________________
प्रमेययोधिनी टीका पद ११ सू. ५ भाषाकारणादिनिरूपणम्
३०५, जमिति भाषा सम्मतसत्या व्यपदिश्यते, 'ठवणसच्चा३' स्थापना सत्या भाषा भवति या तथा विधमकादिविन्यासं मुद्राविन्यासं चोपलभ्य व्यवहियते यथा एकादि संख्यायाः परतो विन्दुद्वयविन्यासमुपलभ्य शतमिति भापते, विन्दुत्रयविन्यासमुपलभ्य सहसमिति भाषते, एवं तथाविधं मुंद्राविन्यासमुपलभ्य मृत्तिकादिषु मापोऽयं कापिणोऽयमिति भापते सा स्थापना सत्या व्यपदिश्यते, व्यावहारिकदृष्टयैव स्थापना सत्या भाषाऽवसेया न तु पारमार्थिक दृष्टया, परमायतस्तु स्थापनाया असत्कल्पत्मात् इत्यन्यत्र प्ररूपित तथा 'नामसच्चा ४' नामसत्या-नामतःसत्या नास सत्या भाषा भवति, यथा कुल्लमदीपयनपि कुलदीपक इत्युच्यते, 'रूबसच्चा ५'। रूपसत्या-रूपतः सत्या रूपसत्या भाषा भवति यथा कपटेन गृहीतआदि को न कोई पंकज कहता है, न समझता है। अतएच कमल को पंकज कहना सम्मत सत्य भाषा है। ___ (३) स्थापनासत्य-विशेष प्रकार के अंकों की मुद्रा की रचना को देखकर जिस भाषा का व्यवहार किया जाता है, वह स्थापनासत्यभाषा है । जैसे-एक संख्या के आगे दो चिन्दु रचरखी हुई देखकर लोग 'सौ' कहते हैं, तीन बिन्दु देख कर हजार कहने लगते हैं। इसी प्रकार विशेष प्रकार की मुद्रा को देखकर मृत्तिका आदि में यह भाव है अथवा यह 'कर्षापण है' ऐला कहते हैं। यह स्थापना सत्यभाषा है। स्थापना सत्य को केवल व्यावहारिक दृष्टि से ही सत्य भाषा समझना चाहिए, पारमार्थिक दृष्टि से नहीं । पारमार्थिक दृष्टि से स्थापना असत् के समान है, इस बात की प्ररूपणा अन्यत्र की जा चुकी है। - (४) नाम सत्य-जो भाषा नाम ले सत्य है, वह नालसत्य कहलाती है। जैसे कोई व्यक्ति अपने कुल को दीपित नहीं करता फिर भी कुलदीपक कहलाता है। લોક કમળ અર્થ જ સમજે છે. શેવાળ આદિને કઈ પકજ કહેતુ ની. સમજતુ નથી. તેથી જ કમળને પકજ કહેવું સમ્મત સત્ય ભાષા છે.
. (૩) સ્થાપના સત્ય-વિશેષ પ્રકારના અકેની મુદ્રાની રચનાને જોઈને જે ભાષાને વ્યવહાર કરાય છે, તે સ્થાપના સત્ય ભાષા છે. જેમ--એક સંખ્યાની આગળ બે બિન્દુ મૂકેલા જોઈને લેક સે” કહે છે, ત્રણ બિન્દુઓ દેખીને હજાર કહેવા લાગે છે, એજ પ્રકારે विशेष प्रा२नी मुद्राने ने भृत्ति। विगैरेभा ( ५ छ) अथवा ! 'कार्षापण' . છે. તેમ કહે છે. આ સ્થાપના સત્ય ભાષા છે સ્થાપના સત્યને કેવળ વ્યવહારિક દષ્ટિથી જ સત્ય ભાષા સમજવી જોઈએ પારમાર્થિક દૃષ્ટિથી નહીં. પારમાર્થિક દૃષ્ટિથી સ્થાપના અસના સમાન છે તેની પ્રરૂપણ અન્યત્ર કરવામાં આવી ગયેલી છે.
(૪) નામસત્ય–જે ભાષા નામથી સત્ય છે, તે નામ સત્ય કહેવાય છે, જેમ કેઈ વ્યક્તિ પોતાના કુળને નથી ઉજાળતી છતાં પણ કુળદીપ કહેવાય છે.
म० ३९
