________________
७०
मापनासूत्रे कायिकाधेकेन्द्रिय विकलेन्द्रिय पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकमजुण्यवानव्यन्त रज्योतिष्कवैमानिकानां यथायोग्यम् इन्द्रियेहाऽबसेया, 'णवरं जस्स जइ इंदिगा ८'-नवरम्-विशेषस्तु यस्यजीवस्य यावन्ति इन्द्रियाणि सन्ति तस्य तावती इन्द्रियेहा वक्तव्या, दशमं द्वारम् गौतमः पृच्छति'कइविहे णं भंते ! उग्गहे पण्णत्ते ?' हे भदन्त ! कतिविधः खलु अवग्रहः सामान्यज्ञानरूपः प्रज्ञतः ? भगवानाइ-'गोयमा !' हे गौतम ! 'दुनिहे उग्गहे पण्णत्ते-द्विविधः अवग्रहः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा-अत्थोग्गहेय, वंजणोग्गहेय'-तत्रया -अर्थावदश्च, व्यञ्जनावग्रहश्च, तत्रावग्रहणम् अवग्रहः, अर्थस्यावग्रहोऽर्थावग्रहः, अनिर्देश्य सानान्यरूपाद्यर्थग्रहणमिति भावः तथाचोक्तम् । _ 'सामन्नस्स रुवाइ विसेसणरहियरस अनिदेसम्स अवग्गहणं ओग्गहे' इति, सामान्यस्य रूपादिविशेषणरहितस्य अनिर्देश्यस्य अवप्रणम् अवग्रहः, इति, एवं व्यज्यते-अभिव्यक्तीअसुरकुमार आदि भवनपनियो, पृथ्योकाधिक आदि एकेन्द्रियों, विकलेन्द्रियों, पंचेन्द्रिय तिर्यंचों, मनुष्यों, वानव्यन्तरों, ज्योतिषकों और वैमालिकों की इन्द्रियईहा भी यथायोग्य समझलेनी चाहिए। विशेष यह है कि जिस जीव के जितनी इन्द्रियां होती हैं, उसकी इन्द्रिय-ईहा भी उतने ही प्रकार की होती है, जैसे पृथ्वीकायिक आदि एकेन्द्रियों की ईहा एक ही प्रकार की, द्वीन्द्रियों की दो प्रकार की बीन्द्रियों की तीन प्रकार की, इत्यादि । - दशम द्वार-गौतमस्वामी-भगवन् ! अग्रह कितने प्रकार का कहा है ? - भगवान-है गौतम ! अवग्रह दो प्रकार का कहा है, वह इस प्रकार-अर्थाघग्रह और व्यंजनावग्रह । अर्थ का अवग्रह अर्याग्रह कहलाता है, तात्पर्य यह है कि शब्द द्वारा नहीं कहे जा सकने योग्य अर्थ के सामान्य अर्थ को ग्रहण करना अर्थावग्रह है । कहा भी है-रूपादि विशेष से रहित, अनिर्देश्य सामान्य ઇહા, જિન્દ્રિય ઈહા અને સ્પર્શનેન્દ્રિય-ઈહિ. એજ પ્રકારે નારક, અર્ચ્યુરકુમાર આદિ ભવનપતિ, પૃથ્વીકાયિક આદિ એકેન્દ્રિ, વિકસેન્દ્રિયે, પદ્ધ તિર્યો, મનુષ્ય, -વનવ્યન્તરે, તિષ્ક અને વૈમાનિકોનો ઈન્દ્રિય-ઈહ પણ યથા એગ્ર સમજી લેવી જોઈએ. વિશેષ એ છે કે જે જીવની જેટલી ઈન્દ્રિયો હોય છે. તેમની ઈન્દ્રિય-હિ પણ એટલા જ પ્રકારની હોય છે જેમકે પૃથ્વીકાયિક આદિ એકેન્દ્રિોની ઈહા એક જ પ્રકારની, દ્વીદ્ધિની બે પ્રકારની, ત્રીઈન્દ્રિયેની ત્રણ પ્રકારની, ઈત્યાદિ.
દશમું કાર-શ્રી ગૌતમસ્વામી-હે ભગવન્! અવગ્રહ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે?
શ્રી ભગવાહે ગૌતમ અવગ્રહ બે પ્રકારના કહ્યા છે. તે આ પ્રકારે–અર્થાવગ્રહ અને યંજનાવગ્રહ. અર્થને અવગ્રહ અર્થાવગ્રહ કહેવાય છે, તાત્પર્ય એ છે કે શબ્દ દ્વારા નહીં કહેવાતા ચે૫ અર્થને સામાન્ય ધર્મને ગ્રહણ કરે તે અર્થાવગ્રહ છે. કહ્યું પણ છે-રૂપદિ વિશેષથી રહિત, અનિર્દેશ્ય સામાન્ય માત્રનું ગ્રહણ અવગ્રહ કહેવાય છે. જેમ
