________________
२५४
अंजापनासन जननात् मृपा भवति, इत्यप्रज्ञापनी मुनिसमुदायस्य भवति, तथाचोक्तम्
'अविणीयमाणवंतो किलिस्सई भासई मुसं तह य । घंटालोहं नाउं को कडकरणे पबत्तेज्जा' । अविनीतमाज्ञापयन् क्लिश्यति भापते मृपा तथा च ।
घण्टालोहं च ज्ञात्वा कः कटकरणे प्रवर्तेत ? ' ॥१॥ इति, गौतमः पृच्छति-'अह भंते ! जा य इत्थि पण्णवणी, जा य पुमपण्णवणी, जा य णपुंसगपण्णवणी, पण्णवणीणं एसा भासा, ण एसा भासा मोसा ?' हे भदन्त ! अथ या च स्त्रीप्रज्ञापनी-स्त्रीलक्षणाभिधायिनी भाषा, या च पुंप्रज्ञापनी-पुरुपलक्षणाभिधायिनी भापा, या च नपुंसकप्रज्ञापनी-नपुंसकलक्षणाभिधायिनी भापा भवति, सा किं प्रज्ञापनी खलु एपा भाषा भवति ? नैया भाषा मृषा ? अयं भावः-खष्ट्वा घटवनादयः स्त्रीलिद्गादयः शब्दाः शाब्दबोधव्यवहारवलादन्यत्रापि प्रवर्तन्ते खष्ट्वाद्यर्थेषु, न च तत्र 'स्तन केशवती नारी' इत्यादि है। कहा भी है-'जो अविनीत को आज्ञा देता है, वह स्वयं क्लेश का भाजन घनता है और ऋषा भाषण करता है । क्यों कि घंटा लोह को जान कर कौने चटाई बनाने में प्रवृत्त होता है ? ॥१॥
गौतमस्वामी फिर प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! यह जो स्त्रीप्राज्ञपनी भाषा है अर्थातू स्त्री के लक्षण बतलाने वाली भाषा है, यह जो पुरुष प्रज्ञापनी अर्थात् पुरुष के लक्षण बतलाने वाली भाषा है और यह जो नपुसकप्रज्ञापनी भाषा अर्थात् नपुसक के लक्षण बतलाने वाली भाषा है, यह भाषा क्या प्रज्ञापनी अर्थात् सत्य भाषा है ? क्या यह भाषा मृषा भाषा नहीं है। तात्पर्य यह हैखटूवा (स्त्रीलिग) घटः (पुलिंग) वन (नपुंसकलिंग) आदि विभिन्न लिंगों के शब्द हैं, वे शब्दिक व्यवहार के बल से अन्यत्र भी प्रयुक्त होते हैं, जैसे खट्वा, (खाट) में विशिष्ट स्तन और केश आदि स्त्री के लक्षण घटित नहीं જે ભાષા હેય છે, તે સ્વપરને કલેશ ઉત્પન્ન કરે છે, તેથી મૃષા છે. એ ભાષા મુનિ વર્ગના માટે અજ્ઞાપની બને છે. કહ્યું પણ છે જે કોઈ અવિનીતને આજ્ઞા આપે છે તે પિતે કલેશનું પાત્ર બને છે અને મૃષા ભાષણ કરે છે. કેમકે-ઘેટા-લેહને સમજીને કહ્યું સાદડી બનાવવામાં પ્રવૃત્તિ કરે છે ? | ૧
શ્રી ગૌતમસ્વામી ફરી પ્રશ્ન કરે છે–હે ભગવન્! આજે સ્ત્રી પ્રજ્ઞાપની ભાષા છે અર્થાત્ સ્ત્રીને લક્ષણ બતાવવાળી ભાષા છે. આજે પુરૂષ પ્રજ્ઞાપની અર્થાત્ પુરૂષના લક્ષણ બતાનારી ભાષા છે, અને આજે નપુસક પ્રજ્ઞાપની ભાષા અર્થાત નપુંસકનાલક્ષણ બતાવનારી ભાષા છે, એ ભાષા શુ પ્રજ્ઞાપની અર્થાત્ સત્યભાષા છે? શું આ ભાષા મૃષા નથી ? तात्पर्य से छे ४-मट्॥ (सीlal) घट. (पुलिस) वनं (नस ) मा मिन्न લિગેના શબ્દો છે, તેઓ શાબ્દિક વ્યવહારના બળે અન્યત્ર પણ પ્રયુક્ત થાય છે. જેમ ખવા (પલંગ)માં વિશિષ્ટ સ્તન અને કેશ આદિ સ્ત્રીના લક્ષણ ઘટિત નથી થતા, તે
