________________
प्रमेयवोधिनी टीका पद १५ सू० ३ नैरयिकादीन्द्रियनिरूपणम् संस्थानसंस्थितम्, जिवेन्द्रियं क्षुरप्रसंस्थानसंस्थितम्, श्रोत्रेन्द्रियं बाहल्येन-स्थूलत्वेन अङ्गुलस्यासंख्येयभागं प्रज्ञप्तम्, पृथुत्वेनाङ्गुलस्यासंख्येभागम् प्रज्ञप्तम्, जिहवेन्द्रियम् अगुलपृथुत्वेन प्रज्ञप्तम्, श्रोत्रेन्द्रियमनन्तप्रदेशिकम् प्रज्ञप्तम्, इत्यादि पूर्वोक्तरीत्या बोध्यम्, तदवधिमाह-अत्पबहुत्वे द्वे अपि पूर्वोक्तरीत्यैव वक्तव्ये, किन्तु-'णवरं नेरइयाणं भंते ! फासिदिए कि संठिए पण्णत्ते ?' नवरम् समुच्चयजीवापेक्षया विशेषस्तु-हे भदन्त ! नैरयिफाणां स्पर्शनेन्द्रियं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'दुविहे-पण्णत्ते' द्विविधं नैरयिकाणां स्पर्शनेन्द्रियं प्रज्ञप्तम्, 'तं जहा-अवधारणिज्जे य उत्तरवेउत्रिए य' भवधारणीयञ्च, उत्तरवैक्रियञ्च, 'तत्य णं जे से भवधारणिज्जे से णं हंडसंठाणसंठिए पण्णत्ते! तत्र खलु-तदुमयेषां मध्ये यत्तावद् भवधारणीयं स्पर्शनेन्द्रियं तत् खलु हुण्डसंस्थानसंस्थितम्-प्रज्ञतम्, हुण्डाकारम्-उत्पाटितपक्षतिपक्षसकलरोमपक्षिशरीरसदृशत्वात् 'तत्य - णं जे मसूर की दाल के आकार की है, घ्राणेन्द्रिय अतिमुक्तक के फूल के आकार की है एवं जिह्नदेन्द्रिय खुरपा के आकार की है। स्थूलता की अपेक्षा अंगुल के असंख्यातवें भाग कही है। पृथुता अर्थात् विस्तार की दृष्टि से अंगुल के असंख्यातवें भाग कही है जिवा-इन्द्रिय अंगुल पृथक्त्व की है । श्रोनेन्द्रिय अनन्तप्रदेशी है, इत्यादि सब कथन पूर्वोक्त के समान ही समझना चाहिए। कहां तक समझना चाहिए ? इसके संबंध में कहा गया है-दोनों प्रकार के अल्प बहुत्व तक इसी प्रकार समक्ष लेना चाहिए।
किन्तु समुच्चय जीवों की अपेक्षा नारकों संबंधी वक्तव्यता में किंचित् अन्तर है । वह इस प्रकार है-भगवन-लारकों की स्पर्शनेन्द्रिय किस आकार की कही है? अगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! नारकों की स्पर्शनेन्द्रिय दो प्रकार की कही है। वह इस प्रकार-अवधारणीय और उत्तरवैकिय । इन दोनों में से भधारणीय स्पर्शनेन्द्रिय हुंडकसंस्थानवाली कही है; क्यों कि वह उस पक्षी के મુક્તના કુલના આકારની છે તેમજ જિહુવેન્દ્રિય કેદાળીના આકારની છે. સ્થૂલતાની અપક્ષાએ અંગુલને અસંખ્યાતમે ભાગ કહેલ છે. પૃથતા અર્થાત્ વિસ્તારની દ્રષ્ટિએ અંલને અસ ખ્યાતમો ભાગ કહેલ છેજિલ્લા ઈન્દ્રિય અંગુલ પૃથકત્વની છે. શ્રોત્રેન્દ્રિય અનન્ત પ્રદેશ છે વિગેરે બધું કથન પૂર્વોક્તના સમાન જ સમજવું જોઈએ. કયાં સુધી સમજવું જોઈએ? તેના સંબંધમાં કહેવું છે-અને પ્રકારના અલપ બહુત્વ સુધી આ પ્રકારે સમજી લેવું. - કિન્ત સમુચ્ચય ની અપેક્ષાએ નારકે સ બંધી વક્તવ્યતામાં કિંચતુ અંતર છે. તે આ પ્રકારે છે હે ભગવન્! નારની સ્પર્શનેન્દ્રિય કેવા આકારની કહેલી છે ,
શ્રી ભગવાન-ઉત્તર આપે છે–હે ગૌતમ! નારકેની સ્પશનદિય બે પ્રકારની કહી છે. તે આ પ્રકારે ભવધારણીય અને ઉત્તરક્રિય તે બન્નેમાંથી ભવધારણીય સ્પશનેન્દ્રિય ઠંડક સંસ્થાનકાળી કહી છે, કેમ કે એ પક્ષીના શરીરના સમાન છે, જેની બધી પાંપણ ઉપાડી
