Book Title: Nyayamanjari Ahanika 04 05
Author(s): Jayant Bhatt, Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005498/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAYANTA BHATTA'S NYAYAMANJARI [CATURTHA-PANCAMA AHNIKA) WITH GUJARATI TRANSLATION L. D. SERIES 108 GENERAL EDITORS Y. S. SHASTRI R. S. BETAL EDITED AND TRANSLATED BY NAGIN J. SHAH READER IN SANSKRIT L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD-9 L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY, AHMEDABAD-9 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAYANTA BHATTA'S NYAYAMANJARI [CATURTHA-PANCAMA AHNIKA] WITH GUJARATI TRANSLATION L. D. SERIES 108 GENERAL EDITORS Y. S. SHASTRI R. S. BETAI EDITED AND TRANSLATED BY NAGIN J. SHAH... READER IN SANSKRIT L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD-9 F L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY, AHMEDABAD-9 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ninted by Pitamber J. Mishra Tirbut Primers 41, Meghpath Society Ranip, Ahmedabad-382480 Published by Y. S. Shastri Acting Director L.D. Institute of Indology Ahmedabad-380009. FIRST EDITION May 1989 PREMATOPEES 120 Revised Price Rs. L. D. indok $ - . -. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayantabhaTTaviracitA nyAyamaJjarI [caturtha-paJcama Ahika gUrjarabhASAnuvAdasahitA saMpAdaka-anuvAdaka nagIna jI. zAha prakAzaka lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira ahamadAbAda-9 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FOREWORD Jayanta Bhatta is one of the first rank thinkers in the history of Indian Logic. His work Nyayamanjari occupies a unique place among the Nyaya works on account of its intelleciual height and ornamental style of its language. The entire ancient Nyaya system is in fact a development of the sutra philosophy of Gotama through a process of attack, counterattack and defence among the Naiyayikas and their hard critics. Wellknown works on Nyaya school of thought, viz. Vatsyayana's Nyayabhasya, Uddyotakara's Nyayavartika, Vacaspati Misra's Nyayavartikatatparyatika, Udayana's Nyayavartikatatparyaparisuddhi and Kusumanjali, and Nyayamanjari of Jayanta explain and develop the ideas contained in the Nyaya-- sutra of Gotama and also defend them against the attacks of hostile critics Jayanta who was wellversed in various branches of learning launches an attack against the various schools, especially against Mima. msaka and Buddhist schools of thought. He reviews two well-known theories of Mimamsakas in connection with verbal knowledge, viz. Abhihitanvayavada and Anvitabhidhanavada. He completely refutes the second theory and making certain amendment of the first theory establishes the doctrine of Tatparya. He also refutes the doctrines of almost all the major schools of Buddhism, viz. Vaibhasika, Sautrantika (Hinay. ana schools) and Madhyamika and Yogacara. He vehemently attacks the doctrines of Ksanabhangavada, Apoha, Isvarabhanga and Sruti-apramanya of Buddhists. All this was possible because Jayanta came on the Indian philosophical scene when Mimamsa and Buddhist systems were well established. He must have flourished in the end of 10th century A.D. He is quoted by Vadi Devasuri (10th A.D.) and Ratnaprabhasuri. So, certainly Jayanta is earlier than these two. L. D. Series has already published-critically edited with Gujarati translation of Nyayamanjari containing three Ahnikas, by the same editor. The present volume consists of 4th and 5th Annikas. Jo the first Ahnika Jayanta gives definition of pramana and their numbers; discusses about postulation (arithapatti) and non-perception or non-existence (abhava). The second Ahnika is completely devoted to the discussion of perception inference and analogy. The third Annika deals with verbal testimony, theory of error, problem of God and eternality of word in detail. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ This present volume contains 4th and 5th Annikas. In the 4th Ahnika Jayanta refutes Mimamsaka's doctrine of impersonal nature (apauruseyatva) of the Vedas. He also discusses about relation between words and their meanings. It is important to note that in this Ahnika Jayanta defends authoritativeness of Atharvaveda and proves the supre. macy of it among the four Vedas, with remarkable clarity. He also defends the authoritativeness of all kinds of Agam'as i. e. Bauddha, Jaina, Saiv! and so on. The fifth Abnika deals with Jati, Aksti, padartha, vakyartha and so on, which are very important from the point of view of linguistics. It is a well-known fact that translation of any Sanskrit philosophi. cal text into regional language is indeed very difficult task. But our present translator, Dr. N. J. Shah has achieved remarkable success in this direction. Dr. Shah tried to maintain original spirit at all cost. L. D. Institute feels great pleasure in bringing out this edition. We hope this might be of help to students and scholars of Gujarat who are interested in Indian Philosophy. L. D. Institute of Indology Ahmedabad 38009 1 May 1989 Y. S. Shastri Acting Director Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika kAzmIranA rAjA zaMkaranA rAjyakALamA (I. sa. 885-902 ) thaI gayelA kAzmIrI paMDita jayaMtanI nyAyamaMjarI saMskRta dArzanika sAhityanuM eka aNamela ratna che. te prauDha kRti che. temAM mukhyatve mImAMsA ane bauddha siddhAnI AlocanA karI naiyAyika siddhAtonI sthApanA karavAmAM AvI che. tenI zailI vizada ane prasanna che. tene vAMcatAM jANe koI sAhityika kRti vAMcatA hoIe e AhalAda thAya che. A pUrve ame gujarAtI anuvAda sahita traNa Ahnika traNa alaga alaga pustakamAM prakAzita karyA che. prastuta cothA pustakamAM cethA ane pAMcamA ema be Adine gujarAtI anuvAda sAthe prakAzita karavAmAM Ave che. prathama AhnikamAM pramANanuM lakSaNa pramANunI saMkhyA, athapatti ane abhAvanI carcA pradhAnapaNe che. ditIya AhnikamAM pratyakSa, anumAna ane upamAna e traNa pramANenuM pratipAdana che. tRtIya AdanikamAM zabdapramANa khyAtivAda, Izvara ane zabdanityanI vicAraNA che. je be Anikone samAveza prastuta pustakamAM che temanAmAM carcita dArzanika samasyA enI jhAMkhI nIce pramANe che. cethA AdunikamAM sauprathama vedAraiyatva viruddha vedatRtvanI vistRta carcA che. prastuta carcA prasaMge zabda-arthasaMbaMdhanI paNa vicAraNuM karavAmAM AvI che. tyAra pachI jayaMte bahu ja majA paDe e rIte athavavedanA prAmANyanI sthApanA karI che ane tAravyuM che ke athavaveda cAra vedamAM zreSTha chete pachI badhI ja dazanazAkhAonA ane vividha dharmasaMpradAyanA anuyAyIoe avazya vAMcavA je bhAga Ave che. ahIM dharmazAstro, zevALa, bauddhagame, jainAga, saMsAramecakAga, vagerenA prAmANyanI sthApanA karavAmAM AvI che. jayaMta kahe che, "badhA AgamamAM upeya (= sAdhya) tarIke mokSane nideza che. tenA upAya tarIke badhAM AgamamAM jJAnane upadeza devAyo che. alabatta, jJAnanA viSaya paratve AgamomAM vivAda che. te bAbate paNa jJAnane viSaya AtmA che emAM ghaNAne vivAda nathI. prakRti-puruSa vijJAnanA sAMkhya pakSamAM prakRtithI viviktarUpe puruSa ja ya che. airAmyavAdI bauddho Atmagraha ( = ahaMkAracarcei) zithila karavA mATe "AtmA nathI' e upadeza Ape che paraMtu svacha jJAnatattva je teo svIkAre che, te svataMtra che, anAzrita che e kAraNe AtmA jevuM ja che. kevaLa kUTanityatA ane pravAhanityatAnI bAbatamAM ja bhinnatA che. [vaidika zAstrone mAnya AtmA phUTanitya che, jyAre bauddhone mAnya AtmA pravAhanitya che. ] Ama mukhya upAya ane upeyanI bAbatamAM badhAM Agamane koI vivAda nathI. kriyA bhale prati Agama bhinna bhinna che. bhasma lagAvo ke jaTA dhAraNa kare, DuMDe paDe ke kamaMDaLa pakaDe, lAla lUgaDuM pahero ke nagna raho emAM ze virodha che ? vedamAM paNa svarganA, judI judI itikartavyatAthI sabhara upAye zuM ochA upadezAvyA che ? eTale Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamamAM parasapara virodha hovA chatAM temanA pramANamAM virodha nathI. tethI, jo kapilamuni sarvajJa hoya te sugata sarvajJa nathI emAM zuM pramANa ? ane je bane sarvajJa hoya te temanI vacce matabheda arthAta virodha kema ?' ema je kahevAmAM Ave che tene nirAsa upara thaI gayuM che, kAraNa ke jyAre mukhya viSayanI vAta hoya che tyAre temanI vacce matabheda heta nathI ane kyAreka matabheda hoya te paNa temanA prAmANyamAM tethI virodha AvatuM nathI.. keTalAka mAne che ke badhAM ja Agane praNetA Izvara che, kAraNa ke sakaLa prANIonA anekavidha karmavipAkane dekhatA tema ja karuNAthI temane anugraha karavA mATe mokSaprAptinA anekavidha bhAgane dekhatA te Izvara AzayAnusAra kyAreka keTalAMka prANIonI amuka karmamAM yegyatA jANIne te te upAya temane upadeze che. pitAnI vibhUtinA mahimAthI aneka zarIre dhAraNa karyA hovAne kAraNe te Izvara ja "ahaMta, kapila", "sugata' vagere judAM judAM nAme pAme che ema mAnavuM ucita che kAraNa ke aneka sarva mAnavAmAM yatnanI ane gauravanI Apatti Ave che." sarvamatasamanvaya, upAyakauzala ane avatAravAda e traNenA svArasyanuM darzana ahIM ApaNane thAya che. tadanantara veda upara thayelA aprAmANyanA AkSepo jaNAvI temane samucita parihAra karavAmAM AvyuM che. chevaTe, vedanuM prAmANya zemAM che ? - kAryamAM ke siddhArtha mAM ke bannemAM ? e praznanI carcA karI niSkarSa kADhaya che ke tenuM prAmANya banemAM che. Ama zu Ahanika aneka dRSTie mahattvanuM che. pAMcamuM Adunika apavAdanativAdanA vivAdathI zarU thAya che. ahIM jAtinI sthApanA karavAmAM AvI che. A carcA ati vistRta che. tyAra pachI zabda zuM AkRtine vAcaka che ke vyaktine ke jAtine - A praznane laIne vicAraNA karI che. ahIM AkRti ane jAti ane eka ja che ke pRthapha tenI vicAraNuM paNa karI che te pachI vAkSArtha zo che enI carcA vistArathI karI che. vAkayAthe vAstavika che e sthApI vyavaracheda, saMsarga, kriyA, phaLa, puSa, bhAvanA, vidhi, niga, udyoga ane pratibhAne vAkayArtha mAnanAranA matonI samAlocanA karI che. chelle taiyAyika matanI sthApanA karI che ke saMsRSTa padArtho ja vAyA che. jema avayarUpa taMtuothI avayavIrUpa paTa jude che tema padArthothI vAkSArtha judo nathI, vAyArtha avayavI nathI Ama A pAMcamuM Adunika bhASAzAstrIone rasa paDe evuM ane upayogI che. | gujarAtI anuvAdamAM mULa graMthane artha barAbara UtarI Ave ane anuvAda kilaSTa na banI jAya enuM satata dhyAna rAkhyuM che. bhAratIya tattvajJAnanA gujarAtIbhASI abhyAsIone A anuvAda upayogI banI raheze ema huM mAnuM chuM. lA. da. bhA. saM. vidyAmaMdira nagIna jI. zAha amadAvAda 380008 1 me 1989 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayanirdeza 1-144 caturtha Ahanika dA pauruSeyavAdI mImAMsaka ane vaMdakavAdI yAyika vacce vivAda vedanA kartAne puravAra karavA Apele "canAtva" hetu sahetu che anAditA siddha karavA sImAMke Apela "guruadhyayanapUrvakatva hetunI parIkSA anAditA siddha karavA mImAMke Apela asmaryamANakartAka' hetunI samIkSA vedana kartAnI smRti azakya che e mImAMsaka mata mImAMsakane "aryamAtRtva hetunI samIkSA racanAtva" hetumAM mImAMsakadarzita dezane parihAra vedanI racanA vilakSaNa te tene kartA paNa vilakSaNa lekaprasiddha nahi evA rUpane AdhAre kartAne abhAva na manAya 'kartAasmaraNa hetu aprAjaka ka7asmaraNathI kartAnI anupalabdhi ghaTatI nathI vedakartA niyata zarIra dhAraNa karatA na hovAthI temanuM asmaraNa vedakartA pujyane jANavA pratyakSa ane anumAna mULapramANa che pRthivyAdine kartA ane vedane kartA eka ja che vedane kartA eka che kAvyasamasyA pUraNamAM paNa ekakatRtva zabda-arthane saMketa IzvarakRta che zabda-artha vacce saMbaMdha karyo ? samayasaMbaMdhanuM mImAMsakakRta khaMDana nityasaMbaMdha hoya te arthavyabhicAra na saMbhave e AkSepane mImAMsakane uttara zabda artha vaccenA mImAMsakamAnya zaktirUpa saMbaMdhanuM taiyAyikakRta khaMDana samayasaMbaMdhamAM avyavasthAnA AkSepane parihAra zabdanI arthapratyAyaka zakti svAbhAvika nathI zabda bedha samAdhIna hovA chatA zabda ja zAbda bedhanuM kAraNa artha saMdehanuM kAraNa gavAdi varNasAmAnya che, padanI sarvazaktimattA nathI sarganI AdimAM eka ja vAra samaya karavAmAM Ave che mImAMsaka ane nayAyika matonI tulanA IzvarakRta saMktasaMbaMdhamAM anavasthASane parivAra vedaprAmANyanuM kAraNa AptapraNItatva che, nitya nathI 8 ka ra ra % 2 2 2 2 1 0 8 0 0 0 de 20-22 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 A IN Asokatatva hetunI pakSadharmatAne nizcaya AtaMkatatvahetunI pramANutA sAthenI vyAptinuM grahaNa AyurvedavAkyanuM prAmANya avayatirekamUlaka che e mImAMsaka mata AyurvedavAkyonuM prAmANya AtaMkatatvamUlaka che e yAyika mata AyurvedasmRti anAdi che e mImAMsaka pakSa Ayurveda sarva praNIta che e taiyAyika pakSa vyabhicAranuM kAraNa karmakatRsAdhanaguNya che, eTale vyabhicArane lIdhe zAstra apramANa nathI 38 ApatAkatavahetu sahetunAM pAMce lakSaNethI yukta che Aptavacane hovAthI veda pramANa che e nayAyika sthApanA 41 mImAMsaka mate vedaprAmAyasthApanAnI anya rIti 42-43 saMsAra anAdi chatAM veda IzvarakartAka che e naiyAyika mata pArganI AdimAM Izvara navA vedo race che e naiyAyika pakSa 45 athavavedanA prAmANyanI sthApanA athavaveda trayIbAhya che e paNa 46 atharvaveda trayI bAhya che e matane smRtinuM samarthana cAre vedo samakakSa che e jayaMtane paNa atharvaveda gaNaveda nathI upaniSada, brAhmaNa, manTo atharvavedane anya vedanI samakakSa gaNe che smRtio paNa atharvavedane anya vedanI samakakSa gaNe che 51 athavaveda trayIbAhya nathI para-54 atharvaveda vyAtmaka che 55 athavaveda trayInuM zuddha che atharvaveda ja brahmaveda che athavavedamAM trividha mantrajAti che vyavahAramAM atharvavedanuM vedapaNuM svIkRta che zrata brahmayajJavidhi cAre vedane samAnapaNe paze che. cAra vedamAM athavaveda zreSTha atharvavedaidezapAThIne zrAddhabhojanane adhikAra athavaveda yajJopayogI che cAre vedone vegakSema samAna che anya AgamonA prAmANyanuM samarthana anya Aga pramANa che ? dharmazAstro pramANe che ane temanuM prAmANya vedamUlaka che e kumArila mata zruti smRtinA virodha vakhate zrutinuM prAbalya tismRtinA virodhe vikapa svIkAravo kAraNa ke smRti anumIyamAna veda che - 50. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 71 82 85 mRti yogipratyakSamUlaka hAI pramANa che e yAyika mata vedanI jema dharmazAstronuM prAmANya AptapratyakSamUlaka che 70 cauda vidyA sthAne pramANa che. zaivAgamonA prAmANanI siddhi 72-73 paMcarAtrAgamanA prAmANyanI siddhi baddhonAM ane saMsAracakonAM Agama upara aprAmANya AkSepa jyAM AptapraNItatva hoya tyAM mahAjana prasiddhi-anugraha hoya ja mahAjana koNa ? baddha Adi AgamAM mahAjanaprasiddhi na hovAthI tyAM AptapraNItatva nathI boddha Adi sahita badhAM AganA prAmANyanI siddhi mukhya upAya ane upeyanI bAbatamAM badhAM AgamanuM amatya hiMse pareza sa sAro cakAdinAM AgamanA aprAmANya hetu nathI niSiddhakarmopadeza bauddha Adi AgamanA aprAmANya hetu nathI sarva Agamono kartA Izvara che e mata veda ane Agamone kartA Izvara hoya to temanI vacce virodha kema ? bauddha Adi Agamo vedamUlaka che e mata 83-84 lekAyatAgama pUrva pakSamUlaka heI apramANa game te pustaka Agama nathI vira upara aprAmANyano AkSepa ane tene parihAra 87-129 veda upara aprAmANyane AkSepa veda upara asaMvAdane AkSepa vedomAM visaMvAdadaSane AkSepa vedomAM vyAghAtadoSane AkSepa vedamAM darzAvavAmAM Avela doSone parivAra aMviguNa karmanuM phaLa na dekhAvAnuM kAraNa pratibaMdhaka abhuta kama visaMvAda doSanuM nivAraNa kviArTsa ane vidhiphalane bheda je karmonAM phaLa A janmamAM nathI maLatAM te karmonAM phaLa janmAktaramAM maLe che e mata 95 karmanA traNa prakAre pUrvajanmakRta citrAkamathI A janmamAM pazulAbha karmonuM zaividhya niSNamaNuka citrA-kArIrInAM phaLonA ahikatva-pAralaukikatvanI carcA kArIrIyajJanuM phaLa paNa janmAntaramAM saMbhave che 101 kame AtmAmAM pADele saMskAra kSetpatti sudhI Take che puNyapugala vagere pakSanuM khaMDana 103 ha8-100 102 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 12 138 140 yajJAyadhivAkyamAM darzAvela visaMvAdano parihAra 104. punarukitadoSane parihAra 105 arthavAda vAkyo upara aprAmANyane AkSepa ane tene parihAra 106-117 bhatravAkAnI vicAraNuM 118 mancavAka upara aprAmANya AkSepa 119-120 mancavAkAnA prAmANyanI sthApanA 121-125 nAmadheyaprAmANya parIkSA 126-129 vedanuM prAmANya mAM ? kAryAthamAM ke siddhArtha mAM ke banane mAM ? 13-144 veda kAryArthamAM ja pramANa che ? 13 veda kAryArthamAM ja pramANa che e mImAMsaka mata 131 veda siddha arthamAM paNa pramANa che e taiyAyika mata 13ra-133 laukika vAkyonuM kArya paratva asaMbhava 134 siddhArthAbhidhAyI laukika vAkyanI bAbatamAM vidhinI kalpanA ayogya 135 piruSeya vacanane artha vivekSA nathI 136 sarvatra zabda kAryaparaka nathI 137 zabda siddhArtha pratipAdaka je che e vedAntamata zabda kAryApratipAdaka che e mImAMsaka mata 139 paraspara saMbaMdhanuM kAraNa kAryAkAMkSA nathI siddhane sAdhyane mATe kahevAmAM Ave che e mImAMsaka matanuM khaMDana 141 AtmA jANo joIe e vAkaya siddhArtha paraka che 142 siddha arthamAM ja vedanI pramANatA che e vedAntImata 143 vANInI pramANutA siddha ane kArya arthamAM samAnapaNe che e yAyika mata 144 paMcama Adhunika 14 5-312 jAtivAda-apiraMvAda vivAda ane jAtisthApanA 14pa-108 zabdaprakAra ane padaprakAra 145 jAtizabdone vAcyArtha nativiziSTa vyaktimAtra che e yAyika mata 146 kaI pramANathI jAti puravAra thatI nathI e boddha mata 147 jAtinuM vyaktimAM rahevuM kaI rIte ghaTatuM nathI e bauddha mata 148 jAti ane vyakti vacce koI saMbaMdha ghaTa nathI e bauddha mata 149-150 sAmAnya sarvasarvAgata che ke svavyakitasavaMgata che ? 11 sarvasava gatapakSa ane svavyakitasavaMgatapakSanuM khaMDana pratyeka vastu sAmAnya-vizeSAtmaka che e kumArilamata 153 vastu sAmAnya-vizeSAtmaka che e matanuM bauddha khaMDana 154 sAmAnya-vizeSAtmaka vastu nirvikalpa pratyakSane viSaya nathI e bauddha mata 15 ekAkAra anuvRttapratyaya aupAdhika che e bauddha mata 156 15ra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 171 172 173 sAmAnya vinA zabda-anumAnanI pravRtti na ghaTe e naiyAyika mata sAmAnyane mAnyA vinA zabda-anumAnanI pravRtti ghaTe che e bauddha mata zabda-anumAnane viSaya anyAha che e bauddha mata naiyAyike kareluM apavAdanuM khaMDana gesvalakSaNane samudAya paNa agovyAvRttine Azraya nathI zabdone apehavAcaka mAnatAM badhA zabdo paryAya banI jAya apahabhede apahabheda ghaTate nathI apahyo anaMta heI temanuM grahaNuM azakya che avAdinuM apahya hevuM saMbhavita nathI "nIlepala' zabdane apaharUpa vAcyArtha ghaTato nathI na vagere padone vAcyArtha aha ghaTatA nathI zabdane artha paramArtha taH astitva dharAvatA nathI e bauddha mA vikalpano viSaya vyAvRtti avastu che vikalpamAM vijAtIya vyAvRttAkArane ja ullekha saMveThAya che. vikalpaviSaya artha ane bAhya vastu vacceno bheda vikalpane viSaya avastu hoya te vikalpa thatAM leke pravRtti kema kare che ? dazya ane vikaNyanA bhedanA agrahaNane kAraNe pravRtti thAya che apehavApasaMhAra jAti vagere sata che nivikalpa pratyakSane viSaya sAmAnya paNa che. pratyabhijJAne viSaya sAmAnya che nirvikalpa pratyakSa sAmAnyane rahe che sAmAnya-vizeSa be rUpa eka vastumAM ghaTe che jAti vyakitamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che vyakita ane sAmAnyanA bhedanI sthApanA pratIti bhedane AdhAre jati sarvesarvAgata che e pakSa jAti svavyakitasavaMgata che e pakSa vizeSanI jema sAmAnya pratyakSa che viSayAtizaya vinA jJAnAtizaya saMbhava nathI sAmAnyamAM thatI anuvRttibuddhi pAdhika, be vyaktiomAM thatI ge-viSayaka vikanuM ekatva rahe che koNa? eka kAryakAritA ekAkArabuddhine khulAso na karI zake vikalpone viSaya anyAha che e baddhamatanuM khaMDana vikalpane viSaya ArepitAkAra nathI vyAvRttinI vAstavikatAnI vicAraNA 174 175 176 177 178 179-18* 181 182 18 184 185 187. 188 189 190 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 194 194-17 195 197 198 199-204 205 203-212 217 214-215 216 217 che' "nathI" padethI vAcya bhAva-abhAva sAthe sAmAnya saMbaMdha dazya ane vikalayanA ekIkaraNanuM khaMDana zabda zuMAkRtinA vAcaka che ke vyaktine ke jAtino ? mImAMsaka mate AkRti ja jAti, yAyika mate AkRtithI pRthaka jAti AkRti vAcAryuM che e mata ane tenuM khaMDana AkRti vAgyAtha che e matanuM khaMDana vyakti vAcyArtha che e. pakSa vyakita vAgyA che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMhana vyakita vAgyAthe che e pakSa vyakti vAgyAtha che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMDana tahata vAcAryuM che taiyAyika pakSa dravyazabdo ane guNazabdone vAgyArtha kriyAzabdano vAcyArtha upasargone vAcyArtha nipAta ane karmapravacanIyanA artha vize vAkayAye zo che enI vicAraNA vAkyAtha vize bhinna mate vAkyartha vAstavika nathI e mata vyavacacheda vAkyotha che e matane nirAsa saMsarga vAkyA che e matanuM khaMDana padArthathI judo vAkyartha che ane vAstavika paNa che kiyA vAyAtha che e mata kriyAprAdhAnyavAdI ane phaLaprAdhAnyavAdI vacce vivAda puruSa vAyA che e matane nirAsa vAyArtha bhAvanA che e mata vAkayAtha bhAvanA che e matanuM khaMDana vAkyartha vidhi che e mata vAyArthe niyoga che e mata phalapravartakatvavAdI ane nigavAkyarthavAdI vacce vivAda phala ja preraka che e yAyika mata naiyAyika mate vADhyArtha saMsRSTa padArthone samudAya vAkyartha che e nayAyika mata phala vAkyartha che e taiyAyika mata udyoga vAkyAthuM che e matanI parIkSA pratibhA vAkayArtha che e matanI parIkSA 218-33 218-219 220 221 222 223 224-216 227-232 233 234-2* 261-262 263 264-288 289-303 305-17 308 309-310 311 312-313. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyA ya maM ja rI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayaMtabhaTTaviracita nyAyamaMjarI caturthamAhnikam - 1. evaM kRtakatve varNAnAM sAdhite sati varNAtmanaH padAt prabhRti sarvatra puruSasya khAtantryaM siddhaM bhavati / padanityatvapakSe'pi vAkye tadracanAtmake / kartRtvasambhavAt puMso vedaH kathamakRtrimaH // tathA ca vaidikyo racanAH kartRpUrvikAH, racanAtvAt, laukikaracanAvat / eSa ca paJcalakSaNo hetuH prayojakazceti gamaka eva, na hetvAbhAsaH / jayaMtabharuviracita nyAya maMjarI caturtha Ahika 1. maiyAyika--Ama varSe utpAdya che e puravAra thatAM varNAtmaka padathI mAMDI sarvatra [vAkya AdimAM puruSanI svataMtratA puravAra thAya che. viNe ane] pado nitya che e pakSamAM paNa padaracanAtmaka vAkyane kartA puruSa saMbhava hoI vedane kaI kartA na hoya e kema bane ? ane dine kartA kaI che e puravAra karatA , A rahyo anumAnaprayoga-] vedanI padaracanAo kartApUrvaka che kAraNa ke racanA che, laukika padaracanAnI jema. A hetu siddhahetunAM pAMce lakSaNa dharAve che ane prAjaka paNa che, eTale te sahetu cha, vAmAsa nathI.. 2. na tAvadayamasiddho hetuH, 'zanno devIrabhiSTaye' [atharvaveda 1.6.1] ityAdiSu vedavAkyasandarbheSu padaracanAyAH svarakramAdivizeSavatyAH pratyakSatvena pakSe hetoH vartamAnatvAt / nApi viruddhaH, kartapUrvakatvavati sapakSe kumArasambhavAdau racanAtvasya vidyamAnatvAt / nApyanaikAntikaH, kartRrahiteSu gaganAdiSu gaganakusumAdiSu vA racanAyA aMdRSTatvAt / ' nApi kAlAtyayApadiSTaH, pratya kSeNAgamena vA vede vaktrabhAvanizcayAnutpAdAt / - 2. 0 hetu asiha thI, 2 'zanno devIrabhiSTaye' [ayaba 1.6.1] kore . vAkyomAM svara, kama, vagere vizeSatAovALI padaracanA pratyakSa dekhAtI hoI pakSamAM hetunuM astitva the. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedanA kartAne puravAra karavA ApelA 'racanAtva' hatu sadbhutu che A hetu viruddha paNa nathI, kAraNa ke ketu pUrvakatva dhama vALA kumArasa`bhava Adi sapakSamAM racanAtvadhama astitva dharAve che. A hetu anaikAntika paNa nathI kAraNa ke jene kAI kartA nathI evA gagana vageremAM ke AkAzakusuma vageremAM racanA dekhAtI nathI. A hetu kAlAtyayApadiSTa paNa nathI kAraNa ke pratyakSathI ke AgamathI vaktAnA [arthAt vedanA kartAnA] abhAvanA nizcaya utpanna thatA nathI. "T 3. nApi satpratipakSaH, prakaraNacintAheto: sthANupuruSavizeSAnupalabdheriva hetutvenAnabhidhAnAt / nApi paramANvanityatAyAmiva mUrtatvamaprayojakamidaM sAdhanaM, racanAvizeSANAM kartRvyApArasAdhyatvAvadhAraNAt, yathA dhUmasya jvalanAdhIna AtmalAbhaH, jJaptistu dhUmAdagneH tatheha kartradhInA racanAnAmabhinirvRttiH, pratItistu tAbhyaH karturiti / tasmAt prayojaka evAyaM hetuH / 3. A hetu satpratipakSa paNu nathI, anupalabdhinI jema pakSanI bAbatamAM je kahevAmAM Avela nathI. kAraNa ke cANu ane puruSanA vizeSadharmonI saMzayanuM kAraNa bane che tene hetu tarIke [ahIM] paramANunI anityatA siddha karavA ApavAmAM Avela 'kAraNa ke mUta che' e hetu jema aprayAjaka che tema A hetu aprayojaka paNa nathI, kAraNa ke vaiyaktika racanA kartAnA vyApArathI ja sAdhya che evA niracaya che. jema dhUmanI utpatti agnine adhIna che paNu bhaMgninI dRpti dhUma uparathI thAya che arthAt dhUmane adhIna che, tema racanAonI utpatti kartAne adhIna che paraMtu kartAnI pratIti( = sapti) racanAo uparathI thAya che arthAt racanAne adhIna che. tethI A hetu prayAjaka ja che. 4. nanuM sapratipakSatve vivante / tathA 2 mImAMsa: pratiheturiha nIyate | . vedasyAdhyayanaM sarve gurvadhyayanapUrvakam / vedAdhyayana vAcyatvAdadhunA'vyayanaM yathA // iti / [*lo0 vA0 vAkyAMci 0 366] naitayuktam, evaMprAyANAM prayogANAmaprayojakatvAt / na hi tacchabdavAcyatvakRtamanAditvamupapadyate / anaikAntikazcAyaM hetuH, bhArate'pyevamabhidhAtu yavAta bhAratAdhyayanaM sarvaM gurvadhyayanapUrvakam, bhAratAdhyayanavAcyatvAt, idAnIta bhaartaadhyyniita / 4. zaMkA-satpratipakSatvanI bAbatamAM vivAda che. mImAMsakA virAdhI sAdhya(venu attva) siddha karatA samakhala hetu ahIM jaNAve che. "badhuM ja vedAdhyayana guru pAse ayana karavAthI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAditA siddha karavA mImAMsake Apela guruadhyayanapUrvaka hetunI parIkSA ke ja thayela che [athAta guruziSya paraMparAthI anAdi che kAraNa ke te vidAdhyayana zabdavAo che, atyAranA vedAdhyayananI jema". [le. vA. vAjyAdhi, 366]. naiyAyika-A vAta yogya nathI, kAraNa ke AvAM anumAne aprAjaka che. "vedAdhyayana zabdavAcavane kAraNe anAdi ghaTatuM nathI. vaLI, A hetu anekanika che, kAraNa ke mahAbhAratanI bAbatamAM Ama ja kahevuM zakya che. "badhuM mahAbhAratanuM adhyayana paNa guru pAse adhyayana karavAthI ja thAya che, kAraNa ke te "mahAbhAratadhyayana zabdavAo che, atyAre thatA mahAbhAratanA adhyayananI jema". 5. nanu bhArate kartRsmRtiravigItA vidyate / yadyevaM vede'pi prajApatiH kartA smaryate eva / atha vaidikamantrArthavAdamUleyaM prajApatikartatvasmRtiH, 'prajApatinA catvAro vedA asRjyanta catvAro varNAzcatvAra AzramAH' iti tatra pAThAditi / ucyate, hanta tarhi bhArate'pi tatratyavacanamUlaiva pArAzaryasmRtiriti zakyate vatuma | 5. mImAMsaka--mahAbhAratanI bAbatamAM tenA kartAnI smRti vivAdarahita che. trimAvika-jo ema hoya to vedanI bAbatamAM paNa tenA kartA prajApati che evI smRti che ja. mImAMsaka--A prajApatinA katRtvanI smRti te vaidikamannArthavAdamUlaka che, kAraNa ke prajApatie cAra vedonuM sarjana karyuM, cAra varNonuM sarjana karyuM, cAra AzramanuM sajana karyuM e vedamAM pATha che. [athata prajApatinA vedaphtavanI smRtine je vaidika vAkya AdhAra che te to kevaLa prazaMsAvAkaya che. eTale e smRti prajApatinuM darjIva siddha na karI rAke " taiyAyika-are ! te to mahAbhAratanI bAbatamAM paNa mahAbhAratavacanamUlA ja pArAzayanI skRti che ema kahI zakAya. [athAta mahAbhAratamAM vyAsane mahAbhAratanA kartA jaNAvyA che te paNa prazaMsAvacano ja Thare. eTale pArAzaryanI smRti te prazaMsAvacanone AdhAre vyAsane mahAbhAratanA kartA gaNe te yogya na kahevAya. ane Ama vyAsa mahAbhAratanA kartA na kare. paraMtu AvuM tAraNa te tamane mImAMsakane paNa svIkArya nathI.] 6. cA banApatirveDhe tatra tatra dvArAhyate | bhArate'pi tathA vyAsastatra tatra prazasyate // atha praNetA vedasya na dRSTaH kenacit kacit / dvaipAyano'pi kiM dRSTo bhavapitRpitAmahaiH // sarveSAmavigItA cet smRtiH satyavatIsute / prajApatirapi sraSTA loke sarvatra gIyate // . Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 anAditA siddha karavA mImAMsake Apela "asmaryamANaka hetunI samIkSA 6. jema vedamAM te te sthAne prajApatinI prazaMsA karavAmAM AvI che, tema mahAbhAratamAM paNa te te sthAne vyAsanI prazaMsA karavAmAM AvI che. je vedagata prazaMsAvacanane AdhAre prajApatine vedanA kartA tarIke na svIkArAya to mahAbhAratagata prazaMsAvacanene AdhAre vyAsane paNuM mahAbhAratanA kartA tarIke na svIkArAya.] mImAMsaka vedanA praNetAne keIe kadI dekhe nathI eTale prajApati vedanA praNetA nathI.] taiiyAyika--zuM ApanA bApadAdA yA vaDadAdAoe vyAsane joyA che ? mImAMsakatA , paraMtu badhAMnI abAdhita smRti satyavatIputra vyAsanI bAbatamAM che. * taiyAyika-lekamAM sarvatra prajApatine paNa vinA] bhraSTA kahevAmAM Ave che. - 7. AH kimiti sadasadvivekavikalazAkaTikAdipravAdavipralabdha evaM bhrAmyasi ? kila svalpamapi karma pitrA mAtrA vopadizyamAnaM tadvacanapratyayAdanuSThIyate / tadayamiyAnamekaklezavittavyayAdinirvayo vaidikaH karmakalApa evameva tadupadezinamAptamasmRtvaiva kriyate iti mahAn pramAdaH / evaM ca sati uccAvacakaviracitajaratpustakalikhitakAvyavat asmaryamANakartakeNa vedena vyavahArAnupapatteravazyasmaraNIyastatra kartA syAt / na ca kadAcana vedeSu vyavahAravicchedaH saMbhAvyate yena tatkRtaM jaratkUpArAmAdiSviva teSu kasmaraNaM syAt / tasmAdavazyaM smaryaMta kartA / - - 1, mImAMsaka-sAcAkheTane viveka na dharAvatA, gADuM hAMkanAra vagere jevA, pAmara mANasomAM pracalita mAnyatAthI Apa chetarAyelA che evA kema bhame cho ?' niyAyika- mAbApe cIMdheluM nAnuM paNa kAma temanAM vacanamAM vizvAsa hovAthI bALako kare che. te pachI ghaNAM badhA kaleza ane dhanavyayathI pAra paDatAM ATalAM moTAM vaidika yajJakarmo, temane upadeza ApanAra AptanuM( vizvasanIya vyaktinuM smaraNa kyA vinA ema ja, ApaNe karIe te mATe pramAda (=bhUla) ApaNe karyo kahevAya. Ama heI, nAnAmoTA kavioe racelAM jUnAM pustakamAM lakhelAM kAvyonI jema jenA kartAnuM smaraNa karAtuM nA hoya evA vida vaDe karmadhyavahAra ghaTata na hovAthI tyAM (vedanI bAbatamAM tenA kartAnuM smaraNa avazya karavuM ja joIe evuM phalita thAya che. vedanI bAbatamAM vedapadiSTa karmano vyavahArane viccheda kadI saMbhava nathI jethI jUnA kUvA, bAga, vagerenI jema vedonI bAbatamAM vyahArachedane pariNAme kartAnuM asmaraNa thAya. tethI vedanA kartAnuM smaraNa avazya karavuM joIe. 8. na ca saMsmayate. smartuM zakyate vA / smRtirhi bhavantI tadanubhavamUlA bhavati / na ca mUle'pi karbanubhavaH kasyacijAtaH sargAderabhAvAt / bhAve vA karturazarIratvena darzanayogyatvAbhAvAt / . sazarIratvapakSe vA puruSaH ko'pi tAdRzaH / tadAnIM dRzyamAno'pi vedaM kuryanna dRzyate // ...... Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedanA kartAnI smRti azakya che e mImAMsaka mata adhIyamAne dRSTe'smi~stadA saMzerate janAH / kimeSa racayed vedamuta vA'nyakRtaM paThet ? / / yatkRtaM vA paThedeSa tasminnapi hi saMzayaH / bhaGgayA cedamanAditvamunmIladiva dRzyate // asatyAdipramANe ca kartRtA'nubhavaM prati / smRtiH prabandhasiddhA'pi spRzatyandhaparamparAm / yogibhirgrahaNaM karturityetadapi duryacam / kartRtA hRdi durbodhA kathaM gRhyata tairapi ? / / yogibhiH sA gRhIteti vayametanna manmahe / amanvAnAzca gacchema visrabdhAstatpathaM katham // vedAt kavabodhe tu spaSTamanyonyasaMzrayam / tato vedapramANatvaM vedAt kartuzca nizcayaH / / 8. mImAMsaka - vedanA kartAnuM smaraNa karAtuM nathI tema ja tenuM smaraNa karavuM zakya paNa nathI, kAraNa ke smRti thAya che tyAre tenA mULamAM jenI smRti hoya tene anubhava rahelo hoya che ane ahIM te mULamAMya kartAne anubhava keIne thayo nathI. kirtAne anubhava koIneya nathI thaya] kAraNa ke sargane Adi ja nathI, athavA sagane Adi hoya te paNa tene kartA azarIrI hoI darzanayogya nathI. vedane kartA sazarIrI che. e pakSamAM te sizarIrI] keIka puruSa te vakhate siganI zarUAtamAM) hovA chatAM vedane karato (=raca) dekhAto nathI. te zarIrI puruSane vedanuM adhyayana karate dekhavA chatAM te vakhate [sarganI zarUAtamAM leke tenI bAbatamAM zaMkA seve che ke zuM e vidanI racanA kare che ke pachI anya racelA vedanuM paThana kare che ? jeNe racelA vedanuM A paThana kare che tenI bAbatamAM paNa saMzaya thAya che [ ke teNe paNa pite veda ra haze ke bIjAe racelAnuM teNe paThana ja karyuM haze. ane A rIte te vedanuM anAdiva jANe phuTa thatuM dekhAya che. kartAtAnA anubhavarUpa Adi pramANa nA hoya te, smRti bhalene vaMzaparaMparAthI cAlI AvatI hoya te paNa aMdhaparaMparA (jemAM eka aMdha bIjA aMdhane dore che) jevI ja che. vedanA kartAnuM grahaNa bhegIo kare che ema kahevuM paNa kaThina che kAraNa ke je katRtAne manathI jANavI muzkela che tene teo paNa kevI rIte grahaNa karI zake ? vedanI katA yogIoe jANelI che e matane ame mImAMsako mAnatA nathI. ene na mAnanArA ame vizvAsapUrvaka taiyAyikanA mArge kevI rIte jaIzakIe ? vedamAMthI vedakatanuM jJAna thAya che ema je kahe te a nyAzrayadoSa spaSTa che. vedanA kartAne kAraNe veda pramANe che ane vedamAMthI kartAne nizcaya thAya che; [athAta veda pramANe che kAraNa ke tene kata (Ata puruSa) che. (Ata puruSa) vedane kartA che kAraNa ke pramANabhUta veda kahe che.] . Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsakanA 'asmaya mANukta katva' hetunI samIkSA 9. tasmAt paurvAparyaparyAlocanArahitayathAzrutamantrArthavAdamUlA bhrAntireSA, na punaH paramArthataH kazcit kaJcid vedasya karttAraM smarati / tasmAdakRtakA vedAH, avazyasmaraNIyasyApi karturasmaraNAt / na ca vyadhikaraNo hetu:, ca vyadhikaraNo hetu:, asmaryamANakartRkatvAdityevaM sAdhanaprayogAt / 9. tethI paurvApanA vivekavicAra vinA, jevA sAMbhaLyA tevA mantrArthavAda A bhrAntinA (=vedakartAnI smRtinA)mULamAM che; paramAtha taH vedanA koi paNa kartAnuM smaraNa kAine thatuM nathI. tethI, veda akartRka che [= karAyelA nathI, racAyelA nathI], kAraNa ke jenuM smaraNa avazya thavuM joi e te vedakartAnuM smaraNa thatuM nathI. ['kAraNa ke jenuM smaraNu avazya thavu joIe te vedakartAnuM smaraNa thatuM nathI'--] A hetunuM adhikaraNa[ 'akRtakatva'e] sAdhyanA adhikaraNathI juduM nathI. [koI kahe ke akRtakatvarUpa sAdhya vedamAM che, jyAre katR smaraNAbhAvarUpa hetu vedamAM nathI paNa manuSyamAM che; Ama sAdhya ane hetunA adhikarI judAM che. AvI zaMkAnA samAdhAnamAM kahevuM paDayuM che ke nA, evuM nathI] kAraNa ke ahIM hetu che asma`mANuketu katva [athA t jenuM smaraNa na karAtuM hoya evA kartA vaDe racAyela hovApaNuM, ane nahi ke vedakartA, viSayaka smaraNanA abhAva.] 10. goyate / vi sad guSyayanakenuM sAdhanamupekSita yAjJi: ayammivo heturasmaryamANakartRkatvAditi prayuktaH / tasmAdastu nAma / nainAm hetvantaropanyAsino nigRhNImaH / akSudrakatheyaM prastutA ! ayamapi tvasmaryamANakartRkatvAditi hetuH kiM svatantra evAkartRkatvasiddhaye prayujyate utAsmaduparacitaracanAtvapratighAtAyeti / tatra na tAvadanumAnamanumAnAntaraparipanthi kathayitumucitam ; pratyakSAgamavadanumAnasyApyanumAnabAdhakatvAnupapatteH / na hi tulyabalayoranumAnayorbAdhyabAdhakabhAvastulyabalatvAdeva / atulyabalatve tu yatkRtamanyatarasya daurbalyaM tata eva tadaprAmANyasiddheH kimanumAnabAdhayA / 10. naiyAyika- ahIM ame uttara apIe chIeH veda anAdi che e puravAra karavA pote Apela 'guruadhyayanapU`katva' hetunI mImAMsA upekSA kare che ane A navA 'asamamANukta va'hetu Ape che. teA bhale A hetu hA. khIne hetu ApanAra mImAMsakAne ame nigrahasthAnamAM nAkhIzuM nahi. temaNe bahu meATI vAta karI ! 'asmaya mANurtRka hovAthI' enA A hetu paNa zuM akatva puravAra karavA svataMtra ja prayojavAmAM Ave che ke ame Apela 'rasanArUpa heAvAthI' e hetunA pratidhAta karavA prayojavAmAM Ave che ? temAM [bIjA vikane anulakSI rahevuM joIe ke ] khIjA anumAnanu virodhI anumAna kahevu. ucita nathI, kAraNa ke jema pratyakSa ane AgamamAM anumAnabAdhakava ghaTe che tema anumAnamAM anumAna khApavadhatuM nathI; [athAt pratyakSa ane Agama anumAnanA bAdhaka hAI zake che, paraMtu anumAna anumAnanu' bAdhaka hAIzake nahi. ]tulyabaLavALAM e anumAno vacce bAdhyabAdhakana bhAva nathI kAraNa ke te tulyabaLavALAM che. jo e anumAnA tulyabaLavALAM na heAya te jete Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsakanA "asmayabhANukava' hetunI samIkSA kAraNe bemAMthI eka anumAnanuM daurbalya heya tene laIne e anumAnanuM aprAmANya puravAra thaI jatuM hoI [pelA bIjA] anumAna vaDe A anumAnanA baMdhanI jarUra ja kyAM rahe che ? 11. tarikvArtha tamidhAmiti ceta tathayuma, putra Li yupditretrvirodhidhrmdvypryojkhetudvyopnipaataayogaat / na hi yAtmakAni vastUni bhavitumarhanti ityavazyamanyatarastatrAprayojakahetuH / aprayojakatvAdeva tasyAgamakatve kiM viDambanArthena hetvantareNa prayuktena / viruddhAvyabhicAryapi nAma na kazciddhetvAbhAsa iti vakSyAmaH / prakaraNasamo'pi na yaH kazcit satpratipakSo heturiSyate, api tu saMzayabIjabhUto'nyataravizeSAnupalambho bhrAntyA hetutvena prayujyamAnastathocyate iti darzayiSyAmaH / tasmAt parodIritaM hetuM nirAcikIrSatA vAdinA tadgatapakSavRttitAdidharmaparIkSaNe manaH khedanIyam / na hi pratihetvanveSiNA vRthA'TATyA kartavyA / 11. "racanArUpa hovAthI' e hetunA viDaMbana mATe ene kahevAmAM Avyo che ema tame mImAMsake kahetA ho te te paNa yogya nathI, kAraNa ke eka dhamamAM ekabIjAnA virodhI be dharmonA prAjaka be hetuonuM samakALe sAthe thavuM ghaTatuM nathI. be svabhAvavALI vastuo hovI zakya nathI eTale bemAMthI eka hatu tyAM avazya aprAjaka che. aprAjaka hovAne kAraNe jyAre te agamaka che tyAre viDaMbanArtha bIjo hetu ApavAne zuM artha? viruddhAvyabhicArI nAmane koI hevAbhAsa paNa nathI e ame agIAramAM AhnikamAM] jaNAvIzuM. [ viruddhAvyabhicArI hevAbhAsa dimAga svIkAre che hetubiMdurIkAmAM pR. 70 upara carcATa kahe che ke "pramANasamuccaya graMthamAM parAnumAna paricchedamAM dimAge A viruddhAvyabhicArI hevAbhAsanuM nirUpaNa karyuM che. sahetunAM lakSaNethI yukta be hetuo eka dharmamAM virodhathI sAthe thatAM viruddhAvyabhicArI helAbhAsa thAya che. paraMtu dharmanIti A hetvAbhAsa svIkAratA nathI (nyAyabiMdu 3.110-112).] [ ahIM jayaMte je kahyuM che te uparathI te e spaSTa thAya che ke jene taiyAvika prakaraNasama hevAbhAsa gaNe che ane jenuM bIju nAma satratipakSa che tene jayaMta svIkAratA nathI, eTale ja te AgaLa kahe che ke ] je kaI hetvAbhAsane sapratipakSa hetvAbhAsa tarIke taiyAyikae Icche che te prakaraNasama hetvAbhAsa paNa saMbhava nathI. paraMtu bemAMthI eka vizeSanuM saMzaya bIjabhUta agrahaNuM ja bhrAntine lIdhe hetu tarIke prayojAtAM prakaraNasama kahevAya che e ame (agIAramA AhnikamAM] darzAvIzuM. tethI, bIjAe ApelA hetunuM khaMDana karavAnI IrachA dharAvatA vAdIe e hetugata pakSavRtti vagere dharmonI parIkSA karavAmAM manane parizrama Apavo joIe. prati hetu zodhavAmAM vRthA bhaTakavuM joIe nahi. 12. nanu kataradanayoH sAdhanayoraprayojaka racanAsvAdasmaryamANakartakatvAditi ca / ucyate / racanAtvameva prayojakam , na hi puruSamantareNa kacidakSaravinyAso dRSTa: | Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanAtva' hetumAM mImAMsakadarzita dezane parihAra bho bhagavantaH sabhyAH ! kvedaM dRSTa ka vA zrutaM loke / / yadvAkyeSu padAnAM racanA naisargikI bhavati // yadi svabhAvikI vede padAnAM racanA bhavet / / paTe hi hanta tantUnAM kathaM naisargikI na sA // : "zo tevIfmaye,' [gatha0 2.6.1] "nArAyaf namaskRtya,' [. mA. zAha ], "tyuttarasyAM si sevatAmAM' [kumArasaM0 .] ti sutve nAve kacit kartapUrvakatvamaparatra tadviparyaya iti mahAn vyAmohaH / evaM dhUmo'pi kazcidanagnika ityapi syAt / 12. mImAMsaka-- racanArUpa hovAne kAraNe "asmarSamANakartaka hevAne kAraNe A bemAMthI kayo hetu aprAjaka che? taiyAyika-ame uttara ApIe chIe. "racanArUpa hovAthI e hetu ja prayojaka che kAraNa ke puruSa vinA kayAreya akSaravinyAsa je nathI. he pUjya sabhya ! lekamAM tame kyAM joyuM ke sAMbhaLyuM ke vAkyagata padonI racanA naisargikapaNe [arthAta puruSanI apekSA vinA thAya che? je vedamAM padonI racanA svAbhAvika [arthAt puruSanirapekSa] heya te paTamAM taMtuonI racanA kema svAbhAvika nathI ? "zanano vImiege' [ athava0 1.6.1], "nArAyaNaM na " [mahAbhA A01.1], "marapurahyAM hizi sevAmA" [kumArasaM01.1] emAM racanA paNuM tulya hovA chatAM kayAMka te kartApUrvaka che ane bIje enAthI UlaTuM [athAta kardhvanirapekSa) che ema mAnavuM TI brAnti che. A rIte to koIka dhUma anagnika che ema kahevAnuM thAya. 13. vimitAnI gumArasaMbhavatulyogasI veH saT:? I aho ! sarvAstiodhurve vedaprAmANyaM sAdhitaM naiyAyikena ! alamupahAsena / racanAmAtrameva tulyaM vedasya kumArasambhavena, nAnyat / na ceyatopahasituM yuktam / kimasya zabdatvasAmAnya zakhazabdasAdhAraNaM nAsti, sattAsAmAnyaM vA sarvasAdhAraNamiti ? / 13. mImAMsaka - zuM te have A veda kumArasaMbhavatulya banI gaye ? aho ! sau AstikAmAM agresara evA niyAyike vedaprAmANya siddha karyuM ! ' vaiyAyika- upahAsa rahevA de. kumArasaMbhava sAthe vedanI kevaLa racanA ja samAna che, bIjuM kaMI samAna nathI; ane ATalA mAtrathI upahAsa kare yogya nathI. zuM vedagata zabdasvasAmAnya zaMkhazabdamAM paNa sabhAnapaNe nathI ? zuM vedagata sattA sAmAnya badhAmAM sabhAnapaNe nathI ? . 14.nanuM yA: vAchidrAddhinA: vArtapUrvi: | tAbhyo vilakSaNaiveyaM racanA bhAti vaidikI // ihAdhyayanavelAyAM rUpAdeva pratIyate / akRtrimatvaM vedasya bhedaistaistairananyagaiH // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedanI racanA vilakSaNa te tene kartA vilakSaNa nAmAkhyAtopasargAdiprayogagatayo navAH / stutinindApurAkalpaparakRtyAdigItayaH / zAkhAntaroktisApekSavikSiptArthopavarNanA / ityAdayo na dRzyante laukike sannibandhane / tenAdhyetRgaNAH sarve rUpAd vedamakRtrimam / manyanta eva loke tu pItaM mImAMsakairyazaH // vedA na paThitA yaistu tvAdRzaiH kuNThavuddhibhiH / kAryatvaM bruvate te'sya racanAsAmyamohitAH // 14 mImAMsaka - kAlidAsa vagerenI racanAo je karnApUrvaka che, temanAthI vilakSaNa . vaidikI racanA jaNAya che. ahIM vedanuM ayana karatI vakhate rUpa dvArA ja ricanAgata] vilakSaNatAnI pratIti thAya che. bIjI koI racanAmAM na maLatA evA te te bheda (= vizeSa) dvArA vedanuM akRtrimapaNuM (= nitva, arutva) pratIta thAya che. nAma, kriyApada, upasarga vagerenA navIna prayoge; stuti, nindA, purAkalpa, parakRti vagere gItio; anya vedazAkhAnA vacanane AdhAre viziSTapaNe kSipta arthanuM vistRta varNana; vagere laukika racanAmAM dekhAtAM nathI. tethI vedanA badhA adhyetAo rUpa uparathI vedane akRtrima mAne che ja; paraMtu vidane akRtrima mAnavAne] yaza to lekamAM mImAMsako ja pIe che. vedanuM adhyayana na karanAra tamArA jevA kuMThitabuddhivALA racanAsAmI che rAIvidane kAya = paya, anitya ] kahe che. 15. 3khyate | mImAM yaza: viva7, payo vA binatu, vuddhinAhyAnunaynaay brAhmIghRtaM vA pibantu, vedastu puruSapraNIta eva, nAtra bhrAntiH / ___ yathA ghaTAdisaMsthAnAd bhinnamapyacalAdiSu / saMsthAnaM kartamat siddhaM vede'pi racanA tathA // yaccAtra kiJcid vaktavyaM tat pUrvameva savistara muktam / api ca yadvilakSaNeyaM racanA tadvilakSaNa eva kartA'numIyatAm , na punastadapalApo yukta. ityapyuktam / 5. naiyAyika-ame uttara ApIe chIe. mImasake yaza pIo, ke dUdha pIo, ke buddhinI jaDatA dUra karavA brAhmI ghI pIe', veda te pupriNIta ja che, emAM kaI brAnti nathI, jema ghaTanA saMsthAnathI parvata AdinuM saMsthAne vilakSaNa hovA chatAM te vilakSaNa saMsthAna kanramata che e ame puravAra karyuM che tema kAlidAsa vagerenI racanAkI vedanI racanA vilakSaNa hovA chatAM te vilakSaNa vedaracanA paNa kama che e puravAra thAya che. je kaMI ahIM kahevuM joIe te ame pahelAM ja savistara kahI dIdhuM che. vaLI, jevI vilakSaNa A racanA che tevA vilakSaNa ja tenA kartAnuM anumAna karo; paNa tene alApa kare yogya nathI e paNa ame kahyuM che. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 lekTrasiddha nahi evA rUpane AdhAre kartAne abhAva na manAya 16. yAzcaitA nirvivAdasiddhakartRkAH kAlidAsAdiracanAH camatkAriNyaH tAsAmanyonyavisadRzaM rUpamupalabhyate eva / amRteneva saMsiktAzcandaneneva carcitAH / candrAMzubhirivonmRSTAH kAlidAsasya sUktayaH / prakaTarasAnuguNavikaTAkSararacanAcamatkAratasakalakavikulA bANasya vAcaH / pratikAvyaM ca tAni tAni vaicitryANi dRzyante eva / nAmAkhyAtAdivaicitryamAtroNa kaLabhAvo vede rUpAdeva pratIyate iti nUtaneyaM vAcoyuktiH / 16. nirvivAdapaNe jenA kartAo siddha che evI kAlidAsa vagerenI A je camatkArI racanAo che. temanAmAM ekabIjAthI visadaza rUpa dekhAya che ja. kAlidAsanI sUktio jANe amRtathI sIMcAyelI che, jANe caMdanathI lipta che ane jANe caMdrakiraNothI saMmAjita che. prakaTa rasane sahAyaka cAru akSararacanAvALI bANanI vANI sI kavione Azcaryacakita kare che. kAvya kAvyuM te te vilakSaNatAo dekhAya che ja. nAma, kriyApada AdinI vilakSaNatAmAtranA AdhAre rU5 dvArA katAne abhAva vedanI bAbatamAM jaNAya che evI mImaMsanI A vAyukti navIna che. 17 api ca yadi rUpe samAzvasiti bhavato manaH tadA AdimadarthAbhidhAnamapi vedasya rUpaM kathaM na parIkSase / 'babaraH prAvAhaNirakAmayata' [tai.saM.7.1.10], 'kusuravindaH auddAlakiH akAmayata' [tai.saM. 7.2.2], 'purUravo mA mRthA' [Rgveda 10.1.5.15] iti / pratisagaM punasteSAM bhAvAdanAditvamiti cet pratisagaM tarhi vedAnyatvamapi bhaviSyati, yathoktam-"pratimanvantaraM caiSA zrutiranyA'bhidhIyate" iti rUpAdakRtrimatvaM ca kalpanA kalpitaiva sA / Adigadvastubuddhistu vAcakairakSa raiH sphuTaiH / / teSAmanyathA vyAkhyAnaM tu vyAkhyAnameva / paThanta eva tvadhyetArastata Adimato'rthAn bahUnavagacchantIti nAnAdivedaH / tasmAnna racanAtvamaprayojakam / 17. vidanA rUpamAM tamAruM citta vizvAsa dharAvatuM che te sAdi arthonuM abhidhAna karatuM vedanuM rUpa kema parIkSA nathI ? [ sAdi arthonuM abhidhAna karatAM vedavAko A rahyAM --- ]'pravAhaNanA putra babare kAmanA karI" rti saM. 7.1 10, 'uddAlakanA putra kusuravinda AmanA 72' [2070 5.2.2], he 5321s ! bha2 nadi [arthAt AyAta 42 bhA' [ 6 10.45.15. [ 52, suravin6 bhane pu2255 anitya cha, mAhibhAna cha, jemanI vAta vedamAM karavAmAM AvI che. je vedavacana anitya vastunI vAta karatuM heya te pite nitya kyAMthI hoI zake ? jo tame mImAMsako kahetA ho ke pratyeka sargamAM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'katRasmaraNe hetu aprAjaka teonuM astitva hovAthI temanuM anAdi che to pratisaga veda paNa judo banaze jemake kahyuM che ke "pratimanvantara A buni judI judI kahevAya che'. 3pa uparathI akRtrimatAnI (=svAbhAvikatAnI=akarnAvalI -niyAnI) kalpanA ja karavAmAM AvI che tyAre spaSTa vAcaka akSaro dvArA to sAdi vastuonuM jJAna thAya che. tema(arthAta abara prAvANi vagerenI) samajUtI bIjI rIte karatAM te te kevaLa samajUtI ja banaze. vedane abhyAsa karanArAo to temAMthI aneka sAdi ane ja jANe che, eTale veda anAdi nathI. tethI, racanAtva hetu aprAjaka nathI. __ 18. karcasmaraNameva tyaprayojakamasiddhatvAt / sidmapi vA vede kaJasmaraNamanyathAsiddhaM vedakaraNakAlasyAtidavIyastvAt , tatpraNetuzca puMsaH sakalapuruSavilakSaNatvAnniyatazarIraparigrahAbhAvAdidantayA'sya pANinipiGgalAdivat smaraNaM nAsti, na tu sa nAstyeva / anumAnAgamAbhyAM tadavagamAt kathaM pakSadharmatayA grahItuM zakyate kaJasmaraNam ? taddhayekapurupasambandhi vyabhicarati / sarvapuruSasambandhi tu duravagamam / saH pumAMsaH kartAraM vedasya na smarantIti kathaM jAnAti bhavAn ? na hi tava sakalalokahRdayAni pratyakSANi, sarvajJatvaprasaGgAt / na ca yat tvaM na jAnAsi tat anyo'pi na , jAnAtIti yuktam , atiprasaGgAt / tasmAdasmaryamANakartRkatvaM durbodhameva / 18, "kartAnuM asmaraNa [ hetu che ja aprojaka che, kAraNa ke te asiddha che. siddha hoya te paNa vedanI bAbatamAM kartAnuM smaraNa anyathAsiddha che. vedane racanAkALa atyaMta dUra hoI ane tenA praNetA puruSa badhA puruthI vilakSaNa hoI tema ja niyatazarIrane dhAraNa karatA na hoI e puruSanuM "A Ane kartA che. e rIte, pANini-piMgalanI jema, smaraNa thatuM nathI, paraMtu tenuM astitva ja nathI ema nahi. anumAna ane Agama dvArA tenuM jJAna thatuM hoI kevI rIte karnAasmaraNane pakSadha tarIke grahaNa karavuM zakya bane ? eka puruSane kartA asmaraNa hoya te vyabhicAra dekha Ave ane badhA puruSone karnAazmaraNa che e jANavuM duSkara che. vedanA kartAnuM smaraNa badhA puruSone nathI e Apa kevI rIte jANe che ? tamane badhA kenAM citta te pratyakSa nathI; je kaho ke che, te sarvatvanI Apatti Ave. ane jene tame nathI jANatA tene bIjo paNa nathI jANato ema mAnavuM yogya nathI, kAraNa ke ema mAnatAM atiprasaMgadoSa Ave che. tethI asmaryamANakatRtva durbodha che. 19. pa ra rasmaraNe sAta kutarAM veAnadAne lAvatAM zithilTImavet | na hyakartRka evopadezaH sambhavati / sambhavannapi vA prAmANyanizcayanimittAbhAvAt kathaM visrambhabhUmirasI bhavet ? bAdhakAbhAvamAtrAcca na prAmANyanizcayo vacasAmityuktaM prAk / tasmAdAptapratyayAdeva niviMcikitsaM vedArthAnuSTAnaM sapratiSThAna sambhavati, nAnyatheti / tasmAnna kaJasmaraNasya racanAtvapratipakSatayopanyAsa upapannaH / 19. vaLI, vedanA kartAnuM asmaraNa hoya te dArthane anuSkAnamAM buddhimAne zithila banI jAya. tenuM kAraNa e ke skarvaka upadeza saMbhava ja nathI, saMbhava hoya te paNa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katRasmaraNathI kartAnI anupalabdhi ghaTatI nathI prAmANyane nizcaya karavA mATenuM pachI koI nimittA na hovAthI te upadeza vizvAsapAtra kevI rIte bane ? bAdhakanA abhAvamAtrathI vacanane prAmANane nizcaya thAya che ema kahevuM ayogya che e ame pahelAM jaNAvI gayA chIe. tethI, tene kA Apta che evA jJAnathI niHzaMka vidAnuSThAna sthApita thAya, anAthA na thAya tethI racanA hetunA pratipakSa tarIke "kta asmaraNanI rajUAta ghaTatI nathI. 20. nApi svatantramevedaM kartrebhAvasAdhanaM bhavitumarhati / anupalabdhiriyamanena prakAreNa kilocyate / sA'nupapannA, anumAnena karturupalambhAt / anumAnenApi yadupalabdhaM, tadupalabdhameva bhavati / nanu kaJabhAvasmaraNabAdhitatvAdanumAnamidamayuktam / [anupalabdhirapyeSA'yuktA] itaretarAzrayaprasaGgAt anupalabdhau siddhAyAmanumAnanirAsaH, anumAnanirAse ca satyanupalabdhisiddhiH / anumAnaprAmANye'pi samAno doSa iti cet, na, tasya pratibandhahimnA prAmANyasiddheH, na hi tasyAnupalabdhinirAsApekSa prAmANyam / 20. na te karnA asmaraNa" svataMtrapaNe ja kAne abhAve puravAra karI zake che. kharekhara te A rIte [asmaraNa dvArA ] kartAnI anupalabdhi ja kahevAmAM AvI che, te anupalabdhi ghaTatI nathI kAraNa ke anumAna dvArA kartAnI upalabdhi thAya che. anumAna dvArA je upalabdha thAya te upapa ' ja gaNAya. mImAMsaka- kartAnA abhAvanA smaraNathI bAdhita thatuM hovAthI A [ katRsAdhaka ] anumAna agya che. yAyika-- [katAnI] A anupalabdhi paNa ayogya che, kAraNa ke temAM ItiretarAzrayadoSanI Apatti Ave che - kitAnI ] anupalabdhi siddha thatAM kisAdhaka] anumAnane nirAsa, thAya che ane [katRsAdhaka] anumAnane nirAsa thatAM [ katAnI ! anupalabdhi siddha thAya che. " mImAMsaka--[ka sAdhaka ] anumAnanA prAmAyanI bAbatamAM e ja (itaretarAzraya doSa Ave che. taiyAyika-nA, te de nathI Avato, kAraNa ke vyAptinA baLe ja temAM prAmANya siddha thAya che, temAM prAmANya anupaladhinirAsasApekSa nathI 21. tatraMtasthAt | 7 varSa ramAve prAmALei : | sopArthavyvhaarinno hi mImAMsakAH / paraM tu vedasya pauruSeyatAM bru vANaM pramANaM pRcchAmaH, taJcAsya nAstIti balAdanupalabdhyA tadabhAvanizcayo vyavatiSThate iti / syAdetadevaM yadyanumAnaM na syAt, uktaM ca racanAtvAdityanumAnam / 21. mImAMsaka -- tyAM (athAta anupaladhinI bAbatamAM) Ama thaze. ame kartAnA abhAvamAM pramANa jaNAvatA nathI kAraNa ke lekamAnya saghaLA padArthone vyavahAra karanArA ame mImAMsako chIe. paraMtu veda pu NIta che ema kahenArane ame te mATenuM pramANa pUchIe Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedakartA niyata zarIrane dhAraNa karatA na hovAthI temanuM smaraNa che 13 chIe. ane te pramANa tenI pAse nathI eTale sAmarthathI anupalabdhi dvArA tenA abhAvane nizcaya sthApita thAya che. niyAyika-je kartAnuM anumAna na hoya to Ama thAya. paraMtu "kartA che, racanA hevAthI e anumAna ame jaNAvyuM che. 22. yat punaravAdi vedeSu puruSasya kartRtvamazakyaM grahItumiti tadapyasAdhu, parokSasya kuvindAderApa abhinavaprAvarakapaTAdau kArye kathaM katRtA'vagamyate ? paTAdiracanAM dRSTvA tasya cet sA'numIyate / vede'pi racanAM dRSTvA kartRtvaM tasya gamyatAm // 22. vaLI, tame je kahyuM ke veTenI bAbatamAM puruSanuM kartAva jANavuM azakaya che te paNa barAbara nathI. abhinava prAvaka, paTa vagere kAryonI bAbatamAM parokSa vaNakara vagerenuM ' katRtva kevI rIte jaNAze ? paTa vagerenI racanA dekhIne je parokSa vaNakara vagerenI katA anumAnathI tame jANatA he to vedanI bAbatamAM paNa racanA dekhIne puruSanuM - anumAnathI jANe. 23. zarIraparigrahamantareNa prANinAmupadezasya kartumazakyatvAt kadAcidIzvaraH zarIramapi gRhNIyAditi kalpyate / niyatazarIraparigrahAbhAvAcca vyAsAdivadasau na smate ! tataa- adya sadyaH kaviH kAvye yathA kartati mIyate / tathA tatkAlajaiH pumbhiH so'pi kati mAsyate / yathA parakRtA zaGkA tasmin kAvye vyapaiti te / vede'pyanyakRtA zaGkA tathA teSAM vyapaiSyati / 23. zarIra dhAraNa karyA vinA prANIone upadeza kare azakya hoI keTalIka vAra Izvara paNa zarIra dhAraNa kare che ema kApavAmAM AvyuM che. niyata tridazya] zarIra te dhAraNa karatA na hovAthI vyAsa vagerenI jema temanuM smaraNa thatuM nathI. vaLI jema Aja atyAre ricAtA] kAvyanI bAbatamAM kavine kartA tarIke tenA samakAlIna ] tame jANe che tema te vakhate racAyelA vedanI bAbatamAM paNa che te vakhate janmelA puruSo teneya [vedanA] kartA tarIke jANatA haze. jema pelA kAvyane anulakSI teinA kartA bAbata] je zaMkA bIjAo kare te zaMkA tamane thatI nathI tema vedane anulakSI (tenA kartA bAbata] je zaMkA bIjAo kare te zaMkA vidaracanArAkAlIna] pelA puruSone thaze nahi. 2. ratananumAna ca vudrayAmade vayam | pratyakSaM yoginAM taccetyuktaM pratyakSalakSaNe // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vedakartA puruSane jANavA pratyakSa ane anumAna mULapramANa che pratyakSamanumAnaM ca tadevaM kartRtAmitI / mUlapramANamastIti smRtau nAndhaparamparA // mantrArthavAdamUlatvaM tata eva na tatsmRteH / yathoditAnumAnAdipramANAntarasambhavAt // 24. je parokSa vastune ApaNe anumAna dvArA jANIe chIe te yogIone pratyakSa che ema ame pratyakSalakSaNamAM kahyuM che. te ja pramANe veda puruSarnAka che e jANavA mATe pratyakSa ane anumAna mUlapramANa che, eTale vedatR smaraNamAM aMdhaparaMparA nathI. tethI ja vedanA kartA vizenI rasmRti maMtrArthavAdamUlaka nathI, kAraNa ke agAu jaNAvI gayA e pramANe anumAna vagere bIjA pramANe mAMthI te saMbhave che. 25. yedapItaretarAzrayamabhASi-puruSokte vede prAmANyaM vedaprAmANyAt puruSasiddhiriti - tadapi na samyak, pUrva parihRtatvAt / anumAnAt prasiddhe kartari vedavAkyaistatpratIterupodvalanamiSyate, na tvAgamaikazaraNa eva kaLavagamaH / uktaM ca pUrvamapi pRthivyAdinA kArgeNa karturanumAnam / 25. puruSota hAvAthI venu prAbhAya cha bhane ve prabhAra hAvAthA [ tenI tA] puruSa siddha thAya che ema je itaretarAzrayadoSa tame Ape te paNa yogya nathI, kAraNa ke tene nirAsa ame pahelAM karI gayA chIe. anumAnathI vedakartA puravAra thatAM vedavAkya vaDe jJAta thayela vedakartAnuM samarthana ja amane ISTa che, kevaLa vedane AdhAre ja vedakartAnuM jJAna amane ISTa nathI. pahelAM paNa ame jaNAvI gayA chIe ke pRthvI vagere kAryo uparathI kartAnuM anumAna thAya che. 26 kiM yenaiva kartA pRthivyAdi kArya nirmitaM tenaiva vaidikyo racanA nirmitA iti ced omityucyate / kimatra pramANamiti cet - - ucyate tarhi sarvajJaH sraSTuM prabhavatIdRzam / vicitrAM prANibhRtkarmaphalabhogAzrayaM jagat // tatkarmaphalasambandhavidA tadupadezinaH / tenaiva vedA racitA iti nAnyasya kalpanA / / ekenaiva ca siddhe'rthe dvitIyaM kalpayema kim / anekakalpanAbIjaM na hi kiJcana vidyate // 26. "zuM je kartAe pRthvI vagere kAryonuM nirmANa karyuM teNe ja vedanI racanA karI ?" -ema je tame mImAMsako pUchatA he te ame taiyAyike kahIe chIe ke "hA". emAM pramANa Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 pRthivyAdine kartA ane vedane kartA eka ja che zuM che ?" e tamAro prazna hoya te ame uttara ApIe chIe ke prANIone kamaphaLa bhogavavAnA sthAnarUpa vicitra vizva sarjavA sarvajJa samartha che. kamalane saMbaMdha upadezatA vene te kamaphalane saMbaMdha jANatA teNe ja racelA che, eTale bIjAnI kalpanA karavI vyartha che. ekathI ja artha sarate hoya te bInanI kalpanA zA mATe karIe, kAraNa ke ekathI vadhArenI kalpanA karavA mATenuM koI kAraNa ja nathI, 27. nama tAva vevara rUdhyate na ii vastro vA | mijAminashyklpne ekatra vaiyarthyAditaratra vyavahAravezasaprasaGgena tata ekasyezvaratvavighAtAt / tathA f8--- anekezvaravAdo ha nAtIva hRdayaGgamaH / te cet sadRzasaGkalpAH ko'rtho bahubhirIzvaraH // saGkalpayati yadekaH zubhamazubhaM vA 'pi satyasaGkalpaH / tatsiddhyati tadvibhavAdityaparastatra kiM kuryAt // bhinnAbhiprAyatAyAM tu kAryavipratiSedhataH / nUnamekaH svasaGkalpavihatyA'nIzvaro bhavet // ekasya kila saGkalpo rAjA'yaM kriyatAmiti / hanyatAmiti cAnyasya tau samAviMzataH katham / / rAjyasaGkalpasAphalye vihatA vadhakAmanA / tasyAH saphalatAyAM nA rAjyasaDkalpaviplavaH / / tena citrajagatkAryasaMvAhAnu guNAzayaH / eka evezvaraH sraSTA jagatAmiti sAdhitam // 21. jagatanA sarjanamAM eka ja daravara IcchavAmAM AvyuM che, be ke bahu icchavAmAM AvyA nathI. [ ekathI vadhu Iravare che e pakSamAM be vikalpa saMbhave che- ] te IzvaranA Aza kAM te bhinna hoya kAM to abhinna. je abhinma Azaya hoya te ekathI vadhu Izvare vyartha che je bhinna Azaya heya te bIjAnA vyavahAranA nAzanA prasaMgathI te bIjanA Izvaratvane vighAta thAya. bIjA zabdomAM anekezvaravAda hRdayaMgama nathI. te aneka sarakhA saMkalpavALA hoya te aneka IzvaranuM zuM prayojana ? eka satyasaMkalpa Izvara zubha ke azubhane saMkalpa kare che ane te tenI vibhUtithI (aizvaryathI) pAra pADe che, eTale bIje Izvara emAM zuM kare ? [kaI nahi. arthAta bIjA IzvaranI koI AvazyakatA nathI.] bhinna Azayo hoya te ekane saMkalpa bIjAnA kAryane thavA na de eTale pelo bIje pitAnA saMkalpanA vighAtane pariNAme anIvara bane. eka saMkalpa kare ke Ane rAja kare ane bIjo saMkalpa kare ke A haNAo, baMne saMkalpa athaDAyA vi kema rahe ? 'A rAjA thAo' e saMkalpa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedone kartA eka che saphaLa thAya te tenA vadhanI kAmanA bhAMgI paDe ane te kAmanA saphaLa thAya te "rAjA thAo" e saMkalpa bhAMgI paDe tethI vicitra jagatarUpa kAryane mATe anurUpa saMkalpavALe eka ja Izvara jagatane sarjanahAra che e puravAra thayuM. 28 evaM jagatsargavat sa eva vedAnAmapyekaH praNetA bhavitumarhati, nAnAtvakalpanAyAM pramANAbhAvAt kalpanAgauravaprasaGgAcca / tena yaducyate..--- nanvekaH sarvazAkhAnAM karte tyavagataM kutaH / bahavo bahubhirgranthAH kathaM na racitA ime // iti tatparihRtaM bhavati / atazcaikakartRkA vedAH, yataH parasparavyatiSaktArthopadezino dRzyante / ekameva hi karma vedacatuSTayopadiSTaiH pRthagbhUtairapyekArthasamavAyibhira GagairanvitaM prayujyate / tatra hi hotramugvedena, yajurvedenAbaryavam , audgAtrAM sAmavedena, brahmatvamatharvavedena ca kriyate / paippalAdAdizAkhAbhedopadiSTaM ca tattadaGgajAtaM tatra tatrApekSyate / tatra sarvazAkhApratyayamekaM karmatyAhuH / etaccAdUra evAgre nirNeSyate / ekAbhiprAyabaddhatvaM tena sarvatra gamyate / bhavedbhinnAzayAnAM hi kathamekArtha mIlanam // 22. Ama jagatanA sujananI jema vedonoya praNetA te ja eka che, kAraNa ke anekanI kalpanA mATe pramANano abhAva che, tema ja kalpanAgaravanI Apatti Ave che. tethI, badhI ja vedazAkhAono kartA eka che evuM jJAna kyAMthI thayuM ? aneke A aneka graMthe zA mATe na racyA " ema je kahevAmAM AvyuM che tene nirAsa thaI jAya che. vedene kartA eka che, kAraNa ke paraspara saMbaddha ane upadeza dezamAM jaNAya che. cAra vedoe upadezelA ekAI samavAyI judA judA aMge vaDe anvita eka ja karyuM prayojAya che. e mukhya karmanA anuSThAnamAM hatA pitAnI pharajo anveda pramANe, avayu pitAnI pharajo yajurveda pramANe, uddagAtA pitAnI pharajo sAmaveda pramANe ane brahmA potAnI pharajo atharvaveda pramANe bajAve che. pippalAda Adi vedazAkhAoe upadezelA te te aMgabhUta karmonI te te mukhya karmomAM apekSA rAkhavAmAM Ave che. eka kamanI pratIti (yA/ane utpatti) badhI vedazAkhAone adhIna che ema teo kahe che. A vastu najIkamAM ja AgaLa upara ame nirNata karIzuM. tethI, savatra ekAbhiprAyathI badhuM saMbaddha jaNAya che; bhinna AzAvALA eka artha sAdhavAmAM saMyojAya kevI rIte ? 29, lAvyasamayApUraLa vA vArteti ceta --tatrApi prathamasyaiva kavestadvastudarzanAt / tadabhiprAyavedI tu so'nyastamanuvartate // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyasamasyA paraNamAM paNa ekartAva anyathA'nanvitaM kAvyaM syAdvizvavasukAvyavat / anvitatve tu sA nUnamAdyasyaiva karmatiH // ihApyekAzayAbhijJadvitIyezvarakalpane / ekAbhiprAyataiva syAt kiM syAt tatkalpane phalam / / tasmAdeka eva kartA sarvazAkhAnA, kAThakAdivyapadezastu prakRSTAdhyayananibandhano bhaviSyatIti bhavadbhirapyuktam / 29. mImAMsaka - je ema hoya te kAvyasamasyApUraNanI bAbatamAM zuM kahezo ? [yAM te eka vyakti eka pAda race che ane bAkInAM pAda bIjI vyakita race che.] taiyAyika-tyAM paNa prathama kavinI ja (arthAta tenA manamAM rahelI) pelI [ pUraNIya ] vastunuM darzana thavAne kAraNe tenA abhiprAyane jANanAro te bIjo (arthAt pUrti karanAra) tenA abhiprAyane anusare che. anyathA, vizvavasukAvyanI jema kAvya ananvita-asaMbaddha-banI jAya. prathama padanA artha sAthe bAkInA pAdenA artho anvita hoya te kAvyasamasyApUraNa kharekhara Adya kavinI ja mati gaNAya. ahIM paNa eka IzvaranA Azayane jANanAro bIjo Ivara kalpavAmAM Ave te badhA mAM prathama Izvarano Azaya ja vyApta rahe; vaLI te bIjA Izvarane kalpavAnuM phaLa zuM ? tethI badhI vedazAkhAone kartA eka ja che. kAThaka Adi nAmo te prakRSTa adhyayanane kAraNe banaze ema Ape paNa kahyuM che. 30. gari 2 yathA taroviMkSiHT: zAvA mati, na ja kRtna pUTEptrmeksyaaN zAkhAyAM sannihitaM bhavati, kintu kasyAJcitkasyAJcit, evaM vedasyApi zAkhAH pRthagaGgakarmopadezinyo vikSiptAzca / tAsAM ca vRkSazAkhAnAmekasmAjanma bIjataH / - tathaiva sarvasAvAnAmavAsmAta puruSottamAta che. 30. vaLI, jema vRkSanI zAkhAo judI judI dizAomAM phelAya che, ane badhAM puSpa, phaLo ane patro eka zAkhAmAM ja bhegAM thaI jatAM nathI paraMtu keTalAMka koI DALImAM to DhAMka ke anya DALImAM hoya che tema vedanI zAkhAo judI judI dizAomAM phelAyelI che ane judAM judAM aMga karmone upadeza denArI che. jema te badhI vRkSazAkhAone janma eka bIjamAMthI thaye che tema badhI vedazAkhAone udbhava eka IzvaramAMthI thayo che. 31. vArtA gve nAtAmaviTAmavRtti karmaprapaJcaparipAkavicitratAjJaH / vizvAtmanA tadupadezaparAH praNItA stenaiva vedaracanA iti yuktametat // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda-arthane saMketa IzvarakRta che AptaM tameva bhagavantamanAdimIza___ mAzritya vizvasiti vedavacassu lokaH / teSAmakartRkatayA na hi kazcidevaM _ visrabhammeti matimAniti varNitaM prAk // evaM ca padavAkyaracanAdau tAvad vedeSu puruSApekSitvamupapAditam / / yadapi sambandhakaraNe puruSAnapekSatvamucyate, citrabhAnoriva dahanazaktiH zabdasya naisargikI vAcakazaktiH, vyutpattistu vRddhebhya eva vyavaharamANebhya upalabhyate iti kimatra puruSaH kariSyatIti, tadapyaghaTamAnam , puruSaparighaTitasamayasambandhavyatirekeNa zabdArthaprathayAnupu: | 31. badhA jIvAtmAonAM vividha karyo ane te karmonAM vividha phaLAnI vicitratAne jANanAre jagatone je kartA che te vizvAtmA Izvare ja potAnA upadezaparaka vedonI racanA karI che ema yogya ja kahevAyuM che. te anAdi, bhagavAna, Apta Izvarane kAraNe loko vedavacanamAM vizvAsa kare che. vede te IzvaranI kRti na hoya te koI buddhimAna vedamAM vizvAsa kare nahi ema ame pahelAM jaNAvI gayA chIe. Ama, vedonI padaracanA, vAkyaracanA, vageremAM puruSApekSitA ghaTAvavAmAM AvI. "zabdano artha sAthe saMbadha karavAmAM IzvaranI apekSA nathI, sUryanI dahanazakitanI jema zabdanI vAcakazakti naisargika che, amuka zabdane amuka artha che e jJAna te vAtacIta karatA vaDIle pAsethI prApta thAya che, eTale emAM Izvara zuM karaze ?' ema je kahevAmAM AvyuM te paNa ghaTatuM nathI, kAraNa ke Izvare karelA saMketasaMbaMdha vinA zabdamAMthI arthanuM jJAna na thAya 32. nanu naiva zabdasyArthena sambandhaH kazcidasti, kasyedaM puruSasApekSatvaM tannirapekSatvaM vA cintyate ? na hi zabdArthayoH kuNDabadarayoriva saMyogasvabhAvaH tantupaTayoriva samavAyAtmA vA sambandhaH pratyakSamupalabhyate / tanmUlatvAcca sambandhAntarANyapi na santi / taduktaM mukhe zabdamupalabhAmahe bhUmAvarthamiti / nApyanumIyate zabdasyArthena sambandhaH, kSuramodakazabdoccAraNe mukhasya pATanapUraNAnupalambhAt / na ca zabdadeze arthaH sambhavati, na cArthadeze zabdaH, sthAnakaraNaprayatnAnAM taddhetUnAM ghaTAdyarthadeze'nupalambhAt / vyApakatvaM tu zabdasya pratiSiddhameva / 32. zaMkA - zabdano artha sAthe kaI saMbaMdha ja nathI, te pachI kenI bAbatamAM puruSasApekSatA ke punirapekSatAne vicAra kare che ? kuMDA ane bora varace saMyogarUpa saMbaMdha jema pratyakSa jJAta thAya che tema zabda ane artha vacce saMyogarUpa saMbaMdha pratyakSa jJAta thatA nathI. [tethI zabda ane atha vacce saMgasaMbaMdha nathI]. taMtu ane paTa vacce samavAyarUpa saMbaMdha pratyakSa jJAta thAya che tema zabda ane atha vacce samavAyarUpa saMbaMdha pratyakSa jJAta thato nathI. tethI zabda ane artha vacce samavAya saMbaMdha paNa nathI.] bIjA badhA saMbaMdha Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda--atha vaccenA sabaMdha kayA ? 19 saMyoga ane samavAyamUlaka hovAthI, te bIjA sabaMdho paNa zabda ane atha vacce nathI. tethI kahyuM che ke 'ApaNane mukhamAM zabdanuM jJAna thAya che ane bhUmi upara anuM jJAna thAya che.' zabdanA a` sAthenA sabaMdha anumAnathI paNuM jJAta thatA nathI, kAraNa ke 'astro' 'lADu' e zabdo uccAratAM mukha [astrAthI] kapAtuM ke [lADuthI ] pUrAtuM jaNAtuM nathI. zabdadezamAM artha" saMbhavatA nathI ane aMdezamAM zabda saMbhavatA nathI, kAraNa ke zabdanA hetubhUta sthAna, karaNa ane prayatne ghaTa Adi artha' je dezamAM hoya te dezamAM jaNAtAM nathI. zabdanI vyapakatAnuM tA tame maiyAyikoe khaMDana karyu che ja. 33. 3yate / na sahevA rASTrAyasambandhoDaAEAmiranyupanayate | tat kiM kAryakAraNanimittanaimittikAzrayAzrayibhAvAdayaH zabdasyArthena sambandhAH | ete'pi natarAm / na tarhi tasya kazcidarthena sambandhaH / na nAsti zabdasyArthena sambandhaH, pratyayaniyamahetutvAd dhUmAdivat / tat kiM zabdArthayoravinAbhAvaH sambandhaH / so'pi nAsti, evaM hi zabdo'numAnameva syAt / vAstahiM ? samaya iti brUmaH / ko'yaM samayo nAma : abhidhAnAbhidheya niyama niyogaH samaya ucyate / yadyevaM kimanAzaGkanIyasaMzleSaparicodanena tadUdUSaNena ca ? / ucyate / zabdArthAbhedavAdinAM hi vaiyAkaraNAnAmeSa saMzleSarUpaH sambandho lAdApatati iti ta eva pratikSepyante / 33. naiyAyika-- ame uttara ApIe chIe ke saMzleSarUpa zabdArtha saMbaMdha ame mAnatA nathI. mImAMsaka-- tA zuM kAya kAraNubhAva, nimittanaimittikabhAva, AzrayAzrayibhAvarUpa saMbadhA zabda ane atha vacce mAne che ? naiyAyika---- A saMbaMdho paNa nathI mAnatA. mImAMsaka--tA zuM zabdane a sAthe koI saMbaMdha ja nathI ? naiyAyika-- zabdane atha` sAthe saMbaMdha nathI ema nahi, kAraNa ke jema dhUma vagere [agni vagerenA] sApaka hetu che tema [amuka zabda dvArA amuka anu] jJAna thavAnA niyama che te zabdAsa badhA jJApaka hetu che. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasaMbaMdhanuM mImAMsakRta khaMDana mImAMsaka - zuM zabda ane artha vacce avinAbhAvasaMbaMdha che ? naiyAyikate paNa nathI kAraNa ke ema hoya te zabdapramANuM anumAna pramANa ja banI jAya. mImAMsaka-te pachI ko saMbaMdha che ? nayayika - samayasaMbaMdha che ema kahIe chIe. mImAMsaka-A samayasaMbaMdha e zuM che ? yAyika- 'A abhidhana che ane enuM A abhidheya che' evA niyamanI [IcchApUrvaka] sthApanA dvArA amuka zabdanuM amuka artha sAthe manathI karavAmAM Avela jeDANa e samaya kahevAya che. mImAMsaka-je ema hoya che jenI zaMkA na karavI joIe evA saMzleSarUpa saMbaMdhanI zaMkA karI te saMbaMdhane dUdhaNa batAvavAne zo artha ? yAyika-ame uttara ApIe chIe. zabda ane arthane abheda mAnanArA vaiyAkaraNanI upara saMzleSarUpa A saMbaMdha, temanI mAnyatAmAMthI phaLabaLe phalita thato hovAthI, AvI paDe che eTale temanuM ame khaMDana karyuM che. 31. gADhuM - caDhi vaivALavato na saMva 35rimAna, samaya'pyymnuppnn eva, sa hi puruSakRta saGketaH / na ca puruSecchayA vastuniyamo'vakalpate, tadicchAyA avyAhataprasaratvAt / artho'pi kimiti vAcako na bhavati, zabdazca vAcyaH ? na caivamasti-dahanamanicchannapi puruSo dhUmAnna taM pratyeti, jalaM vA tata icchannapi pratipadyate / tatra yathA dhUmAgnyonaisargika evAvinAbhAvo nAma sambandhaH jJaptaye tu bhUyodarzanAdi nimittamAzrIyate, evaM zabdArthayossAMsiddhika eva zaktyAtmA sambandhaH tadvyutpattaye tu vRddhavyavahAraprasiddhisamAzrayaNam / . 34. mImAMsaka - vaiyAkaraNae varNavela sa rUpa saMbaMdha ghaTato na hoya te samayasaMbaMdha paNa aghaTamAna ja rahe che, kAraNa ke samayasaMbaMdha puruSakRta saMketa che; ane puruSanI icchA pramANe vastuniyama vataMte nathI, kAraNa ke purUnI icchA vyAghAta pAmyA vinA badhe ja prasare che arthAta uchuMkhala che. [puruSanI IcchA uchuMkhala hoI, purUSanI IcchA pramANe artha paNa kema vAcaka banato nathI ane zabda kema vAcya banatuM nathI ? agnine dhUma uparathI jANavA na Icchate hevA chatAM puruSa dhUma uparathI agnine jANe nahi evuM banatuM nathI, ke jalane dhUma uparathI jANavA] icchatA hovA chatAM puruSa jalane dhUma uparathI jANe evuM banatuM nathI. tyAM jema dhUma ane agni vacce naisargika avinAbhAvasaMbaMdha che paraMtu te saMbaMdhane jANavA bhedarzana vagere nimittone Azraya levAya che tema zabda ane artha vacce vAvAcakazakitarUpa saMbaMdha naisargika ja che paraMtu tene jANavA mATe vRddhavyavahAra ane prasiddhine Azare levAya che. 35. svAbhAvike sambandhe sati dIpAdivat kiM tadvyutpattyapekSaNeneti cet , Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasaMbaMdhanu` mImAMsakakRta khaMDana na, zabdasya jJApakatvAt / jJApakasya dhUmAderetadrUpaM yat sambandhagrahaNApekSaM svajJApyajJApakatvam / udyotAdayastu pratyakSasAmagrayantargatatvAnna vyutpattyapekSA bhavanti / zaktistu naisargikI yathA rUpaprakAzinI dIpAdestathA zabdasyArthapratipAdane / tasmAt na samayamAtrAdarthapratipattiH / 1 35. zabda ane atha vacce svAbhAvika sabaMdha hoya teA jema dIpa vagerena: jJAnanI apekSA ghaTAdi arthAMne jANavA mATe nathI tema zabdA`saMbaMdhanA jJAnanI apekSAnI paNa ane jANavA mATe zI jarUra ema tame taiyAyiko kahetA ho te| e barAbara nathI kAraNa ke zabda jJApaka che. jJApaka dhUma vagerene e svabhAva che ke saMbaMdhagrahaNanI apekSApUrvaka ja te potAnA jJAkhanuM jJAna karAve che. prakAza vagere pratyakSanI kAraNusAmagrImAM samAviSTa hovAthI temanA jJAnanI apekSA rahetI nathI, jema dIpa vagerenI rUpane prakAzita karavAnI zakita naisagi`ka che tema zabdanI anuM pratipAdana karavAnI zakti naisagi`ka che. tethI kevaLa samayasaMbaMdha hovA mAtrathI aMnuM jJAna thAya nahi, [zabda ane ` vacce svAbhAvika sabaMdha hovA arthAMnu jJAna thavA mATe jarUrI che. ] 36. pi cAmidhAmileniyamaniyova: samayo jJAnametra, na to'rthaantrm / jJAnaM cAtmani vartate, na ca zabdArthayoriti na tayoH sambandhaH syAt / 36. vaLI, 'A abhidhAna che ane A enuM abhidheya che' evA niyamanI IcchApUrNAMka sthApanA dvArA amuka zabdane amuka a sAthe manathI karavAmAM AvelA joDANurUpa samayasabaMdha pAte jJAna ja che, jJAnathI atirikata bIjI koI vastu nathI ane jJAna te AtmAmAM hoya che, zabda ane arthAMmAM heAtuM nathI, eTale zabda ane arthanA samayasa MbaMdha . banaze nahi. 37. kizca samayaH kriyamANaH pratyuccAraNaM vA kriyate pratipuruSaM vA sargAdau vA sakRdIzvareNeti / pratyuccAraNaM prAktana eva kriyate nUtaneo vA ? navasya tAvat kriyamANasya kathamarthapratyAyanasAmarthyamavagabhyate ? tadavagatau vA kiM tatkaraNena ? pUrvakRtasya tu kRtatvAdeva punaH karaNamanupapannam / ekasya vastuno jJaptirasakRdAvartate, nApattiH / 37. uparAMta, samayasaMbaMdha jyAre karAya che tyAre zabdanA pratyeka uccAraNe karAya che, dareka puruSe karAya che ke sa`nA AdimAM eka vAra Izvara vaDe karAya che ? zabdanA pratyeka uccAraNe samayAbaMdha karAtA hoya te te jUnA ne jUnA ja pharI karAya che ke nA karAya che ? [jo te navA ja karatA hoya te! ] navA ja karAtA samayasaMbaMdhanuM artha jaNAvavAnuM sAmarthya' kevI rIte jJAta thAya che ? te sAmarthya [pahelethI arthAt jUnA samayasaMbaMdhavakhatathI ja] avagata hoya te! pachI [ nave] samayasaMbaMdha karavAnI zI jarUra ? [jUno ne jUne Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 samayasaMbaMdhanuM mImAMsakRta khaDana samayasaMbaMdha pharI karAto hoya te ] pUrvakRta samayasaMbaMdha karela hoI tene ja pharI karavAnuM ghaTe nahi; eka vastu nA jJapti aneka vAra pharI pharI thAya, utpatti na thAya. 38. pratipuruSamapi sambandho bhinno'bhinno vA kriyate ? bhedapakSe kathamekArthasaMjJAnam gozabdasya sAsnAdimAnarthaH, kesarAdimAnazvazabdasyeti ? abhede'pi tathaiva kRtasya karaNAyogAt jJAnameva sambandhasya karaNam / sargAdAvapi sakRtsambandhakaraNamayuktaM tathAvidhakAlAsambhavAdeva, na hi zabdArthavyavahArarahitaH kazcitkAla upapadyate / tasmAnnityasyaiva sambandhasya lokato vyutpattiH, na punaH RNam | 38. dareka puruSe samayasaMbadha karAto hoya te te samayasaMbaMdha puruSe puruSe judA judA karAya che ke ekane eka ? je puruSe puruSe judo judo karAto hoya te zabdane artha dhAbaLI vagere dharAvatuM prANI', 'azvazabdano artha "kezavALI vagere dharAvatuM prANI" ema [eka zabdathI badhAne eka arthanuM jJAna kema thAya ? je puruSa puruSe [judo nahi paNa eka eka ja samayasaMbaMdha karAto hoya te karelAne karavAnuM ghaTatuM na haI saMbaMdhane karavo eTale saMbaMdhane jANa e ja. | sarganA AdimAM paNa eka vAra samayasaMbaMdha karavAnuM tarkasaMgata nathI, kAraNa ke tevA kALane saMbhava ja nathI. tevA kALane saMbhava nathI kAraNa ke zabdArthavyavahAra rahita koI kALa ja ghaTatA nathI. tethI leka pAsethI nitya saMbaMdhanuM jJAna ja thAya che, saMbaMdhanI utpatti thatI nathI. 39. vyutpattie ra ra vALAkSAmihitA hovA: pRtti, pratyakSatidravAta ! pratyakSaM hIdamupalabhyate / vRddhAnAM hi svArthe vyavaharamANAnAmupazRNvanto bAlAstatastataH zabdAttaM tamarthaM pratiyanti / te'pi vRddhA yadA bAlA AsaMstadA'nyebhyo vRddhebhyastathaiva pratipannavantaste'pyanyebhya iti nAstyAdissaMsArasyeti / 39. utpattipakSamAM jaNAvelA deSo jJAnapakSane sparzatA nathI, kAraNa ke jJAnapakSa pratyakSasiddha che; te pratyakSasiddha che kAraNa ke A pratyakSa upalabhya che. potAnA arthane jaNAvatA vRddhone sAMbhaLatA bALake te te zabdamAMthI te te arthane samaje che. te vRddho paNa jyAre bALake hatA tyAre temaNe anya vRddhA pAsethI te rIte ja jJAna prApta karyuM hatuM. te anya vRddhoe paNa anya pAsethI [bALapaNamAM te ja rIte jJAna prApta karyuM hatuM. Ama saMsArane Adi nathI. 40, pa ja samayamAtrA: zUnya: : vAthakSinikottaraMjJAdibhyo bhidyeta ? sa hi tadAnIM kazAGakuzapratodAbhighAtasthAnIya eva bhavet / tathA ca zabdAdarthaM pratipadyAmahe iti laukiko vyapadezo bAdhyeta, samayAdarthaM pratipadyAmahe Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | nitya saMbaMdha hoya to athavyabhicAra na saMbhave e AkSepane mImAMsakane uttara 23 iti syAt / samayapakSe ca yadRcchAzabdatulyatvaM sarvazabdAnAM prApnoti / tena gavAzvAdizabdAnAM niyataviSayatvaM na syAt / 40. vaLI, je pote zakitazUnya che ane kevaLa samaya ja jenuM zaraNa che te zabda kevI rIte AMkha micakAra, hAthanI saMjJA vagerethI judo paDe ? kAraNa ke tyAre te te cAbuka aMkuza AranA phaTakA jevo ja bane, ane zabda dvArA ane ame jANIe chIe e laukika vAta bAdhita thAya, samaya dvArA arthane ame jANIe chIe ema kahevAnuM thAya. vaLI, samayapakSamAM yadAzanA jevA badhA zabdo banI jAya, pariNAme ga" "azva' Adi zabdonuM niyataviSayava na rahe. 41. punAte "jJAtivaze vAniyamIta cArasUtra 2.2.57] samayarUpaH sambandha iti / jAtizabdenAtra dezo vivakSitaH / kila kaciddezavizeSe kazcicchabdo dezAntaraprasiddhamarthamutsRjya tato'rthAntare vartate, yathA caurazabdastaskaravacana odane dAkSiNAtyaiH prayujyate / etacca samayapakSe yujyate, nitye tu sambandhe kathaM tadarthavyabhicAra iti ? tadapyayuktam , sarvazabdAnAM sarvArthapratyAyanazaktiyuktatvAt kaciddeze kenacidarthena vyavahAraH / ata eva cAnavagatasambandhe zrute sati sandeho bhavati 'kamarthaM pratyAyayitumanenArya zabda: prayuktaH syAt' iti / asatyAM hi zaktI akRtasamaye niravalambanA pratyAyakatvAzaGketi / atha vA''ryadezaprasiddha eva zabdAnAmarthaH itarastu mleccha janasammato nAdaraNIya eva / tasmAt samayapakSasyAtidaubalyAdakRtrima eva zabdArthayoH sambandha iti na tatra puruSasya prabhaviSNutA / 41. vaLI, tame taiyAyiko kahe che ke bhinna bhinna jAtimAM ekane eka zabda ekanA eka arthamAM prajAte na hovAthI zabda ane artha vacceno saMbaMdha [svAbhAvika nathI paNa samayarUpa che. jAti' zabdathI ahIM pradeza virakSita che. kahevAya che ke keIka pradezamAM amuka zabda bIja pradezamAM tene je prasiddha artha hoya che te choDI bIjA ja arthamAM prayojAya che, jemake "zabda je [uttaramAM] taskaravA che tene dakSiNa bhAta ( cokhA) nA arthamAM prayoje che. ane A vastu samayapakSamAM ghaTe che; saMbaMdha nitya svAbhAvika hoya te zabdane A arthavyabhicAra kevI rIte hoya ? naiiyAyikanuM A kahevuM] barAbara nathI, kAraNa ke badhA zabdo (arthAta pratyeka zabda) badhA arthonuM jJAna karAvavA zaktimAna hoI keIka dezamAM kaIka arthamAM prayojAya che. tethI ja saMbaMdha ajJAta hoya che tyAre zabda sAMbhaLatAM saMdeha thAya che ke "ka artha jaNAvavA teNe A zabda prayoje haze ?' zabdamAM artha jaNAvavAnI zakti na hoya ane samayasaMbadha karyo na hoya te pratyAyatAnI zaMkA nirviSaya banI jAya. athavA, AdezamAM prasiddha hoya te ja artha zabdone che, mlecchone saMmata bIjo artha anAdaraNIya ja che. [Ama arthavyabhicAra che ja nahi eTale nitya svAbhAvika saMbaMdha mAnavAmAM bAdha Avato nathI.] niSkarSa e ke sapakSa ati durbala hoI zabdArtha saMbaMdha svAbhAvika che eTale tyAM puruSanuM prabhutva nathI. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zabda-artha vaccenA mImAMsakamAnya zaktirUpa saMbaMdhanuM nayAyikakRta khaMDana 42. atrocyate / na nityaH sambandha upapadyate, zabdavadarthavacca tRtIyasya tasya pratyakSAdinA pramANenApratIyamAnatvAt / nanu zaktirUpaH sambandha ityuktam / zaktizca tadAzriteti kathaM dharmyantaravat pRthaktayA pratIyeta / 42. naiyAyi:--21 sabhA me pAye chI nitya ghaTata nathA, kAraNa ke zabda ane athanI jema trIjo pelo nitya saMbaMdha pratyakSa Adi pramANathI jJAta thatuM nathI. mImAMsaka-saMbaMdha zaktirUpa che ema ame kahyuM che. ane zakita zabdAzrita che to pachI jema anya dharma zabdathI pRtharUpe jaNAya tema te zakita zabdathI pRthapharUpe kevI rIte nAya ? ___43. naitat sAmpratam , svarUpasahakArivyatiriktAyAH zakteH sUkSmAyAH prAgeva vistarataH pratikSiptatvAt / na ca zaktiH pratyakSagamyA, dravyasvarUpavadanupalambhAt / nAnumeyA, kAryANAmanyathA'pi ghaTamAnatvAt / kalpayitvA ca zaktimaparihAryaH samayaH, samayamantareNArthapratipatterasidreH / siddhe ca samaye tata evArthasiddheH kiM nitya sambandhAzrayaNena / ____43. naiyAyi:--- 21 yogya nathI, 1291 2135 21ne savArIyA duhI sUkSma zatinA vistArathI nirAsa ame pahelA ja karI dIdhuM che. zakita pratyAgamya nathI, kAraNa ke te jema davyasvarUpa upalabdha che tema upalabdha nathI. te anumeya paNa nathI, kAraNa ke kAryo [zakita vinA) anyathA paNa ghaTI zake che. vaLI zakitanI kalpanA karIneya samayane te choDI zakAya ema che ja nahi, kAraNa ke samaya vinA arthanuM jJAna asiddha rahe. [zakitanI kalpanA karIe toya, zakita atIndriya hoI "A zabda A arthamAM zakata che e samaya te mAnavo ja paDe, anyathA niyata zabdathI niyata athanuM jJAna thAya nahi.] ethI UlaTuM samaya siddha hoya te temAMthI ja arthanI siddhi thatI hovAne kAraNe nitya sviAbhAvika] saMbaMdhano Azraya levAnI zI 132 ? . 44. yattuktaM samayasya puruSecchAdhInatvAt tasyAzcAvyAhataprasaratvAt vAcyavAcakavyatyayaH syAditi, tadayuktam , zaktyabhAve zabdasyaiva vAcakatve yogyatvAt / kA punaH zaktyabhAve yogyatA'syeti cet, yo'yaM gatvAdijAtiyogaH kramavizeSopakRtaH / gatvautvAdisAmAnyasambandho hi yasya bhavati sa vAcakatve yogya iti itarastu vAcyatve, yathA dravyatvAdyavizeSe'pi vIraNatvAdisAmAnyavatAM kaTaniSpattau, tantutvAdisAmAnyavatAM ca paTaniSpattau / na ca tatra zaktirastItyuktam / na ca kAraNe Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 mane avyavasthAnA AkSepa parihAra kArya saditi sAMkhyairiva bhavadbhiriSyate / tasyAmasatyAmapi zaktI sAmAnyavizeSasambandhasya niyAmakatvAnna vAcyavAcakayorvyatyaya iti na zaktirUpaH zabdArthayoH sambandhaH / 4. samaya baMdha puchAdhIna hovAthI tema ja puruSechA vyAghAta pAmyA vinA prasatI hovAthI vAvAcakana vyatyaya thAya ema je tame kahyuM te paNa barAbara nathI, kAraNa ke zakti abhAvamaya zabda ja vAcaka bAvAnI yogyatA dharAve che. zaktinA abhAvamAM vaLI zabdanI yogyatA zI che ema je tame pUcho to amAre uttara e che ke kamavizavathI upakRta je A gavAditiyoga che te ja zabdanI yogyatA che. gatva, tva, vagere sAmAnya sAthe jeno saMbaMdha che te vAcakaSaNa mATe yogya che, bIjo vApaNuM mATe. udAharaNartha, dravyatve Adi [sAmAnya sabhAnapaNe hovA chatAMya vIratva Adi sAmAnya sAthe jemane saMbaMdha che te ja kaTane unna karavAnI yogyatA dharAve che, jayAre tatutya Adi sAmAnya sAthe jemane saMbaMdha che teo ja paTa utpanna karavAnI yogyatA dharAve che, tyAM zakti nathI e ame kahyuM che. kAraNamAM kArya astitva dharAve che evuM sAM nI jema tame te mAnatA nathI. te zakitanuM astitva na hovA chatAMya sAmAnya vize sAthe saMbaMdha niyAmaka heI, vA-vAcakane vyatyaya thato nathI. eTale zabda-artha vacceno saMbaMdha zaktirUpa nathI. ___45. na ca tayoravinAbhAvo dhUmAgnyoriva sambandhaH / tatra hi sambandhaH pratIyamAna evaM pratIyate 'dhUmo'gniM vinA na bhavati' iti / iha puna: 'ayamasmAta pratIyate' iti / etAvatyeva vyutpattiparyavasAnam / ata evAvagatipUrvikaivAvagatirihenyanumAnAcchandasya bheda uktaH / 45. vaLI, dhUma ane agni vacce jema avinAbhAvasaMbaMdha che tema zabda ane artha vacce avinAbhAva baMdha pachI tyAM te saMbaMdha pratIta thatAM AvA AkAranI pratIti thAya che ke dhUma agni vine hoto nathI, jyAre ahIM "A(artha) AmAMthI ( A zabdamAMthI) pratIta thAya che ane ATalAma ( tananAM samApti thAya che. eTale ja samayagAnapUrvaka arthatA ahIM che. Ama mAnethI zabdane bheda kahyo. 46, praza71pa zasya samayaghasAto natame, na sUvAmAvivam | sAMsiddhike hi tathAtve bhramitvAdiprayuktAdanyato vA yataH kutazcidabhinavAdapi ravi zAtravRrtIta: sthAta | 46. zabdanuM prakAzaka paNa samayasaMbaMdhanI sahAyathI ja AveluM che, svAbhAvika nathI. zadanuM prakAzakanya svAbhAvika hoya to bhUlathI ke bIjI koI rIte prajAela keIka tadana navA zaru dhI, dIpathI thAya che tema, arthanI pratIti thAya. 47. / naisagiri prakAza zarU ghUmariva jJAnAvata samavanvagrhnnmaapeksstmuktN, sa epa nipama upanyAsaH / na hi dhUmAdeH pratyAyakatvaM khAnA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanI apratyAyakarUpa zakti svAbhAvika nathI vikam , analAvinAbhAvitvaM tu tasya nijaM balam / tatra cAgRhIte tasmin pratItiretra na jAyate iti yuktaM tadgrahaNaM pratItyartham / iha tu pratItizaktireva svAbhAvikI bhavatA'bhyupagamyate / sA cet svAbhAvikI, kiM vyutpattyapekSaNeneti / 47. zabdanuM prakAzakatva svAbhAvika chevA chatAM zakha dhUmanI jema jJApaka hoI tenuM prakAzakatva dhUmanI jema ja] saMbaMdhagrahaNasApekSa che ema je tame mImAMsakoe kahyuM temAM dhUmanuM daSTAnta viSama che, kAraNa ke dhUmanuM pratyAyakatva (prakAzakatva) svAbhAvika nathI paraMtu tenuM agni sAthenuM avinAbhAvitva svAbhAvika che. agni sAthenuM dhUmanuM avinAbhAvitva gRhIta na karyuM hoya te agninI pratIti ja na janme, e kAraNe agni sAthenA tene avinAbhA. visaMbaMdhanuM grahaNa agninI pratIti mATe jarUrI che. ahIM te arthanI pratIti karAvavAnI zakti ja tame svAbhAvika svIkAro che. te je svAbhAvika hoya te pachI saMbaMdhanA jJAnanI apekSAnI jarUra zI? ___48. yadi cocyate "pratyAyaka iti pratyayaM dRSTvA'vagacchAmaH, na prathamazravaNa tti thAvatva: zrate " saMjJArtha rAMNI' rUvApe tAva4: zatAvanAma " viramANam 22.5], soDya samayopayoga ga vASito mati | kiMjJAjJindho hi samaya evocyate / tadupayogamantareNa pratyAyakatvAnavagamAnna svAbhAvikI zakita: | 48. [AnA uttaramAM] jo tame mImAMsako kaheze ke [kamAM zabdaprayoga pachI tarata ja utpanna thatAM] arthajJAnane [vAraMvAra] joyA pachI zabda arthane pratyAyaka che e [anumiti rUpa nizcaya ApaNe karIe chIe, pahelI ja vAra zabdane sAMbhaLI ApaNane e nizcaya thato nathI; "A saMjJA che ane A saMjJI che e nizcaya thavA mATe jeTalIvAra zabdane saMbhaLe jarUrI che teTalI vAra sAMbhaLyA pachI ja zabdane saMbhaLari arthasAna thAya che. te aMge taiyAyiko kahIzuM ke A to tame samayane uga ja jaNAvyuM kAraNa ke saMtAsaMgnisaMbaMdhane ja ame samaya kahIe chIe, tenA upayoga vinA (arthAta tene jANyA vinA) zabdanuM artha pratyAyakatva (arthaprakAzava) ajJAta rahetuM hoI zabdanI [ pratyAyavarUpa] zakti svAbhAvika nathI. __49. yattvabhyadhAyi samayasya jJAnAtmakatvAdAtmani vRttiH na zabdArthayoritye tadapyacaturazram , tadAzrayatvAbhAve'pi jJAnasya tadvipayanvopapatteH / 49. vaLI, tame mImAMsakoe je kahyuM ke samaya jJAnAtmaka hoI AtmAmAM rahe che, zabada ane arthamAM rahetuM nathI te paNa barAbara nathI kAraNa ke je ke jJAna zabda ke arthamAM rahetuM nathI paraMtu jJAnane zabda ane artha sAthe viSayatA saMbaMdha ghaTe che. 50. yadapyamANi samayamAtrazaraNe sRNipratodanodananirvizepe zabde zabdAdarthaM pratipadyAmahe iti vyapadezo na syAditi, tadapi na kiJcit / naisargikazaktipakSe Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdadha pAmayAdhAna hovA chatAM zabda ja zabdabodhanuM kAraNa che ke DAM "rAntartha vRttAvAmaDha, na zAta ta thaza: sthAva , 'vinAmAvali pratipadyAmahaM na dhUmAt' iti syAt / tadaGgatvAdavinAbhAvAdene tathA vyapadeza iti cata kUtaratrANa sanama | dhUme hi vyAtipUrvatvaM zabda samayapUrvatA / nAnayAstadapekSAyAM karaNatvaM vihanyate // 5). uparAMta, je zada kevaLa samaya upara AdhAra rAkhato hoya to aMkuzAbhighAta ke pradAbhighAtathI zabdanI keI vizeSatA na rahetI hoI "zathI arthanuM jJAna amane thAya che.' ema na kahI zakAya ema je tame mImAMsakee kahyuM te paNa ayogya che. zakti vAbhAvika che e mImAMsaka pakSamAM paNa 'zakitathI artha ame jANIe chIe. zabdathI nahiM ema kahevuM gAma ghAya: "avinAbhAvasaMbaMdhathI agnine ame jANIe chIe, dhUmathI nahi.' ema kahevuM prApta thAya. avinAbhAva vagere dhUma vagerenAM aMga hoI te pramANe ApaNe kahetA nathI ema je tame mImAMsa kaheze te ame kahIzuM ke bIje paNa manapaNe e ja lAgu paDe. dhUmanI bAbatamAM [arthAta dhUma dvArA agninuM jJAna thavA mATe dhUma-agninA vanAbhAvasaMbadhanuM grahaNa pahelAM jarUrI che, zabdanI bAbatamAM [arthAta zabda dAre arthanuM jJAna thavA mATe) zabdArthanA samayanuM grahaNa pahelAM jarUrI che. te te saMbaMdhanI apekSA rAkhavAne lIdhe te baMnenuM (dhUma ane zabdanuM) karaNa hAni pAmatuM nathI. 51. , Tyavivo thaza: samayapakSasakSatAmetra manAte / "vanoktm 'amutaH zabdAdamumarthaM pratipadyasveti' ityevaM hi vyapadizati lokaH / tasmAt samaya eva / atazcaivaM dazAntare saGketavazena tata eva zabdAdarthAntarapratipattiH / / 51vaLI, lekamAM thate vAkapravega samayapakSanuM samarthana ja kare che, kAraNa ke devadatte kahyuM che ke amuka zabdamAMthI amuka artha samaja' A pramANe ja lAke kahe che. tethI samaya che ja. ane eTale ja saMketane lIdhe tenA te ja zabdamAMthI bIjA dezamAM bIjA arthanuM jJAna thAya che. 52, vatro zA sarvArthapratyAyanacu ti nirthina - cid vyavahAra iti, tadetadayuktam , zaktInAM bhedAbhedavikalpAnupapatteH / na shbdkhrAnniA: 1:, tathADanavamAsAta vaSyatire jaismAcharAdunAvAta purasparmvytirekstaasaaN syAt / na ca bhinnakAryAnumeyA bhinnAH zaktayaH, kAryabhedasyAnyathA'pyupapattaH / sarvazaktiyoge ca sarvArthapratyayaprasaGgaH / samayopayogo niyAmaka iti cata, sa vAtu kiM varnAma: ? 52. uparAMta, A carcAmAM tame kahyuM che ke badhA zabdo (arthAta pratyeka zabda) badhA arthone jaNAvavAnI zakita dharAve che eTale keIka vAra zabdano prayoga keIka arthamAM thAya che. te barAbara nathI, kAraNa ke zakitao zabdathI bhinna che ke abhinna e be vikalpa Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 arthasaMhanuM kAraNa gavAdi varNa sAmAnya che, padanI sarvazaktimattA nathI ghaTatA nathI. zabdasvarUpathI zakitao bhinna nathI, kAraNa ke tevuM dekhAtuM nathI. abheda mAne te eka zabdathI tenI zaktio abhinna heI, e badhI zaktio ekabIjAthI abhina banI jAya. bhinna kAryo uparathI bhinna zaktionuM anumAna thAya che ema na kahI zakAya, kAraNa ke kAryone bheda bIjI rIte paNa ghaTI zake che. pratyeka zabamAM badhI zaktio hoya te eka zabda sAMbhaLatAM badhA arthonuM jJAna thavAnI Apatti Ave. ne kahe ke prityeka zabdamAM badhA arthonuM pAna karAvavAnI badhI zaktio hovA chatAM eka zabada sAMbhaLatAM badhA arthonuM jJAna thatuM nathI kAraNa ke ] samayane upayoga emAM niyAmaka che, te te samaye ja che, zaktionI zI jarUra che ? 53. thama izavane te sarvAvaSayasanadazanA sarvatra tasya jJaH: kalpyate iti tadapyasAram / na hi zaktikRtaH sandeha :, kintu gatvAdivarNasAmAnya - nibandhanaH / tathA ca gatvAdijAtimatAM varNAnAmarthe vAcakatvamavagatam / 'agI tajjAtiyogino varNAH kasyArthasya vAcakA: syuH' iti bhavati sandahaH / 53. zabda sAMbhaLatAM badhA artho vize saMdeha thatuM hoI badhA arthe jaNAvavAnI zabdanI zakti kalpavAmAM AvI che ema je tame kahyuM te paNa barAbara nathI kAraNa ke badhA arthone jaNAvavAnI tenI zakti hovAne kAraNe saMdeha Ubho nathI thato paraMtu digata] ga Adi vinA garva Adi sAmAnyane kAraNe te saMdeha ja thAya che; ane garva Adi rAmAnya vALA vaNe arthanA vAcaka che e te ApaNe jANIe chIe. te te jativALA A varSe kayA arthanA vAcake bane ?' e saMdeha thAya che. 54. yatpunaravAdi sa eva zabdasyArthI yatrainamAryAH prayuJjate, na mlecchajanaprasiddha iti, tadetat kamiva zapathamantareNa pratipadyemahi ? na hi mlecchadeze'pi tadarthapratyayo na jAyate bAdhyate vA sandigdho veti kathaM na zabdArthaH ! Aryaprasi. dbhirvAdhiketi ced Aryaprasiddharapi mlecchaprasiddhiH kathaM na bAdhikA ? akSAdivaJca vikalpyamAnArthopapatteH vyavasthitaviSaya eva vRttiH bhaviSyati / pikanematAmarasAdizabdAnAM ca bhavadbhiH mlecchaprayogAdarthanizcaya Azrita eva / aveSTayadhikaraNe jaii T0 2.rU.2] ranarAmasiDathe afmtavatta maMtta rUTamavAttara'cimsnen / tasmAt samaya eva sambandha iti yuktam / taduktaM 'jAtivizepe nAmata' rti [ mUtra 2. 2.17] I 4. vaLI, tame je kahyuM ke je arthamAM A zabdano prayoga kare che te ja artha zabdane che, mlecchaprasiddha artha nathI ja, te zapatha sivAya kevI rIte ame jANIe ? kAraNa ke achadezamAM paNa zabdane arthanuM jJAna janme ja che, te bAdhita thatuM nathI ke saMdigdha hetuM nathI te pachI te artha zabdano artha kema nahi ? je tame kahe ke Arya prasiddhi temAM bAdhaka che te ame kahIzuM ke Arya prasiddhinI bAdhaka oNprasiddhi kema nahi ? "ahI" vagere jevA zabdo vikalpathI (= kamathI) aneka arthamAM ghaTatA hovAthI diza, prakaraNa, vagerene Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saganI AdimAM eka ja vAra samaya karavAmAM Ave che AdhAre] amuka niyata arthAMmAM ja tenu vAcakatva banaze. pika, tema, tAmarasa Adi zabdonI bAbatamAM Apa mImAMsakoe mlecchaprayAgane AdhAre ja 'no nizcaya karyA che. aveSTia dhikaraNamAM (jaiminitra 2. 3. 3 mAM) 'raja' zabdane Andhradezaprasiddha artha'mAM Ape samanavyA che. vadhu avAntara cintana rahevA daI e, niSkA e ke samaya e ja zabda ane adhavaccenA sabaMdha che ema mAnavuM ucita che. eTale ja kahyuM che ke "tivizeSamAM arthAt amuka khAsa pradezamAM zabdanA anyathA atha thatA hAI [zabda ane atha vacce samaya saMbaMdha che, svAbhAvika saMdha nayA"] [nyAyasUtra 2 1 17 ]. 28 55. atha yaduktaM samayaH pratyuccAraNaM pratipuruSaM sargAdau sakRt kriyate : iti - pratyuccAraNaM pratipurupaM ca tatkaraNam anabhyupagatameva dRSitam / sargAdI sakRdeva samayakaraNamiti naH pakSaH / ata eva na sarvazabdAnAM yadRcchAzabdatulyatvam / keSAJcideva zabdAnAmasmadAdibhiradyatve saGketakaraNAt tata eva yadRcchAzabdA ucyante / sargAdizca samarthita eva / Izvara siddhAvapyavikalamanumAnamupanyastam / 55. samaya pratyeka uccAraNe karavAmAM Ave che ke pratyeka puruSe karavAmAM Ave che ke sa`nA AdinAM ekavAra ja karavAmAM Ave che ema je tame mImAMsake.e kahyuM temAM pratyeka uccAraNe samaya karavAmAM Ave che ke prati puruSa samaya karavAmAM Ave che e vastu te ame svIkArI ja nathI jevA dekha tame darzAvyA che. sanI AdimAM eka ja vAra samaya karavAmAM Ave che e amArA pakSa che. tethI, badhA ja zabdo yadarAkhkho jevA nathI. [keTalAka zabdonA] sa Mketa ApaNe Aje karIe chIe e kAraNe ja te rAkhkho yadacchazabdo kahevAya che, sRSTine Adi che evuM ame sama na karyu che ja. IzvaranI siddhi karavA mATe paNa doSarahita pUN anumAna ame Apyu che. 56 eSa eva cAvayavizeSo yadapa zabdArthasambandhavyavahArastavAnAdirmama tu jagatsargAt prabhRti pravRtta iti / adya tu zabdArthasambandhavyutpattI tulya evAvayoH panyAH / tatrApi vayaM vizepo yattava zaktiparyantA vyutpattirmama tu tadvarjamiti / tathA ceyamiyatI vyutpattiH loke dRzyate yadayamasya vAcyo'yamasya vAcaka iti, na punaH zaktiparyantA vyutpattirasti / tathA hi yatra zRGgagrAhikayA zabdamarthaM ca nirdizya sambandhaH kriyate tatreyantamevainaM kriyamANaM pazyAmaH -ayamasya vAcyo'yamasya vAcaka iti / yatrApi ca vRddhebhyo vyavaharamANebhyo vyutpadyate tatrApIyadevAsI jAnAti ayamarthaH ataH zabdAdanena pratipanna iti, na svanyA'sya kAcicchaktirastIti / ityaiva ca vyutpattyA zabdAdarthapratyayopapatterasyAzcAparihAryatvAdadhikakalpanAbIjAbhAvAcca na nityaH zabdArthasambandhaH / ata eva ca 'sambandhastripramANakaH ' [lokavA. samba. parihAra. 141] yat tvayocyate tadasmAbhirna mRSyate / 'zabda Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsaka ane naiyAyika matanI tulane vRddhAbhidheyAMzca pratyakSegAtra pazyati' iti [lokavA0 samba0 parihAra 140] satyam / 'zrotuzca pratipannatvamanumAnena ceSTayA" [lokavA0 samba0 parihAra 14 1] ityetadapi satyam / "anyathA'nupapattyA tu vetti zakti dvayAzritAm' [lokavA0 samba0 parihAra 141] ityetattu na satyam , anyathA'pyupapatterinyuktatvAt / tasmAd dvipramANakaH sambandhanizcayaH, na tripramANakaH / tadevaM zabdasya naisargikazakyAtmakasambandhAbhAvAd IzvaraviracitasamayanibandhanaH zabdArthavyavahAraH, nAnAdiH / 56 A ja ApaNuM be vacce bheda che ke tamArA mimAMsaka] mate A rAda-artha saMbaMdhane AdhAre cAle vyavahAra anAdi che, jayAre mArA niyAyika mata jagatanI utpattithI mAMDI te zarU thayuM che. paraMtu Aje zabada arthasaMbaMdhanuM jJAna karavAnI bAbatamAM ApaNuM baMnenI rIta tulya ja che. tema chatAM tyAM paNa A bheda te [ApaNuM be vacce che ke tamArA mate zakti sudhInuM jJAna thAya che, jayAre mArA mate zakitane choDI devaLa arthanuM ja] jJAna thAya che. ane lekamAM paNa ATaluM ja jJAna dekhAya che--A Ane vAcyuM che, A Ane vAcaka che, paNa zakti sudhI jJAnaprakriyA paheMcatI nathI; jemake jayAM sIdhe sIdhI rIte za da ane artha ne nirdeza karIne saMketa karavAmAM Ave che tyAM ATaluM ja enI bAbatamAM karAtuM dekhAya che - A Ane vAca che, A Ane vAcaka che. ane vAtacIta karatA vakIle dvArA jyAM za dArthanuM jJAna thAya che tyAM paNa ATaluM ja te jANe che-A artha A zabdamAMthI eNe ja, paraMtu tene e jJAna thatuM nathI ke zabdanI tenAthI judI kaI zakti che. ATalA ja jJAnathI zabdamAMthI arthanuM jJAna ghaTatuM hoI ane e jJAna aparihAya hoI tema ja adhika kalpanA karavA mATenuM kaI kAraNa na pheIrAdAthe saMbaMdha nitya nathI. ane eTale ja zabdArthasaMbaMdhano nizcaya traNa pramANathI [--pratyakSa anumAna ane arthopattithI thAya che ema je tame mImAMsa kaho che te ane svIkAratA nathI. "zabda, vaDIlo ane abhidheya vastune ahIM pratyakSa pramANathI grahaNa karavAmAM Ave che. ema je kahevAmAM AvyuM te sAcuM che. "ane zretA ceSTA dvArA anumAnathI jANe che ke [sAMbhaLanAra vaDIla amuka zabdo] amuka artha samajyA che' ema je kahevAmAM AvyuM te paNa sAcuM che. "arthapattithI zabda ane artha baMnemAM rahetI zaktine te jANe che ema je kahevAmAM AvyuM te sAcuM nathI, kAraNa ke [amuka zabda amuka arthane vAcaka kema che e vastu zaktinI kalpanA karyA vinA bIjI rIte ghaTI zake che. tethI zabdArtha saMbaMdhane nizcaya be pramANathI thAya che, traNa pramANuthI nahi. niSkarSa e ke artha sAthe zabadane svAbhAvika zakatyAtmaka saMbaMdha na hoI Izvare karelA saMketasamayanA AdhAre zabda-arthane vyavahAra che, anAdi nathI. 57. nanvIzvaro'pi sambandhaM kurvannavazyaM kenacicchandena karoti, tasya kena kRtaH sambandhaH ? zabdAntareNa cet tasyApi kana kRtastasyApi keneti na kazcidavadhiH / tasmAdavazyamanena sambandhaM kurvatA vRddhavyavahArasiddhAH kecidakRtasambandhA eva - zabdA abhyupagantavyAH / asti cet, vyavahArasidbhiH; kimIzvareNa kiM vA tatkRtena samayenetyanAdipakSa eva zreyAn / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarakRta saMketasaMbaMdhamAM anavaghAdIpane parihAra 31 57. mImAMsaka-saMketasaMbaMdha karato Izvara paNa te saMbaMdhane avazya koI zabda dvArA karate haze ne ? te zabdano saMketasaMbaMdha zenA dvArA temaNe karyo haze ? bIjI zabda dvArA ema kahe che te zabdane ya saMtasaMbaMdha zenA dvArA karyo haze ? e prakana UDaze. triIne zabda dvArA ema kahe te] te zabda neya saMketasaMbaMdha temaNe zenA dvArA karyo haze ? ene e prazna pharI UThaze. Ama kaI aMta Avaze ja nahi. tethI satasaMbaMdha karatA teNe jene saMketasaMbaMdha teNe karyo nathI evA vRddha vyavahArasiddha keTalAka zabdo svIkAravA joIe, ane jo AvA vRddhavyavahArasiddha zabda heya te temanA vaDe vyavahAranI siddhi thAya te pachI IzvaranI zI jarUra ? athavA IzvarakRta saMketasamayanI zI jarUra ? Ama anAdipa [arthAta zabdArtha saMbaMdha anAdi che, svAbhAvika che e pakSa vadhu sAro che. 58. 3 -~ stramANutA jJAtaM vighaTatu na hRtti: | asmadAdiSu dopo'yamIzvare tu na yujyate / / nAnAkarmaphalasthAnamicchayaivedRzaM jagat / sraSTuM prabhavatastasya kauzalaM ko vikalpayeta // icchAmAtreNa pRthivyAderiyataH kAryasya karaNamasmadAdInAM yanmanorathapadavImapi nAdhirohati tadapi yataH sampadyate tasya kiyAnayaM prayAsaH / tadatrezvarasadbhAve paraM vipratipattayaH / tasmiMstu sidde ka evaM vikalpAnAmavasaraH ? uktaM ca tatsiddhI nirapavAdamanumAnam / vayaM tu na katAra eva sambandhasya, yata evamanuyujyemahi / 58. nAyika- Ane uttara ame ApIe chIe. Apa astranuM jJAne meLavyuM paNa ene prayoga koma tarapha karavAnuM che e na jANuM. A [upara jaNAvela] doSa mArA, tamArA. vageremAM Ave paraMtu IzvaramAM na ghaTe. vividha karmonAM phaLa bhogavavAnA sthApi AvuM jagata pitAnA saMkalpamAtrathI sarjAvAnuM sAmarthya dharAvanAra IzvaranA (zikSA-) kauzalanI kalpanA keNa karI zake ? puthvI Adi AvaDA moTA kAryanuM kevaLa IcchAmAtrathI ja sajana, je ApuNI kalpanAmAM paNa AvatuM nathI te, paNa je te Izvara karatA hoya to pachI A zabda ane saMketasaMbaMdha karavAnA prayAsanI te zI visAta ? IzvaranA astitvanI bAbatamAM matabheda hoI zake paraMtu eka vAra te siddha thaI jAya pachI A pramANe IizvarakRta saMketa bAbata vikalpa karavAno avasara ja kayAM rahe che ? ane ame te IzvaranA astitvane puravAra karatuM akATaya anumAna ApyuM che. ane zabdArtha saMbaMdhanA karanArA nathI ke jethI tame amane Ama de 59. bahumulya nirvira vArthi pura: pritama | vyutpAdayanto dRzyante bAlAnasmadvidhA api / / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 vedaprAmANanuM kAraNa AtapraNItatva che, nitva nathI tasmAdIzvaraviracitasambandhAdhigamopAyabhUtabRddhavyavahAralabdhatavyutpattisApekSaH zabdo'rthamavagamayatIti siddham / na ca nityasambandhAbhAve'pi zabdasyArthAsaMsparzitvaM, samayabalenArthapratyayasyAbAdhitasya siddherityuktatvAd ityalaM vistareNa / tasmAt pade ca vAkye ca sambandhe ca svatantratA / ___puruSasyopapanneti vedAnAM tatpraNItatA / tasmAdAptoktatvAdeva vedAH pramANam , na nityatvAt / 59. ApaNA jevA mANaso paNa sAme rahelI koI vastu tarapha AMgaLI cIMdhIne bALakane zabdArthasaMbaMdhanuM jJAna karAvatA dekhAya che. tethI e siddha thAya che ke Izvaraviracita zabdArtha. saMbaMdhane jANavAmAM upAyabhUta vRddha vyavahAra dvArA prApta vyutpattinI (= jANakArInI) sAyathI zabda arthanuM jJAna karAve che. zabdArthasaMbaMdha nitya na hovA chatAM zabda athathI askRSTa nathI, kAraNa ke IzvarakRta samayasaMbaMdhanA baLe abAdhita arthajJAna thAya che e puravAra thaI gayuM che. have vadhu vistAra karavAnI jarUra nathI. niSkartha e ke pada, vAkya ane zabdArtha, saMbaMdhanI bAbatamAM puruSanI (= IzvaranI) svataMtratA ghaTatI hoI veda puruSapraNIta che. pariNAme, AptapuruSapraNIta hovAthI vedo pramANa che, ane nahi ke nitya hovAthI 60. nanvAptoktatvasya hetoH pakSadharmatvaM kathamavagamyate ? na pratyakSeNa kSoNIdharadharmatvamiva dhUmasya vedAnAmAptapraNItatvamavagamyate, zravaNayugalabalalabdhajanmani pratyaye vedAkhyasya zabdarAzereva pratibhAsAta , na codAttAdivadvarNadharmatvenAptoktatvaM gRhyate / nApyanumAnamasminnarthe sambhavati liGgAbhAvAt / prAmANye hi vedasyAptoktatvaM liGgam / AptoktatvAnumitI tu na liGgAntaramupalabhAmahe iti kutastyaH pakSadharmavanizcaya: | 60 mImAMsaka-A ktatva hetunI pakSadharmatA kevI rIte jANaze ? dhUmanuM parvatamAM hovuM e jema pratyakSathI jANI zakAya che tema AptapraNItatvanuM vedamAM hovuM pratyakSathI jANI zakAtuM nathI, kAraNa ke be kAnanA baLe janmela jJAnamAM veda nAmanA zabdarAzinI ja pratIti thAya che, jema [vedanA] varSonA udAtta Adi dharmonuM grahaNa thAya che tema te vargonA A taktatva dharmanuM grahaNa thatuM nathI. [vedanA AtaMkatatvarUpa dharmanA] viSayamAM anumAna paNa pravRtta thatuM nathI kAraNa ke hetune abhAva che. vedanA prAmANyane siddha karavA mATene hetu Aptatava che. paraMtu vedanA A takatatvane anumAnathI siddha karavA mATe kaI hetu amane prApta thato nathI te pachI Aktatva hetunA pakSadharmane nizcaya karyAMthI thAya ? 61. kayate | zaruM sarasvatIjJona | vana aa TadharvAniyopAlaH | tathAhi-- Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtaiktatvahetunI pakSadharmatAne nizcaya zabdasya sAdhitaM tAvadanityatvaM savistaram / racanAH kartRmatyazca racanAtvAditi sthitam // kartA sarvasya sarvajJaH puruSo'stIti sAdhitam / kAryaNAnuguNaM kalyaM nimittamiti ca sthitam / / pratyakSAdivisaMvAdo vede parihariSyate / vyAghAtapaunaruktayAdidoSAzca vacanAntare / / vidhyarthavAdamantrANAmupayogazca vakSyate / na mAtrAmAtramapyasti vede kiJcidapArthakam // zabdabrahmavivartAkirUnA purokitA: | sarvAH parihariSyante kAryatvasya virodhikAH // itthaM ca sthite kimanyadavaziSTaM vedeSvAptoktatAnizcayasya ? so'yaM sakalazAstrArthasthitau satyAM pakSadharmatvanizcayaH hetorAptoktatvasya gIyate / 61. yAvika -Ane uttara ame ApIe chIe. tame vANIne vyabhicAra rahevA de. Ataiktatva hetunI pakSadhamatA jANavAne upAya ame jaNavyo che ja. te A pramANe - zabdanI anityatA ame vistArathI puravAra karI che. (zabda-)racanAone temane kartA che, kAraNa ke te racanA che e paNa siddha thayuM che. badhAne kartA sarvajJa puruSa che e paNa puravAra karyuM che. kAryane anurUpa nimitta kalpavuM joIe e paNa puravAra karyuM che. vedamAM pratyakSa Adi pramANe sAthe saMvAda nathI e AkSepane parivAra pachI karIzuM. vedanA anya vacanamAM (vivecakee darzAvela) vyAghAta, punarukti vagere doSane parivAra paNa karIzuM. vidhivA, athavAdavAkyo ane maMtravAkyone upaga paNa ame jANAvIzuM. vedamAM eka mAtrA paNa nirarthaka nathI. veda kArya che arthAta puruSe racele che. enAthI virodhI kalpanAo jevI ke veda zabdabrahmane vivata che vagerene ame nirAsa karIzuM. A kalpanAo ame pahelAM jaNAvI gayA chIe. A badhuM je puravAra thayeluM hoya te vedomAM Ataktatva che e nizcaya thavAmAM bIju zuM bAkI rahyuM. je vedakathita sakaLa artha abAdhita ane sAce puravAra thaI cUkyo hoya te A ktatva hetunI pakSadharmatAne nizcaya avazya che ema ame kahIe chIe 62. yattu pratyakSamanumAnaM vA tannizcayanimittamiti vikalpitaM tatra pratyakSamAstAm / anumAnAni tu yAni racanAtvAdInyuktAni yAni ca paradarzanadviSi vakSyante tAni sarvANyAptoktatAyAH pakSadharmatAsiddhayaupayikAnItyalaM vistareNa / 62. Ataiktatva hetunI pakSadharmatAne nizcaya pratyakSathI thAya che ke anumAnathI evo je vikalpa tame uThAvyuM tenA uttaramAM ame taiyAyike kahIe chIe ke te nizcaya pratyakSathI Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A ktavahetunI pramANutA sAthenI vyAptinuM grahaNa ja thAo. [vedanA kartA Aptapura che, kAraNa ke te vede racanArUpa che vagere anumAna ane parapakSane asaMmata je bIna' anumAna ApavAmAM AvyAM che te badhAM Aptatatva hetunI pakSamatAnI siddhimAM sahAyaka che. A vistAra karavAnI jarUra nathI. 63. vyAti: punarazya detorAyurveDhADhavA nirayanta | vighaTIdoDhamuulaaderpyaussdhsy itthamupayogAdidamabhimatamAsAdyate / asya ca kSIracukrAdivirodhyazanasya parihArAdidamaniSTamupazAmyatItyAdiSvAyurvedazAstreSu pratyakSeNa tasyArthasya tathA nizcayAdarthAvisaMvAditvaM nAma prAmANyaM pratipannaM, taccedamAptavAdaprayuktam / ato yatrAptavAdatvaM tatra prAmANyamiti vyAptirgahyate / tathA mantrANAM prayoge vRzcikamujagadaSTasya bhakSitaviSasya vA nirviSatvam , apasmArapizAcarUpikAgRhItasya tadu mocanam , atirabhasojihAneSu duSTamegheSu sasyarakSaNamityevamupalabdham / atasteSAM viSabhUtAzanizamanakuzalAnAmAptA upadeSTAra iti tatrApi tathaiva vyAptinizcayaH / / 63. Astikatatva hetunI pramANatA sAthenI vyApti AyurvedAdiva komAM nizcitapaNe gRhIta thAya che. pipalI, paTolamUla, vagere auSadhano A te upayoga karavAthI A icchita prApta thAya che ane A auSadhane virodhI khorAka lIra, yukra vagere nahi khAvAthI aniSTa zamI jAya che vagere vagere. AyurvedazAstramAM je kahyuM che teno artha barAbara te ja (arthAta sAce) che e nizcaya pratyakSa dvArA thatA hoI arthAvisaMvAditya nAme prAmANyA jJAta thAya che, ane te prAmANya Apatoktatvane kAraNe che. tethI jyAM jyAM Aktitva che tyAM prAmANya che e vyAptinuM grahaNa thAya che. vaLI jyAre maMtrono prayoga karavAmAM Ave che tyAre vIMchIthI ke sApathI DasAyelI vyakitanuM ke jhera pI gayela vyakitanuM jhera UtarI jAya che. apasmAra nAmanA duSTa pizAce jene grahyo hoya che tene tenAthI chUTakAro thAya che, atyaMta jhaDapathI trATaktA duSTa memAM pAkanuM rakSaNa thAya che--A badhuM dekhyuM che. tethI viSa, bhUta ane vIjaLInuM zamana karavAmAM kuzaLa lokane upadeza ApanArA Ata puruSo che. Ama tyAM (= vedanI bAbatamAM) paNa te rIte ja vyAtinuM grahaNa thAya che. 64. nanu AyurvedAdau prAmANyaM pratyakSAdisaMvAdAt pratipannam , nAptoktatvAt / ataH kathamAptoktatvasya tatra vyAptigrahaNam ? naitadevam , pratyakSAdisaMvAdAt tannizcIyatAM nAma prAmANyam / utthitaM tu tadAptoktatvAt / pratyakSAdAvapyarthakriyAjJAnasaMvAdAt prAmANyasya jJaptiH, utpattistu guNavatkArakakRtetyuktam / nadyAdivAkyAni ca vipralambhakapuruSabhASitAni visaMvadanti loke dRzyante / tenAptapraNItatvameva teSAM prAmANya kAraNam , kAraNazuddhimantareNa samyakpratyayAnutpAdAt / nizcayopAyastu pratyakSaM bhavatu, na tu tatkRtametra prAmANyam / ataH yuktamAptoktatAyA AyurvedAdau vyAptigrahaNam / 68 mImAMsaka-yuveda vageremAM progya prazna Adi) rAja saMvAdane kAraNe thAya che ane nahi ke AtaMkatatvane kAraNe. tethI AtaMkatatvane prAmANya sAthenA vyAptisaMbadhanuM grahaNa kevI rIte thAya ? Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyurvedavAkonuM prAmANya avayavyatirekamUlaka che e mImAMsaka mata 35 taiyAyika--evuM nathI. pratyakSa vagere sAthenA saMvAdathI tame prAmANyo nizcaya bhale karo, paraMtu prAmANyanI utpatti te Astekatatvane kAraNe thaI che. pratyakSa vagerenI bAbatamAM paNa artha kriyAjJAna sAthenA saMvAdane AdhAre prAmAyanuM jJAna thAya che, jyAre utpatti te guNavALA kArathI thAya che ema ame kahyuM che. Thaga puruSe kahelAM nadI tIre phaLa che vagere vAkyo lekamAM bAdhita thatAM dekhAya che. tethI vAkyonA prAma yanuM utpAdaka kAraNa AptapraNItatva ja che, kAraNa ke kAraNa zuddhi vinA samyaka jJAna utpanna thatuM nathI, prAmANyanA nizcayane upAya pratyakSa bhale ho, paraMtu prAmANya pratyakSathI janya nathI ja. tethI AtaMtavahetunI prAmANya sAthenI vyAptinuM grahaNa Ayurveda vageremAM thAya che e barAbara che. 65 nanvevamapi na yuktam , Aptoktatvasya tatra paricchettumazakyatvAt / anvayavyatirekamUlamevAyurvedavAkyAnAM prAmANyam , nAptakRtam / anvayavyatireko ca yAvatyeva dRzyete tAvatyevANe prAmANyam , yathA harItakyAdivAkyArthe / yatra tu tayoradarzanaM tatrAprAmANyam yathA somarAjyupayoge samAH sahanaM jIvyate iti / Apte tu kalpyamAne'rdhajaratIyaM syAt / ardhe tasyAptatvamardhe ca kathamanAptatvamiti / 65. mImAMsaka--ema kahevuM] paNa barAbara nathI, kAraNa ke tyAM (= AyurvedavAkyomAM) Aptakatatva che e jANavuM azakaya che. AyurvedavAkyonuM pramANa te anvaya vyatirekamUlaka che, Aptajanya nathI. jeTalA arthomAM anvaya-vyatireka dekhAya teTalA arthomAM AyurvedavAkyonuM prAmANya che, jema ke haraDe vizenAM vAkyonA arthanI bAbatamAM. paraMtu jyAM anvaya-vyatireka nA dekhAya tyAM aprAmANya che, jema ke "somarAjane upayoga karavAthI hajAra varSa chavAya e AyurvedavAkya. je AyurvedavAkyonA kartA Apta che ema kalpIe to ardhajaratIya thAya (arthAta amuka AyurvedavAkayone AkRta ane amukane anAsakRta mAnavAM paDe). aDadhA AyurvedamAM te kartAnuM Amatva ane aDadhAmAM tenuM anAptatva evuM kema ? 66. tadidamanupapannam , anvayavyatirekayorgrahItumazakyatvAt / tau hi svAtmani vA grahItuM zakyate vyaktyantare vA ? vyaktyantare'pi sarvatra kvacideva vA vyaktivizeSe ? sarvathA saMkaTo'yaM panthAH / vyAdhInAM tannidAnAnAM tadupacayApacayAnAM tadupazamopAyAnAmauSadhAnAM tatsaMyogaviyogavizeSANAM tatparimANAnAM ladrasavIviSAkAnAM dezakAlapuruSadazAbhedena zaktibhedasya ekena janmanA grahItumazakyatvAt, janmAntarAnubhUtAnAM ca bhAvAnAmasmaraNAt / 66. nAyika--A ghaTatuM nathI, kAraNa ke anvaya-vyatirekanuM grahaNa azakya che. pitAnI bAbatamAM ja anvaya-vyatirekane grahavA zakya che ke bIjI vyaktinI bAbatamAM paNa ? bIjI vyakitanI bAbatamAM zakya hoya te te amuka ja vyaktinI bAbatamAM zakya che ke badhe ja ? badhI rIte A mAga saMkaTathI gherAyeluM che, kAraNa ke vyAdhi, vyAdhionAM kAraNo, vyAkSione Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyurvedavAkyonuM pramANa AptavamUlaka che e nIyAyika mate vadhAroghaTADe, vyAdhionA upazamanA upAye, auSadhe, auSadhonA vividha saMyoga viyoge, auSadhonI mAtrAo, auSadhonA rasa, vIrya ane vipAke, ane deza-kALa-puruSa-avasthAbhede auSadhanA zakitabheda-A badhAnuM grahaNa eka janmamAM karavuM azakya che, ane janmAntarama anubhavelI vastuonuM smaraNa azakya che - 67. noDanattattAnnaravadhirida vyAdhirnivo na saMkhyAtuM zakyA bahuguNarasadravyagatayaH / vicitrAH saMyogA: pariNatirapUrvati ca kutaH / - cikitsAyAH pAraM tarati yugalakSairapi naraH // 61. mANaso anaMta che. vyAdhio ahIM niravadhi che. aneka guNa, rasa ane dravyonI asara jANavI zakya nathI. auSadhinA saMyogo jAtajAtanA che. pariNati ( = zarIranI ane cittanI dazA) paNa apUva hoya che. tethI cikitsAzAstramAM tarIne pAra javuM lAkho yugomAMya mANasa mATe kyAMthI zakya bane ? 68. veva mArU dhAtomavata zAntaye | yogAntarAttadevAsya punaH kopAya kalpate / yA dravyazaktirekatra puMsi nAsau narAntare / . harItakyA'pi nodbhUtavAtakuSThe virecyata // zara dhudriktapittasya jvarAya dadhi kalpate / tadeva bhuktaM varSAsu jvaraM hanti dazAntare // na copalakSaNaM kiJcidasti tacchaktivedane / yenaikatra gRhItA'sau sarvatrAvagatA bhavet // .... yo vA jJAtuM prabhavati puruSaH tatsAmarthya niravadhiviSayam / syAt sarvajJaH sa iti na vimatistasminkAryA svavacanakathite // . 68 je dravya amuka dhAtune zAMta kare che te ja dravya jyAre bIjAM dravya sAthe saMyoga pAme che tyAre te dhAtune pharI prakopa kare che. eka puruSa pratye je dravyanI zakti kAma kare che te ja dravyanI zakita bIja puruSa pratye kAma karatI nathI. [kema ? prakRtibhedane lIdhe.] jene vAyune kAraNe baMdhakoSa thayo hoya tene haraDethI paNa reca thato nathI. zaradaRtumAM pittane prakapa thato hovAthI tyAre dahIM khAvAthI tAva Ave che. varSARtumAM bIjI avasthAmAM te ja dahIM khAvAthI tAva UtarI jAya che. dravyanI zaktine jANavAnuM ke Icihna nathI ke jenA vaDe eka ThekANe te zakti jaNAtAM te sarvatra jaNAI jAya. dravyanuM niravadhi viSayo (= daradIo) pratyenuM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyurvedaskRti anAdi che e mImAMsaka pakSa sAmarthya jANavAne je purA samartha hoya te sarvajJa heya. eTale tenA (= te puruSanA) pitAnAM vacanathI je kahevAyeluM che temAM avizvAsa karaze nahi. 69. athocyeta / anAdirevaiSA cikitsakasmRtiH vyAkaraNAdismRtivat , saMkSepavistaravivakSayaiva carakAdayaH kartAraH, na tu te sarvadarzinaH / na ca smRtAvandhaparamparAdoSaH samUlatvAt / yathA vyAkaraNasmRteH ziSTaprayogo mUlamevamihAnvayavyatireko / ziSTavirodhe sati yathA mUlavirodhinI pANinyAdismRtirapramANam , tathA cAhuH 'iha na bhavatyanabhidhAnAt' iti / evaM vaidya smRtirayanvayavyatirekaviruddhA na pramANamiti / 69. bhImAMsa-~-yA42952mRtinI ma Ayuveti manAhi cha; va tenA saMkSepa vistAranI dRSTie ja caraka vagerene tenA kartA gaNavAmAM AvyA che, paraMtu teo savajJa nathI. vaLI, smRtinI bAbatamAM sAkSAta draSTAno abhAva hovAthI aMdhaparaMparAne doSa Ave che evuM paNa nathI, kAraNa ke temanuM mULa che. jema vyAkaraNasmRtinuM mULa ziSTaga che tema ahIM anvaya-vyatireka mULa che. ziSTavirodha thatAM mUlavidhinI pANini Adi smRti apramANa che, ane [vArtikakAra kAtyAyane kahyuM paNa che ke ahIM (= vyAkaraNasmRtimAM) [evuM rUpa thatuM nathI, kAraNa ke ziSTo eno prayoga karatA nathI. tevI ja rIte, AyurvedaskRti paNa anvaya-vyatirekavidhinI jyAre hoya tyAre pramANa nathI. 70. tadetadayuktam , anvayavyatirekayoryathoktanayena paricchedAsambhavena tanmUlatvAnupapatteH / yadi hyanvayavyatirekAbhyAmazeSadravyazaktInizcitya carakAdibhiviracitaM zAstramitIdRzamanvayavyatirekitvamucyate tadapyapAkRtam / adyatve yAvantAvanvayavyatirekI vayamupalabdhuM zaknumaH tAvadbhyAM tAbhyAmekadezasaMvAdAt prAmANyakalpanAt tatra pravartatAm , na tu to tAvantau zAstrasya mUlaM bhavitumarhataH, sarvairasmadAdibhistAdRzazAstrapraNayanaprasaGagot / anAditvamapi zAstrANAM vedavadanupapannam , carakAdikartRsmRteH kAlidAsAdismRtivadavigItatvAt / na ca cikitsAsmaraNaprabandha evAyamanAdiH, tathAtve andhaparamparA, kAraNAnavadhAraNAt / na ca tvaduktaM tanmUlaM bhavitumarhati, vyudastatvAt / tasmAt sarvajJapraNIta evAyurvedaH / 70. naiyAyi-mA madhu bhAbhAMsaDaunu he] 12252 nathI, // 29 a sAvI gayA te pramANe anvaya-vyatirekanuM jJAna saMbhavatuM na hoI anvaya-vyatireka AyurvedanuM mULa ghaTI zakatuM nathI. jo kahe ke anvaya-vyatireka dvArA badhAM dravyanI badhI zaktione nizcatapaNe jANIne caraka vageree AyurvedazAstra racyuM che eTale A jAtanuM anvaya-vyatiretvi che te kahevuM joIe ke tene paNa nIrasa thaI gayo che. Aje jeTalA anvaya-vyatireka ApaNe 1 yathA kumbhaM karotIti kumbhakAra ityatra maNyaNa' [pANini 3.2 1] tathA himavantaM zRNo tIti atra kasmAnna bhavatIti codite satyAha-iha na bhavati anabhidhAnAt' iti / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 Ayurveda sa MjJapraNIta che e naiyAyika pakSa jANavA samatha chIe teTalA anvaya-vyatireka dvArA AyurvedazAstranA amuka bhAganA pratyakSa sAthe saMvAda dekhI tene AdhAre te bhAganuM prAmANya kalpI temAM pravRtta bhale thAo. paraMtu teTalA ja anvaya-vyatireka zAstranuM mULa banavA yogya nathI, kAraNa ke tema hatAM te ApaNe badhA evA zAstranA racayitA khanI javAnI Apatti Ave, jema veda anAdi ghaTatA nathI tema zAstro paNa anAdi ghaTatAM nathI, kAraNa ke kAlidAsa vagerenA smaraNunI jema caraka vagere kartAonA smaraNanI bAbatamAM koI vivAda nathI. AyurvedazAstranA smaraNanA pravAha ja anAdi che evu nathI, kAraNa ke tema hAya to AyurvedazAstranA kartAnA anavadhAraNane lIdhe aMdhaparaMparA dveSa Ave, [Ama] tame jaNAvela Ayuve`dazAstranu' te mULa dhaTatuM nathI, kAraNa ke tenA nArAsa ame karyo che; eTale sanapraNIta ja Ayurveda che. 71. nanu aviduSAmupadezA nAvakalpate iti vidvAMsaH carakAdayaH kalpyantAm / te tu pratyakSeNaiva sarvaM viditavanta ityatra kiM mAnam / 71. mImAMsaka--taNukAra na heAya e upadeza Ape e zakaya nathI eTale caraka vagerene jANakAra tame kalpA, paraMtu teo pratyakSa dvArA ja badhu naNutA hatA ema mAnavAmAM zu pramANu che ? 12. 3yaMte / anvayatirevayoniAsAnAnumAnathaiva viSaya:| veTyUTa cAMpa vAdismRtidayuktaM kalpayituM kartRsAmAnyAsambhavAditi varNayiSyAmaH / puruSAntaropa dezapUrvakatve carakeNaiva kimaparAddham ? upamAnamanAzaGkanIyamevAsminnarthe / arthApattistu na pramANAntaram / aprAmANyaM tu nAsti, bahukRtvaH saMvAdadarzanAt / ataH parizeSAt [sthitaM pratyakSaNaiva te sarva viditavantaH iti / ] pratyakSIkRta dezakAlapuruSadazAbhedAnusAriMsamastavyastapadArthasArthazaktinizcayAzcara kA iti yuktaM kalpayitum / 72. taiyAyika--ame uttara ApIe chIe. anvaya-vyatirekanA nIrAsa karavAmAM Avyo hAI, anumAno e viSaya nathI (arthAt anumAna dvArA teo badhuM jANI zake nahi.) te manvAdismRtinI jema vedamUlaka che ema mAnavuM paNu ayogya che arthAt vedamulaka hAvAne kAraNe veda dvArA teo badhuM jANe che ema mAnavuM ayogya che, kAraNa ke jema manusmRtyu SaSTi kama nA adhikArI kartA vedavihita kamanA adhikArI kartAthI abhinna che tema Ayuve. doSadiSTa kama nA adhikArI kAM vedavihita ka`nA adhikArI kartAthI abhinna nathI; A vAta AgaLa jaNAvIzuM. khIjA (vidrAna) puruSanA upadezanA kAraNe caraka badhuM jANatA hatA ema jo kAI kahe te ame kahIza ke carake ze! aparAdha karyA hatA [ke te pote na jANI zakA jyAre pelo bIjo puruSa jANI zakayo ?] upamAna dvArA badhuM jANavAne te prazna ja UThatA nathI arthAt enI koI saMbhAvanA ja nathI, arthapatti to pramANa ja nathI eTale enA dvArA jANavAnI vAta ja na hoya. ane Ayuve`danuM aprAmANya to che ja nahi, kAraNa ke ataeNka vAra saMvAda dekhAya che arthAt Ayurvede kathA pramANe prayoga karatAM rAga maTatA dekhAya che. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyabhicAranu' kAraNa kamaka sAdhanavaiguNya che, eTale vyabhicArane lIdhe zAstra apramANu nathI kaha tethI parizeSa dvArA e nirNaya thAya che ke te pratyakSa dvArA ja badhuM jANatA hatA. [arthAt anumAna Adi pramANeA te badhAnu jJAna karAvavA zaktimAna nathI ema eka pachI ekane laI jaNAvyA pachI bAkI rahela pratyakSa ja tenuM jJAna karAvI zake, e rIte parizeSa dvArA nizcaya thAya che ke teo pratyakSa dvArA badhuM naNutA hatA.] pratyakSa karela deza, kAla, puruSa, zA, vagere bhedo anusAra samasta padArthAnI ane temanAM mizraNenI zakitane nizcaya caraka vagerene hatA ema mAnavu' yAgya che. 73. yadyevaM kathaM tarhi sobharAjyAdivAkyeSu vyabhicAra: : vyabhicAre cArdhajaratIyamityuktam / naiSa doSa:, karmakartRsAdhanavaiguNyAd eSu vyabhicAro bhaviSyati, vaidikeSu ca karmasu mImAMsakasya samAno dASaH / kAryAdau kA te vArtA yasyAM na syAdiTau vRSTiH / vaiguNyaM cet kartrAdInAmatrApyevaM zakyaM vaktum // 13. mImAMsaka--jo ema hoya te sAmarAjI vagere je rogane maTADatA kahevAmAM AvyA che te rogane maTADatA kema nathI ? e na maTADatA hAya to zAstranA amuka bhAga sAcA ane amuka bhAga khAMTe evu` kare. naiyAyika-- AvA doSa nathI AvatA. je rIte auSadhi levI joIe te rIte na levAI hAya, rAgInI dazA jevI joI e tevI na hoya ke auSadhinA ghaTakonI mAtrA barAbara na hoya to te auSadhi roga maTADe nahi. vaidika karmAMnI bAbatamAM mImAMsakI sthiti paNa samAna che. jemanuM anuSThAna karavA chatAM vRSTi thatI nathI te kArIrI vagereyAne vize tamAre zuM kahevAnuM che ? jo [kArIrI yajJa karavA chatAM vRSTi na thavAnuM kAraNa] yajJa karanAra, yajJa karavAnI rIta tema ja yajJanAM sAdhanAnA doSa hoya te ahIM paNu e pramANe kahevu zakaya che. 74. yadi vidhuramabhuktaM karma zAstrIyamanyat phalavighaTanahetuH kalpyate so'pi tulyaH / kacidatha phalasaMpad dRzyate tatprayoge tadiha dRzarIrAH santi dIrghAyuSazca // 74. je anukta vaidika kanu [kahevAmAM Avelu] phaLa na thatu hoya teA te phLanA na thavAnuM kAraNa kaMIka bIjuM che [arthAt ka, ketu' ane sAdhananu vaiguNya che]. phlAbhAvanuM kAraNa ahIM Ayuve`damAM paNa te ja che, jo koIka vAra vaizvika kama'nA anuSThAnathI phlasaMpatti dekhAya che te ahI AyurvedamAM paNa Ayuvedokta ka*nA anukAthI loko dRDha zarIravALA ane cirAyu bane che. 75. Ayurvedazca tasmAdAptakRto nAnyamUla iti siddham / evaM phalavedAdau prakAzamAptapraNItatvam // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 . Aktitvahetu sahetunAM pAMce lakSaNothI yukta che 75. niSkarSa e ke Ayurveda Apta puruSe racela che, tenuM anya koI mULa nathI e puravAra thayuM. A rIte ja veda (= zasyazAstra) vagerenI AptapraNatatA spaSTa thAya che. .. 76 tasmAdAptoktatvasya siddhamAyurvedAdau vyAptigrahaNam / vyAptipradarzanAyaiva sUtrakRtA 'sa dvividho dRSTAdRSTArthatvAt' nyA. sU. 1.1.8] ityuktam / dRSTArthe gRhItAvinAbhAvamAptoktatvam adRSTArthe 'pi prAmANyaM sAdhayatIti / ata evoktam , 'mantrAyurvedaprAmANyavacca tatprAmANyamAptaprAmANyAt' iti nyAyasUtra 22.61] | ' 76. pariNAme Ayurveda vageremAM ApoktatvanI [prAmANya sAthenI] vyAptinuM grahaNa siddha thayuM. vyApti darzAvavA ja sUtrakAre kahyuM che ke te (= zabdapramANa) be prakAranuM che, kAraNa ke tene viSaya dRSTa ane adaSTa [ema be prakArana] che. dRSTArthamAM prAmANya sAthe Atoktatvane gRhIta thayela vyAptisaMbaMdha adaSTArthamAM paNa Apokta zabdanuM prAmANya siddha kare che. eTale ja kahyuM che ke maMtra ane AyurvedanA prAmANyanI jema zabdanuM prAmANya Apta puruSanA prAmANyane kAraNe che 71. navagrApi na vaiyaf viviyana daI muni: savita tadvyAptigrahaNaM jane yadi vRthA''yurvedasaGkIrtanam / satyaM kintu dRDhA tathA'pi carakAdyAptasmRtivaidyake - nAsau cAnyanibandhaneti kathitA tasyeha dRSTAntatA // _77. mImAMsaka-ahIM paNa kiIe] sarvatta munine vaidyaka zAstra racatA dekhyA nathI. je Asoktatva ane prAmANya vaccenI vyAptinuM grahaNa lokomAM hoya to pachI Ayurvedane diSTAnta tarIke jaNAvavuM vRthA che. yAyika- sAcuM, paraMtu vaidyaka zAstranI bAbatamAM tenA racayitA tarIke caraka vagere Ata puruSonuM smaraNa daDha thayeluM che, te smaraNa anyanibaMdhana nathI. eTale Ayurvedane daSTAnta tarIke ahIM jaNAvela che. 78. rUAyurvehavAya mRtiSa mavati cAritovatatAyA: pUrvottena rAmeLa chuTabhavAthi tathA pakSadharmasvamasyA: | na pratyakSAgamAbhyAmapahRtaviSayA nAnumAnAntareNa vyAdhUtA veti saiSA bhajati gamakatAM paJcarUpopapatteH // * 78. AyurvedanAM vacana vageremAM A ktatAnI [prAmANya sAthenI] vyAti pUrvokta rIte bane che. A taktatA pakSano [ahIM Ayurvedavacane pakSa che] dharma che e spaSTapaNe jaNAvyuM che. pratyakSa ke AgamathI A ktatA hetu bAdhita nathI tema ja anya sa_tipakSa anumAnathI te vyAdhUta paNa nathI. eTale ApatetatAhetu sAdhyane-prAmANyano] gamaka bane che, kAraNa ke sahetunAM pAMce lakSaNo temAM ghaTe che. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AptavacanA hovAthI veda pramANa che e naiyAyika sthApanA anapekSatayA na vedavAcAM ghaTate niSpratimaH pramANabhAva: ka girAmayathArthatAnivRtti: puruSapratyayamantareNa dRSTA // 79. [vaktAnA guNanI] apekSA vinA ja vedavacanenuM prAmANya hoya te tevA prAmANyanu koI dRSTAnta ja nahi maLe ane pariNAme vedavacanenuM prAmANya nahi ghaTe. puruSanI AptatA vinA vANInI ayathaHtAnI nivRtti kamAM joI ? 80. 79. tatpratyayAd bahutaradraviNavyayAdi sAdhyeSu karmasu tapaHsu ca vaidikeSu / yuktaM pravartanamabAdhanakena naiva tatsiddhirityalamasammata eSa mAme II 41 tasmAdAptoktatvAdeva vedAH pramANamiti siddham / 80. ghaNAM dravyane vyaya vagerethI sAdhya vaidika karyAM ane tapeAmAM puruSanI vizvasanIyatAne (= AptatAne) kAraNe pravRtta thavuM yogya che. te vaidika karyA ane tapomAM pravartIna, vedavacanAnA bAdhaka koI jaNAtA nathI eTalA mAtrathI ghaTatuM nathI. vadhu carcAnI jarUra nathI. A mA (= mImAMsakAne mata) asvIkAryAM che. tethI Apta puruSanAM vacaneA hovAthI ja veda pramANa che e puravAra thayuM. 81. anye tvanyathA vedaprAmANyaM varNayanti / tasya hi prAmANye'bhyupagataparaloko'nabhyupagata paraloko vA paro vipratipadyate ? tatrAnabhyupagataparalokaM prati tAvadAtmanityatAdinyAyapUrvakaM paralokasamarthanameva vidheyam / 81. paraMtu khInnae (== mImAMsakA) khIjI rIte vedanuM prAmANya puravAra kare che. paralokamAM mAnanAra ane nahi mAnanAra evA virAdhIe vedanA prAmANya bAbata matabheda dharAve che. temAM je paraloka svIkAratA nathI temane uddezI AtmanityatA vagerene puravAra karatA tarkane AdhAre palAkanuM samarthAMna ja karavuM joIe. 82. paralokavAdinAM tu mate yadetat sukhidu:khyAdibhedena jagato vaicitryaM dRzyate tadavazyaM karmavaicitryanibandhanameva / karmANi cAnanuSThitAni nAtmAnaM labhante, alabdhAtmanAM ca nabhaH kusumanibhAnAM kuto vicitra sukhaduHkhAdiphalasAdhanatvam ? tasmAdanuSTAnameSAmeSitavyam / anuSTAnaM ca nAviditasvarUpANAM karmaNAmupapannam, ajAnan puruSastapasvI kimanutiSThet tadavazyaM jJAtvA'nuSTheyAni karmANi / 82. paraMtu je paralokamAM mAne che temanA matamAM [amuka] sukhI, [amuka] du:khI vagere bhedane kAraNe jagatamAM je A vaicitrya dekhAya che te avazya kavaicitryane kAraNe ja che. anuSThAna vinA karmAM astitvamAM AvatAM nathI. nabhaHkusuma jevAM astitvamAM na AvelAM $ Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsaka mate vedaprAmANyasthApananI anya rIti karmo sukha, duHkha vagere vividha phaLo pedA kevI rIte karI zake ? tethI karmonuM anuSThAna IcchavuM joIe karmonuM svarUpa ajJAta hoya te temanuM anuSThAna ghaTe nahi. karmonuM svarUpa na jANato bicAre puru zenuM anuSThAna kare ? tethI karmonuM svarUpa jANune ja karmonuM anuSThAna karavuM joIe. 83. tadidAnI teSAM parijJAne ko'bhyupAyaH ? na pratyakSamasmadAdInAM svargAdyadRSTapuruSArthasAdhanAni karmANi darzayituM prabhavati / nApyanumAnam , anvayavyatirekAbhyAM tRptibhojanayoriva svargayAgayoH sAdhyasAdhanasambandhAnavadhAraNAt / nApyarthApattiH, jagadvaicitryAnyathA'nupapattyA tu vicitraM kAraNamAtramanumIyate, na ca tAvatA'nuSThAnasiddhiH / uktaM ca adharme dharmarUpe vA'pyavibhakte phalaM prati / kimapyastIti vijJAnaM narANAM kopayujyate / / iti lo.vA.pratyakSa. 105] upamAnaM tvatra zaGkayamAnamapi na zobhate / 83. te have karmonAM svarUpane jANavAno upAya zuM che ? svaga vagere adRSTa puruSArthanA sAdhanabhUta karmone darzAvavA ApaNuM pratyakSa samartha nathI. anumAna paNa samartha nathI, kAraNa ke jema tRpti ane bhejana vacce sAdhya-sAdhanabhAva avaya vyatireka dvArA nizcita thAya che tema svarga ane yajJa vaccene sAdhya-sAdhanabhAva anvaya vyatireka dvArA nizcita thatuM nathI. arthopatti paNa samartha nathI, kAraNa ke jagaciya anyathA ghaTatuM na hoI tene kAraNamAtranuM (arthAta kamasAmAnyanuM ja) anumAna thAya che, ane teTalAthI ja anuThAnanI siddhi thAya nahi. [arthAta karmasAmAnyanA jJAnathI anuSThAna thaI zake nahi.] ane kahyuM paNa che ke kamane dhama ane adhamamAM vibhakta na karavAmAM AvyuM hoya tyAre [arthAta prastuta karma dharma che ke - adharma e jANyuM na hoya tyAre kamane vizenuM kaMIka [kama] che evuM nirvikalpaka jJAna manuSyane icchita phaLanI prAptimAM kyAM upagI che ? [Icchita amuka phaLa prApta karavA mATe te phaLane utpanna karanAra kayuM vizeSa kama che e jANavuM joIe. game te karma karavAthI icchita viziSTa phaLa na maLe.] ahIM upamAna karmane svarUpanuM jJAna karAvavA samartha che ke kema evI zaMkA uThAvavI paNa zebhatI nathI. [arthAt te samartha nathI ja.] 84. nApi parasparamupadizanto laukikAH karmANi paralokaphalAni jAnIyuriti vaktuM yuktam , ajJAtvA upapAdayatAmAptatvAyogAt / jJAnaM tu laukikAnAM durghaTam , pramANAbhAvAd ityuktatvAt / evameva hi puruSopadezaparamparAkalpanAyAmandhaparamparAnyAya : sthata | tasmAdrarathamavupatipUro parasTonahAni karmaLa gudrika zAstrota karmAvabodho'bhyupagantavyaH / zAstraM ca vedA eveti siddhaM tatprAmANyam / 84 parasparane upadeza ApatA laukika jana [amuka karmonuM phaLa paraloka che ema jANI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsaka mate vedaprAmANyasthApananI anya rIti le che ema kahevuM paNa yogya nathI, kAraNa ke karmonuM svarUpa jANyA vinA karmo karavAne upadeza ApanAramAM Aptatva hetuM nathI. karmonA svarUpanuM jJAna laukika janone durghaTa che, kAraNa ke pratyakSa Adi pramANethI te jJAna thatuM nathI e ame jaNAvI gayA chIe. pupadezaparaMparAnI kalpanA karavAmAM te AMdhaLo AMdhaLAne dore evo ghATa thaze. jeo para rUpa phaLa ApanArA karmo kare che te paralokamAM mAnanArAoe zAstra dvArA kamanuM svarUpa jJAta thAya che e svIkAravuM joIe ane zAstro veda ja che. eTale vedanuM pramANa siddha thayuM. 85. nanu lokaprasiddhita eva dharmAdharmasAdhanAni karmANi jJAsyante, kiM zAstreNa ? upakArApakArI hi dharmAdharmayorlakSaNamiti prasiddhamevaitat / tathA''ha vyAsa:-- idaM puNyamidaM pApamityetasmin padadvaye / AcaNDAlaM manuSyANAmalpaM zAstraprayojanam // iti 85, zaMkAkAra-lekaprasiddhithI ja dharmasAdhana karyo ane adharmasAdhana karmo jJAta thAya che; te zAstranI zI jarUra ? upakAra dhamanuM lakSaNa che ane apakAra adharmanuM lakSaNa che e lekaprasiddhi to che ja. ane vyAse [ paNa kahyuM che ke "A puNya che ane A pApa che ema A be pa [kahevAmAM] cAMDAla sudhInA badhA manune zAstranI kaI khAsa AvazyakatA nathI.' ___86. naitadyuktaM, lokaprasiddhernirmUlAyAH pramANatvAnupapatteH / lokaprasiddhirnAma laukikAnAmavicchinnA smRtiH / smRtizca prabhavantI pramANAntaramUlA bhavati, na svatantrotyavazyamasyA mUlamanveSaNIyam / tacca pratyakSAdi nopapadyate iti nUnaM zAstramUlaiva lokaprasiddhiH / viruddhAnekaprakAratvAcca lokaprasiddherna tasyAM svatantrAyAM samAzvasiti lokaH / na copakArApakArakamAtralakSaNAveva dharmAdhI vaktuM yujyate, japazIdhupAnAdau tadabhAvAt , gurudAragamanAdau ca viparyayAdityavazyaM zAstrazaraNAveva tAveSitavyau / api cedamiSTisatrAdikamevaMphalam , ayamasminnadhikRta iti, iyamitikartavyatA, eSa dezaH, eSa kAlaH, ime RtvijaH ityAdi kiM lokaprasiddharadhigantuM zakyate ? tasmAdavazyaM zAstrAdhIna eva viziSTakarmAvabodha eSitavyaH / zAstraM ca veda evetyuktam / atastasya nirvivAdasiddhameva prAmANyamiti / 86. bhImAMsa-mA 1252 nathI, a26soprasiddhi nibhU hote. prAbhAeya ghaTatuM nathI. prasiddhi eTale laukika lekenI avicchinna [peDhI dara peDhI cAlatI A belI skRti ane smRti kyAre thAya tyAre tenuM mULa kaI pramANa hoya, te svataMtra te thAya ja Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 saMsAra anAdi chatAM veda Izvara e taiyAyika mata nahi, eTale enuM mULa zodhavuM joIe. te mULa pratyakSa vagere pramANe ghaTatAM nathI, eTale lekaprasiddhi zAstramUlaka che [e puravAra thAya che. jokaprasiddhi aneka prakAranI parasparavirodhI hovAthI [zAstramUlaka nahi evI] svataMtra lekaprasiddhimAM loko vizvAsa mUkatA nathI. vaLI, dharmanuM lakSaNa kevaLa upakAra ane adharmanuM lakSaNa kevaLa apakAra che ema kahevuM yogya nathI, kAraNa ke japa ane madyapAna vageremAM upakAra ke apakArano abhAva che. [eTale te dharma ke adhama nahi gaNAya; vaLI gurupatnI sAthe vyabhicAra [upakAra karatA hoI arthAta AnaMda ApatA hoI] dharma banI jAya. eTale dharma ane adhamane zAstrane AdhAre ja niNata thatA mAnavA joIe. vaLI, A dizaMpUrNa mAsa vagere) ISTio ane dviAdazAha vagere) satro vagerenuM AvuM phaLa hoya che, A kamanuSThAna karavAmAM Ane adhikAra che, karmAnuSThAnanI A prakriyA che, karmAnuSThAna mATe A deza che ane A kALa che, A Rtvije che vagerene zuM lekTrasiddhithI jANavAM zakya che ? tethI viziSTa prakAranA karmanuM jJAna zAstrAdhIna ja che ema avazyapaNe svIkAravuM joIe. ane zAstra e veda ja che ema kahevAmAM AvyuM che. tethI vedanuM prAmANya nirvivAdapaNe siddha ja thayuM. 87. urva tu vArthamAne saMsAranAa tAvahurta svAta , veDhayAnAvuiM varmajnyaanaanaaditvaat / tatazca mImAMsakavarmanaiva pramANatA siddhayati, nAptavAdAt / tasmAdyathodAhRta eva mArgaH pramANatAyAmanuvarta nIyaH / 87. A pramANe pratipAdana karatAM te ame mImAMsakoe saMsAranuM anAdi kahyuM gaNAya. veda anAdi che, kAraNa ke vividha karmonuM jJAna anAdi che, ane tethI amArI mImAMsakanI rIte ja vedanI pramANitA siddha thaze ane nahi ke AtanAM vacane hovAne kAraNe. pariNAme ame [mImAMsakoe je mArga darzAvyuM che te ja vedanI pramANatA siddha karavA mATe anusaravo joIe. ___vayamapi na na ziSmo'nAdisaMsArapakSaM yugapada khilasargadhvaMsavAde tu bhedaH / akathi ca racanAnAM kAryatA tena sargAt - kamRti mAvateTuM zAstra pratim | anAdirevezvarakartRko'pi sadaiva sargapralayaprabandhaH / ... sargAntareSveva ca karmabodho vedAntarebhyo'pi janasya sidhyet // 88. niyAyika-ame paNa saMsAra anAdi che e pakSa nathI svIkAratA evuM nathI, paraMtu sava vastuonA yugapad sajana ane yugapad vaMsanI bAbate matabheda che. [ame taiyAyiko paNa saMsArane anAdi mAnIe chIe paNa kyAreka sarvanI yugapa6 sRSTi ane savane yugapa6 vinAza mAnIe chIe, jyAre tame mImAMsake kamathI sarjana ane kramathI vinAza mAne che. tethI sagathI mAMDI racanAonuM kAryava tema ja A vedazAstranuM IzvarapraNItatva ame jaNAvyuM che. saga ane pralayane pravAha IzvarakartAka hovA chatAM sadaiva anAdi che. anyonya sargomAM karmonuM jJAna bIjA vedamAMthI lokone maLe che e siddha thAya che. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarganI AdimAM Izvara navA vedo race che e naiyAyika pakSa 45 ___89... anyatve kiM pramANaM nanu tava sumate kiM tadaikye pramANa dhvastaM tAvat samastaM bhuvanamiti tadA vedanAzo'pyavazyam / ekastvIzo'vaziSTaH sa ca racayati vA prAktanaM saMsmaredvA vede svAtantryamasminniyatamubhayathA'pyasti candrArdhamauleH // ekasya tasya manasi pratibhAsamAno vedastadA hi kRtakAnna viziSyate'sau / / .. pratyakSasarvaviSayasya tu nezvarasya yuktA smRtiH karaNameva tato'navadyam // 89. bhImAMsa- [anya samAM ho] hA hoya che mema mAnavAmA tamAtathA zuprabhA cha ? taiyAyika- are e subuddhi ! teo e e ja hoya che ema mAnavAmAMya zuM pramANa che ? prilayamAM] samasta jagatano nAza te thAya che eTale te vakhate tene nAza paNa avazya thAya ja; ekamAtra Izvara ja bAkI rahe che ane te kAM te navA vedo race che kAM te janAne yAda kare che. IzvaranuM vedamAM A bAbate baMne rIte svAtaMtrya niyata che. advitIya IzvaranA manamAM pratibhAsa pAmato e veda te vakhate kAryarUpa vedathI ja nathI. jene sarva viSe. pratyakSa che evA Izvarane smRti ucita nathI tethI navA vedanI racanAne pakSa ja nirdoSa che. 90. tenAptanirmitatathaiva niratyayArtha saMpratyayopajananAya janasya vede / zAstraM suvistaramapAstakutarkamUla mohaprapaJcamakaronmunirakSapAdaH / / 90 niSkarSa e ke Aptapurubaracita hovAnA AdhAre ja vedamAM artha vize lokone atyaMta vizvAsa pedA karavA muni alapa de ajJAnarUpa vRkSanA kutakarUpa mULane jaDathI ukheDanAruM suvistRta nyAyazAstra racyuM che. 9:. atra kazcidAha / yuktamitaretaravyatiSaktArthopadezitvenaikakartRkatvAnumAnadvArakaM trivedyAH prAmANyam / atharvavedasya tu trayyAmnAtadharmopayogAnupalabdhestrayIbAhyatvena na tatsamAnayogakSematvam / anapekSatvalakSaNaprAmANyapakSe'pi vikSiptazAkhAntaropadiSTaviziSTajyotiSTomAdyanekakarmAnupraviSTahautrAdhvaryavAdivyApAravyatiSaGgadarzanAt tadarthA trayyeva yathA pramANabhAvabhAginI bhavitumarhati, na tathA pRthagvyavahArA''ryaNazrutiH / 91. ahIM koI kahe che-paraspara saMbaMdha dharAvatA ane upadeza ApatA hovAthI temane (= Rveda, yajurveda ane sAmavedana) kartA eka che evuM anumAna thAya che ane e Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 athavaveda yIkharce che e pakSa anumAna dvArA traNa vedonu prAmANya tA barAbara che paraMtu trayImAM upadezela dharmAMnA upayoganuM kaMI athava vedamAM maLatuM na heAI athaveda trayIbAhya che ane te trayIbAhya hovAthI trayIsamAna tenuM sthAna nathI, arthAt te pramANa nathI. prAmANyane puruSaguNanI apekSA nathI evA mImAMsAnA pakSamAM paNa vividha zAkhAomAM upadiSTa viziSTa prakAranA meATA jyotima vagere karmAMmAM samAviSTa, hetA, adhvaryu vagerenA vyU pArAnA paraspara sabaMdha dekhAtA hAI te arthAvALI trayI ja pramANubhAva dharAvavAne jeTalI yAgya che teTalIyeAgya te vyApArethI taddana asaMbaddha vyApArAvALI Athazruti (= athavaveda) nathI, 4 92. tathA ca loke catasra imA vidyAH prANinAmanugrahAya pravRttAH AnvIkSikI trayI vArtA daNDanItiriti prasiddhiH / zrutismRtI apiM tadanuguNArthe eva dRzyete / zrutistAvad 'RgbhiH prAtardivi deva Iyate / yajurvedena tiSThati madhye'hnaH 1 sAmavedenAstameti / vedairazUnyastribhireti sUryaH' [ . brA0 rU.22.6] ti / tathA 'prajApatirakAmayata bahu syAM prajAyeyeti / sa tapo'tapyata / sa tapastaptvemAMstrI lokAnasRjata pRthivImantarikSaM divamiti / tallokAnabhyatapat tebhyastrINi jyotIMSyajAyanta / agnireva pRthivyA ajAyata vAyurantarikSAdiva Adi / na jyotIMSyabhyatapat / tebhyastrayo vedA ajAyanta agneRRgvedo vAyoryajuveda AdityAt sAmaveda:' [ zatapatha brA0 11.4.11] iti / tathA 'saiSA vidyA yI tapati' iti [nArAyaNopa0 12.2] / 92. vaLI, AnvIkSikI, trI, vArtA ane daMDanIti-A cAra vidyAe veAnA anugraha mATe pravRtta che evuM lokomAM prasiddha che. zruti ane smRti paNa tenuM samana ja karatAM jaNAya che. 'Rgveda sAthe savAre AkAzamAM deva = ') cAle che. yajuveda sAthe madhyAhne UbhA rahe che. sAmaveda sAthe asta pAme che. traNa vedo sahita ` pAche Ave che' -- AvI zruti tambrA. 3-12-9] che. vaLI, 'prApatie kAmanA karI ke huM bahu thAuM, [bhUtabhArUpe] utpanna thAuM. teNe tapa karyuM. tapa karI teNe A [traNa] lokonuM sarjana karyu..--pRthvI, antarikSa ane AkAza. teNe te lokone tapAvyA. temanAmAMthI traNa prakAzamAna cIjo utpanna thaI. pRthvImAMthI agni ja pedA thayA, antarikSamAMthI vAyu pedA thayA ane AkAzamAMthI sUrya* pedA thayo. teNe te traNa prakAzamAna cIjone tapAvI. temAMthI traNa vede janmyA agnimAMthI Rgveda, vAyumAMthI yajuveda ane sUrya mAMthI sAmaveda.' [zatapatha brA 11-4-11]. vaLI, A pennI vidyAtrayI tape che.' [nArA.12-2]. 93. smRtirapi mAnavI prativedaM dvAdazavArSikatrahmacaryopadezinI dRzyate - ' SaTtriMzadvArSikaM caryaM gurau traivedikaM vratam' iti [ manusmR03.1] / zrAddhaprakaraNe'pi -- yatnena bhojayecchrAddhe bahUvRcaM vedapAragam / zAkhAntagamathAdhvaryuM chandogaM vA samAptigam // iti [ manusmR0 3.145] Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atharvaveda trayIkhAtA che te pakSane smRtinuM samarthana trivedapAragAneva zrAddhabhujo brAhmaNAn darzayati, nArtha vavedAdhyAyinaH / pratyuta niSedhaH kvacidupadizyate-'tasmAdAtharvaNaM na pravRjyAt' iti [kalpasUtra] / .... 93, manue racelI smRti paNa pratyeka veda dITha bAra varSanA brahmacaryavAsane upadeza ApatI dekhAya che-gurune tyAM chatrIsa varasa brahmacaryavAsa e naivedika vrata che." zrAddhaprakaraNamAM paNuM [kahyuM che ke] "zrAddhamAM ghaNI RcAone jANanAra vedapAraMgatane, zAkhAonA aMtane pAmanAra adhvaryune ane chone jANanArane ke samAptine jANanArane yatnapUrvaka bhojana karAvavuM." Ama A sRti traNa vedanA pAraMgata brAhmaNone ja zrAddhajI tarIke darzAve che, atharvavedanA jANakArane darzAvatI nathI. UlaTuM, kavAMka te niSedha upadezavAmAM Avyo che. "[trayImAM upadezavAmAM AvelAM karmone atharvaveda paTi karma sAthe seLabheLa na karavA." (kalpasUtra]. 94. gvAre sati sendriAvakSate- yadi yajJopayogitvaM nehAstyAtharvaNazruteH / arthAntare pramANatvaM kenAsyAH pratihanyate // rAntipumivAratha gvatrAIintA: | jhiyAnnayA yanta traccevAramIyovara: | ti [tavA 07.2.2] . 94 Avo AkSepa jyAre karavAmAM Ave che tyAre koI kahe ke--je atharvavedanuM ahIM [trayI upadiSTa karmomAM] yajJopayogIpaNuM na hoya te paNa anya arthamAM (= karmomAM) tenuM prAmANya koNa haNe che ? duSTa grahonI kharAba asarane zAMta karavA mATe, samRddhine vadhAravA mATe ane duzmanane nAza karavA mATe eka ja brahmA RtvijanI sucanA mujaba karAtAM karmomAM athavavedanuM prAmANya che--jema trayInuM prAmANya pitAnA viSayamAM che tema. 95. utara sarva na samithI te / tathA hiM "tastramAM vAtAvasthAmpeksstvaat' iti [jai0 sU0 1.1.5] ya eSa vedaprAmANyAdhigatau jaimininA niradezi panthAH, yo vA'kSapAdena kaNAdena ca prakaTitaH 'tadvacanAdAmnAyasya prAmANyam' iti vaize0 sU0 10.2.9], 'mantrAyurvedaprAmANyavacca tatpramANyamAptaprAmANyAt' iti nyA.sU. 2.1.69], sa caturvapi vedeSu tulyaH / tatra vizeSatuSo'pi na kazcidatiprayatnenAnviSyamANaH prApyate / na hi mImAMsakapakSe evaM vaktaM zakyate-- trayyevAnAdimatI, nAtharvaNazrutiH, tasyAM kartRtmaraNasambhavAditi / nApi naiyAyikAdipakSe evaM vaktuM zakyam-AptapraNItAstrayo vedAH, caturthastu nAptapraNIta iti / tena prAmANyAdhigamopAyAvizeSAt samAnayogakSematayA catvAro'pi vedAH pramANam / 95. jayaMta-A badhuM barAbara nathI kahevAyuM. 'bAdarAyaNane mate zabda pramANa che, maraNa ke te potAnA prAmANya mATe bIjA koInI apekSA rAkhato nathI' ema jaiminie vedanA prAmANyane jANavA mATe je mAga nirdo che te, ke akSapAda ane kaNade je pragaTa Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 cAre vedo samakakSa che e jayaMtane pakSa karyo che-dinuM vacana hovAthI AkhAyanuM pramANa che,' mantra-AyurvedanA prAmANyanI jema vedanuM prAmANya AtanA prAmANyane kAraNe che'-te cAreya vedanI bAbatamAM ekasarakho che. ati prayatna karI dhAte koI taNakhalA jevo tuccha vizeSa (= bheda yA taphAvata) paNa prApta thatuM nathI. mImAMsakee potAnA pakSe Ama kahevuM paNa zakya nathI ke "trayI ja anAdi che, atharvaveda anAdi nathI, kAraNa ke tenI bAbatamAM tenA kartAnuM smaraNa saMbhave che; naiyAyike e pitAnA pakSe Ama kahevuM zakya nathI ke "traNa vedo ja AptapraNIta che, e veda AptapraNIta nathI. niSkarSa e ke prAmANyane jANavAnA upAyanI bAbatamAM kaMI bheda na hovAthI samAna gakSema dharAvatA hovAne kAraNe cAreya veda pramANa che. 96. vyavahAro'pi sarveSAM sAretaravicAracaturacetasAM caturbhirapi vedaizcatuNAM varNAnAmAzramANAM catasRSu dikSu caturabdhimekhalAyAmavanau prasiddha iti ko'yamatrAnyathAtvabhramaH ? 96. cAra varNo ane cAra AzramamAM sthita, sArAsArane vicAra karavAmAM catura manavALA sane vyavahAra cAra samudrothI gherAyelI samagra pRthvI upara cAreya dizAomAM cAreya vedo vaDe cAlo prasiddha che, te pachI atharvavedane vize anyathAzrama (arthAt te veda nathI, pramANa nathI evo bhrama) ke ? . 97 zrutismRtimUlazcAryAvartanivAsinAM bhavati vyavahAraH / te ca zrutismRtI caturo'pi vedAn samAnakakSAnabhivadataH / RgyajuHsAmavedeSvapi atharvavedAzaMsIni bhUyAMsi vacAMsi bhavanti / tadyathA zatapathe 'atha tRtIye'hani' ityupakramya azvamedhe pAriplavAkhyAne 13.4.3.7] 'so'yamAtharvaNo vedaH' iti shruuyte| chAndogyopaniSadi [7.1.4] ca "go tharve: sAmavet sAthaLa: caturtha rUti yate | 91. AryAvartanA nivAsIone vyavahAra zrutismRtimUlaka hoya che. ane te prati ane smRti bane cAre vedane samAna kakSAnA jaNAve che. veda, yajurveda ane sAmavedamAM athavavedanI apekSA rAkhatAM yA tene jaNAvatAM ghaNuM vacane che. udAharaNatha, zatapathamAM "matha kUvIna' thI zarU karI azvamedhe parikSavAkhyAne "as mAtharva 1 vetaH' ema kahevAmAM AvyuM che. vaLI, chAMdogya upaniSaddhAM "ada, yajuvedasAmaveda ane cothe atharvaveda' ema kahevAmAM AvyuM che. 98. nanu "tihAsapurANa: Tkhyama: rUta (chAM 350 7.2.4) tatra pote eva / kiM cAtaH ? kimiyatA''tharvaNazcaturtho na bhavati vedaH ? caturthazabdopAdAnAd itihAsAditulyo'sau, na vedasamAnakakSa iti cet, keyaM kalpanA ? cturthshbdopaadaanAkavALe 'trayo vetA bacanta' [70 grA.4.] rUcA tratraraMthopAvAnAta te'pi na pradhAnatAmadhigaccheyuH / itihAsAdibhirvA saha parigaNanamaprAdhAnyakAraNaM yaducyate, tadapi sarvavedasAdhAraNamiti yatkiJcidetat / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atharvaveda gauNa veda nathI 49 98. zaMkAkAra - "ItihAsapurANa pAMcamo veda che' ema tyAM (= chAMdogya upaniSadamAM) kahevAmAM AvyuM che ja. jayaMta--tethI zuM ? zuM eTalA mAtrathI athavaveda ethe veda na bane ? zaMkAkA-"caturtha " zabda mUkyo hovAne kAraNe itihAsa vagere tulya e atharvaveda che, vedanI samAna kakSAne nathI. jayaMta-A kaI kalpanA che ? "caturtha' zabda mUkyo hovAthI gauNa veda evo artha thato hoya te traNa vedo saryA" [zata brA011.4.11] vageremAM trirvasaMkhyA mUkI hovAthI te traNa ve paNa pradhAna arthamAM veda na gaNAya ItihAsa vagerenI sAthe tenI gaNanA karavAmAM AvI te tenA (= atharvavedanA) gauNa veda hevAnuM kAraNa je kahevAtuM hoya to te kAraNa paNa sarvavedasAdhAraNa che eTale ene koI artha nathI. ___99. tathA zatAdhyayane'pi 'Rco vai brahmaNaH prANAH' ityabhyupakramya 'AtharvaNo vai brahmaNaH samAnaH' iti paThyate / tathA 'ye'sya prAJco razmayaH tA evAsya prAcyo madhunADyaH, Rca eva puSpam' [chAM0 upa03.1.2] ityupakramya paThitaM 'atha ye'syodaJco razmayastA evAsyodIcyo madhunADayo'tharvAGgirasa eva madhukRtaH' iti chAM0 upa0 3.4.1] / tathA taittirIye 'tasmAdvA etasmAt prANamayAdanyo'ntara AtmA manomayaH' iti [tai0 upa0 2.3] prastutya 'tasya yajureva ziraH / RgdakSiNaH pakSa: ! sAmottara pakSaH | mA gAbhA | tharvASirasa: puruM pratiSThA' iti paThyate / tathAnyatra 'RcAM prAcI mahatI digucyate, dakSiNAmAhurthajuSAM, sAmnAmuttarAm , atharvaNAmagirasAM pratIcI mahatI digucyate' iti [ta. brA0 3.12.9] / zatapathe brahmayajJavidhiprakrame madhyame 'payaAhutayo ha vA etA devAnAM yadRcaH' ityupakramya 'medaAhutayo ha vA etA devAnAM yadatharvAGgirasaH sa ya evaM vidvAnatharvAGgiraso'harahaH svAdhyAyamadhIte medaAhutibhireva devAn sa tarpayati ta ena tRptAstarpayanti' zita thatrI ??..6.7] rUti | 99. vaLI, zatAdhyayanamAM "cAo brahmanA prANa che tyAMthI zarU karI aMte AtharvaNa bahma samAna vAyuM che" ema kahevAmAM AvyuM che. uparAMta, "je AnI proca razmio che te ja AnI prAcya madhunADIo che, acAo ja puSpa che [ chAMu50 3.1.2 ] tyAMthI zarU karI aMte kahevAyuM che ke "ane je AnI udaMca razmio che te ja AnI udIo madhunADIo che, atharnAgirasa (= athavavedamaMtro) ja madhukRta che [chAM upa03.4.1]. sthA taittirIyamAM "athavA A te prANamayathI anya Antara AtmA maneya che" hi0u50 2.3] ema zarU karI chevaTe kahyuM che ke "yajurveda tenuM zira che Rgvada tenI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pake upaniSado, brAhmaNa, manTo atharvavedane anya vedonI samakakSa gaNe che dakSiNa pAMkha che. sAmaveda tenI uttara pAMkha che. ["Aditya brahma che' e rahasyavidhirUpa aMzavizeSa je Adeza [kahevAya che te AtmA che. atharnAgirasa pUchayuM che, pratiSThA che." vaLI, anyatra kahyuM che, "maMtronI mahAdizA pUrva kahevAya che, yajurmanTonI dakSiNa kahevAya che, sAmamanTonI uttara [ane] atharvamaMtronI mahAdizA pazcima kahevAya che" [abrA0 3.12.0. zatapathamAM brahmayajJanI vidhinA madhyama prakramamAM "je acAo che te deva mATenI A dUdharUpa Ahutio che" ema zarU karI aMte kahyuM che ke "je atharvatra che te devA mATenI medarUpa Ahutio che, je Ama samajIne atharvamaMtrone rojeroja svAdhyAya kare che te medarUpa Ahutio dvArA pelA devone tRpta kare che ane tRpta thayelA teo ene tRpta kare che.' [zatapathabI. 11.5.6.7] ___100. mantrA api tadarthaprakAzanaparA anuzrayante vAmagne puSkArAdadhyathA niramanthata' tai0 saM03.5.11] ityAdayaH / na caiSAmatharvA nAma kazcidRSirityevaMprakAraM vyAkhyAnaM yuktam , anyatrApyasamAzvAsaprasaGgAt / ityevaMjAtIyakAstAvadudAhRtAH ativAva: | 100. manTo paNa te arthane [arthAta atharvaveda trayI makakSa che e arthane] jaNAvanArA saMbhaLAya che. "he agni ! Adhipatya dharAvatA atharvAe arthAta atharvavid brahmAe tane araNimAMthI utpanna karyo che," vagere ma-o. "atharvA nAmane kaI RSi" evuM arthaghaTana A mantronuM megya nathI, kAraNa ke bIje paNa arthAta bIja AvA zabdonI bAbatamAM paNa Avo artha kema na hoya evo] saMzaya jAgavAnI Apatti Ave. te Ama A jAtanAM zrutivAkyo TAMkyAM. 101, rakRtivANAni vastra ! manustAva "brutIrathaafjArI: kuryAdriAvicaaryn' [11.33] iti zrutizabdena trayIvadiha vyavaharati / yAjJavalkyaH caturdazavidyAsthAnAni gaNayan purANatarkamImAMsAdharmazAstrA gamizritAH / vedAH sthAnAni vidyAnAM dharmasya ca caturdaza // [1.3] iti catura evaM vedAnAvedayate / nAnyathA hi caturdazasaMkhyA pUryate / smRtyantare 2 Wemevo+- aGagAni vedAzcatvAro mImAMsA nyAyavistaraH / ___ purANaM dharmazAstraM ca vidyA hyetAzcaturdaza // iti / anyatrApyuktam 'purANaM dharmazAstraM mImAMsA nyAyazcatvAro vedAH SaDaGgAnIti caturdaza vicAthAnAna' ti | Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRtio paNa atharvavedane anya vedonI samakakSa gaNe che 101. kharekhara smRtivAkayo paNa che. manu "vicAra karavA aTakyA vinA atharvAgIrasI zrutio prayoje " [11.33] ema kahI "zruti zabda dvArA trayInI jema atharvavedane vyavahAra kare che. purANa, tarkamImAMsA, dharmazAstra, ]i aMge sahita (cAra) veda ema cauda vidyAonAM ane dharmanAM sthAne che," ema cada vidyAsthAnone gaNAvatAM yAjJavaltha cAreya vedone jaNAve che, kAraNa ke anyathA caudanI saMkhyA pUrI thAya nahi. bIjI smRtimAM te spaSTapaNe kahyuM che ke " [7] aMge, cAra vede, mImAMsA, vistRta nyAya, purANuM ane dharmazAstra--A cauda vidyAo che." bIje sthAne paNa kahevAmAM AvyuM che ke " purANa, dharmazAstra, mImAMsA, nyAya, cAra vede ane cha aMge ema cauda vidyAsthAne che. " 102. rAtApAThavyAe--- RksAmayajuraGgAnAmatharvAGgirasAmapi / aNorapyasya vijJAnAd yo'nUcAnassa no mahAn // iti tathA'nyatra 'catvArazcatuNI vedAnAM pAragA dharmajJAH pariSat' ityuktam / zaGkhalikhitau ca 'RgyajussAmAvavidaH SaDaGgavid dharmavid vAkyavid naiyAyiko naiSThiko brahmacArI paJcAgniriti dazAvarA pariSat' ityUcatuH / prAcetase 'catvAro vedavido dharmazAstraviditi paJcAvarA pariSat' ityuktam / 102. zAtApe paNa kahyuM che, " sveda, sAmaveda, yajurveda, vedAMge ane atharvavedanA A aNumAtranuM paNa vijJAna hevAne kAraNe je vidvAna yA vedavid [kahevAya che te amAre mana mahAna che.' vaLI anyatra kahyuM che ke "cAra vedamAM pAraMgata cAra dharma e paripada [kahevAya che." zaMkha ane likhite kahyuM che ke " (1) Rdane jANanAra (2) yajurvedane jANanAra (3) sAmavedane jANanAra, (4) atharvavedane jANanAra, (5) cha vedAMgone jANanAra, (6) dharmazAstrane jANanAra, (7) mImAMsAne jANanAra, (8) nayAyika, (9) naiSThika brahmacArI ane (10) paMcAgni (= dakSiNa Adi pAMca agnio rAkhanAra gRhastha athavA zarIragata pAMca agnione jANanAra) ema ochAmAM ochA dasanI pariSada hoya che. prAcesamAM kahyuM che ke " cAra) vedanA cAra jANanArA ane dharmazAstrane jANanAre ema ochAmAM ochA pAMcanI paripada heya che." 103. tathA ca paGktipAvanaprastAve caturvedaSaDaGgavit jyeSTha sAmago'rvADgiraso'pyete patitapAvanA gaNyante / tadayamevamAdivedacatuSTayapratiSThApraguNa eva prAcuryeNa dharmazAstrakArANAM vyavahAraH / anye'pi zAstrakArAstathaiva vyavaharanto dRzyante / tathA ca mahAbhASyakAro bhagavAn pataJjaliratharvavedameva prathamamudAhRtavAn 'zanno devIrabhiSTaye' iti / mImAMsAbhASyakAreNApi vedAdhikaraNe [1.1.8] 'kAThakaM kAlApakaM maudgalaM paippalAdakam' iti yajurvedAdivadatharvavede'pi paippalAdakamudAjahe / sarvazAkhAdhikaraNe Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atharvaveda trayIbAhya nathI [zA0bhA02.4.8]'pi vedAntarazAkhAntaravad maudgalapaippalAdakAkhye atharvazAkhe apyudAhRtya vicAraH kRtaH / tathA ca 'prathamayajJo nAma caturpu vedeSu na kazcidasti' ityadhikaraNAnte eva likhitam / evaM zrutismRtiziSTAcAravyavahAravidAmatra vipratipattisambhAvanaiva nAsti [. 103. vaLI, paMktipAvananI carcA vakhate cAra veda tathA SaDaMgane jANakAra, yeSTha sAmaga ane atharnAgirasa paNa e [badhA] paMktipAvana gaNAya che. dharmazAstrakAra vedacatuSTaya. nI pratiSThAne A Avo sIdhe spaSTa vyavahAra (ullekha) pracurapaNe kare che. bIjA zAstrakAroya te pramANe ja vyavahAra karatA dekhAya che. mahAbhASyakAra pataMjalie atharvavedanuM ja prathama udAharaNa ApyuM che-"rAno vImiSTa. mImAMsAbhASyakAre paNa vedAdhikaraNamAM [1.1.8] "kAThaka, kAlApaka, bhaugala [ane] pappalAdaka, ema kahI yajurveda vagerenI jema atharvavedanI bAbatamAM paNa paiMlAdakanuM udAharaNa ApyuM che. savaMzAkhAdhikaraNamAM [zAbara bhA0 2.4.8] paNa anya vedanI bIjI zAkhAonI jema atharvavedanI mIgala ane paippalAdaka e nAmanI be zAkhAo paNa jaNAvI vicAra karyo che. vaLI adhikaraNane lakhyuM che ke "prathayajJa nAmane kaI yajJa cAra vedomAM nathI." Ama kRti, smRti, ziSTa AcAra ane vyavahAranA jANakAromAM ahIM matabhedanI saMbhAvanA ja nathI. 104. bAda-gUma: zo pramANiti kintu travAhya ti | ucyte| trayyapIyamatharvavedabAvi / na kevalamevaM, trayyAmapi parasparabAhyatvamastyeva / RksAmabAhyAni yajUSi, yajuHsAmabAhyA RcaH, RgyajurbAhyAni sAmAnIti kiyAnayaM doSaH, sarvabhAvAnAmitaretarasAGkayarahitatvAt / ye hi zabdAtmAno granthasaMdarbhasvabhAvAH, ye ca tadabhidheyA arthasvAbhAvAH, te sarve'nyonyAsaMmizritAtmAna eva / na ca pareNAtmAnaM saMmizrayanto'pi te svarUpamapahArayantIti / 104. zaMkAkAra-athavavida pramANa nathI ema ame kahetA nathI, paraMtu te trayIbAhya che ema kahIe chIe. jayaMta- A trayI paNa atharvavedabAhya che. mAtra evuM ja nathI, trayImAM paNa paraspara bAhyatva che ja; Rgvada-sAmavedathI bAhya yajurveda che, yajurveda-sAmavedathI bAhya veda che, da-yajurvedathI bAhya sAmaveda che, eTale A deSa keTale ? kAraNa ke badhI ja vastuo itaretarasaryarahita hoya che [arthAta ekano svabhAva bIjI dhAraNa karatI nathI). je zabdasvabhAva pranthasaMdarbho che ane je artha svabhAva abhidhe che te badhAM anyonyAsaMmizritAtma ja che. tio seLabheLa thAya che, paraMtu temane svabhAva teo choDatA nathI ke bIjAne svabhAva dhAraNa karatA nathI. je zabdasvabhAva che te zabdasvabhAva ja rahe che ane je artha svabhAva che te artha svabhAva ja rahe che arthAta] bIjAnI sAthe pitAne mizrita karatA hovA chatAM teo bIjAnuM svarUpa laI letA nathI. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atharvaveda trayIbAhya nathI 105. athocyeta nedRzaM trayIbAhyatvamatharvavede vivakSitam , api tu yadeSa na trayIpratyayaM karmopadizati na tatsambaddhaM kiJciditi, tadasya trayIbAhyatvamiti / etadapi na sAdhUpadiSTam , iSTipazvekAhAhInasatrAdikarmaNAM tatropadezadarzanAt / sarvazAkhApratyayamekaM karmeti nyAyAt trayyupadiSTe'pi karmaNi sambaddhamatharvavedAt kimapi labhyata eva / 105. ve le vAmAM Ave mA yAmAtyatva athavamA vivakSita nathI, paraMtu trayApratipAdita karma te upadeza nathI tema ja te karmasaMbaMdhI kaMI ja te upadeza nathI, A je lakSaNa che te ja tenuM trayIbAhyatva che, te e paNa barAbara kahyuM nahi gaNAya, kAraNa ke ISTi, pazu, ekahA, ahIna, satra vagere karmone tyAM (= atharvavedamAM) upadeza dekhAya che. vaLI, "sarvazAkhApratipAdita eka kama che" (arthAta badhA vedanI badhI zAkhAo eka karmA nuSThAnamAM sarakhe mahattvano bhAga bhajave che) e niyamane kAraNe trayI upadiTa karma sAthe saMbaddha evuM kaMIka atharvavedamAMthI prApta thAya che ja. 106. nanu bhavati sarvazAkhApratyayamekaM karma, tatpunaH trivedIsambaddhasarvazAkhApratyayameva, nAtharvazAkhApratyayam , yataH somayAgAdikarmaNAm Rgvedena hautraM, yajurvedenAdhvaryavaM, sAmavedenaudgAtraM kriyate, nAtharvavedena kiJciditi / ___106. // 4 // 2-- sa mApratipAhita me bha ya the, 52tu te bha 3 saya vede sAthe saMbaMdha dharAvatI sarvazAkhAo vaDe pratipAdita, atharvavedanI zAkhAo vaDe pratipAdita nahi, kAraNa ke samayAga vagere karmomAM kada hotAnI pharaje Ape che, yajurveda adhvaryunI pharajo jaNAve che, sAmaveda uddagAtAnI pharajo jaNAve che, atharvaveda kaMI jaNAvata nathI. ___107. tadayuktam , atharvavedena brahmatvasya karaNAt / tathA ca gopathabrAhmaNam [2.24]-'prajApatiH somena yakSyamANo vedAnuvAca ke vo hotAraM vRNIyam iti' iti prakramya 'tasmAd Rgvidameva hotAraM vRNISva, sa hi hotraM veda, yajurvidamevAdhvaryu vRNISva, sa hi AvaryavaM veda, sAmavidamevodgAtAraM vRNISva, sa hi audgAtraM veda, atharvAGgirovidameva brahmANaM vRNISva, sa hi brahmatvaM veda' iti evamabhidhAya punarAha 'atha cennaivaMvidhaM hotAramadhvaryumudgAtAraM brahmANaM vA vRNute purastAdeva vaiSAM yajJo riSyatIti / tasmAdagvidameva hotAraM kuryAt, yajurvidamevAdhvaryu, sAmavidamevodgAtAram , atharvAGigarasovidameva brahmANam' iti / tathA 'yadUnaM ca viriSTaM ca yAtayAmaM ca karoti tadatharvaNAM tejasA prtyaapyaayyet| iti [go0 brA0 1.22], 'narte bhRgvagirobhyaH somaH pAtavyaH' iti [go0 brA0 1.28] / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atharvaveda trayIbAhya nathI 107. jayaMta -te barAbara nathI. atharvaveda brahmAnI pharajo jaNAve che. "samayajJa karavAne icchata prajApati vedane pUche che-amAre kene hotA tarIke pasaMda karavA joIe ?'thI zarU karI chevaTe gopathabrAhmaNa ri.24] kahe che tethI kadane jANanArane hotA tarIke pasaMda kare, kAraNa ke te hetAnI pharajo jANe che, yajurvedane jANanArane azvayu tarIke pasaMda kara, kAraNa ke te adhyayunI pharajo jANe che, sAmavedane jANanArane udgAtA tarIke pasaMda kara, kAraNa ke te udgAtAnI pharajo jANe che, atharvavedane jaNanArane ja brahmA tarIke pasaMda kara kAraNa ke te brahmAnI pharajo jANe che." Ama kahIne vaLI te kahe che ke "have je Avo hatA, adhvaryuM, ujJAtA ke brahmA pasaMda karavAmAM na Ave te emanI AgaLa ja yajJa niSphaLa jAya che; dane jANanArane ja hotA karavo, yajurvedane jANanArane ja adhvaryuM karavo, sAmavedane jANanArane ja ugAtA karavo ane atharvavedane jANanArane ja brahmA karavo." [vaLI, te kahe. che, "[yajJakarmamAM je adhUrApaNuM, vizeSa doSa, nivacaMtA lAvatuM hoya tene atharvamaMtranA teja . vaDe dUra karAya che" [ga brA. 1.22]. [punaH te kahe che,] "miyajJa pUro karIne samayajJa karanAra yajamAne atharvavedanA jANakAra bhRgu ane aMgirasa vinA semarasa pIvo joIe nahi." 0i brA 128] 108. nanvetAH zrutIratharvANa evAdhIyate, nAnye trayIvidaH / te tvevaM paThanti 'yahacA hotraM kriyate, yajuSA''traryavaM, sAmnA audgAtram , atha kena brahmatvaM kriyate iti, -yyA vidyayeti brUyAt' iti / tathA ca 'yadRcaiva hotramakurvata, yajuSA''dhvaryavaM, sAmnaudgAtraM, yadeva trayyai vidyAthai zukraM tena brahmatvam' iti / 108. zaMkAkAra- A kRtivacane atharvavedanA jANakAro ja bhaNe che, bIjA arthAta trayane jANanArA nahi. teo (= trayIne jANanArA) te AvuM bhaNe che, " da hotAnI pharajo jaNAve che, yajurveda adhvaryunI pharajo jaNAve che, sAmaveda udgAtAnI pharajo jaNAve che. brahmAnI pharaje ke veda jaNAve che ? kahevuM joIe ke trayInuM jJAna brahmAnI pharajo jaNAve che. vaLI, teio bhaNe che,] "Rgye ja hotAnI pharajo jaNAvI, yajurveda adhvaryunI pharajo, sAmavede uddagAtAnI pharajo, je traNa vedanI vidyAnuM sAratattva che te brahmAnI pharajo jaNAve che." 109. ucyate / vayamapyevamAdIni vAkyAni na nAdhImahi / kintu eSAmayamevArtha:-atharvAgirovideva brahmeti / katham ? yato na trayI nAma kimapi vastvantaram , api tu trayANAM vedAnAM samAhAra iti / samAhArazca samAhiyamANaniSTho bhavati / samAhiyamANAzca RgvedAdayastrayo hautrAdiparatvena caritArthAH, na punastatra bhedamarhanti / ekaikazaH caritArthAnAM samudAyo'pi caritArtha eva / samudAyabuddhau hi vibhajyamA. nAyAM samudAyina eva prasphuranti, nAvayavivadarthAntaram , te cAnyAnyakSetravyApRtAH / kiM nu khalu RgvedAdInAM brahmatvaM kurvatAmatibhAro na bhavati ? Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavaveda yAtmaka che 109. yaMta-ame uttara ApIe chIe. ame paNa AvAM vAkyo nathI bhaNyA ema nahi, paraMtu temane A artha che : athavavedane jANakAra ja brahmA che. kevI rIte ? kAraNa ke trayI nAmanI koI svataMtra vastu (= veda) nathI, paraMtu traNa vedane samUha ja trayI che. samUha te bhegI karavAmAM Avela vastuomAM ja rahela hoya che. bhegA karavAmAM AvatA Rda vagere traNa hetA vagerenI pharajo jaNAvavAmAM caritArtha che e bAbate temanAmAM judApaNuM yogya nathI. je veda eka eka vyaktizaH caritArtha che temane samudAya paNa caritArtha hoya che. jyAre samudAyanI buddhine vibhAga karavAmAM Ave che tyAre buddhimAM samudAyanA ghaTaka ja bhAse che, avayavInI jema samudAya svataMtra vastu nathI, ane te traNa vedo] anya anya kSetramAM vyApAra kare che. zuM kharekhara Rda vagerene ja brahmAnI pharajo jaNAvatA mAnavAmAM Ave te temanA upara vadhu paDato boja na paDe ? lie. na guna: nimAra ti | jitu cAmavena trahnakartavyato i tryAtmakazcAnyatamo'pi tebhyo na bhavati vedaH / atharvavedastu tryAtmaka eva / tatra hi Rco yajUMSi sAmAni iti trINyapi santi / tena brahmatvaM kriyamANaM trayyA kRtaM bhavati / 110. zaMkAkAra-ame kahetA nathI ke vadhu paDate beja paDe, paraMtu tyAtmaka hevAthI teo ja brahmAnI pharaje upadeze che. te traNathI judA gAtmaka veda paNa nathI jayaMta- atharvaveda yAtmaka ja che. temAM AmaMtro, yajumatro ane sAmamaMtro traNeya che, tethI teNe jaNAvelI brahmAnI pharaje trayIe jaNAvelI gaNAya che. 111. nanu yastrIn vedAnadhIte, tena ced brahmatvaM kriyeta, tatki trayyA na kRtaM bhavati ? bADhamityucyate / so'pi 'ekasmai vA kAmAyAnye yajJakratavaH samAdhIyante' 'sarvebhyo jyotiSTomaH' 'sarvebhyo darzapUrNamAsau' iti zrutAvapi yogasiddhayadhikaraNanyAyena [jai : sU0 4.3.11] anyatamameva buddhAvAdAya vidadhyAt , na samudAyaM buddhAvAropayituM zaknuyAt ityekenaiva tatkRtaM bhavati, na trayyeti / 11. zaMkAkAra-je traNa vedone bhaNe che (arthAta adhyayana kare che, te je brahmAnI pharajo jaNAve te zuM trayIe brahmAnI pharaje jaNAvI na kahevAya ? yaMta--kahevAya. barAbara che ema ame kahIe chIe, paraMtu "jiyotiSThoma, daza ane pUrNamAsathI] anya yajJo eka ja kAmanA mATe karavAmAM Ave che, " "badhI ja kAmanAo mATe jyotiSTama karavAmAM Ave che," "badhI ja kAmanAo mATe darza ane pUrNamAsa karavAmAM Ave che' vagere zrutimAM paNa yogasiddhadhikaraNanyAyathI aneka kAmanAomAMthI ekane ja manamAM dhArIne yajJa karavo joIe, aneka kAmanAonA samudAyane manamAM lAvavo zakya nathI. eTale eka veda ja te pharajo jaNAve che ema kahevAya, traNa veda nahi. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavaveda trayInuM zuM che .. 112. nanvanye'pi tryAtmakA vedAH / yadyevaM sutarAmatharvavedo na pRthakkaraNIyaH, sarveSAM rUpAvizeSAt / teSAM pRthakpratiSThaiH svaiH svaiH RgAdibhireva vyapadeza iti na te samudAyazabdavyapadezyAH / 112. sh||2-miil vehe! 591 yAtma che. jayaMta-je ema hoya te atharvavedane bIjA vedothI alaga na karavo joIe, kAraNa ke badhA vedonuM svarUpa ekasarakhuM che. alaga alaga pratiSThAvALA temanA pitAnAM gU vagere nAmo vaDe teo oLakhAya che eTale teo samudAyavAcaka zabdathI oLakhAtA nathI. ___113. yattu vAkyAntare 'trayyai vidyAyai zukraM tena brahmatvam' iti tatreyaM caturthI SaSThayAH sthAne prayuktA / zukramiti sAramAcakSate / tena trayIvidyAyAH sAreNa brahmatvaM kriyate ityuktaM bhavati / na ca trayyeva trayyAH zukraM bhavati / na cAtyantaM tato'rthAntarameva / tenedamatharthavedAtmakameva trayyAH zukraM iti manyAmahe / tryAtmakatvAditi manyAmahe / tryAtmakatvAditi zukramiti ca guhyamAhuH / atharvazabdo'pi rahasyavacanaH / 'yajJAtharvANaM vai kAmyA iSTayaH' iti / tena trayIzukrarUpeNAtharvavedena brahmatvamitItthamatharva vedasya na jAyIbAhyatvam / itthaM sarvazAkhApratyayamekaM karme ti atra na sarvazabdaH saGkocito bhavati / 113. mIme 4yamA dhyu cha "ayyai vidyAyai zukram , tena brahmatvam ." tyAM chInA sthAnamAM caturthIne prayoga thayo che. zukra eTale sAra kahevAya che, tethI trayIvidyAnA zukra (= sAra) dvArA brahmAnI pharajo jaNAvAya che ema kahyuM kahevAya. ene artha e nahi ke trayI ja trayInuM zuka che. vaLI, te trayIthI atyaMta judI ja vastu che ema paNa nahi. tethI trayInuM zuka A atharvavedAtmaka ja che ema ame mAnIe chIe, kAraNa ke ame mAnIe chIe ke te vAtmaka che-trayInA sarvabhUta che. "vyAtmaka hevAthI" ema ane "zukra che" ema 4DIne 27sane yu cha. 'matha ' zamno atha 2725 2. " athayajJa (arthAt rahasyaya) kharekhara kAmya ISTie che." tethI trayIne zukrarUpa thavavedathI brahmA pharajo jANe che. Ama atharva vedanuM trayIbAhyatva nathI ane Ama "sarvazAkhApratipAdita eka karma'- AmAM "sarva ' zabdane arthasaMkeca thato nathI. 114. ata eva brahmavedo'tharvaveda iti pUrvottarabrAhmaNe paThyate 'Rgvedo ya jarvedaH sAmavedaH brahmavedaH' iti [go0 brA0 3.2.16] tathA ca kAThakazatAdhyayane brAhmaNe brahmaudane zrUyate 'brahmavAdino vadanti purodhA audAlakirAruNiruvAca brahmaNe tvA prANAya juSTaM nirvapAmi brahmaNe tvA vyAnAya juSTaM nirvapAmi' ityupakramya 'atharvANo vai brahmaNaH samAno'tharvaNamevaitajjuSTaM nirvapati catuHzarAvo bhavati catvAro hIme vedAstAneva Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athava veda ja brahmaveda che bhAginaH karoti mUlaM vai brahmaNo vedAH brahmodanasya brahmadatvam" iti / vedAnAmetanmUlaM yadRtvijaH prAznanti tad 114. tethI ja Rgveda, yajuveda, sAmaveda ane brahmaveda' ema kahI brahmaveda ja athavaveda che ema pUrvottarabrAhmaNamAM sUcavavAmAM Avela che. vaLI, kAThakazatA dhyayanabrAhmaNumAM brahmaudanamAM brahmavAdIe kahe che ke purAhita auddAlakI AruNuie kahyuM--huM brahmarUpa prANune abhirucita evA tane jude karI mUkuM chuM, huM brahmarUpa vyAnane abhirucita evA tane judo karI mUkuM chuM '" ema zarU karI chevaTe kahevAmAM AvyuM che, athavaveda kharekhara brahmanA samAna che, A abhirucita athava vedane ja te judA karI mUke che, prati veda eka eka zarAvApekSAthI] te cAra zAvavALA bane che, A cAra vedya che, temane ja te bhAgI kare che, brahmanuM mULa vede che, vedonu mULa A che je Rtvio jame che, te brahmaudavanuM brahmaudanatva che. 13 115. tathA sAmavede pRSThayasya caturthe'hanyArbhave pavamAne AtharvaNe sAmno gAnaM yat tadvidhAne zrUyate 'caturNidhanamAtharvaNaM bhavati catUrAtrasya dhRtyai catuSpadAnuSTubhA'nuSTubhamevaitadaharyazcaturthaM bheSajaM vA''tharvaNaM taddhi bhaiSajyameva tatkarotyAtharvaNAni yAgameSajAni ' [io022.6.8-20] kSetAzrvaneya stutiH / ta va prApuktam thaze yadUnaM ca viriSTaM ca yAtAyamaM ca karoti tadatharvaNAM tejasA''pyAyayati' iti [go0 brA0 1.22 ] / tasmAdAtharvaNa eva brahmeti etacca zAstrAntare vistareNAbhiyuktairyuktibhirupapAditamiti nehAtyantAya pratAyate / 115 vaLI sAmavedamAM pRthanA cothA divase Abhu vamAnamAM athava vedane mATe sAmanu` je gAna karavAmAM Ave che te tenA vidhAnamAM sabhaLAya che, "athava vedanA maMtro cAra gAnabhaktivizeSAvALA che. catUrAtranI pratiSThA mATe cAra pAdavALA anuSTubha chaMda ahI` prayojAya che. A anubha ja caturthAM divasa che, ane Athava`Nu bheja che. te ANu bhaiSajya ja che, te AthavaNa yAgabheSo kare che.'' athava veda viSayaka A stuti che. tethI ja A pahelAM kahyu che ke yajJamAM nyUnatA, viSTi (=hAni, nukasAna) ane yAyAma (niSphaLatA, niruyogitA) je kare che te ja athava`ma`tronA tejathI pU`tA lAve che.'' tethI athavane ja brahma che. A vastu anya zAstromAM zAstrajJoe vistArathI tarko dvArA dhaTAvI che, eTale ahI etA vistAra karatA nathI. ra 116. yajJa 'nAtharvaNena 'pravRjyAt' iti tat kalpasUtravAkyatvAd vedaviruddhamityanAdRtam / athApi zrItamidaM vAkyaM tadApi prakaraNAdhItaM cet tatraiva kacitkarmaNi nivekSyate / anArabhyavAdapakSe'pi pUrvoktavAkyavisadRzArthatvAdatharvavedasya ca trayyabAhyatvena samparkaparihArAnarhatvAnniyataviSayameva vyAkhyAsyate / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 atharvavedamAM trividha maMtrajAti che 116. "nAthaLA pravruvAta' [arthAta trayImAM upadezavAmAM Avela karmone atharvaveda padiSTa karma sAthe seLabheLa na karavAM ema je kahevAmAM AvyuM che te te pasUtranuM vidhAna heI, vedaviruddha che eTale tene Adara karavAmAM AvatuM nathI. je A vAkya kRtinuM heta te paNa prakaraNavizeSamAM te adhIta hatAM tyAM ja kaIka yajJakarmamAM tene niveza karavAmAM Avata. anArabhyavAdapakSamAM paNa (arthAt e kevaLa sAmAnya kathana che e pakSa letAM) pUrvokta vAkayathI A vAkyane artha visadaza (= viruddha) banI jato hevAne kAraNe tema ja atharvaveda trayIbAhya na hoI atharvaveda sAthe saMparka duSparihara hovAnA kAraNe A niSedhane amuka karmane anulakSIne ja samajAvavAmAM Avaze. ___ 117. yadapyucyate-'uccaiRcA kriyate uccaissAmnopAMzu yajuSA' itivadatharvadharmo'pi na kazcidAmnAta iti, tadapyasAram , mantradharmo hyayamupadizyate, na vedadharmaH / mantrabrAhmaNasamudAyasvabhAvA hi catvAra ime vedagranthAH / mantrAstu vastuto gadyapadyabhedAd dvividhaiva / gadyabandho yajurucyate, padyabandha Rgiti, gItinibandhanaM tu bhedAntaraM sAmeti / ata eva jemininA mantravibhAgaM prastutya 'teSAmRgyatrArthavazena pAvyavasthA | tig sAmAthI zene '' kUi. 2.2.2-] itthameva teSAM traividhyamupapAditam / teSAmeva cAyamuccaistvAdidharmaH, na vedazabdavAcyAnAM mantrabrAhmaNasamudAyAtmanAM granthAnAm / atharvavede'pIyaM trividhaiva mantrajAtiriti tatrApIdaM dharmajAtamupadiSTaM bhavati / 17. moTethI RcAo belavAmAM Ave che, sAmavedanA maMtro moTethI gAvAmAM Ave che ane yajurvedanA maMtro dhImethI belavAmAM Ave che' AnI jema athavavedane koI dharma jaNAvavAmAM nathI AvyuM ema je kahevAmAM AvyuM te yogya nathI. A vAkayamAM] maMtrane ja dhama upadezavAmAM Avyo che, vedane dhama upadezavAmAM AvyuM nathI. A cAra vedagrantha. matra ane brAhmaNanA samudAyarUpa che. maMtro vastutaH gadya-padya bhede be prakAranA che. gadyabaMdha manTo yaju: kahevAya che ane padyabaMdha mantro RcA kahevAya che. gItinibaMdhana manTo, je vadhArAno bheda che te sAma kahevAya che. tethI ja jaiminie ma-vibhAgane anulakSI temanuM pha nAma che jyAM arthane AdhAre pAkanI vyavasthA che', 'gItiomAM sAma nAmane prayoga thAya che, bAkInAmAM yaju:zabdano prayoga thAya che'--A pramANe ja temanuM (matronuM) auviSya ghaTAvyuM che. uccastava vagere dharma temanA ja arthAta bhatronA ja che, vedazabdavAo mannabrAhmaNa samudAyarUpa granthanA nathI. atharvavedamAM paNa A trividha mantrajAti che eTale temanI (= atharvavedagata manTonI) bAbatamAM paNa A dharmo upadezAyelA gaNAya ja 118. mantravibhAgakRta evAyaM trayIvyapadeza iti / atazca 'saiSA trayI vidyA tapati' ityAdyapi na virotsyate / evaM RgyajuHsAmasamudAyAtmakamantropabandhAt trayyantargatazca atharvavedaH / pRthagavyavasthitagranthasaMdarbhasvabhAvatvAcca bhinna iti sthitam / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAramAM atharvavedanuM vedapaNuM svIkRta che 50 118. manTanA vibhAgane AdhAre ja karAyelo A "trayI' nAmane vyavahAra che. ane eTale ja "A pelI trI vidyA tape che ' vagereno paNa virodha thato nathI. Ama gUyaju-sAmanA samudAyarUpa banne sAthe saMbaMdha hovAne kAraNe trayImAM atharvavedane samAveza che. [ arthAta manTo, yaju:matro ane sAmamitro athavavedamAM hovAthI atharvavedane trayImAM samAveza che. ] ane judo vyavasthita prakhya hevAne kAraNe tema ja viSayasaMdarbharUpa svabhAva jude hovAne kAraNe atharvaveda jude veda che e siddha thayuM. ___119. anye puna: RkpracuratvAt praviralayajurvAkyatvAt agIyamAnasAmamantratAvazAcca RgvedamevAtharvavedamAcakSate / ayamapi pakSo'stu , na kazcidvirodhaH / 119. vaLI bIjAo kahe che atharvavedamAM ghaNI badhI RcAo hovAne kAraNe, khUba ja jUja yaju:matro hovAne kAraNe ane bIyamAna sAma manTo na hovAne kAraNe athavaveda Rveda ja che. A pakSa pazu bhale he , emAM kaI virodha nathI. [ arthAta A pakSa atha. vedanA vedapaNuM ane pramANapaNane virodhI nathI. ] 120. punAmathIyate zastrAgAmetra vAco na caturthata, soyamtyutktto dvaSaH / vRddhavyavahAro hyatra pramANam / vedo'yaM brAhmaNo'yamiti tatra tatra vedazabde uccArite catvAro'pi pratIyante / 'vedo mayA'dhItaH' iti vadantaM pRcchanti vyavahartAraH 'katamastvayA'dhIto vedaH' iti / sa Aha 'atharvavedaH' iti / na tamevamAkSipanti 'nAsau vedaH yastvayA paThitaH' iti / 120. vaLI, je kahevAmAM AvyuM ke "veda" zabda traNane ja vAcaka che, cethAne nahi e utkaTa hepa che, kAraNa ke AmAM (arthAta te cothAne paNa vAcaka che emAM) vRddha vyavahAra pramANa che. A veda che " "A brAhmaNa che" ema jyAM jyAM "veda' zabda jyAre paNa uccAravAmAM Ave che tyAre cAreyanI pratIti thAya che. "veda bhaye " ema kahenArane vidhAne pUche che, "ke veda bhaNyo ?" te kahe che, "atharvaveda'. [ A sAMbhaLI ] teo tenA upara AkSepa nathI karatA ke je tuM bhaNe che e veda nathI. 121. sopapado'tharvavede vedazabda iti ced vedAntareSvapi tulyametat ; 'Rgvedo yajurvedaH sAmavedaH' iti / nirupapado'pi teSu vedazabdaH prayujyate iti cet taditaratrApi samAnamityuktam / caturvedAdhyAyI bharadvAja iti ca prasiddhameva / sarvathA tu sopapada evAyurvedAdiSu vedazabda iti na tattalyakakSatAdhikSepakSetratAmatharvavedo netavyaH / 121. upapadasahitane "veda" zabda athavavedanI bAbatamAM vaparAya che ema je kaMI dalIla kare te ame kahIzuM ke bIjA vedanI bAbatamAM paNa ema ja che -[ prathama] veda, Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrauta brahmayajJavidhi cAre vedone samAnapaNe sparze che [ dvitIya] yajurveda, [tRtIya] sAmaveda. je kahevAmAM Ave ke upapada vinAneya "veda" zabda temane mATe praye jAya che te kahevuM joIe ke anyatra (arthAta atharvavedanI bAbatamAM) paNa ema ja che. vaLI, e to prasiddha ja che ke bharadvAje cAra vedonuM adhyayana karyuM hatuM. Ayurveda vageremAM te "veda" zabda sarvathA upapada sahita ja prayojAya che, eTale tenI samAna kakSAne gaNI adhikSepanI kSetratAe atharvavedane laI javo na joIe. 122. akSayajJavizca zrautazcaturNaviziSTa Tyun ! smAteMDapi tathAvidha gvAsti; yathAS6 yAjJavayaH-- medasA tarpayeddevAnatharvAGgirasaH paThan / piEzca madhurSoimavaM jJakSito dvigaH | [vAjJa mR..4che] rUti | sAmpradAyikamadhyApanAdhyayanAdi sarvamabhinnamevetyalaM prasaGgena / tena pramANatAyAM vedasvAdhyAyazabdavAcyatve puruSArthasAdhanavidhAvapi catvAraH samA veda | in 122. brahmayajJa (= vedAdhyayana) vize vedane vidhi (= Adeza) cAreya vedane samAnapaNe sparze che, ema kahevAmAM AvyuM che. smRti paNa e ja jaNAve che, jemake yAjJavalkaya kahe che, "daraja zakti pramANe athavavedane pATha karate dija dene methI ane pitRone madha ane ghIthI khuza kare che". adhyApana adhyayana vagere badhuM je maukhika paraMparAthI thAya che te cAreya vedonI bAbatamAM samAna ja che, eTale have enI carcA rahevA daI e. pramANutAnI bAbatamAM, vedasvAdhyAya zabdanA vAcya hovAnI bAbatamAM tema ja puruSArthasAdhananA vidhi(= Adeza)nI bAbatamAM cAreya vedo sarakhA che. 123. vaTa punarIrAdhA vinA ja parituSyate; tadda tharvavet va prathama, taMtaH paramasya mantrasya brahmaNaH praNavasyAbhivyaktaH / tathA ca zrutiH, 'brahma ha vA idamagra AsIt' [go.bA. 1.1] ityupakramya 'AtharvaNaM vedamabhyazrAmyadabhyatapat samatapat tasmAcchrantiAt taptAt santaptAdomiti mana evordhvamakSaramudakrAmat [go.bA.1.5] ityAdi / tathA mahAvyAhRtInAM zAkhAntaraprasiddhAnAmaprasiddhAnAM ca bRhadityAdInAM tata evotthAnam / 123. vaLI, je tamane pahele-pachI evA krama vinA saMtoSa na thatuM hoya te ame kahIe chIe ke] atharvaveda ja prathama che, kAraNa ke tenI pachI ja brahmarUpa A parama mitra praNavanI abhivyakti thaI che. AvI yuti che--"sauprathama A brahma hatuM" tyAMthI mAMDIne "saMvedane thakavya, tapa, barAbara tapAbe thAkelA, tapelA tenAmAMthI "oma" arthAta mana ja UMce akSare vyakta thayo" vagere. tevI ja rIte, anya zAkhAmAM prasiddha Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra vedomAM atharvaveda zreSTha [ bhU vagere ] mahAdhyAhutionuM tema ja temAM aprasiddha bRhata vagere mahAvyAhationuM utthAna temAMthI ja (= atharvavedamAMthI ja) thayeluM che. - 124. tharvaveto nayanataMrarasya vettarAdhyAnamavirudram | avelopniiymaansy tu naathrvnnopnynsNskaarmpraapitsyaathrvvedaadhyyne'dhikaarH| taduktam , 'bhRgvaGgirovidA saMskRto'nyAn vedAnadhIyIta, nAnyatra saMskRto bhRgvaGgiraso'dhIyIta' iti [go.bA. 1.29] / trayyekazaraNairapi caitadavazyAzrayaNIyam atharvavedavihitaM svakarmabhraMze prAyazcittamAcaradbhirityatharvaveda eva jyAyAn / 1.24. atharvaveda bhaNavA mATe upanayana saMskAra pAmele bIjA vedonuM adhyayana kare te emAM kaMI virodha nathI. paraMtu bIjA veda bhaNavA mATe upanayana saMskAra pAmele heya paNa atharvaveda bhaNavA mATe upanayana saMskAra pAmela na hoya tene atharva veda bhaNavAno adhikAra nathI. eTale kahevAmAM AvyuM che, "atharvavedanA jANakAra dvArA upanayana saMskAra pAmele anya vedanuM adhyayana karI zake, paraMtu anyatra upanayana saMskAra pAmela heya te atharvavedanuM adhyayana na zake" [Rveda, yajurveda ane sAmaveda] A trayIne ja veda mAnI jeo emanuM zaraNa svIkAre che teo paNa jyAre svakarmamAM bhUla kare che tyAre athavavedavihita prAyazcitta Acare che. eTale temaNe paNa avazya svIkAravuM joIe ke atharvaveda ja zreSTha che. 125. yatta mAnavaM vAkyamudAhRtaM patrizadAbdikaM, tat trivedAdhyayanaviSayaM vaikalpikam / 'vedAnadhItya vedI vA vedaM vA'pi yathAkramam' iti [manusmRti 3.2] ekasmin vede dvAdazavANi vrataM, dvayozcaturviMzatiH, trayANAM SaTatriMzaditi / yastu caturo vedAnavIte tasya 'aSTacatvAriMzadvarSaM vedabrahmacaryamupAsIta' iti smRtyantaramasti, na ca tadAyairnAdRtam / tatra trivedAdhyAyinAmeva prativedaM SoDazavarSANi vrataM carediti vyAkhyAnamasaGgatam , upakramavirodhAd anupayogAcca / tena vedAntarAdhyayanaMkRta evAyaM vikalpavidhina dvAdazaSoDazavarSApekSa iti / anAdaro'pyasyAM smRtau 'kRSNakezo'gnInAdadhIta' iti zrutivirodhakRtaH, nAtharvavedAdhyayananiSedhagarbha iti / 125. manusmRtimAMthI 36 varSa bAbatanuM je vAkya TAMkavAmAM AvyuM che te to traNa vedanA adhyayana vizenuM vaikalpika vAkya che. "vedone bhaNIne, be vedone bhaNIne ke pachI kramAnusAra eka vedane bhaNIne " ema eka vedanA adhyayanamAM bAra varSanuM vrata, be vedonA adhyayanamAM covIsa varSanuM vrata ane traNa vedanA adhyayanamAM chatrIsa varSanuM vrata che. paraMtu je cAra vedanuM adhyayana kare che tenI bAbatamAM anya smRtivAkya che ke "48 varSa sudhI vedAdhyayana mATe brahmacarya vrata pALavuM ", Aryoe tene anAdara nathI karyo. tyAM traNa vedanuM adhyayana karanArAo prativeda 16 varSanuM vrata Acare evuM vyAkhyAna asaMgata che, Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavavekazapAThIne zrAddhabhojanane adhikAra kAraNa ke sAmAnyapaNe brahmacaryane upakrama savavedaviSayaka che--kevaLa traNa veda viSayaka nathIeTale e upakrama sAthe virodha Ave; vaLI, AvuM vyAkhyAna upayogI paNa nathI. anyAnya vedanA [arthAta eka, be, traNa ke cAra vedanA] adhyayanane lakSamAM rAkhI karavAmAM AveluM A vikalpavidhAna che ane nahi ke bAra varSa ke soLa varSanA samayagALAne lakSamAM rAkhIne. te smRtine anAdara paNa "te kRSNa kezavALo agnihotranA agninI sthApanA kare " (arthAta jenA vALa dhoLA thavA nathI mAMDyA te (= yuvAna) gRhasthajIvana zarU kare-patnI grahaNa kare) e zrutinI vidhI hovAthI karavAmAM Ave che. [smRti zrutivirodhI che kAraNa ke 48 varSa brahmacarya vrata pALyA pachI tenA vALa kALA na hoI zake. e smRtine anAdara atharvavedanA adhyayananA niSedhanuM sUcana karato nathI. 126. aihitrahmacaryavrataskRtirapi yama athavyavanapAmeva viSathIkroti, na ca vedAntarAdhyayananiSedhamiti atrApi na vizeSaheturasti / triSu vedeSvidaM vrataM, na punareSveva triSviti niyAmakaM vacanamasti / J26. traNa vedonA adhyayana mATenA brahmacaryavratane viSenI A smRti atharvavedathI anya traNa vedanuM adhyayana karavAnuM jaNAve che paraMtu atharvavedanA adhyayana niSedha te karatI nathI. e niSedha karavA mATe) ahI kaI khAsa kAraNa paNa nathI. [vaLI, koI paNa traNa vedanA adhyayanane mATenuM A vrata che. paraMtu "A ja traNa vedanA adhyayana mATenuM ' evuM niyAmaka vacana nathI. 127 thI zrAdAtArane nena mona' na tripurArizIna tatva vedapAragamiti zAkhAntaragamiti samAptigamiti vizeSaNapadaparyAlocanayA RgvedAyekadezAdhyAyinAmanadhikArameva zrAddhe sUcayati / atharvaNastu atharyaziro'dhyayanamAtralabdhapaGaktipAvanabhAvasyaikadezapAThino'pi tatrAdhikAra upapadyate / darzitaM cAtharvaziro'dhyayanamAtrAdapi paGktapAvanatvam / paktipAvanazca zrAddhabhojane'nadhikRta iti vipratiSiddham | 127. vaLI, zrAddhaprakaraNamAM 'yanathI jamADavA e lekamAM traNa vedanA pAraMgatane jaNAvyA che ema tame kahyuM. paraMtu kSekamAM AvelAM "vedapAraMgata', 'zAkhAntaka" ane "samAptiga' e traNa vizeSaNarUpa padanI paryAcanA dvArA gvAdinA eka bhAganuM adhyayana karanArane zrAddhamAM adhikAra nathI ema sUcavavAmAM AvyuM che. ethI UlaTuM, atharvavedanA adhyayananI paripATIvALA brAhmaNa kuTuMbamAM janmele atharvavedanA atharvaziras tarIke jANItA bhAganA adhyayanamAtrathI paMktipAvanatva pAme che. ane pariNAme atharvavedanA eka bhAganuM adhyayana karanArane tyAM [zrAddhamAM nimaMtraNa pAmavAna] adhikAra ghaTe che. Ama athavavedanA atharvaziras tarIke jANItA bhAganuM adhyayana karavA mAtrathI patitapAvanatva prApta thAya che e jaNAvAyuM che. ane paMktipAvana che ane zrAddhajanamAM anadhikArI che. e be vastu te parasparavirodhI che. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atharvaveda yajJopayogI che 128. yatta 'jyeSThasAmagastrimadhustrisuparNikaH' iti vedAntaraikadezAdhyAyinAmapi zrAddhabhojanAbhyanujJAnaM tadanukalparUpamiva bhAti, prathamakalpena samagravedAdhyayanopadezAditi / tasmAt nArvaniSedhArthametadvAkyamiti / | 128 'SThasAmana ne jANanAro, trimadhune (arthAta RgvanI trimadhu tarIke prasiddha traNa RcAone) jANanAre, trisuparNane (arthAta veda nI trisuparNa tarIke prasiddha RcAone) jANanAro" ema kahI koI vedanA eka bhAganuM adhyayana karanArA paNa zrAddhabhojana karI zake ema je svIkAravAmAM AvyuM che te mukhya vikalpa pachI Avate ochA baLavALo gauNa vikalpa samajAya che, kAraNa ke mukhya vika pamAM te samagraMvedane adhyayanane upadeza che. A uparathI e phalita thAya che ke A vAkya atharvaveda niSedha karavA mATe nathI. 129. tahevamIite ya vArtivAna mahAdviva vava mohAddhiva sAsukmpmiv vA idamucyate 'yadi yajJopayogitvam' ityAdi tadahRdayaGgamam , atharvavede pUrvottarabrAhmaNe vispaSTamiSTipazvekAhAhInasatrANAmupadezAt / vedAntareSu taccodanAbhAvAt kimatharvavede tadupadezeneti cet subhASitamidam / evamapi hi vaktuM zakyam atharvavede taccodanAyA darzanAt kiM vedAntareSu tadupadezeneti / na ca jAne kasyaiSa paryanuyogaH ? kiM nityasya vedasya kiM vA tatpraNeturIzvarasyeti ? dvAvapi hi tAvaparyanuyojyAvityuktam / 129. te jyAre A Ama puravAra thaI sthira thayuM che tyAre tatravArtikAra kumArila jANe ke bhayathI, jANe ke SathI, jANe ke mehathI, jANe ke anukampAthI je A kahe che ke "je yajJopagitA na hoya te...' vagere te buddhine ce evuM nathI, kAraNa ke atharva vedanA pUrvottara brAhmaNamAM (arthAt gepathanA pUrva ane uttara brAhmaNamAM) vizeSa spaSTapaNe praSTi, pazu, ekAha, ahIna ane satrane upadeza ApavAmAM Avela che. bIjA vedomAM paNa temane upadeza heI atharvavedamAM temanA upadezane kaI artha nathI ema je tame kahetA hai te, tame kharekhara bahu sAruM kahyuM ! e rIte te kahI zakAya ke atharvavedamAM temane upadeza dekhAte hoI bIjA vedomAM temanA upadezanuM zuM prayajana ? amane samaja paDatI nathI ke A niMdA tame mImAMsako kenI kare che ?-nitya vedanI ke tenA praNetA IzvaranI ? baMneya aniMdya che e te ame kahyuM che. ___ 130. arthAntarazAntipuSTayabhicArAdi vedAntareSvapi na na dRzyate / zyeno hi sAmaveda utpannaH / adbhutazAntyAdayazca yajurveda iti tadapi samAnam / ekabrahmaciMgAzritA ityetadapi na satyam , yata evaM tatra paThyate dve yajJavRttI bhavato vaihArikI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAre vedone yogakSema samAna che ca. pAkayajJavRttizceti / tatra vaihArikI nAmAnekaviMgAzritAnAmekakriyANAmupadezaH zrutau / ekabrahmaviMgAzritAstu zAntyAdikriyAH smRtAvityabhUmijJoktireSA / . - 130. vaLI arthAntarazAnti, puSTi, abhicAra vagere bIjA vedomAM nathI dekhAtA ema. nahi. sAmavedamAM nayajJa upadezAya che jenA pariNAme yajamAnanA duzmane nAza pAme che. yajuvedamAM adbhutazati vagerene upadeza che. eTale A dRSTie atharvaveda ane bIjA veda samAna che. atharvavedamAM AdiSTa karmo ekalA Rtvim brahmanA nirdezanamAM thAya che ema je kumArile kahyuM te sAcuM nathI, kAraNa ke tyAM (atharvavedamAM) A pramANe kahevAmAM AvyuM che-- yajJA be prakAra che. : vaihArika yajJa ane pAkayajJa; vaihArika yajJo te che jemane upadeza zrutimAM che ane jeonI eka eka kiyA aneka RtvijonA nidarzananI apekSA rAkhe che; zAtyAdi kriyAo kevaLa eka brahmanA nirdezanathI thAya che ane temano upadeza smRtimAM che. tethI kumAlinI ukti viSayane na jANanAranI ukita che. 131. traccevAramIyarovara ti uttapi paramadiyathama, na tyAmI parakIyo vA kazcidasti vedArthaH, sarvazAkhApratyayatvAdekasya karmaNaH / tasmAt samAnayogakSematvAt sarvavedAnAmekasya tataH pRthakkaraNaM vedanindAprAyazcittanirbhayaghiyAmeva cetasi parisphurati, na sAdhUnAmityuparamyate / 131. traNa vedomAM dareka veda pitApitAnA karmaviSayaka upadeza Ape che ema kahevuM te paNa parama mAdhyathya che ! vedane pitAne pArake evo koI artha nathI kAraNa ke eka ja karmanuM kAraNa sava zAkhAo che. tethI eika vethI bIjA vedane judo pADavo yogya nathI) kAraNa ke temane yogakSema samAna che. eka vedathI bIjA vedane judA pADavAnuM che evAone skare ke jemane vedanindAprAyazcittane bhaya nathI, sajjanenA cittamAM phure nahi. ATalAthI , viramIe. | 132. guti tukyAmavaddhivardhamAnacitastavA vibudhAbhimatasphItaphalasaMpAdanodyatAH // catvAro'pi parAkSepaparihArasthirasthitim / bhajanti vedAH prAmANyalakSmI haribhujA iva // 132. jema ekasarakhAM prabhAva ane Rddhine kAraNe dararoja vadhatI ucita prazaMsA pAmelI, devone Icchita moTAM phaLa saMpAdana karAvI ApavAmAM tatpara evI viSNunI cAra bhujAo bIjAoe karelA [vAMcelyanA] AkSepane dUra karI sthira sthitine pAmelI lakSmIne pAme che tema ekasarakhAM prabhAva ane Rddhine kAraNe dararoja vadhatI ucita prazaMsA pAmelA, vidvAne [upAya darzAvI) icchita moTAM phaLa saMpAdana karAvI ApavAmAM tatpara evA cAra ve bIjAoe karelA [aprAmANyanA] AkSepane dUra karI sthira sthitine pAmelI pramANutAne pAme che. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya Agama pramANa che ? 65 133. catuHsvayoti: prativRthAyaeNvayaH ___ kRtAnyonyazleSairupacitavapurvedaviTapI / pratiskandhaM zAkhAH phalakusumasaMdarbhasubhagAH prakAzante tasya dvijamukhanipItottamarasAH // i33. veda eka vaTavRkSa che. vaDane jema cAra thaDa che tema vedane cAra saMhitAo che. jema vaDanuM zarIra prasiddha judA judA prajanevALA paNa paraspara saMbaddha [mULa, chAla, pAna, vagere ] avayavothI puSTa che tema vedanuM zarIra [vidhi, athavAda, nAmadheya AdithI vAstha] prasiddha judA judA arthovALA paraspara saMbaddha privartana, stuti, prayoga Adi pratipAdaka] avayavothI puSTa che. jema vaDanA pratyeka thaDane phaLa-phulathI yukta aneka zAkhAo zobhe che tema vedanI pratyeka saMhitAne vAkya vAkyartha yukta aneka zAkhAo zobhe che. jema vaDanI zAkhAo upara paMkhIo potAnI cAMcathI uttama rasa AsvAde che tema vedanI zAkhAomAM brAhmaNe pitAnA mukhathI uttama rasa (= upaniSadArtha) AsvAde che. 134. bAhukimetditthN prAmANyaM vedAnAmeva sAdhyate / tantrAgamAntarANAM vA sarveSAmiyameva dik // nizvAta: - Aye pakSe pareSvevaM avANeSu kimuttaram / uttaratra tu mithyA syuH sarve'nyonyavirodhinaH // 134 zaMkAkAra - zuM A pramANe tame taiyAyika vedanuM ja prAmANya puravAra kare che ke pachI bIjAM badhAM tatre ane AgamonI bAbatamAM A ja paddhati apanAvo cho ? taiyAyika-ethI zuM che, vaLI ? zakAkAra-jo tame prathama pakSa svIkAraze te jyAre virodhI vicArake A pramANe kaheze kei amArA tantra ane Aga paNa IzvarapraNIta hAI pramANa che) te tene uttara zo Apaze ? bIjo pakSa svIkAratAM te badhAM ja mizyA banI jaze kAraNa ke badhA anyavidhI che. 135. ne punaramAttarALa tama vighArve vallA pRti ? gchetihaasdhrmshaastraanni vA zaivapAzupatapaJcarAtrabauddhAhataprabhRtIni vA ? tatra zaivAdIni tAvannirUpayiSyAmaH / manvAdipraNItAni dharmazAstrANi vedavat tadarthAnupraviSTaviziSTakarmo padezIni pramANameva, kasteSu vicAraH ? ... Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 dharmazAstro pramANa che ane temanuM prAmANya vedamUlaka che e kumArilamata 135. naiyAyika-kayA bIjAM Agamane manamAM dhArI vatsa pUche che? purANa, itihAsa, dharmazAstrone ke zaiva, pAzupata, pAMcarAtra, bauddha, AhaMta vagerene ? temAM zaiva vagere AgamonuM nirUpaNa te ame pachI karIzuM. manu vageree praNIta karelAM dharmazAstro anuddheya vedArtha sAthe saMbaddha viziSTa karmone upadeza vedanI jema ApatA haiI pramANa ja che. temanI bAbatamAM vicAra kevo ? __136. teSAM tu pramANatvaM vedamUlatvenaiva kecidAcakSate / tathA hi na tAvanmanvAdidezanA bhrAntimUlAH saMbhAvyante, bAdhakAbhAvAt , adyayAvadaparimlAnAdarai vidbhistadarthAnuSThAnAt / nApyanubhavamUlAH, pratyakSasya trikAlAnavacchinnakAryarUpadharmaparicchedadazAsAmarthyAsaMbhavAt / na ca puruSAntaropadezamUlAH, puruSAntarasyApi tadavagame pramANAbhAvat / bhAve vA manunA kimaparAdham ? asati hi mUlapramANe puruSavacanaparamparAyAmeva kalpyamAnAyAmandhaparamparAsmaraNatulyatvaM durnivAram / na ca vipralambhakA eva bhavanto manvAdaya evamupadizeyuriti yuktA kalpanA, bAdhakAbhAvAt sAdhujanaparigrahAccetyuktam / tasmAt pArizeSyAd vedAkhyakAraNamUlA eva bhavitumarhanti manvAdidezanAH, tadvayanuguNaM samarthaM ca kAraNamiti / tadAha bhaTTaH bhrAnteranubhavAdvApi puMvAkyAdvipralambhakAt / dAnanuSyasAmarthyavonaiva zrI sIta || [tannavA. 2.rU.2] 136. keTalAka dharmazAstronuM prAmANya vedamUlatvane kAraNe gaNe che. temanuM vedamUlatva A pramANe puravAra thAya che-manu vagerenI dezanAo brAntimUlaka te saMbhavatI nathI, kAraNa ke temanA bAdhaka [jJAnane abhAva che; vaLI, temanA prati jarA paNa ocho Adara na dharAvatA vidAe atyAra sudhI temanA arthonuM anuSThAna karyuM che. te dezanA anubhavamUlaka paNa saMbhavatI nathI kAraNa ke traNeya kALathI para kartavyarUpa dhamane jANavAnuM sAmarthya pratyakSamAM arthAta anubhavamAM nathI. bIjA puruSone upadeza te dezanAone mULamAM nathI, kAraNa ke te bIjA puruSa pAse paNa tene (== dhamane jANavA mATenuM koI pramANarUpa sAdhana nathI. tenI pAse pramANurUpa sAdhana che ema je mAnIe te manue che aparAdha karyo ke tenI pAse te nathI evuM ApaNe mAnIe ? ane mULa pramANa na hoya te puruSanA vacananI paraMparA kapavAmAM aMdhaparaMparAsmaraNatulyatAne doSa dunivAra che vaLI, avazyapaNe Thaga evA manu vagere Avo upadeza Ape evI kalpanA paNa yogya nathI, kAraNa ke kahevAmAM AvyuM che ke temanA upadezanA bAdhaka [jJAnane abhAva che tema ja sAdhujane temanA upadezane svIkAre che. tethI [A badhA] saMbhavita vikalpamAMthI eka pachI eka dUra thatAM bAkI rahela vikalpane AdhAre manu vagerenI dezanAonuM mULa veda nAmanA kAraNamAM hovuM yogya kare che, kAraNa ke te ja te dezanAonuM anukULa ane samartha kAraNa che. ethI ja kumArila bhaTTa kahyuM che ke "manuM vagerenI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruti-smRtinA virodha vakhate zrutinuM prAbalya dezanAonA mULa tarIke brAnti anubhava purUvAkya ane Thaga A ca ra karatAM codanAne (= vedane) ja svIkAravAmAM lAghava che, kAraNa ke manu vagere smRti pramANenA veda daSTa anuSThAnanuM samarthana karavAnuM sAmarthya cedanAmAM ja che. '' [taMtravA0 1.3.2] ___137. tatra kecit paridRzyamAnamantrArthavAdabalonnItavidhimUlatvaM manyante / anye viprakIrNazAkhAmUlatvam / apare punarutsannazAkhAmUlatvamiti / anena ca vizeSavivaraNena na naH prayojanam / sarvathA yathopapatti veda eva tatra mUlaM prakalpyatAm , na mUlAntaram , apramANakatvAt / vedamUlatvapakSe'pi ceyamakhilajagadviditA smRtisamAkhyA'nugRhItA bhaviSyati / pratyakSamUlatve hi vedavadatrApi kaH smRtizabdArthaH ! 137. jeo smRtine vedamUlaka mAne che temAM keTalAka, dekhAtA maMtro ane artha vAdanA baLe anumita vidhi temanuM mULa che ema mAne che. bIjI keTalAka jude jude deze vikharAyelI zAkhAone temanuM mULa gaNe che. [je zAkhAo sarvatra paDita hoya te nahi paraMtu je zAkhAo amuka amuka pradezamAM ja paThita hoya te zAkhAo temanuM mULa che.] vaLI, bIjA keTalAka lupta thaI gayelI zAkha ane temanuM mULa gaNe che. AnuM vizeSa vivaraNa karavAnuM ApaNane prayojana nathI. sarvathA je rIte ghaTe te rIte veda ja temanuM mULa che ema mAne; bIja mULane ne mAne kAraNa ke tema mAnavAmAM kaI pramANu nathI. vaLI, veda smRtionuM mULa che e pakSamAM, AkhAya jagatamAM jANItuM 'smRti' nAma yathArtha banaze. je smRtinA mULa tarIke pratyakSane mAnavAmAM Ave te vedanI jema temAM paNa smRti" zabdane artha kayAMthI rahe ? (arthAta veda jema sAkSAt dazanarUpa chetema smRti paNa sAkSAta darzanarUpa gaNAya, tenuM mRti' nAma yathArtha na rahe, ___138. kiMJca vedamUlatve sati smRteH zrutivirodhe sati tadatulyakakSatvAd bAdhyatvaM suvacaM bhavati / klaptamekatra mUlamitaratra kalpyam / yAvadeva bhavAn smRteH zruti kalpayituM vyavasyati tAvadetadvirodhinI pratyakSa zrutA zrutiravatarati hRdayapathamiti kathaM tadA mUlakalpanAye smRtiH prabhavet ? tadAha so'yamAbhANako loke yadazvena hRtaM purA / tat pazcAd gardabhaH prAptuM kenopAyena zaknuyAt // iti tantravA. 1.3.3] 138. vaLI, smRti vedamUlaka hatAM, tyAre veda sAthe smRtine virodha thAya tyAre te tenI samakakSa na hovAthI vedathI tenuM bAdhita thavuM yogya che ema kahevuM barAbara che. eka ThekANe mULa nizcita che jyAre bIje ThekANe te vicArIne zodhI kADhavAnuM che. jevA Apa skRtinI mUlarUpa zrutine zedhavAne nizcaya kare che. tevI ja tenI virodhI pratyakSe sAMbhaLelI mRti cittamAM skure che, eTale te vakhate smRti pitAnuM mULa zodhI kaDhAvavAmAM kevI rIte Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 zruti-smRtinA virodhe vikaSa svIkArave kAraNa ke smRti pote anumIyamAna veda che samartha bane? tethI kahyuM che ke jemAM A kahevata prasiddha che ke pahelAM je bhArane ghoDe upADI gayuM hoya tene pAchaLathI prApta karavA gadheDe kayA upAyathI zaktimAna bane ?' J39. apara badi vijapa vAtra yui: | vija drividho ve -zrayamALo'numiiymaanshc / zrUyamANazca zrutirityucyate anumIyamAnazca smRtiriti / dvAvapi caitAvanAdI iti kiM kena bAdhyate / vyaktAvyakto hi veda evAsau / ata eva na mantrArthavAdAdimUlakatvakalpanaM yuktam , smaryamANasya vedasyAnAditvAt / 139. bIje kahe che - ahIM [jyAre zruti ane smRtine virodha jaNAya tyAre vikalpa (= bemAMthI game te ekane svIkAra) ja yogya che. kahevAya che ke ve be prakAra che -pratyakSa saMbhaLAto ane anumAna. pratyakSa saMbhaLAtA vedane kRti kahevAmAM Ave che, jyAre anumAnathI jaNAtA vedane smRti kahevAmAM Ave che. baMneya anAdi che eTale koNa kene bAdha kare ? kAraNa ke [kRti ane smRti anukrame vyakta ane avyakta veda ja che. tethI ja smRtine mantra-arthavAdAdimUlaka kadhavI egya nathI, kAraNa ke smarato (arthAt anumAnAto) veda anAdi che. 140. nanvevaM vedamUlatvena prAmANye'varNyamAne bAhyasmRtinAmapi prAmANyaM vadantaH prAvAdukAH kathaM prativaktavyAH ? ucyate / pratyuktA eva te tapasvinaH, uktaM hi bhagavatA jaimininA 'api vA kartRsAmAnyAt pramANamanumAnaM syAt' iti 'jaii. sU. .rU.2] | sAmAnyAdviti joDazeH ? gdhArAvAti | eva vedArthAnuSThAne'dhikRtAH kartAraste eva smRtyarthAnuSThAne, AcamanAdismArtapadArthasaMvalitatayaiva vedistaraNAdivaidikapadArthaprayogadarzanAt / na tvevamekAdhikArAvagamo bAhyasmRtiSu vidyate / tasmAd manvAdismRtaya eva pramANaM, na bAhyasmRtayaH / 0 140. zaMkA-je A pramANe smRtinuM prAmANya vedamUlaka hovAne kAraNe che ema na pratipAdana karavAmAM Ave te vedabAhya smRtionA prAmANyanuM pratipAdana karatA anya matavAdIone virodha kevI rIte karazo ? javAba ApIe chIe te bicArAone pratiSedha karavAmAM Avyo che ja, kAraNa ke bhagavAna jaiminie kahyuM che ke "knasAmAnyane kAraNe anumAnarUpa veda (= smRti) pramANu bane. zaMkAkAra - "kartA sAmAnyane kAraNe ema kahevAne zuM artha che ? uttara-ekAdhikAra jaNAvAne kAraNe e artha. je vedavihita artha = karma)nA anuSThAnanA adhikArI kartAo che te ja smRtiupadiSTa artha( = karma)nA anuSThAnanA adhikArI kartAo che, kAraNa ke Acamana Adi smRtiupadaSTi artha = karma)nI sAthe saMvalitarUpe ja vedI upara kuzaghAsa pAtharavuM" vagere vedavihita artho(= karmone prayoga dekhAya che. paraMtu Avo ekAdhikArAvagama vedabAhyasmRtiomAM heto nathI. tethI manu vagerenI smRtio ja pramANu che, vedabAhya smRtio pramANu nathI. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti gipratyakSamUlaka hAI pramANa che e naiyAyika mata 68 141. nanu manvAdismRtayo'pi vedamUlatvAt pramANaM, nAnyataH iti / atrocyate / tadetadvedamUlatayA prAmANyaM yogipratyakSa dharmagrAhakamamRSyamANAH kilAcakSate bhavantaH, etacca na yuktam / yathA hi bhagavAnIzvaraH sarvasya kartA saryasyezitA sarvadarzI sarvAnukampI ca vedAnAM praNetA samarthitaH tathA yogipratyakSamapi dharmagrahaNe nipuNamasmadAdipratyakSavilakSaNaM pratyakSalakSaNe samarthitameva / tasmAt tanmUlA eva manvAdidezanA bhavantu / 141. // 4 // 2 (= mImAMsa) - manu koregI 2 ti|| 59 bhUkha bAne raNe pramANa che, bIjA koI kAraNe nahi, taiyAyika ahIM ame uttaramAM jaNAvIe chIe ke dharmanA grAhaka tarIke gipratyakSane na sahana karanAra Apa mImAMsako vedamUlaka hovAne kAraNe smRtinuM prAmANya jaNAvo cho paraMtu A barAbara nathI kAraNa ke jema bhagavAna Idhara sarvanA kartA che, sarvanA Iza che, sarvadarzI che, sarvAnumapI che ane vedanA praNetA tarIke samarthita che tema dharmane jANavA mATe nipuNa yogipratyakSa-ApaNu pratyakSathI vilakSaNa- pratyakSalakSaNamAM samarthita che ja. tethI manu vagerenI dezanA yogipratyakSamUlaka he ... 142. yatta trikAlAnavacchinnaH kathaM pratyakSagamyo dharmaH syAditi codanaiva tatra pramANamucyate / prativihitaM tadIzvarapratyakSasamarthanena / sAdhyasAdhanasambandhasya svargA'gnihotrAdigatasya yathA grAhakamIzvarapratyakSam evamaSTakAdigatasya tasya grAhaka manvAdipratyakSa bhaviSyatIti kimatra trikAlAnavacchedena tadavacchedena vA kRtyam / ___142. bhImAMsa-traya yI 52 yo dharma pratyAzI jI zate na zAya ? eTale dharmane jANavAmAM veda ja pramANa che ema kahevAyuM che. naiyAyika-tene prati IzvarapratyAnA samarthana dvArA ame karyo che. svarga ane amihotra, vagere vaccenA sAdhyasAdhanasaMbaMdhanuM grAhaka jema IzvarapratyakSa che tema aTakA Adi karmo ane temanAM phaLo vaccenA sAdhya sAdhanasaMbaMdhanuM grAhaka manu vagerenuM pratyakSa banaze; emAM ahIM trikAlAneva chede ane trikAlAvachere zuM karavAnuM che ? 143. yadyevamaSTakAdikarmaNAM dharmatvAgrahaNAt asarvajJa IzvaraH syAt / jJAtvA vA'nupadizannakAruNiko bhavet / naiSa doSaH, sarvaM jAnAtyeva bhagavAn / kizcit svayamupadizati kiJcit parAnupadezayati / te hi tasyAnugrAhyA bhagavataH, teSAM ca tadanugrahakRtaiva tathAvidhajJAnaprAptiH / manvAdInAM pratyakSo dharma iti vede'pi paThyate / 'sAkSAtkRtadharmANa RSayo babhUvuH / te parebhyo'sAkSAtkRtadharmabhya upadezena mantrAn saMprAduH' iti nirukta 1.6.20] vede'pi paThyate / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | vedanI jema dharmazAstronuM pramANa ApatapratyakSamUlaka che 143. mImAMsaka-je ema heya te aSTakA vagere karmonuM dhamapaNuM grahaNa na karyuM hevAne kAraNe tamAre Izvara asarvajJa banI jAya. athavA, jANIneya upadeza na ApatA te akAruNika banI javAnI Apatti Ave. maiyAyika-A doSa nathI AvatuM. Izvara badhuM ja jANe che. keTaluMka pote upadeze che ane keTaluMka bIjAo pAse upadezAve che, kAraNa ke te bIjAo te bhagavAnanA anugrAhyo che ane tenA anuyahane kAraNe ja temane tathAvidha jJAnanI prApti thAya che. manu vagerene dharma pratyakSa che ema vedamAM paNa ApaNe vAMcIe chIe "viziSTa tapanA prabhAvI dhamane sAkSAtkAra karanArA Rdhio thayA hatA. temaNe uttarakAlIna, hInazaktivALA ane dhamane sAkSAtkAra na karanArAone maMtro - maMtronA zabdo ane artho bane--upadeza vaDe sAcI rIte AvyA' [niyukta 1 6.20) ema paNa ApaNe vedamAM vAMcIe chIe. ___144. nanvevaM pratyakSamUlatvAvizeSAt zrutismRtyovirodhe vikalpaH prApnoti bRhadrathantaraviSyoriva, na bAdhyabAdhakabhAvaH / na hIzvarapratyakSasya yogipratyakSasya ca prAmANye kazcidvizeSaH / naisargikAhAryatvakRtastu bhaviSyati / kiM tena ? ucyate / bhavatu vikalpaH / ko doSaH ? vedamUlatvavAdibhirapi kazcidvikalpo vyAkhyAta eva / viSayavibhAgena vA vikalpo vyAkhyAsyate / na ca zratismRtivirodhIdAharaNaM kiJcidastIti svAvyAyAbhiyuktAH / tasmAdAptapratyakSamUlatvena vedAnAmiva dharmazAstrANAM prAmANyam / 144 mImAMsaka-Ama sabhAnapaNe pratyakSamUlaka hovAne kAraNe zruti ane samRti vacce tyAre virodha thAya tyAre, vikapa (bemAMthI koI ekane ravIkAra) prApta thAya, bRhannI ane rathantaranI be vidhionI jema. [ 3 pRSTha mavati" ane "tha gSTha mavati e be vidhiemAMthI eka vidhine svIkAra karavAmAM Ave che.] emanI vacce bAdhyabAdhakabhAva prApta na thAya, kAraNa ke IzvarapratyakSa ane yogipratyakSanA prAmAyamAM koI bheda nathI; alabata, ekanuM prAmANya naisargika che jyAre bIjAnuM tapanA prabhAvathI upalabdha thayeluM che, paraMtu tethI zuM ? naiyAyika-- ame uttara ApIe chIe ke bhale (kRti ane smRtine virodha hoya tyAre) vikalpa che. emAM zuM deza che ? smRtinA prAmANyane vedamUlaka mAnanArAoe paNa [zrutismRtino virodha jaNAtAM kaIka vakhata] keIka vikalpa samajAvyo che athavA viSayavibhAga dvArA vikapane samajAvavAmAM Ave che. svAdhyAyAbhiyukato to mAne che ke zruti ane smRti vaccenA virodhanuM koI udAharaNa nathI. nikaI e ke AptanuM pratyakSa mULamAM hevAne kAraNe jema vedanuM prAmANya che tema dharmazAstronuM paNa prAmANya che. 145 etena itihAsapurANaprAmANyamapi nirNItaM veditavyam / itihAsapurANaM hiM prakhya vaidramAdu: | sarjI -- 1. bRhata sAmathI sAdhya pRSThastotra thAya che. 2. rathantara sAmathI sAdhya pRSThastotra thAya che. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauda vidyAsthAne pramANa che itihAsapurANAbhyAM vedaM samupabRhayet / bibhetyalpazrutAdvado mAgayaM pratariSyati // iti [mahA0bhA0 A01.265] 145. AnAthI (= uparanI carcA dvArA) ItihAsa ane purANanuM pramANa paNa nirNata thaI gayuM ema samajI levuM, kAraNa ke ItihAsa-purANane pAMcamo veda kahevAmAM Avyo che. [mahAbhAratamAM kahevAmAM AvyuM che ke itihAsa ane purANa vaDe vedanI barAbara pUrti karavI joIe. alpAthI vedane bharyuM che ke mane te ulaMghaze, mArA para doSa Apaze. 146. atha vA vinamAM suminikona ? vaimUkavAta smRtivRta purANaTInaampi bhavatu prAmANyam / teSA, prAmANye taavdvivaadH| sadAcArasyApya nupanibaddhasya vedamUlatvAdeva bhavatu prAmANyam / 145. athavA amArA khoTA pakSapAtathI zuM ? vedamUlaka hovAnA kAraNe smRtionI jema purANanuM paNa prAmAya che. purANenA pramANa bAbate kaI vivAda nathI. smRtimAM beMdhAyelA nahi evA sadAcAranuM prAmaNa vedamUlaka hevAne kAraNe ja bhale he. 147. sarvathA tAvad vedAzcatvAraH purANaM smRtiriti SaDimAni vidyAsthAnAni sAkSAtpuruSArthasAdhanopadezIni pUrvoktarItyA pramANam / vyAkaraNAdIni SaDaGgAni aGgatvenaiva tadupayogIni, na sAkSAd dharmopadezIni / kalpasUtroSvapi vikSiptakarmakramaniyamasaMgrahamAtram , nApUrvopadezaH / mImAMsA vedavAkyArthavicArAtmikA / vedaprAmANyanizcayahetuzca nyAyavistara ityAmukhe evoktam / tadimAni caturdazavidyAsthAnAni pramANam / kAnicit sAkSAdupadezIni, kAnicit tadupayogIni iti siddham / 147. cAra veda, purANa ane smRti A che, puruSArthanA upAyane sAkSAta upadeza ApanAra vidyAsthAne pUrvokta rIte pramANa che. vyAkaraNa vagere cha aMge aMga hevane kAraNe veda, purANa ane smRtine samajavA mATe upayogI che; teo dharmane sAkSAta upadeza ApatA nathI. kalpasUtramAM paNa apUvane (dhamana) upadeza nathI paraMtu kama vinA vedamAM jyAM tyAM vihita karmonA egya kramane saMgraha mAtra che. mImAMsA vedanA vAkyo arthaghaTanarUpa che. vedanA prAmANyanI sthApanA karavA mATe nyAyazAstrano vistAra che e ame AmukhamAM ja jaNAvI dIdhuM che. tethI A cauda vidyA sthAne pramANa che, keTalAMka dhamane sAkSAta upadeza Ape che jyAre keTalAMka temane samajavA mATe upayogI che, e puravAra thayuM. ___148 yAni punarAgamAntarANi paridRzyante tAnyapi dvividhAni-kAnicit sarvAtmanA vedavirodhenaiva pravartante bauddhAdivat , kAnicit tadavirodhenaiva kalpitavratAntaropadezIni zaivAdivat / 148. je bIjA Agama cAre bAju dekhAya che te be prakAranA che- keTalAMka sarvathA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zaivAgamanA prAmANyanI siddhi virodha dvArA ja pravRtta thAya che, jemake baddhAgama vagere; jayAre keTalAMka vedavirodha vinA ja, kalpelAM bIjAM vratone upadeza Ape che, jemake zaivAgama vagere. ___149. tatra zaivAgamAnAM tAvat prAmANyaM brUmahe, tadupajanitAyAH pratIteH saMdeha-bAdhakAraNa-kAluSyakalApasyAnupalambhAt , IzvarakartRkatvasya tatrApi smRtyanumAnAbhyAM siddhatvAt , mUlAntarasya lobhamohAde: kalpayitumazakyatvAt / na hi tatrodaMprathamatA smaryate / vedavadekadezasaMvAdAzca bhUmnA dRzyante iti kuto mUlAntarakalpanA'vakAzaH / na ca vedapratipakSatayA teSAmavasthAnam , vedaprasiddhacAturvarNyAdivyavahArAparityAgAt / manvAdicodanAnyAyaH sa yadyapi na vidyate / zaivAgame tathA'pyasya na na yuktA pramANatA / / sarvopaniSadAmA niHzreyasapadaspRzaH / vivicyamAnA dRzyante te hi tatra pade pade / / ye ca vedavidAmagrayAH kRSNadvaipAyanAdayaH / pramANamanumanyante te'pi zaivAdidarzanam // 149. temAM zaiva mInA prAmAyana pratipAdana 52 choNe, 5 // 26 // hai tabhanAthI janya jJAnanI bAbatamAM saMdeha, bAdhaka kAraNa ane de upalabdha nathI. vaLI, smRti ane anumAna dvArA temanuMya IzvastRtva siddha che. lebha, meha vagere bIjAM mULo temanAM kalpavAM zakya nathI. A prathama che" evuM emanI bAbatamAM smaraNa nathI (arthAta zaiva Agamo anAdi che) vedanI jema A AgamonA amuka bhAgonA, jagatamAM saMvAdo ghaNuM dekhAya che eTale Izvara sivAya bIjA mULanI kalpanAne avakAza kyAM che ? ane vedanA virodhI tarIke teo astitva dharAvatA nathI kAraNa ke cAturvaNya vagere vyavahArane teo tyAga karatA nathI. manu vagerenA upadezanI pramANatA puravAra karavA ApavAmAM Avela taka je ke zaivAgamamAM lAgu paDatuM nathI tema chatAM temanI pramANatA nathI ema nahi. badhA upaniSadenA, niHzreyasupadane sparzatA je artho che te zaivAgamamAM pade pade vivecana pAmatA dekhAya che. vaLI, vedavidemAM mukhya evA kRSNadvaipAyana vagere zaivAdidazananA prAmANyane svIkAre che. 15. paJcarAtro'pi tenaiva prAmANyamupavarNitam / aprAmANyanimittaM hi nAsti tatrApi kiJcana / / tatra ca bhagavAn viSNuH praNetA kathyaye, sa cezvara ev| ekasya kasyacidazeSajagatprasUti hetoranAdipuruSasya mahAvibhUteH / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivAgama ane paMcarAtrAgamanA prAmANanI siddhi sRSTisthitipralayakAryavibhAgayogAd brahmeti viSNuriti rudra iti pratItiH / vede ca pade pade 'eka eva rudro'vatasthe na dvitIyaH' [ atha. 3 ] 'idaM viSNurvicakrame ' [tai. saM 1.2.13 R. saM 1.22.7 ] iti rudro viSNuzca paThyate / tadyogAzca tadArAdhanopAyA vede'pi coditA eva / zaivapaJcarAtrayostu tadyogA evAnyathopadizyante / na caiSa vedavirodhaH, vaikalpikatvAdupAyAnAm / ata AptapraNItatvAd vedAviruddhatvAcca na tayoraprAmANyam / ___150. tebhae / (= pAyane 4) yAtrA manu'ya prAbhA25 yuthe, 29 / aprAmANanuM kaMI paNa nimitte temAM nathI. vaLI, tenA praNetA bhagavAna viSNu che ema kahevAmAM AvyuM che ane e ja to Izvara che. samagra jagatanI utpattinA kAraNe evA koI eka mahAvibhUtipa anAdipurAnI - upatti, sthiti ane laya e traNa kAryonA vibhAgane AdhAre- 'yama', 'vi', '2' pratIti thAya cha gane 54 pa 2 ane. viSNunA ullekho che, jema ke "eka ja ja hato, bIjo na hato " 'viSNu ene TapI gayo. ddha ane viSNunA yoga arthAt emane ArAdhavAnA upAya vedamAM paNa upadezAvyA che ja. auvAgama ane paMcarAtrAgamamAM te yugone ja upadeza bIjI rIte apAya che ane A vedavirodha nathI kAraNa ke upAyano vikalpa hoya che. tethI IzvarapraNIta hovAne kAraNe tema ja vedaviruddha na hovAne kAraNe te baMnenuM prAmANya che. _151. ye tu saugatasaMsAramocakAgamAH pApakAcAropadezinaH, kasteSu prAmANyamAryo'numodate ? / buddhazAstre hi vispaSTA dRzyate vedabAhyatA / jAtidharmocitAcAraparihArAvadhAraNAt / / saMsAramocakA: pApA: prANihiMsAparAyaNAH / mohapravRttA eveti na pramANaM tadAgamaH // niSiddhasevanaprAyaM yatra karmopadizyate / prAmANyakathane tasya kasya jihvA pravartate ? / / tato yadyapi siddhiH syAt kadAcit kasyacit kvacit / brahmahatyArjitagrAmyabhogavannarakAya sA // niSiddhAcaraNopAttaM duSkRtaM kena zAmyati ? / ataH kAlAntareNApi narake patanaM punaH / / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 bauddhonAM ane saMsAracakenAM Agamo upara aprAmANane AkSepa 151. paraMtu bauddhonAM ane saMsAramecakonAM, pApAcArane upadeza denArAM Agamana prAmAyanuM anumodana ye Aya kare ? bauddha AgamamAM ve bAhyatA (= vedavidhitA) khUba spaSTapaNe dekhAya che, kAraNa ke jatidharma pramANenA ucita AcAranuM khaMDana nizcitapaNe temAM jaNAya che. [atyaMta pIDA anubhavatA prANIne te pIDAmAMthI mukta karavA paropakArabuddhithI saMsAramecake mArI nAkhe che. Ama saMsAramo ke prANihiMsAparAyaNa pApIo che, mehathI ja prerAyelI temanI pravRttio che. eTale temanuM Agama pramANu nathI. je karma karavAne niSedha hoya te karma karavAne jemAM upadeza ApavAmAM Avyo hoya e zAstra pramANa che ema kahevA kenI jIbha upaDe ? tenAthI (== bauddhAdi Agamoe upadezelA niSiddha karmothI) je keI ne kyAreya koI siddhi prApta thAya te paNa brahmahatyAthI prApta grAmyabhoganI jema te narakane mATe che. niSiddha AcaraNathI baMdhAyeluM kama zenAthI zame ? kizAyathI nahi.] tethI kAlAta reya pharIthI narakamAM paDavAnuM thAya che. _152. yattvatra coditaM pareSu pUrvoktakrameNa buddhAyAptakalpanAM kurvatsu kiM pratividheyamiti ? tatrocyate / mahAjanaprasiddhyanugrahe hi sati sutracamAptoktatvaM bhavati, nAnyathA / mahAjanazca vedAnAM vedAnugAminAM ca purANadharmazAstrANAM, vedAvirodhinAM ca keSAJcidAgamAnAM prAmANyamanumanyate, na vedaviruddhAnAM bauddhAdyAgamAnAm iti kutasteSAmAptapraNItatvam ? mUlAntaraM hi tatra suvacam ajJAnalobhAdItyevamabhidhAya bedaspardhino bauddhAdayo nivedavyAH / 152. ahIM koI zaMkA kare che- buddha vagerenA Ata hovAnI pUrvokta kAme kapanA karanArAone Apa ze uttara Apazo ? taiyAyika- tene uttara ApIe chIe. mahAjanamAM prasiddhi hoya ane mahAjananI anumati hoya tyAre ja amuka vacana A kta che ema kahevuM yogya che, anyathA nahi. veda, vedAnusArI purA-dharmazAstro ane vedAvirodhI keTalAMka AganA prAmANyanI anumati mahAja Ape che; vedavidhI baMddhAdi AgamonA prAmANyanI anumati ApatuM nathI, eTale temanuM AptapraNItatva kyAMthI hoya ? ajJAna, lebha vagere bIju ja mULa temanuM che ema kahevuM barAbara che. Ama kahIne vedanI spardhA karanAra ddhAdi Agamone niSedha karavo joIe. 153. lATuM-- ko'yaM mahAjano nAma kimAkAraH kimAspadaH / kiMsaMkhyaH kiMsamAcAra iti vyAkhyAtumarhasi / api ca, bauddhAdayo buddhAdInAtAn svAgamaprAmANyasiddhaye vadanti / te mahAjanamapi nijaM tatsiddhaye vandakAdikaM vadeyureva / kastatra pratIkAraH ? Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAjana koNa che ? * 75 153. koI kahe che - A mahAjana koNa che ? tene AkAra kevo che ? tenI yogyatA zI che ? tenI saMkhyA keTalI che ? tene yogya AcAra zo che ? -AnI samajaNa tamAre ApavI joIe. vaLI baddha vagere buddha vagere Ato che emapitAnA AgamanA prAmA. nI siddhi karavA kahe che ane buddha vagerenI AptatA siddha karavA teo pitAne vaMdakA vagere mahAjanane paNa jaNAvaze ja. tyAM tame kevI rIte pratIkAra karaze ? 154. 3yo | vAturtha vAturAtra 2 tArA isa mahAna ucyate / AkArastu tasya kIdRzaM pANipAdaM kIdRzaM zirogrIvaM bA, kiyatI tasya saMkhyeti puruSalakSaNAni gaNayituM na jAnImaH / cAtuvaryacAturAzramyarUpazcaiSa mahAjano vedapathapravRtta AgamAntaravAdibhirapratyAkhyeya eva / tathA caite bauddhAdayo'pi durAtmAno vedaprAmANyaniyamitA eva caNDAlAdisparza pariharanti / niraste hi jAtivAdAvalepe kaH cANDAlAdisparze doSaH ? 154. nAyika- ame uttara ApIe chIe. je cAra varSe ane cAra Azrama Arya dezamAM prasiddha che. te mahAjana kahevAya che. teno AkAra arthAta tenA hAthapaga kevA che, tenuM mAthuM kevuM che, tenI Deka kevI che, tenI saMkhyA keTalI che - ema puruSalakSaNa, saMkhyA vagere gaNAvavA mATenuM amane jJAna nathI. cAra varSe ane cAra AzramarUpa A mahAjana vidanA je bhAgane anusare che te bhAga bIjA AgamAM mAnanArAo vaDe apratyAkhyA (apratiba) ja che. eTale bauddha vagere durAtmAo paNa vedaprAmAyathI niyatrita che ja, tethI teo paNa caMDAla vagerene sparzatA nathI. jativArajanya abhimAnanuM khaMDana je bauddhoe karyuM che to pachI caMDAla vagerene sparzavAmAM che deva ? ___155. ye'pi anye kecidazucibhakSaNAgamyAgamanAdinirvikalpadIkSAprakAramakAryamanutiSThanti te'pi cAturvaNyAdimahAjanabhItAstat tat karma rahasi kurvanti, na prakAzam / niviMzaGke hi tacchAstrapratyaye kimiti cauryavat tadarthAnuSThAnam ? ata eva na nijo mahAjana utthApayituM zakyate vandakAdiH, kintu ayameva cAturvaryAdimahAjanaH, sa caiSa mahAjanaH vedaviruddhamAgamaM pariharatyeva, nAnumodate / saMsAramocakaM spRSTvA ziSTAH snAnti savAsasaH / bauddhairapi sahaiteSAM vyavahAro na kazcana // vedadharmAnuvartI ca prAyeNa sakalo janaH / vedabAhyastu yaH kazcidAgamo vaJcanaiva sA / / 155. azucibhakSaNa, agamyA strI (mA, bahena, svagAtrajA) sAthe saMga vagere nirvikalpadIkSA prakAranA kAryonuM anudAna bIjA je kaMI kare che teo paNa cAra varUpa Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 bauddha Adi AgamomAM mahAjanaprasiddhi na hovAthI temanAmAM AtapraNatatva nathI mahAjanathI bhaya pAmI te kAryo ekAntamAM [chupA kare che, prakaTapaNe karatA nathI. je temane temanA zAstrajJAnanA prAmANya bAbata kaI zaMkA na hoya to teo zA mATe te zAstropadiSTa karmonuM anuSThAna ceranI jema chUpI rIte kare che ? tethI ja vendakA vagere temanuM pitAnuM mahAjana che ema teo sthApI zakatA nathI, paraMtu cAra varNo vagere je mahAjana che ane A mahAjana vedavirodhI Agamono niSedha ja kare che, anumodana karatuM nathI. saMsAracakane spazI ziSTo kapaDAM sahita snAna kare che. bauddhonI sAtheya emane kaI vyavahAra nathI. prAyaH sakaLa janasamUha vedadharmane anusare che. vedabAhya je kaI Agama che te vaMcane ja che. - 156. darAyamanasAmAnyavimavo mahImAno TunAmAM praza:, ye bAhyAgamavAdina evameva spardhante / te hi svAgamaprAmANyamabhivadanto vedarItyAbhidadhati / vede yathAtathA praveSTumIhante / vaidikAnarthAnantarAntarA svAgameSu nibadhnanti, vedasparzapUtamivAtmAnaM manyante / teSAmapyantahRdaye jvalatyeva vedaprAmANyam / ata evaMvidhAyA mahAjanaprasiddherAgamAntarevadarzanAnna teSAmAptapraNItatvam / i56. bIjAnA je sAmAnya vaibhava na dharAvanAra (arthAta viziSTa asAmAnya vaibhava dharAvanAra) mahAbhAga veda nAmane A A graMtharAzi che. tethI bIja vedabAhya Agamane mAnanArAo A rIte ja tenI spardhA kare che-teo pitAnA AgamanuM prAmANyA jyAre puravAra kare che tyAre vedanA prAmAyane je rIte puravAra karavAmAM Ave che te rIte ja puravAra kare che. teo jema tema karIne vedamAM pravezavA icche che. teo vaidika ane (= viSayane) vacce vacce pitAnA AgamomAM zabdabaddha karI mUke che ane vedanA sparzathI jANe ke pavitra banelA potAne mAne che. temanA hRdayamAM vedanuM prAmANya prakaTa prakAze che ja. niSkarSa e ke bIjA [bauddhAdi] AgamamAM A prakAranI mahAjanaprasiddhi dekhAtI na hoI temanuM AptapraNItava nathI. 151. zAha - mahAjanaprasiddhyaiva vedaprAmANyanizcayAt / / kimarthaH kaNThazoSo'yamiyAnAryeNa saMzritaH // vedaprAmANyasiddhayarthaM hi idaM zAstramArabdhamiti gIyate / vedaprAmANyasya ca mahAjanaprasidbhayaiva siddhatvAt kiM zAstreNa ? alaM kSudracothairIdRzaiH / mahAjanaprasiddhiM hi kecidviplAvayantyapi / atastadupaghAtAya zAstramatra prayujyate / / tasmAt pUrvoktAnAmeva prAmANyamAgamAnAM, na vedabAhyAnAmiti sthitam / 157. zaMkAkAra kahe che- mahAjanaprasiddhinA AdhAre ja vedanA prAmAyano nizcaya thato hoI zA mATe Apa sajajana ATaluM gaLuM sUkavo cho ? vedanA prAmANyane puravAra Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha Adi hita badhAM AgamonI prAgArmanI siddhi karavA mATe A nyAyazAstra AraMbhAyuM che ema tame yAyiko kaho cho tenuM prAmAya mahAjanaprasiddhithI ja puravAra thaI gayeluM che to pachI A nyAyazAstranuM prayojana zuM che? yAyika-- AvI suja zaMkAo rahevA de, kAraNa ke mahAjanaprasiddhinuM keTalAka khaMDana paNa kare che. eTale temane khaMDananuM kha Dana karavA mATe nyAyazAstrano ahIM prayoga karavAmAM Avyo che. tethI pUrvokta AgamonuM ja prAmAya che, vedabAhya AgamatuM nathI e sthApita thayuM. 158, sarvAna mAnAM tu prAmAgharSa pratipare sarvatra bAdhasandeharahitapratyayodayAt / / sarvatra vedavat karturAptasya parikalpanA / dRSTArthe pvekadezeSu prAyaH saMvAdadarzanAt / / 158. bIjAoe badhAM AgamanuM pramANa pratipAdita karyuM che, kAraNa ke bAdharahita ane saMdeharahita jJAna sarvatra utpanna thAya che. jema vedanI bAbatamAM tema savaMtra (arthAta badhAM ja AgamonI bAbatamAM) Apta racayitAnI kalpanA karavAmAM AvI che, kAraNa ke AganA je thoDA bhAge daTArthanuM nirUpaNa kare che temano bAhyA sAthe prAyaH saMva da dekhAya che. ___159. yat punaratroktaM sarva evAgamAH parasparaviruddhArthopadezitvAdapramANaM syuriti tatrocyate, AptapraNItatvena tulyakazyatvAdanyatamadAbalyanimittAnupalambhAcca na kazcidAgamaH kiJcid vAyate / virodhamAtraM tvakiJcitkara, pramANatvAbhimateSu vedavAkyeSvapi parasparavirodhadarzanAt / puruSazIrSasparzanasurAgrahagavAlambhAdicodanAsu vacanAntaraviruddhamarthajAtamupadiSTameva / kiJcAgamAnAM virodho'pi nAtIva vidyate, pramANe puruSArthe vA sarveSAmavivAdAt / / nAnAvidhairAgamamArgabhedairAdizyamAnA bahavo'bhyupAyAH / ekatra te zreyasi saMpatanti sindhI pravAhA iva jAhnavIyAH // 159. badhAM ja Agamo parasparaviruddha ane upadeza detA hovAthI amANa che ema je kahevAmAM AvyuM che tenA uttaramAM ame kahIe chIe ke AptapraNIta hovAne kAraNe badhAM Aga samakakSa hovAthI tema ja amuka AgamanI durbaLatA TharAvatuM kaI nimitta upalabdha na hovAthI koI Agama bIjA keI Agamane bAdha karatuM nathI. kevaLa virodha apramANutva sthApavA zaktimAna nathI, kAraNa ke tamArA vaDe pramANarUpe ravIkRta vedavAkyomAM paNa parasparavirodha dekhAya che. pururazI zana, surApAna, gAyabhAraNu vagerene Adeza ApatAM vedavAkyomAM bIjA vedavAkyothI viruddha ane (karmone) upadeza ApavAmAM Avyo che ja. vaLI Agane parasparavirodha paNa AtyaMtika nathI kAraNa ke pramANa Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 mukhya upAya ane upeyanI bAbatamAM badhAM AgamanuM aikamaya bAbate ke purUAtha bAbate badhAno avivAda che. Aga e darzAvelA nAnAvidha mArgo vaDe [mukitanA] ghaNuM upAyo AdezAvyA che jema gaMgAnA pravAho che vaTe samudramAM barAbara ekaThA thAya che tema pelA badhA upAyo sAdhyarUpa niHzreyasamAM chevaTe eka jagyAe barAbara ekaThA thAya che. 160. tathA hyapavarga upeyaH sarvazAstreSu nirdizyate / tadupAyaH sarvatra jJAnamupadizyate / jJAnaviSaye tu vivadante / tatrApi prAyaza AtmaviSayatAyAM bahUnAmavipratipattiH / prakRtipuruSavivekajJAnapakSe tu prakRterviviktatayA puruSa eva jJeyaH / nairAtmyavAdinastu Atmagrahazaithilya jananAya tathopadizanti / svacchaM tu jJAnatattvaM yatairiSyate tat svAtantryAdanAzritatvAdAtmakalpameva / kUTasthanityatve pravAhanityatve ca vizeSaH / evaM pradhAnayostAvadupAyopeyayoravivAdaH / 16). badhAM AgamamAM upaya (=sAdhya) tarIke apavagane (mohAne) nirdeza che. tenA upAya tarIke badhAM AgamamAM jJAnane upadeza devAya che. alabatta, jJAnanA viSaya para AgamAM vivAda che. te bAbate paNa jJAnane viSaya AtmA che emAM ghaNane vivAda nathI. prakRti-pustavikajJAnanA sAMkhya pakSamAM prakRtithI viviktarUpe purupa ja reya che. nirAmyavAdI bauddho Agraha (ahaMkArathi) zithila karavA mATe 'AtmA nathI' evo upadeza Ape che. paraMtu svaccha jJAnatattva je teo svIkAre che, te svataMtra che, anAzrita che e kAraNe AbhA jevuM ja che. kevaLa kUTanityatA ane pravAhanityatAnI bAbatamAM ja bhinnatA che. [vaidika zAstrane mAnya AtmA phUTanitya che jyAre bauddhone mAnya AtmA pravAhatyi che.] Ama mukhya upAya ane upeyanI bAbatamAM badhAM Agamone kaI vivAda nathI. 161. kriyA tu vatrA dhAma maMvaMtu nAma | mamragaTAraprado trA, daNDakamaNDalugrahaNaM vA, raktapaTadhAraNaM vA, digambaratA vA'valambyatAm / ko'tra virodhaH ? vede'pi kimalpIyAMsaH pRthagitikartavyatAkalApakhacitAH svargopAyAcoditAH ? tasmAt parasparavirodhe'pi na prAmANyavirodhaH / atazca yaducyate kapilA yadi sarvajJaH sugato neti kA pramA / athobhAvapi sarvajJau matabhedastayAH katham ? // iti tadapAstaM bhavati, pradhAne sati bhedAbhAvAt , kvacicca tadbhAve praamaannyaavirodhAta | 161. kriyA bhale prati Agama bhinna bhinna ho. bhasma lagA ke jaTA dhAraNa karo, DeDo pakaDe ke kamaMDaLa pakaDe, lAla lUgaDuM pahero ke nagna rahe ! emAM ze virodha che ? vedamAM paNa svargA, judI judI itikartavyatAthI sabhara upAya zuM ochA upadezAyA che ? eTale AgamomAM parasparavirodha hovA chatAM temanA prAmANyamAM virodha nathItethI, je Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hipadeza saMsAramocakAdinAM AgamonA aprAmANya hetu nathI kapilamuni sarvajJa hoya te sugata sarvajJa nathI emAM zuM pramANa che ? ane je baMne sarvasa hoya to temanI vacce matabheda arthAta vidha kema? ema je kahevAmAM Ave che tene nirAsa (upara) thaI gayo che, kAraNa ke jore mukhya viSayanI vAta hoya che tyAre temanI vacce matabheda hoto nathI ane kAreka matabheda hoya te paNa temanA pramANamAM tethI virodha Avato nathI. 162. karyuM hovAnA mazAnAAmAntara chApaHI 1104m , tasthApramaanntaayaampryojktvaat / vicikitsA hi nRzira:RpAlAzaneSu yA / sA'pyanyadarzanAbhyAsabhAvanopanibandhanA // tathA ca zAntacittAnAM sarva bhUtadayAvatAm / vaidikIpi hiMsAsu vicikitsA pravate // . abhicArAdihiMsAyAM vaidikyAmapi bhavatu hRdayotkampaH / karaNAMzopanipAtinI hiMsote lisAta tatyAM pravRttiH / thA tu anIponIyAdipazuhiMsA itika vyatAMzasthA yasyAM kratvoM hi zAstrAdavagamyate iti vaidhI pravRttiH, tasyAmapi kAruNiko lokaH savicikitso bhavati vadati ca yatra praviyo dharmastvadharmastatra kIdRzaH' iti / na caitAvatA vedasyAprAmANyam , evamAgamAntareSvapi bhaviSyati / 162. hRdayamAM rudana jagADe evA karmo upadezatA hovAne kAraNe te upadezanA anya AgamanuM aprAmANya nathI kAraNa ke te tenuM aprAmANya puravAra karanAro hetu nathI. manuSyanI khoparI vageremAM khAvuM e hRdayamAM kaMpArI, kSobha ane zaMkAo janmAve che tenuM kAraNa anya darzanane abhyAsa ane bhAvamAM che. tevI ja rIte, zAnta cittavALA ane sarva prANIo prati dayALuone vaidika hiMsAmAM paNuM hRdaya kaMpe che. tame kahezo ke abhicAra AdimAM thatI vaidika hiMsAmAM hRdayapa bhale thAo kAraNa ke te hiMsA karaNazagata hiMsA haiI lisAne kAraNe temAM pravRtti thAya che. (arthAta zatrahiMsAnA sAdhana tarIke ahIM pazuhiMsA thAya che.) AnI sAme ame kahIzuM ke, paraMtu aniSomIya vagere pazunI je hiMsA che te itikatAntagata che te Itika vyatAmAM yajJane upakAraka evI enImIya pazunI hiMsA] veda dvArA ja jJAta thAya che, eTale agnImIya pazunI hiMsAmAM thatI pravRtti vedAdiSTa (=vaidha) che. [abhicAra yA zahiMsA karavAne vedane Adeza nathI paNa jene abhicAra kara hoya tene veda tene upAya darzAve che; te upAya che enayAga arthAta yAga ane abhicAra vacce upAyopeyabhAva che e jaNAvavAmAM ja vedanA vidhivAkyane vyApAra che, pravRtti karAvavA bAbate vidhivAkya udAsIna che. ahIM pravRtti lipsAthI thAya che. abhicAra ke tenA sAdhanabhUta Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 niSiddhakarmopadeza bauddha Adi AganA aprAmANya hetu nathI pazuhiMsA adha che arthAta vedavihita nathI. ethI UlaTuM veda yajJa karavAno Adeza Ape che ane te kema kare e (= ItikartavyatA) jaNAve che. Itika vyatAmAM agnImIya pazune vadhane yajJanA karaNa tarIke jaNAvela che. ahIM pazuvadha karavAmAM Ave te yajJa pUrNa na thAya mATe pazuvadha karavAmAM Ave che, lisAthI karavAmAM AvatA nathI. ahIM veda pravartaka che. lisA pravartaka nathI. mATe ahIM anImIya pazunI hiMsA vaidha che, vedavihita che.] vedavihita hiMsAmAM thatI pravRttimAM paNa kANika jananuM hRdaya kaMpe che. teo kahe che jyAM prANivadha dharma che tyAM adharma kevo che? paraMtu eTalA mAtrathI vedanuM aprAmANya nathI thaI jatuM. AvuM ja bIjuM AgamanI bAbatamAM banaze. 63. vatta zAmAno: 7: rAttAdhariAva nivAraNa: kAlAntare pratyavAyo'vazyaM bhAvItyuktam , nAdapi na gurum , tasyArthasya tadAgamanipiddhatvAbhAvAt / AgamAntaraniSiddhatve'pi vaikalpikatvakalpanopapatteH / bhavatu vA kAlAntare pratyavAyaH, tathA'pyadhikAribhedena tatphale karmaNi codyamAne zyenAdAviva nAgamaprA. mANyamatra hIyate / 'ithenenAbhicaran yajeta' ityatrAbhi cAraniti zatA laciniSedhamadhikAri. TITIche | tasya nayAAra roDhi7: | sa ca taponA tatvo: pravaiva, na ca vedasyAprAmANyam / uktaM ca 'ubhayamiha codanayA lakSyate artho'narthazca' iti zA. bhA. 1. 1. 2] / adhikArabhedAcca vicitrakarma codanA nAnu papannA / maraNakAmasya sarvasvAraH codita :, AyuSkAmasya kRSNalacaruH / tasmAdetadapi nAprAmANyanimittam / yadapi bauddhAgame jAtivAdanirAkaraNaM, tadapi sarvAnugrahapravaNakaruNAtizaya. prazaMsAparaM, na ca yathAzratamagantavyam / tathA ca tatraitatpaThyate 'na jAtikAryadRSTAn pratrAjayet' iti / tasmAt sarveSAmAgamAnAmA taiH kapilasugatArhatprabhRtibhiH praNItAnAM prAmANyagiti yuktam / 163. kIla vagere bIjAM Aga dvArA AkAzagamana vagerarUpa arthanI siddhi thAya te paNa niSiddha AcaraNane kAraNe kAlAntare anartha avazya haze ema je kahyuM te paNa barAbara nathI, kAraNa ke te karmanuM niSiddhatva te AgamamAM thI, bIjA AgamamAM te karma niSiddha hoya te paNa te karmane vikalpa ghaTe che. athavA te kAlAntare te karmathI anartha bhale thAo. tema chatAM adhikArI methI (==te karmathI janya phaLanI kAmanA karanAranI apekSAe) te phaLane ApanAra karmane upadeza jyAre ApavAmAM Ave etyAga vagere kamanI jematyAre ahIM AgamaprAmANyane hAni thatI nathI. "zarane mArI nAkhavA icchato tyAga kare e vAkyamAM 'zatrune mArI nAkhavA icchatA (=amina ne !' e vartamAnakRdaMtanA zatRpratyaya dvArA ['prANInI hiMsA na karavI joIe evA niSedhanuM jeNe ullaMghana karI nAkhyuM che evo Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sava Agamana kartA Izvara che e mata adhikArI jaNAvAya che. te adhikArIne nayAga karavA preravAmAM Avyo che ane te tenA prayogathI prANIvadha karIne anartha nimaMtre che ja, ane [tethI] vedanuM aprAmANya thatuM nathI. kahevAmAM AvyuM che ke "vaidika codanA (=AdezapreraNA=vidhi) dvArA ahIM artha ane anartha baMne lakSita thAya che." adhikArabhedathI bhinna bhinna karmo karavA mATenI vedanA (=vaidika Adeza) ghaTatI nathI ema nahi. maraNanI kAmanAvALI vyaktine sarvaravAyajJa karavAno Adeza veda Ape che, jyAre AyuSyanI kAmanAvALI vyaktine kRSNalacaryajJane Adeza veda Ape che. tethI bhinna bhinna karmo karavAno Adeza ApavAthI aprAmANya nathI AvI jatuM. baddhAgamamAM jAtivAdanuM je nirAkaraNa karavAmAM AvyuM che te paNa sarvane anugraha karavA tatpara evA karuNAtizayanI prazaMsA karavAnA AzayathI che, tene kevaLa vArthamAM samajavAnuM nathI. ane sAthe ja tyAM bauddha AgamamAM- vinayapiTakamAM] kahevAmAM AvyuM che ke "jAtiduSTa (=hItajAtivALI) ane kAyaduSTa (=hInakarmavALI) vyaktione pravajyA ApavI nahi." niSkarSa e ke kapila, sugana, ahaMta vagere Atoe racelAM badhAM agama pramANa che ema mAnavuM yogya che. | 164. ave mAnta samAnAmIzvara parva mAnavAnuM prateiti | sa hiM sakalaprANinAM karmavipAkamanekaprakAramavalokayan karuNayA tAnanugrahItumapavargaprAptimArga bahuvidhamutpazyannAzayAnusAreNa keSAMcit kacit karmaNi yogyatAmavagamya taM tamupAyamupadizati / svavibhUtimahimnA ca nAnAzarIraparigrahAt sa eva saMjJAbhedAnupagacchati / ahenniti kapila iti sugata iti sa evocyate bhagavAn , nAnAsarvajJakalpanAyAM yatnagauravaprasaGgAt / 164. bIjAo mAne che ke badhAM ja Agamone praNetA Izvara che, kAraNa ke sakaLa prANIonA anekavidha kavipAkane dekhatA tema ja karuNAthI temane anugraha karavA mATe apavagaprAptinA anekavidha bhAgane dekhatA te Izvara AzayAnusAra kyAreka keTalAka prANIonI amuka karmamAM yogyatA jANIne te te upAya temane upadeze che. pitAnI vibhUtinA mahimAthI aneka zarIro dhAraNa karyA hovAne kAraNe te Izvara ja "ahaMta ', kapila', "sugata', vigere judAM judAM nAme pAme che ema mAnavuM ucita che kAraNa ke aneka sava mAnavAmAM yatnanI ane gauravanI Apatti Ave che. 165. nanuM yuddha zuddhodranI rasajJoDAvyuM, na thamIzvaro mata ? ghitametdbhgvtaa kRSNadvaipAyanena ----- yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata / abhyutthAnamadharmasya tadA''tmAnaM sRjAmyaham // iti [gItA 4.7] 11 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 veda ane Agane kartA Izvara hoya to temanI vacce virodha kema? zarIrameva zuddhodanasyApatyaM, nAtmA / ataH pratiyugaM viSNureva bhagavAn dharmarUpeNAvataratItyAgamavidaH pratipannAH / 165. zaMkA-zuddhodana rAjAne putra buddha che. te kevI rIte Izvara hoya ? uttara- [A zaMkAne bhagavAna kRSNadvaipAyane dUra karI che, [kAraNa ke] "jyAre jyAre dhamanI hAni thAya che ane adharmanI caDatI thAya che tyAre te bhArata huM mArI jAtane saju chuM' ema (gItAmAM temaNe kahyuM che. zarIra ja zuddhodanane putra che, AtmA zuddhodanane putra nathI. tethI pratyeka yuge viSNu bhagavAna ja dharmarUpe avatare che ema AganA jANakAroe svIkAryuM che. ___166. nanu vedasamAnakartakeSvAgamAntareSu kathaM tAdRzo mahAjanasaMpratyayo nAsti ? evaM nAsti / tena varmanA bhagavatA katipaye prANino'nugRhItAH yeSAM tAdRza Azayo lakSitaH / vaidikena tu vartmanA niHsaMkhyakAH prANino'nugRhItA iti tatra mahAnAdaraH, AgamAntareSu kRza iti / ekakatake parasparavirodhaH kathamiti ced vedai revAtra varNitaH samAdhiH, teSvapi bhUmnaH parasparavirodhasya darzanAdityuktam / tasmAdIzvarapraNItatvAdeva sarvAgamAnAM prAmANyam / 166. zaMkA-je vedane kartA che te ja je bIjA Agamone rtA che te mahAjanane saMpratyaya ( Adara zraddhA) jevo vedamAM che tevo bIjA AgamamAM kema nathI ? uttara- evuM nathI [AgamomAM darzAvelA] te mAga vaDe bhagavAne keTalAMka prANIo upara anugraha karyo, je prANIone te (=te bhAgane anurU5) Azaya Izvarane jaNAyo. paraMtu vaidika bhAga dvArA bhagavAne asaMkhya prANIo upara anugraha karyo eTale mahAjanane vedamAM mahAna Adara che, anya AgamomAM ocho che. ' zaMkA- je kartA eka ja che te (veda ane Agama vacce) virodha kema che? uttara- vedee ja A zaMkAnuM samAdhAna darzAvyuM che, kAraNa ke temanAmAM paNa ghaNo parasparavirodha dekhAya che. tethI, IzvarapraNIta hovAthI ja badhAM AgamanuM prAmANya che. 167. zAre punaHmUvaeNna sAmagrImavumana / vo himAdideshnaanaaN vedamUlatAyAM nyAya uktaH bhrAnteranubhavAdvApi puMvAkyAdvipralambhakAt / dRSTAnuguNyasAmarthyAccodanaiva laghIyasI // [tantravA. 1.3.2] iti sa sarvAgameSu samAnaH / na ca manvAdismRtInAM mUlabhUtA zrutirupalabhyate / anumAnena tu tatkalpanamAgamAntareSvapi tulyam / * 167. bIjAo vedamUlaka hovAne kAraNe badhAM AgamonuM prAmANya svIkAre che. mULa Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhAdi Agane vedamUlaka che e mata tarIke bhAti, anubhava, puruSavAkya ane Thaga A cAra karatAM cedanAne (=vedane) ja svIkAravAmAM lAghava che, kAraNa ke [prastuta smRti pramANenA dRSTa anukAnonuM samarthana karavAnuM sAmagdha cedanAmAM ja che'- e je taka manu vagereno upadeza vedamUlaka che e puravAra karavA Apyo che te badhAM AgamanI bAbatamAM samAna che. vaLI, manu vagere smRtionA mULarUpa zruti upalabdha thatI nathI. anumAna dvArA e zrutinI kalpanA karavAnuM te bIjAM AgamonI bAbatamAMya samAna che. 168. nanuM von ' iva AsAmAvAta pramAAnanumAna cAlU ti [gai. sU . 1.3.2], tacceha nAstIti kathaM zrutyanamAnam ? naiSa doSaH ekAdhikArAvagamo na prAmANye prayojakaH / mizrAnuSThAnasiddhau tu kAmaM bhavatu kAraNam // na ca pRthaganuSThIyamAnamapi karma na pramANamUlaM bhavati varNAzramabhedAnaSTheya. sAmaivata | kartRsAmAnyazUnyatvAdatha mUlAntarodayaH / tadasat bAdhakAbhAvAd bhrAntyAdipratiSedhanAt // pratyakSamUlatAyAM tu gurvI bhavati kalpanA / vedastvanantazAkhatvAt mUlaM tatra susaGgatam // nanvatra vedamUlatve dveSo vedavidAM katham / 168. zaMkA- vaLI, je vaidika karmanA adhikArI che te ja mRtyupariTa kamane adhikArI che e hetu vaDe kRtinI kalpanA karavAmAM pramANa to anumAna bane ema kahevAmAM AvyuM che paraMtu AgamAnaranI bAbatamAM te hetu saMbhava nathI te tenA dvArA zrutinuM anumAna kevI rIte thAya ? uttara je vaidika karmane adhikArI che te smatyupadiSTa karmane adhikArI che' evuM jJAna smRtinA prAmANyanuM kharuM kAraNa nathI; vaidika ane smatyupadiSTa karmone mizra anuSAnonI siddhimAM bhale tevuM jJAna kAraNa . [arthAta, ekAdhikAratA smRtinuM prAmANya siddha karatI nathI paraMtu smAta karmanuM vaidika karmo sAthe mizra anudAnamAtra siddha kare che. vaLI, vaidika karmanA anuSThAnathI juduM karmanuM anuSThAna thatuM hoya chatAM te karma pramANumUlaka nathI ema na kahevAya. udAharaNatha, judA judA vargonAM ane AzramanAM karmo. vaidika karmonA adhikArIthI anya Agamee upadezelAM karmonAM adhikArI judA hovAthI te anya AgamanuM mULa vedathI bIju (arthAta brAnti vagere) banI jAya che ema mAnavuM khoTuM che, kAraNa ke te anya AgamanuM koI bAdhaka nathI ane brAnti vagereno temanA mULa tarIke pratiSedha karavAmAM Avela che. temane pratyakSamUlaka mAnavAmAM gauravadoSa Ave che. vedanI zAkhAo ananta hoI temanAmAM temanuM mULa mAnavuM susaMgata che. ahIM [bauddhAdi AgamanuM] vedamUlakatva mAnavAmAM vedavidone pa Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhAdi Agane vedamUlaka che e mata _169. gatvA ta eva pucchyantAM yeSAM dveSAdi vidyate // govadhe vA kathaM teSAM dveSaH suspaSTavaidike / pratyuktaM ca viruddhatvaM zAkhAnantyAcca durgamam // kimiyadvedasarvasvaM yAvadasmanmukhe sthitam / zAkhAntarAdvA saMvAdo na labhyeteti kA pramA ? / / tathA ca sAMkhyazAstraprasiddhatriguNAtmakaprakRtisUcanaparam 'ajAmekAM lohitazuklakRSNAm' iti [zvetA0 4-5] vaidikaM liGgamupalabhyate / nirgranthakathitatapassacivatattvajJAnazaMsI cAyamanuvAdo dRzyate 'munayo vAtarazanAH' iti [Rgveda 10.136.2] / evaM raktapaTaparigrahabhasmakapAladhAraNAdimUlamapyabhiyuktA labhante eva / manvAdismRtivat kartRsAmyasyAsambhave'pyataH / pramANaM vedamUlatvAdvAcyAH sarvAgamAH smRtiH // tatazca----- yaH kazcit kasyaciddharmo mana nA parikIrtitaH / sa sarvo'bhihito vede sarvajJAnamayo hi saH // ityatra yathA manugrahaNaM gautamayamApastambasaMvartakAdismRtyantaropalakSaNam evamarharakapila. sugatAdyupalakSaNaparamapi vyAkhyeyam / 169. bauddhAdi AgamonA prAmANyane virodhI-jemane hepa vagere che te bauddhAdinI pAse jaI temane ja pUche ke je spaSTapaNe vaidika karma che te gedhamAM temane kema che? uttr-he| sAthe te morAhi mAgabhAnA vizedhanu abhe mana yuche; mane vedanI zAkhAo anata che eTale te Agamone veda sAthe virodha che e jANavuM ja kaThina che. ApaNane kaMThastha che eTale ja zuM samagra veda che? zAkhAntara sAthe A Agamone saMvAda nahi maLe ema mAnavAmAM zuM pramANa che ? vaLI, sAMkhyazAstra prasiddha triguNAtmaka ati sUyana 42tu 'ajAmekAM lohitazuklakRSNAM' me hi liga (=pAya) prApta thAya che. nigranthAe (=jenoe) pratipAdita karela tapasahacarita tattvajJAnane jaNAvate yA vai imanuvAi mAya cha -'munayo vAtarazanAH'. se rIte 275TanA parigrahabhUta bhasma lepana, kapAladhAraNa vagerenuM mULa paNuM abhiyukatone (=vedanA vidvAnane) vedamAM maLe che ja. tethI, manu vagere smRtinI jema A AgamonI bAbatamAM knasAmya Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekAyatAgama pUrva pakSamUlaka heI apramANa (ekAdhikAritA) saMbhavatuM na hovA chatAM teo vedamUlaka hoI temane pramANa kahevA joIe ane temane smRti gaNavA joIe. "manue je koIne je dharma jaNAvyuM che te badhe vedamAM kahevAya che, kAraNa ke veda sarvajJAnamaya che ahIM A zlokamAM jema manunA nAmanuM grahaNa gautama, yamaApastamba, saMvartaka, vagere bIjI smRtikArono nirdeza kare che tema ahaMta, kapila, sugatanaya nirdeza kare che evI vyAkhyA karavI joIe. 170. nanu ca lokAyatAgamo'pyevaM prAmANyaM prApnoti, vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnupravizati, na pretyasaMjJA'sti' iti [bRhadA. 4.4.13] vedamUladarzanAt / tatazca lokAyatadarzane pramANabhUte sati svasti sarvAgamebhyaH / 3yate- na hi lokAyate kiJcit kartavyamupadizyate / vaitaNDikakathai vAsau na punaH kazcidAgamaH // 170, zaMkA-lekAyatanA AgamamAM paNa A pramANe prAmANya prApta thAya che, kAraNa ke vijJAnaghana (=AtmA) A bhUtomAMthI utpanna thaI temAM ja pAcho pravezI jAya che, paraleka nathI e vaidika vAkyamAM tenuM mULa dekhAya che. ane tethI lokAyatadarzana pramANa banI jatAM badhAM AgamanuM kalyANa thaI gayuM ! samAdhAna - Ane uttara ApIe chIe lekAyatadarzanamAM kaMI kartavya upadezAyuM nathI. te kevaLa vaitaMDika kathA ja che, paNa keI Agama nathI. 17. nana kara "vAvajhavaM surva nItu ti tatroDhiyete | gva na, svamAvasiddha tvenAtropadezavaiphalyAt / "dharmo na kAryaH' 'tadupadezeSu na pratyetavyam' ityevaM vA yadu. padizyate tat prativihitameva, pUrvapakSavacanamUlatvAllokAyatadarzanasya / tathA ca tatrottarabrAhmaNaM bhavati 'na vA are ahaM mohaM bravImi, avinAzI vA are'yamAtmA, mAtrATyasavastha mavati ta [vRdavA.4.4.22-23] I tahevaM pUrvekSavanamUtratva llokAyatazAstramapi na svatantram / uttaravAkyapratihatatvAtta tadanAdaraNIyam / zAstrAntarANAM tu pUrvapakSavAkyamUlakatvakalpanamayuktam , samanantarameva tatpratipakSavacanA nupalabdherityato vedamUlatvAt sarvAgamaH pramANam / 171 zaMkA-tyAM sudhI jIvo tyAM sudhI sukhethI jIvo' e upadeza lekAyatadarzanamAM apAya che. uttara-evuM nathI; te te svAbhAvasiddha heI, tene upadeza karavAne kaI artha nathI. dharma na karavA joIe vedanA upadezamAM zraddhA na rAkhavI joIe A ane AnA jevo je upadeza temaNe Apyo che tene pratiSedha thaI gayo ja che, kAraNa ke lekAyatadarzana digata] pUrva pakSamUlaka che. ane tyAM pachI brAhmaNa che "are ! huM khoTuM kahetA nathI. are AtmA avinAzI che. ene mAtrA saMsarga hoya che. Ama pUrvapakSamUlaka hovAthI lokAya Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ game te pustaka Agama nathI svatantra nathI. uttaravAkyathI te khaMDita thayuM haI te AdaraNIya nathI bIjAM [bauddhAdi] Agamo paNa gita pUvapakSamUlaka che ema kalpavuM ayogya che, kAraNa ke temanA mULarUpa vaidika vAkyo pachI tarata ja pratipakSavayana upalabdha thatAM nathI. tethI sava Agamo vedabhuu hA, prabhA che. 172. sarvAgamapramANatve nanvevamupapAdite / / ahamapyadya yaM kaJcidAgamaM racayAmi cet // tasyApi hi pramANatvaM dinaiH katipayairbhavet / tasminnapi na pUrvoktanyAyo bhavati durvacaH // jaratpustakalikhitaM yadapi tadapi kiJcididAnIM kenApi dhUrtena prakhyApyate - 'mahAnayamAgamaH' iti / tatrApyApta eva praNetA kalpyatAm , yAdRzaM tAdRzaM vacanamucyatAM mUlabhUtamiti / ____172. za-ne 2 rAta mdhaa| bhAgabhAnu prAbhAya cAvyuta paNa mAge je kaI Agama racuM tenuM prAmANya keTalAka divaso pachI thAya kAraNa ke tenI bAbatamAM paNa pUrvokta nyAya ( taka) kahevuM muzkela nathI. jUnA koI paNa pustakamAM lakheluM je kaMI paNa hoya tene koI paNa dhUrta "A mahAna Agama che ema kahI oLakhAve; tene paNa Apta ja praNetA che ema ka, jevuM tevuM vaidika vacana tenA mULa tarIke uccAro. 173. naitadastyavigItAyAM ye prasiddhi prApurAgamAH / kRtazca bahubhiryeSAM ziSTairiha parigrahaH // adya pravartamAnAzca nApUrvA iva bhAnti ye / yeSAM na mUlaM lobhAdi yebhyo nodvijate janaH / / teSAmeva pramANatvamAgamAnAmiheSyate / na mRSyate tu yatkiJcit pramANaM kuTTanImatam // tathA hi-- amitaikapaTanivItAniyatastrIpuMsavihitabahuceSTam / nIlAmbaravratamidaM kila kalpitamAsIdviTaiH kaishcit|| tadapUrvamiti viditvA nivArayAmAsa dharmatattvajJaH / rAjA zaGkaravarmA na puna nAdimatamevam // 173. uttara-bha nathI. 2 mAmI nivivAha prasiddhine pAbhyA cha, bhanI svIkAra ahIM ghaNuM ziSTae karyo che, je atyAre pravartamAna havA chatAM apUrva (=vedanimUlaka) Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veda upara aprAmANyane AkSepa jevA jaNAtA nathI, jemanuM mULa lebha vagere nathI, jemanAthI lokone udvega thato nathI te AgamanuM ja pramANamAM ahIM IcchavAmAM Ave che kukanImatanuM jarAya prAmANya svIkArAyuM nathI. te kinImata] A pramANe che-keTalAka viTae A nIlAmbaratrata karyuM hatuM ema kahevAya che, jemAM amita eka para eTelA strI ane puruSo game tenI sAthe bahu kAmaceSTAo karatA. tene apUrva (vedanimUlaka) jAgIne dharmatattvajJa rAjA zaMkavarmAe aTakAvyuM. paraMtu jaina Adi mata A apUrva (venimUlaka) nathI. 174. rUyAtomal: grimusvitArophItighoSAta eSAM vedAgamAnAM sudRDhamupagate mAnabhAve praroham / tanmUlatvAttathAtvaM puruSavacanato vA'stu zAstrAntarANAM tadvAreNApi vaktuM na khalu kaluSatA zakyate vedavAcAm // 174 upasaMhAramAM kahevAnuM ke Apta puruSe kahela hovAne kAraNe ane bIjAoe kahelA badhA doSo dUra karI dIdhA hovAne kAraNe A vedAgamanuM prAmANya suda prarohane pAmyuM che tyAre vedamUlaka hovAne kAraNe athavA Ata puruSanAM vacana hovAne kAraNe anya AgamonuM prAmANya ho; Apta puruSanuM vacana hovAne kAraNe vedavANInI kaluSitA (=aprAmANya) che ema kahevuM kharekhara zakya nathI. 175. nanuM nAyApi vezya prAmArthe suvyavasthitam | khadehasaMbhavai reva doSairanRtatAdibhiH // 'citrayA yajeta pazukAmaH' 'putrakAmaH putreSTayA yajeta' iti zrUyate / na ceSTayanantaraM putrapazvAdiphalamupalabhyate / tasmAdasatyAH citrAdicodanAH / nanu ca yaH pazukAmaH sa iSTi kuryAditIyAneva vAkyArthaH / tatra yAgAt pazavo bhavantIti etadeva durupapAdam / te ca bhavanto'pyanantarameva bhavantIti etad durupapAdataram / ataH kathaM na satyArthatvaM citrAdicodanAnAm / 175. zaMkA-tenA pitAnA dehamAM ja amRtatA vagere de utpanna thayA hovAne kAraNe hajuya vedanuM prAmANya barAbara sthira thayuM nathI. pazunI kAmanAvALe citrAyAga kare putranI kAmanAvALe putreSTi yajJa kare ema vedamAM kahevAmAM AvyuM che. paraMtu te te yajJa pachI pazu, putra, vagere phaLa maLatAM nathI. tethI citrAyAga vagerene upadeza asaya che. uttara-jene pazunI kAmanA hoya te yajJa kare eTale ja vAkyane artha che. temAM yogane kAraNe pazuo thaze evo artha ghaTAva ja muzkela che. ane te thatAM hoya te paNa thAga pachI tarata ja thAya che e ghaTAvavuM te tethI paNa vadhAre muzkela che. tethI, kevI rIte citrAyAga vagerenA upadezanuM satyArthatva nathI ? (arthAta che ja). Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veda upara asaMvAdane AkSepa 16. ucyate / 'yAvajjIvaM yajeta' 'yAvajIvaM juhuyAt' iti jIvanavadasAdhyamAnapazukAmanaiva nAdhikArivizeSaNaM bhavitumarhati / pazUnAM tataH karmaNaH siddhimanavabudhyamAnasya tatrAdhikAra eva na sampravartate iti nirNeSyate etat / Anantaryamapi karmasvabhAvaparyAlocanenaiva gamyate, samanantaraphalatvena karmaNAM dRSTatvAt / Aha ca 'karmakAle ca phalena bhavitavyam , yatkAlaM hi mardanaM tatkAlaM mardanasukham' iti [zA. bhA. 1.1.5] / adhikAryapi pazvAdyabhAvaparitapyamAnamAnasa eva karmaNyadhikriyate yadi sadya eva tataH phalamAsAdayet / kAlAntare ca karmaNaH pradhvaMsAtkutaH phalam ? Aha ca yadA tAvadiyaM vidyamAnA''sIt tadA phalaM na dattavatI, yadA phalamutpadyate tadA'sau nAsti, asatI kathaM phalaM dAsyati' iti [zA. bhA. 1.1.5] / api ca kAlAntare phalasyAnyat pratyakSa kAraNamupalabhyate sevAdi / tasmiMzca kAraNe dRSTe sati ko nAma sUkSmadRSTi: adRSTaM citrAdikAraNaM kalpayet ? tasmAdasatyAzcitrAdicodanAH, pratyakSAdipramANaparicchedayogyArthopadezitve satyapi tatsaMvAdazUnyatvAt, evaMvidhavipralambhakavAkyavat / citrAdivacasAmevamapa cArasya darzanAt / anAzvAso'gnihotrAdicodanAsvapi jAyate / agnihotracodanA mithyA, vedaikadezatvAccitrAdicodanAdivat / tadatra tAvadasaMvAdAdaprAmANyam / evaM 'putrakAmaH putreSTayA yajeta' ityevamAdAvapi asaMvAdo draSTavyaH / __176 // 2- uttara pAya chAye. 'ori sudhA tyAM sudhA yaja ze' orii sudhI jIvo tyAM sudhI homa karo ema jIvananI jema je sAdhyamAna nathI evI pazukAmanA ja adhikArInuM vizeSaNa banatI nathI. te yajJakarma dvArA thatI pazuonI siddhine na jANanArane temAM adhikAra ja nathI enI sthApanA AgaLa upara karIzuM. karmanA svabhAvanI paryAcanA dvArA ja Anacrya paNa jaNAya che, kAraNa ke karmo barAbara anantara phaLa ApatAM dekhAya che ane kahyuM paNa che, "kama (kriyA) thatuM hoya tyAre ja te karmanuM phaLa thavuM joIe, je vakhate madanakriyA thatI hoya che te vakhate ja mardanakriyAjanya sukha thAya che.' pazuonA abhAvathI duHkhI manavALAne ja citrAyajJakarma karavAno adhikAra prApta thAya che--alabatta je te tatkAla ja karmamAMthI phaLa prApta karatA hoya . kAlAntare te karma nAza pAmI gayuM hoI phaLa kyAMthI thAya ? ane kahyuM paNa che, jyAre A kriyA vidyamAna hatI tyAre phaLa na ApyuM; jyAre phaLa utpanna thAya che tyAre te nathI; astitva na dharAvatI kriyA kevI rIte phaLa Apaze ?' Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedamAM visaMvAdadoSane AkSepa vaLI, kAlAntare utpanna thatA phaLanuM bIjuM pratyakSa kAraNa upalabdha thAya che, sevA vagere. te daSTa kAraNa hoya te kaye sUkSmadaSTivALa adaSTa citrAdine kAraNa tarIke kalpe ? tethI, citrAdine upadeza asatya che, kAraNa ke pratyakSAdi pramANathI jANI zakAya evI vastune upadeza hovA chatAM te upadezane, pravilaMbhaka puruSanA vAkyanI jema te pramANe sAthe saMvAda nathI. citrAdi vizenA vedavAkyonuM beTApaNuM A pramANe dekhAtuM hoI, agnihotra vagere vizenA veda vAkyomAM paNa azraddhA janme che. agnihotraviSayaka vedavidhivAkya khoTuM che kAraNa ke te vedane ja eka bhAga che, citrAdiviSyaka vedanA vidhivAkyanI jema. tethI, ahIM saMvAda na hovAnA kAraNe aprAmANya che. evI ja rIte putranI kAmanAvALo putreSTi kare' vageremAM paNa A pramANe asaMvAda samajavo joIe, 177. visannAdroDA ghavid darayate | pramIte yajJamAne pAtravArtha vAmapdishyaivmaadidesh vedaH sa eSa yajJAyudhI yajamAno'jasA svarga lokaM yAti' iti / tatra 'eSaH' iti tAvadAtmano nirdezaH kliSTa eva parokSatvAt , sphyakapAlAdiyajJAyudhasambandhAbhAvAcca / kAyastu 'eSaH'padena nirdizyate / sa na svarga lokaM yAtIti tadviparItabhasmIbhAvopalambhAditi visaMvAdaH / evaM cAsaMvAdavisaMvAdAbhyAmapramANaM vedaH / / 177. kayAMka visaMvAda (UlaTuM) paNa dekhAya che. jyAre yajamAna marI gayo tyAre pAtracayana (trayajamAne vivAhathI mAMDI prajavalita rAkhela agnivALo ghaDe smazAne laI javA mATe levo te) kamane upadeza ApI de A pramANe Adeza Apyo, "A te yajamAna (jeNe agnihotrane agni prajavalita rAkhe che te) yajJanAM sAdhano sahita sIdhe svargamAM jAya che. ahIM 'A' (us:) dvArA AtmAne niza kilaSTa che kAraNa ke AtmA te parokSa che eTale zya, kapAla, vagere yajJanAM sAdhane sAthe teno saMbaMdha che ja nahi. tenAthI (="A" thI) zarIrano nirdeza thAya che ema je kahevAmAM Ave to [amAre jaNAvavuM joIe ke zarIra to svagalekamAM jatuM nathI, UlaTuM bhasmarUpa avasthAne pAme che. tethI aihIM] visaMvAda che. Ama asaMvAda ane visaMvAdane kAraNe veda apramANa che. [asaMvAdamAM kahyA pramANe phaLa maLatuM nathI jyAre visaMvAdamAM karyuM hoya tenAthI UlaTuM phaLa maLe che.] 178. vyAghAtaja | 'Dhite hotadhyama 'zanudrite hotavyam' "mAdhuSite hotavyam' iti homakAlatrayamapi vidhAya nindA'rthavAdaiH tadeva niSedhati, 'zyAmo vA asyAhutimabhyavaharati ya udite juhoti / zabalo vA asyAhutimabhyavaharati yo'nudite juhoti / zyAmazabalAvasyAhutimabhyavaharataH, yaH samayAdhyuSite juhoti / ' na cArthavAdamAtrametaditi vaktavyam / yataH vidhAnaM kalpyate stutyA nindayA ca niSedhanam / vidhistutyoH samA vRttistathA nindAniSedhayoH // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 vedamAM vyAdhAtaSane AkSepa na hi nindA ninditumupAdIyate, kintu ninditAditarat prazaMsitumityayamapi 'prakAro'tra na sambhavati, kAlatrayasyApyatra niSedhAt kasyAnyasya tannindayA prazaMsA tavidhIyate / tasmAt parasparaviruddhArthopadezalakSaNAd vyAghAtAdapramANaM vedaH / - 118. vyAghAtane kAraNe paNa veda apramANa che. "sUryodaye hama kare "sUryAya na thayo heya tyAre homa kare" "tArAo ane sUrya na dekhAtA hoya tyAre homa karavo ema homa karavAnA traNa kALanuM vidhAna karyA pachI nindArUpa arthavAda dvArA te veda ja te traNa kALane niSedha kare che je sUryodaye homa kare che tenI Ahutine kaLiyo (kUtaro) khAya che. sUryodaya na thayo hoya tyAre je homa kare che tenI Ahutine kAbaro (kUtaro) khAya che. tArAo ane sUrya na dekhAtA hoya tyAre je homa kare che tenI Ahutine kALiye ane kAbaro khAya che." A kevaLa arthavAda che (arthAta tene koI artha nathI) ema kahevuM na joIe, kAraNa ke stuti uparathI vidhAnanI kalpanA thAya che ane nindA uparathI niSedhanI kalpanA thAya che. vidhi ane stutine vyApAra samAna che, jyAre nindA ane niSedhane vyApAra samAna che. ninava vastunI nindA karavA ja nidAne Azaro levAtuM nathI paraMtu nidita vastuthI itara vastunI prazaMsA mATe paNa tene Azaro levAmAM Ave che; A prakAra paNa ahIM saMbhavate nathI. traNeya kALano ahIM niSedha hoI kayA anya kALanI prazaMsA temanI nindA dvArA karAI che? tethI, parasparavirodha jenuM lakSaNa che evA vyAghAtathI veda apramANa che. | 179. TnAva | 'tri: prathamavAda triAmAm' rUmyAnavonAmAM prazramosmayoH sAmidhenyostriryacanAt paunaruktyam / sakRdanuvacanena tatprayojanasampatteH anarthaka' nirvacanam / 179, punaruktine kAraNe paNa vida apramANa che.] "prathama RcA traNa vAra belaDI, chelI yA traNa vAra belavI ema abhyAsaviSayaka vedavidhAnamAM sAmidhenI sUktanI prathama ane anima e be yAone traNa vAra besavAnuM kahyuM hoI punarukti che. eka vAra belavAthI prayajana pAra paDatuM hoI traNa vAra bolavuM anarthaka (=nirarthaka) che. | 180 tAdrithamanRtavyAdhAtapunaruddha SaSita vAdraprabhAI veH | taphAda sUtrakAraH !', 'tadaprAmANyamatRtavyAghAtapunaruktadoSebhyaH putrakAmeSTihavanAbhyAseSu' iti. [ pAdhusUe 2.1.pa6 ] | " 180! niSkarSa e ke Ama avRtadoSa, vyAdhAtadoSa ane punaruktidoSathI kaluSita hevAne kAraNe veda apramANa che. tethI sUtrakAra gautama kahe che "putrakAmeSTi, havana ane abhyAsane lagatAM vedavacanomAM anRtadoSa, vyAghAtaSa ane punaruktidoSa hovAne kAraNe veda apramANa che." 181, satra samAdhimAha "na varmAsavanavaikukhyAta rati AiyahU0 2. 2.57] [ ka ma phAyada-gAmanA namavRtavaM purum | gata 2 jAna , Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAM darzAvavAmAM Avela jene parihAre phalAdarzanam / etaccAnaikAntikam , anyathA'pi phalAdarzanopapatteH / ki vedasyAsatyArthatvAdatra phalAdarzanam uta kAdivaiguNyAditi na vizeSaheturasti / 181. ahIM zaMkAnuM samAdhAna karatAM sUtrakAra gotama kahe che, "nA, veda pramANe nathI kAraNa ke [tame je devo darzAvyA che tenuM kAraNa apramAyuM nathI paNu yajJakriyAne anulakSI kriyA karanAra, kriyA pote ane kriyAnA sAdhanamAM raheluM adhurApaNuM (vikalatA) enuM kAraNa che." A Azaya che-viredhIe e anutatvane apramANyane hetu kahyo che ane anutatvamAM hetu che phaLanuM adarzana. ane A phliAdarzana] te anekatika hetu che kAraNa ke [avRtatva vinA] bIjI rIteya phalAdarzana ghaTe che. zuM phalAdarzana vedanA asatyArthavane kAraNe che ke kartA vagerenA vaikalyane kAraNe che ? Ama phalAdarzana e vizeSa hetu nathI [paraMtu anekAntika hetu che.] 182. nanu na kadAcidapi karmasamanantarameva phalamupalabdhamiti tadanRtatvameva tadadarzanakAraNaM, na kArakavaiguNyamiti / tadayuktam , aviguNAyAM kArIyoM prayuktAyAM sadya eva vRSTerdarzanAt / na ca tat kAkatAlIyam , AgamenAnvayavyatirekAbhyAM ca tatkAraNatvadarzanAt / putrAdistvaihikamapi phalaM vastusvabhAvaparyAlocanayaiva na sadyo bhavitumarhati / na hi nabhasastadAtrImeva vRSTiriva nipatati putraH, strIpuMsayogakAraNAntarasavyapekSatvAt tadutpatteH / pazvAdiprAptistu kasyacit adUrakAle'pi dRzyate pratigrahAdinA / tathA hyasmatpitAmaha eva grAmakAmaH sAMgrahaNI kRtavAn / sa iSTisamAptisamanantarameva gauramUlakaM grAmamavApa / 182. zaMka-kyAreya yajJakarma pachI tarata ja phaLa upalabdha thatuM nathI, eTale vedanuM asatyArthatva ja phaLanA adananuM kAraNa che ane nahi ke kAranI vikalatA. uttara--Ama kahevuM yogya nathI, kAraNa ke avikalakArIrI yajJane prayoga karAtAM tarata ja vRSTinuM darzana thAya che; ane te kAganuM besavu ane DALanuM bhAMgavuM nathI, kAraNa ke Agama dvArA ane anvaya-vyatireka dvArA vRSTimAM kArIrIyAnI kAraNutA dekhAya che. putra vagere phaLo aihika hovA chatAM temanA vastusvabhAvanA vicArathI ja lAge che ke te phaLo tarata ja thavAne lAyaka nathI. sRSTinI jema putra AkAzamAMthI tatkALa paDato nathI, kANu ke strIpurugamAM saMgarUpa anya kAraNanI apekSA tenI utpatti mATe che. pazu vagerenI prApti te keIne tarata paNa thatI dekhAya che, bakSisa vagere dvArA. udAharaNutha, gAmadhaNI thavAnI icchAvALAM amArA dAdAe sAMgrahaNIyajJa karyo ane yajJa pachI tarata ja temane gaumUlaka gAma [bakSisamAM maLyuM. 183. navevaM pratipradAva daI vALatu parA, putrazya ja strIpuMsayogaH, kimiSTeH kAraNatvakalpanayeti / maivaM vocaH, satsvapi ca dRSTeSu kAraNeSu Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hara aviguNa karmanuM phaLa na dekhAvAnuM kAraNa pratibaMdhaka abhukta karma taMdadarzanAd , iSTiprayogAnantaraM caitadarzanAdiSTikRtaM strIpuMsayogAdikAraNatvamiti nizvI | vinga- sevAdhyayanakRSyAdisAmye'pi phalabhedataH / . vaktuM na yuktA tatprAptidRSTakAraNamAtrajA // bhUtasvabhAvavAdAdi purastAt pratiSicyate / tasmAnnUnamupetavyamatrAnyadapi kAraNam // 3 tadun "tavaiva hi va Addha ti [s mAtra 6..5] | patra punaraviguNe'pi karmaNi prayujyamAne kAlAntare'pi putrapazvAdiphalaM na dRzyate, tatra tInaM kimapi prAktanaM karma pratibandhakaM kalpanIyam / yathoktam phalati yadi na sarvaM tat kadAcit tadeva / vanaparamamu karma zAstrI mAte che [o vAjiMtrAkSepUri0ra6] rRti | karmAdivaiguNyagrahaNamupalakSaNArthamuSiNA prayuktam / na tu vedasyAprAmANyakalpanA sAdhvI, sAdguNye karmaNaH prAcuryeNa phaladarzanAt / ( 183. zaMkA-je ema hoya to pazu vagerenI prAptinuM bakSisa vagere daSTa kAraNa ja he, ane putraprAptinuM strI-puruSasaMga daSTa kAraNa he; yajJane temanA kAraNa tarIke kalpavAnI zI jarUra che? uttara-AvuM na kahe. te daSTa kAraNe hovA chatAM te phaLe thatAM dekhAtAM nathI paNa yajJa pachI e phaLo dekhAya che e uparathI nizcita thAya che ke yajJa pachI karAyela strIpuruSasaMga vagerenI pitrAdimAM] kAraNutA che. vaLI, bhinna bhinna vyaktioe karelo gurusevA, adhyayana, kheDa vagere sarakhAM hovA chatAM temanAM phaLanI bAbatamAM bheda heI te phaLanI prApti kevaLa daSTakAraNajanya che ema kahevuM yogya nathI. bhUtasvabhAvavAda vagerene pratiSedha AgaLa upara karIzuM. tethI kharekhara ahIM bIju [adaSTa] kAraNa paNa svIkAravuM joIe. tethI ja kahyuM che ke "tyAM (arthAt kAlAntare thatAM pazu vagere phaLonI bAbatamAM) te [adaSTarUpa kAraNa hoya che ja ane zabda (arthAta vedavidhi > vedavihita yajJakarma) paNa kAraNa che." [kaI adaSTarUpa kAraNuM tarIke IzvarecchAne mAnI vedavihita karmane svIkAravAno InakAra kare to tenA pratikAra mATe kahyuM che ke zabda > vedavidhi> vedavihita yajJakarma paNa kAraNa che. tethI niSkarSa e nIkaLe che ke citrAdiyajJakarmajanya adaSTa ja kAlAntare janmatAM phaLanuM kAraNa che.] vaLI, jyAM avikla arthAta pUrNa yajJakarmane prayoga thayo hovA chatAM kAlAntareya putra, pazu vagere phaLe na dekhAya tyAM kaI prAphatana tIvra kamane pratibaMdhaka kalpavuM joIe, jemake kahevAmAM AvyuM che ke je koIvAra saMpUrNa yajJakarma phaLa ApatuM na hoya te [tamAM pratibaMdhaka tarIke na bhegavAyeluM evuM bIju zAstrIya karma cokkasapaNe hoya che ja. kama vagerenA vaiguNyane svIkAra RSioe Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visaMvAdadoSanuM nivAraNa kevaLa, upalakSaNArthe karyo che (arthAta vedanuM pramANa che ja e sUcavavA karyo che.) vedanA aprAmANyanI kalpanA sArI nathI, kAraNa ke karmanuM sAgukhya hetAM pracurapaNe phaLa dekhAya che. 184. api ca citrAtaH pazavo bhavantItyetAvAneva zAstrArthaH / Anantarye tu na kiJcit pramANamasti / ayaM tu pratyakSAdivisaMvAda AnantaryaviSayaH / citrAdicodanA tvanirdiSTakAlavizeSaviSayeti viSayabhedAnna sA tena bAdhyate / tadAha bhaTTaH AnantaryavisaMvAdo nAvizeSapravartinIm / codanAM bAdhituM zaktaH sphuTAdviSayabhedataH / / iti [citrAkSepapari0 zlo0 4] yatta karmasvabhAvaparyAlocanayA citrAderanantaraphalatvamuktam yatkAlaM hi mardanaM tatkAlaM mardanasukhamiti tadetadatyantamanabhijJasyAbhidhAnam , vidhiphalAnAM kriyAphalatulyatvAnupapatteH / iha kiJcidvidhiphalaM bhavati, kiJcit kriyAphalam / kRSyAdau tu bhUmipATanAdi kriyAphalaM, sasyasampattistu vidhiphalam / kaH punaH kRSyAdau vidhiH ? asti vArtAvidyAyAM, vRddhopadezo vA kazcidvidhiH / anvayavyatireko vA tatra vidhisthAnIyau bhaviSyataH / loke'pi ca 'vetanakAmaH pacati' ityAdau pAkakriyAphalamodanaH, vidhiphalaM tu vetanam / tatra kriyAphalAnAmevaiSaniyamo yat kriyAnantarabhAvitvam / vidhiphalAnAM tu vetanAdInAM nAsti kAlaniyamaH / iSTAvapi havirvikArAdi kriyAphalaM sadyo bhavati, pazuputrAdi tu vidhiphalam anavacchinnakAlam / ata eva mardanasukhaM kriyAphalamiti sadyo bhavati, mudnatastu pusaH sevAphalamaniyataphalam / grAmakAmo mahIpAlaM sevetetyevamAdiSu / laukikeSu vidhiSvasti na kAlaniyamaH phale // AyurvedopadiSTAnAmapyauSadhavidhInAM na kriyAvat sadya eva phaladarzanam , api tu kAlApekSameveti na phalAnantarye kiJcit pramANam / 184. uparAMta, sivAyajathA pshuo| [] thAya ke geTo / zAstrano 2tha che. AnantaryanI bAbatamAM te kaMI pramANu nathI. paNa pratyakSa Adi sAthe A visaMvAda te AnaryaviSayaka visaMvAda che. citrA vagere vedavidhine viSaya te anirdiSTakAiivazeSa che, eTale enAthI judA [anArakalavizeSarU5] viSayavALA visaMvAdathI tene bAdha thAya nahi. tethI ja kumArila bhaTTa kahe che ke avize kAlaviSayaka vedavidhine bAdha karavA anantarakAlaviSayaka visaMvAda samartha nathI kAraNa ke spaSTapaNe temanA vize judA che. jema je vakhate mAlisa karAvIe chIe te vakhate ja mAlisanuM sukha prApta thAya che tema citrAdi yajJakarmanuM phaLa paNa tarata ja maLe che ema je karmanA svabhAvanI paryAlacanAne AdhAre kahevAyuM che te atyanta Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA ane vidhilane bheda ajJAnInuM vacana che, kAraNa ke vidhinAM phaLanI kriyAnAM phaLo sAthe samAnatA ghaTatI nathI. aDI jagatamAM kaIka phaLa vidhinuM heya che ane keIka phaLa kriyAnuM heya che. kRSi vageremAM jamInanuM tUTavuM vagere kriyAphaLa che paraMtu pAkanI samRddhi e vidhiphaLa che. kRSi vageremAM vaLI ka vidhi che ? kRSizAstra(=vArtAvidyA)mAM te vidhi che, athavA vRddhopadeza te vidhi che. athavA anvaya-vyatireka tyAM vidhisthAnIya banaze. jagatamAM paNa vetananI kAmanAvALo rAdhe che' vageremAM rAMdhaNakriyAnuM phaLa bhAta (caDelA cokhA) che, vidhinu phaLa vetana che. temAM kriyAnAM phaLanI bAbatamAM ja A niyama che ke phaLa kriyA pachI tarata ja utpanna thAya che. paraMtu vidhinA vetana vagere phaLonI bAbatamAM kALane niyama nathI. yajJamAM paNa, harivarvikAra vagere kriyAphaLo tarata ja thAya che, paraMtu pazuputra, vagere vidhiLo amuka nipAta kALe thatA nathI. tethI ja, manasukha kriyAphaLa che eTale tarata ja thAya che; paraMtu mardana karanAra puruSane sevAnuM phaLa niyata kALe maLe evuM nathI. "gAmadhaNI thavA Icchato mANasa rAjanI sevA kare' evI laukika vidhionI bAbatamAM paNa vidhiphaLa vize koI kAlaniyama nathI. AyurvedamAM upadiSTa auSadhanI vidhionAM phaLa paNa kriyAnAM phaLanI jema sadya utpanna thatAM dekhAtAM nathI, paraMtu kALanI apekSA rAkhe che ja. tethI vidhinALanA AnantaryanI bAbatamAM kaMI pramANa nathI. 185. yatta pazuvirahakRtakadazanAdidodUyamAnAdhikArisvarUpaparyAlocanayA sadyaHphalatvamucyate tadapi na sAmpratam , puruSecchAmAtrametat na pramANavRttam / . api caihikatvaM phalasya tAvatA setsyati, na punaH kriyAphalavat sadyastvam / santi caihikaphalAnyapi kAlAntarasatyapekSANi karmANi / yathA 'brahmavarcasakAmasya kArya viprasya paJcame' iti / na tatra paMcamavarSe upanItamAtra eva mANavako brahmavarcasasampanno bhavati, kAlAntare tu bhavatIti / evaM vIryakAmAdiSvapi draSTavyam / tasmAdvidhiphalAnAmAnantaryaniyamAbhAvAnna tadvisaMvAdo doSAya / kAlAntare'pi yatra phalAdarzanaM, tatra kriyAvaiguNyakarmAntarapratibandhAdi kAraNamityuktam / 185. pazunA abhAvane lIdhe kharAba khorAka khAvo paDato hovAthI duHkha anubhavatA adhikArI purAnA svarUpanI paryAlocanAne AdhAre vidhinuM saghatva je kahevAyuM che te paNa barAbara nathI kAraNa ke te purucchAmAtra che, te koI pramANavyApArathI siddha nathI. teTalAthI te (arthAta pucchAmAtrathI te) A janmamAM vidhinuM phaLa siddha thaI zakaze, paNa kriyAnA phaLanI jema tenI takAtyati thaI zakaze nahi. A janmamAM phaLanArAM karmo paNa kAlAntaranI apekSA rAkhe che, arthAta tatkALa phaLatAM nathI; jema ke "brahmavarcasanI kAmanAvALA viprane pAMcama [varSamAM] upanayana saMskAra karavo joIe." tyAM pAMcamA varSe upanayana saMskAra karavA mAtrathI tarata ja baTuka brahmavarcasathI saMpanna banI jatuM nathI paraMtu kAlAMtare bane che. vIryanI kAmanA vagere mATe karavAnA karmonI bAbatamAM paNa Ama ja samajavuM joIe. tethI vidhinAM phaLomAM Anantaryane niyama na hoI, tene visaMvAda deSa mATe nathI. kAlAntare paNa Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ je karmonAM phaLa A janmamAM nathI maLatAM te karmonAM phaLa janmAntaramAM maLe che e mata 5 jyAM phaLa na dekhAya tyAM kriyApuNya ke karmAntarapratibaMdha vagere tenuM kAraNa che ema kahevAyuM che. - 186 anye kAdivaiguNyakalpanAnanumodinaH / ___ ihAphalasya citrAdeH phalamAmutrikaM jaguH // ___ sarvAGgopasaMhAreNa kAmyakarmaprayogAt ko'vasara: karmavaiguNya kalpanAyAm ? janmAntare tu tatphalamiti yuktA kalpanA / 186. bIjA jeo kartA vagerenA vairAgyanI kalpanAne anumodana nathI ApatA teoe kahyuM che ke citrAyajJa vagere je karmanAM phaLa ilekamAM nathI maLatAM temanAM phaLa paralekamAM maLe che. badhAM ja aMge ekaThAM karI kAma karmane prayoga karAto hovAthI kamaguryanI kalpanAne avasara ja kyAM che ? janmAktaramAM tenuM phaLa maLe che e kalpanA egya che. ___187. tathA ca trividha karma-kiJcidaihikaphalameva kiJcidAmuSmikaphalameva kiJcidaniyataphalameva ihAmutra vA tatphalapradam iti kalpanA / tatra kArIryAdi tAvadaihikaphalameva / taddhi sakalajanapadasantApakAriNi mahatyavagrahe prastUyate / vRSTilakSaNaM ca tatphalaM svabhAvata eva sakalalokasAdhAraNam Asannatayaiva tadabhilaSaNIya miti sadya eva bhavitumarhati / vacanAni ca tatra tAdRzyetra dRzyante 'yadi varSet tAvatyeveSTi samApayet , yadi na varSet zvobhUte juhuyAt' iti / AmuSmikaphalaM tu karma jyotiSTomAdi phalasvabhAvamahimnaiva pAralaukikaphalaM bhavati / svargoM nirupamA prItirdezo vA tadvizeSaNaH / bhoktuM nobhayathA'pyeSa dehenAnena zakyate // . . citrAdi tvaniyataphalaM karma, tatphalasya pazvAderiha vA paratra vA. loke sambhavAt / avazyaM caitadevaM vijJeyam / tathA hyakRtacitrAyAgAnAmapi iha janmani pazavo dRzyante / te paridRzyamAnasevApratigrahAdikAraNakA eveti kathyamAne karmanimittatvahAneH bRhaspatimatAnupravezaprasaGgaH / karmanimittakatve tu teSAM pazUnAmutpAdakaM kiM karmeti nirUpaNIyam / na hi brahmavarcasAdiphalAt karmaNaH pazavo niSpapadyante / citrA ca pazuphalA iha janmani tairna kRtaiva / pUrvajanmakRtA tu tasminneva janmani phalaM dattavatIti niyataihikaphalAbhyupagamAditi kutaH pazusaMpat ? ___187. ane Ama bha'nA prArI cha -(1) is (manu. 31 PAL OmamA ja maLe che. [gabhASya 2.1ramAM nirdiSTa daSTajanmavedanIya karma ane abhidhamakezabhALyanidiSTa daSTadhamavedanIya karma ane dasakAliyasutta-agasiMhacUNi (pR57) mAM nirdiSTa halakavedanIya karma sAthe sarakhAve.] (2) keTalAka karmo jemanuM phaLa janmAntaramAM ja maLe che. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmanA traNa prakAro [upara jaNAvelA traNeya graMthamAM anukrame nirdiSTa aTajanmavedanIya, upapadyavedanIya-aparaparyAyavedanIya ane paralokavedanIya karma sAthe sarakhAvo.] (3) keTalAMka karmo jemanuM phaLa kyAre- A janmamAM ke janmAntaramAM-maLaze e niyata nathI. A pramANe kalpanA che. temAM kArIrI Adi karmonuM phaLa A janmamAM ja maLe che. sakaLa lekane saMtApa karanAra mahAna dukALa zarU thayo hoya tyAre kArIrIyajJa karavAmAM Ave che. vRSTirUpa tenuM phaLa svabhAvathI ja savalokasAdhAraNa che, tarata ja vRSTi thAya e icchanIya chevRSTi tarata ja thAya e gya che. tevAM ja vacane vedamAM dekhAya che--je varasAda Ave che teTalAthI ja [arthAta varasAdathI ja] yajJanI samApti thAya. je varasAda na Ave te bIjA divase Ahuti ApavI." tiSThoma vagere karma janmAntaramAM phaLa Ape che kAraNa ke temanA phaLanA svabhAvane mahimA ja e che ke temanuM phaLa paralekamAM ja thAya. svaga e anupama sukha che kAM te AvA sukhavALuM sthAna che. A dehathI svargane bemAMthI koI paNa rUpane bhogavavuM zakya nathI. citrA vagere yajJakarmanuM phaLa aniyatakAlIna che, kAraNa ke temanAM phaLa pazu vagere ilekamAM ke pale mAM saMbhave che. Ane avazyapaNe Ama samajavuM joIe. te A pramANe-jemaNe citrAyajJa karyo nathI temanI pAse paNa A janmamAM pazuo dekhAya che. sevA, bheTa, vagere dekhAtAM kAraNe ja temanAM kAraNe che ema kahetAM temanA nimittakAraNarUpa prAcIna karmanI hAni thAya ane pariNAme cArvAkamatamAM pravezanI Apatti AvI paDe. pazu vagerenuM nimittakAraNa kama heya te kayuM kama temanuM nimittakAraNuM che je temane utpanna kare che e jaNAvavuM joIe, kAraNa ke brahmavarcas vagere jemanuM phaLa che e karmamAMthI pazuo utpanna thatAM nathI. ane jenuM phaLa pazuo che te citrAkane te temaNe A janmamAM karyuM ja nathI. pUrvajanmamAM karela citrAkame to te ja janmamAM tenuM phaLa ApI dIdhuM che kAraNa ke citrAkane IlekamAM (A janmamAM) ja phaLa ApatuM tame svIkAryuM che. te pachI temane pazusaMpatti kayAMthI ? 188. nanu gautamavacanaprAmANyAt pUrvakRtabhuktaziSTajyotiSTomAdikarmanimittakaH sa pazulAbho bhaviSyati / yathoktam 'varNA AzramAca svakarmaniSThAH pretya karmaphalamanubhUya patantaH tatazzeSeNa viziSTadezazratavRttavittAdiyuktaM janma pratipadyante' [gau0 dha0 sU0 12.32] ti | 188. koI kahe che -[gautamadharmasatranA kartA] gautamanuM vacana AmAM pramANa heI, pahelAM karelAM tikToma vagere karmone [pachInA janmamAM] bhagavyA pachI bAkI rahelAM te kammarUpa nimittakAraNathI te pazuprApti [janmAktaramAM] thaze; jemake gautamadhamasatramAM kahyuM che, "vaNuM ane AzramamAM rahelAo potapotAnA varNa Azramane anurUpa karmo niSThApUrvaka kare che, teo marIne pitAnAM karmonAM phaLa bhogavIne pRthvI para pAchA avataratAM te karmomAMthI bAkI rahelAM karmone kAraNe viziSTa deza, zrata, AcAra vagerethI yukta evo janma pAme che" 189. naitadyathAzrata vouM yu" na hyanyaphalakaM karma dAtumISTe phalAntaram / sAdhyasAdhanabhAvo hi niyataH phalakarmaNAm // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvajanmakRta citrAkarmathI A janmamAM pazulAbha tasmAt samUhApekSA zeSavAcoyuktirvyAkhyeyA-bahUni hi karmANi vargA AzramAzca / kRtavantaH, tataH karmasamUhAjjyotiSTomAdiphalaM pretyAnubhUyate / tata; zeSeNa citrAdinA karmaNA viziSTaM janma pratipadyante ityarthaH / tasmAt pUrvajanmakRtacitrAdinibandhana iha janmani pazulAbhaH, nAkamenimittakaH, nAnyakamanimittaka ityevamaniyataphalatvAccitrAderiha janmani phalAdarzane'pi nAnRtatvaM taccodanAnAM, janmAntare hi tA iSTayaH phalaM dAsyantIti / 189. [mAnI sAme yIle che-] pAne 26A: vAcyA mAM samA yogya nathI. je karmanuM amuka ja pitAne anurU5] phaLa hoya che te kama bIju phaLa Ape e IcchavAmAM AvyuM nathI, kAraNa ke karmo ane temanAM phaLo vacceno sAdhyasAdhanabhAva niyata che. tethI kasamUhane anulakSI karmazeSanI je vAta karavAmAM AvI che enI vyAkhyA A pramANe karavI-vaNuM ane AzramamAM rahelAoe ghaNAM badhAM karmo karelAM hoya che. te karmasamUhamAMthI tiSNAma Adi karmonuM phaLa te janmAktaramAM anubhavAya che ane pachI bAkI rahelAM [arthAta je aniyata kALe A janmamAM ke janmAntaramAM- phaLa Ape che evA karmomAMthI jemaNe A janmamAM phaLa nathI ApyAM evAM citrA vagere karmone lIdhe teo viziSTa janma pAme che evo artha che. tethI pUrvajanmamAM karelAM citrA vagere karmone kAraNe A janmamAM pazulAbha thAya che, karma karyA vinA thato nathI ke bIjAM karmone kAraNe thatuM nathI. Ama citrA vagere karmo aniyata kALe phaLatAM heI, citrAdi karmanuM phaLa A janmamAM na dekhAtuM hoya te paNa 'citrAkarmanuM phaLa pazulAbha che' evAM vaidika vidhivA asatyArtha nathI, kAraNa ke te yajJa janmAntaramAM phaLa Apaze. 190. atrocyate / kiM vAcanikametat karmaNAM traividhyam atha vidhivRttaparIkSAgamyam Aho phalasvarUpaparyAlocanayA labhyam uta puruSecchAdhInamiti ? tatra vacanaM tAvat trividhavibhAgapratipAdakaM nAsti, 'kArIrI nirvaped vRSTikAmaH' 'jyotiSTomena svargakAmo yajeta' 'citra yA pazukAmaH' ityetAvanmAtrazravaNam / na hyatraihikatvaM pAralaukikatvamaniyatatvaM vA phalasya kvacit paThitam / vidhivRttamapIyadevaM yat sapratyayapravartanaM nAma / tatredamevaMkAmena kartavyamityetAvAn liGarthaH / apuruSArtharUpe tu vyApAre pravartakatvalakSaNasvavyApAranirvahaNamanadhigacchanvidhiradhikAri vizeSaNasya kAmasya, kAmyamAnasya svargAderbhAvArthasya ca yAgAdeH sAdhyasAdhanasambandhamevAvabodhayati, na kAmyamAnasya sadyaH kAlAntare vA niSpattimAkSipatIti / phalakharUpaparyAlocanayA tu satyaM svargasyaM pAralaukikatvam avagamyate, na tu pazvAderaniyamaH / puruSecchA tu puruSecchaiva, na tayA zAstrArtho vyavasthApayituM zakyaH / tasmAnniSpramANakaM trauvidhyam / 13 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmonuM aiviSya nipramANuka 190. ahIM ame taiyAyike kahIe chIe-zuM karmanI vividhatA vekta che ke vidhinA vyApAranI parIkSA dvArA gamya che ke phaLanA svarUpanI paryAcanA dvArA labhya che ke pachI mAtra puruSecchAne adhIna che? tyAM vedamAM te trividha vibhAganuM pratipAdaka kaI vacana nathI. varasAdanI icchAvALA kArIrIyajJa kare' "sva"nI IcchAvALo jyotima kare' "pazunI icchA vALo citrAyajJa kare kevaLa ATaluM ja vedamAM kahevAmAM AvyuM che, ahIM vedamAM tei te yAtanA] phaLanuM aihika, pAralaukikatva ke aniyatatva jaNAvavAmAM AvyuM nathI. vidhine vyApara ATale ja che ke zraddhApUrvaka pravRtti karAvavI. tyAM vidhimAM AvI kAmanAvALAe A karavuM joIe eTale ja line artha che. apuruSArtha rUpa vyAparamAM, pravRtti karavArUpa pitAnAM vyApAranI pUrNatA nahi pAmate vidhi adhikArInA vize paNabhUta kAma (=achA), kAmyamAna svaga vagere, bhAvArtha ( kriyApadArtha ane tyAga vagereno sAtha-sAdhanasaMbaMdha ja jaNAve che, paraMtu kAmyamAna [LanI] nibatti tarata ja thaze ke kAlAntare tenuM te sUcana paNa karatA nathI. kintu phaLanA svarUpanI paryAlacanA dvArA svarganuM pAralaukikatva jJAta thAya che, paNa pazu vagerenI aniyatatA jaNAtI nathI. puruSecchA to puruSecchA ja che, tenAthI zAstrArthanI vyavasthA karavI zAkya nathI. tethI karmonuM vaividhya nipramANuka che. 191. yastu citrAdInAmaniyataphalatve nyAya uktaH "citrAdInAM phalaM tAvat kSINa tatrauva janmani" [lokavA0 citrAkSepapari0 15] ityAdi sa kArIryAmapi nizcitai hikaphalAyAM yojayituM zakyaH / adyAkRtAyAM kArIyA na hi devo na varSati / janmAntarakRtA tatra kArIrI kiM na kAraNam ? // tasmAt sA'pyaniyataphalA bhavatu / / - 191. vaLI, citrA vagere vAgonAM phaLa aniyatakAlika che e puravAra karavA je taka ApavAmAM AvyA che--jeo citrAne te ja janmamAM phaLatira mAne che teone citrAyAga karyA vinA pazalAbha thate dekhAya tyAM te pazalAbha ninimittaka svIkAravo paDaze kAraNa janmamAM karela citrAyAganuM phaLa te te te janmamAM ja kSINa thaI gayuM che ane dhaMzulAbane ninimittakamAna yogya nathI. eTale citrAyAganAM phaLa aniyatakAlika che ema mAnavuM joIete take te nizcita aihika phaLavALA kArIrIyAne paNa lAgu karI zakAya. Aje kArIrIyajJa na karyo hoya te ja varasAda ekalate nathI ema nahi te zuM ahI janmAramAM karela kArIrIyA kAraNa nathI? tethI, kArIrIyajJa paNa aniyaphulavALo bane. 192. kaya sampallaviyuvamora sAdhanamUtAdinimitta vRSTikritIyaampi kArIryAmiti manyase, tarhi dadhikSIrAdibhakSaNasukhAkSepikarmanimittakaH pazulAbho bhaviSyati akRtacitrAyAgAnAm / kArIryadhIna odanaH, citrAdhInaM dadhIti dadhyodanabhojanasukhasAdhanAdRSTakAritA pazuvRSTisRSTirbhavatu / atha zRGgagrAhikayA pazuphalA citroSTi rupadizyate, tena na sukhasAmAnyAkSepakakarmanibandhanaH pazulAbhaH / evaM tarhi vRSTAvapi zRGgagrAhikayA kArIrI paThyate eveti vRSTirapiM sAmAnyAdRSTanibandhanA mA bhUt / ke pUrva Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citrA-kArIrInAM phaLanA aihikatva-pAralaukikatvanI carcA 192, pAkanI samRddhithI prApya sukhanA bhogamAM sAdhanabhUta adaSTa, kArIrIyA kyAM vinA atyAre thatI vRSTinuM kAraNa che ema je tuM mAnatA hoya te dahIM, dUdha vagerenA bhojanathI prApya sukha ApanAra adaSTa, citrAyAga karyA vinA pazulabha karAvI Apaze. kArIrIyAgane adhIna chedana che citrAyAgane adhIna rahI che, dahIM ane edananA bhojananuM sukha sAdhI ApanAra adaSTathI ja pazu lAbha ane varSA thAo. Ama ya nirarthaka banI javAnI Apatti Ave] je kaho ke spaSTapaNe nirdeza karI Adeza ApavAmAM AvyuM che ke A citrAyAganuM phaLa pazulabha che eTale sukhasAmAnyane denAruM kama pazulAbhanuM kAraNa nathI, te. e rIte vRSTinI bAbatamAM paNa spaSTapaNe nirdeza karI kArIrIyAgane ja jaNAvAyuM che eTale vRSTi paNa sukhasAmAnyanA kAraNabhUta adaSTane kAraNe na thAo. 193. utha "na caDhi varSata vamate nagyAta yAdrivacanagvanavA saMsthAmaihikphltvmucyte / yadyevaM yatra tAdRzaM vacanaM nAsti 'yo vRSTikAmaH sa saubhareNa stuvIta' 'yadi kAmayeta varSe t parjanyaH iti' 'nIcaiH sado minuyAt' ityAdau tatra pAralaukikaphalatvaM syAt / 'yadi ca yobhate juhuyAt' iti vacanamahimnaiva phale sadyastvamAtramadhikaM, bhavatu, na tu tAdRzavacanarahitAnAM karmaNAM vispaSTasiddhamapyaihikaphalatvaM nivartite | 193. zaMkAkAra- na varase te pachInA divase hari hema' vagere vacananI paryA lecanA dvArA kArIrInuM phaLa A janmamAM maLe che ema kahevAyuM che. taiyAyika-jo ema hoya to jyAM evuM vacana nathI jemake jene vRSTinI icchA hoya te saubharImaMtrothI stuti kare,' 'je kAmanA karavAmAM Ave te pajanyadeva varase " jyAM hotA vagere Rtvije tetrAdipATha karavA bese che te sado nAmanA sthAnane nIcA pUNathI banAve vagerenI bAbatamAM temanuM phaLa pAralaukika thAya. je na varase te pachInA dine havya homa evA vacanano mahimAthI ja je phaLanuM aihikamAtra vadhAre samajAtuM hoya te bhale samajAya paraMtu tevA vacanathI rahita karmonuM (yanuM) vizeSarUpe spaSTapaNe siddha aihikatva nivRtta thatuM nathI. 194. cata punarvasusAdhAratvena vRzivamurate tapa pUravA samAnas, na hyAtmambharireva yajamAno bhavati, tasyApi khavAsinIkumArAtithibhRtyAdibhojanapUrvakasvabhojananiyamopadezAt / bahutaropakArakatvaM tu vRSTerityalaM tulayA / 194. bahujanasAdhAraNa hovAne kAraNe vRSTirUpe phaLa vartamAna janmamAM ja maLe che. ema kahevAya che, te te bahujanasAdhAraNa hevApaNuM to pazu vagere phaLonI bAbatamAM paNa sabhAnapaNe che, kAraNa ke citrAne yajamAna potAnuM ja peTa bharanAra nathI; pitAnI patnI, putro, atithio, nokara, vagerene jamADyA pachI pote jamavuM evA niyamane upadeza tene Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citrA-kArIrInAM phaLanA aihikatva-pAralaukikatanI carcA paNa ApavAmAM AvyuM che. vRSTi ghaNuM vadhAre janone upakAra kare che e vAta kharI. vadhu tulanA karavAnI jarUra nathI. 195. yadapi pratyAsannatvena kAmyamAnatvAd vRSTerai hikatvaM kathyate, tadapi tADageva, pazvAderapi tathaiva kAmyamAnatvAt / tatrAvagrahavihitasantApatayA pratyAsannatvena vRSTarabhilaSyate, ihApi dorgatyodvegAdAsannatayaiva pazavaH kAmyante / tasmAt 'vAridastRptimAnoti sukhamakSayamannadaH' ityAdivacanopadiSTasAmAnyasukhasAdhanAdRSTanibandhanaiveyamihAkRtakarmaNAM vRSTipazvAdisampaditi / na bRhaspatimatavadakarmanimittaM phalam , nApi karmaphalasAdhyasAdhanabhAvaniyamavyavahArollaGghanamiti / 195. zaMkAkAra-vRSTinuM ehika kahevAyuM che kAraNa ke te tarata ja thAya evI kAmanA karavAmAM AvatI hoya che. taiyAyika--ema te pazu vagere phaLe paNa ahika thAya kAraNa ke pazu vagere paNa tarata ja maLe evI kAmanA karavAmAM AvatI hoya che. zaMkAkAra-tyAM (arthAta vRSTinI bAbatamAM) dukALe dIdhela saMtApane kAraNe vRSTi tarata ja thAya evI IcchA karavAmAM Ave che. taiyAyika-ema te ahIM paNa dukALane udvegane kAraNe pazuo tarata ja maLe evI kAmanA karavAmAM Ave che. tethI pANI ApanAra tRpti pAme che, anna ApanAra akSaya sukha pAme che, ItyAdi vacane dvArA upadezavAmAM Avela sAmAnya sukhane sAdhanarUpa adaSTa ja A janmamAM na karelAM karmonAM vRSTi, pazu, vagere saMpattirUpa phaLonuM kAraNa che; eTale cArvAka matanI jema ahIM phaLa kama karyA vinA maLatuM nathI, tema ja karma ane phaLa vaccenA sAdhya sAdhanasaMbaMdharUpa niyamanA vyavahAranuM ullaMghana paNa ahIM nathI. 196. yacca kArIryAH kvacit phalavisaMvAde samAdhAnamuktam"phalati yadi na sarva tatkadAcittadeva / dhruvamaparamabhuktaM karma zAstrIyamAste // iti [zlovA0citrA0pari0 1.1.5] tena sA'pyaniyataphalaiva syAt / na hi tatkarmAntaramAsaMsAraM pratibandhakaM bhavati / phalopabhogAddhi tasyAvazyaM kSayeNa bhavitavyam / pratibandhake ca kSINe kAryA svaphalaM tadA dAtavyameva / sA'pyadattaphalA na kSIyate evetyevaM janmAntare tatphalasambhavAt tasyA api aniyataphalatvam / anena ca prakAreNa citrAderapyaniyataphalatvamasmAbhiriSyate eva, yatra samyak prayuktAyAmapISTau karmAntarapratibandhAdeva pazUnAmanupalagbhaH kalpyate / sarvathA sadyaHphalatvamAtravarja samAnayogakSemA kAryA citroSTiH / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArIrIyajJanuM phaLa paNa janmAntaramAM saMbhave che rawar 195. kArIrI yajJa kyAreka phaLa na Ape te tenuM samAdhAna e karavAmAM AvyuM che ke 'keTalAka kArIrIyajJa je kyAreka phaLa na ApatAM hoya to avazya bIju na bhogavAyeluM zAstrIya karma tenuM pratibaMdhaka hoya che;" A samAdhAnathI kArIrIyA paNa aniyata kALe phaLa denAra bane che peluM bIju karma saMsAranA aMta sudhI pratibaMdhaka tarIke rahe nahi. tenA phaLa bhoga thaI jatAM tene paNa kSaya avazya thavo joIe. jayAre pratibaMdhaka karma kSaya pAmI jAya tyAre kArIrIkame potAnuM phaLa ApavuM ja joIe. te kArIrIka paNa phaLa ApyA vinA kSaya pAme ja nahi. Ama janmAntaramAM kArIrI jJanuM phaLa saMbhavatuM hoI te paNa aniyatakALe phaLa ApanAra che. ane A ja rIte citrA vagerenuM aniyatakSapaNuM ame icchIe chIe ja; ahIM paNa samyapha rIte yajJa karavAmAM Avyo hoya tyAre bIjA pratibaMdhaka kamane kAraNe ja pazunI prApti thatI nathI evuM kapavAmAM AvyuM che. sarvathA anantaradAyitvane choDIne kArIrI ane citrA samAna yogakSemavALA che. 197. ullena brahmavasavIryAnA prAmADhivANathoDI vyAghAta: | tasmAt yathAzrutaM gautamaM bauddhavyam / 197. A carcA dvArA brahmavarcasa, vIrya, atta, grAma vagerenI kAmana vALA je ya che temanI paNa samajUtI thaI gaI. tethI gautamane ( = gautamavacanane) yathAzruta samajavuM joIe. __198. yadapyabhyadhAyi samagrAGgopasaMhAreNa kAmyakarmaprayogAt kutaH karmaNo vaiguNyAvasara iti tadapyasAram , sarvAGgopasaMhAreNa pravRttAvapi pramAdAdasaMvedyamAnavaigu. NyasambhavAt / sa ca vicitraH bhASyakAreNa pradarzitaH / tasmAt pUrvokta eva pratisamAdhAnamArgaH zreyAn / 198, kAmya karmo samagra aMgene ekaThAM karI karavAmAM AvatA hoI karmanA vaiguNane avasara ja kyAM che' ema je kahevAmAM AvyuM che te paNa barAbara nathI, kAraNa ke badhAM aMge ekaThAM karIne yajJa karavAmAM Ave te paNa khyAlamAM na AvatuM evuM vaiguNya pramAdane kAraNe saMbhave che. jAtajAtanuM vaiguNa bhAgyakAra vAsyAyane darzAvyuM che. tethI, pahelA jaNAvela khulAsAne mAga ja vadhu sAre che. 199. gata puna: pUrvAkSiA vAthita vAchAntare varmAmAvAta kuta: pati, tadapi na samyak-- yadyapyAphalaniSpatteH karmaNo nAstyavasthitiH / tathA'pyastyeva saMskAraH puruSasya tadAhitaH // karmajanyo hi saMskAraH puMso buddhayAdivadguNaH / tasya cAphalasaMyogAdavasthitirupeyate // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kame AtmAmAM pADele saMskAra utpatti sudhI Take che yathendriyAdisaMyogAdAtmano buddhisaMbhavaH / tathA yAgAdikarmabhyastasya saMskArasaMbhavaH / / budvistu bhagurA tasya saMskArastu phalAvadhiH / sAdhyasAdhanabhAvo hi nAnyathA phalakarmaNoH / / smRtibIjaM tu saMskArastasyAnyairapi mRSyate / tathaiva phalasaMyogabIjaM so'sya bhaviSyati // sa yAgadAnahAmAdijanyo dharmagirocyate / ... brahmahatyAdijanyastu so'dharma iti kathyate // 19. vaLI pUrvapakSIe je kahyuM ke kAlAntare kamane abhAva hovAthI phaLa kyAMthI thAya che, te paNa yogya nathI. jo ke phaLa thAya tyAM sudhI kama TakatuM nathI to paNa kame pADela saMskAra puruSamAM hoya che ja, kAraNa ke karmajanya saMskAra puruSanA buddhi vagere guNe je puruSane guNa che, ane phaLanI prApti thAya tyAM sudhI tenI sthiti svIkAravAmAM AvI che. jema Indriya vagerenA saMyogathI AtmAmAM buddhi janme che tema yAga vagere karmothI AtmAmAM saMskAra janme che. paraMtu puru nI buddhi bhaMgura che jyAre saMskAra phaLanI utpatti sudhI tyAM rahe che. anyathA, karma ane phaLa vacceno sAdhyasAdhanabhAva ghaTe nahi. smRtinuM bIja puruSa gata saMskAra che e bIjAo paNa svIkAre che, te ja rIte phalasaMganuM bIja puruSagata saMskAra banaze yAga, dAna, homa, vagerethI janya te saMskAra "dharma zabdathI jaNAvAya che. paraMtu brahmahatyA, vagerethI janya te saMskAra adhama" kahevAya che. 200. ulTAnu anta:varAra yuddhavizevuM gharmanAdu: | gAtA: puNyapudgalAn dharmatvena vyapadizanti / zAkyabhikSavazcittavAsanAM dharmamAcakSate / vRddhamImAMsakAH yAgAdikarmanivartyamapUrvaM nAma dharmamabhivadanti / yAgAdikamaiva zAbarA bruvate / vAkyArtha eva niyogAtmA'pUrvazabdavAcyaH, dharmazabdena ca sa evocyate iti prAbhAkarAH kathayanti / 20. kapilamuninA anuyAyIo ataHkaraNabhUta buddhinI viziSTa vRttine dharma kahe che. jene puNyapudgalene dhama kahe che. bauddha bhikSuo cittanI vAsanAne dharma kahe che. vRddha mImAMsaka yAga Adi karmothI janya apUrvane dharma kahe che. zabaranA anuyAyIo yAga Adi karmane ja dharma kahe che. "apUva" zabdayAzya niyogAtmA vAkyartha ja "dhama zabdathI jaNAvAya che ema prAbhAkare kahe che. 201. tatra puNyapudgalavRttipakSayoH kapilArhadgranthakathitayostanmatanirAsAdeva nirAsaH / Atmanazca samarthayiSyamANatvAt tasyaiva vAsanA, na cetasa iti saugatapakSo Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyapudgala vagere pakSanuM khaMDana 'pyamuktaH / vAyAgAntarAlavartinazca sthirasya nirAdhArasyApUryasya niSpramANakatvAt jarajjaiminIyapravAdo'pyapezalaH / api ca phalasya vA kAcidutpatsyamAnadazA, yAgasya vA zaktirapUrvazabdenocyate / na ca niyogo vAkyArtha evApUrvazabdavAcyaH, tasyopariSTAdapAkariSyamANatvAt / nApi yo yAgamanutiSThati taM dhArmika ityAcakSate iti yAgAdisAmAnAdhikaraNyena prayogAt sa eva dharmazabdavAcya iti yuktaM vaktum , tasya kSaNikatvena kAlAntare phaladAtRtvAnupapatteH / sAmAnAdhikaraNyaprayogo'pi caikAntato nAstyeva / yAgadAnAdinA dharmo bhavatItyapi laukikAH / prayogAH santi te cAmI saMskriyApakSasAkSiNaH / evaM yajJena yajJamayajanta devAstAni dharmANi prathamAnyAsan' tai0saM03.5.36] iti vaidiko'pi prayogaH tadviSaya eva vyAkhyeyaH, tasya sthAyitvena kAlAntare phaladAnayogyatopapatteH / saMskAro nRguNaH sthAyI tasmAddharma iti sthitam / tasmAcca phalaniSpatterna citrAdau mRSArthatA // 201, temAM jaina ane kapilamuninA anuyAyIoe anukrame jaNAvela puNyapudgalapakSa ane vRttipakSane nirAsa temanA mata nirAsathI ja thaI jaze. ame AtmAnuM samarthana karavAnA chIe, eTale tene ja vAsanA che, citane nahi; Ama boddha pakSa paNa ayogya che, tyAga ane vaga vaccenA samayagALAmAM rahela sthira nirAdhAra apUrva mATe kaI pramANa na hAI vRddha mImAMsakane mata paNa gya nathI. vaLI, keTalAka mImAMsake phaLanI keI utpanna thanArI dazAne te keTalAka yAganI zaktine "apUrva" zabdathI oLakhAve che [paraMtu "apUva" zabdane A artha ghaTatuM nathI, yogya nathI.] nigarUpa vAkyartha ja "apUrva zabdavAo nathI, kAraNa ke ame tenuM khaMDana karavAnA chIe. je tyAganuM anuSThAna kare che te dhArmika che' ema kahevAya che, eTale yAga vagere sAthe samAna adhikaraNamAM =vibhaktima) dharmane prayoga karAto hoI yAga vagere ja dharma zabdavANyuM che ema kahevuM yogya nathI, kAraNa ke te yAga vagere kSaNika hoI temanuM kAlAntare phaladAtRtva ghaTatuM nathI. vaLI, yAga vagere sAthe samAna adhikaraNamAM dharmane prayoga ekAntapaNe thatuM nathI ja. "yAga, dAna, vagerethI dhama thAya che' evA paNa laukika prayogo te dharma e saMskAra che e pakSanA sAkSI che, samarthaka che. 'ta vazamArA devAdAra ghanaNi thavA-vAsana' emAM thayelo dharma' zabdane vaidika prayoga sthAyI saMskAra viSayaka che ema samajAvavuM joIe. te saMskAra ( dharma sthAyI hoI kAlAntare phaLa ApavAnI tenI yogyatA ghaTe che. tethI dharma e puruSane sthAyI guNa saMskAra che e sthApita thayuM, ane tene kAraNe phaLa [kAlAntare niSpanna thatuM hovAthI citrA vagere yajJakarmanuM phaLa mRSA DaratuM nathI. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 yajJAyudhivAkyamAM darzAvela visaMvAdane parihAra ___202. yadapi yajJAyudhivAkye pratyakSaviruddhatvamupapAdyate sma bhasmIbhAvopalambhAt kAyasyeti, tadapyasamIcInam , eSa iti zarIrAbhedopacAreNAtmana eva nirdezAt tasya ca svargagamanaM bhavatyeva / gamanaM ca tadupabhoga eva tasyocyate yathA zarIrAdiyogaviyogau janmamaraNe iti / na tu vyApinaH parispandAtmakakriyAyoga upapadyate / jJAnacikIrSAprayatnasamavAyazca tasya kartRtvamiti varNayiSyate / yajJAyudhasambandho'pi svasvAmibhAvAdistasyaiva vyApakatvAvizeSe'pi vyavasthayopapadyate iti na kazcidatra virodhaH / tasmAt sarvatra niravakAzamanRtatvAdidUSaNam / 202. yajJAyudhivAkyamAM je pratyakSa virodha ghaTA -kAraNa ke bhasmIbhUta zarIra upalabdha thAya che, zUravargamAM jatuM dekhAtuM nathI]-te paNa yogya nathI, kAraNa ke 'A'=gg:) padathI zarIrAbhedapacAra dvArA AtmAne ja nirdeza thaye che, ane tenuM (AtmAnuM svargagamana thAya che ja. AtmAnI bAbatamAM, jema zarIra vagere sAthe tene saMyoga janma kahevAya che ane temanAthI tene viga maraNa kahevAya che tema tenA vaDe svagane upabhoga e tenuM svargagamana kahevAya che. AtmA vyApaka hoI tenAmAM gamarUpa kriyA ghaTatI nathI. jJAna, icchA, prayatnanuM samavAya saMbaMdhathI AtmAmAM rahevuM e AtmAnuM katRtva che, e ame AgaLa jaNAvIzuM. yajJanA sAdhane sAthe AtmAno saMbaMdha paNa sva-svAmibhAva vagere rUpa che. badhA AtmAo vyApaka hAI badhAne temanI sAthe saMyoga hovA chatAM amuka AtmAnA dharmathI janya teo hoI te sAdhane te AtmAnA che, bIjAnA nathI evI vyavasthA ghaTe che, eTale emAM koI virodha nathI. tethI vedamAM amRtatva vagere dUdhaNane keI avakAza nathI. . 203. yoni vanAvidha vyAdhAtovo ti; soDapi na hova 4- tatrAnuSThAnabhedena kAlatritayacodanA / yo yasya coditaH kAlo laGghanIyo na tena saH / / * tatazcAnyatamaM kAlamabhyupetyainamu jjhataH / nindeti na virodho'tra kazcidvidhiniSedhayoH / / 0 203. havananA kALa bAbatanI vidhimAM je vyAghAtadoSa darzAvavAmAM Avyo te doSa paNa nathI ja. anuSThAnanA (arthAta adhikArInA) bhedane anulakSI traNa kALanI vidhi che. ekavAra jenI bAbatamAM je kALanI vidhi karavAmAM AvI hoya teNe pachI te kALanuM ullaMghana karavuM na joIe. e traNa kALamAMnA koI eka kALane svIkArI pachI te kALane choDI denAranI nindA karavAmAM AvI che, eTale ahIM vidhi ane niSedha vacce koI virodha nathI. 204. agyAre navuM ja kAryavAhUpAm . * saMpardha caMdraghaM hi samaghenag voddhitam | Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punarutoSArahAra 'imamahaM paJcadazAreNa vajeNApabAdhe yo'smAn dveSTi yaM ca vayaM dviSmaH' iti zrUyate / ekAdazasAmidhenya RcaH paThyante / tatrAbhyAsamantareNa pAJcadazya nAvakalpate ityevamavazyakartavyo'bhyAsaH / sa cAyamaniyamena prApto vacanena niyamyate 'prathamottame RcI triruccAraNIye' iti / tasmAt tatprayojanArthatvAnna punaruktatAdoSaH / abhyAse phalarahite hi paunaruktya doSaH syAdiha tu na tasya niSphalatvam / vyAghAtA'nRtapunaruktatAdi tasmAt __ vedasya zlathayati na pramANabhAvam / / iyaM ca vAkyArthavicAraNA'pi prAmANyasiddhayaupayikIti matvA / cakre svazAstre munineha veda prAmANyanirvAhaNadIkSitena // 204. kyAsamA pustitu ya yonahApAthI punahita 5 nayI sAminI maMtronI bAbatamAM paMdaranI saMkhyA karavI joIe e Adeza che je amAro deSa kare che ane jene ame hepa karIe chIe ene huM paMdara aravALA vajathI mArI nAkhIza" evuM' vedamAM kahevAmAM AvyuM che. agIAra samidhenI sthAone pATha karavAmAM Ave che. tyAM abhyAsa vinA paMdaranI saMkhyA ghaTatI nathI eTale abhyAsa avazya kartavya che. paraMtu jenI bAbatamAM keI niyama nathI evA abhyAsane vacana vaDe niyamita kasvAmAM Ave che, jemake "prathama ane chellI kyAo traNa vAra uccAravI" tethI tenuM (=abhyAsanuM arthAta punaruktinuM) prajana heI punarukti deSa nathI. jenuM kaI phaLa yA projana nathI te abhyAsamAM ja punaruktidoSa Ave. paraMtu ahIM abhyAsa niprayojana nathI. tethI dekhItA) vyAghAta, amRtatA, punaruktatA vagere vedanA prAmANyane jarA paNa zithila nathI karatA. vedanA prAmAyanI sthApanA karavAnI dIkSA lenAra gautama munie pitAnA A nyAyazAstramAM vedanA prAmANyanI siddhi mATe upAyabhUta gaNIne tenA vAkyonA arthanI A vicAraNA paNa karI che __205. nanu nAdyApi vedasya bhavadbhirnipuNairapi / svadehasaMbhavA doSA nikhilAH paripiJjitAH // tathA hi 'so'rodId yadarodIt tadrudrasya rudratvam' [tai0saM0 1.5.1], 'prajApatirAtmano vapAmudakhidat tAmagnau prAgRhNAt / tato'jastUpara udagAt! Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 athavAdavAkyo upara aprAmANyane AkSepa [te0saM0 2.1.1], 'devA vai devajayanamadhyavasAya dizo na prAjAnan' [ tai0 saM0 6.1.5] ityevamAdInAmarthavAdAnAM kiM yathAzrutavastuparatvamuta tebhyaH kAryarUpArthopadezaparikalpanam uta liGAdiyuktavAkyAntarapratipAdyamAnakAryarUpArthApayikatvamiti cintyam / sarvathA ca pramAdaH / 205. zaMkAkAra--tarkazAstramAM nipuNa hovA chatAM Ape haju paNa vedanA pitAna dehamAMthI udbhavatA badhA dene dUra karyA nathI. te darzAvIe chIe. teNe (=sa) rudana karyuM'. teNe rana karyuM eTale ja amAM ava AvyuM", "prajApatie potAnA mAMsane kApI bahAra kADhayuM, pachI tene agnimAM hemyuM, tenA pariNAme temAMthI ziMgaDA vinAne aja (bakaro) upara Avya, devo devayajanane yajJasthAnane nizcitapaNe jANyA pachI dizAo bhUlI gayA' vagere arthavAde zabdazaH sAcA che (arthAt vastu je varNavavAmAM AvI che tevI ja che ema jaNAvanArA che) 2, ke temanA dvArA kamarUpa arthanA upadezanI (=vidhinI) kalpanA thAya che ?, ke liMga vagerethI yukta anya vAkya dvArA pratipAdita karma rUpa arthanA upAyabhUta che ? -me viyAna me. cI rIta viyAta 5 . [reNaya] che. ____ 205. svarUpaparatve tAvat pramANAntaraviruddhArthopadezAdaprAmANyamevAvatarati, rodanavapokhedanadiGmohAderarthasya tathAtve nizcayAbhAvAt / kiJca 'stenaM mano'nRtavAdinI vAk' ityevaMjAtIyakAnAmarthavAdavAkyAnAM vispaSTameva pramANAntaraviruddhArthapratipAdakatvam / na hi nisargata eva sarvaprANinAmana tavAdinI vAgbhavati, stenaM vA manaH / . api ca 'dhUma evAgnerdivA dadRze nArcistasmAdarcirevA'gnernaktaM dRzyate, na dhUmaH' [tai0 brA0 2.1.2] iti pratyakSaviruddhamidamabhidhIyate, naktaM dinaM dvayorapi indriyArthasannikarSe sati grahaNAt / kiJca 'etanna vidmo yadi brAhmaNAH smo'brAhmaNA vA' iti [go0 brA0 5.2 1] brAhmaNajAterupadezasahAyapratyakSagamyatvAt tadviruddha eSo'rthavAdaH / zAstravirodho'pyasti 'ko ha vai tadveda yadamuSmilloke'sti vA na vA' iti [tai0 saM0 6.1.1] / zAstre svargAdiphalAnAM jyotiSTomAdikarmaNAmupadezAt keyamanavaklaptiH / api ca gargatrirAtrabrAhmaNamadhikRtya zrUyate 'zobhate'sya mukhaM ya evaM veda' iti [tAM0 brA0 20.16.6] / na hi kasyacidevaM vidato mukhaM zobhate iti pratyakSavirodhaH / anyakarmAnarthakyazaMsI ca kazcidarthavAdo bhavati pUrNAhutyA sarvAn kAmAnavApnoti' 'pazubandhayAjI sarvAn lokAnabhijayati' 'tarati mRtyu tarati pApmAnaM sarati brahmahatyAM yo'zvamedhena yajate yazcaivaM veda' iti / yadi pUrNAhutyaiva saryakAmAvAptiH, pazubandhayAgenaiva sarvalokajayaH,azvamedhavedanenaiva tatphalAvAptiH,tatkimarthamanyakarmopadezaH ? upadiSTAnyapi tAni bahuklezasAdhyAni karmANi vyarthAni bhaveyuH, anenaiva Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthavAdavA upara aprAmANane AkSepa 107 laghunopAyena tatphalaprApterdarzanAt / api ca 'na pRthivyAmagnizcetavyo nAntarikSe na divi' iti [tai0saM05.2.7] vede cayananiSedha evAtra bhaGgayA bhavet / divi cAntarikSe ca tAvaccayanaprayoga eva nAsti, kiM tanniSedhena ? pRthivIcayananiSedhArtha ca yadvAkyaM taccayanapratiSedhArthameva bhavet, apRthivyadhikaraNakasya cayanasyAnupapatteH / api 'namAna: prastara' taii . 2.6.1], 'gAviyo gU' titrA 2.1.5] ityevaMjAtIyakAnAM pratyakSaviruddhArthAbhidhAyinAmarthavAdAnAM kA pariniSTheti ? tasmAnna svarUpaparatvaM teSAmupapadyate / 206. arthavAda svarUpavarNana paraka che (arthAta banelI ghaTanAonuM varNana mAtra kare che) e pakSamAM, anya pramANee jaNAvela arthathI viruddha ane te upadeza (=varNana) ApatA I temanAmAM aprAmANya ja Ave che, kAraNa ke rudana karavuM, pitAnuM mAMsa kApavuM, dizAonI brAnti thavI vagere arthone radra vagere sAthe saMbaMdha dharAvatA hoya e rUpe nizcaya nathI. vaLI, mane cora che, vANI anuvAdinI che' AvI jAtanI arthavAdavALo anya pramANoe jaNAvela arthathI viruddha arthanuM pratipAdana kare che e spaSTa che, kAraNa ke svabhAvathI ja badhAM prANIonI vANI amRtavAdinI nathI hotI, mana cora nathI hotuM. vaLI 'agnimAMthI nIkaLatA dhUmane divase je, agninI acine na joI. tethI, rAtre agninI aci ja dekhAya che, ghUma dekhAte nathI " -A arthavAdavAkya pratyakSaviruddha arthane jaNAve che, kAraNa ke yArthasanikarSa hatAM te ane divase baMneyanuM (dhUma ane aciMnuM) grahaNa thAya che. uparAMta, "ame jANatA nathI ke ame brAhmaNe chIe ke abrAhmaNe" -A arthavAdavAkya paNa pratyakSaviddha che kAraNa ke brAhmaNa jAti to upadezanI sahAyathI pratyakSagamya che. artha.. vAdamAM zAstravirodha paNa che. [udAharaNArtha, evuM arthavAdavA Ave che ke "paralekamAM te (=svarga) che ke nahi ene koNa jANe che ?' svaga vagere jenuM phaLa che evAM tibdoma vagere karmone zAstramAM upadeza hevAthI A zaMkA kevI ? vaLI, garga trirAtra brAhmaNane anulakSI vedamAM kahevAmAM AvyuM che ke je AvuM jANe che tenuM mukha zebhe che. paraMtu AvuM jANanAra keInuM mukha zobhatuM nathI e pratyakSavirodha che. bIjAM karmonuM Anarthakya jaNAve nAra paNa kaI arthavAda hoya che, jemake "pUrNAhuti ApavAthI tenI badhI kAmanAo pUrNa thAya che," "pazubaMdhayAga karanAra sarve lekane jIte che, je azvameghayajJa kare che ane je azvameghaviSayaka graMtha jANe che te mRtyune tarI jAya che, pApane tarI jAya che ane brahmahatyA(pApa)ne tarI jAya che. je pUrNAhutithI sarva kAmanAo pUrI thatI hoya, pazubaMdhayAgathI sarva loka upara jaya meLavAtuM hoya ane azvameghayajJa saMbaMdhI graMtha jANavAthI ja te phaLa maLatuM hoya to zA mATe bIjAM karmo karavAne upadeza ApavAmAM Ave che upadezavAmAM AvelAM bahukalezasAdhya te bIjAM karmo vyartha banI jAya, kAraNa ke A ja (pUNa Ahuti vagere) sahelA upAyathI te phaLanI prApti thatI dekhAya che. [ema arthavAdamAM kahyuM che.] uparAMta, agni pRthvI upara peTAva nahi, aMtarikSamAM peTAve nahi, AkAzamAM peTIva Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108: athavAdavA upara aprAmANane AkSepa nahi A vedavAkyamAM ahIM cayananiSedha (agni paTAvavAne niSedha) ja amuka bhaMgIthI thAya AkAzamAM ane aMtarikSamAM to agni paTAvAto ja nathI, te tene niSedha karavAne ze artha che? [pariNAme] pRthvI upara agni peTAvavAne pratiSedha karavA mATenuM je vAkya che te kevaLa agni paTAvavAne pratiSedha karavA mATenuM ja vAkya bane, kAraNa ke jenuM adhikaraNa pRthvI nathI evuM cayana te ghaTatuM ja nathI. vaLI, yajamAna pAthareluM kuza ghAsa che," "sUrya yUpa che A jAtanAM pratyakSaviruddha arthanuM pratipAdana karanArAM arthavAdavAkyonI kaI yarthAthatA che? tethI arthavAdavAkyo svarUpavarNanaparaka che e ghaTatuM nathI 207. nApi tekhya va pArthaparivArapanamupajana, basathavA ! 'so'rodId yadarodIt tad drasya rudratvam' ityatra kArya kalpyamAnamevaM kalpyeta-rudraH kila ruroda, ato'nyenApi roditavyamiti / taccAzakyam , priyaviprayogajanitasaMtApakzena hi vASpamocanaM rodanamucyate / na taccodanopadezAt kartuM zakyate / prajApatirAtmano vapAmuccikheda, tasmAdanyo'pyevamukhidedAtmano vapAmiti duranuSThAno'yamarthaH / ko hi nAmAtmano vapAmutkhidet ? kasya vA vapAhome sati samanantarameva ajaH pazustUpara udgacched iti / devA dizo nAjJAsiSuH, ato'nyo'pi na jAnIyAditi azakyopadezaH, na diGmoho nAmopadezAt kartuM zakyaH / na ca sarvasmAdarthavAdAdvidhiH kalpayituM zakyaH iti madhyamo'pi na satpakSaH / 207. arthavAdo vaDe ja karmarUpa arthanI (arthAta karmarUpa arthaviSayaka vidhinI) kalpanA paNa ghaTatI nathI, kAraNa ke te azakya che. teNe rudana karyuM. teNe rudana karyuM eTale tenAmAM (ddhamAM) ddhapaNuM AvyuM" e uparathI sUcavAtuM karma ahIM A rIte kapAya-- kahevAya che ke ske rudana karyuM hatuM, tethI bIjAe paNa rudana karavuM joIe." paraMtu te azakya che. priyajananA viyogathI janmelA saMtApane kAraNe AMsu sAravA e rudana kahevAya che ane vepadezathI te karavuM zakya nathI. "prajApatie potAnuM mAMsa kApyuM, tethI bIje paNa pitAnuM mAMsa Ama kApe- A arthanuM anuSThAna duSkara che, kAraNa ke koNa pitAnuM mAMsa kApe ? athavA te konA mAMsane hemavAmAM AvatAM tarata ja agnimAMthI ziMgaDA vinAnuM pazu upara Ave ? devoe dizAo na jANI, tethI bIje paNa dizAo na jANe e upadeza zakya nathI, kAraNa ke upadeza dvArA dibrAnti karavI zakya nathI. badhAM athavAdavAkyomAMthI vidhinI kalpanA karavI zakya nathI, eTale vacale pakSa paNa sAcuM nathI. - 208. nApi tRtIyaH vi: saMmati / vAyAntaraFhiMtApuraktvN tadupayogidravyadevatAdividhAnadvArakaM bhavati / yathA 'agnihotraM juhoti' tai0saM0 1.5.9] ityatra 'dadhnA juhoti' 'payasA juhoti' iti dravyaviniyogavidheH, 'yadagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti' iti devatAvidhervA / na cAyabharthavAdeSu prakAraH saMbhavati / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavAdavAMka upara aprAmANyane AkSepa 109 na caibhiH 'vrIhInavahanti' 'vrIhIn prokSati' itivad dRSTA'dRSTA vA kAciditikartavyatopadizyate / tasmAnna teSAM tadaupayikatvam / ___ nanu prekSAvatAM prarocanAtizayakaraNena pravRttyutsAhamAvahanto'rthavAdAstadupayogino bhaviSyanti / naitadapi samyak, pravRttyutsAho hi keSAJcinmate nirapekSazabdapratyayAdeva siddhayati / asmanmate tu tatpraNetRpuruSapratyayAditi kiM prarocanayA ? 'evaMkAma idaM kuryAt' ityukte yastatra na pravartate, sa prarocanayApi na pravartetai veti yatki tava ! 208. trIjo pakSa paNa saMbhava nathI. anya vedavAkyathI vihita karmarUpa arthamAM upAyabhUta hevApaNuM to te karma mATe upayogI dravya, devatA vagerenA vidhAna dvArA hoya che. udAharaNAtha, te agnihotrayAga kare che ema kahyuM che; [A vidhivAkyathI agnihotrayAga kama vihita che;] ahIM "dahIM vaDe yAga kare che,' 'dUdha vaDe yAga kare che e viniyogavidhi dvArA ane agnine mATe ane prajApatine mATe sAMje tyAga kare che e devatAvidhi dvArA upAyabhUta hovApaNuM che. A rIta arthavAdomAM saMbhavatI nathI. [kaI rIta ? kavya, devatA vagerenA vidhAna dvArA, anya vAkyathI vihita karmamAM upAyabhUta banavAnI rIta] uparAMta, 'trIhine khaDe che "trIti upara pANI chAMTe che" e vAko jema daSTa ke adaSTa itiktavyatAne upadeza Ape che tema arthavAdavAkyo daSTa ke adaSTa koI itikartavyatAne upadeza ApatA nathI tethI arthavAdomAM vihina kamane upAyabhUta banavA paNuM nathI. zaMka-khUba prazaMsA karavA dvArA, pravRtti karavAmAM buddhimAnane utsAha vadhAratA arthavAde pravRttimAM upayogI bane che. pUrvapakSInuM samAdhAna -A paNa barAbara nathI. keTalAkane mate pravRtti mATe utsAha vedamAM mUkavAmAM AvelI zraddhAthI ja siddha thAya che. amArA mate te vedanA praNetA puruSamAM mUkavAmAM AvelI zraddhAthI ja te siddha thAya che. te pachI prazaMsAnI zI jarUra che ? "A kAmanAvALo A kare' ema kahevAmAM AvatAM, je temAM pravRtti nathI karato te prazaMsA vaDe paNa pravRtta te nathI ja. eTale prazaMsAnI vAta nirarthaka che. 209. tadevaM prakAratrayeNApyarthavAdapadAnAmananvayAt ekadezAkSepeNa sarvAkSepa eva kriyate iti apramANaM vedaH / 209. niSNa e ke Ama traNeya rIte arthavAdavAyagata padane anvaya saMbhava na hoI vedanA eka bhAga (arthavAdabhAga) upara AnarthayanA AkSepa uparathI samagra veda upara ja AnathaSane AkSepa karAya che ane pariNAme veda apramANa Thare che. 210. nana yAtratyeva pramANAntaraviruddhavamukhyatve tAvacevAmAithamastu, sarvatra tu kutastyA tadAzaGketi / maivam, tatsAmAnyAdanyatrApyanAzvAsaH / mImAMsaka Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 arthavAdavAkayenA prAmANyanI sthApanA pakSe hi arthavAdarahitakevalavedagranthAnupalambhAt tadanuSaGgeNa sarvatra sAkSepatvamavatarati / naiyAyikamate tu vedapraNe turIzvarasya kvacidvitathavAditve dRzyamAne, kathamanyatra- satyavAditAyAM dRr3haH pratyayo bhavedityaprAmANyaM sarvatreti / / - 210. zaMkA-jeTalAmAM pramANuntaraviruddhatva prApta thatuM hoya teTalAmAM ja aprAmANya ho, [vedamAM badhe je aprAmANyanI zaMkA kayAMthI thaI zake ? - pUrvapakSIno uttara-evuM nathI. pramANuntaraviruddhatva samAna dharma hoI anyatra paNa A zaMkA banI rahe. mImAMsakapakSamAM arthavAdarahita kevaLa vedagraMtha upalabdha na hoI artha. vAdanA saMsargane lIdhe sarvatra [Anartha ] AkSepa vyApe che. yAyikanA matamAM vedapraNetA IzvaranuM kyAMka vitavAdita jaNAya to bIje tenI satyavAditAmAM daDha zraddhA kema rahe? eTale. vedamAM sarvatra aprAmANya che. 21. zatrAmilIyate | vayenavAtacaitra mUnA tavarcavApAne pacanate - 'vAyavyaM zvetamAlabheta bhUtikAmaH vAyurvaM kSepiSThA devatA vAyumeva svena bhAgadheyenopadhAvati sa evainaM bhUtiM gamayati' [tai0 saM0 2.1.1] iti / teSAM tadekavAkyasvAdeva prAmANyam / 'vAyurvai kSepiSTA devatA' ityato yadyapi kriyA nAvagamyate, nApi tatsambaddhaH kazcidarthaH, tathA'pi vidhyuddezenaikavAkyatvaM pratIyate / bhatikAmaH' ityevamanto vidhyuddezaH / tenaikavAkyabhUto 'vAyu kSepiSThA' ityevamAdiH / * '2iaa. ahIM ame naivAhike kahIe chIe- vidhi sAthenI ekavAkyatA sAthe ja ghaNA badhA arthavAda vaMcAya che. "samRddhinI kAmanAvALo vAyudevatAne dharAvavAnuM ke pazu haze, vAyu kharekhara jhaDapI deva che, vAyunA pitAnA bhAgadheya (arthAta tene dharAvavAnA pazu) sahita te vAyunI pAse jAya, te (vAyu) ja tene samRddhi bhaNI laI jAya che." arthavAdapadanuM prAmANya vidhi sAthenI ekavAkyatAne kAraNe che. "vAyu kharekhara jhaDapI devatA che ema kahetAM emAMthI je ke kriyA ke kriyA sAthe saMbaMdha dharAvato artha jJAta thatuM nathI te paNa viSNu deza sAthe tenuM ekavAkayatva te jaNAya che. 'mUtirAma (=samRddhinI kAmanAvALo) e zabda samApta thato viSNuza che. tenI sAthe ekavAkyabhUta che "vAyuM kSeviaA (vAyu kharekhara jhaDapI) vagere. 212. tame vayamAtra: ? gvAnAM sArAkSavAta / nanuM "matima:' ityevamantena vAkyena vidheyaM vihitam , utpAditaM pratipatturanAkAGkSatvam , kRtaM caM zabdakartavyamiti kimanyena 'kSepiSThA' ityAdinA prayojanam / tadarthasyaiva stutiriti gUma: | ... nanu stutyA'pi kiM prayojanam ? stuto'stutazca tAvAneva so'rthaH / maivam , sastutipade hi vAkye stutipadasahitaM vidhAyakaM vidhAyakaM bhavati / kimidAnI Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 arthavAdavAnA prAmAyanI sthApanA. kevalaM liGAdiyuktaM vAkyaM na vidhAyakamucyate ? yadi stutipadAni na zrayante tad bADhaM bhavati vidhAyakam / eteSu ca satsu tatsahitaM tadvidhAyakaM bhavati, naH kevalam , tathA pratIteH / stutipadasambandhe sati bhinnavAkyatA mA bhUditi vidhipadena ca stutipadena ca saMbhayArtho vidhIyate, tathA'vagamAt / anyathA hi pratIyamAnaH padArthAnvayastyajyeta vAkyabhedo vA kalpyeta / tasmAnna stutipadAnAmAnarthakyam / [212. zaMkA-ekavAkyatA kema che ? yAyika -- kAraNa ke pado sAkAMkSa che. zaMkA-mUtiwAma" zabda samApta thatA vAkya vaDe vidheya vihita thayuM che, pratipattAmAM ( zrotAmAM) anAkAMkSapaNuM utpanna thayuM che ane zabdakatavya pUruM thayuM che, have bIjAnuM arthAta " ka" vagerenuM zuM prayojana che ?" yAyika -te arthanI ja stuti (enuM prayojana che ema ame kahIe chIe. " . zaMkA-stutinI paNa zI jarUra che? stuti karAyela ke na karAyela te artha teTalo ja rahe che. taiyAyika-stutipadavALA vAkayamAM, stutipada sahitanuM vidhivA bane che. zaMkA -zuM atyAre tame kevaLa lipha Adi yukta vAkyane vidhivAkya nathI kahetA ? . naiyAvika-je stutipado zrayamANa nathI hotA te avazya tevuM [kevaLa lipha Adi yukta vAkya] vidhivAtha bane che ane jyAre stutipade hoya che. tyAre te stutipado sahitanuM vAkya vidhivAkya bane che, tyAre skuitiyAda rahitanuM kevaLa liH Adi yukta vAkaya vidhivAkya banatuM nathI, kAraNa ke tenI pratIti che. vidhipadane stutipada sAthe saMbaMdha thatAM bhinmavAkyatA na thAya eTalA khAtara vidhipada ane stutipada baMne sAthe maLIne arthanuM vidhAna kare che, kAraNa ke evuM jJAna ApaNane thAya che. anyathA, dekhAto padArthonvaya tyajavo paDe atha vAkyabheda ke pavo paDe. niSkarSa e ke stutiSanuM Arthikaya nathI. . . 21. nanu devasthApi vidhitrAya sAmata vimartha hatutihAni kayusara rUti ? pharate | gAnuyokazo naiminIyAnAM mate za, gama ja bhAg2avAnIzvaraH / ukte sati pratipa tAro vayaM vedasya, na kartAraH / pratipattau ca kramo darzitaH / evaM ca yadyapi dravyadevatetikartavyatAvidhAnadvArakamaGgavidhivadarthavAdavAkyAnAM kAryApayikatvaM nAsti, tathApi pratItyaGgatvaM na nivAryate / ata eva pramANopayogitvamevAmAcakSate, na prameyopayogitvam / kevalavidhipadazravaNe hi na tadAdriyante / yajvAnaH / tatra vidhivibhaktiravasIdati / tAM nimajjantImivArthavAdajanitakarmaprAza jyavrAya kAmanAta ! "anitA neta' tyato na tathavidha: zradhrAtizayo mavati, yathAvidhaH 'sarvajitA vai devAH sarvamajayan sarvasyAptyai sarvasya jityai sarvamevaitena. sarva Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 athavAdavAnA prAmANyanI sthApanA nIti' [tAM2 . 26.7.2] rUvApaH hoSi " nI tayA' ityato na tathA kretAraH pravartante yathA 'eSA bahusnigdhakSIrA sulIlA sApatyA anavaprajA ca' ityevamAdibhyaH stutipadebhyaH / svAnubhavasAkSiko'yamarthaH / ata eva kecidazrutArthavAdake'pi vidhivAkye tatkalpanamicchanti, yathA kvacidarthavAdAdvidhikalpanamiti / yathoktam (vidhistutyoH sadA vRttiH samAnaviSayeSyate' iti [taM0 vA0 1.4.13] / anadhigamyamAnavidhisambandhAccArthavAdAdvidhirunnIyate, na gamyamAnavidhisambandhAt / ' 213. zaMka-stutirahita kevaLa vidhivAkya samartha che te pachI zA mATe stutipadene [vAkayamAM] prayoga karavAmAM Ave che ? yAyika-ame uttara ApIe chIe. bhImasanA mate zabda (arthAta veda) aparyano che (arthAt jenI bAbatamAM prabha ja na karI zakAya tevo che); ane amArA bhagavAna Izvara apanAjya che. veda belAya tyAre vedanA ApaNe pratipattA (=jJAtA, zrotA) chIe. kartA nathI. vedanI pratipattine krama te ame darzAvI dIdho che. ane Ama je ke dravya, devatA, itikartavyatAnA vidhAna dvArA aMgavidhio jema karmamAM upayogI che tema arthavAdavA upayogI nathI, tema chatAM sastutika viSayanI pratItinuM teo aMga che e hakIkata TALI zakAya evI nathI. [jyAre stutipado nathI hotAM tyAre stutirahita vizvanI pratIti thAya che. paraMtu jyAre stutipade hoya che tyAre to sastutika viSayanI ja pratIti thAya che. tethI arthavAdo sastutika viSayanI pratItinuM kAraNa che, aMga che. alabatta, ahIM pratIti sastutika viSayanI thAya che paraMtu anuSThAna te zuddha viSayanuM ja thAya che.] eTale ja arthavAda pramANapayogI che, prameyapayogI nathI ema kahevAya che. kevaLa vidhipadanuM zravaNa thatAM yajJa karanArAone tenA (=vidhinA) pratye Adara jAgatuM nathI. tyAM vidhi pratyenI vizeSa bhakti maravA paDe che. te DUbatI bhakitane jANe ke karmanA prAzanuM avAjanita jJAna bacAve che, tAre che. sajitayajJa kare A vidhipadamAMthI te zraddhAtizaya pedA thatA nathI je "sarvajitayajJa vaDe devoe kharekhara badhuM jItI lIdhuM; sarvanI prApti mATe, sarvanI jIta mATe devoe sarvajita yajJa karyo; A sarvajita yajJa vaDe sau badhuM chata che' A arthavAdapadomAMthI pedA thAya che. jagatamAM paNa A gAya kharIdavI joIe ema kahyuM tethI kharIdanArA tevA pravRtta thatA nathI jevA teo "A bahu snigdha dUdha ApanArI che, zukaniyALa che, vAcharaDAvALI che ane nirdoSa prajAvALI che' e stutipadothI pravRtta thAya che. eTale ja, jema keIkavAra arthavAda uparathI vidhinI kalpanA karavAmAM Ave che temAM keTalAka je vidhivAkyamAM athavAda zrata nathI temAM paNa arthavAdanI kalpanA karavAnuM Icche che. jema ke kahevAmAM AvyuM che ke vidhi ane stutinI pravRtti sadAya samAnaviSayA IcchavAmAM AvI che." [azrata ane pariNAme jenuM jJAna nathI thatuM evI vidhi sAthe jene saMbaMdha hoya evA athavAda uparathI vidhinI Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthavAdavAnA prAmANyanI sthApanA 117 kalpanA karavAmAM Ave che, ane nahi ke je [mRta hAI] jJAta che evA vidhi sAthe jene saMbaMdha che evA arthavAda uparathI. _214. gata va ra "loDoDhI' vADhimyo na "rohitavyanuM drividhiklpnmissyte / mudhaiva pUrvapakSiNA tadAzaGkitam / vidhyantareNaikavAkyatvaM hi pratyakSamihopadizyate / 'barhiSi rajataM na deyam' tai0saM01.5.1]ityasya vidheH zeSo'yaM 'so'rodIt' ityAdiH / 'rudro ruroda, tasya yadazru azIyata tdrjtmbhvt| yo hi barhiSi rajataM dadAti purA'sya saMvatsarAd gRhe rodanaM bhavati' iti / tasmAd barhiSi rajataM na deyamiti / 'prAjApatyamajaM tUparamAlabheta' [tai0 saM0 2.1] ityetasya vidheH zeSaH 'prajApatirAtmano vapAmudakhidat' iti / vapAhomamAhAtmyapradarzanArthamucyate ---agnau vai pragRhItamAtrAyAM vapAyAmajastUpara udagAditi / 'AdityaH prAyaNIyazcaruH' [tai0saM0 6.1.5] ityasya vidheH zeSo'yaM 'devA vai devajayanamadhyavasAya dizo na prAjAnan' iti / vyAmohAnAmAdityaH caru zayitA yathA diGmohasyeti / evaM tatra tatra vidhizeSatvamarthavAdAnAM veditavyam / _214. eTale ja teNe rudana karyuM" ItyAdi uparathI "sadana karavuM joIe' ityAdi vidhinI kalpanA IcchavAmAM nathI AvI. pUrvapakSIe nakAmI ja te AzaMkA karI che, kAraNa ke anya vidhi sAthe te arthavAdanI] ekavAkyatA ahIM sIdhI jaNAvAI che. bahiyajJamAM rajata na ApavuM joIe' e vidhine zeSabhAga "teNe rudana kyu" vagere che. [samaya vAkaya A pramANe che- "Dhe rUdana karyuM, enAM je AMsu paDyAM te rajata banyAM; tethI bahiM. yajJamAM je rajata Ape che tenA gharamAM saMvatsara pahelAM raDAroLa thAya che; mATe bahiyajJamAM rajata na devuM'. "prajApati mATenA ziMgaDA vinAne bekaDAne kApo." A vidhine zeSabhAga che prajApatie potAnuM mAMsa kApyuM.' mAMsa homavAnuM mAhAsya darzAvavA mATe kahevAyuM che ke je agni mAMsane grahaNa kare che ke tarata ja ziMgaDA vinAne bekaDo [AkAzamAM] upara jAya che.' yajJanI zarUAta jenAthI thAya che te caru ( dUdhamAM rAMdhele bhAta) aditi devatA mATe hoya che A vidhine zela bhAga che. devo(=Rtvije) kharekhara yajJasthAnane nakkI karyA pachI dizAonI bhrAnti pAmyA (arthAta kayA kama pachI kayuM karma karavuM te kamaviSayaka brAti pAmyA.) jema dimohane nAzaka [sUrya che tema vyAmoho (brAntione) nAzaka aditidevatA mATe cara che. Ama te te sthAne arthavAdenuM vidhizeSapaNuM samajavuM joIe. __215. kathaM punaridamasatyamevocyate rudraruditAd rajatamajAyata, prajApativapAhomasamiddhAdagnerajastUpara udagAditi / ucyate / nedamasatyam / yadasya vAkyasya pratipAdyaM tatra satyArthamevedam / na cAsya yathAzruto'rthaH pratipAdyaH, kintu vidheyo niSedhyo vA kazcidarthaH / ihAnvAkhyAne dvayamApatati-yacca vRttAntajJAnaM yacca 15 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 athavAdavAnA prAmANyanI sthApanA kasmaeNizcidarthe prarocanA dveSo vaa| tatra vRttAntajJAnaM na pravartakaM, na nivartakamiti prayojanAbhAvAdanarthakamanAdaraNIyam / prarocanAdveSau tu pravRttinivRttyaGgatvAt tadarthau gRhItvA prarocanAyAH pravarteta dveSAnnivarteteti / tatra tatpratipAdyasatyArtha evArthavAda: / 215. zaMkA-paNa "sTanA AMsumAMthI rajata pedA thayuM "prajApativapahomanA prajavalita agnimAMthI ziMgaDA vinAne bekaDo upara [AkAzamAM go" evA A asatyane ja zA mATe kahevAmAM Ave che ? yAyika--uttara ApIe chIe. A asatya nathI. A vAkyanuM je pratipAdya che temAM A satyArtha che ja. yathAzruta (=vA) artha Ane pratipAdya nathI, paraMtu vidheya ke niSedhya kaIka artha pratipAdya che. ahIM anuvAdavAkyarUpa arthavAdamAM beya AvI paDe che. je vRttAntajJAna che te ane amuka kaI bAbatane anulakSI je prazaMsA ke niMdA te, temAM vRttAntajJAna pravartaka paNa nathI ke nivartaka paNa nathI; pravartakatva ke nivakatvarU5) prajanane abhAva hovAthI [vRttAntajJAna] anarthaka che anAdaraNIya che. prazaMsA ane niMdA [anukrame pravRtti ane nivRttinAM kAraNa hoI prazaMsA ane niMdAnA arthone grahaNa karIne prazaMsAthI pravRtti kare ane niMdAthI nivRtta thAya, tyAM prazaMsA ane niMdAthI pratipAgha [vidheya ke niSedhya artharUpa satya arthavALo athavAda che. 2 6. yattvarudati rudre kathaM tadrodanavacanam ? arodanaprabhave vA rajate kathaM tadudbhavatAbhidhAnamiti / guNavAdamAtram / gauNa eSa vAdaH / zvetavarNasArUpyAdinA rodanaprabhavaM rajataM ninditumucyate / evaM pazuyAge vapAhAmaprazaMsAyai 'prajApatirAtmano vapAmudakhidat' iti vRttAntAkhyAnaM yojanIyam / AdityacaraprazaMsAyai 'devA devayajanamadhyavasAya dizo na prAjAnan' iti / atha vA naiyAyikAnAmanekaprakArapuruSAtizayavAdinAM yathAzrute'pyarthe nAtyantamasaMbhavaH / rudrasya ruditAdrajatajanma, prajApatervapAtkhedaH, taddhomAt tUparapazUdgamaH, devAnAM devayajanAdhyavasAne diGamoha ityevaMjAtIyakamapi satyamastu, ko doSaH ? tat sarvathA'rthavAdAnAM prAmANyam / - 216. zaMkA na raDatA rudranI bAbatamAM piluM sadananuM kathana kayAMthI ? sadanamAMthI na janmelI rajatanI bAbatamAM rudanamathI tenA uddabhavanuM kathana kema ? yAyika--e to kevaLa gauNa ( ladyArtha) vacana che. A gauNa vacana che. vetavarNanA sArUpya vagerene kAraNe tema ja rajatanI niMdA karavA mATe rajatane rudanamAMthI janmeluM kahyuM che. e ja rIte pazuyAgamAM mAMsa homavAnI prazaMsA karavA khAtara "prajApatie potAnuM mAMsa kApyuM" evuM vRttAntavyAkhyAna yojavuM joIe. aditidevatA mATenA caranI prazaMsA mATe deve (Rtvije) kharekhara yajJasthAnane nakkI karyA pachI dizAonI bhrAnti pAmyA' ema kahyuM Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthavAdavAkayonA prAmANyanI sthApanA 115 che. athavA aneka prakAranA puruSAtizayo (dharmo ane adharmo) mAnanArA taiyAyikonA mate te arthavAdane pratipAdya a yathAbuta mAna atyaMta asaMbhava nathI. rudranA AMsuomAMthI rajatane janma, prajApatie pitAnuM ja mAMsa kApavuM, te homamAMthI ziMgaDArahita pazunuM AkAze UMce caDhavuM, devanA yajJasthAnanA nizcayamAM pachI yajJanAM karmo kyA krame karavA enI devone mujhavaNa thavI - A jAtanuM badhuM satya che ! [emAM] ze deva che ? tethI arthavAda sarvathA pramANa che. 217. evaM stenaM manA'nRtavAdinI vAgiti gauNa eSa vAdaH / pracchannatayA stenaM mana ucyate, bAhulyAbhiprAyeNa cAnRtavAdinI vAgiti / 'dhUma evAgnerdivA dadRze nAciracirevAgnernaktaM dadRze na dhUmaH' iti dUrabhUyastvAbhiprAyeNa kasmaicit prayojanAya sAyaMprAtarhomadevatAstutaye kathyate / 'na caitadvidmo yadi brAhmaNAH smo'brAhmaNA vA' iti pravarAnumantraNaprazaMsAyai saMzaya iva darzitaH / abrAhmaNo'pi yajamAnaH pravarAnumantraNena brAhmaNaH syAditi / 'ko ha vai tadveda yadamuSmilloke'sti vA na vA' iti dRSTaphalaM kimapi karma stotumucyate / 217. e ja rIte mana cora che, vANuM asatya bolanArI che' A vAkya gauNa (=udyArthavALuM) che. TUMkAyeluM rahetuM hovAne kAraNe mAne cera kahyuM che. bAhulyAbhiprAyathI vANIne asatya bolanArI kahI che. agnimAMthI nIkaLato dhumADe divase dekhA, vALA na dekhAI agninI vALA rAte dekhAI, dhumADe dekhAyo nahi' ema temanuM ghaNuM aMtara jaNAvavAnA abhiprAyathI kaIka khAsa prajanane lIdhe sAyaMkAlIna ane prAtaHkAlIna homanI stuti karavA mATe kahevAyuM che. [ghaNe dUra rahelI vyaktine divase dhumADo dekhAya paNa javALA na dekhAya jyAre rAte javALA dekhAya paNa dhumADe na dekhAya.] "ame jANatA nathI ke ame brAhmaNa chIe ke abrAhmaNe" ema kahI, pravaramaMtroccArathI thatAM zuddhikarmanI prazaMsA mATe jANe ke saMzaya darzAvyo che. yajamAna abrAmaNa hoya te paNa pravaramAM troccArathI thatA zuddhikamathI brAhmaNa bane. koNa jANe che ke paralokamAM te (=svargAdi phaLa) che ke nahi ?" ema je kahevAmAM AvyuM che te daraphaLavALA keI paNa kamanI prazaMsAthe kahevAmAM AvyuM che. 218. 'mateDI muvaM ca parva ve' ti vidyApAraiSA | mate ti ziErudviikssymaannsy mukhamiti / sarvAn kAmAnavApnoti iti sarvatvaM prakRtApekSam / stutyartha cAzvamedhAdhyayane'pi tatphalavacanam / 'hiraNyaM nidhAya cetavyam' iti stutyarthatayA divyantarikSe pRthivyAM ca cayanaM pratiSiSyate / anupahitahiraNyAyAM pRthivyAmagnirna cetavyo, na punarna cetavya eva tasvamiti | Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthavAdavAnA prAmANyanI sthApanA _ 'Adityo yUpaH' iti aJjane sati tejasvitayA yUpasyAdityarUpatAstutaye kathyate / tatkAryakAritvAcca yajamAnaH prastara ucyate / na hi mukhyayaiva vRttyA loke zabdAH pravartante, gauNyA'pi vRttyA vyavahAradarzanAt / evaM vede'pi teSAM tathA prayogA bhaviSyati / itthaM ca mantreSvapyainyA gArhapatyopasthAnamaviruddham / _218. 'je A pramANe jANe che tenuM mukha zobhe che - A vidyAprazaMsA che. jyAre [prazaMsA karatA utkaMThita] ziSya gurumukha tarapha UMce jue che tyAre gurumukha zobhe che ema artha che. "sava kAmanA pUrI thAya che' emAM "sarvava' prakRtinI apekSAe [samajavAnuM] che. prazaMsA karavA mATe azvameghAdhyayanamAM tenuM phaLa jaNAvatuM A vAkya che. "suvarNa mUkIne pachI agni saLagAvavo" ema kahI A kamanI stuti karavA mATe AkAzamAM, antarikSamAM ane pRthvI upara agni saLagAvavAne pratiSedha karavAmAM AvyuM che. jenI aMdara suvarNa mUkavAmAM AvyuM nathI te pRthvI upara agni na saLagAvavo joIe ane nahi ke pRthvI upara tene saLagAvavo ja na joIe [ghIno] lepa thatAM AvelA caLakATane kAraNe cUpanI je AdityarUpatA thAya che tenI stuti mATe "dhUpa Aditya che' ema kahevAmAM AvyuM che. tenuM (yajamAnanuM) yajJa pAra pADavA rUpa kArya prastara karatA hoI yajamAna prastara kahevAya che. lekamAM (arthAta laukika vyavahAramAM) zabdo vArthamAM ja pravRtta thatA nathI, kAraNa ke gaNArtha(ElakSyArtha)mAM te prajAtA dekhAya che. e ja rIte vedamAM paNa temano tevo prayoga thAya che. Ama, gAIpatya agninuM upasthAna (pUjA) IndranA mAnamAM racAyelI kyAe uccArI kare to temAM koI virodha nathI. veidamAM zabdano lakSyArthamAM prayoga thato hAI "Indra' zabda rUDhithI Indrane vAcaka hovA chatAM aizvaryAvizeSanI vivakSAne kAraNe gAI. patyane vAcaka paNa bane.] 29. urva stutinindAsvarapAstAvavA: vivAana pramANam | parakRtipurAkalpasvarUpA api tathaiva yojyAH / kvacitpunararthavAdenaiva kazcidaMzaH pUryate iti na tu pratItyaGgatvameva, tasya kAryAGgatvamapiM bhavati / yathA 'pratitiSThanti ha vA ya etA rAtrIrupAsate' tai0saM0 7.3.1 :] ityazrayamANAdhikArasya rAtrisatravidheradhikArAMzo'rthavAdAdeva labhyate / vathA "sTanA nirdezAta' ti naiitU. 4.rU.28] | tatra di pratiSThAmA: satramAsIrannityarthavAdavazAd gamyate vAkyArthaH / 219. Ama, stutisvarUpa ane nidAsvarUpa athavA vidhi sAthe ekavAkyatA dharAvatA heI pramANa che. parakRtisvarUpa ane purAkalpasvarUpa arthavAdone paNa te pramANe ja javA joIe. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthavAdevAnA prAmANyanI sthApanA keTalIka vAra vaLI arthavAda ja koIka aMzanI pUrti kare che, eTale te pratItinuM je kAraNa nathI, kAya (karma)nuM paNa kAraNe che. udAharaNArtha, jeo A rAtrionI upAsanA kare che teo pratiSThA pAme che' e arthavAdamAMthI ja azkamANAdhikAravALI rAtri satravidhine adhika:rAMza prApta thAya che, jemake kahevAmAM AvyuM che ke "Atreya AcAyane mate tinuM phaLa che kAraNa ke phaLane nirdeza [arthavAdamAM thayuM che, kAraNa ke tyAM temane pratiSThAnI kAmanA hoya te rAtrisatranI upAsanA kare' evo vAkyartha athavAdane kAraNe jJAta thAya che. ['3 rAtrionI upAsanA kare eTale vidhi che. kaI kAmanAvALe kare e kahevAmAM AvyuM nathI. te aMzanI pUrti arthavAda kare che.] 220. kacidvidhivAkyasyArthasaMdehe'rthavAdAtmakAd vAkyazeSAt tannizcayo mavati | kathA " 1 DAghAti' taii0 0 rU. 2.5] jhana ghRtatailavasAdibhedena saMdihyamAne 'tejo vai ghRtam' [tai0 brA0 3.12.5] iti arthavAdAd ghRtenAktAH zarkarA upadheyA iti gamyate / 220. keTalIka vAra jyAre vidhivAkyanA arthane saMdeha thAya che tyAre arthavAdarUpa vAkyazelathI tene nizcaya thAya che. udAharaNAtha, pahelI IMTa mUke che' ema kahevAmAM AvatAM cepaDavAnA dravyo ghI tela carabI vagere bAbata saMdeha jAgatAM "kharekhara ghI teja che' e arthavAda uparathI ghI vaDe paDelI ITa mUkavI joIe e nizcaya thAya che. 22aa. rUvA vidhine mAvA, __tadvatpramANatvamamI bhajante / asti pratItyanvayitA hiM teSAM kacicca kAryAnvayitA tu dRSTA // yadvA svarUpaparatAmapi saMspRzanti prAmANyavartma ta ime na parityajanti / naiyAyikA hi puruSAtizayaM vadanto vRttAntavarNanamapIha yathArthamAhuH // AdityayUpavacanAdiSu tu kharUpa__yAthArthya mitthamupapAdayituM na zakyam / gauNI tu vRttimavalambya kRtA tadartha vyAkhyeti teSvapi na viplavanAvakAzaH // 22, niSkarSa e ke vidhi sAthe ekavAkyatA hovAthI A arthavAda vidhinI jema pramANa che. temanAmAM pratItyaMga- te che ja, keTalIkavAra kAryA gava paNa temanAmAM dekhAya che. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 mancavAkAnI vicAraNa athavA to svarUpatAne (=vRttAntane, hakIktane) sparzatA teo prAmANane mAga tyajatA nathI, kAraNa ke purupAtizayanI vAta karatA yAyika vRttAntavarNanane paNa ahIM yathArtha ja jaMNAve che. dhUpa Aditya che jemAM vacananI bAbatamAM svarUpathArthatA ghaTAvavI zakya nathI, tethI gauNavRttine Azaro laI tenA arthanI vyAkhyA karavAmAM AvI che, eTale te vAkyomAM paNa goTALAne arthAta aprAmANyane avakAza nathI. . 222. athedAnI mantrA vicAryante / kimarthaprakAzanadvAreNa vidhyarthopayogitA teSAmutoccAraNamAtreNeti / nanUbhayathA'pi prAmANyAvizeSAt kiM tadvicAreNa ? na hIdaM zAstraM vedasyArthavicArAya mImAMsAvat pravRttam , api tu prAmANyanirNayAyaiveti / satyam , prAmANyanirNayAyedaM zAstraM pravRttam / avivakSitArthatve tu mantrANAmapratipAdakatvalakSaNamaprAmANyameva bhavet / tatsAmAnyAdvedabrAhmaNavAkyAnAmapi tathAbhAvaprasaGga iti vedasya karmAvabodhArthatvaM hIyate / na ca saMzayaviparyayajananamevAprAmANyam , ajJAnajanakatvamapyaprAmANyameva / _222. have ame maMtrone vicAra karIe chIe. yajJakarmamAM prajya padArthone prakAzita karI arthAt yAda karAvI te dvArA teo vidhyarthane upayogI bane che ke uccAraNa mAtra dvArA viyarthane upayogI bane che ? zaMkA - baMne rIteya prAmANya samApaNe rahetuM hoI tene vicAra karavAnuM zuM prajana? A nyAyazAstra mImasAzAstranI jema vedanA arthane vicAra karavA mATe pravRtta thayuM nathI, paraMtu vedanA prAmANya nirNaya karavA mATe ja pravRtta thayuM che. naiyAyika sAcuM, vedanA pramANane nirNaya karavA mATe ja A nyAyazAstra pravRtta thayuM che. maMtrano artha avivakSita hoya che ema mAnatAM te apratipAdakatvarUpa aprAmANya ja thAya. [bIjA zabdomAM, maMtrane vikSita koI artha ja nathI ema mAnatAM maMtro kaI arthanuM pratipAdana karatA nathI ane pariNAme apramANa che evI Apatti AvI paDe] vedavAkyo ane brahmaNavAkyomAM vedata sAmAnya hovAthI te baMnemAM aprAmANyanI Apatti Ave, eTale veda karmanuM jJAna karAve che e jAtanuM tenuM karmAvabodhAthava paNa hAni pAme. ane saMzaya ane viparyayane pedA karavAM te ja aprAmANya nathI, jJAnane na utpanna karavuM e paNa aprAmANya ja che. 23. taduyate | 3 vAramAtrovALo matrI: I kuta: ? tathA viniyonozAt | '3 kayA 3ra vayasva rUti puro zuM thayuti" [vA. saM. 2.22] tiA yadyarthaprakAzanopakAriNo mantrAH, sAmarthyAdeva prathanopayogI mantro'yamiti, kimarthaM prathane viniyujyate vacanena ? yathA sAkSaH puruSaH pareNa cennIyate, nUnamakSibhyAM na pazyatIti gamyate / 'agnIdagnIn vihara' iti ca karotyevAsI RtvigagniviharaNam, kiM vacanena ? uccAraNamAtropakAriNi mantre taduccAraNAdevAdRSTaM kizcidupakArajAtaM kalpyate / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mancavAka upara aprAmANyane Apa 119 (223. zaMkAkAra -tene uttara ApIe chIe uccAraNamAtrathI vidhyarthane maMtro upayogI che kema ? kAraNa ke te pramANe (arthAta uccAraNamAtrathI) maMtranA viniyogane upadeza che, jema ke ["he puDAza !] vistIrNa thaIne vistAra pAma ema uccArI puraDAzane vistAre". maMtro padArthone prakAzita karavAmAM upakArI hoya to A maMtranA sAmarthathI ja arthAta potAnA arthathI ja maMtra prakriyAmAM upayogI bane, to pachI zA mATe prathama kriyAmAM A maMtra upayogI che ema jaNAvI maMtroccAra karanArane ( yajJakartAne prathanakriyAmAM A maMtra bolavAnI sUcanA ApavAmAM Ave che ? cakSuvALA puruSa bIjathI deravAto hoya te kharekhara te cakSuba vaDe dekhato nathI evuM samajAya che agni saLagAvanAra Rtipha ! tuM agnione laI jA (manITanIr vira)' e maMtra bolato e Rvi agniviharaNarma kare che ja; te pachI "agniviharaNakarmamAM A maMtra upayogI che mATe te kAma karatI vakhate te maMtra bole" ema vacanathI sacavavAnuM prayojana ja kayAM rahyuM ? maMtra uccAraNamAtrathI vidhyarthane upakAra karato hoya te uccAraNathI kaMIka adaSTa upakAra janme che ema kalpavAmAM Ave che. 224. vAkyakramaniyamAccAvivakSitArthAn mantrAnavagacchAmaH / niyatapadakramA hi mantrAH paJyante / yadyarthapratipAdanenopakuryuH niyatakramAzrayaNamanarthakaM syAt , kramAntareNApi tadarthAvagamasaMpatteH / 224 maMtro vivakSita artha dharAvatA nathI evuM vAgata padonA niyata kramanA niyama uparathI amane jaNAya che. anuka niyata kramamAM pado dharAvatA maMtro uccArAya che. je maMtro arthanuM pratipAdana karI te dvArA vidhyarthane upakAra karatA hatA te niyatakramane vaLagI rahevuM artha vagaranuM banI jAya, kAraNa ke bIjA kramathI paNa te arthanuM jJAna thAya che. 225. sUtAttvirNitAtha mannA | vithamAnAryavAsino hi di dRzyante / yathA 'catvAri zRGgA trayo asya pAdAH dve zIrSe sapta hastAso asya / tridhA baddho vRSabho roravIti maho devA mAnAviveza' [Rgveda 4.58.3] iti / na hi catuHzRGgaM tripAdaM dviziraskaM sAhasaM kiJcid yajJasAdhakamasti, yadanena prakAzyeta / _225 ane A kAraNe paNa maMtro vivalita arthavALA nathI -keTalAka maMtro avidyamAna padArthane jaNAvatA dekhAya che, jemake ene cAra ziMgaDAM che, traNa paga che, be mAthAM che, sAta hAtha che. traNa prakAre bAMdhela baLada moTe avAja kare che. moTe deva mAryomAM pravezya (vAri vagere) cAra ziMgaDAMvALuM, traNa pagavALuM, be mAthAvALuM ane sAta hAthavALuM kaI yajJasAdhana pazu che nahi ke jene A maMtra prakAzita kare (arthAta jaNAve) Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 matravAka upara aprAmANya Aropa 226. navam | avetanabaeNkanA zova trAzana' rUti taii. saM. 2.2.2] [ na hovadhavuM te trAya niyusmati | zrotA grAvANaH' iti [tai0saM0 1.3.13] codAharaNam / na hyacetanA grAvANaH zrotuM niyujyante / 226 ane A kAraNeya maMtro vivakSita arthavALA nathI. mitro vivakSita arthavALA nathI] kAraNa ke jaDa vastuone hukama karavAmAM AvatA dekhAya che, jema ke huM oSadhi! Ane bacAva'. odhine jJAna thatuM nathI ke Ane bacAvavA mATe mane hukama karavAmAM Avyo che. patthara sAMbhaLo' A bIju udAharaNa che, kAraNa ke acetana patharane sAMbhaLavA mATe hukama karA nathI. - 227. api = "TriticeMdritirantarikSama ti taii0 gA .13] vipratiSiddhamabhivadanti mantrAH / kathaM saiva dyaustadevAntarikSaM bhavitumarhati / 27. vaLI, "aditi AkAza che, aditi antarikSa che' evI parasparavirodhI vAta maMtro kahe che kevI rIte te ja AkAza te ja antarikSa hoI zake ? (arthAt je AkAza che te ja antarikSa kevI rIte hoI zake ?) 228. pAkijA mannAnAmathI jJAtumeva na zakyate / te thanAnAneno ? "gavasAta rUdra: I: ti [40 0 2.8] "HSetra namIturatu ti [40 saM. 8.6.2] "rUdra: sAmastha jANu' [40 saM. rU.rU.12] ti 1 | tasamAvivakSitAtha maMtrI: | 228. keTalAka manTone artha jANo ja zakya nathI. to pachI te matro kevI rIte padArthane jaNAvI (arthAta yAda karAvI) vidhyarthane upakAra kare che evA maMtronA udAharaNa che- prajA (dra Ti:, "pRthea gharmaratu tu', 'raH soma0 191'. tethI, maMtro vivakSita arthane jaNAvatA nathI. 2 9. api coccAraNamubhayathA'pi kartavyaM mantrANAmadRSTAya vaa'rthprtyaanAya vA, tAmaNi nAnuritA: rAvl: gyAyathitumudanta | tamAvshykrtvye'sminnuccaarnne tata eva yajJopakAre siddhe kimarthapratipAdanadvAraparigraheNa prayojanamiti / - 229. vaLI, maMtranuM uccAraNa te bemAMthI koI paNa pakSa svIkAre toya karavuM ja paDavAnuM- bhale te maMtro adaSTa mATe hoya ke artha jaNAvavA mATe hoya, kAraNa ke anucarita zabdo te arthane jaNAvavA utsAha dharAvatA nathI. tethI, emanuM uccAraNa to avazya karavAmAM Ave che ja ane uccAraNamAtrathI ja yajJopakAra siddha thaI jAya che, to pachI artha pratipAdanarUpa dvArA grahaNathI zuM prajana ? Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgAvAnA prAmANyanI sthApanA ..121 - 230. tatrocyate / kiM mantrobhyo'rthapratItireva nAsti, kiM vA bhavantyapi nirnimittA'sI, uta sanimittA'pi grahaikatvapratItivadavivakSiteti / 230. mAnA 2mA ma naiyaayi| sIse chIme- zu mAtrAmAthI atha pratIti thatI ja nathI ? ke thato hovA chatAM te nirniMmita (arthAt maMtraTapadethI ajanya) che ? ke sanimitta hAvA chatAM anA (=pA, vAsanA) mevAnI mate avivakSita cha ? sammASTipAtrane sApha karo'. ahIM ekavacana vivakSita nathI, je ke ekavacananI pratIti thatI DAvA chatai.] 231. na tAvat pratItireva nAsti, zabdArthasambandhavyutpattisaMskRtamatInAM 'bahiMdavasadane dAmi' mai0saM0 1.1.2] ityevamAdimantrazravaNe sati tadarthapratIteH khasaMvedyatvAt / . 231 maMtrImAthA apratAti yatI 4 nathA me nathI, 4265 zAsanA zAnathA sN|2 pAsI bhuddhivANAmAne bahirdevapadana dAmi'' pore bhatranu zravaNa yatA tenA arthanI pratIti svasaMvedya che. 232. nApyasau nirnimittA, lokavat padAnAmevAtra nimittatvAt / vyutpattirapi naM nAsti, ya eva laukikAH zabdAste eva vaidikAH, ta eva teSAmarthA iti lokavyavahAratastadvayatpattisambhavAt / .. 232. taninimitta 555 nathI, ma sobhA atha"prata pahanimitta cha tama alI vahabhAM) apratIti panimitta cha. '241 zamneatha che' se jJAna nathA hota ema nahi; je laukika zabdo che te ja vaidika zabdo che, te ja artho che, eTale lekavyavahAra dvArA "A zabdane A artha che evuM jJAna saMbhave che. ... 233. nApi bhavantyapi mantrobhyo'rthapratItiH grahaikatvapratItivadavivakSitA bhavitumarhati, avivakSAnibandhanasya kasyacidapyabhAvAt / grahAdivacanAntaranitisaMkhyatvAt somAvasekanirharaNasya ca sammArgakAryasya sarvagrahasAdhAraNatvAd grahamiti vibhaktezca karmakArakasamarpaNamAtroNApiM sArthakyopapatteH yuktamekatvamavivakSitamiti kathayi'tum / iha tu 'barhidevasadanaM dAmi' ityevamAdivAkyakriyamANakratUpayogidravyAdiprakAzana sya vidhyapekSitatvAnmantroNa smRtaM karma karoti / tathA kriyamANamabhyudayakAri bhavati iti ma yajJAGgaprakAzanamavivakSitam / ato noccAraNamAtropakAriNo mantrAH / 233. bhatrImAthI ma pratAti chati atyatAtinA ma tenu avivakSita hova 'ucita nathI, kAraNa ke avivakSAnA kAraNanuM kayAMya astitva nathI. graha Adi vizenA anya 1. 756 devatA se che te pAsa huM Adhu. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 maMgAvAnA prAmANyanI sthApanA vAkyomAMthI grihanI] saMkhyA jJAta hoI temanA avalepane barAbara dUra karavArUpa mAM javAnuM kArya badhA ja grahonI bAbatamAM sAdhAraNa hoI ane "huM"e [ditIyA] vibhakti dvArA karmakArakanA karAyelA samarpaNamAtrathI sArthakya ghaTatuM I ekatva avivakSita che ema kahevuM ucita che. paraMtu ahIM "vahevAra TA' Adi vAkya vaDe, karAtA yajJamAM upayogI dravya vagerenuM prakAzana vidhine apekSita hovAthI maMtra vaDe smRti karma te kare che. te pramANe karAtuM kama abhyayakArI bane che. eTale, yajJanA aMganuM prakAzana avivakSita nathI. tethI maMtro uccAraNamAtrathI upakArI nathI. 234. napamannAkho tu "gvamAnI jhaveta' "vaiSNavI jhape ti naiva tAvanmAtrAkSepaNAnArthena prakAzitena prayojanamiti / kiM tatra kriyate, yatra tu japediti vidhina zrayate ? na tatra tadarthaH pratIyamAno'pekSyamANazcopekSituM yuktaH / / 234. "pAyamAnIne japa kare "vaiSNavIne japa kare' e vidhi vaDe japamaMtronA japamAtrane AkSepa (=sUcana) thAya che, eTale arthane prakAzita thavAnuM kaI prayajana nathI. zaMkA- paraMtu jyAM japa kare' e vidhi zruta na hoya tyAM zuM karavuM ? naiyAyika-tyAM tenA pratIyamAna ane apekSyamANa arthanI upekSA karavI egya nathI. 235. nanu caDhi gati vadheayLyAgi nAtha vivare, tarka "vA thAyo'dhyetvyH' ityakSaragrahaNamAtravidhAnAt sarvasyaiva vedasyAvivikSitArthatvaM syAt / maivam / svAdhyAyAdhyayanavidheH dRSTo hi tasyArthaH karmAvabodhanamiti, dRSTArthatvena vivakSitArthatvAt / etacca zAstrAntare vistarato nirNItam / iha tu vitanyamAnamasmAkamavAntaravicAravAcAlatAmAviSkarotIti na pratanyate / - 235. zaMkA- je japa kare' e vidhi dvArA vaiSNavI vagere maMtronA arthanI vivakSA na karAtI hoya (arthAta "vaiSNavIne japa kare' e vidhi dvArA vaiSNavI maMtranA arthanuM grahaNa japamAM apekSita na hoya) te "svAdhyAyanuM adhyayana karavuM joIe e vidhimAM vedAkSaragrahaNamAtrane (arthAta veda meDhe karavAne ja) Adeza hoI samagra vedane artha avivakSita banI jAya (arthAta vedanA arthanuM adhyayana karavAnI vAta avivakSita banI jAya.) naiyAyika- nA, evuM nathI. svAdhyAyAdhyayanavidhimAMthI tene kamabedharU5 artha daSTa che kAraNa ke dRSTArtharUpe te vivakSita che. A vastu anya zAstramAM (arthAta mImAMsAmAM jaiminisUtra 1.1.1mAM) vistArathI sthApavAmAM AvI che. ahIM teno vistAra karavAmAM AvatAM avAktara bAbate vicAravAmAM amArI vAcALatA pragaTa thAya, eTale ame tene vistAra karatA nathI. 236. yattu tadarthaviniyogopadezAdityavivakSitArthatvamuktam , tatra 'uru prathA uru prathasva' iti liGgAdeva mantrasya prathanaviniyogasiddheH kAmaM tadvidhAyakaM vacanamanarthaka bhavatu, prAptAnuvAdakatvAt , na tu pratIyamAno mantrAdarthastyaktuM yuktaH / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgAvAnA prAmANyanI sthApanA 123 [236. tenA mATe viniyogane Adeza apAto hovAthI maMtrane artha vivakSita nathI ema je kahyuM te bAbatamAM kahevAnuM ke "vistIrNa thaIne vistAra pAmI e liMga uparathI ja prathanakarmamAM maMtrane viniyoga siddha thatAM tene viniyoga karavAno Adeza ApatuM vAkya bhale nirarthaka bane, kAraNa ke te prAptane kevaLa anuvAda kare che, paraMtu maMtramAMthI pratIyamAna athane tyajavo yogya nathI. 237. tA # vanamarthakameva ? nAna , pratipanArthavi tu taMtu / arthavAdArtha vA tadvacanam 'yajJapatimeva tat prathayati' iti / yadanena mantroNa puroDAzaM prathayati, tadyajJapati yajamAnameva prajayA pazubhiH prathayatIti / kacittu guNArthavidhAnaM, yathA 'tAM caturbhirAdatte' tai0 saM0 5.1.1] iti / evam 'agnIdagnIn vihara' ityAdAvapi draSTavyam / 237. zaMkA- te zuM te vAkya anarthaka ja che ? taiyAyika-anarthaka nathI paraMtu pratipannArthaviSayaka che. athavA, arthavAda mATe te vAkya che- "yApatine ja te vistAra che " je A maMtra vaDe paroDAzane vistAre che te yajJapatine arthAt yajamAnane ja prajAthI ane pazuthI vistare che. keTalIka vAra AvAM AdezavAkyo guNArthanuM vidhAna kare che, jema ke 'a aafma ' e AdezavAkya. ["revA ar'e AdAna samartha maMtro che. vedi mATe je vaDe mATI khodavAmAM Ave che te azri kahevAya che. tenuM AdAna te maMtranA liMgathI prApta che. eTale AdAnakarmamAM te maMtrane viniyoga karavAnuM maMtragata liMga uparathI jJAta thAya che. paraMtu tenuM AdAna cAra maMtranA samuccayathI thAya che, eka eka maMtrathI nahi. A catuSNava je aprApta che te gauNa artha che ane tenuM vidhAna "tAM 13mA e AdezavAthI thAya che.] evI ja rIte, "manInIna vihA" nI bAbatamAM paNa ema ja samajavuM. . 238. catta niyatamavAturacAramAtro yonino matrI rUti tathAdhu, mImAMsakAnAmanAditvAdvedasya, tatkramalaGghanAnupapatteH / yathoktam "gathALe vAstha vaduSpaH sthAnivAraNa" [o vAvonA pa0] ti che. 'asmAkamapiM yAdagIzvarapraNIto vedaH, tadanyathAkaraNe kimadhyetRNAM svAtantryamasti ? tasmAnnArthavivakSAyai mantrakramaH prabhavati brAhmaNavAkyakramavat / - 238. niyata padakamane kAraNe maMtro kevaLa uccAraNamAtrathI upayogI che ema je kahyuM te yogya nathI, kAraNa ke mImAMsane mate vede nitya hovAthI padakamanuM ullaMdhana ghaTatuM nathI; jema ke kavArtikamAM] kahyuM che ke tene (padakramane) keI vaDe anyathA karavAmAM AvatAM aneka aidhyetAo] tema karatAM tene aTakAve che [ane kahe che, "ema pAThu na kara.'] amAre Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 maMgAvAnA prAmANyanI sthApanA naiyAyikene mane paNa veda IzvarapraNIta che. temAM pheraphAra karavAnI svataMtratA zuM adhyetAone che? tethI, brAhmaNavAkyakramanI jema maMtrakama arthavivakSA mATe samartha nathI. 239. vi "rAvAra zrI suvidhamAnArthavanamaratam, tanamittatyaa, yajJasya vaiSa guNavAdena saMstavaH / catvAri zRGgA iti vedA uktAH, trayo'sya pAdA iti savanAni, 6 zIrSe iti dampatIyajamAnau, sapta hastAsa iti chandAMsi, nithA baddha iti mantrabrAhmaNakalpairnibaddhaH, vRSabha iti kAmAn varSati, roravItIti stotrazastraprayogabAhulyAcchabdAyamAnaH, maho devo mAnAvivezeti manuSyakartRkaH, ityevameSa yajJaH stuto bhavati / tadyathA cakravAkamithunastanI haMsadantAvalI zaivAlakezI kAzavasanIti nadI stUyate / 239. "ravAra zuM?' e avidyamAna arthavALAM vAkyo che evI je zaMkA karavAmAM AvI te paNa ajJAnatAne kAraNe che. A te guNavAdathI yajJanI prazaMsA che. cAra iMge kahI cAra vedo jaNAvAyA che, "enA traNa pAdo' ema kahI [traNa savane, be mAthAM kahI yajamAnapatipatnI ane sAta hAtha" kahI [sAta] chaMde jaNuMvAyA che, "traNa rIte bahAne artha che maMtra-brAhmaNa-kalpathI baddha. "vRSabhano artha che sarva IcchAone pUranAra. phoravItine artha che stotrazastra prayoganA bAhulyathI zabdAyamAna. "HNo kevo manAveza" eTale manuSyakta ka, A pramANe A yajJa stuta (prazaMsApAtra) bane che. jema "cakravAkamithunastanI, haMsadaMtAlI, zaivAlakezI, kAzavasanA ema kahI nadInI stuti karAya che tema [ahIM 'navari $' vagerethI yajJanI stuti karAya che.] 240. "govadhe TAyarainA rUti vetananonastasthA: tu: | RLota grAvANaH' iti prAtaranuvAkastutiH / itthaM nAmaiSa prAtaranuvAkaH prazasyaH, yadacetanA grAvANo'pi zRNuyuH iti / 'aditiauraditirantarikSam' iti guNavAdAdapratiSedhaH / tadyathA loke-tvameva me mAtA, tvameva me pitA, tvameva bhaginI, tvameva me bhrAteti / 240. "mogare gAram' (he oSadhi Ane bacAva') ema kahI eSadhi cetana heya tema tene Adeza ApavAmAM AvyuM che, tenuM prayojana oSadhinI stuti karavAnuM che. "jota ghAvA ema kahI prAtaranuvAkanI stuti karavAmAM AvI che. te A pramANe-kharekhara A mAtaranuvAka prazasya che ke acetana paththaro paNa tene sAMbhaLe tei pachI cetana vidvAna brAhmaNe te tene sAMbhaLe ja ne] "ati raDhitirakSam e guNuvAda (metaphorical description) heI, temAM paraspara virodha nathI. lekamAM paNa 'tuM ja mArI mAtA che, tuM ja mAro pitA che, tuM ja mArI bena che, tuM ja mAro bhAI che ema kahevAya che. - 24. A mitrA maryo na jJayite ti ta puruSArIya saMmati, na mantrAparAdhaH / arthAgamopAyeSu bahuSu satkhapi tadanveSaNAlasaH puruSo nAmaka Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgavAnA prAmANyanI sthApanA gacchati, na punamantro'trAparAdhyati, brAhmaNavAkyavadupAyatastadarthAvagamadarzanAt / upAyazca prathamastAvavRddhavyavahAra eva, tulyatvAllokavedazabdArthAnAm / ya eva laukikAH zabdAsta eva vaidikAsta eva caiSAmA iti / yadyapi ca 'agnivatrANi jaGghanat' iti [tai0 brA0 3.5.6] vede kRtaNatvamagnizabdaM paThanti / 'uttAnA vai devagavA vahanti' [ A0 zrau0 sU0 11.7.6 ] 'vanaspate hiraNyaparNa pradivaste artham' iti laukikavaidikayoH zabdayorarthayozca nAnAtvamivAzakyate, tathA'pi tathAtvapratyabhijJAnenAvadhArya ISadvikRtAsta eva vede iti laukikyeva vyutpattiH / lokaprasiddhivipratiSedhe tu zAstravitprasiddhiH pramANIkriyate / yathA 'yavamayazcaruH' 'vArAhI upAnaho' 'vaitase kaTe prAjApatyAn saJcinoti' iti yavavarAhavetasazabdA dIrghazUkasUkaravajulakeSu ziSTaprasiddhA niyamyante, na priyaGgukRSNazakunijambUSviti / yatra tu ziSTaprasiddhiH nAsti, tatra mlecchebhyo'pi tadarthavyutpattirAzrIyate, yathA pikanematAmarasazabdeSu / mlecchaprasiddherapyabhAve nigamaniruktavyAkaraNavazena dhAtuto'rthaH parikalpanIyaH / tenAzvinasUktaprakramAjjaraNabharaNanimittau 'jarbha. rIturpharItU' iti dvivacanAntasarUpAvetau zabdAvazvinorvAcakAviti gamyate / evamanya. trApyutprekSaNIyam / tadanenApi nimittena na mantrANAmavivakSitArthatvaM vaktavyam / 241. keTalAka maMtrane artha jJAta thato nathI (=samajAtuM nathI ema je kahevAmAM AvyuM che tene uttara e che ke te te puruSane doSa che, maMtrane doSa nathI. athane jANavAnA ghaNuM upAye hovA chatAM tenI zodha karavAmAM ALasu puruSa atha jANatA nathI. ahIM maMtra doSane pAtra nathI, kAraNa ke brAhmaNavAkyanI jema vedavAkyane (maMtro) artha upAyo dvArA samajAto dekhAya che. pahele upAya te vRddhavyavahAra ja che. kAraNa ke lekanA (=bhASAnA) ane vedanA zabdo tema ja temanA artho samAna che. je laukika zabda che te ja vaihi zo cha, te temanA arthI che. 'agnivatrANi madhanat ' Ava:vAya . vebhA 'mani' zammI 'na'ne pahale 'pyArAya che. 'uttAnA vai devagavA vahanti' vanaspate hiraNyaparNa prativaste artham ' sAhavAyosA mAzaya vAyota sAdhArI sana vaidika zabda jANe ke bhinna che ane temanA artho paNa jANe ke bhinna che evI AzaMkA karavAmAM Ave che. tema chatAM vedamAM vaparAyelA A zabdo te ja che je lekamAM vaparAya che evI pratyabhijJA vaDe nizcaya karI lekamAM vaparAtA je zabda che te ja parivartana sAthe vedamAM vaparAyA che ema samajIe chIe eTale vedagata zabdonI vyutpatti paNa laukika ja che. (arthAta vedagata amuka zabdanI vyutpatti lekamAM vaparAtA te ja zabdanI vyutpattithI bhinna nathI). [sAmAnya rIte vedagata zabdane lekaprasiddha artha karavAmAM Ave che.] paraMtu jyAre laudmasiddha artha baMdha besatuM na hoya tyAre, zAstroe nakkI karela artha jarAka Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadheyaprAmAyaparIkSA pramANu gaNI svIkAravAmAM Ave che, jema ke "yavasAyaH vArAhI yuvAnI vaitare re bAnAvavAn sanninord' A vAkyomAM AvatA bhava" "varAha' ane 'vetasa' zabdanA artho zAstrajJaprasiddhi vaDe dIrghazaka, sUkara ane vaMjulamAM niyata thAya che, ane likaprasiddhi vaDe priyaMgu, kRSNakuni ane jaMbUmAM nahi. jyAM zAstrajJaprasiddhi paNa nathI tyAM ple pAsethI paNa te zabdanA arthanuM jJAna prApta karavAmAM Ave che, jemake pika, nema ane tAmarasa zabdonI bAbatamAM. jyAM svecchaprasiddhi paNa na hoya tyAM nigama, nirukta ane vyAkaraNane AdhAre dhAtu uparathI artha kalpa joIe. be azvinanA sUktamAM prayukta, jaraNa-bharaNuM jemanA prayoganuM nimitta che te "jarjarItarIvU' e dvivacanamAM vaparAyelA samAnarUpa dharAvatA be zabda be azvinanA vAcaka che ema samajAya che. A pramANe bIje paNa kapI levuM joIe. tethI, A kAraNe paNa, maMtra vivakSita artha dharAvatA nathI ema na kahevuM joIe. 242 ganI tamAgharanamunaiva kuti triyAI mannA na tu paThanamAjhona nava7 | - . na ta LApi thatumata: zAyata kuTuM prabhAi ve puruSArthAmRttanidhI | 242. niSkarSa e ke A maMtra pitAne arthe pragaTa karIne ja yajJakriyAne sahAyaka bane che, japanI jema kevaLa paThanathI nahi. vedamaMgo pitAne arthe pragaTa karI te dvArA yajJakriyAmAM sahAya kare che e hakIkata sakala puruSArtharUpI amRtanA nidhibhUta vedanA A prAmANyane zithila karavA zaktimAna nathI. 243. midrAnI pUrIte | 'ddhiA thata' tiio trI217.2), 'citrayA yajeta pazukAmaH' [tai0 saM0 2.4.6], 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' nAmiMrana neta' [Sa0 0 rU.8], "vAvena vA/ vata' iti zrayate / tatra kimudbhideti, citrayeti, agnihotramiti, zyeneneti, vAjapeyeneti guNavidhaya ete, tattatkarmanAmadheyAni veti ? kimanena parIkSitena prayojanam ? ubhayatrApi prAmANyaM nopapadyate iti tadarthamevedaM parIkSyate / " 243. have AnI parIkSA karIe chIe miyA vageta" "vitrathA jata- vAna', 'agnihotra juhUyAt svargakAmaH', 'zyenenAbhicaran yajeta' vAjapeyena svArAjyakAmo yajeta mema vedamAM kahevAyuM che, te tyAM "miyA', 'citra', manahotra', "thenena', "vAgherae guNavidhio che ke te te yajJakarmanAM nAmo che? * zaMkAkAra - AnI parIkSA karavAnuM prajana zuM che? taiyAyika - baMnemAM prAmANya ghaTatuM nathI e darzAvavA mATe parIkSA karIe chIe. - 244. caMdra tAveta 'trIiimata" "nA juti' tir guna: rituMdvidaadimdaividhiiyte - anena dravyavizeSeNa yAgaH kartavya, iti--sadA. bhAvArthasya Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ umid Adi pado upara aprAmANyane Alopa 127 yajyAderanyato'vagatirmagyA, anavagate bhAvArtha guNavidhAnasyAnupapannatvAt / 'Agneyo'STAkapAlo bhavati' 'agnihotraM juhoti' iti vidhyantareNa bhAvArthe codite, tatra 'bIhibhiryajeta' 'dadhnA juhoti' iti / 244 le 'brIhibhiryajeta' dadhanA juhoti'nI nama guranu vidhAna 'udbhidA' kore padethI thatuM hoya- arthAta A dravyavizeSa vaDe yAga kara joIe evuM vidhAna thatuM hoyate yajJa vagere bhAvArthanuM (trakriyArthInuM) jJAna bIjethI zodhavuM joIe, kAraNa ke bhAvArthanuM jJAna na yu DAya tyAre gunu vidhAna pAtu nathI. 'Agneyo'STAkapAlo bhavati / 'agnihAtra juhoti'2 me anya vidhimA paDe bhAvArtha nI yohanA (Addeza, prera) nyAre zayekSA hAya tyAre 'vrIhibhiryajeta'3 danA juhaMti'4 me guNavidhi ghaTe cha, pravate che. 245. nanu 'vAjapeyena khArAjyakAmo yajeta' ityanenaiva vAkyena yAgAkhyo bhAvArthaH codayiSyate, guNazca tasmin vAjapeyAkhyo vidhAsyate iti ko doSaH ? kathaM na doSaH ? arthadvayavidhAnena vAkyabhedaprasaGgAt / yAgena vArAjyaM kuryAdityeko 'rthaH, vAjapeyena guNena yAgaM kuryAditi dvitIyo'rthaH / na ca sakRduccaritaM vAkyamarthadvayavidhAnAya prabhavati / 245. - vAjapeyena svArAjyakAmo yajeta'5 se 145 vaDe yaza nAmanA bhaavaarth:nI kriyAthanI) codanA karavAmAM Ave ane vAjapeya nAmanA guNa (=vya)nuM vidhAna karavAmAM Ave te emAM doSa che ? samAdhAna- doSa kema na thAya ? be arthanA vidhAnane kAraNe vAkyabhedaprasaMgane doSa bhAve- 'svArAjyakAmo yaa| kuryAt / yasa arthamane japeyena guNena yAga karyAta'7 e bIjo artha. eka vAra bolAyeluM vAkya be arthanuM vidhAna karavA samartha nathI. .246. nanu yajeteti rUpasAmyAdubhayatrApi sambadhyate 'yajeta svArAjyakAmo vAjapeyena ca' iti tulyamasyAbhayatrApi rUpam / na, rUpasAmyasyAsiddhatvAt / svArAjyaM prati yajiraprAptatvAdvidhIyate, guNaM ca prati prAptatvAdanUyate / anavagate hi karmaNi guNavidhAnamaghaTamAnamityavazyaM guNavidhipakSe guNaM prati yajiH prAptatvAduddezyo bhavati. pradhAnaM ca / sa eva svArAjyaM prati vidheyatvAdupAdeyo guNazceti viruddharUpApattena yajirubhAbhyAM yugapat sambadhumarhati / yaH svArAjyaM sAdhayitumicchet sa yajetetyanyadrapam, yadyajeta tadvAjapeyenetyanyadrUpam / tasmAd bhAvArthaprAptau pramANAntarApekSaNAd guNavidhipakSe tadapramANaM vacanam / 'agnidevatAnA yajJane havi ATha kapAlemAM karavAmAM Ave che." 2. te agnihotra homa re cha.' 3. 'prAli (yomA) paDe yajJa 42.' 4. 'DI paDAma 42.' 5. jane svarganA rAjyanI kAmanA hoya te yavAgU vaDe yajJa kare 6. jene svarganA rAjyanI kAmanA hoya te yajJa kare.' 7. "yavAgU dravya vaDe yajJa kare.' ' Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 uddabhiH Adi padenuM nAmadheyatva 246. zaMkA- "vata' ene rUpAmyane kAraNe baMne sAthe joDavAmAM Ave che saMta jalArAma: vAna 7 ema satanuM rUpa baMne sthAne tulya che. samAdhAna- rU5sAmya nathI, kAraNa ke rUpa sAmya asiddha che. svArAjyane anulakSI yajJakriyA aprApta hoI tenuM vidhAna karavAmAM Ave che, jyAre guNane (ahIM vAjapeya dravyane) anulakSI yajJakriyA prApta heI tene anuvAda karavAmAM Ave che. yajJakarma anavagata heya tyAre guNanuM vivAna ghaTatuM nathI, eTale avazyapaNe guNavidhipakSamAM guNane anulakSI yajJakriyA prApta heI uddezya banaze ane pradhAna paNa te ja yajJakriyA dvArAjyane anulakSI vidheya heI upAdeya ane guNa banaze. A rIte yajJakSiAmAM viruddha rUpe AvI paDavAnI Apatti AvatI hoI yajJakriyAnuM yugapaTTe baMne sAthe joDAvuM yogya nathI. je svarganuM rAjya sAdhavA IcchatA hoya te yajJa kare e juduM rUpa che, te je yajJa kare te yavAgUthI kare' eya juduM rU5 che. niSkarSa e ke ['kiimayA" "jitrayA' "vAjhapena" vagerene] guNavidhio mAnatAM bhAvArthanI (kriyArthInI) prApti mATe temane pramANuntaranI apekSA raheze ane pariNAme te vacana apramANu banaze. 247. vaiSa hovo mAM mUrtiti nAmapakSa zAstrIyate | talAmumidipdaanaaN vispaSTamevAnarthakyam / yAvadevoktaM bhavati yajeteti tAvadeva vAjapeyeneti / evamAnarthakyAdanyatrApyasamAzvAsaH / 247 have A deSa na thAo ema icchI nAmadheyapakSane Azaro levAmAM Ave che. [A nAmadheyakSa svIkArIe tyAre 'udbhi' vagere padonuM Anarthakya atyata spaSTa bane che, [kAraNa ke nAmanidezathI yAganA svarUpamAM kaI atizaya thatA nathI.] yajJa kare ema kahetAM jeTaluM jaNAvAya che teTaluM ja vAjapeya yajJa kare' ema kahetAM jaNAvAya che. A pramANe AnarNayane kAraNe vidamAM bIjA sthAnamAM paNa vizvAsa nahi rahe. 248. zatrotha | guvavipakSe yathA mavAnAdu tathaiva | nAmadheyakSa rava tu zreyAnityabhyupagamyate / tathA hi-bhAvArthasya phalaM prati karaNatvAt tatsAmAnAdhikaraNyena tRtIyA prayujyate / tatra vAjapeyeneti, sAdhyazca bhavan bhAvArthaH karaNabhAvamanubhavatIti / sAdhyatvApekSayA tatsAmAnAdhikaraNyena kacid dvitIyA'pi prayujyate zihotra goti' ti | 28. ahIM ame taiyAyika uttara ApIe chIe- guNavidhipakSa bAbate Ape jevuM kahyuM tevuM ja che. paraMtu nAmadheya pakSa vadhu sAro heI ame tene svIkAra karIe chIe. te A pramANe - bhAvArtha(trakriyArthayajJa) phaLa prati karaNa hoI tenI (yajJanI sAthe sAmAnAdhikaraNyamAM hovAthI te tRtIyA vibhaktimAM prayojAya che, jema ke "azvecena (vAta)'. ane pote sAdhya banate bhAvArtha karaNabhAvane anubhave che; eTale tenA sAdhyatvanI daSTie keTalIkvAra bhAvArtha kliIyA vibhakti le che ane tenA sAmAnAdhikaraNyamAM hovAthI temAM paNa dvitIyA vibhakti prayojAya che, "nipho hoti" (maniTomAM TromaeN karoti). ... : . ; . Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ubhi vagere pada mAgenA nAme che 129 249. Rnu muLavAmApi vithA vAnamahiMtasthAnavAmA satarara suvidhipkssspRsho vAkyamedAdidoSAstadavasthA eva / _249 zaMkA- jema guNanuM vidhAna karavAmAM Ave che tema nAmanuM paNa vidhAna karavuM joIe, kAraNa ke jenuM vidhAna nathI thayuM hatuM tenuM jJAna nathI thatuM ane tethI guNavidhi pakSane sparzatA vArthabheda vagere deze [nAmadheyapakSamAM paNa tevA ne evA ja rahe che. 250. naitadeva, na hRzya meLA rUTuM nAma veDhitamiti saMjJAsaMgnisanna vedo vidadhAti / yogena tu kenacit pravartamAnaM nAmadheyamavagamyate eva / udbhedanamanena pazUnAM kriyate ityudbhididam / 'dadhi madhu payo ghRtaM dhAnAstaNDulA udakaM tatsaMsRSTaM prAjApatyam' iti nAnAvidhavicitradravyasAdhyatvAccitrA / agnaye hotramasminnityagnihotrAM / 'yathaiva zyeno nipatyAdatte evamanena dviSantaM bhrAtRvyamAdatte' [SaviMza0 brA0 3.8] ityarthavAdAt zyena iva zyeno yAgaH / vAjamannaM pIyate'sminniti vAjapeyo yAgaH / tasmAt karmanAmAnyetAni / 250. naiyAyika - nA, evuM nathI. "A karmanuM A nAma che e jANavuM joIe e jAtanA saMjJAsaMgnisaMbaMdhanuM vidhAna veda karato nathI keI vyutpatti yA nirvacana dvArA. pravartatuM nAmadheya (amuka karmanuM che e jJAta thAya che ja. pazuonI utpatti (=uddabhedana) AnAthI thAya che eTale A yiAga] ubhid che. dahIM, madha, dUdha, ghI, taLelA java, cokhA, udaka A badhAne samuccaya prAjApatya bhAga che (arthAta prAjApatya yAga mATe jarUrI che. eTale nAnAvidha citraviciga dravyathI sAdhya hevAthI e citrA yiAga che. je yAgamAM agnine mATe hari hemavAmAM Ave che te agnihotra (homa) che jema yena ( bAja tarApa mArI [zikArane laI le che, tema A Sa karatA duzmanane laI le che (arthAta mArI nAkhe che, A arthavAdane AdhAre yena je yena yAga che. vAja arthAta anna je yAgamAM pIvAya che te vAjapeya yAga. tethI karmonAM (yAganAM) A nAme che. 25. datta nAma pakSe naivayamAta tapi = vAru, "rAmApi TMEopavana avata' rUti [0mAM 2.4 2] mayurataiH rihaMtasvAta. . nAme karmetyavagamyate / tatra guNo dravyadevatAdiH phalaM ca tasya svargaH pazcAdavagamyate iti / tasmAnnAmadheyapadAnAmaviruddho'nvayaH / 25. nAmadheyapakSamAM nirthakatAnI je AzaMkA karavAmAM AvI che te egya nathI, kAraNa ke nAma paNa guNa ane phaLa sAthe saMbaMdha dharAvatuM hovAthI saprayajana che, sAthaka che ema kahI abhiyuktoe tene nirAsa karyo che. AvA nAmavALuM A karma che ema sau prathama jJAta thAya che. tyAM dravya, devatA Adi guNa ane kamanuM phaLa svaga pachIthI jJAta thAya che. tethI nAmadheyapadone [guNa, phaLa Adi sAthe] anvaya aviruddha che Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130. veda kAryamAM ja pramANa che ? ____ 252. kvacit punaraprApte bhAvArthe saguNameva tatkarma codyate / yathA 'Agneyo'STAkapAlo'mAvAsyAyAM paurNamAsyAM cA'cyuto bhavati' iti tai0 saM0 2.6.3] / yathA vA 'etasyaiva revatISu vAravantIyamagniSTomasAma kRtvA pazukAmo hyetena yajeta' iti [tA0 brA017.7.1] / alaM zAstrAntaroktagahanakathAvistareNa iti nAsti nAmadheyadvAreNApi apramANatAkSepaH / sarvaprakAreNApi siddhaM vedapramANatvamiti / vedaprAmANyasiddhayarthamitthametAH kathAH kRtAH / na tu mImAMsakacchAtapAraM mithyAbhimAnataH // 252. yAre lAvAya' (=yiAya') aprApta hoya sAre guNasahitanA bhanu vidhAna thAya cha; SIRPAya 'Agneyo'STAkapAlomAvAsyAyAM ca porNamAsyAM cAnyuto bhavati' athavA 'etasyaiva revatISu vAravantIyamagniATomasAma kRtvA pazuphAmo hyatena yajeta'. anya zAstramA (=mImAMsAzAstramAM) nirUpita gahana vAtane vistAra ahIM jarUrI nathI. niSkarSa e ke nAmadheya dvArA paNa [veda upara] apramANutAne AkSepa thAya tema nathI; badhIya rIte vedanI pramANutA puravAra thaI vedanA prAmANyane puravAra karavA mATe A rIte A badhI vAta karI che ane nahi ke vedavijJAna bAbate mImAMsanI je pAraMgatatA che tene mithyA abhimAna dharI khaMDana karavAnA AzayathI. 253. nanvevaM vidhyarthavAdamantranAmadheyAnAM kAryopayikatvadarzanAt kArya evArthe vedaH pramANamityuktaM syAt / tataH kim ? siddhe'rthe tasya prAmANyaM hIyate / tato'pi kim ? bhUyAnbhUtArthAbhidhAyigrantharAzirupekSito bhavet / sakalasya ca vedasya prAmANyaM pratiSThApayitumetat pravRttaM zAstram / - 253. 4||2-maam vidhi, avA, mAtra ane nAmadheyanu bhai SpAyA dekhAtuM heI kAryArthamAM ja veda pramANa che ema kahyuM kahevAya. naiyAyi tathA zu? .. // 2- tathA siddha atha mA tenA prAmAyanI hAni thAya. ......... nayAyi- tethI paNa zu? zaMkAkAra- tethI siddha arthanuM nirUpaNa karato vedapanthane moTA bhAga upekSA pAme ane A nyiAyazAstra te sala vedanA prAmANyanI sthApanA karavAmAM pravRtta che. 254. atra kecidAhuH-sarvasyaiva vedasya kArye'rthe prAmANyam / tathA hi-gRhItasambandhaH zabdo'rthamavagamayati / sambandhagrahaNaM cAsya vRddhavyavahArAt / vRddhAnAM ca vyavahAraH 'pAnIyamAnaya,' 'gAM badhAna' 'grAmaM gaccha' iti kAryapratipAdakaireva zabdaiH pravartata iti tatrauva vyutpadyante bAlAH / prayojanoddezena hi vRddhA vAkyAni prayuJjate / na ca siddhArthAbhidhAyinA pravRttinivRttI anupadizatA zabdena kiJcit prayojanama-... Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veda kAryarthamAM ja pramANa che e mImAMsaka mata 171 bhinivartata iti tasya na prayogayogyatvam / aprayujyamAnasya ca na sambandhagrahaNam / agRhItasambandhasya ca na pratipAdakatvam / apratipAdakasya ca na prAmANyam / 254. ahIM keTalAka arthAta mImAMsake kahe che - sajja vedanuM prAmANya kAryAthamAM che. te A pramANe je zabdano artha sAthe saMbaMdha gRhIta thayeluM hoya che te zabda arthanuM jJAna karAve che. zabda arthasaMbaMdhanuM 2haNa vaDIlonA vyavahAra dvArA thAya che, ane vaDIlene vyavahAra "pANI lAva' gAyane bAMdha" 'gAma jA" evA kAryapratipAdaka zabdothI (=vAthI) cAle che. eTale temAM ja 1 =kAryapratipAdaka zabdomAM ja bALakane jJAna thAya che. prayojanane dRSTi samakSa rAkhIne vaDIle vAkyo bole che. paraMtu siddha arthane jaNAvatA, [pariNAme pravRtti ke nivRttine upadeza na detA zabda (=vAkya vaDe kaI prayajana sadhAtuM nathI, eTale siddha arthane jaNAvate zabda (=vAthI prajAvAne yogya nathI, ane je zabda prayojAte nathI tene artha sAthe saMbaMdha gRhIta thatuM nathI, ane je zabdano artha sAthe saMbaMdha gRhIta na thayo hoya te zabda ane pratipAdaka banI zakato nathI ane je zabda artha pratipAdaka na hoya te pramANa na hoya. 255. api ca AkhyAtapadoccAraNamantareNa nirAkAGkSapratyayAnutpAdAdavazyamAkhyAtayuktaM vAkyaM prayoktavyam / AkhyAtapadena sAdhyarUpo'rtha ucyate, nAmadheyapadena ca siddhaH / bhUtabhavyasamuccAraNe bhUtaM bhavyAyopadizyate iti vAkyasya sAdhyArthaniSThateti na bhUtArthaviSaye tasya prAmANyam / atazca kArye'rthe zabdasya prAmANyam / yatazca kAryarUpo'rthaH zabdasyaiva viSaya iti tatra zabdaH pramANatAM labhate / siddho'rthaH prasiddhatvAdeva pramANAntaraparicchedayogya iti tatpratipAdane tatpramANAntarasanyapekSaH zabdo bhavati / tatazca tadgrAhiNaH pramANAntarasyaiva tatra prAmANyaM syAnna zabdasya / zabdazca tadupasthApanamAtraniSTha eva syAt / tasmAcchabdaprAmANyamicchatA kArye evArthe tatprAmANyamaGgIkartavyamiti / 255. vaLI, AkhyAtapadanA ( kriyApadanA uccAraNa vinA nirAkAMkSa jJAna utpanna thatuM na hoI AkhyAtavALA vAkyane ja prayoga karavo joIe. AkhyAtapada sAdhyarUpa athane jaNAve che, jyAre nAmapada siddha arthane jaNAve che. jyAre siddha (=bhUta) ane sA(bhavya baMnenuM uccAraNa sAthe karavAmAM Ave che tyAre siddhane sAdhyanA mATe upadezavAmAM Ave che; Ama vAkya sAdhyArthaniSTha hoI tenuM siddhArtha rUpa viSayamAM prAmANya nathI. tethI kAryarUpa arthamAM zabdanuM =vAkyanuM) prAmANya che kAryarUpa artha zabdane (=vAkyano) ja viSaya che eTale tenI bAbatamAM zabda pramANatA pAme che. siddha artha prasiddha hovAne kAraNe ja anya =zabdathI judA) pramANa dvArA grahaNa thavAne yogya che, eTale siddha arthanuM pratipAdana karavAmAM pelA anya pramANanI apekSAvALo zabda bane che, ane tethI ja siddha arthane grahaNa karanAra te anya pramANunuM ja siddha arthamAM prAmANya thAya, zabdanuM. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 veda siMddha artha mAM paNa pramANa che e yAyika mata na thAya. zabda te siddha athanA upasthApanamAtramAM (arthAta siddha arthanI smRti jagADavAmAM ja) niSTha bane. tethI zabdanuM prAmANya IcchanAre te kArya arthamAM ja zabdanuM prAmANya svIkAravuM joIe. - 256. zatrote ja sUve che vA vAya2 vyutpattiri taNuma evaM hi 'siddharUpo'yaM tasyArtha' iti kathaM tvayocyate ? na hyalabdhavyutpatteH zabdAdarthapratyayo yujyate / arthapratItizca tato dRzyate, vyutpattizca tatra nAstIti citram / na ca kAryaparaireva zabdaiH loke vyavahAraH, vartamAnopadezakebhyo'pi nadyAdivAkyebhyaH vyavahArapravRttestatrApi vyutpattirbhavatyeva / _256. ahIM ame taiyAyike kahIe chIe - tame je kaho cho ke kAryamAM ja vAyanI vyutpatti (=sAmartha, samApti) che te barAbara nathI, kAraNa ke evuM hoya te "siddharUpavALo A artha e che ema kevI rIte kahI zake? [na ja kahI zake kAraNake je artha mAM zabdanI vyutpatti na hoya te arthanuM jJAna zabdathI ghaTe nahi. zabdathI [siddha arthanuM jJAna thatuM dekhAya che chatAM te [siddha arthamAM zabdanI vyutpatti nathI e te vicitra! kAryopadezaka zabdo vaDe ja temAM vyavahAra cAlatuM nathI, siddhopadezaka zabdo vaDe paNa lekamAM vyavahAra cAle che. nadIkAMThe phaLe che evAM vAkyo vaDe vyavahAra cAlato hoI temAM (siddha arthamAM paNa vAkyonuM sAmarthya (=vyutpatti) che ja. 251. cakrutinA puroDavasthita nirvirA thA cita kathAtysyedN nAmeti tadA kAryopadezamantareNApi bhavatyeva vyutpattiH / 'asmAcchabdAdayamarthaH pratipattavyaH' iti kAryopadeza evAsau iti cet na, tAdRzAnAmakSarANAma- . zravaNAt / asyedaM nAmeti hi zrUyate, nAsmAdayaM pratittavya iti / asyedaM nAmetyeSAmevAkSarANAmeSo'rtha iti ced na, apadArthasya vAkyArthatvAyogAt / na caivaM kalpayitumapi zakyate, asyedaM nAmetyetAvataiva ca tatpratipattisiddheH pratipattikartavyatAbhidhAnasya niSprayojanatvAt / 257. vaLI, AMgaLI vagere dvArA sAme rahelA ane darzAvI jyAre koI kahe AnuM A nAma che' tyAre kAryopadeza vinA paNa [vAyanI] vyutpatti hoya che ja. "A zabdamAthI A artha jANuM joIe e kAryopadeza ja e che ema je tame kahetA he te ame taiyAyike tene pratiSedha karIe chIe, kAraNa ke tevA akSare saMbhaLAyA nathI. AnuM A nAma che ema ja saMbhaLAyuM che, "AmAMthI A jANavuM joIe ema saMbhaLAyuM nathI. AnuM A nAma che A ja akSarane e artha che ema je tame kahetA che te teno paNa ame pratidha karIe chIe, kAraNa ke je artha padane na heya te atha kyane Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veda siddha arthamAM paNa pramANa che. e nauyAyika mata - 13 artha bane e ghaTatuM nathI; ane evI kalpanA karavI paNa zakya nathI, kAraNa ke "AnuM A nAma che eTalAthI ja tenuM jJAna thaI jatuM hoI jJAna kare" e jAtano jJAna karavAne Adeza niSpajana che. 258. kAryaparAdapi zabdAd vyutpattirbhavantI na vAkyArthamAtraparyavasAyinI bhavati, kintvekaikapadAvApodvApadvArakapadArthaparyantA sA bhavati / padArthavyutpattisaMskRtamatezcAbhinavakaviviracitavarta mAnopadezazlokazravaNe'pi vAkyArthapratItizyate eveti nAvyutpattikRtamaprAmANyam / na cAsau bhUtArthapratipAdakazabdajanitA pratItirbAdhyate saMdigdhA vA, tena pratyakSAdipramANAntarakaraNakapratItivat pramANaphalameva sA bhavitumarhati / 258. kAryapratipAdaka zabdamAMthI thatI zakti kevaLa vAkathIrthaparyAvasAyinI nathI (arthAta 'gAya bAMdha' "gAya lAva jevA kArya pratipAdaka vAkyamAMthI thatI zakti-vyutpatti kevaLa vAkyarthamAM samApta thatI nathI, paraMtu eka eka padanA AvA-uvA pa dvArA padArtha payata te pahoMce che. padArtha sudhI pahoMcatI te zaktithI saMrakRta buddhivALAne abhinavaviracita ane siddhane upadeza karatA lekanuM zravaNa thatAM vAkyartha pratIti thatI dekhAya che ja, eTale emAM azaktikRta (avyutpattikRta) aprAmANya nathI. vaLI, siddha arthana pratipAdaka zabdathI utpanna thayeluM jJAna bAdhA pAmatuM nathI ke saMdigdha hetuM nathI, tethI pratyakSa vagere anya pramANurUpa karaNathI utpanna thatA jJAnanI jema te (arthAta siddha arthanA pratipAdaka zabdathI utpanna thatuM jJAna pramANuphaLa (=pramA) ja banavA lAyaka che. 259. yatpunarabhyadhAyi kArye'rthe pramANAntaranirapekSatayA pramANaM bhavati rAddha, na riDarve pramANAttApekSavAiita, tatsata , rA pramANAntarasaapeksstvaanpaayaat / pramANAntareNAnavagate hyarthe zabdaH pravartayitumeva na zaknoti ityavocAma vakSyAmazca vAkyArthacintAyAmapi / pramANAntarasApekSatvaM tasya pratyuta prAmANyamAvahati, na pratihanti / 259. tame je kahyuM ke kArya rUpa arthamAM pramANAntaranirapekSatAne kAraNe zabda pramANa bane che jyAre siddha arthamAM pramANuntarasApekSatAne kAraNe te pramANu banato nathI te khoTuM che, kAraNa ke kAryarthamAM paNa zabdanI pramANuntarasApekSatA cAlI jatI nathI, kAraNa ke pramANuntarathI na jANela arthamAM pravRtta thavA zabda zakta nathI e ame kahyuM che, ane vaLI te ja vastu vAkathArthanI vicAraNu vakhate ame kahevAnA chIe. pramANuntarasApekSatA te zabdamAM prAmANya lAve che, zabdanA prAmAyane nAza nathI karatI. - 260. ziSyaTuM sApekSavaimiti sabhyam | kiM siddhArthamithina zabdasyotpattAveva prAmANAntarApekSatvam , uta tadviSayasya pramANAntaraparicchedayogyatvamityubhayathA'tiprasaGgaH / utpatau pramANAntarasavyapekSatayA yadhaprAmANyaM varNyate, Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 laukika vidhivAkayonuM kAyaparata asaMbhava hanta hatamanumAnaM, tasyotpattau pratyakSAdisApekSatvAt / varNitaM ca 'tatpUrvakaM trividhamanumAnam' iti nyA0sU0 1.1.5] / tadviSayasya pramANAntaragrahaNayogyatAyAM tu tadaprAmANye pratyakSAdInAM sarveSAmaprAmANyaM prApnoti, pramANasaMplavasya prAk pratipAditatvAt / 260. vaLI, A sApekSatA e zuM che e tamAre jaNAvavuM joIe zuM siddha arthanuM abhidhAna karatA zabdane pitAnI utpattimAM pramANuntaranI apekSA e pramANuntara sApekSatA che ke te zabdanA viSayanI pramANapatra vaDe jJAta thavAnI yegyatA e pramANAntarasApekSatA che? beya rIte atiprasaMgadoSa Ave che. utpattimAM pramANuntaranI apekSAne je aprAmANya tarIke tame vaNavatA he te are! anumAnane ucacheda thaI jAya kAraNa ke anumAna pitAnI utpatti mATe pratyakSa vagerenI apekSA rAkhe che, ane "trividha anumAna pratyakSapUrvaka che' ema nyAyasUtramAM varNavavAmAM AvyuM che. zabdanA viSayanI bIjA pramANe vaDe jJAta thavAnI yogyatA e tenI apramANatA hoya te pratyakSa vagere badhAM apramANu banI jAya; vaLI, ekanI eka vastu aneka pramANene viSaya banI zake che (=pramANusahava) enuM pratipAdana ame agAu karyuM che. 260. ga ra Dui vApu gadhIvra "jAM vadhAra' " naI suvAtivnvyvytirekaabhyaaN hitAhitaprAptiparihArasAdhanasAmarthyAvagamena pravRttisiddheH viniyogamAtraniSTha eva vidhirbhavati / apravRttapravartanAtmakanirapekSanijavyApAravaidhuryAt kAryaparatvAnupapatteH anuvAdamAtraM vidhivacanamiti kAryArthaprAmANyavAdinAM sarvameva laukika vAkyamapramANaM syAt / 261. uparAMta, "adhyayana kara "gAyane bAMdha" "gAma jA Adi laukika vAkyonI bAbatamAM anvaya-vyatireka dvArA hitaprApti ane ahitaparihAra sAdhI ApavAmAM temanuM (arthAta adhyayanakaraNa, gebaMdhana vagerenuM) sAmarthya che evA jJAnathI pravRtti siddha thAya che, eTale vidhi viniyoga mAtra niSTha che. [hitaprApti ke ahita parihAra e sAdhya che ane sAmagamana Adi kriyAo e tenuM sAdhana che e prakAranA sAdhyasAdhanasaMbaMdharUpa lakSaNavALA viniyoga che.] pravRtti na karanArane pravRtti karavA preravArUpa sAkSAta vyApAra vidhimAM na hevAthI vidhinuM kAryopadezakatva ghaTatuM na hoI vidhivAkya kevaLa anuvAda che pariNAme kAryArthamAM ja zanuM pramANa mAnanArAnA pakSamAM badhAM ja laukika vAkyo apramANu banI jaze. [pravatanAbhidhAna dvArA liDU AdinuM (kavidhinuM) tatparya pravRttimAM che, paraMtu te pravRtti te bIjAthI arthAta sukhasAdhanatAzAnathI pahelethI prApta thayelI che, eTale liAdi vidhi tene anuvAda kare che, apUrva pravRttinuM vidhAna karatI nathI. hajAra vAra bhalene puruSa vidhinuM zravaNa kare paraMtu je tene ISTasAdhanatA ane aniSTanivArakatAnuM jJAna na hoya to te pravRtti na kare. tethI vidhi sAkSAta pravartaka nathI, paraMtu pelA jJAna dvArA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAryAbhidhAyI laukika vAkayanI bAbatamAM vidhinI kalpanA ayogya pravartaka che, ane tethI te anuvAda che. hakIkatamAM peluM jJAna ja pravartaka che. vidhi pravartaka nathI paNa anuvAda che.] ____262. ye tu bhUtArthavAdiSu laukikavAkyeSu pravRttinivRttikAriSu vidhiniSedhau kalpayanti te nitarAmRjavaH / zrUyamANo'pi vidhiranuvAdIbhavati yatra, tatrAzrutaH kalpyate iti kimanyadataHparamArjavam ? pravRttau tu tatra vidhiraprayojaka eva, anvayavyatirekAbhyAM puruSArthasAdhanasAmarthyAvagamAt puruSapratyayAdvA lokeSu pravRttisiddheH / 262, pravRtti-nivRtti karAvanAra sidhAthabhidhAyI lokika vAkayanI bAbatamAM jeo vidhi-niSedhanI kalpanA kare che teo atyaMta saralamati che. ['A pradeza nidhimAna che" "A mArga pratirodhakavAna che ityAdi sidhAryAbhidhAyI laukika vAkayanI bAbatamAM jeo grahaNa kare" "na jAva' ityAdi vidhi-niSedhanI kalpanA kare che teo maMdabudhi che. jyAM zrayamANa vidhi paNa anuvAda banato hoya tyAM azruta vidhi kalpavAmAM Ave enAthI vadhAre saralamanipAnuM bIju ? [arthAta azrata vidhinI kalpanA karIne tene anuvAda ja banAvavo paDato hoya te tenI kalpanA ja na karavI e vadhu sAruM che. paraMtu pravRttimAM tyAM vidhi prayojaka nathI ja, kAraNa ke anvaya-vyatireka dvArA puruSArtha (hitaprApti ane ahitaparihAra) sAdhI ApavAnA sAmarthyanA jJAnathI athavA vaktA pratyenA vizvAsathI temAM pravRtti siddha che. - 263. taatasthAta ! TauzivayanAM vivekSA ravAnna thed | yathoktam --'api ca pauruSeyAdvacanAdevamayaM puruSo vedeti bhavati pratyayaH, naivmrthteti vaiddhiAni punAhave tavA parALeva vAyAni ti zA mA..2] ! etadapi na pezalam , apauruSeyasya vacasaH pratikSiptatvAta , vede'pi kartuH Izvarasya sAdhitatvAt / 23. mImAMsaka- tyAM A thAya. laukika vAkya vivakSApaka heI kAryAWvAcaka nathI, jemake zAbarabhASya 1.1.ramAM kahevAmAM AvyuM che ke pauruSeya vacanamAMthI "AvuM A puruSanuM jJAna che ema ApaNe jANIe chIe ane nahi ke "Avo artha che ema; paraMtu vaidika vAkayo apauruSeya heI kAyaparaka ja che. taiyAyika --- A paNa yogya nathI, kAraNa ke aparuSeya vacanone ame pratiSedha karyo che, ane vedanI bAbatamAM paNa tenA kartA Izvarane siddha karyo che. 264. ja puruSavacana vivasArImati tim | tathA di-7 vivakSA vAkyArthaH, 'devadatta ! gAmabhyAja kRSNAM daNDena' iti padagrAme vivakSAvAcinaH padasyAzravaNAt, apadArthasya vAkyArthatvAnupapatteH / na ca viSabhakSaNavAkyasyeva paragRhe bhojananivRttau pauruSeyavacaso vivakSAyAM tAtparyazaktirapi Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 pauruSeya vacanane artha vivekSA nathI , prabhavati / na hi sarvAtmanA'bhidhAtrI zaktimavadhIva tAtparyazaktiH prasaratIti na vivakSAparatvam / [264. vaLI, puruSavacana paNa vivakSAraka nathI e ame darzAvyuM che. te A pramANe - vivakSA vAkyane artha nathI, kAraNa ke he! devadatta, kALI gAyane lAkaDIthI hAMkI kADha" e padasamUhamAM vivakSAvAcaka eka paNa pada saMbhaLAtuM nathI, ane je artha padane na hoya te vAkyane hevo ghaTato nathI. jema 'jA ane viSa khA" evA vAkyanI tAtparyazakti paragrahabhojananiSedhane jaNAvavA samartha che tema pauruSeya vacanonI tAtparya zakti vivekSA jaNavavA samartha nathI. saMpUrNa paNe abhidhAzaktinI avagaNanA karI tAtparyazakti kArya karatI nathI, eTale pauruSeya vA vivakSAparaka nathI, 265. caM taei puruSavanA hu tAt vivajJADavAma ti re, manunanaaditi brumaH / kAryatvAt padaracanAyAH puruSecchApUrvakatvamanumIyate / arthAvagamapuraHsaraM ca puruSavacanAdvivakSAnumAnam-'evamayaM veda' 'evamayaM vivakSati' iti / arthoparAgarahitasya vivakSAmAtrasya jIvatAM nisargata eva siddheH / ayamartho'sya vivakSita ityarthoparajyamAnA tu vivakSA na zakyA'rthe'navagate'vagantum / arthazcet prathamamavagato vAkyAt na tarhi tadvivakSAparam , arthaparameva bhavitumarhati / lokavAkyAnAM vivakSAparatve bAhye'rthe sambandhagrahaNAsambhavAd vedAdapi vAkyArthAvagamo na syAdityalaM prasaGgena / tasmAnna kAryaparatvenaiva zabdasya prAmANyam / 265. mImAMsaka -. te pachI puruSe uccArela vacane dvArA vivakSAnuM jJAna kevI rIte thaze? taiyAyika - anumAnathI thaze ema ame kahIe chIe, padaracanA e kArya heI, tenA kAraNarUpa puruSecchAnuM anumAna thAya che. arthajJAna thayA pachI ja puruSanA vacana dvArA "AvuM e jANe che "AvuM e kahevA mAge che e Akare tenI vivakSAnuM anumAna thAya che, kAraNa ke arthanA pAsathI raMgAyA vinAnI kevaLa vivakSA te cetana prANIone nisagathI ja siddha che eTale evI vivakSAnA anumAnanI vAta vyartha che.] A arthane A kahevA mAge che ema arthanA pAsathI raMgAyelI vivakSA te artha jANyA vinA jANavI zakya nathI. have je vAkayathI prathama atha jJAta thatA hoya te te vAkaya vivakSAparaka nahi paNa arthaparaka hevAne lAyaka che. laukika vAkya vivakSA paraka che ema mAnatAM bAghArthamAM zabdaarthasaMbaMdhanuM grahaNa asaMbhava banI jAya ane pariNAme veda dvArA paNa bAghArthanuM jJAna thAya nahi. vadhu deze jaNAvavAnuM prayojana nathI, [ATalA de basa che. niSkarSa e ke pitAnI kAryaparakatAne kAraNe ja zabdanuM prAmANya nathI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvatra zabda kAryaparaka nathI 177 - 266. yata punAmAni nAhayAtazUnya vAva prathonArdana, tenA vinA nairATakssyaanupptteH; AkhyAtasya ca bhavyarUpo'rtho, na nAmna iva bhUto, bhUtabhavyasamuccAraNe ca bhUtaM bhavyAyopadizyate iti sarvatra kAryaparatvamiti, tadapi na sAMpratam , 'putraste jAtaH' 'kanyA te garbhiNI' iti sukhaduHkhakAriNAmanupadiSTapravRttinivRttikAnAmanAkhyAtAnAmapi vAkyAnAM loke prAcuryeNa prayujyamAnatvAt / ... 266. tame mImAMsakee je kahyuM ke "AkhyAtarahita =kriyApadarahita) vAkya prayogane yogya nathI, kAraNa ke tenA vinA nirAkAMkSatA ghaTatI nathI; vaLI AkhyAtane sAbarUpa artha che, nAmanI jema siddha artha nathI; siddha ane sAdhya arthonA saccAraNamAM siddha artha sAdhya arthane mATe upadezavAmAM Ave che, eTale sarvatra zabdanuM kArya paratva che te yogya nathI, kAraNa ke "tane putra janme che' 'tArI kanyA garbhiNI che' evAM sukhaduHkhotpAdaka, pravRtti ke nivRttine upadeza na ApanAra ane AkhyAtazUnya vAkayeno prayoga lekamAM pracurapaNe thAya che. 267. gava purva ma' "duHvI mava' rUti tatra vAparatve vyAvAyatte, tadapi na yuktam , IdRzAnAmakSarANAmazravaNAt , kalpanAyAzca niSphalatvAt / na hi 'sukhI bhava' ityupadezAdasau sukhI bhavati; sukhIbhavituM vA kvacit pravartate, upAye pUrvameva pravRttatvAt , upeye ca pravRttyanupapatteH, kintu putrajanmazravaNata evAsau sukhIbhavati / _257. je tyAM (arthAta "tane putra janme che ityAdi vAkyamAM) "sukhI thA" "huM khI thA" ema ja e vAkyo che e rIte e vAkyonuM kAryaparakatva samajAvavAmAM Ave to te paNa yogya nathI kAraNa ke evA akSaranuM azravaNa che. uparAMta, evA akSaronI kalpanA karavI paNa niSphaLa che, kAraNa ke "sukhI thA evA upadezathI te sukhI thato nathI; ke sukhI thavA mATe te have pravRtti karato nathI kAraNa ke upAyamAM (=putrajananAtmaka vyApAramAM) te teNe pravRtti karI lIdhI che ane upeyamAM (traphaLamAM) te tenI pravRtti ghaTatI nathI (arthAta ApaNe phaLane karatA nathI paraMtu phaLa mATenA kamane ja karIe chIe. A arthamAM phaLamAM pravRtti ghaTatI nathI.) paraMtu putrajanmazravaNathI ja te sukhI thAya che. 268. tathA vidyuttarIyAvaMgukitatinoH nidrAmANya kavacita nacit kelinA rajjuveSTitavapuSaH pazcAt prabodhasamaye sahasA sarIsRpavalitamAtmAnaM manyamAnasya bhayAdanunmIlitacakSuSaH kenacit prayujyamAnaM 'rajjvA veSTito'siH iti vacaH zravaNapathamavatarati / tat siddhArthabodhakamapi pramANam / na ca tatra 'mA bhaiSIH' itiH prayogakalpanAyAH prayojanam , rajjuveSTanapratyayAdeva bhayanivRtteH siddhatvAt / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zabda siddhArtha pratipAdaka ja che e vedAntamata - 268. bIju daSTAMta. [rA] kaI puruSa uttarIyathI AkhuM zarIra DhAMkIne gADha nidrA kheMcI rahyo hato tyAre kyAreka keIe gammatamAM tenA zarIra pharatuM deraDuM vIMTALI dIdhuM hatuM. pachI jyAre te ekAeka jAge tyAre pitAne sApathI vITaLAyelo mAnatA teNe bhayathI AMkho phADI. te ja vakhate keIthI belAyeluM 'tuM doraDIthI vIMTaLAyeluM che evuM vAkya tenA kAne paDayuM. te vAkya siddha arthanuM bedhaka hovA chatAM pramANa che. tyAM bIza mA' evA vAkyaprayoganI kalpanA karavAnI keI jarUra nathI, kAraNa ke doraDI vIMTaLAyelI che e jJAna thatAM ja bhayanivRtti siddha thaI gaI che. 269. tathA 2 "viSamaviSaghASTatoDayamannA' "nivayuaoDathuM mUma:' iti bhUtArthakhyApakaM vaco dRzyate, na ca tadapramANam / na ca tatra 'mA gAstvamanenAdhvanA' 'nidhiM gRhANa' iti vidhiniSedhaparatvaM yuktam , eSAM padAnAmazravaNAt / 269. vaLI, "bhayaMkara viSadharo A mArgamAM rahe che "nidhiyukta A bhUmipradeza che evAM siddha arthane jaNAvanArAM vAkaye dekhAya che chatAM te apramANa nathI, tyAM (= te vAkyanI bAbatamAM te mArge tuM jaIza mA" nidhi grahaNa kara' evI vidhi-niSedhaparakanA te vAkayanI nathI, kAraNa ke te padanuM zravaNa nathI. 20. nay at pkSApUrvakAritA niprayoganavavanAnucadvivara ": 'gRhANa' iti kAryAkSarANi hRdaye parisphuranti / kathaJcidAlasyAdinA noccAritAnIti / 270. mImAMsaka - vaktA je kaMI bole che te budidhapUrvaka belate haiI niSNajana vAkayo uccAre nahi. tethI "na jA' "prahaNa kara' e kAryaparaka akSaro vakatAnA hRdayamAM avazya skure che, paraMtu kaMIka ALasa vagerene kAraNe te uccArate nathI. 21. naita , kSApUrvArivAva vatu: yathAvacitavaturvAnumatra'khyaapkvcnoccaarnnmev yuktam , arthAt pravRttinivRttyoH siddhatvAt , parAbhiprAyasya cAnavasthitatvena niyatopadezAnupapatteH / sarpabandhajIvino hi sapannagaH eva panthA upAdeyatayA'vabhAti / vItarAgasya ca brahmavido vitteSaNAvyusthitasya govindakhAmina iva nidhirapi heyatayA parisphuratIti kasmai kimupadizyatAm ? vastusvarUpe tu kathite yathAhRdayavartirAgadveSAnuvartanena kazcittatra pravartatAM kazcittato nivartatAmiti / bhUtArthakathanameva loke prekSAvAn karoti, na vidhiniSedhau prayoktumarhatIti / " 271. vedAnatI- nA, A barAbara nathI. vakatA je kaMI bole che te budidhapUrvaka bela hoI, yathAvasthita vastunuM svarUpamAtra jaNAvavA mATe teNe vacananuM uccAraNa karavuM yogya che, kAraNa ke te siddha arthamAMthI pravRtti ane nivRtti ghaTe che ane parAbhiprAya =zrotAone abhiprAya) sthira na hoI niyata upadeza ghaTatuM nathI. je gAruDIo che temane te sapathI adhiSita bhAga ja upAdeya lAge che ane vItarAga brahmajJAnI viSaNurahita Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda kAryArtha pratipAdaka che e mImAMsaka mata 139 puruSane goviMdasvAmInI jema nidhi paNa heya bhAse che, kone zuM upadeza devo ? paraMtu vastu svarUpane varNavavAmAM AvatAM hRdayagata rAga-dveSa pramANe anusaraNa karI kaI temAM pravRtti karo ane koI temAMthI nivRtta thAo. Ama budidhamAna siddha arthanuM kathana ja lekamAM kare che. vidhi ane niSedhane prayoga karavo temane ghaTato nathI. 272. ye'pi bruvate sarvatra pratipattikartavyatAvidhAnamevAdau veditavyam avidhikasya vAkyasya prayogAnarhatvAditi te'pi na sAdhu budhyante, viditshbdaarthsanvadhasya pusaH zravaNe pati pratipa: svataH siddhatvenAnuparatrAta | siddhaayaaN vA pratipattau pratipattikartavyatApi kutaH pratIyeta / 272 [siddhArthanA pratipAdaka vAkayomAM badhe rathAne arthanuM jJAna karo e rU5 jJAnakartavyatAne vidhi ja zarUAtamAM jANavo joIe kAraNa ke vAkaya vidhirUpa na hoya te prayojAvAne pAtra nathI ema jeo kahe che teo barAbara samajatA nathI, kAraNa ke zabdArtha. saMbaMdhane jANanAro mANasa jyAre zabdane sAMbhaLe che tyAre tene arthanuM jJAna vataH (arthAta jJAnaktavyatAnA upadeza vinA ja) thAya che, pariNAme arthanuM jJAna karo te rUpa jJAnakartavyatAno upadeza kare egya nathI je zabda sAMbhaLatAM tene ravataH arthanI pratipatti nathI thatI ema mAnIe te te arthanuM jJAna karo e jJAnakartavyatArUpe upadeza paNa tene kevI rIte jJAta thaze ? 273. nanuM kAryArthaghatiparva umattaLa pAntarALa saMmeva ja mananta, kAryAkA jhAnibandhanatvAt sambandhasya / tena sarvatra kAryaparatvam / ucyate / naiSa niyamaH kAryAkAGkSAgarbha eva sarvatra sambandha iti, vartamAnApadezakAnAmapi prekSApUrvakArivAkyAnAmitaretarasaMsRSTArthapratItijanakatvadarzanAt / na hiM dazadADimAdivAkyasazi vartamAnApadezIni vacAMsi bhavanti / kAryanibandhane hi sambandhe tadrahitAnAmananvaya eva syAt / darzitazcAnvayaH pUrvodAhRtavAkyAnAm / 273. mImAMsaka- kAryArthanA pratipAdaka pada =kriyApada) vinA anya pado (= kAraka pade) saMsagarUpa saMbaMdha pAmatAM ja nathI, kAraNa ke saMsagarUpa saMbaMdhanuM kAraNuM kAryAkAMkSA che. tethI sarvatra vAkya kAryaparaka che. | vedAntI evo niyama nathI ke sarvatra padane saMbaMdha e kAryAkAMkSAnuM ja kArya che kAraNa ke vartamAnane (siddadhane) upadeza ApanArAM, budidhamAnanAM vAkaye paraspara saMsRSTa arthanI pratIti janmAvatAM dekhAya che. vartamAnane ( siddhana) upadeza ApanArAM A vAkya dazadADima Adi vAko jevAM nathI. je kAryajanya saMbaMdha hoya te kAryarahita vAkayo anvayarahita =saMbaMdharahita) ja banI jAya. paraMtu pahelAM udAharaNa tarIke ApelAM vAkomAM anvaya ame darzAvyo che. 274. api ca liGantapadayukte'pi vAkye padAntarArthAnAM parasparamanvayo Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 140 parasparapadasaMbaMdhanuM kAraNa kAryAkAMkSA nathI dRzyate eva sa kathaM samarthayiSyate ? kAryAkAGkSAnibandhane hi [sambandhe] kArye sarveSAmanvayaH, na parasparamiti / atha brayAt sarvadA kAryasambandhe prathamamatragate sati pazcAdaruNaikahAyanI - nyAyena vAkyIyaH parasparAnvayo'pi setsyatIti / 274. vaLI, liDanta pathI yukta vAkayamAM anya padArthAne (=padonA) paraspara anvaya dekhAya che ja; tenu samarthana kevI rIte karazo? kAraNa ke saMbaMdha kAryakAMkSAjanya hAtAM badhAM padonA anvaya kA'mAM ja thaze, paraspara nahi thAya. [arthAt anya padanA kriyApada sAthenA sabadha tA kAryAkAMkSAne kAraNe che ema mAnIe to paN kArakone! paraspara saMbaMdha zene kAraNe che e samajAvavAnuM raheze, kAraNa ke kArako vacce pararapara sabaMdha to che ja] : mImAMsaka-- saOthA ka* sAthenA padone sabaMdha prathama avagata thayA pachI aruNaikahAyanInyAya anusAra vAkayagata padono parasparasaMbaMdha paNa siddha thaze. [aruNaikahAyanIya nyAya : jyotiSTamamAM 'maLayA vijJAyaeNAAvasthA nA seAmaMdInA'i1. e vAkaya Ave che. e ThekANe dravya ane AruNya vagere guNe baMne yarUpa kriyAnI sAthe aMga tarIke sAkSAt anvita che. paraMtu guNA jAte amRta heAvAthI ekalA pAte kriyAsa dhana thaI zake nahi, tethI arthApattithI gedravyanA paricchedaka hAi pAchaLathI paraspara anvita thAya che jethI 'bAhaviziEAyanyA navA semaM jJAti 2 ema artha nIkaLe che. 215. hanta hiM parasparAnvaye kAryAlAmAMDAranam| tAhi----'ahaLavA piGgAkSyA ekahAyanyA somaM krINAti' iti dravyaguNayorvibhaktayA somakrayaM prati yuktatvAt prathamaM krayasambandha eva tayorgamyate / yazca pAzcAtyaH parasparAnvayastatra kArya pAratantryApAdikA vibhaktirakAraNam, asatyAmapi tasyAM 'zuklaH paTaH' iti sAmAnAdhikaraNyaprayogeNAnvayasiddheH / tasmAt kAryaikyanibandhano'nvaya iti niyamo ya ucyate sa kalpanAmAtraprabhavo na pramANavRttagamya iti / 275. vedAntI~~ are ! ema hAya tA parasparapadasaMbaMdhanuM kAraNu kAryAkAMkSA nathI ! te A pramANe--'aruNa piMgAkSI ekahAyanI vaDe te sAma kharIde che' emAM dravya ane guNa ane (tRtIyA) vibhakita dvArA sAmakharIdI pratye prayukata hoI, prathama kharIdakriyA sAthene sabadha jJAta thAya che ane pachInA (-pachIthI jJAta thatA) je parasparasaMbaMdha che temAM kArya pArata yaMpratipAdaka vibhakti (tRtIyA) kAraNu nathI, [kAraNa ke tRtIyA vibhakti dravya ane guNunuM kharIdakA ; uparanuM pArata trya pratipAdita karI kSINu thaI gaI che.] te (tRtIyA vibhakita na heAvA chatAM 'para: Ta:' evA sAmAnAdhikaraNanA prayAgathI paNa 1. aruNa piMgAkSI ekahAyanI gAya vaDe sema kharIde che.' ANyaviziSTa ekahAyanI gAya vaDe seAma kharIde che,' Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sidhane sAdhyane mATe kahevAmAM Ave che e mImAMsaka matanuM khaMDana 141 parasparasaMbaMdha siddha thAya che. tethI, parasparapadasaMbaMdha e kAkajanya che e je niyama kahevAya che te kevaLa kalpanAnI nIpaja che, pramANagamya nathI. 276. yattu bhUtabhavyasamuccAraNe bhUtaM bhavyAyopadizyata ityayamapi na sArvatriko niyamaH, viparyayasyApi 'vrIhIn prokSati' ityAdau darzanAt / alaM vA darzapUrNamAsaprakaraNanivezAnujjhitakAryamukhaprekSaNadainyena vrIhiprokSaNodAharaNena / 276. sidha ane sAdhyanA saccAraNamAM sidUdhane sAdhyanA mATe kahevAmAM Ave che ema je tame kahe che te paNa sArvatrika niyama nathI, kAraNa ke "Dhohina kSatti ('trIhine pANI chAMTe che') vageremAM UlaTuM dekhAya che. prikSaNa e sAdhya che, vrIhi e siddha che ane prekSaNa trIhine mATe che. athavA dazapUrNa mAsayAganA prakaraNamAM AvavAne kAraNe kAryamukhaprekSaNarUpa hai" jeNe tyAkhyuM nathI evA vIhipekSaNanA udAharaNane rahevA de. [darzapUrNamAsa yAga e pradhAna kama che, vrIhi e pradhAna karma mATe che ane prakSaNa e vrIhi mATe che, eTale prekSaNa paNa aMte te e pradhAna karma mATe ja gaNAya. eTale vIhipekSaNanA udAharaNane rahevA daI e.] 277. 'AtmA jJAtavyaH' iti tu siddhapara eva sAdhyopadezaH / nAtra karma kiJcit sAdhyaM pradhAnamupadizyate, adhikArAzravaNAt / na ca vizvajidAdivadadhikArakalpanA kAcidupapadyate / na ca karmapravRttihetutvamAtmajJAnasyeti vakSyAmaH / 217. "AtmA jJAta thavo joIe e siddhAraka sApadeza che (arthAta siddha mATe sAdhyane upadeza che), kAraNa ke ahIM keI paNa pradhAna kamane upadeza nathI. ahIM koIpaNa pradhAna kamane upadeza nathI kAraNa ke ahIM kle jaNAvanAra adhikAravAkyanuM sAkSAta zravaNa nathI ane vizvajita yAgamAM jema phula jaNAvanAra adhikAravAyanI kalpanA karAya che tevI kalpanA karavI paNa ghaTatI nathI. vaLI, AtmajJAnanuM karma pravRttimAM hetupaNuM nathI e ame jaNAvIzuM. [AtmA nitya che evuM AtmasvarUpajJAna mANasane na hoya to te yAgAdikarmamAM pravRtta na thAya. mATe AtmajJAna yAgAdi karma pravRttinuM kAraNa che. A mAnyatAnuM khaMDana navamA AhnikamAM jayaMte karyuM che.] 278. barthavAdravarthavATu jIva, nAdhiparivAranA pramavati | taHvAdatpaapmtvaadigunnyuktaatmkhruupnisstthtvmev tatrAvatiSThate / tasminnavagate puruSAntaraprArthanAdainyAnupapatteH sa eva hyuttamaH puruSArthaH / sa ca siddha eva, na sAdhyaH / / yatnastu kRtabuddhInAmavidyoparamAyaiveti vyAcakSate / 278. [matha mArA phA* do vijJAti :' thI mAMDI 'gyaM vartavAnuM kAvaTAvuM aomikaMzave sa giAvata' chAMTo . 8.15.1 e arthavAdamAMthI apunarAvRttikAma vALe adhikArI prApta thAya che ema kahI zakAya nahi, kAraNa ke arthavAda e arthavAda ja che. te adhikArInI kalpanA karAvavA samartha nathI. niSkarSa e ke apahatapAmA Adi Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 'AtmA jANe joIe e vAkaya siddhArtha paraka che guNavALA AtmAnuM ja svarUpa che te svarUpaparatA ja temAM (arthAta "AtmA jJAta tha joIe' e vAkayamAM) rahelI che. AtmAnuM jJAna thatAM anya puruSArtha mATe prArthanA karavA rU5 dInatA ghaTatI na hoI te AtmA ja uttama puruSArtha che. AtmA te siddha ja che, sAthe nathI [eTale ja to] kahevAmAM AvyuM che ke DAhyA mANasane prayatna avidyAnA uparama mATe ja hoya che. 279. "jJAtitha' rUti pratipattikartavyatAnoDarSa vidhirati cena, pratipa: pramititvAt pramitezca prameyaniSThatvAt / 'jJAtavyaH' iti karmaNi ca kRtyapratyayanirdezAt karmaNazcepsitatamatvAt tatparatvamevAvagamyate / vidhistvatra prasaran ka prasaret ? phalaM tAvadvidherna viSaya eva / yadA''ha bhaTTaH 'phalAMze bhAvanAyAzca pratyayo na vidhAyaka: ti [ovA joDhanA0222] | 3yatu jJAnameva | jJAna ca jJeyaniSThamityuktam / yastu yamaniyamAdipratipattItikartavyatAprakAropa dezaH so'pi tathAvidhAsmarUpAdhigataye satyAsatyakhabhAvanAmarUpaprapaJcapravilayanadvAreNa tatropayujyate iti siddhatantrameva sAdhyam / [279. "mAmA zataH-AtmA jJAta tha joIe' e vAkya jJAnakartavyatAparaka vidhi che ema je tame kahetA ho te te barAbara nathI kAraNa ke AtmajJAna pramiti che ane pramiti te prameyaniSTha hoya che ['mAma jJAtada: A vAkaya AtmajJAna karavAno Adeza Ape che. AtmajJAna kartavya che, je karavuM joIe, evo e vAkayane artha che. A mata gya nathI. AtmajJAna rUpa kartavya karavAnA upadezaparaka A vAkya ghaTAvI zakAya nahi. AtmajJAna pramitirUpa che. pramitine puruSa pitAnI icchA mujaba karI zakato nathI. pramiti pa chAne anusaratI nathI. te puruSecchAne adhIna nathI, te prameyane adhIna che. prameya AtmA che tethI te AtmaniSTha che, kartavyatAnika nathI.] 'taH ema karmaNiprayAgamAM tavya pratyayane nirdeza karAye haiI ane karma sitatama heI vAkayanuM karmaparatva arthAta Atmaparatva samajAya che. vidhine (=ahIM tavyane) vyApAra phelAtuM hoya teya kayAM phelAya ? phaLa te vidhine viSaya nathI ja. [phaLamAM te puruSa lisAthI svataH pravRtti kare che.] jema ke kumArila bhaTTa kahyuM che ke "bhAvanAne arthAta vidhine pratyaya phalAMzamAM vidhAyaka nathI. ti karaNa (=upAya) ane itikartavyatA (=upAyane prayojavAnI rIta yA prakriyA) e bene ja vidhAyaka che. arthAta vidhine viSaya upAya ane itikartavyatA che.] paraMtu ahIM te upAya jJAna ja che, ane jJAna te yanika che e ame jaNAvI gayA chIe. AtmajJAna prApta karavAnI prakriyAo jevI ke yama, niyama Adi vizene upadeza paNa rasatyAsatyasvabhAvavALA nAmarUpa prapaMcanA pravilaya dvArA AtmasvarUpanA sAkSAtkAra mATe ja tyAM upayukta che. Ama chevaTe e siddha thayuM ke sAdhya siddhaparatantra che arthAta siddha mATe che. :: Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha arthamAM ja vedanI pramANitA che e vedAMtIbhata 143 280. tiRtu vA yamaniyamagALAthAmagraghAhAradhArAvAbhijJAnopotikArtivyataavidhiH, anye'pi jyotiSTomA dividhayastanniSThA eveti vedAntinaH / sAdhyasya sarvasya kSayitvenAnupAdeyatvAt siddhasya brahmaNa evAnAdyavidyAtItasyAnapAyinaH puruSArthatvAt, stokastokaprapaJcapravilayanadvAreNottamAdhikArayogyatvApAdanAd brahmaprAptyaupayikA eva saryavidhayaH / tathA ca manuH khAdhyAyena vrataiomaistravidyenejyayA sutaiH / mAyazca yazaizca kAlIyaM triAyate tanu / kRti [ manu ra.25 ] tadevaM siddha evArthe vedasyAhuH pramANatAm / sarvA hi vidhayo brahmaprAptiparyavasAyinaH // 280. yama, niyama, praNayAma, pratyAhAra, dhAraNA vagere AtmajJAnopayogI prakriyAo kema karavI tene (=Itika vyatAno) vidhi te bAjue rahe, bIjA paNa jyotiSThoma AdinA vidhie AtmaniSTha ja che ema vedAntIo mAne che. sAdhya je kaMI che te badhuM vinazvara he I anupAdeya hovAthI tenI prAptinA upAyabhUta vidhio na heya; anAdiavidyAtIta ane nitya evuM siddha brahma uttama puruSArtha hovAthI tinI prAptinA upAyabhUta vidhio che; dhIme dhIme prapaMcapravilaya dvArA utamAdhikAranI yogyatA lAvatA hevAthI brahmanI prAptinA upAyabhUta sava vidhio che. manu paNa kahe che ke svAdhyAyathI, vratothI, homothI, trivedI dhyayanathI, IjyAthI (guruzubamAthI), putrothI putrotpattithI) bhUtayajJa vagere pAMca) mahAyothI ane [tiSThoma vagere yajJothI A zarIra brahmaprAptiyogya banAvAya che. niSkarSa e ke A pramANe siddha arthamAM ja vedanI pramANatA jaNAvavAmAM AvI che, kAraNa ke badhA ja vidhio brahmaprAptiparyAvasAyI che. Ama ahIM mImAMsaka ane vedAntIonA paraspara viruddha mate jaNavyA. mImAMsake vedane kAryaniSTha ke sAdhyaniSTha mAne che jyAre vedAtIo vedane sidhaniSTha mAne che.] 281. AstAM vA'yaM viSayo bahu vaktavyaH pramANatA tu girAm / siddhe kArge cArthe tulyaiva pramititulyatvAt // kiMtantratA bhavati tasya tayoritIyaM carcA cirAya na mahatyupayujyate naH / santoSavRttimavalambya vayaM hi veda prAmANyamAtrakathanAya gRhItayatnAH / / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vANInI pramANatA sigha ane kArya arthamAM samAnapaNe che e naiyAyika mata prAmANyasAdhanavidhAvupayogi yacca vaktavyamatra tadavAdi yathopayogam / vaktavyamiSTamapi kiJcidihAbhidadhmaH tacchrayatAM yadi na dhIH parikhidyate vaH // 281 athavA, rahevA de [A carcA, A viSaya bahuvaktavya che. vANInI pramANatA siddha arthamAM ane kArya arthamAM samAna paNe ja che ema amAre taiyAyikone mata che, kAraNa ke vANI pramititulya che. [siddha ane sAdhya e bemAMthI zabda zenA paraka che evI A merI carcA lAMbA vakhata sudhI karavI amAre mATe gya nathI. [tethI saMtejavRttine dhArIne ame vedanA pramANane ja jaNAvavA mATe prayatna karyo che. vedanA prAmANyane sidgha karavAnI prakriyAmAM je kahevA jevuM upayogI hatuM te ame ahIM kahyuM. [sIne iSTa evuM vaktavya paNa ame have ahIM karavAnA chIe, je tamArI budidha thAka anubhavatI na hoya te te sAMbhaLo. jayaMta bhaTTa kRta nyAyamaMjarInuM cothuM Ahika samApta Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamamAtikam 1. prapannAtha vinAnAM TukavitAnAM kuvAmane | sampUrNAya dRDhAzAnAM namo'kAraNabandhave // paMcama Ahika 1. vipattimAM paDelAo mATe je zaraNa che, duHkhIo mATe je sukharUpa che, [pUrNane pAmavAnI) daDha AzAvALAone mATe je pUrNa che ane koI paNa kAraNa vinA saune je baMdhu che tene namaskAra, 2 atha yaduktaM vAstavasya zabdArthasyAvidyamAnatvAdarthAsaMsparzinaH zabdA iti tat pratividhIyate / 2. have, bauddhoe je karyuM ke zabdane vAstavika artha (=vastu) astitva dharAvato na heI zabdo arthane sparzatA nathI, tene ame taiyAyika pratiSedha karIe chIe. 3. vighaH phATTA-TuM vAva 2 | tatra dvArthapUrvAvArthasya prathama padArthoM nirUpyate / 3. zabdanA be prakAra che- pada ane vAkya. temAM vAkayArtha padArthapUrvaka hoI ame vAkyAthanI pahelAM padArthanuM nirUpaNa karIe chIe. 4 padaM ca dvividhaM-- nAma AkhyAtaM ca / upasarganipAtakarmapravacanIyAnAmapi nAmasvevAntarbhAvamAcakSate / taduktam 'suptiGantaM padam' iti [pANinisUtra 1.4.143 / phUpa sUtrazAha "te vimavantA: ' rUti [vAyasUtra 2.2.60] | taMtra tiGantapadArthacintA vAkyArthavicArAvasare eva kariSyate, taMdIpayikatvAt / subantAnAM tvartho'yamucyate / 4. zabdanA be prakAra che-- nAma ane AkhyAta (kriyApada). upasarga, nipAta ane karmapravacanIyane paNa nAmamAM samAveza thAya che ema jaNAvavAmAM AvyuM che. jene cheDe supa pratyaya (= vibhaktine pratyaya) lAgele heya ke tijJa pratyaya (= kriyArUpane pratyaya) lAgela hoya te pada ema [pANinimUtramAM kahevAmAM AvyuM che. ahIM (= nyAyazAstramAM paNa sUtrakAra gautame kahyuM che ke vibhaktinA pratyaya jene cheDe lAgelA hoya te pada che. temAM tiDAnta padonA arthanI vicAraNA vAkyarthane vicAra karatI vakhate ja karIzuM, kAraNa ke temAM te upayogI che. paraMtu subatta padone artha atyAre ja kahIe chIe. 5. te ja caturvidhA: suntA: gvAmAna: rA mavanti - nAsirIndrA, Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jAti zabdone vArtha jAtiviziSTa vyaktimAtra che e taiyAyika mata kriyAzabdAH, guNazabdAH, dravyazabdAH iti / tatra gavAdijAtizabdAnAM gotvAdijAtyavacchinnaM vyaktimAtramartho yastadvAniti naiyAyikagRhe gIyate / 5. sumanta paho35 zamho yA2 12 cha - tiza ho, yiAzI , zuza ho ane dravyazabda. temAM gAya Adi jAti zabdane atha ge- Adi jAtithI viziSTa vyaktimAtra che, jene taiyAyika tadAna kahe che. 6 nanu zuklAdiguNAdhikaraNaM kriyAzrayazca dravyaM vyaktiH, sAsnAdyavayavasannivezAtmikA AkRtiH, zAbaleyAdisakalagopiNDasAdhAraNaM rUpaM jAtiriti vyaktayAkRtijAtisannidhAne samuccArita eSa gozabdaH kathamitaratiraskAreNa tadvanmAtravaca' natAmavalambate ? 6. zaMkA - zukala vagere guNonuM adhikaraNa tema ja kriyAne Azraya dravya e vyakti che. gaMdaDI vagere avayavonI racanArUpa svabhAvavALI AkRti che. ane zAbaleya vagere badhA gepiMDamAM (vaMga vyaktiomAM raheluM sAdhAraNa rUpa jAti che. vyakti, AkRti ane jAti traNeyanuM avinAbhAvI sAhacaryuM hovA chatAM A "ga" zabda uccArAtAM te bIjA bene ( AkRti ane jAtine tiraskAra karI tamAtrane vAcaka kema bane che ? 7. Aha --vitatA tviyaM kathA vartayiSyate tAvat / idaM tu cintyatAmjAtereva pramANAtItatvena zazazrRGgavadavidyamAnatvAt kathaM tadvAn padArtho bhaviSyati ? tathA hi na tAvat sAmAnyagrahaNanipuNamakSa jJAnaM bhavitumarhati, tasya pUrvAparAnanusyUtakhalakSaNamAtraparicchedaparisamAptavyApAratvAt / samAnavRttitA nAma sAmAnyasya nijaM vapuH / kathaM spRzati sApekSamanapekSA'kSajA matiH // samAneSvAkaliteSu tavRttisAdhAraNarUpamavadhArya sAmAnyaM gRhyate iti sApekSaM tatsvarUpagrahaNam / iyaM ca prathamanayanasannipAtasamudbhUtA - matiH pUrvAparAnusandhAnavandhyA nirapekSA kathaM tadgrahaNAya prabhavet ? tatpRSThabhAvinastu vikalpAH svabhAvata eva vastusaMsparzakauzalazUnyAtmAna iti tadviSayIkRtasyApi sAmAnyasya na paramArthasattvaM bhavitumarhati / na cAnumAnaM zabdo vA sAmAnyasvarUpavAstavatvavyavasthApanasAmarthya. maznute, zabdaliGgayorvikalpaviSayatvena vastugrAhitvAsambhavAt / tatprAptyAdivyavahArastu prakArAntareNa darzayiSyate / 7. baddha kahe che- A vAta kharekhara lAMbI che. khare ja tenI carcA pachI karIzuM. paraMtu atyAre te] A vicAre- jAti pate ja kaI pramANathI gRhIta thatI na hoI Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaI pramANathI jAti puravAra thatI nathI e bauddha mata 147 zazazRMganI jema avidyamAna che, pariNAme padane artha tadAna kevI rIte banaze? indriyajanya jJAna sAmAnyanuM grahaNa karI zake nahi kAraNa ke tene vyApAra te je pUrvAparamAM anusmRta nathI evA lakSaNamAtrane grahaNa karavAmAM pUruM thaI jAya che. amAre te vastu kSaNika ane niranvayavinAzI che. tenuM astitva kevaLa eka kSaNamAM sImita che. pUrva ane uttara kSaNe e tenuM astitva nathI. pariNAme aneka avasthAomAM ekadhAruM TakatuM evuM koI dravyarUpa sAmAnya nathI. AvI kSaNika ane nirayavinAzI varatune ame bauddho svalakSaNa kahIe chIe.] [anemAM samAna paNe rahevuM e sAmAnya, pitAnuM zarIra arthAta rUpa che. je bIjA upara AdhAra rAkhyA vinA sAkSAta pitAnA viSayane grahaNa kare che te Ijinya jJAna sApekSane [arthAta vyaktinA jJAna dvArA jaNAtA sAmAnyane kevI rIte sparze ? Akalana karavAmAM AvelI samAna vastuomAM sAmAnyanA hevA rUpa sAdhAraNa rUpane avadhArIne sAmAnyanuM grahaNa thatuM hoI sAmAnyanA svarUpanuM grahaNa sApekSa che. cakSurindriya sAthe saMparkamAM AvatAM sauprathama je jJAna thAya che te pUrvoparAnusaMdhAnarahita hoya che, svataMtra (arthAt bIjA jJAnanI apekSA na rAkhanAruM hoya che, te kevI rIte sAmAnyane grahaNa karavA zaktimAna bane ? tenA pachI tarata ja udbhavatA vikapa (=savikalpaka pratyakSe te svabhAvathI ja vastune sparzavAnA kauzala rahita svabhAvavALA che, eTale temanA vaDe gRhIta sAmAnyanuM paramArtha sattva ghaTatuM nathI. vaLI, anumAna ke zabda sAmAnyanA svarUpanuM vAstavapaNuM sthApavA samartha nathI, kAraNa ke zabda ane anumAnane viSaya vikarNa (arthAt je kaTine savikalpaka pratyakSane viSaya che te ja koTina) hoI te vastune grahaNa kare e asaMbhava che. temanA dvArA vastuprAptino vyavahAra te. bIjI rIte samajAvIzuM. 8. atazca na vyaktivyatiriktaM sAmAnyaM, bhedenAnupalambhAt / tathA hi, kuvalayAmalakabilvAdIni karatalavartIni pRthagavalokyante, na jAtivyaktI iti na tayorbhadaH / 8. tethI, vyakitathI juduM sAmAnya nathI kAraNa ke vyaktithI judu sAmAnya dekhAtuM nathI. hAthamAM rahelA kuvalaya, AmaLuM, bIluM vagere judAM judAM dekhAya che [eTale teo ekabIjAthI judAM che paraMtu jAti ane vyakti judAM judAM dekhAtAM nathI eTale teo judAM nathI. 9. dezabhedasya cAgrahaNAdyat / yat khalu yato'tiriktaM tat tadadhiSThitadezavyatiriktadezAdhiSThAnamavadhAryate ghaTAdiva paTaH / na caivaM jAtivyaktI iti na to meMdra | 9. teo judI judI jagyAmAM gRhIta thatAM na hovAthI judAM nathI. jenAthI je juduM hoya te, te je dezamAM hoya te dezathI judA dezamAM ja hoya evo nizcaya che; jemake ghaTathI paTa jude che eTale ghaTa je jagAe hoya tenAthI judI jagAe paTa hoya che. evI Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jAtinuM vyaktimAM rahevuM kaI rIte ghaTatuM nathI e bauddha mata rIte jAti ane vyakti judA judA dezamAM gRhIta thatAM nathI, eTale teo judAM nathI (arthAt sAmAnya vyaktithI judu nathI). 10. atazcaivaM tadagrahe tabuddhayabhAvAt / yaddhi yato vyatiriktaM tat tasminnagRhyamANe'pi gRhayate, ghaTAdiva paTaH / na ca vyaktAvanupalabhyamAnAyAM jAtirupalabhyate / tasmAnna tato'sau bhidyate / 10. vaLI, ekanuM grahaNa na hatAM bIjAnuM jJAna paNa thatuM na hovAthI teo judAM nathI], kAraNa ke je jenAthI judu hoya te, tenuM grahaNa na thavA chatAM gRhIta thAya che, jemake ghaTathI judA paTa. paraMtu vyaktinuM grahaNa na thayuM hoya tyAre jAti gRhIta thatI nathI. tethI jAti vyaktithI judI nathI. 11. tavRttitvAt sAmAnyasya tadagrahe tadanupalabdhiriti cet, na, vRttyanupapatteH / kiM pratipiNDaM kAyena vartate jAtirutaikadezeneti dvayamapi cAnupapannam piNDe sAmAnyamekatra yadi kAtnyena vartate / tatraivAsya samAptatvAnna syAtpiNDAntare grahaH / / ekadezena vRttau tu gotvajAtirna kutracit / samagrA'stIti gobuddhiH pratipiNDaM kathaM bhavet / / jAtezca niravayavatvAnna kecidekadezAH santi, yaireSA pratipiNDaM vartate / na caikatra piNDe samAptyA vartamAnA piNDAntare samAptyaiva vartitumarhati, samAptasya punarutpattiM vinA samAptyantarAnupapateH / tathAbhUtasya ca vRttiprakArasya kvacidapyadarzanAt / 11. sAmAnya vyaktimAM rahetuM hoI vyakitanuM grahaNa na thayuM hoya tyAre sAmAnyanuM grahaNa thatuM nathI ema je tame nayAyike kahetA he te te yogya nathI, kAraNa ke sAmAnya vyakitamAM rahevuM ja ghaTatuM nathI. zuM te vyakitamAM samagrapaNe rahe che ke aMzataH rahe che? baMne vika ghaTatA nathI. je te eka vyakitamAM samagrapaNe rahetuM hoya te temAM ja te samApta thaI jaze ane pariNAme anya vyaktimAM tenuM grahaNa nahi thAya. je te aMzataH rahetuM hoya te gAvasAmAnya keIpaNa gavyaktimAM samagrapaNe nahi maLe ane te pachI pratyeka govyakitanI bAbatamAM gebuddhi kevI rIte janmaze ? vaLI, sAmAnya niraza hoI tene kaI aMze te che nahi ke je aMze vaDe te pratyeka vyakitamAM aMzataH rahe. eka vyaktimAM samA. thaIne raheluM sAmAnya bIjI vyaktimAM samApta thaIne rahI zake nahi, kAraNa ke je samApta thaI gayela hoya tenI bIjI samApti punaH utpatti vinA ghaTe nahIM. A jAtanuM rahevuM te kadI paNa dekhyuM nathI. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAti ane vyakti vacce koI saMbaMdha ghaTa nathI e bauddha mata 149 1. yA ca samavAyAtmikA piNDeSu vRttiH sAmAnyasyaulukyairucyate tAmapi na buddhiyAmahe vayam / 'ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandha ihapratyayahetu: te samavAya: [wAstava mAM dra] rUti yaduSyanta taddhipratiSiddham | gayutasiMdratA ca sambandhazceti kathaM saGgacchate / pRthasiddhe hi vastunI kuNDabadaravadanyonyaM sambadhyete strIpuMsavadvA / ayutasiddhe tu tadekatvAt kiM kena sambadhyeta ? na hi ahaM mayaiva sambadhye / 12. vaizeSike vyakitamAM sAmAnyanuM je rahevuM samavAya saMbaMdharUpa jaNAve che te samavAyasaMbaMdharUpa rahevuM paNa ame samajatA nathI. AdhAryA ane AdhArarUpa yutasiddho vacce je saMbaMdha "A ahIM ( AmAM) che' evA jJAnane janaka che te samavAya che ema vaizeSiko je kahe che tene ame barAbara pratiSedha karyo che. ayutasiddho ane saMbaMdha e bene meLa kevI rIte bese ? je be vastuo pRthasiddha hoya te ja ekabIjA sAthe saMbaMdha dharAvI zake, jemake kuMDuM bara, strI puruSa ayutasiddha hatAM te te benuM ekava hoya ane te pachI keNa kenI sAthe saMbaMdha dharAve ? huM mArI sAthe ja saMbaMdha na dharAvuM. 13 dravyaguNayorapRthasiddhayorapi sambandho vidyate eveti cet, tadidamunmattasyonmattasaMvarNanam , guNino'pi guNavyatiriktasyAnapalambhAt / ayaM guNI rUpAdibhyo'rthAntaratvena nAtmAnamupadarzayati, vyatirekaM ca tebhyo vAJchatIti citram | 13. dravya ane guNa apRthasiddha(=ayutasiddha)hovA chatAM temanI vacce saMbaMdha che ja ema je tame taiyAyike kahetA hai to amAre jaNAvavuM joIe ke A te eka gAMDe (naiyAyika) bIjA gAMDAnI (=vaizeSikanI) prazaMsA kare enA jevuM thayuM, kAraNa ke guNathI judA dravyanuM grahaNa thatuM nathI. rUpa Adi guNathI judA artharUpe A dravya pitAne dekhADatuM nathI ane tema chatAM temanAthI judAI Icche che e te vicitra kahevAya. [ niSkartha e ke guNathI pRthapha dravya nAmane kaI artha nathI.] 14. varU nityanityavimAna yuti: svazAste paramArthA kRtam nityAnAM paramANUnAM pRthaggatimattvaM yutasiddhiH / anityAnAM tu yutAzrayasamavAyitvam / vibhUnAM parasparamAkAzAdInAM sambandha eva nAstIti, tadapi prakriyAmAtram / nAnAtvena siddhiniSpattijJaptirvA yutasiddhirityucyate / tadviparyayAdayutasiddhiraikyena siddhiravatiSThate / tathA ca sati sambandho durvacaH / 14. yutasidhinI pAribhASika samajUtImAM tenA be vibhAga karavAmAM AvyA che- ninI yutasiddhi ane aninI yutasiddhi. nitya paramANuonuM pRthakjhatimatva yutasiddhi che. paraMtu anityenuM yuvAzrayasamAyitva (=pRthagAzrayasamAyitva) yutasiddhi che. [ taMtu ane paTa pitapotAnA bhinna AzramAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. taMtuo aMzuomAM samavAya Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jAti ane vyakti vacce koI saMbaMdha ghaTato nathI e bauddha mata saMbaMdhathI rahe che jyAre paTa taMtuomAM samavAya saMbaMdhathI rahe che A che pRthagAzrayasamAyitva. nitya paramANuonI yutasiddhi pRthagnatimattva arthAta pRthagnamanogyatA chejyAre anitya padArthonI yutasiddhi yuta zrayasamAyitva arthAta pRthagAyAvarithati che] AkAza Adi vibhu dravyonI vacce keI saMbaMdha ja nathI. paraMtu A pAribhASika samajUtI paNa prakriyA mAtra che. pRthavarUpe siddhi arthAta niSpatti ke jJapti e yutasiddhi che ema kahevAya che. tenAthI UlaTI amRtasiddhi che, eTale ekyarUpe siddhi che, ema sthira thAya che; ane tema hatAM saMbaMdhanI vAta karavI muzkela che. 15. avayavAvayavinorapi samavAyAtmA sambandha evameva parihartavyaH, yathA''ha bhaTTaH 'nAniSpannasya sambandho niSpattau yutasiddhatA' iti [zlo0 vA0 pratyakSa sU0 15. avayava ane avayavI vaccenA samavAyarUpa saMbaMdhanuM khaMDana A pramANe karavuM joIe; jemake kumArila bhaTTa kahe che ke--anutpannane ( = anutpanna avayavI ) (avayavo sAthe saMbaMdha na hoya. jyAre te (= ava navI , utpana thaI gayuM hoya tyAre te (te ane tenA avayavo vacce) yutasiddhi ja che ema kahevuM joIe. 16 paramANvAkAzayoH paramANukAlayozca sambandha iSyate, nAkAzakAlayoranyonyamiti prakriyai veyamiti alamavAntaracintanena / tasmAnna jAtivyaktayoH kAcid vRttirupapadyate / 16. paramANu ane AkAza vacce, paramANu ane kALa vacce saMbaMdha IcchavAmAM AvyA che paraMtu AkAza ane kALa vacce paraspara saMbaMdha icchavAmAM AvyuM nathI. A te eka prakriyA mAtra che. eTale, avAntara ciMtana rahevA daIe. niSkarSa e ke jAti ane vyakti vacce koI saMbaMdha ghaTa nathI. 17. suzikSitAstu rUparUpilakSaNamAcate jAtivyaktayoH sambandha, so'pi nopapadyate / rUpazabda: kiM zuklAdivacanaH AkAravacanaH svabhAvavacano vA ? zuklAdivacanatve nIrUpANAM pavanamanaHprabhRtInAM dravyANAM guNakarmaNAM ca sAmAnyazUnyatA syAt / AkAravacanatve'pi avayavasannivezarahitAnAM teSAmeva guNAdInAM sAmAnyavattA na prApnoti / svabhAvavacanatve tu jAtijAtimatoravyatireka eva bhavet / avabhAti hi bhedena svabhAvo na svabhAvinaH / zabdAtiriktataiveyaM na tu vastvatiriktatA // 17. rUpa-rUSilakSaNa saMbaMdha jAti ane vyakti vacce che ema prAbhAkaro kahe che. te saMbaMdha paNa ghaTatuM nathI. "rUpa' zabdane artha zukala Adi che ke AkAra che ke svabhAva che ? jo "rUpa' zabdano artha zukla Adi heya te rUparahita pavana, mana vagere dravya, guNa ane karmo sAmAnyazUnya banI jAya. jo "rUpa' zabdane artha AkAra hoya te avayavacanArahita Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya savasavaMgata che ke svavyaktisarvagata che ? 151 pelA ja guNa vagere sAmAnyavALA na prApta thAya. je rUpa" zabdane artha svabhAva hoya te jAti ane jAtimAnane abheda thaI jAya. svabhAvavALAthI ravabhAva judo dekhAte nathI A to zabdanI judAI che; vastuonI judAI nathI. 18. kiM cedaM rUpaM nAma ? kiM vastveva vastudharmo vastvantaraM vA ? vastvantaraM tAvanna pratibhAtItyuktam / vastudharmo'pi tadvyatiriktatayA sthito na cakAstyeva, avyatireke ca sambandhavAcoyuktiranupapannetyuktam / 18. vaLI, A rUpa che zuM ? zuM te vastu ( =vyakti) pote ja che? ke vastune dharma che ? ke anya vastu (arthAta vyaktithI judI kaI vastu) che ? vyaktirUpa vastuthI judI koI vastu dekhAtI nathI e te ame jaNAvI gayA chIe. te vyakitarUpa vastuthI judo rahela tene dharma paNa dekhAtuM nathI. te vastudharma vastuthI avyatirita hoya te temanI vacce saMbaMdha che ema kahevuM ghaTatuM nathI e ame jaNAvI gayA chIe. 19. na ca rUparUpilakSaNasambandhaH saMyogasamavAyavyatiriktaH ko'pi zrotriyairvivicya vyAkhyAtuM zakyate, yathA IdRgiti / tasmAdvAcoyuktinUtanatAmAtramiha kRtaM, na tvarthaH kazcidutprekSyate ityalaM prasaGgena / 19saMyoga ane samavAyathI judA keIka rUpa-rUpilakSaNa saMbaMdhane prAbhAkara mImAMsake alaga karI, ( A saMbaMdha) Avo che ema kahI samajAvavA zakitamAna nathI niSkarSa e ke kevaLa zabdaracanAnI navInatAM ja ahIM karavAmAM AvI che, keI navA) arthanI uprekSA karavAmAM AvI nathI. mATe, Apattio ApavAthI sayuM. 20 fpa reya nAta: - sarvasarvagatA vA syAt piNDasarvagatA'pi vA / sarvasarvagatatve syAt karkAdAvapi gomatiH / / azvadhIH zAbaleyAdAvuSTrabuddhirgajAdiSu / padArthasaMkarazcaivamatyantAya prasajyate // 20. vaLI, A jAti kAM te sarvasarvagata sarvavyApI) hoya kAM te vyakitasarvagata hoya. je te sarvasarvagata hoya te karka Adi azvomAM paNa gabuddhi thAya, zAleya Adi gAmAM azvabuddhi thAya, gaja vageremAM uSTrabuddhi thAya ane Ama padArthone atyaMta saMkara thavAnI Apatti Ave. 21, rathApi jINAmarthaniyamAnaiSa saMvara: | na hi karkAdipiNDAnAM gotvAdivyaktikauzalam // [2. [jAtine sarvasavaMgata mAnanAra taiyAyikajUtha-jAtine abhivyakta karavAnuM sAmarthya Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15ra sarvasavagatapakSa ane svavyakitasavaMgatapakSanuM khaMDana amuka vyaktiomAM ja che. eTale A saMkara thato nathI. karka aMdha vagere vyaktiomAM gotvane abhivyakta karavAnuM sAmarthya nathI. 25 mai vighAma novaimanaMrAma | sarvatraiva pratIyeta na vA saryagataM bhavet / / taddezagrahaNe tasya na hi kiJcinniyAmakam / dIpavad vyaJjakaH piNDo na tu tatpiNDavRtti tat / / sarvatrAgRhyamANaM ca sarvatrAstIti ko nayaH / sarvasarvagataM tasmAnna gotvamupapadyate / 22, bauddha -ema na hoya. khaMDa govyaktithI abhivyakta thayeluM gata niraMza hevAthI sarva dekhAya athavA te sarvesarvagata na hoya. te dezamAM ja (arthAta khaMDage Adi gavyaktiomAM ja) gotvanuM grahaNa thAya ane anya dezamAM (arthAta azvavyakti, gajavyakti, vageremAM tenuM grahaNa na thAya enuM keI niyAmaka kAraNa nathI. jema dIpaka [ghaTa Adina] abhivyaMjaka che paraMtu ghaTa Adi dIpakamAM rahetA nathI tema vyakti sAmAnyanI abhivyaMjaka hoya te te paNa vyaktimAM rahe nahi. sAmAnyanuM sarvatra grahaNa thatuM nathI ane chatAM te sarvatra che e te kevo nyAya ? niSkarSa e ke getva sarvasavagata ghaTatuM nathI. 23. upaveta tu metadradUSaNam | kintu naivAghajAtAyAM gavi gopratyayo bhavet // piNDe nAsIdasaMjAte jAtirjAte ca vidyate / saMkrAmati na cAnyasmAtpiNDAdanyatra niSkriyA / / AyAtyapi na ta piNDamapojhati purAtanam / na cAMzairyatate tatra kaSTA vyasanasantatiH / 23. [jAtine svavyakitasavaMgata mAnanAra taiyAyika jUtha-paraMtu sAmAnyane svavyaktisarvAgata mAnatAM kharekhara A dUSaNa rahetuM nathI - bauddha paraMtu [A mata anusAra atyAre janmelI gAyamAM gojJAna na ja thAya. na janmelI vyaktimAM sAmAnya hatuM nahi ane janmatAM ja tenAmAM sAmAnya hoya che. anya vyakitamAMthI anyatra (arthAta atyAre janmelI vyaktimAM) niSkriya sAmAnya saMkramaNa karatuM nathI. sAmAnya [atyAre janmelI vyakitamAM AvatuM nathI ane jUnI vyakitane choDatuM nathI. na te sAmAnya aMzataH tyAM (jUnI vyakitamAM) rahe che. ApattionI hAramALA kaSTadAyaka che. 24. bhATTAstu bavate bhinnAbhinnamekaM vastu abhuyAyi ca vyAvRttaM ca / yat tasyAnuyAyi rUpaM tat sAmAnyam / yat vyAvRttaM sa vishessH| tathA hi Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 pratyeka vastu sAmAnya-vizeSAtmaka che e kumArikamata sarvavastuSu buddhizca vyAvRttyanugamAtmikA / jAyate vyAtmakatvena vinA sA ca na siddhyati / / [zlo.vA.AkRti 5] kevalavizeSAtmakapadArthapakSe sAmAnyapratIte lambanatvaM, sAmAnyamAtravAde vizeSabuddheranupapattiH / na cApyanyatarA bhrAntirupacAreNa veSyate / dRDhatvAt sarvedA buddhe ntistad bhrAntivAdinAm / / [zlo.vA.AkRti 7] na hi mihiramarIcinicayanIrapratItivat sAmAnyapratyayopamardaina vizeSapratItiH, vizeSapratyayopamana vA sAmAnyapratItirudeti, kintu avirodhenaiva yugapadubhayAvabhAsaH / ata eva nirvikalpabodhena dvayAtmakasyApi vastuno grahaNamupeyate / 24. kumArika bhaTTanA anuyAyIo kahe che-eka vastu bhinna paNa che ane abhinna paNa che anvayI paNa che ane vyAvRtta paNa che. tenuM je anvayI rUpa che te sAmAnya che, je vyAvRtta rU5 che te vizeSa che. vaLI sarva vastuomAM anusyAtmaka ane vyAvasyAtmaka jJAna utpanna thAya che. vastu pite yAtmaka na hoya te AvuM jJAna na ghaTe, vastu kevaLa vize vAtmaka che e pakSamAM sAmAnyapratIti viSayarahita banaze ane vastu kevaLa sAmAnyAtmaka che e pakSamAM vizeSabuddhi ghaTaze nahi. bemAMthI eka buddhi brAtirUpa paNa nathI; athavA te bemAMthI eka buddhi gauNa paNa nathI, kAraNa ke sAmAnyabuddhi ane vizeSabuddhi baMneya sarvadA daDhapaNe rahe che ja (arthAta bAdhita thatI nathI.) eTale, bemAMthI eka budidhane bhrAnti gaNa nArAone ja bhrAnti che. sUryakiraNamAM thatI jalanI pratItinI jema sAmAnyanI pratItine dabAvIne vizeSanI pratIti thatI nathI ke vizeSanI pratItine dabAvIne sAmAnyanI pratIti thatI nathI; paraMtu aviredhathI baMne eka sAthe pratIta thAya che. tethI ja nirvikalpaka pratyakSa paNa krayAtmaka (sAmAnya vizeSAtmaka) vastunuM grahaNa kare che. . 25. tadetadabhidhIyamAnameva na manojJamivAbhAti / nAnArUpaM tvayaikasya viruddhaM vadatA svayam / dUSaNAdAnamaukharyamasmAkamapavAritam / / tadeva sAmAnyaM sa eva vizeSaH, tadevaikaM tadeva nAnA, tadeva nityaM tadevAnityaM, tadevAsti tadeva nAsti iti jainocchiSTamidamucyate / ucyamAnamapi na zobhate / dRSTatvAnna virodhazcenna tathA tadavedanAta / uktaM hi nAnuvRttArthagrAhiNI netradhIriti // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 154 vastu sAmAnya-vizeSAtmaka che e kumArilamatanuM bauddha khaMDana vicitravikalpaprabandhavipralabdhabuddhayaH khalvevaM manyante / bhavantu te, na tvekaM vastu bahurUpaM bhavitumarhati / ekaM hi vastuno rUpamitarat kalpanAmayam / ' nAnuvRttavikalpeSu visrambha ucitaH satAm // prAgito hyanyasaMsparzanairapekSyeNa dRzyate / svalakSaNamato bhedastAttviko'nugamo mRSA / dRDhAdRDhatvamakSuNNamaparIkSyaiva saMvidAm / dvayapratItimAtreNa dvayAbhyupagamo bhramaH // na neti pratyayAdeva mithyAtvaM kevalaM dhiyAm / kintu yuktiparIkSA'pi kartavyA sUkSmadarzibhiH // '' 25. badadha-bhATa mImAMsake A je kahe che te buddhine ruce evuM nathI. eka vastunA aneka vidha svarUpanI vAta karatA mImAMsake pote deSa jaNAvavAnI amArI mukharatA DhAMkI dIdhI che (arthAta de eTalA spaSTa che ke deSa darzAvavAnI amArI mukharatAne kaI avakAza ja raheto nathI.) te ja sAmAnya che ane te ja vizeSa che, te ja eka che ane te ja aneka che, te ja nitya che ane te ja anitya che, te ja sata che ane te ja asata che ema mImAMsake jenenuM beleluM bele che. teo bole che paNa te temane zobhatuM nathI. je tame mImAMsako kahetA ho ke [eka vastunAM be svarUpo] dekhAya che eTale tei be svarUpamAM] viSedha nathI te ame kahIe chIe ke tema nathI kAraNa ke eka vastunAM be svarUpane anubhava ApaNane nathI. anekamAM eka anupUta arthane sAmAnyane grahaNa karanAra nivikalpaka cAkSuSa pratyakSa nathI ema kahyuM che. yunirvikalpaka cAkSuSa pratyakSa pachI tarata ja utpanna thanAra "gAya" "gAya" "evA ekAkAra]vividha savikalpaka pratyakSothI chetarAyelI budidhavALAo kharekhara Ama mAne che (arthAta anekamAM anusmRta eka sAmAnyane nirvikalpaka cAkSuSa pratyakSa grahaNa kare che ema mAne che.) bhale sAmAnya ane vizeSa be ho; paraMtu eka vastu aneka svabhAvavALI hoI zake nahi, kAraNa ke vastune eka svarUpa (vizeSa hoya che, bIju svarUpa = sAmAnya) to kalpanAmaya che. ekAkAra savikalpaka pratyakSAmAM DAhyA mANasoe vizvAsa rAkha ucita nathI. AnI (= savikalpaka pratyakSanI) anantara pUrve anya saMsparzanirapekSapaNe svalakSaNa =vizeSa)nuM pratyakSa thAya che. tethI vizeSa tAvika che, sata che jyAre sAmAnya mRSA che, mithyA che. jJAnenA dehatva adaDhavanI parIkSA karyA vinA ja, kevaLa benI pratItine lIdhe ja, bene svIkAra karavo e bhrama che "ka nathI' evI pratItine aMdhAre ja naviSayaka buddhi brAta che ema na kahevAya paraMtu te buddhinA bhrAntAbrAntatvanA nirNaya mATe sUkSmadazIoe takathI parIkSA karavI joie. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya-vizeSAtmaka vastu nirvikalpa pratyakSane viSaya nathI e baudha mata 155 26. na caiva varNa vastu nirvivapara: .. cattAnusaMdhAnanADanumathI uta: || yeSvanugataM tatsAmAnyaM teSu buddhayAnanusaMdhIyamAneSu tavRttisAmAnyagrahaNAsambhavAt, na cAnusaMdhAnasAmarthya buddharasti / ata eva na te samyagakSajajJAnavedinaH / abhedavRttipratyakSamAhuradvaitavAJchayA // tasmAd bhedaviSayatvAt pratyakSasya na tadgamyaM sAmAnyam / 26. anekAtmaka (= sAmAnya-vizeSAtmaka eka vastu nirvikalpaka pratyakSane viSaya nathI. [amAre mate nirvikalpa pratyakSa je kharekhara pratyakSa che. savikalpaka pratyakSa ke pratyakSa ja nathI.] bIjI vyaktio sAthe prastuta vyakitanA anusaMdhAna vinA anugamabuddhi (= ekAkAra buddhi, anuvRttabudidhI kyAMthI thAya? kAraNa ke je vyakitaomAM eka anuyUta sAmAnya hoya che te vyakitaonuM budidhathI anusaMdhAna karavAmAM na Ave te te vyakitaomAM rahetA sAmAnya grahaNa saMbhavatuM nathI; ane anusaMdhAna karavAnuM sAmarthya nirvikalpaka pratyakSamAM nathI. tethI ja, advaitanI icchAthI jeo nirvikalpaka pratyakSane abhedamAM '=sAmAnyamAM pravRtta thanAruM gaNe che teo nirvikalpaka pratyakSarUpa jJAnane barAbara samajatA nathI. niSkarSa e ke nivikalpa pratyakSane viSaya bheda (=svalakSaNa arthAta vize ) hoi, sAmAnya nirvikalpa pratyakSa vaDe grAhya nathI. 27. nanvevamapaha nUyamAne sAmAnye gauoNriti zAbaleyAdiSu yo 'yamanuvRttaH pratyayaH sa kathaM samarthayiSyate ? 21, niyAyika - Ama sAmAnya pratiSedha karaze to gAya" "gAya" evA je ekAkAra pratIti zAbaleya Adi govyakitaomAM thAya che tene khulAse tame kevI rIte karaze ? - 28. sumaMtra vikempamAtrameSa pratyeya:, vivAQArU nAdhInaganmAna tiA. tathA ca paraparikalpiteSu sattAdisAmAnyeSvapi 'sAmAnyam' 'sAmAnyam' ityanavRttavikalpAH pravartanta eva / na ca sAmAnyeSu sAmAnyAntarANi sambhavanti, niHsAmAnyAni sAmAnyAnItyabhyupagamAt / 28. bauddha--ahI (=AnA uttaramAM) ame jaNAvyuM ja che ke A pratIti te kevaLa vikalparUpa che ane vikalpa ane adhIna rahI janmatA nathI. vaLI, vaizeSikee mAnelAM sattA vagere sAmAnyamAM "sAmAnya' 'sAmAnya" evA ekAkAra vikalpa (savikalpa pratyakSa) UThe ja che chatAM sAmAnyamAM bIjA sAmAnya te saMbhavatA nathI kAraNa ke sAmAnya sAmAnyarahita che evuM vazeSike e svIkAryuM che. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 156 - ekAkAra anuvRttapratyaya aupAdhika che e baudha mata . 29. aupAdhika eSa sAmAnyeSvanu gatavikalpa iti cet , AyuSman ! gavAdiSvapi kaJcidupAdhivizeSamavalambya gaurIrityanusyUtavikalpo bhaviSyati / - 29. niyAyika- sAmAnyamAM te sAmAnya sAmAnya eve ekAkAra vikalpa pAdhika che. baudha--he AyuSmana ! gavyakitaomAM paNa keI upAdhivizeSane avalaMbIne ge' ge' e ekAkAra vikalpa thaze; gotva sAmAnyane mAnavAnI koI jarUra nathI.] 30, lA: punarAvu[[varita hevAniyAvArImati vrama: | yadeva vAhadohAdi kAryamekena janyate / gopiNDena tadevAnyairiti teSvanuvRttidhIH / / - 30. niyAyika--A upAdhi kaI? baudha-eka kArya karavuM te ema ame kahIe chIe. eka gavyakita je vAhadoha Adi kArya kare che te ja kArya anya vyaktio kare che, eTale te badhI gavyakitaomAM ekAkAra buddhi thAya che. 31 nana prativyakti kArya bhinnameva / satyam , bhedabuddhayabhAvAt tdekmithuparyate | zahivAlva kathA hetasya dazyate | na tathA khaNDakAryasya muNDakAryAdvibhinnatA / / 31. niyAyika-kAya te prativyakita bhinna ja hoya che. bauddha-[tamAruM kahevuM] sAcuM che, paraMtu bhedabuddhi thatI na hovAthI tenuM (= kAryanuM) ekatva upacArathI che. jema karka vagere azvavyakitaonA kAyathI A kAryanuM anyatva dekhAya che tema khaMDa ge vyakitanA kAryathI muMDa govyakitanA kAryanuM anyatva dekhAtuM nathI. 32. nanuM tathA mA mUta | svaminameva svamukayoH sArthA vaDhim ! darzanameva tarhi tayorekaM bhaviSyati, taccAbhinnam / .. 32. niyAyika--bhale khaMDa gavyaktinA kAryathI muMDa gavyakitanA kAryanI bhinnatAnuM darzana (= nirvikalpaka pratyA) na ho, paraMtu khaMDa gonuM kArya ane muMDa genuM kArya abhinna te nathI ja. - - bauddhadha-barAbara te be kAnAM darzane ja eka thaze; ane te darzane abhinna che. (te be kAryo abhinna nathI.) : 33 nanuM nAma prati vyakti mitrameva | rathanuM, tag kRSNamaviprtyvmkhyikaaryai kyAdekamityucyate / yathaiva zAbaleyAdipiNDadarzane sati gaurispanantara Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya vinA zabda-anumAnanI pravRtti na ghaTe e naiyAyika mata 157 mavamarzaH tathaiva bAhuleyapiNDadarzane'pi gaurityevAvamarza iti tadekatvamucyate / tath ekapratyavamarzasya hetutvAddhIrabhedinI / gdhAtumAna vyaktInAmathamijatA | kRti [y.vA.2.22 0] tasmAdaupAdhikatvAdanuvRttabuddhena sAmAnya kiJcidvAstavamastIti / .. 33. naiyAyika - darzana paNa prativyakita bhinna ja che. baudha--[tamAruM kahevuM] sAcuM che, paraMtu darzane (nirvikalpa pratyakSa pachI tarata ja utpanna thatAM temanAM kArUpa pratyavamarzonuM (= savikalpaka pratyakSanuM) ekatva hoI, te dazanaine paNa ekarUpa kahevAyAM che. jema zAbaleya gavyaktinuM darzana thayA pachI tarata ja "gau evo pratyavamarza thAya che tema bAhuleya gakitanuM darzana thayA pachI tarata ja "gau' evo ja pratyavamarza thAya che eTale ja [dhamakItie kahyuM che ke pratyavamarzone ekatvane lIdhe temanA hetubhUta dazanenuM ekatva che ane darzanenA ekatvane lIdhe temanA hetubhUta vyakitaonuM paNa ekatva che. niSkA e ke ekAkAra buddhi-anuvRttibuddhi aupAdhika heI, sAmAnya e kaI vAstavika [padArtha] nathI. 34 tatrA aniSyamANe sAmAnye nanu zabdAnumAnayoH / kathaM pravRttiH sambandhagrahaNAdhInajanmanoH / / na hi vyaktiSu sambandho grahItumiha zakyate / sa hi vyaktiSu gRhyeta sarvAsvekatra vA kacit / / na tu sarvAsu, dezakAlAdibhedena tadAnantyAdazakyatvAt / naikasyAM, vyabhicArAt, tato'nyatrApi sa zabdaH pravartamAno dRzyate / agRhItasambandhe ca na zabdaliMGge tatpratItimutpAdayitumutsahete iti / 34. taiyAyika --sAmAnyane IcchavAmAM na Ave te zabda ane anumAnanI pravRtti kevI rIte thaze ? kAraNa ke te baMnenI utpattine AdhAra saMbaMdhagrahaNa upara che. vyApti. saMbaMdhanA grahaNa vinA anumAna zakya nathI ane vAcavAcasaMbaMdhanA grahaNa vinA zabda pravRtta thato nathI. vyakitaomAM saMbaMdhanuM grahaNa zakya nathI. dhAro ke vyakitaomAM sabaMdhanuM grahaNa thAya che ema mAnIne te prazna UThe ke te saMbaMdhanuM grahaNa badhI vyaktiomAM thAya che ke ke eka vyakitamAM ? badhI vyakitaomAM te sabaMdhanuM grahaNa thAya nahi kAraNa ke deza kALa vagere bhede vyakitao anaMta che te azakya che. keI eka vyakitamAM saMbaMdhanuM grahaNa thAya che ema mAnatAM vyabhicAra Ave che. [kAraNa ke je. vyakitanI bAbatamAM saMbaMdhanuM grahaNa thayuM hoya tenAthI anya vyakitamAM paNa te zabda Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 sAmAnyane mAnyA vinA zabda-anumAnanI pravRtti ghaTe che e bauddha mata pravRtta thate dekhAya che. ane jemanI bAbatamAM saMbaMdhanuM grahaNa na thayuM hoya temane vize zabda ane liMga jJAna utpanna karavAmAM utsAha darzAvatA nathI. 35. 3yate | vevaM vaDhi pratyakSa svarukSane rAjiyo: pravRtti: sthati | 35. bauddha-Ane uttara ame ApIe chIe. je pratyakSane viSaya che te svalakSaNamAM je zabda ane liMga (anumAna) pravRtta thatAM hoya te AvuM bane. 36. nanu pratyakSaviSaye tayovRttAvaniSyamANAyAmanavasthAdidoSopaghAtAdapravRttireva syAt / maivaM vocaH / kathamasakRdabhihitamapi na buddhayase / ___vikalpaviSaye vRttiriSTA zabdAnumAnayoH / avastuviSayAzcaite vikalpA iti varNitam // 36. yAvika-pratyakSanA viSayamAM te benI pravRtti IcchavAmAM na Ave te anavasthA Adi denA humalAthI temanI pravRtti ja nahi thAya. bauda. ema na kaho. zuM ame je vAraMvAra kahyuM che te paNa tame samajatA nathI ? zabda ane anumAnanI pravRtti vikalpane (= savikalpa pratyakSano) je viSaya che temAM ame IcchI che, ane A vikalpane vidhya avastu che (arthAt vastu nathI) e ame jaNAvI gayA chIe ___37. nana vikalpAnAmapi viSayo yadyana gAmI kazcinneSyate tadutsIdetAmeva zabdAnumAne / bADhamasti vikalpAnAmanusyUto viSayaH / sa tu na vAstavaH / kaH punarasAviti cet - 31. RyAyika-je vikalpa anusUta koIka viSaya IcchavAmAM na Ave te zabda ane anumAnane uchera ja thaI jAya baudha-barAbara, vikalpane anusmRta keIka viSaya che, paraMtu te vAstavika nathI, sata nathI. yAyika-te viSaya kare che ? .. matadUuparAkRsvimavamavatim | bahiHsthamiva sAmAnyamAlambante hi nizcayAH / yA ca bhUmirvikalpAnAM sa eva viSayo girAm / . . gata gva Hi rAlphArthamajApodaM pravakSate || tathA hiM na vikalpA vastu. spRzanti / kutaH ? / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda-anumAnane viSaya anyAha che e bauddha mata 19. 38 bauddha-ame jaNAvIe chIe. atUpa yAvRtti e svabhAvavALuM, bahAra [jagatamAM] astitva na dharAvatuM hovA chatAM bahAra astitva dharAvatuM hoya evuM lAgatuM sAmAnya nizcayarUpa jJAnene (=savikalpaka pratyakSane) viSaya che, ane je vikalpane viSaya che te ja zabdane viSaya che eTale ja zabdArtha anyAha che ema vidvAno kahe che. A kAraNe [kahevAmAM AvyuM che ke vikalpa vastune sparzatA nathI naiyAyika - kema ? 39. gvasthAIsvamAtra pratyakSasya sata; svayam | ko'nyo na dRSTo bhAgaH syAdyaH pramANaiH parIkSyate // [ pramALavA.44 ] tasmAd bhramanimittasamAropitAkArAntaraniSedhAya teSAM pravRttiH / yathA rUpasAdharmyasamAropitarajatAkAranivAraNAya zuktau pramANAntaraM pravartate 'nedaM rajatam' iti tathehApi zAbaleyAdisvalakSaNe nirvikalpakena sarvAtmanA paricchinne kutazcinnimittAdAropitamagorUpamiva vyavacchindanti vikalpAH 'agaurna bhavati' iti, na tu goH svalakSaNagrahaNe teSAM vyApAraH, prAgeva gRhItatvAt / 39. bauddha-vastune svabhAva ekaja che te svabhAva svayaM nirvikalpaka pratyakSa vaDe gRhIta thatAM tene ke bIjo bhAga (aMza) na grahAye ke jenuM grahaNa bIja pramANe kare ? [vastu niraza che, eka akhaMDa che, tene eka ja svabhAva che. nirvikalpaka pratyakSa AvI vastune jyAre grahaNa kare tyAre te vastunuM kaMI grahaNa thayA vinAnuM bAkI rahe nahi ke jene grahaNa karavA bIjA pramANenI jarUra rahe. te pachI bIja pramANenuM prayojana zuM nirvikalpaka pratyakSe vastunuM saMpUrNa grahaNa karI lIdhuM che. tethI bramanA nimittane lIdhe vastu upara AropAyelA anya AkAra ( svabhAvane ) niSedha karavAmAM te bIja pramANenI pravRtti che rUpanA sAdhane lIdhe chIpa upara ApavAmAM AvelA rajatanA AkArane dUra karavA anya pramANa pravRtta thAya che jene AkAra che "A rajata nathI'. tevI ja rIte ahI paNa nirvikalpaka pratyakSathI saMpUrNa paNe gRhIta zAbaleya gesvalakSaNa upara koIka nimittane lIdhe ApavAmAM Avela agenI ja vyAvRtti vikalpa kare che jemane AkAra hoya che "A age nathI; vikalpone vyApAra geravalasaNanuM grahaNa karavAmAM nathI kAraNa ke tenuM grahaNa te pUrve nirvikalpaka pratyakSa karI lIdhuM che. ___40. atha brUyAt nAnAvizeSaganikarakalmASitavapuSastasyArthasya kiMJcidvizeSaNaM prAgagRhItaM vikalpairguhyate iti tadapyayuktam, nAnAvizeSaNanikararuSitasyApi vastunaH tadvizeSaNopakArazaktivyatiriktAtmano'nupalAmbhAt / tadabhede sati tadvizeSaNopakAryavastusvarUpagrahaNavelAyAmeva tatkhacilagrahaNasiddhervikalpAntarANAmAnarthakyameva / taduktam -.. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 naiyAyikoe kareluM apavAdanuM khaMDana yasyApiM nAnopAdhe/AhikA'rthasya bhedinaH / tasyApi nAnopAdhyAttazaktirna yatiricyate / / nAnopAdhyupakArAGgazaktyabhinnAtmano grahe / sarvAtmAnopakAryasya ko bhedaH syAdanizcitaH / / iti jhi0vAvo para 4-5] 40. je tame yAyike kahe ke aneka vizeSaNothI raMgAyela piMDavALI vastunA je keTalAka vizeSaNanuM pahelAM [ nirvikalpaka pratyakSathI ] grahaNa thayuM nathI hotuM temanuM grahaNa pachI vikalpa kare che te te barAbara nathI, kAraNa ke te vizeNe e vastu upara karela upakArarUpa zaktithI aneka vizeSaNothI raMgAyelI te vastu bhinna hoya evuM jaNAtuM nathI. te upakArarUpa zaktithI te vastune abheda hotAM te vizeSaNathI upakAra pAmelI te vastunuM grahaNa thatAM ja te vizeNethI khacita vastunuM grahaNa puravAra thatuM hoI ( arthAta te vize paNa sahita vastunuM grahaNa puravAra thatuM hoI ) [ te vizeNene grahaNa karavA mATe] vikalpanI kaI jarUra rahetI nathI. eTale kahyuM che ke jeo ema mAne che ke bhedavALI (= vizeSasvabhAva) vastunI aneka upAdhionuM ( = vizeSaNanuM ) grahaNa vikalpabuddhi kare che, temane ame pUchIe chIe ke aneka upAdhio upara karavAmAM Avela upadArarUpa Azrayazakti che jene svabhAva che evI eka akhaMDavastunuM grahaNa sarvAtmanA thatAM upakArya upAdhiomAMthI kaI upAdhi agrahIta rahI jAya ? tethI, zabda ane vikalpane viSaya aha (= vyAvRtti ) che. 41. nanvapohavAdaviSaye mahatIM dUSaNavRSTimutsasarja bhaTTaH / tathA hi-apoho nAma vyAvRttirabhAva iSyate / na cAbhAvaH svatantratayA ghaTavadagamyate / tadayamanyAzrito vaktavyaH / kazca tasyAzrayaH iti cintyam / na tAvad gosvalakSaNamAzrayaH, tasya vikalpabhUbhitvAbhAvAt / nApyavAntarasAmAnyaM zAvaleyatvAdi tasyAzrayaH, tasyApi hi sAmAnyAtmatvena apohasvabhAvatvAt abhAvasya cAbhAvAzrayatvAnupapatteH / na ca zAbaleyasAmAnyamagonivRtterAzrayaH, taddhi azAbaleyanivRtterAzrayatAM pratipadyeta / na hyevamupapadyate 'azAbaleyo na bhavatIti gauH' kintu 'zAbaleyaH azAbaleyaH na bhavati' iti, azAbaleyavyAvRttirhi goSvapi bAhuleyAdiSu nAsti / 1 . 41 nIyAyikaapahavAda upara kumArila bhaTTa dUSaNane maTe varasAda varasAvyo che te A pramANe che. ahi e vyAvRtti arthAta abhAva che ema bauddho svIkAre che. paraMtu ghaTa jema svataMtrapaNe jJAta thAya che tema abhAva svataMtrapaNe jJAta thato nathI. eTale abhAvane anyAzrita kahevo joIe. tene Azraya che te vicAravuM joIe. gosvalakSaNa abhAvane Azraya. nathI kAraNa ke te vikalpane viSaya nathI. zAbaleyatva jevuM vAtara sAmAnya tene Azraya nathI, kAraNa ke te pote paNa sAmAnyasvarUpa hoI ahasvabhAva arthAt abhAva. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gosvalakSaNone samudAya paNa agavyAvRttine Azraya nathI 11 svabhAva che ane abhAvane Azraya abhAva te ghaTatuM nathI. [dhAra ke abhAvane abhAvane Azraya mAnIe te paNa agavyAvRttine Azraya zAbaleyava sAmAnya bane nahi, kAraNa ke te zAbaleyatva sAmAnya te azAbaleyavyAvRttino Azraya banI zake; enuM kAraNa e ke "azAbaleya nathI eTale gau che' ema ghaTatuM nathI paraMtu "AzAbaleya nathI eTale zAbaleya che' ema ghaTe che, kAraNa ke azAbale vyAvRtti te bAhuleya vagere gAyo hovA chatAM temanAmAM nathI. 42. gaya zAvAvivajJAnamudrAmoSyAvRtteirAzrayaM dUpu. soDathaghaTamAna , samudAyivyatirekeNa tasyAnupalambhAt / samudAyinAM ca svalakSaNAnAM dezakAlAdibhedenAnantyAd vargIkaraNaM puruSAyuSazatenApi na zakyakriyamiti samudAyo'pi na tadAzrayaH / tasmAt sarvasAdhAraNa pratipiNDaM parisamAptaM kimapi nUtanamagovyAvRtteradhikaraNamabhidhAtavyam / tacca gotvameva / tasminnaGgIkRte vA kimagovyAvRttikalpanA''yAsena / 12. have, zAleya vagere gesvalakSaNene samudAya agAvyAvRttine Azraya che ema je tame kaho to te samudAya paNa tene Azraya ghaTatuM nathI, kAraNa ke ghaTakothI atirikta samudAya dekhAtA nathI. vaLI ghaTakabhUta svalakSaNe deza, kAla, vagere bhede ananta hoI te badhAne eka vargamAM (= samudAyamAM) mUkavA so AyakhAomAMya zakya nathI niSkarSa e. ke samudAya paNa tene Azraya nathI. tethI sarvasAdhAraNa, prati vyaktimAM saMpUrNapaNe raheluM kaIka nUtana adhikaraNa agovyAvRttinuM jaNAvavuM joIe ane te adhikaraNa govasAmAnya ja che. tene svIkAratAM agAvyAvRttinI kalpanAnuM kaSTa karavAnI jarUra ja kyAM rahe che ? 43. pa ra na vesTamAzrayAmAvata taprajJam, vitu 5 gva te vidrapaahyaa agorUpAsturagAdayaH tadagrahaNe'pi tadapoho durgraha eva / na ca teSAmAnantyAt grahaNaM sambhavati / nApi vargIkaraNanimittamepAM kiJcidasti / azvAdayazca vidhirUpatayA bhavanmate na gRhyante, kintvanyavyavacchedenaiveti, teSAmapi vyavacchedagrahaNe saiva vArteti nedAnI vikalpaiH kvacidapoho viSayIkartuM zakyate / nirvikalpena ca na kazcid vyavahAra iti sakalayAtrotsAdaprasaGgaH / kiJca ye ete zAvaleyAdizabdAH te sarva evApAhavAcitvAvizeSAt paryAyAH syuH // 43. vaLI, kevaLa AzrayanA abhAvane kAraNe ane vyAvRttinuM (=agehanuM) grahaNa nathI thatuM ema nahi paraMtu agorUpa turaga vagere je kaI apahyo che temanA grahaNa vinAya agapaha grahaNa karavo kaThina che ane te apahyo enaMta hoI temanuM grahaNa te saMbhavatuM ja nathI. uparAMta, te apehyonA vagIkaraNanuM koI nimitta paNa nathI. azva vagere vidhirUpe tamArA manamAM gRhIta thatA nathI, paraMtu anya vyAvRttithI ja gRhIta thAya che, A anyavyAvRttinA grahaNanI bAbatamAM enI e ja vAta AvIne khaDI thAya che, eTale vikalpathI Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16ra zabdone apehavAcaka mAnatAM badhA zabdo paryAya banI jAya kakyAreya ahane (vyAvRttine) grahaNa kare zakya nathI ane nirvikalpa pratyakSathI te kaI vyavahAra zakya nathI. pariNAme sakala lekavyavahAranA uchedanI Apatti Ave che. uparAMta, A je zAbaleya vagere zabda che te badhA eka sarakhI rIte apehavAcaka hoI, paryAya banI jAya. ___44. apohayabhedAdadoSa iti cenna, apohAnAM bhedAbhAvAt, bhidyamAnatve vA svalakSaNavadeSAM vastutvaprasaktiH / bhavatpakSe'pi sAmAnyamAtravAcitvAvizeSAt paryAyatvaM samAno doSa iti cenna, sAmAnyAnAM vidhirUpatvAt parasparavirahitasvabhAvatayA nAnAtvAvagamAt, apohastu abhAvamAtrarUpAvizeSAnna parasparaM bhidyate / karkAdizAbaleyAdyAdhArabhedAdapohabheda iti cenna, teSAmAdhAratvasya nirastatvAt / AdhArabhedena vA tadbhedAbhyupagame pratisvalakSaNamapohabhedaprasaGgaH / tatazca sAmAnyAtmatA'sya hIyeta / 44. bauddha-A doSa nathI Avato kAraNa ke apadya vastuo judI judI che niyAyika-nA, [asthibhede apehone bheda saMbhava nathI. je apeho ekabIjAthI judA paDatAM hoya te svalakSaNanI jema teo vastu banI javAnI Apatti Ave. bauddha- ApanA pakSamAM paNa badhA zabda samAnapaNe sAmAnyamAtranA vAcaka heI te zabdo paryAya banI javAne deSa ApaNe baMnenA kSemAM samAna che. naiyAyika-nA, amArA mate sAmAnya vidhirUpa hoI ane eka sAmAnyane svabhAva bIju sAmAnya na dharAvatuM hovAthI temanuM anekatva jJAta thatuM hoI, amArA pakSamAM e deSa AvatA nathI. paraMtu apahe te samAnapaNe abhAvamAtrarUpa hoI ekabIjAthI judA nathI. karka vagere [azvavyaktio] ane zAbaleya vagere [gavyaktio]rUpa AdhAronA bhede apahene bheda thAya che ema je tame bauddho kahetA che te te gya nathI, kAraNa ke teo ahinA AdhAra che e pakSane nirAsa ame karI dIdho che. te AdhArenA bhede apaheno bheda mAnatAM pratisvalakSaNa apehanA bhedanI Apatti Ave pariNAme ahinI sAmAnyAtmatA dUra thaI jAya. 45. athApohayabhedenApohabhedamavadhArya paryAyatA parANudyate tadapyasAram , tadApi apohayabhedAbhedo na paryAyatvamapahanti, bhAkto hyasau na mukhyaH / na cApohyabhedA bhedo'pi apohasyAvakalpate / yo hi sambhAvyamAnasaMsargarAdhArairapi na bhettuM pAryate sa dUravartibhiralabdhasambandhairativAripohayaiH kathaM bhidyeta / 45. have je tame bauddho apAnA bhede apahane bheda karI "zAbale Adi zabdonI paryAyatAnI Apatti dUra karatA he te e gya nathI, kAraNa ke asthibhede apehene bheda paNa "zAbaleya" Adi zabdonI paryAyatA haNata nathI, kAraNa ke apehene bheda gauNa che, mukhya nathI (arthAt apezabhedane kAraNe ahamAM bheda AropavAmAM Avela Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asthibhede apahabheda ghaTate nathI che). vaLI, asthibhede a ne bheda ghaTatA paNa nathI kAraNa ke je apehone bheda apa sAthe saMbaMdha dharAvatA saMbhavita AdhAre vaDe paNa kare zakya nathI te Apohene bheda apaho sAthe saMbaMdha na dharAvatA dUravartI ati bAhya apodyo vaDe kevI rIte thAya ? [apoLo anaMta che, deza ane kALanI daSTie dUra che, jJAnanI pahoMce tyAM nathI; AvA apohyo saMbaMdha apoha sAthe che ja nahi. pariNAme aposthabheda apohene bheda karI zake nahi.]. ___46. abhyupagamyApi brUmaH yadyapohyabhedAdapohaminnatvamapobaikyAt tarhi tadaikyenApi bhavitavyam / atazca gavAzvayoranyApohena vyavasthApyamAnayoragAvo'nazvAzca hastyAdayo'pohyAstulyA bhUyAMso bhavanti / asAdhAraNastu eko gaurazve, gavi cAzvo'tiricyate / tatraikApohyabhedAd gavAzvayorbhedA bhavatu, bhUyasAmapohyAnAmabhedAdabhedo vA bhavatviti vicAraNAyAM 'vipratiSiddhadharmasamAvAye bhUyasAM syAt sadharmatvam' ityabheda eva nyAyyo bhavet / 46. apothabhede apahane bheda dalIla khAtara mAnIneya ame kahIe chIe ke te pachI apoIMkyane AdhAre apohonuM aikya paNa thavuM joIe. be anyApa vaDe je gAya ane azvanI vyavasthA karavAmAM Ave che temanA aMge ane anazva evA hastI vagere tulya apohyo ghaNA che. be apohanA je be apatyasamudAye che temAM kevaLa eka gau azvazabdanA apahyomAM asAdhAraNa hoI juduM paDe che jyAre kevaLa eka azva gauzabdanA apahyomAM asAdhAraNa hoI juduM paDe che. tyAM eka apahyanA bhedane kAraNe apaheno bheda thAya ke ghaNA badhA apolyonA abhedathI apohane abheda thAya ? e vicAraNAmAM "paraspara judI be vastuonA be dhama samudAyamAM ghaNu badhA dharmo sarakhA hoya to te be vastuo samAnadharmavALI bane e niyamane AdhAre apahene abheda ja nyAya Thare. biauddho kahe che ke ageaoha ane adhApoha A be apoheno bheda apAnA bhedanA AghAre ghaTe che. paraMtu A be ahinA be apohyomAM bheda keTalo che ane abheda keTale che ene to jarA vicAra karI juo. gohanuM apahya age che arthAta ge sivAyanI anaMta vastuo che, anavA pohanuM Apohya azva sivAyanI anata vastuo che. Ama be apanA be apodyasamudAyamAM kevaLa eka eka apotha vastu judI che jyAre anaMta apodya vastuo. enI e ja che. be apadyasamudAyane judA mAnavA karatAM te be apoausamudAyamAM anIta apohya vastuo enI e ja hevAthI be apohyasamudAne abhinna yA tulya -mAnavA vadhu ucita lAge che. Ama be apanA aothone abheda puravAra thatAM apoLonA abhede ane abheda tamAre badhAe mAnavo paDaze.] - 47. tha sAdhAranavArevolza vAgoDaphena sute, ra tardi livapystiiti so'pIdAnI gaurbhavet / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 alyo anaMta hoI temanuM grahaNu azakaya che 47. je asAdhAraNapaNAne kAraNe ageahine apahya azva ja che ema IcchavAmAM Ave te e rIte te [azva ane siMha zabdone letAM] asiMhApohane apo paNa azva ja hotAM siMha paNa ge banI jaze. 48. acAravAiivazeghovaraditamAM vyava8thamurate tata pratyendra prahItumshkymaanntyaat / vargarUpeNApi teSAM grahaNaM na zakyam / kasmAt ? vargIkaraNakAraNaM ca kiJcinnAstyeva / na hi sarveSAmagavAmazvAdinAmekadezatvamekakAlatvaM va samasta | 48. je kahe ke azva Adi vizeSone spaSTa ullekha karyA vinA agarUpa apohya kahevAyuM che te amAre kahevuM joIe ke pratyeka vizeSane grahaNa karavo zakya ja nathI kAraNa ke te vizeSo anaMta che. [arthAta asAdhAraNa avamAtra ge'padanuM apatha nathI paraMtu agorUpa siha Adi badhA ja apahya che. eTale azva Adi badhA vizeSone ullekha karyA vinA agarUpa azva Adi badhA agha che ema kahevAyuM che. Ama bauddha kahe te kahevuM joIe ke badhA ja vizeSane eke eke grahaNa karavA zakya ja nathI, kAraNa ke teo anaMta che ane te pachI teo apohyuM che ema kema kahevAya ?] samudAyarUpe ke vagarUpe paNa te badhA vizenuM grahaNa zakya nathI, kAraNa ke temane eka varga yA samudAya banAvavA mATenuM keI nimittakAraNa nathI. agarUpa ava vageremAM nathI ekadezatA ke nathI ekakAlatA ke jene AdhAre temane eka varga ke samudAya banI zake. 49. atha zoghativeva va vavAturita, datta tafe : pUrvasiddha eSitavyaH, yatpratiSedhenAgAvaH pratIyeran / pUrvasiddhe ca gavi labdhe kimagobhiH kiM vA tadapohena prayojanam / pUrvasiddhaM gosvalakSaNamastyeveti cenna, tena vyavahArAbhAvat, gosAmAnye tu pUrvasiddhe mudhA'pohaprayatna ityuktam / atha gosAmAnyamagopratiSedhena siddhayati, tadA dustaramitaretarAzrayatvam-agoniSedhena gosiddhiH gosiddhayA cAgoniSedhasiddhirati / tasmAdapohayasyaiva nirUpayitumazakyatvAnna ta dAdapohabhedaH siddhayati / 49. bauddha agarUpa azva vagerene varga yA samudAya thavA mATenuM nimitta gepratiSedha (arthAta e nathI" ge nathI' evo gapratiSedha) icchavAmAM AvyuM che. yAyika- are ! ema hotAM te gone prathamathI siddha icchavo joIe ke jenA pratiSedhathI agarUpa vastuonI pratIti thAya. je go pUrva siddha hoya te pachI agorUpa vastuonuM zuM prajana ke agarUpa vastuonA apahanuM zuM prajana? jo tame bauddho kahe ke pUrva siddha gesvalakSaNa astitva dharAve che ja te amAre kahevuM joIe ke tenuM paNa kaI prayojana nathI, kAraNa ke tenAthI vyavahAra saMbhavato nathI; ane gesAmAnyane pUrva siddha mAnatAM agApohane prayatna nirarthaka banI rahe che e to ame kahI gayA chIe. je Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avAdinuM apahatha hevuM saMbhavita nathI 165 gAsAmAnya ane pratiSedhathI siddha thAya che ema tame mAne te tamAre itaretarAyAne pAra karavo muzkela che. agoniSedhathI genI siddhi thAya ane gesiddhi dvArA aganiSedhanI siddhi thAya. Ama apoine ja samajAvavuM azakya hoI, tenA bhede apahane bheda puravAra na thAya ___50. api cAzvAdayaH sAmAnyarUpeNa vA'pohyeran vizeSAtmanA vA ? na vizepAtmanA / tadanantatvAdazabdavAcyatvAcca / sAmAnyAtmanA tu teSAmapyapoharUpatvAdabhAvatvam / kathaM cAbhAvasyaivAbhAvaH kriyeta ? karaNe vA pratiSedhadvayayogAdvidhiravatiTate iti vidhirUpaH zabdArthaH syAt / . 50. vaLI, azva vagerene sAmAnyarUpe aha (niSedha thAya che ke vizeSarUpe ? vizeSarUpe apoha na thaI zake kAraNa ke vizeSa anaMta che ane zabdavA nathI. sAmAnyarUpe temane apoha mAnatAM, teo (=azva vagere) apoharUpa banI jAya ane pariNAme abhAva. rUpa thAya abhAvane ja abhAva kevI rIte karAya ? kare to be pratiSedhanA ge vidhi sthira thaIne rahe ane pariNAme zabdArtha vidhirUpa banI jAya. - DA. gAmanadhdha turAyaDoH sa tasmAdikSa banyathA vA ? vailakSaNye tasya bhAvAtmatA bhavet , avai lakSaNye tu yAdRza eva apohya : tAdRza eva tadapoha iti gaurapyagauH syAt / 5. abhAvAtmaka azva vagerene (=aMgone) je apaha te temanAthI vilakSaNa che ke avilakSaNa ? vilakSaNa mAnatAM, te apoha bhAvAtmaka banI jAya. avilakSaNa mAnatAM je apahya (=age) tevo ja apoha (=aoapaha=ge) ema thAya ane pariNAme go paNa ago banI jAya. 52. kiJcApohazabdArthapakSe nIlamutpalamityAdau bizeSaNavizeSyabhAvasAmAnAdhikaraNyAdivyavahArA vilupyeran / na hyekasminnarthe dvayorapohayovRttirupapadyate / na caikaH kazcidartho'sti yatra tayorvattiH, svalakSaNasyAzabdArthatvAdanyasya cAsambhavAt / na ca vRttirapi kAcidasti / 52. uparAMta, zabdane artha aha che e pakSamAM nIlelpala vagerenI bAbatamAM vizeSaNa-vizeSyabhAva, sAmAnadhikaraNya vagere vyavahArone lepa thaI jAya, kAraNa ke eka vastu sAthe be apehone saMbaMdha ghaTato nathI. vaLI, evI kaI vastu nathI jenI sAthe be ane saMbaMdha hoya kAraNa ke svalakSaNa pite te zabdano artha nathI, svalakSaNa sivAya bIje kaI vAstavika artha (vastu nathI ane koI saMbaMdha paNa astitva dharAvate nathI. ["nIlempala" zabdathI abhidheya zabala arthanI bAbatamAM vizeSaNavizeSyabhAvanI ane sAmAnAdhikaraNyanI siddhi thaI zakaze nahi. nIlazabdane artha anIlAha ane upale Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIlelpala' zabdane apaharU5 vArtha ghaTate nathI zabdano artha anutpalApoha che. anIlApohane anuNlApoha sAthe samavAyasaMbaMdha hoya ja nahi, pariNAme temanI vacce vizeSaNavizeSabhAva paNa na ja hoya temanI vacce sAmA nAdhikaraNya paNa nahi ghaTe kAraNa ke be apahe ekabIjAthI taddana bhinna che. anIlApoha anutpalAhathI bhinna che, anIlApaNu utpalane apaha kare che jyAre anutpalAha nIlane ahi kare che, pariNAme te baMne aponuM sAmAnAdhikaraNa kema bane ? mAnI laIe ke te baMne apano eka artha sAthe sabaMdha che, te prazna UThe ke te artha zuM che? te pite svalakSaNarUpa te hoI zake nahi kAraNa ke svalakSaNa avikalparUpa hoI zabda dvArA tenuM jJAna na thAya. vaLI, vAstavika sAmAnyarUpa arthane te bauddho svIkAratA ja nathI. eTaluM ja nahi, teo saMbaMdhanI paNa vAstaviktA svIkAratA nathI.] 53. sajjJeyAdizabdAnAmapohayanirUpaNAsambhavAnnApohavAcitvam / na hayasadajJeyaM vA kiJcidavagataM yad vyavacchidyeta / jJAtaM cet sadeva tat jJeyaM ceti / ataH kathaM sacchabdena sadeva, jJeyazabdena ca jJeyamevApohayate / ajJAtaM tu nitarAmanapohayam / kalpitaM tu tadvaktumazakyaM, kalpanayaiva sattvAjjJeyatvAcca / 53. sata' ya zabdonA apahyo asata, ayanuM nirUpaNa saMbhavatuM na hoI, te zabdo apohavAcI ghaTatA nathI. asatane ke ayane kadI jANI zakAtuM ja nathI ke jethI tene vyavaccheda (=ahi thAya je asatane jANyuM te sata ja banI jAya ane ya paNa banI jAya, je ayane jANyuM te te ya ja banI jAya, pariNAme "sata' zabdathI satane ane ya' zabdathI zeyane ahi kema thAya ? apahya kaI rIte paNa ajJAta hoya ja nahi. kalpita asta ane aya paNa anukrame "sata' ane 'ya' zabdanA apahya na kahevAya, kAraNa ke kalpanA dvArA temanuM sattva ane yatva banI gayeluM che. [kalpanA dvArA je sata banela che tene apeha "sata' zabda kevI rIte karI zake ? kalpanA dvArA je ya banela che tene apoha ya' zabda kevI rIte karI zake ? 54. loharAvya ca ivAsthamiti vim | mana na mavatItypohH / kazcAyamanapohaH / kathaM vA'sau na bhavati / abhavanvA kimavaziSyate iti sarvamavAcakam / 54. "apaha' zabdanuM vAcya zuM che ene vicAra karavo joIe. 'apahazabdane atha che "anapaha nathI'. A anahi zuM che? ane te kema nathI ? te anapaha nahotAM zuM bAkI rahe ? A rIte vicAratAM badhA zabdo avAcaka banI jAya che. 55. pratiSedhavAcinAM ca nAdizabdAnAM kA vArtA ? atra na bhavatIti neti ko'rthaH ? upasarganipAtAnAM ca kathamapohaviSayatvam ? AkhyAtazabdAnAM ca pacatItyAdInAmapoho durupapAdaH / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naka vagere padone vAgyAthe ahi ghaTate nathI : 167 55 pratiSedhavAcI 'nA' vagere padonI to vAta ja zI karavI ? ahIM nathI=na prati, na mavati'mAM "nane artha zuM che? upasargo ane nipAtane viSaya apoha kevI rIte hoya ? ane "ghati' (rAMdhe che) vagere kriyApadanI bAbatamAM aoha ghaTAvo duSkara che. 56. nAmnAmeva jAtizabdAnAmapohaviSayatvamiSyate yeSAM bhavanto jAtivAcitvaM tadvadvAcivaM vA pratipadyante iti cet, tato'nyeSAM tarhi kA vArtA ? vAhayArthavAcilve jAtizabdeSu ko dveSaH ! nirAlambanatve jJAnAMzAlambanatve vA jJAtizAnAmapi tavAtu, limapohavAimAna ? 56. jatizabdone arthAta nAmone ja viSe aha che, arthAta je zabdone vize teo jAtivAcaka che ke jAtimatavAcaka che evuM Apa naiyAyiko pratipAdana kare che te zabdane ja viSaya apoha che ema je tame bauddho kahetA he to ame taiyAyike pUchIe chIe ke temanAthI anya padanI bAbatamAM tamAre bauddhoe zuM kahevAnuM che ? te pade je bAhyAWvAcI hoya te pachI jAti zabda tarapha pa ke ? je kaho ke te padano ke bAhya viSaya ja nathI ke jJAnAMza ja temane viSaya che te jati zabdonI bAbatamAM paNa tema che, apavAda rUpa gAMDapaNanuM zuM prayojana ? 57. gharthava pratimA mAtra vArtha 35zvitaH | padArtho'pi tathaivAstu kimapohAgraheNa vaH // . ityAdi dUSaNaudAryamapohe bahudarzitam / / ataH zabdArthatAmasya vadeyuH saugatAH katham / / 57. jema vAkaghArthane pratibhAmAtrarUpa kalpavAmAM AvyuM che tema padArtha paNa te ja ha; arohanA AgrahanuM tamAre zuM prayojana che ? --- vagere dUSaNe ApavAnuM darya ahamAM ame bahu darzAvyuM che. tethI zabdano artha apoha che ema sauga kema kahe ? 58. 3yate | tatatvavidritavasiddhAntAnAmamilAna -. apoho yadi bhAvAtmA bahirabhyupagamyate / tato bhavati bhAvatkaM vAgjAlaM na tvasau tathA // kintu khalvayamAntaro jJAnAtmA saugatAnAmapohaH sammataH / tathA'bhyupagame keyamapAhavAcoyuktiH ? svAMzaviSayaM padArthajJAnamityetAvadeva vaktumucitam / etadapi nAsti, nAyamAntaro, na bAhayo'pohaH, kintu jJAnArthAbhyAmanya eva / 58. bauddha - ame uttara ApIe chIe. jeo bauddha siddhAntane samajatA nathI teo A kahe che. je apohane bhAvAtmaka bAhya vastu tarIke ame svIkAratA hoIe te tamArI vAjALa asara kare. paraMtu apoha tevo nathI. bauddha mate apoha jJAnarU5 AMtara vastu che. have je apahane ame Avo mAnatA hoIe, to tamArI dalIlenI kevI dazA? Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 zabdano artha paramArthataH astitva dharAvatA nathI e bauddha mata zabdArtha jJAnane viSaya jJAnane potAno aMza ja che ema eTaluM ja kahevuM ucita che. [bIjA keTalAka bauddho kahe che ke nA, ema kahevuM ucita nathI; aha AMtara paNa nathI ke bAhya paNa nathI, paraMtu jJAna ane bAdhArtha baMnethI anya ja che. 59. nAntane vadi purAtaH | tanna vidyata eveti kathaM zabdArtha ucyate / / pAramArthikazabdArthasamarthanapipAsitAH / nehAgatAH smo yenaivamanuyujyemahi tvayA / / yata eva tannAntarbahirasti tata eva mithyeti kAlpanikamiti ca gIyate / kiM punastat / AropitaM kiJcidAkAramAtra vikalpoparaJjakam / nanu bAhayArthavyatirekeNa kimIya AkAraH Antarasya jJAnasyoparaJjakaH / 59, naiyAyika - je aMdara ke bahAra paramArthathI astitva dharAvatA na hoya te hoya ja nahi, eTale tene zabdArtha kevI rIte kahevAya ? bauddha- zabdArtha pAramArthika che evuM samarthana karavA mATe tarasatA ame ahIM AvyA nathI ke jethI tame amane Ama pUcho che. kAraNa ke te aMdara paNa nathI ke bahAra paNa nathI eTale ja te mizyA che kAlpanika che ema ame kahIe chIe. naiyAyika- to te che zuM ? bauddha-- vikalparUpa jJAnane raMganAra kAIka Arepita AkAramAtra che. yAyika- bAthArtha sivAya A kayo AkAra che je AMtara jJAnane raMganAra hoI zake ? - 60. 3yate | daravachAyaeNvAnaraSniA virapAnAM, doDa vyAvRtta hi vastu darzanAnAM viSayaH / tacca spraSTumakSamA vikalpA ityuktam / atha tacchAyAmavalambamAnA vikalpA vyAvRttasyAgrahaNAd vyAvRttiviSayA ucyante / 60. bauddha- Ane uttara ame ApIe chIe. dazya vastunI chAyA ja vikalpane raMge che, dazya vastu pote vikalpane raMgatI nathI. kAraNa ke sajAtIya-vijAtIyathI] vyAvRtta vastu (=svalakSaNa darzanane viSaya che ane te vyAvRtta vastune sparzavA vikalpa zaktimAna nathI ema ame bauddhoe agAu kahyuM che. have te vyAvRtta vastunI chAyAnuM avalaMbana karatA vikalpa vyAvRtta vastune grahaNa na karatA hovAne kAraNe vyAvRttiviSayaka kahevAyA che. 61. nanu vyAvRttitadvatorabhedAd yA vyAvRttiryaJca vyAvRttaM skhalakSaNaM tadekameveti vyAvRttigrAhibhirvikalpaiyA'vRttamapi gRhItaM syAditi darzanatulyA eva te bhaveyuH / - 61. naiyAyika- vyAvRtti ane vyAvRttivat e bene abheda heI vyAvRtti ane Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalpane viSaya vyAvRtti avastu che 169 vyAvRta lakSaNa te baMne eka ja che, eTale vyAvRttine grahaNa karanAra vikathI vyAvatta (svalakSaNa paNa gRhIta thaI jAya, pariNAme vikalpo darzanatulya banI jAya. ___62. naitadevam / na vikalpaiAvRttaM vastu gRhayate / na ca pAramArthikI vyAvRttirapi tu kazcidAropita AkAraH / vAstavatve hi vyAvRtteH, vastusaMsparzina ete doSAH prAduSyuH / na tvasau tathetyuktam / ( 62. bauddha - nA evuM nathI. vikalpa vyAvRtta vastune grahaNa karatA nathI. vyAvRtti vAstavika ( bAhya astitva dharAvatI cIja) nathI, paraMtu e te kaI Aropita AkAra che. vyAvRtti vAstavika hoya to vikalpo vastusaMspazI banI jAya vagere pelA doSo prAdurbhAva pAme. paraMtu vyavRtti tevI (=vAstavika) nathI e ame jaNAvI gayA chIe. 63. ata eva yat kecana paryacUcudan kila vyAvRttagrahaNapakSe tritayagrahaNaM prApnoti-yad vyAvRttaM, yena nimittena vyAvRttaM, yatazca vyAvRttamiti; na ca tritayagrahaNamastItyataH kathaM vyAvRttagrahaNamiti, tadapyapAstaM bhavati / yadi hi vyAvRttaM gRhNIma iti evamullekho bhaved vyavahate janasya, tadevamasau paryanuyujyeta, na . tvevamastItyacodyametat / 63 eTale ja, keTalAke je Apatti ApI che ke darzana vyAvRttane grahaNa kare che e pakSamAM traNanuM grahaNa prApta thAya che je vyAvRtta che tenuM, je nimitta vaDe te vyAvRtta thayuM hoya tenuM ane jenAthI vyAvRtta hoya tenuM ane A trazunuM grahaNa te darzanamAM hetuM nathI, tethI kevI rIte vyAvRtta vastunuM grahaNa thAya, e Apatti paNa dUra thAya che, kAraNa ke je vyavahAra karanAra "huM vyAvRttane grahaNa karuM chuM' evo ullekha karato hoya to ja tene A prazna pUchI zakAya paraMtu evuM to che nahi, eTale A Apatti ApI zakAya nahi. ' 64. nanvevamAropitAkAraviSayA eva vikalpA uktA bhavanti / vyAvRttiviSayatvavAco puktirananvitetyuktam / samAhitametad / darzanapRSThabhAtribhirgoMrityAdivikalpairatakAryaparAvRttA AkArA ullikhyante / na hi govikalpairatatkAryANAmazvAdInAmullekhaH, khalakSaNaM ca na spRzyate, sAmAnyaM ca vAstavaM nAsti / tasmAdatatkAryaparAvRttiviSayatvameva vikalpAnAmavatiSThate ityevaM yuktyA teSAmapohaviSayatvamucyate, na prtipttitH| 64 yAyika - vikaSi viSaya Aropita AkAra ja che ema tame bauddhoe kahyuM che. tethI, vikalpone vidhya vyAvRtti che evuM pratipAdana visaMvAdI che, tarahita che, ema amAruM yAyikonuM kahevuM che. bauddha- AnuM samAdhAna A rahyuM. "A gAya che vagere darzanayphabhAvI vikalpa vaDe atakAvyAvRttirUpa AkArene ullekha thAya che. [ahIM atatkAryAvRtti agokAyavyavRtti; 22, 23 4 ,, , , Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 vikalpamAM vijAtIyavyAvRttAkArane ja ullekha saMvedAya che gAyanA kAryo sivAyanA kAryonI vyAvRtti). gevikalpa vaDe atakAya (=gAyanuM je kArya che te kArya jemanuM nathI te) azva vagereno ullekha thato nathI ke gesvalakSaNane sparza thatA. nathI; ane sAmAnya te vAstavika nathI. tethI vikalpano viSaya atakAryavyAvRttiA ja sthira thAya che. AvI dalIla vaDe vikalpanuM apehaviSayaka hovApaNuM kahevAyuM che; pratipattine AdhAre kahevAyuM nathI. 65 natIrtha vRttamiva sanAtI vyAvRtti daram tatra vajAtIyavijaatiiyvyaavRttmpyaakaarmullikheyuH / na hi sajAtIyavijAtIyavyAvRttIH khalakSaNaM cAnyat / na caikatarAkArollekhananiyamahetumutpazyAmaH / dhIman maivaM maMsthAH-nizcayAtmano nirvikalpAH sajAtIyavijAtIyavyAvRttAkArollekhe ca sarvAtmanA tannizcayAdvikalpAntarANAM zabdAntarANAM cApravRttiH syAt / tathA ca gauriti zabdAdutpadyamAno vijAtIyavyAvRttAkArollekhyeva vikalpaH saMvedyate, na sajAtIyavyAvRttollekhI / tuvayazca vidhai: zarA rUcanyA poviyAta vayanta | 65. naiyAyika -dazyanuM svarUpa jema atatkAryavyAvRtta (arthAta vijAtIya vyAvRtta) che tema sajAtIyavyAvRtta paNa che tethI vikapamAM sajAtIya vyAvRtta AkAra ane vijAtIya vyAvRttA AkAra baMnene ullekha tha joIe, kAraNa ke sajAtIya-vijAtIya vyAvRtti ane dazya (=ravalakSaNa) be judAM nathI. vaLI, bemAMthI eka ja AkArane ulekha thAya enuM niyamana karato kaI hetu ( nimitta) amane dekhAtuM nathI. - bauddha- he buddhimAne ! ema na mAne ke nirvikalpa pratyakSa nizcayasvarUpa che ane sajAtIya-vijAtIya vyAvRtta AkArane ullekha thatAM savarUpe vastune nizcaya thaI javAthI vikalpa ane zabdonI pravRtti nahi thAya. vaLI, gAya zabdathI utpanna thatA vijAtIya vyAvRttAkAranA ullekhavALe vikalpa sadAya che, sajAtIya vyAvRttAkAra che. ullekhavALo saMvedA nathI. vikalpanA viSaya jevA ja zabdano viSaya che eTale zabdo paNa anyAhaviSayaka kahevAya che. 66. soDAmAra pitAlApo na vahi, AropitastrAva, nAntaH navoghagtvaat / atazcAsau na kiJcideva / na kiJcidapi bhavannapoha iti phalata upacaryate / atazca bAhyamapohamAzritya dUSaNopanyAse kaNThazoSamanubhavannasthAne kliSTo devAnAMpriyaH / 66 A Arepita AkAra bahAra jagatamAM nathI kAraNa ke te Arepita che. te AMtara nathI, kAraNa ke te bedharUpa nathI. tethI te kaMI che ja nahi. kaMI paNa na hovA chatAM te, ahiM ema phalataH upacArathI kahevAya che. dirzanapRSThabhAvI vikalpa vijAtIya vyAvRttimAM ja paryavasAna pAmatA hovAthI, kaMI paNa na hato te AkAra ahi ema upacArathI Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vika paviSaya artha ane bAhya vastu vone bheda' (171 kahevAya che] tethI, bAhya ane AzrIne dUSaNa ApavAmAM kaMThezeSa anubhavatA Apa devAnapriya khoTA kalezane pAmo che. 67. api ca vikalpabhUmirartho vikalpAntarasannidhApitabhAvAbhAvAkSepI niyatarUpo bAhyasadRzazca pratIyate / na cedaM rUpatrayamapi bAhaye vastuni yujyate / bAhyasya hi vastunaH svarUpeNAvagatasya na vikalpAntaropanItabhAvasambandha upapadyate, vaiyarthyAt, nApyabhAvasambandho vipratiSedhAt , niyatarUpatA ca vikalpaviSayasya gaureva nAztraH' ityevamavagamyamAnA vastvantaravyavacchedamantareNa nAvakalapate iti balAd vyavacchedaviSayatvam / anyathA niyamaparicchedAsambhavAt sandigdhaM ca vastu na gRhyate / 67. vaLI, vikala viSayaka artha "che' "nathI' evA be vikalpomAMthI koI eka prastuta karelA bhAva ke abhAvanI apekSA rAkhavAvALo, niyata rUpavALe ane bAhya vastu jevo dekhAya che. A traNa rUpe bAhya vastumAM ghaTatAM nathI; pitAnA svarUpathI jJAta bahya vastunI bAbatamAM "che evA vikalpa prastuta karela bhAva sAthe tene saMbaMdha ghaTatuM nathI, kAraNa ke temAM vyarthatA che; "nathI" evA vikalpa prastuta karela abhAva sAthe paNa tene sabaMdha ghaTa nathI, kAraNa ke tene pratiSedha karavAmAM AvyuM che; ane niyatarUpatA te vikatAnA viSayane hoya che, [bA viSayane hetI nathI]. 'gAya ja che, azva nathI' A rIte jaNAtI niyata rUpatA anya vastunA vyavaheda vinA ghaTatI nathI eTale na Take nivatarUpatA bIju kaMI nahi paNa vyavacchedane viSaya hovApaNuM che. vyavacchedane anyathA arthAta anya vastunA vyavacheda vinA niyata vastunuM jJAna saMbhave nahi, ane saMdigdha vastunuM grahaNa te thatuM nathI. 68 evaM bAhyavastuviSayatve ca niraste vikalpAnAmekasyArthakhabhAvasyeti nyAyena paunaruktyAdabAhyaviSayatvaM nyAyyam / abAhyaM cAropitaM rUpaM, tacca bAhyavadavabhAsate / na ca vyAvRtticchAyamapahAya bAhyAropitayoH sAdRzyamanyadastIti vyAvRttiviSayA eva vikalpAH phalato bhavanti / 68. Ama vikalpanuM bAhyaviSayatva nirasta thaI gayuM che tyAre "eka svabhAvavALI vastunuM darzana thatAM tene bIjo kaye bhAga darzanathI agRhIta rahI gayuM ke je bIja pramANe vaDe gRhIta thAya ?" e nyAye, vikalpane viSaya bAdya vastu mAnatAM punaruktideSa AvatA hoI vikalpanuM bAhyaviSayatva na hovu nyAo che. Arepita rUpa (=AkAra) bAhya nathI chatAM jANe bAhya hoya evuM bhAse che vyAvRttirUpa chAyA sivAya bAhya AkAra ane arepita AkAra vacce bIju kaI sAmya nathI. Ama phalataH vikalponA viSaye vyAvRttio bane che. 69. yadyapi vidhirUpeNa gaurazva iti teSAM pravRttistathApi nItivido'nyApoha viSayAneba tAn vyavasthApayanti, yathoktaM . 'vyAkhyAtAraH khalveve . vivecayanti na vArtA' ta [pra. vI. vI. . pR. 23] ! soDavuM nAnta:, na vahyA, Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 7ra vikalpane viSaya vastu hoya te vikalpa thatAM leke pravRtti kema kare che ? : anya evaM kazcidAropita AkAro vyAvRtticchAyAyogAdapohazabdArtha ucyate / itIyamasakhyAtivAdagarbhA saraNiH / 69. jo ke sAmAnya jana anusAra gAya" "adha' ema vidhirUpe vikalponI pravRtti hevA chatAM vikalpane viSaya apoha che evI sthApanA tarkazAstranA jANakAra kare che, jemake kahevAmAM AvyuM che ke "vyAkhyAtAo- vivecaka- kharekhara Ama [dazya ane vikarNane] viveka kare che, vyavahartAo- bolanArA sAmAnya jane- karatA nathI." A AkAra AMtara paNa nathI ke bAhya paNa nathI paraMtu keIka Aropita AkAra che, je vyAvRttinI chAyAnA saMbaMdhane lIdhe apaharUpa zabdArtha kahevAya che. A asakhyAtivAdagarbha vyAkhyAmAga che. [arthAta asata AkAra ja vikalpabuddhimAM pratibhAsa pAme che. asata AkAra ja vikalpane viSaya che. 70. atha vA vikalpapratibimbakaM jJAnAkAramAtrakameva tadabAhyamapi vicitravAsanAbhedopAhitarUpabhedaM bAhyavadavabhAsamAnaM lokayAtrAM bibharti / vyAvRtticchAyAyogAcca tadapoha iti vyavahi yate / seyamAtmakhyAtigarbhA saraNiH / 10. athavA, vikalpabuddhimAM pratibiMbarUpa jJAnAkAramAtra vikalpane viSaya che. te bAhya vasturUpa ne haivA chatAM vicitra vAsanAnA bhedoe prastuta karela bhinna bhinna rUpa dharAvate bAhya vastu je bhArate te jJAnAkAra yAtrAne dhAre che; vyAvRttinI chAyAnA vege te jJAnAkArane apaha kahevAmAM Ave che. A vyAkhyAmAga AtmakhyAtigarbha che. 71. nanUbhayathA'pi vastuviSayatvAbhAve vikalpAnAM kathaM vastuni vyavahAraH pravartante ? dRSTe'pi kacidvastuni tRNAdau pravRttyabhAvAt / arthitvaM tu pravRtteH kAraNam / nanu arthitAvat darzanamapi kAraNameva / arthino'pyapazyatastatra pravRttyabhAvAt / apohapakSe ca pravRttasya vastuprAptiH kathamiti vaktavyam / 70. niyAyika - baMneya rIte vikalpane viSaya vastu na hovAthI vyavahartAo vastumAM kevI rIte pravRtti kare ? " bauddha- kaIvAra to tRNa Adi ti7dara vastumAM paNa pravRttine abhAva hoya che. tethI vastudazana pravRttinuM kAraNa nathI.) pravRttinuM kAraNa te arthiva che. naiyAyika- arthivanI jema darzana paNa kAraNa che ja. [ghaTanA] athIo hevA chatAM dhiTanuM] darzana na karatA hoya teonI [dhaTa vize pravRtti na thAya. eTale apahapakSamAM, pravRtta thanArane vastunI prApti kevI rIte thAya e samajAvavuM paDaze. [kAraNa ke tene vastunuM darzana te hotuM nathI. 12 3ra | pravRttistAvat daravarejIvALavizvanA darinAnntrmutpnne vikalpa vikalpyatayA na pratipadyate pramAtA / darzanAnantaryavipralayastu Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezya ane vikaNyinA bhedanA agrahaNane kAraNe pravRtti thAya che ke dRzyameva gRhItaM manyate tadabhimAnena ca pravartate / idaM tadekIkaraNamAhuH - dRzyavikalpyayorbha dena vastuno dRzyAt vikalpyo yanna gRhyate / na punabhinnayArabhedAdhyavasAya ekIkaraNamiSyate, dRzyAd vibhinnasya vikalpyasya zukteriva rajatasya nirdeSTumazakyatvAdabhedAdhyavasAye ceApAyAbhAvAt / nAbhedAdhyavasAye darzanamupAyA vikalpyAviSayatvAt, na vikalpo dRzyAviSayatvAt / tasmAd bhedAnadhyavasAyAdeva pravRtti: | 72, bauddha- ame uttara ApIe chIe. darzananA viSaya ane vikalpanA viSayanA ekIkaraNane kAraNe pravRtti thAya che. darzanane je viSaya che tenA (svalakSaNatA) darzana pachI tarata ja jyAre vikalpa utpanna thAya che tyAre vikalpanA viSayane vikalpanA viSaya tarIke pramAtA jANato nathI - samaja nathI. darzana ane vikalpa vacce kALanuM kaI aMtara na hovAthI chetarAyele pramAtA pote dazyane ja grahaNa karyuM che ema mAne che ane e abhimAnathI pravRtti kare che. temanuM ekIkaraNa ane kahe che - dazya ane vikarNa e bemAM dazya vastuthI vikaNyanA bhedanA agrahaNane. paraMtu bhinna evAM te benA abhedanA adhyavasAyane ekIkaraNa nathI IcchavAmAM AvyuM, kAraNa ke zuktithI bhinna rajItano nirdeza karavAnuM jema briAntajJAnamAM azakya che tema ahIM dazyathI bhinna vikane nirdeza karavAnuM azakya che, ane vaLI abhedAdhyavasAyane koI upAya nathI. amedAdhyavasAyamAM darzana upAya nathI, kAraNa ke vika dazanane viSaya nathI; vikalpa paNa upAya nathI, kAraNa ke dazya vikapano viSaya nathI, tethI bhedanA adhyavasAyathI ja pravRtti thAya che. ___73. prAptirapi dRzyasyaivArthakriyAkAriNo vastunaH pAramparyeNa, tanmUlatvAt kAryaprabandhasya / dRzyAd darzanaM, tato vikalpaH, tataH pravRttiriti / artha hi mUlavartinamupalabhya pravartamAnastamApnoti, apavarakanihitamaNiprasRtAyAM kuJcikAvivaranirgatAyAmiva prabhAyAM maNibuddhayA pravartamAnaH / yatra tu mUle'pyoM nAsti tatra vyAmohAt pravartamAno vipralabhyate, dIpaprabhAyAmiva tathaiva maNibuddhayA pravartamAnaH / 73. arthakriyAkArI dazya vastunI prApti paNa paraMparAthI thAya che kAraNa ke kAryonI hAramALAnuM mULa te vastumAM che. dazya vastuthI darzana utpanna thAya che, darzanathI vikalpa utpanna thAya che, vikalpathI pravRtti utpanna thAya che jema oraDAmAM mUkelA maNimAMthI phelAtI je prabhA pheMcI nAkhavAnA kANAmAMthI bahAra nIkaLe che te prabhAne maNi mAnI pravRtta thatA pramAtA maNine prApta kare che tema vidhyane mULamAM raheluM dazya arthamAnI pravRtti karato pramAtA vastune prApta kare che. paraMtu jyAM vikalpanA viSayanA mULamAM artha vastu) na hoya tyAM vyApehathI pravRtti karate pramAtA chetarAya che (arthAta tenI pravRtti niSphaLa jAya che, jemake dIpaprabhAmAM te pramANe je maNibhAnI pravRtti karatA pramAtA, Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apehavAdo pasaMhAra 74 evaM ca bAhyavastusaMsparzazUnyeSvapi vikalpeSu samullasiteSu . 'bAhyo'rtho mayA pratipannaH' 'tatra * cAhaM pravRttaH' 'sa ca mayA prAptaH' ityabhimAno bhavati laukikAnAm / na tvayamarthAdhyavasAyamUlaH / taduktaM 'yathA'dhyavasAyamatattvAt, yathAtattvaM cAnadhyavasAyAt' iti / khapratibhAse'narthe'rthAdhyavasAyAt pravRttirityatrApi granthe'rthAdhyavasAyo bhedAnadhyavasAya eva vyAkhyeyaH / evaM dRzyavikalpyAvarthAvekIkRtya pravartate prApnoti cArthamiti / 14. ane Ama bAhya vastunA saMparzathI rahita vikalpa jyAre utpanna thAya che tyAre meM bAhya arthane jA" "temAM huM pravRtta thayo" "ane tene meM prApta karyo' AvuM abhimAna sAmAnya lekane thAya che. A abhimAnanuM mULa arthane (=vastune) adhyavasAya nathI. eTale ja kahyuM che ke "kAraNa ke adhyavasAya pramANenuM tattva (=vastu) nathI ane tattva pramANene adhyavasAya nathI. (arthAta abahIrUpane bahIrUpa tarIke adhyavasAya che paraMtu abahIrUpane abahIrUpa tarIke adhyavasAya nathI.)" "vikalpagata pratibhAsa (grAhyAkAra) je artharUpa nathI temAM arthane adhyavasAya thavAthI pravRtti thAya che - A vAkyamAM paNa 'arthane adhyavasAya" e je pade che tenI vyAkhyA "bhedane anadhyavasAya' evI ja karavI joIe. Ama sAmAnya jana dazya ane vika arthone eka karIne pravRtti kare che ane vastune prApta 4re che.. ... 75.. tadevameSa lokasya vyavahAro'vakalpate / vivekinApi vADhavyA lokayAtrA'tha lokavat // tasmAdvikalpapratibimbakasya zabdArthatAmAhurapAhanAmnaH / pratItimArgastvavivicyamAno janasya jAtibhramamAtanoti // yAvAMzca kazcinniyamaprakAraH pravartate jAtiSu vRttyavRtyAH / tAvAnapoheSvapi tulya eva bhavatyavastutvakRtastu bhedaH // tulye'pi bhede zamane jvarAdeH kAzcidyathaivauSadhayaH samarthAH / sAmAnyazUnyA api tadvadeva bha Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAti vagere sat che. 175 syurvyaktayaH kAryavizeSazaktAH // vizeSaNAdivyavahAraklaptiH / - tucche'pyapohe na na yujyate naH / ..... atazca mA kAri bhavadbhireSA jAtyAkRtivyaktipadArthacintA // 75. A rIte A lekavyavahAra dhaTe che. vivekIe (=tArkike) paNa leyAtrA sAmAnya lekanI jema calAvavI joIe. vikalpagata pratibiMba ( grAhAkAra) jenuM nAma ahi che te zabdane artha che ema kahyuM che. vicita na thate pratItimArga lekamAM jAtine bhrama pedA kare che. bIju keI nimitta mAnyA vinA ja amuka vyaktiomAM sAmAnya simavAyasabaMdhathI) : rahe ane bIjI vyaktiomAM na rahe evo tamAro naiyAyikene niyama jeTale sAmAnyanI. - bAbatamAM pravarte che teTale ja apahanI bAbatamAM paNa tulyapaNe pravarte che; bheda mAtra eTale ja che ke tame sAmAnyane vAstavika mAne che jyAre ame apahane avAstavika mAnIe chIe. [paraspara] bheda badhI auSadhiomAM tulya hovA chatAM keTalIka ja auSadhio javara Adine zamAvavA samartha che. tevI ja rIte govyaktiomAM gava sAmAnya na hovA chatAM te vyaktio amuka eka ja viziSTa kArya kare che. vaLI, tuccha apehamAM vizeSaNa Adi vyavahAranI kalpanA nathI ghaTatI ema nahi, tethI padane artha jAti che, AkRti che ke vyakti che tenI A vicAraNA Ape na karavI joIe. 16. satrAmidhIyate I fo nAtyAaAsya dvArthastha karavolapati: uta pratItibalAdeveti / pratItistAvadapohaviSayA bhavadbhireva nAGgIkRteti kimatra jana | 26. nAyika- ahIM ame uttara ApIe chIe. zuM zabdanA artho bAhya jAti vagere astitva dharAvatA nathI eTale apehane pakSapAta kare che ke pratItinA baLe ane pakSapAta kare che? ahi jene viSaya hoya evI pratItine te Apa ja primANarUpe svIkAratA nathI, eTale enI bAbatamAM ahIM kalaha karavAnI jarUra nathI. 77. nApi jAtyAderasatvamindriyArthasannikarSotpanna bAdhasandeharahitapratyayagamyatvAt kSatrita | Adyameva hi vijJAnamarthasaMsparzi cAkSuSam / na taduttarabhAvIti kimidaM rAjazAsanam // tadevAstu pramANaM vA tenApi tvavagamyate / vyAvRttaM vastunA rU nAnugAmIti kA pramA // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nirvikalpa pratyakSane viSe sAmAnya paNa che tathA hi-nirvikalpakakAlasyAtisUkSmatyAt kiM pratibhAsate kiM na pratibhAsate iti kathameSa kalirAvayorupazAmyatu ? bhavAn brUte-vyAvRttamevAvabhAtIti / ahaM bruve -anuvRttamapi pratibhAtIti / evaM kalahAyamAnayorAvayoH kaH paricchedaH ? na khalu zapathasya kozapAnasya vaiSa vipayaH / tasmAnirvikalpakAnantarotpannasthUlakAlakAryaparyAlocanayA tadvyavasthA kartavyA / - - 77. jAti vagerenuM asatva paNa nathI, kAraNa ke indriyArthasannikana bAdhasaMzayarahita jJAnathI te gamya che, svalakSaNanI jema. prathama kSaNe utpanna thanAruM cAkSuSa jJAna ja vastugrAhI che, te jJAna pachI thanAruM jJAna vastugrAhI nathI evI A rAjA kaI ? athavA bhale te [prathama kSaNe utpanna thanAruM cAkSuSa jJAna] ja pramANa che paraMtu tenAthI vastunuM vyAvRtta rUpa ja jJAta thAya che paNa anugata rUpa jJAta thatuM nathI emAM zuM pramANa che ? nirvikalpaka pratyakSane kALa ati sUkSma (= ke) hoI tyAre jJAnamAM zuM bhAse che ane zuM nathI bhAsatuM e bAbate ApaNuM bene A kalaha kevI rIte zAMta thAya ? Apa kahe che ke vyAvRtta rUpa ja jJAnamAM bhAse che huM kahuM chuM ke anuvRtta rUpa paNa bhAse che. Ama jhaghaDatA ApaNuM bene nirNAyaka koNa ? kharekhara, zapatha ke kezapAnane A viSaya nathI. tethI nirvikalpa pratyakSa pachI tarata ja utpanna thatA ane sthULa kALavALA (arthAta smaraNa Adi sApekSa hovAne kAraNe lAMbo kALa cAlanAra savikalpaka pratyakSarUya kAryanI - palecanA dvArA tenI (arthAta nirvikalpaka pratyakSanA viSayanI) vyavasthA karavI joIe. : 78. tatra - bhavedyadi vizeSaikaviSayaM nirvikalpakam / sAmAnyAdhyavasAyo'yamakasmAt kathamudbhavet // ' rAkhyuM putva vivAhU ti veta, maitrama pazyatyanugata rUpamavijJAte'pi vAcake / dAkSiNAtya ivAkasmAt pazyannuSTraparamparAm // ( gAtAsiMmoDaminavAnepakriyAne tevA manuvaM ja thAku ca pazyatyeva rUpam / api ca prathamAkSasannipAte evAGgulicatuSTayamavalokyamAnamanyonyagAminA ca rUpeNAvagamyate / tatkathaM kevalavizeSAvalambI cAkSuSaH pratyayaH ? 18. vaLI, je nivikalpa pratyakSane viSaya eka vizeSa ja hoya te rAmAnyane A adhyavasAya akasmAta kevI rIte udbhave ? A vikalpa (=savikalpa pratyakSa) zabda che (arthAta zabdaviSayaka che, vastuviSayaka nahi) ema je tame kahetA ho te amAre kahevuM joIe ke ema nathI. [A pazune vAcaka zabda "UMTa' che evuM jene jJAna nathI evA] dakSiNabhArata Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhijJAna viSaya sAmAnya che 177 vAsI puruSane ekAeka prathamavAra nI hAra dekhatAM anugata rUpanuM darzana thAya che, tema vAcaka zabda ajJAta hoya tyAre paNa anugata rUpanuM ApaNane darzana thAya che. [dakSiNa bhArata vAsIe pUrve kadI UMTa dekhyA nathI, te prathamavAra ja UMTa dekhe che, tene jJAna nathI ke A pazune "UMTa' nAma apAya che, eTale tene je jJAna thAya che temAM "UMTa' zabda viSaya tarIke nathI]. jene zabdArthasaMbaMdhanuM jJAna nathI te, abhinava aneka padArthonuM sannidhAna hatAM, te padArthonuM anugata rUpa ane vyAvRtta rUpa baMne dekhe che, ja. vaLI, pahelI najara paDatAM ja darzanano viSaya banatI cAra AMgaLIo anya gAmI (=anugata) rUpa sahita dekhAya che. te pachI cAkSuSa nivikalpa pratyakSa kevaLa vizeSaviSayaka kevI rIte ? 79. api ca purANazAbaleyapiNDamavalokayataH kAlAntare bAhuleyaM piNDaM pazyataH pUrvadRSTazAbaleyapiNDaviSayaM smaraNamutpadyamAnaM saMvedyate / tasmAt sAmAnyAnavagamo nopapadyate / anyasminnasAdhAraNe skhalakSaNe dRSTe'nyasmaraNasya kiM vartate ? asti ca tat / tena manyAmahe dRSTamubhayAnugatarUpamiti / 79 uparAMta, pahelAM jeNe zAbaleya govyakti dekhI che te pachI anya vakhate bAhuleya gavyaktine dekhatAM ja pUrvadara zAbaleya gavyaktinuM smaraNa utpanna thatuM anubhave che. A kAraNe sAmAnyanA jJAnano abhAva [dazanakALe ghaTato nathI. jyAre bIjA asAdhAraNa lakSaNane dekhIe chIe tyAre anya svalakSaNanuM smaraNa karAvanAra zuM hoya che ? te anugata rUpa arthAta sAmAnya] heya che. tethI, ame mAnIe chIe ke ubhayAnugata rUpa arthAta sAmAnya darzanane viSaya che. 80. ziSya cAntaravarsaneDa i"a pvAyuM che. ti pramajJAte | tasyAzca prAmANyaM darzitaM darzayiSyate ca vistarataH kSaNabhaGgabhaGge / tasmAdanugatarUpaviSayaiva sA pratyabhijJA, vyaktibhedasya vispaSTasiddhatvAt / 80. uparAMta, eika saMtatigato bIjI gevyaktinuM darzana thatAM paNa "A te ja gAya. che' evuM pratyabhijJAna thAya che. pratyabhijJAnuM prAmANya ame darzAvyuM che, vaLI kSaNabhaMgavAdanA khaMDanamAM te vistArathI darzAvIzuM. niSkartha e ke te pratyabhijJAne viSaya anugata rUpa ja che, kAraNa ke vyaktibheda arthAta vyaktivizeSa te vizada [nirvikalpa pratyakSathI siddha che. ____81. yatra ca laghutaraparimANatilamudgAdipracayasannidhAne vicchinnasikthavalakSaNagrahaNaM nAsti, tatrAnuvRttameva rUpamindriyeNa gRhyate / ataH nirvikalpakavelAyAmeva vyAvRttavadanugatarUpAvabhAsAnna sAmAnyApahnavo yuktaH / prathamAkSasannipAte'pi tulya- ... tvamavagamyate nAnAtvaM ceti sAmAnyabhedI dvAvapi vaastvau| . 8. vaLa, jyAM ati nAnA parimANavALA tala ke maganA DhagalAo indriyasanniSTa Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 nirvikalpa pratyakSa sAmAnyane rahe che hoya tyAM bhinna bhinna kanA vyAvRtta rUpanuM grahaNa indriya vaDe thatuM nathI, tyAM te anuvA rUpanu ja grahaNa Indriya vaDe thAya che. tethI nirvikalpaka pratyakSa vakhate ja vyAvRtta rUpanI jema anugata rUpane jJAnamAM pratibhAsa thAya che, eTale sAmAnyane pratiSedha karavo yogya nathI. prathama najara paDatI vakhate paNa tulyatvanuM (sAmAnyanuM) ane nAnAtvanuM (vizeSanuM) jJAna thAya che, eTale sAmAnya ane vizeSa baMne vAstavika che. 82. sAmAnyamidamityevaM kutastatrAnupagrahaH ? / vyAvRttamidamityevaM kiM vA buddhiH khalakSaNe ? / / samAnavRttisApekSaM na ca sAmAnyavedanam / tatra sannihitatvAtta vyaktivannAnupagrahaH // samAnavRttyapekSatvAt sAmAnyasyAnupagrahe / vizeSo'pi hi mA grAhi vyAvRttiM sa hyapekSate / / anuvRttirhi yeSvasya kA teSAM grahaNe gatiH ? / vyAvRttirapi yebhyo'sya kA teSAM grahaNe gatiH 1 // 82. bauddha (jo nirvikalpa pratyakSathI sAmAnya gRhIta thayuM hoya to "A sAmAnya che evuM savikalpa pratyakSa kema nathI thatuM ? naiyAyika - timArA matamAM nirvikalpa pratyakSathI svalakSaNa gRhIta thayuM hovA chatAM svalakSaNa vize A vyAvRtta che' evuM savikalpaka pratyakSa thAya che sAmAnyanuM jJAna gI' gau evI anuvRttinI apekSA rAkhanAruM nathI evI anuvRttinI apekSA vinA], vyaktinI jema IndriyasannikRSTa hevAthI nivikalpa pratyakSamAM sAmAnya gRhIta thAya che ja. bauddha gagau" evI anuvRttinI apekSA rAkhanAruM sAmAnyanuM jJAna che ane nivikalpa pratyakSa vakhate te evI anuvRtti hetI nathI eTale nirvikalpa pratyakSa vaDe sAmAnyanuM grahaNa thatuM nathI. naiyAyika- je ema hoya te "azva nathI" "hAthI nathI" evI vyAvRttinI apekSA rAkhanAruM vizeSanuM jJAna che ane nivikalpa pratyakSa vakhate te evI vyavRtti hotI nathI, eTale nirvikalpa pratyakSa vaDe vizeSanuM paNa grahaNa na thAo. bauddha- je vyaktiomAM sAmAnyanI avRtti che te badhI vyakitaonuM grahaNa kevI rIte thaze? taiyAyika- jemanAthI vizeSanI (=svalANanI) vyAvRtti che te badhAnuM grahaNa kevI rIte thaze ? Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya-vizeSa be rUpe eka vastumAM ghaTe che 174 83. athAnuvRttivyAvRttinairapekSyeNa kevalam / vastveva gRhyate kAmaM kIdRk taditi kathyatAm / / nirvikalpakavelAyAM nirdaSTaM tanna zakyate / tadutthAstUbhayatrApi sAkSyaM dadati nizcayAH // vastuno'GgIkRtA prAjJairata evobhayAtmatA / yau brUtastvekarUpatvaM tAvubhAvapi bAlizau // .. 83. anuvRtti-vyAvRttinI apekSA vinA kevaLa vastu ja nirvikalpa pratyakSAmAM gRhIta thatI hoya te bhale thAo, paraMtu te vastu kevI che te kahe. nirvikalpa pratyakSa vakhate te te vastu kevI che ene nirdeza kare zakya nathI. nirvikalpa pratyAmAMthI utpanna thayelA nizcaya (=savikalA pratyakSa) te baMne taraphanI sAkSI Ape che, eTale ja buddhimAne vastunI ubhayAtmaktA (=sAmAnya vizeSAtmaktA svIkAre che. je ekarUpatAnI (sAmAnyAtmakatA ke vizeSAtmakatAnI) vAta kare che te baMne bAliza che. 84. yadapyabhihitam itaretaraviruddharUpasamAveza ekatra vastuni nopapadyate iti, tadapi na samyak / ___ parasparavirodho'pi nAstIha tadavedanAt / ekabAdhena nAnyatra dhIH zuktirajatAdivat // yatra hi virodho bhavati tatraikatararUpopamardaina rUpAntaramupalabhyate, prakRte tu naivamiti ko virodhArthaH ? chAyAtapAvapi yadyekatra dRzyate kiM kena viruddhamabhidhIyeta ? / adarzanAtta tadviruddhamuktam / na caivamihAdarzanamityavirodhaH / ata eveha mithyAtvameti nAnyatarA matiH / na hyanyonyopamardaina buddhidvitayasambhavaH / tathA cAhayathA kalmASavarNasya yatheSTaM varNanizcayaH / citratvAdvastuno'pyevaM bhedAbhedAvadhAraNam // [zlo.vA.AkRti.57] ityevamavirodhena bhedAbhedAvadhAraNAt / ubhayAtmakataivAstu vastUnAM bhaTTapakSavat // 84. paraspara viruddha rUpane eka vastumAM samAveza ghaTato nathI ema je kahevAmAM AvyuM te paNa gya nathI. parasparavirodha paNa ahIM nathI kAraNa ke parasparavirodhanuM vedana Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ; wet`er sAmAnya-vizeSa be rUpe eka vastumAM ghaTe che nathI rajatajJAnanA bAdhathI zukitanuM jJAna thAya che tema ahIM eka rUpanA jJAnanA bAdhathI bIjA rUpanuM jJAna thatuM nathI. jyAM virodha hoya che tyAM bemAMthI eka rUpane dabAvI bIju rUpa jJAnane viSaya bane che paNa ahIM evuM nathI eTale vidhArtha karyo che ? taDako ane chAyA paNa eka sthAne je dekhAya che te zuM zenAthI viruddha kahevAya ? bauddha- [be rUpi] ekatra dekhAtA nathI e kAraNe viruddha kahevAya che yAyika- e prakAranuM ekatrA darzana ahIM nathI, eTale avirodha che. eTale ja ahI bemAMthI eka buddhi mithyAtva arthAt bAdha pAmatI nathI, kAraNa ke paraspara upama dvArA be buddhionuM tevuM saMbhave nahIM. [ahIM be buddhio- sAmAnyanI buddhi ane vizenI buddhi - che. eka buddhi bIjI buddhine dabAvatI nathI. arthAta eka buddhi bIjI buddhino : bAdha karatI nathI. je eka bIjIno bAdha karatI hota te be buddhio zakya banata nahi.] ane kumArika bhaTTe kahyuM che ke "jema citrarUpamAMthI yatheSTa varNane tAravI judA karI tene nizcaya karIe chIe tema vastunI bAbatamAM paNa te sAmAnya, vizeSa vagere] aneka rUpe dharAvatI hoI bhedabhedane nizcaya karAya che. (arthAta vastumAM be rUpa hoya te be rUpi hovA chatAM te bemAMthI ISTa rUpane juduM tAravI tenuM prahaNa karIe chIe. Ama vastune te be rUpithI bheda paNa che ane abheda paNa che--jyAre temane judA tAravI grahIe tyAre bheda anyathA abheda. A rIte aviraghathI bhedabhedane nizcaya thatuM hovAthI bhadapakSanI ubhayAbhaktA (=sAmAnyavizeSAtmaktA) he. 85. etattu vRttivikalpAdibhyo bibhyatevAbhyupagataM tatrabhavateti tiSThatu tAvat kimatra vimardaina / ... vyatiriktaiva jAtiH vyaktiSu vartate iti bramaH -- yacca vRttivikalpAdidUSaNaM tatra varNitam / tat pratyakSamahimnaiva sarva pratihataM bhavet // . 85. vyaktimAM sAmAnya kRpaNe rahe che ke ekadezapaNe rahe che e vikathiI ane evI bIjI dalIlothI bhayabhIta banIne pUjaya kumArika bhaTTe A bheda.danuM tUta svIkAryuM che, bhale te tUta rahe, ahIM tenuM khaMDana karavAthI zuM ? . vyaktithI bhinna ja evI jAti vyaktiomAM rahe che ema ame kahIe chIe ane je vRttivika95 vagere dUSaNe tyAM jaNAvyA che te badhA pratyakSanA mahimAthI pratihata thaI jaze. ___86. yattAvadavAdi bhedena kuvalayAmalakAdivadanavabhAsanAditi, tatra pratItibhedo dArzata eva / yattu dezabhedenAgrahaNAt tadagrahe tabuddhyabhAvAditi, tatra tadAzritatvaM kAraNaM jAteH, na tvasattvam / vyaktivRttitvAjjAteH pRthagdezatayA'nupalambhaH, tadagrahe taka va, punattatiriyA kamAvA veti | . . Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAti vyakitamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che 181 ' 86. jema kuvalaya, AmaLuM vagere jJAnamAM bhinna bhAse che tema sAmAnya vyaktithI bhinnapaNe bhAsa nathI thato ema je kahevAmAM AvyuM tenA uttaramAM tyAM ame pratItibheda darzAvyo che. vyakti je dezamAM hoya te dezathI bhinna dezamAM sAmAnyanuM grahaNa thatuM na hovAthI tema ja vyaktinuM agrahaNa hatAM sAmAnyanuM jJAna na thatuM hovAthI [sAmAnya vyaktithI bhinna nathI] ema je tame kahyuM tenA uttaramAM tyAM ame jaNAvyuM che ke te paristhitinuM kAraNa jAti vyaktimAM samavAya saMbaMdhathI Azrita che e che ane nahi ke jAtinuM asattva. vyakitamAM jAti samavAya saMbaMdhathI rahetI hoI vyakita je dezamAM hoya tenAthI judA dezamAM jAtinuM grahaNa thatuM nathI ke vyakitanuM agrahaNa hotAM sAmAnyanuM grahaNa thatuM nathI. judAM dezamAM jAtinuM grahaNa na thavAnuM ke vyaktinuM agrahaNa hotAM sAmAnyanuM agrahaNa thavAnuM kAraNa e nathI ke vyakitathI bhinna jatinuM astitva nathI. 87. vadhuad gRjyanAiiti tatrALu - pratigie naiva jJAtivrtte iti / piNDAntare tadupalambho na syAditi cet kiM kurmaH ? kamupalabhAmahe ? piNDAntare'pi tadupalambho'styeva / kathaM ca bhavantamenaM nihanumahe ? ekadezAstu jAtena santyeva yairasyA vartanaM brUmaH / kvedamanyatra dRSTaM ced aho nipuNatA tava / dRSTAntaM yAcase yastvaM pratyakSe'pyanumAnavat // kinAmadheyaiSA vRttiriti ced na nAmadheyam asyA jAnImaH, piNDasamavetA jAtirityetAvadeva pracakSmahe / 87. vyakitamAM jAtinuM rahevuM ghaTatuM nathI, eTale jAti nathI ema je tame kahyuM tenA uttaramAM paNa ame kahIe chIe ke pratyeka vyakitamAM jAti saMpUrNapaNe rahe che je ema hoya te anya vyakitamAM jatinuM jJAna na thAya evI Apatti je tame Apaze te ame jaNAvIzuM ke anya vyakitamAM paNa jAtinuM pratyakSa jJAna thAya te emAM"ame zuM karIe ? einA sivAya bIjA kenuM jJAna karIe ? anya vyakitamAM paNuM jAtinuM pratyakSa jJAna thAya che ja. utpanna thatA jAtinA pratyakSano pratiSedha ame kema karIe ? ekadeze. (=aMze, avayavo) te jatine che ja nahi ke jemanA dvArA jAti vyakitamAM rahe che ema ame kahIe. AvuM bIje kyAM che ema je tame pUchatA he te ame jaNAvIzuM ke ahe! tamArI nipuNatA ke tame pratyakSamAM paNa anumAnanI jema daSTAMta mAge che. jo tame pUchazo. ke jAtinuM vyakitamAM A rahevuM kayA nAme oLakhAya che te ame uttara ApIzuM ke ame nAma jANatA nathI; jAti vyakitamAM samata che eTaluM ja ame kahIe chIe. 88. nanvayutasiddhaya: savaH samavAya: | sa vikatiSedhAva nirasta: | na zakyate nirasitum Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 vyakti ane sAmAnyanA bhedanI sthApanA pratItibhedane AdhAre pratItibhedAbhedo'sti dezabhedastu neSyate / tenAtra kalpyate vRttiH samavAyaH sa ucyate / / avayavAvayavinorguNaguNinozceyameva vRtti / tyorrthaantrtvmuprissttaadrshyissyte| darzitaM cAmunaiva mArgeNa dezabhedazca tayornAstIti vispaSTamayutasiddhatvam / * 88. bauddha- be ayutasiddho vacce samavAyasaMbaMdha che ema tame kahe che) ane ame te samavAyasaMbaMdhane pratiSedha karyo hoI tene nirAsa thaI gayo che. taiyAyika - tene nirAza kare zakya nathI. pratItibhade bheda che, dezabhade bhada ame IcchatA nathI. ahIM vyakita ane sAmAnya vacce ame je saMbaMdha kahe che tene ame samavAya kahIe chIe. avayava ane avayavI vacce tema ja guNa ane guNI vacce paNa A ja sabaMdha che. vyakita ane sAmAnya avayava ane avayavI tema ja guNa ane guNI e be judA judA artho che e ame AgaLa upara darzAvIzuM. te be vacce dezabheda nathI eTale teo ayutasiddha che e A paddhatie ja ame spaSTapaNe darzAvyuM che. 89 yadapyucyate 'nAniSpannasya sambandho niSpattau yutasiddhatA' iti tadapi parihRtamAcAryaiH 'jAtaM ca sambaddhaM cetyekaH kAlaH' iti vadadbhiH / sarvaM caitadabAdhitapratItibalAt kalpyate, na khazAstraparibhASayA / vibhUnAmapi sambandhaH parasparamasambhavAdeva neSyate, na svazAstraparibhASaNAt / na saMyogaH, teSAmaprApterabhAvAt, aprAptipUrvikA hi prAptiH saMyogaH / na ca samavAyaH, tadAzritasya tasyAnupalambhAdityalaM prasaGgena / 89. je utpanna thayuM nathI tene koInI sAthe saMbaMdha na hoya ane je utpanna thaI gayuM che tenI bAbatamAM te yutasiddhatA hoya ema je kahevAmAM AvyuM tene paNa AcAryuM ema kahIne parihAra karyo che ke "utpatti thavI ane saMbaMdha thavo e baMne eka kALe thAya che." A badhuM abAdhita pratItinA baLe ame kayuM che, amArA zAstranI paribhASAne AdhAre kayuM nathI. vibhu dravya vacce paraspara saMbaMdha ame e kAraNe iccha nathI ke te saMbaMdha saMbhava nathI, e kAraNe nahi ke amArA zAstranI paribhASAnI daSTie tene na icchavo jarUrI che. vibhu dravyo vacce saMyogasaMbaMdha nathI kAraNa ke temanI aprAptino abhAva che. abAptipUrvakanI prApita saMga che. temanI vacce samavAyasaMbaMdha nathI, kAraNa ke be vibhu dravyane Azrita samavAyasaMbaMdhanuM grahaNa nathI; jema "taMtuomAM paTa che' arthAta "ahIM A che evI pratItinuM kAraNa taMtu-paTa Azrita samavAyasaMbaMdha che, tema "A vibhudravyamAM A vibhu dravya che' evI pratIti ja thatI nathI. Ama vibhudravyAzrita samavAyasaMbaMdha mAnavAne kaI pratItine AdhAra ja nathI, eTale be vibhudravyAzrita samavAyasaMbaMdha che ja nahi.] mATe, tame Apattio ApavI rahevA de. 90. je vRttI saMvamUtramUtaUETMriy jAtyAdInAmanaMzatvAt tAbhyAM vRttivilakSaNA / / tasmAd vRttyanupapatterityadUSaNam / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAti sarvesarvAgata che e pakSa 183 90. mALA ane sUtra, bhUtanI mUrtionAM gaLAM ane temane paherAvelI sUtaranI AMTIo vagere vacce je saMbaMdhe che tenAthI vilakSANa jati ane vyakita, avayava ane avayavI, vagere vacceno saMbaMdha che, kAraNa ke jati, avayavI vagere niraMza che. niSkarSa e ke jAti ane vyakita vacce saMbaMdha ghaTa nathI e tame ApeluM dUSaNa ghaTatuM nathI. 91. yadapi sarvagatatvaM piNDagatatvaM ca vikalpya dUSitaM tadapi yat kizcit / yathA pratItirAdizati bhagavatI tathA vayamapyupagacchAmaH / 91. jAti sarvAgata che ke piMDagata che e vikalpa UbhA karI je dodha darzAvyA che te paNa sArahIna che. bhagavatI pratIti je pramANe AjJA kare che te pramANe ame svIkArIe chIe. (arthAta ame te pratItine ja anusarIe chIe.) 92, sarvasatA jJAtipiti tavaMTurta | sarvatrAgrahaNaM tasyA vyaJjakavyaktyasannidheH // vyaktiya'JjakatAmeti jAteISTai va nAnyathA / dRSTiryatra yadA vyaktestadA tatraiva tanmatiH / / sarvatra vidyate jAtirna tu sarvatra dRzyate / tadabhivyajikA yatra vyaktistatraiva dRzyate // 92. jAti sarvesarvAgata che ema ame svIkArIe chIe. (arthAta gotva jAti azva, hAthI vagere badhI ja vyakitaomAM tema ja sarva dezamAM paNa che) chatAM jAtinuM sarvatra grahaNa thatuM nathI kAraNa ke jyAM tenuM grahaNa thatuM nathI tyAM vyaMjaka vyakitanI sannidhine abhAva che. [gatyajAti azva, hAthI vagere vyaktiomAM ane sarva dezamAM hovA chatAM tenuM abhivyaMjaka kAraNa gavyakita ja hovAthI jyAM gavyakita nathI hotI tyAM gata jAti abhivyakata nathI thatI ane pariNAme tyAM tenuM grahaNa paNa nathI thatuM.] bhaMjaka vyakita tyAre ja jAtinI vyaMjaka bane che jayAre te vyaMjaka vyakita darzana vaDe- pratyadA vaDe- | gRhIta thAya che, anyathA nahi. jyAre ane jyAM vyaMjaka vyaktinuM darzana thAya che tyAre ja ane tyAM ja jAtinuM jJAna thAya che. eTale ja jAti sarvatra hovA chatAM sarvatra dekhAtI nathI. tenI abhivyaMjaka vyakti jyAM hoya tyAM ja jAti dekhAya che. 93. cazvatra sarave thAta dvi pramaLa tatte .. ihApyAnIyamAnAyAM gavi gotvopalambhanam / / gopiNDena sahaitasyA na cAgamanasaMbhavaH / / dehenevAtmanastasmAdihApyastitvamiSyatAm // 93. vyaktithI anyatra dezamAM jAti hoya che emAM zuM pramANa che ? tene uttara ame Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94. jAti svacakitasavaMgata che e pakSa ApIe chIe. ahIM lavAtI gAyamAM gata jAtinuM jJAna thAya che. vyakti sAthe gova. jAtinA Agamanane saMbhava nathI; jema dehanI sAthe AtmA gati karatuM nathI tema vyakita sAthe jAti gati karatI nathI. [AtmA vibhu che eTale tene gati nathI. jAti paNa sarvAgata che eTale tene paNa gati nathI.] eTale ahIM jiyAM gAya lavAya che tyAM paNa gotvajAtinuM astitva tame mAne. abhivyaktistu tatkAlA yatkAlaM vyaktidarzanam / tasmAt sakRdabhivyaktA nAnyadApi pratIyate // abhivyaktizca taddezA yaddezA vyaktirIkSyate / tasmAttasmAdabhivyaktA na deze'nyatra dRzyate // 9. jeTalo kALa abhivyaMjaka vyakitanuM darzana hoya che teTale kALa ja jAtinI abhivyakita hoya che. tethI eka vAra arthAta amuka kALe) abhivyakata thayelI jAti anya kALe dekhAtI nathI (arthAt sarvadA dekhAtI nathI) je dezamAM vyaMjaka vyaktinuM darzana thAya che te dezamAM ja jAtinI abhivyakita thAya che. tethI te te vyakitathI abhivyakta thayelI jAti anyatra dezamAM (arthAt sarvatra) dekhAtI nathI. 95. vyaktisarvagatatve'pi svayUthyaiH kaizcidAzrite / bhaviSyatyadya jAtAyAM gavi godhIstathA grahAt // jAyamAnaiva hi vyaktirjAyate pratiyoginI / eka eva hi kAlo'syA jAteH sambandhajanmanoH / / neha jAteH purAstitvaM na ca saMkrAntiranyataH / kintu khahetoH sA vyaktistAdRzyevopajAyate // 95. amArA yAyikenuM eka jUtha jAtine svavyakitasavaMgata mAne che. arthAta gotajAti badhI gavyaktiomAM ja che, bIje nathI.] te mAnyatAmAM, atyAre janmatI gavyakitamAM gebuddhi, je gatvajativiSayaka che), thAya che kAraNa ke te pramANe arthAta gotrajAtinI vyakti tarIke, gotvajAtisambaddha vyakita tarIke tenuM grahaNa thAya che. jyAre vyakita utpanna thAya che tyAre jAtisaMbaddha ja utpanna thAya che. vyakitanI utpatti ane [jAti sAthe teno saMbaMdha eka ja kALe thAya che. ahIM jAtinuM pahelAM astitva nathI hatuM tema ja anya sthAnethI jAtinuM saMkramaNa paNa nathI thatuM paraMtu pitAnA kAraNamAMthI ja te vyakita tevI (arthAta gavAtiyukta) ja utpanna thAya che. 96. sametadvitIyaM ja vA niyukto ! idamapyaparaM hanta tena paryanuyujyatAm // vRSaH pizaGgo gauH kRSNA sA ca nIlatRNAzinI / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizepanI jema sAmAnya pratyakSa che . 185 tAbhyAmutpAdito vatsaH kathaM bhavati pANDuraH // . yathA rUpAdisambaddhA sA vyaktirupalabhyate / tathaiva jAtiyukteti kA te vyasanasantatiH / / agovyAvRttatAyAM vA naiSa prazno nivartate / kasmAdagonivRttaM tadadya jAtaM khalakSaNam // tasmAdvastusvabhAve'sya viditvA'nanuyojyatAm / codyacuJcutvamutsRjya pratipattinirUpyatAm / / pratipattizca vizeSeSviva sAmAnyeSu ca nirapavAdA darzitaiva / tasmAdvizeSavadapratyAkhyeyaM sAmAnyam / 96. "A kevI rIte bane ? ema jeo prazna kare che temane ame kahIe chIe ke are ! te pachI A bIjo prazna paNa tame pUcho ke Akhalo pizaMga che, gAya kALI che ane te lIlA raMganuM ghAsa khAya che, te pachI te AkhalA ane gAyathI pedA thate vAchaDe pAMDara ragane kema bane che ? jema [utpatti vakhate ja rUpa vagerethI saMbaddha te vyakita upalabdha thAya che tema jAtithI saMbaddha paNa te vyakti upalabdha thAya che. eTale ApattionI tame jaNAvelI hAramALA kaI che ? agAvyAvRttatAnI bAbatamAM paNa A prazna Ubho nathI thato ema nahi. atyAre janmeluM te svalANa kyA kAraNe ane vyAvRtta che? mATe, vastunA svabhAva bAbata prazna UThAvavo ke [vastune svabhAva e kema che e ghaTatuM nathI ema samajIne Apattio ApavAnuM kauzala cheDI tame pratipattinuM nirUpaNa kare. vizeSamAM thatI pratipattinI jema sAmAnyamAM paNa nirapavAdapaNe pratipatti thAya che e ame darzAvyuM ja che. tethI, vizeSanI jema sAmAnya paNa apratiSedhya che. 97. tatraitat syAt - vizeSAtmana eva vastunaH sAmAnyajJAnajananazaktiyuktatvAt kiM sAmAnyakalpanayeti / tadyuktam / vizeSavat pratyakSatvAt sAmAnyasya kaH kalpanArthaH ? yadi hi kAryAnumeyaM sAmAnyaM kalpayema, tata evamanuyujyemahi kAryasyApyanyathA siddheH ki tat kalpanayeti / pratyakSe tu sAmAnye ko'yamanuyogaH ? 97. bauddha- tyAM A Apatti thAya- vizeSa ravabhAva ja dharAvatI vastu pite ja sAmAnyajJAnane utpanna karavAnI zakitavALI che, eTale sAmAnyanI kalpanA karavAnI jarUra ja kayAM che ? naiyAyika- A Apatti agya che. tenuM eka kAraNa e ke vizeSanI jema sAmAnya pratyakSa hoI sAmAnyanI kalpanA karavAnuM amAre zuM prayojana ? [ame sAmAnyanI kahAnA karatAM ja nathI.] tenuM bIjuM kAraNa e ke je ame sAmAnyane kAya (jJAna) uparathI ameya mAnatA hoIe te tame Ama prazna karI zake ke kArya to bIjI rIteya ghaTe che Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 viSayAtizaya vinA jJAnatizaya saMbhava nathI te sAmAnyanI kalpanAnuM zuM praye.jana ? paraMtu jyAre sAmAnya pratyA che tyAre A te sh| prazna ? ____98. kA ceyamanuvRttijJAnotpAdikA zaktiH ? vizeSebhyo'vyatiriktA vyatiriktA vA nityA'nityA vA tadAzritA svatantrA vA pratyakSA parIkSA veti vikalpyamAnA vAcoyuktyantareNa jAtireva kathitA bhavati na vA kiJciditi yatkiJcidetat / 98. vaLI, anuvRttijJAnane utpanna karanArI A zakita zuM che ? vizeSathI te bhinna che ke abhinna che ? te nitya che ke anitya che ? te vizeSAzrita che ke svataMtra che ? pratyakSa che ke parokSa che ? A vikalpo karI vicArAtI te zakita vANInI anya bhaMgI yA yuktithI jAti ja kahevAI che athavA te te kazuM ja nathI arthAta tuccha che. 99. nanu yathA gotvAdijAtiniyatAsveva vyaktiSu vartate nAsAmaJjasyena tathA kAbhizcideva vyaktibhiH kAcid gavAdibuddhirjanyate iti / naitadevam , viSayAtizayavyatirekeNa pratyayAtizayAnupapatteH / upAyAtizaye tu pratyayAtizayakAriNISyamANe viSayAtizayaM prati ko dveSaH ? siddhe ca viSayAtizaye durapahnavaM sAmAnyam / ____99. mo - gotyAta niyata vyaktimAmA / (arthAt mAvyatimAmA ) hoya che, aMdhAdhUMdhapaNe game te vyaktimAM hotI nathI, tema amuka ja vyaktio vaDe (athata govyaktio vaDe ja) amuka ja buddhi arthAta gebuddhi) utpanna thAya che. [tAtparya e ke amuka ja vyaktio gebuddhi utpanna kare che tene khulAso karavA te vyakitaomAM gotva jAti mAnavAnI zI jarUra che ? ] riyAyika-nA evuM nathI, kAraNa ke viSayotizaya vinA jJAnAtizaya saMbhave ja nahi, upAyanA atizayathI jJAnane atizaya tame iccho cho tyAre viSayAtizaya pratye dveSa ze ? viSayAtizaya siddha thatAM sAmAnya pratiSedha duSkara che. ___100. nanu anuvRttibuddhiH vinApi sAmAnyAntareNa sAmAnyAntareSu dRzyate eveti ko'tra visrambhaH ? ucyate / na cAzeSeNa paJcAzadbhavitumarhati / yadi hi senAvanAdipratyayAH karituragadhavakhadirAdivyatiriktamarthamanapekSya jAyamAnA mithyA. bhavanti, kimetAvatA ghaTAdipratyayairapi mithyA bhavitavyam / vAdhakasadasadbhAvanibandhanA hi vaitathyAvaitathyasthitiH pratyayAnAm / tatra sattAdau samAnyAntaravirahAnmithyA pratyayAH, upAdhinA kenacit pravartante, na tvevaM gavAdAviti yatkiJcidetat / yaduktam tasmAdekasya bhinneSu yA vRttistannibandhanaH / .. sAmAnyazabdaH sattAdAvekadhIkaraNena vA // iti [zlo.vA.AkRti. 24] Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyAmAM thatI anuvRttibuddhi pAdhi, vyaktiomAM thatI viSayaka 187 100. bauddha - sAmAnyamAM sAmAnya na hovA chatAM paNa temanAmAM anuvRttibuddhi utpanna thatI dekhAya che ema je tame yAyikoe kahyuM temAM ze vizvAsa ? yAyika- ame uttara ApIe chIe. "pacAsa saMkhyA (pacAsa govyakitamAMthI pratyekamAM saMpUrNapaNe hevI ghaTatI nathI. [Ama 'pAsa' saMkhyA govyaktimAM na hovA chatAM gosamudAyamAM ApaNe "pacAsa" saMkhyAvAcaka zabdane vyavahAra karIe chIe. samudAya e govyaktiothI bhinna kaI cIja nathI, eTale samudAyamAM "pacAsa' zabdane vyavahAra e gavyaktiomAM "pacAsa' zabdanA vyavahAra barAbara ja gaNAya. Ama jyAM "pacAsa" saMkhyA nathI tyAM "pacAsa' zabdane vyavahAra thAya che.] hAthI, ghoDA, vagerethI atirikta evA kaI arthanI apekSA rAkhyA vinA 'senA pratIti thAya che; dhava, khadira vagerethI atirikta evA kaI arthanI apekSA rAkhyA vinA "vana pratIti thAya che. arthanirapekSa thatAM hovAthI senAjJAna, vanajJAna vagere jJAne mithyA che. paraMtu tethI zuM ghaTajJAna vagere jJAnae paNa mithyA banI javuM joIe ? jJAnenuM vaitathya ke avaitathya te bAdhaka jJAnanA asadbhAva-sadbhAva upara AdhAra rAkhe che. tyAM sattA vagere sAmAnyamAM bIjuM sAmAnya na hovAthI sattA vagere sAmAnyamAM thatI anuvRttibuddhi (= sAmAnyapratIti) mithyA che, keIka upAdhine lIdhe te utpanna thAya che, paraMtu evuM ge vagerenI bAbatamAM nathI. eTale kumArika bhaTTe kahyuM che ke aneka bhinna bhinna vyaktiomAM (dA. ta. gavyakitaomAM) eka sAmAnya (dA. ta. gatva sAmAnya) hovAne kAraNe te vyaktiomAM sAmAnya zabdane (dA.ta "ga" e sAmAnyazabdana) prayoga karavAmAM Ave che paraMtu sattA vagere sAmAnya "sAmAnya "sAmAnya' evI ekAkAra buddhi utpanna karatA hovAthI te sattA vagere sAmAnyamAM "sAmAnya' zabdane prayoga karavAmAM Ave che. 101. navidAbelAsiyAvAritvopathinidhana paripratyayaH secatItyuktm / satyamuktamayuktaM tu, ekArthakriyAkAritvasyaivAsiddheH / yattaktam 'ekapratyavamarzasya hetutvAddhIrabhedinI' iti [pra.vA.1.110] tadasAmpratam , pratyavamarzasyApyekatvAnupapatteH / na hi bahubhirdarzanaireko vikalpaH sambhUya sAdhyate, api tu nAnAdarzanAnantaraM tatsAmarthyalabdhajanmAno vikalpA api bhedenaivollasanti / na ca teSAM kimapi kAryAntaramasti yena te ekatAmadhigaccheyuH / 101. bauddha-[jema sattA vagere sAmAnyanI bAbatamAM koIka upAdhine lIdhe ekAkAra buddhi thAya che tema ahIM vyaktiomAM paNa ekAWkriyAkAritvarUpa upAdhine kAraNe ekAkAra buddhi ghaTe che ema ame kahyuM che. nayAyika-sAce ja tame kahyuM che paraMtu tamAruM te kahevuM barAbara nathI, kAraNa ke ekAthayiAkAritva pite ja asiddha che. tame je kahyuM ke eka vikalpanA janaka hovAthI darzane paNa abheda pAme che e gya nathI. kAraNa ke vikalpanuM ekatva ghaTatuM nathI; kema? kAraNa ke ghaNAM darzane maLI eka vikalpane utpanna karatAM nathI paraMtu judAM judAM darzane pachI tarata Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 - vikalpanuM ekatva rahe che keNa? ja te darzanenA sAmarthyathI utpanna thatA vikalpa paNa bheda sahita ja ullase che; vaLI A vikalponuM kaI eka kArya nathI jene AdhAre teo (= vika) ekatva pAme. 102 kena ca vikalpAnAmekatvaM gRhyate ? na darzanena, tasya dRzyaviSayatvAt : / na vikalpAntareNa, sarvavikalpAnAmAropitArthaparyavasitatvena khAkAraviSayatvena vA parasparabhedAbhedaparicchedasAmarthyAsambhavAt / - 102. uparAMta, vikalpanuM e rahe che koNa ? darzana nathI grahatuM, kAraNa ke tene viSaya dazya che arthAta svalakSaNa che. vikalpAntara te ekatvane nathI grahane kAraNa ke badhA ja vikalpane viSaya Arepita artha che athavA pitAne ja AkAra (vijJAnAkAra) che. eTale vikalponA parasparanA bheda ke abhedanuM jJAna karavAnuM sAmarthya temanAmAM saMbhavatuM nathI. 103. gaya gUMthAt vivalapoljhiyamanA kAmeAnavAmAddhinAraim | yAdRzameva ekazAbaleyAdikhalakSaNadarzanAntarabhuvA'pi vikalpenollikhita AkAro gauriti tAdRzameva gopiNDAntaradarzanAntarajanmanA'pIti viSayAbhedAttadaikyamucyate / tadullikhyamAne'pi viSaye bhedo hi na pratibhAsate ityata eSa vikalpo bhinnAnyapi darzanAni mizrIkaroti darzanopArUDhasya bhedasyAgrahaNAditi / 103. baddha-vikalpamAM ulikhita thatA AkAranA bhedonA agrahaNane kAraNe ja vikalpanuM aikaLe che. jema eka zAbaleya gosvalakSaNanA darzana pachI tarata ja upanna thayela vikalpa go" evA AkArano ullekha kare che tema ja bIjI gavyaktinA darzana pachI tarata utpanna thayele vikalpa tevA ja AkArane ullekha kare che, eTale viSayabhedanA kAraNe vikalpanI ektA kahevAI che. jyAre A eka vikalpamAM viSaya ullikhita thAya che tyAre bhedane pratibhAsa thato nathI, eTale A vikalpa bhinna darzanenuM paNa ekIkaraNa kare che kAraNa ke vikalpa darzanamAM upArUDha thayelA bhedanuM grahaNa karatA nathI. 104. tavetara na durghAmamamidhIte | vistArvajJAnakSaNasvamAvatvaadnyonyN bhinnA eva bhavanti / yastu vikalpollikhita AkAro'nupalabhyamAnabheda: sa tebhyo vyatirikto'vyatirikto vA ? vyatiriktazcet , sAmAnyamevedaM nAmAntareNoktaM bhavati / avAstavatvakRto vizeSa iti cet , na, avAstavatve yuktyabhAvAt / avyatiriktazcet sa AkArastarhi vikalpakharUpavad bhidyate eveti kathaM tadaikyaM, kathaM vA tadaikyena bhinnAnAmapi darzanAnAM mizrIkaraNamavakalpate ? - 104. nAyika--A paNa tame hRdayane ruce evuM na kahyuM. vikalpa vijJAnakSaNasvabhAva hAI paraspara bhinna ja hoya che. vikalpomAM ulikhita AkAra, jene bheda cahAtA nathI te vikathI bhinna che ke abhinna ? bhinna hoya te bIjA nAme sAmAnya ja kahevAyuM Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekakAryakAritA ekAkAra buddhine khula sa na karI zake 189 kahevAya. sAmAnyathI tenI vilakSaNatA e che ke te avAstavika che ema jo tame kahe te amAre uttara che ke nA, tene avAstavika mAnavA mATe kaI tarka nathI. jo te AkAra vikalpathI abhinna hoya te vikalpanA svarUpanI jema te paNa bheda pAme ja, eTale vikalpamAM ulikhita te AkAranI ektA kevI rIte ghA, athavA tenI ekatA dvArA bhinna darzananuM ekIkaraNa paNa kevI rIte ghaTe ? - 105. pi para re mUDha ! sAmAnya namyupAme Dutaya ravivAtpaad iti paryanuyuktena tvayA yadi kAryakyAd ityucyate tadetaretarAzrayaM bhavatikAryekyAcca vikalpaikyaM, vikalpaikyAcca kAryakyamiti / vikalpaikyaM kAryaMkyamiti tu sutarAm AtmAzrayaH vikalpaikyaM vikalpaikyAdevetyuktaM bhavati / kathaM caivamanunmatto brUyAt / tasmAdekapratyavamarzasya hetutvAddhIrabhedinIti vyAmUDhabhASitam / 105. vaLI, are mUrkha sAmAnya svIkAryA vinA kyAMthI go ge' evA eka AkAravALA vikalpanI utpatti saMbhave ?-Ama tamane pUchavAmAM AvatAM je tame kahe ke ekakAryakAritAne lIdhe saMbhave te itaretarAzrayadoSa Ave--eka kAryakAritAne lIdhe vikalpanI ekatA ane vikalpanI ekatAne lIdhe ekakAryakAritA vikaaikya e ja kAyeMkya che (arthAta viSayabhedane lIdhe je A eka vikAda che te ja kAryakya che) ema kahetAM te AtmAzrayadoSa Ave arthAta vikalpaSya vikalpaSyane kAraNe che ema kahyuM kahevAya DAhyo mANasa AvuM kevI rIte bole ? tethI, "eka vikalpanA janaka havAthI darzane paNa abheda pAme che e to mUMvacana che. __106. yadapi vikalpAnAM zabdAnAM cAnyApohaviSayatvasiddhaye pralapitam 'ekasyArthasvabhAvasya' ityAdi tadapi yatkiJcit / sarvAtmanA hi dRSTo'rthaH punarna hi na dRzyate / pradarzitaM hi prAmANyaM gRhAtagrAhiNAmapi // . . kSaNabhaGge niraste ca dezakAlAdibhedataH / gRhItasyApi bhAvasya grahaNaM na na yujyate // api cAsmanmate bhinnairdhamairyuktasya dharmiNaH / dharmo'sya kenacit kazcit pratyayena grahISyate // vicitrasahakAryAdizaktibhedazca dharmiNaH / nAnopAdhyupakArAGgazaktyabhinnAtmatA kutaH ? / / 106. saki9paka pratyakSa ane zabdane viSaya anyAha che e siddha karavA tame je kahyuM ke "eka svabhAvavALI vastunuM darzana thatAM tene bIje kaye bhAga dazanathI agRhIta rahI gayo ke je bIjA pramANe vaDe gRhIta thAya te paNa tuccha che, kAraNa ke saMpUrNapaNe Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | vikalpane viSaya anyAha che e bauddha matanuM khaMDana daSTa artha pharI na dekhAya evuM nathI. gRhItagrAhI jJAnenuM paNa prAmANya ame puravAra karyuM che. vaLI, jyAre kSaNijvAdane nirAsa thaI gayo che tyAre gRhIta vastunuM deza, kAla vagere bhedothI grahaNa ghaTatuM nathI ema nahi. uparAMta, amAre mate bhinna dharmothI yukta dhamIne keIka dharma keIka jJAnathI gRhIta thaze. sahakArizakti Adi judA judA prakAranI bhinna bhinna zaktio dhamImAM che. upAyabhUta aneka sahakArIo dhamane aneka upakAra kare che, A upakArarUpa gauNa zaktio sAthe dhamIne abheda kayAMthI hoya ? [pariNAme dharmanA grahaNa sAthe tenI badhI zaktionuM grahaNa thaI jatuM nathI.] 101. DhuM ja nAma nirvikalpana sarvAtamanA richa vastu puna: paricchindanti vikalpAntarANi vaiphalyamaznuvIran, kimetAvatA teSAmapratIyamAnArthagrAhitA kalpayituM zakyate ? na hi viratapipAsasya himakarapaTalamaphalamiti tadeva rajatamiti kalpayituM pAryatAm / tasmAd durAzAmAtrametat / 107. uparAMta, je nirvikalpa pratyakSe saMpUrNa paNe jANelI vastune pharI jANutA vikalpa (= savikalpa pratyakSa anumAna) viphaLatA pAmatA hoya to zuM eTalA mAtrathI ( = te viphaLatA na pAme eTalA khAtara ja) je artha pratIyamAna nathI enuM teo grahaNa kare che evI kalpanA karavI zakya che ? jenI tarasa chIpAI che e vyaktine kapuranI goTInuM kaMI prayajana nathI eTalA ja kAraNasara te kapuranI goTI ja rajata che evI kalpanA karavI zakya nathI. tethI, e te durAzAmAtra che. __108. itthaM cAnyApoha iti niSedhAtmani bAhye vikalpAnAM zabdAnAM ca viSaye iNyamANe bhaTTakumArilopanyastadustaradUSaNAnAmAvaraNakaraNaM na kiJcitpazyAmaH / 108. Ama vikalpa ane zabdone viSaya anyAha arthAta niSedhAtmaka bAhya che ema jyAre bauddho Icche che tyAre bhada kumArile rajU karelA dustara dUSaNonA pUrane khALavAne keI upAya ame jatA nathI. 109. va itatvaUTIFninIyA vispakativikhyAmApatAkAramItravyavRtticchaayoprktN kimapi parikalpitaM tadapi na vyavahArapadavImavataritumutsahate / vikalpo nAma bodhAtmA sa ca svacchaH svabhAvataH / nAsAvitarasaMparkAte kaluSatAmiyAt // nUnamabhyupagantavyaM kiJcidasyoparakam / AntaraM vAsanArUpaM bAhyaM vA viSayAtmakam // yatpunarvidyate nAntarna bahistena rajyate / vijJAnamiti mAyaiSA mahatI dhUrtanirmitA // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalpane viSaya AreSitAkAra nathI - 191 viSayA eva buddhInAmAJjasyenoparaJjakAH // * vAsanA viSayajJAnajanyatvAnna tathoditAH // ____ tasmAt tatra dezAntarAdauM vasatA kenacidarthena buddhayo rajyantAm / ekAntAsatA tu kenacidAropitena taduparaJjanamaghaTamAnaM manorathaprAyam / na caikAntAsannAkAra Aropayitumapi zakyate / 109. te dUSaNe dUra karavAnI icchAthI vikalpagata pratibiMbarUpa jJAnAkAra athavA Arepita AkAramAtra je vyAvRttinI chAyAthI raMgAyeluM kaMIka tame kayuM che te paNa vyavahAranI yegyatAmAM AvavAne utsAha dharAvatuM nathI vikalpa kharekhara vijJAnarUpa che, te svabhAvathI svaccha che, te bIjAnA saMparka vinA malInatA pAme nahi. mATe kharekhara tene raMganAruM kaMIka svIkAravuM joIe-AMtara vAsanArUpa ke bAhya viSayarU5. te raMganAruM kaMIka AMtara paNa nathI ke bAhya paNa nathI ane tenAthI vijJAna raMgAya che-A te dhUrta bauddhoe nirmolI moTI mAyA che. viSaya ja sIdhesIdhA jJAnenA u5raMjaka che. vAsanA pote viSayanAnajanya hAI tene jJAnanI sIdhesIdhI uparaMjaka nathI kahI niSkarSa e ke dezAra, AdimAM rahetA keIka [bAhya ] artha (= sAmAnya) vaDe jJAne raMgAo paraMtu ekAntapaNe asata kaI Arepita AkAra vaDe jJAnanuM raMgAvuM ghaTatuM nathI, e te manane ThAle maratha che. are ! ekAnta asat AkArane Apa paNa zakya nathI. 110. api ca darzanapRSThabhAvino vikalpAstavyApArakAriNo vyAvRttaM spraSTamasamarthA vyAvRttimAtramavalambante iti yaducyate tatra dRzyasya sajAtIyavijAtIyavyAvRttatvAt ubhayavyAvRttirastIti tAM spRzanto vikalpAH kathaM vijAtIyavyAvRttimeva skRyu. | 110. vaLI, darzana pachI tarata ja utpanna thatA artha kriyAkArI (vyavahArasamartha) vikalpa vyAvRtta vastune sparzavA asamartha che, teo kevaLa vyAvRttine ja viSaya kare che ema je tame kahyuM te bAbata ame jaNAvIe chIe ke dazya vastu sajAtIya-vijAtIya vyAvRtta hoI be vyAvRttio che, eTale vyAvRttine sparzatA vikalpa kevaLa vijAtIya vyAvRttine ja kema sparze [ane sajAtIyavyAvRttine kema na paze ?) 11. kamAvamaLa vAM nayAAnamati jeta, nAnarthavayam | pramANavarge nipatantaH kAmamanarthakA bhavantu, arthAntaraM vAvalambantAm , vyAvRttiM tvavalambamAnA aMzata avalambante aMzato neti na zraddadhmahe / / sajAtIyavijAtIyavyAvRtyorna ca bhinnatA / yato'nyatarasaMsparzo vikalpa na prakalpate // .. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 vyAvRttinI vAstavikatAnI vicAraNuM sajAtIyavijAtIyavyAvRttivimarze tu darzanavadasAdhAraNamAhiga eva vikalpAH syuriti sAmAnyanibandhanagrahaNAdivyavahArAbhAvAcchabdAnumAne pralayaM pratipadyeyAtAm / vyAvRttirapi bAhyA cet tadavasthA kaumAriladUSaNAzaniH / Antaratve tu na tayA vikalpoparAgaH katuM zakyate / nAntarna bahiriti tu bhaNitibhaGgImAtram / 111. baMneya vyAvRttine vikalpa grahaNa kare che ema mAnatAM vikalpa darzane grahaNa karelAne pharI grahaNa kare ane pariNAme vikalpanuM Anartha thAya ema je tame kahetA he te amAre kahevuM joIe ke nA, temanuM Anarthakya thatuM nathI. pramANa vargamAM paDatA vikalpa bhale anarthaka che athavA te arthAntarane viSaya kare paraMtu vyAvRttine viSaya karatA teo aMzataH vyAvRttine viSaya kare (arthAta vijAtIya vyAvRttine grahaNa kare) ane aMzataH na kare (arthAta sajAtIyavyAvRttine grahaNa na kare, emAM amane zraddhA nathI sajAtIyavyAvRtti ane vijAtIya vyAvRtti be bhinna nathI; tethI bemAMthI ekane ja saMsparza vikalpamAM ghaTatuM nathI. je vikalpa sajAtIyavyAvRtti ane vijAtIya vyAvRtti baMneyane grahaNa kare te darzananI jema teo paNa asAdhAraNagrAhI (svalakSaNagrAhI) ja banI jAya ane pariNAme sAmAnyane lIdhe thatA vyAptisaMbaMdhanuM grahaNa vagere vyavahArone abhAva thaI jatAM zabda ane anumAnane ucheda tamAre kahevo paDe. je vyAvRtti bAhya hoya te kumAri darzAvela dUSaNonuM vajI tevuM ne tevuM ja dhamakIrUpa rahe che. je vyAvRtti AMtara [vijJAnarUpa ] hoya to tenA vaDe vikalparUpa vijJAnane uparAga thavuM zakya nathI. vyAvRtti AMtara paNa nathI ane bAhya paNa nathI, e te tuccha zabdo mAtra che, vANInI bhaMgImAtra che. - 12. tAdaza krizvitra nizvita ? na krizvinsena, tenA vinaamnurnyjnsyoppaadyitumshkytvaat , atyantamasatazca zazaviSANAdeyavahAraviSayatvAbhAvAt / asatkhyAtinirasananItimevAtrottaraM kariSyAmaH / kiJciccennUnamantabahirvA tena bhavitavyameva / ataH kumArilAdiSTadUSaNApaninISayA yo'yamutprekSitaH panthA nUtanaH so'pi saGkaTaH / tasmAd yathA'vyavasAyameva tattvamiti yuktam / 112. vyAvRtti e kaMIka vAstavika varatu jevI che ke jarAya vAstavika vastu jevI nathI ! te jarAya vAstavika vastu jevI nathI ema je tame kahe te ame kahIe chIe ke nA, kAraNa ke tuccha vyAvRtti vaDe vikane uparAga ghaTAva zakya nathI, vaLI atyanta asata zazazRMga vagere vyavahAranA viSaya nathI. asakhyAtinA khaMDananA takane ja ahIM ame uttararUpe ApIzuM. je te kaMIka vAstavika vastu jevI hoya te kharekhara Antara ke bAhya tenuM vAstavika astitva hovuM joIe. tethI, kumArile darzAvela dUSaNone dUra karavAnI icchAthI je navo mArga tame vicAryo che te paNa saMrUpa che. mATe yathAdhyavasAya ja vastutattva che ema mAnavuM yogya che. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '' 'nathI' pothI vAcya mAva-bhAva sAthai sAmAnyano sa. 193 113. bAhye ca vastuni zabdAntaropanIyamAnabhAvAbhAvasambandhAdyapi na na yujyate / saryasya gaurityAdizabdajanitasya jJAnasyAstitvAcanapekSya sAmAnyamAtraviSayatvAdAkAGkSAnirAkaraNAyAsti nAstIti padAntaraM prayujyamAnaM sambadhyate / niyatarUpatA nizcitanijarUpe vastuni vastvantarasya vyavacchedanibandhanA sidhyati eva'ghaTo ghaTa eva, na paTaH' iti / naitAvatA tadapoha eva pratyAyyo bhavati ityalamatikSodena // 113 ['cha' 'nayA' mevA] anya zothI vAcya bhAva ke abhAva sArthanA samaya, vagere paNa bAhya vastumAM nathI ghaTatA ema nahi. ge' zabda sAMbhaLI saune thatuM jJAna astitva AdinI apekSA rAkhyA vinA kevaLa sAmAnya viSayanuM hoya che. AkAMkSAnA nirAkaraNa mATe che: "nathI' evAM anya pada prajAtAM sAmAnya bhAva ke abhAva sAthe saMbaMdha thAya che. nizcita svarUpavALI vastumAM anya vastunI vyAvRttine kAraNe niyatarUpatA siddha thAya cheghaTa ghaTa ja che, paTa nathI' e rIte. paraMtu eTalAmAtrathI anya vastunI vyAvRtti ja jJAnane viSaya bane che evuM nathI. vizeSa carcA karavI rahevA daIe. 114. bAhyArthaviSaya evaM vyavahAro ghaTata ityayaM kasmAt / ___dRzyavikalpyAvAvekIkRtya pravartate puruSaH // _114. yo-ne viSaya mAya artha DAya to na vyavasAra ghaTe che mevo tamAbhata kema ? [amAre mane to] dazya ane vikala be arthone eka karIne - eka mAnIne-puruSa pravRtti re che. 115. ekIkArazca kIdRgyadi pRthagamatistarhi mUrchAdyavasthA ___ sAmyaM tatra pravRttiH kathamatha kimapi prasphuratyartharUpam / / tad dRzyaM cedapohavyavahRtiraphalA'tha dvitIyaM cakAsti svenAkAreNa tasminsati sunipatite ceSTate kaH scetaaH|| .. sphurati yadi vikalpyaM dRzyarUpeNa kAmaM .. sa bhavati viparItapratyayo nAvivekaH / . na vitathamatibIjaM vidyate hyatra kiJcit na ca ravikaranIrajJaptivadvAdhikA dhIH / arthaprAptirataH sadarthaviSayajJAnaprabandhodgatA sAkSAdeva maNiprabhAmaNimatinyAyena kiM kathyate / prAmANye savikalpakasya kathite bAhyArthasiddhiH sthitA tavyaktyAkRtijAtivAcyakalane tAvatprartAmahe // .. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 dazya ane vikalappanA ekIkaraNanuM khaMDana 115. yAyika--A ekIkaraNa kevuM che ke je te be pRthapha che e hakIkatanuM ajJAna e ekIkaraNa hoya te cha vagere avasthA jevuM te kahevAya; temAM pravRtti kevI rIte saMbhave? ekIkaraNamAM kaMIka artharUpa bhAse che ema kahe -je te dazya hoya te tene "apahe nAma ApavuM niSphaLa bane ane je bIja (vika vyAvRtti) pitAnA vyavRttirUpa AkArathI bhAsatuM hoya te tema hatAM keNa buddhimAna pravRtti kare ? je vikhya dazyarUpe bhAsatuM hoya te te viparIta jJAna thayuM, aviveka (yA bhedAgrahaNa na thayuM; ane ahIM viparIta jJAnanuM kaI bIja te che nahi. sUryakiraNamAM jaLanI je buddhi thAya che tenI bAdhaka buddhi che. te pramANe A ekIkaraNanuM keI bAdhaka jJAna nathI. [aTale A ekIkaraNa viparIta jJAna paNa nathI ] niSkartha e ke sat arthane viSaya tarIke grahaNa karanAra jJAnanI paraMparAthI anI sAkSAta ja prApti thAya che. te pachI A arthaprAptine maNiprabhAmAM maNibuddhi dharAvanAre pravRtti karI maNine prApta kare che e nyAye arthaprApti kema gaNe cho ? savikalpaka pratyakSanuM prAmANya kahetAM tenA viSaya tarIke bAhyarthanI siddhi sthira thaI. tethI, have zabdane vAcya artha zuM che ?--vyakti che, AkRti che ke jAti che--ene nirNaya karavA mATe ame pravRtta thaIe chIe. 116. evaM siddhe bAhye'rthe, nirasteSu tadapahAriSu tathAgatataskareSu, adhunA vicAryate gozabdaH kimAkRtervAcakaH uta vyakteH atha jAteriti // 16 Ama jyAre zabdane viSaya bAhyartha che e puravAra thayuM che ane vaLI jyAre tene corI janAra bauddha erone parAjaya thayo che tyAre have ame vicArIe chIe ke gezabda zuM AkRtine vAcaka che ke vyaktine ke jAtine ? i1. tatrAkRtine saMdhAnamaNirIte . __ sUtre pathagupAdAnAnna jAtijaiminIyavat / / jaiminirhi 'AkRtistu kriyArthatvAt' [jai.sU.1.3.33] ityAkRti jaatimupziti | mAgyo 'sAranAviziSTAvakRtiH" [zA.mA.22.] ti vALa: tathaiva vyavaharati / vArtikakRtA'pi tadvayAkhyAtam - jAtimevAkRti prAhurvyaktirAkriyate yayA / sAmAnyaM tacca piNDAnAmekabuddhinibandhanam ||iti [zlo.vA.AkRti.3] iha tu 'vyaktyAkRtijAtayastu padArthaH' nyA.sU.2.2.68] iti sUtrakAro jAteH pRthagAkRtim avocaditi saMsthAnamevAkRti manyate / loko'pi avayavasannivezAtmikAmAkRti vyapadizati 'yatrAkRtistatra guNA vasanti' iti / tasmAdavayavasanniveza evAkRtirucyate / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsaka mate AkRti ja jAti, nIyAyika mate AkRtithI pRthapha jAti 195 117. 'AkRti' zabdathI ahIM zarIranuM saMsthAna kahevAyuM che. nyAyasUtra [2.268)mAM AkRti'zabda "jAti zabdathI jude mUkAye heI, jema mImAMsa AkRtine ja jAti gaNe che tema nyAyasUtrakAra AkRtine ja jAti gaNatA nathI. "zabdane vAca artha AkRti che, kAraNa ke tema mAnavAthI ja [ cenacayana kriyA thaI zake che [3.33] ema kahI jaimini AkRtine ja jAti kahe che, "AkRti geraDI vagerethI viziSTa che ema ame kahIe chIe [15] ema jaNAvatA bhASyakAra zabara paNa AkRtine ja jAti kahe che vAtikakAra kumArila paNa samajAve che ke jenA vaDe vyaktinuM nirUpaNa thAya che te AkRtine ja jati kahe che, te ja vyakitaonuM anuvRttibuddhijanaka sAmAnya che. paraMtu ahIM [ nyAyadarzanamAM vyakti, AkRti ane jAti e padanA vAcAryo che" [ nyAyasUtra 2.2.68] ema kahI sUtrakAra gautame jAtithI pRthapha AkRtine jaNAvI che. te zarIrasaMsthAnane ja AkRti mAne che. joke paNa AkRtine avayavasannivezAtmaka jaNAve che ane kahe che ke jyAM suMdara AkRti che tyAM guNe vase che (arthAta suMdara AkRtivALI vyakti saguNa hoya che. tethI, avayavasanniveza ja AkRti kahevAya che. 18. tasyA zArvatopavghate na vaeNti pUrakSAvanA , na naiminIvdupekssituN sA yukteti / tadvyaktyAkRtijAtisannidhau prayogAd gozabdasya ko'rtha iti vicAryate / 108. AkRtinuM zabdanA vAgyAtha hovuM ghaTe che ke nahi enI parIkSA karavA lAyaka che ja, mImAMsanI jema tenI ( =AkRtinI) upekSA karavI ucita nathI. vyakti, AkRti ane jAtinI sannidhimAM zabda prayoga thato hAI kaga zabdane zuM artha che enI vicAraNA karavAmAM Ave che. 119. tatrAkRtivAhinatAvAdu-progapratinimyAM viru zabdAnizcayaH | vRddhAH svArthe vyavaharanto yasminnarthe gozabdaM prayuJjate, zrotArazca yamarthaM tataH pratipadyante, sa tasyArthaH / tatra yadi gozabdaH kesarAdimati na prayujyate, sAsnAdimati ca prayujyate, tadasAdhAraNasannivezaviSaya evAvagamyate / pratyakSaviSaye gaurityAdi padaM prayujyate / pratyakSaM cAkRtiviSayam , azvapiNDasannivezAdvilakSaNo hi gopiNDasanniveza indriyeNa pratIyate / tatkRtameva vastuSvitaretaravailakSaNyam / ataH pratyakSaviSaye padaM pravartamAnamAkRtAveva vartitumarhati / preSaNAdikriyAyogazca vyaktidvAraka AkRterbhaviSyatIti / 119. zabdane vAcArya AkRti che ema mAnanArAo kahe che ke zabdaprayoga ane zabda dvArA thatuM jJAna e benA AdhAre zabdArthane nizcaya thAya che. zabdanA pitAnA arthamAM vyavahAra karatA vRddho je arthamAM gauzabda prayoga kare che ane zrotAo te zabdamAMthI je artha jANe che te artha te zabdane che. je go' zabda kesara vagere dharAvanAramAM na prayojAte heya ane godaDI vagere dharAvanAramAM prajAte hoya te te ge' zabdane viSaya Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 AkRti vAgyAthuM che e mata ane tenuM khaMDana (= artha ) asAdhAraNa avayavasanniveza ja samaya. ge" vagere pade pratyakSanA viSayamAM prajAya che. AkRti e pratyakSane viSaya che. azvavyakitanA avayavasannivezathI vilakSaNa gevyakitane avayavasanniveza indriya vaDe jJAta thAya che. vastuonI parasparavilakSaNatA sannivezane kAraNe ja che, tethI pratyakSanA viSayamAM pravartatuM pada AkRtimAM ja prajAvA lAyaka che. preSaNa vagere kriyAone vega vyakti dvArA AkRtine thaze. 120. yadui- tadayuktaM prativyakti bhinnasaMsthAnadarzanAt / AnantyavyabhicArAbhyAM sambandhajJaptyasambhavAt // na niyatasya zAbaleyasannivezasya gozabdo vAcakaH, tadabhAve'pi bAhuleyasannivezadarzanAt / na ca trailokyAntargatasakalagopiNDasannivezavacanatvamavagantuM zakyam, AnantyAt / tatazca nAkRtiH zabdArthaH, tasyAM kriyA'nupapatteH / na hi preSaNAdikriyAsAdhanaM sannivezaH, api tu vyaktiH / ... na ca gAmAnayetyuktaH satyAmapi tathAkRtau / citrapiSTamayaM kaMcid gAmAnayati buddhimAn // 120. AkRtivAdIoe A je kahyuM te ayogya che, kAraNa ke prativyakita zarIrasaMsthAna juduM juduM dekhAya che, pariNAme Ananya ane vyabhicArane lIdhe zabdArtha saMbaMdhanuM jJAna asaMbhava banI jaze. zAbaleya gonA niyata avayavasannivezane vAcaka zabda nathI kAraNa ke zAbaleya gonA avayavasannivezanA abhAvamAM paNa bAhule genA avayavasannivezamAM go zabdane pravega thate dekhAya che. [A vyabhicAradeSa che. traNeya lekanI aMdara rahelI badhI ja gavyaktionA sanniveze "ga" zabda vAe che e jANavuM zakya nathI kAraNa ke te saMnnivege ananta che. tethI, AkRti zabdArtha nathI. AkRtimAM kriyA ghaTatI nathI. preSaNa vagere kriyAnuM sAdhana sanniveza nathI, paNa vyakti che. "gAyane lAva' ema kaI buddhimAnane kahevAmAM AvatAM citramAM dorelI gAya ke leTanI banAvelI gAyamAM ge AkRti hovA chatAM te kaI tevI gAya lAva nathI. 121. nanu nAtivAcasvapakSeDapi gogAte. satavAta vibhiti mukavAnaynN nAnuSThIyate ? ucyate / hastI. kiM nAnIyate sarvagatatvAjAteH / atha sarvatrAstitve'pi vyaJjakavyaktiniyamenApahanUyate / hanta ! tarhi sAsnAdimatprANI gotvajAterabhivyaJjako na mRdgava iti nAtiprasaGgaH / sannivezasya ca tatra bhAvAt tadvAcyatvavAdinaH nainamatiprasaGgamatikAmanti / kiJcAkRtivacanatve gozabdasya zuklAdiguNavAcibhiH padAntaraiH sAmAnAdhikaraNyaM na prApnoti / na hi zuklAdiguNA Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkRti vAcA che e matanuM khaMDana 197 , AkRtivRttayaH, api tu vyaktivRttayaH / tatsAmAnAdhikaraNyAdibalavattayA varaM vyaktiH zabdArtha iSyatAm / 121. AkRtivAdI-zabdane vAgyAtha jAti che e pakSamAM paNa gatvajAti sarvagato hAI, [ "gAya lAva" ema kahevAmAM AvatAM] kaI mATInI banAvelI gAya kema nathI lAvatuM ? jAtivAdI- uttara ApIe chIe. jAti sarvAgata hoI ["gAya lAva' ema kahevAmAM AvatAM te hAthI kema nathI lAvato ? AkRtivAdI- jAtinuM sarvatra astitva hovA chatAM abhivyaMjaka vyaktine je niyama che tenA kAraNe hAthI bahiSkRta thaI jAya che. jAtivAdI - are ! te godaDIvALuM prANI gotvajAtinuM abhivyaMjaka che. mATInI gAya tenI abhivyaMjaka nathI, eTale atiprasa gaSa Avato nathI. sanniveza te mATInI gAyamAM paNa heI, jeo sannivezane zabdane vAcyArtha mAne che teo A atiprasaMga mAMthI mukta rahI zakatA nathI. vyaktivAcyArthavAdI-vaLI, AkRti vAcyArtha che e pakSamAM ge' zabdanuM "zukala Adi guNavAcaka pade sAthe sAmAnAdhikaraNya nahi thAya kAraNa ke zukala Adi guNa AkRtimAM rahetA nathI paNa vyaktimAM rahe che tethI, vyakti sAmAnAdhikaraNya vagere baLathI yukta hoI padanA vAgyAtha tarIke te (=vyakti) vadhu yogya che ema Icche. 122. vyaktau tAvakriyAyogo jAtau sambandhasauSThavam / nAkRtau dvayamapyetaditi tadvAcyatA kutaH // jAtivyaktyorataH kAryA vAcyatve saMpradhAraNA / tatra vyaktyabhidheyatvavAdibhistAvaducyate // prayogacodanAsAmaJjasyAd vyaktiH zabdArthaH / AlambhanavizasanaprokSaNAdicodanA jAtAvasaMgatA bhavanti / na hi jAtirAlabhyate vizasyate prokSyate vA / api ca 'SaD tevA "dUrvA teyA "caturvizatihaeNzA rUti gati paDhiyamite, api tu vyaktiH / tasmAt saiva zabdArthaH / api ca 'yadi pazurupAkRtaH palAyetAnyaM tadvarNaM tadvayasamAlabheta' iti yadi jAtiH zabdArthaH syAdanyasyAlambho nAvakalpeta, anyasyAnIyamAnasya pazudravyasya saiva jAtiH / tatrAnyatvasambandho vyktervjya, na naritoti vyakti: rASnAI: 1 cayApacayasaMghAtasvasvAmitvAdikalpanAH / yAnti vyaktyabhidheyatvapakSe jhaDiti saMgatim // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1998 vyakti vArtha che e pakSa na vyaktilakSaNAdvAramiyatkArya ca yujyate / vakraH panthA na gantavyaH praSThe vahati varmani / / upalakSaNamAzritya jAtisambandhavedanam / prasetsyatIti nAnantyavyabhicArakRto jvaraH / / vizva-- pratyakSaviSaye vRttiH padasyeSTA parairapi / niSkRSTaM na ca sAmAnyamAnaM pratyakSagocaraH // vyaktereva padArthatvaM tasmAdabhyupagamyatAm / tathA ca buddhistatraiva zrutazabdasya jAyate // 122. vyaktine kriyA sAthe saMbaMdha che (arthAta kviA vyakti kare che. jAtimAM zabdArthasaMbaMdha sulabha che, AkRtimAM te baMneya nathI, eTale AkRti zabdane vAgyAtha yAMthI hoya ? mATe jAti ane vyakti e bemAMthI vAgyAthuM kone gaNavI eno nizcaya kare joIe. prayoga ane vedane amuka karma karavA mATe Adeza e bene vyakti sAthe saMvAda ghaTa hoI vyakti zabdArtha che. kApavuM (Ala bhana), mArI nAkhavuM (vizasana), chAMTavuM (prokSaNa) vagere kama karavA mATenI vedanA Adeze jAtimAM saMgata thatA nathI, kAraNa ke jAti kapAtI nathI, marAtI nathI ke chaMTAtI nathI. vaLI, cha ApavI joIe, bAra ApavI joIe, covIsa ApavI joIe ema jyAre kahevAmAM Ave che tyAre cha vagere saMkhyA sAthe jAti joDAtI nathI, paNa vyakita joDAya che. tethI vyakita ja zabdArtha che. uparAMta, "pakaDI lAveluM pazu je bhAgI jAya che te ja raMganuM ane te ja vayanuM bIju (pazu) yajJamAM kApavuM' Ama kahevAmAM AvyuM che. have je jAti zabdArtha hoya te anyane kApavAnuM ghaTe nahi, kAraNa ke lAvavAmAM AvatA bIjA pazudravyanI e ja jAti che, bIjI jAti nathI 1 anyatva sAthe saMbaMdha vyakitamAM ghaTe che, jatimAM ghaTatuM nathI e kAraNe paNa vyakita zabdArtha che. cayApacaya, saMdhAta, svasvAmitvasaMbaMdha Adi kalpanAonI saMgati vyaktivAca. tvapakSamAM jhaTa thAya che. vyaktine gauNArtha mAnI ATalAM kAryo ghaTAvavA zakaya nathI. je sIdhe raste heya te vAMkA raste na javuM joIe. upalakSaNanI (= arthapattinI. lakSANAnI ke gauNIvRttinI) sahAya laI jAti zabdasaMbaMdhanuM jJAna siddha thaI jaze, eTale Ananya ane vyabhicArane kAraNe Avate doSa raheze nahi. bIjAo paNa padane vyApAra (=abhidhAvRtti pratyakSA viSayamAM icche che. [badhI vyakitaomAMthI mana vaDe ja tAravela kevaLa sAmAnya pratyakSAne viSaya nathI. tethI vyakitane ja zabdanA vAcyArthI tarIke svIkAro. zabda sAMbhaLatAM mANasane vyaktinuM ja jJAna thAya che. . 123. tavetanaiminIne kSate tathA diktimAtra vA raddhArtha Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti vAgyAtha che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMDana 199 iSyate viziSTA vA vyaktiH ? na tAvad vyaktimAtram / na hi yasyAM kasyAMcid vyaktau gozabdaM vaktAraH prayuJjate, na ca yAM kAMcid vyakti gozabdAcchrotAraH pratipadyante / atha gotvaviziSTavyaktiH zabdArtha ityucyate, gotvameva hi tarhi gozabdArthaH, na vyaktiH / katham ? zrRyatAm -- yadi hi vyaktiH zabdArthoM bhaved vyaktyantare na prayujyeta / atha vyaktyantare'pi prayujyate sarvavyaktisAdhAraNastArha tasyArthaH, na kavitA | 123. Ane mImAMsako sahana karI zakatA nathI. tethI teo A pramANe pUche chezabdArtha kevaLa vyakti che ke jAtiviziSTa vyakti che ? kevaLa vyakita zabdArtha na hoI zake, kAraNa ke game te vyakitamAM (dA.ta. azvavyaktimAM) vaktA Dezabdano prayoga karatA nathI ane game te vyaktinuM jJAna zrotA ge"zadamAMthI karatA nathI. je kahe ke gavaviziSTa vyakita ga zabdane vAcyArtha che to gata ja zabdArtha thayo, vyakti nahi. kevI rIte ? sAMbhaLe- je []zabdane vAgyAthe gi-]vyakti hoya te bIjI gi-]vyakitaomAM te go-zabda na prajAya. have je [ge-zabda bIjI gi-] vyakitaomAM paNa prajAto hoya te badhI gevyakitaomAM sabhAnapaNe rahela artha ja te zabdane vAcatha bane, vyakti nahi. 124. nanu yantara kavitava | northa iyatta norAddha prayutta:, na sAmAnye / maivam , vyaktI ced gozabdaH prayujyate, karkAdivyaktAvapi prayujyeta / yatra prayogo'sya dRSTastatra prayujyate iti cet , adya jatAyAM gavi mA prayoji, na hi tatra prayogo'sya dRSTa iti / tasmAt darzanamakAraNam , prativyakti tsyaasbhavAta / vyaktI rAThThAthe "vA nauH' "zuM vA rUti pratipatti syAt, na tu 'iyamapi gauH' iti, bhavati caivaM pratItiH / na cAyamavidyamAnaniyantRka eva yadRcchAzabdaprayogaH pravartate iti niyAmakamasya cintyam / _124. vyaktivAcAryavAdI- bIjI gevyakita paNa gavyakita ja che. tethI gozabda gevyakitamAM ja prajAyele gaNAya sAmAnyamAM nahi mImAMsaka evuM nathI. je kevaLa] vyakitamAM gazabda prayojAto hoya te karka nAmanI azvavyakti vageremAM paNa " zabda prayojAya. vyaktivAcArthavAdI- jyAM tene prayoga dekhAyuM hoya tyAM te zabda prayojAya che. mImAMsaka- ema hoya te Aja janmelI gemAM go' zabdane prayoga na kare kAraNa ke temAM tene prayoga dekhyo nathI. tethI, zabdane vyakitamAM prayoga thavAnuM kAraNa pUru thayeluM prayoganuM darzana nathI, kAraNa ke pratyeka vyaktimAM pUrva praganuM darzana saMbhavita nathI. vyakti zabdArtha hoya te "A (vyakita) gAya che ke A vyakita) gAya che evuM jJAna thAya paNa A (vyakita) paNa gAya che evuM jJAna na thAya. paraMtu ApaNane te evuM jJAna thAya che. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 vyakita vAcArtha che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMDana vaLI, "ga" zabdaprayoga niyAmaka vinAne, pitAnI IcchA mujaba vaktAthI karI nathI. eTale e zabdaprayoganuM niyAmaka zuM che e vicAravuM joIe. [ge zabdaprayoga amuka ja vyaktiomAM (=vyaktiomAM ja thAya che anya vyakitaomAM (=azva Adi vyaktiomAM) thatuM nathI, tenuM kaMIka niyAmaka hovuM joIe. niyAmaka vinA pitAnI IcchA mujaba vaktA zabdaprayoga karatA nathI. eTale zabdaprayoganuM niyAmaka zuM che e vicAravuM joIe] 125. norvameva niyAmati reta, gAyuSyan sAdhu puSya, zistu targatvmvgtmnvgtN veti vaktumarhasi / nAnavagatam , atiprasaGgAt / avagataM cet, kutstdvAchIma: ? rAlphAnyato vA ? nAthata:, mAttarAdhinAta radvAjeta, tarhi zabdaH prathamataraM gotve vartitumarhati, 'nAgRhItavizeSaNA viziSTe buddhiH' iti jayAta | 125. vyaktivAcyArthavAdI-ge ja niyAmaka che. mImAMsaka-he AyuSmana ! tame barAbara samaje che paraMtu jJAta ga- niyAmaka che ke ajJAta gotva e tamAre kahevuM joIe. ajJAta gevane niyAmaka mAnatAM atiprasaMga dezanI Apatti Ave. jJAta ge- je niyAmaka hoya te prazna thAya ke te getvane ApaNe jANIe chIe zenAthI ? zabdathI ke anyathI ? anyathI jANatA nathI, kAraNa ke anya pramANenI tyAM upasthiti nathI je zabdathI govane jANIe chIe ema kahe te zabda sauprathama getramAM prajAvA yogya che ema svIkAravuM paDe, kAraNa ke 'vizeSaNanuM grahaNa kyA vinA buddhi viziSTamAM pravartatI nathI' evo niyama che - 126. nanuM kArti vizeSa-vena vyariMta ja vize brena vati jorAddha , na zaknoti vaktum , atibhAraprasaGgAt / na ca vyaktyavagatau gatiranyA'sti yata iyantaM zabde bhAramAropayema / na hi vayaM vyaktipratIti bhavantImapahanumahe, nApi bhavantI jAtipratItimapahanumahe, ubhayapratIteH pratyAtmavedanIyatvAt / ubhayatra cAbhidhAtrI zaktiratibhArA zabdasya, anyatarapratItyA cAnyatarapratItisiddheH / tatra gozabdaH kiM jAtau vartamAnaH vyaktimAhokhid vyaktau vartamAno jAtimAkSipatviti vicAraNAyAM jAtervizeSaNatvAt pUryataraM pratipattiriti saiva zabdArthoM bhavitumarhati / tasyAM ca zabdAdavagatAyAM tata eva vyaktyavagamaH setsyatIti nobhayatra zAbdo vyApAraH / 126. vyakitavArthavAdI-ge zabda gotvajAtinuM vizeSaNarUpe ane gavyaktinuM vizeSyarUpe abhidhAna kare che mImAMsaka-zabda (e rIte benuM) abhidhAna karavA samartha nathI kAraNa ke tethI tenA upara vadhu pAte beja lAdavAnI Apatti Ave Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakita vAcyArtha che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMDana 201 vyaktivAcyArthavAdI vyakitane jANavA mATe bIjo koI rasto na hovAne kAraNe zabda upara ATale bhAra lAdIe chIe. | mImAMsaka-ame nathI to vyaktinA thatA jJAnane pratiSedha karatA, ke nathI te jAtinA thatA jJAnane pratiSedha karatA, kAraNa ke baMnenuM jJAna pratyekane anubhavamAM Ave che. paraMtu vyakita ane jAti baMnemAM zabdanI abhidhAnazakita mAnatAM te zakita para vadhu paDato boja paDe che; tevo boja mAnyA vinA cAlI zake che, kAraNa ke ekanA jJAna uparathI bIjAnuM jJAna siddha thaI zake che. A bAbate zuM jAtimAM prayukta zabda vyakitane AkSepa kare che ke vyakitamAM prayukta zabda jAtine AkSepa kare che e vicAraNAmAM jAti vizeSaNa hoI tenuM ja paheluM jJAna thAya, eTale jAti ja zabdane vAcArya banavA gya che. zabdathI jAtinuM jJAna thatAM te jAtijJAnamAMthI ja vyaktinuM jJAna siddha thaze tethI banemAM zabdane abhidhAvyApAra nathI. 127. nanu daNDizabdAdiva vizeSaNaM ca jAti vizeSyAM ca vyakti gozabdAdeva pratipatsyAmahe, ko'syAtibhAraH ? viSamo'yaM dRSTAntaH / tatra hi prakRtipratyayavibhAgena dvayapratItiravakalpate / daNDazabdaH prakRtirvizepaNamabhivadati, matvarthIyapratyayazca vizeSyamiti / gozabde tu naiSa nyAyaH smbhvti| tatra na vizeSaNe daNDizabdo vartate, na ca vizeSye daNDazabdaH / iha tu gozabda eka eva vizeSaNe vizeSye vA vartate / vizeSye vartamAno vizeSaNe pramANAntaramapekSate / vizeSaNe tu vartamAnastadavagamayya vizeSyamapyAkSipatIti na kazciddoSaH / 127. vyakitavArthavAdI- jema "DI' zabdathI daMDa vizeSaNa ane puruSa vizeSya baMnenuM jJAna ApaNe karIe chIe tema gozabdathI ja vizeSaNa gatvajAti ane vizeSa govyakita baMnenuM jJAna ame karIzuM. emAM ene kayo vadhu paDate be ja paDavAne ? | mImAMsaka - A dRSTAnta viSama che kAraNa ke "daDI' zabdanI bAbatamAM prakRti ("daMDa') ane pratyaya (Ina) evA vibhAga dvArA benI pratIti ghaTe che. "daMDa' zabda prakRti che, te vizeSaNane jaNAve che. matvathaya pratyaya ina vizeSane jaNAve che. ge zabdamAM A nyAya saMbhavata nathI tyAM (daDI' zabdanI bAbatamAM) daMDI zabda vizeSaNamAM pravartate nathI ane daMDa zabda vizeSyamAM pravartate nathI, jyAre ahIM ("ga" zabdanI bAbatamAM) eka ja zabda vizeSaNamAM ke vizeSyamAM pravarte che. jyAre vizeSyamAM pravarte che (arthAta vizeSyanuM abhidhAna kare che, tyAre vizeSaNanuM jJAna karAvavA te pramANuntaranI apekSA rAkhe che; paraMtu jyAre vizeSaNamAM pravarte che tyAre te vizeSaNanuM abhidhAna karI, vizeSyane paNa te AkSepa kare che, eTale koI doSa nathI AvatuM. | 128. taddamAma yela InTe karate vyavasabhyate rUti | sa ei zabdAduta jAteriti viveko na pratyakSaH / sa yuktyA'vagamyate / zabdasya dvyaa26-27 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 vyakita vAcAryuM che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMDana bhidhAne yatnagauravAdviramya. vyApArasya cAsaMvedanAt , antareNApi ca zabdaM jAtyavagame vyaktipratItidarzanAja jAtita evaiSA vyaktipratItiH jAtipratItizca zabdAditi nizcIyate / bhavadbhirapi ca vizeSaNajJAnapUrvikA vizeSyAvagatiraGgIkRtaiva, yathA''ha kaNavataH "samavAyinaH zvaityAcchvaityabuddhezca zvete buddhiste kAryakAraNabhUte' iti [vai..8.7.2] | 1.8. e te badhAne svAnubhavathI jJAta che ke jyAre zabada bolavAmAM Ave che tyAre vyaktinuM jJAna thAya che. te vyaktinuM jJAna zabdathI thAya che ke jAtithI e viveka pratyakSathI thatuM nathI te viveka tarkathI jJAta thAya che benuM eka sAthe abhidhAna karavAmAM zabdane yatnagauravane doSa lAgate heI, prathamane jaNAvyA pachI jene vyApAra aTakI jAya che te pachI bIjAne jaNAve evuM te anubhavamAM AvatuM na hoI ane vaLI zabda vinA ja jyAre jAtinuM jJAna thAya che tyAre paNa vyaktinuM jJAna thatuM dekhAtuM hoI vyakitanuM A jJAna jAtithI ja thAya che ane jAtinuM jJAna zabdathI thAya che e nizcaya thAya che. Ape paNa vizeSyajJAna thatAM pahelAM vizeSaNajJAna ravIkAryuM che ja, jema ke kaNade kahyuM che ke [dravyamAM] samavAya saMbaMdhathI rahetA haityane kAraNe tema ja dhaMtyanI buddhi utpanna thaI che e kAraNe vetanI (ta dravyanI) buddhi thAya che, drivyamAM samavAyasaMbaMdhathI je daitya che tenI buddhi ane veta dravyanI buddhi] e be vacce kAraNa-kAryane saMbaMdha che. vaii. . 8.1.9]. ['zaMkha veta che e buddhi thavAmAM be kAraNe che- 1) zaMkhadravyamAM samavAyasaMbadhathI rahete caityagaNa (2) te caityaguNanuM jJAna. caityaguNajJAna kAraNa che ane baityaguNaviziSTa zaMkhanuM jJAna kArya che. Ama te be vacce kAraNakAryane saMbaMdha che. vizeSaNajJAna vizeSyajJAnanuM kAraNa hoI pahelAM vizeSaNazAna thAya che ane pachI ja vizeSyanuM jJAna thAya che.] 129. caMdra punAmitima zamanavAsanaprokSatriyAyonA ji: zabda iti, tadapyanaikAntikam , jAtAvapi kacit kriyAyogadarzanAt zyenacitaM vincIta ti . 129. vaLI, tame je kahyuM ke AlaMbhana, vizasana, prANa vagere kriyAo sAthe vyaktine saMbaMdha hovAthI vyakti zabdArtha che e paNa anekAtikadIbathI dUSita che, kAraNa ke kriyAo sAthe jAtine saMbaMdha paNa kavacita dekhAya che, dAkhalA tarIke "yenadI banAvavI joIe" e vedanA AdezamAM vedI banAvavAnI kriyAne (=cayanakriyAno saMbaMdha nava jAti sAthe che, cenavyakti sAthe nathI. 130. navagrApi vyakta karyA jatA, nAmUrtayA nAte / naiva, na hyatra zyenaH sAdhanatvena nirdizyate 'pazunA yajeta' itivat / 'karmaNyagnyAkhyAyAm' iti [pANinisU0 3.2.92] tvabhiyuktasmaraNAt cayananirvaryaH zyena iti zabdArtho'vagamyate / na ca zyenavyaktizcayanena nivartayituM pAryate / 'agnyAkhyAyAm' Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakita vAyAthe che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMDana 2.3 iti smaryate / na hISTakAnicayena patatrI abhinivartate, tadAkArastvagnirabhinirvaya'te ityatra jAteH kriyAGgatvaM, na vyakteH / 130. vyajitavAcyA vAhI - sahI 55 yati Aryanu sAdhana cha, abhUtAti Arya sAdhanA nathI. mImAMsaka -nA, evuM nathI. pazu vaDe yAga karavo' emAM jema yAganA sAdhana tarIke pazuno ni / che tebha sahI zyenatI sAdhana tarI niheza nathI. 'kamaNi agnyAkhyAyAm' [arthAt 'ci' dhAtuna anantara pUrva manA artha mAM // 24 hAya tyAre 'ci' dhAtune kviA pratyaya lAge che ane dhAtu, anantara pUrva pada ane pratyaya traNeyane samudAya agninuM (=agnine AdhArarUpa sthAna arthAta vedInuM) rUDha nAma jaNAve che]" e vidvAnI vyAkaraNarU5 smRti uparathI "cayanakriyAthI banAvAto zyana" e nacita zabdano artha samajAya cha. zyenavyakti to yanaThiyAthI manAvakI zaya nathI. 'agnyAkhyAyAm me vyA429 bhRtimA kahyuM che ITonA cayanathI napakSI banatu nathI, tenA rananA AkArane agni (arthAta agninuM sthAna vedI) bane che eTale ahIM kriyAnuM sAdhana jAti (cenAkRti) che, vyakti (zyena56-yati) nayI. 131. nanu vyaktyA sAdRzyaM sampAdayiSyate / na zakyate sampAdayitum, vyaktayantaravaisAdRzyasyApi sambhavAt , yo hyekayA vyaktyA sadRzaH so'nyavisadRzo'pibhavati / yattvamUrtatvAjjAteH na kriyAGgatvamiti, naiSa doSaH, amUrtAnAmapi guNakarmaNAM sAdhanabhAvopapatteH, 'aruNayA krINAti' 'abhikrAman juhoti' iti / vyaktyAkSepadvAreNa cAlambhanavizasanaprokSaNAdiprayogacodanAsu sAdhanatvaM jAterupapatsyate / lakSitavyaktisAdhyaM tu tatsAdhyaM kAryamiNyate / yathA bhUtendriyotpAthamAtmakartRkamucyate // AtmA tAvatsarvakarmaskhadhikRtaH kartA ca / sa cAmUrtatvAd dehendriyadvAreNa audumbarIsaMmArjanAjyAvekSaNAdIni kAryANi nirvartayan kartA teSu bhavati / evaM jAtirapi vyaktivarmanA tannivartayantI sAdhanatAM lapsyate / atazca jAtirevAGgamiti mImAMsakA jaguH / tasyAzcedaM kriyAGgatvamanyadvArakamAtmavat // evaM 'SaDU deyAH' iti 'anyaM tadvarNamAlameta' iti ca taddvArakameva yojyam / etenopacayApacayasaMghAtAdyapi vyAkhyAtam / sambandhagrahaNAdikAryaM ca jAtipakSe eva sUpapAdam, AnantyavyabhicArAdicodyAnavakAzAt / yatpunarabhyadhAyi pratyakSaviSaye labhita Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 vyakti vAgyArtha che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMDana padaM vartate, na ca pratyakSasya sAmAnyamAnaM viSaya iti parihRtaM tadvArtikakRtA / pratyakSasya hiM citrAtmakaM vastu viSayaH / na ca tattAdRzaM kiJcit zabdaH zaknoti bhASitum / sAmAnyAMzAnapoddhatya padaM sarvaM pravartate // iti [zlo.vA.AkRti. 64] na hi nAnAdharmanicayakhacitacitrAkAravastusamarpaNanipuNamekaM kimapi padamupapadyate / na ca tatra sambandhagrahaNaM sukaramiti sAmAnyAMzaniSThameva padaM yuktam / tasmAjjAtireva zabdArtha iti / _131. vyaktivAcyArthavAdI- vedInuM sadazya yena vyakti sAthe banaze, (spenajAti sAthe nahi). | mImAMsaka- vedInuM sadazya yena vyakita sAthe nahi banI zake, kAraNa ke anya vyakti sAthe tenuM vedInuM) vaisAdazya paNa saMbhave che. je eka cenacakita sAthe sadaza che te anya vyaktithI visadaza paNa che. vaLI, amUrta heIjAti kriyAnuM sAdhana nathI ema tame kahyuM che, paraMtu te doSa paNa nathI kAraNa ke amUrta guNe ane karmomAM paNa sAdhanapaNuM ghaTe che, jema ke aruNa gAya) vaDe (soma) kharIde che' "pradakSiNA kare to te Ahuti Ape che. AlaMbhana, vizasana, prokSaNa vagere karavAnA AdezamAM jAtinuM sAdhanapaNuM vyakitanA AkSepa dvArA ghaTaze. jema bhUtendriyathI utpAgha kama Abha vaDe utpAgha kahevAya che tema jAtithI lakSita (=AAipta) vyakita vaDe sAthe kArya jAti vaDe sAdhya manAyuM che. AtmA badhAM karmonAM phaLa bhogave che ane te badhAM karmone karyA che. te amUrta hovAthI deha ane indri dvArA udu baranAM lAkaDAM barAbara sApha karate, yajJamAM homavAnA ghIne barAbara tapAsa ane AvAM bIjAM kAryo karatA te yajJakarma kartA bane che. evI ja rIte vyakita dvArA kArya pAra pADatI jAti paNa kAryanuM sAdhanapaNuM pAme che ane tethI jAti ja kriyAnuM sAdhana che ema mImAMsakoe kahyuM che; jema AtmAnuM tRtva anya dvArA che tema jAtinuM A kriyA sAdhanapaNuM anya (=vyakita) dvArA che. evI ja rIte, "cha ApavI" ane "anya tenA jevA raMgavALAne kApavuM e paNa vyakita bhArata ja (jAtimAM) ghaTAvavuM. AnAthI upacayApacaya, saMghAta vagerene paNa khulAso thaI jAya che. uparAMta, vyAptisaMbaMdhagrahaNa, zabdArtha saMbaMdhagrahaNa vagere paNa jAtipAmAM ja sahelAIthI ghaTe che, kAraNa ke emAM AnanyadoSa, vyabhicAradoSa vagerene kaI avakAza nathI. vaLI, je kahevAmAM AvyuM ke pada pratyakSanA viSayamAM ja pravarte che ane sAmAnya mAtra te pratyakSane viSaya nathI tene parihAra lekavArtikakAre karyo che. pratyakSane viSaya (jAti, guNa, karma vagere dharAvatI) zabala vastu che ane tevI zabala vastune kahevA mATe zabda jarAya zaktimAna nathI. tethI sAmAnya aMzane judA tAravIne temanAmAM sarva pada pravarte che (zlekavArtika AkRti 64). aneka dharmonA samudAyathI khacita zabale vastune jaNAvavAmAM koI paNa pada nipuNa hoya e ghaTatu nathI ane tevI zabala vastumAM sabaMdhagrahaNa sukara nathI. eTale sAmAnyAMzani ja pada ucita che. tenI jAti ja zabdArtha che. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti vAcAryuM che e pakSa 205 132. atrAbhidhIyate / na jAtiH padasyArtho bhavitumarhati / padaM hi vibhaktyanto varNasamudAyo, na prAtipadikamAtram / tatra ca prakRtipratyayAvitaretarAnvitamarthamabhidhatta iti sthitam / dvitIyAdizca vibhaktiH prAtipadikAduccarantI prAtipadikArthagatatvena svArthamAcaSTe / yugapacca tritayaM vibhaktyarthaH kArakaM liGgaM saMkhyA ca / na caitat tritayaM prAtipadikArthe jAtAvanveti / na jAtiH kArakam / na ca jAteH strIpuMnapuMsakavibhAgaH / na cAsyA dvitvAdiyoga iti / ... ____132. vyaktivAcyArthavAhI- sAno uttara abhe ApAye chIme pAnI aAti ghaTatuM nathI, kAraNa ke pada e cheDe vibhakitanA pratyayavALa varNone samudAya che, kevaLa prAtipadika (=vibhakitanA pratyaya vinAne vaNene samudAya nathI ane tyAM ekabIjA sAthe joDAyelA prakRti ane pratyaya anvita arthanuM abhidhAna kare che e sthira thayuM che. prAtipAdikamAMthI saMbhaLAtI dvitIyA vagere vibhakita pratipAdikanA artha sAthe joDAyelArUpe pitAnA arthane jaNAve che. vibhakitane tritayarUpa artha- kAraka liMga ane saMkhyA yugapata che. prAtipAdikanA artharUpa jAtimAM A tritA nathI. jAti kAraka nathI. jAtimAM strI-pu-napuMsaka e vibhAga nathI. jAtine dviva Adi saMkhyA sAthe saMbaMdha nathI. __133. nanu vyaktilakSaNayA sarvamupapatsyate ityuktam / na ca yuktamuktam / sakRtprayuktaM padamaMzena kaJcidarthamabhidadhAti, tato'rthAntaraM lakSayati, tadgatatvena punaH liGgasaMkhyAdyabhidhatte iti na prAtItiko'yaM kramaH / . . 133. ti 52thI 69 // 6 // 2 // vyarita jJAta yaza, 54ii vyati // 2 // madhu ghaTaze ema jAtipAnA pAkAre kahyuM che paNa te ucita kahyuM nathI. ekvAra prajAyeluM 56 mazathI arthane (tine) aliyAthI nAve cha, pachI arthAntarane (vyajitane) lakSaNAthI jaNAve che, pharI vaLI vyaktimAM rahetA hovAnA kAraNe liga, saMkhyA vagerene te abhidhAthI ve cha- 2 // ma pratItimA yAte. nathI.. sAkSAttadanvitatvena kathyamAnaM tvasaGgatam / tadbhavedagninA siJcedityAdividhisannibham // nanu puMsIva sAmAnye kArakatvaM bhaviSyati / vyaktyantaritamityeSa yukto vaibhaktiko'nvayaH // prAtipadikArthasAmAnyagatatvenaiva vibhaktyA khArtho'bhidhIyate, na lakSitavyaktivRttitvena, yato'bhidhAnavaizasaM syAt / sa ca vibhaktyartho jAtau sAkSAdasambhavan vyaktyantarito bhaviSyati / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 vyakita vAcAryuM che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMDana 134. jAti sAthe sAkSAta anvita tarIke kAraka vagerene jaNAvatuM pada asaMgata che. te te "agnithI sice' evA AdezavAkya jevuM banI jAya. | mImAMsaka- jema deha-indriya dvArA AtmAmAM phtatva che tema vyakti dvArA sAmAnyamAM kAraktA vagere che. eTale jAti sAthe vibhaktine anvayasaMbaMdha vyakti dvArA ghaTe che. prAtipadikane artha sAmAnya che, sAmAnya sAthe saMbaddha tarIke ja potAnA arthane vibhakita abhihita kare che ane nahi ke lakSita vyaktimAM rahenAra tarIke, kAraNa ke je te pitAne arthane lakSita vyaktimAM rahenAra tarIke abhihita kare to vibhakita potAnA arthanuM abhidhAna nathI karatI evuM thAya. te vibhakitanA arthane sAkSAta anvaye jAtimAM saMbhavata na hoI vyakti dvArA te anvaya jAtimAM banaze. 135. naita, gAmano jJAnaprayatsADhiyonina kSAropaH | nAtestu sAkSAnna manAgapi vyApAralezasaMsparza iti svato durlabhaM tasyAH kArakatvam / ataH kathaM tatra vibhaktyarthAnvayaH ? | 135. vyakitavAcyArthavAdI - nA, evuM nathI. AtmAno jJAna, prayatna vagere sAthe saMbaMdha haiI AtmAmAM kArakatva ghaTe che. paraMtu jAtimAM sAkSAta jarA paNa vyApAranA leza mAtrane saMsparza nathI eTale jAtimAM badhI rIte kArakatva durlabha che. tethI kevI rIte jAtimAM vibhaktinA arthane anvaya hoya ? 136. yadanvitaM ca saMkhyAdi tatsthatvena na kathyate / kathyate yadgatatvena na tattena samanvitam // na ca vyavahitavyaktipratIti manyate janaH / nA'nyathAnupapattyApi kramasamvedanaM kacit // janayantI ca pazyAmo vyakti jAtyanuraJjitAm / saMkhyAdiyoginI ceti sA vai dhatte padArthatAm / / 136. saMkhyA vagere jemAM (jAtimAM) anvita che temAM rahenAra tarIke temane jaNAvavAmAM AvatA nathI. jemAM vyakitamAM) rahenAra tarIke temane jaNAvAya che temAM teo anvita nathI. keIne evI pratIti thatI nathI ke saMkhyA vagere vyakitanA mAdhyama dvArA jAti sAthe anvaya dharAve che. je saMkhyA Adine vyakita sAthe pahelAM saMbaMdha na hoya te jAti sAthe temane pachI anvaya ghaTato nathI e anyathAnu papatti vaDe paNa kadI kamasaMvedana thatuM nathI- arthAta prathama vyakitasaMbaddha tarIke ane pachI jAtisaMbaddha tarIke. ame te jAti vaDe raMgAyelI ane saMkhyA AdithI yukata vyakitane bodha utpanna karatI dekhIe chIe ane tethI te ja padane artha che. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 tadata vAcAryuM che e naiyAyika pakSa 137. nAteH kAnvayaH nitimirgIya iva aa. tatra saMsthAnanirdezAnna jAteH kAcidaGgatA // zyenavyaktyA cet sAdRzyamiSTakAkUTasya nAsti vyaktyantareNa vyabhicArAt , nitarAmamUrtayA jAtyA sAdRzyamAkAzeneva na tasyAvakalpate iti spodAharaNamAtrametat / 137. jAtine kriyA sAthe anvayasaMbaMdha che enA samarthanamAM je udAharaNa ApyuM che-navedI karavI joIe -te udAharaNamAM saMsthAnane nirdeza heI kaI jAti kriyAnuM sAdhana nathI. je vyakti sAthe ITAnI vedInuM sadazya nathI, kAraNa ke bIjI vyaktithI vedInuM paisAdazya che, te jema amRta AkAza sAthe ITanI vedInuM sadazya nathI ghaTatuM tema amRta jAti sAthe vedInuM sAdazya vizeSe na ghaTe eTale A te virodhI udAharaNamAtra che. 138. anyeSu tu prayogeSu gAM dehItyevamAdiSu / tadvato'rthakriyAyogAttasyaivAhuH padArthatAm // padaM tadvantamevArthamAJjasyenAbhijalpati / na ca vyavahitA buddhine ca bhArasya gauravam / / sAmAnAdhikaraNyAdivyavahAro'pi mukhyayA / vRttyopapadyamAnaH sannAnyathA yojayiSyate // tasmAt tadvAneva padArthaH / 138. tadatavAdI (yAyika) -gAya Ape" enA jevA bIjA prayogomAM jAtimatane artha kriyA sAthe saMbaMdha hovAthI te jAtimata ja padane artha che ema kahyuM che. pada tata (= jAtimata) arthanuM ja sAkSAta abhidhAna kare che. ahIM na to vyavahita buddhi che, na te bhAranuM gaurava che. sAmAnAdhikaraNya vagere vyavahAra paNa mukhya vRttithI (= abhidhAzaktithI) ghaTate heI tene anyathA samajAvo paDato nathI. tethI padane artha tadAna che. ____139. nanu ko'yaM tadvAnnAma ? tadasyAstIti tadvAniti vizeSa eva sAmAnyavAnucyate / vizeSavAcyatve cAnantyavyabhicArau tadavasthau / sAmAnyaM tu zabdenAnucyamAnaM nopalakSyamANaM bhavati / ubhayAbhidhAne ca zabdasyAtibhAra ityuktam / 139. zaMkAkAra (mImAMsaka -A tadAna e zuM che ? takavAdI (naiyAyika)-te sAmAnya) jene hoya te taddAna; vizeSa ja sAmAnyavAna kahevAya che. zaMkAkAra (mImAMsaka) -vize vAca hotAM AnanyadeSa ane vyabhicAradoSa emanA ema rahe che. zabdathI na kahevAyeluM sAmAnya te Alipta [paNa] thatuM nathI. vizeSa ane sAmAnya baMnenuM abhidhAna mAnatAM zabda upara vadhu paDato boja paDe ema agAu kahevAyuM che. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tat vAcyArtha che e naiyAyika pakSa 140. ucyate / nedantAnirdizyamAnazAbaleyAdivizeSaH tadvAn / na ca sarvastrailokyavartI vyaktivrAtastadvAn / kintu sAmAnyAzrayaH kazcidanullikhitazAbaleyAdivizeSastadvAnityucyate / sAmAnyAzrayatvAcca nAnantyavyabhicArayostatrAvasaraH / 140. tadvatvAhI (neyA thiGa) - uttara vyAyAme chIme. 'A'thI nihe 'zAta zAyaseya Ai vizeSa taddAna nathI. na te traNeya lokamAM rahelI badhI ge vyaktionA samudAya tadvAna che paraMtu sAmAnyanA AzrayarUpa ane zAbaleya AdinA ullekha vinAnA evA koI vizeSa tadnAna kahevAya che. sAmAnyane Azraya hovAne kAraNe temAM AnanyadoSa ane vyabhicAradoSane avasara nathI. 208 141. na ca vizeSaNamabhidhAya vizeSyamabhidadhAti zabda ityabhyupagacchAmaH yenainamatibhAreNa pIDayemahi / sAmAnyAzrayamAtre saGketagrahaNAt tAvanmAtraM vaMdataH zabdasya ko'tibhAra: : evaM ' tadvato nAkhatantratvAt' ityAdi [pra. samu. apoha. 4 ] dUSaNaM parihRtaM bhavati / kiJca - pratyakSaM na hi niSkRSTajAtyaMzapariveSTitam / tadgocarapravRttazca zabdastaM kathayet katham / / tasmAt pratyakSaviSaye pravartamAnaM tatsamAnaviSayameva bhavitumarhati padaM, na sAmAnyamAtraniSTham / 141. vaLI vizeSaNanuM abhidhAna karIne zabda vizeSyanuM abhidhAna kare che ema ame mAnatA nathI ke jethI zabdane amAre ati bhArathI pADavA paDe. sAmAnyanA AzrayamAtramAM saMketanuM grahaNa thatuM hovAne kAraNe sAmAnyanA AzrayamAtranuM abhidhAna karatA zabdane ati bhAra kevA ? Ama jAtizabda taddA vAcaka nathI kAraNa ke te jAti upara AdhAra rAkhIne ja taddanuM abhidhAna kare che, svataMtrapaNe--sAkSAt karato nathI' tyAdi dUSaNano parihAra tharma laya che. vaNI, niSasita (abstracted) latiya aMza pratyakSa viSaya nathI, to pachI pratyakSanA viSayamAM pravRtta thatA zabda tenuM (= niSkAsita jAtirUpa aMzanu) abhidhAna kema kare ? tethI, pratyakSanA viSayamAM pravRtta thatA zabdatA viSaya paNa pratyakSanA viSaya samAna ja hovA ghaTe, tenA viSaya sAmAnyamAtra na hovA ghaTe. 142. yugapannanu saMvittirvizeSaNavizeSyayoH / pratyakSe'pi na dRSTaiva na ca yuSmAbhiriSyate / / kAryakAraNabhAvo hi taddhiyobhavatAM mate / tasmAdvizeSaNe jAtau pUrvamindriyajA matiH // padAdapi tadAyattasambandhajJaptyapekSiNaH 1 tatraiva buddhirityeva na vyakterapi vAcyatA // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddata vArtha che e taiyAyika pakSa 209 142. zaMkAkAra (mImAMsaka)-vizeSaNa ane vizeSya baMnenuM yugapata jJAna pratyakSamAM paNa anubhavyuM nathI ja; ane tame IcchatA paNa nathI; kAraNa ke tamArA mate te te baMne jJAne vacce kAryakAraNabhAvasaMbaMdha che. tethI vizeSaNabhUta jAtinuM indriyajanya jJAna prathama thAya che [ane pachI vizeSarUpa vyakitanuM ( vizeSanuM) Indriyajanya jJAna thAya che.] jAti sAthenA zabdanA saMbaMdhanA jJAnanI sahAyathI pada jAtinuM ja jJAna utpanna kare che; eTale vyakti paNa vAca che e ghaTatuM nathI. 143. surate pratyakSe tAvat yora vizeTorvizeSathorindriyaviSayavana ! sAmAnye'pi saMyuktasamavAyAdindriyaM pravartamAnaM vizeSaNavad vizeSyamapi viSayIkaroti / na hi sAmAnya pratyakSaM vizeSo'numeya iti vyavahAraH / evaM guNamAtragrAhiNIndriye guNino'numeyatvaM syAt, na caivamasti / tasmAdvizeSyaparyantaM pratyakSam / tathA padamapi tattulyaviSayaM, na tu sAmAnyamAtraniSThamiti yuktam / yattu 'sAmAnyAMzAnapoddhRtya padaM sarva pravartate' iti zlo vA. AkRti 62] tat kevalavyaktyabhidhAne sati AnantyavyabhicArabhayAducyate / tadvadabhidhAne tu tadbhayaM nAstIti na zuddhajAtyabhidhAtRtayA zabdaH saMkocanIyaH / 143. takatavAdI (naiyAyika)--Ane uttara ame ApIe chIe. pratyakSamAM vizeSaNa ane vizeSya baMneya indriyanA viSaya che. saMyuktasamavAyarUpa sannikane kAraNe sAmAnyane grahaNa karatI indriya vizeSaNanI jema vizeSyane paNa grahaNa kare che, kAraNa ke sAmAnya pratyakSa che ane vizeSa anumeya che ema kahevAtuM nathI. sAmAnya pratyaka che ane vizeSa anumeya che ema mAnIe te guNamatrane grahaNa karanAra Indriya hatAM guNI (=dravya) anumaya banI javAnI Apatti AveparaMtu evuM te nathI. tethI, vizeSyane grahaNa sudhI pratyakSA che (= pratyakSane vyApAra che). ane padane viSaya paNa pratyakSAnA viSaya tulya che; padano viSaya sAmAnya mAtra che ema kahevuM yogya nathI. "aneka dharmovALI zabala vastumAMthI sAmAnyAzene judA tAravI temanuM abhidhAna pada kare che e tame je kahyuM te te kevaLa vyaktinuM abhidhAna mAnatAM Ananyadeva ane vyabhicAradeSa Ave e bhayathI kahyuM che. paraMtu tahatanA abhidhAnamAM te e bhaya che nahi, eTale zuddha jAtinA abhidhAnamAM zabdane saMkeca kare joIe nahi (arthAt taddatanuM abhidhAna karatA hovAthI bahuviSaya zabdane jAtimAtranuM abhidhAna karata karI alpaviSaya kare joIe nahi.) 144. nanuM na sarvottamanA pracAtuviSaya: za, pratipattinAprasAta | na ca zabdAd indriyAcca tulye pratipattI bhavataH / taduktam 'anyathaivAgnisambandhAd dAhaM dagdho'bhimanyate' ityAdi / / ucyate / pUrvamevaitat parihRtaM sakalavizeSagrahaNAgrahaNAbhyAM pratipattivizeSasiddheH, dharmyabhiprAyeNa ca saMplavasyoktatvAt / naitAvatA sAmAnyamAtraniSThaH zabdo bhavati / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 tadata vAcAryuM che e yAyika pakSa 144. zaMkAkAra (mImAMsaka - zabdane viSaya pratyakSAnA viSaya sAthe sarvadhA tulya nathI, kAraNa ke ema hoya te zabda dvArA thatuM jJAna ane indriya dvArA thatuM jJAna tulya banI jAya. paraMtu zabda dvArA thatuM jJAna ane indriya dvArA thatuM jJAna tulya hotuM nathI. eTale ja kahyuM che ke agnine aDavAthI dAjhele mANasa agnine [anumita ke zrata agnithI] anyathA anubhave che, vagere." tatavAdI (naiyAyiko--Ane nirAsa te ame pahelAM karI dIdho che, kAraNa ke sakaLa vizeSa dharmonA grahaNa ane agrahaNane AdhAre A be jJAnane (= pramANene ) bheda siddha che; kevaLa dhaNIne anulakSIne ja be jJAnenA (= pramANenA) saMplavanI vAta karI chearthAta kevaLa dharmane anulakSIne ja be jJAnene viSaya eka ja che ema kahyuM che. sikala vizeSa dharmonA grahaNa-agrahaNane AdhAre indriya dvArA thatA jJAna ane zabda dvArA thatA jJAna vacce bheda thAya che eTalA mAtrathI zabdo viSaya sAmAnya mAtra banatuM nathI. ' 145. api ca niSkRSTasAmAnyAMzavacanatve padasyepyamANe gozabdAd gotvazabdAcca tulye pratipattI syAtAm , 'gauH zuklaH' itivacca 'gotvaM zuklam' iti buddhiH syAt , cAturvarNAdivacca svArtha eva gozabdAdbhAvapratyayastvatalAdiH syAt / / 145. vaLI, nikRSTa sAmAnyAMza ja padane vAgyAthI che ema icchavAmAM Ave te gezabdathI thatuM jJAna ane ge-zabdathI thatu jJAna e be jJAne tulya thAya ane zukla ge'nI jema phula garva evI buddhi thAya ane "cAturvarya vagerenI jema "ga" zabdane lAge , taluM , vagere bhAvavAcaka pratyaya svArthamAM ja (arthAta prAtipadikanA arthamAM ja lAgela banI jAya. 146. atha manyethAH AkSiptavyaktikA jAtiM gozabdo vakti, bhAvapratyayAntastu niSkRSTasvarUpamAtraniSThAmiti, tadanupapannam , anAkSiptavyaktikAyA jAteH kdaacidzrenA _146. jo tame ema mAne ke vyaktino AkSepa je kare te jAti go'zabdane vAgyartha che ane niSphaTa svarUpamAtraniSTha jAti ( je vyaktine AkSepa nathI karatI te) bhAvapratyayAta zabda "gone vArtha che, te tamArI A mAnyatA ghaTatI nathI, kAraNa ke vyakitane AkSepa na karatI hoya evI jAtinuM kadIya koIne darzana nathI, 141. ratha norArazravAyAM vyarUpavatI jJAtivAte, mAvAcayaante tu gozabde zrute tacchnyA'sau pratIyate iti / yadyevamAgato'si madIyaM panthAnam / AzrayavatI cejjAtirucyate zabdena jAtyAzraya ukta eva bhavati, nAnyathA sAzrayavatyuktA syAt / tadAzrayaparihAreNAzrayisAmAnyamAtravivakSAyAM tvatalAdaya prayujyante / tathA cAhuH 'vasya guNasya hi bhAvAd dravye zabdanivezaH tadabhidhAne tvatalAdayaH' [mahAbhASya pU.1.2.119] 'yasya guNasya hi bhAvAd dravye Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadvaMd vAcyArtha che e naiyAyika pakSa zabdaniveza:' iti tadvadvAcyatvapakSasAkSINyakSarANi / sAmAnAdhikaraNyaM ca tatraivopapadyate ityuktametat / tasmAt -- yathAvidhyantaparyanto vAkyavyApAra iSyate / tathaiva vyaktiparyantaH padavyApAra iSyatAm // sa anuparatavyApAre zabde tadavagamAt / 147. zaMkAkAra ( mImAMsaka ) - jyAre 'gA' zabda sAMbhaLIe chIe tyAre vyakita sAthe saMbaddha evI jAti jJAta thAya che, paraMtu jyAre bhAvapratyayAnta 'gA'zabda (arthAt 'gAva' zabda) sAMbhaLIe chIe tyAre vyatirahita zuddha jAti jJAta thAya che. taddAdI ( maiyAyika )-o ema hAya te! tame mArA bhAge AvyA. jo zabda Azraya vALI jAtinuM abhidhAna karatA hoya teA jAtinA AzrayanuM paNa abhidhAna thaI ja gayu. gaNAya, e sivAya AzrayavALI jAtinuM abhidhAna na thAya. tethI Azrayane dUra karI zuddha jAtinuM abhidhAna karavAnI icchA hoya tyAre [bhAvavAcaka pratyayA] tva, tala vagerenA prayAga thAya che. eTale kahyu` che ke je guNunA ( = apradhAnanA arthAt jAti-guNa-kriyAnA) hevAthI dravyamAM zabdanA prayoga karAtA hoya, te guNanuM abhidhAna karavA tva, talU vagerenA prayAga thAya che.' [pAta Mjala mahAbhASya 5 1-2-119]. 'guNunA ( = apradhAnanA ) hAvAthI dravyamAM zabdanA prayoga thAya che'.~~A tAtpAnA samathaka sAkSIrUpa akSaro che ane sAmAnAdhikaraNya paNa tadkSamAM ja dhaTe che e te ame kahyuM che. tethI jema tame mImAMsakA vAkathanA vyApAra vidhyantanuM jJAna thAya tyAM sudhI icche che tema zabdanA vyApAra paNa tame vyaktinuM jJAna thAya tyAM sudhI icchA, kAraNa ke jeno vyApAra aTakI nathI gayA evA zabdathI vyakitanuM jJAna thAya che. 148. yenAnvitAbhidhAnaM ca padAnAmabhyupeyate / sutarAM tena vaktavyA vyaktyantA padato matiH // na hi vyaktyanapekSANAM jAtInAmitaretaram / anvayo'nanvitAnAM ca nAbhidhAnamiti sthitiH // gaGgAyAM ghoSa ityAdI yathA sAmIpyalakSaNA / naivaM gau: zukla ityAdI gamyate vyaktilakSaNA // prayogapratipattibhyAM vRddhebhyo'dhyavasIyate / tasmAt gavAdizabdAnAM tadvAnartha iti sthitam // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 taddata vAgyAtha che e nIyAyika pakSa ( 148. pade anvita arthanuM abhidhAna kare che ema je mAne che teNe te vadhu bhAra daIne kahevuM joIe ke pada dvArA thatuM jJAna vyakitanuM jJAna karAvIne ja aTake che. vyaktirahita zuddha jAtione ekabIjA sAthe anvaya hoto nathI ane anvita na hoya temanuM abhidhAna thatuM nathI e sthiti che. jema gaMgAmAM ghoSa che' vageremAM sAmIyalakSaNuM jJAta thAya che tema "gAya zukala che vageremAM vyakitalakANa jJAta thatI nathI, (arthAta jema "gaMgAmAM ne lakSaNathI "gaMgAsamIpa' e gauNa artha prApta thAya che tema gAyane lakSaNAthI vyakti e gauNa athe prApta thatuM nathI.) zabdaprayoga ane jJAna e be dvArA vRddhA pAsethI zabadanA ane nizcaya karIe chIe. tethI, gAya vagere zabdone artha tadvAna che e puravAra thayuM. - 149. vimura sUtrakRtI "thayAtinAyaDu pA" kRti nyiAyasuutr 2.2.68] / 'tu' zabdo vizeSaNArthaH / kiM viziSyate ? guNapradhAnabhAvasyAniyamena zabdArthatvam / sthite'pi tadvato vAcyatve kvacitprayoge jAteH prAdhAnyaM, vyakteraGgabhAvaH, yathA 'gaurna padA spaSTavyA' iti sarvagavISu pratiSedho gamyate, kvacidvayakteH prAdhAnyaM jAteraGgabhAvaH, yathA 'gAM muJca' 'gAM badhAna' iti niyatAM kAJcidvyaktimuddizya prayujyate, kvacidAkRteH prAdhAnyaM vyakteraGgabhAvo jAti styeva, yathA ''piSTamayyo gAvaH kriyantAm' iti sannivezacikIrSayA prayoga iti / sarvasaryagatatve'pi jAterna mRdgavAdau vRttirityuktam / tadevaM gavAzvAdizabdAnAM tAvat tadvAnartha iti siddham / yeSAmartheSu sAmAnyaM na sambhavati taiH punaH / ucyate kevalA vyaktirAkAzAdipadairiva // evaM DitthAdizabdAnAM saMjJAtvaviditAtmanAm / abhidheyasya sAmAnyazUnyatvAd vyaktivAcitA / / ata eva hi dravyazabdA ityucyate / 149. eTale ja sUtrakAra gautame kahyuM che ke "- kRti-jJAta tu vAthaH (vyakti, AkRti ane jAti padArtha che.) sUtragata tu' zabda vizeSaNanA arthamAM vaparAya che, (arthAta te vizeSatAdarzaka pada che ) te zI vizeSatA darzAve che ? zabdArthanA ghaTakanI aniyatapaNe guNa-pradhAna havArUpa vizeSatA te darzAve che. tadata vAcAryuM che e sthira thayuM che tyAre kayAreka zabdaprayogamAM jAtinuM prAdhAnya hoya che ane vyakita gauNa hoya che jemake "gAyane paga vaDe sparzavuM joIe nahi e vAkayamAM badhI gAyane anulakSI pratiSedha samaya che; kyAreka vyakitanuM prAdhAnya hoya che ane jAti gauNa heya che, jemake "gAyane bAMdha' 'gAyane choDa' e vAkyamAM niyata kaIka gAya vyakitane uddezIne gAya'zabdano prayoga karavAmAM Ave che; kayAreka AkRtinuM prAdhAnya hoya che, vyakita gauNa heya che ane jAti te hatI ja nathI, jemake leTanI gAya banAvo' e vAkayamAM sanniveza (= racanA ) karavAnI icchAthI "gAya" Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyazabdo ane guNazabdane vAcyArtha 263 zabda prayoga thayo che. jAti sarvasavaMgata hoya te paNa mATInI gAyamAM samavAya saMbaMdhathI gotvajati rahetI nathI e ame kahyuM che. tethI Ama batAvyA pramANe gAya, azva, vagere zabdone vAcArya tadAnuM che e puravAra thayuM. je padonA arthomAM sAmAnya na saMbhavatuM hoya te pade kevaLa vyakitanuM abhidhAna kare che, jemake "AkAza' vagere pado. te ja rIte, je padone svabhAva saMjJA ( = vizepanAma che hovApaNuM che te "Dilya vagere padone abhidheya sAmAnya zUnya hoI temane vAgyAthe vyakita che. eTale ja temane dravyazabda kahevAmAM Ave che. 150. je puna: pitAnevAvRzi pravakSate | vAcyaM tatrApi sAmAnyamatIva grAhiMkAstu te // na hi DitthatvasAmAnyaM dRzyate gaganatvavat / kalpanAyAstu no bhUmiH kAcidasti vipazcitAm // 150. jeo eka vyakitamAM (dA. ta. AkAzamAM ) aneka bheda kalpI te bhedomAM sAmAnya mAne che ane tyAM paNa sAmAnyane vAca kahe che teo vadhu paDatuM grahaNa kare che. jema AkAzatva sAmAnya dekhAtuM nathI tema Ditva sAmAnya paNuM dekhAtuM nathI. ahIM buddhimAnane kalpanA karavA mATe keI AdhAra ja nathI. ____151. guNazabdAstu kecit svajAtyavacchinnaM guNamabhidhAya tAvatyeva viramanti; kecid guNamabhidhAya dravyamAkSipanti, tatsAmAnAdhikaraNyaprayogadarzanAt / guNaikaniyatAstAvad gandharUparasAdayaH / gandhatvAdivyavacchinnagandhAdiguNavAcinaH // teSAM na dravyaparyantA vRttiH vacana dRzyate / na gandhaH padma ityasti sAmAnAdhikaraNyadhIH / na hyevaM kecana vaktAro bhavanti 'candanaM gandhaH' 'AnaM rasaH' iti / guNaM zuklAdizabdAstu kathayantastadAzrayaM / dravyamapyAkSipantyeva zuklo'zuriti darzanAt / / 151. keTalAka guNazabdo svajAtiviziSTa guNanuM abhidhAna karIne teTalAmAM ja aTakI jaya che; jyAre keTalAka guNazabda guNanuM abhidhAna karI dravyane paNa AkSepa kare che kAraNa ke te guNazabdane dravyazabda sAthe sAmAnAdhikaraNyane prayoga dekhAya che. je guNazabda guNanuM abhidhAna karIne aTakI ja jAya che te guNazabdo che "gaMdha', "rUpa", "rasa, vagere. teo gandhava vagere sAmAnyathI viziSTa gabdha Adi guNonA vAcaka che. teone vyApAra dravya sudhI kayAMya dekhAtuM nathI. gaMdha padma che evI sAmAnAdhikaraNyanI buddhi thatI nathI. vakatAo ema Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 kriyAzabdone vAgyA kahetA nathI ke "caMdana gaMdha che' "kerI rasa che." paraMtu "zukala vagere zabda guNanuM abhiyAna karatA karatA te guNanA AzrayabhUta dravyane AkSepa kare che, kAraNa ke "zukala aMzu' evI sAmAnAdhikaraNyanI buddhi thatI dekhAya che. 152. zuklAdayo'pi zabdAH guNapadopabandhasaGkocitazaktayo bhAvapratyayAntapadavad guNamAtrAbhidhAne eva paryavasyanti, 'zuklo guNo'zvaH' 'zolkyamazvaH' iti sAmAnAdhikaraNyaprayogAdarzanAt / 152. "guNe pada samIpamAM prajAvAthI jemanI zakti saMkocAI gaI che te 'zukala' vagere guNazabdo bhAvapratyayAta padanI jema ("zauphalya" jevA guNapadonI jema) guNamAtranuM abhidhAna karavAmAM ja paryavasAna pAme che, kAraNa ke "zukala guNa azva' (ahIM "zukala'nI samIpamAM "guNa" padano prayoga che) "zalya azva evo sAmAnAdhikaraNyane pragaTa thatA dekhAtuM nathI. ___153. kriyAzabdAzca dvividhA bhavanti / kecit kartari karmaNi karaNe vA prayujyante, kecidbhAvamAtravacanA eva / kAdivAcinastAvannimittIkRtya kAJcana kriyAM tadyogini dravye vartante, pAcakAdayaH / yatrApi takriyAyogastadAnIM nopalabhyate / tatrApi yogyatAM dRSTvA zabdaM tajjJAH prayuJjate / na hi 'pAcakaH' 'lAvakaH' iti pravRttakriya evocyate, anyadA'pi tathA tathA vyavahArAt / anye pUrvAparIbhUtasvabhAvaparihArataH / siddharatA prAduM rA: pAya: ziyAm / taduktam 'kRdabhihito bhAvo dravyavadbhavati kriyAvacca' iti [mahAbhASya] / na caikAntena parihRtasAdhyamAnAvasthaiva taiH kriyocyate, yata Aha-kriyAvacceti / 153. kriyAzabdo be prakAranA che. keTalAka kriyAzabda kartAnA arthamAM, keTalAka karmanA arthamAM ane bIjA keTalAka karaNanA arthamAM prayojAya che; jyAre keTalAka mAtra bhAvanA ja vAcaka che. kartA vagerenA vAcaka kriyAzabdo keIka kriyAne nimitta karI te kriyAvALA dravyamAM prayojAya che, jemake pAcaka vagere kriyAzabdo. jyAM te kriyAne saMbaMdha te vakhate dekhAte na hoya tyAM paNa yogyatA joIne tajajJo kriyAzabda prayoje che, kAraNa ke jyAre pAcaka ke Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA zabdone vAcyArtha 215 lAvane vyavasAya karate mANasa pAkayiA karatuM hoya ke laNata hoya tyAre ja pAcaka', 'sA' yAta nathI, anya samaye 5 tene 'pAya' 'sA' havAmAM Ave che. mIna prakAranA pAka vagere [bhAvamAtranA vAcaka ?] kriyAzabdo, pUrvaapara e kramarUpa sAdhyasvabhAva chorI siddha svabhAva pAmelI ThiyAnuganidhAna 42 che. tethI [pANi nisUtra 'gatikArakopapadAt kRt / ' 1.2.138 52nA kAyamai] thucha hai| pratyaya va abhidhAna pAmelA dhAva dravya jevo ane kriyA jevo samajAya che." jeNe ekAntapaNe sAdhyamAna avasthA cheDI dIdhelI che evI kriyAne teo ( = vaiyAkaraNa) kriyA kahetA nathI [ arthAt sAdhyarUpa avasthAvALI priyAne / temA chiyA goche ], meTale // [ 248 ] yu cha 'ThiyA vA.' 154. anyatpravRttauM zabdasya nimittamavagamyate / abhidheyaM tu tasyAnyadityayaM prathamaH kramaH // pAcakAdizabdAnAM hi pravRttinimittaM kriyA, abhidheyAstu kAdayaH // kvacitpunaryadevAsya syAtpravRttinibandhanam / tasyaiva vAcyatA bhAvapratyayAntapadeSviva // ityevaM lezatastAvannAmnAM vRttirudAhRtA / AkhyAtAnAM tu vAcyo'rthaH purastAccarcayiSyate / / 154. zabdanuM pravRttinimitta anya jaNAya che ane tenuM abhidheya anya hoya che evo A prathama krama che. pAcaka vagere zabdanuM pravRttinimitta kriyA che ane temanA abhidheyo rtA vagere che. vaLI, keTalIka vAra zabdanuM je pravRttinimitta hoya che te ja abhidheya hoya che; udAharaNArtha bhAvapratyayAnta zabdomAM je pravRttinimitta hoya che te ja abhidheya hoya che. Ama saMkSepamAM nAmonI abhidhAvRtti jarNavI. paraMtu AkhyAtanA (verbs) vAzyAyanI yA mA 52 rI|. ___155. upasarganipAtAnAM nAmnAmiva vibhAgataH / prayogapratipattibhyAmanekArtho'vagamyate / upasargAH prAcuryeNa kriyAyoge vartante, 'upasargAH kriyAyoge' iti [pANini 9.8.59] smaraNAt / kecitta nAmabhirabhisambandhyante, yathA ISadarthavAcina: 'ApizaMga' ityAdayaH / anye kriyAgarbhatayA nAmnA sambadhyante yathA 'pragataM vayo yasya sa pravayAH' iti / anye dhAtorvicitrArthatAmApAdayantastadvizeSaNatayA sambadhyante / yathoktam upasargavazAdAturarthAntaravilAsakRt / vihArAhArasaMhAraprahAraparihAravat // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 upasargone vAcyAtha 155. nAmonI jema vibhAgAnusAra, upasargo ane nipAtenA aneka artho prayoga ane pratipatti dvArA jJAta thAya che. upasargo pracurapaNe kriyAnA saMbaMdhamAM hoya che kAraNa ke vyAkaraNasmRtimAM kahyuM che ke upasargo kriyAnA saMyogamAM hoya che. [arthAta upasargo kriyApado verbs sAthe joDAyelA hoya che. ] keTalAka upasargo nAma sAthe joDAya che. jemake ApizaMga mAM avele Id arthane vAcaka "A upasarga. bIjA upasargo kriyAne garbhamAM rAkhI nAma sAthe joDAya che, jemake "pravayamAM rahela pra" upasarga-pragata che vaya (= uMmara ) jenI te pravaya eka ja dhAtunA vividha arthe prastuta karatA bIjA upasargo te dhAtunA vizeSaNa rUpe te dhAtu sAthe joDAya che; AnA samarthanamAM kahevAmAM AvyuM che ke "upagane lIdhe ekane eka dhAtu bIjA aneka arthomAM vikase che, prakAze che; udAharaNArtha prahAra, AhAra, saMhAra, vihAra, parihAramAM rahele eka ja dhAtu "he. 156. nanu cihupa dhAsvameva vAghanAno Talle, thA "basthita: ti gatinivRttivAcI dhAtuH pravRttagativacanatAM nItaH prazabdena / na cedRzaM vizeSaNaM bhavitumarhati / yena svArthAvirodhena vizeSa upajanyate / vizeSaNaM tadeveSTaM na tu yatsvArthanAzanam ||iti 156 zaMkA--keTalIka vAra upasiga dhAtunA pitAnA ane bAdha karato dekhAya che, jemake "prasthitimAM rahele pra upasarga; gatinI nivRttinA vAcaka "sthA" dhAtune "pra upasarga zarU thayelI gatinI vAcakatA bhaNI laI jAya che. vizeSaNa AvuM hoya e ghaTatuM nathI. svanA (arthAta jenuM te vize ghaNuM hoya tenA pitAna) artha bAdhaka banyA vinA tenAmAM vizeSatA pedA kare te ja vizeSaNa che ema IcchavAmAM AvyuM che, je svanA arthane nAza karanAra hoya tene tenuM vizeSaNa IcchavAmAM AvyuM nathI. 151. naiSa roSa:, gattarAmighAnasAmarjhAinameva thAtodhitpasa vizeSaNaM bhavitumarhati / anekArthAbhidhAnazaktizca dhAturupasargeNa niyate'rthe 'vasthApyate rUti tasya tarizeSatA | 157. RyAyikane uttara-A deva Avato nathI. arthAntaranuM abhidhAna karavAnuM sAmarthya dhAtumAM pragaTAvavAnuM kArya karatAM upasiga dhAtunuM vizeSaNa banavAne lAyaka che. aneka arthanuM abhidhAna karavAnI dhAtunI abhidhAnazakti upasarga vaDe niyata arthamAM barAbara sthApita thAya che, eTale upaga dhAtunuM vizeSaNa che 158 35 mirthastha vAva jotA rUti | prakRtAnupayogitvAdihaitanna vicAryate / / anvayavyatirekAbhyAM tadartho hyavadhAryate / tadAgame tatpratItestadabhAve tadagrahAt // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nipAta ane kamapravacanIyanA artha vize 217 te tu kiM vAcakAH santaH tadavagatimupadadhati, kiM vA dyotakAH ? iti / kimanena ? 158 zuM upasargo athanA vAcaka che ke dyotaka che e prazna ahIM prastuta carcAmAM upayogI nathI, eTale ene ame ahIM vicAra karatA nathI, anvaya-vyatireka dvArA upasarganA arthane nirNaya thAya che, kAraNa ke upasarga hatAM te arthanI pratIti thAya che, te na hatAM te arthanuM grahaNa thatuM nathI. zuM upasargo te arthanA vAcaka che mATe te arthanuM jJAna karAve che? ke pachI upasargo te arthanA ghotaka che ? - e praznanuM amAre zuM prajana ? 159. gvuM samuddhivAvinAM dvinipAtAnAM "vRkSa prati cotare' phaMti karmapravacanIyAnAmarthaH prayogapratipattibhyAmavadhAraNIya ityalaM prasaGgana / 159 e ja rIte samuccaya vagerenA vAcaka "ra" (= 'ane') vagere nipAtazabdone ane vRkSa prati dyota" ( = "vRkSa tarapha prakAze che ) e vAkyamAM kriyApadathI svataMtra vaparAyela prati' jevA karmapravacanIyone atha prayoga ane pratipatti dvArA nakkI karavo joIe vadhu carcAnI AvazyaktA nathI. 160, ayamasya padasyArtha iti kiM cintitena vA / yo'rthaH pratIyate yasmAt sa tasyArtha iti sthitiH / / spaSTAmapi tu ye buddhiM nirUpayitumakSamAH / tAM bodhayitumasmAbhirdiGmAtramupadarzitam // iti pramANatvasamarthanAya zabdasya kiJcidvayamuktavantaH / padAbhidheyArthanirUpaNaM tu zAstrAntare vistarataH praNItam / / tatkSodena na naH prayojanamatidAghIyasI sA hi bhUranyAmeva dizaM parIkSitumato'smAbhirgahItaH kSaNaH / jAtyAdyarthasamarthanena kathitA bAhyArthasaMsparzitA zabdAnAmiyataiva navasare'muSmin kRtArthA vayam // 160, athavA "A padane A artha che' ema vicAravAnI zI jarUra che ? je padamAMthI je artha jJAta thAya te padane te artha che e vastusthiti che. pitAne thatA aSTa jJAnanI vicAraNA karavA je asamartha che temane samajAvavA ame kevaLa dizA batAvI che. Ama zabdanI pramANutAnuM samarthana karavA mATe ame kaMIka kahyuM che, bAkI, padanA abhidheyAthanuM 28-29 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 vAkSArtha vize bhinna mato nirUpaNa te anya zAstramAM = vyAkaraNazAstramAM , vistArathI karavAmAM AvyuM che. tenuM kheDANa karavAnuM amAruM prajana nathI te kSetra ati vistRta che. eTale anya dizAnI parIkSA karavA mATe ame samaya phALavIe chIe [ zabdane ] jAti vagere arthanuM samarthana karavA dvArA zabdo bAhya arthane sparze che, grahe che e ame jaNAvI dIdhuM. A avasare eTalAthI ja ame kRtArtha chIe. ___161. evaM padArthe nirNIte vAkyArthazcintyate'dhunA / ___ tatra vipratipattizca bahurUpA vipazcitAm // kecidAcakSate --bAhyasya vAkyArthasyAsambhavAt padArthasaMsarganirbhAsaM jJAnameva vAkyArtha iti / anye tu-vAstavaH padArthAnAM parasparasaMsargo bAhya eva vAkyArtha ityAhuH / anyavyavacchedo vAkyArtha ityapare, zuklAdipadAntaroccAraNe kRSNAdinivRtteravagamAt / apare saGgirante- saMsargasya durapahnavatvAt tasya ca guNapradhAnabhAvagarbhavAd guNIbhUtakArakanikaraniyAM pradhAnabhUtA kriyA vAkyArtha iti / - anye manyante --- bhAvyaniSThaH puruSavyApAraH karotyartho bhAvanAzabdavAcyo vAkyArthaH / liGAdizabdavyApAravAcyastu zabdabhAvanAkhyaH puruSArthabhAvanA'nuSThAne pravartakaH sa eva vighirucyate / anye bruvate dvayAbhidhAne liGAdeH pratyayasya bhAgauravAdvidhireva vAkyArthaH, sa evAnuSTheyaH pravartakazceti / tatrApi dvayI vimtiH| kaizcit preSaNAtmakatvaM zabdasyAbhyupagataM, liGAdizabdaistathA tadavagamAt kAryAntarAnavagamAd bhAvArthamAtrakAryatvapakSasya cAtidaurbalyAdvidhirevAnuSTheya ityarthAt tasya kAryatvam / anyaistu kAryatvena niyogapratIterarthAt tasya prerakatvamiti saMzritam / kAryamavagataM svasiddhaye puruSaM niyukta, mamedaM kAryamityavagate hi tatsiddhaye puruSaH pravartate iti / .. anye punaH abhinavaM vAkyArthamudyogaM nAma varNayAMbabhUvurityanekazAkhA vipratipattiH / tadatra ki tattvamiti / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyA vize bhinna matA 161. Ama padanA atha'nA niNaeNya thaI gayA pachI have vAkayAnI vicAraNA karavAmAM Ave che. temAM buddhimAtAnA vividha matabhedo aneka che. keTalAka kahe che ke khAdya vAkayA saMbhavatA na hoI, padonA arthAnA avAstavika sauMsaga-sabadhanA pratibhAsavALuM jJAna ja vAkayAtha che. paraMtu khIndra kahe che ke padonA arthanA vAstavika saMsaga e vAkayA che, Ama vAkayA bAhya ja che. khIjA keTalAka mAne che ke anyaneA vyavaccheda ( = vyAvRtti e vAyAtha che, kAraNa ke ' zukala ' vagere padAnu... uccAraNa thatAM ja kRSNa vagerenI vyAvRttinu jJAna thAya che. bIjA kahe che ke sa'saga`nA pratiSedha duSkara hAI ane saMsaga padonA arthAnA guNupradhAnabhAvamAMthI niSpanna thatA hoI, gauNu banI gayelA kAkAthI thatI pradhAnabhUta kriyA vAkyA che. khIjA keTalAka mAne che ke [ yAga Adi] ka viSayaka puruSanA vyApAra je joti ( = 'kare che' ) evA sAmAnya kriyApadane atha dharAve che temaja je abhAvanA' zabdathI vAcya che te vAyA' che. [ jheta = yajJa + oti sAmAnya kriyApada + li; AmAM yAgaviSayaka ' karAti ' sAmAnya kriyApadane ae vAkayA; liTTa pratyayanA athA vAkayAmAM samAveza nathI ] liGa Adi zabdanA vyApArathI vAcya zabdabhAvanA nAmane, puruSanI abhAvanAnA = kaviSayaka puruSavyApAranA) anuSThAnamAM pravataMka je che vidhi kahevAya che. vaLI khIjA keTalAka kahe che ke [abhAvanA ane zabdabhAvanA ] baMnenu' abhi dhAna liDa Adi pratyaya kare che ema mAnatAM li Adi pratyaya upara vadhu bhAra lAdavAnI Apatti AvatI hAI kevaLa [ zabdabhAvanA nAmane ] vidhi ja vAkayA che, te vidhi ja anuSya paNa che ane pravata"ka paNa che. temAM paNa e viruddha matA che keTalAka lipha Adi zabdonuM preraNAtmakatva svIkAre che, kAraNa ke liGa Adi zabdomAMthI tevuM tenuM jJAna thAya che; khIjA koI kA'nuM { = anuoyanuM ) jJAna na thatu' hovAthI tema ja kAOsAmAnyarUpa kAtvapakSa ati dula hAvAthI nidhi ja anuya che ema arthAt vidhinu kAryatva prApta thAya che. bIjA keTalAka mAne che ke [ liGa Adi zabdAnu` kA`tva che. ] kA dvArA niyeganI (AjJAnI-prerakatvanI pratIti thatI hovAthI arthAt ja, [ sAkSAt nahi ], lis Adi zabdanu prerakatva che ema svIkArAyu' che. jJAta thayelu` kA` potAnI siddhine mATe puruSane prere che. A mAruM kAya* ( = anuSTheya ) che' ema jJAta thatAM tene pAra pADavA puruSa pravRtti kare che. bIjA keTalAka udyoga nAmanA navA ja vAkayAnu varNana kare che Ama aneka zAkhAomAM matabheda pha`TAyelA che te ahIM kharekhara zuM tattva che ? arthAt kharekhara vAyA zA che ? 219 162. traike tAvavAg:- - vAkyArthI nAma pAramArthiko bahirnAstyeva / sa hiM padArthebhyo vyatirikto vA syAdavyatirikto vA ? na vyatiriktaH, bhedAnupalambhAt / 'gauH zuklA AnIyatAm' ityatra padagrAme jAtiguNakriyAdipadArthavyatirekeNa ko'sau vAkyArthaH ya: sa na darzayituM zakyate / avyatireke tu padArthA eva vAkyArthaH pratyekaM vA syAt sAmastyena vA ? na pratyekaM, tathA'navagamAt, na hi gauriti padArtha vAkyArtho bhavati / sAmastyaM tu na teSAmasti / taddhi sattayA bhavet pratItyA eva Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 vAyArtha vAstavika nathI e mata vA ? sattayA sAmastyamazeSapadArtharAzerastIti na niyataH kazcana vAkyartho'vadhAryate / pratItyA tu sAmastyamaghaTamAnamayugapadbhAvitvena jJAnAnAmekapadArthapratItisamaye padArthAntarapratItyasambhavAt / padArthapratItyupAyAzca varNAH, te'pi na yugapadbhAvinaH / kutaH pratItikRtaM sAmastyam ? 162. ahIM keTalAka kahe che-vAkayArtha pAramArthika nathI, vAstavika nathI, bAhya jagatamAM astitva ja dharAvatA nathI. mAnI lo ke te bAhya jagatamAM astitva dharAve che ]; to prazna uThe ke te padArthothI bhinna che ke abhinna ? te padArthothI bhinna nathI kAraNa ke te padArthothI bhinna dekhAtA nathI. "zukala gAyane lAvo' evA A padasamUhamAM jati, kriyA vagere padArthothI jade eve ke vAkyA che ? tene dekhADe zakaya nathI te padArthothI abhinna hoya te padArtho ja vA kyAtha bane ahIM prazna uThe che ke samasta (sAthe bhegA maLelA) padArtho vAkayA che ke pratyeka padArtha vAkayArtha che ? pratyeka padArtha vAkayAtha nathI kAraNa ke ApaNane evI pratIti nathI. gAya e padano artha vAkyartha nathI. [ samasta padArtho vAkyartha nathI kAraNa ke ] padArthonuM sAmasya ( = sAthe levuM ) zakya nathI. zuM teo sattAnA mAdhyamathI sAthe maLelA che ke jJAnanA mAdhyamathI ? [ sattA vyApaka che ane padArthomAM anusmRta che eTale tenA mAdhyamathI padArthonuM sAmatya ghaTe che ema tame kaho te e barAbara nathI, kAraNa ke sattA to azeSa anaMta padArthomAM anusmRta che eTale ] sattAnA mAdhyamathI azeSa anata padArthonuM sAmaya banaze ane ene pariNAme koI niyata vAyArthIne nirNaya nahi thAya jJAnanA mAdhyamathI paNa temanuM sAmarthya ghaTatuM nathI, kAraNa ke jJAne kamabhAvI hovAthI eka padArthanA jJAna vakhate bIjA padArthanuM jJAna saMbhavatuM nathI. vaLI, eka padArthanA jJAnanA upAye varSo che. te vaNe pote yugapad utpanna thatA nathI, te pachI jJAnanA mAdhyamathI padArthonuM sAmajya kayAMthI ghaTe ? 163. re pArthasamudAya: mitaretaraNo vAcArya gAthA vA ? na tAvadanyathA 'gaurazvaH puruSo hastI' ityevamAdAvadarzanAt / saMsargastu durupapAdaH / sa hyapekSAgarbho bhavati / na cArtho'rthAntaramAkAGkSati, acetanatvAt / buddhInAmapi kSaNikatvAdanyonyaM nAkAGkSA na ca tatkRtaH sambandhaH / ata eva na saMsargo vAkyArthaH / na hyasAvarthAnAM jJAnAnAM vA yathoktanItyA'vakalpate / 163. vaLI, jemAM padArtho ekabIjA sAthe saMsarga saMbaMdha dharAvatA hoya evo padArthone samudAya vAyArtha che ke jemAM padArtho ekabIjA sAthe saMsaga na dharAvatA hoya e padArthone samudAya vAkyartha che ? jemAM padArtho ekabIjA sAthe saMsarga na dharAvatA hoya evo padArthone samudAya vAkyartha na ghaTe "gAya azva puruSa hAthI AvA padArtha samudAyamAM vAkyA dekhAte nathI. [ jemAM padArtho ekabIjA sAthe saMsarga dharAvatA hoya evo padArthone samudAya vAkyAtha che e pakSa paNa ghaTatuM nathI kAraNa ke padArthonI parasparanI] apekSA dvArA saMsarga prApta Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavaccheda vAkyartha che e matane nirAsa 221 thAya paraMtu padArtho acetana haiI eka padArtha bIjA padArthanI apekSA karatA nathI, AkAMkSA te rAkhato nathI. padArthonA jJAna paNa ekabIjAnI apekSA rAkhatA nathI kAraNa ke teo kSaNika che; ane tethI te jJAne vacce paNa apekSA janya saMsargasaMbaMdha nathI. eTale ja saMsarga vAkyA nathI. saMsargarUpa saMbaMdha padArtho vacce ke padArthonA jJAne vacce upara darzAvyA pramANe ghaTato nathI. 164. tharachoDavyevameva nirAzA | soDa i ina jJAnAnAmuvpate. taduktam yadi dhriyeta gobuddhiH zuklabuddhijanikSaNe / tato'nyAbhyo nivarteta saMsRjyetAtha vA tayA // iti [zlo.vA.vAkyA.20] na cApekSAyAM satyAmapi sambandhaH kazcidupalabhyate, yathoktam apekSaNe'pi sambandhaH naiva kazcit pratIyate / kAryakAraNasaMyogasamavAyAdilakSaNaH / pravRttikAyastu pUvoDajhiyathate . [o.vA.vAya. 24] 164. vyavahedane paNa A rIte ja nirAsa karavo joIe padArthonA jJAnane vyava paNa ghaTato nathI. eTale kahevAmAM AvyuM che ke, "zukalanI buddhinI utpattinI kSaNe gAyanI buddhi TakI rahetI hatI te kRSNa Adi anya gavyaktionI buddhiothI zukala gevyaktinI buddhine vyava cheda thAta athavA gAyanI buddhine zuklanI buddhi sAthe sa sagA saMbaMdha thAta. [ bleka vAva vAkyA20] uparAMta, padArthonA jJAnane ekabIjAnI apekSA hevA chatAM paNa te jJAnenI vacce keI saMbaMdha dekhAto nathI, jemake kahyuM che ke temane ekabIjAnI apekSA hovA chatAM temanI vacce kAryakAraNa, saMyega, samavAya Adi lakSaNavALe koI saMbaMdha dekhAto nathI. padArthonAM jJAne eka arthamAM arthAta AtmAmAM samavAya saMbaMdhathI rahetA hoI te zAne vacce ekAAsamavAyarUpa saMbaMdha mAnatAM atiprasaMgadoSa Ave [ kAraNa ke gAya azva puruSa hAthI" e ponA arthonAM jJAne paNa eka AtmAmAM samavAya saMbaMdhathI rahetAM hoI temanI vacce ekAAsamavAyarUpa saMbaMdha che ja ane pariNAme A avAyArtha vAkyartha banI jAya. ] [ zloka vA vAyA. 14] 165. rathanAM tu vipi mavana lavUdha: zaranamidhIyamAnavAHstklp eva, na ca bhedasaMsargayorvAcakaM kiJcit padamasti azravaNAt / asati ca tadvAcini pade na tayoH padArthatvam / apadArthasya ca na vAkyArthatvam / zrute'pi tadvAcini pade sutarAmasaGgatiH- 'gauH zuklA AnIyatAM saMsargaH' iti ko'rthaH ? tasmAd bAhyasya vAkyArthasya sarvaprakAramasambhavAt padArthasaMsarganirbhAsaM jJAnamAtraM vAkyArthoM bhavitumarhati, tenaiva ca lokavyavahAra iti / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 saMsarga vAkyA che e matanuM khaMDana _165. padonA arthone kadAca saMsargarUpa saMbaMdha hoya te paNa te saMbaMdha zabdathI vAcya na hoI, asata jevuM ja che. bhedanuM ( = vyavachedanuM ) vAcaka ane saMsarganuM vAcaka koI pada [vAkayamAM ] nathI, kAraNa ke evuM pada keIe [ vAkyamAM ] sAMbhaLyuM nathI. [ vAkayamAM] bhedanuM vAcaka pada ane saMsarganuM vAcaka pada na hovAthI bheda ane saMsarga padArtho nathI, ane je padArtha na hoya temAM vAyArthapaNuM paNa na hoya. saMsagavAcI pada saMsaga" [ vAkyamAM ] saMbhaLAyuM hoya to vaLI vadhu asaMgati UbhI thaze; "zula gAya la saMsarga Ane zo artha thaze ? tethI bAhya vAstavika vAkyarthane badhI rIte asaMbhava hoI padArthone avAstavika saMsargasaMbaMdhanA pratibhAsavALuM jJAna ja vAkayArtha che, tenA vaDe ja lekavyavahAra cAle che. 166. tadidamanupapannam , bAhyArthasyAnantarameva vistareNa prasAdhitatvAt / na saMsarganirbhAsaM jJAnaM vAkyArtho bhavitumarhati / sthApayitvA hi bAhyamarthaM vAkyArthacintAmupakrAntavanto vayam , ataH ko'vasaro vijJAnamAtravAkyArthatvavarNanasya / na ca padArthavyatirikto nAsti vAkyArthaH / 166, yAyika - vAkyotha bAhya astitva dharAvato nathI e ghaTatuM nathI, kAraNa ke vAkyartha bAhya astitva dharAve che ja ene have pachI tarata ja vistArathI puravAra karavAmAM AvyuM che. avAstavika saMsarganA nirmAsavALuM jJAna vAkayAtha banavAne lAyaka nathI. bAhya vAstavika arthanI sthApanA karyA pachI, vAkyartha zo che tenI vicAraNuM ame zarU karI che. tethI, vijJAnamAtrarUpa vAkyartha che e matanA varNanane avasara ja kayAM che ? padArthathI judo vAkyartha nathI ema nahi. * 167. rUTuM tAva mavani pRSTo vyAvaEAm ei gauriti pAr yAdazI tittistaadRshyev gauMH zuklA AnIyatAm' iti vAkyAduta bhinne ete pratipattI iti / tatra tulyatvaM tAvat pratipattyoranubhavaviruddham / vailakSaNye tu pratItyorviSayavelakSaNyamapi balAdupanatam , asati viSayabhede pratItibhedAnupapatteH / yazca tadatirikto viSayaH sa vAkyArthaH / evaM kevalaguNakriyApadoccAraNe'pi yojanIyam / taduktaM yadAdhikya sa vAyA rUti | 167. zaMkAkAra--to ame Apane ene vize pUchIe chIe, Apa ene samajAve. naiyAyika-zuM "gAya" padathI jevuM jJAna thAya che tevuM ja jJAna "zukala gAyane lA" e vAkyathI thAya che ? ke A baMne jJAne vilakSaNa che ? A baMne jJAnenI tulyatA anubhavaviruddha che. je baMne jJAna vilakSaNa che ema mAne te nA chUTake temanA viSayonI vilakSaNatA AvI paDe che, kAraNa ke viSayenI vilakSaNatA vinA jJAnanI vilakSaNatA ghaTatI nathI. gopadajanya jJAnanA viSayathI judo "zula gAyane lAvo" e vAyajanya jJAnane je Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 padArthathI judo vArtha che ane vAstavika paNa che viSaya che te vAkyartha che. A ja pramANe kevaLa guNapada ke kevaLa kriyApadanA uccAraNamAM javuM joIe. [ arthAta kevaLa dravyapada 'gAya laIne prazna karyo tema kevaLa guNa da laIne ane kevaLa kriyApada laIne paNa prazna karavo joIe ane te praznane uttara paNa te pramANe Apavo joIe. ] tethI, kahevAmAM AvyuM che ke kevaLa padothI janya jJAnanA viSaya karatAM vAkyajanya jJAnanA viSayamAM je Adhikaryo che te vAkyartha che. 168. saMsargo'pi padArthAnAM na na pratIyate / na hi 'gaurazvaH puruSo hastI' ityasaMsRSTapadArthapratItivad gauH zuklA AnIyatAm' iti pratItiH / yathA ca saMsargaH pratIyate yazca pratItyupAyastatsarvaM vistarato nirNeSyate / tasmAd bAhya eva vAkyArthaH / ( 168. padArthone saMsarga paNa jJAta thatuM nathI ema nahi, kAraNa ke "gAya azva puruSa hAthI" e saMsarga nahi dharAvatA padArthone jJAnanA jevuM "zukala gAya lAvo' e padArthonuM jJAna nathI. kevI rIte saMsarganuM jJAna thAya che, saMsarganA jJAnane upAya karyo che, e badhAne vistArathI nirNaya karIzuM. niSkarSa e ke vAkyartha bAhya astitva dharAve che. 169. vAW gva mavana vyavachevo vAvayArtha, vidhipUrvenAvAta, saMsargamantareNa cAnyavyacchedasyApi durupapAdatvAt / na hi zuklapadArthenAsaMsRSTo gopadArthaH kRSNAdibhyo vyAvRtta ityavagamyate / 169, vAkSArtha bAhya ja hovA chatAM te vyavaccheda (= vyAvRtti) rU5 nathI, kAraNa ke vAkyartha vidhirUpe jJAta thAya che ane saMsarga vinA anya vyavacchedanuM paNa ghaTavuM muzkela che. zukalapadArtha sAthe saMsargasaMbaMdha na dharAvate gepadArtha kRSNa vagere ge vyaktiothI vyAvRtta che evuM jJAna ApaNane thatuM nathI. - 170. gorA sAthIdu yuddhipasarvansI paganitA zudhanavAnAd: kRSNAderapasarpatIti vyavacchedo vAkyArtha iti cet , maivam , tatsambandhAvagamapUrvaka tvAt taditaravyAvRtteH / tatsambandhAvabodhena siddhe vAkyasyArthavattve pAzcAtyaH kRSNAdivyavacchedAvagamo yadi bhavati, bhavatu kAmaM, na tvasau vAkyArtha iti / 170. gAya padathI janmelI buddhi badhI gAthamAM jatI, "zukalapadanA sAmIpyane kAraNe, kRSNa Adi gavyaktiomAMthI pAchI vaLe che. eTale vyavaracheda vAkayAtha che ema je tame kahetA he te ame kahIe chIe ke nA, evuM nathI, kAraNa ke ge padArtha ane zukala - padArthanA saMbaMdhanuM jJAna thayA pachI ja kRSNavyaktionI vyAvRtti thAya che. padArthonA saMbaMdhanA jJAnathI ja te padArthonI vAyArthavattA puravAra thayA pachI kRSNa Adi vyaktionI vyAvRttinuM jJAna je thatuM hoya to bhale thAo, paraMtu vyAvRtti ( = vyavaccheda ) vAkyartha nathI. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 kviA vAkyartha che e mata _171. tadevaM vidhirUpe bAhye ca zabdArthe 'vasthite sapti kriyAmeva kecid vAkyAtha varNayanti / ayaM teSAmAzayaH padArthAH kila vAkyArthabhAvamAyAnti saMhatAH / apekSA'nuguNAnyonyavyatiSaGgavizeSataH // na ca guNapradhAnabhAvamantareNa saMsargaH padArthAnAmavakalpate / na cAkhyAtarahitaM vAkyaM kiJcit prayogayogyam / anuccArite tasminnAkAGkSAyA anivRttiH / zrotrAkAGkSAnivRttaye ca vAkyAnAM loke prayogaH / lokavacca vedAdapyartho'vasIyate / AkhyAtAcca pUrvAparIbhUtaH sAdhyarUpo'rtho'vagamyate, na siddharUpaH / siddhasAdhyasamuccAraNe kasya kitantrateti cintAyAM sAdhyasiddhaye siddhamupAttamiti pratIyate / sAdhyaM ca sAdhyamAnatvAt pradhAnamavagamyate / tasmAttadeva vAkyArthaH kriyAto nAparaM ca tat // - 171. sAma pAyA vidhi35 mA che : puravAra yayA pachI havemA yiA ja vAkyartha che ema jaNAve che. temane Azaya A che-khAsa te AkAMkSAne lIdhe anyanyanI sAthe saMbaMdhavizeSane pAmelA heI, saMhata ( = saMbaddha) banelA padArtho vAkyarthabhAva pAme che. guNapradhAnabhAva vinA padArthone A saMsargarUpa saMbaMdha ghaTatuM nathI, ane AkhyAta (= yiA56 - verb) vinAnu vA45 prayogavAne, vyArAvAne 12 // 59] yogya nathI. vAkya na uccArAya to AkAMkSAnI nivRtti thatI nathI. zrotAnI AkAMkSAnI nivRttine mATe te vAkane lekamAM prayoga ( = uccAraNa) thAya che je rIte lekamAM laukika vAkyanA ane nirNaya thAya che te rIte ja vedamAM vaidika vAkyanA arthane nirNaya thAya che. AkhyAtathI pahelA pachI e krama dharAvatI avasthAovALo sAdhyarUpa atha jJAta thAya che, siddharU5 artha jJAta thatuM nathI siddha ane sAdhya baMnenuM vAkayamAM samuccAraNa hevAthI koNa kene adhIna che enI vicAraNA karatAM sAdhyanI siddhine mATe siddhanu vAkayamAM grahaNa karavAmAM AvyuM che ema jaNAya che. sAdhyane pAra pADavAnuM hoI te pradhAna che evuM jJAna thAya che tethI, sAdhya ja vAkayArtha che, ane sAdhya e kriyAthI bIju kaMI nathI. 172. kriyA hi pratIyamAnA svaniSpattaya sAdhanAnyAkSipati, taizca yogyaiH saMbadhyate / tAni ca kAnicit padAntaropAttAni bhavanti, kAnicidvAkyAntaropAttAni, kAnicit prakaraNapAThalabhyAni, kAnicidArAdupakArakANi, kAnicit sannipattyopakArakANi / kAnicidantikopanipatitAnyapi yogyatAvirahAt pariharati / kAnicidatidUravartInyapi yogyAni svasampattyarthamAharati / ityevaM dRSTAdRSTopakArakAnekakArakakalApasampAdyamAnakharUpA kriyaiva vAkyArthaH / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA vAkyA che e mata 225 172. jJAta thatAM kriyA potAnI niSpattine mATe sAdhanone AkSepa kare che ane te gya sAdhane sAthe pite joDAya che. temAM keTalAMka sAdhane [vAkayagata ] anya padethI prApta thAya che. keTalAMka sAdhane anya vAkayathI prApta thAya che. [ udAharaNAtha, "gnihotra goti (= "agnihotra homa kare che ke A vidhivAkya agnihotra homanuM vidhAna kare che. "dana guNoti(= dahIM vaDe hama kare che. A bIju vidhivAya dahIMnuM vidhAna kare che kAraNa ke hemanuM vidhAna te thaI gayeluM hoI ahIM temane kevaLa anuvAda che "Tana guti e vidhivAkaya dahIMrUpa sAdhananuM vidhAna kare che. Ama ahIM 'nahotra goti' e vAkyanI kriyAnuM sAdhana dahIM anya vAkayathI prApta thAya che. ] keTalAMka sAdhane prakaraNapAThathI prApta thAya che. [ udAharaNatha, " pUrNamAsANAM svAmI ta" ( == "daza ane pUrNamAsa e be yAga dvArA, jene svarganI kAmanA hoya te yAga kare" A vidhivAkaya che ahIM kriyA pitAnAM sAdhane, 'midho cannati" ane "trINInavanti' e prastuta prakaraNamAM AvatA ane vihitaanuvAdarahita evA A be vAkyothI prayAja ane avaghAta e sAdhane, prApta kare che. ] keTalAMka sAdhano paraMparAthI upakAraka hoya che ane keTalAMka sAkSa ta upakAraka hoya che. [adaSTa upakAra dvArA upakAraka hoya che te prayAja Adi paraMparAthI upakAraka sAdhana che ane je daSTa tuSakavipramekSa vagere upakAra dvArA upakAraka hoya che te avaghAta vagere sAkSAta upakAraka sAdhana che.] keTalAMka sAdhane najIkamAM arthAta prakaraNamAM paDelAM hovA chatAM temanAmAM yogyatA na hovAthI choDI devAmAM Ave che. { udAharaNa, daza pUNu mAsa prakaraNamAM pati pUSAnumantraNa vagerene choDI devAmAM Ave che kAraNa ke pUvAdidevatAne pATha tyAM na hoI tene tyAM upayoga nathI. ] keTalAMka sAdhane atidravatI arthAta anya prakaraNamAM paDelA hovA chatAM yogya hovAthI svasa patyarthe kheMcI lAvavAmAM Ave che. [ udAharaNArtha, darza pUrNamAsa prakaraNamAM pati pUSAnumantraNa vagere sAdhanane dUratha arthAt anyaprakaraNapati paNacakarmamAM kheMcI lAvavAmAM Ave che] Ama daSTa ane adaSTa upakAra karanAra aneka kArathI pUrNa thavAnA svarUpavALI kriyA ja vAkayAtha che. 173. yeta yAkudayADhadhIthIti vodvita: | kriyAM sAdhyatayA vetti tAM ca loko'nutiSThati // adhikAripadamapi kriyApekSitakartRsamarpaNena tadupayogitAmevAvalambate- asyAM kriyAyAmeSa kartA, aneneyaM kriyA sampadyate iti / tatra ca na kriyA svaprAdhAnyamujjhati / na hi kriyA karthA'pi tu kartA kriyArthaH / sa hi . tAM nirvartayannupalabhyate / zabdo'pi tathaivopadizati 'eSa idaM kuryAt' iti / 173, "yajJa kare "Ape homa kare" "adhyayana kare evA Adeza pAmelA mANaso kiyAne ja sAdhya tarIke samaje che ane tenuM anuSThAna kare che. adhikArInuM vAcaka pada [ udAharaNArtha, svargakAma" pada] kriyAne jenI apekSA che te kartAne rajU karIne kriyAmAM pitAnI upayogitAnuM ja avalaMbana kare che; "A kriyAmAM A kartA che, AnA vaDe A kriyA pAra paDe che ema te jaNAve che. tyAM kriyA pitAnuM prAdhAnya choDatI nathI, kAraNa ke Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 kriyA vAkyartha che e mata kriyA kartA mATe nathI paraMtu kartA kriyA mATe che. kriyAne karato karyA ja kartA tarIke jJAta thAya che, [ kriyAne na karatA hoya tyAre te kartA tarIke jJAta thatuM nathI.] zabda paNa te pramANe ja upadeza Ape che-A ( = purUSa) ane (= kriyAne) kare" 1. 4. vimartha punarasau ziyAmanutikatAMti vet zakAmAkhyAti tUmaH | zabdena hi coditaH 'tvayedaM kartavyam' iti / sa cenniyukto nAnutiSThet codanAmatikrAmet / zAstrapratyayAcca kriyAmanutiSThati / virataphalAbhilASaH karmasaMskArAdeva paripakkakaSAyaH stokastokaprapaJcavilApanadvAreNottamAdhikAramArUDhastata eva jJAtAkhAdastameva paramapuruSArthamAsAdayatIti dIrghA sA kathA, tiSThatu ! kimanayA ? sarvathA kriyAprAdhAnyAt saiva vAkyArtha iti / taduktam 'dravyaguNasaMskAreSu bAdariH' iti jaii. sU. rU.2.2] tadrutaM mavati-vyAvInAmeva triAmAM prati zeSaravamavAkhyate, na hi kriyAyA anyazeSatvamiti / / 174. zA mATe te ( = puruSa ) kriyAnuM anuSThAna kare che ema je pUchavAmAM Ave to enA uttaramAM ame kahIzuM ke zabdaprAmANyane kAraNe puruSa kriyAnuM anuSThAna kare che. zabda tene AjJA kare che ke tAre A karavuM joIe. je AjJA pAmyA pachI kriyAnuM anuSThAna te na kare te AjJAnuM ulla dhana te kare che. zAstranA jJAnanA kAraNe puruSa kriyAnuM anuSThAna kare che. jenI phalecchA virata thaI gaI che, karmasaMskAra dvArA ja jenA kapAya paripakava thaI kSINa thayA che te dhIre dhIre prapaMcane vilaya karI arthAt dhIre dhIre citta. kSebhanI nivRtti karI uttama adhikAra pAmI tenAthI (= cittakSobhanivRttithI ) parama sukhane svAda laI te parama sukha rU5 puruSArthane prApta kare che, e kathA lAMbI che, paNa te kathAnuM ahIM zuM prayojana ? kriyA savathA pradhAna hoI te ja vAkyA che. eTale ja [jaiminie. kahyuM che ke [ parArthe hevAnA kAraNe gauNatva che ane] draya, guNa ane saMskAra parArtha hoI gauNa che ema bAdari AcArya mAne che [jaiminisUtra 3. 1. 3 ]. Ane Azaya e ke dravya vagere kriyAne anulakSI gauNa che ema jJAta thAya che, nahIM ke kriyA koI anyane anulakSI gaNu che. 175. atrocyate- kuta idaM kriyAyAH prAdhAnyamupeyate vastuvRttena vA zabdapratyayamahimnA vA ? phalasya vastutastAvat prAdhAnyamavagamyate / na sacetAH kriyAM kAJcidanutiSThati niSphalAm / / vedAd guruniyogAdvA zAsanAdvA mahIbhujaH / na vai phalamapazyantaH kriyAM vidadhate janAH // jaDo mANavako'pyeSa capeTApAtahAnaye / modakAdyAptaye vApi karoti guruzAsanam / / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAprAdhAnyavAdI ane phaLaprAdhAnyavAdI vacce vivAda 227. 175. ahIM kaI pUche che ke kriyAnuM A prAdhAnya zenAthI svIkAravAmAM AvyuM che - vastusvarUpathI ke zabdajanya pratItinA mAhAthI ? vastutaH te phaLanuM prAdhAnya jaNAya che, [ kriyAnuM nahi ] jenuM keI phaLa na hoya evI kaI kriyAnuM anuSThAna sacetana prANI karatuM nathI. je loko kriyAnuM kaMI phaLa na jotA hoya te vedane kAraNe, gurunI AjJAne kAraNe ke rAjAnI AjJAne kAraNe teo kriyA karatA nathI. A nAnuM abudha bALaka paNa lapaDAka paDatI TALavA mATe ke medanI prApti mATe gurunI AjJA pramANe kare che. 176. zatrorAte | na vastutaH prAdhAnyamahAzrIte, gari tu rAtaH | zabdapramANakA vayam / yacchabda Aha tadevAsmAkaM pramANam / tadyathA 'rAjapuruSaH' iti / vastuvRttena rAjA jagatAmIzitA pradhAnam , puruSastapasvI tadicchA'nuvartanena jIvati / zabdastu puruSaprAdhAnyamAcaSTe, utarapadArthapradhAnatvAt tatpuruSasyeti / evamihApi 'yajeta' 'dadyAt' 'juhayAt' iti kriyAM prAdhAnyenopadizati zabdaH / 'khargakAmaH' ityapi kriyAM prati karturupadezaH / vastuvRttena tu karmaNi kriyamANe karmakhAbhAvyAt phalaM cedbhavati, bhavatu tat , puruSo'pi prIyatAM nAma phalena, na tu zabdaH phalopadezaniSThaH / gAEUR "tasmatu te vayameva tat mavati' rUti [rA.mA. 22.3] sva ta voDaze ? na rAkhyuM: 05Arataye ziyAyA: pratipAdvayatati | ( 176. kriyAprAdhAnyavAdI-ame kahIe chIe ke vastutaH kriyAnuM prAdhAnya svIkArAyuM nathI, paraMtu zabdataH kriyAnuM prAdhAnya svIkArAyuM che. ame te zabdane pramANa mAnanArA chIe. zabda je kahe te ja amAre mana pramANa che. udAharaNathe, "rAjapuruSa" zabda le. vastRta rAjA jagatano mAlika hAI pradhAna che, puruSa te bicAre tenI IcchAne anukULa thaI jIve che paraMtu A zabda puruSane pradhAna kahe che, kAraNa ke tapuruSa samAsamAM uttara padane atha pradhAna hoya che. e rIte ahIM paNa " --yajJa kare "cAta- Ape" "nutta kare e zabda kriyAne pradhAnapaNe upadeze che. "ravaganI icchAvALo (= svajana)" e zabda paNa kriyAne anulakSI kartAne upadeza Ape che. vastutaH karma karatAM kamanA svabhAvanA baLe phaLa je thatuM hoya te te bhale thAo; puruSa paNa phaLathI khuza thAo, paraMtu zabda phaLane upadeza A pate nathI zabara paNa kahe che ke te (= karma) pUrNa thatAM te (= phaLa ) pitAnI meLe ja thAya che. potAnI meLe ja' ne zuM artha ? phaLa upara kriyAnA pAtaMtryanuM pratipAdana zabda karatA nathI [arthAt kriyA phaLane mATe che evuM pratipAdana zabda karatA nathI. jo yiA phaLane mATe che evuM pratipAdana te ka heya to phaLa pradhAna ane kriyA gauNa bane ] 177. tadetadayuktam / evaM varNyamAne 'vargakAmo yajeta' iti svargakAmapadasyAnvayo durupapAdaH / nanu katepadametat , kartA ca kriyArthaH, na kA kriyetyuktam / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 kriyAprAdhAnyavAdI ane phaLaprAdhAnyavAdI vacce vivAda - 177. phaLaprAdhAnyavAdI-A kahevuM ayogya che. Ama nirUpaNa karatAM "svargakAma yajJa kare e vAkyamAM svargakAma padane anvaya ghaTa atyaMta muzkela banaze. kriyAprAdhAnyavAdI--"svargakAma kartApada che, kartA kriyA mATe che, kriyA kartA mATe nathI ema to ame kahyuM che. - 178. TuM svarAma ti, vidhavAiripametatA na hi kAvaiva kazcit svargakAmo nAma kutracit puruSo'vagamyate, yo'tra kartRtvena niyujyeta / svarge kAmo yasyAsau vargakAmaH, svarga vA kAmayati svargakAmaH / ubhayathA'pi vargakAmanAviziSTaH puruSaH eva tasmAtpadAdavagamyate / tadatra kAmyamAnaH svargaH kathaM yAgakriyayA sambadhyate-dRSTenAdRSTena vopakAreNa ? 178. phaLaprAdhAnyavAdI-'svargakAma' jhUMpada nathI, paraMtu adhikArIvAcaka pada che. kyAMya jAti uparathI kaI puruSa svargakAma che evuM jaNAtuM nathI ke jene kartA tarIke niyukta karavAmAM Ave. jene svarganI IcchA che te svargakAma, athavA svagane je icche che te svargakAma. baMne rIte svargakAmanAviziSTa puruSa "svargakAma pada dvArA jJAta thAya che te ahIM icchavAmAM AvatuM svarga kevI rIte yogakriyA sAthe saMbaMdhamAM ramAve che ? - daSTa upakAra dvArA ke adaSTa upakAra dvArA ? 179. yahi haii naM :, voharAvIyA banA: sva rUti vinAnaadidrvysaamaanaadhikrnnypryogaad dravyazabdaH khargazabdaH, tadA 'dravyANAM karmasaMyoge guNatvenAbhisambandhaH' [jai. sU. 6.1.1] iti dadhyAdivat sAdhanatvena varga upakaroti kriyAm / kAmanA'pi dravyAharaNAGgatvAdupakAriNI, yat tayA dravyamAnetuM yatate iti dRSTopakAritvam / 179 kriyAprAdhAnyavAdI-"caMdana svarga che "soLa varSanI aMgane svarga che ema caMdana, aMganA vagere dravya sAthe "svarga" zabdane sAmAnAdhikaraNyamAM prayoga thato hovAthI sva" zabda dravyazabda ( = dravyavAcaka zabda) che. tethI, "yAgarUpa karmanA saMbaMdhamAM kone guNarUpe arthAta gaNarUpe aMgarUpe saMbaMdha che e jaiminisatra ( 6 1 1 ) mAM kahyA pramANe dahIM vagerenI jema svarga sAdhanarUpe kriyAne upakAra kare che. kAmanA paNa dravya (= caMdana vagere dravya) bheguM karavAmAM aMgabhUta hoI yogakarmane upakArI che kAraNa ke te kAmanAne kAraNe dravya ( = caMdana vagere dravya) lAvavA mATe te prayatna kare che. Ama kAyamAna svarga kriyAne ( = yogakarmane) daSTa upakAra kare che. 180. tacaitasAra , vAdraya dravAvivAbhAvAta | chAtivacano hyeSa svargazabdaH, na dravyavacanaH / tadeva candanaM zItAtureNa agrISmopahatena vA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSiA prAdhAnyavAdI ane phaLaprAdhAnyavAdI vacce vivAda 229 na varga iti vyapadizyate / saivAGganA viratAyAM suratatRSi na kharga ityucyate / tadevameSa vargazabdaH prIti na vyamicarati, dravyaM tu vyabhicarati / evamadravyatvAt svargasya na kriyAGgatvam / athA'pi niratizayasukhapratItyanyathAnupapattitaH parikalpitaH kanakagirizikharAdirdezaH khargaH / sutarAM tasya na kriyAsAdhanasvamavakalpate, dadhyAdivadupAdAtumazakyatvAt / 180 phaLaprAdhAnyavAdI-A je tame kahyuM te tuccha che, kAraNa ke "svapada dravyavAcaka nathI. "svaga"pada prItinuM (= sukhanuM vAcaka che, dravyanuM vAcaka nathI. te ja caMdanane ThaMDIthI pIDA ke grISmathI pIDita na thayele svarga evuM nAma ApatA nathI. suratanI tRSNa virata thatAM te ja aMganA "svaga" kahevAtI nathI. A rIte "ga" zabda dravyane vAcaka na hoya evA prasaMge te aneka che jyAre "svarga zabda prItine vAcaka na hoya e - eka paNa prasaMga nathI. Ama svarga e dravya na heI, te kriyAnuM aMga nathI kriyAprAdhAnyavAdI - nitizaya sukhanI pratIti anyathA ghaTatI na heI, meruparvatanA zikhara Adi dezane svarga kayuM che. [arthAta niratizaya sukha svarga nathI paraMtu meruzikhara Adi deza svaga che, ane meruzikhara Adi deza te dravya che ja, ane dravya e yogakriyAnuM aMga che. Ama svarga e bhAgakriyAnuM sAdhana che.] phaLaprAdhAnyavAdI - meruzikhara Adi dezanuM te kriyAnA sAdhana tarIke ghaTavuM vadhu duSkara che, kAraNa ke dahIM vagerenI jema tene lAvavuM azakya che. 181. athApyadRSTenaiva dvAreNa 'samudraM manasA dhyAyeta' itivat svargakAmanA tatropakAriNIti tadapi kliSTakalpanAmAtram / prItirhi niratizayA khargaH / prItezca nAnyArthatvaM yuktam / prItyarthamanyat, nAnyArthI prItiH / tasmAnna yAgAya svargo'pi tu svargAya yAgaH / itthaM ca kriyAsAdhanAnupadezAnna kartRsamarpaNena vargakAmapadaM saMmati | 1 181. kriyAprAdhAnyavAdI - jema[ rathantara prastAvamAM] samudranuM mana dvArA karAtuM dhyAna adaSTa upakAra kare che tema meruzikhara rUpa svarganI icchA tyAM (= yAgakamamAM) adaSTa upakAra kare che. [arthAta meruzikharane yAgakarmamAM dahIMnI jema lAvavAnI jarUra nathI.] phaLaprAdhAnyavAdI - te paNa kevaLa liSTa kalpanA che. niratizaya prIti ( = sukha ) ja svarga che. prIti koI bIjA mATe hoya te yogya nathI. bIju prIti mATe hoya che, prIti bIjA mATe hotI nathI. tethI bhAgakriyA mATe svarga nathI, paraMtu svarga mATe yogakriyA che. A rIte "svargakAma'pada kliAsAdhanane jaNAvatuM na hoI te pada kartAne rajU karavA dvArA kriyA sAthe anvaya pAmatuM nathI, Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 kriyAprAdhAnyavAdI ane phaLaprAdhAnyavAdI vacce vivAda 182. kathaM tapasyAnvayaH ? adhikArivAcitvena brUmaH / ko'yamadhikArI nAma ? karmaNaH svAmI / Izvaravacano hyadhikRtazabdaH / nanu kataiva karmaNaH khAmI, nAnyaH / maivam , khAmI san kartA, na kartA san khAmIti / nanu kriyAkArakasambandhavyatiriktaH ko'nyaH karmaNaH puruSasya ca sambandhaH ? ucyate / 'mamedaM kartavyam' 'ahamatra svAmI' iti svasvAmibhAvamavagatya pAzcAtyaH kriyAkArakasambandho'vagamyate / ___. 18 . chiyAprAdhAnyavAhI - to pachI te 2 ma' pahana liyA sAthe 21-15 zrI rIte thaze ? phaLaprAdhAnyavAdI - te pada adhikArIvAcaka rUpe kriyA sAthe anvaya pAmaze ema ame kahIe chIe. kriyAprAdhAnyavAdI-A adhikArI koNa che ? 3NaprAdhAnyavAhI-mana ( = jiyAnI ) svAmI. 'adhikRta' za zvaravAya: cha.. kriyAprAdhAnyavAdI kartA ja kamane svAmI che bIje kaI karmane svAmI nathI. phaLaprAdhAnyavAdI-nA, evuM nathI. svAmI hatAM te kartA che, kartA hatAM te svAmI nathI. kriyAprAdhAnyavAdI - kriyAkArakasa baMdha sivAya bIjo ko saMbaMdha karma ane puruSa vacce hoya ? prAdhAnyavAhI - ame uttara mApAse chIme. 'bhAu taya [bha] cha' 'mI [ A karmane ] huM svAmI chuM' e svasvAmIbhAvarUpa saMbaMdha jANune pachI uttarakAlIna kriyAkArakasaMbaMdhane puruSa jANe che. 183. nanu tvayA'pi kriyAkArakasambandho nApahanUyate jAtivAdineva vyaktiMpratItiH / sa tu pAzcAtya ityatra kiM pramANam : uktamatra 'anupAdeyavizeSaNaviziSTasya puMso nirdezAt' iti / kArakatvAnuguNavizeSaNayogino hyasya kartRtayA yogyaH, sambandhaH / tadviparyaye tvadhikAritveneti / tasmAdadhikRtasya kartRtvaM, na karturadhikAraH / itthaM ca svargakAmasyAdhikRtatvaM nirvahati / 'yadi hi tatkarma svargArtha syAt, svargo me bhogyo bhavet / kathamahaM varga prApnuyAm' ityevaM sAdhyatvena svargamicchan svargakAma ityucyate / yadi na svargasAdhanaM tatkarma, tadviruddhamevedamApatati- varga kAmayate, yAgaM karotIti, anyadicchati anyat karotIti syAt / ataH karmaNaH kAmyamAnasAdhanatAmapratipadyamAMnaH svargakAmastatra naivAdhikriyate, na cAnadhikriyamANastatra sambadhyate / tadevamadhikRtatvena svargakAmasya karmaNi sambandhAt svargayAgayozca sAdhyasAdhanabhAvAvagamamantareNa tasyAdhikAranirvAhAsambhavAdavazyaM kriyAyAH sAdhanatvaM, svargasya ca sAdhyatvamabhyupagantavyam / atazca kriyAyAH phalaM prati guNabhAvAnna prAdhAnyam , aprAdhAnyAcca na vAkyArthatvam / taduktam 'karmANyapi jaiminiH phalArthatvAt' iti [jai. sU. 3.1.4] / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAprAdhAnyavAdI ane phaLaprAdhAnyavAdI vacce vivAda 231 183 kriyAprAdhAnyavAdI -jema jAtivAdI vyaktinI pratItine pratiSedha nathI karatA tema tame paNa kriyAkArakasaMbaMdhane pratiSedha nathI karatA. paraMtu kriyAkAraka saMbaMdha uttarakAlIna che ema mAnavAmAM zuM pramANa che ? phaLaprAdhAnyavAdI - ame ahIM kahyuM che ke yogakarmanA sAdhana tarIke anupAdeya ( grahaNa karavA yogya na hoya evA) vizeSaNathI viziSTa puruSane nirdeza hovAthI. [yAgakarmanA sAdhana tarIke jene grahaNa karavuM yogya hoya tenAthI viziSTa kartA hoya che. paraMtu yogakarmanA sAdhana tarIke jene grahaNa karavuM yogya na hoya tenAthI viziSTa adhikArI hoya che. prathamanuM udAharaNa sAhiteSaH pravaratti che jyAre bIjAnuM udAharaNa sAvajhIvaM juduyAta" che. lehiSNune yAganA sAdhana tarIke grahaNa karavA gya che, tethI temanAthI viziSTa puruSo kartA kahevAya, adhikArI na kahevAya. ethI UlaTuM jIvanane puruSaprayatnathI yAganA sAdhana tarIke grahaNa karavuM zakaya nathI, te te svataH siddha che, tethI ahIM tenAthI viziSTa puruSa adhikArI kahevAya. yAganA sAdhana tarIke svargane grahaNa karavuM yogya nathI, eTale svarganI icchAne paNa yAganA sAdhana tarIke rahI nathI, pariNAme svarga kAmanAthI viziSTa puruSa adhikArI che ] kArakatvane anukuLa vizeSaNa dharAvanAra puruSane kartAtA sAthe yogya saMbaMdha hoya che. enAthI UlaTuM hoya tyAre puruSane adhikAritA sAthe yogya saMbaMdha hoya che. [ vizeSaNa sAthe saMbaMdha hetAM vizeSaNathI viziSTa puruSa kartA bane che. have vizeSaNa upAdeya hoya te ja te vizeSaNane puruSa sAthe saMbaMdha thAya; lehita uNu upAdeya hovAthI lohita uSNuSone puruSo sAthe saMbadha thAya che. lohita uSpaSothI viziSTa puruSo bane che. have je vizeSaNamAM upAdeyatva ja na hoya te vizeSaNavizeSyatva saMbaMdha ja na thAya, pariNAme vizeSaNathI viziSTa kartAne paNa abhAva prApta thAya. tethI, je vizeSaNa anupAdeya che te vizeSa kArakatvane anukULa nathI.] tethI, karmamAM je adhikRta hoya che tenAmAM kamanuM rtAva paNa hoya che, paraMtu karmane je kartA hoya che tene karmamAM adhikAra hoya che ja evuM nathI. A pramANe svargakAma purUnuM adhikRtatva ( = adhikArIpaNuM) siddha thAya che. "jo te karma svarga mATe hoya te svarga mAruM bhAgya bane; huM kevI rIte svarga pAmuM ?" -- Aja- sAdhya tarIke svargane Icchate puruSa svargakAma kahevAya che. je te karma svarganuM sAdhana na hoya te A virodha AvI paDe che--IcchA kare che svarganI ane kare che tyAga; anyane icche che ane anyane kare che ema thAya. tethI kAmyamAna (svarga)nA sAdhana tarIke yAgakamane svIkAra na karanAra svargakAma puruSa yogakamane adhikArI nathI ane je adhikArI na hoya tene te karmamAM sa baMdha na thAya. Ama svargakAma puruSane adhikRta tarIke ( = adhikArI tarIke , vAgarmI sAthe saMbaMdha hoI ane svarga ane yogakarmanI vaccenA sAdhyasAdhanabhAvanA jJAna vinA tene adhikArI tarIke nirvAha saMbhava na hoI, yiA ( = yogakarma) avazyapaNe sAdhana che ane svarga sAdhya che ema svIkAravuM joIe. tethI phaLane anulakSI kriyA gauNa hoI tenuM prAdhAnya nathI, ane aprAdhAnyane kAraNe kriyA vAkyartha nathI eTale ja kahyuM che ke karmo paNa phaLa mATe hevAthI te (karmo ) paNa gauNa che ema jaimini AcArya mAne che." (jaiminisatra 3.14) Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 kriyAprAdhAnyavAdI ane phaLaprAdhAnyavAdI vacce vivAda 184. kA ceyaM kriyA vAkyArtha ityucyate ? ya eSa yAgAdirbhAvArtho dhAtuvAcya uta pratyayArthaH kazcit tadatirikta iti ? tatra bhAvArthasya kAmyamAnasAdhanavAdaprAdhAnyamuktameva / pratyayArtho'pi kAmyamAnabhAvArthagatasAdhyasAdhanabhAvAparityAgenaiva pratIyamAno vAkyArthatAmeti, nAnyatheti / sa cAyaM pareSAmapi pakSaH / tasmAnna kriyAmAtraparyavasAyI vAkyArtha iti siddham / 184. jene vAkyartha kahevAmAM Ave che te A kaI kriyA che ? --- zuM te dhAtuvAca yAga vagere bhAvArtha che ke pachI bhAvArthathI judo kaI pratyayArtha (= AthIbhAvanA ane zAbdI bhA nA) ? temAM bhAvArtha ( = yAga ) kompamAnanuM = svarganuM) sAdhana hoI bhAvArthanuM aprAdhAnya jaNuMvAyuM che. [ tethI te vAkayA nathI. ] pratyArtha paNa, kAmyamAna(svarga)bhAvArtha tyAga) vaccenA sAthasAdhabhAvane tyAga karyA vinA ja pratIta thata, vAkayA bane che, anyathA vAkyartha banatA nathI; ane bIjAone paNa A pakSa che. tethI vAkyartha kriyAmAtraparyavasAyI nathI e puravAra thayuM. 185. vibhivAnIm ? Hodhaiva vAyAvaM karamade taddhi pradhAna sAdhyama / etadartho hyakhilaH zramaH / etadapi nAsti / kriyAyAH tAvad vAkyArthatvaM kathamutsRSTam ? aprAdhAnyAditi cet, phale'pi samAnam / phalamapi puruSArthatvAdapradhAnam / na hi 'svargaH khatantra evaM sattAM labhatAm' iti yatate puruSaH, kintu stropabhogyatayaiva sarvamabhilapatIti / atastasyApi tadarthatvAnna prAdhAnyam / Aha ca "ja purAvAta' rUti naii.. rU.2.5] ! 185. kriyAprAdhAnyavAdI - te have zuM [ kahevA mAgo che ] ? phaLaprAdhAnyavAdI - phaLa ja vAkyartha che ema ame kahIe chIe, kAraNa ke te pradhAna sAdhya che. A badhe basa.enA khAtara ja che. kriyAprAdhAnyavAdI -- phaLa paNa vAkyartha nathI. kriyAnuM vAkayArthapaNuM kema choDI dIdhuM ? phaLaprAdhAnyavAdI - kAraNa ke te apradhAna hatI. kriyAprAdhAnyavAdI -- phaLanI bAbatamAM paNa tema ja chephaLa paNa puruSane mATe hAI apradhAna che. "sva" svataMtra sattA pAmo' ema vicArI puruSa prayatna karato nathI, paraMtu pitAnA upabhoganA viSaya tarIke ja sau svargane icche che. eTale Ama svarga paNa puruSa mATe hoI pradhAna nathI. ane kahyuM paNa che ke 'ane phaLa [ paNa gauNa gaNAya che] kAraNa ke phaLa puruSane mATe heya che." [jaiminisUtra 3.1.5] 186. dunna! tarSi guruva gva vAjyA mavA sAnaniSTha, svataMtravata / ucyate / puruSo'pyauDambarIsaMmAnAdiSu viniyujyate eva / yajamAnasaMmitA audumbarI : bhavatIti tasyApi tadarthatvam / uktaM ca 'puruSazca karmArthatvAt' iti [jai.sU. 3.1.6] / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSa vAkyartha che e matane nirAsa 233 186, [ koI kahe che ]- are ema hoya te puruSa ja vAkyartha bane, kAraNa ke te svataMtra heI bIjA koI para AdhAra rAkhato nathI kriyAprAdhAnyavAdI- Ane uttara ApIe chIe. puruSane paNa audumbarI samAna vageremAM upayoga karAya che ja. yajamAnanI UMcAInA mApanI udbaranA lAkaDAnI lAkaDI hoya che' e vAkaya darzAve che ke puruSa paNa gauNa che kAraNa ke te kAma mATe che. ane kahyuM paNa che ke "ane puruSa paNa gauNa che kAraNa ke te karma mATe che ' jaiiminisUtra 3.16] 181. sarva saMre pratitA: sma: | na vima: kiM vimA niyA hi phalArthA, phalaM ca puruSArtham , puruSazca kriyArtha iti parivartamAne cakre kasya prAdhAnyaM zi, sva vAvayAtvama ? 181 kriyAprAdhAnyavAdI, phaLaprAdhAnyavAdI ane puruSaprAdhAnyavAdI-je ema hoya te ApaNe saMkaTamAM paDayA. ApaNe nathI jANatA ke ApaNe zuM kahIe, kAraNa ke kriyA phaLa mATe che, phaLa puruSa mATe che ane puruSa kriyA mATe che - Ama pharatA cakramAM kenuM prAdhAnya ApaNe jaNAvIe kone vAkyotha kahIe ? 188. kayate | puruSastAva vAvayAH gAyAtavALyatve ghava tasya vivadante, kA kathA vAkyArthatvasya ? nanu 'kartari lakAraH' iti smaraNAt kathaM nAkhyAtavAcyaH kartA ? ko'yaM lakAro nAma ? sa hi 'vartamAne laTa' iti vidhAya "#ri jJA' "zuddhi madhyama:' maghattama!' prathama?" "tiprata' rUti "ay bahuvacanam' 'vyekayordvivacanaikavacane' iti vAkyAnta raiH vibhajya vivRtaH / tadetAni kArakasaMkhyAvibhaktividhAyIni sUtrANyekavAkyatayA vyAkhyeyAni, ekArthaviSayatvAt / eko hi 'pacati' ityAdizabdastairvyAkriyate / tadevameSa vAkyArtho bhavati-karturekatve ekavacanaM tipa, kartudvi tve dvivacanaM tas , karturbahutve bahuvacanaM jhi iti / seyaM kartRsaMkhyA''khyAtavAcyA bhavati, na karteti kutastasya vAkyArthatvam ? alaM cAnayA zAstrAntaragarbhayA drAdhIyasyA kathayA / puruSastAvanna vAkyArthaH / 188. kiMI kahe che]- Ane uttara ApIe chIe. puruSa te vAkyartha nathI. vAkyagata AkhyAtane vAcyArtha puruSa che ke nahi e bAbata ja vidvAnomAM matabheda che, te puruSanA vAdyArthI hovAnI te vAta ja zI karavI ? kartAne AkhyAtavA mAnanAra- "lakAra rtAnA artha mAM che evI vyAkaraNasmRti heI, kartA AkhyAta vAgye kema nahi ? kartAne AkhyAtavA na mAnanAra A lakAra e zuM che? 30-31 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 vAkSArtha bhAvanA che e mata kartAne AkhyAtavAca mAnanAra- 'vartamAnakALanA arthamAM lanuM vidhAna karI, "kartAnA arthamAM zapa', "yumannA arthamAM madhyamapuSa', "asmannA arthamAM uttamapuruSa', bAkI badhAmAM prathamapuruSa," kartAnA ekatvamAM tipapratyaya, dhitvamAM tasupratyaya ane bahatvamAM jhipratyaya lAge che, bahumAM bahuvacana', emAM dvivacana ane ekamAM ekavacana'- Ama A bIjAM vAka vaDe pRthakkaraNa karI lakArane ( = AkhyAta sAmAnyane) samajAvyuM che. - kartAne AkhyAtavA na mAnanAra- kAraka, saMkhyA, vibhaktine jaNAvatAM A sUtro evAkyatA dvArA samajAvavA joIe, kAraNa ke temane viSaya eka ja artha che. "varti ( = "rAMdhe che) vagere eka eka AkhyAta zabda te sUtro vaDe samajAvAya che. eTale A pramANe vAkyartha thaze -"jyAre kartAnuM ekatva hoya tyAre ekavacanane pratyaya ti6 lAge che. jyAre kartAnuM dhitva heya tyAre dvivacanane pratyaya ta lAge che. jyAre kartAnuM bahuta hoya tyAre bahuvacanane pratyaya kSi lAge che." A kartAsaMkhyA AkhyAtavAcya bane che, kartA AkhyAtavAcya nathI, eTale rtA vAkyartha kayAMthI hoya ? [ saMkhyA AdithI rahita kevaLa kartA kriyA dvArA AkSipta thAya che, jyAre tenI saMkhyA vagere kriyAthI AkSipta na hoI AkhyAtavAcya che.] nayAyika - zAstrAntaragata A lAMbI carcA rahevA daIe. niSkarSa e ke puruSa vAkyartha nathI. 189. kamapi na vAvavA, siddhivinupase che sihya tAvata phalasyAbhidhAnameva nAsti, sAdhyamAnatvena nirdezAt / sAdhyamAnatvapakSe tu sAkSAttatsiddhayavedanAt / vyApAra eSa tanniSThastarhi vAkyArtha ucyatAm // ata eva hi vAkyArtha. bhAvanAM pratijAnate / yathocitaphalADhayAM ca trayasambandhabandhurAm // 189. bhAvanAvAkSArthavAdI- phaLa paNa vAkyartha nathI, kAraNa ke siddha phaLa vAkyartha che ke asiddha phaLa evA be vikalpa ghaTatA nathI. siddha phaLane te phaLa" nAma ja hetuM nathI, kAraNa ke sAdhyamAna rUpe phaLane nirdeza che. phaLa asiddha arthAta sAdhyamAna che e pakSamAM sAkSAta arthAta vyApAra vinA phaLanI siddhi thatI jaNAtI nathI ane vyApAra ja phaLane karavAmAM lAgela hoya che, eTale vyApArane ja vAkayAtha kahe. tethI ja yacita phaLa sAthe atyaMtapaNe joDAyelI, [sAdhya-sAdhana-ItiktavyatA e traNa sAthenA saMbaMdhathI sArI dekhAtI bhAvanA vAkyartha che ema teo daDhatAthI kahe che. 190. ye mAvanA nAma ? maLyaniSTo mAvAgyApAra mAvanA | mAthe hi svargAdi phalaM, sAdhyamAnatvAt , sAdhyatvaM cAsya bhavanakriyAkartRtvAt / bhavanakriyAyAM ca kartRtvamutpattidharmakasya vastuno dRSTam , na nityaM bhUtasya, nApi nityamabhUtasya / yathAvaDa- Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyAtha" bhAvanA che e mata 235 nityaM na bhavanaM yasya yasya vA nityabhUtatA / na ta2 trimANaa vAtAzayoriva | tinnevA. 2.2.] . svargAdizca kAmyarUpo'rthaH khatatpuSpAbhyAM vilakSaNa iti bhAvyo bhavati / tanniSThastadutpAdakazca puruSavyApAro yaH, sa bhAvanA / sA Nyantena bhavatinocyate / prakRtyarthasya bhavateH kartA yaH svargAdiH sa eva Nyantasya tasya karmatAM pratipadyate / kartA tvasya prayojakaH puruSaH / NezvArthaH prayojakavyApAraH / puruSo hi bhavantaM svargAdimarthaM svavyApAreNa bhAvayati sampAdayati / sa tatsaMpAdako vyApAro bhAvanetyucyate / 190 zaMkAkAra- A bhAvanA e zuM che ? bhAvanAvAkSArthavAdI- bhAvyaniSTha, bhAvakane vyApAra bhAvanA che. svarga Adi phaLa bhAvyuM che, kAraNa ke te sAdhyamAna che. tenuM sAdhyapaNuM bhavanakriyAnA (="thavuM' e kriyAnA) phtatvane kAraNe che. bhavanakriyAnuM katRtva utpattipama vALI vastumAM dekhyuM che, hamezAM bhUta (=astitva dharAvatI) vastumAM ke hamezAM abhUta (=astitva na dharAvatI vastumAM dekhyuM nathI, jema ke kahevAmAM AvyuM che ke AkAzakusumanI jema je kadI astitvamAM AvatuM nathI ke AkAzanI jema je sadA astitvamAM ja che tenuM kriyamANatva (=sAyamAnava) che nahi svaga vagere kAma artha AkAzakusuma ane AkAzathI vilakSaNa che eTale te bhAvya (=sAdhya) bane che. bhAvyaniSTha ane bhAvyatpAdaka evo puruSane je vyApAra te bhAvanA. zyanta "bhavati' zabda bhAvanAne vAcaka che. prakRtyartha "bhavatine kartA je svarga vagere che te ja Nyanta bhavatinuM karma bane che ane tene kartA te prayajaka puruSa che. 'Nine artha che prajAne vyApAra, kAraNa ke thatA ( = bhavanta) svaga vagere arthane puruSa pitAnA vyApArathI kare che (= bhAvayati - saMpAdyati che. te svarga Adi arthane karanAra puruSane vyApAra bhAvanA che ema kahevAya che. - 191. nanuM vyApAra: caiiva, tatirisya vyApArasthAmavAta | kriyAvAkyArthapakSazca pratikSiptaH / ucyate / na kriyAmAnaM bhAvanA, api tu paridRzyamAnapUrvAparIbhUtayajyAdibhAvasvarUpAtiriktaH puruSavyApAraH pratyayAt pratIyamAno mAvanA | yathAgaDa na sA kenacidutpAdyA janikA sA na kasyacit / kevalaM jananI hyaSA janyasya janakasya ca // iti kriyAkArakAdivilakSaNaiva sA zabdAt pratIyate ityarthaH / 19}. zaMkAkAra-vyApAra kriyA ja che, kAraNa ke kriyAthI judo vyApAra saMbhavato nathI, ane kriyA vAyAtha che e pakSane to tame pratiSedha karyo che. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 vAkayAtha bhAvanA che e mata bhAvanAvAkSArthavAdI - Ane uttara ame ApIe chIe. kevaLa kriyA e bhAvanA (= puruSavyApAra ) nathI, paraMtu pUvottara kramamAM thatI dekhAtI sAdhyarUpa yajayA AdinA bhAvasvarUpathI ( = kevaLa kriyAnA svarUpathI ) jude pratyaya dvArA [ -prakRti dvArA nahi- ] jAte puruSavyApAra bhAvanA che. [ kevaLa kriyA e dhAtva che ane prakRti dvArA jaNAya che. purSavyApAra lakArArtha che ane pratyaya dvArA jaNAya che.] bhAvanA (= puruSavyApAra) keIthI utpAdya nathI. [ arthAta jema bhAvArtha (=dhAtvartha= prakRtyartha=kama kriyA) kArako vaDe utpAdya che tema bhAvanA keI vaDe upAdya nathI. ] bhAvanA keInI utpAdaka paNa nathI. [ arthAta jema kArake dhAtvarthanA utpAdaka che tema bhAvanA keInI utpAdaka paNa nathI.] paraMtu janya ane janaka baMnenI te kevaLa jananI che. [ arthAta jenA kAraNe phaLa janya kahevAya che ane bhAvArtha janaka kahevAya che te A bhAvanA che, eTale A arthamAM te janya ane janaka baMnenI kevaLa jananI - prANapradAtrI che janyanI janyatA ane janakanI janatA tenA upara AdhAra rAkhe che. athavA, bhAvArtha ( = kama)nuM utpAdyatva ane kArakenuM utpAdakatva baMne puruSavyApAra ( = bhAvanA) upara AdhAra rAkhe che, eTale puruSavyApArarUpa bhAvanAne janya ane janaka baMnenI kevaLa jananI kahI che. ] Ama kriyA (= bhAvArtha dhAtvartha prakRtyartha) ane kArathI vilakSaNa evI A bhAvanA zabda dvArA jJAta thAya che e artha che. 192. nanu ca yajetetyatra prakRtyarthoM yAgAdikriyA, pratyayArthastu preraNArUpo vidhiH kartRsaMkhyAdizca / na tu dhAtvabhidhIyamAnavyApAravyatirikto bhAvanAkhyaH puruSavyApAraH pratyayAt pratIyate / na hi bhAvanAvAcinI kAJcid vibhaktiM smarati pANiniH, liGAdimiva vidhyAdau / tasmAnna bhAvanA vAkyArthaH / 192. zaMkAkAra - " ( = yajJa kare ") emAM prakRtyartha (= dhAtvartha = bhAvArtha) yogakriyA che, paraMtu pratyayArtha preraNArUpa vidhi ane kartAnI saMkhyA vagere che. dhAtuthI abhihita thatA vyApArathI judo bhAvanA nAmane puruSane vyApAra pratyayamAMthI jJAta thatuM nathI. jema pANini vyAkaraNasmRtimAM liDa vagerene vidhi vagerenA vAcaka jaNAve che tema te tyAM bhAvanAnI vAcaka keI vibhaktine jaNAvatA nathI. tethI bhAvanA vAkyartha nathI. ___193. ucyate / bhAvanA'pi pratIyate evAkhyAtAd yadi naipuNyena zAbdI pramitiravamRzyate / AstAM vidhipadaM tAvadvartamAnopadezinaH / zabdAd yajata ityAderbhAvanA na na gamyate // 'pacati' 'gacchati' iti ato yathA pAkAdirdhAtvarthaH pratIyate, tathA sarvAnugataH kartRvyApAro'pi, pAkAdhupajananApAye'pi vyApArapratIteranapAyAt / yathA hi 'aupagavaH' Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyartha bhAvanA che e mata 237. 'kApaTavaH' 'aupamanyavaH' ityupaguprabhRtInAmuddhAre ca nikSepe ca pratyayArtho'nuvartate taddhitAnteSu, tathA''khyAteSvapi so'nuvartamAno dRzyate / api ca 'pacati' ityAkhyAtapadasya yadArthoM vyAcikhyAsito bhavati, tadA 'pAkaM karoti' iti vAkyaM vyAkhyAtAraH prayuJjate / 'pacati' iti ko'rthaH ? 'pAkaM karoti' iti pAkazabdena dvitAyAntena sAdhyaM dhAtvartha vyAcakSate / kartavyApArAtmakaM pratyayArthaM karotIti padena / kizca 'kiM karoti devadattaH' iti pRSTAH santo dvaye vaktAro bhavanti 'karoti pAkam' iti 'pacati' iti vA / tadidamubhayarUpamapyuttaramekArtham , anyathA na tena praSTA pratyAyyeta / tasmAt pAkaM karotIti padadvayasya yo'rthaH sa evArtha ekasya pacatIti padasya / atrApi pacatyarthAdanyaH karotyarthaH pratIyate eva / yo'sAvanyaH karotyarthaH, sa mAvanA | 193, bhAvanAvAyArthavAdI - Ane uttara ame ApIe chIe. je zAbda pramiti (= jJAna ) upara barAbara vicAra karaze te jaNAze ke bhAvanA (= puruSavyApAra) paNa AkhyAtamAMthI jJAta thAya che. hamaNA vidhipadane rahevA do. vartamAnane jaNAvanAra "nane (= yajJa kare che') vagere zabdamAMthI bhAvanAnuM jJAna nathI thatuM ema nahi. "pati' "Tchatti. e zabdomAMthI pAka vagere dhArtha ( = bhAvArtha = prakRrtha = kriyA = kama)nuM jJAna thAya che, tathA sarva AkhyAmAM ( arthAta daze lakAramAM) sAdhAraNa evA AkhyAtatvarUpa kartA vyApAranuM ( = kRtinuM = pravRttinuM) paNa jJAna thAya che kAraNa ke pAka AdimAMthI kramazaH eka eka laI levAmAM Ave ane ene sthAne bIjo umeravAmAM Ave to paNa vyApAranI pratIti dUra thatI nathI. jema taddhitAnA pagavaH" "kA paTavaH "aupamanyavaH' vagere zabdomAMthI upagu" vageremAMthI eka eka laI laIe ane ene sthAne bIjo umerIe to paNa taddhitAnta zabdomAM pratyayA te badhAmAM ene e ja rahe che je tema badhA AkhyAmAM paNa kartA vyApArarUpa bhAvanA anugata dekhAya che. vaLI, jyAre "vati' ( = "pakave che' ) e AkhyAtapadane artha samajAvavAmAM Ave che tyAre samajAvanAra "TI roti ( = "pAkane kare che' ) e vAkyane prayoga kare che, "vati' e AkhyAtapadane zuM artha che ? "FAruM karoti' e artha che. ahIM sAyarUpa dhAtvarthane dvitIyAnta pAka' zabda vaDe spaSTapaNe jaNAvavAmAM Avela che. vyApArAtmaka pratyayAthane "oti (= "kare che e padathI spaSTapaNe jaNAvavAmAM Avela che. uparAMta, jiM jati tevadrattaH' (= "devadatta zuM kare che?) ema pUchavAmAM AvatAM uttara ApanArA be uttara Ape che- "ti vAsaE' ke "pravRti'. tethI, judA judA be rUpa dharAvatA A be uttarane artha te eka ja che, anyathA te uttara prazna karanArane samajAta nahi. tethI 'ghA ti" e be padone je artha che te ja artha eka "vanaMti padane che. ahIM paNa 'vati'nA arthathI jotine artha jude jaNAya che ja. "ti'nA arthathI judo "oti' ne A je artha che te bhAvanA che. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 vAkyartha bhAvanA che e mata 194. bAhya na sahyAdritire pratyayAta dhAravatirita vyApAra pratipadyante / pratipadyeran cet karotItyato'pi zabdAt pratipadyeran / na ca karotItyatra prakRtipratyayavAcye kriye vibhajya darzayituM zakyate / 194. zaMkAkAra- kahe che ke pratyaya dvArA kartAnI saMkhyA vagerethI alaga e tema ja dhAtvathathI jude puruSavyApAra jaNAvAta nathI. [arthAta pratyaya vyApAra jaNAve che paraMtu te vyApAra kartAnI saMkhyA vagerethI atyaMta vikhUTA paDele heta nathI. vaLI, vyApAra dhAtvarthathI atyaMta judI paDele paNa heta nathI.] je kartAnI saMkhyA vagerethI alaga paDela ane dhAtvathathI taddana judo e vyApAra pratyayathI jaNavA heta te "kati e zabdathI paNa jaNAvAta. ahIM "roti' e zabdamAM prakRtivA ane pratyayavAca evI be kriyAo judI pADI darzAvI zakAtI nathI. 195. 3 / neTuM sAdhu / yazca pAkam karotIti vyavahAro vibhAgataH / sa eva samudAyena proktaH pacatinA yathA / / tathA kArya karotIti pratItirnAsti laukikI / pratyayArthaH karotyarthe pacatyAdau tu vartate / kartasaMkhyApratItau ca na vivAdo'sti kasyacit / tAvatA nihnavaH kAryo na tu vyApArasaMvidaH // yajatItyAdizabdebhyazca yathA yAgAdikarmaviziSTebhyaH tatpratItiriSyate, na tathA sarveH | 195. bhAvanAvAkSArthavAdI- Ane uttara ame ApIe chIe ane tame barAbara samajatA nathI. " joti' e pramANe vibhAga karI je kahevAmAM AvyuM che te ja prakRti ane pratyayanA samudAyarUpa vaMti' vaDe kahevAmAM AvyuM che. vaLI, "#Artha ti' (= kAryane kare che) evI lokika pratIti thatI nathI. prati vageremAM te pratyayane "roti artha hoya che. [arthAta "nnati' vageremAM pratyayabhAgathI pratipAdya je puruSavyApAra (=bhAvanA) che te ja puruSavyApAra "rotimAM prakRti ane pratyaya baMnethI pratipAgha che.] kartAnI saMkhyAnI pratIti bAbate kaIne vivAda nathI. [arthAta te te pratyaya vaDe pratipAdya che ema sau svIkAre che. paraMtu teTalAthI puruSavyApAranA jJAnane pratiSedha na karavo joIe jema yAga Adi karma vizeSathI viziSTa "nati vagere zabdomAMthI purujavyApAranI pratIti icchavAmAM Ave che, tema badhA zabdomAMthI tenI pratIti chavAmAM AvatI nathI. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 -- vAyArtha bhAvanA che e mata 196. je punatte viziSTaT: zA che mAtrAmamiti ? bhAvArthAH karmazabdAH ye tebhyo gamyeta bhAvanA / yajetetyevamAdibhyaH sa evArtho vighIyate / / 196. zaMkAkAra- te viziSTa zabdo kayA che je bhAvanAnuM abhidhAna kare che ? bhAvanAvAkSArthavAdI- Ane uttara ame ApIe chIe je zabdone artha bhAva ( = puruSavyApArarUpa kriyA = bhAvayatikriyA ) che tema ja je zabdo sAthe sAthe karmazabda ( = kamavizeSavAcaka zabdo) paNa che te zabdomAMthI ApaNane bhAvanA jaNAya. 'ta' (= "yAga kare') vagere bhAvArtha karmazabdo te ja arthanuM ( = bhAvanAnuM ) vidhAna kare che. [vanati ane kheta baMne bhAvArtha karmazabdo che tema chatAM vanati bhAvanAnuM pratipAdana kare che jyAre gata bhAvanAnuM vidhAna kare che] 197. mavanita niMdrAvAtha, narmaranbA , yathA mAvo mane mUtaniti | bhavanti ca kecit karmazabdAH, na bhAvArthAH, yathA zyenaikatrikAdayaH karmanAmadheyatayA prAka samarthitAH / ye tu bhAvArthAH karmazabdAH yajate dadAti juhoti ityevamAdayastebhyo bhAvanAkhyA kriyA gmyte| taireva liDAdivibhaktyantaiH so'rtho'bhidhIyate yajeta ddyaajuhuyAviti | taTui "thAzcAtoDavAyate mAvati ' rUti [rA.mA.2.2.2] I karotizabdAdapi kevalAt kartRvyApAro na cAsAvagamyate, sa ca yAgAdikarmaNA'nanurakto na prayogayogyatAM pratipadyate iti viziSTebhya eva yajatyAdizabdebhyo bhAvanAkhyo 'nuSTheyaH puruSavyApAraH pratIyate iti siddham / - 197. keTalAka zabdone artha bhAva ( = pujyavyApArarUpa kriyA = bhAvayatikriyA) che paraMtu teo karmazabdo (= kama vizeSavAcaka zabdo) nathI, jema ke bhAva, bhavana ane bhUti keTalAka zabda karma zabda (= karmavizeSavAcaka zabdo) che paraMtu teone artha bhAva ( puruSavyApArarUpa kriyA = bhAvati kriyA) nathI jema ke jemane yogakarmanAM nAmarUpe ame puravAra karelAM che te spena, ekatrika vagere. paraMtu je zabdone artha bhAva (= puruSavyApArarUpa kriyA= bhAvayati kriyA) che ane sAthe sAthe je karma zabdo paNa che te bhAvArtha karmazabdo thaka (= yajJa kare che), aara (= dAna kare che, guNoti (= homa kare che) vagere vaDe bhAvanA nAmanI kriyA jaNAya che paraMtu liDa Adi vibhakatyanta te ja bhAvArtha kamazabda neta (= yajJa kare) thAta (= dAna kare) sudRAna (= homa kare) vaDe ja te bhAvanA nAmanI kriyA abhihita thAya che. tethI, kahyuM che ke temAMthI yajyA vagere artha ( arthAta karma vizeSarUpa artha) ane mAvata' (= kare' e artha (arthAta puruSavyApArarUpa kriyA = bhAvanA) baMne artha jJAta thAya che." [zAbara bhA. 2.1.1] Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 vAyArtha bhAvanA che e mata kevaLa karoti (= kare che') zabdathI paNa kartA vyApAra ( =purujavyApAra =bhAvanA) jJAta thata nathI, kAraNa ke tyAga Adi kavizeSathI anukta = viziSTa nahi e) te "kati zabda prayojAvAnI yogyatA pAmatuM nathI. eTale yAga Adi karmothI viziSTa evA yajJatti vagere zabdo vaDe ja bhAvanA nAmane anuddheya puruSavyApAra jJAta thAya che e puravAra thayuM. 198. thivizeSa vAthe vyApAra jJAturAnta: | ___ spandAtmakabahirbhUtakriyAkSaNavilakSaNaH // ityevaM kecit / 198 A puruSavyApAra (= bhAvanA jJAtAnI vizeSa prakAranI AMtarika kriyArUpa che, tethI te jJAtAnI spadhAtmaka bAhya kriyAthI vilakSaNa che ema keTalAka kahe che, 199. puruSastha prayatno thI mAvane madhIte | audAsInyadazApAyaM pumAn yena prapadyate / / sa yatno yAgahomAdikriyAnivRttikAraNam / tasya tadyatiriktatvaM prAyaH sarvo'numanyate / / sa cAyamAtmadharmo'pi na vibhutvAdisannibhaH / / sAdhyarUpAbhisambandhAt dhatte viSayatAM vidheH // rUpare ! 19che. athavA jenA lIdhe puruSanI audAsInya avasthA dUra thAya che te puruSaprayatna bhAvanA kahevAya che. A puruSaprayatna yAga, hema vagere kriyAone pAra pADavAnuM kAraNa che. tethI prAyaH sau puruSaprayatnarUpa kriyAne yAga, hema vagere rUpa kriyAthI judI gaNe che. A puruSaprayatna AtmAne dhama hovA chatAM paNa te AtmAnA vibhutva vagere dharmo jevo nathI. te sAdhyasvarUpa heI vidhine viSaya bane che. AvuM bIjAo mAne che. [liDane preraNArUpa vyApAra vidhi kahevAya che. A preraNuM puruSavyApAranI jananI che. preraNAthI prerAI puruSa yAga Adi karmamAM pravRtta thAya che. A kAraNe puruSavyApArane [ bhAvanAne sAdhyasvarUpa ane vidhine viSaya kahyo che. 200, anya dhAtvarthasAmAnya mAvanAmavumana ... yAgadAnAmanusyUtaM rUpaM gotvAdijAtivat // yathA hi zAbaleyAdiSvanugataM gorUpamavabhAsate, vyAvRttaM ca zAvaleyAdirUpam , evamihApi yAgAdikarmaNAmanugataM ca vyApArarUpaM pratibhAsate parasparavibhaktaM ca Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayArtha bhAvanA che e mata 241 yAgAdirUpam / yat tadanugataM vyApArarUpaM sA bhAvanA / yathA ca zAbaleyAdyananuraktaM pRthaktvena gotvaM darzayitumazakyam , evamihApi zuddhaM yajyAdyananuraktaM vyApArarUpaM darzayitumazakyam , taduparaktatvena tasya sarvadA'vagamAt / na caitAvatA tasya nAstitvaM sukhaduHkhAdyavasthAnugatasyevAtmanaH / tathA ca kiM karotItyanavagatavizeSavyApArasAmAnyaprazne sati, pacati paThati iti tadvizeSottaravacanamanuguNaM bhavatIti / tacca sAmAnyarUpamapi na gotvAdivat kriyAtvavadvA siddhatayA'vabhAsate, yena vidheraviSayaH syAt / api ca yajeta dadyAjjuhuyAditi sarvatra pUrvAparIbhUtakhabhAvaM tadyApArasAmAnyamavagamyate / tena vidhezca viSayatAM pratipadyate / tadidaM sakaladhAtvarthasAdhAraNaM sAdhyamAnAvasthaM vyApArasAmAnyaM. bhAvanetyucyate / asmiMzca pakSe dhAtuvAcyatvamapi bhAvanAyA vaktuM zakyate / pAkAdizabdebhyo dhAtau satyapi tadapratItena dhAtuvAcyatvaM bhAvanAyA iti cet , bhavatyAdau satyapi tarhi pratyaye tadapratIteH pratyayavAcyatvamapi na syAt / tadalamanena nirdhAraNaprayatnena / sarvathA dhAtorvA pratyayAdvA bhAvanA'vagamyate iti siddham / 200. bIjA keTalAka dhAtvarthomAM rahelA sAmAnyane bhAvanA tarIke svIkArI yAga, dAna vageremAM rahelA, gotva vagere jAti jevA anusmRta rUpane bhAvanA kahe che jema zAbaleya vagere govyaktiomAM raheluM sAmAnya gerUpa ane anya gavyaktiomAM na hoya evuM zAbaleya Adi vizeSarUpa dekhAya che, tema ahIM paNa yAga Adi karmomAM samAnapaNe raheluM sAmAnyarUpa puruSavyApAra ane te karmonuM paraspara judu vizeSarUpa yAga vagere dekhAya che. yAga Adi karmomAM samAnapaNe raheluM sAmAnya rUpa puru vyApAra e bhAvanA che. jema zAbaleya Adi vizeSarUpathI anurakta gotva sAmAnyane sAva alagarUpe dekhADavuM azakya che kAraNa ke zAbaleya Adi vizeSa rUpathI uparaktarUpe =viziSTarUpe) ja tenuM sadA jJAna thAya che, paNa eTalA mAtrathI gotvanuM astitva nathI ema nahi, ane jema sukha duHkha vagere avasthAomAM anugata evA AtmAnuM jJAna te te avastha thI aviziSTa rUpe kevaLa rUpe thatuM na hovA chatAM te avasthAothI judA AtmAnuM astitva che, tema yAga Adi vizeSarUpamAM anugata evA puruSavyApAra rUpa sAmAnya rUpanuM jJAna yAga Adi vizeSarUpathI ananurakta ( = aviziSTa, kevaLa) rUpe thatuM na hovA chatAM te yAga Adi vizeSarUpathI judA puruSa vyApAra rUpa sAmAnya panuM astitva che ja. vaLI, 'vi zoti(="te zuM kare che') e, vizeSa vyApAranuM jemAM jJAna nathI e, sAmAnya prazna pUchavvAmAM AvatAM "prati' (=rAMdhe che', "pati' ( = "vAMce che.) e vizeSa vyApArane jaNAvate uttara sAmAnya praznane anukULa che. ane te puruSavyApAra sAmAnya rUpa hovA chatAM ged AdinI jema ke kriyAtva AdinI jema siddharUpe jJAta thatuM nathI ke jethI te vidhine viSaya na bane. vaLI, "neta' 'dayAta" "juvAtuM' ema kahetAM sarva pUrvApara kamika avasthAo dharAvavAnA svabhAvavALuM Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 vAkayArtha bhAvanA che e mata (arthAta sAyarU5) te puruSavyApAra nAmanuM sAmAnya jJAta thAya che. tethI te vidhino viSaya bane che. niSkarSa e ke badhA dhArthomAM samAna5Ne raheluM, sAmAna avasthAvALuM vyApArasAmAnya bhAvanA che ema kahevAya che A pakSamAM bhAvanA dhAtuvAcya che ema paNa kahevuM zakya che. pAka" Adi zabdomAM dhAtu hovA chatAM pAka Adi zabdomAMthI bhAvanAnI (= vyApArasAmAnyanI = puruSavyApAranI) pratIti thatI na hoI bhAvanA dhAtuvAcya nathI ema je kaheze te ame kahIzuM ke "mati" (= thAya che') vagere zabdomAM pratyaya hovA chatAM "mavati' Adi zabdomAMthI bhAvanAnI ( = vyApArasAmAnyanI = puruSavyApAranI ) pratIti thatI na hoI bhAvanA pratyayavAgye paNa na bane. [ "mavati' zabamAM rahele pratyaya, je thAya che (mati ) tene arthAta yAga Adine vyApAra jaNAve che, je yAgane kare che (mAvati) tene arthAta puruSane vyApAra jaNAvatuM nathI.] bhAvanA dhAtuvAcya che ke pratyayavAca tene nizcaya karavAne A prayatna rahevA daIe. sarvathA dhAtu dvArA ke pratyaya dvArA bhAvanA jJAta thAya che e puravAra thayuM. 20aa. sI vAto prathayAADapi bhAvanAovAtA satI | apekSateM'zatritayaM ki kena kathamityadaH // 'bhAvayet' ityavagate nUnamapekSAtrayaM bhavati-kiM bhAvayet ? kena bhAvayet ! kathaM bhAvayet / iti / tatra kimityapekSA svargakAmapadena pUryate-kiM bhAvayet ? niti | 201. dhAtu dvArA ke pratyaya dvArA jJAta thayelI bhAvanA (=puruSavyApAra = pravRttikRti) traN aMzenI apekSA rAkhe che-sAdhya (zuM karavuM), sAdhana che jenAthI karavuM) ane kathaMbhAva ( kaI rIte karavuM ). "kare e jJAta thatAM kharekhara traNa apekSA thAya che- "zuM kare ? zenAthI kare ? kevI rIte ? zuM kare ? e apekSA "svargakAma" ( = svagechuka) e padathI pUrI thAya che. zuM kare?" "svarga. 202. nanuM kAma kRti puruSanarvejoDayaM, na nirveza: | sAm, kharmaparastvayaM nirdezaH / uktaM hi 'niratizayaprItivacanaH vargazabdaH' / prItizca nAnyArthe tyapyuktam / sAdhyatvena ca svargaH kAmyate iti sa eva hi kimityaMze nipatati 'kharga bhAvayet' iti / 'varga kAmayate' iti ca vyutpattI vispaSTa meva tasya sAdhyatvam / bahuvrIhAvapi tasyaiva sAdhyatvaM vidhivRttaparyAlocanayA'vadhAryate / evaM 'svarga bhAvayet' ityavagate 'kena bhAvayet' ityapekSAyAM 'yAgena' iti sambadhyate / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayArtha bhAvanA che e mata 24 202, zaMkAkAra-svargakAma' pada te puruSane nirdeza kare che, phaLane nirdeza karatuM nathI [yAga koNa kare ? ene uttara "svargakAma 5 Ape che, zuM kare ene uttara A pada ApatuM nathI.] bhAvanAvAkSArthavAdI - sAcuM, paraMtu A puruSanideza svargaparaka che. kahevAmAM AvyuM che ke svaga" zabda niratizaya sukhane vAcaka che. sukha bIjA koIne mATe nathI e paNa kahevAmAM AvyuM che. sAdhya tarIke svarganI kAmane puruSa kare che eTale svarga ja sApyAMzamAM paDe che - "svargane kare' ema svarganI kAmanA kare che. e vyutpattimAM svarganuM sAdhyapaNuM paSTa ja che. bahuvIhisamAsamAM paNa svarganuM sAdhyapaNuM spaSTa che. svarganuM ja sAdhyapaNuM che e vidhinA vyApAranI paryAlacanA dvArA nizcita thAya che. Ama "svargane kare e jJAta thatAM zenAthI kare?" e apekSA jAgatAM bhAga vaDe ema saMbaMdha thAya che. 203. nanuM "jAna' rUti na zakta, vAstu "ta' ti ! tAthAtapatuM prakRtipratyayAtmakasamudAyarUpam / tatra liGaH pratyayasya bhAvanA vAcyetyuktam / 'yaja' iti tu dhAtumAtramavaziSTam / tasya kRdantasya tRtIyAntasya yAgeneti yo'rthaH sa kathamekAkinA tena pratyAyyeta ? _203, zaMkAkAra - thAna' (= bhAga vaDe) ema te kahevAmAM AvyuM nathI. paraMtu 'ta ( = yajJa kare', ema kahevAmAM AvyuM che ane te AkhyAtapada banne prakRti ane pratyayanA samudAyarUpa che. tyAM (= "tamAM) liDa pratyayanI vAya bhAvanA che ema kahevAmAM AvyuM che. have bAkI rahe che dhAtumAtra "vana pelA tRtIyAnta kRdaMta "thonane je artha che te (kaI paNa pratyaya ke vibhakti vinAnA) ekAkI evA pelA "anna' dhAtumAtra vaDe kevI rIte jJAta thAya ? 204. 3 | mAvanA veta pratyArtha ti soDhamayukhatA, jenemismbndhH soDhavya eva / yo hi tasyAM yathA sambandhu yogyaH tamasauM tathA pratIkSate, nAnyatheti / karaNAkAGkSAparipUraNena sambandhayogyo yajiriti tathaiveSa . bhAvanayA'bhisambadhyate / 'aprAtipadikatvAddhi tRtIyA tatra mA sma bhUt / zabdasAmarthyalabhyA tu nUnaM karaNatA yajeH // 204. bhAvanAvAyArthavAdI ane uttara ame ApIe chIe. pratyayane artha bhAvanA che e vAtane je Ape sahana karI te "yAna (= yAga vaDe)' evA bhAvanA sAthenA [ yAganA sAdhanarUpa ] saMbaMdhane Ape sahana karavo joIe, kAraNa ke bhAvanAmAM je rIte saMbaMdha pAmavAne gya je che te rIte tenI e pratIkSA ( = AkAMkSA) kare che, anya rIte Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 vAyArthe bhAvanA che e mata karatI nathI; Ama sAdhananI AkAMkSA pUrNa karavA dvArA "' bhAvanAmAM saMbaMdha pAmavAne yogya che eTale e rIte ja e 'ya' dhAtu bhAvanA sAthe joDAya che. "va" dhAtu prAtipadika na hoI tyAM tRtIyA vibhakti bhale na ho, paraMtu dhAtunI karaNutA ( = sAdhanatA) kharekhara zabdasAmarthyathI labhya che. 205. puna: rAsya sAmarzametata ? mAvanAvAvina rUti gUma: | tRtIyayaiva karaNatvamabhidhAnIyamiti neyaM rAjAjJA / tatastadavagatestathA'bhyupagamyate / evamihApi 'svargakAmo yajeta' iti tathA'vagatirbhavantI kimiti na mRSyate / AkhyAtAt sAdhyatA yA ca dhAtvarthasyAvagamyate / dvitIyA zrUyate tatra kiM vA tadabhidhAyinI / / 205. zaMkAkAra - kyA zabdanA sAmarthathI ? bhAvanAvAkyArthavAdI - bhAvanAvAcaka zabdanA sAmarthyathI labhya che ema ame kahIe chIe. tRtIyA vibhakti vaDe ja karaNutAnuM abhidhAna karavuM joIe evI A rAjAjJA nathI. zaMkAkAra - tRtIyAta padathI karaNatAnuM jJAna thatuM hovAthI tRtIyAnta padathI karaNatA labhya che evuM mAnavAmAM AvyuM che. bhAvanAvAkyArthavAdI - e pramANe ahIM paNa "aAnaH neta" e vAkyagata "vajJa' dhAtumAMthI karaNutAnuM jJAna thatuM hovAthI "' dhAtumAtramAMthI bhAvanAvAcaka zabdanA sAmarthya dvArA karaNutA labhya che evuM kema mAnatA nathI ? pati' e AkhyAtamAMthI dhArtha (pAka) nI sAdhyatA jJAta thAya che, zuM tyAM sAdhyatAvAcaka dvitIyA vibhakti kahevAyelI che ? 206. nanvayaM taruM ghAsvargastha sAdhyatADavA teH viciMze thananA patitavyam kiM bhAvayet ? yAgamiti / kenetyapekSite vAkyAntarasamarpitaM vrIhibhirityAdi sambadhyatAm , na punaryajiH sAdhyarUpAM vyApArAbhighAyipratyayopasarjanIbhUtakarmatAmatipratyAsannAmanAruhya dUravartinI karaNatAmadhiroDhumarhati / 206. zaMkAkAra - je ema che, te e pramANe dhAtvarthanI sAdhyatAnuM jJAna thatuM hoI sAdhyAMzamAM vAge paDavuM joIe. "zene kare ? yAgane. "zenA vaDe ? e apekSA thatAM bIjA vAkaye Apela "vIhi vaDe vagerene enI sAthe joDe paraMtu puruSavyApArarUpa bhAvanAnA vAcaka pratyayane gauNa thaI rahelI sAdhyarUpa karmAtA, je atyaMta samIpa che, tene choDIne yaga dUra rahelI karaNatAne dhAraNa karavA lAyaka nathI. 1, brIhibhineta' = bIhi vaDe yAga kare. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyartha bhAvanA che e mata 12 / 207. ucyate / syAdetadevaM yadi hi 'svargakAmaH' iti na zrUyeta / tasmiMstu zrute naivaM bhavitumarhati / kutaH ? varge sAdhyatvasambandhAdalabdhvA sAdhyatA'nvayam / yajistadAnuguNyena karaNAMze'vatiSThati // khargasya hi kAmyamAnatvAt, prItyAtmakatvena cAnanyArthatvAt, sAdhyatAyAM yogyatvAt, kimityaMzopanipAte siddhe tatrAlabdhanivezo yajistadapekSitAM karaNatAmeva yogyatvAdavalambate / sAmAnAdhikaraNyaM ca jyotiSTomAdibhiH padaiH / evaM satyupapadyeta karaNatvAnuvAdibhiH / / karmanAmadheyatvaM ca jyotiSTomAdInAM zabdAnAmuktam / 207. bhAvanApAdhyAya nAhI - mAno uttara ame mApI chIme le ' ma' paE vAkayamAM na kahevAyuM hoya te Ama bane. paraMtu "svargakAma' pada vAkyamAM kahevAyeluM hoI Ama banavuM yogya nathI, 2 - zAthI ? bhAvanAvAkSArthavAdI- prityayArtha bhAvanA arthata puruSavyApAra sAthe sAtvano saMbaMdha svagamAM hevAne kAraNe, sAdhyatvane anvayasaMbaMdha prityayArtha bhAvanA sAthena pAmIne ji (RyAga) svargane anuguNarUpe (=anukULa sahAyakarUpe) karaNuzamAM sthira thAya che. svarga kAmyamAna hovAne kAraNe tema ja sukhAtmaka hovAne kAraNe bIjA keI mATe na heI sAdhyatAnI yogyatA dharAve che ane sAdhyatAnI gyatA dharAvatuM hoI sAdhyAMzamAM paDe che e siddha thatAM sAdhyatAmAM praveza na pAmate yAga svargane apekSita karaNatAne ja yogyatAne kAraNe grahe che. AvuM hetAM karaNavAnuvAdI jyotiSThoma vagere pado sAthe yAganuM sAmAnAdhikaraNya ghaTe che. [jyotiSTomena svargakAmo yajeta = jyotiSTomena yAgena svarga bhAvayet / jyotiSToma paDe svagakAma je = tibroma yAga vaDe te svargane kare.] tichama vagere zabdo yAga Adi karmonAM nAme che e ame jaNAvI gayA chIe. 208. nanu sAdhyatvapakSasAkSitAmapi karmanAmadheyAni bhajante, 'agnihotraM juhoti' iti / naiSa doSaH / sAdhya eva bhavan bhAvArthaH sAdhanatAmavalambate / tatrApi hi vargabhAvanAyAmagnihotrAkhyo hAmaH karaNameva, anyathA khargakAmapadAnanvayaprasaGgAdityuktam / nAmadheyapadaM tu kiJcit karmatAmanuvadati agnihotramityAdi, kizcit karaNatAM jyotiSTomeneti / tasmAt yaje: karaNatvenaivAnvaya iti siddham / yatta prasyAsanatvAt Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 vAyArtha bhAvanA che e mata sAdhyAMzopanipAtitetyucyate tadayuktam , yogyatvAvirodhinI pratyAsattiH sambandhakAraNa, na tadviparItA / yogyatvaM ca vargasyaiva sAdhyatAyAM, yajezca karaNatAyAmityuktam / 208 zaMkAkAra- dhAtvartha sAdhya che e pakSanA paNa yAga Adi karmonAM nAme samarthaka che; udAharaNartha "marino gudoti', ahIM anihAtra e homanuM nAma che, tethI manotra juti = nahotra phomaeN mAM yati (= jyoti) thAya. pariNAme dhAtvartha homa ahIM sAdhya che. bhAvanAvAkayArthavAdI- A deva nathI Avato. dhAtvartha sAdhya banIne ja sAdhanatAne grahe che, pAme che. tyAM svargabhAvanAmAM (= svarga mATenA puruSavyApAramAM paNa agnihotra nAmane homa sAdhana ja che, kAraNa ke anyathA agnihotrane "svagakAma' pada sAthe anvaya na besavAnI Apatti Ave ema kahevAmAM AvyuM che. koIka nAmadheya pada karmatAne anuvAda kare che, jema ke "manahotravagere ane koIka nAmadheya pada karaNutAne anuvAda kare che, jema ke "yo komena'. tethI dhAtvartha yAgane karaNutArUpe svarga sAthe anvayasaMbaMdha che e siddha thAya che. dhAtvartha yAga sAdhyAMzamAM paDe che kAraNa ke te kiraNaza karatAM] najIka che ema je kahevAmAM AvyuM che te ayogya che kAraNa ke yogyatAnuM avireAdhI najIkapaNuM anvayasaMbaMdhamAM kAraNa che ane nahi ke yogyatAnuM vidhI najIkapaNuM. svarganI ja sAdhyapaNumAM yegyatA che, jyAre yAganI karaNatAmAM gyatA che ema kahevAmAM AvyuM che. 209. gvaM "pAna mAvata' rUlyavAne mayakSAyAmitikartavyatA tadvAkyapaThitA vAkyAntaranivezitA vA sambadhyate / tadvAkyopAttA tAvadyathA 'etasyaiya revatISu vAravantIyamagniSToma sAma kRtvA pazukAmo hyetena yajeta' iti tAM.bA.17.1.7] vAkyAntaropAttA 'brIhInavahanti' 'taNDulAn pinaSTi' 'samidho yajati' 'tanUnapAtaM yati' ti | itikartavyatA hISTA dRSTAdRSTaprayojanA / prAyaH sarvatra bhAvArthe kathamaMzopapAdinI / / dRSTopakAradvAreNa sambaddhA preSaNAdikA / itikartavyatA jJeyA sannipatyopakAriNI // bhAvArthamanugRhNAti yA tvadRSTena varmanA / samidAdyAmikAmAhustAmArAdupakAriNIm // 209. Ama "yAga vaDe kare' ema jJAta thatAM kevI rIte ? e apekSA jAgatAM te vAkayamAM ke anya vAkyamAM jaNAvelI itikartavyatA (= karavAnI rIta)ne tenI ( =bhAvanAnI) sAthe anvayasaMbaMdha joDavAmAM Ave che. te ja vAkayamAMthI prApta thatI itiktavyatAnuM udAharaNa chepatava retISa vAravantIya maniTomasIma ravA vAvAno tena ta (arthAt Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyartha bhAvanA che e matA 247 revatI' padavALA momAM vAravatIya agnibdoma sAma gAine pazunI kAmanAvALo agnijhema yAga kare.) [ ahIM "revatI' padavALA maMtramAM vAravantIya agniSToma sAma gAine e itiktavyatA e ja vAkyamAMthI prApta thAya che. ] anya vAkyomAMthI prApta thatI itikta. vyatAnuM udAharaNa - "grI pheravatti' ( = "trIhine jhUDe che'), "taLurAna ni' (=teMDulane khAMDe che' ), samidho vagati (= samidhUne = vasaMtaRtune prayAja (fore-offering) Ape che , varthinati ( = bahiMne = zaradaRtune prayAja Ape che), tannapatiM vanati (etanUnapAtane = grISmane prayAja Ape che). A badhAM vAkyo darzapUrNamAsayAganA prakaraNamAM AvatAM heI, darza pUrNamAsayAgo kevI rIte karavo te te vAkyomAMthI jJAta thAya che. daSTa ke adaSTa projana dharAvatI itikartavyatA IcchavAmAM AvI che. bhAvArthamAM ( = dhAvarthamAM) prAyaH sarvatra te kathaMbhAva aMzane samajAve che. dRSTa upakAra dvArA bhAvArtha ( = dhAvatha) sAthe saMbaddha prepaNuM AdirU5 ItikartavyatAne sannipApakAriNI jANavI. paraMtu je adaSTa rIte bhAvArthane upakAra kare che te sama Adikapa ItikartavyatAne ArAdupakAriNI kahevAmAM Ave che 210. varmAtrAdhAnuSThAnayogyatAm | bhAvanAmIdRzIM prApya vRttividhiniSedhayoH // 'darzapUrNamAsAbhyAM yajeta svargakAmaH' 'jyotiSTomena svargakAmo yajeta' ityatrAnantaroktanItyaiSa vAkyArtho jAta:----darzapUrNamAsena yAgena svarga bhAvayet, anayA'gnyAdhAnAdikayetikartavyatayeti / 210. Ama sAdhya, sAdhana ane karthabhAva A traNa aMze sAthenA saMbaMdhane kAraNe anuSThAnanI egyatAne pAmelI AvI bhAvanAne pAmIne vidhi ane niSedha pitAnuM kArya kare che. [ 'Ano ' ( = svargechuka yAga kare ) artha che 'vAna a mA ' ( = 'te yAga vaDe svagane kare . ahI ja mAvaceta zrena mAvaceta ane sAtha mAtu-zene kare ?, zenAthI kare ? ane kevI rIte kare ? e traNa prakane ubhave che. zene kare ? svargane kare. svagane zenAthI kare ? svagane yAgathI kare. tyAra pachI "svagane kevI rIte kare ? ema nathI pUchavAnuM. paraMtu "yAgane kevI rIte kare ?" ema pUchavAnuM che. A vastu ahIM spaSTa thAya che kAraNa ke ahIM jaNAvAyuM che ke itikartavyatA bhAvArthane ( = dhArthane, yAgane, sAdhanane) upakAraka che, svagane (sAdhyane) nahi.] 'pUrNamAnani cata sthAna 'kyotiro na ghavAno yata'-ahIM upara tarata ja jaNAvelI rIta pramANe [ prathama vAkyane ] A vAkyothe thayo ke "darzapUrNamAsa yAga vaDe svarga kare ane anyAdhAna vagere rUpa itikartavyatA dvArA [ daza pUrNamAsa yAga ] kare. 211. kimarthaM punarvidhirAzrIyate ? vartamAnopadeziSvapyAkhyAteSu bhAvanA pratIyate iti darzitavAn bhavAn / ataH kiM vidhinA ? tasya hyAzrayaNaM vargayAgayoH sAdhyasAdhanabhAvabodhanAya pravRttinivRttisiddhaye vA ? sAdhyasAdhanasambandhastAvadAkAGkSA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 vAkyartha bhAvanA che e mata sannidhi-yogyatAparyAlocanayA vartamAnopadezino'pyAkhyAtAd bhAvanAvagame sati bhavatyevAntareNApi vidhim / pravRttirapi puruSecchAnibandhanA / vargasya sAdhyatve yAgasya ca sAdhanatve'vadhArite yaH svargamicchet sa tatsiddhaye pravarteta eva / yastu necchet tasya vidhirapi kiM kuryAt ? na hyapravartamAnasya puMso vidhirgale pAzaM nidadhAti rajjvA vA bAhU badhnAti / niSedhAdhikAre'pi surApAnabrAhmaNahananAdeH pratyavAyasAdhanatvAvadhAraNAt tatparijihIrSayA puruSo nivartate, na vidhitaH / yastu pratyavAyAnna bibheti, sa vidhAvapi zrute na nivartata eveti / tasmAt pravRttinivRttyArna kAraNaM vidhiriti tadarthamapi vidhipadAzrayaNamasAMpratam / kazcAyaM vidhirnAmetyetadapi na vidmaH / 21. zaka kAra- zA mATe vidhine Azaro le cho ? vartamAnane upadeza ApanAra AkhyAtAmAM paNa bhAvanA (puruSavyApAra pratIta thAya che ema Ape darzAvyuM che, te pachI vidhinuM zuM prayojana ? zuM svarga ane yAga vaccenA sAdhyasAdhanabhAva saMbaMdhane jaNAvavA mATe ke pravRtti ane nivRttinI siddhi mATe tene Azare Apa le che ? AkAMkSA, yogyatA ane sanidhinI paryAlocanA dvArA vartamAnapadezI AkhyAtamAMthI paNa bhAvanAnuM jJAna thatAM vidhi vinA ja sAdhyasAdhanabhAva saMbaMdhanuM jJAna thAya che ja. pravRtti paNa purUSanI IcchA upara AdhAra rAkhanArI che, arthAta pravRttinuM kAraNa puruSecchA che. svarga sAdhya che ane yAga tenuM sAdhana che evuM ce kkasa jJAna hatAM, je svargane icchatA hoya te tenI siddhi mATe pravRtti kare che. je svargane icchA na hoya tene vidhi paNa zuM karavAno hato ? pravRtti na karatA puruSanA gaLAmAM vidhi pAza nAkhatA nathI ke tene be hAtha rAMDhavAthI bAMdhatA nathI. niSedhane jyAM pharaja tarIke Adeza ApavAmAM Ave che tyAM paNa surApAna, bAhmaNahanana, vagere pratyavAyanAM (= vinanAM) kAraNa che e nizcaya thavAthI temanA tyAganI IcchAne kAraNe puruSa te badhAmAMthI nivRtta thAya che, vidhine kAraNe nivRtta thatuM nathI. para tu je purU pratyavAyathI bIte nathI te vidhine sAMbhaLavA chatAM te badhAmAMthI nivRtta thatuM ja nathI. tethI pravRtti ane nivRttinuM kAraNa vidhi nathI, eTale pravRtti nivRtti mATe vidhine a.zare levAnuM ayogya che. A vidhi zuM che e paNa ame te jANatA nathI. 212. navuM jAdu - vidherlakSaNametAvadapravRttapravartanam / atiprasaGgadoSeNa nAjJAtajJApanaM vidhiH / / 212. bhAvanAvAyArthavAdI - vidvAnoe kahyuM che ke je pravRtti na karato hoya tene pravRtti karavA prere eTaluM ja vidhinuM lakSaNa che. paraMtu ajJAtane jaNAvavuM ( = pragaTa karavuM) e vidhinuM lakSaNa nathI, kAraNa ke tene vidhinuM lakSaNa mAnatAM atiprasaMgadoSa Ave che. [atAtane jaNAvavuM ene jo vidhinuM lakSaNa mAnavAmAM Ave te "tamane gAma dAnamAM maLaze" evuM sAmudrikavidyAnuM vyAkhyAna paNa vidhi banI jAya.] Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyartha bhAvanA che e mata 249 213. bADhaM zruto'yaM zlokaH / kintu ko'sAvapravRttapravartaka iti na jAnImaH / pravartakakharUpe hiM saMzerate pravAdukA iti / kiM liGAdiH zabda eva pravartakaH, tadvyApAro vA, tadartho vA niyogaH, phalaM vA svargAdi, zreyaHsAghanatvaM vA, rAgAdirvA ? pravartakasvarUpA'navadhAraNAd vidherapyanavadhAraNamiti / 213. zaMkAkAra - hA, ame A zleka sAMbhaLe che. paraMtu pravRtti na karatA puruSane pravRtti karavA preranAra = pravartaka) A keNu che e ame jANatA nathI. pravartakanA svarUpa paratve ciMtakone zaMkAo che. zuM liDa zabda ja pravartaka che ke te zabdane vyApAra pravartaka che ke te zabdano artha niga pravartaka che ? ke pachI svaga vagere phaLa pravartaka che ? ke zreyasUnuM sAdhanapaNuM ( = kAraNapaNuM ) pravartaka che ? ke rAga vagere pravartaka che ? pravartakanA svarUpanA nirNayanA abhAvamAM vidhine (arthAta vidhi zuM che teno nirNaya thato nathI. 214. cattAvatut f vizvAzrayaLaneti, tatro - yadayaM sAdhanatvena yajerabhihito'nvayaH / vargasya ca phalatvena sa eva mahimA vidheH / / vidhivacanamantareNa hi 'svargakAmo yajeta' iti puruSalakSaNArthaH khargakAmazabda: zuklo hotetivat syAt / tatazcaikapadopAdAnalakSaNapratyAsattisaMbandhanisargaghaTitapUrvAparIbhUtakhabhAvadhAtvarthasAdhyatA'tikrameNa dUrAt svargasya sAdhyatvamanyatropasarjanIbhUtasya kathaM kalpayitu zakyate ? tasmAdeSa viziSTaH sAdhyasAdhanasambandhI vidhiprasAdalabhya eva bhavati, nAnyatheti vidhirAzrayaNIyaH / 214. bhAvanAvAkSArthavAdI tame je pUchyuM ke vidhine Azare levAnuM prayojana che, tenA uttaramAM ame kahIe chIe ke yAgane sAdhana tarIke ane svargane phaLa tarIke je anvaya abhihita thayela che te anvaye ja vidhine mahimA che, [ arthAta te anvaye vidhinA mahimAne lIdhe che. ] vidhivacana vinA, "rAmo kheta emAM svargakAma" zabda puruSanA lakSaNarUpa arthane vAcaka bane - jema "zu hotA' (= hatA zukla hoya che') emAM zula' zabda hatAnA lakSaNarUpa arthane vAcaka che tema [ jema vijomAM hetAne dhama zukalaguNa che tema svarganI kAmanA puruSane dharma che. | nisargadhaTita pUrvApara kramika avasthAo rUpa svabhAvavALA dhAtvartha = bhAvArtha, yAga nI [ 'ta' e] eka ja padamAM mUkAvArUpa sAmIprasaMbaMdhathI prApta sAdhyatAnuM ulaMdhana karI dUra rahelA svarganI je svarga anyatra ( = kAmanAmAM) upasajanIbhUta ( = aMgabhUta) che tenI, sAdhyatA kalpavI, vidhi vinA kevI rIte zakya che? niSkarSa e ke A viziSTa sAdhya sAdhanabhAva sabaMdha vidhinI kRpAthI ja labhya bane che, anyathA labhya banatuM nathI, eTale vidhine Azare levo joIe. 32-33 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 vAkyAtha bhAvanA che e mata 215. vArtha punarvigharamuM sAdhyarAghanamAvaM vovati ? rU voghati - sa hi sapratyayapravartakakhamAvaH / na cApuruSArtharUpe vyApAre puruSaH prayatnazatapreryamANo'pi sapratyayaH pravartate / pravartamAne'pi puMsi pravartakatvAkhyanijakharUpasaMkocamAzaGkamAno vidhiH puruSArthakhabhAvaM varga sAdhyatayA vyavasthApayati, yAgaM cAsya sAdhanatayA iti / evaM hyavabodhayato'sya pravartakatvaM nirvahati / 215. zaMkAkAra - paraMtu vidhi A sAdhyasAdhanabhAvarUpa saMbaMdhane baMdha kevI rIte karAve che ? bhAvanAvAkSArthavAdI - te AvI rIte baMdha karAve che - vidhine ravabhAva jJAnavALA puruSanA pravartaka banavAnuM che. apuruSArtharUpa vyApAramAM jJAnavALA puruSane seMkaDe prayatna karI preravAmAM Ave te paNa te temAM pravRtta thato nathI. [ vidhinI preraNAthI] jyAre puruSa pravartate heya tyAre pravartaka nAmanA pitAnA svarUpanA saMkocanI AzaMkA dharAvate vidhi puruSArtha svabhAva svargane sAdhyarUpe ane tyAgane sAdhanarUpe cakkasapaNe sthApe che. A rIte puruSane sAdhyasAdhanabhAvane baMdha karAvIne vidhi pitAnA pravartakatvane nirvAha kare che. 216. yattu dazi te'pi svargAdau phale na pravartate cet puruSaH kiM vidhiH kuryAditi, tadapyayuktam / na hi vAyvAdivat puruSasya pravartako vidhiH / vAyvAdiH khalu sapratyayamapi taditaramapi pravartayati / vidhistu sapratyayasyaiva pravartakaH / sapratyayasya caitAvat pravartanaM yat pravati to'hamiti jJAnajananam / na ca phalamadarzayatA vidhinA sapratyayasyedRzaM jJAnaM janayituM zakyam / phale tu dazi te sati tadasya jJAnaM janitameva / anena janitaM cet jJAnaM pramANavRttena pravartita evAsauM vidhinA puruSaH / AlasyAdinA'nathitvena vA bahiHpravRttiparyantatayA cena pravartata, mA prati | vivinA tu vArtabdha zata, "gvataMta: gahana rUti jJAnabananAra / anyoM hi pravartanAvagamaH, anyazca bAhyo vyApAraH / 216. "svarga vagere phaLane dekhADavAmAM AvyuM hovA chatAM puruSa je [ tene mATe]. pravRtti na kare, te vidhi zuM kare ?' ema je tame kahyuM te yogya nathI, kAraNa ke jema vAyu vagere pravartaka che tema vidhi puruSane pravataka nathI. vAyu vagere jJAnavALAne ane jaDane paNa pravRtti karavA prere che, paraMtu vidhi te jJAnavALAne ja pravRtti karavA prere che. jJAnavALAne karavAmAM AvatI pravRtti karavAnI preraNA tenAmAM "mane pravRtti karavA preraNuM karAyelI che evA jJAnane utpanna karavAmAM ja paryavasAna pAme che phaLane na dekhADatA vidhi vaDe jJAnavALAmAM AvuM jJAna utpanna karavuM zakya nathI. tene phaLa dekhADavAmAM AvatAM tarata ja tenAmAM AvuM jJAna utpanna thaI jAya che. je pramANurUpa vidhie A jJAna utpanna karyuM te teNe A Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyAtha bhAvanA che e mata 251 puruSane pravRtti karavA preraNA ApI ja (pravRtta karyo ja). ALasa ke anarthivane kAraNe bAhya pravRtti paryanta te puruSa pravRtti na kare te bhale na kare, vidhie te potAnuM kArya karyuM che kAraNa ke teNe te "mane pravRtti karavA preravAmAM AvyuM che' e jJAna tenAmAM utpanna karyuM che pravRtti karavA mATe je preraNA karavAmAM Ave che te preraNArUpa vyApAranuM ( = pravanAnuM) jJAna e judI vastu che ane bAhya pravRtti e judI vastu che. 217. urva viviarAva sAdhyanA namavadhIH __ sA hi prathamanivRttapreraNAjJAnapUvi kA // 'yajeta' iti preraNA pratIyamAnA sAdhyasAdhanasambandhamanavabodhayati vidhI na nirvahatIti tatkRtastadavabodha ucyate / niSedhe 'na hanyAt' iti niSedhyamAnasya bhAvArthasyAnarthatAmanavabodhayan vidhirna rAgataH pravartamAnaM pumAMsa niroddhamutsahate iti vidheyavanniSedhye'pi tasyaiva vyApAra ityavazyAzrayaNIyo vidhiH / 217. Ama vidhithI ja sAdhyasAdhanabhAvanuM jJAna thAya che [ane] A sAdhya sAdhanabhAvanA jJAna pahelAM prathama preraNAnuM jJAna utpanna thaI gayuM hoya che. "ta' = yajJa kare') emAMthI jaNAtI preraNA, jyAM sudhI vidhi sAdhyasAdhanasaMbaMdhanuM jJAna na karAve tyAM sudhI nirvAha pAmatI nathI. eTale preraNAnA nirvAha mATe sAdhyasAdhanasaMbaMdhanuM jJAna jarUrI che ema kahevAmAM AvyuM che. jaina du " (haNavuM na joIe e niSedhamAM jene niSedha karavAmAM AvI rahyo che te bhAvArtha (=hanana)nI anarthatAne jaNAvyA vinA vidhi rAgathI temAM pravRtti karatA puruSane aTakAvavA utsAhita thatuM nathI. Ama vidheya ( bhAvArtha tyAga nI jema niSedhya (=bhAvArtha hanana)mAM vidhine ja vyApAra che, eTale vidhine Azaro avazya levuM joIe. 218. yazcaiSa paryanuyogaH kimarthaM vidhirAzrita iti, sa khalu saralamatikRta iva lakSyate / na hi vayamadyakRtaM vidhimAzrayema jahImo vA / pratipattAro hi vayaM vedasya, na krtaarH| tatra ca savidhikAni 'yajeta vargakAmaH' iti prabhRtIni rAjyAni zrayanta | tevAM mImAMsthamAnoDaze dAvatigte- sva. sAdhya, yA: sAdhanamiti / sa cAyaM vidhisAmarthyalabhya iti yuktaM vidherAzrayaNam / 218. zA mATe vidhine Azaro le che ?" e A je prazna che te te buddhi vinAnAe jANe pUcho hoya ema lAge che. ame atyAre karavAmAM AvelI vidhine Azare letA nathI ke tene tyajatA nathI. ame te vedanA jJAtA chIe, kartA nathI; ane tyAM "neta svAmI vagere vidhisahitanA vAkyo ame sAMbhaLIe chIe. te vAkyonA arthanI mImAMsA karatAM A pramANe sthira thAya che - svaga sAdhya che ane yoga sAdhana che; ane A vidhinA sAmarthathI labhya che. eTale vidhine Azare te yogya che. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 vAkyA bhAvanA che e mata 219. yattu pravartakasvarUpAnizcayAdvidheranizcaya iti tatrApyucyate-phalaM tAvanna pravartakaM, siddhAsiddhavikalpAnupapatteH / siddhasya phalasyApravartakatvaM siddhatvAdeva / na hi yadyasyAsti, sa tadartha yatate / nApyasiddhasya kharaviSANaprakhyasya phalasya pravatekatvaM yuktam , adRSTatvAt / / - atha kAmanAviSayIkRtaM phalaM pravartakamiSyate, seyaM kAmanaiva pravarti koktA bhavati, na phalam / tasmAd rAgAdiH pravartaka ityAhuH / etadapi na pezalam , upajAtapravRddhatararAgasyApi kAmyamAnopAyaparicchedamantareNa pravRttyanupapatteH / na hi khargakAmaH sAMgrahiNImanutiSThati / tadvaraM zreyassAdhanatvaM pravartakam / loke'pi caivameva vyavahAro dRzyate / harItakyAdInAmArogyasAdhanatAM vaidyAcAryacodanAto'vagatya tadupayogAdAvAturo janaH pravartate, tRptisAdhanatAmodanasya manyamAnaH tadbhakSaNAya bubhukSitaH pravarnate iti zeyaHsAdhanatvameva pravartakam / etadapi na caturasram / zreyaHsAdhanatvaM navagatamavagataM vA pravartakaM bhavet ? nAnavagatam , avyutpannasya pravRtteradarzanAt / yo hi harItakInAmArogyahetutAM na kutazcidadhigatavAn, nAsau tadarthyapi tAmupayukte / tasmAt tadbodhahetuH pravartakaH / sa ca dRSTe viSaye'nvayavyatirekAderapi sambhavati / kintu adRSTe tu viSaye zreyaHsAdhanAdhigamaH zabdaikanibandhana iti tadadhigamopAyaH zabda eva pravartakaH / ata eva zabdo'pi na svarUpamAtreNa pravartakaH, vAyvAditulyatvaprasaGgAt / yadi pavana iva, pizAca iva, kunRpa iva zabdaH pravartako bhavet, anavagatazabdArthasambadho'pi zravaNaparavazaH pravarteta, na caivamasti / tasmAdarthapratItimupajanayataH zabdasya pravartakatvam / 219. avatA sva3panA nizcaya yatA na hopAyI vidhi meM zumenA nizcaya 59 thatuM nathI ema je tame kahyuM tene uttara ame ApIe chIe. phaLa pravartaka nathI kAraNa ke siddha phaLa pravartaka che ke asiddha phaLa pravartaka che? e be vikalpomAMthI eka paNa vikalpa ghaTato nathI siddha phaLanuM pravartakatva ghaTatuM nathI kAraNa ke te siddha che. je vastu mANasa pAse hoya te vastune mATe mANasa prayatna karatA nathI. gadheDAnA ziMgaDA jevA asiddha phaLanuM paNa pravartakatva egya nathI, kAraNa ke tevuM asiddha phaLa koIe dIThuM nathI. je kahe ke kAmanAne viSaya baneluM phaLa pravartaka che ema icchavAmAM AvyuM che, te A kAmanA ja pravartaka bane, phaLa nahi. tethI rAga vagere pravartaka che ema kahevAmAM AvyuM che. rAga vagere pravartaka che e mata paNa yogya nathI, kAraNa ke jenAmAM rAga ghaNuM badhuM vadhI gayuM che evI vyakti paNa pite je vastune icchatI hoya te vastune meLavavAnA upAyane jANyA vinA te Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyAtha bhAvanA che e mata 253 vastune mATe pravRtti kare e ghaTatuM nathI, svarganI IcchA karatI vyakti sAMgrahaNIyAga karatI nathI. tethI rAga karatAM zreya sAdhanatAne pravartaka mAnavI e vadhu sAruM che. lekamAM paNa A ja vyavahAra dekhAya che. vaidyAcAryanA upadezathI haraDe vagerenI AyogyasAdhanatA jANIne temane upayoga karavAmAM regI mANasa (arthAt Arogyane icchate mANasa) pravRtta thAya che. eTale zreyasAdhanatA ja pravartaka che. A mata paNa barAbara nathI. jJAta zreya sAdhanatA pravartaka che ke ajJAta zreya sAdhanatA ? ajJAta zreyasAdhanatA pravartaka banatI nathI, kAraNa ke zreya sAdhanatAne na jANatI vyakti pravRtti karatI dekhAtI nathI. haraDe ArogyanuM sAdhana che e koIkanI pAsethI je jANI letuM nathI te Arogyane icchatA hovA chatAM haraDene upayoga karato nathI. tethI zreyasAdhanatAnA jJAnane je upAya che te pravartaka che. [kAmanAnA] daSTa viSayanI bAbatamAM, tenI sAdhanatAnA jJAnane upAya anvaya-vyatireka vagere paNa saMbhave che; paraMtu [ kAmanAnA ] adaSTa viSayanI bAbatamAM, tenI sAdhanatAnuM jJAna ekalA zabda dvArA ja thAya che, eTale zreyasAdhanatAnA jJAnane upAya zabda ja pravartaka che. tethI ja zabda paNa pitAnA svarUpamAtrathI pravartaka nathI. je te pitAnA svarUpamAtrathI pravartaka hoya te vAyu vagere pravartaka tulya te banI javAnI Apatti Ave. je pavananI jema, pizAcanI jema, kupanI jema zabda svarUpamAtrathI pravartaka hoya te zabdArthasaMbaMdha na jANanAro paNa zabda sAMbhaLatAM paravaza banI pravRtti karavA mAMDe, paraMtu evuM thatuM nathI. tethI arthanI pratIti janmAvIne ja zabda pravartaka bane che. 220. na ca nAma vartamAnopadezakAkhyAtAt padArthapratIto satyAM sapratyayo pravartamAnaH kazcid dRzyate iti liGAdireva zabdaH pravartanAbhidhAnadvAreNa pravartakA bhavitumarhati / zabdasya ca jJApakatvAt cakSurAdikArakavailakSaNye satyapi pratItijanmani karaNatvamaparihAryam / karaNaM ca kArakaM, kArakaM ca na nirvyApAra svakAryanivRttikSamamiti vyApArastasyAvazyambhAvI / liGAdeH zabdasya na pratItijanmamAtro vyApAraH, kintu puruSapravRttAvapi, tathAvagamAt / liGA arthAvagame sati pravRttidR zyate iti tatrApi libyApAraH prabhavati / sa cAyaM liGAdivyApAraH zabdabhAvanAnAmadheyo vidhirityucyate / sa eva ca pravartakaH / - 220. vartamAnane upadeza karanAra AkhyAtamAMthI pada ane tenA arthanI pratIti thatAM jJAnavALe koI paNa puruSa pravRtti karato dekhAto nathI, eTale li Adi zabda ja pravartanA (preraNA)nuM abhidhAna karIne te dvArA pravartaka banavA lAyaka che. zabda jJApaka hovAthI, te cakSu vagere kArakethI vilakSaNa che chatAM paNa arthanI pratItinI utpattimAM zabdanuM kAraNa aparihArya che. karaNa pite kAraka che ane kAraka vyApAra karyA vinA potAnuM kArya pAra pADavA samartha nathI eTale te karaNano (zabda) vyApAra avazya thavAno ja. ane liDa Adi zabdane vyApAra arthanI pratIti utpanna karavAmAM ja nathI paraMtu puruSanI pravRttimAM paNa che, kAraNa ke tevuM jaNAya che. liDa dvArA arthanuM jJAna thatAM pravRtti dekhAya che eTale tyAM pravRttimAM paNa line vyApAra jaNAya che. A li Adi zabdane vyApAra, jenuM nAma zabdabhAvanA che, tene vidhi kahevAmAM Ave che. te ja pravartaka che. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 vAkyAtha bhAvanA che e mata 221. iha hi liDAdiyukteSu vAkyeSu dve bhAvane pratIyete--zabdabhAvanA arthabhAvanA ceti / tatrArthabhAvanA tAvaddhAtvAtiriktaprayojakavyApArAtmikA darzitaiva / yo bhavanakriyAkartaviSayaH prayojakavyApAraH puruSasthaH, yatra bhavanakriyAyAH kartA svargAdiH karmatAmApadyate, so'rthabhAvanAzabdenocyate vyAkhyAtazcAsau / yastu zabdagataH prayojakavyApAraH, yatra puruSapravRttiH sAdhyatAM pratipadyate, sA rAmAvanA / tathA hRn "mighAmAvanAmAdunyameva sTikA [tatrava02 ]vRti | liGantazabdazravaNe hi yathA yajyAdyavacchinnaM svavyApAraM puruSo'dhigacchati tathA 'tadanuSThAne prerito'ham' ityapi pratipadyate / tenAnuSTheyArthapratipAdane iva preraNAyAmapi zabdasya sAmarthyAd bhAvanAdvayapratipAdakaM liDAdiyuktaM vAkyamiNyate / - tataH puruSaDyApAzcAmAvanA vyApAra rAbdamAvanADavAmpate / rAvvyaapaaraatmktvaacc zabdabhAvanA zabdenAbhidhIyate, anavagatA ca satI na kAryAGgamiti zabdena sA'bhidhIyate'pi / taduktam "abhidhatte karoti ca" iti / _221. ahIM li Adi yukta vAkyamAM be bhAvanA dekhAya che - zabdabhAvanA ane athabhAvanA. temAM, dhAvatha ( = bhAvArtha, yogakarma)thI atirikta evo [ utpAdya svaganA ] prAjakane ( =utpAdakane vyApAra ( = pravRtti = kRti e jenuM svarUpa che te arthabhAvanAne te ame darzAvI - samajAvI - gayA ja chIe. bhavanakriyAne kartA (=svarga vagere jene viSaya ( = karma ) che e prajakane (= svarganA utpAdakane je vyApAra puruSagata che te, arthAta je vyApAramAM bhavanakriyAne svaga vagere kartA kama bane che te vyApAra arthabhAvanA zabdathI oLakhAya che. tenI samajUtI ame ApI gayA chIe. [ ": vata' A vAkyamAM je jota che temAM dhAtvatha yAgAma che. AkhyAtatva sAmAnyathI arthAta lakArathI je prApta che te che puruSapravRtti. Ama ahIM je karatha che te puruSapravRtti che. jAmaH ta' ( = "svargechuka yaje na khare artha che "zana va ma veta' ( = yAga vaDe svargane kare') ahIM bhavanakviA ( = thavAnI kriyA -becoming ) svargamAM thAya che, arthAta bhavanakriyAne kartA svarga che ( aH mavati, svaga thAya che, paraMtu puruSapravRtti (= "ori-kare che' ) je puruSamAM che tenuM te svarga kama che. arthAta svaga te puruSapravRttinuM karma che eTale ja kahyuM che ke bhavanakriyAne kartA jeno viSaya che te puruSa vyApAra ( = puSapravRtti ), arthAta bhavanakriyAne svarga vagere kartA jenuM karma bane che te puruSavyApAra, AthI bhAvanA che. ] paraMtu je prayojaka vyApAra ( = utpAdaka vyApAra ) [ puruSagata nathI paNa ] zabdagata che ane sAthe sAthe je prayajakavyApAramAM puruSapravRtti kama bane che te prajakavyApAra zabdabhAvanA che. eTale ja kahevAmAM AvyuM che ke li Adi zabdo bIjI bhAvanAne jaNAve che Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayAtha bhAvanA che e mata 255 jenuM nAma che abhidhAbhAvanA ( = zAbdIbhAvanA). liData zabdane (= cata zabdane) sAMbhaLatAM jema yAga Adi sAdhanathI viziSTa evA pitAnA vyApArane puruSa jANe che tema yAgarUpa sAdhananA anuSThAnamAM ane preravAmAM AvyuM che e paNa te jANe che. tethI jema anuddheya arthanA pratipAdanamAM zabdanuM sAmarthya che tema preraNAmAM paNa zabdanuM sAmarthya che. pariNAme liDa Adi yukta vAkya be bhAvanAonuM pratipAdaka che ema svIkAravAmAM AvyuM che. te vAkyamAMthI puravyApArarUpa arthabhAvanA ane zabdavyApArarUpa zabdabhAvanA jJAta thAya che. zabdavyApArarUpa hoI, zabdabhAvanA zabda vaDe abhihita thAya che. zabdabhAvanA ajJAta hoya te te kAryAga banatI nathI, eTale zabda vaDe tenuM abhidhAna IcchavAmAM AvyuM che. eTalA mATe kahyuM che ke "zabda zabdabhAvanAne ( = preraNAne, je zabadavyApArarUpa, che) abhihita kare che ane utpanna paNa kare che. 222. nanu zabdabhAvanA'pi bhAvanA''tmakatvAdarthabhAvanAvadaMzatrayamapekSate eveti tadasyA darzayitavyam / ucyate / bhAvyAMze tAvadasyAH puruSapravRttirupanipatatIti uktameva / puruSapreraNAtmako hi vidhiH zabdabhAvaneti tatsAdhyA puruSapravRttireva tatra bhAvyatAM pratipadyate / karaNAMze tu tasyA niyojyaviSayasamarpakapadavyApAro nivizate / yathA hi yajyAdinA svargAdi vyaH sampadyate ityarthabhAvanAyAmasau tatkaraNatAmavalambate, evamihApi niyojyapuruSapravRttiviSayAyavagamAt saMpadyate iti tadabhidhAyakazabdavyApArastatra karaNatAM pratipadyate / itikartavyatAMze tu arthavAdapadavyApAro'syA avatiSThate / kevalaM vidhipadazravaNe hi sati na tathA pravartayitumutsahante zrotAro yathA arthavAdajanitabahuprakArakarmaprAzastyajJAnaparitoSitahRdayAH santa ityarthavAdAH pravRttyatizayahetavaH / tena tadvyApAra itikartavyatAMzamasyAH pUrayatIti / evaM niyojyavyApAro bhAvyaH, viSayAdisamarpakapadavyApAraH karaNam , arthavAdapadavyApAra itikartavyateti seyaM tryaMzA zabdabhAvanA / saiva ca vidhiH / / 222. zaMkAkAra-zabdabhAvanA paNa bhAvanAtmaka hoI arthabhAvanAnI jema traNa aMgenI apekSA rAkhe ja, eTale enA traNa aMze darzAvavA joIe. bhAvanAvAkSArthavAdI -. ame jaNAvIe chIe. tenA bhAvyAMzamAM ( = sAyAMzamAM ) puruSapravRtti paDe che e te ame jaNAvI dIdhuM che ja. puruSa preraNAtmaka vidhi zabdabhAvanA che, eTale zabdabhAvanA vaDe sAdhya puruSapravRtti ja zabdabhAvanAmAM bhAvyatA ( = sAdhyatA) pAme che. zabdabhAvanAnA karaNuzamAM ( = sAdhanAzamAM) paDe che nijaya puruSanI pravRttinA viSayanuM (= AjJAnuM) pratipAdana karatA padane = li Adine ) vyApAra. jema yAga vagere vaDe svarga Adi sAmenuM saMpAdana karavAmAM Ave che eTale arthabhAvanAmAM e yAga vagere svarga AdinuM sAdhanapaNuM ( = karaNatA) pAme che, tema ahI puruSapravRttinA viSaya (AzA) Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 vAkayAtha bhAvanA che e mata vagerenA jJAna dvArA nijaya puruSanI pravRttinuM saMpAdana karavAmAM Ave che eTale te viSaya ( = AjJA ) vagerenuM abhidhAna karanAra zabdane liDa Adine ) vyApAra sAdhanapaNuM (= karatA) pAme che. zabdabhAvanAnA kathaMbhAvAMzamAM ( = itikartavyatAMzamAM) arthavAdapadane vyApAra sthira thaI rahela che. kevaLa vidhipadanuM zravaNa thatAM zrotA pravRtti karavA eTale utsAhita thato nathI eTale karmanI aneka prakAre athavAde karela prazastinA, arthavAde janmAveilA jJAnathI barAbara saMskRta thayelA manavALo zrotA pravRtti karavA utsAhita thAya che. tethI arthavAdapane vyApAra zabdabhAvanAnA itikartavyAMzane pUre che. Ama nijaya puruSane vyApAra ( = pravRtti, kRti ) e sAdhya che, viSaya ( = AjJA ) vagerenuM pratipAdana karanAra padane vyApAra (liMDa Adi padane vyApAra) sAdhana che, ane arthavAdapadane vyApAra itiktavyatA che, eTale A zabdabhAvanA paNa traNa aMzevALI che. ane A zabdabhAvanA te ja vidhi che. Tlaukika vAkatha laI A viSaya samajIe. zeTha nekarane pANI lAvavA AjJA kare chenaram mAnava' (=pANI lAvaM). e sAMbhaLI ne karane jJAna thAya che ke zeTha mane pANI lAvavA prere che. arthAta zeThagata preraNA nAmanA vyApAranuM jJAna nekarane thAya che. AvuM jJAna nekarane thavAthI te pANI lAvavA mATe pravRtti kare che anvaya-vyatirekane AdhAre nizcaya thAya che ke preraNajJAna pravRttinuM kAraNa che. prastuta udAharaNamAM, jalapadanuM, avibhaktinuM (dvitIyA vibhaktinuM ke A pUrvaka nI (AnI dhAtunuM zravaNa karavAthI A preraNAttAna utpanna thatuM nathI paraMtu li (=vidhyartha), leTuM (AjJArtha) vagerenuM zravaNa karavAthI ja utpanna thAya che ema mAnavuM joIe, kAraNa ke "karuM mAnava" (= pANI lAve che. e vAkayamAM jalapada, amavibhakti A+nI dhAtu hovA chatAM teonuM zravaNa karavAthI preraNAjJAna upanna thatuM nathI jyAre "gaDham mAna' jevAM liDU leTU Adi dharAvatA vAkyo sAMbhaLavAthI preraNujJAna utpanna thAya che niSkarSa e ke li, lenA jJAnanI sAthe preraNajJAnane anvaya-vyatireka heI li leTu dhArA preraNuM vAcya che eTale ke li, lenI preraNAmAM zakti che ema nizcita thAya che. uparAMta, li AkhyAta sAmAnya tarIke (lakAra tarIke pravRttine paNa vAcaka che. mAnava' e sAMbhaLavAthI sAMbhaLanAra nekarane "AnayanarUpa phaLanuM kAraNa pravRtti che ane pravRttirUpa phaLanuM kAraNa preraNArUpa vyApAra che evuM jJAna thAya che temAM, AnI dhAtuthI te Anayana ja jaNAya che eTale bAkI rahelA artha pravRtti vyApAra tathA preraNavyApArane jaNAvanAra pratyayAMza ja hoya. li tarIke pratyayAMzathI vAcce je phakta preraNuM nAma vyApAra te ja vidhi kahevAya che tyAre AkhyAta sAmAnya tarIke (ElakAra tarIke pratyayAMzathI vAcya pravRtti nAmane vyApAra kRti kahevAya che pravRtti ( kRti) preraNAnuM phaLa che. prastuta udAharaNamAM be puruSo che-zeTha ane nekara. zeThamAM preraNArUpa vyApAra che ane nekaramAM pravRttirUpa vyApAra che. preraNArUpa vyApAranuM phaLa pravRttirUpa vyApAra che ane pravRttirUpa vyApAranuM phaLa Anayana che. preraNavyApAra jenAmAM hoya tene pravartaka kahevAmAM Ave che. pravRtti rUpa vyApAra jenAmAM hoya tene pratye kahevAmAM Ave che. preraNavyApArane pravanA vyApAra paNa kahevAmAM Ave che. "mAnava'ahIM lAvanAra nokara lAvavA mATe hAle, vagerene sAdhana tarIke Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyartha bhAvanA che e mata 257 upayoga kare che jyAre lAvavA preranAra zeTha nokaramAM jalAnayana mATe pravRtti utpanna karavA sAdhana tarIke li AdinA jJAnane upayoga kare che, matalaba ke li Adi zabdaghaTita vAkya saMbhaLAvI linuM jJAna karAvI nekaramAM (greSya puruSamAM pravRttine pedA kare che. pANI lAvanAra nekara phrIja pAse javuM, tene ughADavuM, temAMthI ThaMDA pANIne bATale ke, pyAlAmAM ThaMDu pANI reDavuM vagere rItane apanAve che jyAre preraNa karanAra zeTha "pANI lAvavuM jarUrI che' evuM prAgaTyajJAna nokarane thAya evI rIta apanAve che. upadyamAna phaLanI utpattine janaka e utpAdakane vyApAra bhAvanA kahevAya che. AthI, utpadyamAna pravRttinI utpattine janaka evo utpAdakane (ahIM utpAdaka pravartaka= pravayitA che) preraNA nAmanA vyApAra bhAvanA kahevAya. te ja rIte utpadyamAna AnayanarUpa phaLanI utpattine janaka e utpAdakane (ahIM utpAdaka vijaya puruSa che | pravRttirUpa vya pAra paNa bhAvanA kahevAya. Ama preraNA vyApAra ane pravRtti vyApAra baMne bhAvanA kahevAya. have A ja pramANe tira mena an ad' vagere vaidika vAkyo le. ahIM 'tamAM anna dhAtu uparane je te pratyaya che te liDara tarIke preraNAne vAcaka che tathA te ja a pratyaya lakAra ( = AkhyAta sAmAnya ) tarIke preraNajanya pravRttine vAcaka che. paraMtu lemAM ane vedamAM pharaka ATale ja che ke lekamAM 'm | " jevA lokika vAkAne. prayoktA puruSa hovAthI preraNA vyApAra pravartaka puruSamAM hoya che, 'nam mAnava" e vAkyane prayuktA puruSa ( = zeTha ! ja pravartaka che; lekamAM preraNArUpa vyApAra vAkayapraktA purubamAM che, jyAre vedamAM "cetiNomena svAmI ta" jevAM vaidika vAkayone proktA puruSa na hovAthI, arthAta veda anAdi heI apaSaya hovAthI, liDa Adi zabdamAM ja preraNArUpa vyApArane tAdAtmasaMbadhathI abhidhArUpe mImAMsaka svIkAre che. AthI A preraNArUpa vyApArane teo zAbdI bhAvanA tarIke oLakhe che. AkhyAta sAmAnya tarIke lithI vAca puruSapravRtti, je zabdabhAvanAjanya ( = preraNukhya vyApArajanya che, tene teo AthIbhAvanA kahe che, kAraNa ke te arthana = prayojana ne laI thanArI hoya che. prajananI icchAthI pedA thaele kriyaviSayaka eka prakArane je vyApAra te AthI bhAvanA kahevAya. ahAmo jemAM prayajana svagarUpa phaLa che. te svarganI icchAthI ( = rAgathI) pedA thayele, svagarUpa phaLanuM sAdhana evI yAgAdikriyA jenuM karma ( = viSaya) che e puruSapravRttirUpa vyApAra te A bhAvanA. jo ke zAbdI bhAvanAne ( = preraNA vyApArane ) paNa pravRttirUpa projana (= phaLa) che chatAM je sukharUpa hoya te ja mukhya phaLa gaNava, nahIM ke tenAM sAdhane paNa; e dRSTie sukharUpa svargAdi LanI janaka pravRttine ja teo "abhAvanA" zabdathI oLakhe che. athavA, puruSa vagere arthamAM rahetI hovAthI pravRtti AthIbhAvanA tarIke oLakhAya che. bhAvanA sAtha, sAdhana ane itikartavyatA e traNa aMzathI yukta hoya che AthI, tire mena bhavAmAM thata' e ThekANe zabdabhAvanA nIce pramANe traNa aMzathI yukta che. puruSapravRttirUpa arthabhAvanA sApya tarIke, liDa AdinuM jJAna sAdhana tarIke ane arthavAdathI janya prANasyajJAna itika yatA tarIke zabdabhAvanA sAthe anvita thAya che. te ja rIte A ja vAkayamAM arthabhAvane paNa traNa aMzothI yukta che. svarga sAdhya tarIke, yAga sAdhana tarIke ane prayAja vagere aMgasamUha itikartavyatA tarIke athaMbhAvanA sAthe anvita thAya che. ] Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 vAyArtha bhAvanA che e mata 223. - 2 vidheayAnanvayakSaLo Dhora gArAnIyA, gAyopaadaanlkssnnyaa pratyAsatyA tadanvitatvAvagamAt , Ahuzca ---- vidhibhAvanayostvekapratyayagrAhyatAkRtaH / dhAtvarthAt prathamaM tAvat sambandho'dhyavasIyate / / iti [zlo0 vA0 vAkyA079] vidhirbhAvanAyAM puruSaM niyuGkte / yathA''ha svadhyAre di purA: kSatvena niyute ti, tinnavA 2.2.2] 223. vidhine ( = preraNavyApArane zabdabhAvanAne) vAkyartha (AthabhAvanA ) sAthe anvayasaMbaMdha ghaTato nathI evo doSa kalpa joIe nahi, kAraNa ke eka pratyaya dvArA temanuM grahaNa thavArUpa pratyAttine = sAmIne lIdhe vidhinuM bhAvanA sAthe anvita hovApaNuM jaNAya che. kahevAmAM paNa AvyuM che ke vidhi ane bhAvanA baMne eka pratyaya vaDe grAhya hovAne lIdhe, dhAtvarthane bhAvanA sAthe anvaya thAya te pahelAM vidhine bhAvanA sAthe anvayasaMbaMdha nizcita thAya che vidhi ( = liDa = preraNAvyApAra ) bhAvanAmAM ( = pravRttimAM = kRtimAM) puruSane niyukta kare che, jeDe che, prere che; jemake, kahyuM che ke pitAnA vyApAramAM kartA tarIke puruSa vidhi vaDe niyukta karAya chejoDAya che, prerAya che." 24. to jathamavaiya: yAt ? | nanu ca tvayaivoktaM dhAtvarthAt pUrvataraM tAvad bhAvanAyA vidhezca sambandho'vagamyate / ekapadopAdAne'pi dhAtvarthastAvat prakRtyaMzAbhidheyaH / vidhibhAvane tu dve api pratyayAMzenAbhidhIyate iti / atazca svacchaiva bhAvanA vidhinA spRzyate, na viSayAnuraktA / svacchA ca na prayogayogyA bhavati / yA ca phalakaraNetikartavyatAMzaparipUrtiprasthitA prayogayogyA, na tAM vidhiH spRSTavAn / avidhispRSTeSu ca dhAtvarthakArakAdiSu kimiti tA: puruSa: pravarte teti ? | 224. zaMkAkAra-temane ( = vidhi ane bhAvanAne) anvaya kevI rIte thAya ? tame ja kahyuM che ke dhAtvarthane bhA nA sAthe saMbaMdha thAya te pahelAM bhAvanAne ane vidhine saMbaMdha jJAta thAya che. eka padamAM hovA chatAM dhAtvartha te prakRtyazathI abhihita thAya che. paraMtu vidhi ane bhAvanA baMne pratyayAMzathI abhihita thAya che. zuM dhArtha karatAM vidhi bhAvanAnI vadhu samIpa heI vidhine bhAvanA sAthe vahelA saMbaMdha thAya che, pachI ja dhAvarthane bhAvanA sAthe saMbaMdha thAya che ] tethI, taddana svaccha (= dhAvaNaMthI na raMgAyelI) bhAvanA 1 jyAre vidhi ane bhAvanA e be zabda prayukta thayA hoya tyAre bhAvanAthI athI. bhAvanA samajavI, kAraNa ke vidhi zabda zAbdIbhAvanA mATe che. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyArtha bhAvanA che e mata 259 vidhi vaDe sparzAya che, viSaya(yAga dhAtvartha )thI raMgAyelI bhAvanA vidhi vaDe sparzatI nathI. dhAtvartha vidhya-vAga)thI na raMgAyelI svaccha bhAvanA ( = puruSapravRttikRti ) pregane yegya nathI. [ viSaya vinAnI pravRtti thavI zakaya ja nathI. ] phaLa (= svarga). karaNa =yAga) ane itikartavyatA (= prayAja Adi A traNa aMzethI paripUrNa banelI bhAvanA ( = puruSapravRtti) prayogane vegya che, paNa temane te vidhi sparyo nathI. vidhi jene sparyo nathI evA dhAtvartha ane kAraka hoya tyAre zuM sacetana puruSa pravRtti kare ? na ja kare.] 25. 3. cApi vividha tAtranarI tathA svachAva mavanamekaabhidhaantvaat prathamamAkrAmati, tathApi tAdRzi tasyAM sapratyayapravartanAtmakanijasvarUpanirvahaNamalabhamAno na tAvatyeva viramati, kintu pariNItabAlakanyako vara iva tAvadvilambamAnaH prasAritahasta Aste yAvat sarvAGgasundarI prayogayogyA bhAvanA bhavati / bAhya - yadyapyazairasaMspRSTAM vidhiH spRzati bhAvanAm / tathApyazaktito nAsau tanmAtra paryavasyati / anuSTheye hi viSaye vidhiH puMsAM pravartakaH / azatrayeNa cApUrNAM nAnutiSThati bhAvanAm // tasmAt prakrAntarUpo'pi vidhistAvat pratIkSate / yAvadyogyatvamApannA bhAvanA'nyAnapekSiNI / / iti / [hyo. vA vAyA. 27-276 ] 225. bhAvanAvAyArthavAdI-Ane uttara ame ApIe chIe. bhAvanA ane vidhi bannenuM abhidhAna ekathI arthAta eka pratyayathI thatuM hovAne kAraNe dhAtvarthana ( pravRttinA viSayane, yAgane) anurAga prApta na karyo hovAthI svaccha ja rahelI bhAvanA pAse sauprathama vidhi jAya che, tema chatAM sacetana puruSane pravRttimAM preravA rU5 pitAnA svarUpanuM nivehaNa tevI (= svaccha) bhAvanAmAM na pAmate te vidhi teTalA mAtrathI aTakI jatuM nathI, paraMtu bALakanyAne paraNelA varanI jema tyAM sudhI hAtha pahoLA karI Ubho rahe che jyAM sudhI bhAvanA pragane mATe yogya evI sarvAMgasuMdarI na bane. ane kahyuM paNa che ke je ke traNa aMzothI asaMskRSTa evI bhAvanAne vidhi sparza kare che, tema chatAM sparzamAtramAM ja azaktine kAraNe aTakI jato nathI. anuSThaya viyamAM ( = yAgamAM ) ja puruSane pravRtti karavA vidhi prere che chatAM jyAM sudhI bhAvanA ( = pravRtti) aMzatrayathI pUrNa na bane tyAM sudhI bhAvanAne ( = pravRttine ) vidhi prayoga mATe pharaja pADatA nathI tethI, svaccha bhAvanAne sparzavA rUpa prama karanAro vidhi tyAM sudhI pratIkSA kare che jyAM sudhI bhAvanA bIjA koInI apekSA na rAkhanArI ane prayogane vegya bane [ka vA vAyA. 274 276 ]. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 vAkyartha bhAvanA che e mata 226. sA hi vAkyAntaropAttamapyapekSate, prakaraNAntarAdhItamapi vAJchati, prakRtivadbhAvalabhyamapi yAcate, arthasAmarthyagamyamapi spRhayati ityevaMvidha eSa zabdapramANamahimeti / sa cAyaM vyutpAdanakrama IdRzo vyAkhyAtRbhirupadizyate- itthamasyAnvayaH, itthamasyeti vAkyArthaH punarbhAvanAtmA'vagamyamAnaH ekayaiva buddhyA'nekajAtiguNadravyakriyAdyaGgakalApakalmASitatanuravagamyate / tAdRzyekaveyaM vAkyAdvAkyArthabuddhiH / Aha cabhAvanaiva hi vAkyArthaH sarvatrAkhyAtavattayA / anekaguNajAtyAdikArakArthAnuraJjitA // ekayaiva ca buddhyA''sau gRhyate citrarUpayA / padArthAhitasaMskAracitrapiNDaprasUtayA // " iti [zlo.vA.vAkyA.330-331] 226. te nA pAyAntarathI apAta ( = prApta)I apekSA rANe cha, anya 429 mA adhIta' = jJAta)ne paNa vAMche che, prakRtinI jema bhAvalabhanI paNa yAcanA kare che ane arthasAmarthathI gamyanI paNa spRhA kare che Ave che A zabdapramANane mahimA. vyAkhyAtAo A vyutpAdanakramane Avo jaNAve che-A pramANe Ane anvaya che, A pramANe Ane anvaya che e rIte jJAta thate bhAvanAsvarUpa vAkyartha jAti, draya guNa kriyA vagere aMgathI raMjita-mizrita e e eka ja buddhithI jJAta thAya che. vAkyamAMthI janmatI A vAkyArthabuddhi paNa tevI eka ja che ane kahyuM paNa che ke je bhAvamAM sarvatra AkhyAtavattAne kAraNe guNa jAti Adi aneka kArakIrthothI anuraMjita che te bhAvanA ja vAkSArtha che. padonA arthoe pADelA saMskArothI ghaTita citrapiMDamAMthI janmelI citrarUpa eka 1 sudipa bhAvanA ( vayArtha cha te) DI1 thAya che. [4 // 14yA. 330-331] 227. eka evAyamatidIrghaH kramavikasvaraH sakalAGgaparipUritabhAvanAtattvaviSayaH pratibhAsaH / yathA hi sthAlyadhizrayaNAt prabhRti A nirAkAGkSaudananiSpatterekaiveyaM pAkakriyA salilAvasekataNDulAvapanadIvighaTanAsrAvaNAcanekakSaNasamudAyasvabhAvA, tathA prathamapadajJAnAt prabhRti A nirAkAGkSavAkyArthaparicchedAdekaiveyaM zAbdI pramitiH / Aha ca padAt prabhati yA caiSA prajJA jJAturvijambhate / puSpitA sA padArtheSu vAkyArtheSu phaliSyati / / [tantravA0 1.3.9] iti kRtamativistareNa / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyAtha bhAvanA che e matanuM khaMDana 227. krame krame vikasanAre, sakala aMgethI paripUrita bhAvanAtatvane viSaya karanAra ane atidIrgha evo A eka ja pratibhAsa che. jema tapelI cUle caDAvavAthI mAMDI chevaTe bIjI koI kriyAnI apekSA na rAkhanArI caDelA bhAtanI niSpatti sudhInI eka ja A pAkakriyA che. je aneka nAnI nAnI kriyAo jevI ke tapelImAM AMdhaNa mUkavuM, cekhA eravA, camacAthI halAvavuM, ekasAvavuM vagerenA samudAyarUpa svabhAvavALI che- tema prathama padanA jJAnathI mAMDI AkAMkSA rahita vAkyartha jJAna thAya tyAM sudhInI A eka ja zAbdI pramiti che ane kahyuM paNa che ke padathI mAMDI jJAtAnI A je prajJA vikase che te padArthomAM puSita thaI vAkyarthomAM phaLe che. vadhu vistAra rahevA daIe. 228. soDathuM vAkyA: maMtranAnAmaH kartRvyApAraH svargayAgAdirathaH / yastu vyApAraH praiSarUpo liDAde rvAcyaH kAryoM vA taM vidhiM saGgirante // 224. A vayArtha bhAvanA nAmane che, je kartAne svarga, yAga vagere viSayaka vyApAra che. paraMtu liDa Adi zabdathI vAcya ane janma e je paiSarUpa ( = preraNArUpa) vyApAra che tene vidhi ( = zabdabhAvanA) kahevAmAM Ave che. 229. tavetananumAnA anya pravakta-voDaNI zamAvanAhyaH zabdavAra: zabdasya kAryo'bhidheyazca, tamabhidadhataH kurvato vA zabdasya vyApArAntaramasti na vA ? yadi tAvannAsti, tadeSa vyApArAntaranirapekSasvavyApAramivArthamapi vadatu, vizrAmyatu vyApArakalpanA / asti cedasya tadabhidhAne vyApArAntaraM, tadA'navasthApratIkAraH kazcidanveSyaH, na cAsau dUrAdapi labhyate / bhUtaparispandavyatiriktavyApAranirAsazca pramANasAmAnyalakSaNe vistareNa kRta ityasau mArga ihApyanusaraNIyaH / 229. Ane na svIkAranAra bIjAo kahe che zabdabhAvanA nAmane A je zabda vyApAra zabdanuM kArya (effect) paNa che ane abhidheya paNa che, te zabdavyApArane pedA karatA ke abhihita karatA zabdano bIje kaI vyApAra che ke nahi? je kahe ke nathI te jema zabda vyApArAntaranI apekSA rAkhyA vinA svavyApAranuM abhidhAna kare che tema arthanuM paNa vyApAranI apekSA rAkhyA vinA abhidhAna kare, vyApAranI kalpanAthI aTake. ane je svavyApAranuM abhidhAna karavA vyApArAntaranI apekSA zabda rAkhatA hoya te anavasthA . A vidhivAkyarthavAdIo che. vidhi = zabdane preraNA nAmane vyApAra = zabdabhAvanA Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 vAkyartha bhAvanA che e matanuM khaMDana doSa AvI paDe eTale te anavasthASane pratIkAra karavAne kaI upAya zodhavo joIe. A upAya [najIka te zuM] dUra dUra paNa upalabdha nathI. prANInA parispadathI atiriktA vyApArane nirAsa ame pramANasAmAnya lakSaNaprasaMge vistArathI karyo che, eTale e nirAzA karavAnI rItanuM anusaraNa ahIM paNa karavuM joIe. ___230. yazcAsau vyApAraH kriyate cAbhidhIyate ca, sa kiM pUrvamabhidhIyate tataH kriyate, pUrva vA kriyate pazcAdabhidhIyate, yugapadeva vA'sya karaNAbhidhAne iti ? na tAvat pUrvamamidhIyate tataH kriyate, anutpannasyAbhidhAnAnupapatteH / na hyajAte putro nAmadheyakaraNam. / arthAsaMsparzI ca tathA sati zabda: syAt / tata eva na yugapadubhayam , anutpannatvAnapAyAt prayatnagauravaprasaGgAcca / nApi kRtvA'bhidhAnaM, viramya vyApArAsaMvedanAt / 230 A je zabdavyApArane pedA karavAmAM Ave che ane abhihita karavAmAM Ave che te zabdavyApArane zuM pahelAM abhihita karavAmAM Ave che ane pachI pedA karavAmAM Ave che ke pahelAM pedA karavAmAM Ave che ane pachI abhihita karavAmAM Ave che, ke abhidhAna ane utpatti sAthe karavAmAM Ave chepahelAM tenuM abhidhAna karavAmAM Ave che ane pachI tenI utpatti karavAmAM Ave che e pakSa yogya nathI kAraNa ke anutpannanuM abhidhAna ghaTatuM nathI. na janmelA putranuM nAma pADavAmAM AvatuM nathI. anutpannanuM abhidhAna mAnatAM zabda arthAsa spazI banI jAya. tethI ja abhidhAna ane utpatti baMne sAthe karAya che e pakSa barAbara nathI, kAraNa ke anutpanmanA abhidhAnane doSa te A pakSamAM paNa rahe che, uparAMta prayatnagauravane deSa paNa A pakSamAM Ave che. utpatti karIne pachI abhidhAna kare che e pakSa paNa gya nathI kAraNa ke zabda svavyApAranI utpatti karIne pachI tenuM abhidhAna karatA hoya evo anubhava ApaNane nathI. 231. kapi sAthe tapasvI briTADhi prayA: sApa novRAra tathamumtibRhntN bhAraM vahati ? kartAraM ca tatsaMkhyAM cAkhyAsyati, arthabhAvanAmabhidhAsyate, zabdabhAvanAM ca kariSyati, tAM ca vadiSyatIti durvahA'yaM bhAraH / kazcAyaM zabdabhAvanAnAmadheyasya vidhervAkyArthe bhAvanAyAmanvaya iti vaktavyam / 231 vaLI, A bicAro liDa Adi pratyaya zabdaka zleSathI vRSabhazreSTha) hovA chatAM kevI rIte ghaNe moTo bhAra vahe ? kartAne ane tenI saMkhyAne jaNAve, arthabhAvanAnuM abhidhAna kare ane zabdabhAvanAne utpanna kare tema ja abhihita kare ? A bhAra te vahana kara muzkela che. jenuM nAma zabdabhAvanA che. e vidhine vAkyAtha rUpa bhAvanA sAthe anvayasaMbaMdha kaye che e jaNAvavuM joIe. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyartha vidhi che e mata 263 232. nanUkta evaikapratyayAbhidheyatvalakSaNaH sambandha iti / na brUma AmidhAnikaH sambandho nokta iti, kintu puruSavyApArAtmikAyA arthabhAvanAyAH pradhAnatvena vAkyArthatvAt tadapekSyamANaphalakaraNetikartavyatAMzapUraNena svargakAmAdipadAntarAbhidheyo'rthaH samanveti guNatvena / zabdavyApArastu tadaMpekSitamanyatamamapi nAMza pUrayitumalamiti tatra na guNatAmavalambate, na ca dvayoH pradhAnayorghaTaH paTa itivadvA pacati paThatItivadvA sambandha upalabhyate / [232. bhAvanAvAzvArthavAdI- ekapratyayAbhidheyasvarUpa anvayasaMbaMdha che ema ame jaNAvyuM che ja. vidhivAkyarthavAdI- ame ema nathI kahetA ke tame A AbhidhAnika saMbaMdha kahyo nathI. paraMtu puruSapravRttirUpa arthabhAvanA pradhAna heI vAkyartha che ane vAkyartha hevAne kAraNe te jenI apekSA kare che te lAMza, karaNAMza ane itikartavyatAMzanuM pUraNa karI svarga kAma vagere bIjA padone abhidheya artha tenI sAthe guNarUpe (=aMgarUpe) barAbara anvaya pAme che. zabdavyApAra =vidhi zabdabhAvanA) te arthabhAvanA jemanI apekSA rAkhe che te A traNa aMzomAMnA eka paNa aMzane pUravA samartha nathI eTale te arthabhavanAne aMga banato nathI ane be pradhAna vacce te sabaMdha upalabdha thato nathI, jema ke, "dharaH paraH" (ghaTa che, paTa che), "grati patti (te rAMdhe che, te vAMce che, emAM ghaTa ane peTa ke pati ane paThati vacce keI saMbaMdha nathI kAraNa ke te baMne pradhAna che 233. kathAmAvanA zabdamAvanAthastha vidherviSayamabena muLatAmavaMTaqte, vidhiH tarhi vAkyArthaH, na bhAvanA, tasyA aprAdhAnyAt / ato bhAvanAdvayaM pratyayArtha iti na hRdayaGgamametat / ekAbhidhAnAbhidheyatvaM ca na bhAvanayoranyonyasamanvaye kAraNam , akSAH pAdA mASA ityAdAvadarzanAt / kiJca kasyAnurodhena dve bhAvane pratyayavAcye iSyate / ucyate / liGgAdizabdazravaNe sati kArye ca preraNAyAM ca buddhirutpadyate iti / _233. arthabhAvanA (puruSapravRttirUpa vyApAra) zabdabhAvanA nAmanI vidhinA (=preraNuM. rUpa vyApAranA) viSayanuM pratipAdana karIne zabdabhAvanAnuM aMga bane che. tethI vidhi vAkyartha che, bhAvanA vAkyartha nathI, kAraNa ke bhAvanA gauNa che. mATe, baMne bhAvanA pratyayArtha che e vAta hadayane rUce evI nathI. ekabIjAnA anvayasaMbaMdhamAM kAraNabhUta ekapratyayAbhidheyatva nathI. [arthAta ekapratyayAbhidheya baMne bhAvanAnA anvayanuM kAraNa nathI.] udAharaNatha, akSa, pAda ane mASa Amane pratyeka zabda aneka arthone vAcaka che, paNa tethI te arthe vacce anvaya dekhAto nathI. alane artha pAsAM paNa che ane indriya paNa che Ama te be arthe ekapadAbhidheya che chatAM temanI vacce anvaya nathI. vaLI, konA anurodhathI be bhAvanAne pratyayavAo IcchavAmAM AvI che ? Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 vAkayArtha niga che e mata bhAvanAvAkSArthavAdI-- Ane uttara ame ApIe chIe. li Adi zabda sAMbhaLatAM kAryanuM (pravRttinuM) ane preraNAnuM jJAna utpanna thAya che. 2:4. vimevA va tAdazoDasau thi mavA | tahevAvAgha na pUraWRsmnvyH cintayiSyate / na ca pratyaye'pyatibhAra AropayiSyate / nanvekasyApi liGarthasya yadi zabdaH kAryatvaM preraNAM ca bravIti tatastadavastha evAtibhAraH / kazcAsAvekaH kAryAtmA preraNAtmA ca tasyArthaH ? / 3. nigavAkyarthavAdI - je ema heya te tevo A eka ja liDartha che. [bhAvanA ane vidhi ema be liDartha na hai] te liDartha eka hAI paraspara anvaya vicAra karavAnuM raheze nahi ane pratyaya upara atibhArane Arepa karavAne paNa nahi rahe kAkAra eka ja liDarthanA kAryAtvAMza (=pravRghaMza) ane preraNazane zabda (liDa pratyaya) jaNAvatA hoya te atibhAra te emane ema rahyo te liDa pratyayane, kAryasvabhAva ane preraNAsvabhAva dharAvate evo A eka artha kahe che ? 235. 3jo briAhityayAvAte, mitravato na tathAtimA, yatra na tadvyatirekeNa pramANAntaraM kramate, sa niyogo nAma vAkyArthaH / tathA hivRddhavyavahArataH zabdAnAmarthe vyutpattirityatra tAvadavivAda eva / vyavahAre ca vAkyArthe vAkyasya vyutpattiH, vAkyena sarvatra vyavahArAt / tatra yajetetyAditiGantapadayukteSu vAkyeSu padAntarANAmarthaH tAvadAstAm , AkhyAtArthe'hyavagate tadAnuguNyenAsau sthAsyati / AkhyAtasya ca yajetetyevamAderarthaH parIkSyamANaH preraNAtmaka evAvatiSThate, yataH padAntarasannidhAne satyapi na preraNAbuddhirupajAyate, AkhyAtapadazravaNe sati sA jAyate, tasmAt tasyaiva preraNAtmako'rthaH / tatrApi tu juhotyAdidhAtvantaro. pajananApAyaparyAlocanayA dhAtostatpratItau vyabhicArAt pratyayasya cAvyabhicArAt tasyaiva so'rtha iti gamyate / 235. niyogavAkvArthavAdI- Ane uttara ame ApIe chIe. je liDa Adi pratyayathI jJAta thAya che, jene jaNAvatAM pratyayane atibhAra lAgatuM nathI, jyAM tenAthI (liDa Adi pratyayathI juduM bIju pramANa cAlatuM nathI te niyoga nAmane vAkyartha che. te A pramANe vRddhonA vyavahAra dvArA zabdonA arthonuM jJAna thAya che e te nirvivAda ja che vRddhavyavahAramAM vAkya vAkyAthanuM jJAna karAve che, kAraNa ke sarvatra vAkya vaDe ja vRddhavyavahAra cAle che. tyAM "vagere tiDAnta pothI yukta vAkayamAM bIjA padane atha bhale , paraMtu AkhyAtane artha jJAta thatAM tene anukULapaNe te bIjA padane artha Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyartha niga che e mata 265 sthira thaze. A khyAtanA arthanI parIkSA karAtAM te artha preraNAtmaka ja sthira thAya che, kAraNa ke bIjA padenuM sanidhAna hovA chatAM preraNAnI buddhi utpanna thatI nathI jyAre AkhyAtapadane sAMbhaLatAM ja preraNAnI buddhi janme che tethI AkhyAtane ja artha preraNAtmaka che. paraMtu tyAM paNa jJAti vagere bIjA dhAtuonA anvaya ane vyatirekanI paryAcanA dvArA, dhAtumAMthI preraNAnuM jJAna mAnavAmAM vyabhicAraNa Avate heI ane pratyayamAMthI preraNunuM jJAna mAnavAmAM vyabhicAra na Avate hoI pratyayane ja artha preraNuM che ema samajAya che. [li, leTu pratyayamAMthI ja preraNAnuM jJAna thAya che, bIjA pratyamAMthI nahi ane kaI paNa dhAtumAMthI te nahi ja.] 236. va: punarAvarthaH ? yamana sati "nivRmoDamatra rUti pratipure so'sAvarthaH / sa eva vidhirityucyate, vidhau hi liGAdipratyayaM smarati pANiniH, na dhAtvarthe yAgAdau, na kartRvyApAre bhAvanAyAm / vidhizca nAma preraNAtmaka eva / ata eva vartamAnopadezikAkhyAtajanitapratItivilakSaNeyaM pratItiH / yajeteti atra hi praiSapraiSyayoH sambandho'vagamyate / anya evAyaM kriyAkartRsambandhAt praiSapraiSyasambandhaH / 236. zaMkAkAra- A [preraNArUpa] artha zuM che ? niyogavAkSArthavAdI- jenA hetAM huM ahIM (=A kAryamAM) niyukta thaye chuM evuM puruSane jJAna thAya, te A preraNArUpa] artha che. te ja vidhi kahevAya che, kAraNa ke pANinivyAkaraNasmRtimAM vidhimAM (=vidhi arthamAM) liDAdi pratyaya che, dhAtvartha yAgAdimAM liDAdi. pratyaya nathI, ke kartAnA vyApArarUpa bhAvanAmAM paNa nathI. vidhi preraNAtmaka ja che. tethI ja vartamAnane upadeza karanAra AkhyAtamAMthI utpanna thayelI pratItithI A pratIti vilakSaNa che, kAraNa ke "neta" ema sAMbhaLatAM zreSa-prega ( = preraNu-preya)ne saMbaMdha jJAta thAya che. kriyAkarnasaMbaMdhathI judo ja A praSa-zaSya saMbaMdha che. (237. nanuM "neta' rUti vimavazcAtra ziyALasavo nAkhyaoN ? brUmaH nAvagamyate iti kintu praiSapreSyalakSaNo'pi sambandhaH prathamamavagabhyate / preSito hi kriyAM kartumudyacchatIti / 237. zaMkAkAra- 'ta' ema sAMbhaLatAM bIje kriyAktasaMbaMdha paNa zuM jJAta nathI thatuM ? niyogavAkSArthavAdI- ame ema nathI kahetA ke te jJAta thatuM nathI paraMtu ema kahIe chIe ke eN-SyasaMbaMdha prathama jJAta thAya che, kAraNa ke preSita ( prerita vyakti kriyA karavA tatpara thAya che. 34-35 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 // vAkyartha niyoga che e mata - 238. nanuM nivAsanvitavaivAsI cheSate "natAM mavAnati | sAm , kriyAsambandhitayaiva preSyate / preSyate tu saH / preSyate cedayamanyastarhi sambandhaH kriyAkartasambandhAt tu / ubhayasambandhitAmasya rAjagavIkSIravadavagamiSyAmaH / yathA gau rAjJA ca sambadhyate kSIreNa ca, yA rAjasambandhinI sA kSIrasambandhinI, yA kSIrasambandhinI sA rAjasambandhinIti, evamihApi puruSaH preSeNa ca sambhantsyate kriyayA ca, yaH preSyate sa karoti, atha yaH karoti preSyate sa iti / 238, zaMkAkAra - kriyAnA saMbaMdhI tarIke ja ene preravAmAM Ave che- "Apa je (= "vaLatAM mavAna") nigavAkSArthavAdI- sAcuM, kriyAnA saMbaMdhI tarIke ja ene preravAmAM Ave che. paraMtu ene preravAmAM te Ave ja che. je ene preravAmAM AvatuM hoya te kriyA saMbaMdhathI jude A bIjo sabaMdha joIe rAjagavIkSIranI jema e ubhayano =BSa ane kriyA banene) saMbaMdhI che ema ApaNe jANIzuM. jema gAya jA sAthe paNa saMbaMdha dharAve che ane kSIra sAthe paNa saMbaMdha dharAve che - je rAjasaMbaMdhinI che te kSIrasaMbaMdhinI che, je kSIrasaMbaMdhinI che te rAjasaMbaMdhinI che, tema ahIM paNa puruSa prapa (preraNA) sAthe saMbaMdhamAM Avaze ane kriyA sAthe paNa jene preravAmAM Ave che te kare che, je kare che tene preravAmAM Ave che. 239. navuM navamumaye mavati | jaioDa kriyaeNvA pravartana hi vartaytiityucyte / so'yaM kriyAsambandha eva bhavati / na tato'nyaH preSapraiSyasambandha * iti / syAdetadevaM yadi vAyvAdivat pravartane kartA liDAdiH syAt / 'prerito'hamatra' iti tu jJAnajanakatvaM vidheH pravartakatvam / sa eSa pravartanaM jJApayati na karotItyanya evAyaM kriyAkartRsambandhAt praiSapraiSyasambandhaH / - 239. zaMkAkAra- A be nathI. [arthAta vaiSa ane kriyA be judAM nathI]. BSa paNa kriyA ja che, kAraNa ke pravartanane =preraNAne) karate pravartayati' (= bIjAne pravRtti karAve che, ema kahevAya che. A kriyA-ktasaMbaMdha ja bane che. enAthI judo zreSazreSyasaMbaMdha nathI. - nigavAkSArthavAdI-je vAyu vagerenI jema liDAdi pravatanane kartA hatA te Ama thAta. "huM ahIM prerita chuM evuM jJAna pedA karavuM e vidhinuM pravartakatva che. liDAdi pravartanane jaNAve che, pravartanane karate nathI eTale kriyA-tRsaMbaMdhathI jude ja zre SyasaMbaMdha che. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyartha niga che e mata 240. nanu jJAnamapi kriyaiva / tatkaraNe ca punarapi sa evAyaM kriyAkatasambandhaH / maivam , kArakajJApakayorbhedasya suprasiddhatvAt / iha ca yo'yaM yAgapuruSayoH kriyAkartRsambandhaH, tato'nyaM praiSapraiSyasambandhamupadarzayituM pravRttAH smaH / sa tato vilakSaNaH pradarzita eva / vailakSaNye'pi tasya yathAkathaJcit nAma kriyamANaM na vArayAmaH / ___240. // 4 // 2- jJAna 59 liyA . tene 42vAmA 32 555 aa peso . priyA-tR samaya che. niyogavAdhyAya nAhI-nA, mevu nathI, 1295 hai 5124-jJApana me to suprasiddha cha, ane ahIM yAga ane puruSa vacce je kriyA katRsaMbaMdha che tenAthI judA thaiSa-aiSyasaMbaMdhane darzAvavA ane pravRtta thayA hatA. te paiSa-zreSya saMbaMdhane kriyA-kartAsaMbaMdhathI vilakSaNa ame darzAvI ja dIdho te vaiva-vaidhyasaMbaMdha kriyA-kartAsaMbaMdhathI vilakSaNa hovA chatAM tene kaI paNa nAma ApatAM tamane ame raktA nathI. 241. bhavatvayamanyaH praiSapraiSyasambandhaH, sa tu prathamamavagamyate ityeSa kuto nizcayaH ? uktamatra 'preSito'ham' iti hi viditvA kriyAyAM pravartate / 'AcAryacoditaH karomi' iti hi dRzyate / yajeteti zrate niyukto'ha miti prathamamavagacchati, tato yajate / tenAyamAdyaH sambandhaH, pAzcAtyastu kriyAkartasambandhaH / tadyo'yaM liDarthaH prathamamavagamyate preSo nAma, sA preraNA, sa niyogaH, sa vAkyArthaH / 24, zaMkAkAra prapa saMbaMdha bhale kriyAnturabaMdhathI judo che paraMtu te pahelo nAta thAya che evo nizcaya tame kyAMthI karyo? niye gavAkSArthavAdI- ahIM ame kahIe chIe ke "mane preravAmAM Avela che' ema jANune te kriyAmAM pravRtta thAya che. "AcAryathI prerAyelo huM karuM chuM" ema kahe te saMbhaLAya che. "je' ema sAMbhaLatAM huM niyukta thayo chuM" ema e prathama jANe che ane pachI yogakriyA kare che. tethI A preSa-pregasaMbaMdha Adya che, kriyA-khUMsaMbaMdha pachIne che. tethI A je liDartha prathama jJAta thAya che, jenuM nAma paiSa che, te preraNuM che, te niyoga che, te vAyAtha che. ___ 242. nanu vidhAviva nimantraNAdiSu liGloTAvapi smaryete eva / satyam , te tu preraNAyA eva aupAdhikA avAntarabhedAH / samahInajyAyoviSayaprayogopAdhinibandhana eSa preSaNAdhyeSaNAdibhedavyavahAraH / preraNA tu sarvAnusyUtA'vagamyate / taduktam "pravartakatvaM tu zabdArthaH, sarvatrAparityAgAt" iti / sa cAyaM liGAdInAmarthaH praiSo NijarthavilakSaNaH pratIyate / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyAtha niga che e mata 242. zaMkAkAra- vidhinI jema nimaMtraNa vageremAM paNa liDara ane le vaparAya che, ema vyAkaraNasmRti kahe che ja. nigavAkSArthavAdI- te sAcuM che, paraMtu te nimaMtraNa vagere preraNAnA ja upAdhine kAraNe thayelA avAktara bhedo che. sama, hIna ane jyAya (moTI) vyakti viSayaka prayogo rUpa upAdhione kAraNe A preSaNA, aSaNuM vagere bhedane vyavahAra thAya che, paraMtu preraNuM te badhAmAM anupUta rahelI jaNAya che. tethI kahyuM che ke "pravartaka e zabdArtha che, kAraNa ke kyAMya te choDI devAyuM nathI'. [A preraNuM jenuM nAma pravartana paNa che te nikRSTa utkRSTa ane barAbarIne ema traNa prakAranA mANasane uddezIne heI preSaNuM, aSaNa ane anujJA ema traNa bhedavALI che. veLarsLeSaMTSnu trividha zAt pravartanA ! agharukSa northa samakSa naraM prati I] liDU Adine A pRSa artha e hinA arthathI vilakSaNa jaNAya che. 243. nanu prayojakavyApAre Nija vidhIyate / prayojakavyApArazca zreSaH / praiSe ca loDAdayo vidhIyante iti Nijartha eva loDarthaH / tathA ca 'kuru kuru' iti yo brate, sa kArayatItyucyate / na, pratItibhedAt / anyA hi 'karotu' 'kuryAt' iti pratItiH, anyA ca 'kArayati' iti pratItiH / prayojakavyApAro hi NijarthaH, jJApakavyApArastu liDarthaH / pravRttakriyAviSayazca prayojakavyApAro NijarthaH, iha tu tadviparItaH / tatra hi kArya pazyataH pravartanam , iha tu pravartitasya kAryadarzanamiti mahAn bhedaH / - 243 zaMkAkAra -- prAjakanA vyApAranA arthamAM NijanuM vidhAna karavAmAM Ave che ane prAjakane vyApAra e ja paiSa che. vaLI eNSanA arthamAM lephTa vagerenuM vidhAna karavAmAM Ave che, eTale Nijane artha ja le artha che. uparAMta, 'kara kare(=ra ku)' ema je bele che te "karAve che (===Ati) ema kahevAya che. nigavAkSArthavAdI- nA, (baMne eka nathI), kAraNa ke baMnenI pratIti bhinna che. Apa kare (deg=otuM), te kare (ta) e pratIti judI che ane te karAve che(ratti) e pratIti judI che. prajAkane vyApAra e Nijane artha che, jyAre jJApakane vyApAra e liDa (-)ne artha che. prajakane vyApAra pravRttakriyAviSayaka che ane te ja Nijane artha che. arthAta je vyakti kamamAM pravRtta thayela che ke karma karavAnuM vicArI rahela che tene jyAM karmamAM javAmAM Ave che tyAM Nijane prayoga karavAmAM Ave che. paraMtu ahIM te tenAthI UlaTuM che. ( arthAta je karmamAM pravRtta rola nathI ke karma karavAnuM vicArato nathI tene jyAM kamamAM javAmAM Ave che tyAM li no prayoga karavAmAM Ave che. jyAM abhUtapUrva kriyAsaMbadha jaNAvavAmAM Ave che ane akArakane tRtAsaMbaMdha jaNAvavAmAM Ave che tyAM liDane prayoga thAya che.) tyAM (NijUnI bAbatamAM) kAryane dekhIne pravartana (preraNu) karAya che, jyAre ahIM (kaliDanI bAbatamAM pravartana karyA pachI kAryanuM darzana thAya che, e e baMne vacce moTo bheda che. 1. lika vidhyartha che. 2. leTU AjJArtha che. 3. Nija preraka che. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayAtha niyoga che e mata 295 244. tatra yathA kurvantaM kArayati, tathaivehApi praiSaH pravartamAnaM prerayati, nApravartamAna sthAvaramiti / na hi vanaspatirucyate yajasveti / na, sthAvarAderayogyatvAt / brAhmaNAdistuH yaH preryate asAvapravRttakriya eva, na hi yajamAna eva yajeteti codyate, kintu apravRttakriya eveti sarvathA NijarthAd vilakSaNo liGarthaH / ___244. // 1 // 2- ma tyo ( linI yAsatamai) te 42tAne zava cha, tebha / ahI (leknI bAbatamAM) paNa zreSa pravartamAnane prere che, apravartamAna sthAvarane preratuM nathI, kAraNa ke "tuM yajJa kara' ema vanaspatine kaI kahetuM nathI. nigavADyArthavAdI- nA, thAvara vagere prerAvAne yogya nathI. paraMtu je brAhmaNa vagerene preravAmAM Ave che te karmamAM pravRtta hatA nathI ja, kAraNa ke yAgakamamAM pravRtta thayelAne "yajJa kare' ema kahI preravAmAM AvatuM nathI paraMtu yogakarmamAM pravRtta na thayelAne ja yajJa kare' ema kahI preravAmAM Ave che. eTale NijanA arthathI liDane artha sarvathA vilakSaNa che. 245. Aha bhavatvayaM vilakSaNo'rthaH / sa tu pramANAntarAvagamyazcet, tadupadaryatAm / ayam asau evaMrUpa iti pramANAntarAnavagamyazcet, kathaM zabdaikagocare tatra sambandhavyutpattiH ? ucyate / zabdaikagocarastu niyogo, vyutpattizca tatra sUpapAdaiva / yo hi yajeta dadyAjjuhuyAditi liGAdibhyo vidhiH pratIyate, kathamasau liGAdInAmagamya iSyeta ? vyutpattizcAsya vyavahArAdavakalpate / 'gaccha' 'adhISva' iti zaNavanvRddhaH ceSTamAno dRzyate / ceSTA ca svAtmani pravartanA'vagamapUrvikA dRSTA / pratyakSadRSTe cAmrAdau sukhasAdhanatayA anvayavyatirekAbhyAmavagate, tadanusmaraNAt pravartamAnaH kasmiMzcidAtmAkUte samupajAte sati bhautika vyApAramArabhate / sa cAtmadharma Atmeva svasaMvedyaH / ahampratyayagamyA hyAtmA, nAsau parasmai darzayituM zakyate / na ca darzayituM na zakyate etAvatA nAnubhUyate iti zakyate vaktum / paro'piM hyenamahampratyayenAnubhavatyeva / tathA'yamapi bhautikavyApAraheturAtmAkUtavizeSo na pramANAntaravedyo bhavati, na ca na vedyate, tasaMvedane sati ceSTAyA dRSTatvAt / tasmAt paramapi 'gaccha' 'adhISva' iti zabdazravaNe sati ceSTApannaM dRSTvA tasyApi tAdRkpreraNA'vagamo'numIyate / sa ca zabdAntarazravaNe satyapyadRzyamAno liGAdizravaNe ca sati dRzyamAnastadartha evetyanvayavyatirekAbhyAmavagamyate itIyatIyaM vyutpattiH / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 vAkyAtha niga che e mata ( 245 zaMkAkAra- bhale liDarane artha NijUnA arthathI vilakSaNa rahyo, paraMtu te liDartha liDa zabdathI judA bIja pramANathI ( = zabdathI ) jJAta thato hoya te te darzAve. "A liDartha AvA svarUpavALe che ema bIja pramANuthI (= zabdathI ) jJAta thatuM na hoya te liDa zabdane ja je viSaya che evA liDarthanI bAbatamAM saMbaMdhanu (liDa zabda ane liDartha vaccenA saMbadhanuM) jJAna kevI rIte thaze ? nigavAyArthavAdI-Ane uttara ame ApIe chIe. [ liDartha ] niga liDa. zabdane ja viSaya che, [bIjA koI pramANane ke zabdane viSaya nathI, ] ane tyAM (= nigamAM) sabaMdhanuM =liDa-lithuM saMbaMdhanuM) jJAna sahelAIthI ghaTe che. je dAna kare' homa kare' ema li vagere dvArA vidhinI pratIti thAya che, te pachI li' vagerene te viSaya nathI ema kema svIkArAya ? enuM ( = li ane limphartha niyoganA saMbaMdhanuM) jJAna te vaDIlenA vyavahAra dvArA ghaTe che. jA "adhyayana kare ema sAMbhaLIne vaDIlane zarIranI amuka ceSTAo karatA te dekhe che ane pitAnI jAtamAM ceSTA pravatanAnA ( = preraNAnA). jJAnapUrvaka thatI teNe dekhI che. vaLI, pratyakSathI dekhelI kerI vageremAM sukhasAdhanatAne saMbaMdha anvaya-vyatireka dvArA jJAta thaI gayo hoya tyAre tenuM (= te saMbaMdhanuM) anusmaraNa thavAne lIdhe pravartamAna bhANasa "A kerI mArA vaDe grahAvAne egya che e jAtane Ata (preraNI -- jJAna) prathama pitAnA AtmAmAM jAgatAM bhautika vyApAra AraMbhe che te (Ata = preraNA jJAna ) AtmAne dhama hoI AtmAnI jema svasaMvedya che. AtmA ahaMpratyaya dvArA gamya che; bIjAne AtmA dekhADavo zakaya nathI. dekhADavo zakya nathI eTalA mAtrathI anubhavAto nathI ema na kahI zakAya. bIjo paNa AtmAne ahaMpratyaya dvArA anubhave che ja. tevI ja rIte bhautika vyApAranA hetubhUta AtmAne AtavizeSa ( = preraNajJAna ) svasaMvedanathI anya bIjA keI paNa pramANathI vedya nathI, paraMtu pramANAntaredya na hovAthI te anubhavAto nathI ema nahi, kAraNa ke tenuM saMvedana thatAM ceSTA thatI dekhAya che. tethI, "ja" "adhyayana kara' evA zabdone sAMbhaLIne ceSTA karatA puruSane joIne te purUne paNa tevuM preraNajJAna thayuM che evuM ApaNe anumAna karIe chIe. te preraNAnuM jJAna bIjA zabdone sAMbhaLavA chatAM utpanna thatuM dekhAtuM nathI ane liDa Adi zabdone sAMbhaLatAM ja utpanna thatuM dekhAya che, eTale li Adi zabdone e (= preraNuM) ja artha che evuM anvaya-vyatireka uparathI jJAta thAya che. ATalI che li ane zirthanA saMbaMdhanA jJAnanI prakriyA tA 246. tavetAmapratyakSam | jhikAAizravaNe saMta veLAvatiH mata | prathamazrutAcca liGAderasauM na bhavati / na ca pramANAntareNa so'rthI darzayituM zakyate / kuryAdityasyArthaH kuryAdityanenaiva pratipAdyate, na pramANAntareNetyevaM vyutpattau sambhavatyAmapi yairagRhItasambandha eva liGAdiH svarUpasAmarthya naiva preraka iSyate, te'tyantabhIrava ityupekssnniiyaaH| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkSArtha niga che e mata 271 246. tethI te preraNAttAna AtmapratyakSa che. liDa vagerenuM zravaNa thatAM preraNAnuM jJAna thAya che. paraMtu pahelI ja vAra lihU AdinuM zravaNa thatAM preraNAnuM jJAna thatuM nathI. (arthAta li ane liDartha preraNAnA saMbaMdhanuM grahaNa jarUrI che. pachI jyAre jyAre liDanuM zravaNa thAya tyAre liDartha preraNAnuM jJAna acUka thAya che.] pramANuntarathI (arthAta liDa: Adi zabdathI anya bIjA zabdathI-Nija Adi zabdathI ) te artha =preraNA) dekhADavo zakya nathI, "kare ne artha ( =niyoga) kare' zabdathI ja jaNAvAya che. bIjI koI rIte ke bIjA koI pramANathI ( zabdathI ) jaNAvAtuM nathI. eTale Ama [liDazabda ane liDara niyoganA saMbaMdhanuM ] jJAna saMbhavatuM hovA chatAM paNa jeo liDa Adi zabda agRhItasaMbaMdhavALo ja che ane pariNAma svarUpa sAmarthyathI ja preraka che evuM svIkAre che teo atyaMta bhIru heI upekSAne pAtra che. 247. nanu yadi liGAdivyatirekeNa nAnyato niyogo'vagamyate, kathamasau niyogazabdAt pratIyate ? kathaM vA niyogazabdasya nAmno'pyarthaH pramANAntarAgocaraH syAt ? ayi sAdho ! na niyogo nipUrveNa yujinA ghAntena bodhayituM zakyate / vyavahAramAtrametat svarUpamAkhyAtumAzrIyate, yathA tu yajetetyevamAdibhyaH zabdebhyaH so'vagamyate tathA nAnyata ityata eva na pramANAntaragocaro dharma ityAhuH / liGarthoM hi niyogo vAkyArthaH / sa eva dharma / sa ca na pramANAntaragamya iti / 247. zaMkAkAra- liDa Adi zabda sivAya bIjA koI zabdathI niyoganuM jJAna thatuM na hoya te pachI " niga" zabdathI tenuM (niyoganuM jJAna kema thAya che? ane " niga" zabdarUpa nAmane paNa artha bIjA koI zabdane viSaya kema bane che ? nigavAkSArthavAdI are o bhalAbhAI ! "ni' upasarga ane gha5 antavALA yuja vaDe niyoganuM jJAna karAvavuM zakya nathI. e te vyavahAra mAtra che, jene Azaro te zabdanuM svarUpa jaNAvavA levAmAM Ave che. [ arthAta "ni' upasarga ane "gha antavALo yuja e to vyavahAramAtra che- vyutpatti etymology che- jene Azaro zabdanuM svarUpa jaNAvavA levAmAM Ave che.] paraMtu jema "yaje vagere zabdo vaDe niyaga jJAta thAya che tema bIjA koI zabdathI (= Nija vagere zabdathI) jJAta thato nathI. eTale ja kahyuM che ke dharma bIjA keI zabdane ( liDa AdithI anya bIjI koI zabdane) viSaya nathI. liDa ne artha niga vAkyA che. te (niyoga ja dharma che. te dharma =niga) li Adi zabdathI anya zabda vaDe jJAta thatA nathI. 248. nanu liDarthaH preraNAtmako'yaM vyAkhyAtaH, kAryAtmA cAyamanuSTheyo dharmaH, sa eva ca vAkyAthoM yuktaH, kArye 'rthe vedasya prAmANyamiti hi mImAMsakAH / tasmAt punarapi bhATTapakSavad dvayamApatati-prerakazca vidhiH, kAryarUpazcAnuSTheyo'rtha iti / sukhaidhito niranusandhAna ivAyuSmAnevaM vyavaharati / na hyanyaH prerako'nyazcAnuSTheya ityuktam / niyoga eva prerako niyoga eva cAnuSTheyaH / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27ra vAyArthe niyoga che e mata 248. zaMkAkAra- A preraNAtmaka liDartha tame samajAvyo, ane kAryAtmaka [liDartha) e anuSkraya dharma che, ane te [kAryAtmaka liDartha ja vAkyartha tarIke yogya che kAraNa ke kAya arthamAM vedanuM prAmANya che ema mImAMsake mAne che. tethI pharIthI paNa bhAdapakSanI jema be AvI paDe che- preraka vidhi ane kAyarUpa anaTheya artha. - nigavAkSArthavAdI- [gurUpAsanA Adi karyA vinA] sukhethI Rddhi prApta karanArA avicArakanI jema A5 Ama kahe che; preraka anya che ane anuSkraya anya che evuM kahevAmAM AvyuM nathI. niga ja preraka che ane niga ja anucche che. 249. camasya tairtha zabdo vatIti re, maitrama, gheravavameva zabdArtha, ArthaM tu kAryatvam , yato vidhiranuSTheyatayA'vagamyate 'AcAryAjJAM karomi' 'rAjAjJAM karomi' iti / kimarthaM tarhi viSayAnuSThAnamiti cet, na hyAjJA ghaTAdivat svarUpeNa kartuM zakyA'pi tu viSayadvArakaM tatsampAdanam / 'kamaNDulaM bibhRhi' ityAcAryeNAjJaptaH kamaNDulaM bhatvA''cAryAjJAM kRtAM manyate / 'kaTakaM gaccha' iti rAjJA''jJaptaH kaTakaM gatvA rAjAjJAM kRtAM manyate / so'yaM niyoga evAnuSTheyaH / 249. zaMkAkAra- niganA preraNAtmaka ane kAryAtmaka be rUpone eka zabda kevI rIte jaNAve ? nigavAkyathArthavAdI- nA, evuM nathI. preraka ja zabdArtha che, kAryava to Artha che, kAraNa ke vidhi anuSThayarUpe ja jJAta thAya che, jema ke huM rAjAzAne karuM chuM' arthAta huM rAjAjJAnuM anuSThAna-pAlana karuM chuM, huM AcAryanI AjJAne karuM chuM.' zaMkAkAra- te pachI viSayAnuSThAnanuM prayojana zuM ? niyogavAkSArthavAdI- jema ghaMTa Adine varUpathI karavA zakya che, tema AjJAne svarUpathI karavI zakya nathI. AjJAne te viSaya dArA ja karavI zakya che. "kamaMDaLa dhAraNa kara" e pramANe AcAryanI AjJA pAmele mANasa kamaMDaLane dhAraNa karIne pote AcAryanI AjJAne pAra pADI" ema mAne che. "kaTakanagara ja e pramANe rAjAnI AjJAne pAmele mANasa kaTanagara jaIne pite rAjAnI AjJAne pAra pADI ema mAne che. Ama A niyoga ja anuya che. 250. nanu 'rAjAjJayA karomi' ityapi vyapadezo dRzyate / sa cAnanuSTheyAmevAjJAM darzayati / maivam , tatrApyAjJaivAnuSTheyA / preSaNAbhiprAyeNa tRtIyAnirdeza ityevaM kecit / 250. zaMkAkAra - rAjAjJAthI karuM chuM" e paNa prayoga dekhAya che ane A prayoga AjJA ananuSkraya ja che evuM darzAve che. nigavAkSArthavAdI- nA, evuM nathI. tyAM paNa AjJA ja anuSkraya che, preraNAnA abhiprAyathI tRtIyA vibhaktine prayoga thayo che ema keTalAka mAne che. [rAjAjJAthI prerAyele huM karuM chuM" erI vivekSA hoya tyAre tRtIyAvibhaktine prayoga thAya che; karaNa (anudAna) te rAjAnAnuM ja che, kAraNa ke tAtparyataH puruSanI pravRtti rAjAjJAmAM thAya che.] Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 vAyAthe niyoga che e mata 25aa. je tu rASTra sArdha nivAryA, gheravAa vAhiyAte | anuSTheyatA hi tasya nijaM rUpam / svasiddhaye sa tu niyojyaM niyuJjAnaH preraka ityucyate / tadidaM kAryatvamaparityaktaprerakabhAvamasyAvagamyate, prerakatvaM cAparityaktakAryabhAvamiti anyataradatra zAbdaM rUpam , anyataraccArtha rUpamiti na bhATTairivAsmAbhiH pratyaye gururbhAra AropitaH / 25 . bIjA keTalAka kahe che ke-niyeganuM kAya zabda che- zabdamAMthI sAkSAta prApta thAya che, paraMtu niyoganuM prerakatva arthAta prApta thAya che. kAyava (=anuyatva) ja niyoganuM pitAnuM svarUpa che. paraMtu pitAnI siddhine mATe nijaya puruSane nija [kAryAtmA] niga preraka kahevAya che. tethI, jenI sAthe prerakabhAva joDAyeluM ja che evuM enuM kAryava ane jenI sAthe kAryabhAva joDAyeluM ja che e, enuM prerakatva jJAta thAya che. ahIM zAbdarUpa juduM che ane Artha rUpa juduM che. eTale bhAdonI jema ame pratyaya upara guru bhAra lAdatA nathI. 252. sa ca niyoga: pratIyamAnaH neta svAma:' rUyanuvadhatUrAvariH pratIyate / yajyAdinA'sya viSayAnubandho dhAtunocyate, 'svargakAmaH' ityadhikArAnubandhaH padAntareNAryate / tatra ca svargakAmasyaivamadhikAro nirvahati / yadi bhAvArthasya svarga prati sAdhanatvamavagamyate, evaM tarhi svargakAmenaivAsau kRto bhavatIti svargakAmapadAnvaye prAktana eva mArgo'numantavyaH / na punaH svargAdiphalapradarzanapUrvakaM vidheH pravartakatvam , asvAtantryaprasaGgAt / na hIdRzaM zAstrasya dainyaM yat phalaM vinA puMsaH pravartayituM na zaknoti / anyathA 'yAvajjIvaM yajeta' ityAdAvapravartakaM zAstra syAt / 252. niyaga jyAre pratIta thatuM hoya che tyAre "svAma: thata" ("svargakAma yaje) ema be anubaMdhothI viziSTa te pratIta thAya che. yaju Adi dhAtu vaDe ene viSayAnubaMdha jaNAvAya che. "svagakAma e bIjA padathI adhikArAnubaMdha jaNAvAya che tyAM svargakAmane ja adhikAra nirvAha pAme che je bhAvArtha (=dhAvArtha, yAga)nuM svargane anulakSI sAdhanapaNuM jJAta thAya che te e rIte svargakAma puruSa vaDe ja e svarga kRta bane che arthAta vaga kAma puruSa e svaga ne adhikArI kartA che, eTale "svargakAma padanA anvayanI bAbatamAM pahelAM jaNAvele mAga ja svIkAro joI e. vaLI, svarga Adi phaLane darzAvIne pachI vidhi pravartaka banatuM nathI, kAraNa ke emAM vidhi asvataMtra (traphaLaparataMtra) banI javAnI Apatti Ave che. zAstranuM AvuM dainya nathI ke phaLa vinA te puruSane pravRtti karavA preravA zaktimAna na bane. anyathA "vAva nIvaM cata - jIvanaparyanta yaje) vagere sthaLe zAstra apravartaka banI jAya, kAraNa ke ahI phaLane nirdeza nathI.] Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 vAkyartha niga che e mata 253. liM vAvakkImiyAtrAnA paTarAjA pUrva mithurayate | na hi vidhiH phalamAkAGkSati api tu niyojyaM viSayaM ca-kasya niyogaH ? kutra niyoga ? iti / te ete ubhe api AkAGkSe paripUrNe / tatra jIvato niyogaH, yAge ca niyoga iti / ataH paraM phalakalpanaM puruSabuddhiprabhavaM bhavati, na zAstrIyam / kAmAdhikAre tu niyojyataivAnyathA svargakAmasya nopapadyate iti svargasya sAdhyatvamabhyupagataM, na punarvidheH phalArthatvAt / ata eva na tatra vaidhI pravRttiH, lipsayaiva pravRttatvAt / Aha ca 'tasya lipsArthalakSaNA' iti[jai0sU0 4.1.2] / sAdhyasAdhanabhAvapratipAdanaparyavasito hi tatra vidhivyApAraH, na prayogaparyavasita iti / ata eva zyenAderadharmatvam / tatra hyabhicaranniti zatrA zatru vaidikenopAyena jighAMsuradhikArI darzitaH tasya / na tatra zAstra pravartakam / jAnAtyevAsau 'mayaitatkartavyam' upAyaM tu na vedetyevam / upAyamAtramasyopadizyate / zyenaM kurviti na vidhiH prabhavati, jighAMsAyA eva tatra pravartakatvAt / ataH zyenAderadharmatvAt tadvyudAsArthamarthapadopAdAnam , 'codanAlakSaNo'rthoM gha" [gai tU0 2..2 ] rUti / 253. zaMkAkAra- zuM "vAva nIvaM neta' vagere AjJAe phaLazunya ja che ? niyogavAkyarthavAdI- "hA ema ame kahIe chIe. vidhi phaLanI AkAMkSA rAkhata nathI, paraMtu ni jaya purUnI ane viSayanI AkAMkSA rAkhe che, jema ke kayA puruSane niga che ?' 'kayA viSayamAM niyoga che? A ba ne AkAMkSAo ahIM (=vAtrakanI tamAM) paripUrNa thAya che. jIvatA puruSane niyoga che ane tyAgaviSayamAM niga che. AnAthI AgaLa phaLanI kalpanA e te puruSanI buddhinI nIpaja che. phaLakalpanA zAstrIya nathI. kAmAdhikAramAM te svargakAma punI niyatA ja anyathA (arthAta phaLa vinA) ghaTatI nathI eTale svargane sAdhya =phaLa) tarIke svIkAryuM che - ane nahi ke vidhine phaLanI apekSA che. mATe. tethI ja tyAM vaidhI pravRtti nathI, kAraNa ke svaga AdinI icchAthI ja te pravRtta thayuM che ane kahyuM paNa che ke "svarga AdinI IcchA zAstranI preraNa vinA svAbhAvika thAya che (jaiminisatra 41.2). tyAM vidhine vyApAra sAdhyasAdhanasa baMdhanA pratipAdanamAM ja samApta thAya che tethI AgaLa vadhI prayogamAM (=pravRttimAM) samApta thatuM nathI. eTale ja nayAga vagere adhama che. [arthAta vidhine vyApAra je pravRttimAM paryAvasAna pAmato hota te cenayAgaviSayaka pravRtti paNa dharma banI jAta ] tyAM "mirarajU" e zatRprayayAta pada dvArA te zatrune vaidika upAya vaDe mAravAne icchuka darzAvAyuM che. temAM zAstra pravartaka-preraNA ApanAruM nathI. te puruSa jANe ja che ke mAruM A kartavya che paraMtu tene upAya te jANato nathI. zAstra to mAtra upAyane darzAve che - nayAgane darzAve che. zatruvadhaviSayaka pravRttinI pravartAnAmAM (preraNumAM) arthAta "kara" e arthamAM (=li-leTu arthamAM) vidhi kAma Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyartha niga che a mata 275 karatA nathI, kAraNa ke jighAMsA (=haNavAnI IcchA) ja te pravRttinI preraka (pravaka-utpAdaka) che. tethI, yenyAga vagere adharma (=anartha hoI temanI vyAvRtti karavA mATe sUtramAM "artha pada mUkavAmAM AvyuM che- rovarATaloDaH ghamaH [=vaidika pravartaka vAkya (codanA ja jene jJApaka hetu (=lakSaNa) che e je artha tenuM nAma dhama. ahIM dharmanAM be vizeSaNe ApyAM che eka te te vedanAM vidhivA vaDe ja jJAta thAya che. bIju te artha che (=sukhanuM ke zreyanuM sAdhana che, anartha nathI]. 254. kAmAdhikAreSu hItikartavyatAMze zAstrIyA pravRttiH, yathoktaM 'kratvartho hi zAstrAva khyate" [0 mA ka.2.2]ti | mAvAImAtra si taravaimavatama, takrtvytaaNshstu na karaNatvAvagativelAyAmupanipatita iti tatra lipsAyA abhAvAcchAstrameva pravartakam / ataevAgnISomIyahiMsAyA nAdharmatvam / 254. kAmAdhikAromAM AvatA itiktavyAMzamAM je pravRtti thAya che te zAstrIya (= vaidhI) che, jema ke kahyuM che ke yajJa ( atu)nA upakAraka aMga zAstrathI mukta vyarUpe jJAta thAya che.' bhAvArtha mAtranuM =kevaLa dhAtvarthanuM-yAganuM) karaNatva te pahelethI jJAta thayeluM che, paraMtu jyAre karaNatvanu jJAna thayuM tyAre itiktavyatAMza AvI paDyuM na hato =jJAta thayo na hato, eTale lisAnA abhAve zAstra ja itikartavyatAMzamAM pravartaka che. phiLanuM sAdhana karaNa hoI, te karaNaviSayaka pravRtti phlecchAne kAraNe thAya che, pachI te pravRttinI pravartaka che, vidhi tenA pravartaka nathI. itiktavyatAza karaNane upakAra karato hoI te ItikartavyatAMza paNa phaLanuM paraMparAthI sAdhana gaNAya, pariNAme itiktavyatAMzamAM paNa phalecchAne kAraNe pravRtti kema na thAya ? AnA uttaramAM keTalAka jaNAve che ke karaNa phalasiddhine vacce lAvAne niyogane sAdhe che eTale karaNane phaLa sAthe saMbaMdha che, itiktavyatAne phaLa sAthe saMbaMdha nathI. bIjA keTalAka jaNAve che ke prayAgakALe ( pravRttikALe ) karaNa itikartavyatAnI apekSA kare che. pratipattikALe te tenI apekSA karatuM nathI. adhikArAvasthAmAM pratipattikALe te siddhi mATenI karaNanI ja upAyatAnuM jJAna thAya che. prajAne zuddha anupakRta yAga (karaNa) phaLanI (svarganI siddhi mATe samartha nathI, eTale prayogakaLe pravRtta thayelA yAgane (karaNane ItiktavyatAnI apekSA che. pahelethI nathI. niSkarSa e ke phalechAthI jema karaNamAM pravRtti thAya che tema itikartavyAMzamAM phlecchAthI pravRtti thatI nathI. kAmAdhikAramAM phaLanA sAdhana ( =karaNa ) viSayaka pravRtti lechAthI thAya che, vidhi te phaLanuM sAdhana mAtra darzAve che - sAdhyasAdhanasaMbaMdhanuM pratipAdana kare che. paraMtu sAdhanaviSayaka pravRtti kevI rIte karavI temAM vidhi pravartaka che-lisA pravartaka nathI. arthAta mukhya sAdhananA aMge viSayaka je pravRtti thAya che te pravRttine pravartaka vidhi che. "svargakAma je' ahIM phaLa svarga che. yAga e svaganuM mukhya sAdhana che karaNuM) che. puruSane yogaviSayaka pravRtti karavA preranAra svargo cho che. vidhi nathI. vidhi te varga ane yAga vaccenA sAdhya-sAdhanasaMbadhanuM ja mAtra pratipAdana kare che. paraMtu yAganA upakAraka aMgomAM puruSanI je pravRtti thAya che tene pravartaka te vidhi Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 vAkyartha niga che e mata ja che. lipsA nahi.] tethI ja [agniSTayAganI jyotiSTayAganI -ItikatavyatAbhUta] agniSomIya hisA adhama nathI. [agnijhemayAganI ItikatavyatAmAM agniSomIya pazune mArI tenA mAMsapiMDane agni-soma mATe hemavAnuM ane te pazunA aMgenA bhAgothI mizrita puDAze banAvI agni-sema mATe homavAnuM Ave che. agniSomIya pazu bekaDe che.] 255. 'na hiMsyAt sarvA bhUtAni'. iti niSedhaH sAmAnyazAstram / sAmAnyazAstraM ca vizeSazAstrakroDIkRtaviSayaparihAreNa pravartate iti agnISomIyahiMsAyAH zAstrIyatvAt na niSedhavidhiranarthatAM bodhayediti / - 255. [zaMkAkAra- agninIya hiMsA adhama thAya kAraNa ke koI paNa prANInI hiMsA na kare e vedane Adeza che.] nigavAkSArthavAdI- kaI paNa prANInI hiMsA na kare' e niSedha te sAmAnya zAstra che. vizeSazAstranA viSayane choDIne sAmAnyazAstra pravarte che. agniSomIya hiMsA e vizeSazAstrane vijaya heI sAmAnyazAstramAM karavAmAM Avela niSedhavidhi aniSomIya hiMsAnI anarthatAne bedhaka nathI. 256. nanu zyene'pi zAstrIyA pravRttiH / pravartakatvaM hi vidheH svarUpaM pramANAntaravilakSaNam / nAnvayavyatirekavat sAdhyasAdhanapratItimAtraparyanto hi vidhivyApArI bhavitumarhati iti sarvatra vidheH prayoktRtvAnapAyAt / evameva ceyaM pravRttiH zyeyena yajeteti / ucyate / pravartito'hamiti jJAnajananaM vidheH prerakatvam / tat satyaM sarvatra tulyaM karaNe zyene itikartavyatAyAmagnASomIye ca / bAhye tu pravRttilakSaNe bhautike vyApAre yatra lipsAdi pravartakAntaramasti, tatra bhavantyapi vidheH prayoktRzaktirudAste, pazupuroDAzaprayAjavat / tatrodAsIne vidhau niSedhazAstramavatarati 'na hiMsyAt' iti / yadi tu sarvatra prayoktRzaktiranudAsInA bhavet tadA jyotiSTomAnna viziSyeta zyenaH, zAstrIyAmAM pravRttAvAnomIya rUva nivevarAstrasyAnavIrat | 2 6. zaMkAkAra- nayAgamAM thatI pravRtti paNa zAstrIya che, kAraNa ke pravartakatva e vidhinuM svarUpa che je pramANuntaranA (=anya zabdanA) svarUpathI vilakSaNa che. anvayavyatirekanI jema vidhine vyApAra sAdhya-sAdhananI pratItimAtra sudhI ja ho ghaTato nathI, kAraNa ke vidhinuM pravartakatva sarvatra hAjara hoya che ja. Ama ja A [zvenavAgamAM thatI] pravRtti nena neta' (="niyAga kare) e vidhithI ja utpanna thAya che. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayAtha niyoga che e maMta nigavAkSArthavAdI - Ane uttara ApIe chIe. "mane pravRtti karavA preravAmAM AvyuM che e jJAnanI utpatti ja vidhinuM prerakatva che. te sAce ja sarvatra tulya che - [zatrughAtanA] zyanayAgarUpa karaNamAM ane [agniSTomanI] itiktavyatAmAM paDatA agniSomIyamAM, paraMtu bAhya pravRttilakSaNa bhautika vyApAramAM, jyAM lisA vagere anya pravartaka che tyAM vidhimAM prayatRzakti hovA chatAM te zakti tyAM udAsIna banI jAya che, pazupureDAzaprayAja e enuM udAharaNa che. vidhi tyAM udAsIna thatAM hiMsA na karavI" e niSedhazAstra tyAM Utare che je sarvatra ja vidhinI prayatRzakti anudAsIna bane te jyotiSThomathI (=agniSTomathI yenayAgane kaMI vizeSa na rahe, kAraNa ke zAstrIya pravRttimAM agnimIyanI jema yenayAgamAM paNa niSedhazAstrane kaMI avakAza na rahe. ____257. jyotiSTome'nullaGighataniSedho'dhikArI, svargasyAniSiddhatvAt / zyene tu hi sAyAH pratiSiddhatvAd utkrAntaniSedho'dhikArIti cet , maivam , adhikAridazAyAmapi bhavanmate vidheH prayoktRtvAnapAyAt na niSedhazAstramavakAzaM labhate iti zyene'pi nAvadhIritaniSedho'dhikArI syAt / 257. zaMkAkAra- jyotiSThomamAM, jeNe niSedhanuM ullaMghana nathI karyuM te adhikArI che, kAraNa ke svarga niSiddha nathI, paraMtu cenayAgamAM te, hiMsA pratiSiddha heI niSedhanuM ullaMdhana karanAra adhikArI che. niyegavAkSArthavAdI- nA, evuM nathI. adhikArIdazAmAM paNa ApanA mate vidhinuM prayophtatva cAlyuM jatuM nathI eTale niSedhazAstrane avakAza maLato nathI, pariNAme nayAgamAM paNa niSedhane jeNe anAdara karyo che te adhikArI bane nahi.. 258. nanu na vidhiH phale prayojyaM prerayati phalaM kurviti, karmaNi tvenaM pravartayati yajasveti / tenAdhikAridazAyAmapratihato niSedhazAstrAvakAzaH / AyuSman ! asmatpakSamAzrito'si / phale cenna pravartayati vidhiH puruSaM, phalArthitvAdevainamupAye pravartamAnaM tatrApi na prerayet , upAyAnabhijJasya tUpAyameva darzayet, yAvadaprAptaM hi vidheH viSayaH / taduktam-jAnAtyevAsau mayaitatkartavyamupAyaM tu na vedeti / pratItirapIyamIdRzI 'abhicaran yajeta' iti / yadi tvaM zAstrIyenopAyona vairiNaM hantumudyataH, zyenena jahi, zyenastavopAya ityarthaH / tadalamatiprasaGgena / kAmAdhikAreSu tAvanna phalAkAGkSo vidhiH, phalaM tvadhikAre heturiti sthitam / pratiSedhAdhikAre'pi pratyavAyo na kalpate / niSedhyaviSayAdeva labdhatvAdadhikAriNaH // Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 vAkyAtha niga che e mata tatrAsI kalpyamAno'pi narakAdiphalodayaH / avaidhatvaM prapadyeta na hyAkAGkSadRzI vidheH // vidherapekSe dve eva niyojyaviSayau prati / tatpUraNena tRptastu na vAJchati tato'dhikam // niyojyastAvadetAvAnkruddho'rihananodyataH / viSayastannivRttizca niyogo yatra gamyate / / 258. zaMkAkAra- vidhi prayajya puruSane phaLamAM "phaLa kara' ema prerato nathI. paraMtu vidhi tene karmamAM yajJa kara' ema prere che. tethI adhikArIdazAmAM niSedhazAstrane avakAza apratihata che. nigavAkSArthavAdI- he AyuSmana ! te amArA pakSane Azaro lIdho che. je vidhi puruSane phaLamAM prerato na hoya te, phaLanI icchAthI ja phaLanA upAyamAM pravRtti karatA puruSane vidhi upAyamAM paNa prere nahi, vidhi te upAya na jANanArane upAya ja darzAve, kAraNa ke je aprApta che te vidhine viSaya che. eTale ja kahyuM che ke puruSa jANe che ke A mAre karavAnuM che, paraMtu te upAya jANa nathI". "naina mamavAnuM neta' ( = zatrune mAravA tatpara thanAra yAga kare' enI A pratIti paNa AvI che. je tuM zAstrIya upAyathI vairIne haNavA udyata thayo hoya te ghenayAgathI haNa, spenayAga tAro upAya che e ene artha che. vadhu vistAra karavAnuM prayojana nathI. kAmAdhikAromAM vidhine phaLanI AkAMkSA nathI [kAraNa ke nijya puruSa ane viSaya (yAga e bene jaNAvanAra be padethI ja te nirAkAMkSa banI jAya che.] phaLa te adhikAranuM kAraNa che ema sthira thayuM che pratiSedhAdhikAramAM paNa pratyavAya (anartha) ghaTatuM nathI. arthAta vidhine tenI koI apekSA nathI.] [ na nyAna sava mUtAni'- kaI paNa prANInI hatyA na karo' A pratiSedhavAkya che.) temAM niSedhya viSaya hanana che, temAMthI ja adhikArInI - hanana pravRtta (arihananapravRtta) puruSanI prApti thatI hoI pratiSedhAdhikAramAM paNa pratyavAya anartha ghaTatuM nathI. pratidhAdhikAramAM naraka vagere phaLanI utpatti kalpavAmAM Ave te paNa te kSetpatti avaidhapaNuM pAme che, kAraNa ke vidhinI AvI AkAMkSA nathI. arthAta vidhine phaLanI AkAMkSA nathI. vidhine nijya puruSanI ane viSayanI e benI ja AkAMkSA che. te AkAMkSA purAvAthI tRpta banele vidhi ethI adhika kaMI vAchato nathI (arthAta te phaLanI AkAMkSA rAkhatA nathI). pratiSedhAdhikAramAM nijya puruSa ATale ja che- kuddha ane arihanane ghata ane viSaya che hanananivRtti jene anulakSI niga (AjJA) jJAta thAya che. 259. natAvana vivudayAma nivavadhe che viSaya ti / "mAvAI: karmazabdAstebhyaH kriyA pratIyate' iti [ jai0sU0 2.1.1 ] sthite bhAvArthastAvat pUrvAparIbhUtatvAbhAvAnna vidheviSayaH / naJartho'pi na vidheviSayaH, ananvitAbhidhAnAcca / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkSArtha niga che e mata ra79 na hi naJo'nantaraM liGvibhaktiH zrUyate, api tu hanteH / hananamapi na vidheviSayaH, tasya dharmatvaprasaGgAt , najaprayogasya vaiyarthyaprasakteH, hanane ca puruSasya svataH pravRtteH / naJciziSTo'pi na hantyartho'sya viSayaH, tayovi zeSaNavizeSyabhAvAbhAvAt / yuktaM dadhnA juhotIti hAme dadhyanuraktatA / hanteH svarUpanAzAttu na naJarthAnuraktatA // puruSaprayatno'pi na kevalo vidheviSayaH, svataH siddhatvAt / nApi naarthAnuraktaH, hantivat tatrApi nArthasya vizeSaNatvAnupapatteH / 259. zaMkAkAra- ATaluM amane samajAtuM nathI ke niSedhavidhine viSaya karyo che je bhAvArtha (=dhAtvartha) karmazabdo che te karmazabdothI kriyA jaNAya che, AvuM sthira thaI gayuM hoI bhAvArtha vidhine viSaya nathI, kAraNa ke temAM vidhinA viSayamAM) pUrvAparIbhUtava[je yAgAdi kriyAnuM lakSaNa che - nathI. uparAMta, nagnatha vidhine viSaya nathI, kAraNa ke te pratyayAtha sAthe anvita thayA vinA ja potAnA arthanuM abhidhAna kare che. na pachI tarata ja livibhakti saMbhaLAtI nathI, paraMtu hana dhAtu pachI tarata ja livibhakita saMbhaLAya che; Ama nagane liDa vibhakita sAthe anvaye nathI hanana paNa vidhine viSaya nathI kAraNa ke tema bhAnatAM (arthAta hananane vidhine viSaya mAnatAM) hanana dhama banI javAnI Apatti Ave; vaLI, nanA vaiyathyanI paNa Apatti Ave; ane hananamAM te puruSa svataH pravRtti kare che eiTale hananaviSayaka vidhinI keI AvazyaktA nathI.] na-viziSTa hanadhAvatha paNa vidhine viSaya nathI kAraNa ke temanI vacce vizeSaNavizeSyabhAva ja nathI. temanI vacce vizeSaNavizeSyabhAva kema nathI te samajAvIe chIe-] "dahIM vaDe hema kare che. ahIM hama dahIMthI anurata (viziSTa) che, paraMtu hanadhAvatha nagnathathI anurakta nathI kAraNa ke nartha sAthe hadhAtvarthane saMbaMdha thatAM ja] hanadhAtvarthanA svarUpane nAza thaI gayuM che. kevaLa puruSaprayatna paNa vidhine viSaya nathI, kAraNa ke te svataH siddha che. [arthAta kevaLa puruSaprayatna pitAnI utpatti mATe bIjA kazA upara AdhAra rAkhatA nathI.] na-rthathI anurakta puruSaprayatna paNa vidhine viSaya nathI, kAraNa ke nagna jema hanadhAtvarthanuM vizeSaNa ghaTI zakatuM nathI tema puruSaprayatnanuM paNa ghaTI zakatuM nathI. 260. gayAyamatrAhmAdrijyAna datte patte bhAvArthAntare niyo: +kyate | na hanyAditi ko'rthaH ? anyatkimapi kuryAditi / tahiM kiM tadbhAvAntaramiti na vicArayituM zakyate / yatkiJciditi cenna, tasya svataH siddhatvena vidhyanarhatvAt / avazyaM jIvan pumAn kiJcit karoti paThati gacchati bhuDakte ca / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 vAkyartha niga che e mata 260. kiMI kahe ke abrAhmaNa vagerenI jema nagnathI hanadhAtvartha payuM dasta thatAM anya bhAvArthamAM (vaMdhAvathamAM) niganI (=AjJAnI) kalpanA karAya che. "dunya -na haNe ene zuM artha ? bIjuM kaMI paNa kare' e artha jo ema hoya to te anya bhAvArtha ( dhAtvartha) kare che e vicAravuM zakya nathI. je kahe ke koI paNa bhAvArtha, to te barAbara nathI, kAraNa ke te te svataH siddha hoI vidhino viSaya banavAne gya nathI. jIvate puruSa avazya kaMI ne kaMI kare ja che- paThana kare che, gamana kare che, bhajana kare che. 261. atha viSayAMzaM parihRtya pramANAMze naJ nivizate, sa hi pravartamAnaM pumAMsaM ruNaddhi, yaddhanyAttanneti / tadapyanupapannam, anvitAbhidhAnena vidhivibhaktehentinAvaruddhatvAt / preraNazaktisvabhAvo vidhiH sthitaH / yastu niSedhAtmA nA pArve sthitaH tatra na vidhiH saMkrAmati / saMkrAntAvapi naJazca vidhezca sambandhe sati vidheH svarUpanAzo'vagamyate / svabhAvo hyeSa naJo yadayaM yena yena sambadhyate tasya tasyAbhAvaM bodhayatIti / ato vidhisambandhe natra idhyamANe etAvAn vAkyArthoM'vatiSThate hananavidhirnAstIti / tatazca hananasya vidhitvaM ca syAt / 260. [keI kahe che ke viyAMzane (dhArtha yAgane cheDI pramANuza =liDa) sAthe nagna joDAya che, te pravartamAna puruSane aTakAve che, jene haNe tene na haNe ema. paraMtu A pakSa paNa ghaTato nathI, kAraNa ke prakRti sAthe anvita thaI vidhivibhakti (RliDa) pitAnA arthanuM abhidhAna karatI hovAthI hana =prakRti dhAtu) vaDe vidhivibhakti (=li) avarUddha thaI jAya che. preraNAzakitarUpa svabhAvavALo vidhi sthira thaye che. je niSedhAtmA nI bAjumAM rahela che tyAM vidhi (kaliDa') saMkramaNa karato nathI, tyAM vidhi sikramaNa kare te paNa namUne ane vidhine saMbaMdha thatAM vidhinA svarUpane nAza jJAta thAya, kAraNa ke nAne e svabhAva che ke te jenI sAthe joDAya tenA abhAvanuM jJAna te karAve. na vidhi sAthe saMbaMdha dharAvate icchavAmAM AvatAM ATale ja vAkyothe sthira thAya - "hananavidhi nathI ane pariNAme hanananuM vidhipaNuM thAya. 262. zatrotha nA sutIti hema vavanAroDhitavat vidhivimanishktiruppdN saMkrAmatIti yathAvaNi tam ,evamihApi hanane svataH pravRttatvena vidhivaiphalyAt natrazca zrayamANasyAnarthakyaprasaGgAd vidhAyikA zaktiH naJarthameva spRzati iti kiM nessyte| 262. nigavAkyAthavAdI -- uttara ApIe chIe "dahIM vaDe hema kare che e vAkyamAM, hemaviSayaka vidhi bIjA vAkyathI ('agnihotra guhorti e vAkyathI) thaI gayelI hoI, vidhivibhakitanI (=liDanI zakita u5damAM (= hema'pada pahelAM AvelA "dahIM' padamAM) saMkrAnta thAya che ema je varNavyuM che tevI ja rIte ahIM paNa hananamAM puruSanI svataH pravRtti thatI hoI hananaviSayaka vidhinuM vaiyaA thatuM hovAthI amANa nagnanA AnarthayanI Apatti Ave eTale vidhAyikA zakita ( = preraNazakita ) nAthane sparze che ema kema nathI mAnatA ? ( "nA nuoti' =danA homa zoti. ahIM 'nA' pada "ma'nI pUrve AveluM che eTale tene upapada kahyuM che). Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyArthe niga che e mata 281 263. nanUktamatra 'bhAvArthAH karmazabdAH' iti / tatra dadhyanurakto homa eva vidhIyate iti phalato dadhi vihitaM bhavati, na pramANataH / iha tu naJastadupamardasvabhAvatvAt na kenacit saMsargo dadhyAderiva kalpate / maivam , nivRttimeva kurvan naJa vizeSaNIbhavati / seyaM najupahite hantau zrUte hanananivRttirgamyate / yathA siddharUpadadhyanupraveze'pi na homasya sAdhyamAnAvasthA nivartate, tathA naanuvidvahantyarthAvagatau na pUrvAparIbhAvabuddhinivartate / na hyabrAhmaNavat 'na hanyAt' iti siddharUpabuddhiH / so'yaM hanananivRttirUpaH pUrvAparIbhUto'rtho vidhiviSayo bhaviSyati / athavA vibhaktyarthena natra sambhansyati / zuddhasya liGAderarthaH pravartakaH, najupahitasya tasyArthI nivartaka iti zabdazaktirevaiSA aparyanuyojyeti / yatta sAkSat natro'nantaraM vidhivibhaktirnotpadyate, tat tasyAdhAtutvAddhAtoH pare tiGAdayaH pratyayA bhavanti, nAnyasmAditi / yogyatayA tu nabarthena sambandhaH / na ca tatrAyamartho'vatiSThate hananavidhirnAstIti, kintu na pahito vidhiraudAsInye puruSaM niyuGkte / tadavacchedakazca hantiH, anyathA sarvakriyaudAsInyaM pratIyetetyalamativimardaina / niSedhavidherapi siddho'nubandhadvayayogaH / evaM niyogavyApAre samApte phalakalpanA / nRbuddhiprabhavaiva syAdataH nApekSatA bhavet // - 263 sh||2.-- 2 // sahala mA thucha mazahAne abhAva, ThiyA. tyAM dahIMthI anurakata hema vihita thAya che. eTale phalata dahIM vihita thAya che ema kahevAya. pramANataH =lithI dahIM vihita thatuM nathI. paraMtu ahIM nagane svabhAva ja upamadana karavAne heI, mane keInI paNa sAthe saMsarga ghaTata nathI-jema dahIM vagerene saMsaga bIjAnI sAthe ghaTe che tema nigavAkSArthavAdI-evuM nathI. nivRttine ja kare na- vizeSaNa bane che. nAnI sAmIpyamAM ja hananI yuti thatAM A pelI hanananivRtti jJAta thAya che. jema siddharUpa dahIno anupraveza thavA chatAM homanI sAdhyamAna avasthA nivRtta thatI nathI, tema nagnathI anuviddha hanadhAtvarthanuM jJAna thavA chatAM hanadhArthanA pUrvAparIbhAvanI buddhi nivRtta thatI nathI jema 'avAma' sAMgA si435nI muddhi thAya che tebha na hanyAt-na & sabhA si635nI bhuddhi thatI nathI. A hanananivRttirUpa pUrvAparIbhUta artha vidhine viSaya bane che. athavA vidhivimakalyartha sAthe (liDAI sAthe) nagna saMbaMdhamAM Ave che. zuddha liDa Adine artha pravartaka che, nathI upahita liDa Adine artha nivartaka che, AvI zabdanI aparyanujya zakti ja che. nagna pachI tarata ja sAkSAta vidhivibhakita (liDa Adi AvatI nathI enuM kAraNa te e 36-37 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 vAkyA niyoga che e mata che ke nagna dhAtu nathI ane dhAtune ja ati tiDa Adi jemAM liDane samAveza che) lAge che, bIjAne lAgatA nathI. yogyatAne kAraNe vidhivibhakitano namUrtha sAthe saMbaMdha che ane tyAM Avo artha thato nathI ke "hananavidhi nathI, paraMtu nagnathI upahita vidhi puruSane dAsInyamAM prere che. te dAsIcane avacchedaka hadhAtvartha che, anyathA sarva kriyAviSayaka audAsInya pratIta thAya. vadhu khaMDana karavAthI saryuM. niSedhavidhinA paNa be anubaMdha puravAra thayA- eka nityAnubaMdha ane bIjo viSayAnubaMdha. A pramANe niyoga vyApAra samApta thatAM mANasanI buddhi phaLanI kalpanA kare che. Ama phaLaka95nA manuSyabuddhijanya ja bane ethI nigavyApAra phaLasApekSa bane nahi. 264. kartha na niva svaita pratyAyamayaddhinA | mA nivatiSTa vidhinA tAvaduktaM nivartanam / / pravRddhatararAgAndhaH pratyavAye'pi kalpite / na nivartata ityevaM kiM vidherapramANatA / / phalaM bhavatu mA vA bhUt puruSo'pi pravartatAm / mA pravartiSTa vA sve tu nAstyarthe khaNDanA vidheH / / pravartanAvagamajanane hi vidhivyApAra iti asakRduktam / tatra tasya na kiJcid vaiphalyam / 264. zaMkAkAra- pratyavAya (anarthanA bhaya vinA puruSa nivRtta kema thAya ? niyogavAkSArthavAdI- bhale te nivRtta na thAo. vidhi te kevaLa nivRtti mATenI preraNune ja jaNAve che. pratyAyanI kalpanA karavAmAM Ave te paNa atyaMta vadhelA rAgathI aMdha banele mANasa [vidhi chatAM] nivRtta thatA nathI, eTale zuM Ama vidhi apramANa che? nithI ja.] phaLa thAo ke na thAo, puruSa paNa pravRtta thAo ke na thAo, paraMtu pitAnA arthamAM vidhi tUTI paDatA nathI. preraNAnA jJAnane utpanna karavAmAM vidhine vyApAra che ema ame vAraMvAra jaNAvyuM che. temAM vidhinI jarA paNa niSphaLatA nathI. 265. nanu vi: pApekSatA nAsti ceta, kiM tardi bazrayamAM vizvanAdissu svargAdiphalaM kalpyate ? ucyate / anabhijJo devAnAMpriyaH / na tatra vidheH phalApekSA / na ca tatra phalaM kalpyate / kintu azrayamANatvAdadhikArAnubandhasya, niradhikArasya ca vidhervidhitvAnirvAhAdadhikArAnubandhaH kalpyate / tatra sarvAn prati aviziSTatvAt svargakAmaH codanAzeSabhAvena niyogyaH kalpyate / na ceyaM pauruSI kalpanA, atyekadezaH sa iti hi tadvidaH / tadiyamadhikArAnubandhakalpanA, na phalakalpanA iti so'yamanubandhadvayAvacchinno niyogo vAkyArthaH / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayAtha niga che e mata 283 265. zaMkAkAra-- je vidhine phaLanI apekSA na hoya te jemanuM phaLa jaNAvAyuM nathI te vizvajita Adi bhAgomAM svaga Adi phaLanI kalpanA kema kare che ? niye gavAkSArthavAdI- Ane uttara ame ApIe chIe. Apa jANatA nathI. tyAM vidhine phaLanI apekSA nathI ane bIjI vAta e ke tyAM phaLanI kalpanA karavAmAM AvatI nathI. paraMtu adhikArAnubaMdha =prayojyAnubaMdha) tyAM jaNAvAyuM na hovAthI ane adhikAra ( nitya puruSa) vinAnI vidhinuM vidhipaNuM nirvAha pAmatuM na hovAthI adhikArAnubaMdhanI (= niyAnubaMdhanI) kalpanA karavAmAM Ave che. tyAM svarga kAma puruSane vidhinA aMgarUpe nijya tarIke kalpavAmAM Ave che kAraNa ke te badhAM karmo pratye sAdhAraNa che. A adhikArAnubaMdhanI kalpanA puruSabuddhijanya nathI paraMtu zrutine ja eka bhAga che ema vedavide kahe che. tethI A adhikArAnubaMdhanI kalpanA che, phaLanI kalpanA nathI, eTale A be anubaMdhathI (nityAnubaMdha ane viSayAnubaMdhathI ) viziSTa evo niyoga vAkyartha che. * 266. vAyatve cAhya pradhAnatvati | anyo hi vaLyAddhithas=AjyamAnastdnuprveshen pratIyate iti guNo bhavati / niyogastu svamahimAkSiptadRSTopakArAnekakriyAkArakakalApopabRMhitasvarUpaH pratIyate iti prAdhAnyamavalambate / kArya ceta pradhAnamucyate niyoga eva kAryam / phalaM cet pradhAnamucyate tadapi na siddham , api tu sAdhya, sAdhyatvaM cAsya niyogAdhInamiti niyoga eva pradhAnam / puruSastu niyojyamAnatvAdapradhAnamiti / evaM niyoga eva pradhAnatvAdvAkyArthaH / 266, niga vAkyA che kAraNa ke niyoga pradhAna che. bIjo bhAga vagere artha jyAre jJAta thAya che tyAre nigane anukULa banIne (arthAta nigano viSaya banIne) vAta thAya che. eTale te gauNa che paraMtu niga te pitAnA mahimAthI AkSipta daSTa upakAravALI aneka kriyAo ane dRSTa upakAravALA aneka kArakethI puSTa thayelA sva pavALo sAta thAya che, eTale te pradhAna che. je kAryane pradhAna kahetA he te niyoga ja kArya che. je phaLane pradhAna kahetA he te phaLa paNa siddha nathI paNa sAdhya che ane phaLanuM sAdhyapaNuM nigane adhIna che, eTale niga ja pradhAna che. puruSa to niyujyamAna hoI apradhAna che. Ama niyoga ja vAkyartha che, kAraNa ke te pradhAna che. 267. sa pratItimepaTocanayA caturavastha 3jyate-tpattividhiH, viniyogavidhiH, prayogavidhiH, adhikAravidhiriti / utpattividhiH 'agnihotraM juhoti' iti, agnihotrAkhyakarmasvarUpotpAdavyatirekeNArthAntarAnavagamAt / viniyogavidhiH 'dadhnA juhoti' iti, utpattividhitaH pratipanne bhAve'rthe tatra dadhyAdiguNaviniyogA'vagamAt / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayAtha niyoga che e mata adhikAravidhiH 'agnihotrAM juhuyAt svargakAmaH' iti, nirmAte karmaNi tatrAdhikRtasya puMsastato'vagamAt / prayogavidhistu yaH kramaparyantaM prayoge padArthAnavagamayati / ayaM cAdhikAravidhereva vyApAravizeSa iti tadevAsyodAharaNam 'agnihotrAM juhuyAt svargakAmaH' iti / kvacidekasminneva vAkye rUpacatuSTayaM vidheravagamyate, na tatra pRthagudAharaNam apekSyate, yathA 'etasyaiva revatISu vAravantIyamagniSToma sAma kRtvA pazukAmo hyetena thata rUri | 267. [niga eka ja che paNa pratItione bhedanI paryAcanA dvArA te cAra avasthAovALo kahevAya che -uttividhi, viniyogavidhi, pragavidhi ane adhika ravidhi [utpattine artha che sAdhanaravarUpa tene bedhaka vidhi utpattividhi kahevAya che. utpattirnAda sAdhanasvarupa, to vidhihaspattividhiH] utpattividhinuM udAharaNa che- "agnihotra guphoti(=agnihotra hama kare che, kAraNa ke ahIM agnihotrahama nAmanA karmanA svarUparUpa utpAda sivAya bIjA arthonuM jJAna thatuM nathI. A utpattividhimAM kamane karaNa tarIke anvaya thAya che. eTale upayukata vAkyane "nirotromana rUI mAvaceta (= "agnihetramathI ISTa-svarga- karavuM') ema artha thaze. A utpattividhinuM bIju udAharaNa che-- somena neta'. utpattividhi phakta dravyadevatArUpa karma svarUpane bodhaka hevAthI tene utpattividhi nAma apAyuM che.] nA gueoti' (="dahIM vaDe homa kare che?) e viniyogavidhi che, kAraNa ke utpattividhi dvArA kamanuM (dhAtvarthanuM svarUpa jJAta thatAM tyAM (ete karmamAM) dahIM vagere aMgone ( guNana) viniga jJAta thAya che. [aMgane pradhAnanI sAthe (=utpattividhithI vihita pradhAna kamanI sAthe je saMbaMdha, tene jaNAvanAra vidhi vinigavidhi kahevAya che. arthAt je vidhithI aMga ane aMgIne aMgAMgIbhAvarUpa saMbaMdha jJAta thAya te viniyogavidhi. viniga eTale aMga tarIke anvayasaMbaMdha, AmAM agI uddezya hoya che ane aMga vidheya hoya che, jema ke "danA jJAti' = "nA horma mAvata'. tRtIyAvibhaktithI pratipanna che aMgabhAva jene tevA dahIMne temanI sAthe saMbaMdha A vidhithI vihita che. A guNavidhi yA viniyogavidhimAM dhAtvathane sAdhya tarIke anvaya hoya che. utpattividhimAM ane adhikAravidhimAM dhAtvarthane sAdhana tarIke anvaya hoya che.] 'agnihotra guhuyAta svAma:' (='svagakAma purupa agnihotrahama kare') e adhikAravidhi che, kAraNa ke karmanuM jJAna thatAM te karmamAM adhikRta puruSanuM jJAna temAMthI thAya che. prayAgamAM ( karmaprayogamAM) karmane aMta sudhInA kramamAM padArthone avagama karAvanAra pragavidhi che. A prayogavidhi adhikAravidhine ja eka vizeSa vyApAra che, eTale tenuM udAharaNa paNa te ja che- "manokAM judut stroma' Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayArtha niga che e mata 285 koIka vAra eka ja vAkyamAM vidhinAM A cAre rUpi jaNAya che, tyAM judAM judAM udAharaNanI apekSA nathI, jemake 'tacaiva revatag vAravantavamanniSTona sAma kRtvA vAmo hatena neta' (=agniSNuta yajJamAM vAravandrIya nAmanI agninI stutio revatI nAmathI oLakhAtI RcAomAM dAkhala karavI; ukta yajJane gauNa karmathI pUrA karo, je uparanA maMtrapAThathI zarU thayo hato, je pazukAma hoya teNe A yajJa karavo.) 268. anyAnyapi niyogasya rUpANi vyApArabhedAdavagamyante / sa hi bhAvArthasiddhyarthaM tatsamarthamarthamAkSipatIti tatprayojaka ucyate, yathA mANavakasthasyAdhyayanasyAcAryakaraNavidhiH / kvacidanyAkSipte vastuni labdhe sati tatrAprayojako vidhirbhavati, yathA krayaniyuktaikahAyanyA lAbhe sati na pAdapAMsugrahaNArthamanyAmakahAyanImAkSipati vidhiriti, prakaraNaparipaThitapadArthapaTalaparigrahAcca grAhaka iti vidhirucyate / 268. vyApArabhedane AdhAre niganAM anya rUpe paNa jaNAya che. bhAvArtha ( dhArthInI siddhi mATe te bhAvArthanI siddhi karavA samartha hoya evA arthane AkSepa niyoga kare che, eTale tene te prayojaka kahevAya che jemake ['ATha varSanA brAhmaNane AcArya pAse laI javAya' evI] AcAryavidhi baTukaccha adhyayanane AkSepa kare che. [baTuka pAse sAdaDI banAvaDAvavA mATe baTukane AcArya pAse laI javAta nathI paraMtu baTukane bhaNAvavA mATe AcArya pAse laI javAya che, eTale Ama adhyApanavidhinuM jJAna thayuM. AcAryAkaraNavidhi adhyApananI siddhi dvArA potAnI siddhi dekhI adhyApanano AkSepa kare che ane adhyApanano AkSepa kare jenA vinA adhyApana siddha na thAya tene adhyayanane) paNa AkSepa kare che arthAt te aviniyukta baTukAdhyayanano paNa AkSepa kare che.] kyAreka anya vidhi vaDe AkSipta vastu labdha bane tyAre prastuta vidhi te vastune AkSepa na karatA hoI ajaka vidhi bane che. udAharaNArtha, tima yAgamAM "aTzre nyA sonuM maLAti' (=aruNaraMgI ekahAyanI gAya vaDe emane kharIde che) e vidhithI samanI kharIdImAM niyukta ekahAyanI gAyane lAbha bIjI vidhi pUrvAni anuni nati saptamaM padamabhigrahAti / atha yahi havirdhAne pravartayeyustahi tenAkSamupALyAt' ne yatAM gAyana paganI retI levA mATe bIjI ekahAyanI gAyane AkSepa A bIjI vidhi karatI nathI, para tu prakaraNamAM paThita padArthanuM (ekahAyanI gAyanuM grahaNamAtra kare che, tethI A bIjI vidhine grAhakavidhi kahevAya che. [gAyanA sAtamAM pagalA vakhate tenA page lAgelI dhULa grahaNa karI te dhULathI havirdhAnanA gADAnA akSanuM saMmArjana kare evuM A bIjI vidhimAM vihita thayuM che.] 269. kvacit prakaraNaparipaThitasyApi tenAgRhItasya dvAdazopasadAdeH prakaraNAdutkarSadarzanAdata eva niyogagarbho viniyoga ityAcakSate / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 vAkayArtha niyoga che e mata kvacidviniyojakazrutyAdipramANavirahe'pi pazvekatvAdhupAdAnaM zeSIkurvannupAdAyaka ityucyate / pazunA yajeteti vibhaktyA prAtipadikArtho viniyuktaH, tatsthamekatvam uktameva, na viniyuktam , 'ekena' ityazravaNAt / pazurupAdIyamAno na saGkhyArahita upAdAtuM zakyate zrutasaGkhyAparityAgakAraNAbhAvAccaikatvaviziSTaH pazurupAdIyate ityupAdAnazeSIkRtamekatvam / vaikRtastu sauryAdividhiH prAkRtamitikartavyatAjAtamAkarSan codaka ityucyate / 269, koIka vAra prakaraNapaThitanuM paNa vidhi agrahaNa kare che, kAraNa ke agRhIta dvAdazopasada vagerene anya prakaraNamAM saMbaMdha (=utkarSa) dekhAya che, [A prakaraNamAM dekhAte nathI ] eTale ja nigane jenI apekSA che te viniyoga che ema kahevAya che siAhna tiSThamane traNa ja upasa hoya che e vAkyathI "svargakAma puruSa tima yAga kare e vidhi nirAkAMkSa banI gaI che. eTale "ahInane bAra upasadda hoya che e vAkyanI tene apekSA nathI, je apekSA hota te "ahIne zabdane evI rIte samajAvatA ke te zabda tiSThomane vAcaka bane ane e rIte vAkayasamanvaya thAya paraMtu apekSA na hovAthI ahInazabdane je rUDha artha ahurgaNasAdhya katu che te svIkAravAmAM AvyuM che ane tethI te kratunA prakaraNamAM "ahInane bAra upasaMda hoya che' e vAkyane utkarSa (=anyatra saMbaMdha) samajAya che eTale jyotiSTamanA prakaraNamAM paThita hevA chatAM 'tiSTama yAga kare e vidhi tene choDI de che. dIkSAdivasathI laI somAbhidhavanA divasa pahelAM karavA yogya je homa kahyA che te upasad hema' kahevAya che. eka divasamAM sAdhya hovAthI tikTomanuM sAhna' evuM yaugika nAma che. utkarSane artha che "anyatra saMbaMdha hovo te, juo mImAMsAsUtra 3.3.25] keIkavAra vinijaka zruti vagere pramANenA abhAvamAM paNa pazunA ekatva vagerene upAdIyamAna pazu vagerenA aMga banAvI grahaNa karato vidhi upAdAyaka kahevAya che. pUjInA neta (="pazuthI yaje', emAM tRtIyA vibhakita vaDe pratidikArya pazu viniyukata che, paraMtu vibhaktigata ekava kevaLa ukta ja che, viniyukta nathI kAraNa ke "na" (=eka (pazu) vaDe) ema vAkayamAM spaSTa kahyuM nathI. jyAre pazunuM grahaNa karavAmAM Ave che tyAre te pazu saMkhyA rahita te grahaNa karavuM zakya nathI ane vibhakitamAM rahelA ekavacanane tyAga karavAnuM kaI kAraNa nathI, eTale ekatvaviziSTa pazunuM grahaNa karavAmAM Ave che Ama ahIM pazugrahaNanA aMgabhUta ekatva che. sauya Adi vikRtirUpa ( gauNa) yAgane vidhi prakRtirUpa (mULa, mukhya) yAganI saghaLI itikatavyatAne kheMcI lAvate ceka kahevAya che. 270. tadidamekasyauva bhagavato liGarthasya prayoktRzaktikhacitAtmanaH pracuravyApAravaicitryamupadarzitamityalamanayA mahAmatimAnasavilAsavatyA mImAMsArthakathayA / so'yamIDazo niyogo vAkyArthaH / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkSArtha niyoga che e mata 287 tasya dvAdazalakSaNyAM tattadrapaM prakAzitam / tanneha likhyate'smAbhirgranthagauravabhIrubhiH // diGamAtraM tvetadAkhyAyi niyogasya yathAgamam / amuSminnapi vAkyAthai vivadante manISiNaH // 270. prayojvazakita ( preraNazakita)thI saMpUrta svarUpavALA, eka ja bhagavAna liDarthanA vyApAranI ghaNI vividhatA jaNAvI. eTale have atyaMta buddhimAnanA mAnasamAM vilAsa karanArI evI mImAMsAzAstranA viSayanI carcAne rahevA daIe. A A niga vAkyartha che. jene dvAdazalakSaNInA nAmathI oLakhavAmAM Ave che te bAra adhyAyavALA mImAMsAsUtra nAmanA graMthamAM niganA te te rUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. te nirUpaNane ame graMtha ghaNo moTo thaI javAnA bhaye lakhatA nathI. paraMtu Agamane anusarIne ame te niganuM diDamAtra vyAkhyAna (=samajUtI) ApyuM che. A vAkakSArthanI bAbatamAM paNa buddhimAne matabheda dharAve che. 271. liGAderavagamyamAnaH kAryarUpaH preraNAtmA ca vAkyArthI niyoga ityuktam / na cAsavevarUpo'pi paridRzyamAnabhAvArthavyatirikto'vagamyate / kriyaiva tAvatkAryAtmA preraNAtmA phalArthitA / pratIyate tato'nyastu niyogo nobhayAtmakaH // nanvanya eva kriyAkartRsambandhAt praiSapraiSyasambandho darzitaH / ayukto'sau / kuryAdityAdizabdebhyaH kriyAdivyatirekiNaH / nArthAntarasya saMvittiH kasyacit preraNAtmanaH / / kimidAnI karotIti kuryAdityAdi ca tulye ete pratipattI ? 271. zaMkAkAra - liDa vageremAMthI jaNAto kAryarUpa ane preraNArUpa niga vAkyartha che ema kahevAmAM AvyuM che. paraMtu dekhAtA bhAvArthathI ( dhAtvarthathI) jude AvA rUpavALo niyoga jaNAtuM nathI kriyA ja kAryarUpa che ane kSArthitA ja preraNArUpa che. kriyA ane phalArthitAthI judo ubhayAtmaka niyoga dekhAto nathI. ni gavAkSArthavAdI - kriyA-katRsaMbaMdhathI judo ja zreSa-vRSya (preraka-preya) saMbaMdha ame darzAvyuM che. zaMkAkAra- te pra saMbaMdha ucita nathI, "puta ( kare)" vagere zabdothI kriyA vagerethI judA bIjA preraNurUpa evA keI arthanuM jJAna thatuM nathI. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 vAkyartha niyoga che A mata niyogAcyA vAha- zu masI 'karoti' (="43 cha') bhane 'kuryAt' (= 431)thA yatA be pratItio tulya che? 272. abhinavamidaM zabdajJatvamAyuSmataH / na bamo na bhinne ete pratipattI iti / karotIti pravRttakriya ucyate vartamAnakAlAvacchinnazca, kintvasauM praiSastato'vagamyamAno'pi prerako na bhavati, na ca kArya iti brUmaH / nanu prerakatvenaivAvagamyamAnaH kathaM prerako na bhavet / etadevAsya preSatvaM yat prerakatvam / [272. zaMkAkAra - Apa AyuSyamAnanuM A zabdApaNuM abhinava che ame ema hetA nayA 4 te the pratAtimA lina nathA. 'karoti' gema detA hiyAmA pravRtta thye| sane vata'bhAnAsaviziSTa 525 sapAya cha, paraMtuIya (pre24-329||| 'karoti'thI paate| hovA chatAM preraka banato nathI ane kArya paNa banatA nathI, ema ame kahIe chIe. nigavAkSArthavAdI- prerakarUpe ja jaNa te =BSa) preraka kema na bane ? je enuM Btva che te ja enuM prerakAva che. 273. satyam , prerakatvenaivAsau gamyate / na tvasau tathA bhavati / vyavahAramAtrametat 'rAjAjJayA karomi' iti / kAryatvamapyasya prakriyAmAtrAM rAjAjJAM karomi' iti / AjJA hi nAma naivAnyA sampAdyatvena gamyate / nAnuSThAturiyaM buddhirAjJA sampAdyatAmiti // evaM hi yasya kasyApi pravarteta sa AjJayA / na ceha bAlonmattAdivacanAt phalavAjatAt // satyapi preraNAjJAne pravartante sacetasaH / bhayaM nAzaDakyate yasmAt phalaM vA'pi samIhitam / / tathAvidhasya rAjJo'pi nAjJAnuSThIyate janaiH / vartamAnopadeze'pi phalaM yatrAvagamyate // tatra pravartate loko liGAdiSvazruteSvapi / bhavatyArogyasampatti jAnasya harItakIm / / tatkAmo bhakSayecceti ko vizeSaH pravartane / anvayavyatirekAbhyAM tadevamanumanyate / / merakatvaM phalasyaiva na niyogAtmanaH punaH / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phlapravartakatvavAdI ane niyogavAkSArthavAdI vacce vivAda 289 273. lapravartakatvavAdI- sAcuM, prerakarUpe ja te jaNAya che, paraMtu e preraka banI nathI. [AjJAnuM niveganuM preraNArUpa darzAvatuM vAkya- rAjAjJAthI karuM chuM" e te belavAne vyavahAramAtra che. "rAjAnAne karuM chuM' e vAkyathI darzAvAtuM [niyoganuM] kAryarUpa paNa prakriyAmAtra che. AjJA saMpAdarUpe jJAta thatI ja nathI AjJAnuM anuSThAna karanArane AjJA pAra paDAvI joIe evI buddhi thatI nathI. ema hoya to game tenI AjJAthI te pravRtti kare. preraNAnuM jJAna hovA chatAM bAla, unmatta vagerenAM phalarahita vacanothI buddhimAne pravRtti karatA nathI. je rAja taraphathI bhayanI AzaMkA na hoya ke je rAjA pAsethI icchita phaLa maLavAnI saMbhAvanA na hoya tevA rAjAnI paNa AjJAnuM anuSThAna leke karatA nathI. ena thI UlaTuM, vartamAnane upadeza hoya chatAM jyAM phaLanuM jJAna thatuM hoya tyAM leke pravRtti kare che - li Adi zabda sAMbhaLyA na hovA chatAM. "haraDe khAnArane Arogyasa patti prApta thAya che e sAMbhaLI ArogyasaMpatti IcchanAra haraDe khAya che. eTale pravRtti karAvavAnI bAbatamAM "ti ane yukata e benI be pratItiomAM ze bheda che ? kiMI ja nahi.] anvaya-vyatireka dvArA anumAnathI e ja nizcaya thAya che ke phaLa preraka che, niga preraka nathI. 274. tatraMta sthAta-Dho maDhapArthivAta pravartanam, ArirAnti prerakAzayAnuvartane vA tasya pAramparyoNa phalahetutvAt / vede tu vakturabhAvAt preraNAvagamAdeva pravRttiH / unmattavAkyAdapi liDAdiyuktAd na preraNAvagamo nAsti / bhavannapi doSadarzanAdupekSyate unmatta evaM pralapatIti / vede punaryajetetyatra preraNA'vagamAt parityAgakAraNAbhAvAt tata eva pravartanam / pravartanA'bhAve'pi na vedasyAprAmANyam , pramANavyApArasya tena nirvati tatvAdityuktam / 274. nigavAkSArthavAdI tyA Ama thAya, lekamAM bhale phaLanI IcchAthI pravRtti thAya, kAraNa ke preraka puruSane ArAdho icchanAra te preraka puruSanI IcchA pramANe jyAre pravRtti kare che tyAre paNa tenI pravRttine hetu paraMparAthI phaLa che. paraMtu vedamAM te vedanA vatA (kartA) purUSane abhAva hAI preraNAnA jJAnathI ja pravRtti thAya che. unmattanA liDa Adi yukta vAkyathI preraNunuM jJAna nathI thatuM ema nahi, preraNAnuM jJAna thavA chatAM doSa dekhAvAthI unmatta Ama pralApa kare che' ema kahI tenI upekSA karavAmAM Ave che. paraMtu vedamAM "saMta" ema sAMbhaLI ahIM preraNAnuM jJAna thavAthI ane te preraNuMnA jJAnane tyAga karavAnuM kaI kAraNa na hovAthI preraNAttAnathI ja pravRtti thAya che. "ta sAMbhaLIne kaI pravRtti na kare te paNa tethI vedamAM aprAmANya nathI AvatuM kAraNa ke pramANane vyApAra te teNe pUro karyo che 275. ucyate / vede'pi vaktA'sti / tadAzayavazena tatrApi phalAthinAM pravartanamiti sambhavadapIdamuttaraM nAcakSmahe, kathAntaraprasaGgAt / kiM tvidaM bramaHpreSaNAvagamAdeva pravRttisiddhau svanimapadaM bAdarivadanyathA vyAkhyAyatAm / adhikArA Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 phalapravartakatvavAdI ane nigavAyArthavAdI vacce vivAda nubandhAbhidhAne puruSavizeSaNamAtrametadbhavatu, kiM svargasAdhyatvakalpanayA / vizeSaNatvamevAnyathA na nirvahatIti cet , AyAtaM tarhi phalasya sAdhyatvam / taccet sAdhyatvenAvagamyate, tasyaiva sAmarthyasiddhaM lokAnuguNamavyabhicAri ca pravartakatvamutsRjya na preraNAvagamasya tadvaktumarhasIti / niyogAdatha niSpattiH phalasyetyabhidhIyate / phalaM pratyaGgabhUtatvAdavAkyArthatvamApatet // |275. lapravartakatvavAdI-Ane uttara ApIe chIe. vedane paNa vaktA ( kartA) che. tenA Azayane vaza thaIne tyAM paNa phaLane IcchanArAo pravRtti kare che ema amAre uttara hovA chatAM ame ema kahetA nathI kAraNa ke ema kahIe te carcAne viSaya badalI nAkhavAnI Apatti Ave. paraMtu ame A te kahIe chIe ke je preraNAnA jJAnathI ja pravRti siddha thatI hoya te "svargakAma padane bAdari AcAryanI jema bIjI rIte samajAvo. te "svargakAma' pada adhikArAnubaMdhane jaNAvavAmAM puruSanuM vizeSaNamAtra bane, svargane sAdhya gaNavAnI kalpanA rahevA do. [nivizeSaNa puruSa adhikArI banato nathI. tethI pahelA jaNAvelI rIte svargecchA game tema puruSanuM vizeSaNa banaze. Ama svarga phaLa na hovA chatAM adhikArAnubaMdhanI prApti thaze. svagane sAdhya mAnavuM na joIe. svagane sAdhya gaNavAnuM choDI daIe te svarga puruSanuM vizeSaNa na banI zake ema je tame kahetA he te phaLa sAdhya che e AvI paDe che. phaLa je sAdhya tarIke jJAta thatuM hoya te tenuM ja sAmarthyathI puravAra thayeluM, kAnusArI ane avyabhicArI pravartakapaNuM choDI preraNAsAnanuM pravartakapaNuM jaNAvavuM tamane zobhatuM nathI. je niyoga dvArA phaLanI niSpatti thAya che ema tame kahetA ho to A pakSamAM phaLa prati niyoga aMga (gauNa) banI gaye heI niga vAkyartha nathI evuM AvI paDe. 276. nanu vidhya = mAvArthavata che nara, nAca tava cAta AkSepakatvAtta tasya phalArthatvamucyate / prayoktRtvaM hi tasya nijaM rUpam / yadyevaM bhAvArtha eva sAdhyo bhavatu, vidhyarthasya tu kimanuSTheyatvamucyate ? / so'pi bhAvArthasiddhayA sampadyate 'kRto mayA svAminiyogaH' iti vyavahArAditi cet / 276 nigavAkSArthavAdI-jema bhAvArtha ( = dhAtvartha) phaLamAM ( = phatpattimAM) karaNa che tema vidhyartha (= niga) phaLamAM ( = kSetpattimAM ) karaNa nathI ke jethI vidhyartha phaLanuM aMga bane. [bhAvArtha kSetpatti mATe karaNa che. vidhyartha kSetpatti mATe karaNa nathI. tethI bhAvArtha phaLanuM aMga che paNa vidhyartha phaLanuM aMga nathI ] vidhyartha phaLane AkSeka heI, vidhyartha phaLane mATe che ema kahevAya che prayoktApaNuM e vidhyarthanuM potAnuM rUpa che phalapravartakatvavAdI- je ema heya te bhAvArtha (dhArtha=prakRtyartha) ja sAdhya (anuddheya) bane, vidhyarthane (=nigane) zA mATe anuddheya kahe che ? Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ klapravakatvavAdI ane niyogavAyArthavAdI vacce vivAda 291 niyogavAkyarthavAdI- kAraNa ke te vidhyartha paNa bhAvArthanI siddhi dvArA niSpanna thAya che, ane ApaNe belIe paNa chIe ke meM svAmIne niga karyo" (meM svAmInI yAjJA pAra pADI'). 277. bhAvArthAt tarhi niSpattirniyogasya phalasya ca / ityekatra padagrAme vAkyArthadvayamApatet // kiM cAnvitAbhidhAnena viSayatvAvadhAraNAt / niyogasyaiva bhAvArthaniSpAdyatvaM pratIyate / / sa tu bhAvArthataH siddho phalAya yadi kalpyate / parArthatvAdavAkyArtho bhavedityupavarNitam // bhAvArthastu dvayaM kuryAt yugapadvA krameNa vA / yugapannAsya sAmarthya samatvaM ca dvayorbhavet // niyogazca zabdaikagocaratvAt mA darzi, phalaM tu vargapazvAdi tena saha niSpadyamAnaM kimiti na gRhyate ? / kramapakSe pUrva vA niyogaH, pazcAt phalaM, pUrva vA phalaM, pazcAdvA niyogaH siddhayediti ? yadi pUrva niyogaH, tadA niyogasyAsaMpAdyatvAt tadviSayAyA lipsAyA anupapatteH karaNAMze'pi vaidhI pravRttiH syAt / yathA niyoganiSpattiH prayAjAdikRtena tu / tatra pravRttiH zAstrIyA bhAvArthe'pi tathA bhavet // iSyate iti cet / nanvevaM tasya lipsArthalakSaNetyabhyadhAyi yat / / zyenAdInAmadharmatvaM varNitaM tadvirudhyate // atha pUrva phalasiddhiH, tato niyogasiddhiH, tahi phalasya tadAnIM darzanaM bhavet siddhatvAt / na ca bhAvArthavelAyAM putrapazvAdi dRzyate / adRzyamAnamapyetat siddhamityativismayaH // atazca yat kaizciducyate vargasiddhimavAntaravyApArIkRtya niyogameva bhAvArthaH sampAdayatIti, tadapyapAstam , avAntarasya vyApArasya jvalanAderiva pradhAnavyApArAt pUrva darzanaprasaGgAditi / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 phalapravakatavavAdI ane niyogavAkSArthavAdI vacce vivAda 217. phalapravartakavavAdI-te pachI bhAvArtha dvArA ja niyoganI ane phaLanI baMnenI niSpatti thatAM padasamUhamAM eka sthAne be vAkyo AvI paDaze. [arthAta vArthabheda nAmane doSa AvI paDaze.] vaLI, prakRtyartha (bhAvArtha =dhAvatha thI anurakta (anvita) niyuganA abhidhAna dvArA niyuganA viSayanuM nizcayajJAna thatuM hoI, niganuM ja (phaLanuM nahi) bhAvArthaniSpAdyatva pratIta thAya che. ['ravA ta"mAM "tamAM prakRtyartha yAga che. A prakRtyartha vAga nigane ( vidhyArthIne AjJAno viSaya che. niyoga sadA pitAnA viSayathI anurakta (anvita) ja hoya che. viSayathI anurakta niyoga saMbhava nathI. eTale niyoga ja bhAvArthathI (prakRtyarthathI) nipAdya che, phaLa bhAvArthathI nikhAdya nathI.] have, bhAvArtha dvArA siddha thayelo niyoga je phaLane mATe kapavAmAM AvatuM hoya te te parArtha hoI vAkayAtha na bane ema ame jaNAvyuM che. [mAnI lo ke bhAvArtha niyoga ane phaLa baMnene kare che te prazna UThe che ke bhAvArtha te bene yuga56 kare che ke kramathI kare che ? te bene yugadda karavAnuM tenuM sAmarthya nathI vaLI, baMnene te yugapad kare to te baMne tulya banI jAya, pariNAme eka vAkyAthamAM temanA guNapradhAnabhAvane abhAva thatAM ananvaya AvI paDe.] uparAMta yugapatapakSamAM, niyoga kevaLa zabdane ja viSaya he bhale na dekhAya paraMtu niyoganI sAthe niSpanna thatuM phaLa svarga, pazu vagere kema gRhIta thatA nathI (arthAta dekhAtA nathI ? kramapakSamAM prazna UThe che ke pahelAM niyoga ane pachI phaLa niSpanna thAya che ke pahelAM phaLa ane pachI niyoga niSpanna thAya che? je kahe ke pahelAM niyoga niSpanna thAya che te niyoganI niSpatti pachI te saMpAgha rahe nahi. pariNAme niyoganA viSayamAM (yAgamAM) lisA ghaTe nahi, eTale karaNuzamAM (yAgamAM) paNa vaidhI pravRti thAya. jema prayAja Adi itikartavyatA dvArA niyoganI niSpatti thAya che tyAM (=prayAja Adi itikartavyatAmAM) vadhI pravRtti che, tema bhAvArthamAM ( = dhAtvarthamAM) paNa vaidhI pravRtti thAya. jo tame kahe ke ame te IcchIe chIe te tenI IcchA zAstranI preraNuM vagara svAbhAvika thAya che' ema sUtramAM [mI. 4.1.ramAM je jaNAvyuM che te ane spena vagere yAganuM adharmapaNuM je varNavavAmAM AvyuM che te baMnene tamArI A IcchAthI virodha thAya. [ itikartavyatAmAM zAstranI preraNAthI pravRtti thAya che, arthAta ItikartavyatAmAM-prayAja AdimAM thatI pravRtti vadhI che. enAthI UlaTuM karaNazamAM -dhArthamAM arthAt svarga AdinA karaNa yAga AdimAM zAstranI preraNAthI nahi paNa phaLanI lisAthI pravRtti thAya che. je dhAtvarthamAM paNa zAstranI preraNAthI pravRtti mAnavAmAM Ave te nayAgamAM thatI pravRtti paNa vaidhI pravRtti banI jAya ane pariNAme nAganuM adharmava na rahe, yAga dharma banI jAya] je kahe ke pahelAM phaLanI niSpatti thAya che ane pachI niyoganI niSpatti thAya che, te te vakhate (bhAvArtha vakhate = dhAtvartha vakhate arthAta yAgakALa) phaLanuM darzana thAya, kAraNa ke te niyoga pahelAM ja nidhana thaI gayuM che. paraMtu bhAvArtha vakhate putra, pazu vagere dekhAtAM nathI. phaLa dekhAtuM na hovA chatAM niSpanna thaI gayeluM hoya che e te ati vismayakAraka che. eTale keTalAka kahe che ke bhAvArtha ( dhAtvartha) svagasiddhine avAntara vyApAra banAvIne niyoganuM ja saMpAdana kare che. paraMtu A matane nirAsa ame karI nAkhyo che, kAraNa ke ema mAnatAM jvalana AdinI jema avAntara vyApAra pradhAna vyApAranI pahelAM dekhAvAna mApatti Ave. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalapravakatvavAdI ane niyogavAkyarthavAdI vacce vivAda 23 278. athocyate vargakAmasya varga sAdhayitumudyacchato yAgena niyogaH yaH sampAdyaH zrUyate, sa ceta sampannaH zabdavRttena phalamapi sampannameva, AnubhAvikI tu vargasiddhiH kAlAntare bhaviSyatIti / etadayuktam , siddhidvayAnupalambhAt / na dhekA zAbdI siddhiranyA cAnubhAvikI nAmeti / kAlAntare cAnubhAvikI siddhiH kutastyeti cintyam / kAlAntare ca bhAvArthaH kSaNikatvAnna vidyate / / zaktyAdirUpaM cApUrva na bhavadbhirupeyate // bhavanto hyapUrvazabdena dharmazabdena ca niyogamevopacaranti / na ca niyogaH zaktivadAtmasaMskAravadvA kAlAntarasthAyI bhavati / sa hi preraNAtmakaH kAryarUpo vA / nobhayathA'pi sthairyamavalambate / 278. niyogavAyArthavAdI- svarganI IcchAvALA arthAta svargane sAdhavA tatpara mANasa mATe yAga vaDe je niyoga saMpAgha saMbhaLAya che, te ja siddha thaI gayuM hoya te phaLa paNa zabdavyApArathI siddha thaI gayuM ja heya, kAlAntare te kevaLa AnubhAvikI svarganI siddhi thaze. [udAharaNutha, keI amAtyane "rajae tamane phulapura gAma ApyuM che ema jyAre kahevAmAM Ave che tyAre ja tenuM sAdhya siddha thaI gayuM che, te gAma tene tyAre ja maLI cUkyuM che, kAlAntare te svIkAra Adi aupacArika (AnubhAvikI siddhi thaze ] phalapravartakatvavAdI - A barAbara nathI, kAraNa ke be siddhinI upalabdhi nathI. eka zAbdI siddhi ane bIjI Anu bhAvikI siddhi nathI. vicAravuM joIe ke kAlAntare AnubhAvikI siddhi kyAMthI hoya ? kSaNika heI, bhAvArtha kAlAntare astitva dharAvatA nathI ane zakita vagere rU5 apUrvane Apa svIkAratA nathI. Apa "apUrva' zabdathI ane dhama" zabdathI niyogane ja satkAre che ane niyoga te jema zakti ke AtmasaMskAra kAlAntara sthAyI che tema kAlAntarasthAyI nathI, kAraNa ke te preraNArUpa ke kAryarUpa che ane baMnemAMthI koI paNa rUpe te sthiratA dharAvatuM nathI. 269. tat syAd --niyogasiddhirAkSiptaphalasiddhirbhavati / viSayAdyanubandhAvacchinno hyasAvevAnuSTheyaH / tatra yathA tena tena kArakacakreNa kriyAkalApena vinA sampattimalabhamAnaH tattadAkSipati, tathA'dhikArAnubandhavandhyo'pi nAsI sampattimadhigacchatIti tamapyAkSipati / yazcAyamadhikArAnubandhAkSepaH sa evAyaM phalAkSepaH / na tu vidheH phalApekSitetyuktam / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 phlapravartakatvavAdI ane niyogavAkSArthavAdI vacce vivAda | tha che ' 279. niyogavAkSArthavAdI-tyAM Ama thAya niyogasiddhi e AkSiptaphalasiddhi che. viSaya vagere anubaMdhathI viziSTa niyoga anucche che. tyAM jema te te kAracakra ane kriyA kalApa vinA saMpatti na pAmate niyoga te te kAracakra ane kriyAkalApane AkSepa kare che, tema adhikArAnubaMdharahita paNa te saMpatti na pAmate adhikArane paNa AkSepa kare che, ane A je adhikArAnuba dhane AkSepa che te ja A phalAkSepa che. vidhi kharekhara phalAkSepa karate nathI e to ame kahyuM che (adhikArAnubaMdhanA AkSepathI jude phalAkSepa nathI adhikArInubaMdhane AkSepa e ja phalAkSepa che. arthAta kharekhara adhikArAnubaMdhane AkSepa ja vidhi kare che, ne AkSepa vidhi karatuM nathI.) 280. dyum | yo hi yena vinA kAmaM na siddhyet sa tamAkSipet / niyojyamAtrAkSepe tu niyogo na phalAtmakaH // niyojyazcaNDAlasparzeneva svargakAmanotpAdamAtreNa niyojyatAM pratipanna iti kathaM niyojyAkSepa eva phalAkSepaH ? / nanu ca vargakAmo'tra niyojyo nAnyathA bhavet / yadi svargasya sampattiM nAdhigacchet svakarmaNaH / / 280. pravartakavAdI- A mata barAbara nathI. je jenA vinA kharekhara siddha na thato hoya te tene AkSepa kare. je niyojya puruSane =adhikArAnubaMdhano) ja mAtra AkSepa thato hoya te niyoga phelAtmaka nathI. jema [jANatAM ke ajANatA] cAMDAlane sparza thatAM snAnane adhikAra (niyojyatA prApta thAya che tema svarganI kAmanA utpanna thavA mAtrathI ja yAgane adhikAra ( niyojyatA prApta thAya che, eTale niyojyane AkSepa ja phaLane AkSepa kevI rIte bane ? anyathA arthAta je svargakAma purA pitAnA karmathI svarganI saMpatti na pAmate hoya te te svargakAma puruSa niyojya na bane. 281. naitavama -. narecchAmAtramevedaM na zabdastviyati kSamaH / niyojyaH svargakAmo hi bhavejjIvanavAniva / / 251. niyogavAkSArthavAdI nA, ema nathI. A niyojyatva (=adhikArIpaNuM) puruSanI icchA upara ja AdhAra rAkhe che, phaLaprApti upara AdhAra rAkhatuM nathI. "svargakAma' zabda ATale sudhI samartha nathI- arthAta te svargecchAne ja mAtra jaNAve che, svargotpattine jaNavavA te samartha nathI. "jIvanavALA (puruSa) yaje' emAM puruSanuM vizeSaNa 'jIvanavALe" niyojyane AkSepa kare che. ahIM jIvana sAdhya na hovA chatAM te niyojyane AkSepa kare che. tevI ja rIte svargakAmanA paNa sAdhya na hovA chatAM niyojyane AkSepa kare che Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalapravakatvavAdI ane niyogavAkSArthavAdI vacce vivAda 25 282. nanu ho jAmyamAnastha sAtha daI, "rIta makSArayAma:' iti / tena vede'pi 'yajeta svargakAmaH' iti svargasya sAdhyatvamavabhotsyAmahe / sAdho ! loke'pi kathametadavagatam AyuSmatA--- niyojyasamarpakapadavAcyaparyAlocanena vidhivRttaparIkSayA vA ? padArthastAvadetAvAn evaMkAmo hyasAviti / idaM tu siddhyatyetasmAditi tasya na gocaraH // 282. phalapravartakavavAdI- lekamAM te jenI kAmanA karavAmAM Ave che tenuM (=kAmyamAnanuM) sAdhyapaNuM dekhAya che, jemake "ArogyanI kAmanAvALA (=ArogyakAma) haraDe khAya. tethI vedamAM paNa "svarganI kAmanAvALA (=svargakAma) yaje" emAM svarganuM sAdhyapaNuM che ema kahIe chIe niyogavAkSArthavAdI- he sajajana ! Apa AyubAne lemAM paNa Ane (kAmyamAnanA sAdhyatvane) kevI rIte joyuM ? niyojyanuM pratipAdana karatA padanuM (dA.ta. "ArogyakAma' padanuM) vAcya zuM che tenI paryAlacanA dvArA ke vidhivyApAranI parIkSA dvArA padane arthe te ATale ja che ke AvI kAmanAvALe A che." sAdhyatvanI siddhi te enAthI (=vidhivyApArathI) thAya che. sAdhyatva padane viSaya (=vA nathI. 283. vidhereva svamavarUdrAyuman ! sAdhu zu bhATaiH kimaparAddhaM te nitye'pi phalavAdibhiH / / adhikAryanupAdeyavizeSaNavizeSitaH / / jIvan vA svargakAmo vA samAnaH kAmyanityayoH / / vidhivIryaprabhAvastu dvayorapi tathAvidhaH / sapratyayaprerakatAM vidhirnopaiti niSphalaH // 283, phalapravartakavavAdI-- je A (sAdhyatvane jaNavavuM e) vidhine svabhAva heya te he AyuSmana ! tame barAbara samajyA. te pachI nityamAM ( nitya karmomAM) paNa [pratyAyaparihArarUpI phaLa che ema mAnanArA bhAdo e tamAro ze aparAdha karyo ? kAmya karma ane nitya karma baMnene adhikArI e arthamAM samAna che ke te anupAdeya (=asAdhya siddha vizeSaNathI vizeSita che. nitya karmanA adhikArInA vizeSaNa tarIke 'jIvata' che ane kAma karmanA adhikArInA vizeSaNa tarIke svarganI IcchAvALA" che. jIvana ane icchA baMne siddha che, sAdhya nathI. kAmya karma ane nitya karma baMnenA adhikArIo upara vidhinA vIryane prabhAva samAna che. phaLarahita vidhi jJAnavALAnI prerakatAe pahoMcatuM nathI. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 phlepravartakatvavAdI ane niyogavAkayArthavAdI vacce vivAda 284. nanuM vImAvivAre stra jUta, nityAre tu basa na mUyate, azruyamANaH kasyAnurodhena kalpyate ? vidhereveti brUmaH / svargena zrutenApi kiM kariSyati, yadyasau vidhinA nApekSyate, 'ghRtakulyA asya bhavanti' ityAdivat / azruto'pi cAsau vidhinA''kRSyate eva / tasmAt vidhirevAtra pramANaM, na zravaNAzravaNe iti / kAmyavannitye'pi phalamabhyupagantavyaM, na vA kacidapIti / 284. niyogavAyArthavAdI- kAmanAdhikAramAM svargane jaNAvavAmAM AvyuM che, jyAre nityAdhikAramAM tene pratyAyaparihArane) jaNAvavAmAM Avyo nathI. je jaNAvAyuM nathI tenI kalpanA kenA anurodhathI karavAmAM Ave che ? phaLapravakatvavAdI- ame kahIe chIe ke vidhinA anurodhathI je vidhine tenI ( jaNAvAyela svarganI apekSA na hoya te jaNAvAyela hovA chatAM svargathI te zuM karaze? tene tyAM ghInI nIke vaheze" A jaNAvAyela che paraMtu [Tda thoDataH -svAdhyAyanuM (=vedanuM adhyayana karavuM joIe A vidhine phaLa tarIke tenI apekSA nathI. ethI UlaTuM. pratyavAyaparihAra jaNAvAyela na hovA chatAM vidhi tene kheMcI lAve che ja [kAraNa ke vidhine phaLa tarIke tenI apekSA che.] tethI, vidhi ja phaLanI (=sAdhyanI bAbatamAM pramANa che ane nahi ke te phaLa jaNAvAyuM che ke nathI jaNAvAyuM che. eTale kAmya karmanI jema nitya karmamAM paNa phaLa svIkAravuM joIe, athavA kayAMya paNa phaLa na svIkAravuM joIe |285. prativevAdhidAreDapi vidhivRttaykSA | evaM narakapAtAdiphalayogo na durbhaNaH / / yena hi durviSahaklezadveSakaluSitamanasA brAhmaNahananaM sukhasAdhanamiti kartavyamiti gRhItaM, nirargalarAgarasikena surApAnaM sukhasAdhanamiti kartavyamiti gRhItaM, sa tato vidhinA vAryate, yadi tadasukhasAdhanamiti jJApyate / tasmAnnityeSu pratyavAyaparihAra iva upAttaduritakSaya iva vA pratiSidhyamAneSu karmasu narakapAtaH phalamityabhyupagamanIyam / itarathA hyarthAnarthaviveko na siddhyati // evaM ca brahmahatyAderapi naivAstyadharmatA / ___kiM punaH zyenavajrAderityarthagrahaNaM vRthA // 285. pratiSedhAdhikAramAM paNa vidhinA svarUpanI parIkSA dvArA jaNAya che ke narakapAta vagerenI prAptirUpa phaLane saMbaMdha ahIM muzkela nathI. duvidhaha kalezarUpa dveSathI kaluSita manavALA je mANase brahmahatyAne sukhanuM sAdhana mAnI tene kartavya tarIke svIkArela che, atyaMta rAgamAM rasika je mANase surApAnane sukhanuM sAdhana mAnI tene kartavya tarIke svIkArela Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalapravakatvavAdI ane nigavAkSArthavAdI vacce vivAda 297 che te mANasane vidhi te ja vArI zake je brahmahatyA ane surApAna sukhanAM sAdhana nathI ema te mANasane jaNAvavAmAM Ave. tethI jema nitya karmonI bAbatamAM pratyavAya parivArane ke upAttaduritakSayane phaLa tarIke svIkAravAmAM Avela che tema je karmone pratiSedha karavAmAM Ave che te karmonI bAbatamAM narakapAta phaLa che ema svIkAravuM joIe, anyathA artha-anarthane viveka siddha nahi thAya- ghaTaze nahi ane brahmahatyA vagere paNa je adhama na hoya te pachI cenayAga, vaja vagere adhama kema? pariNAme, satramAM mUkvAmAM AveluM 'artha" pada niSNa yojana banI jAya, 286. RLazeDapi sTisAta: pravRttine / itikartavyatAMze tu zAstrAdyadi tadapyasat // na hi tatkaraNaM zuddhaM vaphalAyopakalpate / setikartavyatAkaM hi karaNaM karaNaM viduH // . avAntaravibhAga evaiSa karaNetikartavyatAlakSaNaH / sakalAGgo baMhitasvarUpastu bhAvArthaH kAmyamAnopAyatAM pratipadyate, naikenApyaMzena nyUnaH / ata eva kAmyAnAM karmaNAM sarvAGgopasaMhAreNa prayogamicchanti / tasmAt karaNavaditikartavyatAyAmapi lipsAta eva pravRttiH syAt / ubhayatrApi lipsAtaH sati caivaM pravartane / agnISomIyahiMsAdeH zyenAdivadadharmatA || . 286. karaNazamAM ( dhAtvarthamAM-yAgamAM) pravRtti lipsAne lIdhe thAya che paraMtu itikartavyatAMzamAM ( prayAja vagere aMgasamUhamAM) pravRtti zAstranA lIdhe thAya che ema je svIkAravAmAM Ave che te paNa khoTuM che, kAraNa ke zuddha karaNa pitAnA phaLane [utpanna karavA] mATe yogya nathI. ItiktavyatAthI yukata karaNane ja karaNa samajavAmAM Ave che. vaLI, A karaNa che ane A ItiktavyatA che e A vibhAga to avAntara vibhAga che. badhA ja aMgethI yukata, puSTa svarUpa dharAvate bhAvArtha (dhAvartha yAga Adi) kAvyamAnanuM svarga AdinuM sAdhanapaNuM pAme che, eka paNa aMgathI nyUna bhAvArtha tenuM sAdhana paNuM (=karaNapaNuM pAmato nathI. tethI ja te te karmanA badhAM ja aMgone barAbara ekaThA karIne kAmya karmone prayoga karavAnuM teo icche che. tethI, karaNanI jema itiktavyatAmAM paNa lisAthI ja pravRtti thAya. baMnemAM A pramANe lisAthI pravRtti thatAM agnimIya hiMsA Adi paNa pena vagerenI jema adhama banI jAya. 287. thayu sAmAdhivArey iAmAnamAvArthopAyopeyamAvamAtrapratipAdranpryvsito vidhivyApAra iti tadapi na samyak, vidhipuruSayohi preryaprerakalakSaNa: 38-39 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 phlapravartakatvavAdI ane nigavAkSArthavAdI vacce vivAda saMbandhaH / tatra yAgAdayo viSayatvena pratIyante, neSyamANopAyatvena / sAdhyasAdhanamAtrapratipAdanaparyavasitavyApArastu vidhirviniyogapara eva syAt / tatazcApravRttapravartakatvaM nAma nijaM rUpaM jahyAt / vidhezcaturavasthatvaM phalataH kila kathyate / prerakatvaM ca tadrUpaM sarvAvasthAnugAmi yat // kAryAtmatA'pi vidhyarthe preraNAjJaptipUrvikA / preryeNaiva satA puMsA tatkAryamavadhAryate / / hitiracAhI zaiva pratIyate | sAdhyasAdhanasaMbandhabuddhistabuddhipUrvikA / / 287. kAmAdhikAramAM kAmyamAna (=svarga Adi) ane bhAvArtha (=dhAtvartha yAga Adi) e baMne vaccenA mAtra upAyopethabhAvanuM (=sAdhyasAdhanabhAvanuM pratipAdana karavAmAM ja vidhine vyApAra paryAvasita samApta-thAya che e je tame kahyuM te paNa barAbara nathI. vidhi (=raka) ane puruSa (=prerya) e be vacce preryaprerakabhAvarUpa saMbaMdha che, temAM yAga vagere viSayarUpe pratIta thAya che, kAmyamAnane (=svarga AdinA upAya (=sAdhana) tarIke pratIta thatA nathI. sAdhya sAdhanabhAvamAtranA pratipAdanamAM paryAvasita vyApAravALe vidhi viniyogapara ja bane. ane tethI te te apravRttapravartakasvarUpa pitAnuM svarUpa ja tyajI de. vidhinI cAra avasthAo che- utpattividhi, viniyogavidhi, adhikAravidhi ane prayogavidhi.] vidhi cAra avasthAovALe lataH (=sAkSAta nahi, arthAta )kahevAyo che. paraMtu tenuM prerakatva svarUpa A badhI avasthAomAM anusmRta che. tenuM kAryarUpa paNa preraNAjJAnapUrvaka che. astitva dharAvatA prerya purupa vaDe ja te kArya che, evuM nizcita thAya che. li Adi zabda sAMbhaLatAM sauprathama zarUAtamAM preraNuM ja pratIta thAya che, sAdhyasAdhanajJAna te preraNAnA jJAna pachI ja thAya che. 288. nava vAgyeSu zarmay vighita: pravRttAviSyamAnavAmapravartamAna pravAd. vidhyatikramAt / maiMvam , svarga saMsiSAdhayiSostatrAdhikArAt / anyastvanadhikRta eva, bhatriyAdiriva vaizyastome / nAsAvakurvan pratyavAyamarhati / svargArthI tu vidhitaH pravartate eva / lipsayA tu karaNAMze pravRttiriSyamANA kratvarthamitikartavyatAMzamapi saiva spRzet / kratapakArakAmo hi tatra pravartate ityevaM sarvatra vidhirutsIdedevetyalaM prasaGgena / 288. niyogavAkSArthavAdI- A pramANe kAmya karmomAM vidhithI pravRtti IrachavAmAM AvatAM, pravRtti na karanAre pratyavAya pAme kAraNa ke teNe vidhinuM ullaMdhana karyuM che. pravartakatvavAdI- nA, evuM nathI, kAraNa ke svargane sAdhavAnI IcchAvALAne ja pravRttimAM adhikAra che, bIjAne adhikAra ja nathI- jema kSatriyone riyastama ucAravAne Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalapravarta katvavAdI ane nigavAkSArthavAdI vacce vivAda 299 adhikAra nathI tema. tethI karma na karato te pratyAyane pAtra banatuM nathI. paraMtu svargathI vidhithI kama mAM pravRtta thAya che ja. karaNAMzamAM (yAgamAM, tUmAM) lisAthI pravRtti IcchavAmAM Ave che te ja lisA tU mATe je itikta vyAMza che tene paNa spaze, kAraNa ke tUne upakAra karavAnI icchAvALo ItikartavyatAMzamAM pravRtta thAya che. eTale A pramANe sarvatra vidhine ucheda ja thaI jAya. vadhAre doSa darzAvavA jarUrI nathI. 289. gi 2-~ pramANAntarasamparkavikale bhavataH katham / niyogAtmani vAkyAthai vyutpattirvyavahArataH // nanUktamAkUtavizeSapUrvi kAM ceSTAmAtmaniSThAM dRSTvA paratrApi tathA'numAnamityayukta'midam , svAtmanyapi praraNAvagamanimittAbhAvAt / na hi saMvidiva svaprakAzA preraNA / na svaprakAzeti cet tadutpAde tahi nimittaM mRgyam / na tAvacchabdaH, tadAnIM vyutpattyabhAvAt / svAtmani preraNAvamamapUrvi kAM hi ceSTAmupalabdhavataH te paratra ceSTAdarzanAt tadanumAna setsyati, tannimittaM liDAdizabda iti bhotsyate / sa punavyutpattikAle svAtmanyeva preraNAvagamaH cintyo vartate / pramANAntarAtta tadavagama iti ceta, uttiSTha, asiddhaM zabdaikagocaratvam / 259. vaLI, liDa Adi zabdathI anya bIjA koI pramANane ( zabdane saMparka na dharAvatA, niyogarUpa vAkyarthanuM jJAna vyavahAra dvArA ApanAM matamAM kevI rIte saMbhave ? pitAnAmAM preraNA pUrvaka ceSTA joI bIjA purUmAM paNa ceSTA uparathI preraNAnuM anumAna thAya che ema je kahyuM te barAbara nathI, kAraNa ke pitAnAmAM paNa preraNAnuM jJAna thavAnA nimittane abhAva che. jema jJAna pite svaprakAza nathI tema preraNuM paNa svaprakAza nathI. je preraNA svaprakAza na hoya te preraNAnA jJAnanI utpattinuM nimitta zodhavuM joIe. preraNAnA jJAnanI utpattinuM nimitta liDa Adi zabda nathI kAraNa ke te vakhate arthAta pahelI vakhata tame pote jyAre li Adi zabda sAMbhaLo cho tyAre) A zabdano artha preraNuM che e jJAna tamane hetuM nathI, te pachI liDa Adi zabda sAMbhaLI te zabdanA artha preraNAnuM jJAna tamane kayAMthI thAya ? pitAnAmAM preraNAnapUrvaka ceSTA e jeNe jANI lIdhuM che te bIjA puruSamAM ceSTA joI te bIjA puruSane preraNAnuM jJAna thayuM che evuM anumAna kare te ghaTe che ane te bIjA puruSane thayelA preraNunA jJAnanuM nimitta liDa zabda che ema kahevAze. paraMtu pelA pahelA puruSane liDa Adi zabda pahelIvAra sAMbhaLI te zabdane artha preraNuM che evuM jJAna kevI rIte thAya che e te vicAraNIya ja rahe che bIjA koI pramANathI (= zabdathI evuM jJAna thAya che ema je tame kahe te amAre kahevuM joIe ke UTho ! preraNA liDa Adi zabdane ja viSaya che e tamArI vAta asiddha karI. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 phalapravartakatvavAdI ane niyogavAyArthavAdI vacce vivAda 290. yA ceyaM pUrvAvadhAritasukhasAdhanabhAve kapitthAdau svAtmani pravRttirupalabdhA, tatra prerakatvena phalArthi tA nirzAtA, nAnyA kAcit preraNA / taduktam-- smaraNAdabhilASeNa vyavahAraH pravartate / iti [pra0 vA0 bhA0 2. 4. 183] phalaviSayA hIcchA tatra svasaMvedyA / atazca prerikAjJAnaM zabdAdapi parasya yat / kalpyate kalpyatAM tatra prerikA saiva sundarI // |290. pUrve jemane sukhanA sAdhanarUpe nizcitapaNe jANyA che te kapittha vagerema pitAnI pravRtti thAya che e ApaNe jANIe chIe tyAM phaLanI IcchA prerakarUpe jJAta thAya che, bIjI kaI preraNA prerakarUpe jJAta thatI nathI. tethI kahevAmAM AvyuM che ke "smaraNa dvArA ane IcchA dvArA vyavahAra cAle che tyAM phalaviSayaka IcchA ravasaMvedya che. tethI, bIjA puruSane liDa Adi zabda dvArA prerikA preraNAnuM jJAna thAya che ema je kalpavAmAM AvyuM che tyAM paNa prerikA tarIke te ja IcchAsuMdarIne kalpa. 291. capeTAparihArAya modakaprAptaye'pi vA / pravartate baTurnAsau juhudhIti niyogataH // kathaM taddevamAcaSTe 'AcAryacodito'haM juhomi' iti / astyayaM vyapadezaH, AcAryacodanA tu na tatra kAraNam , api tu hitAhitaprAptiparihArArthitvameveti / ataH phalaM pravartakaM yuktam , anubhavasAkSikatvAt / / 291. tamAyAne rANA bhATe mAha bhejA bhATe 595 maTu pravRtti 42 cha. homa kara' e niyogathI (=AjJAthI e pravRtti karatA nathI. te pachI zA mATe te ema kahe che ke "AcArya dvArA AjJA pAmele huM hema karuM chuM " A pramANe zabdaprayoga thAya che paraMtu AcAryanI AjJA tyAM kAraNa nathI, paNa hitanI prAptinI ane ahitanA parihAranI icachA ja tyAM kAraNa che. eTale phaLa pravartaka che e mata yogya che, kAraNa ke temAM anubhava sAkSI 292. ye'pyAhuH prayoktrAzayasya pravartakatvaM, yato'nanuvidheyasya vacanAt na pravartamAnaH kazcid dRzyate / anuvidheyasya puMsaH kiJcidabruvato'pi bhrabhaGgAdinA''zayamavagamya pravartate iti / etadapyayuktam, yataH prayoktrAzayAnumAnena svArthasambhAvanayA lokaH pravartate, na punaH prayoktaiva prIyatAmiti / tatprItirapi svaprItihetutvenAryate, na tatprItitvena / buddho'pi hi nAma sakalasattvahitapratipannaH parArtha svaprayojanAyaiva sampAdayati, parArtha Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalapravartakatvavAdI ane niyogavAkSArthavAdI vacce vivAda 301 sampAdanadvArakaM tu tat / tasmAt svaprItireva pravarti kA / prayoktrAzayasya ca pravartakatve vedArthaprayoktrAzayAnavadhAraNAdapravRttireva prApnoti / tasmAt phalameva pravartakam / 292. keTalAka kahe che ke, prayoktAne Azaya (=IcchA pravartaka che, kAraNa ke jenI ArAdhanA karavAthI kaMI maLatuM nathI evA puruSanA vacanathI koI pravRtti karate dekhAtuM nathI. jenI ArAdhanA karavAthI pitAnuM kArya pAra paDe evo te puruSa kaMI belate paNa na hoya te paNa tenAM bhrabhaMga vagere uparathI tene Azaya (=IcchA) jANI mANasa tenA Azayane anukULa pravRtti kare che. A mata paNa yogya nathI, kAraNa ke prayokatAnA AzayanuM bhrabhaMga vagere uparathI anumAna karI potAne svArtha sAdhavAnI saMbhAvanA hoya te ja prayokatAnA Azayane anurUpa pravRtti mANasa kare che, "prayotAne ja sukha thAo" ema vicArI mANasa prayokatAnA Azayane anurUpa pravRtti karatA nathI. prayokatAnuM sukha pitAnA sukhane hetu che mATe tene mANasa Icche che, kevaLa prayotAnA sukhane khAtara ja prayokatAnA sukhane mANasa Icchate. nathI. sakala prANIonA hitanI jeNe pratijJA karI che te buddha paNa svArthane khAtara parArthane sAdhe che; parArthanA saMpAdana dvArA svArthanuM saMpAdana thAya che. tethI pitAnuM sukha ja pravartaka che. prayokatAno Azaya (=IcchA) pravartaka hoya te vidArtharUpa prayokatAnA Azayane nizcaya thatuM na hovAthI apravRtti ja prApta thAya. vidyArtharUpa prayokatA nitya hoya te tene Azaya hoya ja nahi, pariNAme Azayane anizcaya prApta thAya. vedArtharUpa prayokatA anitya hoya te "jyotiSThoma Adi karma leke kare' e prakArane tene Azaya heya paraMtu le ke jyotibdoma Adi karma na kare te vedanI AjJAne bhaMga thavAthI veda svAmInI jema kepe che e nizcaya thatuM nathI.] tethI, phaLa ja pravartaka che. 293. yat punaH phalasya prerakatve dUSaNamabhyadhAyi siddhAsiddhavikalpAnupapatteriti tadapyayuktam , icchAviSayIkRtasya pravartakatvAbhyupagamAt / asiddhe kathaM kAmaneti cet, asiddhatvAdeva / idAnIM ca tadasiddhaM, naikAntAsiddhasvarUpameva khapuSpavat / sukhe duHkhanivRttau vA puMsAM bhavati kAmanA / ___na punaryomapuSpAdi kazcit kAmayate naraH / / 293. vaLI, phaLa preraka che e matamAM "A mata ayogya che, kAraNa ke siddha phaLa ke asiddha phaLa e beya vikalpa ghaTatA nathI' evuM je paNa tame jaNAvyuM te barAbara nathI, kAraNa ke icchAne viSaya banelA phaLane pravartaka tarIke ame svIkAryuM che. niyogavAkSArthavAdI- asiddhanI IcchA kema thAya? phalapravartakavAdI asiddha hevAne kAraNe ja. atyAre te asiddha che, jema AkAza kusuma ekAntapaNe asiddha svarUpavALuM che tema te ekAntapaNe asiddha svarUpavALuM nathI. sukha prApta karavAnI ane duHkha dUra karavAnI puruSone IcchA hoya che, paraMtu AkAzakusumane koI puruSa Ichata nathI, Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 302 phalapravatatvavAdI ane nigavAkSArthavAdI vacce vivAda ___ 294. ye'pi rAgAdeH pravartakatvamabhyupagatavantaH tairapi kAmanAviSayIkRtaM phalameva pravartakamabhyupagatam / icchAvizeSA eva hi rAgAdayaH / yadapi zreyassAdhakaM pravartakamucyate tadapi na cAru, satyAmapi zreyaHsAdhanatAyAmanArthatvena pravRtyabhAvAt / nanvarthino'pi nAniyataviSayA pravRttiH, api tu nitizreyaHsAdhanabhAve bhAvArtha / tasmAt sAdhanAvagamaH pravartakaH / satyam , dvaye satyapIcchaiva pravati kA vaktuM yuktA, tasyAM satyAmeva pravRttidarzanAt / pravRttihi nAma prayatnaH / prayatnazcecchAkArya iti kANAdAH / viSayaniyame tu zreyassAdhanatvaM kAraNaM, na pravRttyutpAde / 294. jeo rAga vagerene pravartaka tarIke svIkAre che teoe paNa IcchAnA viSaya banelA phaLane ja pravartaka tarIke svIkAryuM gaNAya kAraNa ke rAga vagere vizeSa prakAranI icchA jeo zreyasa sAdhI ApanArane pravartaka kahe che temane mata barAbara nathI kAraNa ke zreyas sAdhI ApanAra hovA chatAM zreyasUnI icchA ja je na hoya to pravRtti thatI nathI. nigavAkyA vAdI- zreyasUnI phaLanI] icchAvALo paNa game te viSayamAM pravRtti karato nathI paraMtu jenI zreyasAdhanatA jJAta che evA bhAvArthamAM (dhAtvartha yAga Adi kamamAM) pravRtti kare che. tethI zreyasUnuM amuka sAdhana che evuM jJAna pravartaka che. phalapravartakatvavAdI - tamArI vAta sAcI che. paraMtu IcchA ane zreyasUsAdhanatAzAna baMne hovA chatAM icchAne ja pravataka kahevI yogya che, kAraNa ke tenA hetAM ja pravRtti dekhAya che. pravRtti ja prayatna che. prayatna icchAnuM kArya che ema vaizeSike kahe che. pravRttinA viSayane niyata karavAmAM zreyasAdhanatvajJAna kAraNa che. pravRttinI utpattimAM te kAraNa nathI. 295. kiJca bhAvanAvagataM zreyassAdhanatvaM pravartakamiSyate taiH tacca na pRthagamidhAtuM yuktam , bhAvanAyAH tryaMzatvena tatsvarUpAvagamasamaye etadaMzayoH svargayAgayo sAdhyasAdhanabhAvAvagatisiddheH / na cAMzadvayAvacchinnasya vyApArasya zreyassAdhanatvaM rUpaM vaktumucitam , aniSpannasya tasya tAdrUpyAbhAvAt / na hyaniSpanne gavi tadekadeze sAsnAdau gotvarUpaM sAmAnyaM nivizate / na cAMzatrayapUraNamantareNa bhAvanAkhyavyApAraniSpattiriti / 295. vaLI, teo bhAvanA (=AthIbhAvanA puruSane pravRttirUpa vyApAra je AkhyAtasAmAnyane- lakArane vAca che te) dvArA jaNAvela zreyasAdhanatAne pravartaka gaNe che. ane tene ( zreyasAdhanatAne bhAvanAthI pRthapha jaNAvavI gya nathI, kAraNa ke vyAkarUpe bhAvanAnA svarUpanuM jJAna thAya che tyAre enA be aMze svarga ane yAganA sAthasAdhanasaMbaMdhanA jJAnanI siddhi thaI ja jAya che. [karaNa ane itikartavyatA e be aMzathI Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalapravartakatvavAdI ane nigavAyArthavAdI vacce vivAda 303 viziSTa vyApAra zreyasUsAdhana svarUpa dharAve che ema kahevuM ucita nathI kAraNa ke [phaLanI apekSAe aniSpana (=aparipUrNa) vyApAramAM zreyasAdhanatvano abhAva che. gAya utpanna na thaI hoya tyAre tenA eka deza sAsnAdimAM gesvarUpa sAmAnya rahetuM nathI. traNeya aMzone paripUrNa karyA vinA bhAvanA nAmanA vyApAranI niSpatti thatI nathI. 296. yattu liDAdeH zabdasya tadvyApArasya vA prerakatvamucyate tat prAgeva pratikSiptam / vidhirapi svamahimnA vA prerakaH syAt sAdhyasAdhanabhAvAvabodhanena vA ? svamahimnA prerakatvamasya pUrvameva nirastam / sAdhyasAdhanasambandhAvabodhanapurassare tu tasya pravartakatve phalasyaiva pravartakatvamidamanakSaramabhihitaM bhavati / / 296. liDa Adi zabda ke tene vyApAra preraka che evuM je kahevAmAM AvyuM che tene te pahelAM ja nirAza karI dIdhuM che. vidhi (kalivuM paNa pitAnA mahimAthI preraka bane che ke sAdhyasAdhanasaMbaMdhanuM jJAna karAvIne preraka bane che ? e pitAnA mahimAthI preraka bane che e matane nirAsa te pahelAM ja karI dIdho che. sAdhyasAdhanasaMbaMdhanuM jJAna karAvI te preraka bane che ema kahetAM te vagara kahyuM phaLanuM ja pravakapaNuM tame jaNAvI dIdhuM. 297. yAda che veta DhIya vidhe: | pratyakSAdisamAnatvAt svAtantryaM tasya hIyate // sa vAcyaH phalazUnyatve sutarAmasvatantratA / yadriktamarthaM mUDho'pi na kazcidanutiSThati // ko hi nAma niSphalamartha prekSAvAnanutiSThet / / 297. koIke kahe che ke je phaLane darzAvatA vidhi pravartaka che, te te vidhi pratyakSa vagere pramANa jevo banI jAya che, pariNAme vidhinA svAtaMtryanI hAni thAya che. [pratyakSapramANu aneka vastu darzAve che, paraMtu te badhAmAMthI jene te vastunI icchA hoya che te pravRtti kare che. e ja rIte vidhi anekane phaLa darzAve che, paraMtu te badhAmAMthI jene te phaLanI IcchA hoya che te pravRtti kare che. tene (=vidhi phaLa darzAve che tenI svataMtratAnI hAni thAya ema kahenArane kahevuM joIe ke phaLa na hatAM vidhi vadhu asvataMtra banI jAya, kAraNa ke phaLarahita ThAlA arthanuM mUrkha mANasa paNa anusaraNa nathI karato. kaye buddhimAna mANasa phaLarahita arthanuM anuSThAna kare ? 298. nanuM sTeDapa te citta tatra na pravartate iva | vuiM vAtaH ? kAma mA pravattiSata / na hi kArako vidhiH, api tu jJApaka ityuktam / nanu phalamapradarzayannapi jJApayet / na jJApayitumutsahate, prekSAvAn hi jJApyate, na ca phalaM vinA'sau tathA jJApito bhavati, ityalaM bahubhASitayA // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 phaLa ja preraka che e taiyAyika mata _298. niyogavAkyarthavAdI- vidhie phaLa darzAvyA chatAM keTalAka temAM pravRtta thatA ja nathI. phaLapravakatvavAdI- tethI zuM ? bhale na pravartI, kAraNa ke vidhi kAraka nathI paNa jJApaka che ema ame kahyuM ja che. nigavAkSArthavAdI- phaLa darzAvyA vinA paNa vidhi jJAna karAve. phaLapravartakatvavAdI- nA, phaLane darzAvyA vinA vidhi jJAna karAvavA utsAhita thato nathI buddhimAnane ja vidhi jJAna karAve che ane phaLa vinA buddhimAna tathA (=te prakAre, vidhi dvArA jJAna pAmatA nathI. vadhu carcA karavAnuM prayojana nathI. 299. pacaiSyamALa gharanuM gerakAtAmataH | yamarthamadhikRtyeti sUtraM vyadhita sUtrakRt // tasmAt puMsaH pravRttauM prabhavati na vidhirnApi zabdo liGgAdi rvyApAro'pyetadIyo na hi paTurabhidhAbhAvanAnAmadheyaH / na zreyassAdhanatvaM vidhiviSayagataM nApi rAgAdirevaM tenAkhyat kAmyamAnaM phalamamalamatiH prerakaM sUtrakAraH // 299. IcchavAmAM AvatuM phaLa [amuka karmamAMthI niSpanna thAya che ema dekhavAmAM AvatAM ja te phaLa [ta karma karavAmAM puruSane preraka bane che. eTale ja sUtrakAra gautame vamarthanadhitya puruSaH pravartate tata prayogana- "je arthane mATe puruSa pravRtti kare che te prayojana che evuM sUtra racyuM che. tethI puruSane pravRtti karAvavAmAM na to vidhi samartha che ke na te liDa Adi zabda kena te li Adi zabdane vyApAra jenuM nAma abhidhAbhAvanA che. vidhinA viSayanuM (=karmanuM) zreyasUsAdhanapaNuM paNa pravRtti karAvavAmAM zaktimAna nathI, tema ja rAga Adi paNa e ja prakAre pravRtti karAvavAmAM zaktimAna nathI. eTale vizada buddhivALA sUtrakAra gautame kAmyamAna phaLane ja preraka kahyuM che. 300. T parapakSAn pratikSipya prerakaM kathitaM phalam / evaM paramatadviSTairvAkyArthaH svayamucyatAm // ucyate / 'yamarthamadhikRtya puruSaH pravartate tat prayojanam [nyAH sU0 1.1.24] iti vadatA sUtrakRtA phalaM pravartakamiti pradarzi tam / 'pramANenAyaM khalu jJAtA'rthamupalabhya tamIpsati jihAsati vA / tasyepsAjihAsAprayuktasya samIhA pravRttirucyate / sAmarthya punararayAH phalenAbhisambandhaH' nyA0bhA0] iti ca bruvANo bhASyakAro'pi Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taiyAyika mate vAkyartha phalepsAM pravati ko prAdIdRzaditi tadIyAM saraNimanusaradbhirasmAbhirapi tathaiva tat thatamU | 300, zaMkAkAra- parapakSane dveSa karanAra tame nayAcikee A pramANe bIjAonA pakSanuM khaMDana karI phaLa preraka che ema kahyuM have tame pote ja vAkyAthane jaNa. naiyAyika- ame jaNAvIe chIe. je artha mATe puruSa pravRtti kare che te prayojana che ema kahetAM sUtrakAra gautame phaLa pravartaka che ema darzAvI dIdhuM. "A jJAtA pramANa dvArA arthane jANe te arthane meLavavA Icche che ke tyajavA Icche che arthane meLavavAnI ke tajavAnI icchAvALA te purUne prayatna pravRtti kahevAya che. pravRttinuM sAmarthya (=sAphalya) e tene phaLa sAthe saMbadha tha e che - A pramANe belatA bhASyakAra vAsyAyane paNa phaLanI IcchAne pravartaka tarIke darzAvela che. temanI vicArasaraNIne anusaratA ame paNa tema ja kahyuM che. 30, . vAsayAtu na vipi sUtrAmANyAkhyAM sUcita ta | zata: zikSitvA vAkyArthasvarUpaM vayamAcakSmahe / kimiti tAbhyAmasauM na sUcitaH iti cet pRthakprasthAnA imA vidyAH / pramANavidyA ceyamAnvIkSikI, na vAkyArthavidyeti / 301. sUtrakAra ane bhAgyakAra baMnee kyAreya vAkyarthane sUcavyuM nathI, eTale abhyAsa karIne vAyArthInuM svarUpa ame jaNAvIe chIe. zaMkAkAra- zA mATe temaNe e vAkyAthane sUcavyo nathI ? yAyika - A cida] vidyAone viSaya judo judo che. AndhAkSikI pramANuvidyA che, vAkayAtha vidyA nathI. * 302. vaM pADapi taramAddhi ti thavAkRtinAtacatu: pArtha iti nyAyasUtra 2. 2. 65] / sthAne praznaH / sa tu zabdAnAmarthAsaMsparzitAM vadantaM rudantaM ca zamayituM zabdaprAmANyasiddhaye sUtrakRtA yatnaH kRtaH / 302. zaMkAkAra- je ema hoya te vyakti, AkRti ane jAti padArtha ( padane atha) che' ema kahI padanA arthane zA mATe ahI (=AnvIkSikImAM darzAvyo che ? naiyAyika- tamAro prazna egya che. zabdonI arthasaMsparzitAne jaNAvatA ane pokAra karatA bauddhone zAMta karavA mATe ane zabdanA prAmANyane puravAra karavA mATe sUtrakAre prayatna karyo che. ____303. yadyevaM vAkyArthamapi bAhyaM vAstavamantareNa zAstrasya pramANatA na pratiSThAM labhate iti tatrApi prayatnaH kartavya eva / satyam , padArthapratipAdanayatnenaiva tu kRtena tatra yatnaM kRtaM manyate sUtrakAraH, yadathaM pRthakapadArthebhyo na vAkyArthamupadizati sma / tasmAda Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 yAyika mate vAkayArtha yamasyAzayaH - padArtha eva vAkyArtha iti / tatkimamumeva pakSamanumodAmahe padArtha eva vAkyArtha iti / bADhaM brUmaH / kintu naikapadArtho vAkyArthaH, anekastu padArtho vAkyArthaH / :03. zaMkAkAra - jo ema hoya te bAhya vAstavika vAkaSArtha vinA paNa zAstranI (=vedanI) pramANutA pratiSThA na pAme, eTale vAkathArthane jaNAvavA mATe paNa sUtrakAre prayatna kare ja joIe. RyAyika- sAcuM, padArthanuM pratipAdana karavAne yatna karAtAM vAkyAnuM pratipAdana karavAne yatna paNa thaI ja game che ema sUtrakAra mAne che, e kAraNe ja A sUtrakAre padArthothI pRthapha vAkyAthane upadeza Ape nathI. eTale emane Azaya e che ke padArtha ja vAkyartha che. zaMkAkAra- te zuM ApaNe padArtha ja vAkayAtha che e pakSanuM ja anumodana karIe niyayika- cokkasapaNe ame hA kahIe chIe. paraMtu eka padArtha vAkayAtha nathI, paNa aneka padArtho vAkayArtha che. * 304. nanveneDapi mavad pArtha pravAsI, na ghaTrA vAyA mavatumati | sAmAnye hi padaM vartate, vizeSe vAkyam / anyacca sAmAnyam , anyo vizeSaH / anytraapyum "trAdhiye na vAyA ti | tamAja: gvA, zAzva vAvayArthaH | 304: zaMkAkAra - aneka hovA chatAM e padArtha ja che ane padArtha vAkayArtha banavAne lAyaka nathI. pada sAmAnyane jaNAve che, vAkya vizeSane jaNAve che ane sAmAnya juduM che ane vizeSa juduM che. bIjuM paNa kahevAmAM AvyuM che ke "ahIM je Adhikaryo che te vAkyartha che." tethI padArtha judo che ane vAyArthe judo che. 305. 3. tadumanamAmi "ne puddAthI vAcAryo, na punarevA kRti tanna gRhItamAyuSmatA / etaduktaM bhavati-parasparasaMsRSTapadArthasamudAyA vAkyArtha iti / saMsarga evAdhika iti yadatrAdhikyamityucyate / na cAnAkSiptavizeSatvena saMsarga upapadyate iti vizeSo vAkyArtha ityucyate / 305. RyAyika - ame uttara ApIe chIe. ame je kahyuM ke aneka padArtha vAkyartha che, paNa eka padArtha vAkayAtha nathI tene Apa AyuSmAna samajyA nathI. enAthI A kahyuM kahevAya ke paraspara saMskRSTa padArthone samudAya vAkyA che. saMsagavAkyarthavAdI- ahIM saMsargasaMbaMdha ja adhika che eTale je ahIM Adhikya che e vAkayArtha che' ema ame kahIe chIe. vizeSavAkyarthavAdI- vizeSane AkSepa karyA vinA saMsargasaMbaMdha ghaTa tathI [kAraNa ke saMsarga vyakitavizeSamAM rahe che, eTale vizeSa vAkayArtha che ema ame kahIe chIe. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAyika mate vAkyAtha . 707 306. sasaMgaistu svarUpato na vAkyArthaH, apadArthatvAt , gauH zukla AnIyatAm' iti padArthagrAme saMsargavAcinaH padasyAzravaNAt, zravaNe'pi sutarAmananvayAt / 'gauH zukla AnIyatAM saMsargaH' iti ko'syArthaH ? tasmAt saMsRSTo vAkyArthI, na saMsargaH / taduktam 'vyatiSaktato'vagateya'tiSaGgasya' iti bRhatI1.1.7] / na ca tantubhiriva paTaH, vIraNairiva kaTaH tadatirikto'vayavisthAnIyaH padArthanirvaya'mAno vAkyArtha upalabhyate, jAtiguNakriyAvagame'pi avayavibuddherabhAvAt / na ca padArthAvayavI vAkyArthaH / tena pRthag vAkyAtha nopadiSTavAnAcAryaH / 306. naiyAyi:- 52'tu 222 235taH pAyArtha nathI, 1295 pahA nathI, bIju "zukala gAya lAva' A padasamUhamAM sa sargasaMbaMdhanuM va caka pada saMbhaLAtuM nathI arthAta evuM pada che nahi, sa sargasaMbaMdhanuM vAcaka pada saMbhaLAtuM hoya to paNa te padane atyaMta ananvaya che jema ke "zukala gAya lAva saMsargaeno zo artha che tethI saMsRSTa padArtho vAkyartha che, saMsarga vAkayArtha nathI. eTale ja kahyuM che ke "saMbaddha uparathI sabaMdhanuM jJAna thatuM hovAthI [saMbaMdha vAyArtha nathI. [arthAta saMbaddha padArtho uparathI sabaMdhanuM jJAna athapattithI-anyathAnupattithI thAya che, tethI saMsargasaMbaMdha padArtha nathI ke vAkyartha nathI - padavA nathI ke vAkyA nathI. jema taMtuo vaDe taMtuothI bhinna paTa ane vIraNe vaDe vIraNothI bhinna karI utpanna thato jaNAya che tema padArtho vaDe padArthothI bhinna avayavasthAnIya vAkakSArtha utpanna thatA jaNAtI nathI kAraNa ke jAti guNa, kriyAnuM jJAna thavA chatAM te padArthonA banelA avayavInuM jJAna thatuM nathI. ane padArthone banele avayavI vAkyartha nathI tethI vAkakSArthane prathapha upadeza (= padArthanA upadezathI judo vAkyAthane upadeza) AcArya gautame A nathI. . 307. nanu guNapradhAnabhAvamantareNa na saMsargo'vakalpate / na caikasmin vAkye bahUni pradhAnAni bhavanti / prAdhAnyameva hi tathA sati na syAt / guNAstu bahavo bhavanti / yadidamanekaguNoparaktamekaM kiJcit pradhAnaM sa vAkyArtha iti tadviSayeyamekasvabhAvA buddhiH / satyam , tathA'pi te eva saMsRSTAH padArthA avabhAsante, na tadArabdhaH kazcidekaH / saMsargasiddhikRtastu guNapradhAnabhAvo'bhyupeyate / sa ca guNapradhAnabhAvo na niyataH, yenaikamevedaM pradhAnamiti vyavasthApyeta / kvacit kriyA pradhAnaM, kArakaH guNaH; vrIhibhiryajeteti / kvacit kArakaH pradhAnaM, kriyA guNaH, dravyasya cikIrSitatvenAvagamAt , vrIhIn prekSatIti / siddhatantrAM kvacit sAdhyaM tattantramitarat kvacit / zabdaprayogatAtparyaparyAlocanayA bhavet / / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 saMsRSTa padArthone samudAya vAkayAtha che e yAyika mata tasmAd guNapradhAnabhAvAniyamAdanyonyasaMsRSTaH padArthasamudAyo vAkyArtha iti etAvadeva zreyaH / saMsargAvagame ca sarvavAdinAmavivAdaH / / vAkyArthaM manvate ye'pi niyoga bhAvanAM kriyAm / tairapyanyonyasaMsRSTaH padArthagrAma iSyate / / '307. zaMkAkAra gauNapradhAnabhAva vinA saMsargasaMbaMdha ghaTato nathI. ane eka vAkyamAM bahu padArtho pradhAna hatA nathI, je bahu padArtho pradhAna hoya te prAdhAnya ja na bane. gauNa padArtho bahu hoya che. aneka gauNa padArthothI uparakta (=vizeSita) je kaI eka pradhAna padArtha hoya che te vAkyartha che, eTale tene viSaya karanArI A buddhi ekabhAvavALI che. naiyAyika - sAcuM, tema chatAM te saMskRSTa padArtho jJAnamAM bhAse che, te padArthothI utpanna thayele kaI eka avayavIrUpa vAkyartha jJAnamAM bhAsatuM nathI. padArtho vaccenA saMsargasaMbaMdhanI siddhimAMthI niSpanna thate padArthone guNapradhAnabhAva ame svIkArIe chIe. te guNapradhAnabhAva niyata nathI ke jethI A eka ja padArtha pradhAna che ema sthApanA karAya. keTalIka vAra kriyA pradhAna che ane kAraka gauNa che, jemake "trIhi vaDe yajJa kare', jyAre keTalIka vAra kAraka pradhAna che ane kriyA gauNa che, kAraNa ke tyAM kriyA dravyanA saMskAraka tarIke jJAta thAya che, jemake "trIhine te chAMTe che. keTalIka vAra kiyA (=sAdhya) kArakane =siddhane adhIna hoya che jyAre keTalIka vAra kAraka ( siddha) kriyAne (sAdhyane adhIna hoya che. zabdaprayoganA tAtparyanI paryAcanA dvArA A nirNaya thAya. tethI, guNapradhAnabhAva aniyata heI anya saMskRSTa padArthone samudAya vAkyartha che eTaluM ja mAnavuM sAruM che. saMsarganuM jJAna thAya che e bAbate sarva vAdIo saMmata che. jeo niyogane, bhAvanAne ke kriyAne vAkyartha mAne che teo paNa anyonya saMskRSTa padArthonA samudAyane te Icche che. 308. nanu saMsargavadanyavyavacchedo'pi gamyate, 'gauH zukla AnIyatAm' iti zrate UTTAvAdrivyava chevAtItizanA / satyam , saMsapUrvavAstu vyaache: / rUDhi guNasaMsaSTo hi gauH kRSNAdibhyo vyavacchidyate / anyApohastu na padArtha ityuktam / tasmAnna bhedo vAkyArthaH / _308. zaMkAkAra - saMsarganI jema anya vyavacheda (=bheda) paNa jJAta thAya che, kAraNa ke zukala gAya lAva' ema sAMbhaLatAM kRSNa, ardha vagerenA vyavanI pratIti thatI dekhAya che. naiyAyika- sAcuM, paraMtu vyavacheda pahelAM saMsaga thAya che. zukala guNathI saMskRSTa gAya kRSNa vagerethI vyAvRtta (=vyavaricchanna thAya che. anyAha (=anya vyAvRtti) e padArtha (=zabdArtha) nathI e ame kahyuM che. tethI anya vyavaccheda (=anyAha=bheda) vAkSArtha nathI. 309. na rAMNasfpa na rAbdArtha: satya , na hi rAma na bhavati, na tu tato na pratIyate / anabhidheyaH kathaM pratIyate iti cet, etadane Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phaLa vAkayA che e naiyAyika mata 308 nirNeSyate / vyavacchede tu na sA gatiH / tasmAt saMsaSTAH padArthA vAkyArtha iti sthitam / 309. // 2- saMsaga zamdAtha nathI. naiyAyika sAcuM, saMsarga zabdane vAcya nathI banate paraMtu tenI pratIti nathI thatI mema nahi. zaMkAkAra- je zabdavAcya nathI tenI pratIti kevI rIte thAya ? taiyAyika- tene nirNaya AgaLa upara karIzuM. paraMtu vyavacachedanI bAbatamAM judI paristhiti che. [arthAta vyavacheda zabdane vAcya nathI eTaluM ja nahi paNa tenI pratIti paNa thatI nathI ]tethI, saMskRSTa padArtho vAkyotha che e sthira thayuM. _310. atha vA guNIbhUtetarapadArthAnugRhIta eka eva pradhAnabhUtaH padArtho vAkyArtha ityekAkArapratItibalAdupeyatAm / ekastvayamasAvartha iti na nirNetaM zakyate / yadi tvavazyamekasya kasyacidabhiSekakalazo dAtavyaH tat phalasyaiva dIyatAm / na hi niSprayojanam kiJcidvAkyamuccAryate / kvacit sAkSAt padopAttaM kvacit prakaraNAgatam / kvacidAlocanAlabhyaM phalaM sarvatra gamyate // sakalena ca kArakakalApena kriyA nirvaya'te, kriyayA ca phalam / na tu phalenAnyat kimapi nirvaya'te iti pradhAnatvAt phalameva vAkyArthaH / 310. 22 2athavA jo manI gayesA mAnA | pahA thA anugRhIta (34) banele eka ja pradhAnabhUta padArtha vAkyartha che ema eka AkAravALI pratItinA baLe svIkAro. rIyAyika parata eka pradhAnabhata artha A che e nirNaya kara zakaya nathI tema chatAM jo keI eka upara abhiSekane kaLaza DhoLavo hoya to te kaLaza phaLa upara ja DhaLavo joIe. kaI paNa vAkaya niprojana bolAtuM nathI. phaLa keTalIka vAra sAkSAta pada dvArA jJAta thAya che, keTalIka vAra prakaraNa uparathI phalita thAya che, keTalIka vAra vidhisvarUpanI paryAlocanA dvArA jJAta thAya che, phaLa sarvatra jJAta thAya che. sakala kArakasamUha vaDe kyiA utpanna thAya che, kriyAthI phaLa utpanna thAya che, paraMtu phaLathI pachI bIju kaMI utpanna thatuM nathI, eTale pradhAna hovAthI phaLa ja vAkayArtha che. 311. nanu phalamapi puruSArthamiti puruSaH pradhAnaM syAt / naitadevam , phalaM sukhAtmakatvAt puruSAzritaM bhavati, sukhAdInAmAtmaguNatvAt / na cetAvatA puruSaH pradhAnam / so'pi hi phalArthameva yatate / bhAvanA tAvat phalaniSTha eva vyApAraH / niyogasyApi phalaM vinA na pravartakatvamityuktam / kriyAyA api kevalAyA vAkyArthatvamapAstam / tasmAt phalasya sAdhyatvAt sarvatra tadavarjanAt / kriyAdInAM ca tAdarthyAt tasya vAkyAteSyate // Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 phaLa vAkyA che e taiyAyika mata 311. zaMkAkAra- phaLa paNa puruSa mATe che eTale puruSa pradhAna bane. yAyika- ema nathI, phaLa sukhAtmaka hoI puruSarUpa AzrayamAM hoya che, kAraNa ke sukha vagere AtmAnA guNe che. eTalA mAtrathI puruSa pradhAna nathI. puruSa pote paNa phaLa mATe ja prayatna kare che. bhAvanA e phalanika ja [puruSane pravRttirUpa vyApAra che. phaLa vinA niyoganuM paNa pravakatva nathI e ame jaNAvI gayA chIe. kevaLa kriyAnuM vAkyA hovApaNuM ame nirasta karyuM che. tethI, phaLa sAdhya hovAthI, tene sarvatra atyAga hovAthI ane kriyA vagere tene mATe havAthI, phaLane vAkyartha tarIke ame icchIe chIe. ____ 312. nanu phalasya svargAde: nisargataH siddharUpatvAt kArakaiH saha sambandho na prApnoti / siddhasya ca kaH saMbandhaH ? kriyAgarbha iti cet tarhi phalamapi kArakANyapi kriyayA sambadhyante, ko vizeSaH ? satyam , paraM tu kArakANi sAdhanatvena, phalaM tu sAdhyatvena / kriyayA hi phalaM sAdhyate, na phalena kriyetyataH phalasyaiva prAdhAnyamiti siddham / - 312. zaMkAkAra svaga vagere phaLa svAbhAvikapaNe siddharUpa hoI kArake sAthe phaLa saMbaMdha pAmatuM nathI. siddhane kayo saMbaMdha hoya ? je kahe ke kriyAgabha =kriyA para AdhArita) saMbaMdha, te phaLa paNa ane kArake paNa kriyA sAthe saMbaMdha dharAve che, te pachI phaLane kiyA sAthenA saMbaMdha ane karakenA kriyA sAthenA saMbaMdha vacce zuM pharaka? naiyAyika tamArI vAta sAcI, paraMtu kAraka sAdhanarUpe ane phaLa sAdhyarUpe kriyA sAthe saMbaMdha dharAve che. kriyA vaDe kaLa sAdhya bane che, phaLa vaDe kriyA sAdhya banatI nathI, eTale phaLanuM ja prAdhAnya che e siddha thayuM. _313. anyotivivita ua tharma ___ dvAkyArthabhAvamupayAti padArthapuJjaH / etacca cetasi nidhAya tato na bhinna vAkyArthamabhyadhita kaJcana sUtrakAraH / / prAdhAnyayogAdatha vA phalasya vAkyArthatA tatra satAM hi yatnaH / prayojanaM sUtrakRtA tadeva pravartakatvena kilopadiSTam // 313. anya saMsarga saMbaMdhathI vizeSita padArthone samudAya ja vAkayArthapaNuM pAme che. A vastu manamAM dhArIne padArthathI pRthapha kaI vAkayAtha sUtrakAra gautame kahyo nathI. athavA, phaLanuM prAdhAnya hevAthI phaLa vAkyartha che, phaLane mATe ja sajajane prayatna kare che. phaLa e ja prayojana che. sUtrakAra gautame prayajana pravartaka che ema upadeza Ape che. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udyoga vAkyartha che e matanI parIkSA 311 314. apare punarliGgAdizabdazravaNe sati samupajAyamAnamAtmaspandavizeSamudyogaM nAma vAkyArthamAcakSate / tatsvarUpaM tu vayaM na jAnImaH, ko'yamAtmaspando nAmeti ? buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArA hi nava Atmano guNA vizeSaguNA bhavanti, nAnye / tatrAyamAtmaspando buddhirvA syAt prayatno vA icchAdveSayoranyataro vA ? anye tu vikalpayitumapi na yuktAH / tatra yadi buddhirAtmaspanda ucyate, tarhi pratibhA vAkyArtha ityuktaM bhavati, na nUtanaM kiJcidutprekSitametat / atha prayatna AtmaspandaH, tarhi bhAvanAyA nAmAntarakaraNamudyoga iti / athecchAdveSayoranyataro'sau, tarhi sukhecchA duHkhajihAsA vA vAkyArtha ityakSapAdapakSa evAya, nApUrva kiJcit / athApi bhATTaparikalpito vyApAra AtmaspandaH, so'pi bhAvanaiva, nArthAntaram / athAnuSTheyaH prerakaH kazcidartha udyogaH, sa tahi niyoga eva, upasargAnyatvamidaM, na vastu anyat / tasmAdazrutapUrveNa kRtamudyogaparvaNA / sa bhAratamanuSyANAM gocaro na tu mAdRzAm / / [314. vaLI bIjAo liDa Adi sAMbhaLatAM utpanna thatA udyoga nAmane AtmAne vizeSa prakArano parispada vAkyartha che ema kahe che. te AtmaparispaMdanuM svarUpa ame jANatA nathI, A Atmaparispada zuM che ? buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma ane saMskAra e nava AtmAnA guNo AtmAnA vizeSa guNa che, bIjA koI vizeSa guNe AtmAnA nathI. te nava vizeSa guNemAM zuM buddhi A Atmaparispada che ke prayatna Atma parispada che ke icchI-deSa bemAMthI kaI eka AtmaparispaMda che ? bAkInA guNenI bAbatamAM te Atmaparispada hevAne vikalpa UThAva paNa gya nathI tyAM je buddhine Atmaparispada kahevAmAM Ave te pratibhA vAkyartha che ema kahyuM kahevAya. Ama A koI navA pakSanI kalpanA nathI. have je prayatnane Atmaparispada mAnavAmAM Ave te bhAvanAne . navuM nAma udyoga" ApavAmAM AvyuM ema ja thaze. je icchA-deSamAMthI koI ekane Atmaparispada gaNavAmAM Ave te sukhanI IcchA ke duHkhane choDavAnI IcchA vAkayAtha che e akSapAda gautamane pA ja A banI jaze, koI apUrva pakSa nahi rahe. jo bhAdoe mAnele vyApAra Atmaparispada hoya te te Atmaparispada paNa bhAvanA ja bane, anya kaMI nahi. je anuTheya ane preraka evo kaI artha ughoga hoya te te niga ja heya, udyoga ane niyoga vacce kevaLa upasargonuM ('uta ane "ninuM) judApaNuM che, vastunuM judApaNuM nathI, tethI kadI pahelAM na sAMbhaLelI udyoganI carcAthI saryuM, te udyoga [miyA] chAyAmAM rata manuSyone gocara che, mArA jevAne gaucara Wii. 315. anyaistu pratibhA vAkyArtha iSyate / tatpakSastu saMsarganirbhAsajJAnanirAkaraNena prAgeva pratikSiptaH / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhA vAkayArtha che e matanI parIkSA pratibhA khalu vijJAnaM tacca zabdena janyate / na tu zabdasya viSayo rUpadhIriva cakSuSaH / / bAhyasya viSayasyAbhAvAt saiva viSaya iti cet, na, tasya samarthitatvAt / yo'pi 'vyAghra AyAtaH' ityukte zUrakAtaranarAdhikaraNanAnAprakArakAryotpAdaH, sa bAhye'rthe vyAghrAgamanAdauM pratipanne vAsanAnusAreNa bhavan na pratibhAmAtrahetuko bhavati / tasya hi jJAyamAno'rthaH kAraNaM, na tajjJAnamAtram / arthastadAnIM nAstIti ceta , vipralambhakavAkyamidam asatyArtha bhaviSyati, na tvabAhyaviSayam tat / yathA'vahite vanitAtmani bAhye'rthe vAsanAnusAreNa kuNapa iti kAminIti bhakSyamiti pratibhA bhavanti, tathA zabdArthe'pi vyAghrAgamane'vagate zUrANAmutsAhaH kAtarANAM bhayamityAdi kArya bhavati / na tvetAvatA pratibhA zabdArtho bhavitumarhati / tasmAt vAkyaprayojanatvena vA yadi pratibhA vAkyAryaH kathyate, kathyatAM nAma, na tvasau shbdsyaabhidheyaa| anabhidheyA'pi saMsargavadvAkyArtha iti cet, tatrApyuktam saMsRSTA arthA vAkyArthaH, na saMsargaH, evamihApi pratibhAnto'rthAH vAkyArthaH, na pratibheti / zabdasya ca pratyakSavat vartamAnArthaniSThatvAbhAvAd anAgatAdharthAbhidhAyino'rthAsannidhAnena pratibhAparatvam yaducyate tadapyayuktam , anAgatAdiviSayatve'pi tasyArthaviSayatvaM prasAdhitamiti kRtaM vistareNa / 315. bIjAo pratibhAne vAyArtha tarIke icche che. saMsargasaMbaMdhanuM jJAna vAkyartha che evA pakSanA nirAkaraNa dvArA A pakSa pahelethI ja nirasta thaI gayo che. pratibhA vijJAna che. te pratibhArUpa vijJAna zabdathI utpanna thAya che paNa zabdane viSaya nathI jema rUpajJAna cakSuthI utpanna thAya che paNa cakSane viSaya nathI tema bAhya viSayane abhAva hovAthI vijJAna ja zabdane viSaya che ema je kahe te ame kahIzuM ke nA, te barAbara nathI, kAraNa ke bAhya viSayanuM ame sa rthana karyuM che. "vAgha Avyo' ema kahevAmAM AvatAM te sAMbhaLanAra zUra, kAyara naremAM je judA judA prakAranAM kAryo pedA thAya che te kAryo vAdhaAgamana Adi bAhya artha jJAta thayA pachI vAsanA anusAra pidA thAya che, eTale e kAryonI utpattinuM kAraNa pratibhAmAtra =vijJAnamAtra) nathI. te kAryonI utpattinuM kAraNa te jJAta thata artha che ane nahi ke te arthanuM jJAnamAtra. [jyAre kahevAmAM Ave che ke "vAgha Avyo" tyAre vAghaAgamanarUpa bAhya artha je na hoya te chetaranAra mANasanA A vAkyane artha asatya che, paraMtu te vAkyane bAhya viSaya nathI ema nahi. jema vanitArUpa bAhya arthanuM jJAna thatAM vAsanA anusAre "A aspRzya zarIra che "A bhegane viSaya che, "A bhakSya che' evAM jJAna ( pratibhAo janme che tema zabdArtharUpa vAghaAgamana jJAta thatAM zUrane utsAha kAyarane bhaya vagere kAryo utpanna thAya che. paraMtu eTalAmAtrathI pratibhA zabdArtha (=vAkyArtha) banavA yogya nathI. tethI, vAkyanA prayojanarUpe je pratibhAne vAkyartha kahetA Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhA vAkayArtha che e matanI parIkSA 313 he te kahe, paraMtu te zabdanI abhidheya nathI - vAkyanI vAca nathI. abhidheya na hovA chatAM saMsarganI jema te vAkyartha che ema je kahe to jema tyAM paNa ame kahyuM che ke saMskRSTa padArtho vAkyartha che, sasaMga vAkyartha nathI tema ahIM paNa ame kahIe chIe ke pratibhAne (vAkyArthajJAnano viSaya banelA artho vAgyAtha che, pratibhA (=vAyArthajJAna. vAyArtha nathI. jema pratyakSa vartamAna arthane viSaya kare che tema zabda vatamAna arthane viSaya karate na heI, anAgata vagere arthanuM abhidhAna karatA zabadanuM arthanA asannidhAnane kAraNe pratibhA paratva pratibhAviSayakatva je kahevAyuM che te paNa barAbara nathI. zabdane viSaya anAgata vagere hovA chatAM zabdane viSaya artha ja che, [vijJAna arthAta pratibhA nathI], e ame puravAra karyuM che, eTale vadhu vistAra karavAnI jarUra nathI. 16. vAyA: paramArtha gva tayaM ne jAnAnimita: tadvAnapyuditaH padasya viSayastenArthasaMsparzitA / aprAmANyamatazca bAhyaviSayAbhAvena yadvarNyate tacchabdasya nirastamityakaluSaM prAmANyamasya sthitam / / iti nyAyamaJjaryApaJcamamAhnikam // 316. vAyArtha paramArtha ja che (=bAhya astitva dharAvate vAstavika ja che. tethI A vAkyartha kalpanAnI nIpaja nathI padano viSaya tadvAna ( jAtimata) che e ame siddha karyuM che. tethI zabda bAhya arthone sparze che e siddha thAya che. bAhya viSayanA abhAvane kAraNe zabdanuM je aprAmANya bauddho varNave che tene ame nirAsa karyo che. Ama zabdanuM aluSita prAmANya sthira thayuM che. yaMta bhaTTa kRta nyAyamaMjarInuM pAMcamuM Ahnika samApta Page #331 -------------------------------------------------------------------------- Page #332 -------------------------------------------------------------------------- _