________________
प्रमेयवोधिनी टीका पद १४ सू० २ क्रोधप्रकारविशेषनिरूपणम्
५६७ विचारणारहितः सन् परवशोभूत्वा क्रोधं कुरुते तदा स क्रोधोऽनाभोगनिर्वर्तितः उच्यते २, उपशान्तस्तावद् अनुदयावस्थः ३, अनुपशान्तस्तु उदयावस्थः क्रोध उच्यते, ‘एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं' एवम्-उपर्युक्त रीत्या नैरयिकाणां यावद्-असुरकुमारादि दश भवनपति पृथिवीकायिकादि पञ्चैकेन्द्रियविकलेन्द्रियपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकमनुष्यवानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकानामपि आभोगनिवर्तितः, अनाभोगनिर्वर्तितः, उपशान्तः, अनुपशान्तः क्रोधोऽबसेयः, 'एवं मागेण वि, मायाए वि, लोभेण वि चत्तारि दंडगा' एवम्-क्रोधवदेव मानेनापि, माययापि लोभेनापि प्रत्येकम् आभोगादि चष्तुष्प्रकारकेण सामान्येन चतुर्विशति दण्डकक्रमेण च नैरयिकादि वैमानिकान्तेन चत्वारो दण्डकाः भावनीयाः, अथ फलभेदेन कॉल
आभोगनिर्तित अर्थात् सोच विचार कर उत्पन्न क्रोध कहलाता है। जब साधारण रूप से विशेष प्रकार के मोहवश गुण-दोष की विचारणा से रहित होकर, पराधीन बना हुआ जीव क्रोध करता है, तब वह क्रोध अनाभोगनिर्वतित कहलाता है । जो क्रोधउद्य अवस्था को प्राप्त न हो वह उपशान्त कहलाता है और उदय अवस्था को प्राप्त क्रोध अनुपशान्त कहलाता है। - इसी प्रकार नारकों से लेकर वैमानिकों तक के क्रोध के संबंध में समझना चाहिए, अर्थात् नारकों, असुकुमार आदि दश भवनवासियों, पृथ्वीकायिक आदि एकेन्द्रियों, विकलेन्द्रियों, पंचेन्द्रिय तिर्यचों, मनुष्यों, वानव्यन्तरों, ज्योतिष्कों और वैमानिकों का क्रोध भी आभोगनिर्वतित, अनाभोगनिर्वर्तित, उपशान्त और अनुपशान्त के भेद से चार प्रकार का कह लेना चाहिए। , ___ क्रोध के ही समान मान, माया और लोभ के भी आभोगनिर्वर्तित आदि चार चार भेद होते हैं और नारकों से लेकर वैमानिकों तक के भान, माया, लोभ के भी येही चार-चार भेद होते हैं। . . . . કહેવાય છે. જ્યારે સાધારણ રૂપથી વિશેષ પ્રકારના મોહવશ ગુણ દેવની વિચારણાથી રહિત થઈને. પરાધીન બનેલ જીવ ફોધ કરે છે. ત્યારે તે ક્રોધ અનાગનિવર્તિત કહેવાય છે. જે ક્રોધ ઉદય અવસ્થાને પ્રાપ્ત ન થાય તે ઉપશાન્ત કહેવાય છે. અને ઉદય અવસ્થાને પ્રાપ્ત ક્રોધ અનુપશાન્ત કહેવાય છે.
એજ પ્રકારે નારકેથી લઈને વૈમાનિકે સુધીના કંધના સંબન્ધમાં સમજવું જોઈએ. અર્થાત્ નાર, અસુરકુમાર આદિ દશ ભવનપતિ, પૃથ્વીકાયિક આદિ એકેન્દ્રિ, વિકલેન્દ્રિયે, પંચેન્દ્રિયતિર્યંચે, મનુષ્ય, વનવ્યન્તરો, તિષ્ક અને વૈમાનિકોના કોઈ પણ અનિવર્તિત, અનાગનિર્વતિત ઉપશાન્ત અને અનુપશાન્ત એ રીતે ચાર પ્રકારના ४३वा न . ।
ધની જ જેમ માન, માયા, લેભના પણ આભેગનિર્વતિત આદિ ચાર-ચાર ભેદ થાય છે અને નારકથી લઈને વૈમાનિકે સુધીના માન, માયા, લેભના પણ આજ ચાર રપર ભેદ થાય છે,
