________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद १० सू. ५ द्विप्रदेशादिस्कन्धस्य चरमाचरमत्वनिरूपणम् १६५ वा अचरमो भवति ? किं वा अवक्तव्या-चरमशब्देन अचरमशब्देन च व्यपदेष्टुमशक्यः ? इत्यादि रीत्या पूर्वोक्तपडूविंशति भङ्गविषयकतया प्रष्टव्यः ? इति पृच्छा, भगवान् आह'गीयमा !' दुपएसिए खंधे सिय चरमे द्विप्रदेशिकः स्कन्धः स्यात् कदाचित् चरमो भवति तयाहि-यदा द्विप्रदेशिकः स्कन्धो द्वयोराकाशप्रदेशयोः समश्रेण्या व्यवस्थिततयाऽवगाहो भवति तदा एकोऽपि परमाणु रपरपरमाण्व पेक्षया चरमः, अपरोऽपि चापरपरमाण्यपेक्षया चरम इति तदुभयात्मकस्य द्विप्रदेशिकस्कन्धस्यापि चरमत्वव्यपदेशः संभवति, स्थापना२ द्वितीयावक्ष्यते-किन्तु 'नो अचरिमे' द्विप्रदेशिकः स्कन्धो नो अचरमो भवति सर्वव्याणामपि केवलाचरमत्वव्यपदेशासंभवेन द्विप्रदेशिकस्कन्धस्यापि केवलाचरमत्वव्यपदेशाभावात् , 'सिय अवत्तव्बए' द्विप्रदेशिकः स्कन्धः स्यात्-कदाचित् अवक्तव्यो भवति तस्यैत्र द्विप्रदेशिकस्कन्धस्य एकस्मिन्नेवाकाशप्रदेशेऽवगाहनावस्थायां तथाविधैकत्वपरिणाम शालितया परमाणुवत् चरमाचरमव्यपदेश-हेत्वभावात् न चरमशब्देन व्यप्रदेष्टु शक्यः, वा अचरम है अथवा अवक्तव्य अर्थात् चरम और अचरम शब्द से नहीं कहा जाने योग्य है ? इत्यादि पूर्वोक्त छच्चीस भंगों को लेकर प्रश्न करने चाहिए।
भगवान् ! उत्तर देते हैं-गौतम ! द्विप्रदेशी स्कंध कथंचित् चरम है, क्योंकि जय डिप्रदेशी स्कंध दो आकाशप्रदेशों में समणि में स्थित होकर अवगाढ होता है, उस समय एक प्रदेश दूसरे प्रदेश की अपेक्षा चरम होता है और दूसरा प्रथम प्रदेश की अपेक्षा चरम होता है। इस कारण हि प्रदेशी स्कंध चरम कहलाता है। उसकी स्थापना आगे बतलाएंगे। किन्तु विप्रदेशी स्कंध अचरम नहीं कहलाता, क्यों कि सभी द्रव्यों में केवल अचरमत्व का व्यवहार संभव नहीं है, अतएव द्विप्रदेशी स्कंध को भी केवल अचरम नहीं कहा जा
सकता। द्विप्रदेशी स्कंध कथंचित अवक्तव्य है, क्योंकि जब विप्रदेशी स्कंध .. एक ही आकाशप्रदेश में अवगाढ होता है, उस समय वह विशेष प्रकार के
શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–હે ભગવન ! શું ક્રિપ્રદેશી સ્કન્ધ ચરમ છે, અગર અચરમ છે અથવા અવક્તવ્ય અર્થાત્ ચરમ અને અચરમ શબ્દથી ન કહેવાને યોગ્ય છે ? ઈત્યાદિ પૂર્વોક્ત છવ્વીસ ભંગને લઈને પ્રશ્ન કરવા જોઈએ.
શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે-હે ગૌતમ! દ્વિદેશી કન્ધ કથંચિત્ ચરમ છે, કેમકે જ્યારે દ્ધિપ્રદેશી ધ બે આકાશ પ્રદેશમાં સમર્ણીમાં રહીને અવગાઢ કરે છે તે સમયે એક પ્રદેશી આજ પ્રદેશની અપેક્ષાએ ચરમ હોય છે અને બીજો પહેલા પ્રદેશની અપેક્ષાએ ચરમ હોય છે. એ કારણે ક્રિપ્રદેશી સ્કન્ધ ચરમ કહેવાય છે. તેની સ્થાપના આગળ બતાવાશે. કિન્ત દ્વિદેશી સ્કન્ધ અચરમ નથી કહેવાતા, કેમકે બધા દ્રવ્યમાં વિળ અચરમનો વ્યવહાર અસંભવિત છે, તેથી જ ક્રિપ્રદેશી સ્કન્ધને પણ કેવળ અચરમ કહેવાતા નથી. ઢિપ્રદેશી સ્કન્ધ કથંચિત્ અવક્તવ્ય છે, કેમકે જ્યારે ક્રિપ્રદેશી સ્કન્ધ એક જ આકાશ પ્રદેશમાં અવગાઢ થાય છે. તે સમયે તે વિશેષ પ્રકારના એકત્વ પરિણ
