________________
प्रमैययोधिनी टीका पद १५ स्. ५ इन्द्रियाणां विपयपरिमाणनिरूपणम् अतएव प्रविष्टान-निवृतीन्द्रियमध्यप्रविष्टान् रसान् स्पर्शाश्च क्रमशः आस्वादयति, प्रति संवेदयति चेत्यर्थः, अत्रेदं बोध्यम्-श्रोत्रादीनि चतुरिन्द्रियाणि प्राप्यकारित्वाद् जघन्येन अगुलासंख्येयभागादपि आगतान शब्दगन्धरसस्पर्शात्मकान् पुद्गलान् उपलभन्ते, चक्षुरिन्द्रियन्तु अप्राप्यकारित्वाद् जघन्येन अगुलसंख्येयभागादव्यवहितं रूपिद्रव्यमुपलभते, जघन्येनाङ्गुलसंख्येयभागमात्रे स्थितं रूपिद्रव्यं पश्यति न पुनस्ततोऽपि सन्निहितं पश्यति. अतिसनिकृप्टानामञ्जनरजोमलपक्ष्मादीनां स्व चक्षुरिन्द्रियेण दर्शनाभावात्, तथाचोक्तम्'अवरमसंखेज्जंगुलभागाओ नयणवज्जाणं संखेज्जंगुलभागो नयणस्स' इति, जघन्यमसंख्येयागुलभागात् नयनवर्जानां संख्येयो भागो नयनस्य' इति, तथा अगुलं त्रिविधं प्रज्ञप्तमआत्माङ्गुलम्, उच्छ्याङ्गुलम्, प्रमाणागुलञ्च, तत्र 'जे णं जया मसा तेसिं जं होइ माणस्वंतु । तं भणियमिहायंगुलमणि य यमाणं पुण इमंतु ॥१॥ इति, ये खल यथा मनुष्या स्नेपां यद भवति मानरूपंतु । तदेव भणितमिहात्मागुलमनियतमानं पुनरिदंतु ॥१॥ स्पृष्ट रस और स्पर्श को ग्रहण करती हैं, क्यो कि ये दोनो इन्द्रियां भी प्राप्य. कारी हैं। यहां यह समझ लेना चाहिए कि श्रोत्र आदि चार इन्द्रियां प्राप्यकारी होने के कारण जघन्य अंगुल के असंख्यातवें भाग से भी आए हुए शब्द, गंध रस और स्पर्श को जान सकते हैं, किन्तु चक्षुरिन्द्रिय अप्राप्यकारी होने के कारण जवन्य अंगुल के संख्यातवें भाग पर स्थित अव्यवहित रूपी द्रव्य को जानती है, इससे अधिक निकटवर्ती रूप को वह नही जान सकती, क्योंकि अत्यन्त सन्निकृष्ट अंजन, रज, मल या वरैनियों आदि को अपनी निज की चक्ष नहीं देख सकती है। कहा भी है-नेत्र के सिवाय अन्य इन्द्रियां जघन्य अंग के असंख्यातवें भाग से आए अपने विषय को और नेत्र अंगुल के संख्यातवें भोग दूरी पर स्थित रूपी द्रव्य को ग्रहण करते हैं। ___ अंगुल तीन प्रकार का कहा गया है-आत्मांगुल, उत्सेधांगुल और प्रमाणाઈન્દ્રિયે પણ પ્રાપ્યકારી છે. અહી એ સમજી લેવું જોઈએ કે શ્રેત્ર આદિ શાક છે પ્રાપ્યકારી હોવાને કારણે જઘન્ય અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગથી પણ આવેલા શબ્દ,
ધ, રસ અને સ્પર્શને જાણી શકે છે, ઠિનું ચક્ષુઈન્દ્રિય અપ્રાપ્યકારી હોવાને કારણે જઘન્ય અગલના સંખ્યાતમા ભાગ પર સ્થિત અવ્યવહિત રૂપી દ્રવ્યોને જાણે છે. એનાથી અધિક નિકટવર્તી રૂપને તે નથી જાણી શકતી, કેમકે અત્યન્ત સન્નિકૃષ્ટ અંજન,૨૪, મલ આદિને પિતાની આત્મીય આંખ નથી દેખી શકતી. કહ્યું પણ છે–નેત્રના સિવાય બીજી ઈન્દ્રિ જઘન્ય અ ગુલના અચંખ્યામાં ભાગથી આવેલા પોતાના વિષયને અને નેત્ર અગલના સંખ્યામાં ભાગ દૂર પર રહેલ રૂપી દ્રવ્યને ગ્રહણ કરે છે.
અંગુલ ત્રણ પ્રકારના કહેલા છે–આત્માગુલ, ઉત્સધાગુલ, અને પ્રમાણગુલ જે સમયમાં જે માણસ હોય છે, તે સમયના તેમના અશુલ આત્માગુલ કહેવાય છે, એ કારણે આત્મા
