________________
प्रमेययोधिनी टीका पद १५ सू० ४ स्पृष्टद्वार निरूपणम्
६३१
फासंच बद्धपुटुं वियागरे ॥१॥' इति, स्पृष्टं शृणोति शब्दस्, रूपं पुनः पश्यति अस्पृष्टन्तु । गन्धं रसंच स्पर्शञ्च वद्धस्पृष्टं व्याकुर्याद' इति, अष्टमं प्रवेशद्वारं - गौतमः पृच्छति - 'पविट्ठाई मंते ! सदाई सुणे, अपविद्वाई सदा सुणेइ ?' हे भदन्त किम्-प्रविष्टान् कर्ण कुहरप्राप्तान् शब्दान् श्रोत्रेन्द्रियं शृणोति ? किं वा अप्रविष्टन् कर्ण कुहराप्तान् शब्दान् शृणोति ? भगवानाह - 'गोयमा !' हे गौतम ! 'पविट्ठाई सद्दाई सुणेइ, नो अपविट्ठाई साई सुणे' प्रविष्ठान - कर्णकुहरप्राप्तान् शब्दान् शृणोति नो अप्रविष्टान् कर्णकुइराप्राप्तान् शब्दान् शृणोति ' एवं जहा पुट्टाणि तहा पविद्याणि वि' एवम् पूर्वोक्तरीत्या यथा स्पृष्टानि शब्दद्रव्यादीनि प्रतिपादितानि तथा प्रविष्टान्यपि शब्दद्रव्यादीनि प्रतिपादयितव्यानीति भावः । तथा च बंद्धरूपाणामेव स्पृष्टानां बद्धस्पृष्टपदवाच्यानां गन्धानां परिच्छेदवत्वं घ्राणेन्द्रियाणां वर्तते गन्धादिद्रव्याणां कहना चाहिए। कहा भी है- 'श्रोत्रेन्द्रिय स्पृष्ट शब्द को सुनती है, चक्षु अस्पृष्ट रूप को देखती है और शेष तीन इन्द्रियां षद और स्पृष्ट गंध, रस और स्पर्श को ग्रहण करती है ।
गौतमस्वामी - भगवन् ! श्रोत्रेन्द्रिय क्या कर्ण - कुहर में प्रविष्ट शब्दों को सुनती है अथवा कर्ण कुहर में अप्रविष्ट शब्दों को सुनलेती है ?
भगवान् - हे गौतम! श्रोत्रेन्द्रिय प्रविष्ट अर्थात् कर्ण कुहर में प्राप्त शब्दों को सुनती है, अप्रविष्ट शब्दों को नहीं सुनती ।
4
इस प्रकार जैसे स्पृष्ट के विषय में कहा गया है, उसी प्रकार प्रविष्ट के विषय मैं भी कहना चाहिए । तात्पर्य यह है कि चक्षुरिन्द्रिय अप्रषिष्ट रूप को ग्रहण करती है, त्राणेन्द्रिय बद्ध-प्रविष्ट गंध को ग्रहण करती है, और जिहवेन्द्रिय तथा स्पर्शनेन्द्रिय भी बद्ध-स्पृष्ट रस एवं स्पर्श को जानती है। क्योंकि गंध आदि के द्रव्य वादर और स्तोक होते हैं तथा घाण आदि इन्द्रियाँ अभावुक होती
એમ કહેવું જોઈ એ કહ્યુ પણ છે—શ્રોત્રેન્દ્રિય પૃષ્ટ શબ્દને સાભળે છે, ચક્ષુ અસ્પૃષ્ટરૂપને જુવે છે.અને ખાકીની ત્રણ ઇન્દ્રિયે અદ્ધ અને પૃષ્ટ ગંધ, રસ અને સ્પર્શીને ગ્રહણ કરે છે શ્રી ગૌતમસ્વામી કે ભગવન્ ! શ્રોત્રેન્દ્રિય શુ કણ કુહેરમાં પ્રવિષ્ટ શબ્દેને સાંભળે છે અથવા, કર્ણ કુહર્રમાં અપ્રવિષ્ટ શબ્દોને સાંભળીલે છે ?
શ્રી ભગવાન-હે ગૌતમ ! શ્રેત્રેન્દ્રિય પ્રવિષ્ટ અર્થાત્ ક હરમા પ્રાપ્ત થયેલ શબ્દને સાંભળે છે, અપ્રવિષ્ટ શબ્દેને સાંભળતી નથી
જે પ્રકારે જેવું પૃષ્ટના વિષયમાં કહેલુ' છે, એજ પ્રકારે પ્રવિષ્ટના વિષયમાં પણ કહી લેવું જોઈએ. તાપ એ છે કે ચક્ષુઇ ન્દ્રિય અપ્રવિષ્ટ રૂપને ગ્રહણ કરે છે ઘ્રાણુઈન્દ્રિય ખદ્ધ પ્રવિષ્ટ ગધને ગ્રહેણુ કરે છે અને જિજ્ઞેન્દ્રિય તથા સ્પર્શનેન્દ્રિય પણુ 'મૃદ્ધ પૃષ્ટ રસ તેમજ સ્પર્શને જાણે છે. કૅમકે ગંધ આદિના દ્રવ્ય માદર અને મ્તાક હાય છે તથા ત્રાણુ દિ ઇન્દ્રિયે અભાવુક હાય છે અને શ્રોત્રેન્દ્રિયની અપેક્ષાએ મન્દ શક્તિવાળી હાય છે. સ્પ
