને મરે પણ છે. દ્રવ્યાર્થિક નયના મતથી એ વિમાનાવાસો શાશ્વત-નિત્ય છે. અને પર્યાયાર્થિક નયના મતથી એ વિમાનવાસે અશાશ્વત-અનિત્ય છે. અર્થાત્ સર્વથા નિત્ય પણ નથી અને સર્વથા અનિત્ય પણ નથી. પરંતુ એ કથંચિત્ જ નિત્ય છે અને કથંચિત એ અનિત્ય છે.
सोहम्मे ण भते! कप्पे०' 3 सपन सौधम ४६५ मा ३ean दाम विमान छ ? तेना उत्तरमा प्रभु डे छ -'बत्तीसं विमाणा०' गौतम साधम ६५मा ३२ मीसा विमानावासो ४ा छे. 'ते ण भंते! कि મા” હે ભગવન્ તે વિમાનાવાસે કઈ વસ્તુથી બનેલા છે ? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ
छत मा विमानावास! 'सवरयणामया०' सारथी रत्नाना सनेमा. मग ते मा विमानावास 'अच्छा' २१२७ छे. २५भयछे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
भगवतीसूत्रे पूर्ववद् वाच्यानि 'सेसं तं चेव' शेषं तदेव असुरकुमारसूत्रोक्तमेव 'जाव अणु. तरविमाणा' यावदनुत्तरविमानानि अनुत्तरविमानपर्यनामेव व्यवस्थाऽवगन्तव्येति 'नवरं जाणेयवा जत्य जावइया भवणा विमाणा वा' नवरं ज्ञातव्यानि अन्यशास्त्रतो विज्ञेयानि यत्र यावन्ति भवनानि विमानानि वा तानि तथा च द्वात्रिशल्लक्षानि विमानानि प्रथमे सौधर्म १ । अष्टाविंशति लक्षानि द्वितीये ईशाने २। द्वादशलक्षानि तृतीये सनत्कुमारे ३ । अष्टौ लक्षाणि चतुर्थे माहेन्द्रे ४। चतुर्लक्षाणि पश्चमे ब्रह्मलोके ५। पञ्चाशत् सहस्राणि षष्ठे लान्तके ६ । चत्वारि'सेसं ते चेव' इस प्रकार असुरकुमार सूत्र में कहे अनुसार ही ये सब सौधर्मकल्प के ३२ लाख विमानावास है ऐसा जानना चाहिये। तथा इसी प्रकार की व्यवस्था यावत् अनुत्तर विमानपर्यन्त जान लेनी चाहिये, परन्तु इस व्यवस्था में यदि कोई अन्तर है तो वह जहां जितने भवन और विमान कहे गये हैं वहां उतने भवन और विमानों के कहने का है। यही बात 'नवरं जाणेघवा जत्थ जावइया भवणा विमानावा' इस सूत्र पाठ द्वारा यहां समझाई गई है। किस कल्प में कितने विमा नावास हैं ? यह विषय अन्यशास्त्र से यहां प्रकट किया जाता है प्रथम सौधर्मकल्प में ३२ लाख विमानावास है २८ लाख विमानावास द्वितीय ईशानकल्प में हैं १२ लाख विमानावाप्त तीसरे सनत्कुमार कल्प में हैं ८ लाख विमानावास चौथे माहेन्द्र कला में है ४ लाख विमानावास 'लक्ष्य' Cisg! . त्या पूर्वेति मा ४ विशेष | छ. 'सेसं तं चेव' આ રીતે અસુરકુમાર સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે આ બધા સૌધર્મ કલ્પના ૩૨ બત્રીસ લાખ વિમાનાવાસ છે. તેમ સમજવું. અને એ જ પ્રમાણેનું કથન યાવતુ અનુત્તર વિમાન સુધી સમજવું. પરંતુ આ કથનમાં જો કોઈ અંતર હોય તે તે જ્યાં જેટલા ભવને અને વિમાને કહ્યા છે. ત્યાં તેટલા જ सपना मन विमानानी सय वी. 'नवरं जाणेयव्वा जस्थ जावइया भवणा विमाणा वा' से सूत्र५४ द्वारा महियां समलव छ. ४॥ ६५मां કેટલા વિમાને છે? આ વિષયમાં અન્ય શાસ્ત્રોમાંથી અહિયાં બતાવવામાં भावे छे. नाय प्रमाणे छे.
પહેલા સૌધર્મ ક૫માં ૩૨ બત્રીસ લાખ વિમાનાવાસે છે. બીજા ઈશાન કપમાં ૨૮ અઠયાવીસ લાખ વિમાનાવાસે છે. ત્રીજા સનકુમાર ક૫માં ૧૨ બાર લાખ વિમાનાવાસ છે. ચેથા મહેન્દ્ર ક૫માં ૮ આઠ લાખ વિમાનાવાસે છે. પાંચમાં બ્રહ્મલોક કપમાં ૪ ચાર લાખ વિમાનાવાસે છે. છઠ્ઠા લાતક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका श०१९ ३०७ ०१ असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
४१३
शत्सहस्राणि सप्तमे महाशुक्रे ७ । षट् सहस्राणि अष्टमे सहस्रारे ८ । चतुः शतानि नवम दशमयोरानतपाणयोः ।९-१०१ त्रीणि शतानि एकादशद्वादशयोरारणाच्युतयोः ११-१२ | 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं मदन्त । इति हे मदन्त । असुरकुमारादि देवावासविषये यत् देवानुमियेण कथितं तत् एवमेव सत्यमेव इति कथयित्वा भगवान् गौतमो भगवन्तं वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति इति ॥ सू० १||
इति श्री विश्वविख्यात नवल मादिपद भूषितबालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री घासीलालवतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयवन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायामेकोनविंशतितमशतकस्य सप्तमोदेशकः समाप्त ॥ १९-७ ।
पांचवें ब्रह्मलोक में हैं ५० हजार विमानवास छठे लान्तककल्प में हैं ४० हजार विमानावास सातवें महाशुककल्प में हैं ६ हजार विमानावास आठवें सहस्रारकल्प में हैं ४०० विमानावास ९ वें १० वें कल्प में हैं । तीन सौ विमानावास ११ वें १२ वें कल्प में हैं । 'सेवं भंते । सेवं भंते ! ति' हे भदन्त । असुरकुमारादि देवावासों के विषय में जो आप देवानु for ने यहां कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर गौतमप्रभु को वन्दन नमस्कार कर संयम एवं तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये | सूत्र १ ॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल जी महाराजकृत "भगवती सूत्र" की प्रमेय चन्द्रिका व्याख्याके उन्नीसवें शतकका | सातवां उद्देशक समाप्त ॥ १९-७॥
૫માં ૫૦ પચાસ હજાર વિમાનાયાસે છે. સાતમા મહાશુક્ર કલ્પમાં ૪૦ હજાર વિમાનાવાસે છે. આઠમાં સહસ્રાર૯૫માં ૬ છ હજાર વિમાનાવાસો છે. નવમા અને દસમા કલ્પમાં ૪૦૦ ચારસેા વિમાનાવાસે છે. અગીયારમા અને ખરમાં કલ્પમાં ત્રણુસા ૩૦૦ વિમાનવાસે કહ્યા છે.
'सेवं भंते ! सेवं भंते । त्ति' हे लगवन् असुरकुमार विगेरे हेवाना આવાસના સંબધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે તમામ કથન સર્વથા સત્ય જ છે, હું ભગવત્ આપનું કથન આપ્ત હેવાથી યયા છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યાં વન્દના નમ સ્કાર કરીને સયમ અને તપથી પાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર મિરાજમાન થયા. ।। સૂ. ૧૫
જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના એગણીસમા શતકને સાતમેા ઉદ્દેશક સમાસ ૫૧૯-ગા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
।
भगवतीसूत्रे अथ अष्टमोद्देशकः प्रारभ्यते । सप्तमोद्देशके अमुरादीनां भवनादीनि उक्तानि ते च देवा निवृत्तिमन्तो भवन्तीत्यष्टमे उद्देश के नित्तिरुच्यते, इत्येवं संवन्धेन आयातस्याष्टमोद्देशकस्ये. दमादिम सूत्रम् 'काविहाग भते' इत्यादि ।
___ मूलम्-'कइविहाणं भंते! जीवनिव्वत्ती पन्नत्ता ? गोयमा! पंचविहा जीवनिव्वत्ती पन्नत्ता, तं जहा-एगिदियजीवनिव्वत्ती, जाव पंचेंदियजीवनिवत्ती एगिदियजीवनिव्वत्ती भंते ! कइ. विहा पन्नत्ता, 'गोयमा ! पंचविहा पन्नत्ता, तं जहा-सुहमपुढवीकाइयएगिदियजीवनिव्वत्ती जाव वणस्सइकाइय एगिदिय जीवनिव्वत्ती। पुढवीकाइयएगिदियजीवनिव्वत्ती णं भंते! कइविहा पन्नत्ता गोयमा! दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-सुहमपुढवीकाइयएगिदियजीवनिव्वत्तीय बायरपुढवीकाइय एगिदियजीवनिव्वत्ती य। एवं एएणं अभिलावेणं जहा वड्डगबंधे तेयगसरीरस्स जाव सम्बट्रसिद्ध अणुत्तरोववाइयकप्पाईयवेमाणियदेवपचिंदियजीवनिव्वत्ती णं भंते! कइविहा पन्नत्ता, गोयमा! दुविहा पन्नत्ता, तं जहा पजत्तगसब्वटसिद्धाणुत्तरोववाइयकप्पाईय वेमाणियदेवपंचिंदिय जीवनिव्वत्ती य अपज्जत्तगतवठ्ठसिद्धाणुत्तरोववाइयकप्पाईयवेमाणियदेवपंचिंदियजीवनिबत्ती य। कइ. विहा णं भंते ! कम्मनिवत्ती एन्नत्ता? गोयमा! अविहा कम्मनिव्वती पन्नत्ता, तं जहा- नाणावरणिज्जकम्मनिबत्ती जाव अंतराइयकम्मनिव्वत्ती। नेरइयाणं भंते! कइविहा कम्मनिवत्ती पन्नत्ता ? गोयमा! अट्टविहा कम्मनिव्वत्ती
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जोवानां निर्वृत्तिनिरूपणम् ४१५ पन्नत्ता तं जहा-नाणावरणिजकम्मनिव्वती जाव अंतराइयकम्मनिवत्ती। एवं जाव वेमाणियाणं। कइविहा णं भंते ! सरीरनिव्वत्ती पन्नत्ता? गोयमा! पंचविहा सरीरनिव्वत्ती पन्नत्ता तं जहा ओरालियसरीरनिव्वत्ती जाव कम्मगसरीर. निव्वत्ती। नेरइयाणं भंते ! कइविहा सरीरनिव्वती पन्नत्ता, एवं चेव एवं जाव वैमाणियाणं णवरं नायव्वं जस्स जइ सरीराणि । कइविहा गंभंते ! सबिदियनिवत्ती पन्नत्ता? गोयमा! पंचविहा सव्वेंदियनिव्वत्ती पन्नत्ता, तं जहा-सोइंदियनिवत्ती जाव फासिंदियनिव्वत्ती। एवं नेरइयाणं जाव थणियकुमाराणं। पुढवीकाइया णं पुच्छा गोयमा! एगा फासिंदियनिव्वत्ती पन्नत्ता एवं जस्स जइ इंदियाइं जाव वेमाणियाणं। कइविहाणं भंते ! भासानिवत्ती पन्नत्ता ? गोयमा! चउठिवहा मासानिव्वत्ती पन्नत्ता, तं जहा सच्चाभासानिवत्ती १, मोसाभासा निव्वती २, सच्चामोसाभासानिव्वत्ती३, असच्चा मोसभासानिव्वत्ती४। एवं एगिदियवजं जस्स जा भासा जाव वैमाणियाणं। कइविहाणं भंते ! मणनिबत्ती पन्नत्ता? गोयमा! चउठिवहा मणनिव्वती पन्नत्ता, तं जहा सच्चमणनिबत्ती जाव असच्चामोसमणनिव्वत्ती। एवं एगिदियविगलिंदियवज्जं जाव वेमाणियाणं। कइविहाणं भंते ! कसायनिव्वत्ती पन्नत्ता ? गोयमा! चउविहा कसायनिव्वती पन्नत्ता तं जहाकोहकसायनिवत्ती जाव लोभकसायनिव्वत्ती। एवं जाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूरे
४१६ वेमाणियाणं। कइविहाणं भंते! वन्ननिव्वत्ती पन्नत्ता ? गोयमा! पंचविहा वन्ननिव्वत्ती पन्नत्ता तं जहा-कालवन्ननिवत्ती जाव सुकिल्लवन्ननिव्वत्ती। एवं निरक्सेसं जाव वेमाणियाणं। एवं गंधनिबत्ती दुविहा जाव वेमाणियाणं। रसनिवत्ती पंचविहा जाव वेमाणियाणं। फासनिवत्ती अट्टविहा जाव वेमाणियाणं। कइविहाणं भंते ! संठाणनिव्वत्ती पन्नत्ता? गोयमा! छविहा पन्नत्ता तं जहा-समचउरंससंठाणनिव्वत्ती जाव हुंडसंठाणनिव्वत्ती। नेरइयाणं पुच्छा गोयमा ! एगा इंडसंठाणनिव्वत्ती पन्नत्ता। असुरकुमाराणं पुच्छा गोयमा ! एगा समचउरंससंठाणनिव्वत्ती पन्नत्ता एवं जात्र थणियकुमाराणं । पुढवीकाइयाणं पुच्छा, गोयमा! एगा मसूरचंदसंठाणनिव्वत्ती पन्नता एवं जस्स जं संठाणं जाव वेमाणियाणं। कइविहाणं भंते! सन्नानिवत्ती पन्नत्ता ? गोयमा! चउविहा सन्ना निवत्ती पन्नत्ता तं जहा-आहारसन्नानिवत्ती जाव परिग्गहसन्नानिव्वत्ती। एवं जाव वेमाणियाणं। कइविहा णं भंते ! लेस्सा निवत्ती पन्नत्ता ? गोयमा ! छव्विहा लेस्सानिव्वत्ती पन्नत्ता, तं जहा कण्हलेस्सानियत्ती जाव सुक्कलेस्लानिवत्ती। एवं जाव वेमाणियाणं, जस्स जइ लेस्साओ तस्स तइया भाणियहा। कइविहा गं भंते ! दिटिनिवत्ती पन्नत्ता? गोयमा! तिविहा दिटिनिवत्ती पन्नत्ता, तं जहा-सम्मादिट्रिनिवत्ती मिच्छादिटिनिवत्ती, सम्मामिच्छादिटिनिव्वत्ती, एवं जाव वेमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् ४१७ णियाणं, जस्स जइविहा दिट्टी। कइविहाणं भंते ! गाणनिवत्ती पन्नत्ता ? गोयमा! पंचविहा णाणनिबत्ती पन्नत्ता, तं जहाआभिणिबोहियणाणनिबत्ती जाव केवलनाणनिष्पत्ती। एवं एगिदियवज जाव वेमाणियाणं जस्स जइ जाणा। कइविहा णं भंते ! अन्नाणनिबत्ती पन्नत्ता ? गोयमा! तिविहा अन्नाणनिवत्ती पन्नत्ता-तं जहा मइअन्नाणनिवत्ती? सुयअन्नाण. निवत्ती२, विभंगनाणनिवत्ती ३। एवं जस्त जइ अन्नाणा जाव वेमाणियाणं । कइविहा णं भंते ! जोगनिवत्ती पन्नत्ता? गोयमा! तिविहा जोगनिवत्ती पण्णत्ता तं जहा-मणजोगनिवत्ती१ वहजोगनिवत्तीय कायजोगनिवत्ती३ एवं जाव वेमाणियाणं, जस्स जइविहो जोगो। कइविहा णं भंते ! उवओगनिवत्ती पण्णत्ता गोयमा ! दुविहा उवओगनिवत्ती पण्णत्ता तं जहा सागारोव
ओगनिबत्तीर अणागारोवओगनिवत्ती२) एवं जाव वेमाणियाणं । (अत्र संग्गहणी गाथे)'जीवाणं निवत्ती१, कम्मप्पगडी२, सरीरनिवत्ती । सबिंदियनिवत्ती४, भासा य५ मणे६, कसाया य७। ॥१॥ वन्नेट गंधे९ रसे१० फासे११ संठाणविही य१२ होइ सण्णा य१३॥ लेस्सा१४ दिहि१५ नाणे१६अण्णाणे १७ जोगे१८ उवओगे१९॥२॥ सेवं भंते ! सेवं भंते! ति॥सू० १॥
एगूणवीसइमे सए अट्ठमो उद्देसो समत्तो॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्वे छाया-तिविधा खड्नु भदन्त ! जीवनितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! पञ्च. विधा जीवनित्तिः प्रज्ञप्ताः तयथा एकेन्द्रियजीवनि त्तिर्यावत् पश्चेन्द्रियजीवनिर्वृत्तिः। एकेन्द्रियजीवनितिः खलु भदन्त ! कतिविधा प्रज्ञप्ता गौतम ! पञ्चविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-पृथिवीकायिकैकेन्द्रियजीवनित्तिः, यावद्वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियजीवनितिः। पृथिवीकायिकै केन्द्रियजीवनिर्वृत्तिः खलु भदन्त ! कतिविधा प्राप्ता ? गौतम ! द्विविधा मज्ञप्ता तद्यथा-सूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियजीवनिति बादरपृथिवीकायिकैकेन्द्रियजीवनितिः । एवमेतेनाभिलापेन भेदो यथा वर्धकबन्धस्तैजसशरीरस्प यावत् सर्वार्थ सिद्धानुत्तरोपपातिककल्पातीत. वैमानिकदेवपश्चेन्द्रिय नीवनितिः खलु भदन्त ! कतिविधा प्रज्ञप्ता ? गौतम ! द्विविधा वज्ञप्ता तद्यथा-पर्याप्त कसर्वार्थसिद्धानुत्तरोपपातिककल्पातीतवैमानिकदेवपश्चेन्द्रियजीवनिवृत्तिश्च अपर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरोपपातिककल्पातीत. वैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियजीवनिवृत्तिश्च । कतिविधा खलु भदन्त ! कर्मनित्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! अविधा कर्मनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, लघया-ज्ञानावरणीयकर्मनित्तिांवदन्तरायकर्मनित्तिः । नैरयिकाणां खलु भदन्त ! कतिविधा कर्मनिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! अष्टविधा कर्मनि:त्तिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-ज्ञानावरणीयकर्मनित्तिर्यावत् अन्तरायकर्मनिवृत्तिः । एवं यावद् वैमानिकानाम् । कतिविधा खल भदन्त ! शरीरनित्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! पञ्चविधा शरीरनिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता तघया-औदारिकशरीरनिवृत्तिः यावत् कामगशरीरनिर्वृत्तिः। नैरयिकाणां भदन्त ! कतिविधा शरीरनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, एवमेव एवं यावद्वैमानिकानाम् । नवरं ज्ञातव्यं यस्य यानि शरीराणि । कतिविधा खलु भदन्त ! सर्वेन्द्रिय निर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! पञ्चविधा सर्वेन्द्रियनितिः प्रज्ञप्ता तद्यथा-श्रोत्रे. न्द्रियनित्तिः यावत् स्पर्शनेन्द्रियनिवृत्तिः । एवं नैयिकाणाम् , यावत् स्तनितकुमाराणाम् । पृथिवीकायिकानां पृच्छा, गौतम ! एका स्पर्शनेन्द्रियनित्तिः प्रज्ञप्ता । एवं यस्य यानि इन्द्रियाणि यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधा खलु भदन्त ! भाषानितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! चतुर्विधा भापानिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-सत्याभाषानिवृत्तिः १, मृगपावानितिः २, सत्यामृषाभाषानि तिः, असत्पामृषाभाषानितिः ४ । एवमे केन्द्रियवर्ज यस्य या भाषा यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधा खलु भदन्त ! मनोनित्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! चतुर्विधा मनोनि तिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-सत्पमनोनिवृत्तिविद सत्यमृधामनो नि तिः । एक्मे केन्द्रियविकलेन्द्रियवर्ज यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधा खलु भदन्त ! कषायनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! चतुर्विधा कषायनिवृत्तिः प्रजप्ता तद्यथा-क्रोध
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् ४१९ कषायनि तिर्यावल्लोभापायनिर्वृत्तिः। एवं यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधा खलु भदन्त ! वर्णनित्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! पञ्चविधा वर्णनितिः प्रज्ञप्ता, तद्यथाकाल (कृष्ण) वर्णनित्तिर्यावत् शुक्ल वर्णनित्तिः । एवं निरवशेषं यावद्वैमानिकानाम् । एवं गन्धनिर्वृत्तिद्विविधा यावद्वैमानिकानाम् रसनित्तिः पञ्चविधा यावद्वैमानिकानाम् । स्पर्शनिवृत्तिरष्टविधा यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधा खलु भदन्त ! संस्थाननितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! पहविधा संस्थाननिवृत्तिः प्रज्ञप्ता तद्यथा-समचतुरस्रसंस्थाननिर्वृत्तिः यावत् हुण्डसंस्थाननित्तिः। नैरयिकाणां पृच्छा गौतम ! एका हुण्डसंस्थाननित्तिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणं पृच्छा, गौतम ! एका समचतुरस्रसस्थाननितिः प्रज्ञप्ता । एवं यावत् स्तनितकुमाराणाम् । पृथिवीकायिकानां पृच्छा गौतम ! एका मसुरचन्द्रसंस्थाननिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता। एवं यस्य यत् संस्थानम् यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधा खलु भदन्त ! संज्ञानिर्वृतिः प्रज्ञप्ता गौतम ! चतुविधा संज्ञानिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-आहारसंज्ञानित्तिर्यावत् परिग्रहसंज्ञानिवृत्तिः, एवं यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधा खलु भदन्त ! लेश्यानि तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! षविधा लेश्यानिवृत्तिः प्रज्ञप्ता तद्यथा-कृष्णलेश यानित्तिर्यावत् शुक्ललेश्यानित्तिः । एवं यावद्वैमानिकानाम् । यस्य या लेश्या । कतिविधा खलु दृष्टिनिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! त्रिविधा दृष्टिनित्तिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-सम्यग्दृष्टिनिटत्तिः, मिथ्यादृष्टिनित्तिः, सम्यग्र मिथ्यादृष्टिनिर्वृत्तिः । एवं यावद्वैमानिकानाम् यस्य यद्विविधा दृष्टिः । कतिविधा खलु भदन्त ! ज्ञाननित्तिः प्रज्ञप्ता गौतम ! पश्चविधा ज्ञाननिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-आभिनिवोधिकज्ञाननिर्वृत्तिवित केवलज्ञाननिर्वृत्तिः । एवम् एकेन्द्रियवर्ज यावद्वैमानिकानाम् यस्य यत् ज्ञानम् । कतिविधा खलु भदन्तं ! अज्ञाननिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! त्रिविधा अज्ञाननिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता तद्यथा-मत्यज्ञाननिर्वृत्तिः, श्रुताज्ञाननिर्वृत्तिः, विभङ्गज्ञाननिर्वृत्तिः, एवं यस्य यद् अज्ञानम् यावद्वै. मानिकानाम् । कतिविधा खलु भदन्त ! योगनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! त्रिविधा योगनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-मनोयोगनिर्वृत्तिः, १ वचो योगनिर्वतिः२, काययोगनिर्वृत्तिश्च ३, एवं यावद्वैमानिकानाम् यस्य यद्विधो योगः। कतिविधा खलु भदन्त ! उपयोगनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! द्विविधा उपयोगनित्तिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-साकारोपयोगनिवृत्तिः अनाकारोपयोगनिर्वात्तः । एवं यावद्वैमानिकानाम् । (अत्र संग्रहणीगाथे)
जीवानां निवृत्तिः, १ कर्मप्रकृतिः, २ शरीरनिवृत्तिः, ३ सर्वेन्द्रियनिर्वृत्तिः ४ भाषा ५ च मनः ६ कापावाच ७॥१॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
वर्णों ८ गन्धो ९ रसः १० स्पर्श ११ संस्थानविधि १२ भवति संज्ञा १३ च, लेश्या १४ दृष्टि १५ ज्ञानम् १६ अज्ञानं १७ योग १८ उपयोगः १९ ॥२॥ तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति || १ ||
एकोनविंशतिशते अष्टम) देशकः समाप्तः ।
टीका - 'कविडा णं ते!" कतिविधा कतिप्रकारा खल भदन्त ! 'जीवनिव्वती पन्नत्ता' जीवनिवृत्ति:- जीवानां निर्वृत्तिरिति जीवनिवृत्तिः - निर्वर्तनं निर्वृत्तिः - निष्पत्तिः जीवस्यै केन्द्रियादितया निर्वृत्तिरिति जीवनिर्वृत्तिः प्रज्ञता - कथिता भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'पंचविहा जीवनिव्यत्ती पन्नत्ता' पञ्चविधा-पश्चमकारा जीवनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता- कथिता 'तं आठवें उद्देशे का प्रारंभ
४२०
सप्तम उद्देशे में असुरादिकों के भवनों का कथन किया गया है, ये असुरादिदेव निवृत्तिवाले होते हैं, इस कारण इस अष्टम उद्देशे में अब निर्वृति का कथन किया जाता है
'कहविहा णं भंते ! जीवनिव्वती पण्णत्ता' इत्यादि ।
टीकार्थ - - ' कइविहा णं भंते ! जीवनिव्वती पन्नत्ता' निवृत्ति नाम निष्पत्ति का है जीवों की जो एकेन्द्रियादि पर्यायरूप से निष्पत्ति उत्पत्ति होती है उसका नाम जीवनिवृत्ति है, यहां पर गौतम ने प्रभु से ऐसा ही प्रश्न किया है कि हे भदन्त । जीवनिवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है- 'गोयमा ! पंचविहा जीवनिव्वत्ती पत्ता' हे આઠમા ઉદ્દેશાના માર’ભ
સાતમાં ઉદ્દેશામાં અસુરકુમારાદિકાના ભવના વિષે કથન કરવામાં આવ્યુ આ અસુરકુમાર વિગેરે દેવા નિવૃત્તિવાળા હોય છે. તે કારણથી આ આઠમા ઉદ્દેશામાં હવે નિવૃત્તિનું કથન કરવામાં આવશે, તેનુ' પહેલુ' સૂત્ર આ પ્રમાણે છે.
'कइविहा णं भ'ते ! जीवनिव्वत्ती पण्णत्ता' त्याहि
टीअर्थ – 'कइविहाणं भते ! जीवनिव्वत्ती पन्नत्ता' निवृत्ति भेटले નિષ્પત્તિ, એકેન્દ્રિય પર્યાય રૂપથી જીવાની જે નિષ્પત્તિ-ઉત્પત્તી થાય છે, તેનું નામ જીવનિવૃ†ત્તિ છે. અહિયાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવુ' પૂછ્યું' છે કે-ડે ભગવત્ જીવ નિવૃત્તિ કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે ? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુએ
हे गौतम! 'गोयमा ! पंवविहा जीवनिवत्ती पण्णता' व निवृत्ति पां
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् ४२१ जहा' तथा 'एगिदियजीवनिव्वत्ती' एकेन्द्रियजीवनिवृत्तिः, एकेन्द्रियाणां पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतीनां निवृत्तिरिति एकेन्द्रियजीवनिर्वृत्तिः, 'जाव पंचिं. दियजीवनिव्वत्ती' यावत् पञ्चेन्द्रियजीवनिर्वृत्तिः, अत्र यावत्पदेन द्वीन्द्रियादारभ्य चतुरिन्द्रियान्तानां जीवानां संग्रहो भवति इति, पञ्चेन्द्रियजीवपदेन पञ्चेन्द्रियतिर्यः चमारभ्य वैमानिकान्तानां ग्रहणं भवति । 'एगिदियजीवनिबत्ती णं भंते ! एकेन्द्रियजीवनिर्वृत्तिः खलु भदन्त ! 'काविहा पन्नत्ता' कतिविधा प्रज्ञप्तागौतम जीवनिवृत्ति पांच प्रकार की कही गई हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'एगिदियजीवनिव्वत्ती' पृथिवी, अप, तेज, वायु और वनस्पति ये जो एकेन्द्रिय जीव हैं, इन एकेन्द्रिय जीवों की जो अपनी २ पर्याय से उत्पत्ति होती है अर्थात् एकेन्द्रियजातिनामकर्म के उदय से जो जीव की एकेन्द्रिय पृथिवीकायिक आदिरूप से उत्पत्ति होती है वह एकेन्द्रियजीवनिर्वृत्ति है । 'जाव पंविदियजीवनिव्वत्ती' यावत् पञ्चन्द्रियजीवनिर्वृत्ति यावत् पञ्चेन्द्रियजाति नामकर्म के उदय से जो जीव की यावत् पश्चेन्द्रिय नारक तिर्यश्चादि पर्यायरूप से उत्पत्ति होती है वह पश्चेन्द्रिय जीवनिर्वृत्ति है यहां यावत्पद से द्वीन्द्रिय जीव से लेकर चौह. न्द्रिय तक के जीवों का ग्रहण हुआ है तथा पश्चेन्द्रिय जीव पद से पश्चे न्द्रियतियञ्च, से लेकर वैमानिकान्त जीवो का ग्रहण हुआ है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'एगिदिय जीवनिव्वत्ती.' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय जीव निवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? इसके उत्तर प्रा२नी ४ाम मावी छे. 'तं जहा' रे ! प्रभा थे. 'एगिदियजीवनिवत्ती' पृथ्वीयि४, यि, तेथि, वायुयि भने वनस्पतिय જે આ એકેન્દ્રિય જીવોની પોતપોતાની પર્યાયથી ઉત્પત્તિ થાય છે. અર્થાત્ એકેન્દ્રિય જાતી નામકર્મના ઉદયથી જીવની એકેન્દ્રિય પૃથ્વિકાયિક, વિગેરે રૂપથી उत्पत्ति थाय छ, त सन्द्रियनिवृत्ति छ. 'जाव पंचिंदियजीवनिव्वत्ती' યાવત્ પંચેન્દ્રિય જીવ નિવૃત્તિ યાવતુ પંચંદ્રિય નામકર્મના ઉદયથી જીવની જે યાવત્ પંચેન્દ્રિય નારક તિર્યંચાદિ પર્યાય રૂપથી ઉત્પત્તિ થાય છે તે પંચેન્દ્રિય જીવ નિવૃત્તી છે. અહિયાં યાત્પદથી દ્વીન્દ્રિય જીથી આરંભીને ચાર ઈદ્રિયવાળા છ સુધીના જેવો પ્રહણ કરાયા છે. તથા પંચેન્દ્રિય પદથી પંચેન્દ્રિય તિયન્ચથી આરંભીને વૈમાનિકે સુધીના જ ગ્રહણ કરાયા છે.
शथा गौतम वामी प्रभुने में पूछे छे ?-'एगिदियजीव निव्वत्ती०' હે ભગવન્ એકેન્દ્રિય જીવ નિવૃત્તિ કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે? તેના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
भगवती सूत्रे
कथिता इति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'पंचविहा पनत्ता' पञ्चविधा पञ्चप्रकारा प्रज्ञप्ता, तमेव पञ्चमेदं दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - 'पुढची काइयए गिदियजीवनिव्वत्ती' पृथिवीकायिकै केन्द्रियजीवनिर्वृत्तिः 'जाव वणस्स इकाइयएगिदियजीव निव्वत्ती' वनस्पतिकायिकै केन्द्रियजीवनिवृत्ति:, अत्र यावत्पदेन अप्तेजोवायूनां संग्रहो भवति तथा पृथिव्यप्तेजोव। युवनस्पतिजीव निवृत्तिभेदेन पञ्चमकारा एकेन्द्रियजीवनिवृत्तिर्भवतीति भावः । 'पुढची काइयए निंदियजीव निव्वती गं भंते पृथिवीकायिकै केन्द्रियजीवनिवृत्तिः खलु भदन्त ! 'कविहा पन्नत्ता' कतिविधा प्रज्ञप्ता इति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा '
में प्रभुने कहा है 'गोयमा ! पंचविहा पण्णत्ता' हे गौतम! एकेन्द्रियजीवनिवृत्ति पांच प्रकार की कही गई है- 'तं जहा' जैसे - 'पुढविकाइय एगिंदिपजीवनिव्यत्ती जाव वणस्स इकाइयएगिंदियजीवनिव्वती' पृथिवीकाधिक एकेन्द्रिय जीव निर्वृत्ति, यावत् वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय जीवनिवृत्ति यहां यावत्पद से 'अप, तेज, वायु' इन एकेन्द्रिय जीवों का ग्रहण हुआ है इस प्रकार पृथिवी, अपू, तेज, वायु और वनस्पतिजीव की निर्वृत्ति के भेद से एकेन्द्रिय जीव की निवृत्ति पांच प्रकार की होती है ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'पुढ़विक्काइए गिंदियजीवनिव्वती णं भते कइविहा पन्नत्ता' हे भदन्त ! जो पृथिवीकायिक एके. न्द्रियजीवनिवृत्ति है वह कितने प्रकार की कही गई है ? उत्तर में प्रभु
उत्तरमां अलु - 'गोयमा ! पंचविहा पण्णत्ता' हे गौतम मेहेन्द्रिय निवृत्ति पांय प्रहारनी वामां आवी छे. 'तं जहा ' प्रेम ' पुढीकाइया पनि दियजीवनिव्वत्ती जाव वणस्स इकाइय एगिंदियजीवनिव्वत्ती' पृथ्विमाथि એકેન્દ્રિય જીવ નિવૃત્તિ, યાવત્ વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિય જીવનિવૃત્તિ, અહિયાં યાવત્ પદથી અકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક આ એકેન્દ્રિય જીવે ગ્રહણ कुराया छे, मे रीते पृथ्वी अवि, अच्छायि, तेनस्सायिक, वायुप्रायि मने વનસ્પતિકાયિક જીવની નિવૃત્તિના ભેદથી એકેન્દ્રિય જીવેાની નિવૃ`ત્તિ પાંચ પ્રકારની થાય છે.
हवे गौतम स्वामी अलुने खेवु पूछे छे - 'पुढवीकाइयएगिं दियजीव निव्त्रत्ती ण भते ! कइविहा पण्णत्ता' डेलभवन में पृथ्वीभयि येडेन्द्रिय व નિવૃત્તિ છે, તે કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम्
हे गौतम! 'दुविहा पन्नत्ता' द्विविधा प्रज्ञप्ता 'तं जहा ' तद्यथा 'सुहमपुढचीकाइयएर्गिदियजीवनिव्यत्ती ' सूक्ष्मपृथिवीकायिकै केन्द्रियजीवनिवृत्तिश्व 'बायरपुढवीकाइयए गिंदियजीव निव्वती य' बादरपृथिवीकायिकै केन्द्रियजीवनिवृत्तिश्च तथाचसूक्ष्मवादरभेदेन पृथ्विका थिकै केन्द्रियजीव निवृत्तिर्द्विधा भवतीति, एवं एए अभिलावेण भेदो' एवमेतेन अभिलापेन भेदो वक्तव्यः 'जहा वहगबंधो derarea' यथा कबन्धस्तैजसशरीरस्य यथा महलबन्धाधिकारे अष्टमश ते नवोद्देशकाभिहिते तैजसशरीरस्य बन्धः कथितस्तेनैव प्रकारेण अत्र निर्वृतिर्वक्तव्या
४२३
कहते हैं- 'गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता' हे गौतम! पृथिवीकाधिक एकेन्द्रियजीवनिवृत्ति दो प्रकार की कही गई 'सुमपुढवीकाइयएर्गिदियजीवनिव्वली बारपुढवी ० ' एक सूक्ष्म पृथिवीकाधिक एकेन्द्रियजीवनिवृत्ति और दूसरी बादर पृथिवीकाधिक एकेन्द्रियजीवनिवृत्ति तथा च सूक्ष्म और बादर के भेद से पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय जीव निर्वृत्ति दो प्रकार की होती है'एवं एएणं अभिलावेणं भेदो जहां बहुगबंधो तेयगसरीरस्स' जिस प्रकार से अष्टमशतक के नौंवे उद्देशे में अभिहित महद्बन्ध के अधिकार में तेजसशरीर का बन्ध कहा गया है उसी प्रकार से इस पाठ द्वारा निर्वृत्ति का कथन कर लेना चाहिये तात्पर्य कहने का यह है कि इस विषय को जानने के लिये अष्टम शतक का नौवां उद्देशक देखना चाहिये कहां तक वह उद्देश देखना चाहिये तो इसके लिये 'जाव सव्वट्टसिद्ध अणु
छे - 'गोयमा ! दुबिहा पण्णत्ता' हे गौतम! पृथ्वी।यि मेन्द्रिय भवनिवृत्ति थे प्रकारनी उही छे. 'तंज' ते या प्रमाये छे. 'सुहुमपुढवीका इयएगि दिय जीवनि० बायरपुढवी०' 5 सूक्ष्म पृथ्वी अयि थेोहैन्द्रिय भवनिवृत्ति भने બીજી ખાદર પૃથ્વીકાચિક એકેન્દ્રિય જીવ નિવૃત્તિ એ રીતે સૂક્ષ્મ અને બાદરના ले४थी पृथ्वी डायिक गोर्डेन्द्रिय लव निर्वृत्ति मे अारनी ही छे, ' एवं एएणं अभिलावेण भेदो जहा बङ्गबंधो तेयगसरीरस्स' के रीते आया शतकुना नवभा ઉદ્દેશામાં મહદ્અંધના અધિકારમાં તેજસ શરીરને ખધ કહેલ છે. એજ રીતે
આ પાઠથી નિવૃ*તિનું કથન કરી લેવુ. કહેવાનુ તાપ એ છે કે—આ વિષયને સમજવા માટે આઠમા શતકના નવમા ઉદ્દેશે જોવા જોઇએ. એ નવમા ઉદ્દેશાનું स्थन यां सुधीनु सहियां लेवु लेहये. ते भाटे हे छे है- 'जाव सव्बट्ट -
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
भगवतीसूत्रे अप्रविषये अष्टमशतकस्य नबमोद्देशको द्रष्टव्यः, कियत्पर्यन्तमित्याह-'जाव' इत्यादि, 'जाव सबसिद्धअणुत्तरोवाइयकप्पातीयवेमाणियदेवपंचिंदियजीवनिव्वती गं भंते' यावत् सर्वार्थसिद्धानुत्तरोपपातिककल्पातीतवैमानिकदेवपश्चेन्द्रियजीवनिर्वृत्तिः खलु भदन्न ! 'कइविहा पन्नत्ता' कतिविधा पज्ञप्ता, 'गोयमा ! हे गौतम ! 'दुविहा पभत्ता द्विविधा प्रज्ञप्ता 'तं जहा' तद्यथा-'पज्जत्त गसव्वट्ठसिद्ध अणुत्तरोववाइय. कप्यातीयवेमाणियदेवांचिंदियजीव निब्बती य' पर्यापनासर्वार्थसिद्धानुत्तरोप पातिककल्पातीतवैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियजीवनितिश्च, 'अपज्जत्तगसनसिद्धाणुत्त रोववाइयकप्पातीयवेमाणिय देवविदियजीवनिव्यत्ती य' अपर्याप्तकसर्वार्थसिद्धा नुत्तरोपपातिककल्पातीतवैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियजीवनिर्वृत्तिश्च, एतत्पर्यन्तमष्टमशतकीयनवमोद्देशकमकरणं वक्तव्यमिति । त्तरोववाइयकप्पातीय वेमाणियदेवपंचिंदियजीवनिव्वत्तीणं भंते ! कइ. विहा पन्नत्ता ? गोयमा! दुविहा पनत्ता तं जहा पजत्तगसबट्ट सिद्ध अणुत्तरोववाइयकप्पातीयवेमाणियदेवपंचिंदियजीवनिव्वत्ती य
अपजत्तगसव्वसिद्धाणुत्तरोववाहयकपातीयवेमाणियदेवपंचिंदियजीवनिव्वत्ती य' यह पाठ कहा गया है इस पाठ तक जीव निवृत्ति का प्रकरण देखना चाहिये इस पाठ का तात्पर्य ऐसा है कि गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! यावत् सर्वार्थ सिद्ध अनुत्तरौपपातिक वैमा. तिकदेवपंचेंद्रियजीवनिवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है हे गौतम ! दो प्रकार की कही गई है एक पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुतरोपपातिक वैमानिकदेव पञ्चन्द्रिय जीव निवृत्ति और दूसरी अपर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपातिक वैमानिकदेव पञ्चेन्द्रिय. सिद्धअणुत्तरोषवाइयकप्पातीय वेमाणियदेव चि दिय जीवनिव्वत्तीय अपज्जत्तगसव्वदुसिद्धाणु घरोक्वाइ यकप्पातोयवेमाणि पदेवपंचि दियजीवनिवत्ती य' । पा8 अपामा આવ્યો છે. આ ૫ઠ સુધી જવનિવૃત્તિનું પ્રકરણ સમજવું. આ પઠનું તાત્પર્ય એ છે કે–તમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું કે હે ભગવદ્યાવત્ સર્વાર્થ સિદ્ધ અનુત્તરપાતિક વૈમાનિક દેવ પંચે દ્રિય જીવને કેટલા પ્રકારની નિવ્રુત્તિ કહેવામાં આવી છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હે ગૌતમ ! તેઓને બે પ્રકારની નિવૃત્તિ કહી છે. એક પર્યાપ્ત સર્વાર્થ સિદ્ધ અનુત્તરોપપાતિક વૈમાનિક પચેંદ્રિયજીવ નિવૃત્તિ અને બીજી અપર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરોપપાતિક વૈમાનિક દેવ પંચેદ્રિય નિવૃત્તિ.
હવે ગૌતમસ્વામી કર્મનિવૃત્તિના સંબંધમાં પ્રભુને પૂછે છે કે – 'कइविहा ण भते! कामनिव्वत्ती पण्णता ? हे सगवन् मनिवृत्ति रसा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ १०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् ४३५
इतः पूर्व जीवनिर्वृत्तिरुक्ता अथ-जीवकार्यजीवधर्मापेक्षया निवृत्तिमाह'कइविहा णे' इत्यादि,
'कइविंहा गं भंते' कतिविधा खलु भदन्त ! 'कम्मनिब्धत्ती पन्नत्ता' कर्मनिवृत्तिः मज्ञप्ता, निवृत्ति:-संपादनम् कर्मणां निवृत्तिः-संपादनम् कर्मनित्तिः सा च कतिविधेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अट्ट विहा कम्मनिबत्ती पन्नत्ता' अष्टविधा कर्मनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता। प्रकारभेदमेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'नाणावरणिज्जकम्मनिबत्ती ज्ञानावरणीयकमनिवृत्तिः, 'जाव अंतराहयकम्मनिव्वत्ती' यावत् अन्तरायकर्मनिर्वृत्तिः, अत्र यावत्पदेन दर्शनावरणीय-वेदनीय-मोहनीया-युष्क-नामगोत्राणां ग्रहणं भवति तथा च ज्ञानावरणीयादि भेदेन अष्टप्रकारिका कर्मनिर्वृत्तिः कथिता निवृत्ति। अब गौतम प्रभु से कर्मनिवृत्ति के विषय में 'कइविहाणं भने। कम्मनिव्वत्ती पण्णत्ता' हे भदन्त ! कर्मनिवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? ऐसा पूछते हैं जीव के राग द्वेषादिरूप अशुभ भावों के निमित्त से जो कार्मण वर्गणाएं ज्ञानावरणीयादिरूप परिणाम को प्राप्त होती हैं उसका नाम यहां कर्मनिवृत्ति है यह कर्म जीव के रागद्वेषादि द्वारा किया जाता है अतः उस कर्मकी निवृत्ति के विषय में-संपादन के विषय में गौतम ने ऐसा यह प्रश्न किया है-उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अट्टविहा कम्मनिव्यत्ती पण्णत्ता हे गौतम! कर्मनिवृत्ति आठ प्रकार की कही गई है 'तं जहा' जसे 'नाणावरणिज्जकम्मनित्यत्ती जाव अंतराइय. कम्मनिव्वत्ती' ज्ञानावरणीय कर्मनिवृत्ति यावत् अन्तरायकर्मनिवृत्ति यहां यावत्पद से दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आयुष्क, नाम और गोत्र इन कर्मों का ग्रहण हुआ है इस प्रकार ज्ञानावरणीय दर्शना પ્રકારની કહી છે? જીવેના રાગદ્વેષ વિગેરે રૂપ અશુભ ભાવના નિમિત્તથી જે કાર્મણ વર્ગણાઓ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે રૂપ પરિણામને પ્રાપ્ત થાય છે. તેનું નામ અહિયાં કર્મનિવૃત્તિ છે. જીવને કમ રાગદ્વેષાદિ દ્વારા કરવામાં આવે છે. તેથી તે તે કમની નિવૃત્તિના વિષયમાં સંપાદનના વિષયમાં ગૌતમ સ્વામીએ या प्रश्न ४२ छे. तेना उत्तरमा प्रभु से छे -'गोयमा ! अद्वविहा कग्म:' ગૌતમ! કર્મનિવૃત્તિ આઠ પ્રકારની કહેવામાં આવી છે. “સંજ્ઞા તે આ પ્રમાણે छ. 'णाणावरणिज्जकम्मनिव्वत्ती जाव अतराइयकम्मनिव्वत्ती' ज्ञाना१२०ीय કર્મનિવૃત્તિ, દર્શનાવરીય કર્મ નિવૃત્તિ, વેદનીય કર્મનિવૃતિ, મેહનીય કર્મનિવૃત્તિ, આયુષ્ક કર્મ નિવૃત્તિ, નામકર્મનિવૃત્તિ, ગેત્રિકમ નિર્વત્તિ અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
भगवतीसूत्रे इत्यर्थः । 'नेरइया गंभंते' नैरयिकाणां भदन्त ! कइविहा कम्मनिवत्ती पन्नत्ता' कतिविधा कर्मनिवतिः मज्ञता, हे भदन्त ! नारकजीवानां कति कर्मनिवृत्तियो भवन्तीति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अविहा कमनिवत्ती पमत्ता' अष्टविधा कर्मनिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता, 'तं जहा' र द्यथा-नाणावरणिज्जकम्मनिवत्ती जाव अंतराइयकम्मनिबत्ती' ज्ञानावरणीयकर्मनिवृतियौवदन्तरायिककर्मनिर्वृत्तिः, अत्र यावत्पदेन-दर्शनावरणीयादीनां संग्रहः, 'एवं वरणीय आदि के भेद से वह कर्मनिर्वृत्ति आठ प्रकार की कही गई है ऐसा जानना चाहिये। ____ अब गौतम यह कर्मनिवृत्ति नारकादि जीवों के कितने प्रकार होती है ऐसा प्रश्न 'नेरयाणं भते! कइविहा कम्मनिव्वत्ती पन्नत्ता' इस सूत्र द्वारा प्रभु से पूछ रहे हैं-हे भदन्त ! नैरयिक जीवों के कर्मनिवृत्ति कितने प्रकार की कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अट्टविहा०' हे गौतम ! नैरयिक जीवों के कर्मनिवृत्ति आठ प्रकार की ही कही गई है अर्थात् कर्मनिवृत्ति के जो भेद कहे गये हैं-वे सब ही नैरयिक जीवों के होते हैं एक भी कम भेद वहां नहीं होता है यही बात त जहा' जैसे'नाणाचरणिज्जकम्मनिव्वत्ती जाव अंतराइयकम्मनिव्वत्ती' ज्ञानावरणीयकर्मनिवृत्ति यावत् अन्तरायकर्मनिवृत्ति-इस सूत्रपाठ द्वारा व्यक्त की गई है यहां यावत्पद से दर्शनावरणीयादि कर्मों की निवृत्ति का ग्रहण અંતરાયકર્મનિવૃત્તિ આ રીતે જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય વિગેરે ભેદથી આ કર્મનિવૃત્તિ આઠ પ્રકારની કહી છે તેમ સમજવું.
હવે ગૌતમસ્વામી આ કર્મનિવૃત્તિ નારકાદિ છેને કેટલા પ્રકારની डाय छ १ प्रमाणे प्रश्न मान्ने पूछे छे. 'नेरइया ण भते! कइविहा कम्मनिव्वत्ती पण्णत्ता' भन्ना२४ीयवान ८२नी भनिवृत्ति D१ नेना उत्तरमा प्रभु ४९ छ -'गोयमा ! अट्टविहा' 8 गौतम! नैयि જેને આઠ પ્રકારની કર્મનિર્વત્તિ કહેવામાં આવી છે. અર્થાત્ કર્મનિવૃત્તિના જે આઠ ભેદ કહ્યા છે તે બધા જ નરયિક જીને થાય છે. એજ વાત 'नंजहाभ है-'नाणावरणिज्जकम्मनिबत्ती जाव अंतराइयकम्मनिव्वत्ती' ज्ञानाવરણીય કર્મનિવૃત્તિ યાવત્ અંતરાય કર્મનિર્વત્તિ આ સૂત્રપાઠ દ્વારા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिर्वृत्तिनिरूपणम् ४२७ जाव वेमाणियाणं' एवं यावद्वैमानिकानामष्टविधा कर्मनिवृत्तिर्भवतीति' अत्रयावत्पदेन भवनपतित आरभ्य ज्योतिष्कपर्यन्ताः सर्वेऽपि जीवा. संग्राबार, तथा च नारकादारभ्य वैमानिकपर्यन्त चतुर्विंशतिदण्डकजीवानामष्टपकारापि कर्मनि तिर्ज्ञातव्येति ।२ 'कइविहाणं भंते !" कतिविधा-कतिप्रकारा खलु भदन्त ! 'सरीरनिबत्ती पन्नत्ता' शरीरनित्तिः प्रनप्ता, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा सरीरनिव्यत्ती पन्नता' पश्चविधा-पञ्चमफास शरीरनिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता 'तं जहा' तद्यथा-'ओरालियसरीरनिवत्ती' औदारिका शरीरनित्तिः 'जाव कम्मगसरीरनिव्वत्ती' यावत् कार्मगशरीरनिति, अत्र हुआ है एवं जाव वेमाणियाण' इसी प्रकार से यह अष्टविध कर्मनिवृत्ति यावत् वैमानिक देवों तक हुआ करती है यहां यावत्पद से भवनपति से लेकर ज्योतिष्क पर्यन्त सब ही जीवों का संग्रह हुआ है तथा च नारक से लेकर के वैमानिक पर्यन्त चौबीसदण्डक के जीवों के आठों प्रकारकी कर्मनिवृत्ति होती है ऐसा जानना चाहिये २ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'कइविहा ण भंते सरीरनिव्वत्ती पण्णत्ता' हे भदन्त ! शरीरनिति कितने प्रकार की कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा! पंचविहा सरीरनिव्वत्ती पण्णत्ता' हे गौतम! शरीरनिवृत्ति पांच प्रकार की कही गई है 'तं जहा' जैसे-'ओरालियसरीरनिव्वत्ती, जाय कम्मगसरीरनिव्वती' औदारिकशरीरनिवृत्ति, यावत् कार्मणशरीरनिवृत्ति यहां यावत्पद से वैक्रिय आहारक और तैजस इन तीन બતાવેલ છે. અહિયાં યાવત્પદથી દર્શનાવરણીયાદિ કર્મનિવૃત્તિ ગ્રહણ કરાઈ छे. 'एवं जाव वेमाणियाण' २४ थी ! 8 ५४१२नी भनिवृत्ति થાવત્ વૈમાનિક દેવે સુધીમાં થાય છે. અહિયાં યાવ૫દથી ભવનપતિથી લઈને
તિષ્ક દેવ પર્યન્ત બધા જ જીવને સંગ્રહ થયે છે. તેમજ નારકેથી આરંભીને વૈમાનિક પર્યન્ત વીસ દંડકના જીને આઠ પ્રકારની કર્મનિવૃત્તિ थाय छे. तेभ समा.
હવે ગૌતમ સ્વામી શરીર નિવૃત્તિના સંબંધમાં પ્રભુને પૂછે છે કે'कविहा गं भते सरीरनिव्वत्ती पण्णत्ता' 3 भगवन् शश२ निवृत्ति अरनी वामां मावी छ ? तन। उत्तरमा प्रभु छ -'गोयमा! पंचविहा सरीरनिव्वत्ती पण्णता' गौतम ! शरीरनिवृत्ती पांय सारनी हो पामा भावी छे. 'तंजहा' 241 प्रमाणे छे. 'ओरालियसरीरनिवत्ती जाव कम्मगसरीरनिव्वत्ती मोहरि शरीर निवृत्ती यात शरीर निति
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
भगवती सूत्रे यावत्पदेन वैक्रियाहारकतैजसशरीराणां ग्रहणं भवतीति तथा औदारिकशरीरनिवृत्तिराहारकशरीर निवृत्तिर्वै क्रियशरीरनिर्वृत्तिस्तैजसशरीर निर्वृत्तिः कार्मणशरीरनिर्वृतिचेति पञ्चमकारा शरीर निर्वृत्तिर्भवतीति । 'नेरइयाणं भंते! नैरयिकाणां भदन्त ! कतिविधा शरीरनिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता इति प्रश्नः, उत्तरमाह - 'एवं चेव' एवमेव एवम् पूर्वोक्तप्रकारेणैव पञ्चप्रकारा शरीरनिर्वृत्ति नारकाणां ज्ञातव्येति, 'एवं जाव वेमाणियाणं' एवं यावद्वैमानिकानाम् अनेन चतुर्विंशतिदण्डकस्थाः सर्वेऽपि जीवाः यावत्पदग्राह्याः तथा च नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां पञ्चप्रकारा शरीरनिर्वृत्तिर्भवतीति । किं सर्वेषां जीवानां पञ्चविधाऽपि शरीरनिर्वृतिभवति ? नेत्याह- 'णवरं इत्यादि, 'नवरं नायन्त्रं जस्स जड़ सरीराणि नवरं ज्ञातव्यम् यस्य यानि शरीराणि, नवरम्-अयं विशेषः यत् यस्य नारकादेर्यानि शरीरों का ग्रहण हुआ है तथा च औदारिकशरीरनिवृत्ति, वैक्रियशरीरनिर्वृति, आहारक शरीर निर्वृप्ति, तैजसशरीर निवृत्ति और कार्मणशरीरनिर्वृति- इस प्रकार से शरीर निर्वृत्ति पांच प्रकार की होती है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'नेरइयाणं भते ।' हे भदन्त नैरधिक जीवों के कितने प्रकार की शरीर निवृत्ति होती है ? उत्तर में प्रभु कहते है 'एवं चेव' हे गौतम! नैरयिक जीवों के इसी प्रकार की शरीरनिर्वृत्ति होती है - ' एवं जाय वैमाणियाणं' वैमानिकों तक के भी इसी प्रकार की निवृत्ति होती है 'नवरं नाथव्वं जास जइ सरीराणि' तात्पर्य कहने का ऐसा है कि चतुर्विंशति दण्डकस्थ जितने भी जीव हैं उन सब के अपने २ योग्य शरीरों की निर्वृप्ति होती है, जैसे नारक जीवों के तैजस
અહિયાં યાવપદથી વૈક્રિય, આહારક, તેજસ એ ત્રણે શરીરા ગ્રહણ કરાયા છે. તેથી ઔદારિક શરીર નિવૃત્તિ ૧ વૈક્રિય શરીર નિવૃત્તિક ૨ મહારક શરીર નિવૃત્તિક ૩ તેજસ શરીર નિવૃત્તિ ૪ અને કામણુ શરીર નિવૃત્તિ ૫ આ રીતે શરીરનિવૃત્તિ પાંચ પ્રકારની થાય છે.
हवे गौतमस्वाभी अलुने गोवु पूछे छे है- 'नेरइयाणं भवे ! हे ભગવત્ નૈરયિક જીવાને કેટલા પ્રકારની શરીર નિવૃત્તિ થાય છે ? તેના ઉત્તરમાં अलु उडे छे - ' एवं चेव' हे गौतम नैरथि वा पूर्वेति प्रहारनी शरीरनिर्वृत्ति थाय छे. ' एवं जाव वेमाणियाणं' वैमानि है। सुधीमां य शेत्र अहारे शरीर निवृत्ति थाय छे. 'नवरं नायब्वं जस्स जइ सरीराणि ' કહેવાનુ તાત્પય એ છે કે-ચેાવીસ દ′ડકેામાં જેટલા જીવે છે. તે તમામને પાતપાતાના ચાગ્ય શરીરની નિવૃત્તિ હાય છે, જેમ કે-નારક જીવાને તૈજસ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् ४२९ शरीराणि तान्येव शरीराणि तस्य ज्ञातव्यानि न तु पञ्चविधाऽपि शरीरनिवृत्तिः सर्वेषां जीवानामिति विवेकः ।३। 'कइविहा णं भंते !' कतिविधा खलु भदन्त ! 'सबिदियनिव्वत्ती पन्नत्ता' सर्वेन्द्रियनित्तिः प्रज्ञप्ता निर्वर्तनं निर्वृत्ति:निष्पत्तिः, सर्वेन्द्रियतया-सन्द्रियाकारेण निर्वृत्तिरिति सर्वेन्द्रियनिवृत्तिः सा कतिविधेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा सबिदियनिव्वती पन्नत्ता' पञ्चविधा सर्वेन्द्रियनिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता 'तं जहा' कार्मण और वैक्रिय ये ३ शरीर होते हैं अतः इन तीन शरीरों की निवृत्ति उनके होती है इसी प्रकार से देवों के भी जानना चाहिये मनुष्य और तिर्यश्चों के तैजस कार्म ग और औदारिक शरीर होता है अतः इनके इन शरीरों की नित्ति जाननी चाहिये यही बात 'नवरं' इत्यादि सूत्र पाठ द्वारा प्रकट गई है। ____ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'काविहा ] मते ! सदियनिव्वत्ती पण्णत्ता' सर्वेन्द्रिय निति कितने प्रकार की कही गई है ? समस्त इन्द्रियों के आकाररूप में जो रचना है उसका नाम सर्वेन्द्रिय निर्वृत्ति है । तात्पर्य कहने का यह है कि आत्मा के एवं पुद्गलों के प्रदेशों की जो तत् तत् इन्द्रियरूप से रचना हो रही है उसका नाम सर्वेन्द्रिय निवृत्ति है ऐसी यह सवेंद्रिय निवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! पंचविहा सन्धिકાર્માણ અને વૈક્રિય એ ત્રણ શરીરે હોય છે. તેથી તેઓને એ ત્રણ શરીરની નિવૃત્તિ હોય છે. એ જ રીતે દેવોના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. મનુષ્ય અને તિયાને તૈજસ, કામણ, અને ઔદરિક શરીર હોય છે. તેથી તેઓને તે તે શરીરની નિવૃત્તિ સમજી લેવી. એજ વાત “નવર ઈત્યાદિ સૂત્રપાઠથી બતાવેલ છે
वे गीतमस्वामी प्रभुने मे पूछे छ ?-'कइविहा गं भते ! सव्वें दियनिवत्ती पण्णत्त' के भयपन सन्द्रिय निवृत्ति या ५२नी डामा આવી છે? સઘળી ઇ પ્રિયેના આકાર રૂપે શરીરની જે રચના છે તેનું નામ સર્વેન્દ્રિય નિવૃત્તિ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-આત્માની અને પુલના પ્રદેશોની તે તે ઈન્દ્રિય રૂપથી જે રચના થાય છે તેનું નામ સર્વેન્દ્રિય નિવૃત્તિ છે. તેવી આ સર્વેન્દ્રિય નિવૃત્તિ કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે? આ प्रश्नमा उत्तरमा प्रभु छ है-'गोयमा ! पंचविहा सव्वि दियनिव्वत्ती पण्णत्ता'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
भगवतीसूत्रे तद्यथा-'सोइंदियनिव्वत्ती' श्रोत्रेन्द्रियनिर्वृत्तिः, 'जाव फासिदियनिव्वत्ती' यावत् स्पर्शनेन्द्रियनिवृत्तिः, अत्र यावत्पदेन चक्षुर्घाणरसनानां संग्रहो भवति, तथा च श्रोत्रेन्द्रियनिवृत्तिश्चक्षुरिन्द्रियनिवृत्तिः, घ्राणेन्द्रियनिवृत्तिः, रसनेन्द्रियनिवृत्तिः, स्पर्शनेन्द्रियनिर्वृत्तिश्चेति पञ्चविधा सर्वेन्द्रियनिवृत्तिरिति । 'एवं नेरइया जाव थणियकुमाराणे' एवं नैरयिकाणां यावत् स्तनितकुमाराणाम् , यावत्पदेन अमुरकुमारादारभ्य स्तनितकुमारपर्यन्तानां सर्वेन्द्रियनितिर्भवति । 'पुढवीकाइ याणं पुच्छा' पृथिवीकायिकानां पृच्छा, हे भदन्त ! पृथिवीकायिकजीवानां कतिविधा सर्वेन्द्रिय निवृत्तिरिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगा फासिदियनिधत्ती पन्नता' एका स्पर्शनेन्द्रियनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, दिय नियती पण्णता' हे गौतम ! सर्वेन्द्रिय निवृत्ति पांच प्रकार की कही गई है 'तं जहा' जैसे 'सोहन्दिय जाव फासिदियनिव्वत्ती' श्रोत्रेन्द्रिय निवृत्ति यावत् सर्शनेन्द्रियनिर्वृत्ति यहां यावत्पद से चक्षुधाण और जिह्वा इन तीन इन्द्रियों का ग्रहण हुआ है तथा च श्रोत्रेन्द्रियनिर्वृत्ति, चक्षुइन्द्रियनिवृत्ति, घाण इन्द्रियनिर्वृत्ति, रसनाइन्द्रियनिर्वृत्ति और स्पर्शनेन्द्रियनिर्वृत्ति इस प्रकार से सर्वेन्द्रिय निर्वृत्ति पांच प्रकार की कही गई है 'एवं नेरइयाणं जाव धणियकुमाराण' यह सर्वेन्द्रियनिर्वृत्ति नैरयिको से लेकर यावत् स्तनितकुमारों के अर्थात् असुरकुमारों से लगाकर स्तनितकुमारों तक के होती है अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पुढधीकाइयाणं पुच्छा' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीवों के कितने प्रकार की सर्वेन्द्रिय निर्वृत्ति होती है ? उत्तर में प्रभु कहते-'गोयमा! एगा फासिदियनिव्वत्ती' हे गौतम ! पृथिवीकायिक जीवों के एक
शीतम सन्द्रिय निवृत्ति पांय ४२नी ४ाम मावी छ. 'तंजहार मा प्रभार छे. 'सोइंदियनिव्वत्ती जाव फासिदिय निव्वत्ती' श्रोन्द्रिय निवृत्ति ૧, ચક્ષુ ઈન્દ્રિયનિવૃત્તિર ઘાણ (નાક) ઇન્દ્રિય નિવૃત્તિ , જીલ્લા ઈદ્રિય નિવૃત્તિ અને સ્પર્શના ઈન્દ્રિય નિવૃત્તિપ આ રીતથી સર્વેન્દ્રિય નિવૃત્તિ पांय ४२नी छे. 'एवं नेरइयाणं जाव थणियकुमाराणं' 40 सन्द्रिय नियति નારકીથી આરંભીને યાવત સ્વનિતકુમારને અર્થાત્ અસુરકુમારેથી આરંભીને સ્વનિતકુમાર સુધીમાં થાય છે.
डवे गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे -'पुढवीकाइयाणं पुच्छः' ભગવન પૃવિકાયિક જીને કેટલા પ્રકારની સર્વેન્દ્રિય નિવૃત્તી હોય છે? તેના उत्तरमा प्रमुख छे ४-गोयमा एगा फासिदियनिव्वत्ती' 3 गीतम तिथि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ स०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् तेषामेकमेव इन्द्रियं भवतीत्यत एकैव इन्द्रियनितिः कथितेति भावः, एवं जस्स जइ इंदियाणि' एवं यस्य यानि इन्द्रियाणि तस्य तान्येव ज्ञातव्यानि, 'जाच वेमाणियाण' यावद्वैमानिकानाम्-वैमानिकपर्यन्तानाम् , अत्र यावत्पदेन अप्ते जो वायुवनस्पतिद्वीन्द्रियादि सर्वजीवानां ज्योतिष्कपर्यन्तानां ग्रहणं भवति किन्तु यस्य यावन्ति इन्द्रियाणि तस्य तापन्ति ग्राह्याणीति विवेकः कर्त्तव्यः ।४। 'काविहा भंते' कतिविधा खलु भदन्त ! भासानिवत्ती पन्नत्ता' भाषानिवृत्तिः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चउविहा मासानिवत्ती पनत्ता' चतुर्विधाभाषानिवृत्तिः प्रज्ञप्ता 'तं जहा' तद्यथा 'सच्चा भासा निव्वत्ती' सत्याभापानिवृत्तिः, 'मोसाभासा निव्दत्ती' मृषाभाषानिवृत्तिः 'सच्चामोसा भासानिव्वत्ती' सत्यामृषाभाषानिवृत्तिः 'असच्चामोसाभासास्पर्शनेन्द्रिय निर्वृत्ति ही होती है ऐसा जिनेन्द्र देवने कहा है ‘एवं जस्स. जइ०' इस प्रकार से जिन जीवों के जितनी इन्द्रियां होती हैं उन जीवों के उतनी इन्द्रियनिर्वृत्ति कहनी चाहिये 'जाव वेमाणियाण' इस प्रकार का कथन यावत् वैमानिकों तक जानना चाहिये यहां यावत्पद से अप् तेज वायु वनस्पति एवं द्वीन्द्रियादि ज्योतिष्कपर्यत के जीवों का ग्रहण हुधा है परन्तु जिस जीव को जितनी इन्द्रियां हों उतनी उन जीवों की ग्रहण करनी चाहिये । 'काविहाणं माते ! भासानिवत्ती पण्णत्ता' हे भदन्त ! भाषानित्ति कितने प्रकार की कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! चविहा भासानिव्वत्ती पण्णत्ता' हे गौतम ! भाषानिवृत्ति चार प्रकार की कही गई है 'तं जहा'-जैसे-- 'सच्चाभासा निव्वत्ती मोसा भासा निव्वत्ती' सत्या भाषानिवृत्ति જીને એક સ્પર્શેન્દ્રિય નિવૃત્તિ હેય છે, એવું જીનેન્દ્ર દેવે કહ્યું છે. 'एवं जस्स जइ०' थेश २ वान टी धन्द्रिय डाय छे. तमान ती द्रिय निवृत्ति कान . 'जाय वेमाणियाणं०' मा प्रमाणेनु કથન અષ્ઠાયિક, તેજસ્કાયિક વાયુકાયિક, વનસ્પતિકાયિક અને દ્વીન્દ્રિય વિગેરે
તિષ્ક પર્યન્તના જીના સંબંધમાં ગ્રહણ કરેલ છે. પરંતુ જે જીવને જેટલી दिया डाय ते वा तशी छन्द्रियो Use] ४२वी ने , 'कइविहाणं भंते ! भासानिध्वत्ती पण्णत्ता' सावन भाषा निवृत्ति प्रारनी अवामा भावी छ? तन। उत्तरमा प्रभु र छ-'गोयमा! चउन्विहा भासा निव्वत्ती पण्णता' 3 गौतम. सानिवृत्ति या२ ५४२नी अवामा भावी छे. 'तंजहा' ते मा प्रभारी छ. 'सच्चाभासानिव्वत्ती मोसाभासानिव्वत्ती' सत्या मापा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३२
भगवती सूत्रे
निव्वती' असस्यामृषाभाषानिर्वृत्तिः, 'एवं एर्गिदियवज्जं' एवमेकेन्द्रियवर्जम् ' जस्स जो भासा ' यस्य या भाषा सा भणितव्या, कियत्पर्यन्तं जीवानां भाषा भणितव्या, तत्राह - 'जात्र वैमाणियाणं' यावद्वैमानिकानाम् सत्यादिभेदेन भाषा चतुर्विधा सा च एकेन्द्रियाणां जीवानां वर्जयित्वा जीवमात्रस्य भवति एकेन्द्रि याणां भाषाया अभावात् इयं च भाषा एकेन्द्रियवर्जितजीवमात्रस्य भवतीति | ५ | 'कविाणं भंते ! मणनिव्वती पत्ता' कतिविधा खल भदन्त | मनोनिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता ? मनोनिवृत्तिः कतिप्रकारा इति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चउत्रिहा मणनिन्दत्ती पत्ता' चतुर्विधा मनोनिवृत्तिः मृषा भाषानिवृत्ति 'सच्चामोसा भासानिव्वन्ती' सत्यमृषा भाषानिवृत्ति और 'असच्चा मोसा भासा निव्वत्ती' असत्यामृषा भाषा निवृत्ति एवं एगिंदियवज्ज' इस प्रकार से एकेन्द्रिय जीव को छोडकर यावत् वैमा. निकपर्यन्त जीवों के जिस जीव के जो भाषा होती है उस जीव को उस भाषा की निवृत्ति कह लेनी चाहिये यहाँ एकेन्द्रिय जीव को भाषा नहीं होती है इसलिये भाषा निवृत्ति में उनको ग्रहण नहीं करने के लिये कहा गया है इस प्रकार सत्यादि के भेद से चार प्रकार की भाषा एकेन्द्रिय जीव के सिवाय जीव मात्र को होती है।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'कविहो णं भते । मणनिती पण्णत्ता' हे भदन्त । मनोनिवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! चउव्विहा मणनिव्वती पण्णत्ता' हे गौतम ! मनोनिवृत्ति चार प्रकार की कही गई हैं । 'तं जहा' जैसे
निवृत्ति, भूषा भाषा निवृति 'सच्चामोसा भासानिव्वत्ती' सत्या भूषा भाषा निर्वृत्ति भने 'असच्चामोसा भासानिव्वत्ती' असत्या भृषा भाषा निवृत्ति ' एवं एगिंदियवज्जं जस्स जा भासा जाव बेमाणियाणं' मा रीते मेहेन्द्रिय भवाने છેડીને યાવત્ વૈમાનિક પર્યન્તના જીવને જે ભાષા હેાય છે, તે જીવને તે ભાષાની નિવૃત્તિ કહી લેવી. અહિયાં એકેન્દ્રિય જીવેાને ભાષા હૈતી નથી. તેની ભાષા નિવૃત્તિમાં તેએને ગ્રહણ કરવાને નિષેધ કરવામાં આવેલ છે. આ રીતે સત્યાદિ ભાષાના લેડથી એકેન્દ્રિય જીવ સિવાયના અન્ય જીવમાત્રને ચાર પ્રકારની ભાષા હાય છે.પ
श्रीथी गौतम स्वाभी अलुने मे पूछे छे है- 'कइविहाणं भते ! मणनिव्वत्ती पण्णत्ता' हे भगवन् भनोनिवृत्ति डेटा प्रहारनी उडेवामां भावी हे ? तेना उत्तरमां अलु हे छे ! - 'गोयमा ! चउव्विहा मणनिव्वत्ती पण्णत्ता'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् ४३३ प्रज्ञप्ता, 'तं जहा' तद्यथा 'सच्चा मणनिव्वत्ती' सत्यामनोनिर्वृत्तिः, 'जाव असच्चा मोसमणनिव्वत्ती' असत्यामृषा मनोनिवृत्तिः, अत्र यावत्पदेन 'मोसामण निव्वत्ती, सच्चामोसा मणनिम्नत्ती' अनयोः संग्रहो भवति, तथा च सत्या मनोनिवृत्तिः मृषामनोनिवृत्तिः सत्यामृषामनोनितिः, असत्यामृषामनोनित्तिरितिभेदेन चतस्रो मनोनित्तयो भवन्तीति, 'एवं एगिदियविगलिदियरज्जं जाव वेमाणियाणं' एवम् एकेन्द्रियविकलेन्द्रियवर्ज याद्वैमानिकानाम् एकेन्द्रियविकलेन्द्रिययोमनसोऽभावेन मनोनित्यभावात् शेषाणां वैमानिकान्तजीवानां मनसः सद्भावेन मनोनि तिर्भवतीति ।६। 'कइविता णं भने' कतिविधा खलु भदन्त ! 'कसाय निव्वत्ती पन्नत्ता' कषायनिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि. 'गोयमा' हे गौतम ! 'चउबिहा कसायनिव्वती पन्नत्ता' चतुर्विधा कषायनिवृत्तिः प्रज्ञता 'तं जहा' तद्यथा 'कोहकसायनिव्यत्ती' क्रोधकपायनि:त्तिः 'जाव लोभकसाय 'सच्चा मणनिव्वत्ती' सत्या मनोनितिअसत्या मनोनिवृत्ति, सत्यासत्यामनोनिवृत्ति और अनुभयमनोनिवृत्ति यह चार प्रकार की मनो. निवृत्ति एकेन्द्रिय और विकलेन्द्रिय जीवों के सिवाय शेष वैमानिकान्त जीवों को होती है । इन दोनों के छोडने का कारण उनको मन नहीं होता है यह मनोनिवृत्ति जिन जीवों के मन होता है उन्ही को होती है मन संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीवों के हो होता है अतः उन्हीं के इसकी निवृत्ति होती है 'काविहा णं भंते ! कसायनिव्वत्ती पण्णत्ता' हे भदन्त ! कषायनिवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? तो इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने कहा-'गोयमा ! चविहा०' हे गौतम ! कषायनिवृत्ति 3 गीतम! यार ४२नी मनोवृत्ति उडमा मावी छ. 'तंजहा' ते भा प्रमाणे छे. 'सच्चा मणनिव्वत्ती' सत्या मनोनियति, असत्या मनोनिवृत्ति२, સયાસત્યા મને નિવૃત્તિ૩, અને અનુભય મનોનિવૃત્તિ આ ચારે પ્રકારની મને નિવૃત્તિ એકેન્દ્રિય છે અને વિકસેન્દ્રિય જીવેને છેડીને બાકીના વૈમાનિક સુધીના જેને હોય છે. એકેન્દ્રિય અને વિકસેન્દ્રિય એ બન્નેને છોડવાનું કારણ તેઓને મન હેતું નથી તેજ છે. આ મને નિવૃત્તિ જે ને મન હોય છે તેને જ કહી છે. અને સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવને જ મન હેય છે. તેથી તેઓને આ મને નિવૃત્તિ હોય છે.
'कइविहा णं भंने ! कसायनिवत्ती पन्नता' भगवन् षायनित ५४१२नी अपामा भावी छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -गोयमा ! चउठिवहा०' गीतम! पायनिवृत्ति २ ५२नी म मावी छ. ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे निव्वत्ती' यावत् लोभापायनित्तिः, अत्र यावत्पदेन मानमाययोर्ग्रहणं भवति तथा च क्रोधमानमायालोमभेदेन चतस्रः कषायनिर्वृत्तयो भवन्तीति भावः । एवं जाव वेमाणियाणे' एवं यावद्वैमानिकानाम् अत्र यावत्पदेन नारकादारभ्य चतुर्विशतिदण्डकस्थानां सर्वेषां जीवानां ग्रहणं भवतीति ।७। 'काविहा णं भंते' कति. विधा खलु भदन्त ! 'वन्ननियत्ती पन्नत्ता' वर्णनित्तिः प्रज्ञप्ता, वर्णनिर्वृत्तयः कति संख्यकाः कथिताः ? इति प्रश्नः, भगवालाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा बन्ननियती पत्रता' पश्चविधा वर्णनिर्वतिः प्रज्ञप्ता 'तं जहा' तद्यथा-'कालबन्ननिव्यत्ती एवं जाव मुकिल्लयन्ननिव्वती' कालवर्णनिर्वृत्तिः यावत् शुक्लवर्णनित्तिः , अत्र यावत्पदेन नीलरक्तपीतानां संग्रहः, एवं निरवक्रोध, मान, माया और लोभ की निर्वृत्ति के भेद से चार प्रकार की कही गई है यह कषायनिवृत्ति चतुर्विंशतिदण्डकस्थ सब जीवों को होती है यही सब विषय 'कोहकसाय निव्वत्ती' से लेकर 'एवं जाव वेमाणियाणं' तक स्पष्ट किया गया है । वर्ण नित्ति के प्रकार के प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने गौतम ! से ऐसा कहा है कि हे गौतम ! कृष्ण, नील, रक्त, पीत और शुक्ल के भेद से वर्ण पांच प्रकार का होता है और इनकी निवृत्ति भी पांच ही प्रकार की होती है सूत्र में आगत यावत् पद से 'नील, रक्त पीत' इन वर्गों का ग्रहण हुआ है यह वर्णनिवृत्ति भी चौवीस दण्डकस्थ सब जीवों को होती ही है अर्थात् पांच प्रकार की वर्णनिर्वृत्ति में से कोई न कोई अविरोधी वर्णनित्तिवाले समस्त संसारी जीव होते ही हैं । यही सब विषय वर्णनिवृत्ति के सूत्र કષાયનિવૃત્તિના ચાર ભેદ આ પ્રમાણે છે-ક્રોધકરાય નિવૃતિ માનકષાય નિવૃત્તિર, માયાકષાય નિવૃત્તિ૩ અને ભકષાય નિવૃત્તિ, આ કષાયનિવૃત્તિ २४ ६१मा २सा तमाम वोने डीय छे. मा तमाम विषय 'कोहकसायनिव्वती० ॥ पायनिवृत्तिथी मारली. 'एवं जाव वेमाणियाणं' यावत् વૈમાનિક સુધી આ વાક્યથી બતાવેલ છે.
વ નિવૃત્તિના પ્રકારના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુએ ગૌતમ સ્વામીને એવું કહ્યું છે કે-હે ગૌતમ! કૃષ્ણ, નીલ, રક્ત, પીળી અને ધોળી એ ભેદથી વર્ણ પાંચ પ્રકારના થાય છે. અને તેની નિર્વત્તિ પણ પાંચ જ પ્રકારની હોય છે. સૂત્રમાં આવેલ યાવત્ પદથી નીલ, રાતા પીળા એ વણે ગ્રહણ કરાયા છે. આ વર્ણનિવૃત્તી પણ ૨૪ દંડકોમાં રહેલા તમામ જીવેને હોય છે. અર્થાત્ પાંચ પ્રકારની વર્ણ નિવૃત્તિમાંથી કોઈને કોઈ અવિધિ વર્ણ નિવૃત્તિવાળા સઘળા સંસારી જ હોય છે. આ તમામ વિષય વણે નિવૃત્તિના સૂત્રપાઠથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् ४३५ सेसं जाव वेमाणियाणं' एवं निरवशेष यावद्वैमानिकानाम् , अत्र यावत्पदेन सर्वोऽपि चतुर्विंशतिदण्ड कस्थो जीवराशिः परिगृहीतो भवति ततश्च सर्वेऽपि पश्चसु अन्यतमवर्णनिर्वृत्तिमन्तो भान्त्येवेति भावः । एवं गंधनिबत्ती दुविहा' एवम्-वर्णवदेव गन्धनित्तिद्विविधा सुरभिदुरभिभेदात् साच 'जाव वेमाणियाणं' यावद्वैमानिकानाम्-नारकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तजीवानां द्विपकारिका गन्धनि
त्तिः भवति गन्धद्वये एकस्यावश्यम्भावादिति ।९। 'रसनिबत्ती पंचविहा जात्र वेमाणियाणं' रसनि तिः पञ्चविधा यावद्वैमानिकानाम् मधुरादिभेदेन रसानां पश्च. विधत्वात् रसनित्तिरपि पश्चप्रकारा भवति सा च रसनि त्तिः सर्वजीवानां वैमा. निकपर्यन्तानां भवति ।१०। फाप्सनिबत्ती अट्ठविहा जाव वेमाणियाण' स्पर्शनि
त्तिरष्टविधा यावद्वैमानिकानाम् कर्कशादिभेदेन स्पर्शस्याष्टविधत्वात् तभित्तयोऽपि अष्टपकारकाः ताश्च स्पर्शनिवत्तयो वैमानिकान्त जीवानां भवन्तीति भावः ।११। 'कइविहा णं भंते !' कतिविधा खलु भदन्त ! 'संठाणनिन्धत्ती पन्नत्ता' पाठ द्वारा समझाया गया है तथा गंधनिर्वृत्ति के पाठ द्वारा भी यही कहा गया है कि सुरभिगंधनित्ति और दुरभिगंधनित्ति भी नारक से लेकर वैमानिकान्त जीवों को होती है अर्थात् दो प्रकार की गंधनिवृत्ति में से कोई एक तो नित्ति समस्त संसारी जीवों को अवश्य ही होती है इस प्रकार से मधुरादि के भेद से पांच प्रकार की जो रस. निवृत्ति है वह भी समस्त संसारी जीवों को होती है कर्कश आदि स्पर्शों की निर्वृत्ति आठ प्रकार की होती है यह अष्टविध स्पर्श निवृत्ति भी समस्त संसारी जीवों को नारक से लेकर वैमानिक तक के जीवों को होती है । अब गौतम ! संस्थाननिर्वृत्ति के विषय में-'काविहाणं भंते! संठाणनिव्वत्ती पण्णत्ता' हे भदन्त ! संस्थान की जिससे जीव भले સમજાવેલ છે. તથા ગંધ નિવૃત્તિના પાઠ દ્વારા પણ એજ સમજાવેલ છે કે – સુરભિ ગંધ (સુગંધ) નિવૃત્તિ અને દુર્ગધ નિવૃત્તિ પણ નારકોથી લઈને વૈમાનિક સુધીના સઘળા જીવેને હેય છે. અર્થાત્ બે પ્રકારની ગંધ નિવ્રુત્તિમાંથી કોઈ એક ગંધ નિવૃત્તી સઘળા સંસારી જીને અવશ્ય હોય છે. એ જ રીતે મધર વિગેરેના ભેદથી પાંચ પ્રકારની જે રસ નિવૃત્તિ છે, તે પણ બધા જ સંસારી જીને હોય છે. કર્કશ વિગેરે પર્ણોની જે નિવૃત્તિ આઠ પ્રકારની હોય છે. તે આઠ પ્રકારની સ્પર્શનિવૃત્તિ પણ નારકથી લઈને વૈમાનિક સુધીના સઘળા સંસારી જીવેને હોય છે.
હવે ગૌતમ સ્વામી સંસ્થાન નિવૃત્તિના સંબંધમાં પ્રભુને પૂછે છે કે'कइविहा गं भंते! संठाणनिव्वत्तो पण्णता' के लगन संस्थान
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३६
भगवतीसूत्रे संस्थाननिर्वृतिः संस्थीयते-सम्यस्थितो भवति येन तत् संस्थानम् शरीराणामा कारविशेषः, तस्य निर्वृत्तिः-निष्पत्तिः सा कतिप्रकारा प्रज्ञप्ता, संस्थाननिवृत्तयः कति भवन्ति ? इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'छबिहा संठाणनिव्वत्तो पन्नत्ता' षइविधा-पट्मकारा संस्थाननितिः प्रज्ञप्ता संख्याभेदमेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'समचउरंससंठाणनिव्वती' समचतुरस्रसंस्थाननिर्वृत्तिा, 'जाव हुंडसंठायानिव्वती' यावद् हुण्डसंस्थाननिर्वृत्तिः, अत्र यावत् पदेन न्यग्रोधपरिमंडल १ सादिकं २ वामनं ३ कुब्जम् ४, इत्येतेषां चतुणां संस्थानानां ग्रहणं भवति संस्थानद्वयस्य सूत्रे एव कथितत्वात् , तत्र कस्य जीवस्य कीदृशी संस्थाननितिर्भवतीति दर्शयितुमाह'नेरइयाणं' इत्यादि, 'नेरइयागं पुच्छ।' नैरयिकाणां पृच्छा हे भदन्त ! नारकनीवानां कीदृशी संस्थाननिवृत्तिर्भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! प्रकार से स्थित होता है ऐसे उस संस्थानकी शरीरों के आकार विशे की निवृत्ति कितने प्रकार की होती है ? अर्थात् संस्थान निवृत्तियां कितनी होती हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में कहते हैं-'गोयमा ! छविहा संठाणनिव्वत्ती पण्णत्ता' हे गौतम ! संस्थाननित्ति छ प्रकार की होती है जो नाम से इस प्रकार से है-'समचउरंससंठाणनिव्वत्ती जाव हुंड संठाणनिवत्ति' समचतुरस्रसंस्थाननिवृत्ति यावत् हुंडकसंस्थाननित्ति यहाँ यावत्पद से 'न्यग्रोधपरिमंडल, सादिक वामन और कुब्जक' इन ४ संस्थानों का ग्रहण हुआ है, दो संस्थानों को नाम सूत्र में ही बताया गया है कि जीव के कैसे संस्थान निवृत्ति होती है इस बात को जानने के लिये गौतम प्रभु से 'नेरइयाणं पुच्छा' हे भदन्त ! नारक जीवों के कैसी संस्थानननित्ति होती है ? इस प्रकार से पूछते हैंજેનાથી જીવ સારી રીતે સ્થિર થઈ શકે એવા તે સંસ્થાની અર્થાત્ શરીરના આકાર વિશેષની નિવૃત્તિ કેટલા પ્રકારની હોય છે? એટલે કે નિવૃત્તિ sear ॥२नी होय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु 3 छ है-'गोयमा! छविहा संठाणनिधत्ती पण्णत्ता' हे गौतम! संस्थाननिवृत्ति छ प्रा२नी
पामा भावी छे. तेन नामी 'समवउरंससंठाणनिव्वत्ती जाव हुडसंठाणनिव्वत्ती' सभयतु२ख सयाननिवृत्ति१, न्याय परिभ3 सस्थाननित्तिर સાદિક સંસ્થાનનિવૃત્તિ ૩ વામન સંસ્થાનનિવૃતિ ૪, કુમ્ભસંસ્થાન નિવૃત્તિ ૫ અને હેડક સંસ્થાનનિવૃત્તિ ૬.
હવે કયા જીવને કેવી સંસ્થાન નિવૃત્તિ હોય છે, તે વાત સમજવા માટે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું પૂછે છે કે-હે ભગવાન નારક જીને કેવી સંસ્થાન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् ४३७ 'एगा हुंडसंठाणनित्यत्ती पन्नत्ता' एका हुण्डसंस्थाननिवृत्तिः प्रज्ञप्ता नारकजीवानां हुण्डसंस्थानं भवतीत्युत्तरम् 'अमुरकुमाराणं पुच्छा' असुरकुमाराणां पृच्छा हे भदन्त ! असुरकुमाराणां कीदृशी संस्थाननिर्वृत्तिर्भवती ? ति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगा समचउरंससंठाणनिव्वत्ती पन्नत्ता' एका समचतुरस्रसंस्थाननिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता, असुरकुमाराणां कीदृशी संस्थाननिर्वृत्ति रिति प्रश्नः, एका समचतुरस्रसंस्थाननिर्वृत्तिरित्युत्तरम् , 'एवं जाव थणियकुमा. राणं' एवं यावत् स्तनितकुमाराणाम् यथा असुरकुमाराणाम् एकं समचतुरस्त्र. संस्थानम् तथैव यावत् स्तनितकुमाराणामपि एकमेव समचतुरस्त्र संस्थानमिति । 'पुढवीकाइयाणं पुच्छा' पृथिवीकायिकानां पृच्छा हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीवानां कीदृशी संस्थाननिर्वृत्तिर्भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगाममूरचंदसंठाण निव्यत्ती पन्नत्ता' एका ममूरचन्द्रसंस्थान उत्तर में प्रभुकहते हैं-'गोयमा !' हे गौतम ! 'एगा हुंडसंठाणनिव्वत्ती पण्णत्ता' नारक जीवों को एक हुंडकसंस्थान नित्ति होती है 'असुरकुमारणं पुच्छ।' हे भदन्त ! असुरकुमारों के कैसी संस्थाननिर्वृत्ति होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! एगा समचउरंससंठाणनिध्यत्ती पन्नत्ता' हे गौतम! असुरकुमारों को एक समचतुरस्र संस्थाननिवृत्ति होती है 'एवं जाव थणियकुमाराण' इसी प्रकार से यावत् स्तनितकुमारों के भी एक समचतुस्रसंस्थान की निवृत्ति होती है 'पुढवीकाइ. याणं पुच्छ।' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीवों को कैसी संस्थाननिर्वृत्ति होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-गोयमा! एगा मसूरचंदसंठाण. निव्वत्ती' हे गौतम ! पृथिवीकायिक जीवों को संस्थान की निति जैसे निवृत्ति य छ १ तेना उत्तम प्रभु ४ छ -'गोयमा ! गौतम ! 'एगा हुंडसठाणनिबत्ती पण्णता' ना२४ वोने से हुई सस्थान निति डाय छे. 'असुकुमाराणं पुच्छा' लगवन् असुमाराने उनी सथान निवृत्तिय छ? 20 प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -'गोयमा! एगा समचउरंससंठाणनिव्वत्ती पण्णत्ता' 3 गीतम! मसु२४माशने में समयतु संस्थान नितिडीय छ. 'एवं जाव थणियकुम राणं' मे प्रमाणे यावत् स्तनितभार सुधिमा ५५ मा मे सभयत सथाननी निवृत्ति डाय छे. 'पुढवीकाइयाणं पुच्छा' 3 ભગવન પૃથ્વીકાયિક જીવને કેવી સંસ્થાન નિવૃત્તિ હોય છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ ४ छ -'गोयमा एगा मसूरचंदसंठाणनिव्वत्ती' 3 गीतम! यि મસૂરની દાળના આકારની અથવા ચંદ્રમાના આકાર જેવી ગાળ સંસ્થાન નિવૃત્તિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
भगवतीसूत्रे निवृत्तिः प्रज्ञप्ता तत्र मूगे धान्यविशेषः तस्य दलवत् चन्द्रवद्वा गोलाकारं पृथिवीकायिकजीवानां संस्थानं भवतीत्युत्तरम् , 'एवं जस्स संठाणं' एवं यस्य जीवस्य यद् यादृशं संस्थानं तस्य जीवस्य तत्-तादृशं संस्थानं वक्तव्यम् , तथाहि नारकाणां विकलेन्द्रियाणां हुण्डसंस्थानम् पृथिवीकायिकजीवानां ममूरचन्द्राकारं संस्थानम् , अप्कायिकानाम् स्तिबुकं-जलबुद्बुदः, तत्सदृशं संस्थानम् । तेजस्का. यिकानां मूचोकलापसंस्थानम् , वायु कायिकानां पताकासंस्थानम् वनस्पतिकायिकानां नानाविधसंस्थानम् पञ्चेन्द्रियतिरश्चां मनुष्याणां च षडपि संस्थानानि इति । कियत्पर्यन्तं संस्थानं वक्तपम् तत्राह-'जाव वेमाणियाण' यावद्वैमानिकानाम् नारमसूर के दालका अथवा चन्द्रमा का आकार गोल होता है ऐसी ही होती है 'एवं जस्स ज संठोणं' इसी प्रकार से जिस जीव को जो संस्थान होता है उस जीव को उसी संस्थान की निवृत्ति कहनी चाहिये तात्पर्य इसका ऐसा है कि-नारकों के एवं विकलेन्द्रियों को हुडसंस्थान होता है पृथिवीकायिक जीवों को ममूरचन्द्राकारसंस्थान होता है अप्कायिक जीवों को जलवुवुद के जैसा संस्थान होता है तेजाकायिक जीवों को सूचीकलाप के जैसा संस्थान होता है वायु कायिक जीवों को पताका के जैसा संस्थान होता है एवं वनस्पतिकायिक जीवों का कोई नियत संस्थान नहीं होता है, किंतु नानाविध संस्थान होता है, पञ्चेन्द्रिय तिर्यश्च और मनुष्यों के छहों प्रकार के भी संस्थान होते हैं 'जाव वेमाणियाणं' इस प्रकार नारक से लेकर वैमानिक पर्यन्त जीवों के जो संस्थान होता है वही संस्थान उसके कहना चाहिये । १२ डाय छे. 'एवं जस्स जं संठाण' मे शतके ०२ २ सयान डीय छ, તે જીવને તેજ સંસ્થાનની નિવૃત્તિ કહેવી જોઈએ. કહેવાનું તાત્પર્ય એવું છે કે-નાર અને વિકલેન્દ્રિયને હુંડ સંરથાન હોય છે, પૃથ્વીકાયિક જીવને મસૂર અથવા ચંદ્રાકાર ગોળ સંસ્થાન હોય છે. અષ્કાયિક જીને જળના પરપોટા જેવું સંસ્થાન હોય છે. તેજસ્કાયિક જીને ધજાના જેવું સંસ્થાન હોય છે. અને વનસ્પતિકાયિક જીવોને કેઈ નિશ્ચિત રૂપનું સંસ્થાન હતું નથી. પરંતુ અનેક પ્રકારના સંસ્થાને હોય છે, પંચેંદ્રિય તિય ચ અને મનુષ્યને એ પ્રકારના સંસ્થાને હોય છે,
'जाव वेमाणियाण' AL ना२३tथी भालीन वैमानि सुधान। જીવને જે સંસ્થાન હોય છે, તેજ સંરથાન તેઓને કહેવા જોઈએ.૧૨ “જાविहा गंभ! सन्नानिवत्ती पण्णत्ता' सावन में शानिवृत्ति सा नी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ३०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् ४३९ कादारभ्य पैमानिकपर्यन्तजीवानां यस्य यादृशं संस्थानं तस्य तादृशं संस्थान वक्तव्यमिति ॥१२॥ 'काविहाणं भंते !' कतिविधा खलु भदन्त ! 'सन्नानिबत्ती पन्नत्ता' संज्ञानिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता, हे भदन्त ! संज्ञानिवृतयः कति भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! चउन्विहा सण्णा निबत्ती पन्नत्ता' चतुविधा संज्ञानिवृत्तिः प्रज्ञप्ता 'तं जहा' तद्यथा 'आहारसन्नानिव्वत्ती आहारसंज्ञानित्तिः 'जाव परिग्गहसनानिव्वत्ती' यावत् परिग्रहसंज्ञानिटत्तिः, अत्र यावत्पदेन मैथुनभषसंज्ञयोः परिग्रहो भवति तथा च आहारभयमैथुनपरिग्रहभेदेन संज्ञानिवृत्तयश्चतस्रो भवन्तीति, 'एवं जाव वेमाणियाणं' एवं यावद्वैमानिकानाम्-नारकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तानां चतुर्विशतिदण्डकजीवानामिमाश्चतस्त्रः संज्ञानियो भवन्तीति ।१३। 'कइविहाणं भंते' कतिविधा खलु भदन्त ! 'लेस्सा निबत्ती पन्नत्ता' लेश्यानिवृत्तिः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'छबिहा लेस्सा निमत्ती पन्नत्ता' पइविधा-पट्मकारा लेश्यानिवृत्तिः 'काविहाणं भंते ! सन्नानिव्वती पनत्ता' हे भदन्त ! संज्ञा निर्वृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? तो ऐसा उत्तर है कि-हे गौतम ! संज्ञानिवृत्ति 'चउब्धिहा पण्णत्ता' चार प्रकार की कही गई है 'तं जहा-आहार सन्नानिव्वत्ती०' जैसे आहार संज्ञा निवृत्ति यावत् परिग्रह संज्ञानिवृत्ति यहां यावत्पद से मैथुन और भय संज्ञाओं का ग्रहण हुआ है तथा च आहार संज्ञानिवृत्ति, भयसंज्ञानिवृत्ति, मैथुन संज्ञानिवृत्ति और परिग्रह संज्ञा निर्वृत्ति इस प्रकार से संज्ञानिवृत्ति चार प्रकार की होती है । 'एवं जाव वेमाणियाणं' नारक से लेकर वैमानिकपर्यन्त चतुर्विशतिदण्डकस्थ जीवों के ये चार संज्ञानिवृत्तियां होती है । 'कहविहाणं भंते! लेस्सानिव्वत्ती पण्णत्ता' हे भदन्त लेश्यानिवृत्ति कितने प्रकार की होती हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! हे गौतम ! 'छव्धिहा०' लेश्यानिवृत्ति ६ प्रकार की કહેવામાં આવી છે તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હે ગૌતમ સંજ્ઞાનિવૃત્તિ 'चउबिहा पण्णत्ता' यार प्रहारी वाम मावी छे. 'तंजहा-आहारसन्नानिव्वत्ती.' ते प्रमाणे छे. माडा२ संज्ञा निवृत्ति, भयसानिवृत्ति મિથુન સંજ્ઞા નિવૃત્તિ, અને પરિગ્રહ સંજ્ઞા નિવૃત્તિ આ રીતે સંજ્ઞા નિવૃત્તિ या२ ४.२ ४ी छ. 'एवं जाव वेमाणियाणं' नाथी भाभीन वैमानित સુધીના ચોવીસ દંડકવર્તી અને આ ચારે પ્રકારની સંજ્ઞા નિવૃત્તિ હોય छे. 'कइविहा गं भते ! लेस्सा निव्वत्ती पण्णत्ता' मापन वेश्यानिवृत्त ३८ ॥२नी डोय छे ? तेना उत्तरमा प्रभु ४ छ-'गोयमा ! 3 गौतम !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
भगवतीसूत्रे प्रज्ञप्ता-कथिता, 'जहा' तद्यथा 'कण्हलेस्सानियती' कृष्णलेश्यानिवृत्तिः 'जाव मुक्कलेस्सानिव्वत्तो' यावत् शुक्ललेश्यानिवृत्तिः, अत्र यावत्पदेन नीलकापो तिक-तैजस-पद्म-लेश्यानां संग्रहो भवति तथा च कृष्ण-नील-कापोतिक-तैजस पद्म-शुक्ल-लेश्यारूपाः षटूसंख्यका लेश्यानिवृत्तयो भवन्तीति । 'एवं जाव वेमाणियाणं जस्स जइ लेताओ' एवं यावद्वैमानिकानाम् , यस्य या लेश्याः नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां ता लेश्याः ज्ञातव्याः, परन्तु यस्य जीवस्य यावन्त्यश्च लेश्या भवन्ति कृष्णनीला कारोतिका, इत्यादिकाः, एका द्वे तिस्रो वा इत्यादिकाः तस्य ता ज्ञातव्याः इति ।१४। 'कइविहा णं भंते' कतिविधा खलु भहन्त ! 'दिद्विनिम्नत्ती पन्नत्ता' दृष्टिनिवृत्तिः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविहा दिद्विनिमत्ती पन्नत्ता' त्रिविधा दृष्टिनिर्वृत्तिः पज्ञप्ता 'तं जहा' तथथा 'सम्मादिविनिव्वत्ती' सम्यग्दृष्टिनिर्वृत्तिः, होती है। 'तं जहा' जैसे-'कण्हलेस्सानिवत्ती' कृष्णलेश्यानिवृत्ति यावत् नीललेश्यानिवृत्ति कापोतिक लेश्यानिवृत्ति, तैजसलेश्यानिवृत्ति पनलेश्यानिवृत्ति और शुक्ललेश्यानिवृत्ति एवंजाव वेमाणियाण' यह लेझ्या. निवृत्ति जिस जीव को जो जो लेश्याएं होती हैं उसी लेश्या की निवृत्ति उस २ जीव को होती है और यह लेश्या निवृत्ति नारक से लेकर वैमानिक तक के समस्त संसारी जीवों के होती है, इस प्रकार जिन जीवों में जितनी लेश्याएं पाई जाती हैं उन जीवों में उतनी कहनी चाहिये। हे भदन्त! दृष्टि निवृत्ति कितने प्रकार की कही गई ? तो इसके उत्तर में प्रभु ने 'तिविहादिहि' हे गौतम! दृष्टिनिवृत्ति सम्यग्दृष्टि निवृत्ति मिथ्यादृष्टि'छविहा' अश्या निवृत्ति छ प्र४२ वाम मावी छ. 'तंजहा' ते ॥ प्रभारी छ 'कण्हलेस्सा निव्वत्ती.' वेश्यानिवृत्ति या नातवेश्या निवृत्ति, કાપિતિક વેશ્યા નિવૃત્તિ. તૈજસ લેશ્યાનિવૃત્તિ, પદ્મવેશ્યા નિવૃત્તિ અને શુકલ खेश्यानिवृत्ति एवं जाव वेमाणियाण' मा सेश्यानिवृत्ति पनेर જે વેશ્યાએ હોય છે, તેજ વેશ્યાની નિવૃત્તિ તે તે જીવને હોય છે. આ સ્થા નિવરિ નારકથી લઈને વૈમાનિક સુધીના સઘળા સંસારી જીવોને હોય છે. કોઈને કૃષ્ણ, નીલ અને કાપેતિક વિગેરે સ્થાઓ હોય છે. કેઈને એક, કેઈને છે અને કેઈને ત્રણ વિગેરે લેશ્યા નિવૃત્તિ હોય છે. એ રીતે જે જીવને જે લેસ્યા નિવૃત્તિ હોય તે જીવને તે વેશ્યા કહેવી જોઈએ.
હે ભગવન દૃષ્ટિ નિવૃત્તિ કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે? તેના हत्तरमा प्रभुणे ४ह्यु -'तिविहा दिद्वि०' है गौतम दृष्टि मित्त-सभ्य દૃષ્ટિ નિવૃત્તિ, મિથ્યા દૃષ્ટિ નિવૃત્તિ અને સમ્યગૃમિથ્યા દષ્ટિ નિવૃત્તિ એ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ ३०८ ०१ जीवनिर्वृत्तिनिरूपणम्
ર
'मिच्छादिद्विनियती' मिध्यादृष्टिनिर्वृत्तिः 'सम्सामिच्छादिद्विनिष्पत्ती' सम्यम्मिथ्यादृष्टिनिवृत्तिः, हे गौतम! सम्यग्दृष्टिनिवृत्ति-मिथ्यादृष्टिनिवृत्ति-सम्यगमिध्यादृष्टिनिर्वृत्तिः भेदाद् तिस्रो दृष्टिनिवृत्तयोऽभिमता इति । ' एवं जात्र बेमाणियाणं जस्स जइ विहा दिट्ठी एवं यावद्वैमानिकानाम् यस्य यद्विधा-यम कारा यत्संख्यका च दृष्टिः सा तस्य ज्ञातव्या, दृष्टिश्च नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां भवति, तत्र सम्यगृष्टिः भव्यानाम् आसन्नमोक्षमार्गाणाम् मिध्यादृष्टिरेकेन्द्रियादीनाम् सम्यग्र मिध्यादृष्टिः सामान्यतो मनुष्यादीनामिति विवेकः | १५ | 'कविह्ना णं भंते' कतिविधा खलु भदन्त ! 'णाणनिव्वात्ती पन्नत्ता' ज्ञाननिवृत्तिः प्रज्ञप्ता, ज्ञानभिर्वृत्तयः - ज्ञानस्य निर्वृत्तयः- आभिनिबोधिकादितया निष्पत्तयः कियन्तो भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह - गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविद्या णाणनिव्वती पन्नत्ता' पञ्चविधा पञ्चमकारा ज्ञाननिवृत्ति भवन्तीति, 'तं जहा ' तद्यथा 'आमणिषोडियणाण निव्वत्ती' आभिनिबोधिकज्ञाननिवृत्तिः, 'जाव केवळ गाणनिव्वती' यावर केवलज्ञाननिर्वृत्तिः, अत्र यावत्पदेन श्रुतावधिनिवृत्ति और सम्यग्मिथ्यादृष्टिनिवृत्ति के भेद से तीन प्रकार की कही गई है. यह दृष्टिनिवृत्ति नारक से लेकर वैमानिक तक के समस्त संमारी जीवों को होती है किसी के मिध्यादृष्टिनिवृत्ति होती है किसी के सम्पष्टनिवृत्ति होती है किसी के उभयदृष्टिनिवृति होती है । जिन जीवों में जितनी दृष्टियां पाते हों, उनको उतनी दृष्टिनिवृत्ति कह देनी चाहिये । 'कविहाणं भंते ! णाणनिव्वन्ती पण्णत्ता' हे भदन्त ! ज्ञाननिवृत्ति कितने प्रकार की होती है ? तो इसका उत्तर प्रभु ने ऐसा दिया है कि- 'गोमा' हे गौतम! 'पंचविहा गाण०' ज्ञाननिरृति पाँच प्रकार की होती है, आभिनियोधिक आदिरूप से जो ज्ञान की परिणति होती है उसीका नाम ज्ञाननिर्वृत्ति है। 'आभिणियोहिय
રીતના ભેદથી ત્રણ પ્રકારની કહેવામાં આવી છે. આ દૃષ્ટિ નિવૃવૃત્તિ નરકોથી આર’ભીને વૈમાનિક સુધીના સઘળા સ’સારી જીવાને હોય છે. કોઇને સમ્યદૃષ્ટિ નિવૃત્તિ હોય છે. કાઈ ને મિથ્યાદૃષ્ટિ નિવૃત્તિ હોય છે કોઈને ઉભય દુષ્ટિ નિવૃત્તિ હોય છે. નજીકના મેક્ષ મા વાળા ભવ્ય જીવાને સમ્યગ્યેષ્ટિ હાય છે. એકેન્દ્રિયાક્રિકાને મિથ્યાષ્ટિ હોય છે. અને સામાન્યથી મનુષ્યને सभ्य मिथ्यादृष्टि होय छे. 'कइविहाणं भंते! णाणनिव्बत्ती' हे भगवन् જ્ઞાન નિવૃત્તિ કેટલા પ્રકારની કહી છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુએ કહ્યુ. કે'गोयमा ! गौतम ! 'पंचविह्ना णाण०' ज्ञाननिवृत्ति यांथ प्रहारनी उडेवामां આવી છે આભિનિએધિક વિગેરે રૂપથી જ્ઞાનની જે પિરણત થાય છે. તેનું ४ नाम ज्ञाननिवृत्ति छे. 'आभिणिवोहियणाणनिव्वत्ती०' सामिनिधि ज्ञान
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे मनःपर्यवज्ञानानां संग्रहो भवति तथा च मतिज्ञाननिवृत्तिः श्रुतज्ञाननिवृतिः, अवधिज्ञाननित्तिः, मनःपर्यवज्ञाननिवृत्तिः, केवलज्ञाननिवृतिश्चेति ज्ञाननिर्वृतयः पश्च कथिता इति । 'एर्गिदियवज्जं जात्र वैमाणियाणं' एवमेकेन्द्रियवर्ज यावद्वैमानिकानाम् एकेन्द्रियान् परित्यज्य नारकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तजीवानामिमा ज्ञाननिवृत्तयो भवन्ति, किन्तु सर्वेषां सर्वा ज्ञाननिवृत्तिर्न भवति तर्हि किम् ? तत्राह - 'जस्स ज णाणा' यस्य यानि ज्ञानानि यस्य यादृशं ज्ञानं भवति तस्य जीवविशेषस्य तादृशमेव मत्याद्यन्यतमज्ञानं वक्तव्यमिति भावः | १६ | ज्ञाननिर्वृत्ति विरोधिनीम् अज्ञाननिवृतिदर्शयन्नाह - 'कविद्या णं' इत्यादि, 'कइविहा णं भंते ' णाणनिव्वन्ती०' आभिनियोधिकज्ञाननिरृति यावत केवलज्ञान निर्वृति ये पांच इसके भेद हैं यहां यावत्पद से श्रुतज्ञाननिवृत्ति अवधिज्ञान निर्वृत्ति मनःपर्यवज्ञाननिवृत्ति इन तीन निर्वृतियों का ग्रहण हुआ है। 'एगिंदियवज्जं जाव बेमाणियाणं' एकेन्द्रिय जीवों के सिवाय यह ज्ञाननिरृत्ति नारक से लेकर वैमानिक तक के समस्त संसारी जीवों में होती है परन्तु विशेषता केवल इतनी सी ही है कि सब ज्ञाननिनिरृतियां सब को नहीं होती है किन्तु जिन जीवों के जो मत्यादिक ज्ञान होते हैं वही निर्वृत्ति उसके होती है एक ज्ञान यदि होता है तो वह केवलज्ञान होता है दो ज्ञान होते हैं तो वे मतिज्ञान और श्रुनज्ञान होते हैं तीन ज्ञान यदि होते हैं तो वे मतिज्ञान, श्रुतज्ञान और अवधिज्ञान होते हैं और चार ज्ञान यदि होते हैं तो वे मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान और मनः पर्यवज्ञान होते हैं। इस प्रकार से जिस जीव को जो ज्ञान होता है उस जीव को उसी ज्ञान की निवृत्ति होती है ज्ञाननिर्वृति की विरोधिनी अज्ञाननिवृत्ति है
४४२
નિવૃત્તિ, શ્રુતજ્ઞાનનિવૃત્તિ, અવધિજ્ઞાન નિવૃ^ત્તિ મનઃપવજ્ઞાન નિવૃત્તિ કેવળ ज्ञान निर्वृत्ति मे रीते ज्ञाननिवृत्ति यांय प्रहारनी है. 'एगिंदियवज्जं जाव તેમાળિયાનં” એકેન્દ્રિયજીવાને Èાડીને નારકથી આર’ભીને વૈમાનિકો સુધીના સઘળા સ’સારી જીવાને આ જ્ઞાનનિવૃત્તિ હોય છે. પરંતુ વિશેષતા એજ છે કેમધી જ્ઞાનનિવૃત્તિ બધાને હોતી નથી. પરંતુ જે જીવાને જે મતિ વિગેરે જ્ઞાન હોય છે, તેજ નિવૃત્તિ તેને હોય છે એક જ જ્ઞાન હોય તા તે કેવળ જ્ઞાન જ હોય છે. એ જ્ઞાન હોય તે! તે મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એ એજ્ઞાન હોય છે. જો ત્રશુ જ્ઞાન હોય તેા મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અને અવધિજ્ઞાન હોય છે. અને જો ચાર જ્ઞાન હોય તે મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, અને મનપ`વજ્ઞાન હોય છે. આ રીતે જે જીવને જે જ્ઞાન હોય છે, તે જીવને તેજ જ્ઞાનનિવૃત્તિ હાય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम् ४४३ कतिविधा खलु भदन्त ! 'अन्नाणनिबत्ती पन्नत्ता' अज्ञाननिवृत्तिः प्रज्ञप्ता ? हे भदन्त ! अज्ञाननिर्वृत्तौ कविविधत्वमितिमश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा!' हे गौतम ! 'विविहा अन्नाणनिबत्ती पन्नता' त्रिविधा अज्ञाननिर्वृत्तिः मज्ञप्ता, 'तं जहा' तद्यथा 'मइअन्नाणनिबत्ती' मत्यज्ञाननिवृत्तिः, 'सुयअन्नाणनिव्वत्ती' श्रुताज्ञाननिर्वृतिः 'विभंगनाणनिबत्ती' विभङ्गज्ञाननित्तिः, तथा च मत्यज्ञाननिवृत्ति-श्रुताज्ञाननिर्वृत्ति-विभङ्गज्ञाननिर्वृत्तिभेदेन अज्ञाननिर्वृत्तयः त्रिविधा मता इत्यर्थः 'एवं जस्स जइ अन्नाणा जाव वेमाणियाणं' एवं यस्य यानि अज्ञानानि तानि तस्य वक्तव्यानि, याबद्वैमानिकानाम् नारकादारभ्य वैमानिकदेवपर्यन्तम् अज्ञाननिर्वृत्तयो वक्तव्या इति ।१७। 'कइविहाणं भंते' कति विधाः खलु भदन्त ! 'जोगनिव्यत्ती पन्नत्ता' योगनिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता ! योगनिर्वृतेः कतिविधत्वमितिपश्नः, उत्तरमाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! अतः यह अज्ञान निति कितने प्रकार की होती है ? इस गौतम के प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने उनसे ऐसा कहा कि-'गोयमा' हे गौतम ! 'अण्णाणनि०' अज्ञाननिर्वृत्ति तीन प्रकार की होती है 'मइ अभा० सुयअन्नाण० एक मत्यज्ञान नित्ति, दूसरी श्रुताज्ञाननिवृत्ति और तीसरी विभंगज्ञान नित्ति एवं जस्स जइ अ०' इस प्रकार से जिस जीव को जितने अज्ञान हों उस जीव को उतने अज्ञानों की निवृत्ति कह लेनी चाहिये इस प्रकार से नारक से लेकर वैमानिकदेवों तक अज्ञान नित्ति वक्तव्य है 'जोगनिव्वत्ती का वि.' हे भदन्त ! योगनिवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? इस गौतम के प्रश्न के उत्तर में प्रभुने उनसे ऐसा कहा है कि गौतम ! 'जोगनि.
જ્ઞાનનિવૃત્તિની વિધી અજ્ઞાનનિવૃત્તિ છે. તેથી હવે ગૌતમ સ્વામી અજ્ઞાનનિવૃત્તિના વિષયમાં પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભગવન અજ્ઞાનનિવૃત્તિ કેટલા ४२नी छ ? तेना उत्तरमा प्रभुमे तेमने यु. है-'गोयमा ! ७ गौतम ! 'अण्णाणनि०' मज्ञाननिवृत्ति १२नी ४ामा मापीछे. 'मइअन्ना० सुय
अन्नाण' मे मति अज्ञाननिवृत्ति भी श्रुत मशान निवृत्ति, मन त्री विज्ञाननियत्ति एवं जस्स जइ अ०' यशत २ पना अशान होय તે જીવને તેટલા અજ્ઞાનની નિવૃત્તિ કહેવી જોઈએ આ રીતે નારકોથી मार'मीन वैमानि: । सुधा अज्ञाननिवृत्ति ही छ. 'जोगानिव्वत्ती का वि०' હે ભગવન જેગનિવૃત્તિ કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે તેના ઉત્તરમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्रे 'तिविहा जोगनिवत्ती पन्नत्ता' त्रिविधा योगनिर्वृत्तिः प्रज्ञप्ता 'तं जहा' तद्यथा 'मणजोगनिव्वत्ती' मनोयोगनिवृत्तिः 'वयजोगनिव्वत्ती' वचोयोगनिर्वृत्तिः 'कायजोगनिव्वत्ती' काययोगनिवृत्तिः तथा च मनोवाक्काययोगनिवृत्तभेदात् योगनिवृत्तयस्तिस्रो भवन्तीति, केषामेता योगनिर्वृत्तयो भवन्ति तत्राह-एवं जाव' इत्यादि, 'एवं जाव वेमाणियाणं जस्स जइविहो जोगों' एवं यावद्वैमानिकानाम् यस्य यद्विधो-यादृशो योगः-मनोनित्यादिभेदभिन्नो यस्य जीवविशेषस्य विद्यते तस्य जीवस्य तादृशी एव योगनिर्वत्ति वक्तव्या इयं च योगनिवृत्तिः योगादिनितिरूपा सामान्येन वैमानिकान्तजीशनां भवतीति।१८। 'कइविहा ण भंते' कतिविधा खलु भदन्त ! 'उपओगनिबत्ती पन्नत्ता' उपयोगनितिः प्रज्ञप्ता, उपयोगनिवृत्तेः कतिविधत्वमिति प्रश्ना, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहा उपभोगनिव्वती पन्नत्ता' द्विविधा-द्विपाकारिका उपयोगव्वत्ती ति०' योगनिर्वृत्ति तीन प्रकार की कही गई है जो इस प्रकार से'मणजोगनिव्वत्ती०' मनोयोगनित्ति, वचनयोगनित्ति और काययोगनिर्वृत्ति यह योगनिवृत्ति नारक से लेकर वैमानिक तक के समस्त संसारी जीवों को होती है किसी जीव को केवल काययोगनिर्वृत्ति होती है। किसी जीव को काय और वचन योगनिवृत्ति होती है और किसी जीव को इन तीनों निवृत्तियां होती हैं अतः जिस जीव को जो २ योग होते हैं उस जीव को उस २ योग की निर्वृत्ति कह लेनी चाहिये १८ हे भदन्त ! 'कइविहा उवोगनिबत्ती.' उपयोगनिवृत्ति कितने प्रकार की कही गई है ? तो इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है कि हे गौतम! 'उवओगनिवत्ती दुविहां' उपयोगनिवृत्ति दो प्रकार की कही गई है वे उससे दो प्रकार साकारोपयोग और निराकारोप. प्रल छ, गौतम! जोगणिवत्ती तिविहा' योगनिवृत्ति र प्रारनी ही छ रे । प्रमाणे छ, 'मणजोण निव्वत्ती.' मनाया निवृत्त, વચનયોગનિત્તિ, અને કાયયનિવૃત્તિ આ રોગનિવૃત્તિ નારકોથી લઈને વૈમાનિક સુધીના સઘળા સંસારી જીવેને હોય છે. કોઇ જીવને કેવળ કાગ નિવૃત્તિ હોય છે. કોઈ જીવને કાય અને વચન
ગ નિવૃત્તિ હોય છે. અને કોઈ જીવને એ ત્રણે નિવૃત્તિ હોય છે. જેથી જે જીવને જે જે યોગ હોય છે. તે જીવને તે ગની નિવૃત્તિ સમજી લેવી. ૧૮, હવે ગૌતમ સ્વામી ઉપગ નિવૃત્તિના સંબંધમાં પ્રભુને પૂછે છે કે – 'कहविहा उघोगनिव्वत्ती०' सावन् उपाय निवृत्ति mean नी डपामा भावी छ १ मा प्रश्नन। त्तरमा प्रभु के 3-3 गौतम! 'उव.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०८ सू०१ जीवनिवृत्तिनिरूपणम्
निवृत्तिः मज्ञप्ता 'वं जहा' तद्यथा 'सागारोवओगनिव्वत्ती' साकारोपयोगनिवृत्तिः, 'अणागारोवओगनिव्वती' अनाकारोपयोगनिवृत्तिश्च, एवं जाव वैमाणियाण' एवं यावद्वैमानिकाना साकाराना कारोपयोग निर्वृत्तिभेदेन उपयोगनिवृत्ति द्विविधा, साच उपयोगनिवृत्तिर्वैमानिकान्तजीवानां भवतीति भावः । १९ । प्रकृतविषये द्वे संग्रहाथे भवतः ते एवाह - 'जीवाणं' इत्यादि,
ttarai नारकादारभ्य वैमानिकान्तानां चतुर्विंशतिदण्डकजीवानाम् एता या निवृत्तयो भवन्ति, तत्र प्रथमा जीवनिर्वृत्तिः सा च एकेन्द्रियादिजीवभेदात् पञ्चविधा |१| ततो द्वितीया कर्मनिवृत्तिः सा च कर्मनि सिनावरणीयादिभेदैरष्टविधा नारकादि वैमानिकान्तानाम् |२| ततश्च शरीरनिवृत्तिः, सा औदारिकादिमेदेन पञ्चकारा वैमानिकान्तानाम् | ३ | सर्वेन्द्रियनिर्वृत्तिः श्रोत्रादिभेदेन पथयोग हैं साग की निर्वृत्ति साकारोपयोगनिवृत्ति है, और निराकारोपयोग की निवृत्ति निराकारोरोगनिवृत्ति है यह साकारोपयोगनिवृत्ति और निराकाररोपयोग निर्वृत्ति समस्त संसारीजीवों को होनी है क्योंकि जीव का लक्षण ही उपयोग है १९ । प्रकृत विषय में दो संग्रह गाथा इस प्रकार से हैं 'जीवाणं' इत्यादि । नारक से लेकर वैमानिक तक के चतुर्विंशतिदण्डकस्थ जीवों के ये निवृत्तियां होती हैं इसमें जो जीवनिवृत्ति है वह एकेन्द्रिय आदि जीव के भेद से पांच प्रकार की है१, दूसरी कर्मनिवृति ज्ञानावरणीयादिके भेद से आठ प्रकार की होती है और यह नारकादि वैमानिकान्त जीवों को होती है २, औदारिक आदि शरीर के भेद से शरीर निवृत्ति पांच प्रकार की होती है और यह भी समस्त संसारी जीवों को होती है ३. सर्वेन्द्रियनिवृत्ति श्रोत्रेन्द्रियादि के ओगनिव्वत्ती दुबिहा०' सारोपयोग निर्वृत्ति भने निशाशययोगनिवृत्ति એ રીતે ઉપયેગનિવૃત્તિ એ પ્રકારની કહી છે. આ સાકાર યાગનિવૃત્તિ અને નિરાકાર પચેગ નિવૃત્તિ બધા જ સંસારી જીવાને હાય છે. કેમ કે જીવનું લક્ષણ જ ઉપયોગ છે. ૧૯ આ ચાલુ વિષય સમ’ધી मे सौंथड़े गाथा या प्रमाणे छे.- 'जीवा नं०' छत्याहि तारस्थी भारलीने વૈમાનિક સુધીના ચાવીશે દડકમાં રહેલા જીવાને આ નિવૃત્તિયેા હોય છે તેમાં પહેલી જીવનિવૃત્તિ છે, તે એકેન્દ્રિય વિગેરે જીવના ભેદથી પાંચ પ્રકારની છે.૧, બીજી ક નિવૃત્તિ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરેના ભેદથી આઠ પ્રકારની કહી છે, અને તે નાકથી લઈને વૈમાનિક સુધીના જીવામાં હાય છે.ર, ઔદારિક વિગેરે શરીરાના ભેદથી શરીર નિવૃત્તિ પાંચ પ્રકારની થાય છે. અને એ પણ બધા જ સસારી જીવાને ય છે.૩, સવેન્દ્રિય નિવૃત્તિ, શ્રેત્રેન્દ્રિય નિવૃત્તિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
४४५
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
भगवतीसूत्रे विधा यावद् वैमानिकान्तानाम् ।४। ततो भाषानिवृत्तिः सत्यादिभेदैश्चतुर्विधा, सापि वैमानिकान्तानाम् ॥५॥ ततो मनोनिवृत्तिः सा च सत्यादिभेदश्चतुर्विधा यावद्वैमानिकान्तानाम् ।६। ततश्च कषायनिर्वृत्तिः, सापि क्रोधादिभेदश्चतुर्विधा यावद्वैमानिकान्तानाम् ।७। ततो वर्णगन्धरसस्पर्शनिवृत्तयः ताः क्रमशः पञ्चद्विपश्चाष्ट प्रकाराः तत्र वर्णाः कृष्णादिभेदात्पश्च८, गन्धः सुरभिदुरभिरूपेण द्विविधः९, रसा तिक्तादिभेदात् पश्च१०, स्पर्शाः कर्कशादयोऽष्ट एते तारतम्येन यावद्वैमानिभेद से पांच प्रकार की होती है और यह भी नारक से लेकर वैमानिक तक के समस्त जीवों में होती है ४, भाषानिवृत्ति सत्यादिभाषा के भेद से चार प्रकार की होती है ५, और यह एकेन्द्रिय जीवों के छोडकर नारक से लेकर वैमानिक तक के समस्त संसारी जीवों को होती है सत्यादिमन के भेद से मनोनिवृत्ति भी चार प्रकार की होती है ६। यह मनोनित्ति भी पञ्चन्द्रिय जीवों को होती है। क्रोधादिकषाय के भेद से कषायनिर्वृत्ति चार प्रकार की होती है ७, और यह भी यावत् वैमानिकान्त जीवों को होती है वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श इनकी निवृत्ति भी क्रमशः ५, २, ५ और ८, प्रकार की होती है कृष्णादि के भेद से वर्ण ५ प्रकार के होते हैं ८ सुरभि और दुरभिगंध के भेद से गंध दो प्रकार का होता है ९, तिक्तादि के भेद से रस ५ प्रकार का होता है, १०, कर्कश
आदि के भेद से स्पर्श आठ प्रकार का होता है ११, ये तरतमता से वैमानिकान्त जीवों को होते हैं समचतुरस्र संस्थान से लेकर हुण्डकसंस्थान વિગેરે ભેદથી પાંચ પ્રકારની થાય છે. અને એ પણ નારકથી લઈને વૈમાનિક સુધીના બધા જ સંસારી અને હાય છે. ૪ સત્યાદિ ભાષાના ભેદથી ભાષા નિવૃત્તિ, ચાર પ્રકારની કહી છે અને તે પણ નારકથી લઈને વૈમાનિક સુધીના બધા જ સંસારી જેને હેય છે.૫ સયમન વિગેરે ભેદથી મને નિવૃત્તિ પણ ચાર પ્રકારની હેય છે. આ મને નિવૃત્તિ પણ વૈમાનિક સુધીના બધા ને હોય છે. કેધ વિગેરે કષાયના ભેદથી કષાય નિવૃત્તિ ચાર પ્રકારની કહી છે.છ વર્ણ, ગન્ધ, રસ અને સ્પર્શી વિગેરે નિવૃત્તિ પણ ક્રમથી વર્ણ ૫-૨-૨ અને ૮ પ્રકારની હોય છે. કૃષ્ણ વિગેરેના ભેદથી વણે પાંચ પ્રકારના હોય છે.૮ સુરભી-સુગધ દુરભી-દુર્ગધ એ ભેદથી ગંધ બે પ્રકારના હોય છે. તિક્ત, કટુ-કડે. કષાય-તુર ખાટે અને મઠો એ ભેદથી રસ પાંચ પ્રકારને કહેલ છે. ૧૦ કર્કશ, મૃદુ-વિગેરે ભેદથી સ્પર્શ આઠ પ્રકારનું હોય છે ૧૧ આ તરતમતાથી વૈમાનિક સુધીના જીવને હેય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१९ उ०८ १०१ जीवनिर्वृत्तिनिरूपणम् ४७ कान्तानाम् ।११। ततः संस्थाननिर्वृत्तिः, सा च षविधा समचतुरस्रादारभ्य यावद्हुण्डान्ता यावद्वैमानिकान्तानाम् ।१२। ततः संज्ञानिवृत्तिः सा आहारादि. भेदाचतुर्धा यावद्वैमानिकान्तानाम् ।१३। ततो लेश्यानिवृत्तिः सापि पइविधा यावद्वैमानिकान्तानाम् ।१४। ततो दृष्टिनिवृत्तिः सा च सम्यग्दृष्टयादिभेदात् त्रिधा याववैमानिकान्तानाम् ।१५। ततो ज्ञाननिर्वृत्तिः सा मतिज्ञानादिभेदात् पञ्चप्रकारा एकेन्द्रियवर्जितयावद्वैमानिकान्तानाम् ॥१६॥ ततः अज्ञाननितिः, सा च मत्यः ज्ञान, श्रुताज्ञान विभङ्गज्ञानभेदात् त्रिपकारा, यस्य यद्ज्ञानं तद् वैमानिकपर्यन्तानां भवति ।१७। ततो योगनिर्वृत्तिः सा मनोवाकायभेदात् त्रिविधा, इयमपि यावद्वैतक संस्थान निर्वृत्ति ६ प्रकार की होती है और यह समस्त संसारी जीवों को होती है १२, आहार आदि के भेद से संज्ञा निर्वृत्ति, ४ प्रकार की होती है और यह समस्त संसारी जीवों को होती है १३, कृष्णलेश्या आदि के भेद से लेश्यानिवृत्ति ६ प्रकार की होती है और यह भी नारक से लेकर वैमानिक तक के जीवों को होती है १४, सम्य. ग्दृष्टि आदि के भेद से दृष्टिनिवृत्ति ३ प्रकार की है और यह भी वैमानिकान्त जीवों के होती है १५, मतिज्ञान आदि के भेद के ज्ञाननिवृत्ति ५ प्रकार की है और यह भी एकेन्द्रिय को छोड़कर वैमानिकान्त जीवों को होती १६, मति अज्ञान, श्रुतअज्ञान और विभंगज्ञान के भेद से अज्ञान निवृत्ति ३ प्रकार की कही गई है और यह जिस जीव को जो अज्ञान होता है उस जीव को होती है १७, मनोयोग, वचनयोग और काययोग के भेद से योगनिर्वृत्ति तीन प्रकार की होती है और यह भी છે. સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાનથી લઈને હુડક સંસ્થાન સુધીની સંસ્થાન નિવૃત્તિ છે પ્રકારની હોય છે. અને તે બધા જ સંસારી અને હોય છે ૧૨ આહાર સંજ્ઞા વિગેરેના ભેદથી સંજ્ઞા નિવૃત્તિ ચાર પ્રકારની હોય છે. અને તે બધા જ સંસારી જીવને હાય છે.૧૩, કૃષ્ણલેશ્યા વિગેરેના ભેદથી લેસ્થા નિવૃત્તિ છે પ્રકારની હોય છે, અને તે પણ નારકથી લઈને વૈમાનિક સુધીના અને હોય છે.૧૪, સમ્યગૃદૃષ્ટિ વિગેરે ભેદથી દૃષ્ટિ નિવૃત્તિ ત્રણ પ્રકારની છે. અને તે પણ વૈમાનિક સુધીના જીને હોય છે. ૧૫, મતિજ્ઞાન વિગેરેના ભેદથી જ્ઞાનનિવૃત્તિ પાંચ પ્રકારની છે, અને તે પણ એકેન્દ્રિયોને છોડીને વૈમાનિક સુધીના ને હેય છે.૧૬, મતિ અજ્ઞાન શ્રુત અજ્ઞાન અને વિસંગજ્ઞાનના ભેદથી અજ્ઞાનનિવૃત્તિ ત્રણ પ્રકારની કહી છે. અને તે જે જીવને જે અજ્ઞાન હોય છે તે જીવને તે નિવૃત્તિ કહી છે. ૧૭, મ ગ, વચન.ગ અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे मानिकान्तानाम् ।१८। ततः उपयोगनिवृत्तिः, सा साकारानाकारभेदमिन्ना द्विधायावद्वैमानिकान्तानामिति ।१९। ता इमा एकोनविंशतिनिवृत्तयोऽस्मिन् उद्देशके प्रतिपादिता इति संग्रहगाथार्थः ॥सू० १॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि- जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायामेकोनविंशतितमशतके
अष्टमोद्देशकः समाप्तः॥१९-८॥ यावत् वैमानिक तक जीवों के पाई जाती है १८, साकारोपयोग और निराकारोपयोग के भेद से उपयोग निर्वृत्ति दो प्रकार की है और यह यावत् वैमानिक तक के जीवों में पाई जाती है १९, इस प्रकार से ये १९ प्रकार की निवृत्तियां इस उद्देश में प्रतिपादित हुई हैं इस प्रकार अर्थ इन दो संग्रह गाथाओं का है ।। सू० १॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भावनी सूत्र" की प्रमेय चन्द्रिका व्याख्याके उन्नीसवें शतकका
॥ आठवां उद्देशक समाप्त ॥१९-८॥ કાગના ભેદથી યોગનિર્ધ્વત્તિ ત્રણ પ્રકારની કહી છે. અને તે પણ યાવત વિમાનિક સુધીના જીવને હોય છે.૧૮, સાકારો પગ અને નિરાકાર પગના ભેદથી ઉપયોગ નિવૃત્તિ બે પ્રકારની કહી છે. અને તે યાવત વૈમાનિક સુધીના
ને હોય છે.૧૯, આ રીતે આ ઓગણીસ પ્રકારની નિવૃત્તિયો આ ઉદેશામાં પ્રતિપાદિત કરી છે.–કહી છે. આ રીતનો અર્થ આ બે સંગ્રહ ગાથાને છે. સૂ ૧૫ નાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજયશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચદ્રિકા વ્યાખ્યાના ઓગણીસમા શતકને આઠમો ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૯-૮
ध
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ सू०१ करणस्वरूपनिरूपणम् ४४९
॥अथैकोनविंशतिशते नवमोद्देशकः प्रारभ्यते।। अष्टमे उद्देशके निर्वृत्तिः कथिता, निर्वृत्तिश्च करणे सति भवति इति नवमे करणमभिधीयते इत्येवं संवन्धेन आयातस्य नवमो देशकस्येदमाचं सूत्रम्-'कइ विहेणं भंते' इत्यादि।
मूलम्-'कइविहे णं भंते ! करणे पन्नत्ते, गोयमा! पंचविहे करणे परनत्ते, तं जहा-दवकरणे१, खेत्तकरणे२, कालकरणे३, भवकरणे४, भावकरणे५। नेरइयाणं भंते ! कइविहे करणे पन्नत्ते? गोयमा! पंचविहेकरणे पन्नत्ते तं जहा दबकरणे जाव भावकरणे। एवं जाव वेमाणियाणं। कइविहे णं भंते! सरीरकरणे पन्नत्ते, गोयमा! पंचविहे सरीरकरणे पन्नत्ते, तं जहा ओरालियसरीरकरणे जाव कम्मगसरीरकरणे, एवं जाव वेमाणियाणं जस्स जइ सरीराणि। कइविहे गंभंते! इंदियकरणे पन्नत्ते? गोयमा ! पंचविहे इंदियकरणे पन्नत्ते, तं जहा सोइंदियकरणे जाव फासिंदियकरणे, एवं जाव वेमाणियाणं जस्स जइ इंदियाइं । एवं एएणं कमेणं भासाकरणे चउविहे, मणकरणे चउबिहे, कसायकरणे चउबिहे समुग्घायकरणे सत्तविहे, सन्नाकरणे चउबिहे, लेस्साकरणे छबिहे, दिट्ठीकरणे तिविहे । वेयकरणे तिविहे पन्नत्ते, तं जहा इत्थी वेयकरणे पुरिसवेयकरणे, नपुंसगवेयकरणे। एए सव्वे नेर. इयादिदंडगा जाव वेमाणियाणं जस्स जं अस्थि तं तस्स सवं भाणियव्वं । कइविहे गंभंते ! पाणाइवायकरणे पन्नत्ते, गोयमा!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे पंचविहे पाणाइवायकरणे पण्णत्ते, तं जहा-एगिदियपाणाइबायकरणे, जाव पंचिंदियपाणाइवायकरणे, एवं निरवसेसं जाव वेमाणियाणं । कइविहेणं भंते! पोग्गलकरणे पन्नत्ते ? गोयमा! पंचविहे पोग्गलकरणे पन्नत्ते, तं जहा दन्नकरणे१, गंधकरणे२, रसकरणे३, फासकरणे४, संठाणकरणे५। वन्नकरणे णं भंते ! कइविहे पन्नत्ते ? गोयमा ! पंचविहे पन्नत्ते तं जहा कालबन्नकरणे जाव सुकिलवन्नकरणे, एवं भेदो, गंधकरणे दुविहे, रसकरणे पंचविहे, फासकरणे अट्रविहे। संठाणकरणेणं भंते! कइविहे पन्नत्ते ? गोयमा! पंचविहे पन्नत्ते तं जहापरिमंडलसंठाणकरणे जाव आयतसंठाणकरणे, सेवं भंते! सेवं भंते ! ति जाव विहरइ ॥सू०१॥
एगूणवीसइमे सए नवमो उद्देसो समत्तो॥ छाया-कतिविधं खलु भदन्त ! करणं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पञ्चविधं करणं प्रज्ञप्तम् तद्यथा-द्रव्यकरणम् १, क्षेत्रकरणम् २, कालकरणम् ३, भवकरणम् ४, भावकरणम् ५ । नैरयिकाणां भदन्त ! कतिविधं करणं प्रज्ञप्तम्-गौतम ! पञ्चविध फरणं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा द्रव्यकरणं यावत् भावकरणम् एवं यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधं खलु शरीरकरणं प्रज्ञप्तम् गौतम ! पञ्चविधं शरीरकरणं प्रज्ञप्तम् तद्यथा
औदारिकशरीरकरणम् यावत् कामणशरीरकरणम् , एवं यावद्वैमानिकानां यस्य यानि शरीराणि । कविविधं खलु भदन्त ! इन्द्रियकरणं प्रज्ञप्तम्, गौतम ! पञ्चविधमिन्द्रियकरणं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा श्रोत्रेन्द्रियकरण यावत् स्पर्शनेन्द्रियकरणम् , एवं यावद्वैमानिकानाम् यस्य यानि इन्द्रियाणि । एवमनेन क्रमेण भाषाकरणं चतुविधम् , मनाकरणं चतुर्विधम् , कषायकरणं चतुर्विधम् , समुद्घातकरण सप्तविधम् , संज्ञाकरणं चतुर्विधम् , लेश्याकरणं षधिधम् , दृष्टिकरणं त्रिविधम् , वेदकरणं त्रिविधम् प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-स्त्रीवेदकरणम् , पुरुषवेदकरणम् , पुंसकवेदकरणम् । एते सर्वे नैरयिकादिदण्डकाः यावद्वैमानिकानाम् यस्य यदस्ति तस्य तत सर्वे भणितव्यम् । कतिविधं खलु भदन्त ! प्राणातियातकरणं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पश्चविधं पाणातिपातकरणं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-एकेन्द्रियमाणातिपातकरणम् , यावत् पञ्चन्द्रियमाणातिपातकरणम् , एवं निरवशेषं यावद्वैमानिकानाम् । कतिविधं खल
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ सू०१ करणस्वरूपनिरूपणम् भदन्त ! पुद्गलकरणं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पञ्चविधं पुद्गलकरणं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा वर्णकरणं गन्धकरणं रसकरणं स्पर्शकरणम् संस्थानकरणम्। वर्णकरणं खलु भदन्त ! कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पञ्चविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-कालवर्णकरणम् यावत् शुक्लवर्णकरणम् , एवं भेदः, गन्धकरणं द्विविधम् , रसकरणं पञ्चविधम् स्पर्शकरणमष्टविधम् । संस्थानकरणं खलु भदन्त ! कतिविधं प्रज्ञप्तम् गौतम ! पञ्चविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा परिमण्डलसंस्थानकरणम् यावद् आयतसंस्थानकरणम् तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ॥सू० १॥ ___टोका-कइविहे गं भंते ! कतिविधं खलु भदन्त ! 'करणे पन्नत्ते' करणं प्रज्ञप्तम् हे भदन्त ! करणं कतिपकारकं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे करणे पन्नत्ते' पञ्चविधं-पञ्चमकारक
नववे उद्देशेका प्रारंभआठवें उद्देशे में निवृत्ति के विषय में कथन किया गया है यह निवृत्ति करण के होने पर ही होती है अतःकरण का स्वरूप को बताने के लिये इस नौवें उद्देशेका कथन किया जाता है ।
'कविहे णं भंते ! करणे पण्णत्ते' इत्यादि।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने करण का स्वरूप और उनके भेदों को पूछा है, इसमें सर्वप्रथम उन्होंने 'कइविहे णं भते ! करणे पन्नने हे भदन्त ! करण कितने प्रकार का कहा गया है प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है उत्तर में प्रभुने कहा है-'गोयमा ! पंचविहे करणे पन्नत्ते' हे गौतम ! करण पांच प्रकार का कहा गया है । 'क्रियते निष्पा.
नवभा उद्देशाने पालઆઠમા ઉદેશામાં નિવૃત્તિના વિષયમાં કહેવા આવ્યું છે. આ નિવૃત્તિ કારણના સદૂભાવમાં જ હોય છે. તેથી હવે કારણનું સવરૂપ બતાવવા માટે આ નવમાં ઉદ્દેશાને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે –
कइविहा गं भंते ! करणे पण्णत्ते' त्याह
ટીકાર્થ–આ સૂત્ર દ્વારા ગૌતમ સ્વામીએ કારણનું સ્વરૂપ અને તેના हो या प्रश्न ४२६ छे ।-'कह विहा गं भंते ! करणे पन्नत्ते' मापन ४२६५ डेटा प्रा२ना या छ. या प्रश्न उत्तरमा प्रभुमे यु 'गोयमा !' 3 गौतम ! पचविहे करणे पण्णत्ते' ४२५ पाय ॥२॥ वामगाव .
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
भगवतीसूत्रे करणं प्रज्ञप्तम्-कथितम् तत्र क्रियते-निष्पद्यते कार्य येन तत् करणम् साधकतमम् क्रियां प्रति असाधारणं कारणमिति यावत् , अथवा क्रियते यत् तत् करणम्-कृतिः करणं क्रियामात्रम् अथ यदि क्रियैव करणं तदा करणनिवृत्योः को भेदः करणमपि क्रियारूपं निर्वृत्तिरपि क्रियारूपैव ? इति चेत् अत्रोच्यते-करणम्-आरम्भक्रिया, निवृत्तिस्तु कार्यस्य निष्पत्ति रित्येतावतैव करणनिष्पत्त्योर्भेद इति, नथा च एतादृशं करणं पञ्चविधमिति । पञ्चभेदानेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि 'तं जह। तद्यथा-'दधकरणं' द्रव्यकरणम्-द्रव्यरूपं करणमिति द्रव्यकरणं यथा द्यते कार्य येन तत् करणम्' इस व्युत्पत्ति के अनुसार जिससे कार्य निष्पन्न होता है वह करण है अर्थात् कार्य की निष्पत्ति में जो असा. धारण कारण होता है वह करण है अथवा-'क्रियते यत् तत् करणम्' इस भावव्युत्पत्ति के अनुसार जो कृति, करण और क्रियामात्र है वही करण है यहां इस व्युत्पत्ति के मानने पर ऐसी शंका हो सकती है, कि यदि क्रिया को ही करण माना जाता है फिर करण में और निवृत्ति में कोई अन्तर ही नहीं रहता है क्योंकि दोनों में क्रियारूपता ही रहती है अर्थात् करण भी क्रिया रूप होता है और निर्वृत्ति भी क्रियारूप होती है तो ऐसी इस शंका का समाधान इस प्रकार से है-आरम्भ क्रिया का नाम करण है और कार्य की निष्पत्ति हो जाने का नाम निर्वृत्ति है यह इन दोनों में अन्तर है इस प्रकार का यह करण पांच प्रकार का कहा गया है-वे भेद उसके ऐसे हैं 'व्वकरण' १ द्रव्यकरण-द्रव्य. करण-द्रव्यरूप जो करण है वह द्रव्यकरण है जैसे कुठार आदि अथवा
'क्रियते निष्पाद्यते कार्य येन तत् करणं' मा व्युत्पत्ति प्रमाणनाथी आय ४२५ તે કરણ છે. અર્થાત કમની નિષ્પત્તિમાં જે અસાધારણ કારણ હોય છે. તે ४२५ छ. 'क्रियते यत् तत् करणम्' मा वायुत्पत्ति प्रमाणे ति, ४२५५ અને ક્રિયા માત્ર છે, તે જ કારણ છે. આ વ્યક્તિ માનવામાં આવે તે એવી શકા થાય છે કે જે કિયાને જ કરણ માનવામાં આવે તે પછી કરણમાં અને નિવૃત્તિમાં કોઈ ફેરજ રહેતું નથી. કેમ કે એ બન્નેમાં ક્રિયાપણું જ રહે છે. અર્થાત્ કરણ પણ ક્રિયા રૂપ જ હોય છે. અને નિવૃત્તિ પણ ક્રિયા રૂપ જ હોય છે. આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે. આરંભ ક્રિયાનું નામ કરણ છે. અને કાર્યની નિષ્પત્તિ થઈ જાય તેનું નામ નિવૃત્તિ છે. આ બન્નેમાં એ જ અંતર છે. આ રીતનું આ કરણ પાંચ પ્રકારનું બતાવેલ છે. તેના તે मेह! म प्रमाणे छ.-'दब्धकरणं' द्र०५४२४-२५३५थी रे ४२५ छे ते द्रव्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५३
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ सु०१ करणस्वरूपनिरूपणम्
कुठारादि अथवा द्रव्यस्य घटादेः करणमिति द्रव्यकरणम्, यद्वा द्रव्येण - शलाकादिना करणमिति द्रव्यकरणम्, अथवा द्रव्ये पात्रादौ करणमिति । 'खेत्तं करणं' क्षेत्रकरणम् क्षेत्रमेव करणमिति क्षेत्रकरणम्, यद्वा क्षेत्रस्य - शालिक्षेत्रादेः करणमिति क्षेत्रकरणम् अथवा क्षेत्रेण करणं स्वाध्यायादेरिति क्षेत्रकरणम् । 'काळकरणं' काल एवं करणं कालस्य वा - अवसरादेः करणं कालेन वा काले वा करणमिति कालकरणम् | 'भवकरणे' भवकरणं भवो - नारकादिः स एव करणमिति भक्करणम् अथवा भवस्य - नारकादेः करणम् अथवा भवेन - नारकादिना करणं यद्वा भवे - नारकादौ करणमिति भावकरणम् | 'भावकरणे' भावकरणम् भाव एव करणं द्रव्य घटादिक का जो करण आरम्भ किया है वह द्रव्यकरण है अथवा शलाका आदि से करना इसका नाम द्रव्यकरण है अथवा 'द्रव्ये करणम्' पात्रादिरूप द्रव्य में करण का नाम द्रव्यकरण हैं। 'खेत्ते करणे' क्षेत्र करणे क्षेत्ररूप करण का नाम क्षेत्रकरण है अथवा क्षेत्रका शालि आदि के खेत का करना क्षेत्र करण है अथवा क्षेत्र के द्वारा स्वाध्याय आदि का करना वह क्षेत्र करण है । 'कालकरणे ३' कालरूप करण का नाम कालकरण हैं अथवा अवसर आदिरूप काल का समय का करना कालकरण है अथवा काल के द्वारा या काल में करना इसका नाम कालकरण है । 'भवकरणे ४' नारक आदिरूप पर्याय का नाम भव है इस भव का ही नाम करण है अथवा नारकादि भव का करना या नारक आदि भव के द्वारा करना, या नारक आदि भव में करना इसका नाम भवकरण हैं ।
K
કરણ છે. જેમ કે કુાર્ડિ વિગેરે અથવા દ્રવ્ય-ધડા વિગેરેનું કરશુ-આર’ભ ક્રિયા છે. તે દ્રવ્યકરણુ છે. અથવા સળી વિગેરેનું કરવું તેનુ' નામ દ્રવ્યકરણુ ४. अथवा 'द्रव्ये करणम्' पात्र विगेरे द्रव्यभां ४२बुं तेनु' नाम द्रव्यश्णु छे. १ 'खेत्ते करणे' क्षेत्र-क्षेत्र३५ ४२ - क्षेत्र३५ ४२ नाम क्षेत्र४२ छे. અથવા શાલિ વિગેરેથી ક્ષેત્રનુ કરવુ' તેનું નામક્ષેત્રકરણ છે. અથવા ક્ષેત્ર દ્વારા સ્વાધ્યાય વિગેરેનું કરવું તેનુ' નામ ક્ષેત્રકરણ છે.ર
'कालकरणे' डास३५ २णुनु नाम हाल १२ए छे. अथवा अक्सर विगेरे રૂપ કાલ-સમયનું” કરવુ ́ તેનુ” નામ કાલકરણ છે. અથવા કાલ દ્વારા કે કાળમાં કરવુ તેનુ નામ કાલ કરણ છે.૩
'भत्रकरणे' ना२४ विगेरे पर्यायनु नाम लव हे या लवनुं नाभ કરણ છે. અથવા નારક વિગેરે ભવાતું કરવુ' અથવા નારકાદિ ભવ દ્વારા કરવુ अथवा नारडाडि अवमां २ तेतु नाम लव४२ छे.४ 'भावकरणे' भावनु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
भगवतीसूत्रे भावस्य वा करणं भावेन वा करणं भावे वा करणमिति भावकरणम् , एवं प्रका. रेण करणं पञ्चविधं भवतीति । 'नेरइयाणं भंते ! कइविहे करणे पन्नत्ते' नैरयिकाणां भदन्त ! कतिविधं करणं प्रज्ञप्तम् हे भदन्त ! पञ्चविधकरणेषु कतमतकरणं नारकजीवानां भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे करणे पन्नत्ते' पञ्चविधं करणं प्रज्ञप्तम् नारकजीवानाम् 'तं जहा' तद्यथा-'दव्यकरणे जाव भावकरणे' द्रव्यकरणं यावद्भावकरणम् अत्र यावत् पदेन क्षेत्रकालमानां ग्रहणम् , तथा च-नारकजीवानां द्रव्यक्षेत्रकालभवभावात्मकं पञ्चपकारकमपि करणं भवतीत्यर्थः । ‘एवं जाव वेमाणियाणं' एवं यावद्वैमानिकानां , एवम्-नारकवदेव पश्च स्थावरजीवादारभ्य वैमानिकजीवपर्यन्तानां द्रव्यक्षेत्रकालभवभावात्मक पञ्चविधमपि करणं भवतीति भावः । 'कइविहे गं भंते !' कतिविध-कतिपकारक खल भदन्त ! 'सरीरकरणे पन्नत्ते' शरीरकरणं प्रज्ञप्तमिति प्रश्नः, भगवानाह'भाव करणे' भाव ही का नाम करण है अथवा भाव का करना, या भाव के द्वारा करना, या भाव में करना इसका नाम भावकरण है इस प्रकार से करण पांच प्रकार का होता है। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'नेरइयाणं भंते ! कह०' हे भदन्त ! इन पांच करणों में नारक जीवों को कितने करण होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते-'गोयमा ! पंचविहे करणे पण्णत्ते.' हे गौतम ! नारक जीवों के पांचों प्रकार के करण होते हैं अर्थात् द्रव्यकरण से लेकर भावकरण तक के सब करण नारक जीवों को होते हैं 'एवं जाव वेमाणियाणं' इसी प्रकार से नारक जीवों के जैसे ही पांच स्थावरों से लगाकर वैमानिक जीवों तक के द्रव्य क्षेत्र, काल, भव और भावरूप पांचों ही करण होते हैं 'काविहे गं भंते ! सरीरकरणे पण्णत्ते' हे भदन्त | નામ જ કરવું છે. અથવા ભાવનું કરવું તેનું નામ ભાવકરણ છે. આ રીતે કરણ પાંચ પ્રકારના હોય છે.
ફરીથી ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભગવદ્ આ પાંચ પ્રકારના કરણમાંથી નારક જીને કેટલા કરણ હોય છે. ૧ તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે छ ई-गोयमा! पंचविहे करणे पण्णत्ते' 3 गीतम! ना२४ ७वान पाये પ્રકારના કારણ હોય છે. અર્થાત્ દ્રવ્યકરણથી ક્ષેત્રકરણ કાલકરણ ભવકરણ અને ભાવકરણ સુધીના બધા જ કરણ નારક જીને हाय छ, 'एवं जाव वेमाणियाण' मे शते ना२४ वानी म । પાંચ સ્થાવરોથી આરંભીને વૈમાનિક જી સુધીમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભવ અને ભાવરૂપ પાંચે કરણે હોય છે. અર્થાત્ વીસે દંડકામાં પાંચ કરણે હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ सू०१ करणस्वरूपनिरूपणम् ४५५ 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे सरीरकरणे पन्नत्ते' पञ्चविधं पश्चप्रकारकं शरीरकरणं प्रज्ञप्तम्-कथितमित्युत्तरम् 'तं जहा' तद्यथा-ओरालियसरीरकरणे' औदारिकशरीरकरणम् , 'जाव कम्मगसरीरकरणे' यावत् कार्मणशरीरकरणम् अत्र यावत्पदेन आहारकक्रियतैजस शरीराणाम् ग्रहणं भवति तथा चौदारिका-हारक-चैक्रिय-तैनस-कार्मणभेदात् पञ्चविध शरीरकरणं भवतीति भावः । ‘एवं जाव वेमाणियाणं जस्स जइ सरीराणि' एवं यावद्वैमानिकानां यस्य यानि शरीराणि नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानाम् शरीरकरणं भवतीति ज्ञेयम् परन्तु यस्य जीवस्य यादृशं शरीरं भवति तस्य जीवस्य तादृशानि एव शरीरकरशरीरकरण कितने प्रकार का कहा गया है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने कहा है कि-'गोयमा' हे गौतम ! पंचविहे सरीरकरणे पण्णत्ते' शरीरकरण पांच प्रकार का कहा गया है जैसे-'ओरालिय' औदारिक शरीर करण यावत् कार्मणशरीरकरण यहां यावत्पद से आहारक, वैक्रिय और तैजस शरीरों का ग्रहण हुआ है तथा च औदारिक, वैक्रिय, आहारक, तेजस एवं कार्मणशरीर के भेद से शरीरकरण पांच प्रकार का होता है 'एवं जाव वेमाणियाणं०' नारक से लेकर वैमानिक तक के समस्त संसारी जीवों को जिस जीव को जो शरीर होता है उस जीव को वही करण होता है सब जीव को सब करण नहीं होते हैं, तात्पर्य कहने का यह है कि नारक और देवों को तैजस कार्मण और वैक्रिय शरीर होते हैं इसलिये इनके ये तीनों ही शरीरकरण होते हैं । तिर्यञ्च एवं मनुष्यों के तैजस और कार्मणशरीर के साथ औदारिक शरीर होता है इसलिये
'इविहे ण भंते ! सरीरकरणे पण्णत्ते' 3 मापन शरी२ ४२५ मा २॥ ४ामा मावेस छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -'गोयमा ! उ गौतम पंचविहे सरीरकरणे पण्णत्ते' श६२२४२९४ पाय २नु अवामा भावेस छ. रेभ-'ओरालिय०' मोहा२िशरी२ ४२४१, मा।२४ शरीर કરણ વૈક્રિયશરીરકરણ૩, તેજસશરીરકરણ અને કાર્માણશરીરકરણ ૫ એ રીતે શરીરકરણ પાંચ પ્રકારનું કહેવામાં આવેલ છે. ___एवं जाव वेमाणियाणं' ना२४थी भाभीने वैभानि सुधीना मा ४ સંસારી જીવને જે શરીર હોય છે, તે જીવને તેજ કારણ હોય છે. બધા જીવોને બધા કરણ દેતા નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–નારક અને દેવોને તૈજસ, કામણ અને વૈકિય શરીર હોય છે. તેથી તેઓને આ ત્રણે શરીર કરણે હોય છે. તિર્યંચ અને મનુષ્યને તૈજસ અને કાર્મણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे णानि वक्तव्यानि न तु सर्वशरीरकरण सर्वस्य जीवस्येति । 'कइविहे गं भंते ! इंदियकरणे पन्नत्ते' कतिविधं खलु भदन्न ! इन्द्रियकरणं प्रज्ञप्तम् भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे इंदियकरणे पन्नत्ते' पञ्चविधंपञ्चपकारकम् इन्द्रियकरणं प्रप्तम् इन्द्रियमेवकरम् , इन्द्रियस्य वा करणम् इन्द्रियेण वा करणम् , इन्द्रिये वा करणमिति, 'तं जहां तद्यथा-'सोइंदियकरणे' श्रोत्रेन्द्रिय करणम् । 'जाव फार्सिदियकरणे' यावत् स्पर्शनेन्द्रियकरणम् , अत्र यावत्पदेन घ्राणरसनचक्षुषामिन्द्रियाणां ग्रहणं भवति तथा च श्रोत्रेन्द्रियकरणघ्राणरसनचक्षुः इनके इन नाम के शरीरकरण होते हैं किसी २ छठे गुणस्थानवर्ती मुनिराज को तैजस कार्मण एवं औदारिकशबीर के साथ २ आहारकशरीर भी होता है इस कारण उनके इन नामके शरीरकरण होते हैं इस प्रकार सय जीवों को सब करण नहीं होते हैं ऐसा कहा गया है 'कइविहे गं भंते ! इंदियकरणे.' हे भदन्त ! इन्द्रियकरण कितने प्रकार का कहा गया है ? तो इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने 'गोयमा ! पंचविहे इंदियकरणे पन्नत्ते' हे गौतम । इन्द्रियकरण पांच प्रकार को कहा गया है ऐसा कहा है-इन्द्रियरूप करण का नाम इन्द्रियकरण है अथवा इन्द्रिय का करनो या इन्द्रिय द्वारा करना या इन्द्रिय के होने पर करना ऐसी यह इन्द्रियकरण शब्द की व्युत्पत्ति है 'सोइंदियकरणे जाव फासिदियकरणे' इन्द्रियकरण के पांच प्रकार ऐसे हैं-श्रोत्रेन्द्रियकरण, यावत् स्पर्शनेन्द्रिय करण यहां यावत् शब्द से 'घाण, रसना और चक्षु' इन ३ इन्द्रियों શરીરની સાથે ઔદારિક શરીર હોય છે. તેથી તેઓને એ નામવાળા શરીર અને કરણ હોય છે. કઈ કઈ છઠ્ઠા ગુણસ્થાનમાં રહેવાવાળા મુનિરાજોને તૈજસ, કામણ અને દારિક શરીરની સાથે આહારક શરીર પણ હોય છે. તેથી તેઓને એ નામવાળા શરીર અને કરણ હોય છે. એ રીતે બધા જીવોને બધા કરણે હોતા નથી. તેમ કહેવામાં આવ્યું છે. 'काविहे ण भंते ! इंदियकरणे.' मगन् द्रिय४२६ मा प्रारना डेवामा भाव छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छे है-'गोयमा ! पंचविहे इंदियकरणे पण्णत्ते' द्रिय४२९ पाय घारना डेस छ.-द्रिय३५ ४२७न नाम ઈદ્રિયકરણ છે. અથવા ઈદ્રિયનું કરવું તેનું નામ ઈદ્રિયકરણ છે. અથવા ઈદ્રિયદ્વારા કરવું અથવા ઈદ્રિના હોવાથી કરવું तनु नाम द्रिय४२५ छ. द्रिय४२५ शहनी व्युत्पत्ति छे. साइंदियकरणे जाव फासिदिय०' छद्रियाना पांय ५४२ २५॥ प्रभारी छ.-श्रोत्रन्द्रिय:२६ યાવત્ પ્રાણુઈન્દ્રિયકરણ, રસના ઈદ્રિય કરણ, ચક્ષુ ઈ દ્રિય કરણ રૂપેશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ सू०१ करणस्वरूपनिरूपणम् ४५७ स्पर्शनेन्द्रियकरणभेदात् इन्द्रियकरणं पञ्चविधं भवतीति भावः । 'एवं जाव बेमाणियाणं जस्स जइ इंदियाइ' एवं यावद् वैमानिकानाम् यस्य यानि इन्द्रि. याणि, यस्य जीवस्य यानि इन्द्रियाणि तस्य तानि इन्द्रियकरणानि वक्तव्यानि नारकजीवादारभ्य वैमानिकपयन्तजीवानामिति । एवं एएणं कमेणं भासाकरणे चउबिहे' एवम् एतेन क्रमेण भाषाकरणं चतुर्विधम् सत्यभाषाकरणम् मिथ्याभाषाकरणम् सत्यमृषा भाषाकरणम् असत्यामृपा भाषाकरणमिति चतुःपकारकभाषाभेदात् भाषाकरणमपि चतुर्विध भवति इदं च भाषाकरणं नारकजीवादारभ्य वैमानिकजीवपर्यन्तं यस्य यादृशं भापाकरणं तस्य तादृशमेव भाषाकरणमे केन्द्रियवर्ज वक्तव्यम् का ग्रहण हुआ है तथा च-श्रोत्रेन्द्रियकरण, घ्राणेन्द्रियकरक, रसनेन्द्रियकरण, चक्षुइन्द्रियकरण और स्पर्शनेन्द्रियकरण के भेद से इन्द्रियकरण पांच प्रकार का होता है, यह इन्द्रियकरण समस्त संसारी जीवों को जिस जीव को जितनी इन्द्रियाँ होती हैं उनके अनुसार उन जीवों को होता है इस प्रकार नारक से लेकर यावत् वैमानिक तक के समस्तसंसारी जीवों के यह इन्द्रियकरण अपनी २ इन्द्रियों के अनुसार होता है, ऐसा जानना चाहिये 'एवं एएणं कमेण भासाकरणे' इसी क्रम से भाषाकरण भी चार प्रकार की भाषा के भेद से चार प्रकार कहा गया है सत्य, असत्य, मिश्र और व्यवहार के भेद से भाषा के चार भेद होते हैं यह भाषाकरण एकेन्द्रियजीव के सिवाय समस्त संसारी जीवों के होता है अर्थात् नारक से लेकर वैमानिक तक के जीवों के होता है यहां एकेन्द्रियों का जो त्याग किया गया है उसका कारण उनमें भाषा का नहीं होना है इस प्रकार जिस जीव को जैसी भाषा होती है ઈન્દ્રિય કરણ આ રીતે ઈદ્રિપ કરણ પાંચ પ્રકારના છે. આ ઈદ્રિય કરણ બધા જ સંસારી અને હોય છે. જે જીવને જેટલી ઈદ્રિ હોય છે, તે જીવને તેટલા ઈન્દ્રિય કરણ કહ્યા છે. આ રીતે નારકથી લઈને યાવત્ વિમાન નિક સુધીના બધા જ સંસારી જીને આ ઈન્દ્રિય કરણ પોતપોતાની ઇન્દ્રિય मनुसा२ डाय छे. तम सभा एवं एएण कमेणं भासाकरणे०' मा था ભાષા કરણ પણ ચાર પ્રકારની ભાષાના ભેદથી ચાર પ્રકારના ભાષાકરણ કહેલ છે. સત્ય અસત્ય મિશ્ર અને વ્યવહારના ભેદથી ભાષા ચાર પ્રકારની છે. આ ભાષાકરણ એકેન્દ્રિય જીવ સિવાય બધા જ સંસારી જીવોને હોય છે. અર્થાત નારકથી આરંભીને વૈમાનિક સુધીના અને હાય છે. અહિયાં એકેન્દ્રિયોને છેડવાનું કહ્યું છે. તેનું કારણ તેમાં ભાષાનો અભાવ છે તેજ છે. એ રીતે જે જીવને જેવી ભાષા હોય છે. તેના અનુસાર તે જીવને તેજ ભાષાકરણ હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे एकेन्द्रियाणां भाषाया अभावादिति भावः । 'मणकरणे चउबिहे' मनाकरणं चतु. विधम् , सत्यमनःकरणम् , असत्यमनःकरणम् सत्यमृषामनाकरणम् असत्यमृषामनाकरणम् इत्येवं मनःकरणं चतुर्विधम् एतदपि मनःकरणं यस्य जीवस्य यादृशं मनःकरणं विद्यते तस्य तादृशमेव नारकादारभ्य वैमानिकान्त जीवानाम् एकेन्द्रियविकलेन्द्रियान् वर्जयित्वा वक्तव्यं तेषां मनसोऽभावात् इति । 'कसायकरणे चउबिहे' कषायकरणं चतुर्विधम्-क्रोधकषायकरणं, १ मानकषायकरणम् २ मायाकषायकरणम् , ३ लोभकषायकरणमित्येवं ४ भेदात् कपायकरणं चतुर्विधं भवति इदमपि नारकादारभ्य वैमानिकानजीवानां यथाविभागं ज्ञातव्यमिति । 'समुउसके अनुसार उस जीव के वही भाषाकरण होती है । 'मणकरणे च उब्धिहे' सत्य असत्य मिश्र और व्यवहार मन के भेद से मनाकरण भी चार प्रकार का कहा गया है यह मन करण भी जिस जीव को जैसा मन होता है उसी के अनुसार वहीं मनःकरण उसको होता है इसके कथन में एकेन्द्रिय और विकलेन्द्रियों को तथा असंज्ञिपञ्चेत्रियों को छोड दिया गया है। अतः नारक से लेकर वैमानिकान्त जीवों का कथन करना चाहिये एकेन्द्रिय और विकलेन्द्रिय को छोडने का कारण उनको मनका नहीं होना है 'कसायकरणे चउठिवहे' क्रोध, मान, माया और लोभ के भेद से कषायकरण चार प्रकार का कहा गया है, इस प्रकार क्रोधकषायकरण, मानकषायकरण, मायाकपायकरण, और लोभकषायकरण यह चार प्रकार का कषायकरणनारक से लगाकर वैमानिकान्त जीवों के अपनी २ कषायों
'मणकरणे च उबिहे' सत्य, असत्य, भिश्र, भने व्यवहार भनना ભેદથી મન:કરણ પણ ચાર પ્રકારનું કહેલ છે. આ મનકરણ પણ જે જીવને જેવું મન હોય છે, તે જ પ્રમાણે તેવું જ મનઃકરણ તેઓને હોય છે. આ મન કરણના કથનમાં એકેન્દ્રિય અને વિકલેન્દ્રિય તથા અસંશી પંચેન્દ્રિયને છોડવાનું કહેલ છે તેથી નારકથી આરંભીને વૈમાનિક સુધીના જીવમાં તેનું કથન કરવું જોઈએ. એકેન્દ્રિ અને વિકaन्द्रियान छ। वार्नु ४२५ तेन मनन। ममा छ तर छ. 'कसायकरणे चउबिहे' १५, मान, माया भने सलना मेथी ४५०५ ४२५१ या२ प्रा२नु કહેલ છે. એ રીતે ક્રોધકષાયકરણ માનકષાયકરણ, માયાકષાયકરણ, અને લેભકષાયકરણ, આ ચારે પ્રકારના કષાયકરણ નારકથી આરંભીને વૈમાનિક સુધીના જીવને પિતપોતાના કષાની સત્તા અનુસાર હેાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ सू०१ करणस्वरूपनिरूपणम्
ग्घायकरणे सत्तविहे' समुद्घातकरणं सप्तविधम् मारणान्तिकसमुद्घातादारभ्य केवलिसमुद्घातपर्यन्तं समुद्धावानां सप्तविधत्वात् समुद्घातकरणमपि नारकजीवादारभ्य यस्य यादृशं समुद्घातकरणम् तस्य तादृशं समुद्घातकरणं वैमा निकान्तजीवानां वक्तव्यं ज्ञातव्यं चेति । 'सन्नाकरणे चउबिहे' संज्ञाकरणं चतु र्विधम्-आहारसंज्ञाकरणम्-भयसंज्ञाकरणम् मैथुनसंज्ञाकरणम् परिग्रहसंज्ञाकरणम् इत्येवं संज्ञाकरणं चतुर्विधम् तत् नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां वक्तव्यं ज्ञातव्यं चेति । 'लेस्साकरणे छबिहे' लेश्याकरणं षविधम् कृष्ण-नीलकापोतिकतैजस-पद्म- शुक्लभेदात् लेश्याः षड् भवन्तीति अतो लेश्याकरणमपि षडूकी सत्ता के अनुसार होता है 'समुग्धाय करणे सत्तविहे पन्नत्ते' समुद्रघातकरण सात प्रकार का कहा गया है भारणान्तिक समुद्घात से लेकर केवलिसमुद्घात तक ७ समुद्घात होते हैं, यह समुद्घातकरण भी जिस जीव को जो समुद्घात होता है उसीके अनुसार उस जीव को होता है इस प्रकार यह समुद्घातकरण नारकों से लेकर वैमानिकान्त जीवों को होता है ऐसा जानना चाहिये 'सन्नाकरणे चउव्विहे' आहार संज्ञाकरण, भयसंज्ञाकरण, मैथुनसंज्ञाकरण और परिग्रहसंज्ञाकरण के भेद से संज्ञाकरण चार प्रकार का होता है यह संज्ञाकरण नारक से लेकर वैमा निककान्त जीवों को होता है 'लेस्साकरणे छबि हे०' कृष्ण, नील, कापोतिक, तैजस, पद्म और शुक्कलेश्या के भेद से लेश्याकरण ६ प्रकार
४५९
'मुग्ध करणे सत्तविहे पण्णत्ते' समुद्घात ४२] सात प्रभारना उडेल छे. તે આ પ્રમાણે છે. વેદના૧ કષાયર મારણાન્તિર ૩ વૈક્રિય૪ આહારકપ તૈજસ સમ્રુદ્ધાતા કેવીસમ્રુદ્ધાત મારણાન્તિક સમુદ્દાતથી આર’ભીને કૈવલીસમુદ્ ઘાત સુધીના સાત સમુદ્લાતા હૈાય છે. મા સાતળુ સમુદ્દાત પણ જે જીવને જે સમુદૂધાત કહ્યા હૈાય છે. તે અનુસાર તે તે જીવને હાય છે. આ રીતે આ સમુદ્ધાત કરણ નારકાથી આરભીને વૈમાનિક સુધીના જીવને હેાય છે. તેમ સમજવુ,
'सन्न करणे चउविविहे' आहार संज्ञा २ (मयस ज्ञाहरण मैथुनस ज्ञाहरण भने પરિગ્રહ સ’જ્ઞાકર એ રીતના ભેદ્યથી સંજ્ઞાકરણ ચાર પ્રકારનુ` કહેલ છે. આ सज्ञाश्णु नारम्थी मारलीने वैमानि सुधीना वने होय छे. 'लेस्साकरणे छविहे ०' दृष्णु, नीम, अयोति, तैक्स यद्म भने शुम्सना लेहथी बेश्या २७ પણ છ પ્રકારનુ' કહેલ છે. ા લેશ્યાકરણ પણુ જયાં જેટલી લેશ્યા હોય તે અનુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे विधम् , तच्च नारकादारभ्य वैमानिकान्त जीवानां यथाविभागं वक्तव्यं ज्ञातव्यं चेति । 'दिट्ठीकरणे तिविहे' दृष्टिकरणं त्रिविधम्-सम्यग्दृष्टि-मिथ्यादृष्टि-सम्यगुमिथ्यादृष्टिभेदेन दृष्टेस्त्रिविधत्वात् दृष्टिकरणमपि त्रिविधं भवति-इदं चापि दृष्टिकरणं नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां यथाविभागं वक्तव्यं ज्ञातव्यं चेति । 'वेयकरणे तिविहे पन्नत्ते' वेदकरणं त्रिविधं मशहम् 'तं जहा तयथा 'इत्थीवेयकरणे' स्त्रीवेदकरणम् ‘पुरिसवेयकरणे' पुरुषवेदकरणम् ‘णपुंसगवेयकरणे' नपुंसकवेदकरणम् एतादृशं त्रिविधमपि वेदकरणं नारकादारभ्य यावद्वैमानिकान्तजीवानाम् यथाविभागै वक्तव्यं ज्ञातव्यं चेति । 'एए सब्वे नेरइयाई दंडगा जाव वेमाणियाणं जस्स जं अस्थि तस्स तं सव्वं भाणियब्ध' एते सर्वे नैरयिकादिदण्डकाः यावका होता है यह लेश्याकरण भी जहां जितनी लेश्याएं होती हैं उसके अनुसार नारक से लेकर वैमानिकान्त जीवों को होता है 'दिट्ठीकरणे तिविहे' दृष्टिकरण भी सम्यग्दृष्टि, मिथ्यादृष्टि और मिश्रदृष्टि के भेद से ३ प्रकार कहा गया है यह दृष्टिकरण भी नारक से लेकर वैमानिकान्त जीवों में यथा विभाग होता है 'वेयकरणे तिविहे पण्णत्ते' वेद करण भी स्त्रीवेदकरण, पुरुषवेदकरण और नपुंसकवेदकरण के भेद से ३ प्रकार का कहा गया है यह वेदकरण भी नारक से लेकर वैमानिकान्त जीवों के यथाविभाग होता है । एकेन्द्रिय से लेकर असंज्ञी पञ्चेन्द्रिय तक जीव नपुंसकवेवाले ही होते हैं देवों में स्त्रीवेद और पुरुषवेद ही होता है नारकों में एक नपुंसकवेद ही होता है और शेष जीवों में तीनों प्रकार के वेद होते हैं इस प्रकार के विभाग अनुसार यह वेदकरणसमस्त संसारी जीवों को होता है । 'एए सव्वे नेरइयाह दंडगा जाव वेमाणिसार नारथी बेन वैमानि सुधीन। न जाय छे. 'दिट्रिकरणे तिविहे पण्णत्ते' दृष्टि४२५५ ५५४ सभ्यष्टि, मिथ्याटि अन मटन थी ત્રણ પ્રકારનું કહેલ છે આ દૃષ્ટિકરણ પણ નરકથી લઈને વૈમાનિક સુધીના
वाम भथी थाय छे. 'वेयकरणे तिविहे पण्णत्ते' व ४२५५ ५६ सी वह કરણ પુરુષ વેદ કરણ અને નપુંસક વેદકરણના ભેદથી ત્રણ પ્રકારનું કહેલ છે. આ વેદ કરવું પણ નારકથી આરંભીને વૈમાનિક સુધીના જીવોમાં તેઓના વિભાગ પ્રમાણે હોય છે. એકેન્દ્રિયથી આરંભીને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવ સુધીના જીવે નપુંસક વેદવાળા જ હોય છે. દેવેમાં સ્ત્રી વેદ અને પુરુષ વેદ જ હોય છે, અને બાકીના જીવમાં ત્રણ પ્રકારના વેદ હોય છે. આ રીતના वास प्रमाण मा १ ससारीवान जय छे. 'एए सब्वे नेरइयाइ दंडगा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ सु०१ करणस्वरूपनिरूपणम् ४६१ मानिकानां यस्य यदस्ति तत् तस्य सर्व भणितव्यम् एतत्सर्व द्रव्यकरणादारभ्य वेदकरणान्तं नारकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तानां जीवानां यस्य यादृशं करणं भवेत् तस्य तादृशं करणं वक्तव्यं ज्ञातव्यं चेति भावः । 'कइविहे णं भंते' कतिविधं खलु भदन्त ! 'पाणाइवायकरणे पन्नत्ते' माणातिपातकरणं प्रज्ञप्तम् प्राणातिपात. करणस्य कियन्तो भेदाः ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पञ्चविहे पाणाइवायकरणे पन्नत्ते' पञ्चविधम्-पञ्चप्रकारकं प्राणातिपातकरणं प्रज्ञप्तम्-कथितम् 'तं जहां तद्यथा-'एगिदियपाणाइवायकरणे' एके न्द्रियप्राणातिपातकरणम् 'जाव पंचिंदियपाणाइवायकरणे' यावत् पञ्चेन्द्रियप्राणातिपातकरणम् अत्र यावत्पदेन द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियप्राणातिपातकरणानां संग्रहस्तथा च एकेन्द्रियमाणातिपातकरणम् द्वीन्द्रियप्राणातिपातकरणम् याणं जस्स जं अस्थि तस्स तं सधं भाणिय द्रव्यकरण से लेकर वेद. करण तक जितने करण हैं वे सब नारक से लेकर वैमानिक तक के जीवों को जिस जीव को जैसा करण होता है उसके अनुसार उसको वैसा करण कह लेना चाहिये । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछ रहे हैं-'काविहे णं भंते ! पाणाइवायकरणे पणत्ते' हे भदन्त ! प्राणातिपातकरण के कितने भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'पंचविहे पाणाइवायकरणे पन्नत्ते' हे गौतम! प्राणातिपातकरण के पांच भेद कहे गये हैं-तं जहा-'एगिदियपाणाइवायकरणे.' एकेन्द्रियप्राणातिपातकरण यावत् पंचिन्द्रियमाणातिपातकरण यहां यावत्पद से 'दीन्द्रिय श्रीन्द्रिय एवं चतुरिन्द्रिय का प्राणातिपातकरण गृहीत हुआ है प्राणाजाव वेमाणियाणं जस्स जं अस्थि तस्स तं सव्वं भाणियव्वं' द्रव्य ४२थी આરંભીને વેદ કરણ સુધીમાં જેટલા કરણ છે. તે બધા નારકથી આરંભીને વૈમાનિક સુધીના જીવને જે જીવને જેવું કરણ હોય છે તે પ્રમાણે તેને તે પ્રમાણેનું કારણ કહેવું જોઈએ. તેમ સમજવું.
वे गौतम २५०मी प्रसने से पूछे छे --'कइविहे णं भंते ! पाणाइवायकरणे पण्गत्ते 3 मापन प्रातिपात ४२ नासाले छ ? तना उत्तरमा प्रभु के छ. 'पंचविहे पाणाइवायकरणे पण्णत्ते' प्रातिपात ४२९४ा पाय छे. 'तं जहा' एगि दियपाणाइवायकरणे०' सन्द्रिय પ્રાણાતિપાતકરણ યાવત પંચેન્દ્રિય પ્રાણાતિપાત કરણ અહિયાં યાવત પદથી બે ઈન્દ્રિય, ત્રણ ઈદ્રિય, ચાર ઈન્ડિયાના પ્રાણાતિપાત કરણ પ્રહણ કરેલ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
भगवतीने त्रीन्द्रियमाणातिपातकरणम् चतुरिन्द्रियमाणातिपातकरणम् पञ्चेन्द्रियमाणातिपातकरणं चेति, पाणिनां पञ्चविधत्वात् प्राणातिपातकरणमपि पञ्चविधमेव भवतीति, 'एवं निरवसेसं जांच वेमाणियाणं' एवं निरवशेष यावद्वैमानिकानाम् एतत्सर्व पञ्चविधमपि माणातिपातकरणं नारकजीवादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां वक्तव्य ज्ञातव्यं चेति । 'कइविहे णं भंते' कतिविधं कतिप्रकारकं खलु भदन्त ! 'पोग्गल. करणे पनत्ते' पुद्गलकरणं प्रज्ञप्तम् पुद्गलरूपं करणं पुद्गलस्य वा करणं पुद्गलेन वा करणं पुद्गले वा करणमिति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे पोग्गलकरणे पन्नत्ते' पञ्चविधं पुद्रलकरणं प्रज्ञतम्-कथित मित्युत्तरम् , 'तं जहा' तद्यथा-'वन्नकरणे' वर्णकरणम् , 'गंधकरणे' गन्धकरणम् 'रसकरणे' रसकरणम् ‘फासकरणे' स्पर्शकरणम् , 'संठाणकरणे' संस्थानकरणम् तथा च वर्णकरण १ गन्धकरण २ रसकरण ३ स्पर्शकरण ४ संस्थानकरण ५ भेदात् पुद्गल करणं पञ्चविधं भवतीति भावः । 'वन करणे णं भंते' वर्णकरणं खलु तिपातकरण के पांच प्रकार होने का कारण प्राणियों की पंचविधता है, एवं निरवसेसं जाव वेमाणियाण' यह सब पंचविध प्राणाति. पातकरण नारक जीव से लेकर वैमानिकान्त जीवों के होता है 'काविहेणं भंते ! पोग्गलकरणे पण्णत्ते' हे भदन्त ! पुद्गलकरण के कितने भेद हैं ? पुद्गलरूपकरण का नाम पुद्गलकरण है अथवा पुद्गल का करना यापुद्गल के द्वारा करना या पुद्गल में करना यह सब पुद्गगलकरण है इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुने कहा है-'गोयमा! पंचविहे पोग्गलकरणे पणत्ते' हे गौतम! पुद्गलकरण के पांच भेद हैं। 'वन्न करणे.' वर्णकरण, गंधकरण, रसकरण, स्पर्शकरण और संस्थानकरण 'वण्णकरणे णं भते ! काविहे છે. પ્રાણાતિપાત કરણને પાંચ પ્રકાર હોવાનું કારણ પાંચ પ્રકારના પ્રાણિ डाय छे. ते छ. 'एवं निरवसेसं जाव वेमाणियाणं' 4 पांय प्रा२नु प्रा. તિપાત કરણ નારક જીવથી લઈને વૈમાનિક સુધીના જીવમાં હેય છે.
'कइविहे णं भंते ! पोगालकरणे पण्णत्ते' इससवन पुरस ४२नाटा ભેદ હોય છે? પુલ રૂપ કરણનું નામ પુદ્દલ કરણ છે. અથવા પુદ્ગલ દ્વારા કરવું અથવા પુલમાં કરવું અથવા પુદ્ગલનું કરવું આ બધા પુદ્દલ કરણ છે. तना उत्तरमा प्रभु ४ छ -'गोयमा! पंचविहे पोग्गलकरणे पण्णत्ते' ॐ गौतम ! ५६०४२ना पांय ले! छे ते या प्रमाणे छे-वन्नकरणे०' १ ४२६१, ४२१, २स४२४, २५४२६४ भने सस्थान ४२ 'वण्णकारणे णं भने ! कइविहे पण्णत्ते' सगवन् १४२६५८सा प्रश्न हा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ सू०१ करणस्वरूपनिरूपणम् ४६३ भदन्त ! 'कइविहे पन्नत्ते' कतिविधं प्रज्ञतम् वर्णकरणस्य कियन्तो भेदाः ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोषमा' हे गौतम ! 'पंचविहे पन्नत्ते' पञ्चविधं प्रज्ञप्तम्-कथितम् 'तं जहा' तद्यथा 'कालगन्नकरणे' कृष्णवर्णकरणम् 'जाव सुकिल्लबन्नकरणे' यावत् शुक्लवर्णकरणम् अत्र यावत्पदेन नीलरक्तपीत. वर्णानां संग्रहः, तथा च वर्णानां पञ्चविधत्वात् वर्णकरणमपि पश्चविधं भवतीत्युत्तरम् । 'एवं भेदो' एवं भेदः, एवम्-कृष्णादिरूपेण भेदो वर्णानां कथितस्तथा गन्धादिष्वपि वक्तव्य इति, तथा च 'गंधकरणे दुविहे' गन्धकरणं द्विविधं सुरभिगन्धकरणदुरभिगन्धकरणभेदात् 'रसकरणे पंचविहे' रसकरणं पञ्चविधम् तिक्तकटु कषायाम्लमधुरभेदेन रसस्य पञ्चविधत्वात् तत्करणमपि पश्चविधमेव भवपण्णत्ते' हे भदन्त ! वर्णकरण कितने प्रकार का कहा गया है ? उत्तर में प्रभुने कहा है-'गोयमा ! पंचविहे पन्नत्ते' हे गौतम ! वर्णकरण पांच प्रकार का कहा गया है जो इस प्रकार से है-'कालबन्नकरणे जाव सुकिल्लवन्नकरणे' कृष्णवर्णकरण यावत् शुक्लवर्णकरण यहां यावत्पद से नील, रक्त और पीतवर्णों का ग्रहण हुआ है इस प्रकार वर्गों की पंचविधता से इनके करणों में भी पंचप्रकारता कही गई है । 'एवं भेदो' इस प्रकार से यह कृष्णादिरूप से वर्गों का भेद जैसा कहा गया है वैसा ही गन्धादिकों में भी कह लेना चाहिये तथा च-गंधकरणे दुविहे' गंधकरण सुरभिगंधकरण और दुरभिगन्धकरण के भेद से दो प्रकार का होता है 'रसकरणे पंचविहे पण्णत्ते' रस-तिक्त, कटु, कषाय, अम्ल और मधुर के भेद से पांच प्रकार का होता है इसलिये रमकरण छ ? 40 प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -'गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते' के गौतम १४२९३ पांय ५४.२नु छ. २ मा प्रमाणे छे. 'कालवण्णकरणे जाव सुकिल्लवण्णकरणे' वय ४२५१ शुस १४ ४२६] मड़ियां થાવત્ પદથી નિલ રક્ત અને પીળા વણે ગ્રહણ કરાયા છે. એ રીતે વર્ણોના पांय ४२५ थी ! ना ४२ मा urg पाय २५ हे छे. 'एवं भेदो' माशते मा १०५ नीर विगेरे २२ पाना हो या छ. तर प्रमाणे विगेरेभा ५९ लेहो सम०४५१. ते४ ४९ छे. 'गंधकरणे दुविहे' સુરભિ ગંધ કરણ સુંગધ અને દુરભિ ગંધ કરણના ભેદથી ગંધ કરણ બે ४२ना होय छे. 'रसकरणे पचविहे पण्णत्ते' तित-तीजे ४४-४३। उपाय તુરો અ૩-ખાટ અને મધુર-મીઠે એ ભેદથી રસે પાંચ પ્રકારના હોય છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
भगवतीने तीति । 'फासकरणे अविहे' स्पर्शकरणमष्टविधम् स्पर्शानां कर्कश-मृदु-गुरुलघु-शीतोष्णस्निग्धरूक्षरूपाष्टप्रकारकत्सत् स्पर्शकरणमपि अष्टपकारकमेव भवतीति । 'संठाणकरणे णं भंते !' संस्थानकरणं खलु भदन्त ! 'कइविहे पन्नत्ते' कतिविधं प्रज्ञप्तम्-संस्थानकरणस्य कियन्तो भेदाः ? इति प्रश्नः भगवा. नाह-'गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे पन्नत्ते' पञ्चविध-पञ्च. प्रकारकं प्रज्ञप्तम्-कथितं संस्थानकरणमित्युत्तरम् , पञ्चविधत्वमेव दर्शयति-त जहा' इत्यादि. 'तं जहा' तद्यथा-'परिमंडलसंठाणकरणे' परिमण्डलसंस्थानकरणम् 'जाव आययसंठाण करणे' यावत् आयत्तसंस्थानकरणम् अत्र यावत्पदेन वृत्त-पत्र-चतुरस्रसंस्थानानां ग्रहणं भवति तया च परिमण्डलाबायतान्तभेदात् संस्थानकरणं पञ्च विधं भवतीति 'सेवं भंते ! से भंते ! ति जाव विहरइ' तदेवं भी पांच प्रकार का कहा गया है 'फासकरणे अविहे' स्पर्श-कर्कश, मृदु, गुरु, लघु, शीत, उष्ण, स्निग्ध एवं रूक्ष के भेद से आठ प्रकार का कहा गया है इसलिये स्पर्शकरग भी आठ पकार का कहा गया है 'संठाणकरणे णं भंते ! कहविहे पनत्ते' हे भदन्त ! संस्थानकरण कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है 'गोधमा ! संठाणकरणे पंचविहे पन्नत्ते' हे गौतम ! संस्थानकरण पांच प्रकार का कहा गया है जैसे-'परिमंडलमठाणकरणे जाव आययसंठाणकरणे' 'परिमंडलसंस्थान करण यावत् आयनसंन्धानकरण यहां यावत् शब्द से वृत्त, व्यत्र चतुरस्र इन संस्थानों का ग्रहण हुआ है तथा च परिमंडल संस्थान करण से लेकर आयतसंस्थान करण तक संस्थानकरण ५ प्रकार का कहा गया है। 'सेवं मंते! मेवं भंते ! त्ति जाव विहरई' हे भदन्त ! तथी २४१२९१ ५९३ पाय न डर छे. "फासकरणे अविहे' २५४४२, મૃદ,ગુરુ લઘુ શીત ઉષ્ણ, રિનગ્ધ અને રૂક્ષ એ ભેદથી સ્પર્શ આઠ પ્રકારના કહેલ
तथी २५४२५ मा २॥ २१ ह्या छ 'संठाणकरणे णं भंते ! काविहे पण्णत्ते उस स्थान २ ३ ४२४ा छ. तन उत्तरमा प्रभु Bह -गोयमा ! संठाणकरणे पंचविहे पण्णत्ते' 3 गौतम! सान31 पाय अतुं स छे. ते मा प्रमाणु छ.--'परिमंडलसंठाणकरणे जाव आययसंठाणकरणे' परिभ स स स्थान४२४थी यावत मायत संस्थान २६५ अलियां થાવત્ શબ્દથી વૃત્ત ચુસ્ત્ર, ચતુરસ, આ સંસ્થાને શ્રદુર્ણ કરાયા છે તેથી પરિમંડલ સંસ્થાનથી આરંભીને આયત સંસ્થાન કરણ સુધીના ૫ પાંચ પ્રકારના સંસ્થાને સમજવા.
'सेवं भंते सेवं भंते ! ति जाव विहरई' 3 समन् मा५ दृवानुप्रिये કરણના વિષયમાં જે કહ્યું છે. તે સઘળું તેમજ છે. આ૫ દેવાનુપ્રિયનું આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०९ सू०१ करणस्वरूपनिरूपणम् ५६५ भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति हे भदन्त ! यद् देवानुप्रियेण कथितं वत् एवम्-सर्वथा सत्यमेवेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं चन्दते नमस्यति, पन्दित्वा नमस्थित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥ सू० १ ॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकपविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजपदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि --- जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्यश्री घासिलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायामेकोनविंशतितमशतके
नवमोद्देशकः समाप्तः॥१९-९॥ जो आप देवानुप्रिय ने इस प्रकार से कहा है वह ऐसा ही है सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर गौतम प्रभु को वन्दना नमस्कार करके अपने स्थान पर संयम और तपसे आस्मा को भावित करते हुए विराजमान हो गये। सू०१॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके उन्नीसवें शतकका
॥नवा उद्देशा समाप्त १९-९ । વિષયનું કથન યથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ. ૧ાા જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ઓગણીસમા શતકને નવમો ઉદ્દેશક સમાતા૧૯-૯
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
अथ दशमोद्देशकः प्रारभ्यते ॥ नवमोद्देशके करणे कथितं करणसम्बन्धादशमोद्देशके व्यन्तराणामाहारकरणं कथयिष्यते, तदनेन सम्बधेनायातस्य दशमोदेशकस्य इदमादिमं सूत्रम्'वाणमंतराणं' इत्यादि।
मूलम्-वाणमंतरा णं भंते! सव्वे समाहारा० एवं जहा सोलसमसए दीवकुमारुदेसओ जाव अप्पडियत्ति। सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥सू०१॥
छाया-वानव्यन्तराः खलु भदन्त ! सर्वे समाहाराः, एवं यथा पोडशशते द्वीपकुमारोदेशको यावत् अल्पदिका इति, तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति ॥सू. १॥ ___टीका-वाणमंतरा णं भंते' वानरन्तराः खलु भदन्त ! 'सव्वे समाहारा०' सर्वे समाहाराः सर्वे समशरीराः सर्वे समुच्छवासनिःश्वासाः, हे भदन्त ! सर्वेषा वानव्यन्तराणाम् अहाराः समाना एव भवन्ति समोच्छवासनिःश्वासा एव भवन्ति,
दशवे उद्देशे का प्रारंभनौवें उद्देशेमें करण के सम्बन्ध में कथन किया गया है इसी करण के सम्बन्ध को लेकर इस १० वें उद्देशे में व्यन्तरों के आहारकरण कहा जावेगा अतः इसी सम्बन्ध से इस १० वें उद्देशे को प्रारम्भ किया जा रहा है-'वाणमंतराणं भंते ! सव्वे समाहारा इत्यादि ।
टीकार्थ-गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'सच्चे वाणमंतरा णं भंते!' हे भदन्त ! सब ही वानव्यन्तर (समाहारा०) क्या समान आहारवाले होते हैं ? समान शरीरवाले होते हैं ? समान उच्छ्रवासनिःश्वासवाले
सभा देशान। पारसનવમા ઉદ્દેશોમાં કરણના વિષયમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે. આ કરણના સંબંધથી આ દસમા ઉદ્દેશામાં વ્યક્તોના આહાર કરણ કહેવામાં આવશે. તેથી આ સંબંધને લઈને આ દસમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ ४२वामा मावे छे.-वाणमंतरा गं भंते ! सव्वे समाहारा०' त्यादि
--- गौतम स्वाभीमे प्रभुने मे पूछ्यु छ ?-'सव्वे बाणमंतरा णं भंते !' 3 सपन मा पानव्य-तर 'समाहारा०' समान महाराणा डाय છે? સમાન શરીરવાળા હોય છે? સમાન ઉચ્છવાસ નિઃશ્વા સવાળા હોય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०१० सू०१ वानव्यन्तराणामाहारकरणनि० ४६७ किमिति प्रश्नः, भगवानाह-‘एवं जहा' इत्यादि, ‘एवं जहा-सोलसमसए दीवकुमारुद्देसओ' एवं यथा षोडशशते द्वीपकुमारोद्देशकस्तथैव इहापि सर्व वक्तव्यम् , तथाहि-'यो इणटे समढे' नायमर्थः समर्थः सर्वे वानव्यन्तराः न समाहाराः, न समशरीरवन्तः, नवा समोच्छ्वासनिःश्वासान्त इति । षोडशशतकीयैकादशे द्वीपकुमारोद्देशकेऽपि प्रथमशतकीयद्वितीयोद्देशकस्य द्वीपकुमारवक्तव्यता सूचिता 'जाव समाहारा समसरीरा समुस्सासनिस्सासा' इत्यन्ता, इतः षोडशशतकीयद्वीपकुमारप्रकरणमित्थम् । तत्रत्यालापके वानव्यन्तरं नियोज्य आलापं दर्शयतिहोते हैं ? इस प्रकार के इस गौतम के प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभु उनसे कहते हैं- एवं जहा' हे गौतम ! सोलहवें शतक में जैसा द्वीप. कुमारोदेशक हैं वैसा ही यहाँ पर भी वह सब कह लेना चाहिये। इस विषय में स्पष्टीकरण इस प्रकार से है-'णो इण? समडे' सब ही वानभ्यन्तर समान आहारवाले हों, समान शरीरवाले हों और समान उच्छ्वास निश्वासवाले हों ऐसा अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् सब ही वानव्यन्तर न समान आहारवाले होते हैं, न समान शरीरवाले होते हैं और न समान उच्छ्वाप्सनिःश्वासवाले ही होते हैं । १६ वे शतक के ११ वें उद्देशक में भी प्रथम शतक के द्वितीय उद्देशक में कथित द्वीपकुमारों की वक्तव्यता सूचित की गई है 'जाव समाहारा समसरीरा समुस्सा. सनिस्सासा' इस अन्तिम पाठ तक १६ वें शतक का द्वीपकुमारप्रकरण આ પ્રકારના ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં પ્રભુ તેમને કહે છે एवं जहाड गौतम! सोभा शतम भा२ ६शामा २ प्रमाण કહેવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ તે તમામ કથન સમજવું. मा विषयतुं स्पष्टी३२१ मा प्रमाणे छे. 'णो इणठे समढे' मा पान વ્યન્તર સરખા આહારવાળા હય, સરખા શરીરવાળા હોય, અને સરખા ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસવાળા હોય એ અર્થ બરોબર નથી. અર્થાત્ બધા જ વાન વ્યન્તર સરખા આહારવાળા હોતા નથી. સરખા સ્વભાવવાળા હોતા નથી. સરખા શરીરવાળા હોતા નથી અને સર આ ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસવાળા પણ હોતા નથી. આ વિષયનું વધુ વિવેચન સોળમા શતકના ૧૧ અગીયારમાં ઉદેશામાં પહેલા શતકના બીજા ઉદ્દેશામાં કહેલ દ્વીપકુમારોના કથન પ્રમાણે સમજવા ભલામણ કરી છે તે જ રીતે અહિયાં પણ તે વિષય સમજવા ત્યાંના यन . 'जाव समसरीरा समुस्सासनिस्सासा' ! मतिम पासधा ગ્રહણ કરવું. ૧૬ સોળમા શતકનું દ્વીપકુમાર પ્રકરણ આ પ્રમાણે છે–ત્યાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे 'वाणव्यन्तरार्ण भंते ! कइलेस्साओ पन्नत्तानो गोयमा ! चत्तारि लेस्साओ, तं जहा-कण्हलेस्सा जाव तेउलेस्सा एएसि णं भंते ! वानमंतराणं कण्हलेस्साणं जाव तेउलेस्साणं कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा गोयमा ! सव्वत्थोवा वानमंतरा तेउलेस्सा काउलेस्सा असंखेज्जगुणा नीललेस्ता विसेसाहिया कण्हलेस्सा विसेसाहिया' वानव्यन्तराणां भदन्त ! कतिलेश्या प्रज्ञप्ता, गौतम ! चतस्रो लेश्याः प्रज्ञप्ताः तद्यथा- कृष्णलेश्या यावत् तेजोलेश्या, एतेषां खलु भदन्त ! वानव्यन्तराणां कृष्णलेश्यानां यावत्तेजोलेश्यानां च कतरे कतरेभ्यो यावद् विशेषाधिकाः गौतम ! सर्वस्तोकाः वानव्यन्तरा स्तेजोलेश्या, इस प्रकार से है-वहां के आलापक में वानव्यन्तर पद को लगाकर आलाप दिखाया जाता है-'वाणमंतराणं भंते ! कइलेस्साओ पन्नत्साओ' गोयमा!चत्तारि लेस्साओ तं जहा कण्हलेस्सा जाव तेउलेस्सा एएसिणं भंते ! चाणमंतराणं कण्हलेस्साणं जाव तेउलेस्साणं कयरे कयरेहितो जाब विसेसाहिया वा ? गोयमा ? सम्वत्थो वा वानमंतरा तेउलेस्सा काउलेस्सा असंखेज्जगुणा नीललेस्सा विसेसाहिया कण्हलेस्सा विसे. साहिया' इस पाठ का अर्थ इस प्रकार से है-हे भदन्त ! वानन्य. न्तरों के कितनी लेश्याएं कही गई है ? प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! बानव्यन्तरों के चार लेश्याएँ कही गई है जैसे कृष्णलेश्या, यावत् तेजो. लेझ्या हे भदन्त इन कृष्णलेश्यावाले यावत् तेजोलेश्यावाले वानध्यंतरों में कौन किन की अपेक्षा यावत् विशेषाधिक हैं उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! सबसे कम तेजोलेश्यावाले वानव्यन्तर हैं इनकी વાનરેને ઉદ્દેશીને આલાપકે કહ્યા છે. તે પ્રમાણે બતાવવામાં આવે છે. ---'वाणमंतराणं भने ! कइलेस्साओ पण्णत्ताओ' गोयमा ! चत्तारि लेस्साओ तंजहा कण्हलेस्सा जाव ते उलेस्सा एएसिं गं भंते ! वानमंतराणं कण्हलेस्साणं जाव नेउ. ले साणं कयरे कयरेहि तो जाव विसेसाहिया वा! गोयमा! सव्वत्थो वा वानमंतरा तेउलेल्प्ता काउलेस्सा असंखेज्जगुणा नीललेस्सा विसेसाहिया कण्णलेस्सा विसे साहिया' AL Is A 24! प्रमाणे छे. समपन् पान०यन्त। કેટલી વેશ્યાઓ કહેવામાં આવી છે? પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ! વાનવન્તરને ચાર વેશ્યાઓ કહેવામાં આવી છે. જેમકે કૃષ્ણલેશ્યા યાવતું તેજલેશ્યા છે ભગવાન આ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા યાવત્ તેજલેશ્યાવાળા વાનવ્યંતરોમાં કોણ કેની અપેક્ષાથી યાવત્ વિશેષાધિક છે ? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હે ગૌતમ સૌથી ઓછી કેલેશ્યાવાળા વાનવ્યંતરો છે. તેની અપેક્ષાથી કાપડિકલેશ્યા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०१० स०१ वानव्यन्तराणामाहारकरणनि० ४६९ कापोतिकलेश्या असंख्येयगुणाः, नीललेश्या विशेषाधिकाः, कृष्णलेश्या विशेषा. धिकाः, कियत्पर्यन्तं द्वीपकुमारप्रकरणं वक्तव्यम् तत्राह-'जाव अपड्रियत्ति' अनेन द्वीपकुमारप्रकरणस्य अन्तिमं सूत्रं सूचितम् तथाहि-'एएसि णं भंते ! वाणमंतराणं कण्हलेस्साणं जाव तेउलेस्साण य कयरे कयरेहितो अपडिया वा महिडिया वा गोयमा ! कण्हलेस्से हितो नीललेस्सा महिड्डिया जाव सव्यमहिड्रिया तेउलेस्सा एवं तेउले सेहितो कावोयलेस्सा अपडिया, कावोयलेस्से हितो नीललेस्सा अप्पडिया, नीललेस्से हितो कण्हलेस्सा अप्पडिया' इति, एतेषां खलु भदन्त ! वानव्यन्तराणां कृष्णलेश्यानां यावत्तेनोलेश्यानां च कतरे कतरेभ्योअपेक्षा कापोपितक लेश्यावाले वानव्यन्तर असंख्यातगुणित हैं इनकी अपेक्षा नीललेश्यावाले विशेषाधिक हैं एवं कृष्णलेश्यावाले विशेषाधिक हैं। यह द्वीपकुमार प्रकरण यहां कहां तक का ग्रहण करना चाहिये तो इसके लिये 'जाव अप्पड्पित्ति' ऐसा कहा गया है कि इस पद तक का पाठ यहां पर ग्रहण करना इस से आगे का नहीं। इससे बीपकुमार प्रकरण का यह अन्तिम सूत्र है ऐसा सूचित किया गया है वह पाठ इस प्रकार से है-'एएसिणं भंते ! वागमतराणं कण्हलेस्साणं जाव तेज. लेस्साणं कयरे कयरेहितो अप्पड्डिया वा महिड्डिया वा ? गोयमा ! कण्हलेस्से हितो नीललेस्सा महिड्रिया जाव सव्वमहिडिया तेउलेस्सा एवं तेउलेस्सेहितो कावोयलेस्सा अप्पड्डिया कावोयले से हितो नीललेस्सा अपड़िया नील लेस्सहिंतो कण्हलेस्सा अपड्डिया' इस पाठ का अर्थ इस प्रकार से हैं-हे भदन्त। कृष्णलेश्यावाले यावत् વાળા વાનવ્યન્તર અસંખ્યાતગણ છે. તેની અપેક્ષાએ નીલલેશ્યાવાળા વિશેષા ધિક છે. અને કૃષ્ણલેશ્યાવાળા વિશેષાધિક છે. આ દ્વીપકુમાર પ્રકરણ અહિયાં ४यां सुधार्नु अड९५ ४२वातुं घुछ ते भाट सूत्रा२ ४ई छ है-'जाव अपढियत्ति' । ५६ सुधीन। पा४ मडिया घडय ४२ नो . तेनी આગળને નહીં. આનાથી દ્વીપકુમાર પ્રકરણનું આ છેલ્લું સૂત્ર છે. એમ सूचित यु छ. 'एएसि णं भंते ! बाणमंतराणं कण्हलेस्साणं जाव तेउलेस्त्राणं कयरे कयरेहि तो अपडूढिया वा महिइढिगा वा गोयमा ! कण्णलेरसेहितो नीललेस्सा महिइढिया जाव सव्वमहिइढिया तेउलेस्सा एवं तेउलेरसेहिंतो कावायलेस्सा अप्पड्ढिया, कावोयलेस्से हितो नीललेसा अप्पढिया नीललेस्से हितो कण्हलेसा अपढिया' मा पाइने। म मा प्रमाणे छे. 3 ससन् १९५ લેશ્યાવાળા યાવતુ તેજલેશ્યાવાળા આ વાનવ્યારામાં કે કેની અપેક્ષાએ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
भगवतीसूत्रे ऽल्पर्धिका वा महर्द्धि का वा गौतम ! कृष्णलेश्येभ्यो नीललेश्या महद्धिका यावत् सर्वमहर्दिका स्तेजोलेश्याः, एवं तेजोलेश्येभ्यः कापोतलेश्याः अल्पर्द्धिकाः, कापोतलेश्येभ्यो नीललेश्या अल्गद्धिकाः, नीललेश्येभ्यः कृष्णलेश्या अल्पदिका इति एतत्पर्यन्तमेव षोडशशतकीयैकादशोदेशकस्थद्वीयकुमारवक्तव्यता वक्तव्येति। 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति, हे भदन्त ! यदेवानुपियेण कथितम् तत् एवमेव-सर्वथा सत्यमेव आप्तस्य भवतो वाक्यानां तेजोलेश्यावाले इन वानव्यन्तरों के बीच में कौन किनकी अपेक्षा अल्पऋद्धिवाले हैं और कौन किनकी अपेक्षा महाऋद्धिवाले हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम कृष्णलेश्यावाले वानव्यन्तरों की अपेक्षा नीललेझ्यावाले वानव्यन्तर महाऋद्धिवाले हैं यावत् सब से अधिक महा ऋद्धिवाले इनमें तेजोलेश्यावाले वानव्यन्तर हैं तथा तेजोलेश्यावाले पानव्यन्तरों से कापोतिक लेश्यावाले वानव्यन्तर अल्पऋद्धिवाले हैं। कापोतिक लेश्यावालों से नीललेश्यावाले अल्पऋद्धिवाले हैं नीललेश्यावालों की अपेक्षा कृष्णलेश्यावाले अल्पऋद्धिवाले हैं। इस प्रकार १६ में शतक के ११ वे उद्देशक में कही गई बीपकुमार संबंधी वक्तव्यता इस अन्तिम सूत्र तक ही यहाँ ग्रहण की गई है ऐसा जानना चाहिये 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आप देवानुप्रिय ने जो इस विषय में कहा है वह ऐसा ही है सर्वथा सत्य ही है २ क्योंकि आप
અલપ ઋદ્ધિવાળા છે? અને તેની અપેક્ષાથી મહાદ્ધિવાળા છે. તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હે ગૌતમ! કૃષ્ણલેશ્યાવાળા વાનવ્યન્તરોની અપેક્ષાએ નીલલેશ્યાવાળા વાનવ્યન્તર મહાદ્ધિવાળા છે. યાવત તેઓમાં સૌથી અધિક મહાદ્ધિવ ળ તેલેશ્યાવાળો વાનવ્યન્તર છે. તથા તેઑલેશ્યાવાળા વાનવ્ય. તથી કાપતિક લેશ્યાવાળા વાનવ્યન્તર અ૯પ૪દ્ધિવાળા છે. કાપેતિક લેશ્યાવાળાઓથી નીલલેશ્યાવાળા અ૯૫ઋદ્ધિવાળા છે. નીલેશ્યા કરતાં કણલેશ્યાવાળા અપઋદ્ધિવાળા છે. આ રીતે સોળમા શતકના ૧૧ અગીયારમાં ઉદેશામાં કહેલ દ્વીપકુમાર સંબંધીનું કથન આ અતિમ સૂત્ર સુધી જ અહિયાં ગ્રહણ કરેલ છે તેમ સમજવું.
सेवं भते ! सेवं भते ति' डे सावन मा५ हेवानुप्रिये ॥ विषयमा જે કહેલ છે, તે તેમ જ છે. હે દેવાનુપ્રિય આપનું કથન સર્વથા સત્ય છે.
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧૩
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१९ उ०१० सू०१ वानव्यन्तराणामाहारकरणनि०
૪૭૨
सर्वथा सत्यत्वात् इति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्त्विा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥०१॥
॥ इति श्री विश्वविख्यात जगदवल्लभ प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितललितकला पालापकमविशुद्ध गद्यपद्यनेकग्रन्थनिर्माषक, वादिमानमर्दक- श्रीशाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री " भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायामेकोनविंशतिशत के दसमोदेशकः समाप्तः ॥ १९-१०॥ समाप्तश्च एकोनविंशतितमशतक इति ॥
आप्त हैं और जो आप्त होते हैं उनके वाक्यों में सर्वथा सत्यता ही रहती है इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभु को वन्दना की नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे अपने स्थान पर संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए विराजमान हो गये ।
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवती सूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके उन्नीसवें शतकका दसवां उद्देशक समाप्त ॥ १९-१० ॥
કેમ કે આપ આપ્ત છે અને જે આપ્ત હોય છે તેઓના વાકયોમાં સથા સત્યતા જ રહે છે. એ રીતે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યાં વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી ગૌતમસ્વામી તપ અને સયમથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થન पर मिशनमान थया ॥ सू. १ ॥
જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહુારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના એગણીસમા શતકના દસમેા ઉદ્દેશક સમાસા.૧૯-૧૦૨૭
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
弱
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
भगवतीसूत्रे ॥ अथ विंशतितमशतकमारभते ॥ एकोनविंशतितमशतकं व्याख्यातम् अथावसर प्राप्तं विंशतितमं शतकमारमते तस्य च विंशतितमशतकस्य उद्देशकसंग्रहणी माथामाह-'वेइंदिय' इत्यादि, गाथा-'बेइंदिय१ मागासे २, पाणवहे३, उवचए य४ परमाणू५ ।
अंतर ६ बंधे ७ भूमी८ चारण ९ सोबकम्मा जीवा १०॥ छाया-द्वीन्द्रिय? आकाशः२ प्राणबध ३ उपचयश्च४ परमाणुः५ ।
अन्तरः बन्धो ७ भूमिः ८ चारग९ सोपक्रमा जीवा१०॥ अर्थः-द्वीन्द्रियः-द्वीन्द्रियजीववक्तव्यताविषयको द्वीन्द्रियनामकः प्रथमोद्दे. शकः १ । आकाश:-आकाशवक्तव्यताविषयक आकाशनामको द्वीतीयोद्देशकः २॥ माणवधः-प्राणातिपाताधर्थविषयका माणातिपातनामस्तृतीयोद्देशकः ३ ॥
बीसवें शतक का पहला उद्देशा का प्रारंभ१९ वे शतक का व्याख्यान कर दिया गया है अब अवसर प्राप्त २० वां शतक प्रारम्भ हो रहा है सो इसका व्याख्यान करने के लिये सूत्रकार सर्व प्रथम इस शतक गत उद्देशों के अर्थ का संग्रह करनेवाली इस संग्रह गाथा को कह रहे हैं
'वेइंदियमागाने' इत्यादि---
इस २० वे शतक में जो उद्देश कहे जानेधाले हैं उनमें प्रतिपादित अर्थ का संग्रहीत करके प्रकट करने वाली यह गाथा है दो इन्द्रिय आदि जीवों के सम्बन्ध में प्रथम उद्देशा है आकाश आदि के सम्बन्ध में द्वितीय उद्देशा है प्राणातिपात आदि के सबन्ध में तृतीय उद्देशा है
વીસમા શતકના પહેલા ઉદેશાને પ્રારંભ ઓગણીસમા શતકની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી ગઈ છે. હવે અવસર પ્રાપ્ત વીસમા શતકને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. વીસમા શતકની શરૂઆત કરવા માટે સૂત્રકાર સર્વ પ્રથમ આ શતકની અંદર આવેલા ઉદ્દેશાઓના अयाने मावाणी स गाथा ४ छ.-'बेइंदियमागासे' त्या
આ વીસમા શતકમાં જે ઉદ્દેશાઓ કહેવાના છે. તેમાં બતાવવામાં આવનારા અને સંગ્રહ કરીને પ્રગટ કરવાવાળી આ ગાથા છે. તેને અર્થ या प्रमाणे छे.
બે ઇન્દ્રિય વિગેરે જેના સંબંધમાં પહેલો ઉદ્દેશ છે. આકાશઆદિના સંબંધને બીજો ઉદ્દેશ છે. પ્રાણાતિપાત વિગેરેના અર્થને બતાવનાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
©
--
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ उद्देशार्थसंग्रहः उपचयः-इन्द्रियोपचयविषयक उपचयनामशचतुर्थीदेशकः ४ । परमाणुः-परमाणुत आरभ्य अनन्त पदेशिकस्कन्धविषयकः पश्चमोदेशकः परमाणुरिति ५ । 'अंतर'-रत्नपभादिपृथिव्याम् अन्तरालवक्त पताविषयकोऽन्तरनामकः षष्ठोदेशकः ६ । बन्धः-जीवपयोगादिवन्धविषयको बन्धनामकः सप्तमः ७ । भूमिःकर्मभूम्यकर्मभूमिवक्तव्यताविषयको भूमिनामकोऽष्टमोद्देशकः ८ । चारणः-विद्याचारणादिवक्तव्यताविषयकश्शारण नापको नबमोदेशकः ९। सोपक्रमा जीवाःसोपक्रमनिरुपक्रमायुकनीयवक्तव्यताविषयको जीवनामको दशमोद्देशकः १०॥ इन्द्रियोपचय सम्बन्ध में चतुर्थ उद्देशा है परमाणु से लेकर अनन्तप्रदेशी स्कन्ध के सम्बन्ध में पांचवां उद्देशा है, रत्नप्रभा आदि नरकों के अन्तराल के सम्बन्ध में छट्ठा उद्देशा है, जीव प्रयोग आदि बन्ध के सम्बन्ध में ७ वां उद्देशा है, कर्मभूमि और अकर्मभूमि के सम्बन्ध में ८ वा उद्देशा है, विद्याचारण आदि के सम्बन्ध में ९ वां उद्देशा है, तथा सोपक्रम एवं निरुपक्रम आयुवाले जीव के सम्बन्ध में १० वा उद्देशा है इस प्रकार से इस २० वे शतक में ये १० उद्देशे हैं। ____टीकार्थ--दीन्द्रिय जीव की वक्तव्यताविषयक द्वीन्द्रिय नामका प्रथम उद्देशा है, आकाशवक्तव्यता विषयक आकाश नामका द्वितीय उद्देशा है, प्राणातिपात आदि अर्थविषयकप्राणातिपात नामका तृतीय उद्देशक है, इन्द्रियोपचयविषयक उपचयनामका चतुर्थ उद्देशा है, परमाणु से लेकर अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध तक परमाणु इस नामका पश्चम उद्देशा है, ત્રીજે ઉદ્દેશ છે. ઈદ્રિપચયના સંબંધમાં ચેશે ઉદ્દેશ છે. પરમાણુથી આરંભીને અનન્ત પ્રદેશ સ્કંધના સંબંધમાં પાંચમે ઉદ્દેશ છે. રત્નપ્રભા વિગેરે નરકોના અંતરાલ સંબંધમાં છો ઉદ્દેશ છે. જીવ પ્રાગ વિગેરે બન્ધના વિષયને સાતમે ઉદેશ છે, કર્મભૂમિ અને અકર્મભૂમિના સંબંધમાં આઠમે ઉદેશ છે. વિદ્યાચારણ વિગેરેના સંબંધમાં નવમે ઉદ્દેશ છે. તથા સાપકમ અને નિરપક્રમ આયુષ્યવાળા જીવના સંબંધમાં દસમે ઉદેશ છે. આ રીતે આ વીસમાં શતકમાં ૧૦ ઉદ્દેશાઓ છે.
ટીકાઈ–ઈન્દ્રિય અને જીવને સંબંધ બતાવનાર દ્વીન્દ્રિય નામને પહેલે ઉદ્દેશ છે. આકાશ, વિષે સ્પષ્ટતા કરનાર આ બીજા ઉદ્દેશાનું નામ આકાશ એ પ્રમાણે છે ૨, પ્રાણાતિપાત વિગેરે વિષયનું પ્રતિપાદન કરનાર આ ત્રીજા ઉદ્દેશાનું નામ પ્રાણાતિપાત એ પ્રમાણે છે ૩, ઈદ્રિના ઉપચય વિગેરે વિષયને બતાવનાર આ ચેથા ઉદ્દેશાનું નામ ઉપચય” એ પ્રમાણે છે.૪, પર માણથી આરંભીને અનંતપ્રદેશ સ્કંધ સુધીના વિષયને બતાવનાર આ પાંચમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतोसूत्रे तत्र सर्वपथमतः द्वीन्द्रिय नामकपथ मोदेशकवक्तव्यतामाह-'रायगिहे' इत्यादि
मूलम्-'रायगिहे जाव एवं वयासी सिय भंते! जाव चत्तारि पंचबेइंदिया एगयओ साहारणसरीरं बंधति, बंधित्ता तओ पच्छा आहारेति वा परिणामेति वा, सरीरं वा बंधति ? णो इण? समटे। बेदियाणं पत्तेयाहारा, पत्तेयपरिणामा पत्तेयसरीरं बंधंति पत्तेयसरीरं बंधित्ता, तओ पच्छा आहारेति वा परिणामेति वा सरीरं वा बंधति। तेति णं भंते ! जीवाणं कइलेस्साओ पन्नत्ताओ ? गोयमा! तो लेस्साओ पन्नताओ, तं जहा-कण्हलेस्सा, नीललेस्सा, काउलेस्प्ता एवं जहा एगूणविसइमेसएतेउक्काइयाणं जाव उवद्वंतिणवरं सम्मदिट्टी विमिच्छादिट्टी विनो सम्मामिच्छादिट्ठी, दो नाणा दो अन्नाणा नियम, नो
रत्नप्रभा आदि पृथिवीयों में अन्नराल की बक्तव्यता को बतलाने वाला अन्तर नाम का ६४ा उद्देशा है जीव प्रयोगादि बन्ध का विषय करनेवाले बन्ध नामका सातवां उद्देशा है, कर्म भूमि अकर्मभूमि की वक्तव्यता को प्रकट करने वाला भूमि नामका आठवां उद्देशा है, विद्याचारण आदि की वक्तव्यता को विष करनेवाला चारण नामका नौवां उद्देशा है, सोपक्रम और निरूपक्रम आयुवाले जीवों की वक्तव्यता को बतलानेवाला जीव नामका १० वां उद्देशा है।
ઉદ્દેશાનું નામ “પરમાણું” એ પ્રમાણે છે, ૫, રત્નપ્રભા વિગેરે પૃથ્વીના અન્તRાલને બતાવનાર આ છઠ્ઠા ઉદ્દેશાનું નામ “અંતરાલ એ પ્રમાણે છે. ૬, જીવના પ્રગ વિગેરે બંધને વિષય કરવાવાળું આ સાતમા ઉદ્દેશાનું નામ “બંધ એ પ્રમાણે છે.૭, કર્મભૂમિ, અકર્મભૂમિના વિષયને બતાવનાર આ આઠમાં ઉદ્દેશાનું નામ “ભૂમિ એ પ્રમ ણે છે ૮, વિદ્યાચારણ વિગેરે વિષયને બતાવનાર ચારણ નામને નવમે ઉદ્દેશ છે.૯, સોપકમ અને નિરૂપકમ આયુષ્યવાળા જીના વિષયને બતાવનાર આ દસમા ઉદ્દેશાનું નામ “જીવ” એ પ્રમાણે છે. ૧૦
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ सू०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्देशनिरूपणम् ४७५ मणजोगी, क्यजोगी वि कायजोगी वि आहारो नियम छदिसि । तेसिंणं भंते ! जीवाणं एवं सन्नाइ वा, पन्नाइ वा, मणेइ वा, वइत्ति वा, अम्हे णं इट्टाणिढे रसे इटाणिटे फासे पडिसंवेदेमो ? णो इणटे समटे पडिसंवेदेति पुण ते, ठिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं, उक्कोसेणं बारससंवच्छराई सेसं तं चेव। एवं तेइंदियाण वि एवं चउरिदियाण विणाणनं इंदिएसु ठिईए य सेसं तं चेव, ठिई जहा पन्नवणाए। सियभंते जाव चत्तारि पंच पंचिंदिया जीवा एगयओ साहारणं० एवं जहा बेइंदियाणं, णवरं उल्लेस्साओ दिट्ठी तिविहा वि चत्तारि नाणा, तिन्नि अन्नाणा, भयणाए, तिविहो जोगी। तेसिंणभंते! जीवाणं एवं सन्नाइ वा पन्नाइ वा मणोइ वा वईइ वा 'अम्हे णं आहारमाहारेमो गोयमा! अत्थेगइयाणं एवं सन्नाइ वा पन्नाइवा मणेइ वावईई वा अम्हेणं आहारमाहारेमो अत्थेगइयाणं णो एवं सन्नाइ वा पन्नाइ वा जाव वईइ वा अम्हणं आहारमाहारेमो आहारैति पुण ते। तेसिं गं भंते ! जीवाणं एवं सन्नाइ वा जाव वईइ वा, 'अम्हे गं इटाणि? सद्दे इटाणि? रूवे इट्ठाणिटे गंधे इट्टाणिटे रसे इछागिटे फासे परिसंवेदेमो ?' गोयमा ! अत्थेगहयाणं एवं सन्नाइ वा जाव वईइ वा 'अम्हे णं इछाणिढे सद्दे जाव इट्टाणिद्वे फासे पडिसंवेदेमो' अत्थेगइयाणं णो एवं सन्नाइ वा जाव वईइ वा 'अम्हे णं इटाणिटे सद्दे जाव इटाणि? फासे पडिसंवेदेमो' पडिसंवेदेति पुण ते । तेणं भंते ! जीवा किं पाणाहवाए उवक्खाइजति ? गोयमा! अत्थेगइया पाणाइवाए वि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे
उवक्वाइजति जाव मिच्छादंसणमुल्ले वि उवक्खाइजंति, अस्थेगइया नो पाणाइवाए उवक्खाइजंति णो मुसा० जाव नो मिच्छादंसणसल्ले उवक्खाइजंति । जेसिं पिणं जीवाणं ते जीवा एवमाहिजंति, तेसि पि णं जीवाणं अत्थेगइयाणं विन्नाए नाणते अत्थेगइयाणं णो विष्णाए नो नाणते, उववाओ सवओ जाब ससिद्धाओ ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुतं उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई छस्समुग्धाया केवलिवज्जा, उबट्टणा सन्नस्थ गच्छति जाव सव्वट्टसिद्धति, सेसं जहा बेइंदियाणं । एएसि णं भंते! बेइंदियाणं जाव पंचिंदियाण य कयरे कयरे हिंतो जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थो वा पंचिंदिया, चाउरिंदिया विसेसाहिया तिंदिया विसेसाहिया, बेइंदिया विसेसाहिया । सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति जाव विहरइ ॥ सू० १॥
छाया - राजगृहे यावदेवम् अवादीत् स्याद्भदन्त ! यावत् चत्वारः पञ्चद्वीन्द्रिया एकतः साधारणशरीरं बध्नन्ति बद्ध्वा ततः पश्वाद् आहरन्ति वा परिणामयन्ति वा शरीरं वा वनन्ति ? नायमर्थः समर्थः, द्वीन्द्रियाः खलु प्रत्येक हाराः प्रत्येक परिणामाः प्रत्येकशरीरं वध्नन्ति प्रत्ये हशरीरं बद्ध्वा ततः पश्चात् आहरन्ति वा परिणामयन्ति वा शरीरं वा बध्नन्ति । तेषां खल भदन्त । जीवानां कवि लेश्याः मज्ञप्ताः ? गौतम ! तिस्रो लेश्याः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - कृष्णलेश्या, नीललेश्या कापोतलेश्याः । एवं यथा एकोनविंशतितमे शते तेजस्कायिकानां यावदुद्वर्त्तन्ते । नवरं सम्यग्र
योsपि मयाऽपि नो सम्यग् मिथ्यादृष्टयः, द्वे ज्ञाने द्वे अज्ञाने नियमतः, नो मनोयोगिनो वचोयोगिनोऽपि काययोगिनोऽपि, आहारो नियमतः षड्रदिशि । तेषां खलु भदन्त ! जीवानाम् एवं संज्ञा इति वा, मज्ञा इति वा, मन इति वा, वागिति वा, 'वयं खलु इष्टानिष्टान् रसान् इष्टानिष्टान् स्पर्शान् प्रतिसंवेदयामः ? नायमर्थः समर्थः प्रतिसंवेदयन्ति पुनस्ते । स्थितिर्जयन्येन अन्तर्मुहूर्तम्, उत्कर्षेण द्वादशसंवत्सराणि शेषं तदेव । एवं श्रीन्द्रियाणामपि एवं चतुरिन्द्रिया
४७६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ सू०१ द्वीन्द्रियनामकपथमोद्देशनिरूपणम् ४७७ णामपि नानात्वमिन्द्रियेषु स्थितौ च शेषं तदेव । स्थितियथा प्रज्ञापनायाम् । स्याद् भदन्त ! यावतु चत्वारः पञ्च पञ्चेन्द्रिया जीवा एकतः साधारणं, एवं यथा द्वीन्द्रियाणाम् नवरं पड्लेश्याः दृष्टित्रिविधा अपि, चत्वारि ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि भजनया, त्रिविधो योगः । तेषां खलु भदन्त ! जीवानाम् एवं संज्ञा इति वा प्रज्ञा इति वा मन इति वा वागिति वा 'वयं खलु आहारमाहरामः, गौतम ! अस्त्ये केषाम् एवं संज्ञा इति वा प्रज्ञा इति वा मन इति वा वागिति वा 'वयं खलु आहारमाहरामः । अस्त्येकेषां नो एवं संज्ञा इति यावद वागिति वा 'वयं खलु आहारमाहरामः' आहरन्ति पुनस्ते । तेषां खलु भदन्त ! जीवानाम् एवं संज्ञा इति वा यावद् वागिति वा 'वय खलु इष्टानिष्टान् शब्दान् , इष्टानिष्टानि रूपाणि, इष्टानिष्टान् गन्धान इष्टानिष्टान् रसान् इष्टानिष्टान् स्पर्शान् मतिसंवेदयाम: ? गौतम ! अस्त्येके नाम एवं संज्ञा इति वा यावद् वागिति वा 'वयं खलु इष्टानिष्टान् शब्दान् यावत् इष्टानिष्टान् स्पर्शान् प्रतिसंवेदयामः, अस्त्ये केषां नो एवं संज्ञा इति चा यावद् वागिति वा 'वयं खलु इप्टानिष्टान् शब्दान् यावद् इष्टानिष्टान् स्पर्शान 'प्रतिसंवेदयामः' मतिसंवेदयन्ति पुनस्ते। ते खलु भदन्त ! जीवाः किं प्राणातिपाते उपाख्यान्ति गौतम ! अस्त्येककाः पाणातिपातेऽपि उपाशान्ति यावद् मिथ्यादर्शनशल्येऽपि उपाख्यान्ति । अस्त्येककाः नो प्राणातिपाते उपाख्याल्ति नो मृपावादे यावद् नो मिथ्यादर्शन. शल्ये उपाख्यान्ति येषामपि खलु जीवाना ते जीवा एवमाख्यायन्ते तेषामपि खलु जीवानामपि अत्येकेषां विज्ञातं नानात्वम् अस्त्येकेषां नो विज्ञातं नानात्वम् उपपातः सर्वतो यावत् सर्वार्थ सिद्धा स्थिति व येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत सागरोपमाणि, षटूसमुद्याताः केवलिवजिताः । उद्वर्तनाः सर्वत्र गच्छन्ति यावत् सर्वार्थसिद्धमिति । शेषम् यथा द्वीन्द्रियाणाम् । एतेषां खलु भदन्त ! द्वीन्द्रियाणां यावत्पश्चेन्द्रियागां च कतरे कतरेभ्यो यावद्विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः पञ्चन्द्रियाः, चतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः, त्रीन्द्रिया विशेषाधिकाः, द्वीन्द्रिया विशेषाधिकाः। तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ॥सू.१॥
विंशतितमशते प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥ टीका-'रायगि हे जाब एवं ववासी' रामगृहे यावदेवयवादीत् अत्र यावत्पदेन भगवतः समवसरणमभूदित्यारभ्य प्राजलिपुटो गौतम इत्यन्तस्य प्रारणस्य ___ अब सूत्रकार सर्वप्रथम दीन्द्रिय नामक प्रथम उद्देशे को 'रायगिहे' इत्यादि सूत्र द्वारा वक्तव्यता का कथन करते हैं'रायगिहे जाय एवं वयासी' इत्यादि। હવે સૂત્રકાર સર્વ પ્રથમ શ્રીન્દ્રિય નામના પહેલા ઉદ્દેશનો પ્રારંભ કરતાં छे है--'रायगिहे जाव एवं वयासी' या
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
भगवती सूत्रे
ग्रहणं भवति एतादृशविशेषणविशिष्टो गौतमः किमवादीत् तत्राह - सिय' इत्यादि, 'सिय भंते!' स्याद् भदन्त ! अत्र स्यादिति अव्ययं तिङन्तमतिरूपकं संभवेदिस्यर्थकम्, 'जाव चचारि पंच बेइंदिया' यावत् चत्वारः पञ्च द्वीन्द्रिया जीवाः यावत्पदेन द्वयोस्त्रयाणां संग्रहः तथा च द्वौ वा त्रयो वा चत्वारः पञ्च वा द्वीन्द्रिया जीवा इत्यर्थः ' एगयओ' एकत: - एकीभूय - संयुज्येति यावत्, 'साहारण सरीरं' साधारणशरीरम् 'बंधंति' वध्नन्ति अनेकजीवसामान्यम् अनेकजीवोपभोग्यम् - अनेकजीव भोगाधिष्ठानमिति यावत् बध्नन्ति प्रथमतया तत् प्रायोग्यपुद्गलग्रहणतः कुर्वन्तीत्यर्थः । 'बंधित्ता' एकतो मिलित्वा - साधारणशरीरं वदध्वा
टीकार्थ-- 'रायगिहे जाव एवं वयासी' यहां यावस्पद से 'भगवान् का समवसरण हुआ' यहां से लेकर 'प्राञ्जलिपुटवाले गौतम ने ' यहां तक का प्रकरण गृहीत हुआ है तथा च-राजगृहनगर में प्रभु का समवसरण हुआ प्रभुका आगमन सुनकर परिषद् धर्म का व्याख्यान सुनने के लिये उनके पास आई प्रभु ने धर्म का उपदेश दिया धर्मोपदेश सुनकर परिषद विसर्जित हो गई इसके बाद पूर्वोक्त विशेषणों से विशिष्ट गौतम ने प्रभु से इस प्रकार पूछा-
'यि भंते ! जाव चत्तारि पंच बेहंदिया एगयभो साहारणसरीरं बंधंति' 'सिय' स्यात् यह पद तिङन्त प्रतिरूपक अव्यय है और इसका अर्थ संभव हो सकता है' ऐसा है 'जाव चत्तारि' में आगत पावत्पद से 'दो और तीन' का संग्रह हुआ है तथा च-दो अथवा तीन, अथवा चार अथवा पांच द्वीन्द्रिय जीव मिलकर अनेक जीवोपभोग्य साधारण शरीर का बन्ध करते हैं ऐसी बात क्या संभवित हो सकती है ? तथा एकत्रित
अर्थ :- रायगिहे जाब एवं वयासी' गृहनगरमा लगवाननु सभ વસરણ થયું. પ્રભુનું આગમન સાંભળીને પરિષ પ્રભુને વંદના કરવા તૈ પાસે આવી. પ્રભુએ ધર્માંદેશના આપી ધદેશના સાંભળીને પરિષદ્ પ્રભુને વદન નમસ્કાર કરીને પાતપેાતાને સ્થાને પાછી ગઈ તે પછી ગૌતમ સ્વામી यो भन्ने हाथ लेडीने घाणा ४ विनयथी अलुने या प्रभा पूछयु' 'सिय भंते ! जाव चत्तारि पंच बेइंदिया एगयओ साहारणसरीरं बंधंति' मडियां 'सिय' 'स्यात् ' मे तिङ्न्त प्रति अव्यय छे भने तेना अर्थ संभव होई श छे. ये प्रमाणे छे. 'जाव चत्तारि' भां यावेत यावत्यथी मे मने त्रण श्रणु કરાયા છે. એ અથવા ત્રણ અથવા ચાર અથવા પાંચ એ ઈન્દ્રિય જીવે મળીને અનેક જીવાને ભેગવવા લાયક સાધારણ શરીરના બંધ કરે છે? એવી વાત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२०३०१ सू०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्देशनिरूपणम् ४७९ 'तओ पच्छा' ततः पश्चात् साधारणशरीरग्रहणानन्तरम् ' आहारेति वा परिणामैंति वा सरीरं वा बंधति' आहरन्ति वा - आहारं कुर्वन्तीति वा परिणमयन्ति वाआहतपुद्गलानां परिणामं कुर्वन्ति वा शरीरं वा बध्नन्ति पश्चादविशिष्टशरीरं तज्जीवग्राद्यं गृहन्तीति वेत्यर्थः । भगवानाह - 'णो इण्डे' इत्यादि, 'जो इणट्ठे समड़े' नायमर्थः समर्थः, हे गौतम ! मिलिता अनेके द्वीन्द्रिया जीवाः एक शरीरं नोपभोगाय गृह्णन्तीति भावः । तदा किं कुर्वन्ति तत्राह - बेइंदियाणं' इत्यादि, 'बेइंदियाणं पत्तेबाहारा' द्वीन्द्रियाः खलु प्रत्येकाहारा द्वीन्द्रियजीवाः संभूय नाहरन्ति किन्तु एकैक एव आहारं कुर्वन्तीत्यर्थः 'पत्तेयपरिणामा' प्रत्येकपरिणामाः एकैकश एवं आहतद्गलानां परिणामं कुर्वन्तीत्यर्थः 'पत्तेयसरीरं होकर उस साधारण शरीर का 'बंधित्ता' बन्ध करके 'तओ पच्छा' उसके बाद - साधारणशरीर को ग्रहण करने के अनन्तर 'आहारेति वा परिणामेति वा सरीरं वा बंधंति' वे आहार करते हैं क्या ? तथा - आहृत पुद्गलों को रसादिरूप से परिणमाते हैं क्या ? और परिणमाने के बाद फिर विशिष्ट शरीर का बन्ध करते हैं क्या ? इस प्रश्न समूह के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'णो इणट्टे समट्ठे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। अर्थात् मिलित अनेक दीन्द्रियजीव उपभोग के लिये एक शरीर को साधारण शरीर को ग्रहण नहीं करते हैं । इसमें कारण क्या है ? तो इसके लिये कहा गया है कि वे 'वेइंदिया णं पत्तेयाहारा, पत्ते पपरिणामा, पत्तेयसरीरं बंधेति' दो इन्द्रिय जीव इकट्ठे होकर आहार नहीं करते हैं किन्तु जुदे २ रहकर ही सच स्वतंत्र २ होकर ही एक २ रूपमें
-
स ंभवी शडे छे ? तथा मे प्रमाणे हा याने ते साधारण शरीरनु' 'बंधित ' अध ४रीने 'तओपच्छा' ते पछी भेट! साधारण शरीर श्रद्धय पछी 'आहारेति वा परिणमंति वा सरीरं वा बंधंति' तेथे आडार ४२ छे ? तथा આહત પુદ્ગલેને રસ વિગેરે રૂપે પરિણમાવે છે? અને એ રીતે પરિણુ માન્યા પછી વિશેષ પ્રકારના શરીરને ખંધ કરે છે? આ પ્રશ્નોના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે छे -जो इण्ट्ठे समट्ठे' हे गौतम! या अर्थ परोभर नथी અથવા મળેલા અનેક એ ઈંદ્રિય જીવે ઉપલેાગ માટે એક શરીરને-સાધારણ શરીરને ગ્રહણુ કરતા નથી. તેનુ કારણ શું છે? તેમ ગૌતમ સ્વામીના પૂછવાથી तेना उत्तरमा प्रभु डे छे - बेइंदियाणं पत्तेयाहारा, पत्तेयपरिणामा, पत्तेयं सरीर बंधति' ये 'द्रिय वो थोडा थाने आहार उरता नथी. परंतु नुहा જુદા રહીને જ એટલે કે એક એક રૂપમાં રહીને જ આહાર કરે છે. અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे बंधति' प्रत्येकशरीरं बध्नन्ति न तु मिलित्वा, 'पत्तेयं सरीरं बंधिता' प्रत्येकम्एकैकशः शरीरं बद्धा 'तो पच्छा आहारेति वा' ततः पश्चात् प्रत्येकशः शरीर बन्धनानन्तरम् 'आहारेति वा' आहरन्ति वा पाहारपुद्गलान् गृह्णन्ति 'परिणामें ति वा' परिणमयन्ति आहृतपुद्गलान् ‘सरीरं वा बंधति' शरीरं वा बन्धन्ति उपभो. गायेति । तेसिं णं भंते ! जीवाणं' तेषां खलु भदन्त ! जीवानाम् 'कर लेस्सायो पन्नताओ' कति लेश्याः प्रज्ञप्ताः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तओ लेस्साओ पन्नताओ' तिस्रो लेश्या: प्रज्ञप्ता:-कथिताः, भेदत्रयमेव दर्शयति-तं जहा' तद्यथा 'कण्हलेस्ता' कृष्णलेश्या 'नील लेस्ता' नीललेश्या 'काउलेस्सा' कापोतिकलेया। ‘एवं जहा एगृणविसहमे सए तेउकाइयाणं' एवं यथा एकोनविंशतितमशते तेजस्कायिकानां जीवानां विषये कथितं तथैव इहापि द्रष्टव्यम् कियत्पर्यन्तमे कोनविंशतितमशतकीयतृतीयो. रहकर ही आहार करते हैं और भाहन पुद्गलों को एकेक २ रूप में रहकर ही जुदे २ होकर ही-परिणमाते हैं मिलकर नहीं परिणमाते हैं इस प्रकार वे मिलकर एक शरीर का बन्ध नहीं करते हैं किन्तु जुदे २ होकर ही उपभोग के निमित्त प्रत्येक शरीर का बन्ध करते हैं।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेसिणं भंते ! जीवाणं कइले. स्तामोपण गत्ताओ' हे भदन्त ! इन जीवों के कितनी लेश्याएं कही गई हैं? उत्तर में प्रभु ने कहा है-'तो लेस्साओ पन्नत्ताओ' हे गौतम! इन जीवों के ३ लेश्याएं होती हैं। 'तं जहा' जैसे 'कहलेस्सा, नीललेसा, काउलेस्सा' कृष्णलेश्या, नीललेश्या, कापोतिकलेश्पा एवं जहा एगूण विसइमे सए ते उकाइयाणं' जैसा कथन १९ वे शतक में तेजस्कायिकों के આહાર કરેલા પુદ્ગલોને એક એક રૂપે રહીને જ અર્થાત્ જુદા જુદા રહીને જ પરિગુમાવે છે. એક સાથે મળીને પરિણમાવતા નથી. એ રીતે તેઓ એક સાથે મળીને એક શરીરને બંધ કરતા નથી પરંતુ જુદા જુદા રૂપે થઈને પ્રત્યેકના જુદા જુદા શરીરને બંધ કરે છે
गीतम स्वामी प्रसुने ये पूछे छ है-'तेसि णं भंते ! जीवाणं करलेस्साओ पण्णत्ताओ' है सावन ते वान टी सेश्या । डाय छ ? तना उत्तरमा प्रसु छ -'तओ लेस्साओ पण्णत्ताओ' गौतम। मा main र वेश्याम डाय छे. 'तं जहा'-तेनी नाग! ! प्रभारी छे. 'कण्हलेस्सा, नीललेला, काउलेस्सा' ले२या, नीरवेश्या मने पति वेश्या, एवं जहा एगूणवी लइमे सए ते उक्काइयाणं' सीमासमा शतमा તેજસ્કાયિકોના સંબંધમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે. તે જ પ્રમાણેનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ सूर द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्देशनिरूपणम् ४८१ देशकमकरणमध्येतव्यम् तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव उववति' यावदुद्वर्तन्ते लेश्यामकरणादारभ्य उद्वर्तनासूत्रपर्यन्तम्-तथाचोद्वर्तनामकरणम् 'तेणं भंते ! जीवा अणतरं उव्यट्टित्ता कहिं उवज्जति' ते खलु भदन्त ! जीवा अनन्तरमुवृत्त्य कुत्र गच्छन्ति कुत्रोत्पद्यन्ते, हे गौतम ! तेजस्कायिका जीवाः तेजस्कायिकतो निःसृत्य कुत्रोत्पद्यन्ते इत्यादि विशेष जिज्ञासुभिः तत्रत्यम् एकोनविंशतितमशतकीयनुतीयोदेशकस्थं प्रकरणं तत्रापि 'एवं उव्वदृणा जहा वक्कंतीए' इत्युक्तं तेन प्रज्ञापनायास्तृतीयोद्वर्तना पदं च सविस्तरं द्रष्टव्यम् । 'नवरं सम्मदिट्ठी वि मिच्छादिट्ठी वि नो सम्मामिच्छादिट्ठी' नवरं सम्यग्दृष्टयोऽपि सम्बन्ध में किया गया है वैसा ही कथन यहां पर भी 'जाव उचट्टीति' तक कर लेना चाहिये अर्थात् लेश्याप्रकरण से लेकर उद्वर्तना सूत्र पर्यन्त का प्रकरण जोकि १९ वे शतक के तृतीय उद्देशे में है यहां पर कह लेना चाहिये। वह उतना प्रकरण वहां इस प्रकार से है 'ते गं भते ! जीवा अणंतर उच्वहिता कहिं उववज्जति' हे भदन्त ! वे तेजस्कायिक जीव तेजस्कायिक पर्याय से निकल कर कहां उत्पन्न होते हैं ? इत्यादि प्रश्न इस प्रश्नके समाधान के निमित्त वहां ऐसा कहा गया है कि हे गौतम ! 'एवं उवट्ठणा जहा वक्कंतीए' इस विषय को जानने के लिये प्रज्ञापना सूत्र का व्युत्क्रान्ति पद देखना चाहिये अतः विशेष जिज्ञासुओं को १९ वें शतक का तृतीय उद्देशक और उसमें भी प्रज्ञापना सूत्र का छट्ठा उद्वर्तना पद विस्तार सहित देखना चाहिये । 'नवरं सम्मदिट्ठी वि मिच्छादिट्ठी वि नो सम्मामिच्छादिट्ठी' लेश्याप्रकरण से लगाकर उद्ध. ४यन मलियां 'जाव उवटुंति' में पाया सुधा ४२ मात् वेश्या પ્રકરણથી આરંભીને ઉદ્વર્તાના સૂત્ર સુધીનું ૧૯ ઓગણીસમા શતકનું પ્રકરણ ઓગણીસમા શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશામાં છે તે અહિયાં સમજી લેવું. ત્યાં તે ઉદ્વર્તના ५२६५ मारीत छे. 'ते णं भंते ! जीवा अणंतरं उपट्टित्ता कहि उववज्जंति' હે ભગવન તે તેજસ્કાયિક જીવે તેજસ્કાયની પર્યાયથી નીકળીને કયાં ઉત્પન્ન થાય છે? ઈત્યાદિ પ્રશ્ન કર્યો છે. અને તે પ્રશ્નોના સમાધાન માટે ત્યાં આ प्रमाणे घुछ 2-3 गीतम! 'एवं उवट्टणा जहा वक्तीए' या विषय સમજવા માટે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું વ્યુત્ક્રાંતિ પર જોઈ લેવું. જેથી વિશેષ જીજ્ઞાસુ ઓએ ઓગણીસમા શતકને ત્રીજો ઉદેશે અને તેમાં પણ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું त्रीद्वत ना ५४ सविस्तर न समल'. 'नवरं सम्मदिदी वि मिच्छा. दिट्ठी वि नो सम्मामिच्छादिट्ठी' वेश्या ५४२५ थी उतना ५४२५५ सुधीमi A!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८२
भगवतीसूत्रे मिथ्यादृष्टयोऽपि नो सम्यग्मिथ्यादृष्टया, तेजस्कायिकपकरणे तेजस्कायिकानां सम्यग्दृष्टित्वस्य सम्यग्मिथ्याष्टित्वस्य च निषेधं कृत्वा मिथ्याष्टित्वमात्रस्य विधानं कृतम् इह तु यदपेक्षया बैलक्षण्यं दर्शयितु 'नवरं' इत्युक्तम् सम्यग्दृष्टयोऽपि मिथ्यादृष्टयोऽपि च न तु सम्यग्मिथ्यादृष्टयः सास्वादनसम्यक्त्वतः पतितस्य द्वीन्द्रियेषु उत्पत्तिसमये अपर्याप्तावस्थायाम् सम्यग्दृष्टत्व-मिथ्यादृष्टिस्वयोरुभयोरपि संभावना न तु मिश्रदृष्टित्वस्य । एतेषां जीवानाम्-'दो नाणा दो अवाणा नियमा' द्वे ज्ञाने द्वे अज्ञाने नियमात् ‘णो मणजोगी' नो मनोयोगिनः, तना प्रकरण के भीतर यह प्रकरण भी आया है कि तेजस्कायिक जीव सम्यग्दृष्टि होते हैं या मिथ्यादृष्टि होते हैं ? या उभयदृष्टि होते हैं? तो वहां इस प्रकरण में ऐसा कहा गया है कि वे न सम्यग्दृष्टि होते हैं एवं न उभयदृष्टि होते हैं किन्तु मिथ्यादृष्टि होते हैं इस प्रकार से उनमें मिथ्यादृष्टि मात्र का विधान किया गया है परन्तु यहां उस अपेक्षा से विलक्षणता दिखाने के लिये 'नवरं' ऐसे पद का प्रयोग किया गया है और यह बतलाया जा रहा है कि वे दीन्द्रियजीव सम्यग्दृष्टि भी होते हैं और मिथ्यादृष्टि भी होते हैं उभयदृष्टि नहीं होते हैं क्योंकि सास्वादन सम्पत्तव से पतित हुए जीव में द्वीन्द्रियों में उत्पत्ति के समय अपर्याप्तावस्था में सम्यग्दृष्टिरव की
और मिथ्याष्टित्व की इन दोनों की भी संभावना है उभयदृष्टित्व की संभावना नहीं है। इन जीवों के नियम से दो ज्ञान होते हैं दो अज्ञान પ્રકરણ પણ આવેલ છે કે તેજસ્કાયિક જીવ સમ્યગૂ દષ્ટિ હોય છે કે મિથ્યા દષ્ટિ હોય છે? અથવા ઉભયદષ્ટિ હોય છે? આ સંબંધમાં ત્યાં આ પ્રકરણમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે–તેઓ સમ્યગ્ર દૃષ્ટિ હોતા નથી અને ઉભયષ્ટિ પણ હિતા નથી પરંતુ મિયાદષ્ટિ જ હોય છે. એ રીતે તેમાં માત્ર મિથ્યા દષ્ટિનું જ વિધાન કરેલ છે. પરંતુ તે કથન કરતાં અહિં ફેરફાર-વિશેષતા मता भाटे 'नवरं' से पहने। प्रयोये छे. अनेम मता०युछे। તે બેઈદ્રિય જ સમ્યગદષ્ટિ પણ હોય છે, અને મિથ્યાદષ્ટિ પણ હોય છે. ઉભયદષ્ટિ હેતા નથી કારણ કે સારવાદન સમ્યક્ત્વથી પતિત થયેલા જીવમાં બે ઈન્દ્રિયમાં ઉત્પત્તિના સમયે અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં સમદષ્ટિ પણાની અને મિથ્યાદૃષ્ટિપણની એમ આ અને દૃષ્ટિની સંભાવના છે. ઉભય દષ્ટિપણાની સંભાવના નથી. આ જીવને નિયમથી બે જ્ઞાન હોય છે, તેમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ सू०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्देशनिरूपणम् ४८३ 'वयजोगी वि कायमोगी वि' वचोयोगिनोऽपि काययोगिनोऽपि भवन्तीति 'आहारो नियमं छदिसिं' आहारो नियमात् षइदिशम् एतद्विषये विशेषविचार: प्रथमशतके आहारोद्देशके एव द्रष्टव्यः । 'तेसिं णं भंते ! जीवाणं' तेषां खलु भदन्त ! जीवानां द्वीन्द्रियजीवानाम् 'एवं सन्नाइ वा मणेइ वा वईई वा संज्ञेति पा-संज्ञा-आहारादिरूपा साऽस्ति वेत्यर्थः, प्रक्षेति वा प्रज्ञा-बुद्धिः साऽस्ति चेत्यर्थः मन इति वा-मनोऽस्ति वेत्यर्थः, वागिति वा वाक्-वचनमिति वा वागस्ति वेत्यर्थः 'अम्हे णं इटानिढे रसे' वयं खलु इष्टानिष्टान् रसान् इष्टाः-मनोनुकूलाः अनिष्टा:-अवाञ्छिता रसा इत्यर्थः तान् इट्टाणि? फासे' इष्टानिष्टान् स्पर्शान 'पडिसंवेदेमो' प्रतिसंवेदयामः वयं खलु इष्टानिष्टरसान् गृहीमः इष्टानिष्टान् स्पीश्च स्पृशामः इत्याकारिका बुद्धिस्तेषां विधते किम् ? इति प्रश्नः, होते हैं ये मनोयोगी नहीं होते हैं किन्तु वचनयोगी और काययोगी होते हैं यही बात 'दो नाणा दो अन्नाणा नियम, नो मणजोगी वयजोगी विकायजोगी वि' इन पदों द्वारा प्रकट की गई हैं। 'आहारो नियम छदिसि' इनका छहों दिशाओं का आहार होता है इस विषय का विशेष विचार प्रथम शतक के आहारोद्देशक में किया जा चुका है अतः वहीं से यह विषय देखना चाहिये 'तेसिं गंभंते ! जीवाणं एवं सन्नाइ वा' इत्यादिअब गौतम प्रभु से ऐसा पूछ रहे हैं कि हे भदन्त ! उन दो इन्द्रिय जीवों के क्या ऐसी संज्ञा आहारादिरूपसंज्ञा होती है प्रज्ञा घुद्धि होती है, मन होता है ? वचन होता है ? कि हम लोग इष्ट अनिष्ट रसों का तथा इष्टानिष्ट स्पों का प्रतिसंवेदन करते हैं अर्थात् हम इष्टानिष्ट रसों को ग्रहण करते हैं और इष्टानिष्ट स्पों को छूते हैं ? ऐसी बुद्धि क्या उनमें होती है? જ બે અજ્ઞાન હોય છે. તેઓ માગી હોતા નથી પણ વચનગવાળા भने आयोगवा डाय छे. मेरी वात 'दो णाणा दो अण्णाणा नियम, नो मणजोगी, वयजोगी वि० कायजोगी वि०' मा पह| द्वारा प्रगट रेस छे. 'आहारो नियम छद्दिसि' तया से हाथी माडा२ रे छे. मे विषयन। વિશેષ વિચાર પહેલા શતકના આહાર ઉદ્દેશામાં કરવામાં આવેલ છે. તેથી તે विषय सभ७ वा. 'तेसिणं भंते जीवाणं एवं सन्नाइवा' त्यादि.
- હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું પૂછે છે કે-હે ભગવન તે બે ઈદ્રિય જીને એવી આહાર વિગેરે સંજ્ઞા હોય છે? પ્રજ્ઞા-બુદ્ધિ હેય છે? મન વચન હોય છે? કે અમે ઈષ્ટ અનિષ્ટ રસનું તથા ઈષ્ટ અનિષ્ટ સ્પરોનું પ્રતિસંવેદન કરીએ છીએ અર્થાત્ અમે ઈષ્ટ અનિષ્ટ રસોને ગ્રહણ કરીએ છીએ અને ઈષ્ટ અનિષ્ટ સ્પેશે કરીએ છીએ, એવી બુદ્ધિ તેઓમાં હોય છે? આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
भगवानाह - ' णो णट्ठे' इत्यादि, 'णो इण समट्टे' नायमर्थः समर्थः इष्टानिष्टरसस्पर्शविषयक पतिसंवेदनं तेषां न भवतीत्यर्थः । 'पडिसंवेदेति पूण ते' प्रतिसंवेदयन्ति पुनस्ते प्रतिसंवेदनविषयक ज्ञानाद्यभावेऽपि प्रतिसंवेदनं रसादिविषयकं तु रसादिविषयकोऽनुभवस्तु भवत्येवेति भावः । 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' स्थितिर्जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् 'उकोसेणं वारससंचच्छराई' उत्कर्षेण द्वादशसंवत्स राणि 'सेसं तं चेव' शेषं तदेव एकोनविंशतिशत की य तृती योद्देश कस्थ तेजस्काकिमकरणकथितवदेव समुद्घातादिकं सर्वं तत्समानमेव द्रष्टव्यम् । 'एवं तेइंदियाणं प' एवं त्रीन्द्रियाणामपि द्वीन्द्रियवत् त्रीन्द्रियजीवानामपि सर्वम् अबगन्तव्यम् एवं चउरिदियाण वि' एवं चतुरिन्द्रियाणामपि जीवानाम् द्वीन्द्रियमउत्तर में प्रभु कहते हैं- 'णो इणट्ठे समट्टे' हे गौतम! इष्टानिष्ट रसों और स्पर्शो को विषय करनेवाला प्रतिसंवेदन उनको नहीं होता है इस प्रकार उनके प्रति संवेदन विषयक ज्ञानादिका अभाव है फिर भी 'पडिस वेदेति' रसादि विषयक अनुभव तो उनको होना ही है 'ठिई जहन्नेण अंतोमुहुतं' उनकी स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की होती है और 'Freej बारससंबच्छराई' उत्कृष्ट से १२ वर्ष की होती है । 'सेसं तं चेव' बाकी का और सब समुद्घात आदि का कथन १९ वें शतक के तृतीय उद्देशक में जिस प्रकार से तेजस्कायिक जीवों का कथन किया गया है वैसा ही है 'एवं तेइंदियाण वि' द्वीन्द्रिय जीवों के विषय में जैसा कथन किया गया है, इसी प्रकार का कथन तेइन्द्रिय जीवों के विषय में भी जानना चाहिये 'एवं चउरिदियाण वि' द्वीन्द्रिय
४८४
अश्नना उत्तरमां अलु उडेछे है- 'णो इणटूट्ठे समट्ठे' हे गौतम! पुष्ट અનિષ્ટ રસાને તથા સ્પર્ધાંને વિષય કરવાવાળુ પ્રતિસ`વેદન તેઓમાં હતુ નથી. એ રીતે તેએાના પ્રતિસવેદન સંબંધી જ્ઞાનાનિા તેમાં અભાવ છે. तो पशु 'पडिसवेदेति' रसाहिनी अनुलवतो तेयाने थाय छे ४ 'ठिई जहणेणं अंतोमुहुत्तं ' तेमोनी स्थिति न्धन्यथी थे अतभुतनी होय छे. मने 'उक्कोसेणं बारससंवच्छराई' उत्सृष्टथी १२ मा२ वर्षांनी होय छे. 'सेसं सं येव' माडी समुधात विगेरे सघणु उथन १८ मोगली सभा शतङना ત્રીજા ઉદ્દેશામાં જે પ્રમાણે તેજસ્કાયિક જીવાતું કથન કરેલ છે तेल अभावे छे. 'एवं तेइंदियाण वि' ઢીન્દ્રિય જીવેાના સબંધમાં પ્રમાણેનુ' કથન કરેલ છે. એજ પ્રમાણેનુ કથન ત્રણ ઇંદ્રિયવાળા જીવાને विषयभां पप्य समभवु 'एवं चउरिदियाण वि' मे छद्रियवाजा लवोना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
•
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ सू०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्देशनिरूपणम् ४८५ करणप्रतिपादितमूत्रवदेव चतुरिन्द्रियजीवविषयेऽपि पूर्वोत्तरपक्षमूत्राणि अध्येतव्यानि कि द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां सर्वमपि समानमेव इत्याशङ्कय आह-'नानत्तं' इत्यादि, 'नानत्तं इंदिएसु ठिईए य' नानात्वम्-भेदो द्वीन्द्रियप्रकरणात् त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणाम् इन्द्रियेषु स्थितौ च, द्वीन्द्रियाणां द्वे एव इन्द्रिये, त्रीन्द्रियाणां त्रीणि, चतुरिन्द्रियाणां चत्वारि इन्द्रियाणि, अयमेव उभयोर्भेदः, तथा स्थिवावपि उभयोर्भेदः, 'सेस तं चेत्र' शेषं तदेव-द्वीन्द्रियपकरणपठितमेव अवगन्तव्यम् । स्थितौ उभयोर्भेद इति कथितः सोऽतिदेशेन प्रतिपाद्यते के प्रकरण में प्रतिपादित सूत्र के जैसा ही चौइन्द्रिय जीवों के विषय में पूर्वोत्तरपक्ष के सब सूत्र कह लेना चाहिये इस प्रकार द्वीन्द्रिय, तेन्द्रिय
और चौइन्द्रिय जीवों की आहार आदि की वक्तव्यता में समानता है परन्तु जिस विषय में भिन्नता है उस बात को प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं 'नानत्त इंदिएसु ठिईए य' समानता होने पर भी इन्द्रिय और स्थिति की अपेक्षा भिन्नता है दो इन्द्रिय जीवों के दो इन्द्रिय स्पर्शन और रसना ये होती है, तेइन्द्रिय जीवों के स्पर्शन, रसना और घाण ये तीन इन्द्रियां होती हैं और चौइन्द्रिय जीवों के स्पर्शन, रसना, घ्राण और चक्षु ये चार इन्द्रियां होती है इस प्रकार से इन्द्रियों को लेकर इनमें भिन्नता आती है तथा स्थिति को लेकर भी भिन्नता इस प्रकार से हैं द्वीन्द्रिय जीवों की तो स्थिति सूत्र द्वारा प्रकट कर दी गई है तथा तेइन्द्रिय जीवों की स्थिति यहां
પ્રકરણમાં પ્રતિપાદન કર્યા પ્રમાણે ચાર ઈદ્રિયવાળા જીવોના સંબંધમાં પણ પૂર્વ પક્ષ અને ઉત્તર પક્ષનું સઘળું કથન સમજી લેવું. એ રીતે બે ઈન્દ્રિય, ત્રણ ઈદ્રિય અને ચાર ઈદ્રિયવાળા જીવોના આહાર વિગેરે વિષયના કથનમાં સરખાપણું છે, પરંતુ જે વિષયમાં જુદાપણું છે. તે વાત બતાવવા भाटे सूत्रा२ ४ छ -'नानत्तं इंदिरासु ठिईसु य' स२५ । छत ५६५ ઈ દ્રિય અને સ્થિતિની બાબતમાં જુદાપણું છે તે આ રીતે છે. બે ઈદ્રિય અને સ્પર્શન અને રસના-હા એ બે ઈદ્રિયે હેય છે. ત્રણ ઈદ્રિય વાળા ને સ્પર્શન, અને પ્રાણ-નાક એ ત્રણ ઈદ્રિ હોય છે. ચાર ઈદ્રિયવાળા જીવોને સ્પર્શન, રસના ઘાણ અને ચક્ષુ એ ચાર ઈદ્રિયો હોય છે. આ રીતે ઈદ્રિાની બાબતની ભિન્નતા આવે છે. તેમ જ સ્થિતિ બાબતની ભિન્નતા આ પ્રમાણે છે. બે ઈન્દ્રિયવાળા જીવની સ્થિતિ સૂત્રદ્વારા બતાવેલ છે. તથા ત્રણ ઈદ્રિયવાળા ની સ્થિતિ અહિયાં અતિદેશથી કહી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
भगवतीसत्रे 'ठिई जहा' इत्यादि, 'ठिई जहा पनवणाए' स्थितियथा प्रज्ञापनायाम्-प्रज्ञापनासूत्रे षष्ठे स्थितिपदे यथास्थितिः प्रतिपादिता तथैव इहापि ज्ञातव्या तत्र त्रीन्द्रि. याणाम् उत्कृष्टा एकोनपश्चाशत् रात्रिदिवचतुरिन्द्रियाणामुत्कृष्टा स्थितिः षण्मासा जघन्या स्थितिः उभयेषामपि अन्तर्मुहूर्तमेवेति भावः । 'सिय भंते' स्याद् भदन्त ! 'जाव चत्तारि पंच पंचिंदिया' यावत्पदेन द्वौ वा त्रयोवेत्यनयोः संग्रहः, 'एगयो' एकतः-संभूयेत्यर्थः 'साहारणं०' द्वौ वा त्रयो वा चत्वारो वा एकत्र मिलित्वा साधारणं शरीरं बध्नन्ति एकतः साधारणं शरीरं बद्ध्वा ततः पश्चात् आहरन्ति वा परिणमयन्ति वा शरीरं वा बध्नन्ति किम् ? इति प्रश्नः, भगअतिदेश से कही गई है यही बात 'ठिई जहा पन्नवणाए' इस पद द्वारा प्रकट की गई है-प्रज्ञापना सूत्र का स्थितिपद चौथा पद है सो उसमें जैसी स्थिति तेन्द्रिय और चौइन्द्रिय जीवों की प्रकट की गई है वैसी ही वह यहां पर भी कह लेनी चाहिये इनमें तेइन्द्रिय जीवों की उत्कृष्ट स्थिति ४९ रात दिन तक की है और चौइन्द्रिय जीवों की छह मास तक की है तथा जघन्य स्थिति इन दोनों की एक अन्तर्मुहूर्त की है। ___अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सिय भंते ! जाव चत्तारि, पंच पंचिंदिया एगयओ साहारण०' हे भदन्त ! क्या यह बात संभव हो सकती है कि यावत्-दो तीन एवं चार और पांच पश्चेन्द्रिय जीव मिलकर एक शरीर का-साधारण शरीर का बन्ध करते हैं ? साधारण शरीर का बन्ध करके उसके बाद आहार करते हैं ? और आहृत पुदलों को परिणमाते हैं ? फिर विशिष्ट शरीर का बंध करते हैं ? इसके उत्तर छ. ते पात “ठिई जहा पन्नत्रणाए' 24॥ ५४थी प्राट ४२a छे. प्रज्ञानानु ૬ છઠું સ્થિતિ પદ . તેમાં તેઈદ્રિય અને ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જીવની જેવી સ્થિતિ બતાવેલ છે. એજ રીતની સ્થિતિ અહિયાં પણ સમજી લેવી. તેમાં ત્રણ ઈદ્રિયવાળા જીવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૪૯ ઓગણપચાસ રાત દિવસ સુધીની છે. અને ચાર ઈદ્રિયવાળા ઓની સ્થિતિ છ મહિના સુધીની છે. આ બનેની જઘન્ય સ્થિતિ એક અન્તર્મુહૂર્તની છે.
वे गौतम स्वामी प्रभुने मे छे छे ई-सिय भंते ! जाव चत्तारि पंचपंचिंदिया एगयो साहारणं० मापन मे पात सलवी छे हैंથાવત્ બે ત્રણ અને ચાર તથા પાંચ પંચેન્દ્રિય જીવે મળીને એક સાધારણ શરીરને બંધ કરે છે? અને સાધારણ શરીરને બંધ કહીને તે પછી આહાર કરે છે? અને આહાર કરેલા પહલેને પરિણુમાવે છે? તેના ઉત્તરમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० ३०१ सू०१ छोन्द्रियनामकप्रथमोदेशनिरूपणम् ४८७ वानाह-'एवं जहा बेइंदियाण एवं यथा द्वीन्द्रियाणाम् , द्वीन्द्रियविषये यथा कथितं तथैव इहापि उत्तरं ज्ञातव्यं पञ्चन्द्रियाः प्रत्येकाहाराः प्रत्येकपरिणामाः प्रत्येकशरीरा इत्यादि, 'नवरं छल्लेस्साओ' नवरं षङ्लेश्याः द्वीन्द्रियजीवापेक्षया पञ्चेन्द्रियजीवानामयं भेदः द्वीन्द्रियाणां तिस्रो लेश्याः पश्चेन्द्रियाणां तु षडिति, 'दही तिवि. हावि' दृष्टय स्त्रिविधा अपि सम्यग्दृष्टिमिथ्यादृष्टिमिश्रष्टिरपीति । 'चत्तारि नाणा' चत्वारि ज्ञानानि मतिश्रुतावधिमनापर्यवरूपाणि केवलज्ञानं तु अनिन्द्रिमें प्रभु कहते हैं-'एवं जहा वेइं दियाणं' हे गौतम ! द्वीन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में जैसा कहा गया है वैसा ही कथन इनके सम्बन्ध में भी जानना चाहिये अर्थात् प्रत्येक पञ्चेन्द्रिय जीव अलग२ आहार करते हैं
और अलग २ रूप से उसे परिणमाते हैं और अलग २ रूप में इनका शरीर रहता है-इत्यादि सब कथन द्वीन्द्रिय जीवों के समान है फिर भी 'नवरं छल्लेस्साओ' लेश्याओं आदि की अपेक्षा कथन में थोड़ी सी भिन्नता भी है द्वीन्द्रिय जीवों के लेश्याएं ३ कही गई हैं तय कि पञ्चेन्द्रिय जीवों के लेश्याएं ६ कही गई है 'दिट्ठी तिविहावि' तथा चीन्द्रियों में सम्यग्दृष्टिपना और मिथ्यादृष्टिपना कहा गया है मिश्रदृष्टिपना नहीं तब की यहां सम्यग्दृष्टिपना, मिथ्यदृष्टिपना और मिश्रदृष्टिपना कहा गया है 'चत्तारि नाणा' वहां दो ज्ञान कहे गये हैं यहां मति, श्रुत, अवधि और मनःपर्यव चार ज्ञानभजना में कहे गये हैं केवलज्ञान अनिन्द्रिय जीवों के ही होता है इसलिये इन्द्रियवाले जीवों के वह नहीं प्रभु ४ छ है-'एवं जहा बेइंदियाण' ३ गौतम ! दीन्द्रय वाना समयमा જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે, એજ રીતનું કથન આ વિષયમાં પણ સમજવું. અર્થાત્ દરેક પંચેન્દ્રિય જીવો અલગ અલગ આહાર કરે છે. અને જુદા જુદા રૂપે તેને પરિણુમાવે છે. અને અલગ અલગ રૂપે તેના શરીર २ छे. विशेरे मधु थन मेद्रिय छ। प्रभारी छे. त५५ 'नवरं छ જેસારો? લેશ્યા વિગેરેની અપેક્ષાથી થોડી જુદાઈ પણું પણ છે. બેઈદ્રિય વાળા જીવેને ત્રણ લેશ્યાઓ કહી છે. અને પંચેન્દ્રિય જીવોને છ વેશ્યાઓ કહી છે. 'दिट्ठी तिविहा वि' तथा मेद्रिय वामा समष्टिपा भने भियाटप કહેલ છે. મિશ્રદષ્ટિપણું કહ્યું નથી. અહિયાં સમ્યગદષ્ટિપણુ, મિથ્યાદષ્ટિપણુ, भने भिष्टि से छे. 'चत्तारि नाणा' त्यो मे ज्ञान ४ छ भने અહિયાં મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યવજ્ઞાન એ પ્રમાણે ચાર જ્ઞાન કહ્યા છે, કેવળજ્ઞાન અનિન્દ્રિય-ઈદ્રિય વિનાના જીવને જ હોય છે. તેથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमत्र याणामेव भवतीति । 'तिनि अन्नाणा भयणाए' त्रीणि अज्ञानानि भजनया विकल्पेनेत्यर्थः, 'तिविहो जोगो' त्रिविधो मनोवाक्कायरूपो योगो भवति पञ्चेन्द्रियाणाम् । तेसिं गं भंते ! जीवाणं' तेषां खल भदन्त ! जीवानां पञ्चेन्द्रियाणाम् 'एवं सन्नाइ वा पन्नाइ वा एवं संज्ञा इति वा प्रज्ञा इति वा 'मणेइ वा वईवा' मन इति वा, वागिति या 'अम्हेणं आहारमाहारेमो वयं खल आहारमाहरामा, इत्येवं रूपेण संज्ञा इति वा प्रज्ञा इति का मन इति वा वागिति वा किम् ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अत्थेगइयाण' अस्त्येकेषां संशिजीवानाम् ‘एवं सन्नाइ वा जाव वईइ वा' एवं संज्ञा इति वा प्रज्ञा इति वा मन इति वा वागिति वा, 'अम्हे गं आहारमाहारेमो' वयं खलु आहारमाहरामः, 'अस्थेगइयाणं णो सन्नाइ जाव वईइ वा' अरत्येकेषामसंज्ञिनाम् नो एवं कहा गया है 'तिणि अभाणा भयणाए' इनमें मस्यज्ञान, श्रुताज्ञान
और विभंगज्ञान ये तीन अज्ञान विकल्प से ही कहे गये हैं नियम से नहीं 'तिविहो जो गो' मनोयोग, वचन योग और काययोग ये तीनों योग इनमें होते हैं ऐसा कहा गया है तब कि दोइन्द्रिय जीवों में वचनयोग और कारयोग ये दो ही योग प्रकट किये गये हैं । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-तेसि गं भंते ! जीवाण एवं सन्माइ वा०' इत्यादि हे भदन्त ! इन पञ्चेन्द्रिय जीवों को क्या ऐसी संज्ञा प्रज्ञा मन एवं वचन होता है कि हम आहार कर रहे हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अस्थगइयाणं' इत्यादि-हे गौतम ! कितनेक पश्चेन्द्रिय जीवों के ऐसी संज्ञा, प्रज्ञा यावत् वचन होते हैं कि मैं आहार कर रहा हूं तथा कितनेक पश्चेन्द्रिय जीवों को ऐसी संज्ञा आदि कुछ भी नहीं होता है कि छन्द्रिय वन त ४ नथी. 'अण्णाणा भयणाए' तमामा मतिमज्ञान શ્રતઅજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાન એ ત્રણ અજ્ઞાન વિભાગથી કહ્યા છે. નિયમથી नहीं. 'तिविहो जोगो' मनाया, क्यनयोग भने यो सत्रो यो तेसोमां હોય છે. તેમ કહેવામાં આવ્યું છે બે ઈદ્રિય જીવોમાં વચનગ અને કાગ એ બે પેગ હોય છે.
गीतम. स्वामी प्रसुन से पूछे छे ,-'तेसिणं भंते ! जीवाणं एवं सन्नाइ वा' त्यादि मन मा ५'येन्द्रिय वामां सेवी सी, प्रज्ञा, મન અને વચન હોય છે? કે અમે આહાર કરીએ છીએ તેમ સમજી શકે છે? मा प्रशन उत्तरमा प्रभु ४ छ-गोयमा! अत्थेगइयाणं' त्याहि गौतम કેટલાક પચંદ્રિય તિર્યંચમાં એવી સંજ્ઞા, પ્રજ્ઞા યાવત્ વચન હોય છે કે હું આહાર કરૂં છું તથા કેટલાક પચંદ્રિય ખામાં એવી સંજ્ઞા વિગેરે કંઈ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ सू०१ ड्रीन्द्रियनामक प्रथमोद्देश निरूपणम् ४८९ संज्ञा इति यावत् - प्रज्ञा इति वा मन इति वा वागिति वा, यत् 'अम्हे णं आहार माहारेमो' वयं खलु आहारमाइरामः इत्येवं रूपेण असंज्ञिपञ्चेन्द्रियजीवानां संज्ञा प्रज्ञामनोवाक् न भवतीति भावः । किन्तु 'आहारेति पुणते' आहरन्ति पुनस्ते - आहारविषयक संज्ञायभावेऽपि ते आहारं कुर्वन्तीति भावः । ' तेखि भंते । जीवा' तेषां खलु भदन्त ! जीवानां पञ्चेन्द्रियाणाम् एवं सन्नाइ वा जाव बईइ वा' एवं संज्ञा इति वा यावद् वागिति वा, यावत्पदात् 'पन्नाइ वा मणेइ वा ' इत्यनयोः संग्रहः 'अम्हे णं इट्टानि सद्दे' वयं खलु इष्टानिष्टान शब्दान्, 'इट्ठा निडे रूवे' इष्टानिष्टानि रूपाणि- नीलपीतादिकानि 'इट्ठानिट्टे गंधे' इष्टानिष्टान्
मैं आहार कर रहा हूं तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि पश्चेन्द्रिय जीवों में दो प्रकार होते हैं एक प्रकार संज्ञी जीवों का है और दूसरा प्रकार असंज्ञी जीवों का है इनमें जो संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीव हैं उनके तो ऐसा विचार हुआ करता है कि हम आहार ग्रहण कर रहे हैं क्योंकि ऐसी विचारधारा मन से सम्बन्धित होती है और जो असंज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीव है उनके ऐसी विचारधारा नहीं होती है क्योंकि उनके मन नहीं होता है ' आहारेति पुणते' फिर भी वे आहार तो करते ही हैं, अब गौतम पुनः इन्हीं के विषय में प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'तेसि णं भंते ! जीवाणं इत्यादि हे भदन्त । इन पञ्चेन्द्रिय जीवों को ऐसी संज्ञा यावत् वचन होता है ? यहां यावत् शब्द से 'पण्णाइ वा मणेइ वा' इन पदों का संग्रह हुआ है । कि हम लोग इष्टानिष्ट शब्दों को इष्टानिष्ट
પણ હાતું નથી. કે હું આહાર કરૂ છુ. આ કથનનુ તાત્પ એવું છે કેપ'ચેન્દ્રિય જીવેામાં એ પ્રકાર હાય છે. એક સ'ની જીવેાના પ્રકાર છે. અને ખીજો પ્રકાર અસ્ત્રની જીવાના છે, તેમાં જે સ`ગ્નિ પંચેન્દ્રિય જીવ છે, તેને એવા વિચાર થયા કરે છે કે અમે આહાર ગ્રહણ કરી રહ્યા છીએ કેમ કે એવી વિચારસરણી મન સાથે સંબંધવાળી છે અને જે અસ'ની પંચે ન્દ્રિય જીવ છે, તેને વિચારસરણી હાતી નથી. કેમ કે તેઓને મન હતું नथी. 'आहारे 'ति पुण वे' तो पशु तेथे आहार तो पुरे छे. इरीथी गौतम स्वाभीमान विषयमा समधभां प्रभुने मे पूछे छे भंते! जीवाण' इत्यादि हे भगवन् या पथेद्रिय लवाने सेवी वयन होय हे ? मडियां यावत् पहथी 'पण्णाइ वा मणेइवा' मा होना संग्रह થયા છે. કે અમે ઈષ્ટ અનિષ્ટ શબ્દોનું ઇષ્ટ અનિષ્ટ નીલ, પીત વીગેરે
- " वेसि णं
संज्ञा यावत्
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०
भगवतीसूत्रे
गन्धान् 'इडानिट्टे रसे' इष्टानिष्टान रसान् पञ्चविधानपि 'इट्ठानिट्ठे फासे' 'इष्टा निष्टान् स्पर्शान-मृदुकर्कशः दिरूपान 'पडिसंवेदेमो' प्रतिसंवेदयामः, वयमिष्टानिष्टान् शब्दान् यावत् स्पर्शान संवेदयाम इत्येव संज्ञादिकं भवति किं पञ्चेन्द्रि याणा ? मिति प्रश्नः, उत्तरमाह - 'गोवमा ! इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अत्थे - गइयाणं एवं सन्नाइ वा जाब वईई वा' अस्त्येकेषां संज्ञिपश्चेन्द्रियजीवानाम्, एवं संज्ञेति यावत् वागिति वा विद्यते 'अम्हे णं इट्ठानिट्टे सद्दे जान फासे पडिसंवेदेमो' वयं खलु इष्टानिष्टान् शब्दान् यावत् स्पर्शान् प्रतिसंवेदयामः, 'अत्थे गाणं नो एवं सन्नाइ वा जाव वई वा' अस्त्येकेषाम् असंशिपञ्चेन्द्रियाशाम् नो एवं संज्ञेति वा यावद् वागिति वा, अत्र यावत्पदेन 'पन्नाइ वा मणेइ वा ' इत्यनयोः संग्रहः, 'अम्हेणं इट्ठानिट्टे सद्दे जान फासे पडिसंवेदेमो' वयं खलु इष्टानिष्टान् शब्दान् यावत् स्पर्शान् प्रतिसंवेदयामः अत्र यावत्पदेन इष्टानिष्टरूपगन्धरसानां संग्रहः केषांचित् असंज्ञिपञ्चेन्द्रियजीवानां वयम् इष्टानिष्टशब्दादिकं प्रतिसंवेदयाम इत्येवं रूपेण संज्ञादिकं न भवतीत्यर्थः संज्ञाद्यभावेऽपि से otoपीतादिरूपों को इष्टानिष्ट गंधों, इष्टानिष्ट पांचों प्रकार के रसों को और इष्टानिष्ट मृदु कर्कशादिरूप स्पर्शो को प्रतिसंवेदित करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! अत्थेगइयाणं एवं सन्नाइ वा, जाव' हे गौतम! कितनेक पञ्चेन्द्रियों में ऐसी संज्ञा मन एवं वचन होते हैं कि हम इष्टानिष्ट शब्दों को इष्टानिष्ट रूपों को, इष्टानिष्ट गंधों को, इष्टानिष्ट रसों को और इष्टानिष्ट स्पर्शो को प्रतिसंवेदित करते हैं तथा - 'अत्थे गइयाणं नो एवं सन्नाई वा जाव वईइ वा' कितनेक पञ्चेन्द्रियों को ऐसी संज्ञा यावत् वचन नहीं होते हैं कि हम इष्टानिष्ट शब्दों को इष्टानिष्ट रूपों को इष्टानिष्ट गंधों को, इष्टानिष्ट रसों को इष्टानिष्ट स्पर्शो को प्रतिसंवेदिन करते हैं इस प्रकार से raft इनके इष्टानिष्ट शब्दादिकों को संवेदन करनेवाली संज्ञादि का વર્ણનું તથા ઈષ્ટ અનિષ્ટ ગધાનુ ઈષ્ટ અનિષ્ટ પાંચે પ્રકારના સેાનું અને ઇષ્ટ અનિષ્ટ મૃદુ કર્કશ વિગેરે સ્પÀર્ધાનુ પ્રતિસ ંવેદિત કરી રહ્યા છીએ ?
या प्रश्नना उत्तरमा अछे - 'गोयमा ! अत्थेगइयाणं' एवं सन्नाइ वा' जाव वईइ वा' हे गौतम! टापथेन्द्रियामां श्रेवी संज्ञा યાવત્ પ્રજ્ઞા મન અને વચન હોય છે કે અમે ઈષ્ટ અનિષ્ટ શબ્દને, ઈષ્ટ અનિષ્ટ રૂપેાને ઈષ્ટ અનિષ્ટ ગધાને ઇષ્ટ અનિષ્ટ રસાને અને ઈષ્ટ અનિષ્ટ स्पर्शनि प्रतिसहित (अनुभव) अरीयो छीमे तथा 'अत्थेगइयाणं नो एवं सन्नाइ वा जाव वईइ वा वा पथेन्द्रियाने सेवी संज्ञा यावत् वयन હાતા નથી કે અમા ઇષ્ટ અનિષ્ટ શબ્દોને ઇષ્ટ અનિષ્ટ ગાને દૃષ્ટ અનિષ્ટ રસાને અને ઇષ્ટ અનિષ્ટ સ્પર્શને પ્રતિસ વેદિત કરીએ છીએ. એ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ सु०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्देशनिरूपणम् ४९१ जीवा संवेदयन्त्येव इष्टानिष्टशब्दादिका नित्याशये नाह-' पडिसंवेदेति पुणते' मतिसंवेदयन्ति पुनस्ते इति । 'ते गं भंते | जीवा' ते पञ्चेन्द्रियाः खलु भदन्त । जीवाः 'किं पाणाइवाए उवक खाइज्नंति' किं पाणातिपाते उपाख्यान्ति-धातूनामनेकार्थत्वादुपतिष्ठन्तीत्यर्थः, उत्तरमाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'अत्थेगइया पाणाइवाए वि सन्त्येके जीवाः ये प्राणातिपातेऽपि 'उबक्खाइज्जति उपाख्यान्ति 'जाव मिच्छादसणसल्ले वि उपक्खाइज्जति यावत् मिथ्यादर्शनशल्येऽपि उपाख्यान्ति अत्र यावत्पदेन मृपावादादिमायामृषापर्यन्तानापोडशपापस्थानानां संग्रहो भवति, द्वयोः सूत्र एव गृहीतत्वात् । 'अत्थेगइया नो अभाव है फिर भी 'पडिसंवेदेति पुण ते' वे इष्टातिष्ट शब्दादिकों का प्रतिसंवेदन तो करते ही रहते हैं अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं___ 'ते ण भंते ! जीवा किं पाणाइवाए उवक्खाइज्जति' हे भदन्त ! वे पञ्चेन्द्रिय जीव क्या प्राणातिपात में मौजूद रहते हैं-प्राणातिपातक्रिया करते हैं ? यहां 'उपाख्यान्ति' क्रिया का अर्थ 'धातुनामनेकार्थत्वात् ' के अनुसार उपस्थित रहते हैं-करते हैं ऐसा होता है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अत्थेगड्या पाणाहवाए वि' हाँ गौतम ! कितनेक पञ्चेन्द्रिय जीव ऐसे होते हैं जो प्राणातिपातक्रिया में मौजूद रहते हैं या उसे करते हैं 'जाव मिच्छादसणसल्ले वि उवक्खाइति' यावत् मिथ्यादर्शनशल्य में भी मौजूद रहते हैं या उसे करते हैं यहां यावत्पद से मृषावादादि १६ पाप स्थानों का संग्रह हुआ है क्योंकि दो पापस्थान मूत्र में ही રીતે છે કે તેઓને ઈટ અનિષ્ટ શબ્દાદિકને સંવેદન કરવાવાળી સંજ્ઞા विगेरेना मला छे तो ५ 'पडिसंवेदेति पुण ते' तम्या ४८ मनिष्ट શબ્દાદિકેને અનુભવ–પ્રતિસંવેદન તે કરતા જ રહે છે.
श्री गौतम स्वामी प्रसुन मे पूछे छे -'ते णं भंते ! जीवा कि पाणाइवाए उवक्खाइज्जति' 8 मग ते ५ यन्द्रिय । प्रायातिपातमा पतभान २ छे १ अर्थात् प्रातिपात ठिया रे छे ? महिया 'उपाख्यान्ति' से यापहने। 'धातूनामनेकार्थत्वात्' धातुनी मने म यता पाथी ये વચન અનુસાર ઉપસ્થિત રહે છે–કરે છે તે અર્થ થાય છે. આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु छ ?-'अत्थेगइया पाणाइवाए वि' । गीतमा टमा પંચેન્દ્રિય જી એવા હોય છે કે જેઓ પ્રાણાતિપાત ક્રિયામાં त५२ २७ छ. अथवा प्रातिपात २ छे. 'जाव मिच्छादसणसल्ले वि उवक्खाइज्जति' यावत् भियाइश नशस्यमा ५यु तत्५२ २ छ. અથવા મિથ્યાદર્શન શલ્ય કરે છે. અહિયાં યાવત્ પદથી મૃષાવાદ વિગેરે ૧૬ સેળ પાપસ્થાને ગ્રહણ કરાયા છે. કેમ કે એ પાપસ્થાન સત્રમાં બતાવી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
भगवतीसूत्रे
पाणाइवाए उबक्खाइज्जति' समस्येके नो प्राणातिपाते उपाख्यान्ति 'नो मुसावादे' नो मृषावादे 'जाव नो मिच्छादंसण सल्ले उनकखाइजेति यावत् नो मिथ्यादर्शनशल्ये उपाख्यान्ति, असंयता जीवाः प्राणातिपाताद्यष्टादश पापस्थानेषु उपतिष्ठन्ति संयता जीवाः प्राणातिपातादौ नोपतिष्ठन्तीत्यर्थः 'जेसि पिणं जीवाण येषामपि खलु जीवानाम् 'ते जीवा एवमाहिज्जंति' ते जीवा एवमाख्यायन्ते 'तेसिं पिणं जीवाण' तेपामपि खल्ल जीवानाम् अत्थे गइयाणं' अस्स्ये केपामसंज्ञिनामित्यर्थः, 'विनाए नाणते' विज्ञातं नानात्वम्-भेदो विज्ञातो भवतीत्यर्थः 'अत्थेमइया' अस्त्येकेषाम् असंज्ञिनां न विज्ञातं नानात्वम् भेदो न विज्ञातो भवतीत्यर्थः येषामपि जीवानां संबन्धिनाऽतिपातादिना ते पञ्चेन्द्रिया जीवा एवमाख्यायन्ते यथा प्राणातिपातादिमन्त एते इति तेषामपि जीवानाम् अस्ययमर्थो यदुत एतेषां संज्ञिनां प्रतीतं नानाखं भेदः यदुत वयं वध्यादय एते बधकादय प्रकट कर दिये गये हैं। 'अस्थेगइया नो पाणाइवाए उवक्खाइज्जति' तथा कितनेक पञ्चेन्द्रिय जीव ऐसे होते हैं कि जो प्राणातिपात क्रिया में यावत् मिथ्यादर्शन शल्य में मौजूद नहीं रहते हैं उसे नहीं करते हैं तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि असंयत जीव १८ पापस्थानों में वर्तमान रहते हैं और जो संयत जीव हैं वे १८ पापस्थानों में वर्तमान नहीं रहते हैं 'जेसिं पिणं जीवाणं ते जीवा एवमाहिज्जंति तेसिं पिणं०' इत्यादि - तथा जिन जीवों की ये प्राणातिपात आदि क्रिया करते हैं उन जीवों में से कितनेक जीवों को 'हम इनके द्वारा मारे जा रहे हैं वे हमारे मारनेवाले हैं' इस प्रकार का भेद ज्ञान नहीं होता है कहने का भाव यही है कि जो जीव असंज्ञी होते हैं वे पञ्चेन्द्रिय होने पर भी
-
४ हीधा छे. 'अत्थेगइया नो पाणाइवाए उवक्खाइज्जंति जाव नो मिच्छादंसणसल्ले उवकखाइज्जंति' तथा उसा पंथेन्द्रिय कवा सेवा होय छे टु भे પ્રાણાતિપાત ક્રિયામાં યાવત્ મિથ્યાદન શલ્યમાં તત્પર રહેતા નથી. અર્થાત પાણાતિપાત વિગેરે કરતા નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-અસ‘યત જીવા ૧૮ અઢાર પ્રકારના પાપસ્થાનામાં તત્પર રહે છે. અને જે સયત જીવ छे तेथे ते मदार प्रहारना पायस्थानामां तत्पर रहेता नथी. 'जेसि' पिणं' जीवाणं ते जीवा एवमाहिज्जंति' वेसि पि णं०' इत्यादि तथा ने भवानी प्रथाતિપાત આદિ ક્રિયા તેઓ કરે છે, તે પૈકી કેટલાક જીવાને અમે આના દ્વારા મરાઇએ છીએ અથવા આ અમને આ મારવાવાળા છે. એ રીતનુ’ જ્ઞાન હતું નથી. કહેવાના હેતુ એ છે -भे मसज्ञी જીવ ડાય છે, તે પચેન્દ્રિય હાવા છતાં પણુ વધ્ય અને ઘાતક એ ભેદ વિનાના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०१ सू०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोद्देशनिरूपणम् ४९३ इति एकेषां संज्ञिनां नो विज्ञातं नानात्वं यथोक्तरूप वध्यवधकादिरूपमिति भावः । 'उववाओ सयओ' उपपात एषां जीवानां सर्वतः 'जाव सबट्टसिद्धाओ' यावत् सर्वार्थसिद्धात् उपपात: आगमनं स सर्वस्मादेव स्थानात् भवतीति, 'ठई जहन्नेण अंतोमुहुत्तं स्थितिर्जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् 'उको सेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' उत्कृष्टतः स्थितिस्त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि 'छ समुग्घाया केवलिबाना' पञ्चेन्द्रिय जीवानां षट्समुद्घाता भवन्ति केवलिसमुद्घातवर्जिताः, केलिसमुद्घातं परित्यज्य अन्ये षट्समुद्घाता भवन्तीति, 'उबट्टणा सव्वत्थ गच्छंति' उद्वर्तना सर्वत्र गच्छन्ति, 'जाव सव्वट्ठसिद्धत्ति' यावत् सर्वार्थसिद्धे इति ते पञ्चेन्द्रियनीवाः, षध्यघातक के भेद से रहित होते हैं तथा जो संज्ञो पञ्चेन्द्रिय जीव होते हैं उन्हें ही वघ्यघातक भेदका ज्ञान होता है यही बात इस 'जेसिंपिणं' इत्यादि सूत्र द्वारा प्रकट की गई है। 'उववाओ सव्वओ' का मतलय ऐसा है कि इन जीवों में सब स्थानों से आकर जीव उत्पन्न होते हैं 'जाव सघट्ट सिद्धाओ' यावत् सर्वार्थसिद्ध तक के जीव भी इन पञ्चेन्द्रिय जीवों में आकर जन्म लेते हैं इस प्रकार से चारों गतियों के जीवों का इनमें उपपात कहा गया है । 'ठिई जहन्नेणं अंतो मुहत्तं' इनकी स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त की होती है 'उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' और उत्कृष्ट से ३३ सागरोपम की होती है यह ३३ सागरोपम की स्थिति सप्तमी भूमि के नारकों की अपेक्षा से या सर्वार्थसिद्धविमान के देवों की अपेक्षा से कही गई जाननी चाहिये 'छस्समुग्धाया' केवलि समुद्घात को छोडकर इनमें ६ समुद्घात होते हैं 'उबट्टणा सव्वस्थ गच्छंति' ये पञ्चेन्द्रिय હોય છે. તથા જે સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવ હોય છે. તેઓને જ વધ્ય અને धात:-भारनारना न पाम डाय से वात 'जेसि पि णं' इत्यादि सूत्र द्वारा मतावेस छ. 'उबवाओ सव्व ओ' ॥ ५४ हेतु से छे 3-4 वाम १५॥ १ थानाथी भावी त्पन्न थाय छे. 'जाव सम्वद्रसिद्धाओ' યાવત્ સર્વાર્થસિદ્ધ સુધીના જીવ પણ આ પંચેન્દ્રિય જીવોમાં જન્મ લે છે. मा शत यारे गतियोवामा वन तमाम 6५पात यो छे. 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' तेमानी स्थिति धन्यजी मे मतभुत नी डाय छे. 'उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' भने १४थी 33 तेत्रीस सागरेश५मनी स्थिति હોય છે. આ તેત્રીસ સાગરોપમની સ્થિતિ સાતમી ભૂમિના નારકોની અપેસાથી અથવા સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનના દેવાની અપેક્ષાથી કહેલ છે તેમ સમજવું. 'छ समुग्घाया' हा समुद्धातन छोडीने तमामा ७ समुद्धात डाय छे. 'उठव.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
भगवतीसूत्र उद्धृत्य-मृत्वा सर्वार्थसिद्धपर्यन्तं गच्छन्तीत्यर्थः । 'सेसं जहा बेइंदियाण' शेषं यथा द्वीन्द्रियाणाम् एतद्भिन्न सर्व द्वीन्द्रियादेव ज्ञातव्यमिति । 'एएसिणं भंते !' एतेषां खलु भदन्त ! 'बेइंदियाणं जाव पंचिंदियाण य' द्वीन्द्रियाणां यावत्पञ्चेन्द्रियाणां च जीवानाम् यावत्पदेन त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां ग्रहणं भवति । 'कयरे कयरेहितो जात्र विसेसाहिया वा' कतरे कतरेभ्यो यावद्विशेषाधिका वा याव. पदेन अल्पर्धिका महद्धिका वेत्यनयोः संग्रहः इति प्रश्नः, उत्तरमाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'सवत्थो वा पंबिंदिया' सर्वस्तोकाः पञ्चेन्द्रियाः 'चउरिंदिया विसेसाहिया' चतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः 'तेइंदिया विसेसाहिया' त्रीन्द्रिया विशे. जीव मरकर सर्वत्र उत्पन्न होते हैं 'जाव' तात्पर्य इस कथन का केवल यही है कि पश्चेन्द्रिय जीव मरकर सर्वार्थसिद्ध तक उत्पन्न होते हैं। 'सेसं जहा बेइंदियाणं' इस कथन से अतिरिक्त और सष कथन हीन्द्रियजीवों के कथन जैप्ता ही जानना चाहिये 'एएसिणं भंते ! बेइंदियाणं जाव पंचिंदियाण य कयरे कयरेहितो जाय विसेसाहिया' अव गौतम ने इस मूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! इन द्वीन्द्रियजीवों से कौन किससे यावत् विशेषाधिक हैं ? यहां प्रथम यावत्पद से तेइन्द्रिय और चौइन्द्रियजीवों का ग्रहण हुआ है और द्वितीय यावत्सद से अल्पर्द्धिक और महर्दिक इन दो का ग्रहण हुआ है गौतम के इस प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं-'गोधमा' हे गौतम ! 'सम्वत्थो वा पचिंदियो' सष से कम पञ्चेन्द्रिय जीव हैं और पञ्चेन्द्रिय जीवों की अपेक्षा 'चरिदिया विसेसाहिया' चौइन्द्रिय जीव विशे. दृणा सव्वत्थ गच्छति' 20 पयन्द्रिय ७१ भरीने मधे पन्त थाय छे. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-પંચેન્દ્રિય જીવ મરીને સર્વાર્થ સિદ્ધ ઉત્પન્ન थाय छे. 'सेसं जहा बेइंदियाणं' मा ४थन शिवाय माडीनु मधु ४थन मे धन्द्रिय सवाना 3थन प्रमाणे ॥ छ. म सभा. एएसिणं भंते ! बेइंदि याणं जाप पंचिं दियाण य कयरे कयरे हितो जाब विसेसाहिया' मन मा બે ઇન્દ્રિય જીમાં કે તેનાથી યાવત્ વિશેષાધિક છે? અહિયાં પહેલા યાવત્ પદથી ત્રણ ઇન્દ્રિયવાળા અને ચાર ઈદ્રિયવાળા જ ગ્રહણ કરાયા છે. અને બીજા યાવત્ પદથી અ૫ર્ષિક અને મહદ્ધિક એ બે ગ્રહણ કરાયા છે. ગૌતમ स्वाभास मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु के छ है-'गोयमा!' गौतम ! 'सव्वत्थो या पंचि दिया' धाम मेछ। पथेन्द्रिय ७१ छ भने ५'थेन्द्रिय वानी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० ३०१ सू०१ द्वीन्द्रियनामकप्रथमोहे शनिरूपणम ४९५ पाधिकाः 'बेइंदिया विसेसाडिया' द्वीन्द्रिया विशेषाधिकाः, सर्वतोऽल्पाः पञ्चे. न्द्रियाः तदपेक्षया चतुरिन्द्रियाः ततोऽधिकार, तदपेक्षया त्रीन्द्रिया अधिकास्तद. पेक्षया द्वीन्द्रियाः अधिकाः सर्वतोऽल्पत्वं पञ्चेन्द्रियाणाम् सर्वतोऽधिकत्वं द्वीन्द्रियाणाम् , त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रिययोरपेक्षया अल्पत्वमपि अपेक्षया विशेषाधिकत्वमा पीति । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाब विहरइ' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति हे भदन्त ! यद्देवानुमियेण कथितं तत् एवमेव-सर्वथा सत्यमेव भवद्वाक्यस्थ सर्वथा सत्यत्वात् इति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ।मु० १॥ इति श्री विश्वविख्यातजगतल्लमादिग्दभूषितवालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य'
पूज्यश्री घालीलालयतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेय चन्द्रिका ____ख्यायां व्याख्यायां विंशतितमशतकस्य प्रथमोदेशकः समाप्तः।।२०-१॥ षाधिक हैं 'तेइंदिया विसेसाहिया' चौइन्द्रिय जीवों की अपेक्षा तेइन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं 'बेइंदिया विसेसाहिया' तेइन्द्रिय जीवों की अपेक्षा दोइन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं इस प्रकार सब से कम पश्चे. न्द्रिय जीव हैं । इनकी अपेक्षा चौइन्द्रिय जीव अधिक हैं इनकी भी अपेक्षा तेइन्द्रिय जीव अधिक है और इनकी अपेक्षा दो इन्द्रियजीव अधिक हैं । अतः इस प्रकार से विचार करने पर पञ्चेन्द्रिय जीवों में सर्वतोऽल्पता आती है। और द्वीन्द्रिय जीवों में सर्वतोऽधिकता आती है तथा तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय जीवों में अपेक्षाकृत अल्पता भी और अपेक्षाकृत विशेषाधिकता भी आती है 'सेवं भंते ! अपेक्षा 'चउरिदिया विसेसाहिया' या२ ४न्द्रियाणा व विषाधि: छ. ईदिया विसेसाहिया' या२ द्रियवाणा वानी अपेक्षा त्रयन्द्रियाणा व विशेषाधि छ. 'बेइंदिया विसेसाहिया' अ द्रियाणा लवानी અપેક્ષાએ બે ઇન્દ્રિયવાળા જ વિશેષાધિક છે. આ રીતે બધાથી ઓછા પંચેન્દ્રિય જીવે છે. તેમની અપેક્ષાએ ચાર ઈદ્રિયવાળા જી અધિક છે. ચાર ઈદ્રિયવાળા કરતાં ત્રણ ઈદ્રિયવાળા જીવ અધિક છે. અને ત્રણ ઈદ્રિયવાળા છ કરતાં બે ઈદ્રિયવાળા જીવ અધિક છે. તેથી આ રીતનો વિચાર કરવામાં આવે તે પંચેન્દ્રિય માં સર્વથી અલ્પપણુ આવે છે. અને બે ઈન્દ્રિયવાળા જીવમાં સર્વથી અધિક પણ આવે છે. તથા ત્રણ ઈન્દ્રિય વળા અને ચાર ઈન્દ્રિયવાળા માં અપેક્ષાથી અપપણુ અને અપેક્ષાથી વિશેષાધિકપણુ પણ આવે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
मगचतीसूत्रे सेव भंते ! त्ति जाव विहरई' हे भदन्त ! आप देवानुप्रिय ने जो यह कहा है वह सब सत्य ही कहा है, हे भदन्त ! आप देवानुप्रिय ने जो यह कहा है वह सब सत्य ही कहा है क्योंकि आपके वाक्य सर्वथा सत्य होते हैं इस प्रकार कहकर गौतम ने भगवान् को वन्दना की नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आस्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ मृ० १॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके वीसवें शतकका
॥पहला उद्देशा समाप्त २०-१ ॥ 'सेवं भंते सेवं भंते त्ति जाव विहर इ'७ सावन मा५ हेवानुप्रिये આ વિષયમાં જે પ્રમાણે કહ્યું છે. તે સઘળું સત્ય જ છે. હે ભગવદ્ આપનું કથન સર્વથા યથાર્થ જ છે. આપના વાકયે સર્વથા સત્ય જ હોય છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા. વંદના નમસ્કાર કરીને તેઓ સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. એ સૂ ૧ | જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજયશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના વીસમા શતકને પહેલે ઉદ્દેશક સમાતા ૨૦–૧૫.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सु०१ आकाशस्वरूपनिरूपणम्
अथ द्वितीयोदेशकः प्रारभ्यते ॥
"
प्रथमोद्देश द्वीन्द्रियादयो जीवाः प्ररूपिताः ते च जीवा आकाशाधारा इति द्वितीयोदेशके आकाशादिः मरूप्यते इत्येवं संबन्धेन आयातस्य द्वितीयोदेशकस्येदमादिमं सूत्रम् - 'कविहे णं भंते " इत्यादि,
मूलम् -'कइविहे भंते! आगासे पन्नत्ते ? 'गोयमा ! दुविहे आगासे पन्नत्ते ? ' तं जहा - लोयागासे य अलोयागासे य । लोयागासे णं भंते! किं जीवा जीवदेसा एवं जहा बितीयसए अत्थि उद्देसे तह चेत्र इह वि भाणियव्वं, नवरं अभिलावो जाव धम्मत्थिकाए णं भंते ! के महालए पन्नत्ते ? गोयमा ! लोए लोयमेत्ते लोग पमाणे लोयफुडे लोयं चेव ओगाहित्ता णं चिटु एवं जाव पोगलत्थिकाए । अहे लोए णं भंते! धम्मत्थिकायस्स के इयं ओगाढे ? गोयमा ! सातिरेगं अद्धं ओगाढे एवं एएणं अभिलावेणं जहा बित्तीयसए जाव इसीप्पभारा णं भंते! पुढवी लोयागासस्स किं संखेजभागं० ओगाढा पुच्छा ? गोयमा ! नो संखेजइभागं ओगाढा, नो असंखेजइभागं ओगाढा नो संखेने भागे ओगाढा नो असंखेजे भागे ओगाढा नो सवलयं ओगाढा सेसं तं चैव ॥ सू० १॥
४९७
छाया - कतिविधः खलु भदन्त ! आकाशः प्रज्ञप्तः ? गौतम । द्विविध आकाशः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - लोकाकाशच अलोकाकाशश्च । लोकाकाशः खलु भदन्त ! किं जीवाः जीवदेशाः एवं यथा द्वितीयशतके अस्त्युद्देश के तथैव इहापि सर्वं भणितव्यम् नत्ररमभिलापो यावत् धर्मास्तिकायः खलु भदन्त ! किं महालयः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! लोको लोकमात्रो लोकप्रमाणको लोकस्पृष्टो लोकमेवावगाह्य खलु तिष्ठति एवं यावत् पुद्गलास्तिकायः । अधोलोकः खलु भदन्त ! धर्मास्तिकायस्थ कियन्तमवगाढः १ गौतम | साविरेक्रमर्द्धमवगाढः एवमेतेनाभिलापेन यथा द्वितीयते यावद् ईशत्प्राग्भारा खलु भदन्त । पृथिवी लोकाकाशस्य किं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
भगवतीसूत्रे संख्येयभागम् अवगाढा पृच्छा गौतम ! नो संख्येयभागमवगाढा नो असं. ख्येयभागमवगाढा नो संख्येयान् भागान् अवगाढा नो असंख्येयान् भागान् अब गाढा नो सर्वलोकमवगाढा शेषं तदेव ॥५० १॥
टीका-'कइविहे गं भंते !' कतिविधः खलु भदन्त ! 'आगासे पन्नत्ते' आकाशः मज्ञप्तः ? उत्तरमाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहे आगासे पन्नत्ते' द्विविधा द्विपकारकः आकाशः प्रज्ञप्त:-कथितः, 'तं जहा' तद्यथा- लोयागासे य अलोयागासे य' लोकाकाशश्वालोकाकाशश्व 'लोयागासे णं भंते ! कि जीवा जीव
दूसरे उद्देशे का प्रारंभ प्रथम उद्देशे में द्वीन्द्रियादिक जीवों की प्ररूपणा की गई है, ये जीव आकाश आधार है जिन्हों का ऐसे होते हैं इसलिये इस द्वितीय उद्देशे में अब आकाश आदि की प्ररूपणा की जावेगी इसका आदि सूत्र
'काविहे णं भंते ! आगासे पण्णत्ते' इत्यादि ।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने सब से प्रथम आकाश के विषय में प्रभु से ऐसा पूछा है कि-'कइविहे गं भंते ! आगाले पन्नत्ते' हे भदन्त ! ओकाश कितने प्रकार का कहा गया है ? अर्थात् जीव और अजीव आदि द्रव्यों का आधारभूत जो आकाश है उनके कितने भेद हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा है 'गोयमा ! दुविहे आगासे पन्नत्ते' हे गौतम! आकाश के दो भेद कहे गये हैं 'तं जहा'-लोयागासे य अलोयागासे य' एक लोकाकाश और दूसरा अलोकाकाश इस प्रकार से एक अखण्ड
मीन देशानो पार - પહેલા ઉદ્દેશામાં બે ઈદ્રિય વિગેરે જેની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. એ જી આકાશ આધાર છે. જેમને એવા છે. અર્થાત્ આકાશના આધાર વાળા છે. તેથી આ બીજા ઉદ્દેશામાં હવે આકાશ વિગેરેની પ્રરૂપણું કરવામાં આવશે તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે.--
'कइविहे गं भंते आगासे पण्णत्ते' इत्यादि।
ટીકાથ–આ સૂત્ર દ્વારા ગૌતમ સ્વામીએ સૌથી પહેલાં આકાશના समयमा प्रभुने मे पूछ्युछे-'कइविहे गं भते ! आगासे पण्णत्ते' ભગવન આકાશ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે'गोयमा ! दविहे आगासे पण्णत्ते' है गौतम! भाश में प्रा२नु छे. 'तंजहा-लोयागासे य अलोयागासे य' २मा प्रमाणे छ.-४ ।।४।२२ मने બીજ અલકાકાશ આ રીતે એક અખંડ દ્રવ્ય આકાશ જે આ બે ભેદ કહ્યા છે, તે આધેયરૂપ દ્રવ્યો ત્યાં નહી મળવાથી જ કથા છે. અર્થાત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०१ आकाशस्वरूपनिरूपणम् ४९९ देसा' लोकाकाशः खलु भदन्त ! किं जीवा जीवदेशाः, 'एवं जहा बितीयसए अस्थिउद्देसए तहचेव इहवि भाणिय' एवं यथा द्वितीयशतके दशमे अस्त्युद्दे. शके तथैव इहापि भणितव्यम् ‘णवरं अभिलावो' नवरम् अभिलाप:-नवरम् विशेषः केवलमेतावानेव यत्-तत्र-द्वितीयशतके लोयं चेव फुसित्ता णं चिटई' इत्यस्य स्थाने-'लोयं चेव ओगाहित्ता णं चिटई' इत्येवममिलापो वक्तव्यः किय. पर्यन्तमित्याह-'जाव' यावत् 'धम्मत्यिकाए णं' इत्यादि सूत्रमायाति तावत्पर्यन्तं वक्तव्यम् । अत्र यावत्पदेन 'अलोयागासे णं भंते' इत्यादि अलोकाकाशस्त्रं संपूर्ण पठनीयम् , अस्य व्याख्याऽपि तत्रैव द्रष्टव्येति । द्रव्य आकाश के जो ये भेद किये गये हैं वे आधेयभूत द्रव्यों के वहीं नहीं पाये जाने की अपेक्षा से ही किये गये हैं अर्थात जीवादिक द्रव्य आकाश के जितने भाग में पाये जाते हैं वह भाग लोकाकाश है और इससे अतिरिक्त भाग अलोकाकाश है। 'लोयागासे णं भंते ! किं जीवा जीवदेसा?' हे भदन्त ! लोकाकाश क्या अनेक जीव रूप हैं ? या जीव देशरूप है ? इत्यादि प्रश्न का उत्तर एवं जहा वित्तियसए अस्थि उद्देसे तह चेव इह वि भाणियच' हे गौतम ! द्वितीयशतकके १० वे अस्ति उद्देशक में कहे गये अनुसार है 'नवरं अभिलावो' परन्तु विशेषता केवल इतनी सी है कि वहां वितीयशतक में 'लोयंचेच फुसित्ता णं चिट्ठ' ऐसा जो अभिलाप है उस अभिलाप के स्थान में 'लोयं चेव ओगाहित्ता णं चिट्टई' यहां ऐसा अभिलाप कहना चाहिये और यह अभिलोप 'जाव धम्मस्थिकाए णं' इस सूत्र पर्यन्त જવ વિગેરે દ્રવ્ય આકાશના જેટલા ભાગમાં મળે છે, તે ભાગને કાકાશ
छ. 'लोयागासे गं भंते ! कि जीवा जीवदेसा' अशा અનેક જીવ રૂપ છે? અથવા જીવ દેશ રૂપ છે? વિગેરે અને ઉત્તર આપતા प्रभु ४ छ -'एवं जहा बितिग्रसए अस्थि उद्देसे तह चेवं इहवि भाणियवं' ॐ गौतम भी शतना १० समां मस्तिदेशामा प्रमाणे . 'नवरं अभिलावो' पर विशेषता उ4 मेवी छ । त्यो भी शतभा 'लोयं चेव फुसित्ता णं चिदुइ' २२ प्रमाना २ मिसा५ छे, मलिन स्थान 'लोयं चेव ओगाहित्ता गं चिट्ठइ' मा प्रमाणुन मलिता५ ।
स. मन मा मलिता५ 'जाव धम्मस्थिकाए गं' मा सूत्र सुधी । २. महियां यावत् ५४थी मे मतायु छ ?-अलोयागासे गं भंते त्या
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
-
भगवतीसूत्रे ___ अथाने परतुतस्त्रमाह-'धम्मत्यिकाए णं भंते' इत्यादि, 'धम्मत्थिकारणं भंते' धर्मास्तिकायः खलु भदन्त ! 'के महालए पन्नत्ते' कियन्महालयः प्रज्ञप्त:कीदृशं महत्त्वं धर्मास्तिकायस्य कथितम् कियानविस्तीर्णः ? इत्यर्थः इति प्रश्नः, उत्तरमाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' ! हे गौतम ! 'लोए लोयमेत्ते लोयप्पमाणे लोकः लोकमात्रः, लोकपमाणः, लोकः-लोकरूपः, लोकमात्रः-यावान् लोकस्तावन्मात्रः, लोकममाण:-लोकवदेव प्रमाणं यस्य स तथा । 'लोयफुडे लोयं चेव ओगाहिताणं चिटई' लोकस्पृष्टः सन् लोकं स्पृशन स्थितः लोकमेवाकहते जाना चाहिये यहां यावत्पद से यह कहा गया है कि 'अलो. यागासे णं भंते !' इत्यादि अलोकाकाश सूत्र संपूर्णरूप से यहां पढ लेना चाहिये इसकी व्याख्या भी वहां पर देख लेनी चाहिये तात्पर्य कहने का यही है कि यहां पर लोकाकाश के जीवादिरूप होने का प्रश्न है सो उसके समाधान में ऐसा समझना चाहिये कि लोकाकाश यह जीव. रूप भी है जीवदेशरूप भी है और जीवप्रदेशरूप भी है इत्यादि समस्त कथन वहां द्वितीय शतक के १० वे उद्देशक में कहा गया है अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'धम्मत्थिकारणं भंते ! के महालए पन्नत्ते' हे भदन्त ! धर्मास्तिकाय कितना बडा कहा गया है ? अर्थात् धर्मास्तिकाय कितना विस्तीर्ण है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा ! लोए लोयमेत्त लोयएमाणे' हे गौतम! धर्मास्तिकाय लोकरूप है जितना बडा लोक है, उतना पडा है, लोक का जितना प्रमाण है उतना ही प्रमाण અલકાકાશ સૂત્ર પૂરેપૂરું અહિયાં કહેવું જોઈએ. અને તેની વ્યાખ્યા પણ ત્યાં જઈ સમજી લેવી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-અહિં લેકાકાશમાં જીવ વિગેરે હોવાને પ્રશ્ન છે, તેથી તેના સમાધાનમાં એમ સમજવું જોઈએ કે-લે કાકાશ જીવ રૂપ પણ છે, જીવ દેશ રૂપ પણ છે. અને જીવ પ્રદેશરૂપ પણ છે. વિગેરે સંપૂર્ણ કથન ત્યાં બીજા શતકના ૧૦ દસમાં ઉદ્દેશામાં કહ્યું છે. તે પ્રમાણે અહિયાં સમજવું.
वे गौतम भी शथा प्रसुने पूछे छे है-'धम्मत्थिकाए णं भाते ! के महाउए पण्णत्ते' सावन धातिय टयु वि स छ ? तना उत्तरमा प्रभु छ है-'गोयमा ! लोए लोयमेत्ते लोयापमाणे' गौतम ! ધર્માસ્તિકાય લેક રૂપ છે. એટલે વિશાળ લેક છે, તેટલે વિશાળ ધર્માસ્તિકાય છે. અર્થાત્ જેટલું પ્રમાણ લેકનું છે. તેટલું જ પ્રમાણ ધમસ્તિકાયનું छ. 'लोयफुडे लोय चेव ओगाहित्ता णं चिदुइ' ने २५शरीर सपू'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०२० उ०२ सु०१ आकाशस्वरूपनिरूपणम् वगाय-लोकं व्याप्य खलु तिष्ठति, 'एवं जाव पोग्गलत्थिकाए' एवम्-धर्मास्तिकायवदेव यावत् पुद्गलास्तिकायोऽपि लोकस्पृष्टः लोकमवगाह्य तिष्ठति यावत्पदेन अधर्मास्तिकायलोकाकाशजीवास्तिकायानां संग्रहः । 'अहेलोए णं भंते' अधोलोकः खलु भदन्न ! 'धम्मस्थिकायस्स' धर्मास्तिकायस्य 'केवइयं ओगाढे' कियन्तं भागमवगाढ:-अवगाह्य स्थितः 'गोयमा ! सातिरेगं अद्धं ओगाढे' गौतम ! सातिरेकमद्धम्-अर्द्धारिकश्चिदधिकमवगाढः, 'एवं एएणं अभिलावेणं जहा वितीयसए' एवम् एतेनाभिलापेन यथा द्वितीयशतके अनेनैव क्रमेण यथा द्वितीयशतके दशमोद्देशके कथितम् तथेहापि वक्तव्यम् । कियत्पर्यन्तमित्याहइसका है 'लोयफुडे लोयं चेव ओगाहित्ताणं चिट्ठह' लोक को छूता हुआ यह सम्पूर्ण लोक में व्याप्त होकर रहा हुआ है 'एवं जाव पुग्गलस्थिकाए' यहां यावत्पद से अधर्मास्तिकाय लोकाकाश और जीवास्तिकाय' इसका ग्रहण हुआ है तात्पर्य यह है कि धर्मास्तिकाय के जैसे ही यावत् अधर्मास्तिकाय लोकाकाश और जीवास्तिकाय पुद्गलास्तिकाय ये सब लोक को छुते हैं
और लोक को व्याप्त कर उसमें ठहरे हुए हैं । अब गौतम ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है-'अहेलोएणं भंते ! धम्मस्थिकायस्स केवइयं ओगाढे' हे भदन्त अधोलोक धर्मास्तिकाय के कितने भाग को व्याप्त करके ठहरा हुआ है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा। सातिरेग अद्धं ओगाढे' हे गौतम ! अधोलोक धर्मास्तिकाय के आधे से कुछ अधिक भाग को व्याप्त करके ठहरा हुआ है ‘एवं एएणं अभिलावेणं जहावितीयसए.' इसी क्रम से जैसा द्वितीयशतक के १० वे उद्देशक में कहा शोभा व्यात २२ २३ छ. 'एवं जाव पुगलथिकाए' मा यात्५थी અધર્માસ્તિકાય કાકાશ અને જીવાસ્તિકાય એ ગ્રહણ કરાયા છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-ધર્માસ્તિકાયની જેમ જ યાવત્ અધર્માસ્તિકાય
કાકાશ, જીવાસ્તિકાય અને પુલાસ્તિકાય એ બધા જ લેકને સ્પર્શ કરે છે. અને લેકમાં વ્યાપ્ત થઈને તેમાં રહે છે. ફરીથી गौतम स्वामी प्रभुने पूछे छ -'अहे णं भते ! धम्मत्थिकायस्स केवइय' ओगाढे' 3 मापन गयो। मास्तियन सा सामने ०यात ४शने २छो छ१ तेना उत्तरमा प्रभु -'गोयमा ! सातिरेग अद्धं ओगाढे ३ ગૌતમ! અધલેક ધર્માસ્તિકાયના અર્ધા ભાગથી કંઈક વધારે ભાગને વ્યાપ્ત 3शन २७ छ. 'एवं एएणं अभिलावेणं जहा बितीयसए.' या मथी જેમ બીજા શતકના દસમાં ઉદ્દેશામાં કહેવામાં આવ્યું છે તે જ પ્રમાણે અહિયાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3
५०२
भगवतीस्त्रे 'जाव ईसिपब्भाराए णं भंते !' यावद् ईपत्मारभारा खलु भदन्त ! यावत् ईषत्मार भारा पृथिवीमूत्रमायाति तावत्पर्यन्तमित्यर्थः । अत्रस्थ यावत्पदेन तिर्यग्लोकोल लोकादिसूत्राणां ग्रहणं भवति एतत्सर्वं तत्रैव द्वितीयशतके अस्तिकायोद्देश के दशमे द्रष्टव्यम् अथ ईषत्पााभारा पृथिवी सूत्रमाह-'ईसिपभाराणं भंते ! पुढवी, ईषत्मग्भारा सिद्धशिले तिनाम्ना प्रसिद्धा खलु भदन्त ! पृथिवी 'लोयागासस्स कि संखेज्जइभाग ओगाढा पुच्छा' लोकाकाशस्य किं संख्येयभाग० अवगाढा पृच्छा, असंख्येयभागं वेति प्रश्नः, 'गोयमा! हे गौतम ! 'नो संखेज्जइभागं ओगाढा' नो संख्येयभागमवगाढा 'असंखेज्जइभार्ग ओगाढा' असंख्येयभागमवगाढा 'नो संखेज्जे भागे नो असंखेज्जे' नो संख्येयान् भागान् नो असंख्येयान गया है वैसा ही यहां पर यावत् ईषत्प्राग्भारा पृथिवीसूत्र पर्यन्त कह लेना चाहिये यहां यावत्पद से तिर्यग् लोक, ऊर्ध्वलोक आदि सूत्रों का ग्रहण हुआ है यह सय द्वितीयशतक के १० वें अस्तिकायोद्देशक में देख लेना चाहिये। 'इसिपम्भारा णं पुढवी' हे भदन्त ! जिसका दूसरा नाम सिद्ध शिला है ऐसी ईषत्प्रारभारा नाम की जो पृथिवी है वह लोकाकाश के संख्यातवें भाग को व्याप्त करके स्थित है या असंख्यातवें भाग को व्याप्त करके स्थित है ? इस गौतम के प्रश्न पर प्रभु उत्तर देते हैं 'गोयमा ! नो संखेज्जइभागं ओगाढा' हे गौतम! ईषत्प्रारभारा पृथिवी लोकाकाश के संख्यातवें भाग को व्याप्त कर स्थित नहीं है किन्तु 'असंखेजहभागं ओगाढा' लोकाकाश के असंख्यातवें भागको व्याप्त कर स्थित है 'नो संखेज्जे भागे.' असंखेज्जे भागे.' वह लोक के संख्यात भोगों को अथवा असंख्यातभागों को भी व्याप्त થાવત ઈષપ્રાશ્મારા પૃથિવી સૂત્ર સુધી સમજી લેવું. અહિયાં યાવત્પદથી તિર્યલોક, ઉદર્વક વિગેરે ગ્રહણ કરાયા છે. આ તમામ વિષય બીજા શતકના BAvi मस्तिय देशभनिन सभ७ न. 'ईसीपब्भारा णं पुढवी'
ભગવન ઈષપ્રાગુભારા પૃથિવી-કે જેનું બીજું નામ સિદ્ધશિલા છે, તે કાકાશના સંખ્યામાં ભાગને વ્યાપ્ત કરીને રહી છે? અથવા અસંખ્યાતમાં ભાગને વ્યાપ્ત કરીને રહી છે? ગૌતમ સ્વામીના આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે छ -'गोयमा ! नो संखेज्जइभागं ओगाढा' गीतम! ४षत्प्रामा। पृथिवा astशना सध्यातमा लागने या सरीने २ही नथी ५५ 'असंखेजइभागं ओगाढा साशना असभ्यातमा लागन ८यात २ छे. 'नो संज्जे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामेकार्थक नामनि० ५०३ भागान, 'नो सव्वलोयं ओगाढा' नो सर्वलोकमवगाढा 'सेसं तं चैव' शेषं तदेव - द्वितीयशतकीय दशमोदेशकस्थास्थिकायोद्देशक व देव वक्तव्यम् । विशेषस्तु तत्रैव द्रष्टव्यः || सू० १ ॥
अथानन्तरपूर्वोक्तानां धर्मास्तिकायादीनामेकार्थिकान्याह - 'धम्मश्थिकायस्स ते' इत्यादि,
मूलम् - 'धम्मत्थिकायस्स णं भंते! केवइया अभिवयणा पन्नत्ता ? गोयमा ! अणेगा अभिवयणा पन्नत्ता, तं जहाधम्म वा धम्मत्थिकाइ वा पाणाइवायवेरमणेइ वा मुलावायविरमणेइ वा एवं जाव परिग्गहवेरमणेइ वा कोहविवेगेइ वा जाव मिच्छादंसणसल्लविवेगेइ वा इरियासमिईइ वा भासासमिई वा एसणासमिईइ वा आयाणभंडमत्तनिक्खेवणास मिईइ वा उच्चारपासवणखेलजल्लासिंघाणपरिट्ठावणियासमिईइ वा मणगुत्तीइ वा वइगुत्तीइ वा कायगुतीs वा जे यावन्ने तहप्पकारा सच्चे ते धम्मत्थिकायस्स अभिवयणा ।
करके स्थित नहीं है और 'नो सव्वलोयं ओगाढा' न सर्वलोक को भी व्याप्त करके स्थित है । किन्तु लोक के असंख्यातवें भाग को ही व्याप्त करके स्थित है 'सेसं तं चेव' बाकी का इस सम्बन्ध का और सब कथन factors के १० वें उद्देशक में स्थित अस्तिकायोद्देशक के जैसे ही है ऐसा जानना चाहिये विशेषता भी इस कथन में क्या है यह सब भी वहां से देख लेना चाहिये | सू० १ ॥
भागे नो असंखेज्जे भागे' ते बोउना सांध्यात लागोने पशु अथवा असभ्यात लागोने पशु व्याप्त कुरीने रखी नथी. अने 'नो सव्वलोयं ओगाढा' सर्वोउने વ્યાપ્ત કરીને પણ રહી નથી. પરતુ લેાકના અસખ્યાતમાં ભાગને જ વ્યાપ્ત अरीने रडेल छे. सेसं तं चेव' माडीतुं मा विषय संबंधी सघणु स्थन श्रील શતકના દસમાં ઉદ્દેશામાં આવેલ અસ્તિકાયાદ્દેશક પ્રમાણે જ છે. તેમ સમજવું અને આ કથનમાં વિશેષતા શું છે? તે પણ ત્યાં જોઇને સમજી લેવું સૂ. ૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४
भगवतीस्ने अधम्मस्थिकायस्स णं भंते! केवइया अभिवयणा पन्नत्ता ? गोयमा! अणेगा अभिवयणा पन्नत्ता तं जहा-अधम्मेइ वा, अधम्मत्थिकाएइ वा पाणाइवाएइ वा जाव मिच्छादसणसल्लेइ वा इरिया असमिईइ जाव उवारणपासवण जाव परिहावणिया असमिईइ वा मणअगुत्तीइ वा वइअगुत्तीइ वा कायअगुत्तीइ वा जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते अधम्मत्थिकायस्स अभिवयणा । आगासस्थिकायस्स णं पुच्छा गोयमा ! अणेगा अभिवयणा पण्णत्ता तं जहा-आगासेइ वा आगासत्थिकाएइ वा गगणेइ वा नभेइ वा समेइ वा विसमेइ वा खहेइ वा विहेइ वा वीयीवा विवरेइ वा अंबरेइ वा अंबरसेइ वा छिड्डेइ वा झुसिरेइ वा मग्गेइ वा विमुहेइ वा अद्देइ वा विपदेइ वा आधारेइ वा वोमेइ वा भायणेइ वा अंतरिक्खेइ वा सामेइ वा ओवासंतरेइ वा अगमिइ वा फलिहेइ वा अणंतेइ वा जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते अगासस्थिकायस्स अभिवयणा। जीवत्थिकायस्स णं भंते! केवइया अभिवयणा पन्नत्ता? गोयमा! अणेगा अभिवयणा पन्नत्ता तं जहा-जीवेइ वा जीवस्थिकायेइ वा पाणेइ वा भूएइ वा सत्तेइ वा विन्नूइ वा चेयाइ वा जेयाइ वा आयाइ वा रंगणाइ वा हिंडुएइ वा पोग्गलेइ वा माणवेइ वा कत्ताइ वा विकत्ताइ वा जगेइ वा जंतुइ वा जोणीइ वा सयंभूह वा ससरीइ वा नायएइ वा अंतरप्पाइ वा जे यावन्ने तहप्पगारा सवे ते जाव अभिवयणा। पोग्गस्थिकायस्सणं
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧૩
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिना मे कार्थकनामनि० ५०५ णं भंते! पुच्छा गोयमा ! अणेगा अभिवयणा पन्नता तं जहापोग्गलेइ वा पोग्गलस्थिकाएइ वा परमाणुपोग्गलेइ वा दुप्पएसिएड् तिपएसिएइ वा जाव असंखेजपए सिएइ वा अनंतपए सिएइ वा जे यावन्ने तहप्पगरा सव्वे ते पोग्गलत्थिकायस्स अभिवयणा । सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति' ॥सू०॥
diesमे सए बीओ उद्देसो समन्तो ॥
छाया - धर्मास्तिकायस्य खलु भदन्त । क्रियन्ति अभिवचनानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! अनेकानि अभिवचनानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - धर्मइति वा धर्मास्तिकायइति वा, माणातिपातविरमणमिति वा, मृषावादविरमणमिति वा एवं यावत् परिग्रहणविरमणमिति वा, क्रोधविवेक इति वा यावन् मिथ्यादर्शनशल्यविवेक इति वा, ईर्यासमितिरिति वा, भाषासमितिरिति वा एषणासमितिरिति वा, आदानभाण्डमात्र निक्षेपणासमितिरिति वा, उच्चारप्रत्रत्रण खेल जल्ल सिंघान परिष्ठापनिकासमितिरिति वा मनोगुप्तिरिति वा वचोगुप्तिरिति वा कायगुप्तिरिति वा यानि चान्यानि तथामकाराणि सर्वाणि तानि धर्मास्तिकायस्य अभिवचनानि । अधर्मास्तिकायस्य खलु भदन्त ! कियन्ति अभिवचनानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! अनेकानि अभिवचनानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - अधर्म इति वा अधर्मास्तिकाय इति वा प्राणातिपात इति वा यावत् मिथ्यादर्शनशल्यमिति वा, ईर्याऽसमितिरिति वा यावत् उच्चारण यावत् परिष्ठापनिकाऽसमितिरिति वा मनोऽगुप्तिरिति वा, बचोगुप्तिरिति वा कायागुप्तिरिति वा, यानि च अन्यानि तथाप्रकाराणिसर्वाणि तानि अधर्मास्तिकायस्य अभिवचनानि । आकाशास्तिकायस्य खलु पृच्छा, गौतम ! अनेकानि अभिवचनानि मज्ञप्तानि तद्यथा आकाश इति वा आकाशास्तिकाय इति वा, गगन मिति वा, नम इति वा, सम इति वा विषम इति वा खहमिति वा विद्यमिति वा वीचिरिति वा विवरमिति वा अम्बरमिति वा अम्बरसमिति वा छिद्रमिति वा शुचिरमिति वा मार्ग इति वा मुखमिति वा अर्दइति वा व्यर्दइति वा आधार इति वा व्योमइति वा भाजनमिति वा अन्तरिक्षमिति वा श्याममिति वा अवकाशान्तरमिति वा अगममिति वा स्फटिकमिति वा अनन्तमिति वा यानिचान्यानि तथा प्रकाराणि सर्वाणि तानि आकाशास्तिकायस्याभिवचनानि । जीवास्तिकायस्य खलु मदन्त !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कियन्ति अभिवचनानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! अनेकानि अभिवचनानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-जीव इति वा जीवास्तिकाय इति वा प्राण इति या भूत इति वा सत्त्वइति वा विज्ञ इति वा चेता इति वा जेता इति वा आत्मेति वा रङ्गणमिति वा हिण्डुक इति वा पुद्गल इति वा मानव इति बा कर्ता इति वा विकर्ता इति वा जगन् इति वा जन्तुरिति वा योनिरिति वा स्वयम्भूरिति या सशरीर इति वा नायक इति वा अन्तरात्मा इति वा यानि चान्यानि अभिवचनानि तथामकाराणि सर्वाणि तानि यावदभिवचनानि। पुद्गलास्तिकायस्य खलु भदन्त ! पृच्छा ? गौतम ! अनेकानि अभिवचनानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-पुद्गल इति वा पुद्गलारितकाय इति वा परमाणुपुद्गल इति वा द्विपदेशिक इति वा त्रिप्रदेशिक इति वा यावद् असंख्येय. पदेशिक इति वा अनन्तपदेशिक इति वा यानि चान्यानि तथा प्रकाराणि सर्वाणि तानि पुद्गलास्तिकायस्याभिवचनानि । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! सू० २॥
॥विंशतितमशते द्वितीयोद्देशकः समाप्तः । टीका-'धम्मत्थिकायस्स णं भंते !' धर्मास्तिकायाय खल भदन्त ! 'केवइया अभिवयणा पन्नत्ता' कियन्ति अभिवचनानि प्रज्ञतानि अभिधायिकानि वचवचनानि-शब्दा इति अभिवचनानि धर्मास्तिकायस्य कतिपर्यायशब्दा इत्यर्थः, उत्तरमाह-'गोयमा!' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अणेगा अभिवयणा
अब सूत्रकार अभी २ कहे गये धर्मास्तिकायादिकों के एकार्थकगमों का पर्यायवाची शब्दों का कथन करते हैं इसमें गौतम ने प्रभुसे ऐसा पूछा है-'धम्मत्यिकायस्स णं भंते ! केवड्या अभिवयणा पञ्चत्ता' इत्यादि।
टीकार्थ-'धम्मत्थिकायस्सणं भंते ! केवहया अभिवशणा पन्नत्ता' हे भदन्त ! धर्मास्तिकायद्रव्य कि जो गतिशील जीव और पुद्गलों के चलने में सहायक होता है अभिघानक शब्द किलने कहे गये हैं ? धर्मास्तिकाय के पर्याय शब्द कितने हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा-'गोयमा!
હવે સૂત્રકાર પૂર્વોક્ત કહેવામાં આવેલ ધર્માસ્તિકાય વિગેરેના એક અર્થ વાળા ગામના પર્યાયવાચક શબ્દોનું કથન કરે છે.
'धम्मत्थिकायस्स गं भते ! केवइया' या
ट'-'धम्मत्थिकायस्स Q भते ! केवइया अभिवर णा एण्णत्ता' गौतम સવામી પ્રભુને એવું પૂછે છે કે- હે ભગવન ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય કે જે ગતિ, શીલ, જીવ અને પુલોને ચાલવામાં સહાયક હોય છે તેના અભિધાયક શબ્દ-(પર્યાયવાચક) કેટલા કહેવામાં આવ્યા છે ? એટલે કે ધર્માસ્તિકાયના પર્યાયવાચક કેટલા શબ્દ કહેવામાં આવ્યા છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ
-3-'गोयमा! अणेगा अभिवयणा पन्नत्ता' 3 गौतम पारितायना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामेकार्थकनामनि० ५०७ पन्नत्ता' अनेकानि अभिवचनानि-पर्यायशब्दा धर्मास्तिकायस्य मज्ञप्तानि कथितानि । कानि तापनेकानि अभिवचनानि तत्राह-तं जहा' तद्यथा'धम्मेइ वा धर्म इति बा, जीवपुद्गलानां गतिपर्यायसहायकरूपेण धारणात् धर्म इति शब्द उपप्रदर्शनपरकः, चा शब्दो विकल्पार्थे 'धम्मस्थिकाएइ वा' धर्मास्तिकाय इति वा तत्र धनः-पूर्वोक्तलक्षणकः स चासो अस्तिकायश्च-पदेशराशिरिति धमास्तिकायः धर्मात्मकप्रदेशराशिरिपर्थः २ पाणाइवायवेरमणेइवा' माणातिपातविश्मणमिति वा अत्र धर्मशब्दचारित्रलक्षणकः स च प्राणातिपातविरमणरूपः ततश्च धर्मशब्दसाधादस्तिकायरूपस्यापि धर्मस्य माणातिपातविर'अणेगा अभिवयाणा पन्नत्ता' हे गौतम ! धर्मास्तिकोय के अभिधायक शब्द अनेक कहे गये हैं 'तं जहां-जैसे-'धम्मेइ वा' यहां सर्वत्र वा शब्द विकल्प अर्थ में प्रयुक्त हुआ है जीव और पुद्गलों को यह गतिरूप पर्याय में सहायक रूप से धारण करता है अतः इस अभिप्राय से इसे धर्म ऐसा कहा गया है अर्थात् इसका एक नाम 'धर्म' ऐसा कहा गया है 'धम्मेह' में 'इति' शब्द उपप्रदर्शनपरक है 'धम्मस्थिकाएइ था' यह पूर्वोक्त लक्षणवाला धर्म प्रदेशों की राशिरूप है अर्थात् असंख्यात प्रदेशी है तात्पर्य ऐसा है, कि यह प्रदेशराशि ऐसा है जो जीव और पुद्गलों को चलने में सहायक होती है अतः यह धर्मास्तिकाय ऐसा कहा गया है यह इसका द्वितीय नाम है। 'पाणाइवायवेरमणेह वा' यह इसका तीसरा नाम है क्योंकि धर्म यह शब्द 'चारित खलु धम्मो के अनुसार चारित्रधर्मरूप है और चारित्र जो होता है वह प्राणातिपात मलियाय-पर्यायवाची हे! भने ४ा छ. 'तंजहा' प्रमाणे . 'धम्मेई वा' अखियां ५ १ १ . A५ ममा १५राये छ. 4 અને પુત્રને આ ધર્માસ્તિકાય ગતિ રૂપ પર્યાયમાં સહાયક રૂપે ધારણ કરે छे. तेथी ये मभिप्रायथा तन यम से प्रभारी अपामा मान्छे . 'धम्मेइ वा' 2 पायमति २७४ ७५५४शन ५२४ छ. 'धम्मस्थिकाएइ वा' मा પૂર્વોક્ત લક્ષણવાળા ધર્મપ્રદેશોની રાશિ રૂપ છે. અર્થાત્ અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા છે, કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-આ પ્રદેશ રાશી એવી છે કે જે જીવ અને પદ્રલેને ચાલવામાં સહાય રૂપ હોય છે. તેથી તેને ધમસ્તિકાય એ પ્રમાણે
वामां आवे छे. तेनु मा नाम छे. ___'पाणाइवाय वेरमणेइ वा' मातेनुं त्रीभु नाम छ, भ-यम शाह 'चारित्तं खलु धम्मो' मे ४थन प्रभारी यात्रि मे धम ३५ छे. माने यात्रिय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
भगवतीसूत्रे मणादयो धर्मास्तिकायस्य पर्यायतया व्यवहियन्ते । 'मुसावायविरमणेइ वा' मृषावादविरमणमिति वा 'एवं जाव परिग्गह वेरमणेइ वा' एवं यावत् परिग्रहविरमणमिति वा अत्र यावत्पदेन अदत्तादानविरमणमैथुनविरमणयोः संग्रहो भव. तीति, 'कोहविवेगेइ वा' क्रोधविवेक इति वा, 'जाव मिच्छादसणसल्लविवेगेइ वा' यावद् मिथ्यादर्शनशल्यविवेक इति वा अत्र यावत्पदेन मानः, माया, लोमः रागो द्वेषः, कलहः, अभ्याख्यान, पैशुन्यं, परपरिवादः, रत्यरतिः, मायामृषा च, इत्येतेषां संग्रहः, एषां विषये विवेक इति, 'इरिया समिईइ वा ईर्यासमिति. विरमणरूप होता है इसलिये धर्म शब्द के साधर्म्य से अस्तिकायरूप भी धर्म के धर्मास्तिकाय के प्राणातिपात विरमण आदि शब्द पर्याय शब्द रूप से कहे गये हैं 'मुसावायविरमणेह वो एवं जाव परिग्गहवेरमणेह वा' इसी प्रकार मृषावाद विरमण, यावत् परिग्रहविरमण ये सब भी धर्मास्तिकाय के पर्यायवाची शब्दरूप से व्यवहित किये गये हैं यह 'यावत्' शब्द से 'अदत्तादानविरमण और मैथुनविरमण' इसका ग्रहण हुआ है 'कोहविवेगेइ वा जाव मिच्छादसणसल्लविवेगेइ वा' यहां पावत् शब्द से मान, माया, लोभ, रागद्वेष, कलह, अभ्याख्यान, पैशुन्य, परपरिवाद, रति, अरति मायामृषा' इन सबका ग्रहण हुआ है अर्थात् क्रोध का विवेक त्याग यह धर्मास्तिकाय का पर्यायवाची नाम है इसी प्रकार से मान माया आदि का विवेक त्याग ये भी सब धर्मास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द हैं। तथा मिथ्यादर्शनशल्य का त्याग यह भी धर्मास्तिकाय का पर्यायवाची शब्द है यही बात 'विवेक' शब्द છે, તે પ્રાણાતિપાત વિરમણ રૂપ હોય છે. તેથી ધર્મ શબ્દના સાધર્મીપણાથી અસ્તિકાય રૂપ ધર્મના-ધર્માસ્તિકાયને પ્રાણાતિપાત વિરમણ વિગેરે શબ્દો પર્યાય पायी ४ ३५था सा छे. मातेनु त्री नाम छे. 'मुसावायविरमणेइ वा एवं जाव परिग्गहवेरमणेइ वा' मे शत भूषापा विरभ, यावत् परियड विरभक्ष्य એ બધાને ધર્મારિતકાયના પર્યાયવાચક શબ્દ રૂપથી વ્યવહાર કરેલ છે. અહિયાં થાવત શબ્દથી અદત્તાદાન વિરમણ અને મૈથુન વિરમણ એ બન્ને ગ્રહણ કરાયા छ. 'कोहविवेगेइ वा जाव मिच्छादसणसल्लविवेगेइ वा' माडियां यावत् ४थी मान, माया, al, २, द्वेष, ४, भक्ष्याम्यान, शून्य, ५२५रिवाह, -નિંદા, રતિ, અરતિ માયા મૃષા આ બધા ગ્રહણ કરાયા છે. અર્થાત્ ક્રોધના વિવેકનો ત્યાગ એ ધર્માસ્તિકાયનું પર્યાયવાચક નામ છે. એજ રીતે માન, માયા વિગેરેનું વિવેકને ત્યાગ એ બધા જ ધર્માસ્તિકાયના પર્યાયવાચી શબ્દ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामैकार्थकनामनि० ५०९ रिति वा, 'भासासमिईइ वा' भाषासमितिरिति बा, 'एसणासमिईइ वा, एषणा समितिरिति वा, 'आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिईइ वा' आदानभंडमात्रनिक्षे. पणासमितिरिति वा 'उच्चारपासणखेलजल्लसिंघाणपरिठ्ठावणियासमिईइ वा' उच्चारप्रस्रवणखेलजल्लसिंघानकपरिष्ठापनिकासमितिरिति वा 'मणगुत्तीइ वा' मनोगुतिरिति वा, 'वयगुत्तीइ वा' वचोगुप्तिरिति वा 'कायगुत्तीइ वा' कायराप्तिरिति वा 'जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते धम्मस्थिकायस्स-अभिवयणा' यानि चाप्य. न्यानि तथामकाराणि चारित्र्याख्यधर्मस्थाभिधायकानि-सामान्यरूपेण विशेषरूपेण वा वाक्यानि सर्वाण्यपि तानि धर्मास्तिकायस्याभिवचनानि-पर्याया द्वारा प्रकट की गई है 'ईरियासमिईइचा भासासमिईइवा एसणासमिईइवा आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिई इवा' तथा ईर्यासमिति भाषासमिति एषणासमिति आदानभाण्ड मात्र निक्षेपणा समिति अथवा -'उच्चारपासवगखेलजल्लसिंघाणपरिट्ठावणियासमिईइवा' उच्चार प्रस्रवण खेल जल्ल सिंघानक परिष्ठापनिका समिति ये पांचो समितियां भी धर्मास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द हैं। 'मणगुत्तीइ वा वयगुत्तीइ वा कायगुत्तीइ वा' अथवा मनोगुप्ति, वचन गुप्ति एवं कायगुप्ति ये ३ गुप्तियां भी धर्मास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द हैं। इसी प्रकार 'जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते धम्मस्थिकायस्स अभिवयणा' इसी प्रकार के जो और भी चारित्ररूप धर्म के सामान्य विशेषरूप से अभिधायक शब्द हैं-वाक्य है-वे सब धर्मास्तिकाय के अभिवचन पर्यायवाची शब्द हैं तात्पर्य कहने का यह है कि जितने भी शब्द चारित्ररूप धर्म के प्रति
२४ पात वि३४ मे Avथी मता छे. 'ईरियासमिईइ वा भासासमिईइ वा' तथा ध्र्यासमिति, भाषासमिति 'एसणासमिई वा आयाणभंडमन्तनिक खेवणासमिईइ वा' भेषासमिति माहानामा निक्षेप समिति मया 'उच्चारपासवणखेल्लजल्लसिंधाणपरिद्वावणासमिईइ वा' या२, प्रसप, मेला, જલ, સિંઘાણક, પરિષ્ઠાપનિક સમિતિ એ પાંચ સમિતિ પણ
स्तियना पयायवायी ०४. छ. 'मणगुत्तीइ वा, वयगुत्तीइ वा कायगुत्तीइ વા અથવા મને ગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ અને કાયમુપ્તિ આ ત્રણે ગુપ્તિ પણ
तयना पर्यायवाची शह छे. मे प्रमाणे "जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते धम्मस्थिकायस्स अभिवयणा' से प्रमाणे यात्रि३५ ५ । सामान्य વિશેષ રૂપથી અભિધાયક બીજા પણ જે શબ્દો છે, વાળે છે તે તમામ ધર્મો સ્તિકાયના પર્યાયવાચી શબ્દ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-ચારિત્ર રૂપ ધર્મનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१०
भगवतीसूत्रे
इति । धर्मास्तिकायस्थ पर्यायशब्दानभिधाय तद्विरोविनोऽधर्मास्तिकायस्य पर्या यशब्दान् दर्शयितुमाह - ' अधम्मस्थि' इत्यादि, 'अधम्मत्यिकायस्स णं भंते ।' अस्तिकायस्य खलु मदन्त ! धारणात् धर्मस्तद्विपरीतोऽधर्मः जीवपुद्गलाना स्थित उपकारीत्यर्थः अधर्मश्वासा अस्तिकायश्च प्रदेशराशिरित्यधर्मास्तिकायः, तस्य धर्मास्तिकायस्य खल भदन्त ! 'केवइया अभिवयणा पन्नत्ता' किया अभिवचनानि - पर्यायाः प्रज्ञप्तानि इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा ' इत्यादि, 'गोमा' हे गौतम ! 'अणेगा अभिवयणा पन्नत्ता' अनेकानि अभिवचनानि मज्ञप्तानि 'तं जहा ' तद्यथा 'अम्मे वा' अधर्म इति वा, 'अम्मत्थिकारह
पादक हैं वे सब धर्म के साधर्म्य को लेकर इस धर्मास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द से व्यवहृत किये गये हैं ऐसा जानना चाहिये इस प्रकार से धर्मास्तिकाय के पर्याय शब्दों का कथन करके अब सूत्रकार तद्विरोधी अधर्मास्तिकाय के पर्याय शब्दों को दिखलाते हैं- इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - 'अधम्मत्थिकायस्स णं भंते ! केवइया अभिवयणा पण्णत्ता' हे भदन्त अधर्मास्तिकाय के जो कि जीव और पुद् गलों को ठहरने में सहायक होता है पर्यायवाची शब्द कितने कहे गये हैं ? अधर्मरूप जो अस्तिकाय प्रदेशराशि है वह अधर्मास्तिकाय है धर्म से यह विपरीत स्वभाववाला होता है इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं- गोयमा ! अणेगा अभिवयणा पण्णत्ता' हे गौतम! अधर्मास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द अनेक कहे गये हैं । तं जहा' - जैसे 'अधम्मेइ वा ' अधर्म 'अधम्मस्थिकाएइ वा' अधर्मास्तिकाय 'पाणीइवाएर वा ' प्राणा
પ્રતિપાદન કરવાવાળા જેટલા શબ્દો છે, તે તમામ ધમથી અધમ પણાથી આ ધર્માસ્તિકાયના પર્યાયવાચી શબ્દ રૂપે વ્યવહાર કરેલ છે. તેમ સમજવુ,
આ રીતે ધર્માસ્તિકાયના પર્યાયશūનુ કથન કરીને હવે સૂત્રકાર અધર્માસ્તિકાયના પર્યાયવાચી શબ્દોનું કથન કરે છે. તેમાં ગૌતમ સ્વામીએ अलुने गोवु पूछे छे - ' अधम्मत्थिकायस्स णं भंते ! केवइया अभिवयणा पण्णत्ता' डे लगवन् अधर्मास्तिायना डे ने व मने युद्धसोने रहेवाभां સહાયક હૈય છે, તેના પર્યાયવાચક કેટલા શબ્દો છે? અધરૂપ જે અસ્તિ કાય–પ્રદેશરાશિ છે તે અધર્માસ્તિકાય છે ધમાઁથી એ ઉલટા સ્વભાવવાળું હાય છે. ગૌતમસ્ત્રાભીના આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु छे है- 'गोयमा ! अणेगा अभिवयणा पण्णत्ता' हे गौतम! अधर्मास्तियना पर्यायवाची शब्दो भने छे. 'तंजहा' ते या अमाले छे. 'अधम्मेर वा' अधर्म' 'अधमत्थिकाएइ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामेकार्थकनामनि० ५११ वा' अस्तिकाय इति वा 'पाणाइझाएर वा' माणातिपातइति वा, 'जावमिच्छादमणमल्ले वा' यापन्मिथ्यादर्शन शल्यमिति वा अत्र यावत्पदेन मृषावादादारभ्य मायामृषापर्यन्त षोडशपदानां संग्रहो भरतीति । ईरिया असपि ईइवा' ईस मितिः- इर्ष्यासमित्मभाव इति वा 'जाव उच्चारपासवण जाव पारिद्रावणिया समिईइ वा' यावत् उच्चारस्रवण यावत् पारिष्ठापनिकाऽसमितिरिति वा अत्र प्रथमयास्पदेन ' भासा समिई वा एसा असमिईइ वा आयागभंड त्तनिखेवणा अभिई वा' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवति द्वितीययावत्पदेन 'खेलजललसिंचाण' इत्येतेषां पदानां ग्रहणं भवति । 'मण अगुत्तीइ वा' मनोऽगुप्तिरिति वश, 'वइ अगुती वा' वचोऽगुप्तिरिति वा, काय अगुती वा' कायाऽपृप्तिरिति वा 'जे तिपात 'जाव मिच्छादंसणसल्लेह वा' यावत् मिथ्यादर्शन ये सब अबमस्तिकाय के पर्यायशब्द हैं। यहां यावत् शब्द से पूर्वोक नृपावाद से लेकर मायामुषा तक के १६ पदों का संग्रह हुआ है । 'ईरियासमिईवा' इर्या असमिति इर्यासमिति का पालना नहीं करना उसका अभाव रहना 'जाव उच्चारपासवण जाव पारिद्रावणिया असमिईह वा' यावत् उच्चार प्रस्त्रवण यावत् परिष्ठापनिका समिति का अभाव होना यह समित्यभाव भी अधर्नास्तिकाय का पर्याय शब्द है यहां प्रथम यावत् शब्द से 'खासा असमिई हवा एसणा असपिई वा आपण भंडमत्त निवखेत्रणा असमिई वा' यहां तक का पाठ गृहीत हुआ है तथा द्वितीय यावत् शब्द से 'खेल्ल जल्लसिंघाण' इन पदों का ग्रहण हुआ है 'मण अगुती वा' मनोगुप्ति का अभाव 'वय अगुत्तीह वा' वचनगुप्ति का अभाव काय अगुत्तीइ वा' कायगुप्ति का अभाव तथा 'जे यावन्ने वा' अधर्मास्ति 'पाणाइवाए इ वा' प्रातियात 'जाव मिच्छा दंसण सल्लेइ વા' યાવત્ વિશ્વાપયનશલ્ય એ બધા અધર્માસ્તિકાયના પર્યાયવાચક શબ્દો છે. અહિપાં ચાવત્ શબ્દથી પૂર્વોક્ત મૃષાવાદથી આરંભીને માયા મૃષા સુધીના सोज होना संग्रह थयो छे. 'ईरिया असमिई वा' असमिति समितिनुं पावन न उरवु' तेनेो मभाव रहेवे। 'जाव उच्चारपासवण जाव परिट्ठाबनिया असमिई वा' यावत् प्रस्रवण यावत् परिष्वापनि समितिने अलाव પણ અધર્માસ્તિકાયના પર્યાયવાચી શબ્દો છે અહિયાં યાવત્ શબ્દથી ‘માતા असमिई वा' एसणा असमिई वा आयाणभांडमत्तनिक्वणा असमिईवा' थे वाय सुखीना पाह श्रणु उरायो छे तथा सीन यावत् शब्दथी खेल्लजल्ल सिंघाण' अणु उराया छे. 'मणअगुत्ती इ वा' मनोगुप्तिना अभाव 'वय अगुत्ती वा' वनगुप्तिनो अलाव 'काय अगुत्ती इ वा अयशुप्तिनो अभाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
-
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
भगवती सूत्रे
यावन्ने' यानि चाप्यन्यानि 'तहप्पगारा' तथाप्रकराणि अधर्मास्तिकायस्य अभिधायकानि सामान्यतो विशेषतो वा वाक्यानि 'सव्वे ते' सर्वाण्यपि तानि, 'अधम्मस्थिकायस्स' 'अधर्मास्तिकायस्य 'अभिवयणा' अभिवचनानि-पर्यायशब्दाः कथितानि । आगासस्थिकायस्स णं पुच्छा' आकाशास्तिकायस्य खलु भदन्त ! पृच्छा ? हे भदन्त ! आकाशास्तिकायस्य कियन्ति अभिवचनानि प्रज्ञप्तानीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'अणेगा अभिवयणा पन्नत्ता' अनेकानि अभिवचनानि मज्ञप्तानि अनेके पर्यायशब्दाः आकाशास्तिकायस्य भवन्तीत्यर्थः, के ते तत्राह - 'तं जहा' तद्यथा - 'आगासेइ वा' आकाश इति वा 'आगासत्थिकाइ वा १' आकाशास्तिकाय इति वा आ-मर्यादया अभिविधिना वा सर्वे अर्थाः कान्ते स्वकीयं स्वकीयं स्वभावम् लभन्ते यत्र स तहप्पगारा' इसी प्रकार से जो और भी सामान्य विशेषरूप से अभिधायक वचन हैं 'सव्वे ते अधम्मस्थिकायस्स अभिवयणा' वे सब ही अधर्मास्तिकाय के पर्याय शब्द कहे गये हैं । अब आकाशास्तिकाय के पर्याय शब्दों को प्रकट किया जाता है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'आगासत्थिकायस्स णं पुच्छा' हे भदन्त आकाशास्तिकाय के पर्याय शब्द कितने हैं उत्तर में प्रभु ने कहा है- 'गोयमा' हे गौतम ! 'अणेगा अभिवयणा पण्णत्ता' आकाशास्तिकाय के अनेक पर्याय शब्द हैं 'तं जहा' जैसे- 'आगासेई वा आगासत्थि काये वा' सकलद्रयों का इसमें निवास है इसलिये इसका नाम आकाश है और यह आकाश ऐसी प्रदेशराशि है कि जिस में रहे हुए समस्त द्रव्य अपने २ स्वभाव को अपनी २ मर्यादा या अभिविधि से प्राप्त करके रहते हैं इसलिये 'जे यावन्ने तह पगारा' से रीते मील के सामान्य विशेष ३५थी यलिधावया छे. 'सव्वे ते अचम्मत्थिकायस्थ अभिवयगा' ते तमाम अधर्मास्तिકાચના પર્યાય શબ્દો કહ્યા છે.
હવે આકાશાસ્તિકાયના પર્યાય શબ્દેને બતાવવામાં આવે છે તેમાં गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे है- 'आगासत्थिकायरस णं पुच्छा' हे लग વન્ આકાશાસ્તિકાયના પર્યાયવાચક કેટલા શબ્દો છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ छे - 'गोयमा !' हे गौतम! 'अणेगा अभिवयणा पण्णत्ता' मा अशास्तिभयना पर्याय शब्ही अने४ छे. 'तेजड़ा' ते या प्रमाणे छे. 'आगासेई वा' आगास थकाइ वा सर्व द्रव्य तेमां निवास रहेसो छे, तेथी तेनु' नाम व्याश
એ પ્રમાણે છે. અને આ આકાશ એવી પ્રદેશ રાશી છે કે જેમાં રહેલા બધા જ દ્રન્યા પાતપાતાની મર્યાદા અથવા અતિવિધીથી પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી તેનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मारितकायादिनामेकार्थकनामनि०५१३ आकाशः, तथाविधश्चासौ अस्तिकायश्च प्रदेशराशिरिति-आकाशास्तिकाय इति १। 'गगणेइ वा २' गगनमिति वा, गमनविषयत्वात् गगनं निरुक्तिवशात् २, 'नभेइवा३' नभ इति वा-नभाति-न दीप्यते छास्थानां दृष्टिविषयो न भवति इति नभो निरुक्तिबलादेवेति,३ ‘समेइ वा४' सममिति वा निम्नोन्नत भावरहितत्वात् सममिति ४, "विसमेइ वा५' विषममिति वा दुर्गमत्वाद्विषममिति,५ 'खहेइ ६ वा' खहमिति-खनने-पृथिव्याः खनने हाने च त्यागे च यद्भवति तत् खहमिति निरुक्तिवशात ६, विहेइ७ वा' विहमिति वा विशेषेण हीयते-त्यज्यते इस का नाम आकाशास्तिकाय हुआ है गगणेइ वा गमन का विषय होने के कारण इसका नाम गगन टुआ है, क्योंकि जीवादिद्रव्यों का गमन आकाश लोकाकाश में ही होता है इससे बाहर अलोकाकाश में नहीं छद्मस्थजनों की दृष्टि का यह विषय नहीं होता है इसलिये 'न भाति' इस व्युत्पत्ति के अनुसार इसका नाम नभ ऐसा हुआ है निम्नोगत भाव से रहित होता है इसलिये 'सम' इसका नाम हुआ है दुर्गम होने के कारण अर्थात् इसकी छद्मस्थजन हद्द प्राप्त नहीं कर पाते हैं इस कारण विषम ५ भी इसका नाम हुआ है 'पृथिव्याः-खन ने हाने च यद्भवति' तत् 'खहम् ' पृथिवी के खोदने पर तथा पृथिवी की हानि होने पर प्रलय होने पर भी यह सदा बना रहता है नष्ट नहीं होता है इस कारण 'खनने हाने च यद्भवति तत् खहम्' इस व्युत्पत्ति के अनुसार इसका 'खह' ६ ऐसा भी नाम हुआ है 'विहेइ ७ वा' अथवा 'विह' ऐसा जो
नाम मास्तिय से प्रभाए थयु छे. 'गगणे इ वा मनना विषय ३५ હોવાથી તેનું નામ ગગન એ પ્રમાણે થયું છે કેમ કે સૂકમ દ્રવ્યનું ગમન આકાશ-લે કાકાશમાં જ થાય છે. તેનાથી જુદા અલકાકાશમાં થતું નથી. छस्थानी ष्टिमा मा विषय ३५ डरता नथी. तेथी 'नमाति' से व्युत्पत्ति પ્રમાણે તેનું નામ “રમ” એ પ્રમાણે થયું છે. આ નિષ્ણ નીચા ઉન્નત ઉંચા પણથી રહિત હોય છે. તેથી તેનું નામ “રમ” એ પ્રમાણે થયું છે. દુર્ગમ હોવાના કારણે અર્થાતુ છદ્મસ્થ જન તેની હદ પામી શકતા નથી તેથી વિષभ५ प्रभारी नु नाम थयु छ. 'पृथिव्याः खनने हाने च यद्भवति' 'तत् 'खहम्' पृथ्वीन माहवाथी तथा श्विनी लानी थाय त्यारे-प्रलय थाय त्यारे ५६५ स. २१२९ छे. नाश पामतु नथी ते ४।२ 'खनने हाने च यद्भवति तत् खहम्' 240 व्युत्पत्ति प्रमाणे तनुं 'खह' को प्रमाणेनुं नाम थयु छे. 'विहेइ वा'७ २१५१ 'विह' मेरे तनुं नाम थयुछे, तेनुं १२७ 'विशेषेण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे यत् तद्विहम्-विहाय इत्यर्थः यद्वा विधमिति वा विधीयते-क्रियते कार्यजातं यत्र तद्विधमिति, ७ 'वीयीइ ८ वीचिरिति-वेचनात्-वस्तुमात्रस्य विविक्तस्वभावस्थापनात् वीचिरिति८, 'विवरेइ वा९' विवरमिति वा-विगतावरणतया विवरमिति-आच्छादनरहितमिति९, 'अंबरेइ वा १०' अम्बरमिति वा अम्बा-माता तदिव जननसादृश्यात् अंबा-जलं तस्य राणात-दानात् अम्बरं निरुक्तिबलादेव १०, इसका नाम हुआ है उसका कारण 'विशेषेण हीयते त्यज्यते' इस व्युत्पत्ति के अनुसार यह एक स्थान से दूसरे स्थान पर जाते समय जीव द्वारा छोडा जाता है इसी कारण 'विहाय ऐसा भी नाम हुआ है अथवा-'विहेइ' इसकी संस्कृतच्छाया 'विध' ऐसी भी होती है सो 'विधीयते-क्रियते यत्र तद्विधम् ' इस व्युत्पत्ति के अनुसार समस्तकार्य इसी में जीवों द्वारा किये जाते हैं अतः इसका नाम विध ऐसा भी हो सकता है 'वीयोई' ८ वीचि ऐसा भी नाम इसका है क्योंकि अपने में रहे हुए समस्त जीवादिक द्रव्यों को यह भिन्न २ स्वभाव में रखे रहता है तात्पर्य यह कि जीवादिक समस्त पदार्थ आकाश में व्याप्त होकर रहते हैं फिर भी एक पदार्थ दूसरे पदार्थ में नहीं बदल पाता है इस प्रकार यह अपने में रखे हुए समस्त पदार्थों को भिन्न २ स्वभाव में स्थापित किये हुए है इससे इसका नाम वीचि ऐसा हुआ है । 'विवरेइ वा' यह अपना आवरण करनेवाले पदार्थ से रहित है इस कारण इसका 'विवर' ऐसा भी नाम है 'अंधरेइ १० वा ' अम्बर भी इसका नाम है हीयते त्यज्यते' से व्युत्पत्ति प्रमाणे २0 ४ स्थानेथी भी स्थाने ती વખતે જીવ દ્વારા છેડવામાં આવે છે, તેથી તેનું નામ “વિહાય” એ પ્રમાણે
युं छे. । 'विहेइ' नी त छाय'विध' मेवी ५७ थाय छे. तेथी 'विधीयते क्रियते यत्र तद्विधम्' 41 व्युत्पत्ति प्रमाणे सण या वे। मामi छे. तेथी तनुं नाम 'विध' मेनु ५४ ४ छ. 'वीयीइ' વીચિ એ પ્રમાણે પણ આનું નામ છે કેમ કે–પિતાનામાં રહેલા બધા જ જીવાદિ દ્રવ્યને આ જુદા જુદા સ્વભાવથી ધારણ કરે છે. અર્થાત જીવાદિ સઘળા પદાર્થો આકાશમાં વ્યાપ્ત થઈને રહે છે, તો પણ એક પદાર્થ બીજા પદાર્થરૂપે બદલાઈ જતા નથી, આ રીતે પોતાનામાં રાખેલા બધા જ પદાર્થોને જુદા જુદા સ્વભાવમાં સ્થાપિત કરે છે, તેથી તેનું નામ “વીચિ એવું થયું છે. 'विवरेइ वा' माशपाताने मावर-dis४५ ४२ना२ ५४ाथ विनानुं छे. तथा तनुं नाम 'वि१२' मे ५५ छ. 'अंबेरइ वा' मा भातानी मा३४१॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामेकार्थकनामनि०५१५ 'अंबरसेइ वा११' अम्बरसमिति वा-अम्बा-जलम्-जलरूपो रसो यस्माद् भवति तदम्बरसमिति निर्वचनबलादिति ११, 'छिड्डेइ वा१२' छिद्रमिति वा-छिद्रः छेदनस्यास्तित्वात् छिद्रमिति निरुक्तिवलादेव १२, 'झुसिरेइ वा१३' शुषिरमिति वा झुसेः शोषस्य दाना-पोषणक्रियासहायकत्वात् मुषिरमिति,१३ 'मग्गेइ चा१४' मार्ग इति वा पथिरूपत्वान्मार्गः,१४' 'विमुहेइ वा१५' विमुखमिति वामुखम्-आदिस्तस्या भावात् अनादित्वेन विमुखमिति, 'अदेइ वा१६' अई इति वा-अर्यते-गम्यते इति अर्दः, अथवा अन्यते-अतिक्रम्यते अनेन इति अट्ट सो इसका कारण ऐसा है कि यह माता के जैसा जल को देता है अर्थात् माता जिस प्रकार से सन्तति पैदा करती है उसी प्रकार से यह भी जल को उत्पन्न करता है और उसे प्रदान करता है 'अंबरस'११ इसका नाम है सो इसका कारण ऐसा है कि इससे जलरूपरस उत्पन्न होता है 'छि दुइ १२ वा' छिद्र ऐसा भी इसका नाम है सो इसका कारण ऐसा है कि यह छिद्ररूप है अर्थात् पोलरूप है 'जुसिरेइ वा १३' जुषिर भी इसका नाम है सो इसका कारण ऐसा है कि यह जुषिर. शोषण क्रिया में सहायक होता है 'मग्गेइ' १४ मार्ग भी इसका नाम है सो इसका कारण ऐसा है कि यह परगति में जाते जीव को मार्गरूप है क्योंकि परगति में जीव का गमन आकाश की प्रदेशपंक्ति के अनुसार ही होता है 'विमुखेइ वा१५' विमुख भी इसका नाम है सो इसको कारण ऐसा है कि इसका मुख आदि नहीं है अर्थात् अनादि है 'अदेह આપે છે. અર્થાત્ માતા જે રીતે સન્તાન ઉત્પન્ન કરે છે. તે જ રીતે આ પણ જલને ઉત્પન્ન કરે છે, અને તે આપે છે તેથી તેનું નામ “અમ્મર' એ પ્રમાણે ५९ छे.१० 'अम्बरस' मानाथी ४६ ३५ २स जत्पन्न थाय छे. तेथी तेनु नाम 'मम' प्रभारी ५५ छे.११ 'छिडेइ वा' मा छिद्र ३५-मर्थात पोटाशवाणुछ तेथी तेनु नाम 'छिद्र से प्रभाये ५ छ.१3 'झुसिरेइ वा' સુષિર એવું પણ તેનું નામ છે. તેનું કારણ એવું છે કે-આ ગુષિર નામ शप लियामा सय४ डाय छे.१3 'मग्गेइ वा' मानु नाम 'भा से પ્રમાણે પણ છે, તેનું કારણ એ છે કે અન્યગતિમાં જનારા છવને એ માગ રૂપ છે. કેમ કે પરગતિમાં જીવનું ગમન આકાશની પ્રદેશ પંક્તિ અનુસાર १य छे.१४ 'विमुखेइ वा' विभुम से प्रभातुं ५५ तेनु नाम छे. તેનું કારણ એ છે કે–તેને મુખ વિગેરે હોતા નથી. અર્થાત્ અનાદિ છે.૧૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे इति वा, १६ 'वियट्टेइ वा१७' व्यदों व्य? इति वा-अर्द एवं विशिष्टः अट्टएव विशिष्ट इनि व्यदों व्यहो वेति, 'आधारेइ वा१८' आधार इति वा-आ-समन्तात् पदार्थजातानां धारणात् आधार इति१८ 'वोमेइ वा १९' व्योम इति वा-विशे. षेण अवनात्-रक्षणात् व्योम इति, ‘भायणेइ वा२०' भाजनमिति-भाजनात्वा १६ अर्द अथवा अट्ट भी इसका पर्याय शब्द है सो 'अर्दयते अथवा अश्यते इति अर्दः अथवा अट्टः' इस व्युत्पत्ति के अनुसार यह जीवों के द्वारागमन क्रिया का विषय बनाया जाता है तात्पर्य यह है कि जीव इसी के आधार पर रहे हुए हैं अतः वे जो कुछ भी गमनागमनादि क्रिया करते हैं वह सब इसी में करते हैं अतः यह उनकी क्रिया का विषय कहा गया है 'वियटेइ वा १७ व्यद अथवा व्यह भी विशिष्ट क्रिया के कारण से इसका नाम हुआ है 'आधारेइ १९ वा आधार भी इसका एक नाम है सो यह अपने में समस्त पदार्थों को धारण किये हुए हैं इससे 'आधार' ऐसे नाम से भी यह कहा गया हैं 'वोमेह वा १९' 'विशेषेण अवनात्' व्योम इस व्युत्पत्ति के अनुसार यह अपने में रहे हुए पदार्थों की विशेष रूप से रक्षा करता है-अर्थात् प्रत्येक पदार्थ द्रव्य अपने उत्पाद व्यय और प्रौव्यरूप स्वभाव में इसमें सतत कायम रहते हैं यही पदार्थों का संरक्षण है इससे विपरीत एकान्त मान्यता पदार्थ का असंरक्षण है जीवादिक पदार्थ लोकाकाश में ही रहते हैं 'अद्वेइ वा' म अथ। भट्ट से प्रमाणु ५ तेनु नाम छे. तेनु ४२५ से छ -'अद्यते' 424॥ अय्यने इति अर्द्र' 4241 अट्टः मा व्युत्पत्ति प्रमाणु ! દ્વારા આ ગમનને વિષય બનાવાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જીવ તેના જ આધાર પર રહેલા છે. તેથી તેઓ ગમનાગમન આવજા રૂપ જે કંઈ કિયા કરે છે, તે તમામ આકાશમાં જ કરે છે. તેથી તેઓની આ ક્રિયાના વિષય ३५ ड्युं छे.१६ ‘वियदृइ वा' व्य-4241 व्यय विशेष ध्याना २ तेनु नाम थयु छे.१७ आधारेइ वा' 'माधा२' मेयु ५५ तनु नाम छ. १२५ તે પિતાનામાં બધા જ પદાર્થોને ધારણ કરે છે. તેથી તેનું નામ “આધાર પણ
उपाय छे. १८ 'वोमेइवा' विशेषेण अवनात् व्योम' मा व्युत्पत्ति प्रमाणे પિતાનામાં રહેલા પદાર્થોને વિશેષ રૂપે રક્ષા કરે છે. તેથી તેનું નામ “એમ” એ પ્રમાણે પણ કહેવાય છે. અર્થાત્ પ્રત્યેક પદાર્થ-દ્રવ્ય પોતાના ઉત્પાદ વ્યય અને પ્રૌવ્ય રૂપે સ્વભાવમાં તેમાં સતત કાયમ રહે છે. એ જ પદાર્થોનું સંરક્ષણ પાવ્યું છે. તેનાથી જુદી રીતની એકાન્ત માન્યતા પદાર્થનું અસંરક્ષણ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामेकार्थकनामनि० ५१७ वस्तुजातस्याश्रयणात् भाजनमिति, 'अंतरिक्खेइ वा २१' अन्तरीक्षमिति वा अन्तो-मध्ये ईक्षा-दर्शनं यस्य तदन्तरीक्षमिति सर्वत्र व्यापकत्वात् , 'सामेइ वार२' श्याममिति वा-श्यामवर्णत्वात्-श्यामतयैव दर्शनात् श्याममिति२२, 'उवासंतरेइ वा२३' अवकाशान्तरमिति वा-अवकाशरूपमन्तरं स्वरूपं यस्य तदवकाशान्तरमिति२२, 'अगमेह वा २४' अगममिति वा गमनक्रियारहितं यत् तत् अगममिति, २४' 'फलिहेइ वा२५' स्फटिकमिति वा स्फटिकमिव अति स्वअतः यहां रहने के कारण वे इसके द्वारा संरक्षित हैं ऐसा यह न्यु. स्पत्ति लभ्य अर्थ औपचारिक है। 'भायणेइ २० वा' इसी निमित्त को लेकर इसका नाम भाजन भी है क्योंकि समस्त पदार्थजात इसी में आधेयरूप रहे हुए हैं । 'अंतरिक्खेह वा' 'अन्तरीक्ष २१' भी इसका नाम है क्योंकि सर्वत्र व्यापक होने से इसका अन्त मध्य में ईक्षा दर्शन होता है 'सामेइ २२ वा श्याम भी इसका एक पर्यायवाची शब्द है सो इसका कारण ऐसा है कि यह देखनेवालों को श्यामवर्णवाला प्रतीत होता है वैसे तो अमूर्तिक होने से इसका कोई भी वर्ण नहीं है परलौकिक मान्यता के अनुसार श्याम ऐसा इसका नाम कहा गया ज्ञात होता हैं 'उवासंतरेइ वा २३' इसका स्वरूप अवकाशरूप है अतः अवकाशान्तर भी इसका दूसरा नाम है 'अगमेइ वा २४' लोक अलोक में सर्वत्र व्यापक होने से यह स्वयं गमनक्रिया से शून्य है अतः 'अगम' भी इसका नाम है 'फलिहेइ २५ वा' अतिस्वच्छ होने
જીવાદિક પદાર્થ કાકાશમાં જ રહે છે. તેથી ત્યાં રહેવાના કારણે તેના દ્વારા तस२क्षित छ. मेव। मा व्युत्पत्ति सस्य म मोपयारि छ.१८ 'भायणेई વા' આ નિમિત્તને લઈને તેનું નામ ભાજન એ પ્રમાણે પણ છે. કેમ કે मधा हाथ सभूडी मामा माधेय ३५ ५२ २४ा छ.२० 'अंतरिक्खेइ વા” અંતરીક્ષ એ પ્રમાણે પણ તેનું નામ છે. કેમ કે બધે જ વ્યાપક હોવાથી तेना मत मध्यम ४क्ष-शन थाय छे.२१ 'सामेइ वा श्याम सेतुं ५५ તેનું પર્યાયવાચી નામ છે. તેનું કારણ એ છે કે-આ જેવાવાળાને શ્યામવર્ણ વાળું જણાય છે. સામાન્ય તે અમૂર્તિક હોવાથી તેને કોઈપણ વર્ણ હેતે નથી. પરંતુ લૌકિક માન્યતાનુસાર શ્યામ એવું તેનું નામ કહેલું જણાય છે. २२ 'उवासंतरेइ वा तनु स्१३५ ११४१२३५ छे. तेथी '
म त ' व ५५५ तनु भा नाम छ.२३ 'अगमेइ वा' a४ अन मला प र વ્યાપક હોવાથી તે સ્વયં ગમન કિયા વગરનું છે. તેથી “અગમ' એવું પણ तेनु नाम 2.२४ 'फलिहेइ वा' सत्यात २१२७ डावाथी मा २२४२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
भगवती सूत्रे
च्छत्वात् स्फटिक मिति २५, 'अनंते वा' अनन्तमिति वा अन्तः पर्यवसानं - समाप्तिस्तद्रहितत्वादनन्तम् इति२६, 'जे यावन्ने' यानि चाप्यन्यानि कथितव्यतिरिक्तानिः 'तहपगारा सच्वे ते आगासत्थिकायस्त अभिनयणा' तथा प्रकाराणि आकाशस्वाभिधायकानि - सामान्यतो विशेषतो वा शब्दाः सर्वाण्यपि तानि आकाशास्तिकायस्य- अभिवचनानि भवन्तीत्यर्थः । 'जीवत्थिकायस्स णं भंते !" जीवास्तिकायस्य खलु भदन्त ! 'केवइया अभिवयणा पनत्ता' कियन्ति अभि वचनानि - पर्यायशब्दाः प्रज्ञप्तानि - कथितानि इति जीवास्तिकायपर्यायशब्दविषयकः प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'अणेगा अभित्रणा पन्नत्ता' अनेकानि अभिवचनानि - पर्यायशब्दाः प्रज्ञप्तानि कथितानीति कानि च तानि पर्यायववनानि जीवास्तिकायस्य तत्राह - 'तं जहा ' तद्यथा'जीवेइ वा १' जीव इति वा जीवनात् जीव इति वा १, 'जीवत्थिकाइ वा २' से यह स्फटिक के जैसा है अतः इसका नाम भी स्फटिक हो गया है इसलिए इसे स्फटिक कहा गया है 'अनंतेइ वा २६' अनन्त भी इसका नाम है क्योंकि यह अन्त समाप्ति से रहित है इसी प्रकार के 'जे यावन्ने तहपगारा सव्वे ते आगासत्धिकायस्स अभिवषणा' जो और भी दूसरे नाम हो वे सब भी आकाशास्तिकाय के अभिधायक शब्द हैं ऐसा जानना चाहिए। अब गौतम जीवास्तिकाय के अभिधायक शब्दों को जानने के अभिप्राय से प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि 'जीवस्थिकायस्त णं भंते ! केवइया अभिवयणा पन्नता' हे भदन्त ! जीवास्तिकाय के अभिधायक पर्यायवाची शब्द कितने हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा अणेगा अभिवयणा पण्णत्ता' हे गौतम! जीवास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द अनेक हैं 'तं जहा' जैसे- 'जीवेइ वा' जीव जो पाँच छे तेथी तेने 'स्टडेवामां आवे छे.२५ 'अणतेह वा' 'अनंत' એવુ પણ તેનુ' નામ છે. કેમ કે તે અન્ત-સમાપ્તિ વિનાનુ છે. આ રીતે 'जे यावन्ने तत्पगारा सव्वे वे आगासत्थिकायरस अभित्रयणा' मा पूर्वेति उद्या શિવાયના બીજા પણ જે નામ તેના હેાય તે તમામ પણ આકાશાસ્તિકાયના અભિધાયક-પર્યાષવાચક શબ્દ છે તેમ સમજવુ.
-
હવે ગૌતમસ્વામી જીવાસ્તિકાયના પર્યાયવાચક શબ્દને જાણવાની रिछाथी अलुने खेवु छे छे है- 'जीवत्थिकायस्स णं भंते! केवइया अभिवयणा पण्णत्ता' हे भगवन् वास्तियना पर्यायवाय शब्दो डेटला हे ? तेना उत्तरमा प्रभु उडे छे है 'गोयमा !' हे गौतम! 'अणेगा अभिवयणा पण्णत्ता' वास्तिमायना पर्यायवाय शहो भनेउ छे, 'तंजहा' ते या प्रमाणे छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामेकार्थकनामनि० ५१९ जीवास्तिकाय इति वा जीवश्चासौ अस्तिकायश्च प्रदेशराशिरिति जीवास्तिकाय इति२, 'पाणेइ वा' माण इति वा, प्राणानां श्वासोच्छ्वासरूपाणां धारणात् प्राणइति, 'भूएइ वा' भूत इति वा अभूत् भवति भविष्यति चेति भूतो द्रव्यरूपेण त्रिकालवृत्तित्वात् ४, ‘सत्तेइ वा' सत्त्व इति सत्वस्य-अस्तितायाः सर्वदा विद्यमानत्वात्५, इन्द्रिय ३ चल आयु एवं श्वासोच्छवास इन १० प्राणों से जीता है वह व्यवहारनय से जीव है तथा शुद्ध चेतना एक यह प्राण जिसके होता है वह निश्चयनय से जीव है इस कथन के अनुसार जो जीता है वह जीव है जीव जीता है इसलिये इसका पर्यायवाची जीव शब्द कहा गया है 'जीवस्थिकाएइ वा २' यह ऐसी प्रदेश राशि है जो अपने द्रव्य एवं भावप्राणों से सदा जीवित रहती है इसलिये इसका पर्यायवाची शब्द जीवास्तिकाय ऐसा भी है 'पाणेइ वा ३' प्राण यह भी इसका एक पर्यायवाची शब्द है क्योंकि श्वासोच्छवासरूप प्राणों को यह धारण करता है 'भूएइ वा ४' इसका पर्यायवाची भूत शब्द भी है यह इसलिये कि यह अपने मौलिक स्वभाव से त्रिकाल में भी रहित नहीं होता है किन्तु द्रव्यरूप से यह भून में था वर्तमान में है और भविष्यत् में भी रहेगा इस प्रकार त्रिकाल में वृत्तिवाला होने से इसका पर्यायवाची शब्द भूतशब्द कहा गया है 'सत्तेइ वा' इसका
'जीवेइ वा २ पांय दिये। 3 १Y म अने आयुष्य तथा वास२०वास ૧૦ દસ પ્રાણેથી જીવે છે. તે વ્યવહારનયથી જીવ છે. તથા શુદ્ધ ચેતનાએ એક પ્રાણ જેને હોય છે તે નિશ્ચય નયથી જીવ છે. આ કથન પ્રમાણે જે જીવે છે તે જીવે છે. જીવ જીવે છે તેથી તેને પર્યાયવાચી તેને “જીવ એ प्रमाणे ४ छ.१ जीवत्थिकाएइ वा' को सेवा प्रदेश २ २ पाताना દ્રવ્ય અને ભાવપ્રાણેથી હંમેશાં જીવતા રહે છે. તેથી તેને પર્યાયવાચી 'स्तिय' से प्रमाणे २.२ 'पाणेइ वा' प्राय से ५ तना पर्याय વાચક શબ્દ છે. કેમ કે શ્વાસે છૂવાસ રૂપ પ્રાણેને તે ધારણ કરે છે.૩ 'भूएइ वा तना पर्यायवायी ५४ 'भूत' से ५५ छे. तेने 'भूत' से भाट કહેલ છે કે-તે પિતાના મૌલિક સ્વભાવ વિનાનો ત્રણે કાળમાં હેતે નથી. પરંતુ દ્રવ્ય તે ભૂતકાળમાં હતું, વર્તમાન કાળમાં છે. અને ભવિષ્ય કાળમાં રહેશે. આ રીતે ત્રણે કાળમાં વૃત્તિવાળા હોવાથી તેને પર્યાયવાચી “ભૂત शw४ ४ छ.४ 'सत्तैइ वा' 'सत्य' श६ ५५ तेना पर्यायवाची श छे .
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०
भगवतीसूत्र 'विन्नूइ वा६' विज्ञ इति वा चेतनरूपज्ञानवत्वात् ६ । 'चेया७ इति वा चेता इति वा चेताबानावरणीयादि पुद्गलानां चयकारी चेतयिता वा इति चेता७, 'जेयाइति वार' जेता इति वा कर्मरूपशत्रूणां जयकर्ता जेता८, 'अप्पाइ वा९' आत्मा इति आप्नोति-व्याप्नोति ज्ञानविषयतया सर्वमिति आत्मा९ अथवा आप्नोतिपाप्नोति सर्वकर्मफलमिति आत्मा, यद्वा नानागतिसततगामित्वादात्मा११, 'रंगणाइ वा१२' रङ्गण इति वा रङ्गणं-रागस्तादृशसम्बन्धात् रङ्गण इति१२ 'हिंडु. एइ वा१३' हिण्डुक इति वा गमनकर्तृत्वात् हिण्डुक इति१३, 'पोग्गलेइ वा१४' पर्यायवाची सत्व शब्द भी है क्योंकि यह अपनी अस्तित्वरूप संज्ञा से सदा विद्यमान रहता है 'बिन्नइ वा' विज्ञ भी इसका पर्यायवाची शब्द है क्योंकि यह चेतनरूप ज्ञानवाला है 'चेया ७' ज्ञानावरणीय आदि कर्मपुद्गलों का चयकारी होने से इसका पर्यायवाची चेता भी है क्योंकि ज्ञानावरणीय आदि कर्मपुद्गलों का चय जीव ही करता है कर्म रूप शत्रुओं का जयकर्ता होने से इसका नाम जेता भी है अपने ज्ञान के द्वारा यह समस्त ज्ञेयों को व्याप्त कर लेता है इसलिये इसका नाम आत्मा भी है अथवा यह समस्त कर्मों के फलों को प्राप्त करता हैं इसलिये भी इसका नाम आत्मा है अथवा कर्माधीन हुआ यह निरन्तर नाना गतियों में भ्रमण करता रहता है इसलिये भी इसका नाम आत्मा है 'रंगणाइवा १०' राग के जैसे राग से यह सम्बन्धित है इसलिये इसका नाम रङ्गण भी है 'हिंडुएइवा' नानागतियों में यह गमनमत पातानी मस्तित्व ३५ समाथी उमेश विधान २९ छ.५ विन्नूइ * વિજ્ઞ શબ્દ પણ તેને પર્યાયવાચક શબ્દ છે. કેમ કે તે ચેતના રૂપ જ્ઞાનવાળા और 'चेया' ज्ञानाव२९य विगैरे पुराने यय ४२ना२-6400४ पाथी તેનો પર્યાયવાચી “ચેતા” શબ્દ પણ છે છે કેમ કે જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મ પુદ્ગલેને ચય જીવ જ કરે છે. તેમ જ કર્મ પુત્રને જીતનાર હોવાથી “જેતા” એવું પણ નામ છે.૮ પિતાના જ્ઞાનથી તે સઘળા ય–જાણવા લાયક પદાર્થોને યાપ્ત કરે છે. તેથી તેનું નામ “આત્મા’ એ પ્રમાણે પણ છે અથવા તે સઘળા કર્મોના ફલેને પામે છે, તેથી પણ તેનું નામ આત્મા છે. અથવા
આધીન થયેલ તે નિરંતર અનેક ગતિમાં ભમ્યા કરે છે. તેથી તેનું नाम मा छ, 'रंगणाइ वा' रागनीम ते रोगथी ते सगथी समय. पाणी २७ छ, तथा तेनु नाम '२' मे ५ छ. 'हिंदुएइ वा' त
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामेकार्थकनामनि० ५२१ पुद्गल इति वा पूरणाव गलनाच शरीरेन्द्रियाणामिति पुद्गल:१४, 'माणवेइ वा१५' मानव इति वा मा-निषेधे नवो-नवीनता न विद्यते यस्य स मानवः अनादित्वात् पुराणइति१५, 'कत्ताइ वा१६' कर्ता इति वा कर्ता-कारकः अष्टविधकर्मणाम् १६ 'विकत्ताइ वा विकती इति वा-वि-विविधतया-अनेकरूपेण कर्ता-कारकः कर्मणामिति विकर्ता अथश विकर्तयिता-छेदकः कर्मणां छेदकत्वात् इति विका१८, जगेइ वा१९' जगदिति वा चतुर्गतिगमनात जगदिति१९ 'जंतुइ वा२०' जन्तु. रिति वा जननात् अनेकगतिषु उत्पत्तिमत्त्वात् जन्तुरिति२०, 'जोणीइ वा२१' योनिरिति वा चतुरशीतिलक्षजीवानामुत्पादकत्वात् २१, 'सयंभूइ वा१२' स्वयंभूरिति वा स्वयमेव भवतीति स्वयम्भूः स्वयमेव भवनादेव स्वयम्भूरिति २२, करनेवाला है इसलिये इसका नाम हिंडक भी है इसके द्वारा गृहीत इन्द्रियां और शरीर पूरण गलन स्वभाववाले हैं इसलिये इसका नाम पुद्गल भी है। इसमें नवीनता सादिना नहीं है किन्तु अनादिता है इस कारण इसका नाम मानव भी है इसी से इसका नाम पुराण भी है अष्टविध कर्मों का कर्ता होने से इसका नाम कर्ता भी है तथा विविध रूप से अनेकरूप से कर्मों का कर्ता होने के कारण अथवा कर्मों का छेदक होने के कारण इसका नाम विकर्ता भी है चतुर्गति में जाने के कारण इसका नाम जगत् भी है अनेकगस्त्रियों में चौरासी लक्षपोनियों में इसकी उत्पत्ति हुई है इस कारण इसका नाम जन्तु भी है और चौरासी लाख जीवों का उत्पादक होने से इसका नाम योनि भी है। अपने आप होने के कारण अर्थात् स्वयंसिद्ध होने के कारण इसका भने गतियोमा गमन ४२वापामा छ, तेथी तेनु नाम "हिंडुक' येवु ५४५ છે, તેણે ગ્રહણ કરેલ ઇન્દ્રિયે અને શરીર પૂરણ ગલન સ્વભાવવાળા છે. તેથી તેનું નામ પુદ્ગલ પણ છે. તેમાં નવીન પણ આદિ નથી. પરંતુ અનાદિ છે તેથી તેનું નામ “માનવ પણ છે. અને એથી જ તેનું નામ “પુરાણ પણ છે. આઠ પ્રકારના કર્મોના કર્તા હોવાથી તેનું નામ “કર્તા પણ છે. તથા જુદા રૂપથી અનેક રૂપથી કર્મોના કરનાર હોવાને કારણે અથવા કર્મોના છેદક-નાશ કરનાર હોવાને કારણે તેનું નામ “વિકર્તા પણ છે. ચતુર્ગતિમાં જવાને કારણે તેનું નામ “જગ’ એ પ્રમાણે છે. અનેક ગતિમાં અર્થાત્ ચોરાશી યોનીમાં તેની ઉત્પત્તિ થઈ છે તેથી તેનું નામ “જતુ એવું પણ છે. અને ચોર્યાશી લાખ છને ઉત્પન્ન કરનાર હોવાથી તેનું નામ “યોનિ' એવું પણ છે પિતાની મેળે જ થવાને કારણે અર્થાત્ સ્વયં સિદ્ધ હોવાને કારણે તેનું નામ સ્વયંભૂ પણ છે. દારિક શરીરેથી મુક્તિ પ્રાપ્ત થયા પહેલા સુધી રહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
भगवतीसूत्रे 'ससरीरीइ वा२३' सशरीरीति-शरीरेण-औदारिकादिना सह विद्यते इति सशरीरी स्वावच्छिन्नभोगवत्वसंबन्धेन शरीरविशिष्ट इत्यर्थः२३, 'नायएइ वा२४' नायक इति वा नायकः-कर्मणां नेता२४, 'अंतरप्पाइति वा२५' अन्तरात्मा इति वा अन्त:-भव्यरूप आत्मा न तु बाह्यशरीरादिरूप इति अन्तरात्मा,२५, 'जे यावन्ने तहप्पगारा' यानि चाप्यन्यानि तथाप्रकाराणि-आत्मनः पर्यायवाचकाः शब्दाः, 'सब्वे ते जाव अभिवयणा' सर्वागि तानि यादभिवचनानि अत्र यावत्पदेन जीवास्तिकायस्येति संग्रहस्तथा च सर्व तथाविधाः शब्दाः जीवास्तिकायस्य अभिवचनानि-पर्याया भवन्तीति भावः । 'पोग्गलस्थिकायस्स णं भंते ! पुच्छा' पुद्गलास्तिकायस्य खलु भदन्त ! पृच्छा हे भदन्त ! पुद्गलास्तिका यस्य कियन्ति अभिवचनानि भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, नाम स्वयंभू भी है। औदारिक आदि शरीरों से यह मुक्तिप्राप्ति के पहिले तक रहता है इसलिये इसका नाम सशरीरी भी है कर्मों का नेता होने से इसका नाम नायक भी है सम्यग्दर्शनादि पर्यायवाला हो जाने से यह शरीर को और निज को जुदा २ कर लेता है, इसलिये अन्त में यह आत्मारूप ही हो जाता है इसलिये इस का नाम अन्तरात्मा भी है बाह्य शरीरादिरूप यह नहीं है तथा इसी प्रकार के 'जे यावन्ने तहप्पगारा सम्वे ते जाव अभिवयणा' जो और भी नाम हैं वे सब इसी जीवास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द हैं ऐसा जानना चाहिये यहां यावत्पद से 'जीवस्थिकायरस' इस पद का संग्रह हुआ हैं अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-"पोग्गलस्थिकायस्स णं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! पुद्गलास्तिकाय के अभिवचन पर्यायवाची शब्द कितने हैं ? તેથી તેનું નામ “નાયક એવું પણ છે, સમ્યગ્દર્શન વિગેરે પર્યાયવાળા તે શરીરને અને પિતાને જુદા જુદા કરે છે. તેથી અંતમાં તે આત્મારૂપે જ થઈ જાય છે. તેથી તેનું નામ “અંતરાત્મા” એવું પણ છે. આ બાહ્ય શરીર विगेरे ३१ नथी. तथा स शत 'जे यावन्ने तहप्पगारा सम्वे ते जाव अभिवयणा' भीon ५५ २ नाभा छ त मथा मा पस्तियना ५ पर्याय पाथी शहे! छे. तम सम. मड्डियां यावत् ५४थी 'जीवस्थिकायस्स' मे પદને સંગ્રહ થયે છે,
ફરીથી ગૌતમ સ્વામી પુદ્રાલાસ્તિકાયના સંબંધમાં પ્રભુને પૂછે છે કે'पोग्गलत्थिकायरस णं भंते ! पुच्छा' सावन् सास्तियना पर्यायवाय Aw! ८९ छ१ तेना उत्तरमा प्रभु छ है-'गोयमा ! अणेगे अभिवयणा'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेपचन्द्रिका टीका श०२० उ०२ सू०२ धर्मास्तिकायादिनामेकार्थकनामनि० ५२३ 'गोयमा' हे गौतम ! 'अणेगे अभिवयणा पन्नत्ता' अनेकानि अभिवचनानि पुद्गलास्तिकायस्य प्रज्ञप्लानि, 'तं जहा' तद्यथा-पोग्गलेइ वा पुद्गल इति वा, पोग्गलत्यिकायेइ वा' पुद्गलास्तिकाय इति वा, 'परमाणुपोग्गलेइ वा' परमाणुपुद्गल इति वा 'दुप्पएसिएइ वा द्विपदेशिक इति वा, द्वौ प्रदेशौ अवयवतया वियेते यस्य स द्विपदेशिका, 'तिप्पएसिएइ वा त्रिमदेशिक इति वा 'जाव असंखेज्जपएसिएइ वा' यावदसंख्येयपदेशिको वा, अत्र यावत्पदेन चतुः पश्यादि दशन्तानी संख्यातानां च प्रदेशानां संग्रहो भवति 'अगंतपएसिएइ वा' अनन्तपदेशिक इति वा 'जे यावन्ने तहप्पणारा सम्वे ते पोग्गलस्थिकायस्स अभिवयणा' यानि चाप्यन्यानि उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयना' अणेगे अभिवयणा' हे गौतम ! पुदलास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द अनेक हैं 'तं जहा' जैसे-'पोग्गलेइ वा' पुद्गल का स्वभाव पूरण गलनरूप होता है इस कारण इसका नाम पुद्गल भी है 'पोग्गलस्थिकायेइ वा' पुद्गलास्तिकाय भी है 'परमाणुपोग्गलेइ वा परमाणुपुद्गल भी है 'दुप्पएसिएइ था' विप्रदेशिक ऐसा भी है 'तिप्पएसिएइ वा त्रिप्रदेशिक भी है 'जाव असंखेज्जपएसिएइ वा' यावत् असंख्यातप्रदेशी भी है। यहां यावत् शब्द से चारप्रदेशिक, पांचप्रदेशिक आदि दश प्रदेशिक पर्यन्त के नाम और संख्यातप्रदेशी नाम गृहीत हुए हैं। तथा 'अणंतपएसिएइ वा अनन्तप्रदेशिक ऐसा भी इसका नाम है तात्पर्य यह है कि ये सब पूर्वोक्त नाम पुद्गलास्तिकाय के पर्यायवाची शब्दरूप से कहे गये हैं। तथा जे यावन्ने तहप्पगारा सम्वे ते पोग्गलस्थिकायस्स अभिवयणा' इनके जैसे के गौतम! Yमास्तियना पर्यायवाय Ava! भने छ. 'तंजहा' तमा प्रभाले छे. 'पोग्गलेइ वा' पुरसन। २१मा पूर गलन ३५ डाय छे. तेथी तनु' नाम 'युद्ध' छे. 'पोग्गलथिकाएइ वा' पुस्तिसय ५ तेनु नाम छे. 'परमाणुपोग्गलेइ वा' ५२मा पुन ५ तेनु नाम छे. 'दुप्पएसिए इवा' द्विहशि मे ५ तेनु नाम छे. 'तिप्पएसिएइ वा' निशि म. ५ तेनु नाम छे. 'जाव असंखेज्जपएसिएइ वा' यावत् अस. ખ્યાત પ્રદેશ પણ છે. અહિયાં યાવત્ શબ્દથી ચાર પ્રશિક. પાંચ પ્રદેશિક વિગેરે દશ પ્રદેશ સુધીના નામે અને સંખ્યાતપ્રદેશી નામ अडय रायस छे. 'तथा 'अणंतपएसिएइ वा' सनत शिव તેનું નામ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-આ પૂર્વોક્ત બધા જ નામ પલાસ્તિકાયના પર્યાયવાચી શબ્દ રૂપે કહેવામાં આવેલા છે. તથા બે यावन्ने तहपगारा सम्वे ते पोग्गल स्थिकायस्स अभिवयणा' मानला जात
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
तथाप्रकाराणि - पुद्गलास्तिकायस्य सामान्यतो विशेषरूपतश्चाभिधायकशन्दवाक्यानि सर्वाण्यपि तानि पुद्गलास्तिकायस्याभिवचनानि पर्यायशब्दा भवन्तीति । 'सेवं भंते ! सेवं मंते । त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति, हे भदन्त ! पर्यायशब्दविषये यह देवानुमियेण कथितं तत् सर्वमेवमेव सत्यमेव भवतामाप्तत्वेन भवद्वाक्यस्य सर्वथैव सत्यत्वात् इति कथयित्वा गौतमः भगवन्तं वन्दते नमस्यति, वन्दिश्वा नमस्थित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥ २ ॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपद भूषित बालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयन्द्रकाख्यायां व्याख्यायां विंशतितमशते द्वितीयोदेशकः समाप्तः ॥२० - २॥
भगवती सूत्रे
-
जो और भी दूसरे शब्द हैं वे भी सब इस पुद्गलास्तिकाय के ही अभिधायक शब्द हैं ऐसा जानना चाहिये 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आपने जो यह धर्मास्तिकायादिक के पर्यायशब्दों के विषय में कहा है वह सब आपके आस होने के कारण आपके वचनों में सर्वथा सत्यता होने से सत्य ही है २ इस प्रकार कह कर गौतमने भगवान् को वन्दना की नमस्कार किया और बन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये || सू० २||
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवती" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके बीसवें शतकका || दूसरा उद्देशक समाप्त ॥२० - २ ||
જે શબ્દો છે તે બધા જ આ પુદ્ગલાસ્તિકાયના જ પર્યાયવાચક શબ્દો છે તેમ સમજવુ .
देवानुप्रिये ने मा સઘળું કથન સત્ય છે.
'सेव भंते! सेवं भंते! त्ति' हे भगवन् याय ધર્માસ્તિકાયના પર્યાયશબ્દોના સબંધમાં કહ્યું છે તે હે ભગવત્ આપ આપ્ત હેવાથી આપના વચનામાં સવથા સત્યપણુ હૈાવાથી આપના વચને હમેશાં સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તે તપ અને સયમથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાને સ્થાને मिरानमान थया ॥ सू. २ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પૂજયશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત ‘“ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના વીસમા શતકના બીજો ઉદ્દેશક સમાસાર્૦૨।।
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०३ ०१ प्राणातिपातादि आत्मपरिणामनि० ५२५ अथ तृतीयोदेशकः मारभ्यते
द्वितीय उद्देशके प्राणातिपातादयोऽधर्मास्तिकायस्थ पर्याया भवन्तीति प्रतिपादितम् | तृतीयोदेशके माणातिपातादयोऽन्ये चात्मनोऽनन्यश्वेन कथयिष्यन्ते, इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्य तृतीयोदेशकस्येदमादिमं सूत्रम् -'अह भंते' इत्यादि, मूलम् - अह भंते! पाणाइवाए मुसावाए जाव मिच्छादंसण सल्ले, पाणाइवायवेरमणे जाव मिच्छादंसण सल्ल विवेगे, उत्पत्तिया जाव पारिणामिया, उग्गहे जाव धारणा, उट्ठाणे कम्मे बले वीरिए पुरिसक्कारपरक्कमे, नेरइयत्ते, असुरकुमारते जाव वेमाणियत्ते, नाणावरणिजे जाव अंतराइए, कण्हलेस्सा जाव सुक्कलेस्सा, सम्मद्दिट्टी३, चक्खुदंसणे४, आभिणिबोहियणाणे जाव विभंगनाणे३, आहारसन्ना४, ओरालिय सरीरे ५, मणजोगे३, सागारोवजोगे अणागारोवजोगे, जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते णणत्थ आयाए परिणमंति ? हंता गोयमा ! पाणाइवाए जाव सव्वे ते गणत्थ आयाए परिणमति । जीवेणं भंते! गर्भवक्रममाणे कइवन्ने कइगंधे० एवं जहा बारसमसए पंचमुद्दे से जाव कम्मओ णं जए णो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमइ । सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति जाव विहरइ ॥ सू० १ ॥ वीस मे सए तईओ उद्देसो समत्तो ॥
•
छाया - अथ भदन्त ! प्राणातिपातो मृषावादी यावत् मिथ्यादर्शनशल्यम्, प्राणातिपातविरमणम् यावन्मिथ्यादर्शनशल्यविवेकः, औरपत्तिकी यावत् पारिणामिकी, अत्रग्रहो यावद् धारणा, उत्थानं कर्म वलं वीर्य पुरुषकारपराक्रमः, नैरयिकत्वम् अनुरकुमारत्वं यावद्वैमानिकत्वम्, ज्ञानावरणीयं यावत् अन्तरायिकम्, कृष्णलेश्या यावत् शुक्ललेश्या, सम्यग्दृष्टिः ३, चक्षुदर्शनम् ४ आभिनिवोधिकज्ञानम् ५ यावद्विभंगज्ञानम् ३ आहारसंज्ञा ४, औदारिकशरीरम् ५, मनोयोगः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
भगवतीसूत्रे ३, साकारोपयोगोऽनाकारोपयोगः, ये चाप्यन्ये तथा प्रकाराः सर्वे ते नान्यत्र आत्मनः परिणमन्ति, हन्त, गौतम ! माणातिपातो यावत् सर्वे ते नान्यत्रात्मनः परिणमन्ति। जीवः खलु भदन्त ! गर्भ व्युत्क्रामन् कतिवर्णः कतिगन्धः एवं यथा द्वादशशते पञ्चमोद्देशके यावत् कर्मतः खलु जगत् नो अमर्मतो विभक्तिभावं परिणमति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ॥सू० १॥
विंशतितमशते तृतीयोद्देशकः समाप्तः। टीका-'अह णं भंते !' अथ खलु भदन्त ! 'पाणाइवाए' प्राणातिपातः प्राणानां-पाणवतां जीवानाम् एकेन्द्रियादारभ्य पञ्चेन्द्रियपर्यन्तानां सूक्ष्मस्थूलानाम् अतिपातो विराधनमिति प्राणातिपातः, 'मुसावाए' मृषावादः 'जावमिच्छादसणसल्ले' यावन्मिथ्यादर्शनशल्यम् अत्र यावत्पदेनाष्टादशपापस्थामेषु अदत्ता
तीसरे उद्देशे का प्रारंभ द्वितीय उद्देशे में प्राणातिपात आदि अधर्मास्तिकाय के पर्यायवाची शब्द है ऐसा कहा गया है अब इस तृतीय उद्देशे में यह प्रकट करता है कि प्राणातिपात आदि तथा और भी जो प्राणातिपात विरमण आदि हैं वे सब आत्मा से अनन्य (अर्थात् आत्मा से भिन्न नहीं) हैं इसी संबन्ध को लेकर इस तृतीय उद्देशक को प्रारम्भ किया गया है "अह भंते! यह आदि सूत्र है__ 'अह भते? पाणाइवाए मुसावाए जाव मिच्छादसणसल्ले' इत्यादि
टीकार्थ-'अह भंते ! पाणाहवाए जाव मिच्छादसणसल्ले" यहां प्राण शब्द से प्राणशले जीवों का ग्रहण हुआ है ये प्राणघाले जीव एकेन्द्रिय से लेकर पञ्चेन्द्रिय तक के जीव हैं। इनमें एकेन्द्रिय जीवों को
ત્રીજા ઉદેશાનો પ્રારંભબીજા ઉદ્દેશામાં પ્રાણાતિપાત વિગેરે અધર્માસ્તિકાયના પર્યાયવાચક શબ્દો છે તેમ કહેવામાં આવ્યું છે. હવે આ ત્રીજા ઉદ્દેશામાં પ્રાણાતિપાત વિગેરે તથા પ્રાણાતિપાત વિરમણ વિગેરે છે, તે સઘળા આત્માથી અલગ અર્થાત આત્માથી જુદા નથી. આ વાત ત્રીજા ઉદ્દેશામાંબતાવવામાં આવશે તે સંબંધથી આ ત્રીજા ઉદેશાને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે, 'अह भंते! पाणाइवाए मुसावाए जाव' त्यात
टी-'अह भंते ! पाणाइवाए मुसावाए जाव मिच्छादसणसल्ले' मडियां પ્રાણ શબ્દથી પ્રાણવાળા જ ગ્રહણ કરાયા છે. તેમાં એકેન્દ્રિય જાના સુમ અને બાદર એ રીતે બે ભેદ છે, તથા બે ઈદ્રિયવાળા જીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०३ सु०१ प्राणातिपातादि आत्मपरिणामनि० ५२७ दानादिषोडशपदानां संग्रहो भवति । तथा 'पाणाइवायविरमणे' प्राणातिपातविरमणम्, 'जात्र मिच्छादंसण सरल विवेगे' यावन्मिथ्यादर्शनशल्यविवेकः, अत्र यावश्पदेन विरमणघटितमृषावादादारभ्य मायामृपाविवेकान्तानां षोडशपदानां संग्रहो भवति 'उप्पत्तिया जाब पारिणामिया' औत्पत्तिकी यावत् पारिणामिकी,
सूक्ष्म एवं बादररूप दो विभागों में विभक्त किया गया है तथा दो इन्द्रिय जीवों को स्थूलरूप में माना गया है अतः सूक्ष्म एवं स्थूलरूप जो एकेन्द्रिय से लेकर पञ्चेन्द्रिय तक के जीव हैं उनको जो विराधना की जाती है उसका नाम प्राणातिपात है सिद्धान्त की मान्यतानुसार सूक्ष्म एके न्द्रिय जीवों का किसी के भी द्वारा किसी भी अवस्था में घात नहीं होता है अतःयहां गृहीत सूक्ष्म शब्द उस सूक्ष्मता का ग्रहण करने वाला नहीं है कि जो सूक्ष्म नामकर्म के उदय से जीवों में होती है किन्तु स्थूल से जो परिमाण आदि में विपरीत है हीन है वह सूक्ष्म जीव है इसलिये सूक्ष्मता और स्थूलता ये परस्पर सापेक्षिक शब्द होने के कारण जो जीव सूक्ष्म से विपरीत है वह स्थूल और स्थूल से जो विपरीत है वह सूक्ष्म जीव है ऐसा यह व्यावहारिक कथन है इस प्रकार के सूक्ष्म स्थूल जीवों की चाहे वे एकेन्द्रिय हों चाहे यावत पश्चेन्द्रिय हों प्रमाद के योग जो विराधना होती है वह प्राणातिपात है यह प्राणातिपात तथा 'दाणाइवाय विरमणे' प्राणातिपातविरमण तथा यावत् पद गृहीत मृषावाद आदि
તે સ્થૂલ
સ્થૂલ રૂપે માનેલા છે. તેથી સૂક્ષ્મ અને સ્થૂલ રૂપે જે એકેન્દ્રિયથી પ'ચેન્દ્રિય સુધીના જીવે છે. તેની વિરાધના કરવામાં આવે છે. તેનુ' નામ પ્રાણાતિપાત છે. સિદ્ધાંતની માન્યતાનુસાર સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિય જીવેાના કાઈનાથી પણ કાઈ પશુ અવસ્થામાં ઘાત થતા નથી. તેથી અહિયાં ગ્રહણ કરેલ સૂક્ષ્મ શબ્દ તે સૂક્ષ્મપણાને ગ્રહણ કરવાવાળા હાતા નથી. કે જે સૂક્ષ્મ નામક ના ઉદયથી જીવામાં હોય છે પરં'તુ સ્થૂલથી પરિણામ વિગેરેમાં જે વિપરીત छे, -हीन है. ते सूक्ष्म व छे. तेथी सूक्ष्मयागु भने स्थूसयागु से जन्ने અન્યાઅન્ય સાપેક્ષિત શખ્સ હાવાથી જે જીવ સૂક્ષ્મથી વિપરીત છે, અને સ્થૂલથી જે ભિન્ન છે તે સૂક્ષ્મ જીવા છે. એવુ આ વ્યવહારિક કથન છે. આ રીતે સૂક્ષ્મ અને સ્થૂલ જીવાની ચાહે તે તે એકેન્દ્રિય હાય ચાહે તે યાવત્ પાંચેન્દ્રિય હાય પ્રમાદના યાગથી જે વિરાધના થાય છે, તે प्रातियात छे. या आशातिपात तथा 'पाणाइवायवेरमणे० ' आयातिपात વિરમણુ તથા યાવત્ શબ્દથી ગ્રહણુ થતા ૧૮ અઢારે પ્રકારના પાપસ્થાનનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
भगवतींसूत्रे अत्र यावत्पदेन चैनयिकी कर्मजा चेत्यनयोः 'संग्रहः 'उग्गहे' अवग्रहः 'जाव धारणा' यावद्धारणा, अत्र यावत्पदेन ईहाऽवाययोहणम् 'उठाणे' उत्थानम् 'कम्मे' कर्म 'बले' बलम् 'वीरिए' वीर्यम् 'पुरिसकारपरक्कमे' पुरुषकारपराक्रमः। 'नेरइयत्ते' नैरयिकत्वम् नारकभाव इत्यर्थः 'असुरकुमारत्वम् असुरकुमारभावइत्यर्थः, 'जाव वेमाणियत्ते' यावद्वैमानिकत्वम् अत्र यावत्पदेन नागकुमारादि दशभवनपति-पश्चस्थावर-त्रिविकलेन्द्रियतिर्यक पञ्चेन्द्रिय – मनुष्य-वानव्यन्तरज्योतिष्कानां संग्रहो भवति, अनेन नैरयिकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तचतुर्विंशति दण्डकजीवानां ग्रहणं कृतमिति । 'णाणावरणिज्जे' ज्ञानावरणीयम् 'जाव अंतरा इए' यावदन्तरायिकम् अत्र यावत्पदेन दर्शनावरणीयादीनां षण्णां कर्मणां संग्रहो १८ पापस्थानों का विरमण तथा 'उप्पत्तिया जाव पारिणामिया' औस्प त्तिकी एवं यावत् पद गृहीत वैनयिकी कर्मजा और पारिणामिकी ये चार बुद्धियां तथा 'उग्गहे' अवग्रह यावत्पदगृहीत-ईहा, अवाय और धारणा ये मतिज्ञान के चार भेद तथा 'उहाणे' उत्थान 'कम्मे कर्म 'बले' पलवीरिए' वीर्य 'पुरिसक्कारपरक्कम्मे' पुरुषकार पराक्रम ये तथा 'नेरइयत्ते' नैरयिकता एवं असुरकुमारभाव ये 'जाव वेमाणिए' तथा यावत् पदगृहीत नागकुमार आदि १० भवनपतिदेवभाव, पांच स्थावरभाव, तीन प्रकार का विकलेन्द्रिय भाव तिर्यक् पश्चेन्द्रियभाव मानवभाव वानव्यन्तरभाव एवं ज्योतिष्कभाव, रूप जो नैरथिक से लेकर वैमानिकपर्यन्त २४ दण्डकस्थ जीव की अवस्थाएँ हैं वे तथा-'णाणावरणिज्जे.' ज्ञानावरणीय यावत् पदगृहीत दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आयुविरभ तथा 'उत्पत्तिया जाव पारिणामिया' मोत्पत्तिही तथा यावत् ५४थी अड ४२राये नयी ४मan भने पारिभिती मे यारे भुद्धियो तथा 'उग्गहे' અવગ્રહ, ઈહા, અવાય અને ધારણા એ મતિ અજ્ઞાનના ચાર ભેદ તથા “૩ાળે अत्यान (ययोजना व्यापा२) 'कम्मे' (वने। व्यापा२) 'बले' ॥ (शाशर ५। 'वीरिए वाय (मामान। व्याया२) 'पुरिसकारपरक्कमे' ५२१४।२ (५२।म ५३१५यानु मलिभान विशेष तथा 'नेरइयत्ते' ना२४ीपा भने मसुरभार साप से जाव वेमाणिया' यावत् ५४थी नागभा२ विगैरे १० ६स मनपति व लाप; પાંચ સ્થાવર ભાવ, ત્રણ પ્રકારના વિકસેન્દ્રિય ભાવ તિર્થક પંચેન્દ્રિય ભાવ. માનવ ભાવ, વાતવ્યન્તર ભાવ અને જતિષ્ક ભાવ રૂપ જે નારકોથી લઈને पैमानि सुधी योवीस ४४४३५ नी ? अस्था छ तथा ‘णोणावरणिज्जे' જ્ઞાનાવરણીય યાવત્ પદથી દર્શનાવરણીય વેદનીય, મેહનીય, આયુષ્ય, નામ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०३ सू०१ प्राणातिपातादि आत्मपरिणामनि० ५२९ भवतीति । 'कण्ह लेस्सा' कृष्णलेश्या 'जाव सुक्कलेस्सा' यावत् शुक्ललेश्या अत्र यावत्पदेन नील-कापोत-तैजस पदम-लेश्यानां संग्रहो भवतीति, 'सम्मदिट्ठी३' सम्यग्दृष्टिमिथ्यादृष्टिमिश्रदृष्टिश्च 'चक्खूदसणे' चक्षुर्दर्शनम् अचक्षुर्दर्शनम् अवधि. दर्शनम् केवलइर्शनं चेति दर्शनचतुष्टयम् । 'आभिणिबोहियणाणे' आभिनियोधिकज्ञानम् 'जाव विभंगनाणे' यावद् विभङ्गज्ञानम् यावत्पदेन श्रुतज्ञानावधिज्ञानमनःपर्यवज्ञान केवलज्ञानानां मत्यज्ञानश्रुताज्ञानयोश्च संग्रहः, 'आहारसन्ना ४' आहारसंज्ञा१ भयसंज्ञा२ मैथुनसंज्ञा३ परिग्रहसंज्ञा च४ 'ओरालियसरीरे५' औदारिका१ हारकर वैक्रिय३ तैजस४ कार्मण५ शरीराणि, 'मणोजोगे३' मनोयोगो १ चचोयोगः २ काययोगश्च ३ 'सागारोवओगे अणागारोवओगे क, नाम और गोत्र ये कर्म तथा-'कण्हलेस्सा जाव सुक्कलेस्सा' कृष्णलेश्या एवं यावत्पदगृहीत के अनुसार नील, कापोतिक, पीत पद्म और शुक्ल ये ६ लेश्याएं 'सम्मदिट्टी०' तथा सम्यग्दृष्टि मिथ्यादृष्टि और मिश्रदृष्टि ये तीन दृष्टियां 'चक्खुदंसणे' तथा चक्षुदर्शन, अचक्षुदर्शन अवधिदर्शन और केवलदर्शन ये चारदर्शन 'आभिणियोहियनाणे जाव विभंगनाणे' तथा आभिनियोधिकज्ञान गृहीत यावत्पद के अनुसार श्रुतज्ञान अवधिज्ञान, मनःपर्यवज्ञान, केवलज्ञान मत्यज्ञान, श्रुताज्ञान और विभंगज्ञान ये पांच ज्ञान और ३ अज्ञान 'आहार सन्ना ४' आहार संज्ञा, भयसंज्ञा, मैथुन संज्ञा और परिग्रह संज्ञा ये ४ संज्ञाएं 'ओरालिय सरीरे ५' तथा औदारिक, वैक्रियाहारक, तेजस एवं कार्मण ये ५ शरीर 'मणजोगे ३' तथा मनोयोग, वचनयोग एवं काययोग ये भने मात्र में भ तथ! 'कण्हलेस्सा जाव सुक्कलेसा' Yugसेश्या, नla લેશ્યા, કાપતિક વેશ્યા, પીત લેયા, પદ્મ લેશ્યા, અને શુકલ વેશ્યા, એ છે वेश्यामे। 'सम्मदिट्ठी' तथा सभ्य दृष्टि, मिथ्याष्टि, मने भिष्टि से त्रष्टिया 'चखुदसणे' तथा यक्षुशन, अन्याशन, अवधिशन भने
वसन से या२ ४शन, 'आभिणियोहियणाणे जाव विभंगणाणे' मालिनि. माधिशान, भतिज्ञान, श्रुतज्ञान, भवधिज्ञान, मन: ५ ज्ञान, विज्ञान, મતિઅજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાન આ પાંચ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાન 'आहारसंन्नो' मा २सज्ञा, मयज्ञज्ञा, भैथुनसशा, भने परियडसज्ञा से या२ सज्ञा'ओरालियसरीरे' तथा मोहोरि शरीर, वैठिय શરીર આહારક શરીર તેજસ શરીર અને કામણ શરીર એ ५ पाय शरी२ 'मणजोगे' तथा भनोयोग, क्यनया भने ययोग से ३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
भगवतीसूत्रे साकारोपयोगोऽनागारोपयोगश्च ‘जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चाप्यन्ये तथाप्रकाराः ये दर्शितास्तथा ये चान्ये तथा प्रकारास्तादृशा आत्मविशेषण वाचकाः सामान्यतो विशेषतश्च पर्यायशब्दाः 'सव्वे ते' सर्वे ते पर्यायाः 'णणत्थ आयाए परिणमंति' नान्यत्रात्मनः परिणमन्ति आत्मानं वर्जयित्वा एते प्राणातिपातादयो न वर्तन्ते आत्मपर्यायत्वात् पाणातिपातादीनाम् पर्थयाणां पर्यायिणा सह कथंचिदेकरूपत्वात् आत्मरूपा एव सर्वे आत्मनो भिन्नत्वेन न परिणमन्ति, अपि तु आत्मन्येव तेषां परिणामो भवति किम् ? इति प्रश्न; भगवानाह-'हंता' इत्यादि, 'हंता गोयमा ! हन्त गौतम ! हन्तेति आमन्त्रणं स्वीकारे 'पाणाइवाए जाव सव्वे ते णणत्यआयाए परिणमंति' प्राणातिपातो यावत् सर्वे ते ३ योग 'सागारोवओगे अणागारोवोगे' तथा साकार उपयोग एवं अनाकारोपयोग-ऐसा यह दो प्रकार का उपयोग तथा 'जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते गणस्थ आयोए परिणमंति' इसी प्रकार के जो और भी सामान्य विशेषरूप से आत्मविशेषणवाचक पर्याय शब्द हैं वे सब आत्मा को छोडकर क्या अन्यत्र परिणमित नहीं होते हैं ? यहां गौतम ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है-हे भदन्त ! ये पूर्वोक्त प्राणातिपात आदि आत्मा की पर्यावरूप हैं क्योंकि ये आत्मा को छोडकर वे अन्यत्र परिणमित नहीं होते हैं तथा पर्यायपर्यायी के साथ कथंचित् एकरूप होने से पर्यापरूप आत्मारूप ही होता है अतः जब उनका परिणमन आत्मा पर्यायी के सिवाय अन्यत्र होता नहीं है तो ऐसी परिस्थिति में क्या उनका परिणाम आत्मा में ही होता है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा 'हंता गोयमा ! पागाइवाए जाव सब्वे ते णण्णत्रए योगी ‘सागरोवओगे अणागारोवओगे य' तथा सा५ये मने अना.
३२५या से रात में अपये तथा 'जे यावन्ने तहप्पगारा ते णण्णत्थ आयाए परिणमंति' मे शत ult ५ सामान्य विशेष ३५ मात्मान। વિશેષણ વાચક પર્યાય શબ્દ છે તે શબ્દો આત્માને છેડીને શું બીજે પરિણમતા નથી? આ વિષયમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે
હે ભગવન આ પૂર્વોક્ત પ્રાણાતિપાત વિગેરે આત્માના પર્યાય રૂપ છે? કેમ કે આ આત્માને છેડીને બીજે પરિણમતા નથી. તથા પર્યાય પર્યાયીની સાથે કથંચિત એક રૂપ હેવાથી પર્યાય રૂપ-આતમા રૂપ જ હોય છે. તેથી જ્યારે તેનું પરિણમન આમા વિના બીજે થતું નથી. તે એ સ્થિતિમાં શું એનું પરિણામ આત્મામાં જ થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०३ सू०१ प्राणातीतादि आत्मपरिणामनि० ५३१ नान्यत्र आत्मनः परिणमन्ति, अत्र यावत्पदेन प्रश्नसूत्रोक्ताः सर्वे ग्राह्याः, हे गौतम ! माणातिपातादारभ्यानाकारोपयोगपर्यन्ताः तथा ये एतदन्यप्रकारा: आत्मविशेषणानि सर्वे ते आत्मव्यतिरिक्तस्थले न भवन्ति किन्तु आत्मन्येव एतेषां परिणामो भवतीत्युत्तरपक्षाशयः ।
इतः पूर्व प्राणातिपातादय आत्मधर्मकथिताः अतः परं कथंचित् आत्मधर्मा एव वर्णादिस्पर्शान्ताः विचार्यन्ते-'जीवे णे भंते' इत्यादि,
'जीवे णं भंते !' जीवः खलु भदन्त ! 'गम्भं वक्कममाणे' गर्भ व्युत्क्रामन् गर्भे उत्पद्यमान इत्यर्थः 'कइवन्ने कइगंधे' कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शः ? हे भदन्त ! गभे समुत्पद्यमानो जीवः कियता वर्णगन्धरसस्पर्शस्थ आयाए परिणमंति' हां, गौतम ! प्राणातिपात से लेकर अनाकारो. पयोग पर्यन्त जो धर्म है वे तथा इसी प्रकार के जो और भी आत्मा का विशेषणरूप धर्म हैं वे सब आत्मव्यतिरिक्त स्थल में परिणमित नहीं होते हैं किन्तु आत्मा में ही इनका परिणाम होता है ऐसा यह उत्तर पक्ष का आशय है । प्राणातिपात आदिक आत्मा के धर्म हैं ऐसा प्रति. पादन इससे पहले किया जा चुका है अब इसके बाद ऐसा विचार करना है कि वर्णादि से लेकर स्पर्श तक के सब आत्मा के धर्म ही हैंगौतम ने इसी बात को प्रभु से यों पूछा है-'जीवे णं भंते ! गम्भं वक्कममाणे कावन्ने, कइगंधे' हे भदन्त ! गर्भ में उत्पन्न होता हुआ जीव कितने वर्णों वाला कितनी गंधों वाला कितने रसों वाला और कितने स्पर्शों वाला होता है ? पूछने का तात्पर्य ऐसा है कि गर्भ में उत्पन्न होता हुभा जीव कितने वर्ण गंध रस स्पर्शरूप परिणाम से परि
-हंता गोयमा! पाणाइवाए जाव सव्वे ते णण्णत्थआयाए परिणमंति' है। ગૌતમ! પ્રાણાતિપાતથી લઈને અનાકારો પગ સુધીના જે ધર્મો છે. તે બધા આત્માથી ભિન્ન સ્થાનમાં પરિણમતા નથી. પરંતુ આમામાં જ તેનું પરિણમન થાય છે. એ આ ઉત્તરપક્ષને અભિપ્રાય છે. પ્રાણાતિપાત વિગેરે આત્માના ધર્મ છે. એવું પ્રતિપાદન પહેલ કરવામાં આવેલાં છે. હવે એ વિચાર કરવામાં આવે છે કે વર્ષથી લઈને સ્પર્શ સુધીના બધા જ આત્માના જ ધર્મો છે. ગૌતમ સ્વામીએ એજ વાત પ્રભુને આ નીચે પ્રમાણે પૂછી छ. 'जीवेणं भंते ! गम्भं वक्कममाणे कइवण्णे, कइगंधे' मन्ग लमा पन થનારા કેટલા વર્ષોવાળા કેટલા ગધેવાળા કેટલા રસોવાળા અને કેટલા સ્પર્શીવાળા હોય છે? પૂછવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થતો જીવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
भगवतीस्त्रे परिणामेन परिणमंति । ननु जीवः अरूपीत्यादि विशेषयुक्तस्तत्कथं वर्णादि परिणामेन तस्य परिणामो भवतीति चेदत्रोच्यते गर्भे उत्पद्यमानो जीवः तैजसकामण शरीरविशिष्ट एवं औदारिकशरीरग्रहणं करोति, शरीराणि च वर्णगन्धरसस्पर्शयुक्तान्येव भवन्ति, वर्णादिविशिष्टशरीराव्यतिरिक्तश्च कथंचित् जीवः धर्मर्मिणोरभेदात् अत उच्यते कतिवर्णः कविगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शश्च जीवः परिणमति ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'एवं जहा' इत्यादि, ‘एवं जहा बारसमसए पंचमुद्देसे' एवं यथा-द्वादशशते पञ्चमोद्देशके कथितं तथैव इहापि वर्णादिमत्वेन णमित होता है ? यहाँ ऐसी शंका हो सकती है कि जीव जब स्वभावतः अमूर्तिक है रूप, गंध, रस और स्पर्श से रहित है तो फिर कैसे वर्णादि परिणाम से उसका परिणाम होता है ? तो इस शंका का समाधान ऐसा है कि गर्भ में उत्पन्न होता हुआ जीव तैजस एवं कार्मणशरीर से विशिष्ट रहता है और तभी यह औदारिक शरीर को ग्रहण करता है औदारिक आदि शरीर जो होते हैं वे वर्ण, गंध रस और स्पर्श विशिष्ट ही होते हैं इसलिये जब संसारी जीव धर्णादिविशिष्ट शरीर से कथंचित् अभिन्न माना गया है तब ऐसी स्थिति में शरीररूप धर्म से कथंचित् अभिन्न बना हुआ है, यह जीवरूप धर्मीरूप, गंध, रस स्पर्श वाला कैसे नही हो सकता है इसीलिये यहां ऐसा प्रश्न किया गया है कि जीव कितने वर्णों वाला, कितनी गंधों घाला, कितने रसों वाला और कितने स्पर्शों वाला है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं जहा बारसमसए पंचमुद्देसे जाव कम्मओ णं કેટલા વર્ણ, ગંધ, રસ. અને સ્પર્શરૂપ પરિણામથી પરિમિત થાય છે? અહિયાં એવી શંકા સંભવે છે કે-જે જીવ સ્વભાવથી જ અમૂર્ત છે. રૂપ, ગધ, રસ અને સ્પર્શ વિનાને છે, તે પછી વર્ણાદિથી તેનું પરિણમન કેવી રીતે થાય છે? આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે. કે-ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થતા જીવ તેજસ અને કામણ શરીરથી વિશેષિત રહે છે, અને ત્યારે તે ઔદારિક શરીરને ગ્રહણ કરે છે. અને ઔદારીક શરીર જે હોય છે તે વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શવાળા જ હોય છે. તેથી જ્યારે સંસારી જીવને વદિવાળા શરીરથી કથંચિત્ અભિન્ન માનેલ છે, ત્યારે એવી સ્થિતિમાં શરીરરૂપ ધર્મથી કથંચિત અભિન્ન બનેલ આ જીવ રૂપ ધમ, રૂપ, ગધ રસ, સ્પર્શ વાળ કેમ ન થઈ શકે? એજ હેતુથી અહિયાં પૂર્વોક્ત પ્રશ્ન કરેલ છે. કેજીવ કેટલા વર્ષોવાળે, કેટલા ગંધવાળા, કેટલા રવાળે કેટલા સ્પર્શીવાળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०३ सू०१ प्राणातिपातादि आत्मपरिणामनि० ५३३ गर्भे उत्पद्यमानस्य जीवस्य परिणामो वक्तव्यः ‘एवं जहा' इत्यादिना सूचितं भवति तथा च गर्ने व्युत्क्रामन् जीवः 'कइरसं कइफासं परिणामं परिणमई' कतिरसं कतिस्पर्श परिणाम परिणमति, हे भदन्त ! गर्भ समुत्पद्यमानो जीवः कतिवर्णकतिगन्धकतिरसकतिस्पर्श परिणामयुक्तः परिणमति समुत्पद्यते इति प्रश्नः द्वादशशते, उत्तरमाह-गोयमा ! पंचवन्नं दुगंध पंचरसं अट्ठफासं परिणाम परिणमइ' इत्यादि, हे गौतम ! पश्चवर्ण द्विगन्धं पश्वरसम् अष्टस्पर्श परिणाम परिणमति, पश्चवर्ण-द्विगन्धपश्चरसाष्टस्पर्शयुक्तशरीरतादात्म्पमात्रमागतो जीवः समुत्पद्यते इत्युत्तरम् कियत्पर्यन्तं द्वादशशतकीयप्रकरणमिहवक्तव्यं तत्राह'जाव' इत्यादि, 'जाव कम्मओ णं जए' यावत्कर्मतः खलु जगत 'णो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमइ' नो अकर्मतः विभक्तिभावं परिणमति जए, णो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमइ' हे गौतम ! द्वादश शतक में पञ्चमोद्देशक में जैसा कहा गया है वैसा ही यहां पर भी गर्भ में उत्पन्न होते हुए जीव का परिणाम वर्णादि से युक्त जानना चाहिए तथा च-गर्भ में उत्पन्न होता हुआ जीव ! हे भदन्त ! कितने वर्षों वाला कितनी गंधो वाला कितने रसोबाला और कितने स्पशों वाला उत्पन्न होता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु उसी द्वादश शतक में ऐसा कहते हैं 'पचवन्नं, दुगंधं, पंचरस, अट्टफासं परिणाम परिणमई' हे गौतम ! पंचवर्ण, द्विगंध, पञ्चरस और आठस्पर्श से युक्त शरीर के साथ तादात्म्यसम्बन्ध वाला बना हुआ जीव गर्भ में उत्पन्न होता है यह द्वादश शतक के पंचम उद्देशक का प्रकरण यहां 'जाव कम्मओणं जए णो अकम्मो विभत्तिभावं परिणमई' इस पाठ तक ग्रहण छ? सा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -'एवं जहा बारसमसए पंचमुद्देसे जाब कम्मओ ण जए,णो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमई' हे गौतम! मारमा શતકના પાંચમા ઉદ્દેશામાં જેવી રીતે કહેવામાં આવ્યું છે, તે જ રીતનું સઘળું કથન અહિયાં ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થનારા જીવના પરિણામ વર્ણાદિવાળું સમજવું જોઈએ. તે આ રીતે છે. ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે-ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થનારા જીવ હે ભગવન્ કેટલા વર્ષોવાળા કેટલા ગંધવાળા કેટલા રસોવાળા અને કેટલા સ્પર્શીવાળા ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં એ બારમાં शतभा प्रसु मा प्रभार ४ छ.-'पंचवन्नं, दुगंधं पंचरसं, अट्रफासं, परिणाम परिणमई' 8 गौतम पांय १ मे गध, पाय २४ मन मा २५ શરીરની સાથે તાદામ્ય સંબંધવાળે બનેલ જીવ ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થાય છે. मा मारमा शतना पायwi देशानु ४२५ मडियां 'जाव कम्मओ गंजए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
भगवतीसूत्रे कर्मणः सकाशादेव जगद्भवति कर्मणोऽभावे जगतो विविधरूपेग परिणामो न भवतीति अन्वयगतिरेकाभ्यां जगतः कारणां कर्मणे निर्णित भवतीत्येतत्पर्यन्तं द्वादशशतकीयपकरणं वक्तव्यमिति भावः । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहरइ' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति हे भदन्त ! यदेवानुपियेण कथितम् आत्मधर्मस्य जगतश्च परिणामविषये तत् एवमेव-सर्वतः सत्यमेव आप्त. वाक्यस्य सर्वथैव सत्यत्वादिति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ।मु० १॥ इति श्री विश्वविख्यातजगद्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि ‘जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालप्रतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां विंशतितमशतकस्य तृतीयोदेशकः समाप्तः॥२०-३॥ किया गया है ऐसा जानना चाहिये । तात्पर्य इसका ऐसा है कि कर्म से जगत् संसार प्राप्ति होती है कर्म के अभाव में विविध रूप से जगत्-का परिणाम नहीं होता है। इस प्रकार अन्वय व्यतिरेक सम्बन्ध से जगत् का कारण कर्म ही निर्मित होता है 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति जाव विहरह' हे भदन्त ! आप देवानुप्रिय ने जो आत्मधर्म और जगत् के परिणाम के विषय में कहा गया है वह ऐसा ही है सर्वथा सत्य ही है क्योंकि आप आप्त के वाक्य सर्वप्रकार से सत्य ही होते हैं। इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभु को वन्दना की, नमस्कार किया चन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
तृतीय उद्देशक समाप्त ॥२०-३॥ णो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमई' मा ५४ सुधी ७ ४२ . ता५य' આનું એ છે કે કમથી--સંસારપ્રાપ્તિ થાય છે. કર્મના અભાવમાં વિવિધ રૂપે જગતનું પરિણામ થતું નથી. આ રીતે અન્વય વ્યતિરેકના સંબંધથી જગતનું કારણ કર્મ જ છે તેમ સિદ્ધ થાય છે.
_ 'सेवं भंते सेवं भंते त्ति' जाव विहरई' ले मन् मा५ हवानुप्रिये આત્માને ધર્મ અને જગતના પરિણામના સંબંધમાં જે કહ્યું છે તે સઘળું તેમજ છે. આપનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. કેમ કે આપ આપ્તનું વાક્ય સર્વ પ્રકારે સત્ય જ હોય છે. આ રીતે કહીને તે પછી ગૌતમસ્વામીએ પ્રભને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાને સ્થાને બિરાજभान या. ॥ सू. १ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०४ सू०१ इन्द्रियोपचयनिरूपणम्
अथ चतुर्थोदेशकः प्रारभ्यते
तृतीयोदेश के परिणामः कथित चतुर्थोद्देशके तु परिणामाधिकारात् इन्द्रियो - पचयलक्षण एवं कथयिष्यते, इत्येवं संबन्धेन आयातस्य चतुर्थोदेशकस्येदमादिमं सूत्रम् - 'कविहे णं भंते' इत्यादि,
५३५
मूलम् -' कइविहे णं भंते! इंदियउवचए पन्नत्ते ? गोयमा ! पंचविहे इंदियोवच पन्नत्ते, तं जहा- सोइंदियउवचए० एवं वितीयो इंदियउद्देसओ निरवसेसो भाणियव्वो जहा पन्नवणाए सेवं भंते! सेवं भंते! ति भगवं गोयमे जाव विहरइ ॥ सू.१॥
-
छाया — कतिविधः खलु भदन्त । इन्द्रियोपचयः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! पञ्चविधः इन्द्रियोपचयः प्रज्ञप्तः तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियोपचयः० एवं द्वितीयइन्द्रियोर्देशको निरवशेषो भणितव्यो यथा प्रज्ञापनायाम् । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति भगवान गौतमो यात्रद्विहरति ॥०१॥
टीका- 'कविहे णं भंते!' कतिविधः खलु भदन्त ! 'इंदिय उवचए पत्ते' sariyar : हे मदन्त । इन्द्रियाणां श्रोत्रादीनामुपचयः - वृद्धिः कतिविधो
चतुर्थ उद्देशे का प्रारंभ
तृतीय उद्देशे में परिणाम के सम्बन्ध में कथन किया गया है अथ इस चतुर्थ उद्देशे में परिणाम के अर्थ को लेकर ही इन्द्रियोपचय रूप परिणाम के विषय में कथन किया जाने वाला है अतः इसी सम्बन्ध से इस उद्देशे का प्रारम्भ किया गया है ।
'कवि णं भंते! इंदिय उचचए पण्णन्ते' इत्यादि ।
टीकार्थ - इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'कहविहे णं भंते! इंदिय उचचए पत्ते' श्रोत्रादिक इन्द्रियों का उपचय वृद्धि कितने ગાથા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ——
ત્રીજા ઉદ્દેશામાં પરિણામના સાઁબધમાં કથન કરવામાં આવ્યુ` છે, હવે આ ચેથા ઉદ્દેશામાં પરિણામના સબંધને લઇને ઇંદ્રિયાના ઉપચયરૂપ પરિણામના વિષયમાં કથન કરવામાં આવશે જેથી આ સંબધને લઈને આ ઉદ્દેશાને પ્રારભ કરવામાં આવે છે. તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે. 'कइविहे णं भंते ! इंदियउवचर पण्णत्ते' इत्याहि टीडार्थ - —આ સૂત્ર દ્વારા ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવુ પૂછ્યું છે કે'कविहे . णं भंते! इंदियवच पण्णत्ते' श्रोत्र न्द्रियाना उपयय- वृद्धि डेंटला
·
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
भगवती सूत्रे
विद्यते ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! पंचविहे इंदियोवचए पत्ते' पञ्चविधः - पञ्चप्रकारकः इन्द्रियोपचयः प्रज्ञप्तः, 'तं जहा ' तद्यथा - 'सोइंदियउवचए' श्रोत्रेन्द्रियोपचयः 'एवं बीओ इंदियउद्देसओ निरवसेसो भाणियन्त्रो जहा पनत्रणाए' एवं द्वीतियइन्द्रियोदेशको निरवशेषो भणितव्यो यथा प्रज्ञापनायाम्, यथा- प्रज्ञापनायां पञ्चदशस्य इन्द्रियपदस्य द्वितीयउद्देशकस्तथाऽयमपि वक्तव्यः । प्रज्ञापनाया द्वितीयोदेशक श्वेत्थम्, 'सोईदियोवचए - चक्खिदिओवचए - घाणिदिओवचए- रसर्णिदिओवचए - फार्सिदिओवचए' इत्यादि श्रोत्रेन्द्रियोपचयश्चक्षुरिन्द्रियोपचयो घ्राणेन्द्रियोपचयो रसनेन्द्रियोपचयः स्पर्शनेन्द्रियोपचय इत्यादि । ' सेवं भंने! सेवं भंते! त्ति भगवं गोयमे जाव विहर'
प्रकार का है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! पंचविहे इंदियोवच पणते' हे गौतम! श्रोत्रादिक इन्द्रियों का उपचय पाँच प्रकार का कहा गया है 'तं जहा ' जैसे- 'सोइंदियउवचए' श्रोत्रेन्द्रिय उपer 'एवं बीओ इंदियउदेसओ निरवसेसो भाणियच्यो जहा पत्रवणाए इस प्रकार से जैसा कथन प्रज्ञावना सूत्र के १५ वें पद के द्वितीय उद्देशे में कहा गया है उसी प्रकार से यहां पर भी कह लेना चाहिये वहां का द्वितीय उद्देशे का कथन इस प्रकार से है- 'सोइंदियोवचर, चक्खिंदिओवचए' घाणिदिओवचर, रसर्णिदिओश्चए फासिंदिओवचए' इत्यादि श्रोत्रे न्द्रियोपचय चक्षुइन्द्रियोपचय घ्राणेन्द्रियोपचय रसनेन्द्रियोपचय और
अमरना है? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभु ४ छे है - 'गोयमा ! पंचविहे इंदियो बच पन्नत्ते' हे गौतम श्रोत्र विगेरे इंद्रियांना उपयय पांथ प्रहारनो उडेल छे. 'तजहा' ते भा रीते छे. 'सोइंडियउवचए' श्रोत्र ईंद्रिय उपायय ' एवं बीओ इंदियउदेसओ निरवसेसो भाणियन्वो जहा पण्णवणाए' मा रीते પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૧૫ પંદરમા પદ્મના બીજા ઉદ્દેશામાં જેવી રીતે કહેવામાં આવ્યુ છે, એજ રીતે અહિયાં પણુ સઘળું કથન સમજવું, ત્યાંના ખીજા ઉદ્દેશકનુ કથન આ પ્રમાણે છે.
'सोइंदिओवचर, चक्खिदिओषचप, घार्णिदिओवचए रसणिदिओवचए, फार्सिदिओवचए' त्यिाहि श्रोत्र इंद्रियोपयय यक्षु द्रियोपयय, प्रायु इन्द्रियो પચય, રસના ઈદ્રિચાપચય અને સ્પેન ઇન્દ્રિયાપચય ઈત્યાદિ.
'सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति भगवं गोयमे जाव विहरइ' डे भगवन् खाप વાનુપ્રિયે જે ઇન્દ્રિયાપચયના સબંધમાં કથન કર્યું છે. તે સઘળુ” તેમ જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०४ सू०१ इन्द्रियोपचयनिरूपणम् ५३७ तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति भगवान् गौतमो यावद्विहरति हे भदन्त ! यद् देवानुपियेण इन्द्रियोपचयविषये आदिष्टं तत् एवमेव-सत्यमेव आप्तवाक्यस्य सर्वथैव सत्यत्वादिति कयित्वा भगवान गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा, संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥सू० १॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-- जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगधपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य- जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां विंशतिशतके
चतुर्थों देशका समाप्तः॥२०-४॥ स्पर्शनेन्द्रियापचय इत्यादि 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति भगव गोयमे जाव विहरई' हे भदन्त ! आप देवानुप्रिय ने जो इन्द्रियोपचय के विषय में कथन किया है वह आप आप्त के वाक्य सर्वथा सत्य होने के कारण सत्य ही है इस प्रकार से कहकर भगवान गौतम ने भगवान् को धन्दना की नमस्कार किया चन्दना नमस्कार करके फिरवे संयम
और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये सू० १॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके वीसवें शतकका
॥चौथा उद्देशा समाप्त २०-४॥ છે. આપ્ત વાક્ય સર્વથા સત્ય હેવાના કારણે આ૫ દેવાનુપ્રિયનું કથન સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ભગવાન ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સુ. ૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના વીસમા શતકને ચેશે ઉદ્દેશક સમાસા ૨૦-કા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८
भगवतीसूत्रे
अथ पञ्चमोदेशकः प्रारभ्यते ।
चतुर्थोदेश के इन्द्रियोपचयः प्ररूपितः सचेन्द्रियोपचयः परम णुभिर्भवतीति पञ्चमोदेश के परमाणुस्वरूपमुच्यते, इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्य पञ्चमोद्देशकस्येदमादिमं सूत्रम् - 'परमाणुवोग्गलेणं भंते !' इत्यादि ।
मूलम् -' परमाणुपोग्गले णं भंते! कइवन्ने कइरसे कइफासे पन्नते ? गोयमा ! एगवन्ने एगगंधे एगरसे दुफासे पन्नते, तं जहा - जइ एगवन्ने सिय कालए, सिय नीलए, सिय लोहियए, सिय हालिदे, सिय सुकिल्ले । जइ एगगंधे सिय सुब्भिगंधे सिय दुभिगंधे | जइ एगरसे सिय तित्ते सिय कडुए सिय कसाए, सिय अंबिले, सिय महुरे । जइ दुफासे, सिय सीए य निद्धे य१, सिय सीए य लक्खे य२, सिय उसिणे य निद्धे य३, सिय उसिने य लुक् ४ । दुप्पएसिए णं भंते! खंधे कइबन्ने, कडुगंधे, कइरसे, कइफासे ४ | एवं जहा अट्टारसमसए छहुद्देसए जाव सिय चउफासे पन्नत्ते । जइ एगन्ने सिय कालए जाव सिय सुक्कि ल्लए ५, जइ दुवन्ने सिय कालए य नीलए य१, सिय कालए य लोहिए य२, सिय कालए य हालिदए य३, सिय कालए य सुक्किलए य४ । सिय नीलए य लोहियए य५, सिय नीलए य हालिद्दए य६, सिय नीलए य सुकिल्लए य७, सिय लोहियए य हालिदे यद, सिय लोहियए य सुकिलए य९, सिय हालिए य सुक्किए १० । एवं एए दुया संजोगे दसभंगा । जइ एगगंधे सिय सुभगंधे १, सिय दुब्भिगंधे य २, जइ दुगंधे सुब्भिगंधेय दुभिगंधे य । रसेसु जहा वन्नेसु । जइ दुफासे सिय सीए य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३९
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् निद्धेय एवं जब परमाणुपोग्गले ४ | 'जइ तिफासे सव्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे, सबै उसिने देसे निद्धे देसे लक्खे २, सव्वे निद्धे देसे सीए देसे उसिणे३, सव्वे लुक्खे देसे सीए देसे उसिणं ४ | जइ चउफासे देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे एए नवभंगा फासेसु । तिपएसिए णं भंते! खंधे कइवन्ने जहा अट्ठारसमस छसे जाव चउफासे पन्नत्ते । जइ एगबन्ने सिय कालए जाव सुकिल्लए ५ । जइ दुवन्ने सिय कालए य सिय नीलए य१, सिय कालए य नीलगाय २, सिय कालगाय नीलए य३, सिय कालए य लोहियए य१, सिय कालए य लोहियगाय २, सिय कालगाय लोहियए य३, एवं हालिइएण वि समं भंगा तिन्नि३, एवं सुक्किलएण विसमं भंगा तिन्नि३, सिय नीलए य लोहियए य एत्थ वि भंगा तिन्नि३, एवं हालिइएण वि समं भंगा तिन्नि३, एवं सुक्किल्लेण वि समं भंगा तिन्नि३, सिय लोहियए य हालिदए य भंगा तिन्नि३, एवं सुकिल्लेण वि समं भंगा तिन्नि३, सिप हालि - इए य सुकिल्लए य भंगा तिन्नि३, एवं सव्वे ते दसदुया संजोगा भंगा तीसं भवति । जइ तिवन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य १, सिय कालए य नीलए य हलिदए य २, सियकालए य नीलए य सुकिल्लए य ३, सिय कालए य लोहियए यहालिए य४, सिय कालए य लोहियए य सुकिल्लए य५,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
भगवतीसूत्रे सिय कालए य हालिद्दए य सुकिल्लए य ६, सिय नीलए य लोहियए य हालिद्दए य ७, सिय नीलए य लोहियए य सुकिल्लए य ८, सिय नीलए य हालिदए य सुकिल्लए य ९, सियलोहिए य हालिदए य सुकिल्लए य १०, एवं एए दस तिया संजोगा । जइ एगगंधे सिय सुब्भिगंधे १, सिय दुब्भिगंधे २, जइ दुगंधे सिय सुबिभगंधे य दुन्भिगंधे य भंगा तिन्नि ३, एवं रसा जहा वन्ना। जइ दुफासे सिय सीए य निद्धे य एवं जहेव दुप्पएसियस्स तहेव चत्तारि भंगा ४। जइ तिफासे सव्वे सीए, देसे निद्धे, देसे लुक्खे १, सव्वे सिए देसे निद्धे देसा लुक्खा २, सम्वे सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे ३, । सब्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे ३, एत्थ वि भंगा तिन्नि, सब्वे निद्धे देसे सीए देसेउसिणे भंगा तिन्नि ९, सचे लुक्खे देसे सीए देसे उसिणे भंगा तिन्नि ३ एवं १२ । जइ चउफासे देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे १, देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसा लुक्खा २, देसे सीए देसे उसिगे देसा निद्धा देसे रुक्खे३, देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे ४, देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसा लुक्खा ५, देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसे लक्खे ६, देसा सीया देसे उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे ७, देसा सिया देसे उलिणे देसे निद्धे देसा लुक्खा ८। देसासीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे ९, एवं एएतिपएसिए फासेसु पणवीसं भंगा २५ ॥सू० १॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०२० उ०५ २०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५४१
छाया-परमाणुपुद्गलः खलु भदन्त ! कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! एकवर्णः, एकगन्धः, एकरसो द्विस्पर्शः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-यदि एकवर्णः स्यात् कालः (कृष्णः) स्यात् नीलः, स्यात् लोहितः, स्याद् हारिद्रः, स्यात् शुक्लः । यदि एकगन्धः स्थात् सुरभिगन्धः स्यात् दुरभिगन्धः, यदि एकरसः स्यात् तिक्तः स्यात् कटुकः स्यात् कषायः, स्यात् आम्लः स्यात् मधुरः, यदि द्विस्पर्शः स्यात् शी तश्च स्निग्धश्व१, स्यात् शीतश्च रूक्षश्च२, स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्च३, स्यात् उष्णश्च रूक्षश्च ४ । द्विपदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्ण:०४ एवं यथा अष्टादशशतके षष्ठोद्देशके यावत् स्यात चतुस्पर्शः प्रज्ञप्तः। यदि एकवर्णः स्यात् कालो यावत् स्यात् शुक्ला, यदि द्विवर्णः स्यात् कालश्च नीलश्च १, स्यात् कालश्च लोहितश्च २, स्यात् कालश्च हारिद्रश्च३, स्यात् कालश्च शुक्लश्व ४, स्यात् नीलश्चलोहितश्च५, स्यात् नीलश्च हारिद्रश्व६, स्यात् नीलश्च शुक्लश्च७, स्यात् लोहितश्च हारिद्रश्च८, स्यात् लोहितश्च शुक्मश्च९, स्यात् हारिद्रश्च शुक्लश्व१०, एवमेते द्विकसंयोगे दश भङ्गाः । यदि एकगन्धः स्यात सुरभिगन्धः १, स्यात् दुरभिगन्धश्च २। यदि द्विगन्धः स्यात् सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्च । रसेषु यथा वर्णेषु । यदि द्विस्पर्शः स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च एवं यथैव परमाणुपुद्गलः । यदि त्रिस्पर्शः सर्वः शीतो देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १, सर्वः उष्णः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः २, सर्वः स्निग्धो, देशः शीतो देश उष्णः ३, सौं रूक्षो देशः शीतः देशे उष्णः ४ । यदि चतुः स्पर्शः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १, एते नव भङ्गाः स्पशेषु । त्रिमदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः कतिवणे:० एवं यथा अष्टादशशते षष्ठोद्देशे यावत् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः । यदि एकवर्णः स्यात् कालः यावत् शुक्लः ५। यदि द्विवर्णः स्यात् कालश्च स्यात् नीलश्च १ स्यात् कालश्च नीलश्च २, स्यात् कालाश्च नीलाश्च ३, स्यात् कालश्च लोहितश्च १ स्यात् कालश्च लोहिताश्च २ स्यात् कालाश्च लोहितश्च ३, एवं हारि. द्रेणापि समं भङ्गास्त्रयः ३, एवं शुक्लेनापि समं भङ्गास्त्रयः ३, स्थात् नीलश्च लोहितश्च अत्रापि भङ्गास्त्रयः ३, एवं हारिद्रेणापि समं भङ्गास्त्रयः। एवं शुक्लेनापि समं भङ्गास्त्रयः, स्थात् लोहितश्व हारिद्रश्च भङ्गास्त्रयः ३, एवं शुक्लेनापि समं भास्वयः, स्यात हारिद्रश्च शुक्लश्व भङ्गास्त्रयः, एवं सवे ते दशद्विकसंयोगा भङ्गास्त्रिंशद्भवन्ति यदि त्रिवर्णः स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च १, स्यात् कालश्च नीलच हारिद्रश्च २, स्यात् कृष्णश्च नीलश्च शुक्लश्च ३, स्यात् कालश्च लोहितश्च हारिद्रश्च ४, स्यात् कालश्च लोहितश्व शुक्लश्च ५, स्थात् कालश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च ६, स्यात् नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च ७, स्पात् नीलश्च लोहितश्च शुक्लश्च ८, स्यात् नीलश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च ९, स्यात् लोहितश्व हारिद्रश्च शुक्लश्च १० ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४२
भगवतीस्त्रे एवमेते दश त्रिकसंयोगाः। यदि एकगन्धः स्यात् सुरभिगन्धः१ स्याद् दुरभिगन्धः । यदि द्विगन्धः स्यात् सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्च भङ्गास्त्रयः। एवं रसा यथा वर्गाः। यदि द्विस्पर्शः स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च एवं यथैव द्विप्रदेशिकस्य तथैव चत्वारो भङ्गाः। यदि त्रिस्पर्शः सर्वः शीतः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्व: शीतो देशः स्निग्धः देशा रूझाः २, सौः शीतो देशाः स्निग्धाः देशः रूक्षः ३, सर्व उष्णो देशः स्निग्धः देशो रूक्षः३, अत्रापि भङ्गास्त्रयः ३ । सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशउष्णः, भङ्गास्त्रयः ९। सर्वः रूक्षः देशः शीत: देशउष्णः, भङ्गा स्त्रयः; एवं द्वादश १२ । यदि चतुः स्पर्शः देशः शीतः, देशउष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशारूक्षाः २, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षा ४ देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशः रूक्षा: ५, देश: शीतः देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ६, देशः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः ७, देशा शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धो देशा रूक्षा: ८, देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ९, एवमेते त्रिप्रदेशिकः स्पशेषु पञ्चविंशतिभङ्गाः । सू० १॥
पांचवें उद्देशे का प्रारंभचतुर्थ उद्देशे में इन्द्रियोपचय की प्ररूपणा की गई है यह इन्द्रियो पचय परमाणुओं द्वारा होता है अतः इस पंचम उद्देशे में परमाणु का क्या स्वरूप है यह कहा जाने वाला है इसी संबन्ध को लेकर इस पश्चम उदेशको प्रारम्भ किया जा रहा है इस पश्चम उद्देश का यह 'परमाणु पोग्गलेणं भंते !' इत्यादि आदि सूत्र है। परमाणुपोगालेणं भंते ! कहबन्ने, कहगंधे, कहरसे, कहफासे पनत्ते' इत्यादि
टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'परमाणु पोग्गले गंभंते!' हे भदन्त ! परमाणु पुद्गल 'कावन्ने, कइगंधे, कहरसे,
પાંચમા ઉદેશાનો પ્રારંભચેથી ઉશામાં ઈદ્રિના ઉપચય-વૃદ્ધિનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. આ ઈદ્રિય ઉપચય પરમાણુ દ્વારા થાય છે. જેથી આ પાંચમા ઉદેશામાં પરમાણુઓનું શું અને કેવું સ્વરૂપ છે? તે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવશે. એ સંબંધને લઈને આ પાંચમાં ઉદ્દેશાને આરંભ કરવામાં આવે છે. તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે.
'परमाणुपोग्गले णं भंते ! कइवण्णे, कइगंधे कइरसे कहफासे पण्णत्ते' त्याle
ટીકાર્ય–આ સૂત્રથી ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે— 'परमाणुपोग्गले णं भंते !' सन् ५२मा पुरस "कावन्ने, कइगंधे, कह
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५४३ ___टीका–'परमाणुपोग्गले णं भंते !' परमाणुपुद्गलः खलु भदन्त 'कइबन्ने' कतिवर्ण: 'कइगंधे' कतिगन्धः 'कहरसे' कतिरस: 'कइफासे' कतिस्पर्शः-हे भदन्त ! परमाणुपुद्गलः कतिवर्णगन्धरसस्पर्शवान् भवतीति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगबन्ने' एकवर्णः कृष्णादि वर्णानामन्यतरयोगात् एक एव वर्णः कृष्णादिः परमाणौ तिष्ठतीति । 'एगगंधे' एकगन्धः एक एव गन्धः परमागौ तिष्ठति सुरभिदुरभिगन्धयोरन्यतरस्यैव सत्वाकइफासे कितने वर्ण, गन्ध, रस, और स्पर्शवाला होता है ? पुद्गल के गुण २० माने गये हैं ५ वर्ण, २ गन्ध ५ रस, और ८ स्पर्श ये गुण पुद्गल के सिवाय अन्यत्र नहीं पाये जाते हैं पुद्गल परमाणु और स्कन्ध के भेद से दो प्रकार का कहा गया है विप्रदेशी स्कन्ध से लेकर अनन्तप्रदेशी स्कन्ध तक जितने भी पुद्गल हैं वे सब स्कन्ध में ही परिगणित किये गये हैं इसके अतिरिक्त जो पुद्गल हैं वही परमाणु हैं इस सूत्र में एक पुद्गल परमाणु में इन गुणों में से कितने गुण पाये जाते हैं तथा पाये जाने वाले गुणों में कितने भंग हो सकते हैं यही सब विषय वर्णित हुआ है इसमें सबसे पहिले गौतम ने परमाणुपुद्गल के विषय में ही यह प्रश्न किया है इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा एगबन्ने' हे गौतम ? परमाणु पुद्गल ५ वर्णों मे से कोई एक ही वर्णवाला होता है 'एगगंधे सुरभि दुरभिगंध दो गंधो में से कोई एक ही गंधवाला होता है 'एगरसे' रसे, कइफासे,' ४ १, ५, २स भने ५ सय ? पुरसना ગુણ ૨૦ વીસ માનવામાં આવ્યા છે. ૫ વર્ણ ૨ ગધ પ રસ અને ૮ સ્પર્શ આ વીસ ગુણ પુલ શિવાય બીજે મળતા નથી. પુદ્ગલ, પરમાણુ અને સ્કન્ધના ભેદથી બે પ્રકારના કહેલા છે. એ પ્રદેશવાળા સ્કથી આરંભીને અનન્ત પ્રદેશવાળા સ્કર્ધ સુધી જેટલા પુલે છે તે બધા સ્કંધમાં જ ગણવામાં આવે છે. તે સિવાયના જે પુલે છે. તે જ પરમાણું છે. આ સૂત્રમાં એક પુદ્ગલ પરમાણુથી આરંભીને ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કન્ધ સુધી જે. પદ્રલે છે, તેઓમાં આ ગુણે પૈકી કેટલા ગુણે સંભવે છે? આ તમામ વિષય આ સૂત્રમાં વર્ણવેલ છે, આમાં સૌથી પહેલાં ગૌતમ સ્વામીએ પરમાણુ પુદ્ગલના વિષયમાં જ પ્રશ્ન કરેલ છે. તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે'गोयमा! एगवन्ने' 3 गौतम ५२मार पुनम पांय 4 पैली है। से . प ण डाय छे. 'एगगंधे सुज-मने हुनय से मे गधे। पैडी १६ गया । डाय छे. 'एगरसे' तीम--पाय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे दिति । 'एगरसे' एकरसः परमाणौ तिक्तादीनामन्यतमस्यैव सत्वात् , 'दुफासे' द्विस्पर्शः शीतोष्णस्निग्धरूक्षाणामन्यतमयोरविरुद्धयोः द्वयोः संभात् द्विस्पर्शः तत्र च विकल्याश्चत्वारः शीतस्य स्निग्धेन रुक्षेण वा सह क्रमेण योगाद् द्वौ, एवउष्णस्यापि स्निग्धेन रूक्षेण वा सह योगाद् द्वाविति चत्वारः, शेषास्तु गुरुलघुकर्कशमृदुकाः स्पर्शाः बादरणामेव भवन्तीति न ते अत्र गृह्यन्ते । 'तं जहा' तद्यथा तिक्तादि पांच रसो में से कोई एक ही रसवाला होता है और 'दुफासे' शीत, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष इन चार स्पर्शो में से कोई से अविरुद्ध दो स्पर्णी घाला होता है इन चार स्पों में से अविरोधी दो स्पों के होने में यहां चार विकल्प-भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं शीत का स्निग्ध के साथ और रूक्ष के साथ क्रमशः योग करने पर दो भंग होते हैं तथा उष्ण का भी इसी प्रकार से स्निग्ध और रूक्ष के साथ क्रमशायोग करने पर दो भंग होते हैं, इस प्रकार से चार भंग हो जाते हैं-कहने का तात्पर्य ऐसा है कि शीत के साथ पर माणु में स्निग्ध और रूक्ष रह सकते हैं तथा उष्ण के साथ भी स्निग्ध
और रूक्ष रह सकते हैं इस प्रकार से चार स्पों के ४ भंग यहां कहे गये है। परमाणु में अविरोधी दो ही स्पर्श पाये जाते हैं शीत के साथ उष्णस्पर्श का और उष्णस्पर्श के साथ शीत का विरोध है इस लिये यदि परमाणु में शीत-स्पर्श रहता हैं तो वहां स्निग्ध स्पर्श भी रह सकता है और यदि स्निग्ध स्पर्श यहां नही हो तो रूक्ष स्पर्श वहां रह તર-ખાટે અને મીઠે એ પાંચ રસે પૈકી કઈ એક જ રસવાળા હોય છે. 'फासे' शीत-१-SY 67 निच-थिए भने ३१ २ मा यार प्रा। સ્પર્શીવાળા હોય છે. આ ચાર સ્પર્શોમાંથી અવિરોધી બે સ્પર્શના હોવાથી અહિયાં ચાર વિક૯૫–ભ થાય છે. જે આ પ્રમાણે છે.–શીતનું સ્નિગ્ધની ચિકાશની સાથે અને રૂક્ષની સાથે કમથી યંગ કરવાથી બે અંગે થાય છે. તેમ જ ઉષ્ણુનું પણ આજ રીતે સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષની સાથે ક્રમથી પેગ કરવાથી બીજા બે ભંગ થાય છે. એ રીતે ચાર અંગે બને છે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-શીતની સાથે પરમાણુમાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ રહી શકે છે. તથા ઉણની સાથે પણ સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ રહી શકે છે. એ રીતે ચાર સ્પર્શેના ૪ ચાર ભંગ ઉપર બતાવ્યા છે. પરમાણુઓમાં અવિરોધી બે જ સ્પશે મળે છે. કંડ સાથે ઉષ્ણુ સ્પર્શને તથા ઉણ સ્પર્શ સાથે ઠંડા સ્પર્શને પરસ્પર વિરાધ છે. તેથી જે પરમાણુમાં શીત સ્પર્શ રહે તે નિષ્પ સ્પર્શ પણ રહી શકે છે, અને જે ત્યાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શ ન હોય તે રૂક્ષ સ્પર્શ ત્યાં રહી શકે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमस्वनिरूपणम् ५४५ 'जइ एगवन्ने' यदि एकवर्णस्तदा 'सिय कालए' स्यात् कालः 'सिय नीलए' स्यात् नीलः 'सिय लोहियए' स्यात् लोहितः, 'सिय हालिदए' स्याहारिद्रः-पीतः 'सिय सुकिल्लए' स्यात् शुक्लः, परमाणौ एकएकवर्णः तत्र कदाचित् कृष्णः, कदाचित् नीलः, कदाचित् लोहितः, कदाचित् हारिद्रः, कदाचित् शुक्लः । तथा च कृष्णादिषु सकता है इसी प्रकार से उष्ण स्पर्श के सम्बन्ध में भी कथन जानना चाहिये मृदुक कर्कश गुरु, लघु, ये जो बाकी ४ स्पर्श और हैं वे परमाणु में नहीं रहते हैं ये तो बादर पुद्गलो में ही रहते हैं परमाणु सूक्ष्माति सूक्ष्म पुद्गल है इसलिये यहां उनका ग्रहण नहीं हुआ है इसी विषय को अधिक और स्पष्ट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं-'तंजहा' 'जह एगवन्ने सिय कालए, सिय नीलप लिय लोहियए य, सिय हालिहए य, सिय सुक्किल्लए य' परमाणु में एकवर्ण रहता है ऐसा कथन जष किया जाता है तो इसका तात्पर्य ऐसा है कि एक परमाणु में पांच वर्गों में से कदाचित् कृष्णवर्ण भी रह सकता है यदि कृष्णवर्ण न हो तो वहां कदाचित् नीलवर्ण भी रह सकता है और यदि वहां नीलवर्ण न हो तो कदाचित् वहां लालवर्ण भी हो सकता है और यदि वहां लालवर्ण न हो तो कदाचित् पीतवर्ण भी हो सकता है और यदि वहां पीतवर्ण न हो तो कदाचित् वहां शुक्लवर्ण भी हो सकता है इस प्रकार पांच वर्गों में से कोई न कोई एक वर्ण उसमें अवश्य पाया जाता है છે. એજ રીતે ઉષ્ણ સ્પર્શના સંબંધમાં પણ કથન સમજવું ગુરૂ ભારે લઘુ હલકો કર્કશ અને મૃદુ આ બાકીના જે ચાર સ્પર્શે બીજા પણ છે. તે પરમાણુ એમાં રહેતા નથી. તે તો બાદર પુદ્ગલોમાં જ રહે છે. પરમાણુ સૂફમથી પણ સૂક્ષમ પુદ્ગલ છે. તેથી અહિયાં તેને ઘડણ કર્યા નથી. આજ વિષયને વધારે સ્પષ્ટ ४२१। भाटे सूत्र४।२४ छ 3-'तंजहा' जइ एगवन्ने सिय कालए, सिय नीलए सिय लोहियए य, सिय हालिद्दए य, सिय सुकिल्लए य' ५२मामामा २९ છે એવું કથન જે કરવામાં આવે છે. તો તેનું તાત્પર્ય એ છે કે-એક પરમાણુમાં પાંચ વર્ષે પિકી કદાચ કૃષ્ણ વર્ણ પણ રહી શકે છે, જે કૃષ્ણ વર્ણન હેય તે ત્યાં કદાચ નીલ વર્ણ પણ રહી શકે છે. અને જે ત્યાં નીલ વર્ણ ન હોય તે કદાચિત ત્યાં લાલ વણ પણ હોઈ શકે છે. અને જે લાલ વર્ણ ન હોય તે કદાચિત પીળો વર્ણ પણ હોઈ શકે છે. અને જે પીળે પર્ણ ન હોય તે કદાચિત ત્યાં શુકલ-શ્વેતવર્ણ પણ હોઈ શકે છે. એ રીતે પાંચ વણે પૈકી કઈ પણ એક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४६
भगवतीसूत्रे अन्यतमवर्णवान् भवति परमाणुरिति भावः । 'जइ एगगंधे सिय सुम्मिगंधे सिय दुभिगंधे' यदि एकगन्धः तदा स्यात्-कदाचित् सुरभिगन्धः, स्यात्-कदाचित् दुरभिगन्धः । 'जइ एगरसे सिय तित्ते सिय कडुए' यदि एकरसः तदा स्यात्कदाचित् तिक्तः, स्यात्-कदाचित् कटुकः "सिय कसाए' स्यात् कषायः 'सिय अंबिले' स्यादम्लः 'सिय महुरे' स्याद् मधुरः तिक्तादिषु पश्चरसेषु एकतमरस एव भवनि परमाणुरिति । 'जइ दुफासे' यदि द्विस्पर्शः तदा 'सिन सीए य निद्धे य' स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च 'सिय सीए य लुक्खे य' स्यात् शीतश्च रूक्षश्च 'सिय उसिणे य निद्धे य' स्यादुष्णश्च स्निग्धश्च, 'सिय उसिणे य लुक्खे य' स्यादुष्णश्च इसी प्रकार का कथन आगे के गुणों के होने के विषय में भी जानना चाहिये 'जइ एगगंधे, सिय सुब्भिगंधे, सिय दुन्भिगंधे यदि वह एक गन्धगुणवाला कहा जाता है तो दो गन्धों में से या तो वह सुरभिगंध वाला हो सकता है या दुरभिगन्ध वाला हो सकता है । 'जइ एगरसे, सिय तिते सिय कडुए, सिय कसाए, सिय अंपिले, सिय महुरे' यदि उसे जब एक रसगुण वाला कहा जाता हैं तो वह पांचरसों में से कोई न कोई एक रस वाला हो सकता है कदाचित् वह तिक्तरस वाला भी हो सकता है, कदाचित् वह कटुक रसवाला भी हो सकता है कदाचित् वह कषाय रसवाला भी हो सकता है कदाचित् वह अम्लरसवाला भी हो सकता है तथा कदाचित् वह मधुररस वाला भी हो सकता है इसी प्रकार से 'जइ दुफासे सिय सीए य निद्धे य' यदि वह दो स्पर्शों वाला है तो वह कदाचित् शीतस्पर्श और स्निग्धस्पर्शवाला भी हो सकता है और कदाचित् वह 'सिय सीए य लुक्खे य' शीतस्पर्श और
વર્ણ તેમાં અવશ્ય હોય છે જ. આ જ પ્રમાણેનું કથન આગળના ગુણેના હોવાના समयमा ५ सभा'. 'जइ एग गंधे, सिय सुब्भिगधे सिय दुब्भिगंधे नेते ગંધ ગુણવાળા છે, તો બે ગંધ પૈકી તે સુગંધ ગુણવાળા હોઈ શકે છે, અથવા તો दुधाडश छे. 'जइ एगरसे सिय तित्ते सिय कडुए सिय कसाए, सिय अबिले, सिय महुरे,' ने तने से २४ गुणा अपामा मावे तोते પાંચ રસ પૈકી કઈને કોઈ એક રસવાળા હોઈ શકે છે. કદાચિત તે તીખા રસવાળા પણ હોઈ શકે છે. કદાચિત્ તે કડવા રસવાળા પણ હોઈ શકે છે. ४ायित् ते तु२। २सय ५९५ ४ श छ. मे शते 'जइ दुफासे सिय सीए य निद्धे य' ले ते मे २५ जाय तो यित् शीत २५ भने स्निग्ध २५ ॥ ५Y 35 श छ. हाय ते 'सिय सीए य लुक्खे य' ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुगलस्थ वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५४७ रूक्षश्च । परमाणुपुद्गलस्वरूपमभिधाय तज्जनितस्कन्धस्वरूपं वक्तुं प्रथमतो द्विप्रदेशिकस्कन्धस्वरूपमाह-'दुप्परसिए णं' इत्यादि, 'दुप्पएसिए णं भंते ! खंधे' द्विम. देशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः 'कइबन्ने' कतिवर्णः, द्वौ प्रदेशौ-परमाणुरूपौ विद्येते अत्यवतया यस्य स्कन्धस्यावयविनः स द्विपदेशिकः स्कन्धः कतिवर्णवान् कतिगन्धवान् कतिरसवान् कतिस्पर्शवान् भवतीति प्रश्ना, उत्तरमाह-एवं जहा' इत्यादि, ‘एवं जहा अट्ठारसमप्तए छठ्ठदेसए जाव सिय चउफासे पनत्ते' एवं यथाऽष्टादशशते षष्ठोद्देशके यावत् स्यात् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः, यथाऽष्टा. रुक्षस्पर्श वालो भी हो सकता है २ 'सिय उसिणे य निद्ध य' और कदाचित् वह उष्णस्पर्शवाला एवं स्निग्धस्पर्शवाला भी हो सकता है
और कदाचित् वह 'सिय उसिणे य लुक्खे य' उष्णस्पर्श वाला और रूक्षस्पर्शवाला भी हो सकता है।
इस प्रकार से परमाणुपुद्गल के स्वरूप का कथन करके अप सूत्र कार परमाणुजनित स्कन्ध के स्वरूप का कथन करने की कामना से प्रथम द्विपदेशी स्कन्ध के स्वरूप का कथन करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'दुप्प एसिए of भते ! खंधे कहवन्ने०' हे भदन्त ! जिस स्कन्धरूप अवयवी के दो परमाणुरूप प्रदेश हैं अर्थात् जो स्कन्ध दो परमाणुओं के संयोग से जन्य हुआ है ऐसा वह द्विप्रदेशिकस्कन्ध कितने वर्णों वाला, कितने गंधोवाला, कितने रसों वाला और कितने स्पी वाला होता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने कहा है-'एवं जहा अट्ठारसमसए छठ्ठदेसए जाव सिय चउफासे पत्नत्ते' हे गौतम ! जैसा २५ मने सुमा५५ २ ५५५ ।। २ छे. 'सिय उसिणे य निद्धे य' भने કદાચિત તે ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા અને રૂક્ષ સ્પર્શવાળા પણ હોઈ શકે છે.
આ રીતે પરમાણુના સ્વરૂપનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર પરમાણુથી થતાં સક ધના રૂપનું કથન કરવાની ઈચ્છાથી પહેલાં બે પ્રદેશવાળા ના स्व३५ ४थन ४३ छ. तमा गौतम स्वामी प्रसुने पूछे छे -'दुप्पएसि णं भंते ! खंघे कइवण्णे' है मगनन २ २४ ३५ वयवीन -५२माण પ્રદેશ છે, અર્થાત્ જે સ્કંધ બે પરમાણુના સંગથી ઉત્પન્ન થયે છે એ તે બે પ્રદેશવાળે અંધ કેટલા વર્ષો વાળા, કેટલા ગોવાળે, કેટલા રસો. વાળે અને કેટલા સ્પર્શેવાળ હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે है-'एवं जहा अट्ठारसमसए छट्टदेखए जाब सिय चउफासे पन्नत्ते' गौतम।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे दशशतकस्य षष्ठोद्देशके कथितं तथैव इहापि सर्वमवगन्तव्यम् कियत्पर्यन्तं तत्रत्यं पकरणं ज्ञातव्य तत्राह-'जाव' इत्यादि, यावत् स्यात् चतुःस्पर्शों द्विपदेशिका स्कन्धः, एतत्पर्यन्तम् , तथाहि-तत्रत्यं प्रकरणम् 'दुपएसिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने पुच्छा ? गोयमा ! सिय एगवन्ने सिय दुवन्ने सिय एगगंधे सिय दुगंधे, सिय एगरसे सिय दुरसे सिय दुफासे सिय तियफासे सिय चउफासे' द्विपदेशिका खल भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्णः पृच्छा ? कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शः ? इति प्रश्नः, स्यादेकवर्णः स्याद् द्विवर्णः, स्यादेकगन्धः स्याद् द्विगन्धः, स्यादेकरसः स्याद् द्विरसः, स्याद् द्विस्पर्शः स्यात् त्रिस्पर्शः स्यात् चतुःस्पर्श इत्युत्तरम् ॥ कथन १८ वे शतक के छठे उद्देशे में किया गया है वैसा ही सब कथन यहां पर यावत् वह कदाचित् चार स्पों वाला होता है यहां तक का करना चाहिये वहां का वह प्रकरण इस प्रकार से है
प्र.-'दुप्पएसिए गं भंते ! खंधे कइवन्ने पुच्छा'
उ०-'गोयमा ! सिय एगवन्ने, सिय दुवन्ने, सिय एगगंधे, सियदुगंधे, सिय एगरसे, सिय दुरसे, सिय दुफासे, सिप तियफासे, सियच उफासे' हे भदन्त ! द्विप्रदेशिक स्कन्ध कितने वर्णवाला होता है ? आदि प्रश्न का उत्तर-हे गौतम ! द्विप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् एक वर्णवाला होता है, कदाचित् दो वर्णों वाला होता है, कदाचित् एक गंधवाला होता है कदाचित् दो गंधो वाला होता है, कदाचित् एक रसवाला होता है, कदाचित् दो रसों वाला होता है, कदाचित् वह दो स्पों वाला होता है कदाचित् तीन स्पर्शो वाला होता है और कदा ૧૮ અઢારમાં શતકના છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં જેવું કથન કર્યું છે તેવું જ કથન અહિયાં યાવત્ તે કદાચિત સ્પર્શીવાળા હોય છે. અહિ સુધીનું સમજી લેવું. ત્યાંનું તે પ્રકરણ આ પ્રમાણે છે.
प्रश्न 'दुप्पएसिए णं भंते ! खधे कइवण्णे पुच्छा'
उ० 'गोयमा! सिय एगवन्ने, सिय दुवण्णे सिय एगांधे सिय दुगंधे, सिय एगरसे, सिय दुरसे, सिय दुफासे, सिय तिय फासे, मिय चउप्फासे' હે ભગવન બે પ્રદેશવાળા સ્કંધ કેટલા વણ વાળા હોય છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ ! બે પ્રદેશ સ્કંધ કેઈવાર એક વર્ણવાળો હોય છે. કદાચિત બે વર્ષોવાળો હોય છે. કોઈવાર એક ગંધવાળો હોય છે અને કોઈવાર બે ગંધવાળો હોય છે. કેઈવાર એક રસવાળો હોય છે. કઈવાર બે રસેવાળો હોય છે, કેઈવાર તે બે સ્પર્શવાળો હોય છે. કોઈવાર ત્રણ સ્પર્શેવાળો હોય છે. અને કેઈવાર ચાર સ્પર્શેવાળો હોય છે. આ અઢારમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्य निरूपणम्
५४९
अष्टादशशतकस्यैव व्याख्यानरूपम् अग्रिमप्रकरणमवतारयति - जइ एगवन्ने' इत्यादि 'जइ एगवन्ने' यदिद्विप्रदेशिकः स्कन्धः एकवर्णः - कृष्णाद्यन्यतमवर्णवान् तदा 'सियकालए जाव सुकिल्लए' स्यात् कालो यावत् शुक्लः स्यात् कालः स्यात् नीलः स्यात् लोहितः स्यात् हारिद्रः स्यात् शुक्लः, यदि द्वयोरपि परमाण्योः समानजातीय एव कृष्णाद्यन्यतमो वर्णो भवेत्तदा कदाचित कृष्णवर्णो द्विपदेशिकः स्कन्धः कदाचित् नीलाद्यन्यतमवर्णः कारणे परमाणौ यादृश एव वर्णो वर्तते कार्ये स्कन्धेऽपि तादृशः - तादृशसंख्याक एव भवति कारणगुणाः कार्यगुणान् आरभन्ते इति नियमात् । 'जइ दुबन्ने' यदि द्विवर्ण:- यदि वर्णद्वयवान् द्विमदेशिकः स्कन्धः स्यात्तदा वक्ष्यमाणव्यवस्थाऽवगन्तव्या, तथाहि 'सिय कालए य नीलए य' स्यात् कालः नीलच, परमाणुरूपोऽत्रयत्रः कृष्णवर्णवान् अपरब्ध परमाणुरूपोऽवयवो नीलवर्णवान् तदा रूपद्वयवत् परमाणुद्वयजनितस्वात् कार्यरूपो हि प्रदेशिकोsarar स्कन्धोऽपि कृष्णनीलवर्णद्वयवान् इति १ 'सिय कालए य लोहियए य' स्यात् कृष्णश्च लोहितश्च कदाचित् कृष्णलोहितवान् द्विपदेशिकः चित् चार स्पर्शो वाला होता है इसी १८ वे शतक के ही व्याख्यानरूप अग्रिम प्रकरण को अवतरित करते हुए सूत्रकार इस प्रकार से कहते हैं- 'जह एगवन्ने' यदि वह द्विप्रदेशिक स्कन्ध कृष्णादि वर्णों में से कोई एक वर्णवाला है तो वह इस प्रकार की इस कथन में व्यवस्था सम्पन्न बन सकता है - 'सिय कालए य नीलए य' कदाचित् वह काले वर्ण वाला और नीले वर्णवाला भी हो सकता है तात्पर्य यह है कि एक परमाणु रूप अवयव उस द्विप्रदेशिक स्कन्ध का कृष्णवर्णवाला और दूसरा परमाणुरूप अवयव नीलेवर्ण का हो सकता है इस प्रकार दो रूपों वाले परमाणु द्वय से जनित होने के कारण कार्यरूप द्विप्रदेशिक अवयवी स्कन्ध भी कृष्ण नीलरूप दो वर्णों वाला हो जाता है ? 'सिय कालए य लोहियए य २' कदाचिन् वह द्विपदेशिक स्कन्ध काले और लालवर्ण से युक्त भी हो
શતકના જ વ્યાખ્યાનરૂપ આગળતા પ્રકરણને બતાવતાં સૂત્રકાર કહે છે કે'जइ एगवन्ने' ले ते मे अदेशवाणी सुध दुष्यु विगेरे वगेमांथी अ ो वर्षावाला होय तो 'सिय कालए य नीलए य' उहाथ ते अजावर्शवाणी मने કદાચિત્ તે નીલાવ વાળા પણ હાઇ શકે છે. કહેવાનુ' તાત્પય` એ છે કેએક પરમાણુરૂપ અવયવ તે બે પ્રદેશવાળા સ્કંધના કૃષ્ણવષ્ણુ વાળા અને ખીજા પરમાણુરૂપ નીલવર્ગુ ના હોઈ શકે છે. આ રીતે એ રૂપાવાળા એ પરમાણુ ખનેલ હોવાથી કા રૂપ એ પ્રદેશિક સ્કંધ પણ કૃષ્ણુ અને નીલરૂપ એ વર્ષો वाजा जनी लय छे, 'सिय कालए य लोहियए य' अठवार ते मे प्रदेशवाला સ્કંધ કુષ્ણુવ વાળા અને લાલવણુ વાળા પશુ હાઇ શકે છે. તેનું તાપ એ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
भगवतीसूत्रे स्कन्धः कारणस्य परमाणुद्वयस्य कृष्णलोहितवर्णद्वयवत्वेन ततो जायमानद्विमदेशिकाऽवयवी अपि कदाचित् कृष्णलोहितरूपवर्णद्वयवानेव भवतीति २ । 'सिय कालए य हालिदए य' स्यात् कदाचित् कृष्णश्च पीतश्च यदि जनकं परमाणुद्वयं कृष्णपीतवर्णद्वयवत् तदा कदाचित् कार्यरूपे द्विपदेशिकस्कन्धेऽपि कृष्णपीतवर्णद्वययुक्तोऽवयवी भवतीति ३ । 'सियकालए य सुकिल्लए य' स्यात्-कदाचित कृष्णश्च शुक्लश्च कृष्णशुक्लद्वयवर्णवत् परमाणुद्वयजनितत्वात् द्विपदेशिकावयवी अपि कृष्णशुक्लात्मकवर्णद्वयवानेव भवतीति, कृष्णमुख्यकनीलादि शुक्लान्तगौणपर्यायमाश्रित्य चत्वारो भगा जाता इति प्रदर्शितम् अतः परं नीलमुख्यकगौणसकता है तात्पर्य यही है कि एक परमाणुरूप अवयव उसका कृष्ण वर्णों पेत हो और दूसरा परमाणुरूप अवयव उसका नीले वर्ण का न होकर लाल वर्ण वाला हो इस प्रकार से भी वह दो वर्णों से युक्त परमाणु द्वय से जनित होने के कारण कदाचित् कृष्णलोहित रूप वर्ण द्वयवाला ही हो सकता है २ 'सिय काल ए य हालिद्दए य' यदि वह ऐसा न हो तो कदाचित् वह कृष्ण वर्णवाला और पीतवर्णवाला भी हो सकता है यदि उस द्विप्रदेशी स्कन्ध का एक परमाणु कृष्ण वर्णवाला है और दूसरा परमाणु पीतवर्ण वाला है तो ऐसी स्थिति में उन दोनों परमाणु भों के संयोग से उत्पन्न हुआ वह द्विप्रदेशी स्कन्ध भी कृष्ण एवं पीतवर्णवाला हो जाता है ३ 'सिय कालए य सुविकल्लए य 'यदि वह कृष्ण पीतवर्ण वाला नहीं हो तो वह कृष्ण एवं सफेद वर्णवाले दो परमाणु प्रों से जन्य होने के कारण कृष्ण और श्वेतवर्ण वाला भी कदाचित् हो सकता है છે કે-એક પરમાણુરૂપ અવયવ તેના કાળાવણુંવાળું હોય અને બીજુ પરમાણુ રૂપ અવયવ નીલવર્ણનું ન થતાં લાલ વર્ણવાળું હોય આ રીતે પણ તે બે વર્ષોથી યુક્ત બે પરમાણુથી થયેલ હોવાથી કદાચિત કૃષ્ણ અને લાલ એ Ram छ. सिय कालए य हालिदे य' मनेने में प्रमाण न હોય તે કદાચિત તે કૃષ્ણવર્ણવાળા અને કદાચિત્ પીળાવર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. જે તે બે પ્રદેશિકન્કંધનું એક પરમાણુ કાળા વર્ણવાળું હોય અને બીજે પરમાણુ પીળાવવાળું હોય તો તે એ સ્થિતિમાં તે બને પરમાણુઓના સંગથી ઉત્પન્ન થયેલ તે બે પ્રદેશી અંધ પણ કાળા અને પીળાવર્ણવાળા બની જાય છે.૩
'सिय कालए य सुकिल्लए य' भनेने ते ॥ भने पापा ન હોય તે તે કાળા અને સફેતવર્ણવાળા બે પરમાણુઓથી થયેલ હોવાથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५५१ पर्यायमादायापि भङ्गत्रयं दर्शयति-सिय नीलए य लोहियए य' स्यात् नीलश्च लोहितश्च कदाचित् नीललोहितवर्णद्वयपरमाणुयजनितत्वात् द्विपदेशिकस्कन्धो ऽपि नीललोहितवर्णद्वयवान इति पञ्चमो भङ्गः ५ । 'सिय नीलए य हालिहए य' स्यात् नीलश्च पीतश्च-नीलपीतद्वयपरमाणुद्वयजनितद्विपदेशिकस्कन्धोऽपि नीलपीतात्मकवर्णद्वयवानेव भवतीति षष्ठो भङ्गः ६ । 'सिय नीलए य सुकिल्लए य' ४ इस प्रकार से इस कथन में कृरुण गुण को मुख्य करके उसके साथ ही क्रमशः नील पीत लाल और श्वेतवर्ण को संयुक्त करके ये ४ भग द्विसंयोगी प्रकट किये गये हैं। नील वर्ण को मुख्य करके और शेष ३ वर्ण को उसके साथ संयुक्त करके द्विसंयोगी ३ भंग इस प्रकार से होते हैं-'सिय नीलए य लोहियए य' यदि उसमें कृष्ण वर्ण न हो कदाचित नील वर्ण हो तो इस स्थिति में उस नील वर्ण के साथ लोहितवर्ण भी उसमें रह सकता है क्योंकि एक परमाणु उसमें नील वर्ण का है और दूसरा परमाणु लाल वर्ण का है इस प्रकार नीललालवणों पेत परमाणु दय से जन्य हुए उस द्विप्रदेशी स्कन्ध में भी नील लोहित वर्ण द्वय युक्तता आती है ५ यदि नील के साथ लोहित वर्ण वहाँ न हो तो उसकी जगह वहाँ पीतवर्ण भी हो सकता है इस लिये 'सिय नीलए य हालिहए य६' ऐसा यह ६ भंग बन जाता है तथा यदि नीलवर्ण के साथ वहां पीतवर्ण न हो तो उसके स्थान पर वहां श्वेतवर्ण भी हो सकता है इस કદાચિત કાળા અને ધળાવર્ણવાળા પણ હેઈ શકે છે. આ રીતે આ કથનથી કૃષ્ણગુણને મુખ્ય બનાવીને તેની સાથે જ અનુકમે નીલ, પીળે, લાલ અને ધોળાવને મેળવીને આ ચાર ભંગે દ્વિસંયોગી બતાવ્યા છે. તેમ જ નીલ વણને પ્રધાન બનાવીને અને બાકીના ૩ ત્રણ વર્ણોને તેની સાથે મેળવીને બે પ્રદેશી ૫ પાંચ અંગે નીચે પ્રમાણે બને છે. ___सिय नीलए य लोहियए य' ने तमा न डाय तो કદાચિત નીલ વર્ણ હેય તે તે નીલ વર્ણ સાથે લાલ વર્ણ પણ તેમાં રહી શકે છે. કેમ કે એક પરમાણુ તેમાં નીલ વર્ણનું હોય બીજુ પરમાણુ લાલ વર્ણનું હેય આ રીતે નીલ વર્ણ અને લાલ વણવાળા બે પરમાણુથી થયેલ તે બે પ્રદેશી કંધમાં પણ નીલ અને લાલ એ બે વર્ણપણું આવે છે. જે નીલવણ સાથે લાલવર્ણ ત્યાં ન હોય તે તેની જગ્યાએ ત્યાં પીતવર્ણ પણ समव श छे. 'सिय नीलए य हालिइए य'६ मा प्रमाणुना मा ६ छटो ભંગ છે. જે નીલવર્ણ સાથે ત્યાં પળે વર્ણ ન હોય તે તેની જગાએ તે त्यां श्वेत ५५ सकी शई छ. मेरीते 'सिय नीलएय सुक्लिल्लए य'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे स्यात् नौलश्च शुक्लश्च कारणे परमाणुद्वये शुक्लवर्णवत्वेन तज्जनितद्विमदेशिकावयवी स्कन्धोऽपि नीलशुक्लरूपवर्णद्वयवानेव भवतीति सप्तमो भङ्गः ७ । अथ लोहितवर्णमुख्यतामाश्रित्य भङ्गद्वयमाह-'सिय लोहियए य हालिदए य' स्यात् लोहितश्च पीतश्च-कदाचित् लोहितपीतवर्णद्वयवत् परमाणुद्वयजनितद्विपदेशिक स्कन्धोऽपि लोहितपीतात्मकवर्ण द्वयवान् भवतीति अष्टमो भगः ८। 'सिय लोहियए य सुकिल्लए य' स्यात् लोहितश्च शुक्लश्च लोहित शुक्लात्मकवर्णद्वयवत् परप्रकार से 'प्तिय नीलए य मुक्किल्लए य' यह सातवा भंग बन जाता है इस प्रकार से ये ३ भंग नील गुण की मुख्यता करके और शेष ३ गुणों को क्रमशः उसके साथ संयुक्त करके घनते हैं अब लोहित वर्ण की मुख्यता कर के और शेष दो गुणों को पीतवर्ण और श्वसवर्ण को क्रमशः उसके साथ जोडकर २ भंग बनते हैं जो इस प्रकार से हैं 'सिय लोहियए य हालिहए य' वह द्विपदेशी स्कन्ध कदाचित् लालवर्णवाला और पीतवर्णवाला भी हो सकता है ८, तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि यदि उस विप्रदेशी स्कन्ध में नीलवर्ण न हो तो इसके स्थान पर उसमें लालवर्ण भी हो सकता है इस प्रकार वह द्विप्रदेशी स्कन्ध लाल वर्णवाले एक परमाणु से और पीत वर्ण वाले दूसरे परमाणु से जन्य होने के कारण लालपीत वर्ण वालो भी हो सकता है । इस प्रकार से यह ८ वां भंग है नौवां भंग इस प्रकार से है 'लिय लोहियए य सुश्किल्लए य 'वह द्विपदेशी स्कन्ध अपने अवयव भूत एक लोहित वर्ण वाले परमाणु से और दूसरे शुक्ल આ રીતને ૭ સાતમો ભંગ બની જાય છે. આ રીતે ત્રણ ભંગ નીલગુણની મુખ્યતા બતાવીને અને બાકીના ૩ ત્રણ ગુણને કમથી તેની સાથે મેળવીને બને છે, હવે લાલવણને મુખ્ય બનાવીને અને બાકીના બે ગુને–પીળા વર્ણને-અને ધોળા વણને ક્રમથી તેની સાથે જોડીને ૨ બે ભંગ બને છે. જે मा प्रमाणे छ.-'सिय लोहियए य हालिहए य' ते प्रशवाणे २४५ हायित् લાલવર્ણવાળે અને પીળાવર્ણવાળા પણ સંભવી શકે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જે તે બે પ્રદેશી સ્કંધમાં નીલવર્ણ ન હોય તે તેના સ્થાન પર તેમાં લાલવણું પણ હેઈ શકે છે, અને તેની સાથે ત્યાં પીળે વર્ણ પણ રહી શકે છે. આ રીતે તે બે પ્રદેશી કંધ લાલ વર્ણવાળા એક પરમાણુથી અને પીળા વણવાળા બીજા પરમાણુથી થયેલ હોવાથી લાલ અને પીળા વર્ણ વાળા પણ હોઈ શકે છે. આ રીતે આ ૮ આઠમો ભંગ છે. નવમે ભંગ या प्रमाणे छ.-'सिय लोहिय ए य सुक्किल्लएय' ते मे अटे ४५ पाताना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५५३ माणुद्वय जनितत्वात् द्विप्रदेशिकस्कन्धोऽपि लोहितशुक्लात्मकवर्णद्वयबाने। भवतीति नवमो भङ्गः ९ । अथ हारिद्रवर्णमुख्यतामाश्रित्यैकं भङ्गमाह-'सिय हालि हुए य सुकिल्लए य' स्यात् हारिद्रश्च शुक्लश्च, हारिद्रशुक्लात्मकवर्णद्वयवत् परमाणुद्वयजनितत्वात् द्विपदेशिकावयवी अपि पीनशुक्लात्मकवर्णद्वयवानेव भवतीति दशमो भङ्गः १० । सम्प्रति द्विकसंयोगिभङ्गस्योपसंहारं कुर्वन्नाह-एवं एए दुयासंयोगे दसभंगा' एत्रम्-प्रदर्शितप्रकारेण द्विकसंयोगे वर्णद्वयमूलक संयोगे दशभङ्गा भवन्ति । यद्यपि द्विकसंयोगे पश्चवर्णानां परस्परं विशेष्यविशेषणभावव्यत्यासेन विंशतिर्भङ्गाः संभवन्ति तथापि पूर्वपूर्वस्य उत्तरोत्तरत एव परस्परं वर्ण वाले परमाणु से जन्य होने के कारण लालवर्ण वाला और शुभ्र वर्ण वाला भी कदाचिन हो सकता है । अब पीतवर्ण की मुख्यता करके उसके साथ श्वेत वर्ण को संयुक्त कर जो केवल एक ही भंग बनता है वह 'लिय हालिदए य सुकिल्लए य' इस प्रकार से है इस भंग में उस द्विप्रदेशी स्कन्ध को पीतवर्ण वाले एक परमाणु से और शुक्लवर्ण के दूसरे परमाणु से जन्य होने के कारण पीन शुक्लात्मक वर्णद्वय वाला ही कहा गया है इस प्रकार से यह १० वां भंग है 'एवं एए दुयासंयोगे दस भंगा'ये १० भंग द्विक संयोगी है अर्थात् पांच वर्गों में से क्रमशः एकर वर्ण को मुख्य करके और गौण करके बने है यद्यपि द्विक संयोग में पांच वर्षों के आपस में विशेष्य-विशेषण भाव के उलट फेर कर देने से २०, भंग हो सकते हैं फिर भी पूर्व पूर्व को उत्तरोत्तर के साथ ही અવયવ રૂપ એક લાલ વર્ણવાળા પરમાણુથી અને બીજા ધોળા વણુ વાળા પરમાણુથી થનાર હોવાના કારણે કદાચિત્ લાલ વર્ણ વાળા અને ધોળાવણું વાળા પણ થઈ શકે છે.
હવે પીળા વર્ગ ને મુખ્ય બનાવીને અને તેની સાથે જોળા વર્ણ ને भेगवीर २१ मे सन छे ते 'सिय हालिहए य सुकिल्लए य' । પ્રમાણે છે. આ ભંગમાં તે બે પ્રદેશ સ્કંધને પીળાવર્ણવાળા એક પરમારાથી અને ધોળા વર્ણવાળા બીજા પરમાણુથી થવાવાળા હોવાથી પીળા અને ઘેળા सम मे १ जो हो छ. सेशते थे सभा न छे. 'एवं एए दयासंयोगे दस भंगा' से शत मा द्विसयोगी इस स! मने छे. मातू पांय पर्ण પિકી એક વર્ણને કમથી મુખ્ય બનાવીને અને તેની સાથે બીજા નીચેના વણને મેળવીને એટલે કે ગૌણ કરીને બને છે. જે કે દ્વિક સાગમાં પાંચ વર્ષોના પરસ્પરમાં વિશેષ્ય વિશેષણ ભાવને ફેરફાર કરવાથી ૨૦ વીસ ભંગ બની શકે છે. તો પણ પૂર્વ-પર્વને ઉત્તરોત્તરની સાથે જ મેળવવાથી ૧૦ દસ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र संयोगकरणेन दशैत्र भङ्गा संभवन्ति अतो दशैवभङ्गाः प्रदर्शिता इति । यदा द्विप्रदेशिकस्कन्धे यदा द्वयोः प्रदेशयोरेकवर्णवत्तया परिणामस्तदा तस्य कृष्णादि पश्चवर्णरूपाः पञ्चविकल्पा भवन्ति । यदा तु द्वयोः प्रदेशयोभिन्न वर्णव तया परिणामो भवति तदा तस्य द्विकसंयोगिनो दशविकल्पा उपरोक्ताः कृष्णादि विशेष्यविशेषणका भवन्तीति । अथ वर्णविषयकभङ्गान् दर्शयिता गन्धभङ्गान् दर्शयितुमाहसंयुक्त करने से १० हो भंग होते हैं इसलिये यहाँ १० ही भंग द्विक संयोगी प्रकट किये गये हैं। जब द्विदेशी स्कन्ध में दो प्रदेशों का एकवर्ण रूप से परिणाम होता है तब उसके कृष्णादि पंच वर्ण वाले पांच विकल्परूप असंयोगी ५ भंग होते हैं और जब दो प्रदेशों का विभिन्न वर्णादि रूप से उसमें परिणाम होता है तब उसके द्विक संघो. गी उपरोक्त १० विकल्प हो जाते हैं । इनमें प्रथम चार विकल्पों में कृष्ण वर्ण को मुख्य करके शेष ४ बंगों को गोग किया गया है तथा तीन भंगों में नील वर्ण को मुख्य करके शेष ३ वर्णों को गौण किया गया है तथा दो भंगो में लाल वर्ण को मुख्य करके दो वर्गों को गौण किया गया है और अन्तिम भा में पीतवर्ण को मुख्य करके श्वेतवर्ण को गौण बनाया गयाहै यही वात 'कृष्णादि विशेष्य विशेषणका' इस पद द्वारा प्रकटकी गई है, इस प्रकार से वर्ण विषयक भनों को दिखाकर अब सूत्रकार गन्ध विषयक भंगों को दिखाने के लिये उपक्रम करते ભગો બ્રિકસંગી બતાવ્યા છે. જ્યારે બે પ્રદેશ સ્કંધમાં બે પ્રદેશનું એક વર્ણપણાથી પરિણમન-ફેરફાર થાય છે, ત્યારે તેના કૃષ્ણ વિગેરે પાંચ વર્ણ પણ વાળા પાંચ વિકલ-ભંગ અસંગી પાંચ ભંગ બને છે, અને જ્યારે જ્યારે બે પ્રદેશનું ભિન્નભિન્ન વર્ષાદિકપણાથી તેમાં પરિણામ થાય છે, ત્યારે તેના દ્વિક સગી પૂર્વોક્ત ૧૦ દસ વિકપ બની જાય છે. તેમાં પહેલા ચાર વિકલ્પમાં કૃષ્ણ વર્ણને મુખ્ય બનાવીને અને બાકીના ૪ ચાર વર્ણોને ગૌણ ઉતરતા કરવામાં આવ્યા છે. તથા ત્રણ ભંગોમાં નીલ વર્ણને મુખ્ય બનાવીને અને બાકીના ત્રણ વર્ગોને ગૌણ ઉતરતા કરવામાં આવ્યા છે. તથા બે ભાગમાં લાલ વર્ણને મુખ્ય કરીને બાકી બે વને ગૌણ બનાવ્યા છે. અને છેલલા ભંગમાં પીળા વર્ણને મુખ્ય બનાવીને ત–ળા વર્ણને ગૌણ બનાવેલ છે. એજ વાત કૃષ્ણ વિગેરે વિશેષ-વિશેષણની આ પદ દ્વારા બતાવી છે. આ રીતે વર્ણ સંબંધી ભંગને બતાવીને હવે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५५५ 'जई' इत्यादि, 'जइ एग गंधे यदि एकगन्धस्तदा 'सिय सुब्मिगंधे सिय दुब्मिगंधे य' स्यात् सुरभिगंधः स्यात् दुरभिगन्धश्च यदि द्वयोः परमाण्वो रेकजातीयक एव गन्धस्तदा समानजातीयकगन्धयुक्तपरमाणुद्वयसकाशात् जायमानो द्विपदेशिकः स्कन्ध एकगन्धवानेव भवति कदाचित् सुरभिगन्धवान् दुरभिगन्धवान् वेति । 'जइ दुगंधे सिय सुभिगंधे य दुमिगंधे य' यदि द्विगन्धो द्विपदेशिकः स्कन्धस्तदा सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्च भवति एकस्मिन् अवयवे सुरभिगन्धः तदपरावयवे दुरभिगन्ध इति गन्धद्वययुक्तपरमाणुभ्यां जायमानो द्विप्रदेशिकस्कन्धरूपावयवी गन्धद्वयवान् भवति सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्चेति । 'रसेसु जहा बन्नेसु' रसेषु यथा वर्णेषु भङ्गाः कथितास्तथैव ज्ञातव्याः, यदि एकरसस्तदा हैं 'जह एगगंधे सिय सुब्भिगंधे सिय दुहिमगंधे य' यदि वह द्रिप्रदेशी स्कन्ध एकगंध गुगवाला होता है तो कदाचित् वह सुरभिगंधवाला हो सकता है और दुरभिगंध गुणवाला हो सकता है तात्पर्य ऐसा है कि यदि दो परमाणुओं का एक सा ही गन्ध गुण है तो समान जातीय क गन्ध गुण से युक्त परमाणुद्रय से जायमान वह द्विपदेशी स्कन्ध एकगंध वाला ही होता है इस प्रकार से कदाचित् वह सुरभिगंधवाला हो सकता है या कदाचित् वह दुरभिगंधवाला हो सकता है 'जह दुगंधे सिय सुभि. गंधे य दुन्भिगंधे य 'यदि वह दो गंधों वाला है तो एक परमाणु उसका सुरभि गंधवाला और दूसरा परमाणु उसका दूरभिगंध वाला होता है इस प्रकार अपने अवयव भूत दो गंधों वाले दो परमाणुओं से जन्य उस विप्रदेशी स्कन्ध को युगपत् दो गन्धों वाला कहा गया है। 'रसेमु जहा बन्नेसु' रसों में भङ्ग वर्गों के भंग जैसे १० होते हैं ! यदि वह द्विप्रसार सध सभा सग मतापाने। प्रारम ४२ छ-'जइ एग गंधे सिय सभिगंधे सिय दुब्भिगंधे य' on तमे प्रदेश २४ मे घ वाणी હોય તે કદાચિત્ તે સુગંધવાળો હોઈ શકે છે. અને કદાચિત દુધવાળો હોઈ શકે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જે બે પરમાણુઓને એક સરખે જ ગંધ ગુણ હોય તે એક સરખી જાતીના ગંધ ગુણવાળા બે પરમાણુથી થતા તે બે પ્રદેશી અંધ એક જ ગંધવાળા હોય છે. એ રીતે કદાચિત તે સુગંધવાળે હોઈ શકે છે, અથવા કદાચિત્ તે દુર્ગધવાળો હોઈ શકે છે. અને ने-'जइ दुगंवे सिय सुभिगंधेय दुग्भि गंधेय' में आवाजो डाय तो तना પરમાણુ સુગંધવાળા અને બીજો પરમાણુ દુધવાળો હોય છે. આ રીતે પિતાના અવયવ રૂપ બે ગધેવાળા બે પરમાણુઓથી થતા એ બે પ્રદેશી સ્કંધને सीसाथे मे गधा छे. 'रसेसु जहा वण्णेसु' २सेना पनि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६
भगवतीसूत्रे स्यात तिक्तो यावत् कटुकः, स्यात् कषायः, स्यात् अम्लः, स्यात् मधुर इत्येवं पञ्चभङ्गाः, । यदि द्विरसस्तदा कदाचित् तिक्तश्च कटु कश्च १ कदाचित तिक्तश्व कषायश्च २, कदाचित् तिक्तवाऽम्लश्च ३, कदाचित् तिक्तश्च मधुरश्च ४, स्यात् कटुक कषायश्च ५ कटुकश्च अम्लश्च ६, कटुकश्च मधुरश्च ७, कषायश्च अम्लश्च ८, कषायश्च मधुरश्च ९, अम्लश्च मधुरश्च १०, एवं मिलित्वा रसेऽपि वर्णवदेव पञ्चदश भङ्गा भवन्तीति । वर्णादारभ्य रसान्तभङ्गान प्रदर्य स्पर्शविषयकभङ्गान् दर्शदेशी स्कन्ध एक रसवाला है तो कदाचित् वह तिक्त हो सकता है१, कदाचित् यावत् वह कटुक भी हो सकता है कदाचित् कषाय वाला भी हो सकता है कदाचित् अम्ल भी हो सकता है
और कदाचित् मधुर भी हो सकता है इस प्रकार से ये असंयोगी रस के सम्बन्ध में ५ विकल्प हो सकते हैं। यह द्विमदेशी स्कन्ध दो रसों वाला है ऐसा जब विवक्षित होना है तब वह दो प्रदेशी स्कन्ध इस प्रकार से दो रसों वाला हो सकता है इनमें एक प्रकार विकल्प कदाचित तिक्तश्च कषायश्च१ 'ऐसा है इसमें ऐसा समझाया गया है कि यदि उस विप्रदेशी स्कन्ध में एक परमाणु तिक्त का और एक दूसरा परमाणु कटुक रस का होता है तो उन दोनों के संयोग से उत्पन्न हुए उस स्कन्ध में तिक्त एवं कटुक रस युक्तता आती है दूसरा प्रकार विकल्प ऐसा है कदाचित् 'तिक्तश्च कषायश्च' कदाचित् वह तिक्त और कषायवाले रस चाला भी हो सकता है विप्रदेशी स्कन्ध दो परमाणुओं के संयोग से हो પ્રમાણે ૧૦ દસ હેાય છે. જે તે બે પ્રદેશી કંધ એક રસવાળા હોય તે કદાચ તે તીખા હોઈ શકે છે.૧ કદાચિત્ યાવત્ તે કડવા પણ હોઈ શકે છે. કદાચિત કષાય-તુરા રસવાળા પણ હોઈ શકે છે. કદાચિત્ અ૩-ખાટા પણ હોઈ શકે છે. અને કદાચિત્ મધુર-મીઠા પણ હોઈ શકે છે. આ રીતે અસંયોગી રસના સંબંધમાં ૫ પાંચ વિકપ બને છે. જે તે બે પ્રદેશી
ધ બે રસાવાળા છે એવી વિવફા જ્યારે કરવામાં આવે છે, તે તે બે પ્રદેશી સ્કંધ આ રીતના બે રસોવાળા હોઈ શકે છે. તેમાં ૧ પહેલે પ્રકારે -वि४६५ आथित 'तितश्च कटुकश्च'१ सवे। छे. मामा सेभ समनतव्यु छ જે તે બે પ્રદેશી કંધમાં એક પરમાણુ તીખા રસને અને બીજે પરમાણુ કડવા રસનો હોય છે. તે તે બન્નેના સંયોગથી થયેલા તે કંધમાં તીખા અને કડવા રસ પણું આવે છે. ૧ બીજો પ્રકાર-વિક૯૫ આ પ્રમાણે છે. કદાथित 'तिक्त च कषायश्च' वा२ त ती अन तु२॥ २सयाको छे. બે પ્રદેશી ધ બે પરમાણુના સંગથી બને છે. તેથી તેમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिवत्वनिरूपणम् ५५७ ता है अतः जब ऐसी बात है तो इसमें एक परमाणु कषाय रस वाला हो सकता है और इन दोनों के संयोग से जन्य वह द्विप्रदेशी स्कन्ध भी तिक्त और कषायले रसवाला बन सकता है ३ दुसरा प्रकार 'कदाचित् तिक्त श्व अम्लश्च' ऐसा है इसमें तिक्त रसवाले परमाणु और अम्ल रसवाले परमाणु के संयोग से जन्य वह द्विप्रदेशी स्कन्ध कदाचित् तिक्तरस वाला
और अम्लरस वाला भी हो सकता है चौथा प्रकार 'स्थात् तिक्तश्चे मधुरश्च' ऐसा है इसमें विप्रदेशीस्कंध तिक्त भी हो सकती है और मधुर भी हो सकता है यहां तिक्त को प्रधान करके शेष ४ को अप्रधान गौण किया गया है इस प्रकार से यहां द्विसंयोगी रस के ४ भङ्ग हुए हैं तथा जब कटुक रस को प्रधान करके शेष ३ रसों को क्रमशः गौण कर भंग बनाये जाते हैं तब भङ्ग संख्या ३ होती है जैसे 'स्यात् कटुकश्च कषायश्च ५ स्यात् कटुकश्च अम्लश्च मधुरश्च' ७ तथा जय कषाय रस को प्रधान करके और शेष दोनों रसों को गौण करके भंग बनाये जाते हैं तब यहां भंग संख्या २ होती है जैसे 'कषायश्च अम्लश्च ८ कषोयश्च मधुरश्च ९॥ और जब अम्लरस को प्रधान करके और मधुररस को गौण करके भंग बनाये जाते हैं तो वहां एक ही भंग
એક પરમાણુ તીખા રસવાળા હોય છે અને બીજા પરમાણુ તુરા રસવાળા હોઈ શકે છે. અને તે બનેના સંગથી થતો તે બે પ્રદેશી સકંધ પણ तीमा मन तु२॥ २सार मन छ. 3 श्री ४२ ४ायित् 'तिक्तश्च अम्लश्च' એ છે. આમાં તીખા રસવાળા પરમાણુના સંગથી થવાવાળા તે બે પ્રદેશી સ્કંધ કઈ વાર તીખા રસવાળા અને ખાટા રસવાળા પણ હોઈ શકે છે. था। ४।२ 'स्यात् तितश्च मधुरश्च' । छे. तभी ते में प्रदेश २४५ તીખા પણ હોઈ શકે છે અને મધુર-મીઠા પણ થઈ શકે છે. અહિયાં તીખાને મુખ્ય બનાવીને બાકીના ૪ ચારને ગણ કરવામાં આવ્યા છે. એ રીતે અહિયાં દ્વિક સંગી રસના ૪ ચાર ભંગ બન્યા છે. તથા જ્યારે કડવા ૨સને મુખ્ય બનાવીને બાકીના ૩ ત્રણ રસોને ક્રમથી ગૌણ કરીને ભંગ मनायाम मावे छे. त्यारे १ त्रयम छ, भ3-'स्यात् कटुकाश्च, कषायश्च५ स्यात् कटुकश्च अम्लश्व६ स्यात् कटुकश्च मधुरश्च न्यारे उपायતરા રસને મુખ્ય બનાવીને બાકીના બને રસોને ગૌણ કરીને ભગો બનાવ. पामा भाव छ. भगानी सध्या २ मे मन छ. म है-'कषायश्च अम्लश्च८ कषायश्च मधुरश्च९' मन स्यारे भन्न-पाटा २सने भुज्य मनावाने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
भगवतीसूत्रे यितुमाह-'जइ दुफासे' इत्यादि, 'जइ दुफासे' यदि द्विस्पर्शस्तदा 'सिय सीए य निदेय' स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च शीतोष्णस्निग्धरूपचतुःस्पर्शभध्यात् अविरोधिस्पर्शद्वयवान् यथा शीतश्च स्निग्धश्च ‘एवं जहे परमाणुयोग्गले' एवं यथैव परमाणुयुद्गलस्तथैव द्विपदेशिकस्कन्धोऽपि स्यात् शीतश्व स्निग्धश्च १ स्यात् शीतश्च रूक्षश्च २, स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्च ३, स्यात् उष्णश्च रूक्षत्र इत्येवं रूपेण परमाणुपुद्गलादेश द्विप्रदेशिकपुद्गलस्यापि द्विस्पर्शविषये चत्वारो भा भवन्तीनि।
आता है जैसे 'स्यात् अम्लश्च मधुरश्च' १० इस प्रकार से आये हुए ये सब मिलकर असंयोगी ५ और द्विसंयोगी १० मिलकर १५ होते हैं तथा गंध विषयक भंग ३ होते हैं इस प्रकार वर्ण से लेकर रस तक के भङ्गों को प्रकट करके अय सूत्रकार इस द्विप्रदेशिक स्कन्ध में स्पर्श विषयक भङ्गों को दिखलाने के लिये कहते हैं-'जह दुफासे सिय सीएय निद्धेय' यदि विप्रदेशी स्कन्ध दो स्पर्शों वाला होता है तो उसमें स्पों की विप्रकारता इस प्रकार से हो सकती है-'सिय सिए य निढे य? सिय सीए य रुक्खे यर' सिय उष्णश्च स्निग्धश्च ३, स्यात् उष्णश्च रूक्षश्च ४ इस प्रकार से दो स्पर्शो के ये ४ भंग यहां होते हैं 'एवं जहेव परमाणु पोग्गले' परमाणु पुद्गल में जिस प्रकार से दो स्पर्शो के ४ भंग प्रकट किये गये हैं इसी प्रकार से यहां पर भी द्विप्रदेशी स्कन्ध में पूर्वोक्त रूप से ४ भंग प्रकट किये गये हैं शीत, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष इन चार स्पों અને મીઠા રસને ગૌણ બનાવીને ભંગ બનાવવામાં આવે તે એક જ ભગ अन है. -स्यात् अम्लश्च मधुरश्च १ २ री मनेसा सो सया મળીને એટલે કે-અસંયોગી ૫-પાંચ અને દ્વિકસોગી ૧૦ દસ મલીને ૧૫ પંદર ભંગે બને છે. તથા ગંધ સંબધી ૩ ત્રણ ભંગ બને છે.
આ રીતે વર્ણથી આરંભીને રસ સુધીના ભશે બતાવીને હવે સૂત્રકાર २५ समधी भो। मता११ माटे ४ छ -'जइ दुफासे सिय सीए य निद्धे य' ले में प्रदेशवाणे २४५ मे २५पा। डाय छे तमा पनि
प्रा२पाशु श य छ-'सिय सीए य निद्धे य'१ सिय सीए य, रुक्खे य२, सिय उष्गश्च स्निग्धश्च ३, स्यात् उष्णश्च रूक्षश्च४' । शत मे २५शीना ॥ पूरित प्राथी ४ यार सगी मने छ. 'एवं जहेव परमाणुपोग्गले' ५२. માણુ પુદ્ગલમાં જે રીતે બે સ્પર્શેના ૪ ચાર ભંગ બતાવ્યા છે. એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ બે પ્રદેશી ધમાં પહેલા કહ્યા પ્રમાણેના ૪ ચાર ભગે બતાવ્યા છે. શીત, ઠંડા ઉષ્ણુ-ગરમ સ્નિગ્ધ-ચિકણા અને રૂક્ષ-કઠોર આ ચાર પશેમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुगलस्य वर्णादिवत्वनिरूपणम् ५५९ 'जइ तिफासो' यदि त्रिस्पर्शी द्विपदेशिकस्कन्धस्तदा 'सव्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वः शीतो, देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, शीतस्तु सर्वाशे विद्यते किन्तु एकदेशे स्निग्धता अपरदेशे रूक्षता एवं मिलित्वाऽजयवी द्विपदेशिकस्कन्ध त्रिस्पों भवतीति 'सव्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वः उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, औषण्यं तृभयत्रापि अवयवे तिष्ठति किन्तु एकस्मिन् स्निग्धता तदपरावयवे रूक्षतेति मिलित्वा त्रिस्पों भवति द्विपदेशिकः स्कन्धः । 'सब्वे निद्धे देसे सीए देसे उसिणे' सर्वः स्निग्धो देशः शीतो देश उष्णः, स्नि. ग्धता तु उभयत्रापि किन्तु एकस्मिन् शैत्यं तदपरदेशे औषण्यमिति मिलित्वा त्रिस्पर्शी द्विपदेशिकोऽत्रयी स्कन्धः । एवं सम्वे लुक्खे देसे सीए देसे उसिणे' सर्वो रूक्षो, देशः शीतो देश उष्णः, रुक्षता तु सर्वा शे विद्यते एकदेशे शैल्यम् के मध्य में इस प्रकार से अविरोधी दो स्पर्शों वाला द्विप्रदेशी स्कन्ध होता है ऐसा कहकर अप सूत्रकार 'जइ तिफासे' ऐसा प्रकट करते हैं कि यदि वह द्विप्रदेशी स्कन्ध तीन स्पों वाला होता है तो इस प्रकार की पद्धति से वह तीन स्पों वाला हो सकता है 'सम्वे सीए, देसे निद्ध देसे लुक्खे' सर्वांश में वह शीत हो सकता है एक देश में स्निग्ध और दूसरे एकदेश में वह रूक्ष हो सकता है १ 'सव्वे उसिणे, देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वांश में वह उष्ण हो सकता है एकदेश में स्निग्ध और एक दूसरे देश में वह रूक्ष हो सकता है २ 'लने निद्धे देसे सीए, देसे उसिणे ३, सर्वांश में वह स्निग्ध हो सकता है, एक देश में शीत और दूसरे एक देश में वह उष्ण हो सकता है 'एवं सब्वे लुक्खे, देसे सीए देसे उसिणे' इसी प्रकार से वह सर्वांश में रूक्ष हो सकता है और एकदेश में शीत और दूसरे एक में उष्ण हो सकता है। इस प्रकार से અવિરધી બે સ્પર્શીવાળા બે પ્રદેશી કંધ હોય છે એ પ્રમાણે કહીને હવે सूत्रा२ 'जइ तिकासे' पात ताव छ - ते प्रशवाणा २५ ત્રણ સ્પર્શેવાળા હોય તે નીચે પ્રમાણેની પદ્ધતીથી તે ત્રણ સ્પર્શીવાળા પણ मनी श छे. 'सचे सीए, देसे निद्धे, देसे लुक्खे,' सपशिथी ते 31 શકે છે. એક દેશમાં સિનગ્ધ-ચિકણાપણુ અને બીજા એક દેશમાં તે રૂક્ષ હાઈ शछ १ 'सव्वे उसिणे देसे निद्धे, देसे लुक्खे' सर्वाशथी ते श छे. मे देशमा स्निग्ध मन से भीan RITHI GY 3 श छे. एवं सब्वे लुक्खे देसे सीए देसे उसिणे' या शते शिथी ३६ लाश छे. सन से દેશમાં તે શીત-ઠંડા અને બીજા એક દેશમાં તે ઉષ્ણ હોઈ શકે છે. આ રીતે ૪
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
भगवतीसूत्रे
तदपरदेशे औष्यमित्येवं कृत्वा त्रिस्पर्शो द्विपदेशिकः स्कन्धो भवतीत्येवं चत्वारो भङ्गा भवन्ति । 'जड़ चउफा से देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे' यदि चतुः स्पर्शस्तदा देशः शीतो, देश उष्णो, देशः स्निग्धो, देशी रूक्ष इति एको भङ्गः १ । सर्वान् भङ्गान् निगमयति 'एए नवभंगा फासेसु' एते नवभङ्गाः ये ४भंग हैं यहां ४भंगों में सर्वांश में शीत, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष स्पर्शो का होना जो कहा गया है सो उस का तात्पर्य ऐसा है कि शीत
sat आदि स्पर्श तो जहां एकदेश में स्निग्ध और रूक्ष स्पर्श रहते हैं वहां पर भी रहते हैं जैसे प्रथम भङ्ग में उस द्विप्रदेशी स्कन्ध के सर्व देश में तो उष्णता रहती है और स्त्रिन्ध रूक्षता उसके एक २ देश में रहती है इस प्रकार जहां स्निग्ध और रूक्षता रहती है वहां पर भी उन दोनों देशों में भी उष्णता रहती है इसी प्रकार से अन्यत्र भी कथन समझना चाहिये । इस प्रकार से द्विप्रदेशिक स्कन्ध में त्रिस्पर्शना का कथन करके अब सूत्रकार उसमें चतुःस्पर्शता का कथन करते हैं
'जइ च फासे देसे सीए देसे उसिणे देसे णिद्धे, देसे लक्खे' यदि वह द्विपप्रदेशी स्कन्ध चारस्पर्शो वाला होता है तो इस प्रकार से वह चार स्पर्शो बाल हो सकता है उसका एक देश शीत हो सकता है एक दूसरा देश उष्ण हो सकता है उन्ही दोनों में से कोई एक देश स्निग्ध हो सकता है और कोई देश रूक्ष हो सकता है 'एए नव भंगा फासेसु'
ચાર ભગેા અને છે, અહિયાં ચાર ભગેામાં સર્વાંશથી ઠંડા, ઉના સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્ધાં હાવાનુ' જે કહેવામાં આવ્યુ છે, તેનુ' સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્શ હાવાનુ... જે કહેવામાં આવ્યુ છે, તેનું તાત્પય એ છે કે-ઢડા અને ઉના વિગેરે સ્પર્શી તેા જ્યાં એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પ રહે છે. ત્યાં પણ ડાય જ છે. જેવી રીતે પહેલા ભંગમાં તે એ પ્રદેશી સ્ક’ધના સ દેશમાં તે ઉષ્ણુપણુ રહે જ છે. અને સ્નિગ્ધપણુ અને રૂક્ષપણુ તેના એક દેશમાં રહે છે. આ રીતે જ્યાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષપણુ રહે છે, ત્યાં પણ તે બન્ને દેશેામાં પણ ઉષ્ણુપણુ રહે જ છે. આજ રીતે ખીજે પણ કથન સમજી લેવું. આ રીતે એ પ્રદેશી સ્કંધમાં ત્રણ સ્પશ પણાનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર तेमां यार स्पर्शपया उथन रे छे. - ' जइ चउफासे देसे सीए देसे उसणे देसे णिद्धे, देसे लक्खे' ले ते मे प्रदेशी २४ध या स्पशेवाजा होय हे तो તે નીચે પ્રમાણેના ચાર સ્પોંવાળા બની શકે છે. તેના એક દેશ શીત ઠંડા હાય છે. અને બીજો એક દેશ ઉષ્ણુ હાઈ શકે છે. તેમજ એમાંથી કંઈ એક हेश स्निग्ध होई शडे छे भने । मेड हेश ३क्ष होय . 'एए नवभंगा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५६१ स्पर्शेषु भवन्ति द्विस्पर्श चत्वारो भङ्गाः ४, त्रिस्पर्श चत्वारो भङ्गाः ४, चतुःस्पर्श एको भङ्गः १ इति सर्वसङ्कलनया नवमङ्गा भवन्तीति ।
द्विपदेशिकस्कन्धे वर्णगन्धरसस्पर्शान् विभागशो दर्शयित्वा त्रिप्रदेशिकस्कन्धे तेषां विभागशो दर्शयभाह-तिपएसिए णं' इत्यादि । 'तिपए सिए णं भंते ! खंधे कइबन्ने' त्रिप्रदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्णः प्रयः परमाण: प्रदेशा अवयवतया विद्यन्ते यस्य स्कन्धस्यावयविनः स त्रिपदेशिकः स्कन्धः सच कतिवर्णः तस्मिन् कियन्तो वर्णाः कृष्णादयः, कियन्तो गन्धाः, कियन्तो रसा स्तिक्तादयः, कियन्तः स्पर्शाः कर्कशादयः सन्तीति प्रश्नः उत्तरमाह-'जहा' ये नौ भंग स्पर्श को लेकर के होते हैं तात्पर्य ऐसा है कि विस्पर्श में ४ भंग. त्रिस्पर्श में ४मंग और चार स्पों में एक भंगहा है कुल मिलकर ९भंग स्पर्श के सम्बन्ध हो जाते हैं।
विप्रदेशिक स्कन्ध में वर्ण, गन्ध, रस और स्पों को विभागशः प्रकट करके अब सूत्रकार त्रिप्रदेशिक स्कन्ध में उन्हें विभागशः प्रकट करते हैं उसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'तिप्पसिए णं भंते ? खंधे कइबन्ने' हे भदन्त! जो स्कन्ध तीन प्रदेशों वाला है अर्थात् तीन परमाणुओं के संयोग से जन्य हुआ है वह कितने वर्णों वाला कितने गधों वाला, कितने रसों वाला और कितने स्पर्शों वाला होता है ? अर्थात् जिस स्कन्ध रूप अवयवी के तीन परमाणु रूप प्रदेश अवयव रूप से हैं ऐसे उस त्रिप्रदेशी स्कन्ध में कितने कृष्णादि वर्ण, सुरभि आदि रूप कितनी गंध, कितने तिक्तादिक रस और कितने कर्कश आदि स्पर्श होते हैं ? इस फासेसु' मा शत २५शन सन 14 मग भने छ. ४ानु तात्५ मे छ કે-બે પ્રદેશી પર્શમાં ૪ ચાર ભંગ ત્રણ પર્શમાં ૪ ચાર ભંગ અને ચાર સ્પર્શીને એક ભંગ થાય છે. એ રીતે કુલ મળીને સ્પર્શના ૯ ભંગ બને છે.
દ્વિદેશી કંધમાં વર્ણ, ગંધ, રસ સ્પર્શોને કમથી બતાવીને હવે સૂત્રકાર ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં કમથી વર્ણાદિ પ્રકાર બતાવવા માટે સૂત્ર
छ. तमा गौतम स्वामी प्रसुने ये पूछ्यु छ -'तिप्पएसिए ण भंते ! खंधे कइवन्ने' भगवन् प्रशाणारे २४धे छ अर्थात त्रय પરમાણુના સંગથી બન્યા છે. તે કેટલા વર્ષોવાળા, કેટલા ગંધવાળા કેટલા રસવાળા અને કેટલા સ્પર્શીવાળા હોય છે. અર્થાત્ જે સ્કન્દ રૂપ અવયવીને ત્રણ પરમાણુ રૂપ પ્રદેશ અવયવ રૂપે છે, એવા એ ત્રણ પ્રદેશવાળા કંધમાં કૃષ્ણાદિ કેટલા વર્ષો, સુંગધ વિગેરે કેટલા ગ ધ તીખા, કડવા વિગેરે કેટલા રસે અને કર્કશ નિગેરે કેટલા સ્પર્શી હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५६२
भगवतीसूत्रे इत्यादि, 'जहा अट्ठारसमसए छठ्ठदेसे जाव चउफासे पन्नत्ते' यथाऽष्टादशशते षष्ठोद्देशके यावत् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्ता, अष्टादशशतकस्य षष्ठोदेशके येनैव प्रकारेण वणितं तेनैव प्रकारेण इहापि ज्ञातव्यम् कियत्पर्यन्तं तत्राह-जाव' इति, यावत् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्त एतस्पर्यन्तम् , तथाहि-तिप्पएसिए णं भंते ! खंधे कइबन्ने' इत्यादि, 'गोयमा' सिय एगवन्ने सिय दुवन्ने सिय तिबन्ने, सिय एगगंधे सिय दुगंधे सिय एगरसे सिय दुरसे सिय तिरसे, सिय दुफासे सिय तिफासे सिय चउफासे' त्रिप्रदेशिका खलु भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्णः कति गन्धः कति रस: कति स्पर्शः, गौतम ! स्यात् एकवर्णः, स्यात् द्विवर्णः स्यात् त्रिवर्णः, स्यात् एकगन्धः, स्याद् द्विगन्धा, स्यात् एकरसा, स्यात् द्विरसः, स्यात् त्रिरसः, स्यात् प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहा अट्ठारसमसए छठुइसे जाव चउ फासे पमत्ते' हे गौतम! यावत् वह चार स्पों वाला होता है यहां तक के पाठ द्वारा जैसा कथन १८ वे शतक के छठे उद्देशे में कहा जा चुका है वैसा ही कथन यहां पर भी जानना चाहिये वहां का वह पाठ इस प्रकार से है-'तिप्पएसिए णं भते! खंधे कइवन्ने ?' इत्यादि
उत्तर-'गोयमा! सिय एगवन्ने, सिय दुवन्ने, सिय तिबन्ने, सिय एगगंधे, सिय दुगधे, सिय एगरसे, सिय दुरसे, सिय तिरसे, सिय दुफासे, सिय तिफासे, सिय चउफासे' गौतम ने जब पूर्वोक्त रूप से प्रभु से पूछा कि हे भदन्त ! त्रिप्रदेशिक स्कन्ध कितने वर्णादि गुणों वाला है ? तो इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है गौतम ! विप्रदेशी स्कन्ध कदाचित् एकवर्ण वाला भी है, कदाचित् दो वर्णों वाला भी है छ ?--जहा अद्वारसमसए छठुदेखे जात्र च उफासे पणत्ते' 3 गौतम ! થાવત્ તે ચાર સ્પર્શેવાળા હોય છે. એટલા સુધીના પાઠ દ્વારા ૧૮ અઢારમા શતકના છઠ્ઠા ઉદેશામાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે, તેજ પ્રમાણેનું કથન मडियां ५५ सम से त्यांना ते ५।3 241 प्रभा छे. 'तिप्पएसिए ण भंते ! खंधे कइवन्ने' त्या
उ० गोयमा ! सिय एगवण्णे सिय दुवण्णे, सिय तिवण्णे, सिय एग गंधे, सिय दुगंधे, सिय एगरसे, सिय दुरसे, सिय तिरसे, सिय दुफासे, सिय तिफासे, सिय चउकासे,' गौतम स्वामी न्यारे पूरित रीत प्रभुने પૂછયું કે હે ભગવદ્ ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધ કેટલા વર્ણ વિગેરે ગુણવાળો છે? તે તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હે ગૌતમ ત્રણ પ્રદેશવાળે કંધ કદાચિત્ એક વર્ણવાળે પણ હેય છે. કેઈવાર બે વર્ણવાળા પણ હોય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
9
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५६३ द्विस्पर्शः स्वात् त्रिस्पर्शः स्यात् चतुःस्पर्शः, कदाचित् एकवर्णादिमान्, कदाचिद् द्विवर्णादिमान् कदाचित् त्रिवर्णरसस्पर्शवान्, कदाचिद् चतुः स्पर्शवान् भवति त्रिपदेशः स्कन्धः, एतत्पर्यन्ताष्टादशशत कम वषष्ठोदेशकपकरणस्य व्याख्यानस्वरूपं प्रकरणवदेव मूलमुपादाय व्याख्या क्रियते - ' जइ एगवन्ने सिय कालए जाव सिय सुकिल्लए' यद्येकवर्णस्तदा स्यात् कालः कृष्णो यावत् शुक्लः ५ । त्रयाणामपि प्रदेशानां कालादित्वेनैकवर्णत्वे पञ्च विकल्पा भवन्ति स्यात् कालः स्यात् नीलः स्यात् लोहितः स्यात् पीतः स्यात् शुक्लः । 'जइ दुबन्ने' यदि कदाचित् तीन वर्णों वाला भी है कदाचित् वह एकगंध गुण वाला भी है कदाचित् वह दो गंध गुणवाला भी है कदाचित् वह एक रसवाला भी है कदाचित् यह दो रसोंवाल भी है कदाचित् वह तीन रसों वाला भी है कदाचित् वह दो स्पर्शो वाला है कदाचित् वह तीन स्पर्शो वाला है और कदाचित् वह चार स्पर्शो वाला भी है ऐसे अठारहवें शतक के छठे उद्देश के प्रकरण के मूलपाठ को लेकर व्याख्या की जाती है 'जइ एगवन्ने, सिय कालए जाव सुकिल्लए' यदि वह त्रिपदेशी स्कन्ध एक वर्णवाला है तो ऐसी स्थिति में या तो वह कदा चित् काला हो सकता है कदाचित् नीला हो सकता है कदाचित लाल हो सकता है कदाचित् पीला हो सकता है और कदाचित् वह श्वेत भी हो सकता है इस प्रकार से ये एकवर्ण के होने के सम्बन्ध में ५ भंग होते हैं ये पांच भंग इसलिये हो सकते हैं कि उस त्रिप्रदेशी स्कन्ध के उन तीन परमाणुओं में पांच वर्णों में से किसी एक ही वर्ण रूप से परिणाम हो सकता है
છે અને કદાચિત ત્રણ વર્ણીવાળા પણ હાય છે. તેમજ કદાચિત તે એક ગધ ગુણવાળો પણ હોય છે, કદાચિત્ તે એ ગધ ગુણવાળો પણ હાય છે. કદાચિત્ તે એક રસવાળો હાય છે અને કદાચિત્ તે એ રસવાળો પણ હાય છે. અને કદાચિત્ તે ત્રણ રસેાવાળા પણ હોય છે. કદાચિત્ તે એ સ્પર્શેĪવાળા હાય છે. કોઈવાર ત્રણ સ્પશીવાળો હાય છે કોઈ વાર ચાર સ્પર્શીવાળો પણ હોય છે.
હવે આ પ્રકરણના મૂળપાઠને લઇને આ વિષયની વ્યાખ્યા કરવામાં आवे छे 'जइ एगवण्णे, सिय कालए जाव सुक्किलए' ले ते પ્રદેશવાળા સ્કધ એક વણુ વાળા હાય તે તે કદાચિત લાલ વધુ વાળા હાઈ શકે છે. કદાચિત્ પીળા વણુવાળા હાઈ શકે છે. અને કાઇવાર તે શ્વેતધાળા વર્ણવાળા હોઇ શકે છે. એજ રીતે તે એક વઘુ વાળા હેાવાના વિષયમાં ૫ પાંચ ભંગે બને છે. એ ૫ પાંચ ભગા એ માટે થાય છે કે-એ ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધના એ ત્રણ પરમાણુઓમાં પાંચ વર્ષોંમાંથી કાઈ એક જ વધુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
भगवतीसूत्रे
द्विवर्ण:-वर्णद्वयवान् तदा एकः प्रदेशः कृष्णः अपरस्तु कृष्णातिरिक्तो नीलादिः, 'सिय कालए य सिय नीलए य' स्यात् कृष्णश्च स्यात् नीलश्च, द्विकसंयोगे दशभङ्गा त्रिप्रदेशिकस्कन्धे कथितास्तेषां प्रत्येकस्य त्रयो भङ्गाः कर्तव्याः तत्र प्रथम भों स्यात् कृष्णश्च स्यात् नीलच, अत्र नीलादं कृष्णेतरसफलरूपस्य परिचायकम् १ 'सिय कालए य नीलया य' स्यात् कृष्णश्च नीली चेति द्वतीयो भङ्गः२। 'सिय कालगाय नीलए य' स्यात् कालकौ च नीलश्चेति तृतीयो भङ्गः ३ । द्विवर्ण
'जइ दुवन्ने सिय कालए सिय नीलए य' यदि वह त्रिप्रदेशी स्कन्ध दो वर्णों वाला है तो इस दो वर्णों वाले होने के सामान्य कथन में इस प्रकार से वह दो वर्णों वाला हो सकता है-एक प्रदेश उसका काला हो सकता है और दूसरे दोनों प्रदेश उसके कृष्णवर्ण से अतिरिक्त नीलादि वर्ण वाले हो सकते हैं यहां 'सिय नीलए य 'पाठ में दोनों प्रदेशों को एक रूप से विवक्षित किया गया है द्विक संयोग में जो दश भंग द्विपदेशिक स्कन्ध के प्रकट किये गये हैं उन्हीं दस मंगों में से यहां एक भंग के ३-३ भंग और होते हैं इस प्रकार यहां द्विकसंयोगी भंग कुल ३० हो जाते हैं जो इस प्रकार से हैं-'सिय कालए य सिय नीलए य' यह प्रथम भंग है इस प्रथम भंग में प्रथम अंश कदाचित् काला भी हो सकता है और द्वितीयांश कदाचित् नीलादि रूपवाला भी हो सकता है-यहाँ नील पद कृष्ण से इतर सकलरूप का परिचायक है प्रथम भङ्ग का द्वितीय अवान्तरभंग-'सिय कालए य नीलए य' यह है ३५थी परिणभी श छे. 'जइ दुवण्णे सिय कालए सिय नीलए य' नेते त्रय પ્રદેશવાળ સ્કંધ બે વર્ણવાળા હોય તે તે બે વર્ણવાળા હેવાના સામાન્ય કથનમાં આ રીતે તે બે વર્ણવાળો હોઈ શકે છે.–તેને એક પ્રદેશ કાળો હોઈ શકે છે. અને બીજા બે પ્રદેશ કાળા વર્ણથી જુદા નીલાદિ વર્ણવાળા डा छे. मलियां 'सिय नीलए य' । पामा भन्ने प्रशाने थे ३५थी વિવક્ષિત કર્યા છે. દ્વિક સંયોગમાં જે દસ અંગે ત્રણ પ્રદેશી સ્કંધના બતા
વ્યા છે, તેજ દસ ભેગમાંથી અહિયાં એક ભંગના ત્રણ ત્રણ ભાગે બીજા થાય છે. એ રીતે અહિયાં દ્વિક સંયેગી કુલ ભંગ ૩૦ ત્રીસ અને छ. २ मा प्रमाणे छे. 'सिय कालए य सिय नीलए य' मा पसी संग છે. આ પહેલા ભંગમાં પ્રથમ અંશ કદાચિત્ કાળે પણ હોઈ શકે છે અને બીજો અંશ કદાચિત્ નીલ વર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. અહિયાં નીલ પદ કાળાથી બીજુ સકલ રૂપને બતાવવાવાળું છે. પહેલા ભંગના બીજા અવાન્તર
1 'सिय कालए य नीलए य' मा प्रमाणे छे. अनेत्री अन्तरासिय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५६५ तायां चैकः प्रदेशः कालः प्रदेशद्वयं तु तथाविधैकपदेशावगाहादिकारणमपेक्ष्यैः कत्वेन विवक्षितमिति स्यान्नील इत्येको भङ्गः १, स्यात् कालस्तथैव प्रदेशद्वयं तु भिन्नप्रदेशादिना कारणभेदेन विवक्षितमको नीलकाविति ब्यपदिष्टमिति द्वितीयः २, अथ च द्वौ तथैव कालको उक्तौ एकरतु नीलक इत्येवं तृतीयः ३ । तदेवम् एकत्र विकसंयोगे त्रयाणां भावात् दशमु द्विकसंयोगेषु त्रिशद्भङ्गा भवन्ति ३० । एते च मूत्रसिद्धा एवेति' भङ्गत्रयं दर्शयित्वा तदपरं भङ्गान्तरं दर्शयति 'सिय काऔर तृतीय अवान्तर भंग-सिय कालए य नीलए य' यह है प्रथम भंग में जो दो वर्णों वाले होने के कथन में प्रदेश द्वय को एकरूप से विवक्षित किया गया है उसका कारण तथाविध एक प्रदेश में उन दोनों के अवगाह होने आदि की अपेक्षा से हैं इसी अपेक्षा से उन दोनों प्रदेशों में एकता की विवक्षा कर ली गई है इसी से 'सिय कालए य सिय नीलए य' ऐसा प्रथम भङ्ग बना है द्वितीय भङ्ग में प्रथम प्रदेश उसका काल हो सकता है ऐसा कहा गया है और पहिले जिन दो प्रदेशों में प्रथम भंग में तथाविध एक प्रदेश में अवगाह होने आदि के कारण की अपेक्षा लेकर एकत्व विवक्षित हुआ है अब उन दोनों प्रदेशों को दो भिन्न प्रदेश मानकर ये दोनों प्रदेश उसके नीले भी हो सकते हैं ऐसा कहा गया है यह द्वितीयभंग हैं तृतीय भंग में दो प्रदेश उसके काले हो सकते हैं और एक प्रदेश उसका नीला हो सकता है ऐसा कहा गया है इस प्रकार से प्रथम भङ्ग को भी तीन भंग रूप विभागों में प्रकट करके अब सूत्रकार लालगाय नीलएय' मा प्रमाणे छ. ५3at मे पवाणा वाना કથનમાં બે પ્રદેશને જે એક રૂપે વિવક્ષિત કર્યા છે. તેનું કારણ તે રીતના એક પ્રદેશમાં તે બન્નેના અવગાહના હેવા વિગેરેની અપેક્ષા એ છે એજ अपेक्षाथी तभन्न प्रदेशमा ४५४ानी विवक्षा ४२वामा मावी छे. तेथी 'सिय कालएय सिय नीलएय' सेव। ५३ सन्या छ भागमा प्रथम દેશ તેને કાળા વર્ણવાળા હોય છે તેમ કહેવામાં આવ્યું છે અને પહેલા જે બે પ્રદેશમાં પહેલા ભંગમાં તે પ્રકારના એક પ્રદેશમાં અવગાહ હોવા વિગેરે કારની અપેક્ષાએ એકત્વ વિવક્ષિત થયું છે. હવે એ બન્ને પ્રદેશને બે જુદા જુદા પ્રદેશ માનીને તે તેના બેઉ પ્રદેશ નીલા વર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. એમ કહેવામાં આવ્યું છે. આ પ્રમાણેને આ બીજો ભંગ છે. ત્રીજા ભંગમાં તેને બે પ્રદેશ કાળા હોય છે. અને એક પ્રદેશ તેને નીલ વર્ણવાળો હોય છે. એમ કહ્યું છે. આ રીતે પહેલા ભંગને પણ ત્રણ ભંગા રૂપ વિભાગોમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६६
भगवती सूत्रे
लए य लोहियए य' स्यात् कालच लोहितच १, सिय कालए य लोहियगाय' स्यात् कालश्च लोहितकौच २ 'सिय कालगाय लोहियएय य ३' स्यात् कालकौच लोहितश्च ३ । कदाचित् एकोऽशः कालस्तदपरो लोहितः, कदाचित् एकोऽशः कालस्तदपरौ लोहितौ, कदाचित अनेके देशाः काला एकांऽशो लोहित इत्येवं कालद्वितीय भंग को भी तीन भंगरूप विभागों में विभक्त करते हैं सिप कालए य लोहियए य१' 'सिय कालए य लोहिया य २' 'सिय काल गाय लोहियए य३' ' इस भंग में भी कृष्ण वर्ण के साथ लोहित वर्ण को रखा गया है प्रथम भंग में प्रथम प्रदेश को कृष्ण वर्णवाला और दोनों प्रदेशो में एकता की विवक्षा करके उन्हें एक मानकर लोहित वर्ण वाला प्रकट किया गया है द्वितीय भंग में प्रथम प्रदेश को कृष्ण वर्ण वाला और दोनों ही प्रदेशों को स्वतंत्र दो प्रदेश मानकर उन्हें लोहित वर्ण बाले प्रकट किया गया है तृतीय भंग में प्रथम के दो प्रदेशों को काले वर्ण वाले और तृतीय प्रदेश को लोहित वर्ण वाला माना गया है इस प्रकार वह त्रिप्रदेशिक स्कन्ध अपने एक प्रदेश में काला हो सकता है और दूसरे प्रदेश में लाल होसकता है ऐसा यह प्रथम भंग है । अपने एक प्रदेश में वह काला हो सकता है, और दो प्रदेशों में वह लाल हो सकता है ऐसा यह द्वितीय भंग है अपने दो प्रदेशों में वह काला हो सकता है और एकप्रदेश में वह लाल हो सकता है ऐसा यह तृतीय भंग है अब
બતાવીને હવે સૂત્રકાર ખીજા ભ`ગને પશુ ત્રણ ભ’ગ રૂપ વિભાગે માં ખતાવે છે. 'सिय कालए य लोहियए य सिय कालर य लोहियगा य सिय कालगाय लोहिय गाय३, मा लगभां अजा वर्षा साथै सात वर्षाने रामवामां आवे छे. પહેલા ભગમાં પહેલા પ્રદેશને કૃષ્ણ વણુવાળા અને અન્ને પ્રદેશેમાં એક પણાની વિવક્ષા કરીને તેને એક માનીને લાલ વર્ષોંવાળા કહેવામાં આવેલ છે. ૧ બીજા ભંગમાં પહેલા પ્રદેશને કાળા વણુ વાળે અને ખીજા બેઉ પ્રદેશને સ્વતંત્ર એ પ્રદેશ માનીને તેને લાલ વણુ વાળા ખતાવ્યા છે. ત્રીજા લગમાં પહેલા એ પ્રદેશને કાલા વણુવળા અને ત્રીજા પ્રદેશને લાલ વસ્તુવાળે માનવામાં આવેલ છે.
આ રીતે આ ત્રણ પ્રદેશવાળા કધ પેાતાના એક પ્રદેશમાં કાળા વણુ વાળા હોય છે. અને બીજા પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળા હોય છે. એવા આ પહેલા ભંગ અને છે. પેાતાના એક પ્રદેશેામાં તે કાળાવવાળો હોય છે, અને એ પ્રદેશામાં તે લાલ હોય છે. એ પ્રમાણેના આ ત્રીજો ભગ છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५६७ लोहितयोः संबन्धात् त्रयो भङ्गाः । एवं हालिदएण वि समं मंगा' एवं हारिद्रेण सममपि त्रयो भङ्गाः, तथाहि-स्यात् काल: स्यात पीतः १, स्यात कालश्च पीतो च २, स्यात् कालको च पीतश्चेति । 'एव सुकिल्लेण वि समं एवं शुक्लेनापि समं त्रयो भङ्गाः, स्यात् कालश्व शुक्लश्च १, स्यात् कालश्च शुक्लौ च २, पीले वर्ण के जो तीन भंग घनते हैं उसको बताते हैं सिय कालए य हालिद्दए य' ऐसा है उसको भी ३ भंगों में विभक्त करते हैं यही बात ‘एवं हालिद्दएण वि सम भंगा' इस सूत्रपाठ द्वारा सूचित की गई है-'सिय कालए य सिय हालिद्दए य१, सिय कालए य हालिहगा य २ सिय कालगा य हालिए य३ 'जय कृष्ण वर्ण के साथ पीतवर्ण को रखकर भंग बनाये जाते हैं तो इस स्थिति में प्रथम भंग-'स्यात् कालः स्यात् पीतः ऐसा होता है इसमें त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का प्रथम देश कृष्णवर्ण वाला हो सकता है और दूसरा प्रदेश कि जो दो प्रदेशों की एकत्व विवक्षा से एक मान लिया गया है पीत भी हो सकता है द्वितीय भंग में एक प्रदेश काला हो सकता है और दूसरे दो प्रदेश पीले वर्ण वाले भी हो सकते हैं तृतीय भंग में दो प्रदेश काले वर्ण वाले हो सकते हैं और तीसरा एक प्रदेश पीले वर्ण वाला भी हो सकता है। इस प्रकार से ये तृतीय भंग के ३ अवान्तरभंग है एवं सुक्किल्लेग वि समं' इसी प्रकार से शुक्ल वर्ण के साथ भी ३ भंग हो जाते हैं जो इस प्रकार से हैं-स्यात् कालश्च शुक्लश्व१, स्यात् कालश्च शुक्लो चर
પીળા વણે સાથે જે ત્રણ ભંગ બને છે તે હવે બતાવવામાં माव छ. 'सिय कालए य हालिदए य' से मार भने छे. तने ५५ ३ मामा वाम मावा है. से वात 'एवं हालिइएण वि समं भंगा' ॥ सूत्रमाथी मतावर छ. 'सिय कालए य सिय हालिहए य सिय कालए य हालिहगा य सिय कालगा य हालिगा य' न्यारे ॥ १९ वाजानी સાથે પીળા વર્ણને રાખીને ભંગ બનાવવામાં આવે છે ત્યારે પહેલે ભંગ 'स्यात् काल: स्यात् पीतः' मेवी मने छे. मामा १ प्रदेशवास २४धन। પહેલે પ્રદેશ કાલા વર્ણવાળ હોય છે. અને બીજો પ્રદેશ કે જે બે પ્રદેશોની એકત્વની વિવક્ષાથી એક માનવામાં આવેલ છે.-પીળો પણ હોઈ શકે છે. અને બીજા ભંગમાં એક પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળ હોય છે અને બીજા બે પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. ત્રીજા ભંગમાં બે પ્રદેશ કાળા વર્ણ વાળા હોય છે. અને ત્રીજે પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળે હોય છે. એ રીતે આ श्री मन। 3 भवान्तर सगे। छे. 'एवं सुक्किल्लेण वि समं' से प्रमाण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
मगवतीसूत्रे स्वाद कालौ च शुक्लश्चे ३ त्येवम् अत्रापि त्रयो भङ्गाः । 'सिय नीलए य लोहियए य' स्यात् नीलश्च लोहितश्व 'एत्थ वि भंगा ३' अत्रापि भंगास्त्रयः, तथाहिस्यात् नीलश्व लोहितश्च १, स्यात् नीलश्च लोहितौ च २, स्यात् नीलौ च लोहितश्च, इत्येवं त्रयोभङ्गा इहापि । 'एवं हालिद्दएण वि समं भंगा ३' एवं हारिद्रेणापि नीलस्य भङ्गास्त्रपः, तथाहि-स्यात् नीलश्व पीतश्च १, स्यात् नीलश्च पीतौ च २, स्यात् नीलौ च पीतश्चेति त्रयः । एवं सुकिल्लेण वि समं भंगा' स्यात् कालौ च शुक्लश्च ये चतुर्थ भंग के अवान्तर ३भंग है अब नील वर्ण को मुख्य करके और लाल वर्ण को-गौण करके जो भंग होता है वह इस प्रकार से हैं-'सिय नीलए य लोहियए य १, अब इस भंग के ३भंग ऐसे हैं-'स्यात् नीलश्च लोहितश्च १ स्यात् नीलश्च लोहितौ च २, स्पात् नीलोच लोहितश्च ३'इस भंग के कथन में प्रथम भंग का अभिप्राय ऐसा है कि त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का जो प्रथम प्रदेश है वह कदाचित् नील भी हो सकता है और दूसराप्रदेश उसका लाल भी हो सकता है ? द्वितीय भंग में उसका प्रथम प्रदेश नील भी हो सकता है और उसके दूसरे दो प्रदेश लाल भी हो सकते हैं २ तृतीय भंग में प्रथम दो प्रदेश नीले हो सकते हैं और एक प्रदेश लाल भी हो सकता है ३ एवं हालि हएण वि समं मंगा३'पीत के साथ भी नील के भंग होते हैं-'स्थात नीलश्च पीतश्च १ स्यात् नीलश्च पीतौ च २, स्पात नीलो च पीनश्च ३,इस शु४स-वेत १ ॥५५ 3 लो मने छ. २ मा प्रमाणे छ.-'स्यात् कालच शुक्लश्च१ स्यात् कालश्च शुक्लौच२ स्यात् कालौच शुक्लश्च' मा ચેથા ભંગના ૩ ત્રણ અવાંતર ભંગ છે.
હવે નીલ વર્ણને મુખ્ય બનાવીને અને લાલ વર્ણને ગૌણ 33 भीन. २ मणी मन छे ते मा शत छ. 'सिय नीलए य लोहियए य?' या ना त्रय मति२ लगे। मा प्रभारी छ - 'स्यात् नीलश्च लोहितश्च । स्यात् नीलश्च लोहितौ च२ स्यात् नीच लोहितश्च३' मा मन वनमा पडता नगन। प्रा२ मा प्रभारी छ.ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધને જે પ્રથમ પ્રદેશ છે, તે કઈવાર નીલ પણ હોઈ શકે છે. અને તેને બીજો પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળે પણ હઈ શકે છે ૧ બીજા ભંગમાં તેને પ્રથમ પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. અને તેના બીજા બે પ્રદેશ લાલ પણ હોઈ શકે છે ૨ ત્રીજા ભંગમાં પહેલા બે પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળા હોઈ શકે છે. અને એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળે પણ હય छ.3 ‘एवं हालिहेण वि समं भंगा३' पी व साथे नीस ना सयोगथा 3 रन सने छे मा प्रमाणे छे. 'स्यात् नीलश्च पीतश्च१ स्यात्
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम्
५६९
एवं शुक्लेनापि समं नीचस्य त्रयो भङ्गाः तथाहि स्यात् नीलश्व शुक्लश्च १, स्यात् नीलश्च शुक्लौ च २, स्यात् नीलौ च शुक्ल व ३ 'सिय लोहियए य हालिए य भंगा ३' स्यात् लोeिars पीतश्व भङ्गास्त्रयः स्यात् लोहितश्च पीतश्च १, स्यात् लोहितश्व पीतौ च २, स्यात् लोहितौ च पीतश्चेत्येवं त्रयो भङ्गा इहापि । 'ए सुकिले विसमं भंग ३' एवं शुक्लेनापि समं लोहितस्य यो भङ्गा भवन्ति, तथाहि लोहितश्च शुकन इत्येकः १, लोहितश्च शुक्लौ भंग कथन में प्रथम भंग का अभिप्राय ऐसा है कि उस त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का प्रथम प्रदेश नील भी हो सकता है और अपर प्रदेश पीत भी हो सकता है १ प्रथम प्रदेश नील भी होसकता हैं और दो प्रदेश पीले भी हो सकते हैं २, प्रथम दो प्रदेश नीले भी हो सकते हैं एक प्रदेश उसका पीला भी हो सकता है ३ 'सुकिल्लेण वि समं भंगा३' इसी प्रकार से शुक्ल के साथ भी नील के ३भंग होते हैं-'स्यात् नीलश्च शुक्ल श्व १, स्यात् नीलश्च शुक्लौ च २, स्यात् नीलौ च शुक्लश्च ३, पूर्वोक्तरूप से ही इन भंग का अर्थ ज्ञातव्य है 'सिप लोहिए य हालिए य भंगा ३' स्यात् लोहित पीतश्च' ऐसा जो भंग है उस में भी ३भग इसी प्रकार से होते हैं - 'स्वात् लोहितश्च पीतश्च १, स्थात् लोहिश्र पीतौ चर, स्पात् लोहितौ च पीतश्च ३' इसी प्रकार से शुक्ल के साथ भी लोहित के ३ भंग होते हैं - 'स्वात् लोहितश्च शुक्लच १, लोहितश्च शुक्लौ च २, लोहितौ च नीलश्च पीतौंचर स्यात् नीलौच पीतश्च३' मा लगाना अथनभां पडेला लगने પ્રકાર આ પ્રમાણે છે. કે-તે ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કધના પહેલે પ્રદેશ નીલ વણુ વાળા પણ હાઈ શકે છે. અને ખીજે પ્રદેશ પીળા વણુ વાળેા પણ ડ્રાઇ શકે છે. ૧, તેજ પ્રમાણે પ્રથમ પ્રદેશ નીલત્રણ વાળો પણ હાઈ શકે છે. અને એ પ્રદેશેા પીળા પણ હાઇ શકે પ્રદેશે। નીલ વણુ વાળા પશુ ડ્રાઈ શકે છે पशु होय छे 3 'सुकिल्लेण वि समं भंगा' प्रमाणे श्वेत वर्षानी साथै पाशुनी वर्षाना 3 लोगो होय छे. 'स्यात् नीलश्च शुक्लश्च १ स्यात् नीलश्च शुक्लौचर स्यात् नीलौच शुक्लश्च३' ये रीते पूर्वेति ३५थी लौंगोना प्रकार सम४या 'सिय लोहियए य हालिइएय भंगा३' स्यात् लोहितश्च पीतश्च' से अमाोने! ने लांग भने छे, तेमां पशु अवान्तर 3 लु लगे। ते जने छे. 'स्यात् लोहितश्च पीतश्च १ स्यात् लोहितश्च पीतौचर स्यात् लोहितौच पीतश्च' आ रीते श्वेत वर्णुनी साथै सास वार्जुना योगथी 3 लेंगे। मने छे. ते या रीने छे. 'स्यात लोहितश्व शुक्लश्च १ स्यात् लोहि
मा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
છે.ર તથા પહેલા એ અને એક પ્રદેશ પીળે
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
भगवतीसत्र वेति द्वितीयः २, लोहितौ च शुक्लश्च इति तृतीयः ३ । सिय हालिहए य मुकिल्लए य भंगा३' स्यात् पीतश्च शुक्लश्च इति प्रथम:१, स्यात् पीतश्च शुक्लौ चेति द्वितीयः२, स्यात् पीतौ च शुक्रश्चेति तृतीयः३ । 'एवं सब्वे ते दसदुया संमोगा भंगा तीसं भवंति' एवं सर्वे ते दश द्विकसंयोगा भङ्गा स्त्रिंशद् भवन्ति, त्रिमदेशिकस्कन्धस्य द्विकसंयोगे द्विपदेशिस्कन्धवत् दश मङ्गाः भवन्ति दशानां भङ्गानां पुनरेकैकस्य त्रिमश सति त्रिंशद् भङ्गा भवन्ति ते च पूर्व प्रदर्शिता एवेति । 'जइ ति बन्ने यदि त्रिवर्ण:-वर्णत्रयवान् त्रिपदेशिकः स्कन्ध स्तदा 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च, एका प्रदेशः शुक्लश्च ३, इन भंगों का भी अर्थ पूर्णोक्त रूप से ही स्पष्ट है 'सिय हालिइए प सुक्किल्लए य भंगा ३' ऐसा जो भंग है, सो इस भंग के भी ३भंग इस प्रकार से हैं स्यात् पीतश्च शुक्लश्व१ स्थात् पीतश्च शुक्लौच २, स्यात् पीतीच शुक्लश्च ३, इन भंगो का भी अर्थ स्पष्ट है। 'एवं सम्वे ते दस दुयासंजोगा मंगा तीसं भवंति' 'इस प्रकार से ये दश विकसंयोगी भंग ३० होते हैं तात्पर्य ऐसा है कि त्रिपदेशिक स्कन्ध के द्विकसं योग में द्विप्रदेशिक स्कन्ध के जैसा १० भंग होते हैं फिर १० भंगों के एक एक भंग के तीन भंग और होते हैं इस प्रकार कुल भंग ये ३० हो जाते हैं जो अभी यहां पर दिखलाये गये हैं। ____ 'जइ तिवन्ने यदि वह त्रिप्रदेशिक स्कन्ध तीन वर्णों वाला होता है तो वह इस प्रकार से तीन वर्गों वाला हो सकता है-'सिय कालए य, नीलए य लोहियए य १' उसका एक प्रदेश काला भी हो तश्च शुक्लौच२ लोहितौच शुक्लश्च३' २ गाने ५४.२ ५५ द्रित પ્રકારની જેમ જ છે તેજ રીતે પીળા વર્ણ અને શ્વેત વર્ણના વેગથી ૩ ત્રણ मागी मने छ त शत छ. 'सिय हालिहर य सुकिल्लए य भंगा ३' तना १२ मारीत छ. 'स्यात् पीत व शुक्लश्च १ स्यात् पीतश्च शुक्लौच२ स्यात् पीतौ च शुक्लश्च३' माने। १२ ५५४ २५ष्ट छ. एवं सव्वे ते दस
या संजोगा भंगा तीसं भवति' मारीत से इस विसयोगी भी अपा ન્તર ભંગ સાથે ૩૦ ત્રીસ પ્રકારના થાય છે. તાત્પર્ય કહેવાનું એ છે કેત્રણ પ્રદેશવાળા કપના દ્વિક સગમાં બે પ્રદેશી કંપની જેમ ૧૦ દસ ભંગે બને છે. અને તે દસ અંગેના એક એક ભંગના ત્રણ ત્રણ અવાક્તર ભંગે બને છે. એ રીતે કુલ ત્રણ પ્રદેશ સ્કંધના ૩૦ ભંગ બને છે. જે ઉપર બતાવવામાં આવ્યા છે.
'जइ तिवन्ने' न त प्रदेशी पत्र पविणाय तो तमा प्रभार ऋण १
, 'सिय कालए च, नीलए य, लोहियए य,१५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुदलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम्
५७१
कृष्णः, एको नील स्तृतीयो लोहितः, एवमेको भङ्गः १ । 'सिय कालए य नीलए य हालिए य' स्यात् कालश्च नीलश्व पीतश्च त्रिमदेशिक स्कन्धस्यैकपदेशः कालो द्वितीयः प्रदेशो नीळ स्तृतीयः प्रदेशः पीत इत्येवं द्वितीयो मङ्गः २ 'सिय कालए य नीलए य सुकिल्लए य' स्यात्कालश्च नीलश्च शुक्लश्व एकोंऽशः कालो द्वितीयः प्रदेश नीलस्तृतीयः प्रदेशः शुक्ल इत्येवं तृतीयो भङ्गो भवति ३, 'सिय कालए य लोहियए य हालिदए य' स्यात् कालश्व लोहितश्च पीतश्व त्रिप्रदेशिकस्कन्धस्यैकः प्रदेशः कालो द्वितीयो लोहित स्तृतीयः पीतः, एवं रूपेग चतुर्थो भङ्गो भवति ४ । 'सिय कालए य लोहियए य सुकिल्लए य' स्यात् कालश्च लोहितश्च शुक्लश्च सकता है एक दूसरा प्रदेश नीला भी होसकता है, और तीसरा प्रदेश लाल भी हो सकता है ऐसा यह पहला भंग हैं, दूसरा भंग 'सिय कालए य, नीलए य हालिदए य' ऐसा है उसका एक प्रदेश काला, दूसरा प्रदेश नीला और तीसरा प्रदेश पीला भी हो सकता है तीसरा भग - 'सिय कालए य नीलए य सुक्किलए य' ऐसा है उसका एक प्रदेश काला, दूसरा प्रदेश नील, और तीसरा प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है ३ सिय कालए य, लोहियए य हालिए य ४' यह चतुर्थ भंग है उसका एक प्रदेश काला भी हो सकता है, दूसरा प्रदेश लाल भी हो सकता है और तीसरा प्रदेश पीला भी हो सकता है ४ पांचवां भंग 'सिय कालए
, लोहियए य, सुकिल्लए य' ऐसा है उस त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का एक देश काला भी हो सकता है दूसरा प्रदेश लाल भी हो सकता है और तीसरा તેના એક પ્રદેશ કાળા વણુ વાળા પણ હાય છે. અને બીજો એક પ્રદેશ નીલ વણુ વાળા પણ હાઈ શકે છે. અને ત્રીજો પ્રદેશ લાલ પણ હાઈ શકે છે. આ પ્રમાણેના या प्रथम लौंग छे. मीले लौंग या प्रमाणे छे.- 'सिय कालए य नीलए य हालिए य' તેના એક પ્રદેશ કાળા વણુ વાળા પશુ હોઈ શકે છે. અને બીજો પ્રદેશ નીલ વઘુ વાળા હાય છે. અને ત્રીજે પ્રદેશ પીળા વણુ વાળા પણ હોઈ શકે છે.ર્ त्रीले लौंग 'सिय कालएय, नीलए य, सुक्किल्लए य' मे प्रभा छे. तेना પ્રદેશ કાળા વણુ વાળે અને બીજો પ્રદેશ નીલ વધુ વાળે ત્રીજો પ્રદેશ શ્વેત वर्षावाणी पशु होई शडे छे. 'लिय कालए य, लोहियए य, हालिइए २४' આ પ્રમાણેના આ ૪ ચાથા ભંગ અને છે. તેના એક પ્રદેશ કાળા પશુ હાઇ શકે છે. બીજા એક પ્રદેશ લાલ પણ હોઈ શકે છે. અને ત્રીજો પ્રદેશ थी। पशु हो शछे ४ पायो लौंग 'सिय कालए य, लोहियए य, सुक्कि ल्लए य' से प्रभारी त्रिपदेशी धनो मे देश अजा वर्षावाणी पशु होई શકે છે, અને ખીજે એક પ્રદેશ લાલ વધુ વાળા પણ હોઈ શકે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
भगवतीसूत्रे इत्येवं पञ्चमो भङ्गो भवति ५। 'सिय कालए य हालिद्दए य सुकिल्लए य' स्यात् कालश्च पीतश्च शुक्लश्च त्रिप्रदेशिकस्कन्धस्यैकः प्रदेशः कालो द्वितीयः पीत स्तृतीयः शुक्ल इत्येवं रूपेण षष्ठो भङ्गो भवति६। 'सिय नीलए य लोहियए य हालिद्दए य' स्यात् नीलश्च लोहितश्व पीतश्च, त्रिप्रदेशिकस्कन्धस्यैकः प्रदेशो नीलो द्वितीयो लोहित स्तृस्यः पीतः, इत्येवं रूपेण सप्तमो भङ्गो भवति । 'सिय नीलए य लोहियए य सुकिल्लए य' स्यात् नीलश्व लोहितश्च शुक्लश्च यदा त्रिप्रदेशिकस्कन्धस्यैकपदेशो नीलो द्वितीयः प्रदेशो लोहित स्तृतीयः प्रदेशः शुक्लस्तदष्टमो भङ्गो भवति ८ । 'सिय नीलए य हालिदए य सुकिल्लए य' स्यात् नीलश्च पीतश्च प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है छठा भंग-सिय कालए य हालिहए य, सुक्किल्लए य' ऐसा है इसमें उस त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का एक प्रदेश काला भी हो सकता है दूसरा प्रदेश पीला भी हो सकता है और तीसरा प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है सातवां भंग-सिय नीलए लोहिय य हालिहए य' ऐसा है इसमें उस त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का प्रथम प्रदेश कृष्ण के स्थान पर नीला भी हो सकता है दूसरा लाल भी हो सकता है और तीसरा प्रदेश पीला भी हो सकता है आठवां भंग-'सिय नीलए य, लोहि यए य, सुक्किल्लए य' ऐसा है इस में उस त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का प्रथम प्रदेश नील भी हो सकता है, दूसरा प्रदेश लाल भी हो सकता है और तीसरा प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है ८ नौवा भग-'सिय नीलए य, हालिद्दए य, सुकिल्लए य, ऐसा है इस में उस त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का भनेत्री प्रदेश श्वेतपणे ५५ ड श छ.५ ७४ो 1-'म्रिय काल एय हालिहए य सुकिल्लए य म प्रमाणे भने छ. म म त प्रशीવાળા સ્કંધને એક દેશ કાળા વર્ણવાળો હોય છે. અને બીજો પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. અને ત્રીજે પ્રદેશ કવેત વર્ણવાળ પણ બની श छ.६ सातमी म २ प्रमाणे भने छ.-'सिय नीलए य लोहियए य हालिहए य' मामा से ऋण प्रशवाय २४ धनी प्रथम प्रदेश नी वाले પણ હોઈ શકે છે અને બીજે પ્રદેશ લાલ પણ હોઈ શકે છે. અને ત્રીજો प्रदेश भाग ५५ ७ .७ मे 1-सिय नीलएय, लोहियएय, सुकिल्लए य, मा प्रमाणे मी मने छ. तेमां त्रय प्रशवाणा સ્કંધને પ્રથમ પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળ પણ હાઇ શકે છે. બીજે પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. અને ત્રીજે પ્રદેશ ત પણ હોઈ શકે છે.૮, ३ नवम! ल मतावामां आवे छे. 'सिय लोहियएय, हालिइएय, मुक्कि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम्
५७३
शुक्लच, यदा त्रिदेशिक स्कन्धस्यैको देशो नीलो द्वितीयः पीतः तृतीयः शुक्ल स्तदा नत्रम भङ्गो भवति ९ । 'सिय कोहियए य हाळिदए य सुक्किल्लए य' स्यात् लोहितश्च पीतश्च शुक्लश्व, यदा त्रिदेशिकस्वन्यस्यैको देशी लोहितो भवेत् द्वितीयः प्रदेशः पीतो भवेत् तृतीयः प्रदेशः शुक्लो भवेत् तदा - दशमो भङ्गो निष्पद्यते १० । एवं एए दस वियासंयोगा' एवमेते दश त्रिसंयोगाः एवम्पूर्वोक्तदर्शितप्रकारेण एते त्रिसंयोगिनां दशभङ्गा भवन्ति त्रिवर्णतायामेकवचनस्यैव संभवात् दशत्रिकसंयोगा भङ्गा भवन्तीति भावः । त्रिमदेशिकस्कन्धे एकद्वित्रिवर्णविषयक भङ्गान् दर्शयित्वा त्रिपदेशिकस्कन्धस्य गन्धविषयकमङ्गान् दर्शयितुमाह- 'जइ एगगंधे' इत्यादि, गन्धविषये एकगन्धत्वे द्वौ भङ्गौ भवतः द्विगप्रथम प्रदेश नील भी हो सकता है दूसरा प्रदेश पीला भी हो सकता है और तीसरा प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है ९ दशवां भंग-'सिप लोहि यए य, हालिद्दर य सुकिल्लए य' ऐसा है इस में उस त्रिमदेशिक स्कन्ध का प्रथम प्रदेश लाल भी हो सकता है दूसरा प्रदेश पीला भी हो सकता है और तीसरा प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है 'एवं एए दस तिघा संजोगा 'इस प्रकार से ये १० त्रिक संयोगी भंग होते हैं त्रिवर्णता में एक वचन की ही संभवता होती है अतः इस अवस्था में त्रिक संयोगियों के १० ही भंग होते हैं । इस प्रकार से त्रिप्रदेशिक स्कन्ध में एक दो तीन वर्ण विषयक भगों को प्रकट करके अब सूत्रकार यहां गन्ध संबंधी भंगों को
ल्लए य' या भ्रमाछे नवभो लौंग छे. तेमां से त्र प्रदेशवाला धन પ્રદેશ નીલ વણુ વાળા પશુ હાઈ શકે છે અને ખીન્ને એક પ્રદેશ પીળા વણુ વાળે પણ હાઈ શકે છે. તથા ત્રીજો એક પ્રદેશ વેત વર્ણ वाणो या होई शडे छे. हसभी लौंग-सिय लोहियए य, हालिहए य, सुक्किलड़ए य१०' मा प्रभाना आ सभी लोग जने छे. तेमां से त्र प्रदेशवाला કધના પહેલે પ્રદેશ લાલ વધુ વાળેા પણ હાઈ શકે છે. અને ખીજો પ્રદેશ પીળા વણુ વાળા પણ હાઇ શકે છે. અને ત્રીજો પ્રદેશ શ્વેત વણુ વાળે! પણ हाय छे. १० ' एवं एए दस तियासंजोगा' आ रीते या पूर्वेति १० इस लग ત્રિક સચેાગી ભંગના ખને છે, ત્રણ વ પણામાં એક વચનની સભાવના હાય છે. જેથી આ અવસ્થામાં ત્રણ સચેઊંચામાં ૧૦ દસ જ ભંગેા બને છે. આ રીતે ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં એક, બે, ત્રગુ, વહુ સ`બધી ભુંગા બતાવીને હવે સૂત્રકાર અહ્રિયાં ગોંધ સબધી લગામ ખતાવે છે તે मा प्रभा छे. -
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४
भगवती सूत्रे
न्धतायां तु एकत्वानेकत्वाभ्यां त्रयो भङ्गा भवन्ति तानेव दर्शयति- 'सिय सुन्भगंधे सियदुभिगंधे' स्यात् सुरभिगंधः त्रिष्वपि प्रदेशेषु सुरभिगन्धस्यैव सद्भावात् स्वाद दुरभिगन्धः प्रदेशत्रयेऽपि दुरभिगन्धस्यैव सद्भावात्तदेवं द्वौ भङ्गौ २, 'जइ दुगंधे सिय सुरभिगंधे य दुरभिगंधे य भंगा३' यदि द्विगन्धस्तदा स्यात् सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्चेति त्रयो भङ्गाः ३ । 'रसा जहा बन्ना' रसा यथा वर्णाः । त्रिपदेशिक स्कन्धस्य वर्णविषये यथा भङ्गाः कथिताः असंयोगे पञ्च द्विकसंयोगे दिखलाते हैं- 'जह एगगंधे० ' यदि त्रिप्रदेशिक स्कन्ध में एक गंध होता है तो था तो उस में सुगंधि हो सकती है या उस में दुरभिगन्ध हो सकता है इस प्रकार से एक गंध के विषय में ये दो भंग होते हैं त्रिप्रदेशिक स्कन्ध के तीनों प्रदेशों में जब सुरभिगंध का हो सद्भाव माना जावेगा तब तो सुरभिगंध विषयक एक भंग होगा और जब उनमें केवल एक दुर भिगंध का ही सद्भाव माना जावेगा तब दुरभिगंध विषयक एक भंग होगा इस प्रकार से एकत्व में दो विकल्प होते हैं जब उस त्रिप्रदेशिक स्कन्ध में दोनों गंध गुण है ऐसा कहा जाता है तो इस में केवल एकही भंग होता है यही बात 'जइ दुगंधे सिय सुरभिगंधे य दुरभिगंधे य ३' इस पाठ द्वारा व्यक्त की गई है क्योंकि इस वक्तव्यता में उस में सुरभिर्गेष और दुरभिगंध दोनों गंध रहता हैं। 'रसा जहा वन्ना' रस सम्बन्धी भंग संरूपा प्रकट करने के लिये सूत्रकार ने यह सूत्र कहा है इससे यह कहा गया है कि इस त्रिप्रदेशिक स्कन्ध को वर्ण संबन्धी भंग संख्या
'जइ एग गंधे० ' ले त्रयु प्रदेशषाणा सुधां गंध होय छे तो તેમાં સુગધ ગુણ હાઇ શકે છે અથવા દુર્ગધરૂપ એક ગુણ હાઈ શકે છે. આ રીતે એક ગંધના વિષયમાં એ ભગ ખને છે. ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કધના ત્રણે પ્રદેશમાં જો સુંગધ શુષુ જ માનવામાં આવે ત્યારે સુગંધ સબ’ધી એક ભગ થશે અને જ્યારે તેમાં એક દુર્ગંધ ગુડુ જ માનવામાં આવે ત્યારે દુર્ગધ વિષયક એક ભગ ખનશે આ રીતે એકપણામાં બે વિકલ્પા મને છે. અને જ્યારે તે ત્રણ પ્રદેશી સ્કધમાં અન્ને ગધ ગુણુ છે તેમ કહેવામાં આવે तो तेना ठेव ४ लगने छे से वात 'जइ दुगंधे सिय सुरभिगंधे य दुरभिगंधे य३' मा पाउथी मतावेत हे. मा उथनथी तेमां सुगंध अने दुर्गध मे गंध रहे हे ते जतायु छे. 'रसा जहा वण्णा' २४ संधी ભુંગાની સખ્યા ખતાવવા સૂત્રકારે આ સૂત્ર કહ્યું છે. આ સૂત્રથી એ વાત કહી છે કે મા ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં વણુના સંબધમાં જે રીતે લગાની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५७५ त्रिंशन् , त्रिकसंयोगे दश, तथैव रसविषयेऽपि असंयोगे पञ्च, विकसंयोगे त्रिंशत् , त्रिकसंयोगे च दश भवन्तीति ज्ञातव्यमिति, भङ्गः प्रकारश्च स्वयमूहनीयः। ___ 'जइ दु फासे' यदि त्रिप्रदेशिकः स्कन्धो द्विस्पर्शः-स्पर्शद्वयवान् तदा 'सिय सीए य निद्धे य' स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च 'एवं जव दुप्पएसियस तहेव चत्तारि भंगा' एवं यथैव द्विपदेशिकस्य स्कन्धस्य तथैव चत्वारो भङ्गाः, कदाचित् शीतश्च स्निग्धश्चेत्येको भङ्गः १, कदाचित् शीतश्च रूक्षश्चेति द्वितीयो भङ्गः, २ स्यात् जिस प्रकार से असंयोग में ५ द्विकसंयोग में ३० और त्रिक संयोग में १० प्रकट की गई है उसी प्रकार से रससंबन्धी भंग संख्या भी असंयोग में ५ विकसंयोग में ३० और त्रिक संयोग में १०होती है ऐसा जानना चाहिये तथा रससंबंधी भङ्ग प्रकार अपने आप समझ लेना चाहिये ! दो स्पर्श होने विषयक कथन इस प्रकार है-'जह दु फासे' यदि वह त्रिप्र. देशिक स्कन्ध दो स्पर्शों वाला होता है तब वह इस प्रकार से दो स्पों वाला हो सकता है-'सिय सीए य निद्धे च कदाचित् वह शीत स्पर्शवाला
और स्निग्ध स्पर्शवाला इन दो स्पर्शी वाला भी हो सकता है इत्यादि रूप से विस्पर्शविषयकसमस्तकथन 'एवं जहेव दुप्पएसिपस्त तहेव चत्तारि भंगा' जैसा द्विप्रदेशिक स्कन्ध के प्रकरण में किया गया हैं वैसाही यहां पर कर लेना चाहिये अर्थात् विप्रदेशिक स्कन्ध में द्रिस्पर्शता को लेकर चार भा प्रकट किये गये हैं वैसे ही वे चार भंग यहां पर भी
સંખ્યા જેમ કે-અસંગમાં ૫ પાંચ દ્વિક સંચાગમાં ૩૦ ત્રીસ અને ત્રિક સંગમાં ૧૦ દસ એ પ્રમાણે બતાવી છે. તે પ્રમાણે રસના સંબંધમાં પણ સમજવું
હવે સ્પર્શના સંબંધમાં ભગે બતાવે છે. તેમાં પહેલા બે २५ विषयमा मा प्रमाणे सूत्रा२ ४ छ.-'जइ दुफासे' ले ते त्रय प्रदेश વાળે અંધ બે સ્પર્શેવાળ હોય છે તે તે આ નીચે પ્રમાણેના બે સ્પર્શી पाणी मनछम-'सिय सिए य निद्धे य' ७वार ते २५० पाणी भने સિનગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળા હોઈ શકે છે. વિગેરે પ્રકારે બે સ્પર્શ સંબંધી मधु ४ ४थन एवं जहेब दुपएसियस्त तहेब चत्तारिभंगा' वा शते में પ્રદેશી સ્કંધના પ્રકરણમાં કહેવામાં આવ્યું છે. તે જ પ્રમાણેના ચાર ભંગ અહિયાં સમજી લેવા. અર્થાત્ બે પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં બે સ્પર્શ પણાને લઈને ચાર બંગો બનાવવામાં આવ્યા છે. તે જ પ્રમાણેના ૪ ચાર ભંગ અહિયાં ५५ ४२१. ते या प्रमाणे छे. 'सिय सीए य निद्रे य' २ा प्रभाना सा पहले।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे उगश्व स्निग्धश्चेति तृतीयो भङ्गः ३, कदाचित् उष्णश्च रूक्षइवेति चतुर्थों भङ्गः। एवं सङ्कलनया स्पर्शद्वयवत्वे त्रिपदेशिकस्य मान्धस्य स्पर्शविषये चत्वारो भङ्गा भवन्तीति । 'जइ तिफासे' यदि त्रिपदेशिकः स्कन्धः, त्रिस्पर्श:-स्पर्शत्रयवान् तदा 'सम्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमः सर्वांशे शैत्यमे कदेशे स्निग्धताः एकस्मिन रूक्षता इत्यर्थः तयाहि कह लेना चाहिये 'सिए य निद्धे य' यह प्रथम भंग है द्वितीय भंग 'सिय सीए य रुखे य' इस प्रकार से है इस में कदाचित् वह शीत हो सकता है और रुक्ष भी हो सकता है ऐसा कहा गया है तीसरा भंग-सिय उसिणे य निद्धे य' इस प्रकार से है इस में कदाचित् वह उष्ा भी हो सकता है और स्निग्ध भी हो सकता है ऐसा समझापा गया है चतुर्थ भंग-सिय उसिगे य रुक्खे य' ऐसा है इस में कदावित् वह उष्ण हो सकता है और रूक्ष भी हो सकता है ऐसा कहा गया है इस प्रकार शीन और उष्ण को प्रधान करके उनके साथ स्निग्ध और रूक्ष युक्त करके ये ४भा त्रिपदेशिक स्कन्ध के दो स्पों के विषय में बने हैं
अब त्रिस्पर्श विषयक कथन करते हैं-'जह तिफाप्ले' यदि वह त्रिप्रदेशिकरकन्ध तीन सर्शवाला होता है तो वह इस प्रकार से तीन स्पोंवाला हो सकता है 'सधे सीर, देसे निद्धे देसे लुक्खे ?' यह सर्वोश मे शीत हो सकता है, एकदे श में स्निग्ध हो सकता है और दूसरे एक देश म छ, भने 'सिय सीए य रुखे य' प्रमाणे छे.
स
हायित् ते शीत-33! छ मे . छे. त्रीले 'सिय उसिणे य निद्धे य' हाय ते ०-१२म
५ श छ भने स्नि५-शिवाणी पण 5 . याथे। म म म छ. -'सिय उसिगे य रुक्खे य' ४ायित् તે ઉપણ હોઈ શકે છે અને ફક્ષ પણ હોઈ શકે છે. તેમ બતાવેલ છે. એ રીતે ઠંડા અને ગરમ ગુણને મુખ્ય બનાવી તે તેની સાથે બ્ધિ અને રૂક્ષને એજી ત્રણ પ્રદેશવાળ સ્કધના બે સ્પર્શ પણાના વિષય માં ૪ ચાર गे। मन छ.
२५ पाना सधनु ४थन २५ प्रमाणे छ, 'जइ तिफासे' ले તે ત્રણ પ્રદેશવાળે અંધ ત્રણ પર્શવાળા હોય છે તો તે આ પ્રકારે ત્રણ २५ मने छ.-'सव्वे सीप, देसे निद्धे, देसे लुक्खे१' ते सर्वा शथी शीत સ્પર્શવાળા હોય છે. એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો હોય છે અને બીજા એક દેશમાં સ્નિગ્ધ રૂક્ષ પશવાળો હોય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्थ वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५७७ 'सम्वे सीए त्ति' त्रयाणामपि प्रदेशानां शीतपरिणामस्वातू सर्वः शीतः 'देसे निदे त्ति' देशः स्निग्धः त्रयाणां मध्ये एकप्रदेशस्य स्निग्धत्वात् २, 'देसे लुक्खे' देशो रूक्ष इति, त्रयाणां पदेशानां मध्ये द्विपदेशात्मको देशो रूक्षः एकपरिणामयोयो. रेकपदेशावगाहनादिना एकत्वेन विवक्षितत्वात् इति प्रथमभङ्गविवेकः १ । 'सव्वे सीए देसे निद्धे देमा लुक वा सर्वःशीतो देशः स्निग्धो देशौ रूक्षौ-सौंऽप्यंशः शीत एकदेशः स्निग्धः तदनेकदेशौ रूक्षौ भिन्नपरिणामतयाऽनेकवच नान्तस्तृतीयः पादइति द्वितीयो भङ्गः २ । तृतीये द्वितीयपादस्तु अनेक वचः नान्तस्तदेव दर्शयति 'सव्वे सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे' सर्वः शीतो देशी में रूक्ष हो सकता है ? इसका तात्पर्य ऐमा है कि-त्रिप्रदेशिकस्कन्ध के तीनों प्रदेशों में शीत परिणामता होने से वह सर्व रूप में शीत हो सकता है, प्रदेशों के मध्य के एक प्रदेश में स्निग्यता होने से वह देश में स्निग्ध हो सकता है तथा तीनों प्रदेशों के बीच में द्विपदेशात्मक एक देश रूक्ष हो सकता है क्योंकि एक परिणाम वाले दो प्रदेशों का एक प्रदेशावगाहन आदि होने से यहां एकत्व की विवक्षा की गई है। इस प्रकार से यह प्रथम भंग है । द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'सव्वे सीए, देसे निद्धे देसा लुक्खा ' वह अपने सर्व अंश में शीत हो सकता है एकदेश उसका स्निग्ध हो सकता हैं और अनेक देश रूप दो प्रदेश उसके रूक्ष हो सकते हैं। यहां भिन्न परिणामवाला होने से तृतीय पद अनेक वचनान्त है २, तथा तीसरे भंग में द्वितीय पद अनेक वचनान्त है जैसे-'सव्वे सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे ३' वह अपने सर्वांश में शीत हो सकता है 'सव्वे सीए' प्रदेश. २४धना प्रदेशमi ledi पाथी त सव' शत शीत 5 श छ. 'देसे निद्धे'- प्रशानी मध्य प्रदेशमा स्निग्यता
पाथी त देशमा नि डा श छ.२ 'देसे लुक्खे' मने त्र प्रदेश की ઢિપ્રદેશાત્મક એક દેશ રૂક્ષ થઈ શકે કેમ કે એક પરિણામવાળા બે પ્રદેશના એક પ્રદેશાવગાહન હોવાથી એકત્વની વિવક્ષા કરવામાં આવી છે ૩ આ રીતનો भी पडो संग छे. मात्र समाप्रमाणे ५२ छे.-'सव्वे सीए देसे निद्धे देसा लुक्खा' तोताना सर्वाशथी शीत छ. मने तन मेश સ્નિગ્ધ હોઈ શકે છે. અને અનેક દેશ રૂપ તેનાં બે પ્રદેશ રૂક્ષ હોઈ શકે છે અહી ભિન્ન પરિણામવાળું હોવાથી આનું ત્રીજુ પદ અનેક વચનવાળું मन छे. तथा बीत गनु मा ५४ भने क्यनवा छे. रेम-सव्वे. सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे३' ते पाताना शिथी शीत 5 शहेछ. तथा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र स्निग्धों देशो रूक्ष इति तृतीयः ३ ! उगत्वमाश्रित्य भङ्गाः पदयन्ते 'सव्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वउष्णो देश: स्निग्धो देशो रूक्षः सर्वा शे उष्णता एको देशः स्निग्धस्तदपरो देशो रूक्षः, 'एत्य वि भंगा तिनि' अत्रापि मनास्त्रयः यथा सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमः १, सर्व उष्णो तथा उस के दो अंश स्निग्ध हो सकते हैं और एक अंश उसका रूक्ष हो सकता है। ये ३ भंग शीत स्पर्श को मुख्य करके एवं स्निग्ध और रूक्ष गुणों को उसके साथ योजित करके प्रकट किये गये हैं ३। अब उष्ण स्पर्श को मुख्य करके और स्निग्ध रूक्ष स्पर्श को उसके साथ योजित करके भंग प्रकट किये जाते हैं-'सने उसिणे, देसे निद्धे देसे लुक्खे' वह सर्च देश में उष्ण हो सकता है, एक प्रदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है तथा एक परिणाम वाले दो देशों में एकत्व की विवक्षा से वह एक देश में रूक्ष भी हो सकता है १ यह प्रथम भंग है 'सव्वे उसिणे देसे निद्ध देसा लुक्खा' सर्व उष्णः देश स्निग्धो, देशो रूक्षौ' यह द्वितीय भंग है इस में वह सर्वरूप में उष्ण हो सकता है एक देश में स्निग्ध हो सकता है और दो देशो में रूक्ष हो सकता है यहां तृतीय पद को अनेक वय. मान्त किया गया है २, द्वितीयपद को अनेक व वनान्त करने पर तृतीय भंग इस प्रकार से है 'सरे उसिणे दे से निद्ध देसे लुक्खे' सर्वः उष्णः, देशाः स्निग्धः देशो रूक्षः' इस भंग में उसके सर्व अंश तीनों प्रदेश उष्ण हो सकते हैं दो प्रदेश स्निग्ध हो सकते हैं और एक प्रदेश रूक्ष भी हो તેના બે અંશો સ્નિગ્ધ હોઈ શકે છે તથા એક અંશ તેને રૂક્ષ હેઈ શકે છે. શીત પર્શને મુખ્ય બનાવીને અને સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ ગુણેને તેની સાથે ચોજીને આ ત્રણ ભંગ બતાવ્યા છે.
હવે ઉભુ પર્શને મુખ્ય બનાવીને અને સ્નિગ્ધ તથા રુક્ષ સ્પશને तनी साथे याने मग पावमा आवे छे. 'सव्ये उसिणे, देसे निद्ध देसे लाखे' ते सशथी ४ २५शवाणो हो । छ. ॐ प्रदेशमा निध પર્શવાળ હોઈ શકે છે. તથા એક પરિણામવાળા બે પ્રદેશમાં એકત્વની વિવક્ષાથી તે એક દેશ માં રૂક્ષ પણ થઈ શકે છે. આ રીતે આ પહેલે ભંગ છે. डवे मी मारे छे.-'सव्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लुखे' सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूमः' मा win anni मे. पता । सब ३५थी ते sy ૨૫શવાળ હોઈ શકે છે. અને તે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ પર્શવાળે પણ હોઈ અને બે દેશમાં રૂક્ષ પશવાળે હોઈ શકે છે. આ ભંગમાં ત્રીજા ચરણને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम्
५७९
देशः स्निग्धो देशौ रूक्षौ इति द्वितीयः २, सर्व उष्णः देशौ स्निग्धौ देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, 'सव्वे निद्धे देसे सीए देसे उसिणे भंगा तिनि ३' सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः अत्रापि भङ्गास्त्रयः तथाहि - सर्वः स्निग्धो देशः शीनो देश उष्ण इति प्रथमः १, सर्व स्निग्धः देवः शीतः देशौ उष्णो इति द्वितीयः २, सर्वः स्निग्धः देशौ शीतौ देश उष्ण इति तृतीयः ३ । 'सब्बे लक्खे देसे सीए देउसि भंगा तिनि एवं बारस १२' सर्वो रूक्षो, देशः शीतो देश उष्णः,
सकता है ३! अब स्निग्ध स्पर्श को मुख्य करके और शीत एवं उष्ण को उसके साथ योजित करके भंग प्रकट किये जाते हैं- 'सब्बे निद्धे, देसे सीए, देउसि भंगा तिनि ३' उसके सर्वदेश स्निग्ध हो सकते हैं एक देश शीत हो सकता है और द्विप्रदेशात्मक एकश्व की विवक्षा से उसका एकदेश उष्ण भी हो सकते हैं १ यह प्रथम भंग है 'सव्वे निद्धे देसे सीए देसा उसिणा, 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश: उष्णः २'यह द्वितीय भंग है इस में तृतीय पाद को अनेक वचनान्त करके भंग बनाया गया है २, 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशः उष्णः ३'यह तृतीय भंग है इस में द्वितीय पाद को अनेक वचनान्त करके भंग बनाया गया है अब रूक्ष स्पर्श को मुख्य करके और शीत उष्ण स्पर्श को उसके साथ योजित करके भंग प्रकट किये जाते हैं- 'सब्वे लक्खे देसे सिए, देसे उसिणेर
અનેક વચનવાળુ ખતાવેલ છે,ર ખીજા પદને અનેક વચનવાળું તાવીને वेत्रीले मंग ताववामां आवे छे, ते या प्रभावे छे. 'सव्वे उसिने देखा निद्धा से लुम्खे' 'सर्वः उष्णः, देशौ स्निग्धौ देशो रूक्षः' ते सर्व संशथी એટલે કે ત્રણે અશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા હાઈ શકે છે. એ પ્રદેશે સ્નિગ્ધ સ્પર્શીવાળા હાઇ શકે છે. અને એક પ્રદેશ રૂક્ષ પશવાળા હોઇ શકે છે. ૩ હવે સ્નિગ્ધ સ્પર્શને મુખ્ય અનાવીને અને શીત અને ઉષ્ણુ સ્પર્શે ને तेनी साथै थेोलने लगे। मताववामां आवे छे. ते या प्रमाये छे. - 'सव्वे निद्धे, देसे सीए, देसे उसिणे भंगा तिन्नि३' तेना सर्व प्रदेश स्निग्ध स्पर्श વાળા હાઈ શકે છે. એક દેશ શીત સ્પર્શીવાળા હાઈ શકે છે. દ્વિપ્રદેશાત્મક એક એકત્વની વિવક્ષાથી એક દેશ ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા પણ હોઈ શકે છે. आ रीते या पडेसे लग भने छे. १ 'सव्वे निद्धे देसे सीए देसा उसिणो' 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशाः उष्णाः ३' मा प्रभानो भा जीले लग मने छे. આમાં ત્રીજા ચરણને અનેક વચનવાળુ બનાવીને આ ભગ કહેલ છે. હવે રૂક્ષ સ્પર્શને મુખ્ય મનાવીને અને શીત અને ઉષ્ણુ સ્પર્શને તેની સાથે येोलने लगी अताववामां आवे छे. 'सव्वे लुक्खे, देखे सीए, देसे उसिणे १
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
५८०
भगवतीसूत्र अत्रापि भङ्गास्त्रय एवम् तथाहि-सों रूक्षो, देशः शीतो, देश उष्ण इति प्रथमः १, सों रूक्षो देशः शीतो देशौ उष्णौ इति द्वितीयः २, सर्बो रूक्षो देशौ शीतो देश उष्ण इति तृतीयः ३, सर्वसंकलनया द्वादश भङ्गाः १२ भवन्ति । 'जइ चउफासे' यदि चतुःस्पर्श त्रिपदेशिकः स्कन्धो भवेत्तहा 'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' देशः शीतो देश उष्णः देशः स्निग्यो देशो रूक्ष इति प्रथमो भङ्गः १ । 'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसा लुक्खा २' देशः शीतो देश सव्वे लुक्खे देसे सीए देसा सिणा२, सव्वे लुक्खे देसा सीया देसे उसिणे३' इस प्रकार से बने हुए ये सब भंग मिलकर बारह होते हैंतीन भंग शीतस्पर्श की प्रधानता के साथ स्निग्ध और रूक्ष को योजित करके ३ तथा तीन भंग उष्ण स्पर्श को प्रधानता के साथ स्निग्ध और रूक्ष को योजित करके बने हैं६ तथा स्निग्ध स्पर्श की प्रधानता के साथ शीत और उष्म स्पर्श को योजित करके ३तीन भंगे ९ और तीन रुक्ष स्पर्श की प्रधानता के साथ शीतऔर उष्ण स्पर्श को योजित करके बने हैं१२, ऐसे ये बारह भंग होते हैं अब चतुः स्पर्श वत्ता की प्रकारता का कथन करते हैं 'जह च उफासे' यह त्रिप्रदेशिक स्कन्ध चार स्पर्टी वाला होता है तो वह इस प्रकार से चार स्पों वाला हो सकता है
'देसे सीए देसे उसिणे देसे गिद्धे देसे लुक्खे' वह त्रिप्रदेशिक स्कन्ध अपने एक देश में शीत स्पर्श वाला हो सकता है एकदेश में उष्ण स्पर्श सम्वे लुक्खे, देसे सीए, देसा उसिणार, सव्वे लुक्खे देसा सीया, देसे उसिणे३' આ રીતે આ તમામ ભંગ મળીને ૧૨ બાર થાય છે. શીત સ્પર્શની પ્રધાનતા સાથે સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્શને જવાથી ૩ ભંગ બને છે, ઉણ સ્પર્શની પ્રધાતામાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્શને જવાથી પણ ૩ ભગ બને છે. તથા સ્નિગ્ધ સ્પર્શની પ્રધાનતામાં શીત અને ઉષ્ણુ પશને જવાથી ૩ ભંગ બને છે તેમ જ રૂક્ષ સ્પર્શની પ્રધાનતામાં શીત અને ઉષ્ણુ સ્પર્શને જવાથી પણ ૩ ભંગ બને છે. એ પ્રમાણે કુલ ૧૨ બાર બને છે.
हवे या२ २५शा मनो मताव छ. 'जइ चउफासे' मा ત્રણ પ્રદેશવાળે સ્કંધ જે ચાર પશેવાળ હોય છે તો આ प्रभावना या२ प्रोपाजो मन छे. 'देसे सीए देसे उसिणे देसे गिद्धे देसे लुक्खे' ते ३ प्रदेशवा। २४ पाताना मे देशमा शात २५शવાળો હોઈ શકે છે. અને એક દેશમાં ઉષ્ણુ સપર્શવાળ હોઈ શકે છે. એક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५८१ उष्णो देशः स्निग्धो देशौ रूक्षौ इति द्वितीयो भङ्गः २ । 'देसे सीए देसे उसिणे देसा निदा देसे लुक्खे ३' देशः शीतो देश उष्णो देशौ स्निग्धौ देशौ रूक्ष इति तृतीयो भङ्गः ३ । 'देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे' देशः शीतो देशौ उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति चतुर्थों भङ्गः ४ । 'देसे सीए देसा उसिगा देसे निद्ध देसा लुक्खा ५' देशः शीतो देशौ उष्णौ देशः स्निग्धो देशौ रुक्षौ इति पञ्चमो भङ्गः ५ । 'देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसे लुक्खे ६' देशः शीतो देशौ उष्णौ देशौ स्निग्धौ देशो रूक्ष इति षष्ठो भङ्गः ६ । 'देसा वाला हो सकता है एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है और एक देश में रुक्ष स्पर्श वाला हो सकता है यह प्रथम भंग है १, द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'देसे सीए देसे उलिणे देसे निद्धे देसा लुक्खा' यहां चतुर्थ पद को अनेक वचनान्त करके यह द्वितीए भंग बनाया है २ तृतीय भंग इस प्रकार से है-'देसे सीए देसे उसिणे देसी निद्धा देसे लुक्खे २'यहां तृतीय पद को अनेक वचनान्त करके यह तृतीय भाग बनाया गया है३' 'देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे ४' यह चतुर्थ भंग है, इसमें द्वितीय पद को अनेक वचनान्त करके यह चतुर्थ भंग बनाया गया हैं ४, 'देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसा लुक्खा ५' यह पांचवां भंग है इस में द्वितीय पद और चतुर्थ पद को अनेक वच. नान्त किया गया है, 'देसे सीए देसा उसिका देसा णिद्धा देसे लुक्खेद' यह छठा भंग है, इस में द्वितीय तृतीय पद को अनेक वचनान्त किया દેશમાં સ્નિગ્ધ સંપર્શવાળ હોઈ શકે છે. અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો डश छ. म
छ. भीत An मा प्रभारी छ, 'देसे सीए देसे निद्धे, देसा लुक्खा२' महियां यथा पहने सने क्यनवाणु अनावीन मा मीने 183 छ २ श्री. म. मा प्रमाणे छे. 'देसे सीए देसे उसिणे, देसा निद्धा देसे लुखे३' मारीत त्रीत २२५४ने भने यनवाये। मनाथी म त्रीने म ४ामा माये। छ. 'देसे सीए, देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे४' मा यो। म छे. मी ५४२ भने वयनवाणु मनापान ४ामा माछ.४ 'देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसा लुक्खा५' मा पांय सग छे. मामा मा य मन याथु २२ मने क्यनथी ।उवामा माव्यु छ. 'देसे सीए देसा उसिणा देसा गिद्धा देजे लुक्खे६' मा प्रभाएन। म ७४ो . छे. मामा मीन भने त्रीon
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८२
भगवतीसुत्रे
सीया देसे उसने देसे निद्धे देसे लक्खे ७' देशौ शीतौ देश उष्ण देशः स्निग्धः देशो रूक्ष इति सप्तमो भङ्गः ७ । 'देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसा लक्खा ८' देशौ शीवौ देश उष्णो देशः स्निग्धो देशौ रूक्षौ इति अष्टमो भङ्गः ८ 'देमा सीया देसे उसणे देसा निद्रा देसे लक्खे ९' देशौ शीतौः देशउष्णः दशौ स्निग्धौ देशो रूक्ष इति नमो भङ्गः ९ । ' एवं एए तिपएसिए फासेसु पणवीसं भंगा' एवमेते त्रिपदेशिके स्पर्शे षु पञ्चविंशतिर्भङ्गा भवन्ति इति ।
त्रिदेशिक स्कन्धविषये त्रिपदेशिकस्कन्धस्य चतु स्पर्शतायां नव भङ्गा यथासर्वपदेषु एकवचनं प्रथमो भङ्गः १ । अन्तिम रूक्षपदे अनेकवचनं द्वितीयो भङ्गः २ ॥ गया है ६ 'देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे 'यह सातवां भंग है७ 'देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्रे देसा लुक्ख ।' यहां प्रथम पद और चतुर्थ पद को अनेक वचनान्त किया गया है ८, 'देसा सीधा देसे उसिने 'देसा निद्वा देसे लक्खे९' यहां पर प्रथम पद को और तृतीय पद को अनेक वचनान्त किया गया है९ 'एवं एए तिप्पएसिए फासेसु पणवीस भंगा' 'इस प्रकार से त्रिदेशिक स्कन्ध में द्विस्पर्श सम्बन्धी ४, त्रिस्पर्श सम्बन्धी १२, और चतुः स्पर्श सम्बन्धी ९, भंग मिलकर कुल पचीस भंग होते हैं त्रिप्रदेशिक स्कन्ध के विषय में चतुः स्पर्शवत्ता को लेकर पूर्वोक्त रूप से कहा गया है उसका खुलासा इस प्रकार है त्रिप्रदेशिक स्कन्ध के जब समस्त प्रदेश एकवचन में होते हैं तब प्रथम भंग होता है जैसे एक देश शीतस्पर्श वाला एकदेश उष्णस्पर्श वाला एकदेश स्निग्ध स्पर्श वाला और एकदेश उसका रूक्ष स्पर्श बाल होता है । जब अन्तिम रुक्ष पद में अनेक पहने अने वयनथी शमां आवे छे ८ ' देखा सीया देसे उसणे, देखा मिद्धा, देसे लुक्खे९' मा संगम पडेना यरशुने खते त्रीन यरगुने हु वयनथी मुडेवामां आव्या छेद ' एवं एए तिप्पलिए फासेसु पणवीसं भंगा' એ રીતે ત્રણ પ્રદેશવાળા કધમાં એ સ્પર્શ સ્પર્શી સબંધી ૧૨ ખાર ભગા અને ચાર મળીને કુલ ૨૫ ભંગા થાય છે.
ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્ક'ધના સખંધમાં ચાર સ્પશ પણાને લઈને જે પૂર્વોક્ત પ્રકારે કહ્યુ છે, તેને ખુલાસે આ પ્રમાણે છે
સબંધી ૪ ચાર ભંગે! ત્રણ સ્પર સબધી ૯ નવ
ભગા
ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધના સઘળા પ્રદેશે જ્યારે એક વચનમાં હોય છે, ત્યારે પહેલા ભંગ બને છે. જેમ કે શીત સ્પર્શીવાળે એક દેશ, એક દેશ ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા, એક દેશ સ્નિગ્ધ સ્પશવાળે, અને તેના એક દેશ ક્ષ સ્પર્શ વાળે છે.૧ જ્યારે છેલ્લા રૂક્ષ પદમાં અનેક વચનાના નિવેશ કરવામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८३
भङ्गः ४ ।
चन्द्रिका टीका श०२० ३०५ सु०१ पुलस्य वर्णादिमत्यनिरूपणम् तृतीयपदेऽनेकवचनं तृतीयभङ्गः ३ । द्वितीयपदेऽनेकवचनं चतुर्यो प्रथमतृतीयपदयोरेकवचनं द्वितीयचतुर्थयोश्वानेकवचनं पञ्चमो भङ्गः ५ । प्रथम चतुर्थपदयोरेकवचनं, द्वितीयतृतीययोश्चानेकवचनं षष्ठः ६ । प्रथमपदेऽनेक वचनं शेषपदत्रये चैकवचनं सप्तमः । प्रथमान्तिमपदयोरनेकवचनं मध्यपदद्वये वचनान्त का निवेश किया जाना है अर्थात् उसे अनेक वचन में रखा जाता है तब द्वितीय भंग होता है जैसे-परमाणुरूप एकदेश शीत होता है तथा दूसरा परमाणु रूप एकदेश उष्ण होता है, दो शीत परमाणुओं के अन्दर का एक परमाणु स्निग्ध और दूसरा शीत परमाणु में का एक परमाणु, तथा उष्ण, परमाणु रूप एक देश, ये दोनों अंश रुक्ष होते हैं ३, तीसरे पद में अनेक वचन रखने से तीसरा भंग बनता है, जैसे- एक पर माणु रूप देश शीत, दो परमाणु रूप देश उष्ण, जो शीत है वह, तथा जो दो उष्ण परमाणुओं का एक है वह ये दोनों स्निग्ध हैं जो एक उष्ण है वह रूक्ष है तीसरे पद में अनेक वचन रखने से चौथा भंग होता है, जैसे - स्निग्ध दो परमाणु रूप एक देश शीत, और एक परमाणु रूप दूसरा अंश रूक्ष, स्निग्ध दो परमाणुओं में का शेष एक अंश तथा रूक्ष अंश ये दोनों उष्ण होते हैं ४, दूसरे और चौथे पद में अनेक वचन रखने से पाँचवाँ भंग बनता है, जैसे एक अंश शीत और स्निग्ध, तथा दूसरे दो अंश उष्ण और रूक्ष होते हैं ५ ' दूसरे और तीसरे पद में अनेक वचन रखने से छठा આવે છે, અર્થાત્ તેને અનેક વચનામાં રાખવામાં આવે છે, ત્યારે બીજો ભગ અને છે. જેમ કે-પરમાણુ રૂપ એક દેશ શીત હૈ.ય છે, તથા ખીજે પરમાણુ રૂપ દેશ ઉષ્ણુ હાય છે. તે પછી એ શીત પરમાણુઓની અંદરના એક પરમાણુ સ્નિગ્ધ અને ખીજા શીત પરમાણુમાંનું એક પરમાણુ તથા ઉષ્ણુ પર માણુ રૂપ એક દેશ, આ બેઉ અશા રૂક્ષ હાય છે.૨ ત્રીજા ૫૬માં અનેક વચન રાખવાથી ત્રીજો ભગ ખતે છે. જેમ કે-એક પરમાણુ રૂપ દેશ શીત, એ પરમાણુ રૂપ દેશ ઉષ્ણુ, જે શીત છે તે તથા એ ઉષ્ણુ પરમાણુએ પૈકીના ने थोड छे, ते, या मन्ने स्निग्ध छे ? ४ ० छे, ते ३क्ष छे. ३ श्रील પદમાં અનેક વચન રાખવાથી ચેાથેા ભંગ અને છે. જેમ કે—સ્નિગ્ધ બે પરમાણુ રૂપ એક દેશ શીત, અને એક પરમાણુરૂપ ખીજા અંશ રૂક્ષ સ્નિગ્ધ એ પરમાણુએ પૈકીના બાકીના એક અશ તથા રૂક્ષ અશ આ મને ઉષ્ણુ હાય છેંજ, ખીજા અને ચેાથા પદમાં અનેક વચન રાખવાથી પાંચમે ભગ મને છે. જેમ કે-એક અશ શીત અને સ્નિગ્ધ, તથા બીજા એ અંશે ઉષ્ણ અને રૂક્ષ હાય છે.પ ખીજા અને ત્રીજા પદમાં અનેક ચન રાખવાથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
एकवचनमष्टमः ८ । प्रथमतृतीयपदयोरनेकवचनं, द्वितीयचतुर्थयोश्चैकवचनं नमो भङ्ग ९ इति नव भङ्गाः ।
५८४
क्रमाङ्क ! भङ्गमकाराः
१-१-१-१ १-१-१-२
१-१-२-१
१-२-१-१ १-२-१-२ १-२-२-१
७ २-१-१-१ ८ २-१-१-२ २-१-२-१
एषां विवरणं यथा चतुर्थद्विपदेषु एकवचने प्रथमो भङ्गः स तु स्पष्ट एव १ । अन्तिम रूक्ष पदस्यानेकवचनत्वे द्वितीयो भङ्ग स्तथाहि परमाणुरूप एको देशः शीतः, द्वितीयः परमाणुरूप एको देश उष्णः पुनश्च द्वयोः शीनपरमाण्वोर्मध्ये एकः परमाणुः स्तिग्धः द्वितीयः शीतपरमाणुवध्यगत एकः परमाणुः तथा उष्णपरमाणुरूप एको देशश्वेति द्वौ अंशी रूक्षौ, एष द्वितीयो भङ्ग इति २ । तृतीयपदे स्यानेकवचनत्वे तृतीयो भङ्गस्तथाहि एक परमाणुरूपो देशः शीतः, परमाणुरूप देश उष्णः, अत्र य. परमाणुरूप देशः शीतः सः तथा च उष्ण परमाणुद्वयमध्यगतः एकः स इत्येतौ द्वौ स्निग्धौ तथा च एक उष्णः स रूक्षः,
-
20 S
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
भंग होता है जैसे- एक अंश शीत और रूक्ष, तथा दूसरे दो अंश उष्ण और स्निग्ध होते हैं ६ प्रथम पद में अनेक वचन रखने से सातवां भंग होता है जैसे-स्निग्ध रूप दो परमाणुओं में का एक और दूसरा एक ऐसे दो अंश शीत जानना चाहिये शेष एक एक अंश उष्ण स्निग्ध और रूक्ष जानना चाहिये ७, प्रथम और अन्तिम पद में अनेक वचन रखने से आठवां भांग बनता है, जैसे-दो अश शीत और रूक्ष तथा एक अंश उष्ण और स्निग्ध जानना चाहिये८ पहले और तीसरे पद में अनेक
છઠ્ઠો ભ'ગ થાય છે. જેમ કે-એક અશ શીત અને રૂક્ષ, તથા બીજો એ અંશે ઉષ્ણુ અને સ્નિગ્ધ હાય છે૬, પહેલા પદમાં અનેક વચન રાખવાથી સાતમે ભંગ થાય છે. જેમ કે-સ્નિગ્ધ રૂપ એ પરમાણુએ પૈકી એક અને બીજો એક એમ એ 'શે! સમજવા. બાકીના એક અંશ ઉષ્ણુ, સ્નિગ્ધ, અને રૂક્ષ સમ જવા,૭ પહેલા અને છેલ્લા પદમાં અનેક વચન રાખવાથી આઠમા ભંગ અને છે. જેમ કે-એ અંશ શીત અને રૂક્ષ તથા એક અંશ ઉષ્ણુ અને સ્નિગ્ધ સમજવે.૮ પહેલા અને ત્રીજા પટ્ટમાં અનેક વચન રાખવાથી નવમે ભંગ અને છે, જેમ
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५८५ एष तृतीयो भङ्गः३। द्वितीयपदस्यानेकवचनत्वे चतुर्थों भङ्ग स्तथाहि-स्निग्धपरमाणुद्वयरूप एको देशः शीतः, तथा एकपरमाणुरूपो द्वितीयोऽशो रूक्षः, तत्र स्निग्धपरमाणुद्वयमध्यगतो योऽशः सः, तथा रूक्षोऽशश्चेति द्वौ उष्णौ, एष चतुर्थों भङ्गः ४ । द्वितीयचतुर्थपदयोरनेकाचनत्वे पञ्चभो भङ्गस्तथाहि एकः अंशः शीत उष्णश्च, अन्यौ द्वौ अंशौ उष्णः रूक्षश्च, एष पञ्चमो भङ्गः ५। द्वितीयपदयोरनेकवचनत्वे पष्टो भङ्गस्तथाहि-त्र एकोऽशः शीतो रूक्षश्व, अन्यौ द्वौ अंशौ उष्णः स्निग्धश्च, एप षष्ठो भङ्गः। प्रथमपदयोरनेकवचनत्वे सप्तमस्तथाहि-अत्र स्निग्धरूपपरमाणुद्वयमध्ये प्रथम एकः द्वितीय एकश्वेति द्वौ अंशौ शीतौ ज्ञातव्यौ, शेषा एकैका अंशाः प्रत्येकं उष्णः स्निग्धो रूक्षश्च ज्ञातव्याः, एष सप्तमो भगः । प्रथमचतुर्थ पदयोरनेकवचनत्वेऽष्टमो भङ्ग स्तथाहि-अत्र द्वौ अंशौ शीतो रूक्षश्च, तथा एकोऽशः उष्णः स्निग्धश्च, एष अष्टमो भगः ८। प्रथमतृतीयपदयोरनेकवघनत्वे नवमो भङ्ग स्तथाहि-भिन्न देशवर्तिपरमाणुद्वये शीतः स्निग्धश्च, तथा एकोऽश उष्णो रूक्षश्च, एष नवमो मङ्गः ९इति । एते त्रिप्रदेशिकस्कन्धस्य चतु:स्पर्शतामाश्रित्य नवमङ्गा भवन्ति । एवं द्वि-त्रि-चतु:स्पर्शसम्बन्धे चतुर्दादशनवानां संमेलनेन पञ्चविंशतिर्भङ्गा भवन्तीति भावः ॥१० १॥
मूलम्-'चउप्पएसिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने कइगंधे कइ. रसे कइफासे पन्नत्ते, जहा अट्रारसमसए जाव सिय चउफासे वचन रखने से नौवां भंग होता है, जैसे-भिन्न देशवर्ती दो परमाणु शीत और स्निग्ध होते हैं तथा एक अंश उष्ण और रूक्ष होता है ९,इस त्रिप्रदेशिक स्कन्ध के चतुः स्पर्शता को लेकर नौ भंग होते हैं इसक्रम से स्पर्शता को आश्रित करके दो स्पर्श के ४,तीन स्पर्श के बारह १२, और चार स्पर्श के नौ९, ऐसे चार ४ बारह १२ नो९, इन सब को मिलाने से त्रिप्रदेशिक स्कन्ध में स्पर्शता को आश्रित करके २५ पचीस भंग हो जाते हैं । सू०१। કે-ભિન્ન દેશવર્તી- જૂદા જૂદા દેશમાં રહેલા બે પરમાણુ શીત અને સ્નિગ્ધ હોય તથા એક અંશ ઉoણ અને રૂક્ષ થાય છે, આ ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધના ચતુસ્પર્શ પણાને લઈને નવ ભંગ થાય છે. આ ત્રિપ્રદેશિક સ્કંધના ચાર સ્પર્શ પણાને લઈને નવ ભંગો થાય છે. આ ક્રમથી સ્પર્શ પણાનો આશ્રય કરીને બે સ્પર્શના ૪ ચાર ત્રણ સ્પર્શના ૧૨ અને ચાર સ્પર્શના ૯ નવ એમ આ બધા મળીને ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં સ્પર્શતાને આશ્રય કરીને ૨૫ પચ્ચીસ ભંગો બની જાય છે. . ૧ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८६
भगवतीसूत्रे पन्नत्ते । जइ एगवन्ने सिय कालए जाव सुकिल्लए ५। जइ दुवन्ने सिय कालए य नीलए य१, सिय कालए य नीलगा य२, सिय कालगा य नीलए य३, सिय कालगा य नीलगा य४, सिय कालए य लोहियए य, एत्थ वि चत्तारि भंगा। सिय कालए य हालिदए य४, सिय कालए य सुकिल्लए य४, सिय नीलए य लोहियए य४, सिय नीलए य हालिद्दए य४, सिय नीलए य सुकिल्लए य४, सिय लोहियए य हालिद्दए य४, लिय लोहियएय सुकिल्लए य४, सिय हालिहए य सुकिल्लए य। एवं एए दस दुयासंजोगाभंगा पुण चत्तालीसं४०।जइ तिवन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य१, सिय कालए नीलए लोहियगा यर, सिय कालए य नीलगा य लोहियए य३, सिय कालगा य नीलए य लोहियए य४, एए भंगा चत्तारि ४ । एवं कालनीलहालिदएहिं भंगा चत्तारि ४, कालनीलसुकिलएहिं भंगा चत्तारि४, काललोहियहालिइएहि भंगा चत्तारि४, काललोहियसुकिलेहिं भंगा चत्तारि४, कालहालिहसुकिल्लएहिं भंगा चत्तारि४, नीललोहियहालिद एहि भंगा चत्तारि४, नीललोहियसुकिल्लएहिं भंगा चत्तारि४, नीलहालिहसुकिल्लएहिं भंगा चत्तारि४, लोहियहालिहसुक्किल्लएहिं भंगा चत्तारिएवं एए दस तियासंयोगा, एक्केके संजोए पत्तारि चत्तारि भंगा, सव्वे ते चत्तालीसं भंगा४०। जइ चउवन्ने सिय कालए नीलए लोहियए हालिद्दए य१, सिय कालए नीलए लोहियए सुकिल्लए य२, सिय कालए नीलए हालिद्दए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५८७ सुकिल्लए य३, सिय कालए लोहियए हालिदए सुकिल्लए य४, सिय नीलए लोहियए हालिदए सुकिल्लए य५, एवं एए चउक्कसंजोगे पंचभंगा एए सव्वे न उई भंगा। जइ एगगंधे सिय सुब्भिगंधे सिय दुब्भिगंधे य२, जइ दुगंधे सिय सुब्भिगंधे य दुन्भिगंधे य४। रसा जहा वन्ना। जइ दुफासे जहेव परमाणुपोग्गले४। जइ तिफासे सव्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे१, सव्वे सीए देसे निद्धे देसा लुक्खार, सव्वे सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे३, सम्वे सीए देसा निद्धा देसा लुक्खा४, सब्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे । एवं भंगा चत्तारि४। सब्वे निद्धे देसे सीए देसे उसिणे४, सव्वे लुक्खे देसे सीए देसे उसिणे४, एए तिफासे सोलसभंगा१६। जइ चउफासे देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे१, देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसा लुक्खार, देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसे लुक्खे३, देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसा लुक्खा४, देसे सीए देसा उसिणा, देसे निद्धे देसे लुक्खे ५, देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसा लुक्खा६, देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसे लक्खे७. देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा८. देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे९, एवं एए चउफासे सोलस भंगा भाणियव्वा जाव देसा सीया देसा उतिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा सत्वे ते फासेसु छत्तीसं भंगा॥सू०२॥
छाया-चतुःपदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ? यथा अष्टादशशते यावत् स्यात् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः । यदि एकवर्णः स्यात् कृष्णश्च यावत् शुक्लः ५, यदि द्विवर्णः स्यात् कृष्णय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
नीलश्च १, स्यात् कृष्णश्च नीलाश्च २, स्थात् कृष्णाश्च नीलश्च ३, स्यात् कृष्णाश्च नीलाश्च ४, स्यात् कृष्णश्च लोहितश्च अत्रापि चत्वारो भङ्गाः, स्यात् कृष्णश्च हारिद्रश्च ४, स्यात् कृष्णश्च शुक्लश्च ४, स्थात् नीलश्च लोहितश्च४, स्यात् नीलश्च हारिद्रश्च ४, स्यात् नीलश्च शुक्लश्च ४, स्यात् लोहितश्च हारिद्रश्च ४, स्यात् लोहितश्च शुक्लश्व ४, स्यात् हारिद्रश्व शुक्लश्व ४, एपमे ते दश द्विकसंयोगा भङ्गाः, पुनश्चत्वारिंशत् ४० । यदि त्रिवर्णः स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहितश्च १, स्यात् कृष्णश्व नीलश्च लोहिताश्च २, स्यात् कृष्णश्च नीलाश्च लोहितश्च ३, स्यात् कृष्णा. श्व नीलश्च लोहितश्च४, एते भङ्गाश्चत्वारः ४। एवं कृष्णनीलहारिद्रभङ्गाश्चत्वारः४, कृष्ण नीलशुक्लैभङ्गाश्चत्वारः ४, कृष्णलोहितहारिद्रैश्चत्वारो भङ्गाः ४, कृष्णलोहितशुक्लैश्च वारो भंगाः ४, कृष्णहारिद्रशुक्लैभङ्गाश्चत्वारः ४, नीललोहितहारिद्रैः भङ्गाश्चत्वारः नीललोहित शुक्लैभङ्गाश्चत्वारः ४, नी उहारिद्रशुक्लैभङ्गाश्वत्वारः ४, लोहितहारिद्रशुक्लैभङ्गाश्चत्वारः ४ । एवमेते दशत्रिसंयोगाः, एकैकसंयोगे चत्वारो भङ्गाः सर्वे ते चत्वारिंशदभंगाः ४० । यदि चतुर्वर्णः स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च १, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च शुक्लश्च२, स्यात् कालश्च नीलश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च३, स्यात् कालश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च ४, स्थात् नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च ५। एवमेते चतुष्कसंयोगे पञ्चभङ्गाः। एते सर्वे नवतिभङ्गाः। यदि एकगंधः स्यात् सुरभिगन्धः स्यात् दुरभिगन्धश्च । यदि द्विगन्धः स्यात् सुरभिगन्धः दुरभिगन्धश्च । रसा यथा वर्णाः। यदि द्विस्पर्शः यथैव परमाणुपुद्गलः ४। यदि त्रिस्पर्शः सर्वः शीतो देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १, सर्वः शीतः देशः स्निग्धा देशा रूक्षाः २, सर्वः शीतो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः४, सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः, एवं भङ्गाश्चत्वारः४। सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः ४ । सो रूक्षः देशः शीतो देश उष्णः ४, एते त्रिस्पर्श षोडशभङ्गाः १६ । यदि चतुःस्पर्शः दशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धः देशो रूमः १, देशः शीतो देश उध्यो देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः २, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः ४, देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ५, देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः ६, देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ७, देशः शीतो देशाः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशारूक्षाः ८, देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशोरूक्षः ९, एवमेते चतुः स्पर्शे षोडश भङ्गा भणितव्याः यावद्देशाः शीता देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः, सर्वे एते स्पर्शेषु विशदङ्गाः ॥९० २॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५८९
टीका---'चउपएसिए णं भंते ! खंधे कइबन्ने कइगंधे कइरसे कइफासे पन्नत्ते ?' चतुः पदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरस: कतिस्पर्शः प्रज्ञप्त: ?, चत्वारः प्रदेशाः परमाणवोऽवयवतया विद्यन्ते यस्य स्कन्धस्यात्रयविनः स चतुः प्रदेशिकः स्कन्धः तस्मिन् वर्षगन्धरसस्पीः कियन्तो विद्यन्ते ? इति प्रश्नः, भगबानाह-'जहा' इत्यादि, 'जहा अट्ठारसमसए जाब चउफासे पत्ते' यथाऽष्टादशशते षष्ठोद्देशके यावत् स्यात् चतुः स्पर्शः प्राप्तः, तथाहि-तत्रत्यं प्रकरणम् 'सिय एगवन्ने सिप दुवन्ने सिय विवन्ने सिय चउवन्ने, सिय एगगंधे सिय दुर्गधे, सियएगरसे जाव चउरसे, सिय दुफासे जाव च उफासे'
'च उपएसिए णं भते ? खंधे इस्यादि ।
टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से चतुः प्रदेशिक स्कन्ध कितने वर्णादि वाला होता है ऐसा प्रश्न किया है और प्रभु ने इस प्रश्न का उत्तर दिया है यह प्रकट किया गया है-'चउप्पएप्लिए णं भते ? खंधे कइधन्ने का गंधे कहरसे कहफाले पन्नते' हे भदन्त ! अवयव रूप से चार प्रदेश परमाणु जिसके होते हैं ऐसे उस चतुः प्रदेशिक स्कन्ध रूप अव यवी में वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श कितने होते हैं ? ऐसो यह प्रश्न है इसके उत्तर में प्रभुने कहा है-'जहा अट्ठारसमसए जाव चउफासे पन्नत्ते' हे गौतम! जैसा अठारहवें शतक में यावत् वह चार स्पर्श वाला होता है यहाँ तक कहा गया है वैसा ही यहां पर भी कह लेना चाहिये वहां का प्रकार ऐसा है-सिय एगवन्ने सिय दुवण्णे सिय तिवणे सिय चउधण्णे
'चउप्पएसिए णं भंते ! खंवे' त्या
ટીકાર્ય–આ સૂત્રથી ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને ચાર પ્રદેશવાળા સ્કંધ કેટલા વદિવાળા હોય છે? એ પ્રમાણેને પ્રશ્ન કરે છે. અને પ્રભુએ તેનો ઉત્તર આપ્યો છે. એ વાત પ્રગટ કરી છે. ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે'च उप्पए सिए णं भंते। खंधे कइवन्ने, कइरसे काकासे पण्णत्ते?' 8 मापन અવયવ રૂપથી ચાર પ્રદેશ પરમાણુ જેને હોય છે, એવા તે ચાર પ્રદેશવાળા સ્કંધ રૂપ અવયવીમાં કેટલા વર્ષો હોય છે? કેટલા ગંધ હોય છે? કેટલા રસ હોય છે? અને કેટલા સ્પર્શે હેય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે छ ४-'जहा अद्वारसमसए जाव च उफासे पण्णत्ते' गौतम ! २१ढारमा शतना ચાવતુ તે ચાર સ્પર્શવાળા હોય છે. અહિયાં સુધીનું કથન સમજી લેવું ત્યાં તે ३५न । प्रमाणे छ.-'सिय एगवण्णे, सिय दुवण्णे, सिय तिवण्णे, सिय चउवण्णे,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
५९०
भगवतीसूत्रे स्यात् एकवर्णश्चतुःप्रदेशिकः स्कन्धः, स्यात् द्विवर्णः स्यात् त्रिवर्णः स्यात् चतु. वर्णः, स्यात् एकगन्धः स्यात् द्विगन्धः, स्यात् एकरसो यावच्चतूरसा, स्याद् द्विस्पों यावच स्पर्शइति । 'जइ एगवन्ने सिय कालए जात्र सुकिलए' यदि एकवर्णश्चतुःप्रदेशिकः स्कन्धः चतुर्णामपि प्रदेशानां समानजातीय वर्णवस्वात् तदा स्यात्-कदाचित् कालः कृष्णः, यावत् शुक्लो यावत्पदेन कदावित् नीलः कदाचित् लोहितः कदाचित् पीतः कदाचित् शुक्लश्च । 'जइ दुवन्ने' यदि द्विवर्णोंवर्णद्वयवान् चतुःपदेशिकः स्कन्धस्तदा 'सियकालए य नीलए य' स्यात्-कदा 'सिय एगगंधे, सिय दुगंधे सिय एगरसे जाव चउरसे सिय दुफासे जाव चउफासे' चतुःप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् एक वर्ण वाला कदाचित् दो वर्गों वाला, कदाचित् तीवर्णों वाला, कदाचित् चार वर्णों वाला, कदाचित् एक गंध वाला, कदाचित् दो गंधों वाला, कदाचित् एकरस वाला यावत् चार रसवाल, कदाचित् दो स्पों वाला यावत् चार स्पों वाला होता है इस समान्य कथन का विशेष स्पष्ट अर्थ करने के निमित्त प्रभु गौतम से कहते हैं-'जइ एगवन्ने सिय कालए जाव सुक्किल्लए' हे गौतम! यदि वह चतुःप्रदेशिक स्कन्ध एक वर्ण वाला होता है तो वह इस प्रकार से एक वर्ण वाला हो सकता है-कदाचित् वह काला भी हो सकता है, यावत् कदाचित् वह नीला भी हो सकता है, कदाचित् वह लाल भी हो सकता है, कदाचित् वह पीला भी हो सकता है और कदाचित् वह शुक्ल भी हो सकता है चारों प्रदेशों को समान जातीय वर्ण वाला होने से यहां पर एक वर्ण वत्ता प्रकट की गई है 'जई दुबन्ने सिय एग गंधे' सिय दुगंधे, सिय एगरसे, जाव चउरसे सिय दुफासे जाव चउफासे' ચાર પ્રદેશવાળો સ્કંધ કોઈવાર એક વર્ણવાળે, કઈવાર બે વર્ણવાળે કઈવાર ત્રણ વર્ણવાળે કે ઇવાર ચાર વર્ણવાળે, કઈવાર એક ગંધવાળે કોઈવાર એ ગંધવાળે કઈવાર એક રસવાળે યાવતુ ચાર રસવાળે કોઈવાર બે સપશેવાળે થાવત્ ચાર સ્પશેવાળ હોય છે. આ સામાન્ય કથનને વધારે સ્પષ્ટ કરવા માટે प्रसुजीतम स्वाभान छ -'जइ एगवन्ने सिय कालए जाव सुकिल्लए' ગીતમ! જે તે ચાર પ્રદેશવાળ સ્કંધ એક વર્ણવાળ હોય છે, તે તે આ રીતે એક વર્ણવાળે હોઈ શકે છે. કદાચિત્ તે કૃષ્ણ વર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે, યાવત કદાચિત્ તે નીલ વર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે, યાવત્ કદાચિત તે લાલ વર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. અને કદાચિત પીળા વર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. અને કદાચિત તે ધેળા વર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. ચારે પ્રદેશ એક જ જાતના વર્ણવાળા હોવાથી અહિયાં એક વર્ણપણુ કહેલ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०१ पुगलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५९१ चित् कालश्च नीलश्च प्रदेशद्वये कालत्वं पदेशद्वये नीलत्वं चेति प्रथमो भगः १ । 'सियकालए य नीलगा य' स्यात् कालच नीलकाथ, एकः प्रदेशः कृष्णः प्रदेशत्रयं च नीलमिति द्वितीयो भङ्गः २। 'सिय कालगा य नीलए य' स्यात् कालकाश्च नीलश्च प्रदेशत्रयस्य कृष्णत्वमेकस्मिन् प्रदेशे नीलत्वमिति तृतीयो भङ्गः ३ । 'सिय कालगाय नीलगा य' स्यात्-कदाचित् कालाश्च नीलाच, तत्र बहवोऽशाः कृष्णाः, बहवोऽशा नीला इति कृन्वा चतुर्थो भङ्गो भवति कृष्णनीलयोः परस्पर व्यत्यासेनेति ४ । 'सिय कालए य लोहियए य' स्यात्-कदाचित कालश्च लोहि. तश्चेति काल लोहितघटितो भङ्गः । 'एस्थ वि चतारि भंगा' अत्रापि काळलोहि'बदि वह चतुःप्रदेशिक स्कन्ध दो वर्णों वाला होता है तो वह इस प्रकार से दो वर्णों वाला हो सकता है 'सिय कालए य नीलए य' दो प्रदेशों में यह कदाचित् कृष्ण वर्ण वाला भी हो सकता है और दो में नील वर्ण पाला भी हो सकता है यह प्रथम भंग है 'सिय कालए य नीलगाय २' कदाचित् वह एकदेश में काला भी हो सकता है और तीन प्रदेशों में नीला भी हो सकता है यह द्वितीय भंग है । 'सिय कालगा य नीलए य ३'कदा चित् उसके तीन प्रदेश कृष्णवर्ण वाले हो सकते हैं और एक प्रदेश उसका नीला भी हो सकता है । 'सिय कालगाय नीलगा ये अनेक अंश उसके कदाचित् कृष्ण हो सकते हैं और अनेक अंश नीले भी हो सकते हैं इस प्रकार से कृष्ण गुण की मुख्यता लेकर और नील गुण को उसके साथ योजित कर ४ भंग हुए हैं। अब कृष्णवर्ण के साथ लोहित वर्ण को योजित करके जो ४ भंग बनते हैं वे प्रकट किये जाते हैं-'सिय 'जइ दुबन्ने' ने त यार प्रशाणे २४५ मे पाया डाय छे. तोता प्रमाणे लाश छे. 'सिय कालए य नीलए य' ते ४ायत में प्रदेशमा ४ વણ વાળો પણ હોઈ શકે છે. અને બે પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળા પણ હોઈ श छ. मा ५3 1 छे.१ 'सिय कालए य नीलगा य'२ हायित् त એક દેશમાં કાળા વર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. અને ત્રણ પ્રદેશમાં નીલાव वाणी 35 श छ. मा शतना मा मीन है.२ 'सिय कालगा य नीलए य३' थित तना ऋण प्रदेश अणा पाहा छ અને તેને એક પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ 'सिय कालगा य नीलगा य४' तेनी मने म । हायित हुए वा ५५५ હોય છે. અને અનેક અંશો નીલ વર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. આ રીતે કૃષ્ણ ગુણની મુખ્યતામાં નીલ ગુણને તેની સાથે જવાથી ઉપર કહ્યા પ્રમાણેના ચાર ભંગો બને છે.
હવે કૃષ્ણ વર્ણ સાથે લાલ વર્ણને જીને જે ચાર ૪ ભંગો બને છે ते मतामा वे छे. 'सिय कालए य लोहियए य' हथित तेना में प्रदेश।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसो तेऽपि कृष्णनीलघटितवत् चत्वारो भङ्गा भवन्ति तथाहि-कदाचित् कालश्च लोहि तश्च प्रदेशद्वयस्य कृष्णवात् प्रदेशद्वयस्य लोहित्वादित्येको भङ्गः ॥ स्यात् कालश्च लोहिताश्च प्रदेशकस्य कृष्णत्वात् प्रदेशत्रषस्य च लोहि तत्वादिति द्वितीयो भंगः २ । स्यात् कालाच लोहितश्च प्रदेशानां कृष्णत्वात् प्रदेशस्य च लोहितत्वादिति तृतीयो भंगः ३ । स्यात् काळाश्च लोहिताश्च, तत्र बहवोऽशाः कृष्णाः, बहवोइंशा लोहिता इति चतुर्थो भंगः ४ । एवमत्रापि चत्वारो भंगा भवन्तीति । 'सिय कालए य हालिइए य' स्पात-कदाचित् कालश्च पीतश्च अनापि चत्वारो भंगा स्तथाहि-स्यात् कालश्च पीतश्चेत्येकः १ स्थात् कालश्च पीताश्चेति द्वितीयः २, स्यात् कालाश्च पीतश्चेति तृतीयः ३, स्यात् कालाश्च पीताश्चेति चतुर्थः ४। इत्येवं फालए य लोहियए य' कदोचित् उसके दो प्रदेश काले हो सकते हैं और दो प्रदेश लाल भी हो सकते हैं इस प्रकार का यह प्रथम भंग है 'स्यात् कालच लोहिताश्च २ 'कदाचित् वह एक प्रदेश में काला भी हो सकता है अनेक प्रदेशों में-३प्रदेशों में-लाल भी हो सकता है 'स्यात् कालश्च लोहितश्च ३'कदाचित् वह अपने ३प्रदेश में काला हो सकता है और एक प्रदेश में लाल भी हो सकता है ३ 'स्थात् कालश्च लोहिताश्च ४'अनेक अंश उसके काले हो सकते हैं और अनेक अंश उसके लाल भी हो सकते ४ कृष्ण वर्ण के साथ पीत वर्ण को योजित करके जो भंग धनते हैं वे इस प्रकार से हैं-'सिय काल ए य हालिहए य १' कदाचित वह दो प्रदेशों में काला होसकता है और दो प्रदेशों में पीला भी हो सकता है 'स्यात् कालश्च पीताश्च २ 'कदाचित वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला हो सकता है और अपने प्रदेश में पीत वर्ण वाला भी हो सकता है २ 'स्यात् કાળા વર્ણન હોય શકે છે. અને બે પ્રદેશે લાલ વર્ણના પણ હોય છે. આ રીતે
मा ५ म छे. 'स्यात् कालइ व लोहिताश्चर' हायितू ते मे प्रदेशमा કણ વર્ણવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં એટલે કે ૩ ત્રણ પ્રદેશમાં ala qाणे ५ श छ.२ 'स्यात् कालाश्च लोहितश्च'३ ४ाथित्ते પિતાના ૩ ત્રણ પ્રદેશમાં કૃષ્ણ વર્ણવાળ હેઈ શકે છે. અને એક પ્રદેશમાં and qा ५५ छ । छ.3 'स्यात् कालश्च लोहिताश्च४' तेना भने। અંશો કૃષ્ણ વર્ણવાળ હોઈ શકે છે. તેમજ તેના અનેક અંશે લાલ વર્ણવાળા પણ હેઈ શકે છે ૪ કૃષ્ણ વર્ણની સાથે પીળા વર્ણને ભેજવાથી જે ચાર ભંગ मन छ, ते ॥ प्रभार छे. 'सिय कालए य हालिहए य१' हाथित्तपाताना બે પ્રદેશમાં કૃષ્ણવર્ણવાળા હોઈ શકે છે અને બે પ્રદેશમાં પીળા પણ હોઈ श छ.१ स्यात् कालाश्च पीताश्चर' हथित तमे प्रदेशमा परवाणे હોઈ શકે છે. અને પિતાના ૩ ત્રણ પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણ શાળા પણ હોઈ શકે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुगलस्य वर्णादिमत्यनिरूपणम् ५९३ चत्वारो भंगा भवन्तीति । 'सिय कालए य सुकिल्लए य' स्यात्-कदाचिन कालथ शुक्लश्च अत्रापि चत्वारो भंगाः, तथाहि-स्यात् कालश्च शुक्लश्च १, स्यात् कालय शुक्लाश्च २, स्यात् कालाश्च शुक्लश्च ३, स्यात् कालाश्च शुक्लाश्चेति चतुर्थः ४, एवं चत्वारो भंगा अत्रापीति भावः। 'सिय नीलए य लोहियए य' स्यात् नीलच लोहितश्च अयापि चत्वारो भंगाः तथाहि-स्यात् नीलश्च लोहितश्च प्रदेशयोनीलस्वात् प्रदेशयोलोहितत्वाञ्च १, स्यात् नीलश्च लोहिताश्च प्रदेशस्य नीलत्वात पदेशानां लोहितत्वादिति द्वितीयः २, स्यात् नीलाच लोहितश्च प्रदेशत्रयस्य नीलत्वात् प्रदेशमात्रस्य लोहितत्रादिति तृतीयः ३, स्यात् नीलाश्च लोहितावेति चतु. कालाइच पीतश्न ३' कदाचित् वह अपने अनेक प्रदेशों में काला हो सकता है और एक प्रदेश में पीला भी हो सकता है 'स्यात् कालाइच पीताश्च४' कदाचित् उसके बहुत से अंश काले हो सकते हैं और कदाचित् बहुत से अंश पीले भी हो सकते हैं। 'सिय कालए य सुकिल्लए य१, 'स्यात् कालच शुक्लश्च१, स्थात् कालश्च शुक्लाश्च२, स्थात् कालाश्च शुक्लश्च३, स्यात् कालाश्च शुक्लाइच४' इस प्रकार ये चार भंग कृष्णवर्ण के साथ शुक्लवर्ण को युक्त करके बने हैं इसका अर्थ स्पष्ट है अब नील और लोहित को युक्त करके जो चार भंग धनते हैं ये इस प्रकार से हैं-'मिय नीलए य लोहियए य १' इस भंग में उसके दो प्रदेशों में कदाचित् नील वर्ण हो सकता है और दो प्रदेशों में लाल वर्ण भी हो सकता है 'सिय नीलए य लोहियगा य' इस भंग में उसका एक प्रदेश नील वर्ण का हो सकता है और ३ श छ.२, 'स्यात् कालाश्च पीतश्च' थित त पाताना भने प्रदेशमा કૃણ વર્ણવાળે હેઈ શકે છે અને એક પ્રદેશમાં પીળા પણ હોય છે. ૩ 'स्यात् कालाध पीताश्च४' हाय तेन । म य श छ भने घाम। म पीपा ५ श छ.४ 'सिय कालए य सुकिल्लए य१ स्यात् कालश्च शुक्लश्५१ स्यात् कालाश्च शुक्लश्च२ स्यात् कालश्च शुक्लाइच३ स्यात् कालाव शुक्लाश्च४' मा शतना मा या२ गो पनी साथ યુક્ત-શ્વેત વર્ણની ચેજના કરીને બને છે.
હવે નીલ વર્ણ અને લાલ વર્ણને અને જે ચાર ભંગ બને છે તે मा प्रभाव छे. 'सिय नीलए य लोहियए य१' मा ५सालमा तना में प्रशा કદાચ નીલ વર્ણવાળ હોઈ શકે છે. અને બે પ્રદેશે કદાચ લાલ વર્ણવાળા પણ डश छ.1 'सिप नीलए य लोहियगा य२' मा मामा तना પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળે હાઈ શકે છે. અને ૩ ત્રણ પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળા પણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे rai चत्वारो मंगा भवन्तीति । 'सिय नीलए य हालिए य ४' स्यात् नीलव पीत ४, अत्रापि चत्वारो भंगाः स्यात् नीलश्च स्यात् पीतश्च प्रदेशद्वयस्य नीलयत् प्रदेशद्वयस्य च पीतत्वादिति प्रथमः १, स्यात् नीलच पीताथ प्रदेशमात्रस्य नीलत्वात् प्रदेशत्रयाणां लोहितत्वादिति द्वितीयो वः २ स्यात् नीळाच पीतश्च प्रदेशानां नीलत्वात् प्रदेशमात्रस्य च पीतस्वादिति तृतीयो मंगः ३ स्यात् नीलाब पीताचेति चतुर्थो भंगस्वादेवमिहापि चत्वारो भंगा इति ४ । 'सिय नीलए य here ' स्यात् नील शुक्लव अत्रापि चत्वारो भंगास्तथादि- स्यात् नीलव प्रदेश लाल वर्ण के भी हो सकते हैं 'सिय नीलगा य लोहिए य३' इस मंग में उसके प्रदेश नीले हो सकते हैं और १ प्रदेश उसका लाल भी हो संकता है ३ 'सिय नीलगा य लोहिया य ४' इस चतुर्थ भंग में उसके बहुत से अंश नीले हो सकते हैं और बहुत से अंश लाल भी हो सकते है 'सिय नीलए य हालिए य १' दो प्रदेशों में नील और दो प्रदेशों में पीतता होने की संभावना से यह प्रथम भंग बना है 'स्यात् नीलइच पीताइच २' एक प्रदेश में नील की संभावना से और ३प्रदेशों में पीत वर्ण की संभावना से यह द्वितीय भांग बना है 'स्पात् नीलाश्च पीतश्च '३ प्रदेशों में नील वर्ण की संभावना से और एक प्रदेश में पीत वर्ण की संभावना से यह तृतीय भांग बना है 'स्यात् नीलाश्च पीताइच' अनेक अंशों में नील वर्ण की और अनेक ही अंशों में पीत वर्ण को संभावना से यह चतुर्थ भंग बना है अब नील वर्ण के साथ शुक्ल वर्ण को युक्त
बोर्ध श छे २ 'सिय नीलगा य लोहियए य३' मा श्रील अंगमां तेना त्रा પ્રદેશેા નીલ વણુ વાળા હાઈ શકે છે અને તેના ૧ એક પ્રદેશ લાલ પણ હાઈ श छे. 'सिय नीलगाय लोहियगाय४' मा योथा संगमां तेना या लागઅશે! નીલ વણુ વાળા હાય છે, અને ઘણાખરા મંશા લાલ પણ હાઇ શકે છે.૪
सिय नीलए य हालिए य१' तेना में प्रदेशोभां नीस वर्षापाशु ने मील मे પ્રદેશે!માં પીળાવણુ પશુ હાવાની સ'ભાવનાથી આ પહેલે! ભંગ બન્યા છે. ૧ 'स्यात् नीलश्च पीताश्च२' : प्रदेशमां नीसवर्ष हो रा छे भने उ त्रशु પ્રદેશેામાં પીળાવણું હાઇ શકે છે.ર આ રીતે આ ખીને ભગ ખન્યા છે. 'स्यात् नीलाश्च पीतश्च३' त्र ् प्रदेशोभां नीसवर्थ होई शडे छे. अने प्रदेशभां पीनेो वर्षा हो शडे छे. मे रीते त्रीले लग अनेव छे. 3 'स्यात् नीलाश्च पीताश्च४' अने 3 अशोभां नीसवाणु होई शो है, अने अशोमां પીળાવ પણ હાઇ શકે છે, એ રીતે આ ચેાથા ભંગ બનેલ છે. હવે નીલવશ્
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५९५ शुक्लश्च प्रदेशयोर्नीलत्वात् मदेशयोः शुक्लत्वादिनि प्रथमः, स्यान् नीलव्य शुक्लाथ प्रदेशमात्रस्य नीलत्वात् प्रदेशत्रयाणां शुक्लत्वादिनि द्वितीयः, स्यात् नीलाश्च शुक्लश्च प्रदेशत्रयाणां नीलत्वात् प्रदेशमात्रस्य भुक्लत्वादिति तृतीयः, स्यात् नीलाच शुक्लाश्च इति चतुर्थी भंगः ४, एवमिहापि चत्वारो भंगाः इति , 'सिय लोहियए य हालिद्दए य ४' स्यात् लोहितश्च पीतश्च अनापि चत्वारो भंगल तथाहि-स्यात् लोहितश्च पीतश्च प्रदेशौ लोहितौ पीतौ च पदेशौं इनि प्रथमो करके जो भंग बनते हैं उन्हें सूत्रकार दिखलाते हैं-'सिय नीलए य शुक्किल्लए य' यह प्रथम भंग है-इस में दो प्रदेशों में नील वर्ण और दो प्रदेशों में शुक्ल वर्ण हो सकता है ऐसा कहा गया है 'स्यात् नीलश्च शुक्लाश्च' यह द्वितीय भंग है इस में प्रथम एक प्रदेश में नील वर्ण और प्रदेशत्रय में शुक्ल वर्ण हो सकता है ऐसा कहा गया है 'स्यात् नीलाइच शुक्लश्च' इस तृतीय भंग में प्रथम तीन प्रदेशों में नील वर्ण और एक प्रदेश में शुक्ल वर्ण भी हो सकता है ऐसा कहा गया है 'सिय नीलाश्च शुक्लाश्च' यह चतुर्थ भंग है इस में अनेक अंशों में नील वर्ण और अनेक ही अंशों में शुक्ल वर्ण का सद्भाव प्रकट किया गया है इस प्रकार से ये चार भंग हैं 'सिय लोहियए य हालिद्दए य?' इस प्रकार के कथन में भी जो चार भंग होते हैं वे इस प्रकार से हैं 'स्थात् लोहितश्च पीतय१' दो प्रदेश उसके लालघर्ण वाले भी हो सकते સાથે ધોળાવણુને જીને જે ચાર ભંગ બનાવવામાં આવે છે. તે સૂત્રકાર मतावे छे.
'सिय नीलए य सुकिल्लए य१' मा ५ मा प्रदेशमा नीस અને બે પ્રદેશોમાં ધોળાવણું હોઈ શકે છે. એ રીતને આ પહેલો ભંગ छ. स्यात् नीलाच शुक्लाइच२' मामा पडे। ये प्रदेशमा नी भने બાકીના ત્રણ પ્રદેશમાં વેતવર્ણ હોઈ શકે છે, એ રીતને આ બીજો ભંગ छे२. 'स्यात् नीलाश्च शुक्लश्च३' मा ममा ५ ] प्रदेशमा नlaqee અને એક પ્રદેશમાં શુકલવર્ણ પણ હોઈ શકે છે એ રીતને આ ત્રીજો ભંગ छ.3 'सिय नीलाश्च शुक्लाश्च४' मा मा भने ४ अशामा नास भने અનેક અંશેમાં ધોળાવણું હોઈ શકે છે. આ ચોથો ભંગ છે. આ રીતના ચાર ભંગ બને છે. હવે લાલવણ અને પીળાવની સાથે અને જે ચાર બને છે તે બતાવે છે.
'सिय लोहियए य हालिहए य१' स्यात् लोहिनश्च पीनश्च'तेना में प्रदेश લાલ વર્ણવાળા હોય છે. અને બે પ્રદેશે પીળાવણુંવાળા હોય છે.૧ આ પહેલે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
मगवतीस्त्रे माः, स्यात् लोहितश्च पीताश्च प्रदेशैकस्य लोहितस्वाद मदेशत्रयस्य च पीतत्वादिति द्वितीयो भङ्गः, स्यात् लोहिताश्च पीतश्च प्रदेशप्रयाणां लोहितत्वात् एकादे शस्य पीतत्वादिति तृतीयो भङ्गा, स्यात् लोहिताश्च पीताश्चेति चतुर्थो भङ्गा इत्येवं चत्वारो भङ्गा इहापि । 'सिय लोहियए य मुकिल्लए य' स्यात् लोहितच शुक्लच अत्रापि चत्वारो भंगास्तथाहि-स्यात् लोहितश्च शुक्लाश्च प्रदेशयोलोहितत्वात् पदेशयोः शुक्लस्वाद इत्येकः, स्यात् लोहितश्च शुक्लश्च-प्रदेशमात्रस्य लोहितत्वान् प्रदेशत्रयाणां शुक्लत्वाच्चेति द्वितीयः, स्यात् लोहिताश्च शुक्लश्च प्रदेशत्रयाणां लोहितत्वात्मदेशमात्रस्य शुक्लत्वादिति तृतीयः, स्यात् लोहिताश्च शुक्ला. हैं और दो प्रदेश-पीले वर्ण वाले भी हो सकते हैं १ 'स्यात् लोहितश्च. पीताश्चर' एक प्रदेश उसका लाल भी हो सकता है और तीन प्रदेश उसके पोले भी हो सकते हैं २ 'स्यात् लोहिताश्च पीतश्च कदाचित् उसके तीन प्रदेश लाल भी हो सकता है और एक प्रदेश उसका पीला भी हो सकता है ३ 'सिय लोहिताश्च पीताश्च कदाचित् उसके अनेक अंश लाल भी हो सकते हैं और अनेक ही अंश उसके पीले भी हो सकते हैं 'सिय लोहियए य सुकिल्लए य' स्यात् लोहितश्च शुक्लश्च यहां पर भी४ भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं कदाचित् उसके दो प्रदेश लाल भी हो सकते हैं और दो प्रदेश शुक्ल भी हो सकते हैं १'स्यात् लोहितश्च शुक्लाश्चर' कदाथित् उसका एक प्रदेश लाल और तीन प्रदेश शुक्ल भी हो सकते हैं 'स्यात् लोहिताश्च शुक्लश्च कदाचित् उसके तीन प्रदेश लाल
1. 'स्यात् लोहितश्च पीताश्चर' तेनी में प्रदेश are पy छ, भने ३ प्रदेश पी. ५ श छ २ मा भीम छ. 'स्यात् लोहिताश्च पीतश्च३' ४४ाय तेना र प्रदेश वाणा ५५ डाई શકે છે. અને એક પ્રદેશ પીળે પણ હોઇ શકે છે. આ રીતને ત્રીજો ભંગ छ 3 'सिय लोहिताश्व पीताश्च४' हायित् तेन भने म anaવર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. અને તેના અનેક અંશે પીળા પણ હોય છે. આ રીતને ચે ભંગ છે.
હવે લાલવર્ણ સાથે શ્વેતવર્ણને જીને ચાર ભંગ બતાવવામાં આવે 2.-'सिय लोहियए य सुकिल्लए य१' हाथित् तेना प्रदेश सावqef ant ५ लाश छ. मन मे प्रदेश पावर पाय छे.१ 'स्यात् लोहितश्च शुक्लाश्च२' हाय तन मे प्रशासनाने शो छ भने त्रय પ્રદેશ ધેળાવર્ણવાળા પણ હોય છે. આ રીતે આ બીજો ભંગ બનેલ છે ૨ 'स्यात् लोहिताश्च शुक्लश्च३' यित् तेन त्र प्रदेश alaqyart 3 શકે છે. અને એક પ્રદેશ જોળાવવાળે પણ હોય છે. ૩ આ રીતને આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५९७ वेति चतुर्थः, तदेवं संकलनया चत्वारो भंगा भवन्तीति । 'स्यात् पीतश्च शुक्लन अत्रापि चत्वारो भंगास्तथाहि स्यात् पीतश्च शुक्लश्व प्रदेशयोः पीतत्वात् प्रदेशयोः शुक्लत्वच्चेति प्रथमः, स्यात् पीतश्च शुक्लाश्च प्रदेशमात्रस्य पीतत्वात् प्रदेशत्रयाणां शुक्लत्वादिति द्वितीयो भङ्गः, स्यात् पीताश्व शुक्लश्च प्रदेशत्रयाणां पीतत्वात् प्रदेशमात्रस्य शुक्लस्वात् इति तृतीयो भङ्गः, स्यात् पीताश्व शुक्लाश्चेति चतुर्थो भंगस्तदेव चत्वारो भंगा इहापि भवन्तीति भावः । एवं एए दसया संजोगा भंगा पुग चत्तालीसं' एवमेते दशद्विकसंयोगा भङ्गाः पुनश्चत्वारिंशद् भी हो सकते हैं और एक प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है ३ स्यात् लोहिताश्व शुक्लाश्च४ कदाचित् उसके अनेक अंश लाल और अनेक अंश शुक्ल भी हो सकते हैं ४इसी प्रकार से 'स्थात् पीतश्च शुक्लश्च' यहां पर भी ४ मंग होते हैं प्रथम भंग में कदाचित् उसके दो प्रदेशपीले भी हो सकते हैं और दूसरे दो प्रदेश सफेद भी हो सकते हैं स्यात् पीतश्च शुक्लाश्च 'कदाचित् उसका एक प्रदेश पीला भी हो सकता हैं और तीन प्रदेश शुक्ल भी हो सकते हैं। 'स्थात् पीताश्च शुक्लश्च कदाचित् उसके तीन प्रदेश तो पीले हो सकते हैं और एक प्रदेश शुक्ल भी हो सकता है ' स्यात् पीताश्च शुक्लाश्च' कदाचित् उसके अनेक अंश पीले भी हो हो सकते हैं और दूसरे अनेक अंश सफेद भी हो सकते हैं एवं एए दस दुया संजोगा भंगा पुण चत्तालीसं' इस प्रकार से ये दशद्धिक संयोगी श्री छ. 'स्यात् लोहिताश्च शुक्लःश्व४' तेन भने म Rajan પણ હોઈ શકે છે. અને અનેક અંશે વેળા વર્ણવાળા હોય છે. એ રીતને આ ચેાથે ભંગ છે. આજ રીતે પીળાવણું સાથે ધોળાવને જવાથી ૪ ચાર બંગો બને છે. તે આ પ્રમાણે છે.
स्यात् पीतश्च शुक्लश्च' मा पता Amiतना प्रदेश पy वाणा डाय छे भने oiln में प्रश। घाा ५५ डाय छे. 'स्यात् पीतश्च शुक्लाश्च२, आयतेने से प्रदेश पाव वाले। ५६५ डाय छे. मने र પ્રદેશ ધોળા વર્ણવાળા પણ હોય છે. આ રીતે આ બીજો ભંગ બને છે. 'स्यात् पीताश्च शुक्लश्च३' आय तेना प्रश। पी
डा છે. અને એક પ્રદેશ ધેળાવણુંવાળ પણ હોય છે. આ રીતે આ ત્રીજો ભંગ मने छ 3 'स्यात् पीताश्च शुक्लाश्च४' हायित तेना भने म पी ५५] डाय छे. मन भी मश घाणा ५ डाय छे. 'एवं एए दस दुया संजोगा भंगा पुणचत्तालीसं' या शतना वि सयाजी स मा ४० यालीस प्रारना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे भवन्ति कालादिशुक्लान्त पश्चवर्गानां द्विकसंयोगे दशभंगा भवन्ति दशानां च चतुःसंख्यया गुणने एकत्वाने फत्वाभ्यां चत्वारिंशद् भगा भवन्ति इति । 'नइ निबन्ने' यदि त्रिवर्णचतुःप्रदेशिकः स्कन्धस्तदा पुनरेते वक्ष्यमाणास्तमकाराम भवन्ति 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य' स्यात्-कदाचित् कोऽपि अंशः कालच नीलच लोहितश्च तत्र कोऽपि प्रदेशः कृष्णः कोऽपि नीलः कोऽपि लोहितो भवेदिति प्रथमो भंगः । 'सिय कालए नीळए लोहियगाय' स्यात् कृष्णो नीलो लोहितको एकः मदेशः कृष्णः, एकचनीलः प्रदेशौ च लोहितौ स्यानामित्येचं द्वितीयो भंगः स्यात् । 'सिय कालए य नीलगाय लोहियए य' स्यात् कालश्च नीलकौ च लोहितश्च कदाविदेक प्रदेशः कृष्णः, कदाचिद् द्वौ प्रदेशौ नीलो एकश्व भंग पुनः ४०हो जाते हैं कालादि शुक्लान्त पांच वर्षों के विकसंयोग में१० भंग होते हैं फिर एकत्व और अनेकत्व को लेकर इन १०का चार से गुणा करने पर ४०भंग हो जाते हैं
'जइ तिवन्ने यदि चतुःप्रदेशिक स्कन्ध तीन वर्णों वाला होता है तो वहां ये वक्ष्यमाण भंग होते हैं 'सिय कालए य नीलए य-लोहियए य' कदा. चित् वह कृष्ण वर्ण वाला भी हो सकता है अर्थात् इसका कोई प्रदेश काला भी हो सकता है कोई प्रदेश नीला भी हो सकता है और कोई प्रदेश इसका लाल भी हो सकता है इस प्रकार से यह प्रथम भंग है 'सिय कालए नीलए य लोहियगा ये कदाचित् कोई एक प्रदेश इसका काला भी हो सकता है कोई एक प्रदेश नीला भी हो सकता है और दो प्रदेश इसके लाल भी हो सकते हैं इस प्रकार का-यह द्वितीय भंग है । 'सिय બને છે. તે આ રીતે છે જેમ કે-કાળાવણુથી ધેળાવર્ણ સુધીના પાંચ વર્ષના કિક સંગી ૧૦ દસ ભાગે બને છે. અને એકત્ર અને અનેકત્વપણામાં આ દસ ભંગના ચાર ગણું કરવાથી ૪૦ ચાળીસ ભળે થઈ જાય છે. 'जइ तिवण्णे' ने या२ प्रदेश २४
जाय तो त्या मारीत 1 थाय छे. 'सिय कालए य नीलर य लोहियए य हाय ते पाणी પણ હે ઈ શકે છે. અર્થાત્ તેને કઈ એક પ્રદેશ કાળાવણુંવાળ પણું હે ઈ શકે છે. કેઈ એક પ્રદેશ ની લાવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. તેને કોઈ એક प्रशासन ५ श छे. 41 शतना भी पडसा 10. 'सिय काल नीलए य लोहियगा य' हायित् ते ७ मे प्रदेश अणावापाणे પણ હોઈ શકે છે અને કેઈ એક પ્રદેશ નીલવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. અને તેના બે પ્રદેશ લાલ પણ હોઈ શકે છે આ રીતને આ બીજો ભંગ छ. सिय कालए य नीलगा य लोहियए य' हायित् तन मे प्रदेश १
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५९९ प्रदेशो लोहित इत्येवं तृतीयो भंगः । 'सिय कालगाय नीलए य लोहियए य' स्यात् कालको च नीलच लोहितच, द्वौ प्रदेशौ कृष्णौ एकः प्रदेशो नीलः एको लोहितश्च तदपरः प्रदेश इत्येवं चतुर्थो मंगो भवति कृष्णनीललोहितानां परस्पर संमेलनेन । 'एवं कालनीलहालिइएहिं भंगा ४' एवं कालनीलपीतश्चत्वारो भंगाः, कालव नीलश्व पीतश्चेत्येको भङ्गा, कालश्च नीलश्च पीतौ चेति द्वितीयो भाः, कालश्च नीलौ च पीतश्चति तृतीयो भङ्गः, कदाचित् कालौ च नीलश्च पीतकालए य नीलगाय लोहियए य' यह तृतीय भंग है कदाचित् एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्ण वाला भी हो सकता है कदाचित् दो प्रदेश उसके नील वर्ण वाले भी हो सकते हैं और एक प्रदेश उसका लाल धणे घाला भी हो सकता है ३'सिय कालगा य नीलए य लोहियए ' यह चतुर्थ भंग है कदाचित् उसके दो प्रदेश काले वर्ण वाले भी हो सकते हैं एक प्रदेश उसका नील भी हो सकता है और एक प्रदेश उसका लाल भी हो सकता है ४इन चार भागों में कृष्ण नील और लोहित इन वर्गों का परस्पर में संमेलन किया गया है 'एवं काल नील हालिइएहि भंगा४' इसी प्रकार से कृष्ण नील और पीत इनके परस्पर के संमेलन में ४ भंग होते हैं 'स्यात् कालश्च नीलश्च पीतश्च१, जैसे कदाचित् कोई एक प्रदेश काला होता है कोई एक प्रदेश नीला होता है और कोई एक प्रदेश पीला भी होता है 'स्यात् कालश्च नीलश्च पीतीश्वर' कदाचित् कोई प्रदेश इसका कृष्णवर्णવાળ પણ હેઈ શકે છે. કદાચિત્ તેના બે પ્રદેશ નીલવર્ણવાળા પણ હેઈ શકે છે અને તેને એક પ્રદેશ લાલવર્ણવાળા પણ હોય છે. આ રીતને આ त्री छे. 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य' तेना में प्रदेश १ વાળા પણ હોઈ શકે છે. અને તેને એક પ્રદેશ નીલવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. અને એક પ્રદેશ લાલવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. આ રીતને ચે ભંગ છે. આ ચાર લંગમાં કૃષ્ણવર્ણ. નીલવણ અને લાસવર્ણને પરસ્પર યોગ કરીને
यामा भाच्या छ ‘एवं कालनीलहालिहहिं भंगा४' मेरीत ४१ पनीaey અને પીળાવણુંને પરસ્પરમાં જવાથી ૪ ચાર ભંભે થાય છે. આ પ્રમાણે છે. 'स्यात् कालच नीलश्च पीतश्च-हायित मे प्रदेश ५१ वाम डाय અને કોઈ એક પ્રદેશ નીલવર્ણવા પણ હોય છે અને કોઈ એક પીળાવવાળે पथ लीय छे. १५3 a छे.१ 'स्यात् कालश्च नीलश्च पीताश्चर' हथित તેને કોઈ એક પ્રદેશ કાળા વાળ હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશ નીલવવાળો
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
६००
भगवतीसूत्र श्रेति चतुर्थः, तदेवं संकलनया कृष्णनील गीतैश्चत्वारो भङ्गा भवन्तीति । 'एवं कालनीलमुक्किल्लएहिं चत्तारि भंगा' एवं कालनीलशुक्लैभङ्गाश्चत्वारः, तथाहि कदाचित् कालश्च नीलश्च शुक्लश्चेति प्रथमो भंगः । कदाचित् कालश्च नीलच शुक्लौ चेति द्वितीयो भङ्गः कदाचित् कालश्च नीलौ च शुक्लश्चेनि तृतीयो भङ्गः । कदाचित् कालौ च नीलश्च शुक्लश्वत्येवं चतुर्थो भंगो भवतीति इहापि कालनील पाला होता है कोई प्रदेश नील वर्णवाला होता है और कोई दो प्रदेश पीले भी होते हैं २ 'कोलश्च नीलाश्च पीतश्च' यह तृतीय भंग है 'कदाचित् कालाश्च नीलश्च पीतश्च' यह चतुर्थ भंग है इस प्रकार से कृष्ण नील और पीत के संमेलन से ये ४ भंग होते हैं। 'एवं काल नील सुश्किल्लएहिं चत्तारि भंगा' इसी प्रकार से कदाचित् वह काला भी होता है कदाचित यह नीला भी होता है और कदाचित् वह शुक्ल भी होता है यह प्रथम मंगहै 'कदाचित् कालश्च नीलश्च शुक्लाश्च' यह द्वितीय भंग है कदाचित कालश्च नीलाश्च शुक्लश्च' यह तृतीय भंग है। 'कदाचित् कालाश्च नीलश्च હોય છે. અને કોઈ બે પ્રદેશ પીળાવણુંવાળા પણ હોય છે આ બીજો ભંગ છે. २ कालच नीलाच पीतश्व३' ४ायित् १६ मे प्रदेश १ मा डाय छे. કોઈ બે પ્રદેશ નીલવર્ણવાળા હોય છે. અને કોઈ એક પ્રદેશ પીળાવવાળો डोय है. शत मात्री 12.3 'कालाच नीलच पीतश्च तनामने અશ કૃષ્ણવર્ણવાળા હોય છે. અને એક અંશ નીલવર્ણ વાળ હોય છે, તથા બીજો એક અંશ પીળાવવાળ પણ હોય છે. એ રીતે આ ચે ભંગ છે. सेशन भने पीणा ना योगथी या२ मन छ. 'एवं कालनीलमुकिल्लएहिं चत्तारिभंगा' मे शत in Ele भने वेतनी साय यार लो भने छ. २ मा प्रभा छे. काश्च नीलश्च शुक्लश्च १, चित्त કુણુવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. કદાચિત્તે નીલવર્ણવાળ પણ હોય છે. અને हायित् पाणाg in ५ डाय छे. 40 पडे ॥ छ.१ 'कालच नीलच शुक्लावर' मे मथुपचाप जय छे. मे अनसामा डाय છે અને અનેક અંશે વેતવર્ણવાળા હોય છે. એ રીતે આ બીજો ભંગ છે. २ हथित 'कालच नीलाश्च शुक्लश्च३ ते ४ वाणा हाय छ भने અશે નીલવર્ણવાળા હોય છે તથા કેઈ એક અંશ ધેળાવર્ણવાળ હોય છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम्
६०१
,
शुक्लानां संयोगेन चत्वारो भंगा भवन्तीति । 'काललोहियहा लिह िभंगा चारि ४ एवं काललोहितपीतैश्चत्वारो भगा भवन्ति, कदाचित काल लोहितव पीतश्वत्येकः कदाचित् कालच लोहितच पीतचेति द्वितीयः कदाचित् कालच लोहितौ च पीतश्चेति तृतीयः कदाचित् कालौ च लोहितश्च पीतश्चेति चतुर्थस्तदेव संकलनया कृष्णलोहितपीतानां समवायेऽपि चत्वारो भंगा भवन्तीति । 'काललोडियसुकिल्लए हि' काललोहितशुक्लैरपि चत्वारो भङ्गाः, शुक्लश्च' यह चौथा भंग है इस प्रकार से ये कृष्णनील और शुक्ल के संयोग से ४ भंग हुए हैं । 'काल लोहियहालिएहिं भंगा बसारि' इसी प्रकार से कृष्ण लोहित और पीत इनके संमेलन से ४भंग होते हैं जैसे कदाचित् वह कृष्ण भी हो सकता है कदाचित् वह लाल भी हो सकता है और कदाचित् वह पीला भी हो सकता है १ कदाचित् वह कोला भी हो सकता है कदाचित् वह लाल भी हो सकता है और कदाचित् उसके दो प्रदेश पीछे भी हो सकते हैं२, कदाचित् उसका एक प्रदेश काला भी हो सकता है कदाचित् उसके दो प्रदेश लाल भी हो सकते हैं और कदाचित् उसका एक प्रदेश पीला भी हो सकता है ३ कदाचित् उसके दो प्रदेश काले भी हो सकते हैं २ एक प्रदेश उसका लाल भी हो सकता है और एक प्रदेश पीला भी हो सकता है इसी प्रकार से 'काल लोहिय सुकि ये रीते या त्रीले लग भने छेउ 'कालौ च नीलश्च शुक्लश्च ४' मा रीते એ શેા કુષ્ણવ વાળા હાય છે એક અશ નીલવર્ણ વાળા હાય છે. તથા એક અશ શ્વેતવણુ વાળે! હાય છે એ રીતે આ ચેાથેા ભગ મને છે. આ પ્રકારે કૃષ્ણે નીલ અને શ્વેતવણુ ના સ ંચાગથી ૪ ચાર ભંગે ખને છે. એજ रीते 'काललोहिया लिद्दरहिं भंगा चत्तारि' द्रुष्णुवर्षा, सासवणुं भने यीजा पाना ચેાગથી ચાર ભગા અને છે જે આ રીતે છે—કદાચિત તે કૃષ્ણવ પણ હાઇ શકે છે. અને કદાચિત્ તે લાલવવાળા પણ ખની શકે છે તથા કદાચિત તે પીળા વઘુ વાળા પણ હાઇ શકે છે ૧ કદાચિત્ તે કાળાવણુ વાળા પણ હાઇ શકે છે. કદાચિત્ તે લાલ પશુ હાઇ શકે છે. અને કદાચિત્ તેના બે પ્રદેશે પીળા પણ હાઇ શકે છે.ર કદાચિત તેને એક પ્રદેશ કાળાવવાળા પણ હાઇ શકે છે. કદાચિત્ તેના બે પ્રદેશેા લાલવવાળા પણ ઢાઇ શકે છે. કદાચિત્ તેના એક પ્રદેશ પીળાવ વાળો પશુ હાઈ શકે છે. ૩ કદાચિત્ તેના કે પ્રદેશે। કાળાવણુ વાળા પણ હાઈ શકે છે. તેના એક પ્રદેશ લાલ પણ હાઈ શકે છે. અને એક પ્રદેશ પીળાવ વાળા પશુ હાઈ શકે છે૪, આજ રીતે કાળા, લાલ અને ધેાળાવણુના યાગથી ૪ ચાર ભગા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०२
भगवतीसो
तथाहि-कदाचित् कालश्च लोहितश्च शुक्लश्चेति प्रथमः । कदाचित् कालश्च लोहितत्र शुक्लौ चेति द्वितीयः । कदाचित् कालश्च लोहितौ च शुक्लश्चेति तृतीयः । कदाचित् कालौ च लोहितश्व शुक्लश्चेति चतुर्थः, तदेवं कृष्णलोहितशुक्लेषु एकत्वानेकत्वाभ्यां चत्वारो भङ्गा भवन्ति युक्तिस्तु सर्वत्र पूर्वदेवेति । 'कालहालिहमुकिल्लएदि भंगा चत्तारि' कालपीनशुलैरपि चत्वारो भङ्गाः तथाहि-कालच पीतश्च शुक्लश्चेति प्रथमो भगः, कदाचित् कालश्च पीतश्च शुक्ली चेति द्वितीयः, ल्लएहि' काल लोहित और शुक्ल इन वर्गों के संयोग से भी चार मंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं-'कदाचित् कालश्च लोहितश्च शुक्लश्च१' ऐसा यह प्रथम भंग है कदाचित् उसका एक प्रदेश काला भी हो सकता है, एक प्रदेश लाल भी हो सकता है और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला भी हो सकता है १ कदाचित् कालश्च लोहितश्च शुक्लो च' ऐसा यह द्वितीय भंग है 'कदाचित् कालश्च लोहितौ च शुक्लश्च' ऐसा यह तृतीय भंग है 'कदाचित् कालौ च लोहितश्च शुक्लश्च' ऐसा यह चौथा भंग है इस प्रकार से कृष्ण लोहित और शुक्ल इनमें एकत्व और अनेकत्व को लेकर ये चार भंग हुए हैं। इस विषय में युक्ति पूर्ववत् ही है 'कालहालिद्दखविकल्लएहिं भंगा चत्तारि' कृष्ण पीत और शुक्ल इनके संयोग से जो चार भंग होते हैं वे इस प्रकार से हैं 'स्यात् कालश्च पीतश्च शुक्लश्च सन छ । माता सूत्रा२ ४३ छ , 'काललोहियसुकिल्लएहि' ते यारे समान ५२ ॥ प्रभारी छ 'कालश्च लोहितश्च शुक्लश्च' हायित् तना એક પ્રદેશ કાળાવર્ણવાળે પણ હોય છે. એક પ્રદેશ લાલવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે તથા એક પ્રદેશ ધળાવવાળો પણ હોઈ છે એ રીતે આ પહેલે M छ.१ 'कालश्च लोहितश्च शुक्लौ च' हाथित् मे प्रहे पाणी અને એક પ્રદેશ લાલવર્ણવાળ હોય છે. અને અનેક પ્રદેશે વેતવર્ણ 4 5 छ मेरीत साबीन 1 सन छ 3 हथित 'कालौ च लोहितश्च शुक्लश्च' तेन भने म gagin य श छ । અંશ લાલવર્ણવાળ હોય છે, તથા કોઈ એક અંશ ધોળાવણુંવાળે પણ હોઈ શકે છે એ રીતે ચોથો ભંગ બને છે. આ રીતે કુણુવર્ણ, લાલવણું અને વેતવણું તેમાં એકપણું અને અનેકપણાને લઈને ચાર सो भने छे. साविषयी २
४ छे. 'कालदालिहसुशिल्लएहि भंगा चत्तारि' मे शाप, पीना भने घेणा पना योगयी ४ आर लगे। मन छे ते म! प्रभा छ, 'स्यात् कालश्च
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६०३ कदाचित् कालश्च पीतौ च शुक्लश्चेति तृतीयः कदाचित् कालौ पीतश्च शुक्लश्शेति चतुर्थः, तदेवं संकलनया कृष्णपीतशुक्लेषु एकत्वानेकत्वाभ्यां चत्वारो भंगा भवन्तीति । 'नीललोहियहालिद्दएहि भंगा चत्तारि' एवं नीललोहिनपोतेश्रत्यारो यह प्रथम भंग है कदाचित् वह काला भी हो सकता है पीला भी हो सकता है और शुक्ल भी हो सकता है 'स्पात् कालश्च पीतश्च शुक्लोच २'कदाचित् वह अपने एकप्रदेश में काला भी हो सकता है दूसरे एक प्रदेश में पीला भी हो सकता है और कदाचित् अपने दो प्रदेशों में वह शुक्ल भी हो सकता है२'कदाचित् कालश्च पीतोच शुक्लश्च३' यह तृतीय भंग है कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में काला भी हो सकता है अपने दूसरे दो प्रदेशों में पीत भी हो सकता है और अपने एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है ३'कदाचित् कालो च पीतश्च शुक्लश्च' ४यह चतुर्थ भंग है इसमें वह अपने दो प्रदेशों में कदाचित् कृष्णवर्ण वाला भी हो सकता है एक प्रदेश में पीले वर्णवाला भी होता है और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है। इस प्रकार से ये एकत्व और अनेकत्व को लेकर कृष्ण पीत शुक्ल इनमें चार भंग हुए हैं। 'नील लोहियहालिदएहि भंगा चत्तारि' नील लोहित पीत पीतश्च शुक्लश्च १' दायित् ते पाणी ५५ ।।छे. पाप વાળો પણ હોઈ શકે છે અને ધોળાવવાળો પણ હોઈ શકે છે. આ રીતે मा पसे। .१ स्यात् कालश्च पीतश्च शुक्लौ चर' हायित तना એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. બીજા એક પ્રદેશમાં પીળા પણ હોઈ શકે છે, અને કદાચિત્ પિતાના બે પ્રદેશોમાં ધાળા પણ હોઈ श छ, शतना मा भानने छ २ 'कालश्च पीतौ च शुक्लश्च३' ४१. ચિત્ તે પિતાના એક પ્રદેશમાં કાળાવર્ણ વાળ હોય છે. અને પોતાના બીજા બે પ્રદેશોમાં પીળાવવાળો પણ હોઈ શકે છે, તથા એક પ્રદેશમાં ધોળાવવાળો पाहा छ, माशते त्री मने छे. 3 'कालो च पीतश्च शुक्लश्च४' આ ચોથો ભંગ પિતે પોતના બે પ્રદેશમાં કાળાવણુંવાળા હોઈ શકે છે. તથા એક પ્રદેશમાં પીળાવણું વાળો પણ હોઈ શકે છે. તથા એક પ્રદેશમાં ધળાવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. આ રીતે ચોથા ભંગને પ્રકાર છે. આ રીતે આ એકપણમાં અને અનેક પણુથી કાળા, પીળા અને ધેળાવણુંના એગથી ૪ ચાર ભંગ બન્યા છે.
'नीललोहियहालिहएहि भंगा चत्तारि' ना२१साप पर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
भगवतींसूत्र भंगास्तथाहि कदाचित् नीलश्च लोहितश्च पीतश्चेति एकः, कदाचित् नीलोलोहितः पीतौ चेति द्वितीयः, कदाचित् नीलच लोहितौ च पीतश्चेति तृतीयः, कदाचित् नीलौ च लोहितश्च पीतश्चेति चतुर्थः, तदेवं नीललोहितपीतैः एकत्वानेकत्वाभ्यां इनमें एकत्व और अनेकत्व को लेकर जो चार भंग हुए हैं वे इस प्रकार से हैं कदाचित् 'नीलच लोहितश्च पीतश्च१' कदाचित् वह नीला भी हो सकता है लाल भी हो सकता है और पीला भी हो सकता है इस प्रकार कायह प्रथम भंग है १, 'कदाचित् नीलश्च लोहितश्च पीतीच' तृतीय पद में अनेकत्व करके यह द्वितीय भंग बनाया गया है कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में नील भी हो सकता है कदाचित् दूसरे एक प्रदेश में लोहित भी हो सकता है और कदाचित् दो प्रदेशों में पीत भी हो सकता है२, दितीय पद में अनेक वचनता करके तृतीय भंग घनाया गया है जैसे-'कदाचित् नीलच लोहितौ च पीतश्च' कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में नीला भी हो सकता है कदाचित् दूसरे दो प्रदेशों में लाल भी हो सकता है और कदाचित् अपने एक प्रदेश में वह पीत भी हो सकता है३, प्रथम पद को वहुवचन में रखकर चतुर्थ भंग बनाया गया है जैसे-'कदाचित् 'नीलो च लोहितश्च पीतश्च' कदाचित् वह भिन्न २ परिणमन वाले પીળાવના એકપણાને તથા અનેકત્વપણને લઈને ચાર ભાગે બને छ. ते सूत्र॥२ मा प्रमाणे छ.-'नीललोहियहालिंदरहि' १४२ 'नीलश्च लीहितश्च पीतश्च' हाय ते से प्रदेशमा नीरवाणे ५५ डा श? છે. કદાચ એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે અને કદાચ એક પ્રદેશમાં પીળાવવાળો પણ હઈ શકે છે. આ રીતે આ પહેલે ભંગ બને છે.૧ 'नीलश्च लोहितश्च पीच' नीn अनेपणाने सन मा भीम બતાવેલ છે. કદાચ તે પિતાના એક દેશમાં નીલવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. બીજા એક દેશમાં લાલવર્ણવાળે પણ હેઈ શકે છે. તથા બે ભાગમાં પળે પણ હોઈ શકે છે.૨ બીજા પદમાં અનેક પણાને લઈને નીચે प्रमाणे श्री 1 मनापामा मा०ये। छ. १ मा प्रमाणे छ.-'नीलश्च लोहि. तौ च पीतश्च३' ४४ ते पाताना ये प्रशमा नीसाणे ५९ डा ? છે. કદાચ બીજા બે પ્રદેશમાં લાલવણુંવાળો પણ હોઈ શકે છે. અને કદાચ પોતાના એક પ્રદેશમાં તે પીળાવવાળે પણ હોઈ શકે છે. આ પ્રમાણે આ ત્રીજો ભંગ છે.૩ હવે પ્રથમ પદને બહુવચનમાં રાખીને ચોથો ભંગ स्वाभा भाव छ.रभ है-'नीलो च लोहितश्च पीतश्च४' हायता नुहा પરિણામવાળા પોતાના બે પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. કદાચ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६०५ चत्वारो भंगा भवन्तीति । 'नीललोहियमुकिल्लएहिं भंग। चत्तारि' एवं नीललोहितशुक्लैश्चत्वारो भङ्गा भवन्ति कदाचित् नीलश्च पीतश्च शुक्लश्चेति प्रथमः, कदाचित् नीलश्च लोहितश्च शुक्लौ चेति द्वितीयः, कदाचित् नीलश्च लोहितौ च शुक्लश्चेति तृतीयः, कदाचिन नीलौ च लोहितश्च शुक्लश्चेति चतुर्थः, इत्येवं नीलअपने दो प्रदेशों में नील भी हो सकता है कदाचित् एक प्रदेश में लाल भी हो सकता है और कदाचित् अपने एक दूसरे प्रदेश में पीत भी हो सकता है 'नीललोहियसुकिल्लएहिं भंगा चत्तारि' नील लोहित शुक्ल इनके परस्पर संयोग से जो चार भंग होते हैं वे इस प्रकार से हैं-कदाचित् नीलश्च लोहितश्च शुक्लश्च १-कदाचित् वह नीला भी हो सकता है लाल भी हो सकता है और शुक्ल भी हो सकता हैं इस प्रकार यह केवल नीललोहित और शुक्ल के एकत्व को लेकर प्रथम भंग बनाया गया है कदाचित् 'नीलश्च लोहितश्च शुक्लो च' कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में नीला भी हो सकता है कदाचित् वह अपने एक दूसरे प्रदेश में लाल भी हो सकता है और कदाचित् वह अपने दूसरे दो प्रदेशों में शुक्ल भी हो सकता है 'कदाचित् नीलश्च लोहितौ च शुक्लश्च' यह तृतीय भंग है इसमें द्वितीय लोहित पद को अनेक वचन में रखा गया है कदाचित् वह नील भी हो सकता है दो એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે અને કદાચ પિતાના બીજા એક ભાગમાં પીળાવણુંવાળ પણ હોઈ શકે છે ૪ એ પ્રમાણેને આ ચે ભંગ છે
હવે નીલવર્ણ, લાલવર્ણ અને વેતવર્ણના સંગથી થનારા ચાર ભંગ ४ छ. 'नीललोहियमुक्किलएहिं भंगा चत्तारि' ते २ on मा प्रमाणे छे. हाथित 'नीलच लोहितश्च शुक्लश्च'
१४ लामा नlaq पाणी पडा શકે છે. કોઈ એક ભાગમાં લાલવણુંવાળ પણ હોઈ શકે છે. અને એક ભાગમાં ધળાવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. એ રીતે આ કેવળ નીલવર્ણ, લાલવાણું અને ધોળાવણને એકવથી આ પહેલે ભંગ કહેલ .१ वी म छे. 'नीलश्च लोहितश्च शुक्लौ च२' हायपोताना એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે પણ હોય છે. તથા પોતાના બીજા એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. અને બીજા બે પ્રદેશમાં ધળાવર્ણવાળ પણ हाय छ.२ 'नीलश्च लोहितौ च शुक्लश्च' मात्री 1 छ. मामा भाग લેહિત પદને દ્વિવચનમાં કહેલ છે. કદાચ તે એક ભાગમાં નીલવર્ણવાળ પણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसो लोहितशुक्लः एकात्वानेकत्वाम्यां चत्वारो मना भवन्तीनि । 'नीलहालिद्दमुक्किल्लएहि भंमा चत्तारि' एवं नीलपीत शुक्लानां चत्वारो भङ्गाः, तथाहिकदाचित् नीलश्च पीतश्च शुक्लश्चेत्येको भङ्गा, कदाचित् नीलश्चपीतश्च शक्लो चेति द्वितीयः; कदाचित् नीलश्च पीतौ च शुक्लश्चेति तृतीयः कदाचित् नीलो च प्रदेशों में लोहित भी हो सकता है और अपने एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है३, प्रथम पद को बहुवचन में रखकर चतुर्थ भंग बनाया गया है-कदाचित् नीलो च शुक्लश्च लोहितश्च' कदाचित् वह अपने दो प्रदेशों में नील भी हो सकता है अपने एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है और एक दूसरे प्रदेश में लोहित भी हो सकता है इस प्रकार से ये नीललोहितशुक्ल में एकत्व अनेकत्व करके ४ भंग बनाए गए हैं 'नीलहालिहसुकिल्लएहि भंगा चत्तारि' नीलपीत शुक्ल इनके एकत्व और अनेक के योग से जो चार भंग बने हैं वे इस प्रकार से हैं-'कदाचित् नीलश्च पीतश्च शुक्लश्च' यह प्रथम भंग है इसमें कदाचित् वह नील भी हो सकता है पीला भी हो सकता है और शुक्ल भी हो सकता है १, 'नीलश्च पीतश्च शुक्लौ च 'कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में नीला भी हो सकता है एक दूसरे प्रदेश में पीला भी हो सकता है अपने दूसरे दो प्रदेशों में शुक्ल भी हो सकता है હિય છે. અને બે ભાગમાં લાલવણુંવાળો પણ હોય છે તથા પિતાને એક ભાગમાં ઘળાવર્ણવાળો પણ હોય છે ૩ હવે પહેલા પદને દ્વિ વચનમાં કહીને ચોથો ભંગ કહે છે. તે આ પ્રમાણે છે. 'नीलौ च शुक्लश्च लोहितश्च' होय ते पाताना लागोमां नीलामी હોય છે તથા એક ભાગમાં ધળાવર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. તથા એક ભાગમાં લાલવર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. આ રીતે આ ચેાથો ભંગ છે.૪ આ રીતે નીલવર્ણ લાલવણું અને ધેળાવણુંના એકાવ અનેકત્વથી ૪ ચાર ભંગ કહા छ मे रीत 'नीलहालिहसुकिल्लएहि भंगा चत्तारि' नीस, पीत भने વેતવણે તેના એકપણામાં તથા અનેકપણાના વેગથી ચાર ભંગ બતાવે છે. 'नीलच पीतव शुक्लश्च' मा शत २॥ पडेan anji हाय ते पोताना ભાગમાં નીલવર્ણ પણ હોઈ શકે છે. કેઈ એક ભાગમાં પીળાવવાળો પણ હોઈ શકે છે. તથા કેઈ એક ભાગમાં ધળાવર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. એ રીતે मा प छ.१ 'नीलश्च पीतश्च शुक्लौ च ४ायत पाताना लामा નીલવર્ણવાળો પણ હેય છે. તથા બીજા એક ભાગમાં પીળાવવાળો હોઈ શકે છે તથા બાકી તે બે પ્રદેશમાં ધોળાવણુંવાળો પણ હોય છે આ રીતે આ બીજો ભંગ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६०७ वीतश्च शुक्लश्चेति चतुर्थः, तदेवं नीलपीतशुक्लैः एकवाने कत्याभ्यां चत्वारो भङ्गा भवन्तीति । 'लोहियहालिहसुक्किलए हिं भंगा चत्तारि' एवं लोहितपीतशुक्लै. श्चत्वारो भंगास्तथाहि कदाचित् लोहितश्च पीतश्च शुक्लश्चत्येकः कदाचित् लोहितत्र पीतश्च शुक्लौ चेति द्वितीयः, कदाचित् लोहितश्च पीतौ च शुक्लश्चेति यह द्वितीय भंग है ३, कदाचित 'नीलश्च पीलो च शुक्लश्च' यह तृतीय भंग है इसमें कदाचिन वह एकप्रदेश में नीला भी हो सकता है अपने दूसरे दो प्रदेशों में पीला भी हो सकता है और एकप्रदेश में वह शुक्ल भी हो सकता है ३ 'कदाचित् नीली च पीतश्च शुक्लश्च' यह चतुर्थ भंग है इसमें कदाचित् वह अपने दो प्रदेशों में नीलवर्णवाला भी हो सकता है एकप्रदेश में पीले वर्ण वाला भी हो सकता है
और एक दूसरे प्रदेश में वह शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है इस प्रकार से ये नीलपीत और शुक्लवर्णों की एकता एवं अनेकता में चार भंग हुए हैं। 'लोहियहालिहसुकिल्लएहि भंगा चत्तारि' इसी प्रकार से लोहितपीत और शुक्ल इन वर्गों की एकता और अनेकता में जो ४ भंग होते हैं वे इस प्रकार से हैं-'कदाचित् लोहितश्च पीतश्च शुक्लश्च कदाचित् वह लोहित भी हो सकता है पीत भी हो सकता है और शुक्ल भी हो सकता है ऐसा यह प्रथम भंग है कदाचित् 'लोहितश्च छ.२ 'नीलश्व पीतौ च शुक्लश्च' मा शत भात्री म छे. तमा यित् તે પિતાના એક ભાગમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. બીજા બે ભાગમાં પીળાવર્ણવાળો પણ હોય છે તથા એક ભાગમાં ધળાવર્ણવા પણ હોય છે ૩ मा प्ररे भात्री ल ह्यो छे. 'नीलौ च पीतश्च शुक्लश्च' मा यथा ભંગમાં કદાચ તે પોતાના બે પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે અને એક પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળો પણ હેઈ શકે છે અને બીજા પ્રદેશમાં ધૂળ વર્ણવાળા હોય છે. આ ચેાથો ભંગ છે. આ નીલવર્ણ પીળાવણ અને ઘેળાવર્ણના એકપણા અનેકપણથી ચાર ભંગ કહા છે.
હવે લાલવણું પીળાવણું અને ધોળાવર્ણના વેગથી બનતા ભંગ માટે सूत्र॥२ सूत्र ४ छ 'लोहियहालिसुकिल्लएहि भंगा चत्तारि' सास, पीपा भने વેળાવણના એક પણું અને અનેક પણાના વેગથી પણ ચાર ભંગો કહ્યા છે ते प्रमाणे . लोहितश्च पीतच शुक्लच' हाय ते सातवाना ५५ હોઈ શકે છે. કેઈવાર તે પીળાવર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. અને કેઈવાર तघेणा पाण। पाश छे. मारीते पहा .१ लोहितश्च
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८
भगवती तृतीयः कदाचित् लोहितौ च पीतश्च शुक्लश्चेति चतुर्थः, तदेवं लोहितपीतशुक्लेषु एकत्वानेकत्वाभ्यां चत्वारो भङ्गा भवन्तीति । 'एवं एए दस तियासंयोगा' एवमेते दशत्रिकम योगाः, तत्र कालनीललोहितानां समवेतानामेकः, कालनीलपीता पीतश्च शुक्लौ च' कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला भी हो सकता है एक दुसरे प्रदेश में पीतवर्णवाला भी हो सकता है
और अपने दो प्रदेशों में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है २ 'कदाचित् 'लोहितश्च पीतौ च शुक्लश्च' कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में लाल वर्णवाला भी हो सकता है दूसरे दो प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला भी हो सकता है और किसी एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ३ । 'कदाचित् लोहितौ च पीतश्च शुक्लश्च' यह चतुर्थ भंग है इसमें कदाचित् ६ह अपने दो प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है । इस प्रकार से लोहितपीत और शुक्लवर्ण इनके एकत्व और अनेकत्व में ये चार भंग बने हैं ‘एवं एए दस तिया संजोगा' इस प्रकार से ये १० त्रिकसंयोग हैं इनमें समवेत हुये कालेनीले पीतश्च शुक्लौ च' य पाताना में प्रदेशमा aaqyा बाई બીજા એક ભાગમાં પીળાવર્ણવાળે પણ હેઈ શકે છે. અને બીજા બે मागीमा घाणावा । डाय छ, भाशते भी 1 ही छ.२ 'लोहितश्च पीतौ च शु+उश्च' ४ाय ते पाताना २ प्रदेशमi aanाणे। मनी શકે છે. બીજા બે પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. અને કઈ मे प्रदेशमा घाणे। डेय छे. मे रीते 24 श्रीन 12. लोहिसौ च पीतश्च शुक्लश्च' ।।२ ते पाताना में प्रदेशमi alag'नो डाय છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં ધળાવર્ણવાળે હોય છે. આ રીતે લાલવર્ણ પીળાવણું અને ધોળાવતા એકપણામાં અને અનેક पथामा यार सामने छ. ‘एवं एए ! दस तिया संजोगा' को शत माना ત્રિક સગમાં એટલે કે ત્રણના એગમાં દસ ભેગે બને છે તે આ રીતે છે.
આમાં મળેલા કાળાવણું, નીલવર્ણ અને લાલવણને ૧ એક ત્રિક સંગીલંગ હોય છે.૧ તેજ રીતે કાળાવણું નીલવર્ણ અને લાલ વર્ણન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६०१ समवेतानां द्वितीयः, कालनीलशुक्लानां तृतीयः, काललोहितपीतानां चतुर्थः, काललोहितशुक्लानां पञ्चमः, काळपीतशुक्लानां षष्ठः, नीललोहितपीतानां सप्तमः, नीललोहितशुक्लानामष्टमः, नीलपीतशुक्लानां नवमः, लोहिसपीत शुक्लानां दशमः, एते दश त्रिकसंयोगाः कथिताः । 'एक्केक्के संजोए चत्तारि भगा' एकैकस्मिन् त्रिकसंयोगे चत्वारो भङ्गा भरन्ति यथा-'लिय कालए य नीलए य लोहियए य १, सिय कालए य नीलए य लोहियगा य २, सिय कालए य नीलगाय लोहियए य ३, पिय कालगाय नीए य लोहियए य ४' इत्येवं
और लोहित वर्ण का एक त्रिकसंजोग है, समवेत हुए काले नीले पीत इनका द्वितीय त्रिक संयोग हैं समवेत काले नीले और शुक्ल इनका तृतीय त्रिक संयोग है काले लाल और पीले इनका त्रिकसंयोग चतुर्थ है काल लोहित और शुक्ल इसका पांचवां त्रिक संयोग है काले पीले और शुक्ल इनका त्रिक संयोग छठा है । नील लोहित और पीत इनका त्रिक संयोग सातवां है नीललोहित शुक्ल इन तीनों का संयोग आठवां है नील पीस और शुक्ल का नव वां और लोहित पीत एवं शुक्ल का १० वां त्रिकसंयोग है, इस प्रकार से ये १० त्रिक संयोग कहे गए हैं। 'एक्केके संजोए चत्तारि भंगा' एक एक त्रिकसंयोग में ४-४ भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं -'सिय कालए य नीलए य लोहियए य १ 'सिय काल ए य नीलए य लोहियगा य २' सिय कालए य नीलगाय लोहियए य ३' 'मिय काल गाय नीलए य लोहियए य ४'
ગથી બીજે ત્રિક સંયોગી ભંગ બને છે ૨ કાલવ, નીલવર્ણ અને ધૂળ વણના ચોગથી ત્રિક સંયોગી ત્રીજે ભગ બને છે. ૩ કાળોવણું, લાલવણું, પીળાવણના વેગથી ત્રિક સંચગી ચોથો ભંગ બને છે. તેમ સમજવું.૪ કૃષ્ણવર્ણ, લાલવણ અને ધેળાવણુના ચેગથી ત્રિક સગી પાંચમો ભંગ બને છે.૫ કાળ વર્ણ, પીળાવણું અને ધોળાવર્ણના ચોગથી છઠ્ઠો ત્રિક સંયોગી ભંગ બને છે.૬ નીલવર્ણ, લાલવણ, અને પીળાવર્ણના યોગથી ત્રિક સગી સાતમે ભંગ બને છે.૭ નીલર્ણ, લાલવણું અને ધેળાવણુંના વેગથી ત્રિક સંયોગી આઠમે ભંગ બને છે ૮ નીલવર્ણ, પીળાવણું અને ધેળાવણના યોગથી ત્રિક સગી નવમે ભંગ બને છે તે તથા લાલવઈ, પીળાવણ અને ધૂળા વર્ણના વેગથી ત્રિક સંયેગી દસમે ભંગ બને છે. ૧૦ આ રીતે દસ ભંગ
वामां माव्या छे. तेना एकके के संजोर चंत रि भंगा' से थे कि सयारामा ४० याजीस मगे। थाय छे. प्रमाण छ. 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य' 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य२' 'सिय कालए य नीलगा य लोहियर य३' 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य४' मा प्ररे त्रि.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१०
भगवती सूत्रे
रूपेण एकस्मिन् एकस्यानेकत्वाभ्यां चत्वारो भंगा भवन्ति 'सब्वे ते चत्तालीसं भंगा' सर्वे ते चत्वारिंशदभंगा : ४० । एकैकस्मिन् चतुर्भेदे सति दशानां चतुः संख्या गुणने चत्वारिंशदभवतीति भावः । 'जड़ चवन्ने' यदि चतुर्वर्णः चतुः प्रदेशिकः स्कन्धस्तदा 'सिय कालए नीलए लोहियए हालिदए य' स्यात् कालकः atest लोहितक: हारिद्रकश्व, कदाचित् कालो नीलो लोहितः पीतश्चेति प्रथमः, 'सिय कालए नीलए लोहियए सुकिल्लए य' स्यात् कालको नीलको लोहितकः शुक्लश्चेति द्वितीयः' 'सिय कालए नीलए हालिदए सुक्किल्लए य' स्यात् कदाचित् इस प्रकार एक त्रिक संयोग में एकत्व और अनेकत्व को लेकर ये चार भंग होते हैं 'सव्वे ते चत्ताल' संभंगा' अतः १० त्रिक संयोग के वे सब भंग मिलकर ४० चालीस हो जाते हैं ।
9
'जह चउन्ने' यदि वह चतुः प्रदेशिक स्कन्ध चार वर्णों वाला होता हैं तो इस प्रकार से वह चार वर्णों वाला हो सकता है - 'सिय कालए नीलए लोहियए हालिए य' कदाचित् वह काले वर्णों वाला भी हो सकता है नीलवर्ण वाला भी हो सकता है लालवर्ण वाला भी हो सकता है और पीले वर्ण वाला भी हो सकता है? इस प्रकार की यह प्रथम भंग है 'सिय कालए य नीलए य लोहियए सुकिल्लए य' कदाचित् वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला भी हो सकता है एक दूसरे प्रदेश में नीलवर्ण वाला भी हो सकता है तीसरे एक प्रदेश में लालवर्ण वाला भी हो सकता है और चौथे एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता
સૉંચાગી ભગેામાં એકપણામાં અને અનેકપણામાં ચાર ભગા ઉપર મુજબ मने छे. 'सव्वे ते चत्तारि भंगा' या प्रहारथी पडेला उडेल त्रिः संयोगी તમામ ભંગા મળીને ૪૦ ચાળીસ ભંગા બને છે. હવે સૂત્રકાર ચાર પ્રદેશ बाजा स्कुधना लौंगो सतावे छे. 'जइ चउवन्ने' ले ते यार प्रदेशवाणी સ્કંધ ચાર વર્ણોંવાળા હાય તે। આ નીચે કહ્યા પ્રમાણે તે ચારવાવાળા होई शडे छे. - ' सिय कालर य सिय नीलए य लोहियए हालिहए य' उहाथ તે કાળા વણુ વાળા હાઈ શકે છે. નીલ વણુ વાળા પણ હાઇ શકે છે, લાલ વણુ વાળા પણ હાઈ શકે છે. અને પીળા વણુ વાળા પણ હોઈ શકે છે. આ रीतने। आा पडे थे! लग यार प्रदेशी २५ धन। छे । सिय कालए य नीलए य लोहियए य सुकिल्लए य' उहाथ ते ४ प्रदेशमां अजा वर्षावाणी होय छे. जीन એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળે! પણ હાઈ શકે છે. ત્રીજા એક ભાગમાં લાલ વણુ વાળા પણ હાઈ શકે છે. અને ચેાથા એક પ્રદેશમાં ધેાળા વઘુ વાળે! પણ होश छे, या रीते जीने लग जाने छे. २ 'सिय कालए नीलए हालिएय'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६११ कालको नीलकः पीतकः शुक्लश्वेति तृतीयः। 'सिय कालए लोहियए हालिहए सुकिल्लए य' स्यात्-कदाचित् कालको लोहितकः पीतका शुक्लकश्चेति चतुर्थः । 'सिय नीलए लोहियए हालिद्दए सुकिल्लए य' स्यात् कदाचित् नीलको लोहितकः पीतकः शुक्लकश्चेति पञ्चमो भंगः, 'एवमेव चउक्कगसंजोए पंचभंगा' एवम् - पूर्वोक्तपकारेण एते चतुष्कसंयोगे पश्च भंगा भवन्तीति। 'एए सव्वे नउई भंगा' एते सर्वे नवतिर्भङ्गा, तथाहि-असंयोगे पश्च ५, द्विकसंयोगे चत्वारिंशत् ४०, है २ 'सिय कालए नीलए हालिद्दए सुकिल्लए य' कदाचित् वह किसी एक प्रदेश में कालेवर्ण वाला भी हो सकता है किसी एक प्रदेश में नीलेवर्णवाला भी हो सकता है किसी एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला भी हो सकता है और किसी एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है ३ 'सिय कालए लोहियए हालिद्दए सुक्किल्लए य' कदाचित् वह किसी एक प्रदेश में वह कृष्णवर्ण भी हो सकता है किसी एक प्रदेश में लालवर्ण वाला भी हो सकता है किसी एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला भी हो सकता है और किसी एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ४ 'सिय नीलए लोहियए हालिद्दर सुश्किल्लए य' कदाचित् वह किसी एक प्रदेश में नीलवर्ण वाला भी हो सकता है किसी एक प्रदेश में लालवर्ण वाला भी हो सकता है किसी एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला भी हो सकता है और किसी एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ५इस पूर्वोक्त प्रकार से ये चतुष्कसंयोग में पांच भंग होते हैं । 'एए सव्वे नउई भंगा' इस प्रकार से ९० भंग वर्ण को आश्रित करके यहां चतुः प्रदेशी स्कन्ध में हुए हैं असंयोग में ५ भंग द्विकसंयोग में ४०, त्रिकसंयोग
सुकिल्लए य' हाय 5 भागमा ते जा १ वाणे। डाय छे. असे ભાગમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. અને કેઇ એક ભાગમાં ધોળા વર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. એ પ્રમાણેને ચાર પ્રદેશી સ્કંધને ત્રીજો ભંગ બને છે. ૩. 'सिय कालए लोहियए हालिइए सुकिल्लए य' य ते पोताना 5 मे પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. કેઈ એક ભાગમાં પીળા વર્ણવાળ પણ હેઈ શકે છે અને કેઈ એક ભાગમાં ધેળા વર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. આ રીતે પૂર્વોક્ત माथी या२ सयाजणीना म पांय सगी मने छ, 'एए सव्वे नउई भंगा' આ ચાર સગી ભંગામાં વર્ણ સંબંધી ૧૦ દસ ભંગ બન્યા છે. અસંગી પ પાંચ અંગે કહ્યા છે. ત્રિક સામાં ૪૦ ચાળીસ અંગે તથા ત્રિક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२
भगवतीसत्रे त्रिकसंयोगे पश्चचत्वारिंशत् ४५, एवं सर्वसंकलनया नवति ९० । पश्चानामपि पञ्चचतुष्कसंयोगा भवन्ति ते च सूत्रे एवं प्रदर्शिताः, एक द्वित्रि चतुर्वर्गेषु पश्च चत्वारिंशत् पश्च चत्वारिंशत् पश्चानां भङ्गानां भावान्नवतिभंगा भवन्तीति वर्णसावधिभंगविचारः । 'जइ एगगंधे' यदि एकगन्धः चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवेत् तदा 'सिय सुबिमगंधे य १ सिय दुभिगधे य २' स्यात् सुरभिगन्धवान् स्यात् दुरभिगन्धवान् , कदाचित् सुरभिगन्धवान् भवेत् चतुर्णामपि प्रदेशानामेक सुरमिगन्धवत्वात् , कदाचित् दुरभिगन्धवान् वा भवेत् चतुर्णामपि प्रदेशानां समानतया दुरभिगन्धवत्वात् । 'जइ दुगंधे सिय मुभिगंधे य दुन्भिगंधे य' यदि द्विगन्धस्तदा स्यात्-कदाचित् सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्च मदेशद्वये सुरभिगन्धव में ४० और चतुस्संयोगी ५ पांच कुल मिलाकर ९० हो जाते हैं। पांचो वर्गों के पांच ही चतुष्क संयोग होते हैं जोकि सूत्र में ही दिखला दिये गये हैं इस प्रकार का यह भंग विचार वर्णों को आश्रित करके हुआ है । अब गन्ध को लेकर भंगविचार किया जाता है-'जइ एगगंधे सिय सुभिगंधे य १ दुनिभगंधे य २' यदि वह चतुःप्रदेशी स्कन्ध गंधवाला होता है तो इस सामान्य कथन में इस प्रकार से वह गंधवाला हो सकता है-कदाचित् वह सुरभिगंध वाला हो सकता है १ या कदाचित् वह दुरभिगंध वाला हो सकता है २ जब उसके चारों ही प्रदेश एक सुरभिगंध वाले होते हैं तो वह सुरभिगंध वाला होता है ?
और जब उसके चारों ही प्रदेश एक दुरभिगंवरूप से परिमित होंगे तो वह दुरभिगंध वाला होता है २ 'जह दुगंधे सिय सुन्भिगंधे य दुविभगंधे य ४' 'यहां पर चार का अङ्क दिया है सो चार भंग इस સગમાં ૪૫ પિસ્તાળીસ એ બધા કુલ મળીને ૯૦ નેવું ભંગ બને છે. પાંચ વર્ણોના ચતુ સંયેગી પંચ જ અંગે કહ્યું છે. જે સૂત્રમાં જ કહ્યા. છે. આ વર્ણ સંબંધી ભગોને વિચાર કરવામાં આવે છે.
व ५ समधी लगानी विया२ ४२वामां माव छ.--'अइ एग गंधे सिय सुभिगंधे य१ दुभिगधे य२' ले ते या२ प्रदेशवाजी २४५ मध ગણવાળે હોય છે. તો આ સામાન્ય કથનમાં આ રીતે તે ગંધ ગુણવાળો બને છે. કદાચ તે સુંગધવાળો હોય છે. અથવા કદાચ તે દુગધવાળો હાઈ શકે છે.૧ જ્યારે તેના ચારે ભાગે એક સુગંધવાળા હોય છે ત્યારે તે સગંધવાળ હોય છે. ૨ અને જ્યારે તેના ચારે ભાગો એક દુર્ગધ રૂપથી परिशुभ छ ॥२ ते माजी उय छे. 'जइ दुगंधे सिय सुभिगंधे य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६१३ त्वात् प्रदेशद्वये दुरभिगन्धवत्वात् अवयविनि गन्धद्वयं भवतीति । 'रसा जहा वन्ना' रसा यथा वर्णाः, वर्णवद्रसेष्वति भङ्गाः ज्ञातव्यास्तथाहि-यदि एकरसचतुःप्रदेशिकः स्कन्धस्तदा कदाचिन् तिक्तश्च कदाचित् कटुमश्च कदाचित् कपायश्च कदाचिदम्लश्च कदाचिन्मधुरश्चेति पञ्चमङ्गाः, यदि रसद्वयवान् तदा स्यात् तिक्तश्च कटु कश्च ?, स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च २, स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च ३, स्यात् प्रकार होते हैं- इनमें से पहला भंग लिखा गया है। २-'सिय सुन्भिगंधे य दुबिभगंधा य' ३ सिय सुबिभगंधा य दुन्भिगंधे य । ४ सिय सुन्भिगंधा य दुन्भिगंधा य' यदि वहचतुष्प्रदेशिक स्कंध दो गंध वाला होता है, तो वह दो प्रदेशों में सुरभिगंध वाला और दो प्रदेशों में दुरभिगंध वाला हो सकता है इस प्रकार से चतुष्प्रदेशी स्कन्धरूप अवयवी में युगपत् दो गंध गुग हो सकते हैं। 'रसा जहा वन्ना' इस सूत्र का तात्पर्य ऐसा है कि रसों को आश्रित करके जो यहाँ भंगविचार किया जावेगा तो वह भंगविचार वर्गों में जिस प्रकार से भंग विचार किया गया है उसी प्रकार से कर लेना चाहिये अर्थात् यदि चतुःप्रदेशिक स्कन्ध एक रस वाला होता है तो कदाचित् वह तिक्त भी हो सकता है या कदाचित् वह कटु भी हो सकता है या कदाचित् वह कषायले रस वाला भी हो सकता है या कदाचित् वह अम्लरस वाला भी हो सकता है या कदाचित् वह मधुररस वाला भी हो सकता है इस प्रकार टभिगंधे यत या प्रदेश २४ मे पाणी हाय छ तातो प्रो. શેમાં સુગંધવાળો હોય છે. અને બે પ્રદેશમાં દુર્ગધવાળો હોય છે આ રીતે ચાર પ્રદેશી ઢંધ રૂપ અવયવીમાં એકી સાથે બે ગંધ ગુણ હોઈ શકે છે ૩ _ 'रसा जहा वन्ना' । सूत्रन तात्पर्य से छे ४-२सोना समयमा ભગો બને છે તે વર્ણોના સંબંધમાં જે રીતે અંગે કહ્યા છે તે પ્રમાણે સમજવા અર્થાત જે ચાર પ્રદેશી સ્કંધ એક રસવાળે હોય તે કદાચ તે તીખા રસવાળો પણ હોઈ શકે છે. અથવા કડવા રસવાળો પણ હોઈ શકે છે. કદાચ તે કષાય તુરા રસવાળો પણ હોઈ શકે છે. અથવા કદાચિત તે ખાટા રસવાળો પણ હેય છે. કદાચ તે મધુર-મીઠા રસવાળો પણ હોઈ શકે આ રીતે આ પાંચ ભગે અહિયાં બને છે. જે તે ચા૨ પ્રદેશી ધ બે રસવાળે હેય તે કદાચ તે તીખા અને કડવા રસવાળો હોય છે. અથવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्रे तिक्ताश्च कटुकाश्च ४, स्यात् तिक्तश्च कषायश्च अत्रापि तिक्त कटुकभङ्गवत् चत्वारो भङ्गाः, तिक्तकषाययोरेकत्वानेकत्वाभ्यामवसे याः । स्यात् तिक्तश्च अम्लश्च अत्र तिक्ताम्लयोरेकस्वानेकत्वाभ्यां चत्वारो भंगाः, स्यात् तिक्तश्च मधुरश्च ४, स्यात्
से ये पांच भंग यहां होते हैं यदि वह चतुष्पदेशिक स्कन्ध दो रसों वाला होता है तो कदाचित् वह तिक्त और कटु रस वाला भी हो सकता है १ या उसका एक प्रदेश तिक्त रसवाला हो सकता है और ३ प्रदेश कटुक रस वाले भी हो सकते हैं २, या ३ प्रदेश उसके तिक्त रसवाले हो सकते हैं और १ प्रदेश कटु रसवाला भी हो सकता है ३, या अनेक अंश उसके तिक्त भी हो सकते हैं और अनेक अंश उसके कटुक रस वाले भी हो सकते हैं ४, तिक्त और कटुक रस के द्विक संयोग में जैसे ये ४ भंग उनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं उसी प्रकार से तिक्त और कषाय रस के द्विक संयोग में भी उनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हो जाते हैं जो इस प्रकार से हैं-स्थात् तिक्तश्व कषायश्च १, स्थात् तिक्तश्च कषायाश्च २, स्थात् तिक्ताश्च कषायश्च ३ स्थात् तिक्ताश्च कषायाश्च ४ स्यात् 'तिक्तश्च अम्लश्च' यहां पर तिक्त अम्ल के एकत्व अनेकत्व को लेकर पूर्वोक्त रूप से ४ તેને એક પ્રદેશ તીખા રસવાળો હોય છે. અને ત્રણ પ્રદેશ કડવા રસવાળે પણ હેઈ શકે છે. અથવા તેના ત્રણ પ્રદેશ તીખા રસવાળા હોય છે. તથા એક પ્રદેશ કડા રસવાળો પણ હોય છે. ૩ અથવા તેના અનેક અંશે તીખા રસવાળા પણ હોય છે તથા અનેક અશે કડવા રસવાળા હોય છે. ૪ તીખા અને કડવા રસના દ્વિજ સંગમાં તેના એકત્વ અને અનેકત્વમાં આ ચાર ભેગે જેવી રીતે કહ્યા છે. તેવી જ રીતે તીખા અને કષાય રસના દ્વિક સંગમાં પણ એકવ અને અનેક પણામાં ૪ ચાર અંગે બને छ. रे । प्रमाणे छ. स्यात् तितश्च कषायश्च ? स्यात् तिक्तश्च कषायाश्च२ स्यात् तिक्ताश्च कषायश्व३ स्यात् तिताश्च कषायाश्च' माडियां ती मने पाय-तु२॥ રસના એકપણું અને અનેકપણાને લઈને પર્વોક્ત ૪ ચાર ભંગ બન્યા છે. એજ રીતે તીખા અને ખાટા રસના એકપણમાં અને અનેકપણામાં ચાર અંગે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम्
६१५
-
-
-
कदुकश्च कषायश्च ४, कटु कश्च अम्लध ४, कटु कश्च मधुरश्च ४, कषायश्च अम्लश्च ४, कषायश्च मधुरश्च ४, स्थात् अम्लश्च मधुरश्च ४, एवमेते दशद्विकसंयोगाः भंगाः, पुनश्चत्वारिंशद् भवन्तीति। यदि त्रिरसस्तदा स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च १। भंग कर लेना चाहिये 'स्यात् तिक्तश्च मधुरश्च' यहां पर भी तिक्त और मधुरता के एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग पूर्वोक्त रूप से ही कह लेना चाहिये इसी प्रकार से स्यात् तिक्तश्च अम्लव' इन दो के संयोग में भी चार भंग इनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हुए हैं ऐसा जानना चाहिए इसी प्रकार से 'स्थात् तिक्तश्च मधुरश्च' यहां पर तिक्त और मधुर के मेल से एकत्व और अनेकत्व की अपेक्षा लेकर ४ भंग होते हैं ऐसा जानना चाहिये तथा कटुक और कषाय रस के मेल से इनकी एकता और अनेकता में भी ४ भंग होते हैं कटुक और अम्ल रस के मेल में इनकी एकता और अनेकता में ४ भंग होते हैं तथा कटु और मधुर रस के मेल में इनकी एकता और अनेकता को लेकर ४ भंग हुए हैं ऐसा समझना चाहिए इसी प्रकार से 'कषायश्च अम्लश्च ४ कषायश्च मधुरश्च ४' यहां पर भी ४-४ भंग हुए हैं तथा 'स्थात् अम्लश्च मधुरश्च ४' इस प्रकार के कथन में भी इनकी एकता
और अनेकता को लेकर ४ भंग हुए हैं ऐसा जानना चाहिए इस प्रकार से दश द्विक संयोग के ४-४ भेद होने से सब भंग मिलाकर ४० भंग ४. तथा 'स्यात् तितश्च मधु'श्च' तामा भने मधुर २सना ४५मा भने भने५९मा ५४ यार सग पूरित रीत सम सेवा से शत 'स्यात् तिक्तश्च अम्लश्च' ती मने पाट! २सना येसमा ५५ तना ५g! તથા અનેકપણાને લઈને ૪ ચાર ભંગ કહ્યા છે તેમ સમજવું. તેજ પ્રમાણે 'स्पात् तिक्तश्च मधुरश्च' माडियां पशु तीमा भने मधु२२सना पाभा तथा અનેકપણામાં ૪ ચાર અંગે કહ્યા છે તથા કડવા અને કષાય રસના રોગથી તેના એકત્વ અને અનેકપણામાં પણ ૪ ચાર ભંગ કહ્યા છે. કડવા અને ખાટા રસના વેગમાં તેને એકપણું અને અનેકપણાને લઈને ચાર ભંગ કહ્યા છે. તથા કડવા અને મધુર રસના રોગથી તેના એકપણ અને અનેક ५९याने सन २२ मा मन छ. म समन्यु. से शत 'कषायश्च अम्लश्च कषा यश्च मधुरश्च' षाय-तुरा मने पाटर २सना ५। भने अने. કપણાથી જ અંગે કહ્યા છે તથા કષાય-તુરા અને મધુર રસના એકપણામાં भने अनेमा यार भी समझा. तथा 'स्यात् अम्लश्च मधुरश्च४' माटा અને મધુર રસના એકપણમાં અને અનેક પણામાં ૪ ભંગ સમ જવા. આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्वे
स्यात् तिक्तश्च कटुश्च कषायाव २। स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायश्च ३, स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कपायश्चेति चतुर्थः। एवं तिक्तकटुकाम्लैरपि चत्वारो भंगाः । एवं तिक्तकटुमधुरैश्चत्वारः, एवं तिक्तकषायाम्लैश्चत्वारो भेदाः, एवं तिक्तकषायहो जाते हैं। यदि वह चतुःप्रदेशिक स्कन्ध तीन रसों वाला होता है तो इस प्रकार से वह तीन रसों वाला हो सकता है-'स्थात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च १' कदाचित् वह तिक्तरस वाला भी हो सकता है कटुक रस वाला भी हो सकता है और कषाय रस वाला भी हो सकता हैं १ अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटु कश्च कषायाश्च कदाचित् वह एक प्रदेश में तिक्त रस वाला भी हो सकता है एक दूसरे प्रदेश में कटुक रस वाला भी हो सकता है और अपने दो प्रदेशों में वह कषाय रस वाला भी हो सकता है २ अथवा 'स्थात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायश्च' वह अपने एकप्रदेश में तिक्तरस वाला भी हो सकता है दो प्रदेशों में कटुक रस वाला भी हो सकता है और अपने एक प्रदेश में कषायरस धाला भी हो सकता है ३ अथवा स्यात् तिक्ताश्च कटु कश्च कषायश्च' वह अपने दो प्रदेशों में तिक्तरस वाला भी हो सकता है एक प्रदेश में कटुकरस वाला भी हो सकता है और एक दूसरे प्रदेश में कषायरस
રીતે બ્રિકસંગી ૧૦ દસ ભેગોન ૪-૪ ચાર ભેદે બનતા હોવાથી તમામ મળીને કુલ ૪૦ ચાલી ય ભંગ થઈ જાય છે.
જે તે ચાર પ્રદેશી કંધ ત્રણ રસે.વાળે હોય છે તે તે આ રીતે ત્રણ २सोपाजो ४२ छ. 'स्यात् तिक्तश्च कटुमश्च कषायश्च' ४४ाय ते तीमा २सपाणी પણ હોઈ શકે છે. અને કષાય રસવાળો પણ હોઈ શકે છે. આ पडसे न द्या छ १ मा 'स्यात् तिक्तश्च कटु कश्च कषायाश्चर' કદાચ તે પોતાના એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો પણ હોઈ શકે છે. તથા બીજા એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે હેઈ શકે છે, તથા બે પ્રદેશોમાં उपाय २वाणी ५५ उय छे. मामी 1 छ. २ 'स्थात् तिक्तश्च कटुकाश्च कष यश्च' ते पाताना में प्रदेशमा तामा २सवाणो ५ श छ. में પ્રદેશોમાં કડવા રસવાળો પણ હોઈ શકે છે. અને એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા २सवामी श छ. म शत त्रीले यो छ.3 अथवा स्यात् तिताश्च कटु कश्च कषायश्च' ते पोताना से प्रदेशमा तीमा २साको ५४ लाश છે, એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો પણ હોઈ શકે છે. અને એક પ્રદેશમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६१७ मधुरैश्चत्वारो भंगाः, एवं तिक्ताग्लमधुरैरपि चत्वारो भंगाः, एवं कटु कषायाम्लानामपि ४, एवं कटुकपायमधुराणाम् ४, एवं कटुकाम्लमधुराणाम् , एवं कषा. याम्लमधुराणामपि च वारो भंगा, एवमेते दश त्रिकसंयोगाः, एकैकस्य संयोगे. चत्वारो भेदाः, सर्वे ते चत्वारिंशभेदा भवन्तीति । एवं चतुष्कसंयोगे वर्णवदेव वाला भी हो सकता है ४ जिस प्रकार से ये ४ भंग तिक्तरस को प्रधान करके और उसके साथ कटु और कषाय रम को रख करके उनकी एकता और अनेकता में किये गए हैं इसी प्रकार से तिक्त कटुक के साथ अम्लरस को जोड़कर उनकी एकना अनेकता में ४ भंग घना लेना चाहिये तथा तिक्त कटुक के साथ मधुर रस को जोड़कर उनकी एकता अनेकता में ४ भंग बना लेना चाहिए इसी प्रकार से तिक्त कषाय और अम्लरस इनको युक्त करके ४ भंग इनकी एकता और अनेकता में बना लेना चाहिये तथा तिक्त कषाय और मधुर इनकी एकता और अनेकता में ४ भंग बना लेना चाहिये तथा तिक्त अम्ल और मधुर इनको युक्त करके इनकी एकता अनेकता में ४ भंग बना लेना चाहिए अब तिक्त पद को छोड़कर उसके स्थान में कटुक पद रखकर और उसके साथ कषाय एवं अम्लपद को युक्तकर कटुककषाय अम्ल इनके चार भंग इनकी एकता अनेकता में बना लेना चाहिए तथा कटुककषाय मधुर इनके भी इनकी एकता और अनेकता में ४ भंा बना लेना
કષાય તુરા રસવાળો પણ હોય છે. આ રીતે ચૂંથો ભંગ કહ્યો છે. ૪ તીખા રસને મુખ્ય બનાવીને અને તેની સાથે કડવા અને કષાય રસને રાખીને તેના એકપણ અનેકપણમાં જે રીતે ચાર ભંગો કહ્યા છે. તે જ રીતે તીખા અને કડવા રસની સાથે ખાટા રસને વેગ કરીને તેની એકતા અને અનેકતામાં ૪ ચાર અંગે સમજવા. તેમજ તીખા –કષાય, ખાટા રસનો ચુંગ કરીને તેના એકપણ અને અનેકપણામાં ૪ ચાર ભંગ કહી લેવા. તેજ પ્રમાણે તીખા, કષાય, અને મધુર રસના એકપણું અને અનેકપણામાં ૪ ભાગે કહી લેવા. તથા તીખા, ખાટા અને મીઠા રસના એકપણામાં અને અનેકપણામાં ચાર ભાગ કહેવા.
હવે તીખા રસને છોડીને અને તેના સ્થાને એક કડવા રસને જીને અને તેની સાથે કષાય, ખાટા રસને અને કડવા-ઉપ ય- અને ખાટા રસના ૪ ચાર અંગે તેની એકતા અને અનેકપણમાં સમજી લેવા. તથા કડવાકષાય-અને મધુર રસના એકપણું અને અનેકપણામાં ચાર ભંગ કહેવા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१८
भगवतीसूत्रे
रसेऽपि संयोगप्रकाराः स्वयमेवोहनीयाः ॥ ' जइ दुफा से जहेब परमाणुपोग्गले ४' यदि द्विस्पर्शो यथैव परमाणुपुद्गलः चतुःप्रदेशस्कन्धे स्पर्शद्वयवत्वे परमावदेव भङ्गव्यवस्था ज्ञातव्या तथाहि स्यात् शीतश्च स्निग्धश्व १, स्यात् शीतश्च
चाहिये इसी प्रकार से कटुक अम्ल मधुर इनके भी ४ भंग इनकी एकता और अनेकता में बना लेना चाहिए तथा कषाय अम्ल मधुर इनके भी युक्त करके इनकी एकता एवं अनेकता में ४ भंग बना लेना चाहिए इस प्रकार से ये त्रिक संयोगी भंग १० हो जाते हैं अब इन १० भंगों में से एक २ भंग के ४-४ भेद और हो जाने से कुल भंग संख्या दश त्रिक संयोगों की ४० हो जाती है इसी प्रकार चतुष्क संयोग में वर्ण के जैसे ही रस में भी संयोग प्रकार अपने आप समझ लेना चाहिये। 'जइ दुफा से जहेब परमाणुपोग्गले' यहां तक वर्ण गंध एवं रस विषयक अंगों को चतुष्कप्रदेशिक स्कंध में प्रकट करके अब सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा उसमें स्पर्शो को प्रकट करने के लिये यह सूत्र कहा है- इसमें यह प्रकट किया गया है कि यदि वह चतुःप्रदेशिक दो स्पर्शो वाला होता है तो इस विषय में जैसा कथन परमाणु पुहल के विषय में किया जा चुका है वैसे ही यहां पर भी कर लेना चाहिये अर्थात् जैसी भंग व्यवस्था वहां परमाणु में कही गई है वैसी ही
એજ રીતે કડવા, ખાટા અને મીઠા રસના એકપણા અને અનેકપણામાં ૪ ભગા સમજવા. તથા કષાય, ખાટા અને મીઠા રસને ચાજીને તેની એકતા અને અનેકતામાં ૪ ચાર ભંગેા સમજવા. એ રીતે આ ત્રિક સચાગી ૧૦ દસ ભગા કહ્યા છે. હવે આ દસમાંથી એક એક ભંગના ૪-૪ ભેઢા ખીજા થતા હેાવાથી દશ ત્રણ સ્ચેાગીના કુલ ૪૦ ચાળીસ ભંગા થાય છે. એજ રીતે ચાર સચેાગી કંધમાં પણ વર્ણમાં કહેલ પ્રકાશ પ્રમાણે રસમાં પશુ ચેાજના પ્રકારે પ્રમાણે રસમાં પણ પેાતાની જાતે समल सेवा. जइ दुफासे जहेव परमाणुपोग्गले' मा सूत्रपाठ सुधी વણુ, ગંધ, અને રસના સમધી ભગેાને ચાર પ્રદેશવાળા સ્કધમાં બતાવીને હવે સૂત્રકારે આ સૂત્રથી તેમાં સ્પશે† બતાવવા માટે આ સૂત્ર કહ્યું છે. આ સૂત્રથી એ ખતાવ્યુ છે કેજો તે ચાર પ્રદેશી સ્મુધ એ સ્પર્શીવાળો હાય તા પરમાણુ પુદ્ગલના ૫ના વિષયમાં જેવી રીતનુ' કથન કર્યુ છે, તેજ રીતે અહિયાં પણુ કથન સમજી લેવું અર્થાત્ પરમાણુના વિષયમાં સ્પર્ધાને લઇને જે પ્રમાણે ભંગ વ્યવસ્થા કહી છે તેજ પ્રમાણે અહિયાં પણ સમજવું,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्व निरूपणम् ६१९ रुक्षश्च २, स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्च ३, स्यात् उष्णश्च रूक्षश्चेति चतुर्थस्तदेव स्पर्श द्वयवत्वे चत्वारो भंगाः भान्तीति, 'जइ तिफासे, यदि त्रिस्पर्श:-स्पर्शत्रयवान चतुःपदेशिकः स्कन्धस्तदा_ 'सव्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे १' सर्व : शीतो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमो भंग १ भंगव्यवस्था यहां पर भी हुई है ऐसा जानना चाहिये-परमाणुपुद्गल में दो स्पर्शवत्ता में ४ भंग कहे गए हैं जैसे-'स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च १ स्यात् शीतश्च रूक्षश्च २ स्वात् उष्णश्च स्निग्धश्च ३ स्यात् उष्णश्च रूक्षश्व' इसी प्रकार से ये चार भंग यहां बनते हैं। ___'जह तिफासे' यदि वह चतुःप्रदेशिक स्कन्ध तीन स्पर्शों वाला होता है तो वहां भंगव्यवस्था इस प्रकारसे होती है___'सव्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे' वह अपने समस्त देशों में शीत हो सकता है एकदेश में स्निग्ध और दूसरे देश में रूक्ष हो सकता है १ तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि चतुःप्रदेशिक स्कन्ध चार प्रदेशों से जन्य होता है-अतः उसके चारों ही प्रदेश शीतस्पर्शवाले हो सकते हैं और शीतस्पर्श वाले उन चारों प्रदेशों में से ही शीतस्पर्श वाले कोई दो प्रदेश तो स्निग्ध स्पर्शवाले और शीत स्पर्शवाले कोई दूसरे दो प्रदेश रूक्ष स्पर्शवाले हो सकते हैं यही देश में स्निग्धता और रूक्षता है यह इस प्रकार का प्रथम भंग हैપરમાણુ પુલમાં બે સ્પર્શીપણામાં ૪ ચાર ભંગો કહ્યા છે. જેમ કે– 'स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च' १ स्यात् शीतश्च रुक्षश्च २ स्यात् उष्णश्च किग्धश्च ३' स्यात् उष्णश्च रूमश्च ४' मा शत मा यार मांगी महिया जइ तिफासेन यार प्रदेशी २४ ऋण १५शवाणी जाय तोते म1 मा प्रमाणे ह्या छे. 'सम्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे' त पाताना मा मागोमा " डा शो છે. એક ભાગમાં સ્નિગ્ધ અને બીજા એક ભાગમાં રૂક્ષ હોય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-ચાર પ્રદેશવાળ સ્કંધ ચાર પ્રદેશજન્ય હોય છે. જેથી તેના ચારે પ્રદેશ ઠંડા સ્પર્શવાળા હોઈ શકે છે. અને ઠંડસ્પર્શવાળા તે ચારે પ્રદેશમાંથી જ ઠંડા સ્પર્શવાળા કેઈ બે પ્રદેશો નિગ્ધસ્પર્શવાળા અને ઠંડા સ્પર્શવાળા બીજા બે પ્રદેશ રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. એજ દેશમાં સિનગ્ધતા ચિકાશ–ચિકણાપણું, અને દેશમાં રૂક્ષતા છે. આ રીતને આ पडे। म ४ो छ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२०
भगवतीसूत्रे 'सव्वे सीए देसे निद्रे देसा लुकावा २' सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः सर्वाशे शैत्यम् एकस्मिन् देशे स्निग्धता अवशिष्टांशेषु रूक्षतेति द्वितीयो भंगः २। ___ 'सव्वे सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे ३' सर्वः शीतो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति तृतीयो भंगः ३ । ___ 'सव्वे सीए देसा निद्धा देखा लुक्खा ४' सर्व शीतो देशाः स्निग्धाः देशारूक्षा इति चतुर्थों भगः ४ ।
'सम्वे सीए देसे निद्धे देसा लुक्खा २' इस प्रकार का यह द्वितीय भंग है इसमें वह चतुःप्रदेशी स्कन्ध अपने समस्त अंशों में शीत स्पर्श घाला हो सकता है और एकदेश में स्निग्ध हो सकता है तथा अव. शिष्ट अंशों में वह रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ यहां एक से अभि. प्राय एक परमाणुरूप देश से है 'सव्वे सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे' यह तृतीय भंग है इसमें वह अपने समस्त अंशों में शीत हो सकता है और तीन परमाणुरूप अनेक देशों में वह स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है और देश में एक परमाणुरूप अंश में वह रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, ___'सम्वे सीए देसा निद्धा देसा लुक्खा ' यह चतुर्थ भंग है इसमें वह अपने संपूर्ण अंशों में शीत हो सकता है और भिन्न परिणमनवाले अपने उन दो देशों में वह स्निग्ध हो सकता है तथा भिन्न परिणमन
'सव्वे सीए देसे निद्धे देसा लुक्खा २' ! प्रमाणे भी मन छे. આમાં તે ચા૨ પ્રદેશ સ્કંધ પિતાના સઘળા ભાગોમાં શીતપર્શવાળા હાઈ શકે છે. તથા એક ભાગમાં તે સ્નિગ્ધ હોય છે તથા બાકીના અંશેમાં રૂક્ષ પર્શવાળ હોય છે અહિયાં એક કહેવાથી એક પરમાણુ રૂપ અંશ સમજવાને છે. ૨
'सव्वे सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे' मा श्रीमत पोताना સઘળા અંશમાં ઠંડો હોઈ શકે છે. અને પરમાણ રૂપ અનેક ભાગોમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણું સ્પેશવાળ હોય છે તથા એક દેશમાં એટલે કે પરમાણુ રૂપ અશમાં તે રૂક્ષ-ખડબચડા સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતે ત્રીજો ભંગ કહ્યો છે. ૩
'सव्वे सीए देसा निद्धा देसा लुक्खा' 'याथा Ani ते पाताना સંપૂર્ણ અંશેમાં–ભાગમાં ઠંડા સ્પર્શવાળ હોઈ શકે છે. અને ભિન્ન પરિણ મનવાળા પિતાના બે દેશોમાં નિષ્પ સ્પર્શવાળ હોઈ શકે છે તથા ભિન્ન પરિણામવાળા પિતાના બીજા બે દેશમાં તે રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હોય છે. આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम्
६२१
'सवे उस दे से निद्रे देसे दुक्खे' सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, ' एवं भंगा चत्तारि' एवं भंगाश्चत्वारः, अत्रापि चत्वारो मंगा स्तथाहि - सर्व उष्णो देश: स्निग्धो देशो रूक्षः इति प्रथमः, सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः, सर्व उष्णो देशाः स्निग्धा देश: रूक्षः इति तृतीयः, सर्व उष्णो देशाः
वाले अपने दूसरे दो देशों में वह रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ ये ४ भंग शीन स्पर्श की मुख्यता से एवं स्निग्ध और रूक्षस्पर्श को उसके साथ योजित करके बनाये गये हैं इन भंगों में स्निग्ध और रूक्ष पदों में एकता और अनेकता प्रकट की गई है अब उष्णपद को मुख्य करके और उसके साथ एकस्व अनेकत्व में स्निग्ध और रूक्ष पद को घोजित करके जो चार भंग बने हैं वे प्रकट किये जाते हैं- 'सव्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे' वह चतुः प्रदेशी स्कन्ध अपने समस्त अंशों में उष्ण हो सकता है अपने देशरूप अंश में स्निग्ध हो सकता है और देशरूप दूसरे अंश में रुक्ष हो सकता है यहां देशरूप दो अंशों में एक प्रदेशावगाह आदि रूप से अभिन्नता मानकर उन्हें एकदेशरूप से एकवचन में प्रकट किया गया है तथा जहाँ 'देसा' ऐसा जो बहुवचन में प्रयोग आता है वहां उन्हें भिन्न परिणमन वाला मानकर भिन्न प्रकट किया गया है ऐसा जानना चाहिए 'एवं भंगा चत्तारि' द्वितीय भंग
રીતે ચેાથે! ભંગ કહ્યો છે. ૪ મા ચાર ભંગા ઠંડા સ્પર્શની મુખ્યતા અને સ્નિગ્ન-ચિકણા તથા રૂક્ષ સ્પ`ને પેાતાની સાથે ચેાજીને કહ્યા છે. આ લગામાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પદોમાં એકપણુ, અને અનેકપણુ, અતાવ્યુ છે. હવે ઉષ્ણુપદને મુખ્ય બનાવીને અને તેની સાથે એક વચનમાં અને બહુ વચનમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા અને રૂક્ષ પદને ચાજીને જે ચાર ભગા અને છે તે ताववामां आवे छे. 'सव्वे उसिणे देसे निद्धे देखे लुक्खे १' ते यार प्रदेशीસ્કંધ પેાતાના બધા જ અંશેામાંઉષ્ણુ હાઈ શકે છે તથા એક દેશરૂપ અંશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શ વાળા હાય છે અને દેશરૂપ ખીજા શમાં રૂક્ષ પવાળા હાય છે ૧ અઢિયાં દેશરૂપ એ અંશેામાં એક પ્રદેશાવગાહ વિગેર રૂપથી અમિન્નપણુ માનીને તેને એકદેશ રૂપ એકવચનમાં ખતાવેલ છે. તથા જ્યાં ‘ફૈસા' એ પ્રમાણે દ્વિવચનમાં પ્રયેગ ખતાવ્યા છે ત્યાં તેને ભિન્ન परिशुभनवाणी मानीने हा ३ये उडेल छे. तेभ सभवु 'एवं भंगा चत्तारि ' ये रीते यार लौंगो उद्या हे हवे मीले लौंग सतावे छे. 'सर्वः उष्णः देश: स्निग्धः देशा रूक्षाः' अडियां त्रीन पहमां मडुवयनने। प्रयोग उरेस छे,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे स्निग्धा देशा रूक्षा इति चतुर्थः, संकलनया चत्वारो भंगाः । 'सव्वे निद्धे देसे सीए देसे उसिणे' सर्वः स्निग्धो देशः शीतो देशः उष्णः, अत्रापि चत्वारो भंगा इस प्रकार से है--'सर्वः उष्णः देशः स्निग्धः, देशा लक्षाः' यहां तृतीय पद को पहुवचन में रखा गया है अतः समस्त देशों में वह उष्ण हो सकता है एकदेश-एकप्रदेश में वह स्निग्ध हो सकता है और ३ प्रदेशों में वह रूक्ष हो सकता है २ 'सर्वः उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशः रूक्षः' ऐसा यह तृतीय भंग है यहां द्वितीय पद् को बहुवचनान्त किया गया है सर्वदेश में वह उष्ण हो सकता है तीन परमाणुरूप अनेक देशों में वह स्निग्ध हो सकता है और एक परमाणुरूप एकदेश में वह स्म हो सकता है ३ ___'सर्वः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः' ऐसा यह चतुर्थ भंग है इसमें वह अपने समस्त अंशों में उष्ण हो सकता है भिन्न परिणमन घाले अपने भिन्न अनेक देशों में वह स्निग्ध हो सकता है और भिन्न परिणमन वाले अपने दूसरे अनेक देशों में वह रूक्ष हो सकता है ४ अब स्निग्ध पद को प्रधान रखकर उसके साथ शीत और उष्ण को योजित करके जो चार भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं-'सव्वे निद्धे देसे सीए देसे उसिणे' वह चतुः प्रदेशिक स्कन्ध सर्वदेश में स्निग्ध हो सकता है
બધા દેશમાં તે ઉષ્ણ સ્પર્શવાળ હોય છે. એક દેશમાં તે સ્નિગ્ધ-ચિકણા ૫વાળા હોય છે તથા ત્રણ પ્રદેશમાં રૂક્ષ સ્પેશવાળે હેય છે. આ રીતે भी हो छे. २
'सर्वः उष्णः देशः स्निग्धाः देशाः रूक्षः' An alon मा त पाताना સદળા દેશમાં ઉચ્ચપશવાળો હોય છે. ત્રણ પરમાણુરૂપ અનેક દેશોમાં તે સ્તિથ સ્પર્શવાળ હોય છે તથા એક પરમાણુરૂપ એકદેશમાં તે રૂક્ષ पाय छ 3 'सर्वः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः' मा याथ! Ani તે પોતાના બધા અંશેમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળો હોઈ શકે છે. ભિન્ન પરિણામવાળા જુદા દેશમાં તે સિનગ્ધ-ચિકણ સ્પર્શવાળ હોઈ શકે છે. અને ભિન્ન પરિણામવાળા પિતાના બીજા અનેક દેશોમાં રૂક્ષ હોઈ શકે છે. આ રીતે
થે ભંગ કહ્યો છે. ૪ હવે સ્નિગ્ધ પદને મુખ્ય બનાવીને તેની સાથે ઠંડા અને ઉoણ સ્પર્શને જીને જે ચાર અંગે બને છે તે બતાવવામાં આવે छ.-'सव्वे निद्धे देसे सीए देसे उसिणे' ते याशिवाजी पाताना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेथचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुनलस्य वर्णादिमत्व निरूपणम्
६२३
,
सर्वः स्निग्धः देशः शीतो देशउष्ण इति प्रथमः, सर्वः स्निग्धो देशः शीतो देशा उष्ण इति द्वितीयः सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देश उष्ण इति तृतीयः सर्व स्निग्धः देशाः शीता देशा उष्णा इति चतुर्थः । 'सब्वे लुक्खे देसे सीए देसे उसिणे' सत्र रूक्षो देशः शीतो देश उष्णः, अत्रापि चत्वारो मंगा स्तथाहि सर्वो रूक्षो देशः शीतो देश उष्ण इति प्रथमः, सर्वो रूक्षो देशः शीतः देशा उष्णा इति द्वितीयः सर्वः रूक्षः देशाः शीताः देश उष्ण इति तृतीयः सर्वो रूक्षो देशाः शीताः देशा उष्णा इति चतुर्थस्तदेवं चत्वारो भगा भवन्ति इति । 'एए तिफा से सोलसभंगा' एते त्रिस्पर्शे षोडशभंगाः, चतुःप्रदेशिकस्कन्धे त्रिस्पर्शमधिकृत्य षोडशभङ्गा भवन्ति । शीतमुख्यविशेष्यक स्निग्धरूक्षयोरेको मुख्यप्रथमः, उष्ण
अपने एक देश में शीत हो सकता है और अपने दूसरे एक देश में उष्ण हो सकता है १ 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशाः उष्णाः २' यह द्वितीय अंग है 'सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देशः उष्णः' यह तृतीय भंग है । 'सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देशाः उष्णाः' यह चतुर्थ भंग है रूक्ष पद को प्रधान करके तथा शीत और उष्ण को उसके साथ योजित करके जो ४ भंग बने हैं वे इस प्रकार से है - 'सव्त्रे लक्खे देसे सीए, देसे उसिणे' यह प्रथम भंग है 'सर्वः रूक्षः देशः शीतः देशाः उष्णाः ' यह द्वितीय भंग है 'सर्वः रूक्षः देशाः शीताः देश उष्णः' यह तृतीय भंग है 'सर्वः रूक्षः देशाः शीताः देशाः उष्णाः' यह चतुर्थ भंग है इन भङ्गों का वाच्यार्थ सुस्पष्ट है 'एए तिफासे सोलसभंगा' इस प्रकार से तीन स्पर्शो को आश्रित करके चतुष्यदेशिक स्कन्ध में ये १६ भंग
સર્વ દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા હાઇ શકે છે. પેાતાના એકદેશમાં શીત ઠંડાપાવાળા હોઈ શકે છે. અને પેાતાના ખીજા એકદેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શवाणी होय छे. या पहेलो लौंग छे. १ " सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशाः उष्णा' मा जीने लग छे. 'सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देशः उष्णः ' भा ત્રીો ભંગ છે. તથા રૂક્ષ પદને મુખ્ય બનાવીને અને ઠંડા અને ઉષ્ણ પદને तेनी साथै थोकने के यार लगो भने छे ते याप्रमाणे छे. 'सब्वे लक्खे देसे सीए देखे उसिणे' मा पडेलो लौंग छे. या 'सर्वः रुक्षः देशः शीतः देशाः उष्णाः' मा जीले लौंग छे. 'सर्वः रूक्षः देशाः शीताः देशः उष्णः' मा त्रीले लौंग छे. 'सर्वः रूक्षः देशाः शीताः देशाः उष्णाः' या या गोनो वाय्यार्थ स्पष्ट छे. 'एए तिफासे सोलसभंगा' ભંગાને ઉદ્દેશીને ચાર પ્રદેશી સ્મુધના આ ઉપરાંક્ત ૧૬ ભાંગે કહ્યા છે,
थोथे। लौंग है.
मा रीते त्र
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे मुख्यविशेष्यकस्निग्धरूक्षविशेषणको द्वितीयः, स्निग्धमुख्य विशेष्यकशीतोष्णविशेषण कस्तृतीयः, रूक्षमुख्यविशेष्य कशीतोष्णविशेषणकश्चतुर्थः, चतुर्वपि विशेषणयोरेकत्वानेकत्वाभ्यां परस्परव्यत्या सेन चत्वारो भङ्गा भवन्ति, तदेवं सर्वसंकलनया षोडशभङ्गाः स्पर्शत्रयमधिकृत्य भवन्ति इति । 'जइ चउफासे' यदि चतुःस्पर्शः, चतुःपदेशिक: स्कन्धस्तदा इयं विभागव्यवस्था-'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः बनते हैं । शीतस्पर्श को मुख्य करके और स्निग्ध रूक्षको उसके साथ योजित काके सर्व प्रथम भंग बना है उरुण स्पर्शको मुख्यतावाला और स्निग्धरूक्षरूप विशेषगवाला द्वितीय भंग बना है स्निग्ध स्पर्श की मुख्यतावाला और शीत्र उष्ण स्पर्शरूप विशेषणवाला तृतीय भंग बना है तथा रूक्ष स्पर्श की मुख्यतावाला एवं शीत उष्ण स्पर्शरूप विशेष. णोंवाला चतुर्य भंग बना है । इनमें प्रत्येक भंग में विशेषणों की एकतो और अनेकता को लेकर ४-४ अवान्तर भंग और हुए हैं इस प्रकार से सब मिलकर ये पूरे १६ भंग हो जाते हैं 'जह चउफासे' यदि यह चतुः प्रदेशिक सन्य चार स्पों वाला होता है तो उसमें इस प्रकार से विभाग भंग व्यवस्था होती है-'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' एक देश में वह शीत हो सकता है एक देशमें वह उष्ण हो सकता है एक देश में वह स्निग्ध हो सकता है और एकदेश में वह આમાં ઠંડા સ્પર્શને મુખ્ય બનાવીને અને તેની સાથે સ્નિગ્ધ-ચિકણું અને રૂક્ષ સ્પશને ને પહેલે ભગ બને છે. ઉણ સ્પર્શને મુખ્ય બનાવીને તથા સિનગ્ધ-ચિકણું અને રૂક્ષ સ્પર્શને જવાથી બીજો ભંગ બને છે. ૨ સ્નિગ્ધ-ચિકણ સ્પશને મુખ્ય બનાવીને તથા ઠંડા અને ઉણ સ્પર્શને તેમાં
જીને ત્રીજો ભંગ કહ્યો છે. ૩ તથા રૂક્ષ સ્પર્શને મુખ્ય બનાવીને અને ઠંડા અને ૬ણ સ્પશને તેની સાથે યોજીને ચોથો ભંગ કહ્યો છે. ૪ આ પ્રત્યેક ભંગમાં વિશેષના એકપણું અને અનેકપણાને લઈને દરેકના ૪–૪ ચાર ચાર અવાક્તર ભાગે બીજા બને છે. એ રીતે બધા મળીને પૂરા સેળ ભેગા થઈ જાય છે.
वे या२ १५शाणा २४ घना भी सतावे छे. 'जइ चउफासे' ने ते ચાર પ્રદેશી ધ ચાર સ્પર્શેવાળ હોય છે. તે તે ભાગોને વિભાગ આ नीय ४ प्रमाणे मन छ 'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे' તે એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શાવાળો હોય છે. એક દેશમાં ગરમસ્પર્શવાળો હોય છે. એક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણુ સ્પર્શવાળ હોય છે અને એકદેશમાં રૂક્ષ-લુખા સ્પર્શવાળો હોય છે. આ પ્રમાણે આ પહેલા ભંગ કહ્યો છે. ૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६२५ प्रतिपदेशविभागशः स्पर्शचतुष्टयसंभवेन प्रथमो भङ्गो भवतीति १, 'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसा लुकावा' देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः, सर्वत्रैकवं रूक्षतायामनेक द्वितीयो भङ्गो भवतीति । 'देसे सीए देसे उसिणे देसा निदा देसे लुक्खे' देशः शीतः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः -देशो कक्ष इति तृतीयः । 'देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसा लक्खा' देश: शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्या देशा रूक्षा इति चतुर्थः । 'देसे सीए देसा हक्ष हो सकता है यह प्रथम भंग एक २ उसके प्रदेश में शीतादि स्पर्श की संभवता से बना है 'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसा लुक्खा' यह द्वितीय भंग है इस द्वितीय भंग में सर्वत्र शीतादिक में एकत्व-एकपचनता है परन्तु रूक्षता में बहुवचनता है 'देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसे लुक्खे' यह तृतीय भंग है इस में सर्वत्र शीतादिक में एकवचनता है परन्तु स्निग्ध पद में बहुवचनता है तात्पर्य ऐसा है कि शीत स्पर्श के साथ और उष्ण स्पर्श के साथ स्निग्धता रह सकती है इसलिये जहां शीतस्पर्श है वहां पर और जहां उष्णस्पर्श है वहां पर स्निग्ध स्पर्शका सद्भाव होने से उनमें अनेकाश्रयरूप बहुवचनता हुई है। 'देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसा लुक्खा' यह चतुर्थ भंग है यहां पर स्निग्ध और रूक्षपद में बहुवचनान्तता हुई है क्योंकि जिन दो આ પહેલે ભંગ તેના એક એક પ્રદેશમાં શીત સ્પર્શ વિગેરેની સંભાવનાથી पने छ. 'देसे सोए देसे उसिणे देसे निद्ध देसा लुक्खा' । गीत Ani શીતસ્પર્શ પણામાં બધે એકવચન કહેલ છે પરંતુ રક્ષપણામાં બહુવચન કહેલ છે. તે પિતાના એક દેશમાં ઠંડાસ્પર્શવાળ હોય છે. એક દેશમાં ગરમ સ્પર્શવાળ હોય છે. અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળ હોય છે, તથા એકદેશમાં રૂક્ષ-લુખા સ્પર્શવાળો હોય છે. આ રીતનો આ બીજો ભંગ यो छ. २ 'देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसे लुक्खे' monawi શીતપશપણામાં બધે જ એકવચન કહ્યું છે તથા સિનગ્ધ પદમાં બહુવચનથી કહેલ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–ઠંડાસ્પર્શની સાથે અને ગરમ સ્પર્શની સાથે સ્નિગ્ધતા-ચિકણાપણુ રહિ શકે છે. તેથી જ્યાં ઠપડે સ્પર્શ છે ત્યાં તથા જ્યાં ગરમસ્પર્શ હોય છે ત્યાં સિનગ્ધસ્પશને સદભાવ હોવાથી તેમાં અનેકાથયરૂપ બહુવચનને પ્રવેગ થયેલ છે. આ પ્રમાણે આ श्री Angो छे. 3 'देसे सोर देसे उसिणे देसा निद्धा देसा लुक्खा , આ ચેથા ભંગમાં નિગ્ધ ચિકણા અને રૂક્ષ પદમાં બહુવચન કહ્યું છે. કેમકે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे उसिणा देसे निद्ध देसे लुक्खे' देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः इति पञ्चमः 'देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्ध देसा लुक्खा' देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति षष्ठः, 'देसे सीए देसा उसिणा देसा प्रदेशों में इसके शीतस्पर्श और जिन दो प्रदेशों में उष्णस्पर्श रहता है वहां पर भी स्निग्धता रह सकती है या रूक्षता रह सकती है साथ में ये दोनों नहीं रह सकती है इसलिये शीतस्पर्श के साथ और उष्णस्पर्श के साथ उन देशों में भी रूक्षता या स्निग्धता के सद्भाव से यहाँ दोनों पदों में अनेकता हुई है क्योंकि वह अपने विवक्षित प्रदेश में रहती हुई भी अन्य प्रदेशों में भी रहती है । 'देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे' इस प्रकार का यह पांचवां भंग है इसमें वह चतुः प्रदेशिक स्कन्ध देश में शीतपशवाला अनेक देशों में उष्णस्पर्शवाला दूसरे एक देशमें स्निग्ध पशवाला और किसी एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा समझाया गया है यहां जो उष्णस्पर्श पद में पहुवचनता की गई है सो उसका कारण ऐसा है कि वह उष्ण स्पर्श अपने विवक्षित प्रदेश में रहना हुआ भी स्निग्ध और रूक्षस्पर्श के भी देश में रह सकता है देते सीए देसा उसिगा देसे निद्धे देसा लुक्खा' यह छठा भंग है इसमें वह चतुःप्रदेशवाला स्कन्ध अपने किसी જે બે પ્રદેશમાં તેના શીતસ્પર્શ અને જે બે પ્રદેશોમાં ગરમ સ્પર્શ રહે છે. ત્યાં પણ સ્નિગ્ધ-ચિકણાપણુ અથવા રૂક્ષ પણ રહી શકે છે આ અને સાથે રહી શકતા નથી. તેથી ઠંડા સ્પર્શની સાથે અને ગરમ સ્પર્શના સાથે તે તે દેશમાં પણ રૂક્ષપણું અથવા નિગ્ધ પણાના રહેવાથી આ બને પદોમાં અનેક પણ બતાવ્યું છે. કારણ કે તે પોતાના વિવક્ષિત પ્રદેશમાં રહીને પણ બીજા પ્રદેશમાં રહે છે. આ રીતે આ ચે ભંગ કહ્યો છે. ૪ 'देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे' ! प्रभाएनम पायमा म કહ્યો છે તેમાં તે ચાર પ્રદેશવાળે સ્કંધ એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળ હોય છે. અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે હે ય છે બીજા કોઈ એક દેશમાં રિન સ્પર્શવાળે અને કોઈ એક દેશમાં રૂક્ષસ્પર્શવાળ હોય છે તેમ બતાવ્યું છે. અહિયાં ઉણુ સ્પર્શ પદમાં જે બહુવચન કહેલ છે, તેનું કારણ એ છે કે-તે ઉણસ્પર્શ પિતાના વિવક્ષિત પ્રદેશમાં રહીને પણ સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્શના
wi ५५५ २ही श छ. ५ 'देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसा लुक्खा' આ છઠ્ઠા ભંગમાં ચાર પ્રદેશી કંધ પિતાના એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६२७ निद्धा देसे लुक्खे' देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति सप्तमः 'देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा' देशः शीतो देशा उष्णाः एक देश में शीत हो सकता है अन्य देश उसके उष्णस्पर्शवाले हो सकते हैं एकदेश उसका स्निग्धस्पर्शवाला हो सकता है और अनेक देश उसके रूक्ष स्पर्शवाले हो सकते हैं यहां द्वितीयपद में और चतुर्थ पदमें अनेकवचनता प्रकट की गई है सो उसका कारण ऐसा है कि शीतस्पर्शवाले प्रदेश में रूक्षता भी रह सकती है तथा स्निग्ध स्पर्शवाले प्रदेश में उहणता भी रह सकती है इसीलिये इन दोनों पदों के आश्रय स्थान अपने विवक्षित प्रदेश के अतिरिक्त भी हैं 'देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसे लुक्खे' ऐसा यह सातवां भंग है इसमें द्वितीय और तृतीय पद में बहुवचनान्तता प्रकट की गई है इसके अनुसार वह अपने एकदेश में शीत हो सकता है अनेक देशों में उष्णस्पर्शवाला हो सकता है अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है और एकदेश में रूक्ष स्पशवालो हो सकता है ऐमा कहा गया है इन दो पदों में बहुवचन करने का यह कारण है कि उष्णता रूक्षस्पर्शवाले प्रदेश में भी रह सकती है और शीतस्पर्शवाले प्रदेश में भी स्निग्धता रह सकती है 'देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा' यह आठवां भंग है इसमें द्वितीय पद में तृतीय पद में और चतुर्थ पद में હોઈ શકે છે. તેમજ અન્ય દેશમાં ગરમ સ્પર્શવાળ હોય છે. કોઈ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો તથા અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. અહિયાં બીજા પદમાં અને ચોથા પદમાં અનેકપણુ બતાવેલ છે. તેનું કારણ એ છે કે-ઠંડાપવાળા પ્રદેશમાં રૂક્ષપણુ પણ રહી શકે છે. અને સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા પ્રદેશમાં ઉષ્ણપણુ પણ રહી શકે છે. તેથી આ બંને પોતાના આશ્રય સ્થાનથી जी२ ५५ २ छ तभ यु' छे. मा शत छछो म ह्यो छे. 'देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसे लुक्खे' मा सातभा सभा भी मन त्रीन પદમાં બહુવચન કહેલ છે. તે પ્રમાણે તે ચાર પ્રદેશી સ્કંધ પોતાના એક દેશમાં ઠંડાસ્પર્શવાળ હોય છે. અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુપર્શવાળ હોઈ શકે છે. તથા અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધસ્પર્શવાળ હોય છે. અને એકદેશમાં રસ સ્પર્શવાળ હોય છે તેમ કહ્યું છે. અહીંયાં બીજા અને ત્રીજા પદને બહુવચનથી કહેવાનું કારણ એ છે કે-ઉષ્ણુતા રૂક્ષસ્પર્શવાળા પ્રદેશમાં પણ રહી શકે છે. અને ઠંડા સ્પર્શવાળા પ્રદેશમાં પણ સિનગ્ધતા રહી શકે છે. આ शत मा सातमा म ४ो छ. ७ 'देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा' मम मम मामi wlon भने त्रीon सन याया ५६wi
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२८
भगवतीसूत्रे देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इत्यष्टमः, 'देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्वे देसे रुक्खे' देशाः शीताः, देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति नवमः, 'एवं एए बहुवचनान्तता कही गई है इसके अनुसार वह अपने एकदेश में शीतस्पर्शवाला हो सकता है अनेक देशों में उष्णस्पर्शवालो हो सकता है और भी अनेक देश उसके स्निग्धस्पर्शवाले हो सकते हैं तथा अनेक ही देश उसके रूक्षस्पर्शवाले हो सकते हैं यहां इन पदों में बहुवचनता करने का यह कारण है कि जिस देश में शीतस्पर्श है उस देशमें भी उसके साथ या तो रूक्षता या स्निग्धता रह सकती है तथा जिन देशों में रूक्षता या स्निग्धता रहती है वहां पर भी उनके साथ उष्णस्पर्श भी रह सकता है इस प्रकार से इन पदों का स्थान अपने विवक्षित स्थान से भी आगे हो जाता है 'देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' यह नौवां भंग है इसमें सिर्फ प्रथम पद को ही बहु. घचनान्तरूप से प्रकट किया गया है इसके अनुसार उसके अनेक देश शीतस्पर्शवाले हो सकते हैं कोई एक देश उसका उष्णस्पर्शवाला हो सकता है कोई एक देश उसका स्निग्धस्पर्शवाला हो सकता है
और कोई सा एकदेश उसका रूक्षस्पर्शवाला हो सकता है शीतपद में बहुवचनता करने का कारण यह है कि स्निग्धस्पर्शवाले देश में एवं रूक्षापवाले देशमें भी शीत स्पर्श रहता है બહુવચનને પ્રયોગ કરેલ છે. તે મુજબ તે ચાર પ્રદેશીસ્કંધ પિતાના એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળ હોઈ શકે છે, અને અનેક દેશમાં ગરમ સ્પર્શ વાળ હોઈ શકે છે. અને બીજા અનેક દેશોમાં તે સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા તેના અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. અહિયાં બીજા, ત્રીજા અને ચેથા પદને બહુવચનથી કહેવાનું કારણ એ છે કે-જે દેશમાં ઠંડા સ્પર્શ હોય તે દેશમાં તેની સાથે સિનગ્ધ અથવા રક્ષસ્પર્શ રહી શકે છે. અને જે દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શ પણ અને સ્નિગ્ધસ્પર્શ પણ રહે છે ત્યાં પણ તેની સાથે ઉષ્ણુ સ્પર્શ પણું રહી શકે છે. આ રીતે આ પિતાના સ્થાનથી मीरे स्थान ५] २ छ. 24। रीते 28 An यी छ. ८ 'देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' मा नवम मम ११ ५९ता पहने બહવચનથી કહેલ છે. તે પ્રમાણે તેના અનેક દેશો ઠંડા સ્પર્શવાળા હોઈ શકે છે. એક દેશ ઉષ્ણસ્પર્શવાળ હોય છે. તથા કઈ એક દેશ સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે હેઈ શકે છે. ઠંડા સ્પર્શમાં બહુવચન કહેવાનું કારણ એ છે કે સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા દેશમાં અને રૂક્ષ સ્પર્શવાળા દેશમાં શીતસ્પર્શ રહી શકે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६२१ चउफासे सोलसभंगा भाणियव्या' एवमेते चतुःस्पर्शे षोडश भङ्गा भणितव्याः, कियत्पर्यन्तं तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव देसा सीया देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा' यावत् देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः, अत्र यावत्पदेन देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्यो देशा रूक्षाः १० 'एवं एए चउफासे सोलसभंगा भाणियव्या' इस प्रकार ये चार स्पर्श में यहाँ १६ भंग कह लेना चाहिये-'जाव देसासीयाँ देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा' यावत् अनेक देश उसके शीत हो सकते हैं अनेक देश उसके उष्ण हो सकते हैं अनेक देश उसके स्निग्ध हो सकते हैं और अनेक ही देश उसके रूक्ष हो सकते हैं यह अन्तिम भंग है इसके पहिले के १० वां ११ वां १२ वां १३ वा १४ वां और १५ वा ये ६ भंग इस प्रकार से हैं यही बात यहां यावत्पद से प्रदर्शित की गई है देशाः शीताः देशः उष्णः देशः स्निग्धः देशा रूक्षाः' यह १० वां भंग है इसमें प्रथम पद को और चतुर्थपद को पहुवचनान्त किया गया है इसके अनुसार उसके अनेकदेश शीत हो सकते हैं एकदेश उसका उष्ण हो सकता है एकदेश उसका स्निग्ध हो सकता है और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं यहां शीत पद में और रूक्ष पद में जो बहुदेश व्यापकता प्रकट की गई है उसका कारण यह है कि जो देश स्निग्ध थे. मे रीते 241 42 41 . 'एवं एए चउकासे सोलसभंगा भागियन्या' આ રીતે ચાર પ્રદેશી ધમાં ચાર સ્પર્શવાળા ૧૬ સેળ અંગે સમજવા. 'जाव देसा सीया देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा' यावत् तना અનેક દેશે શીત સ્પર્શવાળા હોય છે. અને તેના અનેક દેશે ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા તેના અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. આ છેલ્લે ભંગ છે. તેના પહેલાના ૧૦ દસમો ૧૧ અગીયામે ૧૨ બારમે ૧૩ તેરમે ૧૪ ચૌદમે ૧૫ પંદરમો આ છે ભેગે આ પ્રમાણે છે-એજ વાત અહિયાં યાવત્ પદથી કહી છે.
'देशाः शीताः देशः उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः' समा ભંગ છે. આમાં પડેલા પદને તથા ચોથા પદને બહુવચનથી કહેલ છે. તે પ્રમાણે તેના અનેક દેશો શીત સ્પર્શવાળા હોય છે. તેને એક દેશ ઉણપ વાળ હોય છે. તેને એક દેશ સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળે હોય છે. અને તેના અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હૈય છે. અહિંયા શીત સ્પર્શ અને રુક્ષ વાળા પહેલા અને ચોથા પદને બહુવચનથી કહેલ છે તેનું કારણ એ છે કે-જે દેશ નિ ધ સ્પર્શને છે, તથા જે દેશ રૂક્ષપશને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३०
भगवतीस्त्रे इति दशमः, देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इनि एकादशी भाः, देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति द्वादशो भङ्गा, स्पर्ग का है और जो देश रूक्ष स्पर्शका है वहां पर भी शीतस्पर्श रह सकता है तथा जो देश उष्णस्पर्श का है वहां पर भी रूक्षस्पर्श रह सकता है । 'देशाः शीताः देशः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रुक्ष' यह ११ वा भंग है इसके अनुसार उसके अनेकदेश शीत हो सकते हैं एकदेश उसका उष्ण हो सकता है अनेक देश उसके स्निग्ध हो सकते हैं
और एकदेश उसका रूक्ष हो सकता है यहां शीत स्पर्श को और स्निग्ध स्पर्श को जो बहुव्यापकरूप से बहुवचनान्त कहा गया है उसका कारण जो देश रूक्ष स्पर्श का है वह देश शीत स्पर्श का भी हो सकता है तथा जो देश उष्णस्पर्श का है वह देश स्निग्धस्पर्श का भी हो सकता है इस प्रकार से इनमें बहुवचनान्तता जाननी चाहिये। 'देसा सीया देसे उसिणे देसा गिद्धा देसा लुक्खा' यह बारहवा भंग है अनेक देश उसके शीत हो सकते हैं उसका एकदेश उष्ण हो सकता है अनेक देश स्निग्ध और अनेक देश रूक्ष होते हैं। 'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः' यह છે ત્યાં પણ શીતસ્પર્શ રહી શકે છે તથા જે દેશ ઉષ્ણુ સ્પર્શને છે ત્યાં પણ ३१.५० २8 । छे. मी प्रमाणे शमी म छो छ. १ 'देशाः शीताः देशः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशः रूक्षः' 20 मीयामे। 1 . मयि । ભંગમાં કેવળ શીતપર્શવાળા પહેલા પદમાં જ બહુવચન કહ્યું છે. તે પ્રમાણે તેના અનેક દેશે શીતસ્પર્શવાળા હોય છે. તેનો એકદેશ ઉષ્ણસ્પર્શવાળે હોય છે તથા એક સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળ હોય છે તથા એક દેશ રૂક્ષ પશવાળ હોય છે. આ ભંગમાં શીત સ્પર્શવાળા પહેલા ભંગમાં જે બહુવચનને વ્યપદેશ કરેલ છે. તેનું કારણ એ છે કે તે સ્નિગ્ધ-ચિકણું અને રૂક્ષ સ્પર્શવાળા દેશમાં પણ રહી શકે છે. આ અગીયારમો ભંગ કહ્યો છે. ११ देशाः शीताः देशः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः' मी मामा मामा તેના અનેક દેશે ઠંડા સ્પર્શવાળા હોય છે. તેને એકદેશ ઉણ સ્પર્શવાળે હોય છે. અને તેના અનેક દેશે સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા હોઈ શકે છે. અને તેને એકદેશ રૂક્ષ હોય છે. આ ભંગમાં શીતસ્પર્શ અને સ્નિગ્ધસ્પર્શ વાળા પહેલા અને ત્રીજા પદને બહુવચનથી કહેલ છે. તેનું કારણ જે દેશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०२० उ०५ सू०२ पुलस्य वर्णादिमत्व निरूपणम् ६३१ देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति त्रयोदशः । देशाः शीता: देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति चतुर्दशो भङ्गा, देशाः शीताः देशा १३ वां भंग है इसमें अनेक देश शीतस्पर्शवाले भी हो सकते हैं अनेक देश उष्णस्पर्शवाले भी हो सकते हैं एकदेश उसका स्निग्धस्पौवाला भी हो सकता है और एकदेश उसका रूक्षस्पर्शवाला भी हो सकता है इस भंग में शीतपद में और उष्णपद में बहुवचनता की गई है सो उसका कारण ऐसा है कि जो देश स्निग्ध स्पर्शका अथवा रूक्षस्पर्श का है उस देश में भी शीतस्पर्श रह सकता है अथवा उष्णस्पर्श भी रह सकता है 'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः' यह १४ वा भंग है इसमें उसके अनेक देश शीत भी हो सकते हैं अनेक ही देश उसके उष्ण भी हो सकते हैं एकदेश उसका स्निग्ध भी हो सकता है और अनेक देश उसके रूक्ष भी हो सकते हैं यहा शीतपद में उष्णपद में एवं रूक्षपद में बहुदेशव्यापकता रूप जो बहुवचनान्तता प्रदर्शित की गई है उसका कारण ऐसा है कि जो स्निग्धस्पर्श का एकदेश है उसमें भी और जो रूक्षस्पर्श के अनेक રૂક્ષસ્પર્શવાળો છે, ત્યાં શીતસ્પર્શ પણ રહી શકે છે, તથા જે દેશ ઉષ્ણસ્પર્શવાળે છે, ત્યાં સિનગ્ધ-ચિકણે સ્પશ પણ રહી શકે છે તે બતાवेस छ. | 0 मार! Raो छ. १२ 'देशाः शीताः देशाः उप्णाः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः' मा तेरमा ममा तना अनेदेशी शीत १५ વાળા હોઈ શકે છે. તેના અનેક દેશ ઉણ સ્પર્શવાળા પણ હોઈ શકે છે. તેને એકદેશ સ્નિગ્ધસ્પેશવાળ પણ હોઈ શકે છે તથા એકદેશ રૂક્ષ સ્પર્શવાળે પણ હોઈ શકે છે. આ ભંગમાં શીતસ્પર્શ અને ઉણ સ્પર્શવાળા પહેલા અને બીજા પદને બહુવચનથી કહેલ છે તેનું કારણ એ છે કે-જે દેશ સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે તથા જે દેશ રૂક્ષ સ્પર્શવાળો છે. તે દેશમાં પણ શીતસ્પર્શ રહી શકે છે. અથવા ઉચ્ચ સ્પર્શ પણ રહી શકે છે. તેમ બતાવવાને માટે બહુવચન नन। प्रयोत पहीमा ४२ छ. मा १३ मे म उह्यो छे. 'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः लक्षाः' मा योमा समातेना भने यो શીત સ્પશવાળા હોય છે. અનેક દેશે ઉણપવાળા હોય છે. એક દેશ સ્નિગ્ધ-ચિકણા પશવાળા હોય છે. તથા અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં શીતસ્પર્શ ઉoણ સ્પર્શ તથા રૂક્ષ સ્પર્શવાળા એમ પહેલા બીજા તથા ચોથા પદને બહુવચનથી કહેલ છે. તેનું કારણ એ છે કે-સ્નિગ્ધચિકણા પેશને એકદેશ છે. તેમાં તથા રૂક્ષ સ્પર્શવાળા અનેક દેશમાં પણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
andones ianews
६३२
भगवतीस्त्रे उष्णोः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति पञ्चदशभङ्गाः, षोडशस्तु पूर्वप्रदर्शितस्तथाहि-देशाः शीताः देशा उष्णाः देशा स्निग्धाः देशा रूक्षा इति १६, 'सब्वे देश हैं उनमें भी शीतांश रह सकता है तथा इसी कारण को लेकर उष्णस्पर्श में भी बहुवचनान्तता जाननी चाहिये तथा रूक्षस्पर्श में जो अनेकदेश व्यापकतारूप बहुवचनता की गई है वह इस अपेक्षा से की गई है कि जो अनेकदेश शी स्पर्श के हैं या अनेकदेश उष्णस्पर्श के हैं उनमें भी रूक्षस्पर्श रह सकता है 'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः' ऐसा यह १५ वां भंग है इसके अनुसार अनेक देश उसके शीतस्पर्शवाले हो सकते हैं अनेक ही देश उसके उष्णस्पर्शवाले हो सकते हैं अनेक ही देश उसके स्निग्ध स्पर्शवाले हो सकते हैं और एकदेश उसका रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है यहां शीत उष्ण और स्निग्ध पदों में बहुवचनता जो दिखलाई गई है उसका कारण यह है कि जो रूक्षस्पर्श का एकदेश है अथवा स्निग्ध स्पर्श के जो अनेक देश हैं उनमें भी शीतता अथवा उष्णस्पर्शता रह सकती है तथा स्निग्ध पद में बहवचनता का कारण शीतस्पर्श के अनेक देशों में या उष्णस्पर्श के अनेक देशों में भी स्निग्धता का रह सकना है। अन्तिम भंग-'देसा सीया देना उसिणा देसा निद्रा देसा लुक्खा' શીતપશ રહી શકે છે. તેમજ ઉષ્ણ સ્પર્શમાં જે બહુવચન કહેલ છે તે પણ એ જ રીતે સમજવું. રૂક્ષ સ્પર્શમાં જે બહુવચનનો પ્રયોગ કર્યો છે. તેનું કારણ એ છે કે-શીતસ્પર્શના જે અનેક દેશો છે. અથવા ઉષ્ણસ્પર્શના અનેક દેશે છે, તેમાં પણ રૂક્ષ સ્પર્શ રહી શકે છે. એ રીતે આ ચૌદમે म छे. १४ 'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः' मा પંદરમાં ભંગમાં તેના અનેક દેશ શીતસ્પર્શવાળા હોય છે અનેક દેશે ઉણુ સ્પર્શવાળા હોય છે. તેના અનેક દેશે સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા હોય છે. અને એકદેશ રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે અહિયાં શીત, ઉષ્ણ અને નિષ્પ સ્પર્શ વાળા પહેલા બીજા અને ત્રીજા પદને બહુવચનથી કહેલ છે તેનું કારણ એ છે કે રૂક્ષ સ્પર્શને જે એકદેશ છે. અથવા સ્નિગ્ધ સ્પર્શના અનેક દેશે છે તેમાં પણ શીતપ અથવા ઉણ સ્પર્શ પણ રહી શકે છે તેમ બતાવવાને માટે છે. તેમજ સ્નિગ્ધ પદને બહુવચનથી કહેવાનું કારણ શીત સ્પર્શવાળા અનેક દેશોમાં અથવા ઉષ્ણ સ્પર્શવાના અનેક દેશોમાં પણ સ્નિગ્ધસ્પર્શ રહી श छ, तम मताव छ । ५४२भी छे. १५ छेस 1-'देसा सीया देसा उसिणा देसा निद्धा देना लुक्खा' मा प्रभाव छ. म तेना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०२ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ६३३ एए फासेमु छत्तीसं भंगा' सर्वे एते स्पर्शेषु षत्रिंशद्भङ्गाः । 'जा चउफासे' इत्यादि, तत्र 'देसे सीए' ति, एकाकारपदेशद्वयलक्षणो देश: शीतः, एतादृश एवान्यो देश उष्णः, तथा च य एव शीतः स एव स्निग्धः यथोष्णः स रूक्ष इत्येक: चतुर्थपदस्याने कवचनान्तत्वे चतुर्थः, एवमेते षोडश भङ्गा भवन्ति । 'छत्तीस भंमा त्ति' षट्त्रिंशभङ्गा इति द्वित्रि चतुः स्पर्शषु चतुः षोडशषोडशानां भावादिति अत्र चेमे वृद्धगाथे भवतः ।। ऐसा है इसके अनुसार उसके समस्त ही देश शीतस्पर्शवाले भी समस्त ही देश उष्णस्पर्शवाले समस्त ही देश स्निग्धस्पर्शवाले और समस्त ही देश रूक्षस्पर्शवाले भी हो सकते हैं 'सब्वे एए फासेस छत्तीसं भंगा' इस प्रकार से स्पर्श के सम्बन्ध में यहां सब भंग ३६ होते हैं-हिकसंयोगी ४, त्रिकर्मयोगी १६ और चतुासंयोगी १६ ये सब मिलकर ३६ हो जाते हैं । 'जह च उफासे' इत्यादि पदों में जो 'देसे सीए त्ति' एकदेश में वह शीत हो सकता है एकदेश में उहण हो सकता है ऐसे जो पद आये हैं उनका भाव ऐसा है कि एकाकारवाले जो दो प्रदेश हैं वह एकदेश है ऐसा एकदेश शीत हो सकता है तथा ऐसा ही जो दूसरा देश है वह उष्ण हो सकता है जो शीत होता है वही स्निग्धस्पर्शवाला होता है और जो उडण होता है वह रूक्षस्पर्श वाला होना है । चतुर्थपद के अनेकवचनान्त में बहुवचन होता है इस प्रकार से ये सोलह भंग होते है। इस विषय में ऐसी ये दो
સઘળા દેશે શીતસ્પર્શવાળા, સમસ્ત દેશ ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા બધા જ દેશો સિનગ્ધ સ્પર્શવાળા અને બધા જ દેશો રૂક્ષ સ્પર્શવાળા પણ હોઈ શકે છે. तेम सताव्यु छ 'सत्वे एए फासेसु छत्तीसं भंगा' मा रीते २५० समधी બધા મળીને ૩૬ છત્રીસ ભાગે થયા છે. તે ટુંકાણથી આ પ્રમાણે છેબ્રિકસંગી ૪ ચાર ભંગ ત્રણના વેગમાં ૧૬ ભંગા ચાર સંગી ૧૬ અંગે याम व ३६ छत्रीस लो मने छे. 'जइ चउफ से' विगेरे हमारे 'देसे सीएत्ति' ते महेशमा शीत २५शवाणे डाय छ, मेशमा ઉoણ સ્પેશવાળ હોય છે એવા જે પદે આવ્યા છે, તેનો ભાવ એ છે કે એક આકારવાળા જે બે પ્રદેશ છે. તે એકદેશ કહેવાય છે. એ એકદેશ શીત સ્પર્શવાળ હોય છે અને એ જ જે બીજે દેશ છે તે ઉણ હોય છે. જે શીત હોય છે તે જ સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે હોય છે, અને જે ઉણ સ્પર્શવાળે હેય છે તે રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતે સોળ ભગ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३४
भगवतीस्त्रे 'वीसइमस उद्देसे चउप्पएसाइए चउप्फासे एगबहुवयणमीसा बीयाइया कहं भंगा' विंशतितमे शतके पञ्चमोदेशे चतुः प्रदेशादिके चतुः स्पर्श ।
एकवचन बहुवचन मिश्रा द्वितीयादयो भङ्गाः कथं स्युः ॥ एकवचनबहुवचन मिश्रा द्वितीयतृतीयादयः कथं भङ्गाः स्युः, यत्रैव खल्ल एकवचनं प्रागुक्तं तत्रैव बहुवचनम् , यत्र च बहुवचनं तत्रैकवचन मिति कथं स्यादेकत्व बहुत्वयोर्विरोधात् इति कृत्वा विरोध उद्भावितस्तत्रोत्तरमाह
'देखो देसा वा मया दव्वक्खेत्तवसभी विवक खाए । संघाय भेय तदुभय भावाओ वा वयणकाले ॥ छाया--देशोदेशा वा विवक्षया द्रव्यक्षेत्ररशतो वा मताः ।
वचनकाले संघातभेद स्तदुभयभावाद्वेति ॥ अयमाशयः-देशो देशा वा, इत्यनेन एकवचनबहुवचनयोनिर्देशो न दुष्टः, एकानेकवर्णादि धर्मयुक्तद्रव्यवशेन एकाने कावगाहनाक्षेत्रवशेन वा देशस्यैकस्यानेवृद्धगाथाएँ हैं--'वीसइमसउद्देसे' इत्यादि । ___ यहां शङ्काकार ने ऐसी शंका की है कि एकवचन और बहुचचन से मिश्र द्वितीय तृतीय आदि भंग कैसे हो सकते हैं ? क्योंकि जहाँ पहिले एकवचन कहा गया है वहां बहुवचन और जहां बहुवचन कहा गया है वहां एकवचन ये परस्पर विरोधी बातें धन नहीं सकती हैं। इस प्रकार से शङ्काकारने विरोध को उद्भावित किया तब सूत्रकारने इसका ऐसा उत्तर दिया--'देसो देखा वा मया' इत्यादि ।
तात्पर्य इसका ऐसा है 'देश' ऐसा एकवचन अथवा 'देशा' ऐसा पहुवचन का जो निर्देश किया गया है वह सदोष नहीं है क्योंकि एक अनेक वर्ण आदि रूप धर्म से युक्त द्रव्य के वश से अथवा एक मन छ. विषयमा नीय प्रभा में वृद्ध माथा। छ. 'वीसइमसउद से ઈત્યાદિ અહિયાં શંકાકારે એવી શંકા કરી છે-એકવચન અને બહુવચથી મિશ્ર બીજે, ત્રીજો વગેરે ભગ કેવી રીતે બને છે? કેમકે પહેલાં જ્યાં એકવચન કહ્યું હોય ત્યાં બહુવચન અને જ્યાં બહુવચન કર્યું હોય ત્યાં એકવચન આ પરસ્પર વિરોધી છે તે સંભવી શકતા નથી અહિયાં શંકાકારે વિરોધ બતાવે त्यारे सूत्रा३ तेन। मा प्रमाणे उत्तर 24-21-'देसो देसा वा मया' त्या भानु तात्यय छ है-'हेश:' मेसेयन मथ। देश :' वामपयनन। જે નિર્દેશ કર્યો છે. તે સદેષ–દેષાવહ નથી. કેમકે –એક-અનેક વર્ણ આદિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६३५ कत्वविवक्षणात् , अथवा वचन प्रस्तावे संघातविशेषमावेन भेदविशेषभावेन युगपत्तदुभयविशेषभावेन वा तस्यैकत्वानेकत्वविवक्षणाच्च, अपेक्षाभेदमादाय एकवचनान्ता बहुवचनान्तस्य वा एकवचनान्तता इति न भवति भङ्गानां कश्चिद्विरोध इति भावः ॥मू० २॥ अथ पञ्चदेशिकवक्तव्यतामाह-'पंचपएसिए णं भंते' इत्यादि,
मूलम्-पंचपएसिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने कइगंधे कइ. रसे कइफासे पण्णत्ते? जहा अहारसमसए जाव सिय चउफासे पन्नत्ते, जइ एगवन्ने एगवन्नदुवन्ना जहेव चउप्पएसिए, जइ तिवन्ने सिय कालए नीलए लोहियए य१, सिय कालए नीलए लोहियगाय२,सिय कालए नीलगाय लोहियए य३, सिय कालए नीलगायलोहियगाय४, सिय कालगाय नीलए य लोहियएय५' सियकालगायनीलए य लोहियगा य६, सियकालगाय नीलगा य लोहियए य७, सिय कालए नीलए हालिदए य। एस्थ वि सत्तभंगा७। एवं कालगनीलगसुकिल्लएस, सत्तभंगा। कालग अनेक प्रदेशों में अवगाहना के वश से देश में एकत्व और अनेकत्य की विवक्षा की गई अथवा-कथन के प्रस्ताव में संघात विशेषभाव को अथवा भेदविशेषभाव को या युगपत् तदुभयविशेष भाव को लेकर उसमें एकत्व एवं अनेकत्व की विवक्षा हो जाती है इस कारण अपेक्षा भेदको लेकर बहुवचनान्त में एकवचनान्तता और एकवचननान्त में बहुवचनान्तता बन जाती है इसलिये इनको लेकर भङ्गों का यह कथन विरोधयुक्त नहीं हो सकता है ।सू० २॥ રૂપ ધર્મવાળા દ્રવ્યથી અથવા એક અનેક પ્રદેશમાં અવગાહના ના વણથી દેશમાં એકપણું અને અનેકપણાની વિરક્ષા કરેલ છે. અથવા કથનના પ્રસ્તાવમાં સંઘાત (સમૂહ) વિશેષ ભાવને અથવા ભેદ વિશેષ ભાવને અથવા એકી સાથે તદુભય વિશેષ ભાવને લઈને તેમાં એકપણાની અને અનેકપણાની વિવક્ષા થઈ જાય છે તેથી એકવચનાદિથી કહેલ આ અંગેનું કથન વિરોધ पा साई शतु नथी. तभ सभा ॥ सू० २ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३६
भगवतीसूत्रे लोहियहालिद्देसु, कालगलोहियसुकिल्ढेसु, कालगहालिहसुकिलेसु७, नीलगलोहियहालिद्देसु७, नीलगलोहियसुकिल्लेसु सत्तभंगा७। एवमेए तियासंजोगे सत्तरिभंगा ७०। जइ चउवन्ने सिय कालए य नीलए लोहियए हालिदए य१, सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदगा य२, सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य३, लिय कालए य नीलगाय लोहियगेय हालिदगेय४, सिय कालगाय नीलए य, लोहियए य हालिदए य५, एएपंचभंगा। सिय कालए य नीलए य लोहियए य सुकिल्लए य पत्थ वि पंचभंगा। एवं कालगनीलगहालिदसुकिल्लेसु वि पंचभंगा५, कालगलोहियहालिहसुविकल्लएसु वि पंचभंगा नीलगलोहियहालिदसुकिल्लएसु वि पंचभंगा ५, एवमेए चउ. कसंजोएणं पणवीसं भंगा २५। जइ पंचवन्ने कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए य सुक्किलए य। सबमेए एक्कग. दयगतियगचउक्कपंचसंजोएणं ईयालं भंगप्तयं भवइ गंधा जहा चउप्पएसियस्तारसा जहावन्ना फासा जहा च उप्पएसियस्तसू.३।
छाया--पश्चपदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः, यथाऽष्टादशशते यावत् स्यात चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः । यदि एकवर्णः, एकवर्ण द्विवर्णी यथैव चतुःपदेशिकः । यदि त्रिवर्णः स्यात् कालो नीलो लोहितश्च १, स्यात् कालो नीलो लोहिताश्च २, स्यात् कालो नीलाश्च लोहितश्च ३, स्यात् कालो नीलाश्च लोहिताश्च ४, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च ५, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च ६, स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च ७, स्यात् कालश्च नीलश्च हारिद्रश्च-अप्रापि सप्तभङ्गाः७ । एवं कालनीलशुक्लेषु सप्तमगाः। काललोहितहारिद्रेषु सप्तमगाः ७। कृष्णलोहित शुक्लेषु सप्तभङ्गाः ७। कालहारिद्रशुक्लेषु सप्तमङ्गाः ७ । नीललोहितहारि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०२० उ०५ सू०३ पञ्चप्रदेशिक स्कन्धनिरूपणम्
६३७
द्रेषु सप्तभङ्गाः ७ । नीललोहितशुक्लेषु सप्तभङ्गाः ७ | नीलहारिद्रशुक् लेषु सप्तभङ्गाः ७ । लोहितहारिद्रशुक्लेष्वपि सप्तभङ्गाः ७ । एवमेते त्रिसंयोगे सप्ततिर्भङ्गाः ७० । यदि चतुर्वर्णः स्यात् कालश्व नीलो लोहितः हारिद्रश्च १, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्व हारिद्राश्व २, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च ३, स्वात् कालश्व नीलाश्च लोहितश्व हारिद्रश्च ४, स्यात् arorre arora लोहितश्व हारिद्रश्च ५ एते पञ्चभङ्गाः । स्यात् कालश्च नीलश्व लोहित शुक्लश्च अत्रापि पञ्चभङ्गाः । एवं कालनीलहारिद्रशुक्लेषु अपि पञ्चमङ्गाः ५ | काललोहितहारिद्रशुक्लेष्वपि पञ्चभङ्गाः ५ । नीललोहित हारिद्रशुक्लेष्वपि पश्चमङ्गाः ५ । एवमेते चतुष्कसंयोगेन पञ्चविंशतिर्भङ्गाः २५ | यदि पञ्चवर्णः : कालश्च नीलश्व लोहितश्च हारिद्रश्व शुक्लश्च । एवमेते एकद्विकत्रिक चतुष्कपञ्चसंयोगेन एकचत्वारिंशद्धिकं भङ्गशतं भवति १४९ । गन्धा यथा चतुःप्रदेशिकस्य । रसा यथा वर्णाः । स्पर्शा यथा चतुःप्रदेशिकस्य ॥ सू० ३ ॥
टीका -- पंचपए लिए णं भंते ! खंधे' पञ्चमदेशिकः खलु मदन्त ! स्कन्धः 'कड़वन्ने० ' कतिवर्णः, पञ्च प्रदेशाः परमाणवोऽवयवतया विद्यन्ते यस्य स पश्चप्रदेशिकः स्कन्धोऽवयवी एतादृशः पञ्चपदेशिकः स्कन्धः कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्श इति प्रश्नः, उत्तरमाह - 'जहा अद्वारसमसए जाब सिय चउफासे
अब पंच प्रदेशी स्कंधों में वर्णादि प्रकार प्रकट करते हैं'पंचपए लिए णं भंते! खंधे कहबन्ने' इत्यादि ।
टीकार्थ - - इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से पंच प्रादेशिक स्कन्ध कितने वर्णादिवाला होता है ऐसा पूछा है पांच पुद्गलपरमाणुओं से जो स्कन्ध उत्पन्न होता है उसका नाम पंचमदेशी स्कन्ध है ऐसा 'पंचप एसिए णं भंते! खंधे कइवन्ने० ' पांच प्रदेशोंवाला स्कन्धरूप अवयवी हे भदन्त ! कितने वर्णों वाला कितने गन्धगुणवाला कितने रसोंवाला और कितने स्पर्शो वाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है कि हे गौतम! 'जहा अड्डार समसएजाब सि चउकाले पन्नन्ते' अठाहवे पांय प्रदेशवाला घोभां वर्षाहि प्रा बताये छे- पंचपएसिए णं भंते! खंधे कइवन्ने' छत्याहि
टीडार्थ- —આ સૂત્રથી ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને પાંચપ્રદેશી કધના વિષયમાં પ્રશ્ન કરેલ છે. પાંચ પુદ્ગલ પરમ એથી જે સ્કંધ ઉત્પન્ન થાય છે, तेनु' नाम 'पंथप्रदेशी सुध' येवु छे. 'पंचपरखिए णं भंते ! कइवन्ने' डे ભગવત્ પાંચ પ્રદેશાવાળા 'ધ રૂપ અવયવી કેટલા વર્ણવાળો, કેટલા ગધ ગુણવાળો, કેટલા રસેવાળો, અને કેટલા સ્પો ́વાળી હાય છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु छे है - गौतम ! 'जहा अट्ठारसमसए जाव सिय चउफा से
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८
भगवतीसूत्रे पन्नत्ते' यथाऽष्टादशशते षष्ठोद्देशके यावन् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः, तथाहि-तत्रत्यं प्रकरणम् , 'सिय एगबन्ने सिय दुन्ने सिय तिवन्ने सिय चउक्न्ने सिय पंचवन्ने। सिय एगगधे सिय दुगंधे, सिय एगरसे जाव पंचरसे, सिय दुफासे जाव चउ. फासे' स्यात एकवर्णः स्यात् द्विवर्णः स्यात् त्रिवर्णः स्यात् चतुर्वणः, स्यात् पश्च. वर्णः, स्यात् एकगन्धः स्याद् द्विगन्धः, स्यादेकरसो यावत्पश्चरस: स्यात् द्विस्पशों यावत् चतुः स्पर्श इति । 'जइ एगवन्ने' यदि एकवर्णः पञ्चप्रदेशिकः 'एगवन्न रहवें शतक में छठे उद्देशे में यावत् वह चार स्पर्शीवाला होता है यहां तक जैसा कहा गया है वैसा ही यहां पर कह लेना चाहिये वहां का वह प्रकरण 'सिय एगवन्ने सिय दुवन्ने सिय तिवन्ने सिय चवन्ने सिय पंचवन्ने सिय एगगंधे सिय दुगंधे सिय एगरसे जाव पंचरसे सिय दुफासे जाव च उफासे' इस प्रकार से हैं सो इसी प्रकरण को यहां पर इस प्रकार से खुलासा किया गया है____ 'जह एगवन्ने' यदि वह पंचप्रदेशिक स्कन्ध एक वर्णवाला होता है तो वह इस सामान्य वर्णवत्य के कथन में इस प्रकार से एक वर्णवाला हो सकता है-'सिय कालए य, सिय नीलए य, सिय लोहियए य, सिय हालिहए य, सिय सुकिल्लए य' कदाचित् वह काले वर्णवाला भी हो सकता है ? कदाचित् वह नीलवर्णवाला भी हो सकता है २ कदाचित् वह लालवर्णवाला भी हो सकता है ३ कदाचित् वह पीले वर्णवाला भी हो सकता है ४ अथवा कदाचित् वह शुक्लवर्णवाला भी हो सकता है पन्नत्ते' मारमा शतभi ७४! उदेशाभा यावत् ते या२ २५ वाली छे. એટલે સુધી માં જેવી રીતે કથન કર્યું છે. તે જ પ્રમાણે સઘળું કથન અહિયાં सभा त्यांनुते ५:२४ सिय एगवण्णे सिय दुवन्ने सिय तिवण्णे सिय चउ. वणे सिय पंचवण्णे सिय एग गंवे सिय दुगंधे सिय एग रसे जाव पचरसे सिय दुफासे जाव चउकासे' प्रमाणे घुछ. 24॥ ५४२४ने महियां शत waqanwi मायु छ. 'जइ एगवन्ने' पांय प्रदेशवाजी ४५ मे १ વાળો હોય તે તે આ સામાન્ય વર્ણનના કથનમાં નીચે કહ્યા પ્રમાણેના એક
श छ-'सिय कालए य सिय नीलए य, सिय लोहियए य, सिय हालिदए य सिय सुकिल्लए य' हाय ते ४ा पाणी ५५ શકે છે. ૧ કદાચિત્ તે નીલવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે ૨ કદાચિત તે લાલ વર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે ૩ કદાચ તે પીળા વર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. ૪ અથવા કદાચ તે ધેાળા વર્ણવાળ પણ હેઈ શકે છે. આ પ્રમાણે
प
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०२० उ०५ २०३ पश्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६३९ दुवमा जहेव चउप्पएसिए' एकवर्णद्विवर्णो एकवर्णः द्विवर्णश्च यथैव चतुःपदे शिकः चतुःप्रदेशिकस्य यथा एकवर्णवस्वं द्विवर्णवस्वं कथितम् तथैव पञ्चपदेशिक स्यापि वक्तव्यम् तथाहि-तत्रत्य प्रकरणम्-'जइ एगवन्ने सिय कालए य सिप नीलए य सिय लोहियए य सिय हालिद्दए य सिय सुकिल्लए य यदि एकवर्गस्तदा स्यात् कालश्च स्यात् नीलश्व स्यात् लोहितश्च स्यात् हारिद्रश्च स्यात् शुक्लश्च । यदि द्विवर्णः पञ्चपदेशिकः स्कन्धस्तदा 'सिप कालए य नीलए य१, सिय कालए य नीलगा य२, सिय कालगा य नीलए य३, सिय कालगा य नीलगा य ४' स्यात् सो ऐसा यह कथन 'एगवन्न दुवन्ना ज हेव चउपएसिए' चतुःप्रदेशिक स्कन्ध में जैसा एकवर्ण के विषय में और दो वर्ण के विषय में कहा जा चुका है वैसा ही यहां पर कहा गया है 'सिय कालए य, सिय नीलए य' इत्यादि प्रकरण वहीं का है यदि वह पंचप्रदेशिक स्कन्ध दो वर्णों वाला होता है तो वह 'सिय कालए य, नीलए, १' कदाचित् काले वर्णवाला और नीलेवर्णवाला भी हो सकता है १ 'सिय कालए य, नीलगाय २' अथवा एक प्रदेश उसका काला हो सकता है और अनेक प्रदेश उसके नीले हो सकते हैं 'सिय कालगा य नौलए य ३' अथवा-अनेक प्रदेश उसके काले हो सकते हैं और एक प्रदेश उसका नीला हो सकता है ३ 'सिय कालगो य नीलगा य ४' अथवा अनेक प्रदेश उसके काले हो सकते हैं और अनेक ही प्रदेश उसके नीले हो सकते हैं इस प्रकार से ये चार भंग कृष्ण एवं नील के एकत्व और ४थन 'एगान्नदुवन्ना जहेव च उपएसिए' या२ प्रदेशवाण २४ मा १५ પણમાં, અને બે વર્ણ પણામાં કેવી રીતે કહેવામાં આવ્યું છે. તે જ પ્રમાણે અહિયાં કહેલ છે. ___'सिय कालए य, सिय नीलए य' त्यात त्यांनु ४ प्र.२६ छ. २ ते पांय प्रदेशवाणी २४ मे १ वाजे। डाय त 'सिय कालए य नीलए य१' हाय जाणे! भने नीस पाणी डा श छ। 'सिय कालए य नीलगाय' 424 तने से प्रदेश ७ मा डाय छ भने भारी से प्रदेश नसावाणी डाय छ.२ 'सिय कालगाय नीलए य' या तना અનેક પ્રદેશ કાળાવર્ણવાળા હોઈ શકે છે અને તેને એક પ્રદેશ નીલવર્ણવાળે है. छे 3 "सिय कालगा य नीलगा य'४ मथ। तेना भने प्रश १५. વાળા હોય છે. અને અનેક પ્રદેશો નીલવર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે કે આ રીતે ક ળ વર્ણ, અને નીલવર્ણન એકપણું અને અનેકપણાથી આ ચાર ભંગ બન્યા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४०
भगवतीस्त्र कदाचित् कालश्व नीलश्च १, स्यात् कालश्व नीलाश्च २, स्यात् कालाश्च नीलश्च ३, स्यात् कालाश्च नीलाश्च इति कालनीलयोः चत्वारो भङ्गाः । तथा 'सिय कालए य लोहियए य' स्यात् कालश्च लोहितश्च अत्रापि काललोहितयो. रेकत्वाने कस्वाभ्यां चत्वारो भङ्गा भवन्तीत्यूहनीयम् , 'सिय कालए य हालि. ६ए य' स्यात् कालश्च हारिद्रश्च अत्रापि कालहारिद्रयोरेकस्वानेकत्वाभ्यां चत्वारो भङ्गा भवन्तीति चतुष्पदेशिकपकर गवदेवावगन्तव्यम् । 'सिय कालए य सुकिल्लए य' स्यात् कालश्च शुक्लश्च अत्रापि चत्वारो भङ्गा द्रष्टव्याः चतुष्प्रदेशिकपकरअनेकत्व को लेकर हुए हैं। अथवा-सिय कालए य लोहियए थ' यह काला और लालवर्णवाला भी हो सकता सो यहां पर भी कालवण और लोहितवर्ण के एकत्व और अनेकत्व को लेकर चार भंग होते हैं इनका प्रकार ऊपर के भंग प्रकार के जैसा ही समझना चाहिये इसी प्रकार से यह कदाचित् कालेवर्णवाला और पीतवर्णवाला भी हो सकता है-- 'सिय कालए य, हालिद्दए य' सो कालेवर्ण के एवं पीतवर्ण के एकत्व
और अनेकत्व को लेकर यहां पर भी ४ भंग पहिले के जैसे ही कह लेना चाहिये । यह सब कथन एकथर्ण एवं द्विवर्ण से युक्तता में चतुष्प्र. देशिक प्रकरण के जैसे ही किया गया है ऐसा समझना चाहिये । 'सिय कालए य सुक्किल्लए य' कदाचित् वह झाला भी हो सकता है और सफेद भी हो सकता है यहां पर भी काले और सफेद के एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हो जाते हैं सो यह कथन भी वही 2. अथवा 'सिय कालए य लोहियए य' ते ४७१ वाले ने नीला पाणी હોય છે. અહિયાં પણ કાળાવણું અને લાલવણુંના એકપણું અને અનેકપણાથી ૪ ચાર ભાગે બને છે. તેને પ્રકાર કાળા અને નીલવર્ણના સંબંધમાં કહેલ પ્રકાર પ્રમ ણે સમજ. તેજ રીતે તે કઈવાર કાળાવણું વાળો અને પીળાવ वाणे ५५ डा छे. ते सूत्रा२ मताचे छ. 'सिय कालए य हालिद्दए य' આ કાળાવ અને પીળાવના એકપણા અને અનેકપણામાં ચાર બંગે આના પણ કહ્યા છે. તે પણ ઉપર કહ્યા પ્રમ ણે સમજવા. આ તમામ કથન એક વણી, બે વર્ણના ગથી ચાર પ્રદેશી ધના વિષયમાં જે પ્રમાણે કહ્યું છે तेल प्रमाणे पाय प्रशा. २४ घना विषयमा ५ समन्यु 'सिय कालए य सुकिल्लए य' हाय ते ४ाणे! ५५ डाय छे भने स३४३६ वाणे। ५९y હોય છે. અહિયાં પણ કાળાવર્ણ અને સફેદવર્ણના એકપણ અને અનેકપણાથી ૪ ચાર ભાગે બને છે. આના સંબંધનું કથન પણ ચાર પ્રદેશવાળા ધના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम्
६४९
णवदेवेति । 'सिय नीलए य लोहियए य, सिय नीलए य हालिए य, सिय नीलए य सुकिल्लए य, सिय लोहियए य हालिए य, सियं लोडियए य सुकिल्लए य' एषु सर्वेष्वपि चत्वारश्वत्वारो भङ्गा मवन्ति मङ्गप्रकाराश्च अत्रेव - पूर्वपदर्शितः चतुःप्रदेशिक प्रकरणादेव अवगन्तव्या एवमेते दशद्विकसयोगा मङ्गा भवन्ति दशानामपि चतुः संख्यया गुणने पुनश्चत्वारिंशद्भङ्गा भवन्ति इति चतुष्यदेशिकप्रकरणात् द्रष्टव्यं ज्ञातव्यं चेति । 'जइ तित्रन्ने' यदि पञ्चपदेशिकः स्कन्धः त्रिवण चतुष्पदेशी स्कन्ध के प्रकरण में किया जा चुका है अतः वहीं से इसे भी जाना जा सकता है । इस प्रकार से कृष्णवर्ण के साथ नीलादिवणों का योग कर भंग प्रकार प्रकट किया है। अब नीलवर्ण के साथ आगे के वर्णों का योगकर के भंग प्रकार प्रदर्शित किया जाता है-'सिय नीलए
लोहियए १ सिय नीलए य हालिइए य सिय नीलए य सुकिल्लए य सिय लोहियए य हालिए य सिय लोहियए य सुकिल्लए य सिय हालिदए य सुकिल्लए ये इस प्रकार से ये विकसंयोगी १० मंग होते हैं-४ कृष्णवर्ण की प्रधानता से ४ नीलवर्ण की प्रधानता से ३, लालवर्ण की प्रधानता से दो और एक पीतवर्ण की प्रधानता से इन १० द्विक संयोगों के प्रत्येक के ४-४ भंग और होते हैं जैसा कि ऊपर में प्रकट किया जा चुका है अतः सव द्विकसंयोगी भंग ४० हो जाते हैं यह सब विषय चतुष्यदेशी स्कन्ध के प्रकरण से देख लेना चाहिए ।
વિષયમાં ત્યાંના પ્રકરણમાં કરેલ વઘુન પ્રમાણે સમજવું આ રીતે કાળાવણું સાથે નીલવણુ વિગેરે વર્ણના ચેગ કરવાથી જે ભગેા અને છે તે પ્રકાર અહિયાં કહ્યો છે. હવે નીલવર્ગુની સાથે ખીજા વર્ષોંના ચેાગથી જે ભ'ગા અને
ते ताववामां आवे छे. सिय नीलए य लोहियए य१' 'सिय नीलए य हालिए यर, सिय नीलए य सुकिल्लए य सिय लोहियए य हालिए य सिय लोहियय सुकिलए य सिय हालिदए य सुकिलए य' मा रीते या द्विः संयोगी १० हस ભગા અને છે. કાળાવણની મુખ્યતામાં ૪ ચાર ભંગા નીલવણુની પ્રધાનતામાં ૩ ત્રણ ભંગા તથા લાલવષ્ણુની મુખ્યતામાં બે ભંગા તથા. પીળાવણ ની પ્રધાન તામાં ૧ એક 'ગ એ રીતે દ્વિક સંચાગી દસ લ`ગેામાં તેના એકવ અને અનેકપણાથી ૪-૪ ચાર ચાર ભગા ખીજા થાય છે. જે ઉપર બતાવ્યા છે. એ રીતે દ્વિકસ'ચેાગી કલ ૪૦ ચાળીસ ભંગા કહ્યા છે. આ તમામ પ્રકરણ ચાર પ્રદેશી કધના પ્રકરણમાં કહેલ છે તે પ્રમાણે ત્યાંથી સમજી લેવું. ગ્રંથ વિસ્તાર ભયથી અહિયાં કહેલ નથી,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्रे वर्णत्रयवान् तदा 'सिय कालए नीलए लोहियए य' स्यात्-कदाचित् कालको नीलको लोहितकश्चेति प्रथमः १, एकस्मिन् कृष्णना तदपरदेशे नीलवम् अबशिष्टपदेशेषु लौहित्यमिति प्रथमार्थः १ । 'सिय कालए नीलए लोहियगा य २,' स्यात्-कदाचित् कालको नीलको लोहितकाश्च कृष्णनीलयोरेकत्वं लौहित्येचानेकत्वम् इनि द्वितीयो भङ्गः २ । 'सिय कालए नीलगाय लोहियए य ३' स्यात् कालको नीलकाश्च लोहितश्चेति प्रथमतृतीययोरेकत्वं मध्यवर्तिनि च बहुवचनयदि वह पंचप्रदेशिक स्कन्ध तिवन्ने' तीन वर्णों वाला होता है तो इस त्रिवर्णवत्ता के सामान्य कथन में वह इस प्रकार से तीनवर्णीवाला हो सकता है-'सिय कालए नीलए लोहियए य' कदाचित् वह काले. वर्षावाला भी हो सकता है नीलवर्णवाला भी हो सकता है और लालवर्णवाला भी हो सकता है १ तात्पर्य इसका ऐसा है कि एक प्रदेश में कृष्णता दूसरे एकप्रदेश में नीलता और अवशिष्टप्रदेशों में लौहित्य हो सकता है ऐसा यह प्रथम भंगका अर्थ हैं 'सिय कालए नीलए लोहियगा ये कदाचित वह कृष्णवर्णवाला भी हो सकता है नीलवर्णवाला भी हो सकता है और अनेक प्रदेशों में लालवर्णवाला भी हो सकता है २ यहां पर कृष्ण और नील में एकत्व और लौहित्य में अनेकत्व कहा गया है इस प्रकार से यह द्वितीय भंग है 'सिय कालए नीलगाय लोहियए य३' कदाचित् वह अपने एकप्रदेश में कालेवर्णवाला भी हो सकता है अनेक प्रदेशों में वह नीलवर्णवाला भी हो सकता है से पांय प्रदेश २४५ 'तिवन्ने'
य त मात्र વર્ણપણાના સામાન્ય કથનમાં તે આ નીચે કહ્યા પ્રમાણે ત્રણવર્ણવાળ હોઈ શકે છે. सिय कालए नीलए लोहियए य' हाय ते जाणे ५५ हो ? છે. નીલવવાળ પણ હોઈ શકે છે. અને લાલવર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. આ પહેલે ભંગ છે.૧ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તેને એક પ્રદેશમાં કાળાવણે પણ બીજા એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણપણું અને બાકીના બે પ્રદેશોમાં લાલવણવાળો હોઈ શકે છે. તે પ્રમાણે પહેલે ભંગ છે,
__'सिय कालए नीलए लोहियगा यर' हायत जा पा ५ શકે છે. નીલવર્ણવાળે પણ હોય છે. અને અનેક પ્રદેશોમાં લાલવર્ણવાળા પણ હોઈ શકે છે. આ ભંગમાં કાળાવર્ણમાં અને નીલવર્ણમાં એક વચન तय alag भो महुवयन हुं छे, माशते भी मन छ. "सिय कालए नीलगा य लोहियए य३' हाय ते पाताना ये प्रशमा वाम
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६४३ मादाय तृतीयपर्यवसानम् ३ । 'मिय कालए नीलगा य लोहियगा य ४' स्यात् कालको नीलकाश्च लोहितकाश्त्र इति कृष्णत्वे एकत्वं नीललोहितयोरनेकत्व मादाय चतुर्थों भङ्गो भवतीति । 'निय कालगा य नीलए य लोहियए य५' स्यात् कालकाश्च नीलश्व लोहितश्च प्रथमे बहुत्वं द्वितीय तृतीययोरेकत्वमादाय पञ्चमो भङ्गो भवतीति । 'सिय कालगा य नीलए य लोहियगा य ६' स्यात् कालकाश्व नीलश्च लोहितकाश्च, अत्र प्रथमवरमयोरनेकत्वं मध्यवर्तिनि एकत्वमादार्य षष्ठो भङ्गो भवतीति ६ । 'सिय कालगा य नीलगा य लोहियए य ७' स्मात् कालऔर एक प्रदेश में वह लालवर्णवाला भी हो सकताहै ३ यहां पर प्रथम और तृतीय पदों में एकत्व और मध्यवर्ती नीलपद में अनेकत्व कर यह तृतीय भंग बना है 'सिय कालए नीलगा य लोहियगा य' यहाँ पर द्वितीय और तृतीय पदमें अनेकत्व और प्रथम में एकत्व कर यह चतुर्थ भंग बनाया गया है 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य ५' यहां प्रथम पदमें अनेकत्व एवं द्वितीय और तृतीय में एकत्व करके यह पांचवां भंग बनाया गया है 'सिय कालगा य नीलए घ लोहियगा य ६' यहां प्रथम और अन्तिम पदमें अनेकत्व और द्वितीयपद में एकत्व प्रकट कर यह भंग बनाया गया है 'सिय कालगा य नीलगा य लोहि પણ હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં તે નીલવર્ણવાળો પણ હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં તે લાલવર્ણવાળે પણ હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા અને ત્રીજા પદમાં એકવચન અને નીલવર્ણવાળા બીજા પદમાં બહુવચન કહને આ श्री मनाच्या छ.3 'सिय कालए नीलगा य लोहियगा य४' हायत પ્રદેશમાં કાળાવણુંવાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણ વાળ હોય છે, તથા અનેક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળ હોય છે. આ ભંગમાં બીજા અને त्री यहां अवयन डीन । यो ल मनाये। छे.४ 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य५' 20 मां पडेan ५६i महुवयन भने गीत અને ત્રીજા પદમાં એકવચનથી આ ભંગ બનાવ્યું છે. કદાચ તે પોતાના અનેક પ્રદેશમાં કાળાવર્ણવાળ હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે હોય છે તથા કઈ એક દેશમાં લાલવર્ણવાળો હોય છે એ રીતે આ પાંચમો
छ.५ 'सिय कालगा य नीलए य लोहियगा य६' हाय ते पाताना અનેક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળો હોય છે કે એક પ્રદેશમાં નીલવણવાળ હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળ હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા અને ત્રીજા પદમાં બહુવચન તથા બીજા પદમાં એકવચન ४ीन माछो मनाये। छे. 'सिय कालगा य नीलगा य लोहियए य'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४४
भगयतीसरे काश्च नीलकाश्च लोहितकश्च प्रथमद्वितीययोरनेकत्वं चरमस्य चैकत्वमादाय सप्तमो भङ्गो भवतीति । इत्थं त्रिवर्णमधिकृत्य पञ्चपदेशिके सप्तमङ्गा भवन्नीति ७। 'सिय कालए नीलए हालिद्दए य' स्यात् कालो नीलो हारिद्रय, 'एत्थ वि सत्तभना' अत्रापि सप्त भङ्गा भवन्ति तथाहि-'सिय कालए नीलए हालिहए य१, सिय कालए नीलए हालिद्दगा य२, सिय कालए नीलगाय हालिदए य ३, सिय कालए नीलगा हालिदगा य ४, सिय कालगा य नीलए य हालिद्दए य ५, सिय कालगाय नीलए यहालिदगा य ६, सियकालगा य नीलगा य हालिद्दए य ७' स्यात् कालव यए य७ उसके अनेक देश काले भी हो सकते हैं और अनेकदेश नीले भी हो सकते हैं तथा एकदेश उसका लालवर्ण का भी हो सकता है यहां प्रथम और द्वितीयपद में अनेकता एवं तृतीय पदमें एकता प्रकट कर यह भंग बनाया गया है इस प्रकार से पंचप्रदेशिक स्कन्ध में ये ७ भंग त्रिवर्ण को लेकर होते हैं इसी प्रकार से 'सिय कालए नीलए हालिहए ये यहां पर भी ७ भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं 'सिय कालए नीलए हालिए य' यह प्रथम भंग है 'सिय कालए नीलए हालिहगा य २' यह वित्तीय भंग है 'सिय कालए नीलगा य हालिहए य ३' यह तृतीय भंग है 'सिय कालए नीलगा हालिहगा य' यह चतुर्थ भंग है 'सिय कालगा य नीलए य हालिद्दए य ५' यह पांचवां भंग है 'सिय कालगाय नीलए य हालिद्दगा य' यह छठा भंग है 'सिय कालगाय नीलगाय हालिहए य' यह सातवां भंग है इन सात भंगों के होने की
તેના અનેક દેશો કાળાવણુંવાળા હોય છે. તથા અનેક દેશે નીલવર્ણવાળા હોય છે. તથા એકદેશ લાલવર્ણવા પણ હોઈ શકે છે. આ ભંગમાં પહેલા અને બીજા પદમાં બહુવચનથી અનેકપણુ અને ત્રીજા પદમાં એકવચન કહીને એકપણ બતાવીને આ ભંગ બનાવેલ છે ૭ આ રીતે પાંચ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં ७ सात
न याथी थाय छे. मे शत 'सिय कालए नीलए हालिहए या भने पीना योगयी ५५ ७ सात मन छ. २भाशत छ-मिए कालए नीलए हालिद्दए य' मा ५७ छे. 'सिय कालए नीलए हालिहगा यर' मा भान छे. 'सिय कालए नीलगा य हालिहए य३'
श्रीन ल छे. 'सिय कालए नीलगा य हालिहंगा यम था। छे. 'सिय कालगा य नीलए य हालिद्दए य५' मा पांथमे छ. 'सिय कालगा य नीलए य हालिदगा य६' माछो छे. 'सिय कालगा य नीलगा य हालिहए य'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम्
६४५
नीलच हारिद्रश्च १, स्यात् कालश्च नीलश्व हारिद्राश्च २, स्यात् कालकइच नीलका हारिद्रव ३, स्यात् कालो नीलकाव हारिद्राश्च ४, स्यात् कालकाश्च free हारिद्रश्च ५, स्यात् कालकाश्च नीलश्व हारिद्राश्च ६, स्यात् कालकाश्च नीलाश्च सूचना 'एत्थ वि सत्त भंगा' इस सूत्र पाठ द्वारा दी गई है। 'एवं कालग नीलग सुकिल्लएसु सत्त भंगा कालगलोहियहालिद्देसु ७' इत्यादि'स्यात् कालश्च नीलश्व हारिद्रश्व' यह प्रथम भंग है इसके अनुसार वह अपने एकदेश में काला एक दूसरे देश में नीला और कोई एकदेश में पीला हो सकता है 'स्यात् कालच नीलश्च हारिद्राश्च २' यह द्वितीय मंग है इसके अनुसार वह अपने किसी एकदेश में काला किसी एकदेश में नीला और अनेक देशों में पीला हो सकता है 'सिय कालए नीलगा य हालिए य' यह तृतीय भंग है इसके अनुसार वह अपने किसी एक देश में काला अनेक प्रदेशों में नीला हो सकता है और किसी एकप्रदेश में पीला हो सकता है । 'स्पात् कालः नीलाच हारिद्राच' यह चतुर्थ भंग है इसके अनुसार वह अपने किसी एक प्रदेश में काला हो सकता है अनेक देशों में नीला हो सकता है और अनेक ही प्रदेशों में पीला આ સાતમા ભંગ છે. આ સાત ભગેા થતા હાવાના સંબધમાં સૂત્રકારે 'तत्थ वि सत्तभंगा' मा प्रभाउ छे. ' एवं कालगनी लगसुकिल्लएसु सत्तभंगा कालगलोहियहालिद्देसु એજ પ્રમાણે કાળાવણુ નીલવણુ અને ધેાળાવણુના ચેાગમાં સાત ભંગા બન્ને છે તથા કૃષ્ણવણુ, લાલવણ, અને પીળાવણુના ચૈાગથી પણ ૭ સાત ભગા થાય છે. જે આ પ્રમાણે છે.
सत्त'
'स्यात् कालश्च 'नीलश्च हारिद्रश्च' ते पोताने येऊ देशमां भणावार्थ वाणी હાય છે, બીજા એક દેશમાં નીલવણુ વાળા હોય છે, તથા કોઇ એક દેશમાં પીળાवर्षा वाणी होय छे. ये रीते आा पहेलो लौंग थाय छे. १ 'स्यात् कालश्च 'नीलश्च हारिद्राश्च २' मा भने लौंग छे. ते पोताना अ येऊ देशमां अणावर वाणी હાય છે. કઈ એક દેશમાં નીલ વણુ વાળે અને અનેક દેશેામાં પીળાવણુ વાળા होय छे. २ 'सिय कालए नीलगाय हालिए य ३' उहाय ते पोताना अखे દેશમાં કાળાવણુ વાળા હાય છે. અનેક દેશેામાં નીલવણુ વાળા હાય છે. અને કાઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વળવાળા હોય છે. એ રીતે આ ત્રીજે ભ’ગ ચાય छे. 3 ' ' स्यात् कालः नीलाश्च हारिद्राश्च' ४६ाय ते पोताना प्रदेशामां કાળાવળુ વાળા હાય છે, અનેક દેશેામાં નીલવણુ વાળા હોય છે. તથા અનેક શામાં પીળાવ વાળા હાઇ શકે છે. આ રીતે ચાચા ભંગ થાય છે. પુરુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र हारिद्रश्चेति सप्तमः । 'एवं कालगनीलगमुकिल्लएसु सत्त भंगा' एवं कालनील शुक्लेषु सप्तमझा, तयाहि-'सिय कालए नीलए मुकिल्लए१, सिय कालए नौलए मुकिलगा य२, सिय कालए नीलगा मुकिल्लए य३, सिय कालए नीलगा मुकिल्लगा य४, सिय कालगा य नीलए य सुकिल्लए य५, सिय कालगाय नीलए सचिल्लगाय ६, सिय कालगा य नीलगाय मुकिल्लए य७' स्यात् कालच नीलभ शुक्लश १, स्यात् कालच नीलश्च शुक्लाश्च २, स्यात् कालश्च नीलाश्च शुक्लव ३, स्थान हो सकता है 'स्यात् कालाश्च नीलश्च हारिद्रश्च' यह पांच भंग है इसके अनुसार वह अपने अनेक देशों में काले वर्णवाला हो सकता है किसी एकप्रदेश में नीलेवर्णवाला हो सकता है और किसी एक प्रदेश में पीले वर्णवाला हो सकता है 'स्यात् कालाश्च नीलश्च हारिद्राश्च यह छठा भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कालेवर्णवाले हो सकते है कोई एक प्रदेश नीलेवर्णवाला हो सकता है और अनेक प्रदेश उसके पीलेवर्णवाले हो सकते हैं 'स्यात् कालाश्च नीलाश्च हारिद्रश्च' यह सातवां भंग है इसके अनुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कालेवर्णवाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला हो सकता है और एकप्रदेश में पीलेवर्णवाला हो सकता है एवं कालग नीलग सुकिल्लएस्तु सत्तभंगा' इस कथन के अनुसार काल नील और शुक्ल इनके संयोग में भी सात भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं-'सिय कालए मीलए सुकिल्लए य' यह प्रथम भंग है इसके अनुसार उसका एकदेश कृष्ण"स्यात् कालाइव नीलश्च हारिद्रश्च ५' हाय तपोताना मन देशमi samm વર્ણવાળે હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે હોય છે. કોઈ એક प्रदेशमा पीपाजेय . माशते मी पायमा म छे. 'स्यात् काडकाच नीलश्च हारिद्राश्च ६' हायत भने प्रदेशमा पाडाय છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશોમાં પીળાपाणी य छ. को शत छी छे. ' 'स्यात् कालकाश्च नीलाइच हारिद्रश्च पार ते पाताना भने प्रदेशमा वाणे डाय छे. अने। પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. એ રીતે આ સાતમે ભંગ થાય છે. છ હવે કાળા વર્ણની સાથે નીલ मन घोणा ना योगथी थता सात मी सतावे छे-'सिय कालए नीलए सुकिल्लए य १ त १२ पोताना शमा जापानहाय छे. એક દેશમાં નીલવર્ણવાળે હોય છે. તથા એક દેશમાં ધેળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६४७ कालच नीलाश्च शुक्लाश्च ४, स्यात् कालाश्च नीलश्च शुक्लश्च ५, स्यात् कालाश्च नीलश्च शुक्लाश्च ६, स्यान् कालाश्च नीलाश्च शुक्लश्चेति सप्तमो भङ्गः ७ । 'काल वर्णवाला हो सकता है एकदेश उसके नीलेवर्णवाला हो सकता है और एकदेश उसका शुक्लवर्णवाला हो सकता है 'सिय कालए नीलए सुकिल्लगाय' यह द्वितीय भंग है इसके अनुसार उसका कोई एकदेश कालेवर्णवाला कोई एकदेश नीलेवर्णवाला तथा अनेक देश शुक्लवर्णवाले हो सकते हैं 'सिय कालए नीलगा सुक्किलए य ३" यह तृतीय भंग है इसके अनुसार कोई एक प्रदेश उसका कालेवर्णवाला हो सकता है अनेक प्रदेश उसके नीलेवर्णवाले हो सकते हैं और कोई एकप्रदेश उसका शुक्लवर्णवाला हो सकता है 'सिय कालए नीलगा सुकिल्लगा च' यह चतुर्थ भंग है इसके अनुसार उसका कोई एकप्रदेश कृष्णवर्ण पाला हो सकता है अनेक प्रदेश उसके नीलवर्णवाले हो सकते हैं और अनेक प्रदेश उसके शुक्लवर्णवाले हो सकते हैं सिय कालगाय, नीलए प सुकिल्लए य' यह पांचवां भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्णवर्ण के हो सकते हैं कोई एक प्रदेश उसका नीलेवर्ण का हो सकता है और कोई एक प्रदेश उसका शुक्लवणे का हो सकता है 'सिय कालगा य नीलए सुक्किल्लगाय' यह छठा भंग है इसके अनु. सार उसके अनेकप्रदेश कृष्णवर्णवाले कोई एक प्रदेश नीलेवर्णवाला
पाणी डाय छे. मा ५। १. 'सिय कालए नीलए सुकिल्लगाय' કદાચ તેને કેઈ એક દેશ કાળા વર્ણવાળો હોય છે. કેઈ એક દેશ નીલ વર્ણવાળો હોય છે. અનેક દેશમાં ધળા વર્ણવાળ હેય છે. આ રીતે આ બીજે in याय छे. २ 'सिय कालए नीलगा सुक्किल्लए य३' हाय तन मे प्रदेश કાળા વર્ણવાળો હોય છે. તેના અનેક પ્રદેશો નીલવર્ણવાળા હોય છે. તથા એક દેશમાં ધોળાવવાળો હોય છે. એ રીતે આ ત્રીજો ભંગ થાય છે. ૩ 'सिय कालए नीलगा सुक्किल्लगा य ४' हाय तपाताना ७ प्रशमा કાળા વર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. તથા અનેક प्रदेशमा पापाजी य छे. मा शते योथे। 1 थाय छ. ४' 'सिय कालगा य नीलए य सुकिल्लए य ५' हाथित ते पाताना भने प्रदेशमा talવર્ણવાળો હોય છે. તેને કેઈ એક પ્રદેશ નીલવર્ણવાળો હોય છે. તથા તેને એક પ્રદેશ ઘોળાવર્ણવાળ હોય છે. એ પ્રમાણે પાંચમે ભંગ થાય છે. ૫ 'सिय कालगा य नीलए सुक्किल्लगा य ६' हाशित भने प्रदेशमा -
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
भगवतीस्ने लोहियहालिहेसु' एवं काललोहितहारिद्रेषु सप्तभङ्गा भवन्ति तथाहि-'सिय कालए लोहियए हालिद्दए १, सिय कालए लोहियए हालिद्दगा २, सिय कालए नीलगा हालिद्दए य३, सिय कालए नीलगा हालिहगा य४, सिय कालगा य नीलए
और अनेक प्रदेश शुक्लवर्णवाले हो सकते हैं 'सिय कालगा घ, नीलगा य, सुकिल्लए य' यह सातवां भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेशकाले हो सकते हैं अनेक प्रदेश नीले हो सकते हैं और एकप्रदेश उसका शुक्ल हो सकता है 'कालगलोहियहालिद्देसु' के अनुसार कृष्ण लोहित पीत इनके संयोग में भी सात भंग होते हैं-जो इस प्रकार से हैं-'सिय कालए लोहियए, हालिद्दए य' ऐसा यह प्रथम भंग है इसके अनुसार वह अपने किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्णवाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में लालवर्णवाला हो सकता है और किसी एक प्रदेश में पीलेवर्णवाला हो सकता है 'सिय कालए लोहियए हालि६गा य २' यह द्वितीय भंग है इसके अनुसार वह अपने किसी एकप्रदेश में कृष्णवर्णवाला किसी एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला और अनेक प्रदेशों में पीतवर्णवाला हो सकता है 'सिय कालए नीलगा हालिइए य' यह तृतीय भंग है इसके अनुसार वह अपने एकप्रदेश में कृष्णवर्णवाला अनेक प्रदेशों में नीलेवर्णवाला और एक प्रदेश में पीले વર્ણવાળો હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. તથા અનેક प्रदेशमा पापणी डाय छे. या प्रमाणे छ? Anाय छे. १ 'सिय कालगा य, नीलगा य, सुकिल्लए य ७ तेन भने प्रश। जाव वाणा હોય છે. અનેક પ્રદેશ નીલવર્ણવાળા હોય તથા તેને એક પ્રદેશ ધેળાવણુંવાળો अय छ. मेरी मा सातमी ' थाय छ. ७' 'कालगलोहियहालिहेसु' કાળા લાલ અને પીળા વર્ણના વેગથી પણ સાત અંગે બને છે. જે આ शत "सिय कालए लोहियए हालिदए य १' पोताना 30 ४ प्रशwi કાળા વસુંવાળો હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળો હોય છે. તથા 3 में प्रशमा प वा डाय छे. म। प ल . १ 'सिय कालए लोहियए हालिद्दगा य २' त पाताना ७ मे प्रदेशमा વર્ણવાળો હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં લાલવણ વાળો હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશમાં પીળાવવાળો હોય છે. આ બીજો ભંગ २ 'सिय कालए नीलगा य हालिहए य३' ते पाताना में प्रदेशमimg વાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે તે તથા એક પ્રદેશમાં पीना पाणी हाय छे. मात्री 9. 3 'सिय कालए नीलगा हालि. हमा य ४' a dial 18 से प्रदेशमा जावाजी साय. भने।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० ३०५ सू०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् र हालिदए य ५, सियकालगा य नीलए य हालिदगा य ६, सिय कालगा य नीलगाय हालिद्दए य ७' स्यात् कालश्च लोहितश्च हारिद्रश्च १, स्यात् कालश्च लोहितश्च हारिद्राश्च २, स्यात् कालश्च नीलकाश्च हारिद्रश्च ३, स्यात् कालाच नीलकाधे हारिद्राश्च ४, स्यात् कालाश्च नीलकश्च हारिद्रश्च ५, स्यात् कालाश्च नीलश्च हारिद्राश्च ६, स्यात् कालाश्च नीलकाश्च हारिद्रश्चेति सप्तमः । 'काललोहियसुकिल्लेमु' काललोहितशुक्लेष्वपि सप्तमगा भवन्ति तथाहि-'सिय कालए य लोहियए य वर्णयोला हो सकता है 'सिय कालए नीलगा हालिहगा य ४' यह चौथा भंग है इसके अनुसार वह अपने किसी एक प्रदेश में काले वर्णवाला अनेक प्रदेशों में नीलेवर्णवाला और अनेक प्रदेशों में पीलेवर्णवाला हो सकता है । 'सिय कालगाय नीलए य हालिहए य ५' यह पांचवां भंगहै इसके अनुसार उसके अनेप्रदेश कृष्णवर्ण के हो सकते हैं एकप्रदेश उसका नीलेवर्ण का हो सकता है और एक प्रदेश उसका पीले वर्ण का हो सकता है 'सिय कालगा य नीलए य हालिहगा य' यह छठा भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्णवर्णवाले एक प्रदेश नीलेवर्णवाला और अनेक प्रदेश पीछेवर्णवाले हो सकते हैं 'सिय कालगा य नीलगा य हालिहए य' यह सातवां भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्णवाले अनेक प्रदेश नीलवर्णवाले और एकप्रदेश पीलेवर्णवाला हो सकता है 'काललोहियसुक्किल्लेसु' काल लोहित शुक्ल इन तीन वर्गों के संयोग में भी इसी प्रकार से सात પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે તથા અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે, मा शत या 1 थाय छे. ४ 'सिय कालगा य नील ए य हालिए य५' तेना भने प्रदेश जा १४ाणे य छे. तनीय अहेश नीस' વાળા હોય છે. તથા એક પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળી હોય છે. આ પ્રમાણે આ पाय
हा छ. ५ 'सिय कालगा य नीलए य हालिद्दगा य६' तना અનેક પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળા હોય છે. એક પ્રદેશ નીલવર્ણવાળો હોય છે તથા અનેક પ્રદેશે પીળા વર્ણવાળા હોય છે. આ રીતે આ છઠ્ઠો ભંગ છે. 'सिय कालगा य नीलगा य हालिएर य' तनामने प्रदेश पाहाय છે. અનેક પ્રદેશ નીલવર્ણવાળા હોય છે. અને એક પ્રદેશ પીળાવણુંવાળે डाय छे. मा सातमा छ. ७' 'काललोहियसुकिल्लेसु' गोषण લાલવણ અને ધોળા વર્ણના વેગથી પણ સાત ભાગો થાય છે. જે આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे सुकिल्ले य१, सिय कालए लोहियए य सुकिलगा य २, सिय कालए य लोहिय गाय सुकिल्लए य३, सिय कालए.य लोहियगा य सुकिल्लमा य ४, सिय कालगाय लोहियए य सुकिल्लए ५५ सिय कालगा लोहियए य, मुकिलगा य ६, सियकालगाय लोहियगा य मुक्किलए य ७' स्यात् कालश्च लोहितश्च शुक्लश्च १, स्यात् कालश्च लोहितश्च शुक्लाश्च २, स्यात् कालश्च लोहिताश्च शुक्लश्च ३, स्यात् भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं-'सिय कालए य लोहियए य सुकिल्ले य १' यह प्रश्न भंग है इसके अनुसार उसका एकप्रदेश कृष्णवर्णवाला हो सकता हैं एक प्रदेशलाल वर्णवाला हो सकता है और एकप्रदेश शुक्लवर्णवाला हो सकता है १ 'सिय कालए य। लोहियए य सुक्षित ल्लगा य' यह द्वितीय भंग है । इसके अनुसार उसका एक प्रदेश काला एक प्रदेश लाल और अनेक प्रदेश शुक्लवर्ण वाले हो सकते हैं 'सिय कालए य लोहियगा य सुकिल्लए य ३, यह तृतीय भंग हैं इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्ण वाला अनेक प्रदेश लालवर्ण वाले
और एक प्रदेश शुक्लवर्ण वाला हो सकता है। 'सिय कालए य लोहियगा य सुकिल्लगा य ४' यह चौथा भंग है इस के अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्णर्णयाला अनेक प्रदेश लालवर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्लवर्णवाले हो सकते हैं 'सिय कालगा य लोहियए
प्रमाणे छ 'सिय कालए य लोहिय ए सुकिल्लए य१'हायतनाम પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળો હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશ લાલવવાળી હોય છે. અને मे प्रदेश घोस पाजो डाय छ. म पो छे. 'सिय कालए लोहियए य सुकिल्लगा य २' तेना से प्रदेश अणाव वाण हाय. એક પ્રદેશ લાલવર્ણવાળા હોય છે. તથા તેના અનેક પ્રદેશે ધેળા વર્ણવાળા हाय छे. 1 जान्न छ. २ 'शिय कालए य लोहिगा य सुकिल्लए य३' કદાચ તે પિતાના એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે હોય છે અનેક પ્રદેશો લાલવર્ણવાળ હોય છે અને એકપ્રદેશ ધેળાવણું હોય છે. એ પ્રમાણે मा जान 1 ह्यो छे. 'सिय कालए य लोहियगा य सुक्किल्लगा य ४' तना એક પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશ લાલવર્ણવાળા હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશે ધળા વર્ણવાળા હોય છે. આ ચોથે ભંગ છે. ૪
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् कालश्च लोहिताश्च शुक्लाश्च ४, स्यान् कालाश्व लोहितश्च शुक्लश्च ५, स्वात् कालाश्च लोहितश्च शुक्लाश्च ६, स्यात कालाश्च लोहिताश्च शुक्लरचेति सप्तमः 'कालगहालिदसुकिल्लेसु ७' एवं कालहारिद्रशुक्लेषु सप्तभङ्गा भवन्ति, तथाहि'सिय कालए हालिद्दए सुकिल्लर य १, सिय कालए हालिदए सुक्किलगा य २, य सुविकलए थ' यह पांचवां भंग है इसके अनुसार उप्तके अनेक प्रदेश कृष्णवर्णवाला एकप्रदेश लालवर्ण वाला और एकप्रदेश शुक्ल वर्ण वाला हो सकता हैं ५ 'सिय कालगा लोहियए य सुकिल्लगाय ६' यह छठा भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्णवर्ण वाले एक प्रदेश लालवर्ण वाला और अनेक प्रदेश शुक्लवर्णवाले हो सकते हैं 'सिय कालगा य लोहियगा य सुकिल्लए य' यह सातवां भंग हैं इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्णवर्ण वाले अनेक प्रदेश लालवर्ण वाले और एक प्रदेश शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ७ 'काल गहालिद सुकिल्लएसु ७' इसके अनुसार कृष्णपीत शुक्ल इनके संयोग में भी ७ भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं-'सिय कालए हालिहए सुकिल्लए य१' यह प्रथम भा है इसमें वह अपने किसी प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में पीला और किसी एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है १ अथवा 'सिय कालर हालिद्दए सुकिल्लगा य' कदा. 'सिय कालगा य लोहियए य सुकिल्लए य ५' तेना भने प्रदेश पाणा હોય છે. એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળા હોય છે. તથા એક પ્રદેશ घामा १ गाणे डाय छे पाय! 1 छे. ५ 'सिय कालगा लोहियए य सुकिल्लगा य ६' तन। भने प्रदेश ४ मा डाय थे. मे પ્રદેશ લાલવર્ણવાળે હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશે સફેદ વર્ણવાળા હોય छ.। छठी व छ. 'सिय कालगा य लोहियगा य सुक्किल्लए य ७ તેના અનેક પ્રદેશે કાળા વર્ણવાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશ લાલવણું વાળા હોય છે તથા એક પ્રદેશ ધોળાવર્ણવાળા હોય છે. આ સાતમો ભંગ છે. ૭ કૃષ્ણવર્ણ, પીળાવણું અને ધાવણુંના રોગથી પણું ૭ સાત ભગો બને છે त भाटे सूत्र॥२ ४७ छ -'कालगहालिहसुकिल्लएसु सस भंगा' , पात, मन श्वेत पना योगथी सात सगे। थाय छ त म प्रभारी छ-'सिय कालए हालिहए सुकिल्लए य१' हाथित ते पोताना ये देशमा जाने હોય છે. કેઈ એક દેશમાં પીળા વર્ણવાળા હોય છે તથા કેઈ એક દેશમાં श्वेत वाणा हाय छे. माशते मा पो म छ.१ अथवा 'सिय कालए हालिहए सुकिल्लगा यर' ५ ते ७ प्रदेशमा राणा गाणे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे सिय कालए य हालिद गाय सुविकलए य३, सिय कालए य हालिदगा य मुक्कि
लगा य ४, सिय कालगा य हालिद्दए य मुक्किल्लए य ५' सिय कालगा य हालिद्दए य मुक्किलगा य ६, सिय कालगा य हालिद गाय सुकिल्लए य७ स्यात् कदाचित् काला हारिद्रः शुक्लश्च १, स्यान् कालः हारिद्रः शुक्लाश्च२, स्यात् कालश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च३, स्यात् कालश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्च४, स्यात् कालकाश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च५, स्यात् कालकाश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च६, स्यात् कालचित वह किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में शुक्लवर्णवाला हो सकता है २ अथवा 'सिय कालए य हालिदगाय सुकिल्लए य ३' कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में पीतवर्ण वाला और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ३ अथवा-सिय कालए य हालिहगा य सुक्किलगा य ४' कदाचित् उसका एक प्रदेश कृष्णवर्ण का अनेक प्रदेश पीतवर्ण के और अनेक प्रदेश शुक्लवर्ण के हो सकते हैं अथवा-'सिय कालगा य हालिद्दए य सुक्किलए य ५' अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्ण के एकप्रदेश उसका पीतवर्ण का और एक प्रदेश उसका शुक्लवर्ण का हो सकता है 'सिय कालगा य हालिहए य सक्किल्लगा प ६, अथवा-कदाचित् उसके अनेक प्रदेश कृष्णवर्ण के एकमदेश पीतवर्ण का और अनेक प्रदेश शुक्लवर्ण के हो सकते हैं ६
કોઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો તથા અનેક પ્રદેશમાં સફેદ परवाना
छ. म मान्ने छ. २ मा 'कालए य जालिहगा य सुकिल्लए य' हाय त पाताना से प्रदेशमा
वाणे। અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા તથા એક પ્રદેશમાં ધોળાવણું વાળે होय. मा श्रीन An छे. 3 अथवा 'सिय कालए य हालिहगा य सुकिल्लगा જ કદાચ એક પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળે તેના અનેક પ્રદેશે પીળા વણું. વાળા તથા અનેક પ્રદેશ ત વર્ણવાળા હોઈ શકે છે. આ ચે ભંગ ७.४ -'सिय कालगा य हालिहए य सुकिल्लए य५' तेन भने પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળા હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશપળા વર્ણવાળે હોય છે, તથા કઈ એક પ્રદેશ સફેદ વર્ણવાળો હોય છે આ પાંચમે ભંગ D. मथा-'सिय कालगा य हालिहए य मुकिल्लगा य६' हाय त
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६५३ काश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति सप्तमः । कालहारिद्रशुक्लेषु एकत्वानेकत्वाभ्यां कालमुख्यकहारिद्रशुक्लविशेषणका: सप्तमगा भवन्तीति । 'नीललोहियहालिङ्गेमु' एवं नीललोहितहारिद्रेष्वपि एकत्वानेकत्वनीत्या समूलकोऽपि सप्तमङ्गको भवति, तथाहि-सिय नीलए लोहियए हालिद्दए य१, सिय नीलए लोहियए हालिहगा य२, सिय नीलए लोहियगा य हालिद्दए य३, सिय नीलए लोहियगा य हालिहगा य४, सिय नीलगा य लोहियए य हालिदए य५, सिय नीलगा य लोहियए य हालिदगा य६, सिय नीलगाय लोहियगा य अथवा-सिय कालगा य हालिहगा य सुक्किलए य ७' अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्ण के अनेक प्रदेश उसके पीतवर्ण के और एक प्रदेश उसका शुक्लवर्ण का हो सकता है इस प्रकार से ये भंग कृष्ण हारिद्र
और शुक्ल इन वर्गों के एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं इनमें कृष्णवर्ण को मुख्य रखा गया है और हारिद्र शुक्ल इन दो वर्गों को विशेषण रूप गौण रूप से रखा गया है। 'नील लोहियहालिगेसु' नील लोहित हारिद्र इनमें भी इनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर ७ भंग हुए हैं जो इस प्रकार से हैं-'सिय नौलए लोहियए य हालिहए य १ सिय नीलए लोहियए हालिहगा य २ सिय नीलए लोहियगा य हालिहए य ३ सिय नीलए लोहियगा य हालि. हगा य ४ सिय नीलगा य लोहियए य हालिहए य ५ सिय नीलगा य लोहियए य हालिद्दगा य ६सिय नीलगा य लोहियगा य हालिदए य ७ પિતાના અનેક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળો હોય છે. કોઈ એક પ્રદે શમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે તથા અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળે डायथे. माछो छ ६ मा 'सिय कालगा य हालिहगा य सुकिल्लए gછે. અથવા કદાચ તે પિતાના અનેક પ્રદેશમાં કાળા વાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. તથા કઈ એક પ્રદેશમાં ધોળા ભાવ હોય છે. આ સાતમો ભંગ છે. ૭ આ રીતે આ ભંગ કાળાવ, પીળાવણું અને ધોળાવણુંના એકપણાને તથા અનેકપણાને લઈને બન્યા છે. આમાં કાળાવણને મુખ્ય રૂપે રાખવામાં આવેલ છે. તથા પીળા વણ અને સફેદવર્ણને વિશેષ રૂપે એટલે કે ગૌણ રૂપે રાખવામાં આવેલ છે.
नीललोहिय हालिगेसु सत्त भंगा' नववधु, सास, मनपीणा વર્ણના રોગથી પણ તેના એકપણ તથા અનેકપણાથી ૭ સાત ભગ हाय २ मा प्रभारी छ.-'सिय नीलए लोहियए हालिद्दए य१' सिय नीलए लोहियए हालिहंगा य२' सिय नीलए लोहियगा य हालिद्दए य३ सिय नौलए लोहियगा य हालिहंगा य४ सिय नीलगा य लोहियए य हालिहए य५ सिय नील. गाय लोहियए य हालिहंगा य६ सिय नीलगा य लोहियगा य हालिए ए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्र
हालिद्दए य ७,' स्यात् नीलो लोहितो हारिद्रध १, स्यात् नीलो लोहितः दारिद्राश्चर, स्यात् नीलो लोहिताश्च हारिद्रश्व३, स्यात् नीलो लोहितकाच हारिद्वाश्च४, स्यात् नीलकाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च५, स्पात् नीलकाश्च लोहितश्च हारिद्राश्व६, स्थात् नीलकाश्च लोहितकाच हारिद्रश्चेति सप्तमः ७। 'नील लोहिय मुक्ति इन भंगों के अनुसार वह कदाचित् नील भी हो सकता है लोहित भी हो सकता है और पीत भी हो सकता है १ अथवा एक प्रदेश में नील एक प्रदेश में लोहित और अनेक प्रदेशों में पीत भी हो सकता है २ अथवा-एक प्रदेश में नील अनेक प्रदेशों में लोहित और एक प्रदेश में पीत भी हो सकता है ३ अथवा एक प्रदेश में नील अनेक प्रदेशों में लोहित और अनेक प्रदेशों में पीत भी हो सकता है४ अथवा अनेक प्रदेशों में नील एक प्रदेश में लोहित और एक प्रदेश में पीत भी हो सकता है ५ अथवा-अनेकपदेशों में नील एक प्रदेश में लोहित
और अनेक प्रदेशों में पीत भी हो सकता है ६ अथवा अनेक प्रदेशों में नील अनेक प्रदेशों में लोहित और एक प्रदेश में पीत भी हो सकता है इस प्रकार से ये सात भंग नील लोहित और हारिद्र इन वर्गों के एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं।
આને ક્રમ આ પ્રમાણે છે-કદાચિત્ તે નીલવર્ણવાળે પણ હોય છે. કદાચ તે લાલવર્ણવાળ પણ હાય હાય છે. અને કોઈવાર પીળા વર્ણવે છે પણ હોય છે.' અથવા એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે પણ હોય છે. ૨ અથવા એક પ્રદેટામાં નીલ વર્ણ વાળ હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણ વાળ હોય છે. અથવા એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે હેય છે અનેક પ્રદેશોમાં લાલ વર્ણવાળ હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળે હોય છે ૪ અથવા અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે હોય છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળ હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. ૫ અથવા અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળ હોય છે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળ હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળે હોય છે. ૬ અથવા અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે હૈય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે હેય છે અને એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળ હોય છે. ૭ આ રીતે નીલવર્ણ, લાલવર્ણ અને પીળાવણના એકાવ અને અનેકત્વથી આ સાત અંગે થયા છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६५५ लेसु एवं नीललोहितशुक्लेष्वपि सप्त भङ्गा भवन्ति तथाहि-सिय नीलए लोहियए सुकिल्ले य१, सिय नोलए लोहियए सुकिलगा य२, सिय नीलए लोदि. यशा सुकिल्ले य३, सिय नीलए लोहियगा सुकिल्लगा य४, सिय नीलगा लोहि. यए सुकिल्लए य५, सिप नीलगा लोहियए सुकि गा य६, सिय नीलगा लोहयगा सुकिल्लए य७' स्थात् नीलो लोहितः शुक्लश्वेति प्रथमः, विष्वपि एकत्व प्रयुक्तः१। स्यात् नीलो लोहितकः शुक्लाश्चेति चरमबहुत्वो द्वितीयः। स्यात् नीलो लोहितकाः शुक्लश्चेति मध्यमबहुत्व स्तृतीयः३ । स्यात् नीलो लोहि नकाः शुक्लाश्वेति मध्यमचरमबहुवचनमश्चतुर्थों भङ्गः ४ । स्यात् नीलक्षाः लोहितः
'नीललोहियसुकिल्लेसु' इसी प्रकार से नीललोहित शुक्ल इन षों के संयोग में भी सात भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं-सिय नीलए लोहियए सुकिल्ले य १ सियनील ए लोहियए सुक्किलगा य२ सिय नीलए लोहियगा सुकिल्ले व ३ सिय नीलए लोहियगा सुक्कि ल्लगा य ४ सिय नीलगा लोहियए सुकिल्लए य ५ सिय नीलगा लोहि. यए सुक्किललगा य ६ सिय नीलगा लोहियगा सुकिकलए य ७ इन भङ्गों के अनुसार वह अपने किसी एक प्रदेश में नील किती एक प्रदेश में लोहित और किसी एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है १ अथवा किसी एक प्रदेश में नील किसी एक प्रदेश में लोहित और अनेक प्रदेशों में शुक्ल हो सकता है २ अथवा-किसी एक प्रदेश में वह नील अनेक प्रदेशों में लोहित और एक प्रदेश में शुक्ल हो सकता है ३ अथवा-किसी एक प्रदेश में नील अनेक प्रदेशों में लोहित और अनेक
'नाललोहियसुकिल्लेसु सत्त भंगा' मार प्रमाणे नाखg, anary અને સફેદવના ગથી પણ સાત ભંગ થાય છે જે આ પ્રમાણે છે'सिय नीलए लोहियए सुकिल्ले य'१ ते ४ २ पोताना 5 मे प्रशwi નીલ વર્ણવાળો હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળ હોય છે. અને કેઈ એક પ્રદેશમાં ધોળા વર્ણવાળ પણ હોય છે. આ પહેલે ભંગ છે. ૧ 'सिय नीलए लोहियए सुकिल्लगा य२' ४ाय ते पाताना से प्रदेशमा નીલવર્ણવાળા હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા હોય છે. અને भने प्रदेशमा स १९ पाणी य छे. २भी
छ.२ 'सिय नीलए लोहियगा य सुकिल्लए य३' हाय ते पाताना में प्रदेशमा न વર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા હોય છે. તથા એક प्रदेशमा स पाडाय छ मा श्रीन छ. 3 'सिय नीलए लोहियगा व सुकिल्लए य'४ हाय तपोताना से प्रदेशमा नील पाणी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५६
भगवती सूत्रे
शुक्लश्चेति प्रथमबहुत्वः पञ्चमः ५। स्यात् नीलकाः लोहितः शुक्लाश्चेति प्रथम चरमबहुत्वः षष्ठः ६. स्यात् नीलकाः लोहितकाः शुक्लश्चेति आदिममध्यम बहुस्वरमैकत्वः सप्तमो भङ्गो भवतीति७ । 'नीलहालिदसुकिल्लेसु' एवं नीहारिद्र
प्रदेशों में शुक्ल भी हो सकता है ४ अथवा वह अपने अनेक प्रदेशों में नील एक प्रदेश में लोहित और एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है ५ अथवा अनेक प्रदेशों में वह नील एक प्रदेश में लोहित और अनेक प्रदेशों में शुक्ल हो सकता है ६ अथवा - अनेक प्रदेशों में नील अनेक प्रदेशो में लोहित और एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है ७ इन भंगों में से प्रथम भङ्ग में तीनों में भी एकत्व का प्रयोग हुआ है द्वितीय भंग में चरमपद में अनेकत्व का प्रयोग हुआ तृतीय भङ्ग में मध्यम पद में अनेकत्व का चतुर्थ भंग में मध्यम और अन्तिम पद में हुआ है, पश्चम भङ्ग में प्रथम पद में हुआ है छठे भंग में प्रथम और अन्तिम पद में
प्रयोग हुआ अनेकत्व का प्रयोग बहुवचन का प्रयोग बहुवचन का प्रयोग
તથા
અનેક પ્રદેશમાં
ડાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં લાલ વણુ વાળા હાય છે वर्षाव होय छे. या थोथो लंग छे. ४ 'सिय नीलगा लोहियए सुकिल्लए य५' ४ बार ते पोताना भने प्रशोभां नीस वर्षा वाणी होय છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળે! હાય છે તથા કોઈ એક પ્રદેશમાં सह वाणी होय छे, आा पांयमी लौंग छे. ५ 'सिय नीलगा लोहियए सुक्किलगाय ६' अथवा ते पोताना मने प्रदेशोभां ते नीस वायुवाजो डाय છે. કોઇ એક પ્રદેશમાં લાલ વણ વાળો હૈાય છે. તથા અનેક પ્રદેશામાં सह वाशुवाजो होय हे मा छट्टो लग छे. ६ 'सिय नीलगा लोहियगा सुकिल्लए य ७' भने प्रदेशोभां ते नीस वर्षावाजा होय हे अनेक अशाभां લાલ વણુ વાળા હાય છે તથા એક પ્રદેશમાં શ્વેત વણુ વાળા હાય છે. આ સાતમા ભંગ છે. ૭ આ ભંગા પૈકી પહેલા ભગમાં ત્રણેમાં એકવચનને પ્રયાગ થયા છે. ત્રીજા ભ ́ગમાં ત્રીજા પદમાં બહુવચનને પ્રયાગ થયા છે. ત્રીજા ભંગમાં ખીજા પદમાં મહુવચન કહ્યું છે. ચેાથા ભ’ગમાં બીજા અને ત્રીજા પદમાં બહુવચનના પ્રયાગ થયા છે. પાંચમા ભ‘ગમાં પહેલા પદમાં બહુવચનના પ્રયાગ થયા છે. છઠ્ઠા ભંગમાં-પહેલા અને ત્રીજા પદમાં મહુવચનના પ્રયાગ થયા છે, સાતમા ભંગમાં પહેલા અને ખીજા પમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू० ३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् १५७ शुक्लेष्वपि सप्त भङ्गा भवन्ति, तथाहि-'सिय नीलए हालिद्दए सुकिलए य१, सिय नीलए य हालिद्दए य मुक्किलगा य२, सिय नीलए य हालिहगा य सुकिल्लए य३, सिय नीलए य हालिहगा य मुक्किलगा य४, सिय नीलगा य हालिद्दए य सुकिल्लए य५, हुआ है सातवें भंग में आदि पद में एवं मध्यम पदमें बहुवचन का प्रयोग हुआ है और अन्तिम पदमें एकवचन का प्रयोग हुआ है । 'नीलहा. लिहसुक्किल्लेसु' इसी प्रकार से नील पीत और शुक्ल इन तीन पदों के संयोग में भी ७ भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं-'सिय नीलए हालिहुए मुश्किल्लए य १, सिय नीलए य, हालिद्दए य सुक्किल्लगा य २, सिय नीलए य, हालिद्दगा य सुकिल्लए य ३, सिय नीलए यहालिहगा य सुक्किलगा य ४ सिय नीलगा य हालिद्दर य सुक्किलए य ५, सिय नीलगा य हालिद्दए य सुकिल्लगा य ६, सिय नीलगा य हालिइगा य सुक्किल्लए य ७ इन भङ्गों के अनुसार वह एक प्रदेश में नील एक प्रदेश में पीत और एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है १ अथवा-एक प्रदेश में नील, एक प्रदेश में पीत और अनेक प्रदेशों में वह शुक्ल भी हो सकता है २ अथवा-वह एक प्रदेश में नील अनेक प्रदेशों में पीत और एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है ३ अथवाબહુવચન પ્રોગ થયો છે. અને ત્રીજા પદમાં એક વચન કહ્યું છે. 'नीलहालिहसुकिल्लेसु सत्तभंगा' नीस पाजाव भने सई व योगथा ७ सात सग थाय छे. २ मा प्रमाणे छ. 'सिय नीलए हालिहए सुक्किल्लए य ४ पार ते पाताना प्रदेशमा नीसाणे डाय छ । પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળ હોય છે. તથા એકપ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ પણ डा श . मा ५3 1 छ. १ 'सिय नीलए य हालिद्दर य सुकिल्लगा ૨ ૨' અથવા તે પિતાના એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ વર્ણવાળો ५९ छ छे. भा भी छे. २ तथा 'सिय नीलए य हालि हगा य सुकिल्लए य ३' मयत शमा नीaajाणो डाय छे. अने। પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળી पाश छ. मेरी मा श्रीRAL Bही छे. 3 'सिय नीलए य हालिद्द गा य सुक्लिल्लगा य ४' २५थपाते चोताना 23 प्रदेशमा नlayatil राय છે. અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે તથા અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ वाणी डाय छे. भा याथी म छे. ४ 'सिय नीलगा य हालिहए य मुक्कि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५८
भगवतीस्त्र सिय नीलगाय हालिद्दए य मुक्किलगा य६, सिय नीलगा य हालिहगा य सुकिल्लए य स्थान नीलो हारिद्रः शुक्लश्चेति प्रथमः १, स्यात् नीलश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति द्वितीयः २, स्यात् नीलश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति तृतीयः ३, स्यात् नीलश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्चेति चतुर्थः ४, स्यात् नीलाश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति पश्चमः ५, स्यात् नीलाश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्वेति षष्ठः, स्यात् नीलकाश्च हारिद्राश्च शुक्लश्वेति सप्तमः। 'लोहियहालिहसुकिल्लेसु' एवं लोहितहारिद्रशुक्लेष्वपि सप्तभङ्गा भवन्ति तथाहि-'सिय लोहियए हालिदए सुक्किल्लए य १, सिय लोहियए हालिइए य मुकिल्लगा य२, सिय लोहियए य हालिद्दगा य मुक्किलए य ३, सिय लोहियए य हालिद्दगा य सुकिलगा य ४, सिय लोहियगा य हालिइए य सुकिल्लए य५, सिय लोहियगा य हालिदए य सुकिल्लगा य६, सिय वह एक प्रदेश में नील अनेक प्रदेशों में पीत और अनेक प्रदेशों में शुक्ल भी हो सकता है ४ अथवा-अनेक प्रदेशों में नील एक प्रदेश में पीत और एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है ५ अथवा-अनेक प्रदेशों में वह नील एक प्रदेश में पीत और अनेक प्रदेशों में शुक्ल भी हो सकता है ६ अथवा अनेक प्रदेशों में नील अनेक प्रदेशों में पीत और एक प्रदेश में शुक्ल भी हो सकता है ७ 'लोहिय हालिद्द सुक्किल्लेसु' लोहित पीत और शुक्ल इन तीन वर्णों के संयोग में भी ७ भंग होते हैं-जो इस प्रकार से हैं-'सिय लोहियए हालिहए सुक्किलए य १।' सिय लोहियए य हालिद्दए सुक्किलगाय २, सिप लोहियए य हालिहगा य मुक्किलए य ३, सिय लोहियए य ल्लए य ५' भयापोताना भने प्रदेशमा नाAqामी हाय छे. से પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળ હોય छ. मापायी म छे. 'सिय नीलगा य हालिहए य सुकिल्लगा य ६' અથવા તે પિતાના અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળ હોય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવવાળ હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં વેતવર્ણવાળે પણ હોઈ શકે ७. ॥ ७४ी छ । 'सिय नीलगा य हालिहगा य सुक्किल्लए य ७' अथवा તે પિતાના અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળ હોય છે તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળ હોય છે. આ સાતમે
छ. ७ 'लोहियहालिसुकिल्लेसु सत्तभगा' तास, पागा भने તપણું આ ત્રણેના ચોગથી પણ ૭ સાત ભંગ બને છે. જે આ પ્રમાણે --सिय लोहियए हालिद्दए सुक्किल्लए य १' 10 पा२ ते सास वाणा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू० ३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६५१ लोहियगा य हालिदगा य मुक्किलए य७' स्यात् लोहितः हारिद्रः शुक्लश्य वर्षमयमान्त प्रथमः१, स्यात् लोहितः हारिद्रः शुक्लाश्चेति प्रथमद्वितीय प्रथमान्तश्चरमबहुवचनान्तो द्वितीयः२, स्यात् लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति आदि चरमप्रथमान्तो मध्यमबहुवचनान्तस्कृतीयः ३, स्यात् लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्चेति आदि प्रथमान्तो मध्यमचरमबहुवचनान्तश्चतुर्थः ४, स्यात् लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति प्रथमबहुवचनान्तो मध्यमचरमैकवचनान्तः ५, स्यात् लोहिताश्च हालिदगा य सुक्किरलगा ४, सिय लोहियगाय हालिए य सुक्किलए य ५ सिय लोहियगा य हालिद्दए य सुक्किलगा य ६, सिय लोहियगः य हालिहगा य सुविकलगा य ७' इनमें प्रथम पद सर्वत्र एकवचन बाला है १, द्वितीय भङ्ग में प्रथम द्वितीय पद में एकवचनान्त
और तृतीय पद बहुवचनान्त है, तृतीय भङ्ग में आदि चरम पद एकवचनान्त और द्वितीयपद् बहुवचनान्त हैं३, चतुर्थ भङ्ग में आदिपद एकહેય છે. કોઈવાર પીળા વર્ણવાળે હેય છે અને કેઈવાર સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. આ પહેલે ભંગ છે. આ ભંગમાં ત્રણે પદ એક્વચનથી કહી છે, १ 'सिय लोहियए हालिदए सुक्किल्लगा य २' ४६य ते पतन को देशमा લાલવર્ણવાળા હોય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવણુંવાળો હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળે હોય છે. આ બીજો ભંગ છે. ૨ આ બીજા ભંગમાં પહેલા અને બીજા પદમાં એકવચન અને ત્રીજા પદમાં બહુવચનનો પ્રયોગ
- छे. 'सिय लोहिया य हालिदगा य सुकिल्लए य ३' अथवा पोताना એકપ્રદેશમાં લાવવા હોય છે. અનેક દેશોમાં પીળાવર્ણવાળે હેય છે. તથા એકદેશમાં સફેદવર્ણવાળે હેય છે. આ ત્રીજા ભંગમાં પહેલું અને ત્રીજુ ૫૮ એકવચનાન્ત છે. અને બીજા પદમાં બહુવચનને પ્રયોગ કર્યો છે. આ પ્રમાણે આ त्री छ. ३ 'लिय लोहियए य हालिहगा य सुकिल्लगा य ४' अथपाते એપ્રદેશમાં લાલવણુંવાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં પીળાવણવાળ હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળ હોય છે. આ ચોથા ભંગમાં પહેલું પદ એકવચનાત છે. તથા બીજા અને ત્રીજા પદમાં બહુવચનને પ્રગથે છે. એ शत मा या मछे ४ 'सिय लोहियगा य हालिदाए य सुकिल्लए य' અથવા તે કઈવાર અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવ વાળો હોય છે તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળ હોય છે. આ લંગમાં પડેલું પદ બહુવચનાત છે. તથા બીજા અને ત્રીજા પદમાં એકવચનનો
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ
भगवतीसत्र हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति आघन्तबहुवचनान्तो मध्यमैकवचनान्तः षष्ठः ६, स्यात् लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति प्रथमद्वितीयबहुवचनान्तश्चरमकवचनान्त: सप्तमो भङ्गो भवति । एवमेए तिया संजोगे सत्तरि भंगा' एवमेते उपरिदर्शिताः त्रिकसंयोगे सप्ततिभङ्गा भवन्तीति ७० । 'जह चउबन्ने' यदि चतुर्वर्णः पश्च. प्रदेशिकस्कन्धस्तदा वक्ष्यमाणप्रकारेण भङ्गा भवन्ति तथाहि-'सिय कालए य वचनान्त और द्वितीय तृतीय पद बहुवचनान्त हैं४, पंचम भङ्ग में प्रथम पद बहुवचनान्त तथा वित्तीय तृतीय पद एकवचनान्त हैं छठे भङ्ग में प्रथम पद और अन्तिम पद बहुवचनान्त है एवं मध्यम पद एकवचनान्त है ६, सप्तम भंग में प्रथम द्वितीय पद बहुवचनान्त एवं अन्तिमपद एकेवचनान्त है, 'एवमेए तियासंजोगे सत्तरि भंगा' इस प्रकार से त्रिक संयोग में ये ७० भंग होते हैं, 'जइ चउवन्ने यदि वह पंचमदेशिक स्कन्ध પ્રયોગ થયેલ છે. ઉત્તર ઢોહિયા જ હાઢિ ચ સુવિ કઈવાર અનેક પ્રદેશમાં લાલવણુંવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવણુંવાળે હોય છે તથા અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળા હોય છે. આ છેદા ભગમાં પહેલું અને ત્રીજ પર બહુવચનથી કહ્યું છે. અને બીજુ પદ એક વચનથી કહ્યું છે. એ રીતે
છો ભંગ થયેલ છે. ૬ વિચ ઢોફિયા હાઢિરા ચ છ જ છે કે ઈવાર પિતાના અનેક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળી હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં પીળાવણું વાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળો હોય છે. આ સાતમા ભંગમાં પહેલું અને બીજું પદ બહુવચનાનું કહ્યું છે. અને ત્રીજુ પદ એકવચનાન્ત છે. આ સાતમે ભંગ છે. ૭ “વમેઘ તથા નો સત્તરિ મં” આ રીતે ત્રણના ચોગમાં ૭૦ સિંખ્તર ભંગે થાય છે. તે આ રીતે છે.–કાળાવ, નીલવર્ણ અને લાલવર્ણના યોગથી ૭, સાત, કાળાવણું નીલવર્ણ અને પીળાવના યોગથી 9, સાત ભંગ, કાળાપણું, નીલવર્ણ અને ધોળાવર્ણના વેગથી ૭, ભંગે તથા કાળોવર્ણ, લાલવણ અને પીળાવર્ણન એગથી, ૭ સાત ભંગ કાળાવણું પીળાવણું અને ધોળાવણના વેગથી સાત ભાગે ૫ નીલવર્ણ, લાલવણું અને પીળાવણના યેગથી ૭, સાત ભંગ ૭ નીલવર્ણ, લાલવણું અને ધોળાવણના ચોગથી ૭-૮ સાત ભેગે, નીલ પીળા અને ધોળાવર્ણના વેગથી ૭-૯ સાત ભંગ તથા લાલવણ. પીળાવ અને ધળાવણુના વેગથી ૭ સાત ભંગ ૯-૧૦ આ દસે પ્રકારના સાત સાત ભો થવાથી કુલ સિત્તર ભંગ થાય છે. “ જાને જે તે પાંચ પ્રદેશી
ધ ચારવવાળો હોય છે. તે તે આ પ્રમાણે ચારવર્ણવાળો હોઈ શકે છે –ઉત્તર જાણ ૨ ના જ વોદિયા ૨ ફાસ્ટિાર ?” કઈવાર તે પોતાના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू० ३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६६१ नीलए लोहियए हालिदए य' स्यात्-कदाचित् कालश्च नीलो लोहितो हारिद्रश्च, एकस्मिन् प्रदेशे काल:-कृष्णवर्णः तदपरदेशे नैल्य तदपरदेशे लौहित्यम् अवशिष्ट देशद्वये हारिद्रतेति कृत्वा चत्वारो वर्णाः पञ्चपदेशिकस्कन्धे निविष्टा भवन्ति 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदगाय' स्यात्-कदाचित् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्चेति हारिद्रवहुवचनको द्वितीयभङ्गो भवति । 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य' स्यात् कदाचित् कालश्च नालश्व लोहिताश्व पीतश्चेति लोहितबहुवचनान्तः शेषेकवचनक चारवर्णों वाला होता है तो वह इस प्रकार से हो सकता है-'सिय कालए य नीलए लोहियए हालिद्दए य १' कदाचित् वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला हो सकता है दूसरे एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला हो सकता है तथा तीसरे किसी एक प्रदेश में वह लालवर्णवाला हो सकता है
और अवशिष्ट दो देशों में वह पीतवर्ण वाला हो सकता है १ इस प्रकार से वह चारवर्ण वाला हो सकता है अथवा-'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदगा य' वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में नीले वर्णवाला किसी एक प्रदेश में लाल वर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला हो सकता है २ यह द्वितीय भा हारिद्र पद में बहुवचनान्त वाला है२, 'सिय कालए य नीलए य लोहियमा य हालिद्दए य' अथवा-वह किसी एक प्रदेश में कालेवर्ण वाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में नीले वर्णवाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में लालवर्ण वाला हो सकता है और एक प्रदेश में पीत. धर्ण वाला हो सकता है ३ यहां तृतीय लोहित पद बहुवचनान्त है એક પ્રદેશમાં કાળાવણું વાળો હોઈ શકે છે. બીજા એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે હોય છે. ત્રીજા કેઈ એક પ્રદેશમાં તે લાલવર્ણવાળોઈ શકે છે. બાકીના બે પ્રદેશોમાં તે પીળાવવાળો હોઈ શકે છે આ પ્રમાણે ચારવણુંવાળો થઈ શકે છે. આ પહેલે ભંગ છે.૧
अथवा-'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदगा य २' वार ते પિતાના એક પ્રદેશમાં કાળાવર્ણવાળે હોઈ શકે છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ગવાળા કોઈ એક પ્રદેશમાં લાવણુંવાળે તથા અનેક પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળો હોય છે. આ ભંગમાં ચેાથું પદ જે હારિદ્ર સંબંધી છે તે બહુવચનાત છે. सशत सभी छे. २. सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिदए य ३' અથવા તે પોતાના કેઈ એકપ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે હેાય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળો હોય છે. તથા કઈ એક પ્રદેશમાં પીળાવણુંવાળા હોય છે. આ ભંગમાં ત્રીજુ લાહિતપદ બહુવચનથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६२
भगवती सूत्रे
स्तुतीयो भङ्गः 'सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हालिदए य' स्यात् कालश्च नीलाश्व लोहितश्च हारिद्रश्चेति नीलबहुवचनकश्चतुर्थो भङ्गो भवतीति । 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिए य' स्यात् कालाव नीलच लोहितश्च हास्त्रिश्चेति पञ्चमो भङ्गो भवतीति ५ । एए पंच भंगा' एते चतुर्वर्णघटिताः पञ्चपङ्गाः पञ्चमदेशिक सूक्ष्म स्कन्धे भवन्तीति, 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य सुकिल्लए य' स्यात् और शेष पद एकवचनान्त है ३, 'सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हालिए य अथवा वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में नीलवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला हो सकता है और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है ४ यहाँ द्वितीय पद नील में बहुवचन हुआ है और शेष पदों में एकवचन हुआ है ४, ' सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिए य' अथवावह अनेक प्रदेशों में कालेवर्ण वाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में लालवर्ण वाला हो सकता है और किसी एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला हो सकता है ५ यहां प्रथम पद में बहुवचन और शेषपर्दों में एकवचन हुआ है ५ 'एए पंच भंगा' ये पांच भंग चार वर्णों को लेकर पांच मदेशों वाले सूक्ष्म स्कन्ध में होते हैं । अब पीत के स्थान में शुक्ल पद को जोड़कर जो
उधुं छे. येथे रीते आ त्रीले लौंग छे. 3 'सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हा लिइए ચક' અથવા તે પેાતાના એક પ્રદેશમાં કાળાવણુ વાળો હૈાય છે, અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણ વાળા હોય છે. કેાઇ એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા હોય છે. તથા એકપ્રદે શમાં પીળાવણુ વાળો હોય છે. આ ભંગમાં નીલવધુ સબંધી ખીજા પદમાં ખ ુવચનના પ્રયાગ થયા છે. બાકીના ત્રણે પદો એકવચનથી કહ્યા છે. એ રીતે આ या थोथे। लौंग छे.४ 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिए य५' અથવા તે પેાતાના અનેક પ્રદેશેામાં કાળાવણુ વાળો હાય છે, કેાઈ એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળે! હાય છે, કેઇ એક પ્રદેશમાં લાલજી વાળે હાય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં પીળાવ વાળા હોય છે. આ પાંચમા ભંગમાં પહેલા પદમાં બહુવચનને પ્રયાગ કર્યો છે. અને ખાકીના પદો એકવચનાન્ત કહ્યા છે. એ રીતે આ પાંચમે लौंग छे.५ 'एए पंच भंगा' आपां लगे पांय प्रदेशोवाणासूक्ष्म धमां यार વર્ણને લઈને થાય છે. હવે પીળાવણું ને સ્થાને ધેાળાવણુ તથા સફેદ વણુ ને ચે જીને मे लगे थाय छे ते मतावे छे. 'सिय कालए य नीलए य लोद्दियए य सुकिल्ले
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०३ पञ्चग्दे शिकस्कन्धनिरूपणम् ६६३ कालश्च नीलश्च लोहितश्च शुक्लश्चेति कालनीललोहितशुक्लैरपि भङ्गा भवन्ति 'एत्थ विपंचभंगा' अत्रापि पश्चभङ्गाः अत्रापि कालनीललोहित शुक्लेष्वपि पञ्चभङ्गा भवन्ति, नथाहि-सिय कालए य नीलए य ले हियए य सुकिल्लए य१, सिय कालए य नीलएय लोहियए य सुकिल्लगा य२, सिय कालए य नीलए य लोहियगा य सुकिल्लएय३, सिय कालए य नीलगाय लोहियए य सुकिल्लए य४, सिय कालगा य नील. भंग होते हैं उन्हें प्रकट किया जाता है 'सिय काल ए य नीलए य लोहियए य सुविकल्ले य १ कदाचित् वह एक प्रदेश में कालेवर्णवाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में नीलेवर्णवाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में लालवर्ण वाला हो सकता है और किसी एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है १ अथवा 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य सुक्किल्लगा २ सिय कालए य नौलए य लोहियगा य सुकिल्ले य ३ सिय कालए य नीलगा य लोहियए य सुक्किल्ले य ४ सिय कालगा पनीलए य लोहियए य सुक्किल्लए य ५' वह किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में नीलवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में लोहितवर्णवाला और अनेक प्रदेशों में शुक्लवर्णवाला भीहो सकता है २ अथवा किसी एक प्रदेश में वह कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में नीलवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ३ अथवा-वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में नीले वर्ण घाला एक प्रदेश में लोहितवर्ण य१'हायतेचाताना से प्रदेशमा वाले डाय छे , प्रदेशमा નીલવર્ણવાળે હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળ હોય છે. તથા કેઈએક प्रशमसिहा वाणयछे. मा पसल छे. 'सिय कालए य नीलए य लोहिय ए य सुकिल्लगा२' पाताना प्रदेशमा वाण પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળ કઈ એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળે તથા અનેક પ્રદેશમાં श्वेतवावा डाय छे. मा भी छे. २ 'सिय कालर य नीलए य लोहियगा य सुकिल्ले य ३' मथवा तपाताना ४ प्रहरीमा વાળો હોય છે કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલવણુંવાળો હોય છે તથા કઈ એક પ્રદેશમાં સફેદરણુંવાળો હોય છે. આ तीन A1 2.3 'सिय कालए य' नीलगा य लोहियए य सुक्किल्ले य४' माते પિતાના કેઈ એક પ્રદેશમાં કાળાવર્ણવાળો હોય છે અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे ए य लोहियए य सुकिल्लए य५' स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च शुक्लश्चेति प्रथमः१, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च शुक्लाथेति द्वितीयः२, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च शुक्लश्चेति तृतीयः३, स्यात् कालश्च नीलाच लोहितश्च शुक्लश्चेति चतुर्थः४, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च शुक्लश्चेति पञ्चमो भङ्गो भवतीति । 'एवं कालगनीलगहालिमुकिल्लेसु वि पंच भंगा' एवं कालनीलहारिद्रशुक्लेष्वपि पञ्च भङ्गा भवन्ति तथाहि-'सिय कालए य नीलए य हालिहए य सुकिल्लए य१, सिय कालए य नीलए य हालिदए य सुकिल्लगा य२, सिय कालए य नीलए य हालिदगा य सुकिल्लए य३, सिय कालए य नीलगा य हालिदए य सुकिल्लर य४, वाला और एक प्रदेश में शुक्ल वर्ण वाला भी हो सकता है ४ अथवावह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्णवाला एक प्रदेश में नीलेवर्णवाला एकप्रदेश में लालवर्ण वाला और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ५ 'एवं कालगनीलगहालिहसुविकल्लेसु वि पंच भंगा' इसी प्रकार से पांच भंग कृष्ण नील पीत शुक्ल इन चार वर्णों को लेकर होते हैं-'सिय कालए य नीलए य हालिहए य सुकिल्लए य १ सिय कालए य नीलए य हालिद्दए य सुक्किलगा य २, सिय कालए य नीलए य हालिदगा य सुकिल्लए य ३, सिय कालए य नीलगा य
હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં લાલવવાળો હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં સફેદ प ण डाय छे. मा योथे। म छ.४ 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य सुकिल्लए य५' अथवा ते पाताना भने प्रदेशमा वा हाय छे. એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળ હોય છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળ હોય છે, તથા એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળા હોય એ રીતે આપાંચમે ભંગ છે. ૫
एवं कालगनीलगहालिद सुक्किल्लेसु' वि पंच भंगा' मे प्रमाणे કૃષ્ણવર્ણ, નીલવર્ણ, વેતવર્ણ અને પીળાવર્ણન એગથી પાંચ ભંગ બને છે तभावी शत छ,-'सिय कालए य नीलए य हालिहए य सुक्किल्लए य१' हाय તે પોતાના એક પ્રદેશમાં કાળાવણુંવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં પીળાવવાળા હોય છે તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળ હોય છે. એ રીતે પાંચ પ્રદેશી કંધને આ પહેલે ભંગ છે.૧ "सिय कालए य नीलए य हालिहए य सुक्किल्लगा य२' अथवा तपोताना એક પ્રદેશમાં કૃષ્ણવર્ણવાળ હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળે હેય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં ધળા व पाणी डाय छे. मा भी छ.२ 'सिय कालए य हालिगा य सुक्किल्लए य ३' आथित् पोताना ४ प्रदेशमा डाई
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०३ पश्चप्रदेशिक स्कन्धनिरूपणम्
६६५
सिय कालगा य नीलए य हालिए य सुक्किलए य५' स्यात् कालश्च नीलध हारिद्रव शुक्लश्चेति प्रथमः १, स्यात् कालश्च नीलक्ष्य पीतश्च शुक्लाश्चेति द्वितीयः २, स्यात् कालच नीलश्च पीताश्च शुक्लश्चेति तृतीयः ३, स्यात् कालश्च नीलाच पीतश्च शुक्लश्चेति चतुर्थ ४, स्यात् कालाच नीच पीतश्च शुक्लश्चेति पञ्चमः ५ ।
हालिए य सुकिल्लए य ४, सिय कालगा य नीलए य हालिदए य सुकिल्लए ५' कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में नीले वर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ? अथवा द्वितीय भंग के अनुसार वह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला हो सकता है, किसी एक प्रदेश में नीले वर्णवाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला भी हो सकता है और अनेक प्रदेशों में शुक्लवर्ण हो सकता है २ तृतीय भंग के अनुसार वह अपने किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में नीले वर्णवाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला हो सकता है और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ३, चतुर्थ भंग के अनुसार यह किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ४ पंचम भङ्ग के अनुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है और एक प्रदेश में शुक्ल
શકે છે. કેાઈ એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા હાઇ શકે છે. અનેક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળા હાઈ શકે છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવઘુ વાળા હોય છે. આ ત્રીજે लौंग छे. सिय कालए य नीलगा य हालिए य सुक्किल्लए य४' ते अ એક પ્રદેશમાં કાળાવણ વાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલવણ વાળા હાય છે. ફ્રાઈ એક પ્રદેશમાં પીળાવણુ વાળા હાય છે. તથા કોઇ એક પ્રદેશમાં સફેદ वर्षावाणी डोध शडे छे. आ थोथे। लौंग हे. ४ सिय कालगा य नीलए य हालिए य सुकिल्लए य' अाथित् ते पोताना भने अहेश मां अणावाशु वाणी હાય છે. એકપ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા હાય છે. એકપ્રદેશમાં પીળાપણુંવાળા હાય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવણુ વાળા હોય છે. એ રીતે આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
' एवं काललोहिया लिदसुकिल्लेसु पंव भंगा' एवं काललोहितहारिद्रशुक्लेब्वपि पश्च भङ्गा भवन्ति, तथाहि - ' सिय कालए य लोहियए य हालिदए य सुकिल्ल एय १, सिय कालए य लोहियए य हालिदए य सुकिल्लगा य२, सिय कालए य लोहियए य हालिगा य सुक्किए य३, सिय कालए य लोहियगा य हालिदए य
भगवतीसूत्रे
वर्ण वाला हो सकता है । ' एवं काल - लोहिय- हालिद - सुकिल्ले पंचभंगा' इसी प्रकार से कृष्ण लोहित पीत शुक्ल इन वर्गों के संयोग में भी पांच भंग होते हैं - जो इस प्रकार से हैं- 'सिय कालए य लोहियए य हालिए य सुकिल्लए य १' यह प्रथम भंग है इसके अनुसार वह पंचप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में लोहित वर्ण वाला किसी एक प्रदेश में पीतवर्णवाला और किसी एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है १, अथवा'सिय कालए य लोहियए य हालिइए य सुकिल्ला व २' इस द्वितीय भंग के अनुसार वह किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में लोहित वर्ण वाला किसी एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है२, अथवा - 'सिय कालए य लोहियए य हालिगा य सुकिल्लए य' इस तृतीय भंग के अनुसार वह किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में पीतवर्ण वाला और एक प्रदेश में પાંચમા ભંગ छे. ५ 'एवं काललोहिया लिदसुक्किल्लेसु पंच भंगा' પાંચ પ્રદેશી સ્કંધના એજ રીતે કૃષ્ણવ લાલવણું પીળાવણુ અને ધેાળા वार्यांना योगथी यांय लगो भने छे, ? या प्रमाणे छे.- सिय कालए य लोहिया य हालिए य सुकिल्लर य१' मा पांय प्रदेशी संबंध अाथित अर्ध ४ પ્રદેશમાં કાળાવણુ વાળા હાય છે. કાઇ એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા હાય છે. કોઇ એક પ્રદેશમાં પીળાવણુ વાળે! હાય છે તથા કેાઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ वायु वाणी होय छे. मे रीते आ प्रथम लौंग छे. १ 'सिय कालए य टोहियए य हालिए य सुक्किल्लगा य २' बार તે પેાતાના એપ્રદેશમાં કાળાવણુ વાળા હાય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા હાય છે. ફાઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળા હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વધુ - वाणी होय छे. या रीते या जीले लौंग थाय छे. २' 'सिय कालए य लोहियए य गाय सुकिल्लए य ३' તે કોઈ એકપ્રદેશમાં કાળાવણુ વાળે! હાય છે. એક પ્રદેશેામાં લાલ વણ વાળો અનેક પ્રદેશામાં પીળા વઘુ વાળા હાય છે. તથા એક પ્રદેશમાં
હાય છે. સફેદવણુ -
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६६७ मुक्किले य४, सिय कालगा य लोहियए य हालिद्दए य मुक्किलए य५' स्यात् कालश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च', स्यात् कालश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति द्वितीयः२, स्यात् कालश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति तृतीयो भङ्गः३, स्यात् कालश्च लोहिताश्च हारिद्रश्व शुक्लश् वेति चतुर्थों भङ्गः ४, स्यात् कालकाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुकवेति पञ्चमो भगः५, इत्थं काललोहितहारिद्रशुक्लेवपि पश्चभङ्गा भवन्तीति। 'एवं नीललोहियहालिद मुक्किल्लेसु वि पंच भंगा५' एवं नीललोहितपीतशुक्लेष्वपि पश्च भङ्गा भवन्ति तथाहि-'सिय नीलए य शुक्लवर्ण बाला हो सकता है ३, अथा-'सिय कालए य लोहियगा य हालिद्दए य तुविकल्ले य ४' इस चतुर्थ भंग के अनुसार वह किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में लोहित वर्ण वाला एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ४ अथवा-'सिय कालगा य लोहियए य हालिद्दए य सुक्किल्लए य ५' इस भंग के अनुसार वह अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ५, इस प्रकार से ये काललोहित हालिद्र और शुक्ल इन वर्गों के संयोग में ५ भंग होते हैं 'एवं नीललोहियहालिहस्सुकिल्लेसु वि पंच भंगा' इसी प्रकार से नील लोहित हारिद्र और शुक्ल इन वर्गों के संयोग में भी ५ भंग होते हैं,
पाणे डाय छे. से रीते मात्री 1 थाय छे. 3 'सिय कालए य लोहियगा य हालिद्दए य सुकिल्लए य ४' मा Twi Bा प्रमाणे । पार એકપ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં લાલવર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. તથા કઈ એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણ पाणी डाय छे. या यो। म छे. ४ मा ‘सिय कालगा य लोहियए य हालिहए य सुक्किल्लए य५' पार पाताना मने प्रशामi ty વાળ હોય છે. એક પ્રદેશમાં લાવવા હોય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવણ વાળો હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળો હોય છે. એ રીતે આ પાંચમે ભંગ છે. ૫ આ પ્રમાણે કાળો વર્ણ, લાલવર્ણ, પીળોવર્ણ અને સફેદ વર્ણ આ ચાર વર્ણોના સંગથી ઉપરોક્ત રીતે પાંચ અંગે થાય છે.
___ 'एवं नीललोहियहालिहसुविकल्लेसु वि पंच भंगा' मे प्रभारी ना. વર્ણ, લાલવણું પીળાવર્ણ અને સફેદ વર્ણના યેગથી પણ પાંચભંગ થાય જે આ પ્રમાણે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६८
भगवती सूत्रे
लोहियए य हालिए य सुक्किल्लए य१. सिय नीलए य लोहियए य हालिदए य सुकिललगाय २, सिय नीलए य लोहियए य हालिगा य सुकिल्लए य ३, सिय नीलए य लोहियगाय हालिदए य सुकिल्लए य४, सिय नीलगाय लोहियए य जो इस प्रकार से हैं - 'सिय नीलए य लोहियए य हालिदए य सुक्किल्लए य' यह प्रथम भंग हैं इस भंग के अनुसार वह किसी एक प्रदेश में कदाचित नीलवर्ण वाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में लोहित वर्ण वाला हो सकता है किसी एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है और किसी एकप्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है १ 'सिय नीलए य लोहियए य हालिए य सुक्किलगा य २' यह द्वितीय भंग है इसके अनुसार वह एकप्रदेश में नीलवर्ण वाला हो सकता है एकप्रदेश में लोहितवर्ण वाला हो सकता है एकप्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है और अनेक प्रदेशों में शुक्ल वर्ण वाला हो सकता है २ 'सिय नीलए य लोहियए य हालिहगा य सुकिल्लए य३' यह तृतीय भंग है इसके अनुसार वह कदाचित् नीलवर्ण वाला हो सकता है कोई एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में पीतवर्ण वाला हो सकता है और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ३ 'सिय नीलए य लोहिया व हालिद्दर य सुकिल्लए व ४' यह चतुर्थ भंग है इसके अनुसार वह एकप्रदेश में नीलवर्ण वाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में लालवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में पीतवर्ण
सिय नीलए य लोहियए य हालिहर य सुकिल्लए य १' अर्ध वार તે પેાતાના કોઈએક પ્રદેશમાં નીલવર્ણ વાળા હાય છે. કેાઇ એક પ્રદેશમાં લાલવણું વાળા હોય છે. કઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા ઢાય છે. અને કોઈ એક પ્રદેશમાં સફેદવણુ વાળા હાય છે. એ રીતે આ પહેલા लग छे. १ 'त्रिय नीलए य लोहियए य हालिए य सुक्किल्लागा य २' अर्थ વાર તે પેાતાના એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળો હેાય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળો હોય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં પીળાવણુ વાળો હાય છે. તથા અનેક પ્રદેશેામાં સફેદવણુ વાળો હાય છે, આ जीले लग छे. २ 'सिय नीलए य लोहियए य हालिएगा य सुक्किल्लए य३' अर्धवार ते पोताना ४ अहे. શમાં નીલવણુ વાળો હાય છે. કોઇ એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળો હાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં પીળાવણુ વાળો હાય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવ વાળો होय छे. मे रीते मा त्रीले लौंग थाय छे. 3 ' 'सिय नीलए य लोहिया य हालिए य सुक्किल्लए य४' हैं। वार ४ प्रदेशमां नीसवार्थ वाणी हाय थे. અનેક પ્રદેશામાં લાલવણુ વાળો હાય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવણુ વાળો હોય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम्
६६९
"
हालिer य सुक्किल्लए य ५' स्यात् नीलच लोहितश्च दारिद्रश्व शुक्लश्चेति सर्वshaantaः प्रथमो भङ्गः स्यात् नीलच लोहितश्व हारिद्रश्च शुक्लाचेति चरमबहुवचनः पूर्वपूर्वप्रथमान्तो द्वितीयो भङ्गः २ स्यात् नीलच लोहितश्व हारिद्राश्च शुक्लश्चेति उपान्तबहुवचनकः शेषेष्वेकवचनान्तस्तृतीयः ३ स्यात् free afrate हारिद्रश्च शुक्लश्वेति द्वितीयानेकवचनान्तः शेषेषु एकवचनान्तः चतुर्थः ४, स्यात् नीलाच लोहितश्च हारिद्रव शुक्लवेति आदिबहुवचनान्तस्तदतिरिक्तेषु एकवचनान्तः पञ्चमः, तदेवं नीललोहितहारिद्रशुक्ल समुदायेऽपि पश्चभट्टा भवन्ति । 'एवमेए चउक्कसंजोएणं पणवीसं भंगा' एवं पश्चवर्णानां परस्परं व्यत्यासेन एकवचनाने कवचनव्यत्यासेन च एते चतुष्कसंयोगेन पञ्चविंशति मेहा भवन्ति चतुर्वर्णानां परस्परं विशेषणविशेष्यभावव्यत्यासेन पञ्च भङ्गा वाला हो सकता है और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ४ 'सिय नीलगाय लोहियए घ हालिए य सुकिल्लए य ५' यह पांचवां भंग है इसके अनुसार वह अनेक प्रदेशों में नीलवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला हो सकता है एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ५। प्रथम भंग सर्वत्र प्रथमा विभक्ति के एकवचन वाला हैं, द्वितीय भंग चतुर्थ पद में बहुवचन वाला और शेष पदों में एक वचन वाला है, तृतीय भंग तृतीय पद में बहुवचन वाला है और शेषपदों में एकवचन वाला है, चतुर्थ भंग द्वितीय पद में बहुवचन वाला और शेषपदों में एकवचन वाला है, पंचम भंग प्रथम पद में बहुवचन वाला और शेषपदों में एकवचन वाला है 'एवमेए चक्कसंजोएणं पणवीसं भंगा' इस प्रकार से ये पांच वर्णों
છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદ વણુ વાળો હાય છે. આ ચેાથે ભંગ છે. ૪ 'सिय नीलगाय लोहियए य हालिए य सुकिल्लए य ५' ते पोताना अने४ अहे. શામાં નીલવણુ વાળો હાય છે. એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળો હાય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવણુ વાળો ડાય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવણુ વાળો છે. એ રીતે આ પાંચમે લગ છે,પ પહેલા ભગ ચારે પદોમાં પ્રથમ વિભક્તિના એકવચનથી કહેલ છે. ખીજા ભ`ગના ચેાથા પદમાં બહુવચનને પ્રયોગ કરેલ છે. અને ખાકીના ત્રણ પદો એકવચનવાળા છે. ત્રીજા ભ ́ગતુ' ત્રીજું પદ અહુવચનવાળુ છે. તથા ખાકીના પદો એક વચનવાળા છે, ચેાથા ભંગના ખીજા પ૪માં મહુવચનના પ્રયાગ કરેલ છે. અને બાકીના પદો એકવચનવાળા છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७०
भगवतीसूत्रे भवन्ति एतेषु च एकत्वानेकत्वाभ्यां पुनः पञ्च पञ्च भवन्तीति पञ्चसंख्यायाः पञ्चसंख्यया गुणने पञ्चविंशतिरेव भङ्गा भवन्तीति भावः । 'जइ पंचवन्ने' यदि पञ्चवर्णः पञ्चपदे शिकः स्कन्ध स्तदा-'कालए य नीलए य लोहियर य हालिद्दर य मुक्किल्लए ये कालश्च नीलश्च लोहितश्च पीतश्च शुक्लश्चेति एको भङ्गो भवति पञ्चवर्णात्मकत्वे पश्चप्रदेशिकस्येति । 'सत्यमेए एक्कगदुयगतियगचउक्कपंचगसंजोएणं ईयालं भंगसयं भवई' सर्वभेते एकतिकत्रिकचतुष्कपश्चकसंयोगेन एकके परस्पर के व्यत्यास से और एकवचन बहुवचन के व्यत्यास से चतुष्क संयोग में २५ भंग होते हैं, तात्पर्य ऐसा है कि जब चारवर्गों का परस्पर में व्यत्याल-उलटफेर होता है-विशेषण विशेष्यभाव करके उनमें परिवर्तन किया जाता है तब इनके चार संयोगी ५ भंग बनते हैं, ५ भंगों में फिर इन चार वर्णों के एकत्व अनेकत्व को लेकर ५-५ भंग और बनते हैं इस प्रकार से ये कुल भंग चार वर्गों को आश्रित करके यहां २५ होते हैं। ____ 'जह पंचबन्ने' यदि वह पंचादेशिक स्कन्ध पांच वर्गों वाला होता है तो वह 'कालए य नीलए य लोहियए थ हालिद्दर य सुकिल्लए थ' कृष्णवर्ण वाला नीलवर्ण वाला लोहितवर्ण वाला पीतवर्णवाला और शुक्लवर्ण वाला होता है इस प्रकार से यहाँ एक ही भंग होता है 'सन्धमेए एक्का -दुयग-तिया-चउक्क-पंचग-संजोएणं ईघालं भंगપાંચમાં ભંગના પહેલા પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદમાં सवयननी प्रयास ४२८ छ. 'एकमेए चउकसंजोएणं पणवीसं भं' એજ રીતે પાંચ વર્ષોના પરસ્પરમાં ફેરફારથી તથા એકવચન અને બહવચનના વ્યત્યાસથી ચાર સાગમાં પાંચ પ્રદેશવાળા સ્કંધના આ પચીસ ભંગ થાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્યારે ચાર વર્ણોને એકબીજામાં ફેિરફાર થાય છે. વિશેષણ વિશેષમાવથી તેઓમાં પરિવર્તન કરવામાં આવે છે ત્યારે પાંચ પ્રદેશવાળા સ્કંધના ચાર સગી પાંચ ભંગ થાય છે. પાંચભંગમાં એકપણું અને અનેકપણાથી દરેકના ૫-૫ પાંચ પાંચ ભંગ થાય છે. એ રીતે કુલ ૨૫ પચીસ ભેગે ચાર વર્ણન આશ્રયથી થાય છે ___'जइ पंचवन्ने त पांय प्रदेशाध पांय पणे डाय छे. कालए य नीलए य, लोहियए य, हालिद्दए य सुविकल्लए य१' १४ार त કાળા વર્ણવાળો કઈ વાર નીલવર્ણવાળો લાલવર્ણવાળે પીળાવર્ણવાળો અને સફેદવર્ણવાળો હોય છે. એ રીતે આ ૧ એકજ ભંગ થાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५१०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६७१ चत्वारिंशदधिकं भङ्गशतं भवति तथाहि असंयोगिनः पञ्चभङ्गाः५, द्विकसंयोगे चत्वारिंशद्भगा:४० त्रिकसंयोगे सप्नति भङ्गाः७०, चतुष्प संयोगे पञ्चविंशति भङ्गाः,२५ पञ्चक संयोगे एकएव भङ्गो भवतीति सर्वसंकलनया एकचत्वारिंशदधिक भङ्गशतं भवति इति । 'गंधा जहा चउप्पएसियस्त' गन्धा यथा चतुष्पदेशिकस्य, येन रूपेण चतुष्पदेशिकस्कन्धस्य गन्धा निरूपिता स्तथैव पञ्चपदेशिकस्कन्धस्यापि गन्धा ज्ञातव्या स्थाहि-यदि पश्चप्रदेशिकः स्कन्ध एकगन्ध स्तदा स्यात् सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्चेति । 'रसा जहा यन्ना' रसा यथा वर्णाः, येनैव सयं भवई' यहाँ पर समस्त भंगों की संख्या १४१ होती है-असंयोगी ५ भंग विकलंयोगी भंग ४० त्रिकर्मयोगी ७० चतुष्क संयोगी २५ एवं पश्चकसंयोगी १ इस प्रकार से ये सथ भंग जुड़कर १४१ हो जाते हैं। ____ 'गंधा जहा चउप्पएसियरस' जिस प्रकार से चतुष्पदेशिकस्कन्ध के गंधों का निरूपण किया गया है उसी प्रकार से पञ्चप्रदेशिक स्कंध के भी गंधों का निरूपण कर लेना चाहिए, तात्पर्य यह है कि यदि पञ्चपदेशिक स्कन्ध एकगंधवाला होता है तो वह या तो सुरभिगंध वाला हो सकता है या दुरभिगंध वाला हो सकता है, इस प्रकार से ये २ भंग होते हैं
और यदि वह दो गंध वाला होता है तथ वह सुरभिगंध वाला भी होता है और दुरभिगंध वाला भी होता हैं इसके चार भा बनते हैं। कुल छह भंग होते हैं । 'रसा जहा वन्ना' जिस प्रकार से जिस भंग
'सव्वमेए एककग-दुयग-तियग-चउक्क-चग-संजोगेणं ईयालं भंगसय भवई' या सगानी ga सध्या १४१ मे साताजीस थाय छे. ते આ પ્રમાણે છે. અસંયોગી ૫, પાંચ અંગે બે સંગીન ૪૦ ચાળીસ ભંગ, ત્રિક સંયોગી ૭૦ સિત્તેર ભંગે તથા ચાર સંયોગી ૨૫ પચ્ચીસ ભંગ અને પાંચ સંયોગી ૧ એક ભંગ એ રીતે આ કુલ ૧૪૧ એકસેએકતાળીસ થાય છે.
'गंधा जहा चप्पएसियरस' या२ प्रशी २४धना समयमा २ प्रमाणे ગધગુણના વિષયમાં વર્ણન કર્યું છે. તે જ પ્રમાણે પાંચ પ્રદેશવાળા સકંધના સંબંધમાં પણ ગંધ ગુણ સંબંધી કથન સમજી લેવું અર્થાત પાંચ પ્રદેશી સ્કંધ એક ગંધ ગુણવાળ હોય તે તે સુંગધવાળો હોય છે. અથવા દુર્ગધ વાળ હોય છે. એ રીતે તેના બે ભંગ થાય છે. તથા જે તે બે ગંધ ગુણ વાળો હોય તો તે સુગંધવાળે પણ હોય છે અને દુર્ગધવાળે પણ હોય છે. એ રીતે ગંધ ગુણ સંબંધી કુલ ત્રણ ભંગ થાય છે. તેમ સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
भगवती सूत्रे
प्रकारेण याश्या च संख्या वर्णा निरूपिताः पञ्चमदेशिकस्कन्धस्य तेनैव प्रका रेण ताश्या च संख्यया रसा अपि ज्ञातव्याः वर्णरसयोः समसंख्याकत्वात् तथाहि असंयोगिनो रसस्य पञ्चमङ्गाः५, द्विकसंयोगे चत्वारिंशद्धङ्गाः ४०, त्रिकसंयोगे सप्ततिर्भङ्गाः ७०, चतुष्कसंयोगे पञ्चविंशति भङ्गाः २५, पञ्चकसंयोगे एक एव भङ्गः इति संकलनया एकचत्वारिंशदधिकं भङ्गशवं रसस्य पञ्च पदे शिकस्कश्रित्य भवतीति भावः । 'फासा जहा चउपसियस्स' स्पर्शा यथा चतुप्रदेशिकस्य चतुष्पदेशिकस्कन्धमाश्रित्य यथा स्पर्शाः कथिता स्वथैव पश्चपदेशिकस्कन्धस्यापि स्पर्शाः ज्ञातव्या इति, तथाहि यदि द्विस्पर्शः पञ्चप्रदेशिक स्तदा स्यात् शीतश्व स्निग्वश्च १, स्यात् शीतथ रूक्ष २, स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्व३ स्यात् उष्णश्व रूक्षश्वेति चत्वारो भङ्गाः ४ । यदि त्रिस्पर्शः
1
1
क्रम से पंचप्रदेशिक स्कन्ध के वर्णों का वर्णन किया गया है उसी प्रकार से रसों का भी वर्णन कर लेना चाहिये, क्योंकि इन दोनों की संख्या समान है, इस प्रकार असंयोगी भंग रससंबंधी ५, द्विक्संयोगी ४०, त्रिसंयोगी ७०, चतुष्कसंयोगी २५ और पंचकसंयोगी १, सब मिलाकर १४१ भंग होते हैं। 'फासा जहा चउप्परसियरस' जिस प्रकार से चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध में स्पर्शो का कथन किया है उसी प्रकार से पंचप्रदेशिक स्कन्ध में स्पर्शो का कथन कर लेना चाहिए, तात्पर्य ऐसा है- यदि पंचप्रदेशिक स्कन्ध दो स्पर्शो वाला होता है तो वह या तो शीत और स्निग्ध स्पर्श वाला हो सकता है १, अथवा-शीत और रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, अथवा उष्ण और स्निग्ध स्पर्शवाला
'रसा जहा वन्ना' के प्रमाणे पांय प्रदेशी सुधने वेना समाधी लगे। કહ્યા છે, તેજ ક્રમથી રસા સબ'ધી ભગાનુ' પણ વર્ષોંન સમજવું, કારણ કે વણુ, અને રસ, એ બન્નેની સખ્યા પાંચ-પાંચ અર્થાત્ એક સરખી જ છે. આ રીતે અસચેગી રસસંબંધી ૫ પાંચ ભગા દ્વિકસ’ચેાગી ૪૦ ચાળીસ ત્રશુ સ'ચાગી ૭૦ ચાર સચેાગી ૨૫ અને પાંચ સચૈાગી એક એ રીતે કુલ ૧૪૧ એક सोने भेताजीस लागो थाय छे. 'फासा जहा चउप्पएसियरस' स्पर्शोनुं स्थन ચાર પ્રદેશવાળા કધના વધુ નમાં જે રીતે કરવામાં આવ્યુ છે તેજ રીતે પાંચ પ્રદેશવાળા સ્કધમાં પશુ સ્પર્શ સંબંધી કથન સમજી લેવું. કહેવાનું તાત્પય એ છે કે—જો પાંચ પ્રદેશવાળા સ્કંધ એ સ્પવાળા હાય તે તે ઠંડા અને સ્નિગ્ધ-ચિકણા એ એ સ્પર્શવાળા હાય છે.૧ અથવા ઠંડા અને રૂક્ષ એ એ સ્પર્શવાળા હાય છે ર્ ઉષ્ણુ સ્પર્શે અને સ્નિગ્ધ-ચિકણા એ એ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० ३०५ सू० ३ पश्ञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम्
६७३
पञ्चमदेशिकः स्कन्धस्तदा सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः २, सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षश्वेति तृतीयः ३, सवः शीतो देशाः स्निग्धाः देशा खक्षाश्चेति चतुर्थ : ४, सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति पञ्चमः ५, सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशा
हो सकता है ३, या उष्ण और रूक्षस्पर्शवाला हो सकता है ४, इस प्रकार से ये चार भंग होते हैं, यदि वह पंच प्रादेशिक स्कन्ध तीन स्पर्शो बोला होता है तो या तो वह अपने सर्वांश में शीत हो सकता है एकदेश में स्निग्ध हो सकता है और एकदेश में रूक्ष हो सकता है १, अथवा सर्वाश में शीत हो सकता है एकदेश में स्निग्ध हो सकता है और अनेक देशों में रूक्ष हो सकता है २, अथवा - सर्वांश में शीत हो सकता है, अनेक देशों में वह स्निग्ध हो सकता है, और एकदेश में रूक्ष हो सकता है ३, अथवा - 'सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' सर्वांश में वह शीत हो सकता है अनेक देश उसके स्निग्ध हो सकते हैं और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं ४ । 'सर्व उष्णः देश: स्निग्धः देश: रूक्षः' अथवा सर्वांश में वह उष्धा हो सकता है एकदेश उसका स्निग्ध हो सकता है और एकदेश उसका रूक्ष हो
સ્પશ વાળા ડ્રાય છે,૩ અથવા ઉષ્ણુ અને ક્ષ્સ્પ વાળા હોય છે. એ રીતે પાંચ પ્રદેશી કરૂંધના દ્વિકસચેાગી ૪ ચાર લ'ગા થાય છે. જો તે પાંચ પ્રદેશ વાળા સ્કંધ ત્રણ પગે વાળો હાય તે કાં તે તે પેાતાના સર્વાંશમાં ઠંડા સ્પા વાળો હાય છે, તથા એક પ્રદેશમાં સ્નિગ્ધ પશવાળો અને એક પ્રદેશમાં રૂક્ષપશવાળો હોય છે. એ રીતે પહેલા ભ'ગ છે.૧ અથવા સર્વાંશમાં ઠં’ડા સ્પર્શવાળા હોય છે. ફાઈ એક પ્રદેશમાં સ્નિગ્નપર્શવાળેા હૈાય છે, અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષપ વાળા હોય છે. આ બીજો ભ'ગ છે.૨ અથવા સ`પ્રદેશેામાં ઠંડા સ્પશ વાળા હાય છે. અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધસ્પર્શ વાળા હોય છે અને એક हेशभां ३क्षस्यर्शवाणी होय हे या त्रीले लौंग छेउ अथवा - 'सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा४' ते पोताना अधा अहेशोभां शीतस्पर्शवाणी હાય છે. તેના અનેક દેશે સ્નિગ્ધસ્પર્શીવાળા હાય છે. તથા તેના અનેક દેશ ३क्षयशवाजा होय छे. या थोथे। लौंग छे.४ " वर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः५' ते थोताना सर्वाशमां उष्णु स्पर्शवाणी हो शड़े छे तेनेो मे देश स्निग्ध સ્પશવાળા હાય છે. તથા તેના એક દેશ રૂક્ષ સ્પવાળો હાય છે. આ પાંચમા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे खक्षा इति षष्ठः ६, सर्व उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति सप्तमः७, सर्व उष्णो देशाः स्निग्धा देशा रूक्षा इत्यष्टमः८ । सर्वः स्निग्धो देशः शीनो देश उष्णः, अत्रापि चत्वारो भङ्गाः, सों रूक्षो देशः शीतो देश उष्णः, अत्रापि पूर्वचदेव चत्वारो भङ्गा स्तदेवं सर्वसंकलनया त्रिस्पर्श षोडशभङ्गा भवन्तीति १६। यदि चतुःस्पर्शः पश्चमदेशिकः स्कन्धस्तदा देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो सकता है ५ । 'सर्वः उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः' अथवा-सर्वांश में वह उष्ण हो सकता है एक देश उसका स्निग्ध हो सकता है और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं ६। अथवा-'सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षा' सर्वाश में वह उष्ण हो सकता है अनेक देशों में वह स्निग्ध हो सकता है और एक देश में रूक्ष हो सकता है ७ । 'सर्वः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ८' अथवा-सर्वांश में वह उष्ण हो सकता है अनेक देश उसके स्निग्ध हो सकते हैं और अनेक देश उसके रुक्ष हो सकते हैं ८। 'सर्वः स्निग्धः देशः शीत देश: उष्णः' यहां पर भी ४ भंग होते हैं, 'सर्वः रूक्षः देशः शीतः देश उष्णः' यहां पर भी ४ भंग होते हैं इस प्रकार त्रिस्पर्श में १६ भंग होते हैं। यदि पंच प्रदेशिक स्कन्ध चार स्पों वाला होता है तो 'देशः शीतः देश उष्णः
2. 'सर्वः उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः' ते पाताना स प्रदेशमi Guy સ્પર્શવાળો હોય છે તેને એક દેશ સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો હોય છે. તથા અનેક
शामा ३६ २५0 वाजी साय छे. मा छटो छ.६ अथवा 'सर्वः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः' ते पाताना स प्रदेशमा BY ५५ जी डाय छे. અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ સ્પર્શવાળો હોય છે તથા એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો डाय छे. से शत मा ७ सातभा an छ. 'सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रक्षाः८' अथवा पोताना सव माथी BY ५५शवाणो डाय छ. तना અનેક દેશે સ્નિગ્ધ સ્પેશવાળા હોય છે. અને તેના અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પર્શवाणा डाय छे. मामा म छे. 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः' સ્નિગ્ધ-ચિકણે સ્પર્શ, ઠંડા સ્પર્શ અને ઉષ્ણ સ્પર્શના ગથી પણ ચાર लगा थाय छे. तथा 'सर्वः रूक्षः देशः शीतः देश उष्णः' ३६ २५र्श, शीत સ્પર્શ. અને ઉષ્ણુ સ્પર્શના ગથી પણ ચાર ભંગ બને છે. એ રીતે ત્રણ સ્પર્શવાળા ૧૬ સોળ ભેગો થાય છે.
પાંચ પ્રદેશી સ્કંધ જે ચાર સ્પર્શવાળી હોય તે તે આ રીતે ચાર वो डाई श छ. रेभ. है 'देश शीतः देशः उष्णः देशः स्निग्धः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६७५ देशो रूक्ष इति प्रथमः१, देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्यो देशा रूक्षा इति द्वितीयः२, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीयः३, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इनि चतुर्थों भङ्गः४, देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः इति पञ्चमः५, देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः' वह एकदेश में शीत हो सकता है एकदेश में उष्ण हो सकता है एकदेश में स्निग्ध हो सकता है और एकदेश में रूक्ष हो सकता है, ऐसा यह प्रथम भंग है १, अथवा-'देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः' एकदेश में वह शीत हो सकता है एकदेश उसका उष्ण हो सकता है एकदेश उसका स्निग्ध हो सकता है और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं ऐसा यह वितीय भंग है२, अथवा-'देशः शीत: देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशः रूक्षः' वह एकदेश में शीत एक देश में उष्ण अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष हो सकता है, ऐसा यह तृतीय भंग है अथवा३,-देशा शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा' एकदेश में वह शीत हो सकता है एक देश में वह उष्ण हो सकता है अनेक देशों में वह स्निग्ध हो सकता है और अनेक देशों में वह रूक्ष हो सकता है ऐसा यह चतुर्थ भंग है४, अथवा-'देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्ध: देशः रूक्षः' एक देश में वह शीत हो सकता है अनेक देशों में वह देशः रूक्षः' ते पताना से प्रदेशमा शीत २५र्शवाजी खाय छे. એક દેશમાં ઉણ સ્પર્શવાળો હોય છે. એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા હોય છે. અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. એ રીતે मा पडला An छे. अथवा-'देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' ते पोताना मे देशमा 8.1 २५ वाण डोय छे. तन मे देश ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. એક દેશ સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળ હોય છે. તથા અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પશવાળા હોય છે. આ બીજો ભંગ છે ૨ અથવા– 'देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशः रुक्ष' ते चाताना शिम ઠંડા પશવાળો હોય છે. એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો હોય છે. તથા એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. એ शते मा श्रीने म छे 3 अथवा 'देशः शीतः, देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रक्षाः४' त पाताना देशमा पशवाज डाय छ, तथा દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળ હોય છે અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળ હોય છે. તથા અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. એ પ્રમાણે આ ચોથો ભંગ છે.૪. या 'देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः५' ३ पाताना
શ્રી ભગવતી સુત્ર: ૧૩
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७६
भगवतीने देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः इति षष्ठः६, देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति सप्तमः७, देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इत्यष्टम:८, देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति नवमः९, उष्ण हो सकता है एकदेश में वह स्निग्ध हो सकता है और एकदेश में वह रूक्ष हो सकता है ऐसा यह पांचवां भंग है५, अथवा-'देशः शीतः देशा उष्णाः देश: स्निग्धः देशाः रुक्षाः ६' एकदेश में वह शीत हो सकता है अनेक देशों में वह उष्ण हो सकता है एकदेश उसका स्निग्ध हो सकता है और अनेक देशों में वह रूक्ष हो सकता है ऐसा यह छठा भंग है६, अथवा-'देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः' एकदेश उसका शीत हो सकता है अनेक देश उसके उष्ण हो सकते हैं अनेक देश उसके स्निग्ध हो सकते हैं और एक देश उसका रूक्ष हो सकता है ऐसा यह सातवां भंग है७, अथवा'देशः शीत: देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः' एकदेश उसका शीत हो सकता है अनेक देश उसके उष्ण हो सकते हैं अनेक देश उसके स्निग्ध हो सकते हैं एवं अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं ऐसा यह आठवां भंग है अथवा-'देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देश रूक्षः' अनेक देश उसके शीत हो सकते हैं, एकदेश એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળ હોય છે. અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. એક દેશમાં તે સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળ હોય છે. તથા તે એકદેશમાં રૂક્ષ १५श पाणाडा छ. सेरीत सापांयम छ.५ अथवा 'देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षा:६'तपाताना मे देशमा २५श વાળ હોય છે. અનેક દેશોમાં ઉણુ સ્પર્શવાળે હોય છે. તેને એકદેશ નિષ્પ સ્પર્શવાળ હોય છે. તથા અનેક દેશોમાં તે રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. सेशते । छो न छ.६ अथव। 'देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रक्षः७' मा सहेश । २५ पाणी डाय छे. तेन भने देश। 601 સ્પર્શવાળા હોય છે. અનેક દેશે સ્નિગ્ધ-ચિકણ સ્પર્શવાળા હોય છે. અને એકદેશ રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ સાતમે ભંગ છે.૭ 'देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः८' तेना मे देश ४ સ્પર્શવાળ હોય છે. તેના અનેક દેશે ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા હોય છે. તેના અનેક દેશે સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા તેના અનેક દેશો રૂક્ષ સ્પર્શવાળા डाय छे. थे शतना माम। म छ.८ अथवा 'देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः९' तेना भने । 31 २५ प डाय छ, तना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू० ३ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धनिरूपणम् ६७७ देशा शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति दशमः १०, देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इत्येकादशः ११, देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशा रूक्षा इति द्वादशः १२, देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति त्रयोदशः१३, देशाः शीता देशा उष्णाः देशः स्निग्धो उसका उष्ण हो सकता है एक देश उसका स्निग्ध हो सकता है और एक देश उसका रूक्ष हो सकता है ऐसा यह नौवां भंग है अथवा'देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः' अनेक देश उसके शीत हो सकते हैं एक देश उसका उष्ण हो सकता है एक देश उसका स्निग्ध हो सकता है और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं ऐसा यह १० वां भंग है अथवा-'देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः' अनेक देश उसके शीत होते हैं एकदेश उसका उष्ण होता है अनेकदेश उसके स्निग्ध होते हैं और एक देश उसका रूक्ष होता है ऐसा यह ११वां भंग है अथवा- देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः' अनेक देश उसके शीत हो सकते हैं एकदेश उसका उष्ण हो सकता है अनेक देश उसके स्निग्ध हो सकते हैं और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं ऐसा यह १२वां भंग हैं अथवा-देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः એકદેશ ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. તથા એકદેશ સ્નિગ્ધ–ચિકણા સ્પર્શવાળો હોય છે. તથા તેને એકદેશ રક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ नवी A छ.८ मथ१. 'देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रुक्षाः१०' तना मने, देश। । २५शवाणा डाय छे. तेना मेहेश 6Y સ્પર્શવાળે હેય છે. તેને એકદેશ નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા તેના અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. એ રીતે આ ૧૦ દસમો ભંગ છે. १० ५२। 'देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रक्षः ११' तेना अने। દેશે ઠંડા સ્પર્શવાળા હોય છે. તેને એકદેશ ઉણ સ્પર્શવાળ હોય છે. અનેક દેશે નિષ્પ સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા એકદેશ રૂક્ષ સ્પર્શવાળે डाय छे. मा मनियारम 1 छ.११ मथा-'देशाः शीताः देश. उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः१२' तेना भने हे।। 831 २५शवाणा हाय छे. તેને એક દેશ ઉષ્ણ સ્પર્શવાળ હોય છે. તેના અનેક દેશે સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા તેના અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. આ १२ मारमा छे. अथवा 'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशः स्निग्धः देशो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे देशा रूक्षा इति चतुर्दशः१४, देशाः शीताः देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति पञ्चदशः१५, देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इनि षोडश१६ इति, एते सर्वे मिलित्वा द्विकसंयोगिनो भङ्गाश्चत्वारः४, त्रिकसंयोगिनो स्निग्धः देशो रूक्षः' अनेक देश उसके शीत होते हैं अनेक देश उसके उष्ण होते हैं एक देश स्निग्ध और एक देश रूक्ष होता है ऐसा यह तेरहवां भंग है अथवा-'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रुक्षाः' अनेक देश उसके शीत अनेक देश उष्ण एक. देश स्निग्ध और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं ऐसा यह १४वा भंग है अथवा-'देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः उसके अनेक देश शीत हो सकते हैं अनेक देश उष्ण हो सकते हैं अनेक देश स्निग्ध हो सकते हैं और एकदेश उसका रूक्ष हो सकता है ऐसा यह १५ वां भंग है अथवा-'देशाः शीता देशाः उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा' अनेक देश उसके शीत अनेक देश उसके उष्ण अनेक देश उसके स्निग्ध और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं ऐसा यह सोलहवां भंग है । ये सब मिलाकर ३६ भंग हो जाते हैंरुक्षः' तना भने देश ! २५ डाय छे. तेना भने देशी vY સ્પર્શવાળા હોય છે. એક દેશ સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળ હોય છે. તથા એકદેશ ३६ १५शवाणे डाय छे. ॥ १३ तर म छे. मथवा-'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षा' तना मने देश। ४।२५ डाय છે. અનેક દેશે ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા હોય છે. એક દેશ સ્નિગ્ધ-ચિકણ સ્પર્શ. વાળ હોય છે. તથા તેના અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોઈ શકે છે. આ १४ यौ। म छ. अथवा 'देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो દક્ષ' તેના અનેક દેશે ઠંડા સ્પર્શવાળા હોય છે. અનેક દેશે ઉણ સ્પર્શ વાળા હોય છે. અનેક દેશે સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા તેને એક દેશ રુક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. એ રીતે આ ૧૫ પંદરમાં અંગ છે. અથવા– देशाः शीताः देशाः उष्णा: देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः' तना भने देश સ્પર્શવાળા હોય છે. અનેક દેશે ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા હોય છે તથા અનેક દેશે સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા હોય છે તથા અનેક દેશે રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે એ રીતે આ સેળ ભંગ થાય છે. ૧૬ એ રીતે પાંચ પ્રદેશી કંધના બધા મળીને આ ૩૬ છત્રીસ ભંગ થાય છે. જેમ કે- બેના સગથી ૪ ચાર અંગે ત્રણુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षटूप्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६७९ भङ्गाः षोडश१६, चतुःसंयोगिनोऽपि भङ्गाः षोडश, तदेवं षट्त्रिंशद्वङ्गाः३६, स्पर्शविषये पञ्चपदेशिकस्कन्धस्य भवन्तीति पञ्चप्रदेशिकस्कन्धप्रकरणम् ॥मू० ३॥
पञ्चपदेशिकस्कन्धस्य वर्णगन्धरसस्पर्शान विभागशो दर्शयित्वा षट्पदेशिक स्कन्धस्य वर्णगन्धरसस्पर्शान् दर्शयितुं प्रश्नयनाह-'छप्पएसिए थे' इत्यादि,
मूलम्. छप्पएसिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने कइगंधे कइरसे कइफासे पन्नत्ते? एवं जहा पंचपएसिए जाव सिय चउफासे पन्नते। जइ एगवन्ने दुवन्ना जहा पंचपएसियस्स। जह तिवन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य, एवं जहेव पंचपएसियस्स सत्त भंगा जाव सिय कालगाय नीलगाय लोहियए य, सिय कालगाय नीलगाय लोहियगा य८, एए अट्ठ भंगा। एवमेए दसतियासंजोगा, एक्केक्कए संजोगे अट्ट भंगा एवं सव्वे वितियगसंजोगे असीति भंगा। जइ चउवन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए य १, सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदगा य२, सिय कालए य नीलए य लोहियगाय हालिदए य३, सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिदगा य४; सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हालिए य ५, सिय कालए य नीलगा य लोहियए य हालिइगा य ६, सिय कालए य नीलगा य लोहियगा य हालिद्दए य ७, सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिदए य ८, सिय कालगा 'हिकसंयोगी ४, त्रिकसंयोगी १६ और चतुः संयोगी भी १६ ये सब ३६ भंग स्पर्श के विषय में पंच प्रदेशिक स्कन्ध के होते हैं ॥सू० ३॥ સગી ૧૬ સેળ ભંગે તથા ચાર સગી ૧૬ સોળ સંગે એ રીતે આ ૩૬ ભંગ થાય છે. સૂત્ર ૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८०
भगवतीसूत्रे य नीलए य लोहियए य हालिदगा य९, सिय कालगाय नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य १०, सिय कालगा य नीलगा य लोहियए य हालिदए य११, एए एकारस भंगा एवमेव पंच चउक्का संजोगा कायव्वा एक्कसंजोए एकारस भंगा सव्वे ते चउक्त संजोएणं पणपन्नं भंगा। जइ पंचवन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए य सुकिल्लए य? सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए य सुक्किंगा य२, सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदगा य सुकिल्लए य३, सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिहए य सुकिल्लए य४, सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हालिदए य सुकिल्लए य५ सिय कालगाय नीलए य लोहियए य हालिदए य सुकिल्लए य ६, एवमेए छ भंगाभाणियबा, एवमेते सव्वे वि एक्कगदुयगतियगचउक्कगपंचगसंजोगेसु छासीयं भंगसयं भवइ। गंधा जहा पंच पएसियस्स रसा जहा एयस्सेव बन्ना, फासा जहा चउप्पएसियस्स ॥सू०४॥ __ छाया--पट्मदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरस: कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ? एवं यथा पञ्चपदेशिका यावत् स्यात् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः। यदि एकवर्णन, द्विवर्णी यथा पञ्चमदेशिकस्य यदि त्रिवर्णः स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहितश्च एवं यथैव पञ्चमदेशिकस्य सप्तभङ्गा यावत् स्यात् कृष्णाश्च नीलाश्च लोहितश्च० स्यात् कृष्णाश्च नीलाश्च लोहिताश्च । एते अष्ट भङ्गाः । एवमेते दश त्रिकसंयोगाः, एकैकसंयोगे अष्टौ भङ्गाः, एवं सर्वेऽपि त्रिकसंयोगे अशीतिर्भङ्गाः। यदि चतुवर्णः स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहितश्च पीतश्च१, स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहितश्च पीताश्च२, स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहिताश्च पीतश्च३ स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहिताश्च पीताश्च४, स्यात् कृष्णश्च नीलाश्च लोहितश्च पीतश्च ५, स्यात् कृष्णश्च नीलाश्च लोहितश्च पीताश्च६, स्यात् कृष्णश्च
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५१०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६८१ नीलाश्च लोहिताश्च पीतश्च७, स्यात् कृष्णाश्च नीलश्च लोहितश्च पीतश्च८, स्यात् कृष्णाश्च नीलश्च लोहितश्च पीतश्च९, स्यात् कृष्णाश्च नीलश्च लोहिताश्च पीतश्च१०, स्यात् कृष्णाश्च नीलाश्च लोहितश्च पीतश्च ११, एते एकादश मङ्गाः, सर्वे ते चतुष्कसंयोगेन पञ्च पश्चाशद्रङ्गाः५५। यदि पञ्चवर्णः स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहितश्च पीतश्च शुक्लश्च १, स्यात कृष्णश्च नीलश्च लोहितश्च पीतश्व शुक्लाश्च२, स्यात् कृष्णश्च नीलश्व लोहितश्च पीताश्च शुक्लश्च३, स्यात् कृष्णश्च नीलश्च लोहिताश्च पीतश्च शुक्लश्च ४, स्यात् कृष्णश्च नीलाच लोहितच पीतश्च शुक्लश्च५, स्यात् कृष्णाश्च नीलश्च लोहितश्च शुक्लश्व६, एवमेते षड्रमा भणितव्याः, एवमेते सर्वेऽपि एकतिकत्रिकचतुष्कपश्चकसंयोगेषु षडशीत्यधिकं भङ्ग शतं भवति । गन्धा यथा पञ्चपदेशिकस्य, रसा यथा एतस्यैव वर्णाः, स्पर्शा यथा चतु:मदेशिकस्य ॥मू० ४॥
टीका:--'छप्पएसिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने कइगंधे कइरसे कइफासे पन्नत्ते ?' षट् प्रदेशिका खल भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्णः, षट् प्रदेशाः-षट् परमाणका अवयवतया विद्यन्ते यस्य स्कन्धस्यावयविनः स षट्मदेशिकः स्कन्धः कतिवर्णः 'छप्पएसिए णं भते ! खंधे कइचन्ने कइगंधे इत्यादि' सू० ॥४॥
टीकार्थ--सूत्रकार ने पश्चादेशिकस्कन्ध के वर्ण गन्ध रस और स्पों का उसमें विभागशः वर्णन किया अब वे इन्हीं वर्ण गन्ध रस और स्पों को षट्प्रदेशिक स्कन्ध में विभागशः प्रकट करने के लिए 'छप्पएसिए णे भंते!' इत्यादि सूत्र का वर्णन करते हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'छप्पएसिए णं भंते ! कहबन्ने कइगंधे कइरसे कइफासे पन्नत्ते' हे भदन्त ! छ परमाणु अव. यव रूप से जिस स्कन्धरूप अययची को होते हैं-अर्थात् जो स्कन्धरूप
પાંચ પ્રદેશવાળા અંધમાં વર્ણ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શોના સંબંધી કમથી કથન કર્યું હવે વર્ણ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શીને છ પ્રદેશ સ્કંધમાં भी मता। सूत्र छ. 'हप्पएसिए णं भंते ! खंघे कइवन्ने कईगंधे' त्याह____ -प्रीतम २१ाभी प्रभुने पूछे छे है-'छप्पएसिए णं भंते ! खंघे कइयन्ने कइगंधे कइरसे कइफासे पण्णत्ते ३ मापन २४५ ३५ २ अपनी પરમાણુ રૂપ છ અવયવ રૂપેથી હોય છે, અર્થાત્ જે કઇ રૂપ અવયવી છે પરમાણુના સગથી થયેલ હોય છે. એવે તે છ પ્રદેશવાળે રકમ કેટલા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
भगवतीने कतिगन्धः कतिरस- कतिस्पर्शः मनसा, षट्पदेशिकस्कन्धे किन्यन्नो वर्णगन्धरसस्पर्शा विद्यन्ते १ इति प्रश्नः, उत्तरमाह-‘एवं जहा' इत्यादि, 'एवं जहा पंचपरसिए जाव चउफासे पन्नत्ते' एवं यथा पश्चप्रदेशिको यावत् चतुःस्पर्शः प्रजाता, पश्चमदेशिकातिदेशमेव विवृण्वन् आह-'जइ एगबन्ने' इति, यदि षट्पदेशिकः स्कन्ध एकवर्ण:-एकवर्णवान् तदा--'एगवनदुवन्ना जहा पंचपएसियस' एकवर्णद्विवौँ यथा पञ्चमदेशिकस्य, येन प्रकारेण पञ्चमदेशिकस्कन्धस्य एकवर्णद्विवर्णवर्ष कथितं तथैव षट् भदेशिकस्कन्धस्यापि एकवर्णवत्वं वर्णद्वयवत्वं च वक्तव्यम् । तथाहि-'सिय कालए य सिय नीलए य सिय लोहियए य सिय हालिदए य सिय अवयवी छ परमाणु मों के संयोग से जन्य होता है ऐसा वह षट्प्रदेशिक स्कन्ध कितने वर्णों वाला कितने गंधों वाला कितने रसों वाला
और कितने स्पर्शों वाला होता है ? अर्थात् षट्प्रदेशिक स्कन्ध में कितने वर्ण गन्ध रस और स्पर्श होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'एवं जहा पंचपएसिए जाव सिय चउफासे पनत्ते' हे गौतम ! जिस प्रकार से पंचप्रदेशिक स्कन्ध यावत् चार स्पर्शवाला कहा गया है उसी प्रकार से यह षटू प्रदेशिक स्कन्ध भी यावत् चार स्पर्श वाला कहा गया है । इसी विषय को अब विस्तारपूर्वक समझाने के लिये 'जइ एगवन्ने' इत्यादि सूत्रपाठ कहा जाता है-इसमें यह समझाया गया है-यदि वह षट्प्रदेशिक स्कन्ध एकत्रर्ण वाला या दो दो वर्णों चाला होता है तो इनके वर्णन की शैली जैसे पंचप्रदेशिक स्कन्ध के प्रकरण में कही गई है वैसी ही वह यहां षटू प्रदेशिक स्कन्ध के सम्बन्ध में भी जान लेनी चाहिये या कह लेनी चाहिये । खुलासा इस विषय વર્ણવાળે કેટલા ગંધવાળે કેટલા રસવાળે અને કેટલા સ્પર્શેવાળે હોય છે? અથત છ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં કેટલા વર્ણો, કેટલા ગંધ, કેટલા રસે અને કેટલા પશે હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે'एवं जहा पंचपएसिए जाव चउफासे पण्णत्ते' है गौतम २ री पाय પ્રાદેશિક અંધ યાવત્ ચાર પૌંવાળો કહ્યો છે તે જ રીતે આ છ પ્રદેશવાળો સ્કંધ પણ યાવત્ ચાર સ્પર્શીવાળો કહ્યો છે. આજ વિષયને હવે સૂત્રકાર विस्तार ४ सभा 'जइ एगवन्ने' त्याहि सूत्रमा . ॥ सत्रथा એ સમજાવ્યું છે કે જે તે છ પ્રદેશવાળે સ્કંધ એક વર્ણવાળે અથવા બએ વર્ણવાળે હોય તે તે પાંચ પ્રદેશ સ્કંધનું જે રીતે એક અને બે વર્ણના સંબંધનું વર્ણન કર્યું છે, તે જ પ્રમાણે આ છુ પ્રદેશવાળા સ્કંધનું વર્ણન પણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ पटूप्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६८३ सुकिल्लए य' स्यात् कालः स्यात् नीलः स्यात् लोहितः स्यात् हारिद्रः स्थान शुक्लइति एकवर्णविषयका भङ्गाः। यदि द्विवर्णस्तदा 'सिय कालए य नीलए य१, सिय कालए य नीलगा य२, सिय कालगा य नीलए य३, सिय कालमा य नीलगा य४' स्यात् कालच नील त्येकः, स्यात् कालश्च नीलाच इति द्वितीयः२, स्यात् कालाच नीलश्चेति नृतीयः३, स्यात् कालाश्च नीलाश्चेति चतुर्थ:४। सिब में ऐसा है-'जइ एगवन्ने सिय कालए य सिय नीलए य सिय लोहि यए य सिय हालिद्दए य सिय सुक्किल्लए य' यदि वह षट्प्रदेशिक स्कन्ध एकवर्ण वाला है तो वह या तो कदाचित् कालेवर्ण वाला हो सकता है या कदाचित् नीले वर्ण वाला हो सकता है या कदाचित् लोहित वर्ण वाला हो सकता है या कदाचित् पीनवर्ण वाला हो सकता है या कदाचित् शुक्लवर्ण याला हो सकता है इस प्रकार से ये ५ भंग एकवर्ण को लेकर हो सकते हैं ! यदि वह षट् प्रदेशिक स्कन्ध दो वर्णो वाला हो तो-सिय कालए य नौलए य १ सिय कालए य नीलगाय २ सिय कालगा य नीलए य ३ सिय कालगा य नीलगा य ४' इस प्रकार से वहां ये ४ भंग होते हैं । कदाचित् वह कालेवर्ण वाला और नीले वर्णवाला हो सकता है १ अथवा-एक प्रदेश उसका कृष्णवर्ण वाला
और अनेक प्रदेश उसके नीले वर्णवाले हो सकते हैं २, अथवा-अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्ण वाले और एक प्रदेश उसका नीले वर्ण वाला हो सकता है ३, अथवा अनेक प्रदेश उसके कालेवर्ण वाले और अनेक प्रदेश उसके नीलेवर्ण वाले हो सकते हैं ४, इस प्रकार से ये ४ मंग समातेनु'१ २ मा प्रभार छ.-'जइ एगवन्ने सिय कालए य सिय नीलए य सिय लोहियए य सिय हालिद्दए य सिय सुकिल्लए य' २ ते छ પ્રદેશવાળે ઋધિ એક વર્ણવાળે હોય તે કઈવાર કાળા વર્ણવાળ હોય છે, અથવા કોઈવાર નીલ વર્ણવાળો હોય છે. અથવા કેઈવાર લાલવર્ણવાળે હોય છે, કેઈવાર પીળાવર્ણવાળો હોય છે અથવા કોઈવાર સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. न त छ प्रशवाणी २४५ १ वाणे होय तो 'सिय कालए य नीलए य१' ४१२ ४ापाले डाय छ भने नी पाणी ५५ हाय छे.. सिय कालए य नीलगा य२' मा तेना से प्रदेश का नाणे डाय छ. मन मन: प्रश। नीajा डाय छे.२ मया 'सिय कालगा य नीलए य३' तना भने प्रदेश १ वाण हाय छ । प्रदेश नीला डाय छ.3 सिय कालगा य नीलया य४' या ना मन પ્રદેશ કાળાવવાળા હોય છે. અને અનેક પ્રદેશે નીલવર્ણવાળા હોય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
-
me
भगवतीसूत्रे कालए य लोहियए य' स्यात् कालश्च लोहितच, अत्रापि चत्वारः काले लोहिते एकत्वाभ्यां प्रथम:१, काले एकत्वं लोहिते बहुत्वमिति द्वितीयः२, काले बहुत्वं लोहिते एकत्वमिति नृतीयः३, काले लोहिते च बहुत्वमिति चतुर्थः४। 'सिय कृष्ण और नीलवर्ण के एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं। इसी प्रकार से कृष्ण और लालवर्ण के एकत्व और अनेकत्व को लेकर चार भंग होते हैं इनमें 'सिय कालए य लोहियए य' ऐसा यह मूलभंग हैइसके चार भंग इस प्रकार से है-'सिय कालए य लोहियए य १ सिय कालए य लोहियगा य२, सिय कालगा य लोहियए य ३, सिय कालगा य लोहियगा य ४' इनमें प्रथम भंग कृष्ण और लोहित (लाल) में प्रथमा के एकवचन को लेकर हुआ है १, बितीय भंग काल में एकत्य को और लोहित में बहुवचन को करके हुआ है२, तृतीय भंग काल में बहुत्व को और लोहित में एकत्व करके हुआ है३, चतुर्थ भंग दोनों पदों में काल और लोहित में बहुत्व करके हुआ है४, इसी प्रकार से 'सिप कालए य हालिहए य' ऐसा जो मूलभंग है उसके भी चार भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं-'सिय कालए य हालिद्दए य १, सिय कालए આ રીતે આ ચાર કાળાવણે, અને નીલવર્ણના એકપણા અને અનેકપણાથી થાય છે. એ જ રીતે કાળાવણું અને લાલ વર્ણના એક सन अने:५९॥ी यार । थाय छे. ते मा प्रभाव छ, 'सिय कालए य लोहियए य१' ३७वार पाणी डाय छ भने वा ससाणे પણ હોય છે. આ પહેલા ભંગમાં કાળા અને લાલવમાં सवयनथी उस छ। 'सिय कालए य लोहियगा य २' अथ। તેને એક પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળે હાથ છે અને તેના અનેક પ્રદેશ લાલવાણ. વાળા હોય છે. આ બીજા ભંગમાં કાળાવણમાં એકપણાને લઈને એકવચન અને લાલવમાં બહુવને લઈ બહુવચનથી કહેલ છે. આ રીતે આ भीर छ २ 'सिय कालगा य लोहियए य३' तेना भने प्रदेश। કાળાવવાળા હોય છે અને એક પ્રદેશ લાલવર્ણવાળો હોય છે. આ ત્રીજો ભંગ કાળાવમાં બહુપણને લઈ બહુવચન અને લાલવણમાં એકવચનથી थये। छ.3 'सिय कालगा य लोहियगा य ४' तेन भने प्रदेश १ હોય છે અને અનેક પ્રદેશ લાલવર્ણવાળા હોય છે. ચેથા ભંગમાં બંને પદમાં એટલે કે કાળા અને લાલ બનેના બહુવથી બહુવચનને પ્રગ થાય છે. આજ રીતે કાળા અને પીળા વર્ણના એકપણું અને અનેક પણાથી पारगाय छ.२ मा शत छ.-'सिय कालए य हालिहए यार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० ३०५ सू०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६८५ य हालिगा य २, सिय कालगा य हालिदए य ३, सिय कालगा य हालिएगा य ४ । इन अंगों में भी प्रथम भंग कृष्ण और पीतवर्ण के एकत्व में हुआ है, द्वितीय भग कृष्णवर्ण के एकस्थ में और पीतवर्ण के बहुत्व में हुआ है२, तृतीय भंग कृष्णवर्ण के बहुत्व में और पीत के एकत्व में हुआ है३, तथा चतुर्थ भंग दोनों पदों के बहुत्व में हुआ है४, इसी प्रकार से कृष्णवर्ण के साथ शुक्लवर्ण का योग कर ४ भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं - ' सिय कालए य सुकिल्लए य १, सिप कालए य सुलिगा य २, सिय कालगा य सुकिल्लए य ३, सिय कालगा य सुकिल्ला व ४' इनमें भी पूर्वोक्त रूप से कृष्ण और शुक्ल इन पदों में एकता और अनेकता होकर ये ४ भंग बने हैं ऐसा समझना चाहिये इस प्रकार से ये सब भंग कृष्णपद की प्रधानता में और शेष તે કાળા વણુ વાળા હાય છે અને કેાઇ વાર પીળા વણુ વાળા હાય છે. આ पडे लग जावा भने भीजावाना उत्वथी थयो छे. १ 'सिय काल्प यहालिगा य २' ते पोताना थोड प्रदेशमां अमाववाणी होय छे અને અનેક પ્રદેશેામાં પીળાવણુ વાળા હાય છે. આ ખીો ભંગ કાળાવણું ના शेऽपाथी भने योजावाना अने पाथी थये। छे. २ 'सिय कालगा य हालिए य ३' भने प्रदेशाभां ते अणावर वाणी होय छे ! प्रदेशमां भीजावार्थ વાળા હાય છે. ત્રીો ભંગ કાળાવણુના ખહુપણુમાં અને પીળાવના એકपाथी थये। छे, 'सिय कालगा य हालिहगा य ४' अने प्रदेशो मां अमाव વાળા હોય છે. અને અનેક પ્રદેશે!માં પીળાવ વાળે! હાય છે, ચાયા ભંગમાં બંને પદ બહુવચનથી કહે છે. ૪ એજ રીતે કાળાવણ સાથે सह वर्धुना योगरीने ४ यार लंगो थाय हे ? या रीते है-'सिय कालए य सुकिल्लए य १' अधवार ते अणावासु वाणी होय छे भने । बार सह वाणी होय छे १ 'सिय कालए य सुकिल्ला य २' अर्धवार ते खेड પ્રદેશમાં કાળાવણુ વાળા હાય છે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદવણુ વાળે! હાય છે.ર "सिय कालगाय सुकिल्लए य ३' अर्धवार ते अने देशमां अजाव व.जो होय छे. याने ! शमां सह वाणी होय छे उ 'सिय कालगा य सुक्कि हलगा य ४' भने प्रदेश अणावार्थ वाणे! होय छे भने मने प्रदेशाभां સફેદ વણુ વાળા હાય છે. આમાં પણ પૂર્વાંક્ત રૂપથી કાળા અને સફેદવર્ણ ના એકપણા અને અનેક પણાથી આ ૪ ચાર ભંગ અને છે. તેમ સમજવુ આ રીતે આ તમામ લગે કૃષ્ણ પદની પ્રધાનતા અને બાકીના પદાની અપ્ર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कालए य हालिइए य४, सिय कालए य मुकिल्लए य४, सिय नीलए य लोहियए य४, सिय नीलए य हालिइए य४, सिय नौलए य सुकिल्लए य४, सिय लोहिपदों के अपधानता में हुए हैं ऐसा जानना चाहिये। अब नीलपद की प्रधानता करके और नीचे के पदों को उसके साथ योजित करके जो भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं-'सिय नीलए य लोहियए घ ४' इस मूलभंग में भी चार भंग बनते हैं जो इस प्रकार से हैं-'सिय नीलए य लोहिए य १, सिय नीलए य लोहियगा य २, सिय नीलगा य लोहियए ३, सिघ नीलगा य लोहियगा य ४' ये ४ भंग नील और लोहित पद की एकता और अनेकता में बने हैं ऐसा समझना चाहिए। प्रथम भंग में दोनों पदों में एकत्व है १, द्वितीय भंग में प्रथम पद में एकत्य और द्वितीय पद में अनेकत्व २, है तृतीय भंग में प्रथम पद में अनेकत्व और द्वितीय पद में एकत्व है ३, चतुर्थ भंग में दोनों पदों में अनेकत्व है४, लोहित पद को छोडकर नीलपद के साथ पीतवर्ण को जोडकर जो चार भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं-'सिय नीलए य हालिहए य १, सिय नीलए य हालिद्दगा य २, सिय नीलगा य हालिइए य ३, सिय नीलगा य हालिहगा य ४' ये चार भंग भी नील और पीतवर्ण के एकत्व
और अनेकत्व को लेकर हुए हैं इसी तरह से नीलपद के साथ शुक्लवर्ण को योजित करके जो चार भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं
ધાનતાથી થયા છે. તેમ સમજવું. હવે નીલ પદની પ્રધાનતા રાખીને તથા બાકી ના પદેને તેની સાથે એને જે અંગે બને છે. તે આ પ્રમાણે છે'सिय नी उर य लोहिय ए य१' सिय नील र य लोहियगा य२ सिय नीलगा य लोहियएय ३ सिय नोलगा य लोहियगा य ४' मा यार सोनीaam भने सासવર્ણન એકપણ ને અનેકપણાથી થયા છે. તેમ સમજવું. પહેલા ભંગમાં બને પદે એકવચન વાળા છે. બીજા ભંગમાં પહેલા પદમાં એકપણું, અને બીજા પદમાં અનેક પણ કહ્યું છે ત્રીજા ભંગમાં પહેલા પદમાં અનેકપરા અને બીજા પદમાં એકપણું છે. ચોથા ભંગમાં બને પદોમાં અનેક પાસું છે.
હવે લેહિત પદને છેડીને અને નીલપદ સાથે પીત-પીળા વર્ણને यो २२ या२ मा मन छेते मताव छ.--'सिय नीलए य हालिए य १ सिय नीलए य हालिद्दगा य२ सिय नीलगा य हालिदए य ३ सिय नीलगाय हालिहगा य४' मा यार 1 ५ नीना मेरा मन भने ५४ाथी अन्य। છે. એજ રીતે નીલપદની સાથે સફેદ વણને યે જીને જે ચાર ભેગો થાય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ २०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६८७ बए य हालिद्दए य४, सिय लोहियए य सुकिल्लए य४, सिय हालिद्दए य सुकिललए य४,' एवमेते दश द्विकसंयोगा भङ्गाः पुनश्चत्वारिंशद्भवन्तीति। 'जइ निबन्ने' 'सिय नीलए य सुकिल्लए य १, सिय नीलए य सुश्किल्लगा य २, सिय नीलगा य सुकिल्लए य ३, सिय नीलगा य सुकिल्लगा य ४' ये चार भंग भी नील और शुक्लवर्ण के एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं । अब लालवर्ण और पीतवर्ण को लेकर जो भंग होते हैं वे इस प्रकार से हैं-'सिय लोहियए य हालिहए य' ऐसा यह मूल भंग है इसके अवान्तर चार भंग इस प्रकार से हैं-सिय लोहियए य हालिहए य १, सिय लोहियए य हालिहगा य २, सिय लोहियगा य हालिदए य ३ सिय लोहियगा य हालिद्दगा य ४' ये चार भंग भी लोहित
और पीतवर्ण के एकत्व और अनेकत्व को लेकर संपन्न हुए हैं। इसी प्रकार से 'सिय लोहियए य सुकिल्लए य' इस मूल भंग के भी चार भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं-'सिय लोहियए य सुकिल्लए य १, सिय लोहियए य सुकिल्लगा य २, सिय लोहियगा य सुक्किल्लए ३, सिय लोहियगा य सुकिल्लगा य ४' ये चार भंग लोहित और शुक्लवर्ण के एकत्व और अनेकत्व में हुए है । पीत और शुक्लवर्ण की योजना करके जो चार भंग बने हैं वे इस प्रकार से हैं-'सिय हालिइए यमुक्किल्लए य १, सिय हालिदए य सुक्किलगा य २, सिथ हालिद्दगा 2. a मा प्रमाणे -सिय नीलए य सुकिल्लए य१' 'सिय नीलए य सुकिल्लगा य१ सिय नीलगा य सुस्किल्लए य ३ 'सिय नीलगा य सुक्किल्लगा य ४' मा ચાર ભંગે પણ નીલવર્ણ અને સફેદવર્ણના એકપણું અને અનેકપણાને લઈને થયા છે. હવે લાલવણું અને પીળાવને લઈને જે ચાર ભેગો થાય છે. ते । प्रभारी छ. 'सिय लोहियए य हालिहए य १ 'सिय लोहियए य हालिहगा य २ सिय लोहियगा य हालिद्दए य३ 'सिय लोहियगा य हालिदगा य४' 20 यार ભંગ પણ લાલવણ અને પળાવના એકપણું અને અનેક પણાથી થયા છે. એજ રીતે લાલવણું અને ધોળાવણના ગથી પણ ચાર ભંગ થાય છે. જે ॥शत छ.-'सिय लोहियए य सुकिल्लए य १' सिय लोहियए य सक्किल्ड. गा य २ सिय लोहिया। य सुक्किल्लए य ३ सिय लोहियगा य सुकिल्लगा य ४' આ ચાર અંગે લાલ અને સફેદ વર્ણના એકપણું અને અનેકપણાથી થયા છે તે જ રીતે હવે પીળા અને સફેદ વર્ણના વેગથી જે ચાર ભંગે બને છે તે બતાવવામાં भावे --'सिय हालिहए य सुकिल्लए य' पार पी पाणी डाय D५२७१२ स वाणा अय छ १ 'सिय हालिहए य सुकिल्लगा यर'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
भगवतीचे यदि त्रिवर्णः-वर्णत्रयवान् षट्मदेशिका स्कन्धस्तदा 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य' स्यान कालश्च नीलश्च लोहितश्च ‘एवं जहेव पंचपएसियस्१' एवं यथैव पश्चपदेशिकस्य 'सत्त भंगा' सप्त भङ्गाः, 'जाव सिय कालगाय नीलगा य लोहियए य७, सिय कालगाय नीलगा य लोहियगा य८, यावत् स्यात् कालकाच नीलकाश्च लोहितच, स्यात् कालकाश्च नीलकाश्च लोहितकाश्चेत्यष्टमः८, अत्र यावत्पदेन पञ्चपदेशिकस्य द्वितीयभङ्गादारभ्य षष्ठान्तस्य ग्रहणं भवति तथाहि-'सिय कालए नीलए लोहियगा य२, सिय कालए नीलगा य लोहियए य३, सिप य मुक्किलए य ३, सिय हालिदगा य मुक्किलगा य ४' ये चार भंग भी पीतवर्ण और शुक्लवर्ण की एकता और अनेकता में हुए हैं इस प्रकार से मूल में ये १० द्विकसंयोग हैं इन १० विकसंयोगों के ये अवान्तर ४-४ भंग और हुए हैं इस प्रकार कुल बिकसंयोगी यहां ४० भंग हो जाते हैं। _ 'जइ तिबन्ने' यदि वह षटूप्रदेशिक स्कन्ध तीन वर्ण वाला होता है तो या तो वह 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य १' कदाचित् कृष्णवर्ण वाला हो सकता है नीलवर्ण वाला हो सकता है और लोहित वर्ण वाला हो सकता है इस प्रकार से वह तीन वर्ण वाला हो सकता है, या यावत् पदगृहीत 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य २' કેઇ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળ હોય છે અને અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ १ वाणडाय छे. २ 'सिय हालिहगा य सुकिल्लए य३' भने प्रहे. શેમાં પીળાવ વાળ હોય છે તથા કઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય D 3' 'सिय हलिहगा य सुकिल्लगा य ४' भने प्रदेशमा alaayाणा હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. આ ચાર ભંગ પીળા અને સફેદ વર્ણના એકપણું અને અનેકપણાથી થયા છે. આ રીતે બ્રિકસગી અંગે જે મુખ્ય ૧૦ દસ છે તેના એક એકના ચારચાર અવાર ભેદ થવાથી દ્વિસંગી ભંગો કુલ ૪૦ ચાળીસ થાય છે,
'जह तिवन्ने त छ प्रशवाणी २४५ व पाणी हाय तोते मा प्रमाणे वा ३७ श छे.-'सिय कालए य नीलए य लोहियए य १' हा ताणे डाय छ, नाणे ५५ डाले અને કઈ વાર લાલવર્ણવાળ પણ હેઈ શકે છે આ રીતે એ ત્રણ वाम थाय. म पडस . १' 'सिय कालए य नीलए य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०४ षत्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६८९
कालए य नीलगाय लोहियगा य४, सिय कालगा य नीलए य लोहियए ८५, 'सिय कालगा य नीलए य लोहियगा य६,' स्यात् कालो नीलो लोहितकाश्च २, स्यात् कालो नीलाश्च लोहितश्च ३, स्थात् कालो नीलाच लोहिकाश्च ४, स्यात् कालाच नीलव लोहितश्चेति पञ्चमः ५, स्थान कालाच नीलव यह कदाचित् कृष्णवर्ण वाला नीलवर्ण बाला एवं अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला हो सकता है २, या 'सिय कालए य नीलगा य लोहियए य ३' एक प्रदेश में वह कृष्णवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में areef वाला और एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला हो सकता है ३, या - ' सिय कालए य नीलगा य लोहियगा य ४' वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में लाल वर्ण वाला हो सकता है ४, या - 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य ५' वह अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला और एकप्रदेश में लालवर्ण हो सकता है ५, या - ' सिय कालगा य नीलए प लोहिया व ६' वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला भी हो सकता है एक प्रदेश में नीलवर्ण वाला हो सकता है और अनेक प्रदेशों मैं लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है ६ 'जाव सिय कालगा य, नीलगा व लोहियए ७' या वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला भी हो लोहिया य २' अर्थ वार ते पोताना खेड अहेशभां अणावाशवाणी હાય છે. કાઇવાર તે પેાતાના એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા હાય છે. અને • सिय અનેક પ્રદેશમાં લાલવ વાળા હાય છે. આ ખીો ભંગ છે. ૨ कालए य नीलगाय लोहियए य३' ऊ प्रदेशमां ते अजा वाशु वाणी हाथ है. અનેક પ્રદેશેામાં નીલવળુ વાળા હોય છે તથા કોઇ એક પ્રદેશમાં તાલવણુ वाणी होय छे उभा त्रीले लौंग छे. 'सिय कालए य नीलगा य लोहियगा य ४' એક પ્રદેશમાં તે કાળાવણુ વાળા હોય છે અનેક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા હાય છે” તથા અનેક પ્રદેશેામાં લાલ વણુ વાળા હાય છે. આ ચેાથેા ભંગ છે. ૪ " सिय कालगा य नीलए य लोहियए य ५' ते ने अशोभां अजान वाणी ડાય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવળુ વાળા હાય છે તથા એક પ્રદેશમાં લાલવણુ पाणी होय छे. या पांयभो लग है. ५ ' सिय कालगाय नीलए य लोहिय गाय ६' ते येताना अने प्रदेशमां अणाववाणी होय छे, भेड अहेशभां નીલવર્ણ વાળો હાય છે તથા અનેક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા ડાય છે. આ छट्टो लौंग छे. ६ 'जाव सिय कालगा य नीलगा य लोहियर य ७' પાતાના અનેક પ્રદેશામાં કાળાવણુ વાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશામાં
अथवा ते નીલવળુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२०
भगवतीसूत्र लोहिताश्चेति षष्ठः ६ 'एए अट्ठ भंगा' एते अष्टौ भङ्गाः ८। प्रथमसप्तमाष्टमभङ्गास्तु इहैव षट् प्रदेशिक स्कन्धप्रकरणे स्वयमेव प्रदर्शिताः। द्वितीय तृतीयचतुर्थपञ्चमषष्ठमणा यावत्पदेन संगृहीता इतिमिलित्वा अष्टौ भगा: भवन्तीति । कालनीललोहितानां समवायात् अष्टौ भङ्गाः प्रदर्शिताः(१) एवं सकता है अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला भी हो सकता है और एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है ७ या-सिय कालगाय नीलगा य लोहियगा य ८ वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण पाला अनेक प्रदेशों में नीले वर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में लालवर्ण वाला हो सकता है ८ 'एए अट्ठ भंगा' इस प्रकार से ये आठ भंग होते हैं। यहां जो ये आठ भंग प्रकट किये गये हैं उनमें से ७ भंग तो पंचप्रदेशिक स्कन्ध के त्रिवर्ण प्रकरण में प्रकट किये जैसे ही हैं यही बात 'एवं जहेव पंचपएसियस्स सस भंगा' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है तथा आठवां जो भंग है वह मूलपाठ में दिखला दिया गया है इस प्रकार यहां षट्पदेशिक स्कन्ध प्रकरण में सूत्रकार ने यह प्रथम भंग-स्थात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च तथा-सिय कालगा य नीलगा य लोहियए य' ऐसा यह सप्तम भंग, और-'सिय कालगा य नीलगा य लोहियगा य ऐसा यह आठवां भंग, ये ३ भंग तो अपने आप ही दिखला दिये हैं और द्वितीय तृतीय चतुर्थ पंचम षष्ठ ये ५ भंग याव. વાળ હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળા હોય છે. આ પ્રમાણે આ सातभा 1 थाय छे ७ अथवा 'सिय कालगा य नीलगा य लोहियगा य८' ते પિતાના અનેક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળ હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળ હોય છે. એ રીતે આ मा! छे.८ 'एए अटू भंगा' मारीत मा म छ प्रदेशवाणाधना ત્રણ વર્ષોના સંગથી થાય છે. અહિયાં જે આ આઠ ભંગ બતાવ્યા છે તે પકી સાત ભળે તે પાંચ પ્રદેશવાળા સ્કંધના ત્રણ વર્ણના પ્રકરણમાં બતાવ્યા प्रभाको छे. मे पात 'एवं जहैव पंच पएसियस्म सत्तभंगा' मा सूत्र પાઠ દ્વારા સૂત્રકારે કહી છે તથા આઠમો ભંગ મૂલ પાઠમાં કહેલ છે. એ રીતે આ છ પ્રદેશી સકંધના પ્રકરણમાં સૂત્રકારે આ પહેલો ભંગ “વાર कालश्व नीलच लोहितश्च' तथा 'सिय कालगा य नीलगा य लोहियए य' मा शतना सातमा तथा 'सिय कालगा य नीलगो य लोहियगा य ८' से પ્રમાણેને આ આઠમે ભંગ આ ત્રણ ભંગે સ્વયં સૂત્રકારે જ બતાવ્યા છે. તથા બીજે, ત્રીજે, ચોથ, પાંચમ અને છઠ્ઠી આ પાંચ ભેગે યાત્પદથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् १९१ कालनीलहारिद्राणामपि अष्टौ भङ्गाः (२)। एवं कालनीलशुक्लानामष्टौ भङ्गाः(३) एवं काललोहितहारिद्राणामष्टौ भङ्गाः(४) तथा काललोहितशुक्लानामष्टो(५) तथा कालहारिद्रशुक्लानामपि अष्टौ भङ्गाः(६), एवं नीललोहितहारिद्राणामष्टौ भङ्गाः(७) नीललोहितशुक्लानामष्टौ भङ्गाः(८) नीलहारिद्रशुक्लानामष्टौ भङ्गाः (९) तथा ले हिनहारिद्रशुक सामपि अष्टौ महाः (१०)। तदेवमेते कालादिवर्णानां परस्परविशेषणविशेष्य भावकत्वानेकत्वाभ्यां दश भङ्गाः, एकै. कस्य चाष्टौ भङ्गा इति दशानां भङ्गानामष्टसंख्यया गुणने अशीतिमङ्गा भवन्ति त्पद से संगृहीत किये हैं । एवं कालनील हारिद्राणामपि अष्टौ भंगा' इसी प्रकार से काल नील और हारिद्र पदों के समवाय संयोग से आठ भंग होते हैं, तथा-काल नील और शुक्ल पदों के संयोग से भी आठ भंग होते हैं, काल लोहित और हारिद्र पदों के संयोग से भी आठ भंग होते हैं, तथा-काल लोहित और शुक्लपदों के संयोग से भी आठ भंग होते हैं तथा-काल हारिद्र और शुक्ल इन पदों के संयोग से भी आठ भंग होते हैं इसी प्रकार से नील लोहित और हारिद्रपदों के संयोग से भी आठ भंग होते हैं नील लोहित और शुक्ल इन पदो के संयोग से भी आठ भंग होते हैं नील हारिद्र और शुक्ल इन पदों के संयोग से भी आठ भंग होते हैं तथा-लोहित हारिद्र और शुक्ल इन पदों के संयोग से भी आठ भंग होते हैं इस प्रकार से ये कालादि वर्गों के परस्पर विशेषण विशेष्यमाव को लेकर त्रिकसंयोगी १. भंग होते हैं । इन १० भंगो में एक २ त्रिकसंयोगी भंग के वर्गों के
४५ या छ. 'एवं काल-नील-हारिद्राणामपि अष्टौ भंगाः' मे शत વર્ણ, નીલવર્ણ અને પીળાવણેના ભેગથી આઠ ભેગો થાય છે. તથા કાળા વર્ણ નીલવર્ણ અને સફેદ વર્ણના સંગથી પણ આઠ ભંગ થાય છે. તથા કાળાવણું લાલવણું અને પીળા વર્ણના સંયોગથી પણ આઠ અંગે બને છે. તથા કાળાવણું, લાલવણું અને સફેદ વર્ણના સાગથી પણ આઠ અંગે બને છે. તથા કાળાવણું પીળાવણ અને સફેદ વના સંગથી પણુ આઠ ભંગ થાય છે, એ જ રીતે નીલવર્ણ, લાલવણું અને પીળા વર્ણના વેગથી આઠ અંગે થાય છે. નીલવર્ણ, પીળાવણું અને સફેદ વર્ણના સંગથી પણ આઠ ભેગે થાય છે. તથા લાલવર્ણ, પીળાવર્ણ અને સફેદ વર્ણના સંગથી પણ આઠ અંગે થાય છે. આ રીતે આ કૃષ્ણ વર્ણ વગેરે વણેના પરસ્પર વિશેષણ અને વિશેષ ભાવથી ત્રણ સગી ૧૦ દસ ભાગે થાય છે. આ ભંગમાં એક એક ત્રણ સંગી ભંગના વણેને એકપણું અને અનેક ૫ણુને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीपत्रे तदेव दर्शयति 'एवमेए' इत्यादि, ‘एवमेए दसतियासंजोगा' एवम्-उपरोक्तपद. शितप्रकारेण एते दश त्रिकसंयोगा मङ्गा भवन्ति 'एक्केक्कए संजोगे अट्ठ मंगा' दशानामपि भङ्गानाम् एकैकसंपोमे पुन' अष्टौ महा:-एकैकस्य अष्टावष्टौ भनाः । एकत्व और अनेकत्व को लेकर ८-८ भंग और हो जाते हैं, इस प्रकार कुल भंग संख्या यहां ८० होती है। यही 'एषमेए दस तियासंयोगा एक्केक्कए संजोगे अट्ठभंगा' इस सूत्रपाठ द्वारा व्यक्त किया गया है। दश त्रिकसंयोग इस प्रकार से है-(१) सिय कालए य नीलए य लोहियए य, (२) सिय कालए य नीलए य हालिइए य, (३) सिय कालए प नीलए य सुक्किललए य (४) सिय कालए य लोहियए य हालिद्दए थ, (५) सिय कालए य लोहियए य सुकिल्लए य, (६) सिय कालए य हालिहए य सुक्किलए य, (७) सिय नीलए य लोहियए य हालिहए य, (८) सिय नीलए य लोहियए य मुकिल्लए य, (९) सिय नीलए य हालि.
લઈ ૮-૮ આઠ અઠ ભંગ અવાન્તર ભંગ થાય છે. એ રીતે છ પ્રદેશી ઔધમાં १२ र ८० मेसी । थाय छे. मा ४थन 'एवमेये दस तियासंजोगा एक्केक्कए संजोगे अदु भंगा' ा सूत्रपात्र ४९ . सियासी इस मा प्रभा . 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य १' अवार કાળા વર્ણવાળા હોય છે. કોઈવાર નીલવર્ણવાળો હોય છે કેઈવાર લાલવણું. पण हाय छ । पहेली 1 छ. 'सिय कालए य नीलए य हालिए य २' કોઈવાર તે કાળાવાણુંવાળો હોય છે. કેઈવાર નીલવર્ણવાળે હોય છે. કેઈવાર मीणा वाणाय छे. माजी छे. २ 'सिय कालए य नीलए य मुक्किल्लए य ३' वार भाव वाणे 4 छ. नीae ाणा हाय छ भने पार सपरवाणा य छे. मात्रीने छे. 'सिय कालए य लोहियए य हालिहए य ४' पार जापानी डाय छे. वार वाणी डाय पीना । डाय छे. शत ॥ यो छ. ४ 'सिय कालएय लोहियए य सुकिल्लए य५' वार पाण। डाय छे.पवार લાલવર્ણવાળો હોય છે. કોઈવાર સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. આ પાંચમો ભંગ छ. ५ सिय कालए य हालिहर सुक्किल् गए य ६' १२ ते पाणी હોય છે. કોઈ વાર પીળા વર્ણવાળો હોય છે. કેઈવાર સફેદ વર્ણવાળે હોય
॥छट्टो . ६ 'सिय नीलए य लोहियए य हालिहए य ७' वार તે નીલવર્ણવાળ હોય છે. કેઈવાર લાલવણુંવાળા હોય છે. કેઈવાર પીળાવ पाण। डाय डाय छे. मा सातभा छे. 'सिय नीलए य लोहियए य मुक्कि. मलइयार ते नासवान डाय २ सास पाण। डाय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६९३ 'एवं सव्वे विनियगसंजोगे असीई भंगा' एवं सर्वेऽपि त्रिकसंयोगे अशीतिभङ्गा मपन्ति, पूर्वोक्तरीत्येति । 'जइ चउअन्ने यदि चतुर्वर्णः षट्पदेशिकः स्कन्धस्तदा 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिद्दए य१,' स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्चेनि प्रथमो भङ्गः१, "सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदगा य२,' स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च, एकाप्रदेशः कालः एकमदेशो नीला एकोलोहिता अवशिष्टास्त्रयः प्रदेशा हारिद्रा इति द्वितीयो भङ्गः२, हुए य सुकिल्लए य, (१०) सिय लोहियए य हालिद्दए य सुकिल्लए य, इन दश त्रिकसंयोगों में से एक २ त्रिकसंयोग के ८-८ भंग पूर्वोक्त पति के अनुसार कर लेना चाहिए। ‘एवं सव्वेवि तियगसंजोगे असीई भंगा' इस तरह से ये मय त्रिकसंयोग में ८० भंग हो जाते हैं ।
'जइ चउवन्ने यदि वह चार वर्णों वाला होता है तो सिथ कालए य नीलए य लोहियए य हालिद्दए यह कदाचित् वह कृष्णवर्णवाला नीलवर्ण वाला लोहितवर्ण वाला और पीतवर्ण वाला हो सकता है १ अथवा 'सिय कालए य नीलए य लोहियए हालिहगा ३२ वह एक प्रदेश में कृष्णवर्णवाला एक प्रदेश में नीले वर्ण वाला एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में पीतवर्ण वाला छ. मने वा२ ३ १ वाणे य छे 240 48मे। छे. सिय नीलए य हालिदए य सुकिल्लए य५' ३७वा ते नासवाणा हाय छे. वा२ पी વર્ણવાળો હોય છે. અને કોઈવાર સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. આ નવમે ભંગ छ. सिय लोहियए य हालिद्दए य सुक्किल्लए य १०' वा Res વાળો હોય છે. કેઈવાર પીળાવવાળે હેય છે. અને કેઈવાર સફેદ વર્ણવાળે હોય છે. આ દમો ભંગ છે. ૧૦ આ રીતે ત્રિકસંયોગી દસ માં એકએક ત્રિકસંગીના ૮-૮ આઠ આઠ ભાગે પહેલા કહ્યા પ્રમાણેની पद्धति अनुसार मनावी . 'एवं सव्वे वि लियगसंजोगे असीई भंगा' मा शते ત્રિકસંગી ૮૦ એંસી ભંગ થાય છે.
'जह चवन्ने' ने त छ प्रदेश २, ५ या वाणा य त 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिहए य १' पार पाडाय છે. કોઈવાર તે નીલલર્ણવાળો હોય છે. કોઈવાર તે લાલવર્ણવાળો હોય છે અને કોઈ વાર તે પીળાવવાળો હોય છે. આ પહેલે ભંગ છે. ૧ અથવા 'सिय कालए य नौलए य लोहियए य हालिहंगा य२' में प्रदेशमi que વાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળ હોય છે તથા અનેક પ્રદેશમાં પીળ.વર્ણવાળે છે. આ બીજે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य३' स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्चेति तृतीया३, सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालि. दगा य४' स्यात् कालश्व नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्चेति चतुर्थ:४, सिय कालए य नीलगा य लोहियए य हालिदए य५' स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्चेतिपञ्चमः५, 'सिय कालए य नोलगा य लोहियए य हालिहगा य६' स्यात् कालश्च नोलाश्च लोहितश्च हारिद्राश्चेति षष्ठः६, 'सिय कालए य हो सकता है, २ 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिए य ३' अथवा-एक प्रदेश में वह कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में नीले वर्ण वाला अनेक प्रदेशों में तीन प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है ३ अथवा-'सिय कालए य नीलए घ लोहियगा य हालिदगा य ४' वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में-दो प्रदेशों में-लोहितवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में-दो प्रदेशों में पीतवर्ण वाला हो सकता है ४ अथवा-'सिय कालए य नीलगा य लोहियए य हालिहए य ५' कदा. चित् वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में-तीन प्रदेशों में नीले वर्ण वाला एक प्रदेश में लोहित वर्ण वाला और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है५, अथवा-'सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हालिहगा य ६' वह अपने एक प्रदेश मे कृष्णवर्ण वाला दो प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला एक प्रदेश में लोहितवर्ण थाला और दो प्रदेशों मछ. २ सिय कालए य नीलर य लोहियगा सहालिहए य ३' अथवा પ્રદેશમાં કાળાવણુંવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે હેાય છે. અનેક પ્રદેશોમાં–ત્રણ પ્રદેશોમાં લાલવણુંવાળે અને એક એક પ્રદેશમાં पीजवाणे होय छे २५। श्रीन छ. 'सिय कालए यमीलए य लोहि. थगा य हालिहगा य ४' ते मे प्रदेशमा वाण हाय छे. प्र. શમાં નીલવર્ણવાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં-બે પ્રદેશમાં લાલવણુંવાળો હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં–બે પ્રદેશમાં પીળા વણું વાળ હોય છે. આ शत मा यो। म थाय छे ४ मय 'सिय कालए य नीलगा य लोहियए य हालिहए य५ वा२ ते से प्रदेशमा ७१ वाजणी हाय छ અનેક પ્રદેશમાં–ત્રણ પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે હોય છે. એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળ હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં પીળાવવાળો હેય छ. मेरीत मा पायल छे. 'सिय कालए य नीलगा य लोहियए य हालिहगा य६'तपाताना में प्रदेशमा ७१ जो डाय छ. प्र. પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં લ લવર્ણવાળો હોય છે. અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू.४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६९५ नीलगा य लोहियगा य हालिद्दर य७ स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्चेनि सप्तमः७, 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिद्दए य८' स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्चेत्यष्टमः८, 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिद्दगा य९' स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्चेति नवमः९, सिय कालगा य नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य१०' स्यात् कालाध में पीतवर्ण वाला हो सकता है६, अथवा-सिय कालए य नीलगा य लोहियगा य हालिद्दए य ७ वह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला दो प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला दो प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है ७, 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए हालिहए य ८' अथवा-वह अपने तीन प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो सकता है ८, अथवा-'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिदगा य ९' वह अपने अनेक प्रदेशों में-दो प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला और दो प्रदेशों में पीतवर्ण वाला हो सकता है ९, अथवा-सिय कालगा य नीलए य लोहियगा य हालिहए य १०' वह अपने अनेक-दो प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला दो प्रदेशों में लोहितवणे वाला और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला हो से प्रदेशमा पी वो डाय छे. मा छौ छ 'सिय कालए य नीलगा य लोहियगा य हालिद्दर य ७' ते पाताना से प्रदेशमा १ વાળો હોય છે. બે પ્રદેશોમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. બે પ્રદેશમાં લાલવણુંવાળો હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં પીળાવવાળો હોય છે. એ રીતે આ सातमी an 2. 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिद्दए य ८' અથવા તે પિતાના ત્રણ પ્રદેશમાં કાળાવર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં લાલ વણવાળો હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. એ રીતે આ આઠમે ભંગ થાય છે ૮ 'सिव बालगाय नीलए य लोहियए य हालिदगा य ९ तपाताना भने प्रहे. શેમાં–બે પ્રદેશોમાં કાળા વર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં લાલવણ વાળો હોય છે. અને બે પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળો હોય છે.
शत मानव थाय छ ८ मा 'सिय कालगा य नीलए य लेाहियगा य हालिए य १०'तपाताना भने प्रदेशमा- प्रशाम पाणी डाय छे. એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો છે. બે પ્રદેશોમાં લાલવણુંવાળો હોય છે. અને એક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र नीलच लोहिताश्च हारिद्रश्चेति दशमः १०, 'सिय कालगा य, नीलगा य लोहियए य हालिदए य ११' स्यात् कालाध नीलाच लोहितश्च हारिद्रश्चेत्येकादशो भनः ११, 'एए एक्कारस भंगा' एते उपरि प्रदर्शिता एकादशसंख्यकाः भङ्गा भवन्ति, 'एक्मेए पंच चउक्कसंजोगा कायव्या' एवमेते पञ्च पञ्चसंख्यकाः चतुष्कसंयोगाः कर्तव्या', 'एक्केकसंजोए एक्कारस भंगा' एकैकसंयोगे एते एव एकादश भङ्गा भवन्ति 'सव्वे ते चउक्क. संजोगेणं पणपन्नं भंगा' सर्वे ते चतुष्कसंयोगेन पञ्चपञ्चाशद५५ भङ्गा भवन्ति, सकता है १०, अथवा-'सिय कालगाय नीलगा य लोहियए य हालि. हए य ११' वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला दो प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला एक प्रदेश में लोहित वर्ण वाला और एक प्रदेश में पीतवर्ण घाला हो सकता है ११ 'एए एक्कारसभंगा' इस प्रकार से ये ११ भंग होते हैं एक चतुष्क संयोग में 'एवमेए पंच चउक्क संजोमा कायन्या' यहां पांच चतुष्क संयोग करना चाहिए 'एक्केक्कसंजोए एक्कारसभंगा' एक संयोग में ११-११ मंग पूर्वोक्त पद्धति के अनु. सार हुए हैं अतः 'सवे ते चउक्कसंजोगेणं पणपन्नं भंगा' समस्त चतुष्कसंयोगी भंग ५५ हो जाते हैं पांच चतुष्क संयोग इस प्रकार से होते हैं-'काल नील लोहित और हारिद्र इनका एक संयोग काल लोहित हारिद्र और शुक्ल इनका दूसरा संयोग नीललोहित दारिद्र और शुक्ल इनका तीसरा संयोग काल नील हारिद्र और शुक्ल इनका चतुर्थ संयोग तथा काल नील लोहित शुल इनका पांचवां संयोग इस प्रकार ये पांच संयोग हैं । प्रत्येक पंचक संयोग में ११ भंग होते हैं अतः ५४५-५५ भंग आ जाते हैं। प्रदेशमा पो जो डाय छे. मा सभी छे. मया सिय कालगा य नीलगा य लोहियए य हालिद्दए य ११ ते पोताना मने प्रशामा र વર્ણવાળો હોય છે. બે પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળા હોય છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળ હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળ હોય છે. એ રીતે આ मनियारी छे. 'एए एकारमभंगा' मा रीतम या२ सयामा मशिया२ ला थाय छे. 'एवमेव पंच च उकसंजोगा कायव्वा' डिय! यतु सयासी पांय लो ४ मे. 'एकेकसंजोए एकारसभंगा' २४ सयोगमा ૧૧-૧૧ અગિયાર અગિયાર અંગે પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે થાય છે. જેથી 'सव्वे ते चउकसंजोगेणं पणपन्नं भंगा' सधा यार सय लगे। भणीन પપ પંચાવન થાય છે. પાંચ ચતુષ્ક સંગ સંગે આ રીતે થાય છે, કાળ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६९७ पश्च वतुष्का इत्थं भान्ति कालनीललोहितहारिद्राः१ काललोहिनहारिद्रशुक्लार, नीललोहित हारिद्रशुक्लाः ३, कालनीलहारिद्रशुक्लाः ४, कालनीललोहित. शुक्ला५, एवमेते पञ्च चतुष्काः चतुष्कसंयोगा भङ्गा भवन्ति, प्रत्येकस्मिन् पश्चके एकादश भङ्गास्ततः पञ्चसंख्पया एकादशानां गुणने पञ्चषश्चाशद्भङ्गा भवन्तीति, प्रतिपादितमिति । यदि पश्चवर्णः षट्पदेशिकः स्कन्धस्तदा-'सिय कालर य नीलए य लोहियए य हालिइए य सुकिल्लए य१' स्यात् कालच नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लथेति प्रथमो भङ्गो भाति१, 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए य मुकिल्लगा य२ स्थात् कालश्व नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लौचेति द्वितीयो भङ्गः २ 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य
यदि वह छह प्रदेशिक स्कन्ध पांच वर्षों वाला होता है तो वह 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालि हए य सुकिल्लए ये कदा. चित् कृष्णवर्ण वाला नीलवर्णवाला लोहितवर्ण वाला पीतवर्ण वाला
और शुक्लवर्ण वाला हो सकता है । अथवा-सिय कालए य नीलए प लोहियए य हालिद्दए य सुकिल्लगा य २' यह एक प्रदेश में कृष्णधर्ण वाला एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में-दो प्रदेशों में-शुक्ल वर्ण वाला हो सकता है २ अथश-'सिय कालए य नीलए य लोहियए વર્ણ, નીલવર્ણ, પીળાવર્ણ અને સફેદ વર્ણના રોગથી ચાર સયોગી એક ભંગ થાય છે ૧ તથા કાળાવણું, લાલ વર્ણ, પીળાવણ અને સફેદ વર્ણન પેગથી ચારસગી બીજો ભંગ થાય છે ૨ નીલવર્ણ લાલવણું પીળાવણ અને સફેદ વર્ણના રોગથી ત્રીજો ભંગ થાય છે. ૩ કાળાવણે નીલવર્ણ, પીળાવણું, અને સફેદ વર્ણના રોગથી ચાર સંગી ચોથે ભંગ થાય છે. કાળા વર્ણ, નીલ વણ, લાલવણું અને સફેદ વર્ણના વેગથી ચાર સગી પાંચમો ભંગ થાય છે. ૫ આ દરેક પાંચ સંગીમાં ૧૧–૧૧ અગિયાર અગિયાર ભંગ થાય છે. જેથી પ-૧૧-૫૫ પાંચના અગિયાર અગિયાર મળીને કુલ ૫૫ પંચાવન
मे थाय छे. ते ७ प्रदेश ४ पायवाणे होय तो “सिय बालए य नीलए य लोहियए य हालिदए य सुकिल्लए य १' पा२ ते ४ा . વર્ણવાળો હોય છે. કોઈવાર નીલવર્ણવાળો હોય છે. કોઈ વાર લાલવર્ણવાળો હોય છે. કોઈવાર પીળાવણુંવાળા હોય છે. અને કોઈ વાર સફેદ વર્ણવાળો हाय छे. भ. पड़ोस थाय छे. १ मथवा 'सिय काळए य नीलए य लोहियए य हालिदए य सुकिल्लगा य २' ते पोताना महेशमा १y. વાળ હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણ વાળ હોય છે. એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણ વાળું હોય છે તથા એકપ્રદેશમાં પીળાવવાળ હોય છે. તયા બે પ્રદેશમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीचे हालिहगा य मुक्किल्लए य ३' स्यात कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रौ च शुक्लवेति तृतीयो भङ्गो भवति ३ । 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य मुविकल्कए ग४' स्यात कालश्च नीलश्च लोहितौ च दारिद्रश्च शुक्लश्चेति चतुर्थों भङ्गो भवति ४ , 'सिय कालए य नीलगा य लोहियए य हालिदए य सुकिल्लए य ५' स्यात् कालश्च नीलौ च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति पञ्चमो भङ्गो: य हालिद्दगा य सुकिल्लए य ३' वह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला एक दूसरे किसी प्रदेश में नीलेवर्ण वाला किमी एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में-दो प्रदेशों में पीतवर्ण वाला और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ३ 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य सुकिल्लए य ४' अथवा-कदाचित् वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में नीले वर्ण वाला किन्हीं दो प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला
और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ४ अथवा-'सिय काळए य नीलगा य लोहियए य हालिद्दए य सुक्किल्लए य ५' कदाचित् वह एकप्रदेश में कृष्णवर्ण वाला दो प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला किसी एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला और किसी एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ५ अथवा
सह १५ वाणे डाय. मा प्रमाणे मा भारी छ. २ अथवा 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिद्दगा य सुकिल्लए य 3'तपाताना मे પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે હોય છે. બીજા એકપદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલસર્ણવાળો હોય છે. બે પ્રદેશમાં પીળાવવાળ હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણ વાળા હોય છે. એ રીતે આ ત્રીજો ભંગ थाय छे. 3 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य सुकिल्लए य ४' અથવા કોઈવાર તે પિતાના એકપ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળ હોય છે. એક પ્રદે. શમાં નીલવર્ણવાળ હોય છે. બે પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળ હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળા હોય છે તથા કઈ એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળ હોય छ. से शत मा यथे। म थाय छे. अथवा 'सिय कालए य नौलगा य लोहियए य हालिदए य सुकिल्लए य५' वा२ ते पोताना में प्रदेशमा जा વર્ણવાળ હોય છે. બે પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળ હોય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવવાળે હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળા હોય છે. એ રીતે આ પાંચમો ભંગ થાય છે. ૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ६९९ भवति ५, 'सिय कालगा य नीलए य लोहिया य हालिद्दर य मुक्किल्लए य६' स्यात्कालौ च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति षष्ठो भङ्गो भवति एवं एए छन्भंगा भाणियबा' एवम्-उपरोक्तप्रकारेण षड् भङ्गा भणितव्याः, ‘एवमेए सचे वि एक्का -दुयग-तियग-चउक्क-पंचग-संजोगेमु छातीयं भंगसयं भवइ' एवम् एते सर्वे षडपि भंगा एक-द्विक-त्रिक-चतुष्क-पश्चक-संयोगेन षडशीत्यधिक भङ्गशतं भवति, तत्रासंपोगिनः पश्चमङ्गाः, द्विकसयोगिनश्चत्वारिंशत् , त्रिकसपोगिनोऽशीतिभङ्गाः, चतुष्कसंयोगिनः पञ्चपञ्चाशद्भङ्गाः, पञ्चसंयोगिनः षड्भङ्गा भवन्ति, सर्वसंकलनया वर्णानाश्रित्य षडशीत्यधिक भङ्गशत (१८६) भवतीति 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हा लद्दए य सुविकल्लए य ६' कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला एक प्रदेश में नीलेवर्ण घाला एक प्रदेश में लोहित वर्ण वाला एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ६ ‘एवं एए छन्भंगा भाणियव्या' इस प्रकार के ये ६ भंग यहां कह लेना चाहिए 'एवमेए सव्वे वि एक कग दुयग तिया चउक्क पंचग संजोगेस्सु छासीय भंगसयं भवई' इस प्रकार वर्गों को लेकर असंयोगी ५, विकसंपोगी ४. त्रिकसंयोगी ८० चतुष्कसंयोगी ५५ और पञ्चसंयोगी ६ कुल मिलाकर १८६ भंग होते हैं। एक द्विक आदि संयोगी भंगो का प्रकार पञ्चपदे. शिक स्कन्ध के समान ही जानना चाहिये ।
'सिय कालगा य नीउए य लोहियए य हालिहए य सुकिल्लए य ६' मा કઈ વાર તે પિતાના અનેક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળો હોય છે. કઈ એકપ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળ હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવણ વાળ હોય છે તથા કોઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળે હોય છે. એ રીતે આ છેદો ભંગ થાય छ, 'एवं एए छब्भंगा भाणियव्वा' से रीते ५। ७ 1 महियां । नये. 'एवमेए सव्वे वि एक्कग दुयग तियग चउक्क पंचगसेजे गेसु छासीय भंग सयौं भवई' मा प्रमाणे व मधी असयाजी ५ पाय मग में प्रदेशवाणा ૪૦ ચાળીસ અંગે ત્રણ સંયેગી ૮૦ એંસી ભગે અને ચાર સગી ૫૫ પંચાવન અંગે અને પાંચ પ્રદેશી કુલ ૬ છ ભંગ એ રીતે કુલ ૧૮૬ એકસે છયાસી ભંગ થાય છે. એક સગી બે સગી, ત્રણ સંગી અને ચાર સંગી ભંગોને પ્રકાર પાંચ પ્રદેશવાળ સ્કધની જેમજ સમજવાનું છે. જેથી અહિયાં કહ્યો નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
=
भावः । एकद्विकादिसंपोगिनां प्रकारः पञ्चपदेशिकवदेव ज्ञातव्यः । 'गंधा जहा पंचपएसियस' गन्धा यथा पश्चपदेशिकस्य, यदि एकगन्धस्तदा-स्यात् सुरभिगन्धः स्यात् दुरभिगन्धो वा । यदि द्विगन्धस्तदा स्यात् सुरभिगन्धः दुरभिगन्धश्व एवं त्रयो भङ्गा भवन्ति । 'रसा जहा एयरसेव वन्ना' रसा यथा एतस्यैव वर्णाः एतस्य षट्पदेशिकस्कन्धस्य यथा वर्णानां पडशीत्यधिकाः शतसंख्याका भङ्गाः कथिताः तथा रसानामपि पडशीत्यधिकाः शतसंरूपका एव भङ्गा ज्ञातव्याः
'गंधा जहा पंचपएसियस' पंचप्रदेशिक स्कन्ध के समान यहां पर गन्धविषयक ६ भंग होते हैं जैसे-यदि वह षट्प्रादेशिक स्कन्ध एक गन्ध वाला होता है तो या तो वह सुरमिगन्ध वाला हो सकता है या दुरभिगन्ध वाला हो सकता है इस प्रकार के ये दो भंग यहां हो सकते हैं यदि वह दो गंधो वाला होता है तो आधे प्रदेशों में वह सुरभिगन्ध वाला और आधे प्रदेशों में दुरभिगन्धवाला हो सकता है। इसके चार भंग होते हैं । कुल मिलाकर गन्ध के छह भंग होते हैं। इस प्रकार से यहां ६ भंग होते हैं । 'रसा जहा एयरसेव वना' जिस प्रकार से वर्णों को आश्रित करके यहां १८६ भंग प्रकट किए गए हैं उसी प्रकार से रसों को भी आश्रित कर १८६ भंग बना लेना चाहिए जैसे-यदि वह षटू प्रदेशिक स्कन्ध एक रस वाला होता है ऐसा जब कहा जाता है तो इस प्रकार के कथन में वह 'प्तिय तित्तए य जाव
'गंधा जहा पंचपएसियस' पा५ प्रशस २४ मा नेवी शत ગંધ સંબંધી ત્રણ અંગે કહ્યા છે તે જ રીતે આ છ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં પણ ગંધ સંબંધી ૩ ત્રણ ભેગા થાય છે. તે આ પ્રમ ણે છે. જે તે છ પ્રદેશ વાળે કંધ એક ગંધગુણવાળ હોય તે તે સુગધવા હોય છે ૧ અથવા ગધવાળા હોય છે. ૨ આ રીતે બે અંગે થાય છે. અને જે તે બે ગધે વાળે હોય તે તે અર્ધા ભાગમાં સુગંધવાળે અને અર્ધા ભાગમાં દુર્ગંધવાળે હોય છે. આ રીતે આ ત્રીજો ભંગ છે. આ પ્રમાણે ગંધગુણ સંબંધી ત્રણ ભંગ થાય છે.
रमा जहा एयरसेव वण्णा' २ शत मा छ प्रदेशा॥ २४ घना विषयमा વર્ણ સંબંધી ૧૮૬ એકસે છયાસી ભંગે કહ્યા છે. એ જ રીતે રસોને
શ્રિત કરીને ૧૮૬ એને છયાસી ભંગે સમજી લેવા. જે આ રીતે છે, છે તે છ પ્રદેશીસ્કંધ એકરસવાળો હોય છે તેમ કહેવામાં આવે તે તે આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेययन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७०१ तथाहि-यदि एकरसस्तदा 'सिय तित्तए य जाव महुरए य च शब्दोऽत्र 'वा' इत्यर्थे तेन स्यात् तिक्तो वा१, स्थात् कटुको वा२, स्यात् कषायो वा३, स्यादम्लो वा४, स्यान्मधुरो वा ५। यदि द्विरसस्तदा स्यात् तिक्तश्च कटु कश्चेति प्रथमः १, स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्चेति द्वितीयः २, स्यात् तिक्ताश्च कटु श्वेति तृतीयः ३, स्यात् तिक्ताश्च कटुकाश्चेति चतुर्थः ४, 'सिय तित्तए य कसाए य' स्यात् तिक्तश्व महुरए य' कदाचित् तिक्त भी हो सकता है यावत् कदाचित् वह कटुक भी हो सकता है कदाचित् वह कषाय रस वाला भी हो सकता है कदाचित् अम्लरस वाला भी हो सकता है और कदाचित् मधुररस वाला भी हो सकता है इस प्रकार से वह एकरस विषयक असंयोगी ५ भंग वाला हो सकता है । यदि वह द्विरसवाला होता है तो कदाचित् वह तिक्तरस वाला और कटु करस वाला भी हो सकता है १ कदाचित् यह एक प्रदेश में तिक्तरस वाला हो सकता है और अन्य पांव प्रदेशों में कटुकरस वाला भी हो सकता है २ अथवा-वह अन्य प्रदेशों में तिक्तरस वाला हो सकता है और एक प्रदेश में कटुकरस वाला हो सकता है ३ अथवा-तीन प्रदेशों में तिक्तरस वाला और तीन प्रदेशों में कटुक रस वाला हो सकता है ४ अथवा-'सिय तित्तए य कसाए य १ वह कदाचित् तिक्त हो सकता है और कषायरस वाला हो सकता है १ इस मूल भंग में भी इसी प्रकार से चार भंग होते हैं। जैसे-'सिय
श३ मे २१. 35 छ. सिय तित्तए य जाव महुरए य' ७१२ ते તીખા રસવાળો હોય છે. યાવત કે વાર તે કડવા રસવાળો હોય છે. કોઈ વાર તે કષાય તુરારસવાળું હોય છે. કેઈવાર અન્સ ખાટા રસવાળો હોય છે. અને કઈ વાર મધુર-મીઠા રસવાળો પણ હોય છે. આ રીતે એક રસ સંબંધી અસગી ૫ પાંચ ભંગ થાય છે. જે તે બે રસવાળો હોય તે કોઈ વાર તે તીખા રસવાળો હોય છે. અને કડવા રસવાળે પણ હોઇ શકે છે. એ રીતે દ્વિક સગી પહેલે ભંગ છે. ૧ કે.ઈવાર તે એકપ્રદેશમાં તીખા રસવાળે હેાય છે. અને બાકીના પાંચ પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે હોય છે. આ બીજો ભંગ છે. અથવા એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા હોય છે અને બાકીના પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો હોય છે આ ત્રીજો ભંગ છે. અથવા ત્રણ પ્રદેશોમાં તીખા રસવાળા હોય છે. અને ત્રણ પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે हाय छ, मा योयो म छे. मया सिय तित्तए य कसाए य' अथवात तीमा २सवाणा भने पाय-तु२१ २सवाणे! डाय छे. १ 'सिय तित्तए य कसाया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
७.२
भगवतीसूत्रे कषायश्च अत्रापि चत्वारो भंगाः, स्थात् तिक्तश्च कषायश्वेति प्रथमः १, स्यात् तिक्तश्च कषायाश्वेति द्वितीयः २, स्यात् तिक्ताश्व कपाश्वेति तृतीयः ३, स्यात् तिक्ताश्च कषायाश्वेति चतुर्थः ४ । 'एवं सिय तित्तर य अमिलर य' स्यात् तिक्तश्च अम्लच, अत्रापि पूरीत्या चत्वारो भङ्गाः कर्त्तव्याः ४, 'सिय तित्तए य हुए य' स्यात् तिक्तश्व मधुश्त्र, अत्रापि चत्वारो भङ्गा कर्त्तव्याः ४, 'सिय तित्तए य कसाए य १, सिय तित्तए य कसाया य २, सिय तित्तया य कसाए य ३, मिय तित्तया य कसाया य ४' अथवा वह तिक्तरस वाला और कषायले रस वाला हो सकता है १ अथवा-वह एकप्रदेश में तिक्तरस वाला और दूसरे पांच प्रदेशों में कषायले रस वाला हो सकता है २ अथवा पांच प्रदेशों में वह तिक्त रस वाला और एक प्रदेश में कषायले रस वाला हो सकता है ३ अथवा अनेक प्रदेशों में ३ तीन प्रदेशों में तिक्तरस वाला और तीन प्रदेशों में कषायले रस वाला हो सकता है ४ इसी प्रकार से-'सिय तित्तए य अमिलए य १' कदाचित् वह तिक्तरस वाला और अम्लरस वाला हो सकता है १ सिय तित्तए य अमिलगाय २' एक प्रदेश में वह तिक्तरस वाला और अनेक प्रदेशों में अम्लरस वाला हो सकता है २ 'सिय तित्तया य अमिलए य' अनेक प्रदेशों में वह तिक्तरस वाला और एक प्रदेश में अम्लरस वाला हो सकता है ३ सिय नित्तया य अमिलगा य' अनेक प्रदेशों में तिक्तरस वाला और अनेक प्रदेशों में अम्लरस वाला हो सकता है ४ 'सिय तित्तए य
૨ ૨' અથવા તે એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળે અને બાકીના પાંચ પ્રદેશમાં पाय-तुरारसवाणे डाय छे. २ 'सिय तित्तगा य कसाए य ३' मा पाताना પાંચ પ્રદેશમાં તે તીખા રસવાળા હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં કષ.ય-તુરા २सवाणे होय छे. 3 ‘सिय तित्तया य कसाया य ४' मा भने प्रदेशमा ૩ ત્રણ પ્રદેશોમાં તીખા રસવાળા હોય છે અને ત્રણ પ્રદેશમાં કષાય-તુરા २सवाणा हाय छ, ४ मे रीत ‘सिय तितए य अमिलए य १' ध्वार त तीमा २सवाणे। मन म-पाटा २सवाणे डाय छ १' 'सिय तित्तए य अमिलगा य २' में प्रदेशमा ते तीमा २सवाणे। भने भने प्रदेशमा माटा २सवाणे: जय छ. २ 'सिय तित्तया य आमिलए य ३' ते भने प्रहरीमा तामा રસવાળો હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં અમ્લ-ખાટા રસવાળો હોય છે. તે 'सिय तिता य अमिलगा य ४ भने प्रदेशमा तीमा २सपानी तथा भने।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षटूप्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७०३ कडुए य कसाए य' स्यात् कटु कश्च कषाय, अत्रापि चत्वारो भग: करणीयाः ५। 'सिय कडुए य अमिलए य' स्यात् कटुकश्च अम्लश्च अत्रापि चत्वारो भङ्गा महुरए य १' इसी प्रकार से वह तिक्तरस वाला और मधुररस वाला भी हो सकता है १ 'स्थात् तिक्तश्च मधुराश्च २' एक प्रदेश में वह तिक्तरस वाला और अनेक प्रदेशों में मधुररस वाला हो सकता है २ 'स्यात् तिक्ताश्च मधुरश्च' अनेक प्रदेशो में वह तिक्तरस वाला और एक प्रदेश में मधुररस वाला हो सकता है ३ 'स्यात् तिक्ताश्च मधुराश्च वह अनेक प्रदेशों में तिक्तरस वाला और अनेक प्रदेशों में मधुररस वाला हो सकता है । इस प्रकार के यहां ४ भंग होते हैं 'सि कडुए य कसाए य' यहां पर भी ४ भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं अथवा-वह व टुकरस वाला और कषायरस वाला हो सकता है १ एक प्रदेश में वह कटुकरस वाला और अनेक प्रदेशों में वह कषायरस वाला हो सकता है २ अनेक प्रदेशों में वह कटुकरस वाला और एक प्रदेश में वह कषाय रस वाला हो सकता है ३ अथवा-अनेक प्रदेशों में-३ प्रदेशों में वह कटुकरस वाला और ३ प्रदेशों में वह कषायरस वाला हो सकता है ४ इस प्रकार से ये मूलभंग में चार भंग हैं 'सिय कडुए य अमिलए य'
प्रदेशमा माटा २सवाणे डाय छे. ४ सिय तित्तए य महुरए य १ मे પ્રમાણે કે ઈવાર તે તીખા રસવાળો હોય છે. અને કોઈવાર મધુર-મીઠા રસपाणी य छे. १ "स्यात् तिक्तश्च मधुराश्चर' में प्रदेशमा ततीमा २सवाणी भने भने प्रदेशमा मधुर-भी२सपाणी य छ. २ 'स्यात् तिक्त श्च मधुरश्च ३' કેઈવાર તે અનેક પ્રદેશમાં તીખારસવાળ હોય છે અને એક પ્રદેશમાં મધર-મીઠા २सवाणा डाय छे. 3 'स्थात् तिताश्च मधुराश्च ४' भनेर प्रशामा त तीमा રસવાળા હોય છે તથા અનેક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળે હોય છે. આ ચાર भी थाय छे. 'सिय कडुए य कसाए य १' वार छ ४३१॥ २सवाणे डाय छ અને કઈવાર કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. ૧ તે એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં કષાય રસવાળું હોય છે. ૨ અને તે અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે અને એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળ હોય છે. ૩ અથવા અનેક પ્રદેશમાં ૩ અથવા અનેક પ્રદેશોમાં–ત્રણ પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે અને ત્રણ પ્રદેશ માં કષાય-તુરા રસવાળે હેાય છે. આ રીતે ચાર ભંગ થાય છે. તેવી જ રીતે કડવા અને ખાટા રસના પણ ચાર ભંગ થાય છે. જે આ પ્રમ ણે છે'सिय कडुए य आमलए य १३वा२ ते ४७१॥ २ ॥ो। डाय छ भने वार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०४
भगवतीस्त्रे भवन्ति ४ । 'सिय कडुर य महुरे य' स्यात् कटुकश्च मधुरश्च, अत्रापि चत्वारो भङ्गा भवन्ति ४ । 'सिय कसाए य अमिलए य' स्यात् कषायश्च अम्लश्च अत्रापि अथवा वह कटुकरस वाला और अम्लरस वाला भी हो सकता है इस मूलभंग में भी चार भंग होते हैं-जो इस प्रकार से हैं 'सिय कडुए य अमिलए य १' यह तो प्रथम भंग है ही द्वितीय भंग इस प्रकार से है-वह अपने एक प्रदेश में कटुकरस वाला और अनेक प्रदेशों में अम्लरस वाला हो सकता है २ तृतीय भंग इस प्रकार से हैं-अनेक प्रदेशों में वह कटुकरस वाला और एक प्रदेश में वह अम्लरस वाला हो सकता है ३ चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-अनेक प्रदेशों में वह कटुकरस वाला और अनेक प्रदेशों में वह अम्लरस वाला हो सकता है ४ सिय कडुए य महुरे य' अथवा-वह कटुक और मधुर रस वाला भी हो सकता है इस मूलमंग में भी चार भंग इस प्रकार से होते हैं-'सिय कडुए य महुरे य' यह प्रथम भंग है १ अथवा वह एक प्रदेश में कटुक और अनेक प्रदेशों में मधुर हो सकता है २ अथवा वह अनेक प्रदेशों में कटुक और एक प्रदेश में मधुर हो सकता है ३ अथवा अनेक प्रदेशों में वह कटुक और अनेक प्रदेशों में वह मधुर हो सकता है ४ 'सिघ कसाए य अमिलए य' अथवा-वह कषायले रस वाला और તે ખાટા રસવાળો હેય છે. આ પહેલે ભંગ છે તે પિતાના એકપ્રદેશમાં કડવા રસવાળે અને અનેક પ્રદેશોમાં ખારા રસવાળે હોઈ શકે છે. ૨ આ બીજે ભંગ છે. હવે ત્રીજો ભંગ કહે છે. તે પિતાના અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં અમ્લ-ખાટાસવાળા હોય છે. ૩ આ ત્રીજો ભંગ છે. હવે ચે ભંગ કહે છે. તે પિતાના અનેક પ્રદેશોમાં કડવા રસવાળે હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળા હોય છે. આ ચોથો ભંગ છે. ૪
४वा भने मधु२ २सना । ४३ छ.-.-२ मा प्रम छे. 'सिय कडुए य महरे य १' अध्यार न ४७॥ २सवाणा डाय छ. मन વાર મીઠા રસવાળો હોય છે. અથવા તે પિતાના એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે તથા અનેક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળે હેાય છે. ૨ અથવા તે પિતાના અનેક પ્રદેશોમાં કડવા રસવાળા હોય છે તથા એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળે હોય છે ૩. અથવા અનેક પ્રદેશોમાં તે કડવા રસવાળ હોય છે અને અનેક प्रशभा भी। २सवाणा हाय छे. ४--
वे तु२। मन मट! २सन या२ मग मताव छ--सिय कसाए य आमिलए य १' 4 ते ४५।य-तु२॥ २सपाणी डाय छ भने २ माटर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ८०५ चत्वारो भङ्गा भवन्ति ४ । 'सिय कसाए य महुरए य' स्यात् कषायश्च मधुरश्च अत्रापि चत्वारो भङ्गा भवन्ति ४। 'सिय अमिलए य महुरए य' स्यात् अम्लव अम्लरस वाला भी हो सकता है १ अथवा वह एक प्रदेश में कषायले रस वाला और अनेक प्रदेशों में ५ प्रदेशों में अम्लरस वाला भी हो सकता है २ अथवा-अनेक प्रदेशों में कषायले रस वाला और एक प्रदेश में अम्लरस वाला भी हो सकता है ३ और अनेक प्रदेशो में ३ प्रदेशों में वह कषाय लेरस वाला और ३ प्रदेशों में अम्लरस वाला भी हो सकता है । इस प्रकार से ४ भंग कषाप और अम्लरस के संयोग में एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं। इसी प्रकार से 'सिय कसाए य महुरए य' कपायले और मधुर के योग में भी चार भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं-वह कदाचित् कषायरस वाला और मधुर रस वाला भी हो सकता है १ कदाचित् वह एक प्रदेश में कषायरस वाला और अनेक प्रदेशों में मधुररस वाला हो सकता है २, कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कषायरस वाला और एक प्रदेश में मधुररस वाला हो सकता है ३ कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कषायरस वाला और अनेक प्रदेशों में मधुररस वाला हो सकता है ४ अम्लरस और मधुररस के योग में भी एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग इस प्रकार से होते हैंરસવાળા હોય છે.૧ અથવા તે એક પ્રદેશમાં કષાય તુરા રસવાળો હોય છે. અને પાંચ પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળું હોય છે૨ અથવા અનેક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળું હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો પણ હોઈ શકે છે. ત્રણ પ્રદેશમાં તે કષાય-તુરા રસવાળા હોય છે અને ત્રણ પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો પણ હોય છે, ૪ આ રીતે કષાય તુરા અને ખાટા રસના સંયેગથી તેના એકપણું અને અનેકપણાથી આ ૪ ચાર અંગે થયા છે. એ જ રીતે કષાય અને મધુર રસતા વેગથી પણ ૪ ચાર ભંગ થાય છે, જે આ પ્રમાણે છે– 'सिय कमाए य महुरए य १' पा२ ते षाय-तु॥ सवाणे डाय છે. અને કોઈવાર મીઠા રસવાળા હોય છે. ૧ કઈવાર તે એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળે હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં–પાંચ પ્રદેશોમાં મીઠા રસ વાળ હોય છે. ૨ કે ઈવાર તે અનેક પ્રદેશોમાં કષાય રસવાળે અને એક પ્રદેશમાં મીઠારસવાળા હોય છે. ૩ કઈવાર તે અનેક પ્રદેશમાં કષાય-તર રસવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળો હોઈ શકે છે કે ખાટા રસ અને મીઠા રસના ચેગથી તેના એકપણ અને અનેકપણાથી ૪ ચાર ભંગ થાય છે. જે આ પ્રમાણે છે.–કોઈવાર તે
भ० ८९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
मधुरथ, अत्रापि चत्वारो भङ्गाः करणीयाः१०, तथाहि-स्यादम्लश्च मधुरश्च१, स्यादम्लश्च मधुराश्च२, स्यादम्ल श्च मधुरश्चेति तृतीयः, स्यादम्लाश्च मधुराश्चेति चतुर्थः ४, तदेवमे ते दश द्विकसंयोगा भङ्गाः पुनश्चत्वारिंशद्भवन्ति (४०)। यदि त्रिरसः षट्प्रदेशिकस्कन्धस्तदा स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्चेति कदाचित् वह अम्लरस वाला और मधुररस वाला भी हो सकता है १, कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में अम्लरस वाला और अनेक प्रदेशों में मधुररस वाला भी हो सकता है २, कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में अम्लरस वाला और एक प्रदेश में मधुररस वाला भी हो सकता है ३, कदाचित् वह अपने अनेक प्रदेशों में अम्लरस वाला और अनेक प्रदेशों में मधुररस वाला भी हो सकता है ४, इस प्रकार से ये पांच रसविषयक १० द्विकसंयोग होते हैं और एक एक हिकसंयोग के ४-४ भंग होते हैं जो पूर्वोक्त रूप से प्रकट किये जा चुके हैं, इस प्रकार से दश दिक संयोगों के भंग कुल ४० हो जाते हैं। ___यदि वह षट्यदेशिक स्कन्ध तीन रसों वाला होता है तो वह'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च' तिक्त कटुक और कषाय इन तीन रसों वाला हो सकता है १, अथवा-वह अपने एक प्रदेश में तिक्तरस वाला इससे अतिरिक्त दूसरे प्रदेश में कटु करस वाला और शेष ४ प्रदेशों ખાટા રસવાળો હોય છે, અને કઈવાર મીઠા રસવાળો હોય છે. ૧ કઈવાર તે પિતાના એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળ હોય છે. અને અનેક પ્રદેશોમાં મીઠા રસવાળે હેલ છે. કોઈવાર તે અનેક પ્રદેશોમાં ખાટા રસવાળ હોય છે અને એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળે પણ હોઈ શકે છે. ૩ કઈ વાર તે પોતાના અનેક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશોમાં મીઠા રસવાળું હોય છે. ૪ આ રીતે રસ સંબંધી આ ૫ પાંચ સેના ૧૦ ભંગ બે ના સંયોગથી થયા છે. તથા એક એક દ્વિક સંગના ૪-૪ ચાર ચાર બંગો થાય છે. જે ઉપરોક્ત રીતે કહ્યા છેઆ રીતે દ્વિક-સંગી દસ અંગેના કુલ ચાળીસ ભં થઈ જાય છે.
જે તે છ પ્રદેશવાળો કંધ ત્રણ રસોવાળો હોય છે તે આ રીતે ત્રણ રસોपाणी 5 छ- 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च १' वार तेतीमा २सવાળો કઈવાર કડવા રસવાળે અને કઈવાર કષાય-તુરા રસવાળો હોઈ શકે છે. આ પહેલો ભંગ છે ૧ અથવા તે પોતાના એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળું હોય છે. અને ૪ પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળું હોય છે. ૨ અથવા તે પિતાના એક પ્રદે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ १०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७०७ प्रथमः १, स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायाश्चेति द्वितीयः २, स्थात् तिक्तश्च कटुकाश्च कपायश्चेति तृतीयः३, स्यात् तिक्तश्च कटुकाच कषायाश्चेति चतुर्थः४, स्यात् तिक्त!श्च कटु कश्च कषायवेति पञ्चमः५, स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायाश्चेति षष्ठः६, स्यात् तिक्ताश्च कटुकाश्च कषायश्चेति सप्तम ७, स्यात् तिक्ताश्च कटु काश्च कपायाश्वेति अष्टमः८, एवमे ते अष्टौ भङ्गा भवन्ति । एवमेते में कषायरस वाला हो सकता है २, अथवा-एक प्रदेश में वह तिक्त रस वाला अपने अनेक प्रदेशों में-चार प्रदेशों में-कटुक रस वाला और एक प्रदेश में कषाय रस वाला हो सकता है ३, 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायाश्च ४' अथवा वह अपने एक प्रदेश में तिक्त रस वाला अनेक प्रदेशों में ३ प्रदेशो में कटुक रस वाला और दो प्रदेशों में कषाय रस वाला कहता है ४, अथवा-'स्थात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायश्च ५' वह अपने अनेक प्रदेशों में ४ प्रदेशों में तिक्तरस वाला एक प्रदेश में कटुक रस वाला और दूसरे इसके अतिरिक्त प्रदेश में कषायरस वाला हो सकता है ५, अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायाश्च ६' वह अपने अनेक प्रदेशों में तिक्त हो सकता है एक प्रदेश में कटुक हो सकता है और इन से अतिरिक्त शेष प्रदेशों में कषायरस वाला हो सकता है ६, अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च कटु काश्च कषायश्च ७' वह अपने अनेक प्रदेशों में तिक्त और दूसरे अनेक प्रदेशों में कटुक और किसी एक प्रदेश में कषाय रस वाला हो सकता है ७, अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च कटुकाश्च શમાં તીખા રસવાળો હોય છે. અને પિતાના અનેક પ્રદેશમાં–ચાર પ્રદે. શમાં કડવા રસવાળે હોય છે તથા એકપ્રદેશમાં કષાય તુરા રસવાળે હાઈ श 2. 3 'स्यात् तितश्च कटुक व कषायाश्च ४' अथवा२ ते पाताना એક પ્રદેશમાં તોખા રસવાળું હોય છે અનેક પ્રદેશમાં–બે પ્રદેશોમાં કડવા રસવાળે હેાય છે. તથા બે પ્રદેશમાં કષાય-તુરારસવાળા હોઈ શકે છે. ૪ અથવા 'स्यात् तिकाश्च कटु .श्च कृपायश्च ५' पोताना भने प्रशामां-यार प्रदेशमा તીખા રસવાળું હોય છે. એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા હોય છે અને એક प्रदेशमा पाय-- तु२॥ २सवाणे होय छे. ५ मथ। 'स्यात् तिताश्च कटकश्च कषायाश्च ६' ते पाताना मने प्रशामा ती॥ २साणे छ । छे. थे। પ્રદેશમાં કડવા રસવાળું હોય છે. તથા બાકીના અનેક પ્રદેશમાં કષાય તુરા २सवाणे डाय छे. ६ मा 'स्यात् तिताश्च कटुकाश्च कषायश्च ७' पोताना અનેક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળું હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં કડવા રસવા डाय छ भने मे प्रदेशमा ४ाय-तु। २सपाणी डाय छे. मय 'स्यात्
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०८
भगवतीसूत्र दश त्रिकसंयोगा भङ्गाः, एकैक संयोगेऽष्टौ भवन्ति, एवं च सर्वेऽपि भङ्गाः त्रिकसंयोगेऽशीति भवन्तीति भावः। यदि चतूरसस्तदा स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्चाम्लश्चेति प्रथमः१, स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च अन्लाश्चेति द्वितीयः२, कषायाश्च वह अपने अनेक प्रदेशों में तिक्तरस वाला दूसरे और अनेक प्रदेशों में-२ प्रदेशों में-कटु करस वाला और अतिरिक्त और दूसरे दो प्रदेशों में कषाय रस वाला हो सकता है ८। इस प्रकार से ये तीन रसों के योग में ८ भंग होते हैं । ये त्रिक संयोग १० होते हैं एक २ त्रिक संयोग में पूर्वोक्तरूप से ये आठ भंग हुए हैं इस प्रकार १० त्रिक संयोगों के कुल मिलाकर ८० भंग हो जाते हैं ।
यदि वह षटू प्रदेशिक स्कन्ध चार रसों वाला होता है तो वह स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लश्च १' कदाचिन तिक्तरस वाला कटुक रस वाला कषाय रस वाला और अम्ल रस वाला हो सकता है १, अथवा-'यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लाश्च २' कदाचित् वह एक प्रदेश में तिक्त रस वाला एक दूसरे प्रदेश में कटुक रस वाला भिन्न किसी एक प्रदेश में कषाय रस वाला और अतिरिक्त अनेक प्रदेशों में ३ प्रदेशों में अम्ल रस वाला हो सकता है २, अथवा-'स्पात् तिक्तश्च
तिताश्च कटु काश्च कषायाश्च ८ ते पोताना ने प्रशाम तीमा २सवाणे હેય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં બે પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશમાં બે પ્રદેશમાં કષાય તુરા રસવાળે હોય છે. ૮ આ રીતે આ ત્રણ રસે ના વેગથી આઠ ભાગે થાય છે. ત્રિક સંયેગી ૧૦ દસ ભંગ થાય છે. એક એક ત્રણ સંગીમાં પૂર્વોક્ત રીતે આઠ આઠ ભેગા થાય છે. આ રીતે ત્રિક સંયેગી ૧૦ દસ ભેગેના કુલ એંસી ભેદ થાય છે.
જે તે છ પ્રદેશવાળ સ્કંધ ચાર પ્રકારના રસવાળે હોય તે તે આ ॥ प्रभारी या२ २सेवाण
छ -'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च અ ' કેઈવાર તે તીખા રસવાળો હોય છે. કેઈવાર કડવા રસવાળો હોય છે. કોઈવાર કષાય-તુરા રસવાળા હોય છે. કેઈવાર ખાટા રસવાળો હોય छ. या पडोस. १ अथवा स्यात् तिक्तश्च कटु कश्च कषायश्च अम्लाश्च २' કોઈવાર તે એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળે કેઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે કેઈ એક પ્રદેશમાં કષાય રસવાળે તથા બાકીના અનેક પ્રદેશમાં–ત્રણ પ્રદેशोभा भाटारसवाणे डाय छे. या भीन्ने म छ. २ अथवा स्यात् तिक्तश्च
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे धर्णादिनिरूपणम् ०९ स्यात् तिक्तश्च कटुश्च कषायाच अम्लश्वेति तृतीयः३, स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कपायाश्च अम्लाश्चेति चतुर्थः४, स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायच अम्लश्चेति पश्चमः५, स्यात् तिक्तश्व कटुकाश्च कपायश्च अम्लाश्चेति षष्ठः६, स्यात् तिक्तश्च कटुश्च कषायाश्च अम्लश्च ३' वह किसी एक प्रदेश में तिक्त रस वाला किसी एक प्रदेश में कटुक रस वाला अनेक प्रदेशों में २ प्रदेशों में कषाय रस वाला और एक प्रदेश में अम्ल रस वाला होता है ३, अथवा 'स्थात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्लाश्चति चतुर्थः' वह किसी एक प्रदेश मे तिक्तरस वाला किसी एक प्रदेश में कटुकरस वाला अनेक प्रदेशों में कषायरस वाला और अनेक प्रदेशों में अम्ल रस वाला होता है ४, अथवा- 'स्यात् तिक्तश्च कटु काश्च कषायश्च अम्लश्च ५' वह अपने किसी एक प्रदेश में तिक्त रस वाला अनेक प्रदेशो में दो प्रदेशों में कटुकरस वाला किसी एक प्रदेश में कषाय रस वाला किसी एक प्रदेश में अम्ल रस वाला हो सकता है ५, अथवा-'स्थात् तिक्तश्च कटुकाइच कषायश्च अम्लाइव ६' वह अपने किसी एक प्रदेश में तिक्तरस वाला अनेक प्रदेशों में कटुकरस वाला एक प्रदेश में कषाय रस वाला और अनेक प्रदेशों में अवशिष्ट दो प्रदेशों में अम्ल रस
कटु कश्च कपायाश्च अम्लश्च ३' ४ मे प्रशन ते तीमा २सवाणे हाय छे. કઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં–-બે પ્રદેશોમાં કરાયતુરા રસવાળા હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળે હોય छ. मात्री 1 छ. 3 420 'स्यात् तिक्तश्च कटु कश्च कषायच अम्लाश्च' તે પિતાના કોઈ એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળે હેય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે હેાય છે. અનેક પ્રદેશમાં કષય-તુર રસવાળા હોય છે તથા અનેક પ્રદેશોમાં અસ્વ-ખાટા રસવાળો હોય છે. એ રીતે આ ચોથે ભંગ
छो छ. तभ समापु. ४ 'स्यात् तिस्तश्च कटुकाश्च कषायश्च अम्लश्च ५' ४વાર તે પિતાના કેઈ એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાંબે પ્રદેશોમાં કડવા રસવાળો કઈ એક પ્રદેશમાં કષાય રસવાળો કઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હોય છે. આ પાંચમે on अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायच अम्लाउच ६' ते પિતાના કેઈ એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળી હોય છે. એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં એટલે કે બાકીના બે પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હોય છે, આ છો
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१०
भगवतीसूत्रे कटुकाश्च कषायाच अम्नश्चेति सप्तमः७, स्मात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायश्च अम्ल श्चेति अष्टम:८, स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लाश्चेति नवमः९, स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्लश्चेति दशमः१०, स्यात् तिक्ताश्च कटु काश्च कषावाला हो सकता है ६, अथवा-'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायाश्च आलश्च ७' वह अपने एक प्रदेश में तिक्तरस वाला और अनेक प्रदेशों में कटुकरस वाला अनेक प्रदेशों में कपाय रस वाला और एक प्रदेश में अम्लरस वाला हो सकता है ७, अथवा-'स्थात् तिक्ताश्च कटुकडच कषायच अम्लच ८' वह अनेक प्रदेशों में तिक्त रस वाला किसी एक प्रदेश में कटुक रस वाला किसी एक प्रदेश में कषाय रस वाला और किसी एक प्रदेश में अम्ल रस वाला हो सकता है ८, अथवा'स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लाश्च ९' वह अपने अनेक प्रदेशों में तिक्तरस वाला किसी एक प्रदेश में कटुक रस वाला किसी एक दूसरे प्रदेश में कषायरम वाला और अनेक अवशिष्ट प्रदेशों में दो प्रदेशों में-अम्लरस वाला हो सकता है ९, अथवा-'स्थात् तिक्ताश्च कटुमश्च कषायाश्च अम्लश्च १०' वह अपने अनेक प्रदेशों में तिक्त रस वाला किसी एक प्रदेश में कटुक रस वाला अनेक प्रदेशों में कषाय रस वाला और अवशिष्ट एक प्रदेश में अम्लरस वाला हो सकता है
छ. ६ अथवा त्यात तिक्तश्च कटुकाइच कषायाश्च अम्लश्च ७' पाताना એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં કડવા રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં ખાટા सवाको डाय छे. 24 सातमा म छ.७' ५५ स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषा यश्च अम्लश्च ८' ते अने प्रदेशमा तीमा २सको डाय छे. से પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હે ય છે. આ આઠમો ભંગ છે. ८ ५२१॥ 'स्यात् तिक्ताश्व कटुकश्च कषायश्च अम्लाश्च ९' पोताना भने પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય કઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળે હેય છે. બાકીના બે પ્રદેશોમાં ખાટા २सवाणा डाय छे. मा नवमी म छ. ६ मथ। 'स्यात् तिक्ताश्च कदुकश्च कषायाश्च अम्लश्च १०'तपाताना अने प्रदेशमा ती २सवाणा राय छे. કેઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળું હોય છે અનેક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસ વાળા હોય છે. એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હોય છે. આ દસમો ભંગ છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७११ यश्च अम्लश्चेत्येकादशः११ । तदेवमेते पश्च चतुष्काः कर्त्तव्याः तथाहितिक्त कटुकणायाम्कानां प्रथमः१, तिक्तकषायाम्लमधुराणां द्वितीयः२, कटुकषायाम्ळमधुराणां तृतीयः३, विक्त कट्सम्लमधुराणां चतुर्थ:४, तिक्तकटुकषायमधुराणां मिलितानां पञ्चमः५, । एषामेव परस्परं विशेषणविशेषभावगत्यासेन एकत्या. नेकत्ताभ्यामेकादशभेदा भवन्तः पञ्च पश्चाशद्भङ्गा भवन्तीति ।
१०, अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च के टुकाश्च कषायश्व अम्तश्च ११ वह अपने अनेक प्रदेशों में तिक्तरस वाला अने: प्रदेशों में-२ प्रदेशों में कटुक रस वाला एक प्रदेश में कषाय रस वाला और अशिष्ट एक प्रदेश में अम्ल रस वाला हो सकता है, इस प्रकार से ११ भंग चार रसों के संयोग में हो सकते हैं। यहां पर चतुष्क संयोग इस प्रकार से पांच होते हैं-तिक्त कटुक कषाय अम्ल इनके मेल का पहिला संयोग१, तिक्त कषाय अम्ल मधुर इनके मेल का द्वितीय संयोग२, कटु कषाय अम्ल मधुर इनके मेल का तृतीय संयोग३, तिक्त कटु अम्ल मधुर इनके मेल का चतुर्थ संयोग४, और तिक्त कटु कषाय एवं मधुर इनके मेल का पांचवां संयोग५, इस प्रकार के ये पांच चतुष्क संयोग हुए हैं, इन पांच रसों के परस्पर में विशेषण विशेष्य भाव के व्यत्यास सेउलट फेर से इन्हीं के एकत्व और अनेकत्व को लेकर एक २ चतुष्क
अथवा स्यात् तिक्ताश्च क्टु काश्च कषायश्च अम्लश्च ११ ते पाताना અનેક પ્રદેશોમાં તીખા રસવાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં બે પ્રદેશોમાં કડવા રસવાળું હોય છે. એક પ્રદેશમાં કષાય–તુરા રસવાળું હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળ હોય છે આ અગીયારમે જંગ છે. આ રીતે આ અગિયાર ભગ ચાર રસોના સંગથી છ પ્રદેશી સ્કંધના ચાર સંગીના પ્રકારમાં થાય છે. ચાર સંયોગી પાંચ ભંગ થાય છે તે આ પ્રમાણે છેતીખા, કડવા કષાય તુરા ખાટા આ ૪ ચાર રસના સંગથી પહેલો ભંગ ૧ તીખા કષાય, ખાટા મીઠા રસેના સંગથી બીજો ભંગ કડવા-કષાયતુરા-ખાટા અને મીઠા રસના સંયોગથી ત્રીજો ભંગ બને છે. ૩ તીખા કડવા ખાટા મીઠા આ સેના મેળથી ચોથા ભંગ અને તીખા, કડવા કષાય-તુરા અને મીઠા રસના મેળથી પાંચમે ભંગ આ રીતે આ પાંચ ચાર સંગી ભગો થાય છે. આ પાંચ સોના પરસ્પરમાં વિશેષણ વિશેષ ભાવના ફેરફારથી તેના એકપણું અને અનેકપણુથી એક એક ચાર સગી ભંગના ૧૧-૧૧ અગિયાર અગિયાર ભંગ પૂર્વોક્ત પદ્ધતિથી થાય છે. એ રીતે પાંચ ચાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१२
भगवती सूत्रे यदि षट्पदेशिकः स्कन्धः पञ्चरसो भवेत् तदा स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्चामधुवति न भङ्गः १, स्यात् विक्तश्च कटुकश्च कपायश्च अम्लश्च मधुराश्चेति द्वितीयः २, स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कपायश्च अम्लाश्च मधुरश्रेति तृतीयः ३ स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्लव मधुरश्चेति चतुर्थः ४, स्यात् विक्तश्च कटुकाश्च संयोग के ११-११ भंग पूर्वोक्त रूप से हुए हैं, इस प्रकार पांच चतुष्क संयोग के ५५ कुल भंग हो जाते हैं ।
यदि वह षट्प्रदेशिक स्कन्ध पांच रसों वाला होता है तो वह 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लश्च मधुरश्च १' कदाचित् तिक कटुक कषाय अम्ल और मधुर इन रसों वाला हो सकता है १, अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लश्च मधुराश्च' कहाचित् वह अपने एक प्रदेश में तिक्त रस वाला किसी एक प्रदेश में कटुक रस वाला किसी एक प्रदेश में कषाय रस वाला किसी एक प्रदेश में अम्ल रस वाला और अवशिष्ट अनेक प्रदेशों में दो प्रदेशों में मधुर रस वाला हो सकता है २, अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लाइच मधुरश्च ३' वह अपने किसी एक प्रदेश में तिक्त रस वाला किसी एक प्रदेश में कटुक रस वाला किसी एक प्रदेश में कषाय रस वाला अनेक प्रदेशों में अम्ल रस वाला और एक प्रदेश में मधुर रस वाला हो सकता है ३, अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च સચાગી ભંગના પ્રત્યેકના અગિયાર અગિયાર પ્રમાણે કુલ ૫૫ ૫ચાવન લગા થઈ જાય છે.
ને તે છ પ્રદેશી કોંધ પાંચ રસાવાળો હાય તો તે આ પ્રમાણેના પાંચ रसोवाणी होय छे, 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषाय व अम्लश्च मधुरश्व १' वार તે તીખા કડવા ફીય-તુરા, ખાટા અને મધુર રસવાળા હાય છે. ૧ થવા 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कपाचश्च अम्लश्च मधुराश्चर' पोताना मेड प्रदेशभां તીખા રસાવાળા હાય છે. કે.ઇ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે હૈય છે. કંઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળા હાય છે. કેાઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળા અને માકીના બે પ્રદેશેામાં મીઠા રસવાળે હાય છે. આ ખીજો ભ'ગ छे. २ अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लाश्च मधुरश्च ३' ते पोताना કાઈ એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળા હોય છે. કોઇ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા હાય છે. કેઇ એક પ્રદેશમાં કષાય તુરા રસાળેા હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળે હાય છે તથા એકપ્રદેશમાં મીઠા રસવાળે डाय छे. भात्रीले लौंग छे. अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्बश्च
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७१३
कषायश्च अम्लश्च मधुरवेति पञ्चमः ५, स्यात् विक्ताश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लश्व मधुरयति षष्ठः ६ एवमेव पद्मभङ्गा भणितव्याः पञ्चरसमधिकृत्य । सर्वे एते एकद्विकत्रिकचतुष्कपञ्चकसंयोगे षडशीत्यधिकशतसंख्याका भङ्गा भवन्तीति
कषायाश्च अम्लश्च मधुरश्च ४' वह किसी एक प्रदेश में तिक रस वाला किसी एक प्रदेश में कटुक रस वाला अनेक प्रदेशों में कषाय रस वाला एक प्रदेश में अम्ल रस वाला और एक प्रदेश में मधुर रस वाला हो सकता है ४ अथवा 'स्थात निक्तश्च कटुकाइच कषायश्च अम्लश्च मधुरश्च ५' कभी वह तिक्त रस वाला अपने अनेक प्रदेशों में कटुक रस वाला एक प्रदेश में कषाय रस वाला किसी एक प्रदेश में अम्ल रस वाला और किसी एक प्रदेश में मधुर रस वाला हो सकता है५, अथवा - 'स्यात् तिक्तःश्व कटु रुइन कषायश्च अम्लश्च मधुरश्च ६' अनेक प्रदेश उसके तिक्त रस वाले एक प्रदेश उसका कटुक रस वाला एक प्रदेश कषाय रस वाला और एक प्रदेश अम्ल रस वाला हो सकता है ६, इस प्रकार के यहाँ ६ भंग पांच रसों को लेकर कह लेना चाहिये, सब भंग मिलकर यहां १८६ होते हैं-असंयोगी भंग ५, विकसंयोगी भंग ४०, त्रिक संयोगी भंग ८०, चतुष्क संयोगी भंग ५५, और पांचसंयोगी ६,
मधुरश्च ४' 3 मे प्रदेशमां ते तीमा रसवाणी होय छे हैं। अहे. શમાં કડવા રસવાળે હાય છે . અનેક પ્રદેશોમાં કષાય તુરા રસવાળે! હાય છે. એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળા હાય છે અને એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળે होय छे, या थोथे। लौंग छे. ४ अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायश्च अम्लश्च मधुरश्च ५' वर ते अर्थ मे प्रदेशमां तीमा रसवाणी होय छे. પેાતાના અનેક પ્રદેશેામાં કડવા રસવાળા હૈાય છે. કોઇ એક પ્રદેશમાં કષાય–તુરા રસવાળા હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હાય છે અને કોઈ એકપ્રદેશમાં મીઠા રસવાળે! હાય છે. આ પાંચમા ल ंग छे ५ अथवा 'स्यात् तिक्तःश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लश्च मधुरश्र६' पोताना અનેક પ્રદેશેામાં તે તીખા રસવાળા હાય છે.કાઇ એક પ્રદેશમાં કડવા રસ વાળા હાય છે. કેઈ એકપ્રદેશમાં કષાય- તુરા રસવાળા ઢાય છે. ફાઈ એક પ્રદેશમાં ખાટારસવાળા રાય છે. અને કેઇ એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળે હાય છે. આ છઠ્ઠી ભગ છે. ૬ આ રીતે આ છ ભંગે પાંચ રસેના સચૈાગથી થાય છે. બધા મળીને કુલ ૧૮૬ એસે છયાસી ભગા થાય છે તે આ પ્રમાણે છે. અસચેગી ૫ પાંચ ભગા દ્વિક સંચાગી ૪૦ ચાળીસ ભંગા ત્રિક
भ ९०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२५
भगवतीसूत्रे भावः। 'फासा जहा चउप्पएसियस्स' षट्भदेशिकस्कन्धस्य स्पर्शास्तथैव वक्तव्याः यथा चतुष्पदेशिकस्कन्धस्य स्पर्शाः कथितास्तथाहि-यदि द्विस्पर्शः षट्भदेशिकस्कन्धस्तदा स्यात् शीश्च स्निग्धश्च १, स्यात् शीतश्व रूक्षश्च २, स्यात् उष्णव स्निग्धश्च ३, स्यात् उष्णश्च रूक्षश्चेति चतुर्थः ४, एवं वतारो भङ्गाः द्विस्पर्शत्वे । यदि त्रिस्पर्शस्तदा सर्व शीतः देशः स्निग्य देशो रूक्ष इति प्रथमो कुल १८६ होते हैं, 'फासा जहा च उप्पएसियरस' जिस पद्धति से चतुः प्रदेशी स्कन्ध के स्पशों के विषय में कहा जा चुका है उसी पद्धति से यहां षट् प्रदेशिक स्कन्ध के स्पर्शों को भी कह लेना चाहिए, तथाहियदि वह षट् प्रदेशिक स्कन्ध दो स्पर्शों वाला होता है तो यहां ४ भंग होते हैं-'स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च १ वह कदाचित् शीत और स्निग्ध स्पर्श वाला हो सकता है १ अथवा- स्यात् शीतश्च रूक्षश्च' वह शीत
और रूक्ष स्पर्श वाला भी हो सकता है २ अथवा-'स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्च' वह उष्ण और स्निग्ध स्पर्शवाला भी हो सकता है ३ अथवा'स्यात् उष्णश्च रूक्षश्च' वह उष्णस्पर्श वाला और रूक्ष स्पर्श याला भी हो सकता है ४' ये ४ भंग विस्पर्श सम्बन्धी हैं।
यदि वह त्रिस्पर्श वाला होता है तो यहां १६ भंग होते हैं-'सधे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वः शीत: देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १' वह अपने सर्वाश में शीत हो सकता है, एक સંગી એંસી અંગે ચાર સંયોગી ૫૫ પંચાવન ભંગ અને પાંચ સગી છ ભંગ આ રીતે કુલ ૧૮૬ એકસો છયાસી ભંગ થાય છે.
__'फासा जहा चउप्पएसियन' या२ प्रदेश २४ धौना २५शन सम'. ધમાં જે પ્રમાણે કથન પહેલાં કર્યું છે. તેજ પદ્ધતિથી આ છ પ્રદેશવાળા સ્કંધના પશે સંબંધી મંગે સમજવા. જેમકે જે તે છ પ્રદેશવાળો ધ यस्पशपाया जाय तो ना ४ । थाय छ 'स्यात् शीतश्व स्निग्धश्च १
पार ते 1 मने स्नि २५ पाणी डाय छे. १ मथ। 'स्यात् शीतश्च रूक्षश्च २' १२ ते ४. अने ३२९५शाणे! ७५ छ. २ मा 'स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्च ३' वा२ ५५शवाणी मने सिन५-या-२५२ वाणे डाय छे. 3 अथवा 'स्यात् उष्णश्च रूक्षश्च ४' ७२ ते १५० વાળો અને રૂક્ષસ્પર્શવાળ હોય છે. ૪ આ ચાર ભંગ બે સ્પર્શને લઈને કહ્યા છે. જે તે છ પ્રદેશ રકધ ત્રણ સ્પર્શવાળ હોય તો તેના સોળ
मी याय छे. २ माशते थाय छ-'सव्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे' 'सर्वः शीतः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१' ते पाताना सर्वा शमा १५ जे. डाय छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षट्प्रदेशिक स्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७१५ भङ्गः १, सर्वः शीतो, देश: स्निग्धो, देशा रूक्षा इति द्वितीयो भङ्गः २ सर्वः शीतः देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, सर्वः शीतो, देशाः स्निग्धाः, देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४ | सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, इति द्वितीयत्रिकम् ।
देश उसका स्निग्ध और एकदेश उसका रूक्ष हो सकता है १ अथवा - 'सर्वः शीतः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' सर्वांश में यह शीत स्पर्श वाला हो सकता है एकदेश उसका स्निग्ध स्पर्शचाला हो सकता है और अनेक देश रूक्ष स्पर्श वाले हो सकते हैं २ अथवा'सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' सर्वाश में वह शीत हो सकता है अनेक देश उसके स्निग्ध स्पर्श वाले हो सकते हैं और एकदेश उसका रूक्ष हो सकता है ३ अथवा 'सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' सर्वांश में वह शीतस्पर्श बाला हो सकता है अनेक देशों में वह fears स्पर्शवाला हो सकता है और अनेक देशों में यह रूक्षस्पर्श वाला हो सकता है ४ यह प्रथम त्रिक है अथवा 'सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशोः रूक्षः ' वह अपने सर्वांश में उष्णस्पर्श वाला एक देश में स्निग्ध स्पर्श वाला और एक दूसरे देश वह रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है इस प्रकार का यह द्वितीय त्रिक है इस द्वितीय त्रिक में भी इसी प्रकार से ४ भंग होते हैं जो इस प्रकार से है - 'सर्व उष्णः
में
રૂક્ષસ્પર્શ વાળા स्निग्धः देशाः उद्देश स्निग्ध
તેના એકદેશ સ્નિગ્ધ સ્પર્ધા વાળા હોય છે. તેના એકદેશ होय छे. आ पड़े थे। लौंग छे. १ अथवा 'सर्वः शीतः देशः रूक्षाः २' सर्व संशोधी ते 'डास्पर्शवाणी होय छे तेनेा સ્પશવાળા હાય છે. અને અનેક દેશે રૂક્ષપશવાળા હોય છે. આ ખીજો लौंग छे. २ अथवा 'सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' ते सर्वांशथी ઠંડા સ્પર્શીવાળે હાય છે. તેના અનેક દેશેા સ્નિગ્ધ પવાળા હૈય છે. तेने! म्हेश ३क्ष स्पर्शवणे होय छेउ 'सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' ते सर्वांशथी ठंडा स्पर्शवाणी होय छे. मनेड देशीभां ते સ્નિગ્ન-ચિકણા સ્પર્શવાળે! હાય છે. અને અનેક દેશેમાં તે રૂક્ષપવાળા ડાય છે. ૪ આ પ્રથમ ત્રણ સ‘ચેગી ૪ ચાર ભ`ગેા રહ્યા छे. अथवा 'सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः १ ते पोताना सर्वाशथी ઉષ્ણુરપ વાળે હેાય છે. એકદેશમાં સ્નિગ્ધ પાવાળા હોય છે. અને એક દેશમાં રૂક્ષસ્પવાળા હાય છે. આ રીતે ખીજો ત્રિકસ'ચાગી ભંગ છે. આ जीन त्रिभ्सयोगीमा या रीते छे. 'सर्व उष्णः
४ अंगो थाय छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१६
भगवतीचूत्रे अत्र चत्वारो भङ्गा एकत्वानेकत्वाभ्याम् ४ । सर्वः स्निग्धो देशः शीतो देश उष्णः, इति तृतीयत्रिकम् , अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४ । सर्वो रूक्षो देशः शीता देशउष्णः, देशः स्निग्धः देशः रूक्षः' यह प्रथम भंग है १, द्वितीय भंग इस प्रकार से हैं 'सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः' अपने सर्वांश में वह उष्ण स्पर्श वाला एकदेश में स्निग्धस्पर्श वाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्श घाला हो सकता है २, अथवा-'सर्व उष्ण देशाः स्निग्धाः देशो रुक्षः' सर्वाश में वह उष्णस्पर्श वाला अनेक देशों में स्निग्धस्पर्श वाला
और एकदेश में रूक्षस्पर्श वाला हो सकता है ३, अथवा-'सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः' यह चतुर्थ भंग है इसके अनुसार वह अपने सर्वांश में उष्णस्पर्श वाला अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्श बाला और अनेक देशों में रूक्षस्पर्श वाला हो सकता है ४, ये सब भंग उष्ण स्निग्ध और रूक्ष के एकत्व और अनेकत्व को लेकर के हुए हैं । 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः' वह तृतीय त्रिक है-इस त्रिक में भी चार भंग होते हैं जैसे-'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः' वह अपने पूर्णाश में स्निग्ध स्पर्श वाला एक देश में शीतस्पर्श वाला और एक देश में उष्णस्पर्श वाला हो सकता है १ अथवा-'सर्वः स्निग्धः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः १' सशिथी त ०५ वाणा हाय छ, देशमा રિનષ્પ સ્પર્શવાળ હોય છે. અને એક દેશમાં રૂક્ષસ્પર્શવાળ હોય છે. ૧ આ पडतो छ 'सर्व उप्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः' पोताना सशथी તે ઉણ સ્પર્શવાળા હોય છે. એકદેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિક સ્પર્શવાળ હોય છે. અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષસ્પર્શવાળા હોય છે. આ બીજો ભંગ છે. ૨ અથવા 'सर्व उगः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' ते स प्रदेशमi GY २५ जो હોય છે. અનેક દેશમાં ધિ -ચિકણ સ્પર્શવાળો હોય છે. અને એક देशमा ३६ २५ वा डाय छे. २॥ त्रीने म छे. अथवा 'सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' पाताना साथी २५शवाणी डाय छे. અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા પર્શવાળ હોય છે. અનેક દેશમાં રૂક્ષસ્પર્શ વાળો હોય છે. આ ચે ભંગ છે. આ અંગે ઉ| સ્પર્શ, સ્નિગ્ધસ્પર્શ भने ३६२५शना ! मन भनेपन वीधे थया छे. 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः' मा श्री नि छ. मामा ५ यार भी थाय छे. २ मावी शत छे. 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः' त पाताना સર્વાશમાં સ્નિગ્ધસ્પર્શવાળો હોય છે. કેઈ એક દેશમાં ઠંડાપવાળો હોય છે, તથા કોઈ એક પ્રદેશમાં ઉણસ્પર્શવાળો હોય છે. આ પહેલે ભંગ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षट्रप्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७१७ इति चतुर्थत्रिकम् अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४ । एवमत्र त्रिस्पर्श षोडश भङ्गा भवनीति । यदि चतुःस्पर्शः षट्पदेशिकः स्कन्धस्तदा देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशः शीतः देशा उष्णा' वह अपने सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शवाला एकदेश में शीत स्पर्श वाला और अनेक देशों में उष्णस्पर्श वाला हो हो सकता है २ अथवा-सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देश उष्ण!' सर्वांश में वह स्निग्ध स्पर्श वाला अनेक देशों में शीतस्पर्श वाला और एकदेश में उष्णस्पर्श वाला हो सकता है ३, अथवा-'सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देशा उष्मा' सर्वांश में वह उष्णस्पर्श वाला अनेक देशों में वह शीत स्पर्श वाला और अनेक देशों में उष्णस्पर्श वाला हो सकता है ४, इस प्रकार के ये ४ भंग स्निग्ध शीत और उष्णस्पर्शके एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं। 'सर्वः रूक्षः देशः शीतः देश उष्णः' यह चतुर्थ त्रिक है इसमें भी रूक्ष शीत और उष्ण के एकत्व
और अनेकव को लेकर ४ भंग होते हैं इनका उत्थापन प्रकार पूर्वोक्त रूप से ही है इस प्रकार से यहां पर तीन स्पर्शो के एकत्व और अने. कत्व को लेकर प्रत्येक स्पर्श त्रिक के चतुष्क में ४-४ भंग होने से १६ भंग हो जाते हैं। १ अथवा-'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशा उष्णाः' त सामा સ્નિગ્ધ-ચિકણા પર્શવાળ હોય છે. એકદેશમાં કંડાસ્પર્શવાળો હોય છે. તથા અનેક દેશમાં ઉણસ્પર્શવાળો હોય છે આ બીજો ભંગ છે. ૨ અથવા 'सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देश उष्ण :' सशिमा त २५-२४९॥२५शवाजी Rય છે. અનેક દેશમાં ઠંડા૫વાળો હોય છે. અને એક દેશમાં ઉણ १५शवाजी य छे. मात्रीने म छे. 3 424'सर्वः स्निग्धः देशा शोताः देशा उष्णा: ४' साशमा त निव-थिए। २५शवाणो डाय छे. અનેક દેશોમાં ઠંડાપશેવાળો હે ય છે. અને અનેક દેશમાં ઉષ્ણસ્પર્શવાળો હોય છે. આ ચોથો ભંગ છે ૪, આ ચાર ભગે સ્નિગ્ધ-શત-અને ઉષ્ણ २५ । ५। भने भने ४५४थी या छे. 'सर्वः रूक्षः देशः शीतः देश उष्णः' मा याथु त्रि: छे. मामा ५४ ३क्ष, शत, मन १ २५शन। એકત્વ અને અનેકપણથી ૪ ચાર ભંગ થાય છે. આ ભંગો બનાવવાની રીત પહેલા કહ્યા પ્રમાણે જ છે. આ રીતે અહિંયા ત્રણ સ્પર્શના એકપણ અને અનેકપણાથી દરેક સ્પર્શત્રિકના ચતુષ્કમાં ૪-૪ ચાર ચાર બંગ થાય છે. એ રીતે કુલ ૧૬ સોળ ભેગો થાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१८
भगवतीस्त्र देशो रूक्ष इति प्रथमः १, देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः २, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धार, देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४, देशः शीनो ___यदि वह षट्प्रदेशिक स्कन्ध चार स्पर्शों वाला होता है-'देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः' तो वह अपने एकदेश में शीतस्पर्श वाला दूसरे एक किसी देश में उष्णस्पर्श वाला किसी एक देश में स्निग्धस्पर्श वाला और किसी एक देश में रूक्षस्पर्श वाला हो सकता है १ अथवा-देशः शीत देशः उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः' वह एकदेश में शीत किसी एक देश में उष्ण किती एक देश में स्निग्ध
और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है २, अथवा-देशा शीतः देश उष्ण; देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, एकदेश उसका शीत दूसरा एकदेश उसका उष्ण अनेक देश उसके स्निग्ध और एकदेश उसका रूक्ष हो सकता है ३, अथवा-'देशः शीतः देश उष्णा देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' एक देश उसका शीत एक देश उसका उष्ण अनेक देश उसके स्निग्ध और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते
જે તે છ પ્રદેશવાળ સ્કંધ ચાર સ્થશેવાળ હોય તો તે આ પ્રમાણે थाय. -देशः शीनः देश उग्णः देशः स्निग्धः देशे। रूक्षः' तपताना - દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળ હોય છે. કે ઈ એકદેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. કોઈ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો હોય છે. તથા કોઈ એક દેશમાં રૂક્ષ १५वाजी हाय छे. म॥ ५3 छे. मय11-'देशः शीत: देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' ते पोताना मेहेशमा ४१२५हीय છે. કોઈ એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. કેઈ એક દેશમાં સ્નિગ્ધચિકણા પર્શવાળ હોય છે. તથા અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. मा भी छे २ अथवा 'देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्ध : देशो रूमा તેનો એક દેશ ઠંડા સ્પર્શવાળ હોય છે. બીજે એકદેશ ઉણુ-ગરમ સ્પર્શવાળે હોય છે. ત્રણ પ્રદેશમાં સિનગ્ધ-ચિકણા પશવાળ હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હેય આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ અથવા 'देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' तेना । કા પશવાળો હોય છે. એકદેશમાં ઉડુપર્શવાળ હોય છે. તેના બે દેશે સિનગ્ધ-ચિકણુ સ્પર્શવાળા હોય છે. અને બે દેશે રૂક્ષસ્પર્શવાળા હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७१९
देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति पञ्चमः ५, देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति षष्ठः, ६, देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशी रूक्ष इति सप्तमः ७, देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इत्यष्टमः ८, देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति नवमः ९, हैं ४, अथवा- 'देशः शीतः देशा उष्णः देशः स्निग्धः देशो रुक्षः ५' एकदेश उसका शीत अनेक देश उसके उष्ण एक देश उसका स्निग्ध और एकदेश उसका रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है ५, अथवा- 'देश: शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः ६' एकदेश उसका शीत अनेक देश उसके उष्ण एकदेश उसका स्निग्ध और अनेक देश उसके रूक्ष स्पर्श वाले हो सकते है ६ अथश-देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशः रूक्षः ७' एक देश उसका शीत होता है अनेक देश उसके उष्ण होते हैं अनेक देश उसके स्निग्ध होते हैं और एकदेश उसका रूक्ष होता है ७, अथवा 'देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ८' एकदेश उसका शीत अनेक देश उसके उष्ण अनेक देश उसके स्निग्ध और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते ₹८, अथवा देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रुक्षः ९'
छे, रमा थे थे। लौंग छे ४ अथवा 'देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः ५' तेन। सोऽहेश डंडा स्पथपाणी होय थे. ऋणु देशी उष्शुस्यर्शवाजा હાય છે. એકદેશ સ્નિગ્ધ-ચિઙણા સ્પર્શવાળા રાય છે. તથા એક દેશ રૂક્ષ स्पर्शवाणी होय हे या पांयभो लंग छे. ५ अथवा - देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः ६' तेनेा उद्देश इंडास्पर्शवाणी होय छे. તેના અનેક દેશે! ઉષ્ણુ સ્પર્શીવ.ળા હાય છે, એક દેશ સ્નિગ્ધ સ્પર્શીવાળા હાય છે. તથા તેના અનેક દેશેા રૂક્ષ સ્પવાળા હોય છે. અહિયાં અનેકદેશે કહેવાથી બબ્બે પ્રદેશ ગ્રહણ કર્યાં છે. તેમ સમજવુ. આ છઠ્ઠો ભંગ છે અથવા 'देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशः रूक्षः ७' तेन। द्वेश 'डा स्पर्श - વાળા હાય છે. અનેક દેશેા-બે દેશે ઉષ્ણુપ વાળા હોય છે. અનેકદેશે-એ દેશે સ્નિગ્ધ-ચિકણા પવાળા હૈાય છે. તથા એક દેશરૂક્ષ પશવાળા હાય छे. या सातभी अंग छे, ७ अथवा 'देशः शीतः देशा उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रुभाः ८' तेना उद्देश डास्पर्श वाणे! होय छे। अने देशी स्पर्शवाजा होय છે અનેક દેશે સ્નિગ્ધ-ચિકણા વાળા હેાય છે. તથા અનેક દેશેા રૂક્ષस्पर्श वाजा होय छे. आ भाभी लगछे ८ अथवा 'देशाः शीताः देश उष्णः देशः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति दशमः १०, देशाः शीता: देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इत्येकादशः ११, देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति द्वादशः १२, देशाः शीताः देशा उणाः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति त्रयोदशः १३, देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः अनेक देश उसके शीत एक देश उसका उष्ण एक देश उसका स्निग्ध और एकदेश उसका रूक्ष हो सकता है ९, अथवा-देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षा:१०, उसके अनेक देश शीत एकदेश उष्ण एकदेश स्निग्ध और अनेक देश रूक्ष हो सकते हैं १० अथवा'देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ११' अनेक देश उसके शीत एक देश उसका उष्ण अनेक देश उसके स्निग्ध और एक देश उसका रूक्ष हो सकता है ११, अथवा-देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः १२' उनके अनेक देश शीत हो सकते हैं एक देश उसका उष्ण हो सकता है अनेक देश उसके स्निग्ध हो सकते हैं और अनेक देश उस के रूक्ष हो सकते हैं १२ अथवा 'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशः स्निग्यो देशो रूक्षः १३' अनेक देश उसके शीत हो सकते हैं अनेक देश उसके उष्ण हो सकते हैं एक देश उसका स्निग्ध हो सकता है और एकदेश उसका रूक्ष हो सकता है १३, स्निग्धः देशो रूक्षः९' मा पातान भने देशमा शा1-3॥ २५२ वाजा खाय એકદેશમાં ઉષ્ણસ્પર્શવાળો હોય છે તેને એકદેશ સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળો હોય છે. અને તેને એકદેશ રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ નવમો ભંગ છે. - अथवा 'देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशा: रूक्षाः' तन मने थे। ઠંડા સ્પર્શવાળા હોય છે. એકદેશમાં તે ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળો હોય છે. એકદેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. તથા અનેક દેશોમાં ३६ २५शवाणे होय छे. म। सभी छ. १० मा 'देशाः शीताः देश उष्णः देशाः सिग्ध : देशो रूमः ११' तेना सने हे। ४। સ્પર્શવાળા હોય છે. એકદેશ ઉષ્ણ સ્પર્શવાળા હોય છે. અનેક દેશે સ્નિગ્ધચિકણાસ્પશવાળા હોય છે. તથા તેને એકદેશ રૂક્ષ સ્પેશવાળ હોય છે. આ मशियारमा म छ. ११ १२। 'देश : शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः १२' तेना भने देश ४२५ ॥ ३५ . मेहेश BY સ્પર્શવાળો હોય છે. અનેક દેશે સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા તેના અનેક દેશે રૂક્ષ પશવાળા હોય છે. આ બારમે ભંગ છે. ૧૨ અથવા 'देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १३' त भने शाम 8.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका का श०२० उ०५२०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धे वर्णादिनिरूपणम् ७२१ देशा रूक्षाः इति चतुर्दशः १४, देशाः शीता देशा उष्णाः देशा स्निग्धाः देशो रूक्ष इति पञ्चदशो भङ्गः १५, देशाः शीताः देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः इति षोडशो भङ्गः १६ । तदेवं द्विस्पर्श चत्वारो भङ्गाः ४, विस्पर्श षोडश, १६ चतुःस्पर्शऽपि षोडश १६, तदेवं सर्वसंकलनया षटूत्रिंशद् भङ्गा भवन्ति । इत्येचं वर्णगन्धरसस्पशैः समभेदैः षट्पदेशिकः स्कन्धः समाप्तः ॥सू० ४॥ अथवा-'देशाः शीताः देशा उगाः देशः स्निग्धा देशा लक्षाः १४' अनेक देश उसके शीत अनेक देश उसके उष्ण एक देश उसका स्निग्ध और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं १४' अथवा-'देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः १५' अनेक देश उसके शीत अनेक देश उसके उष्ण अनेक देश उसके स्निग्ध और एक देश उसका रूम हो सकता है १५, अथवा-देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः १६' अनेक देश उसके शीन अनेक देश उसके उष्ण अनेक देश उसके स्निग्ध और अनेक देश उसके रूक्ष हो सकते हैं १६ । इस प्रकार से विस्पर्श में चार भंग, त्रिस्पर्श में १६, भङ्ग और चार स्पर्श में १६ भङ्ग होते हैं और ये सब भंग मिलकर ३६ हो जाते हैं। इस प्रकार सप्रभेद वर्ण गन्ध रस और स्पर्श इनको लेकर षट् प्रदेशिक स्कन्ध का कथन समाप्त हुआ। सू० ४॥ સ્પર્શવાળો હોય છે. તેના અનેક દેશે ઉષ્ણુપર્શવાળા હોય છે. તેને એકદેશ સિનગ્ધ સ્પર્શવાળ હોય છે. અને એકદેશ રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ तरमा लग छे. १३ अथवा 'देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः १४ तेना महेश। । २५ वा डाय छे. मने देश। Gaસ્પર્શવાળા હોય છે. એકદેશ સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા તેના भने देश। ३१२५० वाणा हाय छे. या योहमा छे. १४ अथवा देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः १५' तन। भने देश। ४२५३. વાળા હોય છે. અનેક દેશો ઉષ્ણ-ગરમ સ્પર્શવાળા હોય છે. અનેક દેશો સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા હોય છે. તથા તે એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ પંદમે
छ. १५२५२१। 'देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः लक्षाः' १६' તેના અનેક દેશે ઠંડાસ્પર્શવાળ હોય છે, અનેક દેશે ઉણપવાળા હોય છે. અનેક દેશે નિષ્પ સ્પર્શવાળા હોય છે. અને અનેક દેશે રક્ષપર્શવાળા હોય છે. આ સોળમો ભંગ છે. ૧૬ આ રીતે બે સપર્શ પણામાં ૪ ચાર ભંગ ત્રણસ્પર્શ. પણામાં ૧૬ સેળ અંગે તથા ચાર સ્પર્શોમાં ૧૬ સોળ ભંગ થાય છે. એ રીતે બધા મળીને ૩૬ છત્રીસ ભંગ થાય છે. આ રીતે ભેદ સહિત વર્ણ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શને લઈ છ પ્રદેશી આંધનું કથન સમાપ્ત થયું સૂત્રકા भ० ९१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२२
भगवती
मूलम्-सत्तपएसिए णं भंते ! कइवन्ने कांगंधे कइस्से कइफासे पण्णत्ते एवं जहा पंचपएसिए जाव सिय चउफासे पन्नत्ते जह एगवन्ने एवं एगरन्नदुवन्नतिवन्ना जहा छप्पएसियस्स। जइ च उवन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिहए य१, सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदगा य२, सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य३, एवमेते चउक्कगसंजोगेणं पन्नरसभंगा भाणियब्वा जाव सिय कालगा य नीलगाय लोहियगा य हालिद्दए य१५ एवमेव पंचच उक्कसंजोगा नेयवा-एकके संजोए पन्नरस भंगा सव्वमेए पंचसत्तरी भंगा भवंति। जह पंचवन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य सालिहप य सुकिल्लए य१, सिय कालए य नीलए य लोहियए. हालिहए य सुकिल्लगा य२, सिय कालए य नीलए य लोहियए हालिदगा य सुकिल्लए य३, सिय कालए य नीलए य लोहियए हालिहगा य सुकिल्लगा य४, सिय कालए य नीलए य लोहियगा क हालिइए व सुकिल्लए य५, सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य सुकिल्लगा य६, सिय कालए य, नीलए य लोहियगा य हालिदमाय सुकिल्लए य७, सिय कालए य नीलगाय लोहियएय हालिद्दए य सुकिल्लए यद, सिय कालए य नीलगा य लोहियए यहालिदए यसुकिल्लगाय९, सिय कालए य नीलगाय, लोहियए यहालिदगा य सुकिल्लए य१०, सियकालए य नीलगा
लोहियगा य हालिद्दए य सुकिल्लए य११, सिय कालगा य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ १०४ षट्प्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७२३ नीलए य लोहियए य हालिदए य सुकिल्लए य१२, सिय कालगा य नीलए य लोहियगे य हालिदए य सुकिल्लगा य१३, सिय कालगाय नीलए य लोहियए य हालिदगाय सुकिल्लए य१४ सिय कालगाय नीलए य लोहियगा य हालिदए यसुकिल्लए य१५,सिय कालगा य नीलए लोहियगाय हालिदए य सुकिल्लए य१५, सिय कालगा य नीलगा य लोहियए य हालिदए य सुकिल्लए य१६, एए सोलस भंगा, एवं सव्वमेए एकग-दुयग तियग-चउक्कग पंचग-संजोगेणं दो सोला भंगसया भवंति । गंधा जहा चउप्पएसियस्स रसा जहा एयरस चेव वन्ना, फासा जहा चउप्पएसियस्स रसा जहा एयस्स चेव वन्ना, फासा जहा चउप्पए. सियस्स ॥सू०५॥
छाया-सप्तप्रदेशिकः खलु भदन्त ! कतिवर्णः कतिगन्धः, कतिरस: कतिस्पर्शः प्राप्तः, एवं यथा पञ्चप्रदेशिको यावत् स्यात् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः, यदि एकवर्ण, एवमेकवर्ण-द्विवर्ण-त्रिवर्णाः यथा षट्प्रदेशिकस्य । यदि चतुर्वर्णः स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च १, स्यात् कालच नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च २, स्यात् कालश्च नीलव लोहिताश्च हारिद्रश्च ३, एवमेते चतुष्कसंयोगेन पञ्चदशभङ्गा भणितव्याः, यावत् स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च १५। एक्मेव पञ्चचतुष्कसंयोगा ज्ञातव्याः, एकैस्मिन् संयोगे पञ्चदश भङ्गाः, सर्वे एते पञ्चसप्ततिमङ्गा भवन्ति । यदि पञ्चवर्ण : स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितच हारिद्रश्च शुक्लश्च, १, स्थात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च २, स्यात् कृष्णश्च नीलब्ध लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च ३, स्यात् कालश्च नीलच लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्च ४, स्याउकालय नीलच लोहिताश्च दारिद्रय शुक्लश्च ५, स्यात कालश्च नीलश्च लोहिताश्व हारिद्रश्व शुक्लाश्च ६, स्मात् काल व नीलश्व लोहिताश्व हारिद्राश्च शुक्लश्च ७, स्थान कालवनीलाश्च लोहित हारिद्रश्व शुक्लश्च ८, स्यात कालश्च नीलाश्च लोहितश्च दारिद्रश्च शुक्लाश्च ९, रयात् कृष्णश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्राश्व शुक्लश्च १०, स्यात् कालच नीलाश्च लोहिताश्व हारि. द्रश्च शुक्लश्च ११, स्यात् कृष्णाश्त्र नं.लश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च १२, स्यात् कालाश्च नीलश्व लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च १३, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्व ११, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२४
भगवतीसूत्रे हारिद्रश्च शुक्लश्च १५, स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च१६ । एते षोडशमङ्गाः एवं सर्वम् एते एकक-द्विक-त्रिक-चतुष्क-पञ्चकसंयोगेन द्वे षोडश मङ्गशते भवतः । गन्धा यथा चतुष्पदेशिकस्य, रसा यथा एतस्यव वर्णाः, स्पर्शा यथा चतुष्पदेशिकस्य ॥मू० ५॥
टीका-'सत्तपएसिए ण भंते ! खंधे कइवन्ने कइगंधे कइरसे कइफासे पण्णत्ते ? सप्तपदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः, सप्तपदेशाः परमाणवोऽवयवतया विद्यन्ते यस्य स्कन्धस्यावयविनास सप्तप्रदेशिकः स्कन्धस्तस्मिन् कियन्तो वर्णास्तिष्ठन्ति, कियन्तो गन्धा कियन्तो रसाः कियन्तश्च स्पर्शाः इति प्रश्नः, भगवानाह-'जहा पंचपएसिए जाव सिय चउफासे पन्नत्ते' यथा पश्चप्रदेशिको यावत् स्यात् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः, तथाहि-स्या
'सत्तपएसिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने कइगंधे कारसे' इत्यादि।
टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा सत्रकार ने सप्तादेशिक स्कन्ध में कितने वर्ण गंधादिक होते हैं इस विषय का विचार किया है इसमें सबसे पहले गौतम ने प्रभु से ऐप्ता पूछा है-'सत्तपएसिए णं भंते ! खंधे कइ. चन्ने कइगंधे, कइरसे, कइफासे पण्णत्ते ?' हे भदन्त ! जो स्कन्ध सप्तप्रदेशिक हैं जिसमें अवयवरूप से सात ही प्रदेश विद्यमान हैं अर्थात् जो सात प्रदेशों के संयोग से जन्य है-उसमें कितने वर्ण, कितनी गंधे कितने रस और कितने स्पर्श विद्यमान रहते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने कहा है-'जहा पंचपएसिए जाव सिय च उफ से पन्नत्ते' हे गौतम ! जिस प्रकार पंचादेशिक स्कंध यावत् कदाचित् चार स्पर्शों वाला होता कहा गया है उसी प्रकार से यह सप्तादेशिक स्कन्ध भी यावत् कदाचित् चार स्पर्शों वाला होता है ऐसा कहा गया है इस
'सत्तपएमिए ण भते ! खंधे कइवन्ने कइगंधे कइरसे' त्या:
ટીકાર્થ-આ સૂત્રથી સૂત્રકારે સાત પ્રદેશવાળે ઠંધ કેટલા વર્ષોવાળે હોય છે? કેટલા ગધેવાળે હોય છે? ઈત્યાદિ વર્ણન કર્યું છે. આ समयमा गौतम स्वामी मे मे पूछयु छ –'सत्तपएसिए णं भते ! खंधे कावन्ने ? कांगंधे कइरसे, कइफासे पण्णत्ते
१
२ १४५ सात प्रदेशवाजा છે. એટલે કે જેમાં અવયવરૂપે સાત જ પ્રદેશ રહેલા છે. અર્થાત્ જે સાત પ્રદેશોના સંગથી બનેલો છે-તેમાં કેટલા વર્ષો છે? કેટલા ગધે છે? કેટલા રસે છે? અને કેટલા સ્પર્શે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે'जहा पंचपएसिए जाव सिय चउफासे पन्नत्ते' है गौतम पांय अशवाणी કંધ જે રીતે યાવત્ કોઈવાર ચાર સ્પર્શેવાળ હોવાનું કહેવામાં આવ્યું છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७२५ देकवर्णः स्यात् द्विवणः यावत् स्यात् पञ्चवर्णः स्यात् एकगन्धः स्याद् द्विगन्धः, स्यात एकरसो द्विरसस्बिरसो यावत् स्यात् पश्चरसः, स्याद् द्विस्पर्शः स्यात् त्रिस्पर्शः, स्यात् चतुःस्पर्श इति । 'जइ एगवन्ने' यदि एकवर्णः 'एवं एगवन्नदुवन्नतिवन्ना, जहा छप्परसियस्स' एवमेकवर्णद्विवर्णत्रिवर्णा यथा षट्मदे. शिकस्य, तथाहि-यदि एकवर्णः सप्तमदेशिकस्तदा कदाचित् कालच नीकश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति, यदि द्विवर्णस्तदा स्यात् कालच नीलश्च १, 'स्यात् विषय का स्पष्टीकरण इस प्रकार से है-यदि वह ससप्रदेशिक स्कन्ध एकवर्ण वाला, या यादिवर्ण वाला होता है ऐसा जब कहा जाता है तो तीन वर्णविशिष्ट होने तक के भंग षट्प्रदेशिक स्कन्ध की तरह यहां जानना चाहिये । यही बात 'जइ एगवन्ने, एवं एगवन्न-दुबन्न-तिवन्ना जहा छप्पएसियस' इस सूत्रपाठ द्वारा समझाई गई है-यदि सप्तप्रदेशिक स्कन्ध एक वर्ण वाला होता है ऐसा जब कहा जाता है तो इस सामान्य कथन में वह कदाचित् कृष्णवर्ण वाला भी हो सकता है, कदाचित् नीलवर्ण वाला भी हो सकता है, कदाचित् लोहित (लाल) वर्ण वाला भी हो सकता है कदाचित् पीतवर्ण वाला भी हो सकता है और कदाचित् शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है इस प्रकार से ये असंयोगी ५ भंग यहां हो सकते हैं यदि वह दो वर्णों वाला होता है ऐसा जब कहा जाता है तो इस विवर्ण विषयक सामान्य कथन में वह कदाचित તેજ રીતે આ સાત પ્રદેશવાળે કંઇ પણ યાવત્ કદાચિત્ ચાર સ્પર્શવાળો હોય છે. એમ કહેવામાં આવ્યું છે. આ વિષયનું વધારે સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે--જે તે સાત પ્રદેશવાળે સકંધ એકવર્ણવાળે અથવા બે-ત્રણ વિગેરે વર્ણોવાળ હોય છે એમ જ્યારે કહેવામાં આવે છે ત્યારે ત્રણ વર્ણવાળો હોવા સુધીના ભંગ છ પ્રદેશી સ્કધના સંબંધમાં જે રીતે વર્ણવ્યા છે તે પ્રમાણે આ સાત પ્રદેશી કંધના સંબંધમાં પણ સમજવું. એજ વાત'जइ एगवन्ने एवं एगवन्नदुवन्नतिवन्ना जहा छप्पएसियस्स' मा सूत्रपाश्री સમજાવ્યું છે. જે તે સાત પ્રદેશવાળે સ્કંધ એક વર્ણવાળો હોય છે. એમ જ કહેવામાં આવે તે આ સામાન્ય કથનમાં કે ઈવાર તે કાળાવવાળ પણ હોય છે. કોઈવાર તે નીલવર્ણવાળે હોઈ શકે છે. કેઈવાર લાલવર્ણવાળે પણ હોઈ શકે છે. કેઈવાર પીળાવર્ણવાળે પણ હોય છે. અને કે ઇવાર સફેદવર્ણવા પણ હોય છે. આ રીતે અસગી ૫ પાંચ અંગે અહિયાં થાય છે. જે તે બે વર્ષોવાળે હોય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२६
भगवतीसूत्रे कालच नीलाश्च २ स्यात् कालाश्व नीलश्च ३, स्थात् कालाश्च नीलाच ४ । 'स्यात् कालच लोहितश्च' अत्रापि चत्वारो भङ्गाः करणीयाः एकत्वानेकत्वाभ्याम् ४ । कृष्णवर्ण और नीलवर्ण वाला भी हो सकता है १, अथवा कदाचित् यह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में-छह प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला भी हो सकता है २ अथवा-कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में-छह प्रदेशों में कृष्णवर्ण और एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला भी हो सकता है ३, अथवा वह अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला और दूसरे अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला भी हो सकता है ४ ये चार भंग कृष्ण और नीलवर्णों के योग में उनकी एकता और अनेकता को लेकर हुए हैं ऐसा जानना चाहिये, अब कृष्ण और लोहित वर्ण के योग से इसी प्रकार के ४ भंग उनकी एकता और अनेकता को लेकर जो होते है वे इस प्रकार से हैं-कदाचित् वह कृष्णवर्ण वाला और लोहितवर्ण घाला भी हो सकता है १ अथवा कदाचित् वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है २ अथवा-कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला और एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है ३ अथवा अनेक प्रदेशों में वह कृष्णवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता છે એમ જ્યારે કહેવામાં આવે ત્યારે આ બે વર્ણ સંબંધી સામાન્ય કથનમાં તે કઈવાર કાળાવણું અને નીલવર્ણવા પણ હોય છે. ૧ અથવા કોઈવાર તે એક પ્રદેશમાં કાળાવ વાળે અને અનેક પ્રદેશોમાં-છ પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે પણ થઈ શકે છે. ૨ અથવા કે ઈરાર તે પ્રદેશોમાં કાળા વર્ણવાળો અને એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે પણ હોય છે. ૩ અથવા તે અનેક પ્રદેશમાં કાળાવણ વાળે અને બીજા અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે હોઈ શકે છે. આ ચાર ભાગે કાળા અને નીલ વર્ણના વેગથી તેના એકપણું અને અનેકપણાને લઈને થયા છે તેમ સમજવું. ૪ કઈવાર તે કાળ વર્ણવાળે અને લાલવણુંવાળા હોય છે. ૧ અથવા કોઈવાર તે એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં લાલઘણુવાળે પણ હોઈ શકે છે. ૨ અથવા કદાચિત્ તે અનેક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળો અને એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. ૩ અથવા અનેક પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળે અને બીજા અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણ વાળો પણ डा छे. ४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्थ वर्णादिनि० ७२७
स्यात् कालश्च हारिद्रश्च' अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४ । स्यात् कालच शुक्लश्च' अनापि चत्वारो भङ्गाः ४ । स्थात् नीलश्च लोहितश्च' अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४, है ४ अब कृष्णवर्ण के साथ पीतवर्ण के योग से जो ४ भंग उनकी एकता और अनेकता में होते हैं वे इस प्रकार से हैं-कदाचित् वह कृष्णवर्ण वाला और पीतवर्ण वाला भी हो सकता है १, अथवा-कदा. चिन् वह एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में पीतवर्ण वाला भी हो सकता है २ अथवा-अनेक प्रदेशों में वह कृष्णवर्ण वाला
और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला भी हो सकता है ३, अथा-अनेक प्रदेशों में वह कृष्णवर्ण वाला और अनेक दूसरे प्रदेशों में यह पीलेवर्ण वाला भी हो सकता है ४ अब कृष्णवर्ण और शुक्लवर्ण के योग से जो इनके एकत्व और अनेकत्व में ४ भंग निष्पन्न होते हैं-वे इस प्रकार से हैं-कदाचित् वह कृष्णवर्ण वाला और शुक्ल वर्ण वाला भी हो सकता है १, अथवा-कदाचित् वह एकप्रदेश में कृष्णवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है २, अथवा वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला और एकप्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ३ अथवा-अनेक प्रदेशों में वह कृष्णवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ४ ये सब भंग कृष्णवर्ण की मुख्यता के साथ इतरवर्णो के योग से हुए हैं।
હવે કૃષ્ણવર્ણની સાથે પીળાવણુંના એગથી જે ચાર ભંગ તેની એકતા અને અનેકતામાં થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે. કોઈવાર તે કાળા વર્ણવાળો અને પીળા વર્ણવાળે પણ હોય છે ૧ અથવા કદાચિત્ તે એક પ્રદેશમાં કાળાવર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં પીળાવવાળ હોઈ શકે છે. ૨ અથવા અનેક પ્રદેશોમાં તે કાળાવવાળા હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં પીળાવણવાળો પણ હોઈ શકે છે. ૩ અથવા અનેક પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળ હોય છે. અને બીજા અનેક પ્રદેશોમાં તે પીળા વર્ણવાળા હોય છે. ૪
હવે કૃષ્ણવર્ણ અને સફેદવર્ણના વેગથી તેના એકપણું અને અનેકપણામાં જે ચાર ભંગ થાય છે તે બતાવે છે. કોઈવાર તે કાળા વર્ણવાળો અને સફેદ વર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. ૧ અથવા કેઈવાર તે પિતાના એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશોમાં સફેદવર્ણવાળ હોય છે. ૨ અથવા અનેક પ્રદેશમાં કાળાવવાળે અને એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. ૩ અથવા અનેક પ્રદેશોમાં તે કાળાવર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળો પણ હોઈ શકે છે. ૪ આ તમામ ભંગ કાળા વર્ણની મુખ્યતા અને બીજા વર્ણોના ગૌણપણુથી થાય છે.
હવે નીલવર્ણની મુખ્યતા અને તેની સાથે લાલ વિગેરે વર્ષોની જના श२२ सय ५२ छ १ मा प्रभारी छ-'स्यात् नीलश्च लोहितश्च' ४४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२८
भगवती सूत्रे
'स्यात् नीचच हारिद्रव' अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४, 'स्यात् नीलश्च शुक्लश्व' अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४, ' स्यात् लोहितश्व हारिद्रव' अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४, 'स्यात् अब नीलवर्ण की मुख्यता करके उसके साथ लोहित (लाल) आदि वर्णों का योग करके जो भङ्ग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं-'स्पात् नीलश्च लोहितश्च' कदाचित् वह नील और लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है १ अथवा कदाचित् वह एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है २, अथवा कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में नीले वर्ण वाला और एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है ३ अथवा वह अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला और दूसरे अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला भी हो सकता है ४, अब नीलवर्ण के साथ पीतवर्ण के योग से जो चार भंग बनते हैं-वे इस प्रकार से है अथवा वह कदाचित् नीलेवर्ण वाला और पीतवर्ण वाला भी हो सकता है १, अथवा कदाचित् वह एक प्रदेश में नीले वर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला भी हो सकता है २ अथवा अनेक प्रदेशों में वह नीलेवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला भी हो हो सकता है ३ अथवा कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला और दूसरे अनेक प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला भी हो सकता है ४ नीलवर्ण के साथ शुक्लवर्ण के योग से जो चार भंग बनते हैं - वे इस प्रकार से हैं - कदाचित् वह नीलेवर्ण वाला और शुक्लवर्ण वाला भी
-
વાર તે નીલવણુ વાળા અને લાલવણુ વાળા હોય છે. ૧ અથવા કોઇવાર તે એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા અને અનેક પ્રદેશેામાં લાલવણ વાળા પશુ હાય શકે છે. ૨ અથવા કેાઈવાર તે અનેક પ્રદેશામાં નીલવણુ વાળે અને એક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા પણ હાઈ શકે છે. ૩ અથવા–તે અનેક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળે અને અનેક પ્રદેશમાં લલત્ર વાળા પણ હાય છે.
હવે નીલવણુની સાથે પીળા વધુની ચેાજના કરવાથી જે ચાર ભંગા થાય છે તે આ પ્રમાણે છે-કેાઇવાર તે નીલવળુ વાળા અને પીળા વણુ વાળા હોય ૧ અથવા કોઈવાર એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળા અને અનેક પ્રદેશેામાં પીળાવણ વાળા હાય છે. ૨ મથવા અનેક પ્રદેશમાં તે નીલવણુ વાળે અને એક પ્રદેશમાં પીળાવણુ વાળા પણ હાઇ શકે છે. ૩ અથવા કોઇવાર તે અનેક પ્રદેશેામાં નીલવળુ વાળા અને ખીજા અનેક પ્રદેશેામાં પીળવણુ વાળા હોય છે. ૪
હુવે નીલવણ્ની સાથે સફેદ વણુને યાજીને જે ૪ ચાર ભગા થાય મતાવવામાં આવે છે. કોઈવાર નીલવર્ણવાળા અને સફેદ વર્ણવાળા પશુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
mom
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७२९ लोहितश्च शुक्लश्च' अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४, 'स्यात् पीतश्च शुक्लश्च' अत्रायि चत्वारो भंगाः ४, एवमेते दश द्विकसं योगा भंगा भवन्ति, तेषां चतुःसंख्यया हो सकता है १ अथवा-कदाचित् वह एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में वह शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है २, अथवा-अनेक प्रदेशों में वह नीलेवर्ण वाला और एक प्रदेश में वह शुक्लवर्ण छाला भी हो सकता है ३ अथवा अनेक प्रदेशों में वह नीले. वण वाला और दूसरे अनेक प्रदेशों में वह शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ४, अब लोहितवर्ण के साथ पीतशुक्लवर्ण का योग होने से जो भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं-कदाचित् वह लोहितवर्ण वाला और पीतवर्ण वाला भी हो सकता है १, अथवा-कदाचिन् वह एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में पीनवर्ण वाला भी हो सकता है २, अथवा-कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला भी हो सकता है ३ अथवा कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और दूसरे अनेक प्रदेशों में पीतवर्ण वाला भी हो सकता है ४ इसी प्रकार लोहित और शुक्ल के संयोग में भी चार भंग कह देना चाहिये । पीतवर्ण और शुक्लवर्ण के योग से जो ४ भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं-कदाचित् वह पीतवर्ण का और शुक्लवर्ण का भी हो सकता है १ अथवा-कदाचित् वह હેઈ શકે છે. ૧ અથવા કોઈવાર તે એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશોમાં સફેદવર્ણવાળ પણ હોય છે. ૨ અથવા અનેક પ્રદેશમાં નીલવણું. વાળે અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. ૩ અથવા અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદવસુંવાળ પણ હોય છે. ૪
હવે લાલ વર્ણની સાથે પીળા વણને યોજીને જે ભંગ થાય છે તે બતાવે છે-કેઈવાર તે લાલ વર્ગવાળે અને પીળા વર્ણવાળો હોય છે. ૧ અથવા કેઈવાર તે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો અને અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણન વાળે પણ હોય છે. ૨ અથવા-કઈવાર તે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અને એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળ પણ હોય છે. ૩ અથવા કે ઇવાર તે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો અને અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો પણ હોય છે. ૪ આજ રીતે લાલ વર્ણ અને સફેદવર્ણના વેગથી પણ ૪ ભંગે थाय छे.
પીળાવણ અને સફેદરણના યોગથી જે ચાર ભંગ થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે-કઈવાર તે પીળાવણુંવાળે અને સફેદ વર્ણવાળો પણ હોય છે ૧.
भ० ९२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे ज्ञणने चत्वारिंशद् भंगा भवन्तीति ४० । यदि त्रिवर्णः सप्तपदेशिकः स्कन्धस्तदा स्यात कालश्च नीलश्च लोहितश्च १, स्यात् कालच नीलश्च लोहिताश्च २, स्यात् कालश्च नीलाच लोहितश्च ३, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्चेति चतुर्थः ४ । अपने एक प्रदेश में पीतवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में शुक्लषर्ण वाला भी हो सकता है २ अथवा-अनेक प्रदेशों में यह पीतवर्ण वाला
और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला भी हो सकता है ३ अथवा-अनेक प्रदेशों में वह पीतवर्ण वाला और दूसरे भी अनेक प्रदेशों में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है ४, इस प्रकार से ये दस ट्रिक संयोगों के ४० भंग हो जाते हैं। ___ यदि वह सप्तपदेशिक स्कन्ध तीन वर्णों वाला होता है तो इस सामान्य कथन में वह-'स्थात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च' कदाचित् कृष्णवर्ण वाला, नीलवर्ण वाला और लोहितवर्ण वाला हो सकता है १ अथवा-'स्यात् कालश्च, नौलश्च लोहिताश्च' वह किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला, किसी एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला और अपने अनेक प्रदेशों में ५ प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला हो सकता है २, अथवा-स्यात् कालच, नीलाच, लोहितश्च वह अपने किसी एकप्रदेश में कृष्णवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला और किसी एकप्रदेश में लोहितवर्ण वाला हो सकता है ३, अथवा-'स्यात् कालाश्च, नीलश्च, અથવા કઈવાર તે પિતાના એક પ્રદેશમાં પીળાવવાળો અને અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ વાળ પણ હોઈ શકે છે. ૨ અથવા તે અનેક પ્રદેશોમાં પીળાવર્ણવાળો અને એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળ પણ હોઈ શકે છે. ૩ અથવા અનેક પ્રદેશોમાં તે પીળાવણુંવાળે અને અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. ૪ આ રીતે આ દશ બ્રિકસંગી ભંગના પગવાળા ૪૦ ભેગો થાય છે.
જે તે સાત પ્રદેશવાળો કંધ ત્રણ વર્ણવાળો હોય તે તે આ સામાન્ય ४थनमा म प्रभावना वाले 5 शछ.–स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च {' । १२ ते पाणी नीसा मने aaqguो छ श छ. १ ॥'स्यात् काळश्च नीलश्च लोहिताश्च २' ॥२ ते पोताना એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળ હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. અને પિતાના અનેક પ્રદેશમાં પાંચ પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળો હોય છે. ૨ અથવા 'स्यात् कालच नीलाइच लोहितच ३' ते पाताना ७ मे प्रदेशमा uqey. વાળે, અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે અને કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલવણુંવાળો હોય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तादेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७३५ एवं कालनीललोहितानां समवाये एकत्वानेकत्वाभ्यां चत्वारो भंगा भवन्ति ४, एवं कालनीलहारिद्राणां समवायादपि एकत्वानेकत्याभ्यां चत्वारो भंगा भवन्ति ४, રોહિત ૪ વા અને અને ઘરે જવળ વારા જિલી ga प्रदेश में नीलेवर्ण वाला एवं किसी एक प्रदेश में लालवर्ण वाला हो सकता है ४ इस प्रकार से ये ४ भंग काल नील और लोहित वर्गों के समवाय में उनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं । इसी प्रकार से ४ भंग काल नील और पीतवर्ण के समवाय में उनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर हो जाते है-जैसे-'स्यात् कालश्च, नीलश्च, વીત ” અથવા-ચત્ત શારણ્ય, વીર વતાર્ચ ૨, અથવા-“થાત્ વાક્ય, નીરાશ્ચ તસ્ર રૂ, ગણવા-“ઘાત જાત્રાચ, નીચ્ય, જીત છે इसी प्रकार से काल नील और शुक्ल इन वर्गों के समवाय में उनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हो जाते हैं जैसे-'स्यात् कालश्च, ની સુવરશ્ન ?' અથવા “પાત દારૂ, નીરૂ, ચાર ?
છે. ૩ અથવા “રાત હાફર, નીસ્ટરૂઢોહિતરૂ, ૪, તે પિતાના અનેક પ્રદે. શેમાં કાળા વર્ણવાળે હેય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે અને કેઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે છે ૪. આ ૪ ચાર અંગે કાળાવ નીલવર્ણ અને લાલવના સંબંધથી તેને એકત્ર અને અનેકત્વને લઈને થયા છે. એ જ પ્રમાણે કાળાવર્ણ, નીલવર્ણ અને પીળાવર્ણના સાગથી તેના એકપણ અને અનેકપણાથી થાય છે. જેમ કે “ઘા જાફર નીરૂર પtતરર ?” કઈવાર તે કાળાવણું વાળે હાય છે. કેઈવાર તે નીલવર્ણવાળા હોય છે. અને કોઈવાર પીળા વર્ણવાળો હોય છે. ૧ “હાર જાજરૂર ની જરૂર પસારૂ ર” અથવા કેઈએક પ્રદેશમાં તે કાળાવર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળે હોય છે. ૨ અથ–સ્થાત્ વાર રીસ્ટારૂ પીત' કોઈ એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે હેય છે. તથા કઈ એકપ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે હેય છે. ૩ અથવા “ચાતુ જાહાર નૌરફ ઊતર અનેક પ્રદેશમાં તે કાળાવ વાળો હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે હોય છે. અને કે ઈ એકપદેશમાં પીળાવર્ણવાળે હોય છે. ૪
હવે કાળાવણે નીલવર્ણ અને સફેદ વર્ણના સાગથી તેને એકપણ અને અનેકપણથી ૪ ચાર ભંગ થાય છે તે બતાવવામાં આવે છે.-ચાર #ાહરૂર નજર ગુજર' કેઈવાર તે ક ળ વર્ણવાળ હોય છે. કોઈ વાર નીલવર્ણવાળ હોય છે. અને કેઈવાર પીળાવવાળ હોય છે. ૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३२
भगवतीसूत्रे
तथा कालनीलशुक्लानां समवायादपि चत्वारो भंगा भवन्ति ४, तथा कालको हितहारिद्राणां समवायादपि चत्वारो भंगा भान्ति ४, तथा काललोहितशुक्लानां समवायादपि चत्वारो भङ्गा भवन्ति, ४, तथा कालपीतशुक्लानां समवायादपि चत्वारो भङ्गा भवन्ति ४, ता नीललोहितहारिद्राणां समवायादपि चत्वारो भंगा भवन्ति ४, तथा नीललोहित शुक्लानामपि समवायात् चत्वारो भंगा भवन्ति ४, तथा नीलहारिद्रशुक्लानां समवायादपि चत्वारो भंगा भवन्ति ४, तथा लोहितहारिद्रशुक्लानां संयोगादपि चत्वारो भंगा भवन्ति ४, तदेवं अथवा-'स्यात् कालश्च, नीलाइच, शुक्लश्च३' अथवा-'स्यात् कालाश्च, नीलश्च, शुक्लश्च ४' इसी प्रकार काल, पीत और शुक्ल इन वर्गों के समवाय में उनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हो जाते हैं, हैं तथा नील, लोहित और पीत इनके समवाय में उनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हो जाते हैं तथा-नील, लोहित और शुक्ल इस वर्गों के समवाय में भी इनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हो जाते हैं तथा-नील, हारिद्र और शुक्ल इन वर्गों के समवाय में भी इनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हो जाते हैं तथालोहित, हारिद्र शुक्ल इन तीन वर्गों के समवाय में भी इनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग हो जाते हैं, इस प्रकार इन दश त्रिकों अथवा 'स्यात् कालश्च नीलश्च शुक्लाश्च' 12 प्रदेशमा १४ा। डाय છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળ હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ पाय हाय छे. २ अथवा स्यात् कालश्च नीलाइच शुक्लश्च' से शमा તે કાળા વર્ણવાળે હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં ની લવર્ણવાળે હે ય છે. કોઈએક प्रदेशमा स३४१ वाणा डाय छे. 3 अथवा 'स्यात् कालाइच नीलश्च शुक्लन्च' અનેક પ્રદેશમાં તે કાળાપર્ણ વાળ હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળે હોય છે. અને કઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળા હોય છે. ૪ આજ પ્રમાણે કાળાવર્ણ પીળાવણ અને સફેદ વર્ણના સંગથી તેના એકપણુ અને અનેકપણામાં ૪ ભંગ થાય છે. તેમજ નીલવર્ણ, લાલવણું અને પીળાવના સાગથી તેના એકપણું અને અનેકપણામાં ચાર ભંગે થાય છે. તથા નીલવર્ણ, લાલવણું અને સફેદ વર્ણના સંગથી પણ તેના એકપણું અને અનેપણામાં ૪ ભેગો થાય છે. તેમજ નીલવર્ણ, પીળાવણું અને સફેદરણ ના સંગથી તેના એકપણું અને અનેકપણાથી ૪ ચાર ભંગ થાય છે. તેવી જ રીતે લાલવર્ણ, પીળાવણું અને સફેદ વર્ણના સંગથી તેના એકપણું અને અનેકપણમાં ૪ ચાર ભંગ થાય છે, આ રીતે આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७३३ दश त्रिकसंयोगा भंगाः, तेषामे कैकसंयोगे सति चत्वारिंशद् भंगा भवन्तीति ४० ।। तथा च सप्तमदेशिकस्कन्धेऽपि चतुःषदेशिकस्कन्धवदेव एक-द्वि-त्रिवर्णसंबन्धमाश्रित्य भंगव्यवस्था करणीया। 'जइ चउबन्ने' यदि चतुर्वर्णः सप्तमदेशिका स्कन्धस्तदा 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिद्दए य १' स्यात् कारश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्चेति चतुर्वर्णघटितः प्रथमो भंगः १, 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदगा य २' स्यात् कालश्च नौलश्च लोहितश्च हारिद्राथेति चरमे बहुत्वं प्रथमद्वितीयतृतीयेषु एकत्वमाश्रित्य द्वितीयो भंगः २, सिय. के ४-४ भंग होने से ४० भंग होते हैं तथा सप्तप्रदेशिक स्कन्ध में षद् प्रदेशिक स्कन्ध की तरह ही एक, दो और तीन वर्गों के सम्बन्ध को लेकर भङ्ग व्यवस्था करनी चाहिए। जो कि ८० बनते हैं । _ 'जइ चवन्ने यदि वह सप्तपदेशिक स्कन्ध चार वर्णों वाला होता है तब वह-सिय कालए थ, नीलए य, लोहियए य, हालिहए य १' कदाचित् कृष्णवर्ण वाला, नीलवर्ण वाला, लोहितवर्ण वाला और पीन. वर्ण वाला हो सकता है १ या 'सिय काल ए य, नीलए य, लोहियए य हालिहगा य २' वह अपने किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला, किसी एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला, किसी एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में चार प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला हो सकता है २ यहाँ चतुर्थ पद में बहुत्व और प्रथम, द्वितीय एवं तृतीय पद में एकस्व દશ ત્રિકના ૪-૪ ચાર-ચાર બંગે થવાથી ૪૦ ચાળીસ ભંગ થાય છે. તથા આ સાત પ્રદેશવાળા સ્કધમાં એકવણું, બે વર્યું અને ત્રણેના સંબંધને લઈને ભંગનો પ્રકાર કહે. જે ૮૦ બને છે.
__ 'जइ च उवण्णे' ने ते सात प्रदेश. २४५ २.२ पाया जाय तो तमाशते यारवाणेवणे श छे-खिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए य १' वार जाप वा डाय छ वा२ नीव गाणे डाय छ કે ઇવાર લાલ વર્ણવાળો હોય છે અને કેઈવાર પીળા વર્ણવાળો પણ હોય છે. આ પહેલે
छ. १ 'सिय कालर य, नीलए य, लोहियए य, हालिहगा यर' ते पोताना એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે હેય છે. કેઈ એકપ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલવણુંવાળે હાય છે તથા અનેક પ્રદેશોમાં–ચારપ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળે હેપ છે. આ બીજો ભંગ છે. ૨ અહિયાં ચોથા પદમાં બહ. વચનને પ્રવેશ કરીને મહત્વની વિસા કરી છે. તથા પહેલા, બીજા અને श्री ५i पानी विक्षायी मेयनने। प्रये ॥ यो छ. 'सिय कालप
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३४
भगवती सूत्रे
कालर य नीलए य लोहियगा य हालिदए य' ३' स्यात् कालश्व नीलव लोहिताच हाद्रिश्रेति उपान्त्ये बहुवचनं शेषेषु एकवचनमाश्रित्य तृतीयो मंगः ३, 'एवमेष चक्क मोगेणं पन्नरसभंगा भाणियन्त्रा' एत्रमेते चतुष्कसंयोगेन वर्णानां पञ्चकत्वेन पञ्चदश गंगा मणितव्याः कियत्पर्यन्तं भणितव्याः १ तत्राह - 'जाय ' इत्यादि, 'जाव सिय कालगा य नीलगाय लोहियगा य हालिए य १५' यात् tara stotra atara लोहिताश्र हारिद्रवेति पञ्चदश पर्यन्तं भंगा भणिवण्याः,
की विवक्षा हुई है २ - सिय कालए य, नीलए य, लोहिया य, हालि ६ए य' वह अपने किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला, किसी एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला हो सकता है ३ यह तृतीय भंग तृतीय पद में बहुवचन और शेषपदों में एकवचन लेकर हुआ है ३, 'एवमेए चक्क संजोगेणं पन्नरसभंगा भाणिकवा' इस प्रकार ये चतुष्क संयोग में, वर्णों के पांच होने से १५ भंग कहना चाहिये पन्द्रहवां भंग 'जाब सिय कालगाय, नीलगाय, लोहिया य, हालिद्दए य' यह है - इसके अनु. सार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीले वर्ण वाला हो सकता है यहां अनेक प्रदेशों से दो प्रदेश गृहीत हुए हैं। इनमें सूत्रकार ने स्वयं प्रथम द्वितीय तृतीय और अन्तिम १५ वां इन
य नीर य, लोहिया य, हालिदा य३' ते पोताना अर्थ प्रदेशमां डाणा વધુ વાળા, કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલવણુ વાળે અનેક પ્રદેશેામાં ચાર પ્રદેશામાં લાલ વાળે અને એક પ્રદેશમાં પીળાવ વાળા હાય છે. આ ત્રીજા ભંગના ત્રીજા પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદોમાં એકવચનને પ્રયેળ થયેા છે. 'पत्र मेए चउकसं जोगेण पन्नरसभंगा भाणियन्त्रा' या रीते सात प्रदेशવાળા સ્કંધમાં ચાર સયાગી પંદર ભંગા પાંચ વર્ણીને લઇને થાય છે. પંદરમે ભગ આ પ્રમાણે છે—
'जाव सिय कालगाय, नीलगा य लोहियगा य, हालिए य' मा प्रभा છે. તે પેાતાના અનેક પ્રદેશોમાં કાળાવણુ વાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશેામાં નીલ વણુ વાળા હૈય છે. અનેકપ્રદેશોમાં લાલવણુ વાળે! હાય છે. તથા કાઈ એક પ્રદેશમાં પીળાવણ વાળા હેાય છે. આ લગેમાં અનેક પ્રદેશ કહેવાથી ખમ્મે પ્રદેશ લેવાના છે. આ પંદર ભંગામાં સૂત્રકારે પાતે પહેલેા, ખીજ્ર, ત્રીજ્ર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचद्रिका टीका श०२० ३०५ ०५ सप्तप्रदेशिक स्कन्धस्य वर्णादिनि० ७३५
तत्र प्रथमद्वितीयतृतीयभंगास्तथा पञ्चदशात्मकान्तिमभंगो मूले कथित एव, अवशिष्टान् मध्यमवर्त्तिन एकादश भंगाः प्रदर्श्यन्ते - तथाहि 'सिय कालए य नोलए य लोहियगा य हालिएगा य ४, . सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हालिए य ५ सिय कालए य नीलगाय लोहियए य हालिहगा य ६, सिय कालए
चार भङ्गों को तो यहां प्रकट ही कर दिया है बाकी के जो मध्यवर्ती ११ भंग और हैं वे इस प्रकार से हैं- 'सिय कालए य, नीलए य लोहिगाय, हालिगा ४' वह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला, एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला हो सकता है ४ यह चतुर्थ भंग है इसमें तृतीय और चतुर्थ पद में बहुवचन एवं प्रथम द्वितीय पद में एकत्व विवक्षित हुआ है ४, 'सिय कालए य, नीलगाय, लोहियए य, हालिद्दए य५' यह पांचवां भंग है इसके अनुसार वह अपने किसी एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला, किसी एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला और किसी एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला हो सकता है इस भंग में द्वितीय पद में बहुवचन और शेष तीन पर्दों में एकवचन विवक्षित हुआ हैं ५ 'सिय कालए य, नीलगाय, लोहियए य हालिद्दगा य ६' यह छट्ठा भंग है, इसके अनुसार वह अपने किसी एक प्रदेश में
તથા છેલ્લા પદરમા એમ ચાર ચાર ભંગા સૂત્રમાં ખતાવ્યા છે. જે અહિં મતાવવામાં આવ્યા છે, તેની મધ્યમાં રહેલા બાકીના ૧૧ અગિયાર ભગા जील छे. ते या प्रमाणे मतावे छे. 'सिय कालए य, नीउर य, लोहिया य हालिगा य ४' ते पोताना अर्थ ये प्रदेशमां अजाववाणो होय छे, ध એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા હાય છે તથા અનેક પ્રદેશામાં પીળા વણુ વાળા હોય છે. આ ચેાથે લોંગ છે. એ ભગમાં ત્રીજુ અને ચેક્ષુ' પદ અહુવચનથી કહ્યું છે. તથા પહેલું અને બીજુ પદ એકપણાની विवक्षार्थी वयनथी छु छे. 'सिय कालए य, नीलगाय, लोहियए य हालिद्दए य५' તે કોઈવાર પેાતાના એકપ્રદેશમાં કાળાવણુ વાળો હાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં નીલવણું વાળા હોય છે. કેઈએક પ્રદેશમાં લાલવણુ વાળા અને કાઇ એકપ્રદેશમાં પીળાવ વાળા હાય છે, આ ભંગનાં ખીજા પદમાં બહુપણાની વિવક્ષાથી બહુવચનથી કહેલ છે. તથા બાકીના ત્રણે પદે એકપણાની વિક્ષાથી એક વચનથી उद्या छे. आ पाया लौंग छे. 'सिय काळए य, नीलगाय, लोहियए य, हालिगाय ६' ते पोताना अर्ध : अहेशमां अणावार्थ वाणी ने अहेशोभां नीत
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३६
भगवतीसूत्रे य नीलगा य लोहियगा य हालिद्दए य ७, सिय कालए य नीलगा य लोहियगा य हालिदगा य ८, सिय कालगा य नीलए य लोहियए हालिद्दए य ९, सिय कृष्णवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला, किसी एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला हो सकता है इस भंग में द्वितीयपद में और चतुर्थपद में बहुवचन और शेषपदों में एकवचन विवक्षित हुआ है ६, 'सिय कालए य नीलगाय, लोहियगा य, हालिहए य ७' यह सातवां भंग है इसके अनुसार वह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला हो सकता है, इस भंग में द्वितीय एवं तृतीय पद में बहुवचन और शेष पदों मे एकवचन विवक्षित हुआ है 'सिय कालए य नीलगा य, लोहियगा य, हालिद्दगा य८' यह आठवां भंग है इसके अनुसार वह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में नीलेवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला हो सकता है इस आठवें भंग में द्वितीय, तृतीय और चतुर्थ इन पदों में बहुवचन और प्रथम पद में एकवचन विवक्षित हुआ है 'सिय कालगा य, नीलए य, लोहियए य, हालिहए य ९' यह नौवां भंग है इसके વર્ણવાળે કંઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા તથા અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણ વાળો હોઈ શકે છે. આ ભંગમાં બીજા અને ચોથા પદમાં બહુ પણાની વિવક્ષાથી બહુવચનને પ્રયોગ કર્યો છે તથા પહેલા અને ત્રીજા પદમાં એકપણુની વિવક્ષાથી એકવચનથી કહ્યા છે. આ રીતે આ છો ભંગ છે. ૬ "मिय कालए य, नीलगा य, लोहियगा य,इालिद्दए य ७' ते पाताना प्रशमi કાળા વર્ણવાળે હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં નીલ વર્ણવાળ તથા અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણ વાળો હોય છે. તથા કઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે હોય છે. આ ભંગમાં બીજા અને ત્રીજા પદમાં બહુપણાની વિવક્ષાથી બહવચન તથા પહેલા અને ચોથા પદમાં એકપણાની વિવક્ષાથી એકવચનથી કહેલ छ. से शते मा सातमी म छे,७ सिय कालए य, नीलगा य, लोहियगा य, हालिहगा यतपाताना 52 प्रदेशमा वाण हाय छे. मन પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં લાલ વર્ણવાળે હેય છે. તથા અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. મા ભંગમાં બીજ, ત્રીજુ અને ચોથુ પદ બહુપણાની વિવક્ષાથી બહુવચનથી કહ્યું છે, પહેલું પદ એકવચનથી કહ્યું छ मे शत मा माम! म छ. ८ 'सिय कालगा य, नीलए य, लोहियए य,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ १०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७३७ कालगा य नीलए य लोहियए य हालिदगा य १०, सिप कालगा य नीलए य लोहियगा य हालिहए य ११, 'सिय कालगा य नीलए य लोहियगा य हालि अनुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला, एक प्रदेश में नीले वर्ण वाला, एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला हो सकता है इस नौवें भंग में प्रथम पद में बहुवचन और शेष. पदों में एकवचन विवक्षित हुआ है 'लिय कालगाय, नीलए य, लोहि. यए य, हालिद्दगा घ १०' यह १० वा भंग है, इसके अनुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला, एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला, एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला, और अनेक प्रदेशों में पीलेवर्ण वाला हो सकता है इस भंग में प्रथम और अन्तिमपद में बहुवचन विवक्षित हुआ है शेषपदों में एकवचन का प्रयोग हुआ हैं 'सिय कालगा य नीलए य, लोहियगा य, हालिहए य ११' यह ११ वां भंग है, इसकी मान्यतानुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला, एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला और एक प्रदेश में पीछे वर्ण वाला हो सकता है, इस भंग में प्रथम पद में और तृतीयपद में बहुवचन एवं शेषपदों में एकवचन विवक्षित हुआ है 'सिय कालगा य. नीलए य हालिहगा य ९' चाताना भने प्रदेशमा अा वा डाय छे. 15 એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વણવાળે હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. આ ભંગમાં પહેલું પદ બહુવચનથી તથા બીજુ ત્રીજુ અને ચોથું પદ એકવચનથી કહ્યું छे. मानवी छ. ८ 'सिय कालगा य, नीलए य, लोहियए य, हालिगा य १०' तपताना भने प्रदेशमा ४ १ वाले डाय छ र એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળ હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા અને ચોથા પદમાં બહુપણાની વિવક્ષાથી બહુવચનને પ્રયોગ કર્યો છે તથા બીજા અને ત્રીજા પદમાં એકપણાની વિવક્ષાથી એકવચનને પ્રગ કર્યો છે.
॥ शत ॥ सभी छे १० 'सिय कालगा य, नीलए य, लोहियगा य, हालिहए य११ ते पाताना मने प्रदेशमi go पाय छे. પ્રદેશમાં નીલ વર્ણ વાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળ હોય છે. તથા એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળ હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા પદમાં અને ત્રીજા પદમાં બહુવચન અને તથા બીજા અને ચોથા પદમાં એકવચનનો प्रयोग ये छ. या मशियारमा छे. ११ 'सिय कालगा य, नीलए य,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
He
भगवतीं सूत्रे
सिय
गाय १२, सिप कालगा य नीलगा य लोहियए य हालिए य १३, कालगा य नीलगाय लोहियए य हालिगा य १४' छाया - स्यात् कालच नीलव लोहिताश्व हारिद्राचेति चतुर्थ : ४, स्यात् कालव नीलाच लोहितव हारिद्रश्रेति पञ्चमः ५, स्यात् कालश्च नीलच लोहिलच दारिद्राश्वेति पष्ठः ६ स्यात् कालव नीलाच लोहिताय दारिद्रश्चेति सप्त: ७ स्यात् कालव नीलाच लोहिताथ हारिद्राति अमः ८, स्यात् कालाश्च नीलश्व लोहितश्न हारिद्रथेति नवमः ९, स्यात् कालाच नीलश्च लोहितश्व दारिद्राचेति दशमः १०. स्यात् काला इव नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्चेति एकादशः ११, स्यात् काला नीटश्च लोहिताश्व हारिद्राश्वेति द्वादशः १२, स्यात् कालाश्च नीलाश्व लोहितश्च हारिद्रश्चेति त्रयोदशः १३, स्यात्
लोहिया य हालिहगा य १२' यह १२ वां भंग है इसके अनुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला, एक प्रदेश में नीलेवर्ण वाला, अनेक प्रदेशों में लोहितवर्ण वाला एवं अनेक प्रदेशों में पीछेवर्ण वाला हो सकता है इस भंग में प्रथम पद में तृतीय पद में और चतुर्थपद में बहुबचन हुआ है और द्वितीय पद में एकवचन हुआ है 'सिय कालगा य, नीलगाय, लोहियए य हालिए य १३ ' यह १३ वां भंग है इसके अनुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्णवर्ण वाला, अनेक प्रदेश में नीलवर्ण वाला, एक प्रदेश में लोहितवर्ण वाला, और एक प्रदेश में पीलेवर्ण वाला हो सकना है इस भंग में प्रथम और द्वितीय पद में बहुवचन और शेषपर्दों में एकवचन विवक्षित हुआ है 'सिय कालगा
लोहिया य, हालिहगा य १२' ते पोताना भने अहेशोभां अजा वर्षावाणी હાય છે. એક પ્રદેશમાં નીલ વણુવાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલ વણુવર્ણવાળા હૈય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા હોય છે. આ ભંગના પહેલા, ત્રીજા, અને ચેાથા પદમાં બહુપણુની વિક્ષાથી મહુવચનને પ્રત્યેાગ કર્યાં છે તથા બીજા પદ્મમાં એકવચનના પ્રયાગ કર્યાં છે. આ ખારમે लौंग छे १२ ‘१स्त्रय कालगा य, नीलगाय, लोहियए य, हालिए य १३' ते પેાતાના અનેક પ્રદેશમાં કાળા વધુ વાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં નીલ વર્ણવાળા હાય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વધુ વાળા હાય છે. અને એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળા હાય છે. આ ભંગમાં પહેલા અને બીજા પદમાં અડુપણાની વિવક્ષાથી બહુવચન તથા ત્રીજા અને ચાથા પદમાં એકપણાની વિવક્ષાથી એકવચનના પ્રયાગ કર્યાં છે, એ રીતે આ તેરમે ભ‘ગ છે. ૧૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७३९ कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्राश्चेति चतुर्दशः १४, इति । एवमे ते सप्तमदेशिक स्कन्धे चतुष्कसंगोगे वर्णविषये पञ्चदश भङ्गा भवन्ति, 'सधमेए पंव सत्तरि भंगा भवंति' सर्वे एते पश्चसप्ततिभंगा ७५ भवन्ति । कासनीललोहितहारिद्राणां समुदायेन पञ्चदश भंगाः कथिताः १५ । एवमेव कालनीललोहितशुक्लानां समु. दायेनापि पश्चदश मङ्गा भान्ति १५, तथा काल नीलहारिद्रशुक्लानां समुदाये. नापि पश्चदश भङ्गा भवन्नि १५, तथा काललोहितहारिद्रशुक्लानां समुदायेनापि पञ्चदश भङ्गा भवन्ति १५, तथा नीललोहितहारिद्रशुक्लानां समुदायेनापि पश्चदशभङ्गा भवन्ति १५, इति पञ्चदशानां पञ्चसंख्यया गुणने पञ्चसप्ततिभङ्गा भवतीति । य नीलगा य, लोहियए य, हालिदगा य १४' यह १४ वा भंग है इसके अनुसार इसके अनेक प्रदेश कृष्णवर्ण वाले, अनेक प्रदेश नीलेवर्णवाले एक प्रदेश लोहितवर्ण वाला और अनेक प्रदेश पीलेवर्ण वाला हो सकता है। यह चौदहवां भंग है, पन्द्रहवां भंग मूल में कह दिया गया है। इस प्रकार के ये १५ भंग चतुर्वर्ण के योग में सप्तप्रदेशिक स्कन्ध में हुए हैं 'सव्वमेए पंचसत्तरि भंगा भवनि' कुल मिलाकर यहां ७५ भंग होते हैं, काल, नील, लोहित और हारिद्र इन चार वर्णों के योग से जो ये १५ भंग हुए हैं वे तो स्पष्ट ही हैं इसी प्रकार के १५ भंग काल, नील, लोहित, शुक्ल इन वर्गों के संयोग से भी होते हैं तथा १५ ही भंग काल, नील, हारिद्र, शुक्ल इन वर्गों के समुदाय से भी होते हैं तथा-काल, लोहित, हारिद्र शुक्ल इनके संयोग से भी 'सिय कालगा य, नीलगा य, लोहियए य, हलिहगा य१४' ते पोताना मन પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળ હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળા હોય છે. એ રીતે આ ચૌદમો ભંગ છે ૧૫ મે જંગ પહેલા જ કહ્યો છે. આ રીતે આ ૧૫ પંદર ભંગ ચાર વર્ગના રોગમાં સાત પ્રદેશવાળા સ્કંધના થયા છે. 'सध्यमेर पंचसत्तरि भंगा भवंति' ! सातशी १४चना मधीस પ પતેર ભેગો થાય છે, કાળાવ, નીલવણ, લાલવણ અને પીળા વર્ણ આ ચાર વર્ણોને ભેગથી જે ૧૫ પંદર ભેગો થાય છે. તે ઉપર બતાવવામાં આવ્યા છે. એ જ રીતે કાળા, નીલ, લાલ અને સફેદ વર્ણના વેગથી પણ પંદર ભંગ થાય છે. તથા કાળા, નલ, પીળા, અને સફેદ એ ચાર વર્ણોના
ગથી પણ ૧૫ પંદર ભંગ થાય છે. તથા કાળા, લાલ, પીળા અને સફેદ વર્ણના વેગથી પણ ૧૫ પંદર ગો થાય છે. તથા નીલ, લાલ, પીળા,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४०
भगवतीसूत्रे 'जइ पंचवन्ने' यदि पश्चवर्णः सप्तमदेशिकः स्कन्धस्तदा-'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिद्दए य मुकिल्लए य १' स्यात् कालश्व नीलश्च लोहितश्च हारिदश्च शुक्लश्चेति प्रथमो भङ्गः १, सर्वत्रैकवचनान्तः । 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिद्दए य सुकिल्लगा य २' स्यात् कालश्व नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति चरमबहुवचनः शेषेकवचनान्तो द्वितीयो भङ्गः २। 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिद्दगा य मुकिल्लए य ३' स्यात् कालश्च नीलश्च १५ भंग होते हैं, एवं नील, लोहित, हारिद्र शुक्ल इनके संयोग से भी १५ भंग होते हैं अतः १५४५-७५ सष भंग हो जाते हैं।। ___'जइ पंचवन्ने' यदि वह पंचप्रदेशिक स्कन्ध पांच वर्णों वाला होता है तो-सिय कालए थ, नीलए य, लोहियए य, हालिहए य, सुकिल्लए य १" कदाचित् वह कृष्ण वर्णवाला, नीले वर्णवाला, लोहितवर्णवाला पीले वर्णवाला और शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १ इसमें सर्वत्र एक वचनान्त का ही प्रयोग हुभा है 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियए य, हालिइए य, सुकिल्लगा य २' अथवा-वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्ण वाला, एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश में पीले वर्ण वाला और अनेक प्रदेशों में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है, इस द्वितीय भङ्ग में अन्तिमपद बहुवचनान्त हुआ है और शेषपद एकवचनान्त हैं 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियए य, અને સફેદ આ ચારે વર્ણના યોગથી પણ પંદર ૧૫ ભંગ થાય છે. એ રીતે ૧૫૪=૭૫ કુલ પંચોતેર ભેગા થાય છે.
'जइ पंचवन्ने' २ ते सात प्रदेशवाणी २४५ पाय पवाय तो प्रभान पाय पविणे छे. 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियए य, हालिद्दर य, सुकिल्लए य१' वा२ ते ४ वाणे डाय छे. २ નીલ વર્ણ વાળા હોય છે. કેઈવાર લાલવણુંવાળ હોય છે. કેઈવાર પીળા વર્ણવાળે હોય છે. તથા કેઈવાર સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. આ પહેલા मम मा पहोमा मेयननी प्रयोग थय। छे. 'सिय कालए य, नीलए
य, लोहियए य, हालिहए य, सुकिल्लगा य २' मा त पोताना પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળો, એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળ એક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળ હોય છે. એક પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. આ બીજા ભંગમાં છેલ્લું પદ બડ્રવચનાઃ છે. અને मीना पह। मेवयनवा छ. २ 'सिय काउए य, नीलए य,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७४१ लोहितश्च हारिद्राश्व शुक्लश्चेति उपान्त्यवहुवचनः शेषैकवचनस्तृतीयो भङ्गः ३, 'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदगा य मुकिल्लगा य४' स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्व शुक्लाश्चेति उपान्त्यान्तिमयोबहुवचनान्तता, शेषेषु एकवचनान्ततामाश्रित्य चतुर्थों भङ्गः४, 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिइए य सुकिल्लए य५' स्यात् कालश्व नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्ल श्चेति तृतीयस्य बहुवचनान्ततां, शेषाणामेक वचनान्ततामाश्रित्य पञ्चमो भङ्गः ५, हालिदगा य सुकिल्लए य ३' यह तृतीय भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीत वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ३ इस भंग में चतुर्थ पद बहुवचनान्त और शेषपद एकवचनान्त हुवे हैं 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियए य, हालिदगा य सुकिल्लगा य ४' यह चतुर्थ भंग है इस भंग के अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्ण वाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्लवर्ण वाले होते हैं ४ इस भंग में चतुर्थपद और पंचमपद में बहुवचन किया है और शेषपदो में एकवचन किया है 'सिय कालए नीलए लोहियगा य, हालिद्दए य सुकिल्लए य५' यह पंचम भंग है इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्णवर्ण वाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णलोहियए य हालिहगा य सुकिल्लए य ३' तन मे प्रदेश ७ १५°ागा साय છે. એક પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળે હોય છે. અને અનેક પ્રદેશે પીળા વર્ણવાળા હોય છે તથા એક પ્રદેશ સફેદ વર્ણવાળો હોય છે આ ભંગમાં ચોથું પદ બહુવચનવ છું અને माहीना पह! सवयनथी ४ा छ 3 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियए य, हालिगा य सुकिल्लगा य ४' ते मे प्रदेशमा राणा हाय छे. કઈ એકપ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળ હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલવણુંવાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળ હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળા હોય છે. આ ભંગમાં ચોથું પદ અને પાંચમું પદ બહવચનથી કહ્યું છે. અને બાકીના પદમાં એકવચનને પ્રવેગ કર્યો છે. ૪ 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियगा य, हालिदए य सुकिल्लए य ५' त એકપ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળા હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલવર્ણવાળ હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४२
भगवतीसत्र 'सिय कालए य नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य सुकिल्लगा य ६' स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्व हारिद्रश्च शुक्लाश्वेति तृतीयपश्चमयोबहुवचनान्ततां शेषाणामेकवचनान्ततामाश्रित्य षष्ठो भङ्गः ३, 'सिय कालए य नीलए य लोहि. यगा य हालिदगाय सुकिल्लए य ७' स्यात् कालश्व नीलश्च लोहिताश्व हारिद्राश्च शुक्लश्चात तृतीयचतुर्थयोर्वहुवचनान्ततां शेषेषु एकवचनान्ततामाश्रित्य सप्तमो वाला हो सकता है इस भंग में तृतीयपद में बहुवचन हुपा है शेषपदों में एकवचन हुआ है 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियगा य, हालिहए य, सुकिल्लगा य ६' यह छठा भंग है इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एकप्रदेश पोले वर्णवाला, और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं। इस भंग में तृतीयपद में और अन्तिम पद में बहुवचन हुआ है और शेषपदों में एकवचन हुआ है । 'सिर कालए य, नीलए य, लोहियगा य, हालिदगा य सुकिल्ल र य ७' यह सातवां भंग है इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्णवर्ण वाला, दूसरा कोई एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीले वर्ण वाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ७, इस भंग में પીળાવર્ણવાળો હોય છે કેઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. આ ભંગના ત્રીજા પદમાં બહુવચન કહ્યું છે અને બાકીના પદે એકવચનથી सा. ५ 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियगा य, हालिद्दर य, सुकिल्लगा य ६ प्रदेशमा पाणी .य छे. प्रदेशमा नla ामे હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો હોય છે એકપ્રદેશમાં પીળા વણવાળે હેાય છે. તથા અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. આ ભંગના ત્રીજા પદ અને છેલ્લા પદમાં બહુવચનને પ્રવેશ કર્યો છે. બાકીના પદેમાં सवयनन प्रयोग ४२० छ. ६ ‘सिय कालए य, नीलए य, लोहियगा य, हालिहगा य, सुक्किल्लए य ७' तन मे प्रश ४ वाणी, भीन्न એક પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશો લાલ વર્ણવાળા, અનેક પ્રદેશો પળા વર્ણવાળા અને એક પ્રદેશ સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. આ ભંગમાં ત્રીજા અને ચોથા પદમાં બહુવચન તથા બાકીના પદમાં એકવચન કહેલ છે. ૭ 'सिय कालए य नीलगा य लोहियए य हालिद्दए य सुकिल्लए य ७' ते पाताना કઈ એક પ્રદેશમાં કાળાવણુંવાળા હોય છે. અને અનેક પ્રદેશોમાં નીલ વર્ણવાળે હેાય છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળ હોય છે. તથા એક પ્રદેશ સફેદ વર્ણવાળે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७४३ भङ्गः ७, 'सिय कालए य नीळगा य लोहियए य हा लइए य मुकिराए य ८' स्यात् कालच नीलाइव लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति द्वितीये बहुवचनान्तता शेषेषु एकवचनान्ततामाश्रित्याष्टमोमङ्गः ८ । 'सिय कालए य नीलगा य लोहियए य हालिद्दए य सुकिल्लगा य ९' स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्च पीतश्व शुक्लाइवेति द्वितीयचरमयोबहुवचनान्ततां शेषेषु एकवचनान्ततां चाश्रित्य नवमो भगः ९ । 'सिय काल र य नीलगाय लोहियए य हालिदगा य मुकिल्लए य १०' स्यात् कालश्व नील इव लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति द्वितीय चतुर्थयोर्वहुवचनान्तता तृतीय और चतुर्थ पद में बहुश्चनता और शेषपदों में एकवचनता है 'सिय कालए य नीलगा य लो हेयए य हालिहए य सु केल्लए य८' यह आठवां भंग है इसके मन्तव्यानुमार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले एक प्रदेश लोहित वर्णमाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है इस भंग में केवल द्वितीय पद में बहुवचनता और शेष पदो में एकवचनता हुई है 'सिय कालए य नीलगा य, लोहियए य, हालिहए य, सुक्किल्लगा य ९' यह नौवा भंग है इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्ण पाला एक प्रदेश पीले वर्णवाला एवं अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं ९, इस भंग में द्वितीय और पंचम पद में यहुवचनाता की गई है, शेष पदों में एकवचनता है 'सिय कालए य, नीलगाय, लोहियए य, हालिहगा य सुक्किलए य १०' यह दशवां भंग है इसके कथनानु. सार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक હોય છે. આ ભંગમાં કેવળ બીજા પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદમાં मे क्यनने प्रयास रेत छे. ८ 'सिय कालए य, नीलगा य, लोहियए य, हालिहए य, सुकिल्लगा य ९' ते ४ प्रदेशमा जाप पाणी मने प्रदेशमा નીલવર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો અને અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. આ ભંગમાં બીજા અને पायमा ५४मा महुवयन भने माडीना पहोमा सवयन त छ. ८ 'सिय कालए य, नीलगा य लोहियए य हालिहगा य सुकिल्लए य१०' तेनो प्रदेश કાળા વર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળા હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળ હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશે પીળા વર્ણવાળા અને કોઈ એક પ્રદેશ સફેદ વર્ણવાળો હોય છે, આ ભંગમાં બીજા અને ચોથા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
-------
-
---
-
-
-
--
भगवतीसूत्रे शेषेषु एकवचनान्ततां चाश्रित्य दशमो भङ्गः १०, । 'सिय कालए य नीलगा य लोहियगा य हालिदए य मुकिल्लए य११' स्यात् कालश्व नीलाच लोहिताश्च हारि द्रश्च शुक्लश्चेति द्वितीयत्तीययोबहुवचनान्ततां शेषाणामेकवचनान्ततां चाश्रित्य एकादशो भङ्गः ११, 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिद्दए य मुकि ल्लए य १२' स्यात् कालाश्च नीलच लोहितश्च हारिद्रश्व शुक्लश्चेति प्रथमस्य बहु वचनान्ततां शेषाणामेकववचनान्ततां चाश्रित्य द्वादशो भङ्गः १२ । 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिदए य सुकिल्ल गा य १३' स्यात् कालाश्च नीलश्च प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है इसमें द्वितीय पद में और चतुर्थ पद में बहुवचनता और शेषपदों में एकवचनता की गई हैं 'सिय कालए य, नीलगा य, लोहिया य, हालिद्दए य सुकिल्लए य ११' यह ग्यारहवां भंग है इसके अनुसार वह अपने एक प्रदेश में कृष्णवर्ण घाला, अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश में पीले वर्णवाला और एक प्रदेश में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है इस भंग में द्वितीय तृतीय पद में बहुवचनता और शेष. पदों में एकवचनता प्रयुक्त हुई है 'प्लिय कालगा य नीलए य लोहियए य, हालिद्दए य सुकिल्लए य' १२ यह १२वां भंग है इसके अनुसार वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला, एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश में पीले वर्णवाला
और एक प्रदेश में शुक्लवर्ण वाला हो सकता है इस भंग में प्रथम पद में बहुवचनता और शेष पदों में एकवचनता प्रयुक्त हुई है सिय ५४मा मर्डयन मने माना पहे। सवयनथी ४ा छ १० 'सिय कालए य नीलगा य, लोहियगा य, हालिद्दए य, सुक्किल्लए य११' ते पाताना से પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં નીલ વર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે કે એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો અને કઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. આ ભંગમાં બીજા અને ત્રીજા ५४मा मवयन तथा न पहोमा क्यन छ. ११ 'सिय कालगा य, नीलए य, लोहियए य हालिहए य, सुक्किल्लए य १२ ते पोताना અનેક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે, આ ભંગમાં પહેલા પહમાં બહુવચન અને पाहीना यहीमा ४वयनमा प्रयोग ध्य छे. १२ 'सिय कालगा य नीलए य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७४५ लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति प्रथमचरमयोबहुवचनान्तता शेषाणामेकवचनान्तता चाश्रित्य त्रयोदशो भङ्गः १३ । 'सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालि. इगा य सुकिल्लए य १४' स्याकालाच नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्रश्चेति प्रथमोपान्त्ययोबहुवचनान्ततां शेषाणामेकवचनान्ततां चाश्रित्य चतुर्दशो भङ्गः १४ । 'सिय कालगा य नीलए य लोहियगा य हालिदए य सुकिल्लर य १५' स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चति प्रथमतृतीययोर्बहुवचनान्ततां कालगाय, नीलए य, लोहियए य, हालिद्दए य, सुशिल्लगा य १३' यह १३ वां भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहितवर्ण वाला, एक प्रदेश हारिद्र वर्णवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्ण वाले हो सकते हैं इस भंग में प्रथम और अन्तित्र पद में बहुवचनना और शेषपदो में एकपचनता हुई है । 'सिय कालगा य, नीलर य, लोहियए य हालिद्दगा य, सुकिल्लए य १४' यह चौदहवां भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है इसमें प्रथम पद में और चतुर्थ पद में बहुवचनता की गई है और शेषपदों में एकवचनता । 'सिय कालगा य, नीलए य, लोहियगा य, हालिद्दए य, सुकिल्लए य १५' यह १५ वां भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला
लोहियए य हालिहए य सुकिल्लगा य१३ ते पाताना भने प्रदेशोभा आणा. વર્ણવાળ હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલવર્ણવાળા હોય છેતથા બીજા કેઈ પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો હોય છે. કોઈ પ્રદેશમાં પીળાવર્ણવાળો તથા અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ વર્ણવાળો હોય છે આ ભંગમાં પહેલા અને છેલા પદમાં બહુવચન તથા Isीना पहीमा वसनन प्रयोग ये छे. १३ सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिहगा य सुक्किल्लए य १४' ते पोताना मने प्रदेशमा . વર્ણવાળે કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે કોઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળે તથા એક પ્રદેશમાં સફેદવર્ણવાળો હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા પદમાં અને ચોથા પદમાં બહુચન તથા બાકીના પદમાં
वयननो प्रयास थये। छे. १४ 'सिय कालगा य नीलए य लोहियगा य हालिइए य मुक्किल्लए य १५' ते पाताना अने प्रदेशमा वाणे डाय छे. मे પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં લાલરણુંવાળો હોય છે
भ० ९४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीस्त्रे शेषाणामेकय बनान्ततां चाश्रित्य पश्चदशो मङ्गः १५ । 'सिय कालगा य नीलगा य लोहियए य हालिद्दए य सुकिल्लए य १६' स्यात् कालाच नीलाच लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लवेति प्रथम द्वितीययो हुवचनान्ततां शेष णामेक वचनान्ततां चाश्रित्य षोडशो भङ्गो १६ भवतीति । 'एए सोलसभंगा' एते पोडश भंगा भवन्ति, 'एवं सबमेर एक्का-दुयग-तियग-चउक्का-पंग संजोगेणं दो सोला भंगसया भवति' एवं सर्वे एते एक-द्विक-त्रिक-चतुष्क-पश्चकसंयोगेन द्व पोडश भङ्गशते भवतः षोडशाधिकशतद्व अपमाणा भङ्गा भान्धीति भावः । तथाहि-असंयोगिनः पञ्च भङ्गाः ५, द्विसंपोगिनश्चत्वारिंशद् भङ्गाः ४०, त्रिकसंयोगिनोऽशीतिभङ्गाः अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है इसमें प्रथमपद में और तृतीयपद में बहुवचनता और शेषपदों में एकवचनता की गई है 'सिय कालगा य, नीलगा य, लोहियए य, हालिद्दए य, सुश्किल्लए य १६' यह सोलहवां भंग है इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है इस भंग में प्रथमपद में और द्वितीय पद में बहुवचनता और शेषपदों में एकवचनता की गई है 'एए सोलस भंगा' ये सब १६ भंग हैं 'एवं सव्यमेए एक्कग-दुयग-तियग-चउक्कग-पंचग संजोगेणं दो सोला भंगसया भवंति' इस प्रकार वर्णविषयक कल भंग एक वर्ण के, एवं दो वर्गों, तीन वर्गों, चार वर्णों, एवं पांच वर्षों को मिलाकर यहाँ पर २१६ होते हैं वे इस प्रकार-एक वर्ण के असयोगी भंग ५, दो वर्गों के संयोगजन्य भंग ४०, तीन वर्गों के संयोगजन्य भंग८०, चार वर्णों के संयोगजन्य કેઇ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે તથા કોઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા અને ત્રીજા પદમાં બહુવચન અને माडीना ५मा सवयनने प्रयासों छे. १५ 'सिय कालगा य, नीलगा य, लोहियए य, हालिदए य, सुकिल्लए य १६' त पाताना मने प्रशामा કાળા વર્ણવાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણ વાળું હોય છે. એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે, અને કઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળે હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા અને બીજા પદમાં मक्यन अने माहीना पह। येषयनथी हे छे. 'एएसोलस भंगा' मारीतमा भूख से भी छे. 'एवं सव्वमेए एककग-दुयग-तियग-चउक्कग-पंचग-संजोगेणं दो सोला भंगसया भवंति' मारीत व समधी से ना मन मे पनि ત્રણ વા, ચાર વર્ણો અને પાંચ વર્ણોના કુલ ભંગો અહિંયા ૨૧૬ બસ સેળ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७४७ ८०, चतुष्कसंयोगिनः पञ्चसप्ततिर्भगाः ७५, पश्चकसंयोगिनः षोडश भङ्गाः १६, मिलित्वा षोडशाधिकशतद्वयममाणाः २१६ भङ्गाः सप्तमदेशिकस्कन्धे वर्णाश्रिता भवन्ति इति ॥ एतेषां विवरणम् अत्रैव प्रकरणे एवं द्रष्टव्यम् । 'गंधा जहा चउप्पएसियस्स गन्धा यथा चतुष्पदेशिकस्य तथाहि-यदि एकगन्धस्तदा स्यात् सुरभिगन्धः १ स्याद् दुरभिगन्धः २ यदि द्विगन्धः सप्तपदेशिका स्कन्धस्तदा स्यात् सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्च ४, संकलनया षड्गन्ध भङ्गा भवन्तीति । 'रसा भंग ७५ और पांच वर्षों के संयोगजन्य भङ्ग १६ ये सब जोडे जाने पर २१६ भंग हो जाते हैं। ___ 'गंधा जहा च उपएसियस' गंध संबंधी भंग चतुष्पदेशिक स्कन्ध के अनुरूप जानना चाहिये जैसे-यदि वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध एक गंधघाला होता है-तो वह इस कथन के अनुसार कदाचित् सुरभिगंध वाला हो सकता है या कदाचित् दुरभिगंध वाला हो सकता है इस प्रकार से यहां ये दो भंग होते हैं और यदि वह दो गंधों वाला होता है-तो इस सामान्य कथन में वह कदाचित् सुरभि गंधवाला और दुरभिगंध वाला दोनों प्रकार की गंधवाला हो सकता है इस प्रकार के इस भंग में एकत्व और अनेकत्व को लेकर ४ भंग होते हैं 'स्यात् सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्च' यह प्रथम भंग है 'स्थात् सुरभिगन्धश्च થાય છે. એક વર્ણન અસંગી ૫ પાંચ ભંગ બે વર્ગોના સંગથી થયેલ ૪૦ ચાળીસ ભંગે ત્રણ વર્ણોના સંગથી થયેલા ૮૦ એંસી અંગે ચાર વણના સંયોગથી થયેલા ૭પ ૫ ચેતેશ ભંગે તથા પાંચ વર્ણોના સંયોગથી થયેલ ૧૬ સોળ ભેગે આ બધા મળીને કુલ ૨૧૬ બસોને સેળ ભેગો થાય છે.
'गंधा जहा च उत्पएसियस' विना सोया२ प्रदेश २ मा સમજવા. જેમ કે જે તે સાત પ્રદેશ સકંધ એક ગંધવાળો હોય તે તે કેઈવાર સુગંધવાળે હોઈ શકે છે. અથવા કેઈવાર દુગધવાળો હોય છે. આ રીતે ગંધ ગુણસંબંધી અહિયાં બે ભેગો થાય છે. અને જે તે બે ગંધ વાળો હોય તે તે કઈ પ્રદેશમાં સુગંધવાળે અને કોઈ પ્રદેશમાં દુધવાળ એમ બને ગધેવાળો હોઈ શકે છે. એ રીતે આ ગંધ ગુણના ચાર ભંગ याय छे. २ मारीत छे. 'स्यात् सुरभिगन्धश्च दुरभिगन्धश्च' पा२ ते સુગંધવાળે હેય છે. અને કોઈ વાર દુર્ગધવાળે હોય છે. આ પહેલો ભંગ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४८
भगवतीसूत्रे जहा एयस्य चेष वना' रसा यथा एतस्यैव वर्णाः, यथा-स्यात् तिक्तश्च १, स्यात् कटुकश्च २, स्यात् कषायश्च ३, स्यादम्लश्च ४, स्यात् मधुरश्चेत्यसंगिनः पञ्चभङ्गाः ५। द्विकसं योगे चत्वारिंशत् रसमधिकृत्य भङ्गा भवन्ति ४०, स्यात् तिक्तश्च कटुकवेति प्रथमः १, स्यात् तिक्तश्च कट पश्चति द्वितीयः २, स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्चेति दुरभिगन्धाश्चर' यह द्वितीय भंग है 'स्यात् सुरभिगन्धाश्च दुरभिगन्धश्च' यह तृतीय भंग है 'स्यात् सुरभिगन्धाश्च दुरभिगन्धाश्च ४' यह चतुर्थ भंग है इस प्रकार यहां गंधविषयक भंग ६ हो जाते हैं । 'रसा जहा एयस्स चेव वना' इसमें रसविषयक भंग इसीके वर्णों के अनुसार हो जानना चाहिये जैसे-यदि वह एक रसवाला होता है तो इस सामान्य कथन में वह कदाचित् तिक्त रसवाला भी हो सकता है १, कदाचित् वह कटुक रसवाला भी हो सकता है २, कदाचित् वह कषाय रसवाला भी हो सकता है ३, कदाचित् वह अम्ल रसवाला भी हो सकता है ४ और कदाचित् वह मधुर रसवाला भी हो सकता है ५, इस प्रकार के ये असंयोगी ५ भंग यहां होते हैं दो रसों को आश्रित करके यहाँ ४० भंग होते हैं-यथा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च १' 'स्यात् तिक्तश्च कटवश्व छ. १ 'स्यात् सुरभिगन्धाश्च दुरभिगन्धश्च' ४२ ते मे प्रदेशमा सुगन्धવાળે તથા અનેક પ્રદેશમાં દુર્ગંધવાળો હોય છે. આ બીજો ભંગ છે. ૨ 'स्यात् सुरभिगन्धाश्च दुरभिगन्धश्च' भने प्रदेशमा सुगन्धवाणी सोय छे. અને કેઈ એક પ્રદેશમાં દુર્ગધવાળા હોય છેઆ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ 'स्यात् सुरभिगन्धाश्च दुरभिगन्धाश्च' भने प्रदेशमा सुशवाणी डाय छे. અને અનેક પ્રદેશમાં દુર્ગન્ધવાળે હેાય છે. ૪ આ ચેાથે ભંગ છે. આ રીતે અહિયાં ગંધ સંબંધી ૬ છ અંગે થાય છે.
'रसा जहा एयस्स चेव वन्ना' मा सात प्रशी मां २स समाधी ભંગ એના જ વર્ણોના ભંગ પ્રમાણે જ સમજવા જેમકે-જે તે એક રસવાળે હોય તે આ સામાન્ય કથનમાં તે કઈવાર તીખા રસવાળા હોય છે. ૧ કે ઈવાર કડવા રસવાળે પણ હોઈ શકે છે. ૨ કઈવાર તે કષાય-તરા રસવાળે પણ હોઈ શકે છે. ૩ કેઈવાર તે ખાટા રસવાળે પણ હોઈ શકે છેજ કદાચ તે મીઠા રસવાળે પણ હોઈ શકે છે. ૫ આ રીતે આ અસગી ૫ પાંચ ભંગ થાય છે. બે રસ સંબંધી અહિયાં ૪૦ ચાળીસ ભંગ થાય छ. संभ- स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च१' वार ते तीमा २सवाणे डाय छ अना२ ४४१। २सपा य छे. १ 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च २'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७९ तृतीयः ३, स्यान तिक्ताश्च कटपश्चेति चतुर्थः ४, (१) एवं तिक्तकषाययोगेऽपि चत्वारो भनाः ४, स्यातू तिक्तश्च कषायश्चेति प्रथमः १, स्यात् तिक्तश्च कषायाश्चेति द्वितीयः २, स्यात् तिक्ताश्च कषायश्चेति तृतीयः ३, स्यात् तिक्ताश्च कषायाचेति चतुर्थः ४, (२) एवं तिक्ताम्लयोरपि योगे चत्वारो भंगाः यथा-स्यात् २' 'स्या तिक्ताश्च कटुकश्च ३' 'स्थात् तिक्ताश्च कटवश्च ४ ये ४ भंग तिक्त और कटुरस के योग से होते हैं इनका तात्पर्य ऐसा है कि वह सप्तपदेशिक स्कन्ध कदाचित् तिक्त और कटुक रसवाला हो सकता है १ कदाचित् वह एक प्रदेश में तिक्त रसवाला और अनेक प्रदेशों में कटुक रसवाला हो सकता हैं २ कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में तिक्त रसवाला और एक प्रदेश में कटुक रसवाला हो सकता है ३, अथवाकदाचित् वह अपने अनेक प्रदेशों में तिक्त रसवाला और अनेक प्रदेशों में कटुक रसवाला हो सकता है ४, जिस प्रकार से ये ४ भंग तिक्त
और कटुक रस के योग में हुए हैं इसी प्रकार से ४ भंग तिक्त और कषाय रस के योग में भी करना चाहिये जैसे-'स्यात् तिक्तश्च कषा. यश्च १, 'स्यात् तिक्तश्च कषायाश्च २, 'स्यात् तिक्ताश्च कषायश्च ३, 'स्यात् तिक्ताश्च कषायाश्च ४' कदाचित् वह तिक्त और कषाय रसवाला हो सकता है १, कदाचित् वह एक प्रदेश में तिक्त रसवाला और अनेक પ્રદેશમાં તે તીખા રસવાળો હોય છે તથા અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો
य छे. २ 'स्यात् तिताश्च कटुकश्च' भने प्रदेशमा तीमा २सपाणी डाय छ. तथा ४ मे प्रदेशमा ४७१। २सवाणे डाय छे. 3 'स्यात् तिक्ताश्च कटवश्च' भनेर प्रशामा ती साणे डाय छे भने भने प्रदेशमा કડવા રસવાળો હોય છે. ૪ આ ચાર ભંગે તીખા અને કડવા રસના વેગથી થયા છે. આ કથનનું તત્પર્ય એ છે કે તે સાત પ્રદેશવાળો રjધ કેઈવાર તીખા અને કડવા રસવાળ હોઈ શકે છે તીખા અને કડવા રસ સંબંધી ૪ ચાર ભંગ જે પ્રમાણે થાય છે તે જ રીતે ૪ ચાર ભાગે તીખા અને કષય-તુરા રસના योगथी ५६५ थाय छे. रेम-'स्यात् तितश्च कषायश्चे' पार ते तीमा २सवाणा अन वा२ ४पाय-तु२२सवाणे य छ १ 'स्यात् तिक्तश्च कषायाश्च मे પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો અને અનેક પ્રદેશોમાં કષા–સુરા રસવાળું હોય છે. ૨ 'त्यात तिक्ताश्च कषायश्च' भने प्रदेशमा ते तीमा २सवाणे। डाय छे. भने ४ मे प्रदेशमा ४ाय तु२२सवाणी डाय छे 3 'स्यात् तिक्ताइच कषायाश्च' भने प्रशामा तीमा २सवाणा हाय छ भने भने प्रदेशमा કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. ૪ આજ રીતે તીખા અને ખાટા રસના ઑગથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२०
भगवतीसो तिक्तश्च अम्लच १, स्यान तिक्तश्चाग्लाश्च २, स्यात् तिक्ताचाम्लश्च ३, स्यात् तिक्त शाम्लाश्चेति चतुर्थः ४, (३) एवं तिक्तमधुरयोोंगेऽपि चत्वारो भंगाः, स्यात् तिक्तश्च मधुरश्च १, स्यात् तिक्तश्च मधुराश्च २, स्यात् तिक्ताश्च मधुरश्च ३, स्यात् तिक्त व मधुराश्चेति चतुर्थः ४ । (४) एवं कटुकषाययोोंगेऽपि चत्वारो भंगाः, प्रदेशों में कषाय रसवाला हो सकता है २ कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में तिक्त रसवाला और एक प्रदेश में कषाय रसवाला हो सकता है अथवा कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में तिक्त रसवाला और अनेक प्रदेशों में कषाय रसवाला हो सकता है इसी प्रकार से तिक्त और अम्ल रस के योग में भी ४ भंग होते हैं-यथा-'स्यात् तिक्तश्च अम्लश्च १' 'स्थात् तिक्तश्च अम्लाश्च २' स्यात् तिक्ताश्च अम्लच ३' स्यात् तिक्ताश्च अम्लाश्च ४' इन भङ्गों के अनुसार वह कदाचित् तिक्त और अम्ल हो सकता है १ कदाचित् वह एक प्रदेश में तिक्त रसवाला और अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला हो सकता है २, कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में तिक्त रसवाला और एक प्रदेश में अम्ल रसवाला हो सकता है ३, अथवा कदाचित् वह भनेक प्रदेशों में तिक्त रसवाला और अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला हो सकता है ४ इसी प्रकार से तिक्त और मधुररस के योग में भी चार भंग होते हैं-यथा-'स्यात् तिक्तश्च मधुरश्च १, 'स्यात् तिक्तश्च मधुराश्च २' 'स्थात् तिक्ताश्व मधुरश्च ३, 'स्थात् तिक्ताश्च मधुराश्च
५४ ४ या२ ला याय. 'स्यात् तिक्ताइच अम्लश्च' ।४।२ ते तीमा २सवाणे .य छ भनेवार भाटा रसवाणेय छे. १ 'स्य त् तिक्तश्च अम्लाश्च' કોઈ એક પ્રદેશમાં તે તીખા રસવાળા હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો डाय . २ 'स्थात् तिक्ताश्च अम्ल .श्च' भने प्रदेशमा ते तीमा २सवाणे डायथे. अने से प्रभात म.ट! २४१.जी .य छ. 3 'स्थान तिक्त इच अम्लच' भने। પ્રદેશોમાં તે તીખા રસવાળા હોય છે. અને અનેક પ્રદેશોમાં ખાટા રસવાળો હોય છે. ૪ આજ રીતે તીખા અને મીઠા રસના ચે ગથી પણ ૪ ચાર ભંગ थाय छे. ते म। प्रभारी छे. 'स्यात् तितश्च मधुरश्च' 8वा२ ते तीमा २४ाणे डाय छे. सन १७१२ भी। २साले डाय छे. १ 'स्यात् तिक्तश्च मधुराश्च' से प्रदेशमा त तीमा २सवाणे होय छे. मने अने: प्रशामा तभी॥ २सवाणा हाय छ. २ 'स्यात् तिक्तश्च मधुरश्च' भने: प्रदेशमा त તીખા રસવાળું હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળો હોય છે. ૩ 'स्यातू तिक्ताश्च मधुर श्च' भने प्रदेशमा त तीमा २सपाणी साय छे. भने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ५५२ स्थान कटुश्च कषायश्चति प्रथमः १, स्यात् कटुमश्च कषायाश्चेति द्वितीयः २, स्यात् कदुकाश्च कषायश्चेति तृतीयः ३, स्यात् व टुकाश्च कषायाश्च त चतुर्थः ४ । (५) एकट्यम्योर्योगेऽपि चत्वारो भंगा:-स्यात् कटुकश्चारलश्चति प्रथम: १, स्यात् कटुकश्च अम्लाश्वेति द्वितीयः २, स्यात् कटववाग्लश्चति तृतीयः ३, स्यात् ४' इन भगों के अनुसार वह कदाचित् तिक्त और मधुर भी हो सकता है, कदाचित् वह एक प्रदेश में तिक्त और अनेक प्रदेशों में मधुर हो सकता है २, कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में तिक्त और एक प्रदेश में मधुर हो सकता है ३, अथवा-कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में तिक्त रस वाला और अनेक प्रदेशों में मधुर रसवाला हो सकता है ४ इसी प्रकार से तिक्त की प्रधानता छोडकर उसके स्थान पर कटुक की प्रधा. नता करके उसके साथ कषायरस का योग में भी चार भंग धनते हैंजैसे 'स्थात् कटुकश्च कषायश्व १, स्थात् कटु कश्य कषायाश्च २, 'स्यात् कटु काश्च कषायश्च ३ 'स्थात् कटुकाश्च कषायाश्च ४' इन भंगो के अनुसार कदाचितू वह कटुक और कषाय रसवाला हो सकता है १, कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में कटुक रसवाला और अनेक प्रदेशों में कषाय रसवाला हो सकता है २, कदाचित् वह अपने अनेक प्रदेशों में कटुक रसवाला और एक प्रदेश में कषाय रसवाला हो सकता है ३, अथवा-कदाचित् अनेक प्रदेशों में वह कटुक रसवाला और अनेक प्रदेशों में कषाय रसवाला हो सकता है ४ इसी प्रकार से कटु और अम्ल के योग में भी चार भंग होते हैं-यथा 'स्थात् कटु कश्च अम्लश्चेति प्रथमः १' स्यात् कटुकश्च अम्लाश्चेति द्वितीयः २ स्यात् कटुकाश्चाम्लश्चेति અનેક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળો હોય છે. ૪ આજ રીતે કડવા રસને મુખ્ય બનાવીને તેની સાથે કષાય રસને જવાથી પણ ચાર ભંગ થાય છે ते मारीते छे. 'स्यात् कटुकश्च कपायश्च' वा२ ते ४३५॥ २सवाणे व छ. मन वार षाय-तु। २सवाणे डाय छे. १ 'स्यात् कटुकश्च कषायाश्च' કઈ એક પ્રદેશમાં તે કડવા રસવાળો હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં કષાયतु। २सामी डाय छ. २ 'स्यात् कटुकाश्च कषायश्च' भने प्रदेशमा ते કડવા રસવાળો હોય છે. તથા કઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળે હોય छ. ३ 'स्यात् कटुकाश्च कषायाश्च' भने प्रदेशमा ४॥ २सवाणे હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળું હોય છે. ૪ આજ રીતે કડવા અને ખાટા રસના ગથી પણ ચાર ભંગ બને છે, તે આ પ્રમાણે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५२
भगवतीसूत्र
--
-
कटवश्वाम्लाश्चेति चतुर्थः ।। (६) एवं कटुमधुरयोोंगेऽपि चत्वारो भङ्गा भवन्ति-व टुकश्च मधुरश्चेति प्रथमः १, स्यात् कटुकश्च मधुराश्चेति द्वितीयः २, स्यात् कटवश्व मधुरश्चेति तृतीयः ३, स्यात् कट वश्च मधुराश्चेति चतुर्थः ४, तृतीयः ३, स्यात् कटवश्वाम्लाश्चेति चतुर्थः ४, इन भंगों के अनुसार वह कदाचित् कटु और अम्ल हो सकता है १ कदाचित् वह एक प्रदेश में कटु रसवाला और अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला हो सकता है २ कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कटु रसवाला और एक प्रदेश में अम्ल रसवाला हो सकता है ३ अथवा कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कटु रसवाला और अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला हो सकता है इसी प्रकार से कटु और मधुर रस के योग में भी चार भंग हो सकते हैं यथा-'कटुकश्च मधुरश्चेति प्रथमः १ स्यात् कटुकश्च मधुराश्चेति द्वितीयः २ स्यात् कटवश्व मधुरश्चेति तृतीय: ३ स्थात् कटवश्च मधुराश्चेति चतुर्थ: ४, इन भंगों के अनुसार वह कदाचित् कटु और मधुर भी हो सकता है १ कदाचित् वह एक प्रदेश में कटु और अनेक प्रदेशों में मधुर हो सकता है २ कदाचित् यह अनेक प्रदेशों में कटु और एकप्रदेश में मधुर हो सकता है ३ अथवा-कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कटु रसवाला और अनेकप्रदेशों में मधुर रसवाला . -'स्यात् कटुकश्चअम्लश्चेति प्रथमः १४२ ते ४३१॥ २सवा मते
वा२ माटा सवाणे डाय छे. १ 'स्यात् कटुकश्च साम्लाश्चेति द्वितीय: २ કઈવાર તે એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં ખાટા રસ पाणी साय छे. २ 'स्यात् कटुकाश्चाम्लश्चेति तृतीयः ३' वार ते भने प्रदेशमा
वासवानासन में प्रदेशमा माटा २सवाणे डाय छे. 3 'स्यात् कदकाश्चाम्लाश्चेति चतुर्थः४' मा वार ते भने प्रदेशमा ४३वा रसवाणा अनमने પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળું હોય છે. ૪ આજ પ્રમાણે કડવા અને મીઠા રસના યોગથી ५५ यार बनी थाय छे. रेमो-'कटुकश्च मधुरश्चेति प्रथमः ११ /२ ते ३३१। २सवाणा मन भी । २सवाणे डाय छे. १ 'स्यात् कटुकश्च मधुराश्चेति द्वितीयः २' वार ते मे प्रदेशमा ४३१॥ २सवाणे भने भने प्रदेशमा भी। २सवाणा अय छे. २ 'स्यात् कटवश्च मधुरश्चेति तृतीयः ३' वार ते અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે અને એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળા હોય છે. ૩ 'स्यात् कटवश्च मधुराश्चेति चतुर्थः ४' वा२ ते अने४ प्रदेशमा ७१। રસવાળો અને અનેક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળા હોય છે. ૪ આજ રીતે કષાય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७५३ (७) एवं कषायाम्लयोरपि योगे चत्वारो भङ्गा भवन्ति तथाहि-कषाय श्वाम्लश्चेति प्रथमः १, कषायश्च अग्लाश्चेति द्वितीयः २, कषायाचाम्लश्चेति तृतीयः ३, स्यात् कषायाश्च अम्लाश्चति चतुः ४ । (८) एवं कषाय मधुरयोरपि योगे चत्वारो भङ्गा भवन्ति तथाहि-स्यात् कषायश्च मधुरश्चेति प्रथमः १, स्यात् कपायश्च मधुहो सकता है । इसी प्रकार से कषाय और अम्ल रस के योग में भी चार भंग होते हैं-यथा 'स्थात् कषायश्च अम्लश्च १, 'स्थात् कषायश्च अम्लाश्च २, 'स्यात् कषायाश्च अम्लश्च ३' 'स्थात् कषायाश्च अम्लाइ ४' इन भङ्गों के अनुसार कदाचित् वह कषाय रसवाला और अम्ल रमवाला हो सकता हैं १ कदाचित् वह एक प्रदेश में कषाय रसवाला और अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला हो सकता है २, कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कषाय रसवाला और एक प्रदेश में अम्ल रसवाला हो सकता है ३ अथवा-कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कपार रमाला और अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला हो सकता है ४ इसी प्रकार से कषाय और मधुररस के योग में भी ४ भंग होते हैं-यथा स्यात् कषायश्च मधुरश्च १, स्यात् कषायश्च मधुराश्च २, स्यात् कषायाश्च मधुरश्च ३, स्यात् कषायाश्च मधु. राश्च ४ इन भंगों के अनुसार कदाचित् कषाय रसवाला और मधुर रसवाला भी हो सकता है १ कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में कषाय रसवाला और अनेक प्रदेशों में मधुर रसवाला हो सकता है २ भने पाटा २सना ये थी ५४४ ४ या२ । थाय छे ते भा प्रभा छ–'स्यात् कषायश्च अम्लश्च' ॥२ ते पाय-तु२॥ २सपा भने पाटर २सपा डाय छे. १ 'स्यात् कपायश्च अम्लाश्च मे प्रदेशमा ४पाय-तु२॥ २सवाणे डाय छे. मन भने प्रदेशमा माटा २सवाणे डाय छे. २ 'स्यात् कपायाश्च अम्लश्च' वा२ अन प्रशाभां पाय-तुस २सपाणी હે છે તથા કઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હોય છે. ૩ 'स्यात् कषायश्च अम्लच' भने प्रशाम त तु। २सवाणे डाय छ भने અનેક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળું હોય છે કે આજ રીતે કષાય અને મીઠા २सना योजयी ५ यार की थाय छे. ते भावीशत छ.-'स्यात् कषायश्च मधुरश्च' वा पाय-तु२२सपाणी य छे. मन वार मधुर २सपाजो हाय छे. १ 'स्यात् कषायाश्च मधुराश्च मे प्रदेशमा त કષાય-તુરા રસવાળું હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળા હોય છે. ૨
भ० ९५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्रे राश्चेति द्वितीया २, स्यात् कषायाच मधुरश्चेति तृतीयः ३, स्यात् कषायाश्च मधुराश्चेति चतुर्थः ४ । (९) एवम् अम्ल.मधुरयोरपि चत्वारो भङ्गा भवन्ति, तथाहिस्थादम्लश्च मधुरश्चेति प्रथमः १, स्यादम्लश्च धुराश्चेति द्वितीयः २, स्यादम्लाश्च मधुरश्चेति तृतीयः ३, स्यादम्लाश्च मधुराश्चे ते चतुर्थो भङ्गो भवति ४, (१०) तदेवं दशानां चतु संख्यया गुमने रसानधिकृत्य चत्वारिंशद्भङ्गा भान्तीति ४० । कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कषाय रसवाला और एक प्रदेश में मधुर रसवाला हो सकता है ३ कदाचित् वह अनेक प्रदेशों में कषाय रसवाला और अनेक प्रदेशों में मधुर रसवाला हो सकता है ४ इसी प्रकार से अम्ल और मधुर रस के योग में भी ४ भंग होते हैं यथा-'स्यात् अम्लश्च मधुरश्च १' स्यात् अम्लश्च मधुराश्च२, स्यात् अम्लाश्च मधुरश्च ३ स्यात् अम्लाश्च मधुराश्च ४ इन भंगों के अनुसार कदाचित् वह अम्ल रसवाला और मधुर रसवाला भी हो सकता है १, कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में अम्ल रसवाला और अनेक प्रदेशों में मधुर रसवाला हो सकता है २, कदाचित् वह अपने अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला और एक प्रदेश में मधुर रसबाला हो सकता है ३, अथवा-कदाचित् वह अपने अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला और अनेक प्रदेशों में मधुर रसवाला हो सकता है ४ इस प्रकार से ये तिक्त रस की प्रधानता याले ४, कटुक रस की प्रधानता वाले ३, कषाय रस
'स्यातू कषायाश्च मधुरश्च' मने प्रशाम त ४५:५-तु२॥ २सवाणी डाय छे. मन मे प्रदेशमा भी81 २साण यछे 3 'स्यात् कषायाश्च मधुराच' અનેક પ્રદેશમાં કષાય રસવાળો અને અનેક પ્રદેશોમાં મધુર રસવાળે હેય છે. ૪ આ પ્રમાણે ખાટા અને મધુર રસના યોગથી પણ ૪ ચાર ભંગ થાય छ.२ मा शत छ. 'स्यात् अम्लश्च मधुरश्च' वा२ ते मा २सवाको
य छे. मन वार भी २सवाणे डाय छ १ 'स्यात् अम्लब्ध मधुराश्च' से प्रदेशमा ते मारा २सपा उय छे. भने भने प्रदेशमा भी31 २सवाणी डाय छे. २ 'स्यात् अम्छाश्च मधुरश्च' भनेर प्रदेशमा त ખાટા રસવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળ હોય છે. ૩ स्यात् अम्लाश्च मधुराइच' भने प्रदेशमा त माट२४१. हाय छे. मन અનેક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળે હેય છે. ૪ આ રીતે તીખા રસની પ્રધાનતા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७५५ यदि त्रिरसस्तदा स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्चेति प्रथमः १, स्वात् तिक्तश्च कटुकश्व कषायाश्चेति द्वितीयः २, स्थात् तिक्तश्व कटु काश्च कपायश्चेति तृतीयः ३, स्यात् तिक्तश्च कटु काश्च कषायाश्चेति चतुर्थः ४, स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्व कषायश्चेति पश्चमः ५, स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायाश्चेति षष्ठः ६ । स्यात् तिक्ताश्च कटुकाश्च कषायश्चेति सप्तमः ७, स्यात् तिक्ताश्च कटुकाश्च कषायाश्चेत्यष्टमो भङ्गः ८, एवमेते तिक्त-कटु-कषाययोगे अष्टौ भङ्गाः ८ । तिक्तकटुकषायात्मकरसकी प्रधानता वाले २ और अम्ल रस की प्रधानता वाला १ सब मिल कर १० संयोग होते हैं और इन १० संथागों में से प्रत्येक एक २ संयोग के ४-४ भंग होते हैं इस प्रकार कुल भंग यहां ४० हो जाते हैं। ___यदि वह सप्तप्रादेशिक स्कन्ध तीन रमों वाला होता है तो इस सामान्य कथन में वह 'स्यात् तिक्तश्च, कटुकश्च कषायश्च १' कदाचित् तिक्त रस वाला, कटुक रसवाला और कषाय रसवाला हो सकता है १, अथवा-'स्थात् तिक्तश्च कटुकरच कषायाश्च' २ कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में तिक्त रसवाला एक प्रदेश में कटुक रसवाला और अनेक प्रदेशों में-५ प्रदेशों में कषाय रसवाला हो सकता है २, अथवा-'स्यात् तिक्तश्च, कटुकाश्च, कषायश्च' एक प्रदेश उसका तिक्त हो सकता है, अनेक प्रदेश उसके कटुक रसवाले हो सकते हैं
और एक प्रदेश उसका कषाय रसवाला हो सकता है ३, अथवा 'स्यात् વાળા ૪ ચાર ભંગે કડવા રસની પ્રધાનતાવાળા ૩ ત્રણ અંગે કષાય રસની પ્રધાનતાવાળા ૨ બે ભાગે અને ખાટા રસની પ્રધાનતાવાળો ૧ એક નંગ એમ બધા મળીને દસ સંયોગ થાય છે અને આ દસ સંયોગેમાં દરેક એક એક સંગને ૪-૪ ચાર ચાર બંગ થાય છે. આ રીતે કુલ ૪૦ ચાળીસ ભંગ થાય છે.
જે તે સાત પ્રદેશવાળ સકંધ ત્રણ રસવાળે હોય તે તે આ પ્રમાણેના त्रशु रसोवाणो मा सामान्य थनमा ४ श छ- 'स्यात् तिक्तश्च कटुवश्च कषायश्च' ४१।२ ते तीमा २सपणी अने वा२ ४७॥ २सवाणी तथा १२ उपाय- तु२१ २सवाणे डाय छे.. अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायाश्च २' है.४वार ते पाताना में प्रदेशमा तीमा २साजो से પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં પાંચ પ્રદેશોમાં કષાય-તુરા २वाणो डाय छ.२ । 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायश्च ३'तपाताना એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. તથા કોઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. ૩ અથવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५६
भगवती सूत्रे
तिक्तश्च कटुकाइच कषायाश्च ४' एक प्रदेश उसका तिक्त रसवाला हो सकता है, अनेक प्रदेश कटुक रसवाले हो सकते हैं और अनेक ही प्रदेश उसके कषाय रसवाले हो सकते हैं अथवा स्यात् तिक्ताश्च, कटुकश्च, कषायश्च ५' वह अपने अनेक प्रदेशों में तिक्त हो सकता है, एक प्रदेश में कटुक हो सकता हैं और एक प्रदेश में कषाय रसवाला हो सकता है ५ अथवा - ' स्यात् तिक्ताश्च, कटुकश्च, कषायाश्च ६' उसके अनेक प्रदेश तिक्त हो सकते हैं, एक प्रदेश कटुक हो सकता है और अनेक प्रदेश कषाय रसवाले हो सकते हैं, ६, अथवा स्यात् तिक्ताश्च, कटुकाइच, कषायश्च' अनेक प्रदेश उसके तिक्त हो सकते हैं, अनेक प्रदेश कटुक हो सकते हैं और एक प्रदेश कषाय रसवाला हो सकता है ७ अथवा - 'स्यात् तिक्ताश्च, कटुकाइच, कषायाश्च' अनेक प्रदेश उसके तिक्त रसवाले हो सकते हैं, अनेक प्रदेश कटुक रसवाले हो सकते हैं और अनेक प्रदेश कषाय रसवाले हो सकते हैं ८, इस प्रकार से ये तिक्त, कटुक और कषाय इन तीन रसों के योग में ८ भंग हुए हैं इनमें एकश्व की अपेक्षा पहला भंग है और अनेकत्व की अपेक्षा ८ व भंग हैं बाकी के ६ भंग एकत्व और अनेकत्व के 'स्यात् तिला कटुकाश्च कषायाश्च४' ! प्रदेशमां ते तीमा रसवाजी होय छे. અનેક પ્રદેશેામાં કડવા રસવાળો હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશેામાં કષાય-તુરા रसोवणो होय छे. ४ ' स्यात् तिक व कटुकश्च कषायश्च ५' ते पोताना अने પ્રદેશેામાં તીખા રસવાળો હાય છે. કાઇ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હાય छे, रमने हैं। थोड प्रदेशमां उपाय-तुरा रसवाजी हाय छे. ५ अथवा 'स्यात् तिकाश्च कटुकश्च कषायाच' ते पोताना अनेक प्रदेशोभां तीजा रसवाजी હાય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળી હોય છે. અને અનેક પ્રદેશેમાં उपाय-तुरा रसवाणे होय छे. ६ अथवा 'स्यातू तिक्ताश्च कटुकाश्च कषायश्च' તે પેાતાના અનેક પ્રદેશામાં તીખા રસેાવળા હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કડવા રસાવાળા હાય છે. તથા કાઇ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસેાવાળા હોય છે.છ अथवा 'स्यात् तिकाश्च कटुकाश्च कषायाश्च' ते पोताना अने પ્રદેશમાં તીખા રસવાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં કડવા રસવાળા હાય છે. અને અનેક પ્રદેશેામાં કષાય-તુરા રસવાળા હોય છે. ૮ આ પ્રમાણે તીખા, કડવા, અને કષાય એ ત્રણુ રસેના ચૈાગથી ૮ આઠ 'ગા થયા છે. આમાં પહેલે ભંગ એકપણાની અપેક્ષાથી કહ્યો છે. અને અમે! ભંગ અનેકપણાની જીજ્ઞાસાથી છે. બાકીના છ ભંગે એકપણા અને અનેકપણાના ચેાગથી થયા
a
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७५७ श्रययोगे परस्परमेकत्वाने कत्वाभ्यामष्ट भङ्गा भवन्तीति १ । एवं तिक्तकट्वम्ले - safe अष्टौ मङ्गाः २, तिक्तकटुमधुरेष्वपि अष्टौ भङ्गाः ३, एवं तिक्तकषायाम्लेof a भङ्गाः ४ । एवं तिक्तकषायमधुरेष्वपि अष्टौ भङ्गाः ५ । एवं विक्तम्ल मधुरेष्वपि अष्टौ मङ्गाः ६ । एवं कटुककपायालेष्वपि अष्टौ भङ्गाः ७ । एवं कटुकषायमधुरेष्वपि अष्टौ भङ्गाः ८ । एवं कटूवम्लमधुरेष्वपि अष्टौ भङ्गाः ९ । एवं कपायलमधुरेष्वपि अष्टौ भङ्गाः १० । एवमेते त्रिसंयोगे दश भङ्गास्तेषाम्
यथायोग से हैं । इसी प्रकार से तिक्त, कटुक और अम्ल रस के योग मैं भी ८ भंग हो जाते हैं तथा तिक्त, कटुक और मधुर इन रसों के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं तथा इसी प्रकार से तिक्त, कषाय और अम्लरस के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं तथा तिक्त, कषाय और मधुर रस के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं इसी प्रकार से तिक्त, कषाय और मधुररस के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं तथा तिक्त, अम्ल, मधुर इन तीन रसों के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं तथा इसी प्रकार से कटु, कषाय और अम्ल इन तीन रसों के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं । इसी प्रकार से कटु, कषाय और मधुर इन रसों के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं। इसी प्रकार कटु, अम्ल मधुर इन तीन रसों के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं । इसी प्रकार कषाय, अम्ल, मधुर इन तीन रसों के योग में भी ८ भंग हो जाते हैं । इस प्रकार से त्रिकसंयोग में ये १० भंग होते हैं इन भङ्गो में से प्रत्येक
છે. એજ રીતે તીખા કડવા અને ખાટા રસના ચેગથી પણ આઠ ભગ થાય છે. તથા એજ રીતે તીખા, કડવા અને મીઠા રસેાના ચેગથી ૮ આઠ લગેગા થાય છે. તથા તીખા, કષાય અને ખાટા રસના ચેાગથી પણ આઠ ભગા થાય છે. તેમજ તીખા, કષાય અને મીઠા રસના ચેગથી પશુ આઠ ભંગા થાય છે. તથા તીખા, ખાટા અને મીઠા રસના ચોગથી પશુ આઠ ભગા થાય છે. એજ રીતે કડવા, કષાય, અને ખાટા એ ત્રણ રસાના ચેગથી પણ આઠ ભગા થાય છે. તથા કડવા, કષાય, અને મીઠા એ ત્રણુ રસેના ચેગથી પણ અઢ ભગા થાય છે. એજ રીતે કડવા, ખાટા અને મીઠા એ ત્રણ રસેાના ચેાગથી પણ આઠ ભંગા થાય છે. તેજ રીતે કષાય, ખાટા અને મીઠા એ ત્રણ રસાના ચેગથી પણ આઠ ભગા થાય છે. આ રીતે ત્રિકસ‘યેાગમાં ૧૦ દસ ભગેા થાય છે. આ ભંગામાં પ્રત્યેક સગાના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
अष्टसंख्या गुणने त्रिसंयोगे अशीतिर्भङ्गाः ८० भवन्तीति । 'जड़ चउरसे' यदि चतूरस सप्तपदेशिकः स्कन्धस्तदा स्यात् तिक्तश्च कटुव कषायश्वाम्लेति प्रथमः १, स्यात् विश्व कटुव कषायश्च अम्लाश्चेति द्वितीयः २ | स्यात् तिक्त कटुकश्च कषायाच अम्लवेति तृतीयः ३ स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कपायाच अम्ल ति भंग के आठ २ भंग और होते हैं इस प्रकार १०X८=८० त्रिसंयोग में ये ८० भंग हुए हैं ।
'जइ चउरसे' यदि वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध चार रसों वाला होता है तो वह 'स्यात् तिक्तश्च, कटुश्च, कषायश्च, अम्लश्च १' कदाचित् तिक्त रसवाला हो सकता है, कटुक रसवाला हो सकता है, कषाय रसवाला हो सकता है और अम्ल रसवाला हो सकता है १, अथवा'स्यात् तिक्तश्च, कटुश्च कषायश्च अम्लाइच २' वह एक प्रदेश में तिक्त रसवाला हो सकता है, एक प्रदेश में कटुक रसवाला हो सकता है, एक प्रदेश में कषाय रसवाला हो सकता है और अनेक प्रदेशों में ४ प्रदेशों में अम्ल रसवाला हो सकता है २ अथवा 'स्यात् तिक्तश्च, कटुकइच, कषायाश्च अम्लश्च ३' वह अपने एक प्रदेश में तिक्त रसवाला हो सकता है, एक प्रदेश में कटुक रसवाला हो सकता है, अनेक प्रदेशों में कषाय रसवाला हो सकता है, और एक प्रदेश में अम्ल रसवाला हो सकता है ३, अथवा स्यात् तिक्तश्च कटुकर व कषायाश्व, એકત્વ અને અનેકવથી થાય છે. એ રીતે એસી ભંગા થાય છે.
૮-૮ આઠ આઠ ભુંગા બીજા તેના ૧૦-૮-૮૦ ત્રિકસ‘ચેાગમાં કુલ ૮૦
કડવા
'जइ चउरसे' ले ते सात प्रदेशवाणी संध यार रसोवाणी होय तो ते या प्रभा यार रसोवाणी होई शडे छे. 'स्यात् तितश्च कटुकश्च कषायश्व अम्लश्व' अधवार ते तीमा रसव. जो होय छे. अर्धवार રસવાળે હાય છે કેાઈવાર કષાય-તુરા રસવાળા હોય છે. કોઈવાર તે ખાટા सवाणी होर्ध शत्रु छे. १ अथवा 'स्यात् तितश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लाश्च' તે પેાતાના એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળા કોઇ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા હાય છે. કેાઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળા હાય છે, અને અનેક प्रदेशामां-यार प्रदेशमां माटा रसवाणी होय छे. २ अथवा 'स्यात् तितश्च कटुकश्च कषायाच अम्लश्च' ते पोताना प्रदेशमां तीमा रसवाणी हाय છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળે! હાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં કષાય-તુરા રસવાળા હાય છે તથા કોઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળા હાય છે. ૩ था 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्व कषायाश्च अम्लाश्च' ते पोताना खेड आहे
७९८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
प्रमेयचन्द्रिका रीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तादेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७५९ चतुर्थः ४, स्यात् तिक्तश्च कदुकाश्च कषायश्वाम्लश्चति पञ्चमः ५ । स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायचाम्लाश्चेति षष्ठः ६ । स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कपायाच अम्ल. अति सप्तमः ७ । स्यात् तिक्तश्च कटुझाश्च कपायाध आलःश्चेत्यष्टमः ८ । स्यात तिक्ताश्च कटुकश्च कषायचाम्लश्चेति नवमः ९ । स्यात् तिक्ताश्च क्टुकश्च कषायश्चा अम्लाश्च ४' वह अपने एक प्रदेश में तिक्त रसवाला हो सकता है एक प्रदेश में कटुक रसवाला हो सकता है अनेक प्रदेशों में कषाय रसवाल। हो सकता है और अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला हो है ४, अथवा-'स्थात् तिक्तश्च कटु काश्न, कषायश्व अम्लश्च ५' एक प्रदेश उसका तिक्त हो सकता है, अनेक प्रदेश उसके कटुक हो सकते हैं, एक प्रदेश उसका कषाय रसवाला हो सकता है, एक प्रदेश उसका अम्ल हो सकता है, अथवा-'स्यात् तिक्तश्च, कटुकाश्च, कषायश्च अम्लाश्च ६' एक प्रदेश उसका तिक्त रसवाला हो सकता है, अनेक प्रदेश उसके कटुक रसवाले हो सकते हैं, एक प्रदेश उसका कषाय रसवाला हो सकता है और अनेक प्रदेश उसके अम्ल रसवाले हो सकते हैं ६, अथवा-'स्यात् तिक्तश्च, कटुकाश्च, कषायाश्च अग्लश्च ७' उसका एक प्रदेश तिक्त हो सकता है, अनेक प्रदेश उसके कटुक हो सकते हैं, अनेक प्रदेश उसके कषाय रसवाले हो सकते हैं और एक प्रदेश उसका अम्ल रसवाला हो सकता है ७ अथवा-स्य त् तिक्तश्च, कटुकारच, कषायाश्च, अग्लाश्च ८' एक प्रदेश उसका तिक्त શમાં તીખા રસવાળ હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળા હોય છે તથા અનેક પ્રદેશોમાં ખાટા २सवाणे डाय छे. ४ मा 'स्यात् तितश्च कटुक श्च कषायश्च अम्लश्च' તે પિતાના એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં કડવા રસવાળો હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે તથા असे प्रदेशमा माट २सवाणे डाय छे. ५ अथवा 'स्यात् तितश्च कटुकाइव कषायश्च अम्लाश्च' तन मे प्रदेश तीमा २सवाणे डाय छे. અનેક પ્રદેશે કડવા રસવાળા હોય છે. તેને કોઈ એક પ્રદેશ કષાયતરા રસવાળું હોય છે તથા અનેક પ્રદેશોમાં તે ખાટા રસવાળે હોય છે ૬ અથવા 'स्यात् तिक्तश्व कटुकाइच कषायाश्च अम्लश्च' ते पाताना । प्रदेशमा તીખા રસવાળે હોઈ શકે છે. અનેક પ્રદેશોમાં કડવા રસોવાળો હોઈ શકે છે. અનેક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. તથા કેઈ એક પ્રદેશમાં माटर २सपाणी हाय छे.७ अथवा 'स्यात् तितश्च कटुकाश्च कषायाश्च
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६०
भगवतीसूत्रे म्लाश्चेति दशमः १० । स्यात् तिक्ताश्च टुकश्च कषायाचाम्लश्चेत्येकादशः ११ । स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्लाश्चेति द्वादशः १२ । स्यात् तिक्ताश्च कटु रसवाला हो सकता है अनेक प्रदेश कटुक रसवाले हो सकते हैं अनेक प्रदेश कषाय रसवाले हो सकते हैं अनेक प्रदेश अम्ल रसवाले हो सकते हैं ८, अथवा-'स्थात् तिक्ताश्च, कटु कश्च, कषायश्च, अम्लश्च९' उसके अनेक प्रदेश तिक्त हो सकते हैं, एक प्रदेश कटुक हो सकता है, एक प्रदेश कषाय रसवाला हो सकता है, और एक प्रदेश अम्ल रसबाला हो सकता है ९ अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्व कषायश्च अम्लाइच १०' अनेक प्रदेश उसके तिक्त हो सकते हैं, एक प्रदेश कटुक हो सकता है, एक प्रदेश कषाय रसवाला हो सकता है और अनेक प्रदेश अम्ल रसवाले हो सकते हैं १०, अथवा स्यात् तिक्ताश्च, कटु. कश्च, कषायाश्च अम्लश्च ११' उसके अनेक प्रदेश तिक्त रसवाले हो सकते हैं, एक प्रदेश कटुक रसवाला हो सकता है, अनेक प्रदेश कषाय रसवाले हो सकते हैं, और एक प्रदेश अम्ल रसवाला हो सकता है ११, अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च कटुकरच कषायाश्च, अम्लाश्च १२' अनेक प्रदेश उसके तिक्त रसवाले हो सकते हैं, एक प्रदेश कटुक रस अम्लाश्च' तेना में प्रदेश तीमा २सवाणे 35 श. अने, प्रदेशमा તે કડવા રસવાળું હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળા હોય છે. मन भने प्रदेशमा माटर २सपाणी य छ ८ मा 'स्यात् तिक्ताश्च कटुकरच कषायश्व अम्लइच' ते पाताना भने प्रदेशमा तीमा २सवाणा હોય છે. એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળે હોય છે. અને એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હોય છે. હું અથવા 'स्यात तिक्ताश्च कटुकश्च कषायच अम्लाश्च' तना भने प्रदेश तीमा રસવાળા હોઈ શકે છે. કોઈ એક પ્રદેશ કડવા રસવાળે હોઈ શકે છે. કોઈ એક પ્રદેશ કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશોમાં ખાટા રસपाणी डाय छे. १० अथवा 'स्यात् तिताश्च क्टुकश्व कषायाश्च अम्लश्च' અનેક પ્રદેશોમાં તે તીખા રસવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. તથા કોઈ એક प्रदेशमा माटा रसपानी य छे. १॥ अथवा स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्लाश्च' भने प्रदेशमा तीमा २साले डाय छे. ।*
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० ३०५ ०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७६१ काच कपायचाम्लचेति त्रयोदशः १३ । स्यात् तिक्ताश्च कटुकाश्च कषायश्च अम्लाश्वेति चतुर्दशः १४ | स्यात् तिक्ताश्च कटुकाच कषायाच अम्लवेति पञ्चदशः १५ । एवं यथा उपरिदर्शिताः तिक्तकटुकषायाम्लेषु पञ्चदशभङ्गास्तथा तिक्तकटुवाला हो सकता है, अनेक प्रदेश कषाय रसवाले हो सकते हैं और अनेक प्रदेश अम्ल रसवाले हो सकते हैं - यहाँ अनेक प्रदेशों से दो प्रदेश ग्रहण किये गये हैं । अथवा 'स्यात् तिक्ताइच, कटुकाइच, कषायइच अम्लश्च १३' अनेक प्रदेश उसके तिक्त रसवाले हो सकते हैं अनेक प्रदेश उसके कटुक रसवाले हो सकते हैं एक प्रदेश कषाय रसवाला हो सकता है, और एक प्रदेश अम्ल रसवाला हो सकता है अथवा 'स्थात् तिक्ताश्च, कटुकाश्च, कषायश्च अग्ला १४' अनेक प्रदेश तिक्त रसवाले हो सकते हैं, अनेक प्रदेश कटुक रसवाले हो सकते हैं, एक प्रदेश कषाय रसवाला हो सकता है, और अनेक प्रदेश अम्ल रस वाले हो सकते हैं १४, अथवा - 'स्थात् तिक्ताश्च, कटुकाश्च, कषायाश्च अम्लध १५' अनेक प्रदेश उसके तिक्त रसवाले हो सकते हैं, अनेक प्रदेश उसके कटुक रसवाले हो सकते हैं, अनेक प्रदेश कषाय रसवाले हो सकते हैं, और एक प्रदेश अम्ल रसवाला हो सकता है १५, इस प्रकार से ये तिक्त, कटुक, कषाय और अम्ल इन चार रसों के योग में इनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर १५ भंग होते हैं। इसी प्रकार
પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હાય છે, અનેક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળો હાય છે. તથા અનેક પ્રદેશેામાં ખાટા રસેાવાળો હાય છે. ૧૨ અહિંયાં અનેક પ્રદેશ अहेवाथी मे प्रदेश समन्न्वाना हे अथवा 'स्या तिक्ताश्च कटुकाश्च कषायश्च अम्लश्च' तेना भने प्रदेश तीमा रसवाजा होय छे भने अहेशी उडवा એક પ્રદેશ કષાય-તુરા રસવાળા હાય છે તથા તેના એક પ્રદેશ ખાટા रसवाणा होय छे. १३ अथवा 'स्यात् तिक्ताश्च कटुकाश्च कषायश्च अम्लाश्च' તે પેાતાના અનેક પ્રદેશેામાં તીખા રસવાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં કડવા રસવાળા હાય છે, કોઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળા હાય છે. તથા मने प्रदेशामां माटा रसवाणी होय छे. १४ अथवा 'स्यात् तिक्ताश्च कटुकाश्व कषायाश्च अम्लश्च' तेना भने प्रदेश तीमा रसवाजा होय छे भने प्रदेश કડવા રસવાળા હોય છે. અનેક પ્રદેશ કષાય-તુરા રસવાળા હાય છે. તથા કોઈ એક પ્રદેશ ખાટા રસવાળા હોય છે. ૧૫ આ રીતે આ તીખા, કડવા, કષાય. અને ખાટા એ ચાર રસાના યાગથી તેના એકપણા અને અનેકપણાને
भ ९६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
कषायमधुरेष्वपि पञ्चदशभङ्गाः करणीयाः १५। एवं तिक्तकसम्लमधुरेष्वपि पश्चदश भङ्गा भवन्धि १५ (६) एवं तिक्तकषायाम्लमधुरेष्वपि पञ्चदश भना भवन्ति १५ । एवं कटुकषायाम्लमधुरेष्वपि पञ्चदश भङ्गा भवन्ति १५ । एवं च पञ्चदशानां पंचसंख्यया गुणने पश्चसप्ततिभङ्गाः७५ रसानाश्रित्य भवन्तीति ज्ञेयम्। यदि पश्चरसः सप्तपदेशिकः स्कन्धस्तदा स्थात् तितश्व कटुकश्च कषायचाम्लश्च मधुरश्चेति प्रथमः १, स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायचाम्लश्च मधुराश्चेति द्वितीयः से तिक्त, कटुक, कषाय और मधुर इन रसों के योग में भी १५ भंग हो जाते हैं । इसी प्रकार से तिक्त, कटुक, अम्ल और मधुर इन रसों के योग में भी १५ भंग हो जाते हैं इसी प्रकार से तिक्त, कषाय, अम्ल और मधुर इन रसों के योग में भी १५ भंग पूर्वोक्त पद्धति के अनुसार हो जाते हैं, इसी प्रकार से कटुक, कषाय, अम्ल एवं मधुर इन रसों के योग में भी १५ भंग हो जाते हैं । इस प्रकार १५ को ५ से गुणा करने पर ७५ भंग चार रसों को आश्रित करके हुए हैं। ___ यदि वह सप्तमदेशिक स्कन्ध पांच रसों वाला होता है तो इस सामान्य कथन में बह-स्यात् तिक्तश्च, कटुकश्च, कषायश्च, अम्लश्च, मधुरश्च' कदाचित् तिक्त हो सकता है,कटुक हो सकता है कषाय रसवाला हो सकता हैं, अम्ल रसवाला हो सकता है और मधुर रसवाला हो सकता है १, अथवा-'स्थात् तिक्तश्च, कटुकश्च कषायश्च, अम्लश्च
લઈને ૧૫ પંદર ભેગો થયા છે. એ જ રીતે તીખા, કડવા, કષાય, અને મીઠા રસના યોગથી પણ પંદર ભંગ થાય છે. તે જ રીતે તીખા, કડવા, ખાટા, અને મીઠા એ ચાર રસના ચેગથી પણ પંદર ભંગ થાય છે. એજ રીતે તીખા, કષાય, અશ્લ-ખાટા અને મીઠા એ ચાર સોના ચગથી પણ ૧૫ પંદર ભંગ થાય છે. અને એ જ રીતે કડવા, કષાય, ખાટા અને મીઠા એ ચાર રસના યોગથી પણ પંદર ભંગ થઈ જાય છે. આ રીતે પંદરને ૫ પાંચથી ગુણવાથી કુલ ૭૫ પંચોતેર ભંગ ચાર રસોના આશ્રયે થાય છે,
જે તે સાત પ્રદેશીસ્કંધ પાંચ રસવાળે હોય તે તે આ સામાન્ય थनमा माप्रमाणेना पांय सेवाको ४ शई छ.-'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लश्च मधुरश्च' वा२ ते तीमा २सवाणा डाय छे. કોઈવાર કડવા રસવાળો હોય છે. કોઈવાર કષાય-તુરા રસવાળું હોય છે. કોઈવાર ખાટા રસવાળો હોય છે. તથા કઈવાર મીઠા રસવાળો હોય છે.
पो छे. १ अथा-'स्यात् तिक्तश्च, कटुकश्च, कषायश्च, अम्लश्च
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिक स्कन्धस्य वर्णादिनि० ७६३ २ । स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्चाम्लाश्च मधुरचेति तृतीयः ३ । स्यात् विक्तश्च कटुकच कषायश्च अम्लाथ मधुराचेति चतुर्थः ४ । स्यात् तिक्तव कटुकश्व कषायाच अम्लश्च मधुरचेति पञ्चमः ५ । स्यात् विक्तश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्लश्च
मधुराश्च २' कदाचित् वह एक प्रदेश में तिक्त रसवाला हो सकता है, एक प्रदेश में कटुक रसवाला हो सकता है, एक प्रदेश में कषाय रसवाला हो सकता है, एक प्रदेश में अम्ल रसवाला हो सकता है, और अनेक प्रदेशों में मधुर रसवाला हो सकता है २, अथवा 'स्पात तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च, अम्लाश्व, मधुरश्च ३' कदाचित् वह एक प्रदेश में तिक्त रसवाला, एक प्रदेश में कटुक रसवाला, एक प्रदेश में कषायरसवाला, अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला और एक प्रदेश में मधुर रसवाला हो सकता है ३, अथवा 'स्पात् तिक्तश्च, कटुकश्च, कषायश्च, अम्लाश्च मधुराइच ४' कदाचित् उसका एक प्रदेश तिक्त रसवाला एक प्रदेश कटुक रसवाला, एक प्रदेश कषाय रसवाला, अनेक प्रदेश अम्ल रसवाले और अनेक प्रदेश मधुर रसवाले हो सकते हैं ४ अथवा'स्यात् तिक्तश्च, कटुकश्च, कषायाश्च, अम्लश्च, मधुरश्च ५' कदा चित् उसका एक प्रदेश तिक्त रसवाला, एक प्रदेश कटुक रसवाला, अनेक प्रदेश कषाय रसवाले, एक प्रदेश अम्ल रसवाला और एक प्रदेश
--
मधुराश्च' ।वार ते पोताना अहेशभां तीमा रसवाजी होय छे, भे પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા હાય છે. એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળા હાય છે. કોઇ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હાય છે. તથા અનેક પ્રદેશેામાં મીઠા रसवाणा होय छे. या जीले लौंग छे. २ अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लाश्च मधुरश्च' अर्धवार ते पोताना ४ प्रदेशमां तीमा रस વાળા હાય છે. એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા ઢાય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં *ષાય-તુરા રસવ!ળો હાય છે. અનેક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળા હૈાય છે. તથા
प्रदेशमां मधुर रसवाणी होय छे, 3 अथवा 'स्यात् विकश्च कटुकश्च, कषायश्च अम्लाश्च मधुराइच' वार ते मे प्रदेशमां तीमा रसवाणी होय છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળા ઢાય છે. એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળા હોય છે અને અનેક પ્રદે शोभां भीठा रसवाजी होय छे. या थोथो लंग छे. ४ अथवा 'स्यात् तितश्च, कटुकश्च, कषायाश्च अम्लश्च, मधुरश्च' अवार ते पोताना भे प्रदेशभां તીખા રસવાળા હાય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હાય છે. અનેક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६५
भगवती मधुराश्चेति षष्ठः६। स्यात् तिक्तश्च कटकश्च कपायाश्च अम्लाश्च मधुरश्चेति सप्तमः। स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायश्च अम्लश्च मधुरश्चै यष्टमः ८। स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायश्च अम्लश्च मधुराश्चेति नवमः९ । स्थात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषामधुर रसवाला हो सकता है ५ अथवा-'स्थात् तिक्तश्च कटुकश्च, कषायाश्च अम्लश्च मधुराइच ६ कदाचित् उसका एक प्रदेश तिक्तरसवाला, एक प्रदेश कटुक रसवाला, अनेक प्रदेश कषाय रसवाले, एक प्रदेश अम्ल रसवाला और अनेक प्रदेश मधुर रसवाले हो सकते है ६, अथवा-'स्यात् तिक्तश्च कटु कश्च कषायाइच, अम्लाइच, मधुरश्च ७ कदाचित् वह अपने एक प्रदेश में तिक्त रसवाला, एक प्रदेश में कटुक रसवाला, अनेक प्रदेशों में कषाय रसवाला, अनेक प्रदेशों में अम्ल रसवाला और एक प्रदेश में मधुर रसवाला होता है ७, अथवा'स्थात् तिक्तश्च, कटुकाश्च, कषायश्च, अम्लश्च मधुरश्च ८' कदाचित् उसका एक प्रदेश तिक्त रसवाला, अनेक प्रदेश कटुक रसवाले, एक प्रदेश कषाय रसवाला, एक प्रदेश अम्ल रसवाला और एक प्रदेश मधुर रस वाला हो सकता है ८, अथवा स्यात् तिक्तश्च, कटुकाश्च,
પ્રદેશોમાં કષાય રસવાળા હોય છે તથા કેઇ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળે અને કઈ એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળા હોય છે. આ પાંચમો ભંગ છે. ૫ मया 'स्यात् तितश्च, कटुकश्च, कषायश्च अम्लश्च मधुराश्च' पा२ ते પિતાના એક પ્રદેશમાં તીખા રસવાળા હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં તે કષાય-તુરા રસવાળે હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળ હોય છે. તથા અનેક પ્રદેશમાં તે મીઠા २सवाणी डाय छे. २॥ छो छ. ६ अ 'स्यात् तितश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्लाश्च मधुरश्च' में प्रशम तीमा २सपाणी डाय છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળું હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળા હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળા હોય છે તથા કઈ એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળા હોય છે. આ સાતમો ભંગ છે. ૭ અથવા 'स्यातू तिक्तश्च, कटुकाश्च कषायश्च अम्लच मधुरश्च' : प्रदेशमा ते તીખા રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં તે કડવા રસવાળા હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળે હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં મીઠારસવાળા હોય છે. આ આઠમ ભંગ છે.૮ मया 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायश्च अग्लश्च मधुराश्च' ४ ४ प्र.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिक स्कन्धस्य वर्णादिनि० ७६५
,
यश्व अम्लाश्च मधुरखेति दशमः १० | स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायाश्वाम्लश्व मधुर त्येकादशः ११ । स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायश्च अम्लश्व मधुरश्चेति द्वादशः कषायश्च, अम्लश्च, मधुराश्च ९' कदाचित् उसका एक प्रदेश तिक्त रसवाला, अनेक प्रदेश कटुक रखवाले, एक प्रदेश कषाय रसवाला, एक प्रदेश अम्ल रसवाला और अनेक प्रदेश मधुर रसवाले हो सकते हैं९, अथवा - 'स्यात् तिक्तश्च, कटुकाइच, कषायश्च, अम्लाइच, मधुरइच, १०' कदाचित् उसका एक प्रदेश तिक्त रसवाला, अनेक प्रदेश कटुक रसवाले एक प्रदेश कषाय रसवाला, अनेक प्रदेश अम्ल रसवाले और एक प्रदेश मधुर रसवाला हो सकता है १०, अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाइच, कषायाश्च, अम्लश्च, मधुरश्च ११' कदाचित् उसका एक प्रदेश तिक्त रसवाला, अनेक प्रदेश कटुक रसवाले, अनेक प्रदेश कषाय रसवाले एक प्रदेश अम्ल रसवाला और एक प्रदेश मधुर रसवाला हो सकता है ११, अथवा 'स्यात् तिक्ताश्च कटवइच, कषायश्च, अम्लश्च मधुरश्च १२' कदाचित् उसके अनेक प्रदेश तिक्त रसवाले, अनेक प्रदेश कटुक रसवाले, एक प्रदेश कषाय रसवाला, एक प्रदेश अम्ल रसवाला और एक प्रदेश मधुर रसवाला हो सकता है १२, अथवा - 'स्थात्
,
શમાં તે તીખા રસવાળો હાય છે, અનેક પ્રદેશમાં તે કડવા રસવાળા હાય છે. કાઈ એક પ્રદેશમાં તે કષાય-તુરા રસવાળો હાય છે, ક્રાઇ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળા હાય છે. તથા અનેક પ્રદેશામાં મીઠા રસવાળો હાય છે. આ नवभे। लौंग है, अथवा 'स्यात् तिकश्च कटुकाश्च कषायश्व अम्लाश्च मधुरश्व' अर्धवार ते थे। प्रदेशमां तीमा रसवाणी होय छे भने प्रदेशाभां કડવા રસવાળા હોય છે. કોઇ એક પ્રદેશમાં કષાય-તુરા રસવાળે હાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં ખાટા રસવાળા હાય છે તથા કેઇ એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળા होय छे, या इसमें लौंग थे, १० अथवा 'स्यात् तिक्तश्च कटुकाश्च कषायाश्च अम्लश्च मधुरश्च' अर्धवार ते मे प्रदेशमां तीजा रसवाणे होय छे, मने પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હાય છે. અનેક પ્રદેશેામાં કષાય રસવાળો હોય છે. ફાઇ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો તથા કાઈ એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળો होय छे. या अगियाश्मो लौंग छे. ११ अथवा 'स्यात् तिक्ताश्च कटवरच कषायश्च अम्लश्च मधुरच' वार ते मने प्रदेशामांतीच्या रसवाणी हाथ છે. અનેક પ્રદેશેામાં કડવા રસવાળો હાય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં કષય- તુરા રસવાળો હાય છે. કાઇ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો હાય છે. અને કાઈ એક પ્રદેશમાં મીઠા રસવાળો હાય છે. આ ખારમા ભંગ છે. ૧૨ અથવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे
-
-
१२ । स्यात् तिक्ताश्च कटु कश्च कषायश्चाम्लश्च मधुराश्चेति त्रयोदशः१३ । स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायश्च अग्लाश्च मधु श्रेति चतुर्दशः१४ । स्यात् तिताश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्लश्व मधुरश्चेति पञ्चदशो मङ्गः१५। स्यात् तिक्ताश्च कटुकाश्च
तिक्ताश्च, कटुकश्च, कषायश्च, अम्लश्च मधुराश्च १३' कदाचित् उसके अनेक प्रदेश-दो प्रदेश तिक्त रस वाले, एक प्रदेश कटुक रसवाला, एक प्रदेश कषाय रसवाला, एक प्रदेश अम्ल रसवाला और अनेक प्रदेश मधुर रस वाले हो सकते हैं १३, अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च, कटुश्च, कषायश्च, अम्लाश्च, मधुरश्च १४' कदाचित् उसके अनेक प्रदेश निक्त रसवाले, एक प्रदेश कटुक रसवाला, एक प्रदेश कषाय रसवाला, अनेक प्रदेश अम्ल रसवाले और एक प्रदेश मधुर रसवाला हो सकता है १४, अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च, कटुकश्च, कषायाश्च, अम्लश्च, मधुरश्च १५' कदाचित् उसके अनेक प्रदेश-दो प्रदेश तिक्त रसवाले, एक प्रदेश कटुक रस वाला, अनेक प्रदेश कषाय रसवाले, एक प्रदेश अम्ल रसवाला और एक प्रदेश मधुर रसवाला भी हो सकता है १५, अथवा-'स्यात् तिक्ताश्च, कटु काश्च, कषायश्च, अम्लश्च मधुरश्च' १६ कदाचित् उसके अनेक प्रदेश तिक्त रसवाले, अनेक प्रदेश दो प्रदेश कटुक रसवाले, एक प्रदेश कषाय रसवाला, एक प्रदेश अम्ल 'स्यात् तिक्तश्च कटुकश्च, कषायश्च, अम्लच, मधुराश्च' वार त भने પ્રદેશમાં–બે પ્રદેશોમાં તીખા રસવાળો હોય છે. એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો એક પ્રદેશમાં કષાય- તુરા રસવાળો એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળો અને અનેક प्रदेशमा मधुर २सवाणो य छ. म तेरी म छ. १३ 'स्यातू तिक्ताच, कटुकश्च कशयश्च, अम्लाश्च मधुरश्च' ४४ाय ते भने प्रदेश तीमा રસવાળા હોય છે. એક પ્રદેશ કડવા રસવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશ કષાય-તુરા રસવાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશ ખાટા રસવાળા હોય છે કેઈ એક प्रोश भी81 २२पाको डाय छे. मा योभी An छ. १४ अथवा 'स्यात् तिक्ताश्च कटुकश्च कषायाश्च अम्लश्च मधुरश्च' १२ ते भने प्रदेशमा तीमा २सपा હોય છે. એક પ્રદેશમાં કડવા રસવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં કષાય રસવાળો હોય છે. કોઈ એક પ્રદેશમાં ખાટા રસવાળે હોય છે. અને કેઈ એક પ્રદેશમાં મીઠા २सवाजी जय छे. मा ५४२मा छे. १५ 'स्यातू तिक्ताश्च कटुकाश्च कषायश्च अम्लश्च मधुरश्च' ५२ तेना भने प्रदेश तीमा २सवाणा हाय छे. अने પ્રદેશે કડવા રસવાળા હોય છે. એક પ્રદેશ કષાય રસવાળો હોય છે. એક પ્રદેશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ २०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७६७ कषायश्च अम्लश्च मधुरश्चेति षोडशो भङ्गः १६ । 'एए सोलस भंगा' एते उपयुक्ताः पञ्चकसंयोगे षोडश भङ्गा भवन्तीति । एवं सबमेए एकगदुयगतियगचउक्कगपंचगसंजोगेणं दो सौला भंगसया भवंति एवं यथोक्तपकारेण सर्वे एते एककद्विक-त्रिक-चतुष्क-पञ्चक-संयोगेन षोडशाधिकशतद्वयाः २१६ भङ्गा भवन्तीति । तत्रासंयोगिनो भङ्गाः पञ्च ५, द्विकसंयोगिनो भङ्गाः चत्वारिंशत् ४० त्रिकसंयो. गिनो भङ्गाः अशीतिः ८०, चतुष्क संयोगिनो भङ्गाः पञ्चसप्ततिः ७५, पञ्चक संयोगिनो भङ्गाः षोडश १६, सर्वसंकलनया रसानाश्रित्य सप्तमदेशिकस्कन्धस्य षोडशाधिकद्विशतममाणा भङ्गाः २१६ भवन्तीति । रसानां भङ्गान् निरूप्य स्पर्शभङ्गान् दर्शयितुमाह-'फासा जहा चउप्पएसियस' स्पर्शा यथा चतु प्रदेशिकस्य येनैव प्रकारेण चतुःपदेशिकस्कन्धप्रकरणे स्पर्शस्य भङ्गाः कथितास्तेनै प्रकारसवाला और एक प्रदेश मधुर रसवाला हो सकता है १६, 'एए सोक्स भंगा' ये उपरोक्त १६ भंग पंचक संयोग में होते हैं 'एवं सबमेए एकग-दुयग-तियग-चउक-पंचग-संजोगेणं दो सोला भंगसया भवंति' इस प्रकार से ये सब असंयोगी५, विकसंयोगी ४०, त्रिकसंयोगी८०, चतुष्कसंयोगी७५ और पंचकसंयोगी१६ भंग सब मिलकर यहां २१६ होते हैं, इस प्रकार से रसों के भङ्गों की प्ररूपणा करके स्पशों के भंगों को दिखाने के लिये-'फासा जहा चउप्पएसियस्स' सूत्रकार ने ऐसा यह सूत्र कहा है-इसके द्वारा उन्होंने यह समझाया है कि जिस प्रकार से चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध के प्रकरण में स्पर्शविषयक भंग प्रकट किये जा चुके हैं वैसे ही वे भंग इस सप्तप्रदेशिक स्कन्ध के प्रकरण में भी ખાટા રસવાળ હોય છે. અને એક પ્રદેશ મીઠા રસવાળો હોય છે. આ સોળમો
छ. १६ 'एए सोलस भंगा' 0 सेम मग पायना सयामा थाय छे. 'एवं सव्वमेए एक्कग-दुयग-तियग-चउक्क-पंचगसंजोगेणं दो सोला भंग सया भवंति' ॥ शत मा तमाम सगो सेट असयोगी ५ पाय, सयासी ૪. ચાળીસ, ત્રિકસંગી ૮૦ એંસી, ચાર સંગી ૭૫ પંચોતેર અને પાંચ સંગી ૧૨ સેળ એમ કુલ મળીને ૨૧૬ બસો ને સેળ ભંગ થાય છે.
આ પ્રમાણે રસ વિષયના ભંગે બતાવીને હવે સ્પર્શ સંબંધી ભંગ windi सूत्रा२ छ -'फासा जहा चउप्पएसियस्स' मा सूत्रथा सत्रमार એ સમજાવ્યું છે કે ચાર પ્રદેશવાળા સ્કંધના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે સ્પર્શ સંબંધી ભંગે બતાવવામાં આવ્યા છે. એ જ પ્રમાણેના સ્પર્શ વિષયક ભશે આ સાત પ્રદેશવાળા સ્કંધના પ્રકરણમાં પણ સમજવા, જેમકે તે સાતપ્રદેશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६८
भगवतीस्त्रे रेण सप्तपदेशिकपकरणेऽपि स्पर्शभङ्गा ज्ञातव्या इति, तथाहि-यदि स्पर्शद्वयवान स्यात् सप्तमदेशिकः स्कन्धस्तदा चतुष्पदेशिकस्कन्धवदेव अत्रापि चत्वारो भङ्गाः, 'सिय सीए य निद्ध य १, सिय सीए य लुक्खे य २, सिय उसिणे य निद्धे य ३, सिय उसिणे य लुक्खे य ४,' स्यात् शीतच स्निग्धश्चेति प्रथमः १, स्यात् शीतश्च रूक्षश्चेति द्वितीय: २, स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्चेति तृतीयः ३, स्यात् उष्णश्च रूक्षश्चेति चतुर्थः ४, एवं चत्वारो भङ्गाः द्विस्पर्शविषये सप्तपदेशिक स्कन्धस्य भवन्तीति । यदि त्रिस्पर्शः सप्तमदेशिकः स्कन्धस्तदा 'सव्वे सीए देसे निद्धे देसे लुबखे य १, सव्वे सीए देसे निद्धे देसा लुक्खा २, सन्चे सीए देसा जानना चाहिये, जैसे यदि वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध दो स्पर्शों वाला होता है तो वह चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध की तरह ही इन चार भंगों वाला होता है 'सिय सीए य निद्धे य १, सिय सीए य लुक्खे य २, सिय उसिणे य, निद्धे य ३, सिय सिणे य लुक्खे य ४' इनका तात्पर्य ऐसा है कि वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् शीत स्पर्शवाला और स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है १ कदाचित् वह शीत स्पर्शवाला और रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, कदाचित् वह उष्ण स्पर्शवाला और स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ३, कदाचित् वह उष्ण स्पर्शवाला और रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ इस प्रकार के ये ४ भंग विस्पर्श के विषय में सप्तप्रदेशिक स्कन्ध के होते हैं।
यदि वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध तीन 'स्पों वाला होता है-तो इस सामान्य कथन में वह-'सव्वे सीए देसे निद्धे, देसे लुक्खे य १, सव्वे વાળ સ્કંધ જે બે સ્પર્શવાળી હોય તે તે ચાર પ્રદેશી સ્કંધ પ્રમાણે આ नीमताव प्रभारी यारी पो थाय छ, 'सिय सियए निद्ध य१ કોઈ વાર તે ઠંડા સ્પર્શવાળો હોય છે. અને કઈવાર સ્નિગ્ધ-ચિકણું સ્પેશવાળા
य छ.१ 'सिय सिए य लुक्खे यर' अवारते । २५शवाजी हाय छे. सन अवा२ ३क्ष २५शवाणी पर डा शछे. 'सिय उसिणे य निद्धे य३' पाते Gel १५शवाजो मन निघ-ig २५ वा हाय छ 3 'सिय उसिणे य लुम्खे य४' १२ ते ४ २५शाणो मने ३६ २५ डाय छे ४ ॥ रीते આ ચાર અંગે બે સ્પર્શના સંબંધમાં સાત પ્રદેશવાળા સ્કંધના થાય છે.
જે તે સાત પ્રદેશવાળ કંધ ત્રણ સ્પર્શેવાળે હેય તે આ સામાન્ય यनमा प्रमाणे तय १५ो छ । छे. 'सव्वे सीए देसे निदे, देसे लुक्खे १ त साशमा ! २५शपाले डाय छ. ये देशमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिक स्कन्धस्य वर्णादिनि० ७६९
निद्धा देसे लक्खे ३, सव्वे सीए देसा निद्धा देसा लुक्खा ४' सर्वः शीतो देश: स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमः १ सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः २, सर्वः शीतो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, सर्वः शीतः देशाः स्निग्धा देशा रूक्षा : ४, 'सव्वे उसिणे, देसे निद्ध देसे लक्खे एस्थवि चारि भंगा' सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः, अत्रापि चत्वारो भङ्गाः तथाहि - सर्व उष्णो देश : स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमः १, सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः २, सर्व उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीयः ३,
सीए देसे निद्धे, देसा लुक्खा २, सब्बे सीए, देसा निद्धा, देसे लक्खे ३, सवे सीए देसा निद्वा, देसा लक्खा ४' इन भङ्गों के अनुसार सर्वांश में शीन स्पर्शत्राला, एक देश में स्निग्ध स्पर्शबाला और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला १, अथवा सर्वांश में शीत स्पर्शवाला, एक देश में निस्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्श. वाला २, अथवा-सश में शीत स्पर्शवाला अनेक देशों में स्निग्ध arrator और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला ३, अथवा सर्वांश में शीत स्पर्शवाला अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है इसी प्रकार के ४ भंग 'सव्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे' यहां पर भी ४ भंग हो सकते हैं- जैसे 'सर्वः उष्णः देशः स्निग्धः, देश: रूक्षः १, सर्वः उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २,
સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શ વાળા હોય છે તથા એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હાય ४. १ 'सव्वे सीए देशे निद्धे देखा लुक्खा २' सर्वाशभां ते ठंडा स्पर्शवाणी હાય છે, એક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શ વાળા હાય છે. તથા અનેક हेशोभां ३क्ष स्पर्शवाणी !य छे. २ 'सव्वे सीए देसा निद्धा देखे लुक्खे ३' અથવા સર્વાશમાં તે ઠ'ડા સ્પર્શવાળા હાય છે. અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા स्पर्शवाणी होय छे. तथा मेऽहेशभां इक्ष स्पर्शवाणी छे उ 'सव्वे सीए देखा निद्धा देसा लुक्खा ४' सर्वांशथी ते ठंडा स्पर्शवाणी होय छे. अने દેશામાં સ્નિગ્ધ-ચિકણુા સ્પશવાળા હાય છે. તથા અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પશवाणी होय . ४ मा प्रभाना यार लगी 'सव्वे उसिणे देसे निद्धे देखे लक्खे' उष्णु स्निग्ध-भने ३क्ष स्पर्शना योगथी पशु थाय छे. ते मा प्रभा छे. 'सर्वः उष्णः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः १' ते सर्वांशथी यु स्पर्शवाजी હાય छे. એકદેશમાં સ્નિગ્ધ ચિકણા હાય छे. उष्णः देशः
સ્પર્શ વાળા मने खेड देशमां ३क्ष स्पर्शवाणी होय . १ 'सर्वः
भ० ९७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७०
भगवतींसूत्रे सर्व उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४' एवं सर्वः स्निग्धो देशः शीतो देश उष्णः, अनापि चत्वारो भङ्गाः ४, तथा सर्वः रूक्षो देशः शीतो देशउष्णः अत्रापि चत्वारो भङ्गाः ४ । एते सर्वे त्रिस्पर्शे पोडश भङ्गा भवन्ति इति । सर्वः उष्णः देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३, सर्वः उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इन चार भंगों के अनुसार वह रश में उष्णस्पर्श वाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्श वाला, और एकादेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १ अथवा-सर्वाश में उडया स्पर्शवाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रक्षावाला भी हो सकता है २, अथवा-सर्वांश में उष्ण स्पर्शवाला अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्श वाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३ अथवा-सर्वांश में उष्ण स्पर्श वाला अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला भी हो सकता है ४, इस प्रकार के ये ४-४ भंग शीत और उष्ण की प्रधानता करके बनाये गये हैं, अब इनके व्यत्यय से जो ४-४ भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं-'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः १, सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशा उष्णाः २' सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देश उष्णः ३, सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देशा उष्णाः ४' इन भङ्गों के अनुसार वह सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शस्निग्धः देशाः रूक्षाः२' 424। सशिमi Sex २५ पाणी, देशमा સ્નિગ્ધ-ચિકણું સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે પણ થઈ श . २ "सर्वः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशोः रूक्षः३' 42वा समिia ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળ હોય છે અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ-ચિકણું સ્પર્શવાળો તથા सशमा ३६ २५शाणी डाय छे. 3 'सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः४' अथवा सशिi By २५श पाणो भने देशोभा त स्निग्धચિકણા સ્પર્શવાળો તથા અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. ૪ આજ પ્રમાણેના ૪-૪ ચાર ચાર બંગો ઠંડા અને ઉના સ્પર્શની પ્રધાનતામાં થાય છે.
હવે આ પશેના ઉલટાસુદી ફેરફારથી જે ચાર ચાર ભંગ થાય છે तमामा मावे छे. 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः १ सशथा સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો તથા એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળી અને એક દેશમાં ઉષ્ણ २५पाण। डाय छ १ 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशा उष्णाः २१ मत સર્વાશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળ હોય છે. એક દેરામાં ઠંડા સ્પર્શવાળે तथा भने देशमा ०१ २५श जोश छ. २ 'पर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देश उष्णः३' मया साशमात स्नि५ २५पणे डाय छे. मन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७७१ वाला, एक देश में शीत स्पर्शवाला और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है १, अथवा सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शवाला, एकदेश में शीत परीवाला और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है २ अथवा सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शवाला, अनेक देशों में शीत स्पर्शवाला और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ३ अथवा सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शवाला, अनेक देशों में शीत स्पर्शवाला और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ४ तथा सर्वः रूक्षः देशः शीतः देशः उष्णः १, सर्वः रूक्षः, देशः शीतः, देशाः उष्णाः २, सर्वः : रूक्षः, देशाः शीताः, देशः उष्णः ३, सर्वः रूक्षः, देशाः शीताः, देशाः उष्णाः ४' ये ४ भंग रुक्षस्पर्श की मुख्यता में होते हैं इनके अनुसार वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध सर्वांश में रूक्ष स्पर्शवाला एकदेश में शीत स्पर्शवाला और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है १ अथवा सर्वांश में रूक्ष स्पर्शबाला एकदेश में शीत स्पर्शवाला और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है २, अथवा सर्वाश में रूक्ष स्पर्शवाला, अनेक देशों में शीत स्पर्शवाला और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ३ अथवा सर्वाश में वह रूक्ष स्पर्शवाला, अनेक देशों में शीत स्पर्श वाला और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ४, ये १६ भंग त्रिस्पर्श के विषय में यहां पर होते हैं ।
દેશેામાં શીત-ઠંડા સ્વવાળા હાય છે. કાઇ એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પવાળો होय छे, 3 'सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देशा उष्णाः ४' अथवा सर्वाशमां ते સ્નિગ્ધ સ્પર્શીવાળો, અનેક દેશેામાં ઠંડા સ્પવાળા અને અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ
સ્પર્શ વાળો હાય છે.૪ હવે રૂક્ષ સ્પર્શની મુખ્યતામાં જે ચાર ભગા થાય छे ते ताववामां आवे छे.- 'सर्वः रूक्षः देशः शीतः देश उष्णः १' ते सात પ્રદેશવાળી કધ સર્વાશમાં રૂક્ષ પળે! હાય છે. એકદેશમાં ઠંડા स्पर्शवाजी भने शो देशमां पशु स्पर्शवाजी होय छे १ 'सर्वः रूक्षः देशः शीतः देशा उष्णाः २' अथवा सर्वाशमां ते ३क्षस्पर्शवाणी मेहेशभां 'डा स्पर्शवाणी मने अने देशमा अणु स्पर्शवाणी होय छे. २ 'सर्वः रूक्षः देशाः शीताः देश उरुणः ३' अथवा सर्वांशमां ते ३क्ष स्पर्शवाणी होय छे. અનેક દેશેામાં ઠંડા સ્પ વાળો હોય છે કેાઇ એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળો होय छे. 3 'सर्वः रूक्षः देशाः शीताः देशा उच्णाः ४' अथवा सर्वाशमां ते રૂક્ષ સ્પર્શ વાળા હાય છે. અનેક દેશેામાં શીત-ઠંડા પશવાળો અને અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ સ્પર્શ વાળો હાઇ શકે છે. ૪ આ પ્રમાણે ૧૬ ભગ ત્રણ સ્પર્શના વિષયમાં અહિયાં થાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
E
७७२
भगवतीसूत्रे अथ चतुःस्पर्शः सप्तपदेशिकस्तदा-'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे १, देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसा लक्खा २, देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसे लुक्खे ३, देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसा लुक्खा ४, देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे ५, देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसा लुक्खा ६, देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसे लुक्खे ७, देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा ८, देसा सीया देसे उसिणे देसे ___ यदि वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध वार स्पों वाला होता है तो इस प्रकार के सामान्य कथन में वह-'देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे १, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निदे, देसा लुक्खा २, देसे सीए, देसे उसिणे, देसा निद्धा, देसे लुक्खे ३, देसे सीए, देसे उसिणे, देसा निद्धा देसा लुक्खा ४, देसे सोए, देसा उसिणा, देसे निद्धे, देसे लुक्खे ५, देसे सीए देसा उसिणा, देसे निद्ध देसा लुक्खा ६, देसे सीए, देसा उसिणा, देसा निद्धा, देसे लुक्खे ७, देसे सीए, देसा उसिणा, देसा निद्धा, देसा लुक्खा ८, देसा सीया, देसे उसिणे, देसे
જે તે સાત પ્રદેશવાળો સ્કધ-ચાર સ્પર્શીવાળો હોઈ શકે तो म शतना सामान्य थनमा मा प्रभारी डा श छे.-'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे १ त सत प्रदेशवाजी ४५ मे દેશમાં ઠંડા પશેવાળ હોય છે. એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળો હોય છે. એક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણું સ્પર્શવાળો હોય છે. અને એક દેશમાં રૂક્ષ २५शवाजी राय छे. १ 'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसा लुक्खा २' અથવા એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળો હોય છે. એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળા હોય છે. એક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણુ સ્પર્શવાળો હોય છે તથા અનેક દેશમાં ३क्ष २५ जो छ. २ 'देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसे लुक्खे३' અથવા તે પિતાના એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શ વાળ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણુ સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ २५शवाजी डाय छे. 3 'देसे सीए से उसिणे देखा निद्धा देसा लुक्खा४' અથવા એક દેશમાં તે ઠંડા સ્પર્શવાળે હેય છે. એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શ વાળ હોય છે. અનેક દેશોમાં નિગ્ધ-ચિકણુ સ્પર્શવાળ હોય છે તથા भने शमा ३६ ५५ डाय छे. ४ 'देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे५' पोताना में शिम २५शवाको भने દેશોમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણુ સ્પર્શવાળે અને એક शिमा ३६ २५ वाणी डाय छ ५. 'देसे सीए, देखा उसिणा देसे निद्धे देसा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७७३ निद्ध देसे लुक्खे ९, जाव देसा सीया देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा' इति षोडशो भङ्गः । देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथम: १, देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः २, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४ । देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति पञ्चमः ५ । देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति षष्ठः ६ । देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति निद्धे देसे लुक्खे ९ जाव देसा सीया, देसा उसिणा, देसा निद्वा, देसा लुक्खा १६ इस प्रकार के १६ भंगों वाला हो सकता है इन भंगों का तात्पर्य ऐसा है-वह सप्तप्रदेशिक स्कन्ध-एकदेश में शीत स्पर्शवाला हो सकता है, एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला, हो सकता है १, अथवा-एकदेश में शीतस्पर्श वाला, एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, अथवा-एकदेश में शीत स्पर्शवाला, एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३ अथवा-एकदेश में शीत. स्पर्शवाला, एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ अथवाएकदेश में शीत स्पर्शवाला, अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला, और एक प्रदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ५, अथवा-एकदेश में शीत स्पर्शवाला अनेक देशों में उष्णस्पर्शवाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ६, अथवा-एक देश में शीत स्पर्शवाला, लुक्खा६' मा त पाताना ४ ३समा 31 २५ो भने देशमा ઉsણ સ્પશવાળ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ ચિકણુ સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશોમાં ३६ २५ वाणी य छ. ६ 'देसे सीए देसा उसिणा देसा निद्धा देसे लुक्खे' અથવા તે પિતાના એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળો હોય છે. અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળો હોય છે, અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણુ સ્પર્શવાળ હોય छे तथा मे देशमा ३६ २५वामी डाय छे. ७ 'देसे सीए देसा उसिणा देना निद्धा देसा लुक्खा ८' मया ते पोतन मे देशमा । २५शवाणे।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७४
भगवतीपत्र
सप्तमः ७ । देशः शीतो देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इत्यष्टमः ८, देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति नवमः ९, यावत्पदग्राह्या मजा यया-देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति दशम:१० । देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इत्येकादशः ११, देशाः अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ७ अथवा-एकदेश में शीत. स्पर्शवाला, अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ८ अथवाअनेक देशों में शीत स्पर्शवाला, एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ९ यावत् वह अनेक देशों में शीत स्पर्शवाला, अनेक देशों में उष्ण स्पर्शपाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्षस्पर्श वाला हो सकता है १६ यहां यावत्पद से-शेष ६ भङ्गा का ग्रहण हुआहैजैसे-'देशाः शीता, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशा सक्षा १०' देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ११, देशाः शीताः, હોય છે. અનેક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળો હોય છે. અનેક દેશોમાં નિધ २५ कोय छे. मने मने देशमा ३६ २५ जोय छे. ८ 'देसा सोया देसे उसिणे देखे निद्धे देसे लुक्खे ९' म त पाताना भने शमा ઠંડા સ્પર્શવાળ હોય છે. એક દેશમાં ઉષ્ણ સ્પર્શવાળ હોય છે. એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો હોય છે. અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે ૯ 'जाव देसा खीया देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा१६' यावत याताना અનેક દેશોમાં કંડા સ્પર્શવાળા હોય છે. અનેક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળે હોય છે. અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ-ચિકણ સ્પર્શવાળ હોય છે. તથા અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. ૧૬ આ સેલમે ભંગ છે. આ પ્રમાણેના સેળ ભગવાળે તે થઈ શકે છે. અહિયાં યાવત્ પદથી બાકીના ભંગે ગ્રહણ ३२॥या छ. a प्रमाणे छे. 'देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः समाः १. तपताना अने, देशमा ४१ २५ वाणी हाय छे. सहेशमा ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. એક દેશમાં નિષ્પ સ્પર્શવાળે અને અનેક
शामा ३५ २५ । डीय छे. १० 'देशा: शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः११' मा ते पोताना भने देशमा २५शवाय हाय .
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ खु०५ सप्तप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७७५ शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति द्वादशः १२, देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति त्रयोदशः १३ । देशाः शीता देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति चतुर्दशः १४ । देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति पञ्चदशः, देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः, देशः उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः १२, देशाः शीताः, देशाः उष्णाः देशः स्निग्धा, देशो रूक्षः १३, देशाः शीताः, देशाः उष्णाः देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः १४, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः १५ इन भङ्गों के अनुसार वह अनेक देशों में शीत स्पर्शवाला, एक देश में उष्ण स्पर्शवाला, एक देश में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १०, अथवा-अनेक देशों में वह शीत स्पर्शवाला, एकदेश में उष्ण स्पर्श घाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है ११ अथवा अनेक देशों में शीत स्पर्शवाला, एक देश में उष्ण स्पर्शवाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १२ अथवा-अनेक देशों में शीत स्पर्शवाला, अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला, एक देश में स्निग्ध स्पर्श वाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १३, अथवाअनेक देशों में शीत स्पर्शवाला, अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला, एक देश में स्निग्ध स्पर्शवाला, और अनेक देश रूक्ष स्पर्शवाले हो सकते એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણુ સ્પર્શ વાળો હોય છે. અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે આ અગીયારમે in छे. ११ 'देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः१२' અથવા તે પિતાના અનેક દેશોમાં ઠંડા પશવાળ હોય છે. એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળ હોય છે, અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણ સ્પર્શવાળે હોય छ. तथा भने हेशमा ३क्ष २५शवाणो डाय छे. १२ 'देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१३' अथ! तपताना भने देशमा સ્પર્શવાળ હોય છે. અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ સ્પર્શવાળો હોય છે એક દેશમાં स्नि मन मे देशमा ३६ २५शवाणी हाय छे. १३ 'देशाः शीताः देशा उडणाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः१४' अथवा मन शोमा ४।२५ વાળા હોય છે. અનેક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળો હોય છે. એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો હોય છે. તથા અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. ૧૪ 'देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः१५' ५थप अने।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७६
भगवतीस्त्रे देशा रूक्षा इति षोडशः १६, एवं चतुःस्पर्शे षोडश भङ्गा भवन्ति १६, सर्वे ते भङ्गाः षट्त्रिंशद् ३६ भवन्ति-द्विस्पर्श चत्वारः ४, त्रिस्पर्श षोडशः १६, चतुःस्पर्शेऽपि षोडश १६, संकलनया पत्रिंशत् ३६ । ___ तदेवं सप्तपदेशिकस्कन्धे वर्णानाश्रित्य पोडशाधिकद्विशतभङ्गा २१६, गन्धा नाश्रित्य षडू मङ्गाः ६ रसानाश्रित्यापि २१६ पोडशाधिकद्विशत भङ्गाः, स्पर्शानाश्रित्य ३६ षट्त्रिंशद् भङ्गाः । सर्वसंकलनया ४७४ चतुःसप्तत्यधिकचतुःशतः संख्यका भङ्गा भान्ति ॥सू० ५॥
इति सप्तपदेशिकस्कन्धविचारः हैं १४ अथवा-अनेक देश शीत स्पर्शवाले, अनेक उष्ण स्पर्शवाले अनेक देश स्निग्ध स्पर्श वाले एवं एक देश रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है १५, तथा १६ वां भंग पहिले लिख दिया गया है, इस प्रकार चतुः स्पर्श संबंधी ये १६ भंग, तथा द्विस्पर्श संबंधी ४ भंग, एवं त्रिस्पर्श संबंधी १६ भंग ये सब मिलकर ३६ भंग हो जाते हैं। इस प्रकार से इस सप्तप्रदेशिक स्कन्ध में वर्गों को आश्रित करके २१६ भंग, गंधों को आश्रित करके ६ भंग, रसों को आश्रित करके २१६ भंग, और स्पर्शी को आश्रित करके ३६ भंग हुए हैं जो सब मिलकर ४७४ होते हैं।५॥
सप्तप्रदेशिक स्कन्ध विचार समाप्त ॥ દેશમાં શીત સ્પર્શવાળો અનેક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ ચિકણુ સ્પર્શવા અને કોઈ એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે.૧૫ સેળમાં ભંગ ઉપર કહી જ દીધા છે. આ રીતે ચાર સ્પર્શ સંબંધી સેળ ભેગા થાય છે. તથા બે સ્પર્શ પણાના ૪ ચાર ભંગ તથા ત્રણ સ્પર્શ પણના ૧૬ સોળ ભંગ આ બધા મળીને કુલ ૩૬ છત્રીસ ભેગો થાય છે. આ રીતે આ સાત પ્રદેશી કંધમાં વર્ણ સંબંધી ૨૧૬ બસે સોળ ભંગ. ગંધ સંબંધી ૬ છ ભંગ, રસ સંબંધી ૨૧૬ બસો સળ અંગે તથા સ્પર્શ સંબંધી ૩૬ છત્રીસ ભગા થયા છે. તમામ મળીને ૪૭૪ ચાસે ચુમતેર થાય છે. એ સૂ૦ ૫.
છે સાત પ્રદેશી ઔધ વિચાર સમાપ્ત છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७७७
सप्तपदेशिकान्तस्कन्धानां वर्णगन्धरसस्पर्शभङ्गान् यथाविभागं निरूप्व अष्टप्रदेशादिकानां स्कन्धानां भङ्गान् दर्शयितुमाह-अट्ठपएसिए णं भंते' इत्यादि ।
मूलम्-'अट्रपएसिए णं भंते! खंधे पुच्छा, गोयमा! सिय एगवन्ने० जहा सत्तपएसियस्स जाव सिय चउफासे पन्नत्ते, जइ एगवन्ने० एवं एगवन्नदुवन्नतिवन्ना जहेव सत्तपएसिए। जइ चउवन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए. य१, सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदगा य२, एवं जहेव सत्तपएसिए जाव सिय कालगा य नीलगा य लोहियगा य हालिदए य१५, सिय कालगा य नीलगा य लोहियगा य हालिदगा य१६, एए सोलसभंगा एवमेए पंचचउक्कसंजोगा एवमेए असीई भंगा ८०। जइ पंचवन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिद्दए य सुकिल्लए यर, सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए य सुकिल्लगा य२, एवं एएणं कमेणं भंगा चारेयवा जाव सिय कालए य नीलगा य लोहियगा य हालिदगा य सुकिल्लए य१५, एसो पन्नरसमो भंगो।सिय कालगायनीलए य लोहियए य हालिद्दए य सुकिल्लए य१६, सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिदए य सुक्किल्लगा य १७, सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिद्दगा य सुकिल्लए य१८, सिय कालगा य नीलए य लोहियए य हालिदगा य सुकिल्लगा य१९, सिय कालगा य नीलए य लोहियगा य हालिदए य सुकिल्लए य२०, सिय कालगा य नीलए य लोहियगा य हालिद्दए य सुकिल्लए य२१, सिय
भ० ९८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७८
भगवतीसूत्रे कालगाय नीलए य लोहियगा य हालिदगा य सुकिल्लए य२२ सिय कालगा य नीलगा य लोहियगे य हालिदगे य सुकिल्लए य२३, सिय कालगा य नीलगा य लोहियगे य हालिद्दए य सुकिल्लगा य२४, सिय कालगा य नीलगाय लोहियगे य हालिदगा य सुकिल्लए य२५, सिय कालगा य नीलगा य लोहियगा य हालिदगे य सुविकल्लए य२६, एए पंच संजोगे णं छठवीसं भंगा भवंति । एवमेए सपुत्वावरेणं एक्कगदुयगतियगचउक्कगपंचगसंजोएहिं दो एक्कतीसं भंगसया भवति । गंधा जहा सत्तपएसियस्स, रसा जहा एयरसेव वन्ना, फासा जहा चउप्पएसियस्स ॥सू०६॥ ___ छाया-अष्टप्रदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः पृच्छा, गौतम ! स्यात् एकवर्णः० यथा सप्तपदेशिकस्य यावत् स्यात् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः, यदि एकवर्णः०, एवम् एकवर्ण-द्विवर्ण-त्रिवर्णा यथैव सप्तादेशिके । यदि चतुर्वर्णः स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च १, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रा २, एवं यथैव सप्तपदेशिके यावत् स्यात कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च १५, स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च १६, एते षोडश मङ्गाः। एवमेते पञ्च चतुष्क संयोगाः, एवमेते अशीतिभेगा:८०। यदि पञ्चवर्णः स्यात् कालश्च नीलच लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च १, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च २, एवमेतेन क्रमेण भंगा चारयितव्याः यावत् स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च १५, एषः पश्चदशो भङ्गः । स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्व १६, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च १७, स्थात् कालाश्च नीलश्व लोहितश्च हारिद्राश्च, शुक्लश्च १८, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्च १९, स्यातू कालाश्च नीलश्व लोहिताश्व हारिद्रश्च शुक्लश्च २०, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्व हारिद्रश्च शुक्लश्च २१, स्थात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्वाश्च शुक्लश्च २२, स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७७९
२३, स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च २४ । स्थात् कालाश्च नीलाश्व लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च २५ । स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च २६, एते पञ्चसंयोगेन पइविंशतिर्भङ्गा भवन्ति, एवमेते सपूर्वापरेण एककद्विकत्रिकचतुष्कपश्चकसंयोगैः द्वे एकत्रिंशद् भङ्गशते भवतः । गन्धा यथा सप्तप्रदेशिकस्य । रसा यथा एतस्यैव वर्णाः । स्पर्शाः यथा चतुष्पदेशिकस्य ॥५० ६॥
टीका-'अट्ठपएसिए णं भंते !' अष्टप्रदेशिकः खलु भदन्त ! 'खंधे कइवन्ने० पुच्छा' सन्धः कतिवर्ण इति पृच्छा-अष्टौ प्रदेशाः परमाणवोऽवयवाः अवयवतया विद्यन्ते यस्यावयविनः सोऽष्टपदेशिकः स्कन्धः, स च कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्श इति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'सिय
इस प्रकार सप्तप्रदेशिक स्कन्धों तक के वर्ण, गंध, रस और स्पशौँ के भंगों का यथाविभाग निरूपण करके सूत्रकार ने अष्टप्रदेशिक आदि स्कन्धों के भंगों को प्रकट करने के लिये 'अट्ठपएसिए णं भंते ! खंधे' इत्यादि सूत्र का कथन किया है___'अट्ठपएसिए णं भंते ! खंधे पुच्छा' इत्यादि
टीकार्थ--गौतम ने इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है-'अट्ठपएसिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने० पुच्छा' हे भदन्त ! जिस अवयवी के
आठ परमाणुरूप प्रदेश अवयवरूप से मौजूद होते हैं-अर्थात् आठ पुद्गलपरमाणुओं के संयोग से जो अवयवी उत्पन्न होता है-ऐसा वह
आठ प्रदेशों वाला स्कन्ध कितने वर्णों वाला, कितने गंधों वाला, कितने रसों वाला और कितने स्पों वाला होता है ? इस प्रश्न के
પૂર્વોક્ત રીતે સાત પ્રદેશવાળા સુધીના વર્ણ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શ વિષયક ભંગને તેના વિભાગ પ્રમાણે નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર આઠ પ્રદેશવાળા સ્કંધના ભંગ બતાવવા સૂત્રકાર કહે છે –
'अट्रपएसिए गं भंते ! खंवे पुच्छा' त्यादि
ટીકાઈ–ગૌતમ સ્વામીએ આ સૂત્ર દ્વારા પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે– 'अटू पएसिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने ? पुच्छा' है सावन २ सयवीन भाई પુલ પરમાણુઓના સંયોગથી જે અવયવી ઉત્પન્ન થાય છે.–એ તે આઠ પ્રદેશવાળ સ્કંધ કેટલા વર્ષોવાળ હોય છે ? કેટલા ગધેવાળ હોય છે? કેટલા રસેવાળ હોય છે? અને કેટલા સ્પર્શેવાળો હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८०
भगवतीस्त्र एगवन्ने' स्यात् एकवर्णः, 'जहा सत्तपएसियस्स जाव चउप्फासे पन्नत्ते' यथा सप्तमदेशिकस्य । येनैव प्रकारेण वर्णादि सप्तप्रदेशिकस्य कथित तथैव अष्टमदे. शिकस्कन्धस्यापि वर्णादिमत्वं ज्ञातव्यम्, कियत्पर्यन्तं तत्रत्यं प्रकरणमनुस्मरगीयं तत्राह-'जाव' इत्यादि 'जाव सिय चउफासे पन्नत्ते' यावत् स्यात् चतु:स्पर्शः प्रज्ञप्तः स्यादेकवर्णः स्याद् द्विवर्णः स्यात् त्रिवर्णः स्यात् चतुर्वर्णः स्यात् पञ्चवर्णः, स्यादेकगन्धः स्याद् द्विगन्धः, स्यादेकरसः स्यात् द्विरसः स्यात् विरसः स्यात् चतूरसः स्यात् पञ्चरसः, स्यात् द्विस्पर्शः स्यात् त्रिस्पर्शः एतत्पर्यन्तं तत्रत्यं प्रकरणम् । उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है कि-'गोयमा ! सिय एगवन्ने जहा सत्त. पएसिपस्स जाव चउप्फासे पन्नत्ते' हे गौतम ! सप्तपदेशिक स्कन्ध के जिस प्रकार से वर्णादिक कहे गये हैं उसी प्रकार से अष्टप्रदेशिक स्कन्ध के भी वर्णादि कहना चाहिये यावत् वह कदाचित् चार स्पर्शों वाला होता है यहां तक, इस कथन का स्पष्टार्थ ऐसा है कि वह अष्टप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् एक वर्णवाला होता है, कदाचित् दो वर्णों वाला होता है, कदाचित् तीन वर्षों वाला होना है, कदाचित् चार वर्णों वाला होता है, कदाचित् पांच वर्णों वाला होता है, कदाचित् वह एक गंधवाला कदाचित् दो गंधों वाला, कदाचित् एक रसवाला' कदाचित् दो रसों वाला, कदाचित् तीन रसों वाला, कदाचित् चार रसों वाला, कदाचित् पांच रसों वाला, कदाचित् दो स्पर्शों वाला, कदाचित् तीन स्पर्णी वाला, कदाचित् चार स्पों वाला हो सकता है इस विषय का विशेषप्रभु ४३ छ है-'गोयमा ! सिय एगवन्ने जहा सत्तपएसियस जाव चउष्फासे पन्नत्ते गौतम ! सात प्रदेशमा २४ घना पशु विगेरे अ रे રીતે કહેવામાં આવ્યા છે. એ જ પ્રમાણે આઠ પ્રદેશવાળા સ્કંધના વર્ષો વિગેરે પ્રકારે સમજવા. યાવત્ તે કઈવાર ચાર સ્પર્શેવાળ હોય છે. એ કથન સુધીનું કથન ગ્રહણ કરવાનું કહ્યું છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે–તે આઠ પ્રદેશવાળે સકંધ કઈવાર એક વર્ણવાળા હોય છે. કેઈવાર બે વર્સોવાળે હેય છે. કોઈવાર ત્રણ વર્ણોવાળો હોય છે, કોઈવાર ચાર વર્ણોવાળે અને કઈવાર પાંચ વર્ણોવાળ હોય છે. કેઈવાર તે એક ગધવાળે કઈવાર બે ગધેવાળો હોય છે. કેઈવાર એક રસવાળ કોઈવાર બે રસવાળો કઈવાર ત્રણ રસે. વાળે કેઈવાર ચાર રસવાળે અને કોઇવાર પંચ રસોવાળો હોય છે. કેઈવાર તે બે પૌંવાળે કેઈવાર ત્રણ સ્પર્શેવાળે કઈવાર ચાર પશેવાળે હોઈ શકે છે. આ વિશેષ પ્રકારને વિચાર આ પ્રમાણે કરવામાં આવેલ છે..
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७८१ 'जइ एगवन्ने' यदि एकवर्णोऽष्टपदेशिकः स्कन्धस्तदा 'एवं एगवन-वन्न-तिवन्ना जहेव सत्तपएसिए' एवमेकवर्णविवर्णत्रिवर्णः यथैव सप्तमदेशिके यथैव सप्तपदेशिके एकवर्णद्विवर्णत्रिवर्णवत्त्वं कथितम् तथैव इहापि ज्ञातव्यम् , तथाहि-योकवर्णस्तदा स्यात् कालः स्यात् नीला स्यात् लोहितः स्यात् हारिद्रः स्यात् शुक्लः । यदि द्विवर्णस्तदा स्यात् कालच नीलश्च १, स्यात् कालश्च नीलाथेति द्वितीयः २, रूप से विचार इस प्रकार से किया गया है-'जइ एगवन्ने' यदि वह अष्टप्रदेशिक स्कन्ध एक वर्णवाला होता है ऐसा जब सामान्यरूप से कहा जाता है तो ऐसे कथन में उस अष्टप्रदेशिक स्कन्ध में एक दो तीन वर्गों की युक्तता विषयक कथन सप्तपदेशिक स्कन्ध में किये गये इनके कथन जैसा ही समझ लेना चाहिये, तथाहि-एकवर्णवत्ता के कथन में-'स्यात् काला, स्यात् नीलः, स्यात् लोहितः, स्यात् हारिद्रः स्यात् शुक्ल' इस पाठ के अनुसार वह कदाचित् कृष्ण वर्णवाला भी हो सकता है १, कदाचित् नीले वर्णवाला भी हो सकता है २, कदाचित् लाल वर्णवाला भी हो सकता है ३, कदाचित् पीले वर्णवाला भी हो सकता है ४ कदाचित् शुक्ल वर्णवाला भी हो सकता है ५ इस प्रकार से ये पांच भंग हो सकते हैं यदि वह दो वर्णों वाला होता है तो ऐसे कथन में वह-'स्यात् कालश्च नीलश्च १, स्थात् कालश्च नीलाश्च २, स्यात्
'जह एगवन्ने' ते 2418 प्रदेशवाणी २४५ २४४ १४ाको डाय छे तेभ
જ્યારે સામાન્ય રૂપથી કહેવામાં આવે છે. તે તે પ્રમાણેના કથનમાં તે આઠ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં એક વર્ણ, બે વર્ણ, ત્રણ વર્ણ, યુક્તપણાનું કથન સાત પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે તે જ પ્રમાણે આઠ પ્રદેશ વાળા સ્કંધના સંબંધમાં પણ સમજવું. તે આ પ્રમાણે છે. એક વર્ણપણાના थनमा स्यात कालः, स्यात् नीलः स्यात् लोहितः, स्यात् हारिद्रः, स्यातू शुक्लः' કેઈવાર તે કાળા વર્ણવાળો પણ હોય છે ને કઈવાર નીલ વર્ણવાળે પણ હોય છે. ૨ કઈવાર લાલ વર્ણવાળે પણ હોય છે. ૩ કોઇવાર પીળા વર્ણવાળો પણ હોય છે. ૪ અને કેઈવાર સફેદ વર્ણવાળે પણ હોય છે. પ આ રીતે તેના એકપણામાં આ પાંચ અંગે થઈ શકે છે. જે તે બે વર્સોવાળો હોય છે એ प्रमाना थनम ते ॥ प्रभारी से पाये। काश छ. 'स्यात् कालश्च नीलश्च १' २ ते ॥ भने न पाये। डाय छे. १ 'स्यात् कालश्च नीलाश्चर' त पाताना २४ प्रदेशमा ४ पाणी भने भने प्रदेशमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८२
भगवतीसूत्रे स्यात कालाच नीलश्चेति तृतीयः ३, स्यात् कालाश्च नीलावेति चतुर्थः ४, इति प्रथमो द्विकसंयोगः(१) काललोहिताभ्यामपि चत्वारो भङ्गाः (२) कालपीताभ्यामपि कालाश्च नीलश्च ३, स्यात् कालाश्च नीलाश्च ४' इन प्रथम विकसयोग संबंधी चार भंगो वाला होता है इन भङ्गों के अनुसार वह कदाचित् काले वर्णवाला और नीले वर्णवाला हो सकता है १, अथवा-वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला और अनेक प्रदेशो में नीले वर्णवाला हो सकता है २, अथवा-अनेक प्रदेशों में वह कृष्ण वर्णवाला और एक प्रदेश में नीले वर्णवाला हो सकता है ३ अथवा-अनेक प्रदेशों में वह कृष्ण वर्णवाला और अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला हो सकता है इसी प्रकार काल और लोहित वर्गों के योग में भी चार भंग होते हैं-जैसे-'स्यात् कालश्च लोहितश्च १, स्यात् कालश्च लोहिताश्च २ स्थात् कालाश्च लोहितश्च ३, स्यात् कालाश्च लोहिताश्च ४' इसी प्रकार से चार भंग कृष्ण और पीत वर्ण के योग में भी होते हैं-जैसे 'स्यात् कृष्णश्च हारिद्रश्च १, स्यात् कृष्णश्च हारिद्राश्च २, स्थात् कृष्णाश्च हारिद्रश्च ३, स्यात् कृष्णाश्च हारिद्राश्च ४' इसी प्रकार से चार भंग नास वर्गवाणे डाय छे. २ 'स्यात् कालाश्च, नीलश्च३' अथा भने प्रहे. શેમાં તે કાળા વર્ણવાળ હોય છે અને કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે डाय.3 'स्यात् कालाश्च नीलाश्च४' मथ! सन प्रशाम ते का વર્ણવાળા હોય છે. અને અનેક પ્રદેશોમાં નીલ વર્ણવાળ હોય છે. ૪ આજ પ્રમાણે કાળા અને લાલ વર્ણના યોગથી ૪ ચાર ભંગ થાય છે. તે આ प्रभारी छे-'स्यात् कालश्च लोहितश्च' पा२ | मन दास १ वाणी डाय छे. १ 'स्यात् कालश्च लोहिताश्चर' १४ मे शमतापरीवाणो मन भने प्रदेशमile qाणे डाय छे. २ 'स्यात् कालाश्च लोहितश्च ३' मने प्रशाwi in १ पाणी डाय छे भने । प्रदेशमा ala वाणा हाय छे. 3 'स्यात् कालाश्च लोहिताश्च४' मन પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળે હોય છે અને અનેક પ્રદેશોમાં લાલ વર્ણવાળે હોય છે. ૪ આજ પ્રમાણેના ૪ ચાર ભંગ કાળા અને પીળા વર્ણના યોગથી थाय छे. ते ! प्रमाणे छ-'स्यात् कृष्णश्च हारिद्रश्च १' वा२ ते ! मनपी पाणी डाय छे. १ 'स्यात् कृष्णश्च हारिद्राश्चर' से प्रदेशमा તે કાળા વણવાળ હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળ હોય છે૨ 'स्यात कृष्णाश्च हारिद्रश्व३' भने प्रदेशमा त ४१ प वा डाय छ अन्य
प्रदेशमा ची वाणे अाय छे. 3 'स्यात् कृष्णाश्च हारि.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ १०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७८३ चत्वारो भङ्गाः (३) एवं काल शुक्लाभ्यामपि चत्वारो भङ्गाः (४) एवं नील लोहिताभ्यां चत्वारो भङ्गाः(५) एवं नीलहारिद्राभ्यामपि चत्वारो भगाः (६) एवं नीलशुक्लाभ्यामपि चत्वारो भङ्गाः (७) एवं लोहित हारिद्राभ्यामपि चत्वारो भङ्गाः (८) कृष्ण और शुक्ल वर्ण के योग में भी होते हैं-जैसे 'स्थात् कृष्णश्च शुक्लश्च १ स्यात् कृष्णश्च शुक्लाश्च २ स्यात् कृष्णाश्च शुक्लश्च ३, स्यात् कृष्णाश्च शुक्लाश्च ४ ।
इसी प्रकार से चार भंग कृष्ण के स्थान पर नीलपद रखकर और उसके साथ लोहितपद का योगकर बनते हैं जैसे-'स्यात् नीलश्च लोहितश्च १, स्यात् नीलश्च लोहिताश्च २, स्थात् नीलाइच लोहितश्च ३, स्यात् नीलाश्च लोहिताश्च ४,' इसी प्रकार से चार भंग नील और पीत वर्ण के योग से बनते हैं-जैसे-'स्यात् नीलश्च हारिद्रश्च १, स्यात् नीलश्च हारिद्राश्च २, स्यात् नीलाश्च हारिद्रश्च ३, स्यात् नीलाश्च द्राश्च४' भने प्रदेशमा त पायो भने भने प्रदेशमा पी વર્ણવાળો હોય છે. ૪ આજ પ્રમાણે ૪ ચાર અંગે કાળા અને સફેદ વર્ણના योगथी थाय छे. २ मा प्रभार छ-'स्यात् कृष्णश्च शुक्लश्च१' अवा२ ते
७ अ स वा हाय छे. १ 'स्यात् कृष्णश्च शुक्लाश्चर' व એક પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળ હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં તે સફેદ १ वा हाय छ. २ "स्यात् कृष्णाश्च शुक्लश्च३' भने प्रदेशमा त आणा વર્ણવાળ હોય છે તથા કઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળે હોય છે. ૩ "स्यात् कृष्णाश्च शुक्लाश्च४' मने प्रशाम त ४ वाणी य छ અને અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. ૪
આજ પ્રમાણેના ચાર ભાંગાએ કૃષ્ણ વર્ણની જગાએ “નીલ” પદ મૂકી તથા તેની સાથે “હિત” પદને જવાથી થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે – 'स्यात् नीलश्च लोहितश्च १' वा२ नीट पाणी अन द वागे डाय छे. १ 'स्यात् नीलश्च लोहिताश्चर' से प्रदेशमा नle १ पाणी मने भने प्रदेशमा ala a या डाय छे. २ 'स्यात् नीलाश्च लोहितश्च३' અનેક પ્રદેશમાં તે નીલ વર્ણવાળે અને કેઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો होय छे. 3 'स्यात् नीलाइच लोहिताश्च४' भने प्रहरीमा ते नle वाले। હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળ હોય છે. ૪ આજ રીતે નીલ पनी साथे पो न योपाथी थाय छ त । प्रमाणे छ-'स्यात नीलश्च हारिद्रश्च १' १२ ते नाम अने पास qणे य छे.१ 'स्यात् नीलच हारिद्राश्च२' ले प्रदेशमा त नla ayाणी डाय छ भने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮૪
भगवतीसूत्रे हारिद्राश्च ४' इसी प्रकार से नील और शुक्लपद के योग से भी चार भङ्ग पनते हैं-जैसे-'स्यात् नीलश्च शुक्लश्च१, स्यात् नीलश्च शुक्लाश्च २, स्यात् नीलाइच शुक्लश्च ३, स्यात् नीलाइच शुक्लाइच ४' इसी प्रकार से लोहितपद के साथ पीतपद का योग करने पर चार भंग बनते हैं जैसे-'स्यात् : लोहितश्च हारिद्रश्च १, स्यात् लोहितश्च हारिद्राश्च २, स्यात् लोहिताश्च हारिद्रश्च ३, स्यात् लोहिताश्च हारिद्राश्च ४' इसी प्रकार से लोहितपद के साथ शुक्लपद का योग करके जो ४ भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं-'स्यात् लोहितश्च शुक्लश्च १, स्यात् लोहितश्च शुक्ल श्च २, स्यात् लोहिताश्च शुक्लश्च ३ स्यात् लोहिताश्च शुक्लाश्च ४, इसी प्रकार से पीत के साथ शुक्लपद का योग करके ४ भंग इस
અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. ૨ “ચાર નારા હૃારિરરર' અનેક પ્રદેશોમાં તે નીલ વર્ણવાળે હોય છે તથા કેઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળ હોય છે. ૩
આજ રીતે નીલવર્ણ અને સફેદવર્ણના રોગથી પણ ૪ ચાર અંગે થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે-“થાત્ નીરવ શુકજીફ?” કેઈવાર તે નીલ વર્ણવાળે અને સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. ૧ અથવા “સ્થાનું નીરજ ગુજાર’ એક પ્રદેશમાં તે નીલ વર્ણવાળે હેય છે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણન વાળ હોય છે. ૨ “ચાકૂ નાથ રુવચ રૂ” અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અને એક પ્રદેશમાં શુકલ વર્ણવાળો હોય છે. ૩ “યાહૂ નીહાફ સુથાર અનેક પ્રદેશોમાં તે નીલ વર્ણવાળા હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. ૪
આજ પ્રમાણે “લેહિત પદની સાથે “પીત' પદને પેગ કરવાથી પણ ૪ ચાર ભંગ થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે. “ચાત્ રોહિતર હારિર૪૨ કોઈવાર તે લાલ વર્ણ અને પીળા વર્ણવાળા હોય છે. ૧ “ાર રોહિત
રિતા ૨ એક પ્રદેશમાં તે લાલ વર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો હોય છે. ૨ “વાર્ રોહિતારા વિરૂ અનેક પ્રદેશમાં તે લાલ વર્ણવાળો હોય છે અને કેઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે હેય છે. ૩ “જલાર રોહિતર ફરિદ્વાર ૪ અનેક પ્રદેશમાં તે લાલ વર્ણવાળા હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં તે પીળા વર્ણવાળ હોય છે. ૪ આજ પ્રમાણે પીળા અને સફેદ વર્ણના રોગથી પણ ૪ ચાર ભંગ થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७८५ एवं लोहितशुक्लाभ्यामपि चत्वारो भङ्गाः (९) एवं हारिद्रशुक्लाभ्यामपि चत्वारो भङ्गाः (१०) भवन्तीति, एवमेते दश द्विकसंयोगा भङ्गास्तेषां चतुर्मिगुगने चत्वारिंशद् ४० विकसंयोगिनो भङ्गा भवन्तीति । यदि त्रिवर्णोऽष्टपदेशिकः स्कन्धस्तदा स्यात् कालश्च नीलच लोहितश्चेति प्रथमः १, स्यात् कालश्च नीलच लोहिताश्चेति द्वितीयः २, स्थात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्चेति तृतीयः ३, स्यात् कालश्च नीलाच प्रकार से बनते हैं-स्यात् हारिद्रश्च शुक्लश्च १, स्यात् हारिद्रश्च शुक्लाश्च २, स्यात् हारिद्राश्च शुक्लश्च ३, स्थात् हारिद्राश्च शुक्लाश्च ४, इस प्रकार से ये द्विक संयोग १० भंग हैं और इन १० द्रिक संयोगों में से १-१ द्रिक संयोग के ४-४ भंग होते हैं जो ऊपर में दिखला दिये गये हैं। अतः द्विकसंयोगी भंगों की कुल संख्या ४० आती है।
यदि वह अष्टप्रदेशिक स्कन्ध तीन वर्णोंवाला होता है तो वह'स्यात् कालश्च, नीलश्च लोहितश्च १' कृष्ण वर्णवाला, नीले वर्णवाला और लोहित वर्णवाला हो सकता है १, अथवा-स्थात् कालश्च, नीलश्च लोहिताश्च २' वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला एक प्रदेश में नीले वर्णवाला और अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला हो सकता है २, अथवा-'स्यात् कालश्च, नीलाश्य लोहितश्च ३' वह एक प्रदेश में कृष्ण'स्यात् हारिद्रश्च शुक्लश्च १' वार ते पी! भने स३६ प पाणी साय छ. १ 'स्यात् हारिद्रश्च शुक्लाइवर से प्रदेशमा त पीपाणी डाय छ भने भने प्रदेशमा स३६ qाणे डाय छे. २ 'स्यात् हारिद्वाइच शुक्लश्च ३' मन शाम पीपा १ वाणा डाय छे तथा प्रदेशमा सह १ वाणे डाय छे. 3 'स्यात् हारिद्राइच शुक्लाइव ४' भने પ્રદેશમાં તે પીળા વર્ણવાળ હોય છે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. ૪ આ રીતે બ્રિકસંગી દસ અંગે થાય છે. આ દસે બ્રિકસ ચાગેમાં ૧-૧ એક એક બ્રિકસંગના ૪-૪ ચાર ચાર બંગે થાય છે. જે. ઉપર બતાવવામાં આવ્યા છે. એ રીતે દ્વિસંગી અંગેની કુલ સંખ્યા ४० याणीस थाय छे.
જે તે આઠ પ્રદેશવાળ કપ ત્રણ વર્ણવાળો હોય તે તે આ પ્રમાણે त्रय पारवाडश छ-'स्यात् कालश्च नीलइव लोहितइव' अवार તે કાળા વર્ણવાળ, નીલ વર્ણવાળા અને લાલ વર્ણવાળ હોય છે. ૧ અથવા 'स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च २' से प्रदेशमा ते
पाया હોય છે કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે હોય છે. અનેક પ્રદેશોમાં લાલ १ पाणी जाय छे. २ ५५१ 'स्यात् कालश्च नीलाइच लोहितश्च३'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६
भगवतीसूत्र लोहिताश्चेति चतुर्थः ४, स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्चेति पञ्चमः ५, स्यात् कालाच नीलश्च लोहिताश्चेति षष्ठः ६, स्यात् कालाश्च नीलाच लोहितश्चेति सप्तमः ७, स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्चेत्यष्टमः ८। एवं कालनीलहारिट्रैरष्टौ वर्णवाला अनेक प्रदेशों में नोले वर्णवाला और एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला हो सकता है ३ अथवा-'स्यात् कालश्च, नीलाश्च, लोहिताश्च४' वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला
और अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला हो सकता है ४, अथवा'स्यात् कालाश्च, नीलश्च लोहितश्च ५' वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला और एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला हो सकता है ५ अथवा-'स्यात् कालाश्च, नीलच, लोहिताश्च ६' वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला और अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णशाला हो सकता है ६, अथवा-'स्यात् कालाश्च नीलाच, लोहितश्च७ वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला और एकप्रदेश में लोहित वर्णवाला हो सकता है अथवा 'स्थात् कालाइच नीलाइच लोहिताश्च' वह अपने अनेक प्रदेशों में कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला और अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला हो सकता हैं ८, इस प्रकार से ये आठ भंग काल, नील, लोहित इन तीन वर्षों પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળ હોય છે અને અનેક પ્રદેશોમાં નીલ વર્ણવાળો डाय छे. मे प्रदेशमi ara वाले डाय छे. 3 अथवा 'स्यात कालइव नीलाइच लोहिताइव ४' पाताना से प्रशमा १ १ वाजे खाये છે. અનેક પ્રદેશોમાં નીલ વર્ણવાળ હોય છે અને અનેક પ્રદેશોમાં લાલવણ' वाजा य छे. ४ २५थवा 'स्यात् कालाश्च नीलच लोहितश्च५' पाताना અનેક પ્રદેશોમાં તે કાળા વર્ણવાળો હોય છે. કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણન पाणी मन में प्रदेशमा सात पाणी डाय छे. ५ अथवा स्यात कालाइच नीलइव लोहिताश्व६' भने प्रदेशमा ते वाणी काय 2. કેઈ એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશોમાં લાલ पाणी डाय छे. ६ मा 'स्यात् कालाइव नीलाइच लोहितच' भने। પ્રદેશોમાં તે કાળા વર્ણવાળો હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે हाय छ. तथा प्रदेशमi anा । डाय छ ७ मथवा स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्व८' मने प्रशाभां ते ॥ १ वाण य छे. अने? પ્રદેશોમાં નીલ વર્ણવાળો હોય છે. અને અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા હોય છે. ૮ આ રીતે આ આઠ ભંગ કાળા, નીલ અને લાલ વર્ણના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७८७ भनाः २, एवं कालनीलशुक्लैरष्टौ भङ्गाः ३, एवं काललोहितहारिनैरष्टौ भङ्गाः ४, एवं काललोहितशुक्लैरष्टौ भङ्गाः ५, एवं कालहारिद्रशुक्लैरष्टौ भङ्गाः ६, एवं नीललोहितहारिट्रैरष्टौ भङ्गाः ७, एवं नीललोहितशुक्लैरष्टौ भङ्गाः ८, एवं नीलहारिद्रशुक्लैरष्टौ भङ्गाः ९, लोहितहारिद्रशुक्लॅरष्टौ भङ्गाः १०, एवमेते दशके योग में हुवे हैं इसी प्रकार से ८ भंग काल, नील और पीतवर्ण के योग में भी होते हैं यह द्वितीय त्रिक संयोग है। इसी प्रकार से आठ भंग तृतीय त्रिकसंयोग जो काल, नील, शुक्लरूप है उसमें भी होते हैं ३, इसी प्रकार से आठ भंग काल लोहित पीतरूप जो चतुर्थ त्रिक संयोग है उसमें भी होते हैं ४, इसी प्रकार से आठ भंग काल लोहित शुक्लरूप जो पंचम त्रिक योग है उसमें भी होते हैं ५, इसी प्रकार से आठ भङ्ग काल हारिद्र शुक्लरूप जो छठा त्रिक योग है उसमें भी होते हैं ६, इसी प्रकार से आठ भङ्ग नील लोहित हारिद्ररूप जो ७ वा त्रिकसंयोग है उसमें भी होते हैं ७, इसी प्रकार के आठ भंग नील लोहित शुक्लरूप जो आठवां त्रिक संयोग है उसमें भी होते हैं ८, इसी प्रकार से आठ भंग नील हारिद्र शुक्लरूप जो नौवां त्रिक संयोग है उसमें भी होते हैं ९, इसी प्रकार से आठ भंग लोहित हारिद्र शुक्ल रूप जो १० वां त्रिक है उसमें भी होते हैं १०, इस प्रकार से ये १० त्रिक
ગથી થયા છે. એ જ રીતે કાળા, નીલ અને પીળા એ ત્રણ વર્ણના ગથી પણ આઠ ભંગ થાય છે. આ બીજે ત્રિકસરયુગ છે. આજ રીતે ત્રીજે ત્રિક જે કાળા, નીલ, અને સફેદ વર્ણના યોગથી થાય છે. તેના પણ આઠ ભેગા થાય છે. ૩ એજ રીતે કાળા, લાલ, પીળાવણું રૂપ છે. ચિ ત્રિકસંગ છે. તેમાં પણ આઠ ભંગ થાય છે. ૪ એજ રીતે કાળા લાલ અને સફેદ વર્ણ રૂપ જે પાંચમ ત્રિકસોગ છે. તેમાં પણ પાંચ ભંગ થાય છે. ૫ એજ રીતે કાળા, પીળા, ઘેળા વર્ણના રોગથી જે છો ત્રિકસંગ છે. તેમાં પણ આઠ ભંગ થાય છે. ૬, એજ રીતે નીલવર્ણ, લાલ વર્ષ અને પીળા વણું રૂપ જે ૭ સાતમો ત્રિકસંગ છે. તેમાં પણ આઠ ભંગ થાય છે. ૭, એજ રીતે નીલવર્ણ લાલવણું અને સફેદવર્ણના વેગથી જે આઠમે ત્રિકસંગ છે તેના પણ આઠ ભંગ થાય છે. ૮, તથા એજ પ્રમાણે નીલવર્ણ, પીળાવણું અને સફેદરણું રૂપ જે નવમે ત્રિકસંગ છે. તેમાં પણ આઠ ભંગ થાય છે. ૯ અને એજ પ્રમાણે લાલવણું, પીળવણું અને સફેદ વર્ણ રૂપ જે દસમે ત્રિકસંગ છે. તેમાં પણ આઠ અંગે થાય છે. ૧૦, આ રીતે આ ૧૦ દસ ત્રિકસંગ છે. તેમાં એક એક ત્રિકસંગના પર્વોક્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८८
भगवतीसूत्रे विकसंयोगा भङ्गाः, दशानामपि भङ्गानामेकैकसंयोगेऽष्टौ भवन्ति एवं सर्वेऽपि एते त्रिकसंयोगिनो भङ्गा अशी तिर्भवन्ति ८० । यदि अष्टपदेशिकः स्कन्धश्चतुर्वर्णस्तदा स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्चेति प्रथमः १, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्चेति द्वितीयः २, स्यात् कालच नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रवेति तृतीयः ३, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्चेति चतुर्थः ४, स्यात् संयोग है इनमें से एक २ त्रिक संयोग के पूर्वोक्तरूप से आठ २ भंग हो जाते हैं अतः सब मिलकर त्रिक संयोगी भंग ८० होते हैं। ___ यदि वह अष्टपदेशिक स्कन्ध चार वर्णों वाला होता है तो वह 'स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च १' कदाचित् कृष्ण वर्णवाला नील वर्णवाला, लोहित वर्णवाला और पीले वर्णवाला हो सकता है ? अषवा-'स्यात् कालश्व, नीलश्व, लोहितश्च, हारिद्राश्च २' वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला, एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला और अनेक प्रदेशों में पीले वर्णवाला हो सकता है २, अथवा-'स्थात् कालश्व नीलश्च, लोहिताश्च, हारिद्रश्च ३' वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला' अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला और एक प्रदेश में पीले वर्णवाला हो सकता है २ अथवा-स्थात् कालश्च, नीलश्च, लोहिताश्च, हारिद्राश्च४' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले और अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले हो सकते हैं ४, अथवाરીતે આઠ-આઠ ભેગો થાય છે. જેથી કુલ મળીને આ ત્રિકસંગી ૮૦ એંસી ભંગ થાય છે. જે તે આઠ પ્રદેશવાળ સ્કંધ ચાર વર્ણોવાળ હોય तो त मा प्रमाणे या२ पाण। 5 छ-'स्यात् कालश्च नीलरच लोहितश्च हारिद्रश्च १' ध्वा२ ते ४१ वाणी, नीत व वाणे! are पाणी मने पीपा व वाण य छ. १ अथ। 'स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्चर' पाताना से प्रदेशमा ४ पवाणो मे प्रदेशमा નીલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશોમાં પીળા पवाणी डाय छे. २ मा 'स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च३' એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો અનેક પ્રદેશોમાં ala apो भने में प्रदेशमा पीप पाणी साय छे. ३ 'स्यात् कालच नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च४' अथवा से प्रशभां वाणे હોય છે. એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળ હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલ पाणे भने भने प्रदेशमा पी. पाण। डाय छे. ४ अथवा 'स्यात्
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७८९ कालच नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्चेति पञ्चमः ५, स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्व हारिद्रश्चति षष्ठः ६। स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहिताश्व हारिद्रश्चेति सप्तमः ७ । स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहिताश्व हारिद्राश्चेति अष्टमः ८ । स्यात् कालाश्च नीलश्व लोहितश्च हारिद्रश्चेति नवमः ९ । स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्चेति 'स्यात् कालश्च नीलाच, लोहितश्च हारिद्रश्च ५' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्ण वाला और एक प्रदेश पीले वर्णवाला हो सकता है ५, अथवा स्यात् कालच, नीलाइच, लोहितश्च हारिद्राश्च ६' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला
और अनेक प्रदेश हारिद्र वर्णवाले हो सकते हैं ६, अथवा-स्यात् कालश्च नीलाइच, लोहिताश्च हारिद्रश्च ७' एक प्रदेश में वह कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला
और एक प्रदेश में हारिद्र वर्णवाला हो सकता है ७' अथवा स्यात् कालश्च, नीलाइच लोहिताश्च हारिद्राश्च ८' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला अनेक प्रदेश उसके नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश लोहित वर्ण. वाले और अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले हो सकते हैं ८' अथवा-'स्यात् कालाश्च, नीलश्च, लोहितश्च हारिद्रश्च ९' अनेक प्रदेश उसके कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश उसका नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णकालश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च५' तना में प्रदेश ४ qाणे भने। પ્રદેશે નીલ વર્ણવાળા કેઈ એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળા તથા કઈ પ્રદેશ पी
डाय छे. ५ 'स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च६' તે પિતાના એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશોમાં નીલ વર્ણવાળે કઈ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે હેય છે. ૬ અને અનેક પ્રદેશમાં પીળા
याणे डाय छे. अथवा 'स्यात् क.लश्च नीलाच लोहिताश्च हारिद्रश्च એક પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અને એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા હોય છે. ૭ અથવા 'स्यात् कालश्च नीलाइव लोहिताश्च हारिद्राश्च८' ४ प्रदेशमा વર્ણ કાળ હોય છે. તેના અનેક પ્રદેશો નીલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશ લાલ वा , अने प्रश। पीमा १५ डाय छ ८ मा 'स्यात् कालाइच नीलच नोटिताच हारिद्रश्च९' भनेर प्रशाम ते ४ वाणी डाय छे. ४ એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે કે પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અને કોઈ એક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
७९०
दशम: १० । स्यात् कालाच नीलव लोहितश्च हारिद्राचेति एकादशः ११ । स्यात् काला नील लोहिताश्व हारिद्राचेति द्वादशः १२ | स्यात् कालाश्च नीलाच लोहितच हारिद्रश्चेति त्रयोदशः १३ | स्यात् कालाच नीलाच लोहितश्च वाला और एक प्रदेश पीले वर्णवाला हो सकता है ९, अथवा - ' स्यात् कालाइच नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च १०' अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्णवाले एक प्रदेश उसका नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला और अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले हो सकते हैं १०, अथवा - 'स्यात् कालाइच, नीलश्च लोहिताश्च, हारिद्रश्च ११' अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्णवाले, एक प्रदेश उसका नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्ण वाले और एक प्रदेश पीले वर्णवाला हो सकता है ११, अथवा 'स्यात् कालाख, नीलच, लोहिताश्च, हारिद्राश्च १२' अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्णवाले एक प्रदेश उसका नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश उसके लोहित afare और अनेक प्रदेश पीछे वर्णवाले हो सकते हैं १२, अथवा'स्पात् कालाश्च, नीलाश्च, लोहितश्च हारिद्रश्च १३' अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला और एक प्रदेश पीले वर्णवाला होता है १३, अथवा - 'स्यात् कालाश्च नीलाइच, लोहितश्च हारिद्राइच १४' अनेक प्रदेश उसके कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले एक प्रदेश लोहित वर्णवाला
अदेशमां पीजा वायु वाणी होय छे. अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च १०' भने प्रदेशमां ते अजा वा प्रदेशमां नीलવણુ વાળા એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળા અનેક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળે होय छे. १० यत्रा 'स्वात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च १९१ અનેક પ્રદેશેામાં તે કાળા વણુવાળા હાય છે એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા હોય છે. અને કેાઈ એક પ્રદેશમાં चीजा वर्षावाणी होय छे. ११ 'स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च१२' તેના અનેક પ્રદેશે. કાળા વસ્તુવાળા હોય છે. એક પ્રદેશ નીલ વાળે! હાય છે. અનેક પ્રદેશેા લાલ વધુ વાળા અને અનેક પ્રદેશે પીળા વર્ણવાળા होय छे. १२ अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च १३' तेना અનેક પ્રદેશ કાળા વધુ વાળા અનેક પ્રદેશા નીલ વર્ણ વાળા કાઈ એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળે અને કાઈ એક પ્રદેશ પીળા વઘુ વાળા હોય છે. ૧૩ અથવા 'स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्राश्च १४' भने प्रदेशामां ते आजा વણુ વાળા હાય છે. અનેક પ્રદેશામાં નીલ વણુ વાળા હાય છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળે હાય છે. અને અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વણુ વાળા હાય છે, ૧૪
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका २०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७९१ हारिद्राश्चेति चतुर्दशः १४ । स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्चेति पञ्चदशः १५ । स्यात् कालाच नीलाच लोहिताश्च हारिद्राश्चेति षोडशः १६ । 'एए सोलसभंगा' एते पोडशभङ्गाः भवन्ति । 'एवमेए पंच चउक्कसंजोगा' एवमेते
और अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले हो सकते हैं १४, अथवा-'स्यात् कालाश्च, नीलाच, लोहिताश्च, हारिद्रश्च १५' अनेक प्रदेश उसके काले, अनेक प्रदेश उसके नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश उसके लोहित वर्णवाले और एक प्रदेश उसका पीले वर्णवाला हो सकता है १५, अथवा'स्यात् कालाश्च, नीलाच, लोहिताश्च, हारिद्राश्च अनेक प्रदेश उसके कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश उसके नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले और अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले हो सकते हैं १६, 'एए सोलस भंगा' इस प्रकार के ये १६ भंग होते हैं, ये १६ भंग एक चतुष्कयोग के काल-नील लोहित और हारिद्र इन चार के संयोग में हुए हैं यहां चतुष्क संयोग ५ होते हैं वे इस प्रकार से हैं, काल, नील, लोहित और हारिद्र इन चार का एक चतुष्क संयोग १, काल, नील, लोहित और शुक्ल इनका द्वितीय चतुष्क संयोग, काल, नील, पीत और शुक्ल इनका तीसरा चतुरुक संयोग, काल, लोहित, पीत, शुक्ल इनका चतुर्थ 'स्यात् कालाइव नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च१५' तना भने प्रदेश मा વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશે નીલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશે લાલ વર્ણવાળા અને
प्रदेश पी। वाले डाय छे. १५ सय 'स्यात् कालाश्च नीलाइच लोहिताश्च हारिद्राश्च १६' मने प्रशामात पाले मन પ્રદેશોમાં નીલ વર્ણ વાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા અને અનેક પ્રદેमां ची
डाय छे. १६ एए सोलखभंगा' मारीत या सण ભંગ થાય છે. આ સેળ ભંગ કાળા, નીલ, લાલ અને પીળા વર્ણના ગથી પહેલા ચતુષ્ક સોગમાં થયા છે,
એવી જ રીતે પાંચ ચતુઃસંયે થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે. કાળા, નીલ, લાલ અને પીળા વર્ણના રોગથી પહેલ ચતુષ્કસંગ ૧ કાળા, નીલ, લાલ અને સફેદ વર્ણના રોગથી બીજે ચતુષ્કસંગ ૨ કાળ, નીલ, પીળા અને સફેદના યેગથી ત્રીજે ચતુષ્કસંચાગ ૩ કાળા, લાલ પીળા અને સફેદ વર્ણના વેગથી ચોથે ચતુષ્કસંગ ૪ અને નીલ, લાલ, પીળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९२
भगवती सूत्रे
षोडशापि पञ्चचतुष्कसंयोगाः कार्याः 'एवमेए असीईभंगा' एवमेते अशीतिसं गयका भङ्गा भवन्ति षोडशानां पञ्चसंख्या गुणने अशीतावेव पर्यवसानात, तत्र गुणने इमे भङ्गाः । काळनीललोहितहारिद्राणामेको भङ्गः १, काळनीललोहित शुक्ानां द्वितीय भङ्गः २ । काळनीहारिद्रशुक्लानां तृतीयो भङ्गः ३ । काललोहिताद्रिशुक्कानां चतुर्थो भङ्गः ४ । नीललोहितहारिद्रशुक्लानां पञ्चमो भङ्गः ५ एमिः पञ्चभिरेव उपरोक्तषोडशानां गुणने कृते सति अष्टप्रदेशिक स्कन्धे चतुर्वर्णानधिकृत्य अशीतिभङ्गा भवन्तीति ॥
यदि पञ्चवर्णोऽष्टदेशिकः स्कन्धस्तदा स्यात् कालश्च नीलश्व लोहितव हारिद्रव शुक्ल १. स्यात् कालच नीलच लोहितश्व हारिद्रश्च शुक्लाश्च २, स्यात् चतुष्क संयोग और नील, लोहित पीत और शुक्ल इनका पांचवां चतुष्क संयोग, इस प्रकार से ये चतुष्क संयोग ५ हैं इनमें से एक एक चतुष्क संयोग के १६-१६ भंग हुए हैं-अतः १६ X ५=८० भंग हो जाते हैं यही बात 'एवमेए पंच चउक्कसंजोगा, एवमेए असीई भंगा' इन सूत्रपाठों से प्रकट की गई है। ये ८० भंग अष्टप्रदेशिक स्कन्ध में चार वर्णों को लेकर हुए हैं ऐसा जानना चाहिए।
यदि वह अष्टप्रदेशिक स्कन्ध पांच वर्णों वाला होता है तो इस संबंध में यहां २६ भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं- 'स्यात् कालाइच, नीलश्च लोहितश्च, हारिद्रश्च शुक्लश्च १' कदाचित् वह कृष्ण वर्णवाला, नील वर्णवाला, लोहित वर्णवाला, पीत वर्णवाला और शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १ अथवा 'स्यात् कालञ्च, नीलश्च, लोहितइच, हारिद्रश्च शुक्लाश्च २' वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश
અને સફેદ એ ચાર વર્ણ ના ચેગથી પાંચમા ચતુષ્કસચેાગ એ રીતે પાંચ ચતુષ્કસ'ચેાગા થાય છે. તેમાં દરેક ચતુષ્કસ'ચાગમાં ૧૬-૧૬ સેળ સાળ ભગા ઉપર ખતાવેલ ક્રમથી થાય છે. એ રીતે ૧૬+૫=૮૦ એ’સી ભંગા थाय छे. ये बात 'एबमेए पंच चउक्कसंजोगा एवमेए असीईभंगा' मा सूत्रપાડાથી બતાવેલ છે. આ ૮૦ એ.સી ભગા આઠ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં ચાર વર્ણીના ચેાગથી થયા છે તેમ સમજવું.
જો તે આઠ પ્રદેશવાળા સ્કંધ પાંચ વર્ણવાળા હાય તા તે પાંચ વણુ ના योगथी मडियां २६ छब्बीस लोगो थाय छेप्रमाणे छे.- 'स्यात् कालव नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च १' मोधवार ते अजा वर्षावाणों, नीस वर्षा वाणी, લાલ વણુ વાળા પીળા વણુ વાળા અને શુકલ વણુ વાળા હોય છે. ૧ અથવા ચાર્ कालश्च नील लोहितश्व हारिद्रव शुक्लाश्च२' ते पोताना भे प्रदेशभ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७९३ कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च ३, स्यात् कालश्च नीलच लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्च ४, स्यात् कालश्च नीलच लोहिताश्व हारिद्रश्च शुक्लश्च ५, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च ६ । स्यात् कालश्च नीलच में नीले वर्णवाला, एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश में पीले वर्णवाला, और अनेक प्रदेशों में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है अथवा'स्यात् कालश्च, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्राश्च शुक्लश्च ३' वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला, एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में पीले वर्णवाला, और एक प्रदेश में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ३ अथवा-'स्थात् कालश्च, नीलच, लोहितश्च, हारिद्राइच, शुक्लाश्च ४ वह एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला, एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में पीले वर्णवाला, और अनेक प्रदेशों में शुक्ल वर्ण: वाला हो सकता है ४ अथवा-'स्यात् कालश्च, नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च ५' एक प्रदेश में वह कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश में पीले वर्णवाला और एक प्रदेश में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ५, अथवा-'स्यात् कालश्च, नीलच, लोहिताश्च, हारिद्रश्च शुक्लाश्च ६' एक प्रदेश में वह कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला, अनेक કાળા વર્ણવાળ એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળે હોય छ. २ मा 'स्यात् कालव नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्राइच, शुक्लश्च३' त પિતાના એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળે અને એક પ્રદેશમાં સફેદ १ वागे। हाय छे. 3 2424। 'स्यात् काउच, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्रश्च शुक्लाश्च४' ते पाताना 8 से प्रदेशमा वाणी से प्रदेशमा नीत વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળો અને भने प्रदेशमा सइ १ वाणे डाय छे. ४ अथवा 'स्यातू कालश्च नीलच, लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च५' वा२ ते मे प्रदेशमा मा વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અને એક પ્રદેશમાં स३४ वाण हाय छे. ५ अथवा 'स्यात् कालश्च नीलश्च, लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च६' वापताना प्रदेशमा ४ qाणे ४
भ० १००
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च ७ । स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्च ८ । स्यात् कालश्च नीलाच लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च ९ । स्यात् कालच नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च १० । स्यात् कालच नीलाश्च प्रदेशों में लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश में पीले वर्णवाला, और अनेक प्रदेशों में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ६, अथवा-'स्यात् कालश्च नीलश्च, लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च ७' एक प्रदेश में वह कृष्णवर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला अनेक प्रदेशों में पीले वर्णवाला और एक प्रदेश में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ७, अथवा-'स्यात् कालश्च, नीलश्च, लोहिताश्च, हारिद्राश्च शुक्लाश्च ८' एक प्रदेश में कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश में नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेशों में पीले वर्णवाला और अनेक प्रदेशों में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ८, अथवा-'स्यात् कालश्च, नीलाइच, लोहितश्च, हारिद्रश्च, शुक्लश्च ९' एक प्रदेश में वह कृष्ण वर्णवाला अनेक प्रदेशों में नीले वर्णवाला, एक प्रदेश में लोहित वर्णवाला और एक प्रदेश में पीले वर्णवाला एवं एक प्रदेश में शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ९, अथवा-'स्यात् कालश्च, नीलाच, लोहितश्च, हारिद्रश्च, शुक्लाश्च १०' एक प्रदेश उसका પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો કેઈ એક પ્રદેશમાં पीवाणेमन मन प्रदेशमा स ाणे डाय छ. ६ मथवा स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च७' मा ४ प्रदेशमा વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણ વાળે અનેક પ્રદેશોમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અને કોઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળે डाय छे. ७ अथवा 'स्यात् कालच नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्च८' પિતાના કેઈ એક પ્રદેશમાં કાળા વર્ણવાળે કોઈ એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણન વાળે અનેક પ્રદેશોમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો भने भने प्रदेशमा स३४ १५ वाणा डाय छे. ८ अथवा 'स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च९' १४ प्रदेशमा atm १ वाजे હોય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળે હાય छ. अथवा 'स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च १०' તેને એક પ્રદેશ કાળા વર્ણવાળી, અનેક પ્રદેશે નીલ વર્ણવાળા, એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળો, એક પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળો, તથા અનેક પ્રદેશે સફેદ વર્ણવાળા डाय छे. १० अथवा 'स्यात् कालश्च, नीलाच, लोहितश्व, हारिद्राश्च शुक्लश्च११' એક પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७९५ लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च ११ । स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्च १२ । स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च १३ । स्यात् कालच नीलाच लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च १४ । एवमेतान् चतुर्दकृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला, और अनेक प्रदेश शुक्लवर्णवाले हो सकते हैं १० अथवा- स्थात् कालच, नीलाच, लोहितश्च, हारिद्रश्च, शुक्लश्च ११' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले
और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ११, अथवा-'स्थात् कालश्च, नीलाच, लोहितच, हारिद्राश्च शुक्लाश्च १२' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला हो सकता है, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं १२, अथवा-'स्यात् कालश्च, नीलाच, लोहिताश्च, हारिद्रश्च शुक्लश्च १३' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश उसके नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीत वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १३, अथवा-'स्यात् कालश्च, नीलाइच, लोहिताश्च, हारिद्रश्च, शुक्लाश्च १४' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, अनेक તે લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં સફેદ पाणी, डाय छे. ११ अथवा 'स्यात् कालश्च, नीलाश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्च १२' मा त पोताना
शमां ॥ १ पाणी मन પ્રદેશોમાં નીલ વર્ણવાળ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશોમાં પીળા पाणी भने भने प्रदेशमा स३ वाणे होय छे. १२ अथवा 'स्यात् कालश्च नीलाश्च, लोहिताश्च, हारिद्रश्च शुक्लश्च१३' ३७ मे प्रदेशमा વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો અને કઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો हाय. १३ सयवा स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहिताश्च, हारिद्रश्व, शुक्लाश्व१४' પોતાના કોઈ એક પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળો અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણ વાવાળા અનેક પ્રદેશોમાં લાલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. ૧૪ આ ચૌદ ભંગ કહ્યા પછી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९६
भगवती सूत्रे
शान उच्चार्य स्यात् कालच नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च १५ । 'एसो पन्नरसमो भंगी' एषः पञ्चदशो भङ्गः । ततः परं स्यात् कालाश्च नीलश्व लोहितश्च हारिद्रश्व शुक्लचेति षोडशः १६ । स्यात् कालाश्व नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति सप्तदशः १७ । स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारि प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला, और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते है १४, इन १४ मंगों को कहने के बाद फिर इन अंगों को कहना चाहिए- ' स्यात् कालश्च, नीलाच, लोहिताश्च, हारिद्राच, शुक्लश्च १५' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला हो सकता है, अनेक प्रदेश उसके नीले वर्णवाले हो सकते हैं, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले हो सकते हैं, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले हो सकते हैं और पक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १५ 'एसो पन्नरसमो भंगो' यह पंद्रहवां भंग है, इसके बाद ऐसा कहना चाहिये- 'स्यात् कालाच, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्रश्च शुक्लश्च १६' उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले हो सकते हैं, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, हो सकता है, एक प्रदेश उसका लोहित वर्णवाला हो सकता है, एक प्रदेश उसका पीले वर्णवाला हो सकता है और एक प्रदेश उसका शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १६, अथवा स्यात् कालाइच, नीलइच, लोहितश्च, हारिद्रश्च शुक्लाश्च १७' अनेक प्रदेश उसके कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं १७, अथवा ' स्यात्
या प्रभावेना लौंगो वा लेखे-'स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च १५' तेनो मे प्रदेश अजा वर्षावाणो भने प्रदेशो नीस वर्षावाजा અનેક પ્રદેશો લાલ વણુ વાળા અનેક પ્રદેશેા પીળા વણુ વાળા તથા કાઈ એક प्रदेश सह वर्षावाणी होय छे. १५ 'एसो पन्नरसमो भंगो' मा પંદરમે लौंग छे. 'स्यात् कालाश्च, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्रश्च शुक्लव १६' तेना અનેક પ્રદેશેા કાળા વણુ વાળા હાઇ શકે છે. કોઇ એક પ્રદેશ નીલ વણુ વાળો કાઈ એક પ્રદેશ લાલ વણુ વાળો એક પ્રદેશ પીળા વણુ વાળો અને કોઇ એક प्रदेश सह वर्षावानो होय छे. १६ अथवा ' स्यात् कालाश्च, दारिद्रश्च शुक्लाश्च १७' तेना भने प्रदेशो કાળા વણુ વાળા પ્રદેશ લાલ વણુ વાળો એક પ્રદેશ પીળા વધુ વાળો અને प्रदेश सह वावाजा होय
नीलश्च, लोहितश्च
એક
અનેક
. १७ अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलश्च
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७९७ द्राश्च शुक्लश्चेति अष्टादशः १८ । स्यात कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्चेति एकोनविंशतितमः १९ । स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति विंशतितमः २० । स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्व हारिद्रश्च शुक्लश्चेति एकविंशतितमः २१ । स्यात् कालाश्च नीलश्व लोहिताश्च कालाश्च, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्राइच, शुक्लश्च १८' अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला अनेक प्रदेश पीत वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १८ अथवा-'स्यात् कालाइच, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्राइच, शुक्लाश्च १९' अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं १९, अथवा-'स्यात् कालाइच, नीलश्च, लोहिताश्च, हारिद्रश्च, शुक्लश्व २०' अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २०, अथवा-'स्थात् कालाइच, नीलश्च, लोहिताश्च, हारिद्रश्च, शुक्लश्च २१' उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला, और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २१, अथवा-'स्यात् कालाश्च,
लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च १८' भने प्रदेशमा त ४७ १५ पायो । પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળે અને કોઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. ૧૮ અથવા 'स्यात् क लाइच नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्च १९' भने प्रदेशमा त કાળા વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો અને અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ વર્ણવાળે હેય छ. १८ अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्व२०' અનેક પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળ એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અને એક પ્રદેશમાં स जो साय छे. २० १२१॥ 'स्यात् कालाश्च, नीलश्च, लोहिताश्च हारिद्रश्च, शुक्लश्च२१' भने प्रदेशमा ते ४ वाजो मे प्रदेशमा નીલ વર્ણવાળો અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે કઈ એક પ્રદેશમાં પીળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९८
भगवतीसूत्रे
हारिद्राश्च शुक्लश्चेति द्वाविंशतितमः २२ । स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्राय शुक्चेति त्रयोविंशतितमः २३ । स्यात् कालाच नीलाभ लोहितध हारिद्रश्च शुक्लाचेति चतुर्विंशतितमः २४ । स्यात् कालाच नीलाका लोहितथ हारिद्राश्व शुक्लश्चेति पञ्चविंशतितमः २५ । स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च नीलच, लोहिताश्व हारिद्राश्च, शुक्लश्च २२' उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २२, अथवा - 'स्यात् कालाच, नीलाश्च, लोहितश्च, हारिद्र्श्व, शुक्लश्च २३' अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश वर्णवाला हो सकता है २३, अथवा 'स्यात् कालाइच, नीलाश्व, शुक्ल लोहितश्च, हारिद्रश्च शुक्लाइच २४' अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं २४, अथवा 'स्यात् कालाइच, नीलाइच, लोहितश्च, हारिद्राश्च शुक्लश्च २५' अनेक प्रदेश उसके कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला अनेक प्रदेश पीछे वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २५, अथवा - ' स्यात् कालाश्च, वायुवाको भने ! प्रदेशमां सह वर्षावाणो होय छे. २१ अथवा 'स्यात् कालाइव नीलश्व लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च२२' भने प्रदेशोभां ते आणा વણુ વાળો એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળો અનેક પ્રદેશેામાં લાલ વ વાળો અનેક પ્રદેશેામાં પીળા વઘુ વાળો અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો હાય छे. २२ અથવા 'स्यात् कालाश्च, नीलाश्च, लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च२३' तेना भने प्रदेशा કાળા वालुवा અનેક પ્રદેશે નીલ વર્ણવાળા એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળા એક પ્રદેશ પીળા વણુ વાળો मने थोड प्रदेश सह वर्जुवाजो होय छे. २३ अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च२४' अथवा भने शमां ते आणावा. વાળો ડાય છે. અનેક પ્રદેશમાં નીલ વધુ વાળો હાય છે એક પ્રદેશમાં લાલ ત્રણ વાળો એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો તથા અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વ बाजो होय छे. २४ अथवा 'स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लव२५' ने प्रदेशमां ते अजा वर्षावाजी हाय छे. मने प्रदेशाभां નીલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશેામાં પીળા વણુ - वाजो भने प्रदेशमां सह वर्षावाणो होय छे, २५ अथवा 'स्यात्
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० ३०५ सू०६ अनुप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ७९९ हारिद्रश्च शुक्लत पट्टविंशतितमः २६ । 'एए पंचसं नोगेणं छब्बीसं भंगा भवंति ' एते पञ्चवर्णानां कृष्णनीललोहितहारिद्रशुक्लानाम् एकत्वानेकत्वाभ्यां मिलितानां संयोगेन षडविंशतिर्भङ्गा भवन्ति इति । एत्रमेव सपुव्वावरेणं एक्कगदुयगतियगचक्क गपंचग संजोगेहिं' एवमेव सपूपरेण एक द्विक- त्रिक-चतुष्कपंचकसंभोगैः 'दो एकतीसं भंगसया भवति' द्वे एकत्रिंशद् भङ्गशते इति एकत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गाः ( २३१) भवन्ति । तत्रा संयोगिनो भन्नाः पञ्च ५, द्विकसंयोगिनो भावस्वारिंशत् ४०, त्रिकसंयोगिनो भङ्गा अशीतिः ८०, चतुःसंयो गिनो भङ्गा अशीतिः ८०, पञ्चकसंयोगिनो भङ्गाः पविंशतिः २६ भवन्ति, सर्व संकलन या एकत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गाः (२३१) भवन्तीति । 'गंधा जहा
नीलाइच लोहिताइच हारिद्रश्च शुक्लश्च' अनेक प्रदेश उसके कृष्णवर्णवाले अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २६ ' 'एए पंच संजोगेणं छब्बीसं भंगा भवति' इस प्रकार से ये पांच वर्णों के कृष्ण, नील, लोहित, हारिद्र और शुक्ल - इनके संयोग से इन्हीं के एकत्व और अनेकत्व को लेकर २६ भंग हुए हैं 'एवमेव सपुव्वावरेणं एक्कग- दुयग-तियगचक्क - पंचग-संजोगेहिं दो एकतीसं भंगसया भवति' इस प्रकार वर्णों को आश्रित करके अष्टप्रदेशिक स्कन्ध में असंयोगी भंग ५. डिकसंयोगी भंग ४०, त्रिक संयोगी भंग ८०, चतुःसंयोगी भंग ८० और पंचकसंयोगी भंग २६ ये सब मिलकर २३१ होते हैं। 'गंधा जहा
कालाश्च नीलाइच, लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च२६' भने વણુ વાળો હાય છે. અનેક પ્રદેશામાં નીલ વધુ વાળો લાલ વણુ વાળો એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળો અને કોઈ એક પ્રદેશમાં સફેદ वर्षाव होय छे. २६ 'एए पंचसंजोगेणं छव्वीसं भंगा भवंति' मा रीते मा अजा, नीस, सास, पीजा भने घोणा मे यांय वेना संयोगथी तेना खेडया भने मनेाभां आ रहे छ०वीस लगा थया छे, 'एत्रमेत्र सधुव्वावरेणं, एक दुयगतियगच कगपंचगसंजोगेहि दो एकतीसं भंगसया भवंति' मा रीते वर्षों સબધી આઠ પ્રદેશી ધમાં અસયેગી ૫ પાંચ દ્વિકસચેાગી ૪૦ ચાળીસ ભ`ગેા ત્રિકસયેાગી એ‘સી ભગેા ચાર સ’ચેાગી એ.સી ભુંગા અને પાંચ સચેાગી ૨૬ છવ્વીસ 'ગે આ બધા મળીને કુલ ૨૩૧ ખસેા એકત્રીસ ભગા થાય છે,
प्रदेश ! भां ते आजा અનેક પ્રદેશમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________
८००
भगवतीस्त्रे
सत्तपएसियस्स' गन्धा यथा सप्तपदेशिकस्य, तथा अष्टपदेशिकस्य षड् भङ्गा भवन्तीयः । 'रसा जहा एयस्सेव बन्ना' रसा यथा एतस्यैव-अष्टमदेशिकस्यैव वर्णाः अष्टपदेशिकरणवदेव रसा अपि ज्ञातव्याः, तत्रासंयोगिनः पञ्च ५, द्विकसंयोगिनश्चत्वारिंशत् ४०, त्रिकसंयोगिनोऽशीतिः ८०, चतुष्कसंयोगिनोऽशीतिः ८०, पञ्चकसंयोगिनः पइविंशतिः २६, एवं रसानाश्रित्याऽष्टपदेशिकस्कन्धे सर्वसंकलनया एकत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गाः २३१, भवन्ति, वर्णविभागवदेव रसभङ्गानामपि विभागः स्वयमेव ऊहनीय इति । 'फासा जहा चउपएसियस्स' स्पर्शा यथा चतुष्प्रदेशिकप्रारणे येन रूपेण स्पर्शानां भङ्गाः प्रदर्शितास्तेनैव रूपेण अत्रापि ज्ञातव्यास्तथाहि-यदि द्विस्पर्शोऽष्टप्रदेशिकः स्कन्धस्तदा स्यात् सत्सपएसियस' सप्तप्रदेशिक स्कन्ध में गंध को लेकर जिस प्रकार से ६ भंग प्रकट किए जा चुके हैं, इसी प्रकार से अष्टप्रदेशिक स्कन्ध में भी गन्ध को आश्रित करके ६ भंग प्रकट करना चाहिये, 'रसा जहा एयरसे. बवना' जिस प्रकार से अष्टप्रदेशिक स्कन्ध में वर्गों को आश्रित करके उनके कुल भंग २३१ कहे गये हैं, इसी प्रकार से रसों के भी यहां पर २३१ भंग कहना चाहिए, इनके असंयोगी भंग ५, द्विकसंयोगी ४०, त्रिकसंयोगी ८०, चतुष्कसंयोगी ८०, और पंचकसंयोगी २६ भंग मिलकर २३१ हो जाते हैं। इनके भंगों की रचना का प्रकार वर्ण के भंगों की रचना के प्रकार जैसा ही जानना चाहिये। ___'फासा जहा चउपएसियस' चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध में जिस रूप से स्पों के भंग प्रदर्शित किये गये हैं, इसी प्रकार से यहां पर भी वे
'गंधा जहा सत्तपएसियस' सात प्रश। २४ प समाधी शते છ ૬ ભંગે બતાવ્યા છે, એજ રીતે આઠ પ્રદેશ સ્કંધમાં પણ ગંધ સંબંધી
छ सो समापा. 'रसा जहा एयरसेव वन्ना' २ ते 18 प्रदेशमा સ્કંધમાં વણે સંબંધી તેને કુલ ૨૩૧ બસ એ ત્રીસ ભાગે કહ્યા છે એજ રીતે રસ સંબંધી પણ અહિયાં ૨૩૧ બસે એકત્રીસ લંગે સમજવા. તેના અસગી ૫ પાંચ અંગે, દ્વિસંગી ૪૦ ચાળીસ ભેગે, ત્રિકસંગી ૮૦ એસી ભગો, ચતુષ્કસગી ૮૦ એંસી અંગે અને પાંચ સગી રદ છવ્વીસ ભંગ એમ કુલ મળીને ૨૩૧ બસે એકત્રીસ ભાગે રસ સંબંધી થઈ જાય છે. તેના અંગોની રચનાની રીત જેવી રીતે વર્ણની રીત બતાવી છે તે પ્રમાણે २४ सपथी लगनी शत सम सेवी. 'फासा जहा चउप्पएसियस' यार પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં જે રીતે સ્પર્શ સંબંધી ભંગ બતાવ્યા છે એ જ રીતે આ આઠ પ્રદેશવાળા સર્કલમાં પણ સમજવા. તે આ પ્રમાણે છે-જે તે આઠ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ १०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८.१ शीतश्च स्निग्धश्च १, स्यात् शीतश्च रूक्षश्च२, स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्च३, स्यात् उष्णश्च रूक्षश्चेति चतुर्थः ४ । इत्येवं भङ्गाश्चत्वारो भवन्ति । यदि स्पर्शगवान सदा सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमः । सर्वः शीतो देशः स्निग्यो देशा रूक्षा इति द्वितीयः २ । सर्वः शीतो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीयः समझ लेना चाहिये, जैसे-यदि अष्टप्रदेशिक स्कन्ध दो स्पर्शों वाला होता है तो वह 'स्थात् शीतश्च स्निग्धश्च १' कदाचित् शीत स्पर्शवाला
और स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है, अथवा-'स्थात् शीतश्च रूक्षश्च' कदाचित् वह शीत स्पर्शवाला और रूक्ष स्पर्शवाला भी हो सकता है २, अथवा-'स्यात् उडणाश्च स्निग्धश्च ३' अथवा कदाचित् वह उष्ण स्पर्शवाला और स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ३ अथवा स्यात् उष्णश्च रुक्षश्च वह उष्ण स्पर्शवाला और रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ । ___ यदि वह अष्टप्रदेशिक स्कन्ध तीन स्पों वाला होता है तो वह 'सर्वः शीतः देशः स्निग्धा, देशो रूक्षः १' अथवा-सर्यः शीतः, देशा स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' अथवा-'सर्वः शीतः, देशाः स्निग्धाः, देशो रुक्षः ३' अथवा-'सर्वः शीता, देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' प्रथम भंग के अनुसार सर्वाश में शीत स्पर्शवाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, अथश द्वितीय भंग के अनुसार वह सर्कश में शीत स्पर्शवाला, एक देश में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, अथवा तृतीय भंग के अनुसार वह सर्वांश में शीत स्पर्शवाला, अनेक પ્રદેશવાળે સ્કંધ બે સ્પર્શેવાળે હોય તે તે આ પ્રમાણેના બે સ્પર્શેવાળ डाय छ-'स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च१' वा२ ते ४॥ २५॥ पाणी मने निधविxg! २५शवाणी डाय छे. १ मथ4। 'स्यात् शीतश्च रूक्षश्चर' ४१२ ते ४। भने ३१ मावाणे डाय छे. २ अथवा 'स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्च३'
ध्वा२ BY म निच-य:॥ २५॥ वाणी डाय छे. 3 अथवा 'स्यात् उष्णश्च लक्षश्च४' ते न भने ३६ ५५ पाणे डाय छ ४
જે તે આઠ પ્રદેશી કંધ ત્રણ સ્પર્શેવાળ હોય તે તે આ પ્રમાણેના २४ २५ वागे। श छ.-'सर्वः शीतः देशः स्निग्धः देशोः रूक्षः१' સર્વાશમાં તે ઠંડા સ્પર્શવાળો એક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા અને એક દેશમાં ३६ २५ पाणी डाय छ. २ मा 'सर्व: शातः देशाः स्निग्धाः देशो रुक्षः३' સર્વાશથી તે ઠંડા સ્પર્શવા અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને એક
भ १०१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०२
-
भगवतीसूत्रे ३। सर्वः शीतो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४ । एवं सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, इहापि चत्वारो भङ्गाः करणीयाः । एवं सर्वः स्निग्धो देशः शीतो देश उष्णः, इहापि चत्वारो मङ्गाः । एवं सर्वः रूक्षो देशः शीतो देश उष्णः देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, अथवा-चतुर्थ भंग के अनुसार वह सर्वाश में शीत स्पर्श वाला अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्श वाला, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है ४ ये चार भंग शीत स्पर्श के साथ स्निग्ध और रूक्ष स्पों को जोड़ करके और उनमें एकत्व और अनेकत्व को विव. क्षित करके हुए हैं इसी प्रकार से चार भंग उष्ण स्पर्श के साथ स्निग्ध
और रूक्ष स्पर्शों को जोड करके और उनमें एकत्व और अनेकत्व को करके होते हैं-जैसे-'सर्व उष्णः देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः १'अथवा'सर्व उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २, अथवा-'सर्व उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' अथवा-'सर्व उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रुक्षाः ४' इसी प्रकार से चार भंग 'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः, देश उष्णः' यहां पर भी करना चाहिए यहां पर स्निग्ध स्पर्श को देशमा ३६ २५ वाण हाय छे. 3 124 'सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' सशिथी ते २५ वाण अने देशमा स्नि २५शवाणी અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. ક આ ચાર ભાગે ઠંડા સ્પર્શની સાથે સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્શને જોડવાથી અને તેના એકપણું અને અનેકપણને લીધે થયા છે. એ જ રીતના ચાર ભંગો ઉષ્ણુ સ્પર્શની સાથે સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્શોને જોડવાથી તેના એમ્પણું અને અનેકપણાને લઈને થાય . ते मी प्रमाणे छ.-'सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशोः रूक्षः १' सशिथी ते ઉઝ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં નિષ્પ સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ २५ वाणी जाय छे. १ मा 'सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' साશથી તે ઉoણ સ્પશવાળા એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશોમાં ३६ ५५शवाणे! डाय छे. २ अथवा 'सर्वः उष्णः देशाः स्निग्धाः देशोः रूक्षः३' સર્વાશથી તે ઉષ્ણ સ્પર્શવા અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો અને એક शमा ३६ ५५शवाणा डाय छे. 3 अथवा 'सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' સર્વાશથી તે ઉણુ સ્પર્શવાળે અનેક દેશમાં નિષ્પ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હોય છે. ૪ એજ રીતના ચાર ભંગ રિનગ્ધ-શીત અને QoA २५शन येथी थाय छ त मा प्रमाणे छ-'सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८०३ इहापि चत्वारो भङ्गा इति विस्पर्श षोडश भङ्गा भवन्तीति । यदि चतुःस्पर्शस्तदा देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः २, देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः मुख्य करके शीतस्पर्श और उष्ण स्पर्श को गौण किया गया है इसी प्रकार से ४ भंग रूक्ष स्पर्श को मुख्य करके बनाये जाते हैं-जैसे 'सर्वः रूक्षः देश: शीतः देश उष्णः १, सर्वः रूक्षः देशः शीता, देशा उष्णाः २, सर्वः रूक्षः देशाः शीताः, देश उष्णः ३, सर्वः रूझा देशाः शीताः, देशा उष्णाः ४' इस प्रकार से ये चार भंग अष्टप्रदेशिक स्कन्ध में त्रिवर्णों को आश्रित करके होते हैं। ____ यदि वह चतुःस्पर्शवाला होता है-तो यहां १६ भंग इस प्रकार से होते हैं-'देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १ देशः शीतः, देश उष्णा, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' देशः शीता, as: સર્વાશથી તે સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળે હોય છે. આ રીતે આ ચાર ભંગો સમજવા. આમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શને મુખ્ય બનાવીને અને ઠંડા અને ઉષ્ણ સ્પર્શને ગૌણ રૂપે બતાવ્યા છે. આજ રીતના ચાર અંગે રૂક્ષ સ્પશને મુખ્ય બનાવીને બનાवाम माव छ. २-'सर्वः रूक्षः देशः शीतः देश उष्णः१' सशिथी a રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે તથા એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં GY ५ पाणे डाय छे. १ मा 'सर्व: रूक्षः देशः शीतः देशा उष्णाः२' સર્વાશથી તે રૂક્ષ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં S! २५ गाणे डाय छ. २ अया 'सर्व: रूक्षः देशाः शीताः देश उष्णः३' સર્વાશથી તે રૂક્ષ સ્પર્શવાળે અનેક દેશોમાં ઠંડા પશવાળે અને એક शिमi aY २५शाणी डाय छे. 3 अथवा 'सर्वः रूक्षः देशाः शीताः देशाः ઉorદક સર્વાશથી તે રૂક્ષ સ્પર્શવાળે અનેક દેશોમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. ૪ આ રીતના આ ચાર અંગે આઠ પ્રદેશી કંધમાં ત્રણ વર્ષોના આશ્રયથી થાય છે.
જે તે ચાર સ્પર્શેવાળે થાય તે તેને સોળ ભેગે આ પ્રમાણે થાય छे-'देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशोः रूक्षः१' मे देशमा ४१२५४. વાળો એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને કોઈ એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ પહેલે ભંગ શીત ઉણ. दिन भने ३६ २५५ । ५४ाथी ये छ. १ 'देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्या देशाः रूक्षाः२' मे शमा ४ २५शवाणी के शमा स्लिप
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦૪
भगवतीस्त्रे રૂ, તે શaો તેરા ૩sળો ફેલા રનવા રેશા હૃક્ષ ૪, રેશા શીવો શા उष्णा देश: स्निग्धो देशो रूक्षः ५, देशः शीतो देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशा રક્ષા ૬, રેસઃ શોતો લેશ ૩ ફેશા સ્નિપા શો રક્ષકા શો ૌર ઉત્ત, શનિવધા શો રક્ષા , શશ શીતા સેક્સ ૩૬, જેવા નિવાર, રેશર રક્ષા કરે શીતા, તેરા ૩vir, શા નિષા, શો રક્ષા ૧, રેશા શતા, જેવા કાર દિન જે રક્ષા , રેવા ઉsorn, તેરા હિના સુશો ચિકણુ સ્પર્શવા અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ બીજા ભંગમાં રૂક્ષ પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદમાં એકવચનને પ્રયોગ થયે છે. આ બીજો ભંગ છે. ૨ “રેરા: શતઃ તેરા ૩s: રાઃ નિરધાર રે દક્ષ રૂ” એક દેશમાં ઠંડા પશવાળ એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળે અનેક દેશમાં સિનગ્ધ સ્પર્શવાળે અને કોઈ એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં ત્રીજા સ્નિગ્ધ પદમાં બહત્વની વિવક્ષાથી બહુવચન અને બાકીના પદમાં એકત્વને લઈને આ ત્રીજો ભંગ થયે છે. ૩ અથવા શિઃ શીતઃ રેશ કાઃ રેશા રિનધાઃ શાઃ રક્ષા” એક દેશમાં ઠંડા સ્પેશવાળે એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળે અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે તથા અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ચે ભંગ ત્રીજા અને ચોથા પદમાં અનેકપણ તથા પહેલા બીજા પદમાં એકપણાને લઈને થયે છે. ૪ “વેશ: શાત રેશન કાર રે નિધઃ શો રક્ષ લ” એકદેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળો અનેક દેશોમાં ઉણ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં નિષ્પ સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં બીજા પદમાં બહુપણાથી તથા બાકીના પદે એકપણાથી આ પાંચમે ભંગ થયેલ છે. ૫ અથવા “રાઃ શીતઃ રે ૩/૪ કે રિના રેશા ક્ષાઃ એકદેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળ એકદેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળે એકદેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળા હોય છે. આ છો ભંગ બીજા અને ચોથા પદમાં બહુપણાની વિવક્ષા અને બાકીના પદમાં એકપણુની વિવક્ષા કરીને કર્યો છે. ૬ “તેરઃ શીતઃ રિાઃ GED રેશ ત્રિાધા રે ૭” એકદેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળ અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ સપર્શવાળે અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને કઈ એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં બીજા અને ત્રીજા પદમાં બહુપણાથી ખડવચન તથા પહેલા અને ચોથા પદમાં એકપણાને લઈ એકવચનને પ્રગ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०६ अष्टप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८०५ देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः, देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो લેશો ? શા શીત લેર કુળ દેશ સિનો રેશા હક્ષા ૨૦ ફેશ शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ११, देशाः शीताः देश उष्णो તેશા નિષ્ણા રેશા હૃક્ષાર ૨૨, શાક શીd રેશા ઉTIઃ તેર દિનો શો હક્ષા ૭, જે શીત, રેશા ઉદા, રેશા હિનાપા સેવા ક્ષાર ૮, રેશા શતા, જે ૩s, રે નિધર, રેશા દક્ષા , શ શીતા,
૩com, રેશા હિના, રેશા દક્ષા ૨૦, રેશા શીતા, રેશ
, રેશા નિરધાર, સેશો હક્ષા ૨૨, રેશા શીતા ટેક્સ ૩ળો, જે નિષા, રેશા હક્ષ: ૨૨, રેશા શતા, રેશા વII, Re થયે છે. ૭ “ શીત શિઃ ૩sળ દેશ ત્રિપાર છેઃ એક દેશમાં ઠંડા સ્પેશવાળે અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ સ્પેશવાળે અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં પ્રથમ પદમાં એકપણાની વિવક્ષાથી એકવચન તથા બાકીના પદોમાં અનેક પણાની વિવેક્ષાથી બહુવચનને પ્રયોગ થયો છે. ૮ “તેરા હીરા રે ૩ઃ રે નિવાિઃ ક્ષઃ૨તે પિતાના અનેક દેશોમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે એકદેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં નિષ્પ સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ નવમો ભંગ પહેલા પદમાં અનેકપણું અને બાકીના પદેમાં એકપણાને લઈને થયો છે. ૯ “રેશાઃ તાઃ રેશઃ ૩s: રિાઃ નિધઃ શાહ રક્ષા?’ અનેક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે એક દેશમાં ઉણુ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા પદમાં અને ચેથા પદમાં બહુપણાથી અને બાકીના પદમાં એકપણાને લઈને આ દસમો ભંગ થયો છે. ૧૦ “રેરા: શીલાશિ વળ રે નિધા રે # ??? અનેક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે એક દેશમાં ઉણ સ્પર્શવા અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળ તથા એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા અને ત્રીજા પડમાં અનેકપણાને લઈ બહુવચન અને બાકીના પદમાં એકપણુને લઈ એકવચનથી આ અગિયારમે ભંગ થયે છે. ૧૧ “મેશાઃ શીતા રા ૩ળા રેશા નિધા રેશા ના ૧૨ અનેક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે અનેક દેશમાં સિનગ્ધ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા ત્રીજા અને ચોથા પદમાં અનેકપણાને લઈ બહુવચન તથા બીજા પદમાં એકપણાની વિવક્ષાથી એકવચનને લઈ આ બાર ૧૨ મ ભંગ થયે છે. ૧૨
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०६
भगवतीसूत्रे स्निग्धः, देशो रूक्षः १३, देशाः शीताः देशा उष्णाः, देश: स्निग्धः, देशाः रूक्षाः १४, देशाः शीताः, देशा उष्गा, देशाः स्निग्धाः, देशः रूक्षः १५. देशा शीताः, देशाः उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः १६ इनमें प्रथम भंग शीत, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष इनके एकत्व को लेकर हुआ है, द्वितीय भंग रूक्ष पद में अनेकत्व और शेष पदों में एकत्व को लेकर हुआ है, तृतीय भंग तृतीय स्निग्ध पद में अनेकत्व और शेष पदों में एकत्व को लेकर हुभा है, चतुर्थ भंग तृतीय और चतुर्थ पद में अनेकत्व और शेषपदों में एकत्व को लेकर हुआ है, पांच भंग द्वितीय पद में अनेकत्व और शेषपदों में एकत्व को लेकर हुआ है, छट्ठा भंग द्वतीय और चतुर्थपद में अनेकत्व को एवं शेषपदों में एकस्व को लेकर हुआ है, सातवां भंग द्वितीय और तृतीयपद में अनेकत्व और शेषपदों में एकत्व को लेकर हुआ है, आठवां भंग द्वितीय, तृतीय और चतुर्थग्द में अनेकत्व को एवं शेषपद में एकत्व को लेकर के हुआ है, नौवां भंग प्रथमपद में अनेकत्व को और शेष पदों में एकत्व को लेकरके हुआ है, १० वां भंग प्रथमपद में और चतुर्थपद में अनेकत्व को लेकर के एवं शेषग्दों में एकत्व को लेकर हुआ है, ११ वा भंग प्रथम तृतीयपद में अनेकत्व को और शेषपदों में एकत्व को लेकर के हुआ है, १२वां भंग प्रथमपद में तृतीयपद में और चतुर्थ पद में अनेकस्व को लेकर तथा शेषपद में एकत्व को लेकर के हुआ है, १३ वां भंग प्रथमपद में और द्वितीय पद में अनेकत्व को लेकरके एवं शेषपदों में एकत्व को लेकर के हुआ है, १४ वां भंग प्रथमपद में, द्वितीयपद 'देशा शीताः देशाः उष्णा: देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१३' भने देशमा ४॥ २५ વાળે અનેક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે કઈ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ ચિકણુ સ્પર્શવાળો અને કઈ એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા અને બીજા પદમાં અનેક પણને લઈ બહુવચન તથા બાકીના પદે માં
५६२ ६४ वयनी मा २भी l । छे. १३ 'देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः१४' अने, शिम ते ॥ २५शवाय અનેક દેશોમાં ઉણુ સ્પર્શવાળો કઈ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા બીજા અને ચેથા પદમાં અનેકપણને લઈ બહુવચન તથા ત્રીજા પદમાં એકપણાની
साथी शयनयी । योभो म थये। छ. १४ 'देशाः शीता देशाः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८०७ रूक्षः १३ । देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः १४ । देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः १५ । देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः १६ । एतेऽपि षोडश भङ्गाः १६ । तदेवं द्विस्पर्श चत्वारो भङ्गाः ४, त्रिस्पर्श षोडश १६, चतुः स्पर्शेऽपि षोडश १६, इति सर्वसंकलनयाऽष्टप्रदेशिकस्य स्पर्शविषये षट् त्रिंशत् स्पर्शभङ्गा भवन्तीति भावः॥. ६॥
मूलम् - नवपएसियस्त पुच्छा, गोयमा! सिय एगवन्ने जहा अट्रप एसिए जाव सिय चउप्फासे पन्नत्ते। जइ एगवन्ने एगवन्नदुवन्नतिवन्नचउवन्ना जहेव अटूपएसियस्स । जइ पंच. वन्ने सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिहए य सुक्किल्लए य१, सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिदए य सुक्किलगा य२, एवं परिवाडीए एक्कतीसं भंगा में और चतुर्थपद में अनेकत्व को एवं शेषपद में एकत्व को लेकर के हुभा है, १५ वां भंग प्रथम, द्वितीय एवं तृतीयपद में अनेकत्व को लेकर और शेषपद में एकत्व को लेकर के हुआ है, १६ वां भंग प्रथम द्वितीय, तृतीय और चतुर्थपद में अनेकत्व को लेकर हुआ है १६, इस प्रकार विस्पर्श में ४ भंग, त्रिस्पर्श में १६ भंग, चतुःस्पर्श में भी १६, सय मिलकर कुल भंग अष्टप्रदेशिक स्कन्ध के स्पर्शविषय में ३६ होते हैं॥६॥ उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशोः रूक्षः१५' भने देशमा २५र्शवाणे भने। દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવા અનેક દેશમાં સિનગ્ધ સ્પર્શવાળો અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં પહેલા, બીજા અને ત્રીજા પદમાં બહપણાની જીજ્ઞાસાથી બહુવચન તથા ચોથા પદમાં એકપણાની જીજ્ઞાસાથી એકवयनना प्रयोथी मा ५४२. 1 थयो छे. १५ ‘देशाः शीताः देशाः उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः१६' भने देशमा ४७ ५५शवाणे सने देशमा ઉણ સ્પર્શવાળા અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશમાં રક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ભંગમાં ચારેય પદમાં બહુપણાને લઈ બહુવચનને પ્રાગ થયે છે. એ રીતે આ સેમિ ભંગ છે. ૧૬ આ રીતે બે સ્પર્શ પણામાં ૪ ભંગ ત્રણ સ્પર્શ પણામાં ૧૬ સોળ ભંગ ચાર સ્પર્શ પણામાં ૧૬ ભો આ બધા મળીને આઠ પ્રદેશવાળા કંધના સ્પર્શ સંબંધી કુલ ૩૬ છત્રીસ ભંગ થાય છે. શાસ્ત્ર ૬
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०८
भगवतीसूत्रे भाणियव्वा जाव सिय कालगा य नीलगा य लोहियगा य हालिदगा य सुकिल्लए य, एए एक्कतीसं भंगा। एक्कगदुयगतियगचउक्कगपंचगसंजोएहिं दो छत्तीसा भंगसया भवंति। गंधा जहा अट्रपएसियस्स। रता जहा एयस्स चेव वन्ना। फासा जहा चउप्पएसियस्स। दसपएसिएणं भंते ! खंधे पुच्छा गोयमा ! सिय एगवन्ने० जहा नवपएसिए जाव सिय चउफासे पन्नत्ते । जइ एगवन्ने एगवन्नदुवन्नतिवन्नचउवन्ना जहेव नवपएसियस्स। पंचवन्ने वि तहेव, णवरं बत्तीसइमो भंगो भन्नइ । एवमेव एक्कगदुयगतियगचउक्कगपंचग संजोएसु दोन्नि सत्ततीसा भंगसया भवंति। गंधा जहा नवपएसियस्त। रसा जहा एयस्स चेव वन्ना। फासा जहा चउ. प्पएसियस्म। जहा दसपएसिओ एवं संखेजपएसिओ वि एवं असंखेजपएसिओ वि सुहुमपरिणओ अणंतपएसिओ वि एवं चेव ॥सू०७॥
छाया-नवपदेशिकस्य पृच्छा ? गौतम ! स्यादेकवर्णः यथाऽष्टप्रदेशिके यावत् स्यात् चतु:स्पर्शः प्रज्ञप्तः, यदि एकवर्ण द्विवर्ण त्रिवर्णचतुर्वर्णाः यथैवाष्टप्रदेशिकस्य, यदि पञ्चवर्णः स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्व हारिद्रश्च शुक्लव १, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च २, एवं परिपाटया एकत्रिंशद्भङ्गा भणितव्याः यावत् स्यात् कालाश्च नीलाश्त्र लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च । एते एकत्रिंशद्भङ्गाः, एवमेकद्वित्रिकचतुष्कपश्चकसंयोगैः द्वे षट्त्रिंशद्भङ्गशते भवतः (पत्रिंशदधिकशाद्वयभङ्गा भवन्ति) गन्धा यथाऽष्टपदेशिकस्य । रसा यथा एतस्यैव वर्णाः । स्पर्शा यथा चतुष्पदेशिकस्य ।
दशपदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः पृच्छा, गौतम ! स्यादेकवर्णः, यथा नवप्रदेशिके यावत् चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः, यदि एकवर्णः एकवर्ण द्विवर्ण त्रिवर्ण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८०९ चतुर्वणी यथा नवप्रदेशिकस्य । पञ्चवर्णोऽपि तथैव नवरं द्वाविंशत्तमो भङ्गो भण्यते । एवमेते एकद्विकत्रिकचतुष्कपञ्चकसंयोगैः द्वे सप्तत्रिंशद् भङ्गशते भवतः (सप्तत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गा भवन्ति) गन्धा यथा नवप्रदेशिकस्य । रसा यथा एतस्यैव वर्णाः। स्पर्शा यथा चतुष्पदेशिकस्य । यथा दशमदेशिकः-एनम् संख्येयप्रदेशिकोऽपिएवमसंख्येयप्रदेशिकोऽपि, सूक्ष्मपरिणतोऽनन्तमदेशिकोऽति एवमेव ॥सू० ७॥ ____टीका-'नवपएसियस पुच्छा' नवपदेशिकस्य पृच्छा हे भदन्त ! नवप्रदे. शिकः स्कन्धः कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्श इति प्रश्नः, उत्तरमाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सिय एगवन्ने०' स्यात् एकवर्गों द्विवर्ण स्त्रिपर्णश्चतुवर्णः पश्चवर्णोऽपि, काचिद् भवति । स्यात् एकगन्धो द्विगन्धः स्यात् एकरसो द्विरसस्त्रिासश्चतूरसा पश्चरसश्व, द्विस्पर्शः कदाचित् विस्पर्शः __'नवपएसिया पुच्छ।' इत्यादि ।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-है भदन्त ! जो स्कन्ध नौ प्रदेशों वाला होता है-अर्थात् नौ परमाणुओं के संयोग से जो स्कन्व उत्पन्न होता है ऐसा वह 'नव पएसियस्स' नव प्रदेशिक स्कन्ध कितने वर्णों वाला, कितनी गंधों वाला, कितने रसों वाला और कितने स्पर्शों वाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा ! सिय एगवन्ने' नवप्रदेशिक स्कन्ध कदाचित् एक वर्णवाला, कदाचित् दो वर्णों वाला, कदाचित् तीन वर्णों वाला, कदाचित् चार वर्णों वाला, कदाचित् पांच वर्णों वाला होता है, कदाचित् वह एक गंधवाला, कदाचित् दो गंधोंवाला होता है कदाचित् वह एक रस वाला, कदाचित् दो रसों वाला, कदाचित् तीन रसोंवाला, कदाचित् चार
'नवपएसियस पुच्छा' त्या
ટીકાર્થ–આ સૂત્રથી ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે હે ભગવન્! નવ પ્રદેશવાળે જે કંધ છે. અથવા નવ પરમાણુઓના સંગથી २ २४ उत्पन्न थाय छे. सेवा ते 'नवपएसियस' न१ प्रदेशवाणी २४५ કેટલા વાવાળે, કેટલા ગંધવાળા, કેટલા રસવાળે અને કેટલા સ્પશેવાળે डाय छ १ मा प्रश्नन। त्तरमा छ -'गोयमा! मिय एगवन्ने' ગૌતમ! તે નવ પ્રદેશવાળે અંધ કેઈવાર એક વર્ણવાળે, કઈવાર બે વણે. વાળે, કેઇવાર ત્રણ વર્ષોવાળે, કેઈવાર ચાર વર્ણોવાળે, કઈવાર પાંચ વર્ષે વાળ હોય છે. કેઈવાર તે એક ગંધવાળે કોઈવાર બે ગધેવાળ હોય છે. કેઈવાર એક રસવાળે. કોઈવાર બે રસવાળે કઈવાર ત્રણ રસોવાળે કોઈ.
भ० १०२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
भगवतीसूत्रे
-
-
कदाचित् चतुःस्पर्श वा भवति एतदेव कथयति 'जहा' इत्यादिना 'जहा अट्ठपएसिए जाव सिय चउफासे पन्नत्ते' यथाऽष्टप्रदेशिको यावत् स्यात् चतुःस्पर्शः पज्ञप्तः एतत्पर्यन्तमष्टप्रदेशिकमकरणमवगन्तव्यम् । एतस्यैव विवरणं क्रियते'जइ एगवन्ने' इत्यादि । 'जह एगवन्ने एगवन्नदुःसन्नतिवन्नवउपना जहेब अट्ठ. पएसियस्स' यदि एकवर्णः एकार्णद्विवर्णत्रिवर्ण चतुर्वर्ण यथे। अष्टमदेशिकस्य, अष्टपदेशिकवदेव नवप्रदेशिकस्कन्धस्यापि एकवर्षद्विवर्णत्रिवर्णचतुर्वर्णवत्त्वं व्याख्येयम्-द्विप्रदेशिकस्कन्धादारभ्य अष्टप्रदेशिकस्कन्धार्यन्तमेतत् सर्वम् अने. रसोंवाला और कदाचित् पांच रसों वाला होता है, कदाचित् वह दो स्पर्शों वाला, कदाचित् वह तीन स्पर्शों वाला, और कदाचित् वह चार स्पर्शों वाला होता है, इसी विषय को आगे के सूत्रपाठों से स्पष्ट किया जाता है और अतिदेश से यही बात समझाई जाती है-'जहा अट्टपएसिए जाव सिय च उफासे पन्नत्ते' जिस प्रकार आठ प्रदेशों वाला स्कन्ध यावत् चार स्पर्शी वाला कहा गया है, इसी प्रकार से नवप्रदेशिक स्कन्ध के विषय में भी चार स्पशों तक का कथन करना चाहिये, जैसे'जह एगवन्ने-एगवन-दुबन्न-तिवन-चउवन्ना जहेव अट्टपएसियस्स' यदि वह एक वर्णवाला, या दो वर्णों वाला, या तीन वर्णों वाला या चार वर्णों वाला, होता है तो जैसा कथन इनके विषय का अष्टप्रदेशिक स्कन्ध के प्रकरण में किया गया है वैसा ही कथन इनके विषय का नवप्रदेशिक स्कन्ध में भी करना चाहिए, विप्रदेशिक स्कन्ध से लेकर अष्टप्रदेशिक વાર ચાર રસોવાળે અને કઈવાર પાંચ રસેવાળે હોય છે. કોઈવાર તે બે સ્પર્શેવાળે, કઈવાર ત્રણ સ્પર્શાવળે, કઈવાર ચાર પશેવાળો હોય છે. આજ વિષયને આગળના સૂત્રપાઠથી સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે-અને અતિદેશથી मा पात समन्तामा आवे छे.-'जहा अपएमिए जा सिय चउफासे पन्नस्ते' २ शत मा प्रदेशवाणे २४५ यावत् या२ २५वाणे। डीय छ तेम કહેવામાં આવ્યું છે. એ જ રીતે આ નવ પ્રદેશવાળો કંધ પણ ચાર સ્પશે. વાળો હોય છે. ત્યાં સુધીનું સઘળું કથન આઠ પ્રદેશી સ્કંધની જેમ જ ४२९ ते मा प्रमाणे .-'जइ एगवन्ने एगवन्न, दुवन्न, तिवन्न, चउ. वन्ना जहेव अदुपएसियस' २ ते ४ पाणी, मे पाणी, अथवा ત્રણ વર્ણવાળે અથવા ચાર વર્ણોવાળે હોય છે. તે આઠ પ્રદેશવાળા રાધના પ્રકરણમાં આ સંબંધી જે પ્રમાણેનું કથન કર્યું છે. તે જ પ્રમાણેનું સઘળું કથન આ વિષયનું આ નવ પ્રદેશવાળા સ્કંધના સંબંધમાં પણ સમજવું બે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८११ कशो निरूपितमिति तत्सर्वं ततएत्र द्रष्टव्यम् । अष्टप्रदेशिकाद्यपेक्षया यदिह वैलक्षण्यं तदिह पदयते-'जइ पंचवन्ने' इत्यादि, 'जइपंचवन्ने यदि नवप्रदेशिका स्कन्धः पञ्चवर्णस्तदा 'सिय काळए य नीलए य लोहियए य हालिद्दए य सुकिल्लए य १' स्यात् कालव नीलश्व लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च १' 'सिय कालए य नीलए लोहियर य हालिदए य सुकिल्लगा य २' स्यात् कालश्व नीलश्च लोहितश्च हरिद्रश्च शुक्लाश्च २ । एवं परिवाडीए एक सं भंगा भाणि. यया' एवं परिपाटया एकत्वानेकत्वाभ्याम् एकत्रिंशद्भङ्गा भणितव्या स्तत्राहस्कन्धपर्यन्त यह सब कथन अनेक घार निरूपित किया जा चुका है अतः वहीं से यह देख लेना चाहिये। अब जो अष्टप्रदेशिक स्कन्ध के कथन की अपेक्षा नवप्रदेशिक स्कन्ध के कथन में विलक्षणता है वही यहां प्रकट की जाती है-'जइ पंचवन्ने' इत्यादि-यदि वह नवप्रदेशिक स्कन्ध पांच वर्णों वाला होता है तो वह 'सिय कालए य, नीलए य, लोहियए य, हालिहए य, सुकिल्लए य १' कदाचित् काला, नीला, लाल, पीला, और शुक्ल इन वर्णों वाला होता है अथवा-सिय कालए य नीलए य, लोहियए य, हालिद्दए य सुकिल्लगा य २' एक प्रदेश उसका कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीलेवर्ण वाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला औरअनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं २, यहां अनेक प्रदेशों से ५ प्रदेश गृहीत हुए हैं 'एवं परिवाडीए एक्कतीसं भंगा भाणियन्या' इस परिपाटी के अनुसार एकत्व પ્રદેશથી લઈને આઠ પ્રદેશ સુધીનું સઘળું કથન અનેકવાર કહેવામાં આવી ગયું છે. જેથી તે સંબંધી કથન ત્યાં જોઈ લેવું.
- હવે આઠ પ્રદેશવાળા કંધના કથનથી આ નવ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં જે विशेषता छे. ते महिमतामit मावे छे. 'जइ पंचवन्ने' त्याहि १ પ્રદેશવાળે કંધ પાંચ વર્ણોવાળે હોય તે તે આ પ્રમાણે પાંચ વર્ણવાળો डा .-'सिय कालए य नीलए य लोहियए य हालिए य सुकिल्लए य१' કઈવાર તે કાળા વર્ણવાળે, નીલવર્ણવાળે લાલવર્ણવાળે પીળા વર્ણવાળે मन स पाणी डाय छे. १ अथवा 'सिय कारए य नीलए य लोहि. यए य हालिदए य सुकिल्लगा य २' तना से प्रदेश ४॥ १ वाणी । પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશે સફેદ વર્ણવાળા હોય છે. ૨ આ ભંગમાં અનેક પ્રદેશ
वाथी पाय प्रश। अरु ४२१या छे. 'एवं परिवाडीए एक्कतीसं भंगा भाणि. ચા' આ પરિપાટિ પ્રમાણે તેના એકપણા અને અનેકપણુને લઈને ૩૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१२
भगवतीस्त्रे 'जाव' इत्यादि, 'जाव सिय कालगा य नीलगा य लोहियगा य हालिदगा य सुकिल्लए य' यावत् स्यात् कालाश्च नीलाच लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति एकत्रिशो भगः यावत्पदेन तृतीयमगादारभ्य त्रिशत्तमपर्यन्ता भङ्गाः संग्राह्याः, तथाहि-स्यात् कालश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चति तृतीयः ३, स्यात् कालच नीलश्च लोहितश्च हाग्द्रिाश्च शुक्लाश्चेति चतुर्थः ४, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति पञ्चमः ५, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहि
और अनेकत्व को ले करके ३१ भंग कहना चाहिए यावत्-'सिय कालगा य, नीलगा य, लोहियगा य, हालिद्दगा य सुकिल्लए य' उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश लाल वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है यह ३१ वां भंग है यहां यावत्पद से तृतीय भंग से लेकर ३० वें भंग तक के भंग ग्रहण किए गए हैं वे इस प्रकार से हैं-'स्यात् कालश्च, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्राश्व शुक्लश्च ३' यह तीसरा भंग है इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्ण का एक प्रदेश नीले वर्ण का, एक प्रदेश लोहित वर्ण का, अनेक प्रदेश पीले वर्ण के
और एक प्रदेश शुक्ल वर्ण का हो सकता है ३ 'स्यात् कालश्च, नीलश्च, लोहितश्व, हारिद्राश्च, शुक्लाश्च४' यह चतुर्थ भंग है इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं ४ अथवा-'स्यात् कालश्च, नीलश्च, लोहि. ताश्च, हारिद्रश्च, शुक्लश्च' यह पांचवां भंग है इसके अनुसार इसका मेत्रीस मो याय छे. तेभ सभ. यावत् 'सिय कालगा य, नीलगा य लोहियगा य, हालिहगा य सुकिल्लए य' तनामनेर प्रश। . पाणा અનેક પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશ પીળા વર્ણવાળા અને એક પ્રદેશ સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. આ ૩૧ એક. ત્રીસમો ભંગ થાય છે. અહિંયાં યાત્ પદથી ત્રીજા ભંગથી લઈ ૩૦ ત્રીસમાં ला सधीन। सो अय ४२१॥ छ. १ मा प्रभारी छ.-'स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्च३' तन मे प्रदेश वाणी, એક પ્રદેશ નીલ વર્ણવાળે, એક પ્રદેશ લાલ વર્ણવાળે, અનેક પ્રદેશે પીળા વર્ણવાળા અને કેઈ એક પ્રદેશ સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. આ ત્રીજો ભંગ है. 3 या 'स्यात् कालश्च, नीलच, लोहितव, हारिद्राश्च, शुक्लाश्च४' એક પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં લાલ વણવાળે અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ परवाना डाय. मा याथे। म छे. ४ ५२१'स्यात् कालश्च नीलश्च
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८१३ ताश्च हारिद्रश्व शुक्लाश्चेति षष्ठः ६, स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति सप्तमः ७ । स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्वेत्यष्टमः ८, स्यात् कालव नीलाच लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति नवमः ९, एक प्रदेश कृष्णवर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला, और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ५ 'स्यात् कालश्च, नीलश्च, लोहिताश्च, हारिद्रश्च, शुक्लाश्च' यह छठा भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं ६ 'स्यात् कालश्च, नीलश्च, लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च ७' यह सातवां भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीत वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है ७, 'स्यात् कालच, नीलश्च, लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्ला. श्च८' अथवा उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले अनेक प्रदेश पीले वर्णगले और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं यह ८ वां भंग है-'स्यात्
लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चर' असे प्रशम ते ॥ १ वाणा ये પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે તથા એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળ હોય છે. એ રીતે આ પાંચ
1 थाय छे. ५ ५44। 'स्यात् कालश्च, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्रश्च, शुक्लाश्व६' એક પ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ पाणे डाय छे. म। हो म छ. ६ था 'स्यात् कालश्च नीलश्च लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च७' से शमां ते 1 व पायो । પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળે છે.ય છે. એ રીતે આ सातमी म थाय छे. ७ 'स्यात् कालच नीलश्च लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्लाश्च८' अथवा ४ प्रशमा त । १ पामे में प्रदेशमा नीस વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં તે લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વણ વાળે તથા અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ વર્ણવાળ હેય છે. ૮ આ આઠમ ભંગ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१४
भगवतीसूत्रे
"
स्यात् कालच नीलाश्च लोहितश्व हारिद्रश्च शुक्लाचेति दशमः १० | स्यात् areer नीलाच लोहितच दारिद्राश्च शुक्लश्चेत्येकादशः ११, स्यात् काळथ नीलाइच लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्चेति द्वादशः १२ स्यात् कालश्व नीलाश्च लोहिकालश्च, नीलाइच, लोहितश्व, हारिद्रश्च शुक्लइच९' यह नौवां भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १ 'स्यात् कालव, नीलाश्व, लोहितश्च, हारिद्र्श्व, शुक्लाच' यह १० वां भंग है इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीछे वर्णवाला, और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं १०, 'स्यात् कालइच, नीलाइच, लोहितइच, हारिद्राश्च, शुक्लश्च' यह ११ वां भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लाल वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्लवर्णवाला हो सकता है ११ 'स्यात् कालइच, नीलाइच, लोहितश्च, हारिद्राश्च, शुक्लाइच' यह १२ वां भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहितवर्णवाला, अनेक प्रदेश पीत वर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णछे. 'स्यात् कालश्च, नीहारच, लोहितश्च, हारिद्रश्च शुक्लश्च९' मे प्रदेशमां તે કાળા વઘુ વાળે અનેક પ્રદેશેામાં નીલ વણુ વાળે. એક પ્રદેશમાં લાલ વ વાળા એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા અને અનેક પ્રદેશેામાં સફેદ વધુ વાળે होय छे. आ नवमी लौंग छे. ८ 'श्यात् कालश्च, नीलाश्च, लोहिताश्च, हाद्रिश्च शुक्लाश्च १०' खेड प्रदेशमां ते अजा वर्षापाणो भने प्रदेशामां નીલ વવાળા એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા એક પ્રદેશમાં પીળા વધુ વાળા અને અનેક પ્રદેશે!માં સફેદ વણુ વાળા હાય છે. એ રીતે આ દસમે ભગ थाय छे. १० ' स्यात् कालश्च नीठाश्च लोहितश्च, हारिद्रश्च शुक्लश्च १११ એક પ્રદેશમાં તે કાળા વણુ વાળા અનેક પ્રદેશેામાં નીલ વણુ વાળા, એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે, અનેક પ્રદેશમાં પીળા વધુ વાળા તથા એક પ્રદેશમાં सईद वर्षावाणी डेय छे. थे रीते या अशीयारमा लौंग थाय छे. ११ स्यात् कालश्च नीलाइव लोहितश्व, हारिद्राश्च शुक्लाइच १२' ४ प्रदेशमां ते अजा વણુ વાળે અનેક પ્રદેશેામાં નીલ વર્ણવાળા એક પ્રદેશમાં લાલ કણવાળા અનેક પ્રદેશેામાં પીળા વધુ વાળા તથા અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળા
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८१५ ताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति त्रयोदशः १३ । स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति चतुर्दशः १४ । स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारि. द्राश्च शुक्लश्चेति पञ्चदशः १५ । स्यात् कालश्व नीलाश्व लोहिताश्च हारिद्राश्च वाले हो सकते हैं १२ 'स्यात् कालव, नीलाश्त्र, लोहिताश्च, हारिद्रश्च, शुक्लश्च' यह १३ दशं भंग है-इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश लोहिदवर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १३ स्यात् काल इच, नीलाइच, लोहिताश्च, हारिद्रश्च, शुक्ला श्च' यह १४ वां भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्ण: वाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले, हो सकते हैं १४, 'स्यात् कालश्च, नीलाइच, लोहिताश्च, हारिद्राइच, शुक्लश्च' यह १५ वशं भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णवाला, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश उसके लोहित वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १५ 'स्यात् कालश्च, नीलाश्च, लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्लाश्च' यह १६वीं भंग है, इसके अनुसार उसका एक प्रदेश कृष्ण वर्णाला, अनेक प्रदेश नोले वर्णवाले, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीत वर्णडेय छे. मे शत मा मार। 1 छे. १२ स्यात् कालच, नीलाइच, लोहिताश्च, हारिद्रश्च, शुक्लश्च १३' में प्रदेशमा ते ॥ १५ पायो भने પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળે હોય છે. એ રીતે આ तर म छे. १३ 'स्यात् कालश्च नीलाइच, लोहिताश्च, हारिद्रश्च, शुक्ला३च१४' से प्रदेशमा त वाणे अनेप्रशामां नीत राणे અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે, એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે તથા અનેક प्रदेशमा स३४ १ वाले डाय छे. पायौ। म .१४ अय। 'स्यात् कालब्ध नीलाश्च, लोहिताश्च, हारिद्राश्च शुक्लश्च१५' में प्रदेशमा त पाणी. अने પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળા હોય છે. આ પંદરમો ભંગ છે. ૧૫ 'स्यात् कालश्च नीलाश्च लोहित श्व हारिद्राश्च शुक्लाश्च १६' अथवा से शमां કાળા વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશોમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વણવાળે અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળે હોય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१६
भगवती सूत्रे
शुक्ल चेति षोडशः १६ । स्यात् कालश्व नीलश्व लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्वेति सप्तदशः १७ | स्यात् कालाश्व नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाचेत्यष्टादशः १८ | स्पात् कालाश्च नीलश्व लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति एकोनविंशतितमः १९ | स्यात् कालाश्व नीलच लोहितश्च हारिद्राश्व शुक्ल, श्वेति
वाले और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं १६ 'स्यात् कालाच, नीलच, लोहितश्च, हारिद्रव, शुक्लव' यह १७ वा भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले एक प्रदेश नीलेवर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीछे वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला भी हो सकता है १७, 'स्थात् कालाश्च, नीलच, लोहितच, हारिद्र्श्व, शुक्लाश्च १८' यह १८ वां भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला, और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं १८, 'स्यात् कालाश्च, नीलच, लोहि तश्च, हारिद्राश्च शुक्लश्च १९' यह १९ वां भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है १९, 'स्थात् कालाच, नीलच, लोहितश्च, हारिद्राच, शुक्लाच २०' यह २० वां भंग है, इसके अनुसार उसके
छे, या सोजभो लौंग छे. १६ अथवा 'स्यात् कालइच, नीलश्च, लोहितश्च, हारिद्रश्च शुक्लश्च १७' ४ प्रदेशमां ते अव प्रदेशभां नीa
1
વણુ વાળા એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળા એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ વાળા અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વણુ વાળા હાય છે. આ સત્તરમા ભંગ છે. ૧૭ અથવા ' स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च १८' मने अहेशोमां તે કાળા વઘુ વાળા એક પ્રદેશમાં નીલ વણુવાળા એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ - વાળા એક પ્રદેશમાં પીળા વધુવાળા અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વણુ વાળે હાય છે. આ અઢારમા ભંગ છે. ૧૮ अथवा लोहितश्च, हारिद्राश्च शुक्लश्च १९' भने છે એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળા હાય છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશેામાં પીળા વણુવાળા અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળા હાય
'स्यात् कालाश्च नीलश्च, प्रदेशोभां ते भाववाणी होय
छे. या माशीसभा लौंग छे. १८ अथवा ' स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहितरच हारिद्राश्व शुक्लाश्च२०' पोताना मने प्रदेशमां अजा वर्षावाणी मे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० ३०५ सू०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८१७
विंशतितमः २० | स्यात् कालins नीलश्च लोहिताश्व हारिद्रश्च शुक्लश्चेत्येकविंशतितमः २१ । स्यात् कालाश्व नीलश्व लोहिताश्त्र हारिद्रश्च शुक्लाश्वेति द्वाविंशतितमः २२ । स्यात् कालाश्च नीलश्व लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति त्रयोविंशतितमः २३ । स्यात् कालाइन नीलश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्चेति अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले एक प्रदेश नीले वर्णवाला, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीले वर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्लवर्णवाले हो सकते हैं २०, 'स्पात् कालाच, नीलच, लोहिताश्च, हारि द्रश्च शुक्लश्व २१' इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लाल वर्णवाले एक प्रदेश पीछे वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २१, 'स्यात् कालाञ्च, नीलइच, लोहिताइच, हारिद्रश्च शुक्लाश्च २२' उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले एक प्रदेश पीले वर्णवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं २२, 'स्यात् कालाइन, नीलइच, लोहिताइच, हारिद्राश्च, शुक्लश्च २३' यह तेवीसवां भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीत वर्णवाले और एक प्रदेश शुक्लवर्णवाला हो सकता है २३, 'स्यात् कायाइच, नीलइच, लोहिताश्च,
વણ વાળા
હાય છે.
પ્રદેશમાં નીલ વણું વળેા એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળે અનેક પ્રદેશેામાં પીળા વણુ વાળે અને અનેક પ્રદેશેમાં સફેદ વર્ણવાળા હાય છે. ૨૦ ‘ત્યાત્ कालाच नीलइच लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च२१' भने अशोभां ते आजा વણ વાળા એક પ્રદેશમાં નીલ વણુ વાળે અનેક પ્રદેશેામાં લાલ એક પ્રદેશમાં પીળા વધુ વાળા અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વણુ વાળા या ओवीसभा लंग छे. २१ 'स्यात् कालाश्च नीलश्च लोहिताश्च हरिद्रश्च शुक्लाश्च२२' भने प्रदेशमां ते अजा वर्षावाणी होय छे. खेड प्रदेशभां નીલ વણુ વાળે અનેક પ્રદેશેામાં લાલ વણુ વાળા એક પ્રદેશમાં પીળા વણુ - વાળે અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળા હાય છે. આ ખાવીસમા लौंग छे. २२ ' स्यात् कालाश्च, नीलश्च, लोहिताश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च२३' તેના અનેક પ્રદેશેા કાળા વણુ વાળા એક પ્રદેશ નીલ વણુ વાળે અનેક પ્રદેશે લાલ વધુ વાળા અનેક પ્રદેશે પીળા વણુ વાળા અને એક પ્રદેશ સફેદ વણુ वाणी हाय है. मा तेवीसभा लौंग छे. २३ अथवा 'स्यात् कालाश्च, नीलरच भ १०३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१८
भगवती चतुर्विंशतितमः २४ । स्यात् कालाच नीलाच लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लश्चेति पञ्चविंशः २५ । स्थात् कालाश्च नीलांश्च लोहितश्व हारिद्रश्च शुक्लाश्चेति षड्विंशः २६ । स्यात् कालाश्च नीलाच लोहितश्च हारिद्राश्च शुक्लश्चेति सप्तविंशतितमः २७ । हारिदाश्च, शुक्लाश्च२४' यह चौवीसवां भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, एक प्रदेश नीले वर्णवाला, अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, अनेक प्रदेश पीत वर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं २४ 'स्यात् कालाश्च, नीलाइच, लोहित. इच, हारिद्रश्च, शुक्लश्च २५' यह २५ वां भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २५, 'स्थात् कालाइच, नीलाइच, लोहितश्च, हारिद्रश्च, शुक्लाश्च२६' यह २६ वां भा है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, एक प्रदेश पीले वर्णवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं २६, 'स्यात् कालाइच, नीलाइच, लोहित. इच, हारिद्राश्च, शुक्लश्च २७' यह सत्तावीसवां भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीत वर्णवाले, और एक प्रदेश लोहिताश्च, हारिद्राश्व, शुक्लाश्च२४' ते पोताना भने प्रदेशमा stay. વાળો એક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળે અને અનેક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. मा व्यावीसभी छे. २४ 'स्यात् कालच, नीलाइच, लोहिताश्च हारि. द्रश्च शुक्लश्च २५' भने प्रशामत १ वाणी भने प्रदेशमा नीस વર્ણવાળો અનેક પ્રદેશોમાં લાલ વર્ણવાળો કઈ એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં સફેદ વર્ણવાળો હોય છે. એ રીતે આ પચ્ચીસમે ભંગ છે ૨૫ 'स्यात् कालाश्च नोलाश्च लोहितश्च हारिद्रश्च शुक्लाश्च२६' ते भने प्रदेशमा । વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળો એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો અને અનેક પ્રદેશોમાં સફેદ વાવાળો હોય છે. कोरीत मा ७०ीस भ म छ. २६ ‘स्यात् कालाइच नीलाइच, लोहितश्च, हारिद्राश्च, शुक्लश्च२७' भने प्रदेशमात पाणी मने प्रदेशमा नील વર્ણવાળ એક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળ અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ ०७ नवप्रदेशिक स्कन्धस्य वर्णादिनि० ८१९ स्यात् कालाच नीलाच लोहितश्थ हारिद्राथ शुक्लाश्चेति अष्टाविंशतितमः २८ । स्यात् कालाच नीलाच लोहिताश्व हारिद्रव शुक्लश्वेत्ये कोनत्रिंशत्तमः २९ । स्यात् कालाच नीलाच लोहिताश्व हारिद्रव शुक्लाश्चेति त्रिशत्तमः ३० । स्यात् कालाव ators लोहिताव हारिद्राय शुक्लवेति एकत्रिंशत्तमः ३१ । 'एए एकतीसं भंगा शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २७, 'स्यात् कालाइच नीलाइच, लोहितइच, हारिद्राइच, शुक्लाश्च२८' यह अट्ठात्रीसर्वा भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले, एक प्रदेश लोहित वर्णवाला, अनेक प्रदेश पीत वर्णवाले और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं २८ 'स्यात् कालाइच, नीलाइच, लोहिताच, दारिद्रश्च शुक्लश्च २९' यह उनीसवां २९ वां भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक प्रदेश कृष्ण वर्णवाले अनेक प्रदेश नीले वर्णवाले अनेक प्रदेश लोहित वर्णवाले, एक प्रदेश पीत वर्णवाला और एक प्रदेश शुक्ल वर्णवाला हो सकता है २९, 'स्यात् कालाइच, नीलाइच, लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लाइव३०' यह ३० व भंग है, इसके अनु. सार अनेक प्रदेश उसके कृष्ण वर्णवाले, अनेक प्रदेश उसके नीले वर्णवाले, अनेक प्रदेश उसके लोहित वर्णवाले एक प्रदेश पीत वर्णवाला और अनेक प्रदेश शुक्ल वर्णवाले हो सकते हैं ३०, इस प्रकार के ये ३० भंग है, इकतीसवां भंग इस प्रकार है 'स्थात् कालाइच, नीलाइच,
એક પ્રદેશમાં સફેદ વણુ વાળા હાય છે. આ સત્યાવીસમા ભ`ગ છે. ૨૭ અથવા 'स्यात् कालाश्व, नीलाश्व, लोहितश्च, हारिद्राश्च शुक्लाश्च २८' ते पोताना अने પ્રદેશમાં કાળા વણુ વાળા અનેક પ્રદેશમાં તે નીલ વધુ વાળા હાય છે. એક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળે અનેક પ્રદેશેામાં પીળા વણુ વાળે અને અનેક પ્રદેશેામાં તે સફેદ વણુ વાળા હાય છે. આ અઠયાવીસમા ભંગ છે. ૨૮ 'स्यात् कालाश्च नीलाइव लोहिताश्च हारिद्रश्च शुक्लश्च२९' भने प्रदेशमां ते કાળા વણુ વાળા અનેક પ્રદેશમાં નીલ વણુવાળા અનેક પ્રદેશમાં લાલ વધુ - વાળે એક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળા અને એક પ્રદેશમાં સફેદ વણ વાળા હાય छे, आयोग शुत्रीसभा लौंग छे. २८ 'स्यात् कालाश्च, नीलाश्च, लोहिताश्च, हारिद्रश्च शुक्लाश्च ३०' ने प्रदेशमां ते आणा वायुवाणी ने प्रदेशम તે નીલ વર્ણવાળા અનેક પ્રદેશમાં લાલ વણુ વાળે અનેક પ્રદેશમાં પીળા વણુ - વાળા અને અનેક પ્રદેશેામાં તે સફેદ વવાળા હાય છે. આ ત્રીસમા ભ’ગ छे. ३० ' स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च, हारिद्राश्च शुक्ला ३१' मने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२०
भगवतीसुत्रे एते उपरिदर्शिताः पश्चानामपि वर्णानां परिपाटया एकत्तानेकत्वाभ्याम् एकत्रिशद्भङ्गा भवन्तीति एवं एकग-दुयग-तियग-चउक्कग पंचगसंजोएहिं दोछत्तीसाभंगसया भवंति' एवम् एक-द्विक-त्रिक-चतुष्क-पञ्चकसंयोगैः वर्णानाश्रित्य षट्रत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गाः (२३६) भवन्ति । 'गंधा जहा अट्ठपएसियस्स' गन्धा यथा अष्टप्रदेशिकस्य, गन्धमाश्रित्य षड्भङ्गा भवन्ति तथैव नवप्रदेशिकस्यापि गन्धमाश्रित्य षड्भङ्गा भवन्तीत्यर्थः, 'रसा जहा एयस्स चेव वना' रसा यथा एतस्यैव-नवप्रदेशिकस्यैव वर्णाः, यथा नवप्रदेशिकस्य वर्णाः कथिता स्तस्यैव लोहिताश्च, हारिद्राइच, शुक्लश्च' 'एए एकत्तीसं भंगा' इस प्रकार से ये३१ भंग पांच वर्गों को परिपाटी से उनके एकत्व और अनेकत्व को लेकर हुए हैं । एवं एक्कग-दुयग-तियग-चउक्का-पंचग-संजोएहिं दो छत्तीसा भंगसया भवंति' ये वर्णाश्रित सब भंग यहां २३६ होते हैं, असंयोगी ५, विकसंयोगी ४० त्रिकसंयोगी ८० चतुहकसंयोगी भी ८० और पंच संयोगी ३१, 'गंधा जहा अपएसियस्त' जिस प्रकार से अष्ट प्रदेशिकमें गन्ध को आश्रित करके ६ भंग कहे गये हैं, उसी प्रकार से नव प्रदेशिक स्कन्ध में भी गन्ध को आश्रित करके ६ भंग कहना चाहिये 'रसा जहा एयस्स चेव वन्ना' जिस प्रकार से रसों को आश्रित करके अष्टप्रदेशिक स्कन्ध में भंग प्ररूपणा की गई है उसी प्रकार से इसी को आश्रित करके भी भंग प्ररूपणा करनी चाहिये अर्थात् रसों को आश्रित करके यहां पर असं योगी ५, द्विकसंयोगी ४० त्रिकપ્રદેશમાં તે કાળા વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં નીલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળે અનેક પ્રદેશમાં પીળા વર્ણવાળે અને એક પ્રદેશમાં સફેદ पशवाजा जाय छे. मात्र सभी छे. 3१ 'एए एकत्तीस भंगा' मा રીતે આ એકત્રીસ ભંગે પાંચ વર્ષોના વેગથી તેના એકપણ અને અનેક पलाने सधन था छ. 'एव एकग-दुयग-तियग-चउकग-पंचगसंजोएहि दो हनीसा भासया भवंति' मा शते १f समधी २३६ असे. छत्रीस मग થાય છે. તે આ રીતે અસંયેગી ૫ બ્રિકસયાગી ૪૦ ચાળીસ અંગે ત્રિકસચોગી ૮૦ એંસી ભેગે ચાર સંચગી પણ ૮૦ એંસી ભગે અને પાંચ સંગી ૩૧ એકત્રીસ એમ કુલ ૨૩૬ ભંગ થાય છે.
गंधा जहा अदुपए सियस्स' के रीते 28 प्रशा ॥२४ धमा સંબધી ૬ ૭ ભગે કહ્યા છે તે જ પ્રમાણે આ નવ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં પણ ગંધ સંબંધ છે ૬ અંગે સમજવા.
'रसा जहा एयस्व चेव वन्ना' मा प्रशासभा २ शत २स સંબંધી ભગેની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે એજ પ્રમાણે આ નવ પ્રદેશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८२१
तादृशसंख्याका रसा अपि ज्ञातव्याः, 'फासा जहा चउप्परसियरस' स्पर्शा यथा चतुःपदेशिकस्य । स्पर्शस्य षट्त्रिंशद्भङ्गा भवन्तीति भावः ।
1
नवमदेशिकस्य वर्णगन्धरसस्पर्शान् यथाविभागं प्रदर्श्य दशप्रदेशिकस्य तान दर्शयितुमाह- 'दसपएसिए णं' इत्यादि, 'दसपए सिए णं भंते खंधे पुच्छा 'दशप्रदेशिकः खलु भदन्त ! स्कन्धः पृच्छा हे भदन्त ! दशमदेशिकः स्कन्धः संयोगी ८० चतुष्कसंयोगी भी ८० और पंचसंयोगी ३१ मिलकर २३६ भंग होते हैं।
'फासा जहा चउप्परसियस्स' चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध के प्रकरण में प्रदेशिक स्कन्ध के स्पर्शो को आश्रित करके जिस प्रकार से ३६ भंग कहे गये हैं उसी प्रकार से नवप्रदेशिक स्कन्ध के भी स्पर्शो को आश्रित करके ३६ भंग कहना चाहिये अतः नवप्रदेशिक स्कन्ध के स्पर्श संबंधी ३६ भंग हो जाते हैं - इस प्रकार से नवप्रदेशिक स्कन्ध के वर्ण गन्ध, रस और स्पर्श संबंधी भंगों की प्ररूपणा कर के अब सूत्रकार दशप्रदेशिक स्कन्ध के वर्ण, गंध, रस और स्पर्श संबंधी भंगों का कथन करते हैं- इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - 'दसपएसिए णं भंते ! खंधे पुच्छा' हे भदन्त ! जो स्कन्ध १० पुद्गल परमाणुओं के संयोग
વાળા સ્કંધના રસ સંબધી ભંગાની પ્રરૂપણા સમજી લેવી અર્થાત્- રસા સુ'બધી અહિયાં અસયાગી ૫ પાંચ દ્વિકસચેાગી ૪૦ ચાળીસ ત્રિકસ'યેાગી ૮૦ એ'સી ચાર સ`ચેગી ૮૦ એસી અને પાંચ સયેાગી ૩૧ એકત્રીસ એમ डुस २३६ असे छत्रीस लग रस संबंधी थाय छे. 'फामा जहा चउत्पए• सियास' या प्रदेशवाना धना शुभां यार प्रदेशबाजा धमां स्पर्श સ'ધી જે રીતે ૩૬ છત્રીસ ભગા કહ્યા છે, એજ રીતે નવ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં પશુ સ્પર્શી સ`ખંધી છત્રીસ ભંગા થાય છે. તેમ સમજવુ',
આ પ્રમાણે નવ પ્રદેશવાળા સ્કંધના વધુ, ગધ. રસ અને સ્પશ સંબધી ભંગેનું વિવેચન કરીને હવે સૂત્રકાર ક્રશ પ્રદેશવાળા સ્કંધના વણુ, ગધ, રસ, અને સ્પર્શ સબધી ભગાની પ્રરૂપણા કરે છે. આમાં ગૌતમ स्वाभी अलुने मे प्रभा पूछे छे है - 'दस पएसिए णं भंते खंधे पुच्छा' डे ભગવત્ જે સ્કંધ ૧૦ દસ પુદ્ગલ પરમાણુઓના સંચાગથી થાય છે. તે દશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२२
भगवतीखत्रे कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्पर्श इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' ! इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सिय एगवन्ने' स्यात् एकवर्णः द्विवर्णस्त्रिवर्णचतुर्वर्णः पञ्चवर्णः, स्यादेकगन्धो द्विगन्धः, स्यादेकरसो द्विरसस्बिरसश्चतूरसः पश्चरसः, स्यात् द्विस्पर्श स्विस्पर्शश्चतुःस्पर्शः । एतदेव दर्शयति-'जहा' इत्यादि, 'जहा नपरसिर जार चउफ से पन्नते' यथा नवरदेशिके यावत् चतुःस्पर्शः से जन्य होता है वह दशप्रदेशिक स्कन्ध कितने वर्णों वाला, कितनी गंधों वाला, कितने रसों वाला और कितने स्पों वाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सिय एगवन्ने ? जहा नवपएसिए जाव सिय चउफासे पन्नत्ते' हे गौतम ! वह दशप्रदेशिक स्कन्ध नवप्रदेशिक स्कन्ध की तरह एक वर्णवाला यावत् चार स्पर्शी वाला होता है अर्थात् वह कदाचित् एक वर्णवाला हो सकता है, कदाचित् दो वर्षों वाला हो सकता है कदाचित् तीन वर्णों वाला हो सकता है, कदाचित् चार वर्णों वाला हो सकता है और कदाचित् पांच वर्णों वाला हो सकता है, इसी प्रकार वह कदाचित् एक गंधवाला, कदाचित् दो गंधोंवाला, भी हो सकता है कदाचित् वह एक रसवाला, कदाचित् धह दो रसोंवाला, कदाचित् तीन रसोंवाला, कदाचित् चार रसोंवाला
और कदाचित् वह पांच रसों वाला हो सकता है, कदाचित् वह दो स्पर्शों वाला, कदाचित् तीन स्पों वाला, कदाचित् चार स्पों वाला, हो सकता है, इस विषय को स्पष्ट करके अथ सूत्रकार समझाते हैंપ્રદેશવાળે કંધ કેટલા વર્ણવાળે હેય છે? કેટલા ગંધવાળો હોય છે? કેટલા રસવાળ હોય છે અને કેટલા સ્પર્શેવાળે હોય છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु छ है-'गोयमा! सिय एगवन्ने ? जहा नवपएसिए जाप सिय चउफ से पण्णत्ते' हे गौतम! ते ६० प्रशाणे २४५ नव प्रशा સ્કંધની માફક એક વર્ણવાળા યાવત્ ચાર સ્પર્શેવાળ હોય છે. અર્થાત તે કેઈવાર એક વર્ણવાળે હેય છે. કેઈવાર બે વર્ષોવાળ હોય છે. કોઈવાર ત્રણ વર્ણોવાળ હોય છે. કોઈવાર ચાર વર્ણોવાળો હોય છે. અને કોઈવાર પાંચ વર્ણોવાળ હોય છે. એ જ રીતે કોઈવાર એક ગંધવાળે અને કઈવાર બે ગંધવાળે પણ હોય છે. કોઈવાર તે એક રસવાળા કેઈવાર તે બે રસવાળે કઈવાર ત્રણ રસોવાળે કોઈવાર ચાર રસવાળે અને કઈવાર પાંચ રસવાળી હોય છે. કેઈવાર બે સ્પર્શીવાળો કે ઈવાર ત્રણ સ્પર્શીવાળો અને કઈવાર ચાર સ્પર્શીવાળો હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८२३ मज्ञप्तः । 'जइ एमबन्ने' यदि एकवर्णो दशपदेशिकस्तदा, ‘एगवन्न द्विवन्नतिवन्नचउपना जहेर नवपएसियस' एकवर्णद्विवर्ण त्रिवर्णचतुर्वर्णा यथैव नवप्रदेशिकस्य तथैव दशपदेशिकस्यापि ज्ञातव्याः । 'पंचवन्ने वि तहे।' पश्चर्णोऽपि तथैव नवप्रदेशिकवदेव ‘णवरं वत्तीसइमो भंगो भन्नई नवरं-केवलमिह द्वात्रिंशत्तमो भङ्गो भण्यते-भणितव्यः, स्याद कालश्च नीलश्च लोहितश्व हारिद्रश्च शुक्लश्वे. स्यारभ्य एकत्रिंशद्भङ्गा नवप्रदेशिके ये उक्तास्ते सर्वेऽपि ग्राह्या एव केवलमत्र द्वात्रिंशत्तमोऽपि स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्चेत्या. कारकोऽधिकोऽपि वक्तव्य इत्येवं क्रमेण परिपाटथा द्वात्रिंशत्तमो वक्तव्यः । 'एव 'जइ एगवन्ने' यदि वह दश प्रदेशिक स्कन्ध एक वर्णवाला होता है तो 'एगवन्न दुवन्नतिवन्न चउवन्ना जहेब नवपएसियस्स' एकवर्ण विषयक, द्विवर्ण विषयक, त्रिवर्ण विषयक और चार वर्णविषयक कथन जैसा नवप्रदेशिक स्कन्ध में किया गया है, वैसा ही कथन इनके विषय में यहां पर भी करना चाहिये तथा 'पंचवन्ने वि तहेब' पांच वर्णविषयक कथन भी नवप्रदेशिक स्कन्ध के जैसा ही करना चाहिये, यदि कुछ विशेषता है तो वह ३२ वें भंग की अपेक्षा से है तात्पर्य कहने का यह हैं कि नवप्रदेशिक स्कन्ध में पांचवर्णों के जो ३१ भंग प्रकट किये गए हैं सो ३१ भंग तो वे ही यहां कहना चाहिये तथा ३२ वां जो भंग है वह इस प्रकार से है-'स्यात् कालाइच, नीलाइच, लोहिताश्च,
वे सूत्र४२ मा विषयने २५८ रीत समावे छ. 'जइ एगवन्ने' २ ते ६२ प्रदेशवाणी २४८ २ वर्ष वाणो डाय ते ते 'एगवन, दुवन्न, तिवन्न चउवन्ना अहेव नवपएसियस' से वर्ष समधी, मे १९५० समधी ત્રણ વર્ણ સંબંધી અને ચાર વર્ણ સંબંધીનું કથન જેવી રીતે નવ પ્રદેશવાળા સ્કંધના વિષયમાં કહેવામાં આવ્યું છે એજ પ્રમાણેનું કથન આ દશ प्रशाणा विषयमा २४ घना ५ सभा' तथा 'पंच वन्ने तहेव' पांय पण સંબંધીનું કથન પણ નવ પ્રદેશવાળા સ્કંધની જેમ જ સમજવું. જે કંઈ વિશેષપણ છે તે ૩૨ બત્રીસમાં ભંગ સંબંધી છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે નવ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં પાંચ વર્ણ સંબંધી ૩૧ એકત્રીસ ભંગ કહા છે આ દશ પ્રદેશ કધમાં ૩૨ બત્રીસ ભંગ થાય છે. ૩૧ એક્ટીસ અંગે તે નવ પ્રદેશવાળા સ્કંધની જેમજ અહિયાં પણ સમજવા અને બત્રીસમો જે
छ त प्रमाणे छ-'स्यात् कालाश्च नीलाश्च लोहिताश्च हारिद्राश्च शुक्लाश्च३२' भनेर प्रशाम ॥ पाणी भने प्रदेशमा न को અનેક પ્રદેશમાં લાલ વર્ણવાળો અનેક પ્રદેશોમાં પીળા વર્ણવાળો અને અનેક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२४
भगवती मेए एक्कगदुयगतियगचउक्तगपंचगसंजोगेसु दोनि सत्ततीसा मंगसया भवंति' एवमेते एकद्विकत्रिकचतुष्कपश्चकसं गोगैः सप्तत्रिंशदधिकशतद्वय भङ्गा भवन्ति असंयोगिनो मङ्गाः, पञ्च ५, द्विव.संयोगिनश्चत्वारिंशत् ४० मिसंयो. गिनोऽशीतिः ८०, चतुः संयोगिनोऽप्यशीतिरेव ८०, पश्चन संयोगिनो द्वात्रिंशत् ३२, सर्वमंकलनया सप्तत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गाः २३७ भवन्ति, दशप्रदेशिक स्कन्धे वर्णानाश्रित्येति । 'गंधा जहा नवपए सियस्स' गन्धा यथा नरप्रदेशिकस्य, दशमदेशिकस्य गन्धविषयकाः पडूभङ्गा भवन्ति, 'रसा जहा एयस्स चेव बन्ना' रसा यथा एतस्यैत्र वर्णाः यथा वर्णाः विभागशो दशमदेशिकस्य कथितास्तथैव रसाअपि असंयोगिनः पञ्च ५ द्विक संयोगिनश्चत्वारिंशत् ४०, त्रिसंयोगिनोऽशीति ८०, चतुः संयोगिनोऽप्यशीतिरेव ८०, पञ्चकसंयोगिनो द्वात्रिंशत् ३२, सर्वसंकलनया सप्तत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गाः २३७ भवन्तीति ज्ञातव्याः । 'फासा जहा चउप्प एसियस्स' स्पर्शा यथा चतुःपदेशिकस्य । एवं क्रमेण दशपदेशिकस्य हारिद्राश्य, शुक्लाश्च ३२' 'एवमेए एकग-दुयग-तियग-च उक्का-पंचग संजोगेसु दोनि सत्ततीसा भंगसया भवंति' इस प्रकार से यहां पर असंयोगी ५ द्विकसंयोगी ४०, त्रिकसयोगी ८०, चतुष्कसंयोगी भी ८० और पंचसंयोगी ३२ भंग वर्गों को आश्रित करके २३७ हो जाते हैं। गंधविषयक भंग यहां नवप्रदेशिक स्कन्ध के जैसा ६ होते हैं 'रसा जहा.' रसविषयक भंग भी यहां २३७ होते हैं-असंयोगी ५, हिक संयोगी ४०, त्रिकसंयोगी ८०, चतुष्क संयोगी ८० और पंचक संयोगी ३२, कुल मिलकर यहां रसों को आश्रित करके भंगसंख्या वर्गों की तरह २३७ होती हैं । 'फासा जहा च उप्प.' तथा स्पर्शसंबंधी प्रशाम स३६ जो डाय छे ३२ 'एवमेव एक्कग-दुयग-तियग-च उक्कगपंचग-संजोगेस दोन्नि सत्ततीसा भंग सया भवंति' मारीत मलियां सयोगी પાંચ ભંગ બે રંગી ૪૦ ચાળીસ અંગે, ત્રણ સંગી ૮૦ એંસી ભંગ. ચાર સંગી ૮૦ એંસી ભગ પાંચ સંગી ૩ર બત્રીસ ભેગે એ રીતે વર્ણ સંબંધી ૨૩૭ બેસાડત્રીસ ભ થાય છે. ગંધ સંબંધી ભગે નવ प्रदेशी धनी म ६ छ थाय छे. 'रसा जहा वन्ना' पण मी म ૨૩૬ ભંગ થાય છે તેમ રસ સંબંધી ભંગે પણ ર૩૭ બસો સાડત્રીસ થાય છે. તેમાં અસંગી ૫ પાંચ બે સંગી ૪૦ ચાળીસ ત્રણ સોગી ૮૦ એસી ચાર સંયોગી ૮૦ એંસી અને પાંચ સંયોગી ૩ર બત્રીસ એમ કુલ २स समधी असे! साउनीस २३७ मणी थाय छे. 'फासा जहा च उपएसियस'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका का श०२० उ०५ १०७ नवप्रदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिनि० ८२५ वर्णविषये सप्तत्रिंशदधिकशतद्वयभङ्गाः २३७, गन्धविषये ६ षट्, रसविषये सप्तत्रिंशदधिकशतद्वयम् २३७, स्पर्शविषये षट्त्रिंशत् ३६, सर्वसंकलनया ५१६ षोडशाधिकपञ्चशतभङ्गा भवन्तीति । 'जहा दसपएसियो एवं संखेज्जपएसियो वि' यथा दशमदेशिकः स्कन्धो वर्णगन्धरसमजः सविभागैः कथितस्तथा संख्येय प्रदेशिकोऽपि स्कन्धो वर्षगन्धरसस्पर्टीः सविभागैः वर्णनीयः । एवं असंखेज्जपएसिओ वि' एवमेव-दशमदेशिकवदेव वर्णगन्धरसस्पर्शेरसंख्येयपदेशिकोऽपि स्कन्धो वक्तव्यः। 'सुहुमपरिणओ अणंतपएसिओ वि एवं चेव' सूक्ष्मपरिणतोऽनन्त. प्रदेशिक स्कन्धोऽपि एवमेव दशपदेशिकवदेव वर्णगन्धरसस्पर्शर्वर्णनीय इति ॥मू०७॥ भंगों की संख्या चतुः प्रदेशी स्कन्ध के जैसी ३६ होती हैं, इस प्रकार सष भंगों की संख्या यहां ५१६ आती है-वर्णविषयक भंग २३७, गंधविषयक भंग ६, रस विषयक भंग २३७ और स्पर्शविषयक भंग ३६ । 'जहा दस पएसिओ एवं संखेज्जपए०' जिस प्रकार से दश प्रदेशिक स्कन्ध वर्ण, गंध, रस और स्पर्शो के भङ्गों से प्ररूपित किया गया है, उसी प्रकार से संख्यात प्रदेशिक स्कन्ध भी वर्ण गन्ध, रस
और स्पर्श संबंधी भंगों द्वारा प्ररूपित करना चाहिये, 'एवं असंखेज्जा' दशप्रदेशिक स्कन्ध के वर्ण, गंध, रस और स्पर्श संबन्धी भङ्गों से ही असंख्यात प्रदेशी स्कन्ध के वर्ण, गंध रस और स्पर्शों के भङ्गों का विवेचन करना चाहिये । तथा-'सुहुमपरिणओ०' सूक्ष्म परिणत अनन्त તથા સ્પર્શ સંબંધી ભગની સંખ્યા ચાર પ્રદેશવાળા સ્કંધની જેમ ૩૬ છત્રીસ થાય છે. એ રીતે તમામ ભાગોની સંખ્યા ૫૧૬ પાંચસે સોળ થાય છે. તે આ પ્રમાણે સમજવા વર્ણ સંબંધી ૨૩૭ બસો સાડત્રીસ ભેગે ગંધ સંબંધી ૬ છ રસ સંબંધી ૨૩૭ બસે સાડત્રીસ અને સ્પર્શ સંબંધી કુદ छत्रीस में शत पुस ५१६ पांयसे। सेोण भी थाय छे. 'जहा दसपएसियो एवं संखेज्जपएसिओ' २ प्रमाणे ४२ प्रदेशवामा २४ मा १५, मधरस, मन સ્પર સંબંધી ભંગેની પ્રક્ષણ કરી છે તે જ પ્રમાણે સંખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં પણ વર્ણ ગંધ, રસ, અને સ્પર્શી સંબંધી અંગેની પ્રરૂપણ સમ
वी. 'एवं असंखेज्ज.' ६ प्रदेशवाट २४ घना १, मध, २स भने २५ સંબંધી પ્રમાણે જ અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કંધના વર્ણ, ગંધ, રસ અને २५० समधी ४थन सभा तथा 'सुहुम परिणओ०' सूक्ष्म परिश्त मनન્તપ્રદેશવાળા સ્કંધના વર્ણ વિગેરેના ભાગે પણ દશ પ્રદેશનાળા રો
भ० १०४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२६
भगवतीसूत्रे परमाणुपुद्गलादारभ्य सूक्ष्मपरिणतानन्तप्रदेशिकस्कन्धपर्यन्तेषु वर्णगन्धरसस्पर्शान् सविभागान् प्रदश्य बादरपरिणताननन्तप्रदेशिकपुद्गले गतान वर्णगन्धरस. स्पर्शान् विभागशो दर्शयितुमाह-वायरपरिणए णं' इत्यादि। ___ मूलम्-'बायरपरिणए णं भंते ! अणंतपएसिए खंधे कइवन्ने. एवं जहा अट्रारसमसए जाव सिय अट्टफासे पन्नत्ते । वन्नगंध रसा जहा दसपएसियस्स। जइ चउफासे सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे सीए सव्वे निद्धे१, सब्वे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे सीए सव्वे लुक्खे२, सो कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे उसिणे सम्वे निद्धे३, सव्वे कक्खडे सवे गरुए सव्वे सीए सव्वे लुक्खे४, सव्वे कक्खडे सव्वे लहुए सब्बे सीए सव्वे निद्धे ५, सम्वे कक्खडे सव्वे लहुए सब्वे सीए सव्वे लुक्खे६, सव्वे कक्खडे सव्वे लहुए सव्वे उसिणे सव्वे नि ७, सव्वे कक्खडे सव्वे लहुए सत्वे उसिणे सत्वे लुक्खेद, सब्बे मउए सव्वे गरुए सम्वे सीए सव्वे निद्धे९, सव्वे मउए सव्वे गरुए सचे सीए सठवे लुक्खे१०, सव्वे मउए सव्वे गरुए सब्वे उसिणे सव्वे निद्धे ११, सव्वे मउए सव्वे गरुए सव्वे उसिणे सव्वे लुक्खे१२, सत्वे मउए सव्वे लहुए सव्वे सीए सव्वे निद्धे१३, सव्वे मउए सटवे लहुए सव्वे सीए सव्वे लुक्खे१४, सत्वे मउए सव्वे लहुए सव्वे उसिणे सत्वे निद्धे१५, सव्वे मउए सवे लहुए सम्वे उसिणे सव्वे लुक्खे१६, एए सोलस भंगा॥ प्रदेशिक स्कन्ध के वर्गादि भंग भी, दश प्रदेशिक स्कन्ध के वर्णादि भंगों की तरह ही वर्णित करना चाहिए ॥सू० ७॥ પ્રમાણે સમજવા અને દશ પ્રદેશવાળા સ્કંધના વદિ પ્રકાર પ્રમાણે તેનું પણ વર્ણન કરવું. મસૂત્ર છા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८२७
जइ पंचफासे सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे१, सब्वे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे सीए देसे निद्धे देसा लुक्खा२, सब्वे कक्खडे सव्वे गरुए सत्वे सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे३, सब्वे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे सीए देसा निद्धा देसा लुक्खा४, सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे४, सव्वे कक्खडे सव्वे लहुए सव्वे सीए देसे निढे देसे लुक्खे४, सव्वे कक्खडे सव्वे लहुए सव्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे४। एवं एए कक्खडे णं सोलसभंगा१६ । सव्वे मउए सवे गरुए सव्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे।। एवं मउएण वि सोलसभंगा१६, एवं बत्तीसं भंगा३२। सव्ये कक्खडे सवे गरुए सव्वे निद्धे देसे सीए देसे उसिणे४, सव्ये कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे लुक्खे देसे सीए देसे उसिणे४। एए बत्तीसं भंगा ३२। सव्वे कक्खडे सव्वे सीए सव्वे निद्धे देसे गरुए देसे लहुए, एत्थ वि बत्तीसं भंगा३२। सब्वे गरुए सव्वे सीए सव्वे निद्धे देसे कक्खडे देसे मउए, एत्थ वि बत्तीसं भंगा३२, एवं सब्वे ते पंचफासे अट्ठावीसं भंगसयं१२८भवइ ॥ ____ जइ छप्फासे सब्बे कक्खडे सब्वे गरुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे१ सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसा लुक्खार, एवं जाव सब्वे कक्खडे सव्वे गरुए देसा सीया देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा१६। एए सोलस भंग।१६। सब्वे कक्खडे सन्वे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨૮
भगवतींसूत्रे
लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे, एत्थ वि सोलस भंगा१६। सव्वे मउए सव्वे गरुए देसे सीए देसे उसिणे देसे णिद्धे देसे लुक्खे, एस्थ वि सोलस भंगा १६। सव्वे मउए सब्वे लहुए, देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे, एत्थ वि सोलस भंगा१६, एए चउसाटुं भंगा ६४। सो कक्खडे सव्वे सीए देसे गरुए लहुए देसे निद्धे देसे लुक्खे, एवं जाव सब्वे मउए सब्चे उसिणे देसा गरुया देसा लहुया देसा णिद्धा देसा लुक्खा, एत्थ वि च उसटुिं भंगा६४(२) सव्वे कक्खडे सवे निद्धे देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे१, जाव सो मउए सवे लुक्खे देसा लहुया देसा सीया देसा उसिणा एए चउसटुिं भंगा६४(३) सवे गरुए सवे सीए देसे कक्खडे देसे मउए देसे निद्धे देसे लुक्खे एवं जाव सके लहुए सवे उसिणे देसा कक्खडा देसा मउया देसा निद्धा देसा लुक्खा। एए चउसटिं भंगा६४(४) सव्वे गरुए सवे निद्धे देसे कक्खडे देसे मउए देसे सीए देसे उसिणे१ जाव सवे लहुए सवे लुक्खे देसा कक्खडा देसा मउया देसा सीया देसा उसिणा, एए चउसद्धिं भंगा६४(५) सवे सीए सवे निद्धे देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए१ जाव सत्वे उसिणे सब्वे लुक्खे देसा कक्खडा देसा मउया देसा गरुया देसा लहुया एए चउसटुिं भंगा६४(६) सवे ते छप्फासे तिन्नि चउरासिया भंग सया ३८४ भवंति ॥सू. ८॥
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧૩
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिक मुद्गलावर्गादिनि । ८२९
छाया-बादरपरिणतः खलु भदन्त ! अनन्तप्रदेशिकः कतिवर्णः ० एवं यथाऽष्टादशशते यावत् स्यादष्टस्पर्शः प्रज्ञप्तः । वर्णगन्धरसा यथा दशप्रदेशिकस्य, यदि चतुःस्पर्शः सर्वः कर्कशः सणे गुरुतः सर्वः शीत: सर्वः स्निग्धः १, सः कर्कशः सर्वो गुरुकः सर्वः शीतः सर्वो रूक्षः २, सर्वः कर्कशः सो गुरुकः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धः ३, सर्वः कर्कशः सर्बो गुरुकः सर्व उष्णः सौ रूक्षः ४, सर्वः कर्कशः सों लघुकः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः ५, सर्वः कर्कशः सर्वो लघुकः सर्वः शीत: सों रूक्षः ६, सौः ककशः सर्यो लघुकः सर्व उष्णः सर्वेः स्निग्धः ७, सर्वः कर्कशः सो लघुः सर्वः उष्णः सौ रूमः ८, सों मृदुकः सो गुरुकः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः ९, सों मृदुकः सो गुरुकः सः शीत: सर्वो रूक्षः १०, सों मृदुकः सर्वो गुरुकः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्य: ११, सों मृदुकः सणे गुरुकः सर्व उष्णः सौं रूक्षः १२, सों मृदुकः सर्वो लघुकः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः १३, सर्वा मृदुकः सों लघुः सर्वः शोतः सों रूक्षः १४, सौ मृदुकः सों लघुः सर्व उष्णः सर्वः स्त्रिायः १५, सों मृदुकः सों लघुकः सर्व उष्णः सों रूक्षः १६, एते षोडश भंगा ॥ ____ यदि पश्चस्पर्शः सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुकः सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्वः कर्कशः सो गुरुकः सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः २, सर्वः कर्कशः सों गुरुकः सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, सः कर्कशः सों गुरुकः, सर्वः शीतः, देशाः स्निग्धाः, देशा रूक्षाः ४ । सर्वः कर्कशः सर्वा गुरुका, सर्व उष्णः, देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४, सर्वः कर्कशः, सर्वो लघुका, सर्वः शीतः, देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४ । सर्वः कर्कश, सर्वा लघुका, सर्व उष्णो, देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४, एवमे ते कर्कशेन षोडश भङ्गाः १६ । सो मृदुकः सो गुरुका सर्वः शीत: देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४ । एवं मृदु केनापि षोडश भङ्गाः १६, एवं द्वात्रिंशद् भङ्गाः ३२ । सर्वः कर्कशः सवों गुरुकः सर्वः स्निग्धः देशः शीतो देश उष्णः, ४, सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुकः सवो रूक्षो देशः शीतो देश उष्णः ४, एते द्वात्रिंशद् भङ्गाः ३२ । सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धो देशो गुरुको देशो लघुकः, अत्रापि द्वात्रिंशद्भङ्गाः ३२ । सो गुरुकः, सर्वः शीतः, सर्वः स्निग्धो, देशः कर्कशो, देशो मृदुकः, अत्रापि द्वात्रिंशद्भङ्गाः ३२ । एचं सर्वे ते पश्चस्पर्शेऽष्टाविंशत्यधिकं भङ्गशतं (१२८) भवति । ___यदि षट्स्पर्शः सर्वः कर्कशः, सो गुरुकः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्वः कशः: सर्वो गुरुकः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः २, एवं यावत् सर्वः कर्कशः सवों गुरुका, देशाः शीता,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशा रूक्षाः १६ । एते षोडश भङ्गाः १६ । सर्वः कर्कशः सौ लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, अत्रापि षोडश भङ्गाः १६ । सो मृदुकः सों गुरुकः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, अत्रापि षोडश भङ्गाः १६ । सवों मृदुकः सों लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, अत्रापि षोडश भङ्गाः १६, एते चतुःषष्टिभङ्गाः ६४ (१) । सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः देशो गुरुको देशो लघुक देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं यावत् सर्वा मृदुकः सर्व उष्णो देशा गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः, अत्रापि चतुःषष्टिभङ्गाः ६४ (२) । सर्वः कर्कशः सर्वः स्निग्धो देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णः १, यावत् सर्वो मृदुकः सवों रूक्षः देशा गुरुकाः, देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः एते चतुःषष्टिभङ्गाः ६४ (३) । सर्वो गुरुकः सर्वः शीतः देशः कर्कशः देशो मृदुका देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं यावत् सो लघुकः सर्व उष्णः देशाः वर्कशाः देशा मृदुकाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः, एते चतुःषष्टिर्भङ्गाः ६४ (४) सो गुरुकः सर्वः स्निग्धः देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशः शीतो देश उष्णः, यावत् सर्वो लघुकः सो रूक्षः देशाः कर्कशाः देशा मृदुकाः देशा शीता, देशा उष्णाः, एते चतुःषष्टि भङ्गाः ६४ (५) सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धो देशः कर्कयो देशो मृटुको देशो गुरुको देशो लुघुमः, यावत् सर्व उष्णः सबों रूक्ष. देशाः कर्कशाः देशा मृदुकाः देशा गुरुकाः देशा लघुका, एते चतुःषष्टिभङ्गाः, ६४ (६) सर्ने ते पट स्पर्श चतुरशीस्यधिकशतत्रयमङ्गाः ३८४ भवन्ति ॥५० ८॥
टीका-'बायरपरिणए णं भंते !' बादरपरिणतः खलु भदन्त ! बादरत्या
परमाणुपद्दल से लेकर सूक्ष्मपरिणत अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध तक के स्कन्धों में भङ्ग सहित वर्ण, गंध, रस और स्पों को दिखाकर अब वादपरिणत अनन्त प्रदेशिक पुद्गल स्कन्ध में रहे हुए वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्शों को विभागशः प्रकट किया जाता है-'वायरपरिणए जं भंते' इत्यादि। टीकार्थ-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'बायरपरिणए गंभंते !
પરમાણુ યુદ્રલથી લઈને સૂક્ષ્મ પરિણામવાળા અનંત પ્રદેશી કંધ સુધીના રકામાં ભંગ સહિત વર્ણ, ગંધ, રસ, અને પશોને પ્રકાર બતાવીને હવે બાદર પરિણામવાળા અનંત પ્રદેશી પુદ્ગલ સ્કંધમાં રહેલા વર્ણ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શીને કમથી પ્રગટ કરે છે.
'बायरपरिणए णं भंते!' त्यादि ટીકાર્ય–આ સૂત્રથી ગૌતમ સ્વામીએ પ્રમુને એવું પૂછવું છે કે–
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८३१ परिणतः, बादरस्वं स्थूलत्वं तत स्थूलतां प्राप्त इत्यर्थः 'अनंतपरसिए खंधे' अनन्तमदेशिकः स्कन्धः - अनन्ताः प्रदेशा अवयवतया विद्यन्ते यस्यावयविनः सोऽनन्तमदेशिकः एतादृशः स्कन्धः स्थूलावयवी सः 'कइवन्ने' कतिवर्णः कतिगन्धः कतिरसः कतिस्परीः स्थूरावयविनि कियन्तो वर्णगन्धरसस्पर्शाः विद्यन्ते इति प्रश्नः, 'एवं जहा अहारसमस जात्र सिय अनुफा से पन्नत्ते' एवं यथा अष्टादशेशते यावत् स्यात् अष्टस्पर्शः प्रज्ञप्तः तथाहि तत्रत्यं प्रकरणम्, भगवानाह - हे गौतम ! स्यादेकवर्णो यावत् पञ्चवर्णः स्वादेकगन्धः स्याद् द्विगन्धः स्यादेक
,
9
अत एसिए खंधे०' हे भदन्त ! जो अनन्त प्रदेशिक पुद्गल स्वन्ध बादर रूप परिणाम से परिणत होता है वह कितने वर्णोंवाला, कितनी गंधों वाला, कितने रसों वाला, और कितने स्पर्शो वाला होता है ? पूछने का तात्पर्य ऐसा है कि जो अनन्त प्रदेशों वाला पुद्गल स्कन्ध-अरन्त प्रदेश अवयवरूप से जिसमें विद्यमान होते हैं - अनन्त पुद्गल परमाणुओं के संयोग से जो जन्य होता है ऐसा स्थूलावयवी पुद्गल कितने वर्णादि वाला होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- ' एवं जहा अट्ठारसमसए जाब सिय अटुफा से पन्नते' हे गौतम ! जिस प्रकार से अठारहवें शतक में 'यावत् वह कदाचित् आठ स्पर्शो वाला होता है' इस पाठ तक कहा गया है वैसा ही कथन यहां पर भी कर लेना चाहिये, उत्तररूप में वहां का प्रकरण इस प्रकार से है- हे गौतम ! वह कदाचित् एक
'बायर परिणए णं भंते! अनंत परसिए खंधे पुच्छा' डे लगदन् ? भनन्तપ્રદેશવાળો પુદ્ગલ સ્કંધ અંદર રૂપ પરિણામથી પરિણામવાળા થાય છે, તે કેટલા વર્ણવાળો હાય છે? કેટલા ગધેાવાળો હાય છે ? કેટલા રસાવાળા હાય છે? અને કેટલા સ્પર્ધાવાળા હાય છે ? પૂછવાના હેતુ એ છે કેઅનત પ્રદેશવાળો પુલ સ્કંધ અનન્ત પ્રદેશી રૂપ અવયાથી જેમાં રહેલ હાય છે-અનન્ત પુદ્ગલ પરમાણુઓના સચૈગથી થવાવાળો હાય છે-એવે સ્થૂલ અવયવવાળો પુદ્ગલ કેટલા વગેŕવાળો હાય છે ? કેટલા ગધેાવાળો હાય છે ? કેટલા રસાવાળી હાય છે. અને કેટલા સ્પર્શવાળો હાય છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरभां प्रभु डे छे है- 'एव जहा अट्ठारसमए जाव सिय अट्ठफासे पण्णत्ते' હૈ ગૌતમ ! અઢારમાં શતકમાં જે પ્રમાણે યાવત્ તે કોઈવાર આઠ સ્પવાળો હાય છે. આ પાઠ સુધીમાં કહેવામાં આવ્યું છે. તેજ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં પણ સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३२
भगवतीत्र रसो यावत् पश्चरसः, स्यात् चतुःस्पर्शः यावत् अष्टस्पर्श इति । 'वन्न गंपरसा जहा दस एसिपस्स' वर्णगन्धरसा यथा दशम देशिकस्य, दशपदेशिकस्य येनैत्र रूपेग वर्णगन्धरसाः कथितास्तेनैव रूपेण बादरपरिणतानन्तपदेशिकस्कन्धस्यापि ज्ञातव्याः । यथा-कदाचिदेकवर्णः कदाचिद् द्विवर्णविवर्णश्चतुर्वर्णः पञ्चवों वा, एवं गन्धरसयोरपि यथासंभवम् व्यवस्थाऽवगन्तव्या, दशप्रदेशिकस्कन्धापेक्षया यद्वैलक्षण्यं तदर्शयति-'जई' इत्यादि, 'जई चउफासे' यदि चतुः स्पर्शों बादरपरिणतोऽनन्तमदेशिकः स्कन्धस्तदा 'सब्वे कक्खडे सव्वे गरुए सम्वे सीए सव्वे वर्णवाला यावत् पाँच वर्णवाला, कदाचित् एक गंधवाला, कदाचित् दो गंधोंवाला, कदाचित् एक रसवाला, यावत् पंच रसवाला, कदाचित् चार स्पों वाला यावत् आठ स्पर्शो बाला होता कहा गया है यही बात अतिदेश से प्रकट करते हुए प्रभु कहते हैं-'वनगंध रसा जहा दसपएसियस्त' जिस प्रकार से वर्ण, गन्ध, और रस दशप्रदेशिक स्कन्ध के कहे गये हैं उसी रूप से चादर परिणत अनन्त प्रदेशिक स्कन्ध के भी ये जानना चाहिये तथा च कदाचित् वह एक वर्णवाला होता है, कदाचित् दो वर्णों वाला होता है, कदाचित् तीन वर्णों वाला होता है, कदाचित् चार वर्णीवाला होता है, कदाचित् पाँच वर्णाशला होता है, इसी प्रकार से गंध और रस की भी यथासंभव व्यवस्था समझनी चाहिये, दशप्रदेशिक स्कन्ध की अपेक्षा से जो इसमें विलक्षणता है
ઉત્તર રૂપે ત્યાંનું પ્રકરણ આ પ્રમાણે છે-હે ગૌતમ ! તે કઈવાર એક વર્ણવાળા યાવત્ પાંચ વર્ણવાળો કોઈવાર એક ગંધવાળે કે ઈવાર બે ગંધવાળો કઈવાર એક રસવાળો યાવત્ પાંચ રસવાળો કેઈવાર ચાર સ્પર્શીવાળો યાવત્ આઠ સ્પર્શેવાળ હોય છે. તેમ કહ્યું છે, એજ વાત અતિ शिथी मताता सूत्रा२ ४ छ -'वन्नगंधरसा जहा दसपएसियस' २ रीत વર્ણ, ગંધ, અને રસ સંબંધી કથન દશ પ્રદેશવાળા સ્કંધના પ્રકરણમાં કર્યું છે. તે જ પ્રમાણે બાદર પરિણામવાળા અનંત પ્રદેશી ધમાં પણ તે પ્રમાસેના ભાગે સમજવા. તે આ પ્રમાણે છે-કોઈવાર તે એક વર્ણવાળે હોય છે. કોઈવાર તે બે વર્ષોવાળ હોય છે. કેઈવાર ત્રણ વર્ણવાળ હોય છે. કોઈવાર ચાર વર્ણ વાળ હોય છે કેઈવાર પાંચ વર્ણોવાળે હોય છે. એજ પ્રમાણે ગંધ અને રસ સંબંધી પ્રકાર પણ ક્રમથી સમજી લે. દશ પ્રદેશવાળા સ્કંધની અપેક્ષાએ આમાં જે વિશેષપણું છે. તે હવે બતાવવામાં આવે . 'जइ चउफासे' ने ते मा६२ परिणामवाणी मनात प्रदेशमा २४ध यार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुङ्गलगतवर्णादिनि० ८३३ निद्धे १' सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुकः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः सर्व एव कर्कशो गुरुः शीतः स्निग्धश्च एकदैव अविरुद्धानाम् अनेकस्पर्शानामेकस्मिन् संभवादिति प्रथमो भङ्गः ९ । सव्वे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे सीए सव्वे लुक्खे २' सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुः सर्वः शीतः सर्वो रूक्षः एवं रूक्षान्तर्भावेन द्वितीयो भङ्गः २ । 'सod heaडे सव्वे गरुप सव्वे उसिणे सव्वे निद्धे' सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुकः सर्व : सर्व स्निग्धः, इति तृतीयो भङ्गः ३ । सव्वे कक्खडे सम्वे ree वे उस सच्चे लुक्खे' सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुकः सर्व उष्णः अब वह प्रकट की जाती है- 'जड़ चउफासे' यदि वह बादरपरिणत अनन्त प्रदेशिक स्वन्ध चार स्पर्शो वाला होता है तो 'सक्खडे, सत्रे गरुए, सच्चे सीए, सबै विद्धे १' वह कदाचित् अपने सर्वांश में कठोर स्पर्शाला, सर्वांश में गुरु स्पर्शबाला, सर्वांश में शीत स्पर्शबाला और सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है १, अविरोधी अनेक स्पर्शो का एक साथ ही एक काल में एक स्थल में रहना हो सकता है - इस संभावना से ऐसा यह प्रथम भंग कहा गया है 'सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुए, सव्वे सीए, सबै लुक्खे २' अथवा वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वांश में शीत और सर्वाश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ यह द्वितीय भंग है । 'सव्वे कक्खडे, सवे गरुए, सबै उसिणे, सब्वे निद्वे' या सर्वांश में वह कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वाश में उष्ण और सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ३ यह तृतीय भंग है 'सव्वे कक्खडे, सच्चे गरुए, सव्वे उसिणे, सच्चे
पशवाजी हाय तो ते या प्रभाना यार स्पर्शवाणी है। शडे छे.- 'सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुए, सव्वे सीए, सव्वे निद्धे१' सर्वाशथी ईश स्पर्शवाणी તથા સર્વાશથી ગુરૃ-ભારે સ્પવાળા સર્વાશથી ઠંડા સ્પ વાળે અને સર્વાં શથી સ્નિગ્ધ પશવાળા હાય છે. ૧ અવિરાધી અનેક સ્પર્શી એક સાથે જ એક કાળે અને એક સમયે રહે છે. એ સભાવનાથી આ પ્રકારના આ પહેલે लह्यो छे. 'सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुप सव्वे सीए सव्वे लुक्खे२' अथवा તે સર્વાશથી કશ ખરબચડા સ્પવાળા સર્વાશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળા સર્વાં શથી ઠંડા પશ વાળા અને સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શ વાળા હાય છે. આ ખીજો लौंग छे. २ 'सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुए, सव्वे उसिणे सव्वे निद्धे३' अथवा સર્વાશથી તે કશ ૫શ’વાળે, સર્વાશથી ગુરૂ-ભારે સ્પશવાળા, સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શ વાળે, અને સર્વાશથી સ્નિગ્ન—ચિકણા પવાળા હાય છે. એ रीते या त्रीले लंग छे. 3 'सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुए, सव्वे उसिणे, सव्वें भ० १०५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३४
भगवतीस्त्र सवों रूक्षश्चेति चतुर्थो भङ्गः ४ । 'सब्वे कक्खडे सव्वे लहुए सव्वे सीए सम्वे निद्धे' स: कर्कशः सर्बो लघुकः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः इति पञ्चमः । 'सव्वे कावडे सव्वे लहुए सव्वे सीए सव्वे लुक्खे ६' सर्वः कर्कशः सर्बो लघुक' सर्वः शीतः सों रूक्षश्चेति षष्ठो भङ्गः ६ । 'सव्वे कक्खडे सवे लहुए सव्वे उसिणे सव्वे निद्धे ७' सर्वः कर्कशः सो लघुः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धश्चेति सप्तमो भङ्गः ७ । 'सब्वे कवडे सव्वे लहुए सव्वे उसिणे सव्ये लुक्खे ८' सर्वः कर्कशः सों लघुकः सर्व उष्णः सों रूक्ष इत्यष्टमो भङ्गः ८ । 'सव्वे मउए सव्वे लुक्खे' या सर्वाश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वाश में उष्ण और मर्वाश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ यह चतुर्थ भंग है, या 'सव्वे कक्खडे, सव्वे लहुए, सव्वे सीए, सव्वे निद्वे' वह सर्वाश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वाश में शीत और सर्वाश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है यह पांचवां भंग है 'सब्वे कक्खडे, सव्वे लहुए, सचे सीए, सम्बे लुक्खे' या वह सर्वाश में कठोर, सर्वाश में लघु, सर्कश में शीत और सर्वा श में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह छट्ठा भंग है 'सव्वे कक्खडे सव्वे लहुए सन्चे उसिणे, सव्वे निद्धे ७' या वह सर्वांश में कर्कश, सर्वाश में लघु, सर्वांश में उष्ण और सर्वाश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह सातवां भंग है या वह 'सब्वे कक्खडे, सव्वे लहुए, सव्वे उसिणे, सम्वे लुक्खे ८' लुक्खे४' अथवा सशिथी ते ४४ १५ पाणी, साथी शु३ २५ पाणी, સર્વાશથી તે ઉoણ સ્પર્શવાળે અને સર્વાશથી તે રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. मेरीत मा याथा 1 थाय छे. ४ अथवा 'सव्वे कक्खडे, सव्वे लहए, सव्वे सीए, सव्वे निद्धे५' त पाताना सशिथी ४४४ २५शवानी, सशिथी લઘુ-હલકા પશવાળે, સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળે અને સર્વાશથી સ્નિગ્ધ थिए! २५शवाणे य छे. मी पाय छ. ५ 'सव्वे कक्खडे, सव्ये लहए, सव्वे सीए सम्वे लुक्खे६' अथवा त सशिथी ४ २५ वाण હોય છે. સવાશથી લઘુ-હલકા સ્પર્શવાળે સર્વાશથી ઠંડા પશવાળે અને सशथी ३क्ष २५श पाणडाय छे. मेश मा छटो छ.'सम्वे कक्खडे, सव्वे लहुए, सव्चे उसिणे सव्वे नि ७' ५॥ सी थी ४४श સ્પર્શવાળે સર્વાશથી તે લઘુ-હલકા સ્પર્શવાળે સર્વાશથી તે ઉણુ સ્પર્શ વાળે, અને સર્વાશથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળ હોય છે. એ રીતે આ સાતમે An छ. ७ 'सव्वे कक्खड़े, सव्वे लहुए, सव्वे उसिणे, सध्वे लुक्खे८'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८३५ गरुए सव्वे सीए सव्वे निद्धे ९' सो मृदुकः सो गुरुकः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्ध इति नवमो भङ्गः ९ । 'सम्वे मउए सव्वे गरुए सव्वे सीए सक्ने लुक्खे १०' सो मृदुकः सर्वो गुरुकः सर्वः शीतः सर्वो रूक्ष इति दशमो भङ्गः १० । 'सव्वे मउए सव्वे गरुए सव्वे उसिणे सव्वे निद्धे ११' सों मृदुकः सर्वो गरुकः सर्व उष्णः सर्व स्निग्ध इत्येकादशो भङ्गः ११ । सव्वे मउए सव्वे गरुए सम्वे उसिणे सव्वे लुक्खे १२' सर्वा मृदुकः सर्वो गुरुकः सर्व उष्णः सर्वो रूक्ष इति सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वाश में उष्ण और सर्वाश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है-ऐसा यह आठवां भंग है या यह 'सव्वे महुए, सव्वे गरुए, सव्वे सीए, सव्वे निद्धे ९' सर्वाश में मधुर, सर्वाश में गुरु, सर्वांश में शीत, और सर्वाश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह ९वां भा है, या वह 'सवे मउए, सम्वे गरुए, सम्वे सीए सव्वे लुक्खे' सर्वाश में मृदु, सर्वाश में गुरु, सर्वाश में शीत, और सर्वांश में रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है ऐसा यह १० वां भंग है या वह-'सब्वे महुए, सव्वे गरुए, सब्वे उसिणे, सव्वे निद्धे ११' सर्वाश में मृदु, सर्वांश में गुरु, सर्वाश में उष्ण और सर्वाश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह ११ वां भंग है, या वाह-'सव्वे मउए, सब्वे गरुए, सव्वे उसिणे, सम्वे लुक्खे १२' सर्वाश में मृदु, सर्वाश में गुरु, सर्वाश में उष्ण और सर्वा श में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है સર્વાશથી તે કર્કશ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી લઘુ-હલકા સ્પર્શવાળ સર્વાશથી તે ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે અને સર્વાશથી તે રૂક્ષ પર્શવાળ હોય છે. એ રીતે
या मामी छ. ८ मा 'सव्वे महुए, सव्वे गहए, सम्वे सीए सवे निद्धे९' सशिथी ते भी। २५शाणा, सशथी शु३-मारे ९५ पाणी, સર્વાશથી તે ઠંડા સ્પર્શવાળે અને સર્વાશથી તે સિનગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળે हाय छ. मेरी मानवमा म छे.. मथवा ते 'सव्वे महुए, सम्वे गरुए, सव्वे सीए सम्वे लुक्खे १०' सशथी भृह-म २५शवाणी, સર્વાશથી તે ગુરૂ-ભારે સ્પર્શવાળે, સર્વાશથી તે ઠંડા સ્પર્શવાળો હોય છે. અને સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ દસમે ભંગ છે. ૧૦ અથવા त 'सव्वे महुए सव्वे गरुए, सव्वे उसिणे सव्वे निद्धे ११' पोताना सशिथी તે મધુર સંપર્શવાળો સર્વાશથી ગુરૂ-ભારે સ્પર્શવાળ સર્વાશથી ઉષ્ણ સ્પર્શ વાળે અને સર્વાશથી રૂક્ષ પશેવાળો હોય છે. આ અગીયારમે ભંગ છે. ૧૧ भय ते 'सव्वे महुर, सम्वे गरुए, सव्वे उसिणे, सव्वे लुक्खे१२' साथी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३६
भगवती सूत्रे द्वादशो भङ्गः १२ । 'सव्वे मउए सच्चे लहुए सव्वे सीए सव्वे निद्धे १३' सर्वो मृदुः सर्वो लघुः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्ध इति त्रयोदशो भङ्गः १३ । 'सव्वे मउए सव्वे लहुए सव्वे सीए सव्वे लक्खे १४' सर्वो मृदुकः सर्वो लघुकः सर्वः शीतः स रूक्ष इति चतुर्दशो भङ्गः १४ । 'सव्वे मउए सब्वे लहुए सन्वे उसिणे सन्वे निद्धे १५' सर्वो मृदुकः सर्वो लघुकः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्ध इति पञ्चदशो भङ्गः १५ । 'सव्वे मउए सव्वे लहुए सब्वे उसिणे सव्वे लुक्खे १६' ऐसा यह १२ वां भंग है या वह 'सव्वे मउए, सब्वे लहुए, सव्वे सीए, सव्वे निद्धे १३' सर्वांश मृदु, सर्वांश में में लघु, सर्वांश में शीत और सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह १३वां भंग है या वह 'सव्वे मउए, सव्वे लहुए, सवे सीए, सच्चे लुक्खे १४ सर्वांश में मृदु, सर्वांश में लघु, सर्वांश में शीत और सर्वांश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह १४ वां भंग है या वह - 'सव्वे मउए, सव्वे लहुए, सव्वे उसिणे, सव्वे निद्धे १५' सर्वांश में मृदु, सर्वांश में लघु, सर्वांश में उष्ण, सर्वांश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह १५वां भंग है या वह 'सबै मउए, सव्वे लहुए. सच्चै उसिणे, सव्ये लक्खे १६' सर्वांश में मृदु, सर्वांश में लघु, सर्वांश में उष्ण और सर्वांश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह १६ वां
તે મધુર-મીડા સ્પર્શવાળા, સર્વાશથી તે ગુરૃ-ભારે સ્પવાળા સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળા અને સર્વોશથી રૂક્ષ સ્પવાળા હાય છે. એ રીતે આ भारभो लौंग थाय छे. १२ 'सने मउर, सव्वे लहुए सव्वे सीए सव्वे निद्धे १३' સર્વાશથી તે મૃદુ-કેમળ સ્પર્શવાળા સર્વાશથી તે લઘુ-હલકા પવાળા સર્વાં’શથી ઠંડા સ્પર્શીવાળા અને સર્વોશથી સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પવાળા હાય छे. मे रीते या तेरभेो लौंग थाय छे. १३ अथवा ते 'सव्वे मउए, सव्वे लहुए, सव्वे सीए, सब्वे लुक्खे १४' सर्वांशथी ते भृहु-गण स्पर्शवाणी સર્વાશથી લઘુ ૫ વાળા સર્વાશથી ઠંડા પશવાળે અને સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પશવાળા હાય છે એ રીતે આ ચૌદમા ભગ થાય છે. ૧૪ અથવા તે 'सव्वे मउए, सव्वे लहुए, सव्वे उसिणे, सव्वे निद्वे१५' पोताना सर्वांशथी મધુર સ્પ વાળા સર્વાશથી લઘુ-ડુકા સ્પ`વળે, સર્વાંશથી તે ઉષ્ણુ થાળા અને સર્વાશથી સ્નિગ્ધ પશવાળા હોય છે. એ રીતે આ પંદરમે लौंग थाय छे. १५ अथवा ते 'सव्वे मउए, सध्वे लहुए, सव्वे उसिणे, सव्वे लक्खे १६' सर्वांशी ते भृहु-भण स्पर्शवाजी सर्वांशथी सधु-हाडा स्पर्श - વાળા, સર્વાશથી તે ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળો અને સર્વાશથી તે રૂક્ષ પશ વાળો
સ્પ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैययन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८३७ सर्वो मृदुकः सर्वो लघुकः सर्व उष्णः सो क्षश्चेति षोडशो भङ्गः १६ । 'एए सोलस भंगा' एते उपरिनिर्दिष्टा अविरोधिनां चतुर्णा स्पर्शानां परस्परं विशेषण विशेष्यभावेन चतुःस्पर्श पोडशसंख्यका भङ्गा भवन्ति ।। ___ 'जइ पंचफासे' यदि पश्चस्पो भवेत् बादरपरिणतोऽनन्तमदेशिकः स्कन्धस्तदा-सव्वे कक्खडे सम्बे गरुए सव्वे सीए देसे निद्धे देसे रक्खे १' सर्वः कर्कशः सो गुरुकः सर्वः शीतः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, बहुषु प्रदेशेषु विद्यते कर्कशत्वं बहुषु गुरुत्वं बहुषु शैत्यम् एकस्मिन् देशे स्निग्धता एकदेशे रूसतेति प्रथमो भङ्गः १ । 'सबे कक्खडे सव्वे गरुए सव्वे सीए देसे निद्ध देसा भंग है इस प्रकार से-'एए सोलस भंगा' ये १६ भंग है । तात्पर्य ऐसा है कि ये उपरिनिर्दिष्ट अविरोधी चार स्पर्शो के १६ भङ्ग परस्पर विशेपण विशेष्य भाव को लेकर चार स्पर्श में हुए हैं। ___ 'जइ पंच फासे' यदि वह बादर परिणत अनन्त प्रदेशिक स्कन्ध पांच स्पर्शों वाला होता है तो वह-सव्वे कक्खडे सम्वे गाए, सब्वे सीए, देसे निद्धे, देसे लुक्खे १' सर्वांश में कठोर स्पर्शवाला हो सकता है, सर्वाश में गुरु स्पर्शवाला हो सकता है, सर्वाश में शीत स्पर्शवाला हो सकता है, एक देश में स्निग्ध स्पर्शवाला हो सकता है और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह प्रथम भङ्ग है इस भङ्ग में बहुत प्रदेशों में कर्कशता, बहुत प्रदेशों में गुरुना, बहुत प्रदेशों में शैत्य, एक प्रदेश में स्निग्धता और एक देश में रूक्षता कही गई है डाय छ. मेरीत ॥ सभी A1 थाय छे. १६ मे शत 'एए सोलसभंगा' આ સોળ ભંગ થાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-ઉપર બતાવેલ વિરોધ વિનાના ચાર સ્પર્શના ૧૬ અંગે પરસ્પરના વિશેષણ અને વિશેષ્ય ભાવથી ચાર સ્પર્શેના પ્રકરણમાં થયા છે.
'जइ पंचफासे' त मा६२ परिणत मनत प्रशाणे २४५ पाय સ્પર્શેવાળે હેય તે તે આ પ્રમાણેના પાંચ સ્પર્શેવાળો હોઈ શકે છે. 'सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुए सव्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे' सशिमा કઠેર સ્પર્શવાળ હોય છે. સર્વાશમાં ગુરૂ-ભારે સ્પર્શવાળ હોય છે. સર્વાશથી ઠંડા પર્શવાળ હોય છે. એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અવળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. એ પ્રમાણેને આ પહેલે ભંગ છે. ૧ આ ભંગમાં ઘણા પ્રદેશમાં કર્કશ પણ ઘણા પ્રદેશમાં ગુરૂપણુ ઘણુ પ્રદેશમાં શીતાપણું અને એક પ્રદેશમાં સ્નિગ્ધપણું તથા એક દેશમાં રક્ષપણ કહ્યું છે. ૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र लुक्खा २' सर्वः कर्कशः सो गुरुका सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा:, बहुषु कर्कश गुरुगीनहानि एकप्रदेशे स्निग्धताऽनेकस्मिन् प्रदेशे रूक्षता इत्येवं द्वितीयो भङ्गः २ । 'सव्वे कपडे सव्वे गाए सव्वे सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे' सर्वः कर्कश: सर्वो गुरुकः सर्वः शीत: देशाः स्निग्धाः देशश्च रूक्ष इति तृतीयो भङ्गः ३ । 'सब्वे का बडे सव्वे गरुए सव्वे सीए देपा निदा देसा लुक्खा ४' सर्व: कशः सों गुरुकः सर्वः शीतः देशा: स्निग्धाः देशा रूझाः 'सव्वे कक्खडे, सम्वे गरुए, सव्वे सीए, देसे निद्धे, देसा लुक्खा २ यह द्वितीय भङ्ग है इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश स्पर्शवाला' हो सकता है, सर्वांश में गुरु स्पर्शवाला हो सकता है, सर्वाश में शीत स्पर्शवाला हो सकता है, एक देश में स्निग्ध स्पर्शयाला हो सकता है और अनेक प्रदेशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, इसमें सर्वाश में कर्कशता, गुरुता और शीतता हो सकती कही गई है और एक प्रदेश में स्निग्धता और अनेक प्रदेशों में रूक्षता हो सकती कही गई है 'सवे कक्खडे, सवे गरुए, सब्वे सीए, देसा निद्धा, देसे लुक्खे ३' यह तृतीय भंग है इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वाश में गुरु, सर्वाश में शीत, अनेक देशों में स्निग्ध और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है 'सव्वे कक्खडे, मव्वे गरुए, सव्वे सीए, देस। निदा, देसा लुक्खा ४' यह चतुर्थ भंग है इसके अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वाश में शीत, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष पशेवाला हो सकता है ४, इस प्रकार की 'सव्वे का खडे सव्वे गरुए सव्वे सीए, देसे निद्धे देसा लुक्वार' ते पाताना સર્વાશથી કર્કશ સ્પર્શવાળે, સર્વા શથી ગુરૂ પશવાળે સર્વા થી ઠંડા સ્પર્શવાળો એક દેશમાં નિધ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પશે. વાળ હોય છે. એ રીતે આ બીજો ભંગ થાય છે. ૨ આ ભંગમાં અનેક પ્રદેશોમાં કર્ક શપણ અનેક પ્રદેશમાં ગુરૂ પણ અનેક પ્રદેશમાં ઠંડાપણું બતાવ્યું છે તથા એક પ્રદેશમાં સ્નિગ્ધપણું અને અનેક પ્રદેશમાં રૂક્ષપણુ કહ્યું છે. 'सवे कक्खडे सध्वे गरुए सव्वे सीए देसा निद्धा देसे लुक्खे३' सशथात કશ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી ગુરૂ પશવાળે સર્વાશથી ઠંડા પશવાળે અનેક દેશે માં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય
मेरी मा श्री उद्यो छे. अथवा ते 'सव्वे कक्खडे, सब्ने गरुए, सम्वे सीए देखा निद्धा देसा लुक्खा४' सर्वाशमा ते ४० २५॥ वाणी साશથી શરૂ-ભારે સ્પર્શવાળે, સર્વાશથી શીત- ઠંડા સ્પર્શવા અનેક દેશોમાં નિધ સ્પર્શવાળે અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતે આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ १०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतषणादिमि० ८३९ इत्येवं प्रथमा चतुर्भङ्गी । 'सव्वे कक्खडे सम्वे गरुए सम्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे ४' सर्व: कर्कशः सबों गुरुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति द्वितीयचतुर्भङ्गयाः प्रथमो भङ्गः १ । सर्व: कर्कशः सो गुरुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्यो देशा रूक्षा इति द्वितीय चतुर्भङ्गयाः द्वितीयो भङ्गः २, सर्वः कर्कशः सो गुरुकः सर्व उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति द्वितीय चतुभैगयास्तृतीयो मङ्गः ३ । सर्वः कर्कशः सर्यो गुरुक सर्व उष्णो देशाः स्निग्धाः यह प्रथम चतुर्भङ्गी है वित्तीय चतुर्भङ्गी इस प्रकार से है-'सध्वे कक्वडे सम्वे गहए, सब्जे उसिणे, देसे निद्धे देसे लुक्खे १' इस भंग के अनु. सार वह सर्वा श में कर्कश, सर्वाश में गुरु, सर्वाश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है-यह द्वितीय चतुर्भगी का प्रथम भंग है 'सर्वः कर्कशः, सर्वः गुरुकः, सर्वः उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः' इस भंग के अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, सर्कश में गुरु, सर्वाश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध
और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ यह द्वितीय चतु. भंगी का द्वितीय भंग है । 'सर्वः कर्कशा, सर्वः गुरुकः, सर्व उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' इस भंग के अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, सर्वाश में गुरु, सर्वाश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है यह द्वितीय चतुर्भगी का तृतीय भङ्ग है ३, 'सर्वः कर्कशः, सर्वो गुरुकः, सर्व उष्णः, देशाः पहेली यतुमी छे. १ 'सब्वे कक्नडे, सव्वे गरुए, सव्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे१' साशमा त ४४१ २५० पाणी, सशिम शु३ २५शવાળે સર્વાશમાં ઉષ્ણ પર્શવાળો એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ બીજા ચતુર્ભગ પ્રકારને પહેલે ભંગ छ. १ 'सर्वः कर्कशः सर्वः गुरुकः सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' ते પિતાના સર્વાશથી કર્કશ પર્શવાળો સર્વાશમાં ગુરૂ-ભારે સ્પર્શવાળો, સવ'. શથી ઉષ્ણુ સ્પશવાળો એક દેશમાં સ્નિગ્ધ પશવાળો અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ બીજી ચતુર્ભગીને બીજો ભંગ છે. ૨. अथवा 'सर्वः कर्कशः सर्व गुरुकः सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' તે પિતાના સર્વાશથી કર્કશ સ્પર્શવાળો સર્વાશમાં ગુરૂ સ્પર્શવાળો સર્વાશથી ઉષ્ણ સ્પર્શવાળો અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા પશવાળો અને એક દેશમાં રક્ષ સંપર્શવાળો હોય છે. બીજી ચતુર્ભ"ગીને ત્રીજો ભંગ છે, ૩ 'सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुकः सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः४' ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४०
भगवतीस्त्रे देशा रूक्षा इति द्वितीयचतुर्भङ्गयाश्चत्वारो भङ्गा निप्पद्यन्ते ४ । 'सव्वे कक्खडे सव्वे लहुए सव्वे सीए देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वः कर्कशः सो लघुकः सः शीतः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इत्येवं तृतीयचतुर्भङ्गया प्रथमो भगः । अत्रापि चत्वारो भङ्गास्तत्र प्रथमस्तु दर्शित एम। सर्वः कर्कशः सों लघुकः सर्वः शीत: देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति तृतीयचतुर्भङ्गाः द्वितीयो भङ्गः २, सर्वः कर्कशः सर्वो लघुकः सर्वः शीतः देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीय चतुर्भङ्गशास्तृतीयो स्निग्धाः, देशाः रुक्षाः' इस भंग के अनुमार वह सर्वाश में कर्कश, मर्थश में गुरु, सर्कश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष साशंशला हो सकता है यह द्वितीय चतुर्भङ्गी का चौथा भंग है इस प्रकार से ये द्वितीय चतुमङ्गी के ४ चार भंग हैं । तृतीय चतुर्भङ्गी इस प्रकार से है-'सव्वे कावडे, सव्वे लहुए, सव्वे सीए देसे निद्धे, देसे लुक्खे' यह तृतीय चतुर्भङ्गी का प्रथम भंग है इसके अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, सर्वाश में लघु, सर्वाश में शीत, एक देश में स्निग्ध और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः, : लघुकः, सर्वः शीतः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षा: २' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वाश में लघु, सर्वांश में शीत एक देश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः, सर्वः लघुकः सर्वः शीतः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' इसके अनुसार वह मर्वाश में कर्कश सर्वाश में लघु, सर्वाश में शीन, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश પિતાના સર્વાશથી કર્કશ પશવાળી સર્ગશથી ગુરૂ-ભારે સ્પર્શવા સર્વાશથી ઉણુ પર્શવાળ અનેક દેશમાં રિનષ્પ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ બીજી ચતુર્ભાગીને ચોથો ભંગ છે. ૪ આ રીતે આ બી જી ચતુર્ભગીના ચાર ભં થાય છે. ત્રીજી ચતભંગી मा प्रभा थाय छे. 'सव्वे कक्खडे, सव्वे लहुए सब्वे सीए, देसे निद्धे देसे लक्खेतपाताना सशिथी ४ २५शवाणी, शिथी सधु-स! પર્શવાળી સર્વાશથી ઠંડા પશવાળો એક દેશમાં નિષ્પ સ્પર્શવાળો અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ત્રીજી ચતુર્ભગીને પહેલે
छ. १ अथवा 'सर्वः कर्कशः सर्वः लघुकः सर्वः शीतः देशः स्निग्धः देशाः रक्षाः२' सर्वाशथी ते ६ २५पाणो, सपा शथी वधु २५ , साશથી ઠંડા સ્પર્શવાળે એક દેશમાં નિષ્પ સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હેય છે. આ ત્રીજી ચતુર્ભળીને બીજે ભંગ છે. ૨ मय। 'सर्वः कर्कशः, सर्वः लघुकः, सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८.१ भगः ३, सर्वः वर्कशः सा लघुकः सर्वः शीतः देशाः स्निग्धा देशा रूक्षा इति तृतीय चतुर्भङ्गयाश्चतुर्थी भङ्गः ४ । सब्वे कक्खडे सव्वे लहुए सम्वे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे ४' सर्वः कर्कशः सो लघुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति चतुर्थ चतुर्भङ्गया पथमो भङ्गः १ । सर्वः कर्कशः सर्वो लघुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति चतुर्थ चतुर्भङ्ग या द्वितीयो भङ्गो भवति २ । में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः, सर्वः लघुकः, सर्वः शीतः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इसके अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, सर्वाश में लघु, सर्वाश में शीत, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्षस्पर्श वाला हो सकता है ४, चौथी चतुर्भङ्गी इस प्रकार से है-'सव्वे कक्खडे, सव्वे लहुए, सव्वे उमिणे, देसे निद्धे देसे लुक्खे १' यह इसका प्रथम भंग है, इसके अनुसार यह सर्वांश में कर्कश सर्वाश में लघु, सर्वाश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः, साँ लघुकः, सर्व उष्णः, देशः स्निग्धः देशाः स्क्षाः' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वाश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, इसका સર્વાશથી તે કર્કશ સ્પર્શવાળી સવ'શથી લઘુ પર્શવાળી સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવા અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ पणो डाय छे. मा श्री यतुलगीना श्री. छ. 3 अथवा 'सर्वः कर्कशः, सर्वः लघुकः सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' साथी ते કર્કશ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી લઘુ-હલકા સ્પર્શવાળે સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શ. વાળે અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ પશેવાળો હોય છે. આ ત્રીજી ચતુર્ભગીને ચોથો ભંગ છે. ૪ થી ચતુર્ભગી मा प्रमाणे -'सव्वे कक्खडे, सव्वे लहुए, सव्वे उसिणे, देसे निद्धे देसे लुक्खे१' सा शमा ४४ २५शवाणी, सर्वाशथी मधु-७१४। २५शपाया, સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ પશવાળ હોય છે. આ ચેથી ચતુર્ભગીને પહેલે ભંગ છે. ૧ અથવા 'सर्व': कर्कशः, सर्वो लघुकः, सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' સર્વાશથી તે કર્કશ સ્પર્શવાળા, સર્વાશથી લઘુ સ્પર્શવાળો, સર્વાશથી ઉણસ્પર્શવાળો એકદેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળ હોય છે. આ ચેથી ચતુર્ભગીને બીજો ભંગ છે. ૨ અથવા
भ० १०६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
भगवतीसूत्रे
"
सर्वः कर्कशः सर्वो लघुः सर्व उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति चतुर्थ चतुभङ्गयस्तृतीयो भङ्गः ३ । सर्वः वः सर्वो लघुः सर्व उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः ४, अत्र सर्वे मिलित्वा पोडश भङ्गाः १६ भवन्ति, तत्र कर्कशस्य सर्वतः प्राधान्यं वर्कशान्तर्गतो गुरुको लघु गुरु लघुकयो घटक शीतोष्णौ, faraat a rearनेकस्वाभ्यां सर्वत्र प्रविष्टावेत्र एवं चैकस्वानेकत्वाभ्यां स्निग्वरूक्षघटितशीतोष्ण संवदित गुरुलघुकघटिताः कर्कश मुख्य विशेष्यकाः
तृतीयभंग इस प्रकार से है- 'सर्वः कर्कशः सर्वः लघुकः, सर्वः उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशो रुक्ष:' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वाश में लघु, सर्वांश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्य और एकदेश में रूक्ष स्पर्शबाला हो सकता है ३, इसका चतुर्थ भङ्ग इस प्रकार से है - 'सर्वः कर्कशः, सर्वः लघुकः, सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वांश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है, इस प्रकार से ये चारों चतुभंगी के सत्र भङ्ग मिलकर यहां १६ होते हैं इन १६ भङ्गों में कर्कशरूप स्पर्श की सर्वत्र प्रधानता है, कर्कश के अन्तर्गत गुरु और लघुरूप स्पर्श है, गुरु लघु के साथ शीत और उष्ण स्पर्श हैं, तथा स्निग्ध एवं रूक्ष स्पर्श हैं, इनमें एकस्व और अनेकत्व विवक्षित किया गया है और ये सब ही भङ्गों के साथ हैं इस प्रकार
'सर्व': कर्कशः सर्वः लघुकः सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' पोताना સર્વાશથી કશ સ્પર્શીવાળા, સર્વાશથી લઘુ સ્પર્શવાળા, સર્વાશથી ઉષ્ણુસ્પર્શીવાળો અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શ વાળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પશવાળો હોય છે. આ ચેથી ચતુ`ગીના ત્રીજે ભંગ છે. ૩ अथवा ते 'खत्रः कर्कशः, सर्वः लबुकः, सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' ते पोताना सर्वाशश्री उश स्पर्शवाणी, सर्वाशथी लघु-ला સ્પર્શીવાળા, સર્વાશથી ઉજ્જુ વાળા અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શીવાળો અને અનેક દેશમાં રૂા સ્પવાળા હોય છે. આ ચેાથી ચતુર્ભ ́ગીના ચેાથે। ભ’ગ છે. ૪ આ રીતે આ ચારે ચતુ ́ગીના કુલ મળીને ૧૬ ભગા થાય છે. આ ૧૬ સાળ ભગામાં `શ સ્પર્શીની ખધે જ પ્રધાનપણુ છે. સ્પની અન્તર્યંત ગુરૂ-લઘુ સ્પર્શ છે અને ગુરૂ-લઘુની સાથે ઠંડા અને ઉષ્ણુ સ્પર્શી છે. તથા સ્નિગ્ધ-રૂક્ષ સ્પર્ધા છે. એમાં એકપણા અને અનેક પણાની વિક્ષા કરવામાં આવી છે. અને તે બધા જ ભંગામાં સમજવાની
શ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयबन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८४३ षोडश भङ्गा भान्ति, तत्र गुरु वशीतघटिताश्चत्वारः ४, गुरुत्वोष्णघटिताच. वारः ४, लघुत्वशीतय टताश्च धारः ४,। लघुत्व उष्णघटिताश्चत्वारः स्निग्ध रूक्षौ ४ तु एकत्वानेकत्वाभ्यां सर्वत्र विद्यते एव, एवं क्रमेण पोडशभङ्गाः कर्कशे भवन्ति । एतदेव दर्शयति-एवं एए काखडेणं सोलस भंगा' एवमेते उपरोक्ताः कर्कशेन कर्कशघटिताः षोडश भङ्गा भवन्तीति । अथ मृदु केन सह भगानाह-'सव्वे मउए सव्वे गरुर सो सीए देसे निद्धे देसे लक्खे' सर्व मृदुकः सवों गुरुकः सर्वः शीतः देशः स्निग्यो देशो रूक्ष इति मृदुप्रधानकः प्रथमो भङ्गः १, 'एवं मउएण वि सोलमभंगा' एवम्-अनेन प्रकारेण मृदुकेनापि षोडश भङ्गाः, तथाहि-सवों मृदुकः सो गुरुकः सर्वः शीतो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, इति प्रथमो भङ्गः सूत्रप्रदर्शित एव १ । सर्वो मृदुकः सो गुरुकः सर्वः शीतः इन समस्त भङ्गों में से गुरुत्व शीतत्व घटित ४ भङ्ग हैं, गुरुत्व उष्णत्व घटित ४ भङ्ग हैं, लघुत्व शीतत्व घटित ४ भंग हैं, और लघुत्व उष्णत्व घटित ४ भंग हैं इस प्रकार से ये सय १६ भङ्ग हैं और ये १६ भंग कर्कश स्पर्श की प्रधानता से हुए हैं, यही बात-'एवं एए कक्खडेणं सोलस भंगा' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है, अब मृदुक स्पर्श की प्रधानता से जो भंग बनते हैं, वे इस प्रकार से हैं-'सब्वे मउए सव्वे गरुए, सव्वे सीए, देसे नि देसे लुक्खे १' यह मृदुत्वस्पर्श की प्रधानतावाला प्रथम भंग है, इसके अनुसार वह सर्वाश में मृदु स्पर्श वाला, सर्वाश में गुरु स्पर्शवाला, सर्वाश शीत स्पर्शवाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता हैं १, છે. આ રીતે આ બધા ભાગોમાંથી ગુરૂપણ અને ઠંડાપણાના ૪ ચાર ભંગ થાય છે. ગુરૂપણ અને ઉષ્ણપણાથી ૪ ચાર ભંગ થાય છે. લઘુપણું અને ઉણપણુના ચાર અંગે એ રીતે આ કુલ ૧૬ સોળ ભંગ કર્કશ સ્પર્શના प्रधानपामा ५या छ. मेरा पात एवं एए कक्खडेणं सोलस भंगा' । સૂત્રપાઠથી બતાવેલ છે.
હવે મૃદુ સ્પર્શને મુખ્ય બનાવીને તેના મુખ્યપણાથી જે । थाय छे सतावमा ॥२ छ.-'सव्वे मउए सव्वे गरुए सव्वे सीए देते निद्धे देसे लुखे १' साथी ते भृढ २५४५.गो, साक्षी ગુરૂ સંપર્શવાળો સર્વાશય ઠંડા સ્પવાળો એક દેટામાં રિનધ સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ પરવાળા હોય છે. આ મૃદુ પશની પ્રધાનતાવાળે पडत छ. १ 'सर्व': मृदुकः सर्वो गुरुकः सर्व: शीतः देशः स्निग्धः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः २ । सवों मृदुकः सवों गुरुकः सर्वः शीतः देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीयः ३ । सो मृदुकः सवों गुरुकः सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशा रूझाः ४ इति चतुर्थः । षष्ठी चतुर्भङ्गीमाश्रित्य चत्वारो भङ्गाः, तथाहि-सवों माका, सवों गुरुकः, सर्व उष्णः, देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १, सर्वो मृदुकः सर्वो गुरुकः सर्व उष्णः देशः स्निग्धः देशा रूक्षाः 'सर्वः मृदुकः, सर्वो गुरुकः, सर्वः शीतः, देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' यह द्वितीय भङ्ग है, इसके अनुसार वह सर्वाश में मृदु स्पर्शवाला, सर्वांश में गुरु स्पर्शवाला, सर्वांश में शीन स्पर्शवाला, एक देश में स्निग्ध स्पर्शवाला, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ । 'सों मृदुका, सर्यो गुरुकः, सर्वः शीतः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' यह तृतीय भङ्ग है, इसके अनुसार वह सर्वाश में मृदुक स्पर्शवाला, सर्वाश में गुरु स्पर्शवाला, सर्वांश में शीत स्पर्शवाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, 'सर्वो मृदुकः, सर्वो गुरुकः, सर्वः शीतः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' यह चतुर्थ भंग है, इसके अनुसार वह सर्वाश में मृदु स्पर्शवाला, सर्वांश में गुरु स्पर्शवाला, सर्वांश में शीत स्पर्शवाला, अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ इस प्रकार से यह पांचवीं चतुर्भगी है, छट्ठी चतुभंगी इस प्रकार से है-'सर्वो मृदुकः सर्वो गुरुकः, सर्व उष्णः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षा' देशाः रूक्षाः२' a यातना साथी भृढ २५ पाणी, सपा शथी शु३ २५।વાળે, સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળે એક દેશમાં સ્નિગ્ધ પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ મૃદુ સ્પર્શના પ્રધાનપણાને पी. छ. २ अथवा 'सों मृदुकः, सर्वो गुरुकः, सर्व: शीतः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' साथी त मुटु २५शवाणो, सशिथी शु३ २५।વાળે સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળે અનેક દેશમાં નિધ સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ મૃદુ અને પ્રધાનપણાને श्री छे. ४२१॥ 'सर्वो मृदुकः सर्वो गुरुकः, सर्व शीतः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' ते पाताना सर्वा शथी भृढ २५शवाणे सर्वा शथी शु३ १५N. વાળે, સવસથી ઠંડા પવળો અનેક દેશમાં સ્નિગ્ય સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ મૃદુ સ્પર્શના પ્રધાનપણાને ૪ ચા ભંગ છે. આ રીતે આ પાંચમી ચતુર્ભાગી થાય છે. છઠ્ઠી ચતુ. लगी मा प्रमाणे याय छे-'सों मृदुकः सर्वो गुरुकः सर्व उष्णः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सु०८ अनन्त प्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८४५
२, सर्वो मृदुकः, सर्वो गुरुकः, सर्व उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशी रूक्षः ३, स मृदुकः, सर्वो गुरुकः, सर्व उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः ४ ।
सर्वांश में वह मृदु स्पर्शवाला, सर्वाश में गुरु स्पर्शबाला, सर्वांश में उष्ण स्पर्शवाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और एक देश में रूक्षस्पर्शवाला हो सकता है १ यह छठी चतुर्भगी का प्रथम भंग है इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है- 'सर्वो मृदुक', सर्वो गुरुकः, सर्वः उष्गः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' सर्वांश में वह मृदु स्पर्शवाला, सर्वाश में गुरुस्पर्शवाला, सर्वांश में उष्ण स्पर्शबाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ तृतीय भंग इस प्रकार से है- 'सर्वः मृदुकः, सर्वः : गुरुकः, सर्व उष्णः, देशाः स्निग्धाः देश: रूक्षः ३' सर्वांश में वह मृदुक, सर्वांश में गुरुक, सर्वांश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एक देश में रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है, चौथा भंग इस प्रकार से है- 'सर्वो मृनुकः, सर्वो गुरुक„ सर्व उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' सर्वांश में वह मृदु, सर्वांश में गुरु, सर्वांश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, सप्तमी चतुर्भगी इस देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १' सर्वांशी ते भृदु स्पर्शवाणी, सर्वांशी ते गु३ સ્પ વાળો સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્વવાળા એક દેશમાં સ્તિત્ર સ્પર્શ વાળે અને એક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હૈાય છે. આ છઠ્ઠી ચતુગીને પહેલે लौंग छे, १ अथवा ते 'सर्वो मृदुकः सर्वो गुरुकः सर्व उष्णः देशः स्निग्वः देशाः रूक्षाः २' सर्वाशश्री ते भृदु स्पर्शवाणी, सर्वांशी ते गुरु स्पर्शवाणी, સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળા એક દેશમાં સ્નિગ્ધ પવાળા અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ વાળા હોય છે. આ ચેાથી ચતુ ́ગીના ખીજો ભંગ છે. ર अथवा ते 'सर्व': मृदुकः सर्वः गुरुकः सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देश: रूक्ष ३' સર્વાંશથી તે મૃદુ સ્પવાળા સર્વાશથી ગુરૂ સ્પવાળા સર્વાશથી ઉષ્ણ સ્પર્શીવાળો અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ સ્પવાળા અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પ વાળો હાય છે. આ છઠ્ઠી ચતુ ́ગીને ત્રીન્દ્ર ભંગ છે. ૩ અથવા તે 'सर्वो मृदुक', सर्वो गुरुकः सर्व उष्णः देशाः स्निग्धाः देशा: रूक्षाः ४' सर्वाશથી તે મૃદુ પ વળેા, સર્વાશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળો સર્વાશથી ઉષ્ણુ પ વાળો, અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શવાળા અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ પ વાળો હોય છે. આ છઠ્ઠી ચતુમ ગીના ચાથા ભંગ છે. ૪ અથવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे सप्तमी चतुर्भङ्गोमाह-सवों मृदुकः सो लघुकः सर्वः शीतः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सों मृदुकः सर्वो लघुः सर्वः शीतः देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः २, सों मृदुकः सवो लघुकः सर्वः शीतो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, सों मृदुमः सर्यो लघुकः, सर्वः शीतः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः ४, अथाष्टमी चतुर्मङ्गीमाह-सवा मृदुकः सो लघुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १, सों मृदुकः सों लघुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षाः २, सर्यो प्रकार से है-'सर्बो मृदुका, सों लघुकः, सर्वः शीतः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः १, सर्वः मृदुका, सर्वः लघुकः, सर्वः शीतः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २, सर्वः मृदुका, सों लघुकः, सर्वः शीतः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः३, सो मृहकः सों लघुकः, सर्व उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' आठवीं चतुर्भगी इस प्रकार है-'सवों मृदुकः सवों लघुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १' सर्वाश से वह मृदु स्पर्शवाला सर्वाश में वह लघु स्पर्शवाला सर्कश में वह उष्ण स्पर्श वाला, एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और एकदेश में रुक्ष पर्शवाला है यह आठवीं चतुर्भगी का पहला भंग है अथवा वह-'सर्वो मृदुका सों लघुकः सर्व उडगो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २' सर्वाश में मृदु स्पर्शवाला, सर्वांश में लघु स्पर्शवाला, सर्वांश में उष्ण स्पर्शवाला त 'सर्वो मृदुकः सर्वो लघुकः, सर्वः शीतः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः ११ सपाશથી તે મૃદુ સ્પર્શવાળા, સવૉશથી લઘુ સ્પર્શવાળો સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શ વાળે એક દેશથી નિષ્પ સ્પર્શવાળ અને એક દેશથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હેય छ. मा सातमी यतुम जीन। ५
छे. १ मथा ते सर्वः मदुकः, सर्वः लघुकः, सर्वः शीतः देशः स्निग्धः देशाः रूक्ष :२' पोताना साશથી તે મૃદુ સ્પર્શવાળે, સર્વાશથી લઘુ સ્પર્શવાળે, સર્વાશથી ઠંડા પશે. વાળે, એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે होय छे. सा सातमी यतुगीन भारी मा छे. मया ते 'सर्वः मृदुकः, सर्वो लघुकः, सर्व शीतः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' पोताना साશથી તે મૃદુ સ્પવાળો સર્વાશથી લધુ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં સિનગ્ધ સ્પરવાળે અને અનેક દેશે માં રૂક્ષ સ્પર્શવાળી હોય . सातमी यतुम जीना त्रीने छ. 3 4 ते 'सर्वो मृदुकः, सर्वो लघु: सर्व उगः देशाः सिग्धाः देशाः रुक्षाः४' सोशथी तभू २५शवाणी સવારથી તે લઘુ પર્શવાળા, સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળો અનેક દેશોમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८४७ मृदुकः सर्वो लघुकः सर्व उष्णो देशाः स्निग्धोः देशो रूक्षः ३, सों मृदुकः सों लघुकः सर्व उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः ४ । एवं क्रमेण मृदुकेनापि सह गुरुलघुशीतोष्णानां परस्परं व्यत्यासेन स्निग्धत्वरूक्षत्वयोरेकत्वाने कत्वाभ्यां एकदेश में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला होता है यह आठवीं चतुर्भगी का दूसरा भंग है । अथवा वह 'सों मृदुकः सवों लघुकः सर्व उष्गो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ' सर्वाश में वह मृदु स्पर्शवाला सर्वाश में लघु सवाला सर्कश में उष्ण स्पर्शवाला अनेक देशों में स्निग्ध स्पर्शवाला और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला होता है यह आठवीं चतुर्भगी का तीसरा भंग है अथवा वह-'सों मृदु: सर्वो लघुकः सर्व उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' सर्वांश में मृदु स्पर्शवाला, सर्वाश में लघु स्पर्शवाला, सर्वाश में उष्ण स्पर्शबाला अनेक देश में स्निग्ध स्पर्शवाला और अनेक देश में रूक्ष स्पर्शवाला होता है । यह आठवीं चतुर्भगी का चौथा भंग है । इस प्रकार यह आठ चतुर्भगी समाप्त हुई । इस प्रकार સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ સાતમી ચતુર્ભગીને ચે ભંગ છે. ૪ હવે આઠમી ચતુર્ભાગી બતાવવામાં भाव छ. ते मा प्रमाणे छे-'सर्वो मृदुकः सर्वो लघुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्धः देशो रूमः १ त पाताना सशिथी भृ १५शा सा शथी सधु સ્પર્શવાળે સર્વાશથી ઉચ્ચ સ્પર્શવાળો એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ આઠમી ચતુર્ભાગીને પહેલે ભંગ छे. १ २५44! 'सों मृदुकः सर्वो लघुकः सर्व उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः२' સર્વાશથી તે મૃદુ સ્પર્શવાળો, સર્વાશથી લઘુ સ્પર્શવાળો, સર્વાશથી ઉoણસ્પર્શવાળો એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવ. હેય છે. मा मामी यतुम गान। बी. छ. २ An a 'सों मृदुकः सर्वो लघुकः सर्व उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' साथी ते भृटु १५शाणो, સર્વાશથી લધુ સ્પશવાળો, સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળો અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ પર્શવાળો અને એકદેશમાં રક્ષ સંપર્શવાળ હોય છે. આ આઠમી ચતુભ". भीनी 3 श्री. छ. ३ अथवा ते 'सर्वो मृदुकः सर्वो लघुकः सर्व उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पोताना साथी भई २५शवाजो सपशिथी લઘુ સ્પર્શવાળો સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શવા અનેક દેશોથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશેથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતે આ આઠમી ચતુ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४८
भगवती सूत्रे षोडश भङ्गा fasser | 'एवं बती भंग' एवम् कथितरूपेण वर्कश मृदुकयोर्मिलित्वा द्वात्रिंशद्भङ्गा मंत्रन्ति ३२ । एषा प्रथमा द्वात्रिंशिका १ । अथ द्वितीयां द्वात्रिंशिकामाह- 'सच्चे व कवडे सव्वे गरुए सब्वे निद्धे देसे सीर देसे उसिणे' सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुः सर्वः स्निग्धो देशः शीतो देश उष्णः १, अत्रापि षोडश भङ्गाः कर्त्तव्याः तथाहि सः कर्कशः सर्वो रुकः सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशा उष्णाः २ सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुकः सर्वः स्निग्धो देशाः
के ये १६ भंग मृदु स्पर्श के साथ गुरु, लघु, शीत, उष्ण इन के व्यत्यास से और fears रूक्ष की एकता और अनेकता से हुए हैं । 'एवं बत्तीसं भंगा' इस पूर्वोक्त कथन के अनुसार कर्कश और मृदुक स्पर्श के ये १६- १६ भंग मिलकर ३२ भंग हो जाते हैं यह प्रथमा द्वात्रिंशतिका है । अब द्वितीया द्वात्रिंशतिका कैसी होती है - यह प्रकट कि जाती है'nod has not गरुए, सच्चे निद्रे, देसे सीर देसे उसिणे १ सर्वांश में वह कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वांश में स्निग्ध, एकदेश में शीत और एक देश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है १, यह द्वितीय द्वात्रिंशतिका का प्रथम भंग है इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है'सर्वः कर्कशः, सर्वः गुरुकः, सर्वः स्निग्धः, देशः शीतः, देशा उष्णाः २' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वांश में स्निग्ध, एकदेश में शीत और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो
'ગીના ચાથા ભંગ થાય છે. ૪ આ રીતે ૧૬ સેાળ ભગા મૃદુ સ્પર્શની સાથે ગુરૂ, લઘુ, શીત, અને ઉષ્ણુ સ્પર્શના ફેરફારથી અને સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ स्पर्शना मेऽयथा अने भने पाथी थया छे. 'एवं बत्तीसं भंगा' मा पूर्वोत કથન પ્રમાણે કર્કશ અને મૃદુ સ્પર્શની પ્રધાનતાવાળા ૧૬-૧૬ ભંગા મળીને કુલ ખત્રીસ ભંગેા થઈ જાય છે. આ પહેલી ખત્રીસી છે. हवे मी मत्रीसीने प्रहार ताववामां आवे छे- 'सव्वे कक्खडे, सव्वे गए, वे निद्धे, देसे सीए देसे उसिणे १' ते पोताना सर्वांशथी श સ્પર્શીવાળો, સર્વાશથી ગુરૂ ૫ વાળો, સર્વાશથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શીવાળો એક દેશમાં ઠ'ડા સવાળો અને એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળો હાય છે. આ भील मंत्रीसीता पडे थे। लौंग छे. अथवा 'सर्व': कर्कशः सर्वः गुरुकः सर्वः fam: ta: ma: to 35:2' l'að A ss'a zya'añu, wai'un ગુરૂ સ્પર્શી.ળે સર્વાંશી સ્નિગ્ધ સ્પવાળા એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શીવાળા અને અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા હોય છે. આ બીજી ત્રીસીના ખીએ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका का श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० र शीताः देश उष्णः ३, सर्व कर्कशः सर्वो गुरुकः सर्वः स्निग्धो देशाः शीताः देशा उष्णाः ४ । सर्वः कशा, सर्वो गुरुकः, सों रूक्षः देशः शीतो देश उष्णः १ सर्व: कर्कशः सवो गुरुतः सनों रूक्षः देशः शीतो देशा उष्णाः २, सर्व सकता है २ इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः, सवों गुरुका, सर्वः स्निग्धः, देशाः शीताः देश उष्णः ३' इसके अनुसार यह सर्वांश में कर्कश, सर्वाश में गुरु, सर्कश में स्निग्ध, अनेक देशों में शीत और एकदेश में उष्ण हो सकता है ३, 'सर्वः कर्कशा, सर्वः गुरुक, सर्वः स्निग्धः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः ४' यह चतुर्थ भंग है इसके अनुसार यह सर्वांश में कर्कश, सर्वाश में गुरु, सर्वांश में स्निग्ध, अनेक देशों में शीन और अनेक देशों में उष्ण हवाला हो सकता है ४, 'सर्वः कर्कशः, सर्वः गुरुका, सवों रूक्षः, देशः शीत: देश उष्णः १ यह द्वितीय द्वाविंशतिका की द्वितीय चतुर्भगी का प्रथम भंग है इसके अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, सर्वांश में गुरुक, सर्वाश में रूक्ष, एकदेश में शीत और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ? इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः सो गुरुका, सों रूक्षः, देशः शीतः, देशाः उष्णाः २' इसके अनु सार वह सर्वाश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वाश में रूक्ष और एक
म छ. २ ते 'सर्वः कर्कशः, सर्वो गुरुकः, सर्व स्निग्धः देशाः शीताः देश उष्णः३' सशिथी ते ४४२ २५वाणी, सर्वाशयी ४३ ५५ पाणी, સર્વાશથી સ્નિગ્ધ પશવાળે, અનેક દેશોમાં ઠંડા સ્પર્શવાળ અને એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ બીજી બત્રીસીને ત્રીજો ભંગ છે. ૩ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः, सर्वः गुरुकः सर्वः स्निग्धः देशाः शीता देशा उष्णाः४' સર્વાશથી તે કર્કશ સ્પર્શવાળો સર્વાશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળે, સર્વાશથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શવા અનેક દેશોમાં ઠંડા સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શ पागे। साय छे. मा श्री पीसीन। यो छ. ४ मया ते 'सव: कर्कशः सवः गुरुकः सर्वो रूक्षः देशः शीतः देश उष्णः१' ते पोताना सा. શથી કર્કશ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં ઠંડા પશવાળે અને એક દેશમાં ઉsણ સ્પર્શવાળ હોય છે, भाभी मत्रीसीनी भी जाना पडले छे. १ अथ ते 'सर्व': कर्कशः सर्वो गुरुकः, सर्वो रूक्षः देशः शीतः देशा उष्णाः२' ते पाताना સર્વાશથી કર્કશ સ્પેશવાળે સર્વાશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળ સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શ
भ० १०७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कर्कशः सणे गुरुकः सबों रूक्षः देशाः शीताः देश उष्णः ३, सर्व कर्कशः सर्वो गुरुकः सो रूक्षः देशाः शीः देशा उष्णाः ४, सर्व कर्कशः सर्वो लघुक: सर्व स्निग्धः देशः शीत: देश उधाः १, सर्व: वर्कशः सो लघुकः सर्व: देश में शीत एवं अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है २. इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है- सईः कर्कशः, सर्वो गुरुकः, सवों रूक्षः, देशाः शीताः देशः उग' ३ इसझे अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, सर्वाश में रूक्ष, अनेक देशों में शीत और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ३, इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'सर्व कर्कशः, सो गुरुकः, मयों रुक्ष', देशाः शीताः, देशा उष्णाः ४' इसके अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, सर्वाश में गुरुक, सर्वांश में रूक्ष, अनेक देशों में शीत और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है । इस प्रकार से यह इसकी द्वितीय चतुर्भगी है इसकी तृतीय चतुर्भगी इस प्रकार से है-सर्वः कर्कशा, सवों लघुकः सर्वः स्निग्या, देशः शीना, देश उष्णः' इसका यह प्रथम भङ्ग है इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्कश में लघु, सर्वांश में स्निग्ध, एक देश में शीन और एक देश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता વાળે એક દેશમાં ઠંડા સ્પેશવાળે અને અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળ હોય छ. सामील पत्रासानी भी तुम जाना भी मछे २ अथवा 'सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुकः सर्वो रूक्षः देशाः शीत : देश उष्णः३' पाताना सपाશથી ઠંડા સ્પર્શવળે, સર્વાશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળે, સવ'શથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળે અનેક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે અને એક દેશમાં ઉષ્ણુ પશવાળ હોય છે. આ પ્રમાણે બીજી બત્રીસીની બીજી ચતુર્ભગીનો ત્રીજો ભંગ છે. ૩ म त 'सर्वः कर्कशः सर्को गुरुकः, सर्वो रूक्षः देशाः शीताः देशा उष्णाः४' તે પિતાના સર્વાશથી કર્કશ અવળે સર્વાશથી ગુરૂ સ્પર્શવાળો સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળો અનેક દેશોમાં ઠંડા પશવાળે અને અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ બીજી બત્રીસીની બીજી ચતુગીને ચે ભંગ થાય છે. ૪ હવે ત્રીજી ચતુર્ભાગી બતાવવામાં આવે છે –
'सर्वः कर्कशः सर्यो लघुः सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देश उष्णः १' તે પિતાના સર્વાશથી કર્કશ સ્પર્શવાળે, સવશથી લઘુ સ્પર્શવાળે, સર્વાશથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળો અને એક દેશમાં ઉણ પર્શવાળો હોય છે. આ બીજી બત્રીસીની ત્રીજી ચતુર્ભાગને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८५१ स्निग्धो देशः शीतः देशा उष्णाः २, सर्व कर्कशः सों लघुकः सर्वः स्निग्धो देशाः शीताः देश उष्णः ३, सर्व: काशः सर्यो लघुकः सर्वः स्निग्धो देशाः शीताः देशा उष्णाः४, एवं सर्वः कर्कशः सो लघु सः सो रूक्षः देशः शीतः देश है इसका द्वितीय भङ्ग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशा, सर्वः लघुका, सर्वः स्निग्धः, देशः शीतः, देशा उगाः' इसके अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, सर्वाश में लघु, सर्वा श में स्निग्ध, एक देश में शीत और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है २ इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः, सर्वः लघुकः, सर्वः स्निग्धा, देशाः शीताः, देश उष्णा३' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वाश में लघु, सर्वाश में स्निग्ध, अनेक देशों में शीत और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ३, 'सर्वः कर्कशः, सर्वो लघुकः, सर्वः स्निग्धः देशाः शीताः देशा उष्णाः' यह इसका चतुर्थ भंग है-इसके अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वांश में स्निग्ध, अनेक देशों में शीत और अनेक देशों में उष्ण पर्शवाला हो सकता है , इसकी चौथी चतुर्भगी इस प्रकार से है-'सर्व कर्केशः, सर्वो लघुकः, सर्वो रूक्षः, देशः शीतः, देश उष्णाः १' यह इसका पहिला भंग है, ५ A छ. १ ५५५'सर्वकर्कशः, सर्वः लघुकः सर्वः स्निग्धः देशः शीतः देशा उष्णाः२' सशिथी ४ २५० पाणी, सशिथी सधु १५. વાળ સર્વાશથી સ્નિગ્ધ પર્શવાળા એક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશમાં ઉષ્ણ પર્શવાળ હોય છે. આ રીતે બીજી બત્રીસીની ત્રીજી ચતુર્ભગીને मी म छे. २ म त 'सर्वः कर्कशः सर्वः लघुकः सर्व स्निग्धः देशाः शीताः देश उष्ण ३' साथी ते ४४२ २५शवाको सपशिथी લઘુ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી નિષ્પ સ્પર્શવા અનેક દેશોમાં ઠંડા પવાળા અને એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતે બીજી બત્રીસીની श्री सतुगीन बी 1 थाय छे. अथवा ते 'सर्वः कर्कशः, सर्वो लघुकः सर्व: स्निग्धः देशाः शीताः देशा उष्णाः४' पाताना सशिथीतेश પર્શવાળો, સર્વાશથી લધુ સપર્શ વાળે સર્વા શી નિષ્પ સ્પર્શવાળો અનેક દેશોમાં ઠંડા પશવાળે અને અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતે આ બીજી બત્રીસીની ત્રીજી ચતુર્ભગીને ચોથો ભંગ થાય છે. ૪
वे याथी तुमची मतावाभा मा छ.-'स: कर्कशः सर्वो लघुकः सर्वो रूक्षः देशः शीतः देश उष्णः१' सर्वाशी ते ४४०२५ का, सशिया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #866
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५२
भगवती सूत्रे
उष्णः १, सर्वः कर्कशः सर्वा लघुकः सर्वा रूक्षः देशः शीतो देशा उष्णाः २, सर्वः कर्कशः सर्वो लघुकः सर्वो रूक्षः देशाः शीताः देश उष्णः ३, सर्वः कर्कशः सर्वो लघुः सर्वो रूक्षः देशाः शीताः देशा उष्णाः ४, यथा कर्कशेन सह षोडश भङ्गा जातास्तथैव मृदुकेनापि सह षोडश भङ्गाः कर्त्तव्याः १६ । 'एए इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वांश में रूक्ष एकदेश में शीत और एकदेश में उष्ण हो सकता है १, 'सर्वः कर्कशः, सर्वो लघुकः, सर्वो रूक्षः, देशः शीतः देशा उष्णाः २' यह इसका द्वितीय भंग है, इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वांश में रूक्ष, एकदेश में शीत और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है २, 'सर्वः कर्कशः सर्वः लघुकः, सर्वो रूक्षः, देशाः शीताः, देश उष्णः ३' यह इसका तृतीय भंग है इसके अनुसार यह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वांश में रूक्ष, अनेक देशों में शीत और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ३, 'सर्वः कर्कशः सर्वो लघुकः, सर्वो रूक्षः देशाः शीताः देशा उष्णाः' यह इसका चतुर्थ भंग है, इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में लघु, सर्वांश में रूक्ष, अनेक देशों में शीत और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है ४, जिस प्रकार से कर्कश के साथ ये લઘુ સ્પર્શીવાળે! સૉશી રૂક્ષ સ્પવાળા એક દેશમાં ઠં’ડા સ્પવાળા અને એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળે! હાય છે. આ રીતે આ ખીજી ખત્રીસીની ચાથી ચતુર્ભુ ગીને પહેલે ભગ थाय छे. 'सर्गः कर्कशः, सर्वो लघुकः, सर्वो रूक्षः देशः शीतः देशाः उष्णाः २' ते पोताना सर्गशथी अंश स्पर्शवाणी સર્વાશથો લઘુ સ્પર્શવાળે, એક દેશમાં ઠં'ડા પશવાળા અને અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ સ્પશવાળા હોય છે. આ રીતે મીજી ખત્રીસીની ચાથી ચતુભ‘ગીના भीले लग छे, २ अथवा ते 'सर्व कर्कशः सर्वो लघुकः सर्वो रूक्षः देशाः शीताः देश उष्णः ३' पोताना सर्वांशथी अश स्पर्शवाणी सर्वांशथी લઘુ સ્પર્શેવાળે, સર્ષાંશથી રૂક્ષ સ્પવાળે અનેક દેશેામાં ઠંડા સ્પર્શવાળા અને એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા હોય છે. આ રીતે બીજી ખત્રીસીની थोथी यतुर्भागीन। त्रीले लौंग थाय छे अथवा ते 'सर्व': कर्कशः सर्वो लघुकः सर्वो रूक्षः देशाः शीताः देशा उष्णाः४' पोताना सर्वाशयी श
૫ વાળા સર્વાશથી લઘુ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પ વાળા અનેક દેશમાં ઠંડા પ વાળા અને અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ સ્પર્શ વાળા હાય છે. આ રીતે ખીજી ખત્રીસીની ચાથી ચતુભ ગીના ચેથા ભંગ થાય છે. ૪ જે પ્રમાણે કર્કશ પની સાથે આ સેાળ ભગા મતાવ્યા છે, એજ રીતે મહુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #867
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ स्०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८५३ बत्तीसं भंगा' एते द्वात्रिंशदङ्गा उपर्युक्ता भवन्तीति, एषा द्वितीया द्वात्रिंशिका २ । 'सव्वे कक्खडे सव्वे सीए सव्वे निद्धे देसे गरुए देसे लहुए' सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः देशो गुरुको देशी लघुकः, 'पत्थवि बत्तीसं गंगा' अत्रापि द्वात्रिंशदङ्गा भवन्तीति, कर्कशशीत स्निग्धेन सह गुरुलघुकयोरेव खानेnearest चत्वारो भङ्गाः ४, कर्कशशीवरूक्षेण सह गुरुकलघुकयोरेकत्वाने कत्वाभ्यां पुनश्वत्वारो भङ्गाः ४ । एवम् शीतस्थाने 'उसिणे' दवा कर्कशोष्णस्निग्धेन सह गुरुलघुकयोरेकत्वानेकस्वाभ्यां पुनश्चत्वारः ४ । कर्कशोष्ण
सोलह भंग किये गए हैं उसी प्रकार से मृदुक के साथ भी १६ भंग कर लेना चाहिये, 'एए बत्तीसं भंगा' इस प्रकार से ये ३२ भंग हैं, यह द्वितीय द्वात्रिंशतिका है तृतीय द्वात्रिंशतिका इस प्रकार से है'सव्वे कक्खडे, सव्ये सीए, सबत्रे निद्धे, देसे गरुए, देसे लहुए' यह इसका प्रथम भंग है, इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश सर्वांश में शीत, सर्वांश में स्निग्ध, एकदेश में गुरु और एकदेश में लघु स्पर्शाला हो सकता है १, यहां पर कर्कश, शीत, स्निग्ध के साथ गुरु और लघु इन्हें एकत्व और अनेकत्व में रखने से ४ भंग होते हैं, कर्कश, शीत, रूक्ष के साथ गुरु और लघु पदों के एकत्व और अनेकस्व में रखने से ४ भंग होते हैं, इसी प्रकार से शीत के स्थान में 'उसिणे' पद का प्रयोग करके कर्कश, उष्ण, स्निग्ध के साथ गुरु लघुपद में एकत्व और अनेकत्व करके ४ भंग होते हैं, कर्कश, उष्ण, रूक्ष के साथ 'पए बसीसं भंगा' આ રીતે આ બીજી
स्पर्शथी साथै याद १६ सोण लगो समन्वा मे री આ રીતે આ બીજી અત્રીસીના બત્રીસ લગેા કહ્યા છે. अत्रीसी छे.
हवे त्री मंत्रीसी मताववामां आवे छे. हे या प्रमाणु छे - 'सव्वे कक्खडे सव्वे सीए, सन्त्रे निद्धे, देसे गरुर देखे लहुए १' ते पोताना सर्वांशथी કૅશ સ્પ વાળા સર્વાશથી ઠંડા સ્પવાળા સર્ષાંશથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા એક દેશમાં ગુરૂ સ્પર્શ વળે અને એક દેશમાં લઘુ સ્પવાળા હેય છે. અહિયાં શ, શીત અને સ્નિગ્ધ સ્પર્ધાંની સાથે ગુરૂ અને લઘુ સ્પર્શ'ને રાખીને તેના એકપણા અને અનેકપણાથી ૪ ચાર ભગેા થાય છે. ૧ કશ, શીત અને રૂક્ષ સ્પર્ધાની સાથે ગુરૂ અને લઘુ સ્પર્શ સંબંધી પદે ચાજીને તેના એકપણા અને અનેકપણાથી પણ ૪ ચાર ભગા થાય છે. ૨ એજ રીતે 'शीत' स्पर्शना स्थाने 'उसिणे' हा प्रयोग उरीने उकुश, पण याने સ્નિગ્ધ સ્પર્શની સાથે ગુરૂ લઘુ પદમાં એકપણુ અને અનેકપણુ કરવાથી પણુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #868
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५४
भगवतीसूत्रे रूक्षेण सह गुरुकलघुकयोरेकत्वाने ताभ्यां पुनश्चत्वारो भङ्गाः ४ । एवम् षोडश १६, इत्येवं क्रमेण कर्कशवत् मृदकेनापि सह षोडश भङ्गाः कर्तगाः १६ । इत्येवमत्रापि द्वात्रिंशद्भङ्गाः करणीया इति, एषा तृतीया द्वात्रिंशिका ।३। तथाहिसर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सः स्निग्धो देशो गुरुको देशो लघु १, सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः देशो गुरु को देशा लघु काः २, सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सः स्निग्धः देशा गुरुकाः देशो लघुरु इति तृतीयः ३, सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः देशा गुरु काः देशा लघु का इति चतुर्थः ४, एवं सः गुरु लघु पदों में एकत्व और अनेकत्व करके ४ भंग होते हैं, इस प्रकार से १६ भंग हो जाते हैं, इसी प्रकार से मृदुक के साथ भी १६ भंग होते हैं-इस प्रकार से तृतीय द्वात्रिंशतिका में ३२ भंग हो जाते हैं। वे ३२ भंग इस प्रकार से हैं-सर्वः कर्कशः, सर्वः शीतः, सर्वः स्निग्धः, देशो गुरुका, देशः लघुकः १, इस भङ्ग के अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, सर्वांश में शीत, सर्वाश में स्निग्ब, एकदेश में गुरु और एकदेश में लघु स्पर्शवाला हो सकता है १ 'सर्वः कर्कश :, सर्वः शीतः, सर्वः स्निग्धः, देशो गुरुको देशाः लघुकाः २' इस भङ्ग के अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, सर्वाश में शीत, सर्वाश मे स्निग्ध, एकदेश में गुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शवाला हो सकता है २, 'सर्व कर्कशः, सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः, देशाः गुरुकाः, देशो लघुः३' इसके अनुसार वह सर्वाश में का सर्वाश में शीत, सर्वाश में ૪ ચાર ભાગે થાય છે. ૩ એજ રીતે કશ ઉગ, રૂક્ષ, સ્પર્શની સાથે ગુરૂ લઘુ પદમાં એકપણું અને અનેકપણું કરવાથી પણ ૪ ભાગે થાય છે. આ પ્રમાણે આ સોળ ભેગો થઈ જાય છે. એજ રીતે મૃદુ સ્પર્શની સાથે પણ ૧૬ સોળ ભેગો થાય છે. આ રીતે આ ત્રીજી બત્રીસીના ૩ર બત્રીસ ભંગ घलय छे. ते पत्रीस मग मा प्रभार.-'सर्वः कर्कशः, सर्व: शीतः सर्वः स्निग्धः देशो गुरुकः देशः लघुकः १' ते पाताना साशयी है। પશવાળે સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળ સર્વાશ ને સ્નિગ્ધ સ્પર્શવ ળ એક દેશમાં ગુરૂ પવાળે અને એક દેશમાં લઘુ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ત્રીજી भत्री मीन ५ म छे. ५॥ ते 'सः कर्कशः सर्व: शीतः सर्व: स्निग्धः देशो गुरुको देशाः लघुकाः२' पोताना शिथी नि २५ वाजे એક દેશમાં ગુરૂ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશમાં લઘુ સ્પર્શવાળ હોય છે. सील मत्रीसीना भी 1 छ. २ सर्व: कर्कशः, सर्व: शीतः, सर्व: स्निग्धः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः३' पेताना सर्वाशयी ४४० १५शवाजा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #869
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८५५ कर्कशः सर्वः शीतः सर्वो रूक्षः देशो गुरुको देशो लघुकः १, सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सों रूक्षः देशो गुरुको देशा लघुकाः २, सर्वः कर्कशः सर्वः शोतः सर्वो रूक्षः देशा गुरुकाः देशो लघुकः ३, सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सो सक्षः देशा स्निग्ध, अनेक देशों में गुरु और एक देश में लघु स्पर्शवाला हो सकता है ३, 'सर्वः कर्कशः, सर्वः शीना, सर्वः स्निग्धः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघु काः ४' इसके अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, सर्शश में शीन, स श में स्निग्ध अनेक देशों में गुरु, और अनेक देशों में लघु स्पर्श. वाला हो सकता है ४, इसी प्रकार से स्निग्ध पद के स्थान में रूक्षपद का प्रयोग करके चार भङ्ग बनते हैं-जैसे सर्व कर्कशः सर्वः शीतः, सों रूक्षः, देशो गुरुकः, देशो लघुकः सर्वांश में वह कटोर, सर्वाश में शीन, सर्वाश में रूक्ष, एकदेश में गुरु और एकदेश में लघु हो सकता है १, अथवा-'सर्वः कर्कशः, सर्वः शीतः, सौ रूक्षा, देशो गुरुकः, देशाः लघुका २' सर्वोश में यह ककशा, सर्वांश में शीत, सर्वाश में रूक्ष, एकदेश में गुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शवाला हो सकता है २, अथवा-'सर्थः कर्कशः सर्वः शीतः सः रूक्षः, देशाः સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળ સર્વાશથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો હોય છે. અનેક દેશોમાં તે ગુરૂ સ્પર્શવાળો અને એક દેશમાં લઘુ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ श्री यतुमान जी at छ. 3 44 ते 'सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः ४' पाताना सर्वा शथी ४४२ २५श'. વાળે સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળે સર્વોશથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળે અનેક દેશોમાં ગુરૂ સ્પર્શવાળે અને અનેક દેશોમાં લઘુ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ત્રીજી બત્રીસીને ચે ભંગ છે. ૪ આ જ પ્રમાણે નિગ્ધ પદને સ્થાને રૂક્ષ પદને प्रयोग ३२पाथी ५१५ यार सनी थाय छे. ३ मा प्रमाणे छ.-'सव: कर्कशः सर्वः शीतः सों रूक्षः देशो गुरुकः देशो लघुकः१' ते पाताना साथी કઠોર સ્પર્શવાળે સવસથી ઠંડા સ્પર્શવાળે સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પેશવાળે અને એક દેશમાં ગુરૂ પર્શવાળે તથા એક દેશમાં લઘુ રુપવાળે હેય છે, म त 'सर्व': कर्कशः सर्वः शीतः सर्वः शीतः सर्वो रुक्षः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः२' घोताना शिथी ते ४३३॥ २५शवाणी साशी ४ સ્પર્શવાળ સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળે એક દેશમાં ગુરૂ સ્પર્શવાળો અને એક देशमा ३६ २५शवाजो डाय छे. २ मया ते 'सर्व': कर्कशः सर्व: शीतः सर्व रूक्षः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः३' पाताना सर्वाशयी ४४२॥ २५॥ वाणी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #870
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूचे गुरुका देशा लघुकाः ४ । सर्माः कर्कशः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धो देशो गुरुका देशो लघुकः १, सर्वः कर्कशः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धः देशो गुरुको देशा गुरुकाः, देशो लघुरुः ३' सर्वाश में वह कर्कश, सर्वांश में शीत, सर्वांश में रूक्ष, अनेक देशों में गुरु और एकदेश में लघु हो सकता है ३, अथवा-'सर्वः कर्कशः, सर्वः शीतः, सर्वः रुक्षः, देशा गुरुका, देशा लघुकाः ४' सर्वांश में वह कर्कश, सर्वाश में शीत, सर्वाश में रूक्ष, अनेक देशों में गुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शवाला हो सकता है ४, इस प्रकार के ये आठ भंग कर्कश, शीत, स्निग्धपद के साथ गुरु लघुपद में एकत्व और अनेकत्व करके तथा कर्कश शीत
और रूक्षपद के साथ गुरु लघु स्पर्शाद में एकता और अनेकता करके हुए हैं। अब शीनपद के स्थान में उष्णपद को रखकर और स्निग्ध गुरु लघु पद को युक्तकर एवं गुरु लघु पद में एकता और अनेकता करके जो भंग धनते हैं-वे इस प्रकार से हैं-'सर्वः कर्कश, सर्व उष्णः, सर्वः स्निग्धः, देशो गुरुकः देशः लघुक १, इस भंग के अनुसार वह सर्वाश में कठोर, सर्वाश में उष्ण, सर्वांश में स्निग्ध, एकदेश में गुरु, और एक देश में लघु स्पर्शवाला हो सकता है १, अथवा-'सर्वः સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળો સર્વા શથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળા અનેક દેશોમાં ગુરૂ સ્પર્શવાળો અને એક દેશમાં લઘુ સ્પર્શવાળ હે ય છે ૩ અથવા તે 'सर्व: कर्कशः सर्व: शीतः सर्वः रूक्षः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः४' सपाશથી તે કર્કશ સ્પર્શવાળે સર્વાશથી ઠંડા સ્પર્શવાળે સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શ વાળે અનેક દેશોમાં ગુરૂ પર્શવાળો અને કેઈ અનેક દેશોમાં લઘુ સ્પર્શ વાળો હોય છે. ૪ આ રીતના આ આઠ અંગો કર્કશ શીત, સ્નિગ્ધ પદની સાથે ગુરૂ લધુ પદમાં એકપણું અને અનેકાણની યોજના કરીને તથા કશ શીત અને રૂક્ષ પદની સાથે ગુરુ લઘુ સ્પર્શ સંબંધી પદમાં એકપણું અને અનેક પણ કરવાથી થાય છે,
હવે શીત પદની સાથે ઉષ્ણ પદને જીને તથા સ્નિગ્ધ ગુરૂ લઘુ પદને જીને તથા ગુરુ લઘુ પદમાં એકપણું અને અનેક પણ કરવાથી જે ભંગ अन . मतावामा भाव 2.-'सर्वः कर्कशः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धः देशो गुरुकः देश: लघुकः१' सशिथी ते ४४°श १५शी सशिथी GY સ્પર્શવાળે સર્વાશથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો એક દેશમાં ગુરૂ સ્પર્શવાળો અને से देशमा लघु २५शवाणे डाय छे. १. ११ ते 'सर्वः ककेशः सर्व
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #871
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० ३०५ सू०८ अनन्त प्रदेशिकपुद्गलगत बर्णादिनि० ८५७ लघुकाः २, सर्वः कर्कशः सर्व उष्णः सर्व स्निग्धः देशा गुरुकाः देशो लघुकः ३, सर्वः कर्कशः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धो देशा गुरुकाः देशा लघुकाः ४, सर्वः कर्कशः सर्व उष्णः स रूशः देशो गुरुको देशी लघुकः १, सर्वः कर्कशः सर्व
कर्कशः, सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धः, देशः गुरुकः देशाः लघुकाः २' सर्वांश में वह कर्क इ. सर्वांश में उष्ग, सर्वाश में स्निग्ध, एकदेश में गुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शवाला हो सकता है २, अथवासर्वः कर्कशः, सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धः देशाः गुरुकाः देशः लघुरुः
३' सर्वांश में वह कर्कश सर्वाश में उष्ण, सर्वांश में स्निग्व, अनेक देशों में गुरु और एकदेश में लघु स्पर्शवाला हो सकता है ३ अथवा'सर्वः कर्कशः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धः, देशः गुरुकाः देशाः लघुकाः" इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में उष्ण, सर्वांश में स्निग्ध, अनेक देशों में गुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शबाला हो सकता है ४, स्निग्ध की जगह रूक्षपद रखकर इसी प्रकार से चार भंग बनते हैं - जैसे 'सर्वः कर्कशः, सर्व उष्णः, सर्वो रूक्षः देशो गुरुकः देशो लघुकः १' सर्वांश में वह कर्कश, सर्वांश में उष्ण, सर्वांश में रूक्ष एकदेश में गुरु और एकदेश में लघु स्पर्शवाला हो
esor: सर्व : स्निग्धः देशः गुरुकः देशाः लघुकाः २' ते पोताना सर्वाशयी કૅશ સ્પર્શીવાળો સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળા સર્વાશથી સ્નિગ્ધ સ્પ વાળી એક દેશમાં ગુરૂ સ્પર્શીવાળો અને અનેક દેશેામાં લઘુ સ્પર્ધા વાળો હાય છે.૨ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः सर्व उष्णः सर्वः स्निग्धः देशाः गुरुकाः देशः लघुकः ३' સર્વાશથી તે કશ સ્પર્શીવાળો સર્વાંશથી તે ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળો હાય છે, સર્વાશથી સ્નિગ્ધ પશવાળો અનેક દેશેામાં ગુરૂ સ્પ વાળા અને એક દેશમાં लघु स्पर्शवाणी हाय है. उ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः सर्व' उष्णः सर्वः स्निग्धः देशाः देश गुरुका लघुकाः ४' सर्वांशी ते श स्पर्शवाजी सर्वाशथी उप
વાળો સર્વોશથી સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળો અનેક દેશમાં ગુરૂ પશ વાળો અને અનેક દેશેામાં લઘુ સ્પર્શીવાળો હાય છે. ૪ આજ રીતે સ્નિગ્ધ પદને સ્થાને રૂક્ષ પદની ચેાજના કરવાથી પણ ૪ ચાર ભગા થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે, 'सर्व': कर्कशः सर्व' उष्णः सर्वो रूक्षः देशो गुरुकः देशो बहुकः १' ते पोताना સર્વાશથી કશ સ્પર્શીવાળી સર્વાશથી ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળો સર્વાંશથી રૂક્ષ સ્પવાળા એકદેશમાં ગુરૂપવાળો અને એકદેશમાં લઘુ સ્પવાળો ડ્રાય
भ १०८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #872
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५८
भगवती सूत्रे
उष्णः सर्वो रुक्षः देशी गुरुको देशा लघुकाः २, सर्वः कर्कशः सर्व उष्णः सर्वो रूक्षी देशा गुरुकाः देशी लघुकः ३. सर्वः कर्कशः सर्व उष्णः सर्वा रूक्षः देशा गुरुका देशा लघुकाः ४ (१६) देवं कर्कशन्तु सर्वत्र वाच्यः, शीतस्निग्धयोः व्यत्यासेन गुरुकलघुकयो रेकस्यानेकत्वाभ्यां षोडश भङ्गा जाताः १६ । एवं कर्कशस्थाने मृदुकं कृत्वा षोडश भङ्गाः कर्तव्याः १३ । एवं द्वात्रिंशद्भङ्गा भवन्ति सकता है अथवा 'सर्वः कर्कशः, सर्वः उष्णः सर्गे रूक्षः देशी गुरुकः, देशा लघुकाः २' सर्वांश में वह कर्कश, सर्वांश में उष्ण, सर्वांश में रुक्ष एकदेश में गुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शवाला हो सकता है २, अथवा - 'सर्वः कर्कशः, सर्व उष्णः सर्वो रूक्षः, देशाः गुरुकाः, देश: लघुकः ३' सर्वांश में वह कर्कश, सर्वाश में उष्ण, सर्वांश में रूक्ष, अनेक देशों में गुरु और एकदेश में लघु स्पर्शवाला हो सकता है ३, अथवा - 'सर्व: कर्कशः, सर्व उष्णः सर्वो रुक्षः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः ४' सर्वांश में वह कर्कश, सर्वांश में उष्ण, सर्वांश में रूक्ष अनेक देशों में गुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शवाला हो सकता है ४ इस प्रकार से ये १६ भंग-आठ पहिले के और आठ ये कर्कश की सर्वत्र प्रधानता से एवं शीत स्पर्श के व्यत्यास से और गुरु लघु में एकस्व और अनेकत्व करने से हुए हैं इसी प्रकार के १६ भंग कर्कश के स्थान में मृदु स्पर्श के निक्षेप से और पूर्वोक्त इन्हीं संघ पदों को यथाक्रम रख करके बन जाते हैं । इस प्रकार से ये सब
छे. १ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः खर्व उष्णः सर्वो रूक्षः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः २' सर्वाशी ते स्पर्शवाणी सर्वाशथी उष्णु स्पर्श वाणी सर्वां - શથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળો એક દેશમાં ગુરૂ સ્પવાળા અને અનેક દેશોમાં લઘુ स्पर्शवाको होय छे. २ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः सर्व उष्णः सर्वो रुक्षः देशाः गुरुकाः देशः लघुकः ३' पोताना सर्वांशधी ईश स्पर्शवाणी सर्वांशथी ઉષ્ણ સ્પર્શ વાળો સર્વાશથી રૂક્ષ સ્પર્શીવાળો અનેક દેશમાં ગુરૂ સ્પર્શ વાળો भने देशमां बघु स्पर्शवाणी होय छे उ अथवा ते 'सर्व' : फर्कशः सर्व उष्णः सर्वो रूक्षः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः ४ ' पोताना सर्वाशथी ते श
સ્પ વાળા સર્વાંશથી ઉષ્ણુ સ્પવાળા સર્વાંશથી રૂક્ષ સ્પર્શવાળો અને અનેક દેશેાથી ગુરૂ સ્પર્શીવાળો અને અનેક દેશેાથી લઘુ સ્પર્શીવાળો હોય છે. ૪ આ પ્રમાણે આ સેાળ ભગા છે કે જેના આડભંગા પહેલા બતાવ્યા છે અને આઠ આ કર્કશ પની બધે જ મુખ્યતા રાખીને અને શીત પના ફેરફારથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #873
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८५९ वृतीयाद्वात्रिंशिकायाः इति । 'सव्वे गरुप सच्चे सीए सच्चे निद्धे देसे ककबडे देसे महुए' सर्वो गुरुकः सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धो देशः कर्कशो देशो मृदुकः, 'एत्थ वि बत्तीस मंगा' अत्रापि द्वात्रिंशद्भङ्गा, कर्क शमृदुकयो रेकत्वानेकत्वाभ्यां गुरुशीत स्निग्धघटिताश्चत्वारः ४, गुरुशीत रूक्षघटिताश्चत्वारः ४, शीतस्थाने
भंग ३२ हो जाते हैं । चतुर्थी द्वात्रिंशतिका इस प्रकार से है - इसमें प्रथम के सोलह भंगों में गुरुपद को मुख्य रखा गया है और उसके साथ शीत, स्निग्ध, कर्कश एवं मधुरपर्दों को जोड़ा गया है तथा कर्कश और मधुर स्पर्श में एक और अनेकत्व किया गया हैजैसे- 'सव्वे गरुए सव्वे सीए, सन्धे निद्धे, देसे कक्खडे, देसे महुए १' सर्वांश में वह गुरु, सर्वांश में शीत, सर्वांश में स्निग्ध, देश में कर्कश और देश मे मधुर हो सकता है । पहिले के चार भंग कर्कश और मृदुक में एकत्व और अनेकत्व को लेकर, तथा गुरु शीत और स्निग्ध को एकवचनान्त बनाकर बनाये गए हैं द्वितीय चार भंग गुरु शीत रूक्ष को लेकर और उनके साथ कर्कश और मृदुश्व में एकत्व अनेकत्व कर बनाये गए हैं, तृतीय ४ भंग शीत के स्थान में उष्णत्व
અને શુરૂ લઘુ સ્પર્શીમાં એકણુ અને અનેકપણું કરવાથી થયા છે. એજ રીતે ૧૬ સાળ ભગા કક શને સ્થાને મૃદુ સ્પને ચેજવાથી તેમજ ખાકીના પૂર્વોક્ત પદોને ક્રમથી રાખવાધી મને છે. એ રીતે આ તમામ ભંગા મળીને ખત્રીસ ભગા થાય છે. એ પ્રમાણે ત્રીજી ખત્રીસીના ક્રમ છે,
હવે ચાથી ખત્રીસીના પ્રકાર બતાવવામાં આવે છે. તેમાં પહેલાના સાળ ભંગામાં ગુરૂપદને મુખ્ય રાખવામાં આવ્યુ છે અને તેની સાથે શીત, સ્નિગ્ધ અને કર્કશ તથા મધુર સ્પર્શ સબોંધી પદ્મા જોડવાથી થાય છે. તેમજ કર્કશ અને મધુર સ્પર્ધામાં એકત્ર અને અનેક કરવામાં આવ્યું છે. તે या अभाऐ समभवेो-' सब्वे गरुए, सव्वे सीए, सन्त्रे निद्धे, वैसे कक्खडे देखे महुए १' सर्वांशी ते गु३ स्पर्शवणे सर्वाशथी शीत स्पर्शवाणी सर्वाशथी સ્નિગ્ધ પવાળા એક દેશમાં કશ સ્પવાળેા અને એક દેશમાં મધુર સ્પર્શ'વાળા હાય છે. ૧ આ રીતે પહેલાના ૪ ચાર ભગા કશ અને મૃદુ સ્પર્શના એકપણા અને અનેકપણુ થી તથા ગુરૂ, શીત અને સ્નિગ્ધ પશને પ્રથમાન્ત વિભક્તિથી ચેાજીને મનાવ્યા છે. ૧ બીજા ચાર ભંગે ગુરૂ-શીત અને રૂક્ષ સ્પ સાથે કશ અને મૃદુ પમાં એકપણા અને અનેકપણાથી ખનાવ્યા છે. ૨ ત્રીન્દ્ર ૪ ચાર ભંગા શીત સ્પર્શીને સ્થાને ઉષ્ણુ સ્પર્શ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #874
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६०
भगवतीसूत्रे उष्णस्य निवेशात् स्निग्धेन सह चत्वारः ४, स्निग्धस्थाने रूक्षं निवेश्यापि चत्वारः ४, इति षोडश भङ्गा जाताः १६ । एवं गुरुस्थाने लघु निवेश्य षोडश भङ्गाः कर्त्तव्या इति सर्वप्रथमप्रदर्शितप्रकारेण इहापि द्वात्रिंशद्भङ्गा भवन्तीति ३२, एषा चतुर्थी द्वात्रिशिका ।४। 'एवं सब्वे ते पंवफासे अट्ठावीसं भासयं भवइ' 'एवम्-उपर्युक्तप्रकारेण सर्वे ते भङ्गाः पञ्चस्पर्श अष्टाविंशत्यधिकशत (१२८) प्रमाणा भवन्तीति भावः ॥ ___ 'जइ छ'फासे' यदि षट् स्पर्शः बादरपरिणतोऽनन्तमदेशिको भवेत् तदा 'सव्वे कक्खडे सव्वे गरुर देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे १,' सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुका देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति पद का निवेश करके स्निग्ध स्पर्श के साथ बनाये गए हैं, चौथे भंग स्निग्ध के स्थान में रूक्षपद को रख करके बनाये गये हैं इस प्रकार से पहिले १६ भंग बने हैं, इसी प्रकार से गुरु के स्थान में लघुपद को रखकर १६ भंग बना लेना चाहिये इस प्रकार सर्वप्रथम प्रदर्शित पद्धति के अनुसार यहां पर १६ भंग बन जाते हैं ऐसी यह चौथी छात्रिंशतिका है, इन चारों द्वात्रिंशतिका के भंगों की संख्या पंच स्पर्शों को आश्रित करके १२८ होती हैं। _ 'जइ छप्फासे' यदि वह बादर परिणत अनन्त प्रदेशिक स्कन्ध षट् स्पर्शवाला होता है तो-'सव्वे कक्खडे, सब्वे गरुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे १' वह सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और સંબંધી પદને જવાથી અને સ્નિગ્ધ સ્પર્શને સાથે રાખીને બનાવવામાં આવે છે. ૩ થી ૪ ચાર ભાગે સ્નિગ્ધને સ્થાને રૂક્ષ પદને રાખીને બનાવવામાં આવ્યા છે. ૪ એ રીતે પહેલા સેળ અંગે ચોથી ચતુભગીમાં થયા છે. અને એ જ રીતે ગુરૂને સ્થાને લઘુ પર રાખીને ૧૬ સોળ ભેગે બનાજવામાં આવે છે. એ રીતે પહેલાં બતાવેલ પદ્ધતિ પ્રમાણે અહિંયા બીજા ૧૬ સેળ ભંગ બની જાય છે. એ રીતે આ ચેથી બત્રીસી પુરી થાય છે. આ ચારે બત્રીસીના કુલ ભંગેની સંખ્યા ૧૨૮ એકસો અઠયાવીસની થાય છે. ___'जइ छप्फासे' ने ते ६२ परिणत 4.1 प्रदेश २४५ ७ २५शपा। डाय तो ते मा प्रमाना छ १५शवाणी छे.-'सव्वे कक्खडे, सम्वे गरुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे१' साथी ते ४४० સર્વાશથી ગુરૂ એક દેશમાં ઠડે એક દેશમાં ઉષ્ણ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #875
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुरलगतवर्णादि नि० ८६१ प्रथमः १, 'सडे कवडे सव्वे गरुए देसे सीए देसे उलिणे देसे निद्धे देसा लुक्खा २' सर्वः कर्कशः स गुरुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूझा इति द्वितीयः २, सर्वः कर्कशः सो गुरुकः देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, सर्वः कर्कशः सवों गुरुको देशः शीतो देशा उष्णा देशः स्निग्यो देशो रूक्ष इति चतुर्थः ४, ‘एवं जाव सव्वे कक्खडे सो गरुए देसा सीया देसा उसिणा देसा निद्धा देमा लुक्खा १६' एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, अथवा-'सव्वे कक्खडे, सव्वे गरुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसा लुक्खा २' सर्वाश में वह कर्कश, सर्वाश में गुरु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध, अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, अथवा-'सर्वः कर्कर सबों गुरुकः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः' सर्वांश में कर्कश, सर्वांश में गुरु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३ अथवा-'सर्वः कर्कशः सर्वः गुरुकः, देशः शीतः, देशा उष्णाः देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः ४' सर्वाश में वह कर्कश, सर्वाश में गुरु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष पर्शवाला हो सकता है ४ 'एवं जाव रूग्वे कक्खडे, सव्वे गरुए, देसा सीया, देसा उसिणा देसा निद्धा, देसा लुक्खा १६' इस प्रकार से वह यावत् सर्वांश में
देशमा ३५ ५५ वाणी डाय छ. १ ५१! 'सम्वे कक्खडे, सम्वे गरुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे देसा लुक्खा२' सशिथी श સર્વાશથી ગુરૂ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉણુ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને मन देशमा ३६ ५५ पाणी य छ २ अथवा ते 'सर्वः कर्कशः, सर्वो गुरुकः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धः: देशो रूक्षः ३' सशिथी સર્વાશથી ગુરૂ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સિન અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. ૩ અથવા તે 'सर्वः कर्कशः सर्व: गुरुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धा देशो रक्षः ४' पाताना साथी ४४४ साशथी २३ मे शमां શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પશે. पाणे य छे ४ ‘एवं जाव सम्वे कक्खडे सव्वे गरुए देसा सीया देसा उसिणा देखा निद्धा देसा लुक्खा१६' मा रीते यावत् ते पाताना साथी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #876
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६२
भगवतीसूत्रे एवं यावत् सर्वः कर्कशः सर्वो गुरुकः देशाः शीताः देशा उष्माः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति षोडशो भङ्गा १ । 'एए सोलस भंगा' एते पोडश भङ्गा भवन्ति षट्स्पर्शे । 'सव्वे कक्खडे सम्वे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वः कर्क शः सौ लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, 'एत्थ वि सोलस भंगा' आपि षोडश भङ्गाः, यथा गुरुक घटिते शीतोष्ण स्निग्ध क्षादौ एकत्वाने कत्वाभ्यां षोडश भङ्गाः परिपाट्यादर्शितास्तथैव लघुकघटिते शीतोष्णस्निग्धरूनादौ एकत्वाने त्याभ्यां पोडश भङ्गाः करणीया इति कर्कश' सर्वांश में गुरु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण
और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १६ यह १६वां भंग है । 'एए सोलसभंगा' इस प्रकार से षट् स्पर्श में ये १६ भंग होते हैं । 'सब्वे कक्खडे, सव्वे लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे' ये १६ भंग गुरु के स्थान में लघुपद रखकर बनते हैं-जैसे वह सर्वांश में कर्कश, सर्वाश में लघु एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शथाला हो सकता है १ इस प्रकार के कथन में भी १६ भंग होते हैं, जिस प्रकार से गुरु पदयुक्त शीत, उष्ण, स्निग्ध, रूक्ष आदि में एकत्व
और अनेकत्व को लेकरके क्रमानुसार १६ भंग प्रकट किये गये हैं उसी प्रकार से लघु पदयुक्त शीत उग, स्निग्ध, रूक्ष आदि मे एकत्य और अनेकत्व को लेकर १६ भंग करना चाहिये।
કર્કશ સ્પર્શવાળે સર્વા શથી ગુરૂ પર્શવાળો અનેક દેશમાં ઠંડા સ્પર્શવાળે અનેક દેશમાં ઉષ્ણુ સંપર્શવાળો અનેક દેશમાં સ્તિષ્પ સ્પર્શવાળે અને सन शामा ३क्ष २५शवाणा डाय छे. १६ मा से.मे छे. 'एए सोलसभंगा' मा शत भा छ २५शना योगथी से सजे थाय छे. 'सम्वे कक्खडे, सव्वे लहुए, देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे १६' मा રીતના ૧૬ સોળ ભ ગ ગુરૂ પદને સ્થાને લઘુ પર રાખીને બને છે. જેમકે સવ શથી તે કર્કશ સર્વાશથી લઘુ એકદેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ય એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. ૧ આ રીતના કથન પ્રમાણેના પણ ૧૬ સેળ ભંગ થાય છે. જે રીતે ગુરૂ પદ સાથે શીત ઉષ્ણુ, તિગ્ધ, રૂક્ષ વિગેરેમાં એકપણ અને અનેકપ યાને લઈને ક્રમ પ્રમાણે ૧૬ સેળ ભંગ બતાવ્યા છે. તેજ રીતે લઘુ પદની સાથે શીત, ઉષ્ણુ સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ વિગેરે પદમાં એકવ અને અનેકત્વને લઇને ૧૬ ભેગા કરી લેવા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #877
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५१०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८६३ २ । 'सव्वे मउर सब्वे गरुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्ध देसे लुक्खे' सों मृदुकः सों गुरुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षा, 'एत्थ वि सोलम भंगा' अत्रापि षोडश भङ्गा भवन्ति । यथा कर्कशघटिते षोडश भङ्गा दर्शिताः तथा कर्क शस्थाने मृदुकपदं नियोज्य तादृश क्रमेणैव षोडशभङ्गाः करणीयाः ३, 'सव्वे मउर सव्वे लहुए देसे सीए देसे उतिणे देसे निद्धे देसे लु खे' सो मृदुकः सा लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, 'एथ वि सोलप भंगा' अत्रापि षोडश भङ्गा भवन्ति कर्कशस्थाने मृदुकत्वं गुरुकस्थाने लघुकत्वं निवेश्यापि पूर्वोक्तक्रमेण षोडश मनाः करणीयाः ४ । 'एए च उसदि भंगा' एते चतुः पष्टिमा चतु) पोडश समुदायानां संकलनया चतुःषष्टिसंख्यका भङ्गा भवन्तीति १ । 'सव्वे कवरखडे ___'सव्वे मउए, सब्वे गरुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, दे से लुक्खे' जिस प्रकार से कर्कश पदयुक्त शीत उष्ण, स्निग्ध, रूक्ष
आदि में इनके एकत्व और अनेकत्व को लेकरके क्रमशः १६ भंग दिखलाए गये हैं उसी प्रकार से कर्कश के स्थान में मृदुपद को रख करके उसी क्रम से १६ भंग यहां करना चाहिये । 'सम्वे मउए सव्वे लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे' सर्वाश मे वह मृदु, सर्वाश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध और एकदेश में वह रूक्ष स्पर्शवाला होता है। इस प्रकार के कथन में भी १६ भंग होते हैं कर्कश के स्थान में मृदुपद को
और गुरु के स्थान में लघुपद को रख करके ये १६ भंग बनाये गए हैं ऐसा जानना चाहिये 'एए चउसहि भंगा' इस प्रकार से ये चार १६ सोलह
'सव्वे मउए, सम्वे गरुए देसे सीए देसे उसिणे देसे विद्ध देसे लक्खे' જે રીતે કર્કશ પદની સાથે શીત, ઉષ્ણુ સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ આદિ પદેમાં એકત્વ અને અનેકત્વથી કમશઃ ૧૬ સોળ ભંગે બતાવ્યા છે. એ જ રીતે કર્કશના સ્થાને મૃદુ પદ રાખીને એજ ક્રમથી અહિયાં સળ ૧૬ ભંગ કરી લેવા. 'सव्वे मउए सव्वे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खेत પિતાના સર્વાશથી મૃદુ સર્વાશથી લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ પ્રકારના કથન પ્રકારથી પણ સોળ ભેગે થઈ જાય છે. અહિયાં કર્કશને સ્થાને મૃદુ પદને અને ગુરૂના સ્થાને લઘુ પદને રાખીને આ સોળ ભંગને પ્રકાર કહ્યો छ. तम समा. 'एए चउसट्टि भंगा' मा रीते १६-४-६४ से सामना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #878
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६४
भगवतीस्त्र सव्वे सीए देसे गरुए देसे लहुए देसे सिद्धे देसे लुक्खे' सर्वः कर्कशः सर्वः शीतः देशो गुरुको देशो लघुको देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, 'एवं जाव सम्वे मउए सव्वे उसिणे देसा गरुया देसा लहुया देसा निद्धा देमा टुकवा' एवं यावत् सर्बो मृदुकः सर्व उष्णो देशा गुरुताः देशा लघु काः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः, 'एत्थ वि चउसढि भंगा' अत्रापि चतुःषष्टिभङ्गाः करणीयाः यथा सर्व कर्कश सर्व गुरुतस्थले परिपाटया चतुःषष्टि भङ्गाः प्रदर्शिता स्तथैव गुरुस्थाने लघुक निवेश्य कर्कशस्थाने मृदुकं च निवेश्य शीतोष्णस्निग्धशादौ सनुदायों के ६४ भंग हो जाते हैं, 'सम्वे कावडे, सम्बे सीर, देते गरुए, देसे लहुए, देले निद्धे, देसे लुखे' सश में वह कर्कश, सर्वाश में शीत, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है इस प्रकार के इस प्रथम भंग से लेकर 'एवं जाच सव्वे मउए, सम्वे उसिणे, देमा गरुया, देसा लहुया देसा निद्धा, देसा लुक्खा' यावत् वह सर्वाश में मृदु, सर्वाश में उष्ण, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है यहां तक कथन में 'एत्थ वि चरसहि भंगा' ६४ भंग होते हैं ऐसा जानना चाहिये, जिस प्रकार से सर्व कर्कश और सर्वगुरुक स्थल में परिपाटी से ६४ भंग दिखलाये जा चुके हैं उसी प्रकार से गुरु के स्थान में लघु. पद का निवेश करके और कर्कश के स्थान में मृदुकपद का निवेशकर या प्रशथी पुस १४ यास मग 45 लय छे. 'सव्वे कक्खडे सव्वे सीए देसे गरुए, देसे लहुए देसे निद्धे देसे लुक्खे' ते पाताना साशथी ४२ સર્વાશથી શીત એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતના આ પહેલા ભંગથી આર. नीर एवं जाव सव्वे महुए सव्वे उसिणे देसा गरुया देसा लहुया देसा निद्धा देसा लुक्खा' यावत् ते सशमा भृढ सशिमi By मने देशमा १३ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ १ डाई छ. म अधीना थनमा 'एत्थ वि चउसढि भंगा' में ४थन પ્રમાણે અહિયાં પણ ૬૪ ચોસઠ ભંગ થાય છે. તેમ સમજવું. જે રીતે સર્વ કર્કશ અને સર્વ ગુરૂને સ્થાને ક્રમથી ૬૪ ચેસઠ ભેગે બતાવવામાં આવ્યા છે. એ જ રીતે ગુરૂ પદને સ્થાને લઘુ પર મૂકીને અને કર્કશ સ્થાને મુ પદ રાખીને અને શીત, ઉષ્ણ સ્નિગ્ધ રૂક્ષ વિગેરે પદોમાં ક્રમથી એક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #879
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
---
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० ३०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८६५ परिवृत्या एकत्वानेकत्वाभ्यामिहापि चतुःषष्टि भङ्गाः करणीयाः ज्ञातव्याश्चेति भावः २ । 'सव्वे कक्खडे सव्वे निद्धे देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे' सर्वः कर्कशः सर्वः स्निग्धः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्मा, 'एवं जाच सव्वे मउए सम्वे लुक्खे देसा गरुषा देसा लहुया देसा सीश देसा उसिणा' एवं यावत् सौ मृदुकः सर्यों रूक्षो देशा गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः, 'एए च उसद्धिं भंगा' एते चतुःषष्टि भङ्गा, इहापि पूर्ववदेव चतुःषष्टि भङ्गाः करणीयाः३ । 'सव्वे गरुए सव्वे सीए देसे कवडे देसे मउए देसे निद्धे देसे लुक्खे' सर्वो गुरुकः सः शीतः देशः क शो देशो मृदुको देशः के एवं शीत, उष्ण, स्निग्ध, रूक्ष आदि में क्रमशः एकस्य और अने. कत्व करके ६४ भंग करना चाहिये, 'सब्वे कक्खडेसव्वे निद्धे, देसे गरुए, देसे लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे' वह सर्वाश में कठोर, सर्वांश में स्निग्ध, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत,
और एकदेश में उष्ण हो सकता है-यहाँ से लगाकर 'एवं जाव सब्वे मउए सव्वे लुक्खे, देसा गरुया, देसा लहुया, देसा सीया, देसा उसिणा' यावत् वह सर्वाश में मृदु, सर्वांश में रूक्ष, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है यहां तक के कथन में भी ६४ भंग हो जाते हैं यही बात 'एए चउसहि भंगा' पद से प्रकट की गई है, इसी प्रकार से-'सब्वे गरुए, सब्जे सीए, देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे निद्धे, देसे लुक्खे' वह सर्वांश में गुरु, सर्वांश में शीत, एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्श પણું અને અનેક પણ કરીને ૬૪ ચોસઠ ભંગ બનાવી લેવા એવી જ રીતે 'सव्वे कक्खडे सव्वे निद्धे देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे ते પિતાના સર્વાશથી કર્કશ સર્વાશથી નિગ્ધ એક દેશી ગુરૂ એક દેશથી લધુ એક દેશથી શીત અને એક દેશથી ઉષ્ણ સ્પર્શવાળો હોય છે. અહિંથી લઈને 'एव जाव सव्वे मउए सव्वे लुक्खे देसा गरुया देसा लहुया देसा सीया देसा उसिणा' यावत ते सशिथी भृ सशिथी ३६ मने पेशामा १३ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અને અનેક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે डाय छे. महि अधीना यनमा ५६ ६४ यास भी 25 तय है. 'एए घउसद्धि मंगा' से पात मा सूत्राथी मतावी छ. मेरीत 'सव्वे गरुए सव्वे सीए देसे कक्खडे देसे मउए, देसे निद्धे देसे लुक्खे' ते पोताना साશથી ગુરૂ સર્વાશથી શીત એક દેશમાં કર્કશ એક દેશમાં મૃદુ એક દેશમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #880
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
भगवती सूत्रे
स्निग्धो देश रूक्षः, ' एवं जाव सव्वे लहुए सब्वे उसिने देसा कक्खडा देसा मउया देसा निद्रा देमा लुक्खा' एवं यावत् सर्वो लघुकः सर्वः उष्णः देशाः कर्कशाः देशा मृदुकाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः, 'एए चउसट्ठि भंगा' एते चतुःषष्टि भङ्गाः, प्रथमकलानुसारेण इहापि चतुःषष्टि भङ्गाः कर्तव्या इत्यर्थः ४ | 'सव्वे रूर सच्चे निदे देसे कक्खडे देसे मउए देसे सीए देसे उसिने' सर्व : गुरुः सर्वः स्निग्धः देशः कर्कशः देशी मृदुकः देशः शीतः देश उष्ण', 'जाव सव्वे लहुर सच्चे लक्खे देसा कक्arा देसा मया देसा सीया देसा उसिणा' यावत् सर्वो लघुकः सर्वो रूक्षो देशाः कर्कशाः देशा मृदुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः, 'एए उस मंगा' एते चतुःषष्टि भङ्गाः, इहापि
वाला हो सकता है' यहां से लेकर 'एवं जाव सच्चे लहुए, सव्वे उसिणे देसा कक्खडा, देसा मउया, देसा विद्धा, देसा लुक्खा' यहां तक के कथन में भी ६४ भंग प्रथम कल्प के अनुसार करना चाहिये यह कधी चतुष्षष्ठि है। 'सच्चे गरुए सच्वे निद्धे देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे सीए देसे उसिणे' वह सर्वाश में गुरु, सर्वाश में स्निग्ध, एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में शीत, और एकदेश में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है' यहां से लेकर 'एवं जाब सब्वे लहुए सव्वे लक्खे, देसा कक्खडा, देसा मज्या, देसा सीया, देसा ऊसिणा' यावत् वह सर्वांश में लघु सर्वांश में रूक्ष, अनेक देशों में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, अनेक देशों में शीत, और अनेक देशों में उष्ण स्पर्शवाला हो सकता है' यहां तक के कथन में भी ६४ भंग होते हैं यहां
સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હાય છે. અહિથી આરભીને ' एवं ' जाव सव्वे लहुए सव्वे उसिणे देसा कक्खडा देखा मउया देसा निद्धा देखा लुम्खा' ते पोताना सर्वांशी मधु सर्वांशथी उष्णु ने देशोभां श અનેક દેશેામાં મૃદુ અનેક દેશેમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હેાય છે. અહિં સુધીના કથનમાં પશુ ૬૪ ચેાસઠ ભંગા પ્રથમ કલ્પ પ્રમાણે મનાવી લેવા આ પ્રમાણે આ ચેાથી ચતુષ્પી છે. 'सव्वे गरु सव्वे निद्धे देखे कक्खडे देसे मउए देसे सीए देसे उसिणे' ते પેાતાના સર્વાશથી ગુરૂ સર્વાશથી સ્નિગ્ધ એક દેશમાં કશ એક દેશમાં મૃદુ એક દેશમાં શીત અને એક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળે होय छे. आ लौंगथी मारलीने 'एव' जाव सव्वे लहुए सव्वे लुक्खे देसा कक्खडा देखा मउया देखा सोया देसा उसिणा' यावत् ते सर्वांशथी सघु સર્વાશથી રૂક્ષ અનેક દેશે!માં કશ અનેક દેશેામાં મૃદુ અનેક દેશેામાં શીત અને અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ પશવાળા હોય છે. અહિં સુધીના કથનમાં પણુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #881
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०८ अनन्तप्रदेशिकपुद्गलगतवर्णादिनि० ८६७ शीतोष्गयोरेकत्वाने कत्वाभ्यां लघुरुक्षयोः परस्परं व्यत्यासेन च चतुःषष्टि भङ्गाः करणीयाः ५ । एवम्-'सव्वे सीए सव्वे निद्धे देसे ककवडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए' सर्वः शीतः सर्वः स्निग्धः देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः, 'एवं जाव सव्वे उसिणे सव्वे लुक्खे देसा कक्खडा देसा मउया देसा गरुया देसा लहुया' एवं यावत् सर्व उष्णः सर्वो रूसो देशाः कर्कशाः देशा मृदुकाः देशा गुरु काः देशा लकाः, 'ए चउमट्टि भंगा' एतेऽपि पूर्वोक्तप्रकारेण चतुःषष्टि भङ्गा भवन्तीति ६ । 'सव्ये ते छफासे तिन्नि चउरासिया भंगसया भवंति,' सर्वे ते पट्स्पर्श चतुरशीत्यधिकशतत्रयभंगा भवन्ति, प्रकृते षट्शीत उष्ण की एकता और अनेकता को लेकर के तथा लघुक और रूक्ष के परस्पर में व्यत्यास-फेरफार को लेकरके ये ६४ भंग किये गये हैं-यह पांचवीं चतुष्षष्ठि है इसी प्रकार से-'सव्वे सीए, सव्वे निद्धे, देसे कक्खडे, देले मउए, देसे गरुए, देसे लहुए' वह सर्कश में शीत, सर्वांश में स्निग्ध, देश में कर्कश, देश में मृदु, देश में गुरु और देश में लघु हो सकता है-यहां से लेकर एवं जाव सम्वे उसिणे सन्वे लुक्खे, देसा कक्खडा, देसा भया, देशा गरुया, देसा लहुया' यावत् वह सर्वांश में उष्ण, सर्वांश में रूक्ष, अनेक देशों में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, अनेक देशों में गुरु और अनेक देशों में लघु स्पर्शवाला हो सकता है। यहां तक के कथन में भी ६४ भंग होते हैं यह छट्ठी चतुष्षष्ठि है इस प्रकार 'सम्वे ते छफासे तिनि चउरासिया भंगसया भवंति' इस प्रकार से थे छहों चतुष्पष्ठि के ६४-६४ भंगों के हिसाब ૬૪ ચોસઠ ભંગ થાય છે. આ ભંગમાં શીત અને ઉષ્ણ પદની એકતા અને
અનેકતાને લઈને આ ૬૪ ચોસઠ ભાગે બનાવવામાં આવ્યા છે. આ પાંચમી यही छ. मे प्रमाणे 'सव्वे सीए सव्वे निद्धे देसे कक्खडे से मउए
से गरुए देसे लहुर' ते पाताना सर्वा शथी शीत सर्वाशी स्निग्ध मे દેશથી કર્કશ એક દેશથી મૃદુ એક દેશથી ગુરૂ અને એક દેશથી લઘુ સ્પર્શ वाणी हाय छे. माथी मारलीन एवं जाव सव्वे उसिणे सव्वे लुक्खे देसा कक्खडा देसा म उया देसा गरुवा देपा लहुया' यावत् ते येताना સર્વાશથી ઉષ્ણ સર્વાશથી રૂક્ષ અનેક દેશો માં કર્કશ અનેક દેશોમાં મદ અનેક દેશમાં ગુરૂ અને અનેક દેશોમાં લઘુ સ્પર્શવળે હોય છે. અહિં સુધીના કથનમાં પણ ૬૪ એ.સઠ ભંગ થાય છે. આ છઠ્ઠી ચતુઃષષ્ઠી છે. એ शत 'सव्वे ते फासे तिन्नि चउरासिया भंगसया भवंति' मा शत मा छम्मे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #882
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६८
भगवतीसूने चतुःषष्टयो भवन्ति सर्वेषां संमळनया, षट्स्पर्शानधिकृत्य चतुरशीत्यधिकशतत्रय (३८४) भङ्गा भवन्तीति ॥मू०८॥
बादरपरिणतानन्नमदेशिकस्कन्धे षट्स्पर्शान्तस्य विचारं कृत्वा तदनन्तरं सप्तस्पर्शान विचारयितुमाह-'जइ स सफासे' इत्यादि ।
मूलम्-'जइ सत्तफासे सो कक्खडे देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे१, सवे कक्खडे देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसा लुक्खा४, सो कक्खडे देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे४, सवे कक्खडे देसे गरुए देसेलहुए देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे४, सो कक्खडे देसे गरुए देसे लहुए देसा सीया देसा उसिणा देसे णिद्धे देसे लुक्खे४, सन्चे ते सोलसभंगा भणियबा १६। सवे कक्खडे देसे गरुए देसा लहुया देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे, एवं गरुएणं एगत्तमेणं लहुएणं पुहुत्तेणं एए वि सोलस भंगा१६। सवे कक्खडे देसा गरुया देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्ध देसे लुक्खे, एए वि सोलस भंगा भाणियबा१६। सम्वे कक्खडे देसा गरुया देसा लहुया देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे, एए वि सोलस भंगा भाणियबा१६ । एवमेव
से सब भंग मिलकर ३८४ हो जाते हैं । ये ३८४ भंग पादरपरिणत अनन्त प्रदेशिक स्कन्ध में षटू स्पशों को आश्रित करके हुए हैं ऐसा जानना चाहिये ॥८॥
ષષ્ઠીના ભંગે કુલ મળીને ૩૮૪ ત્રણસે ચોર્યાશી થાય છે. એ ૩૮૪ ત્રણ ચોર્યાશી ભંગ બાદર પરિણત અનન્ત પ્રદેશવાળા સ્કંધના છ સ્પર્શપણુમાં થાય છે. તેમ સમજવું. સૂ૦ ૮
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #883
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श.२० उ०५सू०९ अनन्तप्रदेशिकेसप्ताष्टस्पर्शगत भङ्गनि० ८६९ चउसर्दैि भंगा कक्खडेणं समं६४। सब्जे महुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे लुक्खे, एवं मउएण वि समं चउसर्टि भंगा भाणियवा६४, सवे गरुए देसे कक्खडे देसे मउए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे, एवं गरुएण वि समं चउसटैि भंगा कायवा६४। सव्वे लहुए देसे कक्खडे देसे मउए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे, एवं लहुएण वि समं चउसढि भंगा कायबा ६४ । सवे सीए देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे निढे देसे लुक्खे, एवं सीतेगं वि समं चउसट्टि भंगा कायबा ६४। सच्चे उसिणे देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे निद्धे देसे लुक्खे, एवं उसिणेण वि समं चउसहि भंगा कायदा ६४। सव्वे निद्धे देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे, एवं निद्धेण वि घउष्टुिं भंगा कायवा ६४। सव्वे लुक्खे देसे कक्खडे, देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे एवं लुखेण वि समं च उसद्धिं भंगा कायदा ६४। जाव सव्वे लुक्खे देसा कक्खडा देसा मउया देसा गरुया देसा लहुया देसा सीया देसा उसिणा, एवं सत्तफासे पंच बारसुत्तरा भंग सया भवंति (५१२) ____ जइ अट्टफासे देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे४, देसे कवखडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसा उसिणा देसे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #884
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७०
भगवतीसूत्रे निद्धे देसे लुक्खे ४, देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे४, देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसा सीया देसा उसिगा देसे निद्धे देसे लुक्खे४, एए चत्तारि चउका सोलसभंगा १६। देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसा लहुया देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे, एवं एए गरुएनं एगत्तएणं लहुएणं पुहुत्तएणं सोलस भंगा कायव्वा १६। देसे कक्खडे देसे मउए देसा गरुया देसे लहुए देसे सीए देसे उप्तिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे४, एए वि सोलप्त भंगाकायबा१६॥ देसे कक्खडे देसे मउए, देसा गरुपा देसा लहुया देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे४, एए वि सोलस भंगा कायवा१६। सब्वे वि ते चउपढेि भंगा कक्खडमउएहिं एगत्तेहिं६४। ताहे कक्खडे णं एगत्ते णं मउए णं पुहुत्तेणं एए चउसद्धिं भंगा कायना६४। ताहे कक्खडेणं पुहुत्तेणं मउएणं एगत्तएणं चउसहिं भंगा कायवा६४। ताहे एएहिं चेव दोहिं वि पुहुत्तेहिं चउसद्धिं भंगा कायवा जाव देसा कक्खडा देसा मउया देसा गरुया देसा लहुया देसा सीया देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लक्खा, एसो अपच्छिमो भंगो६४। सवे ते अट्टफासे दो छप्पन्ना भंग सया भवंति (२५६), एवं ते बादरपरिणए अणंतखधे सव्वेसु संजोगेसु बारसछन्नउया भंगसया (१२९६) भवंति ॥सू. ९॥
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧૩
Page #885
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ सू०९ अनन्तप्रदेशिकेसप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ८६१
छायायदि सप्तस्पर्शः सर्वः बकैशो देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्व कर्व शो देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः ४, सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४, सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्यो देशो रूक्षः ४, सर्वे ते षोडशभङ्गा भणितव्याः । सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं गुरुकेण एकत्वेन लघुकेन पृथक्त्वेन एतेऽपि षोडश भंगाः । सर्वः कर्कशः देशा गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एतेऽपि षोडश भङ्गा भणितव्याः ॥ सर्वः कर्कशो देशो शुरुको देशा लघुका देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशः रूक्षः, एवं गुरुकेण एकत्वेन लघुकेन पृथक्त्वेन एतेऽपि षोडश भङ्गाः । सर्वः कर्कशो देशा गुरुका देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः एतेऽपि पोडश भङ्गा मणितव्याः । सर्वः कर्कशो देशा गुरुका देशा लघुका देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः एतेऽपि षोडश मङ्गा भगितव्याः एवमेते चतुःषष्टिभङ्गाः कर्कशेन समम् । सों मृदुको देशो गुरुकः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्यो देशो रूक्षः, एवं मृदुकेनापि समं चतुःषष्टिभङ्गा मणितव्याः। सर्वो गुरुको देशः कर्कशो देशो मृदुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धः देशो रूक्षः, एवं गुरुकेणापि समं चतुःपष्टिर्भङ्गाः करणीया:-कर्तव्याः। सो लघुको देशः कर्क शो देशो मृदुकः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं लघुकेनापि समं चतुःषष्टिर्भशा कर्तव्याः । सर्वः शोतो देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः स्निग्धो देशो रूक्षः एवं शीतेनापि समं चतुःषष्टिर्भङ्गा कर्तव्याः । सर्व उष्णो देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एकमुष्णेनापि समं चतुः पष्टिभङ्गाः कर्तव्याः । सर्वः स्निग्धो देशः क शो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णः,, एवं स्निग्धेनापि समं चतुःषष्टिभंगाः कतव्याः । सर्वो रूक्षो देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णः, एवं रूक्षेगापि समं चतुःषष्टिभङ्गा कर्तव्याः यावत् सो रूक्षः देशाः कर्कशाः देशः मृदुकाः दशा गुरुका देशा लघुका देशाः शीना देशा उष्णाः । एवं सप्तस्पशे द्वादशोत्तरपञ्चशतभङ्गा भवन्ति ।।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #886
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
mmmmmmmmmmmmmmmmmenceme
यघष्टस्पर्शः देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघु को देशः शीतो देश उध्यो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४, देशः कर्क शो देशो मृतुको देशो गुरुको देशो लघु को देशः शोतो देशा उष्णाः देशः स्निग्यो देशो रूक्षः ४, देशः कर्क शो देशो मृदु को देशो गुरुको देशो लघु को देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४, देशः कर्क शो देशो मृदु को देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीताः देशाः उष्माः देशः स्निग्धो देशः रूक्षः ४, एते चत्वारश्च धकाः षोडश भङ्गाः। देगः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवमेते गुरुकेण एकत्वेन लघुकेन पृथक्त्वेन षोडशभङ्गाः कर्तव्याः । देशः कर्कशो देशो मृदुको देशा गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देसः स्निग्धो देशो रूक्षः ४, एतेऽपि पोडश भङ्गाः कर्तव्याः । देशः कर्कशो देशो मृदुको देशा गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एतेऽपि षोडश भङ्गाः कर्त्तव्याः । सर्वेऽपि ते चतुः षष्टिभङ्गाः कर्कश मृदुकैरेक-वैः, तत्र कर्क शेन एकत्वेन मृदु केन पृथक्त्वेन एते चतुःषष्टि भङ्गाः कर्त्तव्याः । तत्रापि कर्कशेन पृथक्त्वेन मृदुकेन एकत्वेन चतुःषष्टि भङ्गाः कर्तव्याः, तत्रापि आभ्यामेव द्वाभ्यामपि पृथक्त्वैः चतुःषष्टिभङ्गा कर्तव्यः, यावत् देशाः कर्क शाः देशा मृदुकाः देशा गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूझाः, एषोऽपश्चिमो भङ्गः, सर्वे ते अष्टस्पर्श षट्पश्चाशदधिकशतद्वयभङ्गा भान्तीति । एवमेते बादरपरिणतानन्तपदेशिक स्कन्धे सर्वेषु संयोगेषु षण्णवत्युत्तर द्वादशशत भङ्गा भवन्ति मू० ॥९॥
टीका-'जइ सत्तफासे' यदि सप्तस्मशों बादरपरिणतोऽनन्तप्रदेशिका स्कन्धस्तदा-'सव्वे कर खडे देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उमिणे देसे
इस प्रकार से बादरपरिणत अनन्त प्रदेशिक स्कन्ध में षट्पर्श का विचार करके अब उसी में सप्तस्पर्श का विचार किया जाता है'जइ सत्तफासे' इत्यादि ।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'जह सत्त फासे' हे भदन्त ! यदि वह बादरपरिणत अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध सात
આ રીતે બાદર પરિણત અનન પ્રદેશવાળા કંધમાં છ પ્રદેશવાળા સ્કંધનો વિચાર કરીને હવે તે કંધમાં સાત પણ વિચાર કરવામાં भाव छ. 'जइ सत्तफासे' त्यादि।
साथ-सा सूत्रथी गौतमत्वामी प्रसुन से पूछयु छ, 'जह सत्तफासे' न माह२ परिणत मनत प्रदेशवाणे २४५ सात २५वाणी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #887
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ८७३ निद्धे देसे लुक्खे १' सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमो भङ्गः १, सनः कर्कशो देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयो भङ्गः २ सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति तृतीयो भङ्गः ३, 'सम्वे कक्खडे देसे गरुए देसे लहुए स्पर्शो वाला होता है तो किस पद्धति से होता है ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! यदि वह सात प्रदेशोंवाला होता है तो 'सव्ये कक्खडे, देसे गरुए, देप्से लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे १ वह सर्वाश में कर्कश, एक्रदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीन, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष पर्शवाला हो सकता है १. यह इस विषय में प्रथम भंग है अथवा-'सर्वः कर्कशः, देशः गुरुकः, देशः लघुकः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' सर्वाश में यह पर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है, इस प्रकार का यह यहां द्वितीय भंग है अथवा-'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशो कक्षः ३' सर्वाश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एक देश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश હોય તો તે કેવી રીતે આ સાત સ્પશેવાળ હોઈ શકે છે?આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે-હે ગૌતમ જે તે સાત પ્રદેશવાળો હોય તે આ प्रमोशना सातपशवाणा हाय छे.-'सव्वे कक्खडे, देसे गरुए देसे लहए देसे सीए देखे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे१' ते साशयी ४४श शमां शु३ એકદેશથી લઇ એક દેશથી શીત એકદેશથી ઉણ એકદેશથી સ્નિગ્ધ અને એકદેશથી રક્ષ સ્પર્શવાળે હેઈ શકે છે. ૧ આ પહેલે ભંગ છે. અથવા 'सर्व': कर्कशः देशः गुरुकः देशः लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' ते पाताना सर्वाशथी ४४२॥ से शिथी मु३ मे देशथी લઇ એક દેશથી શીત એક દેશમાં ઉષ્ણ એક દેશમાં નિષ્પ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હોઈ શકે છે આ રીતે આ બીજો ભંગ થાય છે. ૨ અથવા 'सर्व': कर्कशः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षः३' ते पोताना सशिथी ४४ मे देशमा शु३ मे देशमा सधु એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. એ પ્રમાણે આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ અથવા તે
भ ११०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #888
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७४
भगवतीसूत्रे देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसा लुक्खा ४' सर्वः कर्क शो देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति चतुथों भङ्गः ४ । 'सव्वे ककवडे देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसा उसिणा देसे निद्ध देसे लुक्खे ४' सर्वः कर्क शो देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति द्वितीयेऽपि चत्वारो भङ्गाः तथाहि-प्रथमस्तु औष्ण्यबहुवचनो मूले कथित एच, द्वितीयस्तु सर्वः कर्क शो देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति, सर्वः कर्क शो में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह यहां तीसरा भंग हैं, अथवा'मव्वे कक्खडे, देसे गरुए, देसे लहुए. देसे सीए, देसे उसिणे, देसा निद्वा, देसा लुक्खा ४' सर्वांश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, एक एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह यहां चतुर्थ भंग है। 'सब्वे कनखडे, देसे गरुए, देसे लहुए, देसे सीए, देसा उसिणा, देसे निद्धे, देसे लुक्खे ४' वह सर्वाश में कर्कश, एक देश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध
और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १ यह द्वितीय चतुर्भङ्गी का प्रथम भंग है इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है-सवः कर्कशा, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः' सर्वाश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत अनेक देशों में उष्ण और एकदेश में स्निग्ध एवं 'सव्वे कवडे, देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसा निद्धा देसा लुक्खा४' ते पताना सर्वा शथी ४४४ महेशमा शु३ महेशमा सधु એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં ३१ १५० पाये। 1य छे. । यो स छ ४ 'सव्वे कक्खडे, देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसा उसिणा से निद्धे देसे लुक्खे१ ते पाताना साશથી કર્કશ એક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉણું એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ પશવાળ હોય छ. १ मा भी20 यतुमान ५९ म छ. २५0 ते 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' તે પોતાના સર્વાશથી કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #889
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अन्तरदेशिके सताष्टपर्शगतभनि० ८७५ देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, सर्वः कर्कशः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४ । सव्वे कक्खडे देसे गरुए देसे लहुए देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे ४' सर्वः कर्क शो देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्यो देशो रूक्ष इति तृतीयस्य प्रथमो भङ्गः १, सर्वः कर्कशः देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः, देशः गुरुकः देश: लघुकः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशः रूक्षः ३' सर्शश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष हो सकता है ३, इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुक', देशो लघुकः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' सर्वाश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष हो सकता है ४ 'सव्वे कक्खडे, देसे गरुए, देसे लहुए, देसा सीया, देसे उप्तिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे ४' यह तृतीय चतुर्भङ्गी का प्रथम भङ्ग है-इस के अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीन, एकदेश में उग, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष हो सकता है १ 'सर्वः कर्कशः, देशो શીત અનેક દેશમાં ઉણ અને એક દેશમાં સિનગ્ધ અને અનેક દેશોમાં २५शवाण हाय छे. मी म छ. २ 'सर्वः कर्कशः देशः गुरुकः देशः लघुकः देशः शीतः देशा उष्गाः देशाः स्निग्धाः देशः रूक्षः३' ते पाताना સવાશથી કર્કશ, એક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હાઈ श छे. 3 444 ते 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः देशो लघुः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' ते पोताना सवशिथी शस દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉપણ અનેક देशमा नि मन भने देशमा ३६ २५शवाणी डेय छे. ४ 'सम्ये काखडे देसे गरुए देसे लहुए, देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे" તે પિતાના સર્વાશથી કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એક દેશમાં ઉણુ એકદેશમાં સિનગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #890
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७६
भगवती सूत्रे
देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः २ । सर्वः कर्क शो देशी गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशो रूक्ष इति तृतीयो मङ्गः ३, सर्व कर्कशो देशी गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशाः देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४ । 'सन्ने कक्खडे देसे गरुए देसे लहुए देसा सीया देसा उसिणा देसे निद्धे देसे दुक्खे४' सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीनाः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' यह इसका द्वितीय भंग है इसके अनुसार सर्वांश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एक देश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ इसका तृतीय भङ्ग इस प्रकार से है - 'सर्वः 'कर्कशः, देशो गुरुकः, देशः लघुकः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धा देशो रूक्षः ३' इसके वह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शचाला हो सकता है, इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है - 'सर्वः कर्कशः, देशी गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षा' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष हो सकता है ४ 'सव्वे कक्खडे देसे गरुए, देसे लहुए देसा
वाणी हाय छे. १ अथवा ते 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' ते पोताना सर्वांशथी ईश એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ येऊ देशमां स्निग्ध भने अने शोभां इस स्पर्शवाणी होय छे. २ 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः देशः लघुकः देशाः शीतः देश उष्गः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' ते पोताना सर्वांशी शो देशमां गु३ हे देशमां बघु અનેક દેશામાં શીત, એક દેશમાં ઉષ્ણુ, અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હોય છે. આ રીતે આ ત્રીજો ભંગ છે. અથવા તે 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः देशो लघुकः, देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः ४' ते पोताना सर्वांशथी अंश मेऽद्देशमां गु३ उद्देशभां લઘુ અનેક દેશેામાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળે! હાય છે. આ રીતે આ ચેથા ભંગ છે. ૪ मथवा ते 'सव्वे कक्खडे देसे गरुर देखे लहुए देसा सीया देसा उक्षिणा देसे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #891
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयन्द्रिका टीका श०२० उ.५सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगत भनि० ८७७ लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति चतुर्थस्य प्रथमः१ सर्वः कर्कगो देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्यो देशा रूक्षा इति द्वितीयः२, सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीता: देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति तृतीयः३, सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धा : देशा रूक्षा इति सीया, देसा उसिणा, देसे निद्धे, देसे लुक्खे ४' यह चतुर्थ चतुर्भगी का प्रथम भंग है इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एक देश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुका, देशो लघुका, देशाः शीत :, देशा उष्णा:, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' इसके अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है-'सर्व कर्कशः, देशो गुरुका, देशः लघुका, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशः रूक्षः' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है, चतुर्थ भंग इसका इस प्रकार से है'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीताः देशा उष्णाः, निद्धे देसे लुस्खे' ४-१ पोताना साथी ४.मे देशमा शु३ शमा લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉણ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હેય છે. આ ચેથી ચતુગીને પહેલે ભંગ છે. अथ ते 'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुकः, देशो लघुकः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्ष:२' पाताना सशथी ४४० हेशमा १३ से દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશમાં ઉચ્ચ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ પર્સવાળો હોય છે. આ રીતે આ બીજે
छ. २ ५५ ते 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः, देश: लघुकः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशः रूक्षः३' पोताना सशिथी ते श में દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હોય છે. આ રીતે આ त्री थाय . 3 4 ते 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः, देशः लघुकः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #892
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७.
भगवतीस्त्रे
चतुर्थों मङ्गः ४ । सव्वे ते सोलसभंगा माणियव्या' सर्वे ते षोडशभङ्गा भणितपाः, कर्कशमुख्यत्वे स्निग्धरूक्षयोरेकत्वानेकत्वाभ्यां शीतोष्णयोः क्रमेण एकत्वानेकत्वाविवक्षायां षोडश भङ्गा उपर्युक्ता भवन्तीति १६ । सव्वे करवडे देसे गरुए देसा लहुया देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्ध देसे रुक्खे' सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, 'एवं गरु एणं एगत्तेणं लहुएणं पुहुत्तेणं एएवि सोलसभंगा' एवं गुरुकेण एकत्वेन लघुकेन पृथक्त्वेन बहुत्वेनेत्यर्थः एतेऽपि पोडशभंगा भवन्ति तथाहि-सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशा लघु काः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्यो देशो रूक्ष देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षा' इसके अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीन, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध एवं अनेक देशों में रूक्ष हो सकता है ४, इस प्रकार से चारों चतुर्भङ्गियों के मिलकर १६ भंग हो जाते हैं । इन १६ भंगों में कर्कश स्पर्श की मुख्यता है तथा स्निग्ध और रूक्षपदों में एकता और अनेकता है एवं साथ में रहे हुए शीत और उष्ण पदों में भी क्रमशः एकत्व और अनेकत्व की विवक्षा हुई है, 'सव्वे कक्खडे, देसे गरुए, देसा लहुया, देसे सीए, देसे उसिणे देसे निद्धे, देसे रुक्खे' ऐसे कथन में 'एवं गरूएणं एगत्तेणं लहुएणं पुहुत्तेणं एए वि सोलस भंगा' गुरुपद में एकवचन करने से और लघुपद में बहुवचन करन से १६ भंग होते हैं-जो इस प्रकार से हैं-'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुकः, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः, देशाः शीताः देश : उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पाताना सवाशया તે કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હોય છે. એ રીતે આ ચોથો ભંગ થાય છે. ૪ આ રીતે આ ચારે ચતભગીના કુલ ૧૬ સોળ ભેગે થાય છે. આ સોળ ભગોમાં કર્કશ સ્પર્શનું મુખ્યપણુ છે, તથા સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પદેમાં એકત્ર અને અનેકને એગ કર્યો છે તથા તેની સાથે રહેલા શીત અને ઉષ્ણ પદમાં કમથી એકપણા सन अने४५थानी विवक्षा ४२वामा माती छ, त। 'सम्वे कक्रूडे देसे गरुप हेमा लहया, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक' मा प्रमाणेना
थनमा 'एव गरुएणं एगत्तेणे लहुएणं पुत्तेणं एए वि सोलभंगा' २३ પદમાં એકવચન કરવાથી અને લઘુ પદમાં બહુવચન કરવાથી પણ ૧૬ ભંગ थाय ७.२ मा प्रभार छ-'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देश
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #893
--------------------------------------------------------------------------
________________
----
-
-----
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० २.५२०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ८७९ इति प्रथमः१, सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति द्वितीयः२,। सर्वः कर्कशः देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति तृतीयः३, सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति चतुर्थः ४ । सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देशा सर्वाश में वह कठो, एकदेश में गुरु अनेक देशों में लघु एकदेश में शीन, एकदेश में उष्ण एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष हो सकता है, ऐसा यह प्रथम भंग है 'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुकः, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशा रूक्षाः २' अथवा-सर्वाश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष हो सकता है ऐसा यह द्वितीय भंग है २, 'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुकः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' अथवा-सर्वांश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष हो सकता है ऐसा यह तृतीय भंग है। 'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुकः, देशाः लघुका, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः' अथवा-सर्वाश में वह कर्कश, एकदेश शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१' मथा ते पाताना साथी કર્કશ, એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉણું એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ प्रमाणे या ५डा छे. १ मया त 'सर्व: कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' पोताना सशिथी તે કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ એક દેશમાં ઠંડો એક દેશમાં ઉષ્ણુ અને એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હે.ય છે. थे शते मा भारी थाय छे. २ अथ॥ ते 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश उष्ण: देशाः स्निग्ध : देशो रूक्षः३' पाताना સર્વાશથી કર્કશ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય छ. २ श्री A1 छे. 3 अथ ते 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश उप्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पाताना सा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #894
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८०
भगवतीसूत्रे
उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूम इति पञ्चमः ५ | सर्व : वर्कशो देशी गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देशा उष्णः देशः स्निग्धो देशा रुक्षा इति षष्ठः ६ । सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति सप्तमः । सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देशा में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीन, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध एवं अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह चतुर्थ भंग है, 'सर्वः कर्कशः, देशी गुरुकः, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्वः, देशो रूक्षः ५' अथवा - सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों मे लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और एक देश में रूक्ष वाला हो सकता है ५, 'सर्वः कर्कशः, देशः गुरुका, देशाः लघुकाः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशाः रुक्षाः ६' अथवावह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु एक देश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता हैं, ऐसा यह छट्टा भंग है, 'सर्वः कर्कशश: देशो गुरुकः देशाः लघु काः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ७' अथवा - सर्वांश में वह कर्कश एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु एकदेश में शीत अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में
શથી કશ એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ એક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ ૫ વાળા होय छे. ये रीते या थोथे। लौंग छे. ४ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशो गुरुकः देशा लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रुक्षः ५' પેાતાના સર્વાશથી તે કશ એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં ૯ઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ પ वाणी होय छे. या पांयभी लौंग छे, ५ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशः गुरुकः देशाः लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्वः देशाः रूक्षाः ६' પેાતાના સર્વાશથી તે કકશ એક દેશમાં શુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં ३क्ष स्पर्शवाणी होय छे. मेरीने या छठ्ठी लौंग छे. ६ अथवा ते 'सर्व' : कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो રા' પેાતાના સર્વાશથી કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ એક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #895
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि०८८१ उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इत्यष्टमा ८ । सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति नवमः ९। सर्वः कर्क शो देशो गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशा स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष हो सकता है ऐसा यह सातवां भंग है 'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुका, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ८' अथवा-सर्वाश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है-ऐसा यह आठवां भंग है 'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुका, देशा लघुकाः, देशाः शीता, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशः रूक्षः' अथवा-सर्वाश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उडण, एकदेश में स्निग्ध, और एकदेश में रुक्ष स्पर्श वाला हो सकता है ऐसा यह नौवां भंग है 'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुकः, देशाः लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः लक्षा:' अथवा-सर्वाश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्श याला हो सकता है ऐसा यह १०वां भंग है 'सर्वः દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં ३१ २५शवाजी साय छे. या सातभा छ. ७ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुका: देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः८' પિતાને સર્વાશથી કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ २५वा डाय छे. शत मा भी 1 छ. ८ अथवा ते 'सर्व: कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशः
ક્ષ' પિતાના સર્વાશથી તે કર્કશ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં ३क्ष १५ वाणी डाय छे. 24 न१मे छे. ८ अथवा ते 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशः उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः१०३ પિતાના સર્વાશથી કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એક દેશમાં ઉણું એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શ वाणे होय छे. शत भा सभी छे. १० मा त 'सर्व': कर्कशः
भ० १११
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #896
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
भगवती सूत्रे
रूक्षा इति दशमः ९० । सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्ण देशाः स्निग्धा देशी रूक्षः इत्येकादशः १९ । सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति द्वादशो भङ्गः १२ । सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशी रूक्ष इति प्रयोदशः १३ । सर्वः कर्कशो देशी गुरुको देशा
कर्कशः, देशी गुरुकः, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देश: रूक्षः' अथवा सर्वांश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह ११ वां भंग है, 'सर्वः कर्कशः, देशी गुरुकः, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्ण, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः' अथवा सर्वांश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीन, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह १२ वां भंग है, 'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुको, देशाः लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशों रूक्ष' अथवा वह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एक देश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, एवं एकदेश में रूक्ष हो सकता है ऐसा यह १३ वा भंग है । 'सर्वः
સ્પ
देशी गुरुकः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशः उष्णः देशाः स्निग्वाः देश: रूक्षः ११' પેાતાના સર્વાશથી તે કશએકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ એકદેશમાં રૂક્ષ वाणी हाय हे मे रीते या अभीयारभे अंग थाय छे. ११ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशो गुरुकः देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः१२' पोताना सर्वांशथी अश उद्देशमां गुइ भने देशमां लघु अने દેશામાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ પશવાળા હોય છે. એ રીતે આ ખારમા ભંગ થાય છે. ૧૨ અથવા તે 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुको देशाः लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः उद्देशमां गु३ भने देशाभां એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક लौंग हे १३ अथवा ते 'सर्व' :
देशो रूक्षः १३' पोताना सर्वांशधीश લઘુ અનેક દેશેામાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણ हेशभां इक्ष स्पर्शवाणी होय छे. आ तेरभो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #897
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ८८३ लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशा रूक्षा इति चतुर्दशः१४। सर्वः कर्कशो देशो गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति पञ्चदशः १५। सर्वः कर्क शो देशो गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षा इति षोडशः १६ । तदेवं गुरुत्वैकत्वेन लघुत्व हुत्वेन पोडश भगा भवन्ति १६ इति । 'सम्वे कक्खडे देसा कर्कशा, देशो गुरुका, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः अथ श-'सीश में वह कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता हैऐसा यह १४ वां भंग है 'सर्वः कर्कशः, देशो गुरुक, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः' अथवा-वह सर्वाश में कर्कश, एकदेश मे गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह १५ वां भंग है 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः, देशाः लघुकाः, देशाः शीता, देश उडणाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः' अथवा-वह सर्वांश में कर्कश, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ऐसा यह कर्कशः, देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशाः उष्णाः देश स्निग्धः देशाः रूक्षाः१४' पोताना सर्वा शथी ४४श मे शमां शु३ भने देशमा લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશમાં ઉણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતે આ ચૌદમે ભંગ છે. ૧૪ मयत 'सर्वः कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः१५' पोताना सशिथी ४४°श मेहेशमा १३ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં નિષ્પ તથા એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. એ રીતે આ પંદરમે माय छे. १५ मा त 'सर्व: कर्कशः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः१६' पाताना सशिथी ते કર્કશ એક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ સાળમા ભંગ છે. ૧૬ આ રીતે ગુરૂ સ્પર્શના એકપણામાં અને લઘુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #898
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८४
भगवतीसूत्रे गरुपा देसे लहुए देसे सोए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे एएवि सोलस भंगा भाणियव्वा' सर्वः कर्क शो देशा गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एतेऽपि षोडश भङ्गा मणितपाः, तथाहि-सर्वः कर्कशो देशा गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः१, १६ वां भंग है, इस प्रकार से गुरु स्पर्श की एकता में और लघुस्पर्श की बहुता में ये १६ भंग हुए हैं । 'सव्वे कक्खडे, देसा गरुया, देसे लहुए देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे एएवि सोलस भंगा भाणियव्वा' इसी प्रकार से-वह सर्वांश में कर्कश, अनेक देशों में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है-इस प्रकार के कथन में भी १६ भंग होते हैं ऐसा कहना चाहिये तात्पर्य ऐसा है कि अभी जैसे पूर्व में गुरु स्पर्श की एकता में और लघु स्पर्श की अनेकता में १६ भंग प्रकट किये जा चुके हैं-ठीक इसी प्रकार से गुरुस्पर्श की अनेकता में और लघुस्पर्श की एकता में पूर्वोक्तरूप से ही १६ भंग निष्पन्न होते हैं-जैसे-'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देशः उष्णः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः १" ऐसा यह २५शन महायाने 45 से १६ मग थयो छे. 'सव्वे कक्खडे देसा गरुया देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे एए वि स्रोलस भंगा भामियव्वा' त पोताना सर्वा शथी ४४श भने देशमा ४३ शमां લઘુ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉણ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ પ્રકારના કથનમાં પણ ૧૬ સેળ ભંગ થાય છે તેમ સમજવું કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-આનાથી પહેલા જેમ ગુરૂ સ્પર્શના એકપણ અને લઘુ સ્પર્શના અનેક પણામાં ૧૬ અંગે બતાવ્યા છે. બરોબર એ જ પ્રમાણે ગુરૂ સ્પર્શના અનેક પણ અને લઘુ સ્પર્શના એકપણુને લઈને મુક્ત કમ પ્રમાણે જ ૧૬ સેળ ભેગે સિદ્ધ થાય છે, તે આ प्रमाणे छ.-'सर्व': ककेशः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१' सशियी ४४ भने देशमा ४३ ४ शमा લઇ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ અને એક દેશમાં સ્નિગ્ધ સ્પર્શ વાળ હોય છે. આ પહેલે ભંગ છે. આ પહેલા ભંગના બીજા પદમાં બહુવચન તથા બાકીના પદમાં એકવચનના પ્રયોગથી આ પહેલે ભંગ થયે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #899
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ८८५ सर्वः कशी देशा गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रक्षाः२। सर्पः कर्कशो देशा गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशा स्निग्धाः देशो रूक्षः३ । सर्व: कर्क शो देशा गुरुकाः देशो लघुको देश : शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः । सः कर्क शो देशा गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः१, सर्व कर्क शो प्रथम भंग है, 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरु काः, देशो लघुकः देशः शीतः, देश उष्णो, देशः स्निग्धो, देशाः रूक्षाः २' ऐसा यह द्वितीय भंग है, 'सर्वः कर्कशः, देशाः, गुरुकाः, देशो लघुको, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' ऐसा यह तृतीय भंग है 'सर्य: कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशो लघुकः, देशः शीतः देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रक्षाः ४' ऐसा यह चौथा भंग है 'सर्वः कर्कशा, देशाः गुरुकाः, देशो लघुको, देश शीतः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशो छ. १ मथ! ते 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रुक्षाः२' साथी त श भने देशामा १३ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ એકદેશમાં નિષ્પ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગના બીજા અને સાતમાં પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદે માં એકવચનના પ્રયોગથી આ બીજે
1 थये। छ. २ ५in a 'स: कर्कशः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' पाताना सर्वा शथी तेश અનેક દેશોમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉણ અનેક દેશોમાં રિનગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગના બીજા અને છ પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદમાં એકવચનને प्रयोग थय। छे. सेशत मा न थये। छे. ३ मा त 'स: कर्कशः देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः દક્ષા: પિતાના સર્વાશથી કર્કશ અનેક દેશોમાં ગુરૂ એક દેશમાં વધુ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આમાં બીજા છઠ્ઠા અને સાતમાં પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદમાં એકવચનના પ્રયોગથી આ ચે ભંગ થયેલ છે. ૪ A24 ते 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१' ते सशिथी ४४°श मने शिम शु३ देशमा લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ બીજી ચતુર્ભગીના પહેલા ભંગમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #900
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮૬
भगवतीसुत्रे
તેશા ગુજ્જા, દેશો છન્નુલો, તેશ શીતો, દેશા વ્વા વેશ નિયો ફેસા રક્ષા ૨। સ શો યેશા ઝુલા, લેશો હજુો, વેશ શીતો, વેચાણા, ફેશ નિયા, ફેશો હા । સ` `શો, તેના મુદ્દા, ઢેશો હઘુદ્દો, વેશ શીતો મેશા ૩ળા, ટ્રેશન: વિધાઃ યેશા દક્ષા ? । સદીયો, ફેશ નુ,
रूक्षः १' यह द्वितीय चतुर्भगी का प्रथम भंग है 'सर्वः कर्कशः देशाः ગુલજ્જા, દેશો છઘુનો વેરા રીત, રેશા કળા, વૈશા સ્નિગ્ધ દેશ રક્ષાઃ ર્' વહુ સાદીય ભંગ હૈ, સર્વઃ રા:, રેસાઃ ગુરુRl:, શો લઘુત્તો, દેશ શીતો, રેશા કુળા, ફેશા નિપ્પા, શો પક્ષ ' ચંદ સજા તીના બળ હૈ સર્વ: જૂઈ ફા, રેશા ગુહા, વેશો પુરો, ફેશ ગીતો, ફેશા કદના, વૈશા નિયા ફેરા દક્ષા ?' ચંદુ રા
બીજા અને પાંચમાં પદમાં બહુવચનના પ્રયાગ થયા છે. અને બાકીના પદોમાં એકવચનના પ્રયાગ થયા છે. એ રીતે આ ખીજી ચતુભ'ગીના પહેલા ભગ છે. ૧ અથવા તે ર: રાઃ દશા: ગુજર: ફેશો છવુજો દેશ શીતઃ વૈશા લુળા: દેરા નિણ: ફેશાઃ સાકર' પેાતાના સર્વાશથી તે ક્રશ અનેક દેશેામાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હેાય છે. એ રીતે આ ખીજા ભુગમાં બીજા પાંચમાં અને સાતમા પદમાં બહુવચન અને ખકીના પદોમાં એકવચનને પ્રયાગ થયા છે. એ રીતે આ બીજી ચતુભ`ગીના ખીજો ભંગ છે. ર્ અથવા તે લ: રા, ફેશાઃ ખુદ્દાઃ, વેશો ઘુશ્નો દેશઃ શીતઃ ફેશા ઉદળા: ફેશાઃ નિમ્બા વેશો સારૂ' પેાતાના એક દેશમાં તે કશ અનેક દેશેમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હાય છે. આ ભંગના ખીજા પદમાં પાંચમાં પદ્મમાં અને છઠ્ઠા પટ્ટમાં બહુવચન અને બાકીના પદોમાં એકવચનના પ્રત્યેાગ કરીને આ ત્રીજો ભ`ગ કર્યાં છે. ૩ અથવા તે જ ઈશઃ મેરા ગુરુવા વૈશો યુદ્દો દેશઃ શીતો દેશ ઉનાઃ દેશ નિયા: મુશા શૉક' પેાતાના સર્વાંશથી કર્કશ અનેક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશેમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પ વાળા હાય છે. આ ભંગના બીજા પટ્ટમાં પાંચમા પ૪માં છઠ્ઠા અને સાતમાં પદમાં બહુવચનને પ્રયાગ થયા છે અને બાકીના પદોમાં એકવચનના પ્રયાગ કરીને આ ચેાથેા ભગ થયા છે. આ રીતે આ ખીજી ચતુલગી પૂર્ણ થઈ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #901
--------------------------------------------------------------------------
________________
કચરિકા ૪૦૨૦ ૩૧૨૦૨ રણશિોિ સતાપરમમિત્ર ૮૮૭ તે શgો, ડારતા દેશ ૩ળો શા નિમ્પો લેવો હૃક્ષા , ન કો રેશ જુહા, શો રઘુ, રેશા શીત વેશ ૩ળી દિપો શા કક્ષા ૨, સર્વ શો જેશા ગુw સેશો ઢgો શશીકા, રેશ ૩sળ રેશ નિપાત, રો રો રૂ, સર્વ શો તેવા , રેશી ઢgો, રેશર ચૌપા મા હૈ, “ શાર, રેશા હક્ક, સેફ રજુ ફેરા ફરતા, देश उष्णो, देशः स्निग्धो, देशो रूक्षः १' यह तृतीय चतुर्भङ्गी का પ્રથમ સંત હૈ, “ ફો, રે , રેશ ઝg, રેશ
તાર, રૂ ૩, રેશરનધો, રેરા રક્ષાઘ દૃશા હિતી સંદ હૈ, “સર્વ વશ, રેશા જુહા, તેરો ઢgો, રેરા શીત રેશ પુજા, તે નિષા શો રક્ષા' રૂ જ રાજા તૃતીય મારે, સર્વ શો, રેશા ગુજ, શો ઢgો, રેશા શીતા, તે વાત,
હવે ત્રીજી ચતુર્ભજળી બતાવવામાં આવે છે. “ રાશિ ઃ લેશો ઢઘુવો રેઃ તાઃ રેશ ૩Uઃ દેશ વિ ટે ક પિતાના સવાશથી તે કર્કશ અનેક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ભંગના બીજા અને ચેથા પદમાં બહુવચનને પ્રયોગ કર્યો છે તથા બાકીના પદેમાં એકવચનને પ્રયોગ કરીને આ ત્રીજી ચતુર્ભગીને પહેલે ભંગ બનાવવામાં આવે છે. ૧ અથવા તે “ જો તે गुरुकाः देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णः देश स्निग्धो देशः रूक्षाः२' પિતાના સર્વાશથી કર્કશ અનેક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળો હોય છે. આ ભંગના બીજા પદમાં ચેથા પદમાં અને સાતમાં પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદેમાં એકવચનનો પ્રયોગ કરીને આ ત્રીજી ચતભગીને બીજે ભંગ બનાવવામાં આવે છે. ૨ અથવા તે “સર્વઃ देशाः गुरुकाः देशः लघुको देशाः शीताः देश उठणः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' પિતાના સર્વાશથી કર્કશ અનેક દેશોમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એક દેશમાં ઉણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળા હોય છે. આ ભંગના બીજા પદમાં ચોથા પદમાં અને છઠ્ઠા પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદોમાં એકવચનને પ્રયાગ કરીને આ ત્રીજી ચતુભગીને ત્રીજો ભંગ થયો છે. ૩ અથવા તે “ધ થવો રે પુજા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #902
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्वे લીતા રે વળો, શા રિના સેશા રક્ષા ક, સર્વ શો યેશા Twiા રેજો ઝget, વૈશાલ શતા, તેરા ૩ળા ફેસઃ નિષો શો હશે, સર્વ શો ફેશન ફેશો છgwો ફેશા શીત દેશ રેશા નિષ્પો વેશ કક્ષા: ૨, સં વર્જશો ફેશા ગુI રે ૪યુ રેશર શીતા જેવા TsUT, રેશા નિષા લેશો જારૂ, સર્વ શ રેશા સુર રેલો
ત્રિાધા, રેશાં ક્ષા’ પ્રણા ચતુર્થ મંદ હૈ, “સર્વ વા , રેશા નુકશા, રેશા , શાશીતા, શા કાળા, રેરા રિન, ફેશો હક્ષા ઘર ચતુર્થ ચતુર્મી ઘન મંદ હૈ “ જશો, રેશા શુક્ર, શr 9 ફેશન ફેશા , તેં નિધો, ફેરા ક્ષાર' પુર પ્રતિ મં , “ થા રેશા સુરક્ષા, દેશ દુજો શા શતા, રેશા વાત, દેશ હિના ઓ દક્ષ રૂ' વર ફસા ના મા હૈ, “ક વા, શિશો ઢgો રેરા રીત રે ૩ળઃ રેશર નિયા શા: રક્ષા ક” પિતાના સર્વાશથી કર્કશ અનેક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે, આ ભંગના બીજા પદમાં ચેથા પદમાં છઠ્ઠા અને સાતમાં પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદેમાં એકવચનને પ્રયોગ કરીને આ ચે ભંગ થયે છે. આ રીતે ત્રીજી ચતુર્ભગી કહીને હવે એથી ચતુર્ભગીના ભંગ બનાવવામાં આવે છે. “ જાઃ રાઃ યુ રેશઃ રવુ જો તેરા શીતા રે વાર વેશઃ રિરા રોડ ” સર્વાશથી કર્કશ અનેક દેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણુ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ પવાળા હોય છે. આ ચોથી ચતુગીના પહેલા ભંગમાં બીજા ચેથા અને પાંચમાં પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદમાં એકવચનને પ્રવેગ કરીને આ પહેલે ભંગ કહ્યો છે. એ રીતે આ થી ચતુર્ભગીને પહેલે ભંગ છે ૧ અથવા તે “g: ફા રઃ ગુણઃ રેશો ઢgો રે તાર તેરા ૩ળા દેરા રિનો સાર
૨ પિતાના સર્વાશથી તે કર્કશ અનેક દેશોમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉsણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હેય છે. આ ભંગના બીજા ચેથા પાંચમાં અને સાતમા પદમાં બહુવચન અને બાકીના પદેમાં એકવચનને પ્રયોગ થયે છે એ રીતે આ ચોથી ચતુર્ભગીને બીજો ભંગ છે. ૨ અથવા તે “ છંદ રેણાઃ હત દેશો છgો રે શીતઃ શિા રા; રેરા રિધાઃ કિશો ફરૂ”
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #903
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ. ५ ०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगत मङ्गनि० ८८९ लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशा रूक्षाः ४ । एवं क्रमेण गुरुके बहुत्वं लघुके एकत्वं प्रयुज्य शीते उष्णे च परिवृत्या एकत्वं बहुत्वं च प्रयुज्य स्निग्धरूक्षयोरेकत्वानेकत्वाभ्यामपि षोडशभङ्गाः पर्यवसिताः ॥
देशाः गुरुकाः, देशो लघुको, देशाः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' यह इसका चौथा भंग है, इस क्रम से गुरु, स्पर्श में बहुवचन और लघुस्पर्श में एकवचन करके तथा शीत और उष्ण स्पर्श में परिवृत्ति से एक और बहुत्व का प्रयोग करके एवं स्निग्ध और रूक्षस्पर्श में भी एकत्व और बहुत्व का प्रयोग करके इन १६ भंगों को बनाया गया है तात्पर्य ऐसा है-प्रथम चतुर्भङ्गी के प्रथम भंग के द्वितीय पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है एवं शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है, द्वितीय भंग में द्वितीयपद में और सातवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेष पांच पदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है। तृतीय भंग में द्वितीयाद में एवं छट्ठे पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है, शेष पांच पदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है। चतुर्थ भङ्ग में द्वितीयपद में एवं छठे और सातवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ
પેાતાના સર્વાશથી તે કશ અનેક દેશોમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેમાં શીત અનેક દેશે!માં ઉષ્ણુ અનેક દેશેમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ પશ વાળા હાય છે. આ ભંગના ખીજા ચેાથા પાંચમાં અને છઠ્ઠા પદ્મમાં બહુવચનના પ્રત્યેાગ કર્યાં છે અને બાકીના પટ્ટામાં એકવચનના પ્રયાગ કર્યાં છે એ રીતે આ ચાથી अतुल जीनो त्रीले लंग छे उ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धः देशाः रूक्षाः४' पोताना सर्वाશથી કર્કશ અનેક દેશે!માં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં વૃક્ષ પશવાળા હાય છે. આ ભંગના બીજા ચેાથા પાંચમાં છઠ્ઠા અને સાતમાં પદમાં બહુવચન અને ખાદીતા પહેલા અને ત્રીજા પદમાં એકવચનના પ્રત્યેાગ કરીને આ ચેાથેા ભંગ કહેવામાં આવ્યે છે. એ રીતે આ ચેાથી ચતુભંગીના ચેાથેા ભંગ છે. ચેાથી ચતુભ'ગી પુરી થઇ. ૪ આ ક્રમથી ગુરૂપદમાં બહુવચન અને લઘુપદમાં એકવચનને પ્રયાગ કરીને તથા શીત અને ઉષ્ણ સ્પર્શમાં ફેરફાર કરીને એકપણા અને બહુપણાના પ્રયાગ કરીને તેમજ સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પદમાં પણ એકવચન અને બહુવચનના પ્રયાગ કરીને ૧૬
भ० ११२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #904
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९०
भगवतीसूत्रे
'सव्वे कक्खडे देसा गरुया देसा लहुया देसे सीए देसे उसने देसे निद्धे देसे लक्खे' एएवि सोलस भंगा माणियन्त्रा' सर्वः कर्कशो देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः है और शेष चार पदों में एकत्रचन प्रयुक्त हुआ है, द्वितीय चतुर्भङ्गी के प्रथम भंग में द्वितीयपद और पांचवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है १, इसके द्वितीय भंग में factors, पांचवें पर और सानवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है २, इसके तृतीय भंग में द्वितीय पद में, पांचवें पद में और छठे पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेष पदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है ३, इसके चतुर्थ भंग मेंद्वितीय पद में पांचवें पद में छठे पद में और सात वें पद में 'बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है, इसके द्वितीय भंग में द्वितीय पद में चतुर्थपद में और सातवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है, इसके तृतीय भंग में द्वितीयपद में, चतुर्थपद में और छठे पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है ३, इसके चतुर्थ भंग में द्वितीय पद में, चतुर्थपद में, छठे पद में और सातवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है४, चतुर्थ चतुर्भगी के प्रथम भंग में द्वितीयपद में चतुर्थ पद में और पांचवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है, इसके द्वितीय भंग में द्वितीय पद में, चतुर्थ पद में, पंचम पद में, और सातवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेष - पदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है, इसके तृतीय भंग में द्वितीय पद में चतुर्थ पद में, पांचवें पद में और छठे पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषपदों में एकवचन प्रयुक्त हुआ है, इसके चतुर्थ भंग में द्वितीय पद में, चतुर्थ पद में, पांचवें पद में, छठे पद में और सातवें पद में बहुवचन प्रयुक्त हुआ है और शेषादों में एकवचन, 'सव्वे कक्खडे, देसा गरुवा, देसा लहुया, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देखे लक्खे' सर्वांश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु,
-
ઊ
सोज लौंगो मनावत्रामां भाव्या छे. 'सव्वे कक्खडे देखा गरुया देसा लहुया देसे सीए देसे उसिणे ऐसे निद्धे देसे लक्खे' सर्वांशी ते अशाने देशोभां ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #905
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताप्टस्पर्शगतभङ्गनि० ८९१ देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः । अत्रापि पोडशभङ्गाः भणितव्याः, तथाहि-सर्वः कर्कशो देशाः गुरुका: देशाः लघु काः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्वः कर्कशो देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्यो देशाः रूक्षाः २, सर्वः कर्कशो देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्याः देशो रूक्षः ३' सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघु का देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है-इस प्रकार के कथन में भी १६ भंग होते हैं, 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशः रूक्षः' ऐसा यह प्रथम भंग है, द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः, देश उडणः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षा:२' सर्वांश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु एकदेश में शीत, एकदेश में उग, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशा लघु काः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षा३' सर्वांश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है३, 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरु काः, देशाः लघुका, देशः शीतः, देश उष्णः નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ પ્રકારના ભંગોના प्रारमा १५५ १६ सण मी थाय छे. ते १२ मा प्रमाणे छे. 'सर्व: कर्कशः, देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः१' 24॥ ५। 1 छे. मानो मथ ५२न प्राकृत ५४मा मापे छ. डवे मील समतावामां आवे छे. 'सर्व': ककेशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षा:२' ते पाताना सा. શથી કર્કશ અનેક દેશોમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એક દેશમાં ઉણું એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય छ. २ ५५ त 'सर्व: कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' पाताना सशिथी ।४मन शोभा ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ अथवा ते 'स: कर्कशः देशाः गुरु.काः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #906
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे सर्व कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघु काः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः,१, सर्वः कर्कशो देशाः गुरुकाः देशाः लघु काः देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः२, सर्वः कर्कशो देशाः गुरु काः देशाः लघुकाः देशः शीतो देशा उष्माः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, सर्वः कर्कशो देशाः गुरुकाः देशाः देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षा ४' सर्वाश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष हो सकता है४ 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः देशा उष्णाः, देशः स्निग्धा, देशो रूक्षः१' सर्वाश में वह कर्कश, अनेक देशों में वह गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है-इस प्रकार के कथन में भी ४ भंग होते हैं-'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरु काः, देशाः लघुकाः, इत्यादिरूप यह प्रथम भा है द्वितीय भंग इसका इस प्रकार से है'सर्वः कर्कशा, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' सर्वाश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों मे लघु, एक देश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है२, तृतीय भंग इस प्रकार से है-'सर्यः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकार, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षा३' देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पाताना सशथी a४ अने देशमा १३ અનેક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ચે ભંગ છે. 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः देशः लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१' ते पाताना सशिथी ४२ मने देशमा शु३ भने देशमा લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉચ્ચ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક देशमा ३६ ५५शवाणे डाय छे. मा ५सो मछ. १ अथवा ते 'सर्व: कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः વસ ૨ પિતાના સર્વાશથી કર્કશ અનેક દેશોમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં ३१ २५शवाणे होय छे. मेरीते मा भान न छ. २ मथवा ते 'सर्व: कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #907
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. २० उ. ५ सू०९ अनन्त प्रदेशिके सप्ताष्ट्रस्पर्शगत भङ्गनि० ८९३
लघुकाः देशः शीतो देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । सर्वः कर्कशो देशाः गुरुषाः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशः रूक्षः १, सर्वः कर्कश देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीता देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, सर्वः कर्क शो देशाः गुरुकाः देशाः लघु काः देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, सर्वः कर्कशो देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः सर्वांश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु एकदेश में शीन, अनेक देशों में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, चतुर्य भंग इस प्रकार से है - 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देश:: लघुकाः, देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः, देशाः रुक्षाः ४' सर्वांश में वह कर्कश, अनेक देशों में वह गुरु, अनेक देशों में लघु एकदेश में शीन, अनेक देशो में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्गः, देश: स्निग्धः, देशो रूक्षः १ अथवा सर्वांश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शत्राला हो सकता है, अथवा'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णः,
देशो रूक्षः३' पोताना सर्वांशी अंश भने देशमां गु३ भने देशमां लघु અનેક દેશેમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશામાં સ્નિગ્ધ અને એક देशमां ३क्ष स्पर्शवाणी होय छे. या त्रीले लौंग छे उ अथवा ते 'सर्व': कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' घोताना सर्वांशी ईश मने देशमां गुइ भने देशमां लघु એક દેશમાં શીત અનેક દેશેમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશે!માં સ્નિગ્ધ અને અનેક देशोभां ३क्ष स्पर्शवाणी है!य हे. मा थे थे। लौंग छे. ४ 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्त्रिग्धः देशो रूक्षः १' અથવા તે પેાતાના સર્વાશથી કર્કશ અનેક દેશેમાં ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અને એકદેશમાં સ્નિગ્ધ તથા એક हेशभां ३क्ष स्पर्शवाणी होय छे. आ पहेली लग छे. १ अथवा ते 'सर्व' : कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' पोताना सर्वांशी ४४श भने शोभां शु३ मनेऽ देशोभां बघु અનેક દેશેામાં શીત એકદેશમાં ઉથ્થુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #908
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे शोतः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । सर्वः कर्क शो देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशो रूक्षः१, सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः२, देशः स्निग्धः, देशाः रुक्षाः २' सर्वांश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष हो सकता है २, अथवा-इस तृतीय भंग के अनुसार 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशाः शीवाः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' वह सर्वाश में कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीन, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता हैं ३ अथवा- इस चतुर्थ भंग के अनुसार 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' वह सर्वांश में कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघु काः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः १' अथवा-सर्वाश में वह कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्श देशमा ३६ २५शवाणे डाय छे. मा मन न छ. २ अथवा ते 'सर्व: कर्कशः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' पोताना शिथी ते ४श भने देशमा शु३ भने शोभा લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ અને એક देशमा ३६ २५२ पाणी डाय छे. श्री न छ. अथवा ते 'सर्व: कर्कशः देश': गुरु काः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः समाः४' पाताना सशिथी ते ४थ मने देशमा १३ सन દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશમાં ઉણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. એ રીતે આ ચોથે ભંગ थाय छे. ४ 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुका: देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१' अथवा ते पाताना सर्वा शथी ४श, અનેક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણ એક દેશમાં રિનગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #909
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ८९५ सर्वः कर्कशी देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३, सर्वः कर्कशो देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीता: देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । एवं क्रमेण चतुर्य चतुष्कस्य कर्कश मुख्यस्य वाला हो सकता है, १, 'सर्वः कर्कशः, देशा गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्यः, देशाः रूक्षाः २' अथवाइस भंगके अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, 'सर्व: कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशाः शीनाः, देशा उध्याः देशाः स्निग्धाः, देशः रूक्षः३' अथवा-इस तृतीय भंग के अनुसार वह सर्वांश में कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, 'सर्वः कर्कशः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' अथवा- इस चतुर्थ भंग के अनुसार वह सर्वाश में कर्कश, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु. अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, इस क्रम से कर्कश मुख्यतावाले पडa A1 छ. १ मा त 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः देशा: लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' पोताना सशिथी । अने। દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ અને એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. એ રીતે मा भान छ. २ मा 'सर्वः कर्कशः देशाः गुहकाः, देशा: लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशः रूक्षः३' पोताना सवशिथी त કર્કશ અનેક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. से शत मा श्री An छ. 3 Aथत 'सर्वः कर्कशः देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः देशाः शीवाः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पोताना સર્વાશથી કર્કશ અનેક દેશોમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હેય છે. એ રીતે આ ચોથે ભંગ છે. ક આ પ્રમાણેના કમથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #910
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र
षोडश भङ्गा भवन्ति इति । एवमेए चउसहि भंगा कक्खडेणं समं' एवमेते चतु:षष्टिर्भङ्गा व.क शेन समं भवन्ति, कर्कशमुख्यतया चतुःषष्टिर्भङ्गा व्याख्याताः । 'सब्वे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्ध दसे लुक्खे, एवं मउएण वि समं च उसहि भंगा भाणियमा' सौ मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं मृदुकेनापि समं चतु:पष्टिमङ्गा भणितव्याः, यथा आयं कर्क शाख्यं पदं स्कन्धव्यापात्पाद विपक्षरहितम् शेषाणि तु गुर्वादीनि षट्स्कन्धदेशाश्रितत्वात् सविपक्षाणि इत्येवं सप्तस्पर्शाः तेषां गुर्वादोनां पदानाम् एकत्वानेकत्वाभ्यां चतुःषष्टि भङ्गा भानीति माक् प्रद. चतुर्थ चतुष्क के ये १६ भंग होते हैं 'एकमेए च उस हिं भंगा कवडेणं सम' इस प्रकार फर्कश की मुख्यता लेकर यहां तक ये ६४ भंग कहे गये हैं । अब मृदुःपर्श की मुख्यता से भंगों का कथन किया जाता है । 'सव्वे मउए, देसे गरुए, देसे लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे एवं मउएण वि समं चउसदि भंगा भाणियत्वा' वह सर्वांश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एक देश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, इस प्रकार से मृदुस्पर्श की मुख्यता करके ६४ भंग कहना चाहिए जिस प्रकार से 'आदि का कर्कश पद स्कन्ध व्यापक होने से विपक्ष से रहित है और शेष जो गुरु आदि षट्पद हैं वे स्कन्ध देशाश्रित होने से सविपक्ष हैं अतः विपक्षरहित कर्कशस्पर्श की मुख्यता से यहां सात स्पर्श होते हैं क्योंकि इस मुख्यता मे मृदु. કર્કશ સ્પર્શની મુખ્યતાવાળા ચોથી ચતુગીના આ ૧૬ સોળ ભંગ થાય छ. 'एवमेव च उलट्ठि' भंगा कक्खडेणं सम' मा शत ४४४ २५शनी મુખ્યતા કરીને અહિ સુધીમાં આ ૬૪ ચોસઠ ભંગ બતાવ્યા છે
હવે મૃદુ સ્પર્શને મુખ્ય બનાવીને ભંગેનું કથન કરવામાં આવે છે, ता प्रमाणे छे.-'सव्वे मउर देसे गरुर देसे लहुए देसे सीए देसे उमिणे देसे निद्धे देसे लुखे एवं मउएण वि सम चउम्रद्रि भंगा भाणियव्वा' त સર્વાશથી મૃદ એક દેશમાં ગુરૂ એ દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં નિષ્પ એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. ૧ આ રીતે મૃદુ સ્પર્શની મુખ્યતા કરીને ૬૪ ૨ સઠ અંગે સમજવા. જે રીતે પહેલું કર્કશ પદ કંધમાં વ્યાપક હોવાથી પ્રતિપક્ષ વગરનું છે. અને બાકીના જે ગુરૂ વિગેરે છ પદે છે તે સ્કન્ધ દેશાશ્રિત હોવાથી પ્રતિપક્ષવાળા છે. જેથી વિપક્ષ વગરના કર્કશ સ્પર્શની મુખ્યતાથી અહિંયા સાત સ્પર્શે થાય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #911
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ८९७ शितम् ते च मङ्गाः सर्वशब्दविशेषितेन आदिन्यस्तेन कर्कशपदेन लब्धाः, तथा मृदुपदेन आदिन्यस्तेनापि समं चतुःषष्टिभंगा भवन्तीति तथाहि-सों मृदुको देशो गुरुको दशो लघुको देशः शीतो देश उणो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्वो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, स्वा मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीवो देश उष्णो स्पर्श छोड़ दिया गया है गुरु आदिक पट्पद जिस प्रकार से कर्कश स्पर्श के साथ रहते हैं उसी प्रहार से ये वृदु स्पर्श के साथ भी रहते हैं अतः गुरु आदि पदों की एशता, और अनेकता को लेकर ६४ भंग हुए यहां प्रकट किये गए है उसी प्रकार से अहुपद को भी आदिमें रख करके ६४ भंग कर लेना चाहिये अर्थात् मृदुपद को प्रधान करके
और गुरु आदि पदों में एकता और अनेकता करके पूशैक्त रीति के अनुसार ही ६४ भंग कर लेना चाहिये, जैसे-'सर्वो मृदुका, देशो गुरुका, देशो लघुका, देशः शी:, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः १' यह प्रथम भंग है, 'सर्वो मृदुका, देशो गुरुकः, देशो लघुका, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः' यह द्वितीय भंग है इसके अनुसार वह सर्वांश में दु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, सर्वः दुकः, देशः गुरुकः, કેમકે આ મુખ્યપણામાં મૃદુ સ્પર્શને છોડી દીધેલ છે. ગુરૂ વિગેરે છ પદ જે રીતે કર્કશ સ્પર્શની સાથે રહે છે તે જ રીતે મૃદુ સ્પર્શની સાથે પણ તે રહે છે. જેથી ગુરૂ વિગેરે પદેના એકપણને અને અનેકપણાને લઈને દક ચોસઠ અંગો અહિયાં બતાવ્યા છે. તેજ રીતે મૃદુ પદને પહેલા રાખીને ૬૪ ચેસઠ અંગે સમજી લેવા અર્થાત્ મૃદુ પદને મુખ્ય બનાવીને અને ગુરૂ વિગેરે પદોમાં એકપણું અને અનેક પણ કરીને પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે ૬૪ यास मी मनावी ने ते मा प्रमाणे छे.-'सों मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१' સર્વાશથી મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એક દેશમાં શીત એક દેશમાં ઉણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે, ૧ मा ५ मा छ. १ ५२१॥ ते 'सर्वो मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' पोताना सशिथी मह એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉચ્ચ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. ૨ આ બીજો ભંગ
भ ११३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #912
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९८
भगवतीस्त्रे देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, सर्वो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । सों मृदको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सवों मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः२, सर्वो देशो लघुका, देश: शीतः, देश उमः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' यह तृतीय भंग है-इसके अनुसार वह सर्वाश में बृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, 'सर्वः मृदुकः, देशो गुरुकः, देशो लघुका, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' यह चतुर्थ भंग है इसके सर्वांश में वह मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एक देश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है, 'सर्वः दुको, देशो गुरुकः, देशो लघुको, देश: शीतः, देशा उष्माः देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः' इस प्रकार के कथन में भी चार भंग होते है-'जैसे-सर्वांश में वह मृदु. एकदेश में गुरु, एक देश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और एक देश में रूक्ष हो सकता है ऐला या प्रथम भंग है द्वितीय भंग उष्ण स्पर्श की बहुवचनता में ऐसा है-'सर्वः मृदुकः, देशो गुरुका, देशो
छ. २ अथवा ते 'सर्वः मृदुकः देशः गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धा: देशो रूक्षः३' पाताना सवाशथी भृमेशिमां शु३ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એક દેશમાં ઉચ્ચ અનેક દેશોમાં નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ત્રીજે ભંગ છે. ૩ અથવા તે 'सर्वः मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देश: शीतः देश उष्ण: देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पाताना साथी भृह महेशमा शु३ देशमा मधु એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં ३६ १५ पाणी डाय छे. या योथे छे ४ 'सर्वः मृदुको देशो गुरुकः देशो लघुको देशः शीतः देशा उष्माः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१ ते पाताना સર્વાશથી મૃદુ-કેમળ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉડણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ રીતના કથનમાં ઉણુ સ્પશને બહુત્વમાં પણ ચાર ભેગે થાય છે તે थै मा
छे. १ अथवा ते 'सर्वः मृदुकः देशो गुरुकः देशो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #913
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीकाश०२० उ.५ सू०९ अनन्तदेशिके सताष्टस्पर्शगतभनि०८९९ मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, सों मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । सवों मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः लघुकः, देशः शीतः, देशा उडणाः, देशः स्निग्धा, देशाः रूक्षाः २' इसके अनुसार वह सर्वांश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, तृतीय भंग ऐसा है-'सर्वः मृदुकः, देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीता, देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' इसके अनुसार वह सर्वाश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में 36, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'सर्वः मृदुकः, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देशा उषगाः, देशाः स्निग्धाः, देशोः रक्षाः ४' सर्वाश में वह मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, शीत स्पर्श की बहुवचनता में भी चार भंग होते हैंजैसे-'सर्वः मृदुकः, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देश लघुकः देशः शीतः देशा उष्याः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः पाताना सशिथी મૃદુ એક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હેય છે. આ બીજો
छ. 3 24 ते 'सर्वः मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूझः३' पाताना स सथी भृड मेहेशमा ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ પશવાળો હોય છે. એ રીતે આ ત્રીજો ભંગ छ. 3 २५ ते 'सर्वः मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा ४' पाताना साशथी भृगु मे देशमा ४३ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત, અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ, અનેક દેશે માં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ચોથો ભંગ છે ૪ શીત સ્પર્શના બહુપણાથી પણ ૪ ચાર ભંગ થાય છે હવે તે અંગે બતાवामां आवे छे. 'सर्व: मृदुकः देशो गुरुरः देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१ ते पोताना सा शथी भूमेशमा २३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #914
--------------------------------------------------------------------------
________________
९००
भगवतीस्त्रे शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १, सों मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, सों मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्या देशो रूक्षः३, सो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः उष्णः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः १' यह इसका प्रथम भंग है-इसके अनुसार वह सर्वांश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला होता है १, द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः मृदुका, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीनाः, देश उष्णः, देशः स्निग्धो, देशाः रूक्षाः २' इसके अनुसार वह सर्वाश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीन, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्त्र और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २ तृतीय भंग इस प्रकार से है-'सर्वः मृदु का, देशो गुरुकः, देशो लघुका, देशाः शीता, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः' इसके अनुसार वह सर्वाश में मृदु' एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उग, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'सर्वः मृदुका, देशो गुरुका, देशो लघुकः, देशाः शीनाः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इसके अनुसार वह सर्कश में मृदु, एकदेश में गुरु, એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હોય છે. એ રીતે આ પહેલે ભંગ છે.૧ 'सर्व: मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' अथवा ते पोतना सशियी भृढ देशमा १३ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. એ રીતે આ બીજો ભંગ છે.૨ An a 'सर्वः मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' पोताना सशिथी भृदयेशमा ४३ देशमा લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકशिमा ३६ २५ वाले डाय छे. मात्री 1 छ. 3 अथवा ते 'सर्वः मदकः, देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पोताना शिथी भृ शमा २३ देशमा सधु भने देशमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #915
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैचन्द्रिका टीका श०२० उ. ५ सू०९ अनन्तप्रदेशि के सप्ताष्टस्पर्शगत भङ्गनि० ९०१ देश: रूक्षाः ४, सर्वो मृदुको देशी गुरुको देशी लघुको देशाः शीताः देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, सर्वो मृदुको देशी गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, सर्वो मृदुको देशी गुरुको देशी लघुको देशाः शीताः देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशी रूक्षः ३, सर्वो मृदुको देशी गुरुको
एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, शीत, और उष्ण पद में बहुवचन करके जो ४ भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं - 'सर्वः मृदुकः, देशः गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धो, देशी रूक्षः १' इसके अनुसार वह सर्वांश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है इस द्वितीय भंग के अनुसार वह 'सर्वो मृदुकः, देशी गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' सर्वांश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, 'सर्वो मृदुकः, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' इस तृतीय
શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં નગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પશવાળા હાય છે. આ ચેાથેા ભંગ છે. ૪ હવે શીત અને ઉષ્ણુ પટ્ટમાં મહુવચનની યાજના કરીને જે ચાર ભગા થાય છે તે બતાવવામાં આવે છે. ते या प्रमाथे छे.—'सर्व' : मृदुकः देशः गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ' अथवा ते पोताना सर्वाशथी મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ પશ વાળા ડાય છે. ૧ અથવા તે 'सर्वो मदुकः देशी गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देशा उष्ण: देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' पोताना सर्वांशथी भृडु श्रेऽद्देशमां गुड् मेऽद्देशमां લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પશવાળા હાય हे. આ બીજો ભ’ગ छे. २ અથવા ते 'सर्वो मदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष: ३' पोताना सर्वांशी मृदु -
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #916
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०२
भगवतीसूत्र देशो लघु को देशाः शीताः देशा उष्णा देश : स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४, ते एते मिलित्वा पोडश भङ्गा भवन्ति । एवं सों मृदको देशो गुरुको देशाः लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं गुरुकेण एकत्वेन लघुकेन पृथक्त्वेनापि षोडश भङ्गा भवन्ति, तथा सर्वो मृदुको देशो गुरुको देशाः लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, अत्रापि गुरुकेण पृथक्त्वेन भंग के अनुसार वह सर्वाश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३ 'सर्वो मृदुकः, देशो गुरुकः, देशो लघुको, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' इस चतुर्थ भंग के अनुसार वह सर्वांश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ ये सप ४-४-४-४-मिलकर १६ भंग हो जाते हैं । इसी प्रकार से गुरुपद को एकवचन में और लघुपद को बहुवचन में रख करके भी १६ भंग होते हैं-'सर्वो दुकः, देशो गुरुकः, देशा लघु काः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्ष' यह प्रथम भंग हैइसके अनुसार वह सर्वांश में मृदु एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, बाकी के १५ भंग पूर्वोक्तानुદેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ત્રીજો ભંગ छ. 3 मया ते 'सर्वो मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः, देश : स्निग्ध : देशाः रूक्षाः४' .ताना सशिथी ते भृ महेशमा ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશે માં શીત અનેક દેશોમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ પશવાળે હેય છે. આ ચે ભંગ છે.૪ આ ચારે પ્રકારના ૪-૪ ચાર ચાર બંગે મળીને કુલ ૧૬ ભંગ થાય છે.
હવે ગુરૂપદને એકવચન અને લધુ પદને બહુવચનમાં અને જે સેળ माथाय छ त मतावामा आवे छे. 'सों मदुकः, देशो गुरुकः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः देश उष्णः, देशः स्निग्धः देशो रूक्षः' ते पाताना सशिया મદ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણ એકદેશમાં રિનગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ પહેલે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #917
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ९०३ लघुकेन एकत्वेनापि पोडशभङ्गाः, सर्वा मृदुको देशाः गुरुकाः देशाः लघु काः देश शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूमा, आपि षोडश भङ्गा भवन्ति एवं मिलित्या मृदु केन सर्वपदसंबद्वेनापि चतुःषष्टिभङ्गा भवन्ति, कर्कशमृदुकयोमिलित्वा सार समझ लेना चाहिये, इसी प्रकार से गुरुपद को बहुवचन में और लघुपद को एकवचन में रख करके भी १६ भंग होते हैं-जैसे-'सर्वः मृदुकः, देशा: गुरुमा, देशो लघुका, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धः, देशो रूक्षः १' यह इसका पहिला भंग है बाकी के १५ भंग स्वयं पूर्वोत रीति के अनुसार बना लेना चाहिये इसी प्रकार से गुरु
और लघुपदों को बहुवचन में रखकरके भी १६ भंग बनते हैं-जैसे'सर्वो मृतुकः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः' यह प्रथम भंग है इसके अनुसार वह सर्वाश में मृदु, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उडण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता हैं बाकी के इस सम्बन्ध में १५ भंग पूर्वोक्त क्रमानुसार जानना चाहिये इस प्रकार सर्वपद से संबद्ध मृदुपद के साथ गुरु आदि ६ पदों को रखकरके और उनमें एकत्व और अनेकत्व करके ये ६४ ભંગ છે. ૧ બાકીના ૧૫ પંદર ભંગે પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે સમજી લેવા. આજ રીતે ગુરૂપદને બહુવચનથી ગેજીને અને લઘુ પદને એકવચનથી કહીને ५६ १६ सेमी थाय छे. ते मा प्रभारी छ.-'सर्व: मदुकः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः११ पाताना સોંશથી મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં ૯ઘુ એકદેશમાં શીત એક. દેશમાં ઉણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ તેને પહેલે ભંગ છે. બાકીના ૧૫ પંદર ભંગે પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે બનાવી લેવા. એજ રીતે ગુરૂ અને લઘુ પદોને બહુવચનમાં જીને પણ ૧૦ सा मी थाय छे. रेभ :-'सळ मृदुकः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतः देश ष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१' अथवा ते पाताना सर्वा शथा મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ પહેલે ભંગ છે. આ ભંગને સંબંધ ધરાવતા બાકીના ૧૫ પંદર ભંગ પૂર્વોક્ત કમથી સમજી લેવા. આ રીતે સર્વ પદની સાથે સંબંધવાળા મૃદુ પદની સાથે ગુરૂ વિગેરે છ પદેને રાખીને અને તેમાં એકપણું અને અનેક પણાની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #918
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे १२८ अष्टाविंशत्यधिक भङ्गशतं भवति । 'सच्चे गरुए देसे कक्खडे देसे मउए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे, एवं गहरण वि समं चउमट्टि भंगा' सों गुरुको देशः कर्क शो देशो मृदुको देशः शीतो देश उगो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं गुरुकेणापि समं चतुःषष्टिभङ्गा कर्तव्याः। 'सव्ये लहुए देसे कक्खडे देसे मउए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे, एवं भंग बनते हैं कर्कश की प्रधानतावाले ६४ अंग और ऋतु की प्रधानता वाले ६४ भंग मिल कर १२८ भंग होते हैं इसी प्रकार से गुरुपद को प्रधान करके और उसके साथ कर्कश आदि ६ पदों को एकवचन और बहुवचन में रखकरके ६४ भंग बनते हैं-इनमें का प्रथम भंग इस प्रकार से हैं-'सरे गरुए, देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे १' सर्वाश में वह गुरु, एकदेश में कर्कश, एक देशमें मृदु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, इसी प्रकार से 'सव्वे लहुए, देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्रे, देसे लक्खे' इस प्रकार के लघु प्रधानक कथन में भी ६४ भंग होते हैं उन भंगो में से-वह सर्वाश में लघु, एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृव, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध एवं एकदेश
જના કરીને આ મૃદુ સ્પર્શની પ્રધાનતાવાળા ૬૪ ચેસઠ ભંગ થાય છે. કર્કશ સ્પર્શની પ્રધાનતાવાળા ૬૪ ભંગ તથા આ મૃદુ સ્પર્શની પ્રધાનતાવાળા ૬૪ ચોસઠ ભંગે મળીને કુલ ૧૨૮ એકસો અડાવીસ ભંગ થાય છે. આજ પદ્ધતિથી ગુરૂ પદને મુખ્ય રાખીને અને તેની સાથે કર્કશ વિગેરે છ પદેને એકવચન અને બહુવચનથી અને ૬૪ ચોસઠ ભંગ થાય છે, तना पडसा मा प्रभा छ, 'सव्वे गरुए देसे कक्खडे देसे मउए देसे सीए देसे उसणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' तपाताना सशिथी १३ એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણું એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. ૧ આજ રીતે લઘુ સ્પર્શને મુખ્ય બનાવીને તેની સાથે કર્કશ વિગેરે છ પદેને એકવચન અને બહુવચનથી જવાથી પણ ચોસઠ ૬૪ ભંગ થાય છે. તેનો પહેલે
मा प्रमाणे छ, 'सव्वे लहुए देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे१' पोताना साशथी सधु देशमा । એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #919
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० ७.५ सु०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ९०५
लहुए विसमं चउस िभंगा कायना' सर्वो लघुको देशः कर्कशो देशी मृदुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं लघुकेनापि समं चतुःषष्टि भङ्गा कर्त्तव्याः । 'सव्वे सीए देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे निद्धे देसे लक्खे' सर्वः शी देशः कर्कशो देशी मृहको देशी गुरुको देशी लघुको देशः frost देशो रूक्षः, एवं शीतेनापि समं चउस भंग कायश्वा' एवं कर्कशादिवत् शीतेनापि समं चतु पष्टिर्मङ्गाः कर्त्तव्याः | 'सब्वे उणे देसे कक्खडे देसे उर देसे गरुर देसे बहुए देसे निद्धे देसे लक्खे' सर्व उष्णो
में रूक्ष स्पर्शत्राला हो सकता है १' ऐसा यह प्रथन भंग है 'सवे सीए, देसे कवडे, देसे भए, देसे गरुए, देसे लहुए, देसे निद्रे, देसे लक्खे' इस प्रकार के सर्वशीत प्रधानक कथन में भी ६४ भंग होते हैं, उन भंगों में से 'सर्वांश में वह शीत, एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष हो सकता है' ऐसा यह प्रथम भंग है बाकी के भंग अपने आप बना लेना चाहिये 'सव्वे उसिणे, देसे कक्खडे, देखे मउए, देसे गरुए, देसे हुए, देसे निद्रे, देसे लक्खे' इस प्रकार के सर्व उष्ण प्रधानक कथन में भी ६४ भंग कर लेना चाहिये उन भंगों
એકદેશમાં રૂક્ષ પશવાળા હાય છે, આ રીતના લઘુ પદ પ્રધાનતાવાળા પણ ६४ थे।सह लगे। थाय छे तेना पडेसो लौंग या प्रमाणे छे 'सव्वे सीए देखे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए, देसे निद्धे देसे लुक्खे १ ते પેાતાના સર્વાશથી શીત એકદેશમાં કૅશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ, એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળે! હાય છે. આ પહેલેા ભંગ છે બાકીના પંદર ૧૫ ભંગા સ્વય સમજી લેવા, હવે उष्णु पहनी प्रधानतावाजा गोनो प्रहार अताववामां आवे छे. 'सव्वे उसि देसे कक्खडे देसे मए देसे गरुए देसे लहुए देखे निद्धे देखे लुक् खे १' ते પેાતાના સર્વાંશથી દુખ્યુ એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ પશ વાળે! હાય છે. આ ઉંષ્ણુ પદની પ્રધાનતાવાળા પહેલે ભંગ છે. માકીના ઉષ્ણુ પઢની પ્રધા નતાવાળા ૬૪ ચેાસઠ ભંગે! પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે સમજી લેવા. આજ પ્રમાણે સ્નિગ્ધ સ્પર્શને પ્રધાન મનાવીને પણ ૬૪ ચાસઠ ભંગા થાય છે. તેના પ્રથમ लौंग या प्रमाणे छे-'सव्वे निद्धे देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देखे उसणे १' ते पोताना सर्वांशथी स्निस्त्र देशमां ४
-
भ ११४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #920
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०६
भगवती सूत्रे
देशः कर्कशो देशी मृदुको देशी गुरुको देशी लघुको देशः स्निग्धो देशो रूक्ष', ' एवं उसणेण वि समं चउसद्वि भंगा कार्यव्या' एवमुष्णेनापि समं चतुःषष्टिर्भङ्गा कर्त्तव्याः | 'सन् निद्धे देसे कक्खडे देसे मउर देसे गरुए देसे लहुए देसे सीप देसे उसने सर्व स्निग्धो देशः वर्कहो देशो मृदुको देशी गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णः, 'एवं निद्वेण त्रिसमं चउस िभंगा कायन्त्रा' एवं स्निग्धेनापि समं चतुःषष्टिङ्गाः कर्त्तव्याः । 'सन्वे लक्खे देसे कक्वडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे' सर्वो रूक्षो देशः कर्कशो देशो मृदुको देशी गुरुको देशी लघुको देशः शीतो देश उष्णः, 'एवं लक्खेण विसमं चउसद्वि भंगा कायव्या' एवं रूक्षेणापि समं चतुःषष्टिर्भङ्गाः कर्त्तव्याः, 'जाव सव्वे लुक्खे देला कक्खडा देसा मउगा देसा गुरुया देसा में से वह 'सर्वाश में उष्ण, एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १' ऐसा यह भंग प्रथम भंग है इसी प्रकार से ६४ भंग सर्वस्निग्ध प्रधानक कथन में भी कर लेना चाहिये यही बात 'सवे निद्धे, देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देसे लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकाशित की गई है, सर्व स्निग्ध प्रधानक कथन में यह प्रथम भंग है 'सब्बे लक्खे, देसे कक्खडे देसे मए, देसे गरुए, देसे लहुए, देसे सीए, देसे उसणे' इस प्रकार के कथन में भी ६४ भंग होते हैं, उन भंगों में से यह 'सर्वांश में वह रूक्ष, एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, और एकदेश में उष्ण हो सकता है' प्रथम भंग है, अवशिष्ट भंग अपने आप 'जाब सव्वे लुक्खे, देसा
દેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરુ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અને એકદેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શ વાળા હોય છે. સ્નિગ્ધપદ્મની પ્રધાનતાવાળા આ પહેલું ભગ છે. તેના પણ ૬૪ ભ'ગા પૂર્વીક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે મનાવી લેવા. આજ રીતે રૂક્ષ પદ્મની પ્રધાનતામાં પણ ૬૪ ચૈાસઢ ભગા થાય છે. તેના પહેલે ભંગ આ प्रभाले छे.-' सब्वे लुक्खे देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देखे लहुए देसे सीए देखे उम्रिणे' ते पोताना सर्वांशथी ३क्ष देशमांश मेऽद्देशभां મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અને એકદેશમાં ઉષ્ણ સ્પર્શવાળા હૈાય છે. આ રૂક્ષ સ્પર્શની પ્રધાનતાવાળા પહેંલેા ભંગ છે. ખાકીના ભ`ગા સ્વચ છેલ્લા ભંગ સુધી સમજી લેવા, તેનેા છેલ્લા ભગ આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #921
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि०९०७ लहुया देसा सीया देसा उसिणा' यावत्सों रूक्षो देशाः कर्कशाः देशाः मृदुकाः देशाः गुरुकाः देशाः लघु काः देशाः शीताः देशा उष्णाः, इह यावत्पदात् आद्य चतुष्कत्रयाणाम् अन्तिमचतुष्काघत्रयाणां भङ्गानां संग्रहः करणीयः । रूक्षादिकं सर्वे निवेश्य शीतोष्णयोरेकत्वानेकत्वाभ्यां प्रथमचतुष्कः लघुके बहुत्वं निवेश्य द्वितीयचतुष्को गुरुके बहुत्वं निवेश्य तृतीय चतुष्को गुरुलघुके उभयस्मिन् बहुत्वं निवेश्य चतुश्चतुष्कस्तदेवं षोडशा भङ्गाः, एवं मृदु के बहुत्वं निवेश्य द्वितीयकक्खडा, देसा मउथा, देसा गरुया, देसा लहुया, देमा सीया, देसा उसिणा' इस प्रकार से अन्तिम भंग तक शहना चाहिये यावत् वह सर्वाश में रूक्ष, अनेक देशों में कर्कश, अनेक देशों में ऋतु, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, और अनेक देशों मे उष्ण स्पर्शयाला हो सकता है यहां यावत्पद से आदि के चतुष्क के दो आदि तीन भंगों का और अन्तिम चतुष्क के आदि के तीन भङ्गों का संग्रह किया गया है रुक्षादिक सर्व का निवेश करके
और शीत एवं उष्ण में एकता और अनेकता करके यहाँ प्रथम चतुष्क होता है लघुपद में बहुवचन करके द्वितीय चतुष्क होता है गुरुपद में बहुवचन का निवेश करके तृतीघ चतुष्क होता है-तथा-गुरु लघु इन दोनों पदों में बहुवचन करके चतुर्थ चतुष्क होता है इस प्रकार से एक एक के ४-४ भंग होने से १६ भंग हो जाते हैं इसी प्रकार से मृदुपद में प्रभारी छ.-'जाव सव्वे लुक्खे देसा कक्खडा देसा मउया देखा गरुया देखा लहुया देसा सीया देसा उसिणा१' यात ते सर्वाशी ३६ भने शाम કર્કશ અનેક દેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લધુ અનેક દેશમાં શીત અને અનેક દેશમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા હોય છે. આ છેલલા ભંગ સુધીના અંગે સમજી લેવા અહિંય યાવત્ પદથી પહેલા ચતુષ્કના બે વિગેરે ત્રણ અંગે અને કેટલા ચતુષ્કના પહેલા ત્રણ અંગોને સંગ્રહ થયે છે. રક્ષાદિમાં સર્વ પદને જીને તથા શીત અને ઉષ્ણ પદમાં એકપણ અને અનકપણાથી પહેલે ચતુષ્ક થાય છે. ૧ તથા લઘુ પદમાં બહુવચનને પ્રયોગ કરવાથી બીજી ચતુર્ભાગી થાય છે ૨ ગુરૂપદમાં બહુવચનની ભેજના કરવાથી ત્રીજી ચતુર્ભાગી થાય છે. ૩ તથા ગુરુ લઘુ આ બનેમાં બહુવચનનો પ્રયોગ કરવાથી ચેથી ચતુગી થાય છે. કે આ રીતે પ્રત્યેકના ૪-૪ ચાર ચા ભંગ થવાથી ૧૬ સેળ ભંગ થઈ જાય છે. એ જ રીતે મૃદુ પદમાં બહુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #922
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०८
भगवतीसूत्रे षोडश भङ्गाः, एवं कर्कशे बहुत्वं निवेश्य तृतीत षोडश भङ्गाः, सर्वत्र बहुत्वं निवेश्य चतुर्थ पोडश भङ्गाः, सर्वसंकलन या रूक्ष मुख्य वायां चतुःषष्टिभङ्गाः पर्यवस्यन्तीति । 'एवं सत्तफासे पंचारमुत्तरा भंगपया भवंति' एवम् उपर्युक्तदर्शित प्रकारेण सप्तस्पर्श द्वादशोत्तरपञ्चशत मङ्गा भवन्ति, कर्कशाख्यं पदमाद्यपदं स्कन्धव्यापकत्वा द्विपक्षरहितं शेषाणि गुर्वादीनि षट् स्कन्धदेशाश्रितत्वात् सविपक्षाणीत्येवं सप्तस्पर्शाः तेषां च गुर्वादीनामेकत्वानेकत्वाभ्यां चतुःषष्टि. बहुवचन करके द्वितीय १६ भंग होते हैं, कर्कशपद में बहुवचन करके तृतीय १६ भंग होते हैं और सर्वत्र बहुवचन करके चौथे १६ भंग होते हैं इस प्रकार से रूक्ष की मुख्यता वाले इस कथन में ये ६४ भंग हो जाते हैं। 'एवं सत्तफासे पंच वारसुत्तरा भंगसघा भवंति' इस प्रकार सातस्पर्श में ५१२ भंग होते हैं तात्पर्य इस कथन का इस प्रकार से है-सबसे प्रथम पद सान स्पों में कर्कशपर्श पद है और यह पद स्कन्ध में व्यापक होने से विपक्ष से रहित है तथा शेष जो गुरु आदि षट्पद है वे स्कन्ध देशाश्रित हैं, इसलिये वे विपक्षसहित हैं । कर्कशपद विपक्षरहित है इसका सारांश ऐसा है कि वह अपने पूर्ण स्कन्ध में व्यापक रहता है-इसलिये वहां हु स्पर्श जो कर्कश का विपक्ष है नहीं रहता है परन्तु जो गुरु आदि षट्पद हैं वे पूर्ण स्कन्ध में नहीं रहते हैं किन्तु उसके एक अनेक देशों में रहते हैं इसलिये अपने अपने
વચનને પ્રયોગ કરવાથી તેના પણ ૧૬ ભંગ થાય છે. ૨ કર્કશ સ્પર્શમાં બહુવચનની ભેજના કરવાથી ૧૬ સેળ ભેગે થાય છે. તેમજ બધા જ પદમાં બહુવચનની યોજના કરવાથી ચોથા ૧૬ સેળ ભંગો થાય છે. આ રીતે રૂક્ષ સ્પર્શની પ્રધાનતાવાળા આ કથનમાં ૬૪ ચેસઠ ભંગ થાય છે. તે યુક્તિ१४ सभ लेत. 'एवं सत्तफासे पंच बारसुत्तरा भंगसया भवंति' मारीत સાત સ્પર્શમાં ૫૧૨ પાંચસે બાર અંગે થાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-સૌથી પહેલાંના સાત પદોમાં કર્કશ સ્પર્શ પદ પહેલું છે. અને આ પદ સ્કંધમાં વ્યાપક હોવાથી પ્રતિપક્ષ વગરનું છે. અને બાકીના જે ગુરૂ વિગેરે છ પદે છે. તે સ્કંધના દેશાશ્રિત છે તેથી તે વિપક્ષવાળા છે. કર્કશ પદ વિપક્ષ વગરનું છે. તેમ કહેવાને હેતુ એ છે કે–તે પિતાને પૂર્ણ સ્કંધમાં વ્યાપક રહે છે તેથી કર્કશ પ્રતિપણિ જે મૃદુ સ્પર્શ છે તે રહી શકતે નથી. પરંતુ જે ગુરૂ વિગેરે છ પદે છે, તેઓ પૂર્ણ કંધમાં રહેતા નથી પણ તેના એક અથવા અનેક દેશમાં રહે છે. તેથી પોતપોતાના વિપક્ષથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #923
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ. ५०१ अनन्तप्र देशि के सप्ताष्ट्रस्पर्शगतभङ्गनि० ९०९ भङ्गा भवन्ति, ते भङ्गाचतुःषष्टिः सर्वशब्दविशेषितेनादिन्यस्तेन कर्कशपदेन लभ्यन्ते, एवं मृदुपदेनापि चतुःषष्टिरित्येवमष्टाविंशत्यधिकं शतं भवति । एवं विपक्ष से वे युक्त हैं जैसे गुरु का विपक्ष लघु, लघु का विपक्ष गुरु शीत का विपक्ष उष्ण, उष्ण का विपक्ष शीत, रूक्ष का विपक्ष स्निग्ध और स्निग्ध का विपक्ष रूक्ष है ये सब इसी कारण से उसके कहीं एकदेश में और कहीं अनेक देशों में भंग कथन में रहते हुए प्रकट किये गये हैं मृदु स्पर्श के ग्रहण के अभाव से इस प्रकार से ये सात स्पर्श हैं इनमें जो गुरु आदि पद हैं उनमें एकता और अनेकता प्रकट करके ६४ भंग सर्वांश में कर्कश स्पर्श को मुख्यता में बने हैं। इसी प्रकार से मृदु स्पर्श की मुख्यता लेकरके और गुर्वादिक ६ पदों को उसके साथ जोड करके तथा उन गुर्वादिक पदों में कहीं एकता और कहीं अनेकता विवक्षित करके ६४ भंग बन जाते हैं। इसी प्रकार से गुरु स्पर्श की मुख्यता करके और गुर्वादिक षट्पदों को उसके साथ जोडकरके एवं उनमें एकता और अनेकता की विवक्षा करके ६४ भंग बन जाते हैं इसी प्रकार से लघुस्पर्श की मुख्यता करके और गुर्वादिक षटू पदों को उसके साथ जोडकरके एवं उनमें एक और अनेकत्व को विवक्षित करके ६४ भंग बन जाते हैं इसी प्रकार से क्रमशः शीत स्पर्श के साथ एवं તેઓ યુક્ત છે, જેમ ગુરૂના પ્રતિપક્ષિ લઘુ છે અને લઘુના વિપક્ષ ગુરૂ છે. શીતનેા વિપક્ષ ઉષ્ણુ, ઉષ્ણુના પ્રતિપક્ષ શીત, રૂક્ષના વિપક્ષ સ્નિગ્ધ અને સ્નિગ્ધના વિપક્ષ રૂટ્સ છે, એજ કારણથી તે બધા કેાઈવાર તેના એકદેશમાં અને કાઇવાર અનેક દેશેામાં ભગ કથનમાં રહેલા મતાવવામાં આવ્યા છે. મૃદુ સ્પર્ધાના ગ્રહણુના અભાવમાં આ રીતે સાત સ્પર્શી થાય છે તેમાં જે ગુરૂ વિગેરે પદોમાં એકપણુ, અને અનેકપણુ ખતાવીને સવશમાં કર્કશ સ્પ શની મુખ્યતાવાળા ૬૪ ચાસઠ ભગા થાય છે. એજ રીતે મૃદુ સ્પની મુખ્યતાવાળા અને ગુરૂ વિગેરે ૬ છ પાને તેની સાથે જોડવાથી અને તે ગુરૂ વિગેરે પદોમાં કાઇવાર એકપણુ અને કોઇવાર અનેકપણાથી ચેાવાથી ૬૪ ચાસડ ભુંગા બને છે. એજ પ્રમાણે ગુરૂ ની મુખ્યતા કરીને અને ગુરૂ વિગેરે છ પદને તેની સાથે જોડીને અને તેમાં એકવચન અને બહુવચનની ચેાજના કરવાથી ૬૪ ચેસઠ લગા થઇ જાય છે તેજ રીતે લઘુ સ્પર્શીને મુખ્ય બનાવીને તથા ગુરૂ વગેરે છ પદે ને તેની સાથે ચાજવા અને તે ગુરૂ વિ. સ્પોંમાં એકવચન અને બહુવચનની ચૈાજના કરવાથી ૬૪ ચાસઢ ભંગા અની જાય છે. આ રીતે ક્રમથી શીત સ્પર્શની સાથે તથા ઉષ્ણુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #924
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१०
भगवतीसूत्रे गुरु घुभ्यां शेपैः पइभिः सह अष्टाविंशत्यधिक शतम् । एवमेव शीतोष्णाभ्यामपि अष्टाविंशत्यधिकं शतम् एवं स्निग्धरूक्षाभ्यामपि अष्टाविंशत्यधिकं शतं भाति, तदेवम् अष्टाविंशत्युत्तरं शतस्य चतुःसंख्यया गुणने ५१२ द्वादशाधिकानि पञ्चशतानि मङ्गानां भवन्तीति । ___'जइ अनुफासे' यदि अष्टस्पर्शस्तदा वक्ष्यमाणप्रकारेण भङ्गा भवन्ति, तथाहि-'देसे ककवडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लक्खे' देशः कशी देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देश: शीतो देश उप्णो देशः स्निग्यो देशो रूक्षो भवति १, देशः वर्कशो देशो मृदुको उष्ण स्पर्श के साथ शेष पदों को युक्त करके और उनमें एकत्व और अनेकत्व की विवक्षा करके १२८ भंग बन जाते हैं, तथा इसी प्रकार से स्निग्ध और रूक्ष स्पर्श की मुख्यता करके और उनके साथ शेष पदों का योग करके एवं उनमें एकत्व और अनेकत्व विवक्षित करके १२८ भंग बन जाते हैं, इन सब को जोडकर ५१२ भंग हो जाना है। ___'जह अट्ठफासे' यदि वह बादरपरिणत अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध आठ स्पों वाला होता है, तब इस प्रकार से उसमें भङ्ग होते हैं जैसे 'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देसे लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे' उसका एकदेश कर्कश, एकदेश मृदु, एकदेश गुरु, एकदेश लघु. एकदेश शीत, एकदेश उष्ण, एकदेश स्निग्ध और एकदेश रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १ द्वितीय भंग इस प्रकार से हैએની સાથે બાકીના પદેને છને ૧૨૮ એક અઠયાવીસ ભંગ બની જાય છે. તથા એજ પ્રકારથી સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્શની મુખ્યતાથી અને બાકીના પદે તેની સાથે જવાથી અને તેમાં એકપણા અને અનેકપણાની યોજના કરવાથી ૧૨૮ એક અઠયાવીસ ભાગે બની જાય છે. આ બધા ભંગો કુલ મળીને ૫૧૨ પાંચસે બાર થઈ જાય છે.
___ 'जइ अदफासे न त माह२ परिणत मन्नत प्रशवाणे २४ मार સ્પશેવાળે હેય તે તે આ પ્રમાણેના આઠ સ્પર્શેવાળે હેઈ શકે છે તેના
मन। प्रा२ मा प्रमाणे छ. नेम-'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देसे लहुए, देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' ते ताना . દેશમાં કર્કશ, એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત, એકદેશમાં ઉoણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ पडे ॥ 2.1 ॥ ते 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशो गुरुकः देशो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #925
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्त प्रदेशिक सप्ताष्टस्पर्शगतभनि०९११ देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघु को देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूम इति प्रथमचतुष्कतृतीयो भङ्गः ३. देशः कर्कशो देशो मृटुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा इति चतुर्थः ४, एवं प्रथमचतुः । 'देसे का वडे देसे मउए देसे गरुर दे से लहुए देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देशो गुरुकः, देशो लघुक', देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रक्षाः २' इसके अनुसार वह एक देश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु एक देश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, 'देश: कर्कशः, देशः सुदुरः, देशो गुरुको देशो लघुको, देशः शीतः, देश उमः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' यह तृतीय भंग है । इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशो में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष हो सकता है ३ यह प्रथम चतुष्क का तृतीय भंग है 'देशः कर्कशा, देशो मृतुका, देशो गुरुकः, देशो लघुको, देशः शीतो, देश उष्णो, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एक देश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीन, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष पर्शवाला हो सकता है इस प्रकार से यह प्रथम चतुष्क है, द्वितीय चतुष्क इस प्रकार लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रक्षाः२' पोताना देशमा કર્કશ એક દેશમાં મૃદુ એક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય छ. भाभास म छ. २ मा त 'देशः कर्कशः देशो मदुकः देशो गुरुको, देशो लघुको, देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' पोताना शमां કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ भयत ‘देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देश': रूझाः४' पोताना देशमा ४४२ मेशिमा મૃદુ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સંપર્શવાળ હોય છે કે આ રીતે આ પહેલી ચતુર્ભગી છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #926
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१२
भगवतीसत्रे
1
देसे सीए देसा उसिना देसे निद्धे देसे लक्खे' देशः कर्कशो देशी मृदुको देशो गुरुको देशी लघुको देशः शीतो देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति द्वितीयचतुष्कस्य प्रथमो भट्टः १ देशः कर्कशो देशो मृदुको देशी गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशाः रूक्षा इति द्वितीयचतुकस्य द्वितीयो भङ्गः २, देशः कर्कशो देशी मृदुको देशी गुरुको देशी लघुको देशः शीतो देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति द्वितीयचतुष्कस्य तृतीयो मङ्गः से है- 'देसे कनखडे, देसे मउए, देसे गरुए, देसे लहुए, देखे सीए, देना उसिणा, देसे निद्धे, देसे लक्खे १' यह द्वितीय चतुष्क का प्रथम भङ्ग है - इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृड्डू, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, sent द्वितीय भङ्ग इस प्रकार से है- 'देश: कर्कशः, देशः मृदुकः, देशी गुरुकः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है- 'देश: कर्कशः, देशः मृदुकः, देशी गुरुकः, देशो लघुकः, देशः शीतः देशा उष्गाः, देशाः स्निग्धा, देशो रुक्षः ३' इसके अनुसार वह एकदेश में वर्कश, देश में
हवे भी अतुल भी मत वामां आवे छे. ते भाभा छे. 'देसे कक्खडे, देसे मउ, देखे गरुए, देसे लहुए देसे सीए ऐसा उक्षिणा, देसे निद्धे देखे लक्खे१' ते पोताना शमां ४ मेऽद्देशमां भृदु खेऽद्देशभां गु३ એક દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પવાળા હાય છે. આ ખીજી ચતુ`ગીના પહેલા अंग छे. अथवा ते ' 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' पोताना देशमां ४४ श એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ પશવાળા હોય છે. આ मील अतुल जीना जीने लग छे. २ अथवा ते ' देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशी गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रुक्षः ३' પાતાના એકદેશમાં કફશ એકદેશમાં મૃદું એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #927
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गमि० ९१३ ३, देशः कर्कशः देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशाः रक्षा इति द्वितीयचतुष्कस्य चतुर्थों मङ्गः ४ । 'देसे कक्वडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसा सीया देसे उसिणे देसे निद्धे देसे रुक्खे' देशः कर्कशो देशो मृदुको देशी गुरुको देशो लयुको देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति तृतीपचतु कस्य प्रथमो भङ्गः १, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघु को देशाः शीता देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः मृदु, देश में गुरु, देश में लघु, देश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्श स्पर्शवाला हो सकता है इसका चतुर्थ भाग इस प्रकार से है-देशः कर्कश:. देशः मृदुका, देशो गुरुका, देशो लघुकः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शील, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है 'देसे कनखडे, देसे मउए, देसे गरुए, देसे लहुए, देसा सीया, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे सक्खे' यह तृतीय चतुष्क का प्रथम भंग है, इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है, इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशो मृदुकः,
એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે, આ બીજી ચતુભ“ગીને ત્રીજો ભંગ છે. ૩. 4441 ते 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पोताना देशमा ४४ मेहेशमा भृक्ष એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ બીજી ચતુર્ભગીને ચોથો ભંગ છે. હવે ત્રીજી ચતુર્ભાગીને ભગો બતાવવામાં भाव छ.-'देसे कक्खडे, देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देखा सीया, देसे उसिणे देसे निद्धे देसे रुक्खे' त पाताना शमा ४४ शमां भृह એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉણ એકદેશમાં સિનગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ત્રીજી ચતુ. जीना पसी छ. १ ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः भ० ११५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #928
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे रुक्षा इति तृतीय चतुष्कस्य द्वितीयो भङ्गः २, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति तृतीय वतुष्कस्य तृतीयो भङ्गः ३ । देश : कर्कशो देशो मृदुको देशो शुरुको देशो लघु को देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धा देशाः रूसा इति तृतीयदेशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः' इसके अनुसार वह एकदेश में कहा, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशः ऋदुकः, देशः गुरुकः, देशो लघु, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा, देशो मृदुका, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रुक्षाः ४' एकदेश में वह कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष सार्शवाला हो सकता है ४ चतुर्थ
देशो लघुकः देशाः शीताः देश उग: देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' पोताना ये દેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શ पाणे डाय छे. मा श्री यतुम भीनी भीने छ. २ म त 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' पाताना देशमा ४४ शमां भृद्ध देशमा ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉચ્ચ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ વાળ હોય છે. આ ત્રીજી ચતુર્ભાગીને जीने म छ. 3 4 ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पोताना . દેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળે હેય છે. આ ત્રીજી ચતુર્ભગીને ચે ભંગ છે. હવે ચેકથી ચતુભ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #929
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतमङ्गनि०९१५
-
चतुष्कस्य चतुर्थों भङ्गस्तदेवं तृतीयचतुष्कः । 'देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुर देसे लहुए देसा सीया देमा उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे४' देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्मा देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति चतुर्थचतुष्कस्य प्रथमो भङ्गः १, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीता देशा उष्माः देशः स्निग्धो देशाः रूक्षा इति चतुर्थचतुष्कस्य द्वितीयो भाः, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्माः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति चतुर्थचतुष्कस्य चतुष्क इस प्रकार से है-'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देसे लहुए, देसा सीया, देसा उसिणा, देसे निद्धे, देसे लुक्खे १' यह इसका प्रथम भंग है इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १ इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है- देशः कर्कशः, देशो मृदुका, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देशा उष्णा, देशः स्निग्धा, देशाः रूक्षाः २' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, इसका तृतीय भङ्ग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देशो गुरुकः, देशो लघुका, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, जीना मतावामा भावे छे.-' देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसा सीया, देना उधिणा, देसे निद्धे देसे लुक्खे१' ५५ ते पोताना એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉચ્ચ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે होय छे. ॥ यथा यमजाना पडे। म छ. १ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशो मदुकः देशो गुरुकः देशो लघुरुः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः२' पोताना देशमा ४० देशमा मृदु देशमा २३ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સિનગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ચેથી ચતુર્ભગીનો બીજો माछ. २ ॥ ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुको देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूमः३' पाताना देशमा ४श
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #930
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे तृतीयो भङ्गः । देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः इति चतुर्थ चतुष्कस्य चतुर्थों भङ्गः ४,४,। 'एए चत्तारि चउका सोलस भंगा' एते चत्वारचतुष्काः षोडशभङ्गाः । 'देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुर देसा लहुया देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण' अनेक देशों में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३ इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशः मृदुकः, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशाः शीता, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एक देश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, 'एए चत्तारि च उक्का.सोलस भङ्गा' इस प्रकार से इन चारों चतुष्कों के ये सोलह भंग है। ___'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देसा लहुया, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे' यह भङ्ग लघुपद को बहुवचन में रखने से हुआ है, यहां पर भी चार भंग होते हैं-यह उनमें से पहिला भंग है, इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एक
એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હેય छ. ॥ याथी यतुम गाना श्री . 3 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीतः देशा उगाः देशाः स्निग्धाः देशाः રાજ' અથવા તે પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ
એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ પશવાળે હેય છે આ ચોથી ચતુગીને
था। म छ. ४ ‘एव चत्तारि चउक्का सोलस भंगा' मा रीते मा यारे ચતુર્ભગીના કુલ સોળ ભંગ થાય છે.
હવે લઘુ પદને બહુવચનમાં છને જે ભંગ થાય છે. તેના પ્રકારે. मतामा भाव छ.-'देसे कक्खडे देसे मउर देसे गमए देखा लहुया देसे सीए देसे उनिणे देसे निद्धे, देसे लुक्खे' त ताना देशमा ४४२ मे. દેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #931
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ९१७ उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति लघु बहुत्वघटित प्रथमचतुष्के प्रथमो भङ्गा १, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षा इति बहुत्वविशिष्ट लघुघटित प्रथमचतुष्कस्य द्वितीयो भङ्गा२, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश उध्यो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति बहुत्वविशिष्टलघुघटित प्रथमचतुष्कस्य तृतीयो देश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, 'देशः कर्कशः, देशो मृहुकः, देशो गुरुकः, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' ऐसा यह द्वितीय भंग हैइसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, 'देशः कर्कशः, देशः मृदुकः, देशो गुरुकः, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देशः उकयो, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्ष: ३' ऐसा यह तृतीय भंग है-इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध,
और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता हैं ३, 'देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देशो गुरुकः, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः' ऐसा यह चतुर्थभंग है-इसके अनुसार वह एक ઉણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. આ પહેલે न छे. १ मा त 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशा लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' पोताना शमा કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં ઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણ એકદેશમાં સિનગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂ સ્પર્શવાળો होय. मा भी छ. २ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशो गुरुकः देशा लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સિનગ્ધ અને દેશમાં રક્ષ
शवाय हाय छे, श्री. छे -3 अथवा ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशा लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः
૪” એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઇ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #932
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१८
भगवतीसूत्रे मङ्गः ३, देशः कर्कशो देशो मृ को देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा इति चतुर्थों भङ्गः ४ । देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूशः १, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देशा उष्णा देशः स्निग्यो देशाः रूक्षा:२, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उत, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ इस प्रकार के ये ४ भंग बहुत्व विशिष्ट लघुपदघटित प्रथम चतुष्क के हैं, बहुत्व विशिष्ट लघुपद्घटित द्वितीय चतुष्क के चार भंग इस प्रकार से हैं-'देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देशो गुरुकः, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः १' एकदेश में वह कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्श वाला हो सकता है १, द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशो मृदुका, देशो गुरुका, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः२' इसके अनुसार वह एकदेश में ककेश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष हो सकता है २ तृतीय भंग इस
એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં ફક્ષ પર્શવાળે હોય છે. આ ચે.થો ભંગ છે. ૪ આ ચાર ભંગો લઘુપદને બહુવચનથી અને પહેલી ચતુર્ભગીને બતાવવામાં આવ્યા છે.
હવે બહુવચન વાળા લઘુપદના બીજી ચતુર્ભગીના ચાર ભંગી બતાવવામાં भाव छ.-'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशा लघुकाः देशः शीतः देशा उगाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१' नाना सहेशमा श એકદેશમાં મૃદુ એદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણ એકદેશમાં સિનગ્ધ અને એક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે होय छे. मा ५७। म छे. १ मया ते 'देशः ककेशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देश: लघुकाः देश: शीतः देशा उष्णा देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઇ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં ३० १५शवाणे डाय छे. भा भी छे. २ अथवा ते 'देशः कर्कशः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #933
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.२० उ.५ सू०९ अनन्त प्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ९१९ देशाः लघुकाः देशः शीतो देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३, देशः कर्कशो देशो मदको देशो गुरुको देशा लघुकाः देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४, देशः कर्कशो देशो मुटुको देशो गुरुको देशा लकाः देशाः शीला देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमः १, देशः कर्कशो प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देशो गुरुकः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' एकदेश में वह कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एक देश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, चतुर्थ भंग इस प्रकार से है'देशः कर्कशः, देशः मृदुकः, देशो गुरुको, देशा लघुकाः, देशः शीत:, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इसके अनुसार वह एक देश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, बहुत्वविशिष्ट लघुपद घटित तृतीय चतुष्क के ४ भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा, देशो मृदुको, देशो गुरुको, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः १' यह इसका पहिला भंग है, इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशा लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' पताना शमा ४४श मेहेशमा भृढ शर्मा ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હોય છે. આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩
424 ते 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पोताना देशमा ४४ मे. દેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. या यो। म छे. ४
હવે બહુવચનવાળા લઘુપદની જનાવાળા ત્રીજી ચતુર્ભગીના ભાગે मतामा आवे छे.-'देशः कर्कशः देशो मृदुको देशो गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१' ते पाताना देशमा કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશેમાં લઘુ અનેક દેશોમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #934
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे देशी मृदुको देशी गुरुको देशाः लघुका देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३ । देशः कर्कशो देशी मृदुको देशी गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । देशः कर्कशो देशो मृदुको देशी गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः
लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, और एकदेश में रुक्षदर्श वाला हो सकता है १, इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है- 'देश: कर्कशः, देश मृदुकः, देशो गुरु, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देश: स्निग्धो, देशाः रूक्षाः २' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एक देश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है - 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः, देशो गुरुकः, देशाः लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' एकदेश में वह कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्षस्पर्श वाला हो सकता है ३ इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है'देशः कर्कशः, देशो मृदुक, देशी गुरुकः, देशाः लघुकाः, देशाः शीता। देश उष्गः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षा:' इसके अनुसार वह एक देश
1
શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પવાળા होय छे. या रीते मा पडे। लौंग छे. १ अथवा ते ' देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुको: देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २' येताना शमांश उद्देशमां भृहु मेऽद्देशमां गु३ अने દેશેામાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અનેક देशोभां इक्ष स्पर्शवाणी होय छे. या जीले लौंग छे. २ अथवा ते ' देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशाः शीताः देश उच्गः, देशः : स्निग्ध : देशो रूक्षः ३' ते पोताना शमां ने देशभां भृटु उद्देशमां गु३ अने દેશમાં લઘુ અનેક દેશેમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને
उद्देशमां ३क्ष स्पर्शवाणी होय छे. आ त्रीले लौंग छे उ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः, देशा लघुकाः, देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४' ते पोताना उद्देशमां अश उद्देशमां भृटु श्रेडेशभां
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #935
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभनि० ९२१ देशा उष्णा देशः स्निग्धो देशो रूक्षः१, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला होता है ४' बहुत्व विशिष्ट लघुपदघटत चतुर्थ चतुष्क के ४ भंग इस प्रकार से हैं - देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देशो गुरुकः, देशा लघु काः, देशाः शी, देशा उप्णाः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः १' एकदेश में वह कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और एक देश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १ यह इसका प्रथम भंग है इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः देशो मृदुकः, देशो गुरुको, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' एकदेश में वह कर्कश, एकदेश में मृदु, एक देश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है २, इसका तृतीय भा इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देशो गुरुको, देशा लघुका, देशाः शीनाः, देशा उष्णाः, देशाः ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પેશવાળો હોય છે. આ ચોથો ભંગ છે. ૪
હવે બહુવચનવાળા લઘુપદથી ચોથી ચતુર્ભગીના ચાર ભાંગાઓ બતાqawi भाव छ.-'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशाः लघुकाः देशः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१ ते पाताना देशमा ४४ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણુ એકદેશમાં સિનગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય छ. १ मा प्रमाण मा ५७ म छ. १ मयत देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણું એક દેશમાં રિનગ્ધ અને અનેક દેશોમાં ३६ २५श पाणे डाय छे. 20 पीने म छ. २ ४५ ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः
भ० ११६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #936
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२२
भगवतीस्त्रे स्निग्धाः देशो रूक्ष इति तृतीया ३ । देशः कर्कशो देशो मृदुको देशो गुरुको देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः लक्षाः ४ । 'एवमेए गरुरणं एगत्तएणं लहुएणं पुहुत्तएणं सोलस भंगा कापना एवमेते गुरुकेण एकत्वेन लघुकेन पृथकत्वेन षोडश भङ्गाः कर्त्तव्याः, चतुर्णा कर्कशादिपदानां सविपर्ययाणामाश्रयणादष्टौ स्पर्शाः, एते च यादरवन्धस्य द्विधा विकल्पितस्यस्निग्धाः, देशो रूक्षः ३' इसके अनुसार वह एक देश में कर्कश, एक देश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ३, इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशः मृदुकः, देशो गुरुकः, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, एकदेश में मृदु, एकदेश में गुरु, अनेक देशों में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४, 'एवमेए गरुएणं एगत्तएणं लहुएणं पुहत्तएणं सोलस भंगा कायवा' इसी प्रकार से गुरुपद को एकवचन में और लघुपद को बहुवचन में रखकर सोलह भंग करना चाहिये, सविपर्यय कर्कशादि पदों के आश्रयण से-कर्कश १, इसका विपरीत मृदु २ गुरु ३ इसका विपरीत लघु ४, शीत ५ इसका विपरीत उष्ण ६, स्निग्ध ७ और इसका विपरीत रूक्ष ८ इस प्रकार के करने देशो रूक्षः३' पोताना शिम :
मृदु सेशमा ४३ भने દેશોમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હેય છે. આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ અથવા તે देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पोताना देशमा ४४°श मेहेशमा मुटु थे. દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ પશવાળ હોય છે. આ या। 1 छ. ४ 'एवमेए गएणं एगत्तरणं लहुरणं पुहुत्तएणं सोलस भंगा कायव्वा' मा प्रमाणे शु३५४ने से१यनमा भने धुपहने मवयनमा
જીને સેળ ભંગ બનાવી લેવા. ફેરફારવાળા કર્કશ વિગેરે પદેના આશયથી કર્કશ ૧ તેને વિપરીત મૃદુ ૨ ગુરૂ ૩ તેને વિપરીત લઘુ ૪ શીત ૫ તેને વપરીત ઉsણ ૬ સ્નિગ્ધ ૭ અને તેને વિપરીત રૂક્ષ ૮ આ રીતે યોજના કર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #937
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टमर्शगतभङ्गनि०९२३ एकत्रदेशे चत्वारो विरुद्धास्तु द्वितीयदेशे इति, एषु च स्पर्शेषु एकत्वानेकत्वाभ्यां भङ्गका भवन्ति, रूक्षपदेन एकव वनान्तेन बहुवचनान्तेन द्वौ, एतौ च स्निग्धै कवचनेन लब्धौ एतावेव स्निग्धबहुवचनं लभेते, एते चत्वारो भङ्गाः मूत्रे एव चतुष्केण दर्शिताः, तथा एतेष्वेव अष्टमु पदेषु उष्णपदेन बहुवचनान्तेन उक्त चतुर्भङ्गी से आठ स्पर्श होते हैं-द्विधा विकल्पित बादर स्कन्ध के एकदेश में चार और द्वितीय देश में दूसरे विरुद्ध चार स्पर्श रहते हैं इन स्पर्शों में एकत्व और अनेकत्व को लेकर भंग बनते हैं । रूक्षपद के एकवचनान्त से और बहुवचनान्त से दो भा बनते हैं, पहिला भंग और तीसरा भंग रूक्षपद के एकवचनान्त से बने हैं तथा-द्वितीय और तृतीय भंग रूक्षपद के बहुवचनान्त से बने हुए हैं इसी प्रकार से स्निग्ध के एकवचनान्त से प्रथम भंग और द्वितीय भंग बने हैं और स्निग्धपद के बहुवचनान्त से तृतीय भंग और चतुर्थ भंग बने हैं। यह बात 'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए देसे लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे' इस प्रकार के कथन में जो चार भंग बने हैं, उनके विषय में कही गई है, 'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देसे लहुए, देसे सीए, देसा उसिणा, देसे निद्धे, देसे लुक्खे' इस प्रकार के कथन में पूर्वोक्त कथन से यही भिन्नता है कि यहां उष्णपद को बहुवचनान्त किया गया है पूर्वोक्त कथन में उष्णपद एकવાથી આઠ સ્પર્શી થાય છે. બે પ્રકારના વિકલ્પવાળા બાદશ સ્કંધના એકદેશમાં ચાર અને બીજા દેશમાં બીજા અવિરૂદ્ધ ૪ ચાર પશે રહે છે. આ સ્પર્શોમાં એકપણા અને અનેક પણને લઈને ભાગે બને છે. રૂક્ષ પદના એકવચનના તથા બહુવચનના પ્રયોગથી બે ભંગ થાય છે. પહેલે અને ત્રીજો ભંગ રૂક્ષ પદના એકવચનના પ્રયોગથી બને છે, તેમજ બીજો અને ત્રીજો ભંગ ફેક્ષ પદના બહુવચનના પ્રયોગથી થાય છે. એ જ રીતે સ્નિગ્ધ પદના એકવચનના પ્રયોગથી પહેલે અને બીજો ભંગ થયેલ છે. અને સિનગ્ધ પદના બહુવચનના प्रयोगथी श्री सन याय। म थाय छे. गत पात देसे कक्खडे देसे मठए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे' આ પ્રકારના કથનમાં જે ચાર ભેગા થાય છે. તેના સંબંધમાં કહી છે. 'देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसा उमिणा देसे मिद्धे देसे लुक्खे' मा ४२ना थनमा पूति नथी मेल ३२३२ छ।આ પ્રકારમાં ઉષ્ણ પદને બહુવયનાન કર્યું છે. બાકીને રૂક્ષ સ્નિગ્ધ પદના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #938
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२४
भगवती सूत्रे
युक्तेन अन्ये चत्वारो भङ्गा भवन्ति, एवं शीतपदेन बहुवचनान्तेनैव अन्ये चत्वारो भङ्गा भवन्ति, तथा शीतोष्णपदाभ्यामेते एव चत्वारो भङ्गा मिलित्वा षोडश एते भवन्ति, तथा लघुपदेन बहुवचनान्तेन एते एव चत्वारः तथा लघुशीत पदार्थ्यां बहुवचनान्ताभ्यामेते एव चत्वारो भङ्गाः, एवं लघूष्णपदाभ्यां चत्वारो भङ्गाः, एवं लघु शीतोष्ण प्रदेरपि चत्वारो भङ्गाः, तदेवमेतेऽपि षोडश भवन्ति एतदेव वचनान्त किया गया है बाकी का रूक्ष स्निग्धपद के एकवचनान्त और बहुवचनान्त सम्बन्धी कथन पूर्वोक्त जैसा ही है इस प्रकार के कथन में भी चार भङ्ग बने हैं। 'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देसे लहुए, देसा सीया, देसे उम्रिणे, देसे निद्धे, देसे लक्खे' इस प्रकार के कथन में 'शीतपद' को बहुवचनान्त किया गया है इस कथन में भी ४ भंग हुए प्रकट किये गये हैं यहां पर भी रूक्ष, स्निग्ध को एकवचन और बहुवचन में रखकर भङ्ग रचना हुई है 'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देसे लहुए, देसा सीया, देता उसिणा, देसे निद्धे, देसे लक्खे' इस प्रकार के कथन में भी चार भंग पूर्वोक्तरूप से रूक्ष स्निग्ध, पद को एकता और अनेकता से हुए हैं, यहां पर शीन और उष्णपर्दो में बहुवचनान्ता हुई है । इस प्रकार से ये सब भंग मिलकर १६ भंग हो जाते हैं। 'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसे गरुए, देसा लहुया, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लक्खे ४' इस प्रकार के कथन में
એકવચનાન્ત અને બહુવચનાન્ત સંબંધીનું કથન પહેલા કહ્યા પ્રમાણે જ છે. या प्रभाोना उथन प्रारमा पशु यार लौंगो थाय छे. 'देसे कक्खडे देसे मउ देसे गरुए देखे लहुए देखा सीया देसे उक्षिणे देखे निद्धे देसे लुक्खे' એકદેશમાં કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશામાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પશવાળા હાય છે. આ પ્રકારના કથતમાં શીત પદને બહુવચનથી કહ્યું છે. આ કથન પ્રકારના પશુ ચાર ૪ ભંગા પહેલાં બતાવ્યા છે. અહિયાં પણુ રૂક્ષ અને स्निग्धनेोऽवयन भने हुवयनमा योने लगोनी रचना थह छे. 'देसे कक्खडे देसे मउए देसे गरुर देखे लहुए देसा खीया देखा उसिणा देसे निद्धे देसे लुक्खे' या अारना स्थन प्रारंभी पशु ४२ लगे पूर्वेति ३ये ३क्ष સ્નિગ્ધ પદના એકપણા અને અનેકપણાથી થયા છે. આમાં શીત અને ઉષ્ણુ પદોમાં બહુવચનના પ્રયાગ થયા છે. આ રીતે આ તમામ ભ ંગા મળીને ૧૬ सोण थ लय छे. 'देसे कक्खडे देसे मउए देखे गए देसा लहुया देसे सीए देखे उसणे देसे निद्धे देखे लुक्खे४' या अहारना स्थल प्रहारमा प
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #939
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ९२५ सर्वम्, 'एवं गरुएणं एगत्तएणं लहुएणं पुहुत्तएणं' इति वाक्येन दर्शितम् , एकवचनान्तेन गुरुकेन लघु केन बहुवचनान्तेन लघुकेनेत्यर्थः । एवं कर्कशपदेन एकत्र चनान्तेन गुरुपदेन बहुवचनान्तेन एते एव पुनः षोडशभङ्गान् लभन्ते इति दर्शयन्नाह-'देसे कक्खडे देसे मउए देसा गरुया' इत्यादि, 'देसे कक्खडे देसे मउए देसा गरुषा देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खे४, भी ४ भंग हुए हैं यहाँ लघुद को बहुवचनान्त किया गया है तथा लघुपद और शीतपद को बहुवचनान्त करके ४ भंग और धनते हैं, इसी प्रकार से लघु, और उष्णपद को बहुवचनान्त करके ४ भंग बनाये जाते हैं इसी प्रकार से बहुवचनान्त करके लघु, शीत, और उष्णपदों के द्वारा भी ४ भंग बनाये जाते हैं यही बात ‘एवं गरुएणं एगत्तएणं लहुएणं पुहत्तएण' इस वाक्य से प्रकट की गई है । अर्थात् गुरुपद को एकवचन में और लघुपद को बहुवचन में रखकर और भी १६ भङ्ग इसी प्रकार से बनते हैं। तात्पर्य कहने का यह है कि यहां पर जितने भी ये चतुष्क प्रकट किये गये हैं उन सबके १६-१६ भंग बनते हैं। ___अब यह प्रकट किया जाता है कि जब कर्कशपद को एकवचनान्त
और गुरुपद को बहुवचनान्त किया जाता है तब ये ही भङ्ग और १६ भङ्गरूप में परिणत हो जाते हैं जैसे-'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसा गल्या, देसे लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे ४' ૪ ચાર ભાગો થયા છે. આમાં લઘુ પદને બહુવચનથી જેલ છે. તથા લઘુ ૫૪ અને શીત પદને બહુવચનથી છને ૪ ચાર ભંગો બનાવાય છે. એજ રીતે લઘુ શીત ઉણપને બહુવચનાત કરીને પણ ૪ ચાર ભંગ બનાવાય છે मेश पात एवं गरुएणं एगत्तएणं लहुए गं पुहत्तएणं' मा सूत्र५४थी मताa છે. અર્થાત ગુરૂ પદને એકવચનમાં અને લધુ વિગેરે પદેને બહુવચનમાં રાખીને પણ બીજા ૧૬ સેળ ભંગ થાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કેઆ પ્રકરણમાં જેટલી ચતુર્ભગીઓ બતાવવામાં આવી છે તે તમામના ૧૬૧૬ સોળ સેળ ભેગો થાય છે.
હવે એ બતાવવામાં આવે છે કે-જ્યારે કર્કશ પદને એકવચન અને ગુરૂ પદને બહુવચન વાળું બનાવવા માં આવે છે. ત્યારે આજ ભગ ૧૬ સેળ
1 ३ मनी नय छे. ते मा प्रभारी छ-'देसे कक्खडे देसे मउए देसा गल्या देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुस्खे४' मा शतना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #940
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे एएवि सोलसभंगा काया' देशः कर्क शो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४, एतेऽपि षोडशमगाः कर्तव्याः, अत्रापि बहुत्वविशिष्टगुरुकघटिताष्टस्पर्शेष्वपि चतुश्चतुष्टकं कृत्वा षोडशभङ्गा रचनीयास्तथाहि देशः कर्कशो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इति प्रथमचतुष्कस्य प्रथमो भङ्गः१, देशः कर्क शो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रक्षा इति प्रथमचतुष्कस्य द्वितीयो भङ्गः २, देशः इस प्रकार के कथन में ४ भङ्ग बनते हैं और इन चार भङ्गों के और
भी १६ भङ्ग बनते हैं जो इस प्रकार से हैं-देशः कर्कशः, देशो मृदुका, देशाः गुरु काः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः देशो रूक्षः' ऐसा यह भङ्ग प्रथम चतुष्क का पहिला भङ्ग है शेष तीन भङ्ग बनाने के लिए रूक्ष स्निग्धपद में एकत्व, अनेकत्व किया गया हैजैसे-'देशः कर्कशः, देशो मृदुवः, देशाः गुरुकाः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देश उमः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षा:' यह द्वितीय भङ्ग है, इसमें गुरुपद में तो बहुवचनता है ही क्योकि बहुवचन विशिष्ट गुरुपद के योग से ही यहां चार चतुष्क हुए हैं उनमें प्रथम चतुष्क के प्रथम भङ्ग को तो दिखला ही दिया गया है, उसमें स्निग्ध और रूक्षपद में કથન પ્રકારમાં ૪ ચાર ભંગ બને છે. અને એ ચાર ભંગના બીજા ૧૬ सो की याय छ २ मा प्रभारी छे.-' देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः१' પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સિનગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પેશવાળ હોય છે. આ પહેલી ચતુર્ભગીને પહેલે ભંગ છે. બાકીના ત્રણ ભંગ બનાવવા રૂક્ષ અને સ્નિગ્ધ પદમાં એકપણ અને અનેક पानी प्रय:॥ ४२मा मावेश छ. रेभडे-'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२१ त પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઇ એકદેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ બીજો ભંગ છે. ૨ આ ભંગમાં ગુરૂપદમાં તો બહુવચન જ છે. કેમકે બહુવચનથી વિશિષ્ટ ગુરૂ પદના ચગથી જ અહિયાં ૪ ચાર ચતુર્મ"ગી થઈ છે. તેમાં પહેલી ચતુર્ભાગીને પહેલે ભંગ તે બતાવે જ છે. તેમાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પદમાં એકવચનને પ્રયોગ થયો છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #941
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभानि० ९२७ कर्कशो देशो मृदुको देशा: गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति प्रथमचतुष्क.स्प तृतीयो भङ्गः ३, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा इति चतुर्थः ४ । देशः कर्कशो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको एकत्व विवक्षित हुआ है यह द्वितीय भङ्ग है, इसमें स्निग्धपद में एकत्व
और रूक्षपद में बहत्व विवक्षित हुआ है, इसका तृतीय भङ्ग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशो मृतुका, देशा गुरुकाः, देशो लघुका, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्यशः, देशः रुक्षः ३' यहां स्निग्ध पद में बहुवचनता और रूक्षपद में एकवचनता विवक्षित हुई है इसका चतुर्थ भङ्ग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशो मृदुका, देशाः गुरुकाः, देशः लघुकः, देशः शीता, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रुक्षा' यहां स्निग्ध और रूक्ष दोनों पदों में बहुवचन विवक्षित हुआ है इस प्रकार से ये प्रथम चतुष्क के ४ भङ्ग है और ये ४ भङ्ग बहुवचनयुक्त गुरुपद के योग से हुए हैं इन सब में रूक्ष स्निग्ध पदों में एकता और अनेकता विवक्षित हुई है इसी प्रकार से द्वितीय चतुष्क के ४ मंगों को प्रकट किया जाता है-इसमें उष्णपद में बहुवचनता विवक्षित हुई આ રીતે આ બીજો ભંગ કહ્યો છે. ૨ આમાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પદમાં એક५ तास छे. 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीत: देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' त पाताना मेशभांशमेદેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સંપર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં સ્નિગ્ધ પદમાં બહુવચન અને રૂક્ષ પદમાં એકવચનને પ્રયોગ થયો છે. આ श्री म छ. 3 अथवा ते 'देशः कर्कशः देशो मदुकः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पाताना महेशमा કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે આ ભંગમાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ એ બને પદમાં બહુવચનને પ્રયોગ થયે છે. આ રીતે આ પહેલી ચતું ભગીના ૪ ચાર ભા થયા છે. અને આ ચાર અંગે બહુવચનવાળા ગુરૂપદના વેગથી થયા છે. આ બધા જ ભંગમાં રૂક્ષ અને સ્નિગ્ધ પદોમાં એકપણું અને અનેક પણ થયેલ છે. હવે એજ રીતે બીજી ચતુર્ભગીના ૪ ચાર ભંગ બતાવવામાં આવે છે.–તેમાં Se ५४मा महुपयनने प्रयास ४२६ छे, ते प्रभारी छ.-' देशः कर्कशः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #942
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२८
भगवतीसूत्रे
देशः शीनो दशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, देशः कर्क शो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, देशः कर्कशो देशो मृद्को देशा: गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, देशः कर्कशो देशो मृदुको है-'जैसे-'देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देश:: गुरुकाः, देशा लघुका, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः १' यह इसका प्रथम भंग है-इसमें गुरुपद की बहुवचनता के साथ उष्णपद में बहुपचनता विवक्षित हुई है १, द्वितीय भंग इस प्रकार से है- देशः कर्कशः, देशः मृदुरु, देशा गुरुकाः, देशो लघुकः, देशः शीन:, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः देशाः रक्षाः २' यहां गुरुपद में बहुवचन के साथ २ उष्ण पद में और रूक्षपद में बहुवचनता विवक्षित हुई है तृतीय भंग इस प्रकार से है-'देशः ६.कशः, देशः मृदुका, देशाः गुरुकाः, देशो लघुतः देशः शीता, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' यहां पर गुरुपद में बहुवचनता के कथन के साथ साथ उष्णपद में एवं स्निग्धपद में बहुवचनता कही गई है । इसका चतुर्थे भंग इस प्रकार से है-'देशः देशो मृदुकः देशाः गुरु काः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूमः१' ते पाताना देशमा ४० देशमा भृटु अने: देशमा ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉચ્ચ એકદેશમાં નિષ્પ અને એકદેશમાં રૂક્ષ પશવાળ હોય છે. આ ભંગમાં ગુરૂપદના બહુવચનની સાથે ઉષ્ણ પદમાં પણ બહુવચનનો પ્રયોગ કરેલ છે. એ રીતે બીજી यतुम जान पडे। An छ. २५५१ ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એ દેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સિનગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ભંગમાં ગુરૂ પદમાં બહુવચનની સાથે ઉષ્ણ પદ અને રૂક્ષ પદમાં પણ બહુવચનને પ્રવેગ કરવામાં આવેલ છે. એ રીતે सा भीन्न . २ सय त 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशाः गुरुकाः देशः लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' पोताना ये. દેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉણુ અનેક દેશમાં સિનગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળ હોય છે આ ભંગમાં ગુરૂ પદમાં તથા ઉષ્ણુ અને સ્નિગ્ધ પદોમાં પણ બહુવચનનો પ્રયોગ કરેલ છે. આ રીતે આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ અથવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #943
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभनि०९२९ देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । देशः कर्कशी देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, देशः कर्क शो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीना देश उष्णो देशः स्निग्यो दशाः रूक्षाः २, देशः कर्कशो कर्फशः, देशः मुटुकः, देशाः सुरुमा, देशो लघुकः, देशः शीतः, देशा उष्णा, देशाः स्निग्धाः, देशाः रुक्षाः ४' यहां पर गुरुपद में बहुवचन के कथन के साथ २ उष्णपद में, स्निपद में और रुक्षपद में बहवचनता विवक्षित गई है ४ तृतीय चतुष्क इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशो सुदुका, देशाः गुरुकाः, देशः लघुकः, देशाः शीना, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशः रूक्षः १' इस तृतीयचतुष्क में शीतपद में बहुवचनता हुई है, अत: इसका यह प्रथम भंग है, द्वितीय भङ्ग इसका इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देशा गुरु मा, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षा' इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा, देशो मृदुका, ते 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशाः गुरुकाः देशो लघुकः देश: शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पोताना शमां भृह भने देशमा ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ ભંગમાં ગુરૂપદમાં તથા ઉણપદ સ્નિગ્ધ પદ અને રૂક્ષપદમાં બહુવચનને પ્રયોગ કરવામાં આવેલ છે. એ રીતે આ ૪ ચોથો ભંગ છે. હવે ત્રીજી यतम00 मतावा भाव छ.-'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशः लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः१' अथवा तपोताना એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળ હોય છે. આ ભંગમાં શીતપદાં બહુવચનને પ્રવેગ કરેલ છે. એ शत मा श्री यतुम जीना ५९ मा छ. १ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देश: लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' पोताना शमां शशिमां भृड सन शोमा १३ અનેક દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ બીજો ભંગ છે. અથવા તે ‘देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशः लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः
भ ११७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #944
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३०
भगवतीसत्रे देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको दशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, देशः कर्कशो देशो मृदुको दशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४। देशः कर्क शो देशो मृदु को देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, देशः कर्क शो देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः देशाः गुरुकाः, देशः लघुकः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः देशः रूक्षः ३' इस तृतीय चतुष्क के तीसरे भंग में गुरुपद की बहुपचनता के साथ २ शीत और स्निग्धपद में बहुवचनता कथित हुई है ३, इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कश, देशो मृदुका, देशो गुरुको, देशो लघुको, देशाः शीताः, देश उष्ण, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इसके इस चतुर्थ भंग में शीतपद में पहुवचनता के साथ २ स्निग्ध और रूक्ष पदों में बहुवचनता हुई है-चतुर्थ चतुष्क में शीत और उष्णपद में बहुवचनान्तता करके इस प्रकार से भंगरचना हुई है-'देशः कर्कशा, देशो मृदुकः, देशो गुरुको, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १' यह इस चतुर्थ चतुष्क का प्रथम भंग है, द्वितीय भंग इसका इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देशो गुरुकः, देशो लघुका, देशाः शीताः, देशा देशाः स्निग्धाः देशः रूक्षः३' पाताना ये देशमा ४४ देशमा भृमने દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રક્ષ સ્પર્શવાળે હેય છે. ત્રીજી ચતુર્ભગીના ત્રીજા ભંગમાં ગુરૂપદ અને સ્નિગ્ધ પદમાં બહુવચનપણું બતાવેલ છે. ૩ અથવા त देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुको देशो लघु को देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देश' : रक्षा.४' से शमांश सेशwi Y६ मे દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સિનગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ચેથા ભંગમાં શીત પદમાં બહુવચનપણાની સાથે સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પદેમાં પણ બહુવચનને પ્રાગ થયેલ છે, આ ચેથી ચતુર્ભગીમાં શીત અને ઉષ્ણ પદમાં सवयनन प्रयोग उशन माशते मी मना . 'देशः कर्कशः देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुकः देशाः शोताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो દિક્ષ' તે પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશે માં ઉણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. એ રીતે ચોથી ચતુર્ભગીને આ પહેલે M छ. १ मथत 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #945
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ. ५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्ग नि० ९३१ स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, देशः कर्कशो देशी मृदुको देशाः गुरुकाः देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूत्रः ३, देशः कर्कशो देशो मृदुको देशी गुरुको देशी लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । तदेवं बहुत्वविशिष्टगुरुकघटितेऽपि षोडश भङ्गा भवन्तीति । कर्कशादिपदेन एकवचनान्तेन गुरुकपदेन च बहुवचनान्तेन एते चत्वारः, तथा गुरूष्णाभ्यां बहुवचनान्ताभ्यां चत्वारो भङ्गा अभवन एवं गुरुशीताभ्यामपि उष्णाः, देशः स्निग्धो, देशाः रुक्षाः २, तृतीय भंग इसका इस प्रकार से है - 'देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्वाः, देश: रूक्षः ३, चतुर्थ भंग इसका इस प्रकार से है- 'देश: कर्कशः, देशी मृदुकः, देशो गुरुकः देशो लघुकः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः ४ ' इन भंग रचना का अर्थ स्पष्ट है, इस प्रकार के ये १६ भंग बहुवचनविशिष्ट गुरुपद के योग से हुए हैं, इनकी विगल इस प्रकार से हैप्रथमचतुष्क के ४ भंग एकवचनान्त कर्कशादिपद को लेकर और बहुदेशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रुक्षाः २' पोताना भेऽहेशभां કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશામાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પ વાળા होय छे. २ अथवा ते ' देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रुक्षः ३' पोतान. येउद्देशमां કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પવાળા होय छे. या त्रीले लौंग छे. अथवा ते ' देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशा लघुकः देशाः शीताः देश। उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा:" પેાતાના એકદેશમાં કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશે!માં ઉષ્ણુ અનેક દેશેામાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હાય છે. આ ચેાથેા ભંગ છે. ૪ આ રીતના આ સાળ ભગો મહુવચનથી યુક્ત ગુરૂ પદના ચેાગથી થયા છે. તેની વિગત આ પ્રમાણે છે.પહેલી ચતુ ́ગીના ૪ ચાર ભ`ગો કર્કશ વિગેરે પદ્માના એકપણાથી અને ગુરૂપદના મહુવચનના પ્રયોગથી થયેલ છે. ૧ ગુરૂ અને ઉષ્ણ પ૪માં બહુવચનને પ્રયોગ કરીને બીજી ચતુભ'ગ'ના ૪ ચાર ભંગા થયા છે, ર્ ગુરૂ અને શીતપદમાં બહુવચનના પ્રયાગ કરીને ત્રીજી ચતુરંગના ૪
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #946
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३२
भगवती सूत्रे
चत्वारो मङ्गा अभवन् एवं गुरुशीतोष्णैर्बहुवचनान्तैश्वत्वारोऽभवन, तदेवमेतेऽपि षोडश भङ्गाः, 'देसे कक्खडे देसे मउए देसा गरुया देसा लहुया देसे सीए देउसि देसे निद्धे देसे लुक्खे, एएवि सोलसभंगा कायन्वा' देशः कर्कशो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एतेऽपि षोडश भङ्गाः कर्त्तव्याः, गुरुलघुभ्यां बहुवचनान्ताभ्यामेते वचनान्त गुरुपद को लेकर हुए हैं, गुरु और उष्णपद में बहुवचनान्तता करके द्वितीय चतुष्क के ४ भंग हुए हैं, गुरु और शीतपद में बहुवच नान्तता करके तृतीय चतुष्क के ४ भंग हुए हैं और गुरु, शीत और उष्णपदों में बहुवचनान्तता करके चतुर्थ चतुष्क के चार भंग हुए हैं । इस प्रकार से ये पूर्वोक्त १६ भंग निष्पन्न हुए हैं । 'देसे कक्खडे, देसे मउए, देसा गरुया, देसा लहुया, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लक्खे - एएवि सोलसभंगा कायव्वा' एवं लघुपद में बहुवचनान्त करके जो १६ भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं - एक देश में वह कर्कश, एकदेश में मृदु, अनेक देशों में गुरु, अनेक देशों में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध एवं एकदेश में रुक्ष हो सकता है, यह इस प्रकार के कथन का प्रथम भंग है, शेष १५ भंग और पूर्वोक्त पद्धति के अनुसार करना चाहिये इनकी विगत इस प्रकार से है-गुरु और लघुपद में बहुवचन करने से एवं शेषपदों में एकवचन करने से प्रथमचतुष्क का प्रथम भंग होता है, इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है - 'देशः कर्कशः, देशः
ચાર ભંગા થયા છે, તથા ગુરૂ, શીત અને ઉષ્ણુ પદેમાં મહુવચનના પ્રયાગ કરીને ચેાથી ચતુસ`ગીના ૪ ચાર ભંગા થયા છે. આ રીતે પૂર્વક્તિ ૧૬ સેાળ लौंगे। थया छे. ४ 'देसे कक्खडे देसे मउए देसा गरुया देसा लहुया देसे are देसे उखिणे देते निद्धे देखे लुक्खे एए वि सोलखभंगा कायव्वा' ते પેાતાના એકદેશમાં કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હાય છે. આ રીતે શુરૂ અને લઘુ પટ્ટમાં બહુવચનના પ્રયાગ કરીને ૧૬ સેાળ લહેંગા મનાવાય છે. આ તે પ્રકારના પહેલા ભંગ છે. બાકીના ૧૫ પદર ભંગા પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે કરી લેવા તેની વિગત આ પ્રમાણે છે.-ગુરૂ અને લઘુ પદમાં મહુવચનના પ્રયાગ કરવાથી અને બાકીના પદોમાં એકવચન કરવાથી પહેલી ચતુભ'ગીના પહેલા ભંગ થાય છે. તેના ખીને लौंग च्या अभाये है.-' देशः कर्कशः देशोः मृदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #947
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्रिका टीका श०२० उ. ५०९ अनन्तप्रदेशि के सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि० ९३३ एव चत्वारो भङ्गाः, एवं गुरुरुधूणैर्वहुवचनान्तैश्वत्वारो भङ्गाः, एवं गुरुलघु शीतैर्बहुवचनान्तैश्चत्वारो मङ्गाः एवं गुरुलघुशीतोष्णबहुवचनान्तैश्चत्वारो मङ्गास्त देव षोडश भवन्ति, तथाहि देशः कर्कशो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १ देश:
"
मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्णः, देश: स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' इसका तृतीय भंग इस प्रकार से है - 'देश: कर्कशः, देशः मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्गः, देशाः स्निग्धाः, देश: रूक्षः ३' चतुर्थ भंग इसका इस प्रकार से है - 'देश: कर्कशः, देशो मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देश: शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' द्वितीय चतुर्भगी इसकी इस प्रकार से हैं- इस चतुर्भगी में गुरु लघु एवं उष्णपदों में बहुवचनता हुइ है 'देशः कर्कशः, देशः मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देश: रूक्षः ११
९
देशः शीतः देश उष्गः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' ते पोताना श्रहेशभां ईश એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશેમાં ગુરૂ અનેક દેશેમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશે!માં રૂક્ષ પ વાળા હાય छे. या पडेबी यतुगीने जीले मंग छे २ अथवा ते ' देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतः देश उष्गः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' पोताना उद्देशमा अश उद्देशमां महु भने हेशामां ગુરૂ અનેક દેશેામાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પશવાળા હોય છે. આ પહેલી ચતુભ`ગીને भोले भंग छे, उ अथवा ते ' देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः ४' ते पोताना येદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશેામાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ એક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હાય છે, આ ચેાથે ભંગ છે. ૪ હવે ત્રીજી ચતુગીના ભગા તાવવામાં આવે છે.- ચતુ`'ગીમાં ગુરૂ, લઘુ અને ઉષ્ણ પદોમાં બહુ वयनमा प्रयोग थयो छे. ' देशः कर्कशः देशः मृदुकः देश: गुरुकाः देश!: लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशी रूक्षः १' ते पोताना भे દેશમાં કર્કશ એદેશમાં મૃદુ અનેક દેશેામાં ગુરૂ અનેક દેશેમાં લઘુ એક દેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પ વાળા હાય છે, આ બીજી ચતુ ́ગીના પહેલે, ભગ છે. અથવા તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #948
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे कर्कशो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, देशः कर्क शो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शोतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्ष इति तृतीयः ३, देशः कर्क शो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । देशः कर्क शो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शोतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, देशः कर्कशो द्वितीय भंग इसका इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा, देशः मृदुका, देशाः गुरु काः, देशा लघुकाः, देशः शीता, देशा उष्गाः, देशः स्निग्धः, देशाः रूक्षाः २' तृतीय भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा, देशा मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशा लघुकाः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशः रूक्षः ३' चतुर्थ भंग इसका इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशः मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकार, देशः शीता देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रुक्षाः४' तृतीय चतुर्भगी इस प्रकार से है-इसमें गुरु, लघु और शीत पदों में बहुवचनान्तता की गई है-इसका प्रथम भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशः मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशः रूक्षः १' 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूमाः२' पाताना महेशमा ४४ ४ ४शमा भूड અનેક દેશે.માં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સિનગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પેશવાળે હોય છે. આ બીજી यतुम जाना मी छ. २ मा त 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः३' पाताना એકદેશમાં કર્કશ એક દેશમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ બીજી ચતુર્ભગીને ત્રીજો ભંગ છે. અથવા તે 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः रूक्षाः४' अथवा ते पाताना देशमा ४४°श मे शमां भूह अने। દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ બીજી ચતમે ગીને ચે ભંગ છે. હવે ત્રીજી ચતુર્ભગીના ભંગ બતાવવામાં આવે છે–તેમાં ગુરૂ, લઘુ અને શીતપમાં બહુવચનને પ્રયોગ કરવામાં मा छ. 'देशः कर्कशः देशः मृदुकः देशाः गुरुकाः देशाः लघुकाः देशाः शीताः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #949
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિ િરી શ૦૨૦૧૧ અનરાશિ સતીપુરાતન ૨૩ દ્વિતીજ મંત્ર પર વાર રે હૈ-જ્ઞિક શાશા, સેફ , તેરા જુદા, , રેશા શતા, રા , શનિષા, શાક
ક્ષા: ૨' વૃતી અંગ ફરજ રૂ ઘ%ા રે હૈ- રાશા, તે દુ, શા મુtri, શા પુજા, તે શીતા, રાજુ, શા નિષા, દેશ સારૂ વાથે ઘર સે -શ: જવા, રેવા , રેશા ગુare, રેશા શુ જા, રેશા શતા, તે ss, રેણાક નિષા, રેશા રાઝ' વૌથી થતુમની ફસ પ્રધાર રે है-इसमें गुरु, लघु, शीत और उष्णपदों में बहुवचनान्तता की गइ हैતેના કાર, દેવા મૃદુ, રે ગુજ, રેશા રઘુરા, કેરા શતા, રેશા ૩ri , રેશનિ, રેશા દક્ષ ' વદ ફરી ઘન તેરા ઉT: તે સિત્ત: તેરા રક્ષક” તે પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉણ એકદેશમાં નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ પહેલે ભંગ છે. ૧ અથવા તે “ા શો મહુવા રે ગુજા રા રઘુરાદ શીત: રેરા ૩sળઃ રેશઃ દિન: તેરા: ક્ષાર પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ બીજો ભંગ છે. ૨ અથવા તે “શઃ શહેશઃ મૃદુ: રાઃ ગુદ તેરા ઢપુર શાઃ શરારા ૩son: તે નિધા રેશા ક્ષારૂ પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે, આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ અથવા તે “શ જાર તેરો કટુઃ રેસાઃ ગુણઃ રેરા ઢધુ રેરા: શીત: દેશ ૩surઃ રા: નિષાદ શા: કક્ષાઃ ક” પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં શરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હોય છે. આ ચે ભંગ છે. ૪
હવે ચતુર્ભગીના ભંગ બતાવવામાં આવે છે. આમાં ગુરૂ, લઘુ શીત અને ઉષ્ણ પદમાં બહુવચનને પ્રગ કરવામાં આવેલ છે. “ જરાઃ શો : તેરાઃ ગુણઃ રા: ધુવા: રિસાદ શીત: રેરા રેરા નિધઃ રેશઃ ?” અથવા તે પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ અનેક દેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ચોથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #950
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देश उष्णः, देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, देशः कर्क शो देशो मृदुको देशाः गुरूकाः देशा लघुकाः देशाः शीतो देशा उष्माः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः, ३, देशः कर्क शो देशो मृदुको देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । एवमेते गुरुलघुकाना बहुवचनान्ताभ्यां शीतोष्णयोः परिवृत्या एकत्वाने कस्वाभ्यां तथा स्निग्धरूक्षयोरेकत्वानेकत्वाभ्यां षोडश भङ्गा भवन्तीति । 'सव्वे वि ते चउसहि भगा कक्खडमउएहिं एगत्तए हि' सर्वेऽपि ते आदितश्चतुःषष्टिभङ्गाः कर्कश दुकाभ्यामेक्त्वाभ्यां भवन्तीति । 'ताहे कक्खडेणे भङ्ग है-'देशः कर्कश , देशो मृदुक', देशाः गुरु काः, देशा लघुकाः, देशाः शीता, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशाः रुक्षाः २' तृतीय भंग इसका इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशो मृदुकः, देशाः गुरुकाः, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशो रुक्षः ३' चतुर्थ भंग इसका इस प्रकार से है-देशः कर्कशा. देशः मृदुका, देशाः गुरुकाः, देशा लघुकाः, देशाः शीताः, देशा उष्णा, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः ४' इस प्रकार से ये १६ भंग होते हैं। 'सव्वे वि ते च उसहि भंगा कक्खडमउएहिं एगत्तएहि' इस प्रकार से ये ६४ भंग कर्कश और मृदु स्पर्श की एकता को-एकवचन को लेकर यतु पयो म छ. १ ५३॥ ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' પિતાના એકદેશમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશમાં ઉણું એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક देशमा ३६ २५०°4. डाय छे. An el At . २ 4441 ते 'देशः कर्कशः देशो मृदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः३' पोताना देशमा ४४° मेहेशमा भृसने દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં ૯ઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ श्री छे. 3 मया ते 'देशः कर्कशः देशो मदुकः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पोताना महेशमा કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ અનેક દેશમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ २५. डाय छे भा याय! म छ. ४ 'सव्वे वि च उसदि भंगा कक्खहमउएहि एगत्तएहि मारीतना ६४ यास लगी ४४४ मन भृ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #951
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५सू०९ अनन्तप्रदेशिक सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्गनि०९३७ एगत्तएणं मउएणं पुहुत्तेणं एए च उसद्धि भंगा कायध्या' तदनन्तरं कर्कशेनैकत्वेन मृदुकेन पृथक्त्वेन कर्कशपदेन एकत्वकेन एकवचनान्तेन मृदुकपदेन पृथक्त्वेन बहुवचनान्तेन एते एव पूर्वोक्तक्रमेणैव चतुःषष्टिभङ्गाः कर्तव्याः, तथाहि-देशः कर्क शो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः १, देशः कर्क शो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः २, देशः कर्क शो देशाः मृदुकाः हुए हैं 'ताहे कक्खडेणं एगत्तएणं मउएणं पुहुत्तेणं एए चउसहि भंगा कायव्वा' इसी प्रकार से कर्कश पद को एकवचन में और मृदुपद को बहुवचन में रखकर जो ६४ भंग बनते हैं वे भी इसी क्रम से बनते हैंजैसे-'देशः कर्कशः, देशाः मृदुकाः, देशो गुरुको, देशो लघुको, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धो, देशो रूक्षः' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'देश: कर्कशः, देशाः मृदुकार, देशो गुरुका, देशो लघुकः, देश: शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धा, देशाः रक्षाः' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु. एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष २५शन 28५।-वयनने as या . 'ताहे कक्खडेणं एगत्तएणं मउएणं पुहुत्तेणं एए चउम्रद्धि भंगा कायव्वा' मा शत श प . વચનમાં અને મૃદુ પદને બહુવચનમાં ને ૬૪ ચોસઠ ભાગે થાય છે. તે
या प्रभारी छ.-'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः१' अथवा ते पाताना देशमा કર્કશ અનેક દેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણું એકદેશમાં સિનગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે.
॥ ५ ॥ छ. १ मया ते 'देशः कर्कशः देशाः मदुकाः देशो गुरुकः देशा लघुकः देशः शीत: देश उष्णः देश: स्निग्धः देशाः रूक्षाः२' पोताना . દેશમાં કર્કશ અનેક દેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે हाय छ. भाभान . २ ५५ ते मते 'देशः कर्कशः देशाः
भ० ११८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #952
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
९३८
भगवतीसूत्रे देशो गुरुको देशी लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३, देश कर्क शो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४ । देशः कर्क शो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः २ । १, स्पर्शवाला हो सकता है२, तृतीय भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशाः मृदुकाः, देशो गुरुकः, देशो लघुका, देशः शीतः, देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है३ चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः देशाः मृदुका, देशो गुरुको, देशो लघुको, देशः शीतः, देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है४, अव उष्ण पदकी बहुवचनान्तता में जो चार भंग बनते हैं-वे इस प्रकार से हैं-'देशः कर्कशः, देशाः मृदुकाः, देशो गुरुको, देशो लघुको, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः देशो रूक्ष:१' यह प्रथम भंग मृदुकाः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशः रूक्षः३' पाताना महेशमा ५ भने देशमा भृढ मेहेशमा ४३ मे. દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ત્રીજો ભંગ છે. ૩ અથવા તે 'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पाताना देशमा ४४' मने शिम भू એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં સિનગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ચે ભંગ છે. ૪
હવે ઉષ્ણ પદને બહુવચનમાં જવાથી જે ચાર ભંગ થાય છે તે wilm मामा मावे छे.-' देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः१' अथवा ते पाताना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #953
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ. ५ सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभङ्ग नि० ९३९ देश: कर्कशो, देशाः मृदुकाः देशी गुरुको देशी लघुको देशः शीतो देशाः उष्णाः देशः ferrat देशाः रूक्षाः २ । २, देशः कर्कशो देशाः मृदुकाः देशी गुरुको देशt लघुको देशः शीतो देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो
है, इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है, द्वितीय भंग में रूक्ष पद में बहुवचनान्तता करके भंग बना है - जैसे- 'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशाः रुक्षाः २' एकदेश में वह कर्कश, अनेक
"
देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशो में रूक्ष स्पर्शबाला हो सकता है२, तृतीय भंग इसका इस प्रकार से है - 'देशः कर्कशः, देशाः मृदुकाः, देशी गुरुकः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शबाला हो सकता है३, चतुर्थ भंग इस प्रकार से है- 'देश: कर्कशः, देशा।
देशः शीतः देशा उष्णा भने शोभां भृ
એકદેશમાં કર્કશ અનેક દેશેામાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શ વાળે! હાય છે. આ પહેàા ભંગ છે. ૧ શ્રી ભગ રૂક્ષ પદમાં મહુવચનને પ્રયાગ કરવાથી થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે.'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' ते पोताना उद्देशमा એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ સ્પ વાળા હોય છે. આ ખીન્ને ભગ छे. अथवा ते 'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३' ते पोताना उद्देशमां श भने દેશામાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણુ અનેક દેશેમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ પશવાળા હોય છે, આ श्रीले लौंग के उ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशी गुरुकः देशो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #954
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४०
भगवतीस्त्रे रूक्षः २। ३, देशः कर्क शो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो दशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः २ । ४, देशः कर्कशो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ३ । १, देशः कर्क शो देशाः मृदु काः देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः ३ । २, देशः कर्कशो मृदुकाः, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षा:४' एकदेश में वह कर्कश, अनेक देशों में मृदुक, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, अनेक देशों में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध एवं अनेक देशों में रुक्ष स्पर्शवाला हो सकता है ४ शीतपद में बहुवचनान्तता करके जो ४ भंग बनते हैं वे इस प्रकार से हैं-'देशः कर्कशः, देशाः मृदुकाः, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशा शीता, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशः रूक्षः १' यह प्रथम भंग तृतीय चतुष्क का है इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, इसका द्वितीय भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशः, देशाः मृदुकाः, देशो गुरुकः, देशो लघुका, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशः लघुकः देशः शीतः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पोताना मे. દેશમાં કર્કશ અનેક દેશોમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ચે ભંગ છે. ૪
શીત પદને બહુવચનમાં જવાથી જે ૪ ચાર ભંગ થાય છે. તે હવે मतामा भाव 2.-'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुकः देशो लधुका देशाः शीताः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशः रूक्षः१' ५२ ते पाताना मे. ટેકામાં કર્કશ અનેક દેશોમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ પશવાળ હોય છે. આ પહેલો ભંગ છે. ૧ આ ત્રીજી ચતુર્ભગીનો પહેલે
छ. अथ त 'देशः कर्कशो, देशाः मदुकाः, देशो गुरुको, देशो लघुको
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #955
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५१०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगत मङ्गनि० ९४१ देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ३ । ३, देशः कर्क शो देशाः मृदुकाः, देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देश उष्णो देशाः स्निग्धाः देशाः रूझाः ३ । ४, देशः कर्क शो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशो रूक्षः ४ । १, देशः कर्क शो देशाः मृदुकाः देशो गुरुको स्निग्धा, देशाः रूक्षाः २' एकदेश में वह कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है- तृतीय भंग इसका इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा, देशाः मृदुकाा, देशो गुरुकः, देशो लघुका, देशाः शीता, देश उगा, देशाः स्निग्धाः, देशो रूक्षः३' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेकदेशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीन, एकदेश में उष्ण, अनेक देशों में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है इसका चतुर्थ भंग इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा, देशाः मृदुकाः, देशो गुरुको, देशो लघुकः, देशाः शीताः, देश उष्णः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षा४' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, एकदेश में उष्ण अनेक देशों में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है। देशाः शीताः, देश उष्णो, देशः स्निग्धो देशा रूक्षा:२' ते पाताना महेशमा ४४, અનેક દેશોમાં મૃદુ એક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પેશવાળો હોય છે. ૨ આ श्री यतुमान भीन्न छ. २ 'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गृहकः देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः३' पातामा એકદેશમાં કર્કશ અનેક દેશમાં મૃદુ એક દેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત એકદેશમાં ઉણુ અનેક દેશમાં સિનગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે होय छे. मात्र यतुमान श्रीमछ. 3 अथवा 'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुकः देशाः शीताः देश उष्णः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४' पोताना महेशमा ४श भने देशमा भृ शमा १३ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશમાં નિષ્પ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળે હેય છે. આ ત્રીજી ચતુર્ભાગીને या। छे. ४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #956
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४२
भगवती सूत्रे
देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धो देशाः रूक्षाः ४ । २, देशः कर्कशो देशाः मृदुकाः देशी गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशो रूक्षः ४ - ३, देशः कर्कशो देशा मृदुकाः देशो
चतुर्थ चतुष्क शीत एवं उष्णपद में बहुवचन होने से हुआ हैइसका प्रथम भंग इस प्रकार से है- 'देशः कर्कशः, देशाः मृदुकाः, देशो गुरुकः, देशो लघुको, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः ४' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध, और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है१, द्वितीय भंग इसका इस प्रकार से है- 'देशः कर्कशः, देशाः मृदुकाः, देशो गुरुकः, देशी लघुकः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशः स्निग्धः देशाः रूक्षा : ' इसके अनुसार वह एकदेश में कर्कश, अनेक देशों में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, अनेक देशों में शीत, अनेक देशों में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और अनेक देशों में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है२, तृतीय भंग इसका इस प्रकार से है- 'देशः कर्कशः, देशाः मृदुकाः, देशी गुरुकः, देशी लघुकः, देशाः शीताः, देशा उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशी रुक्षः ३' एकदेश उसका कर्कश, अनेक देश मृदु, एकदेश गुरु,
હવે શીત અને ઉષ્ણુપત્નને ખહુવચનમાં ચાજીને ચેાથી ચતુભ'ગીના ભગા अताववामां आवे छे. ते या प्रमाणे छे.-' देशः कर्कशः देशाः मुदुकाः देशो गुरुकः देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः १ ' અથવા તે પેાતાના એકદેશમાં કર્કશ અનેક દેશેામાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એક દેશમાં લઘુ અનેક દેશામાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ પશવાળા હાય છે. આ ચેાથી ચતુગીના પહેલા ભગ छे. १ अथवा ते 'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशाः शीताः देशा उष्णाः देशः स्निग्धः देशाः रूक्षाः २' पोताना उद्देशमां श અનેક દેશેામાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશેામાં શીત અનેક દેશેામાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશેામાં રૂક્ષ પશવાળા होय . या थोथी अतुल जीना जीले लौंग छे. २ अथवा ते ' देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुकः देशाः शीताः देशा उगाः, देशः स्निग्धाः देशो લઃરૂ' પાતાના એકદેશમાં કશ અનેક દેશોમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #957
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५सू०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभनमि० ९५३ लघुको देशाः शीताः देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः ४-४, एवं लघुके बहुत्वं निवेश्य षोडशभङ्गाः, तथा गुरुकेऽपि बहुत्वं लघुके एकस्वं निवेश्य षोडशभङ्गाः कर्तव्याः, तथा गरुकलघुकयोरपि बहुत्वं निवेश्य षोडशभनाः कर्तव्या स्तदेवं कर्कशे एकत्वं मृदुके बहुवचनान्ततामाश्रित्य चतुःषष्टिर्भशा भवन्तीति । 'ताहे कक्खडेणं पुहुत्तेणं मउएणं एगत्तएणं चउसढि भंगा कायव्या' एकदेश लघु, अनेक देश शीत, अनेक देश उष्ण, अनेक देश स्निग्ध
और एकदेश उसका रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है३' चतुर्थ भंग इसका इस प्रकार से है-'देशः कर्कशा, देशाः मृदुकाः, देशो गुरुकः, देशो लघुका, देशाः शीताः, देशाः उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षा:४' एकदेश उसका कर्कश, अनेक देश उसके मृदु, एकदेश उसका गुरु, एकदेश उसका लघु, अनेक देश उसके शीत, अनेक देश उष्ण, अनेक देश स्निग्ध और अनेक देश उसके रूक्ष स्पर्शवाले होते हैं । इसी प्रकार से लघुपद में बहुवचन करके सोलह भंग होते हैं, तथा गुरुपद में बहुवचन एवं लघुपद में एकवचन करके भी सोलह भंग होते हैं। तथा गुरुपद
और लघुपद इन दोनों में भी बहुवचन करके १६ भंग होते हैं। इस प्रकार से कर्कश में एकवचन करके और मृदुपद में बहुवचन करके ६४ भंग होते हैं। 'ताहे कक्खडेणं पुहुत्तेणं म उएणं एगत्तएणं चउसहि
લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશમાં ઉષ્ણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ચેથી ચતુર્ભગીને ત્રીજો ભંગ છે. ૩ 2424 ते 'देशः कर्कशः देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशाः शीताः देशा उष्णाः देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः४-४' पोताना शमा ४४भने। દેશોમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ અનેક દેશમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉષ્ણ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ ચેથી ચતુર્ભ"ગીને ચેાથો ભંગ છે. આજ રીતે લઘુ પદમાં બહુવચનની ચેજના કરવાથી પણ ૧૬ ભ થાય છે. તેમજ ગુરૂપદમાં બહુવચન અને લઘુપદમાં એકવચનની ચેજના કરીને પણ ૧૬ સેળ ભરો થાય છે. તે જ રીતે ગુરૂ અને લઘુ એ બન્નેમાં બહુવચનને પ્રવેગ કરીને પણ ૧૬ સોળ ભંગ થાય છે. આ રીતે કર્કશ પદમાં એકવચન અને મૃદુ પદમાં બહુવચનને प्रया॥ ४॥२ ६४ यास: All थाय छे. 'ताहे कक्खडेणं पुहुत्तेणं मउएणं एगत्तएणं चउसद्वि भंगा कायव्वा' ते ५४ी ५४४५४मां महुपयन भने म
શ્રી ભગવતી સુત્ર: ૧૩
Page #958
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीले ततः कर्कशेन कर्कशपदेन पृथक्त्वकेन बहुवचनान्तेन मृदुपदेन चैकत्वकेन एकवचनान्तेन चतुःषष्टिभङ्गाः पूर्वोक्तपकारेण यथा बहुवचनान्तेन मृदुकपदेन कृतं तथैव बहुवचनान्तेन कर्कशपदेनापि चतुःषष्टिमगा?, कर्तव्या स्तथाहि-देशाः कर्कशाः देशो मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देश: स्निग्धो देशो रूक्ष इत्यादि क्रमेण चतुःषष्टिभङ्गा ऊहनीयाः। 'वाहे एगेहि चेव दोहि वि पुहुत्तेहिं चउसहि भंगा कायबा' जाव देसा कक्खडा देसा मउया देसा गरुया देसा लहुया देसा सीया देसा उसिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा' ततःभंगा कायव्वा' इसके बाद कर्कश पद में बहुवचन करके और मृदुपद में एकवचन करके ६४ भंग करना चाहिये, जिस प्रकार से मृदुपद में बहुवचन करके ६४ भंग बनाये गये हैं, उसी प्रकार से कर्कशपद में भी बहुवचनान्त करके उसके द्वारा ६४ भंग बना लेना चाहिये, जैसे'देशाः कर्कशाः, देशो मृदुका, देशो गुरुकः, देशो लघुकः, देशः शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः' इत्यादि रूप से ६४ भंग होते हैं, इनके बनाने की पद्धति कर्कशपद को एकवचनान्त करके पहिले प्रकट कर दी गई है-'ताहे एगेहि चेव दोहिं वि पुहुत्तेहिं चउढि भंगा कायव्वा, जाव देसा कक्खडा, देसा मउया, देसा गरुश, देसा लहुया, देसा सीया, देसा उमिणा, देसा निद्धा, देसा लुक्खा' इसी प्रकार से પદમાં એકવચનની એજના કરીને ૬૪ ચોસઠ ભંગ બનાવી લેવા. જે રીતે મૃદુપદમાં એકવચનની ચેજના કરવાથી ૬૪ ચોસઠ ભળે બનાવવામાં આવ્યા છે. એ જ રીતે કર્કશ પદમાં પણ બહુવચનની ભેજના કરવાથી તે પ્રકારે ૬૪ यास: a मनापी का, तेना पडसे 1 मा प्रमाणे छे.-' देशाः कर्कशाः देशो मृदुकः देशो गुरुकः देशो लघुकः देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो રહ' તે પિતાના અનેક દેશોમાં કર્કશ એકદેશમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળો હોય છે. આ પહેલે ભંગ છે. આ પ્રકારથી બાકીના ભાગે સમજી લેવા એ પ્રમાણે કુલ ૬૪ ચોસઠ ભંગ થાય છે. આ ભગો બનાવવાની પદ્ધતિ કર્કશ પદને એક્વચનમાં રાખીને પહેલા બતાવવામાં આવી छ. 'ताहे एगेहि चेत्र दोहि वि पुहुत्तेहि चरसढि भंगा कायव्वा' जाव देखा कक्खडा देसा मउया देसा गम्या देखा लहुया देसा सीया देना उत्रिणा देसा निद्धा देसा लुक्खा' मे री ३४ अन भूड मे पहोने मायनमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #959
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५२०९ अनन्तप्रदेशिके सप्ताष्टस्पर्शगतभनि० ९४५ तदनन्तरम् एताभ्यामेत्र कर्कशमृदुकाभ्यां पृथक्त्वेन बहुवचनान्ताभ्यां पूर्वोक्तक्रमेण यथा कर्क शेन एकवचनान्तेन चतुःषष्टिभङ्गाः कृतास्तथैव द्वाभ्यां कर्क शमृदुकाभ्यामपि चतुःषष्टिभङ्गाः कर्तव्याः, देशाः कर्क शाः देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्ष इत्यारभ्य देशाः कर्क शाः देशाः मृदुकाः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उष्णा देशाः स्निग्धाः देशाः रूक्षाः एतदन्ता सर्वेऽपि भङ्गाः संग्राह्याः, 'एसोऽपच्छिमो भंगो' एषोऽनन्तरोदीरितो भङ्गोऽपश्चिम:-सर्वान्तिमो भवतीति । एते च कर्कश, और मृदु इन दोनों पदों को बहुवचनान्त करके इनसे भी एकवचनान्त मृदु पद से बनाये गये ६४ भंगों के जैसे ६४ भंग घना लेना चाहिये इन दोनों के संयोग से जो ६४ भंग बनते हैं उनमें से यह-'देशाः कर्कशाः, देशाः मृदुकाः, देशो गुरुको, देशो लघुको, देश शीतः, देश उष्णः, देशः स्निग्धः, देशो रूक्षः' प्रथम भंग है, इसके अनुसार उसके अनेक देश कर्कश, अनेक देश मृदु, एकदेश गुरु, एकदेश लघु, एकदेश शीत, एकदेश उहण, एकदेश स्निग्ध, और एकदेश रूक्ष हो सकता है, इन में का अन्तिम भंग 'देशाः कर्कशाः देशाः मृदुकाः, देशाः गुरुकाः, देशाः लघुकाः, देशाः शीताः, देशाः उष्णाः, देशाः स्निग्धाः, देशाः रूक्षाः' ऐसा है-यही बात-'एसोऽपच्छिमो भंगो' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है। इसके अनुसार उसके अनेक देश कर्कश, अनेक देश मृदु, अनेक देश गुरु, अनेक देश लघु, अनेक देश એજીને જેમ મૃદુ પદને એકવચનમાં રાખીને ૬૪ ચોસઠ ભગ બનાવ્યા છે તે રીતે આમાં પણ ૬૪ ચોસઠ ભંગ બને છે. આ બંનેનો ગથી ૬૪ ચોસઠ
यो मन छे. तेना पस मा प्रभाए छ.-'देशाः कर्कशाः देशाः मृदुकाः देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतः देश उष्णः देशः स्निग्धः देशो रूक्षः" તે પિતાના અનેક દેશોમાં કર્કશ અનેક દેશોમાં મૃદુ એકદેશમાં ગુરૂ એકદેશમાં લઇ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉણું એક દેશમાં સ્નિગ્ધ અને એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ પહેલે ભંગ છે. તેને છેલ્લે ભંગ माप्रमाणे छ.-'देशाः कर्कशाः देशाः मृदुकाः देशाः गुरुकाः देशा लघुकाः देशाः शीताः देशा उठणाः देशाः स्निग्धाः देशाः रुक्षाः' भने देशमा અનેક દેશોમાં મૃદુ અનેક દેશોમાં ગુરૂ અનેક દેશોમાં લઘુ અનેક દેશોમાં શીત અનેક દેશોમાં ઉણુ અનેક દેશોમાં સ્નિગ્ધ અને અનેક દેશોમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. આ પહેલા અને છેલ્લા ભંગ સિવાયના બાકીના
भ० ११९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #960
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूचे चतुश्चतुःषष्टय आदितो भङ्गा मिलिताः सन्तो द्वे शतेषट्पश्चाशदधिके स्याताम् एतदेव दर्शयति-सव्वे ते अटफासे दो छप्पन्ना भंग सया भवति' इति, सर्वे ते अष्टस्पर्शषट्पञ्चाशदधिकाः शतद्वयभङ्गा भवन्ति, तथाहि-चतुःसंयोगिनः षोडश महाः१६, पञ्चसंयोगिनोऽष्टाविंशत्यधिकशतसंख्यका:१२८, षट्संयोगिनश्चतुरशीत्यधिकशतत्रयसंख्यका भवन्ति३८४ । सप्तसंयोगिनो द्वादशाधिकपञ्चशतसंख्यकाः(५१२) भवन्ति, अष्टसंयोगिनः षट्पञ्चाशदधिकशतद्वयसंगका(२५६) भवन्ति, सर्वे एते भङ्गा मिलित्वा षण्णवत्यधिकद्वादशशतसंरुपका भवन्ति इति । एतदे। दर्शयति मूले, 'एवं एए बायरपरिणए अणंतपएसिए खंधे सव्वेसु संजोएसु बारसछन्नउया भंगसया भवंति' एवम् एते बादरपरिणतानन्तमदेशिकस्कन्धे सर्वेषु संगोगेषु षण्णवत्यधिकद्वादशभङ्गशतानि भवन्ति ॥५० ९॥
अष्टस्पर्शकोप्टकम् देशे । देशे । देशे । देशे । देशे । देशे । देशे । देशे कर्कशः | मृदकः । गुरुकः | लघुकः । शीतः | उष्णः स्निग्धः | रूक्षः
२५६ । १२८ | ६४ । ६४ । १६ । शीत, अनेक देश उष्ण, अनेक देश स्निग्ध, और अनेक देश रूक्ष हो सकते हैं। इन प्रथम और अन्तिम भंग के अतिरिक्त और जो ६२ भंग मध्य के बचे हैं वे सष भंग अपने आप समझे जा सकते हैं ऐसे हैं। 'सव्वे ते अट्ठकासे दो छप्पन्ना भंगसया भवंति' इन चार ६४ के कुल भंग मिलकर २५६ हो जाते हैं ऐसा जानना चाहिये, स्पर्शो को आश्रित करके चतुःसंयोगी १६ भंग, पंचसंयोगी १२८ भंग, षट्संयोगी भंग ३८४, सात संयोगी भंग ५१२ और अष्ट संयोगी भंग २५६ ये सब मिलकर १२९६ भंग होते हैं ये १२९६ भंग बादरपरिणत अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध २ ६२ पास3 An छे मी २५५ सम सेवा. मे शत सम्वे ते अट्रफासे दो छप्पन्ना भंगसया भवंति' मा यार यासना पुस २५६ पसे। छ५५न ભંગ થાય છે. તેમ સમજવું સ્પર્શોને આશ્રય કરીને ચાર સંયેગી ૧૬ સોળ ભંગ પાંચ સંગી ૧૨૮ એકસે અઠયાવીસ છ સગી ૩૮૪ ત્રણસે ચોર્યાશી સાત સંગી ૫૧૨ પાંચસે બાર અને આઠ સંગી ૨૫૬ બસો છપ્પન ભંગ આ બધા ભેગા મળીને કુલ ૧૨૯૬ બારસે છનનુ ભંગ થાય છે. ૧૨૯૬ અંગે બાદર પરિણત અને અનંત પ્રદેશવાળા કંધમાં પશે સંબંધી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #961
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०१० परमाणुषकारनिरूपणम् ९४७ परमाण्वधिकारादेव इदमाह-'काविहे णं भंते !' इत्यादि।
म्लम्-'कइविहे गं भंते! परमाणू पन्नत्ते गोयमा! चउ. विहे परमाणू पन्नत्ते, तं जहा-दव्यपरमाणू१, खेत्तपरमाणू२, कालपरमाणू३, भावपरमाणू४ । दवपरमाणू णं भंते ! कइविहे पन्नत्ते, गोयमा! चउबिहे पन्नत्ते, तं जहा-अच्छेजे१, अभेजे२, अडज्झे३, अगेज्झे । खेत्तपरमाणू णं भंते! कइविहे पन्नत्ते, गोयमा ! चउविहे पन्नत्ते, तं जहा-अणद्धे१, अमझेर, अपएसे३, अविभाइमे४। कालपरमाणू पुच्छा, गोयमा! चउबिहे पन्नत्ते, तं जहा अवन्ने१, अगंधे२, अरसे३, अफासे४। भावपरमाणू णं भंते ! कइविहे पन्नत्ते, गोयमा! चउविहे पन्नत्ते, तं जहा वनमंते ! १, गंधमंते २, रसमंते!३, फासमंते ! ४, सेवं भंते ! सेवं भते! त्ति जाव विहरई।सू०१०॥
छाया-कतिविधः खलु भदन्त ! परमाणुः प्रज्ञप्तः, गौतम ! चतुर्विधः परमाणुः प्रज्ञप्तः, तद्यथा द्रव्यपरमाणुः १, क्षेत्रपरमाणुः २, कालपरमाणुः ३, भावपरमाणुः ४ । द्रव्यपरमाणुः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञः, गौतम ! चतुर्विधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-अच्छेद्यः १, अभेद्यः २, अदाह्यः ३, अग्राह्यः ४ । क्षेत्र परमाणुः खलु भदन्त ! कतिविधः प्राप्तः, गौतम ! चतुर्विधः प्राप्तः तद्यथामें स्पर्शो को आश्रित कर हुए हैं ऐसा जानना चाहिये, यही पात एवं एए पायरपरिणए अणंतपएसिए खंधे सम्वेसु संजोएसु पारसछन्नउया भंगसया भवंति' इस सूत्रपाठ द्वारा समझाइ गई है। आठ स्पर्श का कोष्टक सं. टोका में दिखाया है सो वहां से समझ लेवें ॥सू० ९॥
थया छ. तम समन'एव एए बायरपरिणए अणंतपएसिए खंधे सम्वेस संजोएसु बारस छन्न उया भंगसया भवंति' सूपाथी समन्तवा छे. मा४२५शन કોષ્ટક સં. ટીકામાં બતાવવામાં આવેલ છે તે તે ત્યાંથી સમજી લેવું. સૂ૦ લો
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #962
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४८
भगवतीसूत्रे अनर्धः १, अमध्यः २, अपदेशः ३, अविभागिमः ४ । कालपरमाणुः पृच्छा, गौतम ! चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अवर्णः १, अगन्धः २, अरसः ३, अस्पर्शः ४। भावपरमाणुः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथावर्णवान् १, गन्धवान् २, रसवान् ३, स्पर्शवान् ४। तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ॥सू० १०॥
विशतिशते पञ्चम उद्देशः समाप्तः । टीका--'कइविहे णं भंते !' कतिविधः-कतिप्रकारकः खलु भदन्त ! 'परमाणू पन्नत्ते' परमाणुः प्रज्ञप्त:-कथितः, हे भदन्त ! योऽयं परमाणुः-यः खलु सूक्ष्मवादरस्कन्धानाम् अवयवरूपः स कतिविधः कथित इति भावः । भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चउब्धिहे परमाणू पन्नते' चतुर्विधश्चतु: प्रकारकः परमाणुः प्रज्ञप्तः, परमाणुः परमश्वासौ अणुश्चेति परमाणुः यत्रावयवधारा विश्रान्ति गच्छति सोऽपकर्षगतो द्रव्यविशेषः । प्रकारभेदमेव दर्शयति-तं जहा'
परमाणु के अधिकार से ही सूत्रकार अब आगे कह रहे हैं'कइविहे णं भंते ! परमाणू पन्नत्ते ?' इत्यादि ।
टोकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है 'कविहे णं भंते ! परमाणू पन्नत्ते' हे भदन्त ! जो सूक्ष्म एवं चादर स्कन्धों का अवयवरूप परमाणु है वह कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है-कि 'गोयमा ! चउब्धिहे परमाणू पन्नत्ते' परमाणु चार प्रकार का कहा गया है 'परमश्वासो अणुश्च परमाणुः' इस व्युत्पत्ति के अनुसार जहां अवयवधारा विश्रान्ति को प्राप्त हो जाती है ऐसा जो अपकर्षगत द्रव्यविशेष है उसका नाम परमाणु है अर्थात् पुद्गल का सबसे छोटे से छोटा हिस्सा कि जिसका फिर दूसरा
પરમાણુઓના અધિકારથી હવે સૂત્રકાર પરમાણુને પ્રકારેનું નિરૂપણ ४२ छे. 'कइविहे णं भंते !' त्यादि.
ટીકાઈ—આ સૂત્રથી ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે'कइविहे णं भंते ! परमाणू पन्नत्ते' 3 सन् मने मा४२ २४ धौना रे પરમાણુઓ છે, તે કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુએ
धु-गोयमा ! चउबिहे परमाणू पण्णत्ते' ५२मा। यार प्रा२ना ४ छे. 'परमश्वासौ अणुश्च परमाणुः' मा व्युत्पत्ति प्रमाणे यi Aqयवधा२। विश्रांति મેળવે છે. એવું જે દ્રવ્યવિશેષ છે, તેનું નામ પરમાણુ છે. અર્થાત પુદ્ગલને સૌથી નાનામાં નાનો હિસ્સો-ભાગ કે જેને તેનાથી નાને ભાગ-ટુકડો થઈ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #963
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ.५ सू०१० परमाणुप्रकारनिरूपणम् ९४९ इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'दबपरमाणू १, खेत्तपरमाणू २ कालपरमाणू ३, भावपरमाणू ४' द्रव्यपरमाणुः १, क्षेत्रपरमाणुः २, कालपरमाणुः ३, भावपरमाणुरिति ४, तथा च द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदात् परमाणुश्चतुर्विध इति । एतेषु द्रव्यक्षेत्र हाल सारभिन्नेषु चतुःप्रकारकेषु परमाणुषु द्रव्यपरमाणुः कीदृशः फदिमकारश्चेति दर्शयितुभाह- दव्यपरमाणू' इत्यादि, 'दापरमाणू णं भंते ! काविहे पन्नत्ते' द्रव्यपरमाणुः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! चउबिहे पन्नत्ते' चतुर्विधः प्रज्ञप्तः द्रव्यपरमाणुः तत्र द्रव्यरूपः परमाणुव्यपरमाणुः वर्णादिरूपधर्मविवक्षया एकः परमाणुरेव द्रव्यपरमाणुशब्देन कथ्यते, यतोऽत्र केवलं द्रव्यस्यैव विवक्षा विद्यते, एक आकाशमदेशः क्षेत्रपरमाणुरिति कथ्यते । समयः कालपरमाणुरिति कथ्यते। खण्ड न हो सके वह परमाणु कहा गया है, यह परमाणु 'दब्धपरमाणू १, खेत्तपरमाणू २, कालपरमाणू ३, भावपरमाणू' द्रव्यपरमाणु, क्षेत्रपरमाणु, कालपरमाणु और भावपरमाणु के भेद से चार प्रकार का कहा है-इनमें जो द्रव्यपरमाणु है उसके विषय में गौतम ने पुनः प्रभु से ऐसा पूछा है कि-'दव्यपरमाणू णं भंते ! कइविहे पन्नत्ते' हे भदन्त ! द्रव्यपरमाणु कितने प्रकार का कहा गया है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है'गोयमा' चउबिहे पन्नत्ते' हे गौतम! द्रव्यपरमाणु चार प्रकार का कहा गया हैं ? द्रव्यरूप परमाणु का नाम द्रव्यपरमाणु है । इस द्रव्यपरमाणु में वर्णादिरूप धर्मों की विवक्षा नहीं हुई है, इसलिये एक परमाणु ही द्रव्यपरमाणु शब्द से गृहीत हुआ है । क्योंकि यहां केवल द्रव्य की ही विवक्षा हुई है । एक आकाशप्रदेश क्षेत्रपरमाणु कहा गया है। नश तने ५२मा ४३पामा भाव छ,-मा ५२माना 'दबपरमाणू १ खेत्त. परमाण२ कालपरमाणू ३ भावपरमाणू४' द्र०५५२मा क्षेत्र५२मा २ ४. પરમાણુ અને ભાવપરમાણુના ભેદથી ચાર પ્રકારે છે. આમાં જે દ્રવ્યપરમાણ છે તેના સંબંધમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછ્યું છે કે'दव्वपरमाणू णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते' 8 लगन द्र०य परमाना है।
anा है ? A. प्रश्नना उत्तम प्रभु छे ४-'गोयमा ! चउविहे पण्णत्ते' हे गौतम ६०५ ५२मा यार ना ४ामा माव्या छे. द्रव्य રૂપ પરમાણુનું નામ દ્રવ્ય પરમાણુ છે. આ દ્રવ્ય પરમાણુમાં વર્ણાદિ રૂપ ધર્મોની વિરક્ષા કરવામાં આવી નથી. જેથી એક પરમાણુ જ દ્રવ્ય પરમાણુ શબ્દથી ગ્રહણ કરાયેલ છે. કેમકે અહિયાં કેવળ દ્રવ્યની જ વિવક્ષા થઈ છે.૧ એક આકાશ પ્રદેશને ક્ષેત્ર પરમાણુ કહેવામાં આવે છે. સમય કાળ પરમાણુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #964
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५०
भगवतीसूत्रे वर्णादिधर्माणां प्राधान्यविवक्षया भावपरमाणुरिति कथ्यते । द्रव्यपरमाणोः पकारभेदमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'अच्छेज्जे' अच्छेद्यः तत्रैकोऽपि द्रव्यपरमाणुविवक्षया चतुः स्वभावो भवति तत्रोक्तम् 'अच्छेज्जे' इति अच्छेयः खड्गादिना लतादिवत् छेदयितुम योग्योऽच्छेद्यः परमाणोरतिमूक्ष्मत्वादवयवरहितत्वाच्च कदाचिदपि खड्गादिना छेदनं न संभवतीति अतोऽच्छेद्योऽयं भवतीति । अभेद्यः शून्यादिना चर्मवत् भेदयितुमयोग्योऽभेद्यः यथा चर्म वस्त्रादिक सावयचं स्निग्धं च वस्तु शुच्यादिनाऽवयव विभागशो विभिद्यते न तथा शूच्यादिना कदाचिदपि परमाणुभियते अवयवाभावादतोऽभेय इति कथ्यते । 'अडझे' समय, कालपरमाणु और वर्णादिरूप धर्म-पर्याय भावपरमाणु कहा गया है-द्रव्यपरमाणु 'अच्छेज्जे' आदि के भेद से चार प्रकार का होता है यद्यपि द्रव्यपरमाणु एकरूप ही होता है फिर भी विवक्षा से उसे चार प्रकार का कह दिया है जिस प्रकार खड्ग आदि द्वारा लतादिरूप पदार्थों का छेदन कर दिया जाता है उस प्रकार द्रव्यपरमाणु का छेदन नहीं किया जा सकता है क्योंकि परमाणु अति सूक्ष्म और अवयवरहित होता है-इस कारण उसका कभी भी खड्ग आदि द्वारा छेदन नहीं हो सकता है इस कारण परमाणु को अच्छेद्य कहा गया है १, तथा 'अभेद्य' चर्म में जिस प्रकार शूची आदि से भेद कर दिया जाता है, उस प्रकार परमाणु में भेद नहीं किया जा सकता है अर्थात्-चमड़ा या वस्त्र आदि अवयवसहित ही शूची आदि से अवयव विभागपूर्वक भेदे जाते हुए सिद्धकोटि में भाते हैं, परमाणु नहीं क्योंकि उसमें अवयवों का अभाव है इस कारण वह अभेद्य कहा गया है 'अडज्झे' सावयव અને વર્ણાદિરૂપ ધર્મ-પર્યાયને ભાવ પરમાણુ કહેવામાં આવે છે. દ્રવ્યપરમાણુ 'अच्छेज्जे' विरेना मेथी यार ना थाय छे. ते ०५५२मा मे રૂપે જ થાય છે. તે પણ વિવક્ષાથી તેને ચાર પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. જે રીતે તલવાર વિગેરેથી લતા-વેલ વિગેરે પદાર્થોનું છેદન કરવામાં આવે છે. તે રીતે દ્રવ્ય પરમાણુનું છેદન કરવામાં આવતું નથી, કેમ કે પર. માણુ અત્યંત સૂક્રમ અવયવ વગરનું હોય છે. તે કારણથી તલવાર વિગેરેથી તેનું છેદન થઈ શકતું નથી. તે કારણે પરમાણુને અ છેધ કહેવામાં આવે છે. तया 'अभेद्य याममा से. विश्थी २१ : छिद्र ४२वामा मावे छे, તે રીતે પરમાણુમાં ભેદ કરી શકાતા નથી, અર્થાત્ ચામડું અગર વસ્ત્ર વિગેરે અવયવ સાથે જ સોઈ વિગેરેથી અવયવ વિભાગ પૂર્વક ભેદાય છે તે સિદ્ધ છે. પરમાણુ ભેદાતા નથી. કેમકે પરમાણુમાં અવયનો અભાવ છે તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #965
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका रीका श०२० उ.५ १० १० परमाणुप्रकारनिरूपणम् ९५१ अदाबः, यथाऽग्निना कष्ठादि दह्यते सावयवत्वात् न तथा परमाणुवयादिना दग्धुं शक्योऽतिम्रक्षमस्वादतोऽदाह्य इति कथ्यते, अतएव 'अगेज्झे अग्र ह्यः अतिसूक्ष्मादित्वात् हस्तादिना चक्षुरादिना वा ग्रहीतुमयोग्यस्वाद , अग्राह्य इति कथ्यते सावयवस्य स्थूलत्वं प्राप्तस्यैव पदार्थस्य हस्तादिना ग्रहणं चक्षुरादिना वा ग्रहणं जायतेऽयं तु परमाणुरतिसूक्ष्मवादवयवरहितत्वात् च कथमपि ग्रहीतुं योग्यो न भवतीत्यतोऽग्राह्य इति कथ्यते । द्रव्यपरमाणु विभागशो दर्शयित्वा तदनन्तरं क्षेत्रपरमाणु स्वरूपं सविभागं दर्शयितुमाह-'खेतपरमाणू' इत्गदि, 'खेत्तपरमाणू णं भंते ! काविहे पनत्ते' क्षेत्रपरमाणुः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः-कतिप्रकारकः कथित इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा! चउबिहे पन्नत्ते' हे गौतम ! क्षेत्रपरमाणुश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः । प्रकारभेदमेव होने से काष्ठादिक पदार्थ ही अग्नि द्वारा दाह्य (जलनेवाला) होते हैं अवयव रहित होने से परमाणु दाह्य नहीं हो सकता है 'अगेज्झे' इसी कारण इसे अग्राह्य कहा गया है, हाथ या चक्षुरादिक इन्द्रियां न इसे ग्रहण कर सकती है, और न इसे देख ही सकती हैं, इसलिये इसे अग्राह्य कहा है सावयव (अवयवसहित) पदार्थ का ही जो कि स्थूल भाव को प्राप्त होता है हाथ आदि द्वारा ग्रहण होता है और चक्षु.
आदि इन्द्रियों द्वारा उसका देखना आदि होता है परन्तु परमाणु तो ऐसा होता नहीं है इसलिये अतिसूक्ष्म और अवयवरहित होने के कारण ही वह अग्राह्य होता है, 'खेत्त परमाणू णं भंते! कविहे पत्ते' हे भदन्त ! क्षेत्रपरमाणु कितने प्रकार का कहा गया है ? इस गौतम के प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभु उनसे कहते हैं-'गोषमा! च उबिहे पन्नत्ते' ४१२९४थी तन मने अपामां आवे छे. 'अडज्जे' अ१य१ सहित पायी કાષ્ઠ-લાકડા વિગેરે પદાર્થો જ અગ્નિથી ખાળી શકાય છે. અવયવ વગરના डापाथी ५२मा जी शत नथी. 'अगेज्झे' २४ ४२९४थी त भयाह्य કહેલ છે. હાથ અગર ચક્ષ વિગેરે ઇન્દ્રિય તેને ગ્રહણ કરી શકતા નથી. તેમ તેને જોઈ શકતા નથી તેથી તેને અગ્ર હ્ય કહેલ છે. અવયવ સાથે પદાર્થના જ કે જે સ્થૂલ ભાવ પામે છે. તેનું હાથ વિગેરેથી ગ્રહણ કરાય છે. અને નેત્રાદિ ઈન્દ્રિયો વડે તેને જેવા વિગેરે થઈ શકે છે પરંતુ પરમાણુ તે એવું હોતું નથી તેથી અત્યંત સૂક્ષ્મ અને અવયવ વગરના હેવાને छार ०४ ते भाव डाय छे. 'खेत्तपरमाणू णं भंते! कइविहे पणत्ते ભગવન ક્ષેત્રપરમાણુ કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु ४ थे-'गोयमा चउविहे पन्नत्ते' ३ गौतम क्षेत्र ५२मा यार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #966
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५२
भगवतीसूत्रे दर्शयति-'तं जहा' तद्यथा-'अणद्ध' अनर्द्धः, न विद्यते अर्ध यस्य सोऽनधों भवति, परमाणोः समसंख्य कावयवाभावात् , 'अमज्झे' अमध्यः विषमसंख्यकावयवा. भावात् , अमध्य इति, 'अपएसे' अप्रदेशः-नास्ति प्रदेशोऽवयवो यस्य सोऽप्रदेशः प्रदेशस्याभावात । अतएव 'अविभाइमें' अविभागिम:-अविभागेन निवृत्तः अविभागिमः, प्रदेशाभावात् परमाणुविभाजयितुमयोग्यः, प्रदेशवामेव विभागो भवति परमाणो स्ति प्रदेशः, नातो विभाजयितुं योग्योऽतोऽविभागिम इति कथ्यते । 'कालपरमाणू पुन्छा' कालपरमाणुरिति पृच्छा' हे भदन्त ! कालपरमाणुः कतिविधः प्रज्ञप्तः इति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'कालपरमाणू' कालपरमाणुः 'चउबिहे पन्नत्ते' चतुर्विधः प्रज्ञप्तः। चातुर्विध्यमेव हे गौतम ! क्षेत्रपरमाणु चार प्रकार का कहा गया है जो इस प्रकार से है-'अग डे' आदि-अनध परमाणु में समसंख्यक अवयवों का अभाव होता है इस कारण उसमें अर्धभाग नहीं होता है तथा विषमसंख्यक अवयवों का इसमें अभाव रहता है इससे इसे 'अमध्य' कहा है एक प्रदेश के सिवाय द्वितीयादिक प्रदेश इसमें होते नहीं हैं इससे इसे 'अप्रदेश' कहा है, तथा-यह अविभाग से निवृत्त होता है अर्थात् प्रदेशों के अभाव से परमाणु का विभाग नहीं होता है-प्रदेशवालों का ही विभाग होता है परमाणु के दो आदि प्रदेश होते नहीं हैं इसलिये इमका विभाग नहीं हो सकता है, इससे यह 'अविभागिम' कहा गया है । 'कालपरमाणू णं भंते ! कहविहे पण्णत्ते' कालपरमाणु कितने प्रकार का होता है ? इस प्रश्न के उत्तर में गौतम से प्रभु कहते हैं-हे गौतम!
४॥२॥ ४ा छे. रे 20 प्रमाणे छ 'अणड्ढे' विगैरे मन ५२।। मामा સરખી સંખ્યાવાળા અવયને અભાવ હોય છે. તેથી તેમાં અર્ધો ભાગ હેતો નથી. તેમજ વિષમ સંખ્યાવાળા અવયને પણ તેમાં અભાવ હેય छ. तथा तर मध्यमा पारने 'अमध्य' ४२ छे. तेभा में प्रदेश सिवाय भी विरे प्रदेश। डता नथी तथा तेने 'अप्रदेश' प्रदेश विनाने। ४७स छे. તથા તે વિભાગ વગરને હોય છે. અર્થાત પ્રદેશોના અભાવથી પરમાણુઓને વિભાગ થતો નથીકારણ કે પ્રદેશવાળાઓને જ વિભાગ થઈ શકે છે. પરમાણુઓના બે વિગેરે પ્રદેશ હેડતા નથી, તેથી તેને વિભાગ થઈ શકતે नी, ती an 'अविभागिम' विमा १२ने ४ामा मावे छे. 'कालपरमाणू णं भंते ! कइविहे पन्नत्ते' 3 भगवन् स५२मा ३८ प्रा२ना ४ा छ १ मा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #967
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेषचन्द्रिका टीका श० २० उ.५ सू०१० परमाणुप्रकारनिरूपणम् ९५३ दर्शयति-तं जहा' तथथा-'अवन्ने' अवर्णः कृष्णनीललोहितहारिद्रशुक्लवर्णरहितत्वात् अवर्णः, य पि वर्णगन्धरसस्पर्शवत्वं पुद्गलानां लक्षणमिति, परमाणोरपि पुद्गलत्वात् वर्णादिमत्त्वमावश्यकमेव तथापि द्रव्यमात्रस्य प्रधानतया विषक्षणात् सतामपि वर्णादीनामविवक्षणात् कालपरमाणौ वर्णादीनां निषेध इति कृत्वा अवर्णः कालपरमाणुः कथ्यते इति, 'अगंधे' अगन्धः-सुरभिदुरभिगन्धरहितः सतोरपि 'कालपरमाणू चउव्विहे पण्णत्ते' काल परमाणु चार प्रकार का कहा गया है-जो इस प्रकार से है-'अवन्ने' इत्यादि, कृष्ण, नील, लोहित, हारिद्र, शुक्ल. इन प्रकार के वर्षों से वह रहित होता है इस कारण कालपरमाणु अवर्ण कहा गया है यद्यपि वर्ण, गंध, रस और स्पर्श इन गुणों से जो युक्त होता है वही पुद्गल है ऐसा पुद्गल का लक्षण कहा गया है परमाणु पुद्गलरूप होता है अतः परमाणु में वर्णादिमत्ता होना आवश्यक ही है-फिर भी यहां जो उसे अवर्णादिवाला कहा गया है उसका कारण यहां समय ही प्रधानरूप से विवक्षा की है-इसलिये वर्णादिकों के होने पर भी उनकी विवक्षा न होने के कारण कालपरमाणु में वर्णादिकों का निषेध किया गया है और इसी कारण उसे अवर्णरूप से प्रतिपादित किया गया है। इसी प्रकार का कथन 'अगंध' के कहने में भी जानना चाहिये अर्थात् काल परमाणु जिस प्रकार से वर्ण से रहित कहा गया है, उसी प्रकार से वह सुरभिगन्ध और
प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -3 गौतम ! 'कालपरमाणू चउविहे पण्णत्ते' ४० ५२मा सार प्रा२ना अवामा माया छ. २ मा प्रमाणे छे. 'अवन्ने' ઈત્યાદિ કૃષ્ણ, નીલ, લાલ, પીળા અને સફેદ આ ચારે પ્રકારના વણેથી તે રહિત હોય છે. અર્થાત્ વર્ણ વગરનું હોય છે તેથી કાલ પરમાણુને “અવર્ણ” કહેલ છે. જે કે વર્ણ, ગંધ રસ અને પશે આ ગુણેથી જે યુક્ત હોય છે તેજ પુદ્ગલ છે. આવા પુદ્ગલને કાલ-ક્ષણ કહેલ છે. પરમાણુ પુલ રૂપ હોય છે. જેથી પરમાણુમાં વર્ણાદિ પ્રકાર હોવું જરૂરી છે, તે પણ તેને જે અવર્ણ દિવાળું કહેવામાં આવ્યું છે તેનું કારણ અહિયાં દ્રવ્યમાત્રની જ મુખ્ય રૂપે વિવક્ષા કરેલ છે. તેથી વર્ણાદિના હોવા છતાં પણ તેની વિવક્ષા ન હોવાને કારણે કાલ પરમાણુમાં વર્ણાદિને નિષેધ કરવામાં આવેલ છે. અને એજ ४।२थी तेन 'गqg' (4g कानु) ३ १ वे छे. मा४ प्रमाणेनु 3थन 'अगंध' ( १२)ना यनमा ५ समा. अर्थात २ शत કાલ પરમાણુને વર્ણ વિનાનું કહેવામાં આવ્યું છે. એ જ રીતે સુરભિગધ
भ १२०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૩
Page #968
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे
"
गन्धवतोरविवक्षणात् द्रव्यमात्रस्यैव विवक्षणात् । 'अर से' अरसः - तिक्तादिरसरहितः रसानामविवक्षणात् 'अफासे' अस्पर्शः - कर्कशमृदुकगुरुकलघुकशीतोष्णस्निग्धरूक्षस्पर्शरहितः स्पर्शानामपि अविवक्षणात् 'भावपरमाणू णं भंते !" भावपरमाणुः खलु भदन्त ! 'कइविहे पन्नत्ते' कतिविधः प्रज्ञप्तः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'चव्विहे पनते' भावपरमाणुश्चविधः चतुःप्रकारकः प्रज्ञप्तः कथितः । चातुर्विध्यमेव दर्शयति- 'तं जहा ' तद्यथा'वन्न मंते' वर्णवान् कृष्णनीललोहितद्दारिद्रशुक्लम भेदभिन्नपञ्चमकारकवर्णवान् दुरभिगन्ध इन दोनों प्रकार की भी गंध से रहित कहा गया है यद्यपि वहां परमाणु में गन्धगुण विद्यमान है फिर भी उसकी यहां विवक्षा नहीं हुई है । केवल काल (समय) द्रव्यमात्र की ही विवक्षा हुई है 'अरसे' वह कालपरमाणु अरस-तिक्तादि रसों से रहित होता है, यद्यपि उसमें वे विद्यमान रहते हैं फिर भी यहां उनकी विवक्षा नहीं हुई है - केवल समयमात्र की ही हुई है। 'अफासे' कर्कश, मृदुक, गुरुक, लघुक, शीत, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष इनके भेद से जो स्पर्श आठ प्रकार का कहा गया है वह भी उसमें नहीं रहता है इस कारण उसे अस्पर्श रूप से कहा है अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं'भावपरमाणु णं भंते ! कहविहे पनन्ते' हे भदन्त ! जो भावपरमाणू है वह कितने प्रकार का कहा गया है उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! विपणन्ते' हे गौतम ! भाव परमाणु चार प्रकार का कहा गया है - 'तं जहा' जैसे - 'वनमंते, गंधमंते, रसमंते, फासमंते' वर्णवाला,
९५४
प्रभा - 'वण्णमंते, गंधमंते, रसमंते, फासमंते' वशुवाजा गंधवाजा, रसवाजा સુગધ દુરભિગ ધ–દુગન્ધ એ બન્ને પ્રકારના ગધા વિનાનું કહેવામાં આવેલ છે. જો કે ત્યાં પરમાણુમાં ગંધ ગુણુ હોય જ છે. તે પણ અહિયાં તેની विवक्षा थर्ध नथी. डेवल द्रव्य भात्रनी ४ विवक्षा था छे. 'अरसे' ते स પરમાણુ અરસ-તિખા વિગેરે રસેા વિનાનું હોય છે. જો કે તે રસે તેમાં વિદ્યમાન હાય છે પણ અહિયાં તેની વિવક્ષા થઇ નથી. કેવળ દ્રવ્ય માત્રની ४ विषक्षा श्वामां भावी छे. 'अफासे' अश भृहु, गु३ लघु शीत, उ, સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ એ ભેદથી સ્પર્શ આઠ પ્રકારના કહેલ છે. તે પશુ તેમાં रडेते। नथी, तेथी तेने 'अस्पर्श' स्पर्श' विनाना उडेल छे,
હવે ગૌતમ સ્વામી ભાવપરમ ના સંબધમાં પ્રભુને પૂછે છે કે 'भावपरमाणू णं भंते! कइविहे पण्णत्ते' हे भगवन् भावपरमाणु ईंटसा अारना हे ? म प्रश्नमा उत्तरमा अलु पण्णत्ते' हे गौतम लाव परमाणु यार प्रहार
- 'गोयमा ! चउव्विद्दे छे. 'त' जहा' ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
डे
हे
Page #969
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.२० उ.५ सू०१० परमाणुप्रकारनिरूपणम् ९५५ भावपरमाणुः भावाः-वर्णादयस्ते विद्यन्ते यत्रासौ भावपरमाणुः । 'गंधमते' गन्धवान् सुरभिदुरभिप्रभेदभिन्नगन्धद्वयवान् भावपरमाणुरिति । 'रसमंते' रसवान्-तिक्तकटुकषायाम्लमधुररसवान् भावपरमाणुरिति । 'फासमंते' स्पर्शवान् कर्कशमृदुकगुरुकलघुकशीतोष्णस्निग्धरूमाष्टमकारकस्पर्शवान् भावपरमाणुरिति । तदेवं द्रव्यक्षेत्रकाळभावभेदेन परमाणोश्चातुर्विध्यमुपदर्शितमिति, 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहरई' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति हे भदन्त ! परमाणुपुद्गलादारभ्य बादरपरिणाम अनन्तप्रदेशिकस्कन्धे वर्णगन्धरसस्पर्शादीनां व्यवस्था, तथा परमाणोः प्रकारभेदो यद् देवानुपियेण गंधवाला, रसवाला और स्पर्शवाला वर्णवाला वह इसलिये कहा गया है कि उसमें कृष्ण, नील, लोहित हारिद्र और शुक्ल ये पांच वर्ण रहते हैं । भाव नाम वर्णादिकों का है-ये भाव जिस में विद्यमान हो वह भावपरमाणु है, सुरभिगंध और दुरभिगंध ये दोनों गंध उसमें रहते हैं इसलिये वह गन्धवान् कहा गया है, तिक्त, कट, कषाय, अम्ल
और मधुर के भेद से रस पांच प्रकार का होता है-भावपरमाणु इन पांचों रमों वाला होता है । इसलिये वह रसवाला कहा गया है, 'फासमंते' कर्कश, मृदुक, गुरुक, लघुक, शीत, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष ये आठ स्पर्श कहे गये हैं सो वह भावपरमाणु इन आठ स्पों वाला होता है इस कारण वह स्पर्शवाला कहा गया है इस प्रकार द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव के भेद से परमाणु में यह चतुर्विधता दिखलाई गई है। 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहरई' हे भदन्त ! परमाणुपुद्गल से लेकर बादर परिणामवाले अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध में वर्ण, गंध, रस, અને સ્પર્શવાળા તેમાં કૃષ્ણ, નીલ. લાલ પીળે અને સફેદ એ પાંચ વર્ષો રહે છે, તેથી તેને વર્ણવાળે કહેલ છે. ભાવનામ વર્ણાદિકનું છે. આ ભાવ જેમાં વિદ્યમાન હોય તે ભાવ પરમાણ છે. સુરભિગધ-સુગંધ અને દુરભિગંધ-દુર્ગંધ એ અને ગંધ તેમાં વિદ્યમાન હોવાથી તેને ગધવાન કહેલ છે. તીખા કડવા, કષાય, ખાટા અને મીઠા રસોના ભેદથી પાંચ પ્રકારના રસે હોય છે. પરમાણુ તે પાંચે રસાવાળું હોય છે. તેથી તેને રસવાળું કહેવામાં આવેલ छे. 'फासमं।' ४४२, भृड, ४३, सधु, शीत, SR स्निग्ध भने ३१ मा આઠ પ્રકારના સ્પેશે કહ્યા છે. તે ભાવ પરમાણુ આ આઠે પ્રકારના સ્પોવાળું હોય છે. તેથી તેને સ્પર્શવાળું કહેવામાં આવેલ છે. આ રીતે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, અને ભાવના ભેદથી પરમાણુમાં આ ચાર પ્રકારતા બતાવવામાં આવેલ છે. 'सेव भंते ! सेव भंवेत्ति जाव विहरइ' सन् ५२म पुरसथी न બાદર પરિણામવાળા અનંતપ્રદેશિક કંધમાં વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
Page #970
--------------------------------------------------------------------------
________________ भगवतीसूत्रे कथितं तत् सर्वम् एवमेव-सर्वथा सत्यमेव, यस्मात् केवलिनो भगवतः सकलसूक्ष्मार्थदर्शिततया सर्वथा सत्यस्यैव प्रतिपादनात् इति एवं प्रकारेण कथयित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् भगवान् गौतमो विहरतीति।मू० 10 // // इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगधपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां विंशतिशतके पश्चमोद्देशकः समाप्तः॥२०-५॥ स्पर्श की व्यवस्था, तथा परमाणु के प्रकार भेद जो पूर्वोक्तरूप से आप देवानुप्रिय ने कहे हैं वह सब कथन सर्वथा सत्य ही है क्योंकि आप केवली हैं और जो केवली भगवान होते हैं वे सकल सूक्ष्म, अन्तरित और दूरार्थ पदार्थों के हस्तामलकवत् साक्षात् ज्ञाता होते हैं अत: उनके द्वारा प्रतिपादित किसी भी तत्व में प्रत्यक्ष और अनुमान प्रमाण से बाधा उपस्थित नहीं हो सकती है इस प्रकार से कहकर वे गौतम संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू० 10 // जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेय चन्द्रिका व्याख्याके धीसवें शतकका ॥पांचवां उद्देशक समाप्त // 20-5 / / વ્યવસ્થા તથા પરમાણુઓના પ્રકાર ભેદે પૂર્વોક્ત પદ્ધતિથી આ૫ દેવાનુપ્રિયે કહ્યા છે. તે તમામ કથન સર્વોથા સત્ય જ છે. કેમકે આપ કેવલી છે, અને જે કેવલી ભગવાન હોય છે, તે બધા જ સૂક્ષ્મ અને ગંભીર અર્થવાળા પદાર્થોને હસ્તામલકની જેમ અર્થાત્ હાથમાં રહેલા આંમળાની માફક સાક્ષાતરૂપથી જાણનાર હોય છે. જેથી તેઓએ પ્રતિપાદન કરેલ કોઈ પણ તત્વમાં પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન પ્રમાણથી બાધા આવી શકતી નથી. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામી તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થઈ ગયા. સૂ૦ 1 જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના વીસમા શતકને પાંચમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૨૦-પા શ્રી ભગવતી સૂત્ર : 13