________________
प्रबोधिनी ठीका पद १४ सू० १ कपायस्वरूपनिरूपणम्
५५९
त्यर्थः, वास्तुं प्रतीत्य-गृहादिक्म् आश्रित्य -वस्त्यपेक्षया, शरीरं प्रतीत्य शरीरापेक्षया, उपधिं प्रतीत्य - उपकरणापेक्षया क्रोधोत्पत्तिरवसेया, तत्र नैरयिकाणां क्रोधोत्पत्ति नैरयिकक्षेत्रापेक्षया, तिर्यग्योनिकानां तिर्यक्रक्षेत्रापेक्षया, मनुष्याणां मनुष्यक्षेत्रम्, देवानां देवक्षेत्रमाश्रित्यावसेया, वस्तु सचेतनम् अचेतनं वा आश्रित्यं, शरीरं दुःसंस्थितम्, विरूपं वा आश्रित्य, उपधिम् - यस्य यदुपकरणं तस्य तत् तस्करादिनाऽपह्रियमाणम् तद्वैपरीत्येन वा आश्रित्य चतुभिरुक्तरूपैः क्रोधोत्पत्तिरवसेया, 'एवं नेरइयाणं जाव वैमाणियाणं' एवम् उपर्युक्तरीत्या नैरयिकाणां यावत्- अमरकुमारादि दशभवनपति पृथिवीकायिका केन्द्रिय विकले न्द्रयंपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकमनुप्यवानव्यन्तरज्योतिष्क वैमानिकानामपि क्रोधोत्पत्तिः स्वस्वक्षेत्र
भगवान - हे गौतम! क्रोध की उत्पत्ति चार कारणों से होती है । वे चार कारण इस प्रकार हैं- (१) क्षेत्र अर्थात् खेत के निमित्त से (२) वास्तु अर्थात् मकान आदि इमारतों के निमित्त से (३) शरीर के निमित्त से और (४) उपधि अर्थात् उपकरणों के निमित्त से । तात्पर्य यह है कि जमीन, मकान, शरीर और इनके अतिरिक्त अन्य साधनों को जब किसी कारण से हानि या क्षति पहुंचती है, तय क्रोध उत्पन्न होता है । यहां 'उपधि' जो चौथा कारण कहा गया है, उसमें जमीन, मकान और शरीर को छोडकर शेष सभी प्रिय वस्तुओं का समावेश समझ लेना चाहिए ।
इसी प्रकार नारकों से लेकर वैमानिक देवों तक चौबीसों दण्डकों के जीवों के क्रोध की उत्पत्ति उपर्युक्त चार कारणों से होती है अर्थात् नारकों, असुरकुमार आदि देश भवनपतियों, पृथ्वीकायिक आदि : एकेन्द्रियों, विकलेन्द्रियों पंचेन्द्रियतिर्यचों, मनुष्यों, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक देवों के क्रोध की उत्पत्ति पूर्वोक्त चार कारणों से होती हैं ।
શ્રી ભગવાન—હે ગૌતમ ! ક્રોધની ઉત્પત્તિ ચાર કારણેાથી થાય છે, તે ચાર કારણેા આ રીતે છે—(૧) ક્ષેત્ર અર્થાત્ ખેતરના નિમિત્તથી (૨) વાસ્તુ અર્થાત્ મકાનઆઢિ ઇમારતેના નિમિત્તથી (૩) શરીરના નિમિત્તથી અને (૪) ઉષધિ અર્થાત્ ઉપકરણાના નિમિત્તથી,
તાત્પર્ય એ છે કે, જમીન, મકાન, શરીર અને એના સિવાય ખીર્દી સાધનાને જ્યારે કૈાઇ કારણથી હાનિ કે ક્ષતિ પહેાંચે ત્યારે, ક્રોધ ઉત્પન્ન થાય છે. અહી ઉપધિ, જે ચેાથુ - કારણ હેતુ' છે, તેમાં જમીન, મકાન અને શરીર સિવાય બાકીની બધી પ્રિયવસ્તુના
સમાવેશ સમજી લેવા જોઈએ.
-
એજ પ્રકારે નારકૈાથી લઈને વૈમાનિક દેવા સુધી ચાવીસે દડકાના જીવાના ક્રોધની ઉત્પત્તિ ઉપર્યુક્ત ચાર કારણેથી થાય છે, અર્થાત્ નારક અસુરકુમાર આદિ દશ ભવન पतियों, पृथ्वीभयिष्ठ आदि मेन्द्रियो विश्लेन्द्रियेो ययेन्द्रिय तिर्यथेो, मनुष्यो, वानબ્યન્તરા, જ્યાતિષ્ક અને વૈમાનિક દેવામાં કોધની ઉત્પત્તિ પૂર્વોક્ત ચાર કારણેાથી થાય છે,
