________________
अमेयबोधिनी टीका पद १४ सू. १ कपायस्वरूपनिरूपणम् कोहकसाए, माणकसाए, मायाकसाए, लोभकसाए' तद्यथा-क्रोधकपायः, मानकपायः, मायाकपायः, लोभापायश्चेति, तत्र 'कृपविलेखने' इत्यस्माद्धातोः कृपन्ति-विलिखन्ति कर्मरूपं क्षेत्रं सुखदुःखशस्योत्पादनायेति कषायाः, औणादिकत्वादायप्रत्ययः, निपातनाचे ऋकारस्य अकारो योध्यः अथवा कलुपयन्ति शुद्धस्वभावं जीवं कर्ममलिनं कुर्वन्तीति कषायाः, पूर्ववदेवायप्रत्ययः. णिजन्तस्य कलुषधातोः कपादेशः, तथाचोत्ताम्-'मुहदुक्खबहुस्सइयं कम्मक्खेत्तं कसंति ते जम्हा । कलुसंति जं च जीवं तेण कसायत्ति वुच्चंति' ॥१॥ मुखदुःख वहुशस्यं कर्मक्षेत्रं कृपन्ति ते यस्मात् । कलपयन्ति यं च जीवं तेन कपाया इति उच्यन्ते ॥१॥ इति, गौतमः पृच्छति-'नेरइयाणं भंते ! कइ कसाया पण्णता ?' हे भदन्त ! नैरयिकाणां कति कपायाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'चत्तारि कसाया पण्णत्ता' चत्वारः कपायाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा-कोहकसाए जाव लोभकसाए' तद्यथा
भगवान्-हे गौतम ! कषाय चार कहे हैं, वे इस प्रकार हैं-क्रोधकषाय, मानकपाथ, मायाकषाय और लोभकषाय । 'कृष' धातु विलेखन के अर्थ में हैं। जो कर्मरूपी क्षेत्र (खेत) को सुख दुःख रूपी धान्य की उपज के लिए जोतते हैं, उन्हें कषाय कहते हैं। अथवा जो शुद्ध स्वभावी जीव को कलषित या कर्म-मलिन करते हैं, उन्हे कषाय कहते हैं। यहां कलुष' धातु से कषाय शब्द बना है । कलुष धातु को 'कष' आदेश हो जाता है। कहा भी हैं जो सुख-दुःख रूपी शस्य के लिए कर्मक्षेत्र को कृषन्ति अर्थात् जोलते हैं अथवा जो जीव को कलुषित करते हैं, उन्हे कषाय कहते हैं ॥१॥ ___ गौतम स्वामी पुनः प्रश्न कहते हैं-हे भगवन् ! नारकजीवों में कितने कषाय होते हैं?
- भगवान् चार कषाय कहे गए हैं, यथा-क्रोधकषाय, मानकषाय, मायाकषाय और लोभकषाय । इसी प्रकार वैमानिक देवों तक सभी जीवों में चार
શ્રી ભગવાન–હે ગીતમ! કષાય ચાર પ્રકારના કહ્યા છે, તે આ રીતે છે કોધકષાય માનકષાય, માયાકષાય, અને લેભકષાય, શત્ ધાતુથી વિલેખનને અર્થ સમજાય છે. જે કમળ રૂપી ક્ષેત્રને ખેડીને તેને સુખદુખ રૂપી ધાન્યની ઉપજને માટે વાવે છે તેમને કષય કહે છે. અથવા જે શુદ્ધ સ્વભાવી જીવને કલુષિત અગર કર્મ–મલિન કરે છે, તેમને કષાય કહે છે भही ४युष धातुथी ४षाय श६ मन्या छ. सुष यातुने 'क' माहेश यजय छ. ४ या
જે સુખદુ ખ રૂપી શસ્ત્રને માટે કર્મક્ષેત્રને વૃત્તિ અર્થાત્ ખેડે છે, અથવા જે જીવને કલુષિત કરે છે, તેમને કષાય કહે છે ૧
શ્રી ગૌતમસ્વામી પુનઃ પ્રશ્ન કરે છે– ભગવદ્ ! નારક જેમાં કેટલાં કષાય હોય છે -” શ્રી ભગવાન-હે ગૌતમ ! ચાર કષાય હોય છે, તે આ રીતે-કોકષાય, માનકષાય: માયાકષાય અને લોભ કષાય. એ પ્રકારે વૈમાનિકે સુધી બધા જેમાં ચાર કષાયષ્કહી..
