________________
प्रापनासूत्रे
संभवन्ति, प्रागुक्त युक्त्याऽचरमत्वं व्यपदेशस्यासंभवेन तद् विषयक - बहुवचनस्याप्यसंभवात्, एवमेव नो चरमान्तप्रदेशाः संभवन्ति, नो वा अचरमान्तप्रदेशाः प्रागुक्तरीत्या चरमत्वस्याचरमत्वस्य चासंभवेन तत्प्रदेशकल्पनाया अप्यसंभवात्, अथैवं तर्हि किं स्वरूपा सा इत्यपेक्षायामाह - 'नियमाचरमं चरमाणि य, चरमंतपएसाय, अचरमं परसाय' नियमाद् नियमतोऽ चरम चरमाथेत्येवं संभवति, तस्यायमभिप्रायः - यदा अस्याः रत्नप्रभापृथिव्या अखण्डरूप• तया विवक्षितायाः पिपृच्छिपा वर्तते तदा पूर्वोक्ता पष्णामपि भङ्गानामेकतमेनापि भन व्यपदेशो न युज्यते प्रागुक्तयुक्तेः यदा तु असंख्येय प्रदेशावगाढतयाऽनेकावयवविभागात्मऔर अचरम नही है तो बहुत्व विशिष्ट चरम - अचरस भी कैसे हो सकती है तात्पर्य यह निकला कि रत्नप्रभा पृथिवी न एक चरम द्रव्य है, न एक अचरम द्रव्य है, न बहुत चरम द्रव्य है और न बहुत अचरम द्रव्य है ।
इसी प्रकार रत्नप्रभा पृथ्वी को न चरमान्तप्रदेशों के रूप में कह सहते हैं और न अचरमान्तप्रदेशों के रूप में कह सकते हैं । क्यों कि जब रत्नप्रभा पृथ्वी में चरमत्व और अचरमत्व संभव ही नहीं है तो उसे चरम प्रदेश या अचरम प्रदेश भी नहीं कहा जा सकता है ।
अब प्रश्न यह उपस्थित होता है कि यदि रत्नप्रभा पृथ्वी चरम, अचरम आदि नही है तो क्या है ? उसे किस रूप में कहना और समझना चाहिए ! इस प्रश्न का उत्तर यों है - रत्नप्रभा पृथ्वी चरम, चरमाणि, चरमान्तप्रदेश और अचरमान्तप्रदेश है । इसका आशय यह है-जब एक अखण्ड रूप में विवक्षित रत्नप्रभा पृथ्वी के विषय में प्रश्न किया जाय तो पूर्वोक्त छह भंगों में से किसी भी भंग के द्वारा रत्नप्रभा पृथ्वी को नहीं कहा जा सकता, मगर जब इसे એ નિકળ્યું કે
९०
મહુત્વ વિશિષ્ટ ચરમ-અચરમ પણ કેવી રાતે થઈ શકે છે ? તાર રત્નપ્રભા પૃથ્વી નથી એક ચરમ દ્રવ્ય અને નથી બહુ ચરમ દ્રવ્ય.
એ પ્રકારે રત્નપ્રભા પૃથ્વીને ચમાન્ત પ્રદેશેાના રૂપમા નથી કહી શકાતી. અને અચરમાન્ત પ્રદેશના રૂપમા પણ નથી કહી શકાતી, કેમકે જયારે રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ચરમત્વ અને અચરમના સભવ જ નથી તે તેને ચરમ પ્રદેશ અગર અચરમ પ્રદેશ પશુ નથી કહી શકતી.
હવે પ્રશ્ન એ ઉપસ્થિત થાય છે કે જો રત્નપ્રભા પૃથ્વી ચરમ, અચરમ આદિ નથી તે તે શુ છે? અને કયા રૂપે રહેવાય અને ક્યા રૂપે સમજવી જોઈ એ ? આ પ્રશ્નના ઉત્તર આમ છે ઃ–રત્નપ્રભા પૃથ્વી, ચરમ, ચાણિ, ચરમાન્ત પ્રદેશ અને અચરમાન્ત પ્રદેશ છે. તેના આશય આ છે કે જ્યારે એક અખંડ રૂપમાં વિક્ષિત રત્નપ્રભા પૃથ્વીના વિષયમા પ્રશ્ન કરાય તે પૂર્વોક્ત છ ભાગમાંથી કાઈ પણ ભગ દ્વારા રત્નપ્રભા પૃથ્વીને નથી કહી શકાતી, પણ યારે તેને અસખ્યાત પ્રદેશેામાં અવગાઢ અને અનેક અવયવેામાં
