________________
१०२
भगवतीसूत्रे कायदुष्मणिधानं च, मनोवाकाया एव सावधव्यापारे व्यामियमाणाः दुष्प्रणिधानशब्दवाच्या भवन्तीति मनोवाकायानां त्रिपकारकत्वात् दुष्प्रणिधानमपि त्रिप्रकारकं भवतीति, 'जहेव पणिहाणेण दंडओ भणिो तहेव दुप्पणिहाणेण वि भाणिययो' यथैव येनैव प्रकारेण प्रणिधानेन दण्डको भणितः तथैव दुष्प्रणिधानेनापि दण्डको भणितव्यः, यथा नारकादारभ्य वैमानिकान्तजीवविषये प्रणिधानमाश्रित्य दण्डकः कथितः तथैव दुष्पणिधानमाश्रित्यापि विचारः करणीयः, यथा एकेन्द्रियजीवानामेकमेव प्रणिधानं कायात्मकं, द्वीन्द्रियादारभ्य चतुरिन्द्रियान्तानां द्विमकारकं प्रणिधानं ततः परं तिर्यपञ्चन्द्रियादारभ्य वैमानिकान्तजीवानां त्रि
और काय जब सावधव्यापार में लग जाते हैं तब ये दुष्पणिधान शब्द वाच्य हो जाते हैं। मन वचन एवं काय ये स्वयं तीन हैं । अतः इन संबन्धी जो दुष्प्रणिधान होता है वह भी तीन ही प्रकार का होता है। 'जहेव पणिहाणे णं दंडओ भणिओ तहेव दुप्पणिहाणेणं विभाणियव्यो' जिस प्रकार से प्रणिधान को लेकर दण्डक कहा गया है। उसी प्रकार से दुष्पणिधान को लेकर भी दण्डक कह लेना चाहिये। तात्पर्य ऐसा है कि नारक से लेकर वैमानिकान्त जीव के विषय में प्रणिधान को आश्रित करके दण्डक कहा जा चुका है। उसी प्रकार से दुष्प्रणिधान को भी आश्रित करके विचार कर लेना चाहिये। अर्थात् एकेन्द्रिय जीवों को एक ही कायात्मक प्रणिधान दीन्द्रिय से लेकर चौह. न्द्रियों तक के वचन और कायात्मक दो प्रणिधान तथा तिर्यक् पञ्चे. न्द्रिय से लेकर वैमानिकान्त जीवों को मन वचन और कायात्मक तीनों
વચન, અને કાય જ્યારે સાવદ્ય પ્રવૃત્તિમાં લાગી જાય છે. ત્યારે તેઓ આ દુષ્મણિધાનવાળા બની જાય છે. મન વચન અને કાય એ પિતે ત્રણ છે છે તેથી તેના સંબંધી જે દુપ્રણિધાન હોય છે, તે પણ ત્રણ જ डेय छे. "जहेव पणिहाणेगं दंड भो भणिओ तहेव दुप्पणिहाणेण वि भाणिચઢવો” જે રીતે પ્રણિધાનને ઉદ્દેશીને દંડક કહેલ છે. તે જ રીતે દુપ્રણિ ધાનના વિષયમાં પણ દંડકે સમજી લેવા. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કેનારક છથી આરંભીને વૈમાનિક સુધીના જીવન વિષયમાં પ્રણિધાનને આશ્રય કરીને દંડક કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે દુષ્મણિધાનના વિષયમાં પણ દંડકેને વિચાર સમજ. અર્થાત્ એકેન્દ્રિય જીવોને કાયરૂપ એક જ પ્રણિધાન હોય છે. અને હીન્દ્રિયથી લઈને ચાર ઇન્દ્રિયવાળા જાને વચન અને કાય રૂ૫ બે પ્રણિધાન હોય છે. અને તિય"ચ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
