________________
भगवती सूत्रे
पदार्थान्तरमपेक्षा संभवति यथा सूक्ष्मोवायुः सूक्ष्म मन इत्यत आह- ' कयरेकाए' कतरः कायः कः कायः सव्वसुहुमतराए' सर्वमूक्ष्मतरः पञ्चानां मध्ये अतिशयेन सूक्ष्म इति सूक्ष्मतरः आपेक्षिकक्ष्मता च भवतु अन्यत्रापि यथा तथा किन्तु सूक्ष्मेsपि सूक्ष्मतरः क इति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा ' हे गौतम! 'वणearकाइए' वनस्पतिकायिकः 'सव्व सुमे' सर्वक्ष्मः 'वणस्स - काइए सबहुमतराए' वनस्पतिकायः सर्वसूक्ष्मतरः अयमतिशयेन सूक्ष्मः एषां मध्ये एतदपेक्षया नान्यः कश्चिदपि सूक्ष्म इति १ । 'एयस्स णं भंते !' एतस्य पदार्थान्तर की अपेक्षा से भी हो सकती है जैसे वायू में सूक्ष्मता है मन में सूक्ष्मता है सो ऐसी सूक्ष्मता यहां नहीं विवक्षित हुई है किन्तु इन पांचों के बीच में सूक्ष्म में भी सूक्ष्म कौन सा काय है ? ऐसा प्रश्न का तात्पर्य है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'गोयमा ! वणरसहकाइए सव्वमेवणस्सइकाइए सहमतराए' हे गौतम! वनस्पतिकाय ही इन पाचों के बीच में सर्वक्ष्म और सूक्ष्मतर है वनस्पतिकाय की अपेक्षा इन पांचों में और कोई कायन सूक्ष्म है और न सूक्ष्मतर है । आपेक्षिक सूक्ष्मता तो और भी कार्यों में हो सकती है परन्तु सर्वसूक्ष्म तर आपेक्षिक नहीं होती है इसलिये ऐसा ही प्रश्न और ऐसा ही उत्तर दिया गया है ॥ १ ॥
३४४
अब गौतम वनस्पतिकायिक को छोडकर शेष चार जीवनकार्यों में सर्वता और सर्वसूक्ष्मतरता को पूछते हैं- 'एयस्स णं भंते! पुढ
સૂક્ષ્મતા ચક્ષુઇન્દ્રય દ્વારા અગ્રાહ્યપા માત્રથી અથવા પદાર્થોન્તરની અપેક્ષાએ પણ થઈ શકે છે. જેમ વાયુમાં સૂક્ષ્મપણુ છે. મનમાં સમપણુ છે. એવુ સૂક્ષ્મપણું અહિયાં વિવક્ષિત થયું નથી પરંતુ આ પાંચેની અંદર સૂક્ષ્મથી સૂક્ષ્મ કયા નિકાય છે? આ રીતનું આ પ્રશ્નનું તાત્પર્ય છે. આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु - गोयमा ! वणरसइकाइए सव्वसुहुमे वणस्सइकाइए सहुमतराए' हे गौतम! वनस्पतिठाय भ આ અધામાં સવથી સૂક્ષ્મ છે. અને સૂક્ષ્મતર છે. વનસ્પતિકાયની અપેક્ષાએ આ પાંચમાં ખીજી કેઈ પણ ક્રાય સૂક્ષ્મ નથી તેમજ સૂક્ષ્મતર પણ નથી. અપેક્ષાવાળી સૂક્ષ્મતા તે! બીજી કાયમાં પણ હાઈ શકે છે. પર’તુ સવ સુક્ષ્મતરપણુ - પેક્ષિત હાતુ નથી. તેથી અહિયાં એજ રીતના પ્રશ્ન અને એજ રીતના ઉત્તર આપવામાં આવેલ છે, !!
હવે ગૌતમ સ્વામી વનસ્પતિકાયિકને છેડીને બાકીના ચાર જીવનીયાચેમાં सर्प सूक्ष्म भने अव सूक्ष्मतरा पिषे प्रश्र रे छे, 'एयस्स णं भंते !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
