Book Title: Syadwad Manjari
Author(s): Motilal Ladhaji
Publisher: Motilal Ladhaji
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002276/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AhatamataprabhAkarasya tR tIyo mayUkhaH) kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitA anyayogavyavacchedikA - tadvyAkhyA ca 'zrImalliSeNasUripraNItA syAdvAdamaJjarI ANI 7PR . . puNyapattanastha osavAlavaNigvaMzajazreSThilAdhAjItanUjamotIlAla ityetaiH ____ TippaNIbhirupoddhAtena ca pariSkRtya sNshodhitaa| vIrasaMvat 2452 prathameyamaGkanovRttiH Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ idaM pustakaM 'motIlAla.lAdhAjI' ityetaiH puNyapattane ( 196 bhavAnI peTha) prakAzitam / (asya sarve'dhikArAH prakAzakena svaayttiikRtaaH|) tacca 'jaina priMTiMga varksa' mudraNAlaye 'zAMtilAla bhagavAnajI' ityetaiH puNyapattane (21 somavAra) mudritam / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aahetmtprbhaakrpricyH| ayi zreSTA vidvAMsaH sajjanavareNyAzca / zAsanadevakRpAkaTAkSavazAt alpamaterapi mama bAlyAdeva svAmAnyAdhyayane matirabhUt / tato mayA yAvacchakyaM sAdhanAnyupayujya saparizramamadhyayanamArabhyata / tadAnIM pratipadamanubhUtipadamArUDhaM yat saMskRtaprAkRtajenagranthAnAM daulabhyam / kecana granthA adyAvadhi na mudritAH kecana mudritA api durlabhAH / sulabhA api mudritAH kecit na vidyArthina upakurvanti viSayavaizadyabodhakaTippanIpAThAntarAdirahitatvAt / tadetadAkalayya manasi kiMcidiva pUrvoktatruTIrapAkartuM 'AhetamataprabhAkara nAmnI saMsthAmasthApayama / saMsthayA cAnayA jainasaMskRtaprAkRtabhASAmayA nyAyavyAkaraNAdhyAtmikAgamAdigranthA mudraNIyA vakSyamANarItyA / 1 adhunA sarvasaMmatA pustakAkRtirAlambanIyA granthAnAm / pustakAni ca ghanacikkagapatrAtmakAni (DemI aSTapejI) bhveyuH| 2 adhobhAge viSayArthabodhinyaSTippa-yo mudraNIyAH 3 granthakRdudhdatAni sarvANi vacAMsi granthanAmasthalAdinirdezapUrvakaM darzanIyAni ttippnyaam| 4 yAvacchakyaM prAcInapustakAni tAlAdipatralikhitAni samuccityArthabhedadarzakAni pAThAntarANi saMgrAhyANi / 5 AdI savistaramupodbhAtaH saMskRtabhASayA nibandhanIyo yatra ca granthasyAntaraGgabahiraGagaparIkSaNa granthakRccaritamaitihAsikadRSTayA'nye ca tadupayuktAH samayAntarIyazAstrIyanirdezAH saMgrathanIyAH / 6 etasmin savesmina guNajAte dravyAdivyayamavigaNayya saMpAdite'pi yAvacchakya granthAnAM mUlyAlpatA saMpAdanIyA / etatkAyaM vinA viduSAM karuNakapakSapAtinAM sAhAyyaM na setsyatIti dRDhaM pratyemi tadarthaM sarve vidvAMsaH saMprAthyente yAvacchakyaM likhitagranthApaNana saMzodhanena ca tairupakRtiH saMpAdanIyati / adhunA zAsanadevakRpayA prAcyavidyAvizAradAnAM navyasaMskAramaMskRtAnAM paNDitAnAM ca sAhAyyamalambhi myaa| tatsAhAyyenaiva 1 pramANamImAMsA 2 sabhASyatattvArthasUtrANi 3 syAdvAdamaJjarI 4 aupapAtikasUtrAANa iti granthacatuSkaM AhRtamataprabhAkaramayUkhacatuSkarUpaM praakaashi| ataH paraM 1 dharmasaMgrahaNI 2 syAdvAdaratnAkaraH 3 haimavyAkaraNam 4 chando'nuzAsanam 5 mUtrakRtAGgam / ityAdayo granthAH prakAzanIyA iti saMkalpaH / atra vidvadbhiH sAhAyyadAnenAnugrAhyo'hamiti sAJjalibandhaM saprazrayaM saMprArthakaHAItamataprabhAkarakAryAlayaH / vidvadvazaMvadaH bhavAnIpeTha gha. naM. 196 panA. motIlAla lAdhAjI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaikrama 1294 mite saMvatsare tAlapatropari citritamUrtipratikRtiH / AT - - kalikAlasarvajJo bhagavAn prmaaiitshriihemcndrsuuriishvrH| zrIkumArapAlabhUpAlaH / itthaM zrIjinazAsanAbhrataraNeH zrIhemacandraprabho... rajJAnAndhatamaHpravAhaharaNaM mAtrAdRzAM mAdRzAm / vidyApaGkajinIvikAzaviditaM rAjJo'tivRSTye sphurat vRttaM vizvavibodhanAya bhavatAd duHkarmabhedAya ca // 185 // -prabhAvakacarite zrIhemacaMdrasUriprabandhe / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIH vIraH sarvasurAsurendramahito vIraM budhAH saMzritAH vIreNAbhihataH svakarmanicayo vIrAya nityaM nmH| vIrAttIrthapidaM pravRttamatulaM vIrasya ghoraM tapo vIre zrIdhRtikArtikAntinicayaH zrIvIra! bhadraM dish||1|| . prAstavikaM kiMcit / 1 anyayogavyavacchedadvAtriMzikA / ayi zreSThA vidvAMsaH !. ArhatamataprabhAkarasaMsthAyAH paricaye pratizru. tAnusAraM tRtIyo'yaM kiraNaH 'syAdAdamaJjarI' ityAkhyaH prakAzya zrImatsavidhe preSyate / etasyAH syAdvAdamaJjaryA vyAkhyAyA mUlaM 'anyayogavyavacchedadvAtriMzikA / kalikAlasarvajJazrIhamacandrAcAyAvaraciteSu prabandheSu 1 ayogavyavacchedikA 2 anyayogavyavacchedikA iti dvAtriMzikAdvayaM va rIvati / tatrAyogavyavacchedikAyAmAhatamataM savistaraM pratipAditam / anyayogavyavacchedikAyAM tu matAntarakhaNDanapUrvakaM tat pratipAditam / etasyA anyayogavyavacchedikAyAH syAdvAdamaJjarI zrImalliSeNaviracitAM virayya nAnyA TIkA tatprAkkAlInA taduttarakAlInA vopalabhyate / syAdvAdamaJjaryAH praNetRbhirayogavyavacchedikA na vyAkhyAtA sukhonneyatvAt tathAca-(pR. 2) 'tatra ca prathamadvAviMzikAyAH sukhAnneyatvAt tadvyAkhyAnamupekSya dvitIyasyAstasthA niHzeSaduvAdiparipadadhikSepadakSAyAH katipayapadArthavivaraNakaraNena svsmRtibiijprbodhvidhividhiiyte'| anyayogavyavacchedavAAtrAzakAyA viSayAstu zlokakrameNa vakSyante / zlo. 1 maGgalAcaraNam / stutipratijJA ca / zlo. 2 auddhatyaparihAraH / zlo. 3 kutIyaistattvavicAraH kartavya iti kathanam / zlo. 4 aulUkya( vaizeSika ) mate yoga( naiyAyika )mate ca yaH sAmAnyavizeSavAdastatkhaNDanam / zlo. 5 ekAntanityAnityapakSayordUSaNam / zlo. 6 IzvaraikatvAdiguNAnAM jagatkartRtvasya ca khaNDanam / zlo. 7 dharmadharmibhe Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) dasya samavAyasya ca khaNDanam / zlo. 8 sattApadArthasya, AtmavyatiriktajJAnaguNasya AtmAvazeSaguNocchedarUpAyA muktazca khaNDanam / zlo. 9 dehAdatiriktAtmanaH khaNDanam / zlA. 10 akSapAdagRhItapadArthAnAM khaNDanam / zlo. 11 yajJiyahiMsAyAH khaNDanam / zlo. 12 nityaparokSajJAnavAdinAM mI. mAMsakAnAM, ekAtmasamavAyijJAnAntaravedyajJAnavAdinAM naiyAyikAnAM ca matasya khaNDanam / zlo. 13 mAyAvAdakhaNDanam / zlo. 14 svamatapratipAdanapuraHsaraM matAntaraprakalpitasAmAnyavizeSavAcyavAcakabhAvakhaNDanam / zlo. 15 sAMkhyAbhimataprakRtipuruSavAdakhaNDanam / zlo. 16 pramANAbhinna pramANaphalaM, bAhyArtho nAsti kevalaM jJAnAdvaitamevAstIti bauddhamatasya khaNDanam zlo. 17 zUnyavAdimatasya khaNDanam / zlo. 18 kSaNikavAdimatasya khnnddnm| zlo. 19 bauddhAbhimatavAsanAyAH khaNDanama / zlo. 20 cArvAkamatasya khaNDanam / zlo. 21 ekAntavAdimatasyaM khaNDanam / zlo. 22-27 syAdvAdasthApanA / zlo. 28 durnayanirAkaraNapUrvakaM pramANanayanirUpaNam / zlo. 29 jIvAnantyavAdasthApanam / zlo. 30-32 zrIvarddhamAnastutiH / evaM durgamaviSayA api zlokaiH zrIhemacandrAcAryaiH saralasarasasaraNyA pratipAditAstena sahRdayaiH ko'pyamandAnando'nubhUyate / tatra madhye madhye prativAdyupahAso'pi tathaiva saraNyA pratipAdito yathA nAruntudo bhavati / kiM ca vAsanAkhaNDanaprasaMge 19 tame zloke ' taTAdarzizakuntapotanyAyAt' ityAdipratipAdanaM tu vizeSato hRdyam / etasyAH praNetRNAM kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryANAM caritaM prabandhAH prabandhapraNayanayogyatAdikaM cAsmAbhiH 'AhatamataprabhAkarasya' prathamakiraNabhUtAyAM pramANamImAMsAyAM savistaramupapAditam / tenAtra punaruktibhayAnna likhyate / didRkSubhistata evaalocniiym| 2 syaadvaadmnyjrii| ayamadvitIyo granthaH 'anyayogavyavacchedikAyA' vyAkhyArUpaH / iyaM vyAkhyA mUlagranthAnantaraM saMvatsarazatadvaye samabhUt / yataH zrIhemacandrAcAryANAM sUripadaprAtisamayaH zAlivAhanazakaH 1031 zrImalliSeNAnAM granthasamAptisamayaH zAlivAhanazakaH 1214 / etAdRzagranthasya vyAkhyA na sAdhAraNapANDityasulabhA yato'tra bahUnAM tattacchAstrasamayAnAM khaNDanam / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadarthamapekSyata vyAkhyAtuH sakalazAstrIyapANDityaM paramatasahiSNutayA pratipAdanazailI ca / tadubhayamapyatra syAdvAdamaJjarIvyAkhyAyAM varIvarti / yataH sarvaparasamayAdipratipAdanaM yAvacchakyaM yAthAtathyena granthanAmanirdezapuraHsaraM pratyapAdi vyAkhyAyAmasyAm / etasyAH syAdvAdamaJjaryAH praNetRNAM zrImallipeNamurINAM janmakAlAdivRttaM na granthakRdantaravadanumeyamiti mahadeva saubhAgyam / yata ebhireva sUribhiH svayameva granthAnte prazastikAyAM nyabandhi tatsarvam / tthaahinaagendrgcchgovindvksso'lngkaarkaustubhaaH| te vizvavandyA nndyaasurudyprbhsuuryH|| zrImalliSeNasUribhirakAri tatpadagaganadinamaNibhiH / vRttiriyaM manurAvimita (1214) zAkAbde dIpamahasi zanau // zrIjinaprabhasUrINAM saahaayyodbhinnsaurbhaa| . zrutAvuttaMsatu satAM vRttiH syAdvAdamaJjarI // zlokatrayeNAnenaitatpratIyate yat-zrImAllaSeNamUrayaH zAlivAhanazAke 1214 mite vatsare dIpAvalidine zanivAsare granthamimaM samApayAmAsuH / ete ca nAgendragacchIya udayaprabhasUrizaSyA Asan / zrIjinaprabhasUrINAM sAhAyyena cAyaM grantho vyaracIti / atra udayaprabhamUrINAM jinaprabhasUrINAM ca paricayArthaM kiMcinnirdizyate / udayaprabhamUribhiH 1 ArambhasiddhiH 2 dharmAbhyudayamahAkAvyam / 3 updeshmaalaakrnnikaattiH| ityAdayo granthAH praNItAH / nAgendragacchIyAcAryANAM zrImalliSeNamUrisambaddhAnAM yA paramparAsmAbhirlabdhA mAtra prAptakAleti nirdizyate / tathAhi1 zrIzIlaguNasUrayaH / tacchiSyAH 2 zrIdevacandramUrayaH / tacchiSyadayam / 3 (1) zrIzalirudragaNayaH (2) zrIpArzvalagaNayaH tadubhayaziSyAH 4 shriimhendrsuuryH| tacchiSyAH 5 shriishaantisuuryH| tacchiSyadvayam 6 (1) zrIAnandasUrayaH / (2) zrIamaracandrasUrayazca / zrIAnandasUri Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) ziSyAH 7 kalikAlagautamavirudadhArakazrIharibhadrasUrayaH / tacchiSyAH 8 shriivijysensuuryH| tacchiSyatrayama 9 (1) zrIudayasenasUrayaH (2) shriiudyprbhsuuryH| (3) shriiyshodevsuuryH| tatra zrIudayaprabhasUriziSyAH 10zrImalliSeNamUrayaH / jinaprabhamUribhistu tarthikalpAjitazAntistavavRttyAdayo granthAH praNItAH / etarjinaprabhasUribhiH svasamayaH AjatazAntistavavRttau svayameva dArzataH / tathAca saMvadvikramabhUpateH zaraRtUdarciH zazAMkarmite ( vai. 1365 zA. za. 1230 ) __pauSasyAsitapakSabhAji zaninA yukte dvitiiyaatithau| . zrImAn zrIjinasiMhasUrisuguroH pAdAbjapuSpandhayaH ___ puryAM dAzaratharjinaprabhagururjagrantha TIkAmimAm // 1 // anena samayanirdezena sudhIbhiH spaSTameva pratIyeta zrImalliSeNajinaprabhayoH samAnakAlikatvam / prazastikAyAM zrImAllaSeNasaribhiH zAkavatsarasya nirdezaH kRtastenaitatpratIyate yadete sUrayo granthasamAptisamaye narmadAdhaH pradeze kutrApi nyavasanniti yataH zAlivAhanazakasya narmadAyA dakSiNapradeza eva lekhapracAraH / narmadottarabhAge vaikramasaMvatsarasya lekhapracAra iti / iyaM vyAkhyA sahasratrayagraMthasaMkhyAparimitA / zrImalliSeNamUribhiH paramataM khaNDanArthaM yadA yadoghRtaM tadA tadA tattanmatasthAnAM prAcInapaNDitAnAM granthanirdezaH kRtaH / tathApi bahuSu sthaleSu vistarabhayAtkevalametadamukagrantheSu draSTavyamiti granthAnAM nAmanirdezaH kRtaH / te ca granthA asmAbhiH pariziSTe drshitaaH| zrImalliSeNasUrINAM vazyavAktvaM vizeSataH prazasyaM yatastatra tatra vyAkhyAyAM taiH svaviSayaH sAralyatayA bahubhidRSTAntaiH sarvajanAvarjakailaukikaiAyaizca pratipAditaH / kiM cArthajijJAsUnAM saukaryAya pratizlokaM saMkSiptArtho vistarArthazca pratipAditaH / yadA pUrvagranthAnAmupayogastairabhilaSitastadA prAyastairevAkSaraistatsaMgrahaH kRtaH / yathA pR. 20 paMkti 5 mImArabhya zrIhemacandrAcAryakRtAyAH pramANamImAMsAyA (1-1-33) nirdezaH / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 prkaashnpricyH| AhetamataprabhAkaraparicayadvArA yathA pratizrutaM tadanusArametasyAH syAdvAdamaJjayoH prakAzanaM yAvacchakti kRtam / tathAca-atra prathamamanyayogavyavacchedikAyA antaraGgabahiraGgaparIkSaNaM prAkAzi / __ atha ca syAdvAdamaJjayAM pUrvapakSatvena gRhItAni nyAyAdimatAni savistaraM granthanAmanirdezapuraHsaraM pariziSTe darzitAni / tathAdhobhAge'rthadazikAH, tattannyAya-vivaraNAtmikAH, granthasthalanirdezAtmikAzca Tippanyo mudritA yena granthArthajijJAsUnAM vizeSataH saukaryaM syAt / tathA TippanyAM syAdvAdamaJjarIgRhItAnAmAcArAGgAdigranthAnAM pAribhASikazabdAnAM ca paricayo drshitH| kiM ca paThitRsaukaryArthaM syAdvAdamaJjaryAmuddhatAni granthAntaragatavAkyAni granthagranthakRnnAmAni ca sthUlAkSarairmudritAni / atra nava pariziSTAni santi / tathAhi1 pUrvapakSAH ( vizeSataH zrImAllaSeNabhUrinirdiSTagranthasthAH) 2 upalabdhavAkyAni / . ) granthamudraNasamAptiparyantaM yAnyupalabdhAni 3 anupalabdhavAkyAni / tAnyapi upalabdhopalabdhasamapariziSTayorda4. uplbdhsmaani| rzitAni / 5 syAdvAdamaJjarInirdiSTA granthAH / 6 syAdvAdamaJjarInirdiSTA granthakRtaH / 7 syAdvAdamaJjarInirdiSTA nyAyAH / 8 TippanyAM pUrvapakSapradarzane copayojitA granthAH / 9 mudraNArthamupayojitAni pustakAni / bauddhagranthA yatra labdhAstatra tannirdezaH kRtaH / tathApi matAntarApekSayA bauddhagranthA durlabhA ityasmAbhiranubhUtam / mAgadhIbhASAviSaye sarvatra saMskRtachAyA nirdiSTA / vizeSasthale TIkAdikamapi yathAyathaM prAdarzi / etanmudraNe'smAbhiH aSTa pustakAni saMgRhItAni yadviSayako nirdezo navamapariziSTe / tatra 'a' pustakasthaH pATho mudraNArthamAhataH / yatastadeva pustakamatIva prAcInaM zuddhaM ca / pustakAntarAt zuddhA arthavaiziSTayabodhakA eva pAThAH saMgR. hotA na sarve / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaMrItyA saMmuya viduSAM purato nidhIyate pustakametat shaasndevkuupyaa| saMprArthyante ca sudhiyo yadAlocya sarva truTayo jJApyAstairyena saMskaraNAntare prayatiSye tajjJApanAnusAram / pramodAvahaM svakartavyaM nivedyate yadantarA samApayituM na pArayAmi prAstAvikaM tadetanmAnyAnAM paM. vyAkaraNAcAryavedAntavAgIzapATakopanAmazrIdharazAstriNAmanugrahabharanirdezo nAma / mahAbhAgaiH sahRdayairebhiH kAryakAlavyayamavigaNayya zAstrIyagranthabaddhAdareNopakRto'haM sarvathA prakAzane'sya granthasya / yadi na syAtsAhAyyameteSAM tarhi prakAzanakAryaM vizadArthabodhakaTippanIyutaM prAstAvikaM sarvAGgINaM naiva mayA prakAzayituM zakyateti nirdizanahamalpAMzenApi AtmAnamatyuktibhAjanaM karomi / kiM ca 'osavAlavaNigvaMzaja zreSThi zAntilAla bhagavAnajI ' ( kAryAdhipo jaina priMTiMga varksa ) eteSAM mahAzayAnAmanugrahabharodvahanaM svakartavyaM manye / ataH paraM sarvAn viduSo vijJApayAmi yadatra samupalabhyamAnAn doSAnvijJApyAnuprAhyo'yaM jana iti sNpraarthkH| / puNyapattanam vidvadvazavaMdaH AzvinASTAhnikam vIrasaMvat 2452. . motIlAla lAdhAjI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam 1 pUrvapakSAH athAdhunA tIrthAntarIyamatAni syAdvAdamaJjaryAM yena krameNa khaNDi tAni tatkramAnusAraM tAni pradarzyante / yataH tatpradarzanamantarA khaNDanaM na buddhipathamArohedyathAyatham-tatra prathamamaulUkyamataM vaizeSikAparaparyAyamaGgIkRtam / tatra caturthazloke- . __sAmAnyavizaSayoH khaNDanaM tadartha sAmAnyavizeSayoH svarUpaM vaizeSikasUtrabhASyAnusAraM darzayAmaH vaizeSikasUtrabhASye sAmAnyanirUpaNam / (pR. 4) 'sAmAnyaM dvividhaM paramaparaM caanuvRttiprtyykaarnnm| tatra paraM sattA mahAviSayatvAt sA cAnuvRttareva hetutvAtsAmAnyameva / dravyatvAdyaparamalpaviSayatvAt tacca vyAvRtterapi hetutvAtsAmAnyaM sadvizeSAlyAmapi labhate // .. (pR. 164) 'sAmAnyaM dvividhaM paramaparaM ca svaviSayasarvagatamabhiH mAtmakamanekavRtti / ekadvibahuSvAtmasvarUpAnugamapratyayakAri svarUpAbhedenAdhAreSu prabandhena vartamAnamanuvRttipratyayakAraNam / katham ? pratipiNDaM sAmAnyApekSaM prabandhena jJAnotpattAvabhyAsapratyayajanitAcca saMskArAdatItajJAnaprabandhapratyavekSaNAt yadanugatamasti tatsAmAnyamiti' // - vaishessiksuutrbhaassye-vishessniruupnnm| (pR. 4) 'nityadravyavRttayo'ntyA vizeSAH / te khalvatyantavyAvRttihetutvAdvizeSA eva // ' (pR. 168) 'anteSu bhavA antyAH svAzrayavizeSakatvAdvizeSAH / vinAzArambharahiteSu nityadravyeSvaNvAkAzakAladigAtmamanassu pratidravyamekaikazo vartamAnAH atyantavyAvRttibuddhihetavaH / yathA'smadAdInAM gavAdidhvazvAdibhyastulyAkRtiguNakriyAvayavasaMyoganimittA pratyayavyAvRttirdRSTA gauH zuklaH zIghragatiH pInakakudmAna mahAghaNTa iti / tathA'smadviziSTAnAM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANuSu muktAtmamanassu ca anyanimittAsambhavAt yebhyo nimittebhyaH pratyAdhAraM vilakSaNo'yaM vilakSaNo'yamiti pratyayavyAvRttiH / dezakAlaviprakarSe ca paramANau sa evAyamiti pratyabhijJAnaM ca bhavati te'ntyA vishessaaH||' tatra paJcamazloke sAmAnyasyaikAntanityatvam / .... vaizeSikasUtrabhASye(pR. 166) 'lakSaNabhedAdeSAM dravyaguNakarmabhyaH padArthAntaratvaM siddhm| ata eva ca nityatvam / dravyAdiSu vRttiniyamAt pratyayabhedAcca parasparatazcAnyatvam / pratyekaM svAzrayeSu lakSaNAvizeSAdvizeSalakSaNAbhAvAccaikatvama / yadyapyaparicchinnadezAni sAmAnyAni bhavanti tathApyupalakSaNaniyamAt . kAraNasAmagrIniyamAcca svaviSayasarvagatAni antarAle ca sNyogsmvaayvRttybhaavaadvypdeshyaaniiti||' . ___ tatraiva syAdvAdamaJjaryAM tamasazcAkSuSatvamuktaM tadviSaye vaishessikmtm| vaizeSikasUtropaskAre (pR. 141 ) 'nanu tamaso'pi dravyasya karma dRzyate calati chAyetipratyayAta, tatra na prayatno na vA nodanAbhighAtau na vA gurutvadravatve na vA saMskArastathA ca nimittAntaraM vaktavyaM tacca nAnubhUyamAnamityata Aha dravyaguNakarmaniSpattivaidhAdabhAvastamaH // 5-2-19 / / - etena navaiva dravyANItyavadhAraNamapyupapAditam / dravyaniSpattistAvat sparzavadvyAdhInA / na ca tamasi sparzo'nubhUyate / na cAnudbhUta eva sparzaH, rUpodbhave sparzodbhavasyAvazyakatvAt / pRthivyAmayaM niyamaH / tamastu dazamaM dravyamiti cenna dravyAntarasya nIlarUpAnadhikaraNatvAt / nIlarUpasya ca gurutvanAntarIyakatvAt, rasagandhanAntarIyakatvAcca / yathAkAzaM zabdamAtravizeSaguNaM tathA tamo'pi nIlarUpamAtravizeSaguNaM syAditi cenna cAkSuSatvavirodhAt / yadi hi nIlarUpavannIlaM rUpameva vA tamaH syAt bAhyAlokapragrahamantareNa cakSuSA na gRhyeta // 19 // ' : tatraiva syAdvAdamaJjaryAM-vyomApi nityaanitymev| tadarthaM vyomasvarUpaM vaizeSikagRhItaM pradarzyate Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaishessikstropskaare| (pR. 66 ) yadarthamayaM parizeSastadAhaparizeSAlliGgamAkAzasya // 2-1-27 / / zabda iti zeSaH / atrApi zabdaH kvacidAzrito guNatvAdrUpAdivaditi sAmAnyato dRSTAdaSTadravyAtiriktadravyasiddhiH / guNazcAyaM bAyaikendriyagrAhyajAtIyatvAt rUpAdivat / anityatve sati vibhusamavetatvAt jJAnAdivat / anityatvaM ca sAdhayiSyate ( agrimasUtre) / parizeSasiddhasya dravyasyAvayavakalpanAyAM pramANAbhAvAnnityatvaM sarvatra zabdopalabdhervibhutvam / / 27 // zabdaliGgasya dravyasya dravyatvanityatve atidezena sAdhayannAhadravyatvanityatve vAyunA vyAkhyAte / / 2-1-28 // adravyavattvAdyathA vAyornityatvaM tathAkAzasyApi, guNavattvAt / yathA vAyordravyatvaM tathAkAzasyApItyarthaH // 28 // tat kiM bahUnyAkAzAni ekameva vetyata AhatattvambhAvena / / 2-1-29 // vyAkhyAtamiti viparItenAnvayaH / bhAvaH sattA sA yathaikA tathAkArAmapyekamevetyarthaH // 29 // nanvanugatapratyayamahimnA sattAyA ekatvaM siddham / AkAze kathamekatvaM taddaSTAntena setsyatItyata Aha.---- zabdaliGgavizeSAdvizeSaliGgAbhAvAcca / / 2-1-30 // - tattvamAkAzasya siddhamityarthaH / vaibhave sati sarveSAM zabdAnAM tadekAzrayatayaivopapattAvAzrayAntarakalpanAyAM kalpanAgauravaprasaGgaH / anyadapi yadAkAzaM kalpanIyam / tatrApi zabda eva liGgam / taccAviziSTama na ca vizeSasAdhakaM bhedasAdhakaM liGgAntaramasti / AtmanAM yadyapi jJAnAdikamaviziSTameva liGgaM tathApi vyavasthAto liGgAntarAdAtmanAnAtvasiddhiriti vakSyate (3-2-19) // 30 // nAnvAkAzasya ekatvaM tAvadastu, vaibhavAtparamamahattvamapyastu, zabdAsamavAyikAraNatvAt saMyogavibhAgAvapi syAtAm ekapRthaktvaM kathamata Aha --- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) tadanuvidhAnAdekapRthaktvaM ceti // 2-1-31 // niyamenaikapRthaktvamekatvamanuvidhatte ityekapRthaktvasiddhiH / itirAhikaparisamAptau maansprtykssaavissyvishessgunnvdrvylkssnnmaahnikaarthH| tena pRthivyaptejovAyvAkAzAnAM prasaGgata IzvarAtmanazca lakSaNamasminnAhnike / tena caturdazaguNavatI pRthivI, te ca guNA rUparasagandhasparzasaGkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvagurutvadravatvasaMskArAH / tAvanta eva gandhamapAsya snehena sahApAm / eta eva rasagandhasnehagurutvAnyapAsya tejasaH / gandharasarUpagurutvasnehadravatvAnyapAsya vAyoH / zabdena saha saGkhyAdipaJcaguNavattvamAkAzasya / saGkhyAdipaJcakamAtraM dikaalyoH| paratvAparatvavegasahitaM saGkhyAdipaJcakaM mnsH| saGkhyAdipaJcakaM jJAnecchAprayatnAzvezvarasya // 31 // tatraiva syAdvAdamaJjaryAM (pR. 18) 'svAyaMbhuvA api hi' ityanena pAtaJjalamatakhaNDanaM tadarthaM tadviSayakasya pAtaJjalamatasya nirdezaH / pAtaJjalayogasUtrabhASye (pR. 126) etena bhUtendriyeSu rdhamalakSaNAvasthApariNAmA vyaakhyaataaH|| 3-.13 // . 'etena pUrvoktena cittapariNAmena dharmalakSaNAvasthArUpeNa bhUtendriyeSu dharmapariNAmo lakSaNapariNAmo'vasthApariNAmazcokto veditavyaH / tatra vyutthAnanirodhayordhamayorabhibhavaprAdurbhAvau dharbhiNi dharmapariNAmaH / lakSaNapariNAmazca nirodhastrilakSaNanibhiradhvabhiryuktaH / sa khalvanAgatalakSaNamadhvAnaM prathamaM hitvA dharmatvamanatikrAnto vartamAnalakSaNaM pratipannaH / yatrAsya svarUpeNAbhivyAktiH / eSo'sya dvitIyo'dhvA / na cAtItAnAgatAbhyAM lakSaNAbhyAM viyuktaH / ____ tathA vyutthAnaM trilakSaNaM tribhiradhvabhiryuktaM vartamAnalakSaNaM hitvA dharmatvamanatikrAntamatItalakSaNaM pratipannam / eSo'sma dvitIyo'dhvA / na cAnAgatavartamAnAbhyAM lakSaNAbhyAM viyuktam / evaM punaryutthAnamupasampadyamAnamanAgatalakSaNaM hitvA dharmatvamanatikrAntaM vartamAnalakSaNaM pratipannam / yatrAsya svarUpAbhivyaktI satyAM byApAraH / eSo'sya dvitiiyo'dhvaa| na cAtI. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) tAnAgatAbhyAM lakSaNAbhyAM viyuktamiti / evaM punarnirodha evaM punarvyutthAnamiti N / tathAvasthApariNAmaH / tatra nirodhakSaNeSu nirodhasaMskArA balavanto bhavanti // durbalA vyutthAnasaMskArA iti / eSa dharmANAmavasthApariNAmaH / tatra dharmiNo dharmaiH pariNAmo dharmANAM tryadhvanAM lakSaNaiH pariNAmo lakSaNAnAmapyavasthAbhiH pariNAma iti / evaM dharmalakSaNAvasthApariNAmaiH zUnyaM na kSaNamapi guNavRttamavatiSThate / calaM ca guNavRttam / guNasvAbhAvyaM tu pravRttikAraNamuktaM guNAnAmiti / etena bhUtendriyeSu dharmadharmibhedAttrividhaH pariNAmo veditavyaH / paramArthatastveka eva pariNAmaH / dharmisvarUpamAtro hi dharmo dharmavikriyaivaiSA dharmadvArA prapaJcyata iti / tatra dharmasya dharmiNi vartamAnasyaivAdhvasvatItAnAgatavartamAneSu bhAvAnyathAtvaM bhavati na tu dravyAnyathAtvam / yathA suvarNabhAjanasya bhittvAnyathA kriyamANasya bhAvAnyathAtvaM bhavati na suvarNAnyathAtvamiti / apara (ekAntavAdI bauddhaH ) Aha- dharmAnabhyadhiko dharmI pUrvatattvAnatikramAt pUrvAparAvasthAbhedamanupatitaH kauTasthyenaiva parivarteta yadyanvayI syAditi / ayamadoSaH / kasmAt / ekAntatAnabhyupagamAt / tadetattrailokyaM vyarapaiti / nityatvapratiSedhAt / apetamapyasti / vinAzapratiSedhAt / saMsargAccAsya saukSmyaM saukSmyAccAnupalabdhiriti / lakSaNapariNAmo dharmo'dhvasu vartamAno'tIto'tItalakSaNayukto'nAgatavartamAnAbhyAM lakSaNAbhyAmaviyuktaH / tathAnAgato'nAgatalakSaNayukto vartamAnAtItAbhyAM lakSaNAbhyAmaviyuktaH / tathA vartamAno vartamAnalakSaNayukto'tItAnAgatAbhyAM lakSaNabhyAmaviyukta iti / tathA puruSa ekasyAM striyAM rakto na zeSAsu virakto bhavatIti / atra lakSaNapariNAme sarvasya sarvalakSaNayogAdadhvasaGkaraH prApnotIti parairdoSazcodyata iti / tasya parihAraH- dharmANAM dharmatvamaprasAdhyam / sati ca dharmatve lakSaNabhedo'pi vAcyo na vartamAnasamaya evAsya dharmatvam / evaM hi na cittaM rAgadharmakaM syAtkrodhakAle rAgasyAsamudAcArAditi / kiM ca, trayANAM lakSaNAnAM yugapadekasyAM vyaktau nAsti sambhavaH / krameNa tu svavyaJjakAbz2anasya bhAvo bhavediti / uktaM ca rUpAtizayA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) vRttyAtizayAzca virudhyante / sAmAnyAni tvatizayaiH saha pravartante / tasmAdasaGkaraH / yathA rAgasyaiva kvacitsamudAcAra iti na tadAnImanyatrAbhAvaH / kintu kevalaM sAmAnyena samanvAgata ityasti tadA tatra tasya bhAvaH / tathA lakSaNasyeti / na dharmI tryadhvA / dharmastu tryadhvAnaH te lakSitAM alakSitAH / tatra lakSitAstAM tAmavasthAM prApnuvanto'nyatvena pratinirdizyante'vasthAntarato na dravyAntarataH / yathaikA rekhA zatasthAne zataM dazasthAne dazaikA caikasthAne / yathA caikatve'pi strI mAtA cocyate duhitA ca svasA ceti / avasthApariNAme kauTasthyaprasaGgadoSaH kaizciduktaH / kathama / adhvano vyApAreNa vyavahitatvAt / yadA dharmaH svavyApAraM na karoti tadAnAgato yadA karoti tadA vartamAno yadA kRtvA nivRttastadAtIta ityevaM dharmadharmiNolakSaNAnAm avasthAnAM ca kauTasthyaM prApnotIti parairdoSa ucyate / 1 nAsau doSaH / kasmAt / guNinityatve'pi guNAnAM vimardavaicitr yathA saMsthAnamAdimaddharmamAtraM zabdAdInAM guNAnAM vinAzyAvinAzinAmevaM liGgamAdimaddharmamAtraM sattvAdInAM guNAnAM vinAzyavinAzinAM tasminvikArasaMjJeti / tatredamudAharaNaM mRddharmI piNDAkArAddharmAddharmAntaramupasampadyamAno dharmataH pariNamate ghaTAkAra iti / ghaTAkAro'nAgataM lakSaNaM hitvA vartamAnalakSaNaM pratipadyata iti lakSaNataH pariNamate ghaTo navapurANatAM pratikSaNamanubhavannavasthApariNAmaM pratipadyata iti / dharmiNo'pi dharmAntaramavasthA dharmasyApi lakSaNAntaramavasthetyeka eva dravyapariNAmo bhedenopadarzita iti / evaM padArthAntareSvapi yojyamiti / ta ete dharmalakSaNAvasthApariNAmA dharmisvarUpamanatikrAntA ityeka eva pariNAmaH / sarvAnamUnvizeSAnabhiplavate | atha ko'yaM pariNAmaH / avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiH pariNAma iti ' // 13 // tatraiva syAdvAdamaJjaryAm (pR. 21 ) nApi samavAya ityAdikhaNDanaMtadarthaM samavAyasvarUpam / vaizeSikasUtraprazastapAdabhASye pR.171-175 'ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandha ihapratyaya Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) hetuHsa samavAyaH / dravyaguNakarmasAmAnyavizeSANAM kAryakAraNabhUtAnAmakArya kAraNAbhUtAnAM vA'yutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhAvenAvasthitAnAmihedamitibu. ddhiryato bhavati yatazcAsarvagatAnAmadhigatAnyatvAnAmaviSvagbhAvaH sa samavA. yAkhyaH sambandhaH / katham ? yatheha kuNDe dadhItipratyayaH sambandhe sati dRSTastatheha tantuSu paTaH, iha vIraNeSu kaTaH, iha dravye guNakarmaNI, iha dravyaguNakarmasu sattA, iha dravye dravyatvam , iha guNe guNatvam , iha karmaNi karmatvam , iha nityadravye'ntyA vizeSA iti pratyayadarzanAdastyeSAM sambandha iti jJAyate // na cAsau saMyogaH sambandhinAmayutasiddhatvAt anyatarakarmAdinimittAsambhavAt vibhAgAntatvAdarzanAdadhikaraNAMdhikartavyayoreva bhAvAditi // sa ca dravyAdibhyaH padArthAntaraM bhaavvllkssnnbhedaat| yathA bhAvasya dravyatvAdInAM svAdhAreSu AtmAnurUpapratyayakartRtvAt svAzrayAdibhyaH parasparatazcArthAntarabhAvaH tathA samavAyasyApi paJcasu padArtheSvihetipratyayadarzanAt tebhyaH padArthAntaratvamiti / na ca saMyogavannAnAtvaM bhAvavalliGgavizeSAt vizeSaliGgAbhAvAcca tasmAdbhAvavatsarvatraikaH samavAya iti / / nanu yadyekaH samavAyo dravyaguNakarmaNAM dravyatvaguNatvakarmatvAdivizeSaNaiH saha sambandhaikatvAt padArthasaGkaraprasaGga iti, na AdhArAdheyaniyamAMn / yadyapyekaH samavAyaH sarvatra svatantraH tathApyAdhArAdheyaniyamo'sti kathama ? dravyeSveva dravyatvaM guNeSveva guNatvaM karmasveva karmatvamiti / evamAdi kasmAt ? anvyvytirekdrshnaat| iheti samavAyanimittasya jJAnasyAnvayadarzanAt savatraikaH samavAya, iti gamyate / dravyatvAdinimittAnAM vyatirekadarzanAt pratiniyamo jJAyate / yathA kuNDadadhnoH saMyogaikatve bhavatyAzrayAzrayibhAvaniyamaH / tathA dravyatvAdInAmapi samavAyaikatve'pi vyaGgyavyaJjakazaktibhedAdAdhArAdheyaniyama iti // sambandhyanityatve'pi na saMyogavadanityatvaM bhAvavadakAraNatvAt / yathA pramANataH kAraNAnupalabdhernityo bhAva ityuktam / tathA samavAyo'pIti / na prasya kiJcitkAraNaM pramANata upalabhyata iti / kayA punarvRttyA dravyAdiSu samavAyo vartate na saMyogaH sambhavati tasya guNatvena dravyAzritatvAt / nApi samavAyastasyaikatvAt na cAnyA vRttirastIti / na tAdAtmyAt / yathA . Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) dravyaguNakarmaNAM sadAtmakasya bhAvasya nAnyaH sattAyogo'sti / evamavibhAgino vRttyAtmakasya samavAyasya nAnyA vRttirasti tasmAt svAtmavRttiH ata evAtIndriyaH sattAdInAmeva pratyakSeSu vRttyabhAvAt svAtmagatasaMvedanAbhAvAcca / tasmAdihabudhdyanumeyaH samavAya iti' // __ zlo. 6 syAdvAdamaJjaryAM ca IzvarakartRkatvAdi khaNDyate tadarthaM tadviSayakaM vaizeSikamataM pradarzyate kaNAdasUtre (a. 2-1,18,19.) upskaarshite| . 'saMjJA karma tvasmAdvAzaSTAnAM liGgam // 2-1-18 // tuzabdaH sparzAdiliGgavyavacchedArthaH saMjJA-nAma, karma- kArya mityAdi, tadubhayamasmadviziSTAnAm Izvara-maharSINAM sattve'pi liGgam // 18 // kathametadityata Aha- . pratyakSapravRttatvAt saMjJAkarmaNaH // 2-1-19 // atrApi saMjJA ca karma ceti samAhAradvandvAdekavadbhAvaH saMjJAkarturjagatkartuzcAbhedasUcanArthaH / tathAhi yasya svargApUrvAdayaH pratyakSAH sa eva tatra svargApUrvAdisaMjJAH kartumISTe pratyakSe caitramaitrAdipiNDe pitrAdezcaitramaitrAdisaMjJAnivezanavat / evaJca : ghaTapaTAdisaMjJAnivezanamapi IzvarasaGketAdhInameva yaH zabdo yatrezvareNa saMketitaH sa tatra sAdhuH yathA yA kAcidoSadhirnakuladaMSTrAgraspRSTA sA sarvApi sarpaviSaM hantItyetAhazI saMjJA asmadAdiviziSTAnAM liGgamanumApakaM yApi maitrAdisaMjJA pitrA putre kriyate sApi 'dvAdaze'hani pitA nAma kuryAt ' ityAdividhinA nUnamIzvaraprayuktaiva / tathA ca siddhaM saMjJAyA IzvaraliGgatvam / evaM krmaapi| kAryamapIzvare liGgam / tathAhi kSityAdikaM sakartRkaM kAryatvAt ghaTavaditi / atra yadyapi zarIrAjanyaM janyaM vA janyaprayatnAjanyaM janyaM vA sakartRkatvAsa. kartRkatvena vivAdAdhyAsitaM vA sandihyamAnakartRkatvaM vA kSityAditvena na vivakSitam adRSTadvArA kSityAderapi janyaprayatnajanyatvAt vivAdasandehayozvAtiprasaktatvena pakSasAnavacchedakatvAt , kiJca sakartRkatvamapi yadi kRtimajjanyatvaM tadAsmadAdinA siddhasAdhanam / asmadAdikRterapyadRSTadvArA kSityAdijanakatvAt , upAdAnagocarakRtimajjanyatve'pi tathAsmadAdikRterapi Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) kiJcidupAdAnagocaratvAtU ,kAryatvamapi yadi prAgabhAvapratiyogitvaM tadA dhvase vyabhicAra iti / tathApi kSitiH sakartRkA kAryatvAt / atra ca sakartRkatvamadRSTAdvArakakRtimajjanyatvaM kAryatvaM ca prAgabhAvAvacchinnasattApratiyogitvam / na cAkurAdau sandigdhAnakAntikatvam / sAdhyAbhAvanizcaye hetusadasattvasandehe sandigdhAnaikAntikatvasya doSatvAt , anyathA sakalAnumAnocchedaprasaGgAt / na ca pakSAtirikte doSo'yamiti vAcyaM rAjAjJApatteH / nahi doSasyAyaM mahimA yat pakSaM naakaamti| tasmAdakurasphuraNadazAyAM nizcitavyAptikena hetunA tatra sAdhyasiddherapratyUhatvAt / ka sandigdhAnakAntikatA tadasphuraNadazAyAM tu sutarAmiti saMkSepaH" // 19 // ___evameva naiyAyikamatam-gautamasUtravAtsyAyanabhASye nyAyavArtike a. 4-1-19,4-1-20, 4-1-21 / 'apara idAnImAha'- .. 'IzvaraH kAraNaM puruSakarmAphalyadarzanAt // 4-1-19 // IzvaraH kAraNaM puruSakarmAphalyadarzanAt / puruSo'yaM samIhamAno nAvazyaM samIhAphalamApnoti tenAvagamyate parAdhInaM puruSasya karmaphalArAdhanamiti / nirapekSazcet puruSaH karmaphalabhoge samarthaH syAt na kasyacidaphalA kriyAM bhavet / na kazciduHkhaM kuryAditi / ubhayaM ca dRSTaM tasmAdIzvaraH * kAraNamiti // 19 // naM puruSakarmAbhAve phalAniSpatteH // 4-1-20 // na puruSakarmAbhAve phalAniSpattariti / Izvarazceta kAraNaM syAt puruSakarmAntareNApi sukhaduHkhopabhogau syAtAm / tatazca karmalopo'nirmokSazca / IzvarasyaikarUpatvAdekarUpA kriyeti / athezvaraH kAraNabhedAnuvidhAnena kArya nivartayati yadapekSate tanna karotIti prAptam / nahi kulAlo daNDAdi kroti| evaM karmasApekSazcedIzvaro jagadutpattikAraNaM syAt karmaNIzvaro'nIzvaraH syAt / / 20 // tatkAritatvAdahetuH // 4-1-21 // .. talAritatvAdahetuH / na brUmaH karmAdyanapekSa IzvaraH kAraNamiti / apitu puruSakarma Izvaro'nugRhAti / ko'nuprahArthaH ? yadyathAbhUtaM yasya ca adA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) vipAkakAlaH tattathA tadA viniyukta iti / yaH punarIzvaraM karmAnapekSaM kAraNatvena pratipadyate tasyAnirmokSatvAdidoSaH / sApekSe tvIzvare yathokto na doSaH / zeSa bhASye / ( vAtsyAyanabhASyam -' puruSakAramIzvaro'nugRhNAti phalAya puruSasya yatamAnasyezvaraH phalaM sampAdayatIti / yadA na sampAdayati tadA puruSakarmAphalaM bhavatIti / tasmAdIzvarakAritatvAdahetuH puruSakarmAbhAve phalAniSpattariti / guNaviziSTamAtmAntaramIzvaraH / tasyAtmakalpAtkalpAntarAnupapattiH / adharmamithyAjJAnapramAdahAnyA dharmajJAnasamAdhisampadA ca viziSTamAtmAntaramIzvaraH / tasya ca dharmasamAdhiphalamaNimAdyaSTavidhamaizvaryam / saGkalpAvidhAyI cAsya dharmaH pratyAtmavRttIdharmAdharmasaJcayAnpRthivyAdIni ca bhUtAni pravartayati / evaM ca svakRtAbhyAgamasyAlopena nirmANaprAkAmyamIzvarasya svakRtakarmaphalaM veditavyam / AtmakalpazcAyaM yathA pitApatyAnAM tathA pitRbhUta Izvaro bhUtAnAm / na cAtmakalpAdanyaH kalpaH sambhavati / na tAvadasya buddhiM vinA kazciddharmo liGgabhUtaH zakya upapAdayitum / AgamAcca draSTA, boddhA, sarvajJAtA, Izvara iti / budhdayAdibhizvAtmaliGgainirUpAkhyamIzvaraM pratyakSAnumAnAgamaviSayAtItaM kaH zakta upapAdayitum / svakRtAbhyAgamalopena ca pravartamAnasyAsya yaMduktaM pratiSedhajAtamakarmanimitte zarIrasa tatsarvaM prasajyata iti ||21||')(vaartikN pUrvato'nuvRttam ) tatkAritatvAdityevaM bruvatA nimittakAraNamIzvaraH ityupagataM bhavati / yacca nimitataditarayoHsamavAyikAraNAsamavAyikAraNayoranugrAhakam , yathA turyAditantUnAM tatsaMyogAnAM ceti / Izvarazcejagato nimittaM jagataH sAkSAdupAdAnakAraNaM kim / uktaM pRthivyAdi paramasUkSmaM paramANusajjJitaM dravya(vyakta) miti / vyaktakAraNAbhyupagame tu sati nimittavizeSavipratipattau IzvaraprakriyA-yasmAnimittakAraNe vipratipadyante kecit kAlaM kecidIzvaraM kecitprakRtimiti tadevaM nimittavizeSavipratipattau kiM nyAyyamiti / Izvara iti nyAyyaM tatra hi pramANAni avighAtena pravartanta iti / astitvAsidviriti cet ? atha manyase siddha IzvarasyAstitve kAraNAntaranirAkaraNaM nimittakAraNAbhAvazca sAdhyeta, tattvasiddhaM tasmAdayuktamiti ? na, ata eva tadutpatteH iti-yenaiva nyAyena Izvarasya kAraNatvaM sidhyati tenaivAstitvamiti, na vidyamAnaM kAraNamiti / kaH punarIzvarasya kAraNatve nyAyaH ? ayaM Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) nyAyo'bhidhIyate pradhAnaparamANukarmANi prAkpravRttebuddhimatkAraNAdhiSThitAni pravartante acetanatvAt vAsyAdivaditi-yathA vAsyAdi buddhimatA takSNA adhiSThitamacetanatvAt pravartate tathA pradhAnaparamANukarmANi acetanAni pravartante tasmAt tAnyapi buddhimatkAraNAdhiSThitAnIti / tatra pradhAnakAraNikAstAvat puruSArthamadhiSThAyakaM pradhAnasya varNayanti-puruSArthena prayuktaM pradhAna pravartate, puruSArthazca dvedhA bhavati zabdAdyupalabdhirguNapuruSAntaradarzanaM ceti tadubhayaM pradhAnapravRttevinA na bhavatIti? na, prAkpravRttestadabhAvAt-yAvatpradhAnaM mahadAdibhAvena na pariNamate tAvanna zabdAdyupalabdhirasti na guNapuruSAntaropalabdhiriti hetvabhAvAt pradhAnapravRttirayuktA / athAsti, nAsadAtmAnaM labhate na sannirudhdyata iti ? evaM ca sati vidyamAnaH puruSArthaH pradhAnaM pravartayatIti na puruSArthA. (ya) pradhAnasya pravRttiH-na hi loke yadyasya bhavati sa tadarthaM punaryatata iti / satataM ca pravRttiH prApnoti kAraNasya sannihitatvAditi-puruSArthaH pravRtteH kAraNamiti puruSArthasya nityatvAt satataM pravRttyA bhavitavyamiti / atha vidyamAno'pi na pravartayati ? na tarhi puruSArthaH kAraNamiti yasyAbhAvAt pradhAnaM na pravartate yasya ca bhAvAt pravartate tatkAraNamiti / atha vidyamAnaH pratibandhAna pravartayati ? pratibandhApagamasyAzakyatvAt satatamapravRttiH-yattatra pratibandhakAraNaM puruSArthasya tasyApagamaH kartumazakyaH na sadAtmAnaM jahAtIti pratibandhakasya nityatvAnnityamapravRttyA bhavitavyam / yadA bhavantaH sattvarajastamasAM sAmyAvasthAM prakRti varNayanti sA kuto nivartata iti vaktavyam ? na cAnivRttAyAM sAmyAvasthAyAM vaiSamyeNa zakyaM bhavitum / athAGgAGgibhAvasyAniyamAdvaiSamyaM bhavatIti ? atrApi bhavantaM paryanuyukSmahe kathaM sAmyenAvasthitamadhikaM hInaM ca bhavati ? nApUrvopacaye vidyate na pUrvahAnamastIti / yAMzca zabdAdIn prAganupalabdhasvarUpAn puruSamupalabhate buddhirupalambhayati te kimupajAtavizeSA utAnupajAtavizeSA iti ? yApajAtavizeSA upalabhyanta iti ? vyAhataM bhavati nAsadAtmAnaM labhata iti / athAnupajAtavizeSA evopalabhyante ? tathApyanivRtto vyAghAtaH pradhAnaM puruSArthaH pravartayatIti / so'yaM pradhAnavAdo yAvadyAvadvicAyate tAvattAvatpramANavRttaM bAdhata iti / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) - ya paramANUna puruSakarmAdhiSThitAna jagataH kAraNatvena varNayanti tAna pratIdamucyate paramANavaH pravartanta iti satataM pravRttyA bhAvitavyam / atha kAlavizeSApekSAH pravartante ? paramANubhiH kAlo vyAkhyAtaH-yathA paramANavo buddhimantamadhiSThAtAramapekSante tathA kAlo'pIti, na hi tatrAcetanatvaM nivartata iti / kSIrAdivadacetanasyApi pravRttiriti cet ? yathA apatyabharaNArtha kSIrAderacetanasyApi pravRttirevaM paramANavo'pyacetanAH puruSArthaM pravartiSyanta iti ? / tattu yuktam , sAdhyasamatvAt yathaiva paramANavaH svatantrAH pravartanta iti sAdhyaM tathA kSIrAdyacetanaM svatantra pravartata iti / yadi kSIrAdi svatantraM pravarteta mRteSvapi pravarteta, na tu pravartate, ato'vagamyate buddhimatkAraNAdhiSThitaM tadapi / na cAyaM hetuH tasmAnnivartate evaM yAvadyAvadacetanaM pravartate ( tat ) sarvaM tat cetanAdhiSThitamiti / ayamaparo hetuH buddhimatkAraNAdhiSThitaM mahAbhUtAdi vyaktaM (miti ) sukhaduHkhAdinimittaM bhavati rUpAdimatvAt turyAdivaditi / dharmAdharmI buddhimatkAraNAdhiSThitau puruSasyopabhogaM kurutaH karaNatvAdvAsyAdivaditi / AtmaivAdhiSThAtA dharmAdharmayorbhaviSyatIti cet ? yasya tau dharmAdhauM sa evAdhiSThAtA bhaviSyatIti na yuktam ? prAk kAryakaraNotpatteH tadasambhavAt-yAvat kAryakAraNasaMghAto nopajAyate puruSasya tAvadayamajJaH upasandhAtApi upalabhyAnapi tAvadrUpAdImopalabhate kuto'nupalabhyau dharmAdharmAvupalapsyata iti / yadi puruSaH svatantraH pravartate na duHkhaM kuryAt na hi kazcidAtmano duHkhamicchatIti / yazcAtmano ('Ggo) paghAtaM zirazchedAdi vA karoti tadvaikalye prAyaNe vA hitabuddhiH pravartata iti / yadi punardharmAdharmAbhyAmevAdhiSThitAH paramANavaH pravarteran ? na yuktametadacetanatvAt-na hi kiJcidacetanaM svatantramadhiSThAyakaM dRSTamiti / abhyupagamyApi ca dharmAdharmayoH paramANupravRttisAmarthya ? na karaNasya kriyAnivRttAvasAmarthyAta-na nahi karaNaM kevalaM kriyAM nivartayadupalabhyate / atha paramANvapekSAbhyAM dharmAdharmAbhyAM kriyate ? tadapi na yuktamadRSTatvAtnahi karmakaraNAbhyAM kriyAM janyamAnAM kacidapi pazyAma iti / AtmA kartA bhaviSyatIti ? uktametadajJatvAditi / akAraNotpattirbhaviSyatIti ? na yuktmdRsstttvaaditi| na cAnyA gatirasti, tasmAd buddhimatkAraNAdhiSThitAH paramANavaH kamoNi ca pravartanta iti / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) kriyAnAvezAdakAraNamiti cet ? atha manyase ye khalu kartAro bhavanti te kriyAviziSTAH kulAlAdaya iti, kriyArahitazvezvarastasmAdakAraNamiti ? na vikalpAnupapatteH / Izvaro niSkriya iti kAM kriyAM adhikRtyocyate ? dvayI hi naH kriyA utkSepaNAdikA cAkhyAtazabdavAcyAM ca / yadyAkhyAtazabdavAcyAmadhikRtyocyate ? tadA'siddho hetuH svAtantryAbhyupagamAt svAtantryaM hi bhagavati nityamasti / kiM punaH svAtantryam ? anya kArakAprayojyatvAmitarakArakaprayoktRtvaM ca taduktaM kArakANi varNayadbhiriti / athotkSepaNAdikAmadhikRtyocyate niSkriya iti ? tadAnekAntaH - kriyAvacca kAraNaM dRSTaM niSkriyaM ceti - kadAcidravyANi uparatakriyANi dravyamArabhante saMyogAt nivRtte karmaNi saMyogopakaraNAni dravyANi dravyamArabhanta iti niSkriyANAmArambhaH / yadA ca yugapadbahUni dravyANi saMhanyante tadA'sAdhAraNakAryavyAvRttebhyaH saMyogebhya ekameva dravyamutpadyate / ekAvayavavibhAge tu dravyanivRttau zeSANi dravyAntarANi dravyamArabhanta iti niSkriyANAmArambhaH / kAnicitpunaH kriyAvantyArabhante yadAnyatarakarmajAt saMyogAnivRtte karmaNi itarasmin dravye karmanivRttisamakAlameva dravyamutpadyate tadA kriyAvatA dravyeNArambhAt kriyAvatAmArambhaH virodhazcotkSepaNAdikAyAH kriyAyA anabhyupagamAditi / na kAraNamIzvaraH vikalpAnupapatteH- kartA ceda IzvaraH kiM sApekSaH karoti uta nirapekSa iti ? kiM cAtaH ? yadi sApekSa: ? yena karoti tasyAkartA, ebamanyatrApi prasaGgaH / tadapi sAdhanaM yena karoti tasyAkarteti, athAyaM cinapekSya karoti ? tadvadanyatrApi prasaGgaH - athAyaM sarvamanapekSya karoti evamapi puruSakarmAkalaM bhavet anirmokSazca prasajyeta yazcAkarmanimitte sarge doSaH sa ihApi prasajyata iti ? nirapekSakartRtvasyAnabhyupagamAt dharmAdharmaviphalatvAdidoSo nAsti na cAkarmanimitte sarge doSa iti / yena karoti tasyAkarteti cet ? nAnekAntAt nAyamekAnto'sti yo yena karoti sa tanna karotIti yathA'nekazilpaparyavadAtaH puruSaH karaNAntaropAdAno vAsyAdi karoti, vAsyAdyupAdAno daNDAdi karoti, tadupAdAno ghaTAdi, na ca paryAyakartRtve sati akartRtvaM tathezvaro'pi dharmAdharmopAdAnaH zarIrasukhaduHkhAdi, bhAtma Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) manaHsaMyogazuddhAzuddhAbhisandhisAdhanazca dharmAdharmI, sukhaduHkhasmRtyapekSa: tatsAdhanAdyapekSazca zuddhamazuddhaM cAbhisandhimiti / yadA karoti tadA sAdhanasyAkarteti cet ? - atha manyase yadAyaM sAdhyaM (yat) kiMcid dRSTaM nirvartayati tadA na sAdhayati tasyAkatI prasajyata iti / naitadevam / na brUmaH sarvAnarthAnayamekasmin kAle karotIti / api tu paryAyeNa / paryAyakartRtve cAyamadoSaH yadAdau karoti tasyAsAdhanotpattiriti cet / atha manyase yadi zarIrAdikartRtvaM dharmAdharmAdyapekSasya, atha yadAdau karoti kathaM tat ? AderanabhyupagamAdadezyametat-anAdiH saMsAra iti pratipAditametat, dharmAdharmasAphalyaM caivam / yadi cAnAdiH saMsAraH sApekSazca kartA, evaM prANyantarasamavAyinAM dharmAdharmANAM sAphalyam / " athAyamIzvaraH kurvANaH kimarthaM karoti ? - loke hi. ye kartAro bhavanti te kaciddizya pravartante idamApsyAmi idaM hAsyAmi cetiM, na punarIzvarasyaM heyamasti duHkhAbhAvAt nopAdeyaM vazitvAt ? / krIDArthamityeke - eke tAvat bruvate krIDArthamIzvara: sRjatIti ? nanvetadayuktam / krIDA hi nAma ratyarthaM bhavati vinA krIDayA ratimavindatAm na ca ratyarthI bhagavAn duHkhAbhAvAditi / duHkhinazca sukhopagamArthaM krIDanti / vibhUtikhyApanArthamityapare - jagato vaizvarUpyaM khyApanIyaM ityapare manyante / etadapi tAdRgevanahi vibhUtikhyApanena kazcidatizayo labhyate na cAsyAkhyApanena kiJciddhIyata iti / kimarthaM tarhi karoti ? tatsvAbhAvyAt pravartata ityaduSTam / yathA bhUmyAdIni dhAraNAdikriyAM tatsvAbhAvyAtkurvanti tathezvaro'pi tatsvAbhAvyAtpravartata iti pravRttisvabhAvakaM tattattvamiti / tatsvAbhAvyAt satatapravRttiH iti cet ? - atha manyase yadi pravRttisvabhAvakaM tattvaM pravRttinivRttI na prApnutaH na hi pravRttisvabhAvake tattve nivRttiryujyata iti krameNotpattirna prApnoti tattvasyaikarUpatvAt idamidAnIM bhavatvidAmidAnIM na bhavatviti na yuktam- na hyekarUpAt kAraNAtkAryabhedaM pazyAma iti ? / naiSa doSaH / buddhimatvena vizeSaNAt buddhimattattvamiti pratipAditam - buddhimattayA ca viziSyamANaM sApekSaM ca na sarvadA pravartate- na sarvamekasminkAle utpAdayati yasya kAraNasAnnidhyaM tadbhavati yadasannihitakAraNaM tanna bhavati, na ca sarvasya yugapatkAraNa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) sAnnidhyamasti, ataH sarvasya yugapadutpAdo na prasaktaH, sa khalu pravartamAno dharmAdharmayoH paripAkakAlamapekSate kAraNAntarotpAdaM tadbhAginAM ca sattvAnAM tatra sannidhAnaM tadbhAgisattvadharmAdharmaparipAkaM ca tadapratibaMdhaM ceti / yat tadIzvaramyaizvaryaM kiM tannityamanityamiti ? / yadyanityaM tasya kAraNaM vAcyaM yasya cAnityamaizvaryaM tasya kAraNaM bhedo bhavati aNimAdeH evamanyeSAmapItyaneka IzvaraH prasajyata iti ? / athAnekatve kiM bAdhyata iti ? ekasmina vastuni vyAhatakAmayorIzvarayo pravRttina prApnoti athaikamitara atizete ? yo'tizete sa IzvaraH netaraH iti / atha nityamaizvaryam ? dharmavaiyarthyaM na taddharmAdbhavati iti nityamiti brUmaH / na ca dharmavaiyarthya doSaH tasya yo dharma Izvare nAsau tatraizvaryaM karoti, kintu pratyAtmavRttIn dharmAdharmasannicayAnanugRhNAti, na cezvare dharmo'stItyacodyametat / / ___tatsvabhAvAnavadhAraNAt sandehaH IzvaraH kiM dravyamAho guNAdInAmanyatama iti ? dravyaM buddhiguNatvAt dravyAntaravat / buddhimatvAttarhi AtmAntaramiti ? nAtmAntaraM guNabhedAt-tadyathA guNabhede sati pRthivyAdayo nAtmAnaH tathA guNabhinna IzvarastasmAdasAvapi nAtmAntaramiti / kaH punaretasya bhedaH ? / eke tAvat bruvate dharmajJAnavairAgyaizvaryANyatizayavanti tasminiti nityatvamatizayaH / etattu na buddhayAmahe yathA buddhimattAyAmIzvarasya pramANasadbhAvo na caivaM dharmAdinityatve pramANamasti, na cAprAmANika pratipattumazakyaM, atizayastu buddhinityatvaM guNabhedaH tatra hi nityA buddhiH saGghacAdayazca sAmAnyaguNAH paDguNa AkAzavadIzvara iti / athAsya buddhinityatve kiM pramANamiti ? / nanvidameva-buddhimatkAraNAdhiSThitAH paramANavaH pravartanta iti ? / buddhimattAyAmetat sAdhanaM sA punarnityeti kutaH ? / pratyarthaniyamAsambhavAtU-ye khalu pratyarthaniyatA buddhibhedAste zarIrAdikAraNasannidhAne sati bhavanti, na tviyaM pratyarthaniyatA yugapadanekakAryotpattidarzanAt yathA sthAvarabhedasyAnekasya yugapadutpAda iti sa ca pratyarthaniyatabuddhibhedeSvIzvarasya na yuktaH saGkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgabuddhaya eva tasya guNAH / atha buddhimattyezvarasya zarIrayogamapi pratipadyate ? tenApi pratipadyamAnena zarIrAdayo nityA anityA vA avazyameSitavyAH / yadyanityA dharmAdharmasadbhAvo'bhyupeyaH tadabhyupagame ca tattantratvAdIzvaro nezvara Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) syAt / atha nityAn zarIrAdIn kalpayasi ? evamapi dRSTaviparItaM kalpitaM bhavati dRSTaviparyayaM pratipadyamAnena buddhernityatvaM pratipattavyam / atha santAnavartinImanekAM buddhimIzvare pratipadyase ? evamapi na yugapadutpAdaH sthAvarAdInAM prApnoti / atha (tAH) santAnavartinyaH sarvArthAH buddhayo bhavanti ? evamapi dRSTaviparItaM kalpitaM bhavati / evaM ca kalpayatA buddhinityatvameva pratipattavyam / etAvaccaitatsyAt nityA vA santAnavartinI ( vA santAnavartinI ) na yuktA / yadi guNabhedAr3hedaH yadabhinnaguNaM tadekaM prApnoti yathA dikkAlAviti ? nAnekAntAta-guNabhedAnnAnAtvaM brUmaH na punarguNAbhedAdekatvamiti-tathAhi abhinaguNAnAM ghaTAdInAM nAnAtvamiti, dikAlayorguNAbhede'pi kAryabhedAnAnAtvamiti / na ca buddhimattayA vinezvarasya jagadutpAdo ghaTata iti / sA ca buddhiH sarvArthAtItAnAgatavartamAnaviSayA pratyakSA nAnumAnikI-na tatrAnumAnaM nAgama iti, jJAnanityatvAJca na saMskAraH-nityaM vijJAnamIzvarasyeti na tatra saMskAro vidyata iti saMskArAbhAvAda buddhinityatvAcca na smRtiH, smRtyabhAvAcca nAnumAnaM, na duHkhadharmasyAbhAvAt , ata eva na vairAgyamiti duHkhAbhAvAna virajyata iti, ata eva na dveSo duHkhAbhAvAditi / icchA tu vidyate'kliSTAvyAhatA sarvArtheSu yathA buddhiriti / atha kimayaM baddho mukta iti ? / na baddho duHkhAbhAvAdeva, abaddhatvAna mukta iti--bandhavAn mucyata iti, na ca bhagavati bandhanamastIti ato na mukta iti / AtmAntarANAmasambandhAdadhiSThAtRtvamanupapannamiti cet ? atha manyase'rthAntarasamavAyino ye dharmAdharmAste na sAkSAdIzvareNa sambaddhacante na pAramparyeNa na cAsambaddhamadhiSThAtuM zakyate na cAnadhiSThitayordhamAdharmayoH pravRttiryukteti ? / tacca na, ajasambandhopapatteH-ajaH sambandhaH AtmAntarANAmityeka icchanti na caitadiha pratiSidhyata iti apratiSedhAdupAta: sa iti / te tvajaM sambandhaM pramANataH pratipAdayanti vyApakairAkAzAdibhiH sambaddha izvaraH mUrtidravyasambandhitvAt ghaTavaditi--yathA ghaTAdi mUrtimatA ghaTAdinA sambandhitvena vyApakairAkAzAdibhiH sambaddhayate tathezvaro'pi mUrtimatsambandhIti tasmAdayamapi vyApakairAkAMzAdibhiH sambacata iti / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) sa punarAtmezvarasambandhaH kiM vyApako'vyApako vA iti / arthAbhAvAdavyAkaraNIyaH praznaH / Atmezvarasambandho'stItyetadeva zakyate vaktum / sa punarIzvarAtmAnau vyApnoti na vyApnotIti na vyAkriyate / ye'pyajaM saMyogopapatterasti sambandhaH yAni pratyAtmamanAMsi sarvANIzvarasaMbaddhAnItyataH sambaddhasambandhopapatterAtmAntarANyadhitiSThati yathAtmahastasaMyogaprayanAbhyAM haste karma bhavati utpannakarmako hastaH sandaMzAdinA sambadhdyate tatsambandhAdayaHpiNDAdyadhitiSThati / yadi tarhi sargAdAvIzvarasya kAraNatve'yaM nyAyo'bhihitaH idAnImIzvaro na kAraNamiti prAptam ? idAnImapi sa eva nyAyaH-mRtazarIriNAM yau dharmAdharmoM tau buddhimatkAraNAdhiSThitAviti samAno nyAyaH / buddhimatkAraNAdhiSThitAni svAsu svAsu dhAraNAdikriyAsu mahAbhUtAni vAyvantAni pravartante acetanatvAdvAsyAdivat / evaM kAryatvAta tRNAdIni pakSIkRtya darzanasparzanaviSayatvAditi vaktavyam / evaM yatra yatra vipratipattiH kAryatvaM ca tattadanenaiva nyAyenAnena dRSTAntena vAsyAdinA pakSayitvA sAdhayitavyam / AgamAJca- AgamAdapi zrUyate IzvaraH kAraNama ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhduHkhyoH| Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA / / yadA sa devo jAgarti tadedaM ceSTate jagat / yadA svapiti zAntAtmA tadA sarva nimIlati // iti IzvaropAdAnatAprakaraNam / ' zlo. 8 syAdvAdamaJjaryAM sattAyAH khaNDanaM tadarthaM sattApratipAdakAni kaNAdasUtrANi (1-2-7 mArabhya 11 paryantam 1-2-17 ca) prazastapAdabhASyaM ca / " sattAsAmAnyamityatra bahUnAM vipratipattiratastatra pramANamAhasaditi yato dravyaguNakarmasu sA sattA // 1.2.7 // itikAreNa pratyayavyavahArayoH prakAramupadizati / tathA ca dravyAdiSu triSu satsaditi-prakArako yataH pratyayaH sadidaM sadidamityAkAraka: zabdaprayogo vA yadadhInaH sA sattA // 7 // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanu dravyaguNakarmabhyaH pRthakbhAvena sattA nAnubhUyate'to dravyAdyanyatamameva sattA yato hi yad bhinnaM bhavati tattato bhedenAnubhUyate yathA ghaTaH paTAt, na ca sattA tebhyo bhedenAnubhUyate iti tadAtmikaivetyata Aha dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM sattA // 1-2-8 // dravyAdayo'nanugatAH sattA cAnugatA / tathA ca anugatatvAnanugatatvalakSaNAviruddhadharmAdhyAsena tebhyo bhedasya siddhatvAt / yattu tebhyo'nyatra nopalabhyate tadayutasiddhibalAt / ghaTapaTayostu yutasiddhiH / na ca vyaktisvarUpameva sattA, vyaktInAmananugamAt / svarUpatvaM yadyanugataM tadA saiva sattA, anugatairapi svarUpairanugatavyavahArazcettadA gotvAdibhirapi gatam / ata eva yatra sattA samavaiti tAdRzairAdhAraireva tadvayavahAropapattau kiM sattayetyapAstam / ata evArthakriyAkAritvaM prAmANikatva vA sattvamityayuktaM tadananusandhAne'pi sat iti pratyayAt / / 8 // bhedakAntaramAha guNakarmasu ca bhAvAnna karma na guNaH // 1-2-9 // na guNo na karmeti vaktavye vyatyayenAbhidhAnaM na dravyamityapi sUcayati / na hi karmasu vartate na vA guNo guNeSu na vA dravyaM guNe karmaNi vA,sattA tu guNe karmaNi ca vartate na dravyaguNakarmavaidhAttebhyo bhinnaiva sattA // 9 // bhedakAntaramAhasAmAnyavizeSAbhAvena ca // 1-2-10 // yadi sattA dravyaM guNaH karma vA syAt tadA sAmAnyavizeSavatI syAt / na ca sattAyAM sAmAnyavizeSA dravyatvAdaya upalabhyante na hi bhavati sattA dravyaM guNaH karma veti keSAzcidanubhavaH // 10 // nanu sattA dravyaguNakarmasu vartamAnA dravyatvAdyavacchedabhedena bhinnaiva kathaM na syAdata AhasaditiliGgAvizeSAt vizeSaliGgAbhAvAccaiko bhAvaH // 1-2-17 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) sadityAkArakajJAnaM zabdaprayogo vA sattAyA liGgam / tacca dravyaguNakarmasu samAnamaviziSTam / tena bhAvaH sattA ekaiva teSu vartate anyathA dravyatvAdibhistuSyavyaktikatayA sattA vA na syAt tAni vA na syuH / vizeSaliGgAbhAvAJceti / vizeSo bhedostatra yalliGgamanumAnaM tadabhAvAcca na bheda ityarthaH / bhavati hi sa evAyaM dIpa ityanugamastava yathA vizeSaliGga dIrghahasvatvAdiparimANabhedastathAtra vizeSaliGgaM nAstIti bhAvaH // 17 // " prazastapAdabhASyaM ca-" tatra sattAsAmAnya paramanuvRttipratyayakAraNameva / yathA parasparaviziSTeSu carmavastrakambalAdiSvekasmAnnIladravyAbhisambandhAt nIlaM nIlamiti pratyayAnuvRttiH tathA parasparaviziSTeSu dravyaguNakarmasvaviziSTA satsaMditi pratyayAnuvRttiH sA cArthAntarAdbhavitumarhatIti yattadarthAntaraM sA satteti siddhA / sattAnusambandhAt satsaditi pratyayAnuvRttiH tasmAt sA sAmAnyameva / ' ___atraiva zloke muktiH 'na saMvidAnandamayI' ityAdinA khaNDitA tadarthaM muktisvarUpaM vaizeSikasUtropaskAre 1-1-4. 'niHzreyasamAtyantikI duHkhanivRttiH / duHkhanivRttezcAtyantikatvaM samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsamAnakAlInatvam , yugapadutpannasamAnAdhikaraNasarvAtmavizeSaguNadhvaMsasamAnakAlInatvaM vA / azeSavizeSaguNadhvaMsA vadhikaduHkhaprAgabhAvo vA muktiH / na cAsAdhyatvAnnAyaM puruSArthaH kAraNavighaTanamukhena prAgabhAvasyApi sAdhyatvAt / na ca tasya prAgabhAvatvakSatiH pratiyogijanakAbhAvatvena tathAtvAt / janakatvaJca svarUpayogyatAmAtram / nahi prAgabhAvazcaramasAmagrI yena tasmin sati kAryamavazyaM bhavet tathA sati kAryasyApyanAditvapraMsagAta , tathA ca yathA sahakArivirahAdiyantaM kAlaM nAjIjanat tathAgre'pi tadvirahAnna janayiSyati, 'hetUcchede puruSavyApArAta' ityasyApi prAgabhAvaparipAlana eva tAtparyAt / ata eva gautamIyadvitIya. sUtre -- duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarA. pAyAdapavargaH' ityatra kAraNAbhAvAt kAryAbhAvAbhidhAnaM duHkhaprAgabhAvarUpAmeva muktiM draDhayati / nahi doSApAye pravRttyapAyaH, pravRttyapAye janmApAyaH, janmApAye duHkhApAyaH ityapAyo dhvaMsaH / kintvanutpattiH / sA prAgabhAva eva / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) na ca pratiyogyaprasiddhiH sAmAnyato duHkhatvenaiva pratiyogiprasiddheH prAya zcittavata, tatrApi pratyavAyadhvaMsadvArA duHkhAnutpattarevApekSitatvAt / loke yahikaNTakAdinivRtterduHkhAnutpattiphalakatvadarzanAt duHkhasAdhananivRttyarthameva prekSAvatAM prvRttiH| kecittu duHkhAtyantAbhAva eva muktiH / sa ca yadyapi nAtmaniSThastathApi loSThAdiniSTha evAtmani saadhyte| siddhizca tasya duHkhaprAgabhAvAsahavartiduHkhadhvaMsa eva tasya tatsambandhatayopagamAt, tasmin sati tatra duHkhaatyntaabhaavprtiiteH| evaJca sati 'duHkhenAtyantaM vimuktazcarati' ityAdizrutirapyupapAditA bhvtiityaahuH| tanna duHkhAtyantAbhAvasyAsAdhyatvenApuruSArthatvAt / duHkhadhvaMsasya ca na tatra sambandhatvaM paribhASApatteH 'duHkhenAtyantaM vimuktazcarati' iti zruteduHkhaprAgabhAvasyaiva kAraNavighaTanamukhenAtyantAbhAvasamAnarUpatvatAtparyakatvAt / nanvayaM na puruSArthaH nirupAdhIcchAviSayatvAbhAvAt duHkhakAle sukhaM tAvannotpadyate iti sukhArthinAmeva duHkhAbhAvArthaM pravRtteriti cenna vaiparItyasyApi suvacatvAt sukhecchApi duHkhAbhAvopAdhikItyeva kiM na syAt , zokAkulAnAM sukhavimukhAnAmapi duHkhAbhAvamAtramabhisandhAya viSabhakSaNodvandhanAdau pravR. ttidarzanAt / nanu puruSArtho'pyayaM jJAnamaya eva muktestu duHkhAbhAvasya jJAyamAnataiva nAsti anyathA mUrchAdyavasthArthamapi pravarteteti cenna zrutyanumAnAbhyAM jJAyamAnasyAvedyatvAnupapatteH / asti hi zrutiH 'duHkhenAtyantaM vimuktazvarati' tameva viditvAtimRtyumeti' ityaadikaa| anumAnamapyasti-duHkhasantatiratyantamucchidyate santatitvAt pradIpasantativadityAdi / caramaduHkhadhvaMsasya duHkhasAkSAtkAreNa kSaNaM viSayIkaraNAt prtykssvedytaapi| yoginAM yogajadharmabalenAgAmino duHkhadhvaMsasya pratyakSopagamAcca / tathApi tulyAyavyayatayA nAyaM puruSArtho duHkhavatsukhasyApi hAneH dvayorapi samAnasAmagrIkatvAditi cet utsargato dItarAgANAM duHkhadurdinabhINAM sukhakhadyotikAmAtre'lampratyayavatAM tatra prvRtteH| nanu tathApi duHkhanivRttina puruSArthaH anAgataduHkhanivRtterazakyatvAt atItaduHkhasyAtItatvAt vartamAnaduHkhasya puruSaprayatnamantareNaiva nivRttariti cenna hetUcchede puruSavyApArAt praayshcittvt| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29) tathAhi savAsanaM mithyAjJAnaM saMsArahetustaducchedazcAtmatattvajJAnAt tattvajJAnaJca yogavidhisAdhyamiti tadarthaM pravRttyupapatteH / nanu nityasukhAbhivyaktireva muktintu duHkhabhAva iti cenna nityasukhe pramANAbhAvAt , bhAve vA nityaM tadabhivyaktebhuktasaMsAriNoravizeSApAtAta abhivyaktarutpAdyatvena tannivRttau punaH saMsArApattezca / brahmAtmani jIvAtmalayo muktiriti cenna layo yadyekIbhAvastadA bAdhAt nahi dvayamekaM bhavati / liGgazarIrApagamo layo liGgazcaikAdazendriyANi teSAM zarIrasya ca vigamo laya iti cenna etAvatA duHkhasAmagrIvirahasyoktatvAt tathA ca duHkhAbhAva eva muktiriti paryavasAnAt / etenAvidyAnivRttau kevalAtmasthitirmuktiH AtmA ca vijJAnasukhAtmakaH ityekadaNDimatamapAstam / Atmano jJAnatve sukhatve ca pramANAbhAvAt / na ca 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma' iti zrutirmAnam / tasyA jnyaanvsvaanndvttvprtipaadktvaat| bhavati hi ahaM jAne ahaM sukhIti pratItiH natvahaM jJAnaM ahaM sukhamiti / kiJca brahmaNa idAnImapi sattvAt muktasaMsAriNoravizeSApattiH avidyAnivRttezcApuruSArthatvAt brahmaNazca nityatvenAsAdhyatvAt , tatsAkSAtkArasya tadAtmakatvenAsAdhyatvAta , evamAnandasyApi tadAtmakatvenAsAdhyatvameveti tadarthaM prvRttynuppttirev| nirupaplavA citsantatirmuktiriti cenna / duHkhAdirUpasya upaplavasya vigamo yadi nirupaplavatvaM tadA tanmAtrasyaiva puruSArthatvena citsantateranuvRttI pramANAbhAvaH tadanuvRtterapi zarIrAdisAdhyatvena saMsArAnuvRtterAvazyakatvAditi siddhaM duHkhanivRttirevoktarUpA niHzreyasamiti / / zlo. 9 syAdvAdamaJjaryAmAtmano vibhutvasya khaNDanaM tadarthamAtmano vibhutvaM prazastapAdabhASye AtmaprakaraNe-'tathA caatmetivcnaatprmmhtprimaannm'| - kiM ca gautamasUtreSu vAtsyAyanabhASye-(3-2-20,21) 'yogI khalu Rddhau prAdurbhUtAyAM vikaraNadharmA nirmAya sendriyANi zarIrAntarANi teSu teSu yugapajjJeyAnupalabhate / taccaitadvibhau jJAtaryupapadyate nANau manasIti / vibhutve vA manaso jJAnasya nAtmaguNatvapratiSedhaH / vibhu Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manastadantaHkaraNabhUtamiti tasya sarvendriyairyugapatsaMyogAdyugapajjJAnAnyutpagheraniti // 20 // tadAtmaguNatve'pi tulyam // 3-2.21 // vibhurAtmA sarvondrayaiH saMyukta iti yugapajjJAnotpattiprasaGga iti||21|| tatraiva syAdvAdamaJjaryAM (pR. 61) 'tvayAtmanAM bahutvamiSyate' ityAdinAtmanAnAtvaM khaNDyate tadartha AtmanAnAtvaM prazastapAdabhASye-AtmanirUpaNe-'vyavasthAvacanAtsaMkhyApRthaktvamapyata eva' / vaizeSikasUtropaskAre ( 3-2-20) 'siddhAntamAha- vyavasthAto nAnA / / 3-2-20 // nAnA AtmAnaH kutaH vyavasthAta: / vyavasthAH pratiniyamaH yathA kAzcadAnyaH, kazcit raGkaH, kazcitsukhI, kazciduHkhI kazciduccAbhijanaH, kazcinnIcAbhijanaH, kazcidvidvAn , kazcijjAlma itIyaM vyavasthA AtmabhedamantareNAnupapadyamAnA sAdhayatyAtmanAM bhedam / na ca janmabhedena bAlyakaumAravArdhakyabhedena vA, ekasyApyAtmanA yathA vyavasthA tathA caitramaitrAdidehabhede'pi syAditi vAcyam / kAlabhedena viruddhdhrmaadhyaassmbhvaat||20|| zlo. 10 syAdvAdamaJjaryAM chalAdiviSaye yaduktaM tajjJAnArthaM chalAdipratipAdakAni nyAyasUtrANi 10-20 (a. 1 / 2 / 10--20) 'vacanavighAto'rthavikalpopapatyA chalam // 1-2.10 / / tatrividhaM vAkchalaM sAmAnyachalamupacArachalaM ceti // 1-2-11 // AvizeSAbhihite'rthe vakturabhiprAyAdarthAntarakalpanA vAkchalam // 1-2-12 // mambhavato'rthasyAtisAmAnyayogAdasambhUtArthakalpanA sAmAnyachalam // 1-2-13 // dharmavikalpanirdeze'rthasadbhAvapratiSedha upacArachalam // 1-2-14 // vAkchalamevopacArachalaM tadavizeSAt // 1.2-15 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) na tadarthAntarabhAvAt / / 1-2-16 // avizeSe vA kiJcitsAdhamrmyAdekacchala prasaGgaH / / 1-2-17 // sAdharmyavaidhamyAbhyAM pratyavasthAnaM jAtiH / / 1-2-18 / / vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam // 1-2-19 / / tadvikalpAjjAtinigrahasthAnabahutvam / / 1-2-20 / / tatraiva (pR. 70 ) pramANaprameyalakSaNaviSaye yaducyate tadarthaM nyAyasUtre bhASye - (pR. 94 paM. 4/5 ) upalabdhihetuzca pramANam / prameyaM tUpalabdhiviSayaH tathA ca prameyaviSaye'nyatra 1 / 1 9 gautamasUtraM - sabhASyam 'kiM punaranena pramANenArthajAtaM pramAtavyamiti taducyate-- AtmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRttidoSametyabhAvaM phaladuHkhApavargAstu prameyam // 1-1-9 // tantrAtmA sarvasya draSTA sarvasya bhoktA sarvajJaH sarvAnubhAvI / tasya bhogAyatanaM zarIram / bhogasAdhanAnIndriyANi / bhoktavyA indriyArthAH / bhogo buddhiH / sarvArthopalabdhau nendriyANi prabhavantIti sarvaviSayamantaHkaraNaM manaH / zarIrendriyArthabuddhisukhaduHkhavedanAnAM nivRttikAraNaM pravRttidoSAzca / nAsyedaM zarIramapUrvamanuttaraM ca / pUrvazarIrANAmAdirnAsti, uttareSAmapavargo'nta iti pretyabhAvaH / sasAdhanasukhaduH khopabhogaH phalam / duHkhamiti nedamanukUlavedanIyasya sukhasya pratIteH pratyAkhyAnaM kiM tarhi janmana evedaM sasukhasAdhanasya duHkhAnuSaGgAddaH khenAviprayogaH, dvividhabAdhanAyogAd duHkhamiti / samAdhibhAvanamupadizyate / samAhito bhAvayati bhAvayannirvidyate nirviNNasya vairAgyaM viraktasyApavarga iti janmamaraNaprabandhocchedaH sarvaduHkhaprahANamapavarga iti / astyanyadapi dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAH prameyaM tadbhedena cAparisaGkSeyam / asya tu tattvajJAnAdapavargo mithyAjJAnAtsaMsAra ityataH etadupadiSTaM vizeSeNeti / / 9 / / ' tatraiva (pR. 73) jAtizcaturviMzatividhA nigrahasthAnaM dvAviMzatividhaM hetvAbhAsAJca paJca khaNDitAstadarthaM teSAM sarveSAM svarUpaM pradarzyate ( gau. sU. a. 5 saMpUrNaH a. 1 / 2 / 4 - 9) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (32) 'sAdharmyavaidhotkarSApakarSavardhyAvavikalpasauMdhyaprAptyaprAptiprasaGgapratidRSTAntAnutpattisaMzayaprakaraNahetvarthApatyavizeSopapattyupalabdhyanupalabdhinityAnityakAryasamAH / / 5-1-1 // ___ sAdharmyavaidhAbhyAmupasaMhAre taddharmaviparyayopapatteH sAdharmyavaidharmyasamau // 5-1-2 // gotvAdgosiddhivattatsiddhiH // 5-1-3 // sAdhyadRSTAntayordharmavikalpAdubhayasAdhyatvAccotkarSApakarSavardhyavarNyavikalpasAdhyasamAH / / 5-1-4 / / kiJcitsAdhAdupasaMhArasiddhevaidhApratiSedhaH // 5-1-5 / / sAdhyAtidezAcca dRSTAntopapatteH / / 5-1-6 / / prApya sAdhyamaprApya vA hetoH prAptyA'viziSTatvAdaprAptyAsAdhakatvAcca prAptyaprAptisamau / / 5-1-7 // . ghaTAdiniSpattidarzanAtpIDane cAbhicArAdapratISedhaH // 5-1.8 // .. dRSTAntasya kAraNAnapadezAtpratyavasthAnAcca pratidRSTAntena prasaGgapratidRSTAntasamau // 5-1-9 // pradIpopAdAnaprasaGganivRttivattadviAnivRttiH // 5-1-10 / / pratidRSTAntahetutve ca nAheturdRSTAntaH / / 5-1-11 / / prAgutpatteH kAraNAbhAvAdanutpattisamaH // 5-1-12 / / tathAbhAvAdutpannasya kAraNopapattena kAraNapratiSedhaH / / 5-1-13 / / sAmAnyadRSTAntayoraindriyakatve samAne nityAnityasAdharmyAtsaMzayasamaH // 5-1-14 // sAdharmyAtsaMzaye na saMzayo vaidhAdubhayathA vA saMzaye'tyantasaMzayaprasaGgo nityatvAnabhyupagamAcca sAmAnyasyApratiSedhaH / / 5-1-15 / / ubhayasAdharmyAtprakriyAsiddheH prakaraNasamaH // 5-1-16 // pratipakSAtprakaraNasiddheH pratiSedhAnupapattiH pratipakSopapatteH / / 5-1-17 / / traikAlyAsiddhehetorahetusamaH // 5-1-18 // na hetutaH sAdhyasiddhakhakAlyAsiddhiH // 5-1-19 // pratiSedhAnupapatteH pratiSeddhavyApratiSedhaH // 5-1-20 / / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (33) arthApattitaH pratipakSasiddharApattisamaH // 5-1-21 // anuktasyArthApatteH pakSahAnerupapattiranuktatvAdanaikAntikatvAcArthApatteH // 5-1-22 // ekadharmopapatteravizeSe sarvAvizeSaprasaGgAtsadbhAvopapatteravizeSasamaH // 5-1-23 // kacittaddharmopapatteH kaciccAnupapatteH pratiSedhAbhAvaH // 5-1-24 // ubhayakAraNopapatterupapattisamaH // 5-1-25 / / upapattikAraNAbhyanujJAnAdapratiSedhaH / / 5-1-26 // nirdiSTakAraNAbhAve'pyupalambhAdupalabdhisamaH / / 5-1-27 / / kAraNAntarAdapi taddharmopapatterapratiSedhaH / / 5-1-28 // tadanupalabdheranupalambhAdabhAvasiddhau tadviparItopapatteranupalabdhisamaH // 5-1-29 // anupalambhAtmakatvAdanupalabdherahetuH // 5-1-30 // jJAnavikalpAnAM ca bhAvAbhAvasaMvedanAdadhyAtmam / / 5-1-31 // sAdharmyAttulyadharmopapatteH sarvAnityatvaprasaGgAdanityasamaH // 5-1-32 // sAdhAdasiddheH pratiSedhAsiddhiH pratiSedhyasAdhAcca // 5-1-33 / / dRSTAnte ca sAdhyasAdhanabhAvena prajJAtasya dharmasya hetutvAttasya cobhayathAbhAvAnnAvizeSaH // 5-1-34 // . nityamanityabhAvAdanitye nityatvopapatternityasamaH // 5-1-35 // pratiSedhye nityamanityabhAvAdanitye nityatvopapatteH pratiSedhAbhAvaH // 5-1-36 // prayatnakAryAnekatvAtkAryasamaH // 5.1-37 / / kAryAnyatve prayatnAhetutvamanupalabdhikAraNopapatteH / / 5-1-38 // pratiSedhe'pi samAno doSaH // 5-1-39 // sarvatraivam / / 5-1-40 // pratiSedhavipratiSedhe pratiSedhadoSavadoSaH // 5-1-41 // pratiSedhaM sadoSamabhyupetya pratiSedhavipratiSedhe samAno doSaprasaGgo matAnujJA // 5-1-42 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) svapakSalakSaNApekSopapattyupasaMhAre hetunirdeze parapakSadoSAbhyupagamAtsamAno doSa iti // 5-1-43 // pratijJAhAniH pratijJAntaraM pratijJAvirodhaH pratijJAsaMnyAso hetvanta ramarthAntaraM nirarthakamavijJAtArthamaparthakarmakAlaM nyUnamadhikaM punaruktamananubhASamajJAnamapratibhA vikSepoM matAnujJA paryanuyojyopekSaNaM niranuyojyAnuyogo'pasiddhAnto hetvAbhAsAzca nigrahasthAnAni // 5-2-1 // 1 pratidRSTAntadharmAbhyanujJA svadRSTAnte pratijJAhAniH // 5-2-2 // 2 pratijJAtArthapratiSedhe dharmavikalpAttadarthanirdeze pratijJAntaram 114-2-311 3 pratijJAhetvorvirodhaH pratijJAvirodhaH // 5- 2 - 4 | 4 pakSapratiSedhe pratijJAtArthApanayanaM pratijJAsaMnyAsaH / / 5-2-5 / / 5 avizeSokte hetau pratiSiddhe vizeSamicchato hetvantaram / / 5-2-6 / / 6 prakRtAdarthAdaprati sambaddhArthamarthAntaram // 5- 2 - 7 // 7 varNakramanirdezavAnnirarthakam // 5-2-7 // 8 pariSatprativAdibhyAM trirabhihitamapyavijJAtamavijJAtArtham // 114-2-911 9 paurvAparyA yogAdapratisambaddhArthamapArthakam // 5- 2 - 10 // 10 avayavaviparyAsavacanamaprAptakAlam / / 5-2-11 / / 11 hInamanyatamenApyavayavena nyUnam // 5-2-12 // 12 hetUdAharaNAdhikamadhikam // 5-2-13 // 13 zabdArthayoH punarvacanaM punaruktamanyatrAnuvAdAt // 5-2-14 // anuvAde tvapunaruktaM zabdAbhyAsAdarthavizeSopapatteH 'arthAdApanasya svazabdena punarvacanam // 5- 2 - 15 // 14 vijJAtasya pariSadA trirabhihitasyApyapratyuccAraNamananubhASaNam / / 5-2-16 / / 15 avijJAtaM cAjJAnam / / 5-2-17 16 uttarasyApratipattirapratibhA / / 5-2-18 / 17 kAryavyAsaGgAtkathAvicchedo vikSepaH / / 5-2-19 // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (35) 18 svapakSadoSAbhyupagamAtparapakSe doSaprasaGgo matAnujJA // 5-2-20 // 15 nigrahasthAna prAptasyAnigrahaH paryanuyojyopekSaNam // 5-2-21 // 20 anigrahasthAneM nigrahasthAnAbhiyoge niranuyojyAnuyogaH / / 5-2-22 // 21 siddhAntamabhyupetyAniyamAtkathAprasaGgo'pasiddhAntaH / / 5-2-23 // 22 savyaMbhicAraviruddhaprakaraNasamasAdhyasamakAlAtItA hetvAbhAsAH // 1-2-4 // 1 anaikAntikaH savyAbhicAraH // 1-2-5 // 2 siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddhaH || 1-2-6 // 3 yasmAtprakaraNacintA sa nirNayArthamapadiSTaH prakaraNasamaH // 1-2-7 // 4 sAdhyAviziSTaH sAdhyatvAtsAdhyasamaH // 1-2-8 // 5 kAlAtyayApadiSTaH kAlAtItaH // 129 // zloka 11 syAdvAdamaJjaryaM vedavihitahiMsAviSaye yatkhaNDanaM tadarthaM mImAMsAgranthanirdezaH - a. 1 / 1 / 2 lokavArtike 218 - 276 hiMsA hIti ca yaccApi brUte nAbhicarediti / zyenAdInAM svarUpe tu nottaragranthasaGgatiH / / 218 // vihitatvAnniSedhasya pravRttisteSu durlabhA / yadA tu codanAzabdo vidhAveva vyavasthitaH // 219 // tadobhayAdiko granthaH sAdhyasAdhanasaMzritaH / ' sAdhyasAdhanasambandhe vidhinA pratipAdite // 220 // lakSyamANatvamubhayo ' dvividhaM ca phalaM kratoH / ' svargAdi prApyate tatra pratiSedhAnatikramAt / / 221 // atikrameNa hiMsAdi ' zAkhAntaranirIkSayA / phalAMze bhAvanAyAzca pratyayo na vidhAyakaH // 222 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vakSyate jaiminizcAha tasya lipsArthalakSaNA / tena sAmAnyataH prApto vidhinA ca nivAritaH // 223 // phalAMzopanipAtinyA hiMsAyAH pratiSedhakaH / anarthaprAptihetutvaM bodhyate tatra yadyapi // 224 // zyenasvarUpaM nAnarthastatphalasya tvnrthtaa| ... parastUbhayAmityAdeH phalasyApi vidheyatAm // 225 // bhAvanAntargatatvAdvA matvAnarthatvamAkSipat / . . . . naivetyetAvatA cAsya vidheyatvanirAkriyA // 226 // kiM vidheyamidAnIM syAdAha zyenAdayastviti / 'praznApAkaraNe cAtra tavyo vidhivivakSayA // 227 // prayukto na tu sAdhye'rthe ' dvye'pynupryogtH|| anarthasyApi sAdhyatvamavidheyasya hISyate // 228 // sAdhyatvarahite ceSTA vidheye nitymrthtaa| zatuzca lakSaNArthatvaM teSAM cApyupadezanam // 229 // bruvan sphuTIkarotISTamupadezo hi nAnyathA / vidhitvamAdizabdAtsyAditikartavyatAsvapi // 230 // tasmAtphalAMze yA hiMsA vaidikI sA niSidhyate / aMzadvaye tu yA nAma taniSedhAbhidhAyinAm // 231 // avizeSeNa yacchAstraM zirovaditi cottaram / niSedhenAnavaSTabdhe viSaye na hyanarthatA // 232 // pratyakSAderazakyatvAtkalpyate niSpamANikA / na hi hiMsAdhanuSThAne tadAnIM doSadarzanam // 233 // bAhye'pi vicikitsA tu zAstrAdevopajAyate / 'hiMsamAnasya duHkhitvaM dRzyate yanna tAvatA // 234 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) karturduHkhAnumAnaM syA' tadAnIM tadviparyayaH / viSayo'syAH phalaM yAdRk pretya kartustathAvidham // 235 // hiMsA kriyAvizeSatvAtste zAstroktadAnavat / ya evamAha tasyApi gurustrIgamanAdibhiH || 236 // surApAnAdibhizcApi vipakSairvyabhicAritA / viruddhatA ca yAdRgghi dAnaistAdRk phalaM bhavet // 237 // vidhigamyaphalAvAptiraduHkhAtmakatA tathA / na ca yA sampradAnasya prItistAdRk phalaM zrutam // 238 // dAtustena hi dRSTAntaH sAdhyahInaH pratIyate / 'sampradAnaM ca dAne te viSayaH karma hiMsane || 239 // vaiSamyaM sampradAne tu pakSastvetadviruddhatA | prIyate sampradAnaM hi devateti mataM tava // 240 // dRSTAnte karma dAnaM cettasya kIdRk phalaM bhavet / japahomAdidRSTAntAtparapIDAdivarjanAt / / 241 // coditatvasya hetutvAdviruddhAvyabhicAritA / vihitapratiSaddhatve muktvAnyanna ca kAraNam || 242 // dharmAdharmAvabodhasya tenAyuktAnumAnagIH / anugrahAccAdharmatvaM pIDAtazcApyadharmatA || 243 // vadato japasIvAdipAnAdau nobhayaM bhavet / krozatA hRdayenApi gurudArAbhigAminAm // 244 // bhUyAn dharmaH prasajyeta bhUyasI chupakAritA / anumAnapradhAnasya pratiSedhAnapekSiNaH || 245 / / hRdayakrozanaM kasmAdaddaSTAM pIDAmapazyataH / pIDAtazcApyadharmatvaM tathA pIDAmadharmataH / / 246 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) anyonyAzrayamApnoti vinA zAstreNa sAdhayan / evamAdAvazAsrAjJo mleccho nodvijate kvacit // 247 // tasya nAdharmayogaH syAtpUrvoktA yadi kalpanA / tasmAdanugrahaM pIDAM tadabhAvamapAsya ca // 248 // dharmAdharmArthibhinityaM mRgyau vidhiniSedhako / .. 'kacidasyA niSiddhatvAcchaktiH zAstreNa bodhitA // 249 // pratyavAyanimittatve vidhinA nApagacchati / zAstreNa na hi zaktInAmAvApodvApanakriyAH // 250 // vidyamAnA hi kathyante zaktayo dravyakarmaNAm / tadeva cedaM karmeti zAstramevAnudhAvatA // 251 // : hiMsAdardAnAmadharmatvaM kathyate naanumaantH'| ' evaM ye nipuNaM prAhustairapyetatparIkSyatAm // 252 // surApAnAdibhiH zUdraH kiM yAti narakaM kRtaiH| vaizyastomena vA kiM syAdviprarAjanyayoH phalam // 253 // paJcamyAmiSTikaraNAnmadhyAhne caagnihotrtH'| tasmAdyadyAdRzaM karma yatphalotpattizaktikam // 254 // zAstreNa gamyate tasya tAdRzasyaiva tat phalam / 'hiMsA cAMzadvayAdanyA yA tasyAH pratiSedhajam // 255 // pratyavAyArthatAjJAnaM ' vidhinA'nyatra vAryate / jJAnameva ca zaktInAM nAvApodvApanakriyAH // 256 // jJAyante zAstratastAstu kriyAbhedavyavasthitAH / vyavasthAH zaktibhedAnAM dRSTArtheSvapi karmasu // 257 // abhinnatve'pi dRzyante bhujaH svasthAtureSvapi / rUpAbhedepi hiMsAderbhedoGgA'naGgakAritaH // 258 // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (39) tathApyekaphalatvaM cet kriyaatvaatsrvsNkrH| yajitvAdyavizeSAcca citrAdiphalatulyatA // 259 / / bhedAttatra vyavasthA cedihApyevaM bhvissyti| vidhInAM vApi sarveSAM sAkSAd vyavahito'pi vA // 260 // puruSArthaH phalaM tena nAnartho'taH pratIyate / na caiSu zrayate'nartho niSedhAnna ca kalpyate // 26 // na ca prakaraNasthatvAtpuruSArthaH phalaM bhavet / karmopakAraH kalpyastu dRSTo'dRSTo'tha vA punaH // 262 // kalpanAvasarastatra nAnarthasyAnapekSaNAt / RtvarthazcApi saMskAraH pazornArAdupakriyA // 263 / / dRSTaiva tvavadAnAnAM niSpattiH kratvapaMkSitA / abhicAre'pyupAyasthA hiMsA nAma ucyate // 264 // tasmAdanagabhUtAyAM hiMsAyAmetaducyate / / uddezAcca phalatvena zyenAdau na vidhIyate // 265 // bhAvanAvidhirapyeva phalAMzAdvinivartate / ataH svato na dharmatvaM zyenAde pyadharmatA // 266 / / phalAnarthAnuvandhitvAttaddvAreNopacaryate / nirAkAGkSasya caikena zyenasya na phaladvayam // 267 / tasmAt kriyAntarAdevA hiMsAto nArtha ucyate / phalato'pi ca yatkarma nAnarthenAnubadhyate // 268 // kevalaprItihetutvAttaddharmatvena hISyate / nanu ceSTAbhyupAyatvAt zyenAdedharmatA bhavet // 269 // phalaM tAvadadharmo'sya zyenAdeH sampadhAryate / 'yadi yeneSTasiddhiH syAdanuSThAnAnubandhinI // 270 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) tasya dharmatvamucyeta tataH zyenAdivarjanam / yadA tu codanAgamyaH kAryAkAryAnapekSayA / / 271 // dharmaH pratinimittaM syAttadA zyene'pi dharmatA / yadi tvabhItiheturyaH sAkSAda vyavahito'pi vA // 272 // sosdharmazcodanArthaH syAttadA zyene'pyadharmatA / yastu hiMsAtvasAdharmyAdvAhyavaccodanAsvapi // 273 // vadedanarthahetutvaM tasyApyAgamabAdhanam / tamanAdRtya yo brUyAdyAgAderapyasau vadet // 274 // svargAdisAdhanAzaktiM kriyAtvAdbhojanAdivat / gItAmantrArthavAdairyA kalpyate'narthahetutA // 275 // pratyakSazrutivAdhyatvAtsAnyArthatvena nIyate / ziSyAnpratyaviziSTatvAtsUtravaidikavAkyayoH // 276 // tatraiva syAdvAdamaJjaryAM ( 86 pRSThe ) sa hi pauruSeyo vA syAdapauruSeyo vA ityAdi vikalpya khaNDitaM tadarthaM mImAMsakamatam (jaiminisUtrANi 27-32 zAvara bhASya sahitAni ) dies sannikarSaM puruSAkhyA / / 1-1-27 // uktaM codanAlakSaNo'rtho dharma iti / yato na puruSakRtaH zabdasyArthena sambandhaH / tatra padavAkyAzraya AkSepaH parihRtaH / idAnIM anyathAkSesyAmaH / pauruSeyAzcodanA iti vadAmaH / sannikRSTakAlAH kRtakAM vedA idAnIntanAH / te ca codanAnAM samUhAH / tatra pauruSeyAzcedvedA asaMzayaM pauruSeyAzcodanAH katha punaH, kRtakA vedA iti kecinmanyante / yataH, puruSAkhyAH / puruSeNa hi samAkhyAyante vedAH kAThakaM, kalApakaM, paippalAdakaM, mauhulamiti na hi sambandhAdRte samAkhyAnam / na ca puruSasya zabdena asti sambandho'nyataH kartA puruSaH kAryaH zabda iti / nanu pravacanalakSaNA samAkhyA syAt / ta brUmaH / asAdhAraNaM hi vizeSaNaM bhavati / eka eva hi kartA, bahavo'pi prabrUyuH / ato'smaryamANo'pi codanAyAH kartA syAt / tasmAnna Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 ) pramANaM, codanA lakSaNo'rtho dharma iti // 27 // anityadarzanAcca // 1-1-28 / / 2 jananamaraNavantazca vedArthAH zrUyante / bavaraH prAvAhaNirakAmayata, kusuruvinda auddAlakirakAmayatetyevamAdayaH / uddAlakasyApatyaM gamyate auddAlakiH / yadyevaM, prAk auddAlakijanmano nAyaM grantho bhUtapUrvaH / evamapyanityatA / / 28 / / pUrvapakSaH / / uktaM tu zabdapUrvatvam / / 1-1-29 // , uktaM tu zabdapUrvatvam asmAbhiH zabdapUrvatvamadhyetRRNAM kevalaM AkSepaparihAro vaktavyaH, so'bhidhIyate / / 29 / / siddhAntaH // AkhyA pravacanAt // 1-1-30 // yaduktaM kartRlakSaNA samAkhyA kAThakAdyeti / taducyate / neyamarthApattiH / akartRbhirapi hyenAmAcakSIran / prakarSeNa vacanamananyasAdhAraNaM kaThAdibhiranuSThitaM syAt / tathApi hi samAkhyAtAro bhavanti / smaryate ca, vaizampAyanaH sarvazAkhAdhyAyI, kaThaH punarimAM kevalAM zAkhAmadhyApayAmbabhUveti / sa bahuzAkhAdhyAyinAM sannidhAvekazAkhAdhyAyI anyAM zAkhAmanadhIyAnaH / tasyAM prakRSTatvAdasAdhAraNamupapadyate vizeSaNam // 30 // parantu zrutisAmAnyamAtram // 1-1-31 // yacca, prAvAhaNiriti / tanna / pravAhaNasya puruSasyAsiddhatvAnna pravAhaNasyApatyaM, prAvAhaNiH / prazabda: prakarSe siddho vahatizca prApaNe na tvasya samudAyaH kvacitsiddhaH / ikArastu yathaivApatye siddhastathA / kriyAyAmapikatIra / tasmAdyaH pravAhayati, sa prAvAhaNiH / bavara iti zabdAnukRtiH / tena yo nityo'rthastavaitau zabdau vadiSyataH / ata uktaM, parantu zrutisAmAnyamAtramiti // 31 // uttaram // kRte vA viniyogaH syAt karmaNaH sambandhAt // 1-1-32 // atha kathamavagamyate - nAyamunmattabAlavAkya sadRza iti / tathAhi pa- vanaspatayaH satramAsata, sarpAH satramAsateti / yathA, jaradravo zyAmaH - 6 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 42 ) gAyati mattakAni / kathaM nAma jaradvo gAyeta / kathaM vA vanaspatayaH sarpA vA satramAsIranniti / ucyate / viniyuktaM hi dRzyate paraspareNa sambandhArtham / katham / jyotiSToma ityabhidhAya, kartavya ityucyate / kenetyAkAG. kSite, someneti / kimarthamiti svargAyeti / kathamiti itthamanayA iti kartavyatayeti / evamavagacchantaH, padAthai rebhiH saMskRtaM piNDitaM. vAkyArthaM kathamunmattabAlavAkyasadRzamiti vakSyAmaH ? / / nanvanupapannamidaM dRzyate, vanaspatayaH satramAsatetyevamAdi / nAnupapanama / nAnena, agnihotraM juhuyAt svargakAma ityevamAdayo'nupapannAH syuH / api ca, vanaspatayaH satramAsatetyevamAdayo'pi nAnupapannAH / stutayo hyetAH satrasya / vanaspatayo nAmAcetanA idaM satramupAsitavantaH, ki punarvidvAMso brAhmaNAstadyathA loke saMdhyAyAM mRgA api na caranti kiM punarvidvAMso brAhma NA iti / apica avigItaH suhRdupadezaH supratiSThitaH kathamivAzaGkyeta unmattabAlavAkyasadRza iti / tasmAccodanAlakSaNo'rtho dharma iti siddham // 32 // zlo. 13 brahmAdvaitamataM khaNDitam / tadarthaM dvaitamUlasyAdhyAsasya varNanaM zrIzaMkarAcAryakRtam / athAto brahmajijJAsA 1 / 1 / 1 iti sUtre. _ 'yuSmadasmatpratyayagocarayorviSayaviSayiNostamaHprakAzavAdviruddhasvabhAvayoritaretarabhAvAnupapattau siddhAyAM taddharmANAmapi sutarAmitaretarabhAvAnupapattiH, ityato'smatpratyayagocare viSayiNi cidAtmake yuSmatpratyayagocarasya viSayasya taddharmANAM cAdhyAsaH, tadviparyayeNa viSayiNastaddharmANAM ca viSaye' dhyAso mithyeti bhavituM yuktam / tathApyanyonyasminnanyonyAtmakatAmanyonya. dharmAMzcAdhyasyetaretarAvivekenAtyantaviviktayordharmadharmiNomithyAjJAnanimittaH satyAnRte mithunIkRtya 'ahamidaM' 'mamedamiti' naisargiko'yaM lokvyvhaarH| Aha-ko'yamadhyAso nAmeti / ucyate-smRtirUpaH paratra pUrvadRSTAvabhAsaH / taM kecit-anyatrAnyadharmAdhyAsa-iti vadAnta / kocattu yatra yadadhyAsastadvivekAgrahanibandhano bhrama-iti / anye tu yatra yadadhyAsastatraiva viparItadharmatvakalpanAM-AcakSate; iti / sarvathApi tvanyasyAnyadharmAvabhAsatAM na vyabhicarati / tathA ca loke'nubhavaH-zuktikA hi rajatavadavabhAsate, ekazcata sahitIvavaditi / tavaM punaH pratyagAtmanyaviSaye'dhyAso vizvatadharmA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 43 ) , 1 NAma ? sarvo hi puro'vasthite viSaye viSayAntaramadhyasyati, yuSmatpratyayApetasya ca pratyagAtmano'viSayatvaM bravISi / ucyate na tAvadayamekAntenAviSayaH asmatpratyayaviSayatvAt, aparokSatvAcca pratyagAtmaprasiddheH / na cAyamasti niyamaH purovasthita eva viSaye viSayAntaramadhyasitavyamitiH apratyakSe'pi hyAkAze bAlAstalamalinatAdyadhyasyanti / evamaviruddhaH pratyagAtmanyanAtmAdhyAsaH / tametamevaMlakSaNamadhyAsaM paNDitA avidyeti manyanteH tadvivekena ca vastusvarUpAvadhAraNaM vidyAmAhuH / tatraivaM sati yatra yadadhyAsastatkRtena doSeNa guNena vA'NumAtreNApi sa na sambadhyate / tametamavidyAkhyamAtmAnAtmanoritaretarAdhyAsaM puraskRtya sarve pramANaprameyavyavahArA laukikA vaidikAca pravRttAH sarvANi ca zAstrANi vidhipratiSedhamokSaparANi / kathaM punaravidyAvadviSayANi pratyakSAdIni pramANAni zAstrANi ceti / ucyatedehendriyAdiSvahaM mamAbhimAnarahitasya pramAtRtvAnupapattaupramANapravRttyanupapatteH / nahIndriyANyanupAdAya pratyakSAdivyavahAraH sambhavati / nacAdhiSThAnamantareNendriyANAM vyavahAraH sambhavati / nacAnadhyastAtmabhAvena dehena kazcivyApriyate / nacaitasminsarvasminnasati asaGgasyAtmanaH prmaatRtvmuppdyte| na ca pramAtRtvamantareNa pramANapravRttirasti / tasmAdavidyAvadviSayANyeva pratyakSAdIni pramANAni zAstrANi ca / pazvAdibhizvAvizeSAt // yathA hi pazvAdayaH zabdAdibhiH zrotrAdinAM sambandhe sati zabdAdivijJAne pratikUle jAte tato nivartante anukUle ca pravartante yathA daNDodyatakaraM puruSamAbhimukhamupalabhya mAM hantumayamicchatIti palAyitumArabhante, haritatRNapUrNapANimulamabhya taM pratyabhimukhIbhavanti; evaM puruSA api vyutpannacittAH krUradRSTInAkrozataH khaDagodyatakarAnbalavat upalabhya tato nivartante, tadviparItAnprati pravartante, ataH samAnaH pazvAdibhiH puruSANAM pramANaprameyavyavahAraH / pazvAdInAM ca prasiddho'vivekapurassaraH pratyakSAdivyavahAraH tatsAmAnyadarzanAdavyutpattimatAmapi puruSANAM pratyakSAdivyavahArastatkAlaH samAna iti nizcIyate / zAstrIye tu vyavahAre yadyapi buddhipUrvakArI nAviditvAtmanaH paralokasambandhamadhikriyateH tathApi na vedAntavedyamazanAyAdyatItamapetabrahmakSatrAdibhedadmasaMsAryAtmatattvamadhikAre'pakSyateH anupayogAdadhikAravirodhAcca / prAkca tathAbhUtAtmavijJAnAtpravartamAnaM zAstramavidyAvadviSayatvaM nAtivartate / tathAhi 3 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (44) 'brAhmaNo yajeta' ityAdIni zAstrANyAtmani varNAzramavayo'vasthAdivizeSAdhyAsamAzritya pravartante / adhyAso nAma atasmiMstaddhirityavocAma / tadyathA putrabhAryAdiSu vikaleSu sakaleSu vA ahameva vikalaH sakalo veti baahydhrmaanaatmnydhysyti| tathA dehadharmAn- sthUlo'haM, kRzo'haM gauro'haM, tiSThAmi, gacchAmi, lavathAmi ceti / tathendriyadharmAn mUkaH, kANaH, klIbaH, badhiraH, andho'hamiti / tathAntaHkaraNadharmAna kAmasaGkalpa. vicikitsAdhyavasAyAdIn / evamahaMpratyayinamazeSasvapracArasAkSiNi pratyagAtmanyadhyasya taM ca pratyagAtmAnaM sarvasAkSiNaM tadviparyayeNAntaHkaraNAdiSvadhyasyati / evamayamanAdirananto naisargiko'dhyAMso mithyApratyayarUpaH kartRtva bhoktRtvapravartakaH sarvalokapratyakSaH / asyAnarthahetoH prahANAya AtmaikatvavidyApratipattaye sarve vedAntA Arabhyante // '. zlA. 14 syAdvAdamaJjaryAM [.pR. 106 ] mImAMsakairjAtiraGgIkriyate tadvadeva sAMkhyairadvaitibhizcetyarthakamuktaM tadarthaM mImAMsAzlokavArtike 1-1--5 AkRtivAdaH / athaa''kRtivaadH| AkRtivyatirikte'rthe sambandho nityatA'sya ca / na sidhyetAmiti jJAtvA tadvAcyatvamihocyate // 1 // tatsadbhAvaprasidhdyarthamatra tAvatprayatyate / vAcyatve vakSyate yuktiya'ktyA saha balA'bale // 2 // jAtimevA''kRti prAhurvyaktirAkriyate yyaa| sAmAnyaM tacca piNDAnAmekabuddhinibandhanam // 3 // tannimittaM ca yatkiJcitsAmAnyaM zabdagocaram / sarva evecchatItyevamavirodho'tra vAdinAm // 4 // sarvavastuSu buddhizca vyaavRttynugmaatmikaa| jAyate hyAtmakatvena vinA sA ca na sidhyati // 5 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (45) vizeSamAtra iSTe ca na sAmAnyamatirbhavet / sAmAnyamAtrabodhe tu nirnimittA vizeSadhIH // 6 // na cApyanyatarA bhrAntirupacAreNa ceSyate / dRDhatvAtsarvadA buddhAntistadabhrAntivAdinAm // 7 // mukhyayozcApyadRSTatvAnnopacAreNa kalpanA / bAhyArthaviSayatvaM ca buddhInAM pratipAditam // 8 // anyonyApekSitA nityaM syaatsaamaanyvishessyoH| vizeSANAM ca sAmAnyaM te ca tasya bhavanti hi // 9 // nirvizeSaM na sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat / sAmAnyarahitatvAcca vizeSAstadvadeva hi // 10 // tadanAtmakarUpeNa hetU vAcyAvimau punaH / tena nA'tyantabhedo'pi syAtsAmAnyavizeSayoH // 11 // sAmAnyabuddhizaktatvaM vizeSeSveva yo vadet / vinA vastvantarAttena vAcyazaktistu kIdRzI // 12 // grAhyA kiM vApyasaMbodhA bhinnaikA vA tathaiva ca / gRhyate yadi sakA ca jAtirevAnyazabdikA // 13 // bhavenirviSayA buddhidi zaktirna gRhyte| na hi sadbhAvamAtreNa viSayaH kazcidiSyate // 14 // parasparavibhinnatvAdvizeSA naikabuddhibhiH / gRhyante viSayA'sattvAcchaktizcaiSAM na vidyate // 15 // bhinnatve vA'pi zaktInAmekabuddhirna labhyate / vizeSazaktyabhede ca tAvanmAtramatirbhavet // 16 // bhinnA vizeSazaktibhyaH sarvatrAnugatA'pi ca / pratyekaM samavetA ca tasmAjjAtirapISyatAm // 17 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (46) tenAtmadharmo bhedAnAmekadhIviSayo'sti naH / sAmAnyamAkRtirjAtiH zaktirvA so'bhidhIyatAm // 18 // nanu bhinne'pi sattAdau sAmAnyamiti jAyate / buddhirvinA'pi sAmAnyAdanyasmAtsA kathaM bhavet // 19 // vanopanyAsatulyo'yamupanyAsaH kRtastvayA / . bhrAntitvena hi naitasyA bhrAntirgotvAdidhIrapi // 20 // zabdAtpUrva hi sarveSu gavAdAviva naikdhiiH| ... vastutvaM cAtra sAmAnyaM dharma kecitpracakSate // 21 // . evaM tu kalpyamAne syAtsAmAnyAnAmanantatA / punastena sahAnyeSu sAmAnyamatirasti hi // 22 // vizeSeSvapi vastutvAtsAmAnyamiti dhIrbhavet / / sattAdiSviva, tenaitatsAmAnyaM nopapadyate // 23 // tasmAdekasya bhinneSu yA vRttistnnibndhnH| sAmAnyazabdaH sattAdAvekadhIkaraNena vA // 24 // piNDeSveva ca sAmAnyaM nAntarA gRhyate rAtaH / na hyAkAzavadicchanti sAmAnyaM nAma kicana // 25 // yadvA sarvagatatve'pi vyaktiH zaktayanurodhataH / zaktiH kAryAnumeyA hi vyaktidarzanahetukA // 26 // tena yatraiva dRzyeta vyaktiH zaktaM tadeva tu / tenaiva ca na sarvAsu vyaktiSvetatpratIyate // 27 // bhinnatve'pi hi kAsAMcicchaktiH kaashcidshktikaaH| na ca paryanuyogo'sti vastuzakteH kadAcana // 28 // vahnirdahAti nA''kAzaM ko'tra paryanuyujyatAm / na cAnyA mRgyate yuktiryathA saMdRzyate tathA // 29 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (47) na hi yuktayantaraM nAstItyetajjJAnamanarthakam / dharmazcA'vyabhicAryasya na mRgya upalakSaNe // 30 // nA'numAnA'vagamyaM tat, pratyakSe lakSaNena kim / . 'svAbhAvikazca sambandho jAtivyaktayorna hetumAn // 31 // tenaitasya prasidhdyartha nA'nyatsAmAnyamiSyate / zaktisiddhivadetasya svabhAvo'tra na vAryate // 32 // yadvA naimittikatve'pi tAvanmAtrapratIkSaNAt / vizeSeSveva labdheSu keSucinnA'nyavAJchanam // 33 // na vyaJjantyapare kasmAdyatasteSu na dRzyate / tebhyo'pi na nivRttyarthaM mRgyo hetuH svabhAvataH // 34 // sAmAnya nAnyadiSTaM cettasya vRtterniyAmakam / gotvenA'pi vinA kasmAdgobuddhirna niyamyate // 35 // yathA tulye'pi bhinnatve keSucidvRttyapekSitA / gotvAderanimitte'pi tathA buddhirbhaviSyati // 36 // viSayeNa hi buddhInAM vinA notpattiriSyate / vizeSAdanyadicchanti sAmAnyaM tena tad dhruvam // 37 // tA hi tena vinotpannA mithyAH syurvissyaahte| . na tvanyena vinA vRttiH sAmAnyasyeha duSyati // 38 // aniSyamANe sAmAnye vRttiH zabdAnumAnayoH / naiva syAnna hi sambandho bhedairAnantyato bhavet // 39 // anubhUtatayA cA'sau puruSasyopayujyate / jAtivyaktayostu sambandhe nA'nubhUtyA prayojanam // 40 // 'siddhe viSayarUpe ca gotvAdAvindriyaiH punaH / arthApattyupalabdhA syAcchaktirekA niyAmikA // 41 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (48) na cA''tmahetumevA'sau siddhaM bAdhitumarhati / . zaktizca naitayA budhyA nendriyaiH sA hi gRhyate // 42 // sAmAnyAntarayogAnAmaniSTA yA ca varNyate / tayA sAmAnyanAzaH syAtsa ca dRSTena bAdhyate // 43 // sambandhastasya heturvA tadgrahe na ca kAraNam / ... svarUpato gRhIte'rthe pazcAdetadvikalpyate // 44 // sAsnAdyekArthasambandhi gotvamityupalakSaNam / . na ca svasamavAyyeva kevalaM cihnamiSyate // 45 // sAsnAdibhyastu piNDasya bhedo nA'tyantato yadA / . sAmAnyasya ca piNDebhyastadA syAdetaduttaram // 46 // kasmAt sAsnAdimatsveva gotvaM yasmAttadAtmakam / tAdAtmyamasya kasmAccet svabhAvAditi gamyatAm // 47 // upalabdhyanusAreNa vyavasthAsiddhirIdRzI / svato gotvAdibhedastu na tu vyaJjakabhedataH // 48 // mA bhUd drutAdivanmithyA 'vyaJjakasya tu kiNkRtH| bhedo hastyAdipiNDebhyaH' svatazcediha tatsamam // 49 // vyaGayajAtivizeSAccet prAptamanyonyasaMzrayam / tasmAt svAbhAviko bhedo jAtivyaktayoH pratIyate // 50 // anekA'nanyavRttittvAnna sAmAnyavizeSayoH / ekavastvAtmatA yuktA kiM cittenaupacArikam // 51 // bhinnebhyazcApyabhinnatvA dastatsvAtmavadbhavet / ekasmAdvA'pyabhinnatvAbyaktayekatvaM pratIyate // 52 // . ekA'nekatvamekasya tathA'nyA'nanyatA katham / tatsAmAnyaM vizeSazcetyevamAdi ca duSkaram // 53 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (49) virodhastAvadekAntAdvaktumatra na yujyate / sAmAnyA'nanyavijJAte vizeSe naikavRttitA // 54 // sAmAnyA'nanyavRttitvaM vishessaa''tmaikbhaavtH| evaJca parihartavyA bhinnAbhinnatvakalpanA // 55 // . kenacidhyAtmanaikatvaM nAnAtvaM cAsya kenacit / sAmAnyasya tu yo bhedaM brUte tasya vizeSataH // 56 // darzayitvA'bhyupetavyaM, vizeSaikyaM ca jaatitH| yathA kalmASavarNasya yatheSTaM varNanigrahaH // 57 // citratvAdvastuno'pyevaM bhedA'bhedA'vadhAraNam / sAmAnyAMze tu niSkRSya bhedo yena prasAdhyate // 58 // tasya hetorasiddhatvaM siddhazcet siddhasAdhanam / bhedebhyo'nanyarUpeNa sAmAnyaM gRhyate yadA // 59 // tadA vizeSamAtreNa vastu pratyavabhAsate / tadudbhUtyA ca sAmAnyaM tadbhAvA'nuguNaM sthitam // 60 // sadapyagrAhyarUpatvAdasadvat pratibhAti naH / vizeSAnapi sAmAnyAyadA bhedena budhyate / / 61 // tadA sAmAnyamAnatvamevameva pratIyate / yadA tu zabalaM vastu yugapat pratipadyate // 62 // tadA'nyA'nanyabhedAdi sarvameva pralIyate / naca tattAdRzaM kazcicchabdaH zaknoti bhASitum / / 63 // sAmAnyAMzAnapoSTatya padaM sarva pravarttate / samastavastvapekSAM ca padArthAnAmapoSTatim // 64 // kecidAhurasadrUpAmaMzatvaM tu na vAryate / sArUpyameva sAmAnyaM piNDAnAM yena kalpyate // 65 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (50) tena sArUpyazabdena kiM punaH pratipadyate / samAnarUpabhAvazcejjAtiH sA'smAbhiriSyate // 66 // mAdRzyamatha sArUpyaM kasya kenati kathyatAm / na tAvacchAbaleyena bAhuleyAdayaH samAH // 67 // vizeSarUpato, ye'pi tatsaMsthAnAdibhiH samAH / ... zAbaleya iveti syAttatra buddhirna gauriva // 68 // zAbaleyo'yamiti vA bhrAntyA gauriti nAsti dhIH / zAbaleyasvarUpaM ca na gaurityavatiSThate // .69 // . tadanyeSu hi gobuddhirna syAt susadRzeSvapi / . dRzyate sA na cAnyatra gorUpaM tatra vidyate // 70 // na cAnyo gauH prasiddho'sti yatsAdRzyena dhIbhavet / na cApi sa iti jJAnaM sadRzeSvAsta sarvadA // 71 // sarvapuMsAmato bhrAnti SA bAdhakavarjanAt / sarvajJAnAni mithyA ca prasajyante'tra kalpane // 72 // vizeSagrahaNA'bhAvAdeva gauMH kazca kathyatAm / babhUva yadyasau pUrvamasmadAdestadagrahAt // 73 // sAdRzyAvadhRtirnAstItyato godhIna labhyate / na cA'vayavasAmAnyairvinA sAdRzyakalpanA // 74 // sAmAnyapratyayotpAdo na vizeSeSu jAyate / ' vyaktitazcAtireko'sya syAnna veti vicArite // 75 // sAmAnyameva sAdRzyaM bhavedvA vyaktimAMtrakam / tena nAtyantabhinno'rthaH sArUpyamiti varNitam // 76 / / granthe vindhyanivAsena bhrAnte sAdRzyamucyate / / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (51) zlo. 15 syAdvAdamaJjaryAM ca sAMkhyamatasya khaNDanaM tadarthaM svayaM maja - rIkRtA 'IzvarakRSNakArikA' nirdiSTAstena punastatkArikA na nirdizyante / zlo. 16 pramANatatphalAbhedarUpo'bhyupagamo bauddhAnAM khaNDayate tadarthaM nyAyavindusUtraM dharmakIrtipraNItaM nirdizyate / " viSayapratipattiM nirAkRtya phalavipratipattiM nirAkartumAha 1 1 tadeva ca pratyakSaM jJAnaM pramANaphalamarthapratItirUpatvAt / / 1-18 // yadevAnantaramuktaM pratyakSaM tadeva pramANasya phalam / kathaM pramANaphalamityAha | arthasya pratItiravagamaH / saiva rUpaM yasya pratyakSajJAnasya tadartha - tItirUpam / tasya bhAvaH / tasmAdetaduktaM bhavati / prApakaM jJAnaM pramANam / prApaNazaktizva na kevalAdarthAvinAbhAvitvAdbhavati / bIjAdyavinAbhAvino'pyaMkurAderaprApakatvAt / tasmAdarthAdutpattAvapyasya jJAnasyAsti kazcidavazyakartavyaH prApakavyApAraH / yena kRtenArthaH prApito bhavati / sa eva ca pramANaphalam / yadanuSThAnAtprApakaM bhavati jJAnam / uktaM ca purastAtpravRttiviSayakadarzanameva prApakasya prApakavyApAro nAma / tadeva ca pratyakSamarthapratItirUpamarthadarzanarUpam / atastadeva pramANaphalam // 18 // yadi tarhi jJAnaM pramitirUpatvAtpramANaphalaM kiM tarhi pramANamityAhaarthasArUdhyamasya pramANam // 1-19 // arthena saha yatsArUpyaM sAdRzyamasya jJAnasya tatpramANamiha / yasmAdvipayAjjJAnamudeti tadviSayasadRzaM tadbhavati / yathA nIlAdutpadyamAnaM nIlasadRzam / tacca sArUpyaM sAdRzyamAkAra ityAbhAsa ityapi vyapadizyate / / 19 / nanu ca jJAnAdavyatiriktaM sAdRzyam / tathA ca sati tadeva jJAnaM pramANam / tadeva pramANaphalam / na caikaM vastu sAdhyaM sAdhanaM copapadyate / tatkathaM sArUpyapramANamityAha tadvazAdarthapratItisiddheriti // 1-20 / / taditi sArUpyaM tasya vazAtsArUpyasAmarthyAt / arthasya pratItistasyA bodhaH siddhiH / tatsiddheH kAraNAt / arthasya pratItirUpaM pratyakSaM vijJAnaM sArUpya - vazAtsidhyati pratItaM bhavatItyarthaH / nIlanirbhAsaM hi vijJAnaM yatastasmAnnI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lasya pratItiravasIyate / yebhyo hi cakSurAdibhyo vijJAnamutpadyate na tadvazAttajjJAnaM nIlasya saMvedanaM zakyate'vasthApayitum / nIlasadRzaM tvanubhUyamAnaM nIlasya saMvedanamavasthApyate / na cAtra janyajanakabhAvanibandhanaH sAdhyasAdhanabhAvaH, yenaikasminvastuni virodhaH syAt / api tu vyavasthApyavyavasthApakabhAvena / tata ekasya vastunaH kiMcidrUpaM pramANaM kiMcitpramANaphalaM na viruddhayate / vyavasthApanaheturhi sArUpyam / tasya jJAnasya vyavasthApyaM ca niilsNvednruupm| vyavasthApyavyavasthApakabhAvo'pi kathamekasya jJAnasyeti ceducyate / sadRzamanubhUyamAnaM tadvijJAnam / yato nIlasya grAhakamavasthApyate nizcayapratyayena / tasmAtsArUpyamanubhUtaM vyavasthApanahetuH / nizcayapratyayena ca tajjJAnaM nIlasaMvedanamavasthApyamAnaM vyavasthApyam / tasmAdasArUpyavyAvRttyA sArUpyaM jJAnasya vyavasthApanahetuH / anIlabodhavyAvRttyA ca nIlabodharUpatvaM vyavasthApyam / vyavasthApakazca vikalpapratyayaH pratyakSabalotpanno draSTavyaH / . nanu nirvikalpakatvAtpratyakSameva nIlaMbodharUpatvenAtmAnamavasthApayituM zaknoti / nizcayapratyayenAvyavasthApitaM sadapi nIlabodharUpaM vijJAnamasakalpameva / tasmAnnizcayena nIlabodhAtmanA sadbhavati / tasmAdadhyavasAyaM kurvadeva pratyakSaM pramANaM bhvti|jnite tvadhyavasAye nIlabodharUpatvenAvyavasthApitaM bhavati vijJAnam / tathA ca prmaannphlmaadhigmruuptvmnisspnnm| ataH sAdhakatamatvAbhAvAtpramANameva na syAMjjJAnam / janitena tvadhyavasAyena sArUpyavazAnnIlabodharUpe jJAne'vasthApyamAne sArUpyaM vyavasthApanahetutvAtpramANaM siddhaM bhavati / yadyevamadhyavasAyasahitameva pratyakSaM pramANaM syAnna kevalamiti cet / naitadevam / yasmAtpratyakSabalotpanenAdhyavasAyena dRSTatvenArtho'vasIyate notprekSitatvena / darzanaM cArthasAkSAtkaraNAkhyaM pratyakSavyApAraH / utprekSaNaM tu vikalpavyApAraH / tathAhi parokSamarthaM vikalpayanta utprekSAmahe na tu pazyAma ityutprekSAtmakaM vikalpavyApAramanubhavAdavasyanti / tasmAtsvavyApAraM tiraskRtya pratyakSavyApAramAdarzayati / yatrArthe pratyakSapUrvako'dhyavasA yastatra pratyakSaM kevalameva pramANam // 20 // lakSaNavipratiprattiM nirAkRtya phalavipratipattiM nirAkartumAhapramANaphalavyavasthAtrApi pratyakSavat // 2-4 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 53 ) pramANasya yatphalaM tasya yA vyavasthAtrAnumAne'pi pratyakSa iva voditavyA / yathA hi nIlasarUpaM pratyakSamanubhUyamAnaM nIlabodharUpamavasthApyate / tena nIlasArUpyaM vyavasthApana hetuH pramANam / nIlabodharUpaM tu vyavasthApyamAnaM pramANaphalama / tadvadanumAnaM nIlAkAramutpadyamAnaM nIlabodharUpamavasthApyate / tena nIlasArUpyamasya pramANam / nIlAvikalpanarUpaM tvasya pramANaphalam / sArUpyavazAddhi tannIlapratItirUpaM sidhyati / nAnyatheti / evamiha saMkhyAlakSaNaphalavipratipattayaH / pratyakSaparicchede tu gocaravipratipattirnirAkRtA ||4|| " tatraiva sarvaM sat kSaNikamiti bauddhamataM khaNDitaM tatra tanmataM mokSAkaraguptoktaM pranthakRtAM pradarzyate mokSAkara guptagranthastu nedAnImupalabhyate'. tastatpradarzayituM na zakyate / *. 19 bauddhAnAM vAsanA khaNDitA tadarthaM bodhicaryAvatArapAJja kAyA navame prajJApAramitAkhye paricchede zlo. 32-33 ( saTIkau ) nirdizyete / ' etatparijihIrSannAha / aprahINA hi tadityAdi / aprahINA hi tatkarturjeyasaMklezavAsanA / tadadRSTikAle tasyAto durbalA zUnyavAsanA // 32 // hiryasmAdarthe / naitadUSaNamasmAkamAsajjate / yasmAdaprahINA nivRttA / tatkarturmAyAstrInirmAtuH / kimaprahINA jJeyasaMklezavAsanA 1 jJeyasaMklezaH susvabhAvatAsamAropAdAsaGgAdiH / vastutAsamAropo vA / jJeyAvaraNaM yAvat / tasyaM vAsanA / anAdisaMsArajanmaparamparAbhyastamidhyAvikalpajanitatadvIjabhUtacittasantatisaMskArAdhAnam / tasyA aprahINatvAt / nanvetatsamAnaM vijJAnavAdineo'pi pratividhAnam / tasyApyadvayatattvasya satve'pi / AgantukasaMklezavAsanAyA aprahINatvAt / na sarve tathA - gatA bhavanti / / naitatsamAnaM / yasmAdabhAvAtmano malAH kAryakalAvikalA nAvaraNa bhavitumarhanti / ityuktameva / asmAkaM tu niHsvabhAvameva janyaM janakaM ceti na samAnam / sA yasmAdaprahINA / ato'smAdkAraNAt / taddRSTikAle / tasyA jJeyasvabhAvatAyA dRSTirupalabdhiH tasyAH kAle / tasyA vA mAyAstriyA dRSTikAla uplmbhkaale| tasyeti aprahINasaMklezavAsanasya draSTuH / durbalA zUnyavAsaneti / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (54) zUnyasya zUnyatattvasya zUnyatAyA veti vigrahaH / chandonurodhAdbhAvapratyayasya lopaM kRtvA zUnyetinirdezaH / vAsanA saMskArAdhAnam / sA durbalA sAmarthya - vikalA / Aropitasya darzanAt / atastadA bhAvavAsanA balavatI / kathaM tarhi sA nivartata ityAha / zUnyatetyAdi / zUnyatAvAsanAdhAnAddhIyate bhAvavAsanA / zUnyatAyA mAyAsvabhAvaniHsvabhAvatAyA vAsanA / tasyA AdhAnam aavedhH| abhyAsena dRDhIkaraNamiti yAvat / tasmAdviruddhapratyayAt / hIyate nivartate / vahnisannidhAnAcchItasparzavat / kiM bhAvavAsanA / anavarAgrasaMsArAbhyastavastusadgrAhAdhyavasAnavAsanA / tasyA bhUtArthatvAt / vastunija`svabhAvatvAzca / / itarathA alIkatvAdAgantukatvAcca / nanu bhAvAbhinivezo vA zUnyatAbhinivezo vA / iti nAbhinivezaM prati kAzcadvizeSaH / tasyApi kalpanAsvabhAvAnatikramAt / yadAhasarvadRSTInAM proktA niHsaraNaM jinaiH / zUnyatA yeSAM tU zUnyatAdRSTistAnasAdhyAn babhASire / ' iti etatparihartumAha / kiMcinnAstItyAdi / 1 kiMcinnAstIti cAbhyAsAtsApi pazcAtprahIyate // 33 // 1 kiMciditibhAvo vA zUnyatA vA / nAsti na vidyate / ca zabdaH pUrvApekSayA / samuccaye / ityevaM cAbhyAsAt / bhAvavAsanAprahANasya pazcAt sApi zUnyatAvAsanApi prahIyate nivartate / / ayamabhiprAyaH / zUnyatA Avedho hi bhAvAbhinivezasya pratipakSatvAt / prahANopAyabhUto / adhigate copeye pazcAtkAlopamatvAt / upAyasyApi prahANAmanuSThIyate / etadevAha / -- sarvasaMkalpahAnAya zUnyatAmRtadezanA / yazca tasyAmapi grAhastvayA sAvavasAditaH // iti // 20 zloke cArvAkamataM khaNDitaM cArvAkapranthAstu nopalabhyante'dhunA / tathApi tanmataM sarvajanaprasiddhamatastadviSaye na prayatyate / etadagre svamataM sAdhitaM tena khaNDanInAmaMzAnAMpradarzanasya prasaMga eva nAstIti viramyate / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam 2 upalabdhavAkyAni / animukhA vai 84 A. gR. sU. a. 4 agnihotraM juhUyAt 87 tai. saM. agnISomIyaM pazu 33 ai. brA. a. 6-3 aNuhaya diTha cintiya 140 vize. gA. 1703 atyaM bhAsai a 236 vize, gA. 1129 adasastu viprakRSTe / 11 hai. vyA. saMgrahazloke anteSu bhavA a 42 vai. da. pra. bhA. pR. 168 adeve devabuddhi 241 yo. zA. pra. 2 zlo. 3 apagatamale hi .27 kAdambarI pR, 103 paM. 10 apariNAminI bhoktRzakti 124 pAtaM. sU. vA. bhA. 4-22 abhyupetya pakSaM 68 nyA. vA. pR. 14, paM. 1 arahantu vaeseNaM 239 vize. gA. 3213 arthasArUpyamasya pra- ... 130 nyA. biM. 1-19,20 arpitAnarpitAsiddheH 175 / 190 tattvArtha0 5-31 / avakAzadamAkAzam / 17 utta. sU.bhAvadevIyA.TIkA a.28gA.9 avasthitasya dravyasya 206 pAtaM. sU. 3-13 asti hyAlocanajJAnaM 101 mI. zlo.vA.sU.4pratyakSasUtre zlo.112 AtavacanAt-(sUtradvayam ) . 230 pra. na. lo. pari. 4 sU. 1,2. AmAsu ya pakkAsu-( gAthA 3) 187 saM. saptatikA gAthA 63, 65,66. ArugabohilAbha 81 Ava. sU. caturvi. a. gA. 6 AvarjitA kiJcidiva- 37 ku. saM. kAvye 3 sa. 54 zlo. iSTApUrta manyamAnA 126 muM. u, 1-2-10 Iya kaarke| 66 hai. sU. 3-2-121 rahAdyAH pratyayabhedataH / __ 41 haimaliGgAnu0 puMstrIliMgapra0 zlo.5. utpAdavyayadhauvyayuktaM sat / 15, 172 tattvArtha sU. 5-29 udaghAviva sarvAsandhavaH- 237 dvA. dvA, caturthadvAtriM, zlo. 15. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (56) uvRttaH ka iha su 37 zi. va. kAvye ege AyA 151 sthA. sU. 1-1. etAsu paJcasvavabhA 108 azokaviracitA sAmAnyadUSaNAdik prasAritA pranthe karmadvaitaM phaladvaita 105 A. mImAMsA pariH 2 zlo. 25. kiraNA guNA na-(gAthA 4) 3.1 dharmasaMgrahaNI gA, 370, 371 372, 373. gamyayapaH krmaadhaare| 14 hai. sU. 2-2-74 , guNAdastriyAM na vaa| 68 hai. sU. 2-2-77 . ghaTamaulisuvarNArthI-(zlokayugalam ) 170 A. mI. zlo. 59, 60. je egaM jANai se 5, 115 AcA. sU. zru. 1 a. 3 u. 4 sU. 122 tatra saMskAraprabodha- 2.29 pra. na. lo. tRtIya paricchede / tanditayaM avagrahehA-( sUtradvayam ) 229. pra. na. lo. pari. 2 sU. 5, 6. tadbhAvAvyayaM nitym| 17 tattvArtha sU. 5-3. tdshaadrthprtiitisiddheH| 130 nyA. biM. 1-20 tasmAnna badhyate nApi 120 sAM. kArikA 62. tAdarthya caturthI / 9. hai. sU. 2-2-54. tuH syAdbhade'vadhAraNe / 188 amarakoze kAM. 3 zlo. 239. te ca prApu rudanvantaM / . 98 raghu. kA. sa. 10 zlo. 6. dvau mAsau matsyamAMsena 76 ma. smR. a. 3 zlo. 268 naha miya chAumathie nANe / 58 Ava. pUrvavibhAge gAthA 539. na pravRttiH prati 230 gau. sU. 4-1-64. na bhavati dharmaH zrotuH 12 tattvArthasUtrasambandhakArikA 29 na mAMsabhakSaNe doSo 187 ma. smR. 5-56 nayAstava syAt 229 bR, sva. sto. zlo. 65. na so'sti pratyayo loke 106 vAkyapadIye kAM..1 zlo. 124. na hiMsyAtsarvA bhUtAni- 33,87,89 chAM. u. a. 8. nAstikAstikadaiSTikam / 163 hai. sU . 6-4-66. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (57) na hi vai sazarIrasya 46,54 chAM. u. a. 8-12.. nIyate yena-( sUtrANi 53 ) 215 pra. na. lo. saptamaparicchede / nIlanirbhAsaM hi vijJAnaM-- .. 130 nyA. bi. TIkA 1-20. pakSahetuvacanA 230 pra. na. lo. 3-23. pratyakSAdyavatAraH syAt 102 mI. zlo. sU. 5 a. pa. zlo. 17 prmaannnyairdhigmH| 207 tattvArthasU. 1-6 pramANaprameyasaMzaya-. 69 gau. sU. 1-1.1 pAramArthikaM punarutpattI- ____229 pra. na. lo. 2-18 puDhavAiyANa jaivi-(gAthAtrayam ) 79 paM. liM. gA. 58,59,60. punnAnmi ghaH / 236 hai. sU. 5-3-130 puruSa evedaM sarva- 102,105 Rgvede puruSasUkte / pRthivyApastejo . . 41 vai. da. 1-1-5 mahokSaM vA mahAjaM vA- . .76 yAjJavalkyasmR. A. a. zlo. 109 mUlaprakRtiravikRti 121 sAM. kA. 3 yadejati yannajati 102 I. u. raGgasya darzayitvA-- .. 127 sAM. kA. 59 rUparasagandhasparza - 42 vai. da. 1-1-6 labdhikhyAtyArthanA tu syAt- 68 ha. sU. a. 12 zlo. 4 laukikasama upacAraprAyo- 212 tattvArthabhASye 1-35 vayaH zaktizIle / . 164 hai. sU. 5-2-24 vyakterabhedastulyatvaM 45 ki. dra. pra. pR. 161 varSe varSe'zvamedhena 188 ma. smR. 5-53 vAkye'vadhAraNe tAvat / 190 ta. zlo. vA. a. 1 sU.6 zlo.53. vAtAtIsArapizAcA- . 168 hai. sU. 7-2-61 vijJAnaghana evaitabhyo 178 bR. u. 2-4-12 vizvatazcakSuruta vizvato 30 zu. ya, mAM, saM. a. 17 maM. 19. zabdakAraNatvavacanAt 20 pra. pA. bhA. AkAzanirUpaNe shaakhaaderyH| ___7 hai. sU. 7-1-114 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58) zAstyasUvaktikhyAte 210 hai. sU. 3-4-60 ... zrIvadharmAnAbhidhamAtmarUpam / .. 9 ayogavya. dvA. zlo. 1. zrUyatAM dharmasarvasva 76 cANAkya. zA. a. 1 zlo. 7 zvayatyasUvacapataH 21. hai. sU. 4-3-103 sadhe'nUddhe / 232 hai. sU. 5-3-80 satsu klezeSu 232 pA. yo. sU. 2-13 vA. bhASye sati mUle tadvipAko 232 pA. yo.. sU. 2-13 saddharmabIjapavanAnaghakauza 27 dvA. dvA. dvi. zlo. 13.... saptadaza prAjApatyAn pazU 33 tai. saM. a. 1 a. 4 . spRheApyaM vaa| 9 hai. sU . 2-2.26 . .. sambaddhaM vartamAnaM ca 78 mI. zlo. sU. 4 zlo. 84 samyaganubhavasAdhanaM pramANam 7. nyAyasAre pari. 1 sU. 1 .. samavAndhAttamasaH . 240 hai. sU. 7-3-80 sarvo vyavahartA Alocya 122 sAM. 'ta. kau. kA. 23 sarva vai khalvidaM brahma- 99, 103 chAM u. 3-14 . svaparavyavasAyijJAnaM pramANama / 70. pra. na. lo. pari. 1 sU. 2 svraadstaasu| - 210 hai. sU. 4-4-31 svAbhAvikasAmarthya 118 pra. naM. lo. pa. 4 sU, 11 sA tu dvividhA nityA 19 vai. da. pra. pA. bhA. pRthivIprakaraNe / sAdharmyavaidhotkarSa 72 gau. sU. 5-1-1 sUtraM tu sUcanAkArigranthe 47 ane. saM. kAM. 2 zlo. 458 so'prayukto'pi vA tajjJaiH- 190 tattvArthazlokavA. a.1 sU.6 zlo.56 hetoradvaitasiddhizcet 105 A. mI. pa. 2 zlo. 26 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 agnirmAmetasmAddhiMsAkRtAajairyaSTavyam / 177 ata eva ca vidva - (zlokadvayam ) 234 82 andhe tamasi majjAmaHanekAni sahasrANi - 34 anyadeva hi sAmAnyaM - (zlo. 7) 214 aputrasya gati 34 apracyutAnutpannaapohaH zabdaliGgA 18 abhihANaM abhihe - (gAthAdvayam ) 114 amUrtazcetano bhogIayameva hi bhedo 122 17 arthena ghaTayatyenAM 137 40 63 AzAmodakasA ye 1.40 AhurvidhAtupratyakSaM - 100, 101, 103.. . ita ekanavate kalpe 157. itthI joNIe - (gA. 4) 188 Izvaraprerito gacchet 25 utpadyate hi saMAvasthA .89 47 236 188 115 avyabhicArI mukhyoAkAzo'pi sadeza: pariziSTam 3 anupalabdhavAkyAni / upakRtaM bahuta upapanne ivA vigame ivAekarAtroSitasyApi - eko bhAvaH sarvathA oSadhyaH pazavo vRkSAH - karaNaM dvividhaM jJeyaM kAUNa namukkA - kAlAvirodhi nirdiSTaMgolAya asaM khijjA - caturthyantaM padameva devatA / d 80 51 238 90 234 83 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (60) >> >> 232 . . jJAnapAliparikSapte-(zlo. 4) zAnino dharmatIrthasyajAvaiyA vayaNapahA--- Na NihANagayA bhaggAtasmAdanuSThAnagataMtAtsthyAt tadyapadezaH / 206 tAlvAdijanmA nanu - dagdhe bIje yathAtyantaMdravyaparyAyAtmakaM vastudviSThasambandhasaMvittiduHzikSitakutarkoza 69 nyAya maM. pR. 11 .. devopahAravyAjena 82 dezato nAzino bhAvA 151 na cAyaM bhUtadharma:nAkAraNaM vissyH| nAgRhItavizeSaNAnAnyo'nubhAvyo-(zlokadvayam) . 139 nAnRtaM brUyAt / nAsanna sanna sadasannanikhilavAsanocchedanirvikalpakaM pratyakSaM- . 103 paradravyANi loSThavat / 34 pariNAmo'vasthAntarAgamanaM- 205 pratyekaM yo bhaveddoSo- 138,159 prAptAnAmeva prAptiH smvaayH| 39 pravRttidoSajAnataM 71 nyAyamaMjarI pR. 505 pANabahAIANaM-(gAthAtrayam ) 241 pUjayA vipulaM rAjyaMpuNyapApakSayo mokssH| puruSo vikRtAtmaiva 123 bahubhirAtmapradezairadhiSThAtAbrAhmaNArthe'nRtaM brUyAtbuddhidarpaNasaGkrAnta- / 123 155 . Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (61) 147 bhAgA eva hi bhAsante- 175 bhAge siMho naro bhAge 23 bhUtiryeSAM kriyA saiva 138 mokSe bhave ca sarvatra 57 mRtAnAmapi jantUnAMyaccittaM taccittAntaraM- 154 yathA yathA vicAryanteyadadvaitaM tadbrahmaNo rUpam- 101 yadi saMvedyate nIlaM 139 yadevArthakriyAkAri tadeva- . 212 yadyutpAdAdayo bhinnAH- 169 yasminneva hi santAne- 156 yAvadAtmaguNAH sarve-(zlokasaptakam.)46 nyA. maM. pR. 508 yUpaM chitvA pazUn hatvA-.. yo yatraiva sa tatraivarAgAdvA dveSAdvA 151 varaM vRndAvane ramye- . varSAtapAbhyAM kiM vyomnaH- 204. vikalpayonayaH zabdA: 114 viviktedRk pariNato- . zabdaguNamAkAzam / zabdetaratve yugapatzvetaM vAyavyamajamAlabhezuddho'pi puruSaHSadzatAni niyujyantesarva evAyamanumAnAnumeya- 145 sarvagatatve'pyAtmanosarva pazyatu kA mA vA- 4 sarvamasti svarUpeNasarvavyAktiSu niyataMsamvattha saMjamaM saMjamAo- 89 sukhAdi cetyamAnaM hi-(zlokadvayam) 148 nyA. ma. pR. 433 sukhamAtyantikaM yatra - svAkArabuddhijanakA 139 123. . 84 122 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam 4 uplbdhsmvaakyaani| atIndriyANAmarthA 87 ha. sU. pa. da. sa. jaimi. da.zlo.69 arthopalabdhihetuH 7. gau. sU. pR. 94 paM. 4 ... ubhayatra tadave jJAnaM 129 nyA. biM. 1-28 .' tatrAnyathA 230 pra. na. lo. pa. 3 sU. 10 dravyaM paryAyaviyutaM . - 18 samma. kAM. 1 gA. 12 na narmayuktaM vacanaM hinasti 34 va. dha. sU. a. 16 zlo, 36 nAnAtmAno vyavasthAtaH 61 vai. da. 3-2-20 nAnAzrayAyAH prakRtereva 126 sAM. kA. 62 nirvizeSaM hi sAmAnyaM .. 104 mI. zlo. sU. 5 A. vA. zlo. 10 yadyapi brAhmaNo haThena 34 ma., smR. a. 1 zlo. 101 rusau vA paro mA vA 12 zreNikacaritre sa. 2 zlo. 32 zrotavyo mantavyo nidi 102 bR. u. satsamprayoge indriya 95 mI. da. sU. 1-1.4,5. pariziSTam 5 syAdvAdumaJjarInirdiSTA grnthaaH| akSapAdazAstram 73 / nyAyakumudacandraH AcArAMgam 150 nyAyatAtparyaparizuddhiH AvazyakabhASyam 210 nyAyabinduH 13. kAdambarI 27 nyAyabinduTIkA gandhahastiTIkA 228 nyAyavArtikam gauDapAdabhASyam | nyAyAvatAraH 228 jItakalpaH 117 | raghuvaMzaH tattvopaplavAsiMhaH 147 vAdamahArNavaH 123 tripurArNavaH 118,75 samayasAgaraH 234 dharmasahaNiH syAdvAdaratnAkaraH 230 nizIthacArNaH 6 sAGkhyatattvakaumudI 128 . 119 128 98 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 123 pariziSTam 6 syAdvAdamaJjarInirdiSTA grnthkRtH| granthakRnnAmAni pRSThe / bANaH alngkaarkaarH| 4 139 bhaTTaH shriidhrH| aasuriH| x 123 bhadrabAhuH / 114 IzvarakRSNaH / 120 mahobhASyakAraH ( zrIjinabhadragaNikSamA udayanaH / ___ zramaNaH) 140 udayanaH / 146 mokssaakrguptH| 134,154 udyprbhH| * 1 mRgendrH| x 83 jayantaH / ___71 vAcakamukhyaH 12,15,175,190.212 drvyaalngkaarkaarH| 4 63,165 vaacsptiH|. dhrmottrH| 130 / vaadidevsuuriH| 118,215 nyAyabhUSaNasUtrakAraH (nyAyasArakAro vindhyvaasii| 4 bhaasrvjnyH)| 70 vyAsaH / 83,90 paJcaliGgIkAraH (zrIjinezvarasUriH) / 79 / smntbhdrH| 228 pataJjaliH / 122 siddhasenadivAkaraH / 2,27 paatnyjlttiikaakaarH| 205 haribhadra suuriH| prazastakAraH (prshstpaadaacaaryH)|19,43 | haribhadrasUriH / 68 1. vi. saM. 5 11 i. sa. 455 ( mATharavRttiprastAvanA pR. 2 paM. 12), i. sa. 100-20.0 (sarvadarzanasaGgrahaH pR. 533) 2. i. sa. 984 ( sarvadarzanasaGgrahaH pR. 531) 3 i. sa. 900-1100 ( DaoN. satIza. pR. 147 4. i. sa. 847 (nyAyabiMduprastAvanA pR.16), i. 635-650 ( DaoN. satIzacaMdra ), i. sa. 635 ( sarvadarzanasaGgrahaHpR. 110) 5. i. sa.925 ( sarvadarzanasaGgrahaH pR. 522), i. sa. 900 (nyAyasAraprastAvanA pR. 5 paM. 8) 6 vi. saM. 1204 (paMcaliGgIprastA. pR. 2) 7. i. sa. pUrva 150 (sarvadarzanasaGgrahaH pR. 529) 8 zA. za. pUrva 400 muktaavlikaaraaH| vizvanAthamate tu sUtrakArasamaye ( vaizeSikadarzanaprastAvanA pR. 2 zlo. 14), i. sa. 450 ( sarvadazenasaGgrahaH pR. 525) 9, i. sa. saptamazatAbdyAm / 10. i. sa. 991 ( sarva x etacihnAkitAnAM granthakRtAM samayo na jnyaayte|| * zrIudayaprabhasUrINAM samayaH prastAvanAyAM prazastau ca draSTavyaH / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64) darzanasaGgrahaH pR. 525) 11. vI. saM. 170 ( jainasAhityasaMzodhaka 2-3 vIravaMzAvali pR. 5), i. sa. pUrva 433-357 ( DaoN. satIzacaMdra:) 12 i. sa. 484 saM. 541 (DaoN. satIzacandra pR. 181), i. sa. 528-588 (DaoN. piTarasana ), vI. saM. 1120 vatsare svargagamanam ( jaina sAhitya saMzodhaka 2 vicAroNa pR. 7 paM. 25) 13. i. sa. 1100 (DaoN. satIzacandra pR. 346) 14. vi. saM 57 (tattvArthaprastAvanA rA. jai.zA.),i. sa. 1-85 (DA. satIzacandra pR. 168), i. sa. 50 ( sarvadarzanasaGgrahaH pR. 511) 15. zA.za. 898 (nyAyavArtikaprastAvanA pR. 145), vi. saM. 898 (pAtaMjalayogasUtraprastAvanA pR. 21), i. sa. 841 (DaoN. satI. pR. 133) 16. vi. saM. 1143 i.sa.1086 ( DA.satIzacandra pR.200),i.sa.1140 (sarvadarzanasagrahaH pR.523), vi. saM. 1226 ( jaina itihAsa ). 17. vaikramIyadvitIyazatAbyAm (jai. sA. saM. 1-1-6), i. sa. 600 ( DaoN. satI. pR. 182) vaikramIyadvitIyAyoM tRtIyAyAM zatAbyAm (bRhatsvayambhUstotraprastA. pR. 26), i. sa. 600 sarvadarzanasaMgrahaH pR. 12) 18. vikramIyaprathamazatAbdyAm (saMmatitarkapra. pR. 11), vi. saM. 500 tattvArthapra. rA. jai. zA. pR. 3. TIpa 4), i. sa. 480-530 pR. (DA. satI. 173), i. sa. 450 (sarvadarzanasaMgrahaH pR. 512) 19. vikramIyaSaSThazatAbdyAm (jai. sA. saM. 1.28), vI. saM. 2055 (jai. sA. saM. vicArazre. pR.7), i. sa. 478 (DA. satI. pR. 208). Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 pariziSTam 7 syAdvAdamaJjarInirdiSTA nyAyAH . nyAyAH 1 AditsorvaNijaH pratidinaM patralikhitazvastadinabhaNana nyaayH| 2 andhgjnyaayH| 111,162 3 ardhjrtiiynyaayH| 48 4 ito vyAghra itstttii| 153 5 ityAdibahuvacanAntA gaNasya saMsUcakA bhvnti| 173 6 utsargApavAdayorapavAdo vidhibalIyAn / 88 7 upacArastattvacintAyAmanupa- . yogii| ___ 124 8 gjnimiilikaa| 153,208 9 ghaTTakuTyAM prabhAtam / 35 10 ghaNTAlAlAnyAyaH / .. 37 . 11 ddmrukmaannnyaayH| . . . 88 12 taTAdarzizakuntapotanyAyaH / (anyayogavyavacchedikAyAM zlo. 19) / 158 13 tulyblyorvirodhH| 90 14 na hi dRSTe'nupapannaM nAma / 59 15 stenebhItasya stenAntarazaraNasvIkaraNam / 157 16 sarva hi.vAkyaM sAvadhAraNam / 12 17 sarve gatyarthA jnyaanaarthaaH| 25 18 sAdhanaM hi sarvatra vyAptI pramANena siddhAyAM sAdhyaM gamayet / 19 sApekSamasamartham / 20 sundopsundnyaayH| . . . Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 pUnA pariziSTam 8 TippanyAM pUrvapakSapradarzane copayojitA granthAH / granthanAmAni pRSThe saketacinhAni anekArthasaMgrahaH / (koSa) 47 a. saM. jarmanI amrkossH| 188 nirNayasAgara ayogavyavacchedadvAtriMzikA / 9 a. dvA. bhImasiMha mANeka, muMbaI aacaaraaNgm| 5,115 . .. dozI... AptamImAMsA / 105,170 A. mI. muMbaI AvazyakasUtram / . 81,58 A. sU. devacaMda lAlabhAI AzvalAyanagRhyasUtram / 84 Azva.ga. sU. - .. IzAvAsyopaniSad uttarAdhyayanam / (zrI.bhAvavijayakRta TIkAsaha) 17. RgvedH| aitreybraahmnnH| kaadmbrii| 27 , piTarsana AvRtti . kirnnaavlii| kalakattA kumArasambhavamahAkAvyam / ni. sAgara gautamasUtram / (nyAyasUtram ) 230,69,72,70 gau. sU. pUnA cANAkyarAjanItizAstram / . 76 kalakattA chAndogyopaniSad / 33,87,89,99,103, 187,46,54, chAM. u. - pUnA tattvArthazlokavArtikam / 190 ta. lo. vA. muMbaI tattvArthasUtram / (sabhASya) 175,190,15, ta. sU. rAyacandrajainazAstramAlA 172,17,12,207,212 taittiriiysNhitaa| 87,33 tai. saM. dvAtriMzadvAtriMzikA / 27,237 dvA. dvA. bhAvanagara dharmadIpikA / (haimavyAkaraNa) zrI. maGgalavijayajI dharmasamahaNI de. lA. nyAyabinduH saTIkaH / nyA. vi. caukhambAsirIja kAzI nyAyavArtikam / 68 nyA. vA. nyAyasAraH / kalakattA pnyclinggii| de, lA.. muMbaI 31 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (67) 241 pramANanayatattvAlokAlahAraH / 230,229, 215,70,11 : pra. na. lo. yazobijayajI granthamAlA pAtaJjalasUtraM sabhASyam / 124,206,232 pUnA bRhadAraNyakopaniSad / 178,102 bR. u. pUnA . bRhatsvayambhUstotram / 229 dozI, solApura mnusmRtiH| 34,76,187,188 ni. sAgara mImAMsAdarzanaM sabhASyam / . 95 cau. si. kAzI mImAMsAzlokavArtikam / 78101,102,104 muNDakopaniSad / . 126 muM. pUnA yAjJavalkyasmRtiH / ni. sAgara yogazAstram / kalakattA raghuvaMzamahAkAvyam / . . 98 ni. sAgara vasiSThadharmasUtram / vAkyapadIyaH / . 106 . . kalakattA vishessaavshykbhaassym| 140,176,236,239 vi. ya. graM. bhAvanagara vaizeSikadarzanaM sabhASyam / 19,41,42,61 . vai. da. kAzI zizupAlavadhamahAkAvyam / 37 . ni. sAgara shuklyjurvedsNhitaa| shrennikcritrm| paM. hirAlAla haMsarAja SaDdarzanasamuccayaH / (haribhadrasUrikRta) 87 paM. becaradAsa smbodhsttikaa| 187 paM. hi. haM. jAmanagara smmNtitrkH| .. 18 bhAvanagara sAGkhyakArikA / 120,121,126,127 cau. si. kAzI sAGkhyatattvakaumudI .. . 122 sAmAnyadUSaNAdikaprasAritA 108 kalakattA ( Six Buddhist Nyaya Tracte ) sthAnAgasUtram / 151 haimaliGgAnuzAsanam / ya. graMthamAlA hemavyAkaraNam / haribhadrASTakAni / bhI. mANaka ... yatra mudraNAlayanirdezo na kRtastAni pustakAni likhitAnIti zeyam / .. 48 68 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam 9 mudraNArthamupayojitAni pustakAni / 1 a. likhitaM pustakaM 'bhANDArakara iMsTiTyUTataH' labdham / lekhanakAlaH saMvat 1496 pauSa zu. 13 patrANi 43 / 2 ka. likhitaM pustakaM 'bhANDArakara insTiTyUTataH' labdham / lekhanakAlo na nirdiSTaH / patrANi 40 tatra prathamapatraM na labhyate / 3 kha. likhitaM pustakam 'bhANDArakara iMsTiTyUTataH ' labdham / * lekhanakAlaH saMvat 1520 pauSa kR. 2 pustakasyAnte evaM nirdeza: zrIdhAramahAnagare rAjAdhirAjazrImahaMmadarAjye candragacche paNDitajJAnaM harSa 4 ga. likhitaM pustakaM ' bhANDArakara iMsTiTyUTava:' labdham / atyantAzuddhaM tatastadupayogo na kRtaH / 8 5 gha. likhitaM pustakaM 'bhANDArakara iMsTiTyUTataH ' labdham / lekhanakAlaH varisaMvat 2263 vikramasaMvat 1793 kArtikaprathamapaJcamyAM budhe zrIcintAmaNipArzvadebAlayavirAjitakRSNadurgAddvaya re ratnena ratnatrayaiSiNA duHkarmaparikSayArthaM likhiteyam ityante nirdezaH / rAyacaMdra jainazAstramAlAyAM mudritA vIrasaMvat 2436 6 rA. 7 ca. caukhambA saMskRtasIrIj kAzI. 8 ha. paM. haragovindadAsabecaradAsaMzodhita pustakam / bhANDArakara iMsTiTyUTa' kAryAlayAdhipaiH prathamokta paJca pustakAnyAlocanArthamanujJAtAni / tatasteSAmanugrahabharAnvahAmi / C Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM namaH sarvajJAya kalikAlasarvajazrIhemacandrAcAryaviracitA anyayogavyavacchedikA tadvyAkhyA ca zrImalliSeNasUripraNItA syaadvaadmnyjrii| yasya jJAnamanantavastuviSayaM yaH pUjyate daivatainityaM yasya vaco na durnayakRtaiH kolAhalailupyate / rAgadveSamukhadviSAM ca pariSat kSiptA kSaNAd yena sA sa zrIvIravibhurvidhUtakaluSAM buddhiM vidhattAM mama // 1 // nissImapratibhaikajIvitadharau niHzeSabhUmispRzAM puNyaudhena sarasvatIsuragurU svAGgaikarUpau dadhat / yaH syAdvAdamasAdhayan nijavapurdRSTAntataH so'stu me sadabuddhyambunidhiprabodhavidhaye zrIhemacandraH prabhuH // 2 // ye hemacandra munimetaduktagranthArthasevAmiSataH zrayante / saMprApya te gauravamujjvalAnAM padaM kalAnAmucitaM bhvnti|3| mAtarbhArati sannidhehi hRdi me yeneyamAptastutenirmAtuM vivRti prasiddhyati javAdArambhasambhAvanA / yadvA vismRtamoSThayoH sphurati yat sArasvataH zAzvato mantraH zrIudayaprabhetiracanAramyo mamAharnizam // 4 // 1 ' svAGgaikarUpe ' iti pAThaH ka. ha. rA. pustakeSu / 2 'bhajanti ' ityapi ka, ha. rA. pustakeSu pAThaH / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 zloka 1 anyayogavyavacchedikA iha hi viSamaduHSamArarajanitimiratiraskArabhAskarAnukAriNA vasudhAtalAvatIrNasudhAsauriNIdezyadezanAvitAnaparamAItIkRtazrIkumArapAlakSmApAlapravartitAbhayadAnAbhidhAnajIrvAMtusaMjIvitanAnAjIvAdattAzIrvAdamAhAtmyakalpA'vadhisthAyi vizadayazaHzarIreNa niravadhacAturvidyanirmANaikabrahmaNA zrIhemacandrasUriNA jagatprasiddhazrIsiddhasenadivAkaraviracitadvAtriMzadvAtriMzikAnusAri zrIvardhamAnajinastutirUpamayogavyavacchedAnyayogavyavacchedAbhidhAnaM dvAtriMzikAdvitayaM vidvajjanamanastattvA'vabodhanibandhanaM viddhe| tatra ca prathamadvAtriMzikAyAH sukhonneyatvAd tadvyAkhyAnamupekSya dvitIyasyAstasyA niHzeSadurvAdipariSadadhikSepadakSAyAH katipayapadArthavivaraNakaraNena svasmRtijiprabodhavidhividhIyate / tasyAzcedamAdikAvyam - boja .. __ anantavijJAnamatItadoSa ___ mabAdhyasiddhAntamamartyapUjyam / 1 duHSamAraH -- duHSamAkhyaH paJcamo'ra ekaviMzativarSasahasrAtmakaH kAlaH / evaM tattallakSaNaviziSTAH SaD arA bhavanti / teSAM sarveSAM lakSaNAni -- abhidhAnacintAmaNau prathamakANDe 42 zloke draSTavyAni / . 2 'timira' iti nAsti rA. pustke| 3 'sAraNI' iti kha. pustake pAThaH / 4 'jIvAturjIvanauSadham ' ityamaraH / 'jIvAnusaMjIvita ' iti kha. pustake pAThaH / 5 'sthirIkRta' iti kha, pustake paatthH| 6 lakSaNAgamasAhityatarkA iti catasro vidyAH / 7 etacchabdArthoM vyAkhyAkRtAgre (zlo. 6) kriyate / 8 ' tasyAH' iti ca. pustake nAsti / 9 ' vicAraNA' iti ca. pustake pAThaH / 10 'saMskAra' iti kha. pustake paatthH| 11 paNDA tattvAnugA mokSe jJAnaM vijJAnamanyataH / zuzrUSA zravaNaM caiva grahaNaM dhAraNaM tathA / ityabhidhAnacintAmaNau dvitIyakANDe 224 zlokaH / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAMdvAdamaJjarIsahitA zloka 1 zrIvardhamAnaM jinamAptamukhyaM svayambhuvaM stotumahaM yatiSye // 1 // zrIvardhamAnaM jinamahaM stotuM yatiSya iti kriyaasNbndhH| kiMviziSTam ? anantam - apratipAti, vi-viziSTaM sarvadravyaparyAyaviSayatvenotkRSTaM, jJAnaM kevalAkhyaM vijJAnam, tato'nantaM vijJAnaM yasya so'nantavijJAnastam / tathA atItAH-niHsattAkIbhUtatvenAtikrAntAH, doSA rAgAdayo yasmAt sa tathA tam / tathA abAdhyaH-parairvAdhitumazakyaH, siddhAntaH - syAdvAdazrutalakSaNo yasya sa tathA tam / tathA amAH devAH, teSAmapi pUjyam - ArAdhyam / / atra ca zrIvardhamAnasvAmino vizeSaNadvAreNa catvAromUlAtizayAH prtipaaditaaH| tatrAnantavijJAnamityanena bhagavataH kevalajJAnalakSaNaviziSTajJAnA''nantyapratipAdanAda - jJAnA'tizayaH 1 / atItadoSamityanenA'STAdazaMdoSasaMkSayA'bhidhAnAd-apAyApagamA'tizayaH 2 / abAdhyasiddhAntamityanena kutIthikopanyastakuhetusamUhA'zakyabAdhasyAdvAdarUpasiddhAntapraNayanabhaNanAd - vacanA'tizayaH 3 / amartyapUjyamityanenA'kRtrimabhaktibharanirbharasurA'suranikAyanAyakanirmitamahAprItihAryasaparyAparijJAnAt - pUjA'tizayaH 4 / . 1 ataHpUrvam-anantavijJAnamityAdi- iti pratIkaM kha. pustake dRzyate / ttsNgtm| 2 antarAyA dAnalAbhavIryabhogopabhogagAH / hAso ratyaratI bhItirjugupsA zoka eva ca // 72 / / kAmoM mithyAtvamajJAnaM nidrA cAviratistathA / rAgo dveSazca no doSAsteSAmaSTAdazApyamI / / 73 // abhidhAnacintAmaNiH prathamakANDe zlokau / antarAyaH-jIvasya dAnAdivighnakArake'STame karmabhede / yathA rAjA kasmaiciddAtumupadizati tatra bhANDAgAriko'ntarAle vighnakRdbhavati tadantarAyakarmASTamaM bhavati / 3 kaMkilli kusumavuhi devajhuNi cAmarAsaNAI ca / bhAvalayabherichattaM jayanti jinnpaaddiheraaiN|| 1 // pravacanasAroddhAre dvAra 39 (gAthA 440) / chAyA-1 azokavRkSaH, 2 kusumavRSTiH, 3 divyadhvaniH, 4 cAmare, 5 AsanAni ca, / 6 bhAmaNDalaM, 7 bherI, 8 chNtrm,| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 1 anyayogavyavacchedikA __ atrAha paraH- anntvijnyaanmityetaavdevaastu,naa'tiitdossmiti| gatArthatvAt / doSA'tyayaM vinA'nantavijJAnatvasyAnupapatteH / atrocyate-kunayamatAnusAriparikalpitAptavyavacchedArthamidam / tathA cAhurAjavikanayAnusAriNaH - " jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / / gatvAgacchanti bhUyo'pi bhavaM tiirthnikaartH"||1||iti| - tad nUnaM na te atItadoSAH / kathamanyathA teSAM tIrthanikAradarzane'pi bhvaavtrH| __ Aha- yadyevam atItadoSamityevA'stu anantavijJAnamityatiricyate / doSAtyaye'vazyaMbhAvitvAdanantavijJAnatvasya / na / kaizcidoSAbhAve'pi tadanabhyupagamAt / tathA ca vaizeSikavacanam / ... "sarvaM pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / : kITasaGkhyAparijJAnaM tasya naH kopayujyate?" // 1 // tathA -"tasmAdanuSThAnagataM jJAnamasya vicAryatAm / ) pramANaM dUradarzI cedete gRdhrAnupAsmahe" // 1 // tanmatavyapohArthamanantavijJAnamityaduSTameva / vijJAnAnantyaM vinA __-1 azokavRkSaH kevalaH dvAdazaguNa eva / satu saptahastamAnazrImahAvIrazarIrAd dvAdazaguNIkRtaH san ekaviMzatirdhanUMSi bhavati / 2 surakaravimuktAdhasthitavRntajAnudanapaJcavarNasugandhipuSpavarSaH / 3 suranaratiryakjantujAtasvasvabhASApariNAmaramaNIyaH saMkhyAtItapariSatprANiyugapadanekasaMzayApahAracaturaH kSIrekSudrAkSAdyadhikataramAdhuryavAnyojanagAmI dezanAninAdaH / 4 cAmare tribhuvanaizvaryasaMsUcake zaraccandramarIcinicayagaure prakIrNake / 5 AsanaM - ameyamahimAvirbhAvakaM samucchalatpaJcavarNamaNikIrNakadambakakarburitadigantaraM siMhAsanam / 6 bhAmaNDalam - nirjitamArtaNDamaNDalaM maulipRSThapratiSThitaM prabhAjAlam / 7: bherI-purato vyomni zabdAyamAnaH pratiravabharitabhuvanodaro dundubhiH / 8 chatram - chatramekadeze samudAyopacArAjagatrayaikaprabhutvAvirbhAvanacaturaM pArvaNacandramaNDalanibhAtapatratrayam / 1 ajIvaM nirAtmasvamabhyupagacchantItyAjIvikA bauddhAH / 2 'tadvacanam ' iti ha. pustake paatthH| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarosahitA zloka 1 ekasyApyarthasya yathAvat parijJAnAbhAvAt / tathA cArSam-" je egaM jANai, se savvaM jANai, je savvaM jANai se egaM jaanni"| tathA'eko bhAvaHsarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRssttaaH| sarve bhAvAHsarvathA yena dRSTAeko bhAvaH sarvathA tena dRssttH|1| nanu tarhi abAdhyasiddhAntamityapArthakam, yathoktaguNayuktasyAvyabhicArivacanatvena taduktasiddhAntasya bAdhAyogAt / na / abhiprAyAparijJAnAt / nirdoSapuruSapraNIta eva abAdhyaH siddhAntaH / naapre'paurusseyaadyaaH| asambhavAdidoSAghrAtatvAt , iti jJApanArtham , AtmamAtratArakamUkAntakRtkevalyAdirUpamuNDakaivelino yathoktAsaddhAntapraNayanA'samarthasya vyavacchedArtha vA vizeSaNametat / anyastvAha - amartyapUjyamiti na vAcyam / yAvatA yathoddiSTaguNagariSThasya tribhuvanavibhoramartyapUjyatvaM na kathaJcana vybhicrtiiti| satyam / laukikAnAM hi amAH pUjyatayA prasiddhAH, teSAmapi bhagavAneva pUjya iti vizeSaNenAnena jJApayannAcAryaH paramezvarasya devAdhidevatvamAvedayati / evaM pUrvArdhe catvAro'tizayA uktAH / 1 AcArAMgasUtre prathamazrutaskaMdhe tRtIyAdhyayane caturthoddeze sUtram 122 / chAyAya eka. jAnAti sa sarva jAnAti / yaH sarva jAnAti sa ekaM jAnAti / 2 ' iti' ityadhikaM kha: pustake / 3 tAlvAdijanmA nanu varNavargo varNAtmako veda iti sphuTaM ca / puMsazca tAlvAdi tataH kathaM syAdapauruSeyo'yamiti pratItiH / 4 anto vinAzaH saca karmaNastatphalasya vA saMsArasya kRto yena so'ntakRt , kevalI -- atItAnAgatavartamAnasUkSmavyavahitapadArthavedI / 5 (1) dravyabhAvamuNDanapradhAnastathAvidhabAhyAtizayazUnyaH kevalI (2) saMvimo bhavanirvedAdAtmaniHsaraNaM tu yaH / AtmArthaM saMpravRtto'sau sadA syAnmuNDakevalI // (3) yaH punaH samyaktvAvAptau bhavanairguNyadarzanatastannirvedAdAtmaniHsaraNameva kevalamabhivAJchati tathaiva ceSTane sa muNDakevalI bhavati / iti / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 1 anyayogavyavacchedikA __ anantavijJAnatvaM ca sAmAnyakevalinAmapyavazyaMbhAvItyatastavyavacchedAya zrIvardhamAnamiti vizeSyapadamApa vizeSaNarUpatayA vyaakhyaayte| zriyA catustriMzadatizayasamRddhayanubhavAtmakabhAvArhantyarUpayA vardhamAnaM vrdhissnnum| nanvatizayAnAM parimitatayaiva siddhAnte prasiddhatvAt kathaM vardhamAnatopapattiriti cet / na yathA nizIthecUA~ bhagavatAM zrImadahatAmaSTottarasahasrasaGghayabAhyalakSaNasaGkhyAyA upalakSaNatvenA'ntaraGgalakSaNAnAM sattvAdInAmAnantyamuktam / evamatizayAnAmadhikRtaparigaNanAyoge'pyaparimitatvamAviruddham / tato nAtitazayazriyA vardhamAnatvaM doSAzraya iti / atItadoSatA copazAntamoha~guNasthAnavartinAmApa sambhavatItyataH kSINamohAkhyA'prAtipAtiguNasthAnaprAptipratipattyartha jinamiti vizepaNam / rAgAdijetRtvAd jinaH samUlakASaGkASitarAgAdidoSa iti / 1 catustriMzadatizayAH- asmanmudrApitapramANamImAMsATippanyAM (pR. 22) draSTavyAH / 2 nizIthacUrNigranthe 17 uddeze / 3 upazAntaH sarvathAnudayAvastho moho yasya saH / / 4 kSINaH-niHsattAkIbhUto moho yasya saH / 5 kAcitkadAcidAtmano'vasthA'jJAnapUrNA bhavati sA ca sarvataH prathamA ataeva nikRSTA asyA avasthAyA AtmA svAbhAvikacetanAcAritrAdiguNavikAsena nirgacchati zanaiH zanaiH tattacchaktivikAsAnusAramutkrAnto bhavati ca tato vikAsasya pUrNatayA pUrNatAM gacchati / yadA Atmana AvaraNarUpaM karma kSIyate tadA jJAnadarzanacAritryAdiguNAnAM zaktiradhikA bhavati / kiMca yadA AvaraNabhUtakarmAdhikyaM tadA guNAnAM zuddhiyUMnA bhavati / prathamAyA nikRSTAvasthAyA nirgamya vikAsasya pUrNAvasthA laMbhanIyA ityeva AtmanaH prmsaadhym| etasyAH prAptiparyantaM AtmA kramazaH tAstA avasthA labhate / iyameva avasthAprAptizreNirvikAsakrama ityabhidhIyate / ayameva vikAsakramo jainazAstre guNasthAnakrama ityucyate / guNasthAnasya caturdaza bhedAH / 1 micche 2 sAsaNa 3 mIse 4 aviraya 5 dese 6 pamatta 7 apamatte / 8 niyaThi 9 aniyaThi 10 suhumu 11 vasama 12 khINa 13 sajogi 14 ajogigunnaa| (dvitIyakarmagranthadvitIyagAthA) chAyA-mithyAtvAsasvAdanamizramaviratadezaM pramattApramattam / nivRttynivRttisuukssmopshmkssiinnsyogyyogigunnaaH| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 . . . . syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 1 abAdhyasiddhAntatA ca zrutakaivalyAdiSvapi dRzyate'tastadapohAyAptamukhyAmiti vizeSaNam / Aptirhi rAgadveSamohAnAmaikAntika Atyantikaizca kSayaH, sA yeSAmasti - te khalvAptAH abhrAditvAd matvarthIyo'pratyayaH / teSu madhye mukhamiva sarvAGgAnAM pradhAnatvena mukhyam / " shaakhaaderyH"||71|114 // iti tulye yH| amartyapUjyatA ca tathAvidhagurUpadezaparicaryAparyAptavidyAcaraNasaMpannAnAM sAmAnyamunInAmapi na durghaTA, atastAnirAkaraNAya svayambhuvamiti vishessnnm| svayam-Atmanaiva, paropadezanirapakSatayAvagatatattvo bhavatIti svayambhUH-svayaM saMbuddhaH, tam / evaMvidhaM caramAjinendra stotuMstutiviSayIkartum, ahaM yatiSye-yatnaM kariSyAmi / atra cAcAryo bhaviSyatkAlaprayogeNa yoginAmapyazakyAnuSThAnaM bhagavadguNastavanaM manyamAnaHzraddhAmeva stutikaraNe'sAdhAraNaM kAraNaM jJApayan yatnakaraNameva madadhInaM.na punaryathAvasthitabhagavadguNastavanasiddhiArIta sUcitavAn / ahamiti ca gatArthatve'pi paropadezAnyAnuvRttyAdinirapekSatayA nijazraddhayaiva stutiprArambha iti jJApanArtham / __ athavA-zrIvardhamAnAdivizeSaNacatuSTayamanantavijJAnAdipadacatuSTayena saha hetuhetumadbhAvena vyAkhyAyate--yata eva zrIvardhamAnam, ata evA'nantavijJAnam / zriyA-kRtsnakarmakSayAvibhUtA'nantacatuSkasaM 1 zrutena kevalinaH zrutakevalinaH / caturdazapUrvadharatvAt / ' atha prabhavaH prabhuH / zayyaMbhavo yazobhadraH saMbhUtavijayastataH // 33 // bhadrabAhuH sthUlabhadraH zrutakevalino hi SaT // 34 // iti abhidhAnacintAmaNau prathamakANDe / 2 niHzeSIkRte'pi punarudbhavamAzaGkhyAtyantikaH, abhUyaHsaMbhavadoSavinAzaH / iti kha. pustake Tippanam / 3 'abhrAdibhyaH' haimasUtram 7 / 2 / 46 / 4 (1) anantajJAna (2) anantadarzana (3) anantacAritra (4) anantavIrya iti . catuSkam / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 1 anyayogavyavacchedikA padrUpayA vardhamAnam / yadyapi zrIvardhamAnasya paramezvarasyAnantacatuSkasaMpatterutpattyanantaraM sarvakAlaM tulyatvAt cayApacayau na staH, tathApi nirapacayatvena zAzvatikAvasthAnayogAd vardhamAnatvamupacaryate / yadyapi ca zrIvardhamAna vizeSaNenAnantacatuSkAntarbhAvitvenAnantavijJAnatvamapi siddham, tathApyanantavijJAnasyaiva paropakArasAdhakatamatvAd bhagavatmavRttezca paropakAraikAnibandhanatvAd, anantavijJAnatvaM zeSAnantatrayAt pRthag nirdhAryAcAryeNoktam / 8 nanu yathA jagannAthasyAnantavijJAnaM parArthaM, tathA'nantadarzanasyApi kevaladarzanAparaparyAyasya pArArthyamavyAhatameva kevalajJAnakevaladarzanAbhyAmeva hi svAmI kramamavRttibhyAmupalabdhaM sAmAnyavizeSAtmakaM padArthasArthaM parebhyaH prarUpayati tatkimarthaM tannopAttam ? iti cet | ucyate / vijJAnazabdena tasyApi saMgrahAdadoSa:, jJAnamatrAyA ubhayatrApi samAnatvAt / ya eva hi abhyantarIkRtasaMmatA''khyadharmA viSamatAdharmaviziSTA jJAnena gamyante'rthAH, ta eva hyabhyantarIkRtaviSamatAdharmAH samatAdharmAviziSTA darzanena gamyante; jIvasvAbhAvyAt / sAmAnyapradhAnamupasairjanIkRtavizeSamarthagrahaNaM darzanamucyate / tathA pradhAnavizeSamupasarjanIkRtasAmAnyaM ca jJAnamiti / tathA yata eva jinam, ata evAtItadoSam rAgAdijetRtvAddhi jinaH / na cAjinasyAtItadoSatA / tathA yata evAptamukhyam / ata evAvAdhyasiddhAntam / Apto hi pratyAyita ucyate / tata ApteSu mukhyaM zreSThamAptamukhyam / AptamukhyatvaM ca prabhoravisaMvAdivacanatayA vizvavizvA sabhUmitvAt / ata evAvAdhyasiddhAntam / na hi yathAvajjJAnAvalokitavastuvAdI siddhAntaH kunayairbAdhituM zakyate / yata eva svaya 1 jJAneyattAyAH / 2 samatA-sAmAnyAkhyadharmaH / 3 upasarjanaM - gauNam | Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 2 mbhuvam, ata evAmartyapUjyam / pUjyate hi devadevo jagattrayavilakSaNalakSaNena svayaMsambuddhatvaguNena saudharmendrAdibhiramatyairiti / atra ca zrIvardhamAnamiti vizeSaNatayA yad vyAkhyAtaM tadayogavyavacchedAbhidhAnaprathamadvAtriMzikAprathamakAvyatRtIyapAdavartamAnaM 'zrIvardhamAnAbhidhamAtmarUpam' iti vizeSyavartamAnaM buddhau saMpradhArya vijnyeym| tatra hi AtmarUpamiti vizeSyapadam, prakRSTa AtmA AtmarUpastaM paramAtmAnamiti yAvat / AvRttyA vA vizeSaNamApi vizeSyatayA vyAkhyeyamiti prathamavRttArthaH // 1 // asyAM ca stutAvanyayogavyavacchedo'dhikRtastasya ca tIrthAntarIyaparikalpitatattvAbhAsanirAsena teSAmAtatvavyavacchedaH svarUpam / tacca bhagavato yathAvasthitavastutattvavAditvakhyApanenaiva prAmANyamaznute / ataH stutikArastrijagadguroniHzeSaguNastutizraddhAlurApa sadbhUtavastuvAditvAkhyaM guNavizeSameva varNayitumAtmano'bhiprAyamAviSkurvanAha ayaM jano nAtha ! tava stavAya guNAntarebhyaH spRhayAlareva / vigAhatAM kintu yathArthavAda mekaM parIkSAvidhidurvidagdhaH // 2 // he nAtha! ayaM- mallakSaNo janaH, tava guNAntarebhyo-yathArthavAdavyatiriktebhyo'nanyasAdhAraNazArIralakSaNAdibhyaH spRhayAlureva zraddhAlureva / kimartham ? stavAya - stutikaraNAya / iyaM tAMdarye caturthI / pUrvatra tu " spRhApyaM vA" itilakSaNA caturthI / 1 agamyamadhyAtmavidAmavAcyaM vacasvinAmakSavatAM parokSam / zrIvardhamAnAbhidhamAtmarUpamahaM stutergocaramAnayAmi // 1 // iti ayogavyavacchedadvAtrikAyAM saMpUrNaH zlokaH / 2 haimasUtram 2 / 2 / 54 / / 3 haimasUtram 2 / 2 / 26 / 4 ' caturthI iti ha. pustake nAsti / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 2 anyayogavyavacchedikA tava guNAntarANyapi stotuM spRhAvInayaM jana iti bhAvaH / nanu yadi guNAntarastutAvapi spRhayAlutA tatkiM tAnyapi stoSyati sa uta netyAzaGkayottarArdhamAha-kintviti-abhyupagamapUrvakavizeSadyotane nipAtaH / ekam-ekameva / yathArthavAda-yathAvasthitavastutattvaprakhyApanAkhyaM tvadIyaM guNam , ayaM jano vigAhatAM-stutikriyayA samantAd vyAmotu / tasminnekasminnApa hi guNe varNite tantrAntarIyadaivatebhyo vaiziSTayakhyApanadvAreNa vastutaH srvgunnstvnsiddheH| __ atha prastutaguNastutiH samyakparIkSAkSamANAM divyadRzAmevaucitImaJcati, nArvAgdRzAM bhavAdRzAmityAzaGkAM vizeSaNadvAreNa nirAkarotiyato'yaM janaH parIkSAvidhidurvidagdhaH - adhikRtaguNavizeSaparIkSaNavidhau durvidagdhaH - paNDitaMmanya iti yAvat / ayamAzayaH -- yadyapi jagadguroryathArthavAditvaguNaparIkSA mAdRzAM materagocaraH, tathApi bhaktizraddhAtizayAt tasyAmahamAtmAnaM vidagdhamiva manya iti / vizuddhazraddhAbhaktivyaktimAtrasvarUpatvAt stuteH, iti vRttArthaH // 2 // ___ atha ye kutIrthyAH kuzAstravAsanAvAsitasvAntatayA tribhuvanasvAminaM svAmitvena na pratipannAH, tAnapi tattvavicAraNAM prati zikSayannAha - guNeSvasUyAM dadhataH pare'mI mA zizriyannAma bhavantamIzam / tathApi saMmIlya vilocanAni vicArayantAM nayavartma satyam // 3 // 1 'spRhAvAnevAyam' iti ka, kha, pustakayoH paatthH|| 2 tatkimarthaM tatropekSA ityAzakyottarArdhamAha-' iti rA, ha. pustakayoH pAThaH / 3 ' parIkSaNam' iti rA. ha. pustakayoH pAThaH / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 . syAdvAdamaJjarIsahitA zlAke 2 amI iti-'adasastu viprakRSTe' iti vacanAt tattvAtattvavimazabAhyatayA dUrIkaraNArhatvAd viprakRSTAH, pare-kutIrthikAH, bhavantaMtvAm , ananyasAmAnyasakalaguNanilayamApa; mA IzaM zizriyan-mA svAmitvena pratipadyantAm / yato guNeSvamyAM dadhataH-guNeSu baddhamatsarAH guNeSu doSAviSkaraNaM hyasUyA, yo hi yatra matsarI bhavati sa tadAzrayaM nAnurudhyate, yathA mAdhuryamatsarI karabhaH puNDrekSukANDam / guNAzrayazca bhavAn / evaM paratIthikAnAM bhagavadAjJApratipattiM pratiSiSya stutikArI mAdhyasthAmavAsthAya, tAn prAti hitazikSAmuttarAdhenopadizati-tathApi-- tvadAjJApratipatterabhAve'pi,locanAni netrANi saMmIlya --militapuTIkRtya, satyaM - yuktiyuktaM, nayavartma-nyAyamArga, vicArayantAM -vimarzaviSayIkurvantu / ___ atra ca vicArayantAmityAtmanepadena phalavatkaviSayeNaivaM jJApayatyAcAryo yadavitathanayaprathavicAraNayA teSAmeva phalaM, vayaM kevalamupadeSTAraH / kiM tatphalam ? iti cet, prekSAvattati brUmaH / saMmIlya vilocanAnIti ca vadataH prAyastattvavicAraNamekAgratAhetunayananimIlanapUrvakaM loke prsiddhmitybhipraayH| athavA ayamupadezastebhyo'rocamAna evAcAryeNa vitIryate; tato'svadamAno'pyayaM kaTukauSadhapAnanyAyenAyatisukhatvAd bhavadbhinetre nimIlya peya evetyAkUtam / nanu yadi ca pAramezvare vacasi teSAmAvavekAtirekAdarocakatA, tatkimartha tAn pratyupadezakleza iti ? / naivam / paropakArasArapravRttInAM mahAtmanAM pratipAdyaMgatAM rucimaruciM vA'napekSya hitopadezapattidarzanAtaH teSAM hi parArthasyaiva svArthatvenAbhimatatvAta na ca hitopadezAdaparaH pAramArthikaH parArthaH / tathA cArSam 1 idamastu saMnikRSTe samIpataravarti caitado rUpam / adasastu viprakRSTe taditi parAkSe vijAnIyAt // 1 // iti saMpUrNaH shlokH| kha. pustake 'adasastu viprakRSTe' iti nAsti / 2 bodhyachAtraviSayiNIm / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 3 anyayoganyavacchedikA "rUsaUM vA paro mA vA, visaM vA pariyattaU / bhAsiyavvA hiyA bhAsA spkkhgunnkaariyaa"||1|| uvAca ca vAcakamukhyaH"nai bhavati dharmaH zrotuH sarvasyaikAntato hitazravaNAt / bruvato'nugrahabuddhyA vaktustvekAntato bhavati" // 1 // iti vRttArthaH // 3 // atha yathAvannayavartma-vicArameva prapaJcayituM parAbhipretatattvAnAM prAmANyaM nirAkurvannAditastAvatkAvyaSaTkenaulUkyamatAbhimatatattvAni dUSayitukAmastadantaHpAtinau prathamataraM sAmAnyavizeSau duSayannAha svato'nuvRttivyativRcibhAjo bhAvA na bhaavaantrneyruupaaH| parAtmatattvAdatathAtmatattvAd dvayaM vadanto'kuzalAH skhalanti // 4 // abhavan, bhavanti, bhaviSyanti ceti bhAvAH-padArthAH, AtmapudgalAdayaste svata iti-sarva hi vAkyaM sAvadhAraNamAmananti iti svata eva-AtmIyasvarUpAdeva, anuhAttivyAtahattibhAjaH-ekAkArA pratItirekazabdavAcyatA cAnuvRttiH / vyativRttiH cyAvRttiH, 1 chAyA-ruSatu vA paro mA vA viSaM vA paryaTatu / bhASitavyA hitA bhASA svapakSaguNakArikA / etadarthaka eva zloko zrIhemacandrakRtazreNikacaritre dvitIyasarge 32 upalabhyate / tathAhi-paro ruSyatu vA mA vA viSavat pratibhAtu vA / bhASitavyA hitA bhASA svapakSaguNakAriNI // 32 // 2 umAsvAtiH / ayamumAsvAmItyapi bhaNyate / / 3 tattvArthasUtrasaMbandhakArikAsu 29 zlokaH / 4 anuvRttiH- anvayaH / vyativRttiH- nyatirekaH / / 5 pUraNagalanadharmANaH pudgalAH (dazavaikAlikaprathamAdhyayane). Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 . syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 4 sajAtIyavijAtIyebhyaH sarvathA vyavacchedaH; te ubhe api saMvalite bhajante-AzrayantIti anuvRttivyatittibhAjaH, sAmAnyavizeSobhayAtmakA ityrthH| asyaivArthasya vyatirekamAha-na bhAvAntaraneyarUpA iti-neti nissedhe| bhAvAntarAbhyAM-parAbhimatAbhyAM dravyaguNakarmasamavAyebhyaH padArthAntarAbhyAM, bhAvavyatiriktasAmAnyavizeSAbhyAM; neyaM -pratItiviSayaM pApaNIyaM, rUpaM-yathAsaMkhyamanuvRttivyativRttilakSaNaM svarUpaM yeSAM te tathoktAH / svabhAva eva hyayaM sarvabhAvAnAM yadanuhAttivyAvRttipratyayau svata eva janayanti / tathAhi ghaTa eva tAvat pRthubudhnodarAdyAkAravAn pratItiviSayIbhavan sannanyAnapi tadAkRtibhRtaH padArthAn ghaTarUpatayA, ghaTaikazabdavAcyatayA ca pratyAyayan sAmAnyAkhyAM labhate / sa eva cetarebhyaH sajAtIyavijAtIyebhyo dravyakSetrakAlabhAvairAtmAnaM nyAvartayan vizeSavyapadezamaznute / iti na sAmAnyavizeSayoH pRthakpadArthAntaratvakalpanaM nyAyyama padArthadharmatvenaiva tayoH pratIyamAnatvAt / na ca dharmA dharmiNaH sakAzAdatyantaM vytiriktaaH| ekAntabhede vizeSaNavizeSyabhAvAnupapatteH ; karabharAsabhayoriva dharmadharmivyapadezAbhAvaprasaGgAcca / dharmANAmapi ca pRthapadArthAntaratvakalpane ekAsmabeva vastuni padArthAnantyaprasaGgaH ; anantadharmakatvAd vastunaH / tadevaM sAmAnyavizeSayoH svatattvaM yathAvadanavabudhyamAnA akuzalAH atattvAbhiniviSTadRSTayaH tIrthAntarIyA skhalanti nyAyamArgAd bhrazyanti, niruttarIbhavantItyartha / skhalanena cAtra prAmANikajanopahasanIyatA dhvanyate / kiM kurvANAH?, dvayam anuvRttivyAvRttilakSaNaM pratyayadvayaM 1. vyAvRttilakSaNam ' iti ka. kha. pustakayoH pAThaH / 2 vizeSasaMjJAm / . 3 kutsitAgrahavantaH / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 4 anyayogavyavacchedikA vadantaH / kasmAdetatpratyayadvayaM vadantaH ?, ityAha-parAtmatattvAt-parau padArthebhyo vyatiriktatvAdanyau, parasparanirapekSau ca yo sAmAnyavizeSau, tayoryadAtmatattvaM-svarUpam , anuvRttivyAvRttilakSaNaM, tasmAttadAzrityetyarthaH, "gamyayapaH krmaadhaare"||2|2|74 // ityanena pnycmii| kathaMbhUtAt parAtmatattvAd ?, ityAha--atathAtmatattvAt mA bhUt parAbhimatasya parAtmatattvasya satyarUpatati vizeSaNamidam / yathA yenaikAntabhedalakSaNena prakAreNa paraiH prakalpitaM,na tathA-tena prakAreNAtmatattvaM svarUpaM yasya tattathA, tasmAt yataH padArtheSbAviSvagbhAvena sAmAnyavizeSau vartete; taizca tau tebhyaH paratvena kalpitauH paratvaM cAnyatvaM taccaikAntabhedAvinAmAvi / kiJca padArthebhyaH sAmAnyavizeSayorekrAntabhinnatve svIkriyamANe ekavastuviSayamanuvRttivyAttirUpaM pratyayadvayaM nopapadyata / ekAntAbhede caanytrsyaasttvprsnggH| sAmAnyavizeSavyavahArAbhAvazca syAt sAmAnyavizeSobhayAtmakatvenaiva vastunaH pramANe prtiiteH| parasparanirapekSapakSastu purastAniloThayiSyate / ata eva teSAM vAdinAM skhalanakriyayopahasanIyatvamabhivyajyate / yo hi anyathAsthitaM vastusvarUpamanyathaiva pratipadyamAnaH parebhyazca tathaiva prajJApayan svayaM naSTaH parAnnAzayati, na khalu tasmAdanya upahAsapAtram iti vRttArthaH // 4 // atha tadabhimatAnekAntanityAnityapakSau dUSayannAha.. AdIpamAvyoma samasvabhAvaM ___ syAdvAdamudrA'natibhedi vastu / 1 haimasUtram / 2 / 2 / 74 / 2 apRthagbhAvena / 3 'pramANenaiva ' iti ka. pustake pAThaH / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 5 .. tannityamevaikamanityamanya diti tvadAjJAdviSatAM prlaapaaH||5|| AdIpaM-dIpAdArabhya, Avyoma-vyoma maryAdIkRtya, sarvavastupadArthasvarUpaM, samasvabhAvaM-samaH tulyaH, svabhAvaH- svarUpaM yasya tattathA / kiJca vastunaH svarUpaM dravyaparyAtmakatvamiti brUmaH / tathA ca vAcakamukhyaH- "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" iti / samasvabhAvatvaM kutaH? iti vizeSaNadvAreNa hetumAha-syAdvAdamudrAnAtibhedi-syAdityavyayamanekAntadyotakam , tataH syAdvAdaH anekAntavAdaH, nityAnityAdyanekadharmazabalaikavastvabhyupagama iti yAvat / tasya mudrA-paryAdA, tAM, nA'tibhinatti-nAtikrAmatIti syaadvaadmudraantibhedi| yathA hi nyAyaikaniSThe rAjani rAjyazriyaM zAsati sati sarvAH prajAstanmudrAM nAtivartitumIzate, tadatikrame tAsAM sarvArthahAnibhAvAt evaM vijayini niSkaNTake syAdvAdamahAnarendra, tadIyamudrAM sarve'pi padArthA nAtikAmanti; tadullaGkane teSAM svruupvyvsthaahaaniprskteH| sarvavastUnAM samasvabhAvatvakathanaM ca parAbhISTasyaikaM vastu vyomAdi nityameva, anyacca pradIpAdi-anityameva iti vAdasya prtikssepbiijm| sarve hi bhAvA dravyArthikanayApekSayA nityAH, paryAyArthikanayAdezAt punaranityAH / tatraikAntAnityatayA parairaGgIkRtasya pradIpasya tAvannityAnityatvavyavasthApane diGmAtramucyate tathAhi-pradIpaparyAyApannAstaijasAH paramANavaH svarasatastailakSayAd vAtAbhighAtAdvA jyotiSparyAyaM parityajya tamorUpaM paryAyAntaramAzraya1 tattvArthAdhigamasUtre a. 5 sU. 29 / 2 'AsAdayanto'pi' iti ha. pustake pAThaH / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 5 anyayogavyavacchedikA nto'pi naikAntenAnityAH; pudgaladravyarUpatayAvasthitatvAt tessaam| nahyetAvataivAnityatvaM-yAvatA pUrvaparyAyasya vinAzaH, uttaraparyAyasya cotpAdaH / na khalu mRdrvyaM sthAsaMka-koza-kuzUla-zivaka-ghaTAdyavasthAntarANyApadyamAnamapyekAntato vinaSTam ; teSu mRdravyAnugamasyAbAlagopAlaM pratItatvAt / na ca tamasaH paugalikatvamasiddham ; cAkSuSatvAnyathAnupapatteH; pradIpAlokavat / atha yaccAkSuSaM, tatsarva svapratibhAse AlokamapekSate, na caivaM tamaH, tatkathaM cAkSuSam ? / naivam / ulUkAdInAmAlokamantareNApi tatpatibhAsAt / yaistvasmadAdibhiranyaccAkSuSaM ghaTAdikamAlokaM vinA nopalabhyate, tairapi timiramAlokayiSyate; vicitratvAd bhAvAnAm / kathamanyathA pItazvetAdayo'pi svarNamuktAphalAdyA AlokApekSadarzanAH pradIpacandrAdayastu prkaashaantrnirpekssaaH| iti siddhaM tamazcAkSuSam / rUpavattvAcca sparzavattvamapi pratIyate; zItasparzapratyayajanakatvAt / yAni tvanibiDAvayavatvamapratighAtitvamanudbhUtaspavizeSatvapratIyamA-na khaNDAvayavidravyapravibhAgatvamityAdIni tamasaH paudgalikatvaniSedhAya naparaiH sAdhanAnyupanyastAni tAni pradIpaprabhAdRSTAntenaiva pratiSedhyAni; tulyayogakSematvAt / na ca vAcyaM taijasAH paramANavaH kathaM tamastvena pariNamanta iti ? pudgalAnAM tattatsAmagrIsahakRtAnAM visadRzakAryotpAdakatvasyApi darzanAt / dRSTo hyATTaindhanasaMyogavazAd bhAsvararUpasyApi vanherabhAsvarUpadhumarUSakAryotpAdaH / iti siddho nityAnityaH pradIpaH / yadApi nirvANAdarvAg dedIpyamAno dIpastadApi navanavaparyAyotpAdavinAza 1 sthAsakakozAdayo ghaTasyotpateH prAk mRda evAvasthAH / 2 'zabaka ' iti ka. pustake pAThaH / 3 alabdhasya lAbho yogaH / labdhasya paripAlanaM kSema iti / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsAhatA zloka 5 bhAktvAt, pradIpatvAnvayAca nityAnitya eva / evaM vyomApi-utpAdavyayadhrauvyAtmakatvAd nityAnityameva / tathAhi avagAhakAnAM jIvapudgalAnAmavagAhadAnopaMgraha eva tallakSaNam "avakAzadamAkAzam" iti vacanAt / yadA cAvagAhakA jIvapudgalAH prayogato virsasAto vA ekasmAnnabha pradezAt pradezAntaramupasarpanti tadA tasya vyomnastairavagAhakaiH samamekAsmin pradeze vibhAgaH uttarasmiMzca pradeze sNyogH| saMyogavibhAgau ce parasparaM virudhau dharmoM, tadbhede cAvazyaM dharmiNo bhedH| tathA cAhuH- " ayameva hi bhedo, bhedaheturvA yadviruddhadharmAdhyAsaH, kaarnnbhedshceti"| tatazca tadAkAzaM pUrvasaMyogavinAzalakSaNapariNAmApattyA vinaSTam, uttarasaMyogotpAdAkhyapariNAmAnubhavAccotpannam / ubhayatrAkAzadravyasyAnugatatvAccotpAdavyayorekAdhikaraNatvam / tathA ca yad "apracyutAnutpannasthiraikarUpaM nityam" iti nitylkssnnmaacksste| tadapAstam / evaMvidhasya ksycidvstuno'bhaavaat| "tauvAvyayaM nityam" iti tu satyaM nityalakSaNam ; utpAdAvanAzayoH sadbhAve'pi tadbhAvAd-anvayirUpAd yanna vyeti tanityamiti tadarthasya ghaTamAnatvAt / yadi hi apracyutAdilakSaNaM nityamiSyate, tadotpAdavyayayonirAdhAratvaprasaGgaH / na ca tayoryoge nityatvahAniH; 1 upagrahaH-upakAra iti tattvArthabhASye / 2 uttarAdhyayanasUtre adhyayane 28 gAthA 9 / atra vRttau mahopAdhyAyazrImadbhAvavijayagaNikRtAyAmidamupalabhyate / 3 prayogataH-puruSazaktyA / / 4 vilasAtaH svabhAvena / 5 'ca' iti ka. pustake nAsti / 6 vastUni dvividhAni lakSaNabhedAtkAraNabhedAcca ghaTo jalAharaNAdiguNavAn paTazzra zatitrANAdiguNavAn / tathA ghaTasya kAraNaM mRtpiNDAdi / paTasya kAraNaM tantvAdi / 7 tattvAryasUtram a. 5 sU. 30 / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 5 anyayogavyavacchedikA " dravyaM paryAyaviyutaM paryAyA drvyvrjitaaH| ka kadA kena kiMrUpA dRSTA mAnena kena vA?" // 1 // iti vacanAt / ...na cAkAzaM na dravyam / laukikAnAmApa ghaTAkAzaM paTAkAzamiti vyavahAraprasiddherAkAzasya nityAnityatvam / ghaTAkAzamapi hi yadA ghaTApagame, paTenAkrAntaM, tadA paTAkAzamiti vyvhaarH| na cAyamaupacArikatvAdapramANameva / upacArasyApi kiJcitsAdharmyadvAreNa mukhyArthasparzitvAt / nabhaso hi yatkila sarvavyApakatvaM mukhyaM parimANaM tat tadAdheyaghaTapaTAdisambandhiniyataparimANavazAt kalpitabhedaM sat pratiniyatadezavyApitayA vyavAhiyamANaM ghaTAkAzaMpaTAkAzAditattavyapadezanibandhanaM bhavati / tattadghaTAdisambandhe ca vyApakatvenAvasthitasya vyomno'vasthAntarApAttaH, tatazvAvasthAbhede'vasthAvato'pi bhedH| tAsAM tato'vivarabhAvAt / iti siddhaM nityAnityatvaM vyomnaH / - svAyaMbhuvA api hi nityAnityameva vastu prarpannAH / tathA cAhuste" trividhaiH khalvayaM dharmiNaH pariNAmo dhrmlkssnnaavsthaaruupH| suvarNa dharmi, tasya dharmapariNAmo vardhamAnarucakAdiH, dharmasya tu lakSaNapariNAmo'nAgatatvAdiH yadA khalvayaM hemakAro vardhamAnakaM bhaGktvA rucakamAracayati tadA vardhamAnako vartamAnatAlakSaNaM hitvA atItatAlakSaNamApadyate, rucakastu anAgatatAlakSaNaM hitvA vartamAnatAlakSaNamApadyate; vartamAnatApanna eva tu rucako navapurANabhAvamApadyamA 1 etadarthikA gAthA-saMmatitakeM prathamakANDe dRzyate--' davyaM pajavavijju davvaviuttA ya pajjavA natthi // 12 // 2 etadvAkyaM kha. pustake nAsti / / 3 svAyaMbhuvAH- pAtaJjalayogAnusAriNaH / 4 'pratipannAH' iti ka, pustake pAThaH / 5 pAtaJjalayogasUtra 3 / 13 ityatraitadarthakaM vAkyajAtam / . Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 5 no'vasthApariNAmavAn bhavati; so'yaM trividhaH pariNAmo dharmiNaH / dharmalakSaNAvasthAzca dharmiNo bhinnaashcaabhinaashc| tathA ca te dharnAmedAt tannityatvena nityAH; bhedAcotpattivinAzAviSayatvam ityubhayamupapannAmiti / " athottarArdha vitriyate-evaM cotpAdavyayadhrauvyAtmakatve sarvabhAvAnAM siddhe'pi tadvastu ekamAkAzAtmAdikaM nityameva, anyacca pradIpaghaTAdikamanityamevaH ityevakAro'trApi sambadhyate / itthaM hi durnayavAdApattiH / anantadharmAtmake vastuni svAbhipretanityatvAdidharmasamarthanapravaNAH zeSadharmatiraskAreNa pravartamAnA durnayA iti tallakSaNAt / ityanenollekhena tvadAjJAdviSatAM-bhavatpraNItazAsanavirodhinAM pralApAH-pralapitAni, asambaddhavAkyAnIti yAvat / atra ca prathamamAdIpamiti paraprasiddhayAnityapakSollekhe'pi, yaduttaratra yathAsaMkhyaparihAreNa pUrvataraM nityamevaikamityuktam, tadevaM jJApayati-yadanityaM, tadapi nityameva kathAJcit , yacca nityaM, tadapyani tyamevaM kathaJcit; prakrAntavAdibhirapyekasyAmeva pRthivyAM nityAnityatvAbhyupagamAt / tathA ca prazastakAraH "sA tu dvividhA, nityA cAnityA ca; paramANulakSaNA nityA; kAryalakSaNA tvanityA" iti / na cAtra paramANu-kAryadravyalakSaNaviSayadvayabhedAd naikAdhikaraNaM nityAnityatvamiti vAcyam; pRthivItvasyobhayatrApyavyabhicArAt; evamavAdiSvapIti / AkAze'pi saMyogavibhAgAGgIkArAt tairanityatvaM yuktyA pratipannameva / tathA ca sa evAha- "zabdakAraNa 1 niHzeSAMzajuSAM pramANaviSayIbhUyaM samAseduSAM / vastUnAM niyatAMzakalpanaparAH sapta zrutAsaMginaH / audAsInyaparAyaNAstadapare cAMze bhaveyurnayAzcedekAMzakalaGkapaGkakaluSAste syustadA durnayAH // 1 // iti nayadurnayayorlakSaNaM zrIumAsvAtikRtapacAzatau graMthe / 2 vaizeSikadarzane prazastapAdabhASye pRthivInirUpaNaprakaraNe / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 5 anyayogavyavacchedikA tvavacanAt saMyogavibhAgau" iti nityAnityapakSayoH saMvalitatvam / etaca lezato bhAvitamevota / / pralApaprAyatvaM ca paravacanAnAmitthaM samarthanIyam-vastunastAvadarthakriyAkAritvaM lkssnnm| taccaikAntanityAnityapakSayorna ghaTate; apacyutAnutpannAstharaikarUpo hi nityaH; saca krameNArthakriyAM kurvIta, akrameNa vA ? anyonyavyavacchedarUpANAM prakArAntarAsambhavAt / tatra na tAvat krameNa; sa hi kAlAntarabhAvinIH kriyAH prathamakriyAkAla eva prasahya kuryAt samarthasya kAlakSepAyogAt / kAlakSepiNo vaa'saamrthypraaptH| samartho'pi tattatsahakArisamavadhAne taM tamartha karotIti cet na tarhi tasya sAmarthyam; aparasahakArisApekSattitvAta 'sApekSasamartham ' iti nyAyAt / .. na tena sahakAriNo'pekSyanteH api tu kAryameva-sahakAriSvasatsvabhavat tAnapekSata iti cet tat kiM sa bhAvo'samarthaH samartho vA ? / samarthazcet, kiM sahakArimukhaprekSaNadInAni tAnyupekSate ? na punarjhaTiti ghaTayati / nanu samarthamapi bIjam-ilAjalAnilAdisahakArisahitamevAGkuraM karoti, nAnyathA / tat kiM tasya sahakAribhiH kiJcidupakriyeta, na vA ? / yadi nopakriyeta, tadA sahakArisannidhAnAt prAgiva, kiM na tadA'pyarthakriyAyAmudAste ? / upakriyeta cet saH, tarhi tairupakAro'bhinno bhinno vA kriyata iti vaacym| 1 prazastapAdabhASye AkAzanirUpaNe / 2 ataHparaM pRSThe (22)nAnAkAryANAM kathamutpattiriti cedityantaM hemacandrakRtapramANamImAMsAsvopajJavRttau ( 1-1-33 ) yanirdiSTaM tadeva syAdvAdamaJjaroM saMgRhItam / yadyapi kutracidakSarabhedo dRzyate tathApyarthabhedastu na kunApi / 3 kAlavilambAbhAvAt / 4 hemahaMsagaNisamuccitahamacandravyAkaraNasthanyAyaH 28 / 5 ilA pRthivI / 6 ' jalAnalAnilAdi ' iti kha. pustake paatthH| . Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 5 abhede sa eva kriyate / iti lAbhamicchato mUlakSatirAyAtA, kRtakatvena tsyaanitytvaaptteH| bhede tu kathaM tasyopakAraH ? kiM na sahyavindhyAdrerapi / tatsambandhAt tasyAyAmiti cet, upakAryopakArayoH kaH sambandhaH ? / na tAvat saMyogaH; dravyayoreva tasya bhAvAt atra tu upakArya dravyam, upakArazca kriyeti na sNyogH| nApi samavAyaH; tasyaikatvAt-vyApakatvAcca-pratyAsattiviprakarSAbhAvena sarvatra tulyatvAd na niyataiH sambandhibhiH sambandho yuktaH / niyatasaMbandhisaMbandhe cAGgIkriyamANe tatkRta upakAro'sya samavAyasyAbhyupagantavyaH / tathA ca sati upakArasya bhedAbhedakalpanA tadavasthaiva / upakArasya samavAyAdabhede samavAya eva kRtaH syAt / bhede-punarapi samavAyasya na niyatasaMbandhisaMbandhatvam / tannaikAntanityo bhAvaH krameNArthakriyAM kurute / __ nApyakrameNa-noko bhAvaH sakalakAlakalAkalApabhAvinIyugapat sarvAH kriyAH karotIti prAtItikam / kurutAM vA, tathApi dvitIyakSaNe kiM kuryAt ? / karaNe vA kramapakSabhAvI doSaH; akaraNe tvarthakriyAkAritvAbhAvAd-avastutvaprasaGgaH / ityekAntanityAt kramAkramAbhyAM vyAptA'rthakriyA vyApakAnupalabdhibalAd vyApakanivRttau nivartamAnA svavyApyamarthakriyAkAritvaM nivartayati; arthakriyAkAritvaM ca nivartamAnaM svavyApyaM sattvaM nivartayAti; iti naikAntanityapakSo yuktikssmH| ekAntAnityapakSo'pi na kkssiikrnnaahH| anityo hi pratikSaNa1 yadA kazcidvAdhuSiH svadravyaM kusIdecchayAdhamaya prayacchati / tenAdhamaNena na mUladravyaM na vA kusIdaM pratyAvartyate tadAyaM nyAyaH samApatati / vRddhimicchato muuldrvyksstirutpnnetyrthH| 2 na pratIyata ityarthaH / . 3 svIkartu yogya ityrthH| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 5 anyayogavyavacchedikA 22 vinAzI; sa ca na krameNArthakriyAsamarthaH; dezakRtasya kAlakRtasya ca kramasyaivAbhAvAt / kramo hi paurvAparyam , tacca kSaNikasyAsambhavi / avasthitasyaiva hi nAnAdezakAlavyAptiH-- dezakramaH kAlakramazcAbhidhIyate; na caikAntavinAzini sAsti / .. yadAhuH "yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva sH| . na dezakAlayoAptirbhAvAnAmiha vidyate" // 1 // na ca santAnApekSayA pUrvottarakSaNAnAM kramaH sambhavati; santAnasyA'vastutvAt vastutve'pi tasya yadi kSaNikatvaM, na tarhi kSaNebhyaH kazcidvizeSaH / athAkSaNikatvaM, tarhi samAptaH kssnnbhnggvaadH| __nApyakrameNArthakriyA kSaNike saMbhavati / sa hyeko bIjapUrAA~dakSaNoM yugapadanekAn rasAdikSaNAn janayan ekena svabhAvena janayeta, nAnAsvabhAvairvA ? / yadyekena tadA teSAM rasAdikSaNAnAmekatvaM syAt / ekasvabhAvajanyatvAt / atha nAnAsvabhAvairjanayati-kiJcidrUpAdikamupAdAnabhAvena, kiJcidrasAdikaM sahakAritvena, iti cet ; tarhi te svabhAvAstasyAtmabhUtA anAtmabhUtA vA ? / anAtmabhUtAzcet svabhAvatvahAniH / yadyAtmabhUtAH, tarhi tasyAnekatvam ; anekasvabhAvatvAt; svabhAvAnAM vA ekatvaM prasajyeta; tadavyatiriktatvAta teSAM tasya caikatvAt / __ atha ya eva ekatropAdAnabhAvaH sa evAnyatra sahakAribhAva iti na svabhAvabheda iSyate; tarhi nityasyaikarUpasyApi krameNa nAnAkAryakAriNaH svabhAvabhedaH kAryasAyaM ca kathAmiSyate kSaNikavAdinA ? / atha nityamekarUpatvAdakrama, akramAca kramiNAM nAnAkAryANAM katha 1 aajiivikaaH| 2 'dRzyate' iti ka. pustake pAThaH / 3 'bIjapUrAdirUpAdi' iti ka. pustake paatthH| 4 ete bauddhAH kSaNazabdena padArthAn gRhnnnti| yataH sarve padArthAH kSaNikAH / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 5 mutpattiH ? iti cet, aho svapakSapAtI devAnAMpriyaH - yaH khalu svayamekasmAd niraMzAd rUpAdikSaNalakSaNAt kAraNAd yugapadanekakAryANyaGgIkurvANo'pi parapakSe nitye'pi vastuni krameNa nAnAkAryakaraNe'pi virodhamudbhAvayati / tasmAd kSaNikasyApi bhAvasyAkrame - NArthakriyA durghaTA / ityanityaikAntAdapi kramAkramayorvyApakayornivRttyaiva vyApyArthakriyApi vyAvartate; tadvyAvRttau ca sattvamapi vyApakAnupalabdhivalenaiva nivartate / ityekAntAnityavAdo'pi na ramaNIyaH / syAdvAde tu pUrvottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSaNapariNAmena bhAvAnAmarthakriyopapattiravirudvA / na caikatra vastuni parasparaviruddhadharmAdhyAsAyogAdasan syAdvAda iti vAcyam; nityAnityapakSavilakSaNasya pakSAntarasyAdGgIkriyamANatvAt tathaiva ca sarvairanubhavAt / tathA ca paThanti - " bhAge siMho naro bhAge yo'rtho bhAgadvayAmakaH / 'tamabhAgaM vibhAgena narasiMhaM pracakSate " // 1 // iti / vaizeSikairapi citrarUpasyaikasyAvayavino'bhyupagamAt / ekasyaiva paTAdezcalAcalaraktAraktATTatAnAvRtatvAdiviruddhadharmANAmupalabdheH saugatairapyekatra citrapaTIjJAne nIlAnIlayorvirodhAnaGgIkArAt / atra ca yadyapyadhikRtavAdinaH pradIpAdikaM kAlAntarAvasthAyitvAt kSaNikaM na manyanteH tanmate pUrvAparAntAvacchinnAyAH sattAyA evAnityatAlakSaNAt / tathApi buddhisukhAdikaM te'pi kSaNikatayaiva pratipannAH ; iti tadAdhakAre'pi kSaNikavAdacarcA nAnupapannA / yadapi ca kAlAntarAvasthAyi vastu, tadapi nityAnityameva / kSaNo'pi na 1 ' yadApi ' iti rA. pustake pAThaH / 2 ' tadApi iti rA. pustake pAThaH / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zloka 5 anyayogavyavacchedikA khalu so'sti-yatra vastu utpAdanyayadhrauvyAtmakaM nAsti iti kAvyArthaH // 5 // __ atha tadabhimatamIzvarasya jagatkartRtvAbhyupagamaM mithyAbhinivezarUpaM nirUpayannAhakartAsti kazcid jagataH sa caikaH sa sarvagaH sa svavazaH sa nityH| imAH kuhevAkaviDambanAH syu steSAM na yeSAmanuzAsakastvam // 6 // jagataH- pratyakSAdipramANopalakSyamANacarAcararUpasya . vizvatrayasya, kAzcid-anirvacanIyasvarUpaH, puruSavizeSaH, kartA-sraSTA, asti-vidyate / te hi itthaM pramANayanti-urvIparvatatarvAdikaM sarva, buddhimatkartRkaM, kAryatvAt; yad yat kArya tat tatsarvaM buddhimatkartRkaM, yathA ghaTaH, tathA cedaM, tasmAt tathA; vyatireke vyomAdi / yazca buddhimAMstatkartA-sa bhagavAnIzvara eveti / na cAyamAsiddho hetuH--yato bhUbhUdharAdeH svasvakAraNakalApajanyatayA, avayAvatayA vA kAryatvaM sarvavAdinAM pratItameva / nApyanaikAntiko viruddho vA-vipakSAdatyantavyAvRttatvAt / nApi kaalaatyyaapdissttH-prtykssaanumaanaagmaabaadhitdhrmdhrmynntrprtipaadittvaat| naapiprkrnnsmH-ttptipnthidhrmoppaadnsmrthprtynumaanaabhaavaat| 1 ayaM sAdhyasamazabdenAbhidhIyate / tallakSaNaM-'sAdhyAviziSTaH saadhytvaatsaadhysmH'| gautamasUtra / 1-2-8 / 2 tallakSaNaM-'anaikAntikaH savyabhicAraH' / gautamasUtre 1-2-5 / 3 tallakSaNaM-' siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddhaH ' / gautamasUtre 1-2-6 / 4 tallakSaNaM-'kAlAtyayApadiSTaH kAlAtItaH 'gautamasUtro 1-2-9 / 5 tallakSaNaM-'yasmAtprakaraNacintA sa nirNayArthamapadiSTaH prkrnnsmH'gautmsuutre1-2-7| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 6 na ca vAcyam-IzvaraH-pRthvIpRthvIdharAdodhAtA na bhavati azarIratvAtaH nirvRttAtmavataH iti pratyanumAnaM tadbAdhakAmiti / yato'trezvararUpo dharmI pratIto'pratIto vA prarUpitaH ? / na tAvadapratItaH; hetorAzrayAsiddhiprasaMgAt / pratItazcet, yena pramANena sa pratItastenaiva kiM svayamutpAditasvatanurna pratIyate ?; ityataH kathamazarIratvam ? tasmAniravadya evAyaM heturiti| sa caika iti-caH- punararthe / sa punaH-puruSavizeSaH ; ekaHadvitIyaH / bahUnAM hi vizvavidhAtRtvasvIkAre, parasparavimatisaMbhAvanAyA anivAryatvAd-ekaikasya vastuno'nyAnyarUpatayA nirmANe sarvasamaJjasamApadyeta, iti / tathA sa sarvaga-iti / sarvatra gacchatIti srvgH-srvvyaapii| tasya hi pratiniyatadezavartitve'niyatadezavRttInAM vizvatrayAntarvartipadArthasArthAnAM yathAvannirmANA'nupapattiH, kumbhakArAdiSu tathA darzanAd / athavA sarva gacchati-jAnAtIti sarvagaH-sarvajJaH sarve gatyarthA jJAnArthAH' iti vcnaat|srvjnytvaabhaave hi yathocitopAdAnakAraNAdhanabhijJatvAd-anurUpakAryotpattirna syaat| . tathA sa svavaza:-svatantraH, sakalapANinAM svecchayA sukhaduHkhayoranubhAvanasamarthatvAt / tathA coktam-. " Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA / anyo jnturniisho'ymaatmnHsukhduHkhyoH"||1|| iti-pAratantrye tu tasya paramukhaprakSitayA mukhyakartRtvavyAghAtAd aniishvrtvaapttiH| tathA sa nitya iti-apracyutAnutpannasthiraikarUpaH / tasya 1 'ApanIpadyeta' iti gha. kha. ha, pustakeSu paatthH| 2 gatyarthA jJAnArthAH ' hemahaMsagaNisamucitahemacandravyAkaraNasthanyAyaH 44 iti / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 6 anyayogavyavacchedikA hyanityatve parotpAdyatayA kRtakatvaprAptiH, apekSitaparavyApAro hi bhAvaH svabhAvaniSpattau kRtaka ityucyate / yaccAparastatkartA kalpyate, sa nityo'nityo vA syAt ? / nityazcet-adhikRtezvareNa kimaparAddham ? / anityazcet tasyApyutpAdakAntareNa bhaavym| tasyApi nityAnityatvakalpanAyAm-anavasthAdausthyAmiti / tadevamekatvAdivizeSaNaviziSTo bhagavAnIzvarastrijagatkarteti parAbhyupagamamupadarya uttarArdhena tasya duSTatvamAcaSTe-imAH-etAH, anantaroktAH, kuhevAkaviDambanAH-kutsitA hevAkAH-AgrahavizeSAH kuhevAkAH kadAgrahA ityrthH| ta eva viDambanAH-vicAracAturIbAhyatvena tiraskArarUpatvAd 'vigopakaprakAraH; syuH bhaveyuH teSAMprAmANikApasadAnAM; yeSAM he svAmin tvaM, nAnuzAsakaH-na shikssaadaataa| ___ tadabhinivezAnAM viDambanArUpatvajJApanArthameva parAbhipretapuruSavizeSaNeSu pratyekaM tacchabdaprayogamasUyAgarbhamAvirbhAvayAJcakAra stutikAraH, tathA caikameva nindanIyaM prati vaktAro vadanti-sa mUrkhaH, sa pApIyAn, sa daridra ityAdi / tvamityekavacanasaMyuktayuSmacchabdaprayogeNa-paramazituH paramakAruNikatayAnapekSitasvaparapakSavibhAgamadvitIyaM hitopadezakatvaM dhvanyate / ato'trAyamAzayaH yadyapi bhagavAnavizeSeNa sakalajagajantujAtahitAvahAM sarvebhya eva dezanAvAcamAcaSTe, tathApi saiva keSAzcid nicitanikAcitapApakarmakaluSitAtmanAM rucirUpatayA na pariNamate / 1 'nityAnityavikalpakalpanAyAm ' iti ka. pustake paatthH| 2 vizeSatayA gopanAmakArA ityarthaH / 'vikSepaprakArAH' iti ca. pustake paatthH| 3 'ca' ityadhikaM ka. pustake / 4 'caivameva ' iti rA. pustake pAThaH / 5 ' kalmASitAtmanAm ' iti ka. kha. gha. pustakeSu pAThaH / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 syAdvAdamaJjarIsAhatA zloka 6 apunarbandhakAdivyatiriktatvenAyogyatvAt / tathA ca kAdambayoM bANo'pi babhANa-" apagatamale hi manasi sphaTimaNAviva rajanikaragabhastayo vizanti sukhamupadezagaNAHguruvacanamamalamapi salilamiva mahadupajanati zravaNasthitaM 3 shuulmbhvysy"iti|ato vastuvRttyA na teSAM bhagavAnanuzAsaka iti' na caitAvatA jagadgurorasAmarthyasambhAvanA / na hi kAladRSTamanujjIvayan samujjIvitetaradRSTako viSabhiSagupAlambhanIyaH, atiprasaMgAt / sa hi teSAmeva dossH| na khalu nikhilabhuvanAbhogamavabhAsayanto'pi bhAnavIyA bhAnavaH kauzikalokasyAlokahetutAmabhajamAnA upAlambhasambhAvanAspadam / tathA ca zrIsiddhasenaH "saddharmabIjavapanAnaghakauzalasya yallokabAndhava ! tavApi khilAnyabhUvan / tannAtaM, khagakuleSviha tAmaseSu sUryAMzavo madhukarIcaraNAvadAtAH" // 1 // .. atha kathamiva tat kuhevAkAnAM viDambanArUpatvam 1, iti 1 'pAvaM Na tivvabhAvA kuNai Na bahumannaI bhavaM ghoram / ucci aThi iMca sevai samvattha vi apuNabandhotti iti' // itidharmasaMgrahe tRtiiyaadhikrnne| pApamazuddhaM karma tatkAraNatvAddhiMsAdyapi pApam / tannaiva tIvrabhAvAdgADhasaMkliSTapariNAmAt karoti / atyantotkaTamithyAtvAdikSayopazamena labdhAtmanairmalyavizeSatvAttIvra iti vizeSaNAdApannam / atIvrabhAvAtkarotyapi / tthaavidhkrmdossaat| tathA na bahu manyate na bahumAnaviSayIkaroti bhavaM saMsAraM ghoraM raudraM ghoratvAvagamAt / tathocitasthitimanurUpaprAtipattim / cazabdaH samuccaye / sevate-bhajate karmalAghavAtsarvatrApi / AstAmekatra dezakAlAvasthApekSayA samasteSvapi devAtithimAtApitRprabhRtiSu mArgAnusAritAbhimukhatvena mayUrazizudRSTAntAdapunarbandhakaH uktanirvacano jIva ityevaMvidhakriyAliMgo bhavatIti / abhidhAnarAjendrakoze prathamabhAge pR. 607 / 2 bANabhaTTakRtakAdambarI pUrvArdha pR. 103 paM. 10. 3 bhAnoH sUryasyame bhAnavIyA bhAnavaH kirnnaaH| 4 kauzikalokasya- ghUkasamudAyasya / 5. dvitIyadvAtriMzikA zloka 13 / 6 anuptaM kSetraM khilazabdenAbhidhIyate / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 6 anyayogavyavacchedikA 28 bruumH| yattAvaduktaM paraiH-kSityAdayo buddhimatkartRkAH, kAryatvAd ghaTavaditi / tadayuktam, vyApteragrahaNAt / 'sAdhanaM hi sarvatra vyAptau pramANena siddhAyAM sAdhyaM gamayet' iti srvvaadisNvaadH| sa~cAyaM jaganti sRjan sazarIro'zarIro vA syAt / sazarIro'pi kimasmadAdivat dRzyazarIraviziSTaH, uta pizAcAdivadadRzyazarIrAviziSTaH / prathamapakSe-pratyakSabAdhaH; tamantareNApi ca jAyamAne tRNatarupurandaradhanurabhrAdau-kAryatvasya darzanAt prameyatvAdivat sAdhAraNAnaikAntiko hetuH| dvitIyAvikalpe-punaradRzyazarIratve tasya mAhAtmyavizeSaH kAraNam, AhosvidasmadAdyadRSTavaiguNyam / prathamaprakAraH kozapAnapratyAyanIyaH; tatsiddhau pramANAbhAvAt, itaretarAzrayadoSApattezca-siddhe hi mAhAtmyavizeSe tasyAdRzyazaritvaM pratyetavyam, tatsiddhau ca maahaatmyvishesssiddhiaart| dvaitIyikastu prakAro-na saMcaratyeva vicAragocare; saMzayAnivRtteH-kiM tasyAsattvAd adRzyazarIratvaM vAndheyAdivat, kiMvAsmadAdyadRSTavaiguNyAt pizAcAdivaditi nizcayAbhAvAt / azarIrazcet tadA dRSTAntadAAntikayovaiSamyam-ghaTAdayo hi kAryarUpAH sazarIrakartRkA dRSTAH; azarIrasya ca satastasya kAryapravRttau kutaH sAmarthyam ?, AkAzAdivat / tasmAt sazarIrAzarIralakSaNe pakSadvaye'pi kaarytvhetoaaptysiddhiH| 1 kozapAnapratyAyanIyaH-zapathena vibhaavniiyH| 2 vandhyAyA apatyaM pumAn vaandhyeyH| vandhyApatyamityarthaH / 3 'azarIrazcedviruddho hetuH' iti ka. pustake pAThaH / tataH paraM 'vaiSamyam' ityetatparyantaM ka. pustake na dRzyate / 4 azarIro'pIzvaro na bhavati kandalIkAravacanAt / yato gRhNAtIzvaraH zarIraM darzayati cAntarA vibhUtIriti / kha. pustake ttippnii| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 6 kiJca, tvanmatena kAlAtyayApadiSTo'pyayaM hetuH - dharmyakadezasya taruvidyuda bhrAderidAnImapyutpadyamAnasya vidhAturanupalabhyamAnatvena pratyakSa bAdhitadharmyanantaraM hetubhaNanAt / tadevaM na kazcida jagataH kartA / ekatvAdIni tu jagatkartRtvavyavasthApanAyAnIyamAnAni tadvizeSaNAni SaNDhaM prati kAminyA rUpasaMpannarUpaNaprAyANyeva; tathApi teSAM vicArAsahatvakhyApanArthaM kiJciducyate / 29 syAdvAdamaJjarIsahitA " tatraikatvacarcastAvat-bahUnAmekakAryakaraNe vaimatyasambhAvanA iti, nAyamekAntaH -- anekakITikAzataniSpAdyatve'pi zakramUrdhnaH anekazilpikalpitatve'pi prAsAdAdInAM naikasaraghonirvartitatve'pi madhucchatrAdInAM caikarUpatAyA avigA~nenopalambhAt / athaiteSvapyeka evezvaraH karteti brUSe; evaM ced bhavato bhavAnIpatiM prati niSpatima vAsanA; tarhi kuvindakumbhakArAditiraskAreNa paTaghaTAdInAmapi kartA sa eva kiM na kalpyate ? / atha teSAM pratyakSasiddhaM kartRtvaM kathamapahnotuM zakyam ? tarhi kITikAdibhiH kiM tava virAddhaM ?, yat teSAmasadRzatAdRzaprayAsasAdhyaM kartRtvamekahelayaivApalapyate / tasmAd vaimatyabhayAda mahoziturekatvakalpanA - bhojanAdivyayabhayAt kRpaNasyAtyantavallabhaputrakalatrAdiparityajanena zUnyAraNyAnIsevanamivAbhAsate / tathA sarvagatatvamapi tasya nopapannam - taddhi zarIrAtmanA, jJAnAtmanA vA syAt ? / prathamapakSe tadIyenaiva dehena jagattrayasya vyAptatvAd 1 zakramUrdhnaH- valmIkasya / 2 saMraghA - madhumakSikA / 3 anindayA / 4 nirupamA zraddhA / 5 aparAddham / 6 mahadaraNyamaraNyAnI / 7 ' AbhAsate ' iti rA. pustake nAsti / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 6 anyayogavyavacchedikA itrnirmeypdaarthaanaamaashryaanvkaashH| dvitIyapakSe tu siddhasAdhyatA; asmAbhirapi niratizayajJAnAtmanA paramapuruSasya jagattrayakroDIkaraNAbhyupagamAt / yadi paramevaM bhavatpramANIkRtena vedena virodhaH-tatra hi zarIrAtmanA sarvagatatvamuktam- "vizvatazcakSuruta vizvatomukho vizvataH pANiruta vizvataH pAd" ityaadishruteH| yaccoktaM-tasya pratiniyatadezavartitve tribhuvanagatapadArthAnAmaniyatadezavRttInAM yathAvanirmANAnupapattiriti / tatredaM pRcchayate sa jagastrayaM nirmimANastakSAdivat sAkSAd dehavyApAreNa nirmimIte, yadi vA saGkalpamAtreNa ? / Aye pakSe-ekasyaiva bhUbhUdharAdervidhAne akSodIyasaH kAlakSepasya sambhavAd baMhIyasApyanehasA na prismaaptiH| dvitIyapakSe tu saGkalpamAtreNaiva kAryakalpanAyAM niyatadezasthAyitve'pi na kiJcid dUSaNamutpazyAmaH / niyatadezasthAyinAM sAmAnyadevAnAmapi saMkalpamAtreNaiva ttttkaarysmpaadnprtiptteH| kizca tasya sarvagatatve'GgIkriyamANe-azuciSu nirantarasantamaseSu narakAdisthAneSvapi tasya vRttiH prasajjyate; tathA caanissttaapttiH|ath yuSmatpakSe'pi yadA jJAnAtmanA sarva jagattrayaM vyAmotItyucyate, tadAzucirasAsvAdAdInAmapyupAlambhasaMbhAvanAt narakAdiduHkhasvarUpasaMvedanAtmakatayA duHkhAnubhavaprasaGgAcca, aniSTApattistulyaiveti cet tadetadupapattibhiH pratikartumazaktasya dhRlibhirivAvakaraNam / yato jJAnamaprApyakAri svasthAnasthameva viSayaM paricchinAtti, na punastatra gatvA, 1 zuklayajurvedamAdhyandinasaMhitAyAM saptadaze'dhyAye 19 mntre| 2 yadvA dehasya sarvagatatvenAvakAzaM vinA vyApArAsaMbhavAt--ityAdhika ka. pustake / 3 'ucitakArya' iti ka. pustake paatthH| 4 'pratipattiH' iti ka. pustake paatthH| 5 'sthaleSvapi ' iti rA. pustake paatthH| 6 'avakiraNam ' iti ka. pustake paatthH| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zloka 6 31 syAdvAdamaJjarIsahitA tatkuto bhavadupAlambhaH samIcInaH ? nahi bhavato'pyazucijJAnamAtreNa tdrsaasvaadaa'nubhuutiH| tadbhAve hi srakcandanAGganArasavatyAdicintanamAtreNaiva tRptisiddhau tatprAptiprayatnavaiphalyaprasaktiriti / . yattu jJAnAtmanA sarvagatatve siddhasAdhanaM praaguktm| tacchaktimAtramapekSya mantavyam / tathA ca vaktAro bhavanti- asya matiH sarvazAstreSu prasarati iti / na ca jJAnaM prApyakAriH tasyAtmadharmatvena bahinirgamAbhAvAt / bahirnirgame cAtmano'caitanyApattyA ajIvatvaprasaGgaH / na hi dharmo dharmiNamAtaricya kvacana kevalo vilokitaH / yacca pare dRSTAntayanti- yathA sUryasya kiraNA guNarUpA Apa sUryAda niSkramya bhuvanaM bhAsayanti, evaM jJAnamapyAtmanaH sakAzAda bahirnirgatya prameyaM pricchinttiiti| tatredamuttaram-kiraNAnAM guNatvamAsiddham teSAM taijasapudgalamayatvena dravyatvAt / yazca teSAM prakAzAtmA guNaH, sa tebhyo na jAtu pRthgbhvtiiti| tathA ca dharmasaGgrahaNyAM zrIharibhadrAcA pAdAHkiraNAM guNA na vvaM, tesi pagAso guNo, nnyaadvii| jaM nANaM AyaguNo kahamadavvo sa annattha? // 370 // gantuMNa paricchindai nANaM NeyaM tayammi desmmi| AyatthaM ciya, navaraM aciMtasattI u vinneyaM // 371 // lohovalassa sattI AyatthA ceva bhinnadesaMpi / lohaM AgarisaMtI dIsaha kajapacakkhA // 372 // evamiha nANasattI AyatthA ceva haMdi logaMtaM / jai paricchidai samma ko Nu viroho bhave etthaM // 373 // ityaadi| 1 'eva' ityAdhikaM ka. pustake / / 2 atra malayagirIyavRttiH-"adhunA prakArAntareNa paro dRSTAntadASTantikayovaiSamyamA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 6 anyayogavyavacchodakA - 32 atha sarvagaH sarvajJa iti vyAkhyAtam / tatrApi pratividhIyatenanu tasya sArvayaM kena pramANena gRhItam ?, pratyakSeNa, parokSeNa vaa| na tAvat pratyakSeNaH tasyendriyArthasannikarSotpannatayAtIndriyagrahaNAsAmarthyAt / nApi parokSaNa; taddhi anumAnaM, zAbdaM vA syAt ? na tAvadanumAnam / tasya ligiliGgasambandhasmaraNapUrvakatvAt'; na ca tasya sarvajJatve'numeye kizcidavyabhicAri liGgaM pazyAmaH; tasyAtyantaviprakRSTatvena tatpratibaddhaliGgasambandhagrahaNAbhAvAt / . _____ atha tasya sarvajJatvaM vinA jagadvaicitryamanuphpadyamAnaM-sarvajJatvamarthAdApAdayatIti cet / na / AvinAbhAvAbhAvAt- na hi jagadvaicitrI tatsArvajyaM vinAnyathA nopapannA / dvividhaM hi jagata-sthAvarajaGaha-nanu kiraNA guNA na bhavanti kintu dravyaM yastu teSAM kiraNAnAM prakAzaH sa guNo, na cAsau prakAzarUpo guNo'dravyo dravyadezAdanyatra vartate, jJAnaM punaridaM yat yasmAdAtmaguNastataH sa kathamadravyo dravyarahitaH san anyatra AtmadezaparityAgena bhavet ? , naiva bhavediti bhAvaH / tasmAllokAnte jJAnadarzanAdayamAtmA sarvavyApI pratIyata eva // 370 // ___ tadevaM cirAdavabudhyamAnena pareNAbhihite satyAcAryaH samyaguttaramAha-na jJAnaM yasmindeze jJeyamasti tasmindeze gatvA jJeyaM paricchinatti, navaraM kintu Atmasthameva sat tat dUradezasthasyApi jJeyasya paricchedakamacintyazaktervijJeyam // 371 // amumevArtha dRSTAntana bhAvayatilohasyAkarSaka upalaH lohopalaH / atrAkRSyAkarSakabhAvalakSaNasambandhe sssstthii| yathA rAjJaH puruSa ityatra poSyapoSakabhAve / tasya zaktirAtmasthaiva satI bhinnadezamapi bhinnastha (lastha) mapi lohamAkRSantI dRzyate, 'na ca dRSTe'nupapannaM nAma' / atIndriyatvAcchaktInAM kathaM tasyA darzanarmiti cet / ata Aha / kAryapratyakSA kArya lohAkarSaNalakSaNaM pratyakSaM yasyAH sA kAryapratyakSA / etaduktaM bhavati tatkAryasya pratyakSatvAt sApi dRzyata iti vyavahriyata ityadoSaH // 372 // tadevaM dRSTAntamabhidhAya dASTAntike yojanAmAha- . evaM lohopalazaktiriva " iha" jagati 'haMdIti' parAmantraNe, yadi jJAnarUpA / zaktirAtmasthaiva satI samyak lokAntaM paricchinatti tataH ko nu atra virodho bhavet ?, naiva kazciditi bhAvaH // 373 // " iti dharmasaMgrahaNyAm / 1 'atIndriyArtha' ca, pustake paatthH| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 6 mabhedAt / tatra jagamAnAM vaicitryaM-svopAttazubhAzubhakarmaparipAkavazenaiva / sthAvarANAM tu sacetanAnAmiyameva gatiH / acetanAnAM tu tadupabhogayogyatAsAdhanatvenAnAdikAlasiddhameva vaicitrymiti| nApyAgamastatsAdhakaH, sa hi-tatkRto'nyakRto vA syAt ? / tatkRta eva cet tasya sarvajJatAM sAdhayati- tadA tasya mahattvakSatiHsvayameva svaguNotkIrtanasya mahatAmanadhikRtatvAt / anyacca, tasya zAstrakartRtvameva na yujyate; zAstraM hi varNAtmakam te ca tAlvAdivyApArajanyAH; sa ca zarIre eva sambhavI; zarIrAbhyupagame ca tasya pUrvoktA eva dossaaH| anyakRtazcet so'nyaH sarvajJo'sarvajJo vA ? / sarvajJatve-tasya dvaitApattyA prAguktatadekatvAbhyupagamabAdhaH; tatsAdhakapramANacaryAyAmanavasthApAtazca / asarvajJazveta-kastasya vacAsa vizvAsaH / aparaM ca bhavadabhISTa AgamaH. pratyuta tatpraNeturasarvajJatvameva sAdhayati; pUrvAparaviruddhArthavacanopetatvAt / tathAhi-'naM hiMsyAt sarvabhUtAni ' iti prathamamuktvA , pazcAt tatraiva paThitam"SaTzatAni niyujyante pazUnAM madhyame'hani / azvamedhasya vacanAnnyUnAni pshubhistribhiH|" ___tathA "agnISomIyaM pazumAlabheta""saptadaza prAjApatyAn pazUnAlabheta" ityAdi vacanAni kathamiva na pUrvAparavirodhamanurudhyante / tathA-"nAnRtaM brUyAt " ityAdinA'nRtabhASaNaM 1 'pAtAzca' iti ka. gha. pustakayoH pAThaH / 2 chAM. 8 a.| 3 ai. a. 6-3 / . 4 tai. saM. a. 1 a. 4 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 zloka 6 anyayogavyavacchedikA prathamaM niSidhya pazcAt "brAhmaNArthe'nRtaM brUyAt" ityAdi / tathA"na narmayuktaM vacanaM hinasti na strISu rAjanna vivaahkaale| prANAtyaye sarvadhanApahAre paJcAnRtAnyAhurapAtakAni" // 1 // tathA "paradravyANi loSTavat" ityAdinA adattadAnamanekadhA nirasya, pazcAduktam-"yadyapi brAhmaNo haThena parakIyamAdatte, chalena vA, tathApi tasya nAdattAdAnam; yataH sarvamidaM brAhmaNebhyo dattam; brAhmaNAnAM tu daurbalyAd vRSalAH paribhujyante; tasmApaharan brAhmaNaH svamAdatte, svameva brAhmaNo bhuGkte svaM vaste, svaM dadAti" iti / tathA" aputrasya gatirnAsti " iti lapitvA, "anekAni sahasrANi kumArabrahmacAriNAm / / divaMgatAni viprANAmakRtvA kulsnttim"||1|| ityAdi kiyanto vA dadhimASabhojanAt kRpaNA vivecyante; tadevamAgamo'pi na tasya sarvajJatAM vakti / kiJca sarvajJaH sannasau carAcaraM ced viracayati, tadA jagadupaplavakaraNavairiNaH pazcAdapi kartavyanigrahAn suravairiNaH, etadadhikSepakAriNazcAsmadAdIn kimarthaM sRjAti iti tannAyaM srvjnyH| tathA svavazatvaM-svAtantryaM; tadapi tasya na kSodakSamam-sa hi yadi nAma svAdhInaH san vizvaM vidhatte, paramakAruNikazca tvayA varNyate, tat kathaM sukhitaduHkhitAdyavasthAbhedavRndasthapuTitaM ghaTayati bhuvanam 1 " udvAhakAle ratisamprayoge prANAtyaye sarvadhanApahAre / viprasya cArthe hyanRtaM vadeyuH paJcAnRtAnyAhurapAtakAni // 36 // " vasiSThadharmasUtram a. 16 sU. 36 / 2 atra dharmamiti padamadhyAhRtya hinastIti kriyApadena tasya saMbandhaH kartavyaH / 3 manusmRtau a. 1 zlo. 101 ityatrAlpAMzenaitatsamam / . Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 zloka 6 syAdvAdamaJjarIsahitA ekAntazarmasaMpatkAntameva tu kiM na nirmimIte ?) atha janmAntaropArjitatattattadIyazubhAzubhakarmapreritaH san tathA karotIti dattastarhi svavarzatvAya jlaanyjliH| karmajanye ca tribhuvanavaicitrye zipiviSTahatukaviSTapaisRSTikalpanAyAH kaSTaikaphalatvAt-asmanmatamevAGgIkRtaM prekssaavtaa| tathA cAyAto'yaM " ghaTTaoNTyAM prabhAtam" iti nyaayH| kiJca, prANinAM dharmAdharmAvapekSamANazcedayaM sRjati, prAptaM tarhi yadayamapekSate-tanna karotIti / na hi kulAlo daNDAdi karoti / evaM karmApekSazvedIzvaro jagatkAraNaM syAt tarhi-karmaNIzvaratvam, Izvaro'nIzvaraH syAditi / __tathA nityatvamapi tasya svagRha eva praNigadyamAnaM hRdym,| sa khalu nityatvenaikarUpaH san , tribhuvanasargasvabhAvo'tatsvabhAvo vA? prathamavidhAyAM jagannirmANAt kadAcidapi noparameta; taduparame tatsvabhAvatvahAniH / evaM ca sargakriyAyA aparyavasAnAd-ekasyApi kAryasya na sRSTiH / ghaTo hi svArambhakSaNAdArabhya parisamAprupAntyakSaNaM yAvad nizcayanayAbhiprAyeNa na ghaTavyapadezamAsAdayAta; jalAharaNAdyarthakriyAyAmasAdhakatamatvAt / . atatsvabhAvapakSe tu-na jAtu jaganti sRjet tatsvabhAvAyogAda, gaganavat / api ca tasyaikAntanityasvarUpatve sRSTivat saMhAro' 1 svavazatvaM naSTamityarthaH / 2. zipiviSTaH-mahezvaraH / syAdyomakezaH zipiviSTabhairavau' / ityabhidhAnacintAmaNau dvitIyakANDe zlo. 112 / . 3 viSTapaM-vizvaM 'syAlloko viSTapaM vizvam' ityabhidhAnacintAmaNau SaSThakANDe zlo. 1 // ___4 uddezyAsiddhiryatra pratIyate tatrAyaM nyAya upayujyate / nyAyArthaH-kazcit zAkaTiko madhyemArga rAjadeyaM dravyaM dAtumanicchanmArgAntaraM samAsAdayati paraM rAtrau bhraSTamArgaH prabhAte rAjagrAhyadravyagrAhikuTIsavidhAvevAgacchati / tena taduddezyaM na sidhyatIti / 5 vicaaraashmityrthH| ..6 'svArambhaNa' iti ka. pustake pAThaH / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 6 anyayogavyavacchedikA 36 pi na ghaTate / nAnArUpakAryakaraNe'nityatvApatteH / sa hi yenaiva svabhAvena jaganti sRjet tenaiva tAni saMharet, svabhAvAntareNa vA / tenaiva cet, sRSTisaMhArayoyaugapadyaprasaGgaH, svabhAvAbhedAt ekasvabhAvAt kAraNAdanekasvabhAvakAryotpattivirodhAt / svabhAvAntaraNa ced nityatvahAniH-svabhAvabheda eva hi lkssnnmnitytaayaaH| yathA pArthivazarIrasyAhAraparamANusahakRtasya pratyahamapUrvApUrvotpAdena svabhAvabhedAdanityatvam / iSTazca bhavatAM sRSTisaMhArayoH zambhau svabhAvabhedaH-rajoguNAtmakatayA sRSTau, tamoguNAtmakatayA saMharaNe, sAttvikatayA ca sthitI, tasya vyApArasvIkArAt / evaM cAvasthAbhedaH, tadbhede cAvasthAvato'pi bhedAd nitytvksstiH| .. ___ athAstu nityaH, tathApi kathaM satatameva sRSTau na ceSTate ? / icchAvazAt cet, nanu tA apIcchAH svasattAmAtranibandhanAtmalAbhAH sadaiva kiM na pravartayantIti sa evopAlambhaH / tathA zambhoraSTaguNAdhikaraNatve, kAryabhedAnumeyAnAM tadicchAnAmapi viSamarUpatvAda nityatvahAniH kena vAryate ? iti| / kiJca, prekSAvatAM pravRttiH svArthakAruNyAbhyAM vyAptA; tatazcAyaM jagatsarge vyApriyate-svArthAt, kAruNyAd vA ? / na tAvat svArthAt tasya kRtakRtyatvAt / na ca kAruNyAta; paraduHkhaprahANecchA hi kAruNyam / tataH prAk sargAjjIvAnAmindriyazarIraviSayAnutpattau duHkhAbhAvena kasya prahANecchA kAruNyam / sargottarakAle tu duHkhino'valokya kAruNyAbhyupagame duruttaramitaretarAzrayam-kAruNyena sRSTiH sRSTayA ca kAruNyam iti nAsya jagatkartRtvaM kathamApa siddhyti| 1 'saH' ityadhika rA. pustake / 2 'satatasRSTau' iti ka. pustake paatthH| 3 'cet' iti ka. pustake nAsti / 4 buddhIcchAprayatnasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgAkhyA aSTau guNAH / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 7 tadevamevaMvidhadoSakaluSite puruSavizeSe yasteSAM sevAhevAkaHsa khalu kevalaM balavanmohaviDambanAparipAka iti| atra ca yadyapi madhyavartino nakArasya ghaNTAlAlAnyAyena yojanAdarthAntaramapi sphurati-yathA imAH kuhevAkaviDambanAsteSAM na syuryeSAM tvamanuzAsakaH iti; tathApi so'rthaH sahRdayairna hRdaye dhAraNIyaH; anyayogavyavacchedasyAdhikRtatvAt / iti kAvyArthaH // 6 // __atha caitanyAdayo rUpAdayazca dharmA AtmAderghaTAdezca dharmiNo'tyantaM vyatiriktA Apa samavAyasambandhena saMbaddhAH santo dharmadharmivyapadezamaznuvate, iti tanmataM dRSayannAha na dharmadharmitvamatIvabhede vRttyA'sti ced na tritayaM ckaasti| ihedamityasti matizca vRttau, . na gauNabhedo'pi.ca lokbaadhH||7|| dharmadhArmaNoratIvabhede-atIvetyatra--ivazabdo vAkyAlaMkAre taM caprAyo'tizabdAta,kiMvRttezca prayuJjate zAbdikAH yathA--"AvarjitA kiJcidiva stanAbhyAm" "udvRttaH ka iha sukhAvahaH pare / 1 'kevalaM' iti ka. pustake nAsti / 2 madhyamaNinyAyaH, dehalIdIpakanyAyastadvadevAyaM ghaNTAlAlAnyAya upayujyate / 3 utpanna dravyaM kSaNamaguNaM niSkriyaM ca tiSThatIti samayAt guNAnAM guNino vyatiriktatvam / 4 'ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH saMbandha ihapratyayahetuH sa samavAyaH' iti prazastapAdabhASye samavAyaprakaraNe / 5 iti padaM rA. pustake nAsti / 6 kumArasambhavamahAkAvye tRtIyasarge zlo. 54 / 7 zizupAlavadhamahAkAvye / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 7 anyayogavyavacchedikA SAm ' " ityAdi / tatazca dharmadharmiNoH atIva bhede - ekAntabhinnatveGgIkriyamANe, svabhAvahAne dharmadharmitvaM na syAt - asya dharmiNa ime dharmAH yeSAM ca dharmANAmayamAzrayabhUto dharmI ityevaM sarvaprasiddho dharmadharmivyapadezo na prApnoti / tayoratyantabhinnatve'pi tatkalpanAyAMpadArthAntara dharmANAmapi vivakSitadharmadharmitvApatteH / 38 evamukte sati paraH pratyavatiSThate - vRttyAstIti - ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmihapratyaya hetuH sambandhaH samavAyaH sa ca samavayanAt samavAya iti dravyaguNakarmasAmAnyavizeSeSu paJcasu padArtheSu vartanAd vRttiriti cAkhyAyate / tayA vRttyA samavAyasambandhena tayordharmadharmiNoH - itaretaraviniluNThitatve'pi dharmadharminyapadeza iSyate iti nAnantarokto doSa iti / atrAcAryaH samAdhatte - cediti yadyevaM tava matiH-sA pratyakSapratikSiptA, yato na tritayaM cakAsti / ayaM dharmI, ime cAsya dharmAH ayaM caitatsambandhanibandhanaM samavAya ityetat tritayaM vastutrayaM na cakAsti - jJAnaviSayatayA na pratibhAsate / yathA kila zilAzakalayugalasya mitho'nusandhAyaka rAlAdidravyaM tasmAt pRthak tRtIyatayA pratibhAsate; naivamatra samavAyasyApi pratibhAnaMm, kintu dvayoreva dharmadharmiNoH iti zapathapratyAyanIyo'yaM samavAya iti bhAvArthaH / - kiJca, ayaM tena vAdinA eko, nityaH, sarvavyApakaH amUrtazca parikalpyate / tato yathA ghaTAzritAH pAkajarUpAdayo dharmAH samavAyasambandhena ghaMTe samavetAH tathA kiM na paTe'pi ?; tasyaikatvanityatvavyApakatvaiH sarvatra tulyatvAt / 3 'dharmadharmiNoratIvabhede' iti tathAgre 'svbhaavh| ne:' iti rA. pustake nAsti / 4 'pratibhAsanam' iti ka, pustake pAThaH / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 7 yathAkAza eko, nityo, vyApakaH, amUrtazca san-sarvaiH sambandhibhiryugapadavizeSeNa sambadhyate, tathA kiM nAyamapIti ? / vinazyadekavastusamavAyAbhAve ca samastavastusamavAyA'bhAvaH prasajjyate / tattadavacchedakabhedAd nAyaM doSa iti cet , evamanityatvApattiH; prtivstusvbhaavbhedaaditi| atha kathaM samavAyasya na jJAne pratibhAnam / yatastasyehetipratyayaH sAvadhAnaM sAdhanam iha pratyayazcAnubhavasiddha eva / iha tantupu paTaH, ihAtmani jJAnam, iha ghaTe rUpAdaya iti pratIterupalambhAt / asya ca pratyayasya kevaladharmadharmyanAlambanatvAdasti samavAyAkhyaM padArthAntaraM taddhetuH; iti parAzaGkAmabhisandhAya punarAha-ihedamityasti matizca vRttAviti-ihedamiti-ihedamiti AzrayAzrayibhAvahatuka ihapratyayo vRttAvapyasti-samavAyasaMbandhe'pi vidyte| cazabdo'pizabdArthaH tasya ca vyavahitaH; sambandhaH, tathaiva ca vyAkhyAtam / __ idamatra hRdayam-yathA tvanmate pRthivItvAbhisaMbandhAt pRthivI, tatra pRthivItvaM pRthivyA eva svarUpamastitvAkhyaM nAparaM vastvantaram / tena svarUpeNaiva samaM yo'sAvabhisambandhaH pRthivyAH sa eva samavAya ityucyate; "prAptAnAmeva prAptiHsamavAyaH" iti vacanAt / evaM samavAyatvAbhiMsambandhAt samavAya ityapi kiMna kalpyate ? ; yatastasyApi yat samavAyatvaM svasvarUpaM, tena sAdha sambandho'styeva, anyathA niHsvabhAvatvAt zazaviSANavadavastutvameva bhavet / tatazca iha samavAye samavAyatvam ityullekhena ihapratyayaH samavAye'pi yuktayA ghaTata eva tato yathA pRthivyAM pRthivItvaM samavAyena samavetaM, evaM samavAye'pi 1 'na' iti ka. pustake pAThaH / 2 'vastvantaram' iti kha, pustake nAsti / 3 ' yato yathA' iti gha. pustake paatthH| .4 ' samavAye'pi samavAyatvamevam ' iti rA. pustake pAThaH / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 7 anyayogavyavacchedikA samavAyatvaM samavAyAntaraNa sambandhanIyam tadapyapareNa, ityevaM dustraanvsthaamhaandii| ___ evaM samavAyasyApi samavAyatvAbhisambandhe yuktayA upapAdite, sAhasikyamAlambya punaH pUrvapakSavAdI vadati-nanu pRthivyAdInAM pRthivItvAdyabhisambandhanibandhanaM samavAyo mukhyaH, tatra tvatalAdipratyayAbhivyaGgyasya saGgrahItasakalAvAntarajAtilakSaNavyaktibhedasya sAmAnyasyodbhavAt / iha tu samavAyasyaikatvena vyaktibhedAbhAve jAteranudbhUtatvAd gauNo'yaM yuSmatparikalpita. ihetipratyayasAdhyaH samavAyatvAbhisambandhaH, tatsAdhyazca samavAya iti / tadetad na vipazcicamatkArakAraNam yato'trApi jAtirudbhavantI kena nirudhyate ? / vyakterabhedeneti cet| na / tattadavacchedakavazAt tadbhedopapattI vyaktibhedakalpanAyA durnivAratvAt / anyo ghaTasamavAyo'nyazca paTasamavAya iti vyakta eva samavAyasyApi vyaktibheda iti; tatsiddhau siddha eva jaatyudbhvH| tasmAdanyatrApi mukhya eva samavAyaH; ihapratyayasyobhayatrApyavyabhicArAt / tadetatsakalaM sapUrvapakSaM samAdhAnaM manasi nidhAya siddhAntavAdI prAha na gauNabheda iti-gauNa iti yo'yaM bhedaH-sa nAsti; gauNalakSaNAbhAvAt / tallakSaNaM cetthamAcakSate" avyabhicArI mukhyo'vikalo'sAdhAraNo'ntaraGgazca / viparIto gauNo'rthaH sati mukhya dhIH kathaM gaunne?||1||" . tasmAd dharmadharmiNoH sambandhane mukhyaH samavAyaH, samavAye ca samavAyatvAbhisambandhe gauNa ityayaM bhedo nAnAtvaM nAstIti bhaavaarthH| 1 'api' iti ka. pustake nAsti / 2 'vipazciceta' / iti ha, rA. pustakayoH paatthH| 3 'dhyakterabhedastulyatvaM saMkaro'thAnavasthitiH / rUpahAnirasambandhI jaatibaadhksNgrhH'| iti kiraNAvalyAmudayanAcAryakRtAyAm / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 8. kiJca yo'yamiha tantuSu paTa ityAdipratyayAt samavAyasAdhanamanorathaH- sa khalvanuharate napuMsakAdapatyaprasavamanoratham iha tantuSu paTa ityAdervyavahArasyAlaukikatvAt, pAMzulaMpAdAnAmApa. iha paTe tantava ityeva pratItidarzanAt; iha bhUtale ghaTAbhAva ityatrApi samavAyaprasaGgAt / - ata evAha-api ca lokabAdha iti--api ceti--dRSaNAbhyuccaye, lokaH-prAmANikalokaH, sAmAnyalokazcaH tena bAdho-virAdhaH, lokabAdha; tadapratItavyavahArasAdhanAta; bAdhazabdasya "IhAdyAH pratyayabhedataH" iti puMstrIliGgatA / tasmAddharmadharmiNoraviSvagbhAvalakSaNa eva sambandhaH pratipattavyo nAnyaH samavAyAdiH / iti kAvyArthaH // 7 // atha sattAbhidhAnaM padArthAntaram, Atmanazca vyatiriktaM jJAnAkhyaM guNam, AtmavizeSaguNocchedasvarUpAM ca muktim, ajJAnAdgIkRtavataH parAnupahasannAha satAmapi syAt kacideva sattA caitanyamaupAdhikamAtmano'nyat / .... na saMvidAnandamayI ca muktiH - susUtramAsUtritamatvadIyaiH // 8 // ___ vaizeSikANAM dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAkhyAH SaT padArthAstattvatayAbhipretAH tatra " pRthivyApastejo vAyurAkAzaH 1 anuharate-anukaroti / 2 pAMzulapAdAH-dhUlidhUsarapAdA acirAdevAgatAH / aprakaraNazA ityarthaH / 3 haimaliGgAnuzAsane puMstrIliGgaprakaraNe zlo. 5 / 4 vaizeSikadarzanasya prathamAdhyAyasya prathamAhnike sUtra 5 / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 8 anyayogavyavacchedikA ___42 kAlo digAtmA mana" iti nava dravyANi / guNAzcaturviMzatiH; tadyathA-" rUparaMsagandhasparzasaMkhyAparimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve buddhiH sukhaduHkhe icchAdveSau prayatnazca" iti mUtroktAH saptadaza / cazabdasamucitAzca sapta-- dravatvaM, gurutvaM, saMskAraH, sneho, dharmAdharmI, zabdazca, / ityevaM catuviMzatirguNAH / saMskArasya vegabhAvanAsthitisthApakabhedAd traividhye'pi-saMskAratvajAtyapekSayA ekatvAt, zauryaudAryAdInAM cAtraivAntarbhAvAd nAdhikyam / karmANi paJca, tadyathA-utkSepaNamavakSepaNamAkuJcanaM prasAraNaM gamanamiti / gmngrhnnaad-bhrmnnrecnsyndnaadyvirodhH| atyantavyAvRttAnAM piNDAnAM yataH kAraNAda-anyo'nyasvarUpAnugamaH pratIyate, tadanuvRttipratyayahetuH sAmAnyam / tacca dvividhaMparamaparaM ca / tatra paraM--sattA, bhAvo, mahAsAmAnyAmiti cocyate; dravyatvAdyavAntarasAmAnyApekSayA mahAviSayatvAt / aparasAmAnyaM ca dravyatvAdi / etacca sAmAnyavizeSa ityapi vyapadizyate; tathAhi-dravyatvaM navasu dravyeSu vartamAnatvAt sAmAnyam ; guNakarmabhyo vyAvRttatvAd vizeSaH / tataH karmadhAraye sAmAnyavizeSa iti / evaM dravyatvAdyapekSayA pRthivItvAdikamaparaM, tadapekSayA ghaTatvAdikam / evaM caturviMzatau guNeSu vRtterguNatvaM sAmAnyam ; dravyakarmabhyo vyAvRttezca vishessH| evaM guNatvApekSayA rUpatvAdikaM, tadapekSayA nIlatvAdikam , evaM paJcasu 1 vaizeSikadarzanasya prathamAdhyAye prathamAhnike sUtra 6 ( kiMcitpAThabhedaH) 1 prazastapAdabhASye uddezaprakaraNe / - 3 UrdhvadezasaMyogakAraNaM karmotkSepaNam / adhodezasaMyogakAraNaM karmApakSepaNam / vakratvApAdakaM karmAkuJcanam / RjutvApAdakaM karma prasAraNam aniyatadezasaMyogakAraNaM karma gamanam / prazastapAdabhASye uddezaprakaraNe / 4 ' dravyAditrikavRttistu sattA paratayocyate ' / kArikAvalI pratyakSakhaNDe kA. 8 / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 8 karmasu . vartamAnatvAt karmatvaM sAmAnyam ; dravyaguNebhyAM vyAvRttatvAd vizeSaH / evaM karmazvApekSayA utkSepaNatvAdikaM jJeyam / 1 tatra sattA - dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM kayA yuktayA ?, iti ced ucyate / na dravyaM-sattA, dravyAdanyetyarthaH ; ekadravyavattvAd - ekaikasmin dravye vartamAnatvAdityarthaH, dravyatvavat - yathA dravyatvaM - navasu dravyeSu pratyekaM vartamAnaM dravyaM na bhavati, kintu sAmAnyavizeSalakSaNaM dravyatvameva evaM sattApi / vaizeSikANAM hi adravyaM vA dravyam, anekadravyaM vA dravyam / tatrAdravyaM dravyaM AkAzaH, kAlo, digAtmA, manaH, paramANavaH ; anekadravyaM tu vyaNukAdiskandhAH ; ekadravyaM tu dravyameva na bhavati; ekadravyavatIM ca sattA, iti dravyalakSaNavilakSaNatvAda na dravyam / evaM na guNaH - sattA; guNeSu bhAvAd, guNatvavat / yadi hi sattA guNaH syAd na tarhi guNeSu varteta; nirguNatvAd guNAnAm; vartate caguNeSu sattA; san guNa iti pratIteH / tathA na sattA - karmaH karmasu bhAvAt, karmatvavat / yadi ca sattA karma syAd na tarhi karmasu varteta; niSkarmatvAt karmaNAm ; vartate ca karmasu bhAvaH / sat karmeti pratIteH; tasmAt padArthAntaraM sattA / I * tathA vizeSAH - nityadravyavRttayaH, antyAH - atyantavyAvRtti hetavaH, te dravyAdivailakSaNyAt padArthAntaram / tathA ca prazastakaraH"antyeSu bhavA antyAH; svAzrayavizeSakatvAd vizeSAH / vinAzArambharahiteSu nityadravyeSvaNvAkAzakAladigAtmamanassu - pratidravyamekaikazo vartamAnA atyantavyAvRtti - 1' vartanAt ' iti ha. rA. pustakayoH pAThaH / 2 dravyaM dvidhA / adravyamanekadravyaM ca / na vidyate dravyaM janyatayA janakatayA ca yasya tadadravyaM dravyam / yathAkAzakAlAdi / anekaM dravyaM janyatayA ca janakatayA ca yasya tadanekadravyaM dravyam / iti kha. pustaka TippanyAm | 3 vizeSaprakaraNe prazastapAdabhASye pR. 168 / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 8 anyayogavyavacchedikA buddhihetavaH / yathAsmadAdInAM gavAdiSvazvAdibhyastulyAkRtiguNakriyAvayavopacayAvayavasaMyoganimittA pratyayavyAvRtirdRSTA-gauH zuklaH zIghragatiH pInaH kakudmAn mahAghaNTa iti; tathA'smadviziSTAnAM yoginAM-nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANuSu, muktAtmamanassu cAnyanimittAsambhavAd yebhyo nimittebhyaH pratyAdhAraM vilakSaNo'yaM vilakSaNo'yamitipratyayavyAvRttiH, dezakAlaviprakRSTe ca paramANau sa evAyamiti pratyabhijJAnaM ca bhavati, te'ntyA vizeSAH" iti / amI ca vizeSarUpA eva, na tu dravyatvAdivat sAmAnyavizeSobhayarUpAH; vyAvRttereva hetutvAt / tathA ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUvAnAmihapratyayahetuH sambandhaH samavAya iti / ayutasiddhayoH parasparaparihAraNa pRthagAzrayAnAzritayorAzrayAzrayibhAvaH iha tantuSu paTaH ityAdeH pratyayasyAsAdhAraNaM kAraNaM samavAyaH / yadvazAt . svakAraNasAmarthyAdupajAyamAnaM paTAdyAdhArya tattvAdyAdhAre sambadhyate; yathA chidikriyA chedyeneti; so'pi dravyAdilakSaNavaidhAt padArthAntaramiti SaT pdaarthaaH| sAmpatamakSarArtho vyAkriyate satAmapItyAdi satAmapi-sadbhuddhivedyatayA sAdhAraNAnAmapi, SaNNAM padArthAnAM madhye kacidevakeSucideva padArtheSuH sattA-sAmAnyayogaH, syAd-bhavet, na sarveSu / teSAmeSA vAcoyuktiH-saditi, yato-dravyaguNakarmasu sA sattAiti vacanAd-yatraiva satpratyayastatraiva sattAH satpratyayazca-dravyaguNakarmasveva, atasteSveva, sattAyogaH / sAmAnyAdipadArthatraye tu na; tadabhAvAt / idamuktaM bhavati--yadyapi vastusvarUpaM-astitvaM sAmAnyAditraye'pi vidyate; tathApi tadanuvRttipratyayaheturna bhavati; ya eva 1 ' vizeSasaMyoga' ityapapAThaH / prazastapAdabhASye'nupalabdheH / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 8 cAnuvRttipratyayaH sa eva saditipratyaya iti, tadabhAvAd na sattA. yogastatra / dravyAdInAM punastrayANAM SaTpadArthasAdhAraNaM vastusvarUpam astitvamapi vidyate, anuvRttipratyayahetuH sattAsambandho'pyasti, niHsvarUpe zazaviSANAdau sattAyAH samavAyAbhAvAt / sAmAnyAditrike kathaM nAnuvRttipratyayaH ? / iti cedbAdhakasadbhAvAditi brUmaH / tathAhi-sattAyAmapi sattAyogAGgIkAre-anavasthA / vizeSeSu punastadabhyupagame-vyAvRttihetutvalakSaNatatsvarUpahA - niH / samavAye tu tatkalpanAyAM sambandhAbhAvaH; kena hi sambandhena tatra sattA sambadhyate ?, samavAyAntarAbhAvAt / tathA ca prAmANikaprakANDamudayanaH-- "vyakterabhedastulyatvaM sngkro'thaanvsthitiH| rUpahAnirasambandho jAtibAdhakasaGgrahaH" // 1 // iti / tataH sthitametatsatAmApa syAt kacideva stteti|| tathAM, caitanyamityAdi, caitanya-jJAnam, AtmanaH-kSetrajJAna, anyad-atyantavyatiriktam , asamAsakaraNAdatyantamiti labhyate / atyantabhede sati kathamAtmanaH sambandhijJAnamiti vyapadezaH ?, iti parAzaGkAparihArArtha aupAdhikamiti vizeSaNadvAreNa hetvabhidhAnam / upAdherAgatamopAdhikam-samavAyasambandhalakSaNenopAdhinA Atmani samavetam , AtmanaH svayaM jaDarUpatvAt samavAyasambandho'paMDhaukitAmati yAvat / yadyAtmano jJAnAdavyatiriktatvamiSyate, tadA duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarAbhAvAd 1 kiraNAvalyAM dravyaprakaraNe pRSTha 161 / 2' tathA ' iti ka. pustake nAsti / 3 tatvajJAnAnmithyAjJAnApAye rAgadveSamohAravyA doSA apayAnti, doSApAye vAGmanaHkAyavyApArarUpAyAH zubhAzubhaphalAyAH pravRtterapAyaH / pravRttyapAye janmASAyaH / janmApAye ekaviMzatibhedasya duHkhasyApAyaH / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 8 anyayogavyavacchedikA buddhayAdInAM navAnAmAtmavizeSaguNAnAmucchedAvasara Atmano'pyucchedaH syAt , tadavyatiriktatvAt ; ato bhinnamevAtmano jJAnaM yauktikamiti / ___ tathA na saMvidityAdiH muktiH-mokSaH na saMvidAnandamayIna jJAnasukhasvarUpA / saMvida-jJAnaM, AnandaH-saukhyam, tato dvandvaH, saMvidAnandau prakRtau yasyAM sA saMvidAnandamayI, etAdRzI na bhavati buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArarUpANAM navAnAmAtmano vaizeSikaguNAnAmatyantocchedo mokSa iti vacanAt / cazabdaH pUrvoktAbhyupagamadvayasamuccaye / jJAnaM hi kSaNikatvAdanityaM, sukhaM ca samakSayatayA sAtizayatayA ca na viziSyate saMsArAvasthAtaH, iti taduccheda AtmasvarUpeNAvasthAnaM mokSa iti / prayogazcAtra-navAnAmAtmavizeSaguNAnAM santAnaH-atyantamucchidyate, santAnatvAt, yo yaH santAnaH sa so'tyantamucchidyate, yathA pradIpasantAnaH, tathA cAyam, tasmAttadatyantamucchidyata iti / taduccheda eva mahodayaH, na kRtsnakarmakSayalakSaNa iti / " na hi vai sazarIrasya priyApriyayorapahatirasti azarIraM vAva santaM priyApriye na spRshtH"| ityAdayo'pi vedAntAstAdRzImeva muktimAdizanti / atra hi priyApriyesukhaduHkhe, te cAzarIraM--muktaM na spRshtH| api ca-"yAvadAtmaguNAH sarve nocchinnA vaasnaadyH| tAvadAtyantikI duHkhavyAvRttirna vikalpyate // 1 // dharmAdharmanimitto hi sambhavaH sukhduHkhyoH| mUlabhUtau ca tAveva stambhau sNsaarsdmnH||2|| 1 'sukham ' iti ka, pustake pAThaH / 2 pUrvoktayoH sattAzAnayoH / 3 na vai sazarorasya sataH priyApriyayorapahatirastyazarIraM vAva santaM na priyApriye spRzataH / iti chAM. a. 812 / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 8 taducchede ca tatkAryazarIrAdyanupaplavAt nAtmanaH sukhaduHkhe sta ityasau mukta ucyate // 3 // icchAdveSaprayatnAdi bhogAyatanabandhanam / ucchinnabhogAyatano nAtmA tairapi yujyate // 4 // tadevaM dhiSaNAdInAM navAnAmapi muultH| guNAnAmAtmano dhvaMsaH so'pavargaH pratiSThitaH // 5 // nanu tasyAmavasthAyAM kIdRgAtmAvaziSyate ? / svarUpaikapratiSThAnaH parityakto'khilairguNaiH // 6 // UrmiSaTakAtigaM rUpaM tadasyAharmanISiNaH / saMsArabandhanAdhInaduHkhakezAdyadUSitam // 7 // kAmakrodhalobhagarvadambhaharSA-UrmiSaTkamiti" tadetadabhyupagamatrayamitthaM samarthayadbhiH, atvadIyaiH-tvadAjJAbahirbhUtaiH, kaNAdamatAmugAmibhiH, susUtramAsUtritam-samyagAgamaH prpnycitH| athavA susUtrAmiti kriyAvizeSaNam ; zobhanaM sUtraM vastuvyavasthAghaTanAvijJAnaM yatraivamAsUtritaM-tattacchAstrArthopanibandhaH kRtaH, iti hRdayas / " sUtraM tu sUcanAkArigranthe tntuvyvsthyoH"| ityanekArthavacanAt / atra. ca susUtramiti viparItalakSaNayopahAsagarbha prazaMsAvacanam / yathA-" upakRtaM bahu tatra kimucyate sujanatA prathitA bhavatA ciram / " ityAdi / upahasanIyatA ca yuktiriktatvAt tadaGgIkArANAm / tathAhi-avizeSeNa sadbuddhivadyeSvapi sarvapadArtheSu dravyAdiSveva triSu sattAsambandhaH svIkriyate, na sAmAnyAditraye, 1 " prANasya kSutpipAse dve manasaH zokamUDhate / jarAmRtyU zarIrasya SaDUmirahitaH zivaH " // iti purANe / kha. pustakATappanyAm / 2 hemacandrakRte'nekArthasaMgrahe dvitIyakANDe zlo. 458 / 3 "vidadhadIdRzameva sadA sakhe sukhitamAssva tataH zaradAM zatam" ityuttarArdham / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 8 anyayogavyavacchedikA 48 iti mahatIyaM pazyatoharatA / yataH paribhAvyatAM sattAzabdArthaHastIti san , sato bhAvaH sattA, astitvaM tadvastusvarUpa; tacca nirvizeSamazeSeSvapi padArtheSu tvayApyuktam , tatkimidamarddhajaratIyaM-- yad dravyAditraya eva sattAyogo, netaratra traye ? iti / . anuvRttipratyayAbhAvAd na sAmAnyAditraye sattAyoga iti cet / na tatrApyanuvRttipratyayasyAnivAryatvAt / pRthivItvagotvaghaTatvAdisAmAnyeSu sAmAnyaM sAmAnyamiti; vizeSeSvApi bahutvAdayamApa vizeSo'yamapi vizeSa iti; samavAye ca prAguktayuktyA tattadavacchedakabhedAd-ekAkArapratIteranubhavAt / / svarUpasattvasAdharyeNa sattAdhyAropAt sAmAnyAdiSvapi sat sadityanugama iti cet, tarhi mithyApratyayo'yamApadyate / athaM bhinnasvabhAveSvekAnugamo mithyaiveti ced dravyAdiSvapi sattAdhyAropakRta evAstu pratyayAnugamaH naivam / asati mukhye'dhyAropasyAsambhavAddravyAdiSu mukhyo'yamanugataiH pratyayaH, sAmAnyAdiSu tu gauNa iti cet na viparyayasyApi zakyakalpanatvAt / sAmAnyAdiSu bAdhakasambhavAd-na mukhyo'nugataH pratyayaH, dravyAdiSu tu tadabhAvAd mukhya iti ced ; nanu kimidaM bAdhakam / atha sAmAnye'pi sattA'bhyupagame-anavasthA; vizeSeSu punaH sAmAnyasadbhAve-svarUpahAniH, samavAye'pi sattAkalpane-tadvRttyartha sambandhAntarAbhAva iti bAdhakAnIti cet / na; sAmAnye'pi sattAkalpane yadya 1 pazyatoharazcauraH / pazyatoharatA cauryam / 2 SaNNAM padArthAnAM sAdharmyamastitvaM jJeyatvamabhidheyatvaM ca iti prazastakAravacanAt / iti kha, pustakaTippanyAm / 3 ardhA jaratI ardhA yuvatiritivat / 4 'naivam ' iti nAsti rA. ha. pustakayoH / 5 ' anugamapratyayaH' iti ka, pustake paatthH| 6 ' anugamapratyayaH' iti ka. pustake pAThaH / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 8 navasthA, tarhi kathaM na sA dravyAdiSu ? ; teSAmapi svarUpasattAyAH prAgeva vidyamAnatvAt / vizeSeSu punaH sattAbhyupagame'pi na rUpahAniH; svarUpasya pratyutottejanAt ; niHsAmAnyasya vizeSasya kacidapyanupalambhAt / samavAye'pi samavAyatvalakSaNAyAH svarUpasattAyAH svIkAra upapadyata evAviSvagbhAvAtmakaH sambandhaH , anyathA tasya svarUpAbhAvaprasaGgaH, iti bAdhakAbhAvAt teSvapi dravyAdivad mukhya eva sattAsambandhaH, iti vyartha dravyaguNakarmasveva sattAkalpanam / kizca tairvAdibhiryo dravyAditraye mukhyaH sattAsambandhaH kakSIkRtaH, so'pi vicAryamANo vizIryeta / tathAhi-yadi dravyAdibhyo'tyantavilakSaNA sattA, tadA dravyAdInyasadrUpANi syuH / sattAyogAta sattvamastyeveti cet; asatAM sattAyoge'pi kutaH sattvam ? ; satAM tu niSphalaH sattAyogaH / svarUpasattvaM bhAvAnAmastyevota cet, tarhi kiM zikhaNDiMnA sattAyogena? / sattAyogAt prAg bhAvo na san , nApyasan , sattAyogAt tu saniti ceda; vAGmAtrametat; sadasadvilakSaNasya prkaaraantrsyaasmbhvaat| tasmAt satAmapi syAt kacideva satteti teSAM vacanaM viduSAM pariSadi kathamiva nopahAsAya jAyate ? / jJAnamApa yadyekAntenAtmanaH sakAzAd bhinnamiSyate, tadA tenacaitrajJAnena maitrasyava, naiva viSayaparicchedaH syaadaatmnH| atha yatrai 1. svarUpahAniH ' iti rA. ha. pustakayoH paatthH|| 2" nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavetkharaviSANavat / sAmAnyarahitatve tu vizeSAstadvadeva 3 'eva' iti ha. rA. pustakayoradhikam / 4 zikhaNDin--svayaMvare vRtena bhISmeNApAkRtA kAcidambAnAmnI rAjakanyA tapasA puruSatvaM prAptA saiva zikhaNDIti saMzayA vyavajahe / sa ca strIpUrvatvAnnindAspadam / tato bhArate yuddhe taM puraskRtyArjuno bhISmaM jaghAna / so'pi zikhaNDI pazcAdazvatthAmnA hataH / . Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 8 anyayogavyavacchedikA vAtmAna samavAyasambandhena samavetaM jJAnaM tatraiva bhAvAvabhAsaM karotIti cet / na samavAyasyaikatvAd , nityatvAd , vyApakatvAca, sarvatra vRtteravizeSAt , samavAyavadAtmanAmapi vyApakatvAdekajJAnena sarveSAM viSayAvabodhaprasaGgaH / yathA ca ghaTe rUpAdayaH samavAyasambandhena samavetAH , tadvinAze ca tadAzrayasya ghaTasyApi vinAzaH, evaM jJAnamapyAtmAna samavetaM, tacca kSaNikaM, tatastadvinAze Atmano'pi vinaashaaptternitytvaapttiH| athAstu samavAyena jJAnAtmanoH sambandhaH, kiMtu sa eva samavAyaH kena tayoH sambadhyate ? / samavAyAntareNa ced; anavasthA / svenaiva cet ; kiM na jJAnAtmanorapi tathA ? / atha yathA pradIpastatsvAbhAvyAd AtmAnaM, paraMca prakAzayati, tathA samavAyasyeDageva svabhAvo yadAtmAnaM, jJAnAtmAnau ca sambandhayatIti cet, jJAnAtmanorapi kiM na tathAsvabhAvatA, yena svayamevaitau sambadhyete ? / kiJca, pradIpadRSTAnto'pi bhavatpakSe na jAghaTIti, yataH pradIpastAvad dravyaM, prakAzazca tasya dharmaH, dharmadhArmiNozca tvayAtyantaM bhedo'bhyupagamyate; tatkathaM pradIpasya prakAzAtmakatA ?; tadabhAve ca svaparaprakAzasvabhAvatAbhaNitinirmUlaiva / ___yadi ca pradIpAt prakAzasyAtyantabhede'pi pradIpasya svaparaprakAzakatvamiSyate, tadA ghaTAdInAmApa tadanuSajyate; bhedAvizeSAt / api ca tau svaparasambandhanasvabhAvau samavAyAda bhinnau syAtAm , abhinnau vA ? / yAda bhinnau tatastasyaitau svabhAvAviti kathaM sambandhaH ? ; sambandhanibandhanasya samavAyAntarasyAnavasthAbhayAdanabhyupagamAt / athAbhinnau, tataH samavAyamAtrameva; na tau; tadavyatiriktatvAt tatsvarUpavaditi / kiJca, yathA iha samavAyiSu samavAya iti matiH samavAyaM 1 'prakAzakasvabhAvatA ' iti ha. rA. pustakayo paatthH| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 8 vinApyupapannA, tathA ihAtmAna jJAnamityayamapi pratyayastaM vinaiva ceducyate, tadA ko dossH| athAtmA kartA, jJAnaM ca karaNaM, kartRkaraNayozca vardhakivAsivad bheda eva pratItaH, tatkathaM jJAnAtmanorabhedaH ? iti cet / na; dRSTAntasya vaiSamyAt / vAsI hi bAhyaM karaNaM, jJAnaM cAntaraM, tatkathamanayoH sAdharmyam ? na caivaM karaNasya dvavidhyamaprasiddham / yadAhurlAkSaNikA: "karaNaM dvividhaM jJeyaM bAhyamAbhyantaraM budhaiH| yathA lunAti dAtreNa meraM gacchati cetasA" // 1 // yadi hi kiJcitkaraNamAntaramekAntena bhinnamupadayate, tataH syAd dRSTAntadAAntikayoH sAdharmyam, na ca tthaavidhmsti| na ca bAhyakaraNagato dharmaH sarvo'pyAntare yojayituM zakyate, anyathA dIpena cakSuSA devadattaH pazyatItyatrApi dIpAdivat cakSuSo'pyekAntena devadattasya bhedaH syaat| tathA ca sati lokapratItivirodha iti / api ca, sAdhyavikalo'pi vAsivardhakidRSTAntaH, tathAhi-nAyaM vardhakiH- ' kASThamidamanayA vAsyA ghaTAyiSye' ityevaM vAsigrahaNapariNAmenApariNataH san tAmagRhItvA ghaTayati, kintu tathA pariNatastAM gRhItvA tathA pariNAme ca vAsirapi tasya kASThasya ghaTane vyApriyate, puruSo'pi ityevaM lakSaNaikArthasAdhakatvAt vAsivardhakyorabhedo'pyupadyate; tatkathamanayobhaidai eva ?, ityucyte| evamAtmApi- 'vivakSitamarthamanena jJAnena jJAsyAmi' iti jJAna 1 'ca' iti kha. gha. pustakayonAsti / 2 vardhakistvaSTA, vAsI tacchastram / 3 ' cAbhyantaram ' iti rA. pustake pAThaH / 4 'nacedam ' iti ka. pustake pAThaH / 5 ' vyApriyeta ' iti kha. pustake pAThaH / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 8 anyayogavyavacchedikA grahaNapariNAmavAn jJAnaM gRhIttvArtha vyavasyati, tatazca jJAnAtmanorubhayorapi saMvittilakSaNaikakAryasAdhakatvAdabheda eva / evaM kartRkaraNayorabhede siddhe saMvittilakSaNaM kArya kimAtmani vyavasthitaM, Ahosvid viSaye ? iti vAcyam / Atmani cet- siddhaM naH samIhitam / viSaye cet kathamAtmano'nubhavaH pratIyate ? / atha viSayasthitasaMvitteH sakAzAdAtmano'nubhavaH, tarhi kiM na puruSAntarasyApi?; tdbhedaavishessaat| atha jJAnAtmanorabhedapakSe kathaM kartRkaraNabhAvaH, iti cet, nanu yathA sarpa AtmAnamAtmanA veSTayaMtIti / atha parikAlpato'yaM kartRkaraNabhAva ced , veSTanAvasthAyAM prAgavasthAvilakSaNagatinirodhalakSaNArthakriyAdarzanAt kathaM parikalpitatvam ? ; na hi parikalpanAzatairapi zailastambha AtmAnamAtmanA veSTayatIti vaktuM zakyam tasmAdabhede'pi kartRkaraNabhAvaH siddha ev| kiJca caitanyamiti zabdasya cintyatAmanvarthaH- cetanasya bhaavshcaitnym| cetanazcAtmA tvayApi kIrtyate; tasya bhAvaH svarUpaM caitanyam / yacca yasya svarUpaM, na tat tato bhinnaM bhavitumahati; yathA vRkSAd vRkSasvarUpam / athAsti cetana AtmA, paraM cetanA samavAyasambandhAta, na svataH, tathApatIteH iti cet tadayuktam / yataH-pratItizcet pramANIkriyate, tarhi nirbAdhamupayogAtmaka evAtmA prasiddhayati; na hi jAtacit svayamacetano'haM-cetanAyogAt cetanaH, acetane vA mayi cetanAyAH samavAya iti pratItirAsti; jJAtAhamiti samAnAdhikaraNatayA 1 ' tamartham ' iti ka. pustake paatthH| 2 ' atra' ityadhika rA. ha. pustakayoH / tathAgre -- abhede ' yathA kartRkaraNabhAvastathAtrApi / iti rA. ha. pustakayoradhikam / 3 'tat ' iti ka. pustake nAsti / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 8 prtiiteH| bhede tathApratItiriti cet / na; kathaJcit tAdAtmyAbhAve sAmAnAdhikaraNyapratIteradarzanAt / yaSTiH puruSa ityAdipratItistubhede satyupacArAd dRSTA, na punastAttvikI / upacArasya tu bIjaMpuruSasya yaSTigatastabdhatvAdiguNairabhedaH; upacArasya mukhyArthasparzitvAt / tathA cAtmani jJAtAhamitipratItiH kathaJcit cetanAtmatAM gamayati, tAmantareNa jJAtAhamiti pratIteranupapadyamAnatvAt ghaTAdivat na hi ghaTAdiracetanAtmako jJAtAhamiti pratyeti caitanyayogAbhAvAdaasau na tathA pratyetIti cet / na, acetanasyApi caitanyayogAt cetano'hamiti pratipatteranantarameva nirastatvAt ityacetanatvaM siddhamAtmano jaDasyArthaparicchedaM - parAkarotiH taM punaricchatA-caitanyasvarUpatAsya sviikrnniiyaa| nanu jJAnavAnahamiti pratyayAdAtmajJAnayorbhedaH, anyathA dhanavAniti pratyayAdapi dhndhnvtorbhedaabhaavaanussnggaaH| tadasata; jJAnavAnahamiti nAtmA bhavanmate pratyeti, jaDaikAntarUpatvAt, ghaTavat / sarvathA jaDazca syAdAtmA, jJAnavAnahamitipratyayazca syAd asya; virodhAbhAvAt iti mA nirnnaissiiH| tasya tathotpattyasambhavAt / jJAnavAnahAmiti hi pratyayo na-agRhIte jJAnAkhye vizeSaNe, vizeSye cAtmani jAtUtpadyate; svamatavirodhAt; " nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiH" iti vacanAt / gRhItayostayorutpadyata iti cet kutastadgRhItiH / na tAvat svataH; svasaMvedanAnabhyupagamAt / svasaMvidite hyAtmani, jJAne ca, svataH sA yujyate; nAnyathAH santAnAntaravat / paratazcet, tadapi jJAnAntaraM vizeSyaM-nAgRhIte jJAnatvavizeSaNe, grahItuM zakyam / gRhIte 1 'jAtUpapadyate' iti gha. pustake pAThaH / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 8 anyayogavyavacchedikA hi ghaTatve ghaTagrahaNamiti jJAnAntarAt tadgrahaNena bhAvyam; ityanavasthAnAt kutaH prakRtapratyayaH / tadeva nAtmano jaDasvarUpatA saMgacchate tadasaGgatau ca caitanyamaupAdhikamAtmano'nyaditi vAGmAtram / tathA yadapi na saMvidAnandamayI ca muktiriti vyavasthApanAya anumAnamavAdi-santAnatvAditi / tatrAbhidhIyate-nanu kimidaM santAnatvaM-svatantram-aparAparapadArthotpattimAtraM vA, ekAzrayAparAparotpattirvA ? tatrAdyaH pakSaH savyabhicAraH aparApareSAmutpAdakAnAM ghaTapaTakaTAdInAM santAnatve'pyatyantamanucchidyamAnatvAt / atha dvitIyaH pakSaH, tarhi tAdRzaM santAnatvaM pradIpe nAstIti sAdhanavikalo dRSTAntaH paramANupAkajarUpAdibhizca vyabhicArI hetuH, tathAvidhasantAnatvasya tatra sadbhAve'pyatyantocchedAbhAvAt / api ca santAnatvamapi bhavipyAta, atyantAnucchedazca bhaviSyati-viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt; iti saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAdapyanaikAntiko'yam / kiJca, syAdvAdavAdinAM nAsti kacidatyantamucchedaH, dravyarUpatayA sthAsnUnAmeva satAM bhAvAnAmutpAdavyayayuktatvAt , iti viruddhazca / iti nAdhikRtAnumAnAd buddhayAdiguNocchedarUpA? siddhiH siddhayati / nApi "ne hi vai sazarIrasya" ityAderAgamAt ; sa hizubhAzubhAdRSTaparipAkajanye sAMsArikapriyApriye parasparAnuSakte apekSya vyvsthitH| muktidazAyAM tu-sakalAdRSTakSayahetukamaikAntikamAtyanti 1 saMgaccheta' iti gha. pustake pAThaH / 2 jaDasvarUpatAprAptyabhAve ca / 3 ' satAnasya ' iti ka. pustake pAThaH / 4 ' iti ' padaM gha. pustake nAsti / 5 'na vai sazarIrasya sataH priyApriyayorapahatirasti' iti chAM. a. 8 / 12 / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 8 kaM ca kevalaM priyameva, tatkathaM pratiSidhyate ? / Agamasya cAyamarthaHsazarIrasya-gaticatuSTayAnyatamasthAnavartina AtmanaH, priyApriyayoH-parasparAnuSaktayoH sukhaduHkhayoH-apahati-- abhAvo. nAstIti / avazyaM hi tatra sukhaduHkhAbhyAM bhAvyam / parasparAnuSaktatvaM ca samAsakaraNAdabhyUhyate / azarIraM-muktAtmAnaM vAzabdasyaivakArArthatvAt azarIramevaH vasantaM-siddhikSetramadhyAsInaM, priyApriye-parasparAnuSakte sukhaduHkhe na spRshtH| __idamatra hRdayam-yathA kila saMsAriNaH sukhaduHkhe parasparAnupakte syAtAM, na tathA muktAtmanaH , kintu kevalaM sukhameva; duHkhamUlasya zarIrasyaivAbhAvAt / sukhaM tvAtmasvarUpatvAdavasthitamevaH svasvarUpAvasthAnaM hi mokSaH; ata eva cAzarIramityuktam / AgamArthazvAyamitthameva samarthanIyaH, yata etadarthAnupAtinyeva smRtirapi dRzyate___ "sukhamAtyantikaM yatra buddhinAhyamatIndriyam / taM vai mokSaM vijAnIyAd dusspraapmkRtaatmbhiH||1||" na cAyaM sukhazabdo duHkhAbhAvamAtre vartate-mukhyasukhavAcyatAyAM bAdhakAbhAvAtaH ayaM rogAd vipramuktaH sukhI jAta ityAdivAkyeSu ca sukhIti prayogasya paunaruktyaprasaGgAcca; duHkhAbhAvamAtrasya-rogAd vipramukta itIyataiva gatatvAt / ____na ca bhavadudIrito mokSaH puMsAmupAdeyatayA saMmataH ko hi nAma-zilAkalpamapagatasakalasukhasaMvedanamAtmAnamupapAdayituM yateta; 1 / 2 etadvAkyaM cinhAntargatatvena asmadupalabdheSu likhitapustakeSu nAsti / tenAsmAbhirapi cinharahitatvena mudrApitam / 3 rahasyamityarthaH / 4 'prayogasyApi' iti gha. pustake pAThaH / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 8 anyayogavyavacchedikA duHkhasaMvedanarUpatvAdasya-sukhaduHkhayorekasyAbhAve parasyAvazyambhAvAt / ata eva tvadupahAsaH zrUyate-- " varaM vRndAvane ramye kroSThatvamabhivAJchitam / na tu vaizeSikI muktiM gautamo gantumicchati " // 1 // sopAdhikasAvadhikaparimitAnandaniSyandAt svargAdapyadhika tadviparitAnandamamlAnajJAnaM ca mokSamAcakSate vickssnnaaH| yAda tu jaDaH pASANanirvizeSa eva tasyAmavasthAyAmAtmA bhavet, tadalamapavargeNa saMsAra eva varamastu / yatra tAvadantarAntasapi duHkhakaluSitamapi kiyadapi sukhamanubhujyate, cintyatAM tAvat-kimalpasukhAnubhavo bhavyaH uta sarvasukhoccheda eva ? / . athAsti tathAbhUte mokSe lAbhAtirekaH prekSAdakSANAm ; te hyevaM vivecayanti-saMsAre tAvad duHkhAspRSTaM sukhaM na sambhavati, duHkhaM cAvazyaM heyam , vivekahAnaM cAnayorekabhAjanapatitaviSamadhunoriva duHzekam , ata eva dve api tyajyete, tatazca saMsArAd mokSaH zreyAn yato'tra duHkhaM sarvathA na syAt / varamiyatI kAdAcitkasukhamAtrApi tyaktA, na tu tasyAH duHkhabhAra iyAn vyUDha iti / / - tadetatsatyam sAMsArikasukhasya madhudigdhadhArAkarAlamaNDalAgragrAsavad duHkharUpatvAdeva yuktaiva mumukSUNAM tajjihAsA, kintvAtyantikasukhavizeSalipsUnAmeva / ihApi viSayanihAttijaM sukhamanubhava 1 'tadupahAsaH' iti gha. pustake paatthH| 2 'jaDaH' iti gha. pustake nAsti / 3 'satprekSA' iti ka, pustake paatthH| 4 'vicArayanti' iti ka. pustake paatthH| 5 'duHzakyam' iti gha. pustake paatthH| 6 'atazca' iti rA. ha. pustakayoH paatthH| 7 'vizeSa' iti ka, pustake nAsti / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 8 siddhameva, tad yadi mokSe viziSTaM nAsti, tato mokSo duHkharUpa evApadyata ityarthaH / ye'pi viSamadhunI ekatra sampRkte tyajyete, te'pi sukhavizeSalipsayaiva / kiJca yathA prANinAM saMsArAvasthAyAM sukhamiSTaM duHkhaM cAniSTam, tathA mokSAvasthAyAM duHkhAnivRttiriSTA, sukhanivRttistvaniSTaiva / tato yadi tvadabhimato mokSaH syAt, tadA na prekSAvatAmatra pravRttiH syAt bhavati ceyam / tataH siddhoH mokSaH sukhasaMvedanasvabhAvaH; prekssaavtprvRtternythaanupptteH| __atha yadi mukhasaMvedanakasvabhAvo mokSaH syAt, tadA tadrAgeNa pravartamAno mumukSurna mokSamadhigacchet / nahi rAgiNAM mokSo'sti; rAgasya bandhanAtmakatvAt / naivam / sAMsArikasukha eva rAgo bandhanAtmakaH viSayAdipravRttihetutvAt mokSasukhe tu rAgaH-tanivRttihetutvAd na bandhanAtmakaH parAM koTimArUDhasya ca spRhAmAtrarUpo'pyasau nivartate; "mokSe bhave ca sarvatra niHspRho munisattamaH" iti vacanAt / anyathA bhavatpakSe'pi duHkhAnivRttyAtmakamokSAGgIkRtau duHkhaviSayaM kaSAyakAluSyaM kena niSidhyeta ? iti siddhaM kRtsnakarmakSayAt paramasukhasaMvedanAtmako mokSo, na buddhayAdivizeSaguNocchedarUpa iti| _api ca bhostapasvin / kathaJcideSAmucchedo'smAkamapyabhimata eveti mA virUpaM manaH kRthAH / tathAhi-buddhizabdena jJAnamucyate; tacca maitizrutAvadhimanaHparyAyakevalabhedAt paJcadhA / tatrAdyaM jJAnacatuSTayaM 1 'eva' iti ka. pustake nAsti / 2 'atra' iti rA. pustake nAsti / 3 'siddham' iti rA. ha. pustakayoH pAThaH / 4 'siddhaH' iti gha. pustake pAThaH / 5 vistaratastu asmanmudrApitasabhAdhyatattvArthAdhigamasUtre 1-9,1-15,-1-20,.1. 21,-1-24,-10-1 sUtreSu dRSTavyam / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 8 anyayogavyavacchedikA kSAyopazamikatvAt kevalajJAnAvirbhAvakAla eva pralInam " - mi ya chAumatthie nANe " ityAgamAt / kevalaM tu sarvadravyaparyAyagataM kSAyikatvena niSkalaGkAtmasvarUpatvAda- astyeva mokSAvasthAyAm, sukhaM tu vaiSayikaM tatra nAstiM taddhetorvedanIyakarmaNo'bhAvAt / yattu niratizayakSayamanapekSamanantaM ca sukhaM tada vADhaM vidyate duHkhasya cAdharmamUlatvAt taducchedAducchedaH / nanvevaM sukhasyApi dharmamUlatvAd dharmasya cocchedAt tadapi na yujyate; " puNyapApakSayo mokSaH " ityAgamavacanAt / naivam / vaiSayikasukhasyaiva dharmamUlatvAd bhavatu taducchedaH, na punaranapekSasyApi sukhasyocchedaH / icchAdveSayoH punarmohabhedatvAt tasya ca samUlakArSakaSitatvAdabhAvaH / prayatnazca kriyAvyApAragocaro nAstyevaH kRtakRtyatvAt / vIryAntarAyakSayopanatastvastyeva prayatnaH, dAnAdi - laibdhivat ; na ca kacidupayujyateH kRtArthatvAt / dharmAdharmayostu puNyapApAparaparyAyayorucchedo'styeva; tadabhAve mokSasyaivAyogAt / saMskArasya matijJAnavizeSa eva tasya ca moharyAMnantaraM kSINatvAdabhAva iti / tadevaM na saMvidAnandamayI ca muktiriti yuktirikteyamuktiH / iti kAvyArthaH // 8 // atha te vAdinaH kAyapramANatvamAtmanaH svayaM saMvedyamAnamapa 58 1 'vilInam' iti gha. pustake pAThaH / 2 uppaNNaMma anaMte nachaMmi ya chAumatthie nANe / rAIe saMpatto mahaseNavarNami ujjANe // , chAyA-- utpanne'nante naSTe ca chAdmasthike jJAne / rAtryAM saMprApto mahasenavanaM udyAnaM // 539 // AvazyakapUrvavibhAgaH / " nAstyeva ' iti gha. pustake pAThaH / 4 balavatA yUnA rogarahitenApi puMsA yasya karmaNa - udayAttRNamapi na tiryakkartuM pAryate tatkarma vIryAntarAyAkhyam / 5 labdhayaH paJca / tathAhi - dAnalAbhabhogopabhogavIryabhedAtpaJcadhA / sUtrakRtAGgaprathamazrutaskandhe 12 a. / tattvArthasU. 2--5 / 6 6 ' eva ' ityadhikaM rA. ha. ka. kha. gha. pustakeSu / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 9 lapya, tAdRzakuzAstrazastrasaMparkavinaSTadRSTayastasya vibhutvaM manyante, ata 59 statropAlambhamAha syAdvAdamaJjarIsahitA yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra kumbhAdivad niSpratipakSametat / tathApi dehAd bahirAtmatattvamatattvavAdopahatAH paThanti // 9 // yatraiva--deze yaH padArthaH ; dRSTaguNo, dRSTAH - pratyakSAdi - pramANato'nubhUtAH, guNA dharmA yasya sa tathA saM padArthaH, tatraiva-vivakSitadeza eva / upapadyate iti kriyAdhyAhAro gamyaH / pUrvasyaivakArasyAvadhAraNArthasyAttrApyabhisambandhAt tatraiva nAnyatretyanyayogavyavacchedaH / amumevArtha dRSTAntena draDhayati kumbhAdivaditi-ghaTAdivat ; yathA kumbhAderyatraiva deze rUpAdayo guNA upalabhyante tatraiva tasyAstitvaM pratIyate, nAnyatra / evamAtmano'pi guNAzcaitanyAdayo deha eva dRzyante, na bahiH, tasmAt tatpramANa evAyamiti / yadyapi puSpAdInAmavasthAnadezAdanyatrApi gandhAdiguNa upalabhyate, tathApi tena na vyabhicAraH ; tadAzrayA hi gandhAdipudgalAH teSAM ca vaizraMsikyA, prAyogikyA vA gatyA gatimattvena tadupalambhakaghrANAdidezaM yAvadAgamanopapatteriti / ata evAha-- niSpatipakSametaditiH etad niSpatipakSaM - bAdhakarahitamH " na hi dRSTe'nupapannaM nAma " iti nyAyAt / 44 nanu mantrAdInAM bhinnadezasthAnAmapyAkarSaNoccATanAdiko guNo 6 1 sa' iti ka pustake nAsti / 2 svAbhAvikayA / 3 dRSTe vastuni upapatteranapekSetyarthaH / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 9 anyayogavyavacchedikA yojanazatAdeH parato'pi dRzyata ityasti bAdhakamiti cet / maivaM vocaH / sa hi na khalu mantrAdInAM guNaH, kintu tadadhiSThAtRdevatAnAm; tAsAM cAkarSaNIyoccATanIyAdidezagamane kautskuto'ymupaalmbhH| na jAtu guNA guNinamatiricya vartanta iti / athottarArddha vyAkhyAyate--tathApItyAdi / tathApi evaM niHsapatnaM vyavasthite'pi tattve; atattvavAdopahatAH / anAcAra ityatreva natraH kutsArthatvAt / kutsitatattvavAdena tadabhimatAptAbhAsapuruSavizeSapraNItena tattvAbhAsaprarUpaNenopahatAH-vyAmohitAH, dehAd bahiH-zarIravyatirikte'pi deze, aatmtttvm-aatmruupm| paThanti zAstrarUpatayA. praNayante / itykssraarthH| bhAvArthastvayam-AtmA sarvagato na bhavati, sarvatra tdgunnaanuplbdhH| yo yaH sarvatrAnupalabhyamAnaguNaH sa sa sarvagato na bhavati, yathA ghaTaH / tathA cAyam / tasmAt tthaa| vytireke-vyomaadi| na cAyamAsiddho hetuH-kAyavyatiriktadeze tadguNAnAM buddhayAdInAM vAdinA, prativAdinA vAnabhyupagamAt / tathA ca bhaTTaH zrIdharaH-" sarvagatatve'pyAtmano dehapradeze jJAtRtvam / nAnyatra / zarIrarasyopabhogAyatanatvAt / anyathA tasya vaiyaaditi"| athAstyadRSTamAtmano vizeSaguNaH; tacca sarvotpattimatAM nimittaM sarvavyApakaM ca; kathamitarathA dvIpAntarAdiSvapi pratiniyatadezavartipuruSopabhogyAni kanakaratnacandanAGganAdIni tenotpAdyante ? / guNazca 1 nirvivaadmityrthH| 2 'api' iti kha. pustake nAsti / 3 'AtmasvarUpam' iti ka. kha. pustakayoH paatthH| 4 'svarUpatayA' iti gha. pustake pAThaH / 5 'anyathA' iti ka. pustake paatthH| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdrAdamaJjarIsahitA zloka 9 guNinaM vihAya na vartate, ato'numIyate sarvagata Atmota / naivam / adRSTasya sarvagatatve pramANAbhAvAt / athAratyeva pramANaM vahnerUddhajvalanaM, vAyostiryapavanaM cAdRSTakAritAmati cet / na ; tayostatsvabhAvatvAdeva tatsiddheH dahanasya dahanazaktivat / sApyadRSTakAritA cet, tarhi jagattrayavaicitrIsUtraNe'pi tadeva sUtradhArAyatA, kimIzvarakalpanayA ? tannAyamAsiddho hetuH / na cAnaikAntikaH-sAdhyasAdhanayoAptigrahaNena vyabhicArAbhAvAt / nApi viruddhaH-atyantaM vipakSavyAvRttatvAt / AtmaguNAzca budhdyAdayaH zarIra evopalabhyante, tato guNinApi tatraiva bhAvyam iti siddhaH kAyapramANa AtmA / ____ anyacca, tvayAtmanAM bahutvamiSyate; "nAnAtmAno vyavasthAtaH" iti vacanAt / te ca vyApakAH, tatasteSAM pradIpaprabhAmaNDalAnAmiva parasparAnuvedhe tadAzritazubhAzubhakarmaNAmapi parasparaM saGkaraH syAt / tathA caikasya zubhakarmaNA anyaH sukhI bhaved, itarasyAzubhakarmaNA cAnyo duHkhItyasamaJjasamApadyeta / anyacca, ekasyaivAtmanaH svopAttazubhakarmavipAkena sukhitvaM, paropArjitAzubhakarmavipAkasambandhena ca duHkhitvamiti yugptsukhduHkhsNvednprsnggH| atha svAvaSTabdhaM bhogAyatanamAzrityaiva zubhAzubhayorbhogaH, tarhi svopArjitamapyadRSTaM kathaM bhogAyatanAd bahirniSkramya vahnarUprajvalanAdikaM karoti ? iti cintyametat / __AtmanAM ca sarvagatatve ekaikasya sRSTikartRtvaprasaGgaH ; sarvagatatvenezvarAntaranupravezasya sambhAvanIyatvAt / Izvarasya vA tadantaranubhaveze-tasyApyakartRtvApattiH, na hi kSIranIrayoranyonyasambandhe, 1 'sarvagatatvasAdhane' iti rA. ha. ka. kha. gha. pustakeSu pAThaH / 2 sUtradhAravanmukhyataH kartRtvaM labhatAm / Izvare kartRtvaM kimartha kalpyata ityarthaH / 3 'karmavipAkena' iti ka, pustake pAThaH / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 9 anyayogavyavacchedikA ekatarasya-pAnAdikriyAnyatarasya na bhavatIti yuktaM vaktum / kiJca, AtmanaH sarvagatatve naranArakAdiparyAyANAM yugapadanubhavAnuSaGgaH / atha bhogAyatanAbhyupagamAd nAyaM doSa iti cet, nanu sa bhogAyatanaM sarvAtmanA avaSTanIyAd , ekadezena vA ? / sarvAtmanA cedaasmadabhimatAGgIkAraH / ekadezena cet sAvayavatvaprasaGgaH, paripUrNabhogAbhAvazca / ___ athAtmano vyApakatvAbhAve digdezAntaravartiparamANubhiryugapatsaMyogAbhAvAd-AdyakAbhAvaH, tadabhAvAd-antyasaMyogasya, tannimittazarIrasya, tena tatsambandhasya cAbhAvAd- anupAyasiddhaH sarvadA sarveSAM mokSaH syAt / naivam ; 'yad yena saMyuktaM tadeva taM pratyupasarpatIti niyamAsambhavAt / ayaskAntaM prti-aysstenaasNyuktsyaapyaakrssnnoplbdhH| athAsaMyuktasyApyAkarSaNe--taccharIrArambhaM pratyekamukhIbhUtAnAM tribhuvanodaravivaravartiparamANUnAmupasarpaNaprasaGgAd na jAne taccharIraM kiyatpramANaM syAd ? iti cet , saMyuktasyApyAkarSaNe kathaM sa eva doSo na bhavet ? Atmano vyApakatvena sakalaparamANUnAM tena saMyogAt / atha tadbhAvAvizeSe'pyadRSTavazAda vivakSitazarIrotpAdanAnuguNA niyatA eva paramANava upasarpanti; taditaratrApi tulyam / ____ athAstu yathAkathaJciccharIrotpattiH; tathApi sAvayavaM zarIram ; pratyavayavamanupravizannAtmA sAvayavaH syAt / tathA cAsya paTAdivat kAryatvaprasaGgaH, kAryatve cAsau vijAtIyaiH sajAtIyairvA kAraNarArabhyeta ? ; na tAvadvijAtIyaiH-teSAmanArambhakatvAt / na hi tantavo ghaTamArabhante na ca sjaatiiyaiH| yata AtmatvAbhisambandhAdeva teSAM 1 'anyupagame nAyaM doSaH' iti kha. pustake pAThaH / 2 ' tatsaMbaMdhasyAbhAvAt' iti ka. pustake paatthH| . 3 ' niyamAbhAvAtU ' iti kha. pustake pAThaH / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsAhitA zloka 9 kAraNAnAM sajAtIyatvam pArthivAdiparamANUnAM vijAtIyatvAt tathA cAtmabhirAtmA Arabhyata ityAyAtam / taccAyuktam ekatra zarIre'nekAtmanAmAtmArambhakANAmasambhavAt; sambhave vA pratisandhAnAnupapAttaH; na hi anyena dRSTamanyaH pratisandhAtumarhati'; atiprasaGgAt / tadArabhyatve cAsya ghaTavadavayavakriyAto vibhAgAt saMyogavinAzAd vinAzaH syaat| tasmAd vyApaka evAtmA yujyate, kAyapramANatAyAmuktadoSasadbhAvAditi cet / na; sAvayatvakAryatvayoH kathaJcidAtmanyabhyupagamAt / tatra sAvayatvaM tAvad-asaMkhyeyapradezAtmakatvAt / tathA ca dravyAlaGkArakAraH--" AkAzo'pi sadezaH, sakRtsarvamUrtAbhisambandhAhatvAt" iti / yadyapyavayavadezayorgandhahastyAdiSu bhedo'sti, tathApi nAtra sUkSmakSikA cintyA / pradezeSvavayavavyavahArAt-kAryatvaM tu vakSyAmaH / nanvAtmanAM kAryatve ghaTAdivatprAkprasiddhasamAnajAtIyAvayavArabhyatvaprasakti; avayavA hyavayavinamArabhante, yathA-tantavaH paTAmiti cet na vAcyam / na khalu ghaTAdAvapi kArye prAkprasiddhasamAnajAtIyakapAlasaMyogArabhyatvaM dRSTam; kumbhakArAdivyApArAnvitAd mRtpiNDAt prathamameva pRthubudhnodraadyaakaarsyaasyotpttiprtiiteH| dravyasya hi pUrvAkAraparityAgenottarAkArapariNAmaH kAryatvam tacca bahiri1 'iti' padamadhikaM ka, pustake / 2 'vAsya iti gha. pustake pAThaH / 3 'dravyAlaMkArakArauM' iti rA. ha. ka. kha. pustakeSu paatthH| 4 tattvArthasUtropari zrIsamantabhadrasvAmiviracitaM 84000 zlokaparimitaM gandhahastisaMjJakaM mahAbhASyam / asya maGgalAcaraNaM devAgamastotrasaMjJakamAptamImAMsAsaMjJakaM sapAdazatazlokaparimitamasti / atra maGgalAcaraNe zrImadakalaMkadevanirmitA aSTazatazlokapramANA- tathA zrIvidyAnandisvAmiviracitASTasahasrazlokAtmikA ceti vyAkhyAdvayamasti bhASyaM tvadhunA noplbhyte| 5 sukssmvicaarH| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 9 anyayogavyavacchedikA 64 vAntarapyanubhUyata eva; tatazvAtmApi syAt kAryaH / na ca paTAdau svAvayavasaMyogapUrvakakAryatvopalambhAt sarvatra tathAbhAvo yuktaH; kASThe lohalekhyatvopalambhAd vajre'pi tathAbhAvaprasaGgAt; : pramANabAdhanamubhayatrApi tulyam / na coktalakSaNakAryatvAbhyupagame'pyAtmano'nityatvAnuSaGgAt pratisandhAnAbhAvo'nuSajyateH kathaJcidanityatve satyevAsyopapadyamAnatvAt / pratisandhAnaM hi yamahamadrAkSaM tamahaM smarAmItyAdirUpam; taccaikAntanityatve kathamupapadyate ? avasthAbhedAt; anyA hyanubhavAvasthA, anyA ca smaraNAvasthA; avasthAbhede cAvasthAvato'pi bhedAdekarUpatvakSetiH kathaJcidanityatvaM yuktyAyAtaM kena vAryatAm ? | athAtmanaH zarIraparimANatve mUrtatvAnuSaGgAt zarIre'nupravezo na syAd ; mUrte mUrtasyAnupravezavirodhAt ; tato nirAtmakamevAkhilaM zarIraM prApnotIti cet; kimidaM mUrtatvaM nAma ? - asarvagatadravyaparimANatvaM, rUpAdimattvaM vA ? / tatra nAdyaH pakSo doSAya, saMmatatvAt / dvitIyastvayuktaH- vyAyabhAvAt ; nahi yadasarvagataM tad niyamena rUpAdimadityavinAbhAvo'sti; manaso'sarvagatatve'pi bhavanmate tadasambhavAt / AkAzakAladigAtmanAM sarvagatatvaM, paramamahattvaM sarvasaMyogisamAnadezatvaM cetyuktatvAd - manaso vaidharmyAt, sarvagatatvena pratiSedhanAt ; ato nAtmanaH zarIre'nupravezAnupapattiH, yena nirAtmakaM tat syAt, asarvagatadravyaparimANalakSaNamUrtatvasya manovat pravezApratibandhakatvAt, / rUpAdimattvalakSaNamUrtatvopetasyApi jalAdervAlukA 1 ' avasthAbhedena' iti ka pustake pAThaH / 2 'kSate' iti rA. ha. ka. gha. pustakeSu pAThaH / 3 'vyAptyabhAvAt' iti rA. pustake nAsti / 4 sarvamUrtasaMyogitvam / 5 iyattArahitatvam / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 . syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 9 dAvanupravezo na niSidhyate, Atmanastu tadrahitasyApi tatrAsau pratiSidhyata iti mahacitram / ___ athAtmanaH kAyaparimANatve-bAlazarIraparimANasya sato yuvazarIraparimANasvIkAraH kathaM syAt / / kiM tatparimANatyAgAt, tadaparityAgAd vA ? / parityAgAt cet , tadA zarIravat tasyAnityatvaprasajhAt-paralokAdyabhAvAnuSaGgaH / athAparityAgAt / tannaH pUrvaparimANAparityAge zarIravat tasyottaraparimANotpattyanupapatteH / tadayuktam yuvazarIraparimANAvasthAyAmAtmano bAlazarIraparimANaparityAge sarvathA vinAzAsambhavAt; viphaNAvasthotpAde sarpavat, iti kathaM paralokAbhAvo'nuSajyate; paryAyatastasyAnityatve'pi dravyato nityatvAt / ___ athAtmanaH kAyaparimANatve-tatkhaNDane khaNDanaprasaGgaH, iti cetU kaH kimAha ? zarIrasya khaNDane kathaJcit tatkhaNDanasyeSTatvAt zarIrAsambaddhAtmapradezebhyo hi katipayAtmapradezAnAM khaNDitazarIrapradeze'vasthAnAdAtmanaH khnnddnm| taccAtra vidyata eva / anyathA zarIrAt pRthagbhUtAvayavasya kampopalabdhirna syAt / na ca khaNDitAvayavAnupraviSTasyAtmapradezasya pRthagAtmatvaprasaGgaH, tatraivAnupravezAt / nacaikatra santAne'neka aatmaanH| anekArthapratibhAsijJAnAnAmekapramAtrAdhAratayA pratibhAsAbhAvaprasaGgAt / zarIrAntaravyavasthitAnekajJAnAvaseyArthasaMvittivat kathaM khaNDitAvayavayoH saMghaTTanaM pazcAd ? iti cet ; ekAntena chedAnabhyupagamAt / padmanAlatantuvat chedasyApi svIkArAt / tathAbhUtAdRSTavazAt tatsaMghaTTanamaviruddhameveti tanuparimANa evAtmAGgIkartavyaH, na vyApakaH / tathA ca AtmA vyApako na bhavati, cetanatvAt , 1 'tat' iti ka. pustake nAsti / 2 'artha' iti kha. pustake nAsti / 3 'caitatkhaNDana' iti ka. pustake pAThaH / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 9 anyayogavyavacchedikA yattu vyApakaM-na tat cetanam , yathA vyoma, cetanazcAtmA tasmAd na vyApakaH; avyApakatve cAsya tatraivopalabhyamAnaguNatvena siddhA kAyapramANatA / yatpunaraSTamasamayasAdhyakevAlasamudghAtadazAyAmAhatAnAmapi caturdazarajjvAtmakalokavyApitvenAtmanaH. sarvavyApa 1 samudghAtaH---han hiMsAgatyoH / hananaM ghAtaH / sam ekIbhAve / ut prAbalye / tatazcaikIbhAvana prAbalyena ca ghAtaH samuddhAtaH / atha kena sahakabhiAvagamanam / ucyte| yadAtmA vedanAdi ( vedanAkaSAyamaraNavaikriyataijasAhArakevaliketi ) anubhavajJAnapariNato bahUnvedanIyAdikarmapradezAn kAlAntarAnubhavanayogyAnudIraNAkaraNenAkRSyodaye prakSipyAnubhUya nirjarayati / AtmapradezaiH saha saMzliSTAn sAtayatItyarthaH / ataH prAbalyena ghAtaiti / bhagavatIsUtre zataka 13 uddeza 10 abhayadevIyaTIkAyAm / / kevalisamuddhAto'STasAmayikaH / taM ca kurvan kevalI prathamasamaye bAhulyataH svazarIrapramANamUrdhvamadhazca lokAntaparyantamAtmapradezAnAM dnnddmaarcyti| dvitIyasamaye pUrvAparaM dakSiNottaraM vA kapATam / tRtIye maMthAnam caturthe'vakAzAntarANAM pUraNam / paJcame'vakAzAntarANAM saMhAram / SaSThe mathaH saptame kapATasthaH / aSTame svazarIrastho bhavati / ityabhidhAnarAjendrakoze saptamabhAge pR. 429 / __2 kevaladvIpapayodhiparyantavartinaH svayaMbhUramaNAbhidhAnajalanidheH parataTavartipUrvavedikAntAdArabhya yAvattasyaiva toyadheraparavedikAnta etAvatpramANA rajjuravagantavyA adhastAdadhobhAgo'dhomukhamallakatulyo'dhomukhIkRtazarAvasadRkSAkAra upari punaH saMghuTasthitayomalakayoH zarAvayorAkAramanusarati lokaH / ayamarthaH / prathamaM tAvadekaM zarAvamadhomukhamavasthApyate tatastasyopari dvitIyamuparimukhaM tasyApyupari tRtIyamadhomukhamityevaM vyavasthitazarAvatrayasadRzAkAraH sakalo'pi loko bhavatIti / sa ca paJcAstikAyamayo dharmAdharmAkAzajIvapudgalalakSaNaiH paJcabhirastikAyairvyAptaH / pravacanasAroddhAraTIkAyAM siddhasenasUrizekharakRtAyAM dvAra 143 / asya sarvasya lokasya kalayA bhAgAzcaturdaza / ekaikasya vibhAgo'yamekaikarajjusaMmitaH // 8 // sarvAdhastanalokAntAdArabhyoparigaM talam / yAvatsaptamamedinyA ekA rajjuriyaM bhavet // 9 // pratyekamevaM saptAnAM bhuvAmupari vartiSu / taleSu rajjurekaikA syurevaM sapta rajjavaH / / 10 // ratnaprabhoparitalAt ArabhyAdimatAviSe / paryApteSu vimAneSu syAdeSA rajjuraSTamI // 11 // tata Arabhya navamI mahendrAnte prkiirtitaa| ataH paraM tu dazamI lAntakAnte samApyate // 12 // bhavedekAdazI pUrNA sahasrArAntasImani / syAd dvAdazyacyutasyAnte kramAdevaM trayodazI // 13 // bhaved aveyakasyAnte lokAnte ca cturdshii| dhaurzvabhAgAdUrvAdhaH saptasaptati rajjavaH // 14 // upAdhyAyazrIvinayavijayajIkRta lokaprakAze 22 sarge // tattvArthAdhigamasUtra 3-6 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 10 katvam , tat kAdAcitkam ; iti na tena vyabhicAraH; syAdvAdamantrakavacAvaguNThitAnAM ca nedRzabibhISikAbhyo bhayam / iti kAvyArthaH // 9 // vaizeSikanaiyAyikayoH prAyaH samAnatantratvAdaulUkyamate kSipte yogamatamapi kSiptamevAvaseyam / padArtheSu ca tayorapi na tulyA pratipattiriti sAMpratamakSapAdapratipAditapadArthAnAM sarveSAM caturthapuruSArtha pratyasAdhakatamatve vAcye'pi, tadantaHpAtinAM chalajAtinigrahasthAnAnAM paropanyAsanirAsamAtraphalatayA atyantamanupAdeyatvAt tadupadezadAturvairAgyamupahasannAha svayaM vivAdagrAhile vitaNDA pANDityakaNDUlamukhe jane'smin / mAyopadezAt paramarma bhindan ! aho virakto muniranyadIyaH // 10 // anye-avijJAtatvadAjJAsAratayA'nupAdeyanAmAna : pare, teSAmayaM zAstRtvena sambandhI anyadIyo muniH akSapAda RSiH, aho! viraktaH-aho! vairAgyavAn / aho ityupahAsagarbhamAzcarya sUcayati / anyadIya ityatra " IyakArake" ( haimamU0 3 / 2 / 121 // ) iti do'ntaH / kiM kurvannityAha-paramarma bhindan-jAtAvekavacanaprayogAt paramamANi vyathayan 'bahubhirAtmapradezairadhiSThitA dehAvayavA marmANi' iti paribhASikI saMjJA, tata upacArAt sAdhyasvatattvasAdhanA'vyabhicAritayA prANabhUtaH sAdhanopanyAso'pi marmeva marma / kasmAt tAdbhandan ? mAyopadezAddhetoH; mAyA-paravaJcanam, tasyA 1 'ekavacanAt ' iti ka. gha. pustakayoH pAThaH / 2 'satattva' iti gha. pustake pAThaH / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 10 anyayogavyavacchedikA upadezaH-chalajAtinigrahasthAnalakSaNapadArthatrayaprarUpaNadvAreNa ziSyabhyaH pratipAdanaM, tasmAt "guNAdastriyAM na vA" ( hemamU0 2 / 2 / 77 // ) ityanena hetau tRtIyAprasaGge-paJcamI / kasmin viSaye mAyAmayamupadiSTavAn ?, ityAha-asmin-- pratyakSopalakSyamANe, jane--tattvA'tattvavimarzabahirmukhatayA prAkRtaprAye loke / kathambhUte ? svayam-AtmanA paropadezanirapekSameva, vivAdagrAhile-viruddhaH-parasparalakSyIkRtapakSAdhikSepadakSaH, vAdo-vacanopanyAso vivAdaH / tathA ca bhagavAn haribhadrasUriH" labdhikhyAtyarthinA tu syAd duHsthitenAmahAtmanA / chalajAtipradhAno yaH sa vivAda.iti smRtaH" // 1 // tena grahila iva-grahagRhIta iva, tatra / yathA-grahAdyapasmAraparavazaH puruSo yatkiJcanapralApI syAd evamayamapi jana iti bhaavH| ___ tathA, vitaNDA-pratipakSasthApanAhInaM vAkyam vitaNDayate Ahanyate'nayA pratipakSasAdhanamiti . vyutpatteH; " abhyupetya pakSaM yo na sthApayati sa vaitaNDika ityucyate"iti nyAyavArtikam / vastutastvaparAmRSTatattvAtattvavicAraM maukharya vitaNDA; tatra yatpANDityam-avikalaM kauzalaM, tena kaNDUlaM mukhaM lapanaM yasya sa tathA tasmin / kaNDU:--khajUH, kaNDUrasyAstIti kaNDUlam, sidhmA~ditvAd matvarthIyo lapratyayaH yathA-kilAntarutpannakRmikulajanitAM 1 zrIharibhadrasUrikRte 12 aSTake zlo. 4 / 2 nyAyavArtika pR. 15 paM. 4 sUtra 1 adhyAya 1 Ahnika 1 / 3 ' hi ' iti rA. ka. kha. gha. ha. pustakeSvadhikam / 4 ' tathA'parAmRSTa ' iti ka. pustake pAThaH / 5 ' vicAramaukharyam ' iti ka. pustake pAThaH / 6 'kaNDUlamiva ' ityadhikaM ka. kha. gha. ha. pustakeSu / 7 -- sidhmAdikSudrajanturugbhyaH ' haimasU. 7 / 2 / 21 / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 10 kaNDrati niroddhumapArayan puruSo vyAkulatAM kalayati, evaM tanmukhamapi vitaNDApANDityenAsaMbaddhapralApacApalamAkalayat knndduulmityupcryte| evaM ca svarasata eva svasvAbhimatavyavasthApanAvisaMsthulo vaitaNDikalokaH,tatra ca tatparamAptabhUtapuruSavizeSaparikalpitaparavaJcanapracuravacanaracanopadezazcet sahAyaH samajani, tadA svata eva jvAlAkalApajaTile prajvalati hutAzana iva kRto ghRtAhutiprakSepa iti; taizca bhavAbhinandibhirvAdibhiretAdRzopadezadAnamapi tasya muneH kAruNikatvakoTAvAropitam / tathA caahuH| __ "duHzikSitakutarkAzalezavAcAlitAnanAH / zakyAH kimanyathA jetuM vitaNDATopamaNDitAH ? // 1 // gatAnugatiko lokaH kumArga ttprtaaritH| mA gAditi cchalAdIni prAha kAruNiko muniH||2||" kAruNikatvaM ca vairAgyAda na bhidyate, tato yuktamuktam-aho ! virakta iti stutikAreNopahAsarvacanam / .. atha mAyopadezAditi sUcanAsUtraM vitanyate,-akSapAdamate kila SoDazapadArthAH; pramANeprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAMtattvajJAnA niHzreyasAdhigamaH iti vacanAt / na caiteSAM vyastAnAM samastAnAM vA adhigamo niH1 ' svAbhimatamata ' iti rA. pustake paatthH| 2 bhavAbhinandI-asAro'pyeSa saMsAraH sAravAniva lakSyate / dadhidugdhAmbutAmbUlapuNyapaNyAGganAdibhiH // ityAdivacanaiH saMsArAbhinandanazIlaH // 3 'kuzikSita ' iti gha, pustake pAThaH / - 4 ' uktam ' iti ka. pustake nAsti / .344. Ann. . . 4' uktam' iti ke. purakhavA 5 gautamasUtra 1 / 1 / 1 / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 10 . anyayogavyavacchedikA zreyasAvAptihetuH / na hyekeneva kriyAvirahitena jJAnamAtreNa-muktiryuktimatI; asamagrasAmagrIkatvAtaH vighaTitaikacakrarathena manISitanagaraprAptivat / na ca vAcyaM na khalu vayaM kriyAM pratikSipAmaH, kintu tattvajJAnapUrvikAyA eva tasyA muktihetutvamiti jJApanArtha-tatvajJAnAd niHzreyasAdhigama iti brUma iti; na hyamISAM saMhate api jJAnakriyemuktiprAptihetubhUte; vitathatvAt tjnyaankriyyoH| na ca vitathatvamasiddham -vicAryamANAnAM SoDazAnAmapi tttvaabhaastvaat.| tathAhitaiH pramANasya tAvad lakSaNamitthaM sUtritam-"arthopalabdhihetuH pramANam" iti / etacca na vicArasaham yato'rthopalabdhau hetutvaM yadi nimittatvamAtraM,tatsarvakArakasAdhAraNamiti kartRkarmAderapi pramANatvaprasaGgaH / atha kartRkarmAdivilakSaNaM hetuzabdena karaNameva vivakSitaM, tarhi tajjJAnameva yuktaM, na cendriyasannikarSAdi / yasmin hi satyartha upalabdho bhavati, sa tatkaraNam; na cendriyasannikarSasAmagryAdau satyapi jnyaanaabhaave'rthoplmbhH| sAdhakatamaM hi karaNam; avyavahitaphalaM ca tadiSyate; vyavahitaphalasyApi karaNatve dugdhabhojanAderapi tthaaprsnggH| tanna jJAnAdanyatra pramANatvam; anyatropacArAt / yadapi nyAyabhUSaNasUtrakAreNoktam-" samyaganubhavasAdhanaM pramANam" iti / tatrApi sAdhanagrahaNAt kartRkarmanirAsena karaNasyaiva pramANatvaM sidhyati / tathA'pyavyavahitaphalatvena sAdhakatamatvaM jJAnasyaivaH iti na tat samyag lakSaNam / " svaparavyavasAyi jJAnaM 1 'AsUtritam ' iti ka. pustake paatthH| / 2 etadarthakaM gaumatasUtrabhASye 2 / 1 / 11 pR. 94 paM. 4 3 upacAro lkssnnaa| 4 nyAyasAre bhAsarvajJapraNIte, prathamaparicchede prathamasUtram / 5 pramANanayatattvAlokAlaGkAre pariccheda 1 sUtra 2 / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 10 pramANam" iti tu tAttvikaM lakSaNam / prameyamapi tai-AtmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargabhedAd dvAdazavidhamuktam / tacca na samyaMg; yataH zarIrendriyabuddhimanaHprAttadoSaphaladuHkhAnAm-AtmanyevAntarbhAvo yutaH; saMsAriNa AtmanaH kathaJcit tadaviSvagbhUtatvAt / AtmA ca prameya eva na bhavati, tasya pramAtRtvAt / indriyabuddhimanasAM tu-- karaNatvAt prameyatvAbhAvaH / doSAstu-rAgadveSamohAH, te ca pravRtterna pRthagbhavitumarhanti; vAGmanaHkAyavyApArasya zubhAzubhaphalasya viMzatividhasya tanmate pravRttizabdavAcyatvAt rAgAdidoSANAM ca-mano-- vyApArAtmakatvAt / duHkhasya zabdAdInAmindriyArthAnAM ca-phala evAntAvaH " pravRttidoSajAnataM sukhaduHkhAtmakaM mukhyaM phalaM, tatsAdhanaM tu gauNam" iti jayantavacanAt / pretyabhAvApavargayoH-punarAtmana eva pariNAmAntarApattirUpatvAd, na pArthakyamAtmanaH sakAzAducitam tadevaM dvAdazavidhaM prameyamiti vAgvistaramAtram " dravyaparyAyAtmakaM vastu prameyam" iti tu samIcInaM lkssnnm| sarvasaMgrAhakatvAt / evaM saMzayAdInAmapi tattvAbhAsatvaM prekSAvadbhiranupekSaNIyam atra tu-pratItatvAd, granthagauravabhayAca na prapazcitam / nyakSeNa hyatra nyAyazAstramavatAraNIyam ; taccAvatAryamANaM pRthag granthAntaratAmavagAhata ityAstAm / ___ tadevaM pramANAdiSoDazapadArthAnAmaviziSTe'pi tattvAbhAsatve prakaTakapaTanATakasUtradhArANAM trayANAmeva chalajAtinigrahasthAnAnAM mAyopadezAditi padenopakSepaH kRtH| tatra parasya vadato'rthavikalpopapAdanena vacanavighAtaH-chalam / tat tridhA-vAkchalaM, sAmAnyachalam, upacA -- 1 'api' iti ka. pustake nAsti / 2 pUrNatvena // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zloka 10 anyayogavyavacchedikA rachalaM ceti / tatra sAdhAraNe zabde prayukte vakturabhipretAMdAntarakalpanayA taniSedho vAkchalam; yathA navakambalo'yaM mANavaka iti nUtanavivakSayA kathite, paraH saMkhyAmAropya niSedhAti--kuto'sya nava kambalAH ?, iti / saMbhAvanayAtiprasAGgino'pi sAmAnyasyopanyAse hetutvAropaNena taniSedhaH-sAmAnyachalam; yathA-aho ! nu khalvasau brAhmaNo vidyAcaraNasaMpanna iti brAhmaNastutiprasaGge, kazcid vadati-sambhavati brAhmaNe, vidyAcaraNasampaditi; tat chalavAdI brAhmaNatvasya hetutAmAropya nirAkurvannAbhiyuGkte yAda brAhmaNe vidyAcaraNasaMpad bhavati, vrAtye'pi sA bhaved, vrAtyo'pi brAhmaNa eveti| aupacArike prayoge mukhyapratiSedhena pratyavasthAnam-upacArachaMlam / yathA-maJcAH krozantItyukte, paraH pratyavatiSThate-kathamacetanA maJcAH krozanti ?, maJcasthAH puruSAH krozantIti / . tathA samyaghetau hetvAbhAse vA vAdinAprayukte, jhaTiti tadoSatattvApratibhAse hetuprativimvanaprAyaM kimapi pratyavasthAnaM-jAtiH, dRSaNAbhAsa ityarthaH / sA ca caturviMzatibhedA sAdhAdipratyavasthAnabhedena; ythaa-"saadhrmyvaidhotkrssaa'pkrssvrdhyaa'vrnnyviklpsaadhypraaptypraaptiprsnggprtidRssttaantaa'nutpttisNshyprkrnnaa'hetvaarthaaptyvishessoppttyuplbdhynuplbdhinityaanitykaarysmaaH"| tatra sAdharyeNa pratyavasthAnaM-sAdharmyasamA jAtirbhavati;-- anityaH zabdaH, kRtakatvAd, ghaTavaditi prayoge kRte sAdharmyaprayogeNaiva 1 ' abhipretAdarthAt ' iti rA. pustake pAThaH / . 2 ' yathA ' zabdo gha. pustake nAsti / 3 ' maJcasthAstu ' iti ka. gha. pustakayoH pAThaH / . 4 - pratibandhanaprAyam ' iti ka. pustake pAThaH / 5 gau, sU. 5 / 11 / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 10 pratyavasthAnam,-nityaHzabdo, niravayavatvAda, AkAzavat / na cAsti vizeSahetuH-ghaTasAdhAt kRtakatvAdanityaH zabdaH, na punarAkAzasAdhAd niravayavatvAd nitya iti / vaidhapeNa pratyavasthAnaMvaidharmyasamA jAtirbhavati;- anityaH zabdaH,- kRtakatvAd ghaTavadityatraiva prayoge, sa eva pratihetuvaidharyeNa prayujyate-nityaH zabdo nirvyvtvaat| anityaM hi sAvayavaM dRSTam / ghaTAdIti / na cAsti vizeSahetuH-ghaTasAdharmyAt kRtakatvAdanityaH zabdaH, na punastadvaidha Ad niravayavatvAd nitya iti / utkarSApakarSAbhyAM pratyavasthAnamutkarSApakarSasame jAtI bhavataH-tatraiva prayoge, dRSTAntadharma kazcit sAdhyadharmiNyApAdayan utkarSasamAM jAtiM prayuGkte yadi ghaTavat kRtakatvAdanityaH zabdaH ghaTavadeva mUrto'pi bhvtu| na ced mUrtaH , ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde dharmAntarotkarSamApAdayati / apakarSastu ghaTaH kRtakaH san-azrAvaNo dRSTaH, evaM zabdo'pyastu / no ced ghaTabadanityo'pi mA bhUditi zabde zrAvaNatvadharmamapakarSatIti / itye tAzcatasro diGmAtradarzanArtha jAtaya uktAH / evaM zeSA api viMzatirakSapodazAstrAdavaseyAH / atra tvanupayogitvAd na likhitaaH| . .tathA vipravipattirapatipattizca-nigrahasthAnam / tatra vipatipattiH-sAdhanAbhAse sAdhanabuddhiH, dUSaNAbhAse ca dUSaNabuddhiriti / apratipattiH sAdhanasyAdRSaNaM, dUSaNasya cAnuddharaNam / tacca nigrahasthAna dvAviMzatividham tadyathA-1 pratijJAhAniH 2 pratijJAntaram 3 pratijJAvirodhaH 4 pratijJAsaMnyAsaH 5 hetvantaram 6 arthAntaram 1 nikhayavatvasvarUpaH / 2 gautamasUtra 5 / 2 / 1 / 3 tathA ca ' iti gha, pustake paatthH| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 10 anyayogavyavacchedikA 7 nirarthakam 8 avijJAtArtham 9 apArthakam 10 aprAptakAlam 11 nyUnam 12 adhikam 13 punaruktam 14 ananubhASaNam 15 ajJAnam 16 apratibhA 17 vikSepaH 18 matAnujJA 19 paryanuyojyopekSaNam 20 niranuyojyAnuyogaH 21 apasiddhAntaH 22 hetvAbhAsAzca / tatra hetAvanaikAntikIkRte pratidRSTAntadharma svadRSTAnte'bhyupagacchataH pratijJAhAnirnAma nigrahasthAnam / yathA nityaH-zabdaH aindriyakatvAd ghaTavaditi pratijJAsAdhanAya vAdI vadan , pareNa sAmAnyamandriyakamApa nityaM dRSTamiti hetAvanaikAntikIkRte, yadyevaM brUyAt sAmAnyavad ghaTo'pi nityo bhavatviti, sa evaM bruvANaH zabdA'nityatvapratijJAM jahyAt / pratijJAtArthapratiSedhe pareNa kRte tatraiva dharmiNi dharmAntaraM sAdhanIyamAbhidadhataHpratijJAntaraM nAma-nigrahasthAnaM bhvti| anityaH zabdaH aindriyakatvAdityukte, tathaiva sAmAnyena vyabhicAre codite, yadi brUyAd-yuktaM yat sAmAnyamaindriyakaM nityam , taddhi sarvagatam , asarvagatastu zabda iti / tadidaM zabde'nityatvalakSaNapUrvapratijJAtaHpratijJAntaramasarvagataH zabda iti nigrahasthAnam / anayA dizA zeSANyapi viMzati yAni / iha tu na likhitAni, pUrvahetoreva / ityevaM mAyAzabdenAtra chalAditrayaM sUcitam / tadevaM paravaJcanAtmakAnyapi chalajAtinigrahasthAnAni tattvarUpatayopadizato akSapAdarSevairAgyavyAvarNanaM, tamasaH prakAzAtmakatvaprakhyApanamiva kathamiva nopahasanIyam ? iti kaavyaarthH||10|| adhunA mImAMsakabhedAbhimataM vedavihitahiMsAyA dharmahetutvamupapattipuraHsaraM nirasyannAha 1 jaiminerabhimatam / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA na dharmaheturvihitApi hiMsA notsRSTamanyArthamapodyate ca / svaputraghAtAd nRpatitvalipsA sabrahmacArI sphuritaM pareSAm // 11 // iha khalvaciMmargapratipakSadhUmaMmArgAzritA jaiminIyA itthamAcakSate - yA hiMsA gAda, vyasanitayA vA kriyate; saivaadhrmaanubndhhetuH| pramAdasaMpAditatvAt / saunikalubdhaMkAdInAmiva / vedavihitA tu hiMsA - pratyuta dhrmhetuH| devatAtithipitRRNAM prItisaMpAdakatvAt, tathAvidhapUjopacAravat / na ca tatprItisaMpAdakatvamasiddham kA~rIrIprabhRtiyajJAnAM svasAdhye dRSTyAdiphale yaH khalvavyabhicAraH, sa tatmINitadevatAvizeSAnugrahahetukaH / evaM tripurArNavavarNitaMcchagalajAGgalahomAt pararASTravazIkRtirapi tadanukUlitadaivataprasAdasaMpAdyA / atithiprItistu-madhuparkasaMskArAdvisamAsvAdajA pratyakSopalakSyaiva / 1 ''agnirjyotirahaH zuklaH SaNmAsA uttarAyaNam / tatra prayAtA gacchanti brahma brahmavido janAH / ityarcirmArgaH / ayamevottaramArga ityabhidhIyate / bha.gI.a. 8zlo. 24 2 'dhUmo rAtristathA kRSNaH SaNmAsA dakSiNAyanam / tatra cAndramasaM jyotiyogI prAdhya nivartate / / iti dhUmamArgaH / ayameva dakSiNamArga ityapyabhidhIyate / bha.gI.a.8zlo.25 3 ' yA ' iti kha. pustake nAsti / 4 gArdhyAt-lobhAt / 5 'saunika:--sUnA hiMsA tayA caratIti sauniko hiMsAjIvItyarthaH / 75 zloka 11 6 lubdhakaH -- vyAdhaH / 7 kArIrI--etatsaMjJikeSTiH / tasyAzca phalaM vRSTiH / kaM jalamRcchatIti kAro jaladastamIrayati prerayatIti kArIrIti kArIrIzabdasya vyutpattiH / 8 tripurArNavo - mantrazAstraviSayako nibandhaH / 10 jAGgalaM-- hariNamAMsam / 11 dadhimadhusaMyuktaH pUjAvizeSaH / 12 ' evaM pitRRNAm ' iti ka pustake pAThaH / 9 chagalo meSaH / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 11 anyayogavyavacchedikA pitRNAmApa tattadupayAcittazraddhAdividhAnena prINitAtmanAM svasantAnaddhividhAnaM sAkSAdevaM vIkSyate / AgamazcAtra prmaannm| sa ca devaprItyarthamazvamedhagomedhanaramedhAdividhAnAbhidhAyakaH pratIta eva / atithiviSayastu-" mahokSaM vA mahAjaM vA zrotriyAyopakalpayet // " ityAdiH / pitRprItyarthastu-" dvau mAMsau matsyamAMsena trIn mAsAn hAriNena tu / aurabhraNAtha caturaH zAkuneneha paJca tu" // 1 // ityaadiH| evaM parAbhiprAya hAda saMpradhAcAryaH pratividhatte-na dhrmetyaadi| vihitApi-vedapratipAditApi; AstAM tAvadavihitA / hiMsA-prANiprANavyaparopaNarUpA / na dharmahetuH-na dharmAnubandhAnabandhanam / yato'tra prakaTa eva svavacanavirodhaH / tathAhi-'hiMsA ceda-dharmahetuH katham ? 'dharmahetuzced hiMsA katham' ? " zrUyatAM dharmasarvasvaM zrutvA caivAvadhAryatAm" ityaadiH| na hi bhavati mAtA ca, vandhyA ceti / hiMsA kAraNaM, dharmastu tatkAryamiti parobhiprAyaH; na cAyaM nirNpaayH| yato yad yasyAnvayavyatirekAvanuvidhatteM tat tasya kAryam; yathA mRtpiNDAderghaTAdiH / na ca dharmo hiMsAta eva bhavatIti praatiitikm| tapovidhAnadAnadhyAnAdInAM tadakAraNatvaprasaGgAt / 1 yAjJavalkyasmRtiH--AcArAdhyAyaH zlo. 109 / 2 manusmRtiH a. 3 zlo. 268 tadane--' SaNmAsAMzchAgamAMsena pArSatena hi sapta vai / aSTAveNasya mAMsena rauraveNa navaiva tu / 269 / dazamAsAMstu tRpyanti varAhamahiSAmiSaiH / zazakUrmasya mAMsena mAsAnekAdazaiva tu / 270 / saMvatsaraM tu gavyena payasA pAyasena vA / vArSINasya mAMsena tRptiAdazavArSikI / / 271 // ' 3 'prakaTataH ' iti ka. pustake paatthH| 4 * zrUyatAM dharmasarvasvaM zrutvA caivopadhArayet ' / iti cANakyarAjanItizAstre a. 1 zlo. 7 / 5 vAdino'bhiprAyaH / 6 nirpaayH-nirbaadhH| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 11 atha na vayaM sAmAnyena hiMsAM dharmahetuM brUmaH, kintu viziSTAmeva / viziSTA ca saiva - yA vedavihitA iti cet--nanu tasyA dharmahe tutvaM kiM vadhyajIvAnAM maraNAbhAvena, maraNe'pi teSAmArtadhyAnAbhAvAt sugatilAbhena vA ? | nAdyaH pakSaH - prANatyAgasya teSAM sAkSAdavekSyamANatvAt / na dvitIyaH - paracetovRttInAM durlakSatayArtadhyAnAbhAvasya vAGmAtratvAt / pratyuta hA ! kaSTamasti ne ko'pi kAruNikaH zaraNam iti svabhASayA virasamArasatsu teSu vadanadainyanayanataralatAdInAM liGgAnAM darzanAda durdhyAnasya spaSTameva niSTaGkayamAnatvAt / 77 athetthamAcakSIthAH - yathA ayaHpiNDo gurutayA majjanAtmako'pi tanutarapatrAdikaraNena saMskRtaH san jalopari plavate, yathA ca mAraNAtmakamapi viSaM mantrAdisaMskArarAvaziSTaM sadguNAya jAyate, yathA vA dahanasvabhAvo'pyabhiH satyAdiprabhAvapratihatazaktiH san nahiI dahati / evaM mantrAdividhisaMskArAd na khalu vedavihitA hiMsA doSapoSaya / na ca tasyAH kutsitatvaM zaGkanIyam / tatkAriNAM yAjJikAnAM loke pUjyatvadarzanAditi / tadetad na dakSANAM kSamate kSodam / vaidharmyeNe dRSTAntAnAmasAdhakatamatvAt / ayaHpiNDAdayo hi patrAdibhAvAntarApannAH santaH salilataraNAdikriyAsamarthAH, na ca vaidikamantrasaMskAravidhinApi vizasyamAnAnAM pazUnAM kAcid vedanAnutpAdAdirUpA bhAvAntarApattiH pratIyate / atha teSAM vadhAnantaraM devatvApattirbhAvAntaramaMstyeveti cet -- kimatra pramANam ? / na tAvat pratyakSam - 6 1. naH' iti gha. ka. kha. pustakeSu pAThaH / 2 ' liGgAnAm ' iti gha. pustake nAsti / C , 3 yathAca ityArabhya ' jAyate ' ityantaM rA. pustake nAsti / 4 doSANAM poSaNAyetyarthaH / 5 ' vaiSamyeNa ' iti gha. rA. ha. pustakeSu pAThaH / 6 ' vedanAnudayAdi ' iti ka pustake pATha: / -- Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 78 zloka 11 anyayogavyavacchedikA tasya saMbaddhavartamAnArthagrAhakatvAt-" sambandhaM vartamAnaM ca gRhyate ckssuraadinaa|" iti vacanAt / naapynumaanm-ttprtibddhlinggaanuplbdhH| nApyAgamaH-tasyAdyApi vivAdAspadatvAt / arthApattyumAnayostvanumAnAntargatatayA tadRSaNenaiva gatArthatvam / . atha bhavatAmapi jinAyatanAdividhAne pariNAmavizeSAta pRthivyAdijantujAtaghAtanamApa yathA puNyAya kalpyate iti kalpanA / tathA asmAkamapi kiM neSyate / vedoktavidhividhAnarUpasya pariNAmavizeSasya nirvikalpaM tatrApi bhAvAt / naivam / pariNAmavizeSo'pi sa eva zubhaphalo, yatrAnanyopAyatvena yatanayA'prakRSTapratanucaitanyAnAM pRthivyAdijIvAnAM vadhe'pi. svalpapuNyavyayenAparimitasukRtasaMprAptiH, na punaritaraH / bhavatpakSe tu satsvapi tattacchratismRtipurANetihAsapratipAditeSu yamaniyamAdiSu svargAvAptyupAyeSu tAMstAn devAnuddizya prAtipraikiM kartanakadarthanayA kAndizIkAn kRpaNapaJcedriyAna saunakAdhikaM mArayatAM kRtsnasukRtavyayena durgatimevAnukUlayatAM durlabhaH shubhprinnaamvishessH| evaM ca yaM kaJcana padArtha kiJcitsAdharmyadvAreNaiva dRSTAntIkurvatAM bhavatAmatiprasaGgaH snggcchte| .. __ na ca jinAyatanavidhApanAdau pRthivyAdijIvavadhe'pi na guNaH / 1 mImAMsAzlokavArtike sU. 4 zlo. 84 / 2 'gatArthatvAt ' iti ha. rA. pustakayoH pAThaH / 3vedoktavidhAna ' iti ha. pustake pAThaH / 4 prtiikH-avyvH| 5 kAndizIkaH-bhayadrutaH / 6 saunakaH-hiMsAjIvI / 7 ' sAdharmyamAtreNaiva ' / iti ka. pustake pAThaH / . 8 ' jinabhavana ' iti ka. pustake pAThaH / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 11 79 tathAhi taddarzanAd guNAnurAgitayA bhainyAnAM bodhilAbha:, pUjAtizayavilokanAdinA ca manaHprasAdaH, tataH samAdhiH, tatazca krameNa niHzreyasaprAptiriti / tathA ca bhagavAn paJcaliGgIkAraHpuDhavAiyANa jaivi hu hoi viNAso jiNAlayAhinto / syAdvAdamaJjarIsahitA 1 siddhigamanayogyAnAm / 2 bodhanaM bodhiH samaktvaM pretyAjinadharmAvAtirvA / 3 samyagdarzanAdikA mokSapaddhatiH / 4 zrIjinapatisUriH / 5 chAyA - pRthivyAdInAM yadyapi bhavatyeva vinAzo jinAlayAdibhyaH tadviSayApi sudRSTerniyamato'styanukampA // 1 // etAbhyo buddhA viratA rakSanti yena pRthivyAdIn / ato nirvANagatA abAdhitA AmavameSAm || 2 || rogizirAvedha iva suvaidyakriyA iva suprayuktA tu / pariNAmasundara iva ceSTA sA bAdhAyoge'pi // 3 // imA gAthA jinapatimurikRtapaJcaliGgIgranthe 58 / 59 / 60 / ityatra labhyante / atra TIkA-nanu mahAnayaM jinagRhAdyArambhastatra cAvazyaMbhAvI pRthivyAdyupamardastathA cAnukampayA'bhAva ityAzaGakya tAn samarpayitumAha--pRthvyambutejovAyuvanaspatitrasalakSaNAnAM SaTjIvanikAyAnAM yadyapi bahuravadhAraNaM bhavatyeva jAyetaiva vinAzo vidhvaMsaH / bhUkhananeSTakApAkajalasekAderavazyaM tatra bhavAn jinAlayAn arhadbhavanAdinirmApaNAt tathApi tadviSayApi binazyat pRthvyAdigocarA api sudRSTeH samyagdRzastu nirdhApayatu niyamAnnizcayenAstu va iMti anukaMpArakSaNAbhiprAya iti gAthArtha: 58 atha tAdRzaM jIvopamarda pratyakSeNa pazyan kathaM tasyAnukampAM pratImetyata Aha-- etasmAd jinavasatyAdidarzanAd buddhAstattvajJAnena prAptasamyaktvAviratA cAritrAcArakarmakSayopazamena pratipannacAritrAH santo rakSanti na hiMsanti yena yasmAtkAraNAt pRthivyAdIn jantUn / tataH kimityAha-ito'smAt pRthivyAdirakSaNarUpacAritrAnnirvANagatA muktiM prAptAH santo'bAdhakA rakSakA bhavantIti zeSaH / AbhavamAsaMsAraM imAnanti - eSAM jinAlayAdyupayujyamAnAnAmanyeSAM ca pRthivyAdInAM iti kathaM tattvato jinAlayAdikArayitusteSvanukampA nAstIti gAthArthaH / 59 / etadeva dRSTAntadvayopadarzanena draDhayannAha - - rogeNa raktavikArAdinA vyAdhitasya zirovedha iva rudhirAkarSaNAya zAstreNa nADIvyadha iva vastuvaidyakiye ca vA pradhAnavaidyacikitse vastuprayuktA nirvyAjaM prayuktA / vA sumuccaye / pariNAmasundara evAgAmini kAle sukhAvaha eva ceSTA jinAlayAdinirmANArambhakriyA bhavatIti zeSaH / se iti / tasya samyagdRSTerbAdhAyoge'pi ApAtato rogiNaH pIDAsadbhAve'pi devagRhAdau tu pRthivyAdyupamarda saMbhave'pi / iti gAthArthaH // 60 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 11 anyayogavyavacchedikA tavvisayA vi sudihissa Niyamao atthi aNukaMpA // 1 // eyAhiMto buddhA virayA rakkhanti jeNa puddhvaaii| itto nivvANagayA abAhiyA aabhvmimaannN||2|| rogisirAveho iva suvijakiriyA va suputtaao| pariNAmasuMdaracciya ciTThA se bAhajoge vi" // 3 // iti / vaidikavadhavidhAne tu na kazcitpuNyArjanAnuguNaM. guNaM pazyAmaH / atha viprebhyaH puroDAzAdipradAnena puNyAnubandhI guNo'styeva iti cet / na / pavitrasuvarNAdipradAnamAtreNaiva puNyopArjanasambhavAt kRpaNapazugaNavyaparopaNasamutthaM mAMsadAnaM kevalaM nighRNatvameva vyanakti / atha na pradAnamAtraM pazuvadhakriyAyAH phalaM, kintu bhUtyAMdikam / yadAha zrutiH-'zvetaM vAyavyamajamAlabheta bhUtikAmaH' ityAdi / etadapi vyabhicArapizAcagrastatvAdapramANameva / bhUtaizcaupayikAntarairapi sAdhyatvAt / atha tatra satre hanyamAnAnAM chAgAdInAM pretya sadgatiprAptirUpo'styevopakAra iti cet / vAGmAtrametat / pramANAbhAvAt / na hi te nihatAH pazavaH sadgatilAbhamuditamanasaH kasmaicidAgatya tathAbhUtamAtmAnaM kthynti| athAstyAgamAkhyaM prmaannm| yathA " auSadhyaH pazavo vRkSAstiryaJcaH pakSiNastathA / yajJArthaM nidhanaM prAptAH prAmuvantyucchritaM punaH" // 1 // ityaadi| naivam / tasya pauruSeyApauruSeyavikalpAbhyAM nirAkariSyamANatvAt / 1 'puNyAnuguNam' iti gha. pustake paatthH| 2 puro dAzyate iti puroDAzo hutadravyAvaziSTam / 3 punnyaavhH| 4 'sAdhyamAnatvAt' iti dha. ha. rA. pustakeSu pAThaH / .. 5 hamecandrakRtayogazAstre parigRhItaH shlokH| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamaJjarIsahitA zloka 11 na ca zrautena vidhinA pazuvizasanavidhAyinAM svargAvAptirupakAra iti vAcyam / yadi hi hiMsayA'pi svargaprAptiH syAt, tarhi bADhaM pihitA nrkpurmtolyH| saunikAdInAmapi svargaprAptiprasaGgAt / tathA ca paThanti paramaurSAH_ "yUpaM chitvA pazUn hatvA kRtvA rudhirakardamam / .. yadyevaM gamyate svarge narake kena gamyate ?" // 1 // ... kiJca, aparicitAspaSTacaitanyAnupakAripazuhiMsanenApi yadi tridivapadavIprAptiH, tadA paricitaspaSTacaitanyaparamopakArimAtApitrAdivyApAdanena yajJakAriNAmadhikatarapadaprAptiH prsjyte| atha 'acintyo hi mANimantrauSadhInAM prabhAvaH' iti vacanAd vaidikamantrANAmacintyaprabhAvatvAt tatsaMskRtapazuvadhe saMbhavatyeva svargaprAptiH, iti cet / na / iha loke vivAhagarbhAdhAnajAtakarmAdiSu tanmantrANAM vyabhicAropalambhAd-adRSTe svargAdAvapi tadvyabhicAro'numIyate / dRzyante hi vedoktamantrasaMskAraviziSTebhyo'pi vivAhAdibhyo'nantaraM vaidhavyAlpAyuSkatAdAriyAdyupadravavidhurAH paraHzatAH / apare ca mantrasaMskAraM vinA kRtebhyo'pi tebhyo'nantaraM tadviparItAH / atha tatra kriyAvaiguNyaM visaMvAdahetuH, iti cet / na / saMzayAnivRtteH / kiM tatra kriyAvaiguNyAt phale visaMvAdaH, kiMvA mantrANAmasAmarthyAd ? iti na nizcayaH / teSAM phlenaavinaabhaavaasiddheH|| __atha yathA yuSmanmate "AruMgga bohilAbhaM samAhivaramuttamaM diMtu" ityAdInAM vAkyAnAM lokAntara eva phalamiSyate, evamasmadabhimatavedavAkyAnAmapi neha janmani phalamiti kiM na prati1 prtolyH-maargaaH| 2 'pAramarSAH ' iti ka, kha. ha. pustakeSu paatthH| 3 AvazyakasUtracaturviMzatistavAdhyayanamUlasUtragAthA 6 / chAyA-Arogya bodhilAbhaM samAdhivaramuttamaM dadatu / . Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 zloka 11 anyayogavyavacchedikA padyate ? itazca vivAhAdau nopalambhAvakAzaH, iti cet / aho ! vacanavaicitrI yathA vartamAnajanmani vivAhAdiSu prayuktairmantrasaMskArairAgAmini janmani tatphalam, evaM dvitIyAdijanmAntareSvapi vivAhAdInAmeva pravRttidharmANAM puNyahetutvAGgIkAre'nantabhavAnusandhAna prsjyte| evaM ca na kadAcana saMsArasya prismaaptiH| tathA ca na kasyacidapavargaprAptiH / iti prAptaM bhavadabhimatavedasya paryavasitasaMsAravallarImUlakandatvam / ArogyAdiprArthanA tu asatyA'mRSAbhASApariNAmavizuddhikAraNatvAd na doSAya, tatra hi-bhAvArogyAdikameva vivakSitam , tacca cAturgatikasaMsAralakSaNabhAvarogaparikSayasvarUpatvAd-uttamaphalam / tadviSayA ca prArthanA kathamiva vivekinAmanAdaraNIyAH / na ca tajjanyapariNAmavizuddhastatphalaM na prApyate / sarvavAdinAM bhAvazuddherapavargaphalasampAdane'vipratipatteriti / ___naca vedaniveditA hiMsA na kutsitA / samyagdarzanajJAnasampannaraciArgaprapannairvedAntavAdibhizca gArhatatvAt / tathA ca tattvadarzinaH paThanti " devopahAravyAjena yajJavyAjena ye'thavA / ghnanti jantUn gataghRNA ghorAM te yAnti durgatim" // 1 // vedAntikA apyAhuH" andhe tamAsa majjAmaH pazubhirye yajAmahe / / hiMsA nAma bhaved dharmo na bhUto na bhaviSyati" // 1 // tathA * agnirmAmetasmAddhiMsAkRtAdenaso muJcatu' chAndasatvAd mocayatu ityrthH| iti / 1 'atazca ' kha. ka. ha. rA. pustakeSu pAThaH / 2 nAraka 1 tiryak 2 mAnuSa 3 deva 4 iti gaticatuSTayam / 3 'AcArgaH' (79) pRSThe TipyanyAM draSTavyaH / . 4 'yathA' iti kha. pustake paatthH| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 1.6 vyAsenApyuktam: " jJAnapAliparikSipte brahmacaryadayAmbhasi / snAtvA'tivimale tIrthe pApapaGkApahAriNi // 1 // dhyAnAnauM jIvakuNDasthe damamArutadIpite / asatkarmasamitkSepairagnihotraM kurUttamam // 2 // kaSAyapazubhirduSTairdharmakAmArthanAzakaiH / zamamantrahutairyajJaM vidhehi, vihitaM budhaiH // 3 // prANighAtAt tu yo dharmamIhate mUDhamAnasaH / sa vAJchati sudhAvRSTiM kRSNAhimukhakoTarAt // 4 // ityAdi / yacca yAjJikAnAM lokapUjyatvopalambhAdityuktam / idamapyasAram / abudhA eva pUjayanti tAn na tu viviktabuddhayaH / abudha- pUjyatA tu na pramANam / tasyAH sArameyAdiSvapyupalambhAt / yadapyabhihitaM -- devatAtithipitRprItisaMpAdakatvAd vedavihitA hiMsA na doSAyati / tadapi vitatham / yeto devAnAM saMkalpamAtropanatAbhimatAhArapudgalarasAsvAda suhitAnAM vaikriyaizarIratvAd yuSmadAvarjito jugupsitapazumAMsAdyAhutipragRhItau, iccheva duHsaMbhavA / audArikazarIriNAmeva tadupAdAnayogyatvAt / prakSepAhArasvIkAre ca devAnAM mantramayadehatvAbhyupagamabAdhaH / na ca teSAM mantramayadehatvaM bhavatpakSe na siddham / "caturthyantaM padameva devatA" iti jaiminivacanaprAmASyAt / tathA ca mRgendraH 1 'tadapyaram' iti ha. pustake pAThaH / 2 'yathA, iti kha. pustake pAThaH / 3 | 4 vistastu tattvArthasU. 2-49 draSTavyaH / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 11 anyayogavyavacchedikA " zabdetaratve, yugapad bhinnadezeSu yaSTuSu / na sA prayAti sAMnidhyaM mUrtatvAdasmadAdivat " // 1 // seti devatA / 84 46 hUyamAnasya ca vastuno bhasmIbhAvamAtropalambhAt, tadupabhogajanitA devAnAM prItiH pralApamAtram / api ca, yo'yaM tretAgniH - sa trayatriMzatkoTidevatAnAM mukham; "agnimukhA vai devAH " iti zruteH / tatazcottamamadhyamAdhamadevAnAmekenaiva mukhena bhuJjAnAnAmanyonyocchiSTabhuktiprasaGgaH / tathA ca te turuSkebhyo'pyatiricyante / te'pi tAvadekatraivAmatre bhuJjate, na punarekenaiva vadanena / kiJca ekasmin vapuSi vanavAhulyaM vacana zrUyate yatpunaranekazarIreSvekaM mukhamiti mahadAzcaryam / sarveSAM ca devAnAmekasminneva mukhe'GgIkRte, yadA kenacideko devaH pUjAdinA'rAddho'nyazca nindAdinA virAddhaH, tatazvekenaiva mukhena yugapadanugrahanigrahavAkyoccAraNasaGkaraH prasajyeta / anyacca mukhaM dehasya navamo bhAgaH, tadapi yeSAM dAhAtmakaM teSAmekaikazaH sakaladehasya dAhAtmakatvaM tribhuvanabhasmIkaraNaparyavasitameva saMbhAvyata ityalamaticarcayA / yazca kArIrIyajJAdau dRSTyAdiphale'vyabhicArastatprINitadevatAnugrahahetuka uktaH - so'pyanaikAntikaH / kacid vyabhicArasyApi darzanAt / yatrApi na vyabhicArastatrApi na tvadAhitAhutibhojanajanmA tadanugrahaH, kintu sa devatAvizeSo'tizayajJAnI svodezanirvartitaM 1 devatAH zabdamayAH / asmadAdivatteSAM mUrtisvIkAre yugapatsakalayajJeSu gamanAsaMbhava ityarthaH / 2 (1) dakSiNAgniH (2) AhavanIyaH (3) gArhapatya iti trayo'nayaH / ' agnitrayamidaM tretA' ityamaraH / 3 Azva. ga. sU. a. 4 4 turuSkAH -- yavanAH / 5 amatraM--pAtram / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarI sahitA zloka 11 pUjopacAraM yadA svasthAnAvasthitaH san jAnIte, tadA tatkartAraM prati prasannacetovRttistatrttatkAryANIcchAvazAt sAdhayati / anupayogAdinA punarajAnAno jAnAno'pi vA pUjAkarturabhAgyasahakRtaH san na sAdhayati / dravyakSetrakAlabhAvAdisahakArisAcivyApekSasyaiva kAryotpAdasyopalambhAt / sa ca pUjopacAraH pazuvizasanavyatiriktaiH prakArAntarairapi sukaraH, tatkimanayA pApaikaphalayA saunikavRttyA ? | bsy yacca chagalajAGgalahomAt pararASTravazIkRtisiddhayA devyAH paritoSAnumAnam, tatra kaH kimAha ? kAsAJcit kSudradevatAnAM tathaiva pratyaGgIkArAt kevalaM tatrApi tadvastudarzanajJAnAdinaiva paritoSo, na punastadupabhuktyA / nimbapatrakaTukatailArenAladhUmAMzAdInAM hUyamAnadravyANAmapi tadbhojyatvaprasaGgAt / paramArthatastu tattatsahakArisamavadhAna sacivArAdhakAnAM bhaktireva tattatphalaM janayati / acetane cintAmapyAdau tathA darzanAt / atithInAM tu prItiH saMskAra saMpanna pakkAnnAdinApi sAdhyA / tadarthaM mahokSamahAjAdiprakalpanaM nirvivekatAmeva khyApayati / pitRRNAM punaH prItiranaikAntikI / zrAddhAdividhAnenApi bhUyasAM santAnavRddheranupalabdheH / tadavidhAne'pi ca keSAJcid gardabhazUkarAjAdInAmiva sutarAM tadarzanAt / tatazca zrAddhAdividhAnaM mugdhajanavipratAraNamAtraphalameva / ye hi lokAntaraM prAptAste tAvat svakRtasukRtaduSkRtakarmAnusAreNa suranArakAdigatiSu sukhamasukhaM vA bhuJjAnA evAsate / te kathamiva tanayAdibhirAvarjitaM piNDamupabhoktuM spRhayAlavo'pi syuH ? / tathA ca yuSmadyathinaH paThanti -- I 1 'tatkAryANi' iti ca pustake pAThaH / 2 AranalaH -- tandulajAtivizeSaH / 3 dhUmAMza:-- sAlavRkSaH / ' sAga' iti bhASAyAm / 6 4 yUthyena' paThitam iti ka pustake pAThaH / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 11 anyayogavyavacchedikA "mRtAnAmapi jantUnAM zrAddhaM cet tRptikAraNam / tannirvANapradIpasya snehaH saMvardhayecchikhAm" // 1 // iti / kathaM ca zrAddhavidhAnAdharjitaM puNyaM teSAM samIpamupaitu / tasya tadanyakRtatvAt jaDatvAd nizcaraNatvAcca / atha teSAmuddezena zrAddhAdividhAne'pi puNyaM dAtureva tanayAdeH syAditi cet / tanna / tena tajjanyapuNyasya svAdhyavasAyAduttAritatvAt / evaM ca tatpuNyaM naikatarasyApi iti-vicAla eva vilInaM trizakujJAtena, kintu pApAnubandhipuNyatvAt tattvataH pApameva / atha vipropabhuktaM tebhya upatiSThata iti cet ka ivaitatpratyetu ? viprANAmeva medurodaratAdarzanAt / tadvapuSi ca teSAM saMkramaH zraddhAtumapi na zakyate / bhojanAvasare tatsaGkramaliGgasya kasyApyanavalokanAt, viprANAmeva ca tRpteH sAkSAtkaraNAt / yadi paraM ta eva sthUlakavalairAkulataramatigAAda bhakSayantaHpretaprAyAH, iti mudhaiva shraaddhaadividhaanm| yadapi ca gayAzrAddhAdiyAcanamupalabhyate, tadapi tAdRzavipralambhakavibhaGgajJAni-vyantarAdikRtameva nizcayam / yadapyuditam-AgamazcAtra pramANamiti / tadapyapramANam / sa hi pauruSeyo vA syAt, apauruSeyo vA ? / pauruSeyazcet sarvajJakRtaH, 1 madhya eva / akANDa ityarthaH / 2 vasiSThazApena trizaGkarnAma rAjA caNDAlatvamApa / tatastena vizvAmitradvArA kratuH saMpAditastanmAhAtmyAdbhame: svargamArga yayau / indrAdibhistasya svargo niSiddhastadA so'ntarAla eva sthitaH / tathA ca tena svargasukhaM na vA bhUmisukhaM labdhaM tadvat / ___ 3 'gehAdU gehAntaraM kazcicchobhanAditaraM naraH / yAti yadvadasaddharmAttadvadeva bhavAdbhavam / // 2 // haribhadrasUriviracite caturviMzatitame'STake dvitIyaH zlokaH / 4 'bhakSayanta' iti gha. pustake nAsti / 5 vattvArthasU0 1-32 / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA. zloka 11 taditarakRto vA ? / AdyapakSe-yuSmanmatavyAhAtaH / tathA ca bhavatsiddhAntaH- . " atIndriyANAmarthAnAM sAkSAd draSTA na vidyte| nityebhyo vedavAkyebhyo ythaarthtvvinishcyH"1||. dvitIyapakSe tu-tatra dossvtkrtRtvenaashvaasprsnggH| apauruSeyazvet na saMbhavatyeva / svarUpanirAkaraNAt, turaGgazRGgavat / tathAhiuktirvacanamucyate iti ceti puruSakriyAnugataM ruupmsy| etakriyAbhAve kathaM bhavitumarhati ? / na caitat kevalaM kcidhvnduplbhyte| upalabdhAvaSyadRzyavakAzaGkAsaMbhavAt / tasmAt vacanaM tat pauruSeyameva, varNAtmakatvAt, kumArasaMbhavAdivacanavat, vacanAtmakazca vedH|tthaa cAhuH"tAlvAdijanmA nanu varNavargo varNAtmako veda iti sphuTaM c| puMsazcatAlvAdirataH kathaM syAdapauruSeyo'yAmatipratItiH?" zruterapauruSeyatvamurarIkRtyApi tAvadbhavadbhirapi tadarthavyAkhyAnaM pauruSeyamevAGgIkriyate / anyathA agnihotraMjuhuyAt svargakAmaH' ityasya-zvamAMsa bhakSayoditi kiM nArthaH ? niyAmakAbhAvAt / tato varaM sUtramapi pauruSeyamabhyupagatam / astu vA'pauruSeyaH, tathApi tasya na prAmANyam-AptapuruSAdhInA hi vAcAM pramANateti / evaM ca tasyAprAmANye, taduktastadanupAtismRtipratipAditazca-hiMsAtmako yAgazrAddhAdividhiH prAmANyavidhura eveti / - ___ atha yo'yaM meM hiMsyAt sarvabhUtAni' ityAdinA hiM 1 'tasmAdatIndriyArthAnAM sAkSAdrSTurabhAvataH / nityebhyo vedavAkyebhyo yathArthatvavinizcayaH // 69 // zrIharibhadrasUrikRtaSaDdarzanasamuccaye jaiminiiydrshne| 2 'yad' ityadhikaM ka, kha. gha. pustakeSu / 3 kumArasaMbhavAkhyaM kAvyaM kAlidAsakRtam / 4 te.sN.| 5 chAM, a,8 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 11 anyayogavyavacchedikA sAniSedhaH sa autsargiko mArgaH, sAmAnyato vidhirityrthH| vedavihitA tu hiMsA apavAdapadam / vizeSato vidhirityarthaH / tatazcApavAdenotsargasya bAdhitatvAd na zrauto hiMsAvidhirdoSAya, " utsargApavAdayorapavAdo vidhibalIyAn " iti nyAyAt / bhavatAmapi hi na khalvekAntena hiMsAniSedhaH / tattatkAraNe jAte pRthivyAdipratisevanAnAmanujJAnAt, glAnAdyasaMstare AdhA~karmAdigrahaNabhaNanAcca / apavAdapadaM ca-yAjJikI hiMsA, devatAdipIteH puSTAlambanatvAt / iti paramAzaGkaya stutikAra Aha-notsRSTamityAdi / . anyArthamiti madhyavarti padaM DamarukamaNinyAyenobhayatrApi sambandhanIyam / anyArthamutsRSTaMm-anyasmai kAryAya prayuktam-utsargavAkyam , anyArthaprayuktena vAkyena, nagapodyate-nApavAdagocarIkriyate / yamevArthamAzritya zAstreSUtsargaH pravartate; tamevArthamAzrityApavAdo'pi pravartate; tayonimnonnatAdivyavahAravat parasparasApekSatvenaikA. rthasAdhanaviSayatvAt / yathA jainAnAM saMyamaparipAlanArtha navakoTi1 zrIhemahaMsagaNisamuccitahemavyAkaraNasthanyAyaH / 2 glaanaadysNstr:-.sNymaanirvaahH| 3 AdhAya sAdhUMzcetasi praNidhAya yatkriyate bhaktAdi tadAdhAkarma / pRSodarAditvAditi yalopaH / AdhAnaM sAdhunimittaM cetasaH praNidhAnaM yathAmukasya sAdhoH kAraNena mayA bhaktAdipacanIyamiti / AdhayA karma pAkAdikriyA-AdhAkarma / tadyogAd bhaktAdyapi aadhaakrm| 4 Damarumadhye pratibaddho maNireka eva. san DamaruvicAle tadubhayAGgasaMbaddho bhavati tadvadekamevAnyArthamiti padamubhayatra saMbadhyate / ayameva nyAyo dehalIdIpanyAya ityapyabhidhIyate / 5 koTayo nava / 1 svayaM hananaM 2 anyena ghAtanaM 3 apareNa hanyamAnasyAnumodanaM 4 svayaM pacanaM 5 anyena pAcanaM 6 apareNa pAcyamAnasyAnumodanaM 7 svayaM krayaNaM 8 anyena krAyaNaM 9 apareNa krIyamANasyAnumodanam / iti malayagiryAcAryakRtAyAM piNDaniyuktivivRtau udgamadvAre gA. 4.5 / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamaJjarIsahitA zloka 11 vizuddhahAragrahaNamutsargaH / tathAvidhadravyakSetrakAlabhAvApatsu ca nipatitasya gatyantarAbhAve pnyckaadiytnyaa'nessnniiyaadigrhnnmpvaadH| so'pi ca saMyamaparipAlanArthameva / naca maraNaikazaraNasya gatyantarAbhAvo'siddha iti vAcyam / "samvattha saMjamaM saMjamAo appANameva rakkhijjA / muccai aivAyAo puNo visohI nayA'viraI " // 1 // ityAgamAt / tathA Ayurvede'pi yamevaikaM rogamadhikRtya kasyAMzcidavasthAyAM kizcidvastvapathyaM, tadevAvasthAntare tatraiva roge pathyam" utpadyate hi sAvasthA dezakAlAmayAn prati / yasyAmakArya kArya syAt karma kArya tu varjayet" // 1 // iti vacanAt / yathA balavadAdevariNo laGgana, kSINadhAtostu tadviparyayaH / evaM dezAdyapekSayA jvariNo'pi dadhipAnAdiyojyam / tathA ca vaidyAH 1 'tattheva anyagAme vucchantara asaMbharaMta jayaNAe / saMtharaNe saNamAdi channaM kaDajogI gIyatthe // 'prathamatastatraiva grAme prAyogyamanveSaNIyam / tatra yadi na labhyate tadAnyagrAme'pi / athAsAvanyagrAmo dUratarastato'ntarAle'pAntarAlagrAma uSitvA dvitIye dina Anayanti / athaivamapyasaMstaraNaM bhavati tataH, akAraprazleSAdasaMstarato glAnasyArthAya yatanayA paJcakaparihANyA gRhNanti / atha glAnArtha vyApRtAnAM paricArakANAM saMstaraNaM tata eSaNAdoSeSu AdizabdAdudgamAdidoSeSu ca paJcakaparihANyA yatitavyam / atha pratidivasaM glAnaprAyogyaM na labhyate tatazchannamaprakaTaM kRtayogI gItArtho vA prAyogyaM dravyaM parivAsayanti / yathAkarNitachedazrutArthaH pratyuccAraNAsamarthaH kRtayogI yastu chedazrutArtha zrutvA pratyuccArayitumIzaH sa gItArtha ucyate' / bRhatkalpasUtre 1 uddeze bRhacchAlIyazrIkSemakItisUrikRtaTIkAyAm / ( samAsArtho'pi tatraiva / ) 2 aneSaNIyaM-azuddham / 3 sarvatra saMyama saMyamAdAtmAnameva rakSet / mucyate'tipAtAtpunarvizuddhina cAviratiH // iti chAyA / 12 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 11 anyayogavyavacchedikA " kAlAvirodhi nirdiSTaM jvarAdau laGghanaM hitam / Rte'nilazramakrodhazokakAmakRtajvarAn " // 1 // evaM ca yaH pUrvamapathyaparihAro, yazca tatraivAvasthAntare tasyaiva paribhogaH- sa khalUbhayorapi tasyaiva rogasya zamanArthaH / iti siddhamekaviSayatvamutsargApavAdayoriti / bhavatAM cotsargo'nyArthaH, apavAdazcAnyArthaH / "naM hiMsyAt sarvabhUtAni " ityutsargo hi durgAtiniSedhArthaH / apavAdastu vaidikahiMsAvidhirdevatA'tithipitRprItisaMpAdanArthaH / atazca parasparanirapekSatve kathamutsargo'pavAdena bAdhyate ? ' tulyabalayorvirodha ' iti nyAyAta | bhinnArthatve'pi tena tadbhAdhane- atiprasaGgAt / naca vAcyaM vaidika hiMsAvidhirapi svarga hetutayA durgatiniSedhArtha eveti / tasyoktayuktyA svargahetutvanirloThanAt / tamantareNApi ca prakArAntarairapi tatsiddhibhAvAt / gatyantarAbhAve hyapavAdapakSakakSIkAraH / naca vayameva yAgavidheH sugatihetutvaM nAGgIkurmahe, kintu bhavadAptA api / yadAha vyAsamaharSiH " pUjayA vipulaM rAjyamagnikAryeNa saMpadaH / tapaH pApavizudhyarthaM jJAnaM dhyAnaM ca muktidam " // 1 // atrAgnikAryazabdavAcyasya yAgAdividherupAyAntarairapi labhyAnAM saMpadAmeva hetutvaM vadannAcArya :- tasya sugatihetutvamarthAt kadarthitavAneva / tathAca sa eva bhAvAgnihotraM jJAnapAlItyAdizlokaiH sthApitavAn / 1 'iti' padaM ka pustake nAsti / 2 chAM. a. 8 / 3 'vidhirapi sva' iti ka pustake pAThaH / 4 kakSIkAraH - aGgIkaraNam / 5 (83 ) patre 11 zloke uddhRtA avataraNaM / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaarIsahitA zloka 12 tadevaM sthite teSAM vAdinAM ceSTAmupamayA dUSayati-svaputretyAdi / pareSAM-bhavatpativacanaparAGmukhAnAM sphuritaM ceSTitam, svapu ghAtAd nRpatitvalipsAsabrahmacAri-nijasutanipAtanena sajyaprAptimanorathasadRzam / yathA kila kazcidavipazcit puruSaH paruSAzayatayA nijamaGgajaM vyApAdya rAjyazriyaM prApnumIhate / naca tasya tatprAptAvapi putraghAtapAtakakalaGkapaGkaH kacidapayAti / evaM vedavihitAhaMsayA devatAdiprItisiddhAvapi, hiMsAsamutthaM duSkRtaM na khalu parAhanyeta / atra ca lipsAzabdaM prayuJjAnaH stutikAro jJApayati--yathA tasya durAzayasyAsadRzatAdRzaduSkarmanirmANanirmUlitasatkarmaNo rAjyaprAptau kevalaM samIhAmAtrameva, na punastatsiddhiH / evaM teSAM durvA dinAM vedavihitAM hiMsAmanutiSThatAmapi devatAdiparitoSaNe manorAjyameva, na punasteSAmuttamajanapUjyatvamindrAdidivaukasAM ca tRptiH / prAguktayuktyA nirAkRtatvAt / iti kAlyArthaH // 11 // - sAprataM nityaparokSajJAnavAdinAM mImAMsakabhedabhaTTAnAm ekAtmasamavAyijJAnAntaravedyajJAnavAdinAM ca yaugAnAM mataM vikuTTayannAha svArthAvabodhakSama eva bodhaH . prakAzate nArthakathAnyathA tu| pare parebhyo bhayatastathApi - prapedire jJAnamanAtmaniSTham // 12 // bodho-jJAnaM, sa ca svArthAvabodhakSama eva prakAzate-svasya1. 'zrUyatAM dharmasarvasvamityAdi svotpannavacanarUpanijasutanipAtanena vedavihitahiMsAyA mugdhapuruSasvAmitvakSudra' iti gha. pustake paatthH| . 2 'parAhanyate' iti ca, pustake pAThaH / 3 svaputrapatitvAbhAve puruSapatitvasyApyabhAvAttattvato na tatsiddhiritigha, pustake paatthH| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 12 anyayogavyavacchedikA 92 AtmasvarUpasya, arthasya ca yo'vabodhaH-paricchedastatra, kSama evasamartha eva prtibhaaste| ityayogavyavacchedaH / prakAzata iti kriyayA avabodhasya prakAzarUpatvasiddheH-sarvaprakAzAnAM svArthaprakAzakatvena, bodhasyApi tatsiddhiH / viparyaye dUSaNamAha-nArthakathAnyathAtviti / anyatheti-arthaprakAzane'vivAdAda, jJAnasya svasaMviditatvAnabhyupagame'rthakathaiva na syAt / arthakathApadArthasambandhinI vArtA, sadasadrUpAtmakaM svarUpamiti yAvat / tuzabdo'vadhAraNe bhinnakramaca, 'sa cArthakathayA saha yojita eva / yadi hi jJAnaM svasaMviditaM naSyate, tadA tenAtmajJAnAya jJAnAntaramapekSaNIyaM tenApyaparamityAdyanavasthA / tato jJAnaM tAvat svAvabodhavyagratAmagnam / arthastu jaDatayA svarUpajJApanAsamartha iti ko nAmArthasya kathAmapi kathayet / tathApi-evaM jJAnasya svasaMviditatve yuktyA ghaTamAne'pi, pare-tIrthAntarIyAH, jJAnaM-karmatApannam, anAtmaniSTha-na vidyata AtmanaH svasya niSThA nizcayo yasya tadanAtmaniSTham, asvasaMviditamityarthaH, prapedire-prapannAH / kutaH ? ityAha-parebhyo bhayataH, parepUrvapakSavAdinaH, tebhyaH sakAzAt jJAnasya svasaMviditatvaM nopapadyate, svAtmani kriyAvirodhAdityupAlambhasambhAvanAsambhavaM yadbhayaM tsmaat-tdaashrityetyrthH| itthamakSaragamanikAM vidhAya bhAvArthaH prapaJcyate-bhaTTAstAvadidaM 1 ataH paraM 'padArthasya' iti ka. kha. gha. pustakeSvAdhikam / 2 'prakAzate' ityataH 'tatsiddhiH' ityantaM ka. kha. pustakayo sti / 3 'vastusvarUpam' iti ka. pustake paatthH| - 4 'jJAnArtham' iti gha. pustake paatthH| 5 svaprakAzatvaM nAma svaprakAzajanakatvaM tatsvAtmani kriyAM vinAtyantamasaMbhavi / 'guNAdinirguNakriyaH' ityukteH / Atmano ye caturdaza guNAstatra jJAnamAtmano vizeSaguNaH / 6 vaishessikopaalmbhH| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamaJjarIsahitA zloka 12 vadanti yat jJAnaM svasaMviditaM na bhavati, svAtmani kriyAvirodhAt / na hi suzikSito'pi naTabaTuH svaskandhamadhiroDhuM paTuH, na ca sutIkSNApyasidhArA svaM chettumAhitavyApArAH / tatazca parokSameva jJAnamiti / tadetana samyak yataH-kimutpattiH svAtmani virudhyate jJaptirvA ? / yadyutpattiH-sA virudhyatAm, nahi vayamapi jJAnamAtmAnamutpAdayatIti manyAmahe / atha jJaptiH-neyamAtmani viruddhA / tadAtmanaiva jJAnasya svahetubhya utpAdAt / prakAzAtmaneva pradIpAlokasya / atha prakAzAtmaiva pradIpAloka utpanna iti paraprakAzo'stu / AtmAnamapyetAvanmAtreNaiva prakAzayatIti ko'yaM nyaayH?| iti cet / tatkiM tena varAkeNAprakAzitenaiva sthAtavyam , AlokAntarAd vAsya prakAzena bhavitavyam / prathame prtykssbaadhH| dvitIye'pi saivAnavasthApattizca / atha nAsau svamapekSya karmatayA cakAstItyasvaprakAzakaH svIkriyate, AtmAnaM na prakAzayatItyarthaH / prakAzarUpatayA tUtpannatvAt svayaM prakAzata eveti cet / ciraJjIva / nahi vayamApa jJAnaM karmatayaiva pratibhAsamAnaM svasaMvedyaM brUmaH / jJAnaM svayaM pratibhAsata ityAdAvakarmakasya tasya cakAsanAt / yathA tu jJAnaM svaM jAnAmIti karmatayApi tadbhA~ti, tathA pradIpaH svaM prakAzayatItyayamApi karmatayA prathita eva / yastu svAtmAna kriyAvirodho doSa udbhaavitH-so'yuktH| anubhavasiddhe'rthe virodhaasiddheH| ghaTamahaM jAnAmItyAdau kartRkarmavad 1 'bhAvyam' iti ka. pustake pAThaH / 2 prakAzanAt / 3 'svam' iti gha. pustake nAsti / 4 zAnam / 5 'prathata eva' iti kha. pustake paatthH| 6 nahi dRSTe'nupapannaM nAmati nyAyAt / kiM ca--'virodhe vAvirodhe ca pramANaM kAraNaM matam / pratIyate cedubhayaM virodhaH ko'yamucyate // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 12 anyayogavyavacchedikA jJapterapyavabhAsamAnatvAt / na cApratyakSopalambhasyArthadRSTiH prsidhyti| na ca jJAnAntarAt tadupalambhasambhAvanA, tasyApyanupalabdhasya prastutopalambhapratyakSIkArAbhAvAt / upalambhAntarasambhAvane cAnavasthA / arthopalambhAt tsyoplmbhe-anyonyaashrydossH|- . athArthaprAkaTyamanyathA nopapadyeta-yadijJAnaM na syAt, ityarthApattyA tadupalambha iti cet / na / tasyA api jJApakatvemAjJAtAyA jJApakatvAyogAt / arthApattyantarAt tajjJAne'navasthetaretarAzrayadoSApatteH tadavasthaH pribhvH| tasmAdarthonmukhatayeva svonmukhatayA'pi jJAnasya pratibhAsAt svasaMviditatvam / nanvanubhUteranubhAvyatve ghttaadivdnnubhuutitvprsnggH| prayogastujJAnamanubhavarUpamapyanubhUtirna bhavati, anubhAvyatvAd, ghaTavat , anubhAvyaM ca bhavadbhiriSyate jJAnaM, svasaMvedyatvAt / maivam / jJAturmAtRtvenevAnubhUteranubhUtitvenaivAnubhavAt / nacAnubhUteranubhAvyatvaM dossH| a rthApekSayAnubhUtitvAt svApekSayA cAnubhAvyatvAt / svapitRputrApekSayaikasya putratvapitRtvavad virodhAbhAvAt / anumAnAcca svsNvednsiddhiH| tathAhi-jJAnaM svayaMprakAzamAnamevArtha prakAzayati, prakAzakatvAt , pradIpavat / saMvedanasya prakAzyatvAt prakAzakatvamasiddhamiti cet / na / ajJAnanirAsAdidvAreNa prkaashktvopptteH| 1 'puSTo devadatto divA na bhuGkte' iti vAkye puSTatvAnyathAnupapattyA yathA rAtribhojanaM kalpyate tathAtra ghaTajJAnaM vinA ghaTaprAkaTyaM nopalabhyata iti ghaTaprAkaTyAnyathAnupapattyA ghaTajJAnaM klpyte| 2 tsyaaH-arthaaptteH| 3 'naivam' iti gha. rA. pustakayoH paatthH| 4 pradIpasyArthApekSayA prakAzakatvaM svApekSavA ca prakAzyaprakAzakatvam / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 12 . nanu netrAdayaH prakAzakA api svaM na prakAzayantIti prakAzakatvahetoranaikAntrikatota cet / na / netrAdibhiranaikAntikatA-teSAM labdhyupayogalakSaNabhAvendriyarUpANAmeva prakAzakatvAt / bhAvendriyANAM ca svasaMvedanarUpataiveti na vybhicaarH| tathA saMvit svaprakAzA, arthapratItitvAt , yaH svaprakAzo na bhavati nAsAvarthapratItiH, yathA ghttH| tadevaM siddhe'pi pratyakSAnumAnAbhyAM jJAnasya svasaMviditatve "satsaMprayoge indriyabuddhijanmalakSaNaM jJAnaM, tato'rthaprAkavyaM, tasmAdarthApattiH, tayA pravartakajJAnasyopalambhaH" ityevaMrUpA tripuTIpratyakSakalpanA bhaTTAnAM pryaasphlaiv-| yauAstvAhu:jJAnaM svAnyaprakAzyam , IzvarajJAnAnyatve sati prameyatvAt , ghaTavat / samutpannaM hi jJAnamekAtmasamavetAnantarodbhaviSNumAnasapratyakSeNaiva lakSyate, na punaH svena / ncaivmnvsthaa|arthaavsaayijnyaanotpaadmaatrennaivaarthsiddhau pramAtuH kRtArthatvAt / arthajJAnajijJAsAyAM tu tatrApi jJAnamutpadyata eveti / . * tadayuktam-pakSasya pratyanumAnabAdhitatvena hetoH kAlAtyaMyApadiSTatvAt / tathAhi-vivAdAspadaM jJAnaM svasaMviditaM, jnyaantvaat| IzvarajJAnavat / nacAyaM vAdyapratIto dRSTAntaH, puruSavizeSasyezvaratayA jainairapi svIkRtatvena tajjJAnasya teSAM prsiddhiH| ... vyarthavizeSyazcAtra tava hetuH-samarthavizeSaNopAdAnenaiva sAdhya1 'nAtra' iti ka, kha, pustakayoH paatthH|| 2 arthagrahaNazaktirlabdhiH / arthasaMgrahaNavyApArastUpayogaH / etayorlakSaNe. tattvArthasUtradvitIyAdhyAye zlo. 16 / 17 / 18 draSTavye / / 3 jaiminisUtre prathamAdhyAye prathamapAde 4/5 sUtrArthAnuguNametat / 4 naiyAyikAH / 5 'anantarotpadiSNu' iti ka. kha. va. ha. pustakeSu pAThaH / 6 'prasiddheH' iti ka, ha. rA. pustakeSu paatthH| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 12 anyayogavyavacchedikA siddheH-agnisiddhau dhUmavattve sati dravyatvAditivad, IzvarajJAnAnyatvAdityetAvataiva gatatvAt / na hIzvarajJAnAdanyat svasaMviditamaprameyaM vA jJAnamasti, yavyavacchedAya prameyatvAditi kriyeta, bhavanmate tadanyajJAnasya sarvasya prameyatvAt / . ... _aprayojakazcAyaM hetuH-sopAdhitvAt sAdhanAvyApakaH sAdhyena samavyAptizca khalu-upAdhirabhidhIyate / tatputratvAdinA zyAmatve sAdhye zAkAdyAhArapariNAmavat / upAdhizcAtra jaDatvam / tathAhiIzvarajJAnAnyatve prameyatve ca satyapi yadeva jaDaM stambhAdi tadeva svasmAdanyena prakAzyate / svaprakAze paramukhaprekSitvaM hi jaMDasya lakSaNam / na ca jJAnaM jaDasvarUpam / ataH sAdhanAvyApakatvaM jaDatvasya / sAdhyena samavyAptikatvaM cAsya spaSTameva / jADyaM vihAya svaprakAzAbhAvasya, taM ca tyaktvA jADyasya kacidapyadarzanAt iti / yaccoktaM "samutpannaM hi jJAnamekAtmasamavetam" ityAdi / tadapyasatyam / itthamarthajJAnatajjJAnayorutpadyamAnayoH kramAnupalakSaNatvAd , iti / AzutpAdAt kramAnupalakSaNamutpalapatrazatavyAtibhedavad iti cet / jijJAsAvyavahitasyArthajJAnasyotpAdapratipAdanAt / naca jJAnAnAM jijJAsAsamutpAdyatvaM ghaTate / ajinAsitaSvapi yogyadezeSu viSayeSu tadutpAdapratIteH / nacArthajJAnamayogya 1 'samavyAptikazca' iti kha. gha. pustakayoH pAThaH / 2 yatra yatra jADyaM tatra tatra svaprakAzAbhAvaH / yama ca svaprakAzAbhAvastA tatra jADyamiti samyaghetau tvekavidhaiva vyaaptiH| nahi bhavati yatra yatrAmistA tatra dhUma iti / aGgArAvasthAyAM dhUmAnupalambhanAtU / 3 mRdUnAM kamalapatrANAM vedhaH pratipatraM krameNa bhavati tathApi tasya zIghrabhAvitvAtsa kramo nopalakSyate tdvdityrthH| 4 'tanna' iti ka. kha. dha. pustakeSu adhikam / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 13 dezam | AtmasamavetasyAsya samutpAdAt / iti jijJAsAmantareNaivArthajJAne jJAnotpAdaprasaGgaH / athotpadyatAM nAmedaM - ko doSa: ? iti cet / nanvevameva tajjJAnajJAne'pyaparajJAnotpAdaprasaGgaH / tatrApi caivamevAryam / ityaparAparajJAnotpAdaparamparAyAmevAtmano vyApArAt na viSayAntarasaMcAraH syAditi / tasmAdyajjJAnaM tadAtmabodhaM pratyanapekSitaz2AnAntaravyApAram, yathA gocarAntaragrAhijJAnAt prAgbhAvigocarAntaragrAhidhArAvAhijJAna prabandhasyAntyajJAnam / jJAnaM ca vivAdAdhyAsitaM rUpAdijJAnam iti na jJAnasya jJAnAntarajJeyatA yuktiM sahate / iti kAvyArthaH // 12 // , atha ye brahmAdvaitavAdino'vidyAparaparyAyamAyAvazAt pratibhAsamAnatvena vizvatrayavartivastuprapaJcamapAramArthikaM samarthayante, tanmatamupahasannAha mAyA satI ced dvayatattvasiddhirathAsatI hanta kutaH prapaJcaH / mAyaiva cedarthasahA ca tatkiM mAtA ca vandhyAca bhavatpareSAm // 13 // tairvAdibhistAttvikAtmabrahmavyatiriktA yA mAyA - avidyA prapaJca hetuH parikalpitA, sA sadrUpA asadrUpA vA dvayI gatiH / satIsadrUpA ceta tadA dvayatattvAsiddhiH - dvAvavayavau yasya tad dvayaM, tathAvidhaM yata tattvaM paramArthaH, tasya siddhi: / ayamarthaH - ekaM tAvat tvardabhi 1 'natvevam' iti ka pustake pAThaH / 2 'nyAya' ityadhikaM gha. pustake | 3 ekasminneva ghaTe 'ghaTo'yam ' 'ghaTo'yam' ityevamutpadyamAnAnyuttarottarajJAnAni dhArAvAhikajJAnAni / 4 'abhimatam' iti ka pustake pAThaH / 13 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 13 anyayogavyavacchedikA mataM tAttvikamAtmabrahma, dvitIyA ca mAyA tattvarUpA | sadrUpatayAGgIkriyamANatvAt / tathA cAdvaitavAdasya mUle nihitaH kuThAraH / atheti pakSAntaradyotane / yadi asatI --- gaganAmbhojavada vasturUpA sA mAyA, tataH, hanta ityupadarzane Azcarye vA kutaH prapaJcaH ? ayaM tribhuvanodaravivaravivartipadArthasArtharUpaprapaJcaH kutaH ? naM kuto'pi saMbhavatItyarthaH / mAyAyA avastutvenAbhyupagamAt avastunazca turaGgazRGgasyeva sarvopAkhyAvirahitasya sAkSAtkriyamANedRzavivartajanane'samarthatvAt / kilendrajAlAdau mRgatRSNAdau vA mAyopadarzitArthAnAmarthakriyAyAmasAmarthya dRSTam, atra tu tadupalambhAt kathaM mAyAvyapadeza: zraddhIyatAm ? ' 98 / atha mAyApi bhaviSyati, arthakriyAsamarthapadArthopadarzanakSamA ca bhaviSyati iti cet, tarhi svavacanavirodhaH / nahi bhavati mAtA ca vandhyA ceti / enamevArthaM hRdi nidhAyottarArdhamAha-mAyaiva cedi - tyAdi / atraivakAro'pyarthaH / apizva samuccayArthaH / agretanacakArazca tthaa| ubhayozca samuccayArthayoryogapadyadyotakatvaM pratItameva / yathA raghuvaMze - ' te caM prApurudanvantaM bubudhe cAdipUruSa : ' / iti / tadayaM vAkyArthaH - mAyA ca bhaviSyati arthasahA ca bhaviSyati / arthasahA1 arthakriyAsamarthapadArthopadarzanakSamA, cecchando'tra yojyate iti cet / evaM paramAzaGkya tasya svavacanavirodhamudbhAvayati - tat kiM bhavatpareSAM mAtA ca vandhyA ca ? kimiti - saMbhAvane / saMbhAvyata etat - bhavato ye pare - pratipakSAH teSAM bhavatpareSAM bhavavyatiriktAnAM bhavadAjJApRthagbhUtatvena teSA vAdinAM yanmAtA ca bhaviSyati, vandhyA ca bhaviSya " 1 'sarvopekSA' iti ka pustake pAThaH / 2 ' avyAkSepo bhaviSyantyAH kAryasiddherhi lakSaNam ' / ityuttarArdham / raghuvaMze dazamasarge zlo. 6 | Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 13 tItyupahAsaH / mAtA hi prasavadharmiNI vanitocyate / vandhyA ca tadviparItA / tatazca mAtA cetkathaM vandhyA ? vandhyA cetkathaM mAtA ? tadevaM mAyAyA avAstavyA apyarthasahatve'GgIkriyamANe, prastutavAkyavat spaSTa eva svavacanavirodhaH / iti samAsArthaH / vyAsArthastvayam-te vAdina idaM praNigadAnta-tAttvikamAtmabrahmaivAsti"sarva vai khalvidaM brahma neha nAnAsti kiMcana / ArAmaM tasya tazyanti na tatpazyati kazcana" // 1 // iti nyAyAt / ayaM tu prapaJco mithyArUpaH , pratIyamAnatvAt / yadevaM tadevam / yathA zuktizakale kldhautm| tathA cAyaM, tasmAt tthaa| ___ tadetadvArtam / tathAhi-mithyArUpatvaM taiH kIdRg vivakSitam ? kimatyantAsattvam , utAnyasyAnyAkAratayA pratItatvam , AhosvidanirvAcyatvam ? prathamapakSe-asatkhyAtiprasaGgaH / dvitIyeviparItakhyAtisvIkRtiH / tRtIye tu kimidamanirvAcyatvam ? niH* svabhAvatvaM cet , nisaH pratiSedhArthatve, svabhAvazabdasyApi bhAvAbhAvayoranyatarArthatve, asatkhyAtisatkhyAtyabhyupagamaprasaMgaH / bhAvapratiSedhe--asaMtkhyAtiH , abhaavprtissedhe-svyaatirit| pratItyagocaratvaM niHsvabhAvatvamiti cet / atra virodhaH-sa prapaJco hi na pratIyate cet / kathaM dharmitayopAttaH / kathaM ca pratIyamAnatvaM hetutayopAttam / tathopAdAne vA kathaM na pratIyate / yathA pratIyate na tatheti cet, tarhi viparItakhyAtiriyamabhyupagatA syAt / kizca iyamanirvAcyatA prapaJcasya prtykssbaadhitaa| ghaTo'yamityAdyA 1 uttarArdhaM ka. kha. gha. pustakeSu nAsti / 2 niHsAram / 3 AtmakhyAtirasatrakhyAtiravyAtiH khyAtiranyathA / tathAnirvacanakhyAtirityetatkhyAtipaJcakam // 1 // 4 'sa' iti ka. kha. pustakayo sti| . Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 13 anyayogavyavacchedikA kAraM hi pratyakSaM prapaJcasya satyatAmeva vyavasyati / ghaTAdipratiniyatapadArthaparicchedAtmanastasyotpAdAt / itaretaraviviktavastUnAmeva ca prapaJcazabdavAcyatvAt / 66 atha pratyakSasya vidhAyakatvAt kathaM pratiSedhe sAmarthyam / pratyakSaM hi idamiti vastusvarUpaM gRhNAti, nAnyatsvarUpaM pratiSedhati / AhurvidhAtR pratyakSaM na niSeddha vipazcitaH / naikatva Agamastena pratyakSeNa prabAdhyate " // 1 // iti vacanAt / iti cet / na anyarUpaniSedhamantareNa tatsvarUpaparicchedasyApyasaMpatteH / pItAdivyavacchinnaM hi nIlaM - nIlamiti gRhItaM bhavati / nAnyathA / kevalavastusvarUpapratipatterevAnyapratiSedhapratipattirUpatvAt / muNDabhUtalagrahaNe ghaTAbhAvagrahaNavat / tasmAd yathA pratyakSaM vidhAyakaM pratipannaM, tathA niSedhakamapi pratipattavyam / 100 api ca, vidhAyakameva pratyakSamityaGgIkRte yathA pratyakSeNa vidyA vidhIyate, tathA kiM nAvidyApIti / tathA ca dvaitApattiH / tatazca suvyavasthitaH prapaJcaH / tadamI vAdinovidyAvivekena sanmAtraM pratyakSAt pratiyanto'pi na niSedhakaM taditi bruvANAH kathaM nonmattAH / iti siddhaM pratyakSabAdhitaH pakSa iti / anumAnavAdhitazca prapaJco mithyA na bhavati, asadvilakSaNatvAt, Atmavat pratIyamAnatvaM ca heturbrahmAtmanA vyabhicArI / sa hi pratIyate, na ca mithyA / apratIyamAnatve tvasya tadviSayavacasAmapravR kataiva teSAM zreyasI / sAdhyAvikalazca dRSTAntaH- zuktizakalakaladhautespi prapaJcAntargatatvena anirvacanIyatAyAH sAdhyamAnatvAt / kiJca, idamanumAnaM prapaJcAd bhinnam, abhinnaM vA / yadi bhinnaM tarhi satyamasatyaM vA / yadi satyaM tarhi tadvadeva prapaJcasyApi satyatvaM syAt 1 'tasya' iti kra. pustake pAThaH / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 13 advaitavAdamAkAre khaiNDipAtAt / athAsatyam, tarhi na kizcit tena sAdhayituM zakyam , avastutvAt / abhinnaM cet , prapaJcasvabhAvatayA tasyApi mithyArUpatvApattiH / mithyArUpaM ca tat kathaM svasAdhyasAdhanAyAlam / evaM ca prapaJcasyApi mithyArUpatvAsiddheH kathaM paramabrahmaNastAttvikatvaM syAt ? yato bAhyArthAbhAvo bhavediti / __ athavA prakArAntareNa sanmAtralakSaNasya paramabrahmaNaH sAdhanaM dUSaNaM copanyasyate / nanu paramabrahmaNa evaikasya paramArthasato vidhirUpasya vidyamAnatvAt pramANaviSayatvam / aparasya-dvitIyasya kasyacidapyabhAvAt / tathAhi-pratyakSaM tadAvedakamasti / pratyakSaM dvidhA bhidyate-nirvikalpakasavikalpakabhedAt / tatazca nirvikalpakapratyakSAta sanmAtraviSayAt tasyaikasyaiva siddhiH / tathA coktam " asti hyAlocanAjJAnaM prathamaM nirvikalpakam / bAlamkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam // 1 // na ca vidhivat parasparavyAvRttiradhyaya'kSata eva pratIyate-iti dvaitasiddhiH / tasya niSedhAviSayatvAt / 'AhurvidhAtR pratyakSa na niSe" ityAdivacanAt / yacca savikalpakapratyakSaM ghaTapaTAdibhedasAdhakaM, tadapi sattArUpeNAnvitAnAmeva teSAM prakAzakatvAt sattAdvaitasyaiva sAdhakam / sattAyAzca paramabrahmarUpatvAt / taduktam-"yadadvaitaM tad brahmaNo rUpam" iti / 1 'khaDgapAtAt ' iti rA, pustake pAThaH / 2 idaM ca vAdasthalaM kAvyArthavyAkhyAnurodhena niyantritamevopanyastaM sAMpratamuktalakSaNamevopanyasyAmaH / 3 -- dvitIyasya ' iti kha. pustake nAsti / 4 ' pratyakSaM hi ' iti ka. pustake pAThaH / 5 mIsAMsAzlokavArtikasUtra 4 pratyakSasUtre zloka 11.2 / 6 ' api pratyakSAt ' iti ka. pustake pAThaH / tadane ' eva' iti kha. pustake nAsti / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 13 anyayogavyavacchedikA anumAnAdapi tatsadbhAvo vibhAvyata eva / tathAhi --vidhireva tattvaM, prameyatvAt yataH pramANaviSayabhUto'rthaH prameyaH pramANAnAM ca pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattisaMjJakAnAM bhAvaviSayatvenaiva bhaTTatteH / tathA coktam -- "pratyakSAdyavatAraH syAd bhAvAMzI gRhyate yadA / vyApArastadanutpatterabhAvAMze jighRkSite " // 1 // 102 yaccAbhAvAkhyaM pramANaM / tasya prAmANyAbhAvAd-naM tat pramANam / tadviSayasya kasyacidapyabhAvAt / yastu pramANapaJcakaviSayaH sa vidhireva / tenaiva ca prameyatvasya vyAptatvAt / siddhaM prameyatvena vidhireva tattvam, yattu na vidhirUpaM tad na prameyam, yathA kharaviSANam, prameyaM cedaM nikhilaM vastutattvam tasmAd vidhirUpameva / ato vA tatsiddhi: - grAmArAmAdayaH padArthAH pratibhAsAntaHpraviSTAH, pratibhAsamAnatvAt, yatpratibhAsate tatpratibhAsAntaH praviSTam, yathA pratibhAsasvarUpam, pratibhAsante ca grAmArAmAdayaH padArthAH, tasmAt pratibhAsAntaH praviSTAH / 'Agamo'pi paramabrahmaNa eva pratipAdakaH samupalabhyate -" puruSa evedaM sarvaM yadbhUtaM yacca bhAvyam / utAmRtatvasyezAno yadannenAtirohati / " yajati, yannaijati, yad dUre, yadantike / yadantarasya sarvasya yadu sarvasyAsya bAhyataH" ityAdi / " zrotavyo mantavyo nididhyAsitavya :" ityAdivedavAkyai - CC 1 pratyakSAdyavatArastu bhAvAMzo gRhyate yadA / vyApArastadanutpattirabhAvAMze jighRkSite " // 17 // iti mImAMsAzlokavArtikasUtra 5 abhAvapariccheda / 2 gRhItumiSTe / 3 Rgveda puruSasUkte / 4 IzAvAsyopaniSadi / 5 atra 'zrotavyo'yamAtmA mantavyo nididhyAsitavyo'numantavya' iti vikRtaH pATho bahuSu syAdvAdamaJjarI pustakeSUpalabhyate / paraM vedavAkyaM tathA nAsti / idaM bR. upaniSadi / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 13 rapi tatsiddheH / kRtrimeNApi Agamena tasyaiva pratipAdanAt / uktaM ca "sarva vai khalvidaM brahma neha nAnA'sti kizcana / ArAmaM tasya pazyanti na tat pazyati kshcn"||1|| iti pramANatastasyaiva siddheH paramapuruSa eka eva tattvam, sakalabhedAnAM tadvivartatvAt / tathA hi-sarve bhAvA brahmavivartAH, sattvaikarUpeNAnvitatvAt / yad yadrUpeNAnvitaM tat tadAtmakameva / yathA-ghaTaghaTIzarAvodazcanAdayo mRdrUpeNaikenAnvitA mRdvivartAH sattvaikarUpeNAnvitaM ca sakalaM vastu, iti siddhaM brahmavivartitvaM nikhilabhedAnAmiti / tadetat sarva madirArasAsvAdagadgadodgaditamivAbhAsate, vicArAsahatvAt / sarva hi vastu pramANasiddhaM, na tu vAGmAtreNa / advaitamate ca pramANameva nAsti, tat sadbhAve dvaitaprasaGgAt / advaitasAdhakasya pramANasya dvitIyasya sadbhAvAt / atha matam lokapratyAyanAya tadapekSayA pramANamapyabhyupagamyate / tadasat / tanmate lokasyaivAsambhavAt, ekasyaiva nityaniraMzasya parabrahmaNa eva sattvAt / __ athAstu yathA kathaJcit pramANamapi / tAtkiM pratyakSamanumAnamAgamo kA tatsAdhakaM pramANamurarIkriyate / na tAvat pratyakSam / tasya samastavastujAtagatabhedasyaiva prakAzakatvAt / AbAlagopAlaM tathaiva prtibhaasnaat| yacca 'nirvilpakaM pratyakSaM tadAvedakam' ityuktm| tadapi na samyak / tasya prAmANyAnabhyupagamAt / sarvasyApi pramANatattvasya vyavasAyAtmakasyaivAvisaMvAdakatvena praamaannyopptteH| savikalpakena tu pratyakSeNa pramANabhUtenaikasyaiva vidhirUpasya paramabrahmaNaH svapne'pyapratibhAsanAt / ___ yadapyuktaM-" AhurvidhAtR pratyakSam" ityaadi| tadapi 1 'siddhiH' iti kha, pustake pAThaH / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 13 anyayogavyavacchedikA na pezalam / pratyakSeNa hyanuvRttavyAvRttAkArAtmakavastuna eva prakAzanAt / etacca prAgeva kSuNNam / na hyanusyUtamekamakhaNDaM sattAmAtraM vizeSanirapekSaM sAmAnyaM prtibhaaste| yena 'yadadvaitaM tabrahmaNo rUpam' ityAdyuktaM zobhate / vizeSanirapekSasya sAmAnyasya kharavipANavadapratibhAsanAt / taduktam "nirvizeSa hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANAvat / sAmAnyarahitatvena vizeSAstadvadeva hi" // 1 // ___ tataH siddhe sAmAnyavizeSAtmanyarthe pramANaviSaye kuta evaikasya paramabrahmaNaH pramANaviSayatvam / yacca prameyatvAdityanumAnamuktam, tadapyetenaivApAstaM boddhavyam / pakSasya pratyakSabAdhitatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / yacca tatsiddhau pratibhAsamAnatvasAdhanamuktam , tadapi sAdhanAbhAsatvena na prakRtasAdhyasAdhanAyAlam / pratibhAsamAnatvaM hi nikhilabhAvAnAM svataH parato vA / na tAvat svtH| ghaTapaTamukuTazakaTAdInAM svataH prtibhaasmaantvenaasiddheH| parataH pratibhAsamAnatvaM ca-paraM vinA nopapadyate iti / yacca paramabrahmavivartavartitvamakhilabhedAnAmityuktam / tadapyatra sthale'nvIyamAnadvayAvinAbhAvitvena puruSAdvaitaM pratibadhnAtyeva / na ca ghaTAdInAM caitanyAnvayo'pyasti / mRdAdyanvayasyaiva tatra darzanAt / tato na kiJcidetadapi / ato'numAnAdapi na tatsiddhiH / kiJca, pakSahetudRSTAntA anumAnopAyabhUtAH parasparaM bhinnAH, abhinnA vA / bhede dvaitsiddhiH| abhede tvekruuptaapttiH| tat katha 1 vicArapUrva khaNDitam / 2 'zobheta' iti rA. ka. kha. gha. ha. pustakeSu pAThaH / __ 3 mImAMsAzlokavArtikasUtra 5 AkRtivAde " nirvizeSaM na sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat / sAmAnyarahitatvAca vizeSAstadradeva hi " // 10 / / iti| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 14 metebhyo'numAnamAtmAnamAsAdayati / yadi ca hetumantareNApi sAdhyasiddhiH syAt , tarhi dvaitasyApi vAGmAtrataH kathaM na siddhiH| taduktam "hetoradvaitasiddhizced dvaitaM syAd hetusaadhyyoH| hetunA ced vinA siddhidvaitaM vAGmAvato na kim " // 1 // "puruSa evedaM sarvam" ityAdeH, "sarva vai khalvidaM brahma" ityAdezyAgamAdapi na ttsiddhiH| tasyApi dvaitAvinAbhAvitvena advaita prati prAmANyAsambhavAt / vAcyavAcakabhAvalakSaNasya dvaitasyaiva tatrApi darzanAt / taduktam "karmadvaita phaladvaitaM lokadvaitaM virudhyate / / vidyA'vidyAdvayaM na syAd bandhamokSadvayaM tathA" // 1 // tataH kathamAgamAdapi tatsiddhiH / tato na puruSAdvaitalakSaNamekameva pramANasya vissyH| iti suvyavasthitaH prpnycH| iti kaavyaarthH||13|| atha svAbhimatasAmAnyavizeSobhayAtmakavAcyavAcakabhAvasamarthanapuraHsaraM tIrthAntarIyaprakalpitatadekAntagocaravAcyavAcakabhAvanirAsadvAreNa teSAM pratibhAvaibhavAbhAvamAha anekamekAtmakameva vAcyaM . dvayAtmakaM vAcakamapyavazyam / / ato'nyathA vAcakavAcyaklaptA... vatAvakAnAM prtibhaaprmaadH||14|| vAcyam-abhidheyaM, cetanamacetanaM ca vastu,evakArasyApyarthatvAt 1 AtamImAMsA. dvitIyaparicchede zlo. 26 / 2 Rgvede puruSasUkte / 3 chAM. u. 3-14 / 4 AtamImAMsA dvitIyaparicchede zlo. 25 / 5 matAntarIyavAdiprakalpitam / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 zloka 14 sAmAnyarUpatayA ekAtmakamapi vyaktibhedenAnekam - anekarUpam / athavA'nekarUpamapi ekAtmakam / anyo'nyaM saMvalitatvAdityamapi vyAkhyAne na doSaH / tathA ca vAcakam - abhidhAyakaM, zabdarUpam / tadapyavazyam - nizcitaM / dvayAtmakaM sAmAnyavizeSobhayAtmakatvAdaekAnekAtmakamityarthaH / ubhayatra vAcyaliGgatve'pyavyaktatvAd napuMsakatvam / avazyamitipadaM vAcyavAcakayorubhayorapyekAnekAtmakatvaM nizcinvat tadekAntaM vyavacchinatti / ataH - upadarzitaprakArAt, anyathA - sAmAnyavizeSaikAntarUpeNa prakAreNa, vAcakavAcyaklRptauvAcyavAcakabhAvakalpanAyAm, atAvakAnAm--atvadIyAnAm, anyayUthyAnAm / pratibhApramAdaH - prajJAskhalitam ityakSarArthaH / atra cAlpasvaratvena vAcyapadasya prAg nipAte prApte'pi yadAdau vAcakagrahaNaM, tatmAyo'rthapratipAdanasya zabdAdhInatvena vAcakasyAyatvajJApanArtham / tathAca zAbdikAH 1 " nai so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarvaM zabdena bhAsate " // 1 // iti / bhAvArthatvevam eke tIrthikAH sAmAnyarUpameva vAcyatayAbhyupagacchanti / te ca dravyAstikanayAnupAtino mImAMsakabhedA advaitavAdinaH, sAMkhyAzca / kecicca vizeSarUpameva vAcyaM nirvacanti / te ca paryAyAstikanayAnusAriNaH saugatAH / apare ca parasparanirapekSapadArthapRthagbhUtasAmAnyavizeSayuktaM vastu vAcyatvena nizcinSate / te ca naigamanayAnurodhinaH kANAdAH, AkSapAdAzca / -- anyayogavyavacchedikA 1 'vyAkhyAte' iti kha. pustake pAThaH / 2 "ladhvakSarAsakhIdutsvarAdyalpasvarArcyamekam" 3 [ 1 / 160 iti hai mazabdAnuzAsanAt / 3 ' arghyatva' iti ka . pustake pAThaH / 4 zrIbhartRharikRta vAkyapadIyasya prathamakANDe zloka 124 / 5 ' vAcyatayA zabdArthatayA' iti ka pustake pAThaH / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 - syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 14 ___etacca pakSatrayamapi kizcit carcyate-tathAhi-saMgrahanayAvalambino vAdinaH pratipAdayanti-sAmAnyabheva tattvam / tataH pRthagbhUtAnAM vizeSANAmadarzanAt / tathA sarvamekam avizeSeNa saditijJAnAbhidhAnAnuvRttiliGgAnumitasattAkatvAt / tathA dravyatvameva tattvam / tato'rthAntarabhUtAnAM dhrmaadhrmaakaashkaalpudgljiivdrvyaannaamnuplbdheH| kiJca, ye sAmAnyAt pRthagbhUtA anyo'nyavyAvRttyAtmakA vizeSAH kalpyante, teSu vizeSatvaM vidyate, na vA / no ced-niHsvabhAvatAprasaGgaH / svarUpasyaivAbhAvAt / asti cet-tarhi tadeva sAmAnyam / yataH samAnAnAM bhAvaH sAmAnyam / vizeSarUpatayA ca sarveSAM teSAmavizeSeNa pratItiH siddhaiva / api ca vizeSANAM vyAvRttipratyayahetutvaM lakSaNam / vyAvRttipratyaya eva ca vicAryamANo na ghaTate / vyAvRttirhi-vivakSitapadArthe itarapadArthapratiSedhaH / vivakSitapadArthazca svasvarUpavyavasthApanamAtraparyavasAyI, kathaM padArthAntarapratiSedhe pragalbhate / na ca svarUpasattvAdanyat tatra kimApi, yena taniSedhaH pravartate / tatra ca vyAvRttau kriyamANAyAM, svAtmavyatiriktA vizvatrayavartino'tItavartamAnAnAgatAH padArthAstasmAd vyAvartanIyAH / te ca nAjJAtasvarUpA vyAvatayituM zakyAH / tatazcaikasyApi vizeSasya parijJAne pramAtuH sarvajJatvaM syAt na caitatprAtItikaM, yauktikaM vA / vyAvRttistu-niSedhaH / sa cAbhAMvarUpatvAt tucchaH kathaM pratItigocaramaJcati khapuSpavat / - 1 vicaaryte| 2 gatimatAM gatarupagraho dharmasya lakSaNam / sthitimatAM sthiterupagraho'dharmalakSaNam / vartanAlakSaNaH kAlaH / drumAdipuSpodbhedAdinayatyahetu / tattvArthAdhigamasUtrasya paJcamAdhyAye / 3 'ajJAtasvarUpA' iti ka, pustake pAThaH / 4 'vyAvRttizca' iti ka. kha. gha. pustakeSu paatthH| 5 pratItigocaraM prApnoti / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 14 anyayogavyavacchedikA tathA yebhyo vyAvRttiH, te sadrUpA asadrUpA vA / asadrUpAzvet-tarhi kharaviSANAt kiM na vyAttiH / sadrUpAzcet-sAmAnyameva / yA ceyaM vyAvRttirvizeSaiH kriyate- sA sarvAsu vizeSavyaktiSvekA anekA vA, anekA cet--tasyA api vizeSatvApattiH, anekarUpa-- tvaikajIvitatvAd vizeSANAm / tatazca tasyA api vizeSatvAnyathAnupapatteAvRttyA bhAvyam / vyAvRtterApi ca vyAvRttau vizeSANAmabhAva eva syAt / tatsvarUpabhUtAyA vyAvRtteH pratiSiddhatvAt, anavasthApA. tAca / ekA cet-sAmAnyameva saMjJAntareNa pratipannaM syAt, anuvRttipratyayalakSaNAvyabhicArAt / kiJca, amI vizeSAH sAmAnyAd bhinnA abhinnA vA ? bhinnAzced mnndduukjttaabhaaraanukaaraaH| abhinAzcet tadeva, tatsvarUpavat / iti saamaanyaikontvaadH| . paryAyanayAnvayinastu bhASante-viviktAH kSaNakSayiNo vizeSA eva paramArthaH / tato viSvagbhUtasya sAmAnyasyApratIyamAnatvAt / nahi gavAdivyaktyanubhavakAle varNasaMsthAnAtmakaM vyaktirUpamapahAya, anyatkiJcidekamanuyAyi pratyakSe pratibhAsate / tAdRzasyAnubhavAbhAvAt / tathA ca paThanti"etAsu paJcasvavabhAsanISu pratyakSabodhe sphuTamaGgalISu / sAdhAraNaM rUpamavekSate yaHzRGgaM zirasyAtmana IkSate sH"1|| ____ ekAkAraparAmarzapratyayastu svahetudattazaktibhyo vyaktibhya evotpadyate / iti na tena sAmAnyasAdhanaM nyAyyam / kiJca, yadidaM sAmAnyaM parikalpyate-tadekamanekaM vA / ekamApi sarvagatamasarvagataM vA / sarvagataM cet-kiM na vyaktyantarAleSUpa1 maNDUke kezA na bhavanti / tena jaTAnAmasaMbhavaH / 2 'sAmAnyaikAntaH' iti ka, kha. gha. pustakeSu paatthH| 3 varNAkRtirUpam / saMsthAnaM-AkRtiH / / 4 azokaviracitasAmAnyadUSaNAdikprasAritAgranthe / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 14 I labhyate / sarvagataikatvAbhyupagame ca tasya yathA gotvasAmAnyaM govyaktI: kroDIkaroti, evaM kiM na ghaTapaTAdivyaktIrapi, avizeSAt / asarvagataM ceda - vizeSarUpApattiH, abhyupagamabAdhatha / athAnekaM gotvAzvatvaghaTatva paTatvAdibhedabhinnatvAt te tarhi vizeSA eva svIkRtAH / anyonyavyAvRttihetutvAt / na hi yad gotvaM tadazvatvAtmakamiti / arthakriyAkAritvaM ca vastuno lakSaNam / tacca vizeSeSveva sphuTaM pratIyate / nahi sAmAnyena kAcidarthakriyA kriyate / tasya niSkriyatvAt / vAhadohAdikAsu-- arthakriyAsu vizepANAmevopayogAta / tathedaM sAmAnyaM vizeSebhyo bhinnamabhinnaM vA / bhinnaM ced-avastu / vizeSavizleSaNArthakriyAkAritvAbhAvAt / abhinnaM ceda - vizeSA eva tatsvarUpavat / iti vizeSaikAntavAdaH / naigamanayAnugAminastvAhu: - svatantrau sAmAnyavizeSau / tathaiva pramANena pratItatvAt / tathAhi - sAmAnyavizeSAvatyantabhinnau, viruddhadharmAdhyAsitatvAt yAvevaM tAvevaM, nyathA pArthaH pAvakoM, tathA cetau, tasmAt tathA / sAmAnyaM hi gotvAdi sarvagatam / tadviparItAzca zabalazAbaleyAdayo vizeSAH / tataH kathameSAmaikyaM yuktam / , na sAmAnyAt pRthag vizeSasyopalambha iti cet, kathaM tarhi tasyopalambha iti vAcyam / sAmAnyavyAptasyeti ced-na tarhi sa vizeSopalambhaH / sAmAnyasyApi tena grahaNAt tatazca tena bodhena viviktavizeSagrahaNAbhAvAt tadvAcakaM dhvaniM tatsAdhyaM ca vyavahAraM na pravartayet pramAtA na caitadasti / vizeSAbhidhAnavyavahArayoH pravRtti 1 vyApnoti / 2 'te' iti ka pustake nAsti / 3 vAhaH - zakaTavahanam | 4 vizleSaH - viyogaH / 5 pAthaH - udakam / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 14 anyayogavyavacchedikA darzanAt / tasmAd vizeSamabhilaSatA, tatraM ca vyavahAraM pravartayatA tadgrAhako bodho vivikto'bhyupagantavyaH / evaM sAmAnyasthAne vizeSazabdaM, vizeSasthAne ca sAmAnyazabdaM prayuJjAnena sAmAnye'pi tadgrAhako bodho vivkto'nggiikrtvyH| tasmAt svasvagrAhiNi jJAne pRthakpratibhAsamAnatvAd dvAvapatiretaravizakalitau / tato na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTate / iti svtntrsaamaanyvishessvaadH| tadetat pakSatrayamapi na kSamate kSodam / pramANabAdhitatvAt / sAmAnyavizeSobhayAtmakasyaiva ca vastuno nirvigAnamanubhUyamAnatvAt / vastuno hi lakSaNam-arthakriyAkAritvam / taccAnekAntavAde evAvikalaM kalayanti parIkSakAH / tathAhi-yathA gaurityukte khurakakutsAsnAlAGgulaviSANAdyavayavasaMpannaM vasturUpaM sarvavyaktyanuyAya pratIyate, tathA mahiSyAdivyAvRttirapi pratIyate / yatrApi ca zabalA gaurityucyate, tatrApi yathA vizeSapratibhAsaH, tathA gotvapratibhAso'pi sphuTa eva / zabaleti kevalavizeSoccAraNe'pi, arthAt prakaraNAd vA gotvamarnuvartate / apica, zabalatvamapi nAnArUpam / tathA darzanAt / tato vaktrA zavaletyukte kroDIkRtasakalazabalasAmAnyaM vivakSitagovyaktigatameva zavalatvaM vyavasthApyate / tadevamAvAlagopAlaM pratItiprasiddhe'pi vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatve, tadubhayaikAntavAdaH pralApamAtram / nahi kacit kadAcitU kenacit sAmAnyaM vizeSavinAkRtamanubhUyate / vizeSA vA tdvinaakRtaaH| 1 'tatra' iti ka. pustake nAsti / 2 'ca' iti kha, pustake nAsti / 3 anindypddhtyaa| 4 atra 'iti' padamadhikaM ka. pustake / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 . syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 15 kevalaM durnayaprabhAvitamativyAmohavazAdekamapalapyAnyatarada vyavasthApayanti bAlizAH / so'yamandhagajanyAyaH / ye'pi ca tadekAntapakSopanipAtinaH prAguktA doSAste'pyanekAntavAdapracaNDamudgaraprahArajarjaritatvAd nocchAsitumapi kSamAH / svatantrasAmAnyavizeSavAdinastvevaM pratikSepyAH-sAmAnyaM prativyakti kaithazcid bhinnaM, kathaJcidabhinna, kathaJcit tadAtmakatvAd, visadRzapariNAmavat / yathaiva hi kAcid vyaktirupalabhyamAnAd vyaktyantarAd viziSTA visadRzapariNAmadarzanAdavatiSThate, tathA sadRzapariNAmAtmakasAmAnyadarzanAt samAneti tena samAno gaurayam , so'nena samAna iti pratIteH / na cAsya vyAktasvarUpAdabhinnatvAt sAmAnyarUpatAvyAghAtaH / yato rUpAdInAmapi vyaktisvarUpAdabhinnatvamasti, naca teSAM guNarUpatAvyAghAtaH / kathaJcid vyatirekasturUpAdInAmiva sadRzapariNAmasyApyastyeva / pRthavyapadezAdibhAktvAt / vizeSA api naikAntena sAmAnyAt pRthagbhavitumarhanti / yato yadi sAmAnyaM sarvagataM siddhaM bhavet tadA teSAmasarvagatatvena tato viruddhadharmAdhyAsaH syAt / na ca tasya tat siddham / prAguktayuktyA nirAkRtatvAt / sAmAnyasya vizeSANAM ca kathaJcit parasparAvyatirekeNekAnekarUpatayA vyavasthitatvAt / vizeSebhyo'vyatiriktatvAddhi 1 janmAndhairdazabhiyathAkramaM padacatuSTayazrotradvayazuNDAdantapuccharUpA gajAvayavAH spRSTAH / tataH te'ndhAH svaspRSTarUpaM stambhAdyAkArakaM pUrNatayA gajasvarUpaM pratipadyamAnAstathaiva sthApayanti taditarAnniSedhayanti tadvat / 2 khaNDanIyAH / 3 'kathaMcidbhinnam' iti rA. pustake nAsti / 4 'pratItiH' iti ka. pustake pAThaH / 5 'vyapadeza' iti ka. pustake pAThaH / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 14 anyayogavyavacchedikA 112 sAmAnyamapyanekamiSyate / sAmAnyAt tu vizeSANAmavyatirekeNa teSAmapyekarUpatA iti / - ekatvaM ca sAmAnyasya saMgrahanayArpaNAt sarvatra vijJeyam / pramANArpaNAt tasya kathaJcid viruddhadharmAdhyAsitatvam / sadRzapariNAmarUpasya visadRzapariNAmavat kathaJcit prativyaktibhedAt / evaM cAsiddhaM sAmAnyavizeSayoH sarvathA viruddhadharmAdhyAsitatvam / kathaJcid virUddhadharmAdhyAsitatvaM ceda vivakSitam-tadA'smatkazApravezaH / kathaJcid viruddhadharmAdhyAsasya kathaJcid bhedAvinAbhUtatvAt / pAtha:pAvakadRSTAnto'pi sAdhyasAdhanavikalaH / tayorapi kathaJcideva viruddhadharmAdhyAsitatvena bhinnatvena ca svIkaraNAt / payastvapAvakatvAdinA hi tayoviruddhadharmAdhyAsaH, bhedazca / dravyavAdinA punastadvaiparItyamiti / tathA ca kathaM na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTate iti / tataH suSTUktaM vAcyamekamanekarUpam iti / ____ evaM vAcakamapi zabdAkhyaM dvyaatmkm-saamaanyvishessaatmkm| sarvazabdavyaktiSvanuyAyi zabdatvamekam / zAGkhazAtIvramandodAttAnudAttasvaritAdivizeSabhedAdanekam / zabdasya hi sAmAnyAvizeSAtmakatvaM paudgalikatvAd vyktmev| tathAhi-podgalikaH zabdaH, indriyArthatvAt rUpAdivat / yaccAsya paugalikatvaniSedhAya sparzazUnyAzrayatvAt' atinibiDapradeze pravezanirgamayorapratighAtAt 'pUrva pazcAccAvayavAnupalabdheH; mUkSmamUrtadravyAntarAprerakatvAd,' gaganaguNatvAt ' cati paJca hetavo yaugairupanyastAH, te hetvAbhAsAH / tathAhi-zabdaparyAyasyAzrayo 1 'teSAm' iti kha, pustake pAThaH / / 2 tadviparItam' iti rA. kha. gha. pustakeSu pAThaH / . 3 zaGaH- kaMjaH-zRGga- vAdyavizeSaH / uccairudaattH| nIcairanudAttaH / samAhAraH svritH| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 14 bhASAMvargaNA, na punarAkAzam / tatra ca sparzo nirNIyata eva / yathAzabdAzrayaH sparzakAn, anuvAtaprativAtayorviprakRSTanikaTazarIriNopalabhyamAnAnupalabhyamAnendriyArthatvAt tathAvidhagandhAdhAradravyaparamAguvat, iti-asiddhaH prathamaH / dvitIyastu-gandhadravyeNa vybhicaaraadnaikaantikH| vaya'mAnajAtyakastUrikAdi gandhadravyaM hi pihitadvArApavarakasyAntarvizati, bahizca niti, na cApaudgalikam / __ atha tatra sUkSmarandhrasaMbhavAd nAtinibiDatvam, atastatra tatmavezaniSkramau / kathamenyaudghATitadvArAvasthAyAmiva na tadekArNavatvam / sarvathA nIrandhra.tu pradeze na tayoH saMbhavaH, iti cet-tarhi zabde'pyetatsamAnam ityasiddho hetuH / tRtIyastu taDillatolkAdibhiranaikAntikaH / caturtho'pi-tathaiva / gandhadravyavizeSasUkSmarajodhUmAdibhirvyabhicArAt / na hi gandhadravyAdikamapi nAsAyAM nivizamAnaM tadvivaradvAradezodbhinnazmazruprerakaM dRzyate / paJcamaH punaH-AsiddhaH / tathAhi na gaganaguNaH zabdaH, asmadAdipratyakSatvAd, rUpAdivat / iti siddhaH paugalikatvAt sAmAnyavizeSAtmakaH zabda iti / * na ca vAcyam-Atmanyapaudgalike'pi kathaM sAmAnyavizeSAtmakatvaM nirvivAdamanubhUyata iti / yataH-saMsAryAtmanaH pratipradezamanantAnantakarmaparamANubhiHsaha vahnitApitaghanakuTTitanirvibhAgapiNDIbhUtasUcIkalApavallolIbhAvamApannasya kathaJcit paudgalikatvAbhyanujJAnAditi / yadyapi syAdvAdavAdinAM paugalikamapaudgalikaM ca sarva vastu sAmAnyavizeSAtmakaM, tathApyapaudgalikeSu dharmAdharmAkAzakAleSu tadAtmatvamarvAgdRzAM na tathA pratItiviSayamAyAti / paudgalikeSu punastat sAdhya 1 sajAtIyavastusamudAyo vargarAzirvargaNA / yAM bhASArtha jIvo'valambate yAM ca gRhItvA caturvidhabhASAtvena pariNamayya visRjati sA bhASAvargaNA / 15 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 14 anyayogavyavacchedikA mAnaM teSAM suzraddhAnam / ityaprastutamapi zabdasya paugalikatvamatra sAmAnyavizeSAtmakatvasAdhanAyopanyastamiti / 114 atrApi nityazabdavAdisaMmataH zabdaikatvaikAntaH, anityazabdavAdyabhimataH zabdAnekatvaikAntazca prAgdarzitadizA pratikSepyaH / athavA vAcyasya ghaTAderarthasya sAmAnyavizeSAtmakatve tadvAcakasya dhvanerapi tattvam / zabdArthayoH kathaJcit tAdAtmyAbhyupagamAt / yadAhurbhadrabAhusvAmipAdA: "abhihANaM abhiyAu hoi bhiNNaM abhiNNaM ca / khuraaggimoyaguccAraNamhi jaMmhA u vayaNasavaNANaM // 1 // navi cheo navi dAho Na pUraNaM teNa bhinnaM tu / jamhA ya moyaguccAraNamhi tattheva paccao hoi // 2 // na ya hoi sa annatthe neNa abhinnaM tadatthao etena - "vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH kAryakAraNatA teSAM nArthaM zabdAH spRzantyapi " // 1 // "" iti pratyuktam | zabdasya hyetadeva tattvaM yadabhidheyaM yAthAtmyenAsau pratipAdayati / sa ca tat tathA pratipAdayan vAcyasvarUpapariNAmapariNata eva vaktuM zakyaH, nAnyathA, atiprasaGgAt / ghaTAbhidhAnakAle paTAdyabhidhAnasyApi prApteriti / atha vA bhaGgyantareNa sakalaM kAvyamidaM vyAkhyAyate - vAcyaM 1 abhidhAnamabhidheyAd bhavati bhinnamabhinnaM ca / kSurA - 'gni- modakAccAraNe yasmAt tu vadana-zravaNayoH // 1 // nA'pi cchedo nApi dAhro na pUraNam, tena bhinnaM tu / yasmAcca modakoccAreNa tatraiva pratyayo bhavati // 2 // na ca bhavati anyArthe tenA'bhinnaM tadarthAt / 2 'arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA' iti vacanAt / iti ka. ha. pustakayoradhikam / 3 'satattvaM' iti kha, pustake pAThaH / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 14 vastu, ghaTAdikam / ekAtmakameva-ekasvarUpamapi sat , anekamanekasvarUpam / ayamarthaH-pramAtA tAvat prameyasvarUpaM lakSaNena nizcinoti / tacca-sajAtIyavijAtIyavyavacchedAdAtmalAbha labhate / yathA ghaTasya sajAtIyA mRNmayapadArthAH, vijAtIyAzca pttaadyH| teSAM vyavacchedastallakSaNam / pRthubudhnodarAdyAkAraH kambugrIvo jaladhAraNAharaNAdikriyAsamarthaH padArthavizeSo ghaTa ityucyate / teSAM ca sajAtIyavijAtIyAnAM svarUpaM tatra buddhayA Aropya vyavacchidyate / anyathA prtiniytttsvruuppricchedaanupptteH| sarvabhAvAnAM hi bhAvAbhAvAtmakaM svarUpam / ekAntabhAvAtmakatve vastuno vaizvarUpyaM syAt / ekAntAbhAvAtmakatve ca niHsvabhAvatA syAt / tasmAt svarUpeNa sattvAt pararUpeNa cAsattvAd bhAvAbhAvAtmakaM vastu / yadAha "sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasaMbhavaH" // 1 // . tatazcaikasmin ghaTe sarveSAM ghaTavyatiriktapadArthAnAmabhAvarUpeNa vRtteranekAtmakatvaM ghaTasya sUpapAdam / evaM caikasminnarthe jJAte sarveSAmarthAnAM jnyaanm|srvpdaarthpricchedmntrenn taniSedhAtmana ekasya vastuno viviktaMtayA paricchedAsaMbhavAt / Agamo'pyevameva vyavasthitaH "je egaM jANai se savvaM jANai / je savvaM jANai se egaHjANai " // tathA--" eko bhAvaH sarvathA yena dRssttH| sarve bhAvAH sarvathA tena dRssttaaH|| sarve bhAvAH sarvathA yena dRssttaa|| eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH" // 1 // 1 'ekasvarUpameva' iti ka. pustake pAThaH / 2 vibhinnatayA / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 14 anyayogavyavacchedikA ye tu saugatAH parAsattvaM nAGgIkurvate, teSAM ghaTAdeH sarvAtmakatvaprasaGgaH / tathAhi yathA ghaTasya svarUpAdinA sattvaM, tathA yadi pararUpAdinApi syAt , tathA ca sati svarUpAdisattvavat pararUpAdisattvaprasakteH kathaM na sarvAtmakatvaM bhavet / parAsattvena tu pratiniyato'sau sidhyati / atha na nAma nAsti parAsattvaM, kintu svasattvameva taditi ced-aho vaidagdhI ! na khalu yadeva sattvaM tadevAsattvaM bhavitumarhati / vidhipratiSedharUpatayA viruddhadharmAdhyAsenAnayoraikyAyogAt / atha yuSmatpakSe'pyevaM virodhastadavastha eveti ced aho ! vAcATatA devAnAMpriyasya / nahi vayaM yenaiva prakAreNa sattvaM, tenaivAsattvaM yenaiva cAsattvaM, tenaiva sattvamabhyupemaH, kintu svarUpadravyakSetrakAlabhAvaiH sattvaM, pararUpadravyakSetrakAlabhAvaistvasattvam / tadA ka virodhaavkaashH| yogAstu pragalbhante-sarvathA pRthagbhUtaparasparAbhAvAbhyupagamamAtreNaiva padArthapratiniyamAsiddheH, kiM teSAmasattvAtmakatvakalpanayA iti / tadasat-yathA hi paTAdyabhAvarUpo ghaTo na bhavati, tadA ghaTaH paTAdireva syAt / yathA ca ghaTAbhAvAd bhinnatvAd ghaTasya ghaTarUpatA, tathA paTAderApi syAt , ghaTAbhAvAd bhinnatvAdeva / ityalaM vistareNa / __evaM vAcakamapi zabdarUpaM dvayAtmakam-ekAtmakamapi sadanekamityarthaH / arthoktanyAyena zabdasyApi bhAvAbhAvAtmakatvAt / athavA ekaviSayasyApi vAcakasyAnekaviSayatvopapatteH / yathA kila ghaTazabdaH saMketavazAt pRthubudhnodarAdyAkAravati padArthe pravartate vAcakatayA, tathA dezakAlAdyapekSayA tadvazAdeva padArthAntareSvapi tathA vartamAnaH kena vAryate ? bhavanti hi vaktAro yoginaH-zarIraM prati ghaTa iti saMketAnAM puruSecchAdhInatayAniyatatvAt / yathA caurazabdo'nyatra 1 vaidagdhI-cAturyam / 2 devAnAMpriyaH-mUrkhaH / 3 arthpripaattynusaarmityrthH| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 14 taskare rUDho'pi, dAkSiNAtyAnAmodane prsiddhH| yathA ca kumArazabdaH pUrvadeze azvinamAse rUDhaH / evaM karkaTIzabdAdayo'pi tattaddezApekSayA yonyAdivAcakA jnyeyaaH| kAlApekSayA punaryathA jainAnAM prAyazcittavidhau dhRtizraddhAsaMhananAdimati prAcInakAle, SaDguruzabdena-zatamazItyadhikamupavAsAnAmucyate sma, sAMpratakAle tu, tadviparIte tenaiva SaDguruzabdena-upavAsatrayameva saGketyate, jItakalpavyavahArAnusArAt / zAstrApekSayA tu yathA purANeSu dvAdazIzabde 1. dRDhIkriyante zarIrapudgalAH yena tatsaMhananaM taccAsthinicayaH kIlikAdirUpANAmasthnAM nicayo racanAvizeSo'sthinicayaH / zaktivizeSa ityanye / tatsaMhananaM SaTprakArairbhavati- 1 vajraRSabhanArAcaM-dvayorasthnorubhayato markaTabandhena baddhayoH paTTAkRtinA tRtIyenAsthnA pariveSTitayorupari tadasthitrayabhedikIlikAkhyaM vajranAmakamasthi yatra bhavati tadvaRSabhanArAcam / 2 RSabhanArAcaM-kIlikArahitaM saMhananaM tat RSabhanArAcam / 3 nArAcaM-markaTabandhaH kevalo bhavati na punaH kIlikA bhavati RSabhasaMjJaH paTTazca tannArAcam / 4 ardhanArAcaM-ekapArzvana markaTabandho dvitIyapArzvena ca kIlikA bhavaMti tadardhanArAcam / 5 kIlikA-asthIni kIlikAmAtrabaddhAnyeva bhavanti tatkIlikAsaMhananam / 6 sevArta-yatra tu parasparaM paryantasparzalakSaNAM sevAmAgatAnyasthIni bhavanti snehAbhyavahAratailAbhyaGgavizrAmaNAdirUpAM ca parizIlanAM nityamapekSate tatsevArtam / / __ 2 zrIjinabhadragaNikSamAzramaNakRto gAthAgrantho jItakalpAkhyaH / jItamAcaritaM tasya kalpo varNanA prarUpaNA jItakalpaH / tatrAdyagAthApaJcakena zAstraprastAvanAmabhidhAya (4) catasRbhirgAthAbhirAdyasya, (4) catasRbhirdvitIyasya, (3) tisRbhistRtIyasya, (2) dvAbhyAM caturthasya, (5) paMcamiH paJcamasya, (58) aSTapaJcAzadbhirgAthAbhirjJAnAcArAdi (Adizabdena darzanAcAra-cAritrAcAra-tapAcAra-vIryAcArANAM grahaNam ) paMcakAticAragocarasya SaSThasya, (3) tisRbhiH saptamasya, (4) catasRbhiraSTamasya, (7) saptabhirnavamasya, (9) navabhirdazamasya prAyazcittasya vyAkhyAnena eSa sarvasamudAyAtmako jItakalpaH / mUlasaMkhyA 108, TIkA 12000, senakRtacUrNiH (prAkRtabhASATIkA) 1000, bhASyam 3124, sampUrNasaMkhyA 16232 / cUrNivyAkhyA 1120, asya laghuvRttiH zrIsAdhuratnakRtA 5700 zrItilakAcAryakRtA ca 1500 / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 14 anyayogavyavacchedikA 118 naikAdazI / tripurArNave ca-alizabdena madirAbhiSaktam ca maithunazabdena madhusarpiSorgrahaNam ityAdi / na caivaM saGketasyaivArthapratyAyane prAdhAnyaM, svAbhAvikasAmarthyasAcivyAdeva tatra tasya pravRtteH, sarvazabdAnAM sarvArthapratyAyanazaktiyuktatvAt / yatra ca dezakAlAdau yadarthapratipAdanazaktisahakArI saMketastatra tamarthaM pratipAdayati / ... tathA ca nirjitadurjayaparapravAdAH zrIdevasUripAdAH'svAbhAvikasAmarthya samayAbhyAmarthabodhanibandhanaM zabdaH' i~ti / atra zaktipadArthasamarthanaM grenthAntarAdavaseyam / ato'nyathetyAdi uttarArdha pUrvavat / pratibhApramAdastu teSAM sadasadekAnte vAcyasya / pratiniyatArthaviSayatve ca vAcakasya uktanyuktyA doSasadbhAvAd vyavahArAnupapatteH / tadayaM samudAyArthaH-sAmAnyavizeSAtmakasya, bhAvAbhAvAtmakasya ca vastunaH-sAmAnyavizeSAtmako, bhAvAbhAvAtmakazca dhvanirvAcaka iti / anyathA prakArAntaraiH, punarvAcyavAcakabhAvavyavasthAmAtiSThamAnAnAM vAdinAM pratibhaiva pramAdyati, na tu tadbhaNitayo yuktisparzamAtramApa sahante / . kAni tAni vAcyavAcakabhAvaprakArAntarANi paravAdinAmiti cet-ete brUmaH / "apoha eva zabdArthaH" ityeke / "apohaH, zabdaliGgAbhyAM na vastu vidhinocyate" iti vacanAt / apare 1 ayaM zAktamArgIyo granthaH / 2 'madirAbhiSiktAnne ca' iti rA. pustake pAThaH / 3 pramANanayatattvAlokAlaGkAre caturthaparicchede sU. 1.1 / 4 'iti' padaM ka. kha. rA. ha. ca. pustakeSu nAsti / 5 syAdvAdaratnAkarapari. 2 sU. 1 ityAdayaH / 6 bauddhaaH| 7 'ca' ityAdhikaM ka. kha. gha. ha. pustakeSu / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 15 sAmAnyamAtrameva zabdAnAM gocaraH / tasya kacit pratipannasya, ekarUpatayA sarvatra sNketvissytopptteH| na punarvizeSAH / teSAmAnantyataH kAtsnyenopalabdhumazakyatayA tdvissytaanupptteH| vidhivAdinastuvidhireva vAkyArthaH, apravRttapravartanasvabhAvatvAt tasyetyAcakSate / vidhirpi-tttdvaadiviprtipttyaanekprkaarH| tathAhi vAkyarUpaH zabda eva pravartakatvAd vidhirityeke / tadvyApAro bhAvanAparaparyAyo vidhirityanye / niyoga ityapare / praiSAdaya ityeke / tiraskRtatadupAdhipravartanAmAtramityanye / evaM phalatadabhilASakarmAdayo'pi vAcyAH / eteSAM nirAkaraNaM sapUrvottarapakSaM nyAyakumudacandrAdavaseyamiti / iti kAvyArthaH // 14 // .. idAnIM sAMkhyAbhimataprakRtipuruSAditattvAnAM virodhAvaruddhatvaM khyApayan , taddhAlizatAvilasitAnAmaparimitatvaM darzayati cidarthazUnyA ca jaDA ca buddhiH .' shbdaaditnmaatrjmmbraadi| na bandhamokSau puruSasya ceti, kiyad jaDaina grathitaM virodhi // 15 // cit-caitanyazaktiH, AtmasvarUpabhUtA / arthazUnyA-viSayaparicchedavirahitA / arthAdhyavasAyasya buddhivyApAratvAd-ityekA kalpanA / buddhizca mahattattvAkhyA / jaDA anavabodhasvarUpA-iti dvitIyA / ambarAdi-vyomaprabhRtibhUtapaJcakaM zabdAditanmAtrajam-zabdAdIni yAni paJcatanmAtrANi sUkSmasaMjJAni, tebhyo jAtamutpannaM, zabdAditanmAtrajam iti tRtIyA / atra ca zabdo gamyaH / puruSasya ca 1 ayaM granthaH-bhaTTAkalaGkadevakRtalaghIyastrayagranthaTIkAtmakaH / iyaM TIkA digambarAcArya zrImANikyananderantevAsinA zrIprabhAcandreNa praNItA / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zloka 15 anyayogavyavacchedikA prakRtivikRtyanAtmakasyAtmano na bandhamokSau, kintu prakRtereva / tathA ca kApilAH"tasmAd na badhyate nApi mucyate, nApi saMsarati kshcit| saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prkRtiH"||1|| tatra bndhH-praakRtikaadiH| mokSaH-paJcaviMzatitattvajJAnapUrvako'pavargaH-iti caturthI / itizabdasya prakArArthatvAd-evaMprakAramanyadapi, virodhIti viruddhaM, pUrvAparavirodhAdidoSAghAtam / jaDaiH-mUIH, tattvAvabodhavidhuradhIbhiH kaapilaiH| kiyanna grathitaM-kiyad na svshaattessuupnibddhm| kiyadityasUyAg2arbham / tatprarUpitaviruddhArthAnAmAnantyeneyattAnavadhAraNAt / iti sNkssepaarthH| vyAsArthastvayam-sAGkhyamate . kila duHkhatrayAbhihatasya puruSasya tadapaghAtahetutattvajijJAsA utpadyate / AdhyAtmikamAdhidaivikamAdhibhautikaM ceti duHkhatrayam / tatrAdhyAtmikaM dvividham-zArIraM mAnasaM ca / zArIraM-vAtapittazleSmaNAM vaiSamyAnimittam / mAnasaMkAmakrodhalobhamoheAviSayAdarzananibandhanam / sarva caitadAntaropAyasAdhyatvAdAdhyAtmikaM duHkham / bAhyopAyasAdhyaM duHkhaM dvedhA-AdhibhautikamAdhidaivikaM ceti / tatrAdhibhautika-mAnuSapazupakSimRgasarIsRpasthAvaranimittam / Adhidaivika-yakSarAkSasagrahAdyAvezahetukam / anena duHkhatrayeNa rajaHpariNAmabhedena buddhivartinA cetanAzakteH pratikUlatayA, abhisaMbandho-AbhaghAtaH / ___ . tattvAni pnycviNshtiH| tadyathA-avyaktam-ekam / mahadahaGkArapaJcatanmAtraikAdazendriyapaJcamahAbhUtabhedAt trayoviMzatividhaM vyaktam / puruSazca cidrUpa iti / tathA ca IzvarakRSNaH - . 1 IzvarakRSNaviracitasAMkhyakArikA 62 / 2 tatkAlpitetyarthaH / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 'syAdvAdamaJjarIsahiMtA zloka 15 "mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH" // 1 // prItyaprItiviSAdAtmakAnAM lAghavopaSTambhagauravadharmANAM parasparopakAriNAM trayANAM guNAnAM sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prkRtiH| pradhAnamavyaktamityanarthAntaram / tacca-anAdimadhyAntamanavayavaM sAdhAraNamazabdamasparzamarUpamagandhamavyayam / pradhAnAda-buddhirmahadityaparaparyAyA utpadyate / yo'yamadhyavasAyo gavAdiSu pratipattiH-evametad nAnyathA, gaurevAyaM nAzvaH, sthANureSa nAyaM puruSa ityeSA buddhiH / tasyAstvaSTau rUpANi-dharmajJAnavairAgyaizvaryarUpANi catvAri sAttvikAni / adharmAdIni tu tatpratipakSabhUtAni catvAri tAmasAni / buddhaH ahngkaarH| sa ca-abhimAnAtmakaH, ahaM zabde'haM sparze'haM rUpe'haM gandhe'haM rase'haM svAmI, ahamIzvaraH, asau mayA hataH, sasattvo'hamamuM haniSyAmItyAdipratyayarUpaH / tasmAta-paJca tanmAtrANi zabdatanmAtrAdIni avizeSarUpANi suukssmpryaayvaacyaani| zabdatanmAtrA hi zabda evopalabhyate, na punrudaattaanudaattsvritkmpitssddjaadibhedaaH| SaDjAdayaH-zabdavizeSAdupalabhyante / evaM sparzarUparasagandhatanmAtrepvapi yojanIyamiti / tata eva cAhaGkArAd ekAdazendriyANi ca / tatra cakSuH, zrotraM, ghrANaM, rasanaM tvagiti paJca buddhIndriyANi / vAkpANipAdapAyUpasthAH paJca karmendriyANa / ekAdazaM mana iti / paJcatanmAtrebhyazca paJcamahAbhUtAnyutpadyante / zabdatanmAtrAdAkAzaM 1 IzvarakRSNakRtasAMkhyakArikA 3 / 2 anarthAntaraM-paryAyaH / _3 'SaDjaRSabhagAndhArA madhyamaH paMcamastathA / dhaivato niSadhaH sapta tantrIkaNThodbhavAH svarAH' // iti abhidhAnacintAmaNau 6-37 // 4 'tadyathA' ityadhikaM ha, pustake / 16 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 zloka 15 zabdaguNam / zabdatanmAtrasahitAt sparzatanmAtrAd vAyuH zabdasparzaguNaH / zabdasparzatanmAtrasahitAd rUpatanmAtrAt tejaH zabdasparzaguNarUpam / zabdasparzarUpatanmAtrasahitAd rasatanmAtrAdApaH zabdasparzarUparasaguNAH / zabdasparzarUparasatanmAtrasahitAd gandhatanmAtrAt zabdasparzarUparasagandhaguNA pRthivI jAyata iti / puruSastu - anyayogavyavacchedikA 66 amUrtazcetano bhogI nityaH sarvagato'kriyaH / akartA nirguNaH sUkSma AtmA kApiladarzane " // 1 // iti | andhapaGguvat prakRtipuruSayoH saMyogaH / cicchaktizca viSayaparicchedazUnyA yata indriyaMdvAreNa sukhaduHkhAdayo viSayA buddhau pratisaMkrAmanti / buddhizcobhayamukhadarpaNAkArA / tatastasyAM caitanyazaktiH pratibimbate / tataH sukhyahaM duHkhyahamityupacAraH / AtmA hi svaM buddheravyatiriktamabhimanyate / Aha ca pataJjaliH- "zuddho'pi puruSaH pratyahaM bauddhamanupazyati tamanupazyan atadAtmako'pi tadAtmaka iva pratibhAsate" iti / mukhyatastu buddhereva viSayaparicchedaH / tathA ca vAMcaspatiH - " sarvo vyavahartA Alocya - nanvahamantrAdhikRta -- ityabhimatya, kartavyametanmayA, ityadhyavasyati / tatazca pravartate iti lokataH siddham / tatra kartavyamiti yo'yaM nizcayazcitisannidhAnApannacaitanyAyA buddheH so'dhyavasAyo buddherasAdhAraNo vyApAraH" iti / cicchakti 1 sAMkhyatatvakaumudyAH praNetA vAcaspatiH / tena 23 tamyAM sAMkhyakArikAyAM nirdiSTamidam / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 15 sannidhAnAcAcetanApi buddhizcetanAvatIvAbhAsate / vAdamahArNavo'pyAha-" buddhidarpaNasaMkrAntamarthapratibimbakaM dvitIyadarpaNakalpe puMsyadhyArohati / tadeva bhoktRtvamasya, na tvAtmano vikArApattiH" iti| tathAcAsuriH "viviktedRkpariNatau buddhau bhogo'sya kthyte|| pratibimbodayaH svacche yathA cndrmso'mbhsi"||1|| vindhyavAsI tvevaM bhogamAcaSTe "puruSo'vikRtAtmaiva svanirbhAsamacetanam / manaH karoti sAnnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA" // 1 // . na ca vaktavyam-puruSazcedaguNo'pariNAmI, kathamasya mokSaH? mucerbandhanavizleSArthatvAt savAsanaklezakarmAzayAnAM ca bandhanasamAmnAtAnAM puruSe'pariNAminyasambhavAt / ata eva nAsya pretyabhAvAparanAmA saMsAro'sti, niSkriyatvAditi / yataH prakRtireva nAnApuruSAzrayA satI badhyate, saMsarati, mucyate ca, na puruSa iti bandhamokSasaMsArAH puruSe upacaryante / yathA jayaparAjayau bhRtyagatAvapi 1 vedAntagranthavizeSaH / kiMca-ayaM granthaH-vikramIyadazamazatAbdIbhAjAM zrImadabhayadevasUrINAM zvetAmbararAjagacchIyapradyumnasUriziSyatvena prasiddhAnAm / yathA prabhAvakacaritraprazastau 'ziSyo'syAbhayadevasUrirabhavajjADyAndhakAraM haran / gobhibhAskaravatparAM viracayat bhavyAptavargacchadam / / grantho vAdamahANavo'sya viditaH prauDhaH prameyormi(bhR)t / .. dattetha (?) jinazAsanapravahaNaM sAMyAtrikANAM dhruvam // 4 // " iti / atra 'yadyapi vAdamahArNavastatkRtitvena kvacidullikhito bhAti tathApi dIrghAtidIrghavAdamAlAjaTilAM prastutAM ( saMmatitarkasya) TIkAmeva vAdamahArNavatvena kalpayanti kecit' iti ( saMmatitarkaprastAvanA zrIsukhalAlabecaradAsakRtA ) / 2 ayaM sAMkhyAcArya IzvarakRSNaguruparamparAyAmupalabhyate / 3 ' nAnAzrayA' iti gha. pustake paatthH| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zloka 15 anyayogavyavacchedikA svAminyupacaryete, tatphalasya kozalAbhAdeH svAmini saMbandhAt , tathA bhogApavargayoH prakRtigatayorapi vivekAgrahAt puruSe saMbandha iti / - tadetadakhilamAlajAlam / cicchaktizca, viSayaparicchedazUnyA ceti parasparaviruddhaM vacaH / citI saMjJAne; cetanaM, cityate vA'nayeti cit / sA cet svaparaparicchedAtmikA neSyate, tadA cicchaktireva sA na syAt, ghaTavat / na cAmUrtAyAzcicchakterbuddhau pratibimbodayo yuktaH, tasya mUrtadharmatvAt / na ca tathA pariNAmamantareNa pratisaMkramo'pi yuktaH, kathaJcit sakriyAtmakatAvyatirekeNa prakRtyupadhAne'pyanyathAtvAnupapatteH, apracyutaprAcInarUpasya ca sukhaduHkhAdibhogavyapadezAnahatvAt / tatpracyave ca prAktanarUpatyAgenottararUpAdhyAsitatayA sakriyatvApattiH / sphaTikAdAvapi tathA pariNAmenaiva pratibimbodayasamarthanAt / anyathA kathamandhopalAdau na pratibimbaH / tathA pariNAmAbhyupagame ca balAdAyAtaM cicchakteH kartRtvaM, sAkSAdbhoktRtvaM ca / ____ atha " apariNAminI bhoktRzaktirapratisaMkramA ca pariNAminyarthe pratisaMkrAnte ca tadvRttimanubhavati" iti pataJjalivacanAdaupacArika evAyaM pratisaMkrama iti cet / tarhi "upacArastattvacintAyAmanupayogI" iti prekSAvatAmanupAdeya evAyam / tathA ca pratiprANipratItaM sukhaduHkhAdisaMvedanaM nirAzrayameva syAt / na cedaM buddharupapannam / tasyA jaDatvenAbhyupagamAt / ata eva .jaDA ca buddhiH, ityapi viruddham / na hi jaDasvarUpAyAM buddhau 1 alIkabhASaNasaMrambha ityrthH| 2 citai saMjJAne / saMjJAnaM saMvittiH' iti haimadhAtupArAyaNe bhvAdigaNe dhA. 278 / 3 'apariNAminI hi bhoktRzaktirapratisaMkramA ca pariNAminyarthe pratisaMkrAnteva tadvRttimanupatati' iti pAtaJjalayogasUtropari vyAsabhASyam 4-22 / 4 tattvacintAyAM lAkSaNiko'rtho nopayujyata ityarthaH / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 15 viSayAdhyavasAyaH sAdhyamAnaH sAdhIyastAM dadhAti / nanUktamacetanApi buddhizcicchaktisAnnidhyAcetanAvatIvAvabhAsata iti / ___ satyamuktam , ayuktaM tUktam , na hi caitanyavati puruSAdau pratisaMkrAnte darpaNasya caitnyaapttiH| caitanyAcaitanyayoraparAvartisvabhAvatvena zakreNApyanyathAkartumazakyatvAt / kiJca, acetanApi cetanAvatIva pratibhAsata iti ivazabdenAropo dhvanyate / na cAropo'rthakriyAsamarthaH / na khalvatikopanatvAdinA samAropitAgnitvo mANavakaH kadAcidapi mukhyAgnisAdhyAM dAhapAkAdyakriyAM kartumIzvaraH / iti cicchaktereva viSayAdhyavasAyo ghaTate na jaDarUpAyA buddheriti / ata eva dharmAdyaSTarUpatApi tasyA vAGmAtrameva / dharmAdInAmAtmadharmatvAt / ata eva cAhaGkAro'pi na buddhijanyo yujyate / tasyAbhimAnAtmakatvenAtmadharmasyAcetanAdutpAdAyogAt / ambarAdInAM ca zabdAditanmAtrajatvaM pratItiparAhatatvenaiva vihitottaram / / _api ca, sarvavAdibhistAvadavigAnena gaganasya nityatvamaGgIkriyate / ayaM ca zabdatanmAtrAt tasyApyAvirbhAvamudbhAvayannityaikAntavAdinAM ca dhuri AsanaM nyAsayannasaMgatapralApIva pratibhAti / na ca pariNAmikAraNaM svakAryasya guNo bhavitumarhatIti " zabdaguNamAkAzam ' ityAdi vAGmAtram / vAgAdInAM cendriyatvameva na yujyate, itarAsAdhyakAryakAritvAbhAvAt / parapratipAdanagrahaNaviharaNamalotsargAdikAryANAmitarAvayavairapi sAdhyatvopalabdheH / tathApi tatkalpane indriyasaMkhyA na vyavatiSThate, anyAGgopAGgAnAmapIndriyatvaprasaGgAt / - 1 indreNa / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 15 anyayogavyavacchedikA ___yaccoktaM "nAnAzrayAyAH prakRtereva bandhamokSau saMsArazca / na puruSasya" iti / tadapyasAram / anAdibhavaparamparAnubaddhayA prakRtyA saha yaH puruSasya vivekAgrahaNalakSaNo'viSvagbhAvaH sa eva cenna bandhaH, tadA ko nAmAnyo bandhaH syAt ? prakRtiH sarvotpattimatAM nimittam iti ca pratipadyamAnenAyuSmatA saMjJAntareNa kamaiva pratipannaM tasyaivasvarUpatvAt , acetanatvAcca / ___ yastu prAkRtikavaikArikadAkSiNabhedAt trividho bndhH| tadyathAprakRtAvAtmajJAnAd ye prakRtimupAsate teSAM prAkRtiko bandhaH / ye vikArAneva bhUtendriyAhaGkArabuddhIH puruSabuddhyopAsate teSAM vaikaarikH| iSTApUrte dAkSiNaH / puruSatattvAnabhijJo hISTApUrtakArI kAmopahatamanA badhyata iti / " iSTApUrta manyamAnA variSThaM / nAnyacchreyo yebhinandanti muuddhaaH| nAkasya pRSThe te sukRtena bhUtvA / imaM lokaM hInataraM vA vizanti" // 1 // iti vacanAt / sa trividho'pi kalpanAmAtraM kathaJcid mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogebhyo'bhinnasvarUpatvena karmabandhahetuSvevAntarbhAvAt / 1 tasmAnna badhyate'ddhA na mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH // 62 // iti sAMkhyakArikAyAm / . 2 muM. 1 / 2 / 10 / / 3 mithyA viparItaM darzanaM-mithyAdarzanam / aviratiH--sAvadyayogebhyo nivRttyabhAvaH sA ca dvAdazaprakArA / manaH svAntaM karaNAni indriyANi paJca teSAM svasvaviSaye pravartamAnAnAmaniyamo'niyantraNam / tathA SaNNAM pRthivyatejovAyuvanaspatitrasarUpANAM jIvAnAM vadhaH / pramAdaH-prakarSeNa mAdyantyaneneti pramAdaH / viSayakrIDAbhiSvaGgaH / kaSAyaHkaSyante badhyante prANino'neneti kaSaM karmabhavo vA / tad Ayo lAbho yeSAM yatastataH kaSAyAH / yadi vA kaluSayanti zuddhasvabhAvaM santaM karmamalinaM kurvanti jIvamiti kssaayaaH| te catvAraH krodhamAnamAyAlobhAkhyAH / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 - syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 15 bandhasiddhau ca siddhastasyaiva. nirvAdhaH saMsAraH / bandhamokSayozcaikAdhikaraNatvAd ya eva baddhaH sa eva mucyata iti puruSasyaiva mokSaH, AbAlagopAlaM tathaiva prtiiteH| prakRtipuruSavivekadarzanAt pravRtteruparatAyAM prakRtau puruSasya svarUpeNAvasthAnaM mokSa iti cet / na, pravRttisvabhAvAyAH prakRteraudAsInyAyogAt / atha puruSArthanibandhanA tasyAH pravRttiH, vivekakhyAtizca puruSArthaH tasyAM jAtAyAM nivartate, kRtakAryatvAt / " raGgasya darzayitvA nivartate nartakI yathA nRtyAt / puruSasya tathAtmAnaM prakAzya vinivartate prkRtiH||1|| ___iti vacanAditi cet / naivam , tasyA acetanAyA vimRzyakAritvAbhAvAt / yatheyaM kRte'pi zabdAdyupalambhe punastadartha pravartate, tathA vivekakhyAtau kRtAyAmapi punastadartha pravartiSyate / pravRttilakSaNasya svabhAvasyAnapetatvAt / nartakIdRSTAntastu sveSTavighAtakArI, yathA hi narvakI nRtyaM pAriSadebhyo dayitvA nivRttApi punastatkutUhalAt pravartate, tathA prakRtirapi puruSAyAtmAnaM darzayitvA nivRttApi punaH kathaM na pravartatAmiti ? tasmAt kRtsnakarmakSaye puruSasyaiva mokSa iti pratipattavyam / evaMmanyAsAmapi tatkalpanAnAM tamomohamahAmohatAmisrAndhatAmisrabhedAt paJcadhA'vidyAsmitArAgadveSAbhinivezarUpo viparyayaH / brAhmaprAjApatyasaumyendragAndharvayAkSarAkSasapaizAcabhedAdaSTavidho daivaH 1 'nirbAdho'yam' iti ka. pustake pAThaH / 2 sAMkhyakArikA 59 / / 3 vimRzyakAritvaM-vicArapUrvakakAryakAritvam / 4 pAriSadAH- pariSadbhavAH sabhyAH / 5 sAMkhyatattvakaumudI kArikA 47 / 6 sAMkhyakArikAgauDapAdabhASye sAMkhyatattvakaumudyAM ca kArikA 47 / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 15 anyayogavyavacchedikA sargaH / pazumRgapakSisarIsRpasthAvarabhedAt paJcavidhastairyagyonaH / brAhmaNatvAdyavAntarabhedAvivakSayA caikavidho mAnuSaH / iti caturdazadhA bhUtaMsargaH / bAdhiryakuNThatAndhatvajaDatAjighratAmUkatAkoNyapaGgatvaklaibyodAvartamattatArUpaikAdazendriyavadhatuSTinavakaviparyayasidhyaSTakaviparyayalakSaNasaptadazabuddhivadhabhedAdaSTAviMzatividhA shktiH| prakRtyupAdAnakAlabhogAkhyA ambhaHsalilaughadRSTayaparaparyAyavAcyAzcatasra AdhyAtmikyaH, zabdAdiviSayoparatayazcArjanarakSaNakSayabhogahiMsAMdoSadarzanahetujanmAnaH paJca bAhyAstuSTayaH / tAzca pArasupArapArApArAnuttamAmbhauttamAmbhaHzabdavyapadezyAH / iti navadhA tuSTiH / trayo duHkhavidhAtA iti mukhyAstisraH siddhayaH pramodamuditamodamAnAkhyAH / tathAdhyayanaM zabda UhaH suhRtprAptirdAnamiti duHkhavighAtopAyatayA gauNyaH paJca tArasutAratAratAraramyakasadAmuditAkhyAH / ityevamaSTedhA siddhiH / dhRtizraddhAsukhavividiSAvijJaptibhedAt paJca karmayonayaH / ityAdInAM saMvarapratisaMvarAdInAM ca tattvakaumudIgauDapAdabhASyAdipasiddhAnAM viruddhatvamudbhAvanIyam // iti kAvyArthaH // 15 // idAnIM ye pramANAdekAntenAbhinna pramANaphalamAhuH, ye ca bAhyArthapratikSepeNa jJAnAdvaitamevAstIti bruvate tanmatasya vicAryamANatve vizarArutAmAha 1 sAMkhyakArikAgauDapAdabhASye sAMkhyatattvakaumudyAM ca kArikA 53 / 2 sAMkhyakArikAgauDapAdabhASye sAMkhyatattvakaumudyAM ca kArikA 49 / 5051 / 3 'saMcArapratisaMcArAdInAm' iti ka. pustake pAThaH / 4 vizarArutA-vinazyamAnatA / . 5 'AhuH' iti ka. kha. rA. pustakeSu pAThaH / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 . syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 16 __ . na tulyakAlaH phalahetubhAvo hetau vilIne na phalasya bhaavH| . na saMvidadvaitapathe'rthasaMvid vilUnazISa sugatendrajAlam // 16 // bauddhAH kila pramANAt tatphalamekAntenAbhinnaM manyante / tathAca tatsiddhAntaH-"ubhayatra tadeva jJAnaM prmaannphlmdhigmruuptvaat"| ubhayatreti pratyakSe'numAne ca, tadeva jJAnaM pratyakSAnumAnalakSaNaM phalaM, kAryam / kutaH ? adhigamarUpatvAditi paricchedarUpatvAt / tathAhi-paricchedarUpameva jJAnamutpadyate / na ca paricchedAhate'nyad jJAnaphalam abhinnAdhikaraNatvAt / iti sarvathA na pratyakSAnumAnAbhyAM bhinnaM phalamastIti / etacca na samIcInam / yato yadyasmAdekAntenAbhinnaM, tattena sahaivotpadyate / yathA ghaTena ghaTatvam / taizca pramANaphalayoH kAryakAraNabhAvo'bhyupagamyate---pramANaM kAraNaM phalaM kAryamiti / sa caikAntAbhede na ghaTate / nahi yugapadutpadyamAnayostayoH savyetaragoviSANayoriva kAryakAraNabhAvo yuktaH, niyataprAkAlabhAvitvAt - kAraNasya / niyatottarakAlabhAvitvAt kAryasya / etadevAha-na tulyakAlaH phalahetubhAvaH iti / phalaM kArya, hetuH kAraNam , tayorbhAvaH svarUpam , kAryakAraNabhAvaH sa tulyakAlaH samAnakAlo na yujyata ityarthaH / atha kSaNAntaritatvAt tayoH kramabhAvitvaM bhaviSyatItyAza1 dharmakIrtipraNItanyAbindau pR. 25 pari. 1 sU. 18 ityatraitadarthakaM zabdAsam / tadeva ca pratyakSaM jJAnaM pramANaphalamarthapratItirUpatvAt / 2 vaamdkssinngoshRnggyoH| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 zloka 16 anyayogavyavacchedikA nyAha-hetau vilIne na phalasya bhAvaH iti hetau kAraNe pramANalakSaNe vilIne kSaNikatvAdutpattyanantarameva niranvayaM vinaSTe phalasya pramANakAryasya na bhAvaH sattA, nirmUlatvAt / vidyamAne hi phalahetAvasyedaM phalamiti pratIyate / nAnyathA, atiprasaGgAt / kiJca, hetuphalabhAvaH sambadhaH, sa ca dviSTha eva syAt / na cAnayoH kSaNakSayaikadIkSito bhavAn sambandhaM kSamate / tataH kathama 'ayaM heturidaM phalam' iti pratiniyatA pratItiH, ekasya grahaNe'pyanyasyAgrahaNe tadasaMbhavAt / "dviSThasaMbandhasaMvittinaikarUpapravedanAt / . dvayoH svarUpagrahaNe sati saMbandhavedanam" // 1 // iti vacanAt / yadapi dharmottareNa -" arthasArUpyamasya pramANam / taMdazAdarthapratItisiddheH" iti nyAyabindusUtraM vivRNvatA bhaNitam " nIlanirbhAsaM hi vijJAnaM, yatastasmAd nIlasya pratItiravasIyate / yebhyo hi cakSurAdibhyo jJAnamutpadyate, na tadvazAt tajjJAnaM nIlasya saMvedanaM zakyate'vasthApayituM, nIlasadRzaM tvanubhUyamAnaM nIlasya sNvednmvsthaapyte| na cAtra janyajanakabhAvanibandhanaH saadhysaadhnbhaavH| yenaikasmin vastuni virodhaH syAt / api tu vyavasthApyavyavasthApakabhAvena, tata ekasya vastunaH kizcidrUpaM pramANaM kiJcit pramANaphalaM na virudhyate / vyavasthApanaheturhi sArUpyaM tasya jJAnasya vyavasthApyaM ca 1 myAyabindau prathamaparicchede sUtram 19 pR. 25 / 26 / 2 nyAyabinduprathamaparicchede sUtram 20 / 3 nyAyabinduprathamaparicchede 20 sUtre svopazaTIkAyAm / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 16 nIlasaMvedanarUpam " ityAdi / tadapyasAram / ekasya niraMzasya jJAnakSaNasya vyavasthApyavyavasthApakatvalakSaNasvabhAvadvayAyogAt, 131 vyavasthApyavyavasthApakabhAvasyApi ca saMbandhatvena dviSTatvAdekasminnasaMbhavAta / / kiJca, arthasArUpyamarthAkAratA / tacca nizcayarUpam, anizcayarUpaM vA / nizcayarUpaM cet, tadeva vyavasthApakamastu, kimubhayakalpanayA / anizcitaM cet, svayamavyavasthitaM kathaM nIlAdisaMvedanavyavasthApane samartham / api ca, keyamarthAkAratA / kimarthagrahaNapariNAmaH, / AhosvidarthAkAradhAritvam ? nAdyaH siddhasAdhanAt / dvitIyastu jJAprameyAkArAnukaraNAjjaDatvopapattyAdidoSAghAtaH / tanna pramANAdekAntena phalasyAbhedaH sAdhIyAn / sarvathA tAdAtmye hi pramANaphalayorna vyavasthA, tadbhAvavirodhAt / na hi sArUpyamasya pramANamadhigatiH phalamiti sarvathA tAdAtmye sidhyati atiprasaGgAt / nasya nanu pramANasyAsArUpyavyAvRttiH sArUpyam, anadhigativyAvRttiradhigatiriti vyAvRttibhedAdekasyApi pramANaphalavyavastheti cet / naivam, svabhAvabhedamantareNAnyavyAvRttibhedasyAnupapatteH / kathaM ca pramANasya phalasya cApramANAphalavyAvRttyAH pramANaphalavyavasthAvat pramANAntaraphalAntaravyAvRttyApyapramANatvasyAphalatvasya ca vyavasthA na syAt, vijAtIyAdiva sajAtIyAdapi vyAvRttatvAd vastunaH / tasmAt pramANAt phalaM kathaJcidbhinnamevaiSTavyaM sAdhyasAdhanabhAvena pratIyamAnatvAt / ye hi sAdhyasAdhanabhAvena pratIyete te parasparaM bhidyete, yathA kuThAracchidikriye iti / evaM yaugAbhipretaH pramANAt phalasyaikAnta 1 'atiprasakteH' iti ka pustake pAThaH / " Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 16 anyayogavyavacchedika 132 bhedo'pi nirAkartavyaH, tasyaikapramAtRtAdAtmyena pramANAt kathazcidabhedavyavasthiteH / pramANatayA pariNatasyaivAtmanaH phalatayA prinntiprtiiteH| yaH pramimIte sa evopAdatte, parityajyati, upekSate ceti sarvavyavahAribhiraskhalitamanubhavAt / itarathA svaparayoH pramANaphalavyavasthAviplavaH prasajyata ityalam / ... athavA pUrvArdhamidamanyathA vyAkhyeyam / saugatAH kiletthaM pramANayanti sarva sat kSaNikam / yataH sarva tAvad ghaTAdikaM vastu mudrAdisaMnidhau nAzaM gacchad dRshyte| tatra yena svarUpeNAntyAvasthAyAM ghaTAdikaM vinazyati taccetsvarUpamutpannamAtrasya vidyate tadAnImutpAdAnantarameva tena vinaSTavyam , iti vyaktamasya kSaNikatvam / athedRza eva svabhAvastasya hetuto jAto yatkiyantamapi kAlaM sthitvA vinazyati / evaM tarhi mudrAdisaMnidhAne'pi sa eSa eva tasya svabhAvaH iti punarapyetena tAvantameva kAlaM sthAtavyam / iti naiva vinshyediti| so'yaM "aditsorvaNijaH pratidinaM patraligvinazvastanadinabhaNananyAyaH" / tasmAt kSaNadvayasthAyitvenApyutpattau prathamakSaNavad dvitIye'pi kSaNe kSaNadvayasthAyitvAt punaraparakSaNadvayamavatiSTheta / evaM tRtIye'pi kSaNe tatsvabhAvatvAd naiva vinazyediti / syAdetat , sthAvarameva tat svahetorjAtam , paraM balena virodhakena mudgarAdinA vinAzyata iti / tadasat / kathaM punaretad ghaTipyate na ca tad vinazyati sthAvaratvAt , vinAzazca tasya virodhinA balena kriyate-iti / na hyetatsambhavati-jIvati ca devadatto, maraNaM cAsya bhavatIti / atha vinazyati, tarhi kathamavinazvaraM tad vastu 1 'svahetutaH' iti ha. pustake pAThaH / 2 kazcid vaNik dravyamaditsuH patradvArA pratyahamuttamaya zvastavadhanaM dAsya iti bodhayati tadvat / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 16 I svahetorjAtamiti ? na hi mriyate ca, amaraNadharmA ceti yujyate vaktum / tasmAdavinazvaratve kadAcidapi nAzAyogAt dRSTatvAcca nAzasya, naizvarameva tadvastu svahetorupajAtamaGgIkartavyam / tasmAdutpamAtrameva tadvinazyati / tathA ca kSaNakSayitvaM siddhaM bhavati / prayogastvevam-yadvinazvarasvarUpaM tadutpatteranantarAnavasthAyi, yathAntyakSaNavarti ghaTasya svarUpam, vinazvarasvarUpaM ca rUpAdikamudayakAle, iti svabhAvahetuH / yadi kSaNakSayiNo bhAvAH, kathaM tarhi sa evAyamiti pratyabhijJA syAt ? ucyate-nirantarasadRzAparAparotpAdAt, avidyAnubandhAcca pUrvakSaNavinAzakAla eva tatsadRzaM kSaNAntaramudayate / tenAkAravilakSaNatvAbhAvAdavyavadhAnAccAtyantocchede'pi sa evAyamityabhedAdhyavasAyI pratyayaH prasUyate / atyantabhinneSvapi lUnapunarutpannakuzakAzakezAdiSu dRSTa evAyaM sa evAyam' iti pratyayaH, tathehApi kiM na saMbhAvyate ? tasmAt sarve sat kSaNikamiti siddham / atra ca pUrvakSaNa upAdAnakAraNam, uttarakSaNaM upAdeyam, iti parAbhiprAyamaGgIkRtyAha -- na tulyakAlaH ityAdi / te viza~kalitamuktAvalIkalpA niranvayavinAzinaH pUrvakSaNA uttarakSaNAt janayantaH kiM svotpattikAle eva janayanti, uta kSaNAntare / na tAvadAdyaH, samakAlabhAvinoryubatikucayorivopAdAnopAdeyabhAvAbhAvAt / ataH sAdhUktam 133 1 'vinazvaram' iti ka . pustake pAThaH / 2 nyAyabindau - (pR. 65 73 ) tathA svabhAvahetoH prayogaH - yatsattatsarvamanityaM yathA ghaTAdiriti / zuddhasya svabhAvahetoH prayogaH / yadutpattimattadanityamiti / svabhAvabhUtadharmabhedena svabhAvasya prayogaH / yatkRtakaM tadanityamityupAdhibhedena / asatyanityatve nAsti sattvamutpattimattvaM kRtakatvaM vA / asaMzca zabda utpattimAn kRtako beti svabhAvahetoH prayogaH / 3 pUrva lUnAzchinnAH kuzAdayaH punarutpadyante / 4 sUtravigalitamauktikamAlAsadRzAH / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 16 anyayogavyavacchedikA na tulyakAlaH phalahetubhAvaH iti / na ca dvitIyaH, tadAnIM niranvayavinAzena pUrvakSaNasya naSTatvAduttarakSaNajanane kutaH saMbhAvanApi / na cAnupAdAnasyotpattirdRSTA, atiprasaGgAt / iti suSThu vyAhRtaM - hetau vilIne na phalasya bhAvaH iti / padArthastvanayoH pAdayoH prAgevoktaH / kevalamatra phalamupAdeyaM heturupAdAnaM tadbhAva upAdAnopAdeyabhAva ityrthH| 134 yacca kSaNikatvasthApanAya mokSAkaraguptenAnantarameva malapitaM tat syAdvAdavAde niravakAzameva, niranvayanAzavarja kathaMcitsiddhasAdhanAt, pratikSaNaM paryAyanAzasyAnekAntavAdibhirabhyupagamAt / yadapyabhihitam - na hyetat saMbhavati -- jIvati ca devadatto, maraNaM cAsya bhavatIti / tadapi saMbhavAdeva na syAdvAdinAM kSatimAvahati / yato jIvanaM prANadhAraNaM, maraNaM cAyurdalikakSayaH / tato jIvato'pi devadattasya pratisamayamAyurdalikAnAmudIrNAnAM kSayAdupapannameva maraNam / na ca vAcyamantyAvasthAyAmeva kRtsnAyurdalikakSayAt tatraiva maraNavyapadezo yukta iti / tasyAmapyavasthAyAM nyakSeNe tatkSayAbhAvAt / tatrApi hyAvaziSTAnAmeva teSAM kSayo na punastatkSaNa eva yugapatsarveSAm / iti siddhaM garbhAdArabhya pratikSaNaM maraNam / ityalaM prasaGgena / athavAparathA vyAkhyA -saugatAnAM kilArthena jJAnaM janyate / tacca jJAnaM tameva svotpAdakamarthaM gRhNAtIti, " nAkAraNaM viSayaH" iti vacanAt / tatazcArthaH kAraNaM jJAnaM ca kAryamiti / etacca na cAru, yato yasmin kSaNe'rthasya svarUpasattA tasminnadyApi jJAnaM notpadyate, tasya tadA svotpattimAtravyagratvAt / yatra ca kSaNe jJAnaM 1 yAM prakRtiM badhnAti jIvastadanubhAvena prakRtyantarasthaM dalikaM paramANvAtmakam / AyuHparamANukSaya ityarthaH / 2 nyakSeNa- pUrNatayA / 3 'jJAnakAraNaM viSayaH' iti kacitpAThaH | Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 16 samutpannaM tatrArtho'tItaH / pUrvAparakAlabhAvaniyatazca kAryakAraNabhAvaH / kSaNAtiriktaM cAvasthAnaM nAsti / tataH kathaM jJAnasyotpattiH, kAraNasya vilInatvAt / tadvilaye ca jJAnasya nirviSayatAnuSajyate, kAraNasyaiva yuSmanmate tadviSayatvAt / nirviSayaM ca jJAnamapramANamevAkAzakezajJAnavat / jJAnasahabhAvinazcArthakSaNasya na grAhyatvam tasyAkAraNatvAt / ata Aha--na tulyakAlaH ityAdi / jJAnArthayoH phalahetubhAvaH kAryakAraNabhAvastulyakAlo na ghaTate / jJAnasahabhAvino'rthakSaNasya jJAnAnutpAdakatvAt / yugapadbhAvinoH kAryakAraNabhAvAyogAt / atha prAco'rthakSaNasya jJAnotpAdakatvaM bhaviSyati / tanna, yata Aha- hetau ityAdi / tAvartharUpe jJAnakAraNe vilIne kSaNikatvAnniranvayaM vinaSTe na phalasya jJAnalakSaNakAryasya bhAva AtmalAbhaH syAt / janakasyArtha - kSaNasyAtItatvAd nirmUlameva jJAnotthAnaM na syAt / janakasyaiva ca grAhyatve indriyANAmapi grAhyatvApattiH, teSAmapi jJAnajanakatvAt / na cAnvayavyatirekAbhyAmarthasya jJAnahetutvaM dRSTaM, mRgatRSNAdau jalAbhAve'pi jalajJAnotpAdAt, anyathA tamavRtterasaMbhavAt / bhrAntaM tajjJAnamiti ceta / nanu bhrAntAbhrAntAvicAraH sthirIbhUya kriyatAM tvayA, sAMprataM pratipadyasva tAvadanarthajamapi jJAnam / anvayenArthasya jJAnahetutvaM dRSTameveti cet / na / na hi tadbhAve bhAvalakSaNo'nvaya eva hetuphalabhAvanizcayanimittam api tu tadbhAve'bhAvalakSaNo vyatirekospi / sa coktayuktayA nAstyeva / yoginAM cAtItAnAgatArthagrahaNe kimarthasya nimittatvam, tayorasattvAt / " NihANagayA bhaggA puMjo Natthi aNAgae / NivvuyA Neva ciThTheti Aragge sarisavovamA " // iti vacanAt / 1 ataH paraM ' evamanyatareSvapyartheSu bhAvanIyam ' ityadhikaM ke. pustake | 2 na nidhAnagatA bhagnAH puMjo nAstyanAgate / nirvRttA naiva tiSThanti ArA sarpa popamAH // 1 // iti chAyA / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka 16 anyayogavyavacchedikA 136 nimittattve cArthakriyAkAritvena sattvAdatInAgatatvakSatiH / na ca prAkAzyAdAtmalAbha eva prakAzakasya prakAzakatvaM pradIpAderghaTAdibhyo'nutpannasyApi tatprakAzakatvAt / janakasyaiva ca grAhyatvAbhyupagame smRtyAdeH pramANasyAprAmANyaprasaGgaH, tasyArthAjanyatvAt / na ca smRtirna pramANam, anumAnapramANaprANabhUtatvAt / sAdhyasAdhanasambandhasmaraNapUrvakatvAt tasya / janakameva ca ced grAhyam, tadA svasaMvedanasya kathaM grAhakatvam / tasya hi grAhyaM svarUpameva / na ca tena tajjanyate, svAtmani kriyAvirodhAt / ____ tasmAt svasAmagrIprabhavorghaTapradIpayorivArthajJAnayoH prakAzyapakAzakabhAvasaMbhavAd na jnyaanaanimitttvmrthsy| nanvarthAjanyatve jJAnasya kathaM pratiniyatakarmavyavasthA / tadutpattitadAkAratAbhyAM hi sopapadyate / tasmAdanutpannasyAtadAkArasya ca jJAnasya sarvArthAn pratyavizeSAt sarvagrahaNaM prsjyet| naivam / tadutpattimantareNApyAvaraNakSayopazamalakSaNayA yogyatayaiva pratiniyatArthaprakAzakatvopapatteH / tadutpattAvapi ca yogyatAvazyameSTavyA / anyathAzeSArthasAnnidhye tattadarthAsAMnidhye'pi kutazcidevArthAt kasyacideva jJAnasya janmeti kautaskuto'yaM vibhaagH| tadAkAratA tvAkArasaMkrAntyA tAvadanupapannA, arthasya nirAkArAkAratvaprasaGgAt jJAnasya sAkAratvaprasaGgAcca / arthena ca mUrtenAmUrtasya jJAnasya kIdRzaM sAdRzyam / ityarthavizeSagrahaNapariNAma eva saabhyupeyaa| tataH" arthena ghaTayatyenAM na hi muktvArtharUpatAm / tasmAt prameyAdhigateHpramANaM meyruuptaa"||1|| iti yatkiJcidetat / 1 kutaH kuta AgataH kautaskutaH / 2 'jaDatvaprasaMgAdvA' iti ka. pustake pAThaH / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 16 ___api ca, vyaste samaste vaite grahaNakAraNaM syAtAm , yadi vyaste, tadA kapAlAdyakSaNo ghaTAntyakSaNasya, jalacandro vA nabhazcandrasya grAhakaH prApnoti / yathAsaMkhyaM tadutpatteH tadAkAratvAca / atha saMmaste, tarhi ghaTottarakSaNaH pUrvaghaTakSaNasya grAhakaH prasajjate, tayorubhayorapi sadbhAvAt / jJAnarUpatve satyete grahaNakAraNamiti cet / tarhi samAnajAtIyajJAnasya samanantarajJAnagrAhakatvaM prasajyeta, tayorjanyajanakabhAvasadbhAvAt / tanna yogyatAmantareNAnyad grahaNakAraNaM pazyAma iti / ___athottarArdhaM vyAkhyAtumupakramyate / tatra ca bAhyArthanirapekSa jJAnAdvaitameva ye bauddhavizeSA manvate teSAM prtikssepH| tanmataM cedamgrAhyagrAhakAdikalaGkAnaGkitaM niSpapaJcaM jJAnamAtraM paramArthasat / bAhyArthastu vicArameva na kSamate, tathAhi-ko'yaM bAhyo'rthaH kiM paramANurUpaH, sthUlAvayavirUpo vA / na tAvat paramANurUpaH, pramANAbhAvAt / pramANaM hi pratyakSamanumAnaM vA / na tAvatpratyakSaM tatsAdhanabaddhakakSam / taddhi yoginAM syAt , asmadAdInAM vA / nAdyam / atyantaviprakRSTatayA zraddhAmAtragamyatvAt / na dvitIyam, anubhavabAdhitatvAt na hi vayamayaM paramANurayaM paramANuriti svapne'pi pratImaH stambho'yaM kumbho'yamityevameva naH sadaiva saMvedanodayAt / nApyanumAnena tAtsiddhiH / aNUnAmatIndriyatvena taiH sahAvinAbhAvasya kApi liGge grahItumazakyatvAt / kiJca, amI nityA anityA vA syuH / nityAzcet, krameNArthakriyAkAriNo yugapadvA ? / na krameNa svbhaavbhedenaanitytvaaptteH| na yugapat, ekakSaNa eva kRtsnArthakriyAkaraNAt kSaNAntare tadabhAvAdasattvApattiH / anityAzcet kSaNikAH, kAlAntarasthAyino vA / kSaNikAzcet, sahetukA nirhetukA vA / nirhetukAzcet , nityaM sattvama1 pratikSepaH-khaNDanam / 18 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 16 anyayogavyavacchedikA 138 sattvaM vA syAnnirapekSatvAt / apekSAto hi kAdAcitkatvam / sahetukAcet, kiM teSAM sthUlaM kiMcit kAraNaM paramANavo vA / na sthUlaM paramANurUpasyaiva bAhyArthasyAGgIkRtatvAt / na ca paramANavaH, te hi santo'santaH sadasanto vA svakAryANi kuryuH / santazcet, kimutpattikSaNa eva, kSaNAntare vA / notpattikSaNe, tadAnImutpattimAtravyagratvAt teSAm / atha "bhUtiryeSAM kriyA saiva kAraNaM saiva cocyate" iti vacanAd bhavanameva teSAmaparotpatto kAraNamiti cet, evaM tarhi rUpANavo rasANUnAm, te ca teSAmupAdAnaM syuH, ubhayatra bhavanAvizeSAt / na ca kSaNAntare, vinaSTatvAt / athAsantaste tadutpAdakAH, tarhi ekaM svasattAkSaNamapahAya sadA taMdutpattiprasaGgaH, tadasattvasya sarvadAvizeSAt / sadasatpakSastu "pratyekaM yo bhavedoSo dvayorbhAve kathaM na saH" iti vacanAdvirodhAghrAta eva / tannANavaH kSANakAH / nApi kAlAntarasthAyinaH kSaNikapakSasadRkSayogakSematvAt / kiJca, amI kiyatkAlasthAyino'pi kimarthakriyAparAGmukhAH tatkAriNo vA / Aye khapuSpavadasattvApattiH / udagvikalpe kimasadrUpaM sadrUpamubhayarUpaM vA te kArya kuryuH / asadrUpaM cet, zazaviSANAderapi kiM na karaNam / sadrUpaM cet , sato'pi karaNe'navasthA / tRtIyabhedastu prAgvadvirodhadurgandhaH / tannANurUpo'rthaH sarvathA ghaTate / ___ nApi sthUlAvayavirUpaH ekaparamANvasiddhau kathamanekatatsiddhiH tadbhAve ca tatpracayarUpaH sthUlAvayavI vAGmAtram / kiJca, ayamanekAvayavAdhAra iSyate / te cAvayavA yadi virodhinaH, tarhi naikasthUlAvayavI, viruddhadharmAdhyAsAt / avirodhinazcet, - pratItibAdhaH, 1 'nirapekSatvAt' iti kha pustake nAsti / 2 'kAraNatA' iti ka, pustake paatthH| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 16 ekasminneva sthUlAvayavini calAcalaraktAraktatAnAtAdiviruddhAvayavAnAmupalabdheH / api ca, asau teSu vartamAnaH kAtsnryena, ekadezena vA vartate / kAtsnyena vRttAvekasminnevAvayave parisamAptatvAdanekAvayavattitvaM na syAt pratyavayavaM kAtsnyena vRttau caavyvibhutvaaptteH| ekadezena vRttau ca tasya niraMzatvAbhyupagamavirodhaH / sAMzatve vA teM'zAstato bhinnAH, abhinnA vA / bhinnatve punarapyanekAMzahatterekasya kAtsnyaikadezavikalpAnatikramAdanavasthA / abhinnatve na kecidaMzAH syuH / iti nAsti bAhyo'rthaH kazcit / kintu jJAnamevedaM sarva nIlAdyAkAreNa pratibhAti, bAhyArthasya jaDatvena pratibhAsAyogAt / yathoktam " svAkArabuddhijanakA dRzyA nendriyagocarAH" / alaGkArekAreNApyuktam " yadi saMvedyate nIlaM kathaM bAhyaM taducyate / na cet saMvedyate nIlaM kathaM bAhyaM taducyate ? // " yadi bAhyo'rtho nAsti, kiMviSayasta_yaM ghaTapaTAdipratibhAsaH iti cet / nanu nirAlambana evAyamanAdivitathavAsanApravartitaH, nirviSayatvAt , . AkAzakezajJAnavat , svamajJAnavad veti / ata evoktam-- . "nAnyo'nubhAvyo budhdyAsti tasyA naanubhvo'prH| grAhyagrAhakavaidhuryAt svayaM saiva prakAzate // 1 // bAhyo na vidyate hyartho yathA bAlairvikalpyate / vAsanAluThitaM cittamarthAbhAse pravartate" // 2 // iti / tadetatsarvamavadyam , jJAnamiti hi kriyAzabdaH, tato jJAyate'neneti jJAnaM, jJaptirvA jJAnamiti / asya ca karmaNA bhAvyaM, nirvi1 bAdhaH' iti kha. gha. rA. pustakeSu pAThaH / / 2 prajJAkaraguptakRtaH pramANavArtikAlaGkAraukhyo bauddhagrantho'sti / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 16 anyayogavyavacchedikA SayAyA japteraghaTanAt / na cAkAzakezAdau nirviSayamapi dRSTaM jJAnamiti vAcyam / tasyApyekAntena nirviSayatvAbhAvAt / na hi sarvathAgRhatisatyakezajJAnasya tatpratItiH / svamajJAnamapyanubhUtadRSTAdyarthaviSayatvAnna nirAlambanam / tathA ca mahAbhASyakAraH-. " aNuhUyadiThThaciMtiyasuyapayaiviyAradevayANUvA / supriNasya nimittAiM puNNaM pAvaM ca NAbhAvo" // 1 // yazca jJAnaviSayaH sa bAhyo'rthaH / bhrAntiriyamiti cet / ciraM jIva, bhrAntirhi mukhye'rthe kvacid dRSTe sati karaNApATavAdinAnyatra viparyastagrahaNe prasiddhA, yathA zuktau rajatabhrAntiH / arthakriyAsamarthe'pi vastuni yadi bhrAntirucyate, tarhi pralInA bhrAntAbhrAntavyavasthA / tathA ca satyametadvacaH - "AzAmodakatRptA ye ye caasvaaditmodkaaH| rasavIryavipAkAdi tulyaM teSAM prsjyte"||1|| na cAmUnyarthadUSaNAni syAdvAdavAdinAM bAdhAM vidadhate, paramANurUpasya, sthUlAvayavirUpasya cArthasyAGgIkRtatvAt / yacca paramANupakSakhaNDane'bhihitaM-pramANAbhAvAditi / tadasat , tatkAryANAM ghaTAdInAM pratyakSatve teSAmApa kathaJcit pratyakSatvaM, yogipratyakSeNa ca sAkSAtpratyakSatvamavaseyam / anupalabdhistu saukSmyAt / anumAnAdapi tatsiddhiH, yathA santi paramANavaH, sthUlAvayaviniSpattyanyathAnupapatteH, ityantayAptiH / na cANubhyaH sthUlo 1 ayaM mahAbhASyakAraH yugapradhAnAcAryaH zrIjinabhadragaNikSamAzramaNapAdAH / anena AvazyakasUtrasya sAmAyikAkhyasya prathamAdhyayanasya mUlasUtropari tadeva vizeSAvazyakasaMjJakaM gAthAtmakaM bhASyaM racitamasti / tat mahAbhASyamabhidhIyate tatreyaM 1703 parimitA gaathaa| 2 chAyA-anubhUtadRSTacintitazrutaprakRtivikAradaivikA'nUpAH vA / svapnasya nimittAni puNyaM pApaM ca nAbhAvaH // 1703 / / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 16 tpAda ityekAnteH sthUlAdapi sUtrapaTalAdeH sthUlasya paTAdeH prAdurbhAvavibhAvanAt / AtmAkAzAderapudgalatvakakSIkArAcca / yatra punaraNubhyastadutpattistatra tatkAlAdisAmagrIsavyapekSakriyAvazAt prAMdurbhUtaM saMyogAtizayamapekSyeyamAvataithaiva / yadapi kiJzcAyamanekAvayavA - dhAra ityAdi nyagAdi, tatrApi kathaJcidvirodhyanekAvayavAviSvagbhUtavRttiravayavyabhidhIyate / tatra ca yadvirodhyanekAvayavadhAratAyAM viruddhadharmAdhyAsanamabhihitaM tatkathaJcidupeyata eva / tAvadavayavAtmakasya tasyApi kathaJcidanekarUpatvAt / yaccopanyastam - apica, asau teSu vartamAnaH kAtsnyenaikadezena vA vartetetyAdi / tatrApi vikalpadvayAnabhyupagama evottaram | aviSvagbhAvenAvayavino'vayaveSu vRtteH svIkArAt / kiJca yadi bAhyo'rtho nAsti, kimidAnIM niyatAkAraM pratIyate nIlametat iti / vijJAnAkAro'yamiti cet / na, jJAnAda vahirbhUtasya saMvedanAt 1 jJAnAkAratve tu ' ahaM nIlam ' iti pratItiH syAnna tu ' idaM nIlam' iti / jJAnAnAM pratyekamAkArabhedAt kasyacit ' aham ' iti pratibhAsaH, kasyacit ' nIlametat ' iti cet / nIlAdyAkAravadahamityAkArasya vyavasthitatvAbhAvAt / tathA ca yadekenAhamiti pratIyate tadevApareNa tvamiti pratIyate / nIlAdyAkArastu vyavasthitaH sarvairapyekarUpatayA grahaNAt / bhakSitahRtpUrAdibhistu yadyapi nIlAdikaM pItAditayA gRhyate, tathApi tena na vyabhicAraH, tasya bhrAntatvAt / svayaM svasya saMvedane'hamiti pratibhAsa iti cet / nanu kiM parasyApi saMvedanamasti, kathamanyathA svazabdasya " 141 syAdvAdamaJjarIsahitA 1 ekAntaH - niyamaH / 2 ' pudgalakAryatva' iti ha pustake pAThaH / 3 'aviruddhaiva' iti ka . pustake pAThaH / 4 hRtpUraH pittarogakaraH phalavizeSastadbhakSaNena pittapItimnA sarve padArthAH pItA iva bhAsate / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 16 anyayogavyavacchedikA 142 prayogaH, pratiyogizabdo hyayaM paramapekSamANa eva pravartate / svarUpasyApi bhrAntyA bhedapratItiriti cet / hanta! pratyakSeNa pratIto bhedaH kathaM na vAstavaH / bhrAntaM pratyakSamiti cet / nanu kuta etat / anumAnena jJAnArthayorabhedasiddharita cet / kiM tadanumAnamiti pRcchAmaH / yadyena saha niyamenopalabhyate tat tato na bhidyate, yathA saccandrAdasacandraH, niyamenopalabhyate ca jJAnena sahArthaH, iti vyApakAnupalabdhiH-pratiSedhyasya jJAnArthayorbhedasya vyApakaH sahopalambhAniyamastasyAnupalabdhiH, bhinnayornIlapItayoryugapadupalambhaniyamAbhAvAt, ityanumAnena tayorabhedasiddhirita cet / na, sNdigdhaankaantiktvenaasyaanumaanaabhaastvaat| jJAnaM hi svaparasaMvedanam, tatparasaMvedanatAmAtreNaiva nIlaM gRhNAti, svasaMvedanatAmAtreNaiva ca nIlabuddhim / tadevamanayoryugapadagrahaNAtsahopalambhaniyamo'sti, abhedazca nAsti / iti sahopalambhaniyamarUpasya hetorvipakSAd vyAvRtteH saMdigdhatvAt saMdigdhAnaikAntikatvam / . . asiddhazca sahopalambhaniyamaH * nIlametat' iti bahirmukhatayArthenubhUyamAne tadAnImevAntarasya nIlAnubhavasyAnanubhAvAt / iti kathaM pratyakSamyAnumAnena jJAnArthayorabhedasidhyA bhrAntatvam / api ca, pratyakSasya bhrAntatvenAbAdhitaviSayatvAdanumAnasyAtmalAbhaH, labdhAtmake cAnumAne pratyakSasya bhrAntatvam, ityanyonyAzrayadoSo'pi durnivaarH| arthAbhAve ca niyatadazAdhikaraNApratItiH kutaH / na hi tatra vivakSitadeze'yanAropayitavyo nAnyatretyasti niyamahetuH / vAsanAniyamAttadAropaniyama iti cet / na, tasyA api taddezAniyamakAra NAbhAvAt / sati hyarthasadbhAve yaddezo'rthastaddezo'nubhavaH tadezA ca tatpUrvikA vAsanA / bAhyArthAbhAve tu tasyAH kiMkRto dezaniyamaH / athAsti tAvadAropaniyamaH / na ca kAraNavizeSamantaraNa Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 syAdvAdamaJjarIsahitA . zloka 16 kAryavizeSo.ghaTate / bAhyazcArtho nAsti / tena vAsanAnAmeva vaicitryaM tatra heturita cet tadvAsanAvaicitryaM bodhAkArAdanyat , ananyadvA / ananyaccet / bodhAkArasyaikatvAtkastAsAM parasparato vizeSaH / anyaccet / arthe kaH pradveSaH, yena sarvalokapratItirapahlayate / tadevaM siddho jJAnArthayorbhedaH / tathA ca prayogaH-vivAdAdhyAsitaM nIlAdi jJAnAvyatiriktaM, viruddhadharmAdhyastatvAt / viruddhadharmAdhyAsazca jJAnasya zarIrAntaH, arthasya ca bhiH| jJAnasyAparakAle, arthasya ca pUrvakAle vRttimattvAt / jJAnasyAtmanaH sakAzAt , arthasya ca svakAraNebhya utpatteH / jJAnasya prakAzarUpatvAt , arthasya ca jddruuptvaaditi| ato na jJAnAdvaite'bhyupagamyamAne bahiranubhUyamAnArthapratItiH kathamapi saGgatimaGgati / na ca dRSTamapahnotuM zakyamiti / ata evAha stutikAraHna saMvidadvaitapathe'rthasaMvit iti / samyagavaiparItyena vidyate'vagamyate vastusvarUpamanayeti saMvit / svasaMvedanapakSe tu saMvedanaM saMvit jJAnam , tasyA advaitam , dvayorbhAvo dvitA, dvitaiva dvaitaM, prajJAditvAt svArthike'Ni, na dvaitamadvaitam bAhyArthapratikSepAdekatvaM saMvidadvaitaM jJAnamevaikaM tAttvikaM na bAhyo'rtha ityabhyupagamyata ityarthaH, tasya panthA mArgaH saMvidadvaitapathastasmin jJAnAdvaitavAdapakSa iti yAvat / kimityAhanArthasaMvit / yeyaM bahirmukhatayArthapratItiH sAkSAdanubhUyate sA na ghaTate ityupskaarH| etaccAnantarameva bhAvitam / evaM ca sthite sati kimityAha-vilUnazIrNa sugatendrajAlam iti / sugato mAyAputrastasya sambandhi tena parikalpitaM kSaNakSayAdi vastujAtamindrajAlamivendrajAlaM, mativyAmohavidhAtRtvAt , sugatendrajAlaM sarvamidaM vilUnazIrNam 1 aGgati--prApnoti / 2 'prajJAdibhyo'Na' haimasUtra 7-2-165 / 3 'vidhAyitvAt' iti ka. ha. pustakayoH pAThaH / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 17 anyayogavyavacchedikA 144 pUrva vilUnaM pazcAt zarNi vilUnazIrNam // yathA kizcit tRNastambAdi vilUnameva zIryate vinazyAta, evaM tatkalpitamidamindrajAlaM tRNaprAyaM dhArAMlayuktizastrikayA chinnaM sad vizIryata iti / athavA yathAnipuNendrajAlikakalpitamindrajAlamavAstavatattadvastvadbhutatopadarzanena tathAvidhaM buddhidurvidhaM jainaM vipratArya pazcAdindradhanuriva niravayavaM vilUnarNitAM kalayati, tathA sugataparikalpitaM tattatpramANatattatkalAbhedakSaNakSayajJAnArthahetukatvajJAnAdvaitAbhyupagamAdi sarva pramANAnabhijJa lokaM vyAmohayamAnamapi yuktyA vicAryamANaM vizarArutAmeva sevata iti / atra ca sugatazabda upahAsArthaH / saugatA hi zobhanaM gataM jJAnamasyeti sugataM ityuzanti / tatazcAhoM ? tasya zobhanajJAnatA, yenesthamayuktiyuktamuktam / iti kAvyArthaH // 16 // atha tattvavyavasthApakapramANAdicatuSTayavyavahArApalApinaH zUnyavAdinaH saugatajAtIyAMstatkakSIkRtapakSasAdhakasya pramANasyAGgIkArAnaGgIkAralakSaNe pakSadvaye'pi tadabhimatAthAsiddhipradarzanapUrvakamupahasannAha vinA pramANaM paravanna zUnyaH svapakSasiddheH padamaznuvIta / kupyatkRtAntaH spRzate pramANa ... maho! sudRSTaM tvadasUyidRSTam // 17 // zUnyaH zUnyavAdI pramANaM pratyakSAdikaM vinA antareNa svapakSasiddheH svAbhyupagatazUnyavAdaniSpatteH padaM pratiSThAM nAznuvIta na 1 tIkSNadhArAyuktazastrikA / baracchIti bhASAyAm / 2 'durvidagdha' iti ha. pustake pAThaH / 3 vizarArulA-vizIrNazIlatA / 4 uzanti-icchanti Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 17 prAmuyAt / kiMvat , paravat-itaraprAmANikavat / vaidhaye'NAyaM dRSTAnta / yathA itare prAmANikAH pramANena sAdhakatamena svapakSasiddhimaznuvate, evaM nAyam / asya mate pramANaprameyAdivyavahArasyApAramArthikatvAt "sarva evAyamanumAnAnumeyavyavahAro budhdyArUDhena dharmadharmibhAvena na bahiHsadasattvamapekSate" ityAdivacanAt / apramANakazca zUnyavAdAbhyupagamaH kathamiva prekSAvatAmupAdeyo bhavipyati / prekSAvattvavyAhatiprasaMgAt / atha cet svapakSasaMsiddhaye kimapi pramANamayamaGgIkurute, taMtrAyamupAlambhaH-kupyedityAdi, pramANaM pratyakSAdyanyatamat spRzate AzrayamANAya, prakaraNAdasmai zUnyavAdine, kRtAntastatsiddhAntaH kupyetkopaM kuryAta siddhAntabAdhaH syAdityarthaH / yathA kila sevakasya viruddhavRttyA kupito nRpatiH sarvasvamapaharati, evaM tatsiddhAnto'pi zUnyavAdaviruddhaM pramANavyavahAramaGgIkurvANasya tasya sarvasvabhUtaM samyagvAditvamapaharati / kica, svAgamopadezenaiva tena vAdinA zUnyavAdaH prarUpyate, iti svIkRtamAgamasya prAmANyamiti kutastasya svapakSasiddhiH, pramANAjhIkaraNAt / kiJca, pramANaM prameyaM vinA na bhavatIti pramANanaGgIkaraNe prameyamapi vizIrNam / tatazcAsya mUkataiva yuktA, na punaH zUnyavAdopanyAsAya tuNDatANDavADambaraM, zUnyavAdasyApi prameyatvAt / atra ca spRzidhAtuM kRtAntazabdaM ca prayuJjAnasya sUrerayamabhiprAya:yadyasau zUnyavAdI dUre pramANasya sarvathAGgIkAro yAvat pramANasparzamAtramapi vidhatte, tadA tasmai kRtAnto yamarAjaH kupyet , tatkopo hi maraNaphalaH / tatazca svasiddhAntaviruddhamasau pramANayan nigrahasthAnApannatvAd mRta eveti / evaM sati / aho ityupahAsaprazaMsAyAm / tubhyamasUyanti gu1 tuNDaM-Ananam / tANDavaM-nartanam / ADambaram-ATopaH / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 17 anyayogavyavacchedika 146 NeSu doSAnAviSkurvantItyevaM zIlAstvadamUyinastatrAntarIyAstaidRSTaM matyajJAnacakSuSA nirIkSitamaho / sudRSTaM-sAdhu dRSTam / viparItalakSaNayopahAsAnna samyag dRssttmityrthH| atrAmyadhAtostAcchalikaNakmAtAvapi bAhulakANNin / asUyAstyeSAmityamUyinastvayyamUyinastvadAyina iti matvarthIyAntaM vA / tvadasUyudRSTamiti pAThe'pi na kizcidacAru, asUyuzabdasyodantasyodayanAdyaiAyatAtparyaparizudhdyAdau matsariNi prayogAditi / . iha zUnyavAdinAmayamabhisaMdhiH-pramAtA, prameyaM pramANaM, pramitiriti tattvacatuSTayaM paraparikalpitamavastveva, vicArAsahatvAt , tura zRGgavat / tatra pramAtA tAvadAtmA, tasya ca pramANagrAhyatvAbhAvAdabhAvaH / tathAhi na pratyakSeNa tatsiddhirindriyagocarAtikrAntatvAt / yattu ahaGkArapratyayena tasya mAnasapratyakSatvasAdhanam , tadapyanaikAntikam , tasyAhaM gauraH, zyAmo vetyAdau shriiraashrytyaannyupptteH| kiJca, yadyayamahaGkArapratyaya AtmagocaraH syAt tadA na kAdAcitkaH syAt AtmanaH sadA sannihitatvAt, kAdAcitkaM hi jJAnaM,kAdAcikakAraNapUrvakaM dRSTam / yathA saudAminIjJAnamiti / nApyanumAnena, avyabhicAriliGgAgrahaNAt / AgamAnAM ca parasparaviruddhArthavAdinAM nAstyeva prAmANyam / tathAhi ekena kathamapi kazcidartho vyavasthApitaH, abhiyuktatareNApareNa sa evAnyathA vyavasthApyate, svayamavyavasthitaprAmANyAnAM ca teSAM kathamanyavyavasthApane sAmarthyam, iti nAsti pramAtA / prameyaM ca vAhyo'rthaH, sa cAnantarameva bAhyArthapratikSepakSaNe nirlo1 abhisaMdhiH-samAdhAnam / 2 'vetyAdi' iti ha. pustake pAThaH / 3 saudAmanI--vidyut / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 ___syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 17 ThitaH / pramANaM. ca svaparAvabhAsi jJAnam, tacca prameyAbhAve kasya grAhakamastu, nirviSayatvAt / kiM ca, etat arthasamakAlam, tadbhinnakAlaM vA tadgrAhakaM kalpyeta / AdyapakSe, tribhuvanavartino'pi padArthAstatrAvabhAseran / samakAlatvAvizeSAt / dvitIye tu , nirAkAram, sAkAram , vA tatsyAt / prathame, pratiniyatapadArthaparicchedAnupapattiH / dvitIye tu, kimayamAkAro vyatiriktaH , avyatirikto vA jJAnAt / avyatirake, jJAnamevAyam, tathA ca nirAkArapakSadoSaH / vyatireke, yadyayaM cidrUpastadAnImAkAro'pi vedakaH syAttathA cAyamapi nirAkAraH sAkAro vA tadvedako bhavet ityAvarttanenAnavasthA / atha, acidrUpaH, kimajJAtaH, jJAto vA tajjJApakaH syAt / prAcIne vikalpe, caitrasyeva maitrasyApi tajjJApako'sau syAt / taduttare tu, nirAkAreNa, sAkAreNa vA jJAnena, tasyApi jJAnaM syAt , ityAdyAvRttAvanavasthaiveti / ___ itthaM pramANAbhAve tatphalarUpA pramitiH kutastanI, iti sarvazUnyataiva paraM tattvamiti / tathA ca paThanti__ "yathA yathA vicAryante vizIryante tathA tathA / yadetad svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam" // 1 // iti pUrvapakSaH / ... vistaratastu pramANakhaNDanaM tattvopaplavasiMhAdavalokanIyam / ___ atra pratividhIyate-nanu yadidaM zUnyavAdavyavasthApanAya devAnAMpriyeNa vacanamupanyastam / tat zUnyam, azUnyam vA ? / zUnyaM cet / sarvopAkhyAvirahitatvAt khapuSpeNeva nAnena kiJcitsAdhyate, 1 'dvitIye'pi' iti ka. pustake pAThaH / 2 'syAt' iti gha. pustake pAThaH / 3 ayaM granthaH kena praNIta iti na jJAyate / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 17 anyayogavyavacchedikA 148 niSidhyate vA / tatazca niSpatipakSA pramANAditattvacatuSTayIvyavasthA / azUnyaM cet / pralInastapasvI shuunyvaadH| bhavadvacanenaiva sarvazUnyatAyA vyabhicArAt , tatrApi niSkaNTakaiva sA bhagavatI / tathApi prAmANikasamayaparipAlanArtha kiJcit tatsAdhanaM dRSyate / tatra yattAvaduktam pramAtuH pratyakSeNa na siddhiH, indriyagocarAtikrAntatvAditi, tatsiddhasAdhanam / yatpunaH, ahaMpratyayena tasya mAnasapratyakSatvamanaikAntikamityuktam / tadasiddham / 'ahaM sukhI' 'ahaM duHkhI' iti-antarmukhasya pratyayasya AtmAlambanatayaivopapatteH / tathA cAhuH---- " sukhAdi cetyamAnaM hi svatantraM nAnubhUyate / matubarthAnuvenudhAttu siddhaM grahaNamAtmanaH // 1 // idaM sukhamiti jJAnaM dRzyate naM ghaTAdivat / ahaM sukhIti tu jJaptirAtmano'pi prakAzikA // 2 // " yatpunaH 'ahaM gauraH, ahaM zyAmaH' ityAdibahirmukhaH pratyayaH, sa khalvAtmopakArakatvena lakSaNayA zarIre prayujyate / ythaa-priybhRtye'hmitivypdeshH| ___ yacca, ahaMpratyayasya kAdAcitkatvam , tatreyaM vAsanA-AtmA tAvadupayogalakSaNaH, saca sAkArAnAkAropayogayoranyatarasminniyamenopayukta eva bhavati / ahaMpratyayo'pi copayogavizeSa eva, tasya ca karmakSayopazamavaicitryAt indriyAnindriyAlokaviSayAdinimittasavyapekSatayA pravarttamAnasya kAdAcitkatvamupapannameva / yathA-bIjaM satyAmapyakuropajananazaktau pRthivyudakAdisahakArikAraNakalApasamavahitamevAGkuraM janayAta / nAnyathA / na caitAvatA tasyAGkurotpAdane kAdAcitke'pi tadutpAdanazaktirApi kAdAcitkI / tasyAH 1 cetyamAnam-jJAyamAnam / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 svAdvAdamaJjarIsahitA zloka 17 kathaMcinnityatvAt / evamAtmanaH sadA sannihitatve'pyahaMpratyayasya kAdAcitkatvam / / yadapyuktam-tasyA vyabhicAri liGga kimapi nopalabhyata iti| tadapyasAraM,sAdhyAvinAbhAvino'nekasya liGgasya tatropalabdhaH,tathAhirUpAyupalabdhiH sakartRkA, kriyAtvAt , chidikriyAvat / yazcAsyAH kartA sa AtmA / na cAtra caiSAM paudbhalikatvenAcetanatvAt , parapreryatvAt , prayoktRvyApAranirapekSapravRttyabhAvAt / yadi hi', indriyANAmeva kartRtvaM syAt , tadA teSu vinaSTeSu pUrvAnubhUtArthasmRteH, 'mayA dRSTam , spRSTam , ghAtam , AsvAditam , zrutam ' iti pratyayAnAmekakartRkatvapratipattezca kutaH saMbhavaH / kiJca, indriyANAM svasvaviSayaniyatatvena rUparasayoH sAhacaryapratItau na sAmarthyam / asti ca, tathAvidhaphalAde rUpagrahaNAnantaraM tatsahacaritarasAnusmaraNam , dantodakasaMplavAnyathAnupapatteH / tasmAdubhayorgavAkSayorantargataH prekSaka iva, dvAbhyAmindriyAbhyAM rUparasayordI kazcideko'numIyate / tasmAtkaraNAnyetAni, yazcaiSAM vyApArayitAM sa AtmA, tathA, sAdhanopAdAnaparivarjanadvAreNa hitAhitaprAptiparihArasamarthA ceSTA prayatnapUrvikA, viziSTakriyAtvAt , rthkriyaavt.| zarIraM ca prayatnavadadhiSThitam , viziSTakriyAzrayatvAt , rathavat / yazcAsyAdhiSThAtA, sa AtmA, sArathivat / tathAtraiva pakSe, icchApUrvakavikRtavAyvAzrayatvAd bhasvAvat , vAyuzca-prANApAnAdiH / yazcAsyAdhiSThAtA, sa AtmA, bhastrAdhmApayitRvat / tathAtraiva pakSe, icchAdhInanimeSonmeSavadavayavayogitvAd , dAruyantravat / tathA zarIrasya vRddhikSatabhagnasaMrohaNaM ca prayatnavatkRtam vRddhikSatabhanasaMrohaNatvAd , gRhavRddhikSatabhanasaMrohaNavat / vRkSAdigatena vRdhyAdinA vyabhicAra iti cet / na / teSAmapi ekendriyajantutvena sAtmakatvAt / 1 'hi' iti ka. kha. rA. pustakeSu nAsti / 2 'pratItezca' iti kha. pustake pAThaH / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 17 anyayoganyavacchedikA yazcaiSAM kartA, sa AtmA, gRhapativat / vRkSAdInAM ca sAtmakatvamAcArAGgAderavaseyam , kiMcikSyate ca / - tathA prerya manaH, abhimataviSayasambandhanimittakriyAzrayatvAd, dArakahastagatagolakavat / yazcAsya prerakaH, sa AtmA, iti / tathA, Atma-cetanakSetrajJa-jIva-puruSAdayaH paryAyA na nirviSayAH, paryAyatvAd , ghaTa-kuTa-kalazAdiparyAyavat , vyatireke SaSThabhUtAdi / yazcaiSAM viSayaH, sa AtmA / tathA, astyAtmA, asamastaparyAyavAcyatvAt , yo yo'sAGketikazuddhaparyAyavAcyaH, sa so'stitvaM na vyabhicarati, yathA ghaTAdiH, vyatireke kharaviSANanabho'mbhoruhAdayaH / tathA sukhAdIni dravyAzritAni, guNatvAd , rUpavat , yo'sau guNI, sa AtmA / ityAdiliGgAni tasmAdanumAnato'pyAtmA siddhH| AgamAnAM ca yeSAMpUrvAparaviruddhArthatvam , teSAmaprAmANyameva / yastvAptapaNIta AgamaH, sa pramANamevaM, kaSa-ccheda-tApalakSaNopAdhitrayavizuddhatvAt / kaSAdInAM ca svarUpaM purstaadvkssyaamH| na ca vAcyamAptaH kSINasarvadoSaH / tathAvidhaM cAptatvaM kasyApi nAstIti / yataH rAgAdayaH kasyacidatyantamucchidyante, asmadAdiSu taducchedaprakarSApakarSopalambhAt, sUryAdyAvarakajaladapaTalavat / tathA cAhuH 1 'AcArAGgAt' iti ka. pustake pAThaH / AcArAGgasUtrazrutaskaMdha 1 adhyayana 1 uddeza 5 / 2 zloka 29 / 3 'pudgalAdayaH' iti ka. pustake pAThaH / 4 'samastaparyAyavAcyatvAt' iti ka. pustake pAThaH / 5 Agamo hyAptavacanamAptadoSakSayaM viduH / kSINadoSo'nRtaM vAkyaM na brUyAdeva saMbhavAt // 1 // ityadhika ka. pustake / 6 tApAcchedAnikaSAtsuvarNamiva paNDitaiH / parIkSya bhikSabo grAhyaM madvaco na tu gauravAt / / 1 // ityAdhika ka. pustake / 7 zloka, 32 pra. 4. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 17 "dezato nAzino bhAvA dRSTA nikhilnshvraaH| meghapaGktyAdayo yadvat evaM rAgAdayo matAH" // 1 // iti / ____ yasya ca niravayavatayaite vilInAH, sa evApto bhagavAn srvjnyH| atha anAditvAd rAgAdInAM kathaM prakSayaH ? iti cet / na / upAyatastadbhAvAt / anAderapi suvarNamalasya kSAramRtpuTapAkAdinA vilayopalambhAt / tadvadevAnAdInAmapi rAgAdidoSANAM pratipakSabhUtaratnatrayAbhyAsena vilayopapatteH / kSINadoSasya ca kevalajJAnAvyabhicArAt sarvajJatvam / tatsiddhistu-jJAnatAratamyaM kacid vizrAntam , tAratamyatvAt , AkAze pariNAmatAratamyavat / tathA sUkSmAntaritadUrArthAH, kasyacitpratyakSAH, anumeyatvAt , kSitidharakandharAdhikaraNabhUmadhvajavat / evaM candrasUryoparAgAdisUcakajyotirjJAnAvisaMvAdAnyathAnupapattiprabhRtayo'pi hetavo vAcyAH / tadevamAptena sarvavidA praNIta AgamaH pramANameva / tadaprAmANyaM hi praNAyakadoSanibandhanam / " rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hyanRtam / yasya tu naite doSAstasyAnRtakAraNaM kiM syAt ?" // 1 // iti vacanAt / praNetuzca nirdoSatvamupapAditameveti siddha AgamAdapyAtmA, "eMge AyA". ityAdi vacanAt , tadevaM pratyakSAnumAnAgamaiH siddhaH prmaataa| prameyaM cAnantarameva bAhyArthasAdhane sAdhitam / tatsiddhau ca 'pramANaM jJAnam , tacca prameyAbhAve kasya grAhakamastu nirviSayatvAt' iti pralApamAtram / karaNamantareNa kriyAsiddharayogAd , lavanAdiSu tathA 1 zAnadarzanacAritreti ratnatrayam / / 2 uparAgaH--candrasUryayo rAhukRtaM grahaNam / 3 sthAnAGgasUtra 1 sthAne 1 sUtre / 4 lavanaM-chedanam / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 17 anyayogavyavacchedikA 152 darzanAt / yacca, arthasamakAlamityAdyuktam / tatra, vikalpadvayamapi svIkriyata eva / asmadAdipratyakSaM hi samakAlArthAkalanakuzalam , smaraNamatItArthasya grAhakam , zabdAnumAne ca traikAlikasyApyarthasya paricchedake / nirAkAraM caitad dvayamapi / na cAtiprasaGgaH, svajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSavazAdevAsya naiyatyena pravRtteH / zeSavikalpAnAmasvIkAra eva tirskaarH| pramitistu, pramANasya phalaM svasaMvedanasidaiva / na banubhave'pyupadezApekSA / phalaM ca dvidhA, AnantaryapAramparyabhedAt , tatrAnantaryeNa sarvapramANAnAmajJAnanivRttiH phalam , pAramparyeNa kevalajJAnasya tAvat phalamaudAsInyam , zeSapramANAnAM tu hAnopAdAnopekSAbuddhayaH iti suvyavasthitaM pramAtrAdicatuSTayam / tatazca"nAsanna sanna sadasanna cApyanubhayAtmakam / catuSkoTivinimuktaM tattvamAdhyAtmikA viduH" // 1 // ityunmttbhaassitm| kizca idaM pramAtrAdInAmavAstavatvaM zUnyavAdinA vastuvRttyA tAvadeSTavyam , taccAsau pramANAt abhimanyate, apramANAdvA / na tAvadapramANAt, tasyAkizcitkaratvAt / atha pramANAt , tanna / avAstavatvagrAhakaM pramANaM sAMvRttam , osAMvRttaM vA syAt / yadi sAMvRttam, kathaM tasmAdavAstavAd vAstavasya zUnyavAdasya siddhiH, tathA ca vAstava eva samasto'pi pramAtrAdivyavahAraH prAptaH / atha paM asmanmudrApitapramANamImAMsA pR. 18 TippanyAm / 2 vIryAntarAyaH karmavizeSaH-yasyodaye sati utsAhapratighAto bhavati tadrUpatvaM vIryAntarAyasya lakSaNam / kSayopazamaH-jJAnAdighAtinAM pudgalAnAM kSayopazamau, kecit kSapitAH kecidupazAntA iti kSayopazamAvucyete, tAbhyAM nivRtto'dhyavasAyaH kSAyopazAmika iti / 3 anirUpitatattvArthI pratItiH saMvRttimatA / . 4 'tadasiddhau' ityadhikaM ka. ha. pustkyoH|| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 . syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 18 tadgrAhakaM pramANaM svayamasAMvRttam , tarhi kSINA pramAtrAdivyavahArAvAstavatvapratijJA, tenaiva vyabhicArAt / tadevaM pakSadvaye'pi 'ito vyAghra itastaTI' iti nyAyena vyakta eva paramArthataH svAbhimatasiddhivirodhaH / iti kAvyArthaH // 17 // ___ adhunA kSaNikavAdina aihikAmuSmikavyavahArAnupapannArthasamarthanamAvimuMzyakAritaM darzayannAha kRtapraNAzA-kRtakarmabhoga bhava-pramokSa-smRtibhagadoSAn / upekSya sAkSAt kSaNabhaGgamicchan aho ! mahAsAhasikaH paraste // 18 // kRtapraNAzadoSam, akRtakarmabhogadoSam, bhavabhaGgadoSam, pramokSabhaGgadoSam, smRtibhaGgadoSAmityetAn dorSAMn / sAkSAdityanubhavasiddhAn, upekSyAnAdRtva, sAkSAt kurvannapi gajanimIlikAmavalambamAnaH / sarvabhAvAnAM kSaNabhaGgam-udayAnantaravinAzarUpAM kSaNakSayitAm, icchan pratipadyamAnaH, te tava, paraH pratipakSI vainAzikaH, saugata ityarthaH / aho! mahAsAhasikaH-sahasA avimarzAtmakena balena, vartate saahsikH| bhAvinamanarthamavibhAvya yaH pravartate sa evamucyate, mahAM1 'kSaNikavAdinAm ' iti gha. pustake pAThaH / 2 'avimarza' iti gha, pustake paatthH| 'avimRzyakAritAkAritam ' iti ka, kha. pustakayoH paatthH|| 3 'bandha' iti ka. pustake pAThaH / 4 'doSAn ' iti padaM nAsti ka, kha, gha, rA. pustakeSu / 5 gajo netre nimIlya jalapAnAdi karoti netranimIlanena na kiMcitkaromIti bhAvayati ca tadvadayaM yAdI kRtapraNAzAdIn doSAn sAkSAdanubhavan sarvabhAvAnAM kSaNabhaGgaratAM pratipadyate / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zloka 18 anyayogavyavacchedikA zvAsau sAhasikazca mahAsAhasiko'tyantasavimRzya pravRttikArI / iti mukulitaarthH| vikRtArthastvayam-bauddhA buddhikSaNaparamparAmAtramevAtmAnamAmananti na punarmoktikakaNanikarAnusyUtaikasUtravat, tadanvayinamekam / tanmate, yena jJAnakSaNena sadanuSThAnamasadanuSThAnaM vA kRtam, tasya niranvayavinAzAnna tatphalopabhogaH, yasya ca phalopabhogaH, tena tat karma na kRtam / iti prAcyajJAnakSaNasya kRtapraNAzaH, svakRtakarmaphalAnupabhogAt / uttarajJAnakSaNasya cAkRtakarmabhogaH, svayamakRtasya parakRtasya karmaNaH, phalopabhogAditi / atra ca karmazabda ubhayatrApi yojyaH, tena kRtapraNAsa ityasya kRtakarmapraNAza ityartho dRzyaH / bndhaanulomyaancetthmupnyaasH| tathA bhavabhaGgadoSaH-bhava ArjavIbhAvalakSaNaH saMsAraH, tasya bhaGgo vilopaH, sa eva doSaH kSaNikavAde prasajjate paralokAbhAvaprasaGga ityarthaH / paralokinaH kasyacidabhAvAt / paraloko hi pUrvajanmakRtakarmAnusAreNa bhavati / tacca prAcInajJAnakSaNAnAM niranvayaM nAzAt kena nAmopabhujyatAM janmAtare / yacca mokSAkaraguptena "yaccittaM taccittAntaraM pratisandhatte, yathedAnIntanaM cittaM, cittaM ca maraNakAlabhAvi" iti bhavaparamparA siddhaye pramANamuktam, tad vyartham / cittakSaNAnAM niravazerpanAzinAM cittAntarapatisaMdhAnAyogAt / dvayoravasthitayohi pratisaMdhAnamubhayAnugAminA kenacit kriyate / yazcAnayoH pratisaMdhAtA, sa tena nAbhyu 1 saMkSiptArthaH / 2 'kRtakarmaNA ityarthaH ' iti ka. pustake pAThaH / 3 zlokAkSarAdhikyena vRttavighAto mA bhavatvatazchandaH--zAstrAnurodhAt kRtakarmapraNAza ityarthe kRtapraNAza iti zloke zabdaniveza ityarthaH / 4 'vinAzinAm ' iti ka, rA. ha. pustakeSu pAThaH / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 - syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 18 pagamyate sa hyAtmAnvayI / na ca pratisaMdhatte ityasya janayatItyarthaH, kAryahetuprasaGgAt / tena vAdinAsya hetoH svabhAvahetutvenoktatvAt, svabhAvahetuzca tAdAtmye sati bhavati, bhinnakAlabhAvinozca cittacittAntarayoH kutastAdAtmyam / yugapadbhAvinozca pratisandheya-pratisandhAyakatvAbhAvApattiH, yugapadbhAvitve'viziSTe'pi kimatra niyAma kam , yadekaH pratisandhAyako'parazca pratisandheya iti / astu vA pratisa ndhAnasyajananamarthaH / so'pyanupapannaH / tulyakAlatve, hetuphalabhAva syAbhAvAt / bhinnakAlatve ca, pUrvacittakSaNasya vinaSTatvAt uttara cittakSaNaH kathamupAdAnamantareNotpadyatAm ? iti yatkiJcidetat / tathA pramokSabhaGgadoSaH-prakarSaNApunarbhAvena karmabandhanAd mokSo muktiH pramokSastasyApi bhaGgaH prApnoti / tanmate tAvadAtmaiva nAsti, kaH pretya sukhIbhavanAtha yatiSyate / jJAnakSaNo'pi saMsArI kathamaparajJAnakSaNasukhIbhavanAya ghaTiSyate / na hi duHkhI devadatto yajJadattasukhAya ceSTamAno dRSTaH / kSaNasya tu duHkhaM svarasanAzitvAt tenaiva sArdha dadhvaMse, santAnastu na vAstavaH kazcit / vAstavatve tu, aatmaabhyupgmprsnggH| api ca bauddhAH "nivilavAsanocchede vigataviSayAkAropaplavavizuddhajJAnotpAdo mokSaH" ityAhustacca na ghaTate, kAraNAbhAvAdeva tadanupapatteH-bhAvanApacayo hi tasya kAraNamiSyate, sa ca sthiraikAzrayAbhAvAda vizeSAnAdhAyakaH, pratikSaNamapUrvavad upajAyamAno niranvayavinAzI, gaganalaGanAbhyAsavat anAsAditaprakarSoM na sphuTAbhijJAnajananAya prabhavati, ityanupapattireva tasya / samalacitta 1 ' bhaGgamApnoti ' iti ka. pustake pAThaH / 2 sarva kSaNikaM sarva kSaNikamiti dhArAvAhikabuddhirUpA bhAvanAstAsAM pracayaH samudAyaH / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 18 anyayogavyavacchedikA 156 kSaNAnAM svAbhAvikyAH sadRzArambhaNazakterasadRzArambham pratyazaktezca, akasmAdanucchedAt / kiM ca, samalacittakSaNAH pUrve svarasaparinirvANAH, ayamapUrvo jAtaH santAnazcaiko na vidyate, bandhamokSau caikAdhikaraNauna viSayabhedena vartete / tat kasyeyaM muktirya etadartha prayatate / ayaM hi mokSazabdo bandhanacchedaparyAyaH / mokSazca tasyaiva ghaTate yo baddhaH, kSaNakSayavAde tvanyaH kSaNo baddhaH / kSaNAntarasya ca muktiriti prApnoti mokSAbhAvaH / .. tathA smRtibhaGgadoSaH, tathA hi-pUrvabudhyAnubhUte'rthe nottarabuddhInAM smRtiH saMbhavati, tato'nyatvAt, santAnAntarabuddhivat / na hyanyadRSTo'rtho'nyena smayate, anyathA ekena dRSTo'rthaH sarvaiH smaryaMta smaraNAbhAve ca kautaskutI pratyabhijJApramUtiH / tasyAH smaraNAnubhavobhayasaMbhavatvAt-padArthaprekSaNaprabuddhaprAktanasaMskArasya hi pramAtuH sa evAyamityAkAreNa iyamutpadyate / atha syAdayaM doSaH, yadyavizeSeNAnyadRSTamanyaH smaratItyucyate / kintu, anyatve'pi kAryakAraNabhAvAd eva ca smRtiH, bhinnasaMtAnabuddhInAM tu kAryakAraNabhAvo nAsti, tena santAnAntarANAM smRtirna bhavati / na caikasAMtAnikInAmapi buddhInAM kAryakAraNabhAvo nAsti, yena pUrvabudhyanubhUte'rthe taduttarabuddhInAM smRtirna syAt / tadapyanavadAtam, evamapi anyatvasya tadavasthatvAt, na hi kAryakAraNabhAvAbhidhAne'pi tadapagataM, kSaNikatvena sarvAsAM bhinnatvAt / na hi kAryakAraNabhAvAt smRtirityatrobhayaprasiddho'sti dRSTAntaH atha"yasminneva hi santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva saMdhatte kase raktatA yathA" // 1 // iti 1 prinirvaannH-lyH| 2 kutaH kuta AgatA pratyabhijJAyAH prasUtiH-utpattiH / * 3 asaMgatam / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 18 karpAse raktatAdRSTAnto'stIti cet / tadasAdhIyaH, sAdhanadUSaNayorasambhavAt , / tathAhi-anvayAdyasambhavAnna sAdhanam / na hi kAryakAraNabhAvo yatra tatra smRtiH, kapAse raktatAvadityanvayaH sambhavati, nApi yatra na smRtistatra na kAryakAraNabhAva iti vyatireko'sti / asiddhatvAdyanudbhAvanAca na dUSaNam / na hi, tato'nyatvAt ityasya hetoH karpAse raktatAvat ityanena kazcidoSaH pratipAdyate / kiJca, yadyanyatve'pi kAryakAraNabhAvena smRterutpattiriSyate, tadA ziSyAcAryAdibuddhInAmApa kAryakAraNabhAvasadbhAvena smRtyAdiH syAt / atha nAyaM prasaGgaH, .ekasaMtAna tve satIti vizeSaNAditi cet / tadapyayuktam , bhedAbhedapakSAbhyAM tasyopakSINatvAt / kSaNaparamparAtastasyAbhede hi kSaNaparamparaiva sA, tathA ca saMtAna iti na kizcidatiriktamuktaM syAt / bhede tu, pAramArthikaH, apAramArthiko vAsau syAt ? apAramArthikatve'sya tadeva dUSaNam , akizcitkaratvAt / pAsmArthikatve, sthiro vA syAt , kSaNiko vA ? / kSANakatve, saMtAninirvizeSa evAyam , iti kimanena stena bhItasya stenAntarazaraNasvIkaraNAnukaraNinA / sthirazcet Atmaiva saMjJAbhedatirohitaH pratipannaH / iti na smRtirghaTate kSaNakSayavAdinAm / tadabhAve ca, anumAnasyAnutthAnamityuktam prAgeva / api ca, smRterabhAve nihitapratyunmArgaNa-pratyarpaNAdivyavahArA vizIryeran"ita ekanavate kalpe zaktyA meM puruSo htH|| tena karmavipAkena pAde vidvo'smi bhikSavaH ! // 1 // iti vacanasya kA gatiH / evamutpattirutpAdayati, sthitiH sthApayati, jarA jarjarayati, vinAzo nAzayatIti catuHkSaNikaM vastu pratijAnAnA api pratikSepyAH, tadevamanekadoSApAte'pi yaH kSaNabhagamabhipraiti, tasya mahat sAhasam / iti kAvyArthaH // 18 // - atha tAthAgatAH kSaNakSayapakSe sarvavyavahArAnupapattiM parairu Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 19 anyayogavyavacchedikA 158 dbhAvitAmAkarNya, itthaM pratipAdayanti yat padArthAnAM kSaNikatve'pi vAsanAbalalabdhajanmanA aikyAdhyavasAyena aihikAmuSmikavyavahArapravRtteH kRtapraNAzAdidoSA niravakAzA eva, iti / tadAkUtaM parihartukAmastatkAlpatavAsanAyAH kSaNaparamparAto bhedAbhedAnubhayalakSaNe pakSatraye'pyaghaTamAnatvaM darzayan svAbhipretabhedAbhedasyAdvAdamakAmayamAnAnapi tAnaGgIkArayitumAha sA vAsanA sA kSaNasantatizca nAbheda-bhedA-nubhayairghaTete / tatastaTAdarzizakuntapota nyAyAt tvaduktAni pare zrayantu // 19 // sA zAstraparikalpitA, truTitamuktAvalIkalpAnAM parasparavizakalitAnAM kSaNAnAmanyonyAnusyUtapratyayajanikA, ekamUtrasthAnIyA santAnAparaparyAyA vAsanA / vAsaneti-pUrvajJAnajanitAmuttarajJAne zaktimAhuH sA ca, kSaNasantatistaddezanaprasiddhA / pradIpakalikAvat navanavotpadyamAnAparAparasadRzakSaNaparamparA, ete dve api abheda-bhedAnubhayairna ghaTete-na tAvadabhedena tAdAtmyena, te ghaTete / tayorhi abhede, vAsanA vA syAt kSaNaparamparA vA / na dvayam , yaddhi yasmAdabhinna na tat tataH pRthagupalabhyate, yathA ghaTAd ghaTasvarUpam / kevalAyAM vAsanAyAmanvayisvIkAraH, vAsyAbhAve ca kiM tayA vAsanIyamastu / iti tasyA Ape na svarUpamavatiSThate / kSaNaparamparAmAtrAGgIkaraNe ca prAJca eva dossaaH| 1 ' pratipAdayiSyanti ' iti ka. kha. gha. rA. pustakeSu paatthH| 2 sarvapadArthAnAm ' iti ka. pustake pAThaH / * 3 pUrvoktA aSTAdazazlokoktAH / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 sthAdvAdamaJjarIsahitA zloka 19 na ca bhedena te yujyate / sA hi bhinnA vAsanA kSANakA vA syAt , akSaNikA vaa| kSaNikA cet / tarhi kSaNebhyastasyAH pRthak kalpanAvaiyarthyam / akSaNikA cet / anvayipadArthAbhyupagamenAgamabAdhaH, tathA ca padArthAntarANAM kSaNikatvakalpanAprayAso vyasanamAtram / __anubhayapakSeNApi na ghaTete / sa hi kadAcit evaM brUyAt, nAhaM vAsanAyAH kSaNazroNito'bhedaM pratipadye, na ca bhedaM kiMtvanubhayamiti / tadapyanucitam , bhedAbhedayovidhiniSedharUpayorekatarapratiSedhe'nyatarasyAvazyaM vidhibhAvAt anyatarapakSAbhyupagamaH, tatra ca prAgukta eva doSaH / athavAnubhayarUpatve'vastutvaprasaGgaH, bhedAbhedalakSaNapakSadvayavyatiriktasya mArgAntarasya nAstitvAt / anAhatAnAM hi vastunA bhinnena vA bhAvyam , abhinnena vA / tadubhayAtItasya vndhyaastnndhypraaytvaat| evaM vikalpatraye'pi kSaNaparamparA-vAsanayoranupapattau pArizeSyAd bhedAbhedapakSa eva kakSIkaraNIyaH / na ca "pratyekaM yo bhaved doSo dvayorbhAve kathaM na sH|" iti vacanAdatrApi doSatAdavasthyamiti vAcyaM kukkuTasarpa-narasiMhAdivad jAtyantaratvAdanekAntapakSasya / nanu ArhatAnAM vAsanA-kSaNaparamparayoraGgIkAra eva nAsti / tatkathaM tadAzrayabhedAbhedacintA caritArthA iti cet / naivam / syAdvAdavAdinAmapi hi pratikSaNaM navanavaparyAyaparamparotpattirAbhimataiva, 1 ' pRthak kalpanaM vyartham ' iti kha. ha. gha. rA. pustakeSu pAThaH / 2 kevalaM saMkaTaparamparetyarthaH / 3 ' avazyam ' iti ka. ha. pustakayoradhikam / 4 yathA narasiMhe naratvasiMhatvobhayajAtivyatiriktaM narasiMhatyAkhyaM jAtyantaram / tadvadityarthaH / kukkuTasarpo'pi kazcana kukkuTatvasarpatvetyubhayajAtivyatiriktaH kukkuTasarpatvajAtimAn prANivizeSaH syAt / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 zloka 19 anyayAgavyavacchedikA tathA ca kSaNikatvam / atItAnAgatavartamAnaparyAyaparamparAnusaMdhAyaka cAnvayidravyam , tacca vAsanota saMjJAntarabhAktve'pyabhimatameva / na khalu nAmabhedAd vAdaH ko'pi kovidAnAm / sA ca pratikSaNotpadiSNuparyAyaparamparA anvayidravyAt kathaMcid bhinnA, kathaMcidabhinnA ca / tathA tadApi tasyAH syAd bhinnaM syAdabhinnam / iti pRthakpratyayavyapadezaviSayatvAd bhedaH, dravyasyaiva ca tathA tathA pariNamanAdabhedaH / etacca sakalAdezavikalAdezavyAkhyAne purastAt prapaJcayiSyAmaH / api ca, bauddhamate vAsanApi tAvanna ghaTate; iti nirviSayA tatra bhedAdivikalpacintA / tallakSaNaM hi-pUrvakSaNenottarakSaNasya vAsyatA / na cAsthirANAM bhinnakAlatayAnyonyAsaMbaddhAnAM ca teSAM vAsyavAsakabhAvo yujyate, sthirasya saMvaddhasya ca vastrAdemaMgamaidAdinA vAsyatvaM dRSTamiti / atha pUrvacittasahajAt cetanAvizeSAt pUrvazaktiviziSTaM cittamutpadyate, so'sya zaktiviziSTacittotpAdo vAsanA, tathAhipUrvacittaM rUpAdiviSayaM pravRttivijJAnaM yattat SaDvi dhaM paJca rUpAdivijJAnAnyavikalpakAni, SaSThaM ca vikalpavijJAnam, tena saha jAtaH samAnakAlazcetanAvizeSo'haGkArAspadamAlayavijJAnam, tasmAt pUrvazaktiviziSTacittotpAdo vaasneti| tadapi na, asthiratvAdvAsakenAsaMbandhAcca / yazcAsau cetanAvizeSaH pUrvacittasahabhAvI, sa na vartamAne cetasyupakAraM karoti-vartamAnasyAzakyApaneyopaneyatvenAvikAryatvAt, taddhi yathAbhUtaM jAyate tathAbhUtaM vinazyatIti / nApyanAgate upakAraM karoti / tena sahAsaMvaddhatvAt , asaMbaddhaM ca na bhAvayatItyuktam / tasmAt saugatamate vAsanApi na ghaTate / atra ca stuti 1 kovidaaH-pnndditaaH| 2 trayoviMzazloke pra. 15 ityatra / 3 mRgamadaH-kastUrikA / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 19 kAreNAbhyuphetyApi tAm, anvayidravyavyavasthApanAya bhedAbhedAdicarcA viveritota bhAvanIyam / _athottarArdhavyAkhyA-tata iti pakSatraye'pi doSasadbhAvAt tvaduktAni bhavadvacanAni bhedAbhedasyAdvAdasaMvAdapUtAni, pare kutIrthyAH prakaraNAt mAyAtanayAH, zrayantu AdriyantAm / atropamAnamAhataTAdarzItyAdi-taTaM na pazyatIti taTAdarzI, yaH zakuntapotaH pakSizAvakaH, tasya nyAya udAharaNam, tasmAt / yathA kila kathamapyapArapArAvArAntaH patitaH kAkAdizakunizAvako bahirnirjagamiSayA pravahaNakUpastambhAdestaTaprAptaye mugdhatayoDDInaH, samantAjjalaikArNavamevAvalokayaMstaTamadRSTvaiva nirvedAda vyAvRttya tadeva kUpastambhAdisthAnamAzrayate / gatyantarAbhAvAt, evaM te'pi kutIrthyAH prAguktapakSatraye'pi vastusiddhimanAsAdayantastvaduktameva caturtha bhedAbhedapakSamanicchayApi kakSIkurvANAstvacchAsanameva pratipadyantAm / nahi svasya balavikalatAmAkalayya balIyasaH prabhoH zaraNAzrayaNaM doSapoSAya nItizAlinAm | tvaduktAnIti bahuvacanaM sarveSAmApa tatrAntarIyANAM pade pade'nekAntavAdapratipattireva yathAvasthitapadArthapratipAdanaupAyaka nAnyaditi jJApanArtham / anantadharmAtmakasya sarvasya vastunaH sarvanayAtmakena syAdvAdena vinA yathAvad grahItumazakyatvAt / itara1 ' bhedAbhedacarcA ' iti ka. pustake pAThaH / 2' viraciteti' ha, ka. pustakayoH pAThaH / 3 ' vibhAvanIyam ' iti kha. pustake pAThaH / 4 ' mAyAsUnavIyAH ' iti ka. ha. pustakayoH pAThaH / 5 udvegAt / 6 ' anekadharmAtmanaH sarvasyApi ' iti ka. pustake pAThaH / 21 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 19 anyayogavyavacchedikA 162 thAndhaMgajanyAyena pallavagrAhitAprasaGgAt / zrayantIti vartamAnAntaM kecitpaThanti, tatrApyadoSaH / atra ca samudrasthAnIyaH saMsAraH, potasamAnaM tvacchAsanam, kUpastambhasaMnnibhaH syAdvAdaH, pakSipotopamA vAdinaH, te ca svAbhima tapakSaprarUpaNoDDayanena muktilakSaNataTamAptaye kRtaprayatnA api tasmAd iSTArthasiddhimapazyanto vyAvRttya syAdvAdarUpakUpastambhAlaGkRtatAvakIna zAsanapravahaNopasarpaNameva yadi zaraNIkurvate, tadA teSAM bhavArNavAda vahirniSkramaNamanorathaH saphalatAM kalayati, nAparathA iti kAvyArthaH // 19 // evaM kriyAvAdinAM prAvAdukAnAM katipaya kugrahanigrahaM vidhAya sAMpratamakriyAvAdinAM laukAyatikAnAM mataM sarvAdhamatvAdanta upanyasyan tanmatamUlasya pratyakSapramANasyAnumAnAdipramANAntarAnaGgIkAre'kiMcitkaratvapradarzanena teSAM prajJAyAH pramAdamAdarzayati , 1 andhagajanyAyaH ( 111 ) patre draSTavyaH / 2 lakSaNaM - - 1 kiMcinmAtragrAhiNaH 2 pallavagrAhiNaH 3 tvaritagrAhiNaH evameSA durvidagdhat trividhA bhaNitA / teSu pallavagrAhiNImAha 6 na katthai nimto Na ya pucchai paribhavassa doseNaM / batthIva vAyapuNNo phuTTai gAmilla gaviyo || grAmeyakeSu vidagdho grAmeyakavidagdho na ca kutracinnirmAtaH sarvatra pallavamAtragrA hitvAt / na ca paraM pRcchati paribhavo me bhaviSyatIti / paribhavasya doSeNa kevalaM vastiriva vAtapUrNaH paNDito'yamiti lokapravAdagarvitaH sphuTati sphuTanniva tiSThati / iti sabhASyA bRhatkalpavRttiH u 1 pra 1 / 3 ' potasamam ' iti ka . pustake pATha: / 4 prAvAdukAH - vAgminaH / laukAyatikAH - cArvAkAH / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 163 . syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 20 vinAnumAnena parAbhisandhi masaMvidAnasya tu nAstikasya / . na sAmprataM vaktumapi ka ceSTA ka dRSTamAtraM ca hahA ! pramAdaH // 20 // pratyakSamevaikaM pramANamiti manyate cArvAkaH / tatra sannadyateanu pazcAd liGgasaMbandhagrahaNasmaraNAnantaram, mIyate paricchidyate, dezakAlasvabhAvaviprakRSTo'rtho'nena jJAnavizeSeNa, ityanumAnaM prastAvAt svArthAnumAnam / tenAnumAnena laiGgikapramANena vinA parAbhisaMdhiparAbhiprAyam , asaMvidAnasya-samyag ajAnAnasya / tuzabdaH pUrvavAdibhyo bhedadyotanArthaH-pUrveSAM vAdinAmAstikatayA vipratipattisthAneSu kSodaH kRtaH / nAstikasya tu vaktumapi naucitI, kuta eva tena saha lodaH ? iti tuzabdArthaH / nAsti paralokaH, puNyam, pApam iti vA matirasya "nAstikAstikadaiSTikam" iti nipAtanAt nAstikaH, tasya nAstikasya laukAyatikasya, vaktumapi na sAMprataM vacanamapyuccArayituM nocitam, tatastUSNIMbhAva evAsya zreyAn dUre prAmANikapariSadi pravizya pramANopanyAsagoSThI / vacanaM hi parapratyayanAya pratipAdyate / pareNa cApratipitsitamartha pratipAdayen nAsau satAmavadheyavacano bhavati, unmattavat / nanu 1 khaNDanArtha prayatyate / 2 anumAnaM dvividhaM-svArtha parArtha ca-' tatra hetugrahaNasambandhasmaraNakArakaM sAdhyavidhAnaM svArtham / pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAt ' iti pramANanayatattvAlokAlaGkAre tRtIyaparicchede sUtra 10, 23 / 3 kSodaH--vicAraH / 4 haimasUtram 6-4-66 / / 5 ' pratipAdayannasau' iti ka. kha. gha. rA. pustakeSu pAThaH / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 20 anyayogavyavacchedikA kathamiva tUSNIkataivAsya zreyasI, yAvatA ceSTAvizeSAdinA pratipAvalyAbhiprAyamanumAya sukaramevAnena vacanoccAraNam / ityAzaGkayAhaka ceSTA ka dRSTamAtraM ca iti / kati bRhadantare, ceSTA iGgitamparAbhiprAyasyAnumeyasya liGgam / ka ca dRSTamAtram / darzanaM dRSTa, bhAve tH| dRSTameva dRSTamAtram pratyakSamAtram, tasya liGganirapekSapravRttitvAta ata eva dUramantarametayoH / na hi pratyakSeNAtIndriyAH paracetovRttayaH parijJAtuM zakyAH, tasyaindriyakatvAt / mukhaprasAdAdiceSTayA tu liGgabhUtayA parAbhiprAyasya nizcaye anumAnapramANamanicchato'pi tasya balAdApatitam / tathAhi-madvacanazravaNAbhiprAyavAnayaM puruSaH, tAdRg mukhaprasAdAdiceSTAnyathAnupapattariti / atazca hahA ! pramAdaH--hahA iti khede aho ! tasya pramAdaH pramattatA, yadanubhUyamAnamapyanumAnaM prtykssmaatraanggiikaarennaaphnte| atra saMpUrvasya vetterakarmakatva evAtmanepadam, atra tu karmAsti, tatkathamatrAnaz / atrocyate-atra saMvedituM zaktaH saMvidAna iti kAryam , " vayaH zaktizAle" iti zaktau zAnavidhAnAt / tatazcAyamarthaH-anumAnena vinA parAbhisaMhitaM samyag veditumazaktasyeti / evaM parabuddhijJAnAnyathAnupapattyAyamanumAnaM haThAda aGgIkAritaH / tathA prakArAntareNApyayamaGgIkArayitavyaH, tathAhicArvAkaH kAcit jJAnavyaktIH saMvAditvenAvyabhicAriNIrupalabhya, anyAzca visaMvAditvena vyabhicAriNIH / punaH kAlAntare tAdRzItarANAM jJAnavyaktInAmavazyaM pramANatetarate vyavasthApayet / na ca sanihitArthabalenotpadyamAnaM pUrvAparaparAmarzazUnyaM pratyakSaM pUrvAparakAla 1 'ktaktavatU' iti haimasUtram 5 / 1 / 174 haimasUtram / 2 -- samo gamRcchipracchizruvitsvaratyartidRzaH / 3-3-84 saMpUrvebhyaH karmaNyasati kartaryAtmanepadaM syAt / 3 haimasUtra. 5 / 2 / 24 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 20 165 bhAvinInAM jJAnavyaktInAM prAmANyAprAmANyavyavasthApakaM nimittamupalakSayituM kSamate / na ca ayaM svapratItigocarANAmapi jJAnavyaktInAM paraM prati prAmANyamaprAmANyaM vA vyavasthApayituM prabhavati / tasmAd yathAdRSTajJAnavyaktisAdharmyadvAreNedAnIntanajJAnavyaktInAM prAmANyAprAmANyavyavasthApakam / parapratipAdakaM ca prAmANAntaramanumAnarUpamupAsIta / paralokAdiniSedhazca na pratyakSamAtreNa zakyaH kartum, saMnihitamAtraviSayatvAt tasyaM / paralokAdikaM cApratiSidhya nAyaM sukhamAste, pramANAntaraM ca necchatIti DimbhaheokaH / - syAdvAdamaJjarIsahitA kiJca, pratyakSasyApyarthAvyabhicArAdeva prAmANyam / kathamitarathA snAna - pAnAvagAhanAdyarthakriyAsamarthe marumarIcikAnicaya cumbini jalajJAne na prAmANyam / tacca arthapratibaddhaliGgazabdadvArA samunmajjatoranumAnAgamayorapyarthAvyabhicArAdeva kiM neSyateH / vyabhicAriNorapyanayordarzanAda aprAmANyamiti cet / pratyakSasyApi timirAdidoSAd nizIthinInAthayugalAvalambino'pramANasya darzanAt sarvatrAprAmANyaprasaGgaH / pratyakSAbhAsaM taditi cet / itaratrApi tulyametat anyatra pakSa - pAtAt / evaM ca pratyakSamAtreNa vastuvyavasthAnupapatteH, tanmRlA jIvapuNyApuNyaparalokaniSedhAdivAdA apramANameva / evaM nAstikAbhi mato bhUtacidvAdo'pi nirAkAryaH / tathA ca dravyAlaGkArakAra upayogavarNane - "na cAyaM bhUtadharmaH sattvakaThinatvAdivad, madyAGgeSu bhramyAdizaktivad vA pratyekamanupalambhAt / anabhivyaktAvAtmasiddhiH / kAyAkArapariNatebhyastebhyaH sa utpadyate iti cet / kAyapariNAmo'pi tanmAtrabhAvI 1 'parapratipAdakaM' ityadhikaM ka . pustake | 2 bAlahaThaH / 3 marumarIcikA - mRgajalam / 4 'na' ityadhikaM ka pustake | Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 2. anyayogavyavacchedikA 166 na kAdAcitkaH, anyastvAtmaiva syAt / ahetutve na dezAdiniyamaH, mRtAdapi ca syAt / zoNitAdyupAdhiH suptAdAvapyasti, na ca satastasyotpattiH bhUyo bhUyaH prasaGgAt, alabdhAtmanazca prasiddhamarthakriyAkAritvaM virudhyate / asataH sakalazaktivikalasya kathamutpattau kartRtvam anyasyApi prasaGgAt / tanna bhuutkaarymupyogH| kutastarhi suptotthitasya tadudayaH? asaMvedanena caitanyasyAbhAvAt / na, jAgradavasthAnubhUtasya smaraNAt asaMvedanaM tu nidropaghAtAt / kathaM tarhi kAyavikRtau caitanyavikRtiH / naikAntaH, zvitrAdinA kazmalavapuSo'pi buddhizuddhaH, avikAre ca bhAvanAvizeSaH prItyAdibhedadarzanAt, zokAdinA buddhivikRtau kAyavikArAdarzanAcca / pariNAmino vinA ca na kAryotpattiH / na ca bhUtAnyeva tathA pariNamanti / vijAtIyatvAt , kAThinyAderanupalambhAt / aNava evendriyagrAhyatvarUpAM sthUlatAM pratipadyante, tajjAtyAdi copalabhyate / tanna bhUtAnAM dharmaH, phalaM vA upayogaH / tathA bhavAMzca yadAkSipati tadasya lakSaNam / sa cAtmA svasaMviditaH / bhUtAnAM tathAbhAve bahirmukhaM syAd gauro'hamityAdi tu, nAntarmukhaM; bAhyakaraNajanyatvAt / anabhyupagatAnumAnaprAmANyasya cAtmaniSedho'pi durlbhH|| . dharmaH phalaM ca bhUtAnam upayogo bhaved yadi / pratyekamupalambhaH syAdutpAdo vA vilakSaNAt // 1 // iti kAvyArthaH // 20 // 1 zvitraM-kuSTham / 2 'api' iti ka. pustake nAsti / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 21 evamuktayuktibhirekAntavAdapratikSepamAkhyAya sAmpatamanAdyavidyAvAsanApravAsitasanmatayaH pratyakSopalakSyamANamapyanekAntavAdaM ye'vamanyante, teSAmunmattatAmAvirbhAvayannAha-. pratikSaNotpAdavinAzayogi sthiraikmdhykssmpiikssmaannH| jina ! tvadAjJAmavamanyate yaH sa vAtakI nAtha pizAcakI vo // 21 // pratikSaNaM pratisamayam utpAdenottarAkArasvIkArarUpeNa, vinAzena ca pUrvAkAraparihAralakSaNena, yujyata ityevaM zIlaM pratikSaNotpAdavinAzayogi / kiM tat , sthiraikaM karmatApanna-sthiramutpAdavinAzayoranuyAyitvAt trikAlavarti yadekaM dravyaM sthiraikam / ekazabdo'tra sAdhAraNavAcI / utpAde vinAze ca tatsAdhAraNam , anvayidravyatvAt / yathA caitramaitrayorekA jananI saadhaarnnetyrthH| itthameva hi tayorekAdhikaraNatA / paryAyANAM kathazcidanekatve'pi tasya kathaJcidekatvAt / evaM trayAtmakaM vastu, adhyakSamapIkSamANaH pratyakSamavalokayan api, he jina ! rAgAdijaitra ! tvadAjJAm-A sAmastyenAnantadharmAvaziSTatayA jJAyante'vabudhyante jIvAdayaH padArthA yayA sA AjJA AgamaH zAsanaM, tavAjJA tvadAjJA tAM tvadAjJAM-bhavatpraNItasyAdvAdamudrAm , yaH kazcidavivekI, avamanyate'vajAnAti, jAtyapekSamekavacanamavajJayA vA / sa puruSapazurvAtakI pizAcakI vA-vAto rogavizeSo'stIti vAtakI vAtakIva vAtakI, vAtUla ityarthaH / evaM pizAcakIva pizAcakI, bhUtAviSTa ityarthaH / atra 1 ca ' iti ka. pustakaM pAThaH / 2 ' jIvAjIvAdayaH ' iti ka. ha. pustakayoH pAThaH / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 zloka 21 anyayogavyavacchedikA vAzabdaH samuccayArthaH, upamAnArtho vA / sa puruSApasado vAtakipizAcakibhyAmadhirohati tulAmityarthaH' "vAtAtIsArapizAcAtkazcAntaH" ityanena matvarthIyaH, kazcAntaH / evaM pizAcakItyApa / yathA kila vAtena pizAcena vAkrAntavapurvastutattvaM sAkSAkurvannapi tadAvezavazAt anyathA pratipadyate, evamayamapyekAntavAdApasmAraparavaza iti / atra ca jineti sAbhiprAyam-rAgAdijetRtvAd hi jinaH, tatazca yaH kila vigalitadoSakAluSyatayAvadheyavacanasyApi tatra bhavataH zAsanamavamanyate, tasya kathaM nonmattateti bhAvaH / nAtha ! he svAmin , alabdhasya samyagdarzanAderlambhakatayA, labdhasya ca tasyaiva niraticAraparipAlanopadezadAyitayA ca yogakSemakaratvopapattethiH; tasyAmantraNam / vastutattvaM cotpAdavyayadhrauvyAtmakam / tathAhi-sarva vastu dravyAtmanA notpadyate vipadyate vA / parisphuTamanvayadarzanAt / lUnapunajarjAtanakhAdiSvanvayadarzanena vyabhicAra iti na vAcyam / pramANena bAdhyamAnasyAnvayasyAparisphuTatvAt / na ca prastuto'nvayaH pramANaviruddhaH, satyapratyabhijJAnasiddhatvAt"sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vishessH| satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnAt" // 1 // iti vacanAt / / tato dravyAtmanA sthitireva sarvasya vastunaH, paryAyAtmanA tu sarva vastUtpadyate vipadyate ca / askhalitaparyAyAnubhavasadbhAvAt / na 1 ca zabdaH' iti ka. pustake paatthH| 2 haimasUtram 7 / 2 / 61 3 yatra viruddhaM pralapati rogI tAdRzo jvaravizeSo'pasmArazabdavAcyaH / 4 nakhakezAdi lUnaM chinnamapi punarjAyate / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 21 caivaM zukle zaGkha pItAdiparyAyAnubhavena vyabhicAraH tasya skhaladrUpatvAt , na khalu so'skhaladrUpo yena pUrvAkAravinAzAjahaddhRtottarAkArotpAdAvinAbhAvi bhavet , na ca jIvAdI vastuni harSAmA~dAsInyAdiparyAyaparamparAnubhavaH skhaladrUpaH, kasyacid bAdhakasyAbhAvAt / nanUtpAdAdayaH parasparaM bhidyante na vA ? / yadi bhidyante, kathamekaM vastu trayAtmakam ? na bhidyante cet / tathApi kathamekaM trayAtmakam ? tathAca yadyutpAdAdayo bhinnAH kathamekaM trayAtmakam / athotpAdAdayo'bhinnAH kathamekaM trayAtmakam // 1 // iti cet / tadayuktaM kathaMcidbhinnalakSaNatvena teSAM kathaJcidbhedAbhyupagamAt / tathAhi-utpAdavinAzadhrauvyANi syAd bhinnAni, bhinnalakSaNatvAt , rUpAdivaditi / na ca bhinnalakSaNatvamasiddham / asata AtmalAbhaH, sataH sattAviyogaH, dravyarUpatayAnuvartanaM ca khalutpAdAdInAM . parasparamasaMkIrNAni lakSaNAni sakalalokasAkSikANyeva / .. na cAmI bhinnalakSaNA api parasparAnapekSAH, khapuSpavadasattvApatteH / tathAhi-utpAdaH kevalo nAsti, sthitivigamarahitatvAt kUrmavat tathA vinAzaH kevalo nAsti, sthityutpattirahitatvAt, tadvat / evaM sthitiH kevalA nAsti, vinAzotpAdazUnyatvAt, tadvadeva / ityanyo'nyApekSANAmutpAdAdInAM vastuni sattvaM pratipattavyam / tathA coktam1 ' svalvasau ' iti ka. pustake pAThaH / 22 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 22 anyayogavyavacchedikA 17. "ghaMTa-mauli-suvarNArthI naashotpaadsthitissvym| zoka-pramoda-mAdhyasthaM jano yAti sahetukam // 1 // payovRtto na dadhyatti na payo'tti dadhivrataH / agorasavato nobhe tasmAd vastu trayAtmakam // 2 // " iti kAvyArthaH // 21 // athAnyayogavyavacchedasya prastutatvAt AstAM tAvatsAkSAd bhavAn, bhavadIyapravacanAvayavA api paratIrthikatiraskArabaddha kakSA ityAzayavAn stutikAraH syAdvAdavyavasthApanAya prayogamupanyasyan stutimAha anantadharmAtmakameva tattva mato'nyathA sattvamasUpapAdam / iti pramANAnyapi te kuvAdi kuraGgasaMtrAsanasiMhanAdAH // 22 // tattvaM paramArthabhUtaM vastu-jIvAz2IvalakSaNam, anantadharmAtmakameva-anantAtrikAlaviSayatvAd aparimitA ye dharmAH sahabhAvinaH kramabhAvinazca pryaayaaH| ta evAtmA svarUpaM yasya tadanantadharmAtmakam, evakAraH prakArAntaravyavacchedArthaH / ata evAha-ato'nyathA ityAdi / ato'nyathA ukta kAravaiparItyena sattvaM, vastutattvamasUpapAda-sukhenopapAdyate ghaTanAkoTisaMTaGkamAropyate iti mUpapAdaM na tathA asUpapAdaM durghaTAmatyarthaH / anena sAdhanaM darzitam / tathAhi-tattvamiti dharmi, anantadharmAtmakatvaM sAdhyo dharmaH, sattvAnyathAnupapatteriti hetuH, anyathAnupapattyekalakSaNatvAddhetoH / antarvyAptyaiva sAdhyasya siddha1 zrIsamantabhadrasvAmikRtA AptamImAMsA zlo. 59 / 60 / 2 ayaM zlokaH ka. pustake nAsti / 3 ' lakSaNAt ' iti ka, pustake pAThaH / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 22 tvAd dRSTAntAdibhirna prayojanam, yadanantadharmAtmakaM na bhavati tat sadapi na bhavati, yathA viyadindIvaram, iti kevalavyatirekI hetuH, sAdharmyadRSTAntAnAM pksskukssinikssipttvenaanvyaayogaat| ___anantadharmAtmakatvaM ca-Atmani tAvad sAkArAnAkAropayogitA, kartRtvaM bhoktRtvaM, pradezASTakanizcalatA, amUrtatvam , asaMkhyAtapradezAtmakatA, jIvatvamityAdayaH sahabhAvino dharmAH / harSa-viSAda--zoka sukha-duHkha-deva-nara-nAraka-tiryaktvAdayastu kramabhAvinaH / dharmAstikAyAdiSvapi asaMkhyeyapradezAtmakatvam , 1 AkAzakamalam / 2 pkssaantrgtvenetyrthH|| 3 zrIharibhadrasUriNA dharmasaMgrahaNyAM 546 gAthAmArabhya paMcatriMzadbhirgAthAbhiHsamupapAditam / 4 dharmasaMgrahaNyAM 581 gAthAmArabhya paJcaviMzatibhirgAthAbhiH prasAdhitam / 5 dharmasaMgrahaNIgAthA 192 / 193 . 6 dharmasaMgrahaNyAM 36 gAthAmArabhya trayoviMzatyadhikena gAthAzatakena jIvasattA prsaadhitaa| ___ 7 astItyayaM trikAlavacano nipAtaH / abhUvan bhavanti bhaviSyanti ceti bhAvanA / ato'sti ca te pradezAnAM ( tAdRzadezasambandhakatve sati avibhAgabhAgavizeSakalpanArUpaHpradezaH ) kAyAzca rAMzaya iti astizabdena pradezapradezAH kvaciducyante, tatazca teSAM vA kAyAH astikAyAH / sA caturdhA dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, pudgalAstikAyazca / eta eva kAlena saha paJca ajIvasAmAnyamasti jIvena saha ca SaD dravyANIti kathyante / 1 svabhAvataH saJcaratAM jIvaghudgalAnAM gamanAgamanAdiceSTAsu bhASAmanovacaHkAyayogAdiSu mInAnAM pAnIyamiva yadApekSitakAraNaM tadrUpatvam , gatirUpeNa pariNatAnAM jIvapudgalAnAM gatau yadApekSitakAraNaM tadrUpatvaM vA dharmAstikAyasya lakSaNam / 2 svabhAvataH sthitimatAM jIvapudgalAnAM, pAnthAnAM chAyAsthalamiva zayananiSadanasthAnAlambanAdiSu yatsAdhAraNanimittaM tadrUpatvaM, sthitirUpeNa pariNatAnAM jIvapudgalAnAM yat sAdhAraNanimittatvaM tadrUpatvaM vA'dharmAstikAyasya lakSaNam / 3 avagAhamAnAnAM padArthAnAmavakAze zarkarAvahnayordugdhAyogolakavat hetutAdhArakatvamAkAzasya lakSaNam / 4 grahaNadhAraNAdipariNAmatve sati rUpAdimattvam , rUpAdisaMsthAnapariNAmarUpatvaM vA pudgalAstikAyasya Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 zloka 22 anyayogavyavacchedikA gatyAyupagrahakAritvam , matyAdijJAnaviSayatvam , tattadavacchedakAvacchedyatvam , avasthitatvam , arUpitvam , ekadravyatvam , niSkrayatvamityAdayaH / ghaTe punarAmatvam , pAkajarUpAdimattvam , pRthubandhodaratvam , kambugrIvatvam , jalAdidhAraNAharaNAdisAmarthyam , matyAdijJAnajJeyatvam , navatvam , purANatvamityAdayaH / evaM sarvapadArtheSvapi nAnAnayamatAbhijJena zAbdAnArthAza paryAyAn pratItya vAcyam / atra cAtmazabdenAnanteSvapi dharmeSvanuvRttirUpamanvayidravyaM dhvanitam , tatazca "utpAda-vyaya dhrauvyayuktaM sat" iti vyavasthitam , evaM tAvadartheSu / zabdeSvapi udAttAnudAtta-svarita-vivRttasaMvRtta-ghoSavadaghoSatAlpaMprANamahAprANatAdayaH, tattadarthapratyAyanazaktayAdayazcAvaseyAH / asya hetorasiddhaviruddhAnaikAntikatvAlakSaNam / 5 vartante bhavanti bhAvAstena rUpeNa tAnaM prati prayojakatvaM vartanA sA lakSaNamasyeti vartanAlakSaNaH kAlaH drumAdipuppodbhedAdinayatyahetu: / 6 upayogavatvaM jIvasya lakSaNam / jJAnadarzanayoH samyak svaviSayakasImAnullaGganena dhAraNarUpavattvam , bAhyAbhyantaranimittakatve sati Atmano yathAyogaM caitanyAnakAripariNAmavizeSarUpatvaM vopayogasya lakSaNam / pudgalaM vinA sarvadravyANyarUpANi nityAvasthitAni ca tatra nityatvaM nAma pariNAmAntarApattau satyAmapyanvayinoM'zAdapracyutarUpatvaM kadAcidapi paJcabhUtArthaM na vyabhicaratItyavarUpatvamavasthitasya lakSaNam / jIvapudgalau vinA niSkriyANyapi tAni santi / tatra kriyAvattvaM nAma karmabandhanibandhanaceSTAvizeSarUpatvam , nimittazabdayApekSatve sati dravyasya dezAntaraprAptihetubhUtaparyAyavizeSarUpatvaM vA / tadabhAvavattvaM niSkriyatvam / 1 'pakatvam' iti ka, pustake pAThaH / / 2 'dhAraNAharaNasAmarthyam' iti ka. ha. pustakayoH pAThaH / 3 tattvArthasUtre a. 5 sU. 29 utpAdavyayadhrauvyayuktatvaM padArthasAmAnyasya lakSaNam / tatra-svajAtitvAparityAgapUrvakapariNAmAntaraprAtirUpatvamutpAdasya lakSaNam / svajAtitvAparityAgapUrvakapUrvapariNAmavigamarUpatvaM vyayasya lakSaNam / svajAtisvarUpeNa vyayotpAdAbhAvarUpatvaM, svajAtitvArUpeNAnugatarUpatvaM vA dhrauvyamya lakSaNaMm / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 . syAdvAdamaJjarIsahitA . zloka 22 dikaNTakoddhAraH svayamabhyUhyaH / ityevamullekhazekharANi, te tava pramANAnyapi nyAyopapannasAdhanavAkyAnyapi-AstAM tAvad sAkSAtkRtadravyaparyAyanikAyo bhavAn yAvadetAnyApa, kuvAdikuraGgasanAsanasiMhanAdAH kuvAdinaH kutsitavAdina ekAMzagrAhakanayAnayAnuyAyino'nyatIrthikAsta eva saMsAravanagahanavasanavyasanitayA kuraGgA mRgAsteSAM samyaktrAsane siMhanAdA iva siMhanAdAH / yathA siMhasya nAdamapyAkarNya kuraGgAstrAsamAsUtrayanti, tathA bhavatpraNItaivaMprakArapramANavacanAnyapi zrutvA kuvAdinastrasnutAmaznuvate-prativacanapradAnakAtaratAM bibhratIti yAvat , ekaikaM tvadupajJaM prmaannmnyyogvyvcchedkmityrthH| atra pramANAni iti bahuvacanamevaMjAtIyAnAM pramANAnAM bhagavacchAsane AnantyajJApanArtham / ekaikasya mUtrasya sarvodadhisalilasarvasaridvAlukAnantaguNArthatvAt / teSAM ca sarveSAmapi sarvavinmUlatayA pramANatvAt / athavA 'ityAdibahuvacanAntA gaNasya saMsUcakA bhavanti.' iti nyAyAd itizabdena pramANabAhulyasUcanAt pUrvArdai ekasmin api pramANe upanyaste ucitameva bahuvacanam / iti kAvyArthaH // 22 // ___anantaramanantadharmAtmakatvaM vastuni sAdhyaM muMkulitamuktam, tadeva saptabhaMGgIprarUpaNadvAreNa prapaJcayan bhagavato niratizayaM vacanAtizayaM ca stuvannAha 1 knnttkoddhaarH-duussnnoddhaarH| 2 'trAsatAm' iti ka. kha. pustakayoH pAThaH / / 3 tvatta eva prathamata udgamo yasyetyarthaH / 4 mukulitaM-saMkSiptam / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 23 anyayogavyavacchedikA aparyayaM vastu samasyamAna__ madravyametaca vivicyamAnam / AdezabhedoditasaptabhaGgama dIdRzastvaM budharUpavedyam // 23 // samasyamAnaM saMkSepeNocyamAnaM vastu, aparyayamavivakSitaparyAyam vasanti guNaparyAyA asminniti vastu-dharmA-dharmA-kAza-pagala-kAlajIvalakSaNaM dravyaSaTkam / ayamabhiprAyaH-yadaikameva vastu AtmaghaTAdikaM cetanAcetanaM satAmapi paryAyANAmavivakSayA dravyarUpameva vastu vaktumiSyate / tadA saMkSepeNAbhyantarIkRtasakalaparyAyanikAyatvalakSaNenAbhidhIyamAnatvAt aparyayamityupadizyate-kevaladravyarUpameve ityarthaH, yathAtmAyaM ghaTo'yamityAdi paryAyANAM dravyAnatirekAt , ata eva dravyAstikanayAH zuddhasaMgrahAdayo dravyamAtramevecchanti, paryAyANAM tadaviSvagbhUtatvAt / paryayaH, paryavaH, paryAya ityanAntaram / adravyamityAdi-caH punararthe, sa ca pUrvasmAd vizeSadyotane bhinnakramazcavivicyamAnaM ceti, vivekena pRthapatayocyamAnaM punaretad vastu adravyameva-avivakSitAnvayidravyaM kevalaparyAyarUpamityarthaH / yadA hyAtmA jJAnadarzanAdIn paryAyAnadhikRtya pratiparyAya vicAryate, tadA paryAyA eva pratibhAsante, na punarAtmAkhyaM kimapi dravyam / evaM ghaTo'pi kuNDalauSThapRthubudhnodarapUrvAparAdibhAgAdyavayavApekSayA vivicyamAnaH paryAyA eva, na punarghaTAkhyaM tadatirikta vastu / ata eva paryAyAstikanayAnupAtinaH paThanti 1 etallakSaNAni (171) pRSTha uktAni / 2 ' eva' iti rA. pustake nAsti / 3 pratizabdA ityarthaH / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 zloka 23 "bhAgA eva hi bhAsante saMniviSTAstathA tathA / tadvAn naiva punaH kazcinnirbhAgaH saMpratIyate " // 1 // iti / tatazca dravyaparyAyobhayAtmakatve'pi vastuno dravyanayArpaNayA paryAyanayAnarpaNayA ca dravyarUpatA, paryAyanayArpaNayA dravyanayAnarpaNayA ca paryAyarUpatA, ubhayanayArpaNayA ca tadubhayarUpatA / ata evAha vAcakamukhyaH - " arpitAnarpita sidhdeH" iti / evaMvidhaM dravyaparyAyAtmakaM vastu tvamevAdIdRzastvameva darzitavAn, nAnya iti kAkAvaidhAraNAvagatiH / syAdvAdamaJjarIsahitA " nanvanyAbhidhAnapratyayayogyaM dravyam anyAbhidhAnapratyayaviSayAzca paryAyAH / tatkathamekameva vastUbhayAtmakam ityAzaGkAM vizeSaNadvAreNa pariharati- AdezabhedetyAdi - Adezabhedena sakalAdezavikalAdezalakSaNena Adezadvayena, uditAH pratipAditAH, saptasaMkhyA bhaGgA vacanaprakArA yasmin vastuni tattathA / nanu yadi bhagavatA tribhuvanabandhanatA nirvizeSatayA sarvebhya evaMvidhaM vastutattvamupadarzitam, tarhi kimarthaM tIrthAntarIyAH tatra vipadyante ityAha-budharUpavedyam iti budhyante yathAvasthitaM vastutattvaM sAraitaraviSayavibhAgavicAraNayA iti budhAH, prakRSTA budhA budharUpA naisargikAdhigamikAnyatarasamyagdarzana vizadIkRtajJa nazAlinaH prANinaH, tenaiva vedituM zakyaM vedyaM paricchedyam / na punaH svasvazAstratattvAbhyAsaparipAkazANInizAtabuddhibhirapyanyaiH / teSAmanAdimithyAdarzanavAsanA , 1 tattvArthasUtra 5 / 31 / umAsvAtiH - vAcakamukhyaH / 2 kArthena nizcayatAbodhanam / 3 ' ityAzaGkaya ' iti kha. gha. ha. rA. pustakeSu pAThaH / 4 idaM sAramutkRSTam idamasAraM nikRSTamiti viSayavibhAgaH / 5 zANA-ratnAdinigharSaNazilA sA cAtra svazAstratattvAbhyAsaparipAkastatra nizAtA tIkSNIkRtA buddhiryeSAM tairityarthaH / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 23 anyayogavyavacchedikA 176 dUSitamatitayA yathAvasthitavastutattvAnavabodhena bodhruuptvaabhaavaat| tathA cAgamaH"sadasadavisesaNAu bhvheujdicchiovlNbhaau| NANaphalAbhAvAu micchAdihissa aNNANaM" // 1 // __ ata eva tatparigRhItaM dvAdazAGgamapi mithyAzrutamAmananti / 1 'yathAsthita' iti ka, kha, rA. pustakeSu pAThaH / / 2 vizeSAvazyaka gAthA 115 / sadasadavizeSaNodbhavahetuyadRcchopalambhAt / jJAna phalAbhAvAnmithyAdRSTarajJAnam // 1 // iti chAyA / 3 dvAdasyAGgasya mUlata upadeSTA zrIsarvajJo vItarAgaH / yasya svarUpaM mahAtmAno nirantaraM dhyAyanti / svapratItyA ca tatpadaprAptimeva sarvasvaprAtimanubhavanti / sarvajJavacanAni saMpradhArya mahAcAryaistad nyabandhi / dvAdazAGganAmAni caivam-1 AcArAGgam 2 sUtrakRtaM 3 sthAnAGgaM 4 samavAyayuk / 5 paMcamaM bhagavatyaMgaM 6 jJAtA dharmakathApi ca // 157|| 7 upAsakA 8 ntakRdanuttaropapAtikAdRzAH / 10 praznavyAkaraNaM caiva 11 vipAkazrutameva ca // 158 // 12 dvAdazaM punadRSTivAdaH // 159 // atrAntimasya dRSTivAdasya vyucchedAt ekAdazaivAGgAni ekAdazAGgetisaMjJayA zvetAmbareSu prasiddhAni / (AcaraNamAcAraH / Acaryate Asevyata iti vA ziSTAcarito jJAnAdi 'AdizabdAdarzanAcAracAritrAcAratapa AcAravIryAcArANAM grahaNam' AsevanavidhirityarthaH / tatpratipAdako grantho'pyAcAraH sa cAsAvaGgaM ca / AcArAGgam / tasya dvau zrutaskandhau / tatra prathamo navAdhyAyanAtmakaH ( tatra saptamAdhyAyanam vyucchinnam ) / dvitIyaH SoDazAdhyayanAtmakaH / evaM paMcaviMzataredhyayanAnAM paMcaviMzatizatasaMkhyAMkAzlokAH / tatra zrIzIlAMkAcAryakRtaTIkA 12000 cUrNi 8300 zrIbhadrabAhusvAmikRtaniyukti (gAthA 368) zlokasaMkhyA 450 saMpUrNasaMkhyA 23250 zlokaparimitA / / (2) sUcanAtsUtraM sUtreNa svaparasamayasUcanena kRtaM sUtrakRtam tasya dvau zrutaskaMdhau / tatra prathamaH SoDazAdhyayanAtmakaH dvitIyaH saptAdhyayanAtmakaH / evaM trayoviMzateradhyayanAnAM mUlazlokasaMkhyA 2100 / zrIzIlAMkAcAryakRtaTIkA 12850 cUrNi 10000 / zrIbhadrabAhusvAmikRtaniyukti (gAthA 208) zlokasaMkhyA 250 saMpUrNaNaMkhyA 25200 parimitA / 1583 saMvatsare zrIhemavimalasUribhirdIpikA praNItA / etatsaMkhyA tu pUrvoktasaMkhyAyAM nAntarbhAvitA / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarI sahita zloka 23 teSAmupapattinirapekSaM yadRcchayA vastutattvopalambhasaMrambhAt / samyaghaSTiparigRhItaM tu mithyAzrutamapi samyak zrutatayA pariNamati, samyagdRzAM sarvavidupadezAnusAripravRttitayA mithyA zrutoktasyApyarthasya yathAvasthitavidhiniSedhaviSayatayonnayanAt / tathA hi kila vedeajairyaSTavyam " ityAdivAkyeSu mithyAdRzo'jazabdaM pazuvAca 177 "" (3) tiSThantyasmin pratipAdyatayA jIvAdaya iti sthAnaM ekAdidazAntasaMkhyAbhedo vA sthAnaM tatpratipAdako grantho'pi sthAnaM tacca tadaMgaM ca sthAnAMgam / asya dazAdhyayanAni ( sthAnAni ) / mUlazlokasaMkhyA 3770 zrI abhayadevasUrikRtaTIkA 15250 saMpUrNa - saMkhyA 19020 / (4) samavAyanaM samavAyaH ekA dizatAntasaMkhyA samAviSTAnAM padArthAnAM saGgrahaH takhe / tuzca grantho'pi samavAyaH / mUlazlo0 1667 zrIabhayadevasUrikRtaTIkA 3776 - pUrvAcAryakRtA cUrNi : 400 saMpUrNasaMkhyA 5843 zlokaparimitA / (5) bhagavatIti pUjAbhidhAnaM vyAkhyAprajJateH paMcamAMgasya sA cAsau aMgaM ca bhagavatyaGgam / tasyAH 41 zatakAni / mUlazlo. 17752 zrI abhayadevasUrikRtaTIkA 18616 / pUrvAcAryakRtA cUrNiH 4000 saMpUrNasaMkhyA 38368 zlokaparimitA | saMvat 1568 varSe zrImaddAnazekharopAdhyAyena 12000 zlokaparimitA laghuvRttiH kRtA / (6) jJAtAni udAharaNAni tatpradhAnA dharmakathA jJAtAdharmakathA tatpratipAdako grantho'pi tathA / ekonaviMzatiradhyayanAtmakaH / mUla 5500 zrIabhayadevasUrikRtaTIkA 4252 saMpUrNasaMkhyA 9752 zlokaparimitA / (7) upAsakAH zrAvakAH tadgata kriyAkalApapratibaddhA dazA dazAdhyayanarUpA upAsaka dazAH bahuvacanAntametadganthanAma / dazAdhyayanAtmaka : mUlazlo. 812 zrIabhayadevasUH rikRtaTIkA 900 saMpUrNasaMkhyA 1712 zlokaparimitA / (8) aMto vinAzaH sa ca karmaNaH tatphalabhUtasya vA saMsArasya taM kurvanti ye tIrthakarAdayaste'ntakRtaH teSAM dazAH prathamavargo dazAdhyayanAtmakatvAt tatsaMkhyayA aMtakRddazAH / adhyayanAni navatiH ( 90 ) / mUlazlo. 900 zrImadabhayadevasUrikRtaTIkA 300 saMpUrNasaMkhyA 1200 zlokaparimitA / ( 9 ) na vidyate uttaraH pradhAno'smAdityanuttara upapatanaM upapAto janma anuttarapradha naH saMsAre'nyasya tathAvidhasyAbhAvAt upapAto'styeSAmityanuttaropapAtikAH vijayavaijayanta jayaMtA parAjita sarvArthasiddha vimAnapaMcakajanmAno devAH tadvaktavyatA pratibaddhadazAH 23 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 zloka 23 anyayogavyavacchedikA katayA vyAcakSate, samyagdRzastu janmApAyogyaM trivArSikaM yavatrIhyAdi, paJcavArSikaM tilamasUrAdi, saptavArSikaM kaGgasarSapAdi / dhAnyaparyAyatayA paryavasAyayanti / ata eva ca bhagavatA zrIvarddhamAnasvAminA, "vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnu vinazyati, na pretya saMjJAsti' ityAdiRcaH zrImadindrabhUtyAdInAM dravyagaNadharadevAnAM jIvAdiniSedhakatayA pratibhAsamAnA api tadvyavasthApakatayA vyAkhyAtAH / tathA smArtA apidazAdhyayanopalakSitA anuttaropapAtikadazAH / adhyayanAni trayoviMzatiH mUlazlo0 292 zrIabhayadevasUrakRtaTIkA 100 saMrNasaMkhyA 392 zlokaparimitA / . (10) praznaH pRcchA tannirvacanaM vyAkaraNaM praznavyAkaraNaM tatpratipAdako grantho'pi praznavyAkaraNam / dazAdhyayanAtmakam / mUla zlo. 1250 zrIabhayadevasUrikRtaTIkA 160 saMpUrNasaMkhyA 5850 zlokaparimitA / (11) viSacanaM vipAkaH zubhAzubhakarmapariNAmaH tatpratipAdakaM zrutaM viSAkazrutam / viMzatyadhyayanAtmakaH / mUlazlo. 1216 zrIabhayadevasUrikRtaTIkA 900 saMpUrNasaMkhyA 2116 zlokaparimitA / (12) dRSTayo darzanAni tAsAM vadanaM dRSTivAdaH dRSTInAM pAto yatrAsau dRSTipAto'pi sarvanayadRSTaya ihAkhyAyanta ityarthaH / sarvamidaM prAyo vyavacchinnam / ekAdazAMgAnAM mUlasaMkhyA 35659 zlokaparimitA / TIkA ca 73544 ( zrIabhayadevasU riNA (navAMgIvRttikAraNa) tRtIyAdekAdazAMgaparyantA kRtA 48694 prathamadvitIyAGgasya zrIzIlAMkAcAryega kRtA ca TIkA 24850 zlokaparimitA) carNiH 23700 niyuktiH 700 saMpUrNasaMkhyA 132603 shlokprimitaa| 1 bR. 2 / 4 / 12 . 2 1 iMdrabhUti 2 ramibhUti 3 vAyubhUtiH sahodbhavAH / 4 vyaktaH 5 sudharmA 6 maNDita 7 mauryaputrau sahodarau // 8 akammito 9 'calabhrAtA 10 metAryazca 11 prabhAsakaH / ityekAdaza gnndhraaH|| 3 anutarajJAnadarzanAdidharmagaNaM dharatIti--gaNadharaH / / 4 yadA bhagavAnmahAvIraH kevalajJAnadarzanotpattinaMtaraM viharan apApApuryA (prAkkila tasyA nagaryA apApati namaHsIt bhagavAMstatra kAlagatatvAt devaistu pApeti uktaM) (apApAyAM madhyamAyAM) mahasenavane jagAma tadA tatra somilAyoM nAma brAhmaNaH Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 23 | sa yajJaM yaSTumudyataH / tatra caikAdazopAdhyAyAH khalvAgatAH teSAM ca saMdehAH krameNa 1 jIvaH 2 karma 3 tajjIvataccharIre 4 paMcabhUlAni santi na vA 5 yo yAdRzaH sa tAdRzaH 6 baMdhaH 7 devaH 8 nairayikaH (nAraka) 9puNyaM 10 paralokaH 11 mokSaH iti / te caika dezApi dvijA ekekasandehasadbhAve'pi sarvajJatvAbhimAnakSatibhayAt parasparaM na pRcchanti / atrAntare vane ca bhagavannamasyArthamAgacchataH / surAsurAnvilokya te cintayanti aho yajJasya mahimA yadete surAH sAkSAtsamAgatAH / atha tAn yajJamaNDapaM vihAya prabhupArzva ca gacchato vijJAya dvijA viSeduH tato'mI sarvajJaM vaMdituM yAntIti janazrutyA zrutvA indrabhUtiH sAmarSazcintayAmAsivAn aho mayi sarvajJe satyapi aparo'pi sarvajJaM svaM khyApayati duHzravam etatkarNakaTu kathaM nAma zrUyate / kiM ca kadAcitko'pi mUrkhaH kena - cirttena vaJcayate anena tu surA api vaMcitAH yadevaM yajJamaNDapam mAM sarvajJaM ca vihAya tatsamIpaM gacchanti | 'aho surAH kathaM bhrAntAstIrthambha iva vAyasAH / kamalAkaravadbhekAH makSikAzcandanaM yathA ||1|| karabhA iva sadvRkSAn kSIrAnnaM rUkarA iva / arkasya lokavat dhUkaH styaktvA yAgaM prayAMti yat ||2||' athavA yAdRzo'yaM sarvajJastAdRzA evaite anurUpa eva saMyogaH / tathApi nAhaM etasya sarvajJATopaM sahe yataH " vyomni sUryadvayaM kiM syAt guhAyAM kesaridvayam / pratyAkAre ca khaDgau dvau kiM sarvajJAvahaM sa ca " // 1 // tato bhagavantaM vaMditvA pratinivartamAnAn sopahAsaM janAn papraccha bho ! bho ! dRSTaH sa sarvajJaH ? kIdRzrUpaH ? kiMsvarUpaH ? iti / janaistu "yadi trilokIgaNanAparA syAt, tasyAH samAptiyadi nAyuSaH sthAt / pAparAdhya gaNitaM yadi syAt gaNeyaniHzeSaguNo'pi sa syAt // 1 // " ityAdyukte sati sa dadhyau " nUnameSa mahAdhUrto mAyAyAH kulamaMdiram / kathaM lokaH samasto'pi vibhrame pAtito'munA // 2 // mayA hi yena vAdIndrAstUSNIM saMsthApitAH same / gehe zUrataraH ko'sau sarvajJo matpuro bhavet 1 ||3|| " devAnAM ca dAnavAnAM ca purato'gre tathAvidhapraznajAlairhatapratApaM kRtvA kSaNamAtreNa tasya sarvajJavAdaM niHzeSamahaM nAzayAmi / ityuktvA prApto bhagavatsamIpaM dRSTvA ca bhagavantaM vIraM trailokyaparivRtaM catustriMzadatizaya ( pra. mI. 22 pRSThe draSTavyam ) nidhiM sazaMkitaH purato'vasthitaH AbhASito sarvajJena jinena he iMdrabhUte ! gotama svAgatamiti jineokte sa cintayati aho nAmApi me vijAnAti athavA sarvajJaprasiddho'haM ko mAM na jAnAti yadi me hRdgataM saMzayaM jAnIyAt athavA'panayet tato me vismayo bhavet iti ciMtayan punarapi bhagavatA bhaNitaH - " kimanne atthi jIvo, uyAhu natthitti saMsao tujjA / vepayANa ya atthaM na yANasI tesimo attho || 35 he gautama kiM manyase asti jIva uta nAstIti nanvayamanucita eva saMzaya yato'yaM saMzayastava viruddhavedapadazrutinibandhana iti / tAnyamUni vedapadAni Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 23 anyayogavyavacchedikA 18. " vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya punastAnyevAnuvinazyati na pretya saMjJAstItyAdi " tathA sa vai ayamAtmA jJa.namaya ityAdIni ca eteSAM ca vedapada.na.mayamoM bhavatazcetasi viparivartate / vijJAnameva ghanAnandAdirUpatvAt vijJAnaghanaH sa eva etebhyo'dhyakSataH paricchidyama nasvarUpebhyaH pRthivyAdilakSaNebhyo bhUtebhyaH samutthAya utpadya punastAnyevAnuvizyati ta nyeva bhUtAni anusRtya vinazyati tatraivAvyaktarUpatayA salIno bhavatIti bhAvaH / na pretya saMjJAsti mRtvA punarjanma pretyetyucyate tatsaMjJAsti na paralaMphasaMjJAstIti bhAvaH / tataH kuto jIvaH yuktyopapannazcAyamartha iti te matiH / yato nAso pratyakSeNa parigRhyate atIndriyatvAt / nApyanuma.nena yatastalliGgaliGga pUrvakaJca / na cAtra liGginA saha sambandhaH pratyakSagamyo liGganA'tIndriyatvAt / nApyanumAnagamyo'navasthAprasaktestadapi hi liMgaliMgisambandhagrahaNapUrvakaM tatrApi ceyameva vArtA, ityanavasthAnuSaGgaH / nAdhyAgamagamyaH parasparaviruddhArthatayA tathAgamAnAM pramANatvAbhAvAt / tathAhi kecidevamAhuH " etAvAneva loko'yaM yaavdindriygocrH| bhadre vRkapadaM pazya yadvadantyabahuzrutAH // 1 // ityAdi apare prAhurna rUpamIkSavaH pudgalA ityAdi pudgale rUpaM niSedhayanti / antarbhUta AtmetyarthaH / anye punarevam " akartA nirguNo bhoktA " ityAdi / apare evam " sa vai ayamAtmA jJAnamaya" ityAdi / na caite sarva eva pramANam / parasparavirodhAt / vyarthAbhidhAyakaparasparaviruddhavAkyapuruSavrAtavat AtmAnaM vidmaH kimasti nAstItyayaM tavAbhiprAyaH / tatra vedapadAnAM cArtha na jAnAsi ca zabdAmuktidvayaM ca / tathAhi vedapadAnAM ayamarthaH vijJAnaghana eveti jJAne,payogadaInopayogarUpaM vijJAnaM tato'nanyatvAta AtmA vijJAnaghanaH pratipradezamanantavijJAnaparyAyaH saMpAtAtmakatvAt vA vijJAnaghana evazabdo'vadhAraNe vijJAnaghanAdananyaghanatvAt vijJAnaghana eva etebhyo bhUtebhyaH kSityudakAdibhyaH samutthAya kathaMcidutpadyeti ghaTavijJAnapariNato hi AtmA ghaTAdbhavati tadvijJAnakSayopazamanasya tatrAkSepatvAt anyathA nirAlambanatayA tasya mithyAtvaprasakterevaM sarvatra bhAvanIyam / tata uktaM tebhyaH samutthAya kathaMcidutpadyeti punastAneva bhUtAni anuvinazyati te vivakSiteSu bhUteSu vyavahiteSu vA AtmApi tadvijJAnaghanAtmanA uparamate anyavijJAnAtmanA utpadyate yadi vA sAmAnyacaitanyarUpatayA'vatiSTata iti na pretya saMjJAsti na prAkRtikaghaTAdivijJAnasaMjJA'vatiSThate / sAMpratavijJAnopayoga na nitatvAt athavA evaM vyAkhyA vijJa naghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya punastAnyevAnuvinazyatItyetanna yataH pretya saMjJAsti paralokasaMjJAsti yadapyuktaM nAsau pratyakSeNa parigRhyate iti tadapyasamIcInamAtmanaH pratyakSasiddhAttaguNasya jJAnasya svasaMvedanapramANasidatvAttathAhi svasaM viditA evAvagrahahApAyAdaya udayante lIyante va tatamlagasta svasaM nikalA sama.tmanaH pratyakSatvam / ratha kaTa gunaguNa to lagA badAyu - bhUtabhyarasA tyAyetya " taH :nasya svasabiAdatalve te AtmanaH pratyakSatvaM jJAnasyAtmatrANatvAbhAvAt tadayuktam bhUta Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 . syAdvAdamaJjarIsahitA zloka. 23 guNatve sati pRthivyAH kAThinyasyaiva sarvatra sarvadA copalambhaprasaMgAt / na ca sarvatra sarvadA copalabhyate caitanyaM loSThAdau mRtAvasthAyAM cAnupalambhAt / atha tatrApi caitanyamasti / kevalaM zaktirUpeNa tato nopalabhyate tadasamyagvikalpadvayAnatikramAt / sAhi zaktizcaitanyAdvilakSaNA uta caitanyameva yadi vilakSaNA tataH kathamucyate zaktirUpeNa caitanyamasti na hi paTe vidyamAne paTarUpeNa ghaTastiSThatIti, vaktuM zakyaM tathA cAhAnyo'pi " rUpAntareNa yadi tattadevAstIti mA rttiiH| caitanyAdanyarUpasya bhAve tadvidyate katham // 1 // " atha dvitIyaH pakSastarhi caitanyameva tatkathamanupalambha AvRtatvAdanupalambha iti cettatvAvRttirAvaraNaM tacca varaNaM kiM, bhUtAnAM vivakSitapariNAmAnAmuta pariNAmAntaramAhosvidanyadeva bhUtAtiriktaM kiMcit / tatra na tAvadvivakSitapariNAmAbhAvaH ekAntatuccharUpatayA tasyAvArakatvAyogAt anyathA tasyApyatuccharUpatayA bhAvarUpatApattibha vatve pRthivyAdInAmanyatamo bhAvo bhavet " pRthivyAdInyeva bhUtAni tattvamiti vacana t" pRthivyAdIni ca bhUtAni caitanyasya vyaMjakAni nAvArakANIti kathamAvArakatvaM tasyopapattimat atha pariNAmAntaraM tadayuktaM pariNAmAntarasyApi bhUtasvabhAvatayA bhUtavadvyaMjakatvasyopapatte vArakatvasya,athAnyadeva bhUtAtiriktaM kiMcit tptiivaasmiiciinm| bhUtAtiriktAbhyupagame catva yeva pRthivyAni bhUtAni tattvamiti tttvsNkhyaavyaaghlprsNgaat| api cedaM caitanyaM pratyekaM vA bhUtAnAM dharmaH samudAyasya vA na tAvatpratyekamanupalambhAt / na hi pratiparamANusaMvadanamupalabhyate / api. ca yadi praliparamANusaMvedanaM bhavettarhi. puruSasahasracaitanyavRndamiva parasparaM bhinnasvabhAvamiti naikarUpaM bhavet / atha caikarUpamupalabhyate ahaM pazyAmyahaM karomItyevaM sakalazarIrAdhiSTita nekasvarUpatayA nubhavAt atha samudAyasya dhamastadapyasatpratyekamasatsamudAye'pi na bhavati yathA reNuSu tailaM syAdetanmayAGgeSu pratyeka madazaktiradRSTAMSi samudAya'pi bhavantI dRzyate / tacaitanyamapi bhaviSyati ko doSaH tadasamyak pratyekamapi madyAGga madazaktyanuyAyimAdhuryAdiguNadarzanAta tathAhi dRzyate mAdhuryamikSurase dhAtakIpuSpe ca manAk vikalitotpAdi, na caivaM caitanyaM sAmAnyato'pi bhUteSu pratyekamupalabhyate tataH kathaM samudAye tadbhavitumarhati mA prApatsarvasya sarvatrAbhAvaprasatAtiprasaMgAt / kiM ca yadi caitanyaM bhUtadharmatvena pratipannaM tato'vazyamasyAnurUpo dharma: pratipattavyaH AnurUpyAbhAve jalakAThinyayoriva parasparadharmadharmibhAvo'nupAttaH na ca bhUtAnAmanurUpo dharmI vailakSaNyAttathAhi caitanyaM bodhasvarUpamamUrtaM ca bhUtAni tadvilakSaNAni tataH kathameSAM parasparaM dharmadharmibhAvaH / nApi caitanyamidaM bhUtAnAM kAyamatyaMtavilakSaNatayA kAraNabhAvasyApyayogat tathA coktam 'kAThinyAbodharUpANi bhUtAnyadhyakSa saddhitaH / calanAbhagatadrUpA sA kathaM tatphala bhavet // 1 // " api ca yAda bhUtAka ye caitanyaM tarhi kiM na sakalamapi jagatprANamayaMH bhavati pariNativizeSasadbhAvAbhAvAt iti cennanu so'pi pariNAvizaSasadbhAvaH sarvatrApi kasmAnna bhavati Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 23 anyayogavyavacchedikA 182 so'pi hi bhUtamAtranimittaka eva tataH kathaM tasyApi vcitkdaacidbhaavH| anyacca sa kiMrUpaH pariNativizeSa iti vAcyaM kaThinatvAdirUpa iti cettathAhi kASThadiSu dRzyante ghUNAdijantavo jAyamAnAstato yatra kaThinatvAdivizeSastatprANimayaM na zeSamiti tadapyasat vyabhicAradarzanAttathAhya viziSTe'pi kaThinatvAdivighe kacidbhavanti kacicca kaThinatvAdivizeSamantareNApi saMvadajA nabhasi ca mUcchitA jAyante - kiM ca samAnayonikA api vicitravarNasaMsthAnAH prANige dRzyante / tathAhi-gomayAdyekayonisaMbhAvinI 'pi kecinnIlajantavo'pare pItakAyAH anye vicitravAH saMsthAnamanyateSAM paramparaM vibhinnaM tadyadi bhUtamAtranimittaM caitanyaM tata ekayonikAH sarve'pyekavarNasaMsthAnA bhaveyunabhavanti tasmAdAtmana eva tattatkarmavazAttathA tathotpadyante iti / syAdetat Agacchan gacchan vA AtmA nopalabhyate kevalaM dehe sati saMvedanamupalabhAmahe dehAbhAve ca tasyAmevAvasthAyAM na, tasmAnnAtmA kintu saMvedanamAtramevaikaM tacca dehakArya dehe eva ca samAzritaM kuDyacitravat nahi citraM kuDyavirahitamavatiSTate nApi kuDyAntaraM saMkra.mati agamanaM vA kuDyAntarAt kiMtu kuDya evotpannaM kuDya eva ca vilIyate evaM saMvedanamapi tadapyasat AtmAhi svarUpeNAmUrta Antaramapi zarIramatisUkSmatvAnna cakSupiyantadukta.manyairapi "antarA navadehe'pi suukssmtvaannoplbhyte| niSkrAman pravizanvAtmA nAmAvonIkSaNAdapi"tata AntarazarIrayukto'pyAtmA Agacchan gacchanvA nopalabhyate liMgataratUpala yate / tathAhi va merIpa jantostatkAlotpannasyApyasti nijazarIraviSayaH pratibandha upadhAtamupalabhya palAyanadarzanAt yazca yadviSayapratibandhaH sa tadviSayaparizIlanAbhyAsapUrvakastathAdarzanAt / na khalvatyantAparijJAtaguNadoSavastuviSaye kasyApyAgraha upajAyateM tato janma dau zarIrAgrahaH zarIraparizIlanAbhya sanitasaMskAranibandhana iti siddhamAtmano janmAntara dAgamanaM tathA ca kecityaThanti " zarIragraharUpasya nabhasaH sambhavo yadA / janmAdau dehino dRSTaH kiM na janmAntarAgatiH // " atha gatiH pratyakSato nopalabhyate tataH kathamanumAnAdavasa yata naMSa doSaH anumeya viSaye pratyakSavRtterabhyupagamAt parasparaviSayaparihAreNa hi pratyakSAnumAnayoH pravRttiriyate tataH kathaM sa eva doSaH / Aha ca " anumeye'sti nAdhyakSamiti kaivAtra duSTatA / adhyakSasyAnumAnasya viSayo viSayo nahi / / ' atha tajjAtIye'pi pratyakSavRttimantareNa kathamanumAnamudAyatumutsahate na khalu yasyAniviSayA pratyakSavRttimahAnase'pi nAsIttasyA yatra kSitidharAdau dhUmAlUmadhvajAnumAnaM bhavati tadapyasamyak atrApi tajjAtIye pratyakSavRttibhAvAt tathA hyAgraho'nyatra parizIlanAbhyAsa pravRttaH pratyakSata evopalabdhastatastadupaSTambhenehApyanumAnaM pravartate uktaM ca " AgrahastAvadabhya sat prvRttmuplbhyte| anyatrAdhyakSataH sAkSAttato dehe'numA na kim // " yo'pi ca dRSTAntaH prAgupanyastaH so'pyayukto vaiSamyAt tathAhi citramacetanaM gamanasvabhAvarahita AtmA ca cetanaH kamavazAgatyAgatI ca kurute tataH kathaM dRSTAntadASTAntikayoH sAmyaM tato yathA kazciddevadattA Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 23 vivikSate grAme katipayadinAni gRhAraMbhaM kRtvA grAmAntare gRhAntare gRhAntaramAsthAyAvatiSThate tadvadAtmApi vivakSite bhave dehaM parihAya bhavAntare dehAntaramAracayyAvatiSThate / yaccoktaM tacca saMvedanaM dehakAryamiti cAkSuSAdikaM saMvedanaM dehAzritamapi kathaMcidbhavatu cakSurAdIndriyadvAreNa tasyotpattisaMbhavAt yattu mAnasaM tatkathaM na hi tadehakAryamupapattimat yuktyayogAt / tathAhi tanmAnasaM jJAnaM dehAdutpadyamAna mandriyarUpAdvA samudghAtAnIndriyarUpAdvA kezanakhAdilakSaNAttatra na tAvadAdyaH pakSa indriyarUpAdutpattAvindriyabuddhivadvartamAnArthagrahaNaprasakteH iMdriyaM hi vArtamAnika evArthe vyApriyate tatsAmarthyAduSajAyamAnaM mAnasamapi jJAnaM indriyajJAnamiva vartamAnAthagrahaNaparyavasitasattAkameva bhavet / atha yadA cakSU rUpaviSaye vyApriyate tadA rUpe vijJAnamutpAdayatina zeSakAlaM tatastadapi vijJAnaM vartamAnArthaviSayaM vartamAne evArthe cakSuSo vyApArAt / rUpaviSayavyApIyabhAve ca manojJAnaM tato na tatpratiniyatakAlaviSayaM evaM zeSeSvapIndriyeSu yAcyam / tataH kathamiva manojJAnasya vartamAnArthagrahaNaprasaktistadasAdhIyA yata indriyAzritaM taducyate yadIndriyavyApAramanusRtyApajAyate indriyANAM ca vyApAraH pratiniyate evaM bArtamAnike svasvaviSaye manojJAnamapi yadIndriyavyApArAzritaM tata indriyajJAnamiva vArtamAnikArthagrAhakameva bhavedanyathA indriyAzritameva tatra syAt / tathA ca kecitpaThanti "akSavyApAramAzritya bhvdkssjmissyte| tayApAro na tatreti kathamakSabhavaM bhavet // " athAnIndriyarUpAditi pakSastadapyayuktastasyAcetanatvAt nanvacetanatvAditi ko'rthaH yadIndriyavijJAnarahitatvAditi tadiSyate eva yadi nAmandriyavijJAnaM tato na bhavati manoM vijJAnaM.tu kasmAnna bhavati atha manovijJAnaM notpAdayatItyacetanatvaM tadA tadeva vicAryamANamiti pratijJAthaikadezAsiddho hetuH tadapyasat acenatvAditi kimuktaM bhavati svanimitta vijJAnaiH sphuraccidrUpatayAnupalabdheH sparzAdayo hi svasvanimittaM vijJAnaiH sphuraccidrUSAnupalabhyante tatastebhyo jJAnamutpadyata iti / yuktaM kezanakhAdayastu na manojJAnena tathA sphuraccidrUSA upalabhyante kathaM tebhyo manojJAnaM bhavatIti pratidhyAyantu sudhiyaH Aha ca " cetayanto na dRzyante kezazmazrunakhAdayaH / tatastebhyo manojJAnaM bhavatItyatisAhasam " api ca yadi kezanakhAdipratibaddhaM manojJAnaM tatastaducchede mUlata eva na syAt tadupaghAte copahataM bhavenna ca bhavati tasmAnnAyaM pakSaH kSodakSamaH / kiM ca manojJAnasya sUkSmArthanetRtvasmRtipATavAdayo vizeSA anvayavyatirekAbhyAM vyatyAsapUrvakA dRSTAH / tathAhi tadeva zAstramAhApohAdiprakAreNa yadi punaH punaH paribhAvyate tataH sUkSmasUkSmatarArthAvabodhe ullasati smRtipATavaM cApUrvamujjambhate evaM caikazAstre'bhyAsataH sUkSmArthanetRtvazaktau pATavazaktau copajAtAyAmanyeSvapi zAstrAntareSu anAyAsenaiva sUkSmArthAvabodhaH smRtimATavaM cosallati tadevamabhya sahetukAH sUkSmArthane tvAdayo manojJAnasya vizeSadRSTAH / atha ca kasyacidiha janmAbhyAsavyatirekeNApi dRzyante tato'vazyaM pAralaukikAbhyAsahetukA iti pratipattanyaM Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 23 anyayogavyavacchedikA kAraNena saha kAryasyAnyathAnupapannatvapratibandhena dRSTatatkAraNasyApi ttkaarytvvinishcitH| tataH siddhaH paralokayAyI jIvaH / siddhe ca tasmin paralokayAyini yadi kathaMcidupakArI cAkSuSa devijJAnasya deho bhavet na kazciddoSaH kSayopazamahetutayA dehasyApi kathaMcidupakAritvAbhyupagamAt na caitAvatA tanivRttI sarvathA tannivRttiH nahi vahnira sAditavizeSo ghaTo vahninivRttau samUlacchedaM nivartate kevalaM vizeSa eva kazcanApi yathA suvarNasya draktA evamihApi dehanivRttau jJAnavizeSa eva ko'pi tatpratibaddho nivartate na punaH samUlaM jJAnamapi yadi punardehamAtranimittakameva vijJAnamiSyate deha nivRttau ca nivRttimarhi dehasya tasya bhasmAvasthAyAM mA bhUddehe tu tathAbhUte evAvatiSThamAne mRtAvasthAyAM kasmAnna bhavati prANApAnayorapi hetutvAttadabhAvena bhavatIti cenna prANApAnayoJjanahetutvAyogAt jAnAdeva ca tayorapi pravRtistathAhi yadi maMdau prANApAnau visRSTamiSyate tato mandau bhavataH dIrghA cettarhi dIrghAviti yadi punardehamAtranimittau prANApAnau prANApAna nimittaM ca vijJAnaM - tarhi netthamicchAvazAt prANApAnapravartamAnAdRSTaprANApAnanimittaM ca yAda vijJAnaM tataH prANApAnanihA~sAtizayasabhavijJAnasyApi nihasatizayau. syAta.m avazyaM hi kAraNe parihIyamAne abhivarddhamAne ca kAryasyApi hAnirupacayazca bhavati yathA mahati mRtpiNDe mahAn ghaTo'lpe cAlpIyAn anyathA kAraNameva tatra syAt bhavataH prANAbhavataH prANApAnanihAsAtizayasaMbhave vijJAnasyApi vinihasa viz.yau viparyayasyApi bhAvAt maraNAvasthAyAM prANApAnAtizayasaMbhave'pi vijJAnasya ha sadarzanAt / syAdetattattadAnI vAtapittAdibhirdoSaidehasya viguNIkRtatvAt tadasamIcInataramevaM sati mRtasyApi punarujjIvanaprasakteH / tathAhi mRtasya doSAH samIbhavanti samIbhavanaM ca doSANAmasIyate jvarAdivikArAdarzanAt samatvaM cArogyaM tathA cAhuvRddhAH " teSAM samatvamArogyaM kSayavRddhI viparyaya" iti| ArogyalAbhatvAddehasya punarujjIvanaM bhavet anyathA ceha kAraNameva cetaso na syAt tadvikArAbhAvAbhAvAnnatu vidhAnAdevaM hi dehakAraNatA vikArasyAzraddheyA syAt yadi punarujjIvanaM bhaveta syAdetadayuktamidaM punarujjIvanaprasaMgopAdAnaM yato yadyapi doSA dehasyAvaiguNyamAdhAya nivRttAstathApi na tatkRtasya vaiguNyasya nivRttiH na hi dahanakRto vikAraH kASThe dahananirvRtto nivartamAno dRSTaH tadayuktamiha hi kvaci. tkiMcidanivartya vikArArambhakam / yathA vahniH kASThe zyAmatAmAtramapi vahninA kRtaM kAThe vahninivRttau nivartate kiMcitpunaH kvacinnivartya vikArArambhakaM yathA sa evAniH suvarNa tathAhi agninA kramAtsuvarNa bhavati aminivRttau nivartate tatra vAtAdayo doSA nivartya vikArArambhakAzcikitsAprayogadarzana t / yadi punaranivartya vikArArambhakA bhaveyustarhi na tadvikAranivartanAya cikitsA vidhIyeta vaiphalyaprasaMgAt / na ca vAcyaM maraNAt prAgdoSA anivartyavikArArambhakA maraNakAle ca nivartya vikArA iti Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 23 ekasya ekatraiva nivartyanivartya vikArArambhakatvAyogAt nahyekameva tatraiva nivartya - kArArambhakam cAnubhavitumarhati tathA darzanAt / nanu dvividho'pi vyAdhiH sAdhyo'sAdhyazca tatra sAdhyo nivartyasvabhAvastameva cAdhikRtya cikitsA phalavatI asAdhyo'nivartanIyaH na ca sAdhyAsAdhyabhedo na vA vyAdhitaividhyamapratItaM sakalalokaprasiddhatvAt vyAdhizca doSeNa kRtastataH kathaM doSANAM nivartyAnivartyAvikArArambhakatvamanupapannamiti tadapyasat bhavanmate sAdhyAsAdhyavyAdhyanupapattestathAhyasAdhyatA vyAdheH kvacidAyuH kSayAcca tathAhi tasminneva vyAdhau samAne'pyopadhavaidyakasaMparke kazcimriyate kazcinna kvacitpunaH pratikUlakarmoMdayAt pratikUlakarmodayajanito hi zvitrAdivyAdhirauSadhasahasairapi kazcidasAdhyo bhavati etacca dvividhamapi vyAdherasAdhyatvamarhatameva mate saMgacchate na bhavato bhUtamAtratattvavA dinaH kvacitpunarasAdhyo vyAdhirdoSakRtavikAra nivartanasamartho niSadhasyAbhAvAt vaidyasya vA vaidyaiauSadhasaMrakIbhAve hi vyAdhiH prasarpan sakalamapyAyurupakramate / natu vaidyauSadhasaMparkAbhAvAdevAsmAkamapi punarujjIvanaM bhaviSyati nahi tadasti kiMcidauSadhaM vaidyo vA yatpunarujjIvayati tadapyayuktaM vaidyauSadhau hi doSavikAranivartanArtha miSyete na punaratyantAsa tazcaitanyasyotpAdanArtha tathAbhyupagamAt doSakRtAzca vikArA mRtAvasthAyAM svayameva nivRttA jvarAderadarzanAttataH kiM vaidyauSadha nveSaNeneti tadavastha eva punrujjiivnprsNgH| api kazciddoSANAmupazame'pyekasmAnmriyate kazciccAtidoSaduSTatve'pi jIvati tadetadbhavanmate kathamupapattimarhati tathA ca kecid bruvate " doSasyopazame'pyasti maraNaM kasyacitpunaH / jIvanaM doSaduSTatve'pyetana syAdbhavanmate ||" ahaMtAM tu zAsane yAva dAyuH karma vijRmbhate tAvaddoSairatipIDito'pi jIvati AyuH karmakSayeca doSANAmadhikRtAvapi mriyate tanna dehamAtrakAraNaM saMvedanam / anyacca dehaH kAraNaM saMvedanasya sahakAribhUtaM vA bhavedupAdAnabhUtaM vA yadi sahakAribhUtaM tadiSyata eva dehasyApi kSayopazamahetutayA kathacidrijJAnahetutvAbhyupagamAta athopAdAnabhUta tadayuktamupAdAnaM hi tattasya yadvikAraNaiva tasya vikAro yathA mRdUghaTasya na ca dehavikAreNaiva vikAraH saMvedanasya dehavikArAbhAve'pi bhayazokAdinA tadvikAradarzana. t tatra dehopa dAnaM saMvedanasya tathA ca paThatyupAdAnalakSaNamapare adhikRtya hi yadvastunA yaH padArthoM vikAryate upAdAnaM tattasya yuktaM geogavayAdivat etena yaducyate mAtApitRcaitanyametaccetanasyopAdAnamiti tadapi pratikSitaM tatrApi tadvikAre vikAritvaM tadavikAre vAvikAritvamiti niyamAdarzanAt / anyacca yadyasyApAdAnaM tattasmAd bhedena vyavasthitaM yadA mRdo ghaTaH mAtApitRcaitanya sutacaitanyasyopAdAnaM tataH sutacaitanyaM mAtApitR caitanya, dabhedena vyavatiSThate na vyavatiSTheta tasmAdyatkiMcidetat tatra bhUtadharmI bhUtakArya vA caitanyaM kiMcAtmano guNa iti tadguNasya pratyakSasiddha AtmA anumAnasiddhazca taccAnumAnamidaM rUpAdIndriyANi vidyamAnaprayojakAni karmakaraNatve sati grAhyagrAhakarUpatvAt yaH karmakaraNe sati grAhyagrAhakarUpassadvidyamAnaprayojako yathA saMdezoyaHpiNDe karmakaraNarUpANi ca santi grAhyagrAhakarUpANi rUpAdIndra 24 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 23 anyayogavyavacchedikA 186 yANi tato vidyamAnaprayojakAnIti na candriyANAM svata upalambhakatvaM yena rUpAdigrahaNaM prati teSAM kartRtvamevopagamyeta na karaNatvamacetanatvena svata upalambhakatvAyojanAt tathA cAtra prayogaH yadacetanaM tannopalabdhaM yathA ghaTo'cetanAni ca dravyendriyANi na cAyamasiddho hetuH yataH khalu dravyendriyANi nirvRtyupakaraNarUpANi nivRtyupakaraNe ca pudgalamayaM ca sarvama vetanaM pudgalAnAM kAThinya vabodharUpatayA caitanyaM prati dharmitvAyogAt dharmAnurUpo hi sarvatrApi dharmI yathA kAThinyaM prati pRthivI yadi punaranurUpatvAbhAve'pi dharmadharmabhAvo bhavet tataH kAThinyajalayorapi sambhavettanna bhavati tasmAda cetanAH pudgalAH tathA coktaM " vAhasanAvamamuttaM visayapariccheyagaM ca ceyannaM / vivarIyasahAvANi ya vUyANa jagappa siddhANi // 1 // tA dhammadhammibhAvo kahameesiM aNubbhavaga,meya / aNurUpattAbhAve kAThinnaM jalANa kiM na bhave // 2 // " tataH svata upalambhakatvAbhAvAt rUpAdigrahaNaM pratIndriyANAM karaNabhAva eva na kartRbhAva iti sthitam / atha cedanumAnaM sabhoktakamidaM zarIraM bhogyatvAt sthAlasthitodanavat bhogyatA ca zarIrasya jIvena tathA nivasatA bhujyamAnatvAt dvayorapi ca prayogayoH sAdhyasAdhanapratibandhasiddhadRSTAMte pratyakSapramANasiddheti notaliMgAlegisaMbaMdha graharUpadoSAvakAzaH / Agamagamyo'pyeSa jIvaH tathA cAgamaH " aNi diyaguNaM jIvaM duneyaM maMsacakkhuNA / siddha passaMti savvannU , nANasiddhA ya sAhuNo // 1 // " atra jJAna se dvAH sAMdhavo bhavasthakevalinaH zeSaM sugamam / na cAgama nAM parasparaviruddhArthatayA sarveSAmapyaprAmANyamabhyupeyaM sarvajJamalasyAvazyaM pramANatvenAbhyupagamAhatvAdathApyasamyak pramANApramANavibhAgApariNateH prekSAvatAM kSitiprasaMgAt / atha kathametatpratyeyaM yathAyamAgamaH sarvajJamUla ityucyate--yadukto'rthaH pratyakSeNAnumAnena vA na bAdhyate nApi pUrvAparavyAhataH so'vasa yasarvajJapraNIto'nyasya tathArUpatvAsaMbhavAt / tatastasmAdyatsiddhaM tatsarva susiddhaM uktaM ca "dihaNaM itRRNaya jammi viroho na hujjai kahiM vi| so Agamatatto jaM naNaM taM sammanANaM ti||1||" tataH pratyakSAnumAnAgamapramANasiddhatvAdvedapadapratiSThitatvAcca sAmya ! asti jIva iti pratipattavyam / AvazyakamalayAgiri dvitIyakhaMDe / ( iha vedapadopanyAsastena veda,nAM pramANatvenAGgIkRtatvAt ) / Ahaca--- ___"chinnami samayaMmi jAijarAmaraNaM vippamukkeNaM / / so samaNo pavvaio paMcahi saha khaMDiyasaehiM // " uktapramANena jinena bhagavatA varddhama nasvAminA jarAmaraNAbhyAmuktalakSaNAbhyAM vipramukta iva vipramuktaH tena chinne nirAkRte saMzaye sa indrabhUtiH paMcabhiH khaNDikazataiH chAtrazataiH saha zramaNaH pravrajitaH san sAdhuH saMta ityarthaH / / Avazyakamalayagiri ditIyakhaMDe / / evamanye'pi parAjitAH pravrA jitazca / etacca vistareNa vizeSAvazyakabhASye gaNadharavaktavyatAyAmAvazyakacUrNau kalpasUtraSaSThakSaNe zrIhabhidrasUriNA dharmasaMgrahaNyAM SaTtraMzadgApAmArabhya trayoviMzatyAdhika gAthAzatake ityAdi nirUpitaM tattata evAvameyam / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 . ___ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 23 " meM mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithune / pravRttireSA bhUtAnAM nivRttistu mahAphalA" // 1 // iti zlokaM paThanti / asya ca yathAzrutArthavyAkhyAne'sambaddhapralApa eva, yasmin hi anuSThIyamAne doSo nAstyeva / tasmAnivRttiH kathamiva mahAphalA bhaviSyati, ijyA-dhyayana-dAnAderApi nivRttiprasaGgAt / tasmAd anyad aidaMparyamasya zlokasya, tathA hi-na mAMsabhakSaNe kRte'doSaH, api tu. doSa eva, evaM madyamaithunayorapi / kathaM nAdoSaH ? ityAha-yataH pravRttireSA bhUtAnAm-pravartanta utpadyante'syAmiti prattirutpattisthAnam, bhUtAnAM jIvAnAm, tattajjIvasaMsaktiheturityarthaH / prasiddhaM ca mAMsamadyamaithunAnAM jIvasaMsaktimUlakAraNatvamAgame" AmAsu ya pakkAsu ya vipaccamANAsu maaNspesiisu| AyaMtiyamuvavAo bhaNiyo duNigoyajIvANaM // 1 // majje mahumi maMsaMmi NavaNIyali cutthe| uppajjati aNaMtA tavaNNA tattha jNtuunno||2|| mehuNasaNNArUDho Navalakkha haNei suhumjiivaannN| kevaliNA paNNattA saddahiyavvA sayAkAlaM // 3 // " tathAhi 1 mnusmRtiH.5|56. 2 aidaMparya-tAtparyam . 3 ratnazekharasUrikRtasambodhasaptatikA gAthA 66 / 65 / 63. 4 " AmAsu ca pakkAsu ca vipacyamAnAsu mAMsapezISu / AtyantikamupapAdo bhaNitastu nigodajIvAnAm // 1 // madye madhuni mAMse navanIte cturthke| utpadyante'nantAH tadvarNAstatra jaMtavaH // 2 // maithunasaMjJArUDho navalakSaM hanti sUkSmajIvAnAm / kevalinA prajJApitAH zraddhAtavyAH sadAkAlam // 3 ||iti chAyA. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 23 anyayogavyavacchedikA 188 " itthIjoNIe saMbhavaMti beiMdiyA u je jIvA / iko va do va tiNNi va sakkhaSuhu u u.ssaM // 4 // puriseNa saha gayAe tesiM jIvANa hoi uddavaNaM / veNugadidruteNaM tattAyasilAgaNAeNaM // 5 // " saMsaktAyAM yonau dvIndriyA ete zukrazoNitasaMbhavAstu garbhajapaJcandriyA ime "paMcidiyA maNussA egaNarabhuttaNArigabbhami / ukassaM NavalakkhA jAyaMti egavelAe // 6 // NavalakkhANaM majjhe jAyai ekka duNheya smmttii| sesA puNa emeva ya vilayaM vaccaMti tattheva // 7 // tadevaM jIvopamardahetutvAd na mAMsabhakSaNAdikamaduSTamiti prayogaH / athavA bhUtAnAM pizAcaprAyANAmeSA pravRttiH-ta evAtra mAMsabhakSaNAdau pravartante, na punarvivekina iti bhAvaH / tadevaM mAMsabhakSaNAderduSTatAM spaSTIkRtya yadupadeSTavyaM tadAha-"nivRttistu mahAphalA"-turevakArArthaH, "tuH syAd bhede'vadhAraNe" iti vacanAt / tatazcaitebhyo mAMsabhakSaNAdibhyo nivRttireva mahAphalA svrgaapvrgphlprdaa| na punaH prAtippI yarthaH / ata eva sthAnAntare paThitam" varSe varSe'zvamedhena yo yajet zataM smaaH| mAMsAni ca na khAded yastayostulyaM bhavet phalam // 1 // ekarAtroSitasyApi yA gatibrahmacAriNaH / na sA kratusahasreNa prAptuM zakyA yudhiSThira !" // 2 // 1 strIyonau sambhavanti dvIndriyAdistu ye jIvAH / eko vA dvau vA trayo vA lakSapRthutvaM cotkRSTam // 4 // puruSeNa saha gatAyAM teSAM jIvAnAM bhavati udbhavaNam / veNukadRSTAntena taptAyasazalAkAjJAtena / / 5 // paMcendriyA manuSyA ekanarabhuktanAragibhe / utkRSTaM navalakSA jAyante ekavelAyAm / / 6 / / navalakSANAM madhye jAyate ekasya dvayorvA samAtiH / zeSaHH punarevameva ca vilyaM vrajanta tatraiva // 7 // iti gha.yA / .2 amAkAze tRtIyaka NDe 239 zlokaH / 3 manusmRtiH 5 / 53. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 . syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 23 madyapAne tu kRtaM sUtrAnuvAdaiH, tasya srvvigrhittvaat|taanevN prakArAnarthAn kathamiva budhAbhAsAstIthikA veditumarhantIti kRtaM prasaGgena / atha ke'mI saptabhaGgAH, kazcAyamAdezabheda iti / ucyate-ekatra jIvAdI vastuni, ekaikasattvAdidharmaviSayapraznavazAd avirodhena pratyakSAdibAdhAparihAreNa, pRthagbhUtayoH samuditayozca vidhiniSedhayoH paryAlocanayA kRtvA syAcchabdalAJchito vakSyamANaiH saptabhiH prakAraivacanavinyAsaH saptabhaGgIti gIyate / tadyathA- 1 syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH / 2 syAnnAratyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitIyaH / 3syAdastyeva syAnnAstyeveti kramato vidhiniSedhakalpanayA tRtIyaH / 4 syAdavaktavyameveti yugapadvidhi-niSedhakalpanayA cturthH| 5 syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhi-niSedhakalpanayA ca pnycmH| tasyAnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhi-niSedhakalpanayA ca sssstthH| 7 syAdastyeva syAnAstyeva syAdavaktavyameveti kramato vidhi-niSedhakalpanayA, yugapadvidhi-niSedhakalpanayA ca saptamaH / tatra-syAtkathaMcit svadravyakSetrakAlabhAvarUpeNAratyeva sarva kumbhAdi, na punaH paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNa, tathAhi-kumbho dravyataH pArthivatvenAsti / nApyAdirUpatvena / kSetrataH pATaliputrakatvena / na kAnyakubjAditvena / kAlataH zaiziratvena / na vAsantikAditvena / bhAvataH zyAmatvena / na raktAditvena / anyathetararUpApattyA svarUpahAniprasaGga iti / avadhAraNaM cAtra bhaGge'nabhimatArthavyAvRttyarthamupAttam , itarathAnabhihitatulyataivAsya vAkyasya prasajjyeta / pratiniyatasvArthAnabhidhAnAt / taduktam1 ' atiprasaGgena' iti ka. ha. pustakayoH pAThaH / 2 pATaliputraM nAma nagara 'pTaNA' khyAtam / 3 kAnyakubjo dezaH 'kanauna' iti khyAtaH / auttarAheSu prasiddhaH / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 23 anyayogavyavacchedikA "vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye / kartavyamanyathAnuktasamatvAt tasya kutracit" // 1 // __tathApyastyeva kumbha ityetAvanmAtrIpAdAne kumbhasya stambhA. dyastitvenApi sarvaprakAreNAstitvaprAH pratiniyatasvarUpAnupapattiH syAt / tatpratipattaye syAd iti zabdaH prayujyate--syAt kathaMcid svadravyAdibhirevAyamAsti / na prdrvyaadibhirpiityrthH| yatrApi cAsau na prayujyate tatrApi vyavacchedapalaivakAravada buddhimAdbhaH pratIyata eva / yaduktam___ "so'prayukto'pi vA tajjJaiH srvtraarthaatprtiiyte| ____ yathaivakAro'yogAdivyavacchedaprayojanaH" // 1 // iti prathamo bhnggH| syAtkathaMcid nAstyeva kumbhAdiH, svadravyAdibhiriva paradravyAdibhirapi vastuno'sattvAniSTau hi pratiniyatasvarUpAbhAvAd vastupratiniyatirna syAt / na cAstitvaikAntavAdibhiratra nAstitvamasiddhamiti vaktavyam / kathaMcit tasya vastuni yuktisiddhatvAt , sAdhanavat / na hi kvacid anityatvAdI sAdhye sattvAdisAdhanasyAstitvaM vipakSe nAstitvamantareNopapannam , tasya sAdhanatvAbhAvaprasaGgAt / tasmAd vastuno'stitvaM nAstitvenAvinAbhUtam , nAstitvaM ca / teneti / vivakSAvazAccAnayoHpradhAnopasarjanabhAvaH / evamuttarabhaGgeSvapi jJeyam-"arpitAnarpitasiddheH" iti vAcakavacanAt / iti dvitIyaH / tRtIyaH spaSTa eva / . dvAbhyAmastitva nAstitvadharmAbhyAM yugapatpradhAnatayArpitAbhyAm ekasya vastuno'bhidhitsAyAM tAdRzasya zabdasyAsambhavAd avaktavyaM 1 tattvArthazlokavArtika 1 adhyAya sU, 6 zlo. 53 / 2 tattvArthazlokavArtika 1 adhyAya saM. 6 zlo. 56 / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 23 jIvAdivastu, tathAhi-sadasattvaguNadvayaM yugapad ekatra sadityanena vaktumazakyam / tasyAsattvapratipAdanAsamarthatvAt, tathAsadityanenApi tasya sattvapratyAyanasAmarthyAbhAvAt / na ca puSpadantAdivat sAGketikamekaM padaM tad vaktuM samartham, tasyApi krameNArthadvayapratyAyane sAmopapatteH, zatRzAnayoH saMketitasaicchandavat / ata eva dvandva-karmadhArayavRttyorvAkyasya ca na tadvAcakatvam, iti sakalavAcakarahitatvAd avaktavyaM vastu yugapatsattvA-sattvAbhyAM pradhAnabhAvAptiAbhyAmAnAntaM vyavatiSThate / na ca sarvathA vaktavyam avaktavyazabdenApyanabhidheyatvaprasaGgAt iti caturthaH / zeSAstrayaH sugmaabhipraayaaH| na ca vAcyamekatra vastuni vidhIyamAna-niSidhyamAnAnantadharmAbhyupagamenAnantabhaGgIprasaGgAd asaGgataiva saptabhaGgIti vidhiniSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastuni anantAnAmapi saptabha gInAmeva saMbhavAt / yathA hi sadasattvAbhyAm, evaM sAmAnyavizeSAbhyAmapi saptabhaGyeva syAt / tathAhi syAtsAmAnyam, syAd vizeSaH, syAdubhayam, syAdavaktavyam, syAtsAmAnyAvaktavyam, syAd vizeSAvaktavyam; syAtsAmAnyavizeSAvaktavyamiti / na cAtra vidhi-niSedhaprakArau na sta iti vAcyam / sAmAnyasya vidhirUpatvAd, vizeSasya ca vyAvRttirUpatayA niSedhAtmakatvAt / athavA pratipakSazabdatvAd yadA sAmAnyasya prAdhAnyaM tadA tasya vidhirUpatA vizeSasya ca nissedhruuptaa| yadA vizeSasya puraskArastadA tasya vidhirUpatA itarasya ca niSedha. 1 'pratyAyame' iti ka. pustake pAThaH / 2 puSpadantAkhyo gaMdharvavizeSaH / tena zivamahimastotraM vyaraci / tatra gandharvavizeSe puSpadantazabda ekapadAtmako ruDhastatsaMjJAsaMketena / na tu tatra puSyANIva dantA asyeti vigrahayuktasamAsaghaTitapadadvayenArtho bodhyate / tadvadatra / 3 'tau sat' iti pANinisUtra 3 / 2 / 127. 4 vRttiH-samAsaH / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 23 anyayogavyavacchedikA rUpatA / evaM sarvatra yojyam / ataH suSTuktaM anantA api saptabhaGgaya eva saMbhaveyuriti-pratiparyAyaM pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAmeva saMbhavAt / teSAmapi saptatvaM saptavidhatajjijJAsAniyamAta / tasyA api saptavidhatvaM saptathaiva tatsaMdehasamuttAdAt / tasyApi saptavidhatvaniyamaH svagocaravastudharmANAM saptavidhatvasyaivopapatteriti / iyaM ca saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca / tatra-sakalAdezaH pramANavAkyam , tallakSaNaM cedam-pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedattiprAdhAnyAd abhedopacArAd vA / yogapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH / asyArthaH-kAlAdibhirazAbhaH kRtvA yadabhedavRttedharmadharmiNorapRthagbhAvasya prAdhAnyaM tasmAta kAlAdibhirbhinnAtmanAmapi dharmadharmiNAmabhedAdhyAropAd vA samakAlamabhidhAyakaM vAkyaM sakalAdezaH, tadviparItastu vikalAdezo nayavAkyamityarthaH / ayamAzayaH-yogapadyenAzeSadharmAtmakaM vastu kAlAdibhirabhedaprAdhAnyavRtyAbhedopacAreNa vA pratipAdayati sakalAdezaH, tasya pramANAdhInatvAt / vikalAdezastu krameNa bhedopacArAd bhedaprAdhAnyAdA tadabhidhatte tasya nayAtmakatvAt / . ___ kaH punaH kramaH, kiM ca yaugapadyam-yadAstitvAdidharmANAM kAlAdibhirbhedavivakSA, tadaikazabdasyAnekArthapratyAyane zaktyabhAvAt kramaH, yadA tu teSAmeva dharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpamucyate tadaikenApi zabdenaikadharmapratyAyanamukhena tadAtmakatAmApannasyAnekAzepaMdharmarUpasya vastunaH pratipAdanasambhavAd yaugapadyam / __ ke punaH kAlAdayaH-kAlaH, AtmarUpam , arthaH, saMbandhaH, upakAraH, guNidezaH, saMsargaH, zabdaH, / tatra-- (1) syAd jIvAdi1 'bhaveyuH' iti ka. kha. gha. rA. ha. pustakeSu pAThaH / 2 'prAdhAnya' iti kha, gha. pustakayo sti / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 syAdvadamaJjarIsahiMtA zloka 23 vastu astyeva ityatra. yatkAlamastitvaM tatkAlAH zeSAnantadharmA vastunyekatrati teSAM kAlenAbhedavRttiH / (2) yadeva cAstitvasya tadguNatvamAtmarUpaM tadeva anyAnantaguNAnAmapIti aatmruupennaabhedvRttiH| (3) ya eva cAdhAro'rtho dravyAkhyo'stitvasya sa evAnyaparyAyANAmityarthenAbhedavRttiH / (4) ya eva cAviSvagbhAvaH kathaMcit tAdAtmyalakSaNaH sambandho'stitvasya sa eva zeSavizeSANAmiti sambandhenAbhedavRttiH (5) ya eva copakAro'stitvena svAnuraktatvakaraNaM sa eva zeSairapi guNairityupakAreNAbhedavRttiH / (6) ya eva guNinaH sambandhI dezaH kSetralakSaNo'stitvasya sa evAnyaguNAnAmiti gANidezenAbhedavRttiH / (7) ya eva caikavastvAtmanAstitvasya saMsargaH sa eva zeSadharmANAmiti saMsargeNAbhedavRttiH, aviSvagbhAve'bhedaHpradhAnam, bhedo gauNaH, saMsarge tu bhedaH pradhAnam , abhedo gauNa iti vizeSaH / (8) ya eva cAstIti zabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH sa eva zeSAnantadharmAtmakasyApIti zabdenAbhedavRttiH paryAyAthikanayaguNabhAve dravyArthikanayaprAdhAnyAd upapadyate / dravyArthika guNabhAve paryAyArthikapAdhAnye tu na guNAnAmabhedavRttiH sambhavati / samakAlamekatra nAnAguNAnAmasambhavAt / sambhave vA tadAzrayasya tAvadvA bhedaprasaGgAt / nAnAguNAnAM sambandhina AtmarUpasya ca bhinnatvAt , AtmarUpAbhede teSAM bhedasya virodhAt / svAzrayasyAsyApi nAnAtvAd , anyathA nAnAguNAzrayatvasya virodhAt / sambandhasya ca sambandhibhedena bhedadarzanAda naanaasmbndhibhirektrsmbndhaaghttnaat| taiH kriyamANasyopakArasya ca pratiniyatarUpasyAnekatvAt anekairupakAribhiH kriyamANasyopakArasyaikasya virodhAt / guNidezasya pratiguNaM 1 'bhAvena ' iti ka. ha. pustakayoH paatthH| 2 'ekasya' iti ka. kha. gha. rA. ha. pustakeSu nAsti / 25 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 24 anyayogavyavacchedikA bhedAt tadabhede bhinnArthaguNAnAmapi guNidezAbhedaprasaGgAt / saMsargasya ca pratisaMsargi bhedAt tadabhede saMsargibhedavirodhAt / zabdasya prativiSayaM nAnAtvAt sarvaguNAnAmekazabdavAcyatAyAM sarvArthAnAmekazabdavAcyatApatteH zabdAntaravaikalyAMpatteH / tattvato'stitvAdInAmekatra vastunyevamabhedavRtterasaMbhave kAlAdibhirbhinnAtmanAmabhedopacAraH kriyate / tadetAbhyAmabhedavRttya-bhedopacArAbhyAM kRtvA pramANapratipannAnantadharmAtmakasya vastunaH samasamayaM yadabhidhAyakaM vAkyaM sa . sakalAdezaH pramANavAkyAparaparyAyaH / nayaviSayIkRtasya vastudharmasya bhedakRttiprAdhAnyAd bhedopacArAd vA krameNa yadabhidhAyakaM vAkyaM sa vikalATe zo nayavAkyAparaparyAya iti sthitam / tataH sAdhUktam AdezabhedoditasaptabhaGgam / iti kAvyArthaH // 23 // - __ anantaraM bhagavadarzitasyAnekAntAtmano vastuno budharUpavedyatvamuktam / anekAntAtmakatvaM ca saptabhaGgIprarUpaNena sukhonneyaM syAditi sApi nirUpitA, tasyAM ca viruddhadharmAdhyAsitaM vastu pazyanta ekAntavAdino'budharUpA virodhamudbhAvayanti, teSAM pramANamArgAt cyavanamAha upAdhibhedopahitaM viruddhaM nArtheSvasattvaM sadavAcyate ca / ityaprabudhyaiva virodhabhItA jaDAstadekAntahatAH patanti // 24 // 1 'vaikalmApatezca ' iti rA. pustake pAThaH / 2 'abhedapradhAna ' iti ka, pustake pAThaH / 3 ' ataH ' iti ka. pustake pAThaH / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saha virodhaM nA na viruddham sadavA syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 24 artheSu padArtheSu cetanAcetaneSu, asattvaM nAstitvaM na viruddhaM na virodhAvaruddham--astitvena saha virodhaM nAnubhavatItyarthaH / na kevalamasattvaM na viruddham kiM tu sadavAcyate ca-saccAvAcye ca sadavAcye, tayorbhAvau sadavAcyate--astitvAvaktavyatve ityarthaH / te api na viruddha / __ tathAhi-astitvaM nAstitvena saha na virudhyate, avaktavyatvamApa vidhi-niSedhAtmakamanyonyaM na virudhyate / athavA avaktavyatvaM vaktavyatvena sAkaM na virodhamudahati / anena ca nAstitvAstitvAvaktavyatvalakSaNabhaGgatrayeNa sakalasaptabhaGganyA nirvirodhatA uplkssitaa| amISAmeva trayANAM mukhyatvAccheSabhaGgAnAM ca sNyogjtvenaamiissvevaantrbhaavaaditi| nanvete dharmAH parasparaM viruddhAH, tatkathamekatra vastunyeSAM samAvezaH saMbhavati, iti. vizeSaNadvAreNa hetumAha-upAdhibhedopahitam iti-upAyayo'vacchedakA aMzaprakArAH, leSAM bhedo nAnAtvam , tenopahitamarpitam-asattvasya vizeSaNametat upAdhibhedopahitaM sadartheSvasattvaM na viruddham , sadavAcyatayozca vacanabhedaM kRtvA yojanIyamupAdhibhedopahite satI sadavAcyate api na viruddhe / . ayamabhiprAyaH-parasparaparihAreNa ye vartete tayoH zItoSNavat sahAnavasthAnalakSaNo virodhaH / na cAtraivam / sattvAsattvayoritaretaramaviSvagbhAvena vartanAt / na hi ghaTAdau sattvamasattvaM parihatya vartate, pararUpeNApi sattvaprasaGgAt / tathA ca tadvyatiriktArthAntarANAM nairarthakyam , tenaiva tribhuvanArthasAdhyArthakriyANAM siddheH| na cAsattvaM sattvaM parihatya vartate, svarUpeNApyasatvaprAptaH, tathA ca nirupAkhya1 'virudhyete' iti ka. pustake pAThaH / 2 tathApi' iti ka. pustake paatthH| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 24 anyayogavyavacchedikA tAtra sarva zUnyateti / tadA hi virodhaH syAd , yadyekopAdhikaM sattvamasattvaM ca syAt / na caivam / yato na hi yenaivAMzena sattvaM tenaivAsattvamapi / kiM tvanyopAdhikaM sattvam , anyopAdhikaM punarasattvam svarUpeNa hi sattvaM pararUpeNa cAsattvam / / dRSTaM hyekAsmanneva citrapaTAvayavini anyopAdhikaM tu nIlatvam , anyopAdhikAzthetare varNAH-nIlatvaM hi nIlIrAgAdyupAdhikam , varNAntagANi ca tattadraJjanadravyopAdhikAni / evaM mecakarane'pi tattadvarNapudgalopAdhikaM vaicitryamavaseyam / na caibhidRSTAntaiH sattvAsattvayobhinnadezatvaprAptiH citrapaTAdyavayavina ekatvAt , tatrApi bhinnadezatvAsiddheH / kathaMcitpakSastu dRSTAnte dArzantike ca syAvAdinAM na durlbhH| ___ evamapyaparitopazced AyuSmataH, takasyaiva puMsastattadupAdhibheTAna pitRtva-putratva-mAtulatva-bhAgineyatva-pitRvyatva-bhrAtRvyatvAdidharmANAM parasparaviruddhAnAmapi prasiddhidarzanAt kiM vAcyam / evamavaktavyatvAdayo'pi vAcyA iti / uktaprakAreNa upAdhibhedena vAstavaM virodhAbhAvamaprabudhyaivAjJAtvaiva / evakAro'vadhAraNe / sa ca teSAM samyagjJAnasyAbhAva eva, na punarlezato'pi bhAva iti vyanakti / tataste virodhabhItAH-sattvAsattvAdidharmANAM bahirmukhazemukhyA saMbhAvito vA virodhaH sahAnavasthAnAdiH, tasmAd bhItAstrastamAnasAH ata eva jaDAH / tAttvikabhayahetorabhAve'pi tathAvidhapazuvad bhIrutvAnmUkhAH paravAdinaH, tadekAntahatAH-teSAM sattvAdidharmANAM 1 mecakaratnaM ratnajAtivizeSaH atra vicitravarNAH syuH / ' mecakarakte ' iti rA. kha. pustakayoH pAThaH / mecakapadena mayUrapicchagatanAnAvarNaviziSTavartulAkRtivizeSo bodhyH| 2 'ekasyeva' iti ka. ha. pustakayoH pAThaH / 3 'api' iti ka. pustake nAsti / 4 zemuSI-buddhiH / . ... . . . ... . .. .. . Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 . sAvAdanaarIsahitA zloka 25. ya ekAnta itaradharmaniSedhena svAbhipretadharmavyavasthApananizcayastena hatA iva hatAH, patanti skhalanti-patitAzca santaste nyAyamArgAkramaNe ne samarthAH, nyAyamArgAdhvanInAnAM ca sarveSAmapyAkramaNIyatAM yAntIti bhaavH| ___ yadvA patantIti pramANamArgataH cyavante, lokehi sanmArgacyutaH patita iti paribhASyate / athavA yathA vajrAdiprahAreNa hataH patito mUrchAmatucchAmAsAdya viruddhavAjhasaro bhavati, evaM te'pi vAdinaH svAbhimataikAntavAdena yuktisaraNimanusaratA vajrAzaniprAyeNa nihatAH santaH, syAdvAdinAM purato'kizcitkarA vAGmAtramapi noccArayitumIzata iti / ___atra ca virodhasyopalakSaNatvAt vaiyadhikaraNyam , anavasthA, saMkaraH, vyatikaraH, saMzayaH apratipattiH, viSayavyavasthAhAnirityete'pi parodbhAvitA doSA abhyuuhyaaH| tathAhi-sAmAnya-vizeSAtmakaM vastu ityupanyaste pare upAlabdhAro bhavanti, yathA sAmAnya-vizeSayovidhipratiSedharUpayorviruddhadharmayorekatrAbhinne vastuni asaMbhavAt zItoSNavaditi virodhaH / na hi yadeva vidheradhikaraNaM tadeva pratiSedhasyAdhikaraNaM bhavitumarhati, ekarUpatApatteH, tato vaiyadhikaraNyamApi bhavati / aparaM ca yenAtmanA sAmAnyasyAdhikaraNaM yena ca vizeSasya tAvapyAtmAnau ekenaiva svabhAvenAdhikaroti, dvAbhyAM vA svabhAvAbhyAm ekenaiva cet / tatra pUrvavad virodhaH, dvAbhyAM vA svabhAvAbhyAM sAmAnya-vizeSAkhyaM svabhAvadvayamadhikaroti, tadAnavasthA / 1 'kramaNenAsamarthAH' iti ka. kha. gha. rA. pustakeSu pAThaH / 2 atucchA-na svalpA / mahatItyarthaH / 3 mUka ityarthaH / 4 'parodbhAvanIyAH' iti gha. pustake pAThaH / 5 upAlabdhAraH-nindakA upalammavAdinaH / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 25 anyayogavyavacchedikA tAvapi svabhAvAntarAbhyAm , tAvapi svabhAvAntarAbhyAmiti / yenAtmanA sAmAnyasyAdhikaraNaM tena sAmAnyasya vizeSasya ca / yena ca vizeSasyAdhikaraNaM tena vizeSasya sAmAnyasya ceti saGkaradoSaH / yena svabhAvena sAmAnyaM tena vizeSaH, yena vizeSastena sAmAnyamiti vyatikaraH / tatazca vastuno'sAdhAraNAkAreNa nizcetumazakteH sNshyH| tatazcApratipattiH / tatazca pramANaviSayavyavasthAhAniriti / ete ca doSAH syAdvAdasya jAtyantaratvAd niravakAzA eva, ataH syAdvAdamarmavodibhiruddharaNIyAstattadupapatibhiriti / svatantratayA nirapekSayoreva sAmAnya-vizeSayovidhi-pratiSedharUpayosteSAmavakAzAt / athavA virodhabdo'traM doSavAcI, yathA viruddhamAcaratIti duSTamityarthaH / tatazca virodhebhyo virodha-vaiyadhikaraNyAdidoSebhyo bhItA iti vyAkhyeyam / evaM ca sAmAnyazabdena sarvA api doSavyaktayaH saMgRhItA bhavanti / iti kAvyArthaH // 24 // athAnekAntavAdasya sarvadravyapayAryavyApitve'pi mUlabhedApekSayA cAturvidhyAbhidhAnadvAreNa bhagavatastattvAmRtarasAsvAdasauhityamupavarNayannAhasyAd nAzi nityaM sadRzaM virUpaM vAcyaM na vAcyaM sadasattadeva / vipazcitAM nAtha ! nipItatattva sudhodgatodgAraparamreyam / / 25 // syAdityavyayamanekAntadyotakamaSTAsvapi padeSu yojyam , tadeva adhikRtamevaikaM vastu, syAt kathaJcida nAzi-vinazanazIlama1 athavetyAdi zlokasamAptiparyantaM ka. pustake nAsti / 2 'sarvaparyAya' iti ka. kha. ha. pustakeSu paatthH| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 25 nityamityarthaH, syAnnityam-avinAzidharmItyarthaH, etAvatA nityAnityalakSaNamekaM vidhAnam / tathA syAt sadRzamanuvRttihetusAmAnyarUpam , syAd virUpaM vividharUpam-visadRzapariNAmAtmakaM vyAvRttihetuvizeSarUpamityarthaH / anena sAmAnyavizeSarUpo dvitIyaH prkaarH| tathA syAd vAcyaM vaktavyam , syAd na vAcyamavaktavyamityarthaH / atra ca samAse'vAcyamiti yuktam , tathApyavAcyapadaM yonyAdau rUDhamityasabhyatAparihArArthaM na vAcyamityasamastaM cakAra stutikAraH, etenAbhilApyAnabhilApyasvarUpastRtIyo bhedH| tathA syAtsad vidyamAnamastirUpamityarthaH, syAd asat tadvilakSaNamiti, anena sadasadAkhyA caturthI vidhA / he vipazcitAM nAtha ! saMkhyAvatAM mukhya ! iyamanantaroktA nipItatattvasudhodgatodgAraparamparA taveti prakaraNAt sAmarthyAdvA gamyate-tattvaM yathAvasthitavastusvarUpaparicchedaH, tadeva jarAmaraNApahAritvAd , vibudhopabhogyatvAd , mithyAtvaviSominirAkariSNutvAd, AntarAhAdakAMritvAcca pIyUSaM tattvasudhA, nitarAmananyasAmAnyatayA pItA AsvAditA yA tattvasudhA tasyA udgatA prAdurbhUtA tatkAraNikA udgAraparamparA udgaarshrennirivetyrthH| yathA hi kazcidAkaNThaM pIyUSarasamApIya tadanuvidhAyinImudgAraparamparAM muJcati, tathA bhagavAnapi jarAmaraNApahAri tattvAmRtaM svairamAsvAdya tadrasAnuvidhAyinI prastutAnekAntavAdabhedacatuSTayIlakSaNAmudgAraparamparAM deshnaamukhenodgiirnnvaanityaashyH| ___atha vA yairekAntavAdibhirmithyAtvagaralabhojanamAtRpti bhakSitaM teSAM tattadvacanarUpA udgAraprakArAH paardrshitaaH| yaistu paMcelima1 atretyArabhya stutikAra ityantaM ka. pustake nAsti / 2 'bheda ' iti kha. pustake nAsti / 3 pacelima-phalAvasthAprAptam / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 26 anyayogavyavacchedikA 200 prAcInapuNyaprAgbhArAnugRhItairjagadguruvadanenduniHsyandi tattvAmRtaM manohatya pItam, teSAM vipazcitAM yathArthavAdaviduSAM he nAtha ! iyaM pUrvadaladarzitollekhazekharA udgAraparampareti vyAkhyeyam / ___ete ca catvAro'pi vAdAsteSu teSu sthAneSu prAgeva crcitaaH| tathAhi 'AdIpamAvyoma samasvabhAvam' iti vRtte nityAnityavAdaH pradArzataH / 'anekamekAtmakameva vAcyam' iti kAvye sAmAnyavizeSavAdaH saMsUcitaH' saptabhaGgayAmabhilApyAnabhilApyavAdaH, sadasadvAdazca crcitH| iti na bhUyaH pryaasH| iti kAvyArthaH // 25 // idAnIM nityAnityaprakSayoH parasparadUSaNaprakAzanabaddhalakSatayA vairAyamANayoritaretarodIritavividhahetuhetisaMnipAtasaMjAtavinipAta-- yorayatnasiddhapatipakSapratikSepasya bhagavacchAsanasAmrAjyasya sarvotkarSamAha ya eva doSAH kila nityavAde vinAzavAde'pi samAsta eva / parasparadhvaMsiSu kaNTakeSu jayatyadhRSyaM jinazAsanaM te // 26 // kileti nizcaye ya eva nityavAde nityaikAntavAde, doSA anityaikAntavAdibhiH prasaJjitAH krama-yogapadyAbhyAmarthakriyA papatyAdayaH, ta eva vinAzavAde'pi kSaNikaikAntavAde'pi, samAstulyAH, 1 manohatya-zraddhApratighAtena / rucyapekSayApyadhikam / 2 pNcmshlokH| 3 caturdazazlokaH / 4 saMsUcita ityArabhya carcita ityantaM ka. pustake nAsti / 5 hetiH-zastram / 6 aSTAdaze zloke / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.1 ... syAdvAdamaJjarItAhitA zloka 26 nityaikAntavAdibhiH prasajyamAnA anyuunaadhikaaH| tathAhi nityavAdI pramANayati-sarva nityaM sattvAt kSaNike sadasatkAlayorarthakriyAvirodhAt tallakSaNaM sattvaM nAvasthAM banAtIti tato nivartamAnamananyazaraNatayA nityatve'vatiSThate / tathAhi-kSaNiko'rthaH sanvA kAryaM kuryAd , asanvA / gatyantarAbhAvAt / na tAvadAdyaH pakSaH, samasamayavartini vyApArAyogAt, sakalabhAvAnAM parasparaM kAryakAraNabhAvaprAptyAtiprasaGgAcca / nApi dvitIyaH pakSaH kSodaM kSamate, asataH kAryakAraNazaktivikalatvAt , anyathA zazaviSANAdayo'pi kAryakaraNAyotsaheran , vizeSAbhAvAt iti / anityavAdI nityavAdinaM prati punarevaM pramANayati-sarva kSaNikaM sattvAt , akSaNike krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAd arthakriyAkAritvasya ca bhAvalakSaNatvAt , tato'rthakriyA vyAvartamAnA svakroDIkRtAM sattAM vyAvarttayediti kSaNikasiddhiH / na hi nityo'rtho'rthakriyAM krameNa pravartayitumutsahate , pUrvArthakriyAkaraNasvabhAvopamardadvAreNottarakriyAyAM kramaNe pravRtteH / anyathA pUrvakriyAkaraNAvirAmaprasaGgAt , tatsvabhAvapracyave ca nityatA prayAti / atAdavasthyasyAnityatAlakSaNatvAt / atha nityo'pi kramavartinaM sahakArikAraNamarthamudIkSamANastAvadAsIt , pazcAt tamAsAdya krameNa kArya kuryAditi cet / na, sahakArikAraNasya nitye'kiJcitkaratvAt akiJcitkarasyApi pratIkSaNe'navasthAprasaGgAt / nApi yaugapadyena nityo'rtho'rthakriyAM kurute, adhyakSavirodhAt-na hyekakAlaM sakalAH kriyAH prArabhamANaH kazcidupalabhyate, karotu vA tathApyAdyakSaNa eva sakalakriyAparisamA1 'samakAlaM bhAvAnAm' iti ka. pustake paatthH| 2 'krameNa' iti ka. puslake nAsti / 3 'arthe' ityadhikaM ha. pustake / 26 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 26 ___ anyayogavyavacchedikA pleditIyAdikSaNeSu akuvArNasyAnityatA balAd ADhaukate / karaNAkaraNayorekasmin virodhAd iti / tadevamekAntadvaye'pi ye hetavaste yuktisAmyAd viruddhaM na vyabhicarantItyavicAritaramaNIyatayA mugdhajanasya dhyAndhyaM cotpAdayantIti viruddhA vyabhicAriNo'naikAntikA iti / atra ca nityAnityaikAntapakSapratikSepa evoktaH / upalakSaNatvAccai sAmAnyavizeSAdyakAntavAdA api mithastulyadoSatayA viruddhA vyabhicAriNa eva hetUnupaspRzantIti paribhAvanIyam / . athottarArddha vyAkhyAyate-parasparetyAdi-evaM ca kaNTakeSu kSudrazatruSvekAntavAdiSu, parasparadhvaMsiSu satsu parasparasmAt dhvasante vinAzamupayAntItyevaMzIlAH sundopasundavaditi parasparadhvaMsinasteSu, he jina ! te tava zAsanaM syAdvAdaprarUpaNanipuNaM dvAdazAGgIrUpaM pravacanaM parAbhibhAvukAnAM kaNTakAnAM svayamucchinnatvenaivAbhAvAd adhRSyamaparAbhavanIyam , "zaktArhe kRtyAzca" / iti kRtyavidhAnAd dharSitumazakyam , dharSitumanarha vA-jayati sarvotkarpaNa vrtte| yathA kazcinmahArAjaH pIvarapuNyaparIpAkaH parasparaM vigRhya svayameva kSayamupeyivatsu dvipatsu ayatnasiddhaniSkaNTakatvaM samRddhaM rAjyamupabhuJjAnaH sarvotkRSTo bhavati evaM tvacchAsanamapi / iti kaavyaarthH|26|. 1 ADhaukate-prApnoti / 2 dhyAndhyaM-dhiyaH buddherAndhya-mAnyam / 3 'upalakSaNatvAttu' iti ka. pustake pAThaH / 4 sundopasundanAmAnau rAkSasI dvau bhrAtarau brahmaNaH sakAzAt varaM labdhavantau yata AvayomRtyuH parasparAdastu nAnyasmAt / tathetyukte brahmaNA mattau tau trilokI pIDayAmAsatuH / atha devapreSitAM tilottamAmupalabhya tadarthaM mitho yudhyamAnAvamriyetAm / evamekAntavAdinaH svatattvasiddhayarthaM parasparaM vivadamAnA vinazyanti / tatazcAnekAntavAdo jayati / 5 haimasUtram '5 / 4 / 35 // 6 kRtyaH-kRtyapratyayaH / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA anantarakAvye nityAnityAdyekAntavAde doSasAmAnyamabhihitam, idAnIM katipayatadvizeSAn nAmagrAhaM darzayaMstatprarUpakANAmasadbhUtodbhAvakatayodvRttataithAvidhariSujanajanitopadravamiva paritrAturdharitrIpatetrijagatpateH purato bhuvanatrayaM pratyupakArakAritAmAviSkarotinaikAntavAde sukha-duHkhabhogau na puNya-pApena ca bandha - mokSau / 203 durnItivAdavyasanAsinaivaM zloka 27 parairviluptaM jagadapyazeSam // 27 // ekAntavAde nityAnityaikAntapakSAbhyupagame, na sukhaduHkhabhogau ghaTete, na ca puNyapApe ghaTete, na ca bandhamokSau ghaTete / punaH punarnaJaH prayogo'tyantA'ghaTamAnatAdarzanArthaH / tathAhi - ekAntAna - tye Atmani tAvat sukhaduHkhabhogau nopapadyete -- nityasya hi lakSaNam apracyutAnutpannAsthiraikarUpatvam, tato yadA AtmA sukhamanubhUya svakAraNakalApasAmagrIvazAd duHkhamupabhuGkte tadA svabhAvabhedAd anityatvApattyA sthiraikarUpatAhAniprasaGgaH / evaM duHkhamanubhUya sukhamupabhuJjAnasyApi vaktavyam | atha avasthAbhedAda ayaM vyavahAraH, na cAvasthAsu bhidyamAnAsvapi tadvato bhedaH / sarpasyeva kuNDalArjavAdyavasthAsu iti cet na, tAstato vyatiriktAH, avyatiriktA vA / vyatireke, tAstasyeti saMbandhAbhAvaH, atiprasaGgAt / avyatireke tu tadvAneveti tadavasthitaiva sthiraikarUpatAhAniH / kathaM ca tadekAntaikarUpatve'vasthAbhedo'pi bhavediti / 1 nAmagrahaNapUrvakam / 2 ' udvRtta' iti ka . pustake nAsti / 3 ArjavaM sAralyam / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 27 anyayogavyavacchedikA 204 kiMca, sukhaduHkhabhogau puNyapApanirvatyauM, tannirvartanaM cArthakriyA, sA ca kUTasthanityasya krameNa akrameNa vA nopapadyata ityuktaprAyam / ata evoktaM na puNyapApe iti puNyaM dAnAdikriyopArjanIyaM zubhaM karma, pApaM hiMsAdikriyAsAdhyamazubhaM karma, te api na ghaTene prAguktanIteH / tathA na bandhamokSau bandhaH karmapudgalaiH saha pratipadazamAtmano vahnayayaHpiNDavad anyo'nyasaMzleSaH, mokSaH kRtsnakarmakSayaH, tAvapyekAntanitye na syAtAm / vandho hi saMyogavizeSaH ma ca " aprAptAnAM prAptiH" itilakSaNaH, prAkAlabhAvinI aprAptiranyAvasthA,uttarakAlabhAvinI praaptishcaanyaa| tadanayorapyavasthAbhedadopo dustrH| kathaM caikarUpatve sati tasyAkasmiko bndhnsNyogH| bandhanasaMyogAcca prAk kiM nAyaM mukto'bhavat / kiMca tena vandhanenAmI vikRtimanubhavati na vA / anubhavati cet, carmAdivad anityaH / nAnubhavati cet, nirvikAratve satA asatA vA tena gaganasyeva na ko'pyasya vizeSa iti bandhavaiphalyAd nityamukta eva syAt / tatazca vizIrNA jagati bandhamokSavyavasthA / tathA ca paThanti"varSAtapAbhyAM kiM vyomnazcarmaNyasti tayoH phalam ? / carmopamazcetso'nityaH khatulyazcedasatphalaH" // 1 // bandhAnupapattau mokSasyApyanupapattivandhanavicchedaparyAyatvAd muktishbdsyti| evamanityaikAntavAde'pi sukhaduHkhAdyanupapattiH-anityaM hi atyantocchedadharmakam tathAbhUte cAtmani, puNyopAdAnakriyAkAriNo niranvayaM vinaSTatvAt kasya nAma tat phalabhUtasukhAnubhavaH, evaM pApopAdAnakriyAkAriNo'pi niravayavanAze kasya duHzvasaMvedanamastu / evaM cAnyaH kriyAkArI anyazca tatphalabhoktA iti asamaJjasamApadyate / atha 1 agnerayogolakasya ca saMyogaH / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 . syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 27 " yasminneva hi santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva sandhatte karpAse raktatA ythaa"||1|| . iti vacanAd / nAsamaJjasamityapi vAGmAtram , santAnavAsanayoravAstavatvena prAgeva nirloThitatvAt / tathA puNyapApe api na ghaTete-tayohiM arthakriyA sukhaduHkhopabhogaH, tadanupapattizcAnantaramevoktA tato'rthakriyAkAritvAbhAvAt tayorapyaghaTamAnatvam / kiMcAnityaH kSaNamAtrasthAyI, tasmiMzca kSaNe utpattimAtravyagratvAt tasya kutaH puNyapApopAdAnakriyArjanam dvitIyAdikSaNeSu cAvasthAtumeva na labhate, puNyapApopAdAnakriyAbhAve ca puNyapApe kutaH / nirmUlatvAt, tadasattve ca kutastanaH sukhduHkhbhogH| AstAM vA kathaMcidetat, tathApi pUrvakSaNasadRzenottarakSaNena bhavitavyam / upAdAnAnurUpatvAd upAdeyasya / tataH pUrvakSaNAd duHkhitAt uttarakSaNaH kathaM sukhita utpadyeta, kathaM ca sukhitAt tataH sa duHkhitaH syAt, visdRshbhaagtaaptteH| evaM puNyapApAdAvapi, tasmAdyatkiJcidetat / . evaM bandhamokSayorapyasaMbhavaH-loke'pi hi ya eva baddhaH sa eva mucyate, niranvayanAzAbhyupagame caikAdhikaraNatvAbhAvAt santAnasya cAvAstavatvAt kutastayoH saMbhAvanAmAtramapIti / pariNAmini cAtmani svIkriyamANe sarva nirbAdhamupapadyate"pariNAmo'vasthAntaragamanaM na ca sarvathA hyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH prinnaamstdvidaamissttH"||1|| iti vacanAt / pAtaJjalaTIkAkAro'pyAha Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 27 anyayogavyavacchedikA 206 "avasthistaya dravyasya pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiH pariNAmaH" iti / evaM sAmAnyavizeSasadasadabhilApyAnabhilApyaikAntavAdeSvapi sukhaduHkhAdyabhAvaH svymbhiyuktairbhyuuhyH| athottarArdhavyAkhyA-evamanupapadyamAne'pi sukha-duHkhabhogAdivyavahAre paraiH paratIrthikairatha ca paramArthataH zatrubhiH, parazabdo hi zatruparyAyo'pyasti, durnItivAdavyasanAsinA-nIyate ekadezaviziSTo'rthaH pratItiviSayamAbhiriti nItayo nayAH, duSTA nItayo durnItayo durnayAH, tepAM vadanaM parebhyaH pratipAdanaM durnItivAdaH, tatra yad vyasanam-atyAsaktiH-aucityanirapekSA pravRttiriti yAvat, durnItivAdavyasanam, tadeva sadbodhazarIrocchedanazaktiyuktatvAd asiriva asiH kRpANo durnItivAdavyasanAsiH, tena dunItivAdavyasanAsinA karaNabhUtena durnayaprarUpaNahevAkakhagena, evamityanubhavasiddhaM prakAramAha-apizabdasya bhinnakramatvAd azepamapi jagadanikhilamapi trailokyam-" tAtsthyAt tavyapadezaH" iti trailokyagatajantujAtam, viluptaM samyagajAnAdibhAvaprANavyaparopaNena vyApAditam, tat trAyasva ityAzayaH / samyagjJAnAdayo hi bhAvaprANAH prAcanikairgIyante, ata eva siddhepvapi jIvavyapadezaH / anyathA hi jIvaidhAtuH prANadhAraNArthe'bhidhIyate, teSAM ca dazavidhaprANadhAraNAbhAvAd ajIvatvaprAptiH, sA ca viruddhA, tasmAt saMsAriNo 1 pAtaJjalayogasUtram 3 / 13 / atra granthakRtA 'TIkAkAro'pyAha' iti yadunaM taccintyam / yata idaM pAtaJjalasUtram / manmataM tu kasyApi lipikArasya bhrAntiriyam / 2 'maJcAH kozanti' itivat / yathAtra maJcapadena maJcamthA gRhyante lakSaNayA tadvadatra trailokyapadena trailokyasthaM jantujAtaM gRhyante / vyapadezaH-saMjJA / / 3 samyakjJAnasamyagdarzanasamyakcAritretyAdayo ye jIvasya guNAste bhAvaprANAH / idaM prajJApanAsUtre prathamapade / 4 pravacanakAribhiH pUrvAcAyaH / 5 jIv pANadhAraNe haimadhAtupArAyaNe gvAdigaNe dhA, 465 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 28 dazavidhadravyaprANadhAraNAd jIvAH, siddhAzca jJAnAdibhAvaprANadhAraNAd iti siddham / durjayasvarUpaM cottarakAvye vyAkhyAsyAmaH / iti kAvyArthaH // 27 // sAmprataM durnaya-naya-pramANaprarUpaNadvAreNa "pramANanayadhigamaH" iti vacanAd jIvAjIvAditattvAdhigamanibandhanAnAM pramANanayAnAM pratipAdayituH svAminaH syAdvAdavirodhidurnayamArganirAkariSNumananyasAmAnyaM vacanAtizayaM stuvannAha sadeva sat syAtsaditi tridhArthoM mIyeta durniiti-ny-prmaannaiH| yathArthadarzI tu naya-pramANa pathena durnItipathaM tvmaasthH||28|| aryate paricchidyata ityarthaH, padArthaH tridhA tribhiH prakAraiHmIyeta paricchidyeta, vidhau saptamI / kaitribhiH prakAraiH, ityAha-durnItinaya-pramANaiH nIyate paricchidyate ekadezaviziSTo'rtha Abhiriti nItayo nayAH, duSTA nItayo durnItayo durnayA ityrthH| nayA naigamAdayaH, pramIyate paricchidyate'rtho'nekAntaviziSTo'nena iti pramANam-syAdvAdAtmakaM pratyakSa-parokSalakSaNam / durnItayazca nayAzca pramANe ca durnItinaya-pramANAni taiH| kenollekhena mIyeta, ityAha-sadeva sat syAtsad iti / saditi avaktavyatvAd napuMsakatvam yathA kiM tasyA garbhe jAtamiti / sadeveti durnayaH saditi nayaH, syAtsaditi pramA 1 paJcendriyANi 6 zvAsocchvAsa 7 AyuSya 8 manobala 9 vacanabala 10 zArIrabalAnIti daza dravyaprANAH / zAntisUrikRtajIvavicAraH gAthA 42 / 2 tattvArthasUtraprathamAdhyAyasU. 6 / / 3 ataHparaM 'teSAm' ityAdhikaM ha. pustake / 4 iyaM ca haimavyAkaraNaprasiddhA liGlakArasya saMjJA / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 zloka 28 anyayogavyavacchedikA Nam / tathAhi -durnayastAvatsadeva iti bravIti--'astyeva ghaTaH' iti, ayaM vastuni ekAntAstitvameva abhyupagacchan itaradharmANAM tiraskAreNa svAbhipretameva dharma vyavasthApayati, durnayatvaM cAsya mithyArUpatvAt, mithyArUpatvaM ca tatra dharmAntarANAM satAmapi nihnavAt / tathA 'sad' iti ullekhanAt nayaH, sa hi 'asti ghaTaH' iti ghaTe svAbhimatamastitvadharma prasAdhayan zeSadharmeSu gajanimIlikA 1 'apalApastu nihnavaH' iti abhidhAnacintAmaNau dvitIyakANDe 190 zlokaH / nihnavAH sapta-1 bahuratAH 2 jIvaprAdezikAH 3 vyaktikAH 4 sAmucchedikAH 5 kriyAH 6 trairAzikAH 7 abadhdikAH / / 1 ekena samayena kriyAdhyAsitarUpeNa vastuno'nutpatteH prabhUtasamayaizcotpatterbapu samayeSu ratAH saktA bahuratAH dIrghakAladravyaprasUtiprarUpiNa ityarthaH / te ca zrIvArakevalAt 14 varjamAliprabhRtayaH zrAvastInagare smutpnnaaH| 2 jIvaH pradeza eva yeSAM te jIvapradezAsta eva jiivpraadeshikaaH| athavA--jIvapradezo jIvAbhyupagamato vidyate yeSAM te, tathA caramapradezajIvaprarUpiNa iti hRdayam / te ca zrIvIrakevalAt 16 varSaistiSyaguptaprabhRtayaH RSabhapure samutpannAH / 3 avyaktamasphuTaM vastu abhyupagamato vidyate yeSAM te avyaktikAH, saMyaMtAdyavagame sandigdhabuddhaya iti bhAvanA / avyaktavAdI / te zrIvIranirvANAt 214 varASADhaprabhRtayaH zvetavikAnagare samutpannAH 4 samucchedaH prasUtyanantaraM sAmastyena prakarSeNa ca chedaH samucchedo vinAzaH samuccheda bruvata iti sAmucchedikAH kSaNakSayikabhAvaprarUpakAH-zUnyavAdItyarthaH / te zrIvIranirvANAt 220 varSeH azvamitrAdayaH mithilAnagayo smutpnnaaH| 5 dve kriye samudite dvikriyaM, tadadhIyate tadvedino vA dvaikriyAH, kAlAbhedena kriyAdvayAnubhavaprarUpiNaH-ekasmin samaye dvikriyAvedakAH / te zrIvIranirvANAt 228 varSeH gaGgAdayaH ullukAtIre smutpnnaaH| 6 jIvAjIvanojIvabhedAt trayo rAzayaH samAdRtAH trirAziH, tatprayojanaM yeSAM te trairAzikAH-rAzitrayAkhyApakAH nojIvasthApakA ityrthH| te zrIvIranirvANAt 544 varSeH rohaguptaprabhRtayaH puramantaraMjikAyAM samutpannAH / 7 spRSTaM jIvena karma na skandhabandhabaddhadrumabaddhaM, tadeSAmastItyabaddhikAH, spRSTakarmavipAkaprarUpakA iti hRdayam / te zrIvIranirvANAt 5.84 varSeH goSTAmAhilAH dazapure smutpnnaaH| 2 gajanimIlakA ( 153 ) pRSThe draSTavyA / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 28. mAlambate / na cAsya durnayatvaM dharmAntarAtiraskArAt, na ca pramANatvaM syAcchabdena alAJchitatvAt / syAtsaditi-'syAtkathaJcit, sad vastu', iti pramANam / pramANatvaM cAsya dRSTeSTAbAdhitatvAd vipakSe bAdhakasadbhAvAcca / sarva hi vastu svarUpeNa sat , pararUpeNa cAsad iti asakRduktam / saditi diGmAtradarzanArtham, anayA dizA asattva-nityatvA-nityatvavaktavyatvA-vaktavyatva-sAmAnya-vizeSAdi api boddhavyam / itthaM vastusvarUpamAkhyAya stutimAha-yathArthadarzI ityAdi / durnItipathaM durnayamArgam, tuzabdasya avadhAraNArthasya bhinnakramatvAt tvameva AsthaH tvameva nirAkRtavAn, na tIrthAntaradaivatAni / kena kRtvA, naya-pramANapathena, naya-pramANe uktasvarUpe tayormArgeNa pracAreNa / yatastvaM yathArthadazI-yathArtho'sti tathaiva pazyatItyevaMzIlo yathArthadarzI vimalakevalajyotiSA yathAvasthitavastudarzI, tIrthAntarazAstArastu rAgAdidoSakAluSyakalaGkitatvena yathAvidhajJAnAbhAvAd na yathArthadarzinaH, tataH kathaM nAma durnayapathamathane pragalbhante te tpsvinH| na hi svayamanayapravRttaH pareSAmanayaM niSedumuddharatAM dhatte / idamuktaM bhavati-yathA kazcit sanmArgavedI paropakAradurlalitaH puruSazcaurazvApada-kaNTakAdyAkIrNa mArga parityAjya pathikAnAM guNadoSobhayavikalaM doSAspRSTaM guNayuktaM ca mArgamupadarzayati, evaM jagannAtho'pi durnayatiraskaraNena bhavyebhyo nayapramANamArga prarUpayatIti / AsthaH 1 lAMcchitaM-cihnitam / 2 tapasvinaH-varAkAH / 3 udbhuratA-prAgalbhyam / 4 bhavati paramapadayogyatAmAsAdayatIti bhavyaH siddhigamanayogyaH / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 28 iti asyaterayaitanyA "zAstyesUvaktikhyAteraGa" ityaGi " zvayatyasvacapataH zvAsthavocapaptam" iti asthAdeze " svarAdestA~su" iti vRddhau rUpam / mukhyavRttyA ca pramANasyaiva prAmANyam / yacca atra nayAnAM pramANatulyakakSatAkhyApanaM tat teSAmanuyogadvArabhUtatayA prajJApanAGgatvajJApanArtham / catvAri hi pravacanAyogamahAnagarasya dvArANi - upakramaH, nikSepaH, anugamaH, nayaceti eteSAM ca svarUpamAvazyakabhaSyAdernirUpaNIyam, iha tu nocyate granthagauravabhayAt / atra caikatra kRtasamAsAntaH pathinzabdaH, anyatra cAvyutpannaH pathazabdo'danta iti pathazabdasya dviH prayogo na duSyati / atha durnaya-naya-pramANasvarUpaM kizcinnirUpyate tatrApi prathamaM nayasvarUpaM tadanadhigame durnayasvarUpasya duSparijJAnatvAt / atra ca AcAryeNa prathamaM durnayanirdezo yathottaraM prAdhAnyAvabodhanArthaH kRtaH / tatra pramANapratipannArthaikadezaparAmarzo nayaH - anantadharmAdhyAsitaM vastu svAbhipretaikadharmaviziSTaM nayati prApayati saMvedanakoTimArohayati iti nayaH - pramANapravRtteruttarakAlabhAvI parAmarza ityarthaH / anyayogavyavacchedikA 1 haimadhAtupArAyaNe divAdigaNe 78 dhAtuH / 2 adyatanIti haimavyAkaraNe lalakArasya saMjJA / 3 haimasUtraM 3|4|60 4 haimasUtraM 4 | 3 | 103 210 5 haimasUtram 4 / 4 / 31 6 vizeSAvazyakabhASya gAthA 911 / 912 / 913 / 914 tathA gAthA 1505 taH prm| (caturSu mUlasUtreSvidaM prathamamAvazyaka sUtraM - tanmUlasaMkhyA 125 tatrAdhyayanaSaTuMtatra prathamAdhyayanaM sAmAyikAkhyaM tadbhASyaM vizeSAvazyakabhASyaM zrIjinabhadragaNikSamAzramaNa kRtaM zlokasaMkhyA 5000 tatra maladhArizrIhemacandrasUrikRtA bRhadvRttiH / granthasaMkhyA 18000 tatra vRttau jainasthApanAcAryakRtA TIkA / tathA bhASyopari droNAcAryakRtA laghuvRttiH / granthasaMkhyA 14000 ) 7 ' avaseyam' iti ka . pustake pAThaH / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 28 nayAthAnantA anantadharmatvAt vastunaH, tadekadharmaparyavasitAnAM vakturabhiprAyANAM ca nayatvAt / tathA ca vRddhAH "jAvaIA vayaNapahA tAvaiA ceva hu~ti nayavAyA" iti / tathApi cirantanAcAryaiH sarvasaMgrAhisaptAbhiprAyaparikalpanAdvAreNa sapta nayAH prtipaaditaaH| tadyathA-naigama-saMgraha-vyavahAra-RjusUtra-zabda-samabhirUdvaivaMbhUtA iti / kathameSAM sarvasaMgrAhakatvamiti cet, ucyate abhiprAyastAvad arthadvAreNa zabdadvAreNa vA pravartate, gatyantarAbhAvAt / tatra ye kecanArthanirUpaNapravaNAH pramAtrabhiprAyAste sarve'pi Aye nayacatuSTaye'ntarbhavanti / ye ca zabdavicAracaturAste zabdAdinayatraye iti / ___tatra naigamaH sattAlakSaNaM mahAsAmAnyam, avAntarasAmAnyAni ca dravyatva-guNatva-karmatvAdIni / tathAntyAn vizeSAn sakalAsAdhAraNarUpalakSaNAn, 'avAntaravizeSAMzcApekSayA pararUpavyAvartanakSamAn sAmAnyAt atyantavini ThitasvarUpAnabhipraiti / idaM ca svatantrasAmAnyavizeSavAde kSuNNamiti na pRthkprytnH| pravacanaprasiddhanilayanaprasthadRSTAntadvayagamyazcAyam / saMgrahastu azeSavizeSatirodhAnadvAreNa sAmAnyarUpatayA vizvamupAdatte / etacca sAmAnyaikAntavAde prok prapazcitam / vyavahArastvevamAha-yathA lokagrAhameva vastu astu, kimanayA adRSTAvyavanhiyamANavastuparikalpanakaSTapiSTikayA, yadeva ca lokavyavahArapathamavatarati tasyaivAnugrAhakaM pramANamupalabhyate / netarasya / 1 yAvanto vacanapathAstAvanta eva bhavanti nayavAdAH / iti chAyA / 2 caturthazlokaH / 3 'jalpitam' iti ka. pustake pAThaH / 4 anuyogadvArasUtra 145 vyAkhyA zrImalayAgarikatA pR. 223 / 225 5 caturthapaJcamazlokayoH / 6 loke yathA prasiddhaM tathA / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 28 anyayogavyavacchedikA 212 na hi sAmAnyamanAdinidhanamekaM saMgrahAbhimataM pramANabhUmiH, tathAnubhavAbhAvAt , sarvasya sarvadarzitvaprasaGgAcca / nApi vizeSAH paramANulakSaNAH kSaNakSayiNaH pramANagocarAH, tathA pravRtterabhAvAt / tasmAda idameva nikhilalokAbAdhitaM pramANaprasiddhaM kiyatkAlabhAvisthUlatAmAvibhrANamudakAdyAharaNAdyarthakriyAnivartanakSamaM ghaTAdikaM vasturUpaM pAramArthikam / pUrvottarakAlabhAvitaparyAyapAlocanA punrjyaaysii| tatra pramANaprasarAbhAvAt / pramANamantareNa vicArasya kartumazakyatvAt / avastutvAcca teSAM kiM tadgocaraparyAlocanena, tathAhi pUrvottarakAlabhAvino dravyavivartAH, kSaNakSayiparamANulakSaNA vA vizeSA na kathaMcana lokavyavahAramuparacayanti / tanna te vasturUpAH, lokavyavahAropayoginAmeva vastutvAt, ata eva 'panthA gacchati, kuNDikA sravati, giridahyate, maJcAH krozanti' ityAdivyavahArANAM prAmANyam / tathA ca vAcakamukhyaH-"laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH" iti / RjusUtraH punaridaM manyate-vartamAnakSaNavivatyaiva vasturUpam , nAtItamanAgataM ca / atItasya vinaSTatvAd , anAgatasyAlabdhAtmalAbhatvAt kharaviSANAdibhyo'viziSyamANatayA sakalazaktiviraharUpatvAt nArthakriyAnivartanakSamatvam , tadabhAvAca na vastutvaM "yadavArthakriyAkAri tadeva paramArthasat" iti vacanAt / vartamAnakSaNAliGgitaM punarvasturUpaM samastAkriyAsu vyApriyata iti tadeva pAramA rthikam / tadApe ca niraMzamabhyupagantavyam / aMzavyApteyuktiriktatvAt / ekasya anekasvabhAvatAmantareNa anekasyAvayavavyApanAyogAt / anekasvabhAvatA evAstu iti cet / na, virodhavyAghrAghrAtatvAt / 1 ashreysii| 2 umaasvaatiH| tattvArthAdhigamasUtra 1 / 35 bhASye / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 . syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 28 tathAhi-yadi ekaH svabhAvaH kathamanekaH, anekazcetkathamekaH, ekAnekayoH parasparaparihAreNAvasthAnAt / tasmAt svarUpanimagnAH paramANava eva parasparopasarpaNadvAreNa kathaMnicayarUpatAmApannA nikhilakAryeSu vyApArabhAja iti ta eva svalakSaNaM, na sthUlatAM dhArayat pAramArthikamiti / evamasyAbhiprAyeNa yadeva svakIyaM tadeva vastu, na parakIyam , anupyogitvaaditi| ___ zabdastu-rUDhito yAvanto dhvanayaH kasmiMzcidarthe pravartante / yathA indra-zakrapurandarAdayaH surapatau, teSAM sarveSAmaSyekamarthamabhiprati kila pratItivazAd / yathA zabdAvyatireko'rthasya pratipAdyate, tathaiva tasyaikatvamanekatvaM vA pratipAdanIyam / na ca indra-zakra-purandarAdayaH paryAyazabdA vibhinnArthavAcitayA kadAcana pratIyante / tebhyaH sarvadA ekAkAraparAmarzotpatteraskhalitavRttitayA tathaiva vyavahAradarzanAt / tasmAd eka eva paryAyazabdAnAmartha iti / zabdyate AhUyate'nenAbhiprAyeNArthaH, iti niruktAt ekArthapratipAdanAbhiprAyeNaiva paryAyadhvanInAM prayogAt / yathA cAyaM paryAyazabdAnAmekamarthamabhipraiti tathA 'taTastaTI taTam' iti viruddhaliGgalakSaNadharmAbhisaMbandhAd vastuno bhedaM cAbhidhatte / na hi viruddhadharmakRtaM bhedamanubhavato vastuno viruddhadharmAyogo yuktaH / evaM saGkhyAkAla-kAraka-puruSAdibhedAd api bhedo'bhyupgntvyH| tatra saGkhyA ekatvAdiH, kAlo'tItAdiH, kAraka kAdi, puruSaH prthmpurussaadiH| samabhirUDhastu-paryAyazabdAnAM pravibhaktamevArthamabhimanyate / tadyathA-indanAt indraH, paramaizvaryam-indrazabdavAcyaM paramArthatastadatyarthe, atadvatyarthe punarupacArato vartate, na vA kazcit tadvAn / sarvazabdAnAM parasparavibhaktArthapratipAditayA AzrayAzrayibhAvena prvRttysiddhH| evaM zakanAt zakraH pUrdAraNAt purandara ityAdi bhinnArthatvaM Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka 28 anyayogavyavacchedikA 214 sarvazabdAnAM darzayati, pramANayati ca-paryAyazabdA Apa bhinnArthAH, pravibhaktavyutpattinimittakatvAt, iha ye ye pravibhaktavyutpattinimittakAste te bhinnArthakAH, yathA indra-pazu-puruSazabdAH, vibhinnavyutpattinimittakAzca paryAyazabdA apa, ato bhinnArthA iti / ___ evaMbhUtaH punarevaM bhASate-yAsmin arthe, zabdo vyutpAdyate sa vyutpattinimittamartho yadaiva pravartate tadaiva taM zabdaM pravartamAnamabhipraiti, na sAmAnyena / yathA udakAdyAharaNavelAyAM yopidAdimastakArUDho viziSTaceSTAvAn eva ghaTo'bhidhIyate, na zeSaH ghaTazabdavyutpattinimittazUnyatvAt, paTAdivad iti / atItAM bhAvinI vA ceSTAmaGgIkRtya sAmAnyenaivocyata iti cet / na, tayorvinaSTAnutpannatayA zazaviSANakalpatvAt, tathApi tavAreNa zabdapravartane sarvatra pravartayitavyaH, vizeSAbhAvAt / kiMca yAda atIta-vaya'cceTApekSayA ghaTazabdo'ceSTAvatyApi prayujyeta tadA kapAlamRtpiNDAdAvapi tatpavartanaM durnivAraM syAd, vizeSAbhAvAt / tasmAda yatra kSaNe vyutpattinimittamavikalamasti tasmin eva so'rthastacchandavAcya iti / atra saMgrahazlokAH"anyadeva hi sAmAnyamabhinnajJAnakAraNam / vizeSo'pyanya eveti manyate naigamI nayaH / / 1 / / sadrUpatAnatikrAntaM svasvabhAvamidaM jagat / sattArUpatayA sarva saMgrahan saMgraho mataH // 2 // " vyavahArastu tAmeva prativastu vyavasthitAm / * tathaiva dRzyamAnatvAd vyApArayati dehinH||3|| tatrarjusUtranItiH syAd zuddhaparyAyasaMzritA / nazvarasyaiva bhAvasya bhAvAt sthitiviyogataH // 4 // 1 'ceSTAvatyapi prayujyate' iti ka, pustake pAThaH / 2 'vyavasthitim' iti ka. kha. rA. pustake pAThaH / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 syAdvAdamaJjarIsAhatA zloka 28 -virodhaliGga-saMkhyAdibhedAda bhinnasvabhAvatAm / tasyaiva manyamAno'yaM zabdaH pratyavatiSThate // 5 // tathAvidhasya tasyApi vastunaH kSaNavartinaH / brUte samabhirUDhastu saMjJAbhedena bhinnatAm // 6 // ekasyApi dhvanervAcyaM sadA tannopapadyate / kriyAbhedena bhinnatvAd evaMbhUto'bhimanyate // 7 // eta eva ca parAmarzA abhipretadharmAvadhAraNAtmakatayA zeSadharmatiraskAraNa pravartamAnA durnayasaMjJAmaznuvate / tadbalaprabhAvitasattAkA hi khalvete parapravAdAH, tathAhi-naigamanayadarzanAnusAriNau naiyaayikvaishessiko|sNgrhaabhipraayprvRttaaH sarve'pyadvaitavAdAH,sAMkhyadarzanaM ca / vyavahAranayAnupAti prAyazcArvAkadarzanam / RjusUtrAkUtapravRttabuddhayastAthAgatAH / zabdAdinayAvalambino vaiyaakrnnaadyH| uktaM ca sodAharaNaM naya--durnayasvarUpaM zrIdevasUripAdaiH / tathA ca tadgrenthaH- . - " nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasya arthasya aMzastaditarAMzaudAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nayaH" // 1 // iti / 1 prAguvanti / 2 ataHparaM / saptabhaGgImanuvrajati' ityantaM trayaHpazcAzatsUtrANi pramANanayatattvAlokAlaGkAre saptamaparicchede / ebhireva trayaHpaJcazadbhiH sUtraiH sUtrakAraH zrIvAdidevasUripAdastatra nayalakSaNasaGkhyAviSayAn vyavasthApitavAn / 3 sUtropari granthakAreNa svayameva syAdvAdaratnAkarAkhyA 84000 zlokaparimitA bRhaTTIkA kRtA / sA saptamAdhyAyaparyantAdhunA upalabdhAsti kintu vistRtatvAtkiJcittruTitatvAcca atra na nirdezIkRtA / zrIratnaprabhAcAryakRtA ratnAkarAvatArikAkhyA dvitIyA saMkSiptA TIkA viSayavizadArtha mudritA / "etAvatA pramANatattvaM vyavasthApyedAnI nayatattvaM vyavasthApayantinIyate yena zrutAkhyapramANAviSayIkRtasyArthasyAMzastaditarAMzaudAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nayaH / / 1 // Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 28 anyayogavyavacchedikA 216 atraikavacanamatantraM tenAMzAvaMzA vA, yena parAmarzavizeSeNa zrutapramANapratipannavastuno viSayIkriyante taditarAMzaudAsInyApekSayA sa nayo'bhidhIyate / taditarAMzapratikSepe tu tadAbhAsatA bhaNiSyate / pratyapAdayAma ca stutidvAtriMzati-- aho ! citraM citraM tava caritametanmunipate! . svakIyAnAmeSAM vividhaviSayavyAptivAzinAm / vipakSApekSANAM kathayAsa nayAnAM sunayatAM vipakSakSeptRRNAM punariha vibho ! duSTanayatAm // 1 // paJcAzati ca--- niHzeSAMzajuSAM pramANaviSayIbhUyaM samAseduSAM : vastUnAM niyatAMzakalpanaparAH sapta shrutaasngginH| audAsInyaparAyaNAstadapare cAMze bhaveyurnayA zvedekAntakalaGkapaGkakaluSAste syustadA durnayAH / / 1 // nanu nayasya pramANAdbhedena lakSaNapraNayanamayuktam / svArthavyavasAyAtmakatvena tasya prmaannsvruuptvaat| tathAhi-nayaH pramANameva, svArthavyavasAyakatvAdiSTapramANavat svArthavyavasAyakasyApyasya pramANatvAnabhyupagame pramANasyApi tathAvidhasya pramANatvaM na syAditi kazcit / tadasat / nayasya svArthaikadezanirNAtilakSaNatvena syArthavyavasAyakatvAsiddheH / nanu nayaviSayatayA saMmato'rthaikadezo'pi yadi vastu tadA tatparicchedI nayaH pramANameva, vastuparicchedalakSaNatvAtpramANasya / sa na cedvastu tarhi tadviSayo nayo mithyAjJAnameva syAt , tasyAvastuviSayatvalakSaNatvAditi cet / tdvdym| arthaikadezasya vastutvAvastutvaparihAreNa vastvaMzatayA pratijJAnAt / tathA cAvAci nAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate budhaiH / nAsamudra: samudro vA samudrAMzo yathaiva hi / / 1 / / tanmAtrasya samudratve shessaaNshsyaasmudrtaa| samudrabahutA vA syAt tattve vAstu samudravit ? / / 2 // yathaiva hi samudrAMzasya samudratve zeSasamudrAMzAnAmasamudratvaprasaGgAt samudrabahutvApatteA; teSAmapi pratyekaM samudratvAt / tasyAsamudratve vA zeSasamudrAMzAnAmapyasamudratvAt kvacidapi samudravyavahArAyogAt / samudrAMza: samudrAMza . evocyate, tathA svArthekadezo nayasya na vastu, svArthaMkadezAntarANAmavastutvaprasaGgAd vastubahutvAnuSaktervA; nApyavastu, zeSAMzAnAmapyavastutvena vacidapi vastuvyavasthA'nupapatteH / kiM tarhi vastvaMza evAsau tAdRkpratItebAMdhakAbhAvAt ? tato vastvaMze pravartamAno nayaH svArthekadezavyavasAyalakSaNo na pramANaM; nApi mithyAjJAnamiti // 1 / / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 syAdvadamaJjarIsahitA zloka-28 "svAbhipretAd aMzAd itarAMzApalApI punrnyaabhaasH||2|| sa vyAsasamAsAbhyAM dviprkaarH||3|| vyaasto'nekviklpH||4|| samAsatastu vibhedo dravyArthikaH paryAyArthikazca // 5 // " 1 nayasAmAnyalakSaNamuktvA nayAbhAsasya taddarzayitumAhuH svAbhipretAdazAditarAMzApalApI punrnyaabhaasH||2|| punaHzabdo nayAt vyatirekaM dyotayati / nayAbhAso nayapratibimbAtmA durnaya ityarthaH yathA tIthikAnAM nityAnityAdyakAntapradarzakaM sakalaM vAkyamiti // 2 // nayaprakArasUcanAyAhuH-- sa vyAsasamAsAbhyAM dviprakAraH // 3 // sa prakRto nayaH vyAso vistaraH samAsaH saMkSepastAbhyAM dvibhedaH; vyAsanayaH samAsanayazceti // 3 // vyAsanayaprakArAn prakAzayanti vyAsato'nekavikalpaH // 4 // ekAMzagocarasya hi pratipattrabhiprAyavizeSasya nayasvarUpatvamuktaM, tatazcAnantAMzAmake vastunyekaikAMzaparyavasAyino yAvantaH pratipattUNAmabhiprAyAstAvanto nayAH, te ca niyatasaMkhyayA saMkhyAtuM na zakyanta iti vyAsato nayasyAnekaprakAratvamuktam // 4 // - samAsaMnayaM bhedato darzayanti samAsatastu dvibhedo dravyArthikaH paryAyArthikazca / / 5 // naya itmanuvartate / dravati droSyati adudruvat tAMstA paryAyAniti dravyaM tadevArthaH, so'sti yasya viSayatvena sa drvyaarthikH| paryetyutpAdavinAzI prApnotIti paryAyaH sa evArthaH, so'sti yasyAsau paryAyArthikaH / etAveva ca dravyAstikaparyAyAstikAviti, dravyasthitaparyAyasthitAviti, dravyArthaparyAyAviti ca procyate / nanu guNaviSayastRtIyo guNArthiko'pi kimiti nokta iti cet, guNasya paryAya evAntabhUtatvena paryAyArthikenaiva tatsaMgrahAt / paryAyo. hi dvividhaH-kramabhAvI sahabhAvI c| tatra sahabhAvI guNa ityabhidhIyate / paryAyazabdena tu paryAyasAmAnyasya svavyAktivyApino'bhidhAnAnna dossH| nanu dravyaparyAyavyatiriktau sAmAnyavizeSau vidyate tatastadgocaramaparamapi nayadvayaM prApnotIti cet / naitadanupadravam / dravyaparyAyAbhyAM vyatiriktayoH sAmAnyavizeSayoraprasiddheH / tathAhi, dviprakAraM sAmAnyamuktam-UrddhatAsAmAnyaM tiryaksAmAnyaM ca / tatroddhatAsAmAnyaM dravyameva / tiryaksAmAnyaM tu prativyaktisadRzapariNAmalakSaNaM vyaJjanaparyAya eva / sthUlAH kAlAntarasthAyinaH zabdAnAM saGketaviSayA vyaJjanaparyAyA iti praavcnikprsiddhH| vizeSo'pi baisadRzyavivartalakSaNaH paryAya evAntarbhavatIti naitAbhyAmAdhakanayAvakAzaH // 5 // 28 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka 28 anyayogavyavacchedikA 218 Ayo naigamasaMgrahavyavahArabhedAt tredhA // 6 // dharmayodharmiNodharmadharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yad vivakSaNaM sa naikagamo naigamaH // 7 // sat caitanyamAtmanIti dharmayoH / / 8 / vastu paryAyavad dravyamiti dharmiNoH // 9 // kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti dharmadharmiNoH // 10 ||drvyaarthikbhedaanaahuH Adyo naigamasaMgrahavyavahArabhedAt tredhA // 6 // Adyo dravyArthikaH // 6 // tatra naigamaM prarUpayanti dharmayodharmiNodharmarmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yadvivakSaNaM sa naikagamo, naigamaH / / 7 / / paryAyayordravyayordravyaparyAyayozca mukhyAmukhyarUpatayA dvivakSaNaM sa evarUpo nake gamA bodhamArgA yasyAsau naigamo nAma nayo jJeyaH // 7 // . athAsyodAharaNAya sUtratrayImAhuH saccaitanyamAtmanIti dharmayoH // 8 // pradhAnopasarjanabhAvena vivakSaNamitIhottaratra ca sUtradvaye yojanIyam / atra caitanyAkhyasya vyaJjanaparyAyasya prAdhAnyena vivakSaNam / vizeSyatvAt / sattvAkhyasya tu vyaJjanaparyAyasyopasarjanabhAvena / tasya caitanyavizeSaNatvAditi dharmadvayagocaro naigamasya prathamo bhedaH // 8 // vastu payaryAyavad dravyamiti dharmiNoH // 9 // atra hi paryAyavad dravyaM vastu varttata iti vivakSAyAM paryAyavad dravyAkhyasya dharmiNo vizeSyatvena prAdhAnyam, vastvAkhyasya tu vizeSaNatvena gauNatvam / yadvA / ki vastu paryAyavad dravyamiti vivakSAyAM vastuno vizeSyatvAt prAdhAnyam , paryAyavad dravyasya * tu vizeSaNatvAt gauNatvamiti dharmiyugmagocaro'yaM naigamasya dvitIyo bhedaH // 9 // kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti dharmadharmiNoH / / 10 / / ___atra hi viSayAsaktajIvAkhyasya dharmiNo mukhyatA, vizeSyatvAt sukhalakSaNasya tu dharmasyApradhAnatA, tadvizeSaNatvenopAttatvAditi dharmadhAlambano'yaM naigamasya tRtIyo bhedaH / na cAsyaivaM pramANAtmakatvAnuSaGgo dharmadharmiNoH prAdhAnyenAtra jJaterasaMbhavAt tayorenyatara eva hi naigamanayena pradhAnatayAnubhUyate / prAdhAnyana dravyaparyAyadvayAtmakaM cArthamanubhavadvijJAnaM pramANaM pratipattavyaM nAnyat // 10 // Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 28 dharmadvayAdInAmaikAntikapArthakyAbhisandhi gamAbhAsaH // 11 // yathA Atmani sattvacaitanye parasparamatyantaM pRthagbhUte ityaadiH||12|| sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saMgrahaH // 13 // ayamubhayavikalpaH paro'parazca // 14 // azeSavizeSeSu audAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH parasaMgrahaH // 15 // vizvamekaM sadavizeSAditi yathA // 16 // atha naigamAbhAsamAhuHdharmadvayAdInAmaikAntikapArthakyAbhisandhi gamAbhAsaH // 11 // AdizabdAdharmidvayadharmidvayayoH parigrahaH / aikAntikapArthakyAbhisandhiraikAntika bhedAbhiprAyo naigamAbhAso naigamadurnaya ityarthaH // 11 // atrodAharantiyathAtmani sattvacaitanye parasparamatyantaM pRthagbhUte ityaadiH|| 12 // AdizabdAdvastvAkhyaparyAyavadravyAkhyayodharmiNoH sukhajIvalakSaNayordharmadharmiNozca sarvathA pArthakyena kathanaM tadAbhAsatvena drssttvym| naiyAyikavaizeSikadarzanaM caitadAbhAsatayA zeyam // 12 // atha saMgrahasvarUpamupavarNayanti- . . sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saMgrahaH // 13 // sAmAnyamAtramazeSavizeSarahitaM sattvadravyatvAdikaM gRhNAtItyevaMzIlaH, samekIbhAvena piNDIbhUtatayA vizeSarAziM gRhNAtIti sNgrhH| ayamarthaH svajAtedRSTeSTAbhyAmavirodhena vizeSANAmekarUpatayA yad grahaNaM sa saMgraha iti // 13 // amuM bhedato darzayanti __ ayamubhayavikalpaH paro'parazca // 14 // tatra parasaMgrahamAhuH- . azeSavizeSeSvaudAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH parasaMgrahaH // 15 // parAmarza ityagretane'pi yojanIyam // 15 // udAharanti vizvamekaM sadavizeSAditi yathA // 16 // asmin ukte hi saditijJAnAbhidhAnAnuvRttiliGgAnumitasattAkatvenaikatvamazeSAthAMnAM sNgRhyte||16|| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 28 anyayogavyavacchedikA 22. sattAdvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAn niraackssaannstdaabhaasH||17|| yathA sattaiva tattvam / tataH pRthagbhUtAnAM vizeSANAmadarzanAt // 18 // dravyatvAdIni avAntarasAmAnyAna manvAnastadbhadeSu gajanimIlikAmavalambamAnaH punaraparasaMgrahaH // 19 // .. dharmA-dharmA-kAza-kAla-pudgala-jIva--dravyANAmaikyaM dravyatvAbhedAt ityAdiyethA // 20 // etadAbhAsamAhuH-- sattA'dvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAnnirAcakSANastadAbhAsaH // 17 // azeSavizeSeSvaudAsInyaM bhajamAno hi parAmarzavizeSaH saMgrahAkhyAM labhate, na cAyaM tatheti tadAbhAsaH // 17 // udAharantiyathA sattaiva tattvaM tataH pRthagbhUtAnAM vizeSANAmadarzanAt // 18 // advaitavAdidarzanAnyakhilAni sAMkhyadarzanaM caitadAbhAsatvena pratyeyam / advaitavAdasya sarvasyApi dRSTeSTAbhyAM viruddhayamAnatvAt // 18 // athAparasaMgrahamAhuHdravyatvAdInyavAntarasAmAnyAni manvAnastadbhedeSu gajanimIlikAmavalambamAnaH punaraparasaMgrahaH / / 19 / / dravyatvamAdiyaiSAM paryAyatvaprabhRtInAM tAni tathA, avAntarasAmAnyAni sattAkhyamahAsAmAnyApekSayA katipayavyaktiniSThAni tadbhedeSu dravyatvAdyAzrayabhUtavizeSeSu dravyaparyAH yAdiSu gajanimIlikAmupekSAm / / 19 // . udAharantidharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvadravyANAmaikyaM dravyatvAbhedAdityAdiryathA // 20 // ___ atra dravyaM dravyamityabhinnajJAnAbhidhAnalakSaNaliGgAnumitadravyatvAtmakatvenaikyaM SaNNAmapi dharmAdidravyANAM saMgRhyate / AdizabdAccetanAcetanaparyAyANAM sarveSAmekatvam ; paryAyatvAvizeSAdityAdi dRzyam / / 20 // 1 (111 ) pRSThe draSTavyA. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 . syAdvAdamajarIsahitA zloka 28 tedravyatvAdikaM pratijAnAnastavizeSAnihnavAnastadAbhAsaH // 21 // yathA dravyatvameva tattvam / tato'AntarabhUtAnAM dravyANAmanupalabdhoratyAdi // 22 // saMgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisandhinA kriyate sa vyvhaarH|| 23 // yathA yat sat tad dravyaM paryAyo vetyAdiH // 24 // etadAbhAsamAhuHdravyatvAdikaM pratijAnAnastadvizeSAnihnavAnastadAbhAsaH // 21 // tadAbhAso'parasaMgrahAbhAsaH // 21 // udAharanti__ yathA dravyatvameva tattvaM, tato'rthAntarabhUtAnAM dravyA- NAmanupalabdherityAdiH // 22 // ayaM hi dravyatvasyaiSa tAttvikatAM prakhyApayati, tadvizeSabhUtAni tu dharmAdidravyANyapahnata ityprsNgrhaabhaasnidrshnm| sarvatra saMgrahAbhAsatve kAraNaM pramANavirodha evaM, sAmAnyavizeSAtmano vastunastena pratIterabhihitatvAt // 22 // atha vyavahAranayaM vyAharanti saMgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM .. yenAbhisandhinA kriyate sa vyavahAraH / / 23 // saMgrahagRhItAn sattvAdyarthAn vidhAya na tu niSidhya yaH parAmarzavizeSastAneva vibhajate, sa vyavahAranayastajjJaiH kIrtyate // 23 // udAharantiyathA yatsattad dravyaM paryAyo vetyAdiH / / 24 // AdizabdAdaparasaMgrahagRhItArthagocaravyavahArodAharaNaM dRzyam / yad dravyaM tajjIvAdi SaDidhaM, yaH paryAyaH sa dvividhaH-kramabhAvI sahabhAvI ceti / evaM yo jIvaH sa muktaH saMsArI ca, yaH kramabhAvI paryAyaH sa kriyArUpo'kriyArUpazcetyAdi // 24 // 1 'sat' iti ka. pustake pAThaH / 2 'pratipadyamAnaH' iti ka. pustake paatthH| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 28 anyayogavyavacchedikA 222 yaH punarapAramArthikadravya--paryAyavibhAgamabhipraiti sa __ vyavahArAbhAsaH // 25 // yathA cAvokadarzanam // 26 // paryAyArthikazcaturdhA-RjusUtraH zabdaH samabhirUDhaH evaMbhUtazca // 27 // Rju vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAnaM prAdhAnyataH sUtrayannabhiprAya RjusUtraH // 28 // yathA sukhavivartaH sampati astItyAdiH // 29 // . etadAbhAsaM varNayantiyaH punarapAramArthikadravyaparyAyavibhAgamabhipreti sa vyavahArAbhAsaH // 25 // yaH punaH parAmarzavizeSaH kalpanAropitadravyaparyAyapravivekaM manyate so'tra vyavahAradurnayaH pratyeyaH // 25 // | udAharanti yathA cArvAkadarzanam // 26 // . cArvAko hi pramANapratipannaM jIvadravyaparyAyAdipravibhAgaM kalpanAropitatvenApahnate, avicAritaramaNIyaM bhUtacatuSTayapravibhAgamAtraM tu sthUlalokavyavahArAnuyAyitayA samarthayata ityasya darzanaM vyavahAranayAbhAsatayopadarzitam // 26 // dravyArthikaM tredhAbhidhAya poyArthikaM prapaJcayantiparyAyArthikazcaturdhA RjusUtraH zabdaH samabhirUDha evaMbhUtazca / / 27 / / eSu RjusUtraM tAvadvitanvantiRju vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAnaM prAdhAnyataH sUtra yannabhiprAya RjusUtraH // 28 / / Rju atItAnAgatakAlakSaNalakSaNakauTilyavaikalyAt prAJjalam / ayaM hi dravyaM sadapi guNIbhAvAnnArpayati, paryAyAMstu kSaNadhvaMsinaH pradhAnatayA darzayatIti / / 28 // udAharanti___ yathA sukhavivarttaH sampratyastItyAdiH // 29 // .. anena hi vAkyena kSaNasthAyisukhAkhyaM paryAyamAtraM prAdhAnyena pradarzyate, tadadhikaraNabhUtaM punarAtmadravyaM gauNatayA nArmyate / AdizabdAd duHkhaparyAyo'dhunA'stItyAdikaM prakRtanayanidarzanamabhyUhanIyam // 29 // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 syAdvAdamaJjarIsahitAM sarvathA dravyApalApI tadAbhAsaH // 30 // tathAgatametam // 31 // kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH // 32 // yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdiH // 33 // tadbhedena tasya tameva samarthayamAnastadAbhAsaH // 34 // RjusUtrAbhAsaM bruvate -- sarvathA dravyApalApI tadAbhAsaH // 30 // sarvathA guNapradhAnabhAvAbhAvaprakAreNa tadAbhAsa RjusUtrAbhAsaH // 30 // udAharanti - yathA tathAgatamatam // 31 // tathAgato hi pratikSaNavinazvarAn paryAyAneva pAramArthikatayA samarthayate, tadAdhArabhUtaM tu pratyabhijJAdipramANaprasiddhaM trikAlasthAyi dravyaM tiraskuruta ityetanmataM tadAbhAsatayodAhRtam // 31 // - zabdanayaM zabdayanti - kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH // 32 // kAlAdibhedena kAlakArakaliGga saMkhyA puruSopasargabhedena // 32 // udAharanti 28 yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdiH / / 33 / 'atrAtItavarttamAnabhaviSyallakSaNakAlatrayabhedAtkanakAcalasya bhedaM zabdanayaH prati padyate / dravyarUpatayA punarabhedamamuSyopekSate / etacca kAlabhede udAharaNam / karoti kriyate kumbha iti kArakabhede, taTastaTI taTamiti liGgabhede, dArAH kalatramityAdi saMkhyAbhede, ehi manye rathena yAsyasi nahi yAsyasi yAtaste piteti puruSabhede, santiSThate avatiSThata ityupasargabhede, // 33 // etadAbhAsaM bruvate - tadbhedena tasya tameva samarthayamAnastadAbhAsaH // 34 // tadbhedena kAlAdibhedena tasya dhvanestamevArthabhedameva / tadAbhAsaH zabdAbhAsaH // 34 // ( 1 tadAbhAsa' iti ka. ha. pustakayoH pAThaH / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 28 anyayogavyavacchedikA 224 yathA babhUva bhavati bhaviSyAta sumerurityAdayo bhinnakAlAH zabdA bhinnameva arthamAbhadadhAti bhinnakAlazabdatvAt tAdRsiddhAnyazabda. vad ityAdiH // 35 // paryAyazabdeSu niruktabhedena bhinnamartha samAbhirohan smbhiruuddhH||36|| indanAd indraH zakanAcchakaH pUrdAraNAt purandara ityAdiSu yathA // 37 // paryAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANastadAbhAsaH // 38 // yathendraH zakraH purandara ityAdayaH zabdA bhinnAbhidheyA eva bhinnazabdatvAt kari-kuraGga-turaGgazabdavad ityAdiH // 39 // udAharantiyathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdayo bhinnakAlAH . zabdA bhinnamevArthamabhidadhati bhinnakAlazabdatvAt tAdRk siddhAnyazabdavadityAdiH // 35 // anena hi tathAvidhaparAmarzotthena vacanena kAlAdibhedAdbhinnasyaivArthasyAbhidhAyakatvaM zabdAnAM vyaJjitam / etacca pramANaviruddhamiti tadvacanasya zabdanayAbhAsatvam / Adizabdena karoti kriyate kaTa ityAdizabdanayAbhAsodAharaNaM sUcitam // 35 // samabhirUDhanayaM varNayantiparyAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamarthaM samabhirohana samabhirUDhaH / / 36 / / zabdanayo hi paryAyabhede'pyarthAbhedamabhipraiti, samabhirUDhastu paryAyabhede bhinnAnarthAnabhimanyate, abhedaM tvarthagataM paryAyazabdAnAmupekSata iti / / 36 // udAharantiindanAdindraH zakanAcchakraH pUrdAraNAt purandara ityAdiSu yathA / / 37 / / ityAdiSu paryAyazabdeSu yathA niruktibhedena bhinnamatha samabhirohannabhiprAyavizeSaH samabhirUTastathAnyeSvapi ghaTakuTakumbhAdiSu draSTavyaH // 37 / / etadAbhAsamAbhASanteparyAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANastadAbhAsaH / / 38 / / tadAbhAsaH samabhirUDhAbhAsaH // 38 // udAharAntayathendraH zakraH purandara ityAdayaH zabdA bhinnAbhidheyA eva bhinnazabdatvAt karikuraGgaturaGgazabdavadityAdiH // 39 // Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 - syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 28 zabdAnAM svapravRttinimittabhUtAkriyAviziSTamartha vAcyatvenAbhyupagacchan evaMbhUtaH // 40 // yathendanamanubhavan indraH zakanakriyApariNataH zakraH pUrdAraNapravRttaH purandara ityucyate // 41 // kriyA'nAviSTaM vastu zabdavAcyatayA pratikSipastu tadAbhAsaH // 42 // evaMbhUtanayaM prakAzayanti zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyAviSTamarthaM vAcyatvenAbhyupagacchannevaMbhUtaH // 40 // - samabhirUDhanayo indanAdikriyAyAM satyAmasatyAM ca vAsavAderarthasyendrAdivyapadezamabhipreti, pazuvizeSasya gamanakriyAyAM satyAmasatyAM ca govyapadezavat tathA rUDheH sadbhAvAt / evaMbhUtaH punarindanAdikriyApariNatamatha takriyAkAle indrAdivyapadezabhAjamabhimanyate / nahi kazcidakriyAzabdo'syAsti, gaurazva ityAdijAtizabdAbhimatAnAmapi kriyAzabdatvAt-gacchatIti gauH, AzugAmitvAdazva iti / zuklo nIla iti guNazabdAbhimatA api kriyAzabdA eva-zucibhavanAt zuklo nIlanAnnIla iti / devadatto yazadatta iti yadRcchAzabdAbhimatA api kriyAzabdA eva-deva enaM deyAt , yaza enaM deyAditi / saMyogidravyazabdAH samavAyidravyazabdAzcAbhimatAH kriyAzabdA eva-daNDoMssyAstIti daNDI; viSANamasyAstIti viSANItyastikriyApradhAnatvAt / paJcatayI tu zandAnAM vyavahAramAMtrATa'na nizcayAdityayaM nayaH svIkurute // 40 // udAharantiyathendanamanubhavannindraH zakanakriyApariNataH zakraH pUraNapravRttaH purandara ityucyate // 41 // evaMbhUtAbhAsAmAcakSatekriyAnAviSTaM vastu zabdavAcyatayA pratikSipaMntu tadAbhAsaH // 42 // kriyAMviSTaM vastu dhvanInAmabhidheyatayA pratijAnAno'pi yaH parAmarzastadanAviSTaM latteSAM tathA pratikSipati natUpekSate sa evaMbhUtanayAbhAsaH, pratItivighAtAt // 42 // 1 kriyAviSTa ' iti ka, kha. pustakayoH paatthH| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 28 anyayogavyavacchedikA 226 yathA viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM vastu na ghaTazabdavAcyam / ghaTazabdapavRttinimittabhUtakriyAzUnyatvAt paTavad ityAdi // 43 // eteSu catvAraH prathame'rthanirUpaNapravaNatvAd arthanayAH // 44 // zeSAstu trayaH zabdavAcyArthagocaratayA zabdanayAH // 45 // pUrvaH pUrvo nayaH pracuragocaraH paraH parastu parimitaviSayaH // 46 // - sanmAtragocarAt saMgrahAd naigamo bhAvAbhAvabhUmikatvAd bhuumvissyH||47|| savizeSaprakAzakAd vyavahArataH saMgrahaH samastasatsamUhopadarzakatvAd bhuvissyH||48|| udAharanti yathA viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM vastu na ghaTazabdavAcyaM ghaTazabdapravRttinimittabhUtakriyAzUnyatvAt paTavadityAdiH // 43 // anena hi vacasA kriyAnAviSTasya . ghaTAdevastuno ghaTAdizabdavAcyatAniSedhaH kriyate sa ca pramANabAdhita iti tadvacanamevaMbhUtanayAbhAsodAharaNatayoktam || 43 / / . ke punareSu nayeSvarthapradhAnAH ke ca zabdanayA iti darzayanti-- eteSu catvAraH prathame'thenirUpaNapravaNatvAdarthanayAH // 44 // zeSAstu trayaH zabdavAcyArthagocaratayA zabdanayAH // 45 // kaH punaratra bahuviSayaH ko vAlpaviSayo naya iti vivecayanti-- pUrvaH pUrvo nayaH pracuragocaraH paraH parastu parimitaviSayaH / / 46 // tatra naigamasaMgrahayostAvanna saMgraho bahuviSayo naigamAtparaH kiM tarhi naigama eka saMgrahAtpUrva ityAhuHsanmAtragocarAtsaMgrahAnnaigamo bhAvAbhAvabhUmikatvAd bhuumvissyH||47|| bhAvAbhAvabhUmikatvAdbhAvAbhAvAviSayatvAt , bhUmaviSayo bahuviSayaH // 47 // saMgrahAd vyavahAro bahuviSaya iti viparyayamapAsyantisadvizeSaprakAzakAvdyavahArataH saMgrahaH samastasatsamUhopadarzakatvAt bahuviSayaH // 48 // vyavahAro hi katiSayAn satprakArAn prakAzayatItyalpaviSayaH, saMgrahastu sakala satprakArANAM samUhaM khyApayatIti bahuviSayaH / / 48 // Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 28 vartamAnaviSayAd RjumUtrAd vyavahArastrikAlaviSayAvalambitvAd analpArthaH // 49 // kAlAdibhedena bhinnArthopadarzinaH zabdAdRjusUtrastaviparItavedakatvAd mahArthaH // 50 // pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsataH samabhirUDhAt zabdastadviparyayAnuyAyitvAt prbhuutvissyH||51|| pratikriyaM vibhinnamartha pratijAnAnAd evaMbhUtAt samabhirUDhastadanyathArthasthApakatvAd mhaagocrH||52|| vyavahArAt RjusUtro bahuviSaya iti viparyAsaM nirasyanti- ... varttamAnaviSayAdRjusUtrAdvyavahArastrikAlaviSayAvalambitvAdanalpArthaH // 49 / / varttamAnakSaNamAtrasthAyinamarthamRjusUtraH sUtrayatItyasAvalpaviSayaH, vyavahArastu kAlatritayavartyarthajAtamavalambata ityayamanalpArtha iti // 49 // . . RjusUtrAcchabdo bahuviSaya ityAzaGkAmapasArayanti kAlAdibhedena bhinnArthIpadArzanaH zabdAjusUtrastadvi. . parItavedakatvAnmahArthaH // 50 // zabdanayo. hi kAlAdibhedAdbhinnamarthamupadarzayatIti stokaviSayaH, RjusUtrastu kAlAdibhedato'pyabhinnamartha sUcayatIti bahu viSaya iti // 50 // zabdAtsamabhirUDho mahArtha ityArekA parAkurvantipratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsataH samabhirUDhAcchabdasta dviparyayAnuyAyitvAt prabhUtaviSayaH // 51 // samabhirUDhanayo hi paryAyazabdAnAM vyutpattibhedena bhinnArthatAmarthayata iti tanugocaro'sau, zabdanayastu teSAM tabhedenApyekArthatAM samarthayata iti samadhikaviSayaH / / 51 // samabhirUDhAdevaMbhUto bhUmaviSaya ityapyAkRtaM pratikSipantipratikriyaM vibhinnamarthaM pratijAnAnAdevaMbhUtAtsamabhirUDha-. . stadanyathArthasthApakatvAnmahAgocaraH / / 52 // evaMbhUtanayo hi kriyAbhedena bhinnamartha pratijAnIta iti tucchaviSayo'sau, samabhirUDhastu tadbhedenApyabhinnaM bhAvamabhipraitIti prabhUtaviSayaH // 52 // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 28 anyayogavyavacchedikA 228 nayavAkyamapi svaviSaye pravartamAnaM vidhi-pratiSedhAbhyAM saptabhaGgImanuvrajati // 53 // iti / vizeSArthinA nayAnAM nAmAnvarthavizeSalakSaNAkSepaparihArAdicarcastu bhASyamahodadhi-gandhahastiTIkA-nyAyAvatArAdigranthebhyo niriikssnniiyH| pramANaM tu samyagarthanirNayalakSaNaM sarvanayAtmakam, syAcchabdalAJchitAnAM nayAnAmeva pramANavyapadezabhAknvAt tathA ca zrIvimalanAthastave zrIsamantabhadraH atha yathA nayavAkyaM pravarttate tathA prakAzayanti-- . nayavAkyamapi svaviSaye pravartamAnaM vidhiprAteSedhAbhyAM saptabhaGgImanuvrajati // 53 / / nayavAkyaM prAklakSitavikalAdezasvarUpaM, na kevalaM sakalAdezasvabhAvaM pramANabAkyamityapi shbdaarthH| svaviSaye svAbhidheye pravarttamAnaM vidhipratiSedhAbhyAM parasparavibhinnArthanayayugmasamutthavidhAnaniSedhAbhyAM kRtvA saptabhaGgImanugacchati, pramANasaptabhaGgIvadetadvicAraH karttavyaH / nayasaptabhaGgISvapi pratibhaGgaM syAtkArasyaivakArasya ca prayoga sadbhAvAt / tAsAM vikalAdezatvAdeva sakalAdezAtmikAyAH pramANasaptabhaGgyA vizeSavyavasthApanAt / vikalAdezasvabhAvA hi nayasaptamaGgI vastvaMzamAtraprarUpakatvAt / sakalAdezasvabhAvA tu pramANasaptamaGgI saMpUrNavastusvarUpaprarUpakatvAditi / / 53 / / 1 'vizeSArthinayAnAm' iti ka. pustake paalH| 2 tattvArthAdhigamabhASyam / tadeva gandhahastiTIkA / granthasaMkhyA 84000 / iyaM zrIsamantabhadrAcAryakRtA / etanmaGgalaM sapAdazatazlokAtmakaM tadeva kevalamadhunopalabhyate na saMpUrNo granthaH / ayameva maGgalagraMtha bAtamImAMsA devAgamastotraM vetyabhidhIyate / atra - zrImadakalaMkadevaviracitA assttshtii| zrImadvidya nandasvAmiviracitA- aSTasahasrI caasti| nyaayaavtaarH-shriisiddhsendivaakrkRtH| anena dvAtriMzadvAtriMzikArUpaH stunisaMgrahaH kRtaH / tatra pratyekaM dvaatriNshtshlokaaH| tatraiva nyAyAvatAranAmnyekA dvAtriMzikA / atra zrIsiddharSigaNikRta vyAkhyA zrIrAjazekharasUriviracitA TippanI cAsti / nyA. zlo. 30 / 31 / 32 3 bRhatsvayaMbhustotrAvalyAM zrIsamantabhadrakRtAyAM zrIvimalanAthastave zlo. 65 / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 syAdvAdamaJjarIsahitA "nayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalI yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH " // 1 // iti zloka 28 taccai dvividham - pratyakSaM parokSaM ca / tatra pratyakSaM dvidhA - sAMvyAvahArikaM pAramArthikaM ca / sAMvyAvahArikaM dvividham-indriyAnindriyanimittabhedAt / " tad dvitayam avagrahehAvAyadhAraNAbhedAd ekazazcaturvikalpam || 6 ||" avagrahAdInAM svarUpaM supratItatvAd na pratanyate / " pAramArthikaM punarutpattau AtmamAtrApekSam ||18|| " tad dvividham- kSAyopazamika kSAyikaM ca / Adyam-avadhi- manaHparyAyabhedAda dvidhA kSAyikaM tu kevalajJAnamiti / parokSaM ca smRti -- pratyabhijJAno -- hAnumAnA - gamabhedAt paJcaprakAram / tatra saMskAraprabodhasambhUtamanubhUtArthaviSayaM tadityAkAraM vedanaM smRtiH // 3 // tate tIrthakara vimbamiti yathA // 4 // anubhavasmRtihetukaM tiryagUrdhvatAsAmAnyAdigocaraM saMkalanAtmakaM jJAnaM pratyabhijJAnam // 5 // yathA tajAtIya evAyaM gopiNDaH, gosadRzo gavayaH, sa evAyaM jinadatta ityAdi // 6 // upalambhAnupalambhasambhavaM trikAlIkalita sAdhyasAdhanasambandhAdyAlambanaM - -- idamasmin 1 'satyalAJchanA' iti bRhatsvayaMbhustotrAvalyAmupalabhyate / 2" guNA' iti bRhatsvayaMbhustotrAvalyAmupalabhyate / 3 pra. na. lo. pari. 2 sU. 1, 2, 34, 5. 4 etatsvarUpaM pramANanayatattvAlokAlaGkAre dvitIyaparicchede sU. 5/6 ityatra draSTavyam / 5 pra. na. lo. pari. 2 sU. 18. 6 kSayeNodayaprAptakarmaNo vinAzena sahopazame viSkambhitodayatvaM kSayopazamaH / 7 etallakSaNaM bhedAni ca pra. na. lo. pari. 3 sU. 1/2 3 8 pra. na. lo. pari. 3 sU. 9 pra. na. lo. pari. 3 sU. 4 / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 zloka 28 anyayogavyavacchedikA satyeva bhavatItyAdyAkAraM sNvednmuuhstaaNprpryaayH||7|| yathA yAvAn kazcid dhUmaHsa sarvo vahnau satyeva bhavatIti tasminnasati asau na bhavatyeveti vA // 8 // anumAnaM dvidhA-svArthaM parArthaM ca // 9 ||tNtraanythaanuppttyeklkssnnhetugrhnnsNbndhsmrnnkaarnnkN sAdhyavijJAnaM svArtham / 10 / pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAt // 23 // A. tavacanAd AvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH // 1 // upacArAd AptavacanaM ca // 2 // iti / smRtyAdInAM ca vizeSasvarUpaM syAdvAdaratnAkarAt sAkSepaparihAraM jJeyamiti / . pramANAntarANAM punarsthApattyupamAnasaMbhavaprAtibhaitihyAdInAmaMtraiva antarbhAvaH / sannikarSAdInAM tu jaDatvAda eva na prAmANyAmiti / tadevaMvidhena nayapramANopanyAsena durnayamArgastvayA khilIkRtaH / iti kAvyArthaH // 28 // idAnIM saptadvIpasamudramAtro loka iti vAvardUkAnAM tanmAtraloke parimitAnAmeva sattvAnAM saMbhavAt / parimitAtmavAdinAM doSadarzanamukhena bhagavatpraNItaM jIvAnantyavAda nirdopatayAbhiSTuvannAha 1 UhAparanAmA larka' iti ha. pustake pAThaH / 2 'tatra hetugrahaNasambandhasmaraNakArakaM sAdhyavijJAnaM svArtham ' iti pra. na. lo. pari, 3 sU. 10 3 pra. na, lo. pari. 3 sU. 23. 4 pra, na, lo, pari. 4 sU. 112 6 vAvadUkaH--ativaktA / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 29 mukto'pi vAbhyetu bhavam bhavo vA bhavasthazUnyo'stu mitaatmvaade| SaDjIvakAyaM tvamanantasaMkhya- mAkhyastathA nAtha! yathA na dossH||29|| mitAtmavAde saMkhyAtAnAmAtmanAmabhyupagame, dUSaNadvayamupatiSThate, tatkrameNa darzayati-mukto'pi vAbhyetu bhavamiti-mukto nitimAptaH, so'pi vA-apirvismaye, vAzabda uttaradoSApekSayA samuccayArthaH--yathA devo vA dAnavo veti, bhavamabhyetu saMsAramabhyAgacchatu, ityeko doSaprasaGgaH / bhavo vA bhavasthazUnyo'stu-bhavaH saMsAraH, sa vA bhavasthazUnyaH saMsAribhijIMvairvirahito'stu bhvtu| iti dvitIyo dossprsnggH| . - idamatra AkUtam-yadi parimitA eva AtmAno manyante tadA tattvajJAnAbhyAsaprakarSAdikrameNApavarga gacchatsu teSu saMbhAvyate khalu sa kazcitkAlo yatra teSAM sarveSAM nivRtiH, kAlasyAnAdinidhanatvAd AtmanAM ca parimitatvAt saMsArasya riktatA bhavantI kena vAryatAm, samunnIyate hi pratiniyatasalilapaTalaparipUrite sarasi pavanatapanAtapanajanodaJcanAdinA kAlAntare riktatA / na cAyamarthaH prAmANikasya kasyacid prasiddhaH, saMsArasya svarUpahAniprasaGgAt / tatsvarUpaM hi etad-yatra karmavazavartinaH, prANinaH saMsaranti, samAsAryuH, saMsariSyanti ceti / sarveSAM ca nivRtatve saMsArasya vA riktatvaM haThAdabhyupagantavyam muktairvA punarbhave Agantavyam / na ca kSINakarmaNAM bhavAdhikAraH1 janodaJcanaM--lokairjalAharaNam / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 zloka 29 anyayogavyavacchedikA "dagdhe bIje yathAtyantaM prAdurbhavati nA karmabIje tathA dagdhe na rohati bhvaangkrH||" iti vacanAt / ___ Aha ca "pataJjaliH-"saMti male tadvipAko jAtyAyurbhogAH" iti / etaTTIMkA ca "satsu klezeSu karmAzayo vipAkArambhI: bhavati nocchinnaklezamUlAyathA tuSAvanadvA zAlitaNDulA adagdhavIjabhAvAH prarohasamarthA bhavanti, nApanItatuSA dagdhabIjabhAvA vA / tathA klaizAvanaddhaH kamAzayo vipAkaprarohI bhavati, nApanItaklezo na prasaMkhyAnadagdhaklezabIjabhAvo veti / sa ca vipAkastrividhI jAtirAyurbhogaH" iti / akSapAdo'pyAha-"na pravRttiH pratisandhAnAya hInaklezasya" iti / evaM vibhaGgajJAnizivarAjarSimatAnusAriNo dRSayitvA uttarArddhana bhagavadupajJamaparimitAtmavAdaM nirdoSatayA stauti-paDjIvetyAdi / tvaM tu he nAtha ! tathA tena prakAreNa, anantasaMkhyamanantAvyasaM yAvizeSayuktaM paDjIvakAyam-ajIvan , jIvanti, jIviSyanti ceti jIvA indriyAdijJAnAdidravyabhAvaprANadhAraNayuktAH, teSAM "saGgha'nUce" iti cinoteJi Adezva katve kAyaH samUhaH jIvakAyaH pRthivyAdiH, paNNAM jIvakAyAnAM samAhAraH SaDjIvakAyam , pAtrAdidarzanAda npuNsktvm| athavA SaNNAM jIvAnAM kAyaH pratyekaM sAtaH SaDjIvakAyastaM par3ajIvakAyam-pRthivyap-tejo-vAyu-vanaspati-trasalakSaNaSarjAvAnakAyam , tathA tena prakAreNa, AkhyaH mayAdayA prarUpitavAna , 1 pAtaJjalasUtram 2 / 13 2 vAtsyAyanabhASyam / 2 / 13 3 gautamasUtra 4 / 1 / 64 4 haimasUtra 5 / 3 / 80 5 'pAtrAdyantasya na' kA. bA. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 29 yathA yena prakAreNa, na doSo dUSaNamiti jAtyapekSamekavacanamprAguktadoSadvayajAtIyA anye'pi doSA yathA na prAduHSyanti tathA tvaM jiivaanntymupdissttvaanityrthH| AkhyaH . iti. AyUrvasya khyAteraiGi siddhiH| tvamityekavacanaM cedaM jJApayati-yad jagadguroreva ekasya IdRkprarUpaNasAmarthya, na tIrthAntarazAstRNAmiti / . pRthivyAdInAM punarjIvatvamitthaM sAdhanIyam-yathA sAtmikA vidrumAzilAdirUpA pRthivI, chede samAnadhAtUtthAnAd , arzo'Gkaravat / bhaumamambho'pi sAtmakam , kSatabhUsajAtIyasya svabhAvasya sambhavAt , zAlUravat / AntarikSamApa sAtmakam , abhrAdivikAre svataH sambhUya pAtAt , matsyAdivat / 'tejo'pi sAtmakam , AhAropAdAnena vRddhayAdivikAropalambhAt , puruSAGgavat / vAyurapi sAtmakaH, aparapreritatve tiryaggatimatvAda govat / vanaspatirapi sAtmakaH, chedAdibhirlAnyAdidarzanAt , puruSAGgavat , keSAJcit svApAganopazleSAdivikArAcca / apakarSavatazcaitanyAd vA sarveSAM sAtmakatvasiddhiH AptavacanAcca / traseSu ca kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdiSu na keSAzcit sAtmakatve vigAnamiti / yathA ca bhagavadupakrame jIvAnantye na doSastathA digmAtraM bhAvyate-bhagavanmate hi SaNNAM jIvanikAyAnAmetad alpabahutvam-sarvastokAstrasakAyikAH, tebhyaH saMkhyAtaguNAH tejaskAyikAH, tebhyo vizeSAdhikAH pRthvIkAyikAH tebhyo vizeSAdhikA apkAyikAH, tebhyo'pi vizeSAdhikA vAyukA 1 'zAstyasUvaktikhyAteraG' iti haimasUtre 3 / 4 / 60 2 arzaH-durnAmaparyAyo rogavizeSaH / tadaGkare chinne'pi punaH sa prarohati / atra 'darbhAGkaravat' iti rA. gha. pustakayoH pAThaH / 3 bhauma-bhUmigatam / 4 shaaluurH-mnndduukH| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 29 anyayogavyavacchedikA 234 yikAH, tebhyo'nantaguNA vanaspatikAyikAH, te ca vyAvahArikA avyAvahArikAzcagolA ya asaMkhijA asaMkhaNiggoya golao bhnnio| ikikkaNigoyamhi aNantajIvA muNeyavvA // 1 // sijjhanti jattiyA khala iha sNvvhaarjiivraasiido| eMti aNAivaNassai rAsIdo tattiA tamhi // 2 // " iti vacanAd yAvantazca yato muktiM gacchanti jIvAstAvanto'nAdinigodavanaspatirAzestatrAgacchanti / na ca tAvatA tasya kAcit parihANinigAdIvAnantyasyAkSayatvAt / nigodasvarUpaM ca samayasAgarAd avagantavyam / anAdyanante'pi kAle ye kaeNcinirvRttAH, nirvAnti, nirvAsyanti ca te nigodAnAmanantabhAge'pi na varttante, nAvartiSata, na vaya'nti / tatazca kathaM muktAnAM bhavAgamanaprasaGgaH, kathaM ca saMsArasya riktatAprasaktiriti, abhipretaM caitada anyayathyAnAmapi / yathA coktaM vArtikakAreNa"ata eva ca vidvatsu mucyamAneSu santatam / bahmANDalokajIvAnAmanantatvAd azUnyatA // 1 // atyanyUnAtiriktatvaiyujyate pariNAmavat / vastunyaparimeye tu nUnaM tessaamsmbhvH||2||" iti kAvyArthaH / / 29 // ___ adhunA paradarzanAnAM parasparaviruddhArthasamarthakatayA matsaritvaM golAzca asaMkhyeyAH asaMkhyanigodo golako bhaNitaH / ekaikasmis nigode anantajIvA jJAtavyAH / / 1 / / sidhyanti yAvantaH khalu iha saMvyavahArajIvarAzeH / AyAnti anAdivanaspatirAzestAvantastasmina || || iti chAyA 2 ayaM grantho na vijJAyate / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamarIsahitA prakAzayan sarvajJopajJasiddhAntasyAnyonyAnugatasarvanayamayatayA mAtsaryAbhAvamAvirbhAvayati anyo'nyapakSapratipakSabhAvAd yathA pare matsariNaH prvaadaaH|| nayAnazeSAnavizeSAmicchan na pakSapAtI samayastathA te // 30 // prakarSeNa udyate pratipAdyate svAbhyupagato'rtho yairiti pravAdAH) yathA yena prakAreNa, pare bhavacchAsanAd anye, pravAdA darzanAni, matsariNa:-atizAyane matvarthIyavidhAnAt sAtizayAsahanatAzAlinaH krodhakaSAyakaluSitAntaHkaraNAH santaH pakSapAtinaH, itarapakSatiraskAreNa svakakSIkRtapakSavyavasthApanamavaNA vartante / kasmAd hetormatsariNaH, ityAha-anyo'nyapaMkSapratipakSabhAvAt / pacyate vyaktIkriyate sAdhyadharmavaiziSTayena hetvAdibhiriti pakSaH-kakSIkRtadharmapratichApanAya sAdhanopanyAsaH, tasya pratikUla pakSaH pratipakSa:--pakSasya pratipakSo virodhI pakSaH, tasya bhAvaH pakSapratipakSabhAvaH, anyo'nyaM parasparaM yaH pakSapratipakSabhAvaH pakSapratipakSatvamanyo'nyapakSapratipakSamAvastasmAt / tathA hi-ya eva mImAMsakAnAM nityaH zabda iti pakSaH, sa eva saugatAnAM pratipakSaH, tanmate zabdasyAnityatvAt / ya eva saugatAnAmanityaH zabda iti pakSaH, sa eva mImAMsakAnAM ptipkssH| evaM sarvaprayogeSu yojyam / tathA tena prakAreNa, te tava, samyak 1 sarvanayasvarUpayuktatayetyarthaH / 2 'paradarzanAni' iti ka. kha. pustakayoH paatthH| 3 bhUmanindAprazaMsAsu nityayoge'tizAyane / saMbandhe'stivivakSAyAM bhavanti matubAdayaH / ityukteH| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 30 anyayogavyavacchedikA ___236 eti gacchati zabdo'rthamanena iti "punnAmni ghH|" samayaH saMketaH, yadvA samyaga avaiparItyena ayyante jJAyante jIvA-jIvAdayo'rthA anena, iti samayaH siddhAntaH, athavA samyag ayante gacchanti jIvAdayaH padArthAH svasmin svarUpe pratiSThAM prApnuvanti asmin iti samaya AgamaH, na pakSapAtI naikpkssaanuraagii| pakSapAtitvasya hi kAraNaM matsaritvaM parapravAdeSu uktam, tvatsamayasya ca matsaritvAbhAvAd na pakSapAtitvam / pakSapAtitvaM hi matsaritvena vyAptam, 'vyApakaM ca nivartamAnaM vyApyamapi nivartayati'iti matsAritve nivartamAne pakSapAtitvamApa nivartata *iti bhAvaH / tava samaya iti. vAcyavAcakabhAvalakSaNe sambandhe SaSThI / mUtrApekSayA gaNadharakartRkatve'pi samayasya arthApekSayA bhagavatkartRkatvAda vAcyavAcakabhAvo na virudhyate "atthaM bhAsaiarahA suttaM gaMthaMtigaNaharA NiuNaM" iti vacanAt,athavA utpAda-vyaya-dhrauvyaprapaJca :samayaH teSAM ca bhagavatA sAkSAnmAtRkApadarUpatayAbhidhAnAt / tathA cArSam-"upanei vA, vigamei vA dhuvei vA" itydossH| matsaritvAbhAvameva vizeSaNadvAreNa samarthayati-nayAnazeSAnavizeSamicchan iti / azeSAn samastAn nayAna naigamAdIn, avizeSaM nirvizeSaM yathA bhavati evam icchan AkAin , sarvanayAtmakatvAda anekAntavAdasya / yathA vizakalitAnAM muktAmaNInAmekasUtrAnusyUtAnAM hAravyapadezaH, evaM pRthagabhisandhInAM nayAnAM syAdvAdalakSaNaikamUtraprotAnAM zrutAkhyapramANavyapadeza iti / nanu 1 haimasUtram 5 / 3 / 130. 2 vizeSAvazyakabhASya gAthA 1119 / artha bhASate'rhara sUtra praznanti gaNadharA nipuNam / iti chaayaa| 3 mAtRkA-lipirmUlAkSarANi / 4 utpadyate vA vigacchati ( nazyati) vA dhruvayati vA / iti chaayaa| . Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 syAdvadamaJjarIsahitA zloka 30 pratyekaM nayAnAM viruddhatve kathaM samuditAnAM nirvirodhitaa| ucyateyathA hi samIcInaM madhyasthaM nyAyanirNetAramAsAdya parasparaM vivadamAnA api vAdino vivAdAd viramanti, evaM nayA anyo'nya vairAyamANA-api sarvajJazAsanamupetya syAcchabdaprayogopazamitavipratipattayaH santaH parasparamatyantaM suhR yAvatiSThante / evaM ca sarvanayAtmakatve bhagavatsamayasya sarvadarzanamayatvamaviruddhameva, nayarUpatvAd darzanAnAm / na ca vAcyaM tarhi bhagavatsamayasteSu kathaM nopalabhyate iti / samudrasya sarvasarinmayatve'pi vibhaktAsu tAsu anupalambhAt / tathA ca vaktRvacanayoraikyamadhyavasya zrIsiddhasenadivAkarapAdAH "uddhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi nAtha ! dRssttyH| na ca tAsu bhavAn pradRzyate pravibhaktAsu saritsvivodadhiH " // 1 // anye tvevaM vyAcakSate-tathA anyonyapakSapratipakSabhAvAt pare pravAdA matsariNastathA tava samayaH sarvanayAn madhyasthatayAGgIkurvANo na matsarI / yataH kathaMbhUtaH, pakSapAtI-pakSamekapakSAbhinivezam , pAtayati tiraskarotIti pakSapAtI, rAgasya jIvanAzaM naSTatvAt / atra ca vyAkhyAne matsarIti vidheyapadam , pUrvasmiMzca pakSapAtIti vishessH| atra ca kliSTAkliSTavyAkhyAnaviveko vivekibhiH svayaM kaaryH| iti kAvyArthaH // 30 // itthaGkAraM katipayapadArthavivecanadvAreNa svAmino yathArthavAdA1 'sArvazyaM zAsanam' iti ka. kha, gha. rA. pustakeSu paatthH| . 2 'suhRdrUpatayA' iti gha. rA. pustakayoH pAThaH / 3 dvAtriMzadvAtriMzikAstotre caturthadvAtriMzikAyAM 15 shlokH| ... 4 jiivnaash-sNpuurnntyetyrthH| rAgasyetyArabhya naSTatvAdityantaM kha. pustake nAsti / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka 31 anyayogavyavacchodikA khyaM guNamabhiSTutya samagravacanAtizayavyAvarNane svasyAsAmarthya dRSTAntapUrvakamupadarzayan auddhatyaparihArAya bhaGgyantaratirohitaM svAbhidhAnaM ca prakAzayan nigamanamAha vAgvaibhavaM te nikhilaM vivektu mAzAsmahe ced mahanIyamukhya ! / laDdhema jaGghAlatayA samudra vahema candradyutipAnatRSNAm // 31 // vibhava eva vaibhavaM prajJAditvAt svArthe'Na, vibhorbhAvaH karma ceti vA vaibhavam / vAcAM vaibhavaM vAgvaibhavaM vacanasaMpatyakarSam, vibhorbhAva iti pakSe tu sarvanayavyApakatvam / vibhuzabdasya vyApakaparyAyatayA rUDhatvAt / te tava saMbandhinaM nikhilaM kRtsnaM vivektuM vicArayituM ced yadi vayamAzAsmahe icchAmaH, he mahanIyamukhya ! mahanIyAH pUjyAH paJcaparameSThinasteSu mukhyaH pradhAnabhUtaH,AdyatvAt,tasya saMbodhanam / nanu siddhebhyo hInaguNatvAd arhatAM kathaM vAgatizayazAlinAmapiteSAM mukhyatvam, na ca hInaguNatvamasiddham / pravrajyAvasare siddhebhyasteSAM namaskArakaraNazravaNAt-" kAUNa namukkAraM siddhANamabhiggahaM tu so giNhe" iti zrutakevalivacanAt / maivam 1 'svAbhidhAnaM ca prakAzayan iti prakSiptamiva bhAti / yataH 'bahema' iti zabdAntagatahemazabdagrahaNaM na susaMgatam / kiMca syAdvAdamaJjarIkRdbhiH svayaM tathA vyAkhyAnaM na kRtam / 2 'prajJAdibhyo'N' iti haimasUtram 7 / 2 / 165. 3 'paryAyarUpatayA' iti gha. rA. pustakayoH pAThaH / 4 kRtvA namaskAraM siddhebhyo'bhigrahaM tu so'grahIt / iti chaayaa| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 31 ahaMdupadezenaiva siddhAnAmapi parijJAnAt / tathA cArSam-" arahantuvaeseNaM siddhA.najaMti teNa arahA''I " iti / tataH siddhaM bhagavata eva mukhyatvam / yadi tava vAgvaibhavaM nikhilaM vivettumAzAsmahe tataH kimityAha-laGghama ityAdi / tadA ityadhyAhAryam / tadA jaGAlatayA jAGikatayA vegavattayA, samudraM lar3ema kila samudramiva atikrmaamH| tathA vahema dhArayema, candradyutInAM candramarIcInAM pAnaM candradyutipAnam, tatra tRSNA tarSo'bhilASa iti yAvat / candradyutipAnatRSNA, tAm / ubhayatrApi sambhAvane saptamI / yathA kazciJcaraNacaGkramaNavegavattayA yAnapAtrAdi antareNApi samudraM laGitumIhate, yathA ca kazcizcandramarIcIramRtamayIH zrutvA culukAdinA pAtumicchati, na caitad dvayamapi zakyasAdhanam / tathA nyakSeNe bhavadIyavAgvaibhavavarNanAkAGkSApi azakyArambhapravRttitulyA, AstAM tAvat tAvakInavacanavibhavAnAM sAmastyena vivecanavidhAnam , tadviSayAkAGkSApi mahat sAhasamiti bhAvArthaH / ___ athavA 'laghu zoSaNe, iti dhAtorlaGama zoSayema, samudraM jar3AlatayA atiraMhasA, atikramaNArthalostu prayoge durlabhaM parasmaipadamanityaM vA Atmanepadamiti / atra ca auddhatyaparihAre'dhikRte'pi yad 'AzAsmahe' ityAtmani bahuvacanamAcAryaH prayuktavAstaditi sUcayAta-yad vidyante jagati mAdRzA mandamedhaso bhUyAMsAstotAraH, iti bahuvacanamAtreNa na khalu ahaGkAraH stotari prabho shniiyH| pratyuta nirAbhimAnatAprAsAdopari patAkAropa evAvadhAraNIyaH / iti kaavyaarthH||31|| eSu ekAtriMzati vRtteSu upjaaticchndH| 1 ahaMdupadezena siddhA zAyante tenAIdAdiH // iti chAyA vizeSAvazyakabhAvagAthA 3213 // 2 pUrNatayA / 3 haimadhAtupArAyaNe bhvAdigaNe dhA. 98. 4 'ahaMkAravikAraH praDhaukanIyaH' iti ka. pustake paatthH| 5 indravajropendravajrayoH saMkaro'nyonyapAdamIlanamupajAtiH / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 31 anyayogavyavacchedikA evaM vipratArakaiH paratIrthikairvyAmohamaye tamasi nimajjitasya jagato'bhyuddharaNe'vyabhicArivacanatAsAdhyenAnyayogavyavacchedena bhagavata eva sAmarthyaM darzayan tadupAstivinyastamAnasAnAM puruSANAmaucitIcaturatAM pratipAdayati 240 idaM tattvAtattvavyatikara kara le'ndhatamase jaganmAyAkArairiva hataparairhA vinihitam / taduddhartuM zakto niyatama visaMvAdivacanastvamevAtastrAtastvayi kRtasaparyAH kRtadhiyaH // 32 // idaM pratyakSopalabhyamAnaM jagad vizvam -- upacArAda jagadvatI janaH / hataparai: - hatA adhamA ye pare tIrthAntarIyA hatapare, tairmAyAkArairiva aindrajAlikairiva - zAmbarIyaprayoganipuNairiva iti yAvat / andhatamase niviDAndhakAre, hA iti khede vinihitaM vizeSeNa nihitaM sthApitaM pAtitamityarthaH / andhaM karotItyandhayati, andhayatItyandhaM tacca tattamazcetyandhatamasam "samavAndhAt tamasa" ityatpratyayaH. tasmin andhatamase / kathaMbhUte'ndhatamase iti dravyAndhakAravyavacchedArthamAha-- tattvAtattvavyatikarakarAle / tattvaM cAtattvaM ca tattvAtattvaM tayorvyatikaro vyatikIrNatA vyAmizratA svabhAvavinimayastattvAtattvavyatikarastena karAle bhayaGkare / yatrAndhatamase tattvetattvAbhiniveza: / atattve ca tattvAbhiniveza ityevaMrUpo vyatikaraH saMjAyata ityarthaH / anena ca vizeSaNena paramArthato mithyAtvamohanIyameva andhatamasam, tasyaiva IkSalakSaNatvAt / tathA ca granthAntare prastutastutikArapAdAH 1 haimasUtram 7|3|80 2 hemacandrakRtayogazAstre dvitIyaprakAze tRtIyaH shlokH| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 32 "adeve devabudbhiryA gurudhIragurau ca yA adharme dharmabuddhizca mithyAtvaM tadviparyayAt" // 1 // tato'yamarthaH-yathA kila aindrajAlikAstathAvidhasuzikSitaparavyAmohanakalAprapaJcAH tathAvidhamauSadhImantrahastalAghavAdiprAyaM kizcitprayujya pariSajanaM mAyAmaye tamAsa majayanti, tathA paratIrthikairapi tAdRprakAraduradhItakutarkayuktIrupadizya jagadidaM vyAmohamahAndhakAre nikSiptamiti / tajjagaduddhartuM mohamahAndhakAropaplavAt kraSTum, niyataM nizcitam , tvameva, nAnyaH zaktaH samarthaH / kimarthamityemekasyaiva bhagavataH sAmarthyamupavarNyate, iti vizeSaNadvAreNa kAraNamAhaavisaMvAdivacanaH / kaSa-ccheda-tApalakSaNaparIkSAtrayavizuddhatvena phalaprAptau na visaMvadatItyevaMzIlamavisaMvAdi, tathAbhUtaM vacanamupadezo yasyAsAvavisaMvAdivacanaH avyabhicArivAgityarthaH / yathA ca pAramezvarI vAg na visaMvAdamAsAdayati yathA tatra tatra syAdvAdasAdhane darzitam / kaSAdisvarUpaM cetthamAcakSate prAvacanikAH " pANabahAIANaM pAvaTANANa jo u paDiseho / jhANajjhayaNAINaM jo ya vihahiAsa dhammakaso // 1 // bajjhANuThANeNaM jeNa Na vAhijjae tayaM NiyamA / saMbhavai ya parizuddhaM so puNa dhammamhi cheutti // 2 // 1 'upadI' iti ha.pustake paatthH| 2 harIbhadrasUrikRtapaJcavastukacaturthadvAre prANavadhAdInAM pApasthAnAnAM yastu pratiSedhaH / dhyAnA-dhyayanAdInAM yazca vidhireSa dharmakaSaH // 1 // bAhyAnuSThAnena yena na bAdhyate tanniyamAt / saMbhavati ca parizuddhaH sa punardhameM cheda iti // 2 // 'jInAdibhAvavAdo bandhAdiprasAdhaka iha tApaH / .. etaiH parizuddho dharmo dharmatvamupaiti // 3 // iti chAyA / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 32 anyayogavyavacchedikA 242 jIvAi bhAmukhI dhAna prakRtapA samarthAH jIvAi bhAvavAo baMdhAi pasAgaho ihaM taavo| eehiM parisuddho dhammo dhammattaNamuvei // 3 // " tIrthAntarIyAptA hi na prakRtaparIkSAtrayavizuddhavAdina iti te mahAmohAndhatamasa eva jagat pAtayituM samarthAH, na punastaduddhatum, ataHkAraNAt / kutaH kAraNAt kumatadhvAntArNavAntaHpatitabhuvanAbhyuddhAraNAsAdhAraNasAmarthyalakSaNAt , he trAtatribhuvanaparitrANapravINa ! tvayi kAvkAvadhAraNasya gamyamAnatvAt tvayyeva viSaye na devAntare, kRtadhiyaH-karotiratra parikarmaNi vartate, yathA hastau kuru pAdau kuru iti, kRtA parikarmitA tattvopadezapezalatattacchAstrAbhyAsaprakarSaNa saMskRtA dhIvuddhiryeSAM te kRtadhiyazcidrUpAH puruSAH, kRttasaparyAHprAdikaM vinApyAdikarmaNo gamyamAnatvAt kRtA kartumArabdhA saparyA sevAvidhiyaiste kRtasaparyA ArAdhyAntaraparityAgena tvayyeva sevAhevAkitAM parizIlayanti / iti zikhariNIcchando'laMkRtakAvyArthaH // 32 // ||smaaptaa ceyamanyayogavyavacchedadvAtriMzikAstavana kA // TIkAkArasya prazastiH / yeSAmujjvalahetuhetiruciraH prAmANikAdhvaspRzAM hemAcAryasamudbhavastavanabhUrarthaH samarthaH sakhA / teSAM duneyadasyusambhavabhayAspRSTAtmanAM sambhavatyAyAsena vinA jinAgamapuraprAptiH zivazrIpradA // 1 // cAturvidyamahodadherbhagavataH zrIhemasUregirAM . gambhIrArthavilokane yadabhavad dRSTiH prakRSTA mama / drAghIyaH samayAdarAgrahaparAbhUtaprabhUtAvamaM tannUnaM gurupAdareNukaNikAsiddhAJjanasyorjitam // 2 // 1 atyaSTau yamnasabhalgAH zikhariNI caiH|| yamanasabhalagA cairiti SaDbhiyatiH / haimachando'nuzAsanaM a. 2 sU. 287, Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 syAdvAdamaJjarIsahitA zloka 22 anyaanyshaastrtrusNgtcitthaaripusspopmeykticinicitprmeyaiH| dRbdhAM mayAntimAjinastutivRttimenAM mAlAmivAmalahRdo hRdaye vhntu|3| pramANasiddhAntaviruddhamatra yatkiciduktaM matimAndyadoSAt / .. mAtsaryamutsArya tadAryacittAH prasAdamAdhAya vizodhayantu // 4 // uAmeSa sudhAbhujAM gururiti trailokyavistAriNe yatreyaM pratibhAbharAdanumitirnirdambhamu jambhate / kiM cAmI vibudhAH sudheti vacanodgAraM yadIyaM mudA zaMsantaH prathayanti tAmatitamAM saMvAdamevasvinIm // 5 // naagendrgcchgovindvksso'lNkaarkaustubhaaH| te vizvavandyA nandyAsuMrudayaprabhasUrayaH // 6 // yugmam // zrImalliSeNasUribhirakAri tatpadagaganadinamaNibhiH / vRttiriyaM manuraMvimitazAkaoNnde dIpamahasi zanau // 7 // zrIjinaprabhasUrINAM sAhAyodbhinnasaurabhA / . zrutAvuttaMsatu satAM vRttiH syAdvAdamaJjarI // 8 // 1 'ye hyudayaprabhajIvadevasUrisantAnIyA vastupAlamantrIzvaravanditAmayaH' iti gha. pustakaTippanyAm / 2. akAnAM vAmato gatiH / 1214 mite zAke / .3 :jinaprabhaH sandehaviSauSadhIsaMjJitakalpavRttikArakaH yato labhyate sUrIndrasyAnvaye jAto navAr3IvRttivedhasaH / zrIjinezvarasUrINAM pautraHpAtramavedhasaH // 1 // putraH zrImajjinasiMhasUrINAM rINarephasAM / jagrantha granthametaM zrIjinaprabhamuniprabhuH // 2 // vaikrame'sti kalAvizvadevasaGkhye'nuvatsare / ityAdi ata eva ihApi vikramataH saM. 1349 iti mantavyam // ' iti gha, pustakaTippanyAm / 4 dIpAvalyAm / 5 zreyo'stu pA khyaparamezvaraprasAdAt / ityanAdimithyAmatatApApohacchAyArucirasyAdvAdasahakAratarumaMjarIsaMpUrtimaMjulatAmadhyArohat // dhvastAtyantakutarkataMtratimirAH sva Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 32 anyayogavyavacchedikA vibhrANe keli nirjjayAjjinatulAM zrIhemacandraprabhautaddRbdhastutivRttinirmitimiSAd bhaktirmayA vistRtA / nirNetuM guNa-dUSaNe nijagirAM tannArthaye sajjanAn tasyAstattvamakRtrimaM bahumati: sAstyatra samyag yataH // 9.. samAptam. 244 tvAvakAzAtviSA / ye jainAgamatattvalAbhalalitAH- saMsArapAraiSiNaH / bhUyAsurbhuvi hemacandraguravastedvAdazAMgIdviSAM / pApollApajuSAmazeSamasatAM bhUkatvajIvAtavaH / 1 / di dayita dharmadhyAnasaMtAnazarma / tribhuvanamukuTAItpAda pUjAparItaM / samayanayagamArthajJAnagAthAbhiruccaiH / kumatamathanamalo maliSeNomunIMdraH // 2 // nAnArUpavikalpajalpavipinaploSAnalaH kevalaM, samyaktvAmRtasAgarojvalakalAkallolakolAhalaH / sAmyAnaMdapadapravezanapaTuH sarvatra naH sarvadA / bhUyAdakSayacandravAcakapadAM bhojaprasAdodayaH // 3 // /zrIvIramuktikalyANAt saM. 2263 vatsare vikramanRSataH saMvat 1793 kArttikaprathamapaMcamyAM budhe / zrIciMtAmaNipArzvadevAlayavirAjitakRSNadurgAhavapure / ratnena ratnatrayaiSiNA duHkarmaparikSayArthaM / likhiteyaM / OM namo vAmeyAya // ' ityadhikaM gha. pustake | 1 kha. pustake prathamapaJca zlokAH navamazca nAsti / 2 ' rAjiSNau kalinirjayAjjina iva zrIhemacandraprabhau / ' iti ka . pustakapAThaH / 3 'kila' iti rA. ha. pustakayoH pAThaH / 4 ' mayAviSkRtA' iti kha. pustake pAThaH / *vikramataH saM. 1138 hemAcAryANAM janma / saM. 1199 kumArapAlabhUpAlataH prkaashH| saM.1213 dehAMtaram / ye hi devacaMdrAcAryagurukAH sArddhatrikoTigranthakartAraH // /saptatyuttaramullaMghya zaracchatacatuSTayaM / zrIvIra jinanirvANAdvikramo rAjyamAsadat // 1 // iti / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddham . pRSThe pavato khaNDanam vidvadvazaMvadaH dharmiNi kAraNa vArtike saMzitaM zuddhipatrakam / azuddham (prastAvanAyAm ) khaNDanama vidvadvazavaMdaH dhANi kAraNA vArtike saMjjitaM 10 13 matvAt mattvAt 23,24,25 bheda saGkhyeyam , bhedo * * * * * * * * * * * * * * * * * * * syAdvAda saGkhyem syAdvAda kRtakAM. stthaa| kocattu kRtakA stathA kecit . mupalabhya balavata laGghayAmi bhUto mulamanya balavat lajhyAmi . nAtizaya rUsau sarva nAtitazaya rUsaU sarva paryAtmaka pratIyamA * * * * * paryAyAtmaka pratIyamAna Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) vyayayo tadapyAnapaMcAzatau pyekatra citrapaTI prakArAH zUlamabhavyasya // sa cAyaM vAndhyayAdi tasmAdapahara zlo. 36 bhinnatve'GgI hAnedharmadharma eSAM naparaiH vyayo . tadapyani pacAzatI pyekatracitrapaTI .. prakAraH zUlamabhavyasya sacAyaM vAndhayAdi tasmASahara * sUtra 36 bhinnatveDI vyAvRtti anteSu tattvajJAnA na ha vai rasti / azarariM zokAdya yogAt pustakayoH na ha vai apahatiH hAnedharmadharma . yeSAM vyAvRtti antyeSu tatvajJAnA na vai rastyazarIraM kezAdya yogAta pustakayo na vai ye api apahati ye'pi te api siddho draSTavyam zarIrasyopa te'pi siddhoH dRSTavyam .. zarIrarasyopa . " .. . . 2.- Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAvayavatva sAvayavatvaM samudghAtaH samudghA 12 sarge sAvayatva sAvayatvaM samuddhAtaH samuddhA 22 sarge vr : MA: " : 2 hetvarthA vipratipratti niravayava sabrahmacAri dupayAcitazrAddhA saunikA saunikaH . samyaktvaM pretya jina zrIjinezvarasUriH / jinaalyaadibhyH| ityAzaya - pratIma ityata . 'imANaM' ti jinAlayAdi kArayitu (75) pRSThe 1 TippanyAM vistarastu samavadhAnaAranAlaH bhaktAdi pacanIya vizuddhAhAra pAnAdi yAcyam hetvArthA vipravipatti nikhaya sa brahmacArI dupayAcittazraddhA saunakA saunakaH , samaktvaM pretyajina zrIjinapatisUriH jinAlayAdibhyaH ityAzaGakya pratImetyata imAnanti jinAlayAdikArayitu (79) pRSThe TippanyAM vistastu samavadhAna AranalaH bhaktAdipacanIya vizuddhahAra pAnAdiyojyam vkazcida vyApArAH ti 012 89 . * kAzcada / vyApArA . Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo. lambhAtU lambhAt 96 103 106 hetuH dUSaNadik nirvikalpaka nirvilpakaM 105 karmadvaitaM karmadvaita laghvakSarA ladhvakSarA . 107 . . dUSaNAdik 108. paramANubhiH saha paramANubhiHsaha . 11 " apoha eva zabdArthaH" . apoha eva zabdArtha 11 samAmnA samAmrA 123 .. ityarthaH 129 tatpravRtte tapravRtte . 135 datItAnAgata datInAgata kAratva kArAkAratva ityarthaH Sabattimillilull.nl kha. 138 alaGkAre alaGkAra , 139 vayavadhAra vayavAdhAra hRtpUrA saccandraH tayArthe'nubhUya pramANa sacandraH tayArthenubhUya. pramANa 141 142 142 dRSTAntaH dRSTAnta pramANanagI 145 145 navenudhAtu 148 pramANAnagI nuvedhAttu bhagna deSTavyam janmAntare ndhAnasya janana bhagra deSTavyam janmAtare ndhAnasyajanana 149 152 154 . 155 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) 159 pRthak kalpanA SaDvi dhaM mAtrayA hAda bhUtAnam drabya syAda bhinnAni 166 0 rur OM vRto 9 11 0 172 pRthakkalpanA SaDvidhaM mAtragrAhaThAd bhUtAnAm dravya syAdabhinnAni vrato rgatatve vahnayoH nimittadvayA bandhanatAnirvizeSa dvAdazAGgasya navAdhyayanA saptamAdhyayanam . saGkhyAkAH zlokAH . . saMpUrNasaMkhyA taddhe-. . 3776 / . devasUsaMpUrNa dazApi gacchataH .. AbhASitaH 175 17 " gatve vahnayo nimittazadvayA . bandhanatA nirvizeSa dvAdasyAGgasya navAdhyAyanA saptamAdhyAyanam saMkhyAkAzlokAH saMpUrNaNaMkhyA taddhe / 3776devasUH sapUrNa dezApi gacchataH / AbhASito stAneva 176 177 179 179 26 stAnyeva 180 24 vedepyuktam 32.. 181 32 vede'pyuktam bhUtakArya bhAvo'nIkSaNA ttasya bhUtAkArya bhAvonIkSaNA ttasyA 182 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) nAtha 183 183 evaM saMbhavi 184 eva sabhavi bhavataH prANA sAvizayau bhaveta sAtizayau bhavet rabhbhaka 185 189 nAratyeva . .9 rambhaka nAstyeva pudgalAnAM pudgalAH girIdvitIya puSpANIva virodhazabdo'tra udgAra tasya pudgalAnAM ghudgalAH girI dvitIya puSyANIva virodhabdo'tra udgAra .186. 186 191 . 198 . 31 . 24 vaH varSeH / dI darzI 208 209 214 saMgRhNan saMgrahan prApnuvanti 215 prAguvanti pazcAza paJcAza paJca paJcA ityarthaH / patRNA ityarthaH 217 patRNA naya 225 prapaJcaH samayaH bhUyAMsaH stotAraH, nayo prapaJca :samayaH bhUyAMsa :stotAraH, - 236 239