________________
२१४.
प्रशापनास्त्रे पृच्छति-'नेरइएणं भंते ! गतिचरमेणं किं चरिमे, अचरिमे ?' हे भदन्त ! नैरयिकः खलु गतिचरमेण-सामर्थ्यात् उपस्थितत्वाम् प्रस्तुतत्वाच नरकगतिपर्यायरूपेण चरमेण प्ररूप्यमाणः किं 'चरमः' इति व्यपदिश्यते ? किं वा 'अचरमः' इति व्यपदिश्यते ? भगवान् आह'गोयमा!' हे गौतम ! 'सिय चरमे, सिय अचरगे' स्यात्-कदाचिम् कश्चित् नैरयिको नरकगतिपर्यायरूपेण चरमेण प्ररूप्यमानः 'चरमः' इति व्यपदिश्यते, स्यात्-कदाचित् कश्चिद नैरयिकः 'अचरमः' इति व्यपदिश्यते, तत्र यो नैरयिको नरकगतिपर्यायादुद्धृतो न पुनरपि नरकगतिपर्यायमवाप्स्यति स 'गति चरमः' इति व्यपदिश्यते, तदन्यस्तु अगति चरमः' इति व्यपदिश्यते इति भावः, ‘एवं निरंतरं जाव वेमाणिए' एवम्-नैरयिकोक्तरीत्या चतुर्विंशति. दण्डकक्रमेण, निरन्तरम्-अव्यवधानेन, यावद्-भवनपति पृथिवीकायिकादि-एकेन्द्रिय विकलेन्द्रियपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक मनुष्यवानव्यन्तर ज्योतिष्क वैमानिकोऽपि स्वस्वगतिपयर्या____ गौतमस्वामी पुनःप्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! नैरयिक जीव क्या गति चरम से चरम होता है अथवा अचरम होता है ?
भगवान्-हे गौतम ! कोई नैरयिक गति चरमे से चरम और कोई अचरम होता है। तात्पर्य यह है कि जो नारक पृच्छा काल में नरक गति में वर्तमान है, मगर वहां से उद्वर्तन होने के पश्चात् फिर कभी नरकगति में उत्पन्न न होगा, वह नारक गति चरम अर्थात् नरकगति चरम कहा जाता है। क्यों कि वर्तमान कालिक नरकगति ही उसकी अन्तिम है । मगर जो नारक नरक से निकल कर एवं अन्य किसी गति में उत्पन्न हो कर पुनः नरकगति में उत्पन्न होगा, वह गति-अचरम या नरकगति-अचरम कहलाता है।
नारक के संबंध में चरम-अचरम की जो व्याख्या की गई है, वही वैमानिक तक समझना चाहिए, अर्थात् भवनपति, पृथतीकायिक आदि एकेन्द्रिय, विक लेन्द्रिय, पंचेन्द्रियतिथंच, मनुष्य, वानच्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक भी
શ્રી ગૌતમસ્વામી પુન પ્રશ્ન કરે છે- હે ભગવન્! મૈરયિક જીવ શું ગતિ ચરમથી ચરમ હોય છે અથવા અચરમ હોય છે ?
શ્રી ભગવાન – હે ગૌતમ! કેઈ નરયિક ગતિ ચરમથી ચરમ અને કોઈ અચરમ હોય છે. તાત્પર્ય એ છે કે જે નારક પૃચ્છાકાળમાં નરક ગતિમાં વર્તમાન છે, પણ ત્યાંથી ઉદ્વર્તન થયા પછી ફરી ક્યારેય નરક ગતિમાં ઉત્પન્ન થશે નહીં, તે નરક ગતિ ચરમ અર્થાત્ નરક ગતિ ચરમ કહેવાય છે, કેમકે, વર્તમાન કાળની નારક ગતિ જ તેની અન્તિમ છે. પણ જે નારક નરકથી નિકળીને તેમજ બીજી ગતિમાં ઉત્પન્ન થઈને પુનઃ નરક ગતિમાં ઉત્પન્ન થશે, તે ગતિ અચરમ અગર નરક ગતિ અચરમ કહેવાય છે.
નારકના સબન્ધમાં ચરમ–અચરમની જે વ્યાખ્યા કરેલી છે. તેજ વૈમાનિક સુધી સમજવી જોઈએ. અર્થાત્ ભવનપતિ, પૃથ્વીકાયિક આદિ એકેન્દ્રિય, વિલેન્દ્રિય, પચેન્દ્રિય
