________________
प्रबोधिनी टीका पद ११ सू. २ भाषापदनिरूपणम्
ર
न एषा भाषा मृपा भवति तथाहि - परलोकावाधनीरूपा आज्ञापनी सा भाषा व्यपदिश्यते या स्त्रपरानुग्रहबुद्ध्या विवक्षितार्थकरणसामर्थ्यशालि विनीत स्त्र्यादिविनेयजनविषया भवति यथा अमुके ? ब्रह्मणे ? श्रमणे ? शुभं नक्षत्रमद्यवर्तते इति अमुकमङ्गं श्रुतस्कन्धञ्च पठेत्यादि सा प्रज्ञापन्येव भवति दोपरहितत्वात् तदन्या तु स्वपरपीडाजनन हेतुत्वान्मृपा भवति, इत्यप्रज्ञापनीति भावः, गौतमः पृच्छति - 'अह भंते ! जातीति इत्थिपण्णवणी जातीति पुमपण्णवणी जातीति पुंसगपण्णवणी पण्णवणीणं एसा भासा, न एसा भासा मोसा ?' - हे भदन्त ! अथ या भाषा जातिरिति - जातिमधिकृत्य स्त्रीप्रज्ञापनी स्त्रियाः स्त्रीरूपस्य प्रतिपादिका भवति यथा स्त्रीस्वभावात् तुच्छा गौरववाहल्यान्विता चपलेन्द्रिया अधीरा च भवतीति, तथा चोक्तम्- 'तुच्छा गौरवबहुला चलिंदिया दुब्बला य धीईए' इत्यादि,
छाया - तुच्छा गौरवबहुला चलेन्द्रिया दुर्बला च धृत्या, इत्यादि,
तात्पर्य यह है कि परलोक संबंधी घाधा न पहुंचाने वाली आज्ञापनी भाषा वह कहलाती है जो अपने और पर के अनुग्रह की बुद्धि से, किसी कार्य को करने में समर्थ विनीत स्त्री आदि विनेय जनों के लिए बोली जाती है, जैसे ' हे ब्राह्मणी ! साध्वी ! आज शुभ नक्षत्र हैं, तुम अमुक अंग का या अमुक तस्कन्ध का अध्ययन करो ।' ऐसी आज्ञापनी भाषा प्रज्ञापनी है, क्यों कि यह निर्दोष है । जो भाषा आज्ञापती तो हो सगर पूर्वोक्त से विपरीत, हो, अर्थात् स्व-पर को पीडा उत्पन्न करने का कारण हो, वह भाषा वृषा है - अप्रज्ञापनी है ।
गौतमस्वामी पुनः प्रन करते हैं- भगवन् ! जो भाषा जाति की अपेक्षा से स्त्रीप्रज्ञापनी हो अर्थात् स्त्री के स्वरूप का प्रतिपादन करने वाली हो, जैसेस्त्री स्वभाव से तुच्छ होती है, उसमें अभिमान की बहुलता होती है, उसकी इन्द्रियां चंचल होती हैं और धैर्य से रहित होती है, इत्यादि । कहा भी हैं- 'स्त्री तुच्छ अहंकार की बहुलता वाली, इन्द्रियों से चपल और धैर्य की दृष्टि
ન પહોંચાડનારી આજ્ઞાપની ભાષા તે કહેવાય છે. જે પોતાના અને પારકાના અનુગ્રહની મુદ્ધિથી કોઇ કાર્યં કરવામાં સમથ વિનીત સ્ત્રી આદિ વિનેય જાને માટે ખેલાય છે, જેમકે હું બ્રાહ્મણી ! સાધ્વી ! આજ શુભ નક્ષત્ર છે, તમે અમુક અંગનું' અગર અમુક શ્રુતસ્કન્ધનું અધ્યયન કરે. આજ્ઞાપની ભાષા પ્રજ્ઞપની જ છે, કેમકે તે નિર્દોષ છે, જે ભાષા આજ્ઞાપની તેા છે પણ પૂર્વોક્તથી વિપરીત છે, અર્થાત્ સ્વપરને પીડા ઉત્પન્ન કરવાનું કારણ હૈાય તે ભાષા મૃષા છે. અપ્રજ્ઞાપની છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે—હે ભગવન્ ! જે ભાષા જાતિની અપેક્ષાએ સ્ત્રી પ્રજ્ઞાપતી હાય અર્થાત્ સ્ત્રીના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવાવાળી હાય, જેમ, સ્ત્રી સ્વભાવથી તુચ્છ હાય છે, તેમાં અભિમાનની મહુલતા હોય છે. તેની ઇન્દ્રિયે ચંચળ હોય છે. અને ધૈય વગરની હાય છે, વગેરે. કહ્યું પણુ છે તુચ્છ, અહંકારની બહુલતા વાળી ઇન્દ્રિ
