________________
८७
प्रमेयवोधिनी टीका पद ९ सू. ४ चरमाचरमत्वनिरूपणम् लक्षायामविष्कम्भप्रमाणा शुद्धस्फटिकसकाशा सिद्धशिला उच्यते, अर्थकान्तपक्षमवलम्व्य गौतमः पृच्छति-'इमाण भंते ! रयणप्पभा पुढवी किं चरमा, अचरमा, चरमाई, अचरमाई, चरमंतपएसा अवरमंतपएसा?' हे भदन्त ! इयं खलु रत्नप्रभा पृथिवी एकान्तेन किं चरमा व्यपदिश्यते ? किं वा अचरमा व्यपदिश्यते ? किं वा चरमाणि ? किं वा अचरमाणि ? किं वा चरमान्तप्रदेशाः कि वा अचरमान्तप्रदेशा ? तत्रचरमं नाम अन्तिमं पर्यन्तवर्तीत्यर्थः, तच्च सापेक्षं भवति, अन्यापेक्षया तस्य सत्यात् , यथा पूर्वशरीरापेक्षया चरमशरीरमिति व्यहियते, अचरमम् तद्भिन्नम् तदपि सापेक्षं तस्य चरमापेक्षया सत्वात् , यथा अन्तिमशरीरापेक्षया चौडी, शुद्ध स्फटिक मणि के समान सिद्ध शिला ईषत्प्राग्भार पृथ्वी कहलाती है।
एकान्त पक्ष का आश्रय करके श्रीगौतमस्वामी प्रश्न करते हैं-भगवन ! यह रत्नप्रभा पृथिवी क्या चरभा है ? क्या अचरमा है ? क्या चरमाणि (चरम का बहुवचनरूप) है ? क्या अचरमाणि (अचरम का बहुवचन रूप है ? क्या चरमान्त प्रदेश रूप है ? क्या अचरमान्तप्रदेशरूप है ? चरम का अर्थ है-अन्तिम अर्थातू अन्त में स्थित । यह 'चरम' पद सापेक्ष है, अर्थात् दुसरे की अपेक्षा रखता है। कोई पहले हो तो उससे किसी दूसरे को 'चरम' कहा जा सकता है, जैसे पूर्व भवों की अपेक्षा अन्तिम भव को चरमभव कहते हैं। जिससे पहले कुछ न हो उसे चरम नहीं कह सकते। 'अचरम' पद का अर्थ है जो चरम अर्थात अन्तवर्ती न हो अर्थात् मध्य में हो । यह पद भी सापेक्ष है, क्यों कि जब कोई अन्त में हो तभी उसकी अपेक्षा बीच वाले को 'अचरम' कहा जाता है । जिसके आगे-पीछे दूसरा कोई न हो उसे 'अचरम' अर्थात् मध्यवर्ती વિનું નિરૂપણ પહેલાં કરી દિધેલું છે અને તેઓ પ્રસિદ્ધ પણ છે પસ્તાલીસ લાખ જન લાબી પહોળી, શુદ્ધ ફટિક મણિના સમાન સિદ્ધ શીલા ઈવાગ્યાર પૃથ્વી કહેવાય છે.
એકાન્ત પ્રશ્નને આશ્રય કરીને ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–હે ભગવન! આ રન પ્રભા પૃથ્વી શું ચરમાં છે? અચરમાં છે? શુ ચરમાણિ (ચરમનું બહુવયન રૂપ છે શું અચરમાણિ (અચરમનું બહુવચનનુ રૂ૫) છે? શું અરમાન્ત પ્રદેશ રૂપ છે? શુ અચરમાન્ત પ્રદેશ રૂપ છે? ચરમને અર્થ છે અન્તિમ અર્થાત અન્તમાં સ્થિત આ ચરમ પદ સાપેક્ષ છે, અર્થાત બીજાની અપેક્ષા રાખે છે કેઈ પહેલા હોય તે તેનાથી કોઈ બીજાને ચરમ કહેવાય છે, જેમકે પૂર્વ ભવની અપેક્ષાએ અતિમ ભવને ચરમ ભવ કહે છે. જેની પહેલા કઈ ન હોય તેને ચરમ નથી કહેતા.
અચરમ પદને અર્થ છે જે ચરમ અર્થાત્ અન્તવતી ન હોય અર્થાત્ મધ્યમાં હાય આ પદ પણ સાપેક્ષ છે. કેમ કે-જ્યારે કેઈ અનતમાં હોય ત્યારે તેની અપેક્ષાએ વચમાં રહેલને “ચરમ કહેવાય છે. જેના આગળ પાછળ બીજા કેઈ ન હોય તેને
