Pragnapanasutram Part 03

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 290

↑
૨૮૨
प्रशापना
,
इत्यभिधीयते स एव यदा तेनैव पुत्रेण स्वस्वाध्यापकत्वेन विवक्ष्यते तदा स पुनरुपाध्यायो व्यपदिश्यते तथैव प्रकृतेऽपि यदा गौणीभूतधर्माधर्मी मुख्यत्वेन विवक्ष्यते तदा धर्मिण एकत्वात् एकवचनं भवति धर्माथ धर्मिणि अवर्भूता भवन्तीति परिपूर्ण वस्तुप्रतीति र्भवति त्वमित्यादिवत् यथा पुनरप्रधानीभूतधर्मिणो वैदुप्यपरोपकारित्वमहोदारादयो धर्माः मुख्यत्वेन विवक्ष्यन्ते तदा धर्माणां बहुत्वादेकस्मिन्नपि धर्मिणि बहुवचनं भवति यूयमित्यादिवत्, मनुष्य इत्यादावप्रधानीभूतधर्मा धर्मी मुख्यत्वेन विवक्षित इति सर्वाऽपि एवं जातीयका एकत्वप्रतिपादिका वा भवतीति भावः, गौतमः पृच्छति - 'अह । मणुस्सा जात्र चिल्ल लगा जे यावन्ने तह पगारा सच्चा सा बहुवऊ ? हे सदन्त ! अथ मनुष्याः यावत् - महिपाः, अध्यापक के रूप में विवक्षित करता है तो वही व्यक्ति उपाध्याय कहलाता है । इसी प्रकार यहां पर भी जब धर्मो को गौण करके धर्मी की प्रधान रूप से विवक्षा की जाती है, क्योंकि धर्म एक ही होता है, अतएव धर्मी की विवक्षा से एकवचन होता है । उस समय सव्वस्त धर्म, धर्मी में ही अन्तर्गत हो जाते हैं । इस कारण सम्पूर्ण वस्तु की प्रतीति होती है । किंतु जय धर्मी की गौणरूप में विचक्षा की जाती है और विद्वत्ता, परोपकारित्व, महोदारता आदि धर्म प्रधान रूप में विवक्षित किये जाते हैं, उस समय क्योंकि धर्म बहुत होते हैं, अतएव धर्मी एक होने पर भी बहुवचन का प्रयोग होता है । संक्षेप में आशय यह है कि जब धर्मो से धर्मों को अभिन्न मानकर एकत्व की विवक्षा की जाती है, तब एकवचन का प्रयोग होता है और जब धर्मी को गौण करके अनेक धर्मो की विवक्षा की जाती है, तब बहुवचन का प्रयोग होता है । इस प्रकार अनन्त धर्मात्मक वस्तु भी धर्मी के एक होने के कारण एकचचन द्वारा प्रतिपादित की जा सकती है ।
રૂપમા વિવક્ષિત કરે છે તે તે વ્યક્તિ ઉપાધ્યાય કહેવાય છે. એજ પ્રકારે અહી' પણ જ્યારે ધર્મોને ગૌણુ કરીને ધર્મીની પ્રધાનતા રૂપે વિક્ષા કરાય છે, તે સમયે ધી એક જ હાય છે, તેથી જ ધર્મીની વિવાએ એકવચન થાય છે તે સમયે સમતધર્મ ધર્મીમાં જ અન્તĆત થઈ જાય છે. તે કરણે સ પૂર્ણ વસ્તુની પ્રતીતિ થાય છે. કિન્તુ જ્યારે ધર્મીની ગૌણુ રૂપમાં વિક્ષા કરાય છે અને વિદ્વત્તા પરોપકારિત્વ, મહેાદારતા આદિ ધમ પ્રધાનરૂપમા વિવક્ષિત કરાય છે, એ સમયે ધમ ઘણા હાય છે, તેથી જ ધી એક હેાવા છતા ખહુવચનના પ્રયાગ થાય છે. સ ક્ષેપમાં શય એ છે કે જ્યારે ધર્માંથી ધી ને અભિન્ન માનીને એકત્વની વિક્ષા કરાય છે. ત્યારે એકવચનના પ્રયાગ થાય છે અને જ્યારે ધર્મોને ગૌણુ કરીને અનેક ધર્મોની વિવક્ષા કરાય છે, ત્યારે બહુ. વચનના પ્રત્યેગ થાય છે. એજ પ્રકારે અનન્ત ધર્માંત્મક વસ્તુ પણ ધર્મીના એક હાવાના કારણે એક વચન દ્વાા પ્રતિપાદિત ક્ષરી શકાય છે.