________________
2
प्रमैयबोधिनी टीका पद ११ सू० ११ नैरयिकाणां भाषाद्रव्यग्रहणनिरूपणम्
૩૨૭
'जहा ओहियदंडओ तहा एसोऽवि' यथौधिकदण्डकाः- पूर्वोक्तसमुच्चयभापादण्डकाः प्रतिपादितास्तथा एपोऽपि सत्यभापकतया जीवदण्डकः प्रतिपादयितव्यः, 'णवरं विगलिंदिया ण पुच्छिति' नवरम् - पूर्वापेक्षया विशेषस्तु-विकलेन्द्रियाः- द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाः सत्यभांपकतया न पृच्छन्ते, तेषां विकलेन्द्रियाणां सत्यभापकत्वाभावात् केवलं तत्र व्यवहारभाषाया एव सद्भावात् 'एवं मोसाभासाए वि' एवं - सत्यभाषाकतयेव, मृषाभापायामपि विज्ञेयम्, 'सच्चामोसाभासाए वि' सत्यामृषासापायामपि सत्यभाषकतयेवावसेयम्, तथैव - 'अस'च्चामोसा भासाएवि एवं चेव' असत्यामृषाभाषायामपि एवञ्चैव - सत्यभापकतयेव अवसेयम् तथा च सर्वास्वपि भाषासु स्थितान्येव गृह्णातीत्यर्थ: । 'णवरं असच्चामोसाए विगलिंदिया पुच्छति इमेणं अभिलावेणं' नवरम् - सत्यभापकता पेक्षया विशेषस्तु असत्यामृषाभाषायाम्, है, सो क्या स्थित द्रव्यों को ग्रहण करता है अथवा अस्थित द्रव्यों को ग्रहण करता है ?
भगवान् - हे गौतम! जैसे समुच्चय दंडक कहा गया है अर्थात् सामान्य भाषा के विषय में कहा गया है, वैसा ही सत्य भाषा के विषय में भी समझना चाहिए | इसमें विशेष वात इतनी है कि सत्य भाषा की पृच्छा में विकलेन्द्रिय जीवो के संबंध में पृच्छा नहीं करनी चाहिए, क्यों कि विकलेन्द्रिय जीव सत्य भाषा भाषी नहीं होते, वे केवल व्यवहार भाषा का ही प्रयोग करते हैं, अतः व्यवहार भाषा के रूप में ही पुद्गलों को ग्रहण करते हैं, सत्य भाषा के रूप में नहीं ।
इसी प्रकार मृषा भाषा के विषय में, सत्यामृषा भाषा अर्थात् मिश्रभाषा के विषय में और असत्यामृषा भाषा के विषय में भी समझना चाहिए । तात्पर्य यह है कि इन चारों प्रकार की भाषाओं के योग्य जिन द्रव्यों को ग्रहण किया जाता है, वे स्थित होते हैं, अस्थित नहीं होते, इत्यादि । विशेषता यह है कि जहाँ છે, તે શુ' સ્થિત દ્રબ્યાને ગ્રહણ કરે છે અથવા અસ્થિત દ્રબ્યાને ગ્રહણ કરે છે ?
શ્રી ભગવાનન્હે ગૌતમ ! જેવું સમુચ્ચય દંડકના સંબંધમાં કહેલ છે અર્થાત્ સામાન્ય ભાષાના વિષયમાં કહેલ છે, તેવું જ સત્યભાષાની ખાખતમાં પણ સમજવુ નેઈ એ તેમા વિશેષ વાત એટલી છે કે સત્યભાષાની પૃચ્છામાં વિલેન્દ્રિય જીવેાના સમ્બન્ધમાં પૃચ્છા ન કરવી જોઈ એ, કેમકે વિકલેન્દ્રિય જીવ સત્ય ભાષાભાષી નથી હાતા તેઓ કેવળ વ્યવહાર ભાષાના જ ઉપયેગ કરે છે, તેથી વ્યવહાર ભાષાના રૂપમ' જ પુદ્ગલાને ગ્રહણ કરે છે, સત્ય ભાષાના રૂપમાં નહી.
એ જ પ્રકારે સૃષા ભાષાના વિષયમા સત્યામૃષા ભાષા અર્થાત્ મિશ્ર ભાષાના વિષયમાં અને અસત્યો મૃષાના વિષયમાં પણુ સમજવુ' જોઈ એ. તાત્ક્ષય એ છે કે, આ ચાર પ્રકારની ભાષાને ચેાગ્ય' જે દ્રવ્યેને ગ્રહણ કરાય છે તે સ્થિત જ ડાય છે, અસ્થિત
