________________
६५५
प्रज्ञानासो ___ गौतमः पृच्छति-'अह भंते ! जा य इत्थि आणवणी, जा य पुमआणवणी, जा य नपुंसगआणवणी पण्णवणीणं एसा भासा ण एमा भासा मोसा ?' हे भदन्त ! अथ या च स्त्र्याज्ञापनी-आज्ञाप्यते-आज्ञाकरणे प्रयुज्यते अनयेति आज्ञापनी स्त्रिया आज्ञापनी स्त्रिया आदेशदायिनीति भावः, या च पुमाज्ञापनी नपुंसकाज्ञापनी भाषा भवति सा खलु किं प्रज्ञापनी सत्या एपा भाषा भवति ? नो एपा मापा मृपा भनति ? अयं भावः-सत्या भाषा प्रज्ञापनी भवति इयं च भापा आज्ञाकरण क्रियायुक्ताभिधायिनी वर्त ने आज्ञाप्यमानश्च स्त्र्या"दिस्तथा सम्पादयेन्नवेति संशय इति, यथा श्रावकः श्राविकां प्रति वदति-'उभयकालं सामायिकं प्रतिक्रमणं कुरु' इत्यादिरूपा भापा, एवं श्रावकः पुरुपं पुत्रादिकं प्रतिवदति 'यथा समयं धर्मागधनं कुरु' इत्यादिरूपा भाषा, तथा श्रावकः कश्चिन्नपुंसकं प्रति वदति-यथाकालं दुषित अभिप्राय से किया जाता है और न इससे किसी को पीडा उत्पन्न होती है, अतएव यह भाषा वृषा अर्थात् मिथ्या नहीं है।
गौतमस्वामी पुनः प्रश्न करते हैं-भगवन् ! यह जो भाषा स्त्री आज्ञापनी है अर्थात् जिस भाषा से किसी स्त्री को कोई आदेश दिया जाता है, यह जी भाषा पुरुष-आज्ञापनी है अथवा यह जो भाषा नपुंसक-आज्ञोपनी है, क्या यह भाषा प्रज्ञापनी-सत्य है ? क्या यह भाषा मृषा नहीं है ? तात्पर्य यह है कि सत्य भाषा ही प्रज्ञापनी होती है, मगर यह आज्ञापनी भाषा तो सिर्फ आज्ञा देने में प्रयुक्त होती है । जिसे आज्ञा दी जाती है, वह उस आज्ञा के अनुसार 'क्रिया करेगा ही, यह नहीं कहा जा सकता-कदाचित् करे, कदाचितू न भी
करे जैसे कोई श्रावक श्रादिका से कहता है-प्रातः और सायं दोनों समय सामा यिक प्रतिक्रमण करो' अथवा श्रावक अपने पुत्र से कहता है-'यथा समय धर्म की
आराधना करो, अथवा श्रावक किसी नपुंसक से कहता है-'यथासमय जीव - પની છે. તેને પ્રયોગ ન કોઈ દૂષિત અભિપ્રાય કરાય છે અને એનાથી કોઈને પીડા ઉત્પન્ન થતી તેથીજ આ ભાષા મૃષા અર્થાત્ મિથ્યા નથી. " શ્રી ગૌતમસ્વામી ફરી પ્રશ્ન કરે છે–હે ભગવાન્ ! આ જે ભાષા સ્ત્રી આજ્ઞાપની છે અર્થાત્ જે ભાષાથી કેઈ સ્ત્રીને કોઈ આદેશ અપાય છે, આ જે ભાષા પુરૂષ પ્રજ્ઞાપની છે અથવા જે આ ભાષા નપુંસક પ્રજ્ઞાપની છે, શું તે ભાષા પ્રજ્ઞાપની સત્ય છે? શું તે ભાષા મૃષા નથી ? તાત્પર્ય એ છે કે સત્ય ભાષા જ પ્રજ્ઞાપની થાય છે, પણ આ આજ્ઞાપની ભાષા તે ફક્ત આજ્ઞા દેવામાં પ્રયુક્ત થાય છે. જેને આજ્ઞા અપાય છે, તે એ 'આજ્ઞા અનુસાર ક્રિયા કરશે જ, એ નથી કહી શકાતુ-કદાચિત કરે, કદાચિત્ ન પણ -કરે. જેમ કે શ્રાવક-શ્રાવિકાને કહે છે-સવાર અને સાજે બને સમય સામાયિક પ્રતિ'કંમણ કરે, અથવા શ્રાવક પિતાના પુત્રને કહે છે-“યથા સમય ધર્મની આરાધના કરે. અથવા શ્રાવક કોઈ નપુંસકને કહે છે-યથા સમય જીવ આજીવ આદિ તનું ચિંતન
