________________
४८८
प्रज्ञापनास्त्रे
संख्यानां स्फुटतरं परिमाणं प्रतिपादयितुमभिप्रायमाह - त्रियमलपदस्योपरि चतुर्यमलपदस्य चाधस्तादिति, तस्यायमाशयः - प्रकृते मनुष्य संख्यायाः प्रतिपादकालि एकोनत्रिंशदङ्कस्थानानि अग्रे वक्ष्यन्ते, तत्र अष्टानामङ्कस्थानानां यमलपदमिति समयपरिभापया संज्ञा वर्तते, चतुर्विशत्या चाङ्कस्थानै स्त्रीणि यमलपदानि भवन्ति तदुपरि च पञ्चाङ्गस्थानानि अवतिष्ठन्ते, यमलपदश्चाष्टाभिरङ्कस्थानैः सम्पद्यतेऽतः उपरितनैः पञ्चभिरङ्कस्थाने चतुर्थ यमपदं न सम्पद्यते, अत एवोक्तम्-त्रयाणां यमलपदानामुपरि पञ्चाङ्गस्थानै वैद्धमानत्वात् चतुर्थस्य च यमलपदस्याधस्तात् त्रिभिरङ्कस्थानें कि त्रिशद्वात्रिंशरूपैर्डीनत्वाद् एकोनत्रिंशदङ्कस्थानानि - ७९२२८१६२५१४२६४३३७५९३५४३९५०३३६ एतानि जघन्यपदे मनुष्याणां संख्यानानि भवन्ति, अथवा द्वौ वर्गों समुदितौ एकं यमले चत्वारो वर्गाः समुदिता द्वे यमले पवर्गःअतः संख्यात कहने से विशिष्टता का बोध नहीं हो सकता है, इस कारण विशष्ट संख्या को निर्धारित करने के लिए कहा गया है- 'संख्यान कोडा कोडी । इस संख्यात कोडा कोडी संख्या का परिमाण और अधिक स्पष्ट करने के उद्देश्य से कहा है- 'तीन यमल पद के ऊपर और चार चमल पद के नीचे ।' इसका आशय इस प्रकार है - मनुष्यों की संख्या का प्रतिपादन करने वाले उन्तीस (२९) अंक आगे कहे जाएंगे । शास्त्रीय परिभाषा के अनुसार आठ अंकों का एक यमल पद कहलाता है । इस प्रकार चौवीस अंकों के तीन यमल पद होते हैं। चौवीस अंकों के पश्चात् पांच अंक स्थान शेष रहते हैं, मगर यमल पद की पूर्ति आठ अंकों से होती है इस कारण आगे के पाँच अंकों से चौथा यमल पद पूरा नहीं होता । इसी कारण कहा है- 'तीन यसल पदों के ऊपर और चार यमल पदों के नीचे | मनुष्यों की संख्या के सूचक २९ पद इस प्रकार हैं- ७९२२८ १६२५ १४ २६ ४३ ३७ ५९ ३५ ४३ ९५० ३३६ । अथवा दो वर्ग मिलकर एक यमल पद होता है, चार वर्ग मिलकर दो यमल पद होते हैं, छह वर्ग मिलकर तीन
1
ખેાય નથી થઈ શક્તેા. એ કારણે વિશિષ્ટ સખ્યાને નિર્ધારિત કરવાને માટે કહેલુ છે સંખ્યાત કાડા ફાડી' એ સખ્યાત કાડા કાઢી સંખ્યાનું પરિમાણુ અધિક સ્પષ્ટ કરવાના ઉદ્દેશથી કહ્યું છે ત્રણ ચમલ પદના નીચે” તેને આશય આ પ્રકારે છે–મનુષ્યાતુ પ્રતિપાદન કરનારા (૨૯) એગણત્રીસ અંક આગળ કહેવાશે. શાસ્ત્રીય પરિભાષાના અનુસાર આઠે અકાનું એક ચમલ પદ કહેવાય છે. એ પ્રકારે ચાવીસ અકાના ત્રણ યમલ પઢ હાય છે. ચેાવીસ અકાના પશ્ચાત્ પાંચ અંકસ્થાન શેષ રહે છે, પણ યમલ પદની પૂર્તિ આઠ કૈાથી થાય છે, એ કારણે આગળના પાંચ અકામાં ચેથું ચમલ પદં પુરૂ નથી થતું. એ કારણે કહ્યુ છે-ત્રણ ચમલ પર્દના ઊપર અને ચાર યમલ પદાની નીચે. મનુષ્યાની સંખ્યાના સૂચક ૨૯ પદ્મ આ રીતે છે ૭૯ ૨૨૮ ૧૬ ૨૫ ૧૪ ૨૬ ૪૩ ૩૭ ૫૯ ૩૫ ૪૩ ૯૫૦ ૩૩૬, અથવા એ મળીને એક યમલ પદ્મ થાય છે, ચાર વ
વ
