________________
२८६
-
-
प्रमापनासूत्रे नरसिंहे केवलः सिंहशब्दो वा तदुभयाभिधायी भवति, किन्तु तदभिधायितयाऽपि लोके व्यवहारो दृश्यते इत्युभयथा संशयात् कथं सर्वा सा एवं प्रकारा स्त्रीलिङ्गविशिष्टार्थप्रतिपादिका वाग् भवति.? इति प्रश्नाशयः, भगवानाह-'हता, गोयमा !' हे गौतम ! हन्त-सत्यम् , 'मणुस्सी जाव चिल्ललिया जे यावन्ने तहप्पगारा सव्या सा इस्थिवऊ ?' मानुपी यावत्महिपी वडवा हस्तिनी सिही व्याघ्री वृकी द्वीपिनी, ऋक्षी तरक्षी परागरा रासभी, शगाली विडाली शुनिका कोलशुनिका कोकन्तिका शशकी चित्रकी चिल्ललकी येऽपि चान्ये तथा प्रकारकाः शब्दाः सन्ति सर्वा सा स्त्रीवाकू-स्त्रीत्वविशिष्टार्थप्रतिपादिका वाणी भवति तथाहि शवलरूपस्य वस्तुनः सत्त्वेऽपि येन धर्मेण विशिष्टः प्रतिपादायितुमिप्टो भवति स तं प्रधानीकृत्य तेन विशिष्टं तिरोहितशेपधर्माणं धर्मिणं प्रतिपादयति' इतिन्यायेन यथा कस्यचित् पुरुषत्वे शास्त्रज्ञातृत्वे महोदारत्वे जनकत्वे अध्यापकत्वे युगपद् व्यवस्थितेऽपि पुत्रस्तमागप्रतिपाद्य वस्तु का वाचक किस प्रकार हो सकता है ? 'नरसिंह में केवल सिंह शब्द अथवा केवल नर शब्द दोनों का वाचक नहीं हो सकता। मगर पूर्वोक्त स्त्रीलिंग के शब्द लोक में अपने-अपने वाच्य के वाचक देखे जाते हैं, अतएव संशय उत्पन्न होता है कि इस प्रकार के सभी वचन क्या स्त्रीत्व के प्रतिपादक हैं ?
भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! हां पूर्वोक्त शब्द स्त्रीवचन है, अर्थात 'मणस्सी' से लेकर 'चिल्ललिगा' तक के तथा इसी प्रकार के जो अन्य शब्द है. वे स्त्रीत्व विशिष्ट अर्य के प्रतिपादक है। इसका कारण यह है-यद्यपि प्रत्येक वस्तु अनेक धर्मात्मक है, तथापि जिस धर्म से विशिष्ट वस्तु का प्रतिपादन करना अभीष्ट होता है, वह उले प्रधान करके, उसी से विशिष्ट धर्मों का प्रतिपादन करता है। उसके सिवाय जो शेष धर्म है उन्हें गौण करके अविवक्षित कर दिया जाता है, जैसे किसी पुरुष में पुरुषत्व भी है, शास्त्रज्ञातृत्व भी વાક દ્વારા કહેવાય છે. આવી સ્થિતિમાં ફક્ત એક સ્ત્રીલિગ માત્રનો પ્રતિપાદક શબ્દ जो तिमी द्वारा प्रतिपाय परतुन पाय४ वी रीत २७ । छे ? 'नरसिह'मा अक्टो સિંહ શબ્દ અથવા કેવળ નર શબ્દ બનેના વાચક નથી થઈ શકતા, પણ પૂર્વોક્ત સ્ત્રીલિંગના શબ્દ લેકમાં પિતપતાના વાના વાચક જોવામાં આવે છે, તેથી જ સંશય ઉત્પન્ન થાય છે કે એ પ્રકારના બધા વચન શુ સ્ત્રીત્વના પ્રતિપાદક છે ?
શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે-હે ગૌતમ! હે પૂર્વોક્ત શબ્દ સ્ત્રીવચન છે અર્થાત 'मणस्सी' थी भार भी 'चिल्ललिगा' सुधीना, तथा से प्रारे रे मीत हो छ, तेस। સ્ટીવ વિશિષ્ટ અર્થના પ્રતિપાદક છે. તેનું કારણ એ છે–યદ્યપિ પ્રત્યેક વસ્તુ અનેક ધર્માત્મક છે તથાપિ, જે ધર્મથી વિશિષ્ટ વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરવું અનિષ્ટ હોય છે, તેને પ્રધાને કરીને, તેનાથી વિશિષ્ટ ધર્મોનું પ્રતિપાદન કરે છે. તેના સિવાય જે શેષ ધર્મ છે તેને ગૌણ કરીને અવિક્ષિત કરી દેવાય છે. જેમ કે પુરૂષમા પુરૂષત્વ પણ છે.
